📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

દીઘનિકાયે

સીલક્ખન્ધવગ્ગટીકા

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના

સંવણ્ણનારમ્ભે ¶ ¶ ¶ રતનત્તયવન્દના સંવણ્ણેતબ્બસ્સ ધમ્મસ્સ પભવનિસ્સયવિસુદ્ધિપટિવેદનત્થં, તં પન ધમ્મસંવણ્ણનાસુ વિઞ્ઞૂનં બહુમાનુપ્પાદનત્થં, તં સમ્મદેવ તેસં ઉગ્ગહધારણાદિક્કમલદ્ધબ્બાય સમ્માપટિપત્તિયા સબ્બહિતસુખનિપ્ફાદનત્થં. અથ વા મઙ્ગલભાવતો, સબ્બકિરિયાસુ પુબ્બકિચ્ચભાવતો, પણ્ડિતેહિ સમ્માચરિતભાવતો, આયતિં પરેસં દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જનતો ચ સંવણ્ણનાયં રતનત્તયપણામકિરિયા. અથ વા રતનત્તયપણામકરણં પૂજનીયપૂજાપુઞ્ઞવિસેસનિબ્બત્તનત્થં, તં અત્તનો યથાલદ્ધસમ્પત્તિનિમિત્તકસ્સ કમ્મસ્સ બલાનુપ્પાદનત્થં, અન્તરા ચ તસ્સ અસઙ્કોચનત્થં, તદુભયં અનન્તરાયેન અટ્ઠકથાય પરિસમાપનત્થં. ઇદમેવ ચ પયોજનં આચરિયેન ઇધાધિપ્પેતં. તથા હિ વક્ખતિ – ‘‘ઇતિ મે પસન્નમતિનો…પે… તસ્સાનુભાવેના’’તિ. વત્થુત્તયપૂજા હિ નિરતિસયપુઞ્ઞક્ખેત્તસમ્બુદ્ધિયા અપરિમેય્યપ્પભાવો ¶ પુઞ્ઞાતિસયોતિ બહુવિધન્તરાયેપિ લોકસન્નિવાસે અન્તરાયનિબન્ધનસકલસંકિલેસવિદ્ધંસનાય પહોતિ, ભયાદિઉપદ્દવઞ્ચ નિવારેતિ. યથાહ –

‘‘પૂજારહે પૂજયતો, બુદ્ધે યદિ વ સાવકે’’તિઆદિ (ધ. પ. ૧.૧૯૫; અપ. ૧.૧૦.૧), તથા –

‘‘યે ¶ ભિક્ખવે બુદ્ધે પસન્ના, અગ્ગે તે પસન્ના. અગ્ગે ખો પન પસન્નાનં અગ્ગો વિપાકો હોતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૪.૩૪; ઇતિવુ. ૯૦).

‘‘બુદ્ધોતિ ¶ કિત્તયન્તસ્સ, કાયે ભવતિ યા પીતિ;

વરમેવ હિ સા પીતિ, કસિણેનપિ જમ્બુદીપસ્સ.

ધમ્મોતિ…પે… સઙ્ઘોતિ…પે… દીપસ્સા’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૬);

તથા –

‘‘યસ્મિં, મહાનામ, સમયે અરિયસાવકો તથાગતં અનુસ્સરતિ, નેવસ્સ તસ્મિં સમયે રાગપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન દોસ…પે… ન મોહપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૬.૧૦; ૧૧.૧૧),

‘‘અરઞ્ઞે રુક્ખમૂલે વા…પે…

ભયં વા છમ્ભિતત્તં વા,

લોમહંસો ન હેસ્સતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૪૯) ચ

તત્થ યસ્સ વત્થુત્તયસ્સ વન્દનં કત્તુકામો, તસ્સ ગુણાતિસયયોગસન્દસ્સનત્થં ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિઆદિના ગાથત્તયમાહ. ગુણાતિસયયોગેન હિ વન્દનારહભાવો, વન્દનારહે ચ કતા વન્દના યથાધિપ્પેતપ્પયોજનં સાધેતીતિ. તત્થ યસ્સા દેસનાય સંવણ્ણનં કત્તુકામો, સા ન વિનયદેસના વિય કરુણાપ્પધાના, નાપિ અભિધમ્મદેસના વિય પઞ્ઞાપ્પધાના, અથ ખો કરુણાપઞ્ઞાપ્પધાનાતિ તદુભયપ્પધાનમેવ તાવ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ થોમનં કાતું તંમૂલકત્તા સેસરતનાનં ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિઆદિ વુત્તં.

તત્થ ¶ કિરતીતિ કરુણા, પરદુક્ખં વિક્ખિપતિ, અપનેતીતિ અત્થો. અથ વા કિણાતીતિ કરુણા, પરદુક્ખે સતિ કારુણિકં હિંસતિ, વિબાધતીતિ અત્થો, પરદુક્ખે સતિ સાધૂનં ¶ કમ્પનં હદયખેદં કરોતીતિ વા કરુણા. અથ વા કમિતિ સુખં, તં રુન્ધતીતિ કરુણા. એસા હિ પરદુક્ખાપનયનકામતાલક્ખણા, અત્તસુખનિરપેક્ખતાય કારુણિકાનં સુખં રુન્ધતિ વિબન્ધતીતિ. કરુણાય સીતલં કરુણાસીતલં, કરુણાસીતલં હદયં અસ્સાતિ કરુણાસીતલહદયો, તં કરુણાસીતલહદયં. તત્થ કિઞ્ચાપિ પરેસં હિતોપસંહારસુખાદિઅપરિહાનિચ્છનસભાવતાય, બ્યાપાદારતીનં ઉજુવિપચ્ચનીકતાય ચ સત્તસન્તાનગતસન્તાપવિચ્છેદનાકારપ્પવત્તિયા મેત્તામુદિતાનમ્પિ ચિત્તસીતલભાવકારણતા ઉપલબ્ભતિ, તથાપિ ¶ દુક્ખાપનયનાકારપ્પવત્તિયા પરૂપતાપાસહનરસા અવિહિંસાભૂતા કરુણા વિસેસેન ભગવતો ચિત્તસ્સ ચિત્તપસ્સદ્ધિ વિય સીતીભાવનિમિત્તન્તિ વુત્તં ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિ. કરુણામુખેન વા મેત્તામુદિતાનમ્પિ હદયસીતલભાવકારણતા વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બં.

અથ વા અસાધારણઞાણવિસેસનિબન્ધનભૂતા સાતિસયં નિરવસેસઞ્ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં વિય સવિસયબ્યાપિતાય મહાકરુણાભાવં ઉપગતા કરુણાવ ભગવતો અતિસયેન હદયસીતલભાવહેતૂતિ આહ ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિ. અથ વા સતિપિ મેત્તામુદિતાનં સાતિસયે હદયસીતીભાવનિબન્ધનત્તે સકલબુદ્ધગુણવિસેસકારણતાય તાસમ્પિ કારણન્તિ કરુણાવ ભગવતો હદયસીતલભાવકારણં વુત્તા. કરુણાનિદાના હિ સબ્બેપિ બુદ્ધગુણા. કરુણાનુભાવનિબ્બાપિયમાનસંસારદુક્ખસન્તાપસ્સ હિ ભગવતો પરદુક્ખાપનયનકામતાય અનેકાનિપિ અસઙ્ખેય્યાનિ કપ્પાનં અકિલન્તરૂપસ્સેવ નિરવસેસબુદ્ધકરધમ્મસમ્ભરણનિયતસ્સ સમધિગતધમ્માધિપતેય્યસ્સ ચ સન્નિહિતેસુપિ સત્તસઙ્ખારસમુપનીતહદયૂપતાપનિમિત્તેસુ ન ઈસકમ્પિ ¶ ચિત્તસીતીભાવસ્સઞ્ઞથત્તમહોસીતિ. એતસ્મિઞ્ચ અત્થવિકપ્પે તીસુપિ અવત્થાસુ ભગવતો કરુણા સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

પજાનાતીતિ પઞ્ઞા, યથાસભાવં પકારેહિ પટિવિજ્ઝતીતિ અત્થો. પઞ્ઞાવ ઞેય્યાવરણપ્પહાનતો પકારેહિ ધમ્મસભાવાવજોતનટ્ઠેન પજ્જોતોતિ પઞ્ઞાપજ્જોતો, સવાસનપ્પહાનતો વિસેસેન હતં સમુગ્ઘાટિતં વિહતં, પઞ્ઞાપજ્જોતેન વિહતં પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતં. મુય્હન્તિ તેન, સયં વા મુય્હતિ, મોહનમત્તમેવ વા તન્તિ મોહો, અવિજ્જા, સ્વેવ વિસયસભાવપટિચ્છાદનતો અન્ધકારસરિક્ખતાય તમો વિયાતિ તમો, પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતો મોહતમો એતસ્સાતિ પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમો, તં પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમં ¶ . સબ્બેસમ્પિ હિ ખીણાસવાનં સતિપિ પઞ્ઞાપજ્જોતેન અવિજ્જાન્ધકારસ્સ વિહતભાવે સદ્ધાધિમુત્તેહિ વિય દિટ્ઠિપ્પત્તાનં સાવકેહિ, પચ્ચેકસમ્બુદ્ધેહિ ચ સવાસનપ્પહાનેન સમ્માસમ્બુદ્ધાનં કિલેસપ્પહાનસ્સ વિસેસો વિજ્જતીતિ સાતિસયેન અવિજ્જાપ્પહાનેન ભગવન્તં થોમેન્તો આહ ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ.

અથ ¶ વા અન્તરેન પરોપદેસં અત્તનો સન્તાને અચ્ચન્તં અવિજ્જાન્ધકારવિગમસ્સ નિબ્બત્તિતત્તા, તત્થ ચ સબ્બઞ્ઞુતાય, બલેસુ ચ વસીભાવસ્સ સમધિગતત્તા, પરસન્તતિયઞ્ચ ધમ્મદેસનાતિસયાનુભાવેન સમ્મદેવ તસ્સ પવત્તિતત્તા ભગવાવ વિસેસતો મોહતમવિગમેન થોમેતબ્બોતિ આહ ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ. ઇમસ્મિઞ્ચ અત્થવિકપ્પે ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતો’’તિ પદેન ભગવતો પટિવેધપઞ્ઞા વિય દેસનાપઞ્ઞાપિ સામઞ્ઞનિદ્દેસેન એકસેસનયેન વા સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

અથ ¶ વા ભગવતો ઞાણસ્સ ઞેય્યપરિયન્તિકત્તા સકલઞેય્યધમ્મસભાવાબોધનસમત્થેન અનાવરણઞાણસઙ્ખાતેન પઞ્ઞાપજ્જોતેન સબ્બઞેય્યધમ્મસભાવચ્છાદકસ્સ મોહન્ધકારસ્સ વિધમિતત્તા અનઞ્ઞસાધારણો ભગવતો મોહતમવિનાસોતિ કત્વા વુત્તં ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ. એત્થ ચ મોહતમવિધમનન્તે અધિગતત્તા અનાવરણઞાણં કારણૂપચારેન સકસન્તાને મોહતમવિધમનં દટ્ઠબ્બં. અભિનીહારસમ્પત્તિયા સવાસનપ્પહાનમેવ હિ કિલેસાનં ‘‘ઞેય્યાવરણપ્પહાન’’ન્તિ, પરસન્તાને પન મોહતમવિધમનસ્સ કારણભાવતો અનાવરણઞાણં ‘‘મોહતમવિધમન’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ.

કિં પન કારણં અવિજ્જાવિગ્ઘાતો યેવેકો પહાનસમ્પત્તિવસેન ભગવતો થોમનાનિમિત્તં ગય્હતિ, ન પન સાતિસયનિરવસેસકિલેસપ્પહાનન્તિ? તપ્પહાનવચનેનેવ તદેકટ્ઠતાય સકલસંકિલેસગણસમુગ્ઘાતજોતિતભાવતો. ન હિ સો તાદિસો કિલેસો અત્થિ, યો નિરવસેસઅવિજ્જાપ્પહાનેન ન પહીયતીતિ. અથ વા વિજ્જા વિય સકલકુસલધમ્મસમુપ્પત્તિયા નિરવસેસાકુસલધમ્મનિબ્બત્તિયા, સંસારપ્પવત્તિયા ચ અવિજ્જા પધાનકારણન્તિ તબ્બિગ્ઘાતવચનેન સકલસંકિલેસગણસમુગ્ઘાતો વુત્તોયેવ હોતીતિ વુત્તં ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ.

નરા ચ અમરા ચ નરામરા, સહ નરામરેહીતિ સનરામરો, સનરામરો ચ સો લોકો ચાતિ સનરામરલોકો, તસ્સ ગરુતિ સનરામરલોકગરુ, તં સનરામરલોકગરું. એતેન દેવમનુસ્સાનં ¶ વિય તદવસિટ્ઠસત્તાનમ્પિ યથારહં ગુણવિસેસાવહતો ભગવતો ઉપકારિતં ¶ દસ્સેતિ. ન ચેત્થ પધાનાપધાનભાવો ચોદેતબ્બો. અઞ્ઞો હિ સદ્દક્કમો, અઞ્ઞો અત્થક્કમો. એદિસેસુ હિ સમાસપદેસુ ¶ પધાનમ્પિ અપ્પધાનં વિય નિદ્દિસીયતિ યથા – ‘‘સરાજિકાય પરિસાયા’’તિ (અપ. અટ્ઠ. ૧.૮૨). કામઞ્ચેત્થ સત્તસઙ્ખારભાજનવસેન તિવિધો લોકો, ગરુભાવસ્સ પન અધિપ્પેતત્તા ગરુકરણસમત્થસ્સેવ યુજ્જનતો સત્તલોકસ્સવસેન અત્થો ગહેતબ્બો. સો હિ લોકિયન્તિ એત્થ પુઞ્ઞપાપાનિ તબ્બિપાકો ચાતિ ‘‘લોકો’’તિ વુચ્ચતિ. અમરગ્ગહણેન ચેત્થ ઉપપત્તિદેવા અધિપ્પેતા.

અથ વા સમૂહત્થો લોક-સદ્દો સમુદાયવસેન લોકીયતિ પઞ્ઞાપીયતીતિ. સહ નરેહીતિ સનરા, સનરા ચ તે અમરા ચેતિ સનરામરા, તેસં લોકોતિ સનરામરલોકોતિ પુરિમનયેનેવ યોજેતબ્બં. અમર-સદ્દેન ચેત્થ વિસુદ્ધિદેવાપિ સઙ્ગય્હન્તિ. તે હિ મરણાભાવતો પરમત્થતો અમરા. નરામરાનંયેવ ચ ગહણં ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસવસેન, યથા – ‘‘સત્થા દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ (દી. નિ. ૧.૧૫૭). તથા હિ સબ્બાનત્થપરિહરણપુબ્બઙ્ગમાય નિરવસેસહિતસુખવિધાનતપ્પરાય નિરતિસયાય પયોગસમ્પત્તિયા સદેવમનુસ્સાય પજાય અચ્ચન્તુપકારિતાય, અપરિમિતનિરુપમપ્પભાવગુણવિસેસસમઙ્ગિતાય ચ સબ્બસત્તુત્તમો ભગવા અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં ઉત્તમં ગારવટ્ઠાનં, તેન વુત્તં – ‘‘સનરામરલોકગરુ’’ન્તિ.

સોભનં ગતં ગમનં એતસ્સાતિ સુગતો. ભગવતો હિ વેનેય્યજનુપસઙ્કમનં એકન્તેન તેસં હિતસુખનિપ્ફાદનતો સોભનં, તથા લક્ખણાનુબ્યઞ્જન (દી. નિ. ૨.૩૩; ૩.૧૯૮-૨૦૦; મ. નિ. ૨.૩૮૫, ૩૮૬) પટિમણ્ડિતરૂપકાયતાયદુતવિલમ્બિત- ખલિતાનુકડ્ઢનનિપ્પીળનુક્કુટિકકુટિલાકુલતાદિદોસરહિતં વિલાસિતરાજહંસવસભવારણમિગરાજગમનં કાયગમનં ¶ ઞાણગમનઞ્ચ વિપુલનિમ્મલકરુણાસતિવીરિયાદિગુણવિસેસસહિતમભિનીહારતો યાવ મહાબોધિ અનવજ્જતાય સોભનમેવાતિ.

અથ વા સયમ્ભુઞાણેન સકલમ્પિ લોકં પરિઞ્ઞાભિસમયવસેન પરિજાનન્તો ઞાણેન સમ્મા ગતો અવગતોતિ સુગતો. તથા લોકસમુદયં ¶ પહાનાભિસમયવસેન પજહન્તો અનુપ્પત્તિધમ્મતં આપાદેન્તો સમ્મા ગતો અતીતોતિ સુગતો. લોકનિરોધં નિબ્બાનં સચ્છિકિરિયાભિસમયવસેન સમ્મા ગતો અધિગતોતિ સુગતો. લોકનિરોધગામિનિપટિપદં ભાવનાભિસમયવસેન સમ્મા ગતો પટિપન્નોતિ સુગતો. સોતાપત્તિમગ્ગેન યે કિલેસા પહીના, તે કિલેસે ન પુનેતિ, ન પચ્ચેતિ, ન પચ્ચાગચ્છતીતિ સુગતોતિઆદિના નયેન અયમત્થો વિભાવેતબ્બો ¶ . અથ વા સુન્દરં ઠાનં સમ્માસમ્બોધિં નિબ્બાનમેવ વા ગતો અધિગતોતિ સુગતો. યસ્મા વા ભૂતં તચ્છં અત્થસઞ્હિતં વિનેય્યાનં યથારહં કાલયુત્તમેવ ચ ધમ્મં ભાસતિ, તસ્મા સમ્મા ગદતીતિ સુગતો, દ-કારસ્સ ત-કારં કત્વા. ઇતિ સોભનગમનતાદીહિ સુગતો, તં સુગતં.

પુઞ્ઞપાપકમ્મેહિ ઉપપજ્જનવસેન ગન્તબ્બતો ગતિયો, ઉપપત્તિભવવિસેસા. તા પન નિરયાદિવસેન પઞ્ચવિધા, તાહિ સકલસ્સાપિ ભવગામિકમ્મસ્સ અરિયમગ્ગાધિગમેન અવિપાકારહભાવકરણેન નિવત્તિતત્તા ભગવા પઞ્ચહિપિ ગતીહિ સુટ્ઠુ મુત્તો વિસંયુત્તોતિ આહ – ‘‘ગતિવિમુત્ત’’ન્તિ. એતેન ભગવતો કત્થચિપિ ગતિયા અપરિયાપન્નતં દસ્સેતિ, યતો ભગવા ‘‘દેવાતિદેવો’’તિ વુચ્ચતિ, તેનેવાહ –

‘‘યેન દેવૂપપત્યસ્સ, ગન્ધબ્બો વા વિહઙ્ગમો;

યક્ખત્તં યેન ગચ્છેય્યં, મનુસ્સત્તઞ્ચ અબ્બજે;

તે મય્હં આસવા ખીણા, વિદ્ધસ્તા વિનળીકતા’’તિ. (અ. નિ. ૪.૩૬);

તંતંગતિસંવત્તનકાનઞ્હિ ¶ કમ્મકિલેસાનં અગ્ગમગ્ગેન બોધિમૂલેયેવ સુપ્પહીનત્તા નત્થિ ભગવતો ગતિપરિયાપન્નતાતિ અચ્ચન્તમેવ ભગવા સબ્બભવયોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસસત્તનિકાયેહિ સુપરિમુત્તો, તં ગતિવિમુત્તં. વન્દેતિ નમામિ, થોમેમીતિ વા અત્થો.

અથ વા ગતિવિમુત્તન્તિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુપ્પત્તિયા ભગવન્તં થોમેતિ. એત્થ હિ દ્વીહાકારેહિ ભગવતો થોમના વેદિતબ્બા – અત્તહિતસમ્પત્તિતો, પરહિતપટિપત્તિતો ચ. તેસુ અત્તહિતસમ્પત્તિ અનાવરણઞાણાધિગમતો, સવાસનાનં સબ્બેસં કિલેસાનં અચ્ચન્તપ્પહાનતો, અનુપાદિસેસનિબ્બાનપ્પત્તિતો ચ વેદિતબ્બા. પરહિતપટિપત્તિ લાભસક્કારાદિનિરપેક્ખચિત્તસ્સ ¶ સબ્બદુક્ખનિય્યાનિકધમ્મદેસનાતો, વિરુદ્ધેસુપિ નિચ્ચં હિતજ્ઝાસયતો, ઞાણપરિપાકકાલાગમનતો ચ. સા પનેત્થ આસયતો પયોગતો ચ દુવિધા પરહિતપટિપત્તિ, તિવિધા ચ અત્તહિતસમ્પત્તિ પકાસિતા હોતિ. કથં? ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિ એતેન આસયતો પરહિતપટિપત્તિ, સમ્મા ગદનત્થેન સુગત-સદ્દેન પયોગતો પરહિતપટિપત્તિ, ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમં ગતિવિમુત્ત’’ન્તિ એતેહિ ચતુસચ્ચપટિવેધત્થેન ચ સુગત-સદ્દેન તિવિધાપિ ¶ અત્તહિતસમ્પત્તિ, અવસિટ્ઠેન, ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ એતેન ચ સબ્બાપિ અત્તહિતસમ્પત્તિપરહિતપટિપત્તિ પકાસિતા હોતીતિ.

અથ વા તીહાકારેહિ ભગવતો થોમના વેદિતબ્બા – હેતુતો, ફલતો, ઉપકારતો ચ. તત્થ હેતુ મહાકરુણા, સા પઠમપદેન નિદસ્સિતા. ફલં ચતુબ્બિધં – ઞાણસમ્પદા, પહાનસમ્પદા, આનુભાવસમ્પદા, રૂપકાયસમ્પદા ચાતિ. તાસુ ઞાણપ્પહાનસમ્પદા દુતિયપદેન સચ્ચપ્પટિવેધત્થેન ચ સુગત-સદ્દેન પકાસિતા હોન્તિ. આનુભાવસમ્પદા તતિયપદેન, રૂપકાયસમ્પદા ¶ યથાવુત્તકાયગમનસોભનત્થેન સુગત-સદ્દેન, લક્ખણાનુબ્યઞ્જનપારિપૂરિયા (દી. નિ. ૨.૩૩; ૩.૧૯૮-૨૦૦; મ. નિ. ૨.૩૮૫-૩૮૬) વિના તદભાવતો. ઉપકારો અન્તરં અબાહિરં કરિત્વા તિવિધયાનમુખેન વિમુત્તિધમ્મદેસના, સો સમ્મા ગદનત્થેન સુગત-સદ્દેન પકાસિતો હોતીતિ વેદિતબ્બં.

તત્થ ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિ એતેન સમ્માસમ્બોધિયા મૂલં દસ્સેતિ. મહાકરુણાસઞ્ચોદિતમાનસો હિ ભગવા સંસારપઙ્કતો સત્તાનં સમુદ્ધરણત્થં કતાભિનીહારો અનુપુબ્બેન પારમિયો પૂરેત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અધિગતોતિ કરુણા સમ્માસમ્બોધિયા મૂલં. ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ એતેન સમ્માસમ્બોધિં દસ્સેતિ. અનાવરણઞાણપદટ્ઠાનઞ્હિ મગ્ગઞાણં, મગ્ગઞાણપદટ્ઠાનઞ્ચ અનાવરણઞાણં ‘‘સમ્માસમ્બોધી’’તિ વુચ્ચતીતિ. સમ્મા ગદનત્થેન સુગત-સદ્દેન સમ્માસમ્બોધિયા પટિપત્તિં દસ્સેતિ, લીનુદ્ધચ્ચપતિટ્ઠાનાયૂહનકામસુખલ્લિકત્તકિલમથાનુયોગ- સસ્સતુચ્છેદાભિનિવેસાદિઅન્તદ્વયરહિતાય કરુણાપઞ્ઞાપરિગ્ગહિતાય ¶ મજ્ઝિમાય પટિપત્તિયા પકાસનતો સુગત-સદ્દસ્સ. ઇતરેહિ સમ્માસમ્બોધિયા પધાનાપ્પધાનભેદં પયોજનં દસ્સેતિ. સંસારમહોઘતો સત્તસન્તારણઞ્ચેત્થ પધાનં પયોજનં, તદઞ્ઞમપ્પધાનં. તેસુ પધાનેન પરહિતપ્પટિપત્તિં દસ્સેતિ, ઇતરેન અત્તહિતસમ્પત્તિં, તદુભયેન અત્તહિતાય પટિપન્નાદીસુ (પુ. પ. ૨૪, ૧૭૩) ચતૂસુ પુગ્ગલેસુ ભગવતો ચતુત્થપુગ્ગલભાવં દસ્સેતિ. તેન ચ અનુત્તરદક્ખિણેય્યભાવં ઉત્તમવન્દનીયભાવં, અત્તનો ચ વન્દનકિરિયાય ખેત્તઙ્ગતભાવં દસ્સેતિ.

એત્થ ચ કરુણાગ્ગહણેન લોકિયેસુ મહગ્ગતભાવપ્પત્તાસાધારણગુણદીપનતો ભગવતો સબ્બલોકિયગુણસમ્પત્તિ ¶ દસ્સિતા હોતિ, પઞ્ઞાગ્ગહણેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનમગ્ગઞાણદીપનતો સબ્બલોકુત્તરગુણસમ્પત્તિ. તદુભયગ્ગહણસિદ્ધો હિ અત્થો ‘‘સનરામરલોકગરુ’’ન્તિઆદિના વિપઞ્ચીયતીતિ. કરુણાગ્ગહણેન ચ ઉપગમનં નિરુપક્કિલેસં ¶ દસ્સેતિ, પઞ્ઞાગ્ગહણેન અપગમનં. તથા કરુણાગ્ગહણેન લોકસમઞ્ઞાનુરૂપં ભગવતો પવત્તિં દસ્સેતિ, લોકવોહારવિસયત્તા કરુણાય, પઞ્ઞાગ્ગહણેન સમઞ્ઞાયાનવિધાવનં. સભાવાનવબોધેન હિ ધમ્માનં સમઞ્ઞં અતિધાવિત્વા સત્તાદિપરામસનં હોતીતિ. તથા કરુણાગ્ગહણેન મહાકરુણાસમાપત્તિવિહારં દસ્સેતિ, પઞ્ઞાગ્ગહણેન તીસુ કાલેસુ અપ્પટિહતઞાણં, ચતુસચ્ચઞાણં, ચતુપ્પટિસમ્ભિદાઞાણં, ચતુવેસ્સારજ્જઞાણં. કરુણાગ્ગહણેન મહાકરુણાસમાપત્તિઞાણસ્સ ગહિતત્તા સેસાસાધારણઞાણાનિ, છ અભિઞ્ઞા, અટ્ઠસુ પરિસાસુ (મ. નિ. ૧.૧૫૧) અકમ્પનઞાણાનિ, દસ બલાનિ, ચુદ્દસ બુદ્ધઞાણાનિ, સોળસ ઞાણચરિયા, અટ્ઠારસ બુદ્ધધમ્મા, (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૩૦૫; વિભ. મૂલ. ટી. ગન્થારમ્ભવણ્ણનાય) ચતુચત્તારીસ ઞાણવત્થૂનિ, (સં. નિ. ૨.૩૪) સત્તસત્તતિ ઞાણવત્થૂનીતિ (સં. નિ. ૨.૩૪) એવમાદીનં અનેકેસં પઞ્ઞાપ્પભેદાનં વસેન ઞાણચારં દસ્સેતિ.

તથા કરુણાગ્ગહણેન ચરણસમ્પત્તિં, પઞ્ઞાગ્ગહણેન વિજ્જાસમ્પત્તિં. કરુણાગ્ગહણેન સત્તાધિપતિતા, પઞ્ઞાગ્ગહણેન ધમ્માધિપતિતા. કરુણાગ્ગહણેન લોકનાથભાવો, પઞ્ઞાગ્ગહણેન અત્તનાથભાવો. તથા કરુણાગ્ગહણેન પુબ્બકારિભાવો, પઞ્ઞાગ્ગહણેન કતઞ્ઞુતા ¶ . તથા કરુણાગ્ગહણેન અપરન્તપતા, પઞ્ઞાગ્ગહણેન અનત્તન્તપતા. કરુણાગ્ગહણેન વા બુદ્ધકરધમ્મસિદ્ધિ, પઞ્ઞાગ્ગહણેન બુદ્ધભાવસિદ્ધિ. તથા કરુણાગ્ગહણેન પરેસં તારણં, પઞ્ઞાગ્ગહણેન સયં તારણં. તથા કરુણાગ્ગહણેન સબ્બસત્તેસુ અનુગ્ગહચિત્તતા, પઞ્ઞાગ્ગહણેન સબ્બધમ્મેસુ વિરત્તચિત્તતા દસ્સિતા હોતિ. સબ્બેસઞ્ચ ¶ બુદ્ધગુણાનં કરુણા આદિ, તન્નિદાનભાવતો. પઞ્ઞા પરિયોસાનં, તતો ઉત્તરિકરણીયાભાવતો. ઇતિ આદિપરિયોસાનદસ્સનેન સબ્બે બુદ્ધગુણા દસ્સિતા હોન્તિ. તથા કરુણાગ્ગહણેન સીલક્ખન્ધપુબ્બઙ્ગમો સમાધિક્ખન્ધો દસ્સિતો હોતિ. કરુણાનિદાનઞ્હિ સીલં, તતો પાણાતિપાતાદિવિરતિપ્પવત્તિતો, સા ચ ઝાનત્તયસમ્પયોગિનીતિ. પઞ્ઞાવચનેન પઞ્ઞાક્ખન્ધો. સીલઞ્ચ સબ્બબુદ્ધગુણાનમાદિ, સમાધિ મજ્ઝે, પઞ્ઞા પરિયોસાનન્તિ. એવમ્પિ આદિમજ્ઝપરિયોસાનકલ્યાણા સબ્બે બુદ્ધગુણા દસ્સિતા હોન્તિ, નયતો દસ્સિતત્તા. એસો એવ હિ નિરવસેસતો બુદ્ધગુણાનં દસ્સનુપાયો, યદિદં નયગ્ગાહણં. અઞ્ઞથા કો નામ સમત્થો ભગવતો ગુણે અનુપદં નિરવસેસતો દસ્સેતું. તેનેવાહ –

‘‘બુદ્ધોપિ બુદ્ધસ્સ ભણેય્ય વણ્ણં,

કપ્પમ્પિ ચે અઞ્ઞમભાસમાનો;

ખીયેથ ¶ કપ્પો ચિરદીઘમન્તરે,

વણ્ણો ન ખીયેથ તથાગતસ્સા’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૩૦૪; દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૧૪૧; મ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૪૨૫, ઉદા. અટ્ઠ. ૫૩; બુ. વં. અટ્ઠ. ૪.૪; ચરિયા. અટ્ઠ. નિદાનકથાયં, પકિણ્ણકકથાયં; અપ. અટ્ઠ. ૨.૬.૨૦);

તેનેવ ચ આયસ્મતા સારિપુત્તત્થેરેનાપિ બુદ્ધગુણપરિચ્છેદનં પતિ અનુયુત્તેન ‘‘નો હેતં ભન્તે’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૪૫) પટિક્ખિપિત્વા, ‘‘અપિ ચ મે ભન્તે ધમ્મન્વયો વિદિતો’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૪૬) વુત્તં.

એવં સઙ્ખેપેન સકલસબ્બઞ્ઞુગુણેહિ ભગવન્તં અભિત્થવિત્વા ઇદાનિ સદ્ધમ્મં થોમેતું ‘‘બુદ્ધોપી’’તિઆદિમાહ. તત્થ બુદ્ધોતિ કત્તુનિદ્દેસો. બુદ્ધભાવન્તિ કમ્મનિદ્દેસો. ભાવેત્વા, સચ્છિકત્વાતિ ચ પુબ્બકાલકિરિયાનિદ્દેસો. યન્તિ અનિયમતો કમ્મનિદ્દેસો. ઉપગતોતિ ¶ અપરકાલકિરિયાનિદ્દેસો. વન્દેતિ કિરિયાનિદ્દેસો, તન્તિ ¶ નિયમનં. ધમ્મન્તિ વન્દનકિરિયાય કમ્મનિદ્દેસો. ગતમલં, અનુત્તરન્તિ ચ તબ્બિસેસનં.

તત્થ બુદ્ધ-સદ્દસ્સ તાવ ‘‘બુજ્ઝિતા સચ્ચાનીતિ બુદ્ધો, બોધેતા પજાયાતિ બુદ્ધો’’તિઆદિના (મહાનિ. ૧૯૨; ચૂળનિ. ૯૫-૯૭; પટિ. મ. ૧.૧૬૨) નિદ્દેસનયેન અત્થો વેદિતબ્બો. અથ વા સવાસનાય અઞ્ઞાણનિદ્દાય અચ્ચન્તવિગમતો, બુદ્ધિયા વા વિકસિતભાવતો બુદ્ધવાતિ બુદ્ધો, જાગરણવિકસનત્થવસેન. અથ વા કસ્સચિપિ ઞેય્યધમ્મસ્સ અનવબુદ્ધસ્સ અભાવેન ઞેય્યવિસેસસ્સ કમ્મભાવેન અગ્ગહણતો કમ્મવચનિચ્છાય અભાવેન અવગમનત્થવસેનેવ કત્તુનિદ્દેસો લબ્ભતીતિ બુદ્ધવાતિ બુદ્ધો, યથા ‘‘દિક્ખિતો ન દદાતી’’તિ, અત્થતો પન પારમિતાપરિભાવિતો સયમ્ભૂઞાણેન સહ વાસનાય વિહતવિદ્ધસ્તનિરવસેસકિલેસો મહાકરુણાસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિઅપરિમેય્ય ગુણગણાધારો ખન્ધસન્તાનો બુદ્ધો. યથાહ –

‘‘બુદ્ધોતિ યો સો ભગવા સયમ્ભૂ અનાચરિયકો પુબ્બે અનનુસ્સુતેસુ ધમ્મેસુ સામં સચ્ચાનિ અભિસમ્બુજ્ઝિ, તત્થ ચ સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો, બલેસુ ચ વસીભાવ’’ન્તિ (મહાનિ. ૧૯૨; ચૂળનિ. ૯૫-૯૭; પટિ. મ. ૧.૧૬૨).

અપિ-સદ્દો સમ્ભાવને, તેન ‘‘એવં ગુણવિસેસયુત્તો સોપિ નામ ભગવા’’તિ વક્ખમાનગુણે ¶ ધમ્મે સમ્ભાવનં દીપેતિ. બુદ્ધભાવન્તિ સમ્માસમ્બોધિં. ભાવેત્વાતિ ઉપ્પાદેત્વા, વડ્ઢેત્વા ચ. સચ્છિકત્વાતિ પચ્ચક્ખં કત્વા. ઉપગતોતિ પત્તો, અધિગતોતિ અત્થો, એતસ્સ ‘‘બુદ્ધભાવ’’ન્તિ એતેન સમ્બન્ધો. ગતમલન્તિ વિગતમલં, નિદ્દોસન્તિ અત્થો. વન્દેતિ પણમામિ, થોમેમિ ¶ વા. અનુત્તરન્તિ ઉત્તરરહિતં, લોકુત્તરન્તિ અત્થો. ધમ્મન્તિ યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને અપાયતો ચ, સંસારતો ચ અપતમાને કત્વા ધારયતીતિ ધમ્મો.

અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપત્થો – એવં વિવિધગુણસમન્નાગતો બુદ્ધોપિ ભગવા યં અરિયસઙ્ખાતં ધમ્મં ભાવેત્વા, ફલનિબ્બાનસઙ્ખાતં પન સચ્છિકત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અધિગતો, તમેતં બુદ્ધાનમ્પિ બુદ્ધભાવહેતુભૂતં સબ્બદોસમલરહિતં અત્તનો ઉત્તરિતરાભાવેન અનુત્તરં પટિવેધસદ્ધમ્મં નમામીતિ. પરિયત્તિસદ્ધમ્મસ્સાપિ તપ્પકાસનત્તા ઇધ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. અથ ¶ વા ‘‘અભિધમ્મનયસમુદ્દં ભાવેત્વા અધિગચ્છિ, તીણિ પિટકાનિ સમ્મસી’’તિ ચ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા પરિયત્તિધમ્મસ્સાપિ સચ્છિકિરિયાસમ્મસનપરિયાયો લબ્ભતીતિ સોપિ ઇધ વુત્તો યેવાતિ દટ્ઠબ્બો. તથા ‘‘યં ધમ્મં ભાવેત્વા, સચ્છિકત્વા’’તિ ચ વુત્તત્તા બુદ્ધકરધમ્મભૂતાહિ પારમિતાહિ સહ પુબ્બભાગે અધિસીલસિક્ખાદયોપિ ઇધ ધમ્મ-સદ્દેન સઙ્ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. તાપિ હિ વિગતપટિપક્ખતાય વિગતમલા, અનઞ્ઞસાધારણતાય અનુત્તરા ચાતિ. તથા હિ સત્તાનં સકલવટ્ટદુક્ખનિસ્સરણાય કતમહાભિનીહારો મહાકરુણાધિવાસપેસલજ્ઝાસયો પઞ્ઞાવિસેસપરિયોદાતનિમ્મલાનં દાનદમસઞ્ઞમાદીનં ઉત્તમધમ્માનં સતસહસ્સાધિકાનિ કપ્પાનં ચત્તારિ અસઙ્ખેય્યાનિ સક્કચ્ચં નિરન્તરં નિરવસેસં ભાવનાપચ્ચક્ખકરણેહિ કમ્માદીસુ અધિગતવસીભાવો, અચ્છરિયાચિન્તેય્યમહાનુભાવો, અધિસીલઅધિચિત્તાનં પરમુક્કંસપારમિપ્પત્તો ભગવા પચ્ચયાકારે ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સમુખેન મહાવજિરઞાણં પેસેત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ.

એત્થ ¶ ચ ‘‘ભાવેત્વા’’તિ એતેન વિજ્જાસમ્પદાય ધમ્મં થોમેતિ, ‘સચ્છિકત્વા’તિ એતેન વિમુત્તિસમ્પદાય. તથા પઠમેન ઝાનસમ્પદાય, દુતિયેન વિમોક્ખસમ્પદાય. પઠમેન વા સમાધિસમ્પદાય, દુતિયેન સમાપત્તિસમ્પદાય. અથ વા પઠમેન ખયઞાણભાવેન, દુતિયેન અનુપ્પાદઞાણભાવેન. પુરિમેન વા વિજ્જૂપમતાય, દુતિયેન વજિરૂપમતાય. પુરિમેન વા વિરાગસમ્પત્તિયા, દુતિયેન નિરોધસમ્પત્તિયા. તથા પઠમેન નિય્યાનભાવેન, દુતિયેન નિસ્સરણભાવેન. પઠમેન વા હેતુભાવેન, દુતિયેન અસઙ્ખતભાવેન. પઠમેન વા દસ્સનભાવેન, દુતિયેન વિવેકભાવેન. પઠમેન વા અધિપતિભાવેન, દુતિયેન અમતભાવેન ધમ્મં થોમેતિ. અથ વા ‘‘યં ધમ્મં ભાવેત્વા બુદ્ધભાવં ઉપગતો’’તિ એતેન સ્વાક્ખાતતાય ધમ્મં થોમેતિ, ‘‘સચ્છિકત્વા’’તિ ¶ એતેન સન્દિટ્ઠિકતાય. તથા પુરિમેન અકાલિકતાય, પચ્છિમેન એહિપસ્સિકતાય. પુરિમેન વા ઓપનેય્યિકતાય, પચ્છિમેન પચ્ચત્તં વેદિતબ્બતાય ધમ્મં થોમેતિ.

‘‘ગતમલ’’ન્તિ ઇમિના સંકિલેસાભાવદીપનેન ધમ્મસ્સ પરિસુદ્ધતં દસ્સેતિ, ‘‘અનુત્તર’’ન્તિ એતેન અઞ્ઞસ્સ વિસિટ્ઠસ્સ અભાવદીપનેન વિપુલપરિપુણ્ણતં. પઠમેન વા પહાનસમ્પદં ધમ્મસ્સ દસ્સેતિ, દુતિયેન પભાવસમ્પદં. ભાવેતબ્બતાય વા ધમ્મસ્સ ગતમલભાવો યોજેતબ્બો ¶ . ભાવનાગુણેન હિ સો દોસાનં સમુગ્ઘાતકો હોતીતિ. સચ્છિકાતબ્બભાવેન અનુત્તરભાવો યોજેતબ્બો. સચ્છિકિરિયાનિબ્બત્તિતો હિ તદુત્તરિકરણીયાભાવતો અનઞ્ઞસાધારણતાય અનુત્તરોતિ. તથા ‘‘ભાવેત્વા’’તિ એતેન સહ પુબ્બભાગસીલાદીહિ સેક્ખા સીલસમાધિપઞ્ઞાક્ખન્ધા દસ્સિતા હોન્તિ, ‘‘સચ્છિકત્વા’’તિ એતેન સહ અસઙ્ખતાય ધાતુયા અસેક્ખા સીલસમાધિપઞ્ઞાક્ખન્ધા દસ્સિતા હોન્તીતિ.

એવં સઙ્ખેપેનેવ સબ્બધમ્મગુણેહિ સદ્ધમ્મં અભિત્થવિત્વા, ઇદાનિ અરિયસઙ્ઘં થોમેતું ‘‘સુગતસ્સા’’તિઆદિમાહ. તત્થ સુગતસ્સાતિ સમ્બન્ધનિદ્દેસો, તસ્સ ‘‘પુત્તાન’’ન્તિ એતેન સમ્બન્ધો. ઓરસાનન્તિ પુત્તવિસેસનં. મારસેનમથનાનન્તિ ¶ ઓરસપુત્તભાવે કારણનિદ્દેસો, તેન કિલેસપ્પહાનમેવ ભગવતો ઓરસપુત્તભાવકારણં અનુજાનાતીતિ દસ્સેતિ. અટ્ઠન્નન્તિ ગણનપરિચ્છેદનિદ્દેસો, તેન ચ સતિપિ તેસં સત્તવિસેસભાવેન અનેકસતસહસ્સસઙ્ખ્યભાવે ઇમં ગણનપરિચ્છેદં નાતિવત્તન્તીતિ દસ્સેતિ, મગ્ગટ્ઠફલટ્ઠભાવાનતિવત્તનતો. સમૂહન્તિ સમુદાયનિદ્દેસો. અરિયસઙ્ઘન્તિ ગુણવિસિટ્ઠસઙ્ઘાતભાવનિદ્દેસો, તેન અસતિપિ અરિયપુગ્ગલાનં કાયસામગ્ગિયં અરિયસઙ્ઘભાવં દસ્સેતિ, દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતભાવતો. તત્થ ઉરસિ ભવા જાતા, સંવદ્ધા ચ ઓરસા. યથા હિ સત્તાનં ઓરસપુત્તા અત્તજાતતાય પિતુસન્તકસ્સ દાયજ્જસ્સ વિસેસેન ભાગિનો હોન્તિ, એવમેતેપિ અરિયપુગ્ગલા સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સવનન્તે અરિયાય જાતિયા જાતતાય ભગવતો સન્તકસ્સ વિમુત્તિસુખસ્સ, અરિયધમ્મરતનસ્સ ચ એકન્તભાગિનોતિ ઓરસા વિય ઓરસા. અથ વા ભગવતો ધમ્મદેસનાનુભાવેન અરિયભૂમિં ઓક્કમમાના, ઓક્કન્તા ચ અરિયસાવકા ભગવતો ઉરોવાયામજનિતાભિજાતતાય નિપ્પરિયાયેન ‘‘ઓરસપુત્તા’’તિ વત્તબ્બતં અરહન્તિ. સાવકેહિ પવત્તિયમાનાપિ હિ ધમ્મદેસના ભગવતો ‘‘ધમ્મદેસના’’ ઇચ્ચેવ વુચ્ચતિ, તંમૂલકત્તા, લક્ખણાદિવિસેસાભાવતો ચ.

યદિપિ અરિયસાવકાનં અરિયમગ્ગાધિગમસમયે ભગવતો વિય તદન્તરાયકરણત્થં દેવપુત્તમારો ¶ , મારવાહિની વા ન એકન્તેન અપસાદેતિ, તેહિ પન અપસાદેતબ્બતાય કારણે વિમથિતે તેપિ વિમથિતા ¶ એવ નામ હોન્તીતિ આહ – ‘‘મારસેનમથનાન’’ન્તિ. ઇમસ્મિં પનત્થે ‘મારમારસેનમથનાન’ન્તિ વત્તબ્બે ‘‘મારસેનમથનાન’’ન્તિ એકદેસસરૂપેકસેસો કતોતિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા ખન્ધાભિસઙ્ખારમારાનં વિય દેવપુત્તમારસ્સાપિ ગુણમારણે ¶ સહાયભાવૂપગમનતો કિલેસબલકાયો ‘‘સેના’’તિ વુચ્ચતિ. યથાહ – ‘‘કામા તે પઠમા સેના’’તિઆદિ (સુ. નિ. ૪૩૮; મહાનિ. ૨૮, ૬૮; ચૂળનિ. ૪૭). સા ચ તેહિ દિયડ્ઢસહસ્સભેદા, અનન્તભેદા વા કિલેસવાહિની સતિધમ્મવિચયવીરિયસમથાદિગુણપહરણેહિ ઓધિસો વિમથિતા, વિહતા, વિદ્ધસ્તા ચાતિ મારસેનમથના, અરિયસાવકા. એતેન તેસં ભગવતો અનુજાતપુત્તતં દસ્સેતિ.

આરકત્તા કિલેસેહિ, અનયે ન ઇરિયનતો, અયે ચ ઇરિયનતો અરિયા, નિરુત્તિનયેન. અથ વા સદેવકેન લોકેન ‘‘સરણ’’ન્તિ અરણીયતો ઉપગન્તબ્બતો, ઉપગતાનઞ્ચ તદત્થસિદ્ધિતો અરિયા, અરિયાનં સઙ્ઘોતિ અરિયસઙ્ઘો, અરિયો ચ સો, સઙ્ઘો ચાતિ વા અરિયસઙ્ઘો, તં અરિયસઙ્ઘં. ભગવતો અપરભાગે બુદ્ધધમ્મરતનાનમ્પિ સમધિગમો સઙ્ઘરતનાધીનોતિ અસ્સ અરિયસઙ્ઘસ્સ બહૂપકારતં દસ્સેતું ઇધેવ ‘‘સિરસા વન્દે’’તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

એત્થ ચ ‘‘સુગતસ્સ ઓરસાનં પુત્તાન’’ન્તિ એતેન અરિયસઙ્ઘસ્સ પભવસમ્પદં દસ્સેતિ, ‘‘મારસેનમથનાન’’ન્તિ એતેન પહાનસમ્પદં, સકલસંકિલેસપ્પહાનદીપનતો. ‘‘અટ્ઠન્નમ્પિ સમૂહ’’ન્તિ એતેન ઞાણસમ્પદં, મગ્ગટ્ઠફલટ્ઠભાવદીપનતો. ‘‘અરિયસઙ્ઘ’’ન્તિ એતેન પભવસમ્પદં દસ્સેતિ, સબ્બસઙ્ઘાનં અગ્ગભાવદીપનતો. અથ વા ‘‘સુગતસ્સ ઓરસાનં પુત્તાન’’ન્તિ અરિયસઙ્ઘસ્સ વિસુદ્ધનિસ્સયભાવદીપનં, ‘‘મારસેનમથનાન’’ન્તિ સમ્માઉજુઞાયસામીચિપ્પટિપન્નભાવદીપનં, ‘‘અટ્ઠન્નમ્પિ સમૂહ’’ન્તિ આહુનેય્યાદિભાવદીપનં, ‘‘અરિયસઙ્ઘ’’ન્તિ અનુત્તરપુઞ્ઞક્ખેત્તભાવદીપનં. તથા ‘‘સુગતસ્સ ઓરસાનં પુત્તાન’’ન્તિ એતેન અરિયસઙ્ઘસ્સ લોકુત્તરસરણગમનસબ્ભાવં દીપેતિ. લોકુત્તરસરણગમનેન હિ તે ભગવતો ઓરસપુત્તા જાતા. ‘‘મારસેનમથનાન’’ન્તિ ¶ એતેન અભિનીહારસમ્પદાસિદ્ધં પુબ્બભાગે સમ્માપટિપત્તિં દસ્સેતિ. કતાભિનીહારા હિ સમ્મા પટિપન્ના મારં, મારપરિસં વા અભિવિજિનન્તિ. ‘‘અટ્ઠન્નમ્પિ સમૂહ’’ન્તિ એતેન ¶ વિદ્ધસ્તવિપક્ખે સેક્ખાસેક્ખધમ્મે દસ્સેતિ, પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન મગ્ગફલધમ્માનં પકાસિતત્તા. ‘‘અરિયસઙ્ઘ’’ન્તિ અગ્ગદક્ખિણેય્યભાવં દસ્સેતિ. સરણગમનઞ્ચ સાવકાનં સબ્બગુણાનમાદિ, સપુબ્બભાગપ્પટિપદા સેક્ખા સીલક્ખન્ધાદયો મજ્ઝે, અસેક્ખા સીલક્ખન્ધાદયો ¶ પરિયોસાનન્તિ આદિમજ્ઝપરિયોસાનકલ્યાણા સઙ્ખેપતો સબ્બે અરિયસઙ્ઘગુણા પકાસિતા હોન્તિ.

એવં ગાથાત્તયેન સઙ્ખેપતો સકલગુણસઙ્કિત્તનમુખેન રતનત્તયસ્સ પણામં કત્વા, ઇદાનિ તં નિપચ્ચકારં યથાધિપ્પેતે પયોજને પરિણામેન્તો ‘‘ઇતિ મે’’તિઆદિમાહ. તત્થ રતિજનનટ્ઠેન રતનં, બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘા. તેસઞ્હિ ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિના યથાભૂતગુણે આવજ્જન્તસ્સ અમતાધિગમહેતુભૂતં અનપ્પકં પીતિપામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ. યથાહ –

‘‘યસ્મિં, મહાનામ, સમયે અરિયસાવકો તથાગતં અનુસ્સરતિ, નેવસ્સ તસ્મિં સમયે રાગપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન દોસપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન મોહપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ઉજુગતમેવસ્સ તસ્મિં સમયે ચિત્તં હોતિ તથાગતં આરબ્ભ. ઉજુગતચિત્તો ખો પન, મહાનામ, અરિયસાવકો લભતિ અત્થવેદં, લભતિ ધમ્મવેદં, લભતિ ધમ્મૂપસંહિતં પામોજ્જં, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૬.૧૦; અ. નિ. ૧૧.૧૧).

ચિત્તીકતાદિભાવો વા રતનટ્ઠો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘ચિત્તીકતં મહગ્ઘઞ્ચ, અતુલં દુલ્લભદસ્સનં;

અનોમસત્તપરિભોગં, રતનં તેન વુચ્ચતી’’તિ. (ખુ. પા. અટ્ઠ. ૬.૩; દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૩; સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૨૬; મહાનિ. અટ્ઠ. ૫૦);

ચિત્તીકતભાવાદયો ¶ ચ અનઞ્ઞસાધારણા બુદ્ધાદીસુ એવ લબ્ભન્તીતિ. વન્દનાવ વન્દનામયં, યથા ‘‘દાનમયં, સીલમય’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૩૦૫; ઇતિવુ. ૬૦; નેત્તિ. ૩૪). વન્દના ચેત્થ કાયવાચાચિત્તેહિ તિણ્ણં રતનાનં ગુણનિન્નતા, થોમના વા. પુજ્જભવફલનિબ્બત્તનતો પુઞ્ઞં, અત્તનો સન્તાનં પુણાતીતિ વા. સુવિહતન્તરાયોતિ સુટ્ઠુ વિહતન્તરાયો, એતેન અત્તનો પસાદસમ્પત્તિયા, રત્તનત્તયસ્સ ¶ ચ ખેત્તભાવસમ્પત્તિયા તં પુઞ્ઞં અત્થપ્પકાસનસ્સ ઉપઘાતકઉપદ્દવાનં વિહનને સમત્થન્તિ દસ્સેતિ. હુત્વાતિ પુબ્બકાલકિરિયા, તસ્સ ‘‘અત્થં પકાસયિસ્સામી’’તિ એતેન સમ્બન્ધો. તસ્સાતિ યં રતનત્તયવન્દનામયં પુઞ્ઞં, તસ્સ. આનુભાવેનાતિ બલેન.

એવં ¶ રતનત્તયસ્સ નિપચ્ચકારકરણે પયોજનં દસ્સેત્વા, ઇદાનિ યસ્સા ધમ્મદેસનાય અત્થં સંવણ્ણેતુકામો, તસ્સા તાવ ગુણાભિત્થવનવસેન ઉપઞ્ઞાપનત્થં ‘‘દીઘસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ દીઘસુત્તઙ્કિતસ્સાતિ દીઘપ્પમાણસુત્તલક્ખિતસ્સ, એતેન ‘‘દીઘો’’તિ અયં ઇમસ્સ આગમસ્સ અત્થાનુગતા સમઞ્ઞાતિ દસ્સેતિ. નનુ ચ સુત્તાનિયેવ આગમો, કસ્સ પન સુત્તેહિ અઙ્કનન્તિ? સચ્ચમેતં પરમત્થતો, સુત્તાનિ પન ઉપાદાયપઞ્ઞત્તો આગમો. યથા હિ અત્થબ્યઞ્જનસમુદાયે ‘‘સુત્ત’’ન્તિ વોહારો, એવં સુત્તસમુદાયે ‘‘આગમો’’તિ વોહારો. પટિચ્ચસમુપ્પાદાદિનિપુણત્થસબ્ભાવતો નિપુણસ્સ. આગમિસ્સન્તિ એત્થ, એતેન, એતસ્મા વા અત્તત્થપરત્થાદયોતિ આગમો, આગમો ચ સો વરો ચાતિ આગમવરો, આગમસમ્મતેહિ વા વરોતિ આગમવરો, તસ્સ. બુદ્ધાનં અનુબુદ્ધા બુદ્ધાનુબુદ્ધા, બુદ્ધાનં સચ્ચપટિવેધં અનુગમ્મ પટિવિદ્ધસચ્ચા અગ્ગસાવકાદયો ¶ અરિયા. તેહિ અત્થસંવણ્ણનાવસેન, ગુણસંવણ્ણનાવસેન ચ સંવણ્ણિતસ્સ. અથ વા બુદ્ધા ચ અનુબુદ્ધા ચ બુદ્ધાનુબુદ્ધાતિ યોજેતબ્બં. સમ્માસમ્બુદ્ધેનેવ હિ તિણ્ણમ્પિ પિટકાનં અત્થવણ્ણનાક્કમો ભાસિતો, યા ‘‘પકિણ્ણકદેસના’’તિ વુચ્ચતિ, તતો સઙ્ગાયનાદિવસેન સાવકેહીતિ આચરિયા વદન્તિ.

સદ્ધાવહગુણસ્સાતિ બુદ્ધાદીસુ પસાદાવહસમ્પત્તિકસ્સ. અયઞ્હિ આગમો બ્રહ્મજાલાદીસુ (દી. નિ. ૧.૫-૭, ૨૬-૨૮) સીલદિટ્ઠાદીનં અનવસેસનિદ્દેસાદિવસેન, મહાપદાનાદીસુ (દી. નિ. ૨.૩-૫) પુરિમબુદ્ધાનમ્પિ ગુણનિદ્દેસાદિવસેન, પાથિકસુત્તાદીસુ (દી. નિ. ૩.૩,૪) તિત્થિયે નિમદ્દિત્વા અપ્પટિવત્તિયસીહનાદ નદનાદિવસેન, અનુત્તરિયસુત્તાદીસુ (અ. નિ. ૬.૮) ચ વિસેસતો બુદ્ધગુણવિભાવનેન રતનત્તયે સાતિસયપ્પસાદં આવહતિ. સંવણ્ણનાસુ ચાયં આચરિયસ્સ પકતિ, યા તંતંસંવણ્ણનાસુ આદિતો તસ્સ તસ્સ સંવણ્ણેતબ્બસ્સ ધમ્મસ્સ વિસેસગુણકિત્તનેન થોમના. તથા હિ પપઞ્ચસૂદનીસારત્થપ્પકાસિનીમનોરથપૂરણીસુ અટ્ઠસાલિનીઆદીસુ ચ યથાક્કમં ‘‘પરવાદમથનસ્સ ઞાણપ્પભેદજનનસ્સ ¶ ધમ્મકથિકપુઙ્ગવાનં વિચિત્તપ્પટિભાનજનનસ્સ તસ્સ ગમ્ભીરઞાણેહિ ઓગાળ્હસ્સ અભિણ્હસો નાનાનયવિચિત્તસ્સ અભિધમ્મસ્સા’’તિઆદિના થોમના કતા.

અત્થો કથીયતિ એતાયાતિ અત્થકથા, સા એવ અટ્ઠકથા, ત્થ-કારસ્સ ટ્ઠ-કારં કત્વા, યથા ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો’’તિ (પટિ. મ. ૨.૮). આદિતો તિઆદિમ્હિ પઠમસઙ્ગીતિયં. છળભિઞ્ઞતાય પરમેન ચિત્તવસીભાવેન સમન્નાગતત્તા, ઝાનાદીસુ પઞ્ચવિધવસિતાસબ્ભાવતો ચ વસિનો, થેરા મહાકસ્સપાદયો. તેસં સતેહિ પઞ્ચહિ. યાતિ યા અટ્ઠકથા. સઙ્ગીતાતિ અત્થં પકાસેતું યુત્તટ્ઠાને ‘‘અયં એતસ્સ અત્થો, અયં એતસ્સ અત્થો’’તિ સઙ્ગહેત્વા વુત્તા. અનુસઙ્ગીતા ¶ ચ યસત્થેરાદીહિ ¶ પચ્છાપિ દુતિયતતિયસઙ્ગીતીસુ, ઇમિના અત્તનો સંવણ્ણનાય આગમનસુદ્ધિં દસ્સેતિ.

સીહસ્સ લાનતો ગહણતો સીહળો, સીહકુમારો. તંવંસજાતતાય તમ્બપણ્ણિદીપે ખત્તિયાનં, તેસં નિવાસતાય તમ્બપણ્ણિદીપસ્સ ચ સીહળભાવો વેદિતબ્બો. આભતાતિ જમ્બુદીપતો આનીતા. અથાતિ પચ્છા. અપરભાગે હિ અસઙ્કરત્થં સીહળભાસાય અટ્ઠકથા ઠપિતાતિ. તેનસ્સ મૂલટ્ઠકથા સબ્બસાધારણા ન હોતીતિ ઇદં અત્થપ્પકાસનં એકન્તેન કરણીયન્તિ દસ્સેતિ. તેનેવાહ – ‘‘દીપવાસીનમત્થાયા’’તિ. તત્થ દીપવાસીનન્તિ જમ્બુદીપવાસીનં. દીપવાસીનન્તિ વા સીહળદીપવાસીનં અત્થાય સીહળભાસાય ઠપિતાતિ યોજના.

અપનેત્વાનાતિ કઞ્ચુકસદિસં સીહળભાસં અપનેત્વા. તતોતિ અટ્ઠકથાતો. અહન્તિ અત્તાનં નિદ્દિસતિ. મનોરમં ભાસન્તિ માગધભાસં. સા હિ સભાવનિરુત્તિભૂતા પણ્ડિતાનં મનં રમયતીતિ. તેનેવાહ – ‘‘તન્તિનયાનુચ્છવિક’’ન્તિ, પાળિગતિયા અનુલોમિકં પાળિભાસાયાનુવિધાયિનિન્તિ અત્થો. વિગતદોસન્તિ અસભાવનિરુત્તિભાસન્તરરહિતં.

સમયં અવિલોમેન્તોતિ સિદ્ધન્તં અવિરોધેન્તો, એતેન અત્થદોસાભાવમાહ. અવિરુદ્ધત્તા એવ હિ થેરવાદાપિ ઇધ પકાસિયિસ્સન્તિ. થેરવંસપદીપાનન્તિ થિરેહિ સીલક્ખન્ધાદીહિ સમન્નાગતત્તા થેરા, મહાકસ્સપાદયો. તેહિ આગતા આચરિયપરમ્પરા થેરવંસો, તપ્પરિયાપન્ના ¶ હુત્વા આગમાધિગમસમ્પન્નત્તા પઞ્ઞાપજ્જોતેન તસ્સ સમુજ્જલનતો થેરવંસપદીપા, મહાવિહારવાસિનો થેરા, તેસં. વિવિધેહિ આકારેહિ નિચ્છીયતીતિ વિનિચ્છયો, ગણ્ઠિટ્ઠાનેસુ ખીલમદ્દનાકારેન પવત્તા વિમતિચ્છેદકથા. સુટ્ઠુ નિપુણો સણ્હો વિનિચ્છયો એતેસન્તિ સુનિપુણવિનિચ્છયા. અથ વા વિનિચ્છિનોતીતિ વિનિચ્છયો, યથાવુત્તવિસયં ઞાણં. સુટ્ઠુ નિપુણો છેકો વિનિચ્છયો એતેસન્તિ સુનિપુણવિનિચ્છયા, એતેન મહાકસ્સપાદિથેરપરમ્પરાભતો, તતોયેવ ચ અવિપરીતો સણ્હસુખુમો મહાવિહારવાસીનં ¶ વિનિચ્છયોતિ તસ્સ પમાણભૂતતં દસ્સેતિ.

સુજનસ્સ ચાતિ ચ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો, તેન ન કેવલં જમ્બુદીપવાસીનમેવ અત્થાય, અથ ખો સાધુજનતોસનત્થઞ્ચાતિ દસ્સેતિ, તેન ચ તમ્બપણ્ણિદીપવાસીનમ્પિ અત્થાયાતિ અયમત્થો સિદ્ધો હોતિ, ઉગ્ગહણાદિસુકરતાય તેસમ્પિ બહુપકારત્તા. ચિરટ્ઠિતત્થન્તિ ચિરટ્ઠિતિઅત્થં ¶ , ચિરકાલટ્ઠિતિયાતિ અત્થો. ઇદઞ્હિ અત્થપ્પકાસનં અવિપરીતબ્યઞ્જનસુનિક્ખેપસ્સ અત્થસુનયસ્સ ચ ઉપાયભાવતો સદ્ધમ્મસ્સ ચિરટ્ઠિતિયા સંવત્તતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, ધમ્મા સદ્ધમ્મસ્સ ઠિતિયા અસમ્મોસાય અનન્તરધાનાય સંવત્તન્તિ. કતમે દ્વે? સુનિક્ખત્તઞ્ચ પદબ્યઞ્જનં, અત્થો ચ સુનીતો’’તિ (અ. નિ. ૨.૨૧).

યં અત્થવણ્ણનં કત્તુકામો, તસ્સા મહત્તં પરિહરિતું ‘‘સીલકથા’’તિઆદિ વુત્તં. તેનેવાહ – ‘‘ન તં ઇધ વિચારયિસ્સામી’’તિ. અથ વા યં અટ્ઠકથં કત્તુકામો, તદેકદેસભાવેન વિસુદ્ધિમગ્ગો ચ ગહેતબ્બોતિ કથિકાનં ઉપદેસં કરોન્તો તત્થ વિચારિતધમ્મે ઉદ્દેસવસેન દસ્સેતિ ‘‘સીલકથા’’ તિઆદિના. તત્થ સીલકથાતિ ચારિત્તવારિત્તાદિવસેન સીલવિત્થારકથા. ધુતધમ્માતિ પિણ્ડપાતિકઙ્ગાદયો (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૨; થેરગા. અટ્ઠ. ૨.૮૪૫, ૮૪૯) તેરસ કિલેસધુનનકધમ્મા. કમ્મટ્ઠાનાનિ સબ્બાનીતિ પાળિયં આગતાનિ અટ્ઠતિંસ, અટ્ઠકથાયં દ્વેતિ નિરવસેસાનિ યોગકમ્મસ્સ ભાવનાય પવત્તિટ્ઠાનાનિ. ચરિયાવિધાનસહિતોતિ રાગચરિતાદીનં સભાવાદિવિધાનેન સહિતો. ઝાનાનિ ચત્તારિ રૂપાવચરજ્ઝાનાનિ, સમાપત્તિયો ¶ ચતસ્સો અરૂપસમાપત્તિયો. અટ્ઠપિ વા પટિલદ્ધમત્તાનિ ઝાનાનિ, સમાપજ્જનવસીભાવપ્પત્તિયા સમાપત્તિયો. ઝાનાનિ વા રૂપારૂપાવચરજ્ઝાનાનિ ¶ , સમાપત્તિયો ફલસમાપત્તિનિરોધસમાપત્તિયો.

લોકિયલોકુત્તરભેદા છ અભિઞ્ઞાયો સબ્બા અભિઞ્ઞાયો. ઞાણવિભઙ્ગાદીસુ આગતનયેન એકવિધાદિના પઞ્ઞાય સઙ્કલેત્વા સમ્પિણ્ડેત્વા નિચ્છયો પઞ્ઞાસઙ્કલનનિચ્છયો.

પચ્ચયધમ્માનં હેતાદીનં પચ્ચયુપ્પન્નધમ્માનં હેતુપચ્ચયાદિભાવો પચ્ચયાકારો, તસ્સ દેસના પચ્ચયાકારદેસના, પટિચ્ચસમુપ્પાદકથાતિ અત્થો. સા પન ઘનવિનિબ્ભોગસ્સ સુદુક્કરતાય સણ્હસુખુમા, નિકાયન્તરલદ્ધિસઙ્કરરહિતા, એકત્તનયાદિસહિતા ચ તત્થ વિચારિતાતિ આહ – ‘‘સુપરિસુદ્ધનિપુણનયા’’તિ. પટિસમ્ભિદાદીસુ આગતનયં અવિસ્સજ્જેત્વાવ વિચારિતત્તા અવિમુત્તતન્તિ મગ્ગા.

ઇતિ ¶ પન સબ્બન્તિ ઇતિ-સદ્દો પરિસમાપને, પન-સદ્દો વચનાલઙ્કારે, એતં સબ્બન્તિ અત્થો. ઇધાતિ ઇમિસ્સા અટ્ઠકથાયં. ન વિચારયિસ્સામિ, પુનરુત્તિભાવતોતિ અધિપ્પાયો.

ઇદાનિ તસ્સેવ અવિચારણસ્સ એકન્તકારણં નિદ્ધારેન્તો ‘‘મજ્ઝે વિસુદ્ધિમગ્ગો’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘મજ્ઝે ઠત્વા’’તિ એતેન મજ્ઝેભાવદીપનેન વિસેસતો ચતુન્નં આગમાનં સાધારણટ્ઠકથા વિસુદ્ધિમગ્ગો, ન સુમઙ્ગલવિલાસિનીઆદયો વિય અસાધારણટ્ઠકથાતિ દસ્સેતિ. ‘‘વિસેસતો’’તિ ઇદં વિનયાભિધમ્માનમ્પિ વિસુદ્ધિમગ્ગો યથારહં અત્થવણ્ણના હોતિ યેવાતિ કત્વા વુત્તં.

ઇચ્ચેવાતિ ઇતિ એવ. તમ્પીતિ વિસુદ્ધિમગ્ગમ્પિ. એતાયાતિ સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા. એત્થ ચ ‘‘સીહળદીપં આભતા’’તિઆદિના અત્થપ્પકાસનસ્સ નિમિત્તં દસ્સેતિ, ‘‘દીપવાસીનમત્થાય, સુજનસ્સ ચ તુટ્ઠત્થં, ચિરટ્ઠિતત્થઞ્ચ ધમ્મસ્સા’’તિ એતેન પયોજનં, અવસિટ્ઠેન કરણપ્પકારં. સીલકથાદીનં અવિચારણમ્પિ હિ ઇધ કરણપ્પકારો એવાતિ.

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિદાનકથાવણ્ણના

વિભાગવન્તાનં ¶ ¶ સભાવવિભાવનં વિભાગદસ્સનવસેનેવ હોતીતિ પઠમં તાવ વગ્ગસુત્તવસેન ¶ વિભાગં દસ્સેતું ‘‘તત્થ દીઘાગમો નામા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ ‘‘દીઘસ્સ આગમવરસ્સ અત્થં પકાસયિસ્સામી’’તિ યદિદં વુત્તં, તસ્મિં વચને. યસ્સ અત્થં પકાસયિસ્સામીતિ પટિઞ્ઞાતં, સો દીઘાગમો નામ વગ્ગસુત્તવસેન એવં વિભાગોતિ અત્થો. અથ વા તત્થાતિ ‘‘દીઘાગમનિસ્સિતમત્થ’’ન્તિ એતસ્મિં વચને. યો દીઘાગમો વુત્તો, સો વગ્ગાદિવસેન એદિસોતિ અત્થો. અત્તનો સંવણ્ણનાય પઠમમહાસઙ્ગીતિયં નિક્ખિત્તાનુક્કમેનેવ પવત્તભાવદસ્સનત્થં ‘‘તસ્સ વગ્ગેસુ…પે… વુત્તં નિદાનમાદી’’તિ આહ. કસ્મા પન ચતૂસુ આગમેસુ દીઘાગમો પઠમં સઙ્ગીતો, તત્થ ચ સીલક્ખન્ધવગ્ગો આદિતો નિક્ખિત્તો, તસ્મિઞ્ચ બ્રહ્મજાલન્તિ? નાયમનુયોગો કત્થચિપિ ન પવત્તતિ, અપિ ચ સદ્ધાવહગુણતો દીઘનિકાયો પઠમં સઙ્ગીતો. સદ્ધા હિ કુસલધમ્માનં બીજં. યથાહ – ‘‘સદ્ધા બીજં તપો વુટ્ઠી’’તિ, (સં. નિ. ૧.૧૯૭; સુ. નિ. ૭૭) સદ્ધાવહગુણતા ચસ્સ દસ્સિતાયેવ. કિઞ્ચ કતિપયસુત્તસઙ્ગહતો, અપ્પપરિમાણતો ચ ગહણધારણાદિસુખતો. તથાહેસ ચતુત્તિંસસુત્તસઙ્ગહો ચતુસટ્ઠિભાણવારપરિમાણો ચ. સીલકથાબાહુલ્લતો પન સીલક્ખન્ધવગ્ગો પઠમં નિક્ખિત્તો. સીલઞ્હિ સાસનસ્સ આદિ, સીલપતિટ્ઠાનત્તા સબ્બગુણાનં. તેનેવાહ – ‘‘તસ્મા તિહ, ત્વં ભિક્ખુ, આદિમેવ વિસોધેહિ કુસલેસુ ધમ્મેસુ. કો ચાદિ કુસલાનં ધમ્માનં? સીલઞ્ચ સુવિસુદ્ધ’’ન્તિઆદિ (સં. નિ. ૫.૩૯૫). એતેન ચસ્સ વગ્ગસ્સ અન્વત્થસઞ્ઞતા વુત્તા હોતિ. દિટ્ઠિવિનિવેઠનકથાભાવતો પન સુત્તન્તપિટકસ્સ નિરવસેસદિટ્ઠિવિભજનં બ્રહ્મજાલં પઠમં નિક્ખિત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તેપિટકે હિ બુદ્ધવચને બ્રહ્મજાલસદિસં દિટ્ઠિગતાનિ નિગ્ગુમ્બં નિજ્જટં કત્વા વિભત્તસુત્તં નત્થીતિ.

પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના

યસ્સા ¶ ¶ પઠમમહાસઙ્ગીતિયં નિક્ખિત્તાનુક્કમેન સંવણ્ણનં કત્તુકામો, તં, તસ્સા ચ તન્તિઆરુળ્હાય ઇધ વચને કારણં દસ્સેન્તો ‘‘પઠમમહાસઙ્ગીતિ…પે… વેદિતબ્બા’’તિ આહ. તત્થ યથાપચ્ચયં તત્થ તત્થ દેસિતત્તા ¶ , પઞ્ઞત્તત્તા ચ વિપ્પકિણ્ણાનં ધમ્મવિનયાનં સઙ્ગહેત્વા ગાયનં કથનં સઙ્ગીતિ, એતેન તંતંસિક્ખાપદાનં સુત્તાનઞ્ચ આદિપરિયોસાનેસુ, અન્તરન્તરા ચ સમ્બન્ધવસેન ઠપિતં સઙ્ગીતિકારવચનં સઙ્ગહિતં હોતિ. મહાવિસયત્તા, પૂજનીયત્તા ચ મહતી સઙ્ગીતિ મહાસઙ્ગીતિ, પઠમા મહાસઙ્ગીતિ પઠમમહાસઙ્ગીતિ, તસ્સા પવત્તિકાલો પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલો, તસ્મિં પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે. નિદાનન્તિ ચ દેસનં દેસકાલાદિવસેન અવિદિતં વિદિતં કત્વા નિદસ્સેતીતિ નિદાનં. સત્તાનં દસ્સનાનુત્તરિયસરણાદિપટિલાભહેતુભૂતાસુ વિજ્જમાનાસુપિ અઞ્ઞાસુ ભગવતો કિરિયાસુ ‘‘બુદ્ધો બોધેય્ય’’ન્તિ (બુ. વં. અટ્ઠ. રતનચઙ્કમનકણ્ડવણ્ણના; ચરિયા. ઉદ્ધાનગાથાવણ્ણના) પટિઞ્ઞાય અનુલોમતો વેનેય્યાનં મગ્ગફલપ્પત્તીનં હેતુભૂતા કિરિયા નિપ્પરિયાયેન બુદ્ધકિચ્ચન્તિ આહ – ‘‘ધમ્મચક્કપ્પવત્તનઞ્હિ આદિં કત્વા’’તિ. તત્થ સદ્ધિન્દ્રિયાદિધમ્મોયેવ પવત્તનટ્ઠેન ચક્કન્તિ ધમ્મચક્કં. અથ વા ચક્કન્તિ આણા, ધમ્મતો અનપેતત્તા ધમ્મઞ્ચ તં ચક્કઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં, ધમ્મેન ઞાયેન ચક્કન્તિપિ ધમ્મચક્કં. યથાહ –

‘‘ધમ્મઞ્ચ પવત્તેતિ ચક્કઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં, ચક્કઞ્ચ પવત્તેતિ ધમ્મઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં, ધમ્મેન પવત્તેતીતિ ધમ્મચક્કં, ધમ્મચરિયાય પવત્તેતીતિ ધમ્મચક્ક’’ન્તિઆદિ (પટિ. મ. ૨, ૩૯, ૪૧).

‘‘કતબુદ્ધકિચ્ચે’’તિ એતેન બુદ્ધકત્તબ્બસ્સ કસ્સચિપિ અસેસિતભાવં દસ્સેતિ. નનુ ચ સાવકેહિ વિનીતાપિ વિનેય્યા ¶ ભગવતાયેવ વિનીતા હોન્તિ, યતો સાવકભાસિતં સુત્તં ‘‘બુદ્ધવચન’’ન્તિ વુચ્ચતિ, સાવકવિનેય્યા ચ ન તાવ વિનીતાતિ? નાયં દોસો તેસં વિનયનુપાયસ્સ સાવકેસુ ઠપિતત્તા. તેનેવાહ –

‘‘ન તાવાહં, પાપિમ, પરિનિબ્બાયિસ્સામિ, યાવ મે ભિક્ખૂ ન સાવકા ભવિસ્સન્તિ વિયત્તા વિનીતા વિસારદા બહુસ્સુતા ધમ્મધરા…પે… ઉપ્પન્નં પરપ્પવાદં સહ ¶ ધમ્મેન સુનિગ્ગહિતં નિગ્ગહેત્વા સપ્પાટિહારિયં ધમ્મં દેસેસ્સ’’ન્તિઆદિ (દી. નિ. ૨.૧૬૮; સં. નિ. ૫.૮૨૨; ઉદા. ૫૧).

‘‘કુસિનારાય’’ન્તિઆદિ ભગવતો પરિનિબ્બુતદેસકાલવિસેસદસ્સનં ‘‘અપરિનિબ્બુતો ભગવા’’તિ ગાહસ્સ મિચ્છાભાવદસ્સનત્થં, લોકે જાતસંવદ્ધભાવદસ્સનત્થઞ્ચ ¶ . તથા હિ મનુસ્સભાવસ્સ સુપાકટકરણત્થં મહાબોધિસત્તા ચરિમભવે દારપરિગ્ગહાદીનિપિ કરોન્તીતિ. ઉપાદીયતે કમ્મકિલેસેહીતિ ઉપાદિ, વિપાકક્ખન્ધા કટત્તા ચ રૂપં. સો પન ઉપાદિ કિલેસાભિસઙ્ખારમારનિમ્મથનેન નિબ્બાનપ્પત્તિયં અનોસ્સટ્ઠો, ઇધ ખન્ધમચ્ચુમારનિમ્મથનેન ઓસ્સટ્ઠો નિસ્સેસિતોતિ અયં અનુપાદિસેસા, નિબ્બાનધાતુ. નિબ્બાનધાતૂતિ ચેત્થ નિબ્બુતિમત્તં અધિપ્પેતં, ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે ચાયં કરણનિદ્દેસો. ‘‘ધાતુભાજનદિવસે’’તિ ઇદં ન ‘‘સન્નિપતિતાન’’ન્તિ એતસ્સ વિસેસનં, ઉસ્સાહજનનસ્સ પન વિસેસનં, ‘‘ધાતુભાજનદિવસે ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહં જનેસી’’તિ. ધાતુભાજનદિવસતો હિ પુરિમપુરિમતરદિવસેસુ ભિક્ખૂ સમાગતાતિ. અથ વા ધાતુભાજનદિવસે સન્નિપતિતાનં કાયસામગ્ગીવસેન સહિતાનન્તિ અત્થો. સઙ્ઘસ્સ થેરો સઙ્ઘત્થેરો, સો પન સઙ્ઘો કિં પરિમાણાનન્તિ આહ – ‘‘સત્તન્નં ભિક્ખુસતસહસ્સાન’’ન્તિ. નિચ્ચસાપેક્ખતાય હિ એદિસેસુ સમાસો હોતિયેવ, યથા – ‘‘દેવદત્તસ્સ ગરુકુલ’’ન્તિ.

આયસ્મા મહાકસ્સપો પુન દુલ્લભભાવં મઞ્ઞમાનો ભિક્ખૂનં ¶ ઉસ્સાહં જનેસીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘ધાતુભાજનદિવસે સન્નિપતિતાન’’ન્તિ ઇદં ‘‘ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહં જનેસી’’તિ એત્થ ‘‘ભિક્ખૂન’’ન્તિ ઇમિનાપિ પદેન સમ્બન્ધનીયં. સુભદ્દેન વુડ્ઢપબ્બજિતેન વુત્તવચનમનુસ્સરન્તોતિ સમ્બન્ધો. તત્થ અનુસ્સરન્તો ધમ્મસંવેગવસેનાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘સદ્ધમ્મં અન્તરધાપેય્યું સઙ્ગાયેય્યં…પે… ચિરટ્ઠિતિકં તસ્સ કિમઞ્ઞં આણણ્યં ભવિસ્સતી’’તિ એતેસં પદાનં ‘‘ઇતિ ચિન્તયન્તો’’તિ એતેન સમ્બન્ધો. તથા ‘‘યઞ્ચાહ’’ન્તિ એતસ્સ ‘‘અનુગ્ગહિતો પસંસિતો’’તિ એતેન સમ્બન્ધો. યં પાપભિક્ખૂતિ એત્થ યન્તિ નિપાતમત્તં, કારણનિદ્દેસો વા, યેન કારણેન અન્તરધાપેય્યું, તદેતં કારણં વિજ્જતીતિ અત્થો, અદ્ધનિયન્તિ અદ્ધાનમગ્ગગામિ, અદ્ધાનક્ખમન્તિ અત્થો.

યઞ્ચાહન્તિ એત્થ યન્તિ યસ્મા, યેન કારણેનાતિ વુત્તં હોતિ, કિરિયાપરામસનં વા એતં, તેન ‘‘અનુગ્ગહિતો પસંસિતો’’તિ એત્થ અનુગ્ગણ્હનં પસંસનઞ્ચ પરામસતિ. ‘‘ચીવરે સાધારણપરિભોગેના’’તિ એત્થ ‘‘અત્તના સમસમટ્ઠપનેના’’તિ ઇધ અત્તના-સદ્દં આનેત્વા ચીવરે અત્તના ¶ ¶ સાધારણપરિભોગેનાતિ યોજેતબ્બં. યસ્સ યેન હિ સમ્બન્ધો દૂરટ્ઠમ્પિ ચ તસ્સ તન્તિ અથ વા ભગવતા ચીવરે સાધારણપરિભોગેન ભગવતા અનુગ્ગહિતોતિ યોજનીયં, એતસ્સાપિ હિ કરણનિદ્દેસસ્સ સહયોગકત્તુત્થજોતકત્તસમ્ભવતો. યાવદેતિ યાવદેવ, યત્તકં કાલં, યત્તકે વા સમાપત્તિવિહારે, અભિઞ્ઞાવિહારે વા આકઙ્ખન્તો વિહરામિ ચેવ વોહરામિ ચ, તથા કસ્સપોપીતિ અત્થો. ઇદઞ્ચ નવાનુપુબ્બવિહારછળભિઞ્ઞભાવસામઞ્ઞેન થુતિમત્તં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ આયસ્મા મહાકસ્સપો ભગવા વિય દેવસિકં ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસઙ્ખ્યા સમાપત્તિયો સમાપજ્જતિ, યમકપાટિહારિયાદિવસેન વા અભિઞ્ઞાયો વળઞ્જેતીતિ. તેનેવાહ – ‘‘નવાનુપુબ્બવિહારછળભિઞ્ઞાપ્પભેદે’’તિ ¶ . તસ્સ કિમઞ્ઞં આણણ્યં ભવિસ્સતિ, અઞ્ઞત્ર ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘નનુ મં ભગવા’’તિઆદિના વુત્તમેવત્થં ઉપમાવસેન વિભાવેતિ.

તતો પરન્તિ તતો ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહજનનતો પરતો. પુરે અધમ્મો દિપ્પતીતિ અપિનામ દિબ્બતિ, યાવ અધમ્મો ધમ્મં પટિબાહિતું સમત્થો હોતિ, તતો પુરેતરમેવાતિ અત્થો. આસન્ને અનિચ્છિતે હિ અયં પુરે-સદ્દો. દિપ્પતીતિ ચ દિપ્પિસ્સતિ. પુરેસદ્દસન્નિયોગેન હિ અનાગતત્થે અયં વત્તમાનપ્પયોગો, યથા – ‘‘પુરા વસ્સતિ દેવો’’તિ.

‘‘સકલનવઙ્ગસત્થુસાસનપરિયત્તિધરે…પે… એકૂનપઞ્ચસતે પરિગ્ગહેસી’’તિ એતેન સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવપરિયન્તાનં યથાવુત્તપુગ્ગલાનં સતિપિ આગમાધિગમસબ્ભાવે સહ પટિસમ્ભિદાહિ પન તેવિજ્જાદિગુણયુત્તાનં આગમાધિગમસમ્પત્તિયા ઉક્કંસગતત્તા સઙ્ગીતિયા બહુપકારતં દસ્સેતિ. ઇદં વુત્તં સઙ્ગીતિક્ખન્ધકે, (પારા. ૪૩૭) અપચ્ચક્ખં નામ નત્થિ પગુણપ્પવત્તિભાવતો, સમન્તપાસાદિકાયં પન ‘‘અસમ્મુખા પટિગ્ગહિતં નામ નત્થી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા) વુત્તં, તં ‘‘દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતો’’તિ વુત્તમ્પિ ભગવતો સન્તિકે પટિગ્ગહિતમેવાતિ કત્વા વુત્તં. ચતુરાસીતિસહસ્સાનીતિ ધમ્મક્ખન્ધે સન્ધાયાહ. પવત્તિનોતિ પગુણાનિ. આનન્દત્થેરસ્સ નવપ્પાયાય પરિસાય વિબ્ભમનેન મહાકસ્સપત્થેરો એવમાહ – ‘‘ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસી’’તિ. તત્થ મત્તન્તિ પમાણં. છન્દા આગમનં વિયાતિ પદવિભાગો. ‘‘કિઞ્ચાપિ સેક્ખો’’તિ ઇદં ¶ ન સેક્ખાનં અગતિગમનસબ્ભાવેન વુત્તં, અસેક્ખાનમેવ પન ઉચ્ચિનિતત્તાતિ દટ્ઠબ્બં ¶ . પઠમમગ્ગેનેવ હિ ચત્તારિ અગતિગમનાનિ પહીયન્તીતિ. ‘‘અભબ્બો છન્દા…પે… અગતિં ગન્તુ’’ન્તિ ચ ધમ્મસઙ્ગીતિયા તસ્સ યોગ્યભાવદસ્સનેન વિજ્જમાનગુણકથનં. પરિયત્તોતિ અધીતો.

ગાવો ¶ ચરન્તિ એત્થાતિ ગોચરો, ગોચરો વિય ગોચરો, ભિક્ખાચરણટ્ઠાનં. વિસભાગપુગ્ગલો સુભદ્દસદિસો. સત્તિપઞ્જરન્તિ સત્તિખગ્ગાદિહત્થેહિ પુરિસેહિ મલ્લરાજૂનં ભગવતો ધાતુઆરક્ખકરણં સન્ધાયાહ. તં પલિબોધં છિન્દિત્વા તં કરણીયં કરોતૂતિ સઙ્ગાહકેન છિન્દિતબ્બં છિન્દિત્વા એકન્તકરણીયં કરોતૂતિ અત્થો. મહાજનન્તિ બહુજનં. ગન્ધકુટિં વન્દિત્વા પરિભોગચેતિયભાવતોતિ અધિપ્પાયો. યથા તન્તિ યથા અઞ્ઞોપિ યથાવુત્તસભાવો, એવન્તિ અત્થો. સંવેજેસીતિ ‘‘નનુ ભગવતા પટિકચ્ચેવ અક્ખાતં – ‘સબ્બેહેવ પિયેહિ મનાપેહિ નાનાભાવો વિનાભાવો’’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૧૮૩; સં. નિ. ૫.૩૭૯; અ. નિ. ૧૦.૪૮; ચૂળવ. ૪૩૭) સંવેગં જનેસિ. ઉસ્સન્નધાતુકન્તિ ઉપચિતદોસં. ભેસજ્જમત્તાતિ અપ્પકં ભેસજ્જં. અપ્પત્થો હિ અયં મત્તા-સદ્દો, ‘‘મત્તાસુખપરિચ્ચાગો’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૨૯૦) વિય. દુતિયદિવસેતિ દેવતાય સંવેજિતદિવસતો, જેતવનવિહારં પવિટ્ઠદિવસતો વા દુતિયદિવસે. આણાવ ચક્કં આણાચક્કં.

એતદગ્ગન્તિ એસો અગ્ગો. લિઙ્ગવિપલ્લાસેન હિ અયં નિદ્દેસો. યદિદન્તિ ચ યો અયં, યદિદં ખન્ધપઞ્ચકન્તિ વા યોજેતબ્બં. ‘‘પઠમં ¶ આવુસો ઉપાલિ પારાજિકં કત્થ પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ કસ્મા વુત્તં, નનુ તસ્સ સઙ્ગીતિયા પુરિમકાલે પઠમભાવો ન યુત્તોતિ? નો ન યુત્તો, ભગવતા પઞ્ઞત્તાનુક્કમેન પાતિમોક્ખુદ્દેસાનુક્કમેન ચ પઠમભાવસ્સ સિદ્ધત્તા. યેભુય્યેન હિ તીણિ પિટકાનિ ભગવતો ધરમાનકાલે ઠિતાનુક્કમેનેવ સઙ્ગીતાનિ, વિસેસતો વિનયાભિધમ્મપિટકાનીતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘વત્થુમ્પિ પુચ્છી’’તિઆદિ ‘કત્થ પઞ્ઞત્ત’ન્તિઆદિના દસ્સિતેન સહ તદવસિટ્ઠમ્પિ સઙ્ગહેત્વા દસ્સનવસેન વુત્તં. પઠમપારાજિકેતિ પઠમપારાજિકપાળિયં (પારા. ૨૪), તેનેવાહ – ‘‘ન હિ તથાગતા એકબ્યઞ્જનમ્પિ નિરત્થકં વદન્તી’’તિ.

જાતકાદિકે ¶ ખુદ્દકનિકાયપરિયાપન્ને, યેભુય્યેન ચ ધમ્મનિદ્દેસભૂતે તાદિસે અભિધમ્મપિટકે સઙ્ગણ્હિતું યુત્તં, ન પન દીઘનિકાયાદિપ્પકારે સુત્તન્તપિટકે, નાપિ પઞ્ઞત્તિનિદ્દેસભૂતે વિનયપિટકેતિ દીઘભાણકા ‘‘જાતકાદીનં અભિધમ્મપિટકે સઙ્ગહો’’તિ વદન્તિ. ચરિયાપિટકબુદ્ધવંસાનઞ્ચેત્થ અગ્ગહણં, જાતકગતિકત્તા. મજ્ઝિમભાણકા પન ‘‘અટ્ઠુપ્પત્તિવસેન દેસિતાનં જાતકાદીનં યથાનુલોમદેસનાભાવતો તાદિસે સુત્તન્તપિટકે સઙ્ગહો યુત્તો, ન પન સભાવધમ્મનિદ્દેસભૂતે યથાધમ્મસાસને અભિધમ્મપિટકે’’તિ જાતકાદીનં સુત્તન્તપિટકપરિયાપન્નતં કથયન્તિ. તત્થ ચ યુત્તં વિચારેત્વા ગહેતબ્બં.

એવં ¶ નિમિત્તપયોજનકાલદેસકારકકરણપ્પકારેહિ પઠમં સઙ્ગીતિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તત્થ વવત્થાપિતસિદ્ધેસુ ધમ્મવિનયેસુ નાનપ્પકારકોસલ્લત્થં એકવિધાદિભેદે દસ્સેતું ‘‘એવમેત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ વિમુત્તિરસન્તિ વિમુત્તિગુણં, વિમુત્તિસમ્પત્તિકં વા, અગ્ગફલનિપ્ફાદનતો, વિમુત્તિકિચ્ચં વા, કિલેસાનં ¶ અચ્ચન્તં વિમુત્તિસમ્પાદનતો. કેચિ પન ‘‘વિમુત્તિઅસ્સાદ’’ન્તિ વદન્તિ.

કિઞ્ચાપિ અવિસેસેન સબ્બમ્પિ બુદ્ધવચનં કિલેસવિનયનેન વિનયો, યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને અપાયપતનાદિતો ધારણેન ધમ્મો, ઇધાધિપ્પેતે પન ધમ્મવિનયે નિદ્ધારેતું ‘‘તત્થ વિનયપિટક’’ન્તિઆદિમાહ. અવસેસં બુદ્ધવચનં ધમ્મો, ખન્ધાદિવસેન સભાવધમ્મદેસનાબાહુલ્લતો. અથ વા યદિપિ ધમ્મોયેવ વિનયોપિ, પરિયત્તિયાદિભાવતો, વિનયસદ્દસન્નિધાને પન ભિન્નાધિકરણભાવેન પયુત્તો ધમ્મ-સદ્દો વિનયતન્તિવિધુરં તન્તિં દીપેતિ યથા ‘‘પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારા, ગોબલિબદ્ધ’’ન્તિ ચ.

‘‘અનેકજાતિસંસાર’’ન્તિ અયં ગાથા ભગવતા અત્તનો સબ્બઞ્ઞુતઞાણપદટ્ઠાનં અરહત્તપ્પત્તિં પચ્ચવેક્ખન્તેન એકૂનવીસતિમસ્સ પચ્ચવેક્ખણઞાણસ્સ અનન્તરં ભાસિતા. તેનાહ ‘‘ઇદં પઠમબુદ્ધવચન’’ન્તિ. ઇદં કિર સબ્બબુદ્ધેહિ અવિજહિતં ઉદાનં. અયમસ્સ સઙ્ખેપત્થો – અહં ઇમસ્સ અત્તભાવગેહસ્સ કારકં તણ્હાવડ્ઢકિં ગવેસન્તો યેન ઞાણેન તં દટ્ઠું સક્કા, તસ્સ બોધિઞાણસ્સત્થાય દીપઙ્કરપાદમૂલે કતાભિનીહારો ¶ એત્તકં કાલં અનેકજાતિસંસારં અનેકજાતિસતસહસ્સસઙ્ખ્યં સંસારવટ્ટં અનિબ્બિસં તં ઞાણં અવિન્દન્તો અલભન્તોયેવ સન્ધાવિસ્સં સંસરિં. યસ્મા જરાવ્યાધિમરણમિસ્સતાય જાતિ નામેસા પુનપ્પુનં ઉપગન્તું દુક્ખા, ન ચ સા તસ્મિં અદિટ્ઠે નિવત્તતિ, તસ્મા તં ગવેસન્તો સન્ધાવિસ્સન્તિ અત્થો. દિટ્ઠોસીતિ ઇદાનિ મયા સબ્બઞ્ઞુતઞાણં પટિવિજ્ઝન્તેન દિટ્ઠો અસિ. પુન ગેહન્તિ પુન ઇમં અત્તભાવસઙ્ખાતં મમ ગેહં. ન કાહસિ ન કરિસ્સસિ. તવ સબ્બા અવસેસાકિલેસફાસુકા મયા ભગ્ગા. ઇમસ્સ તયા કતસ્સ અત્તભાવગેહસ્સ કૂટં અવિજ્જાસઙ્ખાતં કણ્ણિકમણ્ડલં વિસઙ્ખતં વિદ્ધંસિતં. વિસઙ્ખારં નિબ્બાનં આરમ્મણકરણવસેન ગતં અનુપવિટ્ઠં ઇદાનિ મમ ચિત્તં, અહઞ્ચ ¶ તણ્હાનં ખયસઙ્ખાતં અરહત્તમગ્ગં અજ્ઝગા અધિગતો પત્તોસ્મીતિ. અયં મનસા પવત્તિતધમ્માનમાદિ. ‘‘યદા હવે પાતુભવન્તિ ધમ્મા’’તિ (ઉદા. ૧, ૨, ૩) અયં પન વાચાય પવત્તિતધમ્માનં આદીતિ વદન્તિ. અન્તોજપ્પનવસેન કિર ભગવા ‘‘અનેકજાતિસંસાર’’ન્તિઆદિમાહ (ધ. પ. ૧૫૩). ‘‘પાટિપદદિવસે’’તિ ઇદં ‘‘સબ્બઞ્ઞુભાવપ્પત્તસ્સા’’તિ ¶ ન એતેન સમ્બન્ધિતબ્બં, ‘‘પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પન્ના’’તિ એતેન પન સમ્બન્ધિતબ્બં. વિસાખપુણ્ણમાયમેવ હિ ભગવા પચ્ચૂસસમયે સબ્બઞ્ઞુતં પત્તોતિ.

વયધમ્માતિ અનિચ્ચલક્ખણમુખેન દુક્ખાનત્તલક્ખણમ્પિ સઙ્ખારાનં વિભાવેતિ ‘‘યદનિચ્ચં તં દુક્ખં, યં દુક્ખં તદનત્તા’’તિ (સં. નિ. ૩.૧૫; પટિ. મ. ૨.૧૦) વચનતો. લક્ખણત્તયવિભાવનનયેનેવ ચ તદારમ્મણં વિપસ્સનં દસ્સેન્તો સબ્બતિત્થિયાનં અવિસયભૂતં બુદ્ધાવેણિકં ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનાધિટ્ઠાનં અવિપરીતં નિબ્બાનગામિનિપ્પટિપદં પકાસેતીતિ દટ્ઠબ્બં. ઇદાનિ તત્થ સમ્માપટિપત્તિયં નિયોજેતિ ‘‘અપ્પમાદેન સમ્પાદેથા’’તિ. અથ વા ‘‘વયધમ્મા સઙ્ખારા’’તિ એતેન સઙ્ખેપેન સંવેજેત્વા ‘‘અપ્પમાદેન સમ્પાદેથા’’તિ સઙ્ખેપેનેવ નિરવસેસં સમ્માપટિપત્તિં દસ્સેતિ. અપ્પમાદપદઞ્હિ સિક્ખાત્તયસઙ્ગહિતં કેવલપરિપુણ્ણં સાસનં પરિયાદિયિત્વા તિટ્ઠતીતિ.

પઠમસઙ્ગીતિયં અસઙ્ગીતં સઙ્ગીતિક્ખન્ધકકથાવત્થુપ્પકરણાદિ. કેચિ પન ‘‘સુભસુત્તમ્પિ (દી. નિ. ૧.૪૪૪) પઠમસઙ્ગીતિયં અસઙ્ગીત’’ન્તિ વદન્તિ, તં પન ન યુજ્જતિ. પઠમસઙ્ગીતિતો ¶ પુરેતરમેવ હિ આયસ્મતા આનન્દેન જેતવને વિહરન્તેન સુભસ્સ માણવસ્સ ભાસિતન્તિ.

દળ્હિકમ્મસિથિલીકરણપ્પયોજના યથાક્કમં પકતિસાવજ્જપણ્ણત્તિસાવજ્જેસુ સિક્ખાપદેસુ. તેનાતિ વિવિધનયત્તાદિના. એતન્તિ વિવિધવિસેસનયત્તાતિ ગાથાવચનં. એતસ્સાતિ વિનયસ્સ.

અત્તત્થપરત્થાદિભેદેતિ ¶ યો તં સુત્તં સજ્ઝાયતિ, સુણાતિ, વાચેતિ, ચિન્તેતિ, દેસેતિ ચ, સુત્તેન સઙ્ગહિતો સીલાદિઅત્થો તસ્સાપિ હોતિ, તેન પરસ્સ સાધેતબ્બતો પરસ્સાપિ હોતીતિ, તદુભયં તં સુત્તં સૂચેતિ દીપેતિ. તથા દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકં લોકિયલોકુત્તરઞ્ચાતિ એવમાદિભેદે અત્થે આદિ-સદ્દેન સઙ્ગણ્હાતિ. અત્થ-સદ્દો ચાયં હિતપરિયાયવચનં, ન ભાસિતત્થવચનં, યદિ સિયા, સુત્તં અત્તનોપિ ભાસિતત્થં સૂચેતિ, પરસ્સાપીતિ અયમત્થો વુત્તો સિયા. સુત્તેન ચ યો અત્થો પકાસિતો સો તસ્સેવ હોતીતિ, ન તેન પરત્થો સૂચિતો હોતિ, તેન સૂચેતબ્બસ્સ પરત્થસ્સ નિવત્તેતબ્બસ્સ અભાવા અત્થગહણઞ્ચ ન કત્તબ્બં. અત્તત્થપરત્થવિનિમ્મુત્તસ્સ ભાસિતત્થસ્સ અભાવા આદિગ્ગહણઞ્ચ ન કત્તબ્બં. તસ્મા યથાવુત્તસ્સ હિતપરિયાયસ્સ અત્થસ્સ સુત્તે અસમ્ભવતો સુત્તધારસ્સ પુગ્ગલસ્સ વસેન અત્તત્થપરત્થા વુત્તા.

અથ ¶ વા સુત્તં અનપેક્ખિત્વા યે અત્તત્થાદયો અત્થપ્પભેદા વુત્તા ‘‘ન હઞ્ઞદત્થત્થિપસંસલાભા’’તિ એતસ્સ પદસ્સ નિદ્દેસે (મહાનિ. ૬૩; ચૂળનિ. ૮૫) ‘‘અત્તત્થો, પરત્થો, ઉભયત્થો, દિટ્ઠધમ્મિકો અત્થો, સમ્પરાયિકો અત્થો, ઉત્તાનો અત્થો, ગમ્ભીરો અત્થો, ગૂળ્હો અત્થો, પટિચ્છન્નો અત્થો, નેય્યો અત્થો, નીતો અત્થો, અનવજ્જો અત્થો, નિક્કિલેસો અત્થો, વોદાનો અત્થો, પરમત્થો’’તિ તે સુત્તં સૂચેતીતિ અત્થો. ઇમસ્મિં અત્થવિકપ્પે અત્થ-સદ્દો ભાસિતત્થપરિયાયોપિ હોતિ. એત્થ હિ પુરિમકા પઞ્ચ અત્થપ્પભેદા હિતપરિયાયા, તતો પરે છ ભાસિતત્થભેદા, પચ્છિમકા પન ઉભયસભાવા. તત્થ દુરધિગમતાય વિભાવને અલદ્ધગાધો ગમ્ભીરો. ન વિવટો ગૂળ્હો. મૂલુદકાદયો વિય પંસુના અક્ખરસન્નિવેસાદિના તિરોહિતો પટિચ્છન્નો ¶ . નિદ્ધારેત્વા ¶ ઞાપેતબ્બો નેય્યો. યથારુતવસેન વેદિતબ્બો નીતો. અનવજ્જનિક્કિલેસવોદાના પરિયાયવસેન વુત્તા, કુસલવિપાકકિરિયાધમ્મવસેન વા. પરમત્થો નિબ્બાનં, ધમ્માનં અવિપરીતસભાવો એવ વા. અથ વા ‘‘અત્તના ચ અપ્પિચ્છો હોતી’’તિ અત્તત્થં, ‘‘અપ્પિચ્છાકથઞ્ચ પરેસં કત્તા હોતી’’તિ પરત્થં સૂચેતિ. એવં ‘‘અત્તના ચ પાણાતિપાતા પટિવિરતો હોતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૪.૯૯, ૨૬૫) સુત્તાનિ યોજેતબ્બાનિ. વિનયાભિધમ્મેહિ ચ વિસેસેત્વા સુત્ત-સદ્દસ્સ અત્થો વત્તબ્બો. તસ્મા વેનેય્યજ્ઝાસયવસપ્પવત્તાય દેસનાય અત્તહિતપરહિતતાદીનિ સાતિસયં પકાસિતાનિ હોતિ તપ્પરભાવતો, ન આણાધમ્મસભાવવસપ્પવત્તાયાતિ ઇદમેવ ચ ‘‘અત્થાનં સૂચનતો સુત્ત’’ન્તિ વુત્તં.

સુત્તે ચ આણાધમ્મસભાવા ચ વેનેય્યજ્ઝાસયં અનુવત્તન્તિ, ન વિનયાભિધમ્મેસુ વિય વેનેય્યજ્ઝાસયો આણાધમ્મસભાવે. તસ્મા વેનેય્યાનં એકન્તહિતપટિલાભસંવત્તનિકા સુત્તન્તદેસના હોતીતિ ‘‘સુવુત્તા ચેત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. પસવતીતિ ફલતિ. ‘‘સુત્તાણા’’તિ એતસ્સ અત્થં પકાસેતું ‘‘સુટ્ઠુ ચ ને તાયતી’’તિ વુત્તં. અત્તત્થાદિવિધાનેસુ ચ સુત્તસ્સ પમાણભાવો, અત્તત્થાદીનઞ્ચ સઙ્ગાહકત્તં યોજેતબ્બં તદત્થપ્પકાસનપધાનત્તા સુત્તસ્સ. વિનયાભિધમ્મેહિ વિસેસનઞ્ચ યોજેતબ્બં. એતન્તિ ‘‘અત્થાનં સૂચનતો’’તિઆદિકં અત્થવચનં. એતસ્સાતિ સુત્તસ્સ.

અભિક્કમન્તીતિ એત્થ અભિ-સદ્દો કમનકિરિયાય વુદ્ધિભાવં અતિરેકતં દીપેતિ, અભિઞ્ઞાતા અભિલક્ખિતાતિ એત્થ ઞાણલક્ખણકિરિયાનં સુપાકટતાવિસેસં, અભિક્કન્તેનાતિ ¶ એત્થ કન્તિયા અધિકત્તં વિસિટ્ઠતન્તિ યુત્તં કિરિયાવિસેસકત્તા ઉપસગ્ગસ્સ. અભિરાજા અભિવિનયેતિ પન પૂજિતપરિચ્છિન્નેસુ રાજવિનયેસુ અભિ-સદ્દો પવત્તતીતિ કથમેતં યુજ્જેય્યાતિ ¶ ? પૂજનપરિચ્છેદનકિરિયાદીપનતો, તાહિ ચ કિરિયાહિ રાજવિનયાનં યુત્તત્તા. એત્થ હિ અતિમાલાદીસુ અતિ-સદ્દો વિય, અભિ-સદ્દો યથા સહ સાધનેન કિરિયં વદતીતિ અભિરાજઅભિવિનય-સદ્દા સિદ્ધા, એવં અભિધમ્મસદ્દે અભિ-સદ્દો સહ સાધનેન વુડ્ઢિયાદિકિરિયં દીપેતીતિ અયમત્થો દસ્સિતોતિ દટ્ઠબ્બો.

ભાવનાફરણવુડ્ઢીહિ ¶ વુડ્ઢિમન્તોપિ ધમ્મા વુત્તા. આરમ્મણાદીહીતિ આરમ્મણસમ્પયુત્તકમ્મદ્વારપટિપદાદીહિ. અવિસિટ્ઠન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞવિસિટ્ઠેસુ વિનયસુત્તાભિધમ્મેસુ અવિસિટ્ઠં સમાનં. તં પિટકસદ્દન્તિ અત્થો. યથાવુત્તેનાતિ ‘‘એવં દુવિધત્થેના’’તિઆદિના વુત્તપ્પકારેન.

કથેતબ્બાનં અત્થાનં દેસકાયત્તેન આણાદિવિધિના અતિસજ્જનં પબોધનં દેસના. સાસિતબ્બપુગ્ગલગતેન યથાપરાધાદિસાસિતબ્બભાવેન અનુસાસનં વિનયનં સાસનં. કથેતબ્બસ્સ સંવરાસંવરાદિનો અત્થસ્સ કથનં વચનપટિબદ્ધતાકરણં કથા. કથીયતિ વા એત્થાતિ કથા. સંવરાસંવરસ્સ કથા સંવરાસંવરકથા. એસ નયો ઇતરેસુપિ. ભેદ-સદ્દો વિસું વિસું યોજેતબ્બો ‘‘દેસનાભેદં સાસનભેદં કથાભેદઞ્ચ યથારહં પરિદીપયે’’તિ. ભેદન્તિ ચ નાનત્તન્તિ અત્થો. સિક્ખા ચ પહાનાનિ ચ ગમ્ભીરભાવો ચ સિક્ખાપ્પહાનગમ્ભીરભાવં, તઞ્ચ પરિદીપયે. એત્થ યથાતિ ઉપારમ્ભનિસ્સરણધમ્મકોસરક્ખણહેતુપરિયાપુણનં ¶ સુપ્પટિપત્તિ દુપ્પટિપત્તીતિ એતેહિ પકારેહિ. આણં પણેતું અરહતીતિ આણારહો સમ્માસમ્બુદ્ધત્તા. વોહારપરમત્થાનમ્પિ સબ્ભાવતો આહ આણાબાહુલ્લતોતિ. ઇતો પરેસુપિ એસેવ નયો. પચુરાપરાધા સેય્યસકાદયો. અજ્ઝાસયો આસયોવ અત્થતો દિટ્ઠિ, ઞાણઞ્ચ. વુત્તઞ્ચેતં –

‘‘સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિ ચ, ખન્તિ ચેવાનુલોમિકે;

યથાભૂતઞ્ચ યં ઞાણં, એતં આસયસદ્દિત’’ન્તિ. (વિસુદ્ધિ. ટી. ૧.૧૩૬);

અનુસયા કામરાગભવરાગદિટ્ઠિપટિઘવિચિકિચ્છામાનાવિજ્જાવસેન સત્ત અનાગતા કિલેસા, અતીતા પચ્ચુપ્પન્ના ચ તથેવ વુચ્ચન્તિ. ન હિ કાલભેદેન ધમ્માનં સભાવભેદો અત્થીતિ. ચરિયાતિ છ મૂલચરિયા, અન્તરભેદેન અનેકવિધા, સંસગ્ગવસેન તેસટ્ઠિ હોન્તિ. તે પન અમ્હેહિ અસમ્મોહન્તરધાનસુત્તટીકાયં વિભાગતો દસ્સિતા, અત્થિકેહિ તતો ગહેતબ્બા. અથ વા ચરિયાતિ ચરિતં, તં સુચરિતદુચ્ચરિતવસેન દુવિધં. અધિમુત્તિ નામ સત્તાનં પુબ્બપરિચયવસેન અભિરુચિ, સા દુવિધા હીનપણીતભેદેન. ઘનવિનિબ્ભોગાભાવતો દિટ્ઠિમાનતણ્હાવસેન ¶ ‘‘અહં મમા’’તિ સઞ્ઞિનો. મહન્તો સંવરો અસંવરો. બુદ્ધિઅત્થો હિ અય’મકારો યથા ‘‘અસેક્ખા ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. ૧૧).

તીસુપિ ¶ ચેતેસુ એતે ધમ્મત્થદેસના પટિવેધાતિ એત્થ તન્તિઅત્થો તન્તિદેસના તન્તિઅત્થપટિવેધો ચ તન્તિવિસયા હોન્તીતિ વિનયપિટકાદીનં અત્થદેસનાપટિવેધાધારભાવો ¶ યુત્તો, પિટકાનિ પન તન્તિ યેવાતિ તેસં ધમ્માધારભાવો કથં યુજ્જેય્યાતિ? તન્તિસમુદાયસ્સ અવયવતન્તિયા આધારભાવતો. અવયવસ્સ હિ સમુદાયો આધારભાવેન વુચ્ચતિ, યથા – ‘‘રુક્ખે સાખા’’તિ. ધમ્માદીનઞ્ચ દુક્ખોગાહભાવતો તેહિ વિનયાદયો ગમ્ભીરાતિ વિનયાદીનઞ્ચ ચતુબ્બિધો ગમ્ભીરભાવો વુત્તો. તસ્મા ધમ્માદયો એવ દુક્ખોગાહત્તા ગમ્ભીરા, ન વિનયાદયોતિ ન ચોદેતબ્બમેતં સમુખેન, વિસયવિસયીમુખેન ચ વિનયાદીનંયેવ ગમ્ભીરભાવસ્સ વુત્તત્તા. ધમ્મો હિ વિનયાદયો, તેસં વિસયો અત્થો, ધમ્મત્થવિસયા ચ દેસનાપટિવેધોતિ. તત્થ પટિવેધસ્સ દુક્કરભાવતો ધમ્મત્થાનં, દેસનાઞાણસ્સ દુક્કરભાવતો દેસનાય ચ દુક્ખોગાહભાવો વેદિતબ્બો, પટિવેધસ્સ પન ઉપ્પાદેતું અસક્કુણેય્યત્તા, તબ્બિસયઞાણુપ્પત્તિયા ચ દુક્કરભાવતો દુક્ખોગાહતા વેદિતબ્બા.

‘‘હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ એતેન વચનેન ધમ્મસ્સ હેતુભાવો કથં ઞાતબ્બોતિ? ‘‘ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ એતસ્સ સમાસપદસ્સ અવયવપદત્થં દસ્સેન્તેન ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણ’’ન્તિ વુત્તત્તા. ‘‘ધમ્મે પટિસમ્ભિદા’’તિ એત્થ હિ ‘‘ધમ્મે’’તિ એતસ્સ અત્થં દસ્સેન્તેન ‘‘હેતુમ્હી’’તિ વુત્તં, ‘‘પટિસમ્ભિદા’’તિ એતસ્સ ચ અત્થં દસ્સેન્તેન ‘‘ઞાણ’’ન્તિ. તસ્મા હેતુધમ્મ-સદ્દા એકત્થા, ઞાણપટિસમ્ભિદા-સદ્દા ચાતિ ઇમમત્થં વદન્તેન સાધિતો ધમ્મસ્સ હેતુભાવો, અત્થસ્સ હેતુફલભાવો ચ એવમેવ દટ્ઠબ્બો.

યથાધમ્મન્તિ ચેત્થ ધમ્મ-સદ્દો હેતું હેતુફલઞ્ચ સબ્બં સઙ્ગણ્હાતિ. સભાવવાચકો હેસ, ન પરિયત્તિહેતુભાવવાચકો, તસ્મા યથાધમ્મન્તિ યો યો અવિજ્જાસઙ્ખારાદિધમ્મો ¶ , તસ્મિં તસ્મિન્તિ અત્થો. ધમ્માનુરૂપં વા યથાધમ્મં. દેસનાપિ હિ પટિવેધો વિય અવિપરીતસવિસયવિભાવનતો ધમ્માનુરૂપં પવત્તતિ, યતો ‘અવિપરીતાભિલાપો’તિ વુચ્ચતિ. ધમ્માભિલાપોતિ અત્થબ્યઞ્જનકો અવિપરીતાભિલાપો, એતેન ‘‘તત્ર ધમ્મનિરુત્તાભિલાપે ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ. ૭૧૮) એત્થ વુત્તં સભાવધમ્મનિરુત્તિં દસ્સેતિ, સદ્દસભાવત્તા દેસનાય. તથા હિ નિરુત્તિપટિસમ્ભિદાય ¶ પરિત્તારમ્મણાદિભાવો પટિસમ્ભિદાવિભઙ્ગપાળિયં (વિભ. ૭૪૯) વુત્તો. અટ્ઠકથાયઞ્ચ ‘‘તં સભાવનિરુત્તિં સદ્દં આરમ્મણં કત્વા’’તિઆદિના (વિભ. અટ્ઠ. ૬૪૨) સદ્દારમ્મણતા ¶ દસ્સિતા. ‘‘ઇમસ્સ અત્થસ્સ અયં સદ્દો વાચકો’’તિ વચનવચનીયે વવત્થપેત્વા તંતંવચનીય વિભાવનવસેન પવત્તિતો હિ સદ્દો દેસનાતિ. ‘‘અનુલોમાદિવસેન વા કથન’’ન્તિ એતેન તસ્સા ધમ્મનિરુત્તિયા અભિલાપં કથનં તસ્સ વચનસ્સ પવત્તનં દસ્સેતિ. ‘‘અધિપ્પાયો’’તિ એતેન ‘‘દેસનાતિ પઞ્ઞત્તી’’તિ એતં વચનં ધમ્મનિરુત્તાભિલાપં સન્ધાય વુત્તં, ન તબ્બિનિમુત્તં પઞ્ઞત્તિં સન્ધાયાતિ દસ્સેતિ.

નનુ ચ ‘‘ધમ્મો તન્તી’’તિ ઇમસ્મિં પક્ખે ધમ્મસ્સ સદ્દસભાવત્તા ધમ્મદેસનાનં વિસેસો ન સિયાતિ? ન, તેસં તેસં અત્થાનં બોધકભાવેન ઞાતો, ઉગ્ગહણાદિવસેન ચ પુબ્બે વવત્થાપિતો સદ્દપ્પબન્ધો ધમ્મો, પચ્છા પરેસં અવબોધનત્થં પવત્તિતો તદત્થપ્પકાસકો ¶ સદ્દો દેસનાતિ. અથ વા યથાવુત્તસદ્દસમુટ્ઠાપકો ચિત્તુપ્પાદો દેસના, મુસાવાદાદયો વિય. ‘‘વચનસ્સ પવત્તન’’ન્તિ ચ યથાવુત્તચિત્તુપ્પાદવસેન યુજ્જતિ. સો હિ વચનં પવત્તેતિ, તઞ્ચ તેન પવત્તીયતિ દેસીયતિ. ‘‘સો ચ લોકિયલોકુત્તરો’’તિ એવં વુત્તં અભિસમયં યેન પકારેન અભિસમેતિ, યં અભિસમેતિ, યો ચ તસ્સ સભાવો, તેહિ પાકટં કાતું ‘‘વિસયતો અસમ્મોહતો ચ અત્થાનુરૂપં ધમ્મેસૂ’’તિઆદિમાહ. તત્થ હિ વિસયતો અત્થાદિઅનુરૂપં ધમ્માદીસુ અવબોધો અવિજ્જાદિધમ્મસઙ્ખારાદિઅત્થતદુભયપઞ્ઞાપનારમ્મણો લોકિયો અભિસમયો, અસમ્મોહતો અત્થાદિઅનુરૂપં ધમ્માદીસુ અવબોધો નિબ્બાનારમ્મણો મગ્ગસમ્પયુત્તો યથાવુત્તધમ્મત્થપઞ્ઞત્તીસુ સમ્મોહવિદ્ધંસનો લોકુત્તરો અભિસમયોતિ. અભિસમયતો અઞ્ઞમ્પિ પટિવેધત્થં દસ્સેતું ‘‘તેસં તેસં વા’’તિઆદિમાહ. ‘પટિવેધનં પટિવેધો’તિ ઇમિના હિ વચનત્થેન અભિસમયો, ‘પટિવિજ્ઝીયતીતિ પટિવેધો’તિ ઇમિના તંતંરૂપાદિધમ્માનં અવિપરીતસભાવો ચ ‘‘પટિવેધો’’તિ વુચ્ચતીતિ.

યથાવુત્તેહિ ધમ્માદીહિ પિટકાનં ગમ્ભીરભાવં દસ્સેતું ‘‘ઇદાનિ યસ્મા એતેસુ પિટકેસૂ’’તિઆદિમાહ. યો ચેત્થાતિ એતેસુ તંતંપિટકગતેસુ ધમ્માદીસુ યો પટિવેધો, એતેસુ ચ પિટકેસુ તેસં તેસં ધમ્માનં યો અવિપરીતસભાવોતિ યોજેતબ્બં. દુક્ખોગાહતા ચ અવિજ્જાસઙ્ખારાદીનં ¶ ધમ્મત્થાનં દુપ્પટિવિજ્ઝતાય, તેસં પઞ્ઞાપનસ્સ દુક્કરભાવતો તંદેસનાય, પટિવેધનસઙ્ખાતસ્સ પટિવેધસ્સ ઉપ્પાદનવિસયિકરણાનં અસક્કુણેય્યત્તા, અવિપરીતસભાવસઙ્ખાતસ્સ પટિવેધસ્સ દુવિઞ્ઞેય્યતાય એવ વેદિતબ્બા.

યન્તિ ¶ યં પરિયત્તિદુગ્ગહણં સન્ધાય વુત્તં. અત્થન્તિ ભાસિતત્થં, પયોજનત્થઞ્ચ. ન ઉપપરિક્ખન્તીતિ ન વિચારેન્તિ. ન નિજ્ઝાનં ખમન્તીતિ નિજ્ઝાનપઞ્ઞં નક્ખમન્તિ, નિજ્ઝાયિત્વા ¶ પઞ્ઞાય દિસ્વા રોચેત્વા ગહેતબ્બા ન હોન્તીતિ અધિપ્પાયો. ઇતીતિ એવં એતાય પરિયત્તિયા. વાદપ્પમોક્ખાનિસંસા અત્તનો ઉપરિ પરેહિ આરોપિતવાદસ્સ નિગ્ગહસ્સ પમોક્ખપ્પયોજના હુત્વા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ, વાદપ્પમોક્ખા વા નિન્દાપમોક્ખા. યસ્સ ચત્થાયાતિ યસ્સ ચ સીલાદિપૂરણસ્સ અનુપાદાવિમોક્ખસ્સ વા અત્થાય ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ ઞાયેન પરિયાપુણન્તીતિ અધિપ્પાયો. અસ્સાતિ અસ્સ ધમ્મસ્સ. નાનુભોન્તીતિ ન વિન્દન્તિ. તેસં તે ધમ્મા દુગ્ગહિતત્તા ઉપારમ્ભમાનદબ્બમક્ખપલાસાદિહેતુભાવેન દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ. ભણ્ડાગારે નિયુત્તો ભણ્ડાગારિકો, ભણ્ડાગારિકો વિય ભણ્ડાગારિકો, ધમ્મરતનાનુપાલકો. અઞ્ઞત્થં અનપેક્ખિત્વા ભણ્ડાગારિકસ્સેવ સતો પરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ.

‘‘તાસંયેવા’’તિ અવધારણં પાપુણિતબ્બાનં છળભિઞ્ઞાચતુપ્પટિસમ્ભિદાદીનં વિનયે પભેદવચનાભાવં સન્ધાય વુત્તં. વેરઞ્જકણ્ડે (પારા. ૧૨) હિ તિસ્સો વિજ્જાવ વિભત્તા. દુતિયે પન ‘‘તાસંયેવા’’તિ અવધારણં ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા અપેક્ખિત્વા કતં, ન તિસ્સો વિજ્જા. તા હિ છસુ અભિઞ્ઞાસુ અન્તોગધાતિ સુત્તે વિભત્તા યેવાતિ.

દુગ્ગહિતં ગણ્હાતિ, ‘‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ, યથા તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ અનઞ્ઞ’’ન્તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૩૯૬). ધમ્મચિન્તન્તિ ¶ ધમ્મસભાવવિચારણં, ‘‘ચિત્તુપ્પાદમત્તેનેવ દાનં હોતિ, સયમેવ ચિત્તં અત્તનો આરમ્મણં હોતિ, સબ્બં ચિત્તં અસભાવધમ્મારમ્મણ’’ન્તિ ચ એવમાદિ. તેસન્તિ તેસં પિટકાનં.

એતન્તિ એતં બુદ્ધવચનં. અત્થાનુલોમતો અનુલોમિકો. અનુલોમિકતંયેવ વિભાવેતું ‘‘કસ્મા પના’’તિઆદિ વુત્તં. એકનિકાયમ્પીતિ એકસમૂહમ્પિ ¶ . પોણિકા ચિક્ખલ્લિકા ચ ખત્તિયા, તેસં નિવાસો પોણિકનિકાયો ચિક્ખલ્લિકનિકાયો ચ.

નવપ્પભેદન્તિ એત્થ કથં નવપ્પભેદં? સગાથકઞ્હિ સુત્તં ગેય્યં, નિગ્ગાથકઞ્ચ સુત્તં વેય્યાકરણં, તદુભયવિનિમુત્તઞ્ચ સુત્તં ઉદાનાદિવિસેસસઞ્ઞારહિતં નત્થિ, યં સુત્તઙ્ગં સિયા, મઙ્ગલસુત્તાદીનઞ્ચ (ખુ. પા. ૫.૨; સુ. નિ. ૨૨૫) સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો ન સિયા, ગાથાભાવતો, ધમ્મપદાદીનં વિય, ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો વા સિયા, સગાથકત્તા, સગાથવગ્ગસ્સ વિય, તથા ઉભતોવિભઙ્ગાદીસુ સગાથકપ્પદેસાનન્તિ? વુચ્ચતે –

‘‘સુત્તન્તિ ¶ સામઞ્ઞવિધિ, વિસેસવિધયો પરે;

સનિમિત્તા નિરુળ્હત્તા સહતાઞ્ઞેન નાઞ્ઞતો’’. (સારત્થ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના);

સબ્બસ્સાપિ હિ બુદ્ધવચનસ્સ સુત્તન્તિ અયં સામઞ્ઞવિધિ. તેનેવાહ આયસ્મા મહાકચ્ચાનો નેત્તિયં – ‘‘નવવિધસુત્તન્તપરિયેટ્ઠી’’તિ (નેત્તિ. સઙ્ગહવાર). ‘‘એત્તકં તસ્સ ભગવતો સુત્તાગતં સુત્તપરિયાપન્નં (પાચિ. ૨૫૫, ૧૨૪૨), સકવાદે પઞ્ચસુત્તસતાની’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. નિદાનકથા; કથા. અટ્ઠ. નિદાનકથા) એવમાદિ ચ એતસ્સ અત્થસ્સ સાધકં.

વિસેસવિધયો ¶ પરે સનિમિત્તા તદેકદેસેસુ ગેય્યાદયો વિસેસવિધયો તેન તેન નિમિત્તેન પતિટ્ઠિતા. તથા હિ ગેય્યસ્સ સગાથકત્તં તબ્ભાવનિમિત્તં. લોકેપિ હિ સસિલોકં સગાથકં (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૧૩) ચુણ્ણિયગન્થં ‘ગેય્ય’ન્તિ વદન્તિ. ગાથાવિરહે પન સતિ પુચ્છં કત્વા વિસ્સજ્જનભાવો વેય્યાકરણસ્સ તબ્ભાવનિમિત્તં. પુચ્છાવિસ્સજ્જનઞ્હિ ‘બ્યાકરણ’ન્તિ વુચ્ચતિ, બ્યાકરણમેવ વેય્યાકરણં. એવં સન્તે સગાથકાદીનમ્પિ પુચ્છં કત્વા વિસ્સજ્જનવસેન પવત્તાનં વેય્યાકરણભાવો આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ, ગેય્યાદિસઞ્ઞાનં અનોકાસભાવતો, ‘ગાથાવિરહે સતી’તિ વિસેસિતત્તા ચ. તથા હિ ધમ્મપદાદીસુ કેવલં ગાથાબન્ધેસુ, સગાથકત્તેપિ સોમનસ્સઞાણમયિકગાથાયુત્તેસુ, ‘વુત્તઞ્હેત’ન્તિઆદિવચનસમ્બન્ધેસુ, અબ્ભુતધમ્મપટિસંયુત્તેસુ ચ સુત્તવિસેસેસુ યથાક્કમં ગાથાઉદાનઇતિવુત્તકઅબ્ભુતધમ્મસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતા, તથા સતિપિ ¶ ગાથાબન્ધભાવે ભગવતો અતીતાસુ જાતીસુ ચરિયાનુભાવપ્પકાસકેસુ જાતકસઞ્ઞા, સતિપિ પઞ્હાવિસ્સજ્જનભાવે, સગાથકત્તે ચ કેસુચિ સુત્તન્તેસુ વેદસ્સ લભાપનતો વેદલ્લસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતાતિ એવં તેન તેન સગાથકત્તાદિના નિમિત્તેન તેસુ તેસુ સુત્તવિસેસેસુ ગેય્યાદિસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતાતિ વિસેસવિધયો સુત્તઙ્ગતો પરે ગેય્યાદયો. યં પનેત્થ ગેય્યઙ્ગાદિનિમિત્તરહિતં, તં સુત્તઙ્ગં વિસેસસઞ્ઞાપરિહારેન સામઞ્ઞસઞ્ઞાય પવત્તનતોતિ. નનુ ચ સગાથકં સુત્તં ગેય્યં, નિગ્ગાથકં સુત્તં વેય્યાકરણન્તિ સુત્તઙ્ગં ન સમ્ભવતીતિ ચોદના તદવત્થા વાતિ? ન તદવત્થા, સોધિતત્તા. સોધિતઞ્હિ પુબ્બે ગાથાવિરહે સતિ પુચ્છાવિસ્સજ્જનભાવો વેય્યાકરણસ્સ તબ્ભાવનિમિત્તન્તિ.

યઞ્ચ વુત્તં – ‘‘ગાથાભાવતો મઙ્ગલસુત્તાદીનં (ખુ. પા. ૫.૧, ૨, ૩) સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો ¶ ન સિયા’’તિ, તં ન, નિરુળ્હત્તા. નિરુળ્હો હિ મઙ્ગલસુત્તાદીનં સુત્તભાવો. ન હિ તાનિ ધમ્મપદબુદ્ધવંસાદયો ¶ વિય ગાથાભાવેન પઞ્ઞાતાનિ, અથ ખો સુત્તભાવેન. તેનેવ હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘સુત્તનામક’’ન્તિ નામગ્ગહણં કતં. યઞ્ચ પન વુત્તં – ‘‘સગાથકત્તા ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો સિયા’’તિ, તદપિ નત્થિ, યસ્મા સહતાઞ્ઞેન. સહ ગાથાહીતિ હિ સગાથકં. સહભાવો નામ અત્થતો અઞ્ઞેન હોતિ, ન ચ મઙ્ગલસુત્તાદીસુ કથાવિનિમુત્તો કોચિ સુત્તપદેસો અત્થિ, યો ‘સહ ગાથાહી’તિ વુચ્ચેય્ય, ન ચ સમુદાયો નામ કોચિ અત્થિ, યદપિ વુત્તં – ‘‘ઉભતોવિભઙ્ગાદીસુ સગાથકપ્પદેસાનં ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો સિયા’’તિ તદપિ ન, અઞ્ઞતો. અઞ્ઞા એવ હિ તા ગાથા જાતકાદિપરિયાપન્નત્તા. અતો ન તાહિ ઉભતોવિભઙ્ગાદીનં ગેય્યઙ્ગભાવોતિ. એવં સુત્તાદીનં અઙ્ગાનં અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરાભાવો વેદિતબ્બો.

‘‘અયં ધમ્મો…પે… અયં વિનયો, ઇમાનિ ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાની’’તિ બુદ્ધવચનં ધમ્મવિનયાદિભેદેન વવત્થપેત્વા સઙ્ગાયન્તેન મહાકસ્સપપ્પમુખેન વસિગણેન અનેકચ્છરિયપાતુભાવપટિમણ્ડિતાય સઙ્ગીતિયા ઇમસ્સ દીઘાગમસ્સ પઠમમજ્ઝિમબુદ્ધવચનાદિભાવો વવત્થાપિતોતિ દસ્સેતિ, ‘‘એવમેતં અભેદતો’’તિઆદિના.

નિદાનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧. બ્રહ્મજાલસુત્તવણ્ણના

પરિબ્બાજકકથાવણ્ણના

એવં ¶ ¶ ¶ પઠમમહાસઙ્ગીતિં દસ્સેત્વા યદત્થં સા ઇધ દસ્સિતા, ઇદાનિ તં નિગમનવસેન દસ્સેતું ‘‘ઇમિસ્સા’’તિઆદિમાહ.

૧. એત્તાવતા ચ બ્રહ્મજાલસ્સ સાધારણતો બાહિરનિદાનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અબ્ભન્તરનિદાનં સંવણ્ણેતું ‘‘તત્થ એવ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. અથ વા છહિ આકારેહિ સંવણ્ણના કાતબ્બા સમ્બન્ધતો પદતો પદવિભાગતો પદત્થતો અનુયોગતો પરિહારતો ચાતિ. તત્થ સમ્બન્ધો નામ દેસનાસમ્બન્ધો. યં લોકિયા ‘‘ઉમ્મુગ્ઘાતો’’તિ વદન્તિ. સો પન પાળિયા નિદાનપાળિવસેન, નિદાનપાળિયા પન સઙ્ગીતિવસેન વેદિતબ્બોતિ પઠમમહાસઙ્ગીતિં દસ્સેન્તેન નિદાનપાળિયા સમ્બન્ધસ્સ દસ્સિતત્તા પદાદિવસેન સંવણ્ણનં કરોન્તો ‘‘એવન્તિ નિપાતપદ’’ન્તિઆદિમાહ. ‘‘મેતિઆદીની’’તિ એત્થ અન્તરા-સદ્દ-ચ-સદ્દાનં નિપાતપદભાવો, વત્તબ્બો, ન વા વત્તબ્બો તેસં નયગ્ગહણેન ગહિતત્તા, તદવસિટ્ઠાનં આપટિ-સદ્દાનં આદિ-સદ્દેન સઙ્ગણ્હનતો. ‘‘પદવિભાગો’’તિ પદાનં વિસેસો, ન પન પદવિગ્ગહો. અથ વા પદાનિ ચ પદવિભાગો ચ પદવિભાગો, પદવિગ્ગહો ચ પદવિભાગો ચ પદવિભાગોતિ વા એકસેસવસેન પદપદવિગ્ગહાપિ પદવિભાગ સદ્દેન વુત્તાતિ વેદિતબ્બં. તત્થ પદવિગ્ગહો ‘‘ભિક્ખૂનં સઙ્ઘો’’તિઆદિભેદેસુ પદેસુ દટ્ઠબ્બો.

અત્થતોતિ પદત્થતો. તં પન પદત્થં અત્થુદ્ધારક્કમેન ¶ પઠમં એવં-સદ્દસ્સ દસ્સેન્તો ‘‘એવંસદ્દો તાવા’’તિઆદિમાહ. અવધારણાદીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન ઇદમત્થપુચ્છાપરિમાણાદિઅત્થાનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. તથા હિ ‘‘એવંગતાનિ, એવંવિધો, એવમાકારો’’તિઆદીસુ ઇદં-સદ્દસ્સ અત્થે એવં-સદ્દો. ગત-સદ્દો હિ પકારપરિયાયો, તથા વિધાકાર-સદ્દા ¶ ચ. તથા હિ વિધયુત્તગત-સદ્દે લોકિયા પકારત્થે વદન્તિ. ‘‘એવં નુ ખો, ન નુ ખો, કિં નુ ખો, કથં નુ ખો’’તિ, ‘‘એવં સુ તે સુન્હાતા સુવિલિત્તા કપ્પિતકેસમસ્સુ, આમુત્તમાલાભરણા ઓદાતવત્થવસના પઞ્ચહિ ¶ કામગુણેહિ સમપ્પિતા સમઙ્ગીભૂતા પરિચારેન્તિ, સેય્યથાપિ ત્વં એતરહિ સાચરિયકોતિ? નો હિદં ભો ગોતમા’’તિ ચ આદીસુ પુચ્છાયં. ‘‘એવં લહુપરિવત્તં, એવં આયુપરિયન્તો’’તિ ચ આદીસુ પરિમાણે. નનુ ચ ‘‘એવં નુ ખો, એવં સુ તે, એવં આયુપરિયન્તો’’તિ એત્થ એવં-સદ્દેન પુચ્છનાકારપરિમાણાકારાનં વુત્તત્તા આકારત્થો એવ એવં-સદ્દો તિ? ન, વિસેસસબ્ભાવતો. આકારમત્તવાચકો હેત્થ આકારત્થોતિ અધિપ્પેતો, યથા ‘‘એવં બ્યાખોતિઆદીસુ પન ન આકારવિસેસવાચકો એવઞ્ચ કત્વા ‘‘એવં જાતેન મચ્ચેના’’તિઆદીનિ ઉપમાદીસુ ઉદાહરણાનિ ઉપપન્નાનિ હોન્તિ. તથા હિ ‘‘યથાપિ…પે… બહુ’’ન્તિ? એત્થ ¶ પુપ્ફરાસિટ્ઠાનિયતો મનુસ્સુપપત્તિસપ્પુરિસૂપનિસ્સયસદ્ધમ્મસવનયોનિસોમનસિકારભોગસમ્પત્તિઆદિદાનાદિપુઞ્ઞકિરિયાહેતુસમુદાયતો સોભાસુગન્ધતાદિગુણયોગતો માલાગુણસદિસિયો પહૂતા પુઞ્ઞકિરિયા મરિતબ્બસભાવતાય મચ્ચેન સત્તેન કત્તબ્બાતિ જોદિતત્તા પુપ્ફરાસિમાલાગુણાવ ઉપમા, તેસં ઉપમાકારો યથા-સદ્દેન અનિયમતો વુત્તોતિ એવં-સદ્દો ઉપમાકારનિગમનત્થોતિ વત્તું યુત્તં. સો પન ઉપમાકારો નિયમિયમાનો અત્થતો ઉપમાવ હોતીતિ આહ ‘‘ઉપમાયં આગતો’’તિ.

તથા એવં ઇમિના આકારેન ‘‘અભિક્કમિતબ્બ’’ન્તિઆદિના ઉપદિસિયમાનાય સમણસારુપ્પાય આકપ્પસમ્પત્તિયા યો તત્થ ઉપદિસનાકારો, સો અત્થતો ઉપદેસોયેવાતિ વુત્તં ‘‘એવં તે…પે… ઉપદેસે’’તિ. તથા એવમેતં ભગવા, એવમેતં સુગતાતિ એત્થ ચ ભગવતા યથાવુત્તમત્થં અવિપરીતતો જાનન્તેહિ કતં તત્થ સંવિજ્જમાનગુણાનં પકારેહિ હંસનં ઉદગ્ગતાકરણં સમ્પહંસનં, યો તત્થ સમ્પહંસનાકારોતિ યોજેતબ્બં. એવમેવં પનાયન્તિ એત્થ ગરહણાકારોતિ યોજેતબ્બં. સો ચ ગરહણાકારો ‘‘વસલી’’તિઆદિ ખુંસનસદ્દસન્નિધાનતો ઇધ એવં-સદ્દેન પકાસિતોતિ વિઞ્ઞાયતિ. યથા ¶ ચેત્થ, એવં ઉપમાકારાદયોપિ ઉપમાદિવસેન વુત્તાનં પુપ્ફરાસિઆદિસદ્દાનં સન્નિધાનતોતિ દટ્ઠબ્બં. એવઞ્ચ વદેહીતિ ‘‘યથાહં વદામિ, એવં સમણં આનન્દં વદેહી’’તિ વદનાકારો ઇદાનિ વત્તબ્બો એવં-સદ્દેન નિદસ્સીયતીતિ નિદસ્સનત્થો વુત્તો. એવં નોતિ એત્થાપિ તેસં યથાવુત્તધમ્માનં અહિતદુક્ખાવહભાવે સન્નિટ્ઠાનજનનત્થં અનુમતિગ્ગહણવસેન ‘‘સંવત્તન્તિ, નો વા, કથં વા એત્થ હોતી’’તિ પુચ્છાય કતાય ‘‘એવં નો એત્થ હોતી’’તિ વુત્તત્તા તદાકારસન્નિટ્ઠાનં એવં-સદ્દેન વિભાવિતન્તિ વિઞ્ઞાયતિ, સો પન તેસં ધમ્માનં અહિતાય દુક્ખાય ¶ સંવત્તનાકારો નિયમિયમાનો અવધારણત્થો ¶ હોતીતિ આહ ‘‘એવં નો એત્થ હોતીતિ આદીસુ અવધારણે’’તિ. એવં ભન્તેતિ પન ધમ્મસ્સ સાધુકં સવનમનસિકારે સન્નિયોજિતેહિ ભિક્ખૂહિ અત્તનો તત્થ ઠિતભાવસ્સ પટિજાનનવસેન વુત્તત્તા એત્થ એવં-સદ્દો વચનસમ્પટિચ્છનત્થો વુત્તો, તેન એવં ભન્તે, સાધુ ભન્તે, સુટ્ઠુ ભન્તેતિ વુત્તં હોતિ.

નાનાનયનિપુણન્તિ એકત્તનાનત્તઅબ્યાપારએવંધમ્મતાસઙ્ખાતા, નન્દિયાવટ્ટ તિપુક્ખલસીહવિક્કીળિતઅઙ્કુસદિસાલોચનસઙ્ખાતા વા આધારાદિભેદવસેન નાનાવિધા નયા નાનાનયા, નયા વા પાળિગતિયો, તા ચ પઞ્ઞત્તિઅનુપઞ્ઞત્તિઆદિવસેન સંકિલેભાગિયાદિલોકિયાદિતદુભયવોમિસ્સતાદિવસેન કુસલાદિવસેન ખન્ધાદિવસેન સઙ્ગહાદિવસેન સમયવિમુત્તાદિવસેન ઠપનાદિવસેન કુસલમૂલાદિવસેન તિકપટ્ઠાનાદિવસેન ચ નાનપ્પકારાતિ નાનાનયા, તેહિ નિપુણં સણ્હસુખુમન્તિ નાનાનયનિપુણં. આસયોવ અજ્ઝાસયો, તે ચ સસ્સતાદિભેદેન, તત્થ ચ અપ્પરજક્ખતાદિવસેન અનેકા, અત્તજ્ઝાસયાદયો એવ વા સમુટ્ઠાનં ઉપ્પત્તિહેતુ એતસ્સાતિ અનેકજ્ઝાસયસમુટ્ઠાનં. અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નન્તિ અત્થબ્યઞ્જનપરિપુણ્ણં ઉપનેતબ્બાભાવતો, સઙ્કાસનપકાસનવિવરણવિભજનઉત્તાનીકરણપઞ્ઞત્તિવસેન છહિ અત્થપદેહિ, અક્ખરપદબ્યઞ્જનાકારનિરુત્તિનિદ્દેસવસેન છહિ બ્યઞ્જનપદેહિ ચ સમન્નાગતન્તિ વા અત્થો દટ્ઠબ્બો.

વિવિધપાટિહારિયન્તિ એત્થ પાટિહારિયપદસ્સ વચનત્થં ‘‘પટિપક્ખહરણતો રાગાદિકિલેસાપનયનતો પાટિહારિય’’ન્તિ વદન્તિ. ભગવતો પન પટિપક્ખા રાગાદયો ન સન્તિ, યે હરિતબ્બા. પુથુજ્જનાનમ્પિ વિગતૂપક્કિલેસે ¶ અટ્ઠગુણસમન્નાગતે ચિત્તે હતપટિપક્ખે ઇદ્ધિવિધં પવત્તતિ, તસ્મા તત્થ પવત્તવોહારેન ચ ન સક્કા ઇધ ‘‘પાટિહારિય’’ન્તિ વત્તું. સચે પન મહાકારુણિકસ્સ ભગવતો ¶ વેનેય્યગતા ચ કિલેસા પટિપક્ખા, તેસં હરણતો ‘‘પાટિહારિય’’ન્તિ વુત્તં, એવં સતિ યુત્તમેતં. અથ વા ભગવતો ચ સાસનસ્સ ચ પટિપક્ખા તિત્થિયા, તેસં હરણતો પાટિહારિયં. તે હિ દિટ્ઠિહરણવસેન, દિટ્ઠિપ્પકાસને અસમત્થભાવેન ચ ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીહિ હરિતા અપનીતા હોન્તીતિ. ‘‘પટી’’તિ વા અયં સદ્દો ‘‘પચ્છા’’તિ એતસ્સ અત્થં બોધેતિ ‘‘તસ્મિં પટિપવિટ્ઠમ્હિ, અઞ્ઞો આગઞ્છિ બ્રાહ્મણો’’તિઆદીસુ વિય, તસ્મા સમાહિતે ચિત્તે, વિગતૂપક્કિલેસે ચ કતકિચ્ચેન પચ્છા હરિતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ પટિહારિયં, અત્તનો વા ઉપક્કિલેસેસુ ચતુત્થજ્ઝાનમગ્ગેહિ હરિતેસુ પચ્છા હરણં પટિહારિયં. ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનિયો ચ વિગતૂપક્કિલેસેન, કતકિચ્ચેન ચ સત્તહિતત્થં પુન પવત્તેતબ્બા, હરિતેસુ ચ અત્તનો ઉપક્કિલેસેસુ પરસત્તાનં ઉપક્કિલેસહરણાનિ ¶ હોન્તીતિ પટિહારિયાનિ ભવન્તિ. પટિહારિયમેવ પાટિહારિયં. પટિહારિયે વા ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીસમુદાયે ભવં એકેકં ‘‘પાટિહારિય’’ન્તિ વુચ્ચતિ. પટિહારિયં વા ચતુત્થજ્ઝાનં મગ્ગો ચ પટિપક્ખહરણતો, તત્થ જાતં, તસ્મિં વા નિમિત્તભૂતે, તતો વા આગતન્તિ પાટિહારિયં. તસ્સ પન ઇદ્ધિઆદિભેદેન વિસયભેદેન ચ બહુવિધસ્સ ભગવતો દેસનાય લબ્ભમાનત્તા આહ ‘‘વિવિધપાટિહારિય’’ન્તિ.

ન અઞ્ઞથાતિ ભગવતો સમ્મુખા સુતાકારતો ન અઞ્ઞથાતિ અત્થો, ન પન ભગવતો દેસિતાકારતો. અચિન્તેય્યાનુભાવા હિ ભગવતો દેસના. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘સબ્બપ્પકારેન કો સમત્થો વિઞ્ઞાતુ’’ન્તિ ઇદં વચનં સમત્થિતં હોતિ. ધારણબલદસ્સનઞ્ચ ન વિરુજ્ઝતિ સુતાકારાવિરજ્ઝનસ્સ અધિપ્પેતત્તા. ન હેત્થ અત્થન્તરતાપરિહારો દ્વિન્નમ્પિ અત્થાનં એકવિસયત્તા, ઇતરથા થેરો ભગવતો દેસનાય સબ્બથા પટિગ્ગહણે સમત્થો અસમત્થો ચાતિ આપજ્જેય્યાતિ.

‘‘યો પરો ન હોતિ, સો અત્તા’’તિ એવં ¶ વુત્તાય નિયકજ્ઝત્તસઙ્ખાતાય સસન્તતિયં વત્તનતો તિવિધોપિ મે-સદ્દો કિઞ્ચાપિ એકસ્મિંયેવ ¶ અત્થે દિસ્સતિ, કરણસમ્પદાનસામિનિદ્દેસવસેન પન વિજ્જમાનભેદં સન્ધાયાહ ‘‘મે-સદ્દો તીસુ અત્થેસુ દિસ્સતી’’તિ.

કિઞ્ચાપિ ઉપસગ્ગો કિરિયં વિસેસેતિ, જોતકભાવતો પન સતિપિ તસ્મિં સુત-સદ્દો એવ તં તમત્થં અનુવદતીતિ અનુપસગ્ગસ્સ સુત-સદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારે સઉપસગ્ગસ્સ ગહણં ન વિરુજ્ઝતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘સઉપસગ્ગો ચ અનુપસગ્ગો ચા’’તિ આહ. અસ્સાતિ સુત-સદ્દસ્સ. કમ્મભાવસાધનાનિ ઇધ સુત-સદ્દે સમ્ભવન્તીતિ વુત્તં ‘‘ઉપધારિતન્તિ વા ઉપધારણન્તિ વા અત્થો’’તિ. મયાતિ અત્થે સતીતિ યદા મેસદ્દસ્સ કત્તુવસેન કરણનિદ્દેસો, તદાતિ અત્થો. મમાતિ અત્થે સતીતિ યદા સમ્બન્ધવસેન સામિનિદ્દેસો, તદા.

સુતસદ્દસન્નિધાને પયુત્તેન એવંસદ્દેન સવનકિરિયાજોતકેન ભવિતબ્બન્તિ વુત્તં ‘‘એવન્તિ સોતવિઞ્ઞાણાદિવિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદસ્સન’’ન્તિ. આદિ-સદ્દેન સમ્પટિચ્છનાદીનં પઞ્ચદ્વારિકવિઞ્ઞાણાનં તદભિનિહટાનઞ્ચ મનોદ્વારિકવિઞ્ઞાણાનં ગહણં વેદિતબ્બં. સબ્બેસમ્પિ વાક્યાનં એવકારત્થસહિતત્તા ‘‘સુત’’ન્તિ એતસ્સ સુતં એવાતિ અયમત્થો લબ્ભતીતિ આહ ‘‘અસ્સવનભાવપટિક્ખેપતો’’તિ, એતેન અવધારણેન નિરાકતં દસ્સેતિ. યથા ચ સુતં સુતં એવાતિ ¶ નિયમેતબ્બં, તં સમ્મા સુતં હોતીતિ આહ ‘‘અનૂનાધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સન’’ન્તિ. અથ વા ‘‘સદ્દન્તરત્થાપોહનવસેન સદ્દો અત્થં વદતી’’તિ સુતન્તિ અસુતં ન હોતીતિ અયમેતસ્સ અત્થોતિ વુત્તં ‘‘અસ્સવનભાવપટિક્ખેપતો’’તિ, ઇમિના દિટ્ઠાદિવિનિવત્તનં કરોતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ. ન ઇદં મયા દિટ્ઠં, ન સયમ્ભુઞાણેન સચ્છિકતં, અથ ખો સુતં, તઞ્ચ ખો સમ્મદેવાતિ. તેનેવાહ ‘‘અનૂનાધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સન’’ન્તિ. અવધારણત્થે વા એવં-સદ્દે અયં અત્થયોજના કરીયતીતિ તદપેક્ખસ્સ સુત-સદ્દસ્સ અયમત્થો વુત્તો ‘‘અસ્સવનભાવપટિક્ખેપતો’’તિ. તેનેવ આહ ¶ ‘‘અનૂનાધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સન’’ન્તિ. સવનસદ્દો ચેત્થ કમ્મત્થો વેદિતબ્બો સુય્યતીતિ.

એવં સવનહેતુસુણન્તપુગ્ગલસવનવિસેસવસેન પદત્તયસ્સ એકેન પકારેન અત્થયોજનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પકારન્તરેહિપિ તં દસ્સેતું ‘‘તથા એવ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તસ્સાતિ યા સા ભગવતો સમ્મુખા ધમ્મસ્સવનાકારેન પવત્તા મનોદ્વારવિઞ્ઞાણવીથિ, તસ્સા. સા હિ નાનપ્પકારેન ¶ આરમ્મણે પવત્તિતું સમત્થા. તથા ચ વુત્તં ‘‘સોતદ્વારાનુસારેના’’તિ. નાનપ્પકારેનાતિ વક્ખમાનાનં અનેકવિહિતાનં બ્યઞ્જનત્થગ્ગહણાનાનાકારેન, એતેન ઇમિસ્સા યોજનાય આકારત્થો એવં-સદ્દો ગહિતોતિ દીપેતિ. પવત્તિભાવપ્પકાસનન્તિ પવત્તિયા અત્થિભાવપ્પકાસનં. ‘‘સુતન્તિ ધમ્મપ્પકાસન’’ન્તિ યસ્મિં આરમ્મણે વુત્તપ્પકારા વિઞ્ઞાણવીથિ નાનપ્પકારેન પવત્તા, તસ્સ ધમ્મત્તા વુત્તં, ન સુતસદ્દસ્સ ધમ્મત્થત્તા. વુત્તસ્સેવત્થસ્સ પાકટીકરણં ‘‘અયઞ્હેત્થા’’તિઆદિ. તત્થ વિઞ્ઞાણવીથિયાતિ કરણત્થે કરણવચનં. મયાતિ કત્થુઅત્થે.

‘‘એવન્તિ નિદ્દિસિતબ્બપ્પકાસન’’ન્તિ નિદસ્સનત્થં એવં-સદ્દં ગહેત્વા વુત્તં નિદસ્સેતબ્બસ્સ નિદ્દિસિતબ્બત્તાભાવાભાવતો, તેન એવં-સદ્દેન સકલમ્પિ સુત્તં પચ્ચામટ્ઠન્તિ દસ્સેતિ. સુત-સદ્દસ્સ કિરિયાસદ્દત્તા, સવનકિરિયાય ચ સાધારણવિઞ્ઞાણપ્પબન્ધપટિબદ્ધત્તા તત્થ ચ પુગ્ગલવોહારોતિ વુત્તં ‘‘સુતન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચપ્પકાસન’’ન્તિ. ન હિ પુગ્ગલવોહારરહિતે ધમ્મપ્પબન્ધે સવનકિરિયા લબ્ભતીતિ.

‘‘યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સા’’તિઆદિપિ આકારત્થમેવ એવં-સદ્દં ગહેત્વા પુરિમયોજનાય અઞ્ઞથા અત્થયોજનં દસ્સેતું વુત્તં. તત્થ આકારપઞ્ઞત્તીતિ ઉપાદાપઞ્ઞત્તિ એવ, ધમ્માનં પવત્તિઆકારુપાદાનવસેન તથા વુત્તા. ‘‘સુતન્તિ વિસયનિદ્દેસો’’તિ સોતબ્બભૂતો ધમ્મો સવનકિરિયાકત્તુપુગ્ગલસ્સ સવનકિરિયાવસેન પવત્તિટ્ઠાનન્તિ કત્વા વુત્તં. ચિત્તસન્તાનવિનિમુત્તસ્સ ¶ પરમત્થતો ¶ કસ્સચિ કત્તુ અભાવેપિ સદ્દવોહારેન બુદ્ધિપરિકપ્પિતભેદવચનિચ્છાય ચિત્તસન્તાનતો અઞ્ઞં વિય તંસમઙ્ગિં કત્વા વુત્તં ‘‘ચિત્તસન્તાનેન તંસમઙ્ગિનો’’તિ. સવનકિરિયાવિસયોપિ સોતબ્બધમ્મો સવનકિરિયાવસેન પવત્તચિત્તસન્તાનસ્સ ઇધ પરમત્થતો કત્તુભાવતો, સવનવસેન ચિત્તપ્પવત્તિયા એવ વા સવનકિરિયાભાવતો તંકિરિયાકત્તુ ચ વિસયો હોતીતિ કત્વા વુત્તં ‘‘તંસમઙ્ગિનો કત્તુ વિસયે’’તિ. સુતાકારસ્સ ચ થેરસ્સ સમ્માનિચ્છિતભાવતો આહ ‘‘ગહણસન્નિટ્ઠાન’’ન્તિ, એતેન વા અવધારણત્થં એવં-સદ્દં ગહેત્વા અયં અત્થયોજના કતાતિ દટ્ઠબ્બં.

પુબ્બે ¶ સુતાનં નાનાવિહિતાનં સુત્તસઙ્ખાતાનં અત્થબ્યઞ્જનાનં ઉપધારિતરૂપસ્સ આકારસ્સ નિદસ્સનસ્સ અવધારણસ્સ વા પકાસનસભાવો એવં-સદ્દોતિ તદાકારાદિઉપધારણસ્સ પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિયા ઉપાદાનભૂતધમ્મપ્પબન્ધબ્યાપારતાય વુત્તં ‘‘એવન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચનિદ્દેસો’’તિ. સવનકિરિયા પન પુગ્ગલવાદિનોપિ વિઞ્ઞાણનિરપેક્ખા નત્થીતિ વિસેસતો વિઞ્ઞાણબ્યાપારોતિ આહ ‘‘સુતન્તિ વિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદ્દેસો’’તિ. મેતિ સદ્દપ્પવત્તિયા એકન્તેનેવ સત્તવિસયત્તા, વિઞ્ઞાણકિચ્ચસ્સ ચ તત્થેવ સમોદહિતબ્બતો ‘‘મેતિ ઉભયકિચ્ચયુત્તપુગ્ગલનિદ્દેસો’’તિ વુત્તં. અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિસભાવા યથાક્કમં એવં-સદ્દ સુત-સદ્દાનં અત્થાતિ તે તથારૂપપઞ્ઞત્તિઉપાદાનબ્યાપારભાવેન દસ્સેન્તો આહ ‘‘એવન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચનિદ્દેસો. સુતન્તિ વિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદ્દેસો’’તિ. એત્થ ચ કરણકિરિયાકત્તુકમ્મવિસેસપ્પકાસનવસેન પુગ્ગલબ્યાપાવિસયપુગ્ગલબ્યાપારનિદસ્સનવસેન ગહણાકારગાહકતબ્બિસયવિસેસનિદ્દેસવસેન કત્તુકરણ બ્યાપારકત્તુનિદ્દેસવસેન ચ દુતિયાદયો ચતસ્સો અત્થયોજના દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

સબ્બસ્સાપિ ¶ સદ્દાધિગમનીયસ્સ અત્થસ્સ પઞ્ઞત્તિમુખેનેવ પટિપજ્જિતબ્બત્તા, સબ્બપઞ્ઞત્તીનઞ્ચ વિજ્જમાનાદિવસેન છસુ પઞ્ઞત્તિભેદેસુ અન્તોગધત્તા તેસુ ‘‘એવ’’ન્તિઆદીનં પઞ્ઞત્તીનં સરૂપં નિદ્ધારેન્તો આહ ‘‘એવન્તિ ચ મેતિ ચા’’તિઆદિ. તત્થ એવન્તિ ચ મેતિ ચ વુચ્ચમાનસ્સ અત્થસ્સ આકારાદિનો, ધમ્માનઞ્ચ અસલ્લક્ખણભાવતો અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિભાવોતિ આહ ‘‘સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તી’’તિ. તત્થ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેનાતિ ભૂતત્થઉત્તમત્થવસેન. ઇદં વુત્તં હોતિયો માયામરીચિઆદયો વિય અભૂતત્થો, અનુસ્સવાદીહિ ગહેતબ્બો વિય અનુત્તમત્થો ચ ન હોતિ, સો રૂપસદ્દાદિસભાવો રુપ્પનાનુભવનાદિસભાવો વા અત્થો ‘‘સચ્ચિકટ્ઠો, પરમત્થ ચા’’તિ વુચ્ચતિ, ન તથા એવં મેતિ પદાનમત્થોતિ, એતમેવત્થં પાકટતરં કાતું ‘‘કિઞ્હેત્થ ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. સુતન્તિ પન સદ્દાયતનં સન્ધાયાહ ‘‘વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તી’’તિ. તેનેવ હિ ‘‘યઞ્હિ તમેત્થ સોતેન ઉપલદ્ધ’’ન્તિ વુત્તં ¶ , ‘‘સોતદ્વારાનુસારેન ઉપલદ્ધ’’ન્તિ પન વુત્તે અત્થબ્યઞ્જનાદિસબ્બં લબ્ભતિ. તં તં ઉપાદાય વત્તબ્બતોતિ સોતપથં આગતે ધમ્મે ઉપાદાય તેસં ઉપધારિતાકારાદિનો પચ્ચામસનવસેન ‘‘એવ’’ન્તિ, સસન્તતિપરિયાપન્ને ખન્ધે ઉપાદાય ‘‘મે’’તિ ¶ વત્તબ્બત્તાતિ અત્થો. દિટ્ઠાદિસભાવરહિતે સદ્દાયતને પવત્તમાનોપિ સુતવોહારો ‘‘દુતિયં તતિય’’ન્તિઆદિકો વિય પઠમાદીનિ દિટ્ઠમુતવિઞ્ઞાતે અપેક્ખિત્વા પવત્તોતિ આહ ‘‘દિટ્ઠાદીનિ ઉપનિધાય વત્તબ્બતો’’તિ. અસુતં ન હોતીતિ હિ ‘‘સુત’’ન્તિ પકાસિતો યમત્થોતિ.

અત્તના પટિવિદ્ધા સુત્તસ્સ પકારવિસેસા ‘‘એવ’’ન્તિ થેરેન પચ્ચામટ્ઠાતિ આહ ‘‘અસમ્મોહં દીપેતી’’તિ. ‘‘નાનપ્પકારપટિવેધસમત્થો હોતી’’તિ એતેન વક્ખમાનસ્સ સુત્તસ્સ નાનપ્પકારતં દુપ્પટિવિજ્ઝતઞ્ચ દસ્સેતિ. ‘‘સુતસ્સ અસમ્મોસં દીપેતી’’તિ સુતાકારસ્સ યાથાવતો દસ્સિયમાનત્તા વુત્તં. અસમ્મોહેનાતિ સમ્મોહાભાવેન, પઞ્ઞાય એવ ¶ વા સવનકાલસમ્ભૂતાય તદુત્તરકાલપઞ્ઞાસિદ્ધિ, એવં અસમ્મોસેનાતિ એત્થાપિ વત્તબ્બં. બ્યઞ્જનાનં પટિવિજ્ઝિતબ્બો આકારો નાતિગમ્ભીરો, યથાસુતધારણમેવ તત્થ કરણીયન્તિ સતિયા બ્યાપારો અધિકો, પઞ્ઞા તત્થ ગુણીભૂતાતિ વુત્તં ‘‘પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમાયા’’તિઆદિ પઞ્ઞાય પુબ્બઙ્ગમાતિ કત્વા. પુબ્બઙ્ગમતા ચેત્થ પધાનભાવો ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા’’તિઆદીસુ વિય, પુબ્બઙ્ગમતાય વા ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ આવજ્જનાદીનં વિય અપ્પધાનત્તે પઞ્ઞા પુબ્બઙ્ગમા એતિસ્સાતિ અયમ્પિ અત્થો યુજ્જતિ, એવં ‘‘સતિપુબ્બઙ્ગમાયા’’તિ એત્થાપિ વુત્તનયાનુસારેન યથાસમ્ભવમત્થો વેદિતબ્બો. અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નસ્સાતિ અત્થબ્યઞ્જનપરિપુણ્ણસ્સ, સઙ્કાસનપકાસનવિવરણવિભજનઉત્તાનીકરણપઞ્ઞત્તિવસેન છહિ અત્થપદેહિ, અક્ખરપદબ્યઞ્જનાકારનિરુત્તિનિદ્દેસવસેન છહિ બ્યઞ્જનપદેહિ ચ સમન્નાગતસ્સાતિ વા અત્થો દટ્ઠબ્બો.

યોનિસોમનસિકારં દીપેતીતિ એવં-સદ્દેન વુચ્ચમાનાનં આકારનિદસ્સનાવધારણત્થાનં અવિપરીતસદ્ધમ્મવિસયત્તાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘અવિક્ખેપં દીપેતી’’તિ ‘‘બ્રહ્મજાલં કત્થ ભાસિત’’ન્તિઆદિ પુચ્છાવસેન પકરણપ્પત્તસ્સ વક્ખમાનસ્સ સુત્તસ્સ સવનં સમાધાનમન્તરેન ન સમ્ભવતીતિ કત્વા વુત્તં. ‘‘વિક્ખિત્તચિત્તસ્સા’’તિઆદિ તસ્સેવત્થસ્સ સમત્થનવસેન વુત્તં. સબ્બસમ્પત્તિયાતિ અત્થબ્યઞ્જનદેસકપયોજનાદિસમ્પત્તિયા. અવિપરીતસદ્ધમ્મવિસયેહિ વિય આકારનિદસ્સનાવધારણત્થેહિ યોનિસોમનસિકારસ્સ, સદ્ધમ્મસ્સવનેન વિય ચ અવિક્ખેપસ્સ યથા યોનિસોમનસિકારેન ¶ ફલભૂતેન ¶ અત્તસમ્માપણિધિપુબ્બેકતપુઞ્ઞતાનં સિદ્ધિ વુત્તા તદવિનાભાવતો, એવં અવિક્ખેપેન ફલભૂતેન કારણભૂતાનં સદ્ધમ્મસ્સવનસપ્પુરિસૂપનિસ્સયાનં સિદ્ધિ દસ્સેતબ્બા સિયા અસ્સુતવતો, સપ્પુરિસૂપનિસ્સયરહિતસ્સ ચ તદભાવતો.

‘‘ન ¶ હિ વિક્ખિત્તચિત્તો’’તિઆદિના સમત્થનવચનેન પન અવિક્ખેપેન કારણભૂતેન સપ્પુરિસૂપનિસ્સયેન ચ ફલભૂતસ્સ સદ્ધમ્મસ્સવનસ્સ સિદ્ધિ દસ્સિતા. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો યુત્તો સિયાસદ્ધમ્મસ્સવનસપ્પુરિસૂપનિસ્સયા ન એકન્તેન અવિક્ખેપસ્સ કારણં બાહિરઙ્ગત્તા, અવિક્ખેપો પન સપ્પુરિસૂપનિસ્સયો વિય સદ્ધમ્મસ્સવનસ્સ એકન્તકારણન્તિ. એવમ્પિ અવિક્ખેપેન સપ્પુરિસૂપનિસ્સયસિદ્ધિજોતના ન સમત્થિતાવ, નો ન સમત્થિતા વિક્ખિત્તચિત્તાનં સપ્પુરિસપયિરુપાસનાભાવસ્સ અત્થસિદ્ધત્તા. એત્થ ચ પુરિમં ફલેન કારણસ્સ સિદ્ધિદસ્સનં નદીપૂરેન વિય ઉપરિ વુટ્ઠિસબ્ભાવસ્સ, દુતિયં કારણેન ફલસ્સ સિદ્ધિદસ્સનં દટ્ઠબ્બં એકન્તેન વસ્સિના વિય મેઘવુટ્ઠાનેન વુટ્ઠિપ્પવત્તિયા.

ભગવતો વચનસ્સ અત્થબ્યઞ્જનપભેદપરિચ્છેદવસેન સકલસાસનસમ્પત્તિઓગાહનાકારો નિરવસેસપરહિતપારિપૂરિકારણન્તિ વુત્તં ‘‘એવં ભદ્દકો આકારો’’તિ. યસ્મા ન હોતીતિ સમ્બન્ધો. પચ્છિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિન્તિ અત્તસમ્માપણિધિપુબ્બેકતપુઞ્ઞતાસઙ્ખાતં ગુણદ્વયં. અપરાપરં વુત્તિયા ચેત્થ ચક્કભાવો, ચરન્તિ એતેહિ સત્તા સમ્પત્તિભવેસૂતિ વા. યે સન્ધાય વુત્તં ‘‘ચત્તારિમાનિ ભિક્ખવે ચક્કાનિ, યેહિ સમન્નાગતાનં દેવમનુસ્સાનં ચતુચક્કં વત્તતી’’તિઆદિ ¶ . પુરિમપચ્છિમભાવો ચેત્થ દેસનાક્કમવસેન દટ્ઠબ્બો. પચ્છિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયાતિ પચ્છિમચક્કદ્વયસ્સ અત્થિતાય. સમ્માપણિહિતત્તો પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞો સુદ્ધાસયો હોતિ તદસુદ્ધિહેતૂનં કિલેસાનં દૂરીભાવતોતિ આહ ‘‘આસયસુદ્ધિ સિદ્ધા હોતી’’તિ. તથા હિ વુત્તં ‘‘સમ્માપણિહિતં ચિત્તં, સેય્યસો નં તતો કરે’’તિ, ‘‘કતપુઞ્ઞોસિ ત્વં આનન્દ, પધાનં અનુયુઞ્જ ખિપ્પં હોહિસિ અનાસવોતિ ચ. તેનેવાહ ‘‘આસયસુદ્ધિયા અધિગમબ્યત્તિસિદ્ધી’’તિ. પયોગસુદ્ધિયાતિ યોનિસોમનસિકારપુબ્બઙ્ગમસ્સ ધમ્મસ્સવનપયોગસ્સ વિસદભાવેન. તથા ચાહ ‘‘આગમબ્યત્તિસિદ્ધી’’તિ. સબ્બસ્સ વા કાયવચીપયોગસ્સ ¶ નિદ્દોસભાવેન. પરિસુદ્ધકાયવચીપયોગો હિ વિપ્પટિસારાભાવતો અવિક્ખિત્તચિત્તો પરિયત્તિયં વિસારદો હોતીતિ.

‘‘નાનપ્પકારપટિવેધદીપકેના’’તિઆદિના અત્થબ્યઞ્જનેસુ થેરસ્સ એવં-સદ્દ સુત-સદ્દાનં અસમ્મોહાસમ્મોસદીપનતો ચતુપટિસમ્ભિદાવસેન અત્થયોજનં દસ્સેતિ. તત્થ ‘‘સોતબ્બપ્પભેદપટિવેધદીપકેના’’તિ એતેન અયં સુત-સદ્દો એવં-સદ્દસન્નિધાનતો, વક્ખમાનાપેક્ખાય વા સામઞ્ઞેનેવ સોતબ્બધમ્મવિસેસં આમસતીતિ દસ્સેતિ. મનોદિટ્ઠિકરણાપરિયત્તિધમ્માનં અનુપેક્ખનસુપ્પટિવેધા વિસેસતો મનસિકારપટિબદ્ધાતિ તે વુત્તનયેન યોનિસોમનસિકારદીપકેન એવં-સદ્દેન યોજેત્વા, સવનધારણવચીપરિચયા પરિયત્તિધમ્માનં ¶ વિસેસેન સોતાવધાનપટિબદ્ધાતિ તે અવિક્ખેપદીપકેન સુત-સદ્દેન યોજેત્વા દસ્સેન્તો સાસનસમ્પત્તિયા ધમ્મસ્સવને ઉસ્સાહં જનેતિ. તત્થ ધમ્માતિ પરિયત્તિધમ્મા. મનસાનુપેક્ખિતાતિ ‘‘ઇધ સીલં કથિતં, ઇધ સમાધિ, ઇધ પઞ્ઞા, એત્તકા એત્થ અનુસન્ધિયો’’તિઆદિના ¶ નયેન મનસા અનુપેક્ખિતા. દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધાતિ નિજ્ઝાનક્ખન્તિભૂતાય, ઞાતપરિઞ્ઞાસઙ્ખાતાય વા દિટ્ઠિયા તત્થ તત્થ વુત્તરૂપારૂપધમ્મે ‘‘ઇતિ રૂપં, એત્તકં રૂપ’’ન્તિઆદિના સુટ્ઠુ વવત્થપેત્વા પટિવિદ્ધા.

‘‘સકલેન વચનેના’’તિ પુબ્બે તીહિ પદેહિ વિસું વિસું યોજિતત્તા વુત્તં. અસપ્પુરિસભૂમિન્તિ અકતઞ્ઞુતં ‘‘ઇધેકચ્ચો પાપભિક્ખુ તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મવિનયં પરિયાપુણિત્વા અત્તનો દહતી’’તિ એવં વુત્તં અનરિયવોહારાવત્થં. સા એવ અનરિયવોહારાવત્થા અસદ્ધમ્મો. નનુ ચ આનન્દત્થેરસ્સ ‘‘મમેદં વચન’’ન્તિ અધિમાનસ્સ, મહાકસ્સપત્થેરાદીનઞ્ચ તદાસઙ્કાય અભાવતો અસપ્પુરિસભૂમિસમતિક્કમાદિવચનં નિરત્થકં તિ? નયિદં એવં ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ વદન્તેન અયમ્પિ અત્થો વિભાવિતોતિ દસ્સનતો. કેચિ પન ‘‘દેવતાનં પરિવિતક્કાપેક્ખં તથાવચનન્તિ એદિસી ચોદના અનવકાસા’’તિ વદન્તિ. તસ્મિં કિર ખણે એકચ્ચાનં દેવતાનં એવં ચેતસો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ ‘‘તથાગતો ચ પરિનિબ્બુતો, અયઞ્ચ આયસ્મા દેસનાકુસલો, ઇદાનિ ધમ્મં દેસેતિ, સક્યકુલપ્પસુતો તથાગતસ્સ ભાતા ચૂળપિતુપુત્તો, કિં નુ ખો સયં સચ્છિકત ધમ્મં દેસેતિ, ઉદાહુ ભગવતોયેવ વચનં યથાસુત’’ન્તિ. એવં ¶ તદાસઙ્કિતપ્પકારતો અસપ્પુરિસભૂમિસમોક્કમાદિતો અતિક્કમાદિ વિભાવિતન્તિ. અત્તનો અદહન્તોતિ ‘‘મમેત’’ન્તિ અત્તનિ ¶ અટ્ઠપેન્તો. અપ્પેતીતિ નિદસ્સેતિ. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેસુ યથારહં સત્તે નેતીતિ નેત્તિ, ધમ્મોયેવ નેત્તિ ધમ્મનેત્તિ.

દળ્હતરનિવિટ્ઠા વિચિકિચ્છા કઙ્ખા. નાતિસંસપ્પનં મતિભેદમત્તં વિમતિ. અસ્સદ્ધિયં વિનાસેતિ ભગવતો દેસિતત્તા, સમ્મુખા ચસ્સ પટિગ્ગહિતત્તા, ખલિતદુરુત્તાદિગ્ગહણદોસાભાવતો ચ. એત્થ ચ પઠમાદયો તિસ્સો અત્થયોજના આકારાદિઅત્થેસુ અગ્ગહિતવિસેસમેવ એવં-સદ્દં ગહેત્વા દસ્સિતા, તતો પરા તિસ્સો આકારત્થમેવ એવં-સદ્દં ગહેત્વા વિભાવિતા. પચ્છિમા પન તિસ્સો યથાક્કમં આકારત્થં નિદસ્સનત્થં અવધારણત્થઞ્ચ એવં-સદ્દં ગહેત્વા યોજિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

એક-સદ્દો અઞ્ઞસેટ્ઠાસહાયસઙ્ખ્યદીસુ દિસ્સતિ. તથાહેસ ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચ ¶ , ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞન્તિ ઇત્થેકે અભિવદન્તી’’તિઆદીસુ અઞ્ઞત્થે દિસ્સતિ, ‘‘ચેતસો એકોદિભાવ’’ન્તિઆદીસુ સેટ્ઠત્થે, ‘‘એકો વૂપકટ્ઠો’’તિઆદીસુ અસહાયે, ‘‘એકોવ ખો ભિક્ખવે ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિઆદીસુ સઙ્ખ્યયં, ઇધાપિ સઙ્ખ્યયન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘એકન્તિ ગણનપરિચ્છેદનિદ્દેસો’’તિ. કાલઞ્ચ સમયઞ્ચાતિ યુત્તકાલઞ્ચ પચ્ચયસામગ્ગિઞ્ચ. ખણોતિ ઓકાસો. તથાગતુપ્પાદાદિકો હિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ ઓકાસો તપ્પચ્ચયપટિલાભહેતુત્તા. ખણો એવ ¶ ચ સમયો. યો ‘‘ખણો’’તિ ચ ‘‘સમયો’’તિ ચ વુચ્ચતિ, સો એકો વાતિ હિ અત્થો. મહાસમયોતિ મહાસમૂહો. સમયોપિ ખોતિ સિક્ખાપદપૂરણસ્સ હેતુપિ. સમયપ્પવાદકેતિ દિટ્ઠિપ્પવાદકે. તત્થ હિ નિસિન્ના તિત્થિયા અત્તનો અત્તનો સમયં પવદન્તીતિ. અત્થાભિસમયાતિ હિતપટિલાભા. અભિસમેતબ્બોતિ અભિસમયો, અભિસમયો અત્થોતિ અભિસમયટ્ઠોતિ પીળન આદીનિ અભિસમેતબ્બભાવેન એકીભાવં ઉપનેત્વા વુત્તાનિ. અભિસમયસ્સ વા પટિવેધસ્સ ¶ વિસયભૂતભાવો અભિસમયટ્ઠોતિ તાનેવ તથા એકત્તેન વુત્તાનિ. તત્થ પીળનં દુક્ખસચ્ચસ્સ તં સમઙ્ગીનો હિંસનં અવિપ્ફારિકતાકરણં. સન્તાપોદુક્ખદુક્ખતાદિવસેન સન્તાપનં પરિદહણં.

તત્થ સહકારીકારણં સન્નિજ્ઝ સમેતિ સમવેતીતિ સમયો, સમવાયો. સમેતિ સમાગચ્છતિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયમેત્થ તદાધારપુગ્ગલેહીતિ સમયો, ખણો. સમેતિ એત્થ, એતેનવ સંગચ્છતિ સત્તો, સભાવધમ્મો વા સહજાતાદીહિ, ઉપ્પાદાદીહિ વાતિ સમયો, કાલો. ધમ્મપ્પવત્તિમત્તતાય અત્થતો અભૂતોપિ હિ કાલો ધમ્મપ્પવત્તિયા અધિકરણં, કરણં વિય ચ કપ્પનામત્તસિદ્ધેન રૂપેન વોહરીયતીતિ. સમં, સહ વા અવયવાનં અયનં પવત્તિ અવટ્ઠાનન્તિ સમયો, સમૂહો, યથા ‘‘સમુદાયો’’તિ. અવયવસહાવટ્ઠાનમેવ હિ સમૂહોતિ. અવસેસપચ્ચયાનં સમાગમે એતિ ફલં એતસ્મા ઉપ્પજ્જતિ પવત્તતિ ચાતિ સમયો, હેતુ યથા ‘‘સમુદયો’’તિ. સમેતિ સંયોજનભાવતો સમ્બન્ધો એતિ અત્તનો વિસયે પવત્તતિ, દળ્હગ્ગહણભાવતો વા સંયુત્તા અયન્તિ પવત્તન્તિ સત્તા યથાભિનિવેસં એતેનાતિ સમયો, દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિસંયોજનેન હિ સત્તા અતિવિય બજ્ઝન્તીતિ. સમિતિ ¶ સઙ્ગતિ સમોધાનન્તિ સમયો, પટિલાભો. સમસ્સ યાનં, સમ્મા વા યાનં અપગમોતિ સમયો, પહાનં. અભિમુખં ઞાણેન એતબ્બો અભિસમેતબ્બોતિ અભિસમયો, ધમ્માનં અવિપરીતો સભાવો. અભિમુખભાવેન સમ્મા એતિ ગચ્છતિ બુજ્ઝતીતિ અભિસમયો, ધમ્માનં યથાભૂતસભાવાવબોધો. એવં તસ્મિં તસ્મિં અત્થે સમય-સદ્દસ્સ પવત્તિ વેદિતબ્બા. સમય-સદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારે અભિસમય-સદ્દસ્સ ઉદાહરણં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અસ્સાતિ સમય-સદ્દસ્સ. કાલો અત્થો સમવાયાદીનં અત્થાનં ¶ ઇધ અસમ્ભવતો દેસદેસકપરિસાનં વિય સુત્તસ્સ નિદાનભાવેન કાલસ્સ અપદિસિતબ્બતો ચ.

કસ્મા પનેત્થ અનિયામિતવસેનેવ કાલો નિદ્દિટ્ઠો, ન ઉતુસંવચ્છરાદિવસેન નિયમેત્વાતિ આહ ‘‘તત્થ કિઞ્ચાપી’’તિઆદિ. ઉતુસંવચ્છરાદિવસેન નિયમં અકત્વા સમય-સદ્દસ્સ વચને અયમ્પિ ગુણો લદ્ધો હોતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘યે વા ઇમે’’તિઆદિમાહ. સામઞ્ઞજોતના હિ વિસેસે અવતિટ્ઠતીતિ. તત્થ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસમયો દેવસિકં ¶ ઝાનસમાપત્તીહિ વીતિનામનકાલો, વિસેસતો સત્તસત્તાહાનિ. પકાસાતિ દસસહસ્સિલોકધાતુયા પકમ્પનઓભાસપાતુભાવાદીહિ પાકટા. યથાવુત્તપ્પભેદેસુયેવ સમયેસુ એકદેસં પકારન્તરેહિ સઙ્ગહેત્વા દસ્સેતું ‘‘યો ચાય’’ન્તિઆદિમાહ. તથા હિ ઞાણકિચ્ચસમયો અત્તહિતપટિપત્તિસમયો ચ અભિસમ્બોધિસમયો. અરિયતુણ્હિભાવસમયો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસમયો. કરુણાકિચ્ચપરહિતપટિપત્તિધમ્મિકથાસમયો દેસનાસમયેવ.

કરણવચનેન નિદ્દેસો કતો યથાતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ અભિધમ્મવિનયેસુ. તથાતિ ભુમ્મકરણેહિ. અધિકરણત્થ આધારત્થો. ભાવો નામ કિરિયા, કિરિયાય કિરિયન્તરલક્ખણં ભાવેનભાવલક્ખણં. તત્થ યથા કાલો સભાવધમ્મપરિચ્છિન્નો સયં પરમત્થતો ¶ અવિજ્જમાનોપિ આધારભાવેન પઞ્ઞાતો તઙ્ખણપ્પવત્તાનં તતો પુબ્બે પરતો ચ અભાવતો ‘‘પુબ્બણ્હે જાતો, સાયન્હે ગચ્છતી’’તિ, ચ આદીસુ, સમૂહો ચ અવયવવિનિમુત્તો અવિજ્જમાનોપિ કપ્પનામત્તસિદ્ધો અવયવાનં આધારભાવેન પઞ્ઞાપીયતિ ‘‘રુક્ખે સાખા, યવરાસિયં સમ્ભૂતો’’તિઆદીસુ, એવં ઇધાપીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અધિકરણઞ્હિ…પે… ધમ્માન’’ન્તિ. યસ્મિં કાલે, ધમ્મપુઞ્જે વા કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિંયેવ કાલે, ધમ્મપુઞ્જે ચ ફસ્સાદયોપિ હોન્તીતિ અયઞ્હિ તત્થ અત્થો. યથા ચ ગાવીસુ દુય્હમાનાસુ ગતો, દુદ્ધાસુ આગતોતિ દોહનકિરિયાય ગમનકિરિયા લક્ખીયતિ, એવં ઇધાપિ ‘‘યસ્મિં સમયે, તસ્મિં સમયે’’તિ ચ વુત્તે સતીતિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયમાનો એવ હોતિ પદત્થસ્સ સત્તાવિરહાભવતોતિ સમયસ્સ સત્તાકિરિયાય ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદકિરિયા, ફસ્સાદીનં ભવનકિરિયા ચ લક્ખીયતિ. યસ્મિં સમયેતિ યસ્મિં નવમે ખણે, યોનિસોમનસિકારાદિહેતુમ્હિ, પચ્ચયસમવાયે વા સતિ કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિંયેવ ખણે, હેતુમ્હિ, પચ્ચયસમવાયે ચ સતિ ફસ્સાદયોપિ હોન્તીતિ ઉભયત્થ સમય-સદ્દે ભુમ્મનિદ્દેસો કતો લક્ખણભૂતભાવયુત્તોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ખણ…પે… લક્ખીયતી’’તિ.

હેતુઅત્થો ¶ કરણત્થો ચ સમ્ભવતિ ‘‘અન્નેન વસતિ, અજ્ઝેનેન વસતિ, ફરસુના છિન્દતિ, કુદાલેન ખણતી’’તિઆદીસુ વિય. વીતિક્કમઞ્હિ સુત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતાપેત્વા ઓતિણ્ણવત્થુકં પુગ્ગલં પટિપુચ્છિત્વા, વિગરહિત્વા ¶ ચ તં તં વત્થું ઓતિણ્ણકાલં અનતિક્કમિત્વા તેનેવ કાલેન સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞપેન્તો ભગવા ¶ વિહરતિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુઞ્ચ અપેક્ખમાનો તતિયપારાજિકાદીસુ વિયાતિ.

અચ્ચન્તમેવ આરમ્ભતો પટ્ઠાય યાવ દેસનાનિટ્ઠાનં પરહિતપટિપત્તિસઙ્ખાતેન કરુણાવિહારેન. તદત્થજોતનત્થન્તિ અચ્ચન્તસંયોગત્થજોતનત્થં. ઉપયોગવચનનિદ્દેસો કતો યથા ‘‘માસં અજ્ઝેતી’’તિ.

પોરાણાતિ અટ્ઠકથાચરિયા. અભિલાપમત્તભેદોતિ વચનમત્તેન વિસેસો. તેન સુત્તવિનયેસુ વિભત્તિબ્યતયો કતોતિ દસ્સેતિ.

સેટ્ઠન્તિ સેટ્ઠવાચકં વચનં સેટ્ઠન્તિ વુત્તં સેટ્ઠગુણસહચરણતો. તથા ઉત્તમન્તિ એત્થાપિ. ગારવયુત્તોતિ ગરુભાવયુત્તો ગરુગુણયોગતો, ગરુકરણારહતાય વા ગારવયુત્તો.

વુત્તોયેવ ન પન ઇધ વત્તબ્બો વિસુદ્ધિમગ્ગસ્સ ઇમિસ્સા અટ્ઠકથાય એકદેસભાવતોતિ અધિપ્પાયો.

અપિચ ભગે વનિ, વમીતિ વા ભગવા, ભગે સીલાદિગુણે વનિ ભજિ સેવિ, તે વા વિનેય્યસન્તાનેસુ ‘‘કથં નુ ખો ઉપ્પજ્જેય્યુ’’ન્તિ વનિ યાચિ પત્થયીતિ ભગવા, ભગં વા સિરિં, ઇસ્સરિયં, યસઞ્ચ વમિ ખેલપિણ્ડં વિય છડ્ડયીતિ ભગવા. તથા હિ ભગવા હત્થગતં સિરિં, ચતુદ્દીપિસ્સરિયં, ચક્કવત્તિસમ્પત્તિસન્નિસ્સયઞ્ચ સત્તરતનસમુજ્જલં યસં અનપેક્ખો પરિચ્ચજીતિ. અથ વા ભાનિ નામ નક્ખત્તાનિ, તેહિ સમં ગચ્છન્તિ પવત્તન્તીતિ ભગા, સિનેરુયુગન્ધરાદિગતા ભાજનલોકસોભા. તે ભગવા વમિ તપ્પટિબદ્ધછન્દરાગપ્પહાનેન પજહતીતિ એવમ્પિ ભગે વમીતિ ભગવા.

‘‘ધમ્મસરીરં પચ્ચક્ખં કરોતી’’તિ ‘‘યો વો આનન્દ મયા ધમ્મો ચ વિનયો ચ દેસિતો પઞ્ઞત્તો, સો વો મમચ્ચયેન સત્થા’’તિ વચનતો ¶ ધમ્મસ્સ સત્થુભાવપરિયાયો વિજ્જતીતિ કત્વા વુત્તં.

વજિરસઙ્ઘાતસમાનકાયો ¶ ¶ પરેહિ અભેજ્જસરીરત્તા. ન હિ ભગવતો રૂપકાયે કેનચિ અન્તરાયો સક્કા કાતુન્તિ. દેસનાસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ વક્ખમાનસ્સ સકલસુત્તસ્સ ‘‘એવ’’ન્તિ નિદ્દિસનતો. સાવકસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ પટિસમ્ભિદાપ્પત્તેન પઞ્ચસુ ઠાનેસુ ભગવતા એતદગ્ગે ઠપિતેન મયા મહાસાવકેન સુતં, તઞ્ચ ખો મયાવ સુતં, ન અનુસ્સવિતં, ન પરમ્પરાભતન્તિ ઇમસ્સત્થસ્સ દીપનતો. કાલસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ ‘‘ભગવા’’તિ પદસ્સ સન્નિધાને પયુત્તસ્સ સમય-સદ્દસ્સ કાલસ્સ બુદ્ધુપ્પાદપટિમણ્ડિતભાવદીપનતો. બુદ્ધુપ્પાદપરમા હિ કાલસમ્પદા. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘કપ્પકસાયે કલિયુગે, બુદ્ધુપ્પાદો અહો મહચ્છરિયં;

હુતાવહમજ્ઝે જાતં, સમુદિતમકરન્દમરવિન્દ’’ન્તિ.

ભગવાતિ દેસકસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ ગુણવિસિટ્ઠસત્તુત્તમગારવાધિવચનતો.

વિજ્જન્તરિકાયાતિ વિજ્જુનિચ્છરણક્ખણે. અન્તરતોતિ હદયે. અન્તરાતિ આરબ્ભ નિપ્ફત્તીનં વેમજ્ઝે. અન્તરિકાયાતિ અન્તરાળે. એત્થ ચ ‘‘તદન્તરં કો જાનેય્ય, એતેસં અન્તરા કપ્પા, ગણનાતો અસઙ્ખિયા, અન્તરન્તરા કથં ઓપાતેતી’’તિ ચ આદીસુ વિય કારણવેમજ્ઝેસુ વત્તમાના અન્તરા-સદ્દા એવ ¶ ઉદાહરિતબ્બા સિયું, ન પન ચિત્તખણવિવરેસુ વત્તમાના અન્તરન્તરિકા-સદ્દા. અન્તરા-સદ્દસ્સ હિ અયં અત્થુદ્ધારોતિ. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો સિયા – યેસુ અત્થેસુ અન્તરા-સદ્દો વત્તતિ, તેસુ અન્તરસદ્દોપિ વત્તતીતિ સમાનત્થત્તા અન્તરા-સદ્દત્થે વત્તમાનો અન્તર-સદ્દો ઉદાહટો, અન્તરા-સદ્દો એવ વા ‘‘યસ્સન્તરતો’’તિ એત્થ ગાથાસુખત્થં રસ્સં કત્વા વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. અન્તરા-સદ્દો એવ પન ઇક-સદ્દેન પદં વડ્ઢેત્વા ‘‘અન્તરિકા’’તિ વુત્તોતિ એવમેત્થ ઉદાહરણોદાહરિતબ્બાનં વિરોધાભાવો દટ્ઠબ્બો. અયોજિયમાને ઉપયોગવચનં ન પાપુણાતિ સામિવચનસ્સ પસઙ્ગે અન્તરા-સદ્દયોગેન ઉપયોગવચનસ્સ ઇચ્છિતત્તા. તેનેવાહ ‘‘અન્તરાસદ્દેન યુત્તત્તા ઉપયોગવચનં કત’’ન્તિ.

‘‘નિયતો ¶ સમ્બોધિપરાયણો, અટ્ઠાનમેતં ભિક્ખવે અનવકાસો, યં દિટ્ઠિસમ્પન્નો પુગ્ગલો સઞ્ચિચ્ચ પાણં જીવિતા વોરોપેય્ય, ‘‘નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’ તિઆદિવચનતો દિટ્ઠિસીલાનં નિયતસભાવત્તા સોતાપન્નાપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતા, પગેવ સકદાગામિઆદયો. ‘‘તથારૂપાય દિટ્ઠિયા દિટ્ઠિસામઞ્ઞગતો વિહરતિ, તથારૂપેસુ સીલેસુ સીલસામઞ્ઞગતો ¶ વિહરતી’’તિ વચનતો પુથુજ્જનાનમ્પિ દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતભાવો લબ્ભતિયેવ.

સુપ્પિયોપિ ખોતિ એત્થ ખો-સદ્દો અવધારણત્થો ‘‘અસ્સોસિ ખો’’તિઆદીસુ ¶ વિય. તેન અદ્ધાનમગ્ગપટિપન્નો અહોસિયેવ, નાસ્સ મગ્ગપટિપત્તિયા કોચિ અન્તરાયો અહોસીતિ અયમત્થો દીપિતો હોતિ. તત્રાતિ વા કાલસ્સ પટિનિદ્દેસો. સોપિ હિ ‘‘એકં સમય’’ન્તિ પુબ્બે અધિકતો. યઞ્હિ સમયં ભગવા અન્તરા રાજગહઞ્ચ નાળન્દઞ્ચ અદ્ધાનમગ્ગપટિપન્નો, તસ્મિંયેવ સમયે સુપ્પિયોપિ તં મગ્ગં પટિપન્નો અવણ્ણં ભાસતિ, બ્રહ્મદત્તો ચ વણ્ણં ભાસતીતિ. પરિયાયતિ પરિવત્તતીતિ પરિયાયો, વારો. પરિયાયેતિ દેસેતબ્બમત્થં પટિપાદેતીતિ પરિયાયો, દેસના. પરિયાયતિ અત્તનો ફલં પરિગ્ગહેત્વા પવત્તતીતિ પરિયાયો, કારણન્તિ એવં પરિયાય-સદ્દસ્સ વારાદીસુ પવત્તિ વેદિતબ્બા. કારણેનાતિ કારણપતિરૂપકેન. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘અકારણમેવ કારણન્તિ વત્વા’’તિ. કસ્મા પનેત્થ ‘‘અવણ્ણં ભાસતી’’તિ, ‘‘વણ્ણં ભાસતી’’તિ ચ વત્તમાનકાલનિદ્દેસો કતો, નનુ સઙ્ગીતિકાલતો સો અવણ્ણવણ્ણાનં ભાસિતકાલો અતીતોતિ? સચ્ચમેતં, ‘‘અદ્ધાનમગ્ગપટિપન્નો હોતી’’તિ એત્થ હોતિ-સદ્દો વિય અતીતકાલત્થો ભાસતિ-સદ્દો ચ દટ્ઠબ્બો. અથ વા યસ્મિં કાલે તેહિ અવણ્ણો વણ્ણો ચ ભાસીયતિ, તં અપેક્ખિત્વા એવં વુત્તં. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘તત્રાતિ કાલસ્સ પટિનિદ્દેસો’’તિ ઇદઞ્ચ વચનં સમત્થિતં હોતિ.

અકારણન્તિ અયુત્તિં, અનુપપત્તિન્તિ અત્થો. ન હિ અરસરૂપતાદયો દોસા ભગવતિ સંવિજ્જન્તિ, ધમ્મસઙ્ઘાનઞ્ચ દુરક્ખાતદુપ્પટિપન્નતાદયોતિ. અકારણન્તિ વા યુત્તકારણરહિતં, પટિઞ્ઞામત્તન્તિ અધિપ્પાયો ¶ . ઇમસ્મિઞ્ચ અત્થે કારણન્તિ વત્વાતિ કારણં વાતિ વત્વાતિ અત્થો. અરસરૂપાદીનઞ્ચેત્થ જાતિવુડ્ઢેસુ અભિવાદનાદિસામીચિકમ્માકરણં કારણં, તથા ¶ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માલમરિયઞાણદસ્સનાભાવસ્સ સુન્દરિકામગુણાદિનવબોધો, સંસારસ્સ આદિકોટિયા અપઞ્ઞાયનપટિઞ્ઞા, અબ્યાકતવત્થુબ્યાકરણન્તિ એવમાદયો, તથા અસબ્બઞ્ઞુતાદીનં કમાવબોધાદયો યથારહં નિદ્ધારેતબ્બા. તથા તથાતિ જાતિવુડ્ઢાનં અનભિવાદનાદિઆકારેન.

અવણ્ણં ભાસમાનોતિ અવણ્ણંભાસનહેતુ. હેતુઅત્થો હિ અયં માન-સદ્દો. અનયબ્યસનં પાપુણિસ્સતિ એકન્તમહાસાવજ્જત્તા રતનત્તયોપવાદસ્સ. તેનેવાહ –

‘‘યો ¶ નિન્દિયં પસંસતિ,

તં વા નિન્દતિ યો પસંસિયો;

વિચિનાતિ મુખેન સો કલિં,

કલિના તેન સુખં ન વિન્દતી’’તિ.

‘‘અમ્હાકં આચરિયો’’તિઆદિના બ્રહ્મદત્તસ્સ સંવેગુપ્પત્તિં, અત્તનો આચરિયે કારુઞ્ઞપ્પવત્તિઞ્ચ દસ્સેત્વા કિઞ્ચાપિ અન્તેવાસિના આચરિયસ્સ અનુકૂલેન ભવિતબ્બં, અયં પન પણ્ડિતજાતિકત્તા ન એદિસેસુ તં અનુવત્તતીતિ, ઇદાનિ તસ્સ કમ્મસ્સકતઞ્ઞાણપ્પવત્તિં દસ્સેન્તો ‘‘આચરિયે ખો પના’’તિઆદિમાહ. વણ્ણં ભાસિતું આરદ્ધો ‘‘અપિનામાયં એત્તકેનાપિ રતનત્તયાવણ્ણતો ઓરમેય્યા’’તિ. વણ્ણીયતીતિ વણ્ણો, ગુણો. વણ્ણનં ગુણસઙ્કિત્તનન્તિ વણ્ણો, પસંસા. સંઞ્ઞૂળ્હાતિ ગન્થિતા, નિબન્ધિતાતિ અત્થો. અતિત્થેન પક્ખન્દો ધમ્મકથિકોતિ ન વત્તબ્બો અપરિમાણગુણત્તા બુદ્ધાદીનં ¶ , નિરવસેસાનઞ્ચ તેસં ઇધ પકાસનં પાળિસંવણ્ણનાયેવ સમ્પજ્જતીતિ. અનુસ્સવાદીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન આકારપરિવિતક્કદિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયો સઙ્ગણ્હાતિ. અત્તનો થામેન વણ્ણં અભાસિ, ન પન બુદ્ધાદીનં ગુણાનુરૂપન્તિ અધિપ્પાયો. અસઙ્ખ્યય્યાપરિમિતપ્પભેદા હિ બુદ્ધાદીનં ગુણા. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘બુદ્ધોપિ ¶ બુદ્ધસ્સ ભણેય્ય વણ્ણં,

કપ્પમ્પિ ચે અઞ્ઞમભાસમાનો;

ખીયેથ કપ્પો ચિરદીઘમન્તરે,

વણ્ણો ન ખીયેથ તથાગતસ્સા’’તિ.

ઇધાપિ વક્ખતિ ‘‘અપ્પમત્તકં ખો પનેત’’ન્તિઆદિ.

ઇતિ હ તેતિ એત્થ ઇતીતિ વુત્તપ્પકારપરામસનં. હ-કારો નિપાતમત્તન્તિ આહ ‘‘એવં તે’’તિ.

ઇરિયાપથાનુબન્ધનેન અનુબન્ધા હોન્તિ, ન પન સમ્માપટિપત્તિઅનુબન્ધનેનાતિ અધિપ્પાયો. તસ્મિં કાલેતિ યસ્મિં સંવચ્છરે ઉતુમ્હિ માસે પક્ખે વા ભગવા તં અદ્ધાનમગ્ગં પટિપન્નો, તસ્મિં કાલે. તેનેવ હિ કિરિયાવિચ્છેદદસ્સનવસેન ‘‘રાજગહે પિણ્ડાય ચરતી’’તિ વત્તમાનકાલનિદ્દેસો ¶ કતો. સોતિ એવં રાજગહે વસમાનો ભગવા. તં દિવસન્તિ યં દિવસં અદ્ધાનમગ્ગપટિપન્નો, તં દિવસં. તં અદ્ધાનં પટિપન્નો નાળન્દાયં વેનેય્યાનં વિવિધ હિતસુખનિપ્ફત્તિં આકઙ્ખમાનો ઇમિસ્સા ચ અટ્ઠુપ્પત્તિયા તિવિધસીલાલઙ્કતં નાનાવિધકુહનલપનાદિમિચ્છાજીવવિદ્ધંસનં દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિજાલવિનિવેઠનં દસસહસ્સિલોકધાતુપકમ્પનં બ્રહ્મજાલસુત્તન્તં દેસેસ્સામીતિ. એત્તાવતા ‘‘કસ્મા પન ભગવા તં અદ્ધાનં પટિપન્નો’’તિ ચોદના વિસોધિતા હોતિ. ‘‘કસ્મા ચ સુપ્પિયો અનુબન્ધો’’તિ અયં પન ચોદના ‘‘ભગવતો ¶ તં મગ્ગં પટિપન્નભાવં અજાનન્તો’’તિ એતેન વિસોધિતા હોતિ. ન હિ સો ભગવન્તં દટ્ઠુમેવ ઇચ્છતીતિ. તેનેવાહ ‘‘સચે પન જાનેય્ય, નાનુબન્ધેય્યા’’તિ.

નીલપીતલોહિતોદાતમઞ્જિટ્ઠપભસ્સરવસેન ‘‘છબ્બણ્ણરસ્મિયો. ‘‘સમન્તા અસીતિહત્થપ્પમાણે’’તિ તાસં રસ્મીનં પકતિયા પવત્તિટ્ઠાનવસેન વુત્તં. ‘‘તસ્મિં કિર સમયે’’તિ ચ તસ્મિં અદ્ધાનગમનસમયે બુદ્ધસિરિયા અનિગૂહિતભાવદસ્સનત્થં વુત્તં. ન હિ તદા તસ્સા નિગૂહને પક્કુસાતિઅભિગમનાદીસુ વિય કિઞ્ચિપિ કારણં અત્થીતિ. રતનાવેળં રતનવટંસકં. ચીનપિટ્ઠચુણ્ણં સિન્ધનચુણ્ણં.

બ્યામપ્પભાપરિક્ખેપવિલાસિની ¶ ચ અસ્સ ભગવતો લક્ખણમાલાતિ મહાપુરિસલક્ખણાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞપટિબદ્ધત્તા એવમાહ. દ્વત્તિંસાય ચન્દમણ્ડલાનં માલા કેનચિ ગન્થેત્વા ઠપિતા યદિ સિયાતિ પરિકપ્પનવસેનાહ ‘‘ગન્થેત્વા ઠપિતદ્વત્તિંસચન્દમાલાયા’’તિ. સિરિં અભિભવન્તી ઇવાતિ સમ્બન્ધો. એસ નયો સૂરિયમાલાયાતિઆદીસુપિ. મહાથેરાતિ મહાસાવકે સન્ધાયાહ. એવં ગચ્છન્તં ભગવન્તં ભિક્ખૂ ચ દિસ્વા અથ અત્તનો પરિસં અવલોકેસીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘યસ્મા પનેસા’’તિઆદિના ‘‘કસ્મા ચ સો રતનત્તયસ્સ અવણ્ણં ભાસતી’’તિ ચોદનં વિસોધેતિ. ઇતીતિ એવં, વુત્તપ્પકારેનાતિ અત્થો. ઇમેહિ દ્વીહીતિ લાભપરિવારહાનિં નિગમનવસેન દસ્સેતિ. ભગવતો વિરોધાનુનયાભાવવીમંસનત્થં એતે અવણ્ણં વણ્ણઞ્ચ ભાસન્તીતિ અપરે. ‘‘મારેન અન્વાવિટ્ઠા એવં કરોન્તી’’તિ ચ વદન્તિ.

૨. અમ્બલટ્ઠિકાય અવિદૂરે ભવત્તા ઉય્યાનં અમ્બલટ્ઠિકા યથા ‘‘વરુણાનગરં, ગોદાગામો’’તિ. કેચિ પન ‘‘અમ્બલટ્ઠિકાતિ યથાવુત્તનયેનેવ એકગામો’’તિ વદન્તિ ¶ . તેસં મતે અમ્બલટ્ઠિકાયન્તિ સમીપત્થે ભુમ્મવચનં. રાજાગારકં વેસ્સવણમહારાજદેવાયતનન્તિ એકે. બહુપરિસ્સયોતિ બહુપદ્દવો. ‘‘સદ્ધિં અન્તેવાસિના બ્રહ્મદત્તેન માણવેના’’તિ વુત્તં સીહળટ્ઠકથાયં. તઞ્ચ ખો પાળિ આરુળ્હવસેનેવ, ન પન તદા સુપ્પિયસ્સ પરિસાય અભાવતો. કસ્મા પનેત્થ ¶ બ્રહ્મદત્તોયેવ પાળિ આરુળ્હો, ન સુપ્પિયસ્સ પરિસાતિ? પયોજનાભાવતો. યથા ચેતં, એવં અઞ્ઞમ્પિ એદિસં પયોજનાભાવતો સઙ્ગીતિકારેહિ ન સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. કેચિ પન ‘‘વુત્તન્તિ પાળિયં વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ, તં ન યુજ્જતિ પાળિઆરુળ્હવસેન પાળિયં વુત્તન્તિ આપજ્જનતો. તસ્મા યથાવુત્તનયેનેવેત્થ અત્થો ગહેતબ્બો. પરિવારેત્વા નિસિન્નો હોતીતિ સમ્બન્ધો.

૩. કથાધમ્મોતિ કથાસભાવો, કથાધમ્મો ઉપપરિક્ખાવિધીતિ કેચિ. નીયતીતિ નયો, અત્થો. સદ્દસત્થં અનુગતો નયો સદ્દનયો. તત્થ હિ અનભિણ્હવુત્તિકે અચ્છરિય-સદ્દો ઇચ્છિતો. તેનેવાહ ‘‘અન્ધસ્સ પબ્બતારોહણં વિયા’’તિ. અચ્છરાયોગ્ગન્તિ અચ્છરિયન્તિ નિરુત્તિનયો ¶ , સો પન યસ્મા પોરાણટ્ઠકથાયં આગતો, તસ્મા આહ ‘‘અટ્ઠકથાનયોતિ. યાવઞ્ચિદં સુપ્પટિવિદિતાતિ સમ્બન્ધો, તસ્સ યત્તકં સુટ્ઠુ પટિવિદિતા, તં એત્તકન્તિ ન સક્કા અમ્હેહિ પટિવિજ્ઝિતું, અક્ખાતું વાતિ અત્થો. તેનેવાહ ‘‘તેન સુપ્પટિવિદિતતાય અપ્પમેય્યતં દસ્સેતી’’તિ.

પકતત્થપટિનિદ્દેસો તં-સદ્દોતિ તસ્સ ‘‘ભગવતા’’તિઆદીહિ પદેહિ સમાનાધિકરણભાવેન વુત્તસ્સ યેન અભિસમ્બુદ્ધભાવેન ભગવા પકતો સુપાકટો ચ હોતિ, તં અભિસમ્બુદ્ધભાવં સદ્ધિં આગમનપટિપદાય અત્થભાવેન દસ્સેન્તો ‘‘યો સો…પે… અભિસમ્બુદ્ધો’’તિ આહ. સતિપિ ઞાણદસ્સન-સદ્દાનં ઇધ પઞ્ઞાવેવચનભાવે તેન તેન વિસેસેન નેસં સવિસયવિસેસપ્પવત્તિદસ્સનત્થં અસાધારણઞાણવિસેસવસેન ¶ વિજ્જત્તયવસેન વિજ્જાભિઞ્ઞાનાવરણવસેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમંસચક્ખુવસેન પટિવેધદેસનાઞાણવસેન ચ તદત્થં યોજેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘તેસં તેસ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ આસયાનુસયં જાનતાઆસયાનુસયઞાણેન. સબ્બઞેય્યધમ્મં પસ્સતા સબ્બઞ્ઞુતાનાવરણઞાણેહિ.

પુબ્બેનિવાસાદીહીતિ પુબ્બેનિવાસાસવક્ખયઞાણેહિ. પટિવેધપઞ્ઞાયાતિ અરિયમગ્ગપઞ્ઞાય. અરીનન્તિ કિલેસારીનં, પઞ્ચવિધમારાનં વા, સાસનપચ્ચત્થિકાનં વા અઞ્ઞતિત્થિયાનં, તેસં હનનં પાટિહારિયેહિ અભિભવનં, અપ્પટિભાનતાકરણં, અજ્ઝુપેક્ખનઞ્ચ. કેસિવિનયસુત્તઞ્ચેત્થ નિદસ્સનં.

તથા ઠાનાઠાનાદીનિ જાનતા, યથાકમ્મૂપગે સત્તે પસ્સતા, સવાસનાનં આસવાનં ખીણત્તા અરહતા, અભિઞ્ઞેય્યાદિભેદે ધમ્મે અભિઞ્ઞેય્યાદિતો અવિપરીતાવબોધતો સમ્માસમ્બુદ્ધેન ¶ . અથ વા તીસુ કાલેસુ અપ્પટિહતઞાણતાય જાનતા, તિણ્ણમ્પિ કમ્માનં ઞાણાનુપરિવત્તિતો નિસમ્મકારિતાય પસ્સતા, દવાદીનમ્પિ અભાવસાધિકાય પહાનસમ્પદાય અરહતા, છન્દાદીનં અહાનિહેતુભૂતાય અપરિક્ખયપટિભાનસાધિકાય સબ્બઞ્ઞુતાય સમ્માસમ્બુદ્ધેનાતિ એવં દસબલટ્ઠારસાવેણિકબુદ્ધધમ્મેહિપિ યોજના વેદિતબ્બા.

યદિપિ ¶ હીનકલ્યાણભેદેન દુવિધાવ અધિમુત્તિ પાળિયં વુત્તા, પવત્તિઆકારવસેન પન અનેકભેદભિન્નાતિ આહ ‘‘નાનાધિમુત્તિકતા’’તિ. સા પન અધિમુત્તિ અજ્ઝાસયધાતુ, તદપિ તથા તથા દસ્સનં ખમનં રોચનઞ્ચાતિ આહ ‘‘નાનાજ્ઝાસયતા…પે… રુચિતા’’તિ. નાનાધિમુત્તિકતઞાણેનાતિ ચેત્થ સબ્બઞ્ઞુતઞાણં અધિપ્પેતં, ન દસબલઞાણન્તિ આહ ‘‘સબ્બઞ્ઞુતઞાણેના’’તિ. ઇતિ હ મેતિ એત્થ એવં-સદ્દત્થો ઇતિ-સદ્દો, હ-કારો ¶ નિપાતમત્તં સરલોપો ચ કતોતિ દસ્સેતું વુત્તં ‘‘એવં ઇમે’’તિ.

૪. અરહત્તમગ્ગેન સમુગ્ઘાતં કતં, યતો ‘‘નત્થિ અબ્યાવટમનો’’તિ બુદ્ધધમ્મેસુ વુચ્ચતિ. વીતિનામેત્વા ફલસમાપત્તીહિ. નિવાસેત્વા વિહારનિવાસનપરિવત્તનવસેન. ‘‘કદાચિ એકકો’’તિઆદિ તેસં તેસં વિનેય્યાનં વિનયનાનુકૂલં ભગવતો ઉપસઙ્કમદસ્સનં. પાદનિક્ખેપસમયે ભૂમિયા સમભાવાપત્તિ સુપ્પતિટ્ઠિતપાદતાય નિસ્સન્દફલં, ન ઇદ્ધિનિમ્માનં. ‘‘ઠપિતમત્તે દક્ખિણપાદે’’તિ બુદ્ધાનં સબ્બદક્ખિણતાય વુત્તં. અરહત્તે પતિટ્ઠહન્તીતિ સમ્બન્ધો.

દુલ્લભા સમ્પત્તીતિ સતિપિ મનુસ્સત્તપટિલાભે પતિરૂપદેસવાસઇન્દ્રિયાવેકલ્લસદ્ધાપટિલાભાદયો ગુણા દુલ્લભાતિ અત્થો. ચાતુમહારાજિકભવનન્તિ ચાતુમહારાજિકદેવલોકે સુઞ્ઞવિમાનાનિ ગચ્છન્તીતિ અત્થો. એસ નયો તાવતિંસભવનાદીસુપિ. કાલયુત્તન્તિ ઇમિસ્સા વેલાય ઇમસ્સ એવં વત્તબ્બન્તિ તંતંકાલાનુરૂપં. સમયયુત્તન્તિ તસ્સેવ વેવચનં, અટ્ઠુપ્પત્તિઅનુરૂપં વા. અથ વા સમયયુત્તન્તિ હેતૂદાહરણસહિતં. કાલેન સાપદેસઞ્હિ ભગવા ધમ્મં દેસેતિ. ઉતું ગણ્હપેતિ, ન પન મલં પક્ખાલેતીતિ અધિપ્પાયો. ન હિ ભગવતો કાયે રજોજલ્લં ઉપલિમ્પતીતિ.

કિલાસુભાવો કિલમથો. સીહસેય્યં કપ્પેતિ સરીરસ્સ કિલાસુભાવમોચનત્થન્તિ યોજેતબ્બં. ‘‘બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેતી’’તિ ઇદં પચ્છિમયામે ભગવતો બહુલઆચિણ્ણવસેન વુત્તં. અપ્પેકદા અવસિટ્ઠબલઞાણેહિ સબ્બઞ્ઞુતઞાણેન ચ ભગવા તમત્થં સાધેતીતિ. ‘‘ઇમે દિટ્ઠિટ્ઠાના’’તિઆદિદેસના ¶ સીહનાદો. તેસં ‘‘વેદનાપચ્ચયા તણ્હા’’ તિઆદિના ¶ પચ્ચયાકારં સમોધાનેત્વા. ‘‘સિનેરું ¶ ઉક્ખિપન્તો વિય નભં પહરન્તો વિય ચા’’તિ ઇદં બ્રહ્મજાલદેસનાય અનઞ્ઞસાધારણત્તા સુદુક્કરતાદસ્સનત્થં વુત્તં. એતન્તિ ‘‘યેન, તેના’’તિ એતં પદદ્વયં. યેનાતિ વા હેતુમ્હિ કરણવચનં, યેન કારણેન સો મણ્ડલમાળો ઉપસઙ્કમિતબ્બો, તેન કારણેન ઉપસઙ્કમીતિ અત્થો, કારણં પન ‘‘ઇમે ભિક્ખૂ’’તિઆદિના અટ્ઠકથાયં વુત્તંએવ. કટ્ઠન્તિ નિસીદનયોગ્યં દારુક્ખન્ધં.

પુરિમોતિ ‘‘કતમાય નુ ભવથા’’તિ એવં વુત્તો અત્થો. કા ચ પન વોતિ એત્થ ચ-સદ્દો બ્યતિરેકે. તેન યથાપુચ્છિતાય કથાય વક્ખમાનં વિપ્પકતભાવં જોતેતિ. પન-સદ્દો વચનાલઙ્કારો. યાય હિ કથાય તે ભિક્ખૂ સન્નિસિન્ના, સા એવ અન્તરાકથાભૂતા વિપ્પકતા વિસેસેન પુન પુચ્છીયતીતિ. અઞ્ઞાતિ અન્તરાસદ્દસ્સ અત્થમાહ. અઞ્ઞત્થે હિ અયં અન્તરા-સદ્દો ‘‘ભૂમન્તરં સમયન્તર’’ન્તિઆદીસુ વિય. અન્તરાતિ વા વેમજ્ઝેતિ અત્થો. નનુ ચ તેહિ ભિક્ખૂહિ સા કથા યથાધિપ્પાયં ‘‘ઇતિ હ મે’’તિઆદિના નિટ્ઠપિતા યેવાતિ? ન નિટ્ઠાપિતા ભગવતો ઉપસઙ્કમનેન ઉપચ્છિન્નત્તા. યદિ હિ ભગવા તસ્મિં ખણે ન ઉપસઙ્કમેય્ય ભિય્યોપિ તપ્પટિબદ્ધાયેવ કથા પવત્તેય્યું, ભગવતો ઉપસઙ્કમનેન પન ન પવત્તેસું. તેનેવાહ અયં ખો…પે… અનુપ્પત્તો’’તિ. કસ્મા પનેત્થ ધમ્મવિનયસઙ્ગહે કરિયમાને નિદાનવચનં, નનુ ભગવતો વચનમેવ સઙ્ગહેતબ્બન્તિ? વુચ્ચતેદેસનાય ઠિતિઅસમ્મોસસદ્ધેય્યભાવસમ્પાદનત્થં. કાલદેસદેસકવત્થુધમ્મપટિગ્ગાહકપટિબદ્ધા હિ દેસના ચિરટ્ઠિતિકા ¶ હોતિ, અસમ્મોસધમ્મા સદ્ધેય્યા ચ. દેસકાલકત્તુસોતુનિમિત્તેહિ ઉપનિબન્ધો વિય વોહારવિનિચ્છયો, તેનેવ ચાયસ્મતા મહાકસ્સપેન ‘‘બ્રહ્મજાલં આવુસો આનન્દ કત્થ ભાસિત’’ન્તિઆદિના દેસાદિપુચ્છાસુ કતાસુ તાસં વિસ્સજ્જનં કરોન્તેન ધમ્મભણ્ડાગારિકેન નિદાનં ભાસિતન્તિ તયિદમાહ ‘‘કાલ…પે… નિદાનં ભાસિત’’ન્તિ.

અપિચ સત્થુસિદ્ધિયા નિદાનવચનં. તથાગતસ્સ હિ ભગવતો પુબ્બરચનાનુમાનાગમતક્કાભાવતો સમ્માસમ્બુદ્ધત્તસિદ્ધિ. સમ્માસમ્બુદ્ધભાવેન હિસ્સ પુબ્બરચનાદીનં અભાવો સબ્બત્થ અપ્પટિહતઞાણચારતાય, એકપ્પમાણત્તા ¶ ચ ઞેય્યધમ્મેસુ. તથા આચરિયમુટ્ઠિધમ્મમચ્છરિયસત્થુસાવકાનુરોધાભાવતો ખીણાસવત્તસિદ્ધિ. ખીણા સવતાય હિસ્સ આચરિયમુટ્ઠિઆદીનં અભાવો, વિસુદ્ધા ચ પરાનુગ્ગહપ્પવત્તિ. ઇતિ દેસકદોસભૂતાનં દિટ્ઠિચારિત્તસમ્પત્તિદૂસકાનં અવિજ્જાતણ્હાનં અભાવસૂચકેહિ, ઞાણપ્પહાનસમ્પદાભિ બ્યઞ્જનકેહિ ચ સમ્બુદ્ધવિસુદ્ધભાવેહિ પુરિમવેસારજ્જદ્વયસિદ્ધિ, તતો એવ ચ અન્તરાયિકનિય્યાનિકધમ્મેસુ સમ્મોહાભાવસિદ્ધિતો પચ્છિમવેસારજ્જદ્વયસિદ્ધીતિ ભગવતો ચતુવેસારજ્જસમન્નાગમો ¶ , અત્તહિતપરહિતપ્પટિપત્તિ ચ પકાસિતા હોતિ નિદાનવચનેન સમ્પત્તપરિસાય અજ્ઝાસયાનુરૂપં ઠાનુપ્પત્તિકપ્પટિભાનેન ધમ્મદેસનાદીપનતો, ‘‘જાનતા પસ્સતા’’તિઆદિ વચનતો ચ. તેન વુત્તં ‘‘સત્થુસિદ્ધિયા નિદાનવચન’’ન્તિ.

તથા સત્થુસિદ્ધિયા નિદાનવચનં. ઞાણકરુણાપરિગ્ગહિતસબ્બકિરિયસ્સ ¶ હિ ભગવતો નત્થિ નિરત્થિકા પવત્તિ, અત્તહિતત્થા વા, તસ્મા પરેસંયેવ અત્થાય પવત્તસબ્બકિરિયસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સકલમ્પિ કાયવચીમનોકમ્મં સત્થુભૂતં, ન કબ્યરચનાદિસાસનભૂતં. તેન વુત્તં ‘‘સત્થુસિદ્ધિયા નિદાનવચન’’ન્તિ. અપિચ સત્થુનો પમાણભૂતતાવિભાવનેન સાસનસ્સ પમાણભાવસિદ્ધિયા નિદાનવચનં. ‘‘ભગવતા’’તિ હિ ઇમિના તથાગતસ્સ ગુણવિસિટ્ઠસત્તુત્તમાદિભાવદીપનેન, ‘‘જાનતા’’તિઆદિના આસયાનુસયઞાણાદિપયોગદીપનેન ચ અયમત્થો સાધિતો હોતિ. ઇદમેત્થ નિદાનવચનપયોજનસ્સ મુખમત્તદસ્સનં. કો હિ સમત્થો બુદ્ધાનુબુદ્ધેન ધમ્મભણ્ડાગારિકેન ભાસિતસ્સ નિદાનસ્સ પયોજનાનિ નિરવસેસતો વિભાવેતુન્તિ.

નિદાનવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. નિક્ખિત્તસ્સાતિ દેસિતસ્સ. દેસનાપિ હિ દેસેતબ્બસ્સ સીલાદિઅત્થસ્સ વિનેય્યસન્તાનેસુ નિક્ખિપનતો ‘‘નિક્ખેપો’’તિ વુચ્ચતિ. તત્થ યથા અનેકસતઅનેકસહસ્સભેદાનિપિ સુત્તન્તાનિ સંકિલેસભાગિયાદિસાસનપ્પટ્ઠાનનયેન સોળસવિધતં નાતિવત્તન્તિ, એવં અત્તજ્ઝાસયાદિસુત્તનિક્ખેપવસેન ચતુબ્બિધભાવન્તિ આહ ‘‘ચત્તારો સુત્તનિક્ખેપા’’તિ. કામઞ્ચેત્થ અત્તજ્ઝાસયસ્સ, અટ્ઠુપ્પત્તિયા ¶ ચ પરજ્ઝાસયપુચ્છાહિ ¶ સદ્ધિં સંસગ્ગભેદો સમ્ભવતિ અજ્ઝાસયપુચ્છાનુસન્ધિસબ્ભાવતો, અત્તજ્ઝાસયઅટ્ઠુપ્પત્તીનં પન અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસગ્ગો નત્થીતિ નયિધ નિરવસેસો વિત્થારનયો સમ્ભવતિ, તસ્મા ‘‘ચત્તારો સુત્તનિક્ખેપા’’તિ વુત્તં. અથ વા યદિપિ અટ્ઠુપ્પત્તિયા અજ્ઝાસયેન સિયા સંસગ્ગભેદો, તદન્તોગધત્તા પન સેસનિક્ખેપાનં મૂલનિક્ખેપવસેન ચત્તારોવ દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બં. સો પનાયં સુત્તનિક્ખેપો સામઞ્ઞભાવતો પઠમં વિચારેતબ્બો, તસ્મિં વિચારિતે યસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા ઇદં સુત્તં નિક્ખિત્તં, તસ્સા વિભાગવસેન ‘‘મમં વા ભિક્ખવે’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૫, ૬), ‘‘અપ્પમત્તકં ખો પનેત’’ન્તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૭), ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૨૮) ચ પવત્તાનં સુત્તાનં સુત્તપદેસાનં વણ્ણના વુચ્ચમાના તંતંઅનુસન્ધિદસ્સનસુખતાય ¶ સુવિઞ્ઞેય્યા હોતીતિ આહ ‘‘સુત્તનિક્ખેપં વિચારેત્વા વુચ્ચમાના પાકટા હોતી’’તિ.

‘‘સુત્તનિક્ખેપા’’તિઆદીસુ નિક્ખિપનં નિક્ખેપો, સુત્તસ્સ નિક્ખેપો સુત્તસ્સ કથનં સુત્તનિક્ખેપો, સુત્તદેસનાતિ અત્થો. નિક્ખિપીયતીતિ વા નિક્ખેપો, સુત્તંયેવ નિક્ખેપો સુત્તનિક્ખેપો. અત્તનો અજ્ઝાસયો અત્તજ્ઝાસયો, સો અસ્સ અત્થિ સુત્તદેસનાકારણભૂતોતિ અત્તજ્ઝાસયો. અત્તનો અજ્ઝાસયો એતસ્સાતિ વા અત્તજ્ઝાસયો. પરજ્ઝાસયોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. પુચ્છાય વસો પુચ્છાવસો, સો એતસ્સ અત્થીતિ પુચ્છવસિકો. અરણીયતો અત્થો, સુત્તદેસનાય વત્થુ. અત્થસ્સ ઉપ્પત્તિ અત્થુપ્પત્તિ, અત્થુપ્પત્તિયેવ અટ્ઠુપ્પત્તિ, સા એતસ્સ અત્થીતિ અટ્ઠુપ્પત્તિકો. અથ વા નિક્ખિપીયતિ સુત્તં એતેનાતિ સુત્તનિક્ખેપો, અત્તજ્ઝાસયાદિ એવ. એતસ્મિં પન અત્થવિકપ્પે અત્તનો અજ્ઝાસયો અત્તજ્ઝાસયો, પરેસં અજ્ઝાસયો પરજ્ઝાસયો, પુચ્છીયતીતિ પુચ્છા, પુચ્છિતબ્બો અત્થો. સોતબ્બવસપ્પવત્તં ધમ્મપ્પટિગ્ગાહકાનં વચનં પુચ્છાવસિકા, તદેવ નિક્ખેપસદ્દાપેક્ખાય પુલ્લિઙ્ગવસેન વુત્તં ‘‘પુચ્છાવસિકો’’તિ. તથા અટ્ઠુપ્પત્તિયેવ ‘‘અટ્ઠુપ્પત્તિકો’’તિ એવમ્પેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

એત્થ ચ પરેસં ઇન્દ્રિયપરિપાકાદિકારણનિરપેક્ખતા અત્તજ્ઝાસયસ્સ વિસું નિક્ખેપભાવો યુત્તો. તેનેવાહ ‘‘કેવલં અત્તનો અજ્ઝાસયેનેવ કથેતી’’તિ. પરજ્ઝાસયપુચ્છાવસિકાનં પન પરેસં અજ્ઝાસયપુચ્છાનં ¶ ¶ દેસનાનિમિત્તભૂતાનં ઉપ્પત્તિયં પવત્તિતાનં કથં અટ્ઠુપ્પત્તિયં અનવરોધો, પુચ્છાવસિકઅટ્ઠુપ્પત્તિકાનં વા પરજ્ઝાસયાનુરોધેન પવત્તિતદેસનત્તા કથં પરજ્ઝાસયે અનવરોધોતિ ન ચોદેતબ્બમેતં. પરેસઞ્હિ અભિનીહારપરિપુચ્છાદિવિનિમુત્તસ્સેવ સુત્તદેસનાકારણુપ્પાદસ્સ અટ્ઠુપ્પત્તિભાવેન ગહિતત્તા પરજ્ઝાસયપુચ્છાવસિકાનં વિસું ગહણં. તથા હિ ધમ્મદાયાદસુત્તાદીનં (મ. નિ. ૧.૨૯) આમિસુપ્પાદાદિદેસનાનિમિત્તં ‘‘અટ્ઠુપ્પત્તી’’તિ વુચ્ચતિ. પરેસં પુચ્છં વિના અજ્ઝાસયમેવ નિમિત્તં કત્વા દેસિતો પરજ્ઝાસયો, પુચ્છાવસેન દેસિતો પુચ્છાવસિકોતિ પાકટો યમત્થોતિ. અત્તનો અજ્ઝાસયેનેવ કથેસિ ધમ્મતન્તિઠપનત્થન્તિ દટ્ઠબ્બં. સમ્મપ્પધાનસુત્તન્તહારકોતિ અનુપુબ્બેન નિદ્દિટ્ઠાનં સંયુત્તકે સમ્મપ્પધાનપટિસંયુત્તાનં સુત્તાનં આવળિ, તથા ઇદ્ધિપાદહારકાદિ. વિમુત્તિપરિપાચનીયા ધમ્મા સદ્ધિન્દ્રિયાદયો. અભિનીહારન્તિ પણિધાનં.

વણ્ણાવણ્ણેતિ એત્થ ‘‘અચ્છરિયં આવુસો’’તિઆદિના ભિક્ખુસઙ્ઘેન વુત્તો વણ્ણોપિ સઙ્ગહિતો, તં પન અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે અઞ્ઞે ચ ધમ્મા’’તિઆદિના ઉપરિ દેસનં ¶ આરભિસ્સતીતિ. ‘‘મમં વા ભિક્ખવે પરે વણ્ણં ભાસેય્યુ’’ન્તિ ઇમિસ્સા દેસનાય બ્રહ્મદત્તેન વુત્તવણ્ણો અટ્ઠુપ્પત્તીતિ કત્વા વુત્તં ‘‘અન્તેવાસી વણ્ણં. ઇતિ ઇમં વણ્ણાવણ્ણં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા’’તિ. વા-સદ્દો ઉપમાનસમુચ્ચયસંસયવવસ્સગ્ગપદપૂરણવિકપ્પાદીસુ બહૂસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. તથા હેસ ‘‘પણ્ડિતો વાપિ તેન સો’’તિઆદીસુ ¶ (ધ. પ. ૬૩) ઉપમાને દિસ્સતિ, સદિસભાવેતિ અત્થો. ‘‘તં વાપિ ધીરા મુનિ વેદયન્તી’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૨૦૩) સમુચ્ચયે, ‘‘કે વા ઇમે, કસ્સ વા’’તિઆદીસુ (પારા. ૨૯૬) સંસયે, ‘‘અયં વા ઇમેસં સમણબ્રાહ્મણાનં સબ્બબાલો સબ્બમૂળ્હો’’તિઆદીસુ વવસ્સગ્ગે, ‘‘ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૧૫૪) પદપૂરણે, ‘‘યે હિ કેચિ ભિક્ખવે સમણા વા બ્રાહ્મણા વા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૭૦) વિકપ્પે, ઇધાયં વિકપ્પેયેવાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વા-સદ્દો વિકપ્પનત્થો’’તિ. પર-સદ્દો અત્થેવ અઞ્ઞત્થે ‘‘અહઞ્ચેવ ખો પન ધમ્મં દેસેય્યં, પરે ચ મે ન આજાનેય્યુ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૬૪, ૬૫; મ. નિ. ૧.૨૮૧; મ. નિ. ૨.૨૨૩; સં. નિ. ૧.૧૭૨; મહાવ. ૪, ૮) અત્થિ અધિકે ¶ ‘‘ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણ’’ન્તિઆદીસુ (પટિ. મ. માતિકા ૬૮, ૧.૧૧૧) અત્થિ પચ્છાભાગે ‘‘પરતો આગમિસ્સતી’’તિઆદીસુ. અત્થિ પચ્ચનીકભાવે ‘‘ઉપ્પન્નં પરપ્પવાદં સહ ધમ્મેન સુનિગ્ગહિતં નિગ્ગહેત્વા’’તિઆદીસુ ¶ (દી. નિ. ૨.૧૬૮). ઇધાપિ પચ્ચનીકભાવેતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પરેતિ પટિવિરુદ્ધા’’તિ.

ઈદિસેસુપીતિ એત્થ પિ-સદ્દો સમ્ભાવને, તેન રતનત્તયનિમિત્તમ્પિ અકુસલચિત્તપ્પવત્તિ ન કાતબ્બા, પગેવ વટ્ટામિસલોકામિસનિમિત્તન્તિ દસ્સેતિ. સભાવધમ્મતો અઞ્ઞસ્સ કત્તુઅભાવજોતનત્થં આહનતીતિ કત્તુઅત્થે આઘાતસદ્દં દસ્સેતિ, તત્થ આહનતીતિ હિંસતિ વિબાધતિ, ઉપતાપેતિ ચાતિ અત્થો. આહનતિ એતેન, આહનનમત્તં વા આઘાતોતિ કરણભાવત્થાપિ સમ્ભવન્તિયેવ. એવં અવયવભેદનેન આઘાત-સદ્દસ્સ અત્થં વત્વા ઇદાનિ તત્થ પરિયાયેનપિ અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘કોપસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ આહ. અયઞ્ચ નયો ‘‘અપ્પચ્ચયો અનભિરદ્ધી’’તિઆદીસુપિ યથાસમ્ભવં વત્તબ્બો. અપ્પતીતા હોન્તિ તેનાતિ પાકટપરિયાયેન અપ્પચ્ચય-સદ્દસ્સ અત્થદસ્સનં, તંમુખેન પન ન પચ્ચેતિ તેનાતિ અપ્પચ્ચયોતિ દટ્ઠબ્બં. અભિરાધયતીતિ સાધયતિ. દ્વીહીતિ આઘાતઅનભિરદ્ધિપદેહિ. એકેનાતિ અપ્પચ્ચયપદેન. સેસાનન્તિ સઞ્ઞાવિઞ્ઞાણક્ખન્ધાનં, સઞ્ઞાવિઞ્ઞાણઅવસિટ્ઠસઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ખાતાનં વા. કરણન્તિ ઉપ્પાદનં. આઘાતાદીનઞ્હિ પવત્તિયા પચ્ચયસમવાયનં ઇધ ‘‘કરણ’’ન્તિ વુત્તં, તં પન અત્થતો ઉપ્પાદનમેવ. અનુપ્પાદનઞ્હિ સન્ધાય ભગવતા ‘‘ન કરણીયા’’તિ વુત્તન્તિ. પટિક્ખિત્તમેવ એકુપ્પાદેકવત્થુકેકારમ્મણેકનિરોધભાવતો.

તત્થાતિ ¶ તસ્મિં મનોપદોસે. તુમ્હન્તિ ‘‘તુમ્હાક’’ન્તિ ઇમિના સમાનત્થો એકો સદ્દો ‘‘યથા અમ્હાક’’ન્તિ ઇમિના સમાનત્થો ‘‘અમ્હ’’ન્તિ અયં સદ્દો. યથાહ, ‘‘તસ્મા હિ અમ્હં દહરા ન મિય્યરે’’તિ (જા. ૧.૯.૯૩, ૯૯). ‘‘અન્તરાયો’’તિ ¶ ઇદં મનોપદોસસ્સ અકરણીયતાય કારણવચનં. યસ્મા તુમ્હાકંયેવ ચ ભવેય્ય તેન કોપાદિના પઠમજ્ઝાનાદીનં અન્તરાયો, તસ્મા તે કોપાદિપરિયાયેન વુત્તા આઘાતાદયો ન કરણીયાતિ અત્થો. તેન નાહં ‘‘સબ્બઞ્ઞૂ’’તિ ઇસ્સરભાવેન તુમ્હે તતો નિવારેમિ, અથ ખો ઇમિના નામ કારણેનાતિ દસ્સેતિ. તં પન કારણવચનં ¶ યસ્મા આદીનવવિભાવનં હોતિ, તસ્મા આહ ‘‘આદીનવં દસ્સેન્તો’’તિ. ‘‘અપિ નુ તુમ્હે’’તિઆદિના મનોપદોસો ન કાલન્તરભાવિનોયેવ હિતસુખસ્સ અન્તરાયકરો, અથ ખો તઙ્ખણપ્પવત્તિરહસ્સપિ હિતસુખસ્સ અન્તરાયકરોતિ મનોપદોસે આદીનવં દળ્હતરં કત્વા દસ્સેતિ. યેસં કેસઞ્ચિ ‘‘પરે’’તિઆદીસુ વિય ન પટિવિરુદ્ધાનંયેવાતિ અત્થો. તેનેવાહ ‘‘કુપિતો’’તિઆદિ.

અન્ધતમન્તિ અન્ધભાવકરતમં. યન્તિ યત્થ. ભુમ્મત્થે હિ એતં પચ્ચત્તવચનં. યસ્મિં કાલે કોધો સહતે નરં, અન્ધતમં તદા હોતીતિ સમ્બન્ધો. યન્તિ વા કારણવચનં, યસ્મા કોધો ઉપ્પજ્જમાનો નરં અભિભવતિ, તસ્મા અન્ધતમં તદા હોતિ, યદા કોધોતિ અત્થો યંતંસદ્દાનં એકન્તસમ્બન્ધિભાવતો. અથ વા યન્તિ કિરિયાય પરામસનં. કોધો સહતેતિ યદેતં કોધસ્સ સહનં અભિભવનં, એતં અન્ધકારતમભવનન્તિ અત્થો. અથ વા યં નરં કોધો સહતે અભિભવતિ, તસ્સ અન્ધતમં તદા હોતિ, તતો ચ કુદ્ધો અત્થં ન જાનાતિ, કુદ્ધો ધમ્મં ન પસ્સતીતિ. અન્તરતોતિ અબ્ભન્તરતો, ચિત્તતો વા.

‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કારણ’’ન્તિ ઇમિના સબ્બઞ્ઞૂ એવ અમ્હાકં સત્થા અવિપરીતધમ્મદેસનત્તા, સ્વાક્ખાતો ધમ્મો એકન્તનિય્યાનિકત્તા, સુપ્પટિપન્નો સઙ્ઘો સંકિલેસરહિતત્તાતિ ઇમમત્થં દસ્સેતિ. ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કારણ’’ન્તિ એતેન ચ ‘‘ન ¶ સબ્બઞ્ઞૂ’’તિઆદિવચનં અભૂતં અતચ્છન્તિ નિબ્બેઠિતં હોતિ. દુતિયં પદન્તિ ‘‘અતચ્છ’’ન્તિ પદં. પઠમસ્સાતિ ‘‘અભૂત’’ન્તિ પદસ્સ. ચતુત્થઞ્ચાતિ ‘‘ન ચ પનેતં અમ્હેસુ સંવિજ્જતી’’તિ પદં. તતિયસ્સાતિ ‘‘નત્થિ ચેતં અમ્હેસૂ’’તિ પદસ્સ. અવણ્ણેયેવાતિ કારણપતિરૂપકં વત્વા દોસપતિટ્ઠાપનવસેન નિન્દને એવ. ન સબ્બત્થાતિ કેવલં અક્કોસનખુંસનવમ્ભનાદીસુ ન એકન્તેન નિબ્બેઠનં કાતબ્બન્તિ અત્થો. વુત્તમેવત્થં ‘‘યદિ હી’’તિઆદિના પાકટં કત્વા દસ્સેતિ.

૬. આનન્દન્તિ પમોદન્તિ એતેન ધમ્મેન તંસમઙ્ગિનો સત્તાતિ આનન્દ-સદ્દસ્સ કરણત્થતં દસ્સેતિ ¶ . સોભનં મનો અસ્સાતિ સુમનો, સોભનં વા મનો સુમનો, તસ્સ ભાવો સોમનસ્સન્તિ તદઞ્ઞધમ્માનમ્પિ સમ્પયુત્તાનં સોમનસ્સભાવો આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ રુળ્હીસદ્દત્તા ¶ યથા ‘‘પઙ્કજ’’ન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘ચેતસિકસુખસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ આહ. ઉબ્બિલયતીતિ ઉબ્બિલં, ભિન્દતિ પુરિમાવત્થાય વિસેસં આપજ્જતીતિ અત્થો. ઉબ્બિલમેવ ઉબ્બિલાવિતં, તસ્સ ભાવો ઉબ્બિલાવિતત્તં. યાય ઉપ્પન્નાય કાયચિત્તં વાતપૂરિતભસ્તા વિય ઉદ્ધુમાયનાકારપ્પત્તં હોતિ, તસ્સા ગેહસ્સિતાય ઓદગ્ગિયપીતિયા એતં અધિવચનં. તેનેવાહ ‘‘ઉદ્ધચ્ચાવહાયા’’તિઆદિ. ઇધાપિ ‘‘કિઞ્ચાપિ તેસં ભિક્ખૂનં ઉબ્બિલાવિતમેવ નત્થિ, અથ ખો આયતિં કુલપુત્તાનં એદિસેસુપિ ઠાનેસુ અકુસલુપ્પત્તિં પટિસેધેન્તો ધમ્મનેત્તિં ઠપેતી’’તિ, ‘‘દ્વીહિ પદેહિ સઙ્ખારક્ખન્ધો, એકેન વેદનાક્ખન્ધો વુત્તો’’તિ એત્થ ‘‘તેસં વસેન સેસાનમ્પિ સમ્પયુત્તધમ્માનં કરણં પટિક્ખિત્તમેવા’’તિ ચ અટ્ઠકથાયં, ‘‘પિ-સદ્દો સમ્ભાવને’’તિઆદિના ઇધ ચ વુત્તનયેન અત્થો યથાસમ્ભવં વેદિતબ્બો. ‘‘તુમ્હંયેવસ્સ ¶ તેન અન્તરાયો’’તિ એત્થાપિ ‘‘અન્તરાયોતિ ઇદ’’ન્તિઆદિના હેટ્ઠા અવણ્ણપક્ખે વુત્તનયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

કસ્મા પનેતન્તિ ચ વક્ખમાનંયેવ અત્થં મનસિ કત્વા ચોદેતિ. આચરિયો ‘‘સચ્ચં વણ્ણિત’’ન્તિ તમત્થં પટિજાનિત્વા ‘‘તં પન નેક્ખમ્મનિસ્સિત’’ન્તિઆદિના પરિહરતિ. તત્થ એતન્તિ આનન્દાદીનં અકરણીયતાવચનં. નનુ ભગવતા વણ્ણિતન્તિ સમ્બન્ધો. કસિણેનાતિ કસિણતાય સકલભાવેન. કેચિ પન ‘‘જમ્બુદીપસ્સાતિ કરણે સામિવચન’’ન્તિ વદન્તિ, તેસં મતેન કસિણજમ્બુદીપ-સદ્દાનં સમાનાધિકરણભાવો દટ્ઠબ્બો. તસ્માતિ યસ્મા ગેહસ્સિતપીતિસોમનસ્સં ઝાનાદીનં અન્તરાયકરં, તસ્મા. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘સોમનસ્સં પાહં દેવાનં ઇન્દ દુવિધેન વદામિ સેવિતબ્બમ્પિ અસેવિતબ્બમ્પી’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૫૯). ‘‘અયઞ્હી’’તિઆદિ યેન સમ્પયુત્તા પીતિ અન્તરાયકરી, તં દસ્સનત્થં વુત્તં. તત્થ ‘‘ઇદઞ્હિ લોભસહગતં પીતિસોમનસ્સ’’ન્તિ વત્તબ્બં સિયા, પીતિગ્ગહણેન પન સોમનસ્સમ્પિ ગહિતમેવ હોતિ સોમનસ્સરહિતાય પીતિયા અભાવતોતિ પીતિયેવ ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા સેવિતબ્બાસેવિતબ્બવિભાગવચનતો સોમનસ્સસ્સ પાકટો અન્તરાયકરભાવો, ન તથા પીતિયાતિ પીતિયેવ લોભસહગતત્તેન ¶ વિસેસેત્વા વુત્તા. ‘‘લુદ્ધો અત્થ’’ન્તિઆદિગાથાનં ‘‘કુદ્ધો અત્થ’’ન્તિઆદિ ગાથાસુ વિય અત્થો દટ્ઠબ્બો.

‘‘મમં વા ભિક્ખવે પરે વણ્ણં ભાસેય્યું, ધમ્મસ્સ વા વણ્ણં ભાસેય્યું, સઙ્ઘસ્સ વા વણ્ણં ભાસેય્યું, તત્ર ચે તુમ્હે અસ્સથ આનન્દિનો સુમના ઉબ્બિલાવિતા, અપિ નુ તુમ્હે પરેસં સુભાસિતદુબ્ભાસિતં આજાનેય્યાથાતિ. નો હેતં ભન્તે’’તિ અયં તતિયવારો, સો દેસનાકાલે ¶ નીહરિત્વા દેસેતબ્બપુગ્ગલાભાવતો દેસનાય અનાગતોપિ તદત્થસમ્ભવતો અત્થતો આગતોયેવાતિ દટ્ઠબ્બો યથા તં ¶ કથાવત્થુપકરણં વિત્થારવસેનાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘અત્થતો આગતો યેવા’’તિ એતેન સંવણ્ણનાકાલે તથા બુજ્ઝનકસત્તાનં વસેન સો વારો આનેત્વા વત્તબ્બોતિ દસ્સેતિ. ‘‘યથેવ હી’’તિઆદિના તમેવત્થસમ્ભવં વિભાવેતિ. વુત્તનયેનાતિ ‘‘તત્ર તુમ્હેહીતિ તસ્મિં વણ્ણે તુમ્હેહી’’તિઆદિના, ‘‘દુતિયં પદં પઠમસ્સ પદસ્સ, ચતુત્થઞ્ચ તતિયસ્સ વેવચન’’ન્તિઆદિના ચ વુત્તનયેન.

ચૂળસીલવણ્ણના

૭. નિવત્તો અમૂલકત્તા વિસ્સજ્જેતબ્બતાભાવતો. અનુવત્તતિયેવ વિસ્સજ્જેતબ્બતાય અધિકતભાવતો. અનુસન્ધિં દસ્સેસ્સતિ ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે’’તિઆદિના. ઓરન્તિ વા અપરભાગો ‘‘ઓરતો ભોગં, ઓરં પાર’’ન્તિઆદીસુ વિય. અથ વા હેટ્ઠાઅત્થો ઓર-સદ્દો ‘‘ઓરં આગમનાય યે પચ્ચયા, તે ઓરમ્ભાગિયાનિ સંયોજનાની’’તિઆદીસુ વિય. સીલઞ્હિ સમાધિપઞ્ઞાયો અપેક્ખિત્વા અપરભાગો, હેટ્ઠાભૂતઞ્ચ હોતીતિ. સીલમત્તકન્તિ એત્થ મત્ત-સદ્દો અપ્પકત્થો વા ‘‘ભેસજ્જમત્તા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૪૪૭) વિય. વિસેસનિવત્તિઅત્થો વા ‘‘અવિતક્કવિચારમત્તા ધમ્મા (ધ. સ. તિકમાતિકા ૬), મનોમત્તા ધાતુ મનોધાતૂ’’તિ ચ આદીસુ વિય. ‘‘અપ્પમત્તકં, ઓરમત્તક’’ન્તિ પદદ્વયેન સામઞ્ઞતો વુત્તોયેવ હિ અત્થો સીલમત્તકન્તિ વિસેસવસેન વુત્તો. અથ વા સીલેનપિ તદેકદેસસ્સેવ ¶ સઙ્ગહણત્થં ¶ અપ્પકત્થવાચકો, વિસેસનિવત્તિઅત્થો એવ વા ‘‘સીલમત્તક’’ન્તિ એત્થ મત્ત-સદ્દો વુત્તો. તથા હિ ઇન્દ્રિયસંવરપચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલાનિ ઇધ દેસનં અનારુળ્હાનિ. ન હિ તાનિ પાતિમોક્ખઆજીવપારિસુદ્ધિસીલાનિ વિય સબ્બપુથુજ્જનેસુ પાકટાનીતિ. ‘‘ઉસ્સાહં કત્વા’’તિ એતેન ‘‘વદમાનો’’તિ એત્થ સત્તિઅત્થં માન-સદ્દં દસ્સેતિ.

અલઙ્કરણં વિભૂસનં અલઙ્કારો, કુણ્ડલાદિપસાધનં વા. ઊનટ્ઠાનપૂરણં મણ્ડનં. મણ્ડનેતિ મણ્ડનહેતુ. અથ વા મણ્ડતીતિ મણ્ડનો, મણ્ડનજાતિકો પુરિસો. બહુવચનત્થે ચ ઇદં એકવચનં, મણ્ડનસીલેસૂતિ અત્થો. પરિપૂરકારીતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો, પકારત્થો વા, તેન સકલમ્પિ સીલથોમન સુત્તં દસ્સેતિ. ચન્દનન્તિ ચન્દનસહચરણતો ચન્દનગન્ધો, તથા તગરાદીસુપિ. સતઞ્ચ ગન્ધોતિ એત્થ ગન્ધો વિયાતિ ગન્ધોતિ વુત્તો સીલનિબન્ધનો થુતિઘોસો. સીલઞ્હિ કિત્તિયા નિમિત્તં. યથાહ ‘‘સીલવતો સીલસમ્પન્નસ્સ કલ્યાણો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગચ્છતી’’તિ ¶ (દી. નિ. ૨.૧૫૦; અ. નિ. ૫.૨૧૩; મહાવ. ૨૮૫). પવાયતીતિ પકાસતિ. ગન્ધાવ ગન્ધજાતા.

‘‘અપ્પકં બહુક’’ન્તિ ઇદં પારાપારં વિય અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉપનિધાય વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘ઉપરિગુણે ઉપનિધાયા’’તિ. સીલઞ્હીતિ એત્થ હિ-સદ્દો હેતુઅત્થો, તેન ઇદં દસ્સેતિ ‘‘યસ્મા સીલં કિઞ્ચાપિ પતિટ્ઠાભાવેન સમાધિસ્સ બહુકારં, પભાવાદિગુણવિસેસે પનસ્સ ઉપનિધાય કલમ્પિ ન ઉપેતિ, તથા સમાધિ ચ પઞ્ઞાયા’’તિ. તેનેવાહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. ઇદાનિ ‘‘કથ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા સમાધિસ્સ આનુભાવં વિત્થારતો વિભાવેતિ. ‘‘અભિ…પે… ¶ મૂલે’’તિ ઇદં યમકપાટિહારિયસ્સ સુપાકટભાવદસ્સનત્થં, અઞ્ઞેહિ બોધિમૂલઞાતિસમાગમાદીસુ કતપાટિહારિયેહિ વિસેસનત્થઞ્ચ વુત્તં. યમકપાટિહારિયકરણત્થાય હિ ભગવતો ચિત્તે ઉપ્પન્ને તદનુચ્છવિકં ઠાનં ઇચ્છિતબ્બન્તિ રતનમણ્ડપાદિ સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો આણાય વિસ્સકમ્મુના નિમ્મિતન્તિ વદન્તિ, ભગવતાવ નિમ્મિતન્તિ અપરે. ‘‘યો કોચિ એવરૂપં પાટિહારિયં કાતું સમત્થો અત્થિ ચે, આગચ્છતૂ’’તિ ચોદનાસદિસત્તા વુત્તં ‘‘અત્તાદાનપરિદીપન’’ન્તિ. તત્થ અત્તાદાનં અનુયોગો, તિત્થિયાનં તથા ¶ કાતું અસમત્થત્તા, ‘‘કરિસ્સામા’’તિ પુબ્બે ઉટ્ઠિતત્તા તિત્થિયપરિમદ્દનં.

ઉપરિમકાયતોતિઆદિ પટિસમ્ભિદામગ્ગે (પટિ. મ. ૧.૧૧૬).

તત્થાયં પાળિસેસો –

‘‘હેટ્ઠિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, ઉપરિમકાયતો ઉદકધારા પવત્તતિ. પુરત્થિમકાયતો અગ્ગિ, પચ્છિમકાયતો ઉદકં. પચ્છિમકાયતો અગ્ગિ, પુરત્થિમકાયતો ઉદકં. દક્ખિણઅક્ખિતો અગ્ગિ, વામઅક્ખિતો ઉદકં. વામઅક્ખિતો અગ્ગિ, દક્ખિણઅક્ખિતો ઉદકં. દક્ખિણકણ્ણસોતતો અગ્ગિ, વામકણ્ણસોતતો ઉદકં. વામકણ્ણસોતતો અગ્ગિ, દક્ખિણકણ્ણસોતતો ઉદકં. દક્ખિણનાસિકાસોતતો અગ્ગિ, વામનાસિકાસોતતો ઉદકં. વામનાસિકાસોતતો અગ્ગિ, દક્ખિણનાસિકાસોતતો ઉદકં. દક્ખિણઅંસકૂટતો અગ્ગિ, વામઅંસકૂટતો ઉદકં. વામઅંસકૂટતો અગ્ગિ, દક્ખિણઅંસકૂટતો ઉદકં. દક્ખિણહત્થતો અગ્ગિ, વામહત્થતો ઉદકં. વામહત્થતો અગ્ગિ, દક્ખિણહત્થતો ઉદકં. દક્ખિણપસ્સતો અગ્ગિ, વામપસ્સતો ઉદકં. વામપસ્સતો અગ્ગિ, દક્ખિણપસ્સતો ઉદકં. દક્ખિણપાદતો અગ્ગિ ¶ , વામપાદતો ઉદકં. વામપાદતો અગ્ગિ, દક્ખિણપાદતો ઉદકં. અઙ્ગુલઙ્ગુલેહિ અગ્ગિ, અઙ્ગુલન્તરિકાહિ ઉદકં ¶ . અઙ્ગુલન્તરિકાહિ અગ્ગિ, અઙ્ગુલઙ્ગુલેહિ ઉદકં. એકેકલોમતો અગ્ગિ, એકેકલોમતો ઉદકં. લોમકૂપતો લોમકૂપતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, લોમકૂપતો લોમકૂપતો ઉદકધારા પવત્તતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૧૬).

અટ્ઠકથાયં પન ‘‘એકેકલોમકૂપતો’’તિ આગતં.

‘‘છન્નં વણ્ણાનન્તિ આદિનયપ્પવત્ત’’ન્તિ એત્થાપિ નીલાનં પીતકાનં લોહિતકાનં ઓદાતાનં મઞ્જિટ્ઠાનં પભસ્સરાનન્તિ અયં પાળિસેસો. ‘‘સુવણ્ણવણ્ણા રસ્મિયો’’તિ ઇદં તાસં યેભુય્યતાય વુત્તં. વિત્થારેતબ્બન્તિ એત્થાપિ ¶ ‘‘સત્થા તિટ્ઠતિ, નિમ્મિતો ચઙ્કમતિ વા નિસીદતિ વા સેય્યં વા કપ્પેતી’’તિઆદિના ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ એકેકમૂલકા સત્થુવસેન ચત્તારો, નિમ્મિતવસેન ચત્તારોતિ સબ્બેવ અટ્ઠ વારે વિત્થારેતબ્બં.

મધુપાયાસન્તિ મધુસિત્તં પાયાસં. અત્તા મિત્તો મજ્ઝત્તો વેરીતિ ચતૂસુ સીમસમ્ભેદવસેન ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં મેત્તાકમ્મટ્ઠાનં. ‘‘ચતુરઙ્ગસમન્નાગત’’ન્તિ ઇદં પન ‘‘વીરિયાધિટ્ઠાન’’ન્તિ એતેનાપિ યોજેતબ્બં. તત્થ ‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચા’’તિઆદિપાળિ (મ. નિ. ૨.૧૮૪; સં. નિ. ૨.૨૨; અ. નિ. ૨.૫; અ. નિ. ૮.૧૩; મહાનિ. ૧૯૬) વસેન ચતુરઙ્ગસમન્નાગતતા વેદિતબ્બા. ‘‘કિચ્છં વતાયં લોકો આપન્નો’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૫૭; સં. નિ. ૨.૪) જરામરણમુખેન પચ્ચયાકારે ઞાણં ઓતારેત્વા. આનાપાનચતુત્થજ્ઝાનન્તિ એત્થાપિ ‘‘સબ્બબુદ્ધાનં આચિણ્ણ’’ન્તિ પદં વિભત્તિવિપરિણામં કત્વા યોજેતબ્બં. તમ્પિ હિ સબ્બબુદ્ધાનં આચિણ્ણમેવાતિ વદન્તિ. છત્તિંસકોટિસતસહસ્સમુખેન મહાવજિરઞાણગબ્ભં ગણ્હાપેન્તો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા. દ્વત્તિંસદોણગણ્હનપ્પમાણં ¶ કુણ્ડં કોલમ્બો. દરિભાગો કન્દરો. ચક્કવાળપાદેસુ મહાસમુદ્દો ચક્કવાળમહાસમુદ્દો.

‘‘દુવે પુથુજ્જના’’તિઆદિ પુથુજ્જને લબ્ભમાનવિભાગદસ્સનત્થં વુત્તં, ન મૂલપરિયાયવણ્ણનાદીસુ વિય પુથુજ્જનવિસેસનિદ્ધારણત્થં. સબ્બોપિ હિ પુથુજ્જનો ભગવતો ઉપરિ ગુણે વિભાવેતું ન સક્કોતિ, તિટ્ઠતુ પુથુજ્જનો, સાવકપચ્ચેકબુદ્ધાનમ્પિ અવિસયા બુદ્ધગુણા. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘સોતાપન્ના’’તિઆદિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૮). વાચુગ્ગતકરણં ઉગ્ગહો. અત્થપરિપુચ્છનં પરિપુચ્છા. અટ્ઠકથાવસેન અત્થસ્સ સવનં સવનં. બ્યઞ્જનત્થાનં ¶ સુનિક્ખેપસુદસ્સનેન ધમ્મસ્સ પરિહરણં ધારણં. એવં સુતધાતપરિચિતાનં મનસાનુપેક્ખનં પચ્ચવેક્ખણં. બહૂનં નાનપ્પકારાનં કિલેસાનં સક્કાયદિટ્ઠિયા ચ અવિહતત્તા તા જનેન્તિ, તાહિ વા જનિતાતિ પુથુજ્જના. અવિઘાતમેવ વા જન-સદ્દો વદતિ. પુથુ સત્થારાનં મુખુલ્લોકિકાતિ એત્થ પુથૂ જના સત્થુપટિઞ્ઞા એતેસન્તિ પુથુજ્જનાતિ વચનત્થો. પુથુ…પે… અવુટ્ઠિતાતિ એત્થ જનેતબ્બા, જાયન્તિ વા એત્થાતિ જના, ગતિયો. પુથૂ જના એતેસન્તિ પુથુજ્જના. ઇતો પરે જાયન્તિ એતેહીતિ જના, અભિસઙ્ખારાદયો. તે એતેસં પુથૂ વિજ્જન્તીતિ પુથુજ્જના. અભિસઙ્ખરણાદિ અત્થો એવ વા જન-સદ્દો દટ્ઠબ્બો. કામરાગભવરાગદિટ્ઠિઅવિજ્જા ઓઘા. રાગગ્ગિઆદયો ¶ સન્તાપા. તેયેવ, સબ્બેપિ વા કિલેસા પરિળાહા. પુથુ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ રત્તાતિ એત્થ ¶ જાયતીતિ જનો, રાગો ગેધોતિ એવં આદિકો. પુથુ જનો એતેસન્તિ પુથુજ્જના, પુથૂસુ વા જના જાતા રત્તાતિ એવં રાગાદિઅત્થો એવ વા જન-સદ્દો દટ્ઠબ્બો. પલિબુદ્ધાતિ સમ્બુદ્ધા, ઉપદ્દુતા વા. ‘‘પુથૂનં ગણનપથમતીતાન’’ન્તિઆદિના પુથૂ જના પુથુજ્જનાતિ દસ્સેતિ.

યેહિ ગુણવિસેસેહિ નિમિત્તભૂતેહિ ભગવતિ તથાગત-સદ્દો પવત્તો, તંદસ્સનત્થં ‘‘અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો’’તિઆદિમાહ. ગુણનેમિત્તકાનેવ હિ ભગવતો સબ્બાનિ નામાનિ. યથાહ –

‘‘અસઙ્ખ્યેય્યાનિ નામાનિ, સગુણેન મહેસિનો;

ગુણેન નામમુદ્ધેય્યં, અપિ નામસહસ્સતો’’તિ. (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૩૧૩; ઉદા. અટ્ઠ. ૫૩; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૧.૧.૭૬);

તથા આગતોતિ એત્થ આકારનિયમનવસેન ઓપમ્મસમ્પટિપાદનત્થો તથા-સદ્દો. સામઞ્ઞજોતનાય વિસેસાવટ્ઠાનતો પટિપદાગમનત્થો આગત-સદ્દો, ન ઞાણગમનત્થો ‘‘તથલક્ખણં આગતો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૭; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૨; સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪.૭૮; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૭૦; ઉદા. અટ્ઠ. ૧૮; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૧.૧.૩૭; થેરગા. અટ્ઠ. ૧.૩; ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૩૮; મહાનિ. અટ્ઠ. ૧૪) વિય, નાપિ કાયગમનાદિઅત્થો ‘‘આગતો ખો મહાસમણો, માગધાનં ગિરિબ્બજ’’ન્તિઆદીસુ (મહાવ. ૬૨) વિય. તત્થ યદાકારનિયમનવસેન ઓપમ્મસમ્પટિપાદનત્થો તથા-સદ્દો, તં કરુણાપધાનત્તા મહાકરુણામુખેન પુરિમબુદ્ધાનં આગમનપટિપદં ઉદાહરણવસેન સામઞ્ઞતો દસ્સેન્તો યંતંસદ્દાનં એકન્તસમ્બન્ધભાવતો ‘‘યથા સબ્બલોક…પે… આગતા’’તિ આહ. તં પન ¶ પટિપદં મહાપદાનસુત્તાદીસુ (દી. નિ. ૨.૪) સમ્બહુલનિદ્દેસેન સુપાકટાનં આસન્નાનઞ્ચ વિપસ્સીઆદીનં છન્નં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં વસેન નિદસ્સેન્તો ‘‘યથા વિપસ્સી ભગવા’’તિઆદિમાહ. તત્થ યેન ¶ અભિનીહારેનાતિ મનુસ્સત્તલિઙ્ગસમ્પત્તિહેતુસત્થારદસ્સનપબ્બજ્જાઅભિઞ્ઞાદિગુણસમ્પત્તિઅધિકારછન્દાનં વસેન અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતેન કાયપ્પણિધાનમહાપણિધાનેન ¶ . સબ્બેસઞ્હિ બુદ્ધાનં કાયપ્પણિધાનં ઇમિનાવ અભિનીહારેન સમિજ્ઝતીતિ. એવં મહાભિનીહારવસેન ‘‘તથાગતો’’તિ પદસ્સ અત્થં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પારમીપૂરણવસેન દસ્સેતું ‘‘યથા વિપસ્સી ભગવા…પે… કસ્સપો ભગવા દાનપારમિં પૂરેત્વા’’તિઆદિમાહ.

એત્થ ચ સુત્તન્તિકાનં મહાબોધિયાનપટિપદાય કોસલ્લજનનત્થં પારમીસુ અયં વિત્થારકથા – કા પનેતા પારમિયો? કેનટ્ઠેન પારમિયો? કતિવિધા ચેતા? કો તાસં કમો? કાનિ લક્ખણરસપચ્ચુપટ્ઠાનપદટ્ઠાનાનિ? કો પચ્ચયો? કો સંકિલેસો? કિં વોદાનં? કો પટિપક્ખો? કા પટિપત્તિ? કો વિભાગો? કો સઙ્ગહો? કો સમ્પાદનૂપાયો? કિત્તકેન કાલેન સમ્પાદનં? કો આનિસંસો? કિં ચેતાસં ફલન્તિ?

તત્રિદં વિસ્સજ્જનં – કા પનેતા પારમિયોતિ. તણ્હામાનાદીહિ અનુપહતા કરુણૂપાયકોસલ્લપરિગ્ગહિતા દાનાદયો ગુણા પારમિયો.

કેનટ્ઠેન પારમિયોતિ દાનસીલાદિગુણવિસેસયોગેન ¶ સત્તુત્તમતાય પરમા મહાસત્તા બોધિસત્તા, તેસં ભાવો, કમ્મં વા પારમી, દાનાદિકિરિયા. અથ વા પરતીતિ પરમો, દાનાદિગુણાનં પૂરકો પાલકો ચ બોધિસત્તો. પરમસ્સ અયં, પરમસ્સ વા ભાવો, કમ્મં વા પારમી, દાનાદિકિરિયાવ. અથ વા પરં સત્તં અત્તનિ મવતિ બન્ધતિ ગુણવિસેસયોગેન, પરં વા અધિકતરં મજ્જતિ સુજ્ઝતિ સંકિલેસમલતો, પરં વા સેટ્ઠં નિબ્બાનં વિસેસેન મયતિ ગચ્છતિ, પરં વા લોકં પમાણભૂતેન ઞાણવિસેસેન ઇધલોકં વિય મુનાતિ પરિચ્છિન્દતિ, પરં વા અતિવિય સીલાદિગુણગણં અત્તનો સન્તાને મિનોતિ પક્ખિપતિ, પરં વા અત્તભૂતતો ધમ્મકાયતો અઞ્ઞં, પટિપક્ખં વા તદનત્થકરં કિલેસચોરગણં મિનાતિ હિંસતીતિ પરમો, મહાસત્તો. ‘‘પરમસ્સ અય’’ન્તિઆદિ વુત્તનયેનેવ યોજેતબ્બં. પારે વા નિબ્બાને મજ્જતિ સુજ્ઝતિ સત્તે ચ સોધેતિ, તત્થ વા સત્તે મવતિ બન્ધતિ યોજેતિ, તં વા મયતિ ગચ્છતિ ગમેતિ ચ, મુનાતિ વા તં ¶ યાથાવતો, તત્થ વા સત્તે મિનોતિ પક્ખિપતિ, કિલેસારિં વા સત્તાનં ¶ તત્થ મિનાતિ હિંસતીતિ પારમી, મહાપુરિસો. તસ્સ ભાવો, કમ્મં વા પારમિતા, દાનાદિકિરિયાવ. ઇમિના નયેન પારમીનં સદ્દત્થો વેદિતબ્બો.

કતિવિધાતિ સઙ્ખેપતો દસવિધા, તા પન પાળિયં સરૂપતો આગતાયેવ. યથાહ –

‘‘વિચિનન્તો તદા દક્ખિં, પઠમં દાનપારમિ’’ન્તિઆદિ (બુ. વં. ૧૧૬).

યથા ચાહ –

‘‘કતિ ¶ નુ ખો ભન્તે બુદ્ધકારકા ધમ્મા? દસ ખો સારિપુત્ત બુદ્ધકારકા ધમ્મા. કતમે દસ? દાનં ખો સારિપુત્ત બુદ્ધકારકો ધમ્મો, સીલં નેક્ખમ્મં પઞ્ઞા વીરિયં ખન્તિ સચ્ચમધિટ્ઠાનં મેત્તા ઉપેક્ખા બુદ્ધકારકો ધમ્મો, ઇમે ખો સારિપુત્ત દસ બુદ્ધકારકા ધમ્માતિ. ઇદમવોચ ભગવા, ઇદં વત્વાન સુગતો અથાપરં એતદવોચ સત્થા –

‘દાનં સીલઞ્ચ નેક્ખમ્મં, પઞ્ઞા વીરિયેન પઞ્ચમં;

ખન્તિ સચ્ચં અધિટ્ઠાનં, મેત્તુપેક્ખાતિ તે દસા’તિ’’.

કેચિ પન ‘‘છબ્બિધા’’તિ વદન્તિ, તં એતાસં સઙ્ગહવસેન વુત્તં. સો પન સઙ્ગહો પરતો આવિભવિસ્સતિ.

કો તાસં કમોતિ એત્થ કમો નામ દેસનાક્કમો, સો ચ પઠમસમાદાનહેતુકો, સમાદાનં પવિચયહેતુકં, ઇતિ યથા આદિમ્હિ પવિચિતા સમાદિન્ના ચ, તથા દેસિતા. તત્થ ચ દાનં સીલસ્સ બહૂપકારં સુકરઞ્ચાતિ તં આદિમ્હિ વુત્તં. દાનં સીલપરિગ્ગહિતં મહપ્ફલં હોતિ મહાનિસંસન્તિ દાનાનન્તરં સીલં વુત્તં. સીલં નેક્ખમ્મપરિગ્ગહિતં, નેક્ખમ્મં પઞ્ઞાપરિગ્ગહિતં, પઞ્ઞા વીરિયપરિગ્ગહિતા, વીરિયં ખન્તિપરિગ્ગહિતં, ખન્તિ સચ્ચપરિગ્ગહિતા, સચ્ચં અધિટ્ઠાનપરિગ્ગહિતં, અધિટ્ઠાનં મેત્તાપરિગ્ગહિતં, મેત્તા ઉપેક્ખાપરિગ્ગહિતા મહપ્ફલા હોતિ મહાનિસંસાતિ મેત્તાનન્તરં ઉપેક્ખા વુત્તા. ઉપેક્ખા પન કરુણાપરિગ્ગહિતા, કરુણા ચ ઉપેક્ખાપરિગ્ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. કથં પન મહાકારુણિકા બોધિસત્તા સત્તેસુ ઉપેક્ખકા હોન્તીતિ? ઉપેક્ખિતબ્બયુત્તેસુ કઞ્ચિ કાલં ઉપેક્ખકા ¶ હોન્તિ, ન ¶ પન સબ્બત્થ, સબ્બદા ચાતિ કેચિ. અપરે પન ન સત્તેસુ ઉપેક્ખકા, સત્તકતેસુ પન વિપ્પકારેસુ ઉપેક્ખકા હોન્તીતિ.

અપરો ¶ નયો – પચુરજનેસુપિ પવત્તિયા સબ્બસત્તસાધારણત્તા, અપ્પફલત્તા, સુકરત્તા ચ આદિમ્હિ દાનં વુત્તં. સીલેનદાયકપટિગ્ગાહકસુદ્ધિતો, પરાનુગ્ગહં વત્વા પરપીળાનિવત્તિવચનતો, કિરિયધમ્મં વત્વા અકિરિયધમ્મવચનતો, ભોગસમ્પત્તિહેતું વત્વા ભવસમ્પત્તિહેતુવચનતો ચ દાનસ્સ અનન્તરં સીલં વુત્તં. નેક્ખમ્મેન સીલસમ્પત્તિસિદ્ધિતો, કાયવચીસુચરિતં વત્વા મનોસુચરિતવચનતો, વિસુદ્ધસીલસ્સ સુખેનેવ ઝાનસમિજ્ઝનતો, કમ્માપરાધપ્પહાનેન પયોગસુદ્ધિં વત્વા કિલેસાપરાધપ્પહાનેન આસયસુદ્ધિવચનતો, વીતિક્કમપ્પહાનેન ચિત્તસ્સ પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનવચનતો ચ સીલસ્સ અનન્તરં નેક્ખમ્મં વુત્તં. પઞ્ઞાય નેક્ખમ્મસ્સ સિદ્ધિપરિસુદ્ધિતો, ઝાનાભાવે પઞ્ઞાભાવવચનતો. સમાધિપદટ્ઠાના હિ પઞ્ઞા, પઞ્ઞાપચ્ચુપટ્ઠાનો ચ સમાધિ. સમથનિમિત્તં વત્વા ઉપેક્ખાનિમિત્તવચનતો, પરહિતજ્ઝાનેન પરહિતકરણૂપાયકોસલ્લવચનતો ચ નેક્ખમ્મસ્સ અનન્તરં પઞ્ઞા વુત્તા. વીરિયારમ્ભેન પઞ્ઞાકિચ્ચસિદ્ધિતો, સત્તસુઞ્ઞતાધમ્મનિજ્ઝાનક્ખન્તિં વત્વા સત્તહિતાય આરમ્ભસ્સ અચ્છરિયતાવચનતો, ઉપેક્ખાનિમિત્તં વત્વા પગ્ગહનિમિત્તવચનતો, નિસમ્મકારિતં વત્વા ઉટ્ઠાનવચનતો ચ. નિસમ્મકારિનો હિ ઉટ્ઠાનં ફલવિસેસમાવહતીતિ પઞ્ઞાય અનન્તરં વીરિયં વુત્તં.

વીરિયેન તિતિક્ખાસિદ્ધિતો. વીરિયવા હિ આરદ્ધવીરિયત્તા સત્તસઙ્ખારેહિ ઉપનીતં દુક્ખં અભિભુય્ય વિહરતિ વીરિયસ્સ તિતિક્ખાલઙ્કારભાવતો. વીરિયવતો હિ તિતિક્ખા સોભતિ. પગ્ગહનિમિત્તં વત્વા સમથનિમિત્તવચનતો, અચ્ચારમ્ભેન ઉદ્ધચ્ચદોસપ્પહાનવચનતો. ધમ્મનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા હિ ઉદ્ધચ્ચદોસો પહીયતિ. વીરિયવતો સાતચ્ચકરણવચનતો. ખન્તિબહુલો હિ અનુદ્ધતો સાતચ્ચકારી હોતિ. અપ્પમાદવતો પરહિતકિરિયારમ્ભે ¶ પચ્ચુપકારતણ્હાભાવવચનતો. યાથાવતો ધમ્મનિજ્ઝાને હિ સતિ તણ્હા ન હોતિ. પરહિતારમ્ભે પરમેપિ પરકતદુક્ખસહનભાવવચનતો ચ વીરિયસ્સ અનન્તરં ખન્તિ વુત્તા ¶ . સચ્ચેન ખન્તિયા ચિરાધિટ્ઠાનતો, અપકારિનો અપકારખન્તિં વત્વા તદુપકારકરણે અવિસંવાદવચનતો, ખન્તિયા અપવાદવાચાવિકમ્પનેન ભૂતવાદિતાય અવિજહનવચનતો, સત્તસુઞ્ઞતાધમ્મનિજ્ઝાનક્ખન્તિં વત્વા તદુપબ્રૂહિતઞાણસચ્ચવચનતો ચ ખન્તિયા અનન્તરં સચ્ચં વુત્તં. અધિટ્ઠાનેન સચ્ચસિદ્ધિતો. અચલાધિટ્ઠાનસ્સ હિ વિરતિ સિજ્ઝતિ. અવિસંવાદિતં વત્વા તત્થ અચલભાવવચનતો. સચ્ચસન્ધો હિ દાનાદીસુ પટિઞ્ઞાનુરૂપં નિચ્ચલોવ ¶ પવત્તતિ. ઞાણસચ્ચં વત્વા સમ્ભારેસુ પવત્તિનિટ્ઠાપનવચનતો. યથાભૂતઞાણવા હિ બોધિસમ્ભારેસુ અધિતિટ્ઠતિ, તે ચ નિટ્ઠાપેતિ પટિપક્ખેહિ અકમ્પિયભાવતોતિ સચ્ચસ્સ અનન્તરં અધિટ્ઠાનં વુત્તં. મેત્તાય પરહિતકરણસમાદાનાધિટ્ઠાનસિદ્ધિતો, અધિટ્ઠાનં વત્વા હિતૂપસંહારવચનતો. બોધિસમ્ભારે હિ અધિતિટ્ઠમાનો મેત્તાવિહારી હોતિ. અચલાધિટ્ઠાનસ્સ સમાદાનાવિકોપનતો, સમાદાનસમ્ભવતો ચ અધિટ્ઠાનસ્સ અનન્તરં મેત્તા વુત્તા. ઉપેક્ખાય મેત્તાવિસુદ્ધિતો, સત્તેસુ હિતૂપસંહારં વત્વા તદપરાધેસુ ઉદાસીનતાવચનતો, મેત્તાભાવનં વત્વા તન્નિસ્સન્દભાવનાવચનતો, ‘‘હિતકામસત્તેપિ ઉપેક્ખકો’’તિ અચ્છરિયગુણભાવવચનતો ચ મેત્તાય અનન્તરં ઉપેક્ખા વુત્તાતિ એવમેતાસં કમો વેદિતબ્બો.

કાનિ લક્ખણરસપચ્ચુપટ્ઠાનપદટ્ઠાનાનીતિ? એત્થ ¶ અવિસેસેન તાવ સબ્બાપિ પારમિયો પરાનુગ્ગહલક્ખણા, પરેસં ઉપકારકરણરસા, અવિકમ્પનરસા વા, હિતેસિતાપચ્ચુપટ્ઠાના, બુદ્ધત્તપચ્ચુપટ્ઠાના વા, મહાકરુણાપદટ્ઠાના, કરુણૂપાયકોસલ્લપદટ્ઠાના વા.

વિસેસેન પન યસ્મા કરુણૂપાયકોસલ્લપરિગ્ગહિતા અત્તુપકરણપરિચ્ચાગચેતના દાનપારમિતા. કરુણૂપાયકોસલ્લપરિગ્ગહિતં કાયવચીસુચરિતં અત્થતો અકત્તબ્બવિરતિ, કત્તબ્બકરણચેતનાદયો ચ સીલપારમિતા. કરુણૂપાયકોસલ્લપરિગ્ગહિતો આદીનવદસ્સનપુબ્બઙ્ગમો કામભવેહિ નિક્ખમનચિત્તુપ્પાદો નેક્ખમ્મપારમિતા. કરુણૂપાયકોસલ્લપરિગ્ગહિતો ધમ્માનં સામઞ્ઞવિસેસલક્ખણાવબોધો પઞ્ઞાપારમિતા. કરુણૂપાયકોસલ્લપરિગ્ગહિતો કાયચિત્તેહિ પરહિતારમ્ભો વીરિયપારમિતા. કરુણૂપાયકોસલ્લપરિગ્ગહિતં સત્તસઙ્ખારાપરાધસહનં અદોસપ્પધાનો તદાકારપ્પવત્તો ચિત્તુપ્પાદો ખન્તિપારમિતા ¶ . કરુણૂપાયકોસલ્લપરિગ્ગહિતં વિરતિચેતનાદિભેદં અવિસંવાદનં સચ્ચપારમિતા. કરુણૂપાયકોસલ્લપરિગ્ગહિતં અચલસમાદાનાધિટ્ઠાનં તદાકારપ્પવત્તો ચિત્તુપ્પાદો અધિટ્ઠાનપારમિતા. કરુણૂપાયકોસલ્લપરિગ્ગહિતો લોકસ્સ હિતૂપસંહારો અત્થતો અબ્યાપાદો મેત્તાપારમિતા. કરુણૂપાયકોસલ્લપરિગ્ગહિતા અનુનયપટિઘવિદ્ધંસિની ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ સત્તસઙ્ખારેસુ સમપ્પવત્તિ ઉપેક્ખાપારમિતા.

તસ્મા પરિચ્ચાગલક્ખણં દાનં, દેય્યધમ્મે લોભવિદ્ધંસનરસં, અનાસત્તિપચ્ચુપટ્ઠાનં, ભવવિભવસમ્પત્તિપચ્ચુપટ્ઠાનં વા, પરિચ્ચજિતબ્બવત્થુપદટ્ઠાનં. સીલનલક્ખણં સીલં, સમાધાનલક્ખણં, પતિટ્ઠાનલક્ખણઞ્ચાતિ વુત્તં હોતિ. દુસ્સીલ્યવિદ્ધંસનરસં, અનવજ્જરસં વા, સોચેય્યપચ્ચુપટ્ઠાનં, હિરોત્તપ્પપદટ્ઠાનં. કામતો ભવતો ચ નિક્ખમનલક્ખણં નેક્ખમ્મં, તદાદીનવવિભાવનરસં ¶ , તતો એવ વિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, સંવેગપદટ્ઠાનં ¶ . યથાસભાવપટિવેધલક્ખણા પઞ્ઞા, અક્ખલિતપટિવેધલક્ખણા વા કુસલિસ્સાસખિત્તઉસુપટિવેધો વિય, વિસયોભાસનરસા પદીપો વિય, અસમ્મોહપચ્ચુપટ્ઠાના અરઞ્ઞગતસુદેસકો વિય, સમાધિપદટ્ઠાના, ચતુસચ્ચપદટ્ઠાના વા. ઉસ્સાહલક્ખણં વીરિયં, ઉપત્થમ્ભનરસં, અસંસીદનપચ્ચુપટ્ઠાનં, વીરિયારમ્ભવત્થુ (અ. નિ. ૮.૮૦) પદટ્ઠાનં, સંવેગપદટ્ઠાનં વા. ખમનલક્ખણા ખન્તિ, ઇટ્ઠાનિટ્ઠસહનરસા, અધિવાસનપચ્ચુપટ્ઠાના, અવિરોધપચ્ચુપટ્ઠાના વા, યથાભૂતદસ્સનપદટ્ઠાના. અવિસંવાદનલક્ખણં સચ્ચં, યાથાવવિભાવનરસં [યથાસભાવવિભાવનરસં (ચરિયા. અટ્ઠ. પકિણ્ણકકથાય)], સાધુતાપચ્ચુપટ્ઠાનં, સોરચ્ચપદટ્ઠાનં. બોધિસમ્ભારેસુ અધિટ્ઠાનલક્ખણં અધિટ્ઠાનં, તેસં પટિપક્ખાભિભવનરસં, તત્થ અચલતાપચ્ચુપટ્ઠાનં, બોધિસમ્ભારપદટ્ઠાનં. હિતાકારપ્પવત્તિલક્ખણા મેત્તા, હિતૂપસંહારરસા, આઘાતવિનયનરસા વા, સોમ્મભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, સત્તાનં મનાપભાવદસ્સનપદટ્ઠાના. મજ્ઝત્તાકારપ્પવત્તિલક્ખણા ઉપેક્ખા, સમભાવદસ્સનરસા, પટિઘાનુનયવૂપસમપચ્ચુપટ્ઠાના, કમ્મસ્સકતાપચ્ચવેક્ખણપદટ્ઠાના. એત્થ ચ કરુણૂપાયકોસલ્લપરિગ્ગહિતતા દાનાદીનં પરિચ્ચાગાદિલક્ખણસ્સ વિસેસનભાવેન વત્તબ્બા, યતો તાનિ પારમીસઙ્ખ્યં લભન્તીતિ.

કો ¶ પચ્ચયોતિ અભિનીહારો પચ્ચયો. યો હિ અયં ‘‘મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તી’’તિઆદિ (બુ. વં. ૨.૫૯) અટ્ઠધમ્મસમોધાનસમ્પાદિતો ‘‘તિણ્ણો તારેય્યં, મુત્તો મોચેય્યં, બુદ્ધો બોધેય્યં, સુદ્ધો સોધેય્યં, દન્તો દમેય્યં, સન્તો સમેય્યં, અસ્સત્થો અસ્સાસેય્યં, પરિનિબ્બુતો પરિનિબ્બાપેય્ય’’ન્તિઆદિના ¶ (ચરિયા. અટ્ઠ. પકિણ્ણકકથાય) પવત્તો અભિનીહારો, સો અવિસેસેન સબ્બપારમીનં પચ્ચયો. તપ્પવત્તિયા હિ ઉદ્ધં પારમીનં પવિચયુપટ્ઠાનસમાદાનાધિટ્ઠાનનિપ્ફત્તિયો મહાપુરિસાનં સમ્ભવન્તિ.

યથા ચ અભિનીહારો, એવં મહાકરુણા, ઉપાયકોસલ્લઞ્ચ. તત્થ ઉપાયકોસલ્લં નામ દાનાદીનં બોધિસમ્ભારભાવસ્સ નિમિત્તભૂતા પઞ્ઞા, યાહિ કરુણૂપાયકોસલ્લતાહિ મહાપુરિસાનં અત્તસુખનિરપેક્ખતા, નિરન્તરં પરહિતકરણપસુતતા, સુદુક્કરેહિપિ મહાબોધિસત્તચરિતેહિ વિસાદાભાવો, પસાદસમ્બુદ્ધિદસ્સનસવનાનુસ્સરણાવત્થાસુપિ સત્તાનં હિતસુખપટિલાભહેતુભાવો ચ સમ્પજ્જતિ. તથા હિ પઞ્ઞાય બુદ્ધભાવસિદ્ધિ, કરુણાય બુદ્ધકમ્મસિદ્ધિ. પઞ્ઞાય સયં તરતિ, કરુણાય પરે તારેતિ. પઞ્ઞાય પરદુક્ખં પરિજાનાતિ, કરુણાય પરદુક્ખપટિકારં આરભતિ. પઞ્ઞાય ચ દુક્ખે નિબ્બિન્દતિ, કરુણાય દુક્ખં સમ્પટિચ્છતિ. તથા પઞ્ઞાય પરિનિબ્બાનાભિમુખો હોતિ, કરુણાય તં ન પાપુણાતિ. તથા કરુણાય સંસારાભિમુખો હોતિ ¶ , પઞ્ઞાય તત્ર નાભિરમતિ. પઞ્ઞાય ચ સબ્બત્થ વિરજ્જતિ, કરુણાનુગતત્તા ન ચ ન સબ્બેસં અનુગ્ગહાય પવત્તો, કરુણાય સબ્બેપિ અનુકમ્પતિ, પઞ્ઞાનુગતત્તા ન ચ ન સબ્બત્થ વિરત્તચિત્તો. પઞ્ઞાય ચ અહંકારમમંકારાભાવો, કરુણાય આલસિયદીનતાભાવો. તથા પઞ્ઞાકરુણાહિ યથાક્કમં અત્તપરનાથતા, ધીરવીરભાવો, અનત્તન્તપઅપરન્તપતા, અત્તહિતપરહિતનિપ્ફત્તિ, નિબ્ભયાભિંસનકભાવો, ધમ્માધિપતિલોકાધિપતિતા, કતઞ્ઞુપુબ્બકારિભાવો, મોહતણ્હાવિગમો, વિજ્જાચરણસિદ્ધિ, બલવેસારજ્જનિપ્ફત્તીતિ સબ્બસ્સાપિ પારમિતાફલસ્સ વિસેસેન ઉપાયભાવતો પઞ્ઞાકરુણા પારમીનં પચ્ચયો. ઇદઞ્ચ દ્વયં પારમીનં વિય પણિધાનસ્સાપિ પચ્ચયો.

તથા ¶ ¶ ઉસ્સાહઉમ્મઙ્ગઅવત્થાનહિતચરિયા ચ પારમીનં પચ્ચયોતિ વેદિતબ્બા, યા બુદ્ધભાવસ્સ ઉપ્પત્તિટ્ઠાનતાય ‘‘બુદ્ધભૂમિયો’’તિ પવુચ્ચન્તિ. યથાહ –

‘‘કતિ પન ભન્તે બુદ્ધભૂમિયો? ચતસ્સો ખો સારિપુત્ત બુદ્ધભૂમિયો. કતમા ચતસ્સો? ઉસ્સાહો ચ હોતિ વીરિયં, ઉમઙ્ગો ચ હોતિ પઞ્ઞાભાવના, અવત્થાનઞ્ચ હોતિ અધિટ્ઠાનં, મેત્તાભાવના ચ હોતિ હિતચરિયા. ઇમા ખો સારિપુત્ત ચતસ્સો બુદ્ધભૂમિયો’’તિ (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.ખગ્ગવિસાણસુત્તવણ્ણનાયમ્પિ).

તથા નેક્ખમ્મપવિવેકઅલોભાદોસામોહનિસ્સરણપ્પભેદા છ અજ્ઝાસયા. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘નેક્ખમ્મજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા કામે દોસદસ્સાવિનો, પવિવેક…પે… સઙ્ગણિકાય, અલોભ…પે… લોભે, અદોસ…પે… દોસે, અમોહ…પે… મોહે, નિસ્સરણજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા સબ્બભવેસુ દોસદસ્સાવિનો’’તિ (વિસુદ્ધિ. અટ્ઠ. ૧.૪૯ વાક્યખન્ધેપિ).

તસ્મા એતે બોધિસત્તાનં છ અજ્ઝાસયા દાનાદીનં પચ્ચયાતિ વેદિતબ્બા. ન હિ લોભાદીસુ આદીનવદસ્સનેન, અલોભાદિઅધિકભાવેન ચ વિના દાનાદિપારમિયો સમ્ભવન્તિ. અલોભાદીનઞ્હિ અધિકભાવેન પરિચ્ચાગાદિનિન્નચિત્તતા અલોભજ્ઝાસયાદિતાતિ. યથા ચેતે, એવં દાનજ્ઝાસયતાદયોપિ. યથાહ –

‘‘કતિ પન ભન્તે બોધાય ચરન્તાનં બોધિસત્તાનં અજ્ઝાસયા? દસ ખો સારિપુત્ત ¶ બોધાય ચરન્તાનં બોધિસત્તાનં અજ્ઝાસયા. કતમે દસ? દાનજ્ઝાસયા સારિપુત્ત બોધિસત્તા મચ્છેરે દોસદસ્સાવિનો, સીલ…પે… ઉપેક્ખજ્ઝાસયા સારિપુત્ત બોધિસત્તા સુખદુક્ખેસુ દોસદસ્સાવિનો’’તિ.

એતેસુ ¶ હિ મચ્છેરઅસંવરકામવિચિકિચ્છાકોસજ્જઅક્ખન્તિવિસંવાદઅનધિટ્ઠાનબ્યાપાદ- સુખદુક્ખસઙ્ખાતેસુ આદીનવદસ્સનપુબ્બઙ્ગમા દાનાદિનિન્નચિત્તતાસઙ્ખાતા દાનજ્ઝાસયતાદયો દાનાદિપારમીનં નિબ્બત્તિયા કારણન્તિ ¶ . તથા અપરિચ્ચાગપરિચ્ચાગાદીસુ યથાક્કમં આદીનવાનિસંસપચ્ચવેક્ખણા દાનાદિપારમીનં પચ્ચયો.

તત્થાયં પચ્ચવેક્ખણાવિધિ – ખેત્તવત્થુહિરઞ્ઞસુવણ્ણગોમહિંસદાસિદાસપુત્તદારાદિપરિગ્ગહબ્યાસત્તચિત્તાનં સત્તાનં ખેત્તાદીનં વત્થુકામભાવેન બહુપત્થનીયભાવતો, રાજચોરાદિસાધારણભાવતો, વિવાદાધિટ્ઠાનતો, સપત્તકરણતો, નિસ્સારતો, પટિલાભપરિપાલનેસુ પરવિહેઠનહેતુતો, વિનાસનિમિત્તઞ્ચ સોકાદિઅનેકવિહિતબ્યસનાવહતો, તદાસત્તિનિદાનઞ્ચ મચ્છેરમલપરિયુટ્ઠિતચિત્તાનં અપાયૂપપત્તિસમ્ભવતોતિ એવં વિવિધવિપુલાનત્થાવહા એતે અત્થા નામ, તેસં પરિચ્ચાગોયેવેકો સોત્થિભાવોતિ પરિચ્ચાગે અપ્પમાદો કરણીયો.

અપિચ ‘‘યાચકો યાચમાનો અત્તનો ગુય્હસ્સ આચિક્ખનતો મય્હં વિસ્સાસિકો’’તિ ચ ‘‘પહાય ગમનીયં અત્તનો સન્તકં ગહેત્વા પરલોકં યાહીતિ મય્હં ઉપદેસકો’’તિ ચ ‘‘આદિત્તે વિય અગારે મરણગ્ગિના આદિત્તે લોકે તતો મય્હં સન્તકસ્સ અપવાહકસહાયો’’તિ ચ ‘‘અપવાહિતસ્સ ચસ્સ નિજ્ઝાયનિક્ખેપટ્ઠાનભૂતો’’તિ ચ ‘‘દાનસઙ્ખાતે કલ્યાણકમ્મસ્મિં સહાયભાવતો, સબ્બસમ્પત્તીનં અગ્ગભૂતાય પરમદુલ્લભાય બુદ્ધભૂમિયા સમ્પત્તિહેતુભાવતો ચ પરમો કલ્યાણમિત્તો’’તિ ચ પચ્ચવેક્ખિતબ્બં.

તથા ‘‘ઉળારે કમ્મનિ અનેનાહં સમ્ભાવિતો, તસ્મા સા સમ્ભાવના અવિતથા કાતબ્બા’’તિ ચ ‘‘એકન્તભેદિતાય જીવિતસ્સ અયાચિતેનપિ મયા દાતબ્બં, પગેવ યાચિતેના’’તિ ચ ‘‘ઉળારજ્ઝાસયેહિ ગવેસિત્વાપિ દાતબ્બો, સયમેવાગતો મમ પુઞ્ઞેના’’તિ ચ ‘‘યાચકસ્સ દાનાપદેસેન મય્હમેવાયમનુગ્ગહો’’તિ ¶ ચ ‘‘અહં વિય અયં સબ્બોપિ લોકો મયા અનુગ્ગહેતબ્બો’’તિ ચ ‘‘અસતિ યાચકે કથં મય્હં દાનપારમી પૂરેય્યા’’તિ ચ ‘‘યાચકાનમેવત્થાય મયા સબ્બો પરિગ્ગહેતબ્બો’’તિ ચ ‘‘અયાચિત્વા મમ સન્તકં યાચકા સયમેવ કદા ગણ્હેય્યુ’’ન્તિ ચ ‘‘કથમહં યાચકાનં પિયો ચસ્સં મનાપો’’તિ ચ ‘‘કથં વા તે ¶ મય્હં પિયા ચસ્સુ મનાપા’’તિ ચ ‘‘કથં વાહં ¶ દદમાનો, દત્વાપિ ચ અત્તમનો અસ્સં પમુદિતો પીતિસોમનસ્સજાતો’’તિ ચ ‘‘કથં વા મે યાચકા ભવેય્યું, ઉળારો ચ દાનજ્ઝાસયો’’તિ ચ ‘‘કથં વાહમયાચિતોયેવ યાચકાનં હદયમઞ્ઞાય દદેય્ય’’ન્તિ ચ ‘‘સતિ ધને યાચકે ચ અપરિચ્ચાગો મહતી મય્હં વઞ્ચના’’તિ ચ ‘‘કથં વાહં અત્તનો અઙ્ગાનિ જીવિતં વાપિ યાચકાનં પરિચ્ચજેય્ય’’ન્તિ ચ પચ્ચવેક્ખિતબ્બં.

અપિચ ‘‘અત્થો નામાયં નિરપેક્ખં દાયકં અનુગચ્છતિ યથા તં નિરપેક્ખં ખેપકં કિટકો’’તિ અત્થે નિરપેક્ખતાય ચિત્તં ઉપ્પાદેતબ્બં. યાચમાનો પન યદિ પિયપુગ્ગલો હોતિ, ‘‘પિયો મં યાચતી’’તિ સોમનસ્સં ઉપ્પાદેતબ્બં. અથ ઉદાસીનપુગ્ગલો હોતિ, ‘‘અયં મં યાચમાનો અદ્ધા ઇમિના પરિચ્ચાગેન મિત્તો હોતી’’તિ સોમનસ્સં ઉપ્પાદેતબ્બં. દદન્તોપિ હિ યાચકાનં પિયો હોતીતિ. અથ પન વેરીપુગ્ગલો યાચતિ, ‘‘પચ્ચત્થિકો મં યાચતિ, અયં મં યાચમાનો અદ્ધા ઇમિના પરિચ્ચાગેન વેરીપિ પિયો મિત્તો હોતી’’તિ વિસેસતો સોમનસ્સં ઉપ્પાદેતબ્બં. એવં પિયપુગ્ગલે વિય મજ્ઝત્તવેરીપુગ્ગલેસુપિ મેત્તાપુબ્બઙ્ગમં કરુણં ઉપટ્ઠપેત્વાવ દાતબ્બં.

સચે પનસ્સ ચિરકાલપરિભાવિતત્તા લોભસ્સ દેય્યધમ્મવિસયા લોભધમ્મા ઉપ્પજ્જેય્યું, તેન બોધિસત્તપટિઞ્ઞેન ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખિતબ્બં ‘‘નનુ તયા સપ્પુરિસ સમ્બોધાય અભિનીહારં કરોન્તેન સબ્બસત્તાનં ઉપકારત્થાય અયં કાયો નિસ્સટ્ઠો, તપ્પરિચ્ચાગમયઞ્ચ પુઞ્ઞં, તત્થ નામ તે બાહિરેપિ વત્થુસ્મિં અતિસઙ્ગપ્પવત્તિ ¶ હત્થિસિનાનસદિસી હોતિ, તસ્મા તયા ન કત્થચિ સઙ્ગો ઉપ્પાદેતબ્બો. સેય્યથાપિ નામ મહતો ભેસજ્જરુક્ખસ્સ તિટ્ઠતો મૂલં મૂલત્થિકા હરન્તિ, પપટિકં, તચં, ખન્ધં, વિટપં, સારં, સાખં, પલાસં, પુપ્ફં, ફલં ફલત્થિકા હરન્તિ, ન તસ્સ રુક્ખસ્સ ‘મય્હં સન્તકં એતે હરન્તી’’તિ વિતક્કસમુદાચારો હોતિ, એવમેવ સબ્બલોકહિતાય ઉસ્સુક્કમાપજ્જન્તેન મયા મહાદુક્ખે અકતઞ્ઞુકે નિચ્ચાસુચિમ્હિ કાયે પરેસં ઉપકારાય વિનિયુજ્જમાને અણુમત્તોપિ મિચ્છાવિતક્કો ન ઉપ્પાદેતબ્બો, કો વા એત્થ વિસેસો અજ્ઝત્તિકબાહિરેસુ મહાભૂતેસુ એકન્તભેદનવિકિરણવિદ્ધંસનધમ્મેસુ, કેવલં પન સમ્મોહવિજમ્ભિતમેતં, યદિદં ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ અભિનિવેસો. તસ્મા બાહિરેસુ વિય અજ્ઝત્તિકેસુપિ કરચરણનયનાદીસુ ¶ , મંસાદીસુ ચ અનપેક્ખેન હુત્વા ‘તંતદત્થિકા હરન્તૂ’તિ નિસ્સટ્ઠચિત્તેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ. એવં પટિસઞ્ચિક્ખતો ચસ્સ બોધાય પહિતત્તસ્સ કાયજીવિતેસુ નિરપેક્ખસ્સ અપ્પકસિરેનેવ કાયવચીમનોકમ્માનિ સુવિસુદ્ધાનિ હોન્તિ. સો વિસુદ્ધકાયવચીમનોકમ્મન્તો વિસુદ્ધાજીવો ઞાયપટિપત્તિયં ઠિતો, આયાપાયુપાયકોસલ્લસમન્નાગમેન ¶ ભિય્યોસો મત્તાય દેય્યધમ્મપરિચ્ચાગેન, અભયદાનસદ્ધમ્મદાનેહિ ચ સબ્બસત્તે અનુગ્ગણ્હિતું સમત્થો હોતીતિ. અયં તાવ દાનપારમિયં પચ્ચવેક્ખણાનયો.

સીલપારમિયં પન એવં પચ્ચવેક્ખિતબ્બં – ઇદઞ્હિ સીલં નામ ગઙ્ગોદકાદીહિ વિસોધેતું અસક્કુણેય્યસ્સ દોસમલસ્સ વિક્ખાલનજલં, હરિચન્દનાદીહિ વિનેતું અસક્કુણેય્યરાગાદિપરિળાહવિનયનં, હારમકુટકુણ્ડલાદીહિ પચુરજનાલઙ્કારેહિ અસાધારણો સાધૂનં ¶ અલઙ્કારવિસેસો, સબ્બદિસાવાયનતો અકિત્તિમો, સબ્બકાલાનુરૂપો ચ સુરભિગન્ધો, ખત્તિયમહાસાલાદીહિ દેવતાહિ ચ વન્દનીયાદિભાવાવહનતો પરમો વસીકરણમન્તો, ચાતુમહારાજિકાદિ દેવલોકારોહનસોપાનપન્તિ, ઝાનાભિઞ્ઞાનં અધિગમુપાયો, નિબ્બાનમહાનગરસ્સ સમ્પાપકમગ્ગો, સાવકબોધિપચ્ચેકબોધિસમ્માસમ્બોધીનં પતિટ્ઠાનભૂમિ, યં યં વા પનિચ્છિતં પત્થિતં, તસ્સ તસ્સ સમિજ્ઝનૂપાયભાવતો ચિન્તામણિકપ્પરુક્ખાદિકે ચ અતિસેતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘ઇજ્ઝતિ ભિક્ખવે સીલવતો ચેતોપણિધિ વિસુદ્ધત્તા’’તિ (અ. નિ. ૮.૩૫). અપરમ્પિ વુત્તં ‘‘આકઙ્ખેય્ય ચે ભિક્ખવે ભિક્ખુ સબ્રહ્મચારીનં પિયો ચ અસ્સં મનાપો ચ ગરુ ચ ભાવનીયો ચાતિ, સીલેસ્વેવસ્સ પરિપૂરકારી’’તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૬૧), તથા ‘‘અવિપ્પટિસારત્થાનિ ખો આનન્દ કુસલાનિ સીલાની’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૧; ૧૧.૧), ‘‘પઞ્ચિમે ગહપતયો આનિસંસા સીલવતો સીલસમ્પદાયા’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૫૦; ઉદા. ૭૬; મહાવ. ૧૮૫) સુત્તાનઞ્ચ વસેન સીલસ્સ ગુણા પચ્ચવેક્ખિતબ્બા, તથા અગ્ગિક્ખન્ધોપમસુત્તાદીનં (અ. નિ. ૭.૭૨) વસેન સીલવિરહે આદીનવા.

પીતિસોમનસ્સનિમિત્તતો, અત્તાનુવાદપરાનુવાદદણ્ડદુગ્ગતિભયાભાવતો, વિઞ્ઞૂહિ પાસંસભાવતો, અવિપ્પટિસારહેતુતો, સોત્થિટ્ઠાનતો ¶ , અભિજનસાપતેય્યાધિપતેય્યાયુરૂપટ્ઠાનબન્ધુમિત્તસમ્પત્તીનં ¶ અતિસયનતો ચ સીલં પચ્ચવેક્ખિતબ્બં. સીલવતો હિ અત્તનો સીલસમ્પદાહેતુ મહન્તં પીતિસોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ ‘‘કતં વત મયા કુસલં, કતં કલ્યાણં, કતં ભીરુત્તાણ’’ન્તિ. તથા સીલવતો અત્તા ન ઉપવદતિ, ન પરે વિઞ્ઞૂ, દણ્ડદુગ્ગતિભયાનં સમ્ભવોયેવ નત્થિ, ‘‘સીલવા પુરિસપુગ્ગલો કલ્યાણધમ્મો’’તિ વિઞ્ઞૂનં પાસંસો હોતિ. તથા સીલવતો ય્વાયં ‘‘કતં વત મયા પાપં, કતં લુદ્દં, કતં કિબ્બિસ’’ન્તિ દુસ્સીલસ્સ વિપ્પટિસારો ઉપ્પજ્જતિ, સો ન હોતિ. સીલઞ્ચ નામેતં અપ્પમાદાધિટ્ઠાનતો, ભોગબ્યસનાદિપરિહારમુખેન મહતો અત્થસ્સ સાધનતો, મઙ્ગલભાવતો ચ પરમં સોત્થિટ્ઠાનં, નિહીનજચ્ચોપિ ¶ સીલવા ખત્તિયમહાસાલાદીનં પૂજનીયો હોતીતિ કુલસમ્પત્તિં અતિસેતિ સીલસમ્પદા, ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ મહારાજ, ઇધ તે અસ્સ પુરિસો દાસો કમ્મકરો’’તિઆદિ (દી. નિ. ૧.૧૮૩) વચનઞ્ચેત્થ સાધકં. ચોરાદીહિ અસાધારણતો, પરલોકાનુગમનતો, મહપ્ફલભાવતો, સમથાદિગુણાધિટ્ઠાનતો ચ બાહિરધનં અતિસેતિ સીલં, પરમસ્સ ચિત્તિસ્સરિયસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો ખત્તિયાદીનં ઇસ્સરિયં અતિસેતિ સીલં. સીલનિમિત્તઞ્હિ તંતંસત્તનિકાયેસુ સત્તાનં ઇસ્સરિયં વસ્સસતદીઘપ્પમાણતો જીવિતતો એકાહમ્પિ સીલવતો જીવિતસ્સ વિસિટ્ઠતાવચનતો, સતિ ચ જીવિતે સિક્ખાનિક્ખેપસ્સ મરણતાવચનતો સીલં જીવિતતો વિસિટ્ઠતરં. વેરીનમ્પિ મનુઞ્ઞભાવાવહનતો, જરારોગવિપત્તીહિ અનભિભવનીયતો ચ રૂપસમ્પત્તિં અતિસેતિ સીલં. પાસાદહમ્મિયાદિટ્ઠાનવિસેસે, રાજયુવરાજસેનાપતિઆદિટ્ઠાનવિસેસે ચ અતિસેતિ સીલં સુખવિસેસાધિટ્ઠાનભાવતો ¶ . સભાવસિનિદ્ધે સન્તિકાવચરેપિ બન્ધુજને મિત્તજને ચ અતિસેતિ એકન્તહિતસમ્પાદનતો, પરલોકાનુગમનતો ચ. ‘‘ન તં માતા પિતા કયિરા’’તિઆદિ (ધ. પ. ૪૩) વચનઞ્ચેત્થ સાધકં. તથા હત્થિઅસ્સરથાદિભેદેહિ, મન્તાગદસોત્થાનપ્પયોગેહિ ચ દુરારક્ખં અત્તાનં આરક્ખભાવેન સીલમેવ વિસિટ્ઠતરં અત્તાધીનતો, અપરાધીનતો, મહાવિસયતો ચ. તેનેવાહ ‘‘ધમ્મો હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિ’’ન્તિઆદિ (જા. ૧.૯.૧૦૨). એવમનેકગુણસમન્નાગતં સીલન્તિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ અપરિપુણ્ણા ચેવ સીલસમ્પદા પારિપૂરિં ગચ્છતિ અપરિસુદ્ધા ચ પારિસુદ્ધિં.

સચે ¶ પનસ્સ દીઘરત્તં પરિચયેન સીલપટિપક્ખા ધમ્મા દોસાદયો અન્તરન્તરા ઉપ્પજ્જેય્યું, તેન બોધિસત્તપટિઞ્ઞેન એવં પટિસઞ્ચિક્ખિતબ્બં ‘‘નનુ તયા સમ્બોધાય પણિધાનં કતં, સીલવિકલેન ચ ન સક્કા લોકિયાપિ સમ્પત્તિયો પાપુણિતું, પગેવ લોકુત્તરા, સબ્બસમ્પત્તીનં પન અગ્ગભૂતાય સમ્માસમ્બોધિયા અધિટ્ઠાનભૂતેન સીલેન પરમુક્કંસગતેન ભવિતબ્બં. તસ્મા ‘કિકીવ અણ્ડ’ન્તિઆદિના (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૯; દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૭) વુત્તનયેન સમ્મા સીલં પરિરક્ખન્તેન સુટ્ઠુ તયા પેસલેન ભવિતબ્બં. અપિ ચ તયા ધમ્મદેસનાય યાનત્તયે સત્તાનં અવતારણપરિપાચનાનિ કાતબ્બાનિ, સીલવિકલસ્સ ચ વચનં ન પચ્ચેતબ્બં હોતિ અસપ્પાયાહારવિચારસ્સ વિય વેજ્જસ્સ તિકિચ્છનં, તસ્મા કથાહં સદ્ધેય્યો હુત્વા સત્તાનં અવતારણપરિપાચનાનિ કરેય્ય’’ન્તિ સભાવપરિસુદ્ધસીલેન ભવિતબ્બં. કિઞ્ચ ‘‘ઝાનાદિગુણવિસેસયોગેન મે સત્તાનં ઉપકારકરણસમત્થતા ¶ , પઞ્ઞાપારમીઆદિપરિપૂરણઞ્ચ, ઝાનાદયો ચ ગુણા સીલપારિસુદ્ધિં વિના ન સમ્ભવન્તી’’તિ સમ્મદેવ સીલં પરિસોધેતબ્બં.

તથા ¶ ‘‘સમ્બાધો ઘરાવાસો રજોપથો’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૧૯૧; મ. નિ. ૧.૨૯૧; સં. નિ. ૨.૧૫૪; મ. નિ. ૨.૧૦) ઘરાવાસે ‘‘અટ્ઠિકઙ્કલૂપમા કામા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૩૪; પાચિ. ૪૧૭; મહાનિ. ૩, ૬;), ‘‘માતાપિ પુત્તેન વિવદતી’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૧૬૮, ૧૭૮) ચ કામેસુ ‘‘સેય્યથાપિ પુરિસો ઇણં આદાય કમ્મન્તે પયોજેય્યા’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૨૧૮) કામચ્છન્દાદીસુ આદીનવદસ્સનપુબ્બઙ્ગમા વુત્તવિપરિયાયેન ‘‘અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૧.૯૧; સં. નિ. ૧.૧૫૪) પબ્બજ્જાદીસુ આનિસંસપટિસઙ્ખાવસેન નેક્ખમ્મપારમિયં પચ્ચવેક્ખણા વેદિતબ્બા. અયમેત્થ સઙ્ખેપત્થો, વિત્થારો પન દુક્ખક્ખન્ધ (મ. નિ. ૧.૧૬૩) વીમંસસુત્તાદિ (મ. નિ. ૧.૪૮૭) વસેન દુક્ખક્ખન્ધઆસિવિસોપમસુત્તાદિવસેન (ચરિયા. અટ્ઠ. પકિણ્ણકકથાયં) વેદિતબ્બો.

તથા ‘‘પઞ્ઞાય વિના દાનાદયો ધમ્મા ન વિસુજ્ઝન્તિ, યથાસકં બ્યાપારસમત્થા ચ ન હોન્તી’’તિ પઞ્ઞાગુણા મનસિ કાતબ્બા. યથેવ હિ જીવિતેન વિના સરીરયન્તં ન સોભતિ, ન ચ અત્તનો કિરિયાસુ પટિપત્તિસમત્થં હોતિ, યથા ચ ચક્ખાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ વિઞ્ઞાણેન વિના યથાસકં વિસયેસુ કિચ્ચં કાતું નપ્પહોન્તિ, એવં સદ્ધાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ પઞ્ઞાય ¶ વિના સકિચ્ચપટિપત્તિયં અસમત્થાનીતિ પરિચ્ચાગાદિપટિપત્તિયં પઞ્ઞા પધાનકારણં. ઉમ્મીલિતપઞ્ઞાચક્ખુકા હિ મહાસત્તા અત્તનો અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનિપિ દત્વા અનત્તુક્કંસકા, અપરવમ્ભકા ચ હોન્તિ, ભેસજ્જરુક્ખા વિય વિકપ્પરહિતા કાલત્તયેપિ ¶ સોમનસ્સજાતા. પઞ્ઞાવસેન ઉપાયકોસલ્લયોગતો પરિચ્ચાગો પરહિતપ્પવત્તિયા દાનપારમિભાવં ઉપેતિ. અત્તત્થઞ્હિ દાનં વુડ્ઢિસદિસં હોતિ.

તથા પઞ્ઞાય અભાવેન તણ્હાદિસંકિલેસાવિયોગતો સીલસ્સ વિસુદ્ધિયેવ ન સમ્ભવતિ, કુતો સબ્બઞ્ઞુગુણાધિટ્ઠાનભાવો. પઞ્ઞવા એવ ચ ઘરાવાસે કામગુણેસુ સંસારે ચ આદીનવં, પબ્બજ્જાય ઝાનસમાપત્તિયં નિબ્બાને ચ આનિસંસં સુટ્ઠુ સલ્લક્ખેન્તો પબ્બજિત્વા ઝાનસમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા નિબ્બાનનિન્નો, પરે ચ તત્થ પતિટ્ઠપેતીતિ.

વીરિયઞ્ચ પઞ્ઞારહિતં યદિચ્છિતમત્થં ન સાધેતિ દુરારમ્ભભાવતો. વરમેવ હિ અનારમ્ભો દુરારમ્ભતો, પઞ્ઞાસહિતેન પન વીરિયેન ન કિઞ્ચિ દુરધિગમં ઉપાયપટિપત્તિતો. તથા પઞ્ઞવા એવ પરાપકારાદિઅધિવાસકજાતિયો હોતિ, ન દુપ્પઞ્ઞો. પઞ્ઞાવિરહિતસ્સ ચ પરેહિ ઉપનીતા અપકારા ખન્તિયા પટિપક્ખમેવ અનુબ્રૂહેન્તિ, પઞ્ઞવતો પન તે ખન્તિસમ્પત્તિયા ¶ પરિબ્રૂહનવસેન અસ્સા થિરભાવાય સંવત્તન્તિ. પઞ્ઞવા એવ તીણિ સચ્ચાનિ તેસં કારણાનિ પટિપક્ખે ચ યથાભૂતં જાનિત્વા પરેસં અવિસંવાદકો હોતિ. તથા પઞ્ઞાબલેન અત્તાનં ઉપત્થમ્ભેત્વા ધિતિસમ્પદાય સબ્બપારમીસુ અચલસમાદાનાધિટ્ઠાનો હોતિ, પઞ્ઞવા એવ ચ પિયમજ્ઝત્તવેરીવિભાગં અકત્વા સબ્બત્થ હિતૂપસંહારકુસલો હોતિ. તથા પઞ્ઞાવસેન લાભાદિલોકધમ્મસન્નિપાતે નિબ્બિકારતાય મજ્ઝત્તો હોતિ. એવં સબ્બાસં પારમીનં પઞ્ઞાવ પારિસુદ્ધિહેતૂતિ પઞ્ઞાગુણા પચ્ચવેક્ખિતબ્બા.

અપિચ પઞ્ઞાય વિના ન દસ્સનસમ્પત્તિ, અન્તરેન ચ દિટ્ઠિસમ્પદં ન સીલસમ્પદા, સીલદિટ્ઠિસમ્પદારહિતસ્સ ન સમાધિસમ્પદા, અસમાહિતેન ચ ન સક્કા અત્તહિતમત્તમ્પિ સાધેતું, પગેવ ઉક્કંસગતં પરહિતન્તિ પરહિતાય પટિપન્નેન ‘‘નનુ તયા સક્કચ્ચં પઞ્ઞાપારિસુદ્ધિયં ¶ આયોગો કરણીયો’’તિ બોધિસત્તેન અત્તા ઓવદિતબ્બો. પઞ્ઞાનુભાવેન હિ મહાસત્તો ¶ ચતુરધિટ્ઠાનાધિટ્ઠિતો ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ (દી. નિ. ૩.૨૧૦, ૩૧૩; અ. નિ. ૧૦.૩૨) લોકં અનુગ્ગણ્હન્તો સત્તે નિય્યાનિકમગ્ગે અવતારેતિ, ઇન્દ્રિયાનિ ચ નેસં પરિપાચેતિ. તથા પઞ્ઞાબલેન ખન્ધાયતનાદીસુ પવિચયબહુલો પવત્તિનિવત્તિયો યાથાવતો પરિજાનન્તો દાનાદયો ગુણે વિસેસનિબ્બેધભાગિયભાવં નયન્તો બોધિસત્તસિક્ખાય પરિપૂરકારી હોતીતિ એવમાદિના અનેકાકારવોકારે પઞ્ઞાગુણે વવત્થપેત્વા પઞ્ઞાપારમી અનુબ્રૂહેતબ્બા.

તથા દિસ્સમાનપારાનિપિ લોકિયાનિ કમ્માનિ નિહીનવીરિયેન પાપુણિતું અસક્કુણેય્યાનિ, અગણિતખેદેન પન આરદ્ધવીરિયેન દુરધિગમં નામ નત્થિ. નિહીનવીરિયો હિ ‘‘સંસારમહોઘતો સબ્બસત્તે સન્તારેસ્સામી’’તિ આરભિતુમેવ ન સક્કુણોતિ. મજ્ઝિમો આરભિત્વા અન્તરાવોસાનમાપજ્જતિ. ઉક્કટ્ઠવીરિયો પન અત્તસુખનિરપેક્ખો આરમ્ભપારં અધિગચ્છતીતિ વીરિયસમ્પત્તિ પચ્ચવેક્ખિતબ્બા. અપિચ ‘‘યસ્સ અત્તનોયેવ સંસારપઙ્કતો સમુદ્ધરણત્થમારમ્ભો, તસ્સાપિ વીરિયસ્સ સિથિલભાવેન મનોરથાનં મત્થકપ્પત્તિ ન સક્કા સમ્ભાવેતું, પગેવ સદેવકસ્સ લોકસ્સ સમુદ્ધરણત્થં કતાભિનીહારેના’’તિ ચ ‘‘રાગાદીનં દોસગણાનં મત્તમહાગજાનં વિય દુન્નિવારયભાવતો, તન્નિદાનાનઞ્ચ કમ્મસમાદાનાનં ઉક્ખિત્તાસિકવધકસદિસભાવતો, તન્નિમિત્તાનઞ્ચ દુગ્ગતીનં સબ્બદા વિવટમુખભાવતો, તત્થ નિયોજકાનઞ્ચ પાપમિત્તાનં સદા સન્નિહિતભાવતો, તદોવાદકારિતાય ચ બાલસ્સ પુથુજ્જનભાવસ્સ સતિ સમ્ભવે યુત્તં સયમેવ સંસારદુક્ખતો નિસ્સરિતુ’’ન્તિ ચ ‘‘મિચ્છાવિતક્કા વીરિયાનુભાવેન દૂરી ભવન્તી’’તિ ચ ‘‘યદિ પન સમ્બોધિ અત્તાધીનેન વીરિયેન ¶ સક્કા સમધિગન્તું ¶ , કિમેત્થ દુક્કર’’ન્તિ ચ એવમાદિના નયેન વીરિયસ્સ ગુણાપચ્ચવેક્ખિતબ્બા.

તથા ‘‘ખન્તિ નામાયં નિરવસેસગુણપટિપક્ખસ્સ કોધસ્સ વિધમનતો ગુણસમ્પાદને સાધૂનમપ્પટિહતમાયુધં, પરાભિભવને સમત્થાનં અલઙ્કારો, સમણબ્રાહ્મણાનં બલસમ્પદા, કોધગ્ગિવિનયની ઉદકધારા, કલ્યાણસ્સ કિત્તિસદ્દસ્સ સઞ્જાતિદેસો, પાપપુગ્ગલાનં વચીવિસવૂપસમકરો મન્તાગદો, સંવરે ઠિતાનં પરમા ધીરપકતિ, ગમ્ભીરાસયતાય સાગરો, દોસમહાસાગરસ્સ વેલા, અપાયદ્વારસ્સ પિધાનકવાટં, દેવબ્રહ્મલોકાનં ¶ આરોહણસોપાનં, સબ્બગુણાનં અધિવાસનભૂમિ, ઉત્તમા કાયવચીમનોવિસુદ્ધી’’તિ મનસિ કાતબ્બં. અપિ ચ ‘‘એતે સત્તા ખન્તિસમ્પત્તિયા અભાવતો ઇધ ચેવ તપન્તિ, પરલોકે ચ તપનીયધમ્માનુયોગતો’’તિ ચ ‘‘યદિપિ પરાપકારનિમિત્તં દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ પન દુક્ખસ્સ ખેત્તભૂતો અત્તભાવો, બીજભૂતઞ્ચ કમ્મં મયાવ અભિસઙ્ખત’’ન્તિ ચ ‘‘તસ્સ દુક્ખસ્સ આણણ્યકારણમેત’’ન્તિ ચ ‘‘અપકારકે અસતિ કથં મય્હં ખન્તિસમ્પદા સમ્ભવતી’’તિ ચ ‘‘યદિપાયં એતરહિ અપકારકો, અયં નામ પુબ્બે અનેન મય્હં ઉપકારો કતો’’તિ ચ ‘‘અપકારો એવ વા ખન્તિનિમિત્તતાય ઉપકારો’’તિ ચ ‘‘સબ્બેપિમે સત્તા મય્હં પુત્તસદિસા, પુત્તકતાપરાધેસુ ચ કો કુજ્ઝિસ્સતી’’તિ ચ ‘‘યેન કોધભૂતાવેસેન અયં મય્હં અપરજ્ઝતિ, સો કોધભૂતાવેસો મયા વિનેતબ્બો’’તિ ચ ‘‘યેન અપકારેન ઇદં મય્હં દુક્ખં ઉપ્પન્નં, તસ્સ અહમ્પિ નિમિત્ત’’ન્તિ ચ ‘‘યેહિ ધમ્મેહિ અપરાધો કતો, યત્થ ચ કતો, સબ્બેપિ તે તસ્મિંયેવ ખણે નિરુદ્ધા, કસ્સિદાનિ કેન કોધો કાતબ્બો’’તિ ચ ‘‘અનત્તતાય સબ્બધમ્માનં કો કસ્સ અપરજ્ઝતી’’તિ ચ પચ્ચવેક્ખન્તેન ખન્તિસમ્પદા બ્રૂહેતબ્બા.

યદિ ¶ પનસ્સ દીઘરત્તં પરિચયેન પરાપકારનિમિત્તકો કોધો ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠેય્ય, ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખિતબ્બં ‘‘ખન્તિ નામેસા પરાપકારસ્સ પટિપક્ખપટિપત્તીનં પચ્ચુપકારકારણ’’ન્તિ ચ ‘‘અપકારો ચ મય્હં દુક્ખુપ્પાદનેન દુક્ખુપનિસાય સદ્ધાય, સબ્બલોકે અનભિરતિસઞ્ઞાય ચ પચ્ચયો’’તિ ચ ‘‘ઇન્દ્રિયપકતિરેસા, યદિદં ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિસયસમાયોગો, તત્થ અનિટ્ઠવિસયસમાયોગો મય્હં ન સિયાતિ તં કુતેત્થ લબ્ભા’’તિ ચ ‘‘કોધવસિકો સત્તો કોધેન ઉમ્મત્તો વિક્ખિત્તચિત્તો, તત્થ કિં પચ્ચપકારેના’’તિ ચ ‘‘સબ્બે પિમે સત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધેન ઓરસપુત્તા વિય પરિપાલિતા, તસ્મા ન તત્થ મયા ચિત્તકોપોપિ કાતબ્બો’’તિ ચ ‘‘અપરાધકે ચ સતિ ગુણે ગુણવતિ મયા ન કોપો કાતબ્બો’’તિ ચ ‘‘અસતિ ગુણે વિસેસેન કરુણાયિતબ્બો’’તિ ચ ‘‘કોપેન ચ મય્હં ગુણયસા ¶ નિહીયન્તી’’તિ ચ ‘‘કુજ્ઝનેન મય્હં દુબ્બણ્ણદુક્ખસેય્યાદયો સપત્તકન્તા આગચ્છન્તી’’તિ ચ ‘‘કોધો ચ નામાયં સબ્બાહિતકારકો ¶ સબ્બહિતવિનાસકો બલવા પચ્ચત્થિકો’’તિ ચ ‘‘સતિ ચ ખન્તિયા ન કોચિ પચ્ચત્થિકો’’તિ ચ ‘‘અપરાધકેન અપરાધનિમિત્તં યં આયતિં લદ્ધબ્બં દુક્ખં, સતિ ચ ખન્તિયા મય્હં તદભાવો’’તિ ચ ‘‘ચિન્તનેન કુજ્ઝન્તેન ચ મયા પચ્ચત્થિકોયેવ અનુવત્તિતો હોતી’’તિ ચ ‘‘કોધે ચ મયા ખન્તિયા અભિભૂતે તસ્સ દાસભૂતો પચ્ચત્થિકો સમ્મદેવ અભિભૂતો હોતી’’તિ ચ ‘‘કોધનિમિત્તં ખન્તિગુણપરિચ્ચાગો મય્હં ન યુત્તો’’તિ ચ ‘‘સતિ ચ કોધે ગુણવિરોધિનિ (ગુણવિરોધપચ્ચનીધમ્મે ચરિયા. અટ્ઠ. પકિણ્ણકકથાયં) કિં મે સીલાદિધમ્મા પારિપૂરિં ગચ્છેય્યું, અસતિ ચ તેસુ કથાહં સત્તાનં ઉપકારબહુલો પટિઞ્ઞાનુરૂપં ઉત્તમં સમ્પત્તિં પાપુણિસ્સામી’’તિ ચ ‘‘ખન્તિયા ચ સતિ બહિદ્ધા વિક્ખેપાભાવતો સમાહિતસ્સ સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચતો દુક્ખતો સબ્બે ધમ્મા અનત્તતો નિબ્બાનઞ્ચ અસઙ્ખતામતસન્તપણીતાદિભાવતો નિજ્ઝાનં ખમન્તિ ¶ ‘બુદ્ધધમ્મા ચ અચિન્તેય્યાપરિમેય્યપભાવા’તિ’’, તતો ચ ‘‘અનુલોમિયં ખન્તિયં ઠિતો ‘કેવલા ઇમે ચ અત્તત્તનિયભાવરહિતા ધમ્મમત્તા યથાસકં પચ્ચયેહિ ઉપ્પજ્જન્તિ વયન્તિ, ન કુતોચિ આગચ્છન્તિ, ન કુહિઞ્ચિ ગચ્છન્તિ, ન ચ કત્થચિ પતિટ્ઠિતા, ન ચેત્થ કોચિ કસ્સચિ બ્યાપારો’તિ અહંકારમમંકારાનધિટ્ઠાનતા નિજ્ઝાનં ખમતિ, યેન બોધિસત્તો બોધિયા નિયતો અનાવત્તિધમ્મો હોતી’’તિ એવમાદિના ખન્તિપારમિયં પચ્ચવેક્ખણા વેદિતબ્બા.

તથા ‘‘સચ્ચેન વિના સીલાદીનં અસમ્ભવતો, પટિઞ્ઞાનુરૂપં પટિપત્તિયા અભાવતો ચ સચ્ચધમ્માતિક્કમે ચ સબ્બપાપધમ્માનં સમોસરણતો, અસચ્ચસન્ધસ્સ અપ્પચ્ચયિકભાવતો, આયતિઞ્ચ અનાદેય્યવચનતાવહનતો, સમ્પન્નસચ્ચસ્સ ચ સબ્બગુણાધિટ્ઠાનભાવતો, સચ્ચાધિટ્ઠાનેન સબ્બબોધિસમ્ભારાનં પારિસુદ્ધિપારિપૂરિસમન્વાયતો, સભાવધમ્માવિસંવાદનેન સબ્બબોધિસમ્ભારકિચ્ચકરણતો, બોધિસત્તપટિપત્તિયા ચ પરિનિપ્ફત્તિતો’’તિઆદિના સચ્ચપારમિયા સમ્પત્તિયો પચ્ચવેક્ખિતબ્બા.

તથા ‘‘દાનાદીસુ દળ્હસમાદાનં, તમ્પટિપક્ખસન્નિપાતે ચ નેસં અચલાવત્થાનં, તત્થ ચ થિરભાવં વિના ન દાનાદિસમ્ભારા સમ્બોધિનિમિત્તા સમ્ભવન્તી’’તિઆદિના અધિટ્ઠાને ગુણા પચ્ચવેક્ખિતબ્બા.

તથા ¶ ‘‘અત્તહિતમત્તે અવતિટ્ઠન્તેનાપિ સત્તેસુ હિતચિત્તતં વિના ન સક્કા ઇધલોકપરલોકસમ્પત્તિયો ¶ પાપુણિતું, પગેવ સબ્બસત્તે નિબ્બાનસમ્પત્તિયં પતિટ્ઠાપેતુકામેના’’તિ ચ ‘‘પચ્છા સબ્બસત્તાનં લોકુત્તરસમ્પત્તિં આકઙ્ખન્તેન ઇદાનિ લોકિયસમ્પત્તિં આકઙ્ખા યુત્તરૂપા’’તિ ચ ‘‘ઇદાનિ આસયમત્તેન પરેસં હિતસુખૂપસંહારં કાતું અસક્કોન્તો કદા પયોગેન તં સાધેસ્સામી’’તિ ચ ‘‘ઇદાનિ મયા હિતસુખૂપસંહારેન સંવદ્ધિતા પચ્છા ધમ્મસંવિભાગસહાયા ¶ મય્હં ભવિસ્સન્તી’’તિ ચ ‘‘એતેહિ વિના ન મય્હં બોધિસમ્ભારા સમ્ભવન્તિ, તસ્મા સબ્બબુદ્ધગુણવિભૂતિનિપ્ફત્તિકારણત્તા મય્હં એતે પરમં પુઞ્ઞક્ખેત્તં અનુત્તરં કુસલાયતનં ઉત્તમં ગારવટ્ઠાન’’ન્તિ ચ ‘‘સવિસેસં સત્તેસુ સબ્બેસુ હિતજ્ઝાસયતા પચ્ચુપટ્ઠપેતબ્બા, કિઞ્ચ કરુણાધિટ્ઠાનતોપિ સબ્બસત્તેસુ મેત્તા અનુબ્રૂહેતબ્બા. વિમરિયાદીકતેન હિ ચેતસા સત્તેસુ હિતસુખૂપસંહારનિરતસ્સ તેસં અહિતદુક્ખાપનયનકામતા બલવતી ઉપ્પજ્જતિ દળ્હમૂલા, કરુણા ચ સબ્બેસં બુદ્ધકારકધમ્માનમાદિ ચરણં પતિટ્ઠા મૂલં મુખં પમુખ’’ન્તિ એવમાદિના મેત્તાય ગુણા પચ્ચવેક્ખિતબ્બા.

તથા ‘‘ઉપેક્ખાય અભાવે સત્તેહિ કતા વિપ્પકારા ચિત્તસ્સ વિકારં ઉપ્પાદેય્યું, સતિ ચ ચિત્તવિકારે દાનાદિસમ્ભારાનં સમ્ભવોયેવ નત્થી’’તિ ચ ‘‘મેત્તાસિનેહેન સિનેહિતે ચિત્તે ઉપેક્ખાય વિના સમ્ભારાનં પારિસુદ્ધિ ન હોતી’’તિ ચ ‘‘અનુપેક્ખકો સમ્ભારેસુ પુઞ્ઞસમ્ભારં તબ્બિપાકઞ્ચ સત્તહિતત્થં પરિણામેતું ન સક્કોતી’’તિ ચ ‘‘ઉપેક્ખાય અભાવે દેય્યપટિગ્ગાહકેસુ વિભાગં અકત્વા પરિચ્ચજિતું ન સક્કોતી’’તિ ચ ‘‘ઉપેક્ખારહિતેન જીવિતપરિક્ખારાનં જીવિતસ્સ ચ અન્તરાયં અમનસિકરિત્વા સંવરવિસોધનં કાતું ન સક્કા’’તિ ચ ‘‘ઉપેક્ખાવસેન અરતિરતિસહસ્સેવ નેક્ખમ્મબલસિદ્ધિતો, ઉપપત્તિતો ઇક્ખનવસેનેવ સબ્બસમ્ભારકિચ્ચનિપ્ફત્તિતો, અચ્ચારદ્ધસ્સ વીરિયસ્સ અનુપેક્ખને પધાનકિચ્ચાકરણતો, ઉપેક્ખતોયેવ તિતિક્ખાનિજ્ઝાનસમ્ભવતો, ઉપેક્ખાવસેન સત્તસઙ્ખારાનં અવિસંવાદનતો, લોકધમ્માનં અજ્ઝુપેક્ખનેન સમાદિન્નધમ્મેસુ અચલાધિટ્ઠાનસિદ્ધિતો, પરાપકારાદીસુ અનાભોગવસેનેવ મેત્તાવિહારનિપ્ફત્તિતોતિ સબ્બબોધિસમ્ભારાનં સમાદાનાધિટ્ઠાનપારિપૂરિનિપ્ફત્તિયો ¶ ઉપેક્ખાનુભાવેન સમ્પજ્જન્તી’’તિ એવં આદિના નયેન ઉપેક્ખાપારમી ¶ પચ્ચવેક્ખિતબ્બા. એવં અપરિચ્ચાગપરિચ્ચાગાદીસુ યથાક્કમં આદીનવાનિસંસપચ્ચવેક્ખણા દાનાદિપારમીનં પચ્ચયોતિ વેદિતબ્બા.

તથા સપરિક્ખારા પઞ્ચદસ ચરણધમ્મા પઞ્ચ ચ અભિઞ્ઞાયો. તત્થ ચરણધમ્મા નામ સીલસંવરો, ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારતા, ભોજને મત્તઞ્ઞુતા, જાગરિયાનુયોગો, સત્ત સદ્ધમ્મા, ચત્તારિ ઝાનાનિ ચ. તેસુ સીલાદીનં ચતુન્નં તેરસપિ ધુતધમ્મા, અપ્પિચ્છતાદયો ચ પરિક્ખારો ¶ . સદ્ધમ્મેસુ સદ્ધાય બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘસીલચાગદેવતૂપસમાનુસ્સતિ- લૂખપુગ્ગલપરિવજ્જનસિનિદ્ધપુગ્ગલસેવનપસાદનીય- ધમ્મપચ્ચવેક્ખણતદધિમુત્તતા પરિક્ખારો, હિરોત્તપ્પાનં અકુસલાદીનવપચ્ચવેક્ખણઅપાયાદીનવપચ્ચવેક્ખણકુસલધમ્મુપત્થમ્ભન- ભાવપચ્ચવેક્ખણહિરોત્તપ્પ રહિતપુગ્ગલપરિવજ્જનહિરોત્તપ્પસમ્પન્નપુગ્ગલસેવનતદધિમુત્તતા, બાહુસચ્ચસ્સ પુબ્બયોગપરિપુચ્છકભાવસદ્ધમ્માભિયોગઅનવજ્જવિજ્જાટ્ઠાનાદિ- પરિચયપરિપક્કિન્દ્રિયતાકિલેસદૂરીભાવઅપ્પસ્સુતપરિવજ્જનબહુસ્સુતસેવનતદધિમુત્તતા, વીરિયસ્સ અપાયભયપચ્ચવેક્ખણગમનવીથિપચ્ચવેક્ખણધમ્મમહત્તપચ્ચવેક્ખણ- થિનમિદ્ધવિનોદનકુસીતપુગ્ગલપરિવજ્જનઆરદ્ધવીરિયપુગ્ગલ- સેવનસમ્મપ્પધાનપચ્ચવેક્ખણતદધિમુત્તતા, સતિયા સતિસમ્પજઞ્ઞમુટ્ઠસ્સતિપુગ્ગલપરિવજ્જનઉપટ્ઠિતસ્સતિપુગ્ગલસેવનતદધિમુત્તતા, પઞ્ઞાય પરિપુચ્છકભાવવત્થુવિસદકિરિયાઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદનદુપ્પઞ્ઞ- પુગ્ગલપરિવજ્જનપઞ્ઞવન્તપુગ્ગલસેવનગમ્ભીરઞાણચરિયપચ્ચ- વેક્ખણતદધિમુત્તતા, ચતુન્નં ઝાનાનં સીલાદિચતુક્કં અટ્ઠતિંસાય આરમ્મણેસુ ¶ પુબ્બભાગભાવના, આવજ્જનાદિવસીભાવકરણઞ્ચ પરિક્ખારો. તત્થ સીલાદીહિ પયોગસુદ્ધિયા સત્તાનં અભયદાને, આસયસુદ્ધિયા આમિસદાને, ઉભયસુદ્ધિયા ચ ધમ્મદાને સમત્થો હોતીતિઆદિના ચરણાદીનં દાનાદિસમ્ભારાનં પચ્ચયભાવો યથારહં નિદ્ધારેતબ્બો, અતિવિત્થારભયેન ન નિદ્ધારયિમ્હ. એવં સમ્પત્તિચક્કાદયોપિ દાનાદીનં પચ્ચયોતિ વેદિતબ્બા.

કો સંકિલેસોતિ અવિસેસેન તણ્હાદીહિ પરામટ્ઠભાવો પારમીનં સંકિલેસો, વિસેસેન દેય્યપટિગ્ગાહકવિકપ્પા દાનપારમિયા સંકિલેસો, સત્તકાલવિકપ્પા સીલપારમિયા, કામભવતદુપસમેસુ અભિરતિઅનભિરતિવિકપ્પા નેક્ખમ્મપારમિયા, ‘‘અહં મમા’’તિ વિકપ્પા પઞ્ઞાપારમિયા, લીનુદ્ધચ્ચવિકપ્પા વીરિયપારમિયા, અત્તપરવિકપ્પા ખન્તિપારમિયા, અદિટ્ઠાદીસુ દિટ્ઠાદિવિકપ્પા સચ્ચપારમિયા, બોધિસમ્ભારતબ્બિપક્ખેસુ દોસગુણવિકપ્પા ¶ અધિટ્ઠાનપારમિયા, હિતાહિતવિકપ્પા મેત્તાપારમિયા, ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિકપ્પા ઉપેક્ખાપારમિયા સંકિલેસોતિ વેદિતબ્બો.

કિં વોદાનન્તિ તણ્હાદીહિ અનુપઘાતો, યથાવુત્તવિકપ્પવિરહો ચ એતાસં વોદાનન્તિ વેદિતબ્બં. અનુપહતા હિ તણ્હામાનદિટ્ઠિકોધૂપનાહમક્ખપલાસઇસ્સામચ્છરિયમાયાસાઠેય્યથમ્ભસારમ્ભ- મદપમાદાદીહિ કિલેસેહિ દેય્યપટિગ્ગાહકવિકપ્પાદિરહિતા ચ દાનાદિપારમિયો પરિસુદ્ધા પભસ્સરા ભવન્તીતિ.

કો ¶ પટિપક્ખોતિ અવિસેસેન સબ્બેપિ કિલેસા સબ્બેપિ અકુસલા ધમ્મા એતાસં પટિપક્ખો, વિસેસેન પન પુબ્બે વુત્તા મચ્છેરાદયોતિ વેદિતબ્બા. અપિચ દેય્યપટિગ્ગાહકદાનફલેસુ અલોભાદોસામોહગુણયોગતો લોભદોસમોહપટિપક્ખં દાનં, કાયાદિદોસવઙ્કાપગમનતો લોભાદિપટિપક્ખં સીલં ¶ , કામસુખપરૂપઘાતઅત્તકિલમથપરિવજ્જનતો દોસત્તયપટિપક્ખં નેક્ખમ્મં, લોભાદીનં અન્ધીકરણતો, ઞાણસ્સ ચ અનન્ધીકરણતો લોભાદિપટિપક્ખા પઞ્ઞા, અલીનાનુદ્ધતઞાયારમ્ભવસેન લોભાદિપટિપક્ખં વીરિયં, ઇટ્ઠાનિટ્ઠસુઞ્ઞતાનં ખમનતો લોભાદિપટિપક્ખા ખન્તિ, સતિપિ પરેસં ઉપકારે અપકારે ચ યથાભૂતપ્પવત્તિયા લોભાદિપટિપક્ખં સચ્ચં, લોકધમ્મે અભિભુય્ય યથાસમાદિન્નેસુ સમ્ભારેસુ અચલનતો લોભાદિપટિપક્ખં અધિટ્ઠાનં, નીવરણવિવેકતો લોભાદિપટિપક્ખા મેત્તા, ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ અનુનયપટિઘવિદ્ધંસનતો, સમપ્પવત્તિતો ચ લોભાદિપટિપક્ખા ઉપેક્ખાતિ દટ્ઠબ્બં.

કા પટિપત્તીતિ સુખૂપકરણસરીરજીવિતપરિચ્ચાગેન ભયાપનૂદનેન ધમ્મોપદેસેન ચ બહુધા સત્તાનં અનુગ્ગહકરણં દાને પટિપત્તિ. તત્થાયં વિત્થારનયો – ‘‘ઇમિનાહં દાનેન સત્તાનં આયુવણ્ણસુખબલપટિભાનાદિસમ્પત્તિં રમણીયં અગ્ગફલસમ્પત્તિં નિપ્ફાદેય્ય’’ન્તિ અન્નદાનં દેતિ, તથા સત્તાનં કમ્મકિલેસપિપાસવૂપસમાય પાનં દેતિ, તથા સુવણ્ણવણ્ણતાય, હિરોત્તપ્પાલઙ્કારસ્સ ચ નિપ્ફત્તિયા વત્થાનિ દેતિ, તથા ઇદ્ધિવિધસ્સ ચેવ નિબ્બાનસુખસ્સ ચ નિપ્ફત્તિયા યાનં દેતિ, તથા સીલગન્ધનિપ્ફત્તિયા ગન્ધં, બુદ્ધગુણસોભાનિપ્ફત્તિયા માલાવિલેપનં, બોધિમણ્ડાસનનિપ્ફત્તિયા આસનં ¶ , તથાગતસેય્યાનિપ્ફત્તિયા સેય્યં, સરણભાવનિપ્ફત્તિયા આવસથં, પઞ્ચચક્ખુપટિલાભાય પદીપેય્યં દેતિ. બ્યામપ્પભાનિપ્ફત્તિયા રૂપદાનં, બ્રહ્મસ્સરનિપ્ફત્તિયા સદ્દદાનં, સબ્બલોકસ્સ પિયભાવાય રસદાનં, બુદ્ધસુખુમાલભાવાય ફોટ્ઠબ્બદાનં, અજરામરણભાવાય ભેસજ્જદાનં, કિલેસદાસબ્યવિમોચનત્થં ¶ દાસાનં ભુજિસ્સતાદાનં, સદ્ધમ્માભિરતિયા અનવજ્જખિડ્ડારતિહેતુદાનં, સબ્બેપિ સત્તે અરિયાય જાતિયા અત્તનો પુત્તભાવૂપનયનાય પુત્તદાનં, સકલસ્સ લોકસ્સ પતિભાવૂપગમનાય દારદાનં, સુભલક્ખણસમ્પત્તિયા સુવણ્ણમણિમુત્તાપવાળાદિદાનં, અનુબ્યઞ્જનસમ્પત્તિયા નાનાવિધવિભૂસનદાનં, સદ્ધમ્મકોસાધિગમાય વિત્તકોસદાનં, ધમ્મરાજભાવાય રજ્જદાનં, ઝાનાદિસમ્પત્તિયા આરામુય્યાનાદિવનદાનં, ચક્કઙ્કિતેહિ પાદેહિ બોધિમણ્ડૂપસઙ્કમનાય ચરણદાનં, ચતુરોઘનિત્થરણાય સત્તાનં સદ્ધમ્મહત્થદાનત્થં હત્થદાનં, સદ્ધિન્દ્રિયાદિપટિલાભાય કણ્ણનાસાદિદાનં, સમન્તચક્ખુપટિલાભાય ચક્ખુદાનં, ‘‘દસ્સનસવનાનુસ્સરણપારિચરિયાદીસુ સબ્બકાલં સબ્બસત્તાનં હિતસુખાવહો, સબ્બલોકેન ચ ઉપજીવિતબ્બો મે કાયો ભવેય્યા’’તિ મંસલોહિતાદિદાનં, ‘‘સબ્બલોકુત્તમો ભવેય્ય’’ન્તિ ઉત્તમઙ્ગદાનં દેતિ.

એવં ¶ દદન્તો ચ ન અનેસનાય દેતિ, ન પરોપઘાતેન, ન ભયેન, ન લજ્જાય, ન દક્ખિણેય્યરોસનેન, ન પણીતે સતિ લૂખં, ન અત્તુક્કંસનેન, ન પરવમ્ભનેન, ન ફલાભિકઙ્ખાય, ન યાચકજિગુચ્છાય, ન અચિત્તીકારેન દેતિ, અથ ખો સક્કચ્ચં દેતિ, સહત્થેન દેતિ, કાલેન દેતિ, ચિત્તિં કત્વા દેતિ, અવિભાગેન દેતિ, તીસુ કાલેસુ સોમનસ્સિતો દેતિ. તતોયેવ દત્વા ન પચ્છાનુતાપી હોતિ, ન પટિગ્ગાહકવસેન માનાવમાનં કરોતિ, પટિગ્ગાહકાનં પિયસમુદાચારો હોતિ વદઞ્ઞૂ યાચયોગો સપરિવારદાયી. તઞ્ચ દાનસમ્પત્તિં સકલલોકહિતસુખાય પરિણામેતિ, અત્તનો ચ અકુપ્પાય વિમુત્તિયા, અપરિક્ખયસ્સ છન્દસ્સ, અપરિક્ખયસ્સ વીરિયસ્સ, અપરિક્ખયસ્સ સમાધાનસ્સ, અપરિક્ખયસ્સ ઞાણસ્સ, અપરિક્ખયાય સમ્માસમ્બોધિયા ¶ પરિણામેતિ. ઇમઞ્ચ દાનપારમિં પટિપજ્જન્તેન મહાસત્તેન જીવિતે, ભોગેસુ ¶ ચ અનિચ્ચસઞ્ઞા પચ્ચુપટ્ઠપેતબ્બા, સત્તેસુ ચ મહાકરુણા. એવઞ્હિ ભોગે ગહેતબ્બસારં ગણ્હન્તો આદિત્તસ્મા વિય અગારસ્મા સબ્બં સાપતેય્યં, અત્તાનઞ્ચ બહિ નીહરન્તો ન કિઞ્ચિ સેસેતિ, નિરવસેસતો નિસ્સજ્જતિયેવ. અયં તાવ દાનપારમિયા પટિપત્તિક્કમો.

સીલપારમિયા પન યસ્મા સબ્બઞ્ઞુસીલાલઙ્કારેહિ સત્તે અલઙ્કરિતુકામેન અત્તનોયેવ તાવ સીલં વિસોધેતબ્બં, તસ્મા સત્તેસુ તથા દયાપન્નચિત્તેન ભવિતબ્બં, યથા સુપિનન્તેનપિ ન આઘાતો ઉપ્પજ્જેય્ય. પરૂપકારનિરતતાય પરસન્તકો અલગદ્દો વિય ન પરામસિતબ્બો. અબ્રહ્મચરિયતોપિ આરાચારી, સત્તવિધમેથુન સંયોગવિરતો, પગેવ પરદારગમનતો. સચ્ચં હિતં પિયં પરિમિતમેવ ચ કાલેન ધમ્મિં કથં ભાસિતા હોતિ, અનભિજ્ઝાલુ અબ્યાપન્નો અવિપરીતદસ્સનો સમ્માસમ્બુદ્ધે નિવિટ્ઠસદ્ધો નિવિટ્ઠપેમો. ઇતિ ચતુરાપાયવટ્ટદુક્ખપથેહિ અકુસલકમ્મપથેહિ, અકુસલધમ્મેહિ ચ ઓરમિત્વા સગ્ગમોક્ખપથેસુ કુસલકમ્મપથેસુ પતિટ્ઠિતસ્સ સુદ્ધાસયપયોગતાય યથાભિપત્થિતા સત્તાનં હિતસુખૂપસઞ્હિતા મનોરથા સીઘં અભિનિપ્ફજ્જન્તિ.

તત્થ હિંસાનિવત્તિયા સબ્બસત્તાનં અભયદાનં દેતિ, અપ્પકસિરેનેવ મેત્તાભાવનં સમ્પાદેતિ, એકાદસ મેત્તાનિસંસે અધિગચ્છતિ, અપ્પાબાધો હોતિ અપ્પાતઙ્કો દીઘાયુકો સુખબહુલો, લક્ખણવિસેસે પાપુણાતિ, દોસવાસનઞ્ચ સમુચ્છિન્દતિ. તથા અદિન્નાદાનનિવત્તિયા ચોરાદિઅસાધારણે ઉળારે ભોગે અધિગચ્છતિ, અનાસઙ્કનીયો પિયો મનાપો વિસ્સસનીયો, વિભવસમ્પત્તીસુ અલગ્ગચિત્તો પરિચ્ચાગસીલો ¶ , લોભવાસનઞ્ચ સમુચ્છિન્દતિ. અબ્રહ્મચરિયનિવત્તિયા અલોભો હોતિ સન્તકાયચિત્તો, સત્તાનં પિયો હોતિ મનાપો ¶ અપરિસઙ્કનીયો, કલ્યાણો ચસ્સ કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગચ્છતિ, અલગ્ગચિત્તો હોતિ માતુગામેસુ અલુદ્ધાસયો, નેક્ખમ્મબહુલો, લક્ખણવિસેસે અધિગચ્છતિ, લોભવાસનઞ્ચ સમુચ્છિન્દતિ.

મુસાવાદનિવત્તિયા સત્તાનં પમાણભૂતો હોતિ પચ્ચયિકો થેતો આદેય્યવચનો દેવતાનં પિયો મનાપો સુરભિગન્ધમુખો આરક્ખિયકાયવચીસમાચારો ¶ , લક્ખણવિસેસે ચ અધિગચ્છતિ, કિલેસવાસનઞ્ચ સમુચ્છિન્દતિ. પેસુઞ્ઞનિવત્તિયા પરૂપક્કમેહિ અભેજ્જકાયો હોતિ અભેજ્જપરિવારો, સદ્ધમ્મે ચ અભિજ્જનકસદ્ધો, દળ્હમિત્તો ભવન્તરપરિચિતાનમ્પિ સત્તાનં એકન્તપિયો, અસંકિલેસબહુલો. ફરુસવાચાનિવત્તિયા સત્તાનં પિયો હોતિ મનાપો સુખસીલો મધુરવચનો સમ્ભાવનીયો, અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતો ચસ્સ સરો (મ. નિ. ૨.૩૮૭) નિબ્બત્તતિ. સમ્ફપ્પલાપનિવત્તિયા ચ સત્તાનં પિયો હોતિ મનાપો ગરુભાવનીયો ચ આદેય્યવચનો ચ પરિમિતાલાપો, મહેસક્ખો ચ હોતિ મહાનુભાવો, ઠાનુપ્પત્તિકેન પટિભાનેન પઞ્હાનં બ્યાકરણકુસલો, બુદ્ધભૂમિયઞ્ચ એકાય એવ વાચાય અનેકભાસાનં સત્તાનં અનેકેસં પઞ્હાનં બ્યાકરણસમત્થો હોતિ.

અનભિજ્ઝાલુતાય ઇચ્છિતલાભી હોતિ, ઉળારેસુ ચ ભોગેસુ રુચિં પટિલભતિ, ખત્તિયમહાસાલાદીનં સમ્મતો હોતિ, પચ્ચત્થિકેહિ અનભિભવનીયો, ઇન્દ્રિયવેકલ્લં ન પાપુણાતિ, અપ્પટિપુગ્ગલો ચ હોતિ. અબ્યાપાદેન પિયદસ્સનો હોતિ સત્તાનં સમ્ભાવનીયો, પરહિતાભિનન્દિતાય ચ સત્તે અપ્પકસિરેનેવ પસાદેતિ, અલૂખસભાવો ચ હોતિ મેત્તાવિહારી, મહેસક્ખો ચ હોતિ મહાનુભાવો. મિચ્છાદસ્સનાભાવેન કલ્યાણે સહાયે પટિલભતિ, સીસચ્છેદમ્પિ પાપુણન્તો પાપકમ્મં ન કરોતિ, કમ્મસ્સકતાદસ્સનતો અકોતૂહલમઙ્ગલિકો ચ હોતિ, સદ્ધમ્મે ચસ્સ સદ્ધા પતિટ્ઠિતા હોતિ મૂલજાતા, સદ્દહતિ ચ તથાગતાનં બોધિં ¶ , સમયન્તરેસુ નાભિરમતિ ઉક્કારટ્ઠાને વિય રાજહંસો, લક્ખણત્તયપરિજાનનકુસલો હોતિ, અન્તે ચ અનાવરણઞાણલાભી, યાવ બોધિં ન પાપુણાતિ, તાવ તસ્મિં તસ્મિં સત્તનિકાયે ઉક્કટ્ઠુક્કટ્ઠો ચ હોતિ, ઉળારુળારસમ્પત્તિયો પાપુણાતિ.

‘‘ઇતિ હિદં સીલં નામ સબ્બસમ્પત્તીનં અધિટ્ઠાનં, સબ્બબુદ્ધગુણાનં પભવભૂમિ, સબ્બબુદ્ધકરધમ્માનમાદિ ચરણં મુખં પમુખ’’ન્તિ બહુમાનં ઉપ્પાદેત્વા કાયવચીસંયમે, ઇન્દ્રિયદમને, આજીવસમ્પદાય, પચ્ચયપરિભોગે ચ સતિસમ્પજઞ્ઞબલેન અપ્પમત્તેન લાભસક્કારસિલોકં મિત્તમુખપચ્ચત્થિકં વિય સલ્લક્ખેત્વા ‘‘કિકીવ અણ્ડ’’ન્તિઆદિના (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૯; દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૭) વુત્તનયેન ¶ સક્કચ્ચં સીલં સમ્પાદેતબ્બં ¶ . અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૬) વુત્તનયેન વેદિતબ્બો. તઞ્ચ પનેતં સીલં ન અત્તનો દુગ્ગતિપરિકિલેસવિમુત્તિયા, સુગતિયમ્પિ, ન રજ્જસમ્પત્તિયા, નચક્કવત્તિ-નદેવ-નસક્ક-નમાર-નબ્રહ્મસમ્પત્તિયા, નાપિ અત્તનો તેવિજ્જતાદિહેતુ, ન પચ્ચેકબોધિયા, અથ ખો સબ્બઞ્ઞુભાવેન સબ્બસત્તાનં અનુત્તરસીલાલઙ્કારસમ્પાદનત્થમેવાતિ પરિણામેતબ્બં.

તથા સકલસંકિલેસનિવાસટ્ઠાનતાય, પુત્તદારાદીહિ મહાસમ્બાધતાય, કસિવણિજ્જાદિનાનાવિધકમ્મન્તાધિટ્ઠાનબ્યાકુલતાય ચ ઘરાવાસસ્સ નેક્ખમ્મસુખાદીનં અનોકાસતં, કામાનઞ્ચ ‘‘સત્થધારાલગ્ગમધુબિન્દુ વિય ચ અવલેય્હમાના પરિત્તસ્સાદા વિપુલાનત્થાનુબન્ધા’’તિ ચ ‘‘વિજ્જુલતોભાસેન ગહેતબ્બં નચ્ચં વિય પરિત્તકાલોપલબ્ભા, ઉમ્મત્તકાલઙ્કારો વિય વિપરીતસઞ્ઞાય અનુભવિતબ્બા ¶ , કરીસાવચ્છાદનસુખં વિય પટિકારભૂતા, ઉદકતેમિતઙ્ગુલિયા ઉસ્સાવકોદકપાનં વિય અતિત્તિકરા, છાતજ્ઝત્તભોજનં વિય સાબાધા, બલિસામિસં વિય બ્યસનસન્નિપાતકારણા, અગ્ગિસન્તાપો વિય કાલત્તયેપિ દુક્ખુપ્પત્તિહેતુભૂતા, મક્કટાલેપો વિય બન્ધનિમિત્તા ઘાતકાવચ્છાદનકિમિલયો વિય અનત્થચ્છાદના, સપત્તગામવાસો વિય ભયટ્ઠાનભૂતા, પચ્ચત્થિકપોસકો વિય કિલેસમારાદીનં આમિસભૂતા, છણસમ્પત્તિયો વિય વિપરિણામદુક્ખા, કોટરગ્ગિ વિય અન્તોદાહકા, પુરાણકૂપાવલમ્બબીરણમધુપિણ્ડં વિય અનેકાદીનવા, લોણૂદકપાનં વિય પિપાસહેતુભૂતા, સુરામેરયં વિય નીચજનસેવિતા, અપ્પસ્સાદતાય અટ્ઠિકઙ્કલૂપમા’’તિઆદિના ચ નયેન આદીનવં સલ્લક્ખેત્વા તબ્બિપરિયાયેન નેક્ખમ્મે આનિસંસં પસ્સન્તેન નેક્ખમ્મપવિવેકઉપસમસુખાદીસુ નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તેન નેક્ખમ્મપારમી પૂરેતબ્બા.

તથા યસ્મા પઞ્ઞા આલોકો વિય અન્ધકારેન, મોહેન સહ ન વત્તતિ, તસ્મા મોહકારણાનિ તાવ બોધિસત્તેન પરિવજ્જિતબ્બાનિ. તત્થિમાનિ મોહકારણાનિ – અરતિ તન્દી વિજમ્ભિતા આલસિયં ગણસઙ્ગણિકારામતા નિદ્દાસીલતા અનિચ્છયસીલતા ઞાણસ્મિં અકુતૂહલતા મિચ્છાધિમાનો અપરિપુચ્છકતા કાયસ્સ ન સમ્માપરિહારો અસમાહિતચિત્તતા ¶ દુપ્પઞ્ઞાનં પુગ્ગલાનં સેવના પઞ્ઞવન્તાનં અપયિરુપાસના અત્તપરિભવો મિચ્છાવિકપ્પો ¶ વિપરીતાભિનિવેસો કાયદળ્હીબહુલતા અસંવેગસીલતા પઞ્ચ નીવરણાનિ. સઙ્ખેપતો યે વા પન ધમ્મે આસેવતો અનુપ્પન્ના પઞ્ઞા ન ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્ના પરિહાયતિ, ઇતિ ઇમાનિ સમ્મોહકારણાનિ પરિવજ્જન્તેન બાહુસચ્ચે ઝાનાદીસુ ચ યોગો કરણીયો.

તત્થાયં ¶ બાહુસચ્ચસ્સ વિસયવિભાગો – પઞ્ચ ખન્ધા દ્વાદસાયતનાનિ, અટ્ઠારસ ધાતુયો ચત્તારિ સચ્ચાનિ બાવીસતિન્દ્રિયાનિ દ્વાદસપદિકો પટિચ્ચસમુપ્પાદો, તથા સતિપટ્ઠાનાદયો કુસલાદિધમ્મપ્પકારભેદા ચ. યાનિ ચ લોકે અનવજ્જાનિ વિજ્જટ્ઠાનાનિ, યે ચ સત્તાનં હિતસુખવિધાનયોગ્યા બ્યાકરણવિસેસા. ઇતિ એવં પકારં સકલમેવ સુતવિસયં ઉપાયકોસલ્લપુબ્બઙ્ગમાય પઞ્ઞાય સતિવીરિયુપત્થમ્ભકારણાય સાધુકં ઉગ્ગહણસવનધારણપરિચયપરિપુચ્છાહિ ઓગાહેત્વા તત્થ ચ પરેસં પતિટ્ઠપનેન સુતમયા પઞ્ઞા નિબ્બત્તેતબ્બા, તથા ખન્ધાદીનં સભાવધમ્માનં આકારપરિવિતક્કનમુખેન તે નિજ્ઝાનં ખમાપેન્તેન ચિન્તામયા, ખન્ધાદીનંયેવ પન સલક્ખણસામઞ્ઞલક્ખણપરિગ્ગહવસેન લોકિયં પરિઞ્ઞં નિબ્બત્તેન્તેન પુબ્બભાગભાવનાપઞ્ઞા સમ્પાદેતબ્બા. એવઞ્હિ ‘‘નામરૂપમત્તમિદં યથારહં પચ્ચયેહિ ઉપ્પજ્જતિ ચેવ નિરુજ્ઝતિ ચ, ન એત્થ કોચિ કત્તા વા કારેતા વા, હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચં, ઉદયબ્બયપટિપીળનટ્ઠેન દુક્ખં, અવસવત્તનટ્ઠેન અનત્તા’’તિ અજ્ઝત્તિકબાહિરે ધમ્મે નિબ્બિસેસં પરિજાનન્તો તત્થ આસઙ્ગં પજહિત્વા, પરે ચ તત્થ તં જહાપેત્વા કેવલં કરુણાવસેનેવ યાવ ન બુદ્ધગુણા હત્થતલં આગચ્છન્તિ, તાવ યાનત્તયે સત્તે અવતારણપરિપાચનેહિ પતિટ્ઠાપેન્તો, ઝાનવિમોક્ખસમાધિસમાપત્તિયો ચ વસીભાવં પાપેન્તો પઞ્ઞાય અતિવિય મત્થકં પાપુણાતીતિ.

તથા ¶ સમ્માસમ્બોધિયા કતાભિનીહારેન મહાસત્તેન ‘‘કો નુ અજ્જ પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારો ઉપચિતો, કિઞ્ચ મયા કતં પરહિત’’ન્તિ દિવસે દિવસે પચ્ચવેક્ખન્તેન સત્તહિતત્થં ઉસ્સાહો કરણીયો, સબ્બેસમ્પિ સત્તાનં ઉપકારાય અત્તનો કાયં જીવિતઞ્ચ ઓસ્સજ્જિતબ્બં, સબ્બેપિ સત્તા અનોધિસો મેત્તાય કરુણાય ચ ફરિતબ્બા, યા કાચિ ¶ સત્તાનં દુક્ખુપ્પત્તિ, સબ્બા સા અત્તનિ પાટિકઙ્ખિતબ્બા, સબ્બેસઞ્ચ સત્તાનં પુઞ્ઞં અબ્ભનુમોદિતબ્બં, બુદ્ધમહન્તતા અભિણ્હં પચ્ચવેક્ખિતબ્બા, યઞ્ચ કિઞ્ચિ કમ્મં કરોતિ કાયેન વાચાય વા, તં સબ્બં બોધિનિન્નચિત્તપુબ્બઙ્ગમં કાતબ્બં. ઇમિના હિ ઉપાયેન બોધિસત્તાનં અપરિમેય્યો પુઞ્ઞભાગો ઉપચીયતિ. અપિચ સત્તાનં પરિભોગત્થં પરિપાલનત્થઞ્ચ અત્તનો સરીરં જીવિતઞ્ચ પરિચ્ચજિત્વા ખુપ્પિપાસાસીતુણ્હવાતાતપાદિદુક્ખપટિકારો પરિયેસિતબ્બો. યઞ્ચ યથાવુત્તદુક્ખપટિકારજં સુખં અત્તના પટિલભતિ, તથા રમણીયેસુ આરામુય્યાનપાસાદતલાદીસુ, અરઞ્ઞાયતનેસુ ચ કાયચિત્તસન્તાપાભાવેન અભિનિબ્બુતત્તા સુખં વિન્દતિ, યઞ્ચ સુણાતિ બુદ્ધાનુબુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબોધિસત્તાનં દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારભૂતં ઝાનસમાપત્તિસુખં, તં સબ્બં સત્તેસુ અનોધિસો ઉપસંહરતિ. અયં તાવ અસમાહિતભૂમિયં નયો.

સમાહિતો ¶ પન અત્તના યથાનુભૂતં વિસેસાધિગમનિબ્બત્તં પીતિપસ્સદ્ધિસુખં સબ્બસત્તેસુ અધિમુચ્ચતિ, તથા મહતિ સંસારદુક્ખે, તન્નિમિત્તભૂતે ચ કિલેસાભિસઙ્ખારદુક્ખે નિમુગ્ગં સત્તનિકાયં દિસ્વા તત્થપિ છેદનભેદનફાલનપિસનગ્ગિસન્તાપાદિજનિતા દુક્ખા તિબ્બા ખરા કટુકા વેદના નિરન્તરં ચિરકાલં વેદિયન્તે નારકે, અઞ્ઞમઞ્ઞં કુજ્ઝનસન્તાપનવિહેઠનહિંસનપરાધીનતાદીહિ દુક્ખં અનુભવન્તે તિરચ્છાને, જોતિમાલા’કુલસરીરે ઉદ્ધબાહુવિરવન્તે ¶ ઉક્કામુખે ખુપ્પિપાસાદીહિ ડય્હમાને ચ વન્તખેળાદિઆહારે ચ મહાદુક્ખં વેદયમાને પેતે ચ પરિયેટ્ઠિમૂલકં મહન્તં અનયબ્યસનં પાપુણન્તે હત્થચ્છેદાદિકારણયોગેન દુબ્બણ્ણદુદ્દસિકદલિદ્દતાદિભાવેન ખુપ્પિપાસાદિયોગેન બલવન્તેહિ અભિભવનીયતો, પરેસં વહનતો, પરાધીનતો ચ નારકે પેતે તિરચ્છાને ચ અતિસયન્તે અપાયદુક્ખનિબ્બિસેસં દુક્ખં અનુભવન્તે મનુસ્સે ચ તથા વિસયવિસપરિભોગવિક્ખિત્તચિત્તતાય રાગાદિપરિયુટ્ઠાનેન ડય્હમાને વાયુવેગસમુટ્ઠિતજાલાસમિદ્ધસુક્ખકટ્ઠસન્નિપાતે અગ્ગિક્ખન્ધે વિય અનુપસન્તપરિળાહવુત્તિકે અનિહતપરાધીને કામાવચરદેવે ચ મહતા વાયામેન વિદૂરમાકાસં વિગાહિતસકુન્તા વિય, બલવન્તેહિ ખિત્તસરા વિય ચ ‘‘સતિપિ ચિરપ્પવત્તિયં અનચ્ચન્તિકતાય પાતપરિયોસાના અનતિક્કન્તજાતિજરામરણા એવા’’તિ રૂપાવચરારૂપાવચરદેવે ચ ¶ પસ્સન્તેન મેત્તાય કરુણાય ચ અનોધિસો સત્તા ફરિતબ્બા. એવં કાયેન વાચાય મનસા ચ બોધિસમ્ભારે નિરન્તરં ઉપચિનન્તેન ઉસ્સાહો પવત્તેતબ્બો.

અપિચ ‘‘અચિન્તેય્યાપરિમિતવિપુલોળારવિમલનિરુપમનિરુપક્કિલેસગુણનિચયનિદાનભૂતસ્સ બુદ્ધભાવસ્સ ઉસ્સક્કિત્વા સમ્પહંસનયોગ્યં વીરિયં નામ અચિન્તેય્યાનુભાવમેવ. યં ન પચુરજના સોતુમ્પિ સક્કુણન્તિ, પગેવ પટિપજ્જિતું. તથા હિ તિવિધા અભિનીહારચિત્તુપ્પત્તિ, ચતસ્સો બુદ્ધભૂમિયો, ચત્તારિ સઙ્ગહવત્થૂનિ (દી. નિ. ૩.૨૧૦, ૩૧૩; અ. નિ. ૪.૩૨), કરુણોકાસતા, બુદ્ધધમ્મેસુ નિજ્ઝાનક્ખન્તિ, સબ્બધમ્મેસુ નિરુપલેપો, સબ્બસત્તેસુ પુત્તસઞ્ઞા, સંસારદુક્ખેહિ અપરિખેદો, સબ્બદેય્યધમ્મપરિચ્ચાગો, તેન ચ નિરતિમાનતા, અધિસીલસિક્ખાદિઅધિટ્ઠાનં, તત્થ ¶ ચ અચલતા, કુસલકિરિયાસુ પીતિપામોજ્જં, વિવેકનિન્નચિત્તતા, ઝાનાનુયોગો, અનવજ્જસુતેન અતિત્તિ, યથાસુતસ્સ ધમ્મસ્સ પરેસં હિતજ્ઝાસયેન દેસના, સત્તાનં ઞાયે નિવેસનં, આરમ્ભદળ્હતા, ધીરવીરભાવો, પરાપવાદપરાપકારેસુ વિકારાભાવો, સચ્ચાધિટ્ઠાનં, સમાપત્તીસુ વસીભાવો, અભિઞ્ઞાસુ બલપ્પત્તિ, લક્ખણત્તયાવબોધો, સતિપટ્ઠાનાદીસુ અભિયોગેન લોકુત્તરમગ્ગસમ્ભારસમ્ભરણં, નવલોકુત્તરાવક્કન્તી’’તિ એવમાદિકા સબ્બા બોધિસમ્ભારપટિપત્તિ વીરિયાનુભાવેનેવ સમિજ્ઝતીતિ ¶ અભિનીહારતો યાવ મહાબોધિ અનોસ્સજ્જન્તેન સક્કચ્ચં નિરન્તરં વીરિયં સમ્પાદેતબ્બં. સમ્પજ્જમાને ચ વીરિયે ખન્તિઆદયો દાનાદયો ચ સબ્બેપિ બોધિસમ્ભારા તદધીનવુત્તિતાય સમ્પન્ના એવ હોન્તીતિ. ખન્તિઆદીસુપિ ઇમિના નયેન પટિપત્તિ વેદિતબ્બા.

ઇતિ સત્તાનં સુખૂપકરણપરિચ્ચાગેન બહુધા અનુગ્ગહકરણં દાનેન પટિપત્તિ, સીલેન તેસં જીવિતસાપતેય્યદારરક્ખઅભેદપિયહિતવચનાવિહિંસાદિકરણાનિ, નેક્ખમ્મેન નેસં આમિસપટિગ્ગહણધમ્મદાનાદિના અનેકધા હિતચરિયા, પઞ્ઞાય તેસં હિતકરણૂપાયકોસલ્લં, વીરિયેન તત્થ ઉસ્સાહારમ્ભઅસંહીરાનિ, ખન્તિયા તદપરાધસહનં, સચ્ચેન તેસં ¶ અવઞ્ચનતદુપકારકિરિયાસમાદાનાવિસંવાદનાદિ, અધિટ્ઠાનેન તદુપકારકરણે અનત્થસમ્પાતેપિ અચલનં, મેત્તાય તેસં હિતસુખાનુચિન્તનં, ઉપેક્ખાય તેસં ઉપકારાપકારેસુ વિકારાનાપત્તીતિ એવં અપરિમાણે સત્તે આરબ્ભ અનુકમ્પિતસબ્બસત્તસ્સ બોધિસત્તસ્સ પુથુજ્જનેહિ અસાધારણો અપરિમાણો પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારૂપચયો એત્થ પટિપત્તીતિ વેદિતબ્બં. યો ચેતાસં પચ્ચયો વુત્તો, તસ્સ ચ સક્કચ્ચં સમ્પાદનં.

કો વિભાગોતિ દસ ¶ પારમિયો, દસ ઉપપારમિયો, દસ પરમત્થપારમિયોતિ સમત્તિંસ પારમિયો. તત્થ કતાભિનીહારસ્સ બોધિસત્તસ્સ પરહિતકરણાભિનિન્નઆસયપ્પયોગસ્સ કણ્હધમ્મવોકિણ્ણા સુક્કધમ્મા પારમિયો, તેહિ અવોકિણ્ણા સુક્કા ધમ્મા ઉપપારમિયો, અકણ્હા અસુક્કા પરમત્થપારમિયોતિ કેચિ. સમુદાગમનકાલેસુ પૂરિયમાના પારમિયો, બોધિસત્તભૂમિયં પુણ્ણા ઉપપારમિયો, બુદ્ધભૂમિયં સબ્બાકારપરિપુણ્ણા પરમત્થપારમિયો. બોધિસત્તભૂમિયં વા પરહિતકરણતો પારમિયો, અત્તહિતકરણતો ઉપપારમિયો, બુદ્ધભૂમિયં બલવેસારજ્જસમધિગમેન ઉભયહિતપરિપૂરણતો પરમત્થપારમિયોતિ એવં આદિમજ્ઝપરિયોસાનેસુ પણિધાનારમ્ભપરિનિટ્ઠાનેસુ તેસં વિભાગોતિ અપરે. દોસુપસમકરુણાપકતિકાનં ભવસુખવિમુત્તિસુખપરમસુખપ્પત્તાનં પુઞ્ઞૂપચયભેદતો તબ્બિભાગોતિ અઞ્ઞે.

લજ્જાસતિમાનાપસ્સયાનં લોકુત્તરધમ્માધિપતીનં સીલસમાધિપઞ્ઞાગરુકાનં તારિતતરિતતારયિતૂનં અનુબુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસમ્માસમ્બુદ્ધાનં પારમી, ઉપપારમી, પરમત્થપારમીતિ બોધિત્તયપ્પત્તિતો યથાવુત્તવિભાગોતિ કેચિ. ચિત્તપણિધિતો યાવ વચીપણિધિ, તાવ પવત્તા સમ્ભારા પારમિયો, વચીપણિધિતો યાવ કાયપણિધિ, તાવ પવત્તા ઉપપારમિયો, કાયપણિધિતો પભુતિ પરમત્થપારમિયોતિ અપરે. અઞ્ઞે પન ‘‘પરપુઞ્ઞાનુમોદનવસેન પવત્તા સમ્ભારા પારમિયો, પરેસં કારાપનવસેન પવત્તા ઉપપારમિયો, સયં કરણવસેન પવત્તા પરમત્થપારમિયો’’તિ ¶ વદન્તિ. તથા ભવસુખાવહો પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારો પારમી, અત્તનો નિબ્બાનસુખાવહો ઉપપારમી, પરેસં તદુભયસુખાવહો પરમત્થપારમીતિ એકે.

પુત્તદારધનાદિઉપકરણપરિચ્ચાગો ¶ પન દાનપારમી, અત્તનો અઙ્ગપરિચ્ચાગો દાનઉપપારમી, અત્તનો જીવિતપરિચ્ચાગો ¶ દાનપરમત્થપારમી. તથા પુત્તદારાદિકસ્સ તિવિધસ્સપિ હેતુ અવીતિક્કમનવસેન તિસ્સો સીલપારમિયો, તેસુ એવ તિવિધેસુ વત્થૂસુ આલયં ઉપચ્છિન્દિત્વા નિક્ખમનવસેન તિસ્સો નેક્ખમ્મપારમિયો, ઉપકરણઙ્ગજીવિતતણ્હં સમૂહનિત્વા સત્તાનં હિતાહિતવિનિચ્છયકરણવસેન તિસ્સો પઞ્ઞાપારમિયો, યથાવુત્તભેદાનં પરિચ્ચાગાદીનં વાયમનવસેન તિસ્સો વીરિયપારમિયો, ઉપકરણઙ્ગજીવિતન્તરાયકરાનં ખમનવસેન તિસ્સો ખન્તિપારમિયો, ઉપકરણઙ્ગજીવિતહેતુ સચ્ચાપરિચ્ચાગવસેન તિસ્સો સચ્ચપારમિયો, દાનાદિપારમિયો અકુપ્પાધિટ્ઠાનવસેનેવ સમિજ્ઝન્તીતિ ઉપકરણાદિવિનાસેપિ અચલાધિટ્ઠાનવસેન તિસ્સો અધિટ્ઠાનપારમિયો, ઉપકરણાદિઉપઘાતકેસુપિ સત્તેસુ મેત્તાય અવિજહનવસેન તિસ્સો મેત્તાપારમિયો, યથાવુત્તવત્થુત્તયસ્સ ઉપકારાપકારેસુ સત્તસઙ્ખારેસુ મજ્ઝત્તતાપટિલાભવસેન તિસ્સો ઉપેક્ખાપારમિયોતિ એવમાદિના એતાસં વિભાગો વેદિતબ્બો.

કો સઙ્ગહોતિ એત્થ પન યથા એતા વિભાગતો તિંસવિધાપિ દાનપારમીઆદિભાવતો દસવિધા, એવં દાનસીલખન્તિવીરિયઝાનપઞ્ઞાસભાવેન છબ્બિધા. એતાસુ હિ નેક્ખમ્મપારમી સીલપારમિયા સઙ્ગહિતા તસ્સા પબ્બજ્જાભાવે, નીવરણવિવેકભાવે પન ઝાનપારમિયા, કુસલધમ્મભાવે છહિપિ સઙ્ગહિતા. સચ્ચપારમી સીલપારમિયા એકદેસોયેવ વચીસચ્ચવિરતિસચ્ચપક્ખે, ઞાણસચ્ચપક્ખે પન પઞ્ઞાપારમિયા સઙ્ગહિતા. મેત્તાપારમી ઝાનપારમિયા એવ, ઉપેક્ખાપારમી ઝાનપઞ્ઞાપારમીહિ, અધિટ્ઠાનપારમી સબ્બાહિપિ સઙ્ગહિતાતિ.

એતેસઞ્ચ દાનાદીનં છન્નં ગુણાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્બન્ધાનં પઞ્ચદસયુગળાદીનિ પઞ્ચદસયુગળાદિસાધકાનિ હોન્તિ – સેય્યથિદં? દાનસીલયુગળેન પરહિતાહિતાનં કરણાકરણયુગળસિદ્ધિ, દાનખન્તિયુગળેન ¶ અલોભાદોસયુગળસિદ્ધિ, દાનવીરિયયુગળેન ચાગસુતયુગળસિદ્ધિ, દાનઝાનયુગળેન કામદોસપ્પહાનયુગળસિદ્ધિ, દાનપઞ્ઞાયુગળેન અરિયયાનધુરયુગળસિદ્ધિ, સીલખન્તિદ્વયેન પયોગાસયસુદ્ધિદ્વયસિદ્ધિ, સીલવીરિયદ્વયેન ભાવનાદ્વયસિદ્ધિ, સીલઝાનદ્વયેન દુસ્સીલ્યપરિયુટ્ઠાનપ્પહાનદ્વયસિદ્ધિ, સીલપઞ્ઞાદ્વયેન દાનદ્વયસિદ્ધિ, ખન્તિવીરિયયુગળેન ખમાતેજદ્વયસિદ્ધિ, ખન્તિઝાનયુગળેન ¶ વિરોધાનુરોધપ્પહાનયુગળસિદ્ધિ ¶ , ખન્તિપઞ્ઞાયુગળેન સુઞ્ઞતાખન્તિપટિવેધદુકસિદ્ધિ, વીરિયઝાનદુકેન પગ્ગાહાવિક્ખેપદુકસિદ્ધિ, વીરિયપઞ્ઞાદુકેન સરણદુકસિદ્ધિ, ઝાનપઞ્ઞાદુકેન યાનદુકસિદ્ધિ. દાનસીલખન્તિત્તિકેન લોભદોસમોહપ્પહાનત્તિકસિદ્ધિ, દાનસીલવીરિયત્તિકેન ભોગજીવિતકાયસારાદાનત્તિકસિદ્ધિ, દાનસીલઝાનત્તિકેન પુઞ્ઞકિરિયવત્થુત્તિકસિદ્ધિ, દાનસીલપઞ્ઞાતિકેન આમિસાભયધમ્મદાનત્તિકસિદ્ધીતિ એવં ઇતરેહિપિ તિકેહિ ચતુક્કાદીહિ ચ યથાસમ્ભવં તિકાનિ ચતુક્કાદીનિ ચ યોજેતબ્બાનિ.

એવં છબ્બિધાનમ્પિ પન ઇમાસં પારમીનં ચતૂહિ અધિટ્ઠાનેહિ સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. સબ્બપારમીનં સમૂહસઙ્ગહતો હિ ચત્તારિ અધિટ્ઠાનાનિ. સેય્યથિદં – સચ્ચાધિટ્ઠાનં, ચાગાધિટ્ઠાનં, ઉપસમાધિટ્ઠાનં, પઞ્ઞાધિટ્ઠાનન્તિ. તત્થ અધિતિટ્ઠતિ એતેન, એત્થ વા અધિતિટ્ઠતિ, અધિટ્ઠાનમત્તમેવ વા તન્તિ અધિટ્ઠાનં. સચ્ચઞ્ચ તં અધિટ્ઠાનઞ્ચ, સચ્ચસ્સ વા અધિટ્ઠાનં, સચ્ચં અધિટ્ઠાનં એતસ્સાતિ વા સચ્ચાધિટ્ઠાનં. એવં સેસેસુપિ. તત્થ અવિસેસતો તાવ લોકુત્તરગુણે કતાભિનીહારસ્સ અનુકમ્પિતસબ્બસત્તસ્સ મહાસત્તસ્સ પરિઞ્ઞાનુરૂપં સબ્બપારમિપરિગ્ગહતો સચ્ચાધિટ્ઠાનં, તેસં પટિપક્ખપરિચ્ચાગતો ચાગાધિટ્ઠાનં, સબ્બપારમિતાગુણેહિ ઉપસમતો ઉપસમાધિટ્ઠાનં ¶ , તેહિયેવ પરહિતોપાયકોસલ્લતો પઞ્ઞાધિટ્ઠાનં. વિસેસતો પન ‘‘અત્થિકજનં અવિસંવાદેત્વા દસ્સામી’’તિ પટિજાનતો, પટિઞ્ઞં અવિસંવાદેત્વા દાનતો, દાનં અવિસંવાદેત્વા અનુમોદનતો, મચ્છરિયાદિપટિપક્ખપરિચ્ચાગતો, દેય્યપટિગ્ગાહકદાનદેય્યધમ્મક્ખયેસુ લોભદોસમોહભયવૂપસમતો, યથારહં યથાકાલં યથાવિધાનઞ્ચ દાનતો, પઞ્ઞુત્તરતો ચ કુસલધમ્માનં ચતુરધિટ્ઠાનપદટ્ઠાનં દાનં. તથા સંવરસમાદાનસ્સ અવીતિક્કમતો, દુસ્સીલ્યપરિચ્ચાગતો, દુચ્ચરિતવૂપસમતો, પઞ્ઞુત્તરતો ચ ચતુરધિટ્ઠાનપદટ્ઠાનં સીલં. યથાપટિઞ્ઞં ખમનતો, પરાપરાધવિકપ્પપરિચ્ચાગતો, કોધપરિયુટ્ઠાનવૂપસમતો, પઞ્ઞુત્તરતો ચ ચતુરધિટ્ઠાનપદટ્ઠાના ખન્તિ. પટિઞ્ઞાનુરૂપં પરહિતકરણતો, વિસાદપરિચ્ચાગતો, અકુસલધમ્માનં વૂપસમતો, પઞ્ઞુત્તરતો ચ ચતુરધિટ્ઠાનપદટ્ઠાનં વીરિયં. પટિઞ્ઞાનુરૂપં લોકહિતાનુચિન્તનતો, નીવરણપરિચ્ચાગતો, ચિત્તવૂપસમતો, પઞ્ઞુત્તરતો ચ ચતુરધિટ્ઠાનપદટ્ઠાનં ઝાનં. યથાપટિઞ્ઞં પરહિતૂપાયકોસલ્લતો, અનુપાયકિરિયાપરિચ્ચાગતો ¶ , મોહજપરિળાહવૂપસમતો, સબ્બઞ્ઞુતાપટિલાભતો ચ ચતુરધિટ્ઠાનપદટ્ઠાના પઞ્ઞા.

તત્થ ઞેય્યપટિઞ્ઞાનુવિધાનેહિ સચ્ચાધિટ્ઠાનં, વત્થુકામકિલેસકામપરિચ્ચાગેહિ ચાગાધિટ્ઠાનં, દોસદુક્ખવૂપસમેહિ ઉપસમાધિટ્ઠાનં, અનુબોધપટિવેધેહિ પઞ્ઞાધિટ્ઠાનં. તિવિધસચ્ચપરિગ્ગહિતં ¶ દોસત્તયવિરોધિ સચ્ચાધિટ્ઠાનં, તિવિધચાગપરિગ્ગહિતં દોસત્તયવિરોધિ ચાગાધિટ્ઠાનં, તિવિધવૂપસમપરિગ્ગહિતં દોસત્તયવિરોધિ ઉપસમાધિટ્ઠાનં, તિવિધઞાણપરિગ્ગહિતં દોસત્તયવિરોધિ પઞ્ઞાધિટ્ઠાનં. સચ્ચાધિટ્ઠાનપરિગ્ગહિતાનિ ચાગૂપસમપઞ્ઞાધિટ્ઠાનાનિ અવિસંવાદનતો ¶ , પટિઞ્ઞાનુવિધાનતો ચ. ચાગાધિટ્ઠાનપરિગ્ગહિતાનિ સચ્ચૂપસમપઞ્ઞાધિટ્ઠાનાનિ પટિપક્ખપરિચ્ચાગતો, સબ્બપરિચ્ચાગફલત્તા ચ. ઉપસમાધિટ્ઠાનપરિગ્ગહિતાનિ સચ્ચચાગપઞ્ઞાધિટ્ઠાનાનિ કિલેસપરિળાહૂપસમતો, કામૂપસમતો, કામપરિળાહૂપસમતો ચ. પઞ્ઞાધિટ્ઠાનપરિગ્ગહિતાનિ સચ્ચચાગૂપસમાધિટ્ઠાનાનિ ઞાણપુબ્બઙ્ગમતો, ઞાણાનુપરિવત્તનતો ચાતિ એવં સબ્બાપિ પારમિયો સચ્ચપ્પભાવિતા ચાગપરિબ્યઞ્જિતા ઉપસમોપબ્રૂહિતા પઞ્ઞાપરિસુદ્ધા. સચ્ચઞ્હિ એતાસં જનકહેતુ, ચાગો પરિગ્ગાહકહેતુ, ઉપસમો પરિવુડ્ઢિહેતુ, પઞ્ઞા પારિસુદ્ધિહેતુ. તથા આદિમ્હિ સચ્ચાધિટ્ઠાનં સચ્ચપટિઞ્ઞત્તા, મજ્ઝે ચાગાધિટ્ઠાનં કતપણિધાનસ્સ પરહિતાય અત્તપરિચ્ચાગતો, અન્તે ઉપસમાધિટ્ઠાનં સબ્બૂપસમપરિયોસાનત્તા, આદિમજ્ઝપરિયોસાનેસુ પઞ્ઞાધિટ્ઠાનં તસ્મિં સતિ સમ્ભવતો, અસતિ અભાવતો, યથાપટિઞ્ઞઞ્ચ ભાવતો.

તત્થ મહાપુરિસા અત્તહિતપરહિતકરેહિ ગરુપિયભાવકરેહિ સચ્ચચાગાધિટ્ઠાનેહિ ગિહિભૂતા આમિસદાનેન પરે અનુગ્ગણ્હન્તિ. તથા અત્તહિતપરહિતકરેહિ ગરુપિયભાવકરેહિ ઉપસમપઞ્ઞાધિટ્ઠાનેહિ ચ પબ્બજિતભૂતા ધમ્મદાનેન પરે અનુગ્ગણ્હન્તિ.

તત્થ અન્તિમભવે બોધિસત્તસ્સ ચતુરધિટ્ઠાનપરિપૂરણં. પરિપુણ્ણચતુરધિટ્ઠાનસ્સ હિ ચરિમકભવૂપપત્તીતિ એકે. તત્ર હિ ગબ્ભોક્કન્તિઠિતિઅભિનિક્ખમનેસુ પઞ્ઞાધિટ્ઠાનસમુદાગમેન સતો સમ્પજાનો સચ્ચાધિટ્ઠાનપારિપૂરિયા સમ્પતિજાતો ઉત્તરાભિમુખો સત્તપદવીતિહારેન ગન્ત્વા સબ્બા દિસા ઓલોકેત્વા સચ્ચાનુપરિવત્તિના વચસા ‘‘અગ્ગોહમસ્મિ લોકસ્સ, જેટ્ઠો…પે… સેટ્ઠોહમસ્મિ લોકસ્સા’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૧; મ. નિ. ૩.૨૦૭) તિક્ખત્તું ¶ ¶ સીહનાદં નદિ, ઉપસમાધિટ્ઠાનસમુદાગમેન જિણ્ણાતુરમતપબ્બજિતદસ્સાવિનો ચતુધમ્મપદેસકોવિદસ્સ યોબ્બનારોગ્યજીવિતસમ્પત્તિમદાનં ઉપસમો, ચાગાધિટ્ઠાનસમુદાગમેન મહતો ઞાતિપરિવટ્ટસ્સ હત્થગતસ્સ ચ ચક્કવત્તિરજ્જસ્સ અનપેક્ખપરિચ્ચાગોતિ.

દુતિયે ઠાને અભિસમ્બોધિયં ચતુરધિટ્ઠાનં પરિપુણ્ણન્તિ કેચિ. તત્થ હિ યથાપટિઞ્ઞં સચ્ચાધિટ્ઠાનસમુદાગમેન ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં અભિસમયો, તતો હિ સચ્ચાધિટ્ઠાનં પરિપુણ્ણં. ચાગાધિટ્ઠાનસમુદાગમેન ¶ સબ્બકિલેસોપક્કિલેસપરિચ્ચાગો, તતો હિ ચાગાધિટ્ઠાનં પરિપુણ્ણં. ઉપસમાધિટ્ઠાનસમુદાગમેન પરમૂપસમસમ્પત્તિ, તતો હિ ઉપસમાધિટ્ઠાનં પરિપુણ્ણં. પઞ્ઞાધિટ્ઠાનસમુદાગમેન અનાવરણઞાણપટિલાભો, તતો હિ પઞ્ઞાધિટ્ઠાનં પરિપુણ્ણન્તિ, તં અસિદ્ધં અભિસમ્બોધિયાપિ પરમત્થભાવતો.

તતિયે ઠાને ધમ્મચક્કપ્પવત્તને (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૩; પટિ. મ. ૨.૩૦) ચતુરધિટ્ઠાનં પરિપુણ્ણન્તિ અઞ્ઞે. તત્થ હિ સચ્ચાધિટ્ઠાનસમુદાગતસ્સ દ્વાદસહિ આકારેહિ અરિયસચ્ચદેસનાય સચ્ચાધિટ્ઠાનં પરિપુણ્ણં, ચાગાધિટ્ઠાનસમુદાગતસ્સ સદ્ધમ્મમહાયાગકરણેન ચાગાધિટ્ઠાનં પરિપુણ્ણં. ઉપસમાધિટ્ઠાનસમુદાગતસ્સ સયં ઉપસન્તસ્સ પરેસં ઉપસમનેન ઉપસમાધિટ્ઠાનં પરિપુણ્ણં, પઞ્ઞાધિટ્ઠાનસમુદાગતસ્સ વિનેય્યાનં આસયાદિપરિજાનનેન પઞ્ઞાધિટ્ઠાનં પરિપુણ્ણન્તિ, તદપિ અસિદ્ધં અપરિયોસિતત્તા બુદ્ધકિચ્ચસ્સ.

ચતુત્થે ઠાને પરિનિબ્બાને ચતુરધિટ્ઠાનપરિપુણ્ણન્તિ અપરે. તત્ર હિ પરિનિબ્બુતત્તા પરમત્થસચ્ચસમ્પત્તિયા સચ્ચાધિટ્ઠાનપરિપૂરણં, સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગેન ચાગાધિટ્ઠાનપરિપૂરણં, સબ્બસઙ્ખારૂપસમેન ¶ ઉપસમાધિટ્ઠાનપરિપૂરણં, પઞ્ઞાપયોજનપરિનિટ્ઠાનેન પઞ્ઞાધિટ્ઠાનપરિપૂરણન્તિ.

તત્ર મહાપુરિસસ્સ વિસેસેન મેત્તાખેત્તે અભિજાતિયં સચ્ચાધિટ્ઠાનસમુદાગતસ્સ સચ્ચાધિટ્ઠાનપરિપૂરણમભિબ્યત્તં, વિસેસેન કરુણાખેત્તે અભિસમ્બોધિયં પઞ્ઞાધિટ્ઠાનસમુદાગતસ્સ પઞ્ઞાધિટ્ઠાનપરિપૂરણમભિબ્યત્તં, વિસેસેન મુદિતાખેત્તે ધમ્મચક્કપ્પવત્તને (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૩; પટિ. મ. ૨.૩૦) ચાગાધિટ્ઠાનસમુદાગતસ્સ ચાગાધિટ્ઠાનપરિપૂરણમભિબ્યત્તં, વિસેસેન ઉપેક્ખાખેત્તે પરિનિબ્બાને ઉપસમાધિટ્ઠાનસમુદાગતસ્સ ઉપસમાધિટ્ઠાનપરિપૂરણમભિબ્યત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

તત્રપિ ¶ સચ્ચાધિટ્ઠાનસમુદાગતસ્સ સંવાસેન સીલં વેદિતબ્બં, ચાગાધિટ્ઠાનસમુદાગતસ્સ સંવોહારેન સોચેય્યં વેદિતબ્બં, ઉપસમાધિટ્ઠાનસમુદાગતસ્સ આપદાસુ થામો વેદિતબ્બો, પઞ્ઞાધિટ્ઠાનસમુદાગતસ્સ સાકચ્છાય પઞ્ઞા વેદિતબ્બા. એવં સીલાજીવચિત્તદિટ્ઠિવિસુદ્ધિયો વેદિતબ્બા.

તથા ¶ સચ્ચાધિટ્ઠાનસમુદાગમેન દોસા અગતિં ન ગચ્છતિ અવિસંવાદનતો, ચાગાધિટ્ઠાનસમુદાગમેન લોભા અગતિં ન ગચ્છતિ અનભિસઙ્ગતો, ઉપસમાધિટ્ઠાનસમુદાગમેન ભયા અગતિં ન ગચ્છતિ અનપરાધતો, પઞ્ઞાધિટ્ઠાનસમુદાગમેન મોહા અગતિં ન ગચ્છતિ યથાભૂતાવબોધતો.

તથા પઠમેન અદુટ્ઠો અધિવાસેતિ, દુતિયેન અલુદ્ધો પટિસેવતિ, તતિયેન અભીતો પરિવજ્જેતિ, ચતુત્થેન અસમ્મૂળ્હો વિનોદેતિ. પઠમેન નેક્ખમ્મસુખપ્પત્તિ, ઇતરેહિ પવિવેકઉપસમસમ્બોધિસુખપ્પત્તિયો હોન્તીતિ દટ્ઠબ્બા. તથા વિવેકજપીતિસુખસમાધિજપીતિસુખઅપ્પીતિજકાયસુખસતિપારિસુદ્ધિજઉપેક્ખાસુખપ્પત્તિયો એતેહિ ચતૂહિ યથાક્કમં હોન્તીતિ. એવમનેકગુણાનુબન્ધેહિ ચતૂહિ અધિટ્ઠાનેહિ સબ્બપારમિસમૂહસઙ્ગહો વેદિતબ્બો. યથા ચ ચતૂહિ અધિટ્ઠાનેહિ સબ્બપારમિસઙ્ગહો, એવં કરુણાપઞ્ઞાહિપીતિ દટ્ઠબ્બં. સબ્બોપિ ¶ હિ બોધિસમ્ભારો કરુણાપઞ્ઞાહિ સઙ્ગહિતો. કરુણાપઞ્ઞાપરિગ્ગહિતા હિ દાનાદિગુણા મહાબોધિસમ્ભારા ભવન્તિ બુદ્ધત્તસિદ્ધિપરિયોસાનાતિ એવમેતાસં સઙ્ગહો વેદિતબ્બો.

કો સમ્પાદનૂપાયોતિ સકલસ્સાપિ પુઞ્ઞાદિસમ્ભારસ્સ સમ્માસમ્બોધિં, ઉદ્દિસ્સ અનવસેસસમ્ભરણં અવેકલ્લકારિતાયોગેન, તત્થ ચ સક્કચ્ચકારિતા આદરબહુમાનયોગેન, સાતચ્ચકારિતા નિરન્તરપયોગેન, ચિરકાલાદિયોગો ચ અન્તરા અવોસાનાપજ્જનેનાતિ ચતુરઙ્ગયોગો એતાસં સમ્પાદનૂપાયો. અપિચ સમાસતો કતાભિનીહારસ્સ અત્તનિ સિનેહસ્સ પરિયાદાનં, પરેસુ ચ સિનેહસ્સ પરિવડ્ઢનં એતાસં સમ્પાદનૂપાયો. સમ્માસમ્બોધિસમધિગમાય હિ કતમહાપણિધાનસ્સ મહાસત્તસ્સ યાથાવતો પરિજાનનેન સબ્બેસુ ધમ્મેસુ અનુપલિત્તસ્સ અત્તનિ સિનેહો પરિક્ખયં પરિયાદાનં ગચ્છતિ, મહાકરુણાસમાયોગવસેન પન પિયે પુત્તે વિય સબ્બસત્તે સમ્પસ્સમાનસ્સ તેસુ મેત્તાસિનેહો પરિવડ્ઢતિ. તતો ચ તંતદાવત્થાનુરૂપમત્તપરસન્તાનેસુ ¶ લોભદોસમોહવિગમેન વિદૂરીકતમચ્છરિયાદિબોધિસમ્ભારપટિપક્ખો મહાપુરિસો દાનપિયવચનઅત્થચરિયાસમાનત્તતાસઙ્ખાતેહિ ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ (દી. નિ. ૩.૨૧૦; અ. નિ. ૪.૩૨) ચતુરધિટ્ઠાનાનુગતેહિ અચ્ચન્તં જનસ્સ સઙ્ગહકરણવસેન ઉપરિ યાનત્તયે અવતારણં પરિપાચનઞ્ચ કરોતિ. મહાસત્તાનઞ્હિ મહાપઞ્ઞા મહાકરુણા ચ દાનેન અલઙ્કતા; દાનં પિયવચનેન; પિયવચનં અત્થચરિયાય; અત્થચરિયા સમાનત્તતાય અલઙ્કતા સઙ્ગહિતા ચ. સબ્બભૂતત્તભૂતસ્સ હિ બોધિસત્તસ્સ સબ્બત્થ સમાનસુખદુક્ખતાય સમાનત્તતાસિદ્ધિ. બુદ્ધભૂતો પન તેહેવ સઙ્ગહવત્થૂહિ ચતુરધિટ્ઠાનપરિપૂરિતાભિબુદ્ધેહિ જનસ્સ અચ્ચન્તિકસઙ્ગહકરણેન અભિવિનયનં કરોતિ. દાનઞ્હિ ¶ સમ્માસમ્બુદ્ધાનં ચાગાધિટ્ઠાનેન પરિપૂરિતાભિબુદ્ધં ¶ ; પિયવચનં સચ્ચાધિટ્ઠાનેન; અત્થચરિયા પઞ્ઞાધિટ્ઠાનેન; સમાનત્તતા ઉપસમાધિટ્ઠાનેન પરિપૂરિતાભિબુદ્ધા. તથાગતાનઞ્હિ સબ્બસાવકપચ્ચેકબુદ્ધેહિ સમાનત્તતા પરિનિબ્બાને. તત્ર હિ તેસં અવિસેસતો એકીભાવો. તેનેવાહ ‘‘નત્થિ વિમુત્તિયા નાનત્ત’’ન્તિ.

હોન્તિ ચેત્થ –

‘‘સચ્ચો ચાગી ઉપસન્તો, પઞ્ઞવા અનુકમ્પકો,

સમ્ભતસબ્બસમ્ભારો, કં નામત્થં ન સાધયે.

મહાકારુણિકો સત્થા, હિતેસી ચ ઉપેક્ખકો,

નિરપેક્ખો ચ સબ્બત્થ, અહો અચ્છરિયો જિનો.

વિરત્તો સબ્બધમ્મેસુ, સત્તેસુ ચ ઉપેક્ખકો,

સદા સત્તહિતે યુત્તો, અહો અચ્છરિયો જિનો.

સબ્બદા સબ્બસત્તાનં, હિતાય ચ સુખાય ચ,

ઉય્યુત્તો અકિલાસૂ ચ, અહો અચ્છરિયો જિનો’’તિ. (ચરિયા. અટ્ઠ. ૩૨૦ પકિણ્ણકકથા);

કિત્તકેન કાલેન સમ્પાદનન્તિ હેટ્ઠિમેન તાવ પરિચ્છેદેન ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ, મજ્ઝિમેન અટ્ઠાસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ, ઉપરિમેન સોળસાસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ, એતે ચ ¶ ભેદા યથાક્કમં પઞ્ઞાધિકસદ્ધાધિકવીરિયાધિકવસેન ઞાતબ્બા. પઞ્ઞાધિકાનઞ્હિ સદ્ધા મન્દા હોતિ, પઞ્ઞા તિક્ખા. સદ્ધાધિકાનં પઞ્ઞા મજ્ઝિમા હોતિ, વીરિયાધિકાનં પઞ્ઞા મન્દા. પઞ્ઞાનુભાવેન ચ સમ્માસમ્બોધિ અભિગન્તબ્બાતિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં. અવિસેસેન પન વિમુત્તિપરિપાચનીયાનં ધમ્માનં તિક્ખમજ્ઝિમમુદુભાવેન તયોપેતે ભેદા યુત્તાતિ વદન્તિ. તિવિધા હિ બોધિસત્તા અભિનીહારક્ખણે ¶ ભવન્તિ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂવિપઞ્ચિતઞ્ઞૂનેય્યભેદેન. તેસુ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સમ્મુખા ચતુપ્પદિકં ગાથં સુણન્તો તતિયપદે અપરિયોસિતેયેવ છઅભિઞ્ઞાહિ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્તું સમત્થુપનિસ્સયો હોતિ, દુતિયો સત્થુ સમ્મુખા ચતુપ્પદિકં ગાથં સુણન્તો અપરિયોસિતેયેવ ચતુત્થપદે છહિ અભિઞ્ઞાહિ અરહત્તં પત્તું સમત્થુપનિસ્સયો હોતિ, ઇતરો ભગવતો સમ્મુખા ચતુપ્પદિકં ગાથં ¶ સુત્વા પરિયોસિતાય ગાથાય છહિ અભિઞ્ઞાહિ અરહત્તં પત્તું સમત્થુપનિસ્સયો ભવતિ. તયોપેતે વિના કાલભેદેન કતાભિનીહારલદ્ધબ્યાકરણા પારમિયો પૂરેન્તા યથાક્કમં યથાવુત્તભેદેન કાલેન સમ્માસમ્બોધિં પાપુણન્તિ. તેસુ તેસુ પન કાલભેદેસુ અપરિપુણ્ણેસુ તે તે મહાસત્તા દિવસે દિવસે વેસ્સન્તરદાનસદિસં દાનં દેન્તાપિ તદનુરૂપે સીલાદિસબ્બપારમિધમ્મે આચિનન્તાપિ અન્તરા બુદ્ધા ભવિસ્સન્તીતિ અકારણમેતં. કસ્મા? ઞાણસ્સ અપરિપચ્ચનતો. પરિચ્છિન્નકાલનિપ્ફાદિતં વિય હિ સસ્સં પરિચ્છિન્નકાલે પરિનિપ્ફાદિતા સમ્માસમ્બોધિ. તદન્તરા પન સબ્બુસ્સાહેન વાયમન્તેનાપિ ન સક્કા પાપુણિતુન્તિ પારમિપારિપૂરી યથાવુત્તકાલવિસેસં વિના ન સમ્પજ્જતીતિ વેદિતબ્બં.

કો આનિસંસોતિ યે તે કતાભિનીહારાનં બોધિસત્તાનં –

‘‘એવં સબ્બઙ્ગસમ્પન્ના, બોધિયા નિયતા નરા;

સંસરં દીઘમદ્ધાનં, કપ્પકોટિસતેહિપિ;

અવીચિમ્હિ નુપ્પજ્જન્તિ, તથા લોકન્તરેસુ ચા’’તિ. આદિના (અભિ. અટ્ઠ. ૧.નિદાનકથા; અપ. અટ્ઠ. ૧.દૂરેનિદાનકથા; જા. અટ્ઠ. ૧.દૂરેનિદાનકથા; બુ. વં. અટ્ઠ. ૨૭.દૂરેનિદાનકથા; ચરિયા. અટ્ઠ. પકિણ્ણકકથા) –

અટ્ઠારસ અભબ્બટ્ઠાનાનુપગમનપ્પકારા આનિસંસા સંવણ્ણિતા. યે ચ ‘‘સતો ¶ સમ્પજાનો આનન્દ બોધિસત્તો તુસિતાકાયા ચવિત્વા ¶ માતુકુચ્છિં ઓક્કમી’’તિઆદિના (મ. નિ. ૩.૧૯૯) સોળસ અચ્છરિયબ્ભુતધમ્મપ્પકારા, યે ચ ‘‘સીતં બ્યપગતં હોતિ, ઉણ્હઞ્ચ ઉપસમ્મતી’’તિઆદિના (બુ. વં. ૮૩), ‘‘જાયમાને ખો સારિપુત્ત બોધિસત્તે અયં દસસહસ્સિલોકધાતુ સઙ્કમ્પતિ સમ્પકમ્પતિ સમ્પવેધતી’’તિઆદિના ચ દ્વત્તિંસ પુબ્બનિમિત્તપ્પકારા, યે વા પનઞ્ઞેપિ ‘‘બોધિસત્તાનં અધિપ્પાયસમિજ્ઝનં કમ્માદીસુ વસીભાવો’’તિ એવમાદયો તત્થ તત્થ જાતકબુદ્ધવંસાદીસુ દસ્સિતપ્પકારા આનિસંસા, તે સબ્બેપિ એતાસં આનિસંસા, તથા યથાનિદસ્સિતભેદા અલોભાદોસાદિગુણયુગળાદયો ચાતિ વેદિતબ્બા.

કિં ¶ ફલન્તિ સમાસતો તાવ સમ્માસમ્બુદ્ધભાવો એતાસં ફલં, વિત્થારતો પન દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણ- (દી. નિ. ૨.૨૪ આદયો; ૩.૧૬૮ આદયો; મ. નિ. ૨.૩૮૫) અસીતિઅનુબ્યઞ્જનબ્યામપ્પભાદિઅનેકગુણગણસમુજ્જલરૂપકાયસમ્પત્તિઅધિટ્ઠાના દસબલચતુવેસારજ્જછઅસાધારણઞાણઅટ્ઠારસાવેણિકબુદ્ધધમ્મ- (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૩૦૫; મૂલટી. ૨.સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના) -પભુતિઅનેકસતસહસ્સગુણસમુદયોપસોભિની ધમ્મકાયસિરી, યાવતા પન બુદ્ધગુણા યે અનેકેહિપિ કપ્પેહિ સમ્માસમ્બુદ્ધેનાપિ વાચાય પરિયોસાપેતું ન સક્કા, ઇદં એતાસં ફલન્તિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન બુદ્ધવંસચરિયાપિટકજાતકમહાપદાનસુત્તાદીનં વસેન વેદિતબ્બો.

યથાવુત્તાય પટિપદાય યથાવુત્તવિભાગાનં પારમીનં પૂરિતભાવં સન્ધાયાહ ‘‘સમતિંસ પારમિયો પૂરેત્વા’’તિ. સતિપિ મહાપરિચ્ચાગાનં દાનપારમિભાવે પરિચ્ચાગવિસેસભાવદસ્સનત્થઞ્ચેવ સુદુક્કરભાવદસ્સનત્થઞ્ચ ¶ ‘‘પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે’’તિ વિસું ગહણં, તતોયેવ ચ અઙ્ગપરિચ્ચાગતો વિસું નયનપરિચ્ચાગગ્ગહણં, પરિગ્ગહપરિચ્ચાગભાવસામઞ્ઞેપિ ધનરજ્જપરિચ્ચાગતો પુત્તદારપરિચ્ચાગગ્ગહણઞ્ચ કતં. ગતપચ્ચાગતિકવત્તસઙ્ખાતાય પુબ્બભાગપટિપદાય સદ્ધિં અભિઞ્ઞાસમાપત્તિનિપ્ફાદનં પુબ્બયોગો. દાનાદીસુયેવ સાતિસયપટિપત્તિનિપ્ફાદનં પુબ્બચરિયા, યા ચરિયાપિટકસઙ્ગહિતા. અભિનીહારો પુબ્બયોગો, દાનાદિપટિપત્તિ, કાયવિવેકવસેન એકચરિયા વા પુબ્બચરિયાતિ કેચિ. દાનાદીનઞ્ચેવ અપ્પિચ્છતાદીનઞ્ચ સંસારનિબ્બાનેસુ ¶ આદીનવાનિસંસાદીનઞ્ચ વિભાવનવસેન સત્તાનં બોધિત્તયે પતિટ્ઠાપનપરિપાચનવસેન પવત્તા કથા ધમ્મક્ખાનં. ઞાતીનં અત્થચરિયા ઞાતત્થચરિયા, સાપિ કરુણાયનવસેનેવ. આદિ-સદ્દેન લોકત્થચરિયાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. કમ્મસ્સકતાઞાણવસેન, અનવજ્જકમ્માયતનવિજ્જાટ્ઠાનપરિચયવસેન, ખન્ધાયતનાદિપરિચયવસેન, લક્ખણત્તયતીરણવસેન ચ ઞાણચારો બુદ્ધિચરિયા, સા પન અત્થતો પઞ્ઞાપારમીયેવ, ઞાણસમ્ભારદસ્સનત્થં વિસું ગહણં. કોટિન્તિ પરિયન્તો, ઉક્કંસોતિ અત્થો. ચત્તારો સતિપટ્ઠાને ભાવેત્વા બ્રૂહેત્વાતિ સમ્બન્ધો. તત્થ ભાવેત્વાતિ ઉપ્પાદેત્વા. બ્રૂહેત્વાતિ વડ્ઢેત્વા. સતિપટ્ઠાનાદિગ્ગહણેન આગમનપટિપદં મત્થકં પાપેત્વા દસ્સેતિ, વિપસ્સનાસહગતા એવ વા સતિપટ્ઠાનાદયો દટ્ઠબ્બા. એત્થ ચ ‘‘યેન અભિનીહારેના’’તિઆદિના આગમનપટિપદાય આદિં દસ્સેતિ, ‘‘દાનપારમી’’તિઆદિના મજ્ઝં, ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાને’’તિઆદિના પરિયોસાનન્તિ વેદિતબ્બં.

સમ્પતિજાતોતિ હત્થતો મુચ્ચિત્વા મુહુત્તજાતો, ન માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તમત્તો. નિક્ખન્તમત્તઞ્હિ ¶ મહાસત્તં પઠમં બ્રહ્માનો સુવણ્ણજાલેન પટિગ્ગણ્હિંસુ, તેસં હત્થતો ચત્તારો મહારાજાનો અજિનપ્પવેણિયા, તેસં હત્થતો મનુસ્સા દુકૂલચુમ્બટકેન પટિગ્ગણ્હિંસુ, મનુસ્સાનં હત્થતો મુઞ્ચિત્વા પથવિયં પતિટ્ઠિતોતિ યથાહ ¶ ભગવા મહાપદાનદેસનાયં. સેતમ્હિ છત્તેતિ દિબ્બસેતચ્છત્તે. અનુહીરમાનેતિ ધારિયમાને. એત્થ ચ છત્તગ્ગહણેનેવ ખગ્ગાદીનિ પઞ્ચ કકુધભણ્ડાનિપિ (જા. ૨.૧૯.૭૨) વુત્તાનેવાતિ વેદિતબ્બં. ખગ્ગતાલવણ્ટમોરહત્થકવાળબીજનીઉણ્હીસપટ્ટાપિ હિ છત્તેન સહ તદા ઉપટ્ઠિતા અહેસું. છત્તાદીનિયેવ ચ તદા પઞ્ઞાયિંસુ, ન છત્તાદિગાહકા. સબ્બા ચ દિસાતિ દસપિ દિસા. નયિદં સબ્બદિસાવિલોકનં સત્તપદવીતિહારુત્તરકાલં દટ્ઠબ્બં. મહાસત્તો હિ મનુસ્સાનં હત્થતો મુચ્ચિત્વા પુરત્થિમદિસં ઓલોકેસિ, તત્થ દેવમનુસ્સા ગન્ધમાલાદીહિ પૂજયમાના ‘‘મહાપુરિસ ઇધ તુમ્હેહિ સદિસોપિ નત્થિ, કુતો ઉત્તરિતરો’’તિ આહંસુ. એવં ચતસ્સો દિસા, ચતસ્સો અનુદિસા, હેટ્ઠા, ઉપરીતિ સબ્બા દિસા અનુવિલોકેત્વા સબ્બત્થ અત્તના સદિસં અદિસ્વા ‘‘અયં ઉત્તરા દિસા’’તિ તત્થ સત્તપદવીતિહારેન ¶ અગમાસિ. આસભિન્તિ ઉત્તમં. અગ્ગોતિ સબ્બપઠમો. જેટ્ઠો સેટ્ઠોતિ ચ તસ્સેવ વેવચનં. અયમન્તિમા જાતિ, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવોતિ ઇમસ્મિં અત્તભાવે પત્તબ્બં અરહત્તં બ્યાકાસિ.

‘‘અનેકેસં વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેના’’તિ સઙ્ખિત્તેન વુત્તમત્થં ‘‘યઞ્હી’’તિઆદિના વિત્થારતો દસ્સેતિ. તત્થ એત્થાતિ –

‘‘અનેકસાખઞ્ચ સહસ્સમણ્ડલં,

છત્તં મરૂ ધારયુમન્તલિક્ખે;

સુવણ્ણદણ્ડા વીતિપતન્તિ ચામરા,

ન દિસ્સરે ચામરછત્તગાહકા’’તિ. (સુ. નિ. ૬૯૩);

ઇમિસ્સા ગાથાય. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ સબ્બત્થ અપ્પટિહતચારતાય અનાવરણઞાણન્તિ આહ ‘‘સબ્બઞ્ઞુતાનાવરણઞાણપટિલાભસ્સા’’તિ. ‘‘તથા અયં ભગવાપિ ગતો…પે… પુબ્બનિમિત્તભાવેના’’તિ એતેન અભિજાતિયં ધમ્મતાવસેન ઉપ્પજ્જનવિસેસા ¶ સબ્બબોધિસત્તાનં સાધારણાતિ દસ્સેતિ. પારમિતાનિસ્સન્દા હિ તેતિ.

વિક્કમીતિ અગમાસિ. મરૂતિ દેવા. સમાતિ વિલોકનસમતાય સમા સદિસિયો. મહાપુરિસો હિ યથા એકં દિસં વિલોકેસિ, એવં સેસા દિસાપિ, ન કત્થચિ વિલોકને વિબન્ધો ¶ તસ્સ અહોસીતિ. સમાતિ વા વિલોકેતું યુત્તાતિ અત્થો. ન હિ તદા બોધિસત્તસ્સ વિરૂપબીભચ્છવિસમરૂપાનિ વિલોકેતું અયુત્તાનિ દિસાસુ ઉપટ્ઠહન્તીતિ.

‘‘એવં તથાગતો’’તિ કાયગમનટ્ઠેન ગત-સદ્દેન તથાગત-સદ્દં નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ ઞાણગમનટ્ઠેન તં દસ્સેતું ‘‘અથ વા’’તિઆદિમાહ. તત્થ નેક્ખમ્મેનાતિ અલોભપ્પધાનેન કુસલચિત્તુપ્પાદેન. કુસલા હિ ધમ્મા ઇધ નેક્ખમ્મં, ન પબ્બજ્જાદયો, ‘‘પઠમજ્ઝાનેના’’તિ ચ વદન્તિ. પહાયાતિ પજહિત્વા. ગતો અધિગતો, પટિપન્નો ઉત્તરિવિસેસન્તિ અત્થો. પહાયાતિ વા પહાનહેતુ, પહાનલક્ખણં વા. હેતુલક્ખણત્થો હિ અયં પહાય-સદ્દો. ‘‘કામચ્છન્દાદિપ્પહાનહેતુકં ગતો’’તિ હેત્થ વુત્તં ગમનં અવબોધો, પટિપત્તિ એવ વા. કામચ્છન્દાદિપ્પહાનેન ચ તં લક્ખીયતિ. એસ નયો ‘‘પદાલેત્વા’’તિઆદીસુપિ. અબ્યાપાદેનાતિ મેત્તાય. આલોકસઞ્ઞાયાતિ વિભૂતં કત્વા મનસિકરણેન ઉપટ્ઠિતઆલોકસઞ્જાનનેન ¶ . અવિક્ખેપેનાતિ સમાધિના. ધમ્મવવત્થાનેનાતિ કુસલાદિધમ્માનં યાથાવવિનિચ્છયેન, ‘‘સપ્પચ્ચયનામરૂપવવત્થાનેના’’તિપિ વદન્તિ.

એવં કામચ્છન્દાદિનીવરણપ્પહાનેન ‘‘અભિજ્ઝં લોકે પહાયા’’તિઆદિના (વિભ. ૫૦૮) વુત્તાય પઠમજ્ઝાનસ્સ પુબ્બભાગપટિપદાય ભગવતો તથાગતભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સહ ઉપાયેન અટ્ઠહિ સમાપત્તીહિ, અટ્ઠારસહિ ચ મહાવિપસ્સનાહિ તં દસ્સેતું ‘‘ઞાણેના’’તિઆદિમાહ. નામરૂપપરિગ્ગહકઙ્ખાવિતરણાનઞ્હિ વિબન્ધભૂતસ્સ મોહસ્સ દૂરીકરણેન ઞાતપરિઞ્ઞાયં ¶ ઠિતસ્સ અનિચ્ચસઞ્ઞાદયો સિજ્ઝન્તિ, તથા ઝાનસમાપત્તીસુ અભિરતિનિમિત્તેન પામોજ્જેન, તત્થ અનભિરતિયા વિનોદિતાય ઝાનાદિ સમધિગમોતિ સમાપત્તિવિપસ્સનાનં અરતિવિનોદનઅવિજ્જાપદાલનાદિ ઉપાયો, ઉપ્પટિપાટિનિદ્દેસો પન નીવરણસભાવાય અવિજ્જાય હેટ્ઠા નીવરણેસુપિ સઙ્ગહદસ્સનત્થન્તિ દટ્ઠબ્બં. સમાપત્તિવિહારપ્પવેસવિબન્ધનેન નીવરણાનિ કવાટસદિસાનીતિ આહ ‘‘નીવરણકવાટં ઉગ્ઘાટેત્વા’’તિ. ‘‘રત્તિં વિતક્કેત્વા વિચારેત્વા દિવા કમ્મન્તે પયોજેતી’’તિ વુત્તટ્ઠાને વિય વિતક્કવિચારા ધૂમાયનાતિ અધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘વિતક્કવિચારધૂમ’’ન્તિ. કિઞ્ચાપિ પઠમજ્ઝાનૂપચારેયેવ ચ દુક્ખં, ચતુત્થજ્ઝાનૂપચારેયેવ સુખં પહીયતિ, અતિસયપ્પહાનં પન સન્ધાયાહ ‘‘ચતુત્થજ્ઝાનેન સુખદુક્ખં પહાયા’’તિ.

અનિચ્ચસ્સ, અનિચ્ચન્તિ અનુપસ્સના અનિચ્ચાનુપસ્સના, તેભૂમકધમ્માનં અનિચ્ચતં ગહેત્વા પવત્તાય વિપસ્સનાયેતં નામં. નિચ્ચસઞ્ઞન્તિ સઙ્ખતધમ્મે ‘‘નિચ્ચા, સસ્સતા’’તિ એવં પવત્તમિચ્છાસઞ્ઞં ¶ , સઞ્ઞાસીસેન દિટ્ઠિચિત્તાનમ્પિ ગહણં દટ્ઠબ્બં. એસ નયો ઇતો પરેસુપિ. નિબ્બિદાનુપસ્સનાયાતિ સઙ્ખારેસુ નિબ્બિજ્જનાકારેન પવત્તાય અનુપસ્સનાય. નન્દિન્તિ સપ્પીતિકતણ્હં. તથા વિરાગાનુપસ્સનાયાતિ વિરજ્જનાકારેન પવત્તાય અનુપસ્સનાય. નિરોધાનુપસ્સનાયાતિ સઙ્ખારાનં નિરોધસ્સ અનુપસ્સનાય. ‘‘તે સઙ્ખારા નિરુજ્ઝન્તિયેવ, આયતિં સમુદયવસેન ન ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ એવં વા અનુપસ્સના નિરોધાનુપસ્સના. તેનેવાહ ‘‘નિરોધાનુપસ્સનાય નિરોધેતિ, નો સમુદેતી’’તિ. મુઞ્ચિતુકમ્યતા હિ અયં બલપ્પત્તાતિ. પટિનિસ્સજ્જનાકારેન ¶ પવત્તા અનુપસ્સના પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના ¶ . પટિસઙ્ખા સન્તિટ્ઠના હિ અયં. આદાનન્તિ નિચ્ચાદિવસેન ગહણં. સન્તતિસમૂહકિચ્ચારમ્મણાનં વસેન એકત્તગ્ગહણં ઘનસઞ્ઞા. આયૂહનં અભિસઙ્ખરણં. અવત્થાવિસેસાપત્તિ વિપરિણામો. ધુવસઞ્ઞન્તિ થિરભાવગ્ગહણં. નિમિત્તન્તિ સમૂહાદિઘનવસેન, સકિચ્ચપરિચ્છેદતાય ચ સઙ્ખારાનં સવિગ્ગહગ્ગહણં. પણિધિન્તિ રાગાદિપણિધિં, સા પનત્થતો તણ્હાનં વસેન સઙ્ખારેસુ નિન્નતા.

અભિનિવેસન્તિ અત્તાનુદિટ્ઠિં. અનિચ્ચદુક્ખાદિવસેન સબ્બધમ્મતીરણં અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સના. સારાદાનાભિનિવેસન્તિ અસારે સારગ્ગહણવિપલ્લાસં. ‘‘ઇસ્સરકુત્તાદિવસેન લોકો સમુપ્પન્નો’’તિ અભિનિવેસો સમ્મોહાભિનિવેસો. કેચિ પન ‘‘અહોસિં નુ ખો અહમતીતમદ્ધાનન્તિઆદિના પવત્તસંસયાપત્તિ સમ્મોહાભિનિવેસો’’તિ વદન્તિ. સઙ્ખારેસુ લેણતાણભાવગ્ગહણં આલયાભિનિવેસો. ‘‘આલયરતા આલયસમુદિતા’’તિ વચનતો આલયો તણ્હા, સાયેવ ચક્ખાદીસુ રૂપાદીસુ ચ અભિનિવિસનવસેન પવત્તિયા આલયાભિનિવેસોતિ કેચિ. ‘‘એવંવિધા સઙ્ખારા પટિનિસ્સજ્જીયન્તી’’તિ પવત્તં ઞાણં પટિસઙ્ખાનુપસ્સના. વટ્ટતો વિગતત્તા વિવટ્ટં નિબ્બાનં, તત્થ આરમ્મણકરણસઙ્ખાતેન અનુપસ્સનેન પવત્તિયા વિવટ્ટાનુપસ્સના ગોત્રભુ. સંયોગાભિનિવેસન્તિ સંયુજ્જનવસેન સઙ્ખારેસુ અભિનિવિસનં. દિટ્ઠેકટ્ઠેતિ દિટ્ઠિયા સહજાતેકટ્ઠે, પહાનેકટ્ઠે ચ. ‘‘ઓળારિકે’’તિ ઉપરિમગ્ગવજ્ઝે કિલેસે અપેક્ખિત્વા ¶ વુત્તં, અઞ્ઞથા દસ્સનપહાતબ્બાપિ દુતિયમગ્ગવજ્ઝેહિ ઓળારિકાતિ. અણુસહગતેતિ અણુભૂતે, ઇદં હેટ્ઠિમમગ્ગવજ્ઝે અપેક્ખિત્વા વુત્તં. સબ્બકિલેસેતિ અવસિટ્ઠસબ્બકિલેસે. ન હિ પઠમાદિમગ્ગેહિ પહીના કિલેસા પુન પહીયન્તીતિ.

કક્ખળત્તં કઠિનભાવો. પગ્ઘરણં દ્રવભાવો. લોકિયવાયુના ભસ્તસ્સ વિય યેન તંતંકલાપસ્સ ઉદ્ધુમાયનં, થમ્ભભાવો વા, તં વિત્થમ્ભનં. વિજ્જમાનેપિ કલાપન્તરભૂતાનં કલાપન્તરભૂતેહિ અસમ્ફુટ્ઠભાવે, તંતંભૂતવિવિત્તતા રૂપપરિયન્તો આકાસોતિ યેસં યો પરિચ્છેદો, તેહિ સો અસમ્ફુટ્ઠોવ, અઞ્ઞથા ભૂતાનં પરિચ્છેદસભાવો ન સિયા બ્યાપીભાવાપત્તિતો ¶ . અબ્યાપિતા હિ અસમ્ફુટ્ઠતાતિ. યસ્મિં ¶ કલાપે ભૂતાનં પરિચ્છેદો, તેહિ અસમ્ફુટ્ઠભાવો અસમ્ફુટ્ઠલક્ખણં. તેનાહ ભગવા આકાસધાતુનિદ્દેસે ‘‘અસમ્ફુટ્ઠં ચતૂહિ મહાભૂતેહી’’તિ (ધ. સ. ૬૩૭).

વિરોધિપચ્ચયસન્નિપાતે વિસદિસુપ્પત્તિ રુપ્પનં. ચેતનાપધાનત્તા સઙ્ખારક્ખન્ધધમ્માનં ચેતનાવસેનેતં વુત્તં ‘‘સઙ્ખારાનં અભિસઙ્ખરણલક્ખણ’’ન્તિ. તથા હિ સુત્તન્તભાજનીયે સઙ્ખારક્ખન્ધવિભઙ્ગે ‘‘ચક્ખુસમ્ફસ્સજા ચેતના’’તિઆદિના (વિભ. ૯૨) ચેતનાવ વિભત્તા, અભિસઙ્ખરણલક્ખણા ચ ચેતના. યથાહ ‘‘તત્થ કતમો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો? કુસલા ચેતના કામાવચરા’’તિઆદિ ¶ (વિભ. ૨૨૬). ફરણં સવિપ્ફારિકતા. અસ્સદ્ધિયેતિ અસ્સદ્ધિયહેતુ, નિમિત્તત્થે ભુમ્મં. એસ નયો ‘‘કોસજ્જે’’તિઆદીસુ. વૂપસમલક્ખણન્તિ કાયચિત્તપરિળાહૂપસમલક્ખણં. લીનુદ્ધચ્ચરહિતે અધિચિત્તે પવત્તમાને પગ્ગહનિગ્ગહસમ્પહંસનેસુ અબ્યાવટતાય અજ્ઝુપેક્ખનં પટિસઙ્ખાનં પક્ખપાતુપચ્છેદતો.

મુસાવાદાદીનં વિસંવાદનાદિકિચ્ચતાય લૂખાનં અપરિગ્ગાહકાનં પટિપક્ખભાવતો પરિગ્ગાહિકા સમ્માવાચા સિનિદ્ધભાવતો સમ્પયુત્તધમ્મે, સમ્માવાચાપચ્ચયસુભાસિતાનં સોતારઞ્ચ પુગ્ગલં પરિગ્ગણ્હાતીતિ સા પરિગ્ગહલક્ખણા સમ્માવાચા. કાયિકકિરિયા કિઞ્ચિ કત્તબ્બં સમુટ્ઠાપેતિ. સયઞ્ચ સમુટ્ઠહનં ઘટનં હોતીતિ સમ્માકમ્મન્તસઙ્ખાતા વિરતિ સમુટ્ઠાનલક્ખણા દટ્ઠબ્બા, સમ્પયુત્તધમ્માનં વા ઉક્ખિપનં સમુટ્ઠાપનં કાયિકકિરિયાય ભારુક્ખિપનં વિય. જીવમાનસ્સ સત્તસ્સ, સમ્પયુત્તધમ્માનં વા જીવિતિન્દ્રિયવુત્તિયા, આજીવસ્સેવ વા સુદ્ધિ વોદાનં. સસમ્પયુત્તધમ્મસ્સ ચિત્તસ્સ સંકિલેસપક્ખે પતિતું અદત્વા સમ્મદેવ પગ્ગણ્હનં પગ્ગહો.

‘‘સઙ્ખારા’’તિ ઇધ ચેતના અધિપ્પેતાતિ વુત્તં ‘‘સઙ્ખારાનં ચેતનાલક્ખણ’’ન્તિ. નમનં આરમ્મણાભિમુખભાવો. આયતનંપવત્તનં. આયતનાનં વસેન હિ આયસઙ્ખાતાનં ચિત્તચેતસિકાનં પવત્તિ. તણ્હાય હેતુલક્ખણન્તિ વટ્ટસ્સ જનકહેતુભાવો, મગ્ગસ્સ પન નિબ્બાનસમ્પાપકત્તન્તિ અયમેવ તેસં વિસેસો.

તથલક્ખણં ¶ અવિપરીતસભાવો. એકરસો અઞ્ઞમઞ્ઞાનતિવત્તનં અનૂનાધિકભાવો. યુગનદ્ધા સમથવિપસ્સનાવ, ‘‘સદ્ધાપઞ્ઞા પગ્ગહાવિક્ખેપા’’તિપિ વદન્તિ.

ખિણોતિ ¶ કિલેસેતિ ખયો, મગ્ગો. અનુપ્પાદપરિયોસાનતાય અનુપ્પાદો, ફલં. પસ્સદ્ધિ કિલેસવૂપસમો.

છન્દસ્સાતિ ¶ કત્તુકમ્યતાછન્દસ્સ. મૂલલક્ખણં પતિટ્ઠાભાવો. સમુટ્ઠાપનલક્ખણં આરમ્મણપટિપાદકતાય સમ્પયુત્તધમ્માનં ઉપ્પત્તિહેતુતા. સમોધાનં વિસયાદિસન્નિપાતેન ગહેતબ્બાકારો, યા ‘‘સઙ્ગતી’’તિ વુચ્ચતિ. સમં સહ ઓદહન્તિ અનેન સમ્પયુત્તધમ્માતિ વા સમોધાનં, ફસ્સો. સમોસરન્તિ સન્નિપતન્તિ એત્થાતિ સમોસરણં. વેદનાય વિના અપ્પવત્તમાના સમ્પયુત્તધમ્મા વેદનાનુભવનનિમિત્તં સમોસટા વિય હોન્તીતિ એવં વુત્તં. ગોપાનસીનં કૂટં વિય સમ્પયુત્તાનં પામોક્ખભાવો પમુખલક્ખણં. તતો, તેસં વા સમ્પયુત્તધમ્માનં ઉત્તરિ પધાનન્તિ તદુત્તરિ. પઞ્ઞુત્તરા હિ કુસલા ધમ્મા. વિમુત્તિયાતિ ફલસ્સ. તઞ્હિ સીલાદિગુણસારસ્સ પરમુક્કંસભાવેન સારં. અયઞ્ચ લક્ખણવિભાગો છધાતુપઞ્ચઝાનઙ્ગાદિવસેન તંતંસુત્તપદાનુસારેન, પોરાણટ્ઠકથાય આગતનયેન ચ કતોતિ દટ્ઠબ્બં. તથા હિ વુત્તોપિ કોચિ ધમ્મો પરિયાયન્તરપ્પકાસનત્થં પુન દસ્સિતો, તતો એવ ચ ‘‘છન્દમૂલકા કુસલા ધમ્મા મનસિકારસમુટ્ઠાના, ફસ્સસમોધાના, વેદનાસમોસરણા’’તિ, ‘‘પઞ્ઞુત્તરા કુસલા ધમ્મા’’તિ, ‘‘વિમુત્તિસારમિદં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ, ‘‘નિબ્બાનોગધઞ્હિ આવુસો બ્રહ્મચરિયં નિબ્બાનપરિયોસાન’’ન્તિ ચ સુત્તપદાનં વસેન ‘‘છન્દસ્સ મૂલલક્ખણ’’ન્તિઆદિ વુત્તં.

તથધમ્મા ¶ નામ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ અવિપરીતસભાવત્તા. તથાનિ તંસભાવત્તા. અવિતથાનિ અમુસાસભાવત્તા. અનઞ્ઞથાનિ અઞ્ઞાકારરહિતત્તા.

જાતિપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠોતિ જાતિપચ્ચયા સમ્ભૂતં હુત્વા સહિતસ્સ અત્તનો પચ્ચયાનુરૂપસ્સ ઉદ્ધં ઉદ્ધં આગતભાવો, અનુપવત્તત્થોતિ અત્થો. અથ વા સમ્ભૂતટ્ઠો ચ સમુદાગતટ્ઠો ચ સમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો, ન જાતિતો જરામરણં ન હોતિ, ન ચ જાતિં વિના અઞ્ઞતો હોતીતિ જાતિપચ્ચયસમ્ભૂતટ્ઠો. ઇત્થઞ્ચ જાતિતો સમુદાગચ્છતીતિ ¶ જાતિપચ્ચયસમુદાગતટ્ઠો. યા યા જાતિ યથા યથા પચ્ચયો હોતિ, તદનુરૂપં પાતુભાવોતિ અત્થો. અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં પચ્ચયટ્ઠોતિ એત્થાપિ ન અવિજ્જા સઙ્ખારાનં પચ્ચયો ન હોતિ, ન ચ અવિજ્જં વિના સઙ્ખારા ઉપ્પજ્જન્તિ. યા યા અવિજ્જા યેસં યેસં સઙ્ખારાનં યથા યથા પચ્ચયો હોતિ, અયં અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં પચ્ચયટ્ઠો, પચ્ચયભાવોતિ અત્થો.

ભગવા ¶ તં જાનાતિ પસ્સતીતિ સમ્બન્ધો. તેનાતિ ભગવતા. તં વિભજ્જમાનન્તિ યોજેતબ્બં. તન્તિ રૂપાયતનં. ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદીતિ આદિ-સદ્દેન મજ્ઝત્તં સઙ્ગણ્હાતિ, તથા અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નપરિત્તઅજ્ઝત્તબહિદ્ધાતદુભયાદિભેદં. લબ્ભમાનકપદવસેનાતિ ‘‘રૂપાયતનં દિટ્ઠં સદ્દાયતનં સુતં ગન્ધાયતનં રસાયતનં ફોટ્ઠબ્બાયતનં મુતં, સબ્બં રૂપં મનસા વિઞ્ઞાત’’ન્તિ (ધ. સ. ૯૬૬) વચનતો દિટ્ઠપદઞ્ચ વિઞ્ઞાતપદઞ્ચ રૂપારમ્મણે લબ્ભતિ. ‘‘રૂપારમ્મણં ઇટ્ઠં અનિટ્ઠં મજ્ઝત્તં પરિત્તં અતીતં અનાગતં પચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં બહિદ્ધા દિટ્ઠં વિઞ્ઞાતં રૂપં રૂપાયતનં રૂપધાતુ વણ્ણનિભા સનિદસ્સનં સપ્પટિઘં નીલં પીતક’’ન્તિ એવમાદીહિ અનેકેહિ નામેહિ. ‘‘તેરસહિ વારેહી’’તિ રૂપકણ્ડે (ધ. સ. ૬૧૪ આદયો) આગતે તેરસ નિદ્દેસવારે સન્ધાયાહ. એકેકસ્મિઞ્ચ વારે ચતુન્નં ચતુન્નં વવત્થાપનનયાનં વસેન ‘‘દ્વિપઞ્ઞાસાય ¶ નયેહી’’તિ આહ. તથમેવ અવિપરીતદસ્સિતાય, અપ્પટિવત્તિયદેસનતાય ચ. જાનામિ અબ્ભઞ્ઞાસિન્તિ વત્તમાનાતીતકાલેસુ ઞાણપ્પવત્તિદસ્સનેન અનાગતેપિ ઞાણપ્પવત્તિ વુત્તાયેવાતિ દટ્ઠબ્બા. વિદિત-સદ્દો અનામટ્ઠકાલવિસેસો વેદિતબ્બો, ‘‘દિટ્ઠં સુતં મુત’’ન્તિઆદીસુ (ધ. સ. ૯૬૬) વિય. ન ઉપટ્ઠાસીતિ અત્તત્તનિયવસેન ન ઉપગચ્છિ. યથા રૂપારમ્મણાદયો ધમ્મા યંસભાવા યંપકારા ચ, તથા ને પસ્સતિ જાનાતિ ગચ્છતીતિ તથાગતોતિ એવં પદસમ્ભવો વેદિતબ્બો. કેચિ પન ‘‘નિરુત્તિનયેન પિસોદરાદિપક્ખેપેન વા દસ્સી-સદ્દસ્સ લોપં, આગત-સદ્દસ્સ ચાગમં કત્વા તથાગતો’’તિ વણ્ણેન્તિ.

નિદ્દોસતાય અનુપવજ્જં. પક્ખિપિતબ્બાભાવેન અનૂનં. અપનેતબ્બાભાવેન અનધિકં. અત્થબ્યઞ્જનાદિસમ્પત્તિયા સબ્બાકારપરિપુણ્ણં. નો અઞ્ઞથાતિ ‘‘તથેવા’’તિ વુત્તમેવત્થં બ્યતિરેકેન સમ્પાદેતિ. તેન યદત્થં ¶ ભાસિતં, એકન્તેન તદત્થનિપ્ફાદનતો યથા ભાસિતં ભગવતા, તથેવાતિ અવિપરીતદેસનતં દસ્સેતિ. ‘‘ગદત્થો’’તિ એતેન તથં ગદતીતિ તથાગતોતિ દ-કારસ્સ ત-કારો કતો નિરુત્તિનયેનાતિ દસ્સેતિ.

તથા ગતમસ્સાતિ તથાગતો, ગતન્તિ ચ કાયસ્સ વાચાય વા પવત્તીતિ અત્થો. તથાતિ ચ વુત્તે યંતં-સદ્દાનં અબ્યભિચારિસમ્બન્ધિતાય ‘‘યથા’’તિ અયમત્થો ઉપટ્ઠિતોયેવ હોતિ. કાયવચીકિરિયાનઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞાનુલોમેન વચનિચ્છાયં, કાયસ્સ વાચા, વાચાય ચ કાયો સમ્બન્ધીભાવેન ઉપતિટ્ઠતીતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ભગવતો હી’’તિઆદિ. ઇમસ્મિં પન અત્થે તથાવાદિતાય તથાગતોતિ અયમ્પિ અત્થો સિદ્ધો હોતિ. સો પન પુબ્બે પકારન્તરેન દસ્સિતોતિ આહ ‘‘એવં તથાકારિતાય તથાગતો’’તિ.

‘‘તિરિયં ¶ અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસૂ’’તિ એતેન યદેકે ‘‘તિરિયં ¶ વિય ઉપરિ અધો ચ સન્તિ લોકધાતુયો’’તિ વદન્તિ, તં પટિસેધેતિ. દેસનાવિલાસોયેવ દેસનાવિલાસમયો યથા ‘‘પુઞ્ઞમયં, દાનમય’’ન્તિઆદીસુ.

ઉપસગ્ગનિપાતાનં વાચકસદ્દસન્નિધાને તદત્થજોતનભાવેન પવત્તનતો ગત-સદ્દોયેવ અવગતત્થં અતીતત્થઞ્ચ વદતીતિ આહ ‘‘ગતોતિ અવગતો અતીતો’’તિ. અથ વા અભિનીહારતો પટ્ઠાય યાવ સમ્બોધિ, એત્થન્તરે મહાબોધિયાનપટિપત્તિયા હાનઠાનસંકિલેસનિવત્તીનં અભાવતો યથા પણિધાનં, તથા ગતો અભિનીહારાનુરૂપં પટિપન્નોતિ તથાગતો. અથ વા મહિદ્ધિકતાય, પટિસમ્ભિદાનં ઉક્કંસાધિગમેન અનાવરણતાય ચ કત્થચિ પટિઘાતાભાવતો યથા રુચિ, તથા કાયવચીચિત્તાનં ગતાનિ ગમનાનિ પવત્તિયો એતસ્સાતિ તથાગતો. યસ્મા ચ લોકે વિધયુત્તગતપકાર-સદ્દા સમાનત્થા દિસ્સન્તિ, તસ્મા યથા વિધા વિપસ્સીઆદયો ભગવન્તો, અયમ્પિ ભગવા તથા વિધોતિ તથાગતો. યથા યુત્તા ચ તે ભગવન્તો અયમ્પિ ભગવા તથા યુત્તોતિ તથાગતો. અથ વા યસ્મા સચ્ચં તચ્છં તથન્તિ ઞાણસ્સેતં અધિવચનં, તસ્મા તથેન ઞાણેન આગતોતિ તથાગતોતિ. એવમ્પિ તથાગત-સદ્દસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો –

‘‘પહાય ¶ કામાદિમલે યથા ગતા,

સમાધિઞાણેહિ વિપસ્સિઆદયો;

મહેસિનો સક્યમુની જુતિન્ધરો,

તથાગતો તેન તથાગતો મતો.

તથઞ્ચ ધાતાયતનાદિલક્ખણં,

સભાવસામઞ્ઞવિભાગભેદતો;

સયમ્ભુઞાણેન જિનો સમાગતો,

તથાગતો વુચ્ચતિ સક્યપુઙ્ગવો.

તથાનિ ¶ સચ્ચાનિ સમન્તચક્ખુના,

તથા ઇદપ્પચ્ચયતા ચ સબ્બસો;

અનઞ્ઞનેય્યેન યતો વિભાવિતા,

યાથાવતો તેન જિનો તથાગતો.

અનેકભેદાસુપિ ¶ લોકધાતુસુ,

જિનસ્સ રૂપાયતનાદિગોચરે;

વિચિત્તભેદં તથમેવ દસ્સનં,

તથાગતો તેન સમન્તલોચનો.

યતો ચ ધમ્મં તથમેવ ભાસતિ,

કરોતિ વાચાયનુલોમ મત્તનો;

ગુણેહિ લોકં અભિભુય્ય ઇરિયતિ,

તથાગતો તેનપિ લોકનાયકો.

યથાભિનીહારમતો યથારુચિ,

પવત્તવાચાતનુચિત્તભાવતો;

યથાવિધા યેન પુરા મહેસિનો,

તથાવિધો તેન જિનો તથાગતો’’તિ. (ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૩૮);

સઙ્ગહગાથા મુખમત્તમેવ. કસ્મા? અપ્પમાદપદં વિય સકલધમ્મપટિપત્તિયા સબ્બબુદ્ધગુણાનં સઙ્ગાહકત્તા. તેનેવાહ ‘‘સબ્બાકારેના’’તિઆદિ.

‘‘તં ¶ કતમન્તિ પુચ્છતી’’તિ એતેન ‘‘કતમઞ્ચ તં ભિક્ખવે’’તિઆદિવચનસ્સ સામઞ્ઞતો પુચ્છાભાવો દસ્સિતો અવિસેસતો હિ તસ્સ પુચ્છાવિસેસભાવઞાપનત્થં મહાનિદ્દેસે આગતા સબ્બાવ પુચ્છા અત્થુદ્ધારનયેન દસ્સેતિ ‘‘તત્થ પુચ્છા નામા’’તિઆદિના. તત્થ તત્થાતિ ‘‘તં કતમન્તિ પુચ્છતી’’તિ એત્થ યદેતં સામઞ્ઞતો પુચ્છાવચનં, તસ્મિં.

લક્ખણન્તિ ઞાતું ઇચ્છિતો યો કોચિ સભાવો. ‘‘અઞ્ઞાત’’ન્તિ યેન કેનચિ ઞાણેન અઞ્ઞાતભાવમાહ, ‘‘અદિટ્ઠ’’ન્તિ દસ્સનભૂતેન ઞાણેન પચ્ચક્ખં વિય અદિટ્ઠતં. ‘‘અતુલિત’’ન્તિ ¶ ‘‘એત્તકમેત’’ન્તિ તુલનભૂતેન અતૂલિતતં, ‘‘અતીરિત’’ન્તિ તીરણભૂતેન અકતઞાણકિરિયાસમાપનતં, ‘‘અવિભૂત’’ન્તિ ઞાણસ્સ અપાકટભાવં, ‘‘અવિભાવિત’’ન્તિ ઞાણેન અપાકટીકતભાવં. અદિટ્ઠં જોતીયતિ એતાયાતિ અદિટ્ઠજોતના. દિટ્ઠં સંસન્દીયતિ એતાયાતિ દિટ્ઠસંસન્દના, સાકચ્છાવસેન વિનિચ્છયકરણં. વિમતિ છિજ્જતિ એતાયાતિ વિમતિચ્છેદના. અનુમતિયા પુચ્છા અનુમતિપુચ્છા. ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ ભિક્ખવે’’તિઆદિ પુચ્છાય ¶ હિ ‘‘કા તુમ્હાકં અનુમતી’’તિ અનુમતિ પુચ્છિતા હોતિ. કથેતુકમ્યતાતિ કથેતુકમ્યતાય.

૮. સરસેનેવ પતનસભાવસ્સ અન્તરા એવ અતીવ પાતનં અતિપાતો, સણિકં પતિતું અદત્વા સીઘં પાતનન્તિ અત્થો. અતિક્કમ્મ વા સત્થાદીહિ અભિભવિત્વા પાતનં અતિપાતો. સત્તોતિ ખન્ધસન્તાનો. તત્થ હિ સત્તપઞ્ઞત્તિ. જીવિતિન્દ્રિયન્તિ રૂપારૂપજીવિતિન્દ્રિયં. રૂપજીવિતિન્દ્રિયે હિ વિકોપિતે ઇતરમ્પિ તંસમ્બન્ધતાય વિનસ્સતિ. કસ્મા પનેત્થ ‘‘પાણસ્સ અતિપાતો, પાણોતિ ચેત્થ વોહારતો સત્તો’’તિ ચ એકવચનનિદ્દેસો કતો, નનુ નિરવસેસાનં પાણાનં અતિપાતતો વિરતિ ઇધ અધિપ્પેતા. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પીતિ સબ્બે પાણભૂતે’’તિઆદિના (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.ચૂળસીલવણ્ણના) બહુવચનનિદ્દેસન્તિ? સચ્ચમેતં, પાણભાવસામઞ્ઞવસેન પનેત્થ એકવચનનિદ્દેસો કતો, સબ્બસદ્દસન્નિધાનેન તત્થ પુથુત્તં વિઞ્ઞાયમાનમેવાતિ સામઞ્ઞનિદ્દેસં અકત્વા ભેદવચનિચ્છાવસેન બહુવચનનિદ્દેસો કતોતિ ¶ . કિઞ્ચ ભિય્યોસામઞ્ઞતો સંવરસમાદાનં, તબ્બિસેસતો સંવરભેદોતિ ઇમસ્સ વિસેસસ્સ ઞાપનત્થં અયં વચનભેદો કતોતિ વેદિતબ્બો. યાય ચેતનાય વત્તમાનસ્સ જીવિતિન્દ્રિયસ્સ નિસ્સયભૂતેસુ મહાભૂતેસુ ¶ ઉપક્કમકરણહેતુ તં મહાભૂતપ્પચ્ચયા ઉપ્પજ્જનકમહાભૂતા નુપ્પજ્જિસ્સન્તિ, સા તાદિસપ્પયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના પાણાતિપાતો. લદ્ધુપક્કમાનિ હિ ભૂતાનિ ઇતરભૂતાનિ વિય ન વિસદાનીતિ સમાનજાતિયાનં કારણં ન હોન્તીતિ. ‘‘કાયવચીદ્વારાન’’ન્તિ એતેન મનોદ્વારે પવત્તાય વધકચેતનાય પાણાતિપાતભાવં પટિક્ખિપતિ.

પયોગવત્થુમહન્તતાદીહિ મહાસાવજ્જતા તેહિ પચ્ચયેહિ ઉપ્પજ્જમાનાય ચેતનાય બલવભાવતો વેદિતબ્બા. યથાધિપ્પેતસ્સ હિ પયોગસ્સ સહસા નિપ્ફાદનવસેન કિચ્ચસાધિકાય બહુક્ખત્તું પવત્તજવનેહિ લદ્ધાસેવનાય ચ સન્નિટ્ઠાપકચેતનાય વસેન પયોગસ્સ મહન્તભાવો. સતિપિ કદાચિ ખુદ્દકે ચેવ મહન્તે ચ પાણે પયોગસ્સ સમભાવે મહન્તં હનન્તસ્સ ચેતના તિબ્બતરા ઉપ્પજ્જતીતિ વત્થુસ્સ મહન્તભાવો. ઇતિ ઉભયં પેતં ચેતનાય બલવભાવેનેવ હોતિ. તથા હિ હન્તબ્બસ્સ મહાગુણભાવેન તત્થ પવત્તઉપકારચેતના વિય ખેત્તવિસેસનિબ્બત્તિયા અપકારચેતનાપિ બલવતી, તિબ્બતરા ચ ઉપ્પજ્જતીતિ તસ્સા મહાસાવજ્જતા દટ્ઠબ્બા. તસ્મા પયોગવત્થુઆદિપચ્ચયાનં અમહત્તેપિ મહાગુણતાદિપચ્ચયેહિ ચેતનાય બલવભાવાદિવસેનેવ મહાસાવજ્જભાવો વેદિતબ્બો.

સમ્ભરીયન્તિ ¶ એતેહીતિ સમ્ભારા, અઙ્ગાનિ. તેસુ પાણસઞ્ઞિતાવધકચિત્તાનિ પુબ્બભાગિયાનિપિ હોન્તિ. ઉપક્કમો વધકચેતનાસમુટ્ઠાપિતો. પઞ્ચસમ્ભારવતી પાણાતિપાતચેતનાતિ સા પઞ્ચસમ્ભારવિનિમુત્તા દટ્ઠબ્બા. વિજ્જામયો મન્તપરિજપ્પનપયોગો આથબ્બણિકાદીનં વિય. ઇદ્ધિમયો કમ્મવિપાકજિદ્ધિમયો દાઠાકોટકાદીનં વિય. અતિવિય પપઞ્ચોતિ અતિમહાવિત્થારો.

એત્થાહ – ખણે ખણે નિરુજ્ઝનસભાવેસુ સઙ્ખારેસુ કો હન્તિ, કો વા હઞ્ઞતિ, યદિ ચિત્તચેતસિકસન્તાનો, સો અરૂપતાય ન છેદનભેદનાદિવસેન ¶ વિકોપનસમત્થો, નાપિ ¶ વિકોપનીયો, અથ રૂપસન્તાનો, સો અચેતનતાય કટ્ઠકલિઙ્ગરૂપમોતિ ન તત્થ છેદનાદિના પાણાતિપાતો લબ્ભતિ યથા મતસરીરે, પયોગોપિ પાણાતિપાતસ્સ પહરણપ્પકારાદિ અતીતેસુ વા સઙ્ખારેસુ ભવેય્ય અનાગતેસુ વા પચ્ચુપ્પન્નેસુ વા, તત્થ ન તાવ અતીતાનાગતેસુ સમ્ભવતિ તેસં અભાવતો, પચ્ચુપ્પન્નેસુ ચ સઙ્ખારાનં ખણિકત્તા સરસેનેવ નિરુજ્ઝનસભાવતાય વિનાસાભિમુખેસુ નિપ્પયોજનો પયોગો સિયા, વિનાસસ્સ ચ કારણરહિતત્તા ન પહરણપ્પકારાદિપયોગહેતુકં મરણં, નિરીહકતાય ચ સઙ્ખારાનં કસ્સ સો પયોગો, ખણિકત્તા વધાધિપ્પાયસમકાલભિજ્જનકસ્સ કિરિયાપરિયોસાનકાલાનવટ્ઠાનતો કસ્સ વા પાણાતિપાતકમ્મબદ્ધોતિ.

વુચ્ચતે – યથાવુત્તવધકચેતનાસહિતો સઙ્ખારાનં પુઞ્જો સત્તસઙ્ખાતો હન્તા, તેન પવત્તિતવધકપયોગનિમિત્તં અપગતુસ્માવિઞ્ઞાણજીવિતિન્દ્રિયો મતવોહારપ્પવત્તિનિબન્ધો યથાવુત્તવધપ્પયોગાકરણે ઉપ્પજ્જનારહો રૂપારૂપધમ્મસમૂહો હઞ્ઞતિ, કેવલો વા ચિત્તચેતસિકસન્તાનો. વધપ્પયોગાવિસયભાવેપિ તસ્સ પઞ્ચવોકારભવે રૂપસન્તાનાધીનવુત્તિતાય રૂપસન્તાને પરેન પયોજિતજીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદકપયોગવસેન તન્નિબ્બત્તિવિબન્ધકવિસદિસરૂપુપ્પત્તિયા વિહતે વિચ્છેદો હોતીતિ ન પાણાતિપાતસ્સ અસમ્ભવો, નાપિ અહેતુકો પાણાતિપાતો, ન ચ પયોગો નિપ્પયોજનો પચ્ચુપ્પન્નેસુ સઙ્ખારેસુ કતપયોગવસેન તદનન્તરં ઉપ્પજ્જનારહસ્સ સઙ્ખારકલાપસ્સ તથા અનુપ્પત્તિતો, ખણિકાનં સઙ્ખારાનં ખણિકમરણસ્સ ઇધ મરણભાવેન અનધિપ્પેતત્તા, સન્તતિમરણસ્સ ચ યથાવુત્તનયેન સહેતુકભાવતો ન અહેતુકં મરણં, ન ચ કત્તુરહિતો પાણાતિપાતપ્પયોગો નિરીહકેસુપિ સઙ્ખારેસુ સન્નિહિતતામત્તેન ઉપકારકેસુ અત્તનો અનુરૂપફલુપ્પાદનનિયતેસુ ¶ કારણેસુ કત્તુવોહારસિદ્ધિતો યથા ‘‘પદીપો પકાસેતિ નિસાકરો ચન્દિમા’’તિ ચ, ન ચ કેવલસ્સ વધાધિપ્પાયસહભુનો ચિત્તચેતસિકકલાપસ્સ પાણાતિપાતો ઇચ્છિતો સન્તાનવસેન અવટ્ઠિતસ્સેવ પટિજાનનતો, સન્તાનવસેન ¶ પવત્તમાનાનઞ્ચ પદીપાદીનં અત્થકિરિયાસિદ્ધિ દિસ્સતીતિ અત્થેવ પાણાતિપાતેન કમ્મબદ્ધો. અયઞ્ચ વિચારો અદિન્નાદાનાદીસુપિ યથાસમ્ભવં વિભાવેતબ્બો.

‘‘પહીનકાલતો ¶ પટ્ઠાય વિરતોવા’’તિ એતેન પહાનહેતુકા ઇધાધિપ્પેતા સમુચ્છેદવિરતીતિ દસ્સેતિ. કમ્મક્ખયઞાણેન હિ પાણાતિપાતદુસ્સીલ્યસ્સ પહીનત્તા ભગવા અચ્ચન્તમેવ તતો પટિવિરતોતિ વુચ્ચતિ સમુચ્છેદવસેન પહાનવિરતીનં અધિપ્પેતત્તા. કિઞ્ચાપિ પહાનવિરમણાનં પુરિમપચ્છિમકાલતા નત્થિ, મગ્ગધમ્માનં પન સમ્માદિટ્ઠિઆદીનં સમ્માવાચાદીનઞ્ચ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવે અપેક્ખિતે સહજાતાનમ્પિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવેન ગહણં પુરિમપચ્છિમભાવેનેવ હોતીતિ ગહણપ્પવત્તિઆકારવસેન પચ્ચયભૂતેસુ સમ્માદિટ્ઠિઆદીસુ પહાયકધમ્મેસુ પહાનકિરિયાય પુરિમકાલવોહારો, પચ્ચયુપ્પન્નાસુ ચ વિરતીસુ વિરમણકિરિયાય અપરકાલવોહારો ચ હોતીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. પહાનં વા સમુચ્છેદવસેન, વિરતિ પટિપ્પસ્સદ્ધિવસેન યોજેતબ્બા. અથ વા પાણો અતિપાતીયતિ એતેનાતિ પાણાતિપાતો, પાણઘાતહેતુભૂતો ધમ્મસમૂહો. કો પનેસો? અહિરિકાનોત્તપ્પદોસમોહવિહિંસાદયો કિલેસા. તે હિ ભગવા અરિયમગ્ગેન પહાય સમુગ્ઘાટેત્વા પાણાતિપાતદુસ્સીલ્યતો અચ્ચન્તમેવ પટિવિરતોતિ વુચ્ચતિ કિલેસેસુ પહીનેસુ કિલેસનિમિત્તસ્સ કમ્મસ્સ અનુપ્પજ્જનતો. ‘‘અદિન્નાદાનં પહાયા’’તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. વિરતોવાતિ અવધારણેન તસ્સા વિરતિયા કાલાદિવસેન અપરિયન્તતં દસ્સેતિ. યથા હિ અઞ્ઞે સમાદિન્નવિરતિકાપિ ¶ અનવટ્ઠિતચિત્તતાય લાભજીવિતાદિહેતુ સમાદાનં ભિન્દન્તિ, ન એવં ભગવા. ભગવા પન સબ્બસો પહીનપાણાતિપાતત્તા અચ્ચન્તવિરતો એવાતિ. વીતિક્કમિસ્સામીતિ અનવજ્જધમ્મેહિ વોકિણ્ણા અન્તરન્તરા ઉપ્પજ્જનકા દુબ્બલાકુસલા. યસ્મા પન કાયવચીપયોગં ઉપલભિત્વા ‘‘ઇમસ્સ કિલેસા ઉપ્પન્ના’’તિ વિઞ્ઞુના સક્કા ઞાતું, તસ્મા તે ઇમિના પરિયાયેન ‘‘ચક્ખુસોતવિઞ્ઞેય્યા’’તિ વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બા. કાયિકાતિ પાણાતિપાતાદિનિપ્ફાદકે બલવાકુસલે સન્ધાયાહ.

ગોત્તવસેન લદ્ધવોહારોતિ સમ્બન્ધો. દીપેતું વટ્ટતિ બ્રહ્મદત્તેન ભાસિતવણ્ણસ્સ અનુસન્ધિદસ્સનવસેન ઇમિસ્સા દેસનાય આરદ્ધત્તા. તત્થાયં દીપના – ‘‘પાણાતિપાતં પહાય પાણાતિપાતા પટિવિરતો સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકસઙ્ઘો નિહિતદણ્ડો નિહિતસત્થો’’તિ વિત્થારેતબ્બં. નનુ ચ ધમ્મસ્સાપિ વણ્ણો ¶ બ્રહ્મદત્તેન ભાસિતો? સચ્ચં ભાસિતો, સો પન સમ્માસમ્બુદ્ધપભવત્તા, અરિયસઙ્ઘાધારત્તા ચ ધમ્મસ્સ ધમ્માનુભાવસિદ્ધત્તા ચ તેસં તદુભયદીપનેનેવ દીપિતો હોતીતિ વિસું ન ઉદ્ધટો. સદ્ધમ્માનુભાવેનેવ હિ ભગવા ભિક્ખુસઙ્ઘો ¶ ચ પાણાતિપાતાદિપ્પહાનસમત્થો અહોસિ, દેસના પન આદિતો પટ્ઠાય એવં આગતાતિ.

એત્થાયં અધિપ્પાયો – ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે અઞ્ઞે ચ ધમ્મા’’તિઆદિના અનઞ્ઞસાધારણે બુદ્ધગુણે આરબ્ભ ઉપરિ દેસનં વડ્ઢેતુકામો ભગવા આદિતો પટ્ઠાય ‘‘તથાગતસ્સ વણ્ણં વદમાનો વદેય્યા’’તિઆદિના બુદ્ધગુણવસેનેવ દેસનં આરભિ, ન ભિક્ખુસઙ્ઘવસેનાતિ. એસા હિ ભગવતો દેસનાય પકતિ, યં એકરસેનેવ દેસનં દસ્સેતું લબ્ભમાનસ્સાપિ કસ્સચિ અગ્ગહણં. તથા હિ રૂપકણ્ડે દુકાદીસુ તન્નિદ્દેસેસુ ચ હદયવત્થુ ન ગહિતં. ઇતરવત્થૂહિ અસમાનગતિકત્તા દેસનાભેદો હોતીતિ. યથા હિ ¶ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ એકન્તતો ચક્ખાદિનિસ્સયાનિ, ન એવં મનોવિઞ્ઞાણં એકન્તેન હદયવત્થુનિસ્સયં, નિસ્સિતવસેન ચ વત્થુદુકાદિદેસના પવત્તા ‘‘અત્થિ રૂપં ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ વત્થુ, અત્થિ રૂપં ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ વત્થૂ’’તિઆદિના. યમ્પિ એકન્તતો હદયવત્થુનિસ્સયં, તસ્સ વસેન ‘‘અત્થિ રૂપં મનોવિઞ્ઞાણસ્સ વત્થૂ’’તિઆદિના દુકાદીસુ વુચ્ચમાનેસુપિ ન તદનુરૂપા આરમ્મણદુકાદયો સમ્ભવન્તિ. ન હિ ‘‘અત્થિ રૂપં મનોવિઞ્ઞાણસ્સ આરમ્મણં, અત્થિ રૂપં ન મનોવિઞ્ઞાણસ્સ આરમ્મણ’’ન્તિ સક્કા વત્તુન્તિ વત્થારમ્મણદુકા ભિન્નગતિકા સિયુન્તિ ન એકરસા દેસના ભવેય્યાતિ. તથા નિક્ખેપકણ્ડે ચિત્તુપ્પાદવિભાગેન અવુચ્ચમાનત્તા અવિતક્કઅવિચારપદવિસ્સજ્જને ‘‘વિચારો ચા’’તિ વત્તું ન સક્કાતિ અવિતક્કવિચારમત્તપદવિસ્સજ્જને લબ્ભમાનોપિ વિતક્કો ન ઉદ્ધટો, અઞ્ઞથા ‘‘વિતક્કો ચા’’તિ વત્તબ્બં સિયા.

દણ્ડનસઙ્ખાતસ્સ દણ્ડસ્સ પરવિહેઠનસ્સ વિવજ્જિતભાવદીપનત્થં દણ્ડસત્થાનં નિક્ખેપવચનન્તિ આહ ‘‘પરૂપઘાતત્થાયા’’તિઆદિ. વિહેઠનભાવતોતિ વિહિંસનભાવતો. ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘવસેનાપિ દીપેતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તત્તા તમ્પિ એકદેસેન દીપેન્તો ‘‘યં પન ભિક્ખૂ’’તિઆદિમાહ.

લજ્જીતિ ¶ એત્થ વુત્તલજ્જાય ઓત્તપ્પમ્પિ વુત્તમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ પાપજિગુચ્છનં પાપુત્તાસનરહિતં, પાપભયં વા અલજ્જનં અત્થીતિ. ધમ્મગરુતાય વા બુદ્ધાનં, ધમ્મસ્સ ચ અત્તાધીનત્તા અત્તાધિપતિભૂતા લજ્જાવ વુત્તા, ન પન લોકાધિપતિ ઓત્તપ્પં. ‘‘દયં મેત્તચિત્તતં આપન્નો’’તિ કસ્મા વુત્તં, નનુ દયા-સદ્દો ‘‘દયાપન્નો’’તિઆદીસુ કરુણાય પવત્તતીતિ? સચ્ચમેતં ¶ , અયં પન દયા-સદ્દો અનુરક્ખણમત્થં અન્તોનીતં કત્વા પવત્તમાનો મેત્તાય ¶ કરુણાય ચ પવત્તતીતિ ઇધ મેત્તાય પવત્તમાનો વુત્તો. મિદતિ સિનિય્હતીતિ મેત્તા, મેત્તા એતસ્સ અત્થીતિ મેત્તં, મેત્તં ચિત્તં એતસ્સાતિ મેત્તચિત્તો, તસ્સ ભાવો મેત્તચિત્તતા, મેત્તા ઇચ્ચેવ અત્થો. ‘‘સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પી’’તિ એતેન તસ્સા વિરતિયા સત્તવસેન અપરિયન્તતં દસ્સેતિ. પાણભૂતેતિ પાણજાતે. અનુકમ્પકોતિ કરુણાયનકો. યસ્મા પન મેત્તા કરુણાય વિસેસપચ્ચયો હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘તાય એવ દયાપન્નતાયા’’તિ. એવં યેહિ ધમ્મેહિ પાણાતિપાતા વિરતિ સમ્પજ્જતિ, તેહિ લજ્જામેત્તાકરુણાહિ સમઙ્ગીભાવો દસ્સિતો. વિહરતીતિ એવંભૂતો હુત્વા એકસ્મિં ઇરિયાપથે ઉપ્પન્નં દુક્ખં અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા હરતિ પવત્તેતિ, અત્તભાવં વા યાપેતીતિ અત્થો. તેનેવાહ ‘‘ઇરિયતિ યપેતિ યાપેતિ પાલેતી’’તિ.

આચારસીલમત્તકન્તિ સાધુજનાચારસીલમત્તકં, તેન ઇન્દ્રિયસંવરાદિગુણેહિપિ લોકિયપુથુજ્જનો તથાગતસ્સ વણ્ણં વત્તું ન સક્કોતીતિ દસ્સેતિ. તથા હિ ઇન્દ્રિયસંવરપચ્ચયપરિભોગસીલાનિ ઇધ સીલકથાયં ન વિભત્તાનિ.

પરસંહરણન્તિ પરસ્સ સન્તકહરણં. થેનો વુચ્ચતિ ચોરો, તસ્સ ભાવો થેય્યં. ઇધાપિ ખુદ્દકે પરસન્તકે અપ્પસાવજ્જં, મહન્તે મહાસાવજ્જં. કસ્મા? પયોગમહન્તતાય, વત્થુગુણાનં પન સમભાવે સતિ કિલેસાનં ઉપક્કમાનઞ્ચ મુદુતાય અપ્પસાવજ્જં, તિબ્બતાય મહાસાવજ્જન્તિ અયમ્પિ નયો યોજેતબ્બો.

સાહત્થિકાદયોતિ એત્થ મન્તપરિજપ્પનેન પરસન્તકહરણં વિજ્જામયો, વિના મન્તેન કાયવચીપયોગેન પરસન્તકસ્સ આકડ્ઢનં તાદિસઇદ્ધાનુભાવેન ઇદ્ધિમયો પયોગો.

સેસન્તિ ¶ ‘‘પહાય પટિવિરતો’’તિ એવમાદિકં. તઞ્હિ પુબ્બે વુત્તનયં. કિઞ્ચાપિ નયિધ સિક્ખાપદવોહારેન વિરતિ વુત્તા, ઇતો અઞ્ઞેસુ પન સુત્તપદેસેસુ વિનયાભિધમ્મેસુ ચ પવત્તવોહારેન વિરતિયો ચેતના ચ અધિસીલસિક્ખાદીનં અધિટ્ઠાનભાવતો, તેસુ અઞ્ઞતરકોટ્ઠાસભાવતો ¶ ચ સિક્ખાપદન્તિ આહ ‘‘પઠમસિક્ખાપદે’’તિ. કામઞ્ચેત્થ ‘‘લજ્જી દયાપન્નો’’તિ ન વુત્તં, અધિકારવસેન પન અત્થતો વા વુત્તમેવાતિ વેદિતબ્બં. યથા હિ લજ્જાદયો પાણાતિપાતપ્પહાનસ્સ વિસેસપ્પચ્ચયો, એવં અદિન્નાદાનપ્પહાનસ્સાપીતિ, તસ્મા સાપિ પાળિ આનેત્વા વત્તબ્બા. એસેવ નયો ઇતો પરેસુપિ. અથ વા ‘‘સુચિભૂતેના’’તિ એતેન ¶ હિરોત્તપ્પાદીહિ સમન્નાગમો, અહિરિકાદીનઞ્ચ પહાનં વુત્તમેવાતિ ‘‘લજ્જી’’તિઆદિ ન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

અસેટ્ઠચરિયન્તિ અસેટ્ઠાનં હીનાનં, અસેટ્ઠં વા લામકં નિહીનં વુત્તિં, મેથુનન્તિ અત્થો. ‘‘બ્રહ્મં સેટ્ઠં આચાર’’ન્તિ મેથુનવિરતિમાહ. ‘‘આરાચારી મેથુના’’તિ એતેન ‘‘ઇધ બ્રાહ્મણ એકચ્ચો…પે… ન હેવ ખો માતુગામેન સદ્ધિં દ્વયંદ્વયસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, અપિચ ખો માતુગામસ્સ ઉચ્છાદનપરિમદ્દનન્હાપનસમ્બાહનં સાદિયતિ, સો તં અસ્સાદેતિ, તં નિકામેતિ, તેન ચ વિત્તિં આપજ્જતી’’તિઆદિના (અ. નિ. ૭.૫૦) વુત્તા સત્તવિધમેથુનસંયોગાપિ પટિવિરતિ દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બા. ઇધાપિ અસદ્ધમ્મસેવનાધિપ્પાયેન કાયદ્વારપ્પવત્તા મગ્ગેનમગ્ગપટિપત્તિસમુટ્ઠાપિકા ચેતના અબ્રહ્મચરિયં, મિચ્છાચારે પન અગમનીયટ્ઠાનવીતિક્કમચેતનાતિ યોજેતબ્બં. તત્થ અગમનીયટ્ઠાનં નામ પુરિસાનં માતુરક્ખિતાદયો દસ, ધનક્કીતાદયો દસાતિ વીસતિ ઇત્થિયો. ઇત્થીસુ પન દસન્નં ધનક્કિતાદીનં સારક્ખસપરિદણ્ડાનઞ્ચ વસેન દ્વાદસન્નં અઞ્ઞે પુરિસા. ગુણવિરહિતે વિપ્પટિપત્તિ અપ્પસાવજ્જા, મહાગુણે મહાસાવજ્જા. ગુણરહિતેપિ ચ અભિભવિત્વા પવત્તિ મહાસાવજ્જા, ઉભિન્નં સમાનચ્છન્દભાવેપિ કિલેસાનં ઉપક્કમાનઞ્ચ મુદુતાય અપ્પસાવજ્જા, તિબ્બતાય મહાસાવજ્જાતિ ¶ વેદિતબ્બા. તસ્સ દ્વે સમ્ભારા સેવેતુકામતાચિત્તં, મગ્ગેનમગ્ગપટિપત્તીતિ. મિચ્છાચારે પન અગમનીયટ્ઠાનતા, સેવનાચિત્તં મગ્ગેનમગ્ગપટિપત્તિ, સાદિયનઞ્ચાતિ ચત્તારો. ‘‘અભિભવિત્વા વીતિક્કમને મગ્ગેનમગ્ગપટિપત્તિઅધિવાસને સતિપિ પુરિમુપ્પન્નસેવનાભિસન્ધિપયોગાભાવતો ¶ અભિભુય્યમાનસ્સ મિચ્છાચારો ન હોતી’’તિ વદન્તિ. સેવનાચિત્તે સતિ પયોગાભાવો ન પમાણં ઇત્થિયા સેવનાપયોગસ્સ યેભુય્યેન અભાવતો, ઇત્થિયા પુરેતરં ઉપટ્ઠાપિતસેવનાચિત્તાયપિ મિચ્છાચારો ન સિયાતિ આપજ્જતિ પયોગાભાવતો. તસ્મા પુરિસસ્સ વસેન ઉક્કંસતો ચત્તારો વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બં, અઞ્ઞથા ઇત્થિયા પુરિસકિચ્ચકરણકાલે પુરિસસ્સપિ સેવનાપયોગાભાવતો મિચ્છાચારો ન સિયાતિ એકે. ઇદં પનેત્થ સન્નિટ્ઠાનં – અત્તનો રુચિયા પવત્તિતસ્સ તયો, બલક્કારેન પવત્તિતસ્સ તયો, અનવસેસગ્ગહણેન પન ચત્તારોતિ. એકો પયોગો સાહત્થિકોવ.

૯. કમ્મપથપ્પત્તં દસ્સેતું ‘‘અત્થભઞ્જનકો’’તિ વુત્તં. વચીપયોગો કાયપયોગો વાતિ મુસા-સદ્દસ્સ કિરિયાપધાનતં દસ્સેતિ. વિસંવાદનાધિપ્પાયો પુબ્બભાગક્ખણે તઙ્ખણે ચ. વુત્તઞ્હિ ‘‘પુબ્બેવસ્સ હોતિ ‘મુસા ભણિસ્સ’ન્તિ, ભણન્તસ્સ હોતિ ‘મુસા ભણામી’તિ’’ (પારા. ૨૦૫). એતઞ્હિ દ્વયં અઙ્ગભૂતં, ઇતરં પન હોતુ વા મા વા, અકારણમેતં. અસ્સાતિ વિસંવાદકસ્સ ¶ . યથાવુત્તં પયોગભૂતં મુસા વદતિ વિઞ્ઞાપેતિ, સમુટ્ઠાપેતિ વા એતાયાતિ ચેતના મુસાવાદો.

પુરિમનયે લક્ખણસ્સ અબ્યાપિતતાય, મુસા-સદ્દસ્સ ચ વિસંવદિતબ્બત્થવાચકત્તસમ્ભવતો ¶ પરિપુણ્ણં કત્વા મુસાવાદલક્ખણં દસ્સેતું ‘‘મુસાતિ અભૂતં અતચ્છં વત્થૂ’’તિઆદિના દુતિયનયો આરદ્ધો. ઇમસ્મિઞ્ચ નયે મુસા વદીયતિ વુચ્ચતિ એતાયાતિ ચેતના મુસાવાદો. ‘‘યમત્થં ભઞ્જતી’’તિ વત્થુવસેન મુસાવાદસ્સ અપ્પસાવજ્જમહાસાવજ્જતમાહ. યસ્સ અત્થં ભઞ્જતિ, તસ્સ અપ્પગુણતાય અપ્પસાવજ્જો, મહાગુણતાય મહાસાવજ્જોતિ અદિન્નાદાને વિય ગુણવસેનાપિ યોજેતબ્બં. કિલેસાનં મુદુતિબ્બતાવસેનાપિ અપ્પસાવજ્જમહાસાવજ્જતા લબ્ભતિયેવ.

અત્તનો સન્તકં અદાતુકામતાય, પૂરણકથાનયેન ચ વિસંવાદનપુરેક્ખારસ્સેવ મુસાવાદો. તત્થ પન ચેતના બલવતી ન હોતીતિ અપ્પસાવજ્જતા ¶ વુત્તા. અપ્પતાય ઊનસ્સ અત્થસ્સ પૂરણવસેન પવત્તા કથા પૂરણકથા.

તજ્જોતિ તસ્સારુપ્પો, વિસંવાદનાનુરૂપોતિ અત્થો. ‘‘વાયામો’’તિ વાયામસીસેન પયોગમાહ. વિસંવાદનાધિપ્પાયેન પયોગે કતેપિ પરેન તસ્મિં અત્થે અવિઞ્ઞાતે વિસંવાદનસ્સ અસિજ્ઝનતો પરસ્સ તદત્થવિજાનનં એકો સમ્ભારો વુત્તો. કેચિ પન ‘‘અભૂતવચનં વિસંવાદનચિત્તં પરસ્સ તદત્થવિજાનનન્તિ તયો સમ્ભારા’’તિ વદન્તિ. કિરિયાસમુટ્ઠાપકચેતનાક્ખણેયેવ મુસાવાદકકમ્મુના બજ્ઝતિ સન્નિટ્ઠાપકચેતનાય નિબ્બત્તત્તા, સચેપિ દન્ધતાય વિચારેત્વા પરો તમત્થં જાનાતીતિ અધિપ્પાયો.

‘‘સચ્ચતો થેતતો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૯) વિય થેત-સદ્દો થિરપરિયાયો, થિરભાવો ચ સચ્ચવાદિતાય અધિકતત્તા કથાવસેન વેદિતબ્બોતિ આહ ‘‘થિરકથોતિ અત્થો’’તિ. નથિરકથોતિ યથા હલિદ્દિરાગાદયો ¶ અનવટ્ઠિતસભાવતાય ન થિરા, એવં ન થિરા કથા યસ્સ સો ન થિરકથોતિ હલિદ્દિરાગાદયો યથા કથાય ઉપમા હોન્તિ, એવં યોજેતબ્બં. એસ નયો ‘‘પાસાણલેખા વિયા’’તિઆદીસુપિ.

સદ્ધા અયતિ પવત્તતિ એત્થાતિ સદ્ધાયો, સદ્ધાયો એવ સદ્ધાયિકો યથા ‘‘વેનયિકો’’તિ ¶ (અ. નિ. ૮.૧૧; પારા. ૮). સદ્ધાય વા અયિતબ્બો સદ્ધાયિકો, સદ્ધેય્યોતિ અત્થો. વત્તબ્બતં આપજ્જતિ વિસંવાદનતોતિ અધિપ્પાયો.

સુઞ્ઞભાવન્તિ પીતિવિરહિતતાય રિત્તતં. સા પિસુણવાચાતિ યાયં યથાવુત્તા સદ્દસભાવા વાચા, સા પિયસુઞ્ઞકરણતો પિસુણવાચાતિ નિરુત્તિનયેન અત્થમાહ. પિસતીતિ વા પિસુણા, સમગ્ગે સત્તે અવયવભૂતે વગ્ગે ભિન્ને કરોતીતિ અત્થો.

ફરુસન્તિ સિનેહાભાવેન લૂખં. સયમ્પિ ફરુસાતિ દોમનસ્સસમુટ્ઠિતત્તા સભાવેનપિ કક્કસા. એત્થ ચ ફરુસં કરોતીતિ ફલૂપચારેન, ફરુસયતીતિ વા વાચાય ફરુસ-સદ્દપ્પવત્તિ વેદિતબ્બા. સયમ્પિ ફરુસાતિ પરેસં મમ્મચ્છેદવસેન પવત્તિયા એકન્તનિટ્ઠુરતાય સભાવેન, કારણવોહારેન ¶ ચ વાચાય ફરુસ-સદ્દપ્પવત્તિ દટ્ઠબ્બા. તતોયેવ ચ નેવ કણ્ણસુખા. અત્થવિપન્નતાય ન હદયઙ્ગમા.

યેન સમ્ફં પલપતીતિ યેન પલાપસઙ્ખાતેન નિરત્થકવચનેન સુખં હિતઞ્ચ ફલતિ વિદરતિ વિનાસેતીતિ ‘‘સમ્ફ’’ન્તિ લદ્ધનામં અત્તનો પરેસઞ્ચ અનુપકારકં યં કિઞ્ચિ પલપતિ.

સંકિલિટ્ઠચિત્તસ્સાતિ લોભેન દોસેન વા વિબાધિતચિત્તસ્સ, ઉપતાપિતચિત્તસ્સ વા, દૂસિતચિત્તસ્સાતિ અત્થો. ચેતના પિસુણવાચા પિસુણં વદન્તિ એતાયાતિ. યસ્સ યતો ભેદં કરોતિ, તેસુ અભિન્નેસુ અપ્પસાવજ્જં, ભિન્નેસુ મહાસાવજ્જં, તથા કિલેસાનં મુદુતિબ્બતાવિસેસેસુ.

યસ્સ પેસુઞ્ઞં ¶ ઉપસંહરતિ, સો ભિજ્જતુ વા મા વા, તસ્સ અત્થસ્સ વિઞ્ઞાપનમેવ પમાણન્તિ આહ ‘‘તદત્થવિજાનન’’ન્તિ, કમ્મપથપ્પત્તિ પન ભિન્ને એવ.

અનુપ્પદાતાતિ અનુબલપ્પદાતા, અનુવત્તનવસેન વા પદાતા. કસ્સ પન અનુવત્તનં પદાનઞ્ચ? ‘‘સહિતાન’’ન્તિ વુત્તત્તા ‘‘સન્ધાનસ્સા’’તિ વિઞ્ઞાયતિ. તેનેવાહ ‘‘સન્ધાનાનુપ્પદાતા’’તિ. યસ્મા પન અનુવત્તનવસેન સન્ધાનસ્સ પદાનં આધાનં, રક્ખણં વા દળ્હીકરણં હોતિ, તેન વુત્તં ‘‘દળ્હીકમ્મં કત્તાતિ અત્થો’’તિ. આરમન્તિ એત્થાતિ આરામો, રમિતબ્બટ્ઠાનં ¶ . યસ્મા પન આકારેન વિનાપિ અયમેવત્થો લબ્ભતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘સમગ્ગરામોતિપિ પાળિ, અયમેવેત્થ અત્થો’’તિ.

મમ્માનિ વિય મમ્માનિ, યેસુ ફરુસવાચાય છુપિતમત્તેસુ દુટ્ઠારૂસુ વિય ઘટ્ટિતેસુ ચિત્તં અધિમત્તં દુક્ખપ્પત્તં હોતિ. કાનિ પન તાનિ? જાતિઆદીનિ અક્કોસવત્થૂનિ. તાનિ છિજ્જન્તિ, ભિજ્જન્તિ વા યેન કાયવચીપયોગેન, સો મમ્મચ્છેદકો. એકન્તેન ફરુસચેતના ફરુસવાચા ફરુસં વદતિ એતાયાતિ. કથં પન એકન્તફરુસચેતના હોતિ? દુટ્ઠચિત્તતાય. તસ્સાતિ એકન્તફરુસચેતનાય એવ ફરુસવાચાભાવસ્સ. મમ્મચ્છેદકો સવનફરુસતાયાતિ અધિપ્પાયો. ચિત્તસણ્હતાય ફરુસવાચા ન હોતિ કમ્મપથ’પ્પત્તત્તા, કમ્મભાવં પન ન સક્કા વારેતુન્તિ. એવં અન્વયવસેન ચેતનાફરુસતાય ફરુસવાચં સાધેત્વા ઇદાનિ તમેવ પટિપક્ખનયેન સાધેતું ‘‘વચનસણ્હતાયા’’તિઆદિ વુત્તં. સા ફરુસવાચા ¶ . યન્તિ યં પુગ્ગલં. એત્થાપિ કમ્મપથભાવં અપ્પત્તા અપ્પસાવજ્જા, ઇતરા મહાસાવજ્જા, તથા કિલેસાનં મુદુતિબ્બતાભાવે. કેચિ પન ‘‘યં ઉદ્દિસ્સ ફરુસવાચા પયુજ્જન્તિ, તસ્સ સમ્મુખાવ સીસં એતી’’તિ, એકે ‘‘પરમ્મુખાપિ ફરુસવાચા હોતિયેવા’’તિ વદન્તિ. તત્થાયમધિપ્પાયો યુત્તો સિયા – સમ્મુખા પયોગે અગારવાદીનં બલવભાવતો સિયા ચેતના ¶ બલવતી, પરસ્સ ચ તદત્થજાનનં, ન તથા અસમ્મુખાતિ. યથા પન અક્કોસિતે મતે આળહને કતા ખમના ઉપવાદન્તરાયં નિવત્તેતિ, એવં ‘‘પરમ્મુખા પયુત્તાપિ ફરુસવાચા હોતિયેવા’’તિ સક્કા વિઞ્ઞાતુન્તિ. કુપિતચિત્તન્તિ અક્કોસાધિપ્પાયેનેવ કુપિતચિત્તં, ન મરણાધિપ્પાયેન. મરણાધિપ્પાયેન હિ ચિત્તકોપે સતિ બ્યાપાદોયેવ હોતીતિ. એત્થાતિ –

‘‘નેલઙ્ગો સેતપચ્છાદો, એકારો વત્તતી રથો;

અનીઘં પસ્સ આયન્તં, છિન્નસોતં અબન્ધન’’ન્તિ. (સં. નિ. ૪.૩૪૭; ઉદા. ૬૫);

ઇમિસ્સા ગાથાય. સીલઞ્હેત્થ ‘‘નેલઙ્ગ’’ન્તિ વુત્તં. તેનેવાહ ચિત્તો ગહપતિ ‘‘નેલઙ્ગન્તિ ખો ભન્તે સીલાનમેતં અધિવચન’’ન્તિ (સં. નિ. ૪.૩૪૭). સુકુમારાતિ અફરુસતાય મુદુકા. પુરસ્સાતિ એત્થ પુર-સદ્દો તન્નિવાસીવાચકો દટ્ઠબ્બો ‘‘ગામો આગતો’’તિઆદીસુ વિય. તેનેવાહ ‘‘નગરવાસીન’’ન્તિ. મનં અપ્પાયતિ વડ્ઢેતીતિ મનાપા. તેન વુત્તં ‘‘ચિત્તવુડ્ઢિકરા’’તિ. આસેવનં ભાવનં બહુલીકરણં. યં ગાહયિતું પવત્તિતો, તેન અગ્ગહિતે અપ્પસાવજ્જો ¶ ગહિતે મહાસાવજ્જોતિ, ઇધાપિ કિલેસાનં મુદુતિબ્બતાવસેનાપિ અપ્પસાવજ્જમહાસાવજ્જતા લબ્ભતિયેવ.

‘‘કાલવાદી’’તિઆદિ સમ્ફપ્પલાપા પટિવિરતસ્સ પટિપત્તિદસ્સનં. યથા હિ ‘‘પાણાતિપાતા પટિવિરતો’’તિઆદિ પાણાતિપાતપ્પહાનપટિપત્તિદસ્સનં. ‘‘પાણાતિપાતં પહાય વિહરતી’’તિ હિ વુત્તે કથં પાણાતિપાતપ્પહાનં હોતીતિ? અપેક્ખાસબ્ભાવતો ‘‘પાણાતિપાતા પટિવિરતો હોતી’’તિ વુત્તં, સા પન વિરતિ કથન્તિ ¶ આહ ‘‘નિહિતદણ્ડો નિહિતસત્થો’’તિ, તઞ્ચ દણ્ડસત્થનિધાનં કથન્તિ વુત્તં ‘‘લજ્જી’’તિઆદિ, એવં ઉત્તરુત્તરં પુરિમસ્સ પુરિમસ્સ ઉપાયસન્દસ્સનં, તથા અદિન્નાદાનાદીસુ ¶ યથાસમ્ભવં યોજેતબ્બં. તેન વુત્તં ‘‘કાલવાદીતિઆદિ સમ્ફપ્પલાપા પટિવિરતસ્સ પટિપત્તિદસ્સન’’ન્તિ. અત્થસઞ્હિતાપિ હિ વાચા અયુત્તકાલપ્પયોગેન અત્થાવહા ન સિયાતિ અનત્થવિઞ્ઞાપનવાચં અનુલોમેતિ, તસ્મા સમ્ફપ્પલાપં પજહન્તેન અકાલવાદિતા પરિવજ્જેતબ્બાતિ વુત્તં ‘‘કાલવાદી’’તિ. કાલેન વદન્તેનાપિ ઉભયાનત્થસાધનતો અભૂતં પરિવજ્જેતબ્બન્તિ આહ ‘‘ભૂતવાદી’’તિ. ભૂતઞ્ચ વદન્તેન યં ઇધલોકપરલોકહિતસમ્પાદકં, તદેવ વત્તબ્બન્તિ દસ્સેતું ‘‘અત્થવાદી’’તિ વુત્તં. અત્થં વદન્તેનાપિ ન લોકિયધમ્મસન્નિસ્સિતમેવ વત્તબ્બં, અથ ખો લોકુત્તરધમ્મસન્નિસ્સિતં પીતિ દસ્સેતું ‘‘ધમ્મવાદી’’તિ વુત્તં. યથા ચ અત્થો લોકુત્તરધમ્મસન્નિસ્સિતો હોતિ, તં દસ્સનત્થં ‘‘વિનયવાદી’’તિ વુત્તં. પાતિમોક્ખસંવરો સતિસંવરો ઞાણસંવરો ખન્તિસંવરો વીરિયસંવરોતિ હિ પઞ્ચન્નં સંવરાનં, તદઙ્ગવિનયો વિક્ખમ્ભનવિનયો સમુચ્છેદવિનયો પટિપ્પસ્સદ્ધિવિનયો નિસ્સરણવિનયોતિ પઞ્ચન્નં વિનયાનઞ્ચ વસેન વુચ્ચમાનો અત્થો નિબ્બાનાધિગમહેતુભાવતો લોકુત્તરધમ્મસન્નિસ્સિતો હોતીતિ.

એવં ગુણવિસેસયુત્તો ચ અત્થો વુચ્ચમાનો દેસનાકોસલ્લે સતિ સોભતિ, કિચ્ચકરો ચ હોતિ, નાઞ્ઞથાતિ દસ્સેતું ‘‘નિધાનવતિં વાચં ભાસિતા’’તિ વુત્તં. ઇદાનિ તં દેસનાકોસલ્લં વિભાવેતું ‘‘કાલેના’’તિઆદિમાહ. અજ્ઝાસયટ્ઠુપ્પત્તીનં પુચ્છાય ચ વસેન ઓતિણ્ણે દેસનાવિસયે એકંસાદિબ્યાકરણવિભાગં સલ્લક્ખેત્વા ઠપનાહેતુદાહરણસંસન્દનાનિ તંતંકાલાનુરૂપં વિભાવેન્તિયા પરિમિતપરિચ્છિન્નરૂપાય વિપુલતરગમ્ભીરુદારપહૂતત્થવિત્થારસઙ્ગાહકાય ¶ દેસનાય પરે યથાજ્ઝાસયં પરમત્થસિદ્ધિયં પતિટ્ઠાપેન્તો ‘‘દેસનાકુસલો’’તિ વુચ્ચતીતિ એવમેત્થ અત્થયોજના વેદિતબ્બા.

૧૦. એવં પટિપાટિયા સત્ત મૂલસિક્ખાપદાનિ વિભજિત્વા સતિપિ અભિજ્ઝાદિપ્પહાનસ્સ ¶ સંવરસીલસિક્ખાસઙ્ગહે ઉપરિગુણસઙ્ગહતો, લોકિયપુથુજ્જનાવિસયતો ચ ઉત્તરદેસનાય સઙ્ગણ્હિતું તં પરિહરિત્વા પચુરજનપાકટં આચારસીલમેવ વિભજન્તો ભગવા ‘‘બીજગામભૂતગામસમારમ્ભા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ગામોતિ સમૂહો. નનુ ચ રુક્ખાદયો ચિત્તરહિતતાય ન જીવા, ચિત્તરહિતતા ચ પરિપ્ફન્દાભાવતો ¶ , છિન્ને વિરુહનતો, વિસદિસજાતિકભાવતો, ચતુયોનિઅપ્પરિયાપન્નતો ચ વેદિતબ્બા, વુડ્ઢિ પન પવાળસિલાલવણાનમ્પિ વિજ્જતીતિ ન તેસં જીવભાવે કારણં, વિસયગ્ગહણઞ્ચ પરિકપ્પનામત્તં સુપનં વિય ચિઞ્ચાદીનં, તથા દોહળાદયો, તત્થ કસ્મા બીજગામભૂતગામસમારમ્ભા પટિવિરતિ ઇચ્છિતાતિ? સમણસારુપ્પતો, સન્નિસ્સિતસત્તાનુરક્ખણતો ચ. તેનેવાહ ‘‘જીવસઞ્ઞિનો હિ મોઘપુરિસા મનુસ્સા રુક્ખસ્મિ’’ન્તિઆદિ (પાચિ. ૮૯). નીલતિણરુક્ખાદિકસ્સાતિ અલ્લતિણસ્સ ચેવ અલ્લરુક્ખાદિકસ્સ ચ. આદિ-સદ્દેન ઓસધિગચ્છલતાદયો વેદિતબ્બા.

એકં ભત્તં એકભત્તં, તં અસ્સ અત્થીતિ એકભત્તિકો, એકસ્મિં દિવસે એકવારમેવ ભુઞ્જનકો. તયિદં રત્તિભોજનોપિ સિયાતિ તન્નિવત્તનત્થમાહ ‘‘રત્તૂપરતો’’તિ. એવમ્પિ અપરણ્હભોજીપિ સિયા એકભત્તિકોતિ તદાસઙ્કાનિવત્તનત્થં ‘‘વિરતો વિકાલભોજના’’તિ વુત્તં. અરુણુગ્ગમનતો પટ્ઠાય યાવ ¶ મજ્ઝન્હિકા, અયં બુદ્ધાનં આચિણ્ણસમાચિણ્ણો ભોજનસ્સ કાલો નામ, તદઞ્ઞો વિકાલો. અટ્ઠકથાયં પન દુતિયપદેન રત્તિભોજનસ્સ પટિક્ખિત્તત્તા અપરણ્હો ‘‘વિકાલો’’તિ વુત્તો.

સઙ્ખેપતો ‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણ’’ન્તિઆદિ (દી. નિ. ૨.૯૦; ધ. પ. ૧૮૩; નેત્તિ. ૩૦, ૫૦, ૧૧૬, ૧૨૪) નયપ્પવત્તં ભગવતો સાસનં અચ્ચન્તછન્દરાગપ્પવત્તિતો નચ્ચાદીનં દસ્સનં ન અનુલોમેતીતિ આહ ‘‘સાસનસ્સ અનનુલોમત્તા’’તિ. અત્તના પયોજિયમાનં, પરેહિ પયોજાપિયમાનઞ્ચ નચ્ચં નચ્ચભાવસામઞ્ઞતો પાળિયં એકેનેવ નચ્ચ-સદ્દેન ગહિતં, તથા ગીતવાદિત-સદ્દેન ચાતિ આહ ‘‘નચ્ચનનચ્ચાપનાદિવસેના’’તિ. આદિ-સદ્દેન ગાયનગાયાપનવાદનવાદાપનાનિ સઙ્ગણ્હાતિ. દસ્સનેન ચેત્થ સવનમ્પિ સઙ્ગહિતં વિરૂપેકસેસનયેન. આલોચનસભાવતાય વા પઞ્ચન્નં વિઞ્ઞાણાનં સવનકિરિયાયપિ દસ્સનસઙ્ખેપસબ્ભાવતો ‘‘દસ્સના’’ ઇચ્ચેવ વુત્તં. અવિસૂકભૂતસ્સ ગીતસ્સ સવનં કદાચિ વટ્ટતીતિ આહ ‘‘વિસૂકભૂતા દસ્સના’’તિ. તથા હિ વુત્તં પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દકપાઠટ્ઠકથાય (ખુ. પા. અટ્ઠ. પચ્છિમપઞ્ચસિક્ખાપદવણ્ણના) ‘‘ધમ્મૂપસંહિતમ્પિ ચેત્થ ગીતં વટ્ટતિ, ગીતૂપસંહિતો ધમ્મો ન વટ્ટતી’’તિ.

ઉચ્ચાતિ ¶ ¶ ઉચ્ચસદ્દેન સમાનત્થં એકં સદ્દન્તરં, સેતિ એત્થાતિ સયનં. ઉચ્ચાસયનં મહાસયનઞ્ચ સમણસારુપ્પરહિતં અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘પમાણાતિક્કન્તં, અકપ્પિયત્થરણ’’ન્તિ ¶ . આસન્દાદિઆસનઞ્ચેત્થ સયનેન સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. યસ્મા પન આધારે પટિક્ખિત્તે તદાધારકિરિયા પટિક્ખિત્તાવ હોતિ, તસ્મા ‘‘ઉચ્ચાસયનમહાસયના’’ ઇચ્ચેવ વુત્તં, અત્થતો પન તદુપભોગભૂત નિસજ્જાનિપજ્જનેહિ વિરતિ દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બા. ઉચ્ચાસયનસયનમહાસયનસયનાતિ વા એતસ્મિં અત્થે એકસેસનયેન અયં નિદ્દેસો કતો યથા ‘‘નામરૂપપચ્ચયા સળાયતન’’ન્તિ (મ. નિ. ૩.૧૨૬; સં. નિ. ૨.૧; ઉદા. ૧). આસનકિરિયાપુબ્બકત્તા સયનકિરિયાય સયનગ્ગહણેનેવ આસનં ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં.

અઞ્ઞેહિ ગાહાપને ઉપનિક્ખિત્તસાદિયને ચ પટિગ્ગહણત્થો લબ્ભતીતિ આહ ‘‘ન ઉગ્ગણ્હાપેતિ, ન ઉપનિક્ખિત્તં સાદીયતી’’તિ. અથ વા તિવિધં પટિગ્ગહણં કાયેન વાચાય મનસા. તત્થ કાયેન પટિગ્ગહણં ઉગ્ગણ્હનં, વાચાય પટિગ્ગહણં ઉગ્ગહાપનં, મનસા પટિગ્ગહણં સાદિયનન્તિ તિવિધમ્પિ પટિગ્ગહણં સામઞ્ઞનિદ્દેસેન, એકસેસનયેન વા ગહેત્વા ‘‘પટિગ્ગહણા’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘નેવ નં ઉગ્ગણ્હાતી’’તિઆદિ. એસ નયો ‘‘આમકધઞ્ઞપટિગ્ગહણા’’તિઆદીસુપિ. નીવારાદિઉપધઞ્ઞસ્સ સાલિયાદિમૂલધઞ્ઞન્તોગધત્તા વુત્તં ‘‘સત્તવિધસ્સા’’તિ. ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે પઞ્ચ વસાનિ ભેસજ્જાનિ અચ્છવસં મચ્છવસં સુસુકાવસં સૂકરવસં ગદ્રભવસ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૨) વુત્તત્તા ઇદં ઓદિસ્સ અનુઞ્ઞાતં નામ, તસ્સ પન ‘‘કાલે પટિગ્ગહિત’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૨) વુત્તત્તા પટિગ્ગહણં વટ્ટતીતિ આહ ‘‘અઞ્ઞત્ર ઓદિસ્સ અનુઞ્ઞાતા’’તિ.

અક્કમતીતિ નિપ્પીળેતિ. પુબ્બભાગે અક્કમતીતિ સમ્બન્ધો. હદયન્તિ નાળિઆદિમાનભાજનાનં અબ્ભન્તરં. તિલાદીનં ¶ નાળિઆદીહિ મિનનકાલે ઉસ્સાપિતસિખાયેવ સિખા, તસ્સા ભેદો હાપનં. કેચીતિ સારસમાસાચરિયા, ઉત્તરવિહારવાસિનો ચ.

વધોતિ મુટ્ઠિપ્પહારકસાતાળનાદીહિ હિંસનં, વિહેઠનન્તિ અત્થો. વિહેઠનત્થોપિ હિ વધસદ્દો દિસ્સતિ ‘‘અત્તાનં વધિત્વા વધિત્વા’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૮૮૦). યથા હિ અપ્પટિગ્ગહભાવસામઞ્ઞે સતિપિ પબ્બજિતેહિ અપ્પટિગ્ગહિતબ્બવત્થુવિસેસભાવસન્દસ્સનત્થં ઇત્થિકુમારિદાસિદાસાદયો વિભાગેન વુત્તા ¶ , એવં પરસ્સહરણભાવતો અદિન્નાદાનભાવસામઞ્ઞે સતિપિ તુલાકૂટાદયો અદિન્નાદાનવિસેસભાવદસ્સનત્થં વિભાગેન વુત્તા, ન એવં પાણાતિપાતપરિયાયસ્સ વધસ્સ પુનગ્ગહણે પયોજનં અત્થિ. ‘‘તત્થ સયઙ્કારો, ઇધ પરંકારો’’તિ ચ ¶ ન સક્કા વત્તું ‘‘કાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના છપ્પયોગા’’તિ ચ વુત્તત્તા. તસ્મા યથાવુત્તોયેવ અત્થો સુન્દરતરો. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘વધોતિ મારણ’’ન્તિ વુત્તં, તમ્પિ પોથનમેવ સન્ધાયાતિ ચ સક્કા વિઞ્ઞાતું મારણ-સદ્દસ્સ વિહિંસનેપિ દિસ્સનતો.

એત્તાવતાતિ ‘‘પાણાતિપાતં પહાયા’’તિઆદિના ‘‘છેદન…પે… સહસાકારા પટિવિરતો’’તિ એતપરિમાણેન પાઠેન. અન્તરાભેદં અગ્ગહેત્વા પાળિયં આગતનયેન છબ્બીસતિસિક્ખાપદસઙ્ગહં યેભુય્યેન સિક્ખાપદાનં અવિભત્તત્તા ચૂળસીલં નામ. દેસનાવસેન હિ ઇધ ચૂળમજ્ઝિમાદિભાવો અધિપ્પેતો, ન ધમ્મવસેન. તથા હિ ઇધ સઙ્ખિત્તેન ઉદ્દિટ્ઠાનં સિક્ખાપદાનં અવિભત્તાનં વિભજનવસેન ¶ મજ્ઝિમસીલદેસના પવત્તા. તેનેવાહ ‘‘મજ્ઝિમસીલં વિત્થારેન્તો’’તિ.

ચૂળસીલવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

મજ્ઝિમસીલવણ્ણના

૧૧. તત્થ યથાતિ ઓપમ્મત્થે નિપાતો. વાતિ વિકપ્પનત્થે. પનાતિ વચનાલઙ્કારે. એકેતિ અઞ્ઞે. ભોન્તોતિ સાધૂનં પિયસમુદાહારો. સાધવો હિ પરે ‘‘ભોન્તો’’તિ વા, ‘‘દેવાનં પિયા’’તિ વા ‘‘આયસ્મન્તો’’તિ વા સમાલપન્તિ. યં કિઞ્ચિ પબ્બજ્જં ઉપગતા સમણા. જાતિમત્તેન બ્રાહ્મણા. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઉસ્સાહં કત્વા મમ વણ્ણં વદમાનોપિ પુથુજ્જનો ‘‘પાણાતિપાતં પહાય પાણાતિપાતા પટિવિરતો’’તિઆદિના પરાનુદ્દેસિકનયેન વા યથા પનેકે ભોન્તો સમણબ્રાહ્મણભાવં પટિજાનમાના, પરેહિ ચ તથાસમ્ભાવિયમાના તદનુરૂપપટિપત્તિં અજાનનતો, અસમત્થતો ચ ન અભિસમ્ભુણન્તિ, ન એવમયં, અયં પન સમણો ગોતમો સબ્બથાપિ સમણસારુપ્પપટિપદં પૂરેસિયેવાતિ એવં અઞ્ઞુદ્દેસિકનયેન વા સબ્બથાપિ આચારસીલમત્તમેવ વદેય્યું, ન તદુત્તરિન્તિ.

બીજગામભૂતગામસમારમ્ભપદે ¶ સદ્દક્કમેન અપ્પધાનભૂતોપિ બીજગામભૂતગામો નિદ્દિસિતબ્બતાય પધાનભાવં પટિલભતિ. અઞ્ઞો હિ સદ્દક્કમો અઞ્ઞો અત્થક્કમોતિ આહ ‘‘કતમો સો બીજગામભૂતગામો’’તિ. તસ્મિઞ્હિ વિભત્તે તબ્બિસયતાય સમારમ્ભોપિ વિભત્તોવ હોતીતિ ¶ . તેનેવાહ ભગવા ‘‘મૂલબીજ’’ન્તિઆદિ. મૂલમેવ બીજં મૂલબીજં, મૂલં બીજં એતસ્સાતિપિ મૂલબીજં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. ફળુબીજન્તિ પબ્બબીજં. પચ્ચયન્તરસમવાયે સદિસફલુપ્પત્તિયા વિસેસકારણભાવતો વિરુહણસમત્થે સારફલે નિરુળ્હો બીજ-સદ્દો તદત્થસંસિદ્ધિયા મૂલાદીસુપિ કેસુચિ પવત્તતીતિ મૂલાદિતો નિવત્તનત્થં એકેન બીજ-સદ્દેન વિસેસેત્વા વુત્તં ‘‘બીજબીજ’’ન્તિ. ‘‘રૂપરૂપં ¶ , દુક્ખદુક્ખ’’ન્તિ (સં. નિ. ૪.૩૨૭) ચ યથા. કસ્મા પનેત્થ બીજગામભૂતગામં પુચ્છિત્વા બીજગામો એવ વિભત્તોતિ? ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં. નનુ અવોચુમ્હ ‘‘મૂલમેવ બીજં મૂલબીજં, મૂલં બીજં એતસ્સાતિપિ મૂલબીજન્તિ’’. તત્થ પુરિમેન બીજગામો નિદ્દિટ્ઠો, દુતિયેન ભૂતગામો, દુવિધોપેસ સામઞ્ઞનિદ્દેસેન, મૂલબીજઞ્ચ મૂલબીજઞ્ચ મૂલબીજન્તિ એકસેસનયેન વા પાળિયં નિદ્દિટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો. તેનેવાહ ‘‘સબ્બઞ્હેત’’ન્તિઆદિ.

૧૨. ‘‘સન્નિધિકતસ્સા’’તિ એતેન ‘‘સન્નિધિકારપરિભોગ’’ન્તિ એત્થ કાર-સદ્દસ્સ કમ્મત્થતં દસ્સેતિ. યથા વા ‘‘આચયંગમિનો’’તિ વત્તબ્બે અનુનાસિકલોપેન ‘‘આચયગામિનો’’તિ (ધ. સ. ૧૦) નિદ્દેસો કતો, એવં ‘‘સન્નિધિકારં પરિભોગ’’ન્તિ વત્તબ્બે અનુનાસિકલોપેન ‘‘સન્નિધિકારપરિભોગ’’ન્તિ વુત્તં, સન્નિધિં કત્વા પરિભોગન્તિ અત્થો.

સમ્મા કિલેસે લિખતીતિ સલ્લેખો, સુત્તન્તનયેન પટિપત્તિ. પરિયાયતિ કપ્પીયતીતિ પરિયાયો, કપ્પિયવાચાનુસારેન પટિપત્તિ. કિલેસેહિ આમસિતબ્બતો આમિસં, યં કિઞ્ચિ ઉપભોગારહં વત્થુ. તેનેવાહ ‘‘આમિસન્તિ વુત્તાવસેસ’’ન્તિ. નયદસ્સનઞ્હેતં સન્નિધિવત્થૂનં. ઉદકકદ્દમેતિ ઉદકે ચ કદ્દમે ચ. અચ્છથાતિ નિસીદથ. ગીવાયામકન્તિ ગીવં આયમિત્વા, યથા ચ ભુત્તે અતિભુત્તતાય ગીવા આયમિતબ્બાવ હોતિ, એવન્તિ અત્થો. ચતુભાગમત્તન્તિ કુડુબમત્તં. ‘‘કપ્પિયકુટિય’’ન્તિઆદિ વિનયવસેન વુત્તં.

૧૩. એત્તકમ્પીતિ ¶ વિનિચ્છયવિચારણાવત્થુકિત્તનમ્પિ ¶ . પયોજનમત્તમેવાતિ પદત્થયોજનમત્તમેવ. યસ્સ પન પદસ્સ વિત્થારકથં વિના ન સક્કા અત્થો વિઞ્ઞાતું, તત્થ વિત્થારકથાપિ પદત્થસઙ્ગહમેવ ગચ્છતિ. કુતૂહલવસેન પેક્ખિતબ્બતો પેક્ખા, નટસત્થવિધિના નટાનઞ્ચ પયોગો. નટસમૂહેન પન જનસમૂહે કરણવસેન ‘‘નટસમજ્જ’’ન્તિ વુત્તં, સારસમાસે ‘‘પેક્ખા મહ’’ન્તિ વુત્તં. ઘનતાળં નામ દણ્ડમયતાળં, સિલાસલાકતાળં વા. એકેતિ સારસમાસાચરિયા, ઉત્તરવિહારવાસિનો ચ. યથા ચેત્થ, એવં ઇતો પરેસુપિ ‘‘એકે’’તિ આગતટ્ઠાનેસુ. ચતુરસ્સઅમ્બણકતાળં નામ રુક્ખસારદણ્ડાદીસુ યેન કેનચિ ચતુરસ્સઅમ્બણકં કત્વા ¶ ચતૂસુ પસ્સેસુ ચમ્મેન ઓનન્ધિત્વા કતવાદિતં. અબ્ભોક્કિરણં રઙ્ગબલીકરણં, યા ‘‘નન્દી’’તિ વુચ્ચતિ. સોભનકરન્તિ સોભનકરણં, ‘‘સોભનઘરક’’ન્તિ સારસમાસે વુત્તં. ચણ્ડાલાનમિદન્તિ ચણ્ડાલં. સાણે ઉદકેન તેમેત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં આકોટનકીળા સાણધોવનં. ઇન્દજાલેનાતિ અટ્ઠિધોવનમન્તં પરિજપ્પિત્વા યથા પરે અટ્ઠીનિયેવ પસ્સન્તિ, એવં તચાદીનં અન્તરધાપનમાયાય. સકટબ્યૂહાદીતિ આદિ-સદ્દેન ચક્કપદુમકળીરબ્યૂહાદિં સઙ્ગણ્હાતિ.

૧૪. પદાનીતિ ¶ સારીનં પતિટ્ઠાનટ્ઠાનાનિ. દસપદં નામ દ્વીહિ પન્તીહિ વીસતિયા પદેહિ કીળનજૂતં. પાસકં વુચ્ચતિ છસુ પસ્સેસુ એકેકં યાવ છક્કં દસ્સેત્વા કતકીળનકં, તં વડ્ઢેત્વા યથાલદ્ધં એકકાદિવસેન સારિયો અપનેન્તા ઉપનેન્તા ચ કીળન્તિ. ઘટેન કીળા ઘટિકાતિ એકે. બહૂસુ સલાકાસુ વિસેસરહિતં એકં સલાકં ગહેત્વા તાસુ પક્ખિપિત્વા પુન તસ્સેવ ઉદ્ધરણં સલાકહત્થન્તિ એકે. પણ્ણેન વંસાકારેન કતા નાળિકા. તેનેવાહ ‘‘તં ધમન્તા’’તિ. ‘‘પુચ્છન્તસ્સ મુખાગતં અક્ખરં ગહેત્વા નટ્ઠમુત્તિ લાભાલાભાદિજાનનકીળા અક્ખરિકા’’તિપિ વદન્તિ. ‘‘વાદિતાનુરૂપં નચ્ચનં ગાયનં વા યથાવજ્જં’’ તિપિ વદન્તિ. ‘‘એવં કતે જયો ભવિસ્સતિ, અઞ્ઞથા પરાજયો’’તિ જયપરાજયે પુરક્ખત્વા પયોગકરણવસેન પરિહારપથાદીનમ્પિ જૂતપમાદટ્ઠાનભાવો વેદિતબ્બો. પઙ્ગચીરાદીહિપિ વંસાદીહિ કાતબ્બકિચ્ચસિદ્ધિઅસિદ્ધિજયપરાજયાવહો પયોગો વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘યથાવજ્જ’’ન્તિ ચ ¶ કાણાદીહિ સદિસતાકારદસ્સનેહિ જયપરાજયવસેન જૂતકીળિતભાવેન વુત્તં.

૧૫. વાળરૂપાનીતિ આહરિમાનિ વાળરૂપાનિ. ‘‘અકપ્પિયમઞ્ચોવ પલ્લઙ્કો’’તિ સારસમાસે. વાનવિચિત્તન્તિ ભિત્તિચ્છદાદિવસેન વાનેન વિચિત્રં. રુક્ખતૂલલતાતૂલપોટકીતૂલાનં વસેન તિણ્ણં તૂલાનં. ઉદ્દલોમિયં કેચીતિ સારસમાસાચરિયા, ઉત્તરવિહારવાસિનો ચ. તથા એકન્તલોમિયં. કોસેય્યકટ્ટિસ્સમયન્તિ કોસેય્યકસ્સટમયં. સુદ્ધકોસેય્યન્તિ ¶ રતનપરિસિબ્બનરહિતં. ‘‘ઠપેત્વા તૂલિક’’ન્તિ એતેન રતનપરિસિબ્બનરહિતાપિ તૂલિકા ન વટ્ટતીતિ દીપેતિ. ‘‘રતનપરિસિબ્બિતાની’’તિ ઇમિના યાનિ રતનપરિસિબ્બિતાનિ, તાનિ ભૂમત્થરણવસેન, યથાનુરૂપં મઞ્ચપીઠાદીસુ ચ ઉપનેતું વટ્ટતીતિ દીપિતં હોતિ. અજિનચમ્મેહીતિ અજિનમિગચમ્મેહિ. તાનિ કિર ચમ્માનિ સુખુમાનિ, તસ્મા દુપટ્ટતિપટ્ટાનિ કત્વા સિબ્બન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘અજિનપ્પવેણી’’તિ. વુત્તનયેનાતિ વિનયે વુત્તનયેન.

૧૬. અલઙ્કારઞ્જનમેવ ન ભેસજ્જં મણ્ડનાનુયોગસ્સ અધિપ્પેતત્તા. માલા-સદ્દો સાસને સુદ્ધપુપ્ફેસુપિ ¶ નિરુળ્હોતિ આહ ‘‘બદ્ધમાલા વા’’તિ. મત્તિકકક્કન્તિ ઓસધેહિ અભિસઙ્ખતં યોગમત્તિકકક્કં. ચલિતેતિ કુપિતે. લોહિતે સન્નિસિન્નેતિ દુટ્ઠલોહિતે ખીણે.

૧૭. દુગ્ગતિતો સંસારતો ચ નિય્યાતિ એતેનાતિ નિય્યાનં, સગ્ગમગ્ગો મોક્ખમગ્ગો ચ. તં નિય્યાનં અરહતિ, નિય્યાને વા નિયુત્તા, નિય્યાનં વા ફલભૂતં એતિસ્સા અત્થીતિ નિય્યાનિકા, વચીદુચ્ચરિતસંકિલેસતો નિય્યાતીતિ વા ઈ-કારસ્સ રસ્સત્તં, ય-કારસ્સ ચ ક-કારં કત્વા નિય્યાનિકા, ચેતનાય સદ્ધિં સમ્ફપ્પલાપા વેરમણિ. તપ્પટિપક્ખતો અનિય્યાનિકા, તસ્સા ભાવો અનિય્યાનિકત્તં, તસ્મા અનિય્યાનિકત્તા. તિરચ્છાનભૂતાતિ તિરોકરણભૂતા. કમ્મટ્ઠાનભાવેતિ અનિચ્ચતાપટિસંયુત્તચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનભાવે. સહ અત્થેનાતિ સાત્થકં, હિતપટિસંયુત્તન્તિ અત્થો. વિસિખાતિ ઘરસન્નિવેસો, વિસિખાગહણેન ચ તન્નિવાસિનો ગહિતા ‘‘ગામો આગતો’’તિઆદીસુ વિય. તેનેવાહ ‘‘સૂરા સમત્થા’’તિ, ‘‘સદ્ધા પસન્ના’’તિ ચ. કુમ્ભટ્ઠાનાપદેસેન ¶ ¶ કુમ્ભદાસિયો વુત્તાતિ આહ ‘‘કુમ્ભદાસીકથા વા’’તિ. ઉપ્પત્તિઠિતિસમ્ભારાદિવસેન લોકં અક્ખાયતીતિ લોકક્ખાયિકા.

૧૮. સહિતન્તિ પુબ્બાપરાવિરુદ્ધં.

૧૯. દૂતસ્સ કમ્મં દૂતેય્યં, તસ્સ કથા દૂતેય્યકથા.

૨૦. તિવિધેનાતિ સામન્તજપ્પનઇરિયાપથસન્નિસ્સિતપચ્ચયપટિસેવનભેદતો તિપ્પકારેન. વિમ્હાપયન્તીતિ ‘‘અહો અચ્છરિયપુરિસો’’તિ અત્તનિ પરેસં વિમ્હયં ઉપ્પાદેન્તિ. લપન્તીતિ અત્તાનં, દાયકં વા ઉક્ખિપિત્વા યથા સો કિઞ્ચિ દદાતિ, એવં ઉક્કાચેત્વા કથેન્તિ. નિમિત્તેન ચરન્તિ, નિમિત્તં વા કરોન્તીતિ નેમિત્તિકા નિમિત્તન્તિ ચ પરેસં પચ્ચય દાનસઞ્ઞુપ્પાદકં કાયવચીકમ્મં વુચ્ચતિ. નિપ્પિંસન્તીતિ નિપ્પેસા, નિપ્પેસાયેવ નિપ્પેસિકા, નિપ્પેસોતિ ચ સઠપુરિસો વિય લાભસક્કારત્થં અક્કોસખુંસનુપ્પણ્ડનપરપિટ્ઠિમંસિકતાદિ.

મજ્ઝિમસીલવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

મહાસીલવણ્ણના

૨૧. અઙ્ગાનિ ¶ આરબ્ભ પવત્તત્તા અઙ્ગસહચરિતં સત્થં ‘‘અઙ્ગ’’ન્તિ વુત્તં. નિમિત્તન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. કેચિ પન ‘‘અઙ્ગન્તિ અઙ્ગવિકાર’’ન્તિ વદન્તિ, પરેસં અઙ્ગવિકારદસ્સનેનાપિ લાભાલાભાદિવિજ્જાતિ. પણ્ડુરાજાતિ દક્ખિણામધુરાધિપતિ. ‘‘મહન્તાન’’ન્તિ એતેન અપ્પકં નિમિત્તં, મહન્તં નિમિત્તં ઉપ્પાતોતિ દસ્સેતિ. ઇદં નામ પસ્સતીતિ યો વસભં કુઞ્જરં પાસાદં પબ્બતં વા આરુળ્હં સુપિને અત્તાનં પસ્સતિ, તસ્સ ઇદં નામ ફલં હોતીતિ. સુપિનકન્તિ સુપિનસત્થં. અઙ્ગસમ્પત્તિવિપત્તિદસ્સનમત્તેન ¶ આદિસનં વુત્તં ‘‘અઙ્ગ’’ન્તિ ઇમિના, ‘‘લક્ખણ’’ન્તિ ઇમિના પન મહાનુભાવતાનિપ્ફાદકઅઙ્ગલક્ખણવિસેસદસ્સનેનાતિ અયમેતેસં વિસેસોતિ. અહતેતિ નવે. ઇતો પટ્ઠાયાતિ દેવરક્ખસમનુસ્સાદિભેદેન વિવિધવત્થભાગે ઇતો વા એત્તો વા સઞ્છિન્ને ઇદં નામ ભોગાદિ હોતીતિ. દબ્બિહોમદીનિ ¶ હોમસ્સુપકરણાદિવિસેસેહિ ફલવિસેસદસ્સનવસેન પવત્તાનિ. અગ્ગિહોમં વુત્તાવસેસસાધનવસેન પવત્તં હોમં. અઙ્ગલટ્ઠિન્તિ સરીરં. અબ્ભિનો સત્થં અબ્ભેય્યં, માસુરક્ખેન કતો ગન્થો માસુરક્ખો. ભૂરિવિજ્જા સસ્સબુદ્ધિકરણવિજ્જાતિ સારસમાસે. સપક્ખક…પે… ચતુપ્પદાનન્તિ પિઙ્ગલમક્ખિકાદિસપક્ખક ઘરગોલિકાદિઅપક્ખકદેવમનુસ્સકોઞ્ચાદિદ્વિપદકકણ્ટકજમ્બુકાદિચતુપ્પદાનં.

૨૩. ‘‘અસુકદિવસે’’તિ ‘‘પક્ખસ્સ દુતિયે તતિયે’’તિઆદિ તિથિવસેન વુત્તં. અસુકનક્ખત્તેનાતિ રોહિણીઆદિનક્ખત્તયોગવસેન.

૨૪. ઉક્કાનં પતનન્તિ ઉક્કોભાસાનં પતનં. વાતસઙ્ઘાતેસુ હિ વેગેન અઞ્ઞમઞ્ઞં સઙ્ઘટ્ટેન્તેસુ દીપકોભાસો વિય ઓભાસો ઉપ્પજ્જિત્વા આકાસતો પતતિ, તત્થાયં ઉક્કાપાતવોહારો. અવિસુદ્ધતા અબ્ભમહિકાદીહિ.

૨૫. ધારાનુપવેચ્છનં વસ્સનં. હત્થેન અધિપ્પેતવિઞ્ઞાપનં હત્થમુદ્દા, તં પન અઙ્ગુલિસઙ્કોચનેન ¶ ગણનાયેવ. પારસિક મિલક્ખકાદયો વિય નવન્તવસેન ગણના અચ્છિદ્દકગણના. સટુપ્પાદનાદીતિ આદિ-સદ્દેન વોકલનભાગહારાદિકે સઙ્ગણ્હાતિ. ચિન્તાવસેનાતિ વત્થું અનુસન્ધિઞ્ચ સયમેવ ચિરેન ચિન્તેત્વા કરણવસેન ચિન્તાકવિ વેદિતબ્બો, કિઞ્ચિ સુત્વા સુતેન અસ્સુતં અનુસન્ધેત્વા કરણવસેન સુતકવિ, કઞ્ચિ અત્થં ઉપધારેત્વા તસ્સ ¶ સઙ્ખિપનવિત્થારણાદિવસેન અત્થકવિ, યં કિઞ્ચિ પરેન કતં કબ્બં નાટકં વા દિસ્વા તં સદિસમેવ અઞ્ઞં અત્તનો ઠાનુપ્પત્તિકપટિભાનેન કરણવસેન પટિભાનકવિ વેદિતબ્બો.

૨૬. પરિગ્ગહભાવેન દારિકાય ગણ્હાપનં આવાહનં. તથા દાપનં વિવાહનં. દેસન્તરે દિગુણતિગુણાદિગહણવસેન ભણ્ડપ્પયોજનં પયોગો. તત્થ વા અઞ્ઞત્થ વા યથાકાલપરિચ્છેદં વડ્ઢિગહણવસેન પયોજનં ઉદ્ધારો. ‘‘ભણ્ડમૂલરહિતાનં વાણિજ્જં કત્વા એત્તકેનુદયેન સહ મૂલં દેથાતિ ધનદાનં પયોગો, તાવકાલિકદાનં ઉદ્ધારો’’તિ ચ વદન્તિ. તીહિ કારણેહીતિ એત્થ વાતેન, પાણકેહિ વા ગબ્ભે વિનસ્સન્તે ન પુરિમકમ્મુના ઓકાસો કતો, તપ્પચ્ચયા કમ્મં વિપચ્ચતિ. સયમેવ ¶ પન કમ્મુના ઓકાસે કતે ન એકન્તેન વાતો પાણકા વા અપેક્ખિતબ્બાતિ કમ્મસ્સ વિસું કારણભાવો વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. નિબ્બાપનીયન્તિ ઉપસમકરં. પટિકમ્મન્તિ યથા તે ન ખાદન્તિ, તથા પટિકરણં. પરિવત્તનત્થન્તિ આવુધાદિના સહ ઉક્ખિત્તહત્થસ્સ ઉક્ખિપનવસેન પરિવત્તનત્થં. ઇચ્છિતત્થસ્સ દેવતાય કણ્ણે કથનવસેન જપ્પનં કણ્ણજપ્પનન્તિ. આદિચ્ચપારિચરિયાતિ ¶ કરવીરમાલાહિ પૂજં કત્વા સકલદિવસં આદિચ્ચાભિમુખાવટ્ઠાનેન આદિચ્ચસ્સ પરિચરણં. ‘‘સિરવ્હાયન’’ન્તિ કેચિ પઠન્તિ, તસ્સત્થોમન્તં પરિજપ્પિત્વા સિરસા ઇચ્છિતસ્સ અત્થસ્સ અવ્હાયનન્તિ.

૨૭. સમિદ્ધિકાલેતિ આયાચિતસ્સ અત્થસ્સ સિદ્ધિકાલે. સન્તિપટિસ્સવકમ્મન્તિ દેવતાયાચનાય યા સન્તિ પટિકત્તબ્બા, તસ્સા પટિઞ્ઞાપટિસ્સવકમ્મકરણં, સન્તિયા આયાચનપ્પયોગોતિ અત્થો. તસ્મિન્તિ પટિસ્સવફલભૂતે યથાભિપત્થિતકમ્મસ્મિં, યં ‘‘સચે મે ઇદં નામ સમિજ્ઝિસ્સતી’’તિ વુત્તં. તસ્સાતિ સન્તિપટિસ્સવસ્સ, યો ‘‘પણિધી’’તિ ચ વુત્તો. યથાપટિસ્સવઞ્હિ ઉપહારે કતે પણિધિ આયાચના કતા નિય્યાતિતા હોતીતિ. અચ્છન્દિકભાવમત્તન્તિ ઇત્થિયા અકામકભાવમત્તં. લિઙ્ગન્તિ પુરિસલિઙ્ગં. બલિકમ્મકરણં ઉપદ્દવપટિબાહનત્થઞ્ચેવ વડ્ઢિઆવહનત્થઞ્ચ. દોસાનન્તિ પિત્તાદિદોસાનં. એત્થ ચ વમનન્તિ પચ્છટ્ટનં અધિપ્પેતં. ઉદ્ધંવિરેચનન્તિ વમનં ‘‘ઉદ્ધં દોસાનં નીહરણ’’ન્તિ વુત્તત્તા. તથા વિરેચનન્તિ વિરેચનમેવ. અધોવિરેચનન્તિ પન સુદ્ધિવત્થિકસાવત્થિઆદિ વત્થિકિરિયાપિ અધિપ્પેતા ‘‘અધો દોસાનં નીહરણ’’ન્તિ વુત્તત્તા. સીસવિરેચનં સેમ્હનીહરણાદિ. પટલાનીતિ અક્ખિપટલાનિ. સલાકવેજ્જકમ્મન્તિ અક્ખિવેજ્જકમ્મં, ઇદં વુત્તાવસેસસાલાકિયસઙ્ગહણત્થં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બન્તિ. તપ્પનાદયોપિ હિ સાલાકિયાનેવાતિ. મૂલાનિ ¶ પધાનાનિ રોગૂપસમે સમત્થાનિ ભેસજ્જાનિ મૂલભેસજ્જાનિ, મૂલાનં વા બ્યાધીનં ભેસજ્જાનિ મૂલભેસજ્જાનિ. મૂલાનુબન્ધવસેન હિ દુવિધો બ્યાધિ. મૂલરોગે ચ તિકિચ્છિતે યેભુય્યેન ઇતરં વૂપસમતીતિ. ‘‘કાયતિકિચ્છનં ¶ દસ્સેતી’’તિ ઇદં કોમારભચ્ચસલ્લકત્તસાલાકિયાદિકરણવિસેસભૂતતન્તીનં તત્થ તત્થ વુત્તત્તા પારિસેસવસેન વુત્તં, તસ્મા તદવસેસાય તન્તિયાપિ ઇધ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. સબ્બાનિ ચેતાનિ આજીવહેતુકાનિયેવ ઇધાધિપ્પેતાનિ ‘‘મિચ્છાજીવેન જીવિકં કપ્પેન્તી’’તિ વુત્તત્તા ¶ . યં પન તત્થ તત્થ પાળિયં ‘‘ઇતિ વા’’તિ વુત્તં, તત્થ ઇતીતિ પકારત્થે નિપાતો, વા-ઇતિ વિકપ્પનત્થે. ઇદં વુત્તં હોતિ ઇમિના પકારેન, ઇતો અઞ્ઞે ન વાતિ. તેન યાનિ ઇતો બાહિરકપબ્બજિતા સિપ્પાયતનવિજ્જાટ્ઠાનાદીનિ જીવિકોપાયભૂતાનિ આજીવપકતા ઉપજીવન્તિ, તેસં પરિગ્ગહો કતોતિ વેદિતબ્બો.

મહાસીલવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પુબ્બન્તકપ્પિકસસ્સતવાદવણ્ણના

૨૮. ભિક્ખુસઙ્ઘેન વુત્તવણ્ણો નામ ‘‘યાવઞ્ચિદં તેન ભગવતા’’તિઆદિના વુત્તવણ્ણો. એત્થાયં સમ્બન્ધો – ન ભિક્ખવે એત્તકા એવ બુદ્ધગુણા, યે તુમ્હાકં પાકટા, અપાકટા પન ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે અઞ્ઞે ધમ્મા’’તિ વિત્થારો. તત્થ ‘‘ઇમે દિટ્ઠિટ્ઠાના એવં ગહિતા’’તિઆદિના સસ્સતાદિદિટ્ઠિટ્ઠાનાનં યથાગહિતાકારસુઞ્ઞતભાવપ્પકાસનતો, ‘‘તઞ્ચ પજાનનં ન પરામસતી’’તિ સીલાદીનઞ્ચ અપરામાસનિય્યાનિકભાવદીપનેન નિચ્ચસારાદિવિરહપ્પકાસનતો, યાસુ વેદનાસુ અવીતરાગતાય બાહિરકાનં એતાનિ દિટ્ઠિવિપ્ફન્દિતાનિ સમ્ભવન્તિ, તેસં પચ્ચયભૂતાનઞ્ચ સમ્મોહાદીનં વેદકકારકસભાવાભાવદસ્સનમુખેન ¶ સબ્બધમ્માનં અત્તત્તનિયતાવિરહદીપનતો, અનુપાદાપરિનિબ્બાનદીપનતો ચ અયં દેસના સુઞ્ઞતાવિભાવનપ્પધાનાતિ આહ ‘‘સુઞ્ઞતાપકાસનં આરભી’’તિ. પરિયત્તીતિ વિનયાદિભેદભિન્ના તન્તિ. દેસનાતિ તસ્સા તન્તિયા મનસાવવત્થાપિતાય વિભાવના, યથાધમ્મં ધમ્માભિલાપભૂતા વા પઞ્ઞાપના, અનુલોમાદિવસેન વા કથનન્તિ પરિયત્તિદેસનાનં વિસેસો પુબ્બેયેવ વવત્થાપિતોતિ આહ ‘‘દેસનાયં પરિયત્તિય’’ન્તિ. એવં આદીસૂતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન સચ્ચસભાવસમાધિપઞ્ઞાપકતિપુઞ્ઞઆપત્તિઞેય્યાદયો સઙ્ગય્હન્તિ. તથા હિ અયં ધમ્મ-સદ્દો ‘‘ચતુન્નં ભિક્ખવે ધમ્માનં અનનુબોધા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૧૮૬; અ. નિ. ૪.૧) સચ્ચે વત્તતિ, ‘‘કુસલા ધમ્મા અકુસલા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૧) સભાવે, ‘‘એવંધમ્મા તે ભગવન્તો અહેસુ’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૫.૩૭૮) સમાધિમ્હિ, ‘‘સચ્ચં ધમ્મો ¶ ધિતિ ચાગો, સ વે પેચ્ચ ન સોચતી’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૧૯૦) પઞ્ઞાય, ‘‘જાતિધમ્માનં ¶ ભિક્ખવે સત્તાનં એવં ઇચ્છા ઉપ્પજ્જતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૩૭૩; પટિ. મ. ૧.૩૩) પકતિયં, ‘‘ધમ્મો સુચિણ્ણો સુખમાવહાતી’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૧૮૪; થેરગા. ૩૦૩; જા. ૧.૧૦.૧૦૨) પુઞ્ઞે, ‘‘ચત્તારો ¶ પારાજિકા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (પારા. ૨૩૩) આપત્તિયં, ‘‘સબ્બે ધમ્મા સબ્બાકારેન બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઞાણમુખે આપાથં આગચ્છન્તી’’તિઆદીસુ (મહાનિ. ૧૫૬; ચૂળનિ. ૮૫; પટિ. મ. ૩.૬) ઞેય્યે વત્તતિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.સુત્તનિક્ખેપવણ્ણના; અભિ. અટ્ઠ. ૧.તિકમાતિકાપદવણ્ણના; બુ. વં. અટ્ઠ. રતનચઙ્કમનકણ્ડવણ્ણના). ધમ્મા હોન્તીતિ સુઞ્ઞા ધમ્મમત્તા હોન્તીતિ અત્થો.

‘‘દુદ્દસા’’તિ એતેનેવ તેસં ધમ્માનં દુક્ખોગાહતા પકાસિતા હોતિ. સચે પન કોચિ અત્તનો પમાણં અજાનન્તો ઞાણેન તે ધમ્મે ઓગાહિતું ઉસ્સાહં કરેય્ય, તસ્સ તં ઞાણં અપ્પતિટ્ઠમેવ મકસતુણ્ડસૂચિ વિય મહાસમુદ્દેતિ આહ ‘‘અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠા’’તિ. અલબ્ભનેય્યા પતિટ્ઠા એત્થાતિ અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠાતિ પદવિગ્ગહો વેદિતબ્બો. અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠાનં ઓગાહિતું અસક્કુણેય્યતાય ‘‘એત્તકા એતે ઈદિસા ચા’’તિ પસ્સિતું ન સક્કાતિ વુત્તં ‘‘ગમ્ભીરત્તા એવ દુદ્દસા’’તિ. યે પન દટ્ઠુમેવ ન સક્કા, તેસં ઓગાહિત્વા અનુબુજ્ઝને કથા એવ નત્થીતિ આહ ‘‘દુદ્દસત્તા એવ દુરનુબોધા’’તિ. સબ્બપરિળાહપટિપ્પસ્સદ્ધિમત્થકે સમુપ્પન્નત્તા, નિબ્બુતસબ્બપરિળાહસમાપત્તિસમોકિણ્ણત્તા ચ નિબ્બુતસબ્બપરિળાહા. સન્તારમ્મણાનિ મગ્ગફલનિબ્બાનાનિ અનુપસન્તસભાવાનં કિલેસાનં સઙ્ખારાનઞ્ચ અભાવતો. અથ વા સમૂહતવિક્ખેપતાય નિચ્ચસમાહિતસ્સ મનસિકારસ્સ વસેન તદારમ્મણધમ્માનં સન્તભાવો વેદિતબ્બો કસિણુગ્ઘાટિમાકાસતબ્બિસયવિઞ્ઞાણાનં અનન્તભાવો વિય. અવિરજ્ઝિત્વા નિમિત્તપટિવેધો વિય ઇસ્સાસાનં અવિરજ્ઝિત્વા ધમ્માનં યથાભૂતસભાવબોધો સાદુરસો મહારસો ચ હોતીતિ આહ અતિત્તિકરણટ્ઠેનાતિ. પટિવેધપ્પત્તાનં, તેસુ ચ બુદ્ધાનંયેવ સબ્બાકારેન વિસયભાવૂપગમનતો ન તક્કબુદ્ધિયા ગોચરાતિ આહ ‘‘ઉત્તમઞાણવિસયત્તા’’તિઆદિ. ‘‘નિપુણા’’તિ ઞેય્યેસુ તિક્ખવિસદવુત્તિયા છેકા. યસ્મા પન સો છેકભાવો આરમ્મણે અપ્પટિહતવુત્તિતાય સુખુમઞેય્યગહણસમત્થતાય સુપાકટો હોતિ, તેન વુત્તં ‘‘સણ્હસુખુમસભાવત્તા’’તિ.

અપરો નયો ¶ ¶ – વિનયપણ્ણત્તિઆદિગમ્ભીરનેય્યવિભાવનતો ગમ્ભીરા. કદાચિ અસઙ્ખ્યેય્યમહાકપ્પે અતિક્કમિત્વાપિ દુલ્લભદસ્સનતાય દુદ્દસા. દસ્સનઞ્ચેત્થ પઞ્ઞાચક્ખુવસેનેવ વેદિતબ્બં. ધમ્મન્વયસઙ્ખાતસ્સ અનુબોધસ્સ કસ્સચિદેવ સમ્ભવતો દુરનુબોધા ¶ . સન્તસભાવતો, વેનેય્યાનઞ્ચ ગુણસમ્પદાનં પરિયોસાનત્તા સન્તા. અત્તનો ચ પચ્ચયેહિ પધાનભાવં નીતતાય પણીતા. સમધિગતસચ્ચલક્ખણતાય અતક્કેહિ, અતક્કેન વા ઞાણેન અવચરિતબ્બતાય અતક્કાવચરા. નિપુણં, નિપુણે વા અત્થે સચ્ચપ્પચ્ચયાકારાદિવસેન વિભાવનતો નિપુણા. લોકે અગ્ગપણ્ડિતેન સમ્માસમ્બુદ્ધેન વેદીયન્તિ પકાસીયન્તીતિ પણ્ડિતવેદનીયા. અનાવરણઞાણપટિલાભતો હિ ભગવા ‘‘સબ્બવિદૂ હં અસ્મિ, (ધ. પ. ૩૫૩; મહાવ. ૧૧; કથા. ૪૦૫) દસબલસમન્નાગતો ભિક્ખવે તથાગતો’’તિઆદિના (સં. નિ. ૨.૨૧) અત્તનો સબ્બઞ્ઞુતાદિગુણે પકાસેતિ. તેનેવાહ ‘‘સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેતી’’તિ.

તત્થ કિઞ્ચાપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ફલનિબ્બાનાનિ વિય સચ્છિકાતબ્બસભાવં ન હોતિ, આસવક્ખયઞાણે પન અધિગતે અધિગતમેવ હોતીતિ તસ્સ પચ્ચક્ખકરણં સચ્છિકિરિયાતિ આહ ‘‘અભિવિસિટ્ઠેન ઞાણેન પચ્ચક્ખં કત્વા’’તિ. અભિવિસિટ્ઠેન ઞાણેનાતિ ચ હેતુઅત્થે કરણવચનં, અભિવિસિટ્ઠઞાણાધિગમહેતૂતિ અત્થો. અભિવિસિટ્ઠઞાણન્તિ વા પચ્ચવેક્ખણઞાણે અધિપ્પેતે કરણવચનમ્પિ યુજ્જતિયેવ. પવેદનઞ્ચેત્થ અઞ્ઞાવિસયાનં સચ્ચાદીનં દેસનાકિચ્ચસાધનતો, ‘‘એકોમ્હિ સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિઆદિના (મહાવ. ૧૧; કથા. ૪૦૫) પટિજાનનતો ચ વેદિતબ્બં. વદમાનાતિ ¶ એત્થ સત્તિઅત્થો માન-સદ્દો, વત્તું ઉસ્સાહં કરોન્તોતિ અત્થો. એવંભૂતા ચ વત્તુકામા નામ હોન્તીતિ આહ ‘‘વણ્ણં વત્તુકામા’’તિ. સાવસેસં વદન્તોપિ વિપરીતં વદન્તો વિય ‘‘સમ્મા વદતી’’તિ ન વત્તબ્બોતિ આહ ‘‘અહાપેત્વા’’તિ, તેન અનવસેસત્થો ઇધ સમ્મા-સદ્દોતિ દસ્સેતિ. ‘‘વત્તું સક્કુણેય્યુ’’ન્તિ ઇમિના ‘‘વદેય્યુ’’ન્તિ સકત્થદીપનભાવમાહ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ ભગવતો દસબલાદિઞાણાનિપિ અનઞ્ઞસાધારણાનિ, સપ્પદેસવિસયત્તા પન તેસં ઞાણાનં ન તેહિ બુદ્ધગુણા અહાપેત્વા ગહિતા નામ હોન્તિ, નિપ્પદેસવિસયત્તા પન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ ¶ તસ્મિં ગહિતે સબ્બેપિ બુદ્ધગુણા ગહિતા એવ નામ હોન્તીતિ ઇમમત્થં દસ્સેતિ ‘‘યેહિ…પે… વદેય્યુ’’ન્તિ. પુથૂનિ આરમ્મણાનિ એતસ્સાતિ પુથુઆરમ્મણં, સબ્બારમ્મણત્તાતિ અધિપ્પાયો. અથ વા પુથુઆરમ્મણારમ્મણતોતિ એતસ્મિં અત્થે ‘‘પુથુઆરમ્મણતો’’તિ વુત્તં, એકસ્સ આરમ્મણ-સદ્દસ્સ લોપં કત્વા ‘‘ઓટ્ઠમુખો કામાવચર’’ન્તિ આદીસુ વિય, તેનસ્સ પુથુઞાણકિચ્ચસાધકતં દસ્સેતિ. તથા હેતં તીસુ કાલેસુ અપ્પટિહતઞાણં, ચતુયોનિપરિચ્છેદકઞાણં, પઞ્ચગતિપરિચ્છેદકઞાણં, છસુ અસાધારણઞાણેસુ સેસાસાધારણઞાણાનિ, સત્તઅરિયપુગ્ગલવિભાવકઞાણં, અટ્ઠસુપિ પરિસાસુ અકમ્પનઞાણં, નવસત્તાવાસપરિજાનનઞાણં, દસબલઞાણન્તિ એવમાદીનં અનેકસતસહસ્સભેદાનં ઞાણાનં યથાસમ્ભવં કિચ્ચં સાધેતીતિ. ‘‘પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિવસેના’’તિ એતેન ¶ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ કમવુત્તિતં દસ્સેતિ. કમેનાપિ હિ તં વિસયેસુ પવત્તતિ, ન સકિંયેવ યથા બાહિરકા વદન્તિ ‘‘સકિંયેવ સબ્બઞ્ઞૂ સબ્બં જાનાતિ, ન કમેના’’તિ.

યદિ એવં અચિન્તેય્યાપરિમેય્યભેદસ્સ ઞેય્યસ્સ પરિચ્છેદવતા એકેન ઞાણેન નિરવસેસતો કથં પટિવેધોતિ, કો ¶ વા એવમાહ ‘‘પરિચ્છેદવન્તં બુદ્ધઞાણ’’ન્તિ. અનન્તઞ્હિ તં ઞાણં ઞેય્યં વિય. વુત્તઞ્હેતં ‘‘યાવતકં ઞેય્યં તાવતકં ઞાણં. યાવતકં ઞાણં, તાવતકં ઞેય્ય’’ન્તિ (મહાનિ. ૧૫૬; ચૂળનિ. ૮૫; પટિ. મ. ૩.૫). એવમ્પિ જાતિભૂમિસભાવાદિવસેન દિસાદેસકાલાદિવસેન ચ અનેકભેદભિન્ને ઞેય્યે કમેન ગય્હમાને અનવસેસપટિવેધો ન સમ્ભવતિ યેવાતિ, નયિદમેવં. કસ્મા? યં કિઞ્ચિ ભગવતા ઞાતું ઇચ્છિતં સકલં એકદેસો વા. તત્થ અપ્પટિહતચારતાય પચ્ચક્ખતો ઞાણં પવત્તતિ, વિક્ખેપાભાવતો ચ ભગવા સબ્બકાલં સમાહિતોવ ઞાતું, ઇચ્છિતસ્સ પચ્ચક્ખભાવો ન સક્કા નિવારેતું ‘‘આકઙ્ખાપટિબદ્ધં બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઞાણ’’ન્તિઆદિ (મહાનિ. ૧૫૬; ચૂળનિ. ૮૫; પટિ. મ. ૩.૫) વચનતો, ન ચેત્થ દૂરતો ચિત્તપટં પસ્સન્તાનં વિય, ‘‘સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ વિપસ્સન્તાનં વિય ચ અનેકધમ્માવબોધકાલે અનિરૂપિતરૂપેન ભગવતો ઞાણં પવત્તતીતિ ગહેતબ્બં અચિન્તેય્યાનુભાવતાય બુદ્ધઞાણસ્સ. તેનેવાહ ‘‘બુદ્ધવિસયો અચિન્તેય્યો’’તિ ¶ (અ. નિ. ૪.૭૭). ઇદં પનેત્થ સન્નિટ્ઠાનંસબ્બાકારેન સબ્બધમ્માવબોધનસમત્થસ્સ આકઙ્ખાપટિબદ્ધવુત્તિનો અનાવરણઞાણસ્સ પટિલાભેન ભગવા સન્તાનેન સબ્બધમ્મપટિવેધસમત્થો અહોસિ સબ્બનેય્યાવરણસ્સ પહાનતો, તસ્મા સબ્બઞ્ઞૂ, ન સકિંયેવ સબ્બધમ્માવબોધતો ¶ , યથા સન્તાનેન સબ્બઇન્ધનસ્સ દહનસમત્થતાય પાવકો ‘‘સબ્બભૂ’’તિ વુચ્ચતીતિ.

વવત્થાપનવચનન્તિ સન્નિટ્ઠાપનવચનં, અવધારણવચનન્તિ અત્થો. અઞ્ઞે વાતિ એત્થ અવધારણેન નિવત્તિતં દસ્સેતિ ‘‘ન પાણાતિપાતા વેરમણિઆદયો’’તિ, અયઞ્ચ એવ-સદ્દો અનિયતદેસતાય ચ-સદ્દો વિય યત્થ વુત્તો, તતો અઞ્ઞત્થાપિ વચનિચ્છાવસેન ઉપતિટ્ઠતીતિ આહ ‘‘ગમ્ભીરા વા’’તિઆદિ. સબ્બપદેહીતિ યાવ ‘‘પણ્ડિતવેદનીયા’’તિ ઇદં પદં, તાવ સબ્બપદેહિ. સાવકપારમિઞાણન્તિ સાવકાનં દાનાદિપારિપૂરિયા નિપ્ફન્નં વિજ્જત્તયછળભિઞ્ઞાચતુપ્પટિસમ્ભિદાદિભેદં ઞાણં. તતોતિ સાવકપારમિઞાણતો. તત્થાતિ સાવકપારમિઞાણે. તતોપીતિ અનન્તરનિદ્દિટ્ઠતો પચ્ચેકબુદ્ધઞાણતોપિ, કો પન વાદો સાવકપારમિઞાણતોતિ અધિપ્પાયો. એત્થાયં અત્થયોજના – કિઞ્ચાપિ સાવકપારમિઞાણં હેટ્ઠિમસેક્ખઞાણં પુથુજ્જનઞાણઞ્ચ ઉપાદાય ગમ્ભીરં, પચ્ચેકબુદ્ધઞાણં ઉપાદાય ન તથા ગમ્ભીરન્તિ ¶ ‘‘ગમ્ભીરમેવા’’તિ ન સક્કા વત્તું. તથા પચ્ચેકબુદ્ધઞાણમ્પિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ઉપાદાયાતિ તત્થ વવત્થાનં ન લબ્ભતિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણધમ્મા પન સાવકપારમિઞાણાદીનં વિય કિઞ્ચિ ઉપાદાય અગમ્ભીરભાવાભાવતો ગમ્ભીરા વાતિ. યથા ચેત્થ વવત્થાનં દસ્સિતં, એવં સાવકપારમિઞાણં દુદ્દસં, પચ્ચેકબુદ્ધઞાણં પન તતો દુદ્દસતરન્તિ તત્થ વવત્થાનં નત્થીતિઆદિના વવત્થાનસબ્ભાવો નેતબ્બો. તેનેવાહ ‘‘તથા દુદ્દસાવ…પે… વેદિતબ્બ’’ન્તિ.

કસ્મા પનેતં એવં આરદ્ધંતિ એત્થાયં અધિપ્પાયો – ભવતુ તાવ નિરવસેસબુદ્ધગુણવિભાવનૂપાયભાવતો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં એકમ્પિ પુથુનિસ્સયારમ્મણઞાકિચ્ચસિદ્ધિયા ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે અઞ્ઞેવ ધમ્મા’’તિઆદિના બહુવચનેન ઉદ્દિટ્ઠં, તસ્સ પન વિસ્સજ્જનં સચ્ચપચ્ચયાકારાદિવિસેસવસેન અનઞ્ઞસાધારણેન વિભજનનયેન અનારભિત્વા સનિસ્સયાનં ¶ દિટ્ઠીનં વિભજનવસેન કસ્મા આરદ્ધન્તિ. તત્થ યથા સચ્ચપચ્ચયાકારાદીનં ¶ વિભજનં અનઞ્ઞસાધારણં, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સેવ વિસયો, એવં નિરવસેસેન દિટ્ઠિગતવિભજનમ્પીતિ દસ્સેતું ‘‘બુદ્ધાનઞ્હી’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ ઠાનાનીતિ કારણાનિ. ગજ્જિતં મહન્તં હોતીતિ દેસેતબ્બસ્સ અત્થસ્સ અનેકવિધતાય, દુવિઞ્ઞેય્યતાય ચ નાનાનયેહિ પવત્તમાનં દેસનાગજ્જિતં મહન્તં વિપુલં, બહુભેદઞ્ચ હોતિ. ઞાણં અનુપવિસતીતિ તતો એવ ચ દેસનાઞાણં દેસેતબ્બધમ્મે વિભાગસો કુરુમાનં અનુપવિસતિ, તે અનુપવિસ્સ ઠિતં વિય હોતીતિ અત્થો.

બુદ્ધઞાણસ્સ મહન્તભાવો પઞ્ઞાયતીતિ એવંવિધસ્સ નામ ધમ્મસ્સ દેસકં પટિવેધકઞ્ચાતિ બુદ્ધાનં દેસનાઞાણસ્સ પટિવેધઞાણસ્સ ચ ઉળારભાવો પાકટો હોતિ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ ‘‘સબ્બં વચીકમ્મં બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઞાણપુબ્બઙ્ગમં ઞાણાનુપરિવત્તી’’તિ (મહાનિ. ૬૯; ચૂળનિ. ૮૫; પટિ. મ. ૩.૫; નેત્તિ. ૧૪) વચનતો સબ્બાપિ ભગવતો દેસના ઞાણરહિતા નત્થિ, સીહસમાનવુત્તિતાય ચ સબ્બત્થ સમાનુસ્સાહપ્પવત્તિ દેસેતબ્બધમ્મવસેન પન દેસના વિસેસતો ઞાણેન અનુપવિટ્ઠા ગમ્ભીરતરા ચ હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. કથં પન વિનયપણ્ણત્તિં પત્વા દેસના તિલક્ખણાહતા સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તા હોતીતિ? તત્થાપિ ચ સન્નિસિન્નપરિસાય અજ્ઝાસયાનુરૂપં પવત્તમાના દેસના સઙ્ખારાનં અનિચ્ચતાદિવિભાવની, સબ્બધમ્માનં અત્તત્તનિયતાભાવપ્પકાસની ચ હોતિ. તેનેવાહ ‘‘અનેકપરિયાયેન ધમ્મિં કથં કત્વા’’તિઆદિ.

ભૂમન્તરન્તિ ધમ્માનં અવત્થાવિસેસઞ્ચ ઠાનવિસેસઞ્ચ. તત્થ અવત્થાવિસેસોસતિઆદિધમ્માનં ¶ સતિપટ્ઠાનિન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગાદિભેદો. ઠાનવિસેસો ¶ કામાવચરાદિભેદો. પચ્ચયાકારપદસ્સ અત્થો હેટ્ઠા વુત્તોયેવ. સમયન્તરન્તિ દિટ્ઠિવિસેસા, નાનાવિહિતા દિટ્ઠિયોતિ અત્થો, અઞ્ઞસમયં વા. એવં ઓતિણ્ણે વત્થુસ્મિન્તિ એવં લહુકગરુકાદિવસેન તદનુરૂપે ઓતિણ્ણે વત્થુસ્મિં સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનં.

યદિપિ કાયાનુપસ્સનાદિવસેન સતિપટ્ઠાનાદયો સુત્તન્તપિટકેપિ (દી. નિ. ૨.૩૭૪; મ. નિ. ૧.૧૦૭) વિભત્તા, સુત્તન્તભાજનીયાદિવસેન પન અભિધમ્મેયેવ તે સવિસેસં વિભત્તાતિ આહ ‘‘ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાના…પે… અભિધમ્મપિટકં વિભજિત્વા’’તિ. તત્થ ‘‘સત્ત ફસ્સા’’તિ સત્તવિઞ્ઞાણધાતુસમ્પયોગવસેન વુત્તં. તથા ‘‘સત્ત વેદના’’તિઆદીસુપિ. લોકુત્તરા ધમ્મા નામાતિ ¶ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો, પકારત્થો વા, તેન વુત્તાવસેસં અભિધમ્મે આગતં ધમ્માનં વિભજિતબ્બાકારં સઙ્ગણ્હાતિ. ચતુવીસતિ સમન્તપટ્ઠાનાનિ એત્થાતિ ચતુવીસતિસમન્તપટ્ઠાનં, અભિધમ્મપિટકં. એત્થ પચ્ચયનયં અગ્ગહેત્વા ધમ્મવસેનેવ સમન્તપટ્ઠાનસ્સ ચતુવીસતિવિધતા વુત્તા. યથાહ –

‘‘તિકઞ્ચ પટ્ઠાનવરં દુકુત્તમં,

દુકતિકઞ્ચેવ તિકદુકઞ્ચ;

તિકતિકઞ્ચેવ દુકદુકઞ્ચ,

છ અનુલોમમ્હિ નયા સુગમ્ભીરા. (પટ્ઠા. ૧.પચ્ચયનિદ્દેસ ૪૧, ૪૪, ૪૮, ૫૨);

તથા –

તિકઞ્ચ…પે… છ પચ્ચનીયમ્હિ નયા સુગમ્ભીરા;

તિકઞ્ચ…પે… છ અનુલોમપચ્ચનીયમ્હિ નયા સુગમ્ભીરા;

તિકઞ્ચ…પે… પચ્ચનીયાનુલોમમ્હિ નયા સુગમ્ભીરા’’તિ. (પટ્ઠા. ૧.પચ્ચયનિદ્દેસ ૪૪, ૫૨);

એવં ધમ્મવસેન ચતુવીસતિભેદેસુ તિકપટ્ઠાનાદીસુ એકેકં પચ્ચયનયેન અનુલોમાદિવસેન ચતુબ્બિધં હોતીતિ છન્નવુતિ સમન્તપટ્ઠાનાનિ. તત્થ પન ધમ્માનુલોમે તિકપટ્ઠાને કુસલત્તિકે પટિચ્ચવારે પચ્ચયાનુલોમે ¶ હેતુમૂલકે હેતુપચ્ચયવસેન એકૂનપઞ્ઞાસ પુચ્છાનયા સત્ત વિસ્સજ્જનનયાતિ ¶ આદિના દસ્સિયમાના અનન્તભેદા નયાતિ આહ ‘‘અનન્તનય’’ન્તિ. હોતિ ચેત્થ –

‘‘પટ્ઠાનં નામ પચ્ચેકં ધમ્માનં અનુલોમાદિમ્હિ તિકદુકાદીસુ યા પચ્ચયમૂલવિસિટ્ઠા ચતુનયતો સત્તધા ગતી’’તિ.

નવહાકારેહીતિ ઉપ્પાદાદીહિ નવહિ પચ્ચયાકારેહિ. તત્થ ઉપ્પજ્જતિ એતસ્મા ફલન્તિ ઉપ્પાદો, ઉપ્પત્તિયા કારણભાવો. સતિ ચ અવિજ્જાય સઙ્ખારા ઉપ્પજ્જન્તિ, ન અસતિ, તસ્મા અવિજ્જા સઙ્ખારાનં ઉપ્પાદો હુત્વા પચ્ચયો હોતિ. તથા અવિજ્જાય સતિ સઙ્ખારા પવત્તન્તિ ધરન્તિ, નિવિસન્તિ ચ, તે અવિજ્જાય સતિ ફલં ભવાદીસુ ખિપન્તિ, આયૂહન્તિ ફલુપ્પત્તિયા ઘટન્તિ, સંયુજ્જન્તિ અત્તનો ફલેન, યસ્મિં સન્તાને સયઞ્ચ ઉપ્પન્ના, તં પલિબુન્ધન્તિ, પચ્ચયન્તરસમવાયે ઉદયન્તિ ઉપ્પજ્જન્તિ, હિનોતિ ચ સઙ્ખારાનં કારણભાવં ગચ્છતિ, પટિચ્ચ અવિજ્જં સઙ્ખારા અયન્તિ પવત્તન્તીતિ એવં અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં ¶ કારણભાવૂપગમનવિસેસા ઉપ્પાદાદયો વેદિતબ્બા. તથા સઙ્ખારાદીનં વિઞ્ઞાણાદીસુ.

ઉપ્પાદટ્ઠિતીતિઆદીસુ ચ તિટ્ઠતિ એતેનાતિ ઠિતિ, કારણં. ઉપ્પાદો એવ ઠિતિ ઉપ્પાદટ્ઠિતિ. એસ નયો સેસેસુપિ. યસ્મા અયોનિસોમનસિકારો, ‘‘આસવસમુદયા અવિજ્જાસમુદયો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૦૩) વચનતો આસવા ચ અવિજ્જાય પચ્ચયો, તસ્મા વુત્તં ‘‘ઉભોપેતે ધમ્મા પચ્ચયસમુપ્પન્ના’’તિ. પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞાતિ સઙ્ખારાનં અવિજ્જાય ચ ઉપ્પાદાદિકે પચ્ચયાકારે પરિચ્છિન્દિત્વા ગહણવસેન પવત્તા પઞ્ઞા. ધમ્મટ્ઠિતિઞાણન્તિ ધમ્માનં પચ્ચયુપ્પન્નાનં પચ્ચયભાવતો ધમ્મટ્ઠિતિસઙ્ખાતે પટિચ્ચસમુપ્પાદે ઞાણં. પચ્ચયધમ્મા હિ પટિચ્ચસમુપ્પાદે ‘‘દ્વાદસ પટિચ્ચસમુપ્પાદા’’તિ વચનતો ¶ દ્વાદસ પચ્ચયા. અયઞ્ચ નયો ન પચ્ચુપ્પન્ને એવ, અથ ખો અતીતાનાગતકાલેપિ, ન ચ અવિજ્જાય એવ સઙ્ખારેસુ, અથ ખો સઙ્ખારાદીનમ્પિ વિઞ્ઞાણાદીસુ લબ્ભતીતિ પરિપુણ્ણં કત્વા પચ્ચયાકારસ્સ વિભત્તભાવં દસ્સેતું ‘‘અતીતમ્પિ અદ્ધાન’’ન્તિઆદિ પાળિં આરભિ. પટ્ઠાને (પટ્ઠા. ૧.પચ્ચયનિદ્દેસ ૧) દસ્સિતા હેતાદિપચ્ચયા એવેત્થ ઉપ્પાદાદિપચ્ચયાકારેહિ ગહિતાતિ તે યથાસમ્ભવં નીહરિત્વા યોજેતબ્બા, અતિવિત્થારભયેન પન ન યોજયિમ્હ.

તસ્સ તસ્સ ધમ્મસ્સાતિ તસ્સ તસ્સ સઙ્ખારાદિપચ્ચયુપ્પન્નધમ્મસ્સ. તથા તથા પચ્ચયભાવેનાતિ ઉપ્પાદાદિહેતાદિપચ્ચયભાવેન. અતીતપચ્ચુપ્પન્નાનાગતવસેન તયો અદ્ધા કાલા એતસ્સાતિ ¶ તિયદ્ધં. હેતુફલફલહેતુહેતુફલવસેન તયો સન્ધી એતસ્સાતિ તિસન્ધિં. સઙ્ખિપ્પન્તિ એત્થ અવિજ્જાદયો વિઞ્ઞાણાદયો ચાતિ સઙ્ખેપો, કમ્મં વિપાકો ચ. સઙ્ખિપ્પન્તિ એત્થાતિ વા સઙ્ખેપો, અવિજ્જાદયો વિઞ્ઞાણાદયો ચ. કોટ્ઠાસપરિયાયો વા સઙ્ખેપ-સદ્દો. અતીતે કમ્મસઙ્ખેપાદિવસેન ચત્તારો સઙ્ખેપા એતસ્સાતિ ચતુસઙ્ખેપં. સરૂપતો અવુત્તાપિ તસ્મિં તસ્મિં સઙ્ખેપે આકિરીયન્તિ અવિજ્જાસઙ્ખારાદિગ્ગહણેહિ પકાસીયન્તીતિ આકારા, અતીતે હેતુઆદીનં વા પકારા આકારા, તે સઙ્ખેપે પઞ્ચ પઞ્ચ કત્વા વીસતિઆકારા એતસ્સાતિ વીસતાકારં.

ખત્તિયાદિભેદેન અનેકભેદભિન્નાપિ સસ્સતવાદિનો જાતિસતસહસ્સાનુસ્સરણાદિનો અભિનિવેસહેતુનો વસેન ચત્તારોવ હોન્તિ ¶ , ન તતો ઉદ્ધં અધોતિ સસ્સતવાદાદીનં પરિમાણપરિચ્છેદસ્સ અનઞ્ઞવિસયતં દસ્સેતું ‘‘ચત્તારો જના’’તિઆદિમાહ. તત્થ ચત્તારો જનાતિ ચત્તારો જનસમૂહા. ઇદં નિસ્સાયાતિ ઇદં ઇદપ્પચ્ચયતાય સમ્મા અગ્ગહણં, તત્થાપિ ચ હેતુફલભાવેન સમ્બન્ધાનં ¶ સન્તતિઘનસ્સ અભેદિતત્તા પરમત્થતો વિજ્જમાનમ્પિ ભેદનિબન્ધનં નાનત્તનયં અનુપધારેત્વા ગહિતં એકત્તગ્ગહણં નિસ્સાય. ઇદં ગણ્હન્તીતિ ઇદં સસ્સતગ્ગહણં અભિનિવિસ્સ વોહરન્તિ, ઇમિના નયેન એકચ્ચસસ્સતવાદાદયોપેત્થ યથાસમ્ભવં યોજેત્વા વત્તબ્બા. ભિન્દિત્વાતિ ‘‘આતપ્પમન્વાયા’’તિઆદિના વિભજિત્વા ‘‘તયિદં ભિક્ખવે તથાગતો પજાનાતી’’તિઆદિના વિમદ્દિત્વા નિજ્જટં નિગુમ્બં કત્વા દિટ્ઠિજટાવિજટનેન દિટ્ઠિગુમ્બવિવરણેન ચ.

‘‘તસ્મા’’તિઆદિના બુદ્ધગુણે આરબ્ભ દેસનાય સમુટ્ઠિતત્તા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ઉદ્દિસિત્વા દેસનાકુસલો ભગવા સમયન્તરવિગ્ગાહણવસેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ વિસ્સજ્જેતીતિ દસ્સેતિ. ‘‘સન્તી’’તિ ઇમિના તેસં દિટ્ઠિગતિકાનં વિજ્જમાનતાય અવિચ્છિન્નતં, તતો ચ નેસં મિચ્છાગાહતો સિથિલકરણવિવેચનેહિ અત્તનો દેસનાય કિચ્ચકારિતં, અવિતથતઞ્ચ દીપેતિ ધમ્મરાજા.

૨૯. અત્થીતિ ‘‘સંવિજ્જન્તી’’તિ ઇમિના સમાનત્થો પુથુવચનવિસયો એકો નિપાતો ‘‘અત્થિ ઇમસ્મિં કાયે કેસા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૩૭૭; મ. નિ. ૧.૧૧૦; મ. નિ. ૩.૧૫૪; સં. નિ. ૪.૧૨૭; ખુ. પા. ૩.૧) વિય. સસ્સતાદિવસેન પુબ્બન્તં કપ્પેન્તીતિ પુબ્બન્તકપ્પિકા. યસ્મા પન તે તં પુબ્બન્તં પુરિમસિદ્ધેહિ તણ્હાદિટ્ઠિકપ્પેહિ કપ્પેત્વા, આસેવનબલવતાય વિચિત્તવુત્તિતાય ચ વિકપ્પેત્વા અપરભાગસિદ્ધેહિ અભિનિવેસભૂતેહિ તણ્હાદિટ્ઠિગ્ગાહેહિ ગણ્હન્તિ અભિનિવિસન્તિ પરામસન્તિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘પુબ્બન્તં ¶ કપ્પેત્વા વિકપ્પેત્વા ગણ્હન્તી’’તિ. તણ્હુપાદાનવસેન વા કપ્પનગ્ગહણાનિ વેદિતબ્બાનિ. તણ્હાપચ્ચયા હિ ઉપાદાનં. કોટ્ઠાસેસૂતિ ¶ એત્થ કોટ્ઠાસાદીસૂતિ અત્થો વેદિતબ્બો. પદપૂરણસમીપઉમ્મગ્ગાદીસુપિ હિ અન્ત-સદ્દો દિસ્સતિ. તથા હિ ‘‘ઇઙ્ઘ ત્વં સુત્તન્તે વા ગાથાયો વા અભિધમ્મં વા પરિયાપુણસ્સુ (પાચિ. ૪૪૨), સુત્તન્તે ઓકાસં કારાપેત્વા’’તિ (પાચિ. ૧૨૨૧) ચ આદીસુ પદપૂરણે અન્ત-સદ્દો વત્તતિ, ગામન્તં ઓસરેય્ય, (પારા. ૪૦૯; ચૂળવ. ૩૪૩) ગામન્તસેનાસન’’ન્તિઆદીસુ સમીપે ¶ , ‘‘કામસુખલ્લિકાનુયોગો એકો અન્તો, અત્થીતિ ખો કચ્ચાન અયમેકો અન્તો’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૧૫; ૩.૯૦) ઉમ્મગ્ગેતિ.

કપ્પ-સદ્દો મહાકપ્પસમન્તભાવકિલેસકામવિતક્કકાલપઞ્ઞત્તિસદિસભાવાદીસુ વત્તતીતિ આહ ‘‘સમ્બહુલેસુ અત્થેસુ વત્તતી’’તિ. તથા હેસ ‘‘ચત્તારિમાનિ ભિક્ખવે કપ્પસ્સ અસઙ્ખ્યેય્યાની’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૫૬) મહાકપ્પે વત્તતિ, ‘‘કેવલકપ્પં વેળુવનં ઓભાસેત્વા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૯૪) સમન્તભાવે, ‘‘સઙ્કપ્પો કામો, રાગો કામો, સઙ્કપ્પરાગો કામો’’તિઆદીસુ (મહાનિ. ૧; ચૂળનિ. ૮) કિલેસકામે, ‘‘તક્કો વિતક્કો સઙ્કપ્પો’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૭) વિતક્કે, ‘‘યેન ¶ સુદં નિચ્ચકપ્પં વિહરામી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૮૭) કાલે, ‘‘ઇચ્ચાયસ્મા કપ્પો’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૧૦૯૦; ચૂળનિ. ૧૧૩) પઞ્ઞત્તિયં, ‘‘સત્થુકપ્પેન વત કિર ભો સાવકેન સદ્ધિં મન્તયમાના ન જાનિમ્હા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૬૦) સદિસભાવે વત્તતીતિ. વુત્તમ્પિ ચેતન્તિ મહાનિદ્દેસં (મહાનિ. ૨૮) સન્ધાયાહ. તણ્હાદિટ્ઠિવસેનાતિ દિટ્ઠિયા ઉપનિસ્સયભૂતાય સહજાતાય અભિનન્દનભૂતાય ચ તણ્હાય, સસ્સતાદિઆકારેન અભિનિવિસન્તસ્સ મિચ્છાગાહસ્સ ચ વસેન. પુબ્બેનિવુત્થધમ્મવિસયાય કપ્પનાય અધિપ્પેતત્તા અતીતકાલવાચકો ઇધ પુબ્બ-સદ્દો, રૂપાદિખન્ધવિનિમુત્તસ્સ કપ્પનાવત્થુનો અભાવા અન્ત-સદ્દો ચ ભાગવાચકોતિ આહ ‘‘અતીતં ખન્ધકોટ્ઠાસ’’ન્તિ. ‘‘કપ્પેત્વા’’તિ ચ તસ્મિં પુબ્બન્તે તણ્હાયનાભિનિવેસાનં સમત્થનં પરિનિટ્ઠાપનમાહ. ઠિતાતિ તસ્સા લદ્ધિયા અવિજહનં. આરબ્ભાતિ આલમ્બિત્વા. વિસયો હિ તસ્સા દિટ્ઠિયા પુબ્બન્તો. વિસયભાવતો એવ હિ સો તસ્સા આગમનટ્ઠાનં, આરમ્મણપચ્ચયો ચાતિ વુત્તં ‘‘આગમ્મ પટિચ્ચા’’તિ.

અધિવચનપદાનીતિ પઞ્ઞત્તિપદાનિ. દાસાદીસુ સિરિવડ્ઢકાદિ-સદ્દા વિય વચનમત્તમેવ અધિકારં કત્વા પવત્તિયા અધિવચનં પઞ્ઞત્તિ. અથ વા અધિ-સદ્દો ઉપરિભાવે, વુચ્ચતીતિ વચનં, ઉપરિ વચનં અધિવચનં, ઉપાદાભૂતરૂપાદીનં ઉપરિ પઞ્ઞાપિયમાના ઉપાદાપઞ્ઞત્તીતિ અત્થો ¶ , તસ્મા પઞ્ઞત્તિદીપકપદાનીતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. પઞ્ઞત્તિમત્તઞ્હેતં વુચ્ચતિ, યદિદં ‘‘અત્તા, લોકો’’તિ ચ, ન રૂપવેદનાદયો વિય પરમત્થો. અધિકવુત્તિતાય વા અધિવુત્તિયોતિ દિટ્ઠિયો વુચ્ચન્તિ. અધિકઞ્હિ ¶ સભાવધમ્મેસુ સસ્સતાદિં ¶ પકતિઆદિદબ્બાદિં જીવાદિં કાયાદિઞ્ચ અભૂતમત્થં અજ્ઝારોપેત્વા દિટ્ઠિયો પવત્તન્તીતિ.

૩૦. અભિવદન્તીતિ ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં, મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૧૮૭, ૨૦૩, ૪૨૭; મ. નિ. ૩.૨૭, ૨૯) અભિનિવિસિત્વા વદન્તિ ‘‘અયં ધમ્મો, નાયં ધમ્મો’’તિઆદિના વિવદન્તિ. અભિવદનકિરિયાય અજ્જાપિ અવિચ્છેદભાવદસ્સનત્થં વત્તમાનકાલવચનં. દિટ્ઠિ એવ દિટ્ઠિગતં ‘‘મુત્તગતં, (મ. નિ. ૨.૧૧૯; અ. નિ. ૯.૧૧) સઙ્ખારગત’’ન્તિઆદીસુ (મહાનિ. ૪૧) વિય. ગન્તબ્બાભાવતો વા દિટ્ઠિયા ગતમત્તં, દિટ્ઠિયા ગહણમત્તન્તિ અત્થો. દિટ્ઠિપ્પકારો વા દિટ્ઠિગતં. લોકિયા હિ વિધયુત્તગતપકાર-સદ્દે સમાનત્થે ઇચ્છન્તિ. એકેકસ્મિઞ્ચ ‘‘અત્તા’’તિ, ‘‘લોકો’’તિ ચ ગહણવિસેસં ઉપાદાય પઞ્ઞાપનં હોતીતિ આહ ‘‘રૂપાદીસુ અઞ્ઞતરં અત્તા ચ લોકો ચાતિ ગહેત્વા’’તિ. અમરં નિચ્ચં ધુવન્તિ સસ્સતવેવચનાનિ. મરણાભાવેન વા અમરં, ઉપ્પાદાભાવેન સબ્બથાપિ અત્થિતાય નિચ્ચં, થિરટ્ઠેન વિકારાભાવેન ધુવં. ‘‘યથાહા’’તિઆદિના યથાવુત્તમત્થં નિદ્દેસપટિસમ્ભિદાપાળીહિ વિભાવેતિ. અયઞ્ચ અત્થો ‘‘રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, વેદનં, સઞ્ઞં, સઙ્ખારે, વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિ ઇમિસ્સા પઞ્ચવિધાય સક્કાયદિટ્ઠિયા વસેન વુત્તો. ‘‘રૂપવન્તં અત્તાન’’ન્તિઆદિકાય પન પઞ્ચદસવિધાય સક્કાયદિટ્ઠિયા વસેન ચત્તારો ચત્તારો ખન્ધે ‘‘અત્તા’’તિ ગહેત્વા તદઞ્ઞં ‘‘લોકો’’તિ પઞ્ઞપેન્તીતિ અયમ્પિ અત્થો લબ્ભતિ. તથા એકં ખન્ધં ¶ ’’અત્તા’’તિ ગહેત્વા તદઞ્ઞે અત્તનો ઉપભોગભૂતો લોકોતિ, સસન્તતિપતિતે વા ખન્ધે ‘‘અત્તા’’તિ ગહેત્વા તદઞ્ઞે ‘‘લોકો’’તિ પઞ્ઞપેન્તીતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. એત્થાહ – સસ્સતો વાદો એતેસન્તિ કસ્મા વુત્તં, નનુ તેસં અત્તા લોકો ચ સસ્સતોતિ અધિપ્પેતો, ન વાદો તિ? સચ્ચમેતં, સસ્સતસહચરિતતાય પન ‘‘વાદો સસ્સતો’’તિ વુત્તં યથા ‘‘કુન્તા પચરન્તી’’તિ. સસ્સતો ઇતિ વાદો એતેસન્તિ વા ઇતિ-સદ્દલોપો દટ્ઠબ્બો. અથ વા સસ્સતં વદન્તિ ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ અભિનિવિસ્સ વોહરન્તીતિ સસ્સતવાદા, સસ્સતદિટ્ઠિનોતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

૩૧. આતાપનં ¶ કિલેસાનં વિબાધનં પહાનં. પદહનં કોસજ્જપક્ખે પતિતું અદત્વા ચિત્તસ્સ ઉસ્સહનં. અનુયોગો યથા સમાધિ વિસેસભાગિયતં પાપુણાતિ, એવં વીરિયસ્સ બહુલીકરણં. ઇધ ઉપચારપ્પનાચિત્તપરિદમનવીરિયાનં અધિપ્પેતત્તા આહ ‘‘તિપ્પભેદં વીરિય’’ન્તિ ¶ . નપ્પમજ્જતિ એતેનાતિ અપ્પમાદો, અસમ્મોસો. સમ્મા ઉપાયેન મનસિ કરોતિ કમ્મટ્ઠાનં એતેનાતિ સમ્મામનસિકારો ઞાણન્તિ આહ ‘‘વીરિયઞ્ચ સતિઞ્ચ ઞાણઞ્ચા’’તિ. એત્થાતિ ‘‘આતપ્પ…પે… મનસિકારં અન્વાયા’’તિ ઇમસ્મિં પાઠે. સીલવિસુદ્ધિયા સદ્ધિં ચતુન્નં રૂપાવચરજ્ઝાનાનં અધિગમનપટિપદા વત્તબ્બા, સા પન વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારતો વુત્તાતિ આહ ‘‘સઙ્ખેપત્થો’’તિ. ‘‘તથારૂપ’’ન્તિ ચુદ્દસવિધેહિ ચિત્તદમનેહિ રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનસ્સ દમિતતં વદતિ.

સમાધાનાદિઅટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતરૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનસ્સ યોગિનો સમાધિવિજમ્ભનભૂતા લોકિયાભિઞ્ઞા ઝાનાનુભાવો. ‘‘ઝાનાદીન’’ન્તિ ઇદં ઝાનલાભિસ્સ વિસેસેન ઝાનધમ્મા આપાથં આગચ્છન્તિ, તંમુખેન સેસધમ્માતિ ઇમમત્થં સન્ધાય વુત્તં. જનકભાવં પટિક્ખિપતિ. સતિ હિ જનકભાવે રૂપાદિધમ્માનં વિય સુખાદિધમ્માનં વિય, ચ પચ્ચયાયત્તવુત્તિતાય ઉપ્પાદવન્તતા ¶ વિઞ્ઞાયતિ, ઉપ્પાદે ચ સતિ અવસ્સમ્ભાવી નિરોધોતિ અનવકાસાવ નિચ્ચતા સિયાતિ. કૂટટ્ઠ-સદ્દો વા લોકે અચ્ચન્તનિચ્ચે નિરુળ્હો દટ્ઠબ્બો. ‘‘એસિકટ્ઠાયિટ્ઠિતો’’તિ એતેન યથા એસિકા વાતપ્પહારાદીહિ ન ચલતિ, એવં ન કેનચિ વિકારં આપજ્જતીતિ વિકારાભાવમાહ, ‘‘કૂટટ્ઠો’’તિ ઇમિના પન અનિચ્ચતાભાવં. વિકારોપિ વિનાસોયેવાતિ આહ, ‘‘ઉભયેનપિ લોકસ્સ વિનાસાભાવં દીપેતી’’તિ. ‘‘વિજ્જમાનમેવા’’તિ એતેન કારણે ફલસ્સ અત્થિભાવદસ્સનેન અભિબ્યત્તિવાદં દીપેતિ. નિક્ખમતીતિ ચ અભિબ્યત્તિં ગચ્છતીતિ અત્થો. કથં પન વિજ્જમાનોયેવ પુબ્બે અનભિબ્યત્તો અભિબ્યત્તિં ગચ્છતીતિ? યથા અન્ધકારેન પટિચ્છન્નો ઘટો આલોકેન અભિબ્યત્તિં ગચ્છતિ.

ઇદમેત્થ વિચારેતબ્બં – કિં કરોન્તો આલોકો ઘટં પકાસેતીતિ વુચ્ચતિ, યદિ ઘટવિસયં બુદ્ધિં કરોન્તો, બુદ્ધિયા અનુપ્પન્નાય ઉપ્પત્તિદીપનતો અભિબ્યત્તિવાદો હાયતિ. અથ ઘટબુદ્ધિયા આવરણભૂતં અન્ધકારં વિધમન્તો, એવમ્પિ અભિબ્યત્તિવાદો હાયતિયેવ. સતિ હિ ઘટબુદ્ધિયા અન્ધકારો કથં તસ્સા આવરણં હોતીતિ, યથા ઘટસ્સ ¶ અભિબ્યત્તિ ન યુજ્જતિ, એવં અત્તનોપિ. તત્થાપિ હિ યદિ ઇન્દ્રિયવિસયાદિસન્નિપાતેન અનુપ્પન્નાય બુદ્ધિયા ઉપ્પત્તિ, ઉપ્પત્તિવચનેનેવ અભિબ્યત્તિવાદો હાયતિ, તથા સસ્સતવાદો. અથ બુદ્ધિપ્પવત્તિયા આવરણભૂતસ્સ અન્ધકારટ્ઠાનિયસ્સ મોહસ્સ વિધમનેન. સતિ બુદ્ધિયા કથં મોહો આવરણન્તિ, કિઞ્ચિ ભેદસમ્ભવતો. ન હિ અભિબ્યઞ્જનકાનં ચન્દસૂરિયમણિપદીપાદીનં ભેદેન અભિબ્યઞ્જિતબ્બાનં ઘટાદીનં ભેદો હોતિ, હોતિ ચ વિસયભેદેન બુદ્ધિભેદોતિ ભિય્યોપિ અભિબ્યત્તિ ન યુજ્જતિયેવ, ન ચેત્થ વુત્તિકપ્પના યુત્તા વુત્તિયા વુત્તિમતો ચ અનઞ્ઞથાનુજાનનતોતિ ¶ . તે ¶ ચ સત્તા સન્ધાવન્તીતિ યે ઇધ મનુસ્સભાવેન અવટ્ઠિતા, તેયેવ દેવભાવાદિઉપગમનેન ઇતો અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તિ, અઞ્ઞથા કતસ્સ કમ્મસ્સ વિનાસો, અકતસ્સ ચ અબ્ભાગમો આપજ્જેય્યાતિ અધિપ્પાયો.

અપરાપરન્તિ અપરસ્મા ભવા અપરં ભવં. એવં સઙ્ખ્યં ગચ્છન્તીતિ અત્તનો નિચ્ચસભાવત્તા ન ચુતૂપપત્તિયો, સબ્બબ્યાપિતાય નાપિ સન્ધાવનસંસરણાનિ, ધમ્માનંયેવ પન પવત્તિવિસેસેન એવં સઙ્ખ્યં ગચ્છન્તિ, એવં વોહરીયન્તીતિ અધિપ્પાયો. એતેન અવટ્ઠિતસભાવસ્સ અત્તનો, ધમ્મિનો ચ ધમ્મમત્તં ઉપ્પજ્જતિ ચેવ વિનસ્સતિ ચાતિ ઇમં વિપરિણામવાદં દસ્સેતિ. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં પરતો વક્ખામ. અત્તનો વાદં ભિન્દતીતિ સન્ધાવનાદિવચનસિદ્ધાય અનિચ્ચતાય પુબ્બે પટિઞ્ઞાતં સસ્સતવાદં ભિન્દતિ, વિદ્ધંસેતીતિ અત્થો. સસ્સતિસમન્તિ વા એતસ્સ સસ્સતં થાવરં નિચ્ચકાલન્તિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

હેતું દસ્સેન્તોતિ યેસં ‘‘સસ્સતો’’તિ અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેતિ અયં દિટ્ઠિગતિકો, તેસં હેતું દસ્સેન્તોતિ અત્થો. ન હિ અત્તનો દિટ્ઠિયા પચ્ચક્ખકતમત્થં અત્તનોયેવ સાધેતિ, અત્તનો પન પચ્ચક્ખકતેન અત્થેન અત્તનો અપ્પચ્ચક્ખભૂતમ્પિ અત્થં સાધેતિ. અત્તના હિ યથાનિચ્છિતં પરેહિ વિઞ્ઞાપેતિ, ન અનિચ્છિતં. ‘‘હેતું દસ્સેન્તો’’તિ એત્થ ઇદં હેતુદસ્સનં – એતેસુ અનેકેસુ જાતિસતસહસ્સેસુ એકોવાયં મે અત્તા, લોકો ચ અનુસ્સરણસબ્ભાવતો. યો હિ યમત્થં અનુભવતિ, સો એવ તં અનુસ્સરતિ, ન અઞ્ઞો. ન હિ અઞ્ઞેન અનુભૂતમત્થં અઞ્ઞો અનુસ્સરિતું સક્કોતિ યથા તં બુદ્ધરક્ખિતેન અનુભૂતં ધમ્મરક્ખિતો. યથા ચેતાસુ, એવં ઇતો પુરિમતરાસુપિ જાતીસૂતિ. કસ્મા સસ્સતો મે અત્તા ચ લોકો ¶ ચ. યથા ચ મે, એવં અઞ્ઞેસમ્પિ સત્તાનં સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચાતિ? સસ્સતવસેન દિટ્ઠિગહનં પક્ખન્દો ¶ દિટ્ઠિગતિકો પરેપિ તત્થ પતિટ્ઠપેતિ, પાળિયં પન ‘‘અનેકવિહિતાનિ અધિવુત્તિપદાનિ અભિવદન્તિ. સો એવં આહા’’તિ ચ વચનતો પરાનુમાનવસેન ઇધ હેતુદસ્સનં અધિપ્પેતન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. કારણન્તિ તિવિધં કારણં સમ્પાપકં નિબ્બત્તકં ઞાપકન્તિ. તત્થ અરિયમગ્ગો નિબ્બાનસ્સ સમ્પાપકં કારણં, બીજં અઙ્કુરસ્સ નિબ્બત્તકં કારણં, પચ્ચયુપ્પન્નતાદયો અનિચ્ચતાદીનં ઞાપકં કારણં, ઇધાપિ ઞાપકકારણમેવ અધિપ્પેતં. ઞાપકો હિ ઞાપેતબ્બત્થવિસયસ્સ ઞાણસ્સ હેતુભાવતો કારણન્તિ. તદાયત્તવુત્તિતાય તં ઞાણં તિટ્ઠતિ તત્થાતિ ‘‘ઠાન’’ન્તિ, વસતિ તત્થ પવત્તતીતિ ‘‘વત્થૂ’’તિ ચ વુચ્ચતિ. તથા હિ ભગવતા વત્થુ-સદ્દેન ઉદ્દિસિત્વાપિ ઠાનસદ્દેન નિદ્દિટ્ઠન્તિ.

૩૨-૩૩. દુતિયતતિયવાદાનં ¶ પઠમવાદતો નત્થિ વિસેસો ઠપેત્વા કાલવિસેસન્તિ આહ ‘‘ઉપરિ વાદદ્વયેપિ એસેવ નયો’’તિ. યદિ એવં કસ્મા સસ્સતવાદો ચતુધા વિભત્તો, નનુ અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકવાદો વિય દુવિધેનેવ વિભજિતબ્બો સિયાતિ આહ ‘‘મન્દપઞ્ઞો હિ તિત્થિયો’’તિઆદિ.

૩૪. તક્કયતીતિ ઊહયતિ, સસ્સતાદિઆકારેન તસ્મિં તસ્મિં આરમ્મણે ચિત્તં અભિનિરોપેતીતિ અત્થો. તક્કોતિ આકોટનલક્ખણો વિનિચ્છયલક્ખણો વા દિટ્ઠિટ્ઠાનભૂતો વિતક્કો. વીમંસા નામ વિચારણા, સા પનેત્થ અત્થતો પઞ્ઞાપતિરૂપકો લોભસહગતચિત્તુપ્પાદો, મિચ્છાભિનિવેસો વા અયોનિસોમનસિકારો, પુબ્બભાગે વા દિટ્ઠિવિપ્ફન્દિતન્તિ દટ્ઠબ્બા. તેનેવાહ ‘‘તુલના રુચ્ચના ખમના’’તિ. પરિયાહનનં વિતક્કસ્સ આરમ્મણઊહનં એવાતિ આહ ‘‘તેન તેન પકારેન તક્કેત્વા’’તિ. અનુવિચરિતન્તિ ¶ વીમંસાય અનુપવત્તિતં, વીમંસાનુગતેન વા વિચારેન અનુમજ્જિતં. પટિ પટિ ભાતીતિ પટિભાનં, યથાસમિહિતાકારવિસેસવિભાવકો ચિત્તુપ્પાદો. પટિભાનતો જાતં પટિભાનં, સયં અત્તનો પટિભાનં સયં પટિભાનં. તેનેવાહ ‘‘અત્તનો પટિભાનમત્તસઞ્જાત’’ન્તિ. મત્ત-સદ્દેન વિસેસાધિગમાદયો નિવત્તેતિ.

‘‘અનાગતેપિ ¶ એવં ભવિસ્સતી’’તિ ઇદં ન ઇધાધિપ્પેતતક્કીવસેનેવ વુત્તં, લાભીતક્કિનો એવમ્પિ સમ્ભવતીતિ સમ્ભવદસ્સનવસેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. યં કિઞ્ચિ અત્તના પટિલદ્ધં રૂપાદિ સુખાદિ ચ ઇધ લબ્ભતીતિ લાભો, ન ઝાનાદિવિસેસો. ‘‘એવં સતિ ઇદં હોતી’’તિ અનિચ્ચેસુ ભાવેસુ અઞ્ઞો કરોતિ, અઞ્ઞો પટિસંવેદેતીતિ આપજ્જતિ, તથા ચ સતિ કતસ્સ વિનાસો, અકતસ્સ ચ અબ્ભાગમો સિયા. નિચ્ચેસુ પન ભાવેસુ યો કરોતિ, સો પટિસંવેદેતીતિ ન દોસો આપજ્જતીતિ તક્કિકસ્સ યુત્તિગવેસનાકારં દસ્સેતિ.

તક્કમત્તેનેવાતિ આગમાધિગમાદીનં અનુસ્સવાદીનઞ્ચ અભાવા સુદ્ધતક્કેનેવ. નનુ ચ વિસેસલાભિનોપિ સસ્સતવાદિનો અત્તનો વિસેસાધિગમહેતુ અનેકેસુ જાતિસતસહસ્સેસુ દસસુ સંવટ્ટવિવટ્ટેસુ ચત્તાલીસાય સંવટ્ટવિવટ્ટેસુ યથાનુભૂતં અત્તનો સન્તાનં તપ્પટિબદ્ધઞ્ચ ‘‘અત્તા, લોકો’’તિ ચ અનુસ્સરિત્વા તતો પુરિમપુરિમતરાસુપિ જાતીસુ તથાભૂતસ્સ અત્થિતાનુવિતક્કનમુખેન સબ્બેસમ્પિ સત્તાનં તથાભાવાનુવિતક્કનવસેનેવ સસ્સતાભિનિવેસિનો જાતા, એવઞ્ચ સતિ સબ્બોપિ સસ્સતવાદી અનુસ્સુતિજાતિસ્સરતક્કિકા વિય અત્તનો ઉપલદ્ધવત્થુનિબન્ધનેન તક્કનેન પવત્તવાદત્તા તક્કીપક્ખેયેવ તિટ્ઠેય્ય, અવસ્સઞ્ચ વુત્તપ્પકારં તક્કનમિચ્છિતબ્બં ¶ , અઞ્ઞથા વિસેસલાભી સસ્સતવાદી એકચ્ચસસ્સતિકપક્ખં, અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકપક્ખં વા ભજેય્યાતિ ¶ ? ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં, યસ્મા વિસેસલાભીનં ખન્ધસન્તાનસ્સ દીઘદીઘતરદીઘતમકાલાનુસ્સરણં સસ્સતગ્ગાહસ્સ અસાધારણકારણં. તથા હિ ‘‘અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરામિ. ઇમિનામહમેતં જાનામી’’તિ અનુસ્સરણમેવ પધાનકારણભાવેન દસ્સિતં. યં પન તસ્સ ‘‘ઇમિનામહમેતં જાનામી’’તિ પવત્તં તક્કનં, ન તં ઇધ પધાનં અનુસ્સરણં પતિ તસ્સ અપ્પધાનભૂતત્તા. યદિ એવં અનુસ્સવાદીનમ્પિ પધાનભાવો આપજ્જતીતિ ચે? ન, તેસં સચ્છિકિરિયાય અભાવેન તક્કપધાનત્તા, પધાનકારણેન ચ નિદ્દેસો નિરુળ્હો સાસને લોકે ચ યથા ‘‘ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, યવઙ્કુરો’’તિ ચ.

અથ વા વિસેસાધિગમનિબન્ધનરહિતસ્સ તક્કનસ્સ વિસું સસ્સતગ્ગાહે કારણભાવદસ્સનત્થં વિસેસાધિગમો વિસું સસ્સતગ્ગાહકારણં વત્તબ્બો ¶ , સો ચ મન્દમજ્ઝતિક્ખપઞ્ઞાવસેન તિવિધોતિ ભગવતા સબ્બતક્કિનો તક્કીભાવસામઞ્ઞેન એકજ્ઝં ગહેત્વા ચતુધા વવત્થાપિતો સસ્સતવાદો. યદિપિ અનુસ્સવાદિવસેન તક્કિકાનં વિય મન્દપઞ્ઞાદીનમ્પિ હીનાદિવસેન અનેકભેદસબ્ભાવતો વિસેસલાભીનમ્પિ બહુધા ભેદો સમ્ભવતિ, સબ્બે પન વિસેસલાભિનો મન્દપઞ્ઞાદિવસેન તયો રાસી કત્વા તત્થ ઉક્કટ્ઠવસેન અનેકજાતિસતસહસ્સદસસંવટ્ટવિવટ્ટચત્તારીસસંવટ્ટવિવટ્ટાનુસ્સરણેન અયં વિભાગો વુત્તો. તીસુપિ રાસીસુ યે હીનમજ્ઝપઞ્ઞા, તે વુત્તપરિચ્છેદતો ઊનકમેવ અનુસ્સરન્તિ. યે પન તત્થ ઉક્કટ્ઠપઞ્ઞા, તે વુત્તપરિચ્છેદં અતિક્કમિત્વા નાનુસ્સરન્તીતિ એવં પનાયં દેસના. તસ્મા અઞ્ઞતરભેદસઙ્ગહવસેનેવ ¶ ભગવતા ચત્તારિટ્ઠાનાનિ વિભત્તાનીતિ વવત્થિતા સસ્સતવાદીનં ચતુબ્બિધતા. ન હિ ઇધ સાવસેસં ધમ્મં દેસેતિ ધમ્મરાજા.

૩૫. ‘‘અઞ્ઞતરેના’’તિ એતસ્સ અત્થં દસ્સેતું ‘‘એકેના’’તિ વુત્તં. વા-સદ્દસ્સ પન અનિયમત્થતં દસ્સેતું ‘‘દ્વીહિ વા તીહિ વા’’તિ વુત્તં. તેન ચતૂસુ ઠાનેસુ યથારહં એકચ્ચં એકચ્ચસ્સ પઞ્ઞાપને સહકારીકારણન્તિ દસ્સેતિ. કિં પનેતાનિ વત્થૂનિ અભિનિવેસસ્સ હેતુ, ઉદાહુ પતિટ્ઠાપનસ્સ. કિઞ્ચેત્થ યદિ તાવ અભિનિવેસસ્સ, કસ્મા અનુસ્સરણતક્કનાનિયેવ ગહિતાનિ, ન સઞ્ઞાવિપલ્લાસાદયો. તથાહિ વિપરીતસઞ્ઞા અયોનિસોમનસિકારઅસપ્પુરિસૂપનિસ્સયઅસદ્ધમ્મસ્સવનાદીનિ મિચ્છાદિટ્ઠિયા પવત્તનટ્ઠાનાનિ. અથ પતિટ્ઠાપનસ્સ અધિગમયુત્તિયો વિય આગમોપિ વત્થુભાવેન વત્તબ્બો, ઉભયત્થાપિ ‘‘નત્થિ ઇતો બહિદ્ધા’’તિ વચનં ન યુજ્જતીતિ? ન. કસ્મા? અભિનિવેસપક્ખે તાવ અયં દિટ્ઠિગતિકો ¶ અસપ્પુરિસૂપનિસ્સયઅસદ્ધમ્મસ્સવનેહિ અયોનિસો ઉમ્મુજ્જિત્વા વિપલ્લાસસઞ્ઞો રૂપાદિધમ્માનં ખણે ખણે ભિજ્જનસભાવસ્સ અનવબોધતો ધમ્મયુત્તિં અતિધાવન્તો એકત્તનયં મિચ્છા ગહેત્વા યથાવુત્તાનુસ્સરણતક્કેહિ ખન્ધેસુ ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ (દી. નિ. ૧.૩૧) અભિનિવેસં જનેસિ. ઇતિ આસન્નકારણત્તા, પધાનકારણત્તા, તગ્ગહણેનેવ ચ ઇતરેસમ્પિ ગહિતત્તા અનુસ્સરણતક્કનાનિયેવ ઇધ ગહિતાનિ. પતિટ્ઠાપનપક્ખે પન આગમોપિ યુત્તિપક્ખેયેવ ઠિતો વિસેસતો બાહિરકાનં તક્કગાહિભાવતોતિ અનુસ્સરણતક્કનાનિયેવ ¶ દિટ્ઠિયા વત્થુભાવેન ગહિતાનિ. કિઞ્ચ ભિય્યો દુવિધં લક્ખણં પરમત્થધમ્માનં સભાવલક્ખણં સામઞ્ઞલક્ખણઞ્ચાતિ. તત્થ સભાવલક્ખણાવબોધો પચ્ચક્ખઞાણં, સામઞ્ઞલક્ખણાવબોધો ¶ અનુમાનઞાણં, આગમો ચ સુતમયાય પઞ્ઞાય સાધનતો અનુમાનઞાણમેવ આવહતિ, સુતાનં પન ધમ્માનં આકારપરિવિતક્કનેન નિજ્ઝાનક્ખન્તિયં ઠિતો ચિન્તામયં પઞ્ઞં નિબ્બત્તેત્વા અનુક્કમેન ભાવનાય પચ્ચક્ખઞાણં અધિગચ્છતીતિ એવં આગમોપિ તક્કવિસયં નાતિક્કમતીતિ તગ્ગહણેન ગહિતોવાતિ વેદિતબ્બો. સો અટ્ઠકથાયં અનુસ્સુતિતક્કગ્ગહણેન વિભાવિતોતિ યુત્તં એવિદં ‘‘નત્થિ ઇતો બહિદ્ધા’’તિ. ‘‘અનેકવિહિતાનિ અધિવુત્તિપદાનિ અભિવદન્તિ, સસ્સતં અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તી’’તિ (દી. નિ. ૧.૩૦) ચ વચનતો પતિટ્ઠાપનવત્થૂનિ ઇધાધિપ્પેતાનીતિ દટ્ઠબ્બં.

૩૬. દિટ્ઠિયેવ દિટ્ઠિટ્ઠાનં પરમવજ્જતાય અનેકવિહિતાનં અનત્થાનં હેતુભાવતો. યથાહ ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિપરમાહં ભિક્ખવે વજ્જં વદામી’’તિ (અ. નિ. ૧.૩૧૦) ‘‘યથાહા’’તિઆદિના પટિસમ્ભિદાપાળિયા (પટિ. મ. ૧.૧૨૪) દિટ્ઠિયા ઠાનવિભાગં દસ્સેતિ. તત્થ ખન્ધાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં આરમ્મણટ્ઠેન ‘‘રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિઆદિ (સં. નિ. ૩.૮૧, ૩૪૫) વચનતો. અવિજ્જાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં ઉપનિસ્સયાદિભાવેન પવત્તનતો. યથાહ ‘‘અસ્સુતવા ભિક્ખવે પુથુજ્જનો અરિયાનં અદસ્સાવી અરિયધમ્મસ્સ અકોવિદો’’તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૨; પટિ. મ. ૧.૧૩૦). ફસ્સોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. યથા ચાહ ‘‘તદપિ ફસ્સપચ્ચયા, (દી. નિ. ૧.૧૧૮ આદયો) ફુસ્સ ફુસ્સ પટિસંવેદેન્તી’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૪૪) ચ ¶ . સઞ્ઞાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. વુત્તઞ્ચેતં ‘‘સઞ્ઞાનિદાના હિ પપઞ્ચસઙ્ખા, (સુ. નિ. ૮૮૦; મહાનિ. ૧૦૯) પથવિતો સઞ્ઞત્વા’’તિ (મ. નિ. ૧.૨) ચ આદિ. વિતક્કોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘તક્કઞ્ચ દિટ્ઠીસુ પકપ્પયિત્વા, સચ્ચં મુસાતિ દ્વયધમ્મમાહૂ’’તિ (સુ. નિ. ૮૯૨) ‘‘તક્કી હોતિ વીમંસી’’તિ (દી. નિ. ૧.૩૪) ચ આદિ. અયોનિસોમનસિકારોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. તેનાહ ભગવા ‘‘તસ્સ એવં અયોનિસો મનસિ કરોતો છન્નં દિટ્ઠીનં અઞ્ઞતરા દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ. ‘અત્થિ મે અત્તા’તિ વા અસ્સ સચ્ચતો થેતતો ¶ દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતી’’તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૧૯). સમુટ્ઠાતિ એતેનાતિ સમુટ્ઠાનં સમુટ્ઠાનભાવો સમુટ્ઠાનટ્ઠો. પવત્તિતાતિ પરસન્તાનેસુ ઉપ્પાદિતા. પરિનિટ્ઠાપિતાતિ અભિનિવેસસ્સ પરિયોસાનં ¶ મત્થકં પાપિતાતિ અત્થો. ‘‘આરમ્મણવસેના’’તિ અટ્ઠસુ દિટ્ઠિટ્ઠાનેસુ ખન્ધે સન્ધાયાહ. પવત્તનવસેનાતિ અવિજ્જાદયો. આસેવનવસેનાતિ પાપમિત્તપરતોઘોસાદીનમ્પિ સેવનં લબ્ભતિયેવ. અથ વા એવંગતિકાતિ એવંગમના, એવંનિટ્ઠાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇમે દિટ્ઠિસઙ્ખાતા દિટ્ઠિટ્ઠાના એવં પરમત્થતો અસન્તં અત્તાનં સસ્સતભાવઞ્ચસ્સ અજ્ઝારોપેત્વા ગહિતા, પરામટ્ઠા ચ બાલલપના યાવ પણ્ડિતા ન સમનુયુઞ્જન્તિ, તાવ ગચ્છન્તિ પવત્તન્તિ. પણ્ડિતેહિ સમનુયુઞ્જિયમાના પન અનવટ્ઠિતવત્થુકા અવિમદ્દક્ખમા સૂરિયુગ્ગમને ઉસ્સાવબિન્દૂ ¶ વિય ખજ્જોપનકા વિય ચ ભિજ્જન્તિ વિનસ્સન્તિ ચાતિ.

તત્થાયં અનુયુઞ્જને સઙ્ખેપકથા – યદિ હિ પરેન પરિકપ્પિતો અત્તા લોકો વા સસ્સતો સિયા, તસ્સ નિબ્બિકારતાય પુરિમરૂપાવિજહનતો કસ્સચિ વિસેસાધાનસ્સ કાતું અસક્કુણેય્યતાય અહિતતો નિવત્તનત્થં, હિતે ચ પટિપત્તિઅત્થં ઉપદેસો એવ નિપ્પયોજનો સિયા સસ્સતવાદિનો, કથં વા સો ઉપદેસો પવત્તીયતિ વિકારાભાવતો, એવઞ્ચ અત્તનો અજટાકાસસ્સ વિય દાનાદિકિરિયા હિંસાદિકિરિયા ચ ન સમ્ભવતિ. તથા સુખસ્સ દુક્ખસ્સ અનુભવનનિબન્ધો એવ સસ્સતવાદિનો ન યુજ્જતિ કમ્મબદ્ધાભાવતો, જાતિઆદીનઞ્ચ અસમ્ભવતો કુતો વિમોક્ખો, અથ પન ધમ્મમત્તં તસ્સ ઉપ્પજ્જતિ ચેવ વિનસ્સતિ ચ, યસ્સ વસેનાયં કિરિયાદિવોહારોતિ વદેય્ય, એવમ્પિ પુરિમરૂપાવિજહનેન અવટ્ઠિતસ્સ અત્તનો ધમ્મમત્તન્તિ ન સક્કા સમ્ભાવેતું, તે વા પનસ્સ ધમ્મા અવત્થાભૂતા અઞ્ઞે વા સિયું અનઞ્ઞે વા. યદિ અઞ્ઞે, ન તાહિ તસ્સ ઉપ્પન્નાહિપિ કોચિ વિસેસો અત્થિ. યાહિ કરોતિ પટિસંવેદેતિ ચવતિ ઉપપજ્જતિ ચાતિ ઇચ્છિતં, તસ્મા તદવત્થો એવ યથાવુત્તદોસો. કિઞ્ચ ધમ્મકપ્પનાપિ નિરત્થિકા સિયા, અથાનઞ્ઞે ઉપ્પાદવિનાસવન્તીહિ અવત્થાહિ અનઞ્ઞસ્સ અત્તનો તાસં વિય ઉપ્પાદવિનાસસબ્ભાવતો કુતો નિચ્ચતાવકાસો, તાસમ્પિ વા અત્તનો વિય નિચ્ચતાતિ બન્ધવિમોક્ખાનં અસમ્ભવો એવાતિ ન યુજ્જતિયેવ સસ્સતવાદો. ન ચેત્થ કોચિ વાદી ધમ્માનં સસ્સતભાવે પરિસુદ્ધં યુત્તિં વત્તું સમત્થો, યુત્તિરહિતઞ્ચ વચનં ¶ ન પણ્ડિતાનં ચિત્તં આરાધેતીતિ. તેન વુત્તં ‘‘યાવ પણ્ડિતા ન સમનુયુઞ્જન્તિ, તાવ ગચ્છન્તિ પવત્તન્તી’’તિ. કમ્મવસેન અભિમુખો સમ્પરેતિ એત્થાતિ અભિસમ્પરાયો, પરોલોકો.

‘‘સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્ચા’’તિ ¶ ઇદં ઇધ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ વિભજિયમાનત્તા વુત્તં, તસ્મિં વા ¶ વુત્તે તદધિટ્ઠાનતો આસવક્ખયઞાણં, તદવિનાભાવતો સબ્બમ્પિ વા ભગવતો દસબલાદિઞાણં ગહિતમેવ હોતીતિ કત્વા. પજાનન્તોપીતિ પિ-સદ્દો સમ્ભાવને, તેન ‘‘તઞ્ચા’’તિ એત્થ વુત્તં ચ-સદ્દત્થમાહ. ઇદં વુત્તં હોતિ – તં દિટ્ઠિગતતો ઉત્તરિતરં સારભૂતં સીલાદિગુણવિસેસમ્પિ તથાગતો નાભિનિવિસતિ, કો પન વાદો વટ્ટામિસેતિ. ‘‘અહ’’ન્તિ દિટ્ઠિવસેન વા તં પરામસનાકારમાહ. પજાનામીતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો પકારત્થો, તેન ‘‘મમ’’ન્તિ તણ્હાવસેન પરામસનાકારં દસ્સેતિ. ધમ્મસભાવં અતિક્કમિત્વા પરતો આમસનં પરામાસો. ન હિ તં અત્થિ, ખન્ધેસુ યં ‘‘અહ’’ન્તિ વા, ‘‘મમ’’ન્તિ વા ગહેતબ્બં સિયા. યો પન પરામાસો તણ્હાદયોવ, તે ચ ભગવતો બોધિમૂલેયેવ પહીનાતિ આહ ‘‘પરામાસકિલેસાન’’ન્તિઆદિ. અપરામાસતોતિ વા નિબ્બુતિવેદનસ્સ હેતુવચનં, ‘‘વિદિતા’’તિ ઇદં પદં અપેક્ખિત્વા કત્તરિ સામિવચનં, અપરામસનહેતુ પરામાસરહિતાય પટિપત્તિયા તથાગતેન સયમેવ અસઙ્ખતધાતુ અધિગતાતિ એવં વા એત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

‘‘યાસુ વેદનાસૂ’’તિઆદિના ભગવતો દેસનાવિલાસં દસ્સેતિ. તથા હિ ખન્ધાયતનાદિવસેન અનેકવિધાસુ ચતુસચ્ચદેસનાસુ સમ્ભવન્તીસુપિ અયં તથાગતાનં દેસનાસુ પટિપત્તિ, યં દિટ્ઠિગતિકા મિચ્છાપટિપત્તિયા દિટ્ઠિગહનં પક્ખન્દાતિ દસ્સનત્થં વેદનાયેવ પરિઞ્ઞાય ભૂમિદસ્સનત્થં ¶ ઉદ્ધટા. કમ્મટ્ઠાનન્તિ ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનં. યથાભૂતં વિદિત્વાતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય વેદનાય સમુદયાદીનિ આરમ્મણપટિવેધવસેન મગ્ગપઞ્ઞાય અસમ્મોહપટિવેધવસેન જાનિત્વા, પટિવિજ્ઝિત્વાતિ અત્થો. પચ્ચયસમુદયટ્ઠેનાતિ ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતિ, ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૦૪; સં. નિ. ૨.૨૧; ઉદા. ૧) વુત્તલક્ખણેન અવિજ્જાદીનં પચ્ચયાનં ઉપ્પાદેન ચેવ મગ્ગેન અસમુગ્ઘાતેન ચ. નિબ્બત્તિલક્ખણન્તિ ઉપ્પાદલક્ખણં, જાતિન્તિ અત્થો. પઞ્ચન્નં લક્ખણાનન્તિ એત્થ ચતુન્નં પચ્ચયાનમ્પિ ઉપ્પાદલક્ખણમેવ ગહેત્વા વુત્તન્તિ ગહેતબ્બં, યસ્મા પચ્ચયલક્ખણમ્પિ લબ્ભતિયેવ, તથા ચેવ સંવણ્ણિતં. પચ્ચયનિરોધટ્ઠેનાતિ એત્થાપિ વુત્તનયાનુસારેન અત્થો વેદિતબ્બો. યન્તિ યસ્મા, યં વા સુખં સોમનસ્સં. પટિચ્ચાતિ આરમ્મણપચ્ચયાદિભૂતં ¶ વેદનં લભિત્વા. અયન્તિ સુખસોમનસ્સાનં પચ્ચયભાવો, સુખસોમનસ્સમેવ વા, ‘‘અસ્સાદો’’તિ પદં પન અપેક્ખિત્વા પુલ્લિઙ્ગનિદ્દેસો. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપત્થો – પુરિમુપ્પન્નં વેદનં આરબ્ભ સોમનસ્સુપ્પત્તિયં યો પુરિમવેદનાય અસ્સાદેતબ્બાકારો સોમનસ્સસ્સાદનાકારો, અયં અસ્સાદોતિ. કથં પન વેદનં આરબ્ભ સુખં ઉપ્પજ્જતીતિ? ચેતસિકસુખસ્સ અધિપ્પેતત્તા નાયં દોસો. વિસેસનં હેત્થ સોમનસ્સગ્ગહણં સુખં સોમનસ્સન્તિ ‘‘રુક્ખો સિંસપા’’તિ યથા.

‘‘અનિચ્ચા’’તિ ¶ ઇમિના સઙ્ખારદુક્ખતાવસેન ઉપેક્ખાવેદનાય, સબ્બવેદનાસુયેવ વા આદીનવમાહ, ઇતરેહિ ઇતરદુક્ખતાવસેન યથાક્કમં દુક્ખસુખવેદનાનં, અવિસેસેન વા તીણિપિ પદાનિ સબ્બાસમ્પિ વેદનાનં વસેન યોજેતબ્બાનિ. અયન્તિ યો વેદનાય હુત્વા અભાવટ્ઠેન ¶ અનિચ્ચભાવો, ઉદયબ્બયપટિપીળનટ્ઠેન દુક્ખભાવો, જરાય મરણેન ચાતિ દ્વેધા વિપરિણામેતબ્બભાવો ચ, અયં વેદનાય આદીનવો, યતો વા આદીનં પરમકારુઞ્ઞં વાતિ પવત્તતીતિ. વેદનાય નિસ્સરણન્તિ એત્થ વેદનાયાતિ નિસ્સક્કવચનં, યાવ વેદનાપટિબદ્ધં છન્દરાગં ન પજહતિ, તાવાયં પુરિસો વેદનં અલ્લીનોયેવ હોતિ. યદા પન તં છન્દરાગં પજહતિ, તદાયં પુરિસો વેદનાય નિસ્સટો વિસંયુત્તો હોતીતિ છન્દરાગપ્પહાનં વેદનાય નિસ્સરણં વુત્તં. એત્થ ચ વેદનાગ્ગહણેન વેદનાય સહજાતનિસ્સયારમ્મણભૂતા ચ રૂપારૂપધમ્મા ગહિતા એવ હોન્તીતિ પઞ્ચન્નમ્પિ ઉપાદાનક્ખન્ધાનં ગહણં દટ્ઠબ્બં. વેદનાસીસેન પન દેસના આગતા, તત્થ કારણં વુત્તમેવ, લક્ખણહારનયેન વા અયમત્થો વિભાવેતબ્બો. તત્થ વેદનાગ્ગહણેન ગહિતા પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખસચ્ચં, વેદનાનં સમુદયગ્ગહણેન ગહિતા અવિજ્જાદયો સમુદયસચ્ચં, અત્થઙ્ગમનિસ્સરણપરિયાયેહિ નિરોધસચ્ચં, ‘‘યથાભૂતં વિદિત્વા’’તિ એતેન મગ્ગસચ્ચન્તિ એવમેત્થ ચત્તારિ સચ્ચાનિ વેદિતબ્બાનિ. કામુપાદાનમૂલકત્તા સેસુપાદાનાનં, પહીને ચ કામુપાદાને ઉપાદાનસેસાભાવતો ‘‘વિગતછન્દરાગતાય અનુપાદાનો’’તિ વુત્તં. અનુપાદાવિમુત્તોતિ અત્તનો મગ્ગફલપ્પત્તિં ભગવા દસ્સેતિ. ‘‘વેદનાન’’ન્તિઆદિના હિ યસ્સા ધમ્મધાતુયા સુપ્પટિવિદ્ધત્તા ઇમં દિટ્ઠિગતં સકારણં સગતિકં પભેદતો વિભજિતું સમત્થો અહોસિ ¶ , તસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ સદ્ધિં પુબ્બભાગપટિપદાય ઉપ્પત્તિભૂમિં દસ્સેતિ ધમ્મરાજા.

પઠમભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

એકચ્ચસસ્સતવાદવણ્ણના

૩૮. સત્તેસુ સઙ્ખારેસુ ચ એકચ્ચં સસ્સતં એતસ્સાતિ એકચ્ચસસ્સતો, એકચ્ચસસ્સતવાદો. સો એતેસં અત્થીતિ એકચ્ચસસ્સતિકા ¶ . તે પન યસ્મા એકચ્ચસસ્સતો વાદો દિટ્ઠિ એતેસન્તિ એકચ્ચસસ્સતવાદા નામ હોન્તિ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘એકચ્ચસસ્સતવાદા’’તિ. ઇમિના નયેન એકચ્ચઅસસ્સતિકા દિપદસ્સપિ અત્થો વેદિતબ્બો. નનુ ¶ ચ ‘‘એકચ્ચસસ્સતિકા’’તિ વુત્તે તદઞ્ઞસ્સ એકચ્ચસ્સ અસસ્સતતાસન્નિટ્ઠાનં સિદ્ધમેવ હોતીતિ? સચ્ચં સિદ્ધમેવ હોતિ અત્થતો, ન પન સદ્દતો. તસ્મા સુપાકટં કત્વા દસ્સેતું ‘‘એકચ્ચઅસસ્સતિકા’’તિ વુત્તં. ન હિ ઇધ સાવસેસં કત્વા ધમ્મં દેસેતિ ધમ્મસ્સામી. ઇધાતિ ‘‘એકચ્ચસસ્સતિકા’’તિ ઇમસ્મિં પદે. ગહિતાતિ વુત્તા, તથા ચેવ અત્થો દસ્સિતો. ઇધાતિ વા ઇમિસ્સા દેસનાય. તથા હિ પુરિમકા તયો વાદા સત્તવસેન, ચતુત્થો સઙ્ખારવસેન વિભત્તો. ‘‘સઙ્ખારેકચ્ચસસ્સતિકા’’તિ ઇદં તેહિ સસ્સતભાવેન ગય્હમાનાનં ધમ્માનં યાથાવસભાવદસ્સનવસેન વુત્તં, ન પનેકચ્ચસસ્સતિકમતદસ્સનવસેન. તસ્સ હિ સસ્સતાભિમતં અસઙ્ખતમેવાતિ લદ્ધિ. તેનેવાહ ‘‘ચિત્તન્તિ વા…પે… ઠસ્સતી’’તિ. ન હિ યસ્સ ભાવસ્સ પચ્ચયેહિ અભિસઙ્ખતભાવં પટિજાનાતિ, તસ્સેવ નિચ્ચધુવાદિભાવો અનુમ્મત્તકેન સક્કા પટિઞ્ઞાતું. એતેન ‘‘ઉપ્પાદવયધુવતાયુત્તભાવા સિયા નિચ્ચા, સિયા અનિચ્ચા સિયા ન વત્તબ્બા’’તિઆદિના પવત્તસ્સ સત્તભઙ્ગવાદસ્સ અયુત્તતા વિભાવિતા હોતિ.

તત્થાયં અયુત્તતાવિભાવના – યદિ ‘‘યેન સભાવેન યો ધમ્મો અત્થીતિ વુચ્ચતિ, તેનેવ સભાવેન સો ધમ્મો નત્થી’’તિઆદિના વુચ્ચેય્ય, સિયા અનેકન્તવાદો. અથ અઞ્ઞેન, સિયા ન અનેકન્તવાદો. ન ચેત્થ દેસન્તરાદિસમ્બન્ધભાવો યુત્તો વત્તું તસ્સ સબ્બલોકસિદ્ધત્તા, વિવાદાભાવતો ¶ . યે પન વદન્તિ ‘‘યથા સુવણ્ણઘટેન મકુટે કતે ઘટભાવો નસ્સતિ, મકુટભાવો ¶ ઉપ્પજ્જતિ, સુવણ્ણભાવો તિટ્ઠતિયેવ, એવં સબ્બભાવાનં કોચિ ધમ્મો નસ્સતિ, કોચિ ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ, સભાવો પન તિટ્ઠતી’’તિ. તે વત્તબ્બા ‘‘કિં તં સુવણ્ણં, યં ઘટે મકુટે ચ અવટ્ઠિતં, યદિ રૂપાદિ, સો સદ્દો વિય અનિચ્ચો. અથ રૂપાદિ સમૂહો, સમૂહો નામ સમ્મુતિમત્તં. ન તસ્સ અત્થિતા નત્થિતા નિચ્ચતા વા લબ્ભતી’’તિ અનેકન્તવાદો ન સિયા. ધમ્માનઞ્ચ ધમ્મિનો અઞ્ઞથાનઞ્ઞથાસુ દોસો વુત્તોયેવ સસ્સતવાદવિચારણાયં. તસ્મા સો તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. અપિચ નિચ્ચાનિચ્ચનવત્તબ્બરૂપો અત્તા લોકો ચ પરમત્થતો વિજ્જમાનતાપટિજાનનતો યથા નિચ્ચાદીનં અઞ્ઞતરં રૂપં, યથા વા દીપાદયો. ન હિ દીપાદીનં ઉદયબ્બયસભાવાનં નિચ્ચાનિચ્ચનવત્તબ્બસભાવતા સક્કા વિઞ્ઞાતું, જીવસ્સ નિચ્ચાદીસુ અઞ્ઞતરં રૂપં વિયાતિ એવં સત્તભઙ્ગસ્સ વિય સેસભઙ્ગાનમ્પિ અસમ્ભવોયેવાતિ સત્તભઙ્ગવાદસ્સ અયુત્તતા વેદિતબ્બા.

એત્થ ચ ‘‘ઇસ્સરો નિચ્ચો, અઞ્ઞે સત્તા અનિચ્ચા’’તિ એવં પવત્તવાદા સત્તેકચ્ચસસ્સતિકા સેય્યથાપિ ઇસ્સરવાદા. ‘‘પરમાણવો નિચ્ચા ધુવા, અણુકાદયો અનિચ્ચા’’તિ એવં પવત્તવાદા સઙ્ખારેકચ્ચસસ્સતિકા સેય્યથાપિ કાણાદા. નનુ ‘‘એકચ્ચે ધમ્મા ¶ સસ્સતા, એકચ્ચે અસસ્સતા’’તિ એતસ્મિં વાદે ચક્ખાદીનં અસસ્સતતાસન્નિટ્ઠાનં યથાસભાવાવબોધો એવ, તયિદં કથં મિચ્છાદસ્સનન્તિ, કો વા એવમાહ ‘‘ચક્ખાદીનં અસસ્સતભાવસન્નિટ્ઠાનં મિચ્છાદસ્સન’’ન્તિ? અસસ્સતેસુયેવ પન કેસઞ્ચિ ધમ્માનં સસ્સતભાવાભિનિવેસો ઇધ મિચ્છાદસ્સનં. તેન પન એકવારે પવત્તમાનેન ચક્ખાદીનં અસસ્સતભાવાવબોધો ¶ વિદૂસિતો સંસટ્ઠભાવતો વિસસંસટ્ઠો વિય સપ્પિમણ્ડો સકિચ્ચકરણાસમત્થતાય સમ્માદસ્સનપક્ખે ઠપેતબ્બતં નારહતીતિ. અસસ્સતભાવેન નિચ્છિતાપિ વા ચક્ખુઆદયો સમારોપિતજીવસભાવા એવ દિટ્ઠિગતિકેહિ ગય્હન્તીતિ તદવબોધસ્સ મિચ્છાદસ્સનભાવો ન સક્કા નિવારેતું. તેનેવાહ ‘‘ચક્ખું ઇતિપિ…પે… કાયો ઇતિપિ અયં મે અત્તા’’તિઆદિ. એવઞ્ચ કત્વા અસઙ્ખતાય સઙ્ખતાય ચ ધાતુયા વસેન યથાક્કમં ‘‘એકચ્ચે ધમ્મા સસ્સતા, એકચ્ચે અસસ્સતા’’તિ એવં પવત્તો ¶ વિભજ્જવાદોપિ એકચ્ચસસ્સતવાદો આપજ્જતીતિ એવંપકારા ચોદના અનવકાસા હોતિ અવિપરીતધમ્મસભાવસમ્પટિપત્તિભાવતો.

કામઞ્ચેત્થ પુરિમવાદેપિ અસસ્સતાનં ધમ્માનં ‘‘સસ્સતા’’તિ ગહણં વિસેસતો મિચ્છાદસ્સનં, સસ્સતાનં પન ‘‘સસ્સતા’’તિ ગાહો ન મિચ્છાદસ્સનં યથાસભાવગ્ગહણભાવતો. અસસ્સતેસુયેવ પન ‘‘કેચિદેવ ધમ્મા સસ્સતા, કેચિ અસસ્સતા’’તિ ગહેતબ્બધમ્મેસુ વિભાગપ્પવત્તિયા ઇમસ્સ વાદસ્સ વાદન્તરતા વુત્તા, ન ચેત્થ ‘‘સમુદાયન્તોગધત્તા એકદેસસ્સ સપ્પદેસસસ્સતગ્ગાહો નિપ્પદેસસસ્સતગ્ગાહે સમોધાનં ગચ્છતી’’તિ સક્કા વત્તું વાદી તબ્બિસયવિસેસવસેન વાદદ્વયસ્સ પવત્તત્તા. અઞ્ઞે એવ હિ દિટ્ઠિગતિકા ‘‘સબ્બે ધમ્મા સસ્સતા’’તિ અભિનિવિટ્ઠા, અઞ્ઞે ‘‘એકચ્ચસસ્સતા’’તિ. સઙ્ખારાનં અનવસેસપરિયાદાનં, એકદેસપરિગ્ગહો ચ વાદદ્વયસ્સ પરિબ્યત્તોયેવ. કિઞ્ચ ભિય્યો અનેકવિધસમુસ્સયે એકવિધસમુસ્સયે ચ ખન્ધપબન્ધે અભિનિવેસભાવતો. ચતુબ્બિધોપિ હિ સસ્સતવાદી જાતિવિસેસવસેન નાનાવિધરૂપકાયસન્નિસ્સયે એવ અરૂપધમ્મપુઞ્જે સસ્સતાભિનિવેસી જાતો અભિઞ્ઞાણેન અનુસ્સવાદીહિ ચ રૂપકાયભેદગ્ગહણતો. તથા ચ વુત્તં ‘‘તતો ચુતો અમુત્ર ઉદપાદિ’’ન્તિ (દી. નિ. ૧.૩૨) ‘‘ચવન્તિ ઉપપજ્જન્તી’’તિ ચ આદિ. વિસેસલાભી ¶ એકચ્ચસસ્સતિકો અનુપધારિતભેદસમુસ્સયેવ ધમ્મપબન્ધે સસ્સતાકારગ્ગહણેન અભિનિવિસનં જનેસિ એકભવપરિયાપન્નખન્ધસન્તાનવિસયત્તા તદભિનિવેસસ્સ. તથા ચ તીસુપિ વાદેસુ ‘‘તં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ, તતો પરં નાનુસ્સરતી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં, તક્કીનં પન સસ્સતેકચ્ચસસ્સતવાદીનં સસ્સતાભિનિવેસવિસેસો રૂપારૂપધમ્મવિસયતાય સુપાકટોયેવાતિ.

૩૯. દીઘસ્સ ¶ કાલસ્સ અતિક્કમેનાતિ વિવટ્ટવિવટ્ટટ્ઠાયીનં અપગમેન. અનેકત્થત્તા ધાતૂનં સં-સદ્દેન યુત્તો વટ્ટ-સદ્દો વિનાસવાચીતિ આહ ‘‘વિનસ્સતી’’તિ, સઙ્ખયવસેન વત્તતીતિ અત્થો. વિપત્તિકરમહામેઘસમુપ્પત્તિતો પટ્ઠાય હિ યાવ અણુસહગતોપિ સઙ્ખારો ન હોતિ, તાવ લોકો સંવટ્ટતીતિ વુચ્ચતિ. લોકોતિ ચેત્થ પથવીઆદિભાજનલોકો અધિપ્પેતો. ઉપરિબ્રહ્મલોકેસૂતિ પરિત્તસુભાદીસુ ¶ રૂપીબ્રહ્મલોકેસુ. અગ્ગિના હિ કપ્પવુટ્ઠાનં ઇધાધિપ્પેતં બહુલં પવત્તનતો. તેનેવાહ ભગવા ‘‘આભસ્સરસંવત્તનિકા હોન્તી’’તિ. અરૂપેસુ વાતિ વા-સદ્દેન સંવટ્ટમાનલોકધાતૂહિ અઞ્ઞલોકધાતૂસુ વાતિ વિકપ્પનં વેદિતબ્બં. ન હિ ‘‘સબ્બે અપાયસત્તા તદા રૂપારૂપભવેસુ ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ સક્કા વિઞ્ઞાતું અપાયેસુ દીઘતમાયુકાનં મનુસ્સલોકૂપત્તિયા અસમ્ભવતો. સતિપિ સબ્બસત્તાનં અભિસઙ્ખારમનસા નિબ્બત્તભાવે બાહિરપચ્ચયેહિ વિના મનસાવ નિબ્બત્તત્તા ‘‘મનોમયા’’તિ વુચ્ચન્તિ રૂપાવચરસત્તા. યદિ એવં કામભવે ઓપપાતિકસત્તાનમ્પિ મનોમયભાવો આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ અધિચિત્તભૂતેન અતિસયમનસા નિબ્બત્તસત્તેસુ મનોમયવોહારતોતિ દસ્સન્તો આહ ‘‘ઝાનમનેન નિબ્બત્તત્તા મનોમયા’’તિ. એવં અરૂપાવચરસત્તાનમ્પિ મનોમયભાવો આપજ્જતીતિ ચે? ન, તત્થ ¶ બાહિરપચ્ચયેહિ નિબ્બત્તેતબ્બતાસઙ્કાય એવ અભાવતો, ‘‘મનસાવ નિબ્બત્તા’’તિ અવધારણાસમ્ભવતો. નિરુળ્હો વાયં લોકે મનોમયવોહારો રૂપાવચરસત્તેસુ. તથા હિ ‘‘અન્નમયો પાનમયો મનોમયો આનન્દમયો વિઞ્ઞાણમયો’’તિ પઞ્ચધા અત્તાનં વેદવાદિનો વદન્તિ. ઉચ્છેદવાદેપિ વક્ખતિ ‘‘દિબ્બો રૂપી મનોમયો’’તિ (દી. નિ. ૧.૮૬). સોભના પભા એતેસુ સન્તીતિ સુભા. ‘‘ઉક્કંસેના’’તિ આભસ્સરદેવે સન્ધાયાહ, પરિત્તાભા અપ્પમાણાભા પન દ્વે ચત્તારો ચ કપ્પે તિટ્ઠન્તિ. અટ્ઠકપ્પેતિ અટ્ઠ મહાકપ્પે.

૪૦. સણ્ઠાતીતિ સમ્પત્તિકરમહામેઘસમુપ્પત્તિતો પટ્ઠાય પથવીસન્ધારકુદકતંસન્ધારકવાયુમહાપથવીઆદીનં સમુપ્પત્તિવસેન ઠાતિ, ‘‘સમ્ભવતિ’’ ઇચ્ચેવ વા અત્થો અનેકત્થત્તા ધાતૂનં. પકતિયાતિ સભાવેન, તસ્સ ‘‘સુઞ્ઞ’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. તત્થ કારણમાહ ‘‘નિબ્બત્તસત્તાનં નત્થિતાયા’’તિ, અનુપ્પન્નત્તાતિ અત્થો, તેન યથા એકચ્ચાનિ વિમાનાનિ તત્થ નિબ્બત્તસત્તાનં ચુતત્તા સુઞ્ઞાનિ હોન્તિ, ન એવમિદન્તિ દસ્સેતિ. બ્રહ્મપારિસજ્જબ્રહ્મપુરોહિતમહાબ્રહ્માનો બ્રહ્મકાયિકા, તેસં નિવાસો ભૂમિપિ ‘‘બ્રહ્મકાયિકા’’તિ વુત્તા. કમ્મં ઉપનિસ્સયવસેન પચ્ચયો એતિસ્સાતિ કમ્મપચ્ચયા. અથ વા તત્થ નિબ્બત્તસત્તાનં વિપચ્ચનકકમ્મસ્સ સહકારીપચ્ચયભાવતો, કમ્મસ્સ પચ્ચયાતિ કમ્મપચ્ચયા ¶ . ઉતુ સમુટ્ઠાનં એતિસ્સાતિ ઉતુસમુટ્ઠાના. ‘‘કમ્મપચ્ચયઉતુસમુટ્ઠાના’’તિ વા પાઠો, કમ્મસહાયો પચ્ચયો, કમ્મસ્સ વા સહાયભૂતો પચ્ચયો કમ્મપચ્ચયો ¶ , સોવ ઉતુ કમ્મપચ્ચયઉતુ, સો સમુટ્ઠાનં એતિસ્સાતિ ¶ યોજેતબ્બં. એત્થાતિ ‘‘બ્રહ્મવિમાન’’ન્તિ વુત્તાય બ્રહ્મકાયિકભૂમિયા. કથં પણીતાય દુતિયજ્ઝાનભૂમિયં ઠિતાનં હીનાય પઠમજ્ઝાનભૂમિયા ઉપપત્તિ હોતીતિ આહ ‘‘અથ સત્તાન’’ન્તિઆદિ. ઓતરન્તીતિ ઉપપજ્જનવસેન હેટ્ઠાભૂમિં ગચ્છન્તિ.

અપ્પાયુકેતિ યં ઉળારં પુઞ્ઞકમ્મં કતં, તસ્સ ઉપ્પજ્જનારહવિપાકપબન્ધતો અપ્પપરિમાણાયુકે. આયુપ્પમાણેનેવાતિ પરમાયુપ્પમાણેનેવ. કિં પનેતં પરમાયુ નામ, કથં વા તં પરિચ્છિન્નપમાણન્તિ? વુચ્ચતે – યો તેસં તેસં સત્તાનં તસ્મિં તસ્મિં ભવવિસેસે પુરિમસિદ્ધભવપત્થનૂપનિસ્સયવસેન સરીરાવયવવણ્ણસણ્ઠાનપમાણાદિવિસેસા વિય તંતંગતિનિકાયાદીસુ યેભુય્યેન નિયતપરિચ્છેદો ગબ્ભસેય્યકકામાવચરદેવરૂપાવચરસત્તાનં સુક્કસોણિતઉતુભોજનાદિ ઉતુઆદિપચ્ચયુપ્પન્નપચ્ચયૂપત્થમ્ભિતો વિપાકપબન્ધસ્સ ઠિતિકાલનિયમો, સો યથાસકં ખણમત્તાવટ્ઠાયીનમ્પિ અત્તનો સહજાતાનં રૂપારૂપધમ્માનં ઠપનાકારવુત્તિતાય પવત્તકાનિ રૂપારૂપજીવિતિન્દ્રિયાનિ યસ્મા ન કેવલં નેસં ખણઠિતિયા એવ કારણભાવેન અનુપાલકાનિ, અથ ખો યાવ ભવઙ્ગુપચ્છેદા અનુપબન્ધસ્સ અવિચ્છેદહેતુભાવેનાપિ, તસ્મા આયુહેતુકત્તા કારણૂપચારેન આયુ, ઉક્કંસપરિચ્છેદવસેન પરમાયૂતિ ચ વુચ્ચતિ. તં પન દેવાનં નેરયિકાનં ઉત્તરકુરુકાનઞ્ચ નિયતપરિચ્છેદં, ઉત્તરકુરુકાનં પન એકન્તનિયતપરિચ્છેદમેવ, અવસિટ્ઠમનુસ્સપેતતિરચ્છાનાનં પન ચિરટ્ઠિતિસંવત્તનિકકમ્મબહુલે કાલે તંકમ્મસહિતસન્તાનજનિતસુક્કસોણિતપ્પચ્ચયાનં તંમૂલકાનઞ્ચ ચન્દસૂરિયસમવિસમપરિવત્તનાદિજનિતઉતુઆહારાદિસમવિસમ પચ્ચયાનં વસેન ¶ ચિરાચિરકાલતો અનિયતપરિચ્છેદં, તસ્સ ચ યથા પુરિમસિદ્ધભવપત્થનાવસેન તંતંગતિનિકાયાદીસુ વણ્ણસણ્ઠાનાદિવિસેસનિયમો સિદ્ધો દસ્સનાનુસ્સવાદીહિ, તથા આદિતો ગહણસિદ્ધિયા. એવં તાસુ તાસુ ઉપપત્તીસુ નિબ્બત્તસત્તાનં યેભુય્યેન સમપ્પમાણટ્ઠિતિકાલં દસ્સનાનુસ્સવેહિ લભિત્વા તં પરમતં અજ્ઝોસાય પવત્તિતભવપત્થનાવસેન આદિતો પરિચ્છેદનિયમો વેદિતબ્બો. યસ્મા પન કમ્મં તાસુ ¶ તાસુ ઉપપત્તીસુ યથા તંતંઉપપત્તિનિયતવણ્ણાદિનિબ્બત્તને સમત્થં, એવં નિયતાયુપરિચ્છેદાસુ ઉપપત્તીસુ પરિચ્છેદાતિક્કમેન વિપાકનિબ્બત્તને સમત્થં ન હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘આયુપ્પમાણેનેવ ચવન્તી’’તિ. યસ્મા પન ઉપત્થમ્ભકસહાયેહિ અનુપાલકપ્પચ્ચયેહિ ઉપાદિન્નકક્ખન્ધાનં પવત્તેતબ્બાકારો અત્થતો પરમાયુ, તસ્સ યથાવુત્તપરિચ્છેદાનતિક્કમનતો સતિપિ કમ્માવસેસે ઠાનં ન સમ્ભવતિ, તેન વુત્તં ‘‘અત્તનો પુઞ્ઞબલેનેવ ઠાતું ન સક્કોતી’’તિ. કપ્પં વાતિ અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પં વા તસ્સ ઉપડ્ઢં વા ઉપડ્ઢકપ્પતો ઊનમધિકં વાતિ વિકપ્પનત્થો વા-સદ્દો.

૪૧. અનભિરતીતિ ¶ એકવિહારેન અનભિરતિ. સા પન યસ્મા અઞ્ઞેહિ સમાગમિચ્છા હોતિ, તેન વુત્તં ‘‘અપરસ્સાપિ સત્તસ્સ આગમનપત્થના’’તિ. પિયવત્થુવિરહેન પિયવત્થુઅલાભેન વા ચિત્તવિઘાતો ઉક્કણ્ઠિતા, સા અત્થતો દોમનસ્સચિત્તુપ્પાદો યેવાતિ આહ ‘‘પટિઘસમ્પયુત્તા’’તિ. દીઘરત્તં ઝાનરતિયા રમમાનસ્સ વુત્તપ્પકારં અનભિરતિનિમિત્તં ઉપ્પન્ના ‘‘મમ’’ન્તિ ચ ‘‘અહ’’ન્તિ ચ ગહણસ્સ કારણભૂતા તણ્હાદિટ્ઠિયો ઇધ પરિતસ્સના. તા પન ચિત્તસ્સ પુરિમાવત્થાય ચલનં કમ્પનન્તિ ¶ આહ ‘‘ઉબ્બિજ્જના ફન્દના’’તિ. તેનેવાહ ‘‘તણ્હાતસ્સનાપિ દિટ્ઠિતસ્સનાપિ વટ્ટતી’’તિ. યં પન અત્થુદ્ધારે ‘‘અહો વત અઞ્ઞેપિ સત્તા ઇત્થત્તં આગચ્છેય્યુન્તિ અયં તણ્હાતસ્સના નામા’’તિ વુત્તં, તં દિટ્ઠિતસ્સનાય વિસું ઉદાહરણં દસ્સેન્તેન તણ્હાતસ્સનંયેવ તતો નિદ્ધારેત્વા વુત્તં, ન પન તત્થ દિટ્ઠિતસ્સનાય અભાવતોતિ દટ્ઠબ્બં. તાસતસ્સના ચિત્તુત્રાસો. ભયાનકન્તિ ભેરવારમ્મણનિમિત્તં બલવભયં. તેન સરીરસ્સ થદ્ધભાવો છમ્ભિતત્તં ભયં સંવેગન્તિ એત્થ ભયન્તિ ભઙ્ગાનુપસ્સનાય ચિણ્ણન્તે સબ્બસઙ્ખારતો ભાયનવસેન ઉપ્પન્નં ભયઞાણં. સંવેગન્તિ સહોત્તપ્પઞાણં, ઓત્તપ્પમેવ વા. સન્તાસન્તિ આદીનવનિબ્બિદાનુપસ્સનાહિ સઙ્ખારેહિ સન્તસ્સનઞાણં. સહ બ્યાયતિ પવત્તતિ, દોસં વા છાદેતીતિ સહબ્યો, સહાયો, તસ્સ ભાવં સહબ્યતં.

૪૨. અભિભવિત્વા ઠિતો ઇમે સત્તેતિ અધિપ્પાયો. યસ્મા પન સો પાસંસભાવેન ઉત્તમભાવેન ચ ‘‘તે સત્તે અભિભવિત્વા ઠિતો’’તિ અત્તાનં મઞ્ઞતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘જેટ્ઠકોહમસ્મી’’તિ. અઞ્ઞદત્થુ દસોતિ ¶ દસ્સને અન્તરાયાભાવવચનેન, ઞેય્યવિસેસપરિગ્ગાહિકભાવેન ચ અનાવરણદસ્સાવિતં પટિજાનાતીતિ આહ ‘‘સબ્બં પસ્સામીતિ અત્થો’’તિ. ભૂતભબ્યાનન્તિ અહેસુન્તિ ભૂતા, ભવન્તિ ભવિસ્સન્તીતિ ભબ્યા, અટ્ઠકથાયં પન વત્તમાનકાલવસેનેવ ભબ્ય-સદ્દસ્સ અત્થો દસ્સિતો. પઠમચિત્તક્ખણેતિ પટિસન્ધિચિત્તક્ખણે. કિઞ્ચાપિ સો બ્રહ્મા અનવટ્ઠિતદસ્સનત્તા પુથુજ્જનસ્સ પુરિમતરજાતિપરિચિતમ્પિ કમ્મસ્સકતઞ્ઞાણં વિસ્સજ્જેત્વા વિકુબ્બનિદ્ધિવસેન ચિત્તુપ્પત્તિમત્તપટિબદ્ધેન ¶ સત્તનિમ્માનેન વિપલ્લટ્ઠો ‘‘અહં ઇસ્સરો કત્તા નિમ્માતા’’તિઆદિના ઇસ્સરકુત્તદસ્સનં પક્ખન્દમાનો અભિનિવિસનવસેનેવ પતિટ્ઠિતો, ન પતિટ્ઠાપનવસેન ‘‘તસ્સ એવં હોતી’’તિ વુત્તત્તા, પતિટ્ઠાપનક્કમેનેવ પન તસ્સ સો અભિનિવેસો જાતોતિ દસ્સનત્થં ‘‘કારણતો સાધેતુકામો’’તિ, ‘‘પટિઞ્ઞં કત્વા’’તિ ચ વુત્તં. તેનાહ ભગવા ‘‘તં કિસ્સ હેતૂ’’તિઆદિ. તત્થ મનોપણિધીતિ મનસા એવ પત્થના, તથા ચિત્તપ્પવત્તિમત્તમેવાતિ અત્થો, ઇત્થભાવન્તિ ઇદપ્પકારતં. યસ્મા પન ઇત્થન્તિ બ્રહ્મત્તભાવો ઇધાધિપ્પેતો, તસ્મા ‘‘બ્રહ્મભાવન્તિ અત્થો’’તિ વુત્તં. નનુ ચ દેવાનં ઉપપત્તિસમનન્તરં ‘‘ઇમિસ્સા નામ ગતિયા ચવિત્વા ઇમિના નામ કમ્મુના ¶ ઇધૂપપન્ના’’તિ પચ્ચવેક્ખણા હોતીતિ? સચ્ચં હોતિ, સા પન પુરિમજાતીસુ કમ્મસ્સકતઞ્ઞાણે સમ્મદેવ નિવિટ્ઠજ્ઝાસયાનં. ઇમે પન સત્તા પુરિમાસુપિ જાતીસુ ઇસ્સરકુત્તદસ્સનવસેન વિનિબન્ધાભિનિવેસા અહેસુન્તિ દટ્ઠબ્બં. તેન વુત્તં ‘‘ઇમિના મય’’ન્તિઆદિ.

૪૩. ઈસતીતિ ઈસો, અભિભૂતિ અત્થો. મહા ઈસો મહેસો, સુપ્પતિટ્ઠમહેસતાય પન પરેહિ ‘‘મહેસો’’તિ અક્ખાતબ્બતાય મહેસક્ખો, અતિસયેન મહેસક્ખો મહેસક્ખતરોતિ વચનત્થો દટ્ઠબ્બો. યસ્મા પન સો મહેસક્ખભાવો આધિપતેય્યપરિવારસમ્પત્તિયા વિઞ્ઞાયતિ, તસ્મા ‘‘ઇસ્સરિયપરિવારવસેન મહાયસતરો’’તિ વુત્તં.

૪૪. ઇધેવ આગચ્છતીતિ ઇમસ્મિં મનુસ્સલોકે એવ પટિસન્ધિવસેન આગચ્છતિ. યં અઞ્ઞતરો સત્તોતિ એત્થ યન્તિ નિપાતમત્તં, કરણે વા પચ્ચત્તનિદ્દેસો, યેન ઠાનેનાતિ અત્થો, કિરિયાપરામસનં વા. ઇત્થત્તં આગચ્છતીતિ એત્થ યદેતં ઇત્થત્તસ્સ આગમનં, એતં ઠાનં વિજ્જતીતિ ¶ અત્થો. એસ નયો ‘‘પબ્બજતિ, ચેતોસમાધિં ફુસતિ, પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતી’’તિ એતેસુપિ પદેસુ. ‘‘ઠાનં ખો પનેતં ભિક્ખવે ¶ વિજ્જતિ, યં અઞ્ઞતરો સત્તો’’તિ ઇમઞ્હિ પદં ‘‘પબ્બજતી’’તિઆદીહિ પદેહિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બન્તિ.

૪૫. ખિડ્ડાય પદુસ્સન્તીતિ ખિડ્ડાપદોસિનો, ખિડ્ડાપદોસિનો એવ ખિડ્ડાપદોસિકા, ખિડ્ડાપદોસો વા એતેસં અત્થીતિ ખિડ્ડાપદોસિકા. અતિક્કન્તવેલં અતિવેલં, આહારૂપભોગકાલં અતિક્કમિત્વાતિ અત્થો. મેથુનસમ્પયોગેન ઉપ્પજ્જનકસુખં કેળિહસ્સસુખં રતિધમ્મો રતિસભાવો. આહારન્તિ એત્થ કો દેવાનં આહારો, કા આહારવેલાતિ? સબ્બેસમ્પિ કામાવચરદેવાનં સુધા આહારો, સા હેટ્ઠિમેહિ ઉપરિમાનં પણીતતમા હોતિ, તં યથાસકં દિવસવસેન દિવસે દિવસે ભુઞ્જન્તિ. કેચિ પન ‘‘બિળારપદપ્પમાણં સુધાહારં ભુઞ્જન્તિ, સો જિવ્હાય ઠપિતમત્તો યાવ કેસગ્ગનખગ્ગા કાયં ફરતિ, તેસંયેવ દિવસવસેન સત્તદિવસે યાપનસમત્થો ચ હોતી’’તિ વદન્તિ. ‘‘નિરન્તરં ખાદન્તા પિવન્તા’’તિ ઇદં પરિકપ્પનવસેન વુત્તં. કમ્મજતેજસ્સ બલવભાવો ઉળારપુઞ્ઞનિબ્બત્તત્તા, ઉળારગરુસિનિદ્ધસુધાહારજીરણતો ચ. કરજકાયસ્સ મન્દભાવો મુદુસુખુમાલભાવતો. તેનેવ હિ ભગવા ઇન્દસાલગુહાયં પકતિપથવિયં સણ્ઠાતું અસક્કોન્તં સક્કં દેવરાજાનં ‘‘ઓળારિકં કાયં અધિટ્ઠેહી’’તિ આહ. તેસન્તિ મનુસ્સાનં. વત્થુન્તિ કરજકાયં. કેચીતિ અભયગિરિવાસિનો.

૪૭. મનેનાતિ ¶ ¶ ઇસ્સાપકતત્તા પદુટ્ઠેન મનસા. ઉસૂયાવસેન મનસોવ પદોસો મનોપદોસો, સો એતેસં અત્થિ વિનાસહેતુભૂતોતિ મનોપદોસિકાતિ એવં વા એત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અકુદ્ધો રક્ખતીતિ કુદ્ધસ્સ સો કોધો ઇતરસ્મિં અકુજ્ઝન્તે અનુપાદાનો એકવારમેવ ઉપ્પત્તિયા અનાસેવનો ચાવેતું ન સક્કોતિ ઉદકન્તં પત્વા અગ્ગિ વિય નિબ્બાયતિ, તસ્મા અકુદ્ધો તં ચવનતો રક્ખતિ, ઉભોસુ પન કુદ્ધેસુ ભિય્યો ભિય્યો અઞ્ઞમઞ્ઞમ્હિ પરિવડ્ઢનવસેન તિખિણસમુદાચારો નિસ્સયદહનરસો કોધો ઉપ્પજ્જમાનો હદયવત્થું નિદહન્તો અચ્ચન્તસુખુમાલકરજકાયં વિનાસેતિ, તતો સકલોપિ અત્તભાવો અન્તરધાયતિ. તેનાહ ‘‘ઉભોસુ પના’’તિઆદિ ¶ . તથા ચાહ ભગવા ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞં પદુટ્ઠચિત્તા કિલન્તકાયા…પે… ચવન્તી’’તિ. ધમ્મતાતિ ધમ્મનિયામો. સો ચ તેસં કરજકાયસ્સ મન્દતાય, તથાઉપ્પજ્જનકકોધસ્સ ચ બલવતાય ઠાનસો ચવનં, તેસં રૂપારૂપધમ્માનં સભાવોતિ અધિપ્પાયો.

૪૯. ચક્ખાદીનં ભેદં પસ્સતીતિ વિરોધિપચ્ચયસન્નિપાતે વિકારાપત્તિદસ્સનતો, અન્તે ચ અદસ્સનૂપગમનતો વિનાસં પસ્સતિ ઓળારિકત્તા રૂપધમ્મભેદસ્સ. પચ્ચયં દત્વાતિ અનન્તરપચ્ચયાદિવસેન પચ્ચયો હુત્વા. ‘‘બલવતર’’ન્તિ ચિત્તસ્સ લહુતરં ભેદં સન્ધાય વુત્તં. તથા હિ એકસ્મિં રૂપે ધરન્તેયેવ સોળસ ચિત્તાનિ ભિજ્જન્તિ. ભેદં ન પસ્સતીતિ ખણે ખણે ભિજ્જન્તમ્પિ ચિત્તં પરસ્સ અનન્તરપચ્ચયભાવેનેવ ભિજ્જતીતિ પુરિમચિત્તસ્સ અભાવં પટિચ્છાદેત્વા વિય પચ્છિમચિત્તસ્સ ઉપ્પત્તિતો ભાવપક્ખો બલવતરો પાકટો ચ હોતિ, ન અભાવપક્ખોતિ ચિત્તસ્સ વિનાસં ન પસ્સતિ, અયઞ્ચ અત્થો અલાતચક્કદસ્સનેન સુપાકટો વિઞ્ઞાયતિ. યસ્મા ¶ પન તક્કીવાદી નાનત્તનયસ્સ દૂરતરતાય એકત્તનયસ્સપિ મિચ્છાગહિતત્તા ‘‘યદેવિદં વિઞ્ઞાણં સબ્બદાપિ એકરૂપેન પવત્તતિ, અયમેવ અત્તા નિચ્ચો’’તિઆદિના અભિનિવેસં જનેતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘સો તં અપસ્સન્તો’’તિઆદિ.

અન્તાનન્તવાદવણ્ણના

૫૩. અન્તાનન્તિકાતિ એત્થ અમતિ ગચ્છતિ એત્થ સભાવો ઓસાનન્તિ અન્તો, મરિયાદા. તપ્પટિસેધેન અનન્તો, અન્તો ચ અનન્તો ચ અન્તાનન્તો ચ નેવન્તાનાનન્તો ચ અન્તાનન્તા સામઞ્ઞનિદ્દેસેન, એકસેસેન વા ‘‘નામરૂપપચ્ચયા સળાયતન’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૭૬; સં. નિ. ૨.૧; ઉદા. ૧) વિય. કસ્સ પન અન્તાનન્તોતિ? લોકીયતિ સંસારનિસ્સરણત્થિકેહિ દિટ્ઠિગતિકેહિ, લોકીયન્તિ વા એત્થ તેહિ પુઞ્ઞાપુઞ્ઞં તબ્બિપાકો ¶ ચાતિ લોકોતિ સઙ્ખ્યં ગતસ્સ અત્તનો. તેનાહ ભગવા ‘‘અન્તાનન્તં લોકસ્સ પઞ્ઞપેન્તી’’તિ. કો પન એસો અત્તાતિ? ઝાનવિસયભૂતકસિણનિમિત્તં. તત્થ હિ અયં દિટ્ઠિગતિકો લોકસઞ્ઞી. તથા ચ વુત્તં ‘‘તં લોકોતિ ગહેત્વા’’તિ. કેચિ પન ‘‘ઝાનં તંસમ્પયુત્તધમ્મા ચ ઇધ ‘અત્તા ¶ , લોકો’તિ ચ ગહિતા’’તિ વદન્તિ. અન્તાનન્તસહચરિતવાદો અન્તાનન્તો, યથા ‘‘કુન્તા પચરન્તી’’તિ અન્તાનન્તસન્નિસ્સયો વા યથા ‘‘મઞ્ચા ઘોસન્તી’’તિ. સો એતેસં અત્થીતિ અન્તાનન્તિકા. તે પન યસ્મા યથાવુત્તનયેન અન્તાનન્તો વાદો દિટ્ઠિ એતેસન્તિ ‘‘અન્તાનન્તવાદા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તસ્મા અટ્ઠકથાયં ‘‘અન્તાનન્તવાદા’’તિ વત્વા ‘‘અન્તં વા’’તિઆદિના અત્થો વિભત્તો.

એત્થાહ – યુત્તં તાવ પુરિમાનં તિણ્ણં વાદીનં ¶ અન્તત્તઞ્ચ અનન્તત્તઞ્ચ અન્તાનન્તત્તઞ્ચ આરબ્ભ પવત્તવાદત્તા અન્તાનન્તિકત્તં, પચ્છિમસ્સ પન તદુભયપટિસેધનવસેન પવત્તવાદત્તા કથ અન્તાનન્તિકત્તન્તિ? તદુભયપટિસેધનવસેન પવત્તવાદત્તા એવ. યસ્મા અન્તાનન્તપટિસેધવાદોપિ અન્તાનન્તવિસયો એવ તં આરબ્ભ પવત્તત્તા. એતદત્થંયેવ હિ સન્ધાય અટ્ઠકથાયં ‘‘આરબ્ભ પવત્તવાદા’’તિ વુત્તં. અથ વા યથા તતિયવાદે દેસભેદવસેન એકસ્સેવ અન્તવન્તતા અનન્તતા ચ સમ્ભવતિ, એવં તક્કીવાદેપિ કાલભેદવસેન ઉભયસમ્ભવતો અઞ્ઞમઞ્ઞપટિસેધેન ઉભયઞ્ઞેવ વુચ્ચતિ. કથં? અન્તવન્તતાપટિસેધેન હિ અનન્તતા વુચ્ચતિ, અનન્તતાપટિસેધેન ચ અન્તવન્તતા, અન્તાનન્તાનઞ્ચ ન તતિયવાદભાવો કાલભેદસ્સ અધિપ્પેતત્તા. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા અયં લોકસઞ્ઞિતો અત્તા અધિગતવિસેસેહિ મહેસીહિ અનન્તો કદાચિ સક્ખિદિટ્ઠોતિ અનુસુય્યતિ, તસ્મા નેવન્તવા. યસ્મા પન તેહિયેવ કદાચિ અન્તવા સક્ખિદિટ્ઠોતિ અનુસુય્યતિ, તસ્મા ન પન અનન્તોતિ. યથા ચ અનુસ્સુતિતક્કીવસેન, એવં જાતિસ્સરતક્કી આદીનઞ્ચ વસેન યથાસમ્ભવં યોજેતબ્બં. અયઞ્હિ તક્કિકો અવડ્ઢિતભાવપુબ્બકત્તા પટિભાગનિમિત્તાનં વડ્ઢિતભાવસ્સ વડ્ઢિતકાલવસેન અપ્પચ્ચક્ખકારિતાય અનુસ્સવાદિમત્તે ઠત્વા ‘‘નેવન્તવા’’તિ પટિક્ખિપતિ. અવડ્ઢિતકાલવસેન પન ‘‘ન પનાનન્તો’’તિ, ન પન અન્તતાનન્તતાનં અચ્ચન્તમભાવેન યથા તં ‘‘નેવસઞ્ઞિનાસઞ્ઞી’’તિ. પુરિમવાદત્તયપટિક્ખેપો ચ અત્તના યથાધિપ્પેતપ્પકારવિલક્ખણતાય તેસં, અવસ્સઞ્ચેતં એવં વિઞ્ઞાતબ્બં, અઞ્ઞથા વિક્ખેપપક્ખંયેવ ભજેય્ય ચતુત્થવાદો. ન હિ અન્તતાઅનન્તતાતદુભયવિનિમુત્તો ¶ અત્તનો પકારો અત્થિ, તક્કીવાદી ચ યુત્તિમગ્ગકો, કાલભેદવસેન ચ તદુભયં એકસ્મિમ્પિ ન ન યુજ્જતીતિ.

કેચિ ¶ ¶ પન યદિ પનાયં અત્તા અન્તવા સિયા, દૂરદેસે ઉપપજ્જનાનુસ્સરણાદિ કિચ્ચનિપ્ફત્તિ ન સિયા. અથ અનન્તો, ઇધ ઠિતસ્સ દેવલોકનિરયાદીસુ સુખદુક્ખાનુભવનમ્પિ સિયા. સચે પન અન્તવા ચ અનન્તો ચ, તદુભયદોસસમાયોગો. તસ્મા ‘‘અન્તવા, અનન્તો’’તિ ચ અબ્યાકરણીયો અત્તાતિ એવં તક્કનવસેન ચતુત્થવાદપ્પવત્તિં વણ્ણેન્તિ. એવમ્પિ યુત્તં તાવ પચ્છિમવાદીદ્વયસ્સ અન્તાનન્તિકત્તં અન્તાનન્તાનં વસેન ઉભયવિસયત્તા તેસં વાદસ્સ. પુરિમવાદીદ્વયસ્સ પન કથં વિસું અન્તાનન્તિકત્તન્તિ? ઉપચારવુત્તિયા. સમુદિતેસુ હિ અન્તાનન્તવાદીસુ પવત્તમાનો અન્તાનન્તિક-સદ્દો તત્થ નિરુળ્હતાય પચ્ચેકમ્પિ અન્તાનન્તિકવાદીસુ પવત્તતિ, યથા અરૂપજ્ઝાનેસુ પચ્ચેકં અટ્ઠવિમોક્ખપરિયાયો, યથા ચ લોકે સત્તાસયોતિ. અથ વા અભિનિવેસતો પુરિમકાલપ્પવત્તિવસેન અયં તત્થ વોહારો કતો. તેસઞ્હિ દિટ્ઠિગતિકાનં તથારૂપચેતોસમાધિસમધિગમતો પુબ્બકાલં ‘‘અન્તવા નુ અયં લોકો, અનન્તો નૂ’’તિ ઉભયાકારાવલમ્બિનો પરિવિતક્કસ્સ વસેન નિરુળ્હો અન્તાનન્તિકભાવો વિસેસલાભેન તત્થ ઉપ્પન્નેપિ એકંસગ્ગાહે પુરિમસિદ્ધરુળ્હિયા વોહરીયતીતિ.

૫૪-૬૦. વુત્તનયેનાતિ ‘‘તક્કયતીતિ તક્કી’’તિઆદિના (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૩૪) સદ્દતો, ‘‘ચતુબ્બિધો તક્કી’’તિઆદિના ¶ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૩૪) અત્થતો ચ સસ્સતવાદે વુત્તવિધિના. દિટ્ઠપુબ્બાનુસારેનાતિ દસ્સનભૂતેન વિઞ્ઞાણેન ઉપલદ્ધપુબ્બસ્સ અન્તવન્તાદિનો અનુસ્સરણેન. એવઞ્ચ કત્વા અનુસ્સુતિતક્કીસુદ્ધતક્કીનમ્પિ ઇધ સઙ્ગહો સિદ્ધો હોતિ. અથ વા દિટ્ઠગ્ગહણેનેવ ‘‘નચ્ચગીતવાદિતવિસૂકદસ્સના’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧૦, ૧૯૪) વિય સુતાદીનમ્પિ ગહિતતા વેદિતબ્બા. ‘‘અન્તવા’’તિઆદિના ઇચ્છિતસ્સ અત્તનો સબ્બદા ભાવપરામસનવસેનેવ ઇમેસં વાદાનં પવત્તનતો સસ્સતદિટ્ઠિસઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘સેસા સસ્સતદિટ્ઠિયો’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૯૭-૯૮).

અમરાવિક્ખેપવાદવણ્ણના

૬૧. ન મરતીતિ ન ઉચ્છિજ્જતિ. ‘‘એવમ્પિ મે નો’’તિઆદિના વિવિધો નાનપ્પકારો ખેપો પરેન પરવાદીનં ખિપનં વિક્ખેપો. અમરાય દિટ્ઠિયા ¶ વાચાય ચ વિક્ખિપન્તીતિ વા અમરાવિક્ખેપિનો. અમરાવિક્ખેપિનો એવ અમરાવિક્ખેપિકા. ઇતો ચિતો ચ સન્ધાવતિ એકસ્મિં સભાવે અનવટ્ઠાનતો. અમરા વિય વિક્ખિપન્તીતિ વા પુરિમનયેનેવ સદ્દત્થો દટ્ઠબ્બો.

૬૨. વિક્ખેપવાદિનો ¶ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે, અકુસલધમ્મેપિ સભાવભેદવસેનેવ ઞાતું ઞાણબલં નત્થીતિ કુસલાકુસલપદાનં કુસલાકુસલકમ્મપથવસેનેવ અત્થો. પઠમનયવસેનેવ અપરિયન્તવિક્ખેપતાય અમરાવિક્ખેપં વિભાવેતું ‘‘એવન્તિપિ મે નોતિ અનિયમિતવિક્ખેપો’’તિ વુત્તં. તત્થ અનિયમિતવિક્ખેપોતિ સસ્સતાદીસુ એકસ્મિમ્પિ પકારે અટ્ઠત્વા વિક્ખેપકરણં, પરવાદિના યસ્મિં કિસ્મિઞ્ચિ પુચ્છિતે પકારે તસ્સ પટિક્ખેપોતિ અત્થો. દુતિયનયવસેન અમરાસદિસાય અમરાય વિક્ખેપં દસ્સેતું ‘‘ઇદં કુસલન્તિ વા પુટ્ઠો’’તિઆદિમાહ. અથ વા ‘‘એવન્તિપિ ¶ મે નો’’તિઆદિના અનિયમતોવ સસ્સતેકચ્ચસસ્સતુચ્છેદતક્કીવાદાનં પટિસેધનેન તં તં વાદં પટિક્ખિપતેવ અપરિયન્તવિક્ખેપવાદત્તા અમરાવિક્ખેપિનો. અત્તના પન અનવટ્ઠિતવાદત્તા ન કિસ્મિઞ્ચિ પક્ખે અવતિટ્ઠતીતિ આહ ‘‘સયં પન…પે… બ્યાકરોતી’’તિ. ઇદાનિ કુસલાદીનં અબ્યાકરણેન તમેવ અનવટ્ઠાનં વિભાવેતિ ‘‘ઇદં કુસલન્તિ વા પુટ્ઠો’’તિઆદિના. તેનેવાહ ‘‘એકસ્મિમ્પિ પક્ખે ન તિટ્ઠતી’’તિ.

૬૩. કુસલાકુસલં યથાભૂતં અપ્પજાનન્તોપિ યેસમહં સમયેન કુસલમેવ ‘‘કુસલ’’ન્તિ, અકુસલમેવ ચ ‘‘અકુસલ’’ન્તિ બ્યાકરેય્યં, તેસુ તથા બ્યાકરણહેતુ ‘‘અહો વત રે પણ્ડિતો’’તિ સક્કારસમ્માનં કરોન્તેસુ મમ છન્દો વા રાગો વા અસ્સાતિ એવમ્પેત્થ અત્થો સમ્ભવતિ. દોસો વા પટિઘો વાતિ એત્થ વુત્તવિપરિયાયેન યોજેતબ્બં. અટ્ઠકથાયં પન અત્તનો પણ્ડિતભાવવિસયાનં રાગાદીનં વસેન યોજના કતા. ‘‘છન્દરાગદ્વયં ઉપાદાન’’ન્તિ અભિધમ્મનયેન વુત્તં. અભિધમ્મે હિ તણ્હાદિટ્ઠિયોવ ‘‘ઉપાદાન’’ન્તિ આગતા, સુત્તન્તે પન દોસોપિ ‘‘ઉપાદાન’’ન્તિ વુત્તો ‘‘કોધુપાદાનવિનિબન્ધા વિઘાતં આપજ્જન્તી’’તિઆદીસુ. તેન વુત્તં ‘‘ઉભયમ્પિ વા દળ્હગ્ગહણવસેન ઉપાદાન’’ન્તિ ¶ . દળ્હગ્ગહણં અમુઞ્ચનં. પટિઘોપિ હિ ઉપનાહાદિવસેન પવત્તો આરમ્મણં ન મુઞ્ચતિ. વિહનનં હિંસનં વિબાધનં. રાગોપિ હિ પરિળાહવસેન સારદ્ધવુત્તિતાય નિસ્સયં વિબાધતીતિ. વિનાસેતુકામતાય આરમ્મણં ગણ્હાતીતિ સમ્બન્ધો.

૬૪. પણ્ડિચ્ચેનાતિ પઞ્ઞાય. યેન હિ ધમ્મેન યુત્તો ‘‘પણ્ડિતો’’તિ ¶ વુચ્ચતિ, સો ધમ્મો પણ્ડિચ્ચં, તેન સુતચિન્તામયં પઞ્ઞં દસ્સેતિ, ન પાકતિકકમ્મનિબ્બત્તં સાભાવિકપઞ્ઞં. કત-સદ્દસ્સ કિરિયાસામઞ્ઞવાચકત્તા ‘‘કતવિજ્જો’’તિઆદીસુ વિય કત-સદ્દો ઞાણાનુયુત્તતં વદતીતિ આહ ‘‘વિઞ્ઞાતપરપ્પવાદા’’તિ. સત્તધા ભિન્નસ્સ વાલગ્ગસ્સ અંસુકોટિવેધકો ‘‘વાલવેધી’’તિ અધિપ્પેતો.

૬૫-૬. એત્થ ¶ ચ કિઞ્ચાપિ પુરિમાનમ્પિ તિણ્ણં કુસલાદિધમ્મસભાવાનવબોધતો અત્થેવ મન્દભાવો, તેસં પન અત્તનો કુસલાદિધમ્માનવબોધસ્સ અવબોધવિસેસો અત્થિ, તદભાવા પચ્છિમોયેવ મન્દમોમૂહભાવેન વુત્તો. નનુ ચ પચ્છિમસ્સાપિ ‘‘અત્થિ પરોલોકો’તિ ઇતિ ચે મે અસ્સ, ‘અત્થિ પરોલોકો’તિ ઇતિ તે નં બ્યાકરેય્યં, એવન્તિપિ મે નો’’તિઆદિ (દી. નિ. ૧.૬૫) વચનતો અત્તનો ધમ્માનવબોધસ્સ અવબોધો અત્થિયેવાતિ? કિઞ્ચાપિ અત્થિ, ન તસ્સ પુરિમાનં વિય અપરિઞ્ઞાતધમ્મબ્યાકરણનિબન્ધનમુસાવાદાદિભયપરિજિગુચ્છનકારો અત્થિ, અથ ખો મહામૂળ્હોયેવ. અથ વા ‘‘એવન્તિપિ મે નો’’તિઆદિના પુચ્છાય વિક્ખેપકરણત્થં ‘‘અત્થિ પરોલોકો’તિ ઇતિ ચે મં પુચ્છસી’’તિ પુચ્છાઠપનમેવ તેન દસ્સીયતિ, ન અત્તનો ધમ્માનવબોધોતિ અયમેવ વિસેસેન ‘‘મન્દો ચેવ મોમૂહો ચા’’તિ વુત્તો. તેનેવ હિ તથાવાદિનં સઞ્જયં બેલટ્ઠપુત્તં આરબ્ભ ‘‘અયં વા ઇમેસં સમણબ્રાહ્મણાનં સબ્બમન્દો સબ્બમૂળ્હો’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૮૧) વુત્તં. તત્થ ‘‘અત્થિ પરોલોકો’’તિ સસ્સતદસ્સનવસેન ¶ સમ્માદિટ્ઠિવસેન વા પુચ્છા. ‘‘નત્થિ પરોલોકો’’તિ નત્થિકદસ્સનવસેન સમ્માદસ્સનવસેન વા પુચ્છા. ‘‘અત્થિ ચ નત્થિ ચ પરોલોકો’’તિ ઉચ્છેદદસ્સનવસેન સમ્માદિટ્ઠિવસેન એવ વા પુચ્છા. ‘‘નેવ અત્થિ ન નત્થિ પરોલોકો’’તિ વુત્તપ્પકારત્તયપટિક્ખેપે સતિ પકારન્તરસ્સ અસમ્ભવતો અત્થિતાનત્થિતાહિ નવત્તબ્બાકારો પરોલોકોતિ ¶ વિક્ખેપઞ્ઞેવ પુરેક્ખારેન સમ્માદિટ્ઠિવસેન વા પુચ્છા. સેસચતુક્કત્તયેપિ વુત્તનયાનુસારેન અત્થો વેદિતબ્બો. પુઞ્ઞસઙ્ખારત્તિકો વિય હિ કાયસઙ્ખારત્તિકેન પુરિમચતુક્કસઙ્ગહિતો એવ અત્થો. સેસચતુક્કત્તયેન અત્તપરામાસપુઞ્ઞાદિ ફલતાચોદનાનયેન સઙ્ગહિતોતિ.

અમરાવિક્ખેપિકો સસ્સતાદીનં અત્તનો અરુચ્ચનતાય સબ્બત્થ ‘‘એવન્તિપિ મે નો’’તિઆદિના વિક્ખેપઞ્ઞેવ કરોતિ. તત્થ ‘‘એવન્તિપિ મે નો’’તિઆદિ તત્થ તત્થ પુચ્છિતાકારપટિસેધનવસેન વિક્ખિપનાકારદસ્સનં. નનુ ચ વિક્ખેપવાદિનો વિક્ખેપપક્ખસ્સ અનુજાનનં વિક્ખેપપક્ખે અવટ્ઠાનં યુત્તરૂપન્તિ? ન, તત્થાપિ તસ્સ સમ્મૂળ્હત્તા, પટિક્ખેપવસેનેવ ચ વિક્ખેપવાદસ્સ પવત્તનતો. તથા હિ સઞ્ચયો બેલટ્ઠપુત્તો રઞ્ઞા અજાતસત્તુના સન્દિટ્ઠિકં સામઞ્ઞફલં પુટ્ઠો પરલોકત્તિકાદીનં પટિસેધનમુખેન વિક્ખેપં બ્યાકાસિ.

એત્થાહ – નનુ ચાયં સબ્બોપિ અમરાવિક્ખેપિકો કુસલાદયો ધમ્મે, પરલોકત્તિકાદીનિ ચ યથાભૂતં અનવબુજ્ઝમાનો તત્થ તત્થ પઞ્હં પુટ્ઠો પુચ્છાય વિક્ખેપનમત્તં આપજ્જતિ, તસ્સ કથં ¶ દિટ્ઠિગતિકભાવો. ન હિ અવત્તુકામસ્સ વિય પુચ્છિતમત્થમજાનન્તસ્સ વિક્ખેપકરણમત્તેન દિટ્ઠિગતિકતા ¶ યુત્તાતિ? વુચ્ચતે – ન હેવ ખો પુચ્છાય વિક્ખેપકરણમત્તેન તસ્સ દિટ્ઠિગતિકતા, અથ ખો મિચ્છાભિનિવેસવસેન. સસ્સતાભિનિવેસેન મિચ્છાભિનિવિટ્ઠોયેવ હિ પુગ્ગલો મન્દબુદ્ધિતાય કુસલાદિધમ્મે પરલોકત્તિકાદીનિ ચ યાથાવતો અપ્પટિપજ્જમાનો અત્તના અવિઞ્ઞાતસ્સ અત્થસ્સ પરં વિઞ્ઞાપેતું અસક્કુણેય્યતાય મુસાવાદાદિભયેન ચ વિક્ખેપં આપજ્જતીતિ. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘યાસં સત્તેવ ઉચ્છેદદિટ્ઠિયો, સેસા સસ્સતદિટ્ઠિયો’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૯૭-૯૮) અથ વા પુઞ્ઞપાપાનં તબ્બિપાકાનઞ્ચ અનવબોધેન અસદ્દહનેન ચ તબ્બિસયાય પુચ્છાય વિક્ખેપકરણંયેવ સુન્દરન્તિ ખન્તિં રુચિં ઉપ્પાદેત્વા અભિનિવિસન્તસ્સ ઉપ્પન્ના વિસુંયેવેસા એકા દિટ્ઠિ સત્તભઙ્ગદિટ્ઠિ વિયાતિ દટ્ઠબ્બં. તથા ચ વુત્તં ‘‘પરિયન્તરહિતા દિટ્ઠિગતિકસ્સ દિટ્ઠિ ચેવ વાચા ચા’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૬૧). કથં પનસ્સા સસ્સતદિટ્ઠિસઙ્ગહો? ઉચ્છેદવસેન અનભિનિવેસતો. નત્થિ કોચિ ધમ્માનં યથાભૂતવેદી વિવાદબહુલત્તા ¶ લોકસ્સ, ‘‘એવમેવ’’ન્તિ પન સદ્દન્તરેન ‘‘ધમ્મનિજ્ઝાનના અનાદિકાલિકા લોકે’’તિ ગાહવસેન સસ્સતલેસોપેત્થ લબ્ભતિયેવ.

અધિચ્ચસમુપ્પન્નવાદવણ્ણના

૬૭. અધિચ્ચ યદિચ્છકં યં કિઞ્ચિ કારણં, કસ્સચિ વુદ્ધિપુબ્બં વા વિના સમુપ્પન્નોતિ અત્તલોકસઞ્ઞિતાનં ખન્ધાનં અધિચ્ચુપ્પત્તિઆકારારમ્મણં દસ્સનં તદાકારસન્નિસ્સયેન પવત્તિતો, તદાકારસહચરિતતાય ચ ‘‘અધિચ્ચસમુપ્પન્ન’’ન્તિ વુચ્ચતિ યથા ‘‘મઞ્ચા ઘોસન્તિ, કુન્તા પચરન્તી’’તિ ચ ¶ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અધિચ્ચસમુપ્પન્નો અત્તા ચ લોકો ચાતિ દસ્સનં અધિચ્ચસમુપ્પન્ન’’ન્તિ.

૬૮-૭૩. દેસનાસીસન્તિ દેસનાય જેટ્ઠકભાવેન ગહણં, તેન સઞ્ઞંયેવ ધુરં કત્વા ભગવતા અયં દેસના કતા, ન પન તત્થ અઞ્ઞેસં અરૂપધમ્માનં અત્થિભાવતોતિ દસ્સેતિ. તેનેવાહ ‘‘અચિત્તુપ્પાદા’’તિઆદિ. ભગવા હિ યથા લોકુત્તરધમ્મં દેસેન્તો સમાધિં પઞ્ઞં વા ધુરં કરોતિ, એવં લોકિયધમ્મં દેસેન્તો ચિત્તં સઞ્ઞં વા ધુરં કરોતિ. તત્થ ‘‘યસ્મિં સમયે લોકુત્તરં ઝાનં ભાવેતિ (ધ. સ. ૨૭૭) પઞ્ચઙ્ગિકો સમ્માસમાધિ [દી. નિ. ૩.૩૫૫ (ખ)] પઞ્ચઞાણિકો સમ્માસમાધિ, [દી. નિ. ૩.૩૫૫ (જ); વિભ. ૨.૮૦૪] પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વા આસવા પરિક્ખીણા હોન્તી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૭૧) તથા ‘‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં ¶ કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, (ધ. સ. ૧) કિંચિત્તો ત્વં ભિક્ખુ (પારા. ૧૪૬, ૧૮૦) મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા, (ધ. પ. ૧, ૨; નેત્તિ. ૯૦; પેટકો. ૮૩) સન્તિ ભિક્ખવે સત્તા નાનત્તકાયા નાનત્તસઞ્ઞિનો, (દી. નિ. ૩.૩૩૨, ૩૪૨, ૩૫૭; અ. નિ. ૯.૨૪; ચૂળનિ. ૮૩) ન નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતન’’ન્તિઆદીનિ સુત્તાનિ (દી. નિ. ૩.૩૫૮) એતસ્સ અત્થસ્સ સાધકાનિ દટ્ઠબ્બાનિ. તિત્થાયતનેતિ અઞ્ઞતિત્થિયસમયે. તિત્થિયા હિ ઉપપત્તિવિસેસે વિમુત્તિસઞ્ઞિનો, સઞ્ઞાવિરાગાવિરાગેસુ આદીનવાનિસંસદસ્સિનો વા હુત્વા અસઞ્ઞસમાપત્તિં નિબ્બત્તેત્વા અક્ખણભૂમિયં ઉપ્પજ્જન્તિ, ન સાસનિકા. વાયોકસિણે પરિકમ્મં કત્વાતિ વાયોકસિણે પઠમાદીનિ તીણિ ઝાનાનિ નિબ્બત્તેત્વા તતિયજ્ઝાને ચિણ્ણવસી હુત્વા ¶ તતો વુટ્ઠાય ચતુત્થજ્ઝાનાધિગમાય ¶ પરિકમ્મં કત્વા. તેનેવાહ ‘‘ચતુત્થજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા’’તિ.

કસ્મા પનેત્થ વાયોકસિણેયેવ પરિકમ્મં વુત્તન્તિ? વુચ્ચતે – યથેવ હિ રૂપપટિભાગભૂતેસુ કસિણવિસેસેસુ રૂપવિભાવનેન રૂપવિરાગભાવનાસઙ્ખાતો અરૂપસમાપત્તિવિસેસો સચ્છિકરીયતિ, એવં અપરિબ્યત્તવિગ્ગહતાય અરૂપપટિભાગભૂતે કસિણવિસેસે અરૂપવિભાવનેન અરૂપવિરાગભાવનાસઙ્ખાતો રૂપસમાપત્તિવિસેસો અધિગમીયતીતિ એત્થ ‘‘સઞ્ઞા રોગો સઞ્ઞા ગણ્ડો’’તિઆદિના (મ. નિ. ૩.૨૪) ‘‘ધિ ચિત્તં, ધિબ્બતે તં ચિત્ત’’ન્તિઆદિના ચ નયેન અરૂપપ્પવત્તિયા આદીનવદસ્સનેન, તદભાવે ચ સન્તપણીતભાવસન્નિટ્ઠાનેન રૂપસમાપત્તિયા અભિસઙ્ખરણં, રૂપવિરાગભાવના પન સદ્ધિં ઉપચારેન અરૂપસમાપત્તિયો, તત્થાપિ વિસેસેન પઠમારુપ્પજ્ઝાનં. યદિ એવં ‘‘પરિચ્છિન્નાકાસકસિણેપી’’તિ વત્તબ્બં. તસ્સાપિ હિ અરૂપપટિભાગતા લબ્ભતીતિ? ઇચ્છિતમેવેતં કેસઞ્ચિ અવચનં પનેત્થ પુબ્બાચરિયેહિ અગ્ગહિતભાવેન. યથા હિ રૂપવિરાગભાવના વિરજ્જનીયધમ્મભાવમત્તેન પરિનિપ્ફન્ના, વિરજ્જનીયધમ્મપટિભાગભૂતે ચ વિસયવિસેસે પાતુભવતિ, એવં અરૂપવિરાગભાવનાપીતિ વુચ્ચમાને ન કોચિ વિરોધો, તિત્થિયેહેવ પન તસ્સા સમાપત્તિયા પટિપજ્જિતબ્બતાય, તેસઞ્ચ વિસયપથેસુપનિબન્ધનસ્સેવ તસ્સ ઝાનસ્સ પટિપત્તિતો દિટ્ઠિવન્તેહિ પુબ્બાચરિયેહિ ચતુત્થેયેવ ભૂતકસિણે અરૂપવિરાગભાવનાપરિકમ્મં ¶ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. કિઞ્ચ વણ્ણકસિણેસુ વિય પુરિમભૂતકસિણત્તયેપિ વણ્ણપટિચ્છાયાવ પણ્ણત્તિ આરમ્મણં ઝાનસ્સ લોકવોહારાનુરોધેનેવ પવત્તિતો. એવઞ્ચ કત્વા વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૫૭) પથવીકસિણસ્સ આદાસચન્દમણ્ડલૂપમાવચનઞ્ચ સમત્થિતં હોતિ, ચતુત્થં પન ભૂતકસિણં ભૂતપ્પટિચ્છાયમેવ ઝાનસ્સ ¶ ગોચરભાવં ગચ્છતીતિ તસ્સેવ અરૂપપટિભાગતા યુત્તાતિ વાયોકસિણેયેવ પરિકમ્મં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇધેવાતિ પઞ્ચવોકારભવેયેવ. તત્થાતિ અસઞ્ઞભવે. યદિ રૂપક્ખન્ધમત્તમેવ અસઞ્ઞભવે પાતુભવતિ, કથમરૂપસન્નિસ્સયેન વિના તત્થ રૂપં પવત્તતિ, કથં પન રૂપસન્નિસ્સયેન વિના અરૂપધાતુયં અરૂપં પવત્તતિ, ઇદમ્પિ તેન સમાનજાતિયમેવ. કસ્મા? ઇધેવ અદસ્સનતો. યદિ એવં કબળીકારાહારેન વિના રૂપધાતુયં રૂપેન ન પવત્તિતબ્બં, કિં કારણં ¶ ? ઇધેવ અદસ્સનતો. અપિ ચ યથા યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ નિબ્બત્તિકારણં રૂપે અવિગતતણ્હં, તસ્સ સહ રૂપેન સમ્ભવતો રૂપં નિસ્સાય પવત્તિ, યસ્સ પન નિબ્બત્તિકારણં રૂપે વિગતતણ્હં, તસ્સ વિના રૂપેન રૂપનિરપેક્ખતાય કારણસ્સ, એવં યસ્સ રૂપપ્પબન્ધસ્સ નિબ્બત્તિકારણં વિગતતણ્હં અરૂપે, તસ્સ વિના અરૂપેન પવત્તિ હોતીતિ અસઞ્ઞભવે રૂપક્ખન્ધમત્તમેવ નિબ્બત્તતિ. કથં પન તત્થ કેવલો રૂપપ્પબન્ધો પચ્ચુપ્પન્નપચ્ચયરહિતો ચિરકાલં પવત્તતીતિ પચ્ચેતબ્બં, કિત્તકં વા કાલં પવત્તતીતિ ચોદનં મનસિ કત્વા આહ ‘‘યથા નામ જિયાવેગુક્ખિત્તો સરો’’તિઆદિ, તેન ન કેવલમાગમોયેવ અયમેત્થ યુત્તીતિ દસ્સેતિ. તત્તકમેવ કાલન્તિ ઉક્કંસતો પઞ્ચ મહાકપ્પસતાનિપિ તિટ્ઠન્તિ અસઞ્ઞસત્તા. ઝાનવેગેતિ અસઞ્ઞસમાપત્તિપરિક્ખતે કમ્મવેગે. અન્તરધાયતીતિ ¶ પચ્ચયનિરોધેન નિરુજ્ઝતિ નપ્પવત્તતિ.

ઇધાતિ કામભવે. કથં પન અનેકકપ્પસતસમતિક્કમેન ચિરનિરુદ્ધતો વિઞ્ઞાણતો ઇધ વિઞ્ઞાણં સમુપ્પજ્જતિ. ન હિ નિરુદ્ધે ચક્ખુમ્હિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણમુપ્પજ્જમાનં દિટ્ઠન્તિ? નયિદમેકન્તતો દટ્ઠબ્બં. ચિરનિરુદ્ધમ્પિ હિ ચિત્તં સમાનજાતિકસ્સ અન્તરાનુપ્પજ્જનતો અનન્તરપચ્ચયમત્તં હોતિયેવ, ન બીજં, બીજં પન કમ્મં. તસ્મા કમ્મતો બીજભૂતતો આરમ્મણાદીહિ પચ્ચયેહિ અસઞ્ઞભવતો ચુતાનં કામધાતુયા ઉપપત્તિવિઞ્ઞાણં હોતિયેવ. તેનાહ ‘‘ઇધ પટિસન્ધિસઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતી’’તિ. એત્થ ચ યથા નામ ઉતુનિયામેન પુપ્ફગ્ગહણે નિયતકાલાનં રુક્ખાનં વેખે દિન્ને વેખબલેન ન યથા નિયામતા હોતિ પુપ્ફગ્ગહણસ્સ, એવમેવ પઞ્ચવોકારભવે અવિપ્પયોગેન વત્તમાનેસુ રૂપારૂપધમ્મેસુ રૂપારૂપવિરાગભાવનાવેખે દિન્ને તસ્સ સમાપત્તિવેખબલસ્સ અનુરૂપતો અરૂપભવે અસઞ્ઞાભવે ચ યથાક્કમં રૂપરહિતા અરૂપરહિતા ચ ખન્ધાનં પવત્તિ હોતીતિ વેદિતબ્બં. નનુ એત્થ જાતિસતસહસ્સદસસંવટ્ટાદીનં મત્થકે, અબ્ભન્તરતો વા પવત્તાય અસઞ્ઞૂપવત્તિયા વસેન લાભીઅધિચ્ચસમુપ્પન્નિકવાદો લાભીસસ્સતવાદો વિય અનેકભેદો સમ્ભવતીતિ? સચ્ચં સમ્ભવતિ, અનન્તરત્તા પન આપન્નાય ¶ અસઞ્ઞૂપપત્તિયા વસેન લાભીઅધિચ્ચસમુપ્પન્નિકવાદો નયદસ્સનવસેન એકોવ દસ્સિતોતિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા સસ્સતદિટ્ઠિસઙ્ગહતો અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકવાદસ્સ સસ્સતવાદે આગતો સબ્બો દેસનાનયો યથાસમ્ભવં અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકવાદેપિ ¶ ગહેતબ્બોતિ ¶ ઇમસ્સ વિસેસસ્સ દસ્સનત્થં ભગવતા લાભીઅધિચ્ચસમુપ્પન્નિકવાદો અવિભજિત્વા દેસિતો. અવસ્સઞ્ચ સસ્સતદિટ્ઠિસઙ્ગહો અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકવાદસ્સ ઇચ્છિતબ્બો સંકિલેસપક્ખે સત્તાનં અજ્ઝાસયસ્સ દુવિધત્તા. તથા હિ વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિ ચા’’તિ. તથા ચ વક્ખતિ ‘‘યાસં સત્તેવ ઉચ્છેદદિટ્ઠિયો, સેસા સસ્સતદિટ્ઠિયો’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૯૭-૯૮).

નનુ ચ અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકવાદસ્સ સસ્સતદિટ્ઠિસઙ્ગહો ન યુત્તો. ‘‘અહઞ્હિ પુબ્બે નાહોસિ’’ન્તિઆદિવસેન પવત્તનતો, અપુબ્બસત્તપાતુભાવગ્ગાહત્તા, અત્તનો લોકસ્સ ચ સદાભાવગાહિની ચ સસ્સતદિટ્ઠિ ‘‘અત્થિત્વેવ સસ્સતિસમ’’ન્તિ પવત્તનતો? નો ન યુત્તો અનાગતે કોટિઅદસ્સનતો. યદિપિ હિ અયં વાદો ‘‘સોમ્હિ એતરહિ અહુત્વા સન્તતાય પરિણતો’’તિ (દી. નિ. ૧.૬૮) અત્તનો લોકસ્સ ચ અતીતકોટિપરામસનવસેન પવત્તો, તથાપિ વત્તમાનકાલતો પટ્ઠાય ન તેસં કત્થચિ અનાગતે પરિયન્તં પસ્સતિ, વિસેસેન ચ પચ્ચુપ્પન્નાનાગતકાલેસુ પરિયન્તાદસ્સનપભાવિતો સસ્સતવાદો. યથાહ ‘‘સસ્સતિસમં તથેવ ઠસ્સતી’’તિ. યદિ એવં ઇમસ્સ વાદસ્સ, સસ્સતવાદાદીનઞ્ચ પુબ્બન્તકપ્પિકેસુ સઙ્ગહો ન યુત્તો અનાગતકાલપરામસનવસેન પવત્તત્તાતિ? ન, સમુદાગમસ્સ અતીતકોટ્ઠાસિકત્તા. તથા હિ નેસં સમુપ્પત્તિ અતીતંસપુબ્બેનિવાસઞાણેહિ, તપ્પટિરૂપકાનુસ્સવાદિપ્પભાવિતતક્કનેહિ ચ સઙ્ગહિતાતિ, તથા ચેવ સંવણ્ણિતં. અથ વા સબ્બત્થ અપ્પટિહતઞાણેન વાદિવરેન ધમ્મસ્સામિના નિરવસેસતો અગતિઞ્ચ ગતિઞ્ચ યથાભૂતં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદિતા એતા દિટ્ઠિયો, તસ્મા યાવતિકા દિટ્ઠિયો ભગવતા દેસિતા, યથા ચ દેસિતા, તથા તથાવ ¶ સન્નિટ્ઠાનતો સમ્પટિચ્છિતબ્બા, ન એત્થ યુત્તિવિચારણા કાતબ્બા બુદ્ધવિસયત્તા. અચિન્તેય્યો હિ બુદ્ધવિસયોતિ.

દુતિયભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અપરન્તકપ્પિકવાદવણ્ણના

૭૪. ‘‘અપરન્તે ¶ ¶ ઞાણં, અપરન્તાનુદિટ્ઠિનો’’તિઆદીસુ વિય અપર-સદ્દો ઇધ અનાગતકાલવાચકોતિ આહ ‘‘અનાગતકોટ્ઠાસસઙ્ખાત’’ન્તિ. અપરન્તં કપ્પેત્વાતિઆદીસુ ‘‘પુબ્બન્તં કપ્પેત્વા’’તિઆદીસુ વુત્તનયેન અત્થો વેદિતબ્બો. વિસેસમત્તમેવ વક્ખામ.

સઞ્ઞીવાદવણ્ણના

૭૫. ઉદ્ધમાઘાતનાતિ પવત્તો વાદો ઉદ્ધમાઘાતનો, સો એતેસં અત્થીતિ ઉદ્ધમાઘાતનિકા. યસ્મા પન તે દિટ્ઠિગતિકા ‘‘ઉદ્ધં મરણા અત્તા નિબ્બિકારો’’તિ વદન્તિ, તસ્મા ‘‘ઉદ્ધમાઘાતના અત્તાનં વદન્તીતિ ઉદ્ધમાઘાતનિકા’’તિ વુત્તં. સઞ્ઞીવાદો એતેસં અત્થીતિ સઞ્ઞીવાદા ‘‘બુદ્ધં અસ્સ અત્થીતિ બુદ્ધો’’તિ યથા. અથ વા સઞ્ઞીતિ પવત્તો વાદો સઞ્ઞી સહચરણનયેન, સઞ્ઞી વાદો એતેસન્તિ સઞ્ઞીવાદા.

૭૬-૭૭. રૂપી અત્તાતિ એત્થ નનુ રૂપવિનિમુત્તેન અત્તના ભવિતબ્બં સઞ્ઞાય વિય રૂપસ્સપિ અત્તનિયત્તા. ન હિ ‘‘સઞ્ઞી અત્તા’’તિ એત્થ સઞ્ઞા અત્તા. તેનેવ હિ ‘‘તત્થ પવત્તસઞ્ઞઞ્ચસ્સ સઞ્ઞાતિ ગહેત્વા’’તિ વુત્તં. એવં સતિ કસ્મા કસિણરૂપં ‘‘અત્તા’’તિ ગહેત્વા વુત્તન્તિ? ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં ‘‘રૂપં અસ્સ અત્થીતિ રૂપી’’તિ, અથ ખો ‘‘રુપ્પનસીલો રૂપી’’તિ. રુપ્પનઞ્ચેત્થ રૂપસરિક્ખતાય કસિણરૂપસ્સ વડ્ઢિતાવડ્ઢિતકાલવસેન વિસેસાપત્તિ, સા ચ ‘‘નત્થી’’તિ ન સક્કા વત્તું પરિત્તવિપુલતાદિવિસેસસબ્ભાવતો. યદિ એવં ઇમસ્સ વાદસ્સ સસ્સતદિટ્ઠિસઙ્ગહો ન યુજ્જતીતિ? નો ન યુજ્જતિ કાયભેદતો ઉદ્ધં અત્તનો નિબ્બિકારતાય તેન અધિપ્પેતત્તા. તથા હિ વુત્તં ‘‘અરોગો ¶ પરં મરણા’’તિ. અથ વા ‘‘રૂપં અસ્સ અત્થીતિ રૂપી’’તિ વુચ્ચમાનેપિ ન દોસો. કપ્પનાસિદ્ધેનપિ હિ ભેદેન અભેદસ્સાપિ નિદ્દેસદસ્સનતો, યથા ‘‘સિલાપુત્તકસ્સ સરીર’’ન્તિ. રુપ્પનં વા રૂપસભાવો રૂપં, તં એતસ્સ અત્થીતિ રૂપી, અત્તા ‘‘રૂપિનો ધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. દુકમાતિકા ૧૧) વિય. એવઞ્ચ કત્વા રૂપસભાવત્તા અત્તનો ‘‘રૂપી અત્તા’’તિ વચનં ઞાયાગતમેવાતિ ‘‘કસિણરૂપં ‘અત્તા’તિ ગહેત્વા’’તિ વુત્તં. નિયતવાદિતાય કમ્મફલપટિક્ખેપતો નત્થિ આજીવકેસુ ઝાનસમાપત્તિલાભોતિ ¶ આહ ‘‘આજીવકાદયો વિય તક્કમત્તેનેવ વા રૂપી અત્તા’’તિ. તથા હિ કણ્હાભિજાતિઆદીસુ છળાભિજાતીસુ અઞ્ઞતરં અત્તાનં એકચ્ચે આજીવકા પટિજાનન્તિ. નત્થિ એતસ્સ રોગો ભઙ્ગોતિ અરોગોતિ અરોગ-સદ્દસ્સ નિચ્ચપરિયાયતા ¶ વેદિતબ્બા, રોગરહિતતાસીસેન વા નિબ્બિકારતાય નિચ્ચતં પટિજાનાતિ દિટ્ઠિગતિકોતિ આહ ‘‘અરોગોતિ નિચ્ચો’’તિ.

કસિણુગ્ઘાટિમાકાસપઠમારુપ્પવિઞ્ઞાણનત્થિભાવઆકિઞ્ચઞ્ઞાયતનાનિ અરૂપસમાપત્તિનિમિત્તં નિમ્બપણ્ણે તિત્તકરસો વિય સરીરપરિમાણો અરૂપી અત્તા તત્થ તિટ્ઠતીતિ નિગણ્ઠાતિ આહ ‘‘નિગણ્ઠાદયો વિયા’’તિ. મિસ્સકગાહવસેનાતિ રૂપારૂપસમાપત્તીનં નિમિત્તાનિ એકજ્ઝં કત્વા ‘‘એકો અત્તા’’તિ, તત્થ પવત્તસઞ્ઞઞ્ચસ્સ ‘‘સઞ્ઞા’’તિ ગહણવસેન. અયઞ્હિ દિટ્ઠિગતિકો રૂપારૂપસમાપત્તિલાભિતાય તન્નિમિત્તં રૂપભાવેન અરૂપભાવેન ચ અત્તા ઉપતિટ્ઠતિ, તસ્મા ‘‘રૂપી ચ અરૂપી ચા’’તિ અભિનિવેસં જનેસિ અજ્ઝત્તવાદિનો વિય, તક્કમત્તેનેવ વા રૂપારૂપધમ્માનં મિસ્સકગ્ગહણવસેન ‘‘રૂપી અરૂપી ચ અત્તા હોતી’’તિ.

તક્કગાહેનેવાતિ સઙ્ખારાવસેસસુખુમભાવપ્પત્તધમ્મા ¶ વિય અચ્ચન્તસુખુમભાવપ્પત્તિયા સકિચ્ચસાધનાસમત્થતાય થમ્ભકુટ્ટહત્થપાદાદિસઙ્ઘાતો વિય નેવ રૂપી, રૂપસભાવાનતિવત્તનતો ન અરૂપીતિ એવં પવત્તતક્કગાહેન. અથ વા અન્તાનન્તિકચતુક્કવાદે વિય અઞ્ઞમઞ્ઞપટિક્ખેપવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. કેવલં પન તત્થ દેસકાલભેદવસેન તતિયચતુત્થવાદા દસ્સિતા, ઇધ કાલવત્થુભેદવસેનાતિ અયમેવ વિસેસોતિ. કાલભેદવસેન ચેત્થ તતિયવાદસ્સ પવત્તિ રૂપારૂપનિમિત્તાનં સહ અનુપટ્ઠાનતો. ચતુત્થવાદસ્સ પન વત્થુભેદવસેન પવત્તિ રૂપારૂપધમ્માનં સમૂહતો ‘‘એકો અત્તા’’તિ તક્કનવસેનાતિ તત્થ વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બં.

દુતિયચતુક્કે યં વત્તબ્બં, તં ‘‘અમતિ ગચ્છતિ એત્થ ભાવો ઓસાન’’ન્તિઆદિના અન્તાનન્તિકવાદે વુત્તનયેન વેદિતબ્બં.

યદિપિ અટ્ઠસમાપત્તિલાભિનો દિટ્ઠિગતિકસ્સ વસેન સમાપત્તિભેદેન સઞ્ઞાભેદસમ્ભવતો ‘‘નાનત્તસઞ્ઞી અત્તા’’તિ અયમ્પિ વાદો સમાપન્નકવસેન ¶ લબ્ભતિ. તથાપિ સમાપત્તિયં એકરૂપેનેવ સઞ્ઞાય ઉપટ્ઠાનતો સમાપન્નકવસેન ‘‘એકત્તસઞ્ઞી’’તિ આહ. તેનેવેત્થ સમાપન્નકગ્ગહણં કતં. એકસમાપત્તિલાભિનો એવ વા વસેન અત્થો વેદિતબ્બો. સમાપત્તિભેદેન સઞ્ઞાભેદસમ્ભવેપિ બહિદ્ધા પુથુત્તારમ્મણે સઞ્ઞાનાનત્તેન ઓળારિકેન નાનત્તસઞ્ઞિતં દસ્સેતું ‘‘અસમાપન્નકવસેન નાનત્તસઞ્ઞી’’તિ વુત્તં. ‘‘પરિત્તકસિણવસેન પરિત્તસઞ્ઞી’’તિ ઇમિના સતિપિ સઞ્ઞાવિનિમુત્તે ધમ્મે ‘‘સઞ્ઞાયેવ અત્તા’’તિ વદતીતિ દસ્સિતં ¶ હોતિ. કસિણગ્ગહણઞ્ચેત્થ સઞ્ઞાય વિસયદસ્સનં, એવં વિપુલકસિણવસેનાતિ એત્થાપિ અત્થો વેદિતબ્બો. એવઞ્ચ કત્વા અન્તાનન્તિકવાદે ¶ , ઇધ ચ અન્તાનન્તિકચતુક્કે પઠમદુતિયવાદેહિ ઇમેસં દ્વિન્નં વાદાનં વિસેસો સિદ્ધો હોતિ, અઞ્ઞથા વુત્તપ્પકારેસુ વાદેસુ પુબ્બન્તાપરન્તકપ્પનભેદેન સતિપિ કેહિચિ વિસેસે કેહિચિ નત્થિ યેવાતિ. અથ વા ‘‘અઙ્ગુટ્ઠપ્પમાણો અત્તા, યવપ્પમાણો, અણુમત્તો વા અત્તા’’તિ આદિદસ્સનવસેન પરિત્તો સઞ્ઞી ચાતિ પરિત્તસઞ્ઞી, કપિલકણાદાદયો વિય અત્તનો સબ્બગતભાવપટિજાનનવસેન અપ્પમાણો સઞ્ઞી ચાતિ અપ્પમાણસઞ્ઞીતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

દિબ્બચક્ખુપરિભણ્ડતાય યથાકમ્મૂપગઞાણસ્સ દિબ્બચક્ખુપભાવજનિતેન યથાકમ્મૂપગઞાણેન દિસ્સમાનાપિ સત્તાનં સુખાદિસમઙ્ગિતા દિબ્બચક્ખુનાવ દિટ્ઠા હોતીતિ આહ ‘‘દિબ્બેન ચક્ખુના’’તિઆદિ. નનુ ચ ‘‘એકન્તસુખી અત્તા’’તિઆદિવાદાનં અપરન્તદિટ્ઠિભાવતો ‘‘નિબ્બત્તમાનં દિસ્વા’’તિ વચનં અનુપન્નન્તિ? નાનુપપન્નં, અનાગતસ્સ એકન્તસુખિભાવાદિકસ્સ પકપ્પનં પચ્ચુપ્પન્નાય નિબ્બત્તિયા દસ્સનેન અધિપ્પેતન્તિ. તેનેવાહ ‘‘નિબ્બત્તમાનં દિસ્વા ‘એકન્તસુખી’તિ ગણ્હાતી’’તિ. એત્થ ચ તસ્સં તસ્સં ભૂમિયં બહુલં સુખાદિસહિતધમ્મપ્પવત્તિદસ્સનેન તેસં ‘‘એકન્તસુખી’’તિ ગાહો દટ્ઠબ્બો. અથ વા હત્થિદસ્સકઅન્ધા વિય દિટ્ઠિગતિકા યં યદેવ પસ્સન્તિ, તં તદેવ અભિનિવિસ્સ વોહરન્તીતિ ન એત્થ યુત્તિ મગ્ગિતબ્બા.

અસઞ્ઞી નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદવણ્ણના

૭૮-૮૩. અસઞ્ઞીવાદે અસઞ્ઞભવે નિબ્બત્તસત્તવસેન પઠમવાદો, ‘‘સઞ્ઞં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિ એત્થ વુત્તનયેન સઞ્ઞંયેવ ‘‘અત્તા’’તિ ગહેત્વા તસ્સ કિઞ્ચનભાવેન ઠિતાય અઞ્ઞાય ¶ સઞ્ઞાય અભાવતો ‘‘અસઞ્ઞી’’તિ ¶ પવત્તો દુતિયવાદો, તથા સઞ્ઞાય સહ રૂપધમ્મે, સબ્બે એવ વા રૂપારૂપધમ્મે ‘‘અત્તા’’તિ ગહેત્વા પવત્તો તતિયવાદો, તક્કગાહવસેનેવ ચતુત્થવાદો પવત્તો. તસ્સ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. દુતિયચતુક્કેપિ કસિણરૂપસ્સ અસઞ્જાનનસભાવતાય અસઞ્ઞીતિ કત્વા અન્તાનન્તિકવાદે વુત્તનયેનેવ ચત્તારોપિ વેદિતબ્બા. તથા નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદેપિ નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીભવે નિબ્બત્તસત્તસ્સેવ ચુતિપટિસન્ધીસુ, સબ્બત્થ વા પટુસઞ્ઞાકિચ્ચં કાતું અસમત્થાય સુખુમાય સઞ્ઞાય અત્થિભાવપટિજાનનવસેન પઠમવાદો, અસઞ્ઞીવાદે વુત્તનયેન સુખુમાય સઞ્ઞાય વસેન, સઞ્જાનનસભાવતાપટિજાનેન ચ દુતિયવાદાદયો પવત્તાતિ એવં એકેન પકારેન સતિપિ ¶ કારણપરિયેસનસ્સ સમ્ભવે દિટ્ઠિગતિકવાદાનં અનાદરણીયભાવદસ્સનત્થં ‘‘તત્થ ન એકન્તેન કારણં પરિયેસિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. એતેસઞ્ચ સઞ્ઞીઅસઞ્ઞીનેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદાનં ‘‘અરોગો પરં મરણા’’તિ વચનતો સસ્સતદિટ્ઠિસઙ્ગહો પાકટોયેવ.

ઉચ્છેદવાદવણ્ણના

૮૪. અસતો વિનાસાસમ્ભવતો અત્થિભાવનિબન્ધનો ઉચ્છેદોતિ વુત્તં ‘‘સતો’’તિ. યથા હેતુફલભાવેન પવત્તમાનાનં સભાવધમ્માનં સતિપિ એકસન્તાનપરિયાપન્નાનં ભિન્નસન્તતિપતિતેહિ વિસેસે હેતુફલાનં પરમત્થતો ભિન્નસભાવત્તા ભિન્નસન્તાનપતિતાનં વિય અચ્ચન્તભેદસન્નિટ્ઠાનેન નાનત્તનયસ્સ મિચ્છાગહણં ઉચ્છેદાભિનિવેસસ્સ કારણં, એવં હેતુફલભૂતાનં ધમ્માનં વિજ્જમાનેપિ સભાવભેદે એકસન્તતિપરિયાપન્નતાય એકત્તનયેન અચ્ચન્તમભેદગ્ગહણમ્પિ કારણં એવાતિ દસ્સેતું ‘‘સત્તસ્સા’’તિ વુત્તં પાળિયં. સન્તાનવસેન હિ વત્તમાનેસુ ખન્ધેસુ ઘનવિનિબ્ભોગાભાવેન સત્તગાહો, સત્તસ્સ ચ અત્થિભાવગાહનિબન્ધનો ઉચ્છેદગાહો યાવાયં અત્તા ન ઉચ્છિજ્જતિ, તાવાયં વિજ્જતિયેવાતિ ગહણતો, નિરુદયવિનાસો વા ઇધ ઉચ્છેદોતિ અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘ઉપચ્છેદ’’ન્તિ. વિસેસેન ¶ નાસો વિનાસો, અભાવો. સો પન મંસચક્ખુપઞ્ઞાચક્ખૂનં દસ્સનપથાતિક્કમોયેવ હોતીતિ આહ ‘‘અદસ્સન’’ન્તિ. અદસ્સને હિ નાસ-સદ્દો લોકે નિરુળ્હોતિ. ભાવવિગમન્તિ સભાવાપગમં. યો હિ નિરુદયવિનાસવસેન ઉચ્છિજ્જતિ, ન સો અત્તનો સભાવેન તિટ્ઠતીતિ. લાભીતિ દિબ્બચક્ખુઞાણલાભી. ચુતિમત્તમેવાતિ ¶ સેક્ખપુથુજ્જનાનમ્પિ ચુતિમત્તમેવ. ન ઉપપાતન્તિ પુબ્બયોગાભાવેન, પરિકમ્માકરણેન વા ઉપપાતં દટ્ઠું ન સક્કોતિ. ‘‘અલાભી ચ કો પરલોકં ન જાનાતી’’તિ નત્થિકવાદવસેન, મહામૂળ્હભાવેનેવ વા ‘‘ઇતો અઞ્ઞો પરલોકો અત્થી’’તિ અનવબોધમાહ. એત્તકોયેવ વિસયો, યો યં ઇન્દ્રિયગોચરોતિ. અત્તનો ધીતુયા હત્થગણ્હનકરાજાદિ વિય કામસુખગિદ્ધતાય વા. ‘‘ન પુન વિરુહન્તી’’તિ પતિતપણ્ણાનં વણ્ટેન અપ્પટિસન્ધિકભાવમાહ. એવમેવ સત્તાતિ યથા પણ્ડુપલાસો બન્ધના પવુત્તો ન પટિસન્ધિયતિ, એવં સબ્બે સત્તા અપ્પટિસન્ધિકમરણમેવ નિગચ્છન્તીતિ. જલપુબ્બૂળકૂપમા હિ સત્તાતિ તસ્સ લદ્ધિ. તથાતિ વુત્તપ્પકારેન. લાભિનોપિ ચુતિતો ઉદ્ધં અદસ્સનેનેવ ઇમા દિટ્ઠિયો ઉપ્પજ્જન્તીતિ આહ ‘‘વિકપ્પેત્વા વા’’તિ.

એત્થાહ – યથા અમરાવિક્ખેપિકવાદા એકન્તઅલાભીવસેનેવ દસ્સિતા, યથા ચ ઉદ્ધમાઘાતનિકસઞ્ઞીવાદચતુક્કો ¶ એકન્તલાભીવસેનેવ, ન એવમયં. અયં પન સસ્સતેકચ્ચસસ્સતવાદાદયો વિય લાભીઅલાભીવસેન પવત્તો. તથા હિ વુત્તં ‘‘તત્થ દ્વે જના’’તિઆદિ. યદિ એવં કસ્મા સસ્સતવાદાદિદેસનાહિ ઇધ અઞ્ઞથા દેસના પવત્તાતિ? વુચ્ચતે – દેસનાવિલાસપ્પત્તિતો. દેસનાવિલાસપ્પત્તા હિ બુદ્ધા ભગવન્તો, તે વેનેય્યજ્ઝાસયાનુરૂપં ¶ વિવિધેનાકારેન ધમ્મં દેસેન્તિ, અઞ્ઞથા ઇધાપિ ચ એવં ભગવા દેસેય્ય ‘‘ઇધ ભિક્ખવે એકચ્ચો સમણો વા બ્રાહ્મણો વા આતપ્પમન્વાય…પે… યથાસમાહિતે ચિત્તે સત્તાનં ચુતૂપપાતઞાણાય ચિત્તં અભિનિન્નામેતિ, સો દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન અરહતો ચુતિચિત્તં પસ્સતિ, પુથૂનં વા પરસત્તાનં, ન હેવ ખો તદુદ્ધં ઉપપત્તિં, સો એવમાહ ‘યથા ખો ભો અયં અત્તા’’’ તિઆદિના વિસેસલાભિનો, તક્કિનો ચ વિસું કત્વા, તસ્મા દેસનાવિલાસેન વેનેય્યજ્ઝાસયાનુરૂપં સસ્સતવાદાદિદેસનાહિ અઞ્ઞથાયં દેસના પવત્તાતિ દટ્ઠબ્બં.

અથ વા એકચ્ચસસ્સતવાદાદીસુ વિય ન ઇધ તક્કીવાદિતો વિસેસલાભીવાદો ભિન્નાકારો, અથ ખો સમાનભેદતાય સમાનાકારોયેવાતિ ઇમસ્સ વિસેસસ્સ પકાસનત્થં ભગવતા અયમુચ્છેદવાદો પુરિમવાદેહિ વિસિટ્ઠાકારો દેસિતો. સમ્ભવતિ હિ તક્કિનોપિ ¶ અનુસ્સવાદિવસેન અધિગમવતો વિય ઇધ અભિનિવેસો. અથ વા ન ઇમા દિટ્ઠિયો ભગવતા અનાગતે એવં ભાવીવસેન દેસિતા, નાપિ પરિકપ્પવસેન, અથ ખો યથા યથા દિટ્ઠિગતિકેહિ ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં, મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ પઞ્ઞત્તા, તથા તથા યથાભુચ્ચં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન પરિચ્છિન્દિત્વા પકાસિતા. યેહિ ગમ્ભીરાદિપ્પકારા અપુથુજ્જનગોચરા બુદ્ધધમ્મા પકાસન્તિ, યેસઞ્ચ પરિકિત્તનેન તથાગતા સમ્મદેવ થોમિતા હોન્તિ. ઉચ્છેદવાદીહિ ચ દિટ્ઠિગતિકેહિ યથા ઉત્તરુત્તરભવદસ્સીહિ અપરભવદસ્સીનં તેસં વાદપટિસેધવસેન સકસકવાદા પતિટ્ઠાપિતા, તથાયં દેસના પવત્તાતિ પુરિમદેસનાહિ ઇમિસ્સા દેસનાય પવત્તિભેદો ન ચોદેતબ્બો. એવઞ્ચ કત્વા અરૂપભવભેદવસેન વિય કામરૂપભવભેદવસેનાપિ ઉચ્છેદવાદો વિભજિત્વા દટ્ઠબ્બો. અથ વા પચ્ચેકં કામરૂપભવભેદવસેન વિય અરૂપભવવસેનાપિ ન વિભજિત્વા વત્તબ્બો, એવઞ્ચ સતિ ભગવતા ¶ વુત્તસત્તકતો બહુતરભેદો, અપ્પતરભેદો વા ઉચ્છેદવાદો આપજ્જતીતિ એવં પકારાપિ ચોદના અનવકાસાવાતિ.

એત્થાહ – યુત્તં તાવ પુરિમેસુ તીસુ વાદેસુ ‘‘કાયસ્સ ભેદા’’તિ વુત્તં પઞ્ચવોકારભવપરિયાપન્નં અત્તભાવં આરબ્ભ પવત્તત્તા તેસં વાદાનં, ચતુવોકારભવપરિયાપન્નં પન અત્તભાવં નિસ્સાય પવત્તેસુ ચતુત્થાદીસુ ચતૂસુ વાદેસુ કસ્મા ‘‘કાયસ્સ ભેદા’’તિ વુત્તં ¶ . ન હિ અરૂપીનં કાયો વિજ્જતીતિ? સચ્ચમેતં, રૂપત્તભાવે પવત્તવોહારેનેવ પન દિટ્ઠિગતિકો અરૂપત્તભાવેપિ કાયવોહારં આરોપેત્વા આહ ‘‘કાયસ્સ ભેદા’’તિ. યથા ચ દિટ્ઠિગતિકા દિટ્ઠિયો પઞ્ઞાપેન્તિ, તથા ચ ભગવા દસ્સેતીતિ, અરૂપકાયભાવતો વા ફસ્સાદિધમ્મસમૂહભૂતે અરૂપત્તભાવે કાયનિદ્દેસો દટ્ઠબ્બો. એત્થ ચ કામદેવત્તભાવાદિનિરવસેસવિભવપતિટ્ઠાપકાનં દુતિયવાદાદીનં યુત્તો અપરન્તકપ્પિકભાવો અનાગતદ્ધવિસયત્તા તેસં વાદાનં, ન પન દિટ્ઠિગતિકપચ્ચક્ખભૂતમનુસ્સત્તભાવસમુચ્છેદપતિટ્ઠાપકસ્સ પઠમવાદસ્સ પચ્ચુપ્પન્નવિસયત્તા. દુતિયવાદાદીનઞ્હિ પુરિમપુરિમવાદસઙ્ગહિતસ્સેવ અત્તનો તદુત્તરુત્તરિભવોપપન્નસ્સ સમુચ્છેદતો યુજ્જતિ અપરન્તકપ્પિકતા, તથા ચ ‘‘નો ચ ખો ¶ ભો અયં અત્તા એત્તાવતા સમ્મા સમુચ્છિન્નો હોતી’’તિઆદિ વુત્તં, યં પન તત્થ વુત્તં ‘‘અત્થિ ખો ભો અઞ્ઞો અત્તા’’તિ, તં મનુસ્સકાયવિસેસાપેક્ખાય વુત્તં, ન સબ્બથા અઞ્ઞભાવતોતિ? નો ન યુત્તો, ઇધલોકપરિયાપન્નત્તેપિ ચ પઠમવાદવિસયસ્સ અનાગતકાલસ્સેવ તસ્સ અધિપ્પેતત્તા પઠમવાદિનોપિ અપરન્તકપ્પિકતાય ન કોચિ વિરોધોતિ.

દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદવણ્ણના

૯૩. દિટ્ઠધમ્મોતિ ¶ દસ્સનભૂતેન ઞાણેન ઉપલદ્ધધમ્મો. તત્થ યો અનિન્દ્રિયવિસયો, સોપિ સુપાકટભાવેન ઇન્દ્રિયવિસયો વિય હોતીતિ આહ ‘‘દિટ્ઠધમ્મોતિ પચ્ચક્ખધમ્મો વુચ્ચતી’’તિ. તેનેવ ચ ‘‘તત્થ તત્થ પટિલદ્ધત્તભાવસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ વુત્તં.

૯૫. અન્તોનિજ્ઝાયનલક્ખણોતિ ઞાતિભોગરોગસીલદિટ્ઠિબ્યસનેહિ ફુટ્ઠસ્સ ચેતસો અન્તો અબ્ભન્તરં નિજ્ઝાયનં સોચનં અન્તોનિજ્ઝાયનં, તં લક્ખણં એતસ્સાતિ અન્તોનિજ્ઝાયનલક્ખણો. તન્નિસ્સિતલાલપ્પનલક્ખણોતિ તં સોકં સમુટ્ઠાનહેતું નિસ્સિતં તન્નિસ્સિતં, ભુસં વિલાપનં લાલપ્પનં, તન્નિસ્સિતઞ્ચ લાલપ્પનઞ્ચ તન્નિસ્સિતલાલપ્પનં, તં લક્ખણં એતસ્સાતિ તન્નિસ્સિતલાલપ્પનલક્ખણો. ઞાતિબ્યસનાદિના ફુટ્ઠસ્સ પરિદેવેનાપિ અસક્કુણન્તસ્સ અન્તોગતસોકસમુટ્ઠિતો ભુસો આયાસો ઉપાયાસો. સો પન યસ્મા ચેતસો અપ્પસન્નાકારો હોતિ, તસ્મા ‘‘વિસાદલક્ખણો’’તિ વુત્તો.

૯૬. વિતક્કનં વિતક્કિતં, તં પન અભિનિરોપનસભાવો વિતક્કોયેવાતિ આહ ‘‘અભિ…પે… વિતક્કો’’તિ. એસ નયો વિચારિતન્તિ એત્થાપિ. ખોભકરસભાવત્તા વિતક્કવિચારાનં ¶ તંસહિતં ઝાનં સઉબ્બિલનં વિય હોતીતિ વુત્તં ‘‘સકણ્ડકં વિય ખાયતી’’તિ.

૯૭. યાય ઉબ્બિલાપનપીતિયા ઉપ્પન્નાય ચિત્તં ‘‘ઉબ્બિલાવિત’’ન્તિ વુચ્ચતિ, સા પીતિ ઉબ્બિલાવિતત્તં યસ્મા પન ચિત્તસ્સ ઉબ્બિલભાવો તસ્સા પીતિયા સતિ હોતિ, નાસતિ, તસ્મા સા ‘‘ઉબ્બિલભાવકારણ’’ન્તિ વુત્તા.

૯૮. આભોગોતિ ¶ વા ચિત્તસ્સ આભુગ્ગભાવો, આરમ્મણે ઓણતભાવોતિ અત્થો. સુખેન હિ ચિત્તં આરમ્મણે અભિનતં હોતિ, ન દુક્ખેન વિય અપનતં, નાપિ અદુક્ખમસુખેન ¶ વિય અનભિનતં અનપનતઞ્ચ. તત્થ ‘‘ખુપ્પિપાસાદિઅભિભૂતસ્સ વિય મનુઞ્ઞભોજનાદીસુ કામેહિ વિવેચિયમાનસ્સુપાદારમ્મણપત્થના વિસેસતો અભિવડ્ઢતિ, ઉળારસ્સ પન કામરસસ્સ યાવદત્થં તિત્તસ્સ મનુઞ્ઞરસભોજનં ભુત્તાવિનો વિય સુહિતસ્સ ભોત્તુકામતા કામેસુ પાતબ્યતા ન હોતિ, વિસયસ્સાગિદ્ધતાય વિસયેહિ દુમ્મોચિયેહિપિ જલૂકા વિય સયમેવ મુઞ્ચતી’’તિ ચ અયોનિસો ઉમ્મુજ્જિત્વા કામગુણસન્તપ્પિતતાય સંસારદુક્ખવૂપસમં બ્યાકાસિ પઠમવાદી. કામાદીનં આદીનવદસ્સિતાય, પઠમાદિજ્ઝાનસુખસ્સ સન્તભાવદસ્સિતાય ચ પઠમાદિજ્ઝાનસુખતિત્તિયા સંસારદુક્ખુપચ્છેદં બ્યાકંસુ દુતિયાદિવાદિનો, ઇધાપિ ઉચ્છેદવાદે વુત્તપ્પકારો વિચારો યથાસમ્ભવં આનેત્વા વત્તબ્બો. અયં પનેત્થ વિસેસો – એકસ્મિઞ્હિ અત્તભાવે પઞ્ચ વાદા લબ્ભન્તિ. તેનેવ હિ પાળિયં ‘‘અઞ્ઞો અત્તા’’તિ અઞ્ઞગ્ગહણં ન કતં. કથં પનેત્થ અચ્ચન્તનિબ્બાનપઞ્ઞાપકસ્સ અત્તનો દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદસ્સ સસ્સતદિટ્ઠિયા સઙ્ગહો, ન પન ઉચ્છેદદિટ્ઠિયાતિ? તંતંસુખવિસેસસમઙ્ગિતાપટિલદ્ધેન બન્ધવિમોક્ખેન સુદ્ધસ્સ અત્તનો સકરૂપે અવટ્ઠાનદીપનતો.

સેસાતિ સેસા પઞ્ચપઞ્ઞાસ દિટ્ઠિયો. તાસુ અન્તાનન્તિકવાદાદીનં સસ્સતદિટ્ઠિભાવો તત્થ તત્થ પકાસિતોયેવ.

૧૦૧-૩. કિં પન કારણં પુબ્બન્તાપરન્તા એવ દિટ્ઠાભિનિવેસસ્સ વિસયભાવેન દસ્સિતા, ન પન તદુભયમેકજ્ઝન્તિ? અસમ્ભવતો. ન હિ પુબ્બન્તાપરન્તેસુ વિય તદુભયવિનિમુત્તે મજ્ઝન્તે દિટ્ઠિકપ્પના સમ્ભવતિ ઇત્તરકાલત્તા, અથ પન પચ્ચુપ્પન્નભવો તદુભયવેમજ્ઝં, એવં સતિ દિટ્ઠિકપ્પનક્ખમો તસ્સ ¶ ઉભયસભાવો પુબ્બન્તાપરન્તેસુયેવ અન્તોગધોતિ કથમદસ્સિતં. અથ વા પુબ્બન્તાપરન્તવન્તતાય ‘‘પુબ્બન્તાપરન્તો’’તિ મજ્ઝન્તો વુચ્ચતિ ¶ , સો ચ ‘‘પુબ્બન્તાપરન્તકપ્પિકા વા પુબ્બન્તાપરન્તાનુદિટ્ઠિનો’’તિ વદન્તેન પુબ્બન્તાપરન્તેહિ વિસું કત્વા વુત્તોયેવાતિ દટ્ઠબ્બો. અટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘સબ્બેપિ તે અપરન્તકપ્પિકે પુબ્બન્તાપરન્તકપ્પિકે’’તિ એતેન સામઞ્ઞનિદ્દેસેન, એકસેસેન વા સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં, અઞ્ઞથા ¶ સઙ્કડ્ઢિત્વા વુત્તવચનસ્સ અનત્થકતા આપજ્જેય્યાતિ. કે પન તે પુબ્બન્તાપરન્તકપ્પિકા? યે અન્તાનન્તિકા હુત્વા દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદાતિ એવં પકારા વેદિતબ્બા.

એત્થ ચ ‘‘સબ્બે તે ઇમેહેવ દ્વાસટ્ઠિયા વત્થૂહિ, એતેસં વા અઞ્ઞતરેન, નત્થિ ઇતો બહિદ્ધા’’તિ વચનતો, પુબ્બન્તકપ્પિકાદિત્તયવિનિમુત્તસ્સ ચ કસ્સચિ દિટ્ઠિગતિકસ્સ અભાવતો યાનિ તાનિ સામઞ્ઞફલાદિ (દી. નિ. ૧.૧૬૬) સુત્તન્તરેસુ વુત્તપ્પકારાનિ અકિરિયાહેતુકનત્થિકવાદાદીનિ, યાનિ ચ ઇસ્સરપજાપતિપુરિસકાલસભાવનિયતિયદિચ્છાવાદાદિપ્પભેદાનિ દિટ્ઠિગતાનિ (વિસુદ્ધિ. ટી. ૨.૫૬૩; વિભ. અનુટી. ૧૮૯ પસ્સિતબ્બં) બહિદ્ધાપિ દિસ્સમાનાનિ, તેસં એત્થેવ સઙ્ગહો, અન્તોગધતા ચ વેદિતબ્બા. કથં? અકિરિયવાદો તાવ ‘‘વઞ્ઝો કૂટટ્ઠો’’તિઆદિના કિરિયાભાવદીપનતો સસ્સતવાદે અન્તોગધો, તથા ‘‘સત્તિમે કાયા’’તિઆદિ ¶ (દી. નિ. ૧.૧૭૪) નયપ્પવત્તો પકુધવાદો, ‘‘નત્થિ હેતુ નત્થિ પચ્ચયો સત્તાનં સંકિલેસાયા’’તિઆદિ (દી. નિ. ૧.૧૬૮) વચનતો અહેતુકવાદો અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકવાદે અન્તોગધો. ‘‘નત્થિ પરો લોકો’’તિઆદિ (દી. નિ. ૧.૧૭૧) વચનતો નત્થિકવાદો ઉચ્છેદવાદે અન્તોગધો. તથા હિ તત્થ ‘‘કાયસ્સ ભેદા ઉચ્છિજ્જતી’’તિઆદિ (દી. નિ. ૧.૮૬) વુત્તં. પઠમેન આદિ-સદ્દેન નિગણ્ઠવાદાદયો સઙ્ગહિતા.

યદિપિ પાળિયં નાટપુત્તવાદ (દી. નિ. ૧.૧૭૮) ભાવેન ચાતુયામસંવરો આગતો, તથાપિ સત્તવતાતિક્કમેન વિક્ખેપવાદિતાય નાટપુત્તવાદોપિ સઞ્ચયવાદો વિય અમરાવિક્ખેપવાદેસુ અન્તોગધો. ‘‘તં જીવં તં સરીરં, અઞ્ઞં જીવં અઞ્ઞં સરીર’’ન્તિ (દી. નિ. ૧.૩૭૭; મ. નિ. ૨.૧૨૨; સં. નિ. ૨.૩૫) એવં પકારા વાદા ‘‘રૂપી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા’’તિઆદિવાદેસુ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ, ‘‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા, ‘‘અત્થિ સત્તા ઓપપાતિકા’’તિ એવં પકારા સસ્સતવાદે. ‘‘ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા, નત્થિ સત્તા ઓપપાતિકા’’તિ એવં પકારા ઉચ્છેદવાદેન સઙ્ગહિતા. ‘‘હોતિ ચ ન હોતિ ચ તથાગતો પરં મરણા, અત્થિ ચ નત્થિ ચ સત્તા ઓપપાતિકા’’તિ એવં પકારા એકચ્ચસસ્સતવાદે અન્તોગધા. ‘‘નેવ હોતિ ન ન હોતિ તથાગતો પરં મરણા, નેવત્થિ ન નત્થિ ¶ સત્તા ઓપપાતિકા’’તિ ચ ¶ એવં પકારા અમરાવિક્ખેપવાદે ¶ અન્તોગધા. ઇસ્સરપજાપતિપુરિસકાલવાદા એકચ્ચસસ્સતવાદે અન્તોગધા, તથા કણાદવાદો. સભાવનિયતિયદિચ્છાવાદા અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકવાદેન સઙ્ગહિતા. ઇમિના નયેન સુત્તન્તરેસુ, બહિદ્ધા ચ દિસ્સમાનાનં દિટ્ઠિગતાનં ઇમાસુ દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠીસુ અન્તોગધતા વેદિતબ્બા.

અજ્ઝાસયન્તિ દિટ્ઠિજ્ઝાસયં. સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિવસેન હિ સત્તાનં સંકિલેસપક્ખે દુવિધો અજ્ઝાસયો, તઞ્ચ ભગવા અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં અપરિમાણે એવ ઞેય્યવિસેસે ઉપ્પજ્જનવસેન અનેકભેદભિન્નાનમ્પિ ‘‘ચત્તારો જના સસ્સતવાદા’’તિઆદિના દ્વાસટ્ઠિયા પભેદેહિ સઙ્ગણ્હનવસેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન પરિચ્છિન્દિત્વા દસ્સેન્તો પમાણભૂતાય તુલાય ધારયમાનો વિય હોતીતિ આહ ‘‘તુલાય તુલયન્તો વિયા’’તિ. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘અન્તો જાલીકતા’’તિઆદિ (દી. નિ. ૧.૧૪૬). ‘‘સિનેરુપાદતો વાલુકં ઉદ્ધરન્તો વિયા’’તિ એતેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણતો અઞ્ઞસ્સ ઇમિસ્સા દેસનાય અસક્કુણેય્યતં દસ્સેતિ.

અનુસન્ધાનં અનુસન્ધિ, પુચ્છાય કતો અનુસન્ધિ પુચ્છાનુસન્ધિ. અથ વા અનુસન્ધયતીતિ અનુસન્ધિ, પુચ્છા અનુસન્ધિ એતસ્સાતિ પુચ્છાનુસન્ધિ. પુચ્છાય અનુસન્ધિયતીતિ વા પુચ્છાનુસન્ધિ. અજ્ઝાસયાનુસન્ધિમ્હિપિ એસેવ નયો. યથાનુસન્ધીતિ એત્થ પન અનુસન્ધીયતીતિ અનુસન્ધિ, યા યા અનુસન્ધિ યથાનુસન્ધિ, અનુસન્ધિઅનુરૂપં વા યથાનુસન્ધીતિ સદ્દત્થો વેદિતબ્બો, સો ‘‘યેન પન ધમ્મેન આદિમ્હિ દેસના ઉટ્ઠિતા, તસ્સ ધમ્મસ્સ અનુરૂપધમ્મવસેન વા પટિપક્ખવસેન વા યેસુ સુત્તેસુ ઉપરિ દેસના આગચ્છતિ, તેસં ¶ વસેન યથાનુસન્ધિ વેદિતબ્બો. સેય્યથિદં? આકઙ્ખેય્યસુત્તે (મ. નિ. ૧.૬૪-૬૯) હેટ્ઠા સીલેન દેસના ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ છ અભિઞ્ઞા આગતા…પે… કકચૂપમે (મ. નિ. ૧.૨૨૨) હેટ્ઠા અક્ખન્તિયા ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ કકચૂપમા આગતા’’તિઆદિના અટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૦૦-૧૦૪) વુત્તો.

ઇતિ કિરાતિ ભગવતો યથાદેસિતાય અત્તસુઞ્ઞતાય અત્તનો અરુચ્ચનભાવદીપનં. ભોતિ ધમ્માલપનં. અનત્તકતાનીતિ અત્તના ન કતાનિ, અનત્તકેહિ વા ખન્ધેહિ કતાનિ. કમત્તાનં ફુસિસ્સન્તીતિ અસતિ અત્તનિ ¶ ખન્ધાનઞ્ચ ખણિકત્તા કમ્માનિ કં અત્તાનં અત્તનો ફલેન ફુસિસ્સન્તિ, કો કમ્મફલં પટિસંવેદેતીતિ અત્થો. અવિદ્વાતિ સુતાદિવિરહેન અરિયધમ્મસ્સ અકોવિદતાય ન વિદ્વા. અવિજ્જાગતોતિ અવિજ્જાય ઉપગતો, અરિયધમ્મે અવિનીતતાય અપ્પહીનાવિજ્જોતિ અત્થો. તણ્હાધિપતેય્યેન ચેતસાતિ ‘‘યદિ અહં નામ કોચિ નત્થિ ¶ , મયા કતસ્સ કમ્મસ્સ કો ફલં પટિસંવેદેતિ, સતિ પન તસ્મિં સિયા ફલૂપભોગો’’તિ તણ્હાધિપતિતો આગતો તણ્હાધિપતેય્યો, તેન. અત્તવાદુપાદાનસહગત ચેતસા. અતિધાવિતબ્બન્તિ ખણિકત્તેપિ સઙ્ખારાનં યસ્મિં સન્તાને કમ્મં કતં, તત્થેવ ફલુપ્પત્તિતો ધમ્મપુઞ્જમત્તસ્સેવ ચ સિદ્ધે કમ્મફલસમ્બન્ધે એકત્તનયં મિચ્છા ગહેત્વા એકેન કારકવેદકભૂતેન ભવિતબ્બં, અઞ્ઞથા ‘‘કમ્મફલાનં સમ્બન્ધો ન સિયા’’તિ અત્તત્તનિયસુઞ્ઞતાપકાસનં સત્થુસાસનં અતિક્કમિતબ્બં મઞ્ઞેય્યાતિ અત્થો.

‘‘ઉપરિ છ અભિઞ્ઞા આગતા’’તિ અનુરૂપધમ્મવસેન યથાનુસન્ધિં દસ્સેતિ, ઇતરેહિ પટિપક્ખવસેન. કિલેસેનાતિ ‘‘લોભો ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’’તિઆદિના કિલેસવસેન. ઇમસ્મિમ્પીતિ પિ-સદ્દેન યથા વુત્તસુત્તાદીસુ પટિપક્ખવસેન યથાનુસન્ધિ, એવં ઇમસ્મિમ્પિ ¶ સુત્તેતિ દસ્સેતિ. તથા હિ નિચ્ચસારાદિપઞ્ઞાપકાનં દિટ્ઠિગતાનં વસેન ઉટ્ઠિતા અયં દેસના નિચ્ચસારાદિસુઞ્ઞતાપકાસનેન નિટ્ઠાપિતાતિ.

પરિતસ્સિતવિપ્ફન્દિતવારવણ્ણના

૧૦૫-૧૧૭. મરિયાદવિભાગદસ્સનત્થન્તિ સસ્સતાદિદિટ્ઠિદસ્સનસ્સ સમ્માદસ્સનેન સઙ્કરાભાવવિભાવનત્થં. તદપિ વેદયિતન્તિ સમ્બન્ધો. અજાનતં અપસ્સતન્તિ ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ ‘‘ઇદં દિટ્ઠિટ્ઠાનં એવંગહિકં એવંપરામટ્ઠં એવંગહિતં હોતિ એવંઅભિસમ્પરાય’’ન્તિ યથાભૂતં અજાનન્તાનં અપસ્સન્તાનં. તથા યસ્મિં વેદયિતે અવીતતણ્હતાય એવં દિટ્ઠિગતં ઉપાદિયન્તિ, તં વેદયિતં સમુદયાદિતો યથાભૂતં અજાનન્તાનં અપસ્સન્તાનં, એતેન અનાવરણઞાણસમન્તચક્ખૂહિ યથા તથાગતાનં યથાભૂતમેત્થ ઞાણદસ્સનં, ન એવં દિટ્ઠિગતિકાનં, અથ ખો તણ્હાદિટ્ઠિપરામાસોયેવાતિ દસ્સેતિ. તેનેવ ચાયં દેસના મરિયાદવિભાગદસ્સનત્થા જાતા. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘યથાભૂતં ધમ્માનં ¶ સભાવં અજાનન્તાનં અપસ્સન્તાન’’ન્તિ અવિસેસેન વુત્તં. ન હિ સઙ્ખતધમ્મસભાવં અજાનનમત્તેન મિચ્છા અભિનિવિસન્તીતિ. સામઞ્ઞજોતના વિસેસે અવતિટ્ઠતીતિ અયં વિસેસયોજના કતા. વેદયિતન્તિ ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ દિટ્ઠિપઞ્ઞાપનવસેન પવત્તં દિટ્ઠિયા અનુભૂતં અનુભવનં. તણ્હાગતાનન્તિ તણ્હાય ગતાનં ઉપગતાનં, પવત્તાનં વા. તઞ્ચ ખો પનેતન્તિ ચ યથાવુત્તં વેદયિતં પચ્ચામસતિ. તઞ્હિ વટ્ટામિસભૂતં દિટ્ઠિતણ્હાસલ્લાનુવિદ્ધતાય સઉબ્બિલત્તા ચઞ્ચલં, ન મગ્ગફલસુખં વિય એકરૂપેન અવતિટ્ઠતીતિ. તેનેવાહ ‘‘પરિતસ્સિતેના’’તિઆદિ.

અથ ¶ વા એવં વિસેસકારણતો દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ વિભજિત્વા ઇદાનિ અવિસેસકારણતો તાનિ દસ્સેતું ‘‘તત્ર ભિક્ખવે’’તિઆદિકા દેસના આરદ્ધા. સબ્બેસઞ્હિ દિટ્ઠિગતિકાનં વેદના અવિજ્જા તણ્હા ચ અવિસિટ્ઠકારન્તિ. તત્થ તદપીતિ ‘‘સસ્સતં અત્તાનઞ્ચ લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેન્તિ’’તિ એત્થ યદેતં ¶ ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિ પઞ્ઞાપનં, તદપિ. સુખાદિભેદં તિવિધવેદયિતં યથાક્કમં દુક્ખસલ્લાનિચ્ચતો, અવિસેસેન સમુદયત્થઙ્ગમસ્સાદાદીનવનિસ્સરણતો વા યથાભૂતં અજાનન્તાનં અપસ્સન્તાનં, તતો એવ ચ સુખાદિપત્થનાસમ્ભવતો તણ્હાય ઉપગતત્તા તણ્હાગતાનં તણ્હાપરિતસ્સિતેન દિટ્ઠિવિપ્ફન્દિતમેવ દિટ્ઠિચલનમેવ, ‘‘અસતિ અત્તનિ કો વેદનં અનુભવતી’’તિ કાયવચીદ્વારેસુ દિટ્ઠિયા ચોપનપ્પત્તિમત્તમેવ વા, ન પન દિટ્ઠિયા પઞ્ઞાપેતબ્બો સસ્સતો કોચિ ધમ્મો અત્થીતિ અત્થો. એકચ્ચસસ્સતવાદાદીસુપિ એસેવ નયો.

ફસ્સપચ્ચયવારવણ્ણના

૧૧૮. યેન તણ્હાપરિતસ્સિતેન એતાનિ દિટ્ઠિગતાનિ પવત્તન્તિ, તસ્સ વેદયિતં પચ્ચયો, વેદયિતસ્સાપિ ફસ્સો પચ્ચયોતિ દેસના દિટ્ઠિયા પચ્ચયપરમ્પરનિદ્ધારણન્તિ આહ ‘‘પરમ્પરપચ્ચયદસ્સનત્થ’’ન્તિ, તેન યથા પઞ્ઞાપનધમ્મો દિટ્ઠિ, તપ્પચ્ચયધમ્મા ચ યથાસકં પચ્ચયવસેનેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, ન પચ્ચયેહિ વિના, એવં પઞ્ઞાપેતબ્બા ધમ્માપિ રૂપવેદનાદયો, ન એત્થ કોચિ અત્તા વા લોકો વા સસ્સતોતિ અયમત્થો દસ્સિતોતિ દટ્ઠબ્બં.

નેતંઠાનંવિજ્જતિવારવણ્ણના

૧૩૧. તસ્સ ¶ પચ્ચયસ્સાતિ ફસ્સપચ્ચયસ્સ દિટ્ઠિવેદયિતેતિ દિટ્ઠિયા પચ્ચયભૂતે વેદયિતે, ફસ્સપધાનેહિ અત્તનો પચ્ચયેહિ નિપ્ફાદેતબ્બેતિ અત્થો. વિનાપિ ચક્ખાદિવત્થૂહિ, સમ્પયુત્તધમ્મેહિ ચ કેહિચિ વેદના ઉપ્પજ્જતિ, ન પન કદાચિ ફસ્સેન વિનાતિ ફસ્સો વેદનાય બલવકારણન્તિ આહ ‘‘બલવભાવદસ્સનત્થ’’ન્તિ. સન્નિહિતોપિ હિ વિસયો સચે ફુસનાકારરહિતો હોતિ ચિત્તુપ્પાદો, ન તસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતીતિ ફસ્સોવ સમ્પયુત્તધમ્માનં વિસેસપચ્ચયો. તથા હિ ભગવતા ચિત્તુપ્પાદં વિભજન્તેન ફસ્સોયેવ પઠમં ઉદ્ધટો, વેદનાય પન અધિટ્ઠાનમેવ.

દિટ્ઠિગતિકાધિટ્ઠાનવટ્ટકથાવણ્ણના

૧૪૪. હેટ્ઠા ¶ તીસુપિ વારેસુ અધિકતત્તા, ઉપરિ ચ ‘‘પટિસંવેદેન્તી’’તિ વક્ખમાનત્તા વેદયિતમેત્થ પધાનન્તિ આહ ‘‘સબ્બદિટ્ઠિવેદયિતાનિ સમ્પિણ્ડેતી’’તિ. સમ્પિણ્ડેતીતિ ચ ‘‘યેપિ તે’’તિ તત્થ તત્થ આગતસ્સ પિ-સદ્દસ્સ અત્થં દસ્સેતિ. વેદયિતસ્સ ફસ્સે પક્ખિપનં ફસ્સપચ્ચયતાદસ્સનમેવ ‘‘છહિ અજ્ઝત્તિકાયતનેહિ ¶ છળારમ્મણપટિસંવેદનં એકન્તતો છફસ્સહેતુકમેવા’’તિ. સઞ્જાયન્તિ એત્થાતિ અધિકરણત્થો સઞ્જાતિ-સદ્દોતિ આહ ‘‘સઞ્જાતિટ્ઠાને’’તિ. એવં સમોસરણસદ્દોપિ દટ્ઠબ્બો. આયતતિ એત્થ ફલં તદાયત્તવુત્તિતાય, આયભૂતં વા અત્તનો ફલં તનોતિ પવત્તેતીતિ આયતનં, કારણં. રુક્ખગચ્છસમૂહે અરઞ્ઞવોહારો અરઞ્ઞમેવ અરઞ્ઞાયતનન્તિ આહ ‘‘પણ્ણત્તિમત્તે’’તિ. અત્થત્તયેપીતિ પિ-સદ્દેન અવુત્તત્થસમ્પિણ્ડનં દટ્ઠબ્બં, તેન આકારનિવાસાધિટ્ઠાનત્થે સઙ્ગણ્હાતિ. હિરઞ્ઞાયતનં સુવણ્ણાયતનં, વાસુદેવાયતનં કમ્માયતનન્તિ આદીસુ આકરનિવાસાધિટ્ઠાનેસુ આયતનસદ્દો. ચક્ખાદીસુ ચ ફસ્સાદયો આકિણ્ણા, તાનિ ચ નેસં નિવાસો, અધિટ્ઠાનઞ્ચ નિસ્સયપચ્ચયભાવતોતિ. તિણ્ણમ્પિ વિસયિન્દ્રિયવિઞ્ઞાણાનં સઙ્ગતિભાવેન ગહેતબ્બો ફસ્સોતિ ‘‘સઙ્ગતી’’તિ વુત્તો. તથા હિ સો ‘‘સન્નિપાતપચ્ચુપટ્ઠાનો’’તિ વુચ્ચતિ. ઇમિના નયેનાતિ વિજ્જમાનેસુપિ અઞ્ઞેસુ સમ્પયુત્તધમ્મેસુ યથા ‘‘ચક્ખુઞ્ચ…પે… ફસ્સો’’તિ ¶ (મ. નિ. ૧.૨૦૪; મ. નિ. ૩.૪૨૧, ૪૨૫, ૪૨૬; સં. નિ. ૨.૪૩-૪૫; સં. નિ. ૪.૬૦; કથા. ૪૬૫) એતસ્મિં સુત્તે વેદનાય પધાનકારણભાવદસ્સનત્થં ફસ્સસીસેન દેસના કતા, એવમિધાપિ બ્રહ્મજાલે ‘‘ફસ્સપચ્ચયા વેદના’’તિઆદિના ફસ્સં આદિં કત્વા અપરન્તપટિચ્ચસમુપ્પાદદીપનેન પચ્ચયપરમ્પરં દસ્સેતું ‘‘ફસ્સાયતનેહિ ફુસ્સ ફુસ્સા’’તિ ફસ્સમુખેન વુત્તં.

ફસ્સો અરૂપધમ્મોપિ સમાનો એકદેસેન આરમ્મણે અનલ્લીયમાનોપિ ફુસનાકારેન પવત્તતિ ફુસન્તો વિય હોતીતિ આહ ‘‘ફસ્સોવ તં તં આરમ્મણં ફુસતી’’તિ, યેન સો ‘‘ફુસનલક્ખણો, સઙ્ઘટ્ટનરસો’’તિ ચ ¶ વુચ્ચતિ. ‘‘ફસ્સાયતનેહિ ફુસ્સ ફુસ્સા’’તિ અફુસનકિચ્ચાનિપિ આયતનાનિ ‘‘મઞ્ચા ઘોસન્તી’’તિઆદીસુ વિય નિસ્સિતવોહારેન ફુસનકિચ્ચાનિ કત્વા દસ્સિતાનીતિ આહ ‘‘ફસ્સે ઉપનિક્ખિપિત્વા’’તિ, ફસ્સગતિકાનિ કત્વા ફસ્સૂપચારં આરોપેત્વાતિ અત્થો. ઉપચારો હિ નામ વોહારમત્તં, ન તેન અત્થસિદ્ધિ હોતીતિ આહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ.

અત્તનો ¶ પચ્ચયભૂતાનં છન્નં ફસ્સાનં વસેન ચક્ખુસમ્ફસ્સજા યાવ મનોસમ્ફસ્સજાતિ સઙ્ખેપતો છબ્બિધા વેદના, વિત્થારતો પન અટ્ઠસતપરિયાયેન અટ્ઠસતભેદા. રૂપતણ્હાદિભેદાયાતિ રૂપતણ્હા યાવ ધમ્મતણ્હાતિ સઙ્ખેપતો છપ્પભેદાય, વિત્થારતો અટ્ઠસતભેદાય. ઉપનિસ્સયકોટિયાતિ ઉપનિસ્સયસીસેન. કસ્મા પનેત્થ ઉપનિસ્સયપચ્ચયોવ ઉદ્ધટો, નનુ સુખા વેદના, અદુક્ખમસુખા વેદના ચ તણ્હાય આરમ્મણમત્તઆરમ્મણાધિપતિઆરમ્મણૂપનિસ્સયપકતૂપનિસ્સયવસેન ચતુધા પચ્ચયો, દુક્ખા ચ આરમ્મણમત્તપકતૂપનિસ્સયવસેન દ્વિધાતિ? સચ્ચમેતં, ઉપનિસ્સયે એવ પન તં સબ્બં અન્તોગધં. યુત્તં તાવ આરમ્મણૂપનિસ્સયસ્સ ઉપનિસ્સયસામઞ્ઞતો ઉપનિસ્સયેન સઙ્ગહો, આરમ્મણમત્તઆરમ્મણાધિપતીનં પન કથન્તિ? તેસમ્પિ આરમ્મણસામઞ્ઞતો આરમ્મણૂપનિસ્સયેન સઙ્ગહોવ કતો, ન પકતૂપનિસ્સયેનાતિ દટ્ઠબ્બં. એતદત્થમેવેત્થ ‘‘ઉપનિસ્સયકોટિયા’’તિ વુત્તં, ન ‘‘ઉપનિસ્સયેના’’તિ.

ચતુબ્બિધસ્સાતિ કામુપાદાનં યાવ અત્તવાદુપાદાનન્તિ ચતુબ્બિધસ્સ. નનુ ચ તણ્હાવ કામુપાદાનન્તિ? સચ્ચમેતં. તત્થ દુબ્બલા ¶ તણ્હા તણ્હાવ, બલવતી ¶ તણ્હા કામુપાદાનં. અથ વા અપ્પત્તવિસયપત્થના તણ્હા તમસિ ચોરાનં કરપસારણં વિય. સમ્પત્તવિસયગ્ગહણં ઉપાદાનં, ચોરાનં કરપ્પત્તધનગ્ગહણં વિય. અપ્પિચ્છતાપટિપક્ખા તણ્હા, સન્તોસપટિપક્ખા ઉપાદાનં. પરિયેસનદુક્ખમૂલં તણ્હા, આરક્ખદુક્ખમૂલં ઉપાદાનન્તિ અયમેતેસં વિસેસો. ઉપાદાનસ્સાતિ અસહજાતસ્સ ઉપાદાનસ્સ ઉપનિસ્સયકોટિયા, ઇતરસ્સ સહજાતકોટિયાતિ દટ્ઠબ્બં. તત્થ અનન્તરસ્સ અનન્તરસમનન્તરઅનન્તરૂપનિસ્સયનત્થિવિગતાસેવનપચ્ચયેહિ, અનાનન્તરસ્સ ઉપનિસ્સયેન, આરમ્મણભૂતા પન આરમ્મણાધિપતિઆરમ્મણૂપનિસ્સયેહિ, આરમ્મણમત્તેનેવ વાતિ તં સબ્બં ઉપનિસ્સયેનેવ ગહેત્વા ‘‘ઉપનિસ્સયકોટિયા’’તિ વુત્તં. યસ્મા ચ તણ્હાય રૂપાદીનિ અસ્સાદેત્વા કામેસુ પાતબ્યતં આપજ્જતિ, તસ્મા તણ્હા કામુપાદાનસ્સ ઉપનિસ્સયો. તથા રૂપાદિભેદેવ સમ્મૂળ્હો ‘‘નત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૧૭૧; મ. નિ. ૧.૪૪૫; મ. નિ. ૨.૯૪, ૯૫, ૨૨૫; મ. નિ. ૩.૯૧, ૧૧૬, ૧૩૬; સં. નિ. ૩.૨૧૦; ધ. સ. ૧૨૨૧; વિભ. ૯૩૮) મિચ્છાદસ્સનં, સંસારતો મુચ્ચિતુકામો અસુદ્ધિમગ્ગે સુદ્ધિમગ્ગપરામસનં, ખન્ધેસુ અત્તત્તનિયગાહભૂતં સક્કાયદસ્સનં ગણ્હાતિ, તસ્મા ઇતરેસમ્પિ તણ્હા ઉપનિસ્સયોતિ દટ્ઠબ્બં. સહજાતસ્સ પન સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતહેતુવસેન તણ્હા પચ્ચયો હોતિ. તં સબ્બં સન્ધાય ‘‘સહજાતકોટિયા’’તિ વુત્તં.

તથાતિ ¶ ઉપનિસ્સયકોટિયા ચેવ સહજાતકોટિયા ચાતિ અત્થો. ભવસ્સાતિ કમ્મભવસ્સ ચેવ ઉપપત્તિભવસ્સ ચ. તત્થ ચેતનાદિસઙ્ખા તં સબ્બં ભવગામિકમ્મં કમ્મભવો, કામભવાદિકો નવવિધો ઉપપત્તિભવો, તેસં ઉપપત્તિભવસ્સ ચતુબ્બિધમ્પિ ઉપાદાનં ઉપપત્તિભવકારણકમ્મભવકારણભાવતો ¶ , તસ્સ ચ સહાયભાવૂપગમનતો પકતૂપનિસ્સયવસેન પચ્ચયો હોતિ. કમ્મારમ્મણકરણકાલે પન કમ્મસહજાતકામુપાદાનં ઉપપત્તિભવસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો હોતિ. કમ્મભવસ્સ પન સહજાતસ્સ સહજાતં ઉપાદાનં સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન ચેવ હેતુમગ્ગવસેન ચ અનેકધા પચ્ચયો હોતિ, અસહજાતસ્સ અનન્તરસમનન્તરઅનન્તરૂપનિસ્સયનત્થિવિગતાસેવનવસેન, ઇતરસ્સ પકતૂપનિસ્સયવસેન, સમ્મસનાદિકાલેસુ આરમ્મણવસેન ચ પચ્ચયો હોતિ. તત્થ અનન્તરાદિકે ¶ ઉપનિસ્સયપચ્ચયે, સહજાતાદિકે સહજાતપચ્ચયે પક્ખિપિત્વા વુત્તં ‘‘ઉપનિસ્સયકોટિયા ચેવ સહજાતકોટિયા ચા’’તિ.

ભવો જાતિયાતિ એત્થ ભવોતિ કમ્મભવો અધિપ્પેતો. સો હિ જાતિયા પચ્ચયો, ન ઉપપત્તિભવો. ઉપપત્તિભવો હિ પઠમાભિનિબ્બત્તા ખન્ધા જાતિયેવ. તેન વુત્તં ‘‘જાતીતિ પનેત્થ સવિકારા પઞ્ચક્ખન્ધા દટ્ઠબ્બા’’તિ. સવિકારાતિ ચ નિબ્બત્તિવિકારેન સવિકારા, તે ચ અત્થતો ઉપપત્તિભવોયેવ. ન હિ તદેવ તસ્સ કારણં ભવિતું યુત્તન્તિ. કમ્મભવો ચ ઉપપત્તિભવસ્સ કમ્મપચ્ચયેન ચેવ ઉપનિસ્સયપચ્ચયેન ચ પચ્ચયો હોતીતિ આહ ‘‘ભવો જાતિયા ઉપનિસ્સયકોટિયા પચ્ચયો’’તિ.

યસ્મા ચ સતિ જાતિયા જરામરણં, જરામરણાદિના ફુટ્ઠસ્સ બાલસ્સ સોકાદયો ચ સમ્ભવન્તિ, નાસતિ, તસ્મા ‘‘જાતિ…પે… પચ્ચયો હોતી’’તિ વુત્તં. સહજાતૂપનિસ્સયસીસેન પચ્ચયવિચારણાય દસ્સિતત્તા, અઙ્ગવિચારણાય ચ અનામટ્ઠત્તા આહ ‘‘અયમેત્થ સઙ્ખેપો’’તિ. મહાવિસયત્તા પટિચ્ચસમુપ્પાદવિચારણાય સા નિરવસેસા કુતો લદ્ધબ્બાતિ આહ ‘‘વિત્થારતો’’તિઆદિ. એકદેસેન ચેત્થ કથિતસ્સ પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ તથા કથને સદ્ધિં ઉદાહરણેન કારણં દસ્સેન્તો ‘‘ભગવા હી’’તિઆદિમાહ. તત્થ કોટિ ન પઞ્ઞાયતીતિ અસુકસ્સ નામ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ, ચક્કવત્તિનો વા કાલે અવિજ્જા ઉપ્પન્ના, ન તતો પુબ્બેતિ અવિજ્જાય આદિમરિયાદા અપ્પટિહતસ્સ મમ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સાપિ ન પઞ્ઞાયતિ અવિજ્જમાનત્તાયેવાતિ અત્થો. અયં પચ્ચયો ઇદપ્પચ્ચયો, તસ્મા ઇદપ્પચ્ચયા, ઇમસ્મા કારણા ¶ આસવપચ્ચયાતિ અત્થો. ભવતણ્હાયાતિ ભવસંયોજનભૂતાય તણ્હાય. ભવદિટ્ઠિયાતિ ¶ સસ્સતદિટ્ઠિયા. ‘‘ઇતો એત્થ એત્તો ઇધા’’તિ અપરિયન્તં અપરાપરુપ્પત્તિં દસ્સેતિ.

વિવટ્ટકથાદિવણ્ણના

૧૪૫. ‘‘વેદનાનં સમુદય’’ન્તિઆદિપાળિ વેદનાકમ્મટ્ઠાનન્તિ દટ્ઠબ્બા. તન્તિ ‘‘ફસ્સસમુદયા ફસ્સનિરોધા’’તિ વુત્તફસ્સટ્ઠાનં. આહારોતિ કબળીકારો આહારો વેદિતબ્બો. સો હિ ‘‘કબળીકારો આહારો ઇમસ્સ ¶ કાયસ્સ આહારપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૧.પચ્ચયનિદ્દેસ ૪૨૯) વચનતો કમ્મસમુટ્ઠાનાનમ્પિ ઉપત્થમ્ભકપચ્ચયો હોતિયેવ. યદિપિ સોતાપન્નાદયો યથાભૂતં પજાનન્તિ, ઉક્કંસગતિવિજાનનવસેન પન દેસના અરહત્તનિકૂટેન નિટ્ઠાપિતા. એત્થ ચ ‘‘યતો ખો ભિક્ખવે ભિક્ખુ…પે… યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ એતેન ધમ્મસ્સ નિય્યાનિકભાવેન સદ્ધિં સઙ્ઘસ્સ સુપ્પટિપત્તિં દસ્સેતિ. તેનેવ હિ અટ્ઠકથાયમેત્થ ‘‘કો એવં જાનાતીતિ? ખીણાસવો જાનાતિ, યાવ આરદ્ધવિપસ્સકો જાનાતી’’તિ પરિપુણ્ણં કત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘો દસ્સિતો, તેન યં વુત્તં ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘવસેનપિ દીપેતું વટ્ટતી’’તિ, (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૮) તં યથારુતવસેનેવ દીપિતં હોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

૧૪૬. અન્તો જાલસ્સાતિ અન્તોજાલં, અન્તોજાલે કતાતિ અન્તોજાલીકતા. અપાયૂપપત્તિવસેન અધો ઓસીદનં, સમ્પત્તિભવવસેન ઉદ્ધં ઉગ્ગમનં. તથા પરિત્તભૂમિમહગ્ગતભૂમિવસેન, ઓલીનતા’તિધાવનવસેન, પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિઅપરન્તાનુદિટ્ઠિવસેન ચ યથાક્કમં અધો ઓસીદનં ઉદ્ધં ઉગ્ગમનં યોજેતબ્બં. ‘‘દસસહસ્સિલોકધાતૂ’’તિ ¶ જાતિખેત્તં સન્ધાયાહ.

૧૪૭. અપણ્ણત્તિકભાવન્તિ ધરમાનકપણ્ણત્તિયા અપણ્ણત્તિકભાવં. અતીતભાવેન પન તથા પણ્ણત્તિ યાવ સાસનન્તરધાના, તતો ઉદ્ધમ્પિ અઞ્ઞબુદ્ધુપ્પાદેસુ વત્તતિ એવ. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘વોહારમત્તમેવ ભવિસ્સતી’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૪૭). કાયોતિ અત્તભાવો, યો રૂપારૂપધમ્મસમૂહો. એવં હિસ્સ અમ્બરુક્ખસદિસતા, તદવયવાનઞ્ચ રૂપક્ખન્ધચક્ખાદીનં અમ્બપક્કસદિસતા યુજ્જતીતિ. એત્થ ચ વણ્ટચ્છેદે વણ્ટૂપનિબન્ધાનં અમ્બપક્કાનં અમ્બરુક્ખતો વિચ્છેદો વિય ભવનેત્તિછેદે તદુપનિબન્ધાનં રૂપક્ખન્ધાદીનં સન્તાનતો વિચ્છેદોતિ એત્તાવતા ઓપમ્મં દટ્ઠબ્બં.

૧૪૮. ધમ્મપરિયાયેતિ ¶ પાળિયં. ઇધત્થોતિ દિટ્ઠધમ્મહિતં. પરત્થોતિ સમ્પરાયહિતં. સઙ્ગામં વિજિનાતિ એતેનાતિ સઙ્ગામવિજયો. અત્થસમ્પત્તિયા અત્થજાલં. બ્યઞ્જનસમ્પત્તિયા, સીલાદિઅનવજ્જધમ્મનિદ્દેસતો ચ ધમ્મજાલં. સેટ્ઠટ્ઠેન બ્રહ્મભૂતાનં મગ્ગફલનિબ્બાનાનં વિભત્તત્તા બ્રહ્મજાલં. દિટ્ઠિવિવેચનમુખેન સુઞ્ઞતાપકાસનેન સમ્માદિટ્ઠિયા વિભાવિતત્તા દિટ્ઠિજાલં. તિત્થિયવાદનિમ્મદ્દનૂપાયત્તા અનુત્તરો સઙ્ગામવિજયોતિ એવમ્પેત્થ યોજના વેદિતબ્બા.

૧૪૯. અત્તમનાતિ ¶ પીતિયા ગહિતચિત્તા. તેનેવાહ ‘‘બુદ્ધગતાયા’’તિઆદિ. યથા પન અનત્તમના અત્તનો અનત્થચરતાય પરમના વેરિમના નામ હોન્તિ. યથાહ ‘‘દિસો દિસ’’ન્તિ (ધ. પ. ૪૨; ઉદા. ૩૩) ગાથા, ન એવં અત્તમના. ઇમે પન અત્તનો અત્થચરતાય ¶ સકમના હોન્તીતિ આહ ‘‘અત્તમનાતિ સકમના’’તિ. અથ વા અત્તમનાતિ સમત્તમના, ઇમાય દેસનાય પરિપુણ્ણમનસઙ્કપ્પાતિ અત્થો. અભિનન્દતીતિ તણ્હાયતીતિ અત્થોતિ આહ ‘‘તણ્હાયમ્પિ આગતો’’તિ. અનેકત્થત્તા ધાતૂનં અભિનન્દન્તીતિ ઉપગચ્છન્તિ સેવન્તીતિ અત્થોતિ આહ ‘‘ઉપગમનેપિ આગતો’’તિ. તથા અભિનન્દન્તીતિ સમ્પટિચ્છન્તીતિ અત્થોતિ આહ ‘‘સમ્પટિચ્છનેપિ આગતો’’તિ. ‘‘અભિનન્દિત્વા’’તિ ઇમિના પદેન વુત્તોયેવ અત્થો ‘‘અનુમોદિત્વા’’તિ ઇમિના પકાસીયતીતિ અભિનન્દનસદ્દો ઇધ અનુમોદનસદ્દત્થોતિ આહ ‘‘અનુમોદનેપિ આગતો’’તિ. ‘‘કતમઞ્ચ તં ભિક્ખવે’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૭) તત્થ તત્થ પવત્તાય કથેતુકમ્યતાપુચ્છાય વિસ્સજ્જનવસેન પવત્તત્તા ઇદં સુત્તં વેય્યાકરણં હોતિ. યસ્મા પન પુચ્છાવિસ્સજ્જનવસેન પવત્તમ્પિ સગાથકં સુત્તં ગેય્યં નામ હોતિ, નિગ્ગાથકત્તમેવ પન અઙ્ગન્તિ ગાથારહિતં વેય્યાકરણં, તસ્મા વુત્તં ‘‘નિગ્ગાથકત્તા હિ ઇદં વેય્યાકરણન્તિ વુત્ત’’ન્તિ.

અપરેસુપીતિ એત્થ પિસદ્દેન પારમિપરિચયમ્પિ સઙ્ગણ્હાતિ. વુત્તઞ્હિ બુદ્ધવંસે –

‘‘ઇમે ધમ્મે સમ્મસતો, સભાવસરસલક્ખણે;

ધમ્મતેજેન વસુધા, દસસહસ્સી પકમ્પથા’’તિ. (બુ. વં. ૨.૧૬૬);

વીરિયબલેનાતિ મહાભિનિક્ખમને ચક્કવત્તિસિરિપરિચ્ચાગહેતુભૂતવીરિયપ્પભાવેન, બોધિમણ્ડૂપસઙ્કમને ‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચ, અટ્ઠિ ચ અવસિસ્સતૂ’’તિઆદિના (મ. નિ. ૨.૧૮૪; સં. નિ. ૨.૨૨; મહાનિ. ૧૯૬) વુત્તચતુરઙ્ગસમન્નાગતવીરિયાનુભાવેન. અચ્છરિયવેગાભિહતાતિ વિમ્હયાવહકિરિયાનુભાવઘટ્ટિતા ¶ . પંસુકૂલધોવને કેચિ ‘‘પુઞ્ઞતેજેના’’તિ વદન્તિ ¶ , અચ્છરિયવેગાભિહતાતિ યુત્તં વિય દિસ્સતિ, વેસ્સન્તરજાતકે પારમિપરિપૂરણપુઞ્ઞતેજેન અનેકક્ખત્તું કમ્પિતત્તા ‘‘અકાલકમ્પનેના’’તિ વુત્તં. સાધુકારદાનવસેન અકમ્પિત્થ ¶ યથા તં ધમ્મચક્કપ્પવત્તને (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૩; પટિ. મ. ૨.૩૦). સઙ્ગીતિકાલાદીસુપિ સાધુકારદાનવસેન અકમ્પિત્થાતિ વેદિતબ્બં. અયં તાવેત્થ અટ્ઠકથાય લીનત્થવણ્ણના.

પકરણનયવણ્ણના

અયં પન પકરણનયેન પાળિયા અત્થવણ્ણના – સા પનાયં અત્થવણ્ણના યસ્મા દેસનાય સમુટ્ઠાનપ્પયોજનભાજનેસુ પિણ્ડત્થેસુ ચ નિદ્ધારિતેસુ સુકરા હોતિ સુવિઞ્ઞેય્યા ચ, તસ્મા સુત્તદેસનાય સમુટ્ઠાનાદીનિ પઠમં નિદ્ધારયિસ્સામ. તત્થ સમુટ્ઠાનં તાવ વુત્તં ‘‘વણ્ણાવણ્ણભણન’’ન્તિ. અપિચ નિન્દાપસંસાસુ વિનેય્યાઘાતાનન્દાદિભાવાનાપત્તિ, તત્થ ચ આદીનવદસ્સનં સમુટ્ઠાનં. તથા નિન્દાપસંસાસુ પટિપજ્જનક્કમસ્સ, પસંસાવિસયસ્સ ખુદ્દકાદિવસેન અનેકવિધસ્સ સીલસ્સ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ સસ્સતાદિદિટ્ઠિટ્ઠાનેસુ તતુત્તરિ ચ અપ્પટિહતચારતાય, તથાગતસ્સ ચ કત્થચિ અપરિયાપન્નતાય અનવબોધો સમુટ્ઠાનં.

વુત્તવિપરિયાયેન પયોજનં વેદિતબ્બં. વિનેય્યાઘાતાનન્દાદિભાવાપત્તિ આદિકઞ્હિ ઇમં દેસનં પયોજેતીતિ. તથા કુહનલપનાદિનાનાવિધમિચ્છાજીવવિદ્ધંસનં, દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિજાલવિનિવેઠનં, દિટ્ઠિસીસેન પચ્ચયાકારવિભાવનં, છફસ્સાયતનવસેન ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનનિદ્દેસો, સબ્બદિટ્ઠિગતાનં અનવસેસપરિયાદાનં, અત્તનો અનુપાદાપરિનિબ્બાનદીપનઞ્ચ પયોજનાનિ.

વણ્ણાવણ્ણનિમિત્તં અનુરોધવિરોધવન્તચિત્તા કુહનાદિવિવિધમિચ્છાજીવનિરતા સસ્સતાદિદિટ્ઠિપઙ્કં નિમુગ્ગા, સીલક્ખન્ધાદીસુ અપરિપૂરકારિતાય અનવબુદ્ધગુણવિસેસઞાણા વિનેય્યા ઇમિસ્સા ધમ્મદેસનાય ભાજનં.

પિણ્ડત્થા ¶ પન આઘાતાદીનં અકરણીયતાવચનેન પટિઞ્ઞાનુરૂપં સમણસઞ્ઞાય નિયોજનં, ખન્તિસોરચ્ચાનુટ્ઠાનં, બ્રહ્મવિહારભાવનાનુયોગો, સદ્ધાપઞ્ઞાસમાયોગો, સતિસમ્પજઞ્ઞાધિટ્ઠાનં, પટિસઙ્ખાનભાવનાબલસિદ્ધિ, પરિયુટ્ઠાનાનુસયપ્પહાનં, ઉભયહિતપટિપત્તિ, લોકધમ્મેહિ અનુપલેપો ચ દસ્સિતા હોન્તિ. તથા પાણાતિપાતાદીહિ પટિવિરતિવચનેન સીલવિસુદ્ધિ ¶ દસ્સિતા, તાય ચ હિરોત્તપ્પસમ્પત્તિ, મેત્તાકરુણાસમઙ્ગિતા ¶ , વીતિક્કમપ્પહાનં, તદઙ્ગપહાનં, દુચ્ચરિતસંકિલેસપ્પહાનં, વિરતિત્તયસિદ્ધિ, પિયમનાપગરુભાવનીયતાનિપ્ફત્તિ, લાભસક્કારસિલોકસમુદાગમો, સમથવિપસ્સનાનં અધિટ્ઠાનભાવો, અકુસલમૂલતનુકરણં, કુસલમૂલરોપનં, ઉભયાનત્થદૂરીકરણં, પરિસાસુ વિસારદતા, અપ્પમાદવિહારો,પરેહિ દુપ્પધંસિયતા, અવિપ્પટિસારાદિસમઙ્ગિતા ચ દસ્સિતા હોન્તિ.

‘‘ગમ્ભીરા’’તિઆદિવચનેહિ ગમ્ભીરધમ્મવિભાવનં, અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠતા, કપ્પાનં અસઙ્ખ્યેય્યેનાપિ દુલ્લભપાતુભાવતા, સુખુમેનપિ ઞાણેન પચ્ચક્ખતો પટિવિજ્ઝિતું અસક્કુણેય્યતા, ધમ્મન્વયસઙ્ખાતેન અનુમાનઞાણેનાપિ દુરધિગમનીયતા, પસ્સદ્ધસબ્બદરથતા, સન્તધમ્મવિભાવનં, સોભનપરિયોસાનતા, અતિત્તિકરભાવો, પધાનભાવપ્પત્તિ, યથાભૂતઞાણગોચરતા, સુખુમસભાવતા, મહાપઞ્ઞાવિભાવના ચ દસ્સિતા હોન્તિ. દિટ્ઠિદીપકપદેહિ સમાસતો સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિયો પકાસિતાતિ ઓલીનતાતિધાવનવિભાવનં, ઉપાયવિનિબદ્ધનિદ્દેસો, મિચ્છાભિનિવેસકિત્તનં, કુમ્મગ્ગપટિપત્તિયા પકાસના, વિપરિયેસગ્ગાહપઞ્ઞાપનં, પરામાસપરિગ્ગહો, પુબ્બન્તાપરન્તાનુદિટ્ઠિપતિટ્ઠાપનં, ભવવિભવદિટ્ઠિવિભાગો, તણ્હાવિજ્જાપવત્તિ, અન્તવાનન્તવાદિટ્ઠિનિદ્દેસો, અન્તદ્વયાવતારણં, આસવોઘયોગકિલેસગન્થસંયોજનૂપાદાનવિસેસવિભજ્જનઞ્ચ દસ્સિતાનિ હોન્તિ. તથા ‘‘વેદનાનં સમુદય’’ન્તિઆદિવચનેહિ ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં અનુબોધપટિવેધસિદ્ધિ, વિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપ્પહાનં ¶ , તણ્હાવિજ્જાવિગમો, સદ્ધમ્મટ્ઠિતિનિમિત્તપરિગ્ગહો, આગમાધિગમસમ્પત્તિ, ઉભયહિતપટિપત્તિ, તિવિધપઞ્ઞાપરિગ્ગહો, સતિસમ્પજઞ્ઞાનુટ્ઠાનં, સદ્ધાપઞ્ઞાસમાયોગો, સમ્માવીરિયસમથાનુયોજનં, સમથવિપસ્સનાનિપ્ફત્તિ ચ દસ્સિતા હોન્તિ.

‘‘અજાનતં અપસ્સત’’ન્તિ અવિજ્જાસિદ્ધિ, ‘‘તણ્હાગતાનં પરિતસ્સિતવિપ્ફન્દિતન્તિ તણ્હાસિદ્ધિ, તદુભયેન ચ નીવરણસંયોજનદ્વયસિદ્ધિ, અનમતગ્ગસંસારવટ્ટાનુચ્છેદો, પુબ્બન્તાહરણઅપરન્તપટિસન્ધાનાનિ, અતીતપચ્ચુપ્પન્નકાલવસેન હેતુવિભાગો, અવિજ્જાતણ્હાનં અઞ્ઞમઞ્ઞાનતિવત્તનટ્ઠેન અઞ્ઞમઞ્ઞૂપકારિતા, પઞ્ઞાવિમુત્તિચેતોવિમુત્તીનં પટિપક્ખનિદ્દેસો ચ દસ્સિતા હોન્તિ. ‘‘તદપિ ફસ્સપચ્ચયા’’તિ સસ્સતાદિપઞ્ઞાપનસ્સ પચ્ચયાધીનવુત્તિતાકથનેન ¶ ધમ્માનં નિચ્ચતાપટિસેધો, અનિચ્ચતાપતિટ્ઠાપનં, પરમત્થતો કારકાદિપટિક્ખેપો, એવંધમ્મતાદિનિદ્દેસો, સુઞ્ઞતાપકાસનં, સમત્તનિયામપચ્ચયલક્ખણવિભાવનઞ્ચ દસ્સિતાનિ હોન્તિ.

‘‘ઉચ્છિન્નભવનેત્તિકો’’તિઆદિના ¶ ભગવતો પહાનસમ્પત્તિ, વિજ્જાધિમુત્તિ, વસીભાવો, સિક્ખત્તયનિપ્ફત્તિ, નિબ્બાનધાતુદ્વયવિભાગો, ચતુરધિટ્ઠાનપરિપૂરણં, ભવયોનિઆદીસુ અપરિયાપન્નતા ચ દસ્સિતા હોન્તિ. સકલેન પન સુત્તપદેન ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ ભગવતો તાદિભાવો, તત્થ ચ પરેસં પતિટ્ઠાપનં, કુસલધમ્માનં આદિભૂતધમ્મદ્વયસ્સ નિદ્દેસો, સિક્ખત્તયૂપદેસો, અત્તન્તપાદિપુગ્ગલચતુક્કસિદ્ધિ, કણ્હાકણ્હવિપાકાદિકમ્મચતુક્કવિભાગો, ચતુરપ્પમઞ્ઞાવિસયનિદ્દેસો, સમુદયાદિપઞ્ચકસ્સ યથાભૂતાવબોધો, છસારણીયધમ્મવિભાવના ¶ , દસનાથકરધમ્મપતિટ્ઠાપન્તિ એવમાદયો નિદ્ધારેતબ્બા.

સોળસહારવણ્ણના

દેસનાહારવણ્ણના

તત્થ ‘‘અત્તા, લોકો’’તિ ચ દિટ્ઠિયા અધિટ્ઠાનભાવેન, વેદનાફસ્સાયતનાદિમુખેન ચ ગહિતેસુ પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ તણ્હાવજ્જા પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખસચ્ચં. તણ્હા સમુદયસચ્ચં. સા પન પરિતસ્સનાગ્ગહણેન ‘‘તણ્હાગતાન’’ન્તિ, ‘‘વેદનાપચ્ચયા તણ્હા’’તિ ચ સરૂપેનેવ સમુદયગ્ગહણેન, ભવનેત્તિગ્ગહણેન ચ પાળિયં ગહિતાવ. અયં તાવ સુત્તન્તનયો. અભિધમ્મનયેન પન આઘાતાનન્દાદિવચનેહિ, આતપ્પાદિપદેહિ, ચિત્તપ્પદોસવચનેન, સબ્બદિટ્ઠિદીપકપદેહિ, કુસલાકુસલગ્ગહણેન, ભવગ્ગહણેન, સોકાદિગ્ગહણેન, તત્થ તત્થ સમુદયગ્ગહણેન ચાતિ સઙ્ખેપતો સબ્બલોકિયકુસલાકુસલધમ્મવિભાવનપદેહિ ગહિતા કમ્મકિલેસા સમુદયસચ્ચં. ઉભિન્નં અપ્પવત્તિ નિરોધસચ્ચં. તસ્સ તત્થ તત્થ વેદનાનં અત્થઙ્ગમનિસ્સરણપરિયાયેહિ, પચ્ચત્તં નિબ્બુતિવચનેન, અનુપાદાવિમુત્તિવચનેન ચ પાળિયં ગહણં વેદિતબ્બં. નિરોધપજાનના પટિપદા મગ્ગસચ્ચં. તસ્સાપિ તત્થ તત્થ વેદનાનં સમુદયાદિયથાભૂતવેદનાપદેસેન, છન્નં ફસ્સાયતનાનં સમુદયાદિયથાભૂતપજાનનપરિયાયેન, ભવનેત્તિયા ઉચ્છેદપરિયાયેન ચ ગહણં વેદિતબ્બં. તત્થ સમુદયેન અસ્સાદો, દુક્ખેન આદીનવો, મગ્ગનિરોધેહિ ¶ નિસ્સરણન્તિ એવં ચતુસચ્ચવસેન, યાનિ પાળિયં (નેત્તિ. ૯) સરૂપેનેવ આગતાનિ અસ્સાદાદીનવનિસ્સરણાનિ, તેસઞ્ચ વસેન ઇધ અસ્સાદાદયો વેદિતબ્બા. વિનેય્યાનન્તાદિભાવાપત્તિઆદિકં યથાવુત્તવિભાગં પયોજનમેવ ફલં. આઘાતાદીનં અકરણીયતા, આઘાતાદિફલસ્સ ચ અનઞ્ઞસન્તાનભાવિતા, નિન્દાપસંસાસુ યથાસભાવપટિજાનનનિબ્બેઠનાતિ એવં તંતંપયોજનાધિગમહેતુ ઉપાયો. આઘાતાદીનં ¶ કરણપટિસેધનાદિઅપદેસેન ધમ્મરાજસ્સ આણત્તિ વેદિતબ્બાતિ અયં દેસનાહારો.

વિચયહારવણ્ણના

કપ્પનાભાવેપિ ¶ વોહારવસેન, અનુવાદવસેન ચ ‘‘મમ’’ન્તિ વુત્તં, નિયમાભાવતો વિકપ્પનત્થં વાગ્ગહણં કતં, ગુણસમઙ્ગિતાય, અભિમુખીકરણાય ચ ‘‘ભિક્ખવે’’તિ આમન્તનં. અઞ્ઞભાવતો, પટિવિરુદ્ધભાવતો ચ ‘‘પરે’’તિ વુત્તં, વણ્ણપટિપક્ખતો, અવણ્ણનીયતો ચ ‘‘અવણ્ણ’’ન્તિ વુત્તં. બ્યત્તિવસેન, વિત્થારવસેન ચ ‘‘ભાસેય્યુ’’ન્તિ વુત્તં, ધારણભાવતો, અધમ્મપટિપક્ખતો ચ ‘‘ધમ્મસ્સા’’તિ વુત્તં, દિટ્ઠિસીલેહિ સંહતભાવતો, કિલેસાનં સઙ્ઘાતકરણતો ચ ‘‘સઙ્ઘસ્સા’’તિ વુત્તં. વુત્તપટિનિદ્દેસતો, વચનુપન્યાસનતો ચ ‘‘તત્રા’’તિ વુત્તં, સમ્મુખભાવતો, પુથુભાવતો ચ ‘‘તુમ્હેહી’’તિ વુત્તં. ચિત્તસ્સ હનનતો, આરમ્મણાભિઘાતતો ચ ‘‘આઘાતો’’તિ વુત્તં, આરમ્મણે સઙ્કોચવુત્તિયા, અતુટ્ઠાકારતાય ચ ‘‘અપ્પચ્ચયો’’તિ વુત્તં, આરમ્મણચિન્તનતો, નિસ્સયતો ચ ‘‘ચેતસો’’તિ વુત્તં, અત્થાસાધનતો, અનુ અનુ ‘‘અનત્થસાધનતો’’ ચ ‘‘અનભિરદ્ધી’’તિ વુત્તં, કારણાનરહત્તા, સત્થુસાસને ઠિતેહિ કાતું અસક્કુણેય્યત્તા ચ ‘‘ન કરણીયા’’તિ વુત્તન્તિ. ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ વિનિચ્છયો કાતબ્બો. ઇતિ અનુપદવિચયતો વિચયો હારો અતિવિત્થારભયેન, સક્કા ચ અટ્ઠકથં તસ્સા લીનત્થવણ્ણનઞ્ચ અનુગન્ત્વા અયમત્થો વિઞ્ઞુના વિભાવેતુન્તિ ન વિત્થારયિમ્હ.

યુત્તિહારવણ્ણના

સબ્બેન ¶ સબ્બં આઘાતાદીનં અકરણં તાદિભાવાય સંવત્તતીતિ યુજ્જતિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ સમપ્પવત્તિસબ્ભાવતો. યસ્મિં સન્તાને આઘાતાદયો ઉપ્પન્ના, તન્નિમિત્તકો અન્તરાયો તસ્સેવ સમ્પત્તિવિબન્ધાય સંવત્તતીતિ ¶ યુજ્જતિ. કસ્મા? સન્તાનન્તરેસુ અસઙ્કમનતો. ચિત્તં અભિભવિત્વા ઉપ્પન્ના આઘાતાદયો સુભાસિતાદિસલ્લક્ખણેપિ અસમત્થતાય સંવત્તન્તીતિ યુજ્જતિ સકોધલોભાનં અન્ધતમસબ્ભાવતો. પાણાતિપાતાદિદુસ્સીલ્યતો વેરમણિ સબ્બસત્તાનં પામોજ્જપાસંસભાવાય સંવત્તતીતિ યુજ્જતિ. સીલસમ્પત્તિયા હિ મહતો કિત્તિસદ્દસ્સ અબ્ભુગ્ગમો હોતીતિ. ગમ્ભીરતાદિવિસેસયુત્તેન ગુણેન તથાગતસ્સ વણ્ણના એકદેસભૂતાપિ સકલસબ્બઞ્ઞુગુણગ્ગહણાય સંવત્તતીતિ યુજ્જતિ અનઞ્ઞસાધારણત્તા. તજ્જાઅયોનિસોમનસિકારપરિક્ખતાનિ અધિગમતક્કનાનિ સસ્સતવાદાદિઅભિનિવેસાય સંવત્તન્તીતિ યુજ્જતિ કપ્પનાજાલસ્સ અસમુગ્ઘાટિતત્તા. વેદનાદીનવાનવબોધેન વેદનાય તણ્હા પવડ્ઢતીતિ યુજ્જતિ અસ્સાદાનુપસ્સનાસબ્ભાવતો. સતિ ચ વેદયિતરાગે તત્થ અત્તત્તનિયગાહો, સસ્સતાદિગાહો ચ વિપરિફન્દતીતિ યુજ્જતિ કારણસ્સ સન્નિહિતત્તા. તણ્હાપચ્ચયા હિ ઉપાદાનં સસ્સતાદિવાદે પઞ્ઞપેન્તાનં ¶ , તદનુચ્છવિકં વા વેદનં વેદયન્તાનં ફસ્સો હેતૂતિ યુજ્જતિ વિસયિન્દ્રિયવિઞ્ઞાણસઙ્ગતિયા વિના તદભાવતો. છફસ્સાયતનનિમિત્તવટ્ટસ્સ અનુપચ્છેદોતિ યુજ્જતિ તત્થ અવિજ્જાતણ્હાનં અપ્પહીનત્તા. છન્નં ફસ્સાયતનાનં સમુદયાદિપજાનના સબ્બદિટ્ઠિગતિકસઞ્ઞં અતિચ્ચ તિટ્ઠતીતિ યુજ્જતિ ચતુસચ્ચપટિવેધભાવતો. ઇમાહેવ દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠીહિ સબ્બદિટ્ઠિગતાનં અન્તોજાલીકતભાવોતિ યુજ્જતિ અકિરિયવાદાદીનં ઇસ્સરવાદાદીનઞ્ચ તદન્તોગધત્તા. તથા ચેવ સંવણ્ણિતં. ઉચ્છિન્નભવનેત્તિકો તથાગતસ્સ કાયોતિ યુજ્જતિ, યસ્મા ભગવા અભિનીહારસમ્પત્તિયા ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસુ પતિટ્ઠિતચિત્તો ¶ સત્તબોજ્ઝઙ્ગેયેવ યથાભૂતં ભાવેસિ. કાયસ્સ ભેદા પરિનિબ્બુતં ન દક્ખન્તીતિ યુજ્જતિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનપ્પત્તિયં રૂપાદીસુ કસ્સચિપિ અનવસેસતોતિ અયં યુત્તિહારો.

પદટ્ઠાનહારવણ્ણના

અવણ્ણારહઅવણ્ણાનુરૂપસમ્પત્તાનાદેય્યવચનતાદિવિપત્તીનં ¶ પદટ્ઠાનં. વણ્ણારહવણ્ણાનુરૂસમ્પત્તસદ્ધેય્યવચનતાદિસમ્પત્તીનં પદટ્ઠાનં. તથા આઘાતાદયો નિરયાદિદુક્ખસ્સ પદટ્ઠાનં. આઘાતાદીનં અકરણં સગ્ગસમ્પત્તિઆદિસબ્બસમ્પત્તીનં પદટ્ઠાનં. પાણાતિપાતાદીહિ પટિવિરતિ અરિયસ્સ સીલક્ખન્ધસ્સ પદટ્ઠાનં. અરિયો સીલક્ખન્ધો અરિયસ્સ સમાધિક્ખન્ધસ્સ પદટ્ઠાનં. અરિયો સમાધિક્ખન્ધો અરિયસ્સ પઞ્ઞાક્ખન્ધસ્સ પદટ્ઠાનં. ગમ્ભીરતાદિવિસેસયુત્તં ભગવતો પટિવેધપ્પકારઞાણં દેસનાઞાણસ્સ પદટ્ઠાનં. દેસનાઞાણં વિનેય્યાનં સકલવટ્ટદુક્ખનિસ્સરણસ્સ પદટ્ઠાનં. સબ્બાપિ દિટ્ઠિ દિટ્ઠુપાદાન્તિ સા યથારહં નવવિધસ્સાપિ ભવસ્સ પદટ્ઠાનં. ભવો જાતિયા, જાતિ જરામરણસ્સ, સોકાદીનઞ્ચ પદટ્ઠાનં. વેદનાનં સમુદયાદિયથાભૂતવેદનં ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં અનુબોધપટિવેધો. તત્થ અનુબોધો પટિવેધસ્સ પદટ્ઠાનં, પટિવેધો ચતુબ્બિધસ્સ સામઞ્ઞફલસ્સ પદટ્ઠાનં. ‘‘અજાનતં અપસ્સત’’ન્તિ અવિજ્જાગહણં, તત્થ અવિજ્જા સઙ્ખારાનં પદટ્ઠાન્તિ યાવ વેદના તણ્હાય પદટ્ઠાન્તિ નેતબ્બં. ‘‘તણ્હાગતાનં પરિતસ્સિતવિપ્ફન્દિત’’ન્તિ એત્થ તણ્હા ઉપાદાનસ્સ પદટ્ઠાનં. ‘‘તદપિ ફસ્સપચ્ચયા’’તિ એત્થ સસ્સતાદિપઞ્ઞાપનં પરેસં મિચ્છાભિનિવેસસ્સ પદટ્ઠાનં, મિચ્છાભિનિવેસો સદ્ધમ્મસ્સવનસપ્પુરિસૂપસ્સયયોનિસોમનસિકારધમ્માનુધમ્મપટિપત્તીહિ વિમુખતાય, અસદ્ધમ્મસ્સવનાદીનઞ્ચ પદટ્ઠાનં, ‘‘અઞ્ઞત્ર ફસ્સા’’તિઆદીસુ ફસ્સો વેદનાય પદટ્ઠાનં, છ ફસ્સાયતનાનિ ફસ્સસ્સ, સકલવટ્ટદુક્ખસ્સ ચ પદટ્ઠાનં, છન્નં ફસ્સાયતનાનં ¶ સમુદયાદિયથાભૂતપ્પજાનનં નિબ્બિદાય પદટ્ઠાનં, નિબ્બિદા વિરાગસ્સાતિ યાવ અનુપાદાપરિનિબ્બાનં નેતબ્બં. ભગવતો ભવનેત્તિસમુચ્છેદો સબ્બઞ્ઞુતાય પદટ્ઠાનં. તથા અનુપાદાપરિનિબ્બાનસ્સાતિ અયં પદટ્ઠાનહારો.

લક્ખણહારવણ્ણના

આઘાતાદિગ્ગહણેન ¶ કોધુપનાહમક્ખપલાસઇસ્સામચ્છરિયસારમ્ભપરવમ્ભનાદીનં સઙ્ગહો પટિઘચિત્તુપ્પાદપરિયાપન્નતાય એકલક્ખણત્તા. આનન્દાદિગ્ગહણેન અભિજ્ઝાવિસમલોભમાનાતિમાનમદપ્પમાદાદીનં સઙ્ગહો લોભચિત્તુપ્પાદપરિયાપન્નતાય સમાનલક્ખણત્તા. તથા ¶ આઘાતગ્ગહણેન અવસિટ્ઠગન્થનીવરણાનં સઙ્ગહો કાયગન્થનીવરણલક્ખણેન એકલક્ખણત્તા. આનન્દગ્ગહણેન ફસ્સાદીનં સઙ્ગહો સઙ્ખારક્ખન્ધલક્ખણેન એકલક્ખણત્તા. સીલગ્ગહણેન અધિચિત્તઅધિપઞ્ઞાસિક્ખાનમ્પિ સઙ્ગહો સિક્ખાલક્ખણેન એકલક્ખણત્તા. ઇધ પન સીલસ્સેવ ઇન્દ્રિયસંવરાદિકસ્સ દટ્ઠબ્બં. દિટ્ઠિગ્ગહણેન અવસિટ્ઠઉપાદાનાનમ્પિ સઙ્ગહો ઉપાદાનલક્ખણેન એકલક્ખણત્તા. ‘‘વેદનાન’’ન્તિ એત્થ વેદનાગ્ગહણેન અવસિટ્ઠઉપાદાનક્ખન્ધાનમ્પિ સઙ્ગહો ખન્ધલક્ખણેન એકલક્ખણત્તા. તથા વેદનાય ધમ્માયતનધમ્મધાતુપરિયાપન્નત્તા સમ્મસનૂપગાનં સબ્બેસં આયતનાનં ધાતૂનઞ્ચ સઙ્ગહો આયતનલક્ખણેન, ધાતુલક્ખણેન ચ એકલક્ખણત્તા. ‘‘અજાનતં અપસ્સત’’ન્તિ એત્થ અવિજ્જાગ્ગહણેન હેતુઆસવોઘયોગનીવરણાદિસઙ્ગહો હેતાદિલક્ખણેન એકલક્ખણત્તા અવિજ્જાય, તથા ‘‘તણ્હાગતાનં પરિતસ્સિતવિપ્ફન્દિત’’ન્તિ એત્થ તણ્હાગ્ગહણેનાપિ. ‘‘તદપિ ફસ્સપચ્ચયા’’તિ એત્થ ફસ્સગ્ગહણેન સઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણાનં સઙ્ગહો વિપલ્લાસહેતુભાવેન, ખન્ધલક્ખણેન ચ એકલક્ખણત્તા. છફસ્સાયતનગ્ગહણેન ખન્ધિન્દ્રિયધાતાદીનં સઙ્ગહો ફસ્સુપ્પત્તિનિમિત્તતાય, સમ્મસનસભાવેન ચ એકલક્ખણત્તા. ભવનેત્તિગ્ગહણેન અવિજ્જાદીનમ્પિ ¶ સંકિલેસધમ્માનં સઙ્ગહો વટ્ટહેતુભાવેન એકલક્ખણત્તાતિ અયં લક્ખણહારો.

ચતુબ્યૂહહારવણ્ણના

નિન્દાપસંસાહિ સમ્માકમ્પિતચેતસા મિચ્છાજીવતો અનોરતા સસ્સતાદિમિચ્છાભિનિવેસિનો સીલાદિધમ્મક્ખન્ધેસુ અપ્પતિટ્ઠિતતાય સમ્માસમ્બુદ્ધગુણરસસ્સાદવિમુખા વેનેય્યા ઇમિસ્સા દેસનાય નિદાનં. તે યથાવુત્તદોસવિનિમુત્તા કથં નુ ખો સમ્માપટિપત્તિયા ઉભયહિતપરા ભવેય્યુન્તિ અયમેત્થ ભગવતો અધિપ્પાયો. પદનિબ્બચનં નિરુત્તિ. તં ‘‘એવ’’ન્તિઆદિનિદાનપદાનં, ‘‘મમ’’ન્તિઆદિપાળિપદાનઞ્ચ અટ્ઠકથાવસેન સુવિઞ્ઞેય્યત્તા અતિવિત્થારભયેન ન વિત્થારયિમ્હ. પદપદત્થનિદ્દેસનિક્ખેપસુત્તદેસનાસન્ધિવસેન છબ્બિધા સન્ધિ. તત્થ પદસ્સ પદન્તરેન સમ્બન્ધો પદસન્ધિ. તથા પદત્થસ્સ પદત્થન્તરેન સમ્બન્ધો પદત્થસન્ધિ ¶ . નાનાનુસન્ધિકસ્સ સુત્તસ્સ તંતંઅનુસન્ધીહિ સમ્બન્ધો, એકાનુસન્ધિકસ્સ ચ પુબ્બાપરસમ્બન્ધો નિદ્દેસસન્ધિ ¶ , યા અટ્ઠકથાયં પુચ્છાનુસન્ધિઅજ્ઝાસયાનુસન્ધિયથાનુસન્ધિવસેન તિવિધા વિભત્તા, તા પનેતા તિસ્સોપિ સન્ધિયો અટ્ઠકથાયં વિચારિતા એવ. સુત્તસન્ધિ ચ પઠમં નિક્ખેપવસેન અમ્હેહિ પુબ્બે દસ્સિતાયેવ. એકિસ્સા દેસનાય દેસનાન્તરેન સદ્ધિં સંસન્દનં દેસનાસન્ધિ, સા એવં વેદિતબ્બા – ‘‘મમં વા ભિક્ખવે…પે… ન ચેતસો અનભિરદ્ધિ કરણીયા’’તિ અયં દેસના ‘‘ઉભતોદણ્ડકેન ચેપિ ભિક્ખવે કકચેન ચોરા ઓચરકા અઙ્ગમઙ્ગાનિ ઓક્કન્તેય્યું, તત્રપિ યો મનો પદૂસેય્ય, ન મે સો તેન સાસનકરો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૩૨) ઇમાય ¶ દેસનાય સદ્ધિં સંસન્દતિ. ‘‘તુમ્હં યેવસ્સ તેન અન્તરાયો’’તિ ‘‘કમ્મસ્સકા માણવ સત્તા…પે… દાયાદા ભવિસ્સન્તી’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૨૧૬) ઇમાય દેસનાય સંસન્દતિ. ‘‘અપિ તુમ્હે…પે… આજાનેય્યાથા’’તિ ‘‘કુદ્ધો અત્થં…પે… સહતે નર’’ન્તિ (અ. નિ. ૭.૬૪; મહાનિ. ૫, ૧૫૬, ૧૯૫) ઇમાય દેસનાય સંસન્દતિ.

‘‘મમં વા ભિક્ખવે પરે વણ્ણં…પે… ન ચેતસો ઉબ્બિલ્લાવિતત્તં કરણીય’’ન્તિ ‘‘ધમ્માપિ વો ભિક્ખવે પહાતબ્બા, પગેવ અધમ્મા (મ. નિ. ૧.૨૪૦). કુલ્લૂપમં વો ભિક્ખવે ધમ્મં દેસેસ્સામિ, નિત્થરણત્થાય, નો ગહણત્થાયા’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૪૦) ઇમાય દેસનાય સંસન્દતિ. ‘‘તત્ર ચે તુમ્હેહિ…પે… ઉબ્બિલાવિતા, તુમ્હં યેવસ્સ તેન અન્તરાયો’’તિ ‘‘લુદ્ધોઅત્થં…પે… સહતે નર’’ન્તિ (ઇતિવુ. ૮૮; મહાનિ. ૫.૧૫૬, ૧૯૫; ચૂળનિ. ૧૨૮) ‘‘કામન્ધા જાલસઞ્છન્ના, તણ્હાછદનછાદિતા’’તિ (ઉદા. ૬૪; નેત્તિ. ૨૭, ૯૦; પેટકો. ૧૪) ઇમાહિ દેસનાહિ સંસન્દતિ.

‘‘અપ્પમત્તકં…પે… સીલમત્તક’’ન્તિ ‘‘પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. અયં ખો બ્રાહ્મણ યઞ્ઞો પુરિમેહિ યઞ્ઞેહિ અપ્પટ્ઠતરો ચ અપ્પસમારમ્ભતરો ચ મહપ્ફલતરો ચ મહાનિસંસતરો ચા’’તિઆદિકાય ¶ (દી. નિ. ૧.૩૫૩) દેસનાય સંસન્દતિ, પઠમજ્ઝાનસ્સ સીલતો મહપ્ફલમહાનિસંસતરભાવવચનેન ઝાનતો સીલસ્સ અપ્પભાવદીપનતો.

‘‘પાણાતિપાતં ¶ પહાયા’’તિઆદિ ‘‘સમણો ખલુ ભો ગોતમો સીલવા…પે… કુસલસીલેન સમન્નાગતો’’તિઆદિકાહિ (દી. નિ. ૧.૩૦૪) દેસનાહિ સંસન્દતિ.

‘‘અઞ્ઞેવ ધમ્મા ગમ્ભીરા’’તિઆદિ ‘‘અધિગતો ખો મ્યાયં ધમ્મો ગમ્ભીરો’’તિઆદિ (દી. નિ. ૨.૬૭; મ. નિ. ૧.૨૮૧; ૨.૩૩૭; સં. નિ. ૧.૧૭૨; મહાવ. ૭, ૮) પાળિયા ¶ સંસન્દતિ. ગમ્ભીરતાદિવિસેસયુત્તધમ્મપટિવેધેન હિ ઞાણસ્સ ગમ્ભીરાદિભાવો વિઞ્ઞાયતીતિ.

‘‘સન્તિ ભિક્ખવે એકે સમણબ્રાહ્મણા’’તિઆદિ ‘‘સન્તિ ભિક્ખવે એકે સમણબ્રાહ્મણા પુબ્બન્તકપ્પિકા…પે… અભિવદન્તિ, સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચ, ઇદમેવ સચ્ચં, મોઘમઞ્ઞન્તિ ઇત્થેકે અભિવદન્તિ, અસસ્સતો, સસ્સતો ચ અસસ્સતો ચ, નેવ સસ્સતો ચ નાસસ્સતો ચ, અન્તવા, અનન્તવા, અન્તવા ચ અનન્તવા ચ, નેવન્તવા નાનન્તવા ચ અત્તા ચ લોકો ચ ઇદમેવ સચ્ચં, મોઘમઞ્ઞન્તિ ઇત્થેકે અભિવદન્તી’’તિઆદિકાહિ (મ. નિ. ૩.૨૭) દેસનાહિ સંસન્દતિ.

‘‘સન્તિ ભિક્ખવે એકે સમણબ્રાહ્મણા અપરન્તકપ્પિકા’’તિઆદિ ‘‘સન્તિ ભિક્ખવે એકે સમણબ્રાહ્મણા અપરન્તકપ્પિકા…પે… અભિવદન્તિ, સઞ્ઞી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા. ઇત્થેકે અભિવદન્તિ અસઞ્ઞી, નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞી ચ અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા. ઇત્થેકે અભિવદન્તિ સતો વા પન સત્તસ્સ ઉચ્છેદં વિનાસં વિભવં પઞ્ઞપેન્તિ, દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનં વા પનેકે અભિવદન્તી’’તિઆદિકાહિ (મ. નિ. ૩.૨૧) દેસનાહિ સંસન્દતિ. ‘‘વેદનાનં…પે… તથાગતો’’તિ ‘‘તયિદં ¶ સઙ્ખતં ઓળારિકં, અત્થિ ખો પન સઙ્ખારાનં નિરોધો, અત્થેતન્તિ ઇતિ વિદિત્વા તસ્સ નિસ્સરણદસ્સાવી તથાગતો તદુપાતિવત્તો’’તિઆદિકાહિ (મ. નિ. ૩.૨૮) દેસનાહિ સંસન્દતિ.

‘‘તદપિ તેસં…પે… વિપ્ફન્દિતમેવા’’તિ ઇદં ‘‘તેસં ભવતં અઞ્ઞત્રેવ છન્દાય અઞ્ઞત્ર રુચિયા અઞ્ઞત્ર અનુસ્સવા અઞ્ઞત્ર આકારપરિવિતક્કા અઞ્ઞત્ર દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા પચ્ચત્તંયેવ ઞાણં ભવિસ્સતિ પરિસુદ્ધં પરિયોદાતન્તિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. પચ્ચત્તં ખો પન ભિક્ખવે ઞાણે અસતિ પરિસુદ્ધે પરિયોદાતે યદપિ તે ભોન્તો સમણબ્રાહ્મણા તત્થ ઞાણભાગમત્તમેવ ¶ પરિયોદાપેન્તિ, તદપિ તેસં ભવતં સમણબ્રાહ્મણાનં ઉપાદાનમક્ખાયતી’’તિઆદિકાહિ (મ. નિ. ૩.૨૯) દેસનાહિ સંસન્દતિ.

‘‘તદપિ ફસ્સપચ્ચયા’’તિ ઇદઞ્ચ ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સો, ફસ્સપચ્ચયા વેદના, વેદનાપચ્ચયા તણ્હા, તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાન’’ન્તિ, (સં. નિ. ૨.૪૪) ‘‘છન્દમૂલકા ઇમે આવુસો ધમ્મા મનસિકારસમુટ્ઠાના ¶ ફસ્સસમોધાના વેદનાસમોસરણા’’તિ (અ. નિ. ૮.૮૩) ચ આદિકાહિ દેસનાહિ સંસન્દતિ.

‘‘યતો ખો ભિક્ખવે ભિક્ખુ છન્નં ફસ્સાયતનાન’’ન્તિઆદિ ‘‘યતો ખો આનન્દ ભિક્ખુ નેવ વેદનં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ, ન સઞ્ઞં, ન સઙ્ખારે, ન વિઞ્ઞાણં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ, સો એવં અસમનુપસ્સન્તો ન કિઞ્ચિ લોકે ઉપાદિયતિ, અનુપાદિયં ન પરિતસ્સતિ, અપરિતસ્સં પચ્ચત્તંયેવ પરિનિબ્બાયતી’’તિઆદિકાહિ દેસનાહિ સંસન્દતિ.

‘‘સબ્બે તે ઇમેહેવ દ્વાસટ્ઠિયા વત્થૂહિ અન્તોજાલીકતા’’તિઆદિ ‘‘યે ¶ હિ કેચિ ભિક્ખવે…પે… અભિવદન્તિ, સબ્બે તે ઇમાનેવ પઞ્ચ કાયાનિ અભિવદન્તિ એતેસં વા અઞ્ઞતર’’ન્તિઆદિકાહિ (મ. નિ. ૩.૨૬) દેસનાહિ સંસન્દતિ. ‘‘કાયસ્સ ભેદા…પે… દેવમનુસ્સા’’તિ –

‘‘અચ્ચી યથા વાતવેગેન ખિત્તા, (ઉપસિવાતિ ભગવા)

અત્થં પલેતિ ન ઉપેતિ સઙ્ખં;

એવં મુની નામકાયા વિમુત્તો,

અત્થં પલેતિ ન ઉપેતિ સઙ્ખ’’ન્તિ. (સુ. નિ. ૧૦૮૦; ચૂળનિ. ૪૩);

આદિકાહિ દેસનાહિ સંસન્દતીતિ અયં ચાતુબ્યૂહો હારો.

આવત્તહારવણ્ણના

આઘાતાદીનં અકરણીયતાવચનેન ખન્તિસોરચ્ચાનુટ્ઠાનં. તત્થ ખન્તિયા સદ્ધાપઞ્ઞાપરાપકારદુક્ખસહગતાનં સઙ્ગહો, સોરચ્ચેન સીલસ્સ. સદ્ધાદિગ્ગહણેન ચ સદ્ધિન્દ્રિયાદિસકલબોધિપક્ખિયધમ્મા આવત્તન્તિ. સીલગ્ગહણેન અવિપ્પટિસારાદયો સબ્બેપિ સીલાનિસંસધમ્મા આવત્તન્તિ. પાણાતિપાતાદીહિ પટિવિરતિવચનેન અપ્પમાદવિહારો, તેન ¶ સકલં સાસનબ્રહ્મચરિયં આવત્તતિ. ગમ્ભીરતાદિવિસેસયુત્તધમ્મગ્ગહણેન મહાબોધિપકિત્તનં. અનાવરણઞાણપદટ્ઠાનઞ્હિ આસવક્ખયઞાણં, આસવક્ખયઞાણપદટ્ઠાનઞ્ચ અનાવરણઞાણં મહાબોધિ, તેન દસબલાદયો સબ્બે બુદ્ધગુણા આવત્તન્તિ. સસ્સતાદિદિટ્ઠિગ્ગહણેન તણ્હાવિજ્જાય ¶ સઙ્ગહો, તાહિ અનમતગ્ગસંસારવટ્ટં આવત્તતિ. વેદનાનં સમુદયાદિયથાભૂતવેદનેન ભગવતો પરિઞ્ઞાત્તયવિસુદ્ધિ, તાય પઞ્ઞાપારમિમુખેન સબ્બપારમિયો આવત્તન્તિ. ‘‘અજાનતં અપસ્સત’’ન્તિ અવિજ્જાગ્ગહણેન અયોનિસોમનસિકારપરિગ્ગહો, તેન ચ અયોનિસોમનસિકારમૂલકા ધમ્મા આવત્તન્તિ. ‘‘તણ્હાગતાનં પરિતસ્સિતવિપ્ફન્દિત’’ન્તિ તણ્હાગ્ગહણેન નવ તણ્હામૂલકા ધમ્મા આવત્તન્તિ, ‘‘તદપિ ફસ્સપચ્ચયા’’તિઆદિ સસ્સતાદિપઞ્ઞાપનસ્સ ¶ પચ્ચયાધીનવુત્તિદસ્સનં, તેન અનિચ્ચતાદિલક્ખણત્તયં આવત્તતિ. છન્નં ફસ્સાયતનાનં યથાભૂતં પજાનનેન વિમુત્તિસમ્પદાનિદ્દેસો, તેન સત્તપિ વિસુદ્ધિયો આવત્તન્તિ. ‘‘ઉચ્છિન્નભવનેત્તિકો તથાગતસ્સ કાયો’’તિ તણ્હાપહાનં, તેન ભગવતો સકલસંકિલેસપ્પહાનં આવત્તતીતિ અયં આવત્તો હારો.

વિભત્તિહારવણ્ણના

આઘાતાનન્દાદયો અકુસલા ધમ્મા, તેસં અયોનિસોમનસિકારાદિ પદટ્ઠાનં. યેહિ પન ધમ્મેહિ આઘાતાનન્દાદીનં અકરણં અપ્પવત્તિ, તે અબ્યાપાદાદયો કુસલા ધમ્મા, તેસં યોનિસોમનસિકારાદિ પદટ્ઠાનં. તેસુ આઘાતાદયો કામાવચરાવ, અબ્યાપાદાદયો ચતુભૂમકા. તથા પાણાતિપાતાદીહિ પટિવિરતિ કુસલા વા અબ્યાકતા વા, તસ્સા હિરોત્તપ્પાદયો ધમ્મા પદટ્ઠાનં. તત્થ કુસલા સિયા કામાવચરા, સિયા લોકુત્તરા, અબ્યાકતા લોકુત્તરાવ. ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે અઞ્ઞેવ ધમ્મા ગમ્ભીરા’’તિ વુત્તધમ્મા સિયા કુસલા, સિયા અબ્યાકતા, તત્થ કુસલાનં વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સના પદટ્ઠાનં. અબ્યાકતાનં મગ્ગધમ્મા, વિપસ્સના, આવજ્જના વા પદટ્ઠાનં. તેસુ કુસલા લોકુત્તરા, અબ્યાકતા સિયા કામાવચરા, સિયા લોકુત્તરા, સબ્બાપિ દિટ્ઠિયો અકુસલાવ કામાવચરાવ, તાસં અવિસેસેન મિચ્છાભિનિવેસે અયોનિસોમનસિકારો પદટ્ઠાનં. વિસેસતો પન સન્તતિઘનવિનિબ્ભોગાભાવતો એકત્તનયસ્સ મિચ્છાગાહો ¶ અતીતજાતિઅનુસ્સરણતક્કસહિતો સસ્સતદિટ્ઠિયા પદટ્ઠાનં. હેતુફલભાવેન સમ્બન્ધભાવસ્સ અગ્ગહણતો નાનત્તનયસ્સ મિચ્છાગાહો તજ્જાસમન્નાહારસહિતો ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા પદટ્ઠાનં. એવં સેસદિટ્ઠીનમ્પિ યથાસમ્ભવં વત્તબ્બં. ‘‘વેદનાન’’ન્તિ એત્થ વેદના સિયા કુસલા, સિયા અબ્યાકતા, સિયા કામાવચરા, સિયા રૂપાવચરા, સિયા અરૂપાવચરા, ફસ્સો તાસં પદટ્ઠાનં. વેદનાનં સમુદયાદિયથાભૂતવેદનં મગ્ગઞાણં, અનુપાદાવિમુત્તિ ફલં ¶ , તેસં ‘‘અઞ્ઞેવ ધમ્મા ગમ્ભીરા’’તિ એત્થ વુત્તનયેન ધમ્માદિવિભાગો નેતબ્બો. ‘‘અજાનતં અપસ્સત’’ન્તિઆદીસુ અવિજ્જા તણ્હા અકુસલા કામાવચરા, તાસુ અવિજ્જાય આસવા, અયોનિસોમનસિકારો એવ વા પદટ્ઠાનં. તણ્હાય સંયોજનિયેસુ ધમ્મેસુ અસ્સાદદસ્સનં ¶ પદટ્ઠાનં. ‘‘તદપિ ફસ્સપચ્ચયા’’તિ એત્થ ફસ્સસ્સ વેદનાય વિય ધમ્માદિવિભાગો વેદિતબ્બો. ઇમિના નયેન ફસ્સાયતનાદીનમ્પિ યથારહં ધમ્માદિવિભાગો નેતબ્બોતિ અયં વિભત્તિહારો.

પરિવત્તહારવણ્ણના

આઘાતાદીનં અકરણં ખન્તિસોરચ્ચાનિ અનુબ્રૂહેત્વા પટિસઙ્ખાનભાવનાબલસિદ્ધિયા ઉભયહિતપટિપત્તિં આવહતિ. આઘાતાદયો પન પવત્તિયમાના દુબ્બણ્ણતં દુક્ખસેય્યં ભોગહાનિં અકિત્તિં પરેહિ દુરુપસઙ્કમનતઞ્ચ નિપ્ફાદેન્તા નિરયાદીસુ મહાદુક્ખં આવહન્તિ. પાણાતિપાતાદીહિ પટિવિરતિ અવિપ્પટિસારાદિકલ્યાણં પરમ્પરં આવહતિ. પાણાતિપાતાદિ પન વિપ્પટિસારાદિઅકલ્યાણં પરમ્પરં, ગમ્ભીરતાદિવિસેસયુત્તં ઞાણં વિનેય્યાનં યથારહં વિજ્જાભિઞ્ઞાદિગુણવિસેસં આવહતિ સબ્બઞેય્યં યથાસભાવાવબોધતો. તથા ગમ્ભીરતાદિવિસેસરહિતં પન ઞાણં ઞેય્યેસુ સાવરણતો યથાવુત્તગુણવિસેસં નાવહતિ. સબ્બાપિ ચેતા દિટ્ઠિયો યથારહં સસ્સતુચ્છેદભાવતો અન્તદ્વયભૂતા સક્કાયતીરં નાતિવત્તન્તિ અનિય્યાનિકસભાવત્તા. નિય્યાનિકસભાવત્તા પન સમ્માદિટ્ઠિ સપરિક્ખારા મજ્ઝિમપટિપદાભૂતા અતિક્કમ્મ સક્કાયતીરં પારં આગચ્છતિ. વેદનાનં સમુદયાદિયથાભૂતવેદનં અનુપાદાવિમુત્તિં આવહતિ મગ્ગભાવતો. વેદનાનં સમુદયાદિઅસમ્પટિવેધો સંસારચારકાવરોધં આવહતિ સઙ્ખારાનં પચ્ચયભાવતો. વેદયિતસભાવપટિચ્છાદકો સમ્મોહો તદભિનન્દનં આવહતિ ¶ . યથાભૂતાવબોધો પન તત્થ નિબ્બેદં વિરાગઞ્ચ આવહતિ. મિચ્છાભિનિવેસે અયોનિસોમનસિકારસહિતા તણ્હા ¶ અનેકવિહિતં દિટ્ઠિજાલં પસારેતિ. યથાવુત્તતણ્હાસમુચ્છેદો પઠમમગ્ગો તં દિટ્ઠિજાલં સઙ્કોચેતિ. સસ્સતવાદાદિપઞ્ઞાપનસ્સ ફસ્સો પચ્ચયો હોતિ અસતિ ફસ્સે તદભાવતો. દિટ્ઠિબન્ધનબન્ધાનં ફસ્સાયતનાદીનં અનિરોધેન ફસ્સાદિઅનિરોધો સંસારદુક્ખસ્સ અનિવત્તિયેવ, યાથાવતો ફસ્સાયતનાદિપરિઞ્ઞા સબ્બદિટ્ઠિદસ્સનાનિ અતિવત્તતિ, ફસ્સાયતનાદિઅપરિઞ્ઞા તંદિટ્ઠિગહનં નાતિવત્તતિ, ભવનેત્તિસમુચ્છેદો આયતિં અત્તભાવસ્સ અનિબ્બત્તિયા સંવત્તતિ, અસમુચ્છિન્નાય ભવનેત્તિયા અનાગતે ભવપ્પબન્ધો પરિવત્તતિયેવાતિ અયં પરિવત્તો હારો.

વેવચનહારવણ્ણના

‘‘મમ મય્હં મે’’તિ પરિયાયવચનં. ‘‘ભિક્ખવે સમણા તપસ્સિનો’’તિ પરિયાયવચનં. ‘‘પરે ¶ અઞ્ઞે પટિવિરુદ્ધા’’તિ પરિયાયવચનં. ‘‘અવણ્ણં અકિત્તિં નિન્દ’’ન્તિ પરિયાયવચનં. ‘‘ભાસેય્યું ભણેય્યું કરેય્યુ’’ન્તિ પરિયાયવચનં. ‘‘ધમ્મસ્સ વિનયસ્સ સત્થુસાસનસ્સા’’તિ પરિયાયવચનં. ‘‘સઙ્ઘસ્સ સમૂહસ્સ ગણસ્સા’’તિ પરિયાયવચનં. ‘‘તત્ર તત્થ તેસૂ’’તિ પરિયાયવચનં. ‘‘તુમ્હેહિ વો ભવન્તેહી’’તિ પરિયાયવચનં. ‘‘આઘાતો દોસો બ્યાપાદો’’તિ પરિયાયવચનં. ‘‘અપ્પચ્ચયો દોમનસ્સં ચેતસિકદુક્ખ’’ન્તિ પરિયાયવચનં. ‘‘ચેતસો અનભિરદ્ધિ ચિત્તસ્સ બ્યાપત્તિ મનોપદોસો’’તિ પરિયાયવચનં. ‘‘ન કરણીયા ન ઉપ્પાદેતબ્બા ન પવત્તેતબ્બા’’તિ પરિયાયવચનં. ઇતિ ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ વેવચનં વત્તબ્બન્તિ અયં વેવચનો હારો.

પઞ્ઞત્તિહારવણ્ણના

આઘાતો વત્થુવસેન દસવિધેન એકૂનવીસતિવિધેન વા પઞ્ઞત્તો. અપ્પચ્ચયો ઉપવિચારવસેન છધા પઞ્ઞત્તો. આનન્દોપીતિઆદિવસેન નવધા પઞ્ઞત્તો. પીતિ સામઞ્ઞતો ખુદ્દિકાદિવસેન પઞ્ચધા પઞ્ઞત્તા. સોમનસ્સં ઉપવિચારવસેન છધા પઞ્ઞત્તં. સીલં વારિત્તચારિત્તાદિવસેન અનેકધા પઞ્ઞત્તં. ગમ્ભીરતાદિવિસેસયુત્તં ઞાણં ચિત્તુપ્પાદવસેન ચતુધા, દ્વાદસવિધેન વા, વિસયભેદતો અનેકધા ચ પઞ્ઞત્તં. દિટ્ઠિસસ્સતાદિવસેન ¶ ¶ દ્વાસટ્ઠિયા ભેદેહિ, તદન્તોગધવિભાગેન અનેકધા ચ પઞ્ઞત્તા. વેદના છધા અટ્ઠસતધા અનેકધા ચ પઞ્ઞત્તા. તસ્સા સમુદયો પઞ્ચધા પઞ્ઞત્તો, તથા અત્થઙ્ગમો. અસ્સાદો દુવિધેન પઞ્ઞત્તો. આદીનવો તિવિધેન પઞ્ઞત્તો. નિસ્સરણં એકધા ચતુધા ચ પઞ્ઞત્તં…પે… અનુપાદાવિમુત્તિ દુવિધેન પઞ્ઞત્તા.

‘‘અજાનતં અપસ્સત’’ન્તિ વુત્તા અવિજ્જા વિસયભેદેન ચતુધા અટ્ઠધા ચ પઞ્ઞત્તા. ‘‘તણ્હાગતાન’’ન્તિઆદિના વુત્તા તણ્હા છધા અટ્ઠસતધા અનેકધા ચ પઞ્ઞત્તા. ફસ્સો નિસ્સયવસેન છધા પઞ્ઞત્તો. ઉપાદાનં ચતુધા પઞ્ઞત્તં. ભવો દ્વિધા અનેકધા ચ પઞ્ઞત્તો. જાતિ વેવચનવસેન છધા પઞ્ઞત્તા. તથા જરા સત્તધા પઞ્ઞત્તા. મરણં અટ્ઠધા નવધા ચ પઞ્ઞત્તં. સોકો પઞ્ચધા પઞ્ઞત્તો. પરિદેવો છધા પઞ્ઞત્તો. દુક્ખં ચતુધા પઞ્ઞત્તં, તથા દોમનસ્સં. ઉપાયાસો ચતુધા પઞ્ઞત્તો. ‘‘સમુદયો હોતી’’તિ પભવપઞ્ઞત્તિ, ‘‘યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તિ, સમુદયસ્સ પહાનપઞ્ઞત્તિ, નિરોધસ્સ સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞત્તિ, મગ્ગસ્સ ભાવનાપઞ્ઞત્તિ.

‘‘અન્તોજાલીકતા’’તિઆદિ ¶ સબ્બદિટ્ઠીનં સઙ્ગહપઞ્ઞત્તિ. ‘‘ઉચ્છિન્નભવનેત્તિકો’’તિઆદિ દુવિધેન પરિનિબ્બાનપઞ્ઞત્તિ. એવં આઘાતાદીનં અકુસલકુસલાદિધમ્માનં યથાપભવપઞ્ઞત્તિઆદિવસેન, તથા ‘‘આઘાતો’’તિ બ્યાપાદસ્સ વેવચનપઞ્ઞત્તિ, ‘‘અપ્પચ્ચયો’’તિ દોમનસ્સસ્સ વેવચનપઞ્ઞત્તીતિઆદિના નયેન પઞ્ઞત્તિભેદો વિભજિતબ્બોતિ અયં પઞ્ઞત્તિહારો.

ઓતરણહારવણ્ણના

આઘાતગ્ગહણેન સઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ગહો, તથા અનભિરદ્ધિગહણેન. અપ્પચ્ચયગ્ગહણેન વેદનાક્ખન્ધસઙ્ગહોતિ ઇદં ખન્ધમુખેન ઓતરણં. તથા આઘાતાદિગ્ગહણેન ધમ્માયતનં ધમ્મધાતુ દુક્ખસચ્ચં સમુદયસચ્ચં વા ગહિતન્તિ ઇદં આયતનમુખેન ધાતુમુખેન સચ્ચમુખેન ચ ઓતરણં. તથા આઘાતાદીનં ¶ સહજાતા અવિજ્જા હેતુસહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ પચ્ચયો હોતિ, અસહજાતા પન અનન્તરસમનન્તરઅનન્તરૂપનિસ્સયનત્થિવિગતાસેવનપચ્ચયેહિ પચ્ચયો હોતિ, અનન્તરા ઉપનિસ્સયવસેનેવ પચ્ચયો હોતિ ¶ . તણ્હાઉપાદાનાદીનં, ફસ્સાદીનમ્પિ તેસં સહજાતાનં અસહજાતાનઞ્ચ યથારહં પચ્ચયભાવો વત્તબ્બો. કોચિ પનેત્થ અધિપતિવસેન, કોચિ કમ્મવસેન, કોચિ આહારવસેન, કોચિ ઇન્દ્રિયવસેન, કોચિ ઝાનવસેન, કોચિ મગ્ગવસેનપિ પચ્ચયો હોતીતિ. અયમ્પિ વિસેસો વેદિતબ્બોતિ ઇદં પટિચ્ચસમુપ્પાદમુખેન ઓતરણં. આનન્દાદીનમ્પિ ઇમિનાવ નયેન ખન્ધાદિમુખેન ઓતરણં વિભાવેતબ્બં.

તથા સીલં પાણાતિપાતાદીહિ વિરતિચેતના, અબ્યાપાદાદિચેતસિકધમ્મા ચ, પાણાતિપાતાદયો ચેતનાવ, તેસં તદુપકારકધમ્માનઞ્ચ લજ્જાદયાદીનં સઙ્ખારક્ખન્ધધમ્માયતનાદિસઙ્ગહો, પુરિમનયેનેવ ખન્ધાદિમુખેન ચ ઓતરણં વિભાવેતબ્બં. એસ નયો ઞાણદિટ્ઠિવેદનાઅવિજ્જાતણ્હાદિગ્ગહણેસુ. નિસ્સરણઅનુપાદાવિમુત્તિગહણેસુ અસઙ્ખતધાતુવસેનપિ ધાતુમુખેન ઓતરણં વિભાવેતબ્બં. તથા ‘‘વેદનાનં…પે… અનુપાદાવિમુત્તો’’તિ એતેન ભગવતો સીલાદયો પઞ્ચ ધમ્મક્ખન્ધા, સતિપટ્ઠાનાદયો ચ બોધિપક્ખિયધમ્મા પકાસિતા હોન્તીતિ તં મુખેનપિ ઓતરણં વેદિતબ્બં. ‘‘તદપિ ફસ્સપચ્ચયા’’તિ દિટ્ઠિપઞ્ઞાપનસ્સ પચ્ચયાધીનવુત્તિતાદીપનેન અનિચ્ચતામુખેન ઓતરણં, તથા એવંધમ્મતાય પટિચ્ચસમુપ્પાદમુખેન ઓતરણં, અનિચ્ચસ્સ દુક્ખાનત્તભાવતો અપ્પણિહિતમુખેન સુઞ્ઞતામુખેન ચ ઓતરણં. સેસપદેસુપિ એસેવ નયોતિ અયં ઓતરણો હારો.

સોધનહારવણ્ણના

‘‘મમં ¶ વા…પે… ભાસેય્યુ’’ન્તિ આરમ્ભો. ‘‘ધમ્મસ્સ…પે… સઙ્ઘસ્સ…પે… ભાસેય્યુ’’ન્તિ પદસુદ્ધિ, નો આરમ્ભસુદ્ધિ. ‘‘તત્ર તુમ્હેહિ…પે… કરણીયા’’તિ પદસુદ્ધિ ચેવ આરમ્ભસુદ્ધિ ચ. દુતિયનયાદીસુપિ એસેવ નયો ¶ . તથા ‘‘અપ્પમત્તકં ખો પનેત’’ન્તિઆદિ આરમ્ભો. ‘‘કતમ’’ન્તિઆદિ પુચ્છા. ‘‘પાણાતિપાતં પહાયા’’તિઆદિ પદસુદ્ધિ, નો આરમ્ભસુદ્ધિ, નો ચ પુચ્છાસુદ્ધિ. ‘‘ઇદં ખો’’તિઆદિ પુચ્છાસુદ્ધિ ચેવ પદસુદ્ધિ ચ આરમ્ભસુદ્ધિ ચ.

તથા ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે’’તિઆદિ આરમ્ભો. ‘‘કતમે ચ તે’’તિઆદિ પુચ્છા. ‘‘સન્તિ ભિક્ખવે’’તિઆદિ આરમ્ભો. ‘‘કિ’’ન્તિઆદિ આરમ્ભ પુચ્છા. ‘‘યથાસમાહિતે’’તિઆદિ ¶ પદસુદ્ધિ, નો આરમ્ભસુદ્ધિ નો ચ પુચ્છાસુદ્ધિ. ‘‘ઇમે ખો તે’’તિઆદિ પદસુદ્ધિ ચેવ પુચ્છાસુદ્ધિ ચ આરમ્ભસુદ્ધિ ચ. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ આરમ્ભાદયો વેદિતબ્બાતિ. અયં સોધનો હારો.

અધિટ્ઠાનહારવણ્ણના

‘‘અવણ્ણ’’ન્તિ સામઞ્ઞતો અધિટ્ઠાનં તં, અવિકપ્પેત્વા વિસેસવચનં ‘‘મમં વા ધમ્મસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા’’તિ. સુક્કપક્ખેપિ એસેવ નયો.

તથા ‘‘સીલ’’ન્તિ સામઞ્ઞતો અધિટ્ઠાનં, તં અવિકપ્પેત્વા વિસેસવચનં ‘‘પાણાતિપાતા પટિવિરતો’’તિઆદિ.

‘‘અઞ્ઞેવ ધમ્મા’’તિઆદિ સામઞ્ઞતો અધિટ્ઠાનં, તં અવિકપ્પેત્વા વિસેસવચનં ‘‘તયિદં ભિક્ખવે તથાગતો પજાનાતી’’તિઆદિ.

તથા ‘‘પુબ્બન્તકપ્પિકા’’તિઆદિ સામઞ્ઞતો અધિટ્ઠાનં, તં અવિકપ્પેત્વા વિસેસવચનં ‘‘સસ્સતવાદા’’તિઆદિ. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ સામઞ્ઞવિસેસો નિદ્ધારેતબ્બોતિ અયં અધિટ્ઠાનો હારો.

પરિક્ખારહારવણ્ણના

આઘાતાદીનં ¶ ‘‘અનત્થં મે અચરી’’તિઆદીનિ (ધ. સ. ૧૨૩૭; વિભ. ૯૦૯) ચ એકૂનવીસતિ આઘાતવત્થૂનિ હેતુ. આનન્દાદીનં આરમ્મણે અભિસિનેહો હેતુ. સીલસ્સ હિરિઓત્તપ્પં અપ્પિચ્છતાદયો ચ હેતુ. ‘‘ગમ્ભીરા’’તિઆદિના વુત્તધમ્મસ્સ સબ્બાપિ પારમિયો હેતુ, વિસેસેન પઞ્ઞાપારમી. દિટ્ઠીનં અસપ્પુરિસૂપસ્સયો, અસદ્ધમ્મસ્સવનં, મિચ્છાભિનિવેસેન અયોનિસોમનસિકારો ચ અવિસેસેન ¶ હેતુ, વિસેસેન પન સસ્સતવાદાદીનં અતીતજાતિઅનુસ્સરણાદિ હેતુ. વેદનાનં અવિજ્જાતણ્હાકમ્માનિ ફસ્સો ચ હેતુ. અનુપાદાવિમુત્તિયા અરિયમગ્ગો હેતુ. પઞ્ઞાપનસ્સ અયોનિસોમનસિકારો હેતુ. તણ્હાય સંયોજનિયેસુ અસ્સાદાનુપસ્સના હેતુ. ફસ્સસ્સ છળાયતનાનિ, છળાયતનસ્સ નામરૂપં હેતુ. ભવનેત્તિસમુચ્છેદસ્સ વિસુદ્ધિભાવના હેતૂતિ અયં પરિક્ખારો હારો.

સમારોપનહારવણ્ણના

આઘાતાદીનં ¶ અકરણીયતાવચનેન ખન્તિસમ્પદા દસ્સિતા હોતિ. ‘‘અપ્પમત્તકં ખો પનેત’’ન્તિઆદિના સોરચ્ચસમ્પદા, ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે’’તિઆદિના ઞાણસમ્પદા, ‘‘અપરામસતો ચસ્સ પચ્ચત્તઞ્ઞેવ નિબ્બુતિ વિદિતા’’તિ, ‘‘વેદનાનં…પે… યથાભૂતં વિદિત્વા અનુપાદાવિમુત્તો’’તિ એતેહિ સમાધિસમ્પદાય સદ્ધિં વિજ્જાવિમુત્તિવસીભાવસમ્પદા દસ્સિતા હોતિ. તત્થ ખન્તિસમ્પદા પટિસઙ્ખાનબલસિદ્ધિતો સોરચ્ચસમ્પદાય પદટ્ઠાનં. સોરચ્ચસમ્પદા પન અત્થતો સીલમેવ, તથા પાણાતિપાતાદીહિ પટિવિરતિવચનં સીલસ્સ પરિયાયવિભાગદસ્સનત્થં. તત્થ સીલં સમાધિસ્સ પદટ્ઠાનં, સમાધિ પઞ્ઞાય પદટ્ઠાનં. તેસુ સીલેન વીતિક્કમપ્પહાનં દુચ્ચરિતસંકિલેસપ્પહાનઞ્ચ સિજ્ઝતિ, સમાધિના પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનં, વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં, તણ્હાસંકિલેસપ્પહાનઞ્ચ સિજ્ઝતિ. પઞ્ઞાય દિટ્ઠિસંકિલેસપ્પહાનં, સમુચ્છેદપ્પહાનં, અનુસયપ્પહાનઞ્ચ સિજ્ઝતીતિ સીલાદીહિ તીહિ ધમ્મક્ખન્ધેહિ સમથવિપસ્સનાભાવનાપારિપૂરી, પહાનત્તયસિદ્ધિ ચાતિ અયં સમારોપનો હારો.

સોળસહારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઞ્ચવિધનયવણ્ણના

નન્દિયાવટ્ટનયવણ્ણના

આઘાતાદીનં ¶ અકરણવચનેન તણ્હાવિજ્જાસઙ્કોચો દસ્સિતો હોતિ. સતિ હિ અત્તત્તનિયવત્થૂસુ સિનેહે સમ્મોસે ચ ‘‘અનત્થં મે અચરી’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧૨૩૭, વિભ. ૯૦૯) આઘાતો જાયતીતિ, તથા ‘‘પાણાતિપાતા પટિવિરતો’’તિઆદિવચનેહિ ¶ , ‘‘પચ્ચત્તઞ્ઞેવ નિબ્બુતિ વિદિતા, અનુપાદાવિમુત્તો, છન્નં ફસ્સાયતનાનં…પે… યથાભૂતં પજાનાતી’’તિઆદીહિ વચનેહિ ચ તણ્હાવિજ્જાનં અચ્ચન્તપ્પહાનં દસ્સિતં હોતિ. તાસં પન પુબ્બન્તકપ્પિકાદિપદેહિ ‘‘અજાનતં અપસ્સત’’ન્તિઆદિપદેહિ ચ સરૂપતો દસ્સિતાનં તણ્હાવિજ્જાનં રૂપધમ્મા અરૂપધમ્મા ચ અધિટ્ઠાનં. યથાક્કમં સમથો ચ વિપસ્સના ચ પટિપક્ખો. તેસં ચેતોવિમુત્તિ પઞ્ઞાવિમુત્તિ ચ ફલં. તત્થ ¶ તણ્હા, તણ્હાવિજ્જા વા સમુદયસચ્ચં, તદધિટ્ઠાનભૂતા રૂપારૂપધમ્મા દુક્ખસચ્ચં, તેસં અપ્પવત્તિ નિરોધસચ્ચં, નિરોધપજાનના સમથવિપસ્સના મગ્ગસચ્ચન્તિ એવં ચતુસચ્ચયોજના વેદિતબ્બા. તણ્હાગ્ગહણેન ચેત્થ માયાસાઠેય્યમાનાતિમાનમદપ્પમાદપાપિચ્છતાપાપમિત્તતાઅહિરિકાનોત્તપ્પાદિવસેન સબ્બો અકુસલપક્ખો નેતબ્બો. તથા અવિજ્જાગ્ગહણેન વિપરીતમનસિકારકોધુપનાહમક્ખપલાસઇસ્સામચ્છરિયસારમ્ભદોવચસ્સતા- ભવદિટ્ઠિવિભવદિટ્ઠાદિવસેન અકુસલપક્ખો નેતબ્બો. વુત્તવિપરિયાયેન અમાયાઅસાઠેય્યાદિઅવિપરીતમનસિકારાદિવસેન, તથા સમથપક્ખિયાનં સદ્ધિન્દ્રિયાદીનં, વિપસ્સનાપક્ખિયાનઞ્ચ અનિચ્ચસઞ્ઞાદીનં વસેન કુસલપક્ખો નેતબ્બોતિ. અયં નન્દિયાવટ્ટસ્સ નયસ્સ ભૂમિ.

તિપુક્ખલનયવણ્ણના

આઘાતાદીનં અકરણવચનેન અદોસસિદ્ધિ, તથા પાણાતિપાતફરુસવાચાહિ પટિવિરતિવચનેન. આનન્દાદીનં અકરણવચનેન અલોભસિદ્ધિ, તથા અબ્રહ્મચરિયતો પટિવિરતિવચનેન. અદિન્નાદાનાદીહિ પન પટિવિરતિવચનેન ઉભયસિદ્ધિ. ‘‘તયિદં ભિક્ખવે તથાગતો પજાનાતી’’તિઆદિના અમોહસિદ્ધિ. ઇતિ તીહિ અકુસલમૂલેહિ ગહિતેહિ તપ્પટિપક્ખતો, આઘાતાદિઅકરણવચનેન ચ તીણિ કુસલમૂલાનિ સિદ્ધાનિયેવ હોન્તિ. તત્થ તીહિ અકુસલમૂલેહિ ¶ તિવિધદુચ્ચરિતસંકિલેસમલવિસમાકુસલસઞ્ઞાવિતક્કાસદ્ધમ્માદિવસેન સબ્બો અકુસલપક્ખો વિત્થારેતબ્બો. તથા તીહિ કુસલમૂલેહિ તિવિધસુચરિતવોદાનસમકુસલસઞ્ઞાવિતક્કપઞ્ઞાસદ્ધમ્મસમાધિ- વિમોક્ખમુખવિમોક્ખાદિવસેન ¶ સબ્બો કુસલપક્ખો વિભાવેતબ્બો. એત્થાપિ ચ સચ્ચયોજના વેદિતબ્બા. કથં? લોભો સબ્બાનિ વા કુસલાકુસલમૂલાનિ સમુદયસચ્ચં, તેહિ પન નિબ્બત્તા તેસં અધિટ્ઠાનગોચરભૂતા ઉપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખસચ્ચન્તિઆદિના નયેન સચ્ચયોજના વેદિતબ્બાતિ અયં તિપુક્ખલસ્સ નયસ્સ ભૂમિ.

સીહવિક્કીળિતનયવવણ્ણના

આઘાતાનન્દનાદીનં અકરણવચનેન સતિસિદ્ધિ. સતિયા હિ સાવજ્જાનવજ્જે, તત્થ ચ આદીનવાનિસંસે સલ્લક્ખેત્વા સાવજ્જં પહાય અનવજ્જં ¶ સમાદાય વત્તતીતિ. તથા મિચ્છાજીવા પટિવિરતિવચનેન વીરિયસિદ્ધિ. વીરિયેન હિ કામબ્યાપાદવિહિંસાવિતક્કે વિનોદેતિ, વીરિયસાધનઞ્ચ આજીવપારિસુદ્ધિસીલન્તિ. પાણાતિપાતાદીહિ પટિવિરતિવચનેન સતિસિદ્ધિ. સતિયા હિ સાવજ્જાનવજ્જે, તત્થ ચ આદીનવાનિસંસે સલ્લક્ખેત્વા સાવજ્જં પહાય અનવજ્જં સમાદાય વત્તતિ. તથા હિ સા ‘‘વિસયાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાના’’તિ ચ વુચ્ચતિ. ‘‘તયિદં ભિક્ખવે તથાગતો પજાનાતી’’તિઆદિના સમાધિપઞ્ઞાસિદ્ધિ. પઞ્ઞાય હિ યથાભૂતાવબોધો, સમાહિતો ચ યથાભૂતં પજાનાતીતિ. તથા ‘‘નિચ્ચો ધુવો’’તિઆદિના અનિચ્ચે ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ વિપલ્લાસો, ‘‘અરોગો �