📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

દીઘનિકાયે

મહાવગ્ગટીકા

૧. મહાપદાનસુત્તવણ્ણના

પુબ્બેનિવાસપટિસંયુત્તકથાવણ્ણના

૧. યથાજાતાનં ¶ ¶ ¶ કરેરિરુક્ખાનં ઘનપત્તસાખાવિટપેહિ મણ્ડપસઙ્ખેપેહિ સઞ્છન્નો પદેસો ‘‘કરેરિમણ્ડપો’’તિ અધિપ્પેતો. દ્વારેતિ દ્વારસમીપે. દ્વારે ઠિતરુક્ખવસેન અઞ્ઞત્થાપિ સમઞ્ઞા અત્થીતિ દસ્સેતું ‘‘યથા’’તિઆદિ વુત્તં. કથં પન ભગવા મહાગન્ધકુટિયં અવસિત્વા તદા કરેરિકુટિકાયં વિહાસીતિ? સાપિ બુદ્ધસ્સ ભગવતો વસનગન્ધકુટિ એવાતિ દસ્સેન્તો ‘‘અન્તોજેતવને’’તિઆદિમાહ. સલળાગારન્તિ દેવદારુરુક્ખેહિ કતગેહં. પકતિભત્તસ્સ પચ્છતોતિ ભિક્ખૂનં પાકતિકભત્તકાલતો પચ્છા, ઠિતમજ્ઝન્હિકતો ઉપરીતિ અત્થો. પિણ્ડપાતતો પટિક્કન્તાનન્તિ પિણ્ડપાતભોજનતો અપેતાનં. તેનાહ ‘‘ભત્તકિચ્ચ’’ન્તિઆદિ.

મણ્ડલસણ્ઠાના ¶ માળસઙ્ખેપેન કતા નિસીદનસાલા ‘‘મણ્ડલમાળ’’ન્તિ અધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘નિસીદનસાલાયા’’તિ. પુબ્બેનિવાસપટિસંયુત્તાતિ એત્થ પુબ્બ-સદ્દો અતીતવિસયો, નિવાસ-સદ્દો કમ્મસાધનો, ખન્ધવિનિમુત્તો ચ નિવસિતધમ્મો નત્થિ, ખન્ધા ચ સન્તાનવસેનેવ પવત્તન્તીતિ આહ ‘‘પુબ્બેનિવુત્થક્ખન્ધસન્તાનસઙ્ખાતેન પુબ્બેનિવાસેના’’તિ. યોજેત્વાતિ ¶ વિસયભાવેન યોજેત્વા. પવત્તિતાતિ કથિતા. ધમ્મૂપસંહિતત્તા ધમ્મતો અનપેતાતિ ધમ્મી. તેનાહ ‘‘ધમ્મસંયુત્તા’’તિ.

ઉદપાદીતિ ¶ પદુદ્ધારો, તસ્સ ઉપ્પન્ના જાતાતિ ઇમિના સમ્બન્ધો. તં પનસ્સા ઉપ્પન્નાકારં પાળિયં સઙ્ખેપતોવ દસ્સિતં, વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘અહો અચ્છરિય’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ કે અનુસ્સરન્તિ, કે નાનુસ્સરન્તીતિ પદદ્વયે પઠમંયેવ સપ્પપઞ્ચનં, ન ઇતરન્તિ તદેવ પુગ્ગલભેદતો, કાલવિભાગતો, અનુસ્સરણાકારતો, ઓપમ્મતો નિદ્દિસન્તેન ‘‘તિત્થિયા અનુસ્સરન્તી’’તિઆદિ વુત્તં. અગ્ગપ્પત્તકમ્મવાદિનોતિ સિખાપ્પત્તકમ્મવાદિનો ‘‘અત્થિ કમ્મં અત્થિ કમ્મવિપાકો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૨૩૪) એવં કમ્મસ્સકતાઞાણે ઠિતા તાપસપરિબ્બાજકા. ચત્તાલીસંયેવ કપ્પે અનુસ્સરન્તીતિ બ્રહ્મજાલાદીસુ (દી. નિ. ૧.૩૩) ભગવતા તથા પરિચ્છિજ્જ વુત્તત્તા. તતો પરં ન અનુસ્સરન્તીતિ તથાવચનઞ્ચ દિટ્ઠિગતોપટ્ઠકસ્સ તેસં ઞાણસ્સ પરિદુબ્બલભાવતો.

સાવકાતિ મહાસાવકા તેસઞ્હિ કપ્પસતસહસ્સં પુબ્બાભિનીહારો. પકતિસાવકા પન તતો ઊનકમેવ અનુસ્સરન્તિ. યસ્મા ‘‘કપ્પાનં લક્ખાધિકં એકં, દ્વે ચ અસઙ્ખ્યેય્યાની’’તિ કાલવસેન એવં પરિમાણો યથાક્કમં અગ્ગસાવકપચ્ચેકબુદ્ધાનં પુઞ્ઞઞાણાભિનીહારો, સાવકબોધિપચ્ચેકબોધિપારમિતાસમ્ભરણઞ્ચ, તસ્મા વુત્તં ‘‘દ્વે અગ્ગસાવકા…પે… કપ્પસતસહસ્સઞ્ચા’’તિ. યદિ બોધિસમ્ભારસમ્ભરણકાલપરિચ્છિન્નો તેસં તેસં અરિયાનં અભિઞ્ઞાઞાણવિભવો, એવં સન્તે બુદ્ધાનમ્પિસ્સ સપરિચ્છેદતા આપન્નાતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘બુદ્ધાનં પન એત્તકન્તિ પરિચ્છેદો નત્થિ, યાવતકં આકઙ્ખન્તિ, તાવતકં અનુસ્સરન્તી’’તિ ‘‘યાવતકં નેય્યં, તાવતકં ઞાણ’’ન્તિ (મહાનિ. ૧૫૬; ચૂળનિ. ૮૫; પટિ. મ. ૩, ૫) વચનતો. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ વિય હિ બુદ્ધાનં અભિઞ્ઞાઞાણાનમ્પિ સવિસયે પરિચ્છેદો નામ નત્થિ, તસ્મા યં ¶ યં ઞાતું ઇચ્છન્તિ, તે તં તં જાનન્તિ એવ. અથ વા સતિપિ કાલપરિચ્છેદે કરુણૂપાયકોસલ્લપરિગ્ગહાદિના સાતિસયત્તા મહાબોધિસમ્ભારાનં પઞ્ઞાપારમિતાય પવત્તિઆનુભાવસ્સ પરિચ્છેદો નામ નત્થિ, કુતો તન્નિમિત્તકાનં અભિઞ્ઞાઞાણાનન્તિ વુત્તં ‘‘બુદ્ધાનં…પે… નત્થી’’તિ.

ખન્ધપટિપાટિયાતિ ¶ ¶ યથાપચ્ચયં અનુપુબ્બપવત્તમાનાનં ખન્ધાનં અનુપુબ્બિયા. ખન્ધપ્પવત્તિન્તિ વેદનાદિક્ખન્ધપ્પવત્તિં. તેસઞ્હિ અનુભવનાદિઆકારગ્ગહણમસ્સ સાતિસયં, તં સઞ્ઞાભવે તત્થ તત્થ અનુસ્સરણવસેન ગહેત્વા ગચ્છન્તા એકવોકારભવે અલભન્તા ‘‘ન પસ્સન્તી’’તિ વુત્તા, જાલે પતિતા વિય સકુણા, મચ્છા વિય ચાતિ અધિપ્પાયો. કુણ્ઠા વિયાતિ દન્ધા વિય. પઙ્ગુળા વિયાતિ પીઠસપ્પિનો વિય. દિટ્ઠિં ગણ્હન્તીતિ અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકદિટ્ઠિં ગણ્હન્તિ. યટ્ઠિકોટિહેતુકં ગમનં યટ્ઠિકોટિગમનં ખન્ધપટિપાટિયા અમુઞ્ચનતો.

એવં સન્તેપીતિ કામં બુદ્ધસાવકાપિ અસઞ્ઞભવે ખન્ધપ્પવત્તિં ન પસ્સન્તિ, એવં સન્તેપિ તે બુદ્ધસાવકા અસઞ્ઞભવં લઙ્ઘિત્વા પરતો અનુસ્સરન્તિ. ‘‘વટ્ટે’’તિઆદિ તથા તેસં અનુસ્સરણાકારદસ્સનં. બુદ્ધેહિ દિન્નનયે ઠત્વાતિ ‘‘યત્થ પઞ્ચકપ્પસતાનિ રૂપપ્પવત્તિયેવ, ન અરૂપપ્પવત્તિ, સો અસઞ્ઞભવો’’તિ એવં સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ દેસિતાયં ધમ્મનેત્તિયં ઠત્વા. એવઞ્હિ અન્તરા ચુતિપટિસન્ધિયો અપસ્સન્તા પરતો અનુસ્સરન્તિ સેય્યથાપિ આયસ્મા સોભિતોતિ (થેરગા. અટ્ઠ. ૧.૨.૧૬૪ સોભિતત્થેરગાથાવણ્ણના). સો કિર પુબ્બેનિવાસે ચિણ્ણવસી હુત્વા અનુપટિપાટિયા અત્તનો નિબ્બત્તટ્ઠાનં ¶ અનુસ્સરન્તો યાવ અસઞ્ઞભવે અત્તનો અચિત્તકપટિસન્ધિ તાવ અદ્દસ, તતો પરં પઞ્ચકપ્પસતપરિમાણે કાલે ચુતિપટિસન્ધિયો અદિસ્વા અવસાને ચુતિં દિસ્વા ‘‘કિં નામેત’’ન્તિ આવજ્જયમાનો નયવસેન ‘‘અસઞ્ઞભવો ભવિસ્સતી’’તિ નિટ્ઠં અગમાસિ. અથ નં ભગવા તં કારણં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરન્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. ‘‘ચુતિપટિસન્ધિં ઓલોકેત્વા’’તિ ઇદં ચુતિપટિસન્ધિવસેન તેસં ઞાણસ્સ સઙ્કમનદસ્સનં, તેન સબ્બસો ભવે અનામસિત્વા ગન્તું ન સક્કોન્તીતિ દસ્સેતિ.

તં તદેવ પસ્સન્તીતિ યથા નામ સરદસમયે ઠિતમજ્ઝન્હિકવેલાય ચતુરતનિકે ગેહે ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ રૂપગતં સુપાકટમેવ હોતીતિ લોકસિદ્ધમેતં, સિયા પન તસ્સ સુખુમતરતિરોહિતાદિભેદસ્સ રૂપગતસ્સ અગોચરતા. ન ત્વેવ બુદ્ધાનં ઞાતું ઇચ્છિતસ્સ ઞેય્યસ્સ અગોચરતા, અથ ખો તં ઞાણાલોકેન ઓભાસિતં હત્થતલે આમલકં વિય સુપાકટં સુવિભૂતમેવ હોતિ ¶ તથા ઞેય્યાવરણસ્સ સુપ્પહીનત્તા. તેનાહ ‘‘બુદ્ધા પન અત્તના વા પરેહિ વા દિટ્ઠકતસુતં, સૂરિયમણ્ડલોભાસસદિસ’’ન્તિ ચ આદિ.

તથા સાવકા ચ પચ્ચેકબુદ્ધા ચાતિ. એત્થ તથા-સદ્દેન ‘‘અત્તના દિટ્ઠકતસુતમેવ અનુસ્સરન્તી’’તિ ¶ ઇદં ઉપસંહરતિ, તેન સપ્પદેસમેવ નેસં અનુસ્સરણં, ન નિપ્પદેસન્તિ નિદસ્સેતિ.

ખજ્જોપનકઓભાસસદિસં ઞાણસ્સ અતિવિય અપ્પાનુભાવતાય. સાવકાનન્તિ એત્થ પકતિસાવકાનં પાકતિકપદીપોભાસસદિસં. મહાસાવકાનં (થેરગા. અટ્ઠ. ૨.૨૧ વઙ્ગીસેત્થરગાથાવણ્ણનાય વિત્થારો) મહાપદીપોભાસસદિસં. તેનાહ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૦૨) ‘‘ઉક્કાપભાસદિસ’’ન્તિ. ઓસધિતારકોભાસસદિસન્તિ ¶ ઉસ્સન્ના પભા એતાય ધીયતિ, ઓસધીનં વા અનુબલપ્પદાયકત્તા ‘‘ઓસધી’’તિ એવં લદ્ધનામાય તારકાય પભાસદિસં. સરદસૂરિયમણ્ડલોભાસસદિસં સબ્બસો અન્ધકારવિધમનતો. અપટુભાવહેતુકો વિસયગ્ગહણે ચઞ્ચલભાવો ખલિતં, કુણ્ઠિભાવહેતુકો વિસયસ્સ અનભિસમયો પટિઘાતો. આવજ્જનપટિબદ્ધમેવાતિ આવજ્જનમત્તાધીનં, આવજ્જિતમત્તે એવ યથિચ્છિતસ્સ પટિવિજ્ઝનકન્તિ અત્થો. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો.

અસઙ્ગઅપ્પટિહતં પવત્તમાનં ભગવતો ઞાણં લહુતરેપિ વિસયે, ગરુતરે ચ એકસદિસમેવાતિ દસ્સેતું ‘‘દુબ્બલપત્તપુટે’’તિઆદિના ઉપમાદ્વયં વુત્તં. ધમ્મકાયત્તા ભગવતો ગુણં આરબ્ભ પવત્તા ‘‘ભગવન્તંયેવ આરબ્ભ ઉપ્પન્ના’’તિ વુત્તં. તં સબ્બમ્પીતિ તં યથાવુત્તં સબ્બમ્પિ પુબ્બેનિવાસપટિસંયુત્તં કથં. તિત્થિયાનં, સાવકાનઞ્ચ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સરણં ભગવતો પુબ્બેનિવાસાનુસ્સરણસ્સ હીનુદાહરણદસ્સનવસેનેત્થ કથિતં. એવઞ્હિ ભગવતો મહન્તભાવો વિસેસતો પકાસિતો હોતીતિ. સઙ્ખેપતોતિ સમાસતો. યત્તકોપિ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણસ્સ પવત્તિભેદો અત્તનો ઞાણસ્સ વિસયભૂતો, તં સબ્બં તદા યથાકથિતં તે ભિક્ખૂ સઙ્ખિપિત્વા ‘‘ઇતિપી’’તિ આહંસુ. તસ્સ ચ અનેકાકારતાય આમેડિતવચનં, પિ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો, ‘‘ઇતિ ખો ભિક્ખવે સપ્પટિભયો બાલો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૨૪; અ. નિ. ૩.૧) વિય આકારત્થો ઇતિ-સદ્દોતિ દસ્સેન્તો ‘‘એવમ્પી’’તિ તદત્થમાહ.

૨-૩. વુત્તમેવાતિ ¶ એત્થ ચ ઇધ પાઠે યં વત્તબ્બં તેન પાઠેન સાધારણં, તં વુત્તમેવાતિ અધિપ્પેતં, ન અસાધારણં અપુબ્બપદવણ્ણનાય અધિકતત્તાતિ તં દસ્સેન્તો ¶ ‘‘અયમેવ હિ વિસેસો’’તિઆદિમાહ. ‘‘અસ્સોસી’’તિ ઇદં સવનકિચ્ચનિપ્ફત્તિયા વુત્તં સદ્દગ્ગહણમુખેન તદત્થાવબોધસ્સ સિદ્ધત્તા. તત્થ પન પાળિયં ‘‘ઇમં સંખિયધમ્મં વિદિત્વા’’ ઇચ્ચેવ (દી. નિ. ૧.૨) વુત્તં. ઇમે ભિક્ખૂ મમ ગુણે થોમેન્તિ, કથં? મમ પુબ્બેનિવાસઞાણં આરબ્ભાતિ યોજના. નિપ્ફત્તિન્તિ કિચ્ચનિપ્ફત્તિં, તેન કાતબ્બકિચ્ચસિદ્ધન્તિ અત્થો. નોતિ પુચ્છાવાચી ¶ નુ-ઇતિ ઇમિના સમાનત્થો નિપાતોતિ વુત્તં ‘‘ઇચ્છેય્યાથ નૂ’’તિ. નન્તિ ભગવન્તં. ‘‘યં ભગવા’’તિ એત્થ યં-સદ્દેન કિરિયાપરામસનભૂતેન ‘‘ધમ્મિં કથં કથેય્યા’’તિ એવં વુત્તં. ધમ્મિકથાકરણં પરામટ્ઠં ‘‘એતસ્સા’’તિ પદસ્સ અત્થોતિ આહ ‘‘એતસ્સ ધમ્મિકથાકરણસ્સા’’તિ, આદરવસેન પન તં દ્વિક્ખત્તું વુત્તં.

૪. સુણાથાતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો, પકારત્થો વા, એતેન ‘‘મનસિ કરોથા’’તિ પદં સઙ્ગણ્હાતિ. સોતાવધાનં સોતસ્સ ઓદહનં, સુસ્સૂસાતિ અત્થો. છિન્નં ઉપચ્છિન્નં વટુમં સંસારવટ્ટં એતેસન્તિ છિન્નવટુમકા, સમ્માસમ્બુદ્ધા, અઞ્ઞે ચ ખીણાસવા, ઇધ પન સમ્માસમ્બુદ્ધા અધિપ્પેતા. તેસઞ્હિ સબ્બસો અનુસ્સરણં ઇતરેસં અવિસયો. તેનાહ ‘‘અઞ્ઞેસં અસાધારણ’’ન્તિ. પચ્ચત્તવચને દિસ્સતિ યં-સદ્દો કમ્મત્થદીપનતો. ઉપયોગવચને દિસ્સતિ યં-સદ્દો પુચ્છનકિરિયાય કમ્મત્થદીપનતો. તન્તિ ચ ઉપયોગવચનમેવ પુચ્છતિ-સદ્દસ્સ દ્વિકમ્મકભાવતો. યન્તિ યેન કારણેનાતિ અયમેત્થ અત્થોતિ આહ ‘‘કરણવચને દિસ્સતી’’તિ. ભુમ્મેતિ દટ્ઠબ્બોતિ યથા યં-સદ્દો ન કેવલં પચ્ચત્તઉપયોગેસુ એવ, અથ ખો કરણેપિ દિસ્સતિ, એવં ઇધ ભુમ્મેતિ દટ્ઠબ્બો. દસસહસ્સિલોકધાતુન્તિ જાતિક્ખેત્તભૂતં દસસહસ્સચક્કવાળં. ઉન્નાદેન્તો ઉપ્પજ્જિ ¶ અનેકચ્છરિયપાતુભાવપટિમણ્ડિતત્તા બુદ્ધુપ્પાદસ્સ.

કાલસ્સ ભદ્દતા નામ તત્થ સત્તાનં ગુણવિભૂતિયા, બુદ્ધુપ્પાદપરમા ચ ગુણવિભૂતીતિ તબ્બહુલતા યસ્સ કપ્પસ્સ ભદ્દતાતિ આહ ‘‘પઞ્ચબુદ્ધુપ્પાદપટિમણ્ડિતત્તા સુન્દરકપ્પે’’તિ, તથા સારભૂતગુણવસેન ‘‘સારકપ્પે’’તિ ¶ . ‘‘ઇમં કપ્પં થોમેન્તો એવમાહા’’તિ વત્વા ઇમસ્સ કપ્પસ્સ તથા થોમેતબ્બતા અનઞ્ઞસાધારણાતિ દસ્સેતું ‘‘યતો પટ્ઠાયા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યતો પટ્ઠાયાતિ યતો પભુતિ અભિનીહારો કતોતિ મનુસ્સત્તાદિઅટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતો અભિનીહારો પવત્તિતો. સંસારસ્સ અનાદિભાવતો ઇમસ્સ ભગવતો અભિનીહારતો પુરેતરં ઉપ્પન્ના સમ્માસમ્બુદ્ધા અનન્તા અપરિમેય્યાતિ તેહિ ઉપ્પન્નકપ્પે નિવત્તેન્તો ‘‘એતસ્મિં અન્તરે’’તિ આહ. કામં દીપઙ્કરબુદ્ધુપ્પાદે અયં ભગવા અભિનીહારમકાસિ, તસ્સ પન ભગવતો નિબ્બત્તિ ઇમસ્સ અભિનીહારતો પુરિમતરાતિ વુત્તં ‘‘અમ્હાકં…પે… નિબ્બત્તિંસૂ’’તિ.

અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પપરિયોસાનેતિ મહાકપ્પાનં અસઙ્ખ્યેય્યપરિયોસાને. એસ નયો ઇતો પરેસુપિ. ‘‘ઇતો તિંસકપ્પસહસ્સાનં ઉપરી’’તિ એતેન પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો, સુમેધસ્સ ચ ભગવતો અન્તરે એકૂનસત્તતિકપ્પસહસ્સાનિ બુદ્ધસુઞ્ઞાનિ અહેસુન્તિ દસ્સેતિ. ‘‘ઇતો અટ્ઠારસન્નં કપ્પસહસ્સાનં ઉપરી’’તિ ઇમિના સુજાતસ્સ ભગવતો, અત્થદસ્સિસ્સ ચ ભગવતો અન્તરે ¶ એકેનૂનાનિ દ્વાદસકપ્પસહસ્સાનિ બુદ્ધસુઞ્ઞાનિ અહેસુન્તિ દસ્સેતિ. ‘‘ઇતો ચતુનવુતે કપ્પે’’તિ ઇમિના ધમ્મદસ્સિસ્સ ભગવતો, સિદ્ધત્થસ્સ ચ ભગવતો અન્તરે છાધિકનવસતુત્તરાનિ સત્તરસકપ્પસહસ્સાનિ બુદ્ધસુઞ્ઞાનિ અહેસુન્તિ દસ્સેતિ. ‘‘એકતિંસે કપ્પે’’તિ ઇમિના વિપસ્સિસ્સ ભગવતો, સિખિસ્સ ચ ભગવતો અન્તરે સટ્ઠિ કપ્પાનિ બુદ્ધસુઞ્ઞાનિ અહેસુન્તિ દસ્સેતિ. તે સબ્બેપિ પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો ઓરં સુમેધાદીહિ ઉપ્પન્નકપ્પેહિ સદ્ધિં સમોધાનિયમાના સતસહસ્સા કપ્પા હોન્તિ, યત્થ મહાસાવકાદયો (થેરગા. અટ્ઠ. ૨.૨૧ વઙ્ગીસત્થેરગાથાવણ્ણના) વિવટ્ટૂ પનિસ્સયાનિ ¶ કુસલાનિ સમ્ભરિંસુ. બુદ્ધસુઞ્ઞેપિ લોકે પચ્ચેકબુદ્ધા ઉપ્પજ્જિત્વા તેસં પુરિસવિસેસાનં પુઞ્ઞાભિસન્દાભિબુદ્ધિયા પચ્ચયા હોન્તિ. ‘‘એવમય’’ન્તિઆદિ વુત્તમેવત્થં નિગમનવસેન વદતિ.

‘‘કિં પનેત’’ન્તિઆદિ પુબ્બનિમિત્તવિભાવનત્થાય આરદ્ધં. તત્થ એતન્તિ બુદ્ધાનં ઉપ્પજ્જનં. કપ્પસણ્ઠાનકાલસ્મિન્તિ વિવટ્ટકપ્પસ્સ સણ્ઠહનકાલે. એકમસઙ્ખ્યેય્યન્તિ સંવટ્ટટ્ઠાયિં સન્ધાયાહ. એકઙ્ગણં હુત્વા ઠિતેતિ પબ્બતરુક્ખગચ્છાદીનં, મેઘાદીનઞ્ચ અભાવેન વિવટંઅઙ્ગણં હુત્વા ઠિતે. લોકસન્નિવાસેતિ ¶ ભાજનલોકેન સન્નિવિસિતબ્બટ્ઠાને. વીસતિ યટ્ઠિયો ઉસભં. ‘‘ઉસભમત્તા, દ્વે ઉસભમત્તા’’તિઆદિના પચ્ચેકં મત્તા-સદ્દો યોજેતબ્બો. યોજનસહસ્સમત્તા હુત્વાતિ પતમાનાવ ઉદકધારા યોજનસહસ્સમત્તં આકાસટ્ઠાનં ફરિત્વા પવત્તિયા યોજનસહસ્સમત્તા હુત્વા. યાવ અવિનટ્ઠબ્રહ્મલોકાતિ યાવ આભસ્સરબ્રહ્મલોકા, યાવ સુભકિણ્હબ્રહ્મલોકા, યાવ વેહપ્ફલબ્રહ્મલોકાતિ અત્થો.

વાતવસેનાતિ સટ્ઠિસહસ્સાધિકનવયોજનસતસહસ્સુબ્બેધસ્સ સન્ધારકવાતમણ્ડલસ્સ વસેન. મહાબોધિપલ્લઙ્કોતિ મહાબોધિપલ્લઙ્કપ્પદેસમાહ. તસ્સ પચ્છા વિનાસો, પઠમં સણ્ઠહનઞ્ચ ધમ્મતાવસેન વેદિતબ્બં. તત્થાતિ તસ્મિં પદેસે. પુબ્બનિમિત્તં હુત્વાતિ બુદ્ધપ્પાદસ્સ પુબ્બનિમિત્તં હુત્વા. પુબ્બનિમિત્તસન્નિસ્સયો હિ ગચ્છો નિસ્સિતવોહારેન તથા વુત્તો. તેનાહ ‘‘તસ્સા’’તિઆદિ. કણ્ણિકાબદ્ધાનિ હુત્વાતિ આબદ્ધકણ્ણિકા વિય હુત્વા. સુદ્ધાવાસબ્રહ્માનો અત્તમના…પે… ગચ્છન્તીતિ યોજના. વેહપ્ફલેપિ સુભકિણ્હે સઙ્ગહેત્વા ‘‘નવ બ્રહ્મલોકા’’તિ વુત્તં. તથા હિ તે ¶ ચતુત્થિંયેવ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિં ભજન્તિ. નિક્ખમન્તેસૂતિ મહાભિનિક્ખમનં અભિનિક્ખમન્તેસુ. અભિજાતિ પનેત્થ જાતિભાવસામઞ્ઞેન ગબ્ભોક્કન્તિયાવ સઙ્ગહિતા. નિમીયતિ અનુમીયતિ ફલં એતેનાતિ નિમિત્તં, કારણં. ઞાપકમ્પિ હિ કારણં દિસ્વા તસ્સ અબ્યભિચારીભાવેન ફલં સિદ્ધમેવ કત્વા ગણ્હિ, યથા તં અસિતો ઇસિ અભિજાતિયં મહાપુરિસસ્સ લક્ખણાનિ દિસ્વા તેસં અબ્યભિચારીભાવેન બુદ્ધગુણે સિદ્ધે એવ કત્વા ગણ્હિ, એવં ¶ પન ગય્હમાનં તન્નિમિત્તકં ફલં તદાનુભાવેન સિદ્ધં વિય વોહરીયતિ તબ્ભાવે ભાવતો. તેનાહ ‘‘તેસં નિમિત્તાનં આનુભાવેના’’તિઆદિ. તથા ચાહ ભગવા ‘‘સો તેન લક્ખણેન સમન્નાગતો…પે… રાજા સમાનો કિં લભતિ, બુદ્ધો સમાનો કિં લભતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૨૦૨, ૨૦૪) ચ એવમાદિ. ઇમમત્થન્તિ પઞ્ચ બુદ્ધા ઇમસ્મિં કપ્પે ઉપ્પજ્જિસ્સન્તીતિ ઇમમત્થં યાથાવતો જાનિંસુ.

જાતિપરિચ્છેદાદિવણ્ણના

૫-૭. કપ્પપરિચ્છેદવસેનાતિ ¶ ‘‘ઇતો સો એકનવુતે કપ્પે’’તિઆદિના યત્થ યત્થ કપ્પે તે તે બુદ્ધા ઉપ્પન્ના, તસ્સ તસ્સ કપ્પસ્સ પરિચ્છિન્દનવસેન પરિજાનનવસેન. ‘‘ઇદં ત’’ન્તિ હિ નિયમેત્વા પરિચ્છિજ્જ જાનનં પરિચ્છિન્દનં પરિચ્છેદો. પરિત્તન્તિ ઇત્તરં. લહુકન્તિ સલ્લહુકં, આયુનો અધિપ્પેતત્તા રસ્સન્તિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ ‘‘ઉભયમેતં અપ્પકસ્સેવ વેવચન’’ન્તિ.

‘‘અપ્પં વા ભિય્યો’’તિ અવિસેસજોતનં ‘‘વીસં વા તિંસં વા’’તિઆદિના અનિયમિતવસેનેવ યથાલાભતો ¶ વવત્થપેત્વા અયઞ્ચ નયો અપચુરોતિ દસ્સેન્તો ‘‘એવં દીઘાયુકો પન અતિદુલ્લભો’’તિ આહ. ઇદં તં વિસેસવવત્થાપનં પુગ્ગલેસુ પક્ખિપિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ વિસાખા’’તિઆદિમાહ.

યદિ એવં કસ્મા અમ્હાકં ભગવા તત્તકમ્પિ કાલં ન જીવિ, નનુ મહાબોધિસત્તા ચરિમભવે અતિવિયઉળારતમેન પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારેન પટિસન્ધિં ગણ્હન્તીતિ? સચ્ચમેતન્તિ. તત્થ કારણં દસ્સેતું ‘‘વિપસ્સીઆદયો પના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અભિજાતિયા મેત્તાઠાનતાય અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણસ્સ મેત્તાપુબ્બભાગતા. તદનુગુણઞ્હિ તેસં વિસેસતો પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં. તસ્સ વિસેસતો બહુલં ખેમવિતક્કૂપનિસ્સયતાય સોમનસ્સસહગતતા, અનઞ્ઞસાધારણપરોપદેસરહિતઞાણવિસેસૂપનિસ્સયતાય ઞાણસમ્પયુત્તતા, અસઙ્ખારિકતા ચ વેદિતબ્બા, અસઙ્ખ્યેય્યં આયુ આધારવિસેસતો, નિસ્સયવિસેસતો, પટિપક્ખદૂરીભાવતો, પવત્તિઆકારવિસેસતો ચ અપરિમેય્યાનુભાવતાય કારણસ્સ. તત્થ ચિરતરં કાલં સન્તાનસ્સ પારમિતાપરિભાવિતતા આધારવિસેસતા. અલોભજ્ઝાસયાદિઆસયસમ્પદા નિસ્સયવિસેસતા. લાભમચ્છરિયાદિપાપધમ્મવિક્ખમ્ભનં પટિપક્ખદૂરીભાવો. સબ્બસત્તાનં સકલવટ્ટદુક્ખનિસ્સરણત્થાય આયૂહના પવત્તિઆકારવિસેસો વેદિતબ્બો.

અયઞ્ચ ¶ નયો સબ્બેસં મહાબોધિસત્તાનં ચરિમભવાભિનિબ્બત્તકકમ્માયૂહને સાધારણોતિ તસ્સ ફલેનાપિ એકસદિસેનેવ ભવિતબ્બન્તિ ¶ આહ ‘‘ઇતિ સબ્બે બુદ્ધા અસઙ્ખ્યેય્યાયુકા’’તિ, અસઙ્ખ્યેય્યકાલાવત્થાનાયુકાતિ અત્થો. અસઙ્ખ્યેય્યાયુકસંવત્તનસમત્થં પરિચિતં કમ્મં હોતિ, બુદ્ધા પન તદા મનુસ્સાનં ¶ પરમાયુપ્પમાણાનુરૂપમેવ કાલં ઠત્વા પરિનિબ્બાયન્તિ તતો પરં ઠત્વા સાધેતબ્બપયોજનાભાવતો, ધમ્મતાવેસાતિ વા વેદિતબ્બા. અટ્ઠકથાયં પન તતો પરં પન અટ્ઠાનસ્સ ‘‘ઉતુભોજનવિપત્તિયા’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૫) કારણં વુત્તં, ‘‘તં લોકસાધારણં લોકે જાતસંવુદ્ધાનં તથાગતાનં ન હોતી’’તિ ન સક્કા વત્તું. તથા હિ નેસં રોગકિલમથાદયો હોન્તિયેવ. ઉતુભોજનવસેનાતિ અસમ્પન્નસ્સ, સમ્પન્નસ્સ ચ ઉતુનો, ભોજનસ્સ ચ વસેન યથાક્કમં આયુ હાયતિપિ વડ્ઢતિપિ. આયૂતિ ચ પરમાયુ અધિપ્પેતં. તત્થ યં વત્તબ્બં, તં બ્રહ્મજાલાદિટીકાયં (દી. નિ. ટી. ૧.૪૦) વુત્તમેવ.

ઇદાનિ તમત્થં સમુદાગમતો પટ્ઠાય દસ્સેતું ‘‘તત્થ યદા’’તિઆદિ વુત્તં. ધમ્મે નિયુત્તા ધમ્મિકા, ન ધમ્મિકા અધમ્મિકા, હિંસાદિઅધમ્મપસુતા. અધમ્મિકમેવ હોતિ ઇસ્સરજનાનં અનુવત્તનેન, પરેસં દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જનેન ચ. ઉણ્હવલાહકા દેવતાતિ ઉણ્હઉતુનો પચ્ચયભૂતમેઘમાલાસમુટ્ઠાપકા દેવપુત્તા. તેસં કિર તથા ચિત્તુપ્પાદસમકાલમેવ યથિચ્છિતટ્ઠાનં ઉણ્હં ફરમાના વલાહકમાલા નાતિબહલા ઇતો ચિતો નભં છાદેન્તી વિતનોતિ. એસ નયો સીતવલાહકવસ્સવલાહકાસુ. અબ્ભવલાહકા પન દેવતા સીતુણ્હવસ્સેહિ વિના કેવલં અબ્ભપટલસ્સેવ સમુટ્ઠાપકા વેદિતબ્બા. તાસન્તિ એત્થ ‘‘મિત્તા’’તિ પદં આનેત્વા યોજના. કામં હેટ્ઠા વુત્તા સત્તવિધાપિ દેવતા ચાતુમહારાજિકાવ તા પન તેન તેન વિસેસેન વત્વા ઇદાનિ તદઞ્ઞે પઠમભૂમિકે કામાવચરદેવે સામઞ્ઞતો ગણ્હન્તો ‘‘ચાતુમહારાજિકા’’તિ આહ. તાસં અધમ્મિકતાયાતિ રાજૂનં અધમ્મિકભાવમૂલકેન ઉપરાજાદિઅધમ્મિકભાવપરમ્પરાભતેન તાસં દેવતાનં અધમ્મિકભાવેન. વિસમં ચન્દિમસૂરિયા પરિહરન્તીતિ ¶ બહ્વાબાધતાદિ અનિટ્ઠફલૂપનિસ્સયભૂતસ્સ યથાવુત્તઅધમ્મિકતાસઞ્ઞિતસ્સ સાધારણસ્સ પાપકમ્મસ્સ બલેન વિસમં વાયન્તેન વાયુના પીળિયમાના ચન્દિમસૂરિયા સિનેરું પરિક્ખિપન્તા વિસમં પરિવત્તન્તિ યથામગ્ગેન નપ્પવત્તન્તીતિ ¶ . અસ્સિદં યથા ચન્દિમસૂરિયાનં વિસમપરિવત્તનં વિસમવાતસઙ્ખોભહેતુકં, એવં ઉતુવસ્સાદિવિસમપ્પવત્તીતિ દસ્સેતું ‘‘વાતો યથામગ્ગેન ન વાયતી’’તિઆદિ વુત્તં. દેવતાનન્તિ સીતવલાહકદેવતાદિદેવતાનં. તેનાહ ‘‘સીતુણ્હભેદો ઉતૂ’’તિઆદિ. તસ્મિં અસમ્પજ્જન્તેતિ તસ્મિં યથાવુત્તે વસ્સબીજભૂતે ઉતુમ્હિ યથાકાલં સમ્પત્તિં અનુપગચ્છન્તે.

‘‘ન ¶ સમ્મા દેવો વસ્સતી’’તિ સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિવરન્તો ‘‘કદાચી’’તિઆદિમાહ. તત્થ કદાચિ વસ્સતીતિ કદાચિ અવસ્સનકાલે વસ્સતિ. કદાચિ ન વસ્સતીતિ કદાચિ વસ્સિતબ્બકાલે ન વસ્સતિ. કત્થચિ વસ્સતિ, કત્થચિ ન વસ્સતીતિ પદેસમાહ. ‘‘વસ્સન્તોપી’’તિઆદિ ‘‘કદાચિ વસ્સતિ, કદાચિ ન વસ્સતી’’તિ પદદ્વયસ્સેવ અત્થવિવરણં. વિગતગન્ધવણ્ણરસાદીતિ આદિ-સદ્દેન નિરોજતં સઙ્ગણ્હાતિ. એકસ્મિં પદેસેતિ ભત્તપચનભાજનસ્સ એકપસ્સે. ઉત્તણ્ડુલન્તિ પાકતો ઉક્કન્તતણ્ડુલં. તીહાકારેહીતિ સબ્બસો અપરિણતં, એકદેસેન પરિણતં, દુપરિણતઞ્ચાતિ એવં તીહાકારેહિ. પચ્ચતિ પક્કાસયં ઉપગચ્છતિ. અપ્પાયુકાતિ એત્થ ‘‘દુબ્બણ્ણા ચા’’તિપિ વત્તબ્બં. એવં ઉતુભોજનવસેન આયુ હાયતિ હેતુમ્હિ અપરિક્ખીણેપિ પચ્ચયસ્સ પરિદુબ્બલત્તા.

‘‘યદા પના’’તિઆદિ સુક્કપક્ખસ્સ અત્થો વુત્તવિપરિયાયેન વેદિતબ્બો.

વડ્ઢિત્વા ¶ વડ્ઢિત્વા પરિહીનન્તિ વેદિતબ્બં. કસ્મા? ન હિ એકસ્મિં અન્તરકપ્પે અનેકે બુદ્ધા ઉપ્પજ્જન્તિ, એકો એવ પન ઉપ્પજ્જતીતિ. ઇદાનિ તમત્થં વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘કથ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ચત્તારિ ઠત્વાતિ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં. યંયંઆયુપરિમાણેસૂતિ યત્તકયત્તકપરમાયુપ્પમાણેસુ. તેસમ્પીતિ બુદ્ધાનં. તં તદેવ આયુપરિમાણં હોતિ, તત્થ કારણં હેટ્ઠા વુત્તમેવ.

જાતિપરિચ્છેદાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા

બોધિપરિચ્છેદવણ્ણના

૮. મૂલેતિ ¶ મૂલાવયવસ્સ સમીપે. તં પન તસ્સા હેટ્ઠાપદેસો હોતીતિ આહ ‘‘પાટલિરુક્ખસ્સ હેટ્ઠા’’તિ. તંદિવસન્તિ અત્તના જાતદિવસે, તંદિવસન્તિ વા તં ભગવતો અભિસમ્બોધિદિવસે. સો કિર બોધિરુક્ખો સાલકલ્યાણી વિય પથવિયા અબ્ભન્તરે એવ પુરેતરં વડ્ઢેન્તો અભિસમ્બોધિદિવસે પથવિં ઉબ્ભિજ્જિત્વા ઉટ્ઠિતો રતનસતં ઉચ્ચો, તાવદેવ ચ વિત્થતો હુત્વા નભં પૂરેન્તો અટ્ઠાસિ. અયમ્પિ કિરેતસ્સ રુક્ખભાવેન વિય અઞ્ઞેહિ વેમત્તતા. ઘનસંહતનાળવણ્ટતાય કણ્ણિકબદ્ધેહિ વિય પુપ્ફેહિ. એકસઞ્છન્નાતિ પુપ્ફાનં નિરન્તરતાય ¶ એકજ્ઝં સઞ્છન્ના, તત્થ તત્થ નિબદ્ધ…પે… સમુજ્જલન્તિ તહં તહં ઓલમ્બિતકુસુમદામેહિ ચેવ તહં તહં ખિત્તમાલાપિણ્ડીહિ ચ ઇતો ચિતો વિપ્પકિણ્ણવિવિધવણ્ટમુત્તપુપ્ફેહિ ચ સમ્મદેવ ઉજ્જલં. અઞ્ઞમઞ્ઞં સિરીસમ્પત્તાનીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ સિરિયા સોભાય સમ્પન્નાનિ. બુદ્ધગુણવિભવસિરિન્તિ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ અભિગન્તબ્બગુણવિભૂતિસોભં. પટિવિજ્ઝમાનોતિ અધિગચ્છન્તો.

સેતમ્બરુક્ખોતિ સેતવણ્ણફલો અમ્બરુક્ખો. તદેવાતિ ¶ પાટલિયા વુત્તપ્પમાણમેવ. એકતોતિ એકપસ્સે. સુરસાનીતિ સુમધુરરસાનિ.

એકોવ પલ્લઙ્કોતિ એકોવ પલ્લઙ્કપ્પદેસો. સો સો રુક્ખો ‘‘બોધી’’તિ વુચ્ચતિ બુજ્ઝન્તિ એત્થાતિ કત્વા.

સાવકયુગપરિચ્છેદવણ્ણના

૯. સાવકપરિચ્છેદેતિ સાવકયુગપરિચ્છેદે. ‘‘ખણ્ડતિસ્સ’’ન્તિ દ્વેપિ એકજ્ઝં ગહેત્વા એકત્તવસેન વુત્તન્તિ આહ ‘‘ખણ્ડો ચ તિસ્સો ચા’’તિ, બુદ્ધાનં સહોદરો, વેમાતિકોપિ વા જેટ્ઠભાતા ન હોતીતિ ‘‘એકપિતિકો કનિટ્ઠભાતા’’તિ વુત્તં. અવસેસેહિ પુત્તેહિ. ‘‘પઞ્ઞાપારમિયા મત્થકં પત્તો’’તિ વત્વા તસ્સ મત્થકપ્પત્તં ગુણવિસેસં દસ્સેતું ‘‘સિખિના ભગવતા’’તિઆદિ વુત્તં.

ઉત્તરોતિ ઉત્તમો. પુન ઉત્તરોતિ થેરં નામેન વદતિ. પારન્તિ પરકોટિમત્થકં. પઞ્ઞાવિસયેતિ પઞ્ઞાધિકારે. પવત્તિટ્ઠાનવસેન હિ પવત્તિં વદતિ.

સાવકસન્નિપાતપરિચ્છેદવણ્ણના

૧૦. ઉપોસથન્તિ ¶ આણાપાતિમોક્ખં. દુતિયતતિયેસૂતિ દુતિયે, તતિયે ચ સાવકસન્નિપાતે. એસેવ નયોતિ ચતુરઙ્ગિકતં અતિદિસતિ. અભિનીહારતો પટ્ઠાય વત્થું કથેત્વા પબ્બજ્જા દીપેતબ્બા, સા પન યસ્મા મનોરથપૂરણિયં અઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાયં (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૧૧) વિત્થારતો આગતા, તસ્મા તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાતિ.

ઉપટ્ઠાકપરિચ્છેદવણ્ણના

૧૧. નિબદ્ધુપટ્ઠાકભાવન્તિ ¶ આરમ્ભતો પટ્ઠાય યાવ પરિનિબ્બાના નિયતઉપટ્ઠાકભાવં. અનિયતુઉપટ્ઠાકા પન ભગવતો પઠમબોધિયં બહૂ અહેસું. તેનાહ ‘‘ભગવતો હી’’તિઆદિ. ઇદાનિ આનન્દત્થેરો યેન કારણેન સત્થુ નિબદ્ધુપટ્ઠાકભાવં ઉપગતો, યથા ચ ઉપગતો, તં દસ્સેતું ‘‘તત્થ એકદા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘અહં ઇમિના મગ્ગેન ગચ્છામી’’તિ આહ અનયબ્યસનાપાદકેન કમ્મુના ચોદિયમાનો ¶ . અથ નં ભગવા તમત્થં અનારોચેત્વાવ ખેમં મગ્ગં સન્ધાય ‘‘એહિ ભિક્ખુ ઇમિના ગચ્છામા’’તિ આહ. કસ્મા પનસ્સ ભગવા તમત્થં નારોચેસીતિ? આરોચિતેપિ અસદ્દહન્તો નાદિયિસ્સતિ. તઞ્હિ તસ્સ હોતિ દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાયાતિતિ. તેતિ તે ગમનં, ‘‘ત’’ન્તિ વા પાઠો.

અન્વાસત્તોતિ અનુબદ્ધો, ઉપદ્દુતો વા. ધમ્મગારવનિસ્સિતો સંવેગો ધમ્મસંવેગો ‘‘અમ્હેસુ નામ તિટ્ઠન્તેસુ ભગવતોપિ ઈદિસં જાત’’ન્તિ. ‘‘અહં ઉપટ્ઠહિસ્સામી’’તિ વદન્તો ધમ્મસેનાપતિ અત્થતો એવં વદન્તો નામ હોતીતિ ‘‘અહં ભન્તે તુમ્હે’’તિઆદિ વુત્તં. અસુઞ્ઞાયેવ મે સા દિસાતિ અસુઞ્ઞાયેવ મમ સા દિસા. તત્થ કારણમાહ ‘‘તવ ઓવાદો બુદ્ધાનં ઓવાદસદિસો’’તિ.

વસિતું ન દસ્સતીતિ એકગન્ધકુટિયં વાસં ન લભિસ્સતીતિ અધિપ્પાયો. પરમ્મુખા દેસિતસ્સાપિ ધમ્મસ્સાતિ સુત્તન્તદેસનં સન્ધાય વુત્તં. અભિધમ્મદેસના પનસ્સ પરમ્મુખાવ પવત્તા પગેવ યાચનાય. તસ્સા વાચનામગ્ગોપિ સારિપુત્તત્થેરપ્પભવો. કસ્મા? સો નિદ્દેસપટિસમ્ભિદા વિય ¶ થેરસ્સ ભિક્ખુતો ગહિતધમ્મક્ખન્ધપક્ખિયો. અપરે પન ‘‘ધમ્મભણ્ડાગારિકો પટિપાટિયા તિકદુકેસુ દેવસિકં કતોકાસો ભગવન્તં પઞ્હં પુચ્છિ, ભગવાપિસ્સ પુચ્છિતપુચ્છિતં નયદાનવસેન વિસ્સજ્જેસિ. એવં અભિધમ્મોપિ સત્થારા પરમ્મુખા દેસિતોપિ થેરેન સમ્મુખા પટિગ્ગહિતોવ અહોસી’’તિ વદન્તિ. સબ્બં વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

અગ્ગુપટ્ઠાકોતિ ઉપટ્ઠાને સક્કચ્ચકારિતાય અગ્ગભૂતો ઉપટ્ઠાકો. થેરો હિ ઉપટ્ઠાકટ્ઠાનં લદ્ધકાલતો પટ્ઠાય ભગવન્તં દુવિધેન ઉદકેન, તિવિધેન દન્તકટ્ઠેન, પાદપરિકમ્મેન, ગન્ધકુટિપરિવેણસમ્મજ્જનેનાતિ એવમાદીહિ કિચ્ચેહિ ઉપટ્ઠહન્તો ‘‘ઇમાય નામ વેલાય સત્થુ ઇદં નામ લદ્ધું વટ્ટતિ, ઇદં નામ કાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા ¶ તં તં નિપ્ફાદેન્તો મહતિં દણ્ડદીપિકં ગહેત્વા એકરત્તિં ગન્ધકુટિપરિવેણં નવ વારે અનુપરિયાયતિ. એવં હિસ્સ અહોસિ ¶ ‘‘સચે મે થિનમિદ્ધં ઓક્કમેય્ય, ભગવતિ પક્કોસન્તે પટિવચનં દાતું નાહં સક્કુણેય્ય’’ન્તિ, તસ્મા સબ્બરત્તિં દણ્ડદીપિકં હત્થેન ન મુઞ્ચતિ. તેન વુત્તં ‘‘અગ્ગુપટ્ઠાકો’’તિ.

૧૨. પિતુમાતુજાતનગરપરિચ્છેદો પિતુમુખેન આગતત્તા ‘‘પિતિપરિચ્છેદો’’તિ વુત્તો.

વિહારં પાવિસીતિ ગન્ધકુટિં પાવિસિ. એત્તકં કથેત્વાતિ કપ્પપરિચ્છેદાદિનવવારપટિમણ્ડિતં વિપસ્સીઆદીનં સત્તન્નં બુદ્ધાનં પુબ્બેનિવાસપટિસંયુત્તં એત્તાવતા દેસનં દેસેત્વા. કસ્મા પનેત્થ ભગવા વિપસ્સીઆદીનં સત્તન્નંયેવ બુદ્ધાનં પુબ્બેનિવાસં કથેસિ, ન બુદ્ધવંસદેસનાયં (બુ. વં. ૬૪ ગાથાદયો) વિય પઞ્ચવીસતિયા બુદ્ધાનં, તતો વા પન ભિય્યોતિ? અનધિકારતો, પયોજનાભાવતો ચ. બુદ્ધવંસદેસનાયઞ્હિ (બુ. વં. ૭૫) –

‘‘કીદિસો તે મહાવીર, અભિનીહારો નરુત્તમ;

કમ્હિ કાલે તયા વીર, પત્થિતા બોધિમુત્તમા’’તિ. આદિના –

પવત્તં તં પુચ્છં અધિકારં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા યસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પાદમૂલે અત્તના મહાભિનીહારો કતો, તં દીપઙ્કરં ભગવન્તં આદિં કત્વા યેસં ચતુવીસતિયા બુદ્ધાનં સન્તિકા બોધિયા લદ્ધબ્યાકરણો હુત્વા તત્થ તત્થ પારમિયો પૂરેસિ, તેસં પટિપત્તિસઙ્ખાતો પુબ્બેનિવાસો, અત્તનો ચ પટિપત્તિ કથિતા, ઇધ પન તાદિસો અધિકારો નત્થિ ¶ , યેન દીપઙ્કરતો પટ્ઠાય, તતો વા પન પુરતો બુદ્ધે આરબ્ભ પુબ્બેનિવાસં કથેય્ય. તસ્મા ન એત્થ બુદ્ધવંસદેસનાયં વિય પુબ્બેનિવાસો વિત્થારિતો. યસ્મા ચ બુદ્ધાનં દેસના નામ દેસનાય ભાજનભૂતાનં પુગ્ગલાનં ઞાણબલાનુરૂપા, ન અત્તનો ઞાણબલાનુરૂપા, તસ્મા તત્થ અગ્ગસાવકાનં, મહાસાવકાનં, (થેરગા. અટ્ઠ. ૨.૨૧ વઙ્ગીસત્થેરગાથાવણ્ણના) તાદિસાનઞ્ચ ¶ દેવબ્રહ્માનં વસેન દેસના વિત્થારિતા. ઇધ પન પકતિસાવકાનં, તાદિસાનઞ્ચ દેવતાનં વસેન પુબ્બેનિવાસં કથેન્તો સત્તન્નમેવ બુદ્ધાનં પુબ્બેનિવાસં કથેસિ. તથા હિ ને ભગવા પલોભનવસેન સમુત્તેજેતું સપ્પપઞ્ચતાય કથાય દેસનં મત્થકં અપાપેત્વાવ ગન્ધકુટિં પાવિસિ. તથા ચ ઇમિસ્સા એવ દેસનાય અનુસારતો આટાનાટિયપરિત્ત- (દી. નિ. ૩.૨૭૫) દેસનાદયો પવત્તા.

અપિચેત્થ ¶ ભગવા અત્તનો સુદ્ધાવાસચારિકાવિભાવિનિયા ઉપરિદેસનાય સઙ્ગહત્થં વિપસ્સીઆદીનં એવ સત્તન્નં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં પુબ્બેનિવાસં કથેસિ. તેસંયેવ હિ સાવકા તદા ચેવ એતરહિ ચ સુદ્ધાવાસભૂમિયં ઠિતા, ન અઞ્ઞેસં પરિનિબ્બુતત્તા. ‘‘સિદ્ધત્થતિસ્સફુસ્સાનં કિર બુદ્ધાનં સાવકા સુદ્ધાવાસેસુ ઉપપન્ના ઉપપત્તિસમનન્તરમેવ ઇમસ્મિં સાસને ઉપકાદયો વિય અરહત્તં અધિગન્ત્વા નચિરસ્સેવ પરિનિબ્બાયિંસુ, ન તત્થ તત્થ યાવતાયુકં અટ્ઠંસૂ’’તિ વદન્તિ. તથા યેસં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં પટિવેધસાસનં એકંસતો નિચ્છયે ન અજ્જાપિ ધરતિ, ન અન્તરહિતં, તે એવ કિત્તેન્તો વિપસ્સીઆદીનંયેવ ભગવન્તાનં પુબ્બેનિવાસં ઇમસ્મિં સુત્તે કથેસિ વેનેય્યજ્ઝાસયવસેન. અપુબ્બાચરિમનિયમો પન અપરાપરં સંસરણકસત્તવાસવસેન એકિસ્સા લોકધાતુયા ઇચ્છિતોતિ ન તેનેતં વિરુજ્ઝતીતિ દટ્ઠબ્બં. નિરન્તરં મત્થકં પાપેત્વાતિ અભિજાતિતો પટ્ઠાય યાવ પાતિમોક્ખુદ્દેસો યાવ તા બુદ્ધકિચ્ચસિદ્ધિ, તાવ મત્થકં સિખં પાપેત્વા. ન તાવ કથિતોતિ યોજના.

તન્તિન્તિ ધમ્મતન્તિં, પરિયત્તિન્તિ અત્થો. પુત્તપુત્તમાતુયાનવિહારધનવિહારદાયકાદીનં સમ્બહુલાનં અત્થાનં વિભાવનવસેન પવત્તવારો સમ્બહુલવારો.

સમ્બહુલવારવણ્ણના

કામઞ્ચાયં ¶ પાળિયં અનાગતો, અટ્ઠકથાસુ આગતત્તા પન આનેત્વા ¶ દીપેતબ્બોતિ તં દીપેન્તો ‘‘સબ્બબોધિસત્તાનઞ્હી’’તિઆદિમાહ. કુલવંસો કુલાનુક્કમો. પવેણીતિ પરમ્પરા. ‘‘કસ્મા’’તિ પુત્તુપ્પત્તિયા કારણં પુચ્છિત્વા તં વિસ્સજ્જેન્તો ‘‘સબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તાનઞ્હી’’તિઆદિમાહ, તેન તેસં જાતનગરાદિ પઞ્ઞાયમાનં એકંસતો મનુસ્સભાવસઞ્જાનનત્થં ઇચ્છિતબ્બં, અઞ્ઞથા યથાધિપ્પેતબુદ્ધકિચ્ચસિદ્ધિ એવ ન સિયાતિ દસ્સેતિ, યતો મહાસત્તાનં ચરિમભવે મનુસ્સલોકે એવ પાતુભાવો, ન અઞ્ઞત્થ.

સમ્બહુલપરિચ્છેદવણ્ણના

ચન્દાદીનં સોભાવિસેસં રહેતિ ચજાપેતીતિ રાહુ, રાહુગ્ગહો, ઇધ પન રાહુ વિયાતિ રાહુ. બન્ધનન્તિ ચ અનત્થુપ્પત્તિટ્ઠાનતં સન્ધાય વુત્તં. તથા મહાસત્તેન વુત્તવચનમેવ ગહેત્વા કુમારસ્સ ‘‘રાહુલો’’તિ નામં અકંસુ. અથાતિ નિપાતમત્તં. રોચિનીતિ રોચનસીલા, ઉજ્જલરૂપાતિ ¶ અત્થો. રુચગ્ગતીતિ રુચં પભાતં આગતિભૂતા, ગ-કારાગમં કત્વા વુત્તં. ઇત્થિરતનભાવતો મનુસ્સલોકે સબ્બાસં ઇત્થીનં બિમ્બપટિચ્છન્નભૂતાતિ બિમ્બા.

ઝાના વુટ્ઠાયાતિ પાદકજ્ઝાનતો ઉટ્ઠાય.

અટ્ઠઙ્ગુલુબ્બેધાતિ અટ્ઠઙ્ગુલપ્પમાણબહલભાવા. ચૂળંસેન છાદેત્વાતિ તિરિયભાગેન ઠપનવસેન સબ્બં વિહારટ્ઠાનં છાદેત્વા. સુવણ્ણયટ્ઠિફાલેહીતિ ફાલપ્પમાણાહિ સુવણ્ણયટ્ઠીહિ. સુવણ્ણહત્થિપાદાનીતિ પકતિહત્થિપાદપરિમાણાનિ સુવણ્ણખણ્ડાનિ. વુત્તનયેનેવાતિ ચૂળંસેનેવ. સુવણ્ણકટ્ટીહીતિ સુવણ્ણખણ્ડેહિ. સલક્ખણાનન્તિ લક્ખણસમ્પન્નાનં સહસ્સારાનં.

બોધિપલ્લઙ્કોતિ અભિસમ્બુજ્ઝનકાલે નિસજ્જટ્ઠાનં. અવિજહિતોતિ ¶ બુદ્ધાનં તથાનિસજ્જાય અનઞ્ઞત્થભાવીભાવતો અપરિચ્ચત્તો. તેનાહ ‘‘એકસ્મિંયેવ ઠાને હોતી’’તિ. પઠમપદગણ્ઠિકાતિ પચ્છિમે સોપાનફલકે ઠત્વા ઠપિયમાનસ્સ દક્ખિણપાદસ્સ પતિટ્ઠહનટ્ઠાનં. તં પન યસ્મા દળ્હં થિરં કેનચિ અભેજ્જં હોતિ, તસ્મા ‘‘પદગણ્ઠી’’તિ વુત્તં. યસ્મિં ¶ ભૂમિભાગે ઇદાનિ જેતવનમહાવિહારો, તત્થ યસ્મિં ઠાને પુરિમાનં સબ્બબુદ્ધાનં મઞ્ચા પઞ્ઞત્તા, તસ્મિંયેવ પદેસે અમ્હાકમ્પિ ભગવતો મઞ્ચો પઞ્ઞત્તોતિ કત્વા ‘‘ચત્તારિ મઞ્ચપાદટ્ઠાનાનિ અવિજહિતાનેવ હોન્તી’’તિ વુત્તં. મઞ્ચાનં પન મહન્તખુદ્દકભાવેન મઞ્ચપઞ્ઞાપનપદેસસ્સ મહન્તામહન્તતા અપ્પમાણં, બુદ્ધાનુભાવેન પન સો પદેસો સબ્બદા એકપ્પમાણોયેવ હોતીતિ ‘‘ચત્તારિ મઞ્ચપાદટ્ઠાનાનિ અવિજહિતાનેવ હોન્તી’’તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. વિહારોપિ ન વિજહિતો યેવાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. પુરિમં વિહારટ્ઠાનં ન પરિચ્ચજતીતિ હિ અત્થો.

વિસિટ્ઠા મત્તા વિમત્તા, વિમત્તાવ વેમત્તં, વિસદિસતાતિ અત્થો. પમાણં આરોહો. પધાનં દુક્કરકિરિયા. રસ્મીતિ સરીરપ્પભા.

‘‘સત્તાનં પાકતિકહત્થેન છહત્થો મજ્ઝિમપુરિસો, તતો તિગુણં ભગવતો સરીરપ્પમાણન્તિ ભગવા અટ્ઠારસહત્થો’’તિ વદન્તિ. અપરે પન ભણન્તિ ‘‘મનુસ્સાનં પાકતિકહત્થેન ચતુહત્થો મજ્ઝિમપુરિસો, તતો તિગુણં ભગવતો સરીરપ્પમાણન્તિ ભગવા દ્વાદસહત્થો ઉપાદિન્નકરૂપધમ્મવસેન, સમન્તતો પન બ્યામમત્તં બ્યામપ્પભા ફરતીતિ ઉપરિ છહત્થં અબ્ભુગ્ગતો, બહલતરપ્પભા રૂપેન સદ્ધિં અટ્ઠારસહત્થો હોતી’’તિ.

અદ્ધનિયન્તિ ¶ દીઘકાલં.

અજ્ઝાસયપટિબદ્ધન્તિ બોધિસમ્ભારસમ્ભરણકાલે તથાપવત્તજ્ઝાસયાધીનં, તથાપવત્તપત્થનાનુરૂપં વિપુલં, વિપુલતરઞ્ચ ¶ હોતીતિ અત્થો. સ્વાયમત્થો ચરિયાપિટકવણ્ણનાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. એત્થ ચ યસ્મા સરીરપ્પમાણં, પધાનં, સરીરપ્પભા ચ બુદ્ધાનં વિસદિસાતિ ઇધ પાળિયં અનાગતા, તસ્મા તેહિ સદ્ધિં વેમત્તતાસામઞ્ઞેન આયુકુલાનિપિ ઇધ આહરિત્વા દીપિતાનિ. પટિવિદ્ધગુણેસૂતિ અધિગતસબ્બઞ્ઞુગુણેસુ. નનુ ચ બોધિસમ્ભારેસુ, વેનેય્યપુગ્ગલપરિમાણે ચ વેમત્તં નત્થીતિ? સચ્ચં નત્થિ, તદુભયં પન બુદ્ધગુણગ્ગહણેન ગહિતમેવ હોતીતિ ન ઉદ્ધટં. યદગ્ગેન હિ સબ્બબુદ્ધાનં બુદ્ધગુણેસુ વેમત્તં નત્થિ, તદગ્ગેન નેસં સમ્બોધિસમ્ભારેસુપિ વેમત્તં નત્થીતિ. કસ્મા? હેતુઅનુરૂપતાય ફલસ્સ ¶ , એકન્તેનેવ વેનેય્યપુગ્ગલપરિમાણે વેમત્તભાવો વિભાવિતો. મહાબોધિસત્તાનઞ્હિ હેતુઅવત્થાયં સમ્ભતૂપનિસ્સયિન્દ્રિયપરિપાકા વેનેય્યપુગ્ગલા ચરિમભવે અરહત્તસમ્પત્તિયા પરિપોસિતાનિ કમલવનાનિ સૂરિયરસ્મિસમ્ફસ્સેન વિય તથાગતગુણાનુભાવસમ્ફસ્સેન વિબોધં ઉપગચ્છન્તીતિ દીપેસું અટ્ઠકથાચરિયા.

નિધિકુમ્ભોતિ ચત્તારો મહાનિધયો સન્ધાય વદતિ. જાતો ચાતિ. ચ-સદ્દેન કતમહાભિનીહારો ચાતિ અયમ્પિ અત્થો સઙ્ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બો. વુત્તં હેતં બુદ્ધવંસે –

‘‘તારાગણા વિરોચન્તિ, નક્ખત્તા ગગનમણ્ડલે;

વિસાખા ચન્દિમાયુત્તા, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ. (બુ. વં. ૬૫);

‘‘એતેનેવ ચ સબ્બબુદ્ધાનં વિસાખાનક્ખત્તેનેવ મહાભિનીહારો હોતી’’તિ ચ વદન્તિ.

૧૩. અયં ¶ ગતીતિ અયં પવત્તિ પવત્તનાકારો, અઞ્ઞે પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરન્તા ઇમિના આકારેન અનુસ્સરન્તીતિ અત્થો, યસ્મા ચુતિતો પટ્ઠાય યાવ પટિસન્ધિ, તાવ અનુસ્સરણં આરોહનં અતીતઅતીતતરઅતીતતમાદિજાતિસઙ્ખાતે પુબ્બેનિવાસે ઞાણસ્સ અભિમુખભાવેન પવત્તીતિ કત્વા. તસ્મા પટિસન્ધિતો પટ્ઠાય યાવ ચુતિ, તાવ અનુસ્સરણં ઓરોહનં પુબ્બેનિવાસે પટિમુખભાવેન ઞાણસ્સ પવત્તીતિ આહ ‘‘પચ્છામુખં ઞાણં પેસેત્વા’’તિ. ચુતિગન્તબ્બન્તિ યં પનિદં ચુતિયા ઞાણગતિયા ગન્તબ્બં, તં ગમનં બુજ્ઝનન્તિ અત્થો. ગરુકન્તિ ભારિયં દુક્કરં. તેનાહ ‘‘આકાસે પદં દસ્સેન્તો વિયા’’તિ. અપરમ્પિ કારણન્તિ ¶ છિન્નવટુમાનુસ્સરણં પચ્છામુખં ઞાણં પેસનતો અપરં અચ્છરિયબ્ભુતકારણં. યત્રાતિ પચ્ચત્તત્થે, નામાતિ અચ્છરિયત્થે નિપાતો, હિ-સદ્દો અનત્થકો. તેનાહ ‘‘યો નામ તથાગતો’’તિ. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘યત્રા’’તિ નિપાતવસેન વિસું યત્ર-સદ્દગ્ગહણં સમત્થિતં હોતિ. પપઞ્ચેન્તિ સત્તસન્તાનં સંસારે વિત્થારેન્તીતિ પપઞ્ચં. કમ્મવટ્ટં વુચ્ચતીતિ કિલેસવટ્ટસ્સ પપઞ્ચગ્ગહણેન, વિપાકવટ્ટસ્સ દુક્ખગ્ગહણેન ગહિતત્તા. પરિયાદિન્નવટ્ટેતિ સબ્બસો ખેપિતવટ્ટે. ‘‘મગ્ગસીલેન ફલસીલેના’’તિ વત્વા તયિદં મગ્ગફલસીલં લોકિયસીલપુબ્બકં, બુદ્ધાનઞ્ચ ¶ લોકિયસીલમ્પિ લોકુત્તરસીલં વિય અનઞ્ઞસાધારણં એવાતિ દસ્સેતું ‘‘લોકિયલોકુત્તરસીલેના’’તિ વુત્તં. સમાધિપઞ્ઞાસુપિ એસેવ નયો. સમાધિપક્ખાતિ સમાધિ ચ સમાધિપક્ખા ચ સમાધિપક્ખા, એકદેસસરૂપેકસેસો દટ્ઠબ્બો. તેનાહ ‘‘મગ્ગસમાધિના’’તિઆદિ, ‘‘વિહારો ગહિતો વા’’તિ ચ. સમાધિપક્ખા નામ વીરિયસતિઆદયો.

સયન્તિ અત્તના. નીવરણાદીહીતિ નીવરણેહિ ચેવ તદેકટ્ઠેહિ ચ પાપધમ્મેહિ, વિતક્કવિચારાદીહિ ચ. ‘‘વિમુત્તત્તા ¶ વિમુત્તીતિ સઙ્ખ્યં ગચ્છન્તી’’તિ ઇમિના વિમુત્તિ-સદ્દસ્સ કમ્મસાધનતં આહ અટ્ઠસમાપત્તિઆદિવિસયત્તા તસ્સ. વિમુત્તત્તાતિ ચ ‘‘વિક્ખમ્ભનવસેન વિમુત્તત્તા’’તિઆદિના યોજેતબ્બં. તસ્સ તસ્સાતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદિકસ્સ. પચ્ચનીકઙ્ગવસેનાતિ પહાતબ્બપટિપક્ખઅઙ્ગવસેન. પટિપ્પસ્સદ્ધન્તે ઉપ્પન્નત્તાતિ કિલેસાનં પટિપ્પસ્સમ્ભનં પટિપ્પસ્સદ્ધં, સો એવ અન્તો પરિયોસાનભાવતો, તસ્મિં સાધેતબ્બે નિબ્બત્તત્તા, તંતંમગ્ગવજ્ઝકિલેસાનં પટિપ્પસ્સમ્ભનવસેન પવત્તત્તાતિ અત્થો. કિલેસેહિ નિસ્સટતા, અપગમો ચ નિબ્બાનસ્સ તેહિ વિવિત્તત્તા એવાતિ આહ ‘‘દૂરે ઠિતત્તા’’તિ.

૧૬. ધમ્મધાતૂતિ ધમ્માનં સભાવો, અત્થતો ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ. સુપ્પટિવિદ્ધાતિ સુટ્ઠુ પટિવિદ્ધા સવાસનાનં સબ્બેસં કિલેસાનં પજહનતો. એવઞ્હિ સબ્બઞ્ઞુતા, દસબલઞાણાદયો ચાતિ સબ્બે બુદ્ધગુણા ભગવતા અધિગતા અહેસું. અરહત્તં ધમ્મધાતૂતિ કેચિ. સબ્બઞ્ઞુતઞાણન્તિ અપરે. દ્વીહિ પદેહીતિ દ્વીહિ વાક્યેહિ. આબદ્ધન્તિ પટિબદ્ધં તંમૂલકત્તા ઉપરિદેસનાય. દેવચારિકકોલાહલન્તિ અત્તનો દેવલોકે ચારિકાયં સુદ્ધાવાસદેવાનં કુતૂહલપ્પવત્તિં દસ્સેન્તો સુત્તન્તપરિયોસાને (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૯૧) વિચારેસ્સતિ, અત્થતો વિભાવેસ્સતીતિ યોજના. અયં દેસનાતિ ‘‘ઇતો સો ભિક્ખવે’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૪) વિત્થારતો પવત્તિતદેસનમાહ. નિદાનકણ્ડેતિઆદિતો દેસિતં ઉદ્દેસદેસનમાહ. સા હિ ઇમિસ્સા દેસનાય નિદાનટ્ઠાનિયત્તા તથા વુત્તા.

બોધિસત્તધમ્મતાવણ્ણના

૧૭. ‘‘વિપસ્સીતિ ¶ તસ્સ નામ’’ન્તિ વત્વા તસ્સ અન્વત્થતં દસ્સેતું ‘‘તઞ્ચ ખો’’તિઆદિ વુત્તં. વિવિધે અત્થેતિ તિરોહિતવિદૂરદેસગતાદિકે નીલાદિવસેન ¶ નાનાવિધે, તદઞ્ઞે ચ ઇન્દ્રિયગોચરભૂતે તે ચ યથૂપગતે, વોહારવિનિચ્છયે ચાતિ નાનાવિધે અત્થે. પસ્સનકુસલતાયાતિ દસ્સને નિપુણભાવેન. યાથાવતો ¶ ઞેય્યં બુજ્ઝતીતિ બોધિ, સો એવ સત્તયોગતો બોધિસત્તોતિ આહ ‘‘પણ્ડિતસત્તો બુજ્ઝનકસત્તો’’તિ. સુચિન્તિતચિન્તિતાદિના પન પણ્ડિતભાવે વત્તબ્બમેવ નત્થિ. યદા ચ પનાનેન મહાભિનીહારો કતો, તતો પટ્ઠાય મહાબોધિયં એકન્તનિન્નત્તા બોધિમ્હિ સત્તો બોધિસત્તોતિ આહ ‘‘બોધિસઙ્ખાતેસૂ’’તિઆદિ. મગ્ગઞાણપદટ્ઠાનઞ્હિ સબ્બઞ્ઞુતઞાણં, સબ્બઞ્ઞુતઞાણપદટ્ઠાનઞ્ચ મગ્ગઞાણં ‘‘બોધી’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘સતો સમ્પજાનો’’તિ ઇમિના ચતુત્થાય ગબ્ભાવક્કન્તિયા ઓક્કમીતિ દસ્સેતિ. ચતસ્સો હિ ગબ્ભાવક્કન્તિયો ઇધેકચ્ચો ગબ્ભો માતુકુચ્છિયં ઓક્કમને, ઠાને, નિક્ખમનેતિ તીસુ ઠાનેસુ અસમ્પજાનો હોતિ, એકચ્ચો પઠમે ઠાને સમ્પજાનો, ન ઇતરેસુ, એકચ્ચો પઠમે, દુતિયે ચ ઠાને સમ્પજાનો, ન તતિયે, એકચ્ચો તીસુપિ ઠાનેસુ સમ્પજાનો હોતિ. તત્થ પઠમા ગબ્ભાવક્કન્તિ લોકિયમહાજનસ્સ વસેન વુત્તા, દુતિયા અસીતિમહાસાવકાનં (થેરગા. અટ્ઠ. ૨.૨૧ વઙ્ગીસત્થેરગાથાવણ્ણનાય વિત્થારો) વસેન, તતિયા દ્વિન્નં અગ્ગસાવકાનં, પચ્ચેકબુદ્ધાનઞ્ચ વસેન. તે કિર કમ્મજવાતેહિ ઉદ્ધંપાદા અધોસિરા અનેકસતપોરિસે પપાતે વિય યોનિમુખે ખિત્તા તાળચ્છિગ્ગળેન હત્થી વિય સમ્બાધેન યોનિમુખેન નિક્ખમન્તા મહન્તં દુક્ખં પાપુણન્તિ, તેન નેસં ‘‘મયં નિક્ખમામા’’તિ સમ્પજઞ્ઞં ન હોતિ. ચતુત્થા સબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તાનં વસેન. તે હિ માતુકુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હન્તાપિ પજાનન્તિ, તત્થ વસન્તાપિ પજાનન્તિ, નિક્ખમનકાલેપિ પજાનન્તિ. ન હિ તે કમ્મજવાતા ઉદ્ધંપાદે અધોસિરે કત્વા ખિપિતું સક્કોન્તિ, દ્વે હત્થે પસારિત્વા અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા ઠિતકાવ નિક્ખમન્તીતિ. ઞાણેન પરિચ્છિન્દિત્વાતિ પુબ્બભાગે પઞ્ચમહાવિલોકનઞાણેહિ ચેવ ‘‘ઇદાનિ ચવામી’’તિ ચુતિપરિચ્છિન્દનઞાણેન ચ અપરભાગે ‘‘ઇધ મયા પટિસન્ધિ ગહિતા’’તિ પટિસન્ધિપરિચ્છિન્દનઞાણેન ચ પરિચ્છિજ્જ જાનિત્વા.

પઞ્ચન્નં ¶ મહાપરિચ્ચાગાનં, ઞાતત્થચરિયાદીનઞ્ચ સતિપિ પારમિયા પરિયાપન્નભાવે સમ્ભારવિસેસભાવદસ્સનત્થં વિસું ગહણં. તત્થ અઙ્ગપરિચ્ચાગો, નયનપરિચ્ચાગો, અત્તપરિચ્ચાગો, રજ્જપરિચ્ચાગો, પુત્તદારપરિચ્ચાગોતિ ઇમે ¶ પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગા. તત્થાપિ કામં અઙ્ગપરિચ્ચાગાદયોપિ દાનપારમીયેવ, તથાપિ પરિચ્ચાગવિસેસભાવદસ્સનત્થઞ્ચેવ સુદુક્કરભાવદસ્સનત્થઞ્ચ ¶ મહાપરિચ્ચાગાનં વિસું ગહણં. તતો એવ ચ અઙ્ગપરિચ્ચાગતોપિ વિસું નયનપરિચ્ચાગગ્ગહણં, પરિચ્ચાગભાવસામઞ્ઞેપિ રજ્જપરિચ્ચાગપુત્તદારપરિચ્ચાગગ્ગહણઞ્ચ કતં. ઞાતીનં અત્થચરિયા ઞાતત્થચરિયા, સા ચ ખો કરુણાયનવસેન. તથા સત્તલોકસ્સ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થાનં વસેન હિતચરિયા લોકત્થચરિયા. કમ્મસ્સકતાઞાણવસેન, અનવજ્જકમ્માયતનસિપ્પાયતનવિજ્જાઠાનવસેન, ખન્ધાયતનાદિવસેન, લક્ખણત્તયાદિતીરણવસેન ચ અત્તનો, પરેસઞ્ચ તત્થ સતિપટ્ઠાનેન ઞાણચારો બુદ્ધચરિયા, સા પનત્થતો પઞ્ઞાપારમીયેવ, ઞાણસમ્ભારવિસેસતાદસ્સનત્થં પન વિસું ગહણં. બુદ્ધચરિયાનન્તિ બહુવચનનિદ્દેસેન પુબ્બયોગપુબ્બચરિયાધમ્મક્ખાનાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. તત્થ ગતપચ્ચાગતવત્તસઙ્ખાતાય પુબ્બભાગપટિપદાય સદ્ધિં અભિઞ્ઞાસમાપત્તિનિપ્ફાદનં પુબ્બયોગો. દાનાદીસુયેવ સાતિસયપટિપત્તિ પુબ્બચરિયા. ‘‘યાવ ચરિયાપિટકે સઙ્ગહિતા અભિનીહારો પુબ્બયોગો, કાયાદિવિવેકવસેન એકચરિયા પુબ્બચરિયા’’તિ કેચિ. દાનાદીનઞ્ચેવ અપ્પિચ્છતાદીનઞ્ચ સંસારનિબ્બાનેસુ આદીનવાનિસંસાનઞ્ચ વિભાવનવસેન, સત્તાનં બોધિત્તયે પતિટ્ઠાપનપરિપાચનવસેન ¶ ચ પવત્તકથા ધમ્મક્ખાનં. કોટિં પત્વાતિ પરં પરિયન્તં પરમુક્કંસં પાપુણિત્વા. સત્તમહાદાનાનીતિ અટ્ઠવસ્સિકકાલે ‘‘હદયમંસાદીનિપિ યાચકાનં દદેય્ય’’ન્તિ અજ્ઝાસયં ઉપ્પાદેત્વા દિન્નદાનં, મઙ્ગલહત્થિદાનં, ગમનકાલે દિન્નં સત્તસત્તકમહાદાનં, મગ્ગં ગચ્છન્તેન દિન્નં અસ્સદાનં, રથદાનં, પુત્તદાનં, ભરિયાદાનન્તિ ઇમાનિ સત્ત મહાદાનાનિ (ચરિયા. ૭૯) દત્વા.

‘‘ઇદાનેવ મે મરણં હોતૂ’’તિ અધિમુચ્ચિત્વા કાલકરણં અધિમુત્તિકાલકિરિયા, તં બોધિસત્તાનંયેવ, ન અઞ્ઞેસં. બોધિસત્તા કિર દીઘાયુકદેવલોકે ઠિતા ‘‘ઇધ ઠિતસ્સ મે બોધિસમ્ભારસમ્ભરણં ન સમ્ભવતી’’તિ કત્વા તત્થ વાસતો નિબ્બિન્દમાનસા હોન્તિ, તદા વિમાનં પવિસિત્વા અક્ખીનિ નિમીલેત્વા ‘‘ઇતો ઉદ્ધં મે જીવિતં નપ્પવત્તતૂ’’તિ ચિત્તં અધિટ્ઠાય નિસીદન્તિ, ચિત્તાધિટ્ઠાનસમનન્તરમેવ મરણં હોતિ. પારમીધમ્માનઞ્હિ ¶ ઉક્કંસપ્પવત્તિયા તસ્મિં તસ્મિં અત્તભાવે અભિઞ્ઞાસમાપત્તીહિ સન્તાનસ્સ વિસેસિતત્તા અત્તસિનેહસ્સ તનુભાવેન, સત્તેસુ ચ મહાકરુણાય ઉળારભાવેન અધિટ્ઠાનસ્સ તિક્ખવિસદભાવાપત્તિયા બોધિસત્તાનં અધિપ્પાયા સમિજ્ઝન્તિ. ચિત્તે, વિય કમ્મેસુ ચ નેસં વસીભાવો, તસ્મા યત્થ ઉપપન્નાનં પારમિયો સમ્મદેવ પરિબ્રૂહન્તિ. વુત્તનયેન કાલં કત્વા તત્થ ઉપપજ્જન્તિ. તથા હિ અમ્હાકં મહાસત્તો ઇમસ્મિંયેવ કપ્પે નાનાજાતીસુ અપરિહીનજ્ઝાનો કાલં કત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તો, અપ્પકમેવ કાલં તત્થ ઠત્વા તતો ચવિત્વા મનુસ્સલોકે નિબ્બત્તો, પારમીસમ્ભરણપસુતો અહોસિ. તેન વુત્તં ‘‘બોધિસત્તાનંયેવ, ન ¶ અઞ્ઞેસ’’ન્તિ. ‘‘એકેનઅત્તભાવેન અન્તરેન પારમીનં સબ્બસો પૂરિતત્તા’’તિ ઇમિના પયોજનાભાવતો તત્થ ઠત્વા અધિમુત્તિકાલકિરિયા ¶ નામ નાહોસીતિ દસ્સેતિ. અપિ ચ તત્થ યાવતાયુકટ્ઠાનં ચરિમભવે અનેકમહાનિધિસમુટ્ઠાનપુબ્બિકાય દિબ્બસમ્પત્તિસદિસાય મહાસમ્પત્તિયા નિબ્બત્તિ વિય, બુદ્ધભૂતસ્સ અસદિસદાનાદિવસેન અનઞ્ઞસાધારણલાભુપ્પત્તિ વિય ચ ‘‘ઇતો પરં મહાપુરિસસ્સ દિબ્બસમ્પત્તિઅનુભવનં નામ નત્થી’’તિ ઉસ્સાહજાતસ્સ પુઞ્ઞસમ્ભારસ્સ વસેનાતિ દટ્ઠબ્બં. અયઞ્હેત્થ ધમ્મતા.

મનુસ્સગણનાવસેન, ન દેવગણનાવસેન. પુબ્બનિમિત્તાનીતિ ચુતિયા પુબ્બનિમિત્તાનિ. અમિલાયિત્વાતિ એત્થ અમિલાતગ્ગહણેનેવ તાસં માલાનં વણ્ણસમ્પદાયપિ ગન્ધસમ્પદાયપિ સોભાસમ્પદાયપિ અવિનાસો દસ્સિતોતિ દટ્ઠબ્બં. બાહિરબ્ભન્તરાનં રજોજલ્લાનં લેપસ્સપિ અભાવતો દેવાનં સરીરગતાનિ વત્થાનિ સબ્બકાલં પરિસુદ્ધપ્પભસ્સરાનેવ હુત્વા તિટ્ઠન્તીતિ આહ ‘‘વત્થેસુપિ એસેવ નયો’’તિ. નેવ સીતં ન ઉણ્હન્તિ યસ્સ સીતસ્સ પટિકારવસેન અધિકં સેવિયમાનં ઉણ્હં, સયમેવ વા ખરતરં હુત્વા અભિભવન્તં સરીરે સેદં ઉપ્પાદેય્ય, તાદિસં નેવ સીતં, ન ઉણ્હં હોતિ. તસ્મિં કાલેતિ યથાવુત્તમરણાસન્નકાલે. બિન્દુબિન્દુવસેનાતિ છિન્નસુત્તાય આમુત્તમુત્તાવલિયા નિપતન્તા મુત્તગુળિકા વિય બિન્દુ બિન્દુ હુત્વા. સેદાતિ સેદધારા મુચ્ચન્તિ. દન્તાનં ખણ્ડિતભાવો ખણ્ડિચ્ચં. કેસાનં પલિતભાવો પાલિચ્ચં. આદિ-સદ્દેન વલિત્તચતં સઙ્ગણ્હાતિ. કિલન્તરૂપો અત્તભાવો હોતિ, ન પન ખણ્ડિચ્ચપાલિચ્ચાદીતિ ¶ અધિપ્પાયો. ઉક્કણ્ઠિતાતિ અનભિરતિ. સા નત્થિ ¶ ઉપરૂપરિ ઉળારઉળારાનમેવ ભોગાનં વિસેસતો દુવિજાનનાનં ઉપતિટ્ઠહનતો. નિસ્સસન્તીતિ ઉણ્હં નિસ્સસન્તિ. વિજમ્ભન્તીતિ અનભિરતિવસેન વિજમ્ભનં કરોન્તિ.

પણ્ડિતા એવાતિ બુદ્ધિસમ્પન્ના એવ દેવતા. યથા દેવતા સમ્પતિજાતા ‘‘કીદિસેન પુઞ્ઞકમ્મેન ઇધ નિબ્બત્તા’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ઇમિના નામ પુઞ્ઞકમ્મેન ઇધ નિબ્બત્તા’’તિ જાનન્તિ, એવં અતીતભવે અત્તના કતં, અઞ્ઞદાપિ વા એકચ્ચં પુઞ્ઞકમ્મં જાનન્તિયેવ મહાપુઞ્ઞાતિ આહ ‘‘યે મહાપુઞ્ઞા’’તિઆદિ.

ન પઞ્ઞાયન્તિ ચિરતરકાલત્તા પરમાયુનો. અનિય્યાનિકન્તિ ન નિય્યાનાવહં સત્તાનં અભાજનભાવતો. સત્તા ન પરમાયુનો હોન્તિ નામ પાપુસ્સન્નતાયાતિ આહ ‘‘તદા હિ સત્તા ઉસ્સન્નકિલેસા હોન્તી’’તિ. એત્થાહ – કસ્મા સમ્માસમ્બુદ્ધા મનુસ્સલોકે એવ ઉપ્પજ્જન્તિ, ન દેવબ્રહ્મલોકેસૂતિ? દેવલોકે તાવ નુપ્પજ્જન્તિ બ્રહ્મચરિયવાસસ્સ અનોકાસભાવતો, તથા અનચ્છરિયભાવતો ¶ . અચ્છરિયધમ્મા હિ બુદ્ધા ભગવન્તો, તેસં સા અચ્છરિયધમ્મતા દેવત્તભાવે ઠિતાનં ન પાકટા હોતિ યથા મનુસ્સભૂતાનં, દેવભૂતે હિ સમ્માસમ્બુદ્ધે દિસ્સમાનં બુદ્ધાનુભાવં દેવાનુભાવતો લોકો દહતિ, ન બુદ્ધાનુભાવતો, તથા સતિ ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ નાધિમુચ્ચતિ ન સમ્પસીદતિ, ઇસ્સરગુત્તગ્ગાહં ન વિસ્સજ્જેતિ, દેવત્તભાવસ્સ ચ ચિરકાલાધિટ્ઠાનતો એકચ્ચસસ્સતવાદતો ન પરિમુચ્ચતિ. બ્રહ્મલોકે નુપ્પજ્જન્તીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. સત્તાનં તાદિસગ્ગાહવિનિમોચનત્થઞ્હિ બુદ્ધા ભગવન્તો મનુસ્સસુગતિયંયેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, ન દેવસુગતિયં. મનુસ્સસુગતિયં ઉપ્પજ્જન્તાપિ ઓપપાતિકા ન હોન્તિ, સતિ ચ ઓપપાતિકૂપપત્તિયં વુત્તદોસાનતિવત્તનતો, ધમ્મવેનેય્યાનં ધમ્મતન્તિયા ઠપનસ્સ ¶ વિય ધાતુવેનેય્યાનં ધાતૂનં ઠપનસ્સ ઇચ્છિતબ્બત્તા ચ. ન હિ ઓપપાતિકાનં પરિનિબ્બાનતો ઉદ્ધં સરીરધાતુયો તિટ્ઠન્તિ. મનુસ્સલોકે ઉપ્પજ્જન્તાપિ મહાબોધિસત્તા ચરિમભવે મનુસ્સભાવસ્સ પાકટભાવકરણાય પન દારપરિગ્ગહમ્પિ કરોન્તા યાવ પુત્તમુખદસ્સના અગારમજ્ઝે તિટ્ઠન્તિ, પરિપાકગતસીલનેક્ખમ્મપઞ્ઞાદિપારમિકાપિ ન અભિનિક્ખમન્તીતિ. કિં વા એતાય ¶ કારણચિન્તાય ‘‘સબ્બબુદ્ધેહિ આચિણ્ણસમાચિણ્ણા, યદિદં મનુસ્સભૂતાનંયેવ અભિસમ્બુજ્ઝના, ન દેવભૂતાન’’ન્તિ. અયમેત્થ ધમ્મતા. તથા હિ તદત્થો મહાભિનીહારોપિ મનુસ્સભૂતાનંયેવ ઇજ્ઝતિ, ન દેવભૂતાનં.

કસ્મા પન સમ્માસમ્બુદ્ધા જમ્બુદીપે એવ ઉપ્પજ્જન્તિ, ન સેસદીપેસુ? કેચિ તાવ આહુ ‘‘યસ્મા પથવિયા નાભિભૂતા, બુદ્ધાનુભાવસહિતા અચલટ્ઠાનભૂતા બોધિમણ્ડભૂમિ જમ્બુદીપે એવ, તસ્મા જમ્બુદીપે એવ ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ, તથા ‘‘ઇતરેસમ્પિ અવિજહિતટ્ઠાનાનં તત્થેવ લબ્ભનતો’’તિ. અયં પનેત્થ અમ્હાકં ખન્તિ – યસ્મા પુરિમબુદ્ધાનં, મહાબોધિસત્તાનં, પચ્ચેકબુદ્ધાનઞ્ચ નિબ્બત્તિયા સાવકબોધિસત્તાનં સાવકબોધિયા અભિનીહારો, સાવકપારમિયા સમ્ભરણં, પરિપાચનઞ્ચ બુદ્ધખેત્તભૂતે ઇમસ્મિં ચક્કવાળે જમ્બુદીપે એવ ઇજ્ઝતિ, ન અઞ્ઞત્થ. વેનેય્યાનં વિનયનત્થો ચ બુદ્ધુપ્પાદોતિ અગ્ગસાવકમહાસાવકાદિ વેનેય્યવિસેસાપેક્ખાય એતસ્મિં જમ્બુદીપે એવ બુદ્ધા નિબ્બત્તન્તિ, ન સેસદીપેસુ. અયઞ્ચ નયો સબ્બબુદ્ધાનં આચિણ્ણસમાચિણ્ણોતિ. તેસં ઉત્તમપુરિસાનં તત્થેવ ઉપ્પત્તિ સમ્પત્તિચક્કાનં વિય અઞ્ઞમઞ્ઞૂપનિસ્સયતો અપરાપરં ¶ વત્તતીતિ દટ્ઠબ્બં, એતેનેવ ઇમં ચક્કવાળં મજ્ઝે કત્વા ઇમિના સદ્ધિં ચક્કવાળાનં દસસહસ્સસ્સેવ ખેત્તભાવો દીપિતો ઇતો અઞ્ઞસ્સ બુદ્ધાનં ઉપ્પત્તિટ્ઠાનસ્સ તેપિટકે બુદ્ધવચને અનુપલબ્ભનતો. તેનાહ ‘‘તીસુ દીપેસુ બુદ્ધા ન નિબ્બત્તન્તિ, જમ્બુદીપેયેવ નિબ્બત્તન્તીતિ દીપં પસ્સી’’તિ. ઇમિના નયેન દેસનિયામેપિ કારણં નીહરિત્વા વત્તબ્બં.

ઇદાનિ ¶ ચ ખત્તિયકુલં લોકસમ્મતં બ્રાહ્મણાનમ્પિ પૂજનીયભાવતો. ‘‘રાજા પિતા ભવિસ્સતી’’તિ કુલં પસ્સિ પિતુવસેન કુલસ્સ નિદ્દિસિતબ્બતો.

‘‘દસન્નં માસાનં ઉપરિ સત્ત દિવસાની’’તિ પસ્સિ, તેન અત્તનો અન્તરાયાભાવં અઞ્ઞાસિ, તસ્સા ચ તુસિતભવે દિબ્બસમ્પત્તિપચ્ચનુભવનં.

તા દેવતાતિ દસસહસ્સિચક્કવાળદેવતા. કથં પન તા દેવતા તદા બોધિસત્તસ્સ પૂરિતપારમિભાવં, કથં ચસ્સ બુદ્ધભાવં જાનન્તીતિ? મહેસક્ખાનં ¶ દેવતાનં વસેન, યેભુય્યેન ચ તા દેવતા અભિસમયભાગિનો. તથા હિ ભગવતો ધમ્મદાનસંવિભાગે અનેકવારં દસસહસ્સચક્કવાળદેવતાસન્નિપાતો અહોસિ.

‘‘ચવામી’’તિ જાનાતિ ચુતિઆસન્નજવનેહિ ઞાણસહિતેહિ ચુતિયા ઉપટ્ઠિતભાવસ્સ પટિસંવિદિતત્તા. ચુતિચિત્તં ન જાનાતિ ચુતિચિત્તક્ખણસ્સ ઇત્તરભાવતો. તથા હિ તં ચુતૂપપાતઞાણસ્સપિ અવિસયોવ. પટિસન્ધિચિત્તેપિ એસેવ નયો. આવજ્જનપરિયાયોતિ આવજ્જનક્કમો. યસ્મા એકવારં આવજ્જિતમત્તેન આરમ્મણં નિચ્છિનિતું ન સક્કા, તસ્મા તં એવારમ્મણં દુતિયં, તતિયઞ્ચ આવજ્જિત્વા નિચ્છયતિ. આવજ્જનસીસેન ચેત્થ જવનવારો ગહિતો. તેનાહ ‘‘દુતિયતતિયચિત્તવારે એવ જાનિસ્સતી’’તિ. ચુતિયા પુરેતરં કતિપયચિત્તવારતો પટ્ઠાય ‘‘મરણં મે આસન્ન’’ન્તિ ¶ જાનનતો ‘‘ચુતિક્ખણેપિ ચવામીતિ જાનાતી’’તિ વુત્તં. પટિસન્ધિયા પન અપુબ્બભાવતો પટિસન્ધિચિત્તં ન જાનાતિ. નિકન્તિયા ઉપ્પત્તિતો પરતો ‘‘અસુકસ્મિં મે ઠાને પટિસન્ધિ ગહિતા’’તિ જાનાતિ. તસ્મિં કાલેતિ પટિસન્ધિગ્ગહણકાલે. દસસહસ્સિલોકધાતુ કમ્પતીતિ એત્થ કમ્પનકારણં હેટ્ઠા બ્રહ્મજાલવણ્ણનાયં (દી. નિ. ટી. ૧.૧૪૯) વુત્તમેવ. અત્થતો પનેત્થ યં વત્તબ્બં, તં પરતો મહાપરિનિબ્બાનવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૧૭૧) આગમિસ્સતિ. મહાકારુણિકા બુદ્ધા ભગવન્તો સત્તાનં હિતસુખવિધાનતપ્પરતાય બહુલં સોમનસ્સિકાવ હોન્તીતિ તેસં પઠમમહાવિપાકચિત્તેન પટિસન્ધિગ્ગહણં અટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૧૭; ધ. સ. અટ્ઠ. ૪૯૮; મ. નિ. અટ્ઠ. ૪.૨૦૦) વુત્તં. મહાસિવત્થેરોપન યદિપિ મહાકારુણિકા બુદ્ધા ભગવન્તો સત્તાનં હિતસુખવિધાનતપ્પરાવ, વિવેકજ્ઝાસયા પન વિસઙ્ખારનિન્ના સબ્બસઙ્ખારેસુ અજ્ઝુપેક્ખનબહુલાતિ પઞ્ચમમહાવિપાકચિત્તેન પટિસન્ધિગ્ગહણમાહ.

પુરે પુણ્ણમાય સત્તમદિવસતો પટ્ઠાયાતિ પુણ્ણમાય પુરે સત્તમદિવસતો પટ્ઠાય, સુક્કપક્ખે ¶ નવમિતો પટ્ઠાયાતિ અત્થો. સત્તમે દિવસેતિ નવમિતો સત્તમે દિવસે આસળ્હિપુણ્ણમાયં. ઇદં સુપિનન્તિ ઇદાનિ વુચ્ચમાનાકારં. મજ્ઝિમટ્ઠકથાયં પન ‘‘અનોતત્તદહં નેત્વા એકમન્તં અટ્ઠંસુ. અથ નેસં દેવિયો આગન્ત્વા મનુસ્સમલહરણત્થં ન્હાપેત્વા’’તિ ¶ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૪.૨૦૦) વુત્તં. તત્થ નેસં દેવિયોતિ મહારાજૂનં દેવિયો. ચરિત્વાતિ ગોચરં ચરિત્વા.

હરિતૂપલિત્તાયાતિ હરિતેન ગોમયેન કતપરિભણ્ડાય. ‘‘સો ચ ખો પુરિસગબ્ભો, ન ઇત્થિગબ્ભો, પુત્તો તે ભવિસ્સતી’’તિ એત્તકમેવ ¶ તે બ્રાહ્મણા અત્તનો સુપિનસત્થનયેન કથેસું. ‘‘સચે અગારં અજ્ઝાવસિસ્સતી’’તિઆદિ પન દેવતાવિગ્ગહેન તમત્થં યાથાવતો પવેદેસું.

ધમ્મતાતિ એત્થ ધમ્મ-સદ્દો ‘‘જાતિધમ્માનં ભિક્ખવે સત્તાન’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૩૧; ૩.૩૭૩; પટિ. મ. ૧.૩૩) વિય પકતિપરિયાયો, ધમ્મો એવ ધમ્મતા યથા દેવો એવ દેવતાતિ આહ ‘‘અયં સભાવો’’તિ, અયં પકતીતિ અત્થો. સ્વાયં સભાવો અત્થતો તથા નિયતભાવોતિ આહ ‘‘અયં નિયામોતિ વુત્તં હોતી’’તિ. નિયામો પન બહુવિધોતિ તે સબ્બે અત્થુદ્ધારનયેન ઉદ્ધરિત્વા ઇધાધિપ્પેતનિયામમેવ દસ્સેતું ‘‘નિયામો ચ નામા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કમ્માનં નિયામો કમ્મનિયામો. એસ નયો ઉતુનિયામાદીસુ તીસુ. ઇતરો પન ધમ્મો એવ નિયામો ધમ્મનિયામો, ધમ્મતા.

કુસલસ્સ કમ્મસ્સ. નિસેન્તો તિખિણં કરોન્તો.

અરૂપાદિભૂમિભાગવિસેસવસેન ઉતુવિસેસદસ્સનતો ઉતુવિસેસેન સિજ્ઝમાનાનં રુક્ખાદીનં પુપ્ફફલાદિગ્ગહણં ‘‘તેસુ તેસુ જનપદેસૂ’’તિ વિસેસેત્વા વુત્તં. તસ્મિં તસ્મિં કાલેતિ તસ્મિં તસ્મિં વસન્તાદિકાલે.

મધુરતો બીજતો તિત્તતો બીજતોતિ યોજના.

૧૮. વત્તમાનસમીપે વત્તમાને વિય વોહરિતબ્બન્તિ ‘‘ઓક્કમતી’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઓક્કન્તો હોતીતિ અયમેવત્થો’’તિ. એવં હોતીતિ એવં વુત્તપ્પકારેનસ્સ સમ્પજાનના હોતિ. ન ઓક્કમમાને પટિસન્ધિક્ખણસ્સ દુવિઞ્ઞેય્યતાય. યથા ચ વુત્તં ‘‘પટિસન્ધિચિત્તં ન જાનાતી’’તિ. દસસહસ્સચક્કવાળપત્થરણેન ¶ વા અપ્પમાણો. અતિવિય સમુજ્જલનભાવેન ઉળારો ¶ . દેવાનુભાવન્તિ દેવાનં પભાનુભાવં. દેવાનઞ્હિ પભં સો ઓભાસો ¶ અભિભવતિ, ન તેસં આધિપચ્ચં. તેનાહ ‘‘નિવત્થવત્થસ્સા’’તિઆદિ.

લોકાનં લોકધાતૂનં અન્તરો વિવરો લોકન્તરો, સો એવ ઇત્થિલિઙ્ગવસેન ‘‘લોકન્તરિકા’’તિ વુત્તો. રુક્ખગચ્છાદિના કેનચિ ન હઞ્ઞન્તીતિ અઘા, અસમ્બાધા. તેનાહ ‘‘નિચ્ચવિવટા’’તિ. અસંવુતાતિ હેટ્ઠા, ઉપરિ ચ કેનચિ ન પિહિતા. તેન વુત્તં ‘‘હેટ્ઠાપિ અપ્પતિટ્ઠા’’તિ. તત્થ પિ-સદ્દેન યથા હેટ્ઠા ઉદકસ્સ પિધાયિકા પથવી નત્થીતિ અસંવુતા લોકન્તરિકા, એવં ઉપરિપિ ચક્કવાળેસુ વિય દેવવિમાનાનં અભાવતો અસંવુતા અપ્પતિટ્ઠાતિ દસ્સેતિ. અન્ધકારો એત્થ અત્થીતિ અન્ધકારા. ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ન જાયતિ આલોકસ્સ અભાવતો, ન ચક્ખુનો. તથા હિ ‘‘તેન ઓભાસેન અઞ્ઞમઞ્ઞં સઞ્જાનન્તી’’તિ વુત્તં. જમ્બુદીપે ઠિતમજ્ઝન્હિકવેલાયં પુબ્બવિદેહવાસીનં અત્થઙ્ગમનવસેન ઉપડ્ઢં સૂરિયમણ્ડલં પઞ્ઞાયતિ, અપરગોયાનવાસીનં ઉગ્ગમનવસેન, એવં સેસદીપેસુ પીતિ આહ ‘‘એકપ્પહારેનેવ તીસુ દીપેસુ પઞ્ઞાયન્તી’’તિ. ઇતો અઞ્ઞથા પન દ્વીસુ એવ દીપેસુ એકપ્પહારેન પઞ્ઞાયન્તીતિ. એકેકાય દિસાય નવ નવ યોજનસતસહસ્સાનિ અન્ધકારવિધમનમ્પિ ઇમિનાવ નયેન દટ્ઠબ્બં. પભાય નપ્પહોન્તીતિ અત્તનો પભાય ઓભાસિતું અનભિસમ્ભુનન્તિ. યુગન્ધરપબ્બતપ્પમાણે આકાસે વિચરણતો ‘‘ચક્કવાળપબ્બતસ્સ વેમજ્ઝેન વિચરન્તી’’તિ વુત્તં.

વાવટાતિ ¶ ખાદનત્થં ગણ્હિતું ઉપક્કમન્તા. વિપરિવત્તિત્વાતિ વિવત્તિત્વા. છિજ્જિત્વાતિ મુચ્છાપત્તિયા ઠિતટ્ઠાનતો મુચ્ચિત્વા, અઙ્ગપચ્ચઙ્ગછેદનેન વા છિજ્જિત્વા. અચ્ચન્તખારેતિ આતપસન્તાપાભાવેન અતિસીતભાવમેવ સન્ધાય અચ્ચન્તખારતા વુત્તા સિયા. ન હિ તં કપ્પસણ્ઠહનઉદકં સમ્પત્તિકરમહામેઘવુટ્ઠં પથવિસન્ધારકં કપ્પવિનાસકં ઉદકં વિય ખારં ભવિતું અરહતિ. તથા હિ સતિ પથવીપિ વિલીયેય્ય, તેસં વા પાપકમ્મબલેન પેતાનં ઉદકસ્સ પુબ્બખેળભાવાપત્તિ વિય તસ્સ ઉદકસ્સ તદા ખારભાવાપત્તિ હોતીતિ વુત્તં ‘‘અચ્ચન્તખારે ઉદકે’’તિ.

એકયાગુપાનમત્તમ્પીતિ પત્તાદિભાજનગતં યાગું ગળોચિઆદિઉદ્ધરણિયા ગહેત્વા પિવનમત્તમ્પિ કાલં. સમન્તતોતિ સબ્બભાગતો છપ્પકારમ્પિ.

૧૯. ચતુન્નં ¶ મહારાજાનં વસેનાતિ વેસ્સવણાદિચતુમહારાજભાવસામઞ્ઞેન.

યથાવિહારન્તિ ¶ યથાસકં વિહારં.

૨૦. પકતિયાતિ અત્તનો પકતિયા એવ. તેનાહ ‘‘સભાવેનેવા’’તિ. પરસ્સ સન્તિકે ગહણેન વિના અત્તનો સભાવેનેવ સયમેવ અધિટ્ઠહિત્વા સીલસમ્પન્ના. બોધિસત્તમાતાપીતિ અમ્હાકં બોધિસત્તમાતાપિ. કાલદેવિલસ્સાતિ યથા કાલદેવિલસ્સ સન્તિકે અઞ્ઞદા ગણ્હાતિ, બોધિસત્તે પન…પે… સયમેવ સીલં અગ્ગહેસિ, તથા વિપસ્સીબોધિસત્તમાતાપીતિ અધિપ્પાયો.

૨૧. ‘‘મનુસ્સેસૂ’’તિ ઇદં પકતિચારિત્તવસેન વુત્તં, ‘‘મનુસ્સિત્થિયા નામ મનુસ્સપુરિસેસુ પુરિસાધિપ્પાયચિત્તં ઉપ્પજ્જેય્યા’’તિ. બોધિસત્તસ્સ માતુયા પન દેવેસુપિ તાદિસં ચિત્તં નુપ્પજ્જતેવ. યથા બોધિસત્તસ્સ આનુભાવેન બોધિસત્તમાતુ પુરિસાધિપ્પાયચિત્તં નુપ્પજ્જતિ, એવં તસ્સ આનુભાવેનેવ સા કેનચિ પુરિસેન અનભિભવનીયાતિ આહ ‘‘પાદા ન વહન્તિ દિબ્બસઙ્ખલિકા વિય બજ્ઝન્તી’’તિ.

૨૨. પુબ્બે ¶ ‘‘કામગુણૂપસંહિતં ચિત્તં નુપ્પજ્જતી’’તિ વુત્તં, પુન ‘‘પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતા સમઙ્ગીભૂતા પરિચારેતી’’તિ ચ વુત્તં. કથમિદં અઞ્ઞમઞ્ઞં ન વિરુજ્ઝતીતિ આહ ‘‘પુબ્બે’’તિઆદિ. વત્થુપટિક્ખેપોતિ અબ્રહ્મચરિયવત્થુપટિસેધો. તેનાહ ‘‘પુરિસાધિપ્પાયવસેના’’તિ. આરમ્મણપટિલાભોતિ રૂપાદિપઞ્ચકામગુણારમ્મણસ્સેવ પટિલાભો.

૨૩. કિલમથોતિ ખેદો, કાયસ્સ ગરુભાવકથિનભાવાદયોપિ તસ્સા તદા ન હોન્તિ એવ. ‘‘તિરોકુચ્છિગતં પસ્સતી’’તિ વુત્તં. કદા પટ્ઠાય પસ્સતીતિ આહ ‘‘કલલાદિકાલં અતિક્કમિત્વા’’તિઆદિ. દસ્સને પયોજનં સયમેવ વદતિ. તસ્સ અભાવતો કલલાદિકાલે ન પસ્સતિ. પુત્તેન દહરેન મન્દેન ઉત્તાનસેય્યકેન સદ્ધિં. ‘‘યં તં માતૂ’’તિઆદિ પકતિચારિત્તવસેન વુત્તં. ચક્કવત્તિગબ્ભતોપિ હિ સવિસેસં બોધિસત્તગબ્ભો પરિહારં લભતિ પુઞ્ઞસમ્ભારસ્સ સાતિસયત્તા, તસ્મા બોધિસત્તમાતા અતિવિય સપ્પાયાહારાચારા ચ હુત્વા સક્કચ્ચં પરિહરતિ. સુખવાસત્થન્તિ બોધિસત્તસ્સ સુખવાસત્થં. પુરત્થાભિમુખોતિ માતુ ¶ પુરિમભાગાભિમુખો. ઇદાનિ તિરોકુચ્છિગતસ્સ દિસ્સમાનતાય અબ્ભન્તરં, બાહિરઞ્ચ કારણં દસ્સેતું ‘‘પુબ્બે કતકમ્મ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. અસ્સાતિ દેવિયા. વત્થુન્તિ કુચ્છિં. ફલિકઅબ્ભપટલાદિનો વિય બોધિસત્તમાતુકુચ્છિતચસ્સ પતનુભાવેન આલોકસ્સ વિબન્ધાભાવતો યથા બોધિસત્તમાતા કુચ્છિગતં બોધિસત્તં પસ્સતિ, કિં એવં બોધિસત્તોપિ માતરં, અઞ્ઞઞ્ચ પુરતો ઠિતં રૂપગતં પસ્સતિ, નોતિ આહ ‘‘બોધિસત્તો પના’’તિઆદિ. કસ્મા ¶ પન સતિ ચક્ખુમ્હિ, આલોકે ચ ન પસ્સતીતિ આહ ‘‘ન હિ અન્તોકુચ્છિયં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જતી’’તિ. અસ્સાસપસ્સાસા વિય હિ તત્થ ચક્ખુવિઞ્ઞાણમ્પિ ન ઉપ્પજ્જતિ તજ્જસ્સ સમન્નાહારસ્સ અભાવતો.

૨૪. યથા ¶ અઞ્ઞા ઇત્થિયો વિજાતપ્પચ્ચયા તાદિસેન રોગેન અભિભૂતાપિ હુત્વા મરન્તિ, બોધિસત્તમાતુ પન બોધિસત્તે કુચ્છિગતે તસ્સ વિજાયનનિમિત્તં, ન કોચિ રોગો ઉપ્પજ્જતિ, કેવલં આયુપરિક્ખયેનેવ કાલં કરોતિ, સ્વાયમત્થો હેટ્ઠા વુત્તો એવ. ‘‘બોધિસત્તેન વસિતટ્ઠાનઞ્હી’’તિઆદિ તસ્સ કારણવચનં. અઞ્ઞેસં અપરિભોગન્તિ અઞ્ઞેહિ ન પરિભુઞ્જિતબ્બં, ન પરિભોગયોગ્યન્તિ અત્થો. તથા સતિ બોધિસત્તપિતુ અઞ્ઞાય અગ્ગમહેસિયા ભવિતબ્બં, તથાપિ બોધિસત્તમાતરિ ધરન્તિયા અયુજ્જમાનકન્તિ આહ ‘‘ન ચ સક્કા’’તિઆદિ. અપનેત્વાતિ અગ્ગમહેસિઠાનતો નીહરિત્વા. અત્તનિ છન્દરાગવસેનેવ બહિદ્ધા આરમ્મણપરિયેસનાતિ વિસયિનિસારાગો સત્તાનં વિસયેસુ સારાગસ્સ બલવકારણન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સત્તાનં અત્તભાવે છન્દરાગો બલવા હોતી’’તિ. અનુરક્ખિતું ન સક્કોતીતિ સમ્મા ગબ્ભપરિહારં નાનુયુઞ્જતિ. તેન ગબ્ભો બહ્વાબાધો હોતિ. વત્થુ વિસદં હોતીતિ ગબ્ભાસયો વિસુદ્ધો હોતિ. માતુ મજ્ઝિમવયસ્સ તતિયકોટ્ઠાસે બોધિસત્તગબ્ભોક્કમનમ્પિ તસ્સા આયુપરિમાણવિલોકનેનેવ સઙ્ગહિતં વયોવસેન ઉપ્પજ્જનકવિકારસ્સ પરિવજ્જનતો. ઇત્થિસભાવેન ઉપ્પજ્જનકવિકારો પન બોધિસત્તસ્સ આનુભાવેનેવ વૂપસમતિ.

૨૫. સત્તમાસજાતોતિ પટિસન્ધિગ્ગહણતો સત્તમે માસે જાતો. સો સીતુણ્હક્ખમો ન હોતિ અતિવિય સુખુમાલતાય. અટ્ઠમાસજાતો ¶ કામં સત્તમાસજાતતો બુદ્ધિવયવા, એકચ્ચે પન ચમ્મપદેસા વુદ્ધિં પાપુણન્તા ઘટ્ટનં ન સહન્તિ, તેન સો ન જીવતિ. ‘‘સત્તમાસજાતસ્સ પન ન તાવ તે જાતા’’તિ વદન્તિ.

૨૭. દેવા ¶ પઠમં પટિગ્ગણ્હન્તીતિ ‘‘લોકનાથં મહાપુરિસં સયમેવ પઠમં પટિગ્ગણ્હામા’’તિ સઞ્જાતગારવબહુમાના અત્તનો પીતિં પવેદેન્તા ખીણાસવા સુદ્ધાવાસબ્રહ્માનો આદિતો પટિગ્ગણ્હન્તિ. સૂતિવેસન્તિ સૂતિજગ્ગનધાતિવેસં. એકેતિ અભયગિરિવાસિનો. મચ્છક્ખિસદિસં છવિવસેન. અટ્ઠાસિ ન નિસીદિ, ન નિપજ્જિ વા. તેન વુત્તં ‘‘ઠિતાવ બોધિસત્તં બોધિસત્તમાતા વિજાયતી’’તિ. નિદ્દુક્ખતાય ઠિતા એવ હુત્વા વિજાયતિ. દુક્ખસ્સ હિ બલવભાવતો તં દુક્ખં અસહમાના અઞ્ઞા ઇત્થિયો નિસિન્ના વા નિપન્ના વા વિજાયન્તિ.

૨૮. અજિનપ્પવેણિયાતિ ¶ અજિનચમ્મેહિ સિબ્બિત્વા કતપવેણિયા. મહાતેજોતિ મહાનુભાવો. મહાયસોતિ મહાપરિવારો, વિપુલકિત્તિઘોસો ચ.

૨૯. ભગ્ગવિભગ્ગાતિ સમ્બાધટ્ઠાનતો નિક્ખમનેન વિભાવિતત્તા ભગ્ગા, વિભગ્ગા વિય ચ હુત્વા, તેન નેસં અવિસદભાવમેવ દસ્સેતિ. અલગ્ગો હુત્વાતિ ગબ્ભાસયે, યોનિપદેસે ચ કત્થચિ અલગ્ગો અસત્તો હુત્વા, યતો ‘‘ધમકરણતો ઉદકનિક્ખમનસદિસ’’ન્તિ વુત્તં. ઉદકેનાતિ ગબ્ભાસયગતેન ઉદકેન. અમક્ખિતોવ નિક્ખમતિ સમ્મક્ખિતસ્સ તાદિસસ્સ ઉદકસેમ્હાદિકસ્સેવ તત્થ અભાવતો. બોધિસત્તસ્સ હિ પુઞ્ઞાનુભાવતો પટિસન્ધિગ્ગહણતો પટ્ઠાય તં ઠાનં પુબ્બેપિ વિસુદ્ધં વિસેસતો પરમસુગન્ધગન્ધકુટિ વિય ચન્દનગન્ધં વાયન્તં તિટ્ઠતિ.

ઉદકવટ્ટિયોતિ ઉદકક્ખન્ધા.

૩૧. મુહુત્તજાતોતિ મુહુત્તેન જાતો હુત્વા મુહુત્તમત્તોવ. અનુધારિયમાનેતિ ¶ અનુકૂલવસેન નીયમાને. આગતાનેવાતિ તં ઠાનં ઉપગતાનિ એવ. અનેકસાખન્તિ રતનમયાનેકસતપતિટ્ઠાનહીરકં. સહસ્સમણ્ડલન્તિ તેસં ઉપરિટ્ઠિતં અનેકસહસ્સમણ્ડલહીરકં. મરૂતિ દેવા. ન ખો પન એવં દટ્ઠબ્બં પદવીતિહારતો પગેવ દિસાવિલોકનસ્સ ¶ કતત્તા. તેનાહ ‘‘મહાસત્તો હી’’તિઆદિ. એકઙ્ગણાનીતિ વિવટભાવેન વિહારઙ્ગણપરિવેણઙ્ગણાનિ વિય એકઙ્ગણસદિસાનિ અહેસું. સદિસોપિ નત્થીતિ તુમ્હાકં ઇદં વિલોકનં વિસિટ્ઠે પસ્સિતું ‘‘ઇધ તુમ્હેહિ સદિસોપિ નત્થિ, કુતો ઉત્તરિતરો’’તિ આહંસુ. અગ્ગોતિ પધાનો, કેન પનસ્સ પધાનતાતિ આહ ‘‘ગુણેહી’’તિ. પઠમ-સદ્દો ચેત્થ પધાનપરિયાયો. બોધિસત્તસ્સ પન પધાનતા અનઞ્ઞસાધારણાતિ આહ ‘‘સબ્બપઠમો’’તિ, સબ્બપધાનોતિ અત્થો. એતસ્સેવાતિ અગ્ગસદ્દસ્સેવ. એત્થ ચ મહેસક્ખા તાવ દેવા તથા ચ વદન્તિ, ઇતરે પન કથન્તિ? મહાસત્તસ્સ આનુભાવદસ્સનાદિના. મહેસક્ખાનઞ્હિ દેવાનં મહાસત્તસ્સ આનુભાવો વિય તેન સદિસાનમ્પિ આનુભાવો પચ્ચક્ખો અહોસીતિ, ઇતરે પન તેસં વચનં સુત્વા સદ્દહન્તા અનુમિનન્તા તથા આહંસુ. પરિપાકગતપુબ્બહેતુસંસિદ્ધાય ધમ્મતાય ચોદિયમાનો ઇમસ્મિં…પે… બ્યાકાસિ.

જાતમત્તસ્સેવ બોધિસત્તસ્સ ઠાનાદીનિ યેસં વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભૂતાનીતિ તે નિદ્ધારેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ પતિટ્ઠાનં ચતુરિદ્ધિપાદપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં ઇદ્ધિપાદવસેન લોકુત્તરધમ્મેસુ સુપ્પતિટ્ઠિતભાવસમિજ્ઝનતો. ઉત્તરાભિમુખભાવો ¶ લોકસ્સ ¶ ઉત્તરણવસેન ગમનસ્સ પુબ્બનિમિત્તં. તેન હિ ભગવા સદેવકસ્સ લોકસ્સ અભિભૂતો, કેનચિ અનભિભૂતો અહોસિ. તેનાહ ‘‘મહાજનં અજ્ઝોત્થરિત્વા અભિભવિત્વા ગમનસ્સ પુબ્બનિમિત્ત’’ન્તિ. તથા સત્તપદગમનં સત્તપદબોજ્ઝઙ્ગસમ્પન્નઅરિયમગ્ગગમનસ્સ. સુવિસુદ્ધસેતચ્છત્તધારણં સુવિસુદ્ધવિમુત્તિછત્તધારણસ્સ. પઞ્ચરાજકકુધભણ્ડસમાયોગો પઞ્ચવિધવિમુત્તિગુણસમાયોગસ્સ. અનાવટદિસાનુવિલોકનં અનાવટઞાણતાય. ‘‘અગ્ગોહમસ્મી’’તિઆદિના અછમ્ભિતવાચાભાસનં કેનચિ અવિબન્ધનીયતાય અપ્પવત્તિયસ્સ સદ્ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસ્સ. ‘‘અયમન્તિમા જાતી’’તિ આયતિં જાતિયા અભાવકિત્તના અનુપાદિ…પે… પુબ્બનિમિત્તન્તિ વેદિતબ્બં તસ્સ તસ્સ અનાગતે લદ્ધબ્બવિસેસસ્સ તં તં નિમિત્તં અબ્યભિચારીતિ કત્વા. ન આગતોતિ ઇમસ્મિં સુત્તે, અઞ્ઞત્થ ચ વક્ખમાનાય અનુપુબ્બિયા ન આગતો. આહરિત્વાતિ તસ્મિં તસ્મિં સુત્તે, અટ્ઠકથાસુ ચ આગતનયેન આહરિત્વા દીપેતબ્બો.

‘‘દસસહસ્સિલોકધાતુ ¶ કમ્પી’’તિ ઇદં સતિપિ ઇધ પાળિયં આગતત્તે વક્ખમાનાનં અચ્છરિયાનં મૂલભૂતં દસ્સેતું વુત્તં, એવં અઞ્ઞમ્પિ એવરૂપં દટ્ઠબ્બં. તન્તિબદ્ધા વીણા ચમ્મબદ્ધા ભેરિયોતિ પઞ્ચઙ્ગિકતૂરિયસ્સ નિદસ્સનમત્તં, ચ-સદ્દેન વા ઇતરેસમ્પિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. ‘‘અન્દુબન્ધનાદીનિ તઙ્ખણે એવ છજ્જિત્વા પુન પાકતિકાનેવ હોન્તિ, તથા જચ્ચન્ધાદીનં ચક્ખુસોતાદીનિ તથારૂપકમ્મપચ્ચયા તસ્મિંયેવ ખણે ઉપ્પજ્જિત્વા તાવદેવ વિગચ્છન્તી’’તિ વદન્તિ. છિજ્જિંસૂતિ ચ પાદેસુ બન્ધટ્ઠાનેસુ છિજ્જિંસુ. વિગચ્છિંસૂતિ વૂપસમિંસુ. આકાસટ્ઠકરતનાનિ નામ તંતંવિમાનગતમણિરતનાદીનિ. સકતેજોભાસિતાનીતિ ¶ અતિવિય સમુજ્જલાય અત્તનો પભાય ઓભાસિતાનિ અહેસું. નપ્પવત્તીતિ ન સન્નિપાતો. ન વાયીતિ ખરો વાતો ન વાયિ. મુદુસુખો પન સત્તાનં સુખાવહો વાયિ. પથવિગતા અહેસું ઉચ્ચટ્ઠાને ઠાતું અવિસહન્તા. ઉતુસમ્પન્નોતિ અનુણ્હાસીતતાસઙ્ખાતેન ઉતુના સમ્પન્નો. અપ્ફોટનં વુચ્ચતિ ભુજહત્થસઙ્ઘટ્ટનસદ્દો, અત્થતો પન વામહત્થં ઉરે ઠપેત્વા દક્ખિણેન પુથુપાણિના હત્થતાળનેન સદ્દકરણં. મુખેન ઉસ્સેળનં સદ્દસ્સ મુઞ્ચનં સેળનં. એકદ્ધજમાલા અહોસિ નિરન્તરં ધજમાલાસમોધાનગતાય. ન કેવલઞ્ચ એતાનિ એવ, અથ ખો અઞ્ઞાનિપિ ‘‘વિચિત્તપુપ્ફસુગન્ધપુપ્ફવસ્સદેવોપવસ્સિ સૂરિયે દિસ્સમાને એવ તારકા ઓભાસિંસુ, અચ્છં વિપ્પસન્નં ઉદકં પથવિતો ઉબ્ભિજ્જિ, બિલાસયા ચ તિરચ્છાના આસયતો નિક્ખમિંસુ, રાગદોસમોહાપિ તનુ ભવિંસુ, પથવિયં રજો વૂપસમિ, અનિટ્ઠગન્ધો વિગચ્છિ, દિબ્બગન્ધો વાયિ, રૂપિનો દેવા સરૂપેનેવ મનુસ્સાનં આપાથં અગમંસુ, સત્તાનં ચુતૂપપાતા નાહેસુ’’ન્તિ એવમાદીનિ ¶ યાનિ મહાભિનીહારસમયે ઉપ્પન્નાનિ દ્વત્તિંસપુબ્બનિમિત્તાનિ, તાનિ અનવસેસતો તદા અહેસુન્તિ.

તત્રાપીતિ તેસુપિ પથવિકમ્પાદીસુ એવં પુબ્બનિમિત્તભાવો વેદિતબ્બો. ન કેવલં સમ્પતિજાતસ્સ ઠાનાદીસુ એવાતિ અધિપ્પાયો. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં સબ્બસ્સ ઞેય્યસ્સ, તિત્થકરમતસ્સ ચ ચાલનતો. કેનચિ અનુસ્સાહિતાનંયેવ ઇમસ્મિંયેવ એકચક્કવાળે સન્નિપાતો કેનચિ અનુસ્સાહિતાનંયેવ એકપ્પહારેનેવ ¶ સન્નિપતિત્વા ધમ્મપટિગ્ગણ્હનસ્સ પુબ્બનિમિત્તં. પઠમં દેવતાનં પટિગ્ગહણં દિબ્બવિહારપટિલાભસ્સ, પચ્છા મનુસ્સાનં પટિગ્ગહણં તત્થેવ ઠાનસ્સ નિચ્ચલસભાવતો ¶ આનેઞ્જવિહારપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં. વીણાનં સયં વજ્જનં પરૂપદેસેન વિના સયમેવ અનુપુબ્બવિહારપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં. ભેરીનં વજ્જનં ચક્કવાળપરિયન્તાય પરિસાય પવેદનસમત્થસ્સ ધમ્મભેરિયા અનુસાવનસ્સ અમતદુન્દુભિઘોસનસ્સ પુબ્બનિમિત્તં. અન્દુબન્ધનાદીનં છેદો માનવિનિબન્ધભેદનસ્સ પુબ્બનિમિત્તં. મહાજનસ્સ રોગવિગમો તસ્સેવ સકલવટ્ટદુક્ખરોગવિગમભૂતસ્સ સચ્ચપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં. ‘‘મહાજનસ્સા’’તિ પદં ‘‘મહાજનસ્સ દિબ્બચક્ખુપટિલાભસ્સ, મહાજનસ્સ દિબ્બસોતધાતુપટિલાભસ્સા’’તિઆદિના તત્થ તત્થ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. ઇદ્ધિપાદભાવનાવસેન સાતિસયઞાણજવસમ્પત્તિસિદ્ધીતિ આહ ‘‘પીઠસપ્પીનં જવસમ્પદા ચતુરિદ્ધિપાદપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્ત’’ન્તિ. સુપટ્ટનસમ્પાપુણનં ચતુપટિસમ્ભિદાધિગમસ્સ પુબ્બનિમિત્તં. અત્થાદિઅનુરૂપં અત્થાદીસુ સમ્પટિપત્તિભાવતો. રતનાનં સકતેજોભાસિતત્તં યં લોકસ્સ ધમ્મોભાસં દસ્સેસ્સતિ, તેન તસ્સ સકતેજોભાસિતત્તસ્સ પુબ્બનિમિત્તં.

ચતુબ્રહ્મવિહારપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં તસ્સ સબ્બસો વેરવૂપસમનતો. એકાદસઅગ્ગિનિબ્બાપનસ્સ પુબ્બનિમિત્તં દુન્નિબ્બાપનનિબ્બાનભાવતો. ઞાણાલોકાદસ્સનસ્સ પુબ્બનિમિત્તં અનાલોકે આલોકદસ્સનભાવતો. નિબ્બાનરસેનાતિ કિલેસાનં નિબ્બાયનરસેન. એકરસભાવસ્સાતિ સાસનસ્સ સબ્બત્થ એકરસભાવસ્સ, તઞ્ચ ખો અમધુરસ્સ ¶ લોકસ્સ સબ્બસો મધુરભાવાપાદનેન. દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતભિન્દનસ્સ પુબ્બનિમિત્તં સબ્બસો દિટ્ઠિગતવાતાપનયનવસેન. આકાસાદિઅપ્પતિટ્ઠવિસમચઞ્ચલટ્ઠાનં પહાય સકુણાનં પથવિગમનં તાદિસં મિચ્છાગાહં પહાય સત્તાનં પાણેહિ રતનત્તયસરણગમનસ્સ પુબ્બનિત્તં. બહુજનકન્તતાયાતિ ચન્દસ્સ વિય બહુજનસ્સ કન્તતાય. સૂરિયસ્સ ઉણ્હસીતવિવજ્જિતઉતુસુખતા પરિળાહવિવજ્જિતકાયિકચેતસિકસુખપ્પત્તિયા પુબ્બનિમિત્તં. દેવતાનં અપ્ફોટનાદીહિ કીળનં પમોદુપ્પત્તિ ભવન્તગમનેન, ધમ્મસભાવબોધનેન ચ ઉદાનવસેન પમોદવિભાવનસ્સ પુબ્બનિમિત્તં. ધમ્મવેગવસ્સનસ્સાતિ દેસનાઞાણવેગેન ધમ્મામતસ્સ વસ્સનસ્સ ¶ પુબ્બનિમિત્તં. કાયગતાસતિવસેન લદ્ધં ઝાનં પાદકં કત્વા ઉપ્પાદિતમગ્ગફલસુખાનુભવો કાયગતાસતિઅમતપટિલાભો, તસ્સ પન કાયસ્સાપિ અતપ્પકસુખાવહત્તા ખુદાપિપાસાપીળનાભાવો પુબ્બનિમિત્તં વુત્તો ¶ . અટ્ઠકથાયંપન ખુદં, પિપાસઞ્ચ ભિન્દિત્વા વુત્તં. તત્થ પુબ્બનિમિત્તાનં ભેદો વિસેસસામઞ્ઞવિભાગેન, ગોબલીબદ્દઞાયેન ચ ગહેતબ્બો. ‘‘સયમેવા’’તિ પદં ‘‘અટ્ઠઙ્ગિકમગ્ગદ્વારવિવરણસ્સા’’તિ એત્થાપિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. ભરિતભાવસ્સાતિ પરિપુણ્ણભાવસ્સ. ‘‘અરિયદ્ધજમાલામાલિતાયાતિ કાસાયદ્ધજમાલાવન્તતાયા’’તિ કેચિ, સદેવકસ્સ લોકસ્સ પન અરિયમગ્ગબોજ્ઝઙ્ગદ્ધજમાલાહિ માલિભાવસ્સ પુબ્બનિમિત્તં. યં પનેત્થ અનુદ્ધટં, તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

એત્થાતિ ‘‘સમ્પતિજાતો’’તિઆદિના આગતે ઇમસ્મિં વારે. વિસ્સજ્જિતોવ, તસ્મા અમ્હેહિ ઇધ અપુબ્બં વત્તબ્બં નત્થીતિ અધિપ્પાયો. તદા ¶ પથવિયં ગચ્છન્તોપિ મહાસત્તો આકાસેન ગચ્છન્તો વિય મહાજનસ્સ તથા ઉપટ્ઠાસીતિ અયમેત્થ નિયતિ ધમ્મનિયામો બોધિસત્તાનં ધમ્મતા તિ ઇદં નિયતિવાદવસેન કથનં. પુબ્બે પુરિમજાતીસુ તાદિસસ્સ પુઞ્ઞસમ્ભારકમ્મસ્સ કતત્તા ઉપચિતત્તા મહાજનસ્સ તથા ઉપટ્ઠાસીતિ ઇદં પુબ્બેકતકમ્મવાદવસેન કથનં. ઇમેસં સત્તાનં ઉપરિ ઈસનસીલતાય યથાસકં કમ્મમેવ ઇસ્સરો નામ, તસ્સ નિમ્માનં અત્તનો ફલસ્સ નિબ્બત્તનં મહાપુરિસોપિ સદેવકં લોકં અભિભવિતું સમત્થેન ઉળારેન પુઞ્ઞકમ્મેન નિબ્બત્તિતો, તેન ઇસ્સરેન નિમ્મિતો નામ, તસ્સ ચાયં નિમ્માનવિસેસો, યદિદં મહાનુભાવતા, યાય મહાજનસ્સ તથા ઉપટ્ઠાસીતિ ઇદં ઇસ્સરનિમ્માનવસેન કથનં. એવં તં તં બહુલં વત્વા કિં ઇમાય પરિયાયકથાયાતિ અવસાને ઉજુકમેવ બ્યાકરિ. સમ્પતિજાતો પથવિયં કથં પદસા ગચ્છતિ, એવં મહાનુભાવો આકાસેન મઞ્ઞે ગચ્છતીતિ પરિકપ્પનવસેન આકાસેન ગચ્છન્તો વિય અહોસિ. સીઘતરં પન સત્તપદવીતિહારેન ગતત્તા દિસ્સમાનરૂપોપિ મહાજનસ્સ અદિસ્સમાનો વિય અહોસિ. અચેલકભાવો, ખુદ્દકસરીરતા ચ તાદિસસ્સ ઇરિયાપથસ્સ ન અનુચ્છવિકાતિ કમ્માનુભાવસઞ્જનિતપાટિહારિયવસેન અલઙ્કતપટિયત્તો વિય, સોળસવસ્સુદ્દેસિકો વિય ચ મહાજનસ્સ ઉપટ્ઠાસીતિ વેદિતબ્બં. મહાસત્તસ્સ પુઞ્ઞાનુભાવેન તદા તથા ઉપટ્ઠાનમત્તમેવેતન્તિ. પચ્છા બાલદારકોવ અહોસિ, ન તાદિસોતિ. બુદ્ધભાવાનુચ્છવિકસ્સ બોધિસત્તાનુભાવસ્સ યાથાવતો પવેદિતત્તા પરિસા ચસ્સ બ્યાકરણેન બુદ્ધેન વિય…પે… અત્તમના અહોસિ.

સબ્બધમ્મતાતિ ¶ ¶ સબ્બા સોળસવિધાપિ યથાવુત્તા ધમ્મતા ¶ સબ્બબોધિસત્તાનં હોન્તીતિ વેદિતબ્બા પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારદસ્સનેન નેસં એકસદિસત્તા.

દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણવણ્ણના

૩૩. દુકૂલચુમ્બટકેતિ દહરસ્સ નિપજ્જનયોગ્યતાવસેન પટિસંહટદુકૂલસુખુમે. ‘‘ખત્તિયો બ્રાહ્મણો’’તિ એવમાદિ જાતિ. ‘‘કોણ્ડઞ્ઞો ગોતમો’’તિ એવમાદિ ગોત્તં. ‘‘પોણિકા ચિક્ખલ્લિકા સાકિયા કોળિયા’’તિ એવમાદિ કુલપદેસો. આદિ-સદ્દેન રૂપિસ્સરિયપરિવારાદિસબ્બસમ્પત્તિયો સઙ્ગણ્હાતિ. મહન્તસ્સાતિ વિપુલસ્સ, ઉળારસ્સાતિ અત્થો. નિપ્ફત્તિયોતિ સિદ્ધિયો. ગન્તબ્બગતિયાતિ ગતિ-સદ્દસ્સ કમ્મસાધનતમાહ. ઉપપજ્જનવસેન હિ સુચરિતદુચ્ચરિતેહિ ગન્તબ્બાતિ ગતિયો, ઉપપત્તિભવવિસેસો. ગચ્છતિ યથારુચિ પવત્તતીતિ ગતિ, અજ્ઝાસયો. પટિસરણેતિ પરાયણે અવસ્સયે. સબ્બસઙ્ખતવિસંયુત્તસ્સ હિ અરહતો નિબ્બાનમેવ તંપટિસરણં. ત્યાહન્તિ તે અહં.

દસવિધે કુસલધમ્મે, અગરહિતે ચ રાજધમ્મે (જા. ૨ મહામંસજાતકે વિત્થારો) નિયુત્તોતિ ધમ્મિકો. તેન ચ ધમ્મેન સકલં લોકં રઞ્જેતીતિ ધમ્મરાજા. યસ્મા ચક્કવત્તી ધમ્મેન ઞાયેન રજ્જં અધિગચ્છતિ, ન અધમ્મેન, તસ્મા વુત્તં ‘‘ધમ્મેન લદ્ધરજ્જત્તા ધમ્મરાજા’’તિ. ચતૂસુ દિસાસુ સમુદ્દપરિયોસાનતાય ચતુરન્તા નામ તત્થ તત્થ દીપે મહાપથવીતિ આહ ‘‘પુરત્થિમ…પે… ઇસ્સરો’’તિ. વિજિતાવીતિ વિજેતબ્બસ્સ વિજિતવા, કામકોધાદિકસ્સ અબ્ભન્તરસ્સ, પટિરાજભૂતસ્સ બાહિરસ્સ ચ અરિગણસ્સ વિજયિ, વિજેત્વા ઠિતોતિ અત્થો. કામં ચક્કવત્તિનો કેનચિ યુદ્ધં નામ નત્થિ, યુદ્ધેન પન સાધેતબ્બસ્સ વિજયસ્સ સિદ્ધિયા ‘‘વિજિતસઙ્ગામો’’તિ વુત્તં. જનપદોવ ચતુબ્બિધઅચ્છરિયધમ્માદિસમન્નાગતે અસ્મિં રાજિનિ થાવરિયં કેનચિ અસંહારિયં દળ્હં ભત્તભાવં પત્તો, જનપદે ¶ વા અત્તનો ધમ્મિકાય પટિપત્તિયા થાવરિયં થિરભાવં પત્તોતિ જનપદત્થાવરિયપ્પત્તો. મનુસ્સાનં ઉરે સત્થં ઠપેત્વા ઇચ્છિતધનહરણાદિના પરસાહસકારિતાય સાહસિકા.

રતિજનનટ્ઠેનાતિ અતપ્પકપીતિસોમનસ્સુપ્પાદનેન. સદ્દત્થતો પન રમેતીતિ રતનં. ‘‘અહો મનોહર’’ન્તિ ચિત્તે કત્તબ્બતાય ચિત્તીકતં ¶ . ‘‘સ્વાયં ચિત્તીકારો તસ્સ પૂજનીયતાયા’’તિ ચિત્તીકતન્તિ પૂજનીયન્તિ અત્થં વદન્તિ. મહન્તં વિપુલં અપરિમિતં મૂલં અગ્ઘતીતિ મહગ્ઘં. નત્થિ એતસ્સ તુલા ઉપમાતિ અતુલં, અસદિસં. કદાચિ એવ ઉપ્પજ્જનતો દુક્ખેન લદ્ધબ્બત્તા ¶ દુલ્લભદસ્સનં. અનોમેહિ ઉળારગુણેહેવ સત્તેહિ પરિભુઞ્જિતબ્બતો અનોમસત્તપરિભોગં. ઇદાનિ નેસં ચિત્તીકતાદિઅત્થાનં સવિસેસં ચક્કરતને લબ્ભમાનતં દસ્સેત્વા ઇતરેસુપિ તે અતિદિસિતું ‘‘ચક્કરતનસ્સ ચા’’તિઆદિ આરદ્ધં. અઞ્ઞં દેવટ્ઠાનં નામ ન હોતિ રઞ્ઞો અનઞ્ઞસાધારણિસ્સરિયાદિસમ્પત્તિપટિલાભહેતુતો, સત્તાનઞ્ચ યથિચ્છિતત્થપટિલાભહેતુતો. અગ્ઘો નત્થિ અતિવિય ઉળારસમુજ્જલસત્તરતનમયત્તા, અચ્છરિયબ્ભુતમહાનુભાવતાય ચ. યદગ્ગેન મહગ્ઘં, તદગ્ગેન અતુલં. સત્તાનં પાપજિગુચ્છનેન વિગતકાળકો પુઞ્ઞપસુતતાય મણ્ડભૂતો યાદિસો કાલો બુદ્ધુપ્પાદારહો, તાદિસે એવ ચક્કવત્તીનમ્પિ સમ્ભવોતિ આહ ‘‘યસ્મા ચ પના’’તિઆદિ. ઉપમાવસેન ચેતં વુત્તં, ઉપમોપમેય્યાનઞ્ચ ન અચ્ચન્તમેવ સદિસતા. તસ્મા યથા બુદ્ધા કદાચિ કરહચિ ઉપ્પજ્જન્તિ, ન તથા ચક્કવત્તિનો, એવં સન્તેપિ ચક્કવત્તિવત્તપરિપૂરણસ્સાપિ દુક્કરભાવતોપિ દુલ્લભુપ્પાદાયેવાતિ ¶ , ઇમિના દુલ્લભુપ્પાદતાસામઞ્ઞેન તેસં દુલ્લભદસ્સનતા વુત્તાતિ વેદિતબ્બં. કામં ચક્કરતનાનુભાવેન સિજ્ઝમાનો ગુણો ચક્કવત્તિપરિવારસાધારણો, તથાપિ ‘‘ચક્કવત્તી એવ નં સામિભાવેન વિસવિતાય પરિભુઞ્જતી’’તિ વત્તબ્બતં અરહતિ તદત્થં ઉપ્પજ્જનતોતિ દસ્સેન્તો ‘‘તદેત’’ન્તિઆદિમાહ. યથાવુત્તાનં પઞ્ચન્નં, છન્નમ્પિ વા અત્થાનં ઇતરરતનેસુપિ લબ્ભનતો ‘‘એવં સેસાનિપી’’તિ વુત્તં. હત્થિઅસ્સ-પરિણાયકરતનેહિ અજિતવિજયતો, ચક્કરતનેન ચ પરિવારભાવેન, સેસેહિ પરિભોગૂપકરણભાવેન સમન્નાગતો. હત્થિઅસ્સમણિઇત્થિરતનેહિ પરિભોગૂપકરણભાવેન સેસેહિ પરિવારભાવેનાતિ યોજના.

ચતુન્નં મહાદીપાનં સિરિવિભવન્તિ તત્થ લદ્ધં સિરિસમ્પત્તિઞ્ચેવ ભોગસમ્પત્તિઞ્ચ. તાદિસમેવાતિ ‘‘પુરેભત્તમેવા’’તિઆદિના વુત્તાનુભાવમેવ. યોજનપ્પમાણં પદેસં બ્યાપનેન યોજનપ્પમાણં અન્ધકારં. અતિદીઘતાદિછબ્બિધદોસપરિવજ્જિતં.

સૂરાતિ સત્તિવન્તો, નિબ્ભયાતિ અત્થોતિ આહ ‘‘અભીરુકા’’તિ. અઙ્ગન્તિ કારણં. યેન કારણેન ‘‘વીરા’’તિ વુચ્ચેય્યું, તં વીરઙ્ગં. તેનાહ ‘‘વીરિયસ્સેતં ¶ નામ’’ન્તિ. યાવ ચક્કવાળપબ્બતા ચક્કસ્સ વત્તનતો ‘‘ચક્કવાળપબ્બતં સીમં કત્વા ઠિતસમુદ્દપરિયન્ત’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘અદણ્ડેના’’તિ ઇમિનાવ ધનદણ્ડસ્સ, સરીરદણ્ડસ્સ ચ અકરણં વુત્તં. ‘‘અસત્થેના’’તિ ઇમિના પન સેનાય યુજ્ઝનસ્સાતિ તદુભયં દસ્સેતું ‘‘યે કતાપરાધે’’તિઆદિ વુત્તં. વુત્તપ્પકારન્તિ સાગરપરિયન્તં.

‘‘રઞ્જનટ્ઠેન રાગો, તણ્હાયનટ્ઠેન તણ્હા’’તિ પવત્તિઆકારભેદેન ¶ લોભો એવ દ્વિધા વુત્તો ¶ . તથા હિસ્સ દ્વિધાપિ છદનટ્ઠો એકન્તિકો. યથાહ ‘‘અન્ધતમં તદા હોતિ, યં રાગો સહતે નર’’ન્તિ, (નેત્તિ. ૧૧, ૨૭) ‘‘તણ્હાછદનછાદિતા’’તિ (ઉદા. ૬૪) ચ. ઇમિના નયેન દોસાદીનમ્પિ છદનટ્ઠો વત્તબ્બો. કિલેસગ્ગહણેન વિચિકિચ્છાદયો સેસકિલેસા વુત્તા. યસ્મા તે સબ્બે પાપધમ્મા ઉપ્પજ્જમાના સત્તસન્તાનં છાદેત્વા પરિયોનન્ધિત્વા તિટ્ઠન્તિ કુસલપ્પવત્તિં નિવારેન્તિ, તસ્મા તે ‘‘છદના, છદા’’તિ ચ વુત્તા. વિવટ્ટચ્છદાતિ ચ ઓ-કારસ્સ આ-કારં કત્વા નિદ્દેસો.

૩૫. તાસન્તિ દ્વિન્નમ્પિ નિપ્ફત્તીનં. નિમિત્તભૂતાનીતિ ઞાપકકારણભૂતાનિ. તથા હિ લક્ખીયતિ મહાપુરિસભાવો એતેહીતિ લક્ખણાનિ. ઠાનગમનાદીસુ ભૂમિયં સુટ્ઠુ સમં પતિટ્ઠિતા પાદા એતસ્સાતિ સુપ્પતિટ્ઠિતપાદો. તં પનસ્સ સુપ્પતિટ્ઠિતપાદતં બ્યતિરેકમુખેન વિભાવેતું ‘‘યથા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અગ્ગતલન્તિ અગ્ગપાદતલં. પણ્હીતિ પણ્હિતલં. પસ્સન્તિ પાદતલસ્સ દ્વીસુ પસ્સેસુ એકેકં, ઉભયમેવ વા પરિયન્તં પસ્સં. ‘‘અસ્સ પના’’તિઆદિ અન્વયતો અત્થવિભાવનં. સુવણ્ણપાદુકતલમિવ ઉજુકં નિક્ખિપિયમાનં. એકપ્પહારેનેવાતિ એકક્ખણેયેવ. સકલં પાદતલં ભૂમિં ફુસતિ નિક્ખિપને. એકપ્પહારેનેવ સકલં પાદતલં ભૂમિતો ઉટ્ઠહતીતિ યોજના. તસ્મા અયં સુપ્પતિટ્ઠિતપાદોતિ નિગમનં. યં પનેત્થ વત્તબ્બં અનુપુબ્બનિન્નાદિઅચ્છરિયબ્ભુતં ¶ નિસ્સન્દફલં, તં પરતો લક્ખણસુત્તવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૨૦૧) આવિભવિસ્સતીતિ.

નાભિ દિસ્સતીતિ લક્ખણચક્કસ્સ નાભિ પરિમણ્ડલસણ્ઠાના સુપરિબ્યત્તા હુત્વા દિસ્સતિ, લબ્ભતીતિ અધિપ્પાયો. નાભિપરિચ્છિન્નાતિ તસ્સં નાભિયં પરિચ્છિન્ના પરિચ્છેદવસેન ઠિતા. નાભિમુખપરિક્ખેપપટ્ટોતિ પકતિચક્કસ્સ ¶ અક્ખબ્ભાહતપરિહરણત્થં નાભિમુખે ઠપેતબ્બં પરિક્ખેપપટ્ટો, તપ્પટિચ્છન્નો ઇધ અધિપ્પેતો. નેમિમણિકાતિ નેમિયં આવલિભાવેન ઠિતમણિકાલેખા. સમ્બહુલવારોતિ બહુવિધલેખઙ્ગવિભાવનવારો. સત્તીતિ આવુધસત્તિ. સિરિવચ્છોતિ સિરિઅઙ્ગા. નન્દીતિ દક્ખિણાવત્તં. સોવત્તિકોતિ સોવત્તિઅઙ્ગો. વટંસકોતિ આવેળં. વડ્ઢમાનકન્તિ પુરિમહાદીસુ દીપઙ્કં. મોરહત્થકોતિ મોરપિઞ્છકલાપો, મોરપિઞ્છપટિસિબ્બિતો વા બીજનીવિસેસો. વાળબીજનીતિ ચામરિવાલં. સિદ્ધત્થાદિ પુણ્ણઘટપુણ્ણપાતિયો. ‘‘ચક્કવાળો’’તિ વત્વા તસ્સ પધાનાવયવે દસ્સેતું ‘‘હિમવા સિનેરુ…પે… સહસ્સાની’’તિ વુત્તં. ‘‘ચક્કવત્તિરઞ્ઞો પરિસં ઉપાદાયા’’તિ ઇદં હત્થિરતનાદીનમ્પિ તત્થ લબ્ભમાનભાવદસ્સનં. સબ્બોતિસત્તિઆદિકો યથાવુત્તો અઙ્ગવિસેસો ચક્કલક્ખણસ્સેવ પરિવારોતિ વેદિતબ્બો.

‘‘આયતપણ્હી’’તિ ¶ ઇદં અઞ્ઞેસં પણ્હિતો દીઘતં સન્ધાય ¶ વુત્તં, ન પન અતિદીઘતન્તિ આહ ‘‘પરિપુણ્ણપણ્હી’’તિ. યથા પન પણ્હિલક્ખણં પરિપુણ્ણં નામ હોતિ, તં બ્યતિરેકમુખેન દસ્સેતું ‘‘યથા હી’’તિઆદિ વુત્તં. આરગ્ગેનાતિ મણ્ડલાય સિખાય. વટ્ટેત્વાતિ યથા સુવટ્ટં હોતિ, એવં વટ્ટેત્વા. રત્તકમ્બલગેણ્ડુકસદિસાતિ રત્તકમ્બલમયગેણ્ડુકસદિસા.

‘‘મક્કટસ્સેવા’’તિ દીઘભાવં, સમતઞ્ચ સન્ધાયેતં વુત્તં. નિય્યાસતેલેનાતિ છત્તિરિતનિય્યાસાદિનિય્યાસસમ્મિસ્સેન તેલેન, યં ‘‘સુરભિનિય્યાસ’’ન્તિપિ વદન્તિ. નિય્યાસતેલગ્ગહણઞ્ચેત્થ હરિતાલવટ્ટિયા ઘનસિનિદ્ધભાવદસ્સનત્થં.

યથા સતક્ખત્તું વિહતં કપ્પાસપટલં સપ્પિમણ્ડે ઓસારિતં અતિવિય મુદુ હોતિ, એવં મહાપુરિસસ્સ હત્થપાદાતિ દસ્સેન્તો ‘‘સપ્પિમણ્ડે’’તિઆદિમાહ. તલુનાતિ સુખુમાલા.

ચમ્મેનાતિ અઙ્ગુલન્તરવેઠિતચમ્મેન. પટિબદ્ધઅઙ્ગુલન્તરોતિ એકતો સમ્બદ્ધઅઙ્ગુલન્તરો ન હોતિ. એકપ્પમાણાતિ દીઘતો સમાનપ્પમાણા. યવલક્ખણન્તિ અબ્ભન્તરતો અઙ્ગુલિપબ્બે ઠિતં યવલક્ખણં. પટિવિજ્ઝિત્વાતિ તંતંપબ્બાનં સમાનદેસતાય અઙ્ગુલીનં પસારિતકાલેપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિજ્ઝિતાનિ વિય ફુસિત્વા તિટ્ઠન્તિ.

સઙ્ખા ¶ વુચ્ચન્તિ ગોપ્ફકા, ઉદ્ધં સઙ્ખા એતેસન્તિ ઉસ્સઙ્ખા, પાદા. પિટ્ઠિપાદેતિ પિટ્ઠિપાદસમીપે. તેનાતિ પિટ્ઠિપાદે ઠિતગોપ્ફકભાવેન બદ્ધા હોન્તીતિ યોજના. તયિદં ‘‘તેના’’તિ પદં ઉપરિપદદ્વયેપિ યોજેતબ્બં ¶ ‘‘તેન બદ્ધભાવેન ન યથાસુખં પરિવટ્ટન્તિ, તેન યથાસુખં નપરિવટ્ટનેન ગચ્છન્તાનં પાદતલાનિપિ ન દિસ્સન્તી’’તિ. ઉપરીતિ પિટ્ઠિપાદતો દ્વિતિઅઙ્ગુલિમત્તં ઉદ્ધં, ‘‘ચતુરઙ્ગુલમત્ત’’ન્તિ ચ વદન્તિ. નિગૂળ્હાનિ ચ હોન્તિ, ન અઞ્ઞેસં વિય પઞ્ઞાયમાનાનિ. તેનાતિ ગોપ્ફકાનં ઉપરિ પતિટ્ઠિતભાવેન. અસ્સાતિ મહાપુરિસસ્સ. સતિપિ દેસન્તરપ્પવત્તિયં નિચ્ચલોતિ દસ્સનત્થં નાભિગ્ગહણં. ‘‘અધોકાયોવ ઇઞ્જતી’’તિ ઇદં પુરિમપદસ્સ કારણવચનં. યસ્મા અધોકાયોવ ઇઞ્જતિ, તસ્મા નાભિતો…પે… નિચ્ચલો હોતિ. ‘‘સુખેન પાદા પરિવટ્ટન્તી’’તિ ઇદં પન પુરિમસ્સ, પચ્છિમસ્સ ચ કારણવચનં. યસ્મા સુખેન પાદા પરિવટ્ટન્તિ, તસ્મા અધોકાયોવ ઇઞ્જતિ, યસ્મા સુખેન પાદા પરિવટ્ટન્તિ, તસ્મા પુરતોપિ…પે… પચ્છતોયેવાતિ.

યસ્મા એણિમિગસ્સ સમન્તતો એકસદિસમંસા અનુક્કમેન ઉદ્ધં થૂલા જઙ્ઘા હોન્તિ, તથા ¶ મહાપુરિસસ્સાપિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘એણિમિગસદિસજઙ્ઘો’’તિ. પરિપુણ્ણજઙ્ઘોતિ સમન્તતો મંસૂપચયેન પરિપુણ્ણજઙ્ઘો. તેનાહ ‘‘ન એકતો’’તિઆદિ.

એતેનાતિ ‘‘અનોનમન્તો’’તિઆદિવચનેન, જાણુફાસુભાવદીપનેનાતિ અત્થો. અવસેસજનાતિ ઇમિના લક્ખણેન રહિતજના. ખુજ્જા વા હોન્તિ હેટ્ઠિમકાયતો ઉપરિમકાયસ્સ રસ્સતાય, વામના વા ઉપરિમકાયતો હેટ્ઠિમકાયસ્સ રસ્સતાય, એતેન ઠપેત્વા સમ્માસમ્બુદ્ધં, ચક્કવત્તિનઞ્ચ ઇતરે સત્તા ખુજ્જપક્ખિકા, વામનપક્ખિકા ચાતિ દસ્સેતિ.

કામં સબ્બાપિ પદુમકણ્ણિકા સુવણ્ણવણ્ણાવ, કઞ્ચનપદુમકણ્ણિકા પન પભસ્સરભાવેન તતો સાતિસયાતિ ¶ આહ ‘‘સુવણ્ણપદુમકણ્ણિકસદિસેહી’’તિ. ઓહિતન્તિ સમોહિતં અન્તોગધં. તથાભૂતં પન તં તેન છન્નં હોતીતિ આહ ‘‘પટિચ્છન્ન’’ન્તિ.

સુવણ્ણવણ્ણોતિ સુવણ્ણવણ્ણવણ્ણોતિ અયમેત્થ અત્થોતિ આહ ‘‘જાતિહિઙ્ગુલકેના’’તિઆદિ, સ્વાયમત્થો આવુત્તિઞાયેન ચ વેદિતબ્બો. સરીરપરિયાયો ઇધ વણ્ણ-સદ્દોતિ અધિપ્પાયો. પઠમવિકપ્પં વત્વા ¶ તથારૂપાય પન રુળ્હિયા અભાવં મનસિ કત્વા વણ્ણધાતુપરિયાયમેવ વણ્ણ-સદ્દં ગહેત્વા દુતિયવિકપ્પો વુત્તો. તસ્મા પદદ્વયેનાપિ સુનિદ્ધન્તસુવણ્ણસદિસછવિવણ્ણોતિ વુત્તં હોતિ.

રજોતિ સુખુમરજો. જલ્લન્તિ મલીનભાવાવહો રેણુસઞ્ચયો. તેનાહ ‘‘મલં વા’’તિ. યદિ વિવત્તતિ, કથં ન્હાનાદીનીતિ આહ ‘‘હત્થધોવનાદીની’’તિઆદિ.

આવટ્ટપરિયોસાનેતિ પદક્ખિણાવટ્ટનવસેન પવત્તસ્સ આવટ્ટસ્સ અન્તે.

બ્રહ્મુનો સરીરં પુરતો વા પચ્છતો વા અનોનમિત્વા ઉજુકમેવ ઉગ્ગતન્તિ આહ ‘‘બ્રહ્મા વિય ઉજુગત્તો’’તિ. સા પનાયં ઉજુગત્તતા અવયવેસુ બુદ્ધિપ્પત્તેસુ દટ્ઠબ્બા, ન દહરકાલેતિ વુત્તં ‘‘ઉગ્ગતદીઘસરીરો ભવિસ્સતી’’તિ. ઇતરેસૂતિ ‘‘ખન્ધજાણૂસૂ’’તિ ઇમેસુ દ્વીસુ ઠાનેસુ નમન્તા પુરતો નમન્તીતિ આનેત્વા સમ્બન્ધો. પસ્સવઙ્કાતિ દક્ખિણપસ્સેન વા વામપસ્સેન વા વઙ્કા. સૂલસદિસાતિ પોત્થકરૂપકરણે ઠપિતસૂલપાદસદિસા.

હત્થપિટ્ઠિઆદિવસેન સત્ત સરીરાવયવા ઉસ્સદા ઉપચિતમંસા એતસ્સાતિ સત્તુસ્સદો. અટ્ઠિકોટિયો ¶ પઞ્ઞાયન્તીતિ યોજના. નિગૂળ્હસિરાજાલેહીતિ લક્ખણવચનમેતન્તિ તેન નિગૂળ્હઅટ્ઠિકોટીહીતિપિ વુત્તમેવ હોતીતિ. હત્થપિટ્ઠાદીહીતિ ¶ એત્થ આદિ-સદ્દેન અંસકૂટખન્ધકૂટાનં સઙ્ગહે સિદ્ધે તં એકદેસેન દસ્સેન્તો ‘‘વટ્ટેત્વા…પે… ખન્ધેના’’તિ આહ. ‘‘સિલારૂપકં વિયા’’તિઆદિના વા નિગૂળ્હઅંસકૂટતાપિ વિભાવિતા યેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

સીહસ્સ પુબ્બદ્ધં સીહપુબ્બદ્ધં, પરિપુણ્ણાવયવતાય સીહપુબ્બદ્ધં વિય સકલો કાયો અસ્સાતિ સીહપુબ્બદ્ધકાયો. તેનાહ ‘‘સીહસ્સ પુબ્બદ્ધકાયો વિય સબ્બો કાયો પરિપુણ્ણો’’તિ. સીહસ્સેવાતિ સીહસ્સ વિય. દુસ્સણ્ઠિતવિસણ્ઠિતો ન હોતીતિ દુટ્ઠુ સણ્ઠિતો, વિરૂપસણ્ઠિતો ચ ન હોતિ, તેસં તેસં અવયવાનં અયુત્તભાવેન, વિરૂપભાવેન ચ સણ્ઠિતિ ઉપગતો ન હોતીતિ અત્થો. સણ્ઠન્તીતિ સણ્ઠહન્તિ. દીઘેહીતિ અઙ્ગુલિનાસાદીહિ. રસ્સેહીતિ ગીવાદીહિ. થૂલેહીતિ ઊરુબાહુઆદીહિ ¶ . કિસેહીતિ કેસલોમમજ્ઝાદીહિ. પુથુલેહીતિ અક્ખિહત્થતલાદીહિ. વટ્ટેહીતિ જઙ્ઘહત્થાદીહિ.

સતપુઞ્ઞલક્ખણતાય નાનાચિત્તેન પુઞ્ઞચિત્તેન ચિત્તિતો સઞ્જાતચિત્તભાવો ‘‘ઈદિસો એવ બુદ્ધાનં ધમ્મકાયસ્સ અધિટ્ઠાનં ભવિતું યુત્તો’’તિ દસપારમીહિ સજ્જિતો અભિસઙ્ખતો, ‘‘દાનચિત્તેન પુઞ્ઞચિત્તેના’’તિ વા પાઠો, દાનવસેન, સીલાદિવસેન ચ પવત્તપુઞ્ઞચિત્તેનાતિ અત્થો.

દ્વિન્નં કોટ્ટાનં અન્તરન્તિ દ્વિન્નં પિટ્ઠિબાહાનં વેમજ્ઝં પિટ્ઠિમજ્ઝસ્સ ઉપરિભાગો. ચિતં પરિપુણ્ણન્તિ અનિન્નભાવેન ચિતં, દ્વીહિ કોટ્ટેહિ સમતલતાય પરિપુણ્ણં. ઉગ્ગમ્માતિ ઉગ્ગન્ત્વા, અનિન્નં સમતલં હુત્વાતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘સુવણ્ણફલકં વિયા’’તિ.

નિગ્રોધો વિય પરિમણ્ડલોતિ પરિમણ્ડલનિગ્રોધો વિય ¶ પરિમણ્ડલો, ‘‘નિગ્રોધપરિમણ્ડલપરિમણ્ડલો’’તિ વત્તબ્બે એકસ્સ પરિમણ્ડલ-સદ્દસ્સ લોપં કત્વા ‘‘નિગ્રોધપરિમણ્ડલો’’તિ વુત્તો. તેનાહ ‘‘સમક્ખન્ધસાખો નિગ્રોધો’’તિઆદિ. ન હિ સબ્બો નિગ્રોધો પરિમણ્ડલોતિ, પરિમણ્ડલસદ્દસન્નિધાનેન વા પરિમણ્ડલોવ નિગ્રોધો ગય્હતીતિ એકસ્સ પરિમણ્ડલસદ્દસ્સ લોપેન વિનાપિ અયમત્થો લબ્ભતીતિ આહ ‘‘નિગ્રોધો વિય પરિમણ્ડલો’’તિ. યાવતકો અસ્સાતિ યાવતક્વસ્સ ઓ-કારસ્સ વ-કારાદેસં કત્વા.

સમવટ્ટિતક્ખન્ધોતિ સમં સુવટ્ટિતક્ખન્ધો. કોઞ્ચા વિય દીઘગલા, બકા વિય વઙ્કગલા ¶ , વરાહા વિય પુથુલગલાતિ યોજના. સુવણ્ણાળિઙ્ગસદિસોતિ સુવણ્ણમયખુદ્દકમુદિઙ્ગસદિસો.

રસગ્ગસગ્ગીતિ મધુરાદિભેદં રસં ગસન્તિ અન્તો પવેસન્તીતિ રસગ્ગસા રસગ્ગસાનં અગ્ગા રસગ્ગસગ્ગા, તા એતસ્સ સન્તીતિ રસગ્ગસગ્ગી. તેનાતિ ઓજાય અફરણેન હીનધાતુકત્તા તે બહ્વાબાધા હોન્તિ.

હનૂતિ સન્નિસ્સયદન્તાધારસ્સ સમઞ્ઞા, તં ભગવતો સીહસ્સ હનુ વિય, તસ્મા ભગવા સીહહનુ. તત્થ યસ્મા બુદ્ધાનં રૂપકાયસ્સ, ધમ્મકાયસ્સ ચ ઉપમા નામ હીનૂપમાવ, નત્થિ સમાનૂપમા, કુતો અધિકૂપમા, તસ્મા અયમ્પિ હીનૂપમાતિ દસ્સેતું ‘‘તત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. યસ્મા મહાપુરિસસ્સ હેટ્ઠિમાનુરૂપવસેનેવ ઉપરિમમ્પિ સણ્ઠિતં, તસ્મા વુત્તં ¶ ‘‘દ્વેપિ પરિપુણ્ણાની’’તિ, તઞ્ચ ખો ન સબ્બસો પરિમણ્ડલતાય, અથ ખો તિભાગાવસેસમણ્ડલતાયાતિ આહ ‘‘દ્વાદસિયા પક્ખસ્સ ચન્દસદિસાની’’તિ. સલ્લક્ખેત્વાતિ અત્તનો લક્ખણસત્થાનુસારેન ¶ ઉપધારેત્વા. દન્તાનં ઉચ્ચનીચતા અબ્ભન્તરબાહિરપસ્સવસેનપિ વેદિતબ્બા, ન અગ્ગવસેનેવ. તેનાહ ‘‘અયપટ્ટકેન છિન્નસઙ્ખપટલં વિયા’’તિ. અયપટ્ટકન્તિ કકચં અધિપ્પેતં. સમા ભવિસ્સન્તિ, ન વિસમા, સમસણ્ઠાનાતિ અત્થો.

સાતિસયં મુદુદીઘપુથુલતાદિપ્પકારગુણા હુત્વા ભૂતા જાતાતિ પભૂતા, ભ-કારસ્સ હ-કારં કત્વા પહૂતા જિવ્હા એતસ્સાતિ પહૂતજિવ્હો.

વિચ્છિન્દિત્વા વિચ્છિન્દિત્વા પવત્તસરતાય છિન્નસ્સરાપિ. અનેકાકારતાય ભિન્નસ્સરાપિ. કાકસ્સ વિય અમનુઞ્ઞસરતાય કાકસ્સરાપિ. અપલિબુદ્ધત્તાતિ અનુપદ્દુતવત્થુકત્તા, વત્થૂતિ ચ અક્ખરુપ્પત્તિટ્ઠાનં વેદિતબ્બં. અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતોતિ એત્થ અઙ્ગાનિ પરતો આગમિસ્સન્તિ. મઞ્જુઘોસોતિ મધુરસ્સરો.

અભિનીલનેત્તોતિ અધિકનીલનેત્તો, અધિકતા ચ સાતિસયં નીલભાવેન વેદિતબ્બા, ન નેત્તનીલભાવસ્સેવ અધિકભાવતોતિ આહ ‘‘ન સકલનીલનેત્તો’’તિઆદિ. પીતલોહિતવણ્ણા સેતમણ્ડલગતરાજિવસેન. નીલસેતકાળવણ્ણા પન તંતંમણ્ડલવસેનેવ વેદિતબ્બા.

‘‘ચક્ખુભણ્ડન્તિ અક્ખિદલ’’ન્તિ કેચિ. ‘‘અક્ખિદલવટુમ’’ન્તિ અઞ્ઞે. અક્ખિદલેહિ પન ¶ સદ્ધિં અક્ખિબિમ્બન્તિ વેદિતબ્બં. એવઞ્હિ વિનિગ્ગતગમ્ભીરજોતનાપિ યુત્તા હોતિ. ‘‘અધિપ્પેત’’ન્તિ ઇમિના અયમેત્થ અધિપ્પાયો એકદેસેન સમુદાયુપલક્ખણઞાયેનાતિ દસ્સેતિ. યસ્મા પખુમ-સદ્દો લોકે અક્ખિદલલોમેસુ નિરુળ્હો, તેનેવાહ ‘‘મુદુસિનિદ્ધનીલસુખુમપખુમાચિતાનિ અક્ખીની’’તિ.

કિઞ્ચાપિ ઉણ્ણા-સદ્દો લોકે અવિસેસતો લોમપરિયાયો, ઇધ પન લોમવિસેસવાચકોતિ આહ ‘‘ઉણ્ણા લોમ’’ન્તિ. નલાટવેમજ્ઝે ¶ જાતાતિ નલાટમજ્ઝગતા જાતા. ઓદાતતાય ઉપમા, ન મુદુતાય ¶ . ઉણ્ણા હિ તતોપિ સાતિસયં મુદુતરા. તેનાહ‘‘સપ્પિ મણ્ડે’’તિઆદિ. રજતપુબ્બુળકન્તિ રજતમયતારકમાહ.

દ્વે અત્થવસે પટિચ્ચ વુત્તન્તિ યસ્મા બુદ્ધા, ચક્કવત્તિનો ચ પરિપુણ્ણનલાટતાય, પરિપુણ્ણસીસબિમ્બતાય ચ ‘‘ઉણ્હીસસીસા’’તિ વુચ્ચન્તિ, તસ્મા તે દ્વે અત્થવસે પટિચ્ચ ‘‘ઉણ્હીસસીસો’’તિ ઇદં વુત્તં. ઇદાનિ તં અત્થદ્વયં મહાપુરિસે સુપ્પતિટ્ઠિતન્તિ ‘‘મહાપુરિસસ્સ હી’’તિઆદિ વુત્તં. સણ્હતમતાય, સુવણ્ણવણ્ણતાય, પભસ્સરતાય, પરિપુણ્ણતાય ચ રઞ્ઞો બન્ધઉણ્હીસપટ્ટો વિય વિરોચતિ. કપિસીસાતિ દ્વિધાભૂતસીસા. ફલસીસાતિ ફલિતસીસા. અટ્ઠિસીસાતિ મંસસ્સ અભાવતો અતિવિય અટ્ઠિતાય, પતનુભાવતો વા તચોનદ્ધઅટ્ઠિમત્તસીસા. તુમ્બસીસાતિ લાબુસદિસસીસા. પબ્ભારસીસાતિ પિટ્ઠિભાગેન ઓલમ્બમાનસીસા. પુરિમનયેનાતિ પરિપુણ્ણનલાટતાપક્ખેન. ઉણ્હીસવેઠિતસીસો વિયાતિ ઉણ્હીસપટ્ટેન વેઠિતસીસપદેસો વિય. ઉણ્હીસં વિયાતિ છેકેન સિપ્પિના વિરચિતઉણ્હીસમણ્ડલં વિય.

વિપસ્સીસમઞ્ઞાવણ્ણના

૩૭. તસ્સ વિત્થારોતિ તસ્સ લક્ખણપરિગ્ગણ્હને નેમિત્તકાનં સન્તપ્પનસ્સ વિત્થારો વિત્થારકથા. ગબ્ભોક્કન્તિયં નિમિત્તભૂત સુપિનપટિગ્ગાહકસન્તપ્પને વુત્તોયેવ. નિદ્દોસેનાતિ ખારિકલોણિકાદિદોસરહિતેન. ધાતિયોતિ થઞ્ઞપાયિકા ધાતિયો. તા હિ ધાપેન્તિ થઞ્ઞં પાયેન્તીતિ ધાતિયો. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના ‘‘સટ્ઠિ’’ન્તિ પદં ઉપસંહરતિ ¶ , સેસાપીતિ ન્હાપિકા, ધારિકા, પરિહારિકાતિ ઇમા તિવિધા. તાપિ દહન્તિ વિદહન્તિ ન્હાનં દહન્તિ ધારેન્તીતિ ‘‘ધાતિયો’’ ત્વેવ વુચ્ચન્તિ. તત્થ ધારણં ઉરસા, ઊરુના, હત્થેહિ વા સુચિરં વેલં સન્ધારણં. પરિહરણં ¶ અઞ્ઞસ્સ અઙ્કતો અત્તનો અઙ્કં, અઞ્ઞસ્સ બાહુતો અત્તનો બાહું ઉપસંહરન્તેહિ હરણં સમ્પાપનં.

૩૮. મઞ્જુસ્સરોતિ સણ્હસ્સરો. યો હિ સણ્હો, સો ખરો ન હોતીતિ આહ ‘‘અખરસ્સરો’’તિ. વગ્ગુસ્સરોતિ મનોરમ્મસ્સરો, મનોરમ્મતા ચસ્સ ચાતુરિયને પુઞ્ઞયોગતોતિ આહ ‘‘છેકનિપુણસ્સરો’’તિ. મધુરસ્સરોતિ સોતસુખસ્સરો, સોતસુખતા ચસ્સ અતિવિય ઇટ્ઠભાવેનાતિ આહ ‘‘સાતસ્સરો’’તિ. પેમનીયસ્સરોતિ ¶ પિયાયિતબ્બસ્સરો, પિયાયિતબ્બતા ચસ્સ સુણન્તાનં અત્તનિ ભત્તિસમુપ્પાદનેનાતિ આહ ‘‘પેમજનકસ્સરો’’તિ. કરવીકસ્સરોતિ. કરવીકસદ્દો યેસં સત્તાનં સોતપથં ઉપગચ્છતિ, તે અત્તનો સરસમ્પત્તિયા પકતિં જહાપેત્વા અવસે કરોન્તો અત્તનો વસે વત્તેતિ, એવં મધુરોતિ દસ્સેન્તો ‘‘તત્રિદ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘કરવીકસકુણે’’તિઆદિ તસ્સ સભાવકથનં. લળિતન્તિ પીતિવેગસમુટ્ઠિતં લીળં. છડ્ડેત્વાતિ ‘‘સઙ્ખરણમ્પિ મધુરસદ્દસવનન્તરાયકર’’ન્તિ તિણાનિ અપનેત્વા. અનિક્ખિપિત્વાતિ ભૂમિયં અનિક્ખિપિત્વા આકાસગતમેવ કત્વા. અનુબદ્ધમિગા વાળમિગેહિ. તતો મરણભયં હિત્વા. પક્ખે પસારેત્વાતિ પક્ખે યથાપસારિતે કત્વા અપતન્તા તિટ્ઠન્તિ.

સુવણ્ણપઞ્જરં વિસ્સજ્જેસિ યોજનપ્પમાણે આકાસે અત્તનો આણાય પવત્તનતો. તેનાહ ‘‘સો રાજાણાયા’’તિઆદિ. લળિંસૂતિ લળિતં કાતું આરભિંસુ. તં પીતિન્તિ ¶ તં બુદ્ધગુણારમ્મણં પીતિં તેનેવ નીહારેન પુનપ્પુનં પવત્તં પીતિં અવિજહિત્વા વિક્ખમ્ભિતકિલેસા થેરાનં સન્તિકે લદ્ધધમ્મસ્સવનસપ્પાયા ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિયા પરિપક્કઞાણતાય સત્તહિ…પે… પતિટ્ઠાસિ. સત્તસતમત્તેન ઓરોધજનેન સદ્ધિં પદસાવ થેરાનં સન્તિકં ઉપગતત્તા ‘‘સત્તહિ જઙ્ઘસતેહિ સદ્ધિ’’ન્તિ વુત્તં. તતોતિ કરવીકસદ્દતો. સતભાગેન…પે… વેદિતબ્બો અનેકકપ્પકોટિસતસમ્ભૂતપુઞ્ઞસમ્ભારસમુદાગતવત્થુસમ્પત્તિભાવતો.

૩૯. કમ્મવિપાકજન્તિ સાતિસયસુચરિતકમ્મનિબ્બત્તં પિત્તસેમ્હરુહિરાદીહિ અપલિબુદ્ધં દૂરેપિ આરમ્મણં સમ્પટિચ્છનસમત્થં કમ્મવિપાકેન સહજાતં, કમ્મસ્સ વા વિપાકભાવેન જાતં પસાદચક્ખુ. દુવિધઞ્હિ દિબ્બચક્ખું કમ્મમયં, ભાવનામયન્તિ. તત્રિદં કમ્મમયન્તિ આહ ‘‘ન ભાવનામય’’ન્તિ. ભાવનામયં પન બોધિમૂલે ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. અયં ‘‘સો’’તિ સલ્લક્ખણં કામં મનોવિઞ્ઞાણેન હોતિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન પન તસ્સ તથા વિભાવિતત્તા મનોવિઞ્ઞાણસ્સ તત્થ તથાપવત્તીતિ આહ ‘‘યેન નિમિત્તં…પે… સક્કોતી’’તિ.

૪૦. વચનત્થોતિ ¶ ¶ સદ્દત્થો. નિમીલનન્તિ નિમીલનદસ્સનં નવિસુદ્ધં, તથા ચ અક્ખીનિ અવિવટાનિ નિમીલદસ્સનસ્સ ન વિસુદ્ધિભાવતો. તબ્બિપરિયાયતો પન દસ્સનં વિસુદ્ધં, વિવટઞ્ચાતિ આહ ‘‘અન્તરન્તરા’’તિઆદિ.

૪૧. ની-ઇતિ – જાનનત્થં ધાતું ગહેત્વા આહ ‘‘પનયતિ જાનાતી’’તિ. યતો વુત્તં ‘‘અનિમિત્તા ન નાયરે’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૭૪; સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૦), ‘‘વિદૂભિ ¶ નેય્યં નરવરસ્સા’’તિ (નેત્તિ. સઙ્ગહવાર) ચ. ની-ઇતિ પન પવત્તનત્થં ધાતું ગહેત્વા ‘‘નયતિ પવત્તેતી’’તિ. અપ્પમત્તો અહોસિ તેસુ તેસુ કિચ્ચકરણીયેસુ.

૪૨. વસ્સાવાસો વસ્સં ઉત્તરપદલોપેન, તસ્મા વસ્સં, વસ્સે વા, સન્નિવાસફાસુતાય અરહતીતિ વસ્સિકો, પાસાદો. માસા પન વસ્સે ઉતુમ્હિ ભવાતિ વસ્સિકા. ઇતરેસૂતિ હેમન્તિકં ગિમ્હિકન્તિ ઇમેસુ. એસેવ નયોતિ ઉત્તરપદલોપેન નિદ્દેસં અતિદિસતિ.

નાતિઉચ્ચો હોતિ નાતિનીચોતિ ગિમ્હિકો વિય ઉચ્ચો, હેમન્તિકો વિય નીચો ન હોતિ, અથ ખો તદુભયવેમજ્ઝલક્ખણતાય નાતિઉચ્ચો હોતિ, નાતિનીચો. અસ્સાતિ પાસાદસ્સ. નાતિબહૂનીતિ ગિમ્હિકસ્સ વિય ન અતિબહૂનિ. નાતિતનૂનીતિ હેમન્તિકસ્સ વિય ન ખુદ્દકાનિ, તનુતરજાલાનિ ચ. મિસ્સકાનેવાતિ હેમન્તિકે વિય ન ઉણ્હનિયાનેવ, ગિમ્હિકે વિય ચ ન સીતનિયાનેવ, અથ ખો ઉભયમિસ્સકાનેવ. તનુકાનીતિ ન પુથુલાનિ. ઉણ્હપ્પવેસનત્થાયાતિ સૂરિયસન્તાપાનુપ્પવેસાય. ભિત્તિનિયૂહાનીતિ દક્ખિણપસ્સે ભિત્તીસુ નિયૂહાનિ. સિનિદ્ધન્તિ સિનેહવન્તં, સિનિદ્ધગ્ગહણેનેવ ચસ્સ ગરુકતાપિ વુત્તા એવ. કટુકસન્નિસ્સિતન્તિ તિકટુકાદિકટુકદ્રબ્બૂપસઞ્હિતં. ઉદકયન્તાનીતિ ઉદકધારાવિસ્સન્દયન્તાનિ. યથા જલયન્તાનિ, એવં હિમયન્તાનિપિ તત્થ કરોન્તિ એવ. તસ્મા હેમન્તે વિય હિમાનિ પતન્તાનિયેવ હોન્તીતિ ચ વેદિતબ્બં.

સબ્બટ્ઠાનાનિપીતિ ¶ સબ્બાનિ પટિકિરિયાન્હાનભોજનકીળાસઞ્ચરણાદિટ્ઠાનાનિપિ, ન નિવાસટ્ઠાનાનિયેવ. તેનાહ ‘‘દોવારિકાપી’’તિઆદિ. તત્થ કારણમાહ ‘‘રાજા કિરા’’તિઆદિ.

પઠમભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

જિણ્ણપુરિસવણ્ણના

૪૪. ગોપાનસિવઙ્કન્તિ ¶ ¶ વઙ્કગોપાનસી વિય. વઙ્કાનઞ્હિ વઙ્કભાવસ્સ નિદસ્સનત્થં અવઙ્કગોપાનસીપિ ગય્હતિ. આભોગ્ગવઙ્કન્તિ આદિતો પટ્ઠાય અબ્ભુગ્ગતાય કુટિલસરીરતાય વઙ્કં. તેનાહ ‘‘ખન્ધે’’તિઆદિ. દણ્ડપરં દણ્ડગ્ગહણપરં અયનં ગમનં એતસ્સાતિ દણ્ડપરાયનં, દણ્ડો વા પરં આયનં ગમનકારણં એતસ્સાતિ દણ્ડપરાયનં. ઠાનાદીસુ દણ્ડો ગતિ અવસ્સયો એતસ્સ તેન વિના અપ્પવત્તનતોતિ દણ્ડગતિકં, ગચ્છતિ એતેનાતિ વા ગતિ, દણ્ડો ગતિ ગમનકારણં એતસ્સાતિ દણ્ડગતિકં. દણ્ડપટિસરણન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. જરાતુરન્તિ જરાય કિલન્તં અસ્સવસં. યદા રથો પુરતો હોતીતિ દ્વેધાપથે સમ્પત્તે પુરતો ગચ્છન્તે બલકાયે તત્થ એકં સણ્ઠાનં આરુળ્હો મજ્ઝે ગચ્છન્તો બોધિસત્તેન આરુળ્હો રથો ઇતરં સણ્ઠાનં ગચ્છન્તો યદા પુરતો હોતિ. પચ્છા બલકાયોતિ તદા પચ્છા હોતિ સબ્બો બલકાયો. તાદિસે ઓકાસેતિ તાદિસે વુત્તપ્પકારે મગ્ગપ્પદેસે. તં પુરિસન્તિ તં જિણ્ણપુરિસં. સુદ્ધાવાસાતિ સિદ્ધત્થાદીનં તિણ્ણં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં સાસને બ્રહ્મચરિયં ચરિત્વા સુદ્ધાવાસભૂમિયં નિબ્બત્તબ્રહ્માનો. તે હિ તદા તત્થ તિટ્ઠન્તિ. ‘‘કિં ¶ પનેસો જિણ્ણો નામા’’તિ એસો તયા વુચ્ચમાનો કિં અત્થતો, તં મે નિદ્ધારેત્વા કથેહીતિ દસ્સેતિ. અનિદ્ધારિતસરૂપત્તા હિ તસ્સ અત્તનો બોધિસત્તો લિઙ્ગસબ્બનામેન તં વદન્તો ‘‘કિ’’ન્તિ આહ. ‘‘યથા કિં તે જાત’’ન્તિ દ્વયમેવ હિ લોકે યેભુય્યતો જાયતિ ઇત્થી વા પુરિસો વા, તથાપિ તં લિઙ્ગસબ્બનામેન વુચ્ચતિ, એવં સમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. ‘‘કિં વુત્તં હોતી’’તિઆદિ તસ્સ અનિદ્ધારિતસરૂપતંયેવ વિભાવેતિ.

‘‘તેન હી’’તિઆદિ ‘‘અયઞ્ચ જિણ્ણભાવો સબ્બસાધારણત્તા મય્હમ્પિ ઉપરિ આપત્તિતો એવા’’તિ મહાસત્તસ્સ સંવિજ્જનાકારવિભાવનં. રથં સારેતીતિ સારથિ. કીળાવિહારત્થં ઉય્યુત્તા યન્તિ ઉપગચ્છન્તિ એતન્તિ ઉય્યાનં. અલન્તિ પટિક્ખેપવચનં. નામાતિ ગરહણે નિપાતો ‘‘કથઞ્હિનામા’’તિઆદીસુ (પારા. ૩૯, ૪૨, ૮૭, ૮૮, ૯૦, ૧૬૬, ૧૭૦; પાચિ. ૧, ૧૩, ૩૬) વિય. જાતિયા આદીનવદસ્સનત્થં તંમૂલસ્સ ઉમ્મૂલનં વિય હોતીતિ, તસ્સ ચ અવસ્સિતભાવતો ‘‘જાતિયા મૂલં ¶ ખણન્તો નિસીદી’’તિ આહ. સિદ્ધે હિ કારણે ફલં સિદ્ધમેવ હોતીતિ. પીળં જનેત્વા અન્તોતુદનવસેન સબ્બપઠમં હદયં અનુપવિસ્સ ઠિતત્તા પઠમેન સલ્લેન હદયે વિદ્ધો વિય નિસીદીતિ યોજના.

બ્યાધિપુરિસવણ્ણના

૪૭. પુબ્બે ¶ વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘સુદ્ધાવાસા કિરા’’તિઆદિના પુબ્બે વુત્તેનેવ નયેન. આબાધિકન્તિ આબાધવન્તં. દુક્ખિતન્તિ સઞ્જાતદુક્ખં. અજાતન્તિ અજાતભાવો, નિબ્બાનં વા.

કાલકતપુરિસવણ્ણના

૫૦. ભન્તનેત્તકુપ્પલાદિ વિવિધં કત્વા લાતબ્બતો વિલાતો, વય્હં, સિવિકા ચાતિ આહ ‘‘વિલાતન્તિ સિવિક’’ન્તિ. સિવિકાય દિટ્ઠપુબ્બત્તા મહાસત્તો ચિતકપઞ્જરં ‘‘સિવિક’’ન્તિ આહ. ઇતો પટિગતન્તિ ઇતો ભવતો અપગતં ¶ . કતકાલન્તિ પરિયોસાપિતજીવનકાલં. તેનાહ ‘‘યત્તક’’ન્તિઆદિ.

પબ્બજિતવણ્ણના

૫૩. ધમ્મં ચરતીતિ ધમ્મચરણો, તસ્સ ભાવો ધમ્મચરણભાવોતિ ધમ્મચરિયમેવ વદતિ. એવં એકેકસ્સ પદસ્સાતિ યથા ‘‘સાધુધમ્મચરિયાતિ પબ્બજિતો’’તિ યોજના, એવં ‘‘સાધુસમચરિયાતિ પબ્બજિતો’’તિઆદિના એકેકસ્સ પદસ્સ યોજના વેદિતબ્બા. સબ્બાનીતિ ‘‘સાધુધમ્મચરિયા’’તિઆદીસુ આગતાનિ સબ્બાનિ ધમ્મસમકુસલપુઞ્ઞપદાનિ. દસકુસલકમ્મપથવેવચનાનીતિ દાનાદીનિ દસકુસલધમ્મપરિયાયપદાનિ.

બોધિસત્તપબ્બજ્જાવણ્ણના

૫૪. પબ્બજિતસ્સ ધમ્મિં કથં સુત્વાતિ સમ્બન્ધો. અઞ્ઞઞ્ચ સઙ્ગીતિઅનારુળ્હં તેન તદા વુત્તં ધમ્મિં કથન્તિ યોજના. ‘‘વંસોવા’’તિ પદત્તયેન ધમ્મતા એસાતિ દસ્સેતિ. ચિરસ્સં ચિરસ્સં પસ્સન્તિ દીઘાયુકભાવતો. તથા હિ વુત્તં ‘‘બહૂનં વસ્સાનં…પે… અચ્ચયેના’’તિ. તેનેવાતિ ન ચિરસ્સં દિટ્ઠભાવેનેવ. અચિરકાલન્તરિકમેવ પુબ્બકાલકિરિયં દસ્સેન્તો ‘‘જિણ્ણઞ્ચ દિસ્વા…પે… પબ્બજિતઞ્ચ દિસ્વા, તસ્મા અહં પબ્બજિતોમ્હિ રાજા’’તિ આહ ¶ યથા ‘‘ન્હત્વા વત્થં પરિદહિત્વા ગન્ધં વિલિમ્પિત્વા માલં પિળન્ધિત્વા ભુત્તો’’તિ.

મહાજનકાયઅનુપબ્બજ્જાવણ્ણના

૫૫. ‘‘કસ્મા ¶ પનેત્થા’’તિઆદિના તેસં ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં મહાસત્તે સંભત્તતં, સંવેગબહુલતઞ્ચ દસ્સેતિ, યતો સુતટ્ઠાનેયેવ ઠત્વા ઞાતિમિત્તાદીસુ કિઞ્ચિ અનામન્તેત્વા મત્તવરવારણો વિય અયોમયબન્ધનં ઘનબન્ધનં છિન્દિત્વા પબ્બજ્જં ઉપગચ્છિંસુ.

ચત્તારો માસે ચારિકં ચરિ ન તાવ ઞાણસ્સ પરિપાકં ગતત્તા.

યદા પન ઞાણં પરિપાકં ગતં, તં દસ્સેન્તો ‘‘અયં પના’’તિઆદિમાહ. સબ્બેવ ઇમે પબ્બજિતા મમ ગમનં ¶ જાનિસ્સન્તિ, જાનન્તા ચ મં અનુબન્ધિસ્સન્તીતિ અધિપ્પાયો. સન્નિસીવેસૂતિ સન્નિસિન્નેસુ. સણતેવાતિ સણતિ વિય સદ્દં કરોતિ વિય.

અવિવેકારામાનન્તિ અનભિરતિવિવેકાનં. અયં કાલોતિ અયં તેસં પબ્બજિતાનં મમ ગમનસ્સ અજાનનકાલો. નિક્ખમિત્વાતિ પણ્ણસાલાય નિગ્ગન્ત્વા, મહાભિનિક્ખમનં પન પગેવ નિક્ખન્તો. પારમિતાનુભાવેન ઉટ્ઠિતં ઉપરિ દેવતાહિ દિબ્બપચ્ચત્થરણેહિ સુપઞ્ઞત્તમ્પિ મહાસત્તસ્સ પુઞ્ઞાનુભાવેન સિદ્ધત્તા તેન પઞ્ઞત્તં વિય હોતીતિ વુત્તં ‘‘પલ્લઙ્કં પઞ્ઞપેત્વા’’તિ. ‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચ, અટ્ઠિ ચ અવસિસ્સતૂ’’તિઆદિ (મ. નિ. ૨.૧૮૪; સં. નિ. ૨.૨૨, ૨૩૭; અ. નિ. ૨.૫; ૮.૧૩; મહાનિ. ૧૭, ૧૯૬) નયપ્પવત્તં ચતુરઙ્ગવીરિયં અધિટ્ઠહિત્વા. વૂપકાસન્તિ વિવેકવાસં.

અઞ્ઞેનેવાતિ યત્થ મહાપુરિસો તદા વિહરતિ, તતો અઞ્ઞેનેવ દિસાભાગેન. કામં બોધિમણ્ડો જમ્બુદીપસ્સ મજ્ઝે નાભિટ્ઠાનિયો, તદા પન બ્રહારઞ્ઞે વિવિત્તે યોગીનં પટિસલ્લાનસારુપ્પો હુત્વા તિટ્ઠતિ, તદઞ્ઞો પન જમ્બુદીપપ્પદેસો યેભુય્યેન બહુજનો આકિણ્ણમનુસ્સો ઇદ્ધો ફીતો અહોસિ. તેન તે તં તં જનપદદેસં ઉદ્દિસ્સ ગતા ‘‘અન્તો જમ્બુદીપાભિમુખા ચારિકં પક્કન્તા’’તિ વુત્તા અન્તો જમ્બુદીપાભિમુખા, ન હિમવન્તાદિપબ્બતાભિમુખાતિ અત્થો.

બોધિસત્તઅભિનિવેસવણ્ણના

૫૭. કામં ¶ ભગવા બુદ્ધો હુત્વા સત્તસત્તાહાનિ તત્થેવ વસિ, સબ્બપઠમં પન વિસાખપુણ્ણમં ¶ સન્ધાય ‘‘એકરત્તિવાસં ઉપગતસ્સા’’તિ વુત્તં. રહોગતસ્સાતિ રહો જનવિવિત્તં ઠાનં ઉપગતસ્સ, તેન ગણસઙ્ગણિકાભાવેન મહાસત્તસ્સ કાયવિવેકમાહ. પટિસલ્લીનસ્સાતિ ¶ નાનારમ્મણચારતો ચિત્તસ્સ નિવત્તિયા પતિ સમ્મદેવ નિલીનસ્સ તત્થ અવિસટચિત્તસ્સ, તેન ચિત્તસઙ્ગણિકાભાવેનસ્સ પુબ્બભાગિયં ચિત્તવિવેકમાહ. દુક્ખન્તિ જાતિઆદિમૂલકં દુક્ખં. કામં ચુતૂપપાતાપિ જાતિમરણાનિ એવ, મરણજાતિયોવ ‘‘જાયતિ મીયતી’’તિ પન વત્વા ‘‘ચવતિ ઉપપજ્જતી’’તિ વચનં ન એકભવપરિયાપન્નાનં નેસં ગહણં, અથ ખો નાનાભવપરિયાપન્નાનં એકજ્ઝં ગહણન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઇદં દ્વયં…પે… વુત્ત’’ન્તિ. કસ્મા પન લોકસ્સ કિચ્છાપત્તિપરિવિતક્કને ‘‘જરામરણસ્સા’’તિ જરામરણવસેન નિયમનં કતન્તિ આહ ‘‘યસ્મા’’તિઆદિ. જરામરણમેવ ઉપટ્ઠાતિ આદિતોતિ અધિપ્પાયો. અભિનિવિટ્ઠસ્સાતિ આરદ્ધસ્સ. પટિચ્ચસમુપ્પાદમુખેન વિપસ્સનારમ્ભે તસ્સ જરામરણતો પટ્ઠાય અભિનિવેસો અગ્ગતો યાવ મૂલં ઓતરણં વિયાતિ આહ ‘‘ભવગ્ગતો ઓતરન્તસ્સ વિયા’’તિ.

ઉપાયમનસિકારાતિ ઉપાયેન મનસિકરણતો મનસિકારસ્સ પવત્તનતો. ઇદાનિ તં ઉપાયમનસિકારપરિયાયં યોનિસોમનસિકારં સરૂપતો, પવત્તિઆકારતો ચ દસ્સેતું ‘‘અનિચ્ચાદીનિ હી’’તિઆદિ વુત્તં. યોનિસોમનસિકારો નામ હોતીતિ યાથાવતો મનસિકારભાવતો. અનિચ્ચાદીનીતિ આદિ-સદ્દેન દુક્ખાનત્તઅસુભાદીનં ગહણં. અયન્તિ ‘‘એતદહોસી’’તિ એવં વુત્તો ‘‘કિમ્હિ નુ ખો સતી’’તિઆદિનયપ્પવત્તો મનસિકારો. તેસં અઞ્ઞતરોતિ તેસુ અનિચ્ચાદિમનસિકારેસુ અઞ્ઞતરો એકો. કો પન સોતિ? અનિચ્ચમનસિકારોવ, તત્થ કારણમાહ ‘‘ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાવસેન પવત્તત્તા’’તિ. યઞ્હિ ઉપ્પજ્જતિ ચેવ ચવતિ ચ, તં અનિચ્ચં ઉદયવયપરિચ્છિન્નત્તા અદ્ધુવન્તિ કત્વા. તસ્સ પન તબ્ભાવદસ્સનં યાથાવમનસિકારતાય યોનિસોમનસિકારો ¶ . ઇતો યોનિસોમનસિકારાતિ હેતુમ્હિ નિસ્સક્કવચનન્તિ તસ્સ ઇમિના ‘‘ઉપાયમનસિકારેના’’તિ હેતુમ્હિ કરણવચનેન અત્થમાહ. સમાગમો અહોસીતિ ¶ યાથાવતો પટિવિજ્ઝનવસેન સઙ્ગમો અહોસિ. કિં પન તન્તિ કિં પન તં જરામરણકારણન્તિ આહ ‘‘જાતી’’તિ. ‘‘જાતિયા ખો’’તિઆદીસુ અયં સઙ્ખેપત્થો – કિમ્હિ નુ ખો સતિ જરામરણં હોતિ, કિં પચ્ચયા જરામરણ’’ન્તિ જરામરણકારણં પરિગ્ગણ્હન્તસ્સ બોધિસત્તસ્સ ‘‘યસ્મિં સતિ યં હોતિ, અસતિ ચ ન હોતિ, તં તસ્સ કારણ’’ન્તિ એવં અબ્યભિચારિકારણપરિગ્ગણ્હને ‘‘જાતિયા ખો સતિ જરામરણં હોતિ, જાતિપચ્ચયા જરામરણ’’ન્તિ યા જરામરણસ્સ કારણપરિગ્ગાહિકા પઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, તાય ઉપ્પજ્જન્તિયા સમાગમો અહોસીતિ. સબ્બપદાનીતિ ‘‘કિમ્હિ નુ ખો સતિ જાતિ હોતી’’તિઆદિના આગતાનિ જાતિઆદીનિ વિઞ્ઞાણપરિયોસાનાનિ નવ પદાનિ.

દ્વાદસપદિકે ¶ પટિચ્ચસમુપ્પાદે ઇધ યાનિ દ્વે પદાનિ અગ્ગહિતાનિ, તેસં અગ્ગહણે કારણં પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જેતુકામો તેસં ગહેતબ્બાકારં તાવ દસ્સેન્તો ‘‘એત્થ પના’’તિઆદિમાહ. પચ્ચક્ખભૂતં પચ્ચુપ્પન્નભવં પઠમં ગહેત્વા તદનન્તરં અનાગતં ‘‘દુતિય’’ન્તિ ગહણે અતીતો તતિયો હોતીતિ આહ ‘‘અવિજ્જા સઙ્ખારા હિ અતીતો ભવો’’તિ. નનુ ચેત્થ અનાગતસ્સાપિ ભવસ્સ ગહણં ન સમ્ભવતિ પચ્ચુપ્પન્નવસેન અભિનિવેસસ્સ જોતિતત્તાતિ? સચ્ચમેતં, કારણે પન ગહિતે ફલં ગહિતમેવ હોતીતિ તથા વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. અપિ ચેત્થ અનાગતોપિ અદ્ધા અત્થતો સઙ્ગહિતો એવ, યતો પરતો ‘‘નામરૂપપચ્ચયા સળાયતન’’ન્તિઆદિના અનાગતદ્ધસઙ્ગહિકા દેસના પવત્તા. તેહીતિ અવિજ્જાસઙ્ખારેહિ આરમ્મણભૂતેહિ. ન ઘટિયતિ ન સમ્બજ્ઝતિ. મહાપુરિસો હિ પચ્ચુપ્પન્નવસેન અભિનિવિટ્ઠોતિ અઘટને કારણમાહ. અદિટ્ઠેહીતિ અનવબુદ્ધેહિ, ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે ચેતં કરણવચનં. સતિ અનુબોધે પટિવેધેન ભવિતબ્બન્તિ આહ ‘‘ન ¶ સક્કા બુદ્ધેન ભવિતુ’’ન્તિ. ઇમિનાતિ મહાસત્તેન. તેતિ અવિજ્જાસઙ્ખારા. ભવઉપાદાનતણ્હાવસેનેવાતિ ભવઉપાદાનતણ્હાદસ્સનવસેનેવ. દિટ્ઠા તંસભાવતંસહગતેહિ તેહિ સમાનયોગક્ખમત્તા. વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૭૦) કથિતાવ, તસ્મા ન ઇધ કથેતબ્બાતિ અધિપ્પાયો.

૫૮. પચ્ચયતોતિ હેતુતો, સઙ્ખારતોતિ અત્થો. ‘‘કિમ્હિ નુ ખો સતિ જરામરણં હોતી’’તિઆદિના હિ હેતુપરમ્પરાવસેન ફલપરમ્પરાય વુચ્ચમાનાય ¶ ‘‘કિમ્હિ નુ ખો સતિ વિઞ્ઞાણં હોતી’’તિ વિચારણાય ‘‘સઙ્ખારે ખો સતિ વિઞ્ઞાણં હોતી’’તિ વિઞ્ઞાણસ્સ વિસેસકારણભૂતે સઙ્ખારે અગ્ગહિતે તતો વિઞ્ઞાણં પટિનિવત્તતિ નામ, ન સબ્બપચ્ચયતો. તેનેવાહ ‘‘નામરૂપે ખો સતિ વિઞ્ઞાણં હોતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૫૮), નામમ્પિ ચેત્થ સહજાતાદિવસેનેવ પચ્ચયભૂતં અધિપ્પેતં, ન કમ્મૂપનિસ્સયવસેન પચ્ચુપ્પન્નવસેન અભિનિવિસસ્સ જોતિતત્તા. આરમ્મણતોતિ અવિજ્જાસઙ્ખારસઙ્ખાતઆરમ્મણતો, અતીતભવસઙ્ખાતઆરમ્મણતો વા. અતીતદ્ધપરિયાપન્ના હિ અવિજ્જાસઙ્ખારા. યતો પટિનિવત્તમાનં વિઞ્ઞાણં અતીતભવતોપિ પટિનિવત્તતિ નામ. ઉભયમ્પીતિ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણમ્પિ વિપસ્સનાવિઞ્ઞાણમ્પિ. નામરૂપં નાતિક્કમતીતિ પચ્ચયભૂતં, આરમ્મણભૂતઞ્ચ નામરૂપં નાતિક્કમતિ તેન વિના અવત્તનતો. તેનાહ ‘‘નામરૂપતો પરં ન ગચ્છતી’’તિ.

વિઞ્ઞાણે નામરૂપસ્સ પચ્ચયે હોન્તેતિ વિઞ્ઞાણે નામસ્સ, રૂપસ્સ, નામરૂપસ્સ ચ પચ્ચયે હોન્તે. નામરૂપે ચ વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયે હોન્તેતિ તથા નામે, રૂપે, નામરૂપે ચ વિઞ્ઞાણસ્સ ¶ પચ્ચયે હોન્તેતિ ચતુવોકારએકવોકારપઞ્ચવોકારભવવસેન યથારહં યોજના વેદિતબ્બા, દ્વીસુપિ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયેસુ હોન્તેસૂતિ પન પઞ્ચવોકારભવવસેનેવ. એત્તકેનાતિ એવં વિઞ્ઞાણ નામરૂપાનં ¶ અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉપત્થમ્ભનવસેન પવત્તિયા. જાયેથ વા…પે… ઉપપજ્જેથ વાતિ ‘‘સત્તો જાયતિ…પે… ઉપપજ્જતિ વા’’તિ સમઞ્ઞા હોતિ વિઞ્ઞાણનામરૂપવિનિમુત્તસ્સ સત્તપઞ્ઞત્તિયા ઉપાદાનભૂતસ્સ ધમ્મસ્સ અભાવતો. તેનાહ ‘‘ઇતો હી’’તિઆદિ. એતદેવાતિ વિઞ્ઞાણં, નામરૂપન્તિ એતં દ્વયમેવ.

પઞ્ચ પદાનીતિ ‘‘જાયેથ વા’’તિઆદીનિ પઞ્ચ પદાનિ. નનુ તત્થ પઠમતતિયેહિ ચતુત્થપઞ્ચમાનિ અત્થતો અભિન્નાનીતિ આહ ‘‘સદ્ધિં અપરાપરં ચુતિપટિસન્ધીહી’’તિ. પુન તં એત્તાવતાતિ વુત્તમત્થન્તિ યો ‘‘એત્તાવતા’’તિ પદેન પુબ્બે વુત્તો, તમેવ યથાવુત્તમત્થં ‘‘યદિદ’’ન્તિઆદિના નિય્યાતેન્તો નિદસ્સેન્તો પુન વત્વા. અનુલોમપચ્ચયાકારવસેનાતિ પચ્ચયધમ્મદસ્સનપુબ્બકં પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મદસ્સનવસેન. પચ્ચયધમ્માનઞ્હિ અત્તનો પચ્ચયુપ્પન્નસ્સ ¶ પચ્ચયભાવો ઇદપ્પચ્ચયતા પચ્ચયાકારો, સો ચ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિના વુત્તો. સંસારપ્પવત્તિયા અનુલોમનતો અનુલોમપચ્ચયાકારો. જાતિઆદિકં સબ્બં વટ્ટદુક્ખં ચિત્તેન સમિહિતેન કતં સમૂહવસેન ગહેત્વા પાળિયં ‘‘દુક્ખક્ખન્ધસ્સા’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘જાતિ…પે… દુક્ખરાસિસ્સા’’તિ.

૫૯. દુક્ખક્ખન્ધસ્સ અનેકવારં સમુદયદસ્સનવસેન વિઞ્ઞાણસ્સ પવત્તત્તા ‘‘સમુદયો સમુદયો’’તિ આમેડિતવચનં અવોચ. અથ વા ‘‘એવં સમુદયો હોતી’’તિ ઇદં ન કેવલં નિબ્બત્તિનિદસ્સનપદં, અથ ખો પટિચ્ચસમુપ્પાદ-સદ્દો વિય સમુપ્પાદમુખેન ઇધ સમુદય-સદ્દો નિબ્બત્તિમુખેન પચ્ચયત્તં વદતિ. વિઞ્ઞાણાદયો ભવન્તા ઇધ પચ્ચયધમ્મા નિદ્દિટ્ઠા, તે સામઞ્ઞરૂપેન બ્યાપનિચ્છાવસેન ગણ્હન્તો ‘‘સમુદયો સમુદયો’’તિ આહ, એવઞ્ચ કત્વા યં વક્ખતિ ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ¶ ઇદં હોતીતિ પચ્ચયસઞ્જાનનમત્તં કથિત’’ન્તિ, (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૫૯) તં સમત્થિતં હોતિ. યદિ એવં ‘‘ઉદયદસ્સનપઞ્ઞા વેસા’’તિ ઇદં કથન્તિ? નાયં દોસો પચ્ચયતો ઉદયદસ્સનમુખેન નિબ્બત્તિલક્ખણદસ્સનસ્સ સમ્ભવતો. દસ્સનટ્ઠેન ચક્ખૂતિ સમુદયસ્સ પચ્ચક્ખતો દસ્સનભાવેન ચક્ખુ વિયાતિ ચક્ખુ. ઞાતકરણટ્ઠેનાતિ યથા સમુદયો સમ્મદેવ ઞાતો હોતિ અવબુદ્ધો, એવં કરણટ્ઠેન. પજાનનટ્ઠેનાતિ ‘‘વિઞ્ઞાણાદિતંતંપચ્ચયુપ્પત્તિયા એતસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતી’’તિ પકારતો જાનનટ્ઠેન. નિબ્બિજ્ઝિત્વા પટિવિજ્ઝિત્વા ઉપ્પન્નટ્ઠેનાતિ અનિબ્બિજ્ઝિત્વા પુબ્બે ઉદયદસ્સનપઞ્ઞાય પટિપક્ખધમ્મે નિબ્બિજ્ઝિત્વા ‘‘અયં સમુદયો’’તિ પચ્ચયતો, ખણતો ચ, સરૂપતો પટિવિજ્ઝિત્વા ¶ ઉપ્પન્નભાવેન, નિબ્બિજ્ઝનટ્ઠેન પટિવિજ્ઝનટ્ઠેન વિજ્જાતિ વુત્તં હોતિ. ઓભાસટ્ઠેનાતિ સમુદયસભાવપટિચ્છાદનકસ્સ મોહન્ધકારસ્સ ચ કિલેસન્ધકારસ્સ ચ વિધમનવસેન અવભાસકભાવેન.

ઇદાનિ યથાવુત્તમત્થં પટિપાટિયા વિભાવેતું ‘‘યથાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ચક્ખું ઉદપાદીતિ પાળિયં પદુદ્ધારો. કથં ઉદપાદીતિ ચેતિ આહ ‘‘દસ્સનટ્ઠેના’’તિ. ‘‘સમુદયસ્સ પચ્ચક્ખતો દસ્સનભાવેનાતિ વુત્તો વાયમત્થો. ઇમિના નયેન સેસપદેસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો. ચક્ખુધમ્મોતિ ચક્ખૂતિ પાળિધમ્મો. દસ્સનટ્ઠો અત્થોતિ દસ્સનસભાવો તેન ¶ પકાસેતબ્બો અત્થો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. એત્તકેહિ પદેહીતિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ પદેહિ. ‘‘કિં કથિત’’ન્તિ પિણ્ડત્થં પુચ્છતિ. પચ્ચયસઞ્જાનનમત્તન્તિ વિઞ્ઞાણાદીનં પચ્ચયધમ્માનં નામરૂપાદિપચ્ચયુપ્પન્નસ્સ પચ્ચયસભાવસઞ્જાનનમત્તં કથિતં અવિસેસતો પચ્ચયસભાવસલ્લક્ખણસ્સ જોતિતત્તા. સઙ્ખારાનં સમ્મદેવ ¶ ઉદયદસ્સનસ્સ જોતિતત્તા ‘‘વીથિપટિપન્ના તરુણવિપસ્સના કથિતા’’તિ ચ વુત્તં.

૬૧. અત્તના અધિગતત્તા આસન્નપચ્ચક્ખતાય ‘‘અય’’ન્તિ વુત્તં, અરિયમગ્ગાદીનં મગ્ગનટ્ઠેન મગ્ગોતિ. પુબ્બભાગવિપસ્સના હેસા. તેનાહ ‘‘બોધાયા’’તિ. બોધપદસ્સ ભાવસાધનતં સન્ધાયાહ ‘‘ચતુસચ્ચબુજ્ઝનત્થાયા’’તિ. પરિઞ્ઞાપહાનભાવનાભિસમયા યાવદેવ સચ્છિકિરિયાભિસમયત્થા નિબ્બાનાધિગમત્થત્તા બ્રહ્મચરિયવાસસ્સાતિ વુત્તં ‘‘નિબ્બાનબુજ્ઝનત્થાય એવ વા’’તિ. ‘‘નિબ્બાનં પરમં સુખ’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૨૧૫, ૨૧૭; ધ. પ. ૨૦૪) હિ વુત્તં. બુજ્ઝતીતિ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ એકપટિવેધેન પટિવિજ્ઝતિ, તેન બોધ-સદ્દસ્સ કત્તુસાધનત્તમાહ. પચ્ચત્તપદેહીતિ પઠમાવિભત્તિદીપકેહિ પદેહિ. નિબ્બાનમેવ કથિતં વિઞ્ઞાણાદિ નિરુજ્ઝતિ એત્થાતિ કત્વા. અનિબ્બત્તિનિરોધન્તિ સબ્બસો પચ્ચયનિરોધેન અનુપ્પાદનિરોધં અચ્ચન્તનિરોધં.

૬૨. સબ્બેહેવ એતેહિ પદેહીતિ ‘‘ચક્ખૂ’’તિઆદીહિ પઞ્ચહિ પદેહિ. નિરોધસઞ્જાનનમત્તમેવાતિ ‘‘નિરોધો નિરોધોતિ ખો’’તિઆદિના નિરોધસ્સ સઞ્જાનનમત્તમેવ કથિતં પુબ્બારમ્ભભાવતો, ન તસ્સ પટિવિજ્ઝનવસેન પચ્ચક્ખતો દસ્સનં અરિયમગ્ગસ્સ અનધિગતત્તા. સઙ્ખારાનં સમ્મદેવ નિરોધદસ્સનં નામ સિખાપ્પત્તાય વિપસ્સનાય વસેન ઇચ્છિતબ્બન્તિ ‘‘વુટ્ઠાનગામિની બલવવિપસ્સના કથિતા’’તિ ચ વુત્તં.

૬૩. વિદિત્વાતિ ¶ પુબ્બભાગિયેન ઞાણેન જાનિત્વા. તતો અપરભાગેતિ વુત્તનયેન પચ્ચયનિરોધજાનનતો પચ્છાભાગે. ઉપાદાનસ્સ પચ્ચયભૂતેસૂતિ ચતુબ્બિધસ્સપિ ઉપાદાનસ્સ આરમ્મણપચ્ચયાદિના પચ્ચયભૂતેસુ, ઉપાદાનિયેસૂતિ અત્થો ¶ . વહન્તોતિ પવત્તેન્તો. ઇદન્તિ ‘‘અપરેન સમયેના’’તિઆદિ વચનં. કસ્મા વુત્તન્તિ ‘‘યાય પટિપત્તિયા સબ્બેપિ મહાબોધિસત્તા ચરિમભવે બોધાય પટિપજ્જન્તિ, વિપસ્સનાય મહાબોધિસત્તેન તથેવ પટિપન્ન’’ન્તિ કથેતુકમ્યતાવસેન પુચ્છાવચનં. તેનાહ ¶ ‘‘સબ્બેયેવ હી’’તિઆદિ. તત્થ પુત્તસ્સ જાતદિવસે મહાભિનિક્ખમનં, પધાનાનુયોગો ચ ધમ્મતાવસેન વેદિતબ્બો, ઇતરં ઇતિકત્તબ્બતાવસેન. તત્થાપિ ચિરકાલપરિભાવનાય લદ્ધાસેવનાય મહાકરુણાય સઞ્ચોદિતમાનસત્તા ‘‘કિચ્છં વતાયં લોકો આપન્નો’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૫૭; સં. નિ. ૨.૪, ૧૦) સંસારદુક્ખતો મોચેતું ઇચ્છિતસ્સ સત્તલોકસ્સ કિચ્છાપત્તિદસ્સનમુખેન જરામરણતો પટ્ઠાય પચ્ચયાકારસમ્મસનમ્પિ ધમ્મતાવ. તથા અત્તાધીનતાય, કેનચિ અનુપખતત્તા, અસેચનકસુખવિહારતાય, ચતુત્થજ્ઝાનિકતાય ચ આનાપાનકમ્મટ્ઠાનાનુયોગો. પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ અભિનિવિસિત્વાતિ વિઞ્ઞાણનામરૂપાદિપરિયાયેન ગહિતેસુ પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ વિપસ્સનાભિનિવેસવસેન અભિનિવિસિત્વા પટિપત્તિં આરભિત્વા. અનુક્કમન્તિ અનુ અનુ ગામિતબ્બતો પટિપજ્જિતબ્બતો ‘‘અનુક્કમ’’ન્તિ લદ્ધનામં અનુપુબ્બપટિપત્તિં. કત્વાતિ પટિપજ્જિત્વા.

ઇતિ રૂપન્તિ એત્થ દુતિયો ઇતિ-સદ્દો નિદસ્સનત્થો, તેન પઠમો ઇતિ-સદ્દો સરૂપસ્સ, પરિમાણસ્સ ચ બોધકો અનેકત્થત્તા નિપાતાનં,આવુત્તિઆદિવસેન વાયમત્થો વેદિતબ્બો. અન્તોગધાવધારણઞ્ચ વાક્યં દસ્સેન્તો ‘‘ઇદં રૂપં, એત્તકં રૂપં, ઇતો ઉદ્ધં રૂપં નત્થી’’તિઆદિમાહ ¶ . તત્થ ‘‘રુપ્પનસભાવ’’ન્તિ ઇમિના સામઞ્ઞતો રૂપસ્સ સભાવો દસ્સિતો, ‘‘ભૂતુપાદાયભેદ’’ન્તિઆદિના વિસેસતો, તદુભયેનપિ ‘‘ઇદં રૂપ’’ન્તિ પદસ્સ અત્થો નિદ્દિટ્ઠો. તત્થ લક્ખણં નામ તસ્સ તસ્સ રૂપવિસેસસ્સ અનઞ્ઞસાધારણો સભાવો. રસો તસ્સેવ અત્તનો ફલં પતિ પચ્ચયભાવો. પચ્ચુપટ્ઠાનં તસ્સ પરમત્થતો વિજ્જમાનત્તા યાથાવતો ઞાણસ્સ ગોચરભાવો. પદટ્ઠાનં આસન્નકારણં, તેનસ્સ પચ્ચયાયત્તવુત્તિતા દસ્સિતા. ‘‘અનવસેસરૂપપરિગ્ગહો’’તિ ઇમિના પન ‘‘એત્તકં રૂપં, ઇતો ઉદ્ધં’’ રૂપં નત્થીતિ પદદ્વયસ્સાપિ અત્થો નિદ્દિટ્ઠો રૂપસ્સ સબ્બસો પરિયાદાનવસેન નિયામનતો. ‘‘ઇતિ રૂપસ્સ સમુદયો’’તિ એત્થ પન ઇતિ-સદ્દો ‘‘ઇતિ ખો ભિક્ખવે સપ્પટિભયો બાલો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૨૪; અ. નિ. ૩.૧) વિય પકારત્થોતિ આહ ‘‘ઇતીતિ એવ’’ન્તિ.

અવિજ્જાસમુદયાતિ ¶ અવિજ્જાય ઉપ્પાદા, અત્થિભાવાતિ અત્થો. નિરોધનિરોધી હિ ઉપ્પાદો અત્થિભાવવાચકોપિ હોતિ, તસ્મા પુરિમભવસિદ્ધાય ¶ અવિજ્જાય સતિ ઇમસ્મિં ભવે રૂપસમુદયો, રૂપસ્સ ઉપ્પાદો હોતીતિ અત્થો. ‘‘તણ્હાસમુદયા’’તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. આહારસમુદયાતિ એત્થ પન પવત્તિપચ્ચયેસુ કબળીકારાહારસ્સ બલવતાય સો એવ ગહિતો. તસ્મિં પન ગહિતે પવત્તિપચ્ચયતાસામઞ્ઞેન ઉતુચિત્તાનિ ગહિતાનેવ હોન્તીતિ ચતુસમુટ્ઠાનિકરૂપસ્સ પચ્ચયતો ઉદયદસ્સનં વિભાવિતમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘નિબ્બત્તિલક્ખણ’’ન્તિઆદિના કાલવસેન ઉદયદસ્સનમાહ. તત્થ નિબ્બત્તિલક્ખણન્તિ રૂપસ્સ ઉપ્પાદસઙ્ખાતં સઙ્ખતલક્ખણં. પસ્સન્તોપીતિ ન કેવલં પચ્ચયસમુદયમેવ, અથ ખો ખણતો ઉદયં પસ્સન્તોપિ. અદ્ધાવસેન હિ પઠમં ઉદયં પસ્સિત્વા ઠિતો પુન સન્તતિવસેન દિસ્વા અનુક્કમેન ખણવસેન પસ્સતિ. અવિજ્જાનિરોધા રૂપનિરોધોતિ અગ્ગમગ્ગેન ¶ અવિજ્જાય અનુપ્પાદનિરોધતો અનાગતસ્સ રૂપસ્સ અનુપ્પાદનિરોધો હોતિ પચ્ચયાભાવે અભાવતો. તણ્હાનિરોધા કમ્મનિરોધોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. આહારનિરોધાતિ પવત્તિપચ્ચયસ્સ કબળીકારાહારસ્સ અભાવેન. રૂપનિરોધોતિ તંસમુટ્ઠાનરૂપસ્સ અભાવો હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવ. ‘‘વિપરિણામલક્ખણ’’ન્તિ ભઙ્ગકાલવસેન હેતં વયદસ્સનં, તસ્મા તં અદ્ધાવસેન પઠમં પસ્સિત્વા પુન સન્તતિવસેન દિસ્વા અનુક્કમેન ખણવસેન પસ્સતિ. અયઞ્ચ નયો પાકતિકવિપસ્સકવસેન વુત્તો, બોધિસત્તાનં પનેતં નત્થિ. એસ નયો ઉદયદસ્સનેપિ.

‘‘ઇતિ વેદના’’તિઆદીસુપિ હેટ્ઠા રૂપે વુત્તનયાનુસારેન અત્થો વેદિતબ્બો. તેનાહ ‘‘અયં વેદના, એત્તકા વેદના’’તિઆદિ. તત્થ વેદયિત…પે… સભાવન્તિ એત્થ ‘‘વેદયિતસભાવં…પે… વિજાનનસભાવ’’ન્તિ પચ્ચેકં સભાવ- સદ્દો યોજેતબ્બો. વેદયિતસભાવન્તિ અનુભવનસભાવં. સઞ્જાનનસભાવન્તિ ‘‘નીલં પીત’’ન્તિઆદિના આરમ્મણસ્સ સલ્લક્ખણસભાવં. અભિસઙ્ખરણસભાવન્તિ આયૂહનસભાવં. વિજાનનસભાવન્તિ આરમ્મણસ્સ ઉપલદ્ધિસભાવં. સુખાદીતિ આદિ-સદ્દેન દુક્ખસોમનસ્સદોમનસ્સુપેક્ખાવેદનાનં સઙ્ગહો રૂપસઞ્ઞાદીતિ આદિ-સદ્દેન સદ્દસઞ્ઞાદીનં, ફસ્સાદીતિ આદિ-સદ્દેન ચેતના વિતક્કાદીનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન સબ્બેસં લોકિયવિઞ્ઞાણાનં સઙ્ગહો. યથા ચ વિઞ્ઞાણે, એસ નયો વેદનાદીસુપિ. તેસન્તિ ¶ ‘‘સમુદયો’’તિ વુત્તધમ્માનં. તીસુ ખન્ધેસૂતિ વેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારક્ખન્ધેસુ. ‘‘ફુટ્ઠો વેદેતિ, ફુટ્ઠો સઞ્જાનાતિ, ફુટ્ઠો ચેતેતી’’તિ (સં. નિ. ૪.૯૩) વચનતો ¶ ‘‘ફસ્સસમુદયા’’તિ વત્તબ્બં. ‘‘નામરૂપપચ્ચયાપિ વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ (વિભ. ૨૪૬; દી. નિ. ૨.૯૭) વચનતો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધે ‘‘નામરૂપસમુદયા’’તિ વત્તબ્બં. તેસં યેવાતિ ¶ તીસુ ખન્ધેસુ ‘‘ફસ્સસ્સ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધે નામરૂપસ્સા’’તિ ફસ્સનામરૂપાનંયેવ વસેન અત્થઙ્ગમપદમ્પિ યોજેતબ્બં, અવિજ્જાદયો પન રૂપે વુત્તસદિસા એવાતિ અધિપ્પાયો.

સમપઞ્ઞાસલક્ખણવસેનાતિ પચ્ચયતો વીસતિ ખણતો પઞ્ચાતિ પઞ્ચવીસતિયા ઉદયલક્ખણાનં, પચ્ચયતો વીસતિ ખણતો પઞ્ચાતિ પઞ્ચવીસતિયા એવ વયલક્ખણાનં ચાતિ સમપઞ્ઞાસાય ઉદયવયલક્ખણાનં વસેન. તત્થ પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં ઉદયો લક્ખીયતિ એતેહીતિ લક્ખણાનીતિ વુચ્ચન્તિ અવિજ્જાદિસમુદયોતિ, તથા તેસં અનુપ્પાદનિરોધો લક્ખીયતિ એતેહીતિ લક્ખણાનીતિ વુચ્ચન્તિ અવિજ્જાદીનં અચ્ચન્તનિરોધો. નિબ્બત્તિવિપરિણામલક્ખણાનિ પન સઙ્ખતલક્ખણમેવાતિ. એવં એતાનિ સમપઞ્ઞાસલક્ખણાનિ સરૂપતો વેદિતબ્બાનિ. યથાનુક્કમેન વડ્ઢિતેતિ યથાવુત્તઉદયબ્બયઞાણે તિક્ખે સૂરે પસન્ને હુત્વા વહન્તે તતો પરં વત્તબ્બાનં ભઙ્ગઞાણાદીનં ઉપ્પત્તિપટિપાટિયા બુદ્ધિપ્પત્તે પરમુક્કંસગતે વિપસ્સનાઞાણે. પગેવ હિ છત્તિંસકોટિસતસહસ્સમુખેન પવત્તેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાનુચ્છવિકેન મહાવજિરઞાણસઙ્ખાતેન સમ્મસનઞાણેન સમ્ભતાનુભાવં ગબ્ભં ગણ્હન્તં પરિપાકં ગચ્છન્તં પટિપદાવિસુદ્ધિઞાણં અપરિમિતકાલે સમ્ભતાય પઞ્ઞાપારમિયા આનુભાવેન ઉક્કંસપારમિપ્પત્તં અનુક્કમેન વુટ્ઠાનગામિનિભાવં ઉપગન્ત્વા યદા અરિયમગ્ગેન ઘટેતિ, તદા અરિયમગ્ગચિત્તં સબ્બકિલેસેહિ મગ્ગપટિપાટિયા વિમુચ્ચતિ ¶ , વિમુચ્ચન્તઞ્ચ તથા વિમુચ્ચતિ, યથા સબ્બઞેય્યાવરણપ્પહાનં હોતિ. યં કિલેસાનં ‘‘સવાસનપ્પહાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તયિદં પહાનં અત્થતો અનુપ્પત્તિનિરોધોતિ આહ ‘‘અનુપ્પાદનિરોધેના’’તિ. આસવસઙ્ખાતેહિ કિલેસેહીતિ ભવતો આભવગ્ગં, ધમ્મતો આગોત્રભું સવનતો પવત્તનતો આસવસઞ્ઞિતેહિ રાગો, દિટ્ઠિ, મોહોતિ ઇમેહિ કિલેસેહિ. લક્ખણવચનઞ્ચેતં, પાળિયં યદિદં ‘‘આસવેહી’’તિ, તદેકટ્ઠતાય પન સબ્બેહિપિ ¶ કિલેસેહિ સબ્બેહિપિ પાપધમ્મેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ. અગ્ગહેત્વાતિ તેસં કિલેસાનં લેસમત્તમ્પિ અગ્ગહેત્વા.

મગ્ગક્ખણે વિમુચ્ચતિ નામ તંતંમગ્ગવજ્ઝકિલેસેહિ ફલક્ખણે વિમુત્તં નામ. મગ્ગક્ખણે વા વિમુત્તઞ્ચેવ વિમુચ્ચતિ ચાતિ ઉપરિમગ્ગક્ખણે હેટ્ઠિમમગ્ગવજ્ઝેહિ વિમુત્તઞ્ચેવ યથાસકં પહાતબ્બેહિ વિમુચ્ચતિ ચ. ફલક્ખણે વિમુત્તમેવાતિ સબ્બસ્મિમ્પિ ફલક્ખણે વિમુત્તમેવ, ન વિમુચ્ચતિ નામ.

સબ્બબન્ધનાતિ ઓરમ્ભાગિયુદ્ધમ્ભાગિયસઙ્ગહિતા સબ્બસ્માપિ ભવસઞ્ઞોજના, વિપ્પમુત્તો વિસેસતો પકારેહિ મુત્તો. સુવિકસિતચિત્તસન્તાનોતિ સાતિસયં ઞાણરસ્મિસમ્ફસ્સેન સુટ્ઠુ સમ્મદેવ ¶ સમ્ફુલ્લચિત્તસન્તાનો. ‘‘ચત્તારિ મગ્ગઞાણાની’’તિઆદિ યેહિ ઞાણેહિ સુવિકસિતચિત્તસન્તાનો, તેસં એકદેસેન દસ્સનં. નિપ્પદેસતો દસ્સનં પન પરતો આગમિસ્સતિ, તસ્મા તત્થેવ તાનિ વિભજિસ્સામ. સકલે ચ બુદ્ધગુણેતિ અતીતંસે અપ્પટિહતઞાણાદિકે સબ્બેપિ બુદ્ધગુણે. યદા હિ લોકનાથો અગ્ગમગ્ગં અધિગચ્છતિ, તદા સબ્બે ગુણે હત્થગતે કરોતિ નામ. તતો પરં ‘‘હત્થગતે કત્વા ઠિતો’’તિ વુચ્ચતિ.

‘‘પરિપુણ્ણસઙ્કપ્પો’’તિ વત્વા પરિપુણ્ણસઙ્કપ્પતાપરિદીપનં ઉદાનં દસ્સેતું ‘‘અનેકજાતિસંસાર’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ આદિતો દ્વિન્નં ગાથાનમત્થો હેટ્ઠા બ્રહ્મજાલનિદાનવણ્ણનાયં (દી. નિ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) વુત્તો એવ. પરતો ¶ પન અયોઘનહતસ્સાતિ અયો હઞ્ઞતિ એતેનાતિ અયોઘનં, કમ્મારાનં અયોકૂટં, અયોમુટ્ઠિ ચ, તેન અયોઘનેન હતસ્સ પહતસ્સ. એવ-સદ્દો ચેત્થ નિપાતમત્તં. જલતો જાતવેદસોતિ જલયમાનસ્સ અગ્ગિસ્સ, અનાદરે વા એતં સામિવચનં. અનુપુબ્બૂપસન્તસ્સાતિ અનુક્કમેન ઉપસન્તસ્સ વિક્ખમ્ભન્તસ્સ નિરુદ્ધસ્સ. યથા ન ઞાયતે ગતીતિ યથા તસ્સ ગતિ ન ઞાયતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – અયોમુટ્ઠિકૂટાદિના પહતત્તા અયોઘનેન હતસ્સ પહતસ્સ અયોગતસ્સ, કંસભાજનાદિગતસ્સ વા જલમાનસ્સ અગ્ગિસ્સ અનુક્કમેન ઉપસન્તસ્સ દસસુ દિસાસુ ન કત્થચિ ગતિ પઞ્ઞાયતિ પચ્ચયનિરોધેન અપ્પટિસન્ધિકનિરુદ્ધત્તાતિ. એવં સમ્માવિમુત્તાનન્તિ સમ્મા હેતુના ઞાયેન તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનવિમુત્તિપુબ્બઙ્ગમાય ¶ સમુચ્છેદવિમુત્તિયા અરિયમગ્ગેન ચતૂહિપિ ઉપાદાનેહિ, આસવેહિ ચ મુત્તત્તા સમ્મા વિમુત્તાનં, તતો એવ કામબન્ધનસઙ્ખાતં કામોઘભવોઘાદિભેદં અવસિટ્ઠઓઘઞ્ચ તરિત્વા ઠિતત્તા કામબન્ધોઘતારીનં સુટ્ઠુ પટિપસ્સમ્ભિતસબ્બકિલેસવિપ્ફન્દિતત્તા કિલેસાભિસઙ્ખારવાતેહિ અકમ્પનીયતાય અચલં નિબ્બાનસઙ્ખાતં સઙ્ખારૂપસમં સુખં પત્તાનં અધિગતાનં ખીણાસવાનં ગતિ દેવમનુસ્સાદિભેદાસુ ગતીસુ ‘‘અયં નામા’’તિ પઞ્ઞાપેતબ્બતાય અભાવતો પઞ્ઞાપેતું નત્થિ ન ઉપલબ્ભતિ, યથાવુત્તજાતવેદો વિય અપઞ્ઞત્તિકભાવમેવ તે ગચ્છન્તીતિ અત્થો. એવં મનસિ કરોન્તોતિ ‘‘એવં અનેકજાતિસંસાર’’ન્તિઆદિના (ધ. પ. ૧૫૩) અત્તનો કતકિચ્ચત્તં મનસિ કરોન્તો બોધિપલ્લઙ્કે નિસિન્નોવ વિરોચિત્થાતિ યોજના.

દુતિયભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

બ્રહ્મયાચનકથાવણ્ણના

૬૪. યન્નૂનાતિ ¶ ¶ પરિવિતક્કનત્થે નિપાતો, અહન્તિ ભગવા અત્તાનં નિદ્દિસતીતિ આહ ‘‘યદિ પનાહ’’ન્તિ. ‘‘અટ્ઠમે સત્તાહે’’તિઆદિ યથા અમ્હાકં ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા વિમુત્તિસુખપટિસંવેદનાદિવસેન સત્તસુ સત્તાહેસુ પટિપજ્જિ, તતો પરઞ્ચ ધમ્મગમ્ભીરતાપચ્ચવેક્ખણાદિવસેન, એવમેવ સબ્બેપિ સમ્માસમ્બુદ્ધા અભિસમ્બુદ્ધકાલે પટિપજ્જિંસુ, તે ચ સત્તાહાદયો તથેવ વવત્થપીયન્તીતિ અયં સબ્બેસમ્પિ બુદ્ધાનં ધમ્મતા. તસ્મા વિપસ્સી ભગવા અભિસમ્બુદ્ધકાલે તથા પટિપજ્જીતિ દસ્સેતું આરદ્ધં. તત્થ ‘‘અટ્ઠમે સત્તાહે’’તિ ઇદં સત્તમસત્તાહતો પરં, સત્તાહતો ઓરિમે ચ પવત્તાય પટિપત્તિયા વસેન વુત્તં, ન પલ્લઙ્કસત્તાહસ્સ વિય અટ્ઠમસ્સ નામ સત્તાહસ્સ વવત્થિતસ્સ લબ્ભમાનત્તા. અનન્તરોતિ ‘‘અધિગતો ખો મ્યાયં ધમ્મો’’તિઆદિકો વિતક્કો (દી. નિ. ૨.૬૭; મ. નિ. ૧.૨૮૧; ૨.૩૩૭; સં. નિ. ૧.૧૭૨; મહાવ. ૭, ૮).

પટિવિદ્ધોતિ સયમ્ભુઞાણેન ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના પટિમુખં પટિવિજ્ઝનવસેન પવત્તો, યથાભૂતં અવબુદ્ધોતિ અત્થો. ધમ્મોતિ ચતુસચ્ચધમ્મો તબ્બિનિમુત્તસ્સ ¶ પટિવિજ્ઝિતબ્બધમ્મસ્સ અભાવતો. ગમ્ભીરોતિ મહાસમુદ્દો વિય મકસતુણ્ડસૂચિયા અઞ્ઞત્ર સમુપચિતપરિપક્કઞાણસમ્ભારેહિ અઞ્ઞેસં ઞાણેન અલબ્ભનેય્યપ્પતિટ્ઠો. તેનાહ ‘‘ઉત્તાનભાવપટિક્ખેપવચનમેત’’ન્તિ. અલબ્ભનેય્યપ્પતિટ્ઠો ઓગાહિતું અસક્કુણેય્યતાય સરૂપતો વિસેસતો ચ પસ્સિતું ન સક્કાતિ આહ ‘‘ગમ્ભીરત્તાવ દુદ્દસો’’તિ. દુક્ખેન દટ્ઠબ્બોતિ કિચ્છેન કેનચિ કદાચિદેવ દટ્ઠબ્બો. યં પન દટ્ઠુમેવ ન સક્કા, તસ્સ ઓગાહેત્વા અનુ અનુ બુજ્ઝને કથા એવ નત્થીતિ આહ ‘‘દુદ્દસત્તાવ દુરનુબોધો’’તિ. દુક્ખેન અવબુજ્ઝિતબ્બો અવબોધસ્સ દુક્કરભાવતો. ઇમસ્મિં ઠાને ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ ભિક્ખવે દુક્કરતરં વા દુરભિસમ્ભવતરં વા’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૧૧૫) સુત્તપદં ¶ વત્તબ્બં. સન્તારમ્મણતાય વા સન્તો. નિબ્બુતસબ્બપરિળાહતાય નિબ્બુતો. પધાનભાવં નીતોતિ વા પણીતો. અતિત્તિકરટ્ઠેન અતપ્પકો સાદુરસભોજનં વિય. એત્થ ચ નિરોધસચ્ચં સન્તં આરમ્મણન્તિ સન્તારમ્મણં, મગ્ગસચ્ચં સન્તં, સન્તારમ્મણઞ્ચાતિ સન્તારમ્મણં અનુપસન્તસભાવાનં કિલેસાનં, સઙ્ખારાનઞ્ચ અભાવતો સન્તો નિબ્બુતસબ્બપરિળાહત્તા નિબ્બુતો, સન્તપણીતભાવેનેવ તદત્થાય અસેચનકતાય અતપ્પકતા દટ્ઠબ્બા. તેનાહ ‘‘ઇદં દ્વયં લોકુત્તરમેવ સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ. ઉત્તમઞાણસ્સ વિસયત્તા ન તક્કેન અવચરિતબ્બો, તતો એવ નિપુણઞાણગોચરતાય, સણ્હસુખુમસભાવત્તા ચ નિપુણો. બાલાનં અવિસયત્તા પણ્ડિતેહિ એવ વેદિતબ્બોતિ પણ્ડિતવેદનીયો. આલીયન્તિ અભિરમિતબ્બટ્ઠેન ¶ સેવીયન્તીતિ આલયા, પઞ્ચ કામગુણા. આલયન્તિ અભિરમણવસેન સેવન્તીતિ આલયા, તણ્હાવિચરિતાનિ. આલયરતાતિ આલયનિરતા. સુટ્ઠુ મુદિતા અતિવિય મુદિતા અનુક્કણ્ઠનતો. રમતીતિ રતિં વિન્દતિ કીળતિ લળતિ. ઇમે સત્તા યથા કામગુણે, એવં રાગમ્પિ અસ્સાદેન્તિ અભિનન્દન્તિ યેવાતિ વુત્તં ‘‘દુવિધમ્પી’’તિઆદિ.

ઠાનં સન્ધાયાતિ ઠાન-સદ્દં સન્ધાય. અત્થતો પન ‘‘ઠાન’’ન્તિ ચ પટિચ્ચસમુપ્પાદો એવ અધિપ્પેતો. તિટ્ઠતિ એત્થ ફલં તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ ઠાનં, સઙ્ખારાદીનં પચ્ચયભૂતા અવિજ્જાદયો. ઇમેસં સઙ્ખારાદીનં પચ્ચયાતિ ઇદપ્પચ્ચયા, અવિજ્જાદયોવ. ઇદપ્પચ્ચયા એવ ઇદપ્પચ્ચયતા યથા દેવો એવ દેવતા ¶ , ઇદપ્પચ્ચયાનં વા અવિજ્જાદીનં અત્તનો ફલં પટિચ્ચ પચ્ચયભાવો ¶ ઉપ્પાદનસમત્થતા ઇદપ્પચ્ચયતા, તેન પરમત્થપચ્ચયલક્ખણો પટિચ્ચસમુપ્પાદો દસ્સિતો હોતિ. પટિચ્ચ સમુપ્પજ્જતિ ફલં એતસ્માતિ પટિચ્ચસમુપ્પાદો. પદદ્વયેનાપિ ધમ્માનં પચ્ચયટ્ઠો એવ વિભાવિતો. તેનાહ ‘‘સઙ્ખારાદિપચ્ચયાનં અવિજ્જાદીનમેતં અધિવચન’’ન્તિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાસુ (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૭૦) વુત્તનયેન વેદિતબ્બો.

સબ્બસઙ્ખારસમથોતિઆદિ સબ્બન્તિ સબ્બસઙ્ખારસમથાદિપદાભિધેય્યં સબ્બં, અત્થતો નિબ્બાનમેવ. ઇદાનિ તસ્સ નિબ્બાનભાવં દસ્સેતું ‘‘યસ્મા હી’’તિઆદિ વુત્તં. તન્તિ નિબ્બાનં. આગમ્માતિ પટિચ્ચ અરિયમગ્ગસ્સ આરમ્મણપચ્ચયહેતુ. સમ્મન્તીતિ અપ્પટિસન્ધિકૂપસમવસેન સમ્મન્તિ. તથા સન્તા ચ સવિસેસં ઉપસન્તા નામ હોન્તીતિ આહ ‘‘વૂપસમ્મન્તી’’તિ, એતેન સબ્બે સઙ્ખારા સમ્મન્તિ એત્થાતિ સબ્બસઙ્ખારસમથો, નિબ્બાનન્તિ દસ્સેતિ. સબ્બસઙ્ખારવિસંયુત્તે હિ નિબ્બાને સબ્બસઙ્ખારવૂપસમપરિયાયો ઞાયાગતો યેવાતિ. સેસેપદેસુપિ એસેવ નયો. ઉપધીયતિ એત્થ દુક્ખન્તિ ઉપધિ, ખન્ધાદયો. પટિનિસ્સટ્ઠાતિ સમુચ્છેદવસેન પરિચ્ચત્તા હોન્તિ. સબ્બા તણ્હાતિ અટ્ઠસતપ્પભેદા સબ્બાપિ તણ્હા. સબ્બે કિલેસરાગાતિ કામરાગરૂપરાગાદિભેદા સબ્બેપિ કિલેસભૂતા રાગા, સબ્બેપિ વા કિલેસા ઇધ કિલેસરાગાતિ વેદિતબ્બા, ન લોભવિસેસા એવ ચિત્તસ્સ વિપરીતભાવાપાદનતો. યથાહ ‘‘રત્તમ્પિ ચિત્તં વિપરિણતં, દુટ્ઠમ્પિ ચિત્તં વિપરિણતં, મૂળ્હમ્પિ ચિત્તં વિપરિણત’’ન્તિ (પારા. ૨૭૧) વિરજ્જન્તીતિ ¶ અત્તનો સભાવં વિજહન્તિ. સબ્બં દુક્ખન્તિ જરામરણાદિભેદં સબ્બં વટ્ટદુક્ખં. ભવેન ભવન્તિ તેન તેન ભવેન ભવન્તરં. ભવનિકન્તિભાવેન સંસિબ્બતિ, ફલેન વા સદ્ધિં કમ્મં સતણ્હસ્સેવ આયતિં પુનબ્ભવભાવતો. તતો વાનતો નિક્ખન્તં તત્થ તસ્સ સબ્બસો અભાવતો. ચિરનિસજ્જાચિરભાસનેહિ પિટ્ઠિઆગિલાયનતાલુગલસોસાદિવસેન કાયકિલમથો ચેવ કાયવિહેસા ¶ ચ વેદિતબ્બા. સા ચ ખો દેસનાય અત્થં અજાનન્તાનં, અપ્પટિપજ્જન્તાનઞ્ચ વસેન, જાનન્તાનં, પન પટિપજ્જન્તાનઞ્ચ દેસનાય કાયપરિસ્સમોપિ સત્થુ અપરિસ્સમોવ. તેનાહ ભગવા ‘‘ન ચ મં ધમ્માધિકરણં વિહેસેસી’’તિ (ઉદા. ૧૦). તથા હિ વુત્તં ‘‘યા અજાનન્તાનં દેસના નામ, સો મમ કિલમથો અસ્સા’’તિ. ઉભયન્તિ ચિત્તકિલમથો, ચિત્તવિહેસા ¶ ચાતિ ઉભયં પેતં બુદ્ધાનં નત્થિ, બોધિમૂલેયેવ સમુચ્છિન્નત્તા.

૬૫. અનુબ્રૂહનં સમ્પિણ્ડનં. સોતિ ‘‘અપિસ્સૂ’’તિ નિપાતો. વિપસ્સિન્તિ પટિ-સદ્દયોગેન સામિઅત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘વિપસ્સિસ્સા’’તિ. વુદ્ધિપ્પત્તા અચ્છરિયા વા અનચ્છરિયા. વુદ્ધિઅત્થોપિ હિ અકારો હોતિ યથા‘‘અસેક્ખા ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. તિકમાતિકાય ૧૧). કપ્પાનં ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ સતસહસ્સઞ્ચ સદેવકસ્સ લોકસ્સ ધમ્મસંવિભાગકરણત્થમેવ પારમિયો ¶ પૂરેત્વા ઇદાનિ સમધિગતધમ્મરાજસ્સ તત્થ અપ્પોસ્સુક્કતાપત્તિદીપનતા, ગાથાત્થસ્સ અચ્છરિયતા, તસ્સ વુદ્ધિપ્પત્તિ ચાતિ વેદિતબ્બા. અત્થદ્વારેન હિ ગાથાનં અનચ્છરિયતા. ગોચરા અહેસુન્તિ ઉપટ્ઠહિંસુ. ઉપટ્ઠાનઞ્ચ વિતક્કેતબ્બતાવાતિ આહ ‘‘પરિવિતક્કયિતબ્બતં પાપુણિંસૂ’’તિ.

યદિ સુખાપટિપદાવ કથં કિચ્છતાતિ આહ ‘‘પારમીપૂરણકાલે’’તિઆદિ. એવમાદીનિ દુપ્પરિચ્ચજાનિ દેન્તસ્સ. હ-ઇતિ વા બ્યત્તન્તિ એતસ્મિં અત્થે નિપાતો, ‘‘એકંસત્થે’’તિ કેચિ. હ બ્યત્તં, એકંસેન વા અલં નિપ્પયોજનં એવં કિચ્છેન અધિગતસ્સ ધમ્મસ્સ દેસેતુન્તિ યોજના. હલન્તિ ‘‘અલ’’ન્તિ ઇમિના સમાનત્થં પદં ‘‘હલન્તિ વદામી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ટી. ૧.૧૭૨) વિય. રાગદોસફુટ્ઠેહીતિ ફુટ્ઠવિસેન વિય સપ્પેન રાગેન, દોસેન ચ સમ્ફુટ્ઠેહિ અભિભૂતેહિ. રાગદોસાનુગતેહીતિ રાગદોસેહિ અનુબન્ધેહિ.

નિચ્ચાદીનન્તિ નિચ્ચગ્ગાહાદીનં. એવં ગતન્તિ એવં પવત્તં અનિચ્ચાદિઆકારેન પવત્તં. ‘‘ચતુસચ્ચધમ્મ’’ન્તિ ઇદં અનિચ્ચાદીસુ, સચ્ચેસુ ચ યથાલાભવસેન ગહેતબ્બં. એવં ગતન્તિ વા એવં ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિઆદિના અભિનિવિસિત્વા મયા, અઞ્ઞેહિ ચ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ ગતં, ઞાતં પટિવિદ્ધન્તિ અત્થો. કામરાગેન, ભવરાગેન ચ રત્તા નીવરણેહિ નિવુતચિત્તતાય, દિટ્ઠિરાગેન રત્તા વિપરીતાભિનિવેસેન ન દક્ખન્તિ યાથાવતો ઇમં ધમ્મં નપ્પટિવિજ્ઝિસ્સન્તિ. એવં ગાહાપેતુન્તિ ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિઆદિના સભાવેન યાથાવતો ધમ્મે ¶ જાનાપેતું. રાગદોસપરેતતાપિ નેસં સમ્મૂળ્હભાવેનેવાતિ આહ ‘‘તમોખન્ધેન આવુટા’’તિ.

ધમ્મદેસનાય ¶ અપ્પોસ્સુક્કતાપત્તિયા કારણં વિભાવેતું ‘‘કસ્મા પના’’તિઆદિના સયમેવ ચોદનં સમુટ્ઠાપેતિ. તત્થ યથાયં ઇદાનિ ધમ્મદેસનાય ¶ અપ્પોસ્સુક્કતાપત્તિ સબ્બબુદ્ધાનં આચિણ્ણસમાચિણ્ણધમ્મતાવસેન, સબ્બબોધિસત્તાનં આદિતો ‘‘કિં મે અઞ્ઞાતવેસેના’’તિઆદિના (બુ. વં. ૨.૯૯) મહાભિનીહારે અત્તનો ચિત્તસ્સ સમુસ્સાહનં આચિણ્ણસમાચિણ્ણધમ્મતા વાતિ આહ ‘‘કિં મે’’તિઆદિ. તત્થ અઞ્ઞાતવેસેનાતિ સદેવકં લોકં ઉન્નાદેન્તો બુદ્ધો અહુત્વા કેવલં બુદ્ધાનં સાવકભાવૂપગમનવસેન અઞ્ઞાતરૂપેન. તિવિધં કારણં અપ્પોસ્સુક્કતાપત્તિયા પટિપક્ખસ્સ બલવભાવો, ધમ્મસ્સ પરમગમ્ભીરતા, તત્થ ચ ભગવતો સાતિસયં ગારવન્તિ તં દસ્સેતું ‘‘તસ્સ હી’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ પટિપક્ખા નામ રાગાદયો કિલેસા સમ્માપટિપત્તિયા અન્તરાયકરત્તા. તેસં બલવભાવતો ચિરપરિભાવનાય સત્તસન્તાનતો દુબ્બિસોધિયતાય તે સત્તે મત્તહત્થિનો વિય દુબ્બલં પુરિસં અજ્ઝોત્થરિત્વા અનયબ્યસનં આપાદેન્તા અનેકસતયોજનાયામવિત્થારં સુનિચિતં ઘનસન્નિવેસં કણ્ટકદુગ્ગમ્પિ અધિસેન્તિ. દૂરપ્પભેદ દુચ્છેજ્જતાહિ દુબ્બિસોધિયતં પન દસ્સેતું ‘‘અથસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ચ અન્તો આમટ્ઠતાય કઞ્જિકપુણ્ણલાબુ ચિરપરિવાસિકતાય તક્કભરિતચાટિ સ્નેહતિન્તદુબ્બલભાવેન વસાતેલપીતપિલોતિકા; તેલમિસ્સિતતાય અઞ્જનમક્ખિતહત્થા દુબ્બિસોધનીયા વુત્તા. હીનૂપમા ¶ ચેતા રૂપપ્પબન્ધભાવતો, અચિરકાલિકત્તા ચ મલીનતાય, કિલેસસંકિલેસો એવ પન દુબ્બિસોધનીયતરો અનાદિકાલિકત્તા, અનુસયિતત્તા ચ. તેનાહ ‘‘અતિસંકિલિટ્ઠા’’તિ. યથા ચ દુબ્બિસોધનીયતાય એવં ગમ્ભીરદુદ્દસદુરનુબોધાનમ્પિ વુત્તઉપમા હીનૂપમાવ.

ગમ્ભીરોપિ ધમ્મો પટિપક્ખવિધમનેન સુપાકટો ભવેય્ય, પટિપક્ખવિધમનં પન સમ્માપટિપત્તિપટિબદ્ધં, સા સદ્ધમ્મસવનાધીના, તં સત્થરિ, ધમ્મે ચ પસાદાયત્તં. સો વિસેસતો લોકે સમ્ભાવનીયસ્સ ગરુકાતબ્બસ્સ અભિપત્થનાહેતુકોતિ પનાળિકાય સત્તાનં ધમ્મસમ્પટિપત્તિયા બ્રહ્મયાચનાદિનિમિત્તન્તિ તં દસ્સેન્તો ‘‘અપિચા’’તિઆદિમાહ.

૬૬. ‘‘અઞ્ઞતરો’’તિ અપ્પઞ્ઞાતો વિય કિઞ્ચાપિ વુત્તં, અથ ખો પાકટો પઞ્ઞાતોતિ દસ્સેતું ‘‘ઇમસ્મિં ચક્કવાળે જેટ્ઠકમહાબ્રહ્મા’’તિ વુત્તં. મહાબ્રહ્મભવને જેટ્ઠકમહાબ્રહ્મા. સો હિ સક્કો વિય ¶ કામદેવલોકે, બ્રહ્મલોકે ચ પાકટો પઞ્ઞાતો. ઉપક્કિલેસભૂતં અપ્પં રાગાદિરજં એતસ્સાતિ અપ્પરજં, અપ્પરજં અક્ખિ પઞ્ઞાચક્ખુ યેસં તે તંસભાવાતિ કત્વા અપ્પરજક્ખજાતિકાતિ ઇમમત્થં દસ્સેતું ‘‘પઞ્ઞામયે’’તિઆદિમાહ. અપ્પં રાગાદિરજં યેસં તે તંસભાવા અપ્પરજક્ખજાતિકાતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અસ્સવનતાતિ ‘‘સયં ¶ અભિઞ્ઞા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૮, ૪૦૫; મ. નિ. ૧.૧૫૪, ૪૪૪) વિય કરણે પચ્ચત્તવચનન્તિ આહ ‘‘અસ્સવનતાયા’’તિ. દસપુઞ્ઞકિરિયવત્થુવસેનાતિ દાનાદિદસવિધવિમુત્તિપરિપાચનીયપુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનં વસેન. તેનાહ ‘‘કતાધિકારા’’તિઆદિ. પપઞ્ચસૂદનિયં પન ‘‘દ્વાદસપુઞ્ઞકિરિયવસેના’’તિ ¶ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૮૨) વુત્તં, તં દાનાદીસુ સરણગમનપરહિતપરિણામનદ્વય પક્ખિપનવસેન વુત્તં.

૬૯. ગરુટ્ઠાનિયેસુ ગારવવસેન ગરુકરપત્થના અજ્ઝેસના, સાપિ અત્થતો પત્થના એવાતિ વુત્તં ‘‘યાચન’’ન્તિ. પદેસવિસયઞાણદસ્સનં હુત્વા બુદ્ધાનંયેવ આવેણિકભાવતો ઇદં ઞાણદ્વયં ‘‘બુદ્ધચક્ખૂ’’તિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘ઇમેસઞ્હિ દ્વિન્નં ઞાણાનં બુદ્ધચક્ખૂતિ નામ’’ન્તિ. તિણ્ણં મગ્ગઞાણાનન્તિ હેટ્ઠિમાનં તિણ્ણં મગ્ગઞાણાનં ‘‘ધમ્મચક્ખૂ’’તિ નામં, ચતુસચ્ચધમ્મદસ્સનન્તિ કત્વા દસ્સનમત્તભાવતો. યતો તાનિ ઞાણાનિ વિજ્જૂપમાભાવેન વુત્તાનિ, અગ્ગમગ્ગઞાણં પન ઞાણકિચ્ચસ્સ સિખાપ્પત્તિયા દસ્સનમત્તં ન હોતીતિ ‘‘ધમ્મચક્ખૂ’’તિ ન વુચ્ચતીતિ. યતો તં વજિરૂપમાભાવેન વુત્તં. વુત્તનયેનેવાતિ ‘‘અપ્પરજક્ખજાતિકા’’તિ એત્થ વુત્તનયેનેવ. યસ્મા મન્દકિલેસા ‘‘અપ્પરજક્ખા’’તિ વુત્તા, તસ્મા બહલકિલેસા ‘‘મહારજક્ખા’’તિ વેદિતબ્બા. પટિપક્ખવિધમનસમત્થતાય તિક્ખાનિ સૂરાનિ વિસદાનિ, વુત્તવિપરિયાયેન મુદૂનિ. સદ્ધાદયો આકારાતિ સદ્દહનાદિપ્પકારે વદતિ. સુન્દરાતિ કલ્યાણા. સમ્મોહવિનોદનિયં પન ‘‘યેસં આસયાદયો કોટ્ઠાસા સુન્દરા, તે સ્વાકારા’’તિ (વિભ. અટ્ઠ. ૮૧૪) વુત્તં, તં ઇમાય અત્થવણ્ણનાય અઞ્ઞદત્થુ સંસન્દતિ ¶ સમેતીતિ દટ્ઠબ્બં. યતો સદ્ધાસમ્પદાદિવસેન અજ્ઝાસયસ્સ સુન્દરતાતિ, તબ્બિપરિયાયતો અસુન્દરતાતિ. કારણં નામ પચ્ચયાકારો, સચ્ચાનિ વા. પરલોકન્તિ સમ્પરાયં. તં દુક્ખાવહં વજ્જં વિય ભયતો પસ્સિતબ્બન્તિ વુત્તં ‘‘પરલોકઞ્ચેવ વજ્જઞ્ચ ભયતો પસ્સન્તી’’તિ. સમ્પત્તિભવતો વા અઞ્ઞત્તા વિપત્તિભવો ‘‘પરલોકો’’તિ વુત્તં ‘‘પર…પે… પસ્સન્તી’’તિ.

અયં ¶ પનેત્થ પાળીતિ એત્થ ‘‘અપ્પરજક્ખા’’દિપદાનં અત્થવિભાવને અયં તસ્સ તથાભાવસાધકપાળિ. સદ્ધાદીનઞ્હિ વિમુત્તિપરિપાચકધમ્માનં બલવભાવો તપ્પટિપક્ખાનં પાપધમ્માનં દુબ્બલભાવેનેવ હોતિ, તેસઞ્ચ બલવભાવો સદ્ધાદીનં દુબ્બલભાવેનાતિ વિમુત્તિપરિપાચકધમ્માનં સવિસેસં અત્થિતાનત્થિતાવસેન ‘‘અપ્પરજક્ખા મહારજક્ખા’’તિ આદયો પાળિયં (પટિ. મ. ૧.૧૧૧) વિભજિત્વા દસ્સિતા. ઇતિ સદ્ધાદીનં વસેન પઞ્ચ અપ્પરજક્ખા, અસદ્ધિયાદીનં વસેન પઞ્ચ મહારજક્ખા. એવં તિક્ખિન્દ્રિયમુદિન્દ્રિયાદયોતિ વિભાવિતા પઞ્ઞાસ પુગ્ગલા. સદ્ધાદીનં પન અન્તરભેદેન અનેકભેદા વેદિતબ્બા. ખન્ધાદયો એવ ¶ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકો, સમ્પત્તિભવભૂતો લોકો સમ્પત્તિભવલોકો, સુગતિસઙ્ખાતો ઉપપત્તિભવો, સમ્પત્તિ સમ્ભવતિ એતેનાતિ સમ્પત્તિસમ્ભવલોકો સુગતિસંવત્તનિયો કમ્મભવો. દુગ્ગતિસઙ્ખાતઉપપત્તિભવદુગ્ગતિસંવત્તનિયકમ્મભવા વિપત્તિભવલોકવિપત્તિસમ્ભવલોકા.

પુન એકકદુકાદિવસેન લોકં વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘એકો લોકો’’તિઆદિ વુત્તં. આહારાદયો હિ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકોતિ. તત્થ ‘‘એકો લોકો સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૦૩; અ. નિ. ૧૦.૨૭, ૨૮; પટિ. મ. ૧.૨, ૧૧૨, ૨૦૮) યાયં પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય કથાય સબ્બસઙ્ખારાનં પચ્ચયાયત્તવુત્તિતા વુત્તા, તાય સબ્બો સઙ્ખારલોકો એકો એકવિધો પકારન્તરસ્સાભાવતો. ‘‘દ્વે લોકા’’તિઆદીસુપિ ઇમિના ¶ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. નામગ્ગહણેન ચેત્થ નિબ્બાનસ્સ અગ્ગહણં તસ્સ અલોકસભાવત્તા. નનુ ચ ‘‘આહારટ્ઠિતિકા’’તિ એત્થ પચ્ચયાયત્તવુત્તિતાય મગ્ગફલાનમ્પિ લોકતા આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ પરિઞ્ઞેય્યાનં દુક્ખસચ્ચધમ્માનં ‘‘ઇધ લોકો’’તિ અધિપ્પેતત્તા. અથ વા ન લુજ્જતિ ન પલુજ્જતીતિ યો ગહિતો, તથા ન હોતિ, સો લોકોતિ તંગહણરહિતાનં લોકુત્તરાનં નત્થિ લોકતા. ઉપાદાનાનં આરમ્મણભૂતા ખન્ધા ઉપાદાનક્ખન્ધા. અનુરોધાદિવત્થુભૂતા લાભાદયો અટ્ઠ લોકધમ્મા. દસાયતનાનીતિ દસ રૂપાયતનાનિ વિવટ્ટજ્ઝાસયસ્સ અધિપ્પેતત્તા. તસ્સ ચ સબ્બં તેભૂમકકમ્મં ગરહિતબ્બં, વજ્જિતબ્બઞ્ચ હુત્વા ઉપટ્ઠાતીતિ વુત્તં ‘‘સબ્બે અભિસઙ્ખારા વજ્જં, સબ્બે ભવગામિકમ્મા વજ્જ’’ન્તિ. યેસં ¶ પુગ્ગલાનં સદ્ધાદયો મન્દા, તે ઇધ ‘‘અસ્સદ્ધા’’તિઆદિના વુત્તા. ન પન સબ્બેન સબ્બં સદ્ધાદીનં અભાવતોતિ અપ્પરજક્ખદુકાદીસુ પઞ્ચસુ દુકેસુ એકેકસ્મિં દસ દસ કત્વા ‘‘પઞ્ઞાસાય આકારેહિ ઇમાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ જાનાતી’’તિ વુત્તં. અથ વા અન્વયતો, બ્યતિરેકતો ચ સદ્ધાદીનં ઇન્દ્રિયાનં પરોપરિયત્તં જાનાતીતિ કત્વા તથા વુત્તં. એત્થ ચ અપ્પરજક્ખાદિવસેન આવજ્જન્તસ્સ ભગવતો તે સત્તા પુઞ્જપુઞ્જાવ હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ, ન એકેકા.

ઉપ્પલાનિ એત્થ સન્તીતિ ઉપ્પલિની, ગચ્છોપિ જલાસયોપિ, ઇધ પન જલાસયો અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘ઉપ્પલવને’’તિ. યાનિ ઉદકસ્સ અન્તો નિમુગ્ગાનેવ હુત્વા પુસન્તિ વડ્ઢન્તિ, તાનિ અન્તોનિમુગ્ગપોસીની. દીપિતાનીતિ અટ્ઠકથાયં પકાસિતાનિ, ઇધેવ વા ‘‘અઞ્ઞાનિપી’’તિઆદિના દીપિતાનિ. ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂતિ ઉગ્ઘટનં નામ ઞાણુગ્ઘટનં, ઞાણે ઉગ્ઘટિતમત્તે એવ જાનાતીતિ અત્થો. વિપઞ્ચિતં ¶ વિત્થારમેવમત્થં જાનાતીતિ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ. ઉદ્દેસાદીહિ નેતબ્બોતિ નેય્યો. સહ ઉદાહટવેલાયાતિ ઉદાહારે ધમ્મસ્સ ઉદ્દેસે ઉદાહટમત્તે એવ. ધમ્માભિસમયોતિ ચતુસચ્ચધમ્મસ્સ ઞાણેન સદ્ધિં અભિસમયો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિઆદિના ¶ નયેન સઙ્ખિત્તેન માતિકાય દીપિયમાનાય દેસનાનુસારેન ઞાણં પેસેત્વા અરહત્તં ગણ્હિતું સમત્થો ‘‘પુગ્ગલો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ’’તિ વુચ્ચતિ. અયં વુચ્ચતીતિ અયં સઙ્ખિત્તેન માતિકં ઠપેત્વા વિત્થારેન અત્થે વિભજિયમાને અરહત્તં પાપુણિતું સમત્થો ‘‘પુગ્ગલો વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ’’તિ વુચ્ચતિ. ઉદ્દેસતોતિ ઉદ્દેસહેતુ, ઉદ્દિસન્તસ્સ, ઉદ્દિસાપેન્તસ્સ વાતિ અત્થો. પરિપુચ્છતોતિ અત્થં પરિપુચ્છન્તસ્સ. અનુપુબ્બેન ધમ્માભિસમયો હોતીતિ અનુક્કમેન અરહત્તપ્પત્તો હોતિ. ન તાય જાતિયા ધમ્માભિસમયો હોતીતિ તેન અત્તભાવેન મગ્ગં વા ફલં વા અન્તમસો ઝાનં વા વિપસ્સનં વા નિબ્બત્તેતું ન સક્કોતિ. અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો પદપરમોતિ અયં પુગ્ગલો બ્યઞ્જનપદમેવ પરમં અસ્સાતિ ‘‘પદપરમો’’તિ વુચ્ચતિ.

યેતિ યે દુવિધે પુગ્ગલે સન્ધાય વુત્તં વિભઙ્ગે કમ્માવરણેનાતિ પઞ્ચવિધેન આનન્તરિયકમ્મેન. વિપાકાવરણેનાતિ અહેતુકપટિસન્ધિયા. યસ્મા દુહેતુકાનમ્પિ અરિયમગ્ગપટિવેધો નત્થિ, તસ્મા દુહેતુકપટિસન્ધિપિ ¶ ‘‘વિપાકાવરણમેવા’’તિ વેદિતબ્બા. કિલેસાવરણેનાતિ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિયા. અસ્સદ્ધાતિ બુદ્ધાદીસુ સદ્ધા રહિતા. અચ્છન્દિકાતિ કત્તુકમ્યતાકુસલચ્છન્દરહિતા, ઉત્તરકુરુકા મનુસ્સા અચ્છન્દિકટ્ઠાનં પવિટ્ઠા. દુપ્પઞ્ઞાતિ ભવઙ્ગપઞ્ઞાય પરિહીના, ભવઙ્ગપઞ્ઞાય પન પરિપુણ્ણાયપિ યસ્સ ભવઙ્ગં લોકુત્તરસ્સ પચ્ચયો ન હોતિ, સોપિ દુપ્પઞ્ઞો એવ નામ. અભબ્બા નિયામં ઓક્કમિતું કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તન્તિ ¶ કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તનિયામસઙ્ખાતં અરિયમગ્ગં ઓક્કમિતું અધિગન્તું અભબ્બા. ‘‘ન કમ્માવરણેના’’તિઆદીનિ વુત્તવિપરિયાયેન વેદિતબ્બાનિ.

‘‘રાગચરિતા’’તિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં પરમત્થદીપનિયં [પરમત્થમઞ્જૂસાયં વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાયન્તિ ભવિતબ્બં –

‘‘સા એસા પરમત્થાનં, તત્થ તત્થ યથારહં;

નિધાનતો પરમત્થ-મઞ્જૂસા નામ નામતો’’તિ. (વિસુદ્ધિમગ્ગમહાટીકાય નિગમને સયમેવ વુત્તત્તા)] વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાયં વુત્તનયેન વેદિતબ્બં;

૭૦. આરબ્ભાતિ અત્તનો અધિપ્પેતસ્સ અત્થસ્સ ભગવતો જાનાપનં ઉદ્દિસ્સાતિ અત્થો. સેલો પબ્બતો ઉચ્ચો હોતિ થિરો ચ, ન પંસુપબ્બતો, મિસ્સકપબ્બતો વાતિ આહ ‘‘સેલે યથા પબ્બતમુદ્ધની’’તિ. ધમ્મમયં પાસાદન્તિ લોકુત્તરધમ્મમાહ. સો હિ પબ્બતસદિસો ચ હોતિ સબ્બધમ્મે અતિક્કમ્મ અબ્ભુગ્ગતટ્ઠેન પાસાદસદિસો ચ, પઞ્ઞાપરિયાયો વા ઇધ ધમ્મ-સદ્દો ¶ . સા હિ અબ્ભુગ્ગતટ્ઠેન પાસાદોતિ અભિધમ્મે (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૬) નિદ્દિટ્ઠા. તથા ચાહ –

‘‘પઞ્ઞાપાસાદમારુય્હ, અસોકો સોકિનિં પજં;

પબ્બતટ્ઠોવ ભૂમટ્ઠે, ધીરો બાલે અવેક્ખતી’’તિ. (ધ. પ. ૨૮);

‘‘યથા હી’’તિઆદીસુ યથા પબ્બતે ઠત્વા રત્તન્ધકારે હેટ્ઠા ઓલોકેન્તસ્સ પુરિસસ્સ ખેત્તે કેદારપાળિકુટિયો, તત્થ સયિતમનુસ્સા ચ ન પઞ્ઞાયન્તિ અનુજ્જલભાવતો. કુટિકાસુ પન અગ્ગિજાલા પઞ્ઞાયતિ ઉજ્જલભાવતો એવં ધમ્મપાસાદમારુય્હ સત્તલોકં ઓલોકયતો ભગવતો ઞાણસ્સ આપાથં નાગચ્છન્તિ અકતકલ્યાણા સત્તા ઞાણગ્ગિના અનુજ્જલભાવતો, અનુળારભાવતો ચ રત્તિં ખિત્તા સરા ¶ વિય હોન્તિ. કતકલ્યાણા પન ભબ્બપુગ્ગલા દૂરે ઠિતાપિ ભગવતો ઞાણસ્સ આપાથં આગચ્છન્તિ પરિપક્કઞાણગ્ગિતાય ¶ સમુજ્જલભાવતો, ઉળારસન્તાનતાય હિમવન્તપબ્બતો વિય ચાતિ એવં યોજના વેદિતબ્બા.

ઉટ્ઠેહીતિ ત્વં ધમ્મદેસનાય અપ્પોસ્સુક્કતાસઙ્ખાતસઙ્કોચાપત્તિતો કિલાસુભાવતો ઉટ્ઠહ. વીરિયવન્તતાયાતિ સાતિસય ચતુબ્બિધસમ્મપ્પધાનવીરિયવન્તતાય. વીરસ્સ હિ ભાવો, કમ્મં વા વીરિયં. કિલેસમારસ્સ વિય મચ્ચુમારસ્સપિ આયતિં અસમ્ભવતો ‘‘મચ્ચુકિલેસમારાન’’ન્તિ વુત્તં. અભિસઙ્ખારમારવિજયસ્સ અગ્ગહણં કિલેસમારવિજયેનેવ તબ્બિજયસ્સ જોતિતભાવતો. વાહનસમત્થતાયાતિ સંસારમહાકન્તારતો નિબ્બાનસઙ્ખાતં ખેમપ્પદેસં સમ્પાપનસમત્થતાય.

૭૧. ‘‘અપારુતં તેસં અમતસ્સ દ્વાર’’ન્તિ કેચિ પઠન્તિ. નિબ્બાનસ્સ દ્વારં પવિસનમગ્ગો વિવરિત્વા ઠપિતો મહાકરુણૂપનિસ્સયેન સયમ્ભુઞાણેન અધિગતત્તા. સદ્ધં પમુઞ્ચન્તૂતિ સદ્ધં પવેદેન્તુ, અત્તનો સદ્દહનાકારં ઉપટ્ઠાપેન્તૂતિ અત્થો. સુખેન અકિચ્છેન પવત્તનીયતાય સુપ્પવત્તિતં. ન ભાસિં ન ભાસિસ્સામીતિ ચિન્તેસિ.

અગ્ગસાવકયુગવણ્ણના

૭૩. સલ્લપિત્વાતિ ‘‘વિપ્પસન્નાનિ ખો તે આવુસો ઇન્દ્રિયાની’’તિઆદિના (મહાવ. ૬૦) આલાપસલ્લાપં કત્વા. તઞ્હિસ્સ અપરભાગે સત્થુ સન્તિકં ઉપસઙ્કમનસ્સ પચ્ચયો અહોસિ.

૭૫-૬. અનુપુબ્બિં ¶ કથન્તિ અનુપુબ્બિયા અનુપુબ્બં કથેતબ્બં કથં. કા પન સાતિ? દાનાદિકથા. તત્થ દાનકથા તાવ પચુરજનેસુ પવત્તિયા સબ્બસાધારણત્તા, સુકરત્તા, સીલે પતિટ્ઠાનસ્સ ઉપાયભાવતો ચ આદિતો કથિતા. પરિચ્ચાગસીલો હિ પુગ્ગલો પરિગ્ગહવત્થૂસુ ¶ નિસ્સઙ્ગભાવતો સુખેનેવ સીલાનિ સમાદિયતિ, તત્થ ચ સુપ્પતિટ્ઠિતો હોતિ. સીલેન દાયકપટિગ્ગાહકવિસુદ્ધિતો પરાનુગ્ગહં વત્વા પરપીળાનિવત્તિવચનતો, કિરિયધમ્મં વત્વા અકિરિયધમ્મવચનતો, ભોગસમ્પત્તિહેતું ¶ વત્વા ભવસમ્પત્તિહેતુવચનતો ચ દાનકથાનન્તરં સીલકથા કથિતા, તઞ્ચે દાનસીલં વટ્ટનિસ્સિતં, અયં ભવસમ્પત્તિ તસ્સ ફલન્તિ દસ્સનત્થં, ઇમેહિ ચ દાનસીલમયેહિ પણીતપણીતતરાદિભેદભિન્નેહિ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂહિ એતા ચાતુમહારાજિકાદીસુ પણીતપણીતતરાદિભેદભિન્ના અપરિમેય્યા દિબ્બભોગભવસમ્પત્તિયો હોન્તીતિ દસ્સનત્થં તદનન્તરં સગ્ગકથં. વત્વા અયં સગ્ગો રાગાદીહિ ઉપક્કિલિટ્ઠો, સબ્બદા અનુપક્કિલિટ્ઠો અરિયમગ્ગોતિ દસ્સનત્થં સગ્ગાનન્તરં મગ્ગકથા કથેતબ્બા. મગ્ગઞ્ચ કથેન્તેન તદધિગમુપાયદસ્સનત્થં સગ્ગપરિયાપન્નાપિ, પગેવ ઇતરે સબ્બેપિ કામા નામ બહ્વાદીનવા, અનિચ્ચા અધુવા, વિપરિણામધમ્માતિ કામાનં આદીનવો, હીના, ગમ્મા, પોથુજ્જનિકા, અનરિયા, અનત્થસઞ્હિતાતિ તેસં ઓકારો લામકભાવો, સબ્બેપિ ભવા કિલેસાનં વત્થુભૂતાતિ તત્થ સંકિલેસો, સબ્બસો કિલેસવિપ્પમુત્તં નિબ્બાનન્તિ નેક્ખમ્મે આનિસંસો ચ કથેતબ્બોતિ અયમત્થો મગ્ગન્તીતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દેન આદિઅત્થજોતકેન બોધિતોતિ વેદિતબ્બં.

સુખાનં નિદાનન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકાનં, સમ્પરાયિકાનં, નિબ્બાનપટિસંયુત્તાનઞ્ચાતિ સબ્બેસમ્પિ સુખાનં કારણં. યઞ્હિ કિઞ્ચિ લોકે ભોગસુખં નામ, તં સબ્બં દાનનિદાનન્તિ પાકટો યમત્થો. યં પન તં ¶ ઝાનવિપસ્સનામગ્ગફલનિબ્બાનપટિસંયુત્તં સુખં, તસ્સાપિ દાનં ઉપનિસ્સયપચ્ચયો હોતિયેવ. સમ્પત્તીનં મૂલન્તિ યા ઇમા લોકે પદેસરજ્જં સિરિસ્સરિયં સત્તરતનસમુજ્જલચક્કવત્તિસમ્પદાતિ એવંપભેદા માનુસિકા સમ્પત્તિયો, યા ચ ચાતુમહારાજિકચાતુમહારાજાદિભેદા દિબ્બસમ્પત્તિયો, યા વા પનઞ્ઞાપિ સમ્પત્તિયો, તાસં સબ્બાસં ઇદં દાનં નામ મૂલં કારણં. ભોગાનન્તિ ભુઞ્જિતબ્બટ્ઠેન ‘‘ભોગો’’તિ લદ્ધનામાનં મનાપિયરૂપાદીનં, તન્નિસ્સયાનઞ્ચ ઉપભોગસુખાનં. અવસ્સયટ્ઠેન પતિટ્ઠા. વિસમગતસ્સાતિ બ્યસનપ્પત્તસ્સ. તાણન્તિ રક્ખા તતો પરિપાલનતો. લેણન્તિ બ્યસનેહિ પરિપાચિયમાનસ્સ ઓલીયનપદેસો. ગતીતિ ગન્તબ્બટ્ઠાનં. પરાયણન્તિ પટિસરણં. અવસ્સયોતિ વિનિપતિતું અદેન્તો નિસ્સયો. આરમ્મણન્તિ ઓલુબ્ભારમ્મણં.

રતનમયસીહાસનસદિસન્તિ સબ્બરતનમયસત્તઙ્ગમહાસીહાસનસદિસં મહગ્ઘં હુત્વા સબ્બસો વિનિપતિતું ¶ અપ્પદાનતો. મહાપથવિસદિસં ગતગતટ્ઠાને ¶ પતિટ્ઠાય લભાપનતો. આલમ્બનરજ્જુસદિસન્તિ યથા દુબ્બલસ્સ પુરિસસ્સ આલમ્બનરજ્જુ ઉત્તિટ્ઠતો, તિટ્ઠતો ચ ઉપત્થમ્ભો, એવં દાનં સત્તાનં સમ્પત્તિભવે ઉપ્પત્તિયા, ઠિતિયા ચ પચ્ચયભાવતો. દુક્ખનિત્થરણટ્ઠેનાતિ દુગ્ગતિદુક્ખનિત્થરણટ્ઠેન. સમસ્સાસનટ્ઠેનાતિ ¶ લોભમચ્છરિયાદિપટિસત્તુપદ્દવતો સમ્મદેવ અસ્સાસનટ્ઠેન. ભયપરિત્તાણટ્ઠેનાતિ દાલિદ્દિયભયતો પરિપાલનટ્ઠેન. મચ્છેરમલાદીહીતિ મચ્છેરલોભદોસઇસ્સાવિચિકિચ્છાદિટ્ઠિ આદિચિત્તમલેહિ. અનુપલિત્તટ્ઠેનાતિ અનુપક્કિલિટ્ઠતાય. તેસન્તિ મચ્છેરમલાદિકચવરાનં. એતેહિ એવ દુરાસદટ્ઠેન. અસન્તાસનટ્ઠેનાતિ અનભિભવનીયતાય સન્તાસાભાવેન. યો હિ દાયકો દાનપતિ, સો સમ્પતિપિ કુતોચિ ન ભાયતિ, પગેવ આયતિં. ધમ્મસીસેન પુગ્ગલો વુત્તો. બલવન્તટ્ઠેનાતિ મહાબલવતાય. દાયકો હિ દાનપતિ સમ્પતિ પક્ખબલેન બલવા હોતિ, આયતિં પન કાયબલાદીહિપિ. અભિમઙ્ગલસમ્મતટ્ઠેનાતિ ‘‘વડ્ઢિકારણ’’ન્તિ અભિસમ્મતભાવેન. વિપત્તિભવતો સમ્પત્તિભવૂપનયનં ખેમન્તભૂમિસમ્પાપનં, ભવસઙ્ગામતો યોગક્ખેમસમ્પાપનઞ્ચ ખેમન્તભૂમિસમ્પાપનટ્ઠો.

ઇદાનિ દાનં વટ્ટગતા ઉક્કંસપ્પત્તા સમ્પત્તિયો વિય વિવટ્ટગતાપિ તા સમ્પાદેતીતિ બોધિચરિયભાવેનપિ દાનગુણે દસ્સેતું ‘‘દાનઞ્હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સક્કમારબ્રહ્મસમ્પત્તિયો અત્તહિતાય એવ, ચક્કવત્તિસમ્પત્તિ પન અત્તહિતાય, પરહિતાય ચાતિ દસ્સેતું સા તાસં પરતો વુત્તા, એતા લોકિયા, ઇમા પન લોકુત્તરાતિ દસ્સેતું તતો પરં ‘‘સાવકપારમીઞાણ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થાપિ ઉક્કટ્ઠુક્કટ્ઠતરુક્કટ્ઠતમાતિ દસ્સેતું કમેન ઞાણત્તયં વુત્તં. તેસં પન દાનસ્સ પચ્ચયભાવો હેટ્ઠા વુત્તો એવ. એતેનેવસ્સ બ્રહ્મસમ્પત્તિયાપિ પચ્ચયભાવો દીપિતોતિ વેદિતબ્બો.

દાનઞ્ચ નામ દક્ખિણેય્યેસુ હિતજ્ઝાસયેન વા પૂજનજ્ઝાસયેન વા અત્તનો સન્તકસ્સ પરેસં પરિચ્ચજનં, તસ્મા દાયકો સત્તેસુ એકન્તહિતજ્ઝાસયો પુરિસપુગ્ગલો, સો ‘‘પરેસં હિંસતિ, પરેસં વા સન્તકં હરતી’’તિ અટ્ઠાનમેતન્તિ આહ ‘‘દાનં દદન્તો સીલં સમાદાતું સક્કોતી’’તિ. સીલસદિસો અલઙ્કારો નત્થીતિ અકિત્તિમં હુત્વા સબ્બકાલં સોભાવિસેસાવહત્તા. સીલપુપ્ફસદિસં પુપ્ફં નત્થીતિ એત્થાપિ ¶ એસેવ નયો. સીલગન્ધસદિસો ગન્ધો નત્થીતિ એત્થ ‘‘ચન્દનં ¶ તગરં વાપી’’તિઆદિકા (ધ. પ. ૫૫) ગાથા, ‘‘ગન્ધો ઇસીનં ચિરદિક્ખિતાનં, કાયા ચુતો ગચ્છતિ માલુતેના’’તિઆદિકા (જા. ૨.૧૭.૫૫) ચ વત્તબ્બા ¶ . સીલઞ્હિ સત્તાનં આભરણઞ્ચેવ અલઙ્કારો ચ ગન્ધવિલેપનઞ્ચ પરસ્સ દસ્સનીયભાવાવહઞ્ચ. તેનાહ ‘‘સીલાલઙ્કારેન હી’’તિઆદિ.

‘‘અયં સગ્ગો લબ્ભતી’’તિ ઇદં મજ્ઝિમેહિ છન્દાદીહિ આરદ્ધં સીલં સન્ધાયાહ. તેનાહ સક્કો દેવરાજા –

‘‘હીનેન બ્રહ્મચરિયેન, ખત્તિયે ઉપપજ્જતિ;

મજ્ઝિમેન ચ દેવત્તં, ઉત્તમેન વિસુજ્ઝતી’’તિ. (જા. ૨.૨૨.૪૨૯);

ઇટ્ઠોતિ સુખો, કન્તોતિ કમનીયો, મનાપોતિ મનવડ્ઢનકો, તં પનસ્સ ઇટ્ઠાદિભાવં દસ્સેતું ‘‘નિચ્ચમેત્થ કીળા’’તિઆદિ વુત્તં. નિચ્ચન્તિ સબ્બકાલં કીળાતિ કામૂપસંહિતા સુખવિહારા. સમ્પત્તિયોતિ ભોગસમ્પત્તિયો. દિબ્બન્તિ દિબ્બભવં દેવલોકપરિયાપન્નં. સુખન્તિ કાયિકં, ચેતસિકઞ્ચ સુખં. દિબ્બસમ્પત્તિન્તિ દિબ્બભવં આયુસમ્પત્તિં, વણ્ણયસઇસ્સરિયસમ્પત્તિં, રૂપાદિસમ્પત્તિઞ્ચ. એવમાદીતિ આદિ-સદ્દેન યામાદીહિ અનુભવિતબ્બં દિબ્બસમ્પત્તિં વદતિ.

અપ્પસ્સાદાતિ નિરસ્સાદા પણ્ડિતેહિ યથાભૂતં પસ્સન્તેહિ તત્થ અસ્સાદેતબ્બતાભાવતો. બહુદુક્ખાતિ મહાદુક્ખા સમ્પતિ, આયતિઞ્ચ વિપુલદુક્ખાનુબન્ધત્તા. બહુપાયાસાતિ અનેકવિધપરિસ્સયા. એત્થાતિ કામેસુ. ભિય્યોતિ બહું. દોસોતિ અનિચ્ચતાદિના, અપ્પસ્સાદતાદિના ચ દૂસિતભાવો, યતો તે વિઞ્ઞૂનં ચિત્તં નારાધેન્તિ. અથ વા આદીનં વાતિ પવત્તતીતિ આદીનવો, પરમકપણતા, તથા ¶ ચ કામા યથાભૂતં પચ્ચવેક્ખન્તાનં પચ્ચુપતિટ્ઠન્તિ. લામકભાવોતિ નિહીનભાવો અસેટ્ઠેહિ સેવિતબ્બત્તા, સેટ્ઠેહિ ન સેવિતબ્બત્તા ચ. સંકિલિસ્સનન્તિ વિબાધેતબ્બતા ઉપતાપેતબ્બતા. નેક્ખમ્મે આનિસંસન્તિ એત્થ યત્તકા કામેસુ આદીનવા, તપ્પટિપક્ખતો તત્તકા નેક્ખમ્મે આનિસંસા. અપિ ચ ‘‘નેક્ખમ્મં નામેતં અસમ્બાધં અસંકિલિટ્ઠં, નિક્ખન્તં કામેહિ, નિક્ખન્તં કામસઞ્ઞાય, નિક્ખન્તં કામવિતક્કેહિ, નિક્ખન્તં કામપરિળાહેહિ, નિક્ખન્તં બ્યાપાદતો’’તિઆદિના ¶ (સારત્થ. ટી. ૩.૨૬ મહાવગ્ગે) નયેન નેક્ખમ્મે આનિસંસે પકાસેસિ, પબ્બજ્જાય, ઝાનાદીસુ ચ ગુણે વિભાવેસિ વણ્ણેસિ.

વુત્તનયન્તિ એત્થ યં અવુત્તનયં ‘‘કલ્લચિત્તે’’તિઆદિ, તત્થ કલ્લચિત્તેતિ કમ્મનિયચિત્તે, હેટ્ઠા ¶ પવત્તિતદેસનાય અસ્સદ્ધિયાદીનં ચિત્તદોસાનં વિગતત્તા ઉપરિદેસનાય ભાજનભાવૂપગમનેન કમ્મક્ખમચિત્તેતિ અત્થો. અસ્સદ્ધિયાદયો હિ યસ્મા ચિત્તસ્સ રોગભૂતા તદા તે વિગતા, તસ્મા અરોગચિત્તેતિ અત્થો. દિટ્ઠિમાનાદિકિલેસવિગમનેન મુદુચિત્તે. કામચ્છન્દાદિવિગમેન વિનીવરણચિત્તે. સમ્માપટિપત્તિયં ઉળારપીતિપામોજ્જયોગેન ઉદગ્ગચિત્તે. તત્થ સદ્ધાસમ્પત્તિયા પસન્નચિત્તે. યદા ચ ભગવા અઞ્ઞાસીતિ સમ્બન્ધો. અથ વા કલ્લચિત્તેતિ કામચ્છન્દવિગમેન અરોગચિત્તે. મુદુચિત્તેતિ બ્યાપાદવિગમેન મેત્તાવસેન અકથિનચિત્તે. વિનીવરણચિત્તેતિ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચવિગમેન વિક્ખેપસ્સ વિગતત્તા તેન અપિહિતચિત્તે. ઉદગ્ગચિત્તેતિ થિનમિદ્ધવિગમેન ¶ સમ્પગ્ગહિતવસેન અલીનચિત્તે. પસન્નચિત્તેતિ વિચિકિચ્છાવિગમેન સમ્માપટિપત્તિયં અધિમુત્તચિત્તે, એવમ્પેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

‘‘સેય્યથાપી’’તિઆદિના ઉપમાવસેન નેસં સંકિલેસપ્પહાનં, અરિયમગ્ગુપ્પાદઞ્ચ દસ્સેતિ. અપગતકાળકન્તિ વિગતકાળકં. સમ્મદેવાતિ સુટ્ઠુ એવ. રજનન્તિ નીલપીતાદિરઙ્ગજાતં. પટિગ્ગણ્હેય્યાતિ ગણ્હેય્ય પભસ્સરં ભવેય્ય. તસ્મિંયેવ આસનેતિ તિસ્સમેવ નિસજ્જાયં, એતેન નેસં લહુવિપસ્સકતા, તિક્ખપઞ્ઞતા, સુખપટિપદાખિપ્પાભિઞ્ઞતા ચ દસ્સિતા હોતિ. વિરજન્તિ અપાયગમનીયરાગરજાદીનં વિગમેન વિરજં. અનવસેસદિટ્ઠિવિચિકિચ્છામલાપગમનેન વીતમલં. પઠમમગ્ગવજ્ઝકિલેસરજાભાવેન વા વિરજં. પઞ્ચવિધદુસ્સીલ્યમલાપગમનેન વીતમલં. ધમ્મચક્ખુન્તિ બ્રહ્માયુસુત્તે (મ. નિ. ૨.૩૮૩) હેટ્ઠિમા તયો મગ્ગા વુત્તા, ચૂળરાહુલોવાદે (મ. નિ. ૩.૪૧૬) આસવક્ખયો, ઇધ પન સોતાપત્તિમગ્ગો અધિપ્પેતો. ‘‘યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં, સબ્બં તં નિરોધધમ્મ’’ન્તિ તસ્સ ઉપ્પત્તિઆકારદસ્સનન્તિ. નનુ ચ મગ્ગઞાણં અસઙ્ખતધમ્મારમ્મણં, ન સઙ્ખતધમ્મારમ્મણન્તિ? સચ્ચમેતં. યસ્મા તં નિરોધં આરમ્મણં કત્વા કિચ્ચવસેન સબ્બસઙ્ખતં પટિવિજ્ઝન્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા તથા વુત્તં.

‘‘સુદ્ધં વત્થ’’ન્તિ નિદસ્સિતઉપમાયં ઇદં ઉપમાસંસન્દનં વત્થં વિય ચિત્તં, વત્થસ્સ આગન્તુકમલેહિ કિલિટ્ઠભાવો વિય ચિત્તસ્સ રાગાદિમલેહિ સંકિલિટ્ઠભાવો ¶ , ધોવનસિલા વિય અનુપુબ્બિકથા, ઉદકં વિય સદ્ધા, ઉદકે તેમેત્વા ઊસગોમયછારિકાભરેહિ કાળકપદેસે સમુચ્છિન્દિત્વા વત્થસ્સ ધોવનપયોગો ¶ વિય સદ્ધાસિનેહેન તેમેત્વા તેમેત્વા સતિસમાધિપઞ્ઞાહિ દોસે સિથિલી કત્વા સુતાદિવિધિના ચિત્તસ્સ સોધને વીરિયારમ્ભો, તેન પયોગેન વત્થે નાનાકાળકાપગમો વિય વીરિયારમ્ભેન કિલેસવિક્ખમ્ભનં, રઙ્ગજાતં વિય અરિયમગ્ગો, તેન સુદ્ધસ્સ વત્થસ્સ પભસ્સરભાવો વિય વિક્ખમ્ભિતકિલેસસ્સ ચિત્તસ્સ મગ્ગેન પરિયોદપનન્તિ. ‘‘દિટ્ઠધમ્મા’’તિ ¶ વત્વા દસ્સનં નામ ઞાણદસ્સનતો અઞ્ઞમ્પિ અત્થીતિ તં નિવત્તનત્થં ‘‘પત્તધમ્મા’’તિ વુત્તં. પત્તિ ચ ઞાણસમ્પત્તિતો અઞ્ઞમ્પિ વિજ્જતીતિ તતો વિસેસદસ્સનત્થં ‘‘વિદિતધમ્મા’’તિ વુત્તં. સા પન વિદિતધમ્મતા ધમ્મેસુ એકદેસેનાપિ હોતીતિ નિપ્પદેસતો વિદિતભાવં દસ્સેતું ‘‘પરિયોગાળ્હધમ્મા’’તિ વુત્તં, તેન નેસં સચ્ચાભિસમ્બોધિંયેવ વિભાવેતિ. મગ્ગઞાણઞ્હિ એકાભિસમયવસેન પરિઞ્ઞાદિકિચ્ચં સાધેન્તં નિપ્પદેસતોવ ચતુસચ્ચધમ્મં સમન્તતો ઓગાહન્તં પટિવિજ્ઝતીતિ. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ.

૭૭. ચીવરદાનાદીનીતિ ચીવરાદિપરિક્ખારદાનં સન્ધાયાહ. યો હિ ચીવરાદિકે અટ્ઠ પરિક્ખારે, પત્તચીવરમેવ વા સોતાપન્નાદિઅરિયસ્સ, પુથુજ્જનસ્સેવ વા સીલસમ્પન્નસ્સ દત્વા ‘‘ઇદં પરિક્ખારદાનં અનાગતે એહિભિક્ખુભાવાય પચ્ચયો હોતૂ’’તિ પત્થનં પટ્ઠપેસિ, તસ્સ ચ સતિ અધિકારસમ્પત્તિયં બુદ્ધાનં સમ્મુખીભાવે ઇદ્ધિમયપરિક્ખારલાભાય સંવત્તતીતિ વેદિતબ્બં. વસ્સસતિકત્થેરા વિય આકપ્પસમ્પન્નાતિ અધિપ્પાયો.

સન્દસ્સેસીતિ સુટ્ઠુ પચ્ચક્ખં કત્વા દસ્સેસિ. ઇધલોકત્થન્તિ ઇધલોકભૂતં ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતમત્થં. પરલોકત્થન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. દસ્સેસીતિ સામઞ્ઞલક્ખણતો, સલક્ખણતો ચ દસ્સેસિ. તેનાહ ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિઆદિ. તત્થ હુત્વા અભાવતો અનિચ્ચન્તિ દસ્સેસિ. ઉદયબ્બયપટિપીળનતો દુક્ખન્તિ દસ્સેસિ. અવસવત્તનતો અનત્તાતિ દસ્સેસિ. ઇમે રુપ્પનાદિલક્ખણા પઞ્ચક્ખન્ધાતિ રાસટ્ઠેન ખન્ધે દસ્સેસિ. ઇમે ચક્ખાદિસભાવા ¶ નિસ્સત્તનિજ્જીવટ્ઠેન અટ્ઠારસ ધાતુયોતિ દસ્સેસિ. ઇમાનિ ચક્ખાદિસભાવાનેવ દ્વારારમ્મણભૂતાનિ દ્વાદસ આયતનાનીતિ દસ્સેસિ. ઇમે ¶ અવિજ્જાદયો જરામરણપરિયોસાના દ્વાદસ પચ્ચયધમ્મા પટિચ્ચસમુપ્પાદોતિ દસ્સેસિ. રૂપક્ખન્ધસ્સ હેટ્ઠા વુત્તનયેન પચ્ચયતો ચત્તારિ, ખણતો એકન્તિ ઇમાનિ પઞ્ચ લક્ખણાનિ દસ્સેસિ. તથાતિ ઇમિના ‘‘પઞ્ચ લક્ખણાની’’તિ પદં આકડ્ઢતિ. દસ્સેન્તોતિ ઇતિ-સદ્દો નિદસ્સનત્થો, એવન્તિ અત્થો. નિરયન્તિ અટ્ઠમહાનિરયસોળસઉસ્સદનિરયપ્પભેદં સબ્બસો નિરયં દસ્સેસિ. તિરચ્છાનયોનિન્તિ અપદદ્વિપદચતુપ્પદબહુપ્પદાદિભેદં મિગપસુપક્ખિસરીસપાદિવિભાગં નાનાવિધં તિરચ્છાનલોકં. પેત્તિવિસયન્તિ ખુપ્પિપાસિકવન્તાસિકપરદત્તૂપજીવિનિજ્ઝામતણ્હિકાદિભેદભિન્નં નાનાવિધં પેતસત્તલોકં. અસુરકાયન્તિ કાલકઞ્ચિકાસુરનિકાયં. એવં તાવ દુગ્ગતિભૂતં પરલોકત્થં વત્વા ઇદાનિ સુગતિભૂતં વત્તું ‘‘તિણ્ણં કુસલાનં વિપાક’’ન્તિઆદિ વુત્તં. વેહપ્ફલે સુભકિણ્ણેયેવ સઙ્ગહેત્વા અસઞ્ઞીસુ, અરૂપીસુ ચ સમ્પત્તિયા દસ્સેતબ્બાય અભાવતો દુવિઞ્ઞેય્યતાય ‘‘નવન્નં બ્રહ્મલોકાન’’ન્ત્વેવ વુત્તં.

ગણ્હાપેસીતિ ¶ તે ધમ્મે સમાદિન્ને કારાપેસિ.

સમુત્તેજનં નામ સમાદિન્નધમ્માનં યથા અનુપકારકા ધમ્મા પરિહાયન્તિ, પહીયન્તિ ચ, ઉપકારકા ધમ્મા પરિવડ્ઢન્તિ, વિસુજ્ઝન્તિ ચ, તથા નેસં ઉસ્સાહુપ્પાદનન્તિ આહ ‘‘અબ્ભુસ્સાહેસી’’તિ. યથા પન તં ઉસ્સાહુપ્પાદનં હોતિ, તં દસ્સેતું ‘‘ઇધલોકત્થઞ્ચેવા’’તિઆદિ વુત્તં. તાસેત્વા તાસેત્વાતિ પરિબ્યત્તભાવાપાદનેન તેજેત્વા તેજેત્વા. અધિગતં વિય કત્વાતિ યેસં કથેતિ, તેહિ તમત્થં પચ્ચક્ખતો અનુભુય્યમાનં વિય કત્વા. વેનેય્યાનઞ્હિ બુદ્ધેહિ પકાસિયમાનો ¶ અત્થો પચ્ચક્ખતોપિ પાકટતરો હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ. તથા હિ ભગવા એવં થોમીયતિ –

‘‘આદિત્તોપિ અયં લોકો, એકાદસહિ અગ્ગિભિ;

ન તથા યાતિ સંવેગં, સમ્મોહપલિગુણ્ઠિતો.

સુત્વાદીનવસઞ્ઞુત્તં, યથા વાચં મહેસિનો;

પચ્ચક્ખતોપિ બુદ્ધાનં, વચનં સુટ્ઠુ પાકટ’’ન્તિ.

તેનાહ ‘‘દ્વત્તિંસકમ્મકારણપઞ્ચવીસતિમહાભયપ્પભેદઞ્હી’’તિઆદિ. દ્વત્તિંસકમ્મકારણાનિ ‘‘હત્થમ્પિ છિન્દન્તી’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૧૭૮) દુક્ખક્ખન્ધસુત્તે આગતનયેન ¶ વેદિતબ્બાનિ. પઞ્ચવીસતિમહાભયાનિ ‘‘જાતિભયં જરાભયં બ્યાધિભયં મરણભય’’ન્તિઆદિના (ચૂળનિ. ૧૨૩) તત્થ તત્થ સુત્તે આગતનયેન વેદિતબ્બાનિ. આઘાતનભણ્ડિકા અધિકુટ્ટનકળિઙ્ગરં, યં ‘‘અચ્ચાધાન’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ.

પટિલદ્ધગુણેન ચોદેસીતિ ‘‘તંતંગુણાધિગમેન અયમ્પિ તુમ્હેહિ પટિલદ્ધો, આનિસંસો અયમ્પી’’તિ પચ્ચક્ખતો દસ્સેન્તો ‘‘કિં ઇતો પુબ્બે એવરૂપં અત્થી’’તિ ચોદેન્તો વિય અહોસિ. તેનાહ ‘‘મહાનિસંસં કત્વા કથેસી’’તિ.

તપ્પચ્ચયઞ્ચ કિલમથન્તિ સઙ્ખારપવત્તિહેતુકં તસ્મિં તસ્મિં સત્તસન્તાને ઉપ્પજ્જનકપરિસ્સમં સંવિઘાતં વિહેસં. ઇધાતિ હેટ્ઠા પઠમમગ્ગાધિગમત્થાય કથાય. સબ્બસઙ્ખારૂપસમભાવતો સન્તં. અતિત્તિકરપરમસુખતાય પણીતં. સકલસંસારબ્યસનતો તાયનત્થેન ¶ તાણં. તતો નિબ્બિન્દહદયાનં નિલીયનટ્ઠાનતાય લેણં. આદિ-સદ્દેન ગતિપટિસરણં પરમસ્સાસોતિ એવમાદીનં સઙ્ગહો.

મહાજનકાયપબ્બજ્જાવણ્ણના

૮૦. સઙ્ઘપ્પહોનકાનં ભિક્ખૂનં અભાવા ‘‘સઙ્ઘસ્સ અપરિપુણ્ણત્તા’’તિ વુત્તં. દ્વે અગ્ગસાવકા એવ હિ તદા અહેસું.

ચારિકાઅનુજાનનવણ્ણના

૮૬. ‘‘કદા ¶ ઉદપાદી’’તિ પુચ્છં ‘‘સમ્બોધિતો’’તિઆદિના સઙ્ખેપતો વિસ્સજ્જેત્વા પુન તં વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘ભગવા કિરા’’તિઆદિ વુત્તં. પિતુ સઙ્ગહં કરોન્તો વિહાસિ સમ્બોધિતો ‘‘સત્ત સંવચ્છરાનિ સત્ત માસે સત્ત દિવસે’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધો, તઞ્ચ ખો વેનેય્યાનં તદા અભાવતો. કિલઞ્જેહિ બહિ છાદાપેત્વા, વત્થેહિ અન્તો પટિચ્છાદાપેત્વા, ઉપરિ ચ વત્થેહિ છાદાપેત્વા, તસ્સ હેટ્ઠા સુવણ્ણ…પે… વિતાનં કારાપેત્વા. માલાવચ્છકેતિ પુપ્ફમાલાહિ વચ્છાકારેન વેઠિતે. ગન્ધન્તરેતિ ચાટિભરિતગન્ધસ્સ અન્તરે. પુપ્ફાનીતિ ચાટિઆદિભરિતાનિ જલજપુપ્ફાનિ ચેવ ચઙ્કોતકાદિભરિતાનિ થલજપુપ્ફાનિ ચ.

કામઞ્ચાયં ¶ રાજા બુદ્ધપિતા, તથાપિ બુદ્ધા નામ લોકગરુનો, ન તે કેનચિ વસે વત્તેતબ્બા, અથ ખો તે એવ પરે અત્તનો વસે વત્તેન્તિ, તસ્મા રાજા ‘‘નાહં ભિક્ખુસઙ્ઘં દેમી’’તિ આહ.

દાનમુખન્તિ દાનકરણૂપાયં, દાનવત્તન્તિ અત્થો. ન દાનિ મે અનુઞ્ઞાતાતિ ઇદાનિ મે દાનં ન અનુઞ્ઞાતા, નો ન અનુજાનન્તીતિ અત્થો.

પરિતસ્સનજીવિતન્તિ દુક્ખજીવિકા દાલિદ્દિયન્તિ અત્થો.

સબ્બેસં ભિક્ખૂનં પહોસીતિ ભગવતો અટ્ઠસટ્ઠિ ચ ભિક્ખુસતસહસ્સાનં ભાગતો દાતું પહોસિ, ન સબ્બેસં પરિયત્તભાવેન. તેનાહ ‘‘સેનાપતિપિ અત્તનો દેય્યધમ્મં અદાસી’’તિ. જેટ્ઠિકટ્ઠાનેતિ જેટ્ઠિકદેવિટ્ઠાને.

તથેવ ¶ કત્વાતિ ચરપુરિસે ઠપેત્વા. સુચિન્તિ સુદ્ધં. પણીતન્તિ ઉળારં, ભાવનપુંસકઞ્ચેતં ‘‘એકમન્ત’’ન્તિઆદીસુ (પારા. ૨) વિય. ભઞ્જિત્વાતિ મદ્દિત્વા, પીળેત્વાતિ ¶ અત્થો. જાતિસપ્પિખીરાદીહિયેવાતિ અન્તોજાતસપ્પિખીરાદીહિયેવ, અમ્હાકમેવ ગાવિઆદિતો ગહિતસપ્પિઆદીહિયેવાતિ અત્થો.

૯૦. પરાપવાદં, પરાપકારં, સીતુણ્હાદિભેદઞ્ચ ગુણાપરાધં ખમતિ સહતિ અધિવાસેતીતિ ખન્તિ. સા પન યસ્મા સીલાદીનં પટિપક્ખધમ્મે સવિસેસં તપતિ સન્તપતિ વિધમતીતિ પરમં ઉત્તમં તપો. તેનાહ ‘‘અધિવાસનખન્તિ નામ પરમં તપો’’તિ. ‘‘અધિવાસનખન્તી’’તિ ઇમિના ધમ્મનિજ્ઝાનક્ખન્તિતો વિસેસેતિ. તિતિક્ખનં ખમનં તિતિક્ખા.અક્ખરચિન્તકા હિ ખમાયં તિતિક્ખા-સદ્દં વણ્ણેન્તિ. તેનેવાહ ‘‘ખન્તિયા એવ વેવચન’’ન્તિઆદિ. સબ્બાકારેનાતિ સન્તપણીતનિપુણસિવખેમાદિના સબ્બપ્પકારેન. સો પબ્બજિતો નામ ન હોતિ પબ્બાજિતબ્બધમ્મસ્સ અપબ્બાજનતો. તસ્સેવ તતિયપદસ્સ વેવચનં અનત્થન્તરત્તા.

‘‘ન હી’’તિઆદિના તં એવત્થં વિવરતિ. ઉત્તમત્થેન પરમન્તિ વુચ્ચતિ પર-સદ્દસ્સ સેટ્ઠવાચકત્તા, ‘‘પુગ્ગલપરોપરઞ્ઞૂ’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૭.૬૮; નેત્તિ. ૧૧૮) વિય. પરન્તિ અઞ્ઞં. ઇદાનિ પર-સદ્દં અઞ્ઞપરિયાયમેવ ગહેત્વા અત્થં દસ્સેતું ‘‘અથ વા’’તિઆદિ વુત્તં. મલસ્સાતિ પાપમલસ્સ. અપબ્બાજિતત્તાતિ અનીહટત્તા અનિરાકતત્તા ¶ . સમિતત્તાતિ નિરોધિતત્તા તેસં પાપધમ્માનં. ‘‘સમિતત્તા હિ પાપાનં સમણોતિ પવુચ્ચતી’’તિ હિ વુત્તં.

અપિચ ભગવા ભિક્ખૂનં પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસન્તો પાતિમોક્ખકથાય ચ સીલપધાનત્તા સીલસ્સ ચ વિસેસતો દોસો પટિપક્ખોતિ ¶ તસ્સ નિગ્ગણ્હનવિધિં દસ્સેતું આદિતો ‘‘ખન્તી પરમં તપો’’તિ આહ, તેન અનિટ્ઠસ્સ પટિહનનૂપાયો વુત્તો, તિતિક્ખાગહણેન પન ઇટ્ઠસ્સ, તદુભયેનપિ ઉપ્પન્નં રતિં અભિભુય્ય વિહરતીતિ અયમત્થો દસ્સિતોતિ. તણ્હાવાનસ્સ વૂપસમનતો નિબ્બાનં પરમં વદન્તિ બુદ્ધા. તત્થ ખન્તિગ્ગહણેન પયોગવિપત્તિયા અભાવો દસ્સિતો, તિતિક્ખાગહણેન આસયવિપત્તિયા અભાવો. તથા ખન્તિગ્ગહણેન પરાપરાધસહતા, તિતિક્ખાગહણેન પરેસુ અનપરજ્ઝના દસ્સિતા. એવં કારણમુખેન અન્વયતો પાતિમોક્ખં દસ્સેત્વા ઇદાનિ બ્યતિરેકતો તં દસ્સેતું ‘‘ન હી’’તિઆદિ વુત્તં, તેન યથા સત્તાનં જીવિતા વોરોપનં, પાણિલેડ્ડુદણ્ડાદીહિ વિબાધનઞ્ચ ‘‘પરૂપઘાતો, પરવિહેઠન’’ન્તિ વુચ્ચતિ, એવં તેસં મૂલસાપતેય્યાવહરણં, દારપરામસનં, વિસંવાદનં, અઞ્ઞમઞ્ઞભેદનં, ફરુસવચનેન મમ્મઘટ્ટનં, નિરત્થકવિપ્પલાપો ¶ , પરસન્તકગિજ્ઝનં, ઉચ્છેદવિન્દનં, મિચ્છાભિનિવેસનઞ્ચઉપઘાતો, વિહેઠનઞ્ચ હોતીતિ યસ્સ કસ્સચિ અકુસલસ્સ કમ્મપથસ્સ, કમ્મસ્સ ચ કરણેન પબ્બજિતો, સમણો ચ ન હોતીતિ દસ્સેતિ.

સબ્બાકુસલસ્સાતિ સબ્બસ્સાપિ દ્વાદસાકુસલચિત્તુપ્પાદસઙ્ગહિતસ્સ સાવજ્જધમ્મસ્સ. કરણં નામ તસ્સ અત્તનો સન્તાને ઉપ્પાદનન્તિ તપ્પટિક્ખેપતો અકરણં ‘‘અનુપ્પાદન’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘કુસલસ્સા’’તિ ઇદં ‘‘એતં બુદ્ધાન સાસન’’ન્તિ વક્ખમાનત્તા અરિયમગ્ગધમ્મે, તેસઞ્ચ સમ્ભારભૂતે તેભૂમકકુસલધમ્મે સમ્બોધેતીતિ આહ ‘‘ચતુભૂમકકુસલસ્સા’’તિ. ઉપસમ્પદાતિ ઉપસમ્પાદનં, તં પન તસ્સ સમધિગમોતિ આહ ‘‘પટિલાભો’’તિ. ચિત્તજોતનન્તિ ચિત્તસ્સ પભસ્સરભાવકરણં સબ્બસો પરિસોધનં. યસ્મા ¶ અગ્ગમગ્ગસમઙ્ગિનો ચિત્તં સબ્બસો પરિયોદપીયતિ નામ, અગ્ગફલક્ખણે પન પરિયોદપિતં હોતિ પુન પરિયોદપેતબ્બતાય અભાવતો, ઇતિ પરિનિટ્ઠિતપરિયોદપનતં સન્ધાયાહ ‘‘તં પન અરહત્તેન હોતી’’તિ. સબ્બપાપં પહાય તદઙ્ગાદિવસેનેવાતિ અધિપ્પાયો. ‘‘સીલસંવરેના’’તિ હિ ઇમિના તેભૂમકસ્સાપિ સઙ્ગહે ઇતરપ્પહાનાનમ્પિ સઙ્ગહો હોતીતિ, એવઞ્ચ કત્વા સબ્બગ્ગહણં સમત્થિતં હોતિ ¶ . સમથવિપસ્સનાહીતિ લોકિયલોકુત્તરાહિ સમથવિપસ્સનાહિ. સમ્પાદેત્વાતિ નિપ્ફાદેત્વા. સમ્પાદનઞ્ચેત્થ હેતુભૂતાહિ ફલભૂતસ્સ સહજાતાહિપિ, પગેવ પુરિમસિદ્ધાહીતિ દટ્ઠબ્બં.

કસ્સચીતિ હીનાદીસુ કસ્સચિ સત્તસ્સ કસ્સચિ ઉપવાદસ્સ, તેન દવકમ્યતાયપિ ઉપવદનં પટિક્ખિપતિ. ઉપઘાતસ્સ અકરણન્તિ એત્થાપિ ‘‘કસ્સચી’’તિ આનેત્વા સમ્બન્ધો. કાયેનાતિ ચ નિદસ્સનમત્તમેતં મનસાપિ પરેસં અનત્થચિન્તનાદિવસેન ઉપઘાતકરણસ્સ વજ્જેતબ્બત્તા. કાયેનાતિ વા એત્થ અરૂપકાયસ્સાપિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો, ન ચોપનકાયકરજકાયાનમેવ. પ અતિમોક્ખન્તિ પકારતો અતિવિય સીલેસુ મુખ્યભૂતં. ‘‘અતિપમોક્ખ’’ન્તિ તમેવ પદં ઉપસગ્ગબ્યત્તયેન વદતિ. એવં ભેદતો પદવણ્ણનં કત્વા તત્વતો વદતિ ‘‘ઉત્તમસીલ’’ન્તિ. ‘‘પાતિ વા’’તિઆદિના પાલનતો રક્ખણતો અતિવિય મોક્ખનતો અતિવિય મોચનતો પાતિમોક્ખન્તિ દસ્સેતિ. ‘‘પાપા અતિ મોક્ખેતીતિ અતિમોક્ખો’’તિ નિમિત્તસ્સ કત્તુભાવેન ઉપચરિતબ્બતો. યો વા નન્તિ યો વા પુગ્ગલો નં પાતિમોક્ખસંવરસીલં પાતિ ¶ સમાદિયિત્વા અવિકોપેન્તો રક્ખતિ, તં ‘‘પાતી’’તિ લદ્ધનામં પાતિમોક્ખસંવરસીલે ઠિતં મોક્ખેતીતિ પાતિમોક્ખન્તિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પન પાતિમોક્ખપદસ્સ અત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાયં (વિસુદ્ધિ. ટી. ૧.૧૪) વુત્તનયેન વેદિતબ્બો.

મત્તઞ્ઞુતાતિ ¶ ભોજને મત્તઞ્ઞુતા, સા પન વિસેસતો પચ્ચયસન્નિસ્સિતસીલવસેન ગહેતબ્બાતિ આહ ‘‘પટિગ્ગહણપરિભોગવસેન પમાણઞ્ઞુતા’’તિ. આજીવપારિસુદ્ધિસીલવસેનાપિ ગય્હમાને ‘‘પરિયેસનવિસ્સજ્જનવસેના’’તિપિ વત્તબ્બં. સઙ્ઘટ્ટનવિરહિતન્તિ જનસઙ્ઘટ્ટનવિરહિતં, નિરજનસમ્બાધં વિવિત્તન્તિ અત્થો. ચતુપચ્ચયસન્તોસો દીપિતો પચ્ચયસન્તોસતાસામઞ્ઞેન ઇતરદ્વયસ્સાપિ લક્ખણહારનયેન જોતિતભાવતો. ‘‘અટ્ઠસમાપત્તિવસિભાવાયા’’તિ ઇમિના પયોજનદસ્સનવસેન યદત્થં વિવિત્તસેનાસનસેવનં ઇચ્છિતં, સો અધિચિત્તાનુયોગો વુત્તો. અટ્ઠ સમાપત્તિયો ચેત્થ વિપસ્સનાય પાદકભૂતા અધિપ્પેતા, ન યા કાચીતિ સકલસ્સાપિ અધિચિત્તાનુયોગસ્સ જોતિતભાવો વેદિતબ્બો.

દેવતારોચનવણ્ણના

૯૧. એત્તાવતાતિ ¶ એત્તકેન સુત્તપદેસેન. તત્થાપિ ચ ઇમિના…પે… કથનેન સુપ્પટિવિદ્ધભાવં પકાસેત્વાતિ યોજના. ચ-સદ્દો બ્યતિરેકત્થો, તેન ઇદાનિ વુચ્ચમાનત્થં ઉલ્લઙ્ગેતિ. એકમિદાહન્તિ એકં અહં. ઇદં-સદ્દો નિપાતમત્તં. આદિ-સદ્દેન ‘‘ભિક્ખવે સમય’’ન્તિ એવમાદિ પાઠો સઙ્ગહિતો. અહં ભિક્ખવે એકં સમયન્તિ એવં પેત્થ પદયોજના.

સુભગવનેતિ સુભગત્તા સુભગં, સુન્દરસિરિકત્તા ¶ , સુન્દરકામત્તા વાતિ અત્થો. સુભગઞ્હિ તં સિરિસમ્પત્તિયા, સુન્દરે ચેત્થ કામે મનુસ્સા પત્થેન્તિ. બહુજનકન્તતાયપિ તં સુભગં. વનયતીતિ વનં, અત્તસમ્પત્તિયા અત્તનિ સિનેહં ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો. વનુતે ઇતિ વા વનં, અત્તસમ્પત્તિયા એવ ‘‘મં પરિભુઞ્જથા’’તિ સત્તે યાચતિ વિયાતિ અત્થો. સુભગઞ્ચ તં વનઞ્ચાતિ સુભગવનં, તસ્મિં સુભગવને. અટ્ઠકથાયંપન કિં ઇમિના પપઞ્ચેનાતિ ‘‘એવં નામકે વને’’તિ વુત્તં. કામં સાલરુક્ખોપિ ‘‘સાલો’’તિ વુચ્ચતિ, યો કોચિ રુક્ખોપિ વનપ્પતિ જેટ્ઠકરુક્ખોપિ. ઇધ પન પચ્છિમો એવ અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘વનપ્પતિજેટ્ઠકસ્સ મૂલે’’તિ. મૂલસમુગ્ઘાતવસેનાતિ અનુસયસમુચ્છિન્દનવસેન.

ન વિહાયન્તીતિ અકુપ્પધમ્મતાય ન વિજહન્તિ. ‘‘ન કઞ્ચિ સત્તં તપન્તીતિ અતપ્પા’’તિ ઇદં તેસુ તસ્સા સમઞ્ઞાય નિરુળ્હતાય વુત્તં, અઞ્ઞથા સબ્બેપિ સુદ્ધાવાસા ન કઞ્ચિ સત્તં તપન્તીતિ અતપ્પા નામ સિયું. ‘‘ન વિહાયન્તી’’તિઆદિનિબ્બચનેસુપિ એસેવ નયો. સુન્દરદસ્સનાતિ દસ્સનીયાતિ અયમત્થોતિ આહ ‘‘અભિરૂપા’’તિઆદિ. સુન્દરમેતેસં દસ્સનન્તિ ¶ સોભનમેતેસં ચક્ખુના દસ્સનં, વિઞ્ઞાણેન દસ્સનં પીતિ અત્થો. સબ્બે હેવ…પે… જેટ્ઠા પઞ્ચવોકારભવે તતો વિસિટ્ઠાનં અભાવતો.

સત્તન્નં બુદ્ધાનં વસેનાતિ સત્તન્નં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં અપદાનવસેન. અવિહેહિ અજ્ઝિટ્ઠેન એકેન અવિહાબ્રહ્મુના કથિતા તેહિ સબ્બેહિ કથિતા નામ હોન્તીતિ વુત્તં ‘‘તથા અવિહેહી’’તિ. એસેવ નયો સેસેસુપિ. તેનાહ ભગવા ‘‘દેવતા મં એતદવોચુ’’ન્તિ. યં પન પાળિયં ‘‘અનેકાનિ દેવતાસતાની’’તિ વુત્તં, તં સબ્બં ¶ પચ્છા અત્તનો સાસને ¶ વિસેસં અધિગન્ત્વા તત્થ ઉપ્પન્નાનં વસેન વુત્તં. અનુસન્ધિદ્વયમ્પીતિ ધમ્મધાતુપદાનુસન્ધિ, દેવતારોચનપદાનુસન્ધીતિ દુવિધં અનુસન્ધિં. નિય્યાતેન્તોતિ નિગમેન્તો. યં પનેત્થ અત્થતો અવિભત્તં, તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવાતિ.

મહાપદાનસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના.

૨. મહાનિદાનસુત્તવણ્ણના

નિદાનવણ્ણના

૯૫. જનપદિનોતિ ¶ ¶ ¶ જનપદવન્તો, જનપદસ્સ વા ઇસ્સરસામિનો રાજકુમારા ગોત્તવસેન કુરૂ નામ. તેસં નિવાસો યદિ એકો જનપદો, કથં બહુવચનન્તિ આહ ‘‘રુળ્હિસદ્દેના’’તિ. અક્ખરચિન્તકા હિ ઈદિસેસુ ઠાનેસુ યુત્તે વિય ઈદિસલિઙ્ગવચનાનિ ઇચ્છન્તિ. અયમેત્થ રુળ્હિ યથા અઞ્ઞત્થાપિ ‘‘અઙ્ગેસુ વિહરતિ, મલ્લેસુ વિહરતી’’તિ ચ. તબ્બિસેસનેપિ જનપદસદ્દે જાતિસદ્દે એકવચનમેવ. અટ્ઠકથાચરિયા પનાતિ પન-સદ્દો વિસેસત્થજોતનો, તેન ‘‘પુથુઅત્થવિસયતાય એવેતં પુથુવચન’’ન્તિ ‘‘બહુકે પના’’તિઆદિના વક્ખમાનં વિસેસં જોતેતિ. સુત્વાતિ મન્ધાતુમહારાજસ્સ આનુભાવદસ્સનાનુસારેન પરમ્પરાનુગતં કથં સુત્વા. અનુસંયાયન્તેનાતિ અનુવિચરન્તેન. એતેસં ઠાનન્તિ ચન્દિમસૂરિયમુખેન ચાતુમહારાજિકભવનમાહ. તેનાહ ‘‘તત્થ અગમાસી’’તિઆદિ. સોતિ મન્ધાતુમહારાજા. તન્તિ ચાતુમહારાજિકરજ્જં. ગહેત્વાતિ સમ્પટિચ્છિત્વા. પુન પુચ્છિ પરિણાયકરતનં.

દોવારિકભૂમિયં તિટ્ઠન્તિ સુધમ્માય દેવસભાય, દેવપુરસ્સ ચ ચતૂસુ દ્વારેસુ આરક્ખાય અધિગતત્તા. ‘‘દિબ્બરુક્ખસહસ્સપટિમણ્ડિત’’ન્તિ ¶ ઇદં ‘‘ચિત્તલતાવન’’ન્તિઆદીસુપિ યોજેતબ્બં.

પથવિયં પતિટ્ઠાસીતિ ભસ્સિત્વા પથવિયા આસન્નટ્ઠાને અટ્ઠાસિ. ન હિ ચક્કરતનં ભૂમિયં પતતિ, તથાઠિતઞ્ચ નચિરસ્સેવ અન્તરધાયિ તેનત્તભાવેન ચક્કવત્તિઇસ્સરિયસ્સ અભાવતો. ‘‘ચિરતરં કાલં ઠત્વા’’તિ અપરે. રાજા એકકોવ અગમાસિ અત્તનો આનુભાવેન. મનુસ્સભાવોતિ મનુસ્સગન્ધસરીરનિસ્સન્દાદિમનુસ્સભાવો. પાતુરહોસીતિ દેવલોકે પવત્તિવિપાકદાયિનો અપરાપરિયાય વેદનીયસ્સ કમ્મસ્સ કતોકાસત્તા સબ્બદા સોળસવસ્સુદ્દેસિકતા માલામિલાયનાદિ દિબ્બભાવો પાતુરહોસિ. તદા મનુસ્સાનં અસઙ્ખેય્યાયુકતાય ¶ સક્કરજ્જં કારેત્વા. ‘‘કિં મે ઇમિના ઉપદ્ધરજ્જેના’’તિ અત્રિચ્છતાય અતિત્તોવ. મનુસ્સલોકે ઉતુનો કક્ખળતાય વાતાતપેન ફુટ્ઠગત્તો કાલમકાસિ.

અવયવેસુ ¶ સિદ્ધો વિસેસો સમુદાયસ્સ વિસેસકો હોતીતિ એકમ્પિ રટ્ઠં બહુવચનેન વોહરિયતિ.

દ-કારેન અત્થં વણ્ણયન્તિ નિરુત્તિનયેન. કમ્માસોતિ કમ્માસપાદો વુચ્ચતિ ઉત્તરપદલોપેન યથા ‘‘રૂપભવો રૂપ’’ન્તિ. કથં પન સો ‘‘કમ્માસપાદો’’તિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘તસ્સ કિરા’’તિઆદિ. દમિતોતિ એત્થ કીદિસં દમનં અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘પોરિસાદભાવતો પટિસેધિતો’’તિ. ‘‘ઇમે પન થેરાતિ મજ્ઝિમભાણકા’’તિ કેચિ. અપરે પન ‘‘અટ્ઠકથાચરિયા’’તિ, ‘‘દીઘભાણકા’’તિ વદન્તિ. ઉભયથાપિ ચૂળકમ્માસદમ્મં સન્ધાય તથા વદન્તિ. યક્ખિનિપુત્તો હિ કમ્માસપાદો અલીનસત્તુકુમારકાલે (ચરિયા. ૨.૭૫) બોધિસત્તેન તત્થ દમિતો. સુતસોમકાલે (જા. ૨.૨૧.૩૭૧) પન બારાણસિરાજા પોરિસાદભાવપટિસેધનેન યત્થ દમિતો, તં મહાકમ્માસદમ્મં નામ. ‘‘પુત્તો’’તિ વત્વા ‘‘અત્રજો’’તિ વચનં ઓરસપુત્તભાવદસ્સનત્થં.

યેહિ આવસિતપ્પદેસો ‘‘કુરુરટ્ઠ’’ન્તિ નામં લભિ, તે ઉત્તરકુરુતો આગતમનુસ્સા તત્થ રક્ખિતનિયામેનેવ પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખિંસુ. તેસં દિટ્ઠાનુગતિયા પચ્છિમજનતાતિ સો દેસધમ્મવસેન અવિચ્છેદતો પવત્તમાનો કુરુવત્તધમ્મોતિ ¶ પઞ્ઞાયિત્થ. અયઞ્ચ અત્થો કુરુધમ્મજાતકેન દીપેતબ્બો. સો અપરભાગે પઠમં યત્થ સંકિલિટ્ઠો જાતો, તં દસ્સેતું ‘‘કુરુરટ્ઠવાસીન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. યત્થ ભગવતો વસનોકાસભૂતો કોચિ વિહારો ન હોતિ, તત્થ કેવલં ગોચરગામકિત્તનં નિદાનકથાય પકતિ યથા તં સક્કેસુ વિહરતિ દેવદહં નામ સક્યાનં નિગમોતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘અવસનોકાસતો’’તિઆદિમાહ.

‘‘આયસ્મા’’તિ વા ‘‘દેવાનં પિયા’’તિ વા ‘‘તત્ર ભવ’’ન્તિ વા પિયસમુદાહારો એસોતિ આહ ‘‘આયસ્માતિ પિયવચનમેત’’ન્તિ. તયિદં પિયવચનં ગરુગારવવસેન વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘ગારવવચનમેત’’ન્તિ.

અતિદૂરઅચ્ચાસન્નવજ્જનેન નાતિદૂરનાચ્ચાસન્નં નામ ગહિતં, તં પન અવકંસતો ઉભિન્નં પસારિતહત્થાનં ¶ સઙ્ઘટ્ટનેન વેદિતબ્બં. ચક્ખુના ચક્ખું આહચ્ચ દટ્ઠબ્બં હોતિ, તેનાપિ અગારવમેવ કતં હોતિ. ગીવં પરિવત્તેત્વાતિ પરિવત્તનવસેન ગીવં પસારેત્વા.

કુલસઙ્ગહત્થાયાતિ ¶ કુલાનુદ્દયતાવસેન કુલાનં અનુગ્ગણ્હનત્થાય સહસ્સભણ્ડિકં નિક્ખિપન્તો વિય ભિક્ખપટિગ્ગણ્હનેન તેસં મહતો પુઞ્ઞાભિસન્દસ્સ જનનેન. પટિસમ્મજ્જિત્વાતિ અન્તેવાસિકેહિ સમ્મજ્જનટ્ઠાનં સક્કચ્ચકારિતાય પુન સમ્મજ્જિત્વા. તિક્ખત્તુન્તિ ‘‘આદિતો પટ્ઠાય અન્ત’’ન્તિઆદિના વુત્તચતુરાકારૂપસઞ્હિતે તયો વારે, તેનસ્સ દ્વાદસક્ખત્તું સમ્મસિતભાવમાહ.

અમ્હાકં ભગવતો ગમ્ભીરભાવેનેવ કથિતત્તા સેસબુદ્ધેહિપિ એવમેવ કથિતોતિ ધમ્મન્વયે ઠત્વા વુત્તં ‘‘સબ્બબુદ્ધેહિ…પે… કથિતો’’તિ. સાલિન્દન્તિ સપરિભણ્ડં. ‘‘સિનેરું ઉક્ખિપન્તો વિયા’’તિ ¶ ઇમિના તાદિસાય દેસનાય સુદુક્કરભાવમાહ. સુત્તમેવ ‘‘સુત્તન્તકથ’’ન્તિ આહ ધમ્મક્ખન્ધભાવતો. યથા વિનયપણ્ણત્તિભૂમન્તરસમયન્તરાનં વિજાનનં અનઞ્ઞસાધારણં સબ્બઞ્ઞુતઞાણસ્સેવ વિસયો, એવં અન્તદ્વયવિનિમુત્તસ્સ કારકવેદકરહિતસ્સ પચ્ચયાકારસ્સ વિભજનં પીતિ દસ્સેતું ‘‘બુદ્ધાનઞ્હી’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ ઠાનાનીતિ કારણાનિ. ગજ્જિતં મહન્તં હોતીતિ તં દેસેતબ્બસ્સેવ અનેકવિધતાય, દુવિઞ્ઞેય્યતાય ચ નાનાનયેહિ પવત્તમાનં દેસનાગજ્જિતં મહન્તં વિપુલં, બહુભેદઞ્ચ હોતિ. ઞાણં અનુપવિસતીતિ તતો એવ દેસનાઞાણં દેસેતબ્બધમ્મે વિભાગસો કુરુમાનં અનુ અનુ પવિસતિ, તેન અનુપવિસ્સ ઠિતં વિય હોતીતિ અત્થો. બુદ્ધઞાણસ્સ મહન્તભાવો પઞ્ઞાયતીતિ એવંવિધસ્સ નામ ધમ્મસ્સ દેસકં, પટિવેધકઞ્ચાતિ બુદ્ધાનં દેસનાઞાણસ્સ, પટિવેધઞાણસ્સ ચ ઉળારભાવો પાકટો હોતિ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ ‘‘સબ્બં વચીકમ્મં બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઞાણપુબ્બઙ્ગમં ઞાણાનુપરિવત્ત’’ન્તિ (મહાનિ. ૬૯, ૧૬૯; ચૂળનિ. ૮૫; પટિ. મ. ૩.૫; નેત્તિ. ૧૪) વચનતો સબ્બાપિ ભગવતો દેસના ઞાણરહિતા નત્થિ, સીહસમાનવુત્તિતાય સબ્બત્થ સમાનપ્પવત્તિ. દેસેતબ્બવસેન પન દેસના વિસેસતો ઞાણેન અનુપવિટ્ઠા, ગમ્ભીરતરા ચ હોતીતિ દટ્ઠબ્બં. કથં પન વિનયપઞ્ઞત્તિં પત્વા દેસના તિલક્ખણબ્ભાહતા સુઞ્ઞતપટિસંયુત્તા હોતીતિ? તત્થાપિ સન્નિસિન્નપરિસાય અજ્ઝાસયાનુરૂપં પવત્તમાના દેસના સઙ્ખારાનં અનિચ્ચતાદિવિભાવનં, સબ્બધમ્માનં અત્તત્તનિયતાભાવપ્પકાસનઞ્ચ હોતિ. તેનેવાહ ‘‘અનેકપરિયાયેન ¶ ધમ્મિં કથં કત્વા’’તિઆદિ.

આપજ્જાતિ ¶ પત્વા યથા ઞાણકોઞ્ચનાદં વિસ્સજ્જેતિ, એવં પાપુણિત્વા.

પમાણાતિક્કમેતિ ¶ અપરિમાણત્થે ‘‘યાવઞ્ચિદં તેન ભગવતા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૪) વિય. અપરિમેય્યભાવજોતનો હિ અયં યાવ-સદ્દો. તેનાહ ‘‘અતિગમ્ભીરો અત્થો’’તિ. અવભાસતીતિ ઞાયતિ ઉપટ્ઠાતિ. ઞાણસ્સ તથા ઉપટ્ઠાનઞ્હિ સન્ધાય ‘‘દિસ્સતી’’તિ વુત્તં. નનુ એસ પટિચ્ચસમુપ્પાદો એકન્તગમ્ભીરોવ, તત્થ કસ્મા ગમ્ભીરાવભાસતા જોતિતાતિ? સચ્ચમેતં, એકન્તગમ્ભીરતાદસ્સનત્થમેવ પનસ્સ ગમ્ભીરાવભાસગ્ગહણં. તસ્મા અઞ્ઞત્થ લબ્ભમાનં ચતુકોટિકં બ્યતિરેકમુખેન નિદસ્સેત્વા તં એવસ્સ એકન્તગમ્ભીરતં વિભાવેતું ‘‘એકઞ્હી’’તિઆદિ વુત્તં. એતં નત્થીતિ અગમ્ભીરો, અગમ્ભીરાવભાસો ચાતિ એતં દ્વયં નત્થિ, તેન યથાદસ્સિતે ચતુકોટિકે પચ્છિમા એક કોટિ લબ્ભતીતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘અયઞ્હી’’તિઆદિ.

યેહિ ગમ્ભીરભાવેહિ પટિચ્ચસમુપ્પાદો ‘‘ગમ્ભીરો’’તિ વુચ્ચતિ, તે ચતૂહિ ઉપમાહિ ઉલ્લિઙ્ગેન્તો ‘‘ભવગ્ગગ્ગહણાયા’’તિઆદિમાહ. યથા ભવગ્ગં હત્થં પસારેત્વા ગહેતું ન સક્કા દૂરભાવતો, એવં સઙ્ખારાદીનં અવિજ્જાદિપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો પાકતિકઞાણેન ગહેતું ન સક્કા. યથા સિનેરું ભિન્દિત્વા મિઞ્જં પબ્બતરસં પાકતિકપુરિસેન નીહરિતું ન સક્કા, એવં પટિચ્ચસમુપ્પાદગતે ધમ્મત્થાદિકે પાકતિકઞાણેન ભિન્દિત્વા વિભજ્જ પટિવિજ્ઝનવસેન જાનિતું ન સક્કા. યથા મહાસમુદ્દં પાકતિકપુરિસસ્સ બાહુદ્વયેન પધારિતું ન સક્કા, એવં વેપુલ્લટ્ઠેન મહાસમુદ્દસદિસં પટિચ્ચસમુપ્પાદં પાકતિકઞાણેન દેસનાવસેન પધારિતું ન સક્કા. યથા મહાપથવિં પરિવત્તેત્વા ¶ પાકતિકપુરિસસ્સ પથવોજં ગહેતું ન સક્કા, એવં ‘‘ઇત્થં અવિજ્જાદયો સઙ્ખારાદીનં પચ્ચયા હોન્તી’’તિ તેસં પચ્ચયભાવો પાકતિકઞાણેન નીહરિત્વા ગહેતું ન સક્કાતિ. એવં ચતુબ્બિધગમ્ભીરતાવસેન ચતસ્સો ઉપમા યોજેતબ્બા. પાકતિકઞાણવસેન ચાયમત્થયોજના કતા દિટ્ઠસચ્ચાનં તત્થ પટિવેધસભાવતો, તથાપિ યસ્મા સાવકાનં, પચ્ચેકબુદ્ધાનઞ્ચ તત્થ સપ્પદેસમેવ ઞાણં, બુદ્ધાનંયેવ નિપ્પદેસં, તસ્મા વુત્તં ‘‘બુદ્ધવિસયં પઞ્હ’’ન્તિઆદિ.

ઉસ્સાદેન્તોતિ ¶ પઞ્ઞાય ઉક્કંસેન્તો, ઉગ્ગણ્હન્તોતિ અત્થો. અપસાદેન્તોતિ નિબ્ભચ્છન્તો, નિગ્ગણ્હન્તોતિ અત્થો.

ઉસ્સાદનાવણ્ણના

તેનાતિ મહાપઞ્ઞાભાવેન. તત્થાતિ થેરસ્સ સતિપિ ઉત્તાનભાવે, પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સઅઞ્ઞેસં ¶ ગમ્ભીરભાવે. સુભોજનરસપુટ્ઠસ્સાતિ સુન્દરેન ભોજનરસેન પોસિતસ્સ. કતયોગસ્સાતિ નિબદ્ધપયોગેન કતપરિચયસ્સ. મલ્લપાસાણન્તિ મલ્લેહિ મહબ્બલેહેવ ઉક્ખિપિતબ્બપાસાણં. કુહિં ઇમસ્સ ભારિયટ્ઠાનન્તિ કસ્મિં પસ્સે ઇમસ્સ પાસાણસ્સ ગરુતરપ્પદેસોતિ તસ્સ સલ્લહુકભાવં દીપેન્તો વદતિ.

તિમિરપિઙ્ગલેનેવ દીપેન્તિ તસ્સ મહાવિપ્ફારભાવતો. તેનાહ ‘‘તસ્સ કિરા’’તિઆદિ. પક્કુથતીતિ પક્કુથન્તં વિય પરિવત્તતિ પરિતો વિવત્તતિ. લક્ખણવચનઞ્હેતં. પિટ્ઠિયં સકલિનપદકાપિટ્ઠં. કાયૂપપન્નસ્સાતિ મહતા કાયેન ઉપેતસ્સ, મહાકાયસ્સાતિ અત્થો.

પિઞ્છવટ્ટીતિ પિઞ્છકલાપો. સુપણ્ણવાતન્તિ નાગગ્ગહણાદીસુ પક્ખપપ્ફોટનવસેન ઉપ્પજ્જનકવાતં.

પુબ્બૂપનિસ્સયસમ્પત્તિકથાવણ્ણના

‘‘પુબ્બૂપનિસ્સયસમ્પત્તિયા’’તિઆદિના ઉદ્દિટ્ઠકારણાનિ વિત્થારતો વિવરિતું ‘‘ઇતો કિરા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇતોતિ ઇતો કપ્પતો ¶ . સતસહસ્સિમેતિ સતસહસ્સમે. હંસાવતી નામ નગરં અહોસિ જાતનગરં. ધુરપત્તાનીતિ બાહિરપત્તાનિ, યાનિ દીઘતમાનિ.

કનિટ્ઠભાતાતિ વેમાતિકભાતા કનિટ્ઠો યથા અમ્હાકં ભગવતો નન્દત્થેરો. બુદ્ધાનઞ્હિ સહોદરા ભાતરો નામ ન હોન્તિ. કથં જેટ્ઠા તાવ ન ઉપ્પજ્જન્તિ, કનિટ્ઠાનં પન અસમ્ભવો એવ. ભોગન્તિ વિભવં. ઉપસન્તોતિ ચોરજનિતસઙ્ખોભવૂપસમેન ઉપસન્તો જનપદો.

દ્વે સાટકે નિવાસેત્વાતિ સાટકદ્વયમેવ અત્તનો કાયપરિહારિકં કત્વા ઇતરં સબ્બસમ્ભારં અત્તતો મોચેત્વા.

પત્તગ્ગહણત્થન્તિ અન્તોપક્ખિત્તઉણ્હભોજનત્તા અપરાપરં હત્થે પરિવત્તેન્તસ્સ પત્તગ્ગહણત્થં. ઉત્તરિસાટકન્તિ અત્તનો ઉત્તરિસાટકં. એતાનિ ¶ પાકટટ્ઠાનાનીતિ એતાનિ યથાવુત્તાનિ ભગવતો દેસનાય પાકટાનિ થેરસ્સ પુઞ્ઞકરણટ્ઠાનાનિ.

પટિસન્ધિં ¶ ગહેત્વાતિ અમ્હાકં મહાબોધિસત્તસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણદિવસે એવ પટિસન્ધિં ગહેત્વા.

તિત્થવાસાદિવણ્ણના

ઉગ્ગહણં પાળિયા ઉગ્ગણ્હનં. સવનં અત્થસવનં. પરિપુચ્છનં ગણ્ઠિટ્ઠાનેસુ અત્થપરિપુચ્છનં. ધારણં પાળિયાપિ પાળિઅત્થસ્સપિ ચિત્તે ઠપનં. સબ્બઞ્ચેતં ઇધ પટિચ્ચસમુપ્પાદવસેન વેદિતબ્બં.

સોતાપન્નાનઞ્ચ…પે... ઉપટ્ઠાતિતત્થ સમ્મોહવિદ્ધંસનેન ‘‘યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં, સબ્બં તં નિરોધધમ્મ’’ન્તિ (દી. નિ. ૧.૨૯૮; સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૬; ચૂળનિ. ૪, ૭, ૮) અત્તપચ્ચક્ખવસેન ઉપટ્ઠાનતો. નામરૂપપરિચ્છેદોતિ સહ પચ્ચયેન નામરૂપસ્સ પરિચ્છિજ્જ અવબોધો.

પટિચ્ચસમુપ્પાદગમ્ભીરતાવણ્ણના

‘‘અત્થગમ્ભીરતાયા’’તિઆદિના સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિવરિતું ¶ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ આરદ્ધં. જાતિપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠોતિ જાતિપચ્ચયતો સમ્ભૂતં હુત્વા સહિતસ્સ અત્તનો પચ્ચયાનુરૂપસ્સ જરામરણસ્સ ઉદ્ધં ઉદ્ધં આગતભાવો, અનુપવત્તત્થોતિ અત્થો. અથ વા સમ્ભૂતટ્ઠો ચ સમુદાગતટ્ઠો ચ સમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો. ‘‘ન જાતિતો જરામરણં ન હોતિ,’’ ન ચ જાતિં વિના ‘‘અઞ્ઞતો હોતી’’તિ હિ જાતિપચ્ચયસમ્ભૂતટ્ઠો વુત્તો, ઇત્થઞ્ચ જાતિતો સમુદાગચ્છતીતિ જાતિપચ્ચયસમુદાગતટ્ઠો, યા યા જાતિ યથા યથા પચ્ચયો હોતિ, તદનુરૂપપાતુભાવોતિ અત્થો. સો અનુપચિતકુસલસમ્ભારાનં ઞાણસ્સ તત્થ અપ્પતિટ્ઠતાય અગાધટ્ઠેન ગમ્ભીરો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો.

અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં પચ્ચયટ્ઠોતિ યેનાકારેન યદવત્થા અવિજ્જા સઙ્ખારાનં પચ્ચયો હોતિ. યેન હિ પવત્તિઆકારેન, યાય ચ અવત્થાય અવત્થિતા અવિજ્જા તેસં તેસં સઙ્ખારાનં પચ્ચયો હોતિ, તદુભયસ્સપિ દુરવબોધનીયતો અવિજ્જા સઙ્ખારાનં નવહિ આકારેહિ પચ્ચયટ્ઠો ¶ અનુપચિતકુસલસમ્ભારાનં ઞાણસ્સ તત્થ અપ્પતિટ્ઠતાય અગાધટ્ઠેન ગમ્ભીરો. એસ નયો સેસપદેસુપિ.

કત્થચિ ¶ અનુલોમતો દેસીયતિ, કત્થચિ પટિલોમતોતિ ઇધ પન પચ્ચયુપ્પાદા પચ્ચયુપ્પન્નુપ્પાદસઙ્ખાતો અનુલોમો, પચ્ચયનિરોધા પચ્ચયુપ્પન્નનિરોધસઙ્ખાતો ચ પટિલોમો અધિપ્પેતો. આદિતો પન પટ્ઠાય અન્તગમનં અનુલોમો, અન્તતો ચ આદિગમનં પટિલોમોતિ અધિપ્પેતો. આદિતો પટ્ઠાય અનુલોમદેસનાય, અન્તતો પટ્ઠાય પટિલોમદેસનાય ચ તિસન્ધિ ચતુસઙ્ખેપો. ‘‘ઇમે ભિક્ખવે ચત્તારો આહારા કિં નિદાના’’તિઆદિકાય (સં. નિ. ૨.૧૧) ચ વેમજ્ઝતો પટ્ઠાય પટિલોમદેસનાય, ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સો, ફસ્સપચ્ચયા વેદના’’તિઆદિકાય (સં. નિ. ૨.૪૩, ૪૫) અનુલોમદેસનાય ચ દ્વિસન્ધિ તિસઙ્ખેપો. ‘‘સંયોજનિયેસુ ¶ ભિક્ખવે ધમ્મેસુ અસ્સાદાનુપસ્સિનો વિહરતો તણ્હા પવડ્ઢતિ, તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાન’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૫૩, ૫૭) એકસન્ધિ દ્વિસઙ્ખેપો. એકઙ્ગો હિ પટિચ્ચસમુપ્પાદો દેસિતો. લબ્ભતેવ હિ સો ‘‘તત્ર ભિક્ખવે સુતવા અરિયસાવકો પટિચ્ચસમુપ્પાદંયેવ સાધુકં યોનિસો મનસિ કરોતિ ‘ઇતિ ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતિ…પે… નિરુજ્ઝતી’તિ. સુખવેદનિયં ભિક્ખવે ફસ્સં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સુખવેદના’’તિ (સં. નિ. ૨.૬૨) ઇમસ્સ સુત્તસ્સ વસેન વેદિતબ્બો. ઇતિ તેન તેન કારણેન તથા તથા પવત્તેતબ્બત્તા પટિચ્ચસમુપ્પાદો દેસનાય ગમ્ભીરો. તેનાહ ‘‘અયં દેસનાગમ્ભીરતા’’તિ. ન હિ તત્થ સબ્બઞ્ઞુતઞાણતો અઞ્ઞં ઞાણં પતિટ્ઠં લભતિ.

‘‘અવિજ્જાય પના’’તિઆદીસુ જાનનલક્ખણસ્સ ઞાણસ્સ પટિપક્ખભૂતો અવિજ્જાય અઞ્ઞાણટ્ઠો. આરમ્મણસ્સ પચ્ચક્ખકરણેન દસ્સનભૂતસ્સ પટિપક્ખભૂતો અદસ્સનટ્ઠો. યેનેસા અત્તનો સભાવેન દુક્ખાદીનં યાથાવસરસં પટિવિજ્ઝિતું ન દેતિ છાદેત્વા પરિયોનન્ધિત્વા તિટ્ઠતિ, સો તસ્સા સચ્ચાસમ્પટિવેધટ્ઠો. અભિસઙ્ખરણં સંવિધાનં, પકપ્પનન્તિ અત્થો. આયૂહનં સમ્પિણ્ડનં, સમ્પયુત્તધમ્માનં અત્તનો કિચ્ચાનુરૂપતાય રાસીકરણન્તિ અત્થો. અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારેકદેસો સરાગો. અઞ્ઞો વિરાગો. રાગસ્સ વા અપ્પટિપક્ખભાવતો રાગપ્પવડ્ઢકો, રાગુપ્પત્તિપચ્ચયો ¶ ચ સબ્બોપિ અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો સરાગો. ઇતરો તબ્બિદૂરભાવતો વિરાગો. ‘‘દીઘરત્તં હેતં ભિક્ખવે અસ્સુતવતો પુથુજ્જનસ્સ અજ્ઝોસિતં મમાયિતં પરામટ્ઠં ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ’’ (સં. નિ. ૨.૬૧) અત્તપરામાસસ્સ ¶ વિઞ્ઞાણં વિસેસતો વત્થુ વુત્તન્તિ વિઞ્ઞાણસ્સ સુઞ્ઞતટ્ઠો ગમ્ભીરો. અત્તા વિજાનાતિ સંસરતીતિ સબ્યાપારતાસઙ્કન્તિઅભિનિવેસબલવતાય અબ્યાપારઅસઙ્કન્તિપટિસન્ધિપાતુભાવટ્ઠા ચ ગમ્ભીરા. નામરૂપસ્સ પટિસન્ધિક્ખણે એકતોવ ઉપ્પાદો એકુપ્પાદો, પવત્તિયં વિસું વિસું યથારહં એકુપ્પાદો. નામસ્સ રૂપેન, રૂપસ્સ ચ નામેન અસમ્પયોગતો વિનિબ્ભોગો નામસ્સ નામેન ¶ , રૂપસ્સ ચ રૂપેન એકચ્ચસ્સ એકચ્ચેન અવિનિબ્ભોગો (નામસ્સ નામેન અવિનિબ્ભોગો વિભ. મૂલટી. ૨૪૨) યોજેતબ્બો. એકુપ્પાદેકનિરોધેહિ અવિનિબ્ભોગે અધિપ્પેતે સો રૂપસ્સ ચ એકકલાપપવત્તિનો રૂપેન લબ્ભતીતિ. અથ વા એકચતુવોકારભવેસુ નામરૂપાનં અસહવત્તનતો અઞ્ઞમઞ્ઞં વિનિબ્ભોગો, પઞ્ચવોકારભવે સહવત્તનતો અવિનિબ્ભોગો ચ વેદિતબ્બો.

નામસ્સ આરમ્મણાભિમુખં નમનં નમનટ્ઠો. રૂપસ્સ વિરોધિપચ્ચયસમવાયે વિસદિસુપ્પત્તિ રુપ્પનટ્ઠો. ઇન્દ્રિયપચ્ચયભાવો અધિપતિયટ્ઠો. ‘‘લોકોપેસો, દ્વારાપેસા, ખેત્તં પેત’’ન્તિ વુત્તલોકાદિઅત્થો ચક્ખાદીસુ પઞ્ચસુ યોજેતબ્બો. મનાયતનસ્સ પન લુજ્જનતો, મનોસમ્ફસ્સાદીનં દ્વારખેત્તભાવતો ચ એતે અત્થા વેદિતબ્બા. આપાથગતાનં રૂપાદીનં પકાસનયોગ્યતાલક્ખણં ઓભાસનં ચક્ખાદીનં વિસયિભાવો, મનાયતનસ્સ વિજાનનં. સઙ્ઘટ્ટનટ્ઠો વિસેસતો ચક્ખુસમ્ફસ્સાદીનં પઞ્ચન્નં, ઇતરે છન્નમ્પિ યોજેતબ્બા. ફુસનઞ્ચ ફસ્સસ્સ સભાવો. સઙ્ઘટ્ટનં રસો, ઇતરે ઉપટ્ઠાનાકારા. આરમ્મણરસાનુભવનટ્ઠો રસવસેન વુત્તો, વેદયિતટ્ઠો લક્ખણવસેન. સુખદુક્ખમ અજ્ઝત્તભાવો ¶ યથાક્કમં તિસ્સન્નં વેદનાનં સભાવવસેન વુત્તો. ‘‘અત્તા વેદયતી’’તિ અભિનિવેસસ્સ બલવભાવતો નિજ્જીવટ્ઠો વેદનાય ગમ્ભીરો. નિજ્જીવાય વા વેદનાય વેદયિતં નિજ્જીવવેદયિતં, સો એવ અત્થોતિ નિજ્જીવવેદયિતટ્ઠો.

સપ્પીતિકતણ્હાય ¶ અભિનન્દિતટ્ઠો. બલવતરતણ્હાય ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠાપનં અજ્ઝોસાનટ્ઠો. ઇતરે પન જેટ્ઠભાવઓસારણસમુદ્દદુરતિક્કમઅપારિપૂરિવસેન વેદિતબ્બા. આદાનગ્ગહણાભિનિવેસટ્ઠા ચતુન્નમ્પિ ઉપાદાનાનં સમાના, પરામાસટ્ઠો દિટ્ઠુપાદાનાદીનમેવ, તથા દુરતિક્કમટ્ઠો. ‘‘દિટ્ઠિકન્તારો’’તિ (ધ. સ. ૩૯૨) હિ વચનતો દિટ્ઠીનં દુરતિક્કમતા. દળ્હગ્ગહણત્તા વા ચતુન્નમ્પિ દુરતિક્કમટ્ઠો યોજેતબ્બો. યોનિગતિઠિતિનિવાસેસુખિપનન્તિ સમાસે ભુમ્મવચનસ્સ અલોપો દટ્ઠબ્બો. એવઞ્હિ તેન આયૂહનાભિસઙ્ખરણપદાનં સમાસો હોતિ. યથા તથા જાયનં જાતિઅત્થો. તસ્સા પન સન્નિપાતતો જાયનં સઞ્જાતિઅત્થો. માતુકુચ્છિં ઓક્કમિત્વા વિય જાયનં ઓક્કન્તિઅત્થો. સો જાતિતો નિબ્બત્તનં નિબ્બત્તિઅત્થો. કેવલં પાતુભવનં પાતુભાવટ્ઠો.

જરામરણઙ્ગં મરણપ્પધાનન્તિ તસ્સ મરણટ્ઠા એવ ખયાદયો ગમ્ભીરાતિ દસ્સિતા. ઉપ્પન્નઉપ્પન્નાનઞ્હિ નવનવાનં ખયેન કમેન ખણ્ડિચ્ચાદિપરિપક્કપવત્તિયં લોકે જરાવોહારોતિ ¶ . ખયટ્ઠો વા જરાય વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો. નવભાવાપગમો હિ ‘‘ખયો’’તિ ¶ વત્તું યુત્તોતિ વિપરિણામટ્ઠો દ્વિન્નમ્પિ વસેન યોજેતબ્બો, સન્તતિવસેન વા જરાય ખયવયભાવા, સમ્મુતિખણિકવસેન મરણસ્સ ભેદવિપરિણામટ્ઠા યોજેતબ્બા. અવિજ્જાદીનં સભાવો પટિવિજ્ઝીયતીતિ પટિવેધો. વુત્તઞ્હેતં નિદાનકથાયં ‘‘તેસં તેસં વા તત્થ તત્થ વુત્તધમ્માનં પટિવિજ્ઝિતબ્બો સલક્ખણસઙ્ખાતો અવિપરીતસભાવો પટિવેધો’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા; અભિ. અટ્ઠ. નિદાનકથા) સો હિ અવિજ્જાદીનં સભાવો મગ્ગઞાણેનેવ અસમ્મોહપટિવેધવસેન પટિવિજ્ઝિતબ્બતો અઞ્ઞાણસ્સ અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠતાય અગાધટ્ઠેન ગમ્ભીરો. સા સબ્બાપીતિ સા યથાવુત્તા સઙ્ખેપતો ચતુબ્બિધા વિત્થારતો અનેકપ્પભેદા સબ્બાપિ પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ ગમ્ભીરતા થેરસ્સ ઉત્તાનકા વિય ઉપટ્ઠાસિ ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતત્તા. ઉદાહુ અઞ્ઞેસમ્પીતિ ‘‘મય્હં તાવ એસ પટિચ્ચસમુપ્પાદો ઉત્તાનકો હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ, કિં નુ ખો અઞ્ઞેસમ્પિ એવં ઉત્તાનકો હુત્વા ઉપટ્ઠાતી’’તિ મા એવં અવચ મયાવ દિન્નનયે ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનવિધિમ્હિ ઠત્વા.

અપસાદનાવણ્ણના

ઓળારિકન્તિ ¶ વત્થુવીતિક્કમસમત્થતાવસેન થૂલં. કામં કામરાગપટિઘાયેવ અત્થતો કામરાગપટિઘસંયોજનાનિ, કામરાગપટિઘાનુસયા ચ, તથાપિ અઞ્ઞોયેવ સંયોજનટ્ઠો બન્ધનભાવતો, અઞ્ઞો અનુસયનટ્ઠો અપ્પહીનભાવેન સન્તાને થામગમનન્તિ કત્વા, ઇતિ કિચ્ચવિસેસવિસિટ્ઠભેદે ગહેત્વા ‘‘ચત્તારો કિલેસે’’તિ ચ વુત્તં. એસેવ નયો ઇતરેસુપિ. અણુસહગતેતિ અણુસભાવં ઉપગતે. તબ્ભાવત્થો હિ અયં સહગત-સદ્દો ‘‘નન્દિરાગસહગતા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૪૦૦; મ. નિ. ૧.૯૧, ૧૩૩, ૪૬૦; ૩.૩૭૪; સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૪; વિભ. ૨૦૩; પટિ. મ. ૧.૩૪; ૨.૩૦) વિય.

યથા ઉપરિમગ્ગાધિગમનવસેન સચ્ચસમ્પટિવેધો ¶ પચ્ચયાકારપટિવેધવસેન, એવં સાવકબોધિપચ્ચેકબોધિસમ્માસમ્બોધિઅધિગમનવસેનપિ સચ્ચસમ્પટિવેધો પચ્ચયાકારપટિવેધવસેનેવાતિ દસ્સેતું ‘‘કસ્મા ચા’’તિઆદિ વુત્તં. સબ્બથાવાતિ સબ્બપ્પકારેનેવ કિઞ્ચિપિ પકારં અસેસેત્વાતિ અત્થો. યે કતાભિનીહારાનં મહાબોધિસત્તાનં વીરિયસ્સ ઉક્કટ્ઠમજ્ઝિમમુદુતાવસેન બોધિસમ્ભારસમ્ભરણે કાલભેદા ઇચ્છિતા, તે દસ્સેન્તો ‘‘ચત્તારિ, અટ્ઠ, સોળસ વા અસઙ્ખ્યેય્યાની’’તિ આહ, સ્વાયમત્થો ચરિયાપિટકવણ્ણનાય ગહેતબ્બો. સાવકો પદેસઞાણે ¶ ઠિતોતિ સાવકો હુત્વા સેક્ખભાવતો તત્થાપિ પદેસઞાણે ઠિતો. બુદ્ધાનં કથાય ‘‘તં તથાગતો અભિસમેતી’’તિઆદિકાય પચ્ચનીકં હોતિ. અનઞ્ઞસાધારણસ્સ હિ વસેન બુદ્ધાનં સીહનાદો, ન અઞ્ઞસાધારણસ્સ.

‘‘વાયમન્તસ્સેવા’’તિ ઇમિના વિસેસતો ઞાણસમ્ભારસમ્ભરણં પઞ્ઞાપારમિતાપૂરણં વદતિ. તસ્સ ચ સબ્બમ્પિ પુઞ્ઞં ઉપનિસ્સયો.

‘‘એસ દેવમનુસ્સાનં, સબ્બકામદદો નિધિ;

યં યદેવાભિપત્થેન્તિ, સબ્બમેતેન લબ્ભતી’’તિ. (ખુ. પા. ૮.૧૦) –

હિ વુત્તં. તસ્મા મહાબોધિસત્તાનં સબ્બેસમ્પિ પુઞ્ઞસમ્ભારો યાવદેવ ઞાણસમ્ભારત્થો સમ્માસમ્બોધિસમધિગમસમત્થત્તાતિ આહ ‘‘પચ્ચયાકારં ¶ …પે… નત્થી’’તિ. ઇદાનિ પચ્ચયાકારપટિવેધસ્સેવ વા મહાનુભાવતાદસ્સનમુખેન પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સેવ પરમગમ્ભીરતં દસ્સેતું ‘‘અવિજ્જા’’તિઆદિ વુત્તં. નવહિ આકારેહીતિ ઉપ્પાદાદીહિ નવહિ આકારેહિ. અવિજ્જા હિ સઙ્ખારાનં ઉપ્પાદો હુત્વા પચ્ચયો હોતિ, પવત્તં હુત્વા નિમિત્તં, આયૂહનં, સંયોગો, પલિબોધો, સમુદયો, હેતુ, પચ્ચયો હુત્વા પચ્ચયો હોતિ. એવં સઙ્ખારાદયો વિઞ્ઞાણાદીનં. વુત્તઞ્હેતં પટિસમ્ભિદામગ્ગે ‘‘કથં ¶ પચ્ચયપરિગ્ગહે પઞ્ઞા ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં? અવિજ્જા સઙ્ખારાનં ઉપ્પાદટ્ઠિતિ ચ પવત્તટ્ઠિતિ ચ નિમિત્તટ્ઠિતિ ચ આયૂહનટ્ઠિતિ ચ સઞ્ઞોગટ્ઠિતિ ચ પલિબોધટ્ઠિતિ ચ સમુદયટ્ઠિતિ ચ હેતુટ્ઠિતિ ચ પચ્ચયટ્ઠિતિ ચ ઇમેહિ નવહાકારેહિ અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા પચ્ચયસમુપ્પન્ના’’તિઆદિ (પટિ. મ. ૧.૪૫).

તત્થ નવહાકારેહીતિ નવહિ પચ્ચયભાવૂપગમનાકારેહિ. ઉપ્પજ્જતિ એતસ્મા ફલન્તિ ઉપ્પાદો, ફલુપ્પત્તિયા કારણભાવો. સતિ ચ અવિજ્જાય સઙ્ખારા ઉપ્પજ્જન્તિ, નાસતિ, તસ્મા અવિજ્જા સઙ્ખારાનં ઉપ્પાદો હુત્વા પચ્ચયો હોતિ. તથા અવિજ્જાય સતિ સઙ્ખારા પવત્તન્તિ, નીયન્તિ ચ. યથા ચ ભવાદીસુ ખિપન્તિ, એવં તેસં અવિજ્જા પચ્ચયો હોતિ. તથા આયૂહન્તિ ફલુપ્પત્તિયા ઘટેન્તિ, સંયુજ્જન્તિ અત્તનો ફલેન. યસ્મિં સન્તાને સયં ઉપ્પન્ના, તં પલિબુન્ધન્તિ. પચ્ચયન્તરસમવાયે ઉદયન્તિ ઉપ્પજ્જન્તિ. હિનોતિ ચ સઙ્ખારાનં કારણભાવં ગચ્છતિ. પટિચ્ચ અવિજ્જં સઙ્ખારા અયન્તિ પવત્તન્તીતિ એવં અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં કારણભાવૂપગમનવિસેસા ઉપ્પાદાદયો વેદિતબ્બા. તત્થ તથા સઙ્ખારાદીનં વિઞ્ઞાણાદીસુ ઉપ્પાદટ્ઠિતિઆદીસુપિ. તિટ્ઠતિ એતેનાતિ ઠિતિ, કારણં. ઉપ્પાદો એવ ઠિતિ ઉપ્પાદટ્ઠિતિ ¶ . એસેવ નયો સેસેસુપિ. ‘‘પચ્ચયો હોતી’’તિ ઇદં ઇધ લોકનાથેન તદા પચ્ચયપરિગ્ગહસ્સ આરદ્ધભાવદસ્સનં. સો ચ આરમ્ભો ઞાયારુળ્હો ‘‘યથા ચ પુરિમેહિ મહાબોધિસત્તેહિ બોધિમૂલે પવત્તિતો, તથેવ ચ પવત્તિતો’’તિ. અચ્છરિયવેગાભિહતા દસસહસ્સિલોકધાતુ સઙ્કમ્પિ સમ્પકમ્પીતિ દસ્સેન્તો ‘‘દિટ્ઠમત્તેવા’’તિઆદિમાહ.

એતસ્સ ધમ્મસ્સાતિ એતસ્સ પટિચ્ચસમુપ્પાદસઞ્ઞિતસ્સ ¶ ધમ્મસ્સ. સો પન યસ્મા અત્થતો હેતુપભવાનં હેતુ. તેનાહ ‘‘એતસ્સ પચ્ચયધમ્મસ્સા’’તિ, જાતિઆદીનં જરામરણાદિપચ્ચયતાયાતિ અત્થો. નામરૂપપરિચ્છેદો, તસ્સ ચ પચ્ચયપરિગ્ગહો ન પઠમાભિનિવેસમત્તેન હોતિ ¶ , અથ ખો તત્થ અપરાપરં ઞાણુપ્પત્તિસઞ્ઞિતેન અનુ અનુ બુજ્ઝનેન, તદુભયાભાવં પન દસ્સેન્તો ‘‘ઞાતપરિઞ્ઞાવસેન અનનુબુજ્ઝના’’તિ આહ. નિચ્ચસઞ્ઞાદીનં પજહનવસેન વત્તમાના વિપસ્સના ધમ્મે ચ પટિવિજ્ઝન્તી એવ નામ હોતિ પટિપક્ખવિક્ખમ્ભનેન તિક્ખવિસદભાવાપત્તિતો, તદધિટ્ઠાનભૂતા ચ તીરણપરિઞ્ઞા, અરિયમગ્ગો ચ પરિઞ્ઞાપહાનાભિસમયવસેન પવત્તિયા તીરણપહાનપરિઞ્ઞાસઙ્ગહો ચાતિ તદુભયપટિવેધાભાવં દસ્સેન્તો ‘‘તીરણ…પે… અપ્પટિવિજ્ઝના’’તિ આહ. તન્તં વુચ્ચતિ વત્થવીનનત્થં તન્તવાયેહિ દણ્ડકે આસઞ્જિત્વા પસારિતસુત્તપટ્ટી તનીયતીતિ કત્વા. તં પન સુત્તસન્તાનાકુલતાય નિદસ્સનભાવેન આકુલમેવ ગહિતન્તિ આહ ‘‘તન્તં વિય આકુલકજાતા’’તિ. સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘યથા નામા’’તિઆદિ વુત્તં. સમાનેતુન્તિ પુબ્બેન પરં સમં કત્વા આનેતું, અવિસમં ઉજું કાતુન્તિ અત્થો. તન્તમેવ વા આકુલં તન્તાકુલં, તન્તાકુલં વિય જાતા ભૂતાતિ તન્તાકુલજાતા. મજ્ઝિમં પટિપદં અનુપગન્ત્વા અન્તદ્વયપતનેન પચ્ચયાકારે ખલિતા આકુલા બ્યાકુલા હોન્તિ. તેનેવ અન્તદ્વયપતનેન તંતંદિટ્ઠિગાહવસેન પરિબ્ભમન્તા ઉજુકં ધમ્મટ્ઠિતિ કથં પટિપજ્જિતું ન જાનન્તિ. તેનાહ ‘‘ન સક્કોન્તિ તં પચ્ચયાકારં ઉજું કાતુ’’ન્તિ. દ્વે બોધિસત્તેતિ પચ્ચેકબોધિસત્તમહાબોધિસત્તે. અત્તનો ધમ્મતાયાતિ અત્તનો સભાવેન, પરોપદેસેન વિનાતિ અત્થો. તત્થ તત્થ ગુળકજાતન્તિ તસ્મિં તસ્મિં ઠાને જાતગુળકમ્પિ ગણ્ઠીતિ ¶ સુત્તગણ્ઠિ. તતો એવ ગણ્ઠિબદ્ધં બદ્ધગણ્ઠિકં. પચ્ચયેસુ પક્ખલિત્વાતિ અનિચ્ચદુક્ખાનત્તાદિસભાવેસુ પચ્ચયધમ્મેસુ નિચ્ચાદિગ્ગાહવસેન પક્ખલિત્વા. પચ્ચયે ઉજું કાતું અસક્કોન્તાતિ તસ્સેવ નિચ્ચાદિગ્ગાહસ્સ અવિસ્સજ્જનતો પચ્ચયધમ્મનિમિત્તં અત્તનો દસ્સનં ઉજું કાતું અસક્કોન્તા ઇદંસચ્ચાભિનિવેસકાયગન્થવસેન ગણ્ઠિકજાતા હોન્તીતિ આહ ‘‘દ્વાસટ્ઠિ…પે… ગણ્ઠિબદ્ધા’’તિ. યે હિ કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વા સસ્સતદિટ્ઠિઆદિદિટ્ઠિયો નિસ્સિતા અલ્લીના.

વિનનતો ¶ ‘‘કુલા’’તિ ઇત્થિલિઙ્ગવસેન લદ્ધનામસ્સ તન્તવાયસ્સ ગણ્ઠિકં નામ આકુલભાવેન અગ્ગતો વા મૂલતો વા દુવિઞ્ઞેય્યાયેવ ખલિતતન્તસુત્તન્તિ આહ ‘‘કુલાગણ્ઠિકં વુચ્ચતિ પેસકારકઞ્જિયસુત્ત’’ન્તિ. સકુણિકાતિ કુલાવકસકુણિકા. સા હિ રુક્ખસાખાસુ ઓલમ્બનકુલાવકા ¶ હોતિ. તઞ્હિ સા કુલાવકં તતો તતો તિણહીરાદિકે આનેત્વા તથા વિનન્ધતિ, યથા તેસં પેસકારકઞ્જિયસુત્તં વિય અગ્ગેન વા અગ્ગં મૂલેન વા મૂલં સમાનેતું વિવેચેતું વા ન સક્કા. તેનાહ ‘‘યથા હી’’તિઆદિ. તદુભયમ્પીતિ ‘‘કુલાગણ્ઠિક’’ન્તિ વુત્તં કઞ્જિયસુત્તં, કુલાવકઞ્ચ. પુરિમનયેનેવાતિ ‘‘એવમેવ સત્તા’’તિઆદિના પુબ્બે વુત્તનયેનેવ.

કામં મુઞ્જપબ્બજતિણાનિ યથાજાતાનિપિ દીઘભાવેન પતિત્વા અરઞ્ઞટ્ઠાને અઞ્ઞમઞ્ઞં વિનન્ધિત્વા આકુલબ્યાકુલાનિ હુત્વા તિટ્ઠન્તિ, તાનિ પન ન તથા ¶ દુબ્બિવેચિયાનિ, યથા રજ્જુભૂતાનીતિ દસ્સેતું ‘‘યથા તાની’’તિઆદિ વુત્તં. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ.

અપાયાતિ અવડ્ઢિતા, સુખેન, સુખહેતુના વા વિરહિતાતિ અત્થો. દુક્ખસ્સ ગતિભાવતોતિ આપાયિકસ્સ દુક્ખસ્સ પવત્તિટ્ઠાનભાવતો. સુખસમુસ્સયતોતિ અબ્ભુદયતો. વિનિપતિતત્તાતિ વિરૂપં નિપતિતત્તા યથા તેનત્તભાવેન સુખસમુસ્સયો ન હોતિ, એવં નિપતિતત્તા. ઇતરોતિ સંસારો. નનુ ‘‘અપાય’’ન્તિઆદિના વુત્તોપિ સંસારો એવાતિ? સચ્ચમેતં, નિરયાદીનં પન અધિમત્તદુક્ખભાવદસ્સનત્થં અપાયાદિગ્ગહણં. ગોબલીબદ્દઞાયેનાયમત્થો વેદિતબ્બો. ખન્ધાનઞ્ચ પટિપાટીતિ પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં હેતુફલભાવેન અપરાપરં પવત્તિ. અબ્બોચ્છિન્નં વત્તમાનાતિ અવિચ્છેદેન પવત્તમાના. તં સબ્બમ્પીતિ તં ‘‘અપાય’’ન્તિઆદિના વુત્તં સબ્બં અપાયદુક્ખઞ્ચેવ વટ્ટદુક્ખઞ્ચ. ‘‘મહાસમુદ્દે વાતુક્ખિત્તનાવા વિયા’’તિ ઇદં પરિબ્ભમટ્ઠાનસ્સ મહન્તદસ્સનત્થઞ્ચેવ પરિબ્ભમનસ્સ અનવટ્ઠિતતાદસ્સનત્થઞ્ચ ‘‘ઉપમાય. યન્તેસુ યુત્તગોણો વિયા’’તિ ઇદં પન અવસભાવદસ્સનત્થઞ્ચેવ દુપ્પમોક્ખભાવદસ્સનત્થઞ્ચાતિ વેદિતબ્બં.

પટિચ્ચસમુપ્પાદવણ્ણના

ઇમિના તાવાતિ એત્થ તાવ-સદ્દો કમત્થો, તેન ‘‘તન્તાકુલકજાતા’’તિ પદસ્સ અનુસન્ધિ પરતો આવિભવિસ્સતીતિ દીપેતિ. અત્થિ ઇદપ્પચ્ચયાતિ એત્થ અયં પચ્ચયોતિ ઇદપ્પચ્ચયો, તસ્મા ઇદપ્પચ્ચયા, ઇમસ્મા પચ્ચયાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘ઇમસ્મા નામ પચ્ચયા જરામરણ’’ન્તિ ¶ એવં વત્તબ્બો અત્થિ નુ ખો જરામરણસ્સ પચ્ચયોતિ. તેનાહ ¶ ‘‘અત્થિ નુ ખો…પે… ભવેય્યા’’તિ. એત્થ હિ ‘‘કિં પચ્ચયા જરામરણં? જાતિપચ્ચયા જરામરણ’’ન્તિ ઉપરિ જાતિસદ્દપચ્ચયસદ્દસમાનાધિકરણેન ¶ કિં-સદ્દેન ઇદં-સદ્દસ્સ સમાનાધિકરણતાદસ્સનતો કમ્મધારયસમાસતા ઇદપ્પચ્ચયસદ્દસ્સ યુજ્જતિ. ન હેત્થ ‘‘ઇમસ્સ પચ્ચયા ઇદપ્પચ્ચયા’’તિ જરામરણસ્સ, અઞ્ઞસ્સ વા પચ્ચયતો જરામરણસમ્ભવપુચ્છા સમ્ભવતિ વિઞ્ઞાતભાવતો, અસમ્ભવતો ચ, જરામરણસ્સ પન પચ્ચયપુચ્છા સમ્ભવતિ. પચ્ચયસદ્દસમાનાધિકરણતાયઞ્ચ ઇદં-સદ્દસ્સ ‘‘ઇમસ્મા પચ્ચયા’’તિ પચ્ચયપુચ્છા યુજ્જતિ.

સા પન સમાનાધિકરણતા યદિપિ અઞ્ઞપદત્થસમાસેપિ લબ્ભતિ, અઞ્ઞપદત્થવચનિચ્છાભાવતો પનેત્થ કમ્મધારયસમાસો વેદિતબ્બો. સામિવચનસમાસપક્ખે પન નત્થેવ સમાનાધિકરણતાસમ્ભવોતિ. નનુ ચ ‘‘ઇદપ્પચ્ચયતા પટિચ્ચસમુપ્પાદો’’તિ એત્થ ઇદપ્પચ્ચય-સદ્દો સામિવચનસમાસો ઇચ્છિતોતિ? સચ્ચં ઇચ્છિતો ઉજુકમેવ તત્થ પટિચ્ચસમુપ્પાદવચનિચ્છાતિ કત્વા, ઇધ પન કેવલં જરામરણસ્સ પચ્ચયપરિપુચ્છા અધિપ્પેતા, તસ્મા યથા તત્થ ઇદં-સદ્દસ્સ પટિચ્ચસમુપ્પાદવિસેસનતા, ઇધ ચ ‘‘પુચ્છિતબ્બપચ્ચયત્થતા સમ્ભવતિ, તથા તત્થ, ઇધ ચ સમાસકપ્પના વેદિતબ્બા. કસ્મા પન તત્થ કમ્મધારયસમાસો ન ઇચ્છિતોતિ? હેતુપ્પભવાનં હેતુ પટિચ્ચસમુપ્પાદોતિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ કમ્મધારયસમાસે અસમ્ભવતોતિ ઇમસ્સ, અત્તનો પચ્ચયાનુરૂપસ્સ અનુરૂપો પચ્ચયો ઇદપ્પચ્ચયોતિ એતસ્સ ચ અત્થસ્સ ઇચ્છિતત્તા. યો પનેત્થ ઇદં-સદ્દેન ગહિતો અત્થો, સો ‘‘અત્થિ ઇદપ્પચ્ચયા જરામરણ’’ન્તિ જરામરણગ્ગહણેનેવ ગહિતોતિ ઇદં-સદ્દો પટિચ્ચસમુપ્પાદતો પરિચ્ચજનતો અઞ્ઞસ્સ અસમ્ભવતો પચ્ચયે ¶ અવતિટ્ઠતિ, તેનેત્થ કમ્મધારયસમાસો. તત્થ પન ઇદં-સદ્દસ્સ તતો પરિચ્ચજનકારણં નત્થીતિ સામિવચનસમાસો એવ ઇચ્છિતો. અટ્ઠકથાયંપન યસ્મા જરામરણાદીનં પચ્ચયપુચ્છામુખેનાયં પટિચ્ચસમુપ્પાદદેસના આરદ્ધા, પટિચ્ચસમુપ્પાદો ચ નામ અત્થતો હેતુપ્પભવાનં હેતૂતિ વુત્તો વાયમત્થો, તસ્મા ‘‘ઇમસ્સ જરામરણસ્સ પચ્ચયો’’તિ એવમત્થવણ્ણના કતા.

પણ્ડિતેનાતિ એકંસબ્યાકરણીયાદિપઞ્હાવિસેસજાનનસમત્થાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતેન. તમેવ હિસ્સ પણ્ડિચ્ચં દસ્સેતું ‘‘યથા’’તિઆદિ વુત્તં ¶ . યાદિસસ્સ જીવસ્સ દિટ્ઠિગતિકો સરીરતો અનઞ્ઞત્તં પુચ્છતિ ‘‘તં જીવં તં સરીર’’ન્તિ, સો એવં પરમત્થતો નુપલબ્ભતિ, કથં તસ્સ વઞ્ઝાતનયસ્સ વિય દીઘરસ્સતા સરીરતો અઞ્ઞતા વા અનઞ્ઞતા વા બ્યાકાતબ્બા સિયા, તસ્માસ્સ પઞ્હસ્સ ઠપનીયતા વેદિતબ્બા. તુણ્હીભાવો નામેસ પુચ્છતો અનાદરો વિહેસા ¶ વિય હોતીતિ ‘‘અબ્યાકતમેત’’ન્તિ પકારન્તરમાહ. એવં અબ્યાકરણકારણં ઞાતુકામસ્સ કથેતબ્બં હોતિ, કથિતે ચ જાનન્તસ્સ પમાદોપિ એવં સિયા, કથનવિધિ પન ‘‘યાદિસસ્સા’’તિઆદિના દસ્સિતો એવ. એવં અપ્પટિપજ્જિત્વાતિ એવં ઠપનીયપઞ્હે વિય તુણ્હીભાવાદિં અનાપજ્જિત્વા એવ. ‘‘અપ્પટિપજ્જિત્વા’’તિ વચનં નિદસ્સનમત્તમેતં. ‘‘કિં સબ્બં અનિચ્ચ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘કિં સઙ્ખતં સન્ધાય પુચ્છસિ, ઉદાહુ અસઙ્ખત’’ન્તિ પટિપુચ્છિત્વા બ્યાકાતબ્બં હોતિ ‘‘કિં ખન્ધપઞ્ચકં પરિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ પુટ્ઠે ‘‘અત્થિ તત્થ પરિઞ્ઞેય્યં, અત્થિ ન પરિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ વિભજ્જ બ્યાકાતબ્બં હોતિ, એવં અપ્પટિપજ્જિત્વાતિ ચ અયમેત્થ અત્થો ઇચ્છિતોતિ. પુબ્બે યસ્સ પચ્ચયસ્સ અત્થિતામત્તં ¶ ચોદિતન્તિ અત્થિતામત્તં વિસ્સજ્જિતં. પુચ્છાસભાગેન હિ વિસ્સજ્જનન્તિ. ઇદાનિ તસ્સેવ સરૂપપુચ્છા કરીયતીતિ ‘‘પુન કિ’’ન્તિ વુત્તં. ઇધાપિ ‘‘યથા’’તિઆદિ સબ્બં આનેત્વા વત્તબ્બં.

‘‘એસ નયો સબ્બપદેસૂ’’તિ અતિદેસવસેન ઉસ્સુક્કં કત્વા ‘‘નામરૂપપચ્ચયા’’તિઆદિના તત્થ અપવાદો આરદ્ધો. યસ્મા દસ્સેતુકામો, તસ્મા ઇદં વુત્તન્તિ યોજના. છન્નં વિપાકસમ્ફસ્સાનંયેવ ગહણં હોતિ વિઞ્ઞાણાદિ વેદનાપરિયોસાના વિપાકવિધીતિ કત્વા અનેકેસુ સુત્તપદેસુ, (મ. નિ. ૩.૧૨૬; ઉદા. ૧) અભિધમ્મે (વિભ. ૨૨૫) ચ યેભુય્યેન તેસંયેવ ગહણસ્સ નિરુળ્હત્તા. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સુત્તે. ચ-સદ્દો બ્યતિરેકત્થો, તેનેત્થ ‘‘ગહિતમ્પી’’તિઆદિના વુચ્ચમાનંયેવ વિસેસં જોતેતિ. પચ્ચયભાવો નામ પચ્ચયુપ્પન્નાપેક્ખો તેન વિના તસ્સ અસમ્ભવતો. તસ્મા સળાયતનપ્પચ્ચયાતિ ‘‘સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સો’’તિ ઇમિના પદેનાતિ યોજના. અવયવેન વા સમુદાયોપલક્ખણમેતં ‘‘સળાયતનપચ્ચયા’’તિ, તસ્મા ‘‘સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સો’’તિ ઇમિના પદેનાતિ વુત્તં હોતિ. ગહિતમ્પીતિ છબ્બિધં વિપાકફસ્સમ્પિ. અગ્ગહિતમ્પીતિ અવિપાકફસ્સમ્પિ કુસલાકુસલકિરિયાફસ્સમ્પિ. પચ્ચયુપ્પન્નવિસેસં દસ્સેતુકામોતિ ¶ યોજના. ન ચેત્થ પચ્ચયુપ્પન્નોવ ઉપાદિન્નો ઇચ્છિતો, અથ ખો પચ્ચયોપિ ઉપાદિન્નો ઇચ્છિતોતિ અજ્ઝત્તિકાયતનસ્સેવ સળાયતનગ્ગહણેન ગહણન્તિ કત્વા વુત્તં ‘‘સળાયતનતો…પે… દસ્સેતુકામો’’તિ. ન હિ ફસ્સસ્સ ચક્ખાદિસળાયતનમેવ પચ્ચયો, અથ ખો ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સો’’તિઆદિ (મ. નિ. ૩.૪૨૧, ૪૨૫, ૪૨૬; સં. નિ. ૨.૪૪, ૪૫; ૨.૪.૬૦; કથા. ૪૬૫, ૪૬૭) વચનતો રૂપાયતનાદિરૂપઞ્ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિનામઞ્ચ પચ્ચયો, તસ્મા ઇમં ચક્ખાદિસળાયતનતો અતિરિત્તં ¶ આવજ્જનાદિ વિય સાધારણં અહુત્વા, તસ્સ તસ્સ ફસ્સસ્સ સાધારણતાય અઞ્ઞં વિસેસપચ્ચયં પિ-સદ્દેન અવિસિટ્ઠં સાધારણપચ્ચયં પિદસ્સેતુકામો ભગવા, ‘‘નામરૂપપચ્ચયા ¶ ફસ્સો’’તિ ઇદં વુત્તન્તિ યોજના. અભિધમ્મભાજનીયેપિ ઇમમેવ પચ્ચયં સન્ધાય ‘‘નામરૂપપચ્ચયા ફસ્સો’’તિ વુત્તન્તિ તદટ્ઠકથાયં (વિભ. અટ્ઠ. ૨૪૩) ‘‘પચ્ચયવિસેસદસ્સનત્થઞ્ચેવ મહાનિદાનદેસનાસઙ્ગહત્થઞ્ચા’’તિ અત્થવણ્ણના કતા. પચ્ચયાનન્તિ જાતિઆદીનં પચ્ચયધમ્માનં. નિદાનં કથિતન્તિ જરામરણાદિકસ્સ નિદાનત્તં કથિતં એકંસિકો પચ્ચયભાવો કથિતો. તઞ્હિ તેસં પચ્ચયભાવે અબ્યભિચારીતિ દસ્સેતું ‘‘ઇતિ ખો પનેત’’ન્તિઆદિના ઉપરિ દેસના પવત્તા. નિજ્જટેતિ નિજ્જાલકે. નિગ્ગુમ્બેતિ નિક્ખેપે. પદદ્વયેનાપિ આકુલાભાવમેવ દસ્સેતિ, તસ્મા અનાકુલં અબ્યાકુલં મહન્તં પચ્ચયનિદાનમેત્થ કથિતન્તિ મહાનિદાનં સુત્તં અઞ્ઞથાભાવસ્સ અભાવતો.

૯૮. તેસં તેસં પચ્ચયાનન્તિ તેસં તેસં જાતિઆદીનં પચ્ચયાનં. યસ્મા પચ્ચયભાવો નામ તેહિ તેહિ પચ્ચયેહિ અનૂનાધિકેહેવ તસ્સ તસ્સ ફલસ્સ સમ્ભવતો તથો તચ્છો, તપ્પકારો વા સામગ્ગિઉપગતેસુ પચ્ચયેસુ મુહુત્તમ્પિ તથો નિબ્બત્તનધમ્માનં અસમ્ભવાભાવતો. અવિતથો અવિસંવાદનકો વિસંવાદનાકારવિરહિતો અઞ્ઞધમ્મપચ્ચયેહિ અઞ્ઞધમ્માનુપ્પત્તિતો. ‘‘અનઞ્ઞથા’’તિ વુચ્ચતિ અઞ્ઞથાભાવસ્સ અભાવતો. તસ્મા ‘‘તથં અવિતથં અનઞ્ઞથં પચ્ચયભાવં દસ્સેતુ’’ન્તિ વુત્તં. પરિયાયતિ ¶ અત્તનો ફલં પરિગ્ગહેત્વા વત્તતીતિ પરિયાયો, હેતૂતિ આહ ‘‘પરિયાયેનાતિ કારણેના’’તિ. સબ્બેન સબ્બન્તિ દેવત્તાદિના ¶ સબ્બભાવેન સબ્બા જાતિ. સબ્બથા સબ્બન્તિ તત્થાપિ ચાતુમહારાજિકાદિસબ્બાકારેન સબ્બા, નિપાતદ્વયમેતં, નિપાતઞ્ચ અબ્યયં, તઞ્ચ સબ્બલિઙ્ગવિભત્તિવચનેસુ એકાકારમેવ હોતીતિ પાળિયં ‘‘સબ્બેન સબ્બં સબ્બથા સબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. અત્થવચને પન તસ્સ તસ્સ જાતિસદ્દાપેક્ખાય ઇત્થિઅત્થવુત્તિતં દસ્સેતું ‘‘સબ્બાકારેન સબ્બા’’તિઆદિ વુત્તં. ઇમિનાવ નયેનાતિ ઇમિના જાતિવારે વુત્તેનેવ નયેન. દેવાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન ગન્ધબ્બયક્ખાદિકે પાળિયં (દી. નિ. ૨.૯૮) આગતે, તદન્તરભેદે ચ સઙ્ગણ્હાતિ.

ઇધ નિક્ખિત્તઅત્થવિભજનત્થેતિ ઇમસ્મિં ‘‘કસ્સચિ કિમ્હિચી’’તિ અનિયમતો ઉદ્દેસવસેન વુત્તત્થસ્સ નિદ્દિસનત્થે જોતેતબ્બે નિપાતો, તદત્થજોતનં નિપાતપદન્તિ અત્થો. તસ્સાતિ તસ્સ પદસ્સ. તેતિ ધમ્મદેસનાય સમ્પદાનભૂતં થેરં વદતિ. સેય્યથિદન્તિ વા તે કતમેતિ ચેતિ અત્થો. યે હિ ‘‘કસ્સચી’’તિ, ‘‘કિમ્હિચી’’તિ ચ અનિયમતો વુત્તો અત્થો, તે કતમેતિ. કથેતુકમ્યતાપુચ્છા હેસા. દેવભાવાયાતિ દેવભાવત્થં. ખન્ધજાતીતિ ખન્ધપાતુભાવો, યથા ખન્ધેસુ ઉપ્પન્નેસુ ‘‘દેવા’’તિ સમઞ્ઞા હોતિ, તથા તેસં ઉપ્પાદોતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘યાયા’’તિ આહ. સબ્બપદેસૂતિ ‘‘ગન્ધબ્બાનં ગન્ધબ્બત્થાયા’’તિઆદીસુ સબ્બેસુ જાતિનિદ્દેસપદેસુ ¶ , ભવાદિપદેસુ ચ. યેન હિ નયેન સચે હિ જાતીતિ અયમત્થયોજના કતા, જાતિનિદ્દેસપદેસોવ ‘‘ભવો’’તિઆદિના ભવાદિપદેસુપિ સો કાતબ્બોતિ. દેવાતિ ઉપપત્તિદેવા ચાતુમહારાજિકતો પટ્ઠાય યાવ ભવગ્ગા દિબ્બન્તિ કામગુણાદીહિ કીળન્તિ લળન્તિ વિહરન્તિ જોતન્તીતિ કત્વા. ગન્ધં અબ્બન્તિ પરિભુઞ્જન્તીતિ ગન્ધબ્બા, ધતરટ્ઠસ્સ ¶ મહારાજસ્સ પરિવારભૂતા. યજન્તિ વેસ્સવણસક્કાદિકે પૂજેન્તીતિ યક્ખા, તેન તેન વા પણિધિકમ્માદિના યજિતબ્બા પૂજેતબ્બાતિ યક્ખા, વેસ્સવણસ્સ મહારાજસ્સ પરિવારભૂતા. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘અમનુસ્સા’’તિ અવિસેસેન વુત્તં. ભૂતાતિ કુમ્ભણ્ડા, વિરૂળ્હકસ્સ મહારાજસ્સ પરિવારભૂતા. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘યે કેચિ નિબ્બત્તસત્તા’’તિ અવિસેસેન વુત્તં. અટ્ઠિપક્ખા ભમરતુપ્પળાદયો. ચમ્મપક્ખા જતુસિઙ્ગાલાદયો. લોમપક્ખા હંસમોરાદયો. સરીસપા અહિવિચ્છિકસતપદિઆદયો.

‘‘તેસં ¶ તેસ’’ન્તિ ઇદં ન યેવાપનકનિદ્દેસો વિય અવુત્તસઙ્ગહત્થં વચનં, અથ ખો અયેવાપનકનિદ્દેસો વિય વુત્તસઙ્ગહત્થન્તિ. આદિ-સદ્દેનેવ ચ આમેડિતત્થો સઙ્ગય્હતીતિ આહ ‘‘તેસં તેસં દેવગન્ધબ્બાદીન’’ન્તિ. તદત્તાયાતિ તંભાવાય, યથારૂપેસુ ખન્ધેસુ પવત્તમાનેસુ ‘‘દેવા ગન્ધબ્બા’’તિ લોકસમઞ્ઞા હોતિ, તથારૂપતાયાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘દેવગન્ધબ્બાદિભાવાયા’’તિ. ‘‘નિરોધો, વિગમો’’તિ ચ પટિલદ્ધત્તાલાભસ્સ ભાવો વુચ્ચતિ, ઇધ પન અચ્ચન્તાભાવો અધિપ્પેતો ‘‘સબ્બસો જાતિયા અસતી’’તિ અવત્વા ‘‘જાતિનિરોધા’’તિ વુત્તત્તાતિ આહ ‘‘અભાવાતિ અત્થો’’તિ.

ફલત્થાય હિનોતીતિ યથા ફલં તતો નિબ્બત્તતિ, એવં હિનોતિ પવત્તતિ, તસ્સ હેતુભાવં ઉપગચ્છતીતિ અત્થો. ઇદં ગણ્હથ નન્તિ ‘‘ઇદં મે ફલં, ગણ્હથ ન’’ન્તિ એવં અપ્પેતિ વિય નિય્યાતેતિ વિય. ‘‘એસ નયો’’તિ અવિસેસં અતિદિસિત્વા વિસેસમત્તસ્સ અત્થં દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. નનુ ચાયં જાતિ પરિનિપ્ફન્ના, સઙ્ખતભાવા ચ ન હોતિ વિકારભાવતો, તથા જરામરણં, તસ્સ કથં સા હેતુ હોતીતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ¶ ‘‘જરામરણસ્સ હી’’તિઆદિ. તબ્ભાવે ભાવો, તદભાવે ચ અભાવો જરામરણસ્સ જાતિયા ઉપનિસ્સયતા.

૯૯. ઓકાસપરિગ્ગહોતિ પવત્તિટ્ઠાનપરિગ્ગહો. ઉપપત્તિભવે યુજ્જતિ ઉપપત્તિક્ખન્ધાનં યથાવુત્તટ્ઠાનતો અઞ્ઞત્થ અનુપ્પજ્જનતો. ઇધ પનાતિ ઇમસ્મિં સુત્તે ‘‘કામભવો’’તિઆદિના આગતે ઇમસ્મિં ઠાને. કમ્મભવે યુજ્જતિ કામભવાદિજોતના વિસેસતો તસ્સ જાતિયા પચ્ચયભાવતોતિ. તેનાહ ‘‘સો હિ જાતિયા ઉપનિસ્સયકોટિયાવ પચ્ચયો’’તિ. નનુ ચ ઉપપત્તિભવોપિ ¶ જાતિયા ઉપનિસ્સયવસેન પચ્ચયો હોતીતિ? સચ્ચં હોતિ, સો પન ન તથા પધાનભૂતો, કમ્મભવો પન પધાનભૂતો પચ્ચયો જનકભાવતોતિ. ‘‘સો હિ જાતિયા’’તિઆદિ વુત્તં કામભવૂપગં કમ્મં કામભવો. એસ નયો રૂપારૂપભવેસુપિ. ઓકાસપરિગ્ગહોવ કતો‘‘કિમ્હિચી’’તિ ઇમિના સત્તપરિગ્ગહસ્સ કતત્તા.

૧૦૦. તિણ્ણમ્પિ કમ્મભવાનન્તિ કામકમ્મભવાદીનં તિણ્ણમ્પિ કમ્મભવાનં. તિણ્ણઞ્ચ ઉપપત્તિભવાનન્તિ કામુપપત્તિભવાદીનં તિણ્ણઞ્ચ ઉપપત્તિભવાનં. તથા ¶ સેસાનિપીતિ દિટ્ઠુપાદાનાદીનિ સેસુપાદાનાનિપિ તિણ્ણમ્પિ કમ્મભવાનં, તિણ્ણઞ્ચ ઉપપત્તિભવાનં પચ્ચયોતિ અત્થો. ઇતીતિ એવં વુત્તનયેન. દ્વાદસ કમ્મભવા દ્વાદસ ઉપપત્તિભવાતિ ચતુવીસતિભવા વેદિતબ્બા. યસ્મા કમ્મભવસ્સ પચ્ચયભાવમુખેનેવ ઉપાદાનં ઉપપત્તિભવસ્સ પચ્ચયો નામ હોતિ, ન અઞ્ઞથા, તસ્મા ઉપાદાનં કમ્મભવસ્સ ઉજુકમેવ પચ્ચયભાવોતિ આહ ‘‘નિપ્પરિયાયેનેત્થ દ્વાદસ કમ્મભવા લબ્ભન્તી’’તિ. તેસન્તિ કમ્મભવાનં. સહજાતકોટિયાતિ અકુસલસ્સ કમ્મભવસ્સ સહજાતં ઉપાદાનં સહજાતકોટિયા, ઇતરં અનન્તરૂપનિસ્સયાદિવસેન ઉપનિસ્સયકોટિયા, કુસલસ્સ કમ્મભવસ્સ પન ¶ ઉપનિસ્સયકોટિયાવ પચ્ચયો. એત્થ ચ યથા અઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતાદિપચ્ચયાનં સહજાતપચ્ચયેન એકસઙ્ગહતં દસ્સેતું ‘‘સહજાતકોટિયા’’તિ વુત્તં, એવં આરમ્મણૂપનિસ્સયઅનન્તરૂપનિસ્સયપકતૂપનિસ્સયાનં એકજ્ઝં ગહણવસેન ‘‘ઉપનિસ્સયકોટિયા’’તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

૧૦૧. ઉપાદાનસ્સાતિ એત્થ કામુપાદાનસ્સ તણ્હા ઉપનિસ્સયકોટિયાવ પચ્ચયો, સેસુપાદાનાનં સહજાતકોટિયાપિ ઉપનિસ્સયકોટિયાપિ વિઞ્ઞાણાદિ ચ વેદનાપરિયોસાના વિપાકવિધીતિ કત્વા.

૧૦૨. યદિદં વેદનાતિ એત્થ વિપાકવેદનાતિ તમેવ તાવ ઉપનિસ્સયકોટિયા પચ્ચયો ઇતરકોટિયા અસમ્ભવતો. અઞ્ઞાતિ કુસલાકુસલકિરિયવેદના. અઞ્ઞથાપીતિ સહજાતકોટિયાપિ.

૧૦૩. એત્તાવતાતિ જરામરણાદીનં પચ્ચયપરમ્પરાદસ્સનવસેન પવત્તાય એત્તકાય દેસનાય. પુરિમતણ્હન્તિ પુરિમભવસિદ્ધં તણ્હં. ‘‘એસ પચ્ચયો તણ્હાય, યદિદં વેદના’’તિ વત્વા તદનન્તરં ‘‘ફસ્સપચ્ચયા વેદનાતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્ત’’ન્તિઆદિના વેદનાય પચ્ચયભૂતસ્સ ફસ્સસ્સ ઉદ્ધરણં અઞ્ઞેસુ સુત્તેસુ આગતનયેન પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ દેસનામગ્ગો ¶ , તં પન અનોતરિત્વા સમુદાચારતણ્હાદસ્સનમુખેનેવ તણ્હામૂલકધમ્મે દેસેન્તો આચિણ્ણદેસનામગ્ગતો ઓક્કમન્તો વિય, તઞ્ચ દેસનં પસ્સતો અપ્પવત્તન્તિ પસય્હ બલક્કારેન દેસેન્તો વિય ચ હોતીતિ આહ ‘‘ઇદાની’’તિઆદિ. દ્વે તણ્હાતિ ઇધાધિપ્પેતતણ્હા એવ ¶ દ્વિધા ભિન્દન્તો આહ. એસનતણ્હાતિ ભોગાનં પરિયેસનવસેન પવત્તતણ્હા. એસિતતણ્હાતિ પરિયિટ્ઠેસુ ભોગેસુ ઉપ્પજ્જમાનતણ્હા. સમુદાચારતણ્હાયાતિ પરિયુટ્ઠાનવસેન પવત્તતણ્હાય. દુવિધાપેસા વેદનં પટિચ્ચ તણ્હા ¶ નામ વેદનાપચ્ચયા ચ અપ્પટિલદ્ધાનં ભોગાનં પટિલાભાય પરિયેસના, લદ્ધેસુ ચ તેસુપાતબ્યતાપત્તિઆદિ હોતીતિ.

પરિતસ્સનવસેન પરિયેસતિ એતાયાતિ પરિયેસના. આસયતો, પયોગતો ચ પરિયેસના તથાપવત્તો ચિત્તુપ્પાદો. તેનાહ ‘‘તણ્હાય સતિ હોતી’’તિ. રૂપાદિઆરમ્મણપટિલાભોતિ સવત્થુકાનં રૂપાદિઆરમ્મણાનં ગવેસનવસેન, પવત્તિયં પન અપરિયિટ્ઠંયેવ લબ્ભતિ, તમ્પિ અત્થતો પરિયેસનાય લદ્ધમેવ નામ તથારૂપસ્સ કમ્મસ્સ પુબ્બેકતત્તા એવ લબ્ભનતો. તેનાહ ‘‘સો હિ પરિયેસનાય સતિ હોતી’’તિ. સુખવિનિચ્છયન્તિ સુખં વિસેસતો નિચ્છિનોતીતિ સુખવિનિચ્છયો, સુખં સભાવતો, સમુદયતો, અત્થઙ્ગમનતો, નિસ્સરણતો ચ યાથાવતો જાનિત્વા પવત્તઞાણં, તં સુખવિનિચ્છયં. જઞ્ઞાતિ જાનેય્ય. ‘‘સુભસુખ’’ન્તિઆદિકં આરમ્મણે અભૂતાકારં વિવિધં નિન્નભાવેન નિચ્છિનોતિ આરોપેતીતિ વિનિચ્છયો. અસ્સાદાનુપસ્સનતણ્હાદિટ્ઠિયાપિ એવમેવ વિનિચ્છયભાવો વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિં પન સુત્તે વિતક્કોયેવ આગતોતિ યોજના. ઇમસ્મિં પન સુત્તેતિ સક્કપઞ્હસુત્તે. (દી. નિ. ૨.૩૫૮) તત્થ હિ ‘‘છન્દો ખો, દેવાનં ઇન્દ, વિતક્કનિદાનો’’તિ આગતં. ઇધાતિ ઇમસ્મિં મહાનિદાનસુત્તે. ‘‘વિતક્કેનેવ વિનિચ્છિનાતી’’તિ એતેન ‘‘વિનિચ્છીયતિ એતેનાતિ વિનિચ્છયો’’તિ વિનિચ્છય-સદ્દસ્સ કરણસાધનમાહ. ‘‘એત્તક’’ન્તિઆદિ વિનિચ્છયનાકારદસ્સનં.

છન્દનટ્ઠેન છન્દો, એવં રઞ્જનટ્ઠેન રાગો, સ્વાયં અનાસેવનતાય મન્દો હુત્વા પવત્તો ઇધાધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘દુબ્બલરાગસ્સાધિવચન’’ન્તિ. અજ્ઝોસાનન્તિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેન અભિનિવિસનં. ‘‘મય્હં ¶ ઇદ’’ન્તિ હિ તણ્હાગાહો યેભુય્યેન અત્તગ્ગાહસન્નિસ્સયોવ હોતિ. તેનાહ ‘‘અહં મમ’’ન્તિ, ‘‘બલવસન્નિટ્ઠાન’’ન્તિ ચ તેસં ગાહાનં થિરભાવપ્પત્તિમાહ. તણ્હાદિટ્ઠિવસેન પરિગ્ગહકરણન્તિ ‘‘અહં મમ’’ન્તિ બલવસન્નિટ્ઠાનવસેન અભિનિવિટ્ઠસ્સ ¶ અત્તત્તનિયગ્ગાહવત્થુનો અઞ્ઞાસાધારણં વિય કત્વા પરિગ્ગહેત્વા ઠાનં, તથાપવત્તો લોભસહગતચિત્તુપ્પાદો. અત્તના પરિગ્ગહિતસ્સ વત્થુનો યસ્સ વસેન પરેહિ સાધારણભાવસ્સ અસહમાનો ¶ હોતિ પુગ્ગલો, સો ધમ્મો અસહનતા. એવં વચનત્થં વદન્તિ નિરુત્તિનયેન. સદ્દલક્ખણે પન યસ્સ ધમ્મસ્સ વસેન મચ્છરિયયોગતો પુગ્ગલો મચ્છરો, તસ્સ ભાવો, કમ્મં વા મચ્છરિયં, મચ્છેરો ધમ્મો. મચ્છરિયસ્સ બલવભાવતો આદરેન રક્ખણં આરક્ખોતિ આહ ‘‘દ્વાર…પે… સુટ્ઠુ રક્ખણ’’ન્તિ. અત્તનો ફલં કરોતીતિ કરણં, યં કિઞ્ચિ કારણં, અધિકં કરણન્તિ અધિકરણં, વિસેસકારણં. વિસેસકારણઞ્ચ ભોગાનં આરક્ખદણ્ડાદાનાદિઅનત્થસમ્ભવસ્સાતિ વુત્તં ‘‘આરક્ખાધિકરણ’’ન્તિઆદિ. પરનિસેધનત્થન્તિ મારણાદિના પરેસં વિબાધનત્થં. આદીયતિ એતેનાતિ આદાનં, દણ્ડસ્સ આદાનં દણ્ડાદાનં, અભિભવિત્વા પરવિહેઠનચિત્તુપ્પાદો. સત્થાદાનેપિ એસેવ નયો. હત્થપરામાસાદિવસેન કાયેન કાતબ્બકલહો કાયકલહો. મમ્મઘટ્ટનાદિવસેન વાચાય કાતબ્બકલહો વાચાકલહો. વિરુજ્ઝનવસેન વિરૂપં ગણ્હાતિ એતેનાતિ વિગ્ગહો. વિરુદ્ધં વદતિ એતેનાતિ વિવાદો. તુવં તુવન્તિ અગારવવચનસહચરણતો તુવં તુવં, સબ્બેતે તથાપવત્તા દોસસહગતચિત્તુપ્પાદા વેદિતબ્બા. તેનાહ ભગવા ‘‘અનેકે પાપકા અકુસલા ધમ્મા સમ્ભવન્તી’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૦૪).

૧૧૨. દેસનં નિવત્તેસીતિ ‘‘તણ્હં પટિચ્ચ પરિયેસના’’તિઆદિના અનુલોમનયેન પવત્તિતં દેસનં પટિલોમનયેન ¶ પુન ‘‘આરક્ખાધિકરણ’’ન્તિ આરભન્તો નિવત્તેસિ. પઞ્ચકામગુણિકરાગવસેનાતિ આરમ્મણભૂતા પઞ્ચ કામગુણા એતસ્સ અત્થીતિ પઞ્ચકામગુણિકો, તત્થ રઞ્જનવસેન અભિરમણવસેન પવત્તરાગો, તસ્સ વસેન ઉપ્પન્ના રઞ્જનવસેન તણ્હાયનવસેન પવત્તા રૂપાદિતણ્હાવ કામેસુ તણ્હાતિ કામતણ્હા. ભવતિ અત્થિ સબ્બકાલં તિટ્ઠતીતિ પવત્તા ભવદિટ્ઠિ ઉત્તરપદલોપેન ભવો, તંસહગતા તણ્હા ભવતણ્હા. વિભવતિ વિનસ્સતિ ઉચ્છિજ્જતીતિ પવત્તા વિભવદિટ્ઠિ વિભવો ઉત્તરપદલોપેન, તંસહગતા તણ્હા વિભવતણ્હાતિ આહ ‘‘સસ્સતદિટ્ઠી’’તિઆદિ. ઇમે દ્વે ધમ્માતિ ¶ ‘‘એસ પચ્ચયો ઉપાદાનસ્સ, યદિદં તણ્હા’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૦૧) એવં વુત્તા વટ્ટમૂલતણ્હા ચ ‘‘તણ્હં પટિચ્ચ પરિયેસના’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૦૩) એવં વુત્તા સમુદાચારતણ્હા ચાતિ ઇમે દ્વે ધમ્મા. વટ્ટમૂલસમુદાચારવસેનાતિ વટ્ટમૂલવસેન ચેવ સમુદાચારવસેન ચ. દ્વીહિ કોટ્ઠાસેહીતિ દ્વીહિ ભાગેહિ. દ્વીહિ અવયવેહિ સમોસરન્તિ નિબ્બત્તનવસેન સમં વત્તન્તિ ઇતોતિ સમોસરણં, પચ્ચયો, એકં સમોસરણં એતાસન્તિ એકસમોસરણા. કેન પન એકસમોસરણાતિ આહ ‘‘વેદનાયા’’તિ. દ્વેપિ હિ તણ્હા વેદનાપચ્ચયા એવાતિ. તેનાહ ‘‘વેદનાપચ્ચયેન એકપચ્ચયા’’તિ. તતો તતો ઓસરિત્વા આગન્ત્વા સમવસનટ્ઠાનં ઓસરણ સમોસરણં. વેદનાય ¶ સમં સહ એકસ્મિં આરમ્મણે ઓસરણકપવત્તનકા વેદના સમોસરણાતિ આહ ‘‘ઇદં સહજાતસમોસરણં નામા’’તિ.

૧૧૩. સબ્બેતિ ઉપ્પત્તિદ્વારવસેન ભિન્દિત્વા વુત્તા સવિપાકફસ્સા એવ વિઞ્ઞાણાદિ વેદનાપરિયોસાના વિપાકવિથીતિ ¶ કત્વા. પટિચ્ચસમુપ્પાદકથા નામ વટ્ટકથાતિ આહ ‘‘ઠપેત્વા ચત્તારો લોકુત્તરવિપાકફસ્સે’’તિ. બહુધાતિ બહુપ્પકારેન. અયઞ્હિ પઞ્ચદ્વારે ચક્ખુપસાદાદિવત્થુકાનં પઞ્ચન્નં વેદનાનં ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિકો ફસ્સો સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપાકઆહારસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન અટ્ઠધા પચ્ચયો હોતિ. સેસાનં પન એકેકસ્મિં દ્વારે સમ્પટિચ્છનસન્તીરણતદારમ્મણવસેન પવત્તાનં કામાવચરવિપાકવેદનાનં ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિકો ફસ્સો ઉપનિસ્સયવસેન એકધાવ પચ્ચયો હોતિ. મનોદ્વારેપિ તદારમ્મણવસેન પવત્તાનં કામાવચરવિપાકવેદનાનં સહજાતમનોસમ્ફસ્સો તથેવ અટ્ઠધા પચ્ચયો હોતિ, તથા પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિવસેન પવત્તાનં તેભૂમકવિપાકવેદનાનં. યા પન તા મનોદ્વારે તદારમ્મણવસેન પવત્તા કામાવચરવેદના, તાસં મનોદ્વારાવજ્જનસમ્પયુત્તો મનોસમ્ફસ્સો ઉપનિસ્સયવસેન એકધાવ પચ્ચયો હોતીતિ એવં ફસ્સો બહુધા વેદનાય પચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બં.

૧૧૪. વેદનાદીનન્તિ વેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણાનં. અસદિસભાવાતિ અનુભવનસઞ્જાનનાભિસઙ્ખરણવિજાનનભાવા. તે હિ અઞ્ઞમઞ્ઞવિધુરેન વેદયિતાદિરૂપેન આકિરિયન્તિ પઞ્ઞાયન્તીતિ આકારાતિ વુચ્ચન્તિ. તેયેવાતિ ¶ વેદનાદીનં તે એવ વેદયિતાદિઆકારા. સાધુકં દસ્સિયમાનાતિ સક્કચ્ચં પચ્ચક્ખતો વિય પકાસિયમાના. તં તં લીનમત્થં ગમેન્તીતિ ‘‘અરૂપટ્ઠો આરમ્મણાભિમુખનમનટ્ઠો’’તિ એવમાદિકં તં તં લીનં અપાકટમત્થં ગમેન્તિ ઞાપેન્તીતિ લિઙ્ગાનિ. તસ્સ તસ્સ સઞ્જાનનહેતુતોતિ તસ્સ તસ્સ અરૂપટ્ઠાદિકસ્સ સલ્લક્ખણસ્સ કારણત્તા. નિમીયન્તિ અનુમીયન્તિ એતેહીતિ નિમિત્તાનિ. તથા તથા અરૂપભાવાદિપ્પકારેન, વેદયિતાદિપ્પકારેન ચ ઉદ્દિસિતબ્બતો કથેતબ્બતો ઉદ્દેસા. તસ્માતિ ‘‘અસદિસભાવા’’તિઆદિના વુત્તમેવત્થં કારણભાવેન પચ્ચામસતિ. યસ્મા વેદનાદીનં અઞ્ઞમઞ્ઞઅસદિસભાવા યથાવુત્તેનત્થેન આકારાદયો, તસ્મા અયં ઇદાનિ વુચ્ચમાનો એત્થ પાળિપદે અત્થો.

નામસમૂહસ્સાતિ આરમ્મણાભિમુખં નમનટ્ઠેન ‘‘નામ’’ન્તિ લદ્ધસમઞ્ઞસ્સ ¶ વેદનાદિચતુક્ખન્ધસઙ્ખાતસ્સ અરૂપધમ્મપુઞ્જસ્સ. પઞ્ઞત્તીતિ ‘‘નામકાયો અરૂપકલાપો અરૂપિનો ¶ ખન્ધા’’તિઆદિકા પઞ્ઞાપના હોતિ. ચેતનાપધાનત્તા સઙ્ખારક્ખન્ધધમ્માનં ‘‘સઙ્ખારાનં ચેતનાકારે’’તિઆદિ વુત્તં. તથા હિ સુત્તન્તભાજનીયે સઙ્ખારક્ખન્ધવિભજને ‘‘યા ચેતના સઞ્ચેતના સઞ્ચેતયિતત્ત’’ન્તિ (વિભ. ૨૪૯ અભિધમ્મભાજનીયે) ચેતનાવ નિદ્દિટ્ઠા. અસતીતિ અસન્તેસુ. વચનવિપલ્લાસેન હિ એવં વુત્તં. ચત્તારો ખન્ધે વત્થું કત્વાતિ વેદના સઞ્ઞા ચિત્તં ચેતનાદયોતિ ઇમે ચતુક્ખન્ધસઞ્ઞિતે નિસ્સયપચ્ચયભૂતે ધમ્મે વત્થું કત્વા. અયઞ્ચ નયો પઞ્ચદ્વારેપિ સમ્ભવતીતિ ‘‘મનોદ્વારે’’તિ વિસેસિતં. અધિવચનસમ્ફસ્સવેવચનોતિ અધિવચનમુખેન પઞ્ઞત્તિમુખેન ગહેતબ્બત્તા ‘‘અધિવચનસમ્ફસ્સો’’તિ લદ્ધનામો. સોતિ મનોસમ્ફસ્સો. પઞ્ચવોકારે ચ હદયવત્થું નિસ્સાય લબ્ભનતો રૂપકાયે પઞ્ઞાયતેવ, અયં પન નયો ઇધ ન ઇચ્છિતો વેદનાદિપટિક્ખેપવસેન અસમ્ભવપરિયાયસ્સ જોતિતત્તાતિ ‘‘પઞ્ચપસાદે વત્થું કત્વા ઉપ્પજ્જેય્યા’’તિ અત્થો વુત્તો. ન હિ વેદનાસન્નિસ્સયેન વિના પઞ્ચપસાદે વત્થું કત્વા મનોસમ્ફસ્સસ્સ સમ્ભવો અત્થિ. ઉપ્પત્તિટ્ઠાને અસતિ અનુપ્પત્તિટ્ઠાનતો ફલસ્સ ઉપ્પત્તિ નામ કદાચિપિ નત્થીતિ ઇમમત્થં યથાધિગતસ્સ અત્થસ્સ નિદસ્સનવસેન દસ્સેન્તો ‘‘અમ્બરુક્ખે’’તિઆદિમાહ ¶ . રૂપકાયતોતિ કેવલં રૂપકાયતો. તસ્સાતિ મનોસમ્ફસ્સસ્સ.

વિરોધિપચ્ચયસન્નિપાતે વિભૂતતરા વિસદિસુપ્પત્તિ, તસ્મિં વા સતિ અત્તનો સન્તાને વિજ્જમાનસ્સેવ વિસદિસુપ્પત્તિહેતુભાવો રુપ્પનાકારો. સો એવ રુપ્પનાકારો વત્થુસપ્પટિઘાદિકં તં તં લીનમત્થં ગમેતીતિ લિઙ્ગં. તસ્સ તસ્સ સઞ્જાનનહેતુતો નિમિત્તં. તથા તથા ઉદ્દિસિતબ્બતો ઉદ્દેસોતિ એવમેત્થ આકારાદયો અત્થતો ¶ વેદિતબ્બા. વત્થારમ્મણાનં અઞ્ઞમઞ્ઞપટિહનનં પટિઘો, તતો પટિઘતો જાતો પટિઘસમ્ફસ્સો. તેનાહ ‘‘સપ્પટિઘ’’ન્તિઆદિ. નામકાયતોતિ કેવલં નામકાયતો. તસ્સાતિ પટિઘસમ્ફસ્સસ્સ. સેસં પઠમપઞ્હે વુત્તનયમેવ.

ઉભયવસેનાતિ નામકાયો રૂપકાયોતિ ઉભયસન્નિસ્સયસ્સ અધિવચનસમ્ફસ્સો પટિઘસમ્ફસ્સોતિ ઉભયસમ્ફસ્સસ્સ વસેન.

વિસું વિસું પચ્ચયં દસ્સેત્વાતિ બ્યતિરેકમુખેન પચ્ચેકં નામકાયરૂપકાયસઞ્ઞિતં પચ્ચયં દસ્સેત્વા. તેસન્તિ ફસ્સાનં. અવિસેસતોતિ વિસેસં અકત્વા સામઞ્ઞતો. દસ્સેતુન્તિ બ્યતિરેકમુખેનેવ દસ્સેતું. એસેવ હેતૂતિ એસ છસુપિ દ્વારેસુ પવત્તો નામરૂપસઙ્ખાતો હેતુ યથારહં દ્વિન્નમ્પિ ફસ્સાનં. ઇદાનિ તં યથારહં પવત્તિં વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘ચક્ખુદ્વારાદીસુ હી’’તિઆદિ વુત્તં.

સમ્પયુત્તકા ¶ ખન્ધાતિ ફસ્સેન સમ્પયુત્તા વેદનાદયો ખન્ધા. આવજ્જનસ્સાપિ સમ્પયુત્તક્ખન્ધગ્ગહણેનેવેત્થ ગહણં દટ્ઠબ્બં તદવિનાભાવતો. પરતો મનોસમ્ફસ્સેપિ એસેવ નયો. પઞ્ચવિધોપીતિ ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિવસેન પઞ્ચવિધોપિ. સો ફસ્સોતિ પટિઘસમ્ફસ્સો. બહુધાતિ બહુપ્પકારેન. તથા હિ વિપાકનામં વિપાકસ્સ અનેકભેદસ્સ મનોસમ્ફસ્સસ્સ સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપાકસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન સત્તધા પચ્ચયો હોતિ. યં પનેત્થ આહારકિચ્ચં, તં આહારપચ્ચયવસેન. યં ઇન્દ્રિયકિચ્ચં, તં ઇન્દ્રિયપચ્ચયવસેન પચ્ચયો હોતિ. અવિપાકં પન નામં અવિપાકસ્સ મનોસમ્ફસ્સસ્સ ઠપેત્વા વિપાકપચ્ચયં ઇતરેસં વસેન પચ્ચયો હોતિ. રૂપં પન ચક્ખાયતનાદિભેદં ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિકસ્સ પઞ્ચવિધસ્સ ફસ્સસ્સ નિસ્સયપુરેજાતઇન્દ્રિયવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન ¶ ¶ છધા પચ્ચયો હોતિ. રૂપાયતનાદિભેદં તસ્સ પઞ્ચવિધસ્સ આરમ્મણપુરેજાતઅત્થિઅવિગતવસેન ચતુધા પચ્ચયો હોતિ. મનોસમ્ફસ્સસ્સ પન તાનિ રૂપાયતનાદીનિ, ધમ્મારમ્મણઞ્ચ તથા ચ આરમ્મણપચ્ચયમત્તેનેવ પચ્ચયો હોતિ. વત્થુરૂપં પન મનોસમ્ફસ્સસ્સ નિસ્સયપુરેજાતવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતવસેન પઞ્ચધા પચ્ચયો હોતિ. એવં નામરૂપં અસ્સ ફસ્સસ્સ બહુધા પચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બં.

૧૧૫. પઠમુપ્પત્તિયં વિઞ્ઞાણં નામરૂપસ્સ વિસેસપચ્ચયોતિ ઇમમત્થં બ્યતિરેકમુખેન દસ્સેતું પાળિયં ‘‘માતુકુચ્છિમ્હિ ન ઓક્કમિસ્સથા’’તિઆદિ વુત્તં. ગબ્ભસેય્યકપટિસન્ધિ હિ બાહિરતો માતુકુચ્છિં ઓક્કમન્તસ્સ વિય હોન્તીપિ અત્થતો યથાપચ્ચયં ખન્ધાનં તત્થ પઠમુપ્પત્તિયેવ. તેનાહ ‘‘પવિસિત્વા…પે… ન વત્તિસ્સથા’’તિ. સુદ્ધન્તિ કેવલં વિઞ્ઞાણેન અમિસ્સિતં વિરહિતં. ‘‘અવસેસ’’ન્તિ ઇદં નામાપેક્ખં, તસ્મા અવસેસં નામરૂપન્તિ ઇમં વિઞ્ઞાણં ઠપેત્વા અવસેસં નામરૂપં વાતિ અત્થો. પટિસન્ધિવસેન ઓક્કન્તન્તિ પટિસન્ધિગ્ગહણવસેન, માતુકુચ્છિં ઓક્કમન્તસ્સ વા પઠમાવયવભાવેન ઓતિણ્ણં. વોક્કમિસ્સથાતિ સન્તતિવિચ્છેદં વિનાસં ઉપગમિસ્સથ, તં પન મરણં નામ હોતીતિ આહ ‘‘ચુતિવસેના’’તિ. અસ્સાતિ વિઞ્ઞાણસ્સ, તઞ્ચ ખો વિઞ્ઞાણસામઞ્ઞવસેન વુત્તં. તેનાહ ‘‘તસ્સેવ ચિત્તસ્સ નિરોધેના’’તિ, પટિસન્ધિચિત્તસ્સેવ નિરોધેનાતિ અત્થો. તતોતિ પટિસન્ધિચિત્તતો. પટિસન્ધિચિત્તસ્સ, તતો દુતિયતતિયચિત્તાનં વા નિરોધેન ચુતિ ન હોતીતિ વુત્તમત્થં યુત્તિતો વિભાવેતું ‘‘પટિસન્ધિચિત્તેન હી’’તિઆદિ વુત્તં. એતસ્મિં અન્તરેતિ એતસ્મિં સોળસચિત્તક્ખણે કાલે. અન્તરાયો નત્થીતિ એત્થ દારકસ્સ તાવ મરણન્તરાયો મા હોતુ તદા ચુતિચિત્તસ્સ અસમ્ભવતો, માતુ પન કથં તદા મરણન્તરાયાભાવોતિ? તં તં કાલં અનતિક્કમિત્વા ¶ તદન્તરેયેવ ¶ ચવનધમ્માય ગબ્ભગ્ગહણસ્સેવ અસમ્ભવતો. તેનાહ ‘‘અયઞ્હિ અનોકાસો નામા’’તિ, ચુતિયાતિ અધિપ્પાયો.

પટિસન્ધિચિત્તેન સદ્ધિં સમુટ્ઠિતરૂપાનીતિ ઓક્કન્તિક્ખણે ઉપ્પન્નકમ્મજરૂપાનિ વદતિ. તાનિ હિ નિપ્પરિયાયતો પટિસન્ધિચિત્તેન સદ્ધિં સમુટ્ઠિતરૂપાનિ નામ, ન ઉતુસમુટ્ઠાનાનિ પટિસન્ધિચિત્તસ્સ ઉપ્પાદતો પચ્છા સમુટ્ઠિતત્તા. ચિત્તજાહારજાનં ¶ પન તદા અસમ્ભવો એવ. યાનિ પટિસન્ધિચિત્તેન સદ્ધિં સમુટ્ઠિતરૂપાનિ, તાનિ તિવિધાનિ તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે સમુટ્ઠિતાનિ, ઠિતિક્ખણે સમુટ્ઠિતાનિ, ભઙ્ગક્ખણે સમુટ્ઠિતાનીતિ. તેસુ ઉપ્પાદક્ખણે સમુટ્ઠિતાનિ સત્તરસમસ્સ ભવઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે નિરુજ્ઝન્તિ, ઠિતિક્ખણે સમુટ્ઠિતાનિ ઠિતિક્ખણે નિરુજ્ઝન્તિ, ભઙ્ગક્ખણે સમુટ્ઠિતાનિ ભઙ્ગક્ખણે નિરુજ્ઝન્તિ. તત્થ ‘‘ભઞ્જમાનો ધમ્મો ભઞ્જમાનસ્સ ધમ્મસ્સ પચ્ચયો હોતી’’તિ ન સક્કા વત્તું, ઉપ્પાદે, પન ઠિતિયઞ્ચ ન ન સક્કાતિ ‘‘સત્તરસમસ્સ ભવઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે, ઠિતિક્ખણે ચ ધરન્તાનં વસેન તસ્સ પચ્ચયમ્પિ દાતું ન સક્કોન્તી’’તિ વુત્તં. રૂપકાયૂપત્થમ્ભિતસ્સેવ હિ નામકાયસ્સ પઞ્ચવોકારે પવત્તીતિ. તેહિ રૂપધમ્મેહિ તસ્સ ચિત્તસ્સ બલવતરં સન્ધાયાહ ‘‘સત્તરસમસ્સ…પે… પવત્તિ પવત્તતી’’તિ. પવેણી ઘટિયતીતિ અટ્ઠચત્તાલીસકમ્મજસ્સ ¶ રૂપપવેણી સમ્બન્ધા હુત્વા પવત્તતિ. પઠમઞ્હિ પટિસન્ધિચિત્તં, તતો યાવ સોળસમં ભવઙ્ગચિત્તં, તેસુ એકેકસ્સ ઉપ્પાદઠિતિભઙ્ગવસેન તયો તયો ખણા. તત્થ એકેકસ્સ ચિત્તસ્સ તીસુ તીસુ ખણેસુ સમતિંસ સમતિંસ કમ્મજરૂપાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. ઇતિ સોળસતિકા અટ્ઠચત્તાલીસં હોન્તિ. એસ નયો તતો પરેસુપિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘અટ્ઠચત્તાલીસકમ્મજસ્સ રૂપપવેણી સમ્બન્ધા હુત્વા પવત્તતી’’તિ. સચે પન ન સક્કોન્તીતિ પટિસન્ધિચિત્તેન સદ્ધિં સમુટ્ઠિતરૂપાનિ સત્તરસમસ્સ ભવઙ્ગસ્સ પચ્ચયં દાતું સચે ન સક્કોન્તિ. યદિ હિ પટિસન્ધિચિત્તતો સત્તરસમં ચુતિચિત્તં સિયા, પટિસન્ધિચિત્તસ્સ ઠિતિભઙ્ગક્ખણેસુપિ કમ્મજરૂપં ન ઉપ્પજ્જેય્ય, પગેવ ભવઙ્ગચિત્તક્ખણેસુ. તથા સતિ નત્થેવ તસ્સ ચિત્તસ્સ પચ્ચયલાભોતિ પવત્તિ નપ્પવત્તતિ, પવેણી ન ઘટિયતેવ, અઞ્ઞદત્થુ વિચ્છિજ્જતિ. તેનાહ ‘‘વોક્કમતિતિ નામ હોતી’’તિઆદિ.

ઇત્થત્તાયાતિ ઇત્થંપકારતાય. યાદિસો ગબ્ભસેય્યકસ્સ અત્તભાવો, તં સન્ધાયેતં વુત્તં. તસ્સ ચ પઞ્ચક્ખન્ધા અનૂના એવ હોન્તીતિ આહ ‘‘એવં પરિપુણ્ણપઞ્ચક્ખન્ધભાવાયા’’તિ. ઉપચ્છિજ્જિસ્સથાતિ સન્તાનવિચ્છેદેન વિચ્છિન્દેય્ય. સુદ્ધં નામરૂપમેવાતિ વિઞ્ઞાણવિરહિતં કેવલં નામરૂપમેવ. અવયવાનં પારિપૂરિ વુડ્ઢિ. થિરભાવપ્પત્તિ વિરૂળ્હિ. મહલ્લકભાવપ્પત્તિ વેપુલ્લં. તાનિ ¶ ચ યથાક્કમં પઠમાદિવયવસેન હોન્તીતિ વુત્તં ‘‘પઠમવયવસેના’’તિઆદિ. વા-સદ્દો અનિયમત્થો, તેન વસ્સસહસ્સદ્વયાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

વિઞ્ઞાણમેવાતિ ¶ નિયમવચનં, ઇતો બાહિરકપ્પિતસ્સ અત્તનો, ઇસ્સરાદીનઞ્ચ પટિક્ખેપપદં, ન અવિજ્જાદિફસ્સાદિપટિક્ખેપપદં પટિયોગીનિવત્તનપદત્તા અવધારણસ્સ. તેનાહ ‘‘એસેવ હેતૂ’’તિઆદિ. અયઞ્ચ નયો હેટ્ઠાપિ સબ્બપદેસુ યથારહં વત્તબ્બો. ઇદાનિ વિઞ્ઞાણમેવ નામરૂપસ્સ પધાનકારણન્તિ ઇમમત્થં ઓપમ્મવસેન વિભાવેતું ‘‘યથા હી’’તિઆદિ વુત્તં. પચ્ચેકં વિય સમુદિતસ્સાપિ નામરૂપસ્સ વિઞ્ઞાણેન વિના અત્તકિચ્ચાસમત્થતં દસ્સેતું ‘‘ત્વં નામરૂપં નામા’’તિ એકજ્ઝં ગહણં. પુરેચારિકેતિ પુબ્બઙ્ગમેવ. વિઞ્ઞાણઞ્હિ ¶ સહજાતધમ્માનં પુબ્બઙ્ગમં. તેનાહ ભગવા ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા’’તિ. (ધ. પ. ૧; નેત્તિ. ૯૦, ૯૨; પેટકો. ૧૩, ૮૩) બહુધાતિ અનેકપ્પકારેન પચ્ચયો હોતિ.

કથં? વિપાકનામસ્સ હિ પટિસન્ધિયં અઞ્ઞં વા વિઞ્ઞાણં સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપાકઆહારઇન્દ્રિયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ નવધા પચ્ચયો હોતિ. વત્થુરૂપસ્સ પટિસન્ધિયં સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપાકઆહારઇન્દ્રિયવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ નવધા પચ્ચયો હોતિ. ઠપેત્વા પન વત્થુરૂપં સેસરૂપસ્સ ઇમેસુ નવસુ અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયં અપનેત્વા સેસેહિ અટ્ઠહિ પચ્ચયેહિ પચ્ચયો હોતિ. અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણં પન અસઞ્ઞસત્તરૂપસ્સ, પઞ્ચવોકારે વા કમ્મજસ્સ સુત્તન્તિકપરિયાયતો ઉપનિસ્સયવસેન એકધાવ પચ્ચયો હોતિ. અવસેસઞ્હિ પઠમભવઙ્ગતો પભુતિ સબ્બમ્પિ વિઞ્ઞાણં તસ્સ નામરૂપસ્સ યથારહં પચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બં. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પન પચ્ચયનયે દસ્સિયમાને સબ્બાપિ મહાપકરણકથા આનેતબ્બા હોતીતિ ન વિત્થારિતા. કથં પનેતં પચ્ચેતબ્બં ‘‘પટિસન્ધિનામરૂપં વિઞ્ઞાણપચ્ચયા હોતી’’તિ? સુત્તતો, યુત્તિતો ચ. પાળિયઞ્હિ ‘‘ચિત્તાનુપરિવત્તિનો ધમ્મા’’તિઆદિના (ધ. સ. માતિકા ૬૨) નયેન બહુધા વેદનાદીનં વિઞ્ઞાણપચ્ચયતા આગતા. યુત્તિતો પન ઇધ ચિત્તજેન રૂપેન દિટ્ઠેન અદિટ્ઠસ્સાપિ રૂપસ્સ વિઞ્ઞાણં પચ્ચયો હોતીતિ વિઞ્ઞાયતિ. ચિત્તેહિ પસન્ને, અપ્પસન્ને વા તદનુરૂપાનિ રૂપાનિ ઉપ્પજ્જમાનાનિ દિટ્ઠાનિ, દિટ્ઠેન ચ અદિટ્ઠસ્સ અનુમાનં હોતીતિ. ઇમિના ઇધ ‘‘દિટ્ઠેન ચિત્તજરૂપેન અદિટ્ઠસ્સાપિ પટિસન્ધિરૂપસ્સ વિઞ્ઞાણં પચ્ચયો હોતી’’તિ પચ્ચેતબ્બમેતં ¶ . કમ્મસમુટ્ઠાનસ્સાપિ હિ રૂપસ્સ ચિત્તસમુટ્ઠાનસ્સ વિય વિઞ્ઞાણપચ્ચયતા પટ્ઠાને આગતાતિ.

૧૧૬. ઇધ ¶ ¶ સમુદય-સદ્દો સમુદાય-સદ્દો વિય સમૂહપરિયાયોતિ આહ ‘‘દુક્ખરાસિસમ્ભવો’’તિ. એકકોતિ અસહાયો રાજપરિસારહિતો. પસ્સેય્યામ તે રાજભાવં અમ્હેહિ વિનાતિ અધિપ્પાયો. યથારહં પરિસં રઞ્જેતીતિ હિ રાજા. અત્થતોતિ અત્થસિદ્ધિતો અવદન્તમ્પિ વદતિ વિય. ‘‘હદયવત્થુ’’ન્તિ ઇમિનાવ તન્નિસ્સયોપિ ગહિતો વાતિ દટ્ઠબ્બં. આનન્તરિયભાવતો નિસ્સયનિસ્સયોપિ ‘‘નિસ્સયો’’ ત્વેવ વુચ્ચતીતિ. પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં નામ ભવેય્યાસિ, નેતં ઠાનં વિજ્જતીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પસ્સેય્યામા’’તિઆદિ. બહુધાતિ અનેકધા પચ્ચયો હોતિ. કથં? નામં તાવ પટિસન્ધિયં સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપાકસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ સત્તધા વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ. કિઞ્ચિ પનેત્થ હેતુપચ્ચયેન, કિઞ્ચિ આહારપચ્ચયેનાતિ એવં અઞ્ઞથાપિ પચ્ચયો હોતિ. અવિપાકં પન નામં યથાવુત્તેસુ પચ્ચયેસુ ઠપેત્વા વિપાકપચ્ચયં ઇતરેહિ છહિ પચ્ચયેહિ પચ્ચયો હોતિ. કિઞ્ચિ પનેત્થ હેતુપચ્ચયેન, કિઞ્ચિ આહારપચ્ચયેનાતિ અઞ્ઞથાપિ પચ્ચયો હોતિ, તઞ્ચ ખો પવત્તિયંયેવ, ન પટિસન્ધિયં. રૂપતો પન હદયવત્થુ પટિસન્ધિયં વિઞ્ઞાણસ્સ સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયવિપ્પયુત્તઅત્થિ અવિગતપચ્ચયેહિ છધાવ પચ્ચયો હોતિ. પવત્તિયં પન સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયવજ્જિતેહિ પઞ્ચહિ પુરેજાતપચ્ચયેન સહ તેહેવ પચ્ચયેહિ પચ્ચયો હોતિ. ચક્ખાયતનાદિભેદં પન પઞ્ચવિધમ્પિ રૂપં યથાક્કમં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિભેદસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ નિસ્સયપુરેજાતઇન્દ્રિયવિપ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતપચ્ચયેહિ પચ્ચયો હોતીતિ એવં નામરૂપં વિઞ્ઞાણસ્સ બહુધા પચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બં.

ય્વાયમનુક્કમેન વિઞ્ઞાણસ્સ નામરૂપં, પટિસન્ધિનામરૂપસ્સ ¶ , ચ વિઞ્ઞાણં પતિ પચ્ચયભાવો, સો કદાચિ વિઞ્ઞાણસ્સ સાતિસયો, કદાચિ નામરૂપસ્સ, કદાચિ ઉભિન્નં સદિસોતિ તિવિધોપિ સો ‘‘એત્તાવતા’’તિ પદેન એકજ્ઝં ગહિતોતિ દસ્સેન્તો ‘‘વિઞ્ઞાણે…પે… પવત્તેસૂ’’તિ વત્વા પુન યમિદમ્પિ વિઞ્ઞાણં નામરૂપસઞ્ઞિતાનં પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં અઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયેન પવત્તાનં એત્તકેન સબ્બા સંસારવટ્ટપ્પવત્તીતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘એત્તકેન…પે… પટિસન્ધિયો’’તિ આહ. તત્થ એત્તકેનાતિ એત્તકેનેવ, ન ઇતો અઞ્ઞેન કેનચિ કારકવેદકસભાવેન અત્તના, ઇસ્સરાદિના વાતિ અત્થો. અન્તોગધાવધારણઞ્હેતં પદં.

વચનમત્તમેવ ¶ અધિકિચ્ચાતિ દાસાદીસુ સિરિવડ્ઢકાદિ-સદ્દા વિય અતથત્તા વચનમત્તમેવ અધિકારં કત્વા પવત્તસ્સ. તેનાહ ‘‘અત્થં અદિસ્વા’’તિ. વોહારસ્સાતિ વોહરણમત્તસ્સ. પથોતિ પવત્તિમગ્ગો પવત્તિયા વિસયો. યસ્મા સરણકિરિયાવસેન પુગ્ગલો ‘‘સતો’’તિ વુચ્ચતિ, સમ્પજાનનકિરિયાવસેન ‘‘સમ્પજાનો’’તિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘કારણાપદેસવસેના’’તિ. કારણં ¶ નિદ્ધારેત્વા ઉત્તિ નિરુત્તીતિ. એકમેવ અત્થં ‘‘પણ્ડિતો’’તિઆદિના પકારતો ઞાપનતો ‘‘પઞ્ઞત્તી’’તિ વદન્તિ. સો એવ હિ ‘‘પણ્ડિતો’’તિ ચ ‘‘બ્યત્તો’’તિ ચ ‘‘મેધાવી’’તિ ચ પઞ્ઞાપીયતીતિ. પણ્ડિચ્ચપ્પકારતો પન પણ્ડિતો, વેય્યત્તિયપ્પકારતો બ્યત્તોતિ પઞ્ઞાપીયતીતિ એવં પકારતો પઞ્ઞાપનતો પઞ્ઞત્તિ. યસ્મા ઇધ અધિવચનનિરુત્તિપઞ્ઞત્તિપદાનિ સમાનત્થાનિ. સબ્બઞ્ચ વચનં અધિવચનાદિભાવં ભજતિ, તસ્મા કેસુચિ વચનવિસેસેસુ વિસેસેન પવત્તેહિ અધિવચનાદિસદ્દેહિ સબ્બાનિ વચનાનિ પઞ્ઞત્તિઅત્થપ્પકાસનસામઞ્ઞેન વુત્તાનીતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન અયમત્થયોજના કતાતિ વેદિતબ્બા.

અથ વા અધિ-સદ્દો ઉપરિભાવે, ઉપરિ વચનં અધિવચનં. કસ્સ ઉપરિ? પકાસેતબ્બસ્સ અત્થસ્સાતિ પાકટો યમત્થો. અધીનં વા વચનં અધિવચનં. કેન અધીનં? અત્થેન. તથા તંતંઅત્થપ્પકાસેન ¶ નિચ્છિતં, નિયતં વા વચનં નિરુત્તિ. પથવીધાતુપુરિસાદિતંતંપકારેન ઞાપનતો પઞ્ઞત્તીતિ એવં અધિવચનાદિપદાનં સબ્બવચનેસુ પવત્તિ વેદિતબ્બા, અઞ્ઞથા સિરિવડ્ઢકધનવડ્ઢકપ્પકારાનમેવ નિરુત્તિતા, ‘‘પણ્ડિતો વિયત્તો’’તિ એવં પકારાનમેવ એકમેવ અત્થં તેન તેન પકારેન ઞાપેન્તાનં પઞ્ઞત્તિતા ચ આપજ્જેય્યાતિ. એવં તીહિપિ નામેહિ વુત્તસ્સ વોહારસ્સ પવત્તિમગ્ગોપિ સહ વિઞ્ઞાણેન નામરૂપન્તિ એત્તાવતાવ ઇચ્છિતબ્બો. તેનાહ ‘‘ઇતી’’તિઆદિ. પઞ્ઞાય અવચરિતબ્બન્તિ પઞ્ઞાય પવત્તિતબ્બં, ઞેય્યન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘જાનિતબ્બ’’ન્તિ. વટ્ટન્તિ કિલેસવટ્ટં, કમ્મવટ્ટં, વિપાકવટ્ટન્તિ તિવિધમ્પિ વટ્ટં. વત્તતીતિ પવત્તતિ. તયિદં ‘‘જાયેથા’’તિઆદિના પઞ્ચહિ પદેહિ વુત્તસ્સ અત્થસ્સ નિગમનવસેન વુત્તં. આદિ-સદ્દેન ઇત્થીતિપુરિસાતિઆદીનમ્પિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. નામપઞ્ઞત્તત્થાયાતિ ખન્ધાદિફસ્સાદિસત્તાદિઇત્થાદિનામસ્સ પઞ્ઞાપનત્થાય. વત્થુપિ એત્તાવતાવ. તેનાહ ‘‘ખન્ધપઞ્ચકમ્પિ એત્તાવતાવ પઞ્ઞાયતી’’તિ. એત્તાવતા એત્તકેન, સહ વિઞ્ઞાણેન નામરૂપપ્પવત્તિયાતિ અત્થો.

અત્તપઞ્ઞત્તિવણ્ણના

૧૧૭. અનુસન્ધિયતિ ¶ એતેનાતિ અનુસન્ધિ, હેટ્ઠા આગતદેસનાય અનુસન્ધાનવસેન પવત્તા ઉપરિદેસના, સા પઠમપદસ્સ દસ્સિતા, ઇદાનિ દુતિયપદસ્સ દસ્સેતબ્બાતિ તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘ઇતિ ભગવા’’તિઆદિમાહ. રૂપિન્તિ રૂપવન્તં. પરિત્તન્તિ ન વિપુલં, અપ્પકન્તિ અત્થો. યસ્મા અત્તા નામ કોચિ પરમત્થતો નત્થિ. કેવલં પન દિટ્ઠિગતિકાનં પરિકપ્પિતમત્તં ¶ , તસ્મા યત્થ નેસં અત્તસઞ્ઞા, યથા ચસ્સ રૂપિભાવાદિપરિકપ્પના હોતિ, તં દસ્સેન્તો ‘‘યો’’તિઆદિમાહ. રૂપિં પરિત્તન્તિ અત્તનો ઉપટ્ઠિતકસિણરૂપવસેન રૂપિં, તસ્સ અવડ્ઢિતભાવેન પરિત્તં. પઞ્ઞપેતિ નીલકસિણાદિવસેન નાનાકસિણલાભી. તન્તિ અત્તાનં ¶ . અનન્તન્તિ કસિણનિમિત્તસ્સ અપ્પમાણતાય પરિચ્છેદસ્સ અનુપટ્ઠાનતો અન્તરહિતં. ઉગ્ઘાટેત્વાતિ ભાવનાય અપનેત્વા. નિમિત્તફુટ્ઠોકાસન્તિ તેન કસિણનિમિત્તેન ફુટ્ઠપ્પદેસં. તેસૂતિ ચતૂસુ અરૂપક્ખન્ધેસુ. વિઞ્ઞાણમત્તમેવાતિ ‘‘વિઞ્ઞાણમયો અત્તા’’તિ એવંવાદી.

૧૧૮. ‘‘એતરહી’’તિ સાવધારણમિદં પદન્તિ તદત્થં દસ્સેન્તો ‘‘ઇદાનેવા’’તિ વત્વા અવધારણેન નિવત્તિતમત્થં આહ ‘‘ન ઇતો પર’’ન્તિ. તત્થ તત્થેવ સત્તા ઉચ્છિજ્જન્તીતિ ઉચ્છેદવાદી, તેનાહ ‘‘ઉચ્છેદવસેનેતં વુત્ત’’ન્તિ. ભાવિન્તિ સબ્બં સદા ભાવિં અવિનસ્સનકં. તેનાહ ‘‘સસ્સતવસેનેતં વુત્ત’’ન્તિ. અતથાસભાવન્તિ યથા પરવાદી વદન્તિ, ન તથા સભાવં. તથભાવાયાતિ ઉચ્છેદભાવાય વા સસ્સતભાવાય વા. અનિયમવચનઞ્હેતં વુત્તં સામઞ્ઞજોતનાવસેન. સમ્પાદેસ્સામીતિ તથભાવં અસ્સ સમ્પન્નં કત્વા દસ્સયિસ્સામિ, પતિટ્ઠાપેસ્સામીતિ અત્થો. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘સસ્સતવાદઞ્ચ જાનાપેત્વા’’તિઆદિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૧૧૮) ઇમિનાતિ ‘‘અતથં વા પના’’તિઆદિ વચનેન, અનુચ્છેદસભાવમ્પિ સમાનં સસ્સતવાદિનો મતિવસેનાતિ અધિપ્પાયો. ઉપકપ્પેસ્સામીતિ ઉપેચ્ચ સમત્થયિસ્સામિ.

એવં સમાનન્તિ એવં ભૂતં સમાનં. રૂપકસિણજ્ઝાનં રૂપં ઉત્તરપદલોપેન, અધિગમનવસેન તં એતસ્સ અત્થીતિ રૂપીતિ આહ ‘‘રૂપિન્તિ રૂપકસિણલાભિ’’ન્તિ. પરિત્તત્તાનુદિટ્ઠીતિ એત્થ રૂપી-સદ્દોપિઆવુત્તિઆદિનયેન આનેત્વા વત્તબ્બો, રૂપીભાવમ્પિ હિ સો દિટ્ઠિગતિકો પરિત્તભાવં વિય ¶ અત્તનો અભિનિવિસ્સ ઠિતોતિ. અરૂપિન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ‘‘પત્તપલાસબહુલગચ્છસઙ્ખેપેન ઘનગહનજટાવિતાના ¶ નાતિદીઘસન્તાના વલ્લિ, તબ્બિપરીતા લતા’’તિ વદન્તિ. અપ્પહીનટ્ઠેનાતિ મગ્ગેન અસમુચ્છિન્નભાવેન. કારણલાભે સતિ ઉપ્પજ્જનારહતા અનુસયનટ્ઠો.

અરૂપકસિણં નામ કસિણુગ્ઘાટિં આકાસં, ન પરિચ્છિન્નાકાસકસિણં. ‘‘ઉભયમ્પિ અરૂપકસિણમેવા’’તિ કેચિ. અરૂપક્ખન્ધગોચરં વાતિ વેદનાદયો અરૂપક્ખન્ધા ‘‘અત્તા’’તિ અભિનિવેસસ્સ ગોચરો એતસ્સાતિ અરૂપક્ખન્ધગોચરો, દિટ્ઠિગતિકો, તં અરૂપક્ખન્ધગોચરં. વા-સદ્દો વુત્તવિકપ્પત્થો. સદ્દયોજના પન અરૂપં અરૂપક્ખન્ધા ગોચરભૂતા એતસ્સ અત્થીતિ અરૂપી, તં અરૂપિં. લાભિનો ચત્તારોતિ રૂપકસિણાદિલાભવસેન તં તં દિટ્ઠિવાદં સયમેવ પરિકપ્પેત્વા ¶ તં આદાય પગ્ગય્હ પઞ્ઞાપનકા ચત્તારો દિટ્ઠિગતિકા. તેસં અન્તેવાસિકાતિ તેસં લાભીનં વાદં પચ્ચક્ખતો, પરમ્પરાય ચ ઉગ્ગહેત્વા તથેવ નં ખમિત્વા રોચેત્વા પઞ્ઞાપનકા ચત્તારો. તક્કિકા ચત્તારોતિ કસિણજ્ઝાનસ્સ અલાભિનો કેવલં તક્કનવસેનેવ યથાવુત્તે ચત્તારો દિટ્ઠિવાદે સયમેવ અભિનિવિસ્સ પગ્ગય્હ ઠિતા ચત્તારો. તેસં અન્તેવાસિકા પુબ્બે વુત્તનયેન વેદિતબ્બા.

નઅત્તપઞ્ઞત્તિવણ્ણના

૧૧૯. આરદ્ધવિપસ્સકોપીતિ સમ્પરાયિકવિપસ્સકોપિ, તેન બલવવિપસ્સનાય ઠિતં પુગ્ગલં દસ્સેતિ. ન પઞ્ઞપેતિ એવ અબહુસ્સુતો પીતિ અધિપ્પાયો. તાદિસો હિ વિપસ્સનાય આનુભાવો. સાસનિકોપિ ઝાનાભિઞ્ઞાલાભી ‘‘ન પઞ્ઞપેતી’’તિ ન વત્તબ્બોતિ સો ઇધ ન ઉદ્ધટો. ઇદાનિ નેસં અપઞ્ઞાપને કારણં દસ્સેતિ ‘‘એતેસઞ્હી’’તિઆદિના. ઇચ્ચેવ ઞાણં હોતિ, ન વિપરીતગ્ગાહો તસ્સ કારણસ્સ દૂરસમુસ્સારિતત્તા. અરૂપક્ખન્ધા ઇચ્ચેવ ઞાણં હોતીતિ યોજના.

અત્તસમનુપસ્સનાવણ્ણના

૧૨૧. દિટ્ઠિવસેન સમનુપસ્સિત્વા, ન ઞાણવસેન. સા ચ સમનુપસ્સના અત્થતો દિટ્ઠિદસ્સનવસેન.

‘‘વેદનં ¶ અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિ એવં ¶ આગતા વેદનાક્ખન્ધવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠિ. ઇટ્ઠાદિભેદં આરમ્મણં ન પટિસંવેદેતીતિ અપ્પટિસંવેદનોતિ વેદકભાવપટિક્ખેપમુખેન સઞ્જાનનાદિભાવોપિ પટિક્ખિત્તો હોતિ તદવિનાભાવતોતિ આહ ‘‘ઇમિના રૂપક્ખન્ધવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠિ કથિતા’’તિ. ‘‘અત્તા મે વેદિયતી’’તિ ઇમિના અપ્પટિસંવેદનત્તં પટિક્ખિપતિ. તેનાહ ‘‘નોપિ અપ્પટિસંવેદનો’’તિ. ‘‘વેદનાધમ્મો’’તિ પન ઇમિના ‘‘વેદના મે અત્તા’’તિ ઇમં વાદં પટિક્ખિપતિ. વેદનાસઙ્ખાતો ધમ્મો એતસ્સ અત્થીતિ હિ વેદનાધમ્મોતિ વેદનાય સમન્નાગતભાવં તસ્સ પટિજાનાતિ. તેનાહ ‘‘એતસ્સ ચ વેદનાધમ્મો અવિપ્પયુત્તસભાવો’’તિ. સઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણક્ખન્ધવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠિ કથિતાતિ આનેત્વા સમ્બન્ધો. ‘‘વેદનાસમ્પયુત્તત્તા વેદિયતી’’તિ તંસમ્પયોગતો તંકિચ્ચકતમાહ યથા ચેતનાયોગતો ચેતનો પુરિસોતિ. સબ્બેસમ્પિ તં સારમ્મણધમ્માનં આરમ્મણાનુભવનં લબ્ભતેવ, તઞ્ચ ખો એકદેસતો ફુટ્ઠતામત્તતો ¶ , વેદનાય પન વિસ્સવિતાય સામિભાવેન આરમ્મણરસાનુભવનન્તિ. તસ્સા વસેન સઞ્ઞાદયોપિ તંસમ્પયુત્તત્તા ‘‘વેદિયતી’’તિ વુચ્ચન્તિ. તથા હિ વુત્તં અટ્ઠસાલિનિયં ‘‘આરમ્મણરસાનુભવનટ્ઠાનં પત્વા સેસસમ્પયુત્તધમ્મા એકદેસમત્તકમેવ અનુભવન્તી’’તિ, (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧ ધમ્મુદ્દેસકથા) રાજસૂદનિદસ્સનેન વાયમત્થો તત્થ વિભાવિતો એવ. એતસ્સાતિ સઞ્ઞાદિક્ખન્ધત્તયસ્સ. ‘‘અવિપ્પયુત્તસભાવો’’તિ ઇમિના અવિસંયોગજનિતં કઞ્ચિ વિસેસં ઠાનં દીપેતિ.

૧૨૨. તત્થાતિ તેસુ વારેસુ. તીસુ દિટ્ઠિગતિકેસૂતિ ‘‘વેદના મે અત્તા’’તિ, ‘‘અપ્પટિસંવેદનો મે અત્તા’’તિ, ‘‘વેદનાધમ્મો મે અત્તા’’તિ ચ એવંવાદેસુ ¶ તીસુ દિટ્ઠિગતિકેસુ. તિસ્સન્નં વેદનાનં ભિન્નસભાવત્તા સુખં વેદનં ‘‘અત્તા’’તિ સમનુપસ્સતો દુક્ખં, અદુક્ખમસુખં વા વેદનં ‘‘અત્તા’’તિ સમનુપસ્સના ન યુત્તા. એવં સેસદ્વયે પીતિ આહ ‘‘યો યો યં યં વેદનં અત્તાતિ સમનુપસ્સતી’’તિ.

૧૨૩. ‘‘હુત્વા અભાવતો’’તિ ઇમિના ઉદયબ્બયવન્તતાય અનિચ્ચાતિ દસ્સેતિ, ‘‘તેહિ તેહી’’તિઆદિના અનેકકારણસઙ્ખતત્તા સઙ્ખતાતિ. તં તં પચ્ચયન્તિ ‘‘ઇન્દ્રિયં, આરમ્મણં, વિઞ્ઞાણં, સુખ, વેદનીયો ફસ્સો’’તિ ¶ એવં આદિકં તં તં અત્તનો કારણં પટિચ્ચ નિસ્સાય સમ્મા સસ્સતાદિભાવસ્સ, ઉચ્છેદાદિભાવસ્સ ચ અભાવેન ઞાયેન સમકારણેન સદિસકારણેન અનુરૂપકારણેન ઉપ્પન્ના. ખયસભાવાતિ ખયધમ્મા, વયસભાવાતિ વયધમ્મા વિરજ્જનસભાવાતિ વિરાગધમ્મા, નિરુજ્ઝનસભાવાતિ નિરોધધમ્મા, ચતૂહિપિ પદેહિ વેદનાય ભઙ્ગભાવમેવ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘ખયોતિ…પે… ખયધમ્માતિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ.

વિગતોતિ સભાવવિગમેન વિગતો. એકસ્સેવાતિ એકસ્સેવ દિટ્ઠિગતિકસ્સ. તીસુપિ કાલેસૂતિ તિસ્સન્નં વેદનાનં પવત્તિકાલેસુ. એસો મે અત્તાતિ ‘‘એસો સુખવેદનાસભાવો, દુક્ખઅદુક્ખમસુખવેદનાસભાવો મે અત્તા’’તિ કિં પન હોતી, એકસ્સેવ ભિન્નસભાવતં અનુમ્મત્તકો કથં પચ્ચેતીતિ અધિપ્પાયેન પુચ્છતિ. ઇતરો એવમ્પિ તસ્સ ન હોતિ યેવાતિ દસ્સેન્તો ‘‘કિં પન ન ભવિસ્સતી’’તિઆદિમાહ. વિસેસેનાતિ સુખાદિવિભાગેન. સુખઞ્ચ દુક્ખઞ્ચાતિ એત્થ ચ-સદ્દેન અદુક્ખમસુખં સઙ્ગણ્હાતિ, સુખસઙ્ગહમેવ વા તેન કતં સન્તસુખુમભાવતો. અવિસેસેનાતિ અવિભાગેન વેદનાસામઞ્ઞેન. વોકિણ્ણન્તિ સુખાદિભેદેન વોમિસ્સકં. તં તિવિધમ્પિ વેદનં એસ ¶ દિટ્ઠિગતિકો એકજ્ઝં ગહેત્વા અત્તાતિ સમનુપસ્સતિ. એકક્ખણે ચ બહૂનં વેદનાનં ઉપ્પાદો આપજ્જતિ અવિસેસેન વેદનાસભાવત્તા. અત્તનો હિ તસ્મિં ¶ સતિ સદા સબ્બવેદનાપવત્તિપ્પસઙ્ગતો દિટ્ઠિગતિકો અગતિયા એકક્ખણેપિ બહૂનમ્પિ વેદનાનં ઉપ્પત્તિં પટિજાનેય્યાતિ તસ્સ અવસરં અદેન્તો ‘‘ન એકક્ખણે બહૂનં વેદનાનં ઉપ્પત્તિ અત્થી’’તિ આહ, પચ્ચક્ખવિરુદ્ધમેતન્તિ અધિપ્પાયો. એતેન પેતં નક્ખમતીતિ એતેન વિરુદ્ધત્તસાધનેનપિ સબ્બેન સબ્બં અત્તનો અભાવેનપિ પણ્ડિતાનં ન રુચ્ચતિ, એતં દસ્સનં ધીરા નક્ખમન્તીતિ અત્થો.

૧૨૪. ઇન્દ્રિયબદ્ધેપિ રૂપપ્પબન્ધે વાયોધાતુવિપ્ફારવસેન કાચિ કિરિયા નામ લબ્ભતીતિ સુદ્ધરૂપક્ખન્ધેપિ યત્થ કદાચિ વાયોધાતુવિપ્ફારો લબ્ભતિ, તમેવ નિદસ્સનભાવેન ગણ્હન્તો ‘‘તાલવણ્ટે વા વાતપાને વા’’તિ આહ. વેદનાધમ્મેસૂતિ વેદનાધમ્મવન્તેસુ. ‘‘અહમસ્મી’’તિ ઇમિના તયોપિ ખન્ધે એકજ્ઝં ગહેત્વા અહંકારસ્સ ઉપ્પજ્જનાકારો વુત્તોતિ. ‘‘અયમહમસ્મી’’તિ પન ઇમિના તત્થ એકં એકં ગહેત્વા અહંકારસ્સ ઉપ્પજ્જનાકારો વુત્તો. તેનાહ ‘‘એકધમ્મોપી’’તિઆદિ ¶ . તન્તિ ‘‘અહમસ્મી’’તિ અહંકારુપ્પત્તિં. સા હિ ચતુક્ખન્ધનિરોધેન અનુપલબ્ભમાનસન્નિસ્સયા સસવિસાણતિખિણતા વિય ન ભવેય્યાવાતિ.

એત્તાવતાતિ ‘‘કિત્તાવતા ચ આનન્દા’’તિઆદિના ‘‘તન્તાકુલકજાતા’’તિ પદસ્સ અનુસન્ધિદસ્સનવસેન પવત્તેન એત્તકેન દેસનાધમ્મેન. કામં હેટ્ઠાપિ વટ્ટકથાવ કથિતા, ઇધ પન દિટ્ઠિગતિકસ્સ વટ્ટતો સીસુક્ખિપનાસમત્થતાવિભાવનવસેન મિચ્છાદિટ્ઠિયા મહાસાવજ્જભાવદીપનિયકથા પકાસિતાતિ તં દસ્સેન્તો ‘‘વટ્ટકથા કથિતા’’તિ આહ. નનુ વટ્ટમૂલં અવિજ્જા તણ્હા, તા અનામસિત્વા તતો અઞ્ઞથા કસ્મા ઇધ વટ્ટકથા કથિતાતિ આહ ‘‘ભગવા ¶ હી’’તિઆદિ. અવિજ્જાસીસેનાતિ અવિજ્જં ઉત્તમઙ્ગં કત્વા, અવિજ્જામુખેનાતિ અત્થો. કોટિ ન પઞ્ઞાયતીતિ ‘‘અસુકસ્સ નામ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ, ચક્કવત્તિનો વા કાલે અવિજ્જા ઉપ્પન્ના, ન તતો પુબ્બે અત્થી’’તિ અવિજ્જાય આદિ મરિયાદા અપ્પટિહતસ્સ મમ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સાપિ ન પઞ્ઞાયતિ અવિજ્જમાનત્તા એવાતિ અત્થો. અયં પચ્ચયો ઇદપ્પચ્ચયો, તસ્મા ઇદપ્પચ્ચયા, ઇમસ્મા આસવાદિકારણાતિ અત્થો. ભવતણ્હાયાતિ ભવસંયોજનભૂતાય તણ્હાય. ભવદિટ્ઠિયાતિ સસ્સતદિટ્ઠિયા. ‘‘તત્થ તત્થ ઉપપજ્જન્તો’’તિ ઇમિના ‘‘ઇતો એત્થ એત્તો ઇધા’’તિ એવં અપરિયન્તં અપરાપરુપ્પત્તિં દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘મહાસમુદ્દે’’તિઆદિ.

૧૨૬. પચ્ચયાકારમૂળ્હસ્સાતિ ભૂતકથનમેતં, ન વિસેસનં. સબ્બોપિ હિ દિટ્ઠિગતિકો પચ્ચયાકારમૂળ્હો એવાતિ. વિવટ્ટં કથેન્તોતિ વટ્ટતો વિનિમુત્તત્તા વિવટ્ટં, વિમોક્ખો, તં કથેન્તો ¶ . કારકસ્સાતિ સત્થુઓવાદકારકસ્સ, સમ્માપટિપજ્જન્તસ્સાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘સતિપટ્ઠાનવિહારિનો’’તિ. સો હિ વેદનાનુપસ્સનાય, ધમ્માનુપસ્સનાય ચ સમ્માપટિપત્તિયા ‘‘નેવ વેદનં અત્તાનં સમનુપસ્સતી’’તિઆદિના વત્તબ્બતં અરહતિ. તેનાહ ‘‘એવરૂપો હી’’તિઆદિ. સબ્બધમ્મેસૂતિ સબ્બેસુ તેભૂમકધમ્મેસુ. તે હિ સમ્મસનીયા. ન અઞ્ઞન્તિ વેદનાય અઞ્ઞં સઞ્ઞાદિધમ્મં અત્તાનં ન સમનુપસ્સતીતિ. ‘‘ખન્ધલોકાદયો’’તિ રૂપાદિધમ્મા એવ વુચ્ચન્તિ, તેસં સમૂહોતિ દસ્સેતું ‘‘રૂપાદીસુ ધમ્મેસૂ’’તિ વુત્તં. ન ઉપાદિયતિ દિટ્ઠિતણ્હાગાહવસેન. ‘‘સેય્યોહમસ્મી’’તિઆદિના (સં. નિ. ૪.૧૦૮; મહાનિ. ૨૧, ૧૭૮; ધ. સ. ૧૧૨૧; વિભ. ૮૩૨, ૮૬૬) પવત્તમાનમઞ્ઞનાપિ ¶ તણ્હાદિટ્ઠિમઞ્ઞના વિય પરિતસ્સનરૂપા એવાતિ આહ ‘‘તણ્હાદિટ્ઠિમાનપરિતસ્સનાયપી’’તિ.

સા એવં દિટ્ઠીતિ સા અરહતો એવંપકારા દિટ્ઠીતિ યો વદેય્ય ¶ , તદકલ્લં, તં ન યુત્તન્તિ અત્થો. એવમસ્સ દિટ્ઠીતિ એત્થાપિ એવંપકારા અસ્સ અરહતો દિટ્ઠીતિઆદિના યોજેતબ્બં. એવઞ્હિ સતીતિ યો વદેય્ય ‘‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા ઇતિસ્સ દિટ્ઠી’’તિ, તસ્સ ચે વચનં તથેવાતિ અત્થો. ‘‘અરહા ન કિઞ્ચિ જાનાતી’’તિ વુત્તં ભવેય્ય જાનતો તથા દિટ્ઠિયા અભાવતો. તેનેવાતિ તથા વત્તુમયુત્તત્તા એવ. ચતુન્નમ્પિ નયાનન્તિ ‘‘હોતિ તથાગતો’’તિઆદિના આગતાનં ચતુન્નં વારાનં. આદિતો તીસુ વારેસુ સઙ્ખિપિત્વા પરિયોસાનવારે વિત્થારિતત્તા ‘‘અવસાને ‘તં કિસ્સ હેતૂ’તિઆદિમાહા’’તિ વુત્તં. ‘‘આદિતો તીસુ વારેસુ તથેવ દેસના પવત્તા, યથા પરિયોસાનવારે, પાળિ પન સઙ્ખિત્તા’’તિ કેચિ.

વોહારોતિ ‘‘સત્તો ઇત્થી પુરિસો’’તિઆદિના, ‘‘ખન્ધાઆયતનાની’’તિઆદિના, ‘‘ફસ્સો વેદના’’તિઆદિના ચ વોહારિતબ્બવોહારો. તસ્સ પન વોહારસ્સ પવત્તિટ્ઠાનં નામ સઙ્ખેપતો ઇમે એવાતિ આહ ‘‘ખન્ધા આયતનાનિ ધાતુયો’’તિ. યસ્મા નિબ્બાનં પુબ્બભાગે સઙ્ખારાનં નિરોધભાવેનેવ પઞ્ઞાપિયતિ ચ, તસ્મા તસ્સાપિ ખન્ધમુખેન અવચરિતબ્બતા લબ્ભતીતિ ‘‘પઞ્ઞાય અવચરિતબ્બં ખન્ધપઞ્ચક’’ન્તિ વુત્તં. તેનાહ ભગવા ‘‘ઇમસ્મિંયેવ બ્યામમત્તે કળેવરે સસઞ્ઞિમ્હિ સમનકે લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેમિ લોકસમુદયઞ્ચ લોકનિરોધઞ્ચ લોકનિરોધગામિનિઞ્ચ પટિપદ’’ન્તિ. (સં. નિ. ૧.૧૦૭; અ. નિ. ૪.૪૫) પઞ્ઞાવચરન્તિ વા તેભૂમકધમ્માનમેતં ગહણન્તિ ‘‘ખન્ધપઞ્ચક’’ન્ત્વેવ વુત્તં, તસ્મા ‘‘યાવતા પઞ્ઞા’’તિ એત્થાપિ લોકિયપઞ્ઞાય એવ ગહણં દટ્ઠબ્બં. વટ્ટકથા હેસાતિ. તથા હિ ‘‘યાવતા વટ્ટં વટ્ટતિ’’ ઇચ્ચેવ વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘તન્તાકુલકપદસ્સેવ અનુસન્ધિ દસ્સિતો’’તિ. યસ્મા ભગવા દિટ્ઠિસીસેનેત્થ વટ્ટકથં કથેત્વા યથાનુસન્ધિનાપિ વટ્ટકથં કથેસિ, તસ્મા ‘‘તન્તાકુલકપદસ્સેવ ¶ ¶ અનુસન્ધિ દસ્સિતો’’તિ સાવધારણં કત્વા વુત્તં. પટિચ્ચસમુપ્પાદકથા પનેત્થ યાવદેવ તસ્સ ગમ્ભીરભાવવિભાવનત્થાય વિત્થારિતા, વિવટ્ટકથાપિ સમાના ઇધ પચ્ચામટ્ઠાતિ દટ્ઠબ્બં.

સત્તવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિવણ્ણના

૧૨૭. ગચ્છન્તો ¶ ગચ્છન્તોતિ સમથપટિપત્તિયં સુપ્પતિટ્ઠિતો હુત્વા વિપસ્સનાગમનેન, મગ્ગગમનેન ચ ગચ્છન્તો ગચ્છન્તો. ઉભોહિ ભાગેહિ મુચ્ચનતો ઉભતોભાગવિમુત્તો નામ હોતિ. સો ‘‘એવં અસમનુપસ્સન્તો’’તિ વુત્તો વિપસ્સનાયાનિકોતિ કત્વા ‘‘યો ચ ન સમનુપસ્સતીતિ વુત્તો સો યસ્મા ગચ્છન્તો ગચ્છન્તો પઞ્ઞાવિમુત્તો નામ હોતી’’તિ વુત્તં. હેટ્ઠા વુત્તાનન્તિ ‘‘કિત્તાવતા ચ, આનન્દ, અત્તાનં ન પઞ્ઞપેન્તો ન પઞ્ઞાપેતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૧૧૯), ‘‘યતો ખો, આનન્દ, ભિક્ખુ નેવ વેદનં અત્તાનં સમનુપસ્સતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૧૨૫ આદયો) ચ હેટ્ઠા પાળિયં આગતાનં દ્વિન્નં પુથુજ્જનભિક્ખૂનં. નિગમનન્તિ નિસ્સરણં. નામન્તિ પઞ્ઞાવિમુત્તાદિનામં.

પટિસન્ધિવસેન વુત્તાતિ નાનત્તકાયનાનત્તસઞ્ઞિતાવિસેસવિસિટ્ઠપટિસન્ધિવસેન વુત્તા સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો. તંતંસત્તનિકાયં પતિ નિસ્સયતો હિ નાનત્તકાયાદિતા તંપરિયાપન્નપટિસન્ધિસમુદાગતાતિ દટ્ઠબ્બા તદભિનિબ્બત્તકકમ્મભવસ્સ તથા આયૂહિતત્તા. ચતસ્સો આગમિસ્સન્તીતિ રૂપવેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારક્ખન્ધવસેન ચતસ્સો વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો આગમિસ્સન્તિ ‘‘રૂપુપાયં વા આવુસો વિઞ્ઞાણં તિટ્ઠમાનં તિટ્ઠતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૩.૩૧૧). વિઞ્ઞાણપતિટ્ઠાનસ્સાતિ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ એતરહિ ¶ પતિટ્ઠાનકારણસ્સ. અત્થતો વુત્તવિસેસવિસિટ્ઠા પઞ્ચવોકારે રૂપવેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારક્ખન્ધા, ચતુવોકારે વેદનાદયો તયો ખન્ધા વેદિતબ્બા. સત્તાવાસભાવં ઉપાદાય ‘‘દ્વે ચ આયતનાનીતિ દ્વે નિવાસટ્ઠાનાની’’તિ વુત્તં. નિવાસટ્ઠાનપરિયાયોપિ આયતનસદ્દો હોતિ યથા ‘‘દેવાયતનદ્વય’’ન્તિ. સબ્બન્તિ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિ આયતનદ્વયન્તિ સકલં. તસ્મા ગહિતં તત્થ એકમેવ અગ્ગહેત્વાતિ અધિપ્પાયો. પરિયાદાનં અનવસેસગ્ગહણં ન ગચ્છતિ વટ્ટં વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિઆયતનદ્વયાનં અઞ્ઞમઞ્ઞઅન્તોગધત્તા.

નિદસ્સનત્થે નિપાતો, તસ્મા સેય્યથાપિ મનુસ્સાતિ યથા મનુસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. વિસેસો હોતિયેવ સતિપિ બાહિરસ્સ કારકસ્સ અભેદે અજ્ઝત્તિકસ્સ ભિન્નત્તા. નાનત્તં કાયે એતેસં, નાનત્તો ¶ વા કાયો એતેસન્તિ નાનત્તકાયા, ઇમિના નયેન સેસપદેસુપિ ¶ અત્થો વેદિતબ્બો. નેસન્તિ મનુસ્સાનં. નાનત્તા સઞ્ઞા એતેસં અત્થીતિ નાનત્તસઞ્ઞિનો. સુખસમુસ્સયતો વિનિપાતો એતેસં અત્થીતિ વિનિપાતિકા સતિપિ દેવભાવે દિબ્બસમ્પત્તિયા અભાવતો, અપાયેસુ વા ગતો નત્થિ નિપાતો એતેસન્તિ વિનિપાતિકા. તેનાહ ‘‘ચતુઅપાયવિનિમુત્તા’’તિ. ધમ્મપદન્તિ સતિપટ્ઠાનાદિધમ્મકોટ્ઠાસં. વિજાનિયાતિ સુતમયેન તાવ ઞાણેન વિજાનિત્વા. તદનુસારેન યોનિસોમનસિકારં પરિબ્રૂહન્તો સીલવિસુદ્ધિઆદિકં સમ્માપટિપત્તિં અપિ પટિપજ્જેમ. સા ચ પટિપત્તિ હિતાય દિટ્ઠધમ્મિકાદિસકલહિતાય અમ્હાકં સિયા. ઇદાનિ તત્થ સીલપટિપત્તિં તાવ વિભાગેન દસ્સેન્તો ‘‘પાણેસુ ચા’’તિ ગાથમાહ.

બ્રહ્મકાયે પઠમજ્ઝાનનિબ્બત્તે બ્રહ્મસમૂહે, બ્રહ્મનિકાયે વા ભવાતિ બ્રહ્મકાયિકા. મહાબ્રહ્મુનો પરિસાય ભવાતિ બ્રહ્મપારિસજ્જા તસ્સ પરિચારકટ્ઠાને ઠિતત્તા. મહાબ્રહ્મુનો પુરોહિતટ્ઠાને ઠિતાતિ બ્રહ્મપુરોહિતા ¶ . આયુવણ્ણાદીહિ મહન્તો બ્રહ્માનોતિ મહાબ્રહ્મુનો. સતિપિ તેસં તિવિધાનમ્પિ પઠમેન ઝાનેન અભિનિબ્બત્તભાવે ઝાનસ્સ પન પવત્તિભેદેન અયં વિસેસોતિ દસ્સેતું ‘‘બ્રહ્મપારિસજ્જા પના’’તિઆદિ વુત્તં. પરિત્તેનાતિ હીનેન, સા ચસ્સ હીનતા છન્દાદીનં હીનતાય વેદિતબ્બા, પટિલદ્ધમત્તં વા હીનં. કપ્પસ્સાતિ અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પસ્સ. હીનપણીતાનં મજ્ઝે ભવત્તા મજ્ઝિમેન, સા ચસ્સ મજ્ઝિમતા છન્દાદીનં મજ્ઝિમતાય વેદિતબ્બા, પટિલભિત્વા નાતિસુભાવિતં વા મજ્ઝિમં. ઉપડ્ઢકપ્પોતિ અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પસ્સ ઉપડ્ઢકપ્પો. વિપ્ફારિકતરોતિ બ્રહ્મપારિસજ્જેહિ પમાણતો વિપુલતરો, સભાવતો ઉળારતરો ચ હોતિ. સભાવેનપિ હિ ઉળારતરોવ, તં પનેત્થ અપ્પમાણં. તથા હિ પરિત્તાભાદીનં, પરિત્તસુભાદીનઞ્ચ કાયે સતિપિ સભાવવેમત્તે એકત્તવસેનેવ વવત્થાપીયતીતિ ‘‘એકત્તકાયા’’ ત્વેવ વુચ્ચન્તિ. પણીતેનાતિ ઉક્કટ્ઠેન, સા ચસ્સ ઉક્કટ્ઠતા છન્દાદીનં ઉક્કટ્ઠતાય વેદિતબ્બા, સુભાવિતં વા સમ્મદેવ વસિભાવં પાપિતં પણીતં પધાનભાવં નીતન્તિ કત્વા, ઇધાપિ કપ્પો અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પવસેનેવ વેદિતબ્બો પરિપુણ્ણસ્સ મહાકપ્પસ્સ અસમ્ભવતો. ઇતીતિ એવં વુત્તપ્પકારેન. તેતિ ‘‘બ્રહ્મકાયિકા’’તિ વુત્તા તિવિધાપિ બ્રહ્માનો. સઞ્ઞાય એકત્તાતિ તિહેતુકભાવેન સઞ્ઞાય એકત્તસભાવત્તા ¶ . ન હિ તસ્સા સમ્પયુત્તધમ્મવસેન અઞ્ઞોપિ કોચિ ભેદો અત્થિ.

એવન્તિ ઇમિના નાનત્તકાયએકત્તસઞ્ઞિનોતિ દસ્સેતિ.

દણ્ડઉક્કાયાતિ દણ્ડદીપિકાય. સરતીતિ ધાવતિ વિય. વિસ્સરતીતિ વિપ્પકિણ્ણા વિય ધાવતિ ¶ . દ્વે કપ્પાતિ દ્વે મહાકપ્પા. ઇતો પરેસુપિ એસેવ નયો. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સુત્તે. ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન આભસ્સરગ્ગહણેનેવ સબ્બેપિ તે પરિત્તાભા, અપ્પમાણાભાપિ ગહિતા.

સોભના પભા સુભા, સુભાય કિણ્ણા સુભાકિણ્ણાતિ વત્તબ્બે આ-કારસ્સ રસ્સત્તં, અન્તિમ-ણ-કારસ્સ હ-કારઞ્ચ કત્વા ‘‘સુભકિણ્હા’’તિ વુત્તા, અટ્ઠકથાયંપન નિચ્ચલાય એકગ્ઘનાય પભાય સુભોતિ પરિયાયવચનન્તિ ¶ ‘‘સુભેન ઓકિણ્ણા વિકિણ્ણા’’તિ અત્થો વુત્તો, એત્થાપિ અન્તિમ-ણ-કારસ્સ હ-કારકરણં ઇચ્છિતબ્બમેવ. ન છિજ્જિત્વા છિજ્જિત્વા પભા ગચ્છતિ એકગ્ઘનત્તા. ચતુત્થવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિમેવ ભજન્તિ કાયસ્સ, સઞ્ઞાય ચ એકરૂપત્તા. વિપુલસન્તસુખાયુવણ્ણાદિફલત્તા વેહપ્ફલા. એત્થાતિ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયં.

વિવટ્ટપક્ખે ઠિતા નપુનરાવત્તનતો. ‘‘ન સબ્બકાલિકા’’તિ વત્વા તમેવ અસબ્બકાલિકત્તં વિભાવેતું ‘‘કપ્પસતસહસ્સમ્પી’’તિઆદિ વુત્તં. સોળસકપ્પસહસ્સચ્ચયેન ઉપ્પન્નાનં સુદ્ધાવાસબ્રહ્માનં પરિનિબ્બાયનતો, અઞ્ઞેસઞ્ચ તત્થ અનુપ્પજ્જનતો બુદ્ધસુઞ્ઞે લોકે સુઞ્ઞં તં ઠાનં હોતિ, તસ્મા સુદ્ધાવાસા ન સબ્બકાલિકા, ખન્ધાવારટ્ઠાનસદિસા હોન્તિ સુદ્ધાવાસભૂમિયો. ઇમિના સુત્તેન સુદ્ધાવાસાનં સત્તાવાસભાવદીપનેનેવ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિભાવો દીપિતો, તસ્મા સુદ્ધાવાસાપિ સત્તસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ ચતુત્થવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિં નવસુ સત્તાવાસેસુ ચતુત્થસત્તાવાસંયેવ ભજન્તિ.

સુખુમત્તાતિ સઙ્ખારાવસેસસુખુમભાવપ્પત્તત્તા. પરિબ્યત્તવિઞ્ઞાણકિચ્ચાભાવતો નેવ વિઞ્ઞાણં, સબ્બસો અવિઞ્ઞાણં ન હોતીતિ નાવિઞ્ઞાણં, તસ્મા પરિપ્ફુટવિઞ્ઞાણકિચ્ચવન્તીસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ અવત્વા.

૧૨૮. તઞ્ચ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિન્તિ પઠમં વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિં. હેટ્ઠા વુત્તનયેન સરૂપતો, મનુસ્સાદિવિભાગતો, સઙ્ખેપતો, ‘‘નામઞ્ચ રૂપઞ્ચા’’તિ ભેદતો ¶ ચ પજાનાતિ. તસ્સા સમુદયઞ્ચાતિ તસ્સા પઠમાય વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા પઞ્ચવીસતિવિધં સમુદયઞ્ચ પજાનાતિ. અત્થઙ્ગમેપિ એસેવ નયો. અસ્સાદેતબ્બતો, અસ્સાદતો ચ અસ્સાદં. અયં અનિચ્ચાદિભાવો આદીનવો. છન્દરાગો વિનીયતિ એતેન, એત્થ વાતિ છન્દરાગવિનયો, સહ મગ્ગેન નિબ્બાનં. છન્દરાગપ્પહાનન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. માનદિટ્ઠીનં વસેનાહન્તિ વા, તણ્હાવસેન મમન્તિ વા અભિનન્દનાપિ માનસ્સ પરિતસ્સના વિય દટ્ઠબ્બા. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ સેસેસુ અટ્ઠસુપિ વારેસુ ¶ . તત્થાતિ ઉપરિ તીસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ દુતિયાયતનેસુ. તત્થ હિ રૂપં નત્થિ. પુન તત્થાતિ પઠમાયતને. તત્થ હિ એકો રૂપક્ખન્ધોવ. એત્થાતિ ¶ ચ તમેવ સન્ધાય વુત્તં. તત્થ હિ રૂપસ્સ કમ્મસમુટ્ઠાનત્તા આહારવસેન યોજના ન સમ્ભવતિ.

યતો ખોતિ એત્થ તો-સદ્દો દા-સદ્દો વિય કાલવચનો ‘‘યતો ખો, સારિપુત્ત, ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિઆદીસુ (પારા. ૨૧) વિયાતિ વુત્તં ‘‘યદા ખો’’તિ. અગ્ગહેત્વાતિ કઞ્ચિપિ સઙ્ખારં ‘‘એતં મમા’’તિઆદિના અગ્ગહેત્વા. પઞ્ઞાવિમુત્તોતિ અટ્ઠન્નં વિમોક્ખાનં અનધિગતત્તા સાતિસયસ્સ સમાધિબલસ્સ અભાવતો પઞ્ઞાબલેનેવ વિમુત્તો. તેનાહ ‘‘અટ્ઠ વિમોક્ખે અસચ્છિકત્વા પઞ્ઞાબલેનેવા’’તિઆદિ. અપ્પવત્તિન્તિ આયતિં અપ્પવત્તિં કત્વા. પજાનન્તો વિમુત્તોતિ વા પઞ્ઞાવિમુત્તો, પઠમજ્ઝાનફસ્સેન વિના પરિજાનનાદિપ્પકારેહિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ જાનન્તો પટિવિજ્ઝન્તો તેસં કિચ્ચાનં મત્થકપ્પત્તિયા નિટ્ઠિતકિચ્ચતાય વિસેસેન મુત્તોતિ વિમુત્તો. સો પઞ્ઞાવિમુત્તો. સુક્ખવિપસ્સકોતિ સમથભાવનાસિનેહાભાવેન સુક્ખા લૂખા, અસિનિદ્ધા વા વિપસ્સના એતસ્સાતિ સુક્ખવિપસ્સકો. ઠત્વાતિ પાદકકરણવસેન ઠત્વા. અઞ્ઞતરસ્મિન્તિ ચ અઞ્ઞતરઅઞ્ઞતરસ્મિં, એકેકસ્મિન્તિ અત્થો. એવઞ્હિસ્સ પઞ્ચવિધતા સિયા. ‘‘ન હેવ ખો અટ્ઠ વિમોક્ખે કાયેન ફુસિત્વા વિહરતી’’તિ ઇમિના સાતિસયસ્સ સમાધિબલસ્સ અભાવો દીપિતો. ‘‘પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વા’’તિઆદિના સાતિસયસ્સ પઞ્ઞાબલસ્સ ભાવો. પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વા આસવા પરિક્ખીણા હોન્તીતિ ન આસવા પઞ્ઞાય પસ્સન્તિ, દસ્સનકારણા પન પરિક્ખીણા ‘‘દિસ્વા પરિક્ખીણા’’તિ વુત્તા. દસ્સનાયત્તપરિક્ખયત્તા એવ હિ દસ્સનં આસવાનં ખયસ્સ પુરિમકિરિયા હોતિ.

અટ્ઠવિમોક્ખવણ્ણના

૧૨૯. એકસ્સ ¶ ભિક્ખુનોતિ સત્તસુ અરિયપુગ્ગલેસુ એકસ્સ ભિક્ખુનો. વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિઆદિના પરિજાનનાદિવસપ્પ વત્તનિગ્ગમનઞ્ચ ¶ પઞ્ઞાવિમુત્તનામઞ્ચ. ઇતરસ્સાતિ ઉભતોભાગવિમુત્તસ્સ. ઇમે સન્ધાય હિ પુબ્બે ‘‘દ્વિન્નં ભિક્ખૂન’’ન્તિ વુત્તં. કેનટ્ઠેનાતિ કેન સભાવેન. સભાવો હિ ઞાણેન યાથાવતો અરણીયતો ઞાતબ્બતો ‘‘અત્થો’’તિ વુચ્ચતિ, સો એવ ત્થ-કારસ્સ ટ્ઠ-કારં કત્વા ‘‘અટ્ઠો’’તિ વુત્તો. અધિમુચ્ચનટ્ઠેનાતિ અધિકં સવિસેસં મુચ્ચનટ્ઠેન, એતેન સતિપિ સબ્બસ્સાપિ રૂપાવચરજ્ઝાનસ્સ વિક્ખમ્ભનવસેન પટિપક્ખતો વિમુત્તભાવે યેન ભાવનાવિસેસેન તં ઝાનં સાતિસયં પટિપક્ખતો વિમુચ્ચિત્વા પવત્તતિ, સો ભાવનાવિસેસો દીપિતો. ભવતિ હિ સમાનજાતિયુત્તોપિ ભાવનાવિસેસેન પવત્તિઆકારવિસેસો, યથા તં સદ્ધાવિમુત્તતા દિટ્ઠિપ્પત્તસ્સ. તથા પચ્ચનીકધમ્મેહિ સુટ્ઠુ વિમુત્તતાય ¶ , એવં અનિગ્ગહિતભાવેન નિરાસઙ્કતાય અભિરતિવસેન સુટ્ઠુ અધિમુચ્ચનટ્ઠેનપિ વિમોક્ખો. તેનાહ ‘‘આરમ્મણે ચા’’તિઆદિ. અયં પનત્થોતિ અયં અધિમુચ્ચનટ્ઠો પચ્છિમે વિમોક્ખે નિરોધે નત્થિ, કેવલો વિમુત્તટ્ઠો એવ તત્થ લબ્ભતિ, તં સયમેવ પરતો વક્ખતિ.

રૂપીતિ યેનાયં સસન્તતિપરિયાપન્નેન રૂપેન સમન્નાગતો, તં યસ્સ ઝાનસ્સ હેતુભાવેન વિસિટ્ઠં રૂપં હોતિ, યેન વિસિટ્ઠેન રૂપેન ‘‘રૂપી’’તિ વુચ્ચેય્ય રૂપી-સદ્દસ્સ અતિસયત્થદીપનતો, તદેવ સસન્તતિપરિયાપન્નરૂપવસેન પટિલદ્ધં ઝાનં ઇધ પરમત્થતો રૂપીભાવસાધકન્તિ દટ્ઠબ્બં. તેનાહ ‘‘અજ્ઝત્ત’’ન્તિઆદિ. રૂપજ્ઝાનં રૂપં ઉત્તરપદલોપેન. રૂપાનીતિ પનેત્થ પુરિમપદલોપો દટ્ઠબ્બો. તેન વુત્તં ‘‘નીલકસિણાદિરૂપાની’’તિ. રૂપે કસિણરૂપે સઞ્ઞા રૂપસઞ્ઞા, સા એતસ્સ અત્થીતિ રૂપસઞ્ઞી, સઞ્ઞાસીસેન ઝાનં વદતિ. તપ્પટિક્ખેપેન ¶ અરૂપસઞ્ઞી. તેનાહ ‘‘અજ્ઝત્તં ન રૂપસઞ્ઞી’’તિઆદિ.

‘‘અન્તો અપ્પનાયં સુભન્તિ આભોગો નત્થી’’તિ ઇમિના પુબ્બાભોગવસેન તથા અધિમુત્તિ સિયાતિ દસ્સેતિ. એવઞ્હેત્થ તથાવત્તબ્બતાપત્તિચોદના સમત્થિતા હોતિ. યસ્મા સુવિસુદ્ધેસુ નીલાદીસુ વણ્ણકસિણેસુ તત્થ કતાધિકારાનં અભિરતિવસેન સુટ્ઠુ અધિમુચ્ચનટ્ઠો સમ્ભવતિ ¶ , તસ્મા અટ્ઠકથાયં તથા તતિયો વિમોક્ખો સંવણ્ણિતો, યસ્મા પન મેત્તાવસેન પવત્તમાના ભાવના સત્તે અપ્પટિકૂલતો દહન્તિ તેસુ તતો અધિમુચ્ચિત્વાવ પવત્તતિ, તસ્મા પટિસમ્ભિદામગ્ગે (પટિ. મ. ૨૧૨) ‘‘બ્રહ્મવિહારભાવના સુભવિમોક્ખો’’તિ વુત્તા, તયિદં ઉભયમ્પિ તેન તેન પરિયાયેન વુત્તત્તા ન વિરુજ્ઝતીતિ દટ્ઠબ્બં.

સબ્બસોતિ અનવસેસતો. ન હિ ચતુન્નં અરૂપક્ખન્ધાનં એકદેસોપિ તત્થ અવસ્સિસ્સતિ. વિસુદ્ધત્તાતિ યથાપરિચ્છિન્નકાલે નિરોધિતત્તા. ઉત્તમો વિમોક્ખો નામ અરિયેહેવ સમાપજ્જિતબ્બતો, અરિયફલપરિયોસાનત્તા દિટ્ઠેવ ધમ્મે નિબ્બાનપ્પત્તિભાવતો ચ.

૧૩૦. આદિતો પટ્ઠાયાતિ પઠમસમાપત્તિતો પટ્ઠાય. યાવ પરિયોસાના સમાપત્તિ, તાવ. અટ્ઠત્વાતિ કત્થચિ સમાપત્તિયં અટ્ઠિતો એવ, નિરન્તરમેવ પટિપાટિયા, ઉપ્પટિપાટિયા ચ સમાપજ્જતેવાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘ઇતો ચિતો ચ સઞ્ચરણવસેન વુત્ત’’ન્તિ. ઇચ્છતિ સમાપજ્જિતું. તત્થ ‘‘સમાપજ્જતિ પવિસતી’’તિ સમાપત્તિસમઙ્ગીપુગ્ગલો તં તં પવિટ્ઠો વિય હોતીતિ કત્વા વુત્તં.

દ્વીહિ ¶ ભાગેહિ વિમુત્તોતિ અરૂપજ્ઝાનેન વિક્ખમ્ભનવિમોક્ખેન, મગ્ગેન સમુચ્છેદવિમોક્ખેનાતિ દ્વીહિ વિમુચ્ચનભાગેહિ, અરૂપસમાપત્તિયા રૂપકાયતો, મગ્ગેન નામકાયતોતિ દ્વીહિ વિમુચ્ચિતબ્બભાગેહિ ચ વિમુત્તો. તેનાહ ‘‘અરૂપસમાપત્તિયા’’તિઆદિ ¶ . વિમુત્તોતિ હિ કિલેસેહિ વિમુત્તો, વિમુચ્ચન્તો ચ કિલેસાનં વિક્ખમ્ભનસમુચ્છિન્દનેહિ કાયદ્વયતો વિમુત્તોતિ અયમેત્થ અત્થો. ગાથાય ચ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનલાભિનો ઉપસિવબ્રાહ્મણસ્સ ભગવતા ‘‘નામકાયા વિમુત્તો’’તિ ઉભતોભાગવિમુત્તો મુનિ અક્ખાતો. તત્થ અત્થં પલેતીતિ અત્થં ગચ્છતિ. ન ઉપેતિ સઙ્ખન્તિ ‘‘અસુકં નામ દિસં ગતો’’તિ વોહારં ન ગચ્છતિ. એવં મુનિ નામકાયા વિમુત્તોતિ એવં અરૂપં ઉપપન્નો સેક્ખમુનિ પકતિયા પુબ્બેવ રૂપકાયા વિમુત્તો, તત્થ ચ ચતુત્થમગ્ગં નિબ્બત્તેત્વા નામકાયસ્સ પરિઞ્ઞાતત્તા પુન નામકાયાપિ વિમુત્તો. ઉભતોભાગવિમુત્તો ખીણાસવો હુત્વા અનુપાદાય પરિનિબ્બાનસઙ્ખાતં ¶ અત્થં પલેતિ ન ઉપેતિ સઙ્ખં, ‘‘ખત્તિયો બ્રાહ્મણો’’તિ એવં આદિકં સમઞ્ઞં ન ગચ્છતીતિ અત્થો.

‘‘અઞ્ઞતરતો વુટ્ઠાયા’’તિ ઇદં કિં આકાસાનઞ્ચાયતનાદીસુ અઞ્ઞતરલાભીવસેન વુત્તં, ઉદાહુ સબ્બારુપ્પલાભીવસેનાતિ યથિચ્છસિ, તથા હોતુ, યદિ સબ્બારુપ્પલાભીવસેન વુત્તં, ન કોચિ વિરોધો. અથ તત્થ અઞ્ઞતરલાભીવસેન વુત્તં, ‘‘યતો ખો, આનન્દ, ભિક્ખુ ઇમે અટ્ઠ વિમોક્ખે અનુલોમમ્પિ સમાપજ્જતી’’તિઆદિવચનેન વિરુજ્ઝેય્યાતિ? યસ્મા અરૂપાવચરજ્ઝાનેસુ એકસ્સાપિ લાભી ‘‘અટ્ઠવિમોક્ખલાભી’’ ત્વેવ વુચ્ચતિ અટ્ઠવિમોક્ખે એકદેસસ્સાપિ તંનામદાનસમત્થતાસમ્ભવતો. અયઞ્હિ અટ્ઠવિમોક્ખસમઞ્ઞા સમુદાયે વિય તદેકદેસેપિ નિરુળ્હાપત્તિસમઞ્ઞા વિયાતિ. તેન વુત્તં ‘‘આકાસાનઞ્ચાયતનાદીસુ અઞ્ઞતરતો વુટ્ઠાયા’’તિ. ‘‘પઞ્ચવિધો હોતી’’તિ વત્વા છબ્બિધતંપિસ્સ કેચિ પરિકપ્પેન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં, નિચ્છિતોવાયં પઞ્હો પુબ્બાચરિયેહીતિ દસ્સેતું ‘‘કેચિ પના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કેચીતિ ઉત્તરવિહારવાસિનો, સારસમાસાચરિયા ચ. તે હિ ‘‘ઉભતોભાગવિમુત્તોતિ ¶ ઉભયભાગવિમુત્તો સમાધિવિપસ્સનાતો’’તિ વત્વા રૂપાવચરસમાધિનાપિ સમાધિપરિપન્થતો વિમુત્તિં મઞ્ઞન્તિ. એવં રૂપજ્ઝાનભાગેન, અરૂપજ્ઝાનભાગેન ચ ઉભતો વિમુત્તોતિ પાયસમાનો. ‘‘તાદિસમેવા’’તિ ઇમિના યાદિસં અરૂપાવચરજ્ઝાનં કિલેસવિક્ખમ્ભને, તાદિસં રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનં પીતિ ઇમમત્થં ઉલ્લઙ્ગેતિ. તેનાહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ.

ઉભતોભાગવિમુત્તપઞ્હોતિ ઉભતોભાગવિમુત્તસ્સ છબ્બિધતં નિસ્સાય ઉપ્પન્નપઞ્હો. વણ્ણનં નિસ્સાયાતિ તસ્સ પદસ્સ અત્થવચનં નિસ્સાય. ચિરેનાતિ થેરસ્સ અપરભાગે ચિરેન કાલેન. વિનિચ્છયન્તિ ¶ સંસયછેદકં સન્નિટ્ઠાનં પત્તો. તં પઞ્હન્તિ તમત્થં. ઞાતું ઇચ્છિતો હિ અત્થો પઞ્હો. ન કેનચિ સુતપુબ્બન્તિ કેનચિ કિઞ્ચિ ન સુતપુબ્બં, ઇદં અત્થજાતન્તિ અધિપ્પાયો. કિઞ્ચાપિ ઉપેક્ખાસહગતં, કિઞ્ચાપિ કિલેસે વિક્ખમ્ભેતીતિ પચ્ચેકં કિઞ્ચાપિ-સદ્દો યોજેતબ્બો. સમુદાચરતીતિ પવત્તતિ. તત્થ કારણમાહ ‘‘ઇમે હી’’તિઆદિના, તેન રૂપાવચરભાવનતો આરુપ્પભાવના સવિસેસં કિલેસે વિક્ખમ્ભેતિ રૂપવિરાગભાવનાભાવતો ¶ , ઉપરિભાવનાભાવતો ચાતિ દસ્સેતીતિ. એવઞ્ચ કત્વા અટ્ઠકથાયં આરુપ્પભાવનાનિદ્દેસે યં વુત્તં ‘‘તસ્સેવં તસ્મિં નિમિત્તે પુનપ્પુનં ચિત્તં ચારેન્તસ્સ નીવરણાનિ વિક્ખમ્ભન્તિ સતિ સન્તિટ્ઠતી’’તિઆદિ, (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૮૧) તં સમત્થતં હોતીતિ. ઇદં સુત્તન્તિ પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિપાઠમાહ (પુ. પ. નિદ્દેસ ૨૭). સબ્બઞ્હિ બુદ્ધવચનં અત્થસૂચનાદિઅત્થેન સુત્તન્તિ વુત્તો વાયમત્થો. યં પન તત્થ ¶ વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. અટ્ઠન્નં વિમોક્ખાનં અનુલોમાદિતો સમાપજ્જનેન સાતિસયં સન્તાનસ્સ અભિસઙ્ખતત્તા, અટ્ઠમઞ્ચ ઉત્તમં વિમોક્ખં પદટ્ઠાનં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અગ્ગમગ્ગાધિગમેન ઉભતોભાગવિમુચ્ચનતો ચ ઇમાય ઉભતોભાગવિમુત્તિયા સબ્બસેટ્ઠતા વેદિતાતિ દટ્ઠબ્બા.

મહાનિદાનસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના.

૩. મહાપરિનિબ્બાનસુત્તવણ્ણના

૧૩૧. પૂજનીયભાવતો ¶ ¶ , ¶ બુદ્ધસમ્પદઞ્ચ પહાય પવત્તતા મહન્તઞ્ચ તં પરિનિબ્બાનઞ્ચાતિ મહાપરિનિબ્બાનં; સવાસનપ્પહાનતો મહન્તં કિલેસક્ખયં નિસ્સાય પવત્તં પરિનિબ્બાનન્તિપિ મહાપરિનિબ્બાનં; મહતા કાલેન મહતા વા ગુણરાસિના સાધિતં પરિનિબ્બાનન્તિપિ મહાપરિનિબ્બાનં; મહન્તભાવાય, ધાતૂનં બહુભાવાય પરિનિબ્બાનન્તિપિ મહાપરિનિબ્બાનં; મહતો લોકતો નિસ્સટં પરિનિબ્બાનન્તિપિ મહાપરિનિબ્બાનં; સબ્બલોકાસાધારણત્તા બુદ્ધાનં સીલાદિગુણેહિ મહતો બુદ્ધસ્સ ભગવતો પરિનિબ્બાનન્તિપિ મહાપરિનિબ્બાનં; મહતિ સાસને પતિટ્ઠિતે પરિનિબ્બાનન્તિપિ મહાપરિનિબ્બાનન્તિ બુદ્ધસ્સ ભગવતો પરિનિબ્બાનં વુચ્ચતિ, તપ્પટિસંયુત્તં સુત્તં મહાપરિનિબ્બાનસુત્તં. ગિજ્ઝા એત્થ વસન્તીતિ ગિજ્ઝં, ગિજ્ઝં કૂટં એતસ્સાતિ ગિજ્ઝકૂટો, ગિજ્ઝં વિય વા ગિજ્ઝં, કૂટં, તં એતસ્સાતિ ગિજ્ઝકૂટો, પબ્બતો, તસ્મિં ગિજ્ઝકૂટે. તેનાહ ‘‘ગિજ્ઝા’’તિઆદિ. અભિયાતુકામોતિ એત્થ અભિ-સદ્દો અભિભવનત્થો, ‘‘અભિવિજાનાતૂ’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૨૪૪; ૩.૮૫; મ. નિ. ૩.૨૫૬) વિયાતિ આહ ‘‘અભિભવનત્થાય યાતુકામો’’તિ. વજ્જિરાજાનોતિ ‘‘વજ્જેતબ્બા ઇમે’’તિઆદિતો પવત્તં વચનં ઉપાદાય ‘‘વજ્જી’’તિ લદ્ધનામા રાજાનો, વજ્જીરટ્ઠસ્સ વા રાજાનો વજ્જિરાજાનો. વજ્જિરટ્ઠસ્સ પન વજ્જિસમઞ્ઞા તન્નિવાસિરાજકુમારવસેન વેદિતબ્બા. રાજિદ્ધિયાતિ રાજભાવાનુગતેન સભાવેન. સો પન સભાવો નેસં ¶ ગણરાજૂનં મિથો સામગ્ગિયા લોકે પાકટો, ચિરટ્ઠાયી ચ અહોસીતિ ‘‘સમગ્ગભાવં કથેસી’’તિ વુત્તં. અનુ અનુ તંસમઙ્ગિનો ભાવેતિ વડ્ઢેતીતિ અનુભાવો, અનુભાવો એવ આનુભાવો, પતાપો, સો પન નેસં પતાપો હત્થિઅસ્સાદિવાહનસમ્પત્તિયા, તત્થ ચ સુસિક્ખિતભાવેન લોકે પાકટો જાતોતિ ‘‘એતેન…પે… કથેસી’’તિ વુત્તં. તાળચ્છિગ્ગલેનાતિ કુઞ્ચિકાછિદ્દેન. અસનન્તિ સરં. અતિપાતયિસ્સન્તીતિ અતિક્કામેન્તિ. પોઙ્ખાનુપોઙ્ખન્તિ પોઙ્ખસ્સ અનુપોઙ્ખં, પુરિમસરસ્સ પોઙ્ખપદાનુગતપોઙ્ખં ઇતરં સરં કત્વાતિ અત્થો. અવિરાધિતન્તિ અવિરજ્ઝિતં. ઉચ્છિન્દિસ્સામીતિ ઉમ્મૂલનવસેન કુલસન્તતિં છિન્દિસ્સામિ. અયનં ¶ વડ્ઢનં અયો, તપ્પટિક્ખેપેન અનયોતિ આહ ‘‘અવડ્ઢિયા એતં નામ’’ન્તિ. વિક્ખિપતીતિ વિદૂરતો ખિપતિ, અપનેતીતિ અત્થો.

ગઙ્ગાયન્તિ ¶ ગઙ્ગાસમીપે. પટ્ટનગામન્તિ સકટપટ્ટનગામં. આણાતિ આણા વત્તતિ. અડ્ઢયોજનન્તિ ચ તસ્મિં પટ્ટને અડ્ઢયોજનટ્ઠાનવાસિનો સન્ધાય વુત્તં. તત્રાતિ તસ્મિં પટ્ટને. બલવાઘાતજાતોતિ ઉપ્પન્નબલવકોધો.

મેતિ મય્હં. ગતેનાતિ ગમનેન.

રાજઅપરિહાનિયધમ્મવણ્ણના

૧૩૪. સીતં વા ઉણ્હં વા નત્થિ, તાયં વેલાયં પુઞ્ઞાનુભાવેન બુદ્ધાનં સબ્બકાલં સમસીતુણ્હાવ ઉતુ હોતિ, તં સન્ધાય તથા વુત્તં. અભિણ્હં સન્નિપાતાતિ નિચ્ચસન્નિપાતા, તં પન નિચ્ચસન્નિપાતતં દસ્સેતું ‘‘દિવસસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. સન્નિપાતબહુલાતિ પચુરસન્નિપાતા. વોસાનન્તિ સઙ્કોચં. ‘‘યાવકીવ’’ન્તિ એકમેવેતં પદં અનિયમતો પરિમાણવાચી, કાલો ચેત્થ અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘યત્તકં કાલ’’ન્તિ. ‘‘વુદ્ધિયેવા’’તિઆદિના વુત્તમત્થં બ્યતિરેકમુખેન ¶ દસ્સેતું ‘‘અભિણ્હં અસન્નિપતન્તા હી’’તિઆદિ વુત્તં. આકુલાતિ ખુભિતા, ન પસન્ના. ભિજ્જિત્વાતિ વગ્ગબન્ધતો વિભજ્જ વિસું વિસું હુત્વા.

સન્નિપાતભેરિયાતિ સન્નિપાતારોચનભેરિયા. અડ્ઢભુત્તા વાતિ સામિભુત્તા ચ. ઓસીદમાનેતિ હાયમાને.

પુબ્બે અકતન્તિ પુબ્બે અનિબ્બત્તં. સુઙ્કન્તિ ભણ્ડં ગહેત્વા ગચ્છન્તેહિ પબ્બતખણ્ડ નદીતિત્થગામદ્વારાદીસુ રાજપુરિસાનં દાતબ્બભાગં. બલિન્તિ નિપ્ફન્નસસ્સાદિતો છભાગં, સત્તભાગન્તિઆદિના લદ્ધકરં. દણ્ડન્તિ દસવીસતિકહાપણાદિકં અપરાધાનુરૂપં ગહેતબ્બધનદણ્ડં. વજ્જિધમ્મન્તિ વજ્જિરાજધમ્મં. ઇદાનિ અપઞ્ઞત્તપઞ્ઞાપનાદીસુ તપ્પટિક્ખેપ આદીનવાનિસંસે વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘તેસં અપઞ્ઞત્ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. પારિચરિયક્ખમાતિ ઉપટ્ઠાનક્ખમા.

કુલભોગઇસ્સરિયાદિવસેન મહતી મત્તા પમાણં એતેસન્તિ મહામત્તા, નીતિસત્થવિહિતે વિનિચ્છયે ¶ ઠપિતા મહામત્તા વિનિચ્છયમહામત્તા, તેસં. દેન્તીતિ નિય્યાતેન્તિ. સચે ચોરોતિ એવંસઞ્ઞિનો સચે હોન્તિ. પાપભીરુતાય અત્તના કિઞ્ચિ અવત્વા. દણ્ડનીતિસઞ્ઞિતે વોહારે નિયુત્તાતિ વોહારિકા, યે ‘‘ધમ્મટ્ઠા’’તિ વુચ્ચન્તિ. સુત્તધરા નીતિસુત્તધરા ¶ , ઈદિસે વોહારવિનિચ્છયે નિયમેત્વા ઠપિતા. પરમ્પરાભતેસુ અટ્ઠસુ કુલેસુ જાતા અગતિગમનવિરતા અટ્ઠમહલ્લકપુરિસા અટ્ઠકુલિકા.

સક્કારન્તિ ઉપકારં. ગરુભાવં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વાતિ ‘‘ઇમે અમ્હાકં ગરુનો’’તિ તત્થ ગરુભાવં પતિ પતિ ઉપટ્ઠપેત્વા. માનેન્તીતિ સમ્માનેન્તિ, તં પન સમ્માનનં તેસુ નેસં અત્તમનતાપુબ્બકન્તિ આહ ‘‘મનેન પિયાયન્તી’’તિ. નિપચ્ચકારન્તિ પણિપાતં. દસ્સેન્તીતિ ‘‘ઇમે અમ્હાકં પિતામહા ¶ , માતામહા’’તિઆદિના નીચચિત્તા હુત્વા ગરુચિત્તાકારં દસ્સેન્તિ. સન્ધારેતુન્તિ સમ્બન્ધં અવિચ્છિન્નં કત્વા ઘટેતું.

પસય્હાકારસ્સાતિ બલક્કારસ્સ. કામં વુદ્ધિયા પૂજનીયતાય ‘‘વુદ્ધિહાનિયો’’તિ વુત્તં, અત્થો પન વુત્તાનુક્કમેનેવ યોજેતબ્બો, પાળિયં વા યસ્મા ‘‘વુદ્ધિયેવ પાટિકઙ્ખા, નો પરિહાની’’તિ વુત્તં, તસ્મા તદનુક્કમેન ‘‘વુદ્ધિહાનિયો’’તિ વુત્તં.

વિપચ્ચિતું અલદ્ધોકાસે પાપકમ્મે, તસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકે વા અનવસરોવ દેવતોપસગ્ગો, તસ્મિં પન લદ્ધોકાસે સિયા દેવતોપસગ્ગસ્સ અવસરોતિ આહ ‘‘અનુપ્પન્નં…પે… વડ્ઢેન્તી’’તિ. એતેનેવ અનુપ્પન્નં સુખન્તિ એત્થાપિ અત્થો વેદિતબ્બો. ‘‘બલકાયસ્સ દિગુણતિગુણતાદસ્સનં, પટિભયભાવદસ્સન’’ન્તિ એવં આદિના દેવતાનં સઙ્ગામસીસે સહાયતા વેદિતબ્બા.

અનિચ્છિતન્તિ અનિટ્ઠં. આવરણતોતિ નિસેધનતો. યસ્સ ધમ્મતો અનપેતા ધમ્મિયાતિ ઇધ ‘‘ધમ્મિકા’’તિ વુત્તા. મિગસૂકરાદિઘાતાય સુનખાદીનં કડ્ઢિત્વા વનચરણં વાજો, મિગવા, તત્થ નિયુત્તા, તે વા વાજેન્તિ નેન્તીતિ વાજિકા, મિગવધચારિનો. ચિત્તપ્પવત્તિં પુચ્છતિ. કાયિકવાચસિકપયોગેન હિ સા લોકે પાકટા પકાસભૂતાતિ.

૧૩૫. દેવાયતનભાવેન ચિતત્તા, લોકસ્સ ચિત્તીકારટ્ઠાનત્તા ચ ચેતિયં અહોસિ.

કામંકારવસેન કિઞ્ચિપિ ન કરણીયાતિ અકરણીયા. કામંકારો પન હત્થગતકરણવસેનાતિ ¶ આહ ‘‘અગ્ગહેતબ્બાતિ અત્થો’’તિ. અભિમુખયુદ્ધેનાતિ અભિમુખં ઉજુકમેવ સઙ્ગામકરણેન. ઉપલાપનં ¶ સામં દાનઞ્ચાતિ દસ્સેતું ‘‘અલ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ભેદોપિ ઇધ ઉપાયો એવાતિ વુત્તં ‘‘અઞ્ઞત્ર મિથુભેદાયા’’તિ. યુદ્ધસ્સ પન અનુપાયતા ¶ પગેવ પકાસિતા. ઇદન્તિ ‘‘અઞ્ઞત્ર ઉપલાપનાય, અઞ્ઞત્ર મિથુભેદા’’તિ ચ ઇદં વચનં. કથાય નયં લભિત્વાતિ ‘‘યાવકીવઞ્ચ…પે… નો પરિહાની’’તિ ઇમાય ભગવતો કથાય નયં ઉપાયં લભિત્વા.

અનુકમ્પાયાતિ વજ્જિરાજેસુ અનુગ્ગહેન. અસ્સાતિ ભગવતો.

કથન્તિ વજ્જીહિ સદ્ધિં કાતબ્બયુદ્ધકથં. ઉજું કરિસ્સામીતિ પટિરાજાનો આનેત્વા પાકારપરિખાનં અઞ્ઞથાભાવાપાદનેન ઉજુભાવં કરિસ્સામિ.

પતિટ્ઠિતગુણોતિ પતિટ્ઠિતાચરિયગુણો. ઇસ્સરા સન્નિપતન્તુ, મયં અનિસ્સરા, તત્થ ગન્ત્વા કિં કરિસ્સામાતિ લિચ્છવિનો ન સન્નિપતિંસૂતિ યોજના. સૂરા સન્નિપતન્તૂતિ એત્થાપિ એસેવ નયો.

બલભેરિન્તિ યુદ્ધાય બલકાયસ્સ ઉટ્ઠાનભેરિં.

ભિક્ખુઅપરિહાનિયધમ્મવણ્ણના

૧૩૬. અપરિહાનાય હિતાતિ અપરિહાનિયા, ન પરિહાયન્તિ એતેહીતિ વા અપરિહાનિયા, તે પન યસ્મા અપરિહાનિયા કારકા નામ હોન્તિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘અપરિહાનિકરે’’તિ. યસ્મા પન તે પરિહાનિકરાનં ઉજુપટિપક્ખભૂતા, તસ્મા આહ ‘‘વુદ્ધિહેતુભૂતે’’તિ. યસ્મા ભગવતો દેસના ઉપરૂપરિ ઞાણાલોકં પસાદેન્તી સત્તાનં હદયન્ધકારં વિધમતિ, પકાસેતબ્બે ચ અત્થે હત્થતલે આમલકં વિય સુટ્ઠુતરં પાકટે કત્વા દસ્સેતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘ચન્દસહસ્સં…પે… કથયિસ્સામી’’તિ.

યસ્મા ભગવા ‘‘તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ સમ્મુખા વજ્જીનં અભિણ્હસન્નિપાતાદિપટિપત્તિં કથેન્તોયેવ અયં અપરિહાનિયકથા અનિય્યાનિકા વટ્ટનિસ્સિતા, મય્હં પન સાસને તથારૂપી કથા કથેતબ્બા, સા હોતિ નિય્યાનિકા વિવટ્ટનિસ્સિતા, યાય સાસનં મય્હં પરિનિબ્બાનતો પરમ્પિ ¶ અદ્ધનિયં અસ્સ ચિરટ્ઠિતિક’’ન્તિ ચિન્તેસિ, તસ્મા ભિક્ખૂ સન્નિપાતાપેત્વા તેસં અપરિહાનિયે ધમ્મે દેસેન્તો તેનેવ નિયામેન દેસેસિ. તેન વુત્તં ‘‘ઇદં વજ્જિસત્તકે વુત્તસદિસમેવા’’તિ. એવં સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં ¶ વિત્થારતો દસ્સેન્તો ‘‘ઇધાપિ ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘તતો’’તિઆદિ ¶ દિસાસુ આગતસાસને વુત્તં તં કથનં. વિહારસીમા આકુલા યસ્મા, તસ્મા ઉપોસથપવારણા ઠિતા.

ઓલીયમાનકોતિ પાળિતો, અત્થતો ચ વિનસ્સમાનો. ઉક્ખિપાપેન્તાતિ પગુણભાવકરણેન, અત્થસંવણ્ણનેન ચ પગ્ગણ્હન્તા.

સાવત્થિયં ભિક્ખૂ વિય પાચિત્તિયં દેસાપેતબ્બોતિ (પારા. ૫૬૫ વિત્થારવત્થુ). વજ્જિપુત્તકા વિય દસવત્થુદીપનેન (ચૂળવ. ૪૪૬ વિત્થારવત્થુ). ‘‘ગિહિગતાનીતિ ગિહિપટિસંયુત્તાની’’તિ વદન્તિ. ગિહીસુ ગતાનિ, તેહિ ઞાતાનિ ગિહિગતાનિ. ધૂમકાલો એતસ્સાતિ ધૂમકાલિકં ચિતકધૂમવૂપસમતો પરં અપ્પવત્તનતો.

થિરભાવપ્પત્તાતિ સાસને થિરભાવં અનિવત્તિતભાવં ઉપગતા. થેરકારકેહીતિ થેરભાવસાધકેહિ સીલાદિગુણેહિ અસેક્ખધમ્મેહિ. બહૂ રત્તિયોતિ પબ્બજિતા હુત્વા બહૂ રત્તિયો જાનન્તિ. સીલાદિગુણેસુ પતિટ્ઠાપનમેવ સાસને પરિણાયકતાતિ આહ ‘‘તીસુ સિક્ખાસુ પવત્તેન્તી’’તિ.

ઓવાદં ન દેન્તિ અભાજનભાવતો. પવેણીકથન્તિ આચરિયપરમ્પરાભતં સમ્માપટિપત્તિદીપનં ધમ્મકથં. સારભૂતં ધમ્મપરિયાયન્તિ સમથવિપસ્સનામગ્ગફલસમ્પાપનેન સારભૂતં બોજ્ઝઙ્ગકોસલ્લઅનુત્તરસીતીભાવઅધિચિત્તસુત્તાદિધમ્મતન્તિં.

પુનબ્ભવદાનં પુનબ્ભવો ઉત્તરપદલોપેન. ઇતરેતિ યે ન પચ્ચયવસિકા ન આમિસચક્ખુકા, તે ન ગચ્છન્તિ તણ્હાય વસં.

આરઞ્ઞકેસૂતિ અરઞ્ઞભાગેસુ અરઞ્ઞપરિયાપન્નેસુ. નનુ યત્થ કત્થચિપિ તણ્હા સાવજ્જા એવાતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘ગામન્તસેનાસનેસુ હી’’તિઆદિ, તેન ‘‘અનુત્તરેસુ વિમોક્ખેસુ પિહં ઉપટ્ઠાપયતો’’તિ એત્થ વુત્તસિનેહાદયો વિય આરઞ્ઞકેસુ સેનાસનેસુ સાલયતા સેવિતબ્બપક્ખિયા એવાતિ દસ્સેતિ.

અત્તનાવાતિ ¶ ¶ સયમેવ, તેન પરેહિ અનુસ્સાહિતાનં સરસેનેવ અનાગતાનં પેસલાનં ભિક્ખૂનં આગમનં, આગતાનઞ્ચ ફાસુવિહારં પચ્ચાસિસન્તીતિ દસ્સેતિ. ઇમિના નીહારેનાતિ ઇમાય પટિપત્તિયા. અગ્ગહિતધમ્મગ્ગહણન્તિ ¶ અગ્ગહિતસ્સ પરિયત્તિધમ્મસ્સ ઉગ્ગહણં. ગહિતસજ્ઝાયકરણન્તિ ઉગ્ગહિતસ્સ સુટ્ઠુ અત્થચિન્તનં. ચિન્તનત્થો હિ સજ્ઝાયસદ્દો.

એન્તીતિ ઉપગચ્છન્તિ. નિસીદન્તિ આસનપઞ્ઞાપનાદિના.

૧૩૭. આરમિતબ્બટ્ઠેન કમ્મં આરામો. કમ્મે રતા, ન ગન્થધુરે, વાસધુરે વાતિ કમ્મરતા, અનુયુત્તાતિ તપ્પરભાવેન પુનપ્પુનં પસુતા. ઇતિ કાતબ્બકમ્મન્તિ તં તં ભિક્ખૂનં કાતબ્બં ઉચ્ચાવચકમ્મં ચીવરવિચારણાદિ. તેનાહ ‘‘સેય્યથિદ’’ન્તિઆદિ. ઉપત્થમ્ભનન્તિ દુપટ્ટતિપટ્ટાદિકરણં. તઞ્હિ પઠમપટલાદીનં ઉપત્થમ્ભનકારણત્તા તથા વુત્તં. યદિ એવં કથં અયં કમ્મરામતા પટિક્ખિત્તાતિ આહ ‘‘એકચ્ચો હી’’તિઆદિ.

કરોન્તો યેવાતિ યથાવુત્તતિરચ્છાનકથં કથેન્તોયેવ. અતિરચ્છાનકથાભાવેપિ તસ્સ તત્થ તપ્પરભાવદસ્સનત્થં અવધારણવચનં. પરિયન્તકારીતિ સપરિયન્તં કત્વા વત્તા. ‘‘પરિયન્તવતિં વાચં ભાસિતા’’તિ (દી. નિ. ૧.૯, ૧૯૪) હિ વુત્તં. અપ્પભસ્સો વાતિ પરિમિતકથોયેવ એકન્તેન કથેતબ્બસ્સેવ કથનતો. સમાપત્તિસમાપજ્જનં અરિયો તુણ્હીભાવો.

નિદ્દાયતિયેવાતિ ¶ નિદ્દોક્કમને અનાદીનવદસ્સી નિદ્દાયતિયેવ. ઇરિયાપથપરિવત્તનાદિના ન નં વિનોદેતિ.

એવં સંસટ્ઠો વાતિ વુત્તનયેન ગણસઙ્ગણિકાય સંસટ્ઠો એવ વિહરતિ.

દુસ્સીલા પાપિચ્છા નામાતિ સયં નિસ્સીલા અસન્તગુણસમ્ભાવનિચ્છાય સમન્નાગતત્તા પાપા લામકા ઇચ્છા એતેસન્તિ પાપિચ્છા.

પાપપુગ્ગલેહિ મેત્તિકરણતો પાપમિત્તા. તેહિ સદા સહ પવત્તનેન પાપસહાયા. તત્થ નિન્નતાદિના તદધિમુત્તતાય પાપસમ્પવઙ્કા.

૧૩૮. સદ્ધા એતેસં અત્થીતિ સદ્ધાતિ આહ ‘‘સદ્ધાસમ્પન્ના’’તિ. આગમનીયપટિપદાય આગતસદ્ધા ¶ આગમનીયસદ્ધા, સા સાતિસયા મહાબોધિસત્તાનં પરોપદેસેન વિના સદ્ધેય્યવત્થું અવિપરીતતો ઓગાહેત્વા ¶ અધિમુચ્ચનતોતિ આહ ‘‘સબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તાનં હોતી’’તિ. સચ્ચપટિવેધતો આગતસદ્ધા અધિગમસદ્ધા સુરબન્ધાદીનં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૧૧૮; ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.સુપ્પબુદ્ધકુટ્ઠિવત્થુ; ઉદા. અટ્ઠ. ૪૩) વિય. ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા’’તિઆદિના બુદ્ધાદીસુ ઉપ્પજ્જનકપસાદો પસાદસદ્ધા મહાકપ્પિનરાજાદીનં (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૩૧; ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.મહાકપ્પિનત્થેરવત્થુ; થેરગા. અટ્ઠ. ૨.મહાકપ્પિનત્થેરગાથાવણ્ણના, વિત્થારો) વિય. ‘‘એવમેત’’ન્તિ ઓક્કન્તિત્વા પક્ખન્દિત્વા સદ્દહનવસેન કપ્પનં ઓકપ્પનં. દુવિધાપીતિ પસાદસદ્ધાપિ ઓકપ્પનસદ્ધાપિ. તત્થ પસાદસદ્ધા અપરનેય્યરૂપા હોતિ સવનમત્તેન પસીદનતો. ઓકપ્પનસદ્ધા સદ્ધેય્યવત્થું ઓગાહેત્વા અનુપવિસિત્વા ‘‘એવમેત’’ન્તિ પચ્ચક્ખં કરોન્તી વિય પવત્તતિ. તેનાહ ‘‘સદ્ધાધિમુત્તો વક્કલિત્થેરસદિસો હોતી’’તિ. તસ્સ હીતિ ઓકપ્પનસદ્ધાય સમન્નાગતસ્સ. હિરી એતસ્સ અત્થીતિ હિરિ, હિરિ મનો એતેસન્તિ હિરિમનાતિ આહ ‘‘પાપ…પે… ચિત્તા’’તિ. પાપતો ઓત્તપ્પેન્તિ ઉબ્બિજ્જન્તિ ભાયન્તીતિ ઓત્તપ્પી.

બહુ સુતં સુત્તગેય્યાદિ એતેનાતિ બહુસ્સુતો, સુતગ્ગહણં ચેત્થ નિદસ્સનમત્તં ધારણપરિચયપરિપુચ્છાનુપેક્ખનદિટ્ઠિનિજ્ઝાનાનં ¶ પેત્થ ઇચ્છિતબ્બત્તા. સવનમૂલકત્તા વા તેસમ્પિ તગ્ગહણેનેવ ગહણં દટ્ઠબ્બં. અત્થકામેન પરિયાપુણિતબ્બતો, દિટ્ઠધમ્મિકાદિપુરિસત્થસિદ્ધિયા પરિયત્તભાવતો ચ પરિયત્તિ, તીણિ પિટકાનિ. સચ્ચપ્પટિવેધો સચ્ચાનં પટિવિજ્ઝનં. તદપિ બાહુસચ્ચં યથાવુત્તબાહુસચ્ચકિચ્ચનિપ્ફત્તિતો. પરિયત્તિ અધિપ્પેતા સચ્ચપટિવેધાવહેન બાહુસચ્ચેન બહુસ્સુતભાવસ્સ ઇધ ઇચ્છિતત્તા. સોતિ પરિયત્તિબહુસ્સુતો. ચતુબ્બિધો હોતિ પઞ્ચમસ્સ પકારસ્સ અભાવતો. સબ્બત્થકબહુસ્સુતોતિ નિસ્સયમુચ્ચનકબહુસ્સુતાદયો વિય પદેસિકો અહુત્વા પિટકત્તયે સબ્બત્થકમેવ બાહુસચ્ચસબ્ભાવતો સબ્બસ્સ અત્થસ્સ કાયનતો કથનતો સબ્બત્થકબહુસ્સુતો. તે ઇધ અધિપ્પેતા પટિપત્તિપટિવેધસદ્ધમ્માનં મૂલભૂતે પરિયત્તિસદ્ધમ્મે સુપ્પતિટ્ઠિતભાવતો.

આરદ્ધન્તિ પગ્ગહિતં. તં પન દુવિધમ્પિ વીરિયારમ્ભવિભાગેન દસ્સેતું ‘‘તત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ એકકાતિ એકાકિનો, વૂપકટ્ઠવિહારિનોતિ અત્થો.

પુચ્છિત્વાતિ ¶ પરતો પુચ્છિત્વા. સમ્પટિચ્છાપેતુન્તિ ‘‘ત્વં અસુકનામો’’તિ વત્વા તેહિ ‘‘આમા’’તિ પટિજાનાપેતુન્તિ અત્થો. એવં ચિરકતાદિઅનુસ્સરણસમત્થસતિનેપક્કાનં અપ્પકસિરેનેવ ¶ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છતીતિ દસ્સનત્થં ‘‘એવરૂપે ભિક્ખૂ સન્ધાયા’’તિ વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘અપિચા’’તિઆદિ.

૧૩૯. બુજ્ઝતિ એતાયાતિ ‘‘બોધી’’તિ લદ્ધનામાય સમ્માદિટ્ઠિઆદિધમ્મસામગ્ગિયા અઙ્ગોતિ બોજ્ઝઙ્ગો, પસત્થો, સુન્દરો વા બોજ્ઝઙ્ગો સમ્બોજ્ઝઙ્ગો. ઉપટ્ઠાનલક્ખણોતિ કાયવેદનાચિત્તધમ્માનં અસુભદુક્ખાનિચ્ચાનત્તભાવસલ્લક્ખણસઙ્ખાતં આરમ્મણે ઉપટ્ઠાનં લક્ખણં એતસ્સાતિ ઉપટ્ઠાનલક્ખણો. ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં પીળનાદિપ્પકારતો વિચયો ઉપપરિક્ખા લક્ખણં એતસ્સાતિ પવિચયલક્ખણો. અનુપ્પન્ના કુસલાનુપ્પાદનાદિવસેન ચિત્તસ્સ ¶ પગ્ગહો પગ્ગણ્હનં લક્ખણં એતસ્સાતિ પગ્ગહલક્ખણો. ફરણં વિપ્ફારિકતા લક્ખણં એતસ્સાતિ ફરણલક્ખણો. ઉપસમો કાયચિત્તપરિળાહાનં વૂપસમનં લક્ખણં એતસ્સાતિ ઉપસમલક્ખણો. અવિક્ખેપો વિક્ખેપવિદ્ધંસનં લક્ખણં એતસ્સાતિ અવિક્ખેપલક્ખણો. લીનુદ્ધચ્ચરહિતે અધિચિત્તે પવત્તમાને પગ્ગહનિગ્ગહસમ્પહંસનેસુ અબ્યાવટત્તા અજ્ઝુપેક્ખનં પટિસઙ્ખાનં લક્ખણં એતસ્સાતિ પટિસઙ્ખાનલક્ખણો.

ચતૂહિ કારણેહીતિ સતિસમ્પજઞ્ઞં, મુટ્ઠસ્સતિપુગ્ગલપરિવજ્જના, ઉપટ્ઠિતસ્સતિપુગ્ગલસેવના, તદધિમુત્તતાતિ ઇમેહિ ચતૂહિ કારણેહિ. છહિ કારણેહીતિ પરિપુચ્છકતા, વત્થુવિસદકિરિયા, ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદના, દુપ્પઞ્ઞપુગ્ગલપરિવજ્જના, પઞ્ઞવન્તપુગ્ગલસેવના, તદધિમુત્તતાતિ ઇમેહિ છહિ કારણેહિ. મહાસતિપટ્ઠાનવણ્ણનાયં પન ‘‘સત્તહિ કારણેહી’’ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૮૫; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૧૮) વક્ખતિ, તં ગમ્ભીરઞાણચરિયાપચ્ચવેક્ખણાતિ ઇમં કારણં પક્ખિપિત્વા વેદિતબ્બં. નવહિ કારણેહીતિ અપાયભયપચ્ચવેક્ખણા, ગમનવીથિપચ્ચવેક્ખણા, પિણ્ડપાતસ્સ અપચાયનતા, દાયજ્જમહત્તપચ્ચવેક્ખણા, સત્થુમહત્તપચ્ચવેક્ખણા, સબ્રહ્મચારીમહત્તપચ્ચવેક્ખણા, કુસીતપુગ્ગલપરિવજ્જના, આરદ્ધવીરિયપુગ્ગલસેવના, તદધિમુત્તતાતિ ઇમેહિ નવહિ કારણેહિ. મહાસતિપટ્ઠાનવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૮૫; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૧૮) પન ¶ આનિસંસદસ્સાવિતા, જાતિમહત્તપચ્ચવેક્ખણાતિ ઇમેહિ સદ્ધિં ‘‘એકાદસા’’તિ વક્ખતિ. દસહિ કારણેહીતિ બુદ્ધાનુસ્સતિ, ધમ્માનુસ્સતિ, સઙ્ઘસીલચાગદેવતાઉપસમાનુસ્સતિ, લૂખપુગ્ગલપરિવજ્જના, સિનિદ્ધપુગ્ગલસેવના, તદધિમુત્તતાતિ ઇમેહિ દસહિ. મહાસતિપટ્ઠાનવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૮૫; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૧૮) પન પસાદનિયસુત્તન્તપચ્ચવેક્ખણાય સદ્ધિં ‘‘એકાદસા’’તિ વક્ખતિ. સત્તહિ કારણેહીતિ પણીતભોજનસેવનતા ¶ , ઉતુસુખસેવનતા, ઇરિયાપથસુખસેવનતા, મજ્ઝત્તપયોગતા, સારદ્ધકાયપુગ્ગલપરિવજ્જનતા ¶ , પસ્સદ્ધકાયપુગ્ગલસેવનતા, તદધિમુત્તતાતિ ઇમેહિ સત્તહિ. દસહિ કારણેહીતિ વત્થુવિસદકિરિયા, ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદના, નિમિત્તકુસલતા, સમયે ચિત્તસ્સ પગ્ગહણં, સમયે ચિત્તસ્સ નિગ્ગહણં, સમયે ચિત્તસ્સ સમ્પહંસનં, સમયે ચિત્તસ્સ અજ્ઝુપેક્ખનં, અસમાહિતપુગ્ગલપરિવજ્જનં, સમાહિતપુગ્ગલસેવનં, તદધિમુત્તતાતિ ઇમેહિ દસહિ કારણેહિ. મહાસતિપટ્ઠાનવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૮૫; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૧૮) પન ‘‘ઝાનવિમોક્ખપચ્ચવેક્ખણા’’તિ ઇમિના સદ્ધિં ‘‘એકાદસહી’’તિ વક્ખતિ. પઞ્ચહિ કારણેહીતિ સત્તમજ્ઝત્તતા, સઙ્ખારમજ્ઝત્તતા, સત્તસઙ્ખારકેલાયનપુગ્ગલપરિવજ્જના, સત્તસઙ્ખારમજ્ઝત્તપુગ્ગલસેવના, તદધિમુત્તતાતિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ કારણેહિ. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં મહાસતિપટ્ઠાનવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૮૫; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૧૮) આગમિસ્સતિ. કામં બોધિપક્ખિયધમ્મા નામ નિપ્પરિયાયતો અરિયમગ્ગસમ્પયુત્તા એવ નિય્યાનિકભાવતો. સુત્તન્તદેસના નામ પરિયાયકથાતિ ‘‘ઇમિના વિપસ્સના…પે… કથેસી’’તિ વુત્તં.

૧૪૦. તેભૂમકે સઙ્ખારે ‘‘અનિચ્ચા’’તિ અનુપસ્સતિ એતાયાતિ અનિચ્ચાનુપસ્સના, તથા પવત્તા વિપસ્સના, સા પન યસ્મા અત્તના સહગતસઞ્ઞાય ભાવિતાય વિભાવિતા એવ હોતીતિ વુત્તં ‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સનાય સદ્ધિં ઉપ્પન્નસઞ્ઞા’’તિ. સઞ્ઞાસીસેન વાયં વિપસ્સનાય એવ નિદ્દેસો. અનત્તસઞ્ઞાદીસુપિ એસેવ નયો. લોકિયવિપસ્સનાપિ હોન્તિ, યસ્મા ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિઆદિના તા પવત્તન્તીતિ. લોકિયવિપસ્સનાપીતિ પિ-સદ્દેન મિસ્સકાપેત્થ સન્તીતિ અત્થતો આપન્નન્તિ અત્થાપત્તિસિદ્ધમત્થં નિદ્ધારેત્વા સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘વિરાગો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ આગતવસેનાતિ તથા આગતપાળિવસેન ‘‘વિરાગો નિરોધો’’તિ હિ તત્થ ¶ નિબ્બાનં વુત્તન્તિ ઇધ ¶ ‘‘વિરાગસઞ્ઞા, નિરોધસઞ્ઞા’’તિ વુત્તસઞ્ઞા નિબ્બાનારમ્મણાપિ સિયું. તેન વુત્તં ‘‘દ્વે લોકુત્તરાપિ હોન્તી’’તિ.

૧૪૧. મેત્તા એતસ્સ અત્થીતિ મેત્તં, ચિત્તં. તંસમુટ્ઠાનં કાયકમ્મં મેત્તં કાયકમ્મં. એસ નયો સેસદ્વયેપિ. ઇમાનિપિ મેત્તાકાયકમ્માદીનિ ભિક્ખૂનં વસેન આગતાનિ તેસં સેટ્ઠપરિસભાવતો. યથા પન ભિક્ખૂસુપિ લબ્ભન્તિ, એવં ગિહીસુપિ લબ્ભન્તિ ચતુપરિસસાધારણત્તાતિ તં દસ્સેન્તો ‘‘ભિક્ખૂનઞ્હી’’તિઆદિમાહ. કામં આદિબ્રહ્મચરિયકધમ્મસ્સવનેનપિ મેત્તાકાયકમ્માનિ લબ્ભન્તિ, નિપ્પરિયાયતો પન ચારિત્તધમ્મસ્સવનેન અયમત્થો ઇચ્છિતોતિ દસ્સેન્તો ‘‘આભિસમાચારિકધમ્મપૂરણ’’ન્તિ આહ. તેપિટકમ્પિ બુદ્ધવચનં પરિપુચ્છનઅત્થકથનવસેન પવત્તિયમાનં હિતજ્ઝાસયેન પવત્તિતબ્બતો.

આવીતિ ¶ પકાસં, પકાસભાવો ચેત્થ યં ઉદ્દિસ્સ તં કાયકમ્મં કરીયતિ, તસ્સ સમ્મુખભાવતોતિ આહ ‘‘સમ્મુખા’’તિ. રહોતિ અપ્પકાસં, અપ્પકાસતા ચ યં ઉદ્દિસ્સ તં કાયકમ્મં કરીયતિ, તસ્સ પચ્ચક્ખાભાવતોતિ આહ ‘‘પરમ્મુખા’’તિ. સહાયભાવગમનં તેસં પુરતો. ઉભયેહીતિ નવકેહિ, થેરેહિ ચ.

પગ્ગય્હાતિ પગ્ગણ્હિત્વા ઉચ્ચં કત્વા.

કામં મેત્તાસિનેહસિનિદ્ધાનં નયનાનં ઉમ્મીલના, પસન્નેન મુખેન ઓલોકનઞ્ચ મેત્તં કાયકમ્મમેવ, યસ્સ પન ચિત્તસ્સ વસેન નયનાનં મેત્તાસિનેહસિનિદ્ધતા, મુખસ્સ ચ પસન્નતા, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘મેત્તં મનોકમ્મં નામા’’તિ.

લાભસદ્દો કમ્મસાધનો ‘‘લાભાવત, લાભો લદ્ધો’’તિઆદીસુ વિય, સો ચેત્થ ‘‘ધમ્મલદ્ધા’’તિ વચનતો અતીતકાલિકોતિ આહ ‘‘ચીવરાદયો લદ્ધપચ્ચયા’’તિ. ધમ્મતો ¶ આગતાતિ ધમ્મિકા. તેનાહ ‘‘ધમ્મલદ્ધા’’તિ. ઇમમેવ હિ અત્થં દસ્સેતું ‘‘કુહનાદી’’તિઆદિ વુત્તં. ચિત્તેન વિભજનપુબ્બકં કાયેન વિભજનન્તિ મૂલમેવ દસ્સેતું ‘‘એવં ચિત્તેન વિભજન’’ન્તિ વુત્તં, તેન ચિત્તુપ્પાદમત્તેનપિ પટિવિભાગો ન કાતબ્બોતિ દસ્સેતિ. અપ્પટિવિભત્તન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, અપ્પટિવિભત્તં વા લાભં ભુઞ્જતીતિ કમ્મનિદ્દેસો એવ.

તં ¶ તં નેવ ગિહીનં દેતિ અત્તનો આજીવસોધનત્થં. ન અત્તના ભુઞ્જતીતિ અત્તનાવ ન પરિભુઞ્જતિ ‘‘મય્હં અસાધારણભોગિતા મા હોતૂ’’તિ. ‘‘પટિગ્ગણ્હન્તો ચ…પે… પસ્સતી’’તિ ઇમિના તસ્સ લાભસ્સ તીસુપિ કાલેસુ સાધારણતો ઠપનં દસ્સિતં. ‘‘પટિગ્ગણ્હન્તો ચ સઙ્ઘેન સાધારણં હોતૂ’’તિ ઇમિના પટિગ્ગહણકાલો દસ્સિતો, ‘‘ગહેત્વા…પે… પસ્સતી’’તિ ઇમિના પટિગ્ગહિતકાલો, તદુભયં પન તાદિસેન પુબ્બાભોગેન વિના ન હોતીતિ અત્થસિદ્ધો પુરિમકાલો. તયિદં પટિગ્ગહણતો પુબ્બે વસ્સ હોતિ ‘‘સઙ્ઘેન સાધારણં હોતૂતિ પટિગ્ગહેસ્સામી’’તિ. પટિગ્ગણ્હન્તસ્સ હોતિ ‘‘સઙ્ઘેન સાધારણં હોતૂતિ પટિગ્ગણ્હામી’’તિ. પટિગ્ગહેત્વા હોતિ ‘‘સઙ્ઘેન સાધારણં હોતૂતિ પટિગ્ગહિતં મયા’’તિ એવં તિલક્ખણસમ્પન્નં કત્વા લદ્ધલાભં ઓસાનલક્ખણં અવિકોપેત્વા પરિભુઞ્જન્તો સાધારણભોગી, અપ્પટિવિભત્તભોગી ચ હોતિ.

ઇમં પન સારણીયધમ્મન્તિ ઇમં ચતુત્થં સરિતબ્બયુત્તધમ્મં. ન હિ…પે… ગણ્હન્તિ, તસ્મા ¶ સાધારણભોગિતા એવ દુસ્સીલસ્સ નત્થીતિ આરમ્ભોપિ તાવ ન સમ્ભવતિ, કુતો પૂરણન્તિ અધિપ્પાયો. ‘‘પરિસુદ્ધસીલો’’તિ ઇમિના લાભસ્સ ધમ્મિકભાવં દસ્સેતિ. ‘‘વત્તં અખણ્ડેન્તો’’તિ ઇમિના અપ્પટિવિભત્તભોગિતં, સાધારણભોગિતઞ્ચ દસ્સેતિ. સતિ પન તદુભયે સારણીયધમ્મો પૂરિતો એવ હોતીતિ આહ ‘‘પૂરેતી’’તિ. ‘‘ઓદિસ્સકં ¶ કત્વા’’તિ એતેન અનોદિસ્સકં કત્વા પિતુનો, આચરિયુપજ્ઝાયાદીનં વા થેરાસનતો પટ્ઠાય દેન્તસ્સ સારણીયધમ્મોયેવ હોતીતિ. સારણીયધમ્મો પનસ્સ ન હોતીતિ પટિજગ્ગનટ્ઠાને ઓદિસ્સકં કત્વા દિન્નત્તા. તેનાહ ‘‘પલિબોધજગ્ગનં નામ હોતી’’તિઆદિ. યદિ એવં સબ્બેન સબ્બં સારણીયધમ્મપૂરકસ્સ ઓદિસ્સકદાનં ન વટ્ટતીતિ? નો ન વટ્ટતિ યુત્તટ્ઠાનેતિ દસ્સેન્તો ‘‘તેન પના’’તિઆદિમાહ. ગિલાનાદીનં ઓદિસ્સકં કત્વા દાનં અપ્પટિવિભાગપક્ખિકં ‘‘અસુકસ્સ ન દસ્સામી’’તિ પટિક્ખેપસ્સ અભાવતો. બ્યતિરેકપ્પધાનો હિ પટિવિભાગો. તેનાહ ‘‘અવસેસ’’ન્તિઆદિ. અદાતુમ્પીતિ પિ-સદ્દેન દાતુમ્પિ વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ, તઞ્ચ ખો કરુણાયનવસેન, ન વત્તપૂરણવસેન.

સુસિક્ખિતાયાતિ સારણીયધમ્મપૂરણવિધિમ્હિ સુટ્ઠુ સિક્ખિતાય, સુકુસલાયાતિ અત્થો. ઇદાનિ તસ્સા કોસલ્લં દસ્સેતું ‘‘સુસિક્ખિતાય હી’’તિઆદિ ¶ વુત્તં. ‘‘દ્વાદસહિ વસ્સેહિ પૂરતિ, ન તતો ઓર’’ન્તિ ઇમિના તસ્સ દુપ્પૂરણં દસ્સેતિ. તથા હિ સો મહપ્ફલો મહાનિસંસો, દિટ્ઠધમ્મિકેહિપિ તાવ ગરુતરેહિ ફલાનિસંસેહિ ચ અનુગતો. તંસમઙ્ગી ચ પુગ્ગલો વિસેસલાભી અરિયપુગ્ગલો વિય લોકે અચ્છરિયબ્ભુતધમ્મસમન્નાગતો હોતિ. તથા હિ સો દુપ્પજહં દાનમયસ્સ, સીલમયસ્સ ચ પુઞ્ઞસ્સ પટિપક્ખધમ્મં સુદૂરે વિક્ખમ્ભિતં કત્વા સુવિસુદ્ધેન ચેતસા લોકે પાકટો પઞ્ઞાતો હુત્વા વિહરતિ, તસ્સિમમત્થં બ્યતિરેકતો, અન્વયતો ચ વિભાવેતું ‘‘સચે હી’’તિઆદિ વુત્તં, તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

ઇદાનિ યે સમ્પરાયિકે, દિટ્ઠધમ્મિકે ચ આનિસંસે દસ્સેતું ‘‘એવ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. નેવ ઇસ્સા, ન મચ્છરિયં હોતિ ચિરકાલભાવનાય વિધુતભાવતો. મનુસ્સાનં પિયો હોતિ પરિચ્ચાગસીલતાય વિસુદ્ધત્તા. તેનાહ ‘‘દદં પિયો હોતિ ભજન્તિ નં બહૂ’’તિઆદિ ¶ (અ. નિ. ૫.૩૪). સુલભપચ્ચયો હોતિ દાનવસેન ઉળારજ્ઝાસયાનં પચ્ચયલાભસ્સ ઇધાનિસંસભાવતો દાનસ્સ. પત્તગતં અસ્સ દિય્યમાનં ન ખીયતિ પત્તગતવસેન દ્વાદસવસ્સિકસ્સ મહાપત્તસ્સ અવિચ્છેદેન પૂરિતત્તા. અગ્ગભણ્ડં લભતિ દેવસિકં દક્ખિણેય્યાનં અગ્ગતો પટ્ઠાય દાનસ્સ દિન્નત્તા. ભયેવા…પે… આપજ્જન્તિ દેય્યપટિગ્ગાહકવિકપ્પં ¶ અકત્વા અત્તનિ નિરપેક્ખચિત્તેન ચિરકાલં દાનપૂરતાય પસાદિતચિત્તત્તા.

તત્રાતિ તેસુ આનિસંસેસુ વિભાવેતબ્બેસુ. ઇમાનિ તં દીપનાનિ વત્થૂનિ કારણાનિ. અલભન્તાપીતિ અમહાપુઞ્ઞતાય ન લાભિનો સમાનાપિ. ભિક્ખાચારમગ્ગસભાગન્તિ સભાગં તબ્ભાગિયં ભિક્ખાચારમગ્ગં જાનન્તિ.

અનુત્તરિમનુસ્સધમ્મત્તા, થેરાનં સંસયવિનોદનત્થઞ્ચ ‘‘સારણીયધમ્મો મે ભન્તે પૂરિતો’’તિ આહ. તથા હિ દુતિયવત્થુસ્મિમ્પિ થેરેન અત્તા પકાસિતો. મનુસ્સાનં પિયતાય, સુલભપચ્ચયતાયપિ ઇદં વત્થુમેવ. પત્તગતાખીયનસ્સ પન વિસેસં વિભાવનતો ‘‘ઇદં તાવ…પે… એત્થ વત્થુ’’ન્તિ વુત્તં.

ગિરિભણ્ડમહાપૂજાયાતિ ¶ ચેતિયગિરિમ્હિ સકલલઙ્કાદીપે, યોજનપ્પમાણે સમુદ્દે ચ નાવાસઙ્ઘાટાદિકે ઠપેત્વા દીપપુપ્ફગન્ધાદીહિ કરિયમાનમહાપૂજાયં. પરિયાયેનપીતિ લેસેનપિ. અનુચ્છવિકન્તિ સારણીયધમ્મપૂરણતોપિ ઇદં યથાભૂતપ્પવેદનં તુમ્હાકં અનુચ્છવિકન્તિ અત્થો.

અનારોચેત્વાવ પલાયિંસુ ચોરભયેન. ‘‘અત્તનો દુજ્જીવિકાયા’’તિ ચ વદન્તિ.

વટ્ટિસ્સતીતિ કપ્પિસ્સતિ. થેરી સારણીયધમ્મપૂરિકા અહોસિ, થેરસ્સ પન સીલતેજેનેવ દેવતા ઉસ્સુક્કં આપજ્જિ.

નત્થિ ¶ એતેસં ખણ્ડન્તિ અખણ્ડાનિ. તં પન નેસં ખણ્ડં દસ્સેતું ‘‘યસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઉપસમ્પન્નસીલાનં ઉદ્દેસક્કમેન આદિ અન્તા વેદિતબ્બા. તેનાહ ‘‘સત્તસૂ’’તિઆદિ. અનુપસમ્પન્નસીલાનં પન સમાદાનક્કમેનપિ આદિ અન્તા લબ્ભન્તિ. પરિયન્તે છિન્નસાટકો વિયાતિ વત્થન્તે, દસન્તે વા છિન્નવત્થં વિય, વિસદિસૂદાહરણં ચેતં ‘‘અખણ્ડાની’’તિ ઇમસ્સ અધિગતત્તા. એવં સેસાનિપિ ઉદાહરણાનિ. ખણ્ડિતભિન્નતા ખણ્ડં, તં એતસ્સ અત્થીતિ ખણ્ડં, સીલં. ‘‘છિદ્દ’’ન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. વેમજ્ઝે ભિન્નં વિનિવિજ્ઝનવસેન વિસભાગવણ્ણેન ગાવી વિયાતિ સમ્બન્ધો. સબલરહિતાનિ અસબલાનિ. તથા અકમ્માસાનિ. સીલસ્સ તણ્હાદાસબ્યતો મોચનં વિવટ્ટૂપનિસ્સયભાવાપાદનં. યસ્મા ચ તંસમઙ્ગીપુગ્ગલો સેરી સયંવસી ભુજિસ્સો નામ હોતિ, તસ્માપિ ભુજિસ્સાનિ. તેનેવાહ ‘‘ભુજિસ્સભાવકારણતો ¶ ભુજિસ્સાની’’તિ. સુપરિસુદ્ધભાવેન પાસંસત્તા વિઞ્ઞુપસત્થાનિ. ઇમિનાહં સીલેન દેવો વા ભવેય્યં, દેવઞ્ઞતરો વા, તત્થ ‘‘નિચ્ચો ધુવો સસ્સતો’’તિ, ‘‘સીલેન સુદ્ધી’’તિ ચ એવં આદિના તણ્હાદિટ્ઠીહિ અપરામટ્ઠત્તા. ‘‘અયં તે સીલેસુ દોસો’’તિ ચતૂસુપિ વિપત્તીસુ યાય કાયચિ વિપત્તિયા દસ્સનેન પરામટ્ઠું અનુદ્ધંસેતું. સમાધિસંવત્તનપ્પયોજનાનિ સમાધિસંવત્તનિકાનિ.

સમાનભાવૂપગતસીલાતિ સીલસમ્પત્તિયા સમાનભાવં ઉપગતસીલા સભાગવુત્તિકા. કામં પુથુજ્જનાનઞ્ચ ચતુપારિસુદ્ધિસીલે નાનત્તં ન સિયા, તં ¶ પન ન એકન્તિકં, ઇદં એકન્તિકં નિયતભાવતોતિ આહ ‘‘નત્થિ મગ્ગસીલે નાનત્ત’’ન્તિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તન્તિ મગ્ગસીલં સન્ધાય એતં ‘‘યાનિ તાનિ સીલાની’’તિઆદિ વુત્તં.

યાયન્તિ યા અયં મય્હઞ્ચેવ તુમ્હાકઞ્ચ પચ્ચક્ખભૂતા ¶ . દિટ્ઠીતિ મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ. નિદ્દોસાતિ નિધુતદોસા, સમુચ્છિન્નરાગાદિપાપધમ્માતિ અત્થો. નિય્યાતીતિ વટ્ટદુક્ખતો નિસ્સરતિ નિગચ્છતિ. સયં નિય્યન્તસ્સેવ હિ ‘‘તંસમઙ્ગીપુગ્ગલં વટ્ટદુક્ખતો નિય્યાપેતી’’તિ વુચ્ચતિ. યા સત્થુ અનુસિટ્ઠિ, તં કરોતીતિ તક્કરો, તસ્સ, યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જનકસ્સાતિ અત્થો. સમાનદિટ્ઠિભાવન્તિ સદિસદિટ્ઠિભાવં સચ્ચસમ્પટિવેધેન અભિન્નદિટ્ઠિભાવં. વુદ્ધિયેવાતિ અરિયવિનયે ગુણેહિ વુડ્ઢિયેવ, નો પરિહાનીતિ અયં અપરિહાનિયધમ્મદેસના અત્તનોપિ સાસનસ્સ અદ્ધનિયતં આકઙ્ખન્તેન ભગવતા ઇધ દેસિતા.

૧૪૨. આસન્નપરિનિબ્બાનત્તાતિ કતિપયમાસાધિકેન સંવચ્છરમત્તેન પરિનિબ્બાનં ભવિસ્સતીતિ કત્વા વુત્તં. એતંયેવાતિ ‘‘ઇતિ સીલ’’ન્તિઆદિકંયેવ ઇતિ સીલન્તિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો પકારત્થો, પરિમાણત્થો ચ એકજ્ઝં કત્વા ગહિતોતિ આહ ‘‘એવં સીલં એત્તકં સીલ’’ન્તિ. એવં સીલન્તિ એવં પભેદં સીલં. એત્તકન્તિ એતં પરમં, ન ઇતો ભિય્યો. ચતુપારિસુદ્ધિસીલન્તિ મગ્ગસ્સ સમ્ભારભૂતં લોકિયચતુપારિસુદ્ધિસીલં. ચિત્તેકગ્ગતા સમાધીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. યસ્મિં સીલે ઠત્વાતિ યસ્મિં લોકુત્તરકુસલસ્સ પદટ્ઠાનભૂતે ‘‘પુબ્બેવ ખો પનસ્સ કાયકમ્મં વચીકમ્મં આજીવો સુપરિસુદ્ધો હોતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૪૩૧; કથા. ૮૭૪) એવં વુત્તસીલે પતિટ્ઠાય. એસોતિ મગ્ગફલસમાધિ. પરિભાવિતોતિ તેન સીલેન સબ્બસો ભાવિતો સમ્ભાવિતો. મહપ્ફલો હોતિ મહાનિસંસોતિ મગ્ગસમાધિ તાવ સામઞ્ઞફલેહિ મહપ્ફલો, વટ્ટદુક્ખવૂપસમેન મહાનિસંસો. ઇતરો પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનેન મહપ્ફલો, નિબ્બુતિસુખુપ્પત્તિયા મહાનિસંસો. યમ્હિ સમાધિમ્હિ ¶ ઠત્વાતિ યસ્મિં લોકુત્તરકુસલસ્સ ¶ પદટ્ઠાનભૂતે પાદકજ્ઝાનસમાધિમ્હિ ચેવ વુટ્ઠાનગામિનિસમાધિમ્હિ ચ ઠત્વા. સાતિ મગ્ગફલપઞ્ઞા. તેન પરિભાવિતાતિ તેન યથાવુત્તસમાધિના સબ્બસો ભાવિતા પરિભાવિતા. મહપ્ફલમહાનિસંસતા સમાધિમ્હિ વુત્તનયેન વેદિતબ્બા. અપિ ચ તે બોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગઝાનઙ્ગપ્પભેદહેતુતાય મહપ્ફલા સત્તદક્ખિણેય્યપુગ્ગલવિભાગહેતુતાય ¶ મહાનિસંસાતિ વેદિતબ્બા. યાય પઞ્ઞાય ઠત્વાતિ યાયં વિપસ્સનાપઞ્ઞાયં, સમાધિવિપસ્સનાપઞ્ઞાયં વા ઠત્વા. સમથયાનિકસ્સ હિ સમાધિસહગતાપિ પઞ્ઞા મગ્ગાધિગમાય વિસેસપચ્ચયો હોતિયેવ. સમ્મદેવાતિ સુટ્ઠુયેવ યથા આસવાનં લેસોપિ નાવસિસ્સતિ, એવં સબ્બસો આસવેહિ વિમુચ્ચતિ. અગ્ગમગ્ગક્ખણઞ્હિ સન્ધાયેતં વુત્તં.

૧૪૩. લોકિયત્થસદ્દાનં વિય અભિરન્ત-સદ્દસ્સ સિદ્ધિ દટ્ઠબ્બા. અભિરન્તં અભિરતં અભિરતીતિ હિ અત્થતો એકં. અભિરન્ત-સદ્દો ચાયં અભિરુચિપરિયાયો, ન અસ્સાદપરિયાયો. અસ્સાદવસેન હિ કત્થચિ વસન્તસ્સ અસ્સાદવત્થુવિગમેન સિયા તસ્સ તત્થ અનભિરતિ, યદિદં ખીણાસવાનં નત્થિ, પગેવ બુદ્ધાનન્તિ આહ ‘‘બુદ્ધાનં…પે… નત્થી’’તિ. અભિરતિવસેન કત્થચિ વસિત્વા તદભાવતો અઞ્ઞત્થ ગમનં નામ બુદ્ધાનં નત્થિ. વેનેય્યવિનયનત્થં પન કત્થચિ વસિત્વા તસ્મિં સિદ્ધે વેનેય્યવિનયનત્થમેવ તતો અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તિ, અયમેત્થ યથારુચિ. આયામાતિ એત્થ આ-સદ્દો ‘‘આગચ્છા’’તિ ઇમિના સમાનત્થોતિ આહ ‘‘એહિ યામા’’તિ. અયામાતિ પન પાઠે અ-કારો નિપાતમત્તં. સન્તિકાવચરત્તા થેરં આલપતિ, ન પન તદા સત્થુ સન્તિકે વસન્તાનં ભિક્ખૂનં અભાવતો. અપરિચ્છિન્નગણનો હિ તદા ભગવતો સન્તિકે ભિક્ખુસઙ્ઘો ¶ . તેનાહ ‘‘મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિ’’ન્તિ. અમ્બલટ્ઠિકાગમનન્તિ અમ્બલટ્ઠિકાગમનપટિસંયુત્તપાઠમાહ. પાટલિગમનેતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ઉત્તાનમેવ અનન્તરં, હેટ્ઠા ચ સંવણ્ણિતરૂપત્તા.

સારિપુત્તસીહનાદવણ્ણના

૧૪૫. ‘‘આયસ્મા સારિપુત્તો’’તિઆદિ પાઠજાતં. સમ્પસાદનીયેતિ સમ્પસાદનીયસુત્તે (દી. નિ. ૩.૧૪૧) વિત્થારિતં પોરાણટ્ઠકથાયં, તસ્મા મયમ્પિ તત્થેવ નં અત્થતો વિત્થારયિસ્સામાતિ અધિપ્પાયો.

દુસ્સીલઆદીનવવણ્ણના

૧૪૮. આગન્ત્વા ¶ વસન્તિ એત્થ આગન્તુકાતિ આવસથો, તદેવ અગારન્તિ આહ ‘‘આવસથાગારન્તિ આગન્તુકાનં આવસથગેહ’’ન્તિ. દ્વિન્નં ¶ રાજૂનન્તિ લિચ્છવિરાજમગધરાજૂનં. સહાયકાતિ સેવકા. કુલાનીતિ કુટુમ્બિકે. સન્થતન્તિ સન્થરિ, સબ્બં સન્થરિ સબ્બસન્થરિ, તં સબ્બસન્થરિં. ભાવનપુંસકનિદ્દેસો ચાયં. તેનાહ ‘‘યથા સબ્બં સન્થતં હોતિ, એવ’’ન્તિ.

૧૪૯. દુસ્સીલોતિ એત્થ દુ-સદ્દો અભાવત્થો ‘‘દુપ્પઞ્ઞો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૪૪૯; અ. નિ. ૫.૧૦) વિય, ન ગરહત્થોતિ આહ ‘‘અસીલો નિસ્સીલો’’તિ. ભિન્નસંવરોતિ એત્થ યો સમાદિન્નસીલો કેનચિ કારણેન સીલભેદં પત્તો, સો તાવ ભિન્નસંવરો હોતિ. યો પન સબ્બેન સબ્બં અસમાદિન્નસીલો આચારહીનો, સો કથં ભિન્નસંવરો નામ હોતીતિ? સોપિ સાધુસમાચારસ્સ પરિહાનિયસ્સ ભેદિતત્તા ભિન્નસંવરો એવ નામ. વિસ્સટ્ઠસંવરો સંવરરહિતોતિ હિ વુત્તં હોતિ.

તં તં સિપ્પટ્ઠાનં. માઘાતકાલેતિ ‘‘મા ઘાતેથ પાણિનો’’તિ એવં માઘાતાતિ ઘોસનં ઘોસિતદિવસે.

અબ્ભુગ્ગચ્છતિ પાપકો કિત્તિસદ્દો.

અજ્ઝાસયેન મઙ્કુ હોતિયેવ વિપ્પટિસારિભાવતો.

તસ્સાતિ ¶ દુસ્સીલસ્સ. સમાદાય પવત્તિટ્ઠાનન્તિ ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય કતકારણં. આપાથં આગચ્છતીતિ તં મનસો ઉપટ્ઠાતિ. ઉમ્મીલેત્વા ઇધલોકન્તિ ઉમ્મીલનકાલે અત્તનો પુત્તદારાદિદસ્સનવસેન ઇધ લોકં પસ્સતિ. નિમીલેત્વા પરલોકન્તિ નિમીલનકાલે ગતિનિમિત્તુપટ્ઠાનવસેન પરલોકં પસ્સતિ. તેનાહ ‘‘ચત્તારો અપાયા’’તિઆદિ. પઞ્ચમપદન્તિ ‘‘કાયસ્સ ભેદા’’તિઆદિના વુત્તો પઞ્ચમો આદીનવકોટ્ઠાસો.

સીલવન્તઆનિસંસવણ્ણના

૧૫૦. વુત્તવિપરિયાયેનાતિ વુત્તાય આદીનવકથાય વિપરિયાયેન. ‘‘અપ્પમત્તો તં તં કસિવાણિજ્જાદિં ¶ યથાકાલં સમ્પાદેતું સક્કોતી’’તિઆદિના ‘‘પાસંસં સીલમસ્સ અત્થીતિ સીલવા. સીલસમ્પન્નોતિ સીલેન સમન્નાગતો. સમ્પન્નસીલો’’તિ એવમાદિકં પન અત્થવચનં સુકરન્તિ અનામટ્ઠં.

૧૫૧. પાળિમુત્તકાયાતિ ¶ સઙ્ગીતિઅનારુળ્હાય ધમ્મિકથાય. તત્થેવાતિ આવસથાગારે એવ.

પાટલિપુત્તનગરમાપનવણ્ણના

૧૫૨. ઇસ્સરિયમત્તાયાતિ ઇસ્સરિયપ્પમાણેન, ઇસ્સરિયેન ચેવ વિત્તૂપકરણેન ચાતિ એવં વા અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઉપભોગૂપકરણાનિપિ હિ લોકે ‘‘મત્તા’’તિ વુચ્ચન્તિ. પાટલિગામં નગરં કત્વાતિ પુબ્બે ‘‘પાટલિગામો’’તિ લદ્ધનામં ઠાનં ઇદાનિ નગરં કત્વા. માપેન્તીતિ પતિટ્ઠાપેન્તિ. આયમુખપચ્છિન્દનત્થન્તિ આયદ્વારાનં ઉપચ્છેદનાય. ‘‘સહસ્સસેવા’’તિ વા પાઠો, સહસ્સસો એવ. તેનાહ ‘‘એકેકવગ્ગવસેન સહસ્સં સહસ્સં હુત્વા’’તિ. ઘરવત્થૂનીતિ ઘરપતિટ્ઠાપનટ્ઠાનાનિ. ચિત્તાનિ નમન્તીતિ તંતંદેવતાનુભાવેન તત્થ તત્થેવ ચિત્તાનિ નમન્તિ વત્થુવિજ્જાપાઠકાનં, યત્થ યત્થ તાહિ વત્થૂનિ પરિગ્ગહિતાનિ. સિપ્પાનુભાવેનાતિ સિપ્પાનુગતવિજ્જાનુભાવેન. નાગગ્ગાહોતિ નાગાનં નિવાસપ્પરિગ્ગહો. સેસદ્વયેસુપિ એસેવ નયો. પાસાણોતિ અપ્પલક્ખણપાસાણો. ખાણુકોતિ યો કોચિ ખાણુકો ¶ . સિપ્પં જપ્પિત્વા તાદિસં સારમ્ભટ્ઠાનં પરિહરિત્વા અનારમ્ભે ઠાને તાહિ વત્થુપરિગ્ગાહિકાહિ દેવતાહિ સદ્ધિં મન્તયમાના વિય તંતંગેહાનિ માપેન્તિ ઉપદેસદાનવસેન. નેસન્તિ વત્થુવિજ્જાપાઠકાનં, સબ્બાસં દેવતાનં. મઙ્ગલં વડ્ઢાપેસ્સન્તીતિ મઙ્ગલં બ્રૂહેસ્સન્તિ. પણ્ડિતદસ્સનાદીનિ હિ ઉત્તમમઙ્ગલાનિ. તેનાહ ‘‘અથ મય’’ન્તિઆદિ.

સદ્દો અબ્ભુગ્ગચ્છતિ અવયવધમ્મેન સમુદાયસ્સ અપદિસિતબ્બતો યથા ‘‘અલઙ્કતો દેવદત્તો’’તિ.

અરિયકમનુસ્સાનન્તિ અરિયદેસવાસિમનુસ્સાનં. રાસિવસેનેવાતિ ‘‘સહસ્સં સતસહસ્સ’’ન્તિઆદિના રાસિવસેનેવ, અપ્પકસ્સ પન ભણ્ડસ્સ કયવિક્કયો અઞ્ઞત્થાપિ લબ્ભતેવાતિ ‘‘રાસિવસેનેવા’’તિ વુત્તં. વાણિજાય પથો પવત્તિટ્ઠાનન્તિ વણિપ્પથોતિ પુરિમવિકપ્પે અત્થો દુતિયવિકપ્પે પન વાણિજાનં પથો પવત્તિટ્ઠાનન્તિ, વણિપ્પથોતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો ¶ ‘‘વાણિજાનં વસનટ્ઠાન’’ન્તિ આહ. ભણ્ડપુટે ભિન્દન્તિ મોચેન્તિ એત્થાતિ પુટભેદનન્તિ અયમેત્થ અત્થોતિ આહ ‘‘ભણ્ડપુટે…પે… વુત્તં હોતી’’તિ.

ચ-કારત્થો ¶ સમુચ્ચયત્થો વા-સદ્દો.

૧૫૩. કાળકણ્ણી સત્તાતિ અત્તના કણ્હધમ્મબહુલતાય પરેસઞ્ચ કણ્હવિપાકાનત્થનિબ્બત્તિનિમિત્તતાય ‘‘કાળકણ્ણી’’તિ લદ્ધનામા પરૂપદ્દવકરા અપ્પેસક્ખસત્તા. તન્તિ ભગવન્તં. પુબ્બણ્હસમયન્તિ પુબ્બણ્હે એકં સમયં. ગામપ્પવિસનનીહારેનાતિ ગામપ્પવેસન નિવસનાકારેન. કાયપટિબદ્ધં કત્વાતિ ચીવરં પારુપિત્વા, પત્તં હત્થેન ગહેત્વાતિ અત્થો.

એત્થાતિ ¶ એતસ્મિં વા સકપ્પિતપ્પદેસે. સઞ્ઞતેતિ સમ્મદેવ સઞ્ઞતે સુસંવુતકાયવાચાચિત્તે.

પત્તિં દદેય્યાતિ અત્તના પસુતં પુઞ્ઞં તાસં દેવતાનં અનુપ્પદજ્જેય્ય. ‘‘પૂજિતા’’તિઆદીસુ તદેવ પત્તિદાનં પૂજા, અનાગતે એવ ઉપદ્દવે આરક્ખસંવિધાનં પટિપૂજા. ‘‘યેભુય્યેન ઞાતિમનુસ્સા ઞાતિપેતાનં પત્તિદાનાદિના પૂજનમાનનાદીનિ કરોન્તિ ઇમે પન અઞ્ઞાતકાપિ સમાના તથા કરોન્તિ, તસ્મા નેસં સક્કચ્ચં આરક્ખા સંવિધાતબ્બા’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્પવારેત્વા દેવતા તત્થ ઉસ્સુક્કં આપજ્જન્તીતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇમે’’તિઆદિમાહ. બલિકમ્મકરણં માનનં, સમ્પતિ ઉપ્પન્નપરિસ્સયહરણં પટિમાનન્તિ દસ્સેતું ‘‘એતે’’તિઆદિ વુત્તં.

સુન્દરાનિ પસ્સતીતિ સુન્દરાનિ ઇટ્ઠાનિ એવ પસ્સતિ, ન અનિટ્ઠાનિ.

૧૫૪. આણિયો કોટ્ટેત્વાતિ લહુકે દારુદણ્ડે ગહેત્વા કવાટફલકે વિય અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્બન્ધે કાતું આણિયો કોટ્ટેત્વા. નાવાસઙ્ખેપેન કતં ઉળુમ્પં, વેળુનળાદિકે સઙ્ઘરિત્વા વલ્લિઆદીહિ કલાપવસેન બન્ધિત્વા કત્તબ્બં કુલ્લં.

ઉદકટ્ઠાનસ્સેતં અધિવચનન્તિ યથાવુત્તસ્સ યસ્સ કસ્સચિ ઉદકટ્ઠાનસ્સ એતં ‘‘અણ્ણવ’’ન્તિ અધિવચનં, સમુદ્દસ્સેવાતિ અધિપ્પાયો. સરન્તિ ઇધ નદી અધિપ્પેતા સરતિ સન્દતીતિ ¶ કત્વા. ગમ્ભીરવિત્થતન્તિ અગાધટ્ઠેન ગમ્ભીરં, સકલલોકત્તયબ્યાપિતાય વિત્થતં. વિસજ્જાતિ અનાસજ્જ અપ્પત્વા. પલ્લલાનિ તેસં અતરણતો. વિનાયેવ કુલ્લેનાતિ ઈદિસં ઉદકં કુલ્લેન ઈદિસેન વિના એવ તિણ્ણા મેધાવિનો જના, તણ્હાસરં પન અરિયમગ્ગસઙ્ખાતં સેતું કત્વા નિત્તિણ્ણાતિ યોજના.

પઠમભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અરિયસચ્ચકથાવણ્ણના

૧૫૫. મહાપનાદસ્સ ¶ ¶ રઞ્ઞો. પાસાદકોટિયં કતગામોતિ પાસાદસ્સ પતિતથુપિકાય પતિટ્ઠિતટ્ઠાને નિવિટ્ઠગામો. અરિયભાવકરાનન્તિ યે પટિવિજ્ઝન્તિ, તેસં અરિયભાવકરાનં નિમિત્તસ્સ કત્તુભાવૂપચારવસેનેવ વુત્તં. તચ્છાવિપલ્લાસભૂતભાવેન સચ્ચાનં. અનુબોધો પુબ્બભાગિયં ઞાણં, પટિવેધો મગ્ગઞાણેન અભિસમયો, તત્થ યસ્મા અનુબોધપુબ્બકો પટિવેધો અનુબોધેન વિના ન હોતિ, અનુબોધોપિ એકચ્ચો પટિવેધેન સમ્બન્ધો, તદુભયાભાવહેતુકઞ્ચ વટ્ટેવ સંસરણં, તસ્મા વુત્તં પાળિયં ‘‘અનનુબોધા…પે… તુમ્હાકઞ્ચા’’તિ. પટિસન્ધિગ્ગહણવસેન ભવતો ભવન્તરૂપગમનં સન્ધાવનં, અપરાપરં ચવનુપપજ્જનવસેન સઞ્ચરણં સંસરણન્તિ આહ ‘‘ભવતો’’તિઆદિ. સન્ધાવિતસંસરિતપદાનં કમ્મસાધનતં સન્ધાયાહ ‘‘મયા ચ તુમ્હેહિ ચા’’તિ પઠમવિકપ્પે. દુતિયવિકપ્પે પન ભાવસાધનતં હદયે કત્વા ‘‘મમઞ્ચેવ તુમ્હાકઞ્ચા’’તિ યથારુતવસેનેવ વુત્તં. નયનસમત્થાતિ પાપનસમત્થા, દીઘરજ્જુના બદ્ધસકુણં વિય રજ્જુહત્થો પુરિસો દેસન્તરં તણ્હારજ્જુના બદ્ધં સત્તસન્તાનં અભિસઙ્ખારો ભવન્તરં નેતિ એતાયાતિ ભવનેત્તિ, તણ્હા, સા અરિયમગ્ગસત્થેન સુટ્ઠુ હતા છિન્નાતિ ભવનેત્તિસમૂહતા.

અનાવત્તિધમ્મસમ્બોધિપરાયણવણ્ણના

૧૫૬. દ્વે ગામા ‘‘નાતિકા’’તિ એવં લદ્ધનામો, ઞ-કારસ્સ ચાયં ન-કારાદેસેન નિદ્દેસો ‘‘અનિમિત્તા ન નાયરે’’તિઆદીસુ (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૭૪; જા. અટ્ઠ. ૨.૨.૩૪) વિય. તેનાહ ‘‘ઞાતિગામકે’’તિ ¶ . ગિઞ્જકા વુચ્ચન્તિ ઇટ્ઠકા, ગિઞ્જકાહિ એવ કતો આવસથોતિ ગિઞ્જકાવસથો ¶ . સો કિર આવાસો યથા સુધાપરિકમ્મેન સમ્પયોજનં નત્થિ, એવં ઇટ્ઠકાહિ એવ ચિનિત્વા છાદેત્વા કતો. તેન વુત્તં ‘‘ઇટ્ઠકામયે આવસથે’’તિ. તુલાદણ્ડકવાટફલકાનિ પન દારુમયાનેવ.

૧૫૭. ઓરં વુચ્ચતિ કામધાતુ, પચ્ચયભાવેન તં ઓરં ભજન્તીતિ ઓરમ્ભાગિયાનિ, ઓરમ્ભાગસ્સ વા હિતાનિ ઓરમ્ભાગિયાનિ. તેનાહ ‘‘હેટ્ઠાભાગિયાન’’ન્તિઆદિ. તીહિ મગ્ગેહીતિ હેટ્ઠિમેહિ તીહિ મગ્ગેહિ. તેહિ ¶ પહાતબ્બતાય હિ નેસં સંયોજનાનં ઓરમ્ભાગિયતા. ઓરમ્ભઞ્જિયાનિ વા ઓરમ્ભાગિયાનિ વુત્તાનિ નિરુત્તિનયેન. ઇદાનિ બ્યતિરેકમુખેન નેસં ઓરમ્ભાગિયભાવં વિભાવેતું ‘‘તત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. વિક્ખમ્ભિતાનિ સમત્થતાવિઘાતેન પુથુજ્જનાનં, સમુચ્છિન્નાનિ સબ્બસો અભાવેન અરિયાનં રૂપારૂપભવૂપપત્તિયા વિબન્ધાય ન હોન્તીતિ વુત્તં ‘‘અવિક્ખમ્ભિતાનિ અસમુચ્છિન્નાની’’તિ. નિબ્બત્તવસેનાતિ પટિસન્ધિગ્ગહણવસેન. ગન્તું ન દેન્તિ મહગ્ગતગામિકમ્માયૂહનસ્સ વિનિબન્ધનતો. સક્કાયદિટ્ઠિઆદીનિ તીણિ સંયોજનાનિ કામચ્છન્દબ્યાપાદા વિય મહગ્ગતૂપપત્તિયા અવિનિબન્ધભૂતાનિપિ કામભવૂપપત્તિયા વિસેસપચ્ચયત્તા તત્થ મહગ્ગતભવે નિબ્બત્તમ્પિ તન્નિબ્બત્તિહેતુકમ્મપરિક્ખયે કામભવૂપપત્તિપચ્ચયતાય મહગ્ગતભવતો આનેત્વા પુન ઇધેવ કામભવે એવ નિબ્બત્તાપેન્તિ, તસ્મા સબ્બાનિપિ પઞ્ચપિ સંયોજનાનિ ઓરમ્ભાગિયાનિ એવ. પટિસન્ધિવસેન અનાગમનસભાવાતિ પટિસન્ધિગ્ગહણવસેન તસ્મા લોકા ઇધ ન આગમનસભાવા. બુદ્ધદસ્સનથેરદસ્સનધમ્મસ્સવનાનં પનત્થાયસ્સ આગમનં અનિવારિતં.

કદાચિ કરહચિ ઉપ્પત્તિયા સવિરળાકારતા ¶ પરિયુટ્ઠાનમન્દતાય અબહલતાતિ દ્વેધાપિ તનુભાવો. અભિણ્હન્તિ બહુસો. બહલબહલાતિ તિબ્બતિબ્બા. યત્થ ઉપ્પજ્જન્તિ, તં સન્તાનં મદ્દન્તા, ફરન્તા, સાધેન્તા, અન્ધકારં કરોન્તા ઉપ્પજ્જન્તિ, દ્વીહિ પન મગ્ગેહિ પહીનત્તા તનુકતનુકા મન્દમન્દા ઉપ્પજ્જન્તિ. ‘‘પુત્તધીતરો હોન્તી’’તિ ઇદં અકારણં. તથા હિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગપરામસનમત્તેનપિ તે હોન્તિ. ઇદન્તિ ‘‘રાગદોસમોહાનં તનુત્તા’’તિ ઇદં વચનં. ભવતનુકવસેનાતિ અપ્પકભવવસેન. તન્તિ મહાસિવત્થેરસ્સ વચનં પટિક્ખિત્તન્તિ સમ્બન્ધો. યે ભવા અરિયાનં લબ્ભન્તિ, તે પરિપુણ્ણલક્ખણભવા એવ. યે ન લબ્ભન્તિ, તત્થ કીદિસં તં ભવતનુકં, તસ્મા ઉભયથાપિ ભવતનુકસ્સ અસમ્ભવો એવાતિ દસ્સેતું ‘‘સોતાપન્નસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠમે ભવે ભવતનુકં નત્થિ અટ્ઠમસ્સેવ ભવસ્સ સબ્બસ્સેવ અભાવતો. સેસેસુપિ એસેવ નયો.

કામાવચરલોકં ¶ સન્ધાય વુત્તં ઇતરસ્સ લોકસ્સ વસેન તથા વત્તું અસક્કુણેય્યત્તા. યો હિ સકદાગામી દેવમનુસ્સલોકેસુ વોમિસ્સકવસેન નિબ્બત્તતિ, સોપિ કામભવવસેનેવ પરિચ્છિન્દિતબ્બો. ભગવતા ચ કામલોકે ઠત્વા ‘‘સકિદેવ ઇમં લોકં આગન્ત્વા’’તિ ¶ વુત્તં, ‘‘ઇમં લોકં આગન્ત્વા’’તિ ચ ઇમિના પઞ્ચસુ સકદાગામીસુ ચત્તારો વજ્જેત્વા એકોવ ગહિતો. એકચ્ચો હિ ઇધ સકદાગામિફલં પત્વા ઇધેવ પરિનિબ્બાયતિ, એકચ્ચો ઇધ પત્વા દેવલોકે પરિનિબ્બાયતિ, એકચ્ચો દેવલોકે પત્વા તત્થેવ પરિનિબ્બાયતિ, એકચ્ચો દેવલોકે પત્વા ઇધૂપપજ્જિત્વા પરિનિબ્બાયતિ, ઇમે ચત્તારો ઇધ ન લબ્ભન્તિ. યો પન ઇધ પત્વા દેવલોકે યાવતાયુકં વસિત્વા પુન ઇધૂપપજ્જિત્વા પરિનિબ્બાયતિ, અયં ઇધ અધિપ્પેતો. અટ્ઠકથાયં પન ઇમં લોકન્તિ કામભવો અધિપ્પેતોતિ ઇમમત્થં વિભાવેતું ‘‘સચે હી’’તિઆદિના અઞ્ઞંયેવ ચતુક્કં દસ્સિતં.

ચતૂસુ ¶ …પે… સભાવોતિ અત્થો અપાયગમનીયાનં પાપધમ્માનં સબ્બસો પહીનત્તા. ધમ્મનિયામેનાતિ મગ્ગધમ્મનિયામેન. નિયતો ઉપરિમગ્ગાધિગમસ્સ અવસ્સંભાવિભાવતો. તેનાહ ‘‘સમ્બોધિપરાયણો’’તિ.

ધમ્માદાસધમ્મપરિયાયવણ્ણના

૧૫૮. તેસં તેસં ઞાણગતિન્તિ તેસં તેસં સત્તાનં ‘‘અસુકો સોતાપન્નો, અસુકો સકદાગામી’’તિઆદિના તંતંઞાણાધિગમનં. ઞાણૂપપત્તિં ઞાણાભિસમ્પરાયન્તિ તતો પરમ્પિ ‘‘નિયતો સમ્બોધિપરાયણો, સકિદેવ ઇમં લોકં આગન્ત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સતી’’તિઆદિના ચ ઞાણસહિતં ઉપ્પત્તિપચ્ચયભાવં. ઓલોકેન્તસ્સ ઞાણચક્ખુના પેક્ખન્તસ્સ કાયકિલમથોવ, ન તેન કાચિ વેનેય્યાનં અત્થસિદ્ધીતિ અધિપ્પાયો. ચિત્તવિહેસાતિ ચિત્તખેદો, સા કિલેસૂપસંહિતત્તા બુદ્ધાનં નત્થિ. આદીયતિ આલોકીયતિ અત્તા એતેનાતિ આદાસં, ધમ્મભૂતં આદાસં ધમ્માદાસં, અરિયમગ્ગઞાણસ્સેતં અધિવચનં, તેન અરિયસાવકા ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ વિદ્ધસ્તસમ્મોહત્તા અત્તાનમ્પિ યાથાવતો ઞત્વા યાથાવતો બ્યાકરેય્ય, તપ્પકાસનતો પન ધમ્મપરિયાયસ્સ સુત્તસ્સ ધમ્માદાસતા વેદિતબ્બા. યેન ધમ્માદાસેનાતિ ઇધ પન મગ્ગધમ્મમેવ વદતિ.

અવેચ્ચ યાથાવતો જાનિત્વા તન્નિમિત્તઉપ્પન્નપસાદો અવેચ્ચપસાદો, મગ્ગાધિગમેન ઉપ્પન્નપસાદો ¶ , સો પન યસ્મા પાસાણપબ્બતો વિય નિચ્ચલો, ન ચ કેનચિ કારણેન વિગચ્છતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘અચલેન અચ્ચુતેના’’તિ.

‘‘પઞ્ચસીલાની’’તિ ¶ ગહટ્ઠવસેનેતં વુત્તં તેહિ એકન્તપરિહરણીયતો. અરિયાનં પન સબ્બાનિ સીલાનિ કન્તાનેવ. તેનાહ ‘‘સબ્બોપિ પનેત્થ સંવરો લબ્ભતિયેવા’’તિ.

સબ્બેસન્તિ ¶ સબ્બેસં અરિયાનં. સિક્ખાપદાવિરોધેનાતિ યથા ભૂતરોચનાપત્તિ ન હોતિ, એવં. યુત્તટ્ઠાનેતિ કાતું યુત્તટ્ઠાને.

અમ્બપાલીગણિકાવત્થુવણ્ણના

૧૬૧. તદા કિર વેસાલી ઇદ્ધા ફીતા સબ્બઙ્ગસમ્પન્ના અહોસિ વેપુલ્લપ્પત્તા, તં સન્ધાયાહ ‘‘ખન્ધકે વુત્તનયેન વેસાલિયા સમ્પન્નભાવો વેદિતબ્બો’’તિ. તસ્મિં કિર ભિક્ખુસઙ્ઘે પઞ્ચસતમત્તા ભિક્ખૂ નવા અચિરપબ્બજિતા અહેસું ઓસન્નવીરિયા ચ. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘તત્થ કિર એકચ્ચે ભિક્ખૂ ઓસન્નવીરિયા’’તિઆદિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૧૬૫). સતિપચ્ચુપટ્ઠાનત્થન્તિ તેસં સતિપચ્ચુપટ્ઠાપનત્થં. સરતીતિ કાયાદિકે યથાસભાવતો ઞાણસમ્પયુત્તાય સતિયા અનુસ્સરતિ ઉપધારેતિ. સમ્પજાનાતીતિ સમં પકારેહિ જાનાતિ અવબુજ્ઝતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન પરતો સતિપટ્ઠાનવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૭૩; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૦૬) આગમિસ્સતિ.

સબ્બસઙ્ગાહકન્તિ સરીરગતસ્સ ચેવ વત્થાલઙ્કારગતસ્સ ચાતિ સબ્બસ્સ નીલભાવસ્સ સઙ્ગાહકં વચનં. તસ્સેવાતિ નીલાતિ સબ્બસઙ્ગાહકવસેન વુત્તઅત્થસ્સેવ. વિભાગદસ્સનન્તિ પભેદદસ્સનં. યથા તે લિચ્છવિરાજાનો અપીતાદિવણ્ણા એવ કેચિ વિલેપનવસેન પીતાદિવણ્ણા ખાયિંસુ, એવં અનીલાદિવણ્ણા એવ કેચિ વિલેપનવસેન નીલાદિવણ્ણા ખાયિંસૂતિ વુત્તં ‘‘ન તેસં પકતિવણ્ણો નીલો’’તિઆદિ. નીલો મણિ એતેસૂતિ નીલમણિ, ઇન્દનીલમહાનીલાદિનીલરતનવિનદ્ધા અલઙ્કારા. તે કિર સુવણ્ણવિરચિતે હિ મણિઓભાસેહિ એકનીલા વિય ખાયન્તિ. નીલમણિખચિતાતિ નીલરતનપરિક્ખિત્તા. નીલવત્થપરિક્ખિત્તાતિ નીલવત્થનીલકમ્પલપરિક્ખેપા. નીલવમ્મિકેહીતિ નીલકઘટપરિક્ખિત્તેહિ. સબ્બપદેસૂતિ ‘‘પીતા હોન્તી’’તિઆદિસબ્બપદેસુ. પરિવટ્ટેસીતિ ¶ પટિઘટ્ટેસિ. આહરન્તિ ઇમસ્મા રાજપુરિસા બલિન્તિ આહારો, તપ્પત્તજનપદોતિ આહ ‘‘સાહારન્તિ સજનપદ’’ન્તિ. અઙ્ગુલિફોટોપિ અઙ્ગુલિયા ચાલનવસેનેવ ¶ ¶ હોતીતિ વુત્તં ‘‘અઙ્ગુલિં ચાલેસુ’’ન્તિ. અમ્બકાયાતિ માતુગામેન. ઉપચારવચનં હેતં ઇત્થીસુ, યદિદં ‘‘અમ્બકા માતુગામો જનનિકા’’તિ.

અવલોકેથાતિ અપવત્તિત્વા ઓલોકનં ઓલોકેથ. તં પન અપવત્તિત્વા ઓલોકનં અનુ અનુ દસ્સનં હોતીતિ આહ ‘‘પુનપ્પુનં પસ્સથા’’તિ. ઉપનેથાતિ ‘‘યથાયં લિચ્છવિરાજપરિસા સોભાતિસયેન યુત્તા, એવં તાવતિંસપરિસા’’તિ ઉપનયં કરોથ. તેનાહ ‘‘તાવતિંસેહિ સમકે કત્વા પસ્સથા’’તિ.

‘‘ઉપસંહરથ ભિક્ખવે લિચ્છવિપરિસં તાવતિંસસદિસ’’ન્તિ નયિદં નિમિત્તગ્ગાહે નિયોજનં, કેવલં પન દિબ્બસમ્પત્તિસદિસા એતેસં રાજૂનં ઇસ્સરિયસમ્પત્તીતિ અનુપુબ્બિકથાય સગ્ગસમ્પત્તિકથનં વિય દટ્ઠબ્બં. તેસુ પન ભિક્ખૂસુ એકચ્ચાનં તત્થ નિમિત્તગ્ગાહોપિ સિયા, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘નિમિત્તગ્ગાહે ઉય્યોજેતી’’તિ. હિતકામતાય તેસં ભિક્ખૂનં યથા આયસ્મતો નન્દસ્સ હિતકામતાય સગ્ગસમ્પત્તિદસ્સનં. તેનાહ ‘‘તત્ર કિરા’’તિઆદિ. ઓસન્નવીરિયાતિ સમ્માપટિપત્તિયં અવસન્નવીરિયા, ઓસ્સટ્ઠવીરિયા વાતિ અત્થો. અનિચ્ચલક્ખણવિભાવનત્થન્તિ તેસં રાજૂનં વસેન ભિક્ખૂનં અનિચ્ચલક્ખણવિભૂતભાવત્થં.

વેળુવગામવસ્સૂપગમનવણ્ણના

૧૬૩. સમીપે વેળુવગામોતિ પુબ્બણ્હં વા સાયન્હં વા ગન્ત્વા નિવત્તનયોગ્યે આસન્નટ્ઠાને નિવિટ્ઠા પરિવારગામો. સઙ્ગમ્માતિ સમ્મા ગન્ત્વા. અસ્સાતિ ભગવતો.

૧૬૪. ફરુસોતિ કક્ખળો, ગરુતરોતિ અત્થો. વિસભાગરોગોતિ ¶ ધાતુવિસભાગતાય સમુટ્ઠિતો બહલતરરોગો, ન આબાધમત્તં. ઞાણેન પરિચ્છિન્દિત્વાતિ વેદનાનં ખણિકતં, દુક્ખતં, અત્તસુઞ્ઞતઞ્ચ યાથાવતો ઞાણેન પરિચ્છિજ્જ પરિતુલેત્વા. અધિવાસેસીતિ તા અભિભવન્તો યથાપરિમદ્દિતાકારસલ્લક્ખણેન અત્તનિ આરોપેત્વા વાસેસિ, ન તાહિ અભિભુય્યમાનો. તેનાહ ‘‘અવિહઞ્ઞમાનો’’તિઆદિ. અદુક્ખિયમાનોતિ ચેતોદુક્ખવસેન અદુક્ખિયમાનો ¶ , કાયદુક્ખં પન ‘‘નત્થી’’તિ ન સક્કા વત્તું. અસતિ હિ તસ્મિં અધિવાસનાય એવ અસમ્ભવોતિ. અનામન્તેત્વાતિ અનાલપિત્વા. અનપલોકેત્વાતિ અવિસ્સજ્જિત્વા. તેનાહ ‘‘ઓવાદાનુસાસનિં અદત્વાતિ વુત્તં હોતી’’તિ. પુબ્બભાગવીરિયેનાતિ ફલસમાપત્તિયા પરિકમ્મવીરિયેન. ફલસમાપત્તિવીરિયેનાતિ ફલસમાપત્તિસમ્પયુત્તવીરિયેન. વિક્ખમ્ભેત્વાતિ ¶ વિનોદેત્વા. યથા નામ પુપ્ફનસમયે ચમ્પકાદિરુક્ખે વેખે દિન્ને યાવ સો વેખો નાપનીયતિ, તાવસ્સ પુપ્ફનસમત્થતા વિક્ખમ્ભિતા વિનોદિતા હોતિ, એવમેવ યથાવુત્તવીરિયવેખદાનેન તા વેદના સત્થુ સરીરે યથાપરિચ્છિન્નં કાલં વિક્ખમ્ભિતા વિનોદિતા અહેસું. તેન વુત્તં ‘‘વિક્ખમ્ભેત્વાતિ વિનોદેત્વા’’તિ. જીવિતમ્પિ જીવિતસઙ્ખારો કમ્મુના સઙ્ખરીયતીતિ કત્વા. છિજ્જમાનં વિરોધિપચ્ચયસમાયોગેન પયોગસમ્પત્તિયા ઘટેત્વા ઠપીયતિ. અધિટ્ઠાયાતિ અધિટ્ઠાનં કત્વા. તેનાહ ‘‘દસમાસે મા ઉપ્પજ્જિત્થાતિ સમાપત્તિં સમાપજ્જી’’તિ. તં પન ‘‘અધિટ્ઠાનં, પવત્તન’’ન્તિ ચ વત્તબ્બતં અરહતીતિ વુત્તં ‘‘અધિટ્ઠહિત્વા પવત્તેત્વા’’તિ.

ખણિકસમાપત્તીતિ તાદિસં પુબ્બાભિસઙ્ખારં અકત્વા ઠાનસો સમાપજ્જિતબ્બસમાપત્તિ. પુન સરીરં વેદના અજ્ઝોત્થરતિ સવિસેસપુબ્બાભિસઙ્ખારસ્સ અકતત્તા. રૂપસત્તકઅરૂપસત્તકાનિ વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાસુ ¶ (વિસુદ્ધિ. ટી. ૨.૭૦૬, ૭૧૭) વિત્થારિતનયેન વેદિતબ્બાનિ. સુટ્ઠુ વિક્ખમ્ભેતિ પુબ્બાભિસઙ્ખારસ્સ સાતિસયત્તા. ઇદાનિ તમત્થં ઉપમાય વિભાવેતું ‘‘યથા નામા’’તિઆદિ વુત્તં. અપબ્યૂળ્હોતિ અપનીતો. ચુદ્દસહાકારેહિ સન્નેત્વાતિ તેસંયેવ રૂપસત્તકઅરૂપસત્તકાનં વસેન ચુદ્દસહિ પકારેહિ વિપસ્સનાચિત્તં, સકલમેવ વા અત્તભાવં વિસભાગરોગસઞ્જનિતલૂખભાવનિરોગકરણાય સિનેહેત્વા ન ઉપ્પજ્જિયેવ સમ્માસમ્બુદ્ધેન સાતિસયસમાપત્તિવેગેન સુવિક્ખમ્ભિતત્તા.

ગિલાનો હુત્વા પુન વુટ્ઠિતોતિ પુબ્બે ગિલાનો હુત્વા પુન તતો ગિલાનભાવતો વુટ્ઠિતો. મધુરકભાવો નામ સરીરસ્સ થમ્ભિતત્તં, તં પન ગરુભાવપુબ્બકન્તિ આહ ‘‘સઞ્જાતગરુભાવો સઞ્જાતથદ્ધભાવો’’તિ. ‘‘નાનાકારતો ન ઉપટ્ઠહન્તી’’તિ ઇમિના દિસાસમ્મોહોપિ મે અહોસિ ¶ સોકબલેનાતિ દસ્સેતિ. સતિપટ્ઠાનાદિધમ્માતિ કાયાનુપસ્સનાદયો અનુપસ્સનાધમ્મા પુબ્બે વિભૂતા હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તાપિ ઇદાનિ મય્હં પાકટા ન હોન્તિ.

૧૬૫. અબ્ભન્તરં કરોતિ નામ અત્તનિયેવ ઠપનતો. પુગ્ગલં અબ્ભન્તરં કરોતિ નામ સમાનત્તતાવસેન ધમ્મેન પુબ્બે તસ્સ સઙ્ગણ્હતો. દહરકાલેતિ અત્તનો દહરકાલે. કસ્સચિ અકથેત્વાતિ કસ્સચિ અત્તનો અન્તેવાસિકસ્સ ઉપનિગૂહભૂતં ગન્થં અકથેત્વા. મુટ્ઠિં કત્વાતિ મુટ્ઠિગતં વિય રહસિભૂતં કત્વા. યસ્મિં વા નટ્ઠે સબ્બો તંમૂલકો ધમ્મો વિનસ્સતિ, સો આદિતો મૂલભૂતો ધમ્મો, મુસ્સતિ વિનસ્સતિ ધમ્મો એતેન નટ્ઠેનાતિ મુટ્ઠિ, તં તથારૂપં મુટ્ઠિં કત્વા પરિહરિત્વા ઠપિતં કિઞ્ચિ નત્થીતિ દસ્સેતિ.

અહમેવાતિ ¶ અવધારણં ભિક્ખુસઙ્ઘપરિહરણસ્સ અઞ્ઞસાધારણિચ્છાદસ્સનત્થં, અવધારણેન પન વિના ‘‘અહં ભિક્ખુસઙ્ઘ’’ન્તિઆદિ ભિક્ખુસઙ્ઘપરિહરણે અહંકારમમંકારાભાવદસ્સનન્તિ દટ્ઠબ્બં. ઉદ્દિસિતબ્બટ્ઠેનાતિ ‘‘સત્થા’’તિ ઉદ્દિસિતબ્બટ્ઠેન. મા વા ¶ અહેસું ભિક્ખૂતિ અધિપ્પાયો. ‘‘મા વા અહોસી’’તિ વા પાઠો. એવં ન હોતીતિ ‘‘અહં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરિસ્સામી’’તિઆદિ આકારેન ચિત્તપ્પવત્તિ ન હોતિ. ‘‘પચ્છિમવયઅનુપ્પત્તભાવદીપનત્થં વુત્ત’’ન્તિ ઇમિના વયો વિય બુદ્ધકિચ્ચમ્પિ પરિયોસિતકમ્મન્તિ દીપેતિ. સકટસ્સ બાહપ્પદેસે દળ્હીભાવાય વેઠદાનં બાહબન્ધો. ચક્કનેમિસન્ધીનં દળ્હીભાવાય વેઠદાનં ચક્કબન્ધો.

તમત્થન્તિ વેઠમિસ્સકેન મઞ્ઞેતિ વુત્તમત્થં. રૂપાદયો એવ ધમ્મા સવિગ્ગહો વિય ઉપટ્ઠાનતો રૂપનિમિત્તાદયો, તેસં રૂપનિમિત્તાદીનં. લોકિયાનં વેદનાનન્તિ યાસં નિરોધનેન ફલસમાપત્તિ સમાપજ્જિતબ્બા, તાસં નિરોધા ફાસુ હોતિ, તથા બાળ્હવેદનાભિતુન્નસરીરસ્સાપિ. તદત્થાયાતિ ફલસમાપત્તિવિહારત્થાય. દ્વીહિ ભાગેહિ આપો ગતો એત્થાતિ દીપો, ઓઘેન પરિગતો હુત્વા અનજ્ઝોત્થટો ભૂમિભાગો, ઇધ પન ચતૂહિપિ ઓઘેહિ, સંસારમહોઘેનેવ વા અનજ્ઝોત્થટો અત્તા ‘‘દીપો’’તિ અધિપ્પેતો. તેનાહ ‘‘મહાસમુદ્દગતા’’તિઆદિ. અત્તસ્સરણાતિ અત્તપ્પટિસરણા. અત્તગતિકા વાતિ અત્તપરાયણાવ ¶ . મા અઞ્ઞગતિકાતિ અઞ્ઞં કિઞ્ચિ ગતિં પટિસરણં પરાયણં મા ચિન્તયિત્થ. કસ્મા? અત્તા નામેત્થ પરમત્થતો ધમ્મો અબ્ભન્તરટ્ઠેન, સો એવં સમ્પાદિતો તુમ્હાકં દીપં તાણં ગતિ પરાયણન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘ધમ્મદીપા’’તિઆદિ. તથા ચાહ ‘‘અત્તા હિ અત્તનો નાથો, કો હિ નાથો પરો સિયા’’તિ (ધ. પ. ૧૬૦, ૩૮૦) ઉપદેસમત્તમેવ ¶ હિ પરસ્મિં પટિબદ્ધં, અઞ્ઞા સબ્બા સમ્પત્તિ પુરિસસ્સ અત્તાધીના એવ. તેનાહ ભગવા ‘‘તુમ્હેહિ કિચ્ચં આતપ્પં, અક્ખાતારો તથાગતા’’તિ (ધ. પ. ૨૭૬). તમગ્ગેતિ તમયોગસ્સ અગ્ગે તસ્સ અતિક્કન્તાભાવતો. તેનેવાહ ‘‘ઇમે અગ્ગતમા’’તિઆદિ. મમાતિ મમ સાસને. સબ્બેપિ તે ચતુસતિપટ્ઠાનગોચરા વાતિ ચતુબ્બિધં સતિપટ્ઠાનં ભાવેત્વા બ્રૂહેત્વા તદેવ ગોચરં અત્તનો પવત્તિટ્ઠાનં કત્વા ઠિતા એવ ભિક્ખૂ અગ્ગે ભવિસ્સન્તિ.

દુતિયભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિમિત્તોભાસકથાવણ્ણના

૧૬૬. અનેકવારં ¶ ભગવા વેસાલિયં વિહરતિ, તસ્મા ઇમં વેસાલિપ્પવેસનં નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘કદા પાવિસી’’તિ પુચ્છિત્વા આગમનતો પટ્ઠાય તં દસ્સેન્તો ‘‘ભગવા કિરા’’તિઆદિમાહ. આગતમગ્ગેનેવાતિ પુબ્બે યાવ વેળુવગામકા આગતમગ્ગેનેવ પટિનિવત્તેન્તો. યથાપરિચ્છેદેનાતિ યથાપરિચ્છિન્નકાલેન. તતોતિ ફલસમાપત્તિતો. અયન્તિ ઇદાનિ વુચ્ચમાનાકારો. દિવાટ્ઠાનોલોકનાદિ પરિનિબ્બાનસ્સ એકન્તિકભાવદસ્સનં. ઓસ્સટ્ઠોતિ વિસ્સટ્ઠો આયુસઙ્ખારો ‘‘સત્તાહમેવ મયા જીવિતબ્બ’’ન્તિ.

જેટ્ઠકનિટ્ઠભાતિકાનન્તિ સબ્બેવ સબ્રહ્મચારિનો સન્ધાય વદતિ.

પટિપાદેસ્સામીતિ મગ્ગપટિપત્તિયા નિયોજેસ્સામિ. મણિફલકેતિ મણિખચિતે પમુખે અત્થતફલકે. તં પઠમં ¶ દસ્સનન્તિ યં વેળુવને પરિબ્બાજકરૂપેન આગતસ્સ સિદ્ધં દસ્સનં, તં પઠમદસ્સનં. યં વા અનોમદસ્સિસ્સ ભગવતો વચનં સદ્દહન્તેન તદા અભિનીહારકાલે પચ્ચક્ખતો ¶ વિય તુમ્હાકં દસ્સનં સિદ્ધં, તં પઠમદસ્સનં. પચ્ચાગમનચારિકન્તિ પચ્ચાગમનત્થં ચારિકં.

સત્તાહન્તિ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં. થેરસ્સ જાતોવરકગેહં કિર ઇતરગેહતો વિવેકટ્ઠં, વિવટઙ્ગણઞ્ચ, તસ્મા દેવબ્રહ્માનં ઉપસઙ્કમનયોગ્યન્તિ ‘‘જાતોવરકં પટિજગ્ગથા’’તિ વુત્તં. સોતિ ઉપરેવતો. તં પવત્તિન્તિ તત્થ વસિતુકામતાય વુત્તં તં.

‘‘જાનન્તાપિ તથાગતા પુચ્છન્તી’’તિ (પારા. ૧૬, ૧૬૫) ઇમિના નીહારેન થેરો ‘‘કે તુમ્હે’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ત્વં ચતૂહિ મહારાજેહિ મહન્તતરો’’તિ પુટ્ઠો અત્તનો મહત્તં સત્થુ ઉપરિ પક્ખિપન્તો ‘‘આરામિકસદિસા એતે ઉપાસિકે અમ્હાકં સત્થુનો’’તિ આહ. સાવકસમ્પત્તિકિત્તનમ્પિ હિ અત્થતો સત્થુ સમ્પત્તિંયેવ વિભાવેતિ.

સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાયાતિ થેરસ્સ દેસનાનુભાવેન, અત્તનો ચ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિયા ઞાણસ્સ પરિપક્કત્તા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિત્વા.

અયન્તિ ¶ યથાવુત્તા. એત્થાતિ ‘‘વેસાલિં પિણ્ડાય પાવિસી’’તિ એતસ્મિં વેસાલીપવેસે. અનુપુબ્બીકથાતિ અનુપુબ્બદીપની કથા.

૧૬૭. ઉદેનયક્ખસ્સ ચેતિયટ્ઠાનેતિ ઉદેનસ્સ નામ યક્ખસ્સ આયતનભાવેન ઇટ્ઠકાહિ ચિતે મહાજનસ્સ ચિત્તીકતટ્ઠાને. કતવિહારોતિ ભગવન્તં ઉદ્દિસ્સ કતવિહારો. વુચ્ચતીતિ પુરિમવોહારેન ‘‘ઉદેનચેતિય’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ગોતમકાદીસુપીતિ ‘‘ગોતમકચેતિય’’ન્તિ એવં આદીસુપિ. એસેવ નયોતિ ચેતિયટ્ઠાને કતવિહારભાવં અતિદિસતિ. વડ્ઢિતાતિ ¶ ભાવનાપારિપૂરિવસેન પરિબ્રૂહિતા. પુનપ્પુનં કતાતિ ભાવનાય બહુલીકરણેન અપરાપરં પવત્તિતા. યુત્તયાનં વિય કતાતિ યથા યુત્તં આજઞ્ઞયાનં છેકેન સારથિના અધિટ્ઠિતં યથારુચિ પવત્તતિ, એવં યથારુચિપવત્તિરહતં ગમિતા. પતિટ્ઠાનટ્ઠેનાતિ અધિટ્ઠાનટ્ઠેન. વત્થુ વિય કતાતિ સબ્બસો ઉપક્કિલેસવિસોધનેન ઇદ્ધિવિસયતાય પવત્તિટ્ઠાનભાવતો સુવિસોધિતપરિસ્સયવત્થુ વિય કતા. અધિટ્ઠિતાતિ પટિપક્ખદૂરીભાવતો સુભાવિતભાવેન તંતંઅધિટ્ઠાનયોગ્યતાય ઠપિતા ¶ . સમન્તતો ચિતાતિ સબ્બભાગેન ભાવનુપચયં ગમિતા. તેનાહ ‘‘સુવડ્ઢિતા’’તિ. સુટ્ઠુ સમારદ્ધાતિ ઇદ્ધિભાવનાય સિખાપ્પત્તિયા સમ્મદેવ સંસેવિતા.

અનિયમેનાતિ ‘‘યસ્સ કસ્સચી’’તિ અનિયમવચનેન. નિયમેત્વાતિ ‘‘તથાગતસ્સા’’તિ સરૂપદસ્સનેન નિયમેત્વા. આયુપ્પમાણન્તિ પરમાયુપ્પમાણં વદતિ, તસ્સેવ ગહણે કારણં બ્રહ્મજાલસુત્તવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૪૦; દી. નિ. ટી. ૧.૪૦) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. મહાસિવત્થેરો પન ‘‘મહાબોધિસત્તાનં ચરિમભવે પટિસન્ધિદાયિનો કમ્મસ્સ અસઙ્ખ્યેય્યાયુકતાસંવત્તનસમત્થતં હદયે ઠપેત્વા બુદ્ધાનં આયુસઙ્ખારસ્સ પરિસ્સયવિક્ખમ્ભનસમત્થતા પાળિયં આગતા એવાતિ ઇમં ભદ્દકપ્પમેવ તિટ્ઠેય્યા’’તિ અવોચ. ‘‘ખણ્ડિચ્ચાદીહિ અભિભુય્યતી’’તિ એતેન યથા ઇદ્ધિબલેન જરાય ન પટિઘાતો, એવં તેન મરણસ્સપિ ન પટિઘાતોતિ અત્થતો આપન્નમેવાતિ. ‘‘ક્વ સરો ખિત્તો, ક્વ ચ નિપતિતો’’તિ અઞ્ઞથા વુટ્ઠિતેનાપિ થેરવાદેન અટ્ઠકથાવચનમેવ સમત્થિતન્તિ દટ્ઠબ્બં ¶ . તેનાહ ‘‘સો ન રુચ્ચતિ…પે… નિયમિત’’ન્તિ.

પરિયુટ્ઠિતચિત્તોતિ યથા કિઞ્ચિ અત્થાનત્થં સલ્લક્ખેતું ન સક્કા, એવં અભિભૂતચિત્તો. સો પન અભિભવો મહતા ઉદકોઘેન અપ્પકસ્સ ઉદકસ્સ અજ્ઝોત્થરણં વિય અહોસીતિ વુત્તં ‘‘અજ્ઝોત્થટચિત્તો’’તિ. અઞ્ઞોપીતિ થેરતો, અરિયેહિ વા અઞ્ઞોપિ યો કોચિ પુથુજ્જનો. પુથુજ્જનગ્ગહણઞ્ચેત્થ યથા સબ્બેન સબ્બં અપ્પહીનવિપલ્લાસો મારેન પરિયુટ્ઠિતચિત્તો કિઞ્ચિ ¶ અત્થં સલ્લક્ખેતું ન સક્કોતિ, એવં થેરો ભગવતા કતં નિમિત્તોભાસં સબ્બસો ન સલ્લક્ખેસીતિ દસ્સનત્થં. તેનાહ ‘‘મારો હી’’તિઆદિ. ચત્તારો વિપલ્લાસાતિ અસુભે ‘‘સુભ’’ન્તિ સઞ્ઞાવિપલ્લાસો, ચિત્તવિપલ્લાસો, દુક્ખે ‘‘સુખ’’ન્તિ સઞ્ઞાવિપલ્લાસો, ચિત્તવિપલ્લાસોતિ ઇમે ચત્તારો વિપલ્લાસા. તેનાતિ યદિપિ ઇતરે અટ્ઠ વિપલ્લાસા પહીના, તથાપિ યથાવુત્તાનં ચતુન્નં વિપલ્લાસાનં અપ્પહીનભાવેન. અસ્સાતિ થેરસ્સ. મદ્દતીતિ ફુસનમત્તેન મદ્દન્તો વિય હોતિ, અઞ્ઞથા તેન મદ્દિતે સત્તાનં મરણમેવ સિયા. કિં સક્ખિસ્સતિ, ન સક્ખિસ્સતીતિ અધિપ્પાયો. કસ્મા ¶ ન સક્ખિસ્સતિ, નનુ એસ અગ્ગસાવકસ્સ કુચ્છિં પવિટ્ઠોતિ? સચ્ચં પવિટ્ઠો, તઞ્ચ ખો અત્તનો આનુભાવદસ્સનત્થં, ન વિબાધનાધિપ્પાયેન. વિબાધનાધિપ્પાયેન પન ઇધ ‘‘કિં સક્ખિસ્સતી’’તિ વુત્તં હદયમદ્દનસ્સ અધિગતત્તા. નિમિત્તોભાસન્તિ એત્થ ‘‘તિટ્ઠતુ ભગવા કપ્પ’’ન્તિ સકલકપ્પં અવટ્ઠાનયાચનાય ‘‘યસ્સ કસ્સચિ આનન્દ ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા ભાવિતા’’તિઆદિના અઞ્ઞાપદેસેન અત્તનો ચતુરિદ્ધિપાદભાવનાનુભાવેન કપ્પં અવટ્ઠાનસમત્થતાવસેન સઞ્ઞુપ્પાદનં નિમિત્તં, તથા પન પરિયાયં મુઞ્ચિત્વા ઉજુકંયેવ અત્તનો અધિપ્પાયવિભાવનં ઓભાસો. જાનન્તોયેવ વાતિ મારેન પરિયુટ્ઠિતભાવં જાનન્તો એવ. અત્તનો અપરાધહેતુતો ¶ સત્તાનં સોકો તનુકો હોતિ, ન બલવાતિ આહ ‘‘દોસારોપનેન સોકતનુકરણત્થ’’ન્તિ. કિં પન થેરો મારેન પરિયુટ્ઠિતચિત્તકાલે પવત્તિં પચ્છા જાનાતીતિ? ન જાનાતિ સભાવેન, બુદ્ધાનુભાવેન પન અનુજાનાતિ.

મારયાચનકથાવણ્ણના

૧૬૮. અનત્થે નિયોજેન્તો ગુણમારણેન મારેતિ, વિરાગવિબન્ધનેન વા જાતિનિમિત્તતાય તત્થ તત્થ જાતં જાતં મારેન્તો વિય હોતીતિ ‘‘મારેતીતિ મારો’’તિ વુત્તં. અતિવિય પાપતાય પાપિમા. કણ્હધમ્મેહિ સમન્નાગતો કણ્હો. વિરાગાદિગુણાનં અન્તકરણતો અન્તકો. સત્તાનં અનત્થાવહપટિપત્તિં ન મુચ્ચતીતિ નમુચિ. અત્તનો મારપાસેન પમત્તે બન્ધતિ, પમત્તા વા બન્ધૂ એતસ્સાતિ પમત્તબન્ધુ. સત્તમસત્તાહતો પરં સત્ત અહાનિ સન્ધાયાહ ‘‘અટ્ઠમે સત્તાહે’’તિ ન પન પલ્લઙ્કસત્તાહાદિ વિય નિયતકિચ્ચસ્સ અટ્ઠમસત્તાહસ્સ નામ લબ્ભનતો. સત્તમસત્તાહસ્સ હિ પરતો અજપાલનિગ્રોધમૂલે મહાબ્રહ્મુનો, સક્કસ્સ ચ દેવરઞ્ઞો પટિઞ્ઞાતધમ્મદેસનં ભગવન્તં ઞત્વા ‘‘ઇદાનિ સત્તે ધમ્મદેસનાય મમ વિસયં અતિક્કમાપેસ્સતી’’તિ સઞ્જાતદોમનસ્સો હુત્વા ઠિતો ચિન્તેસિ ‘‘હન્દ દાનાહં નં ઉપાયેન પરિનિબ્બાપેસ્સામિ, એવમસ્સ મનોરથો અઞ્ઞથત્તં ગમિસ્સતિ, મમ ચ મનોરથો ઇજ્ઝિસ્સતી’’તિ ¶ . એવં પન ચિન્તેત્વા ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા એકં અન્તં ઠિતો ‘‘પરિનિબ્બાતુ દાનિ ભન્તે ભગવા’’તિઆદિના પરિનિબ્બાનં યાચિ, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘અટ્ઠમે સત્તાહે’’તિઆદિ. તત્થ અજ્જાતિ આયુસઙ્ખારોસ્સજ્જનદિવસં સન્ધાયાહ. ભગવા ચસ્સ અભિસન્ધિં જાનન્તોપિ ¶ તં અનાવિકત્વા પરિનિબ્બાનસ્સ અકાલભાવમેવ પકાસેન્તો યાચનં પટિક્ખિપિ. તેનાહ ‘‘ન તાવાહ’’ન્તિઆદિ.

મગ્ગવસેન વિયત્તાતિ સચ્ચસમ્પટિવેધવેય્યત્તિયેન બ્યત્તા. તથેવ વિનીતાતિ મગ્ગવસેન કિલેસાનં સમુચ્છેદવિનયનેન વિનીતા. તથા વિસારદાતિ અરિયમગ્ગાધિગમેનેવ સત્થુસાસને વેસારજ્જપ્પત્તિયા વિસારદા ¶ , સારજ્જકરાનં દિટ્ઠિવિચિકિચ્છાદિપાપધમ્માનં વિગમેન વિસારદભાવં પત્તાતિ અત્થો. યસ્સ સુતસ્સ વસેન વટ્ટદુક્ખતો નિસ્સરણં સમ્ભવતિ, તં ઇધ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન ‘‘સુત’’ન્તિ અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘તેપિટકવસેના’’તિ. તિણ્ણં પિટકાનં સમૂહો તેપિટકં, તીણિ વા પિટકાનિ તિપિટકં, તિપિટકમેવ તેપિટકં, તસ્સ વસેન. તમેવાતિ યં તં તેપિટકં સોતબ્બભાવેન ‘‘સુત’’ન્તિ વુત્તં, તમેવ. ધમ્મન્તિ પરિયત્તિધમ્મં. ધારેન્તીતિ સુવણ્ણભાજને પક્ખિત્તસીહવસં વિય અવિનસ્સન્તં કત્વા સુપ્પગુણસુપ્પવત્તિભાવેન ધારેન્તિ હદયે ઠપેન્તિ. ઇતિ પરિયત્તિધમ્મવસેન બહુસ્સુતધમ્મધરભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પટિવેધધમ્મવસેનપિ તં દસ્સેતું ‘‘અથ વા’’તિઆદિ વુત્તં. અરિયધમ્મસ્સાતિ મગ્ગફલધમ્મસ્સ, નવવિધસ્સાપિ વા લોકુત્તરધમ્મસ્સ. અનુધમ્મભૂતન્તિ અધિગમાય અનુરૂપધમ્મભૂતં. અનુચ્છવિકપટિપદન્તિ ચ તમેવ વિપસ્સનાધમ્મમાહ, છબ્બિધા વિસુદ્ધિયો વા. અનુધમ્મન્તિ તસ્સા યથાવુત્તપટિપદાય અનુરૂપં અભિસલ્લેખિતં અપ્પિચ્છતાદિધમ્મં. ચરણસીલાતિ સમાદાય પવત્તનસીલા. અનુ મગ્ગફલધમ્મો એતિસ્સાતિ વા અનુધમ્મા, વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સના, તસ્સા ચરણસીલા. અત્તનો આચરિયવાદન્તિ અત્તનો આચરિયસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ વાદં. સદેવકસ્સ લોકસ્સ આચારસિક્ખાપનેન આચરિયો, ભગવા. તસ્સ વાદો, ચતુસચ્ચદેસના.

આચિક્ખિસ્સન્તીતિ આદિતો કથેસ્સન્તિ, અત્તના ઉગ્ગહિતનિયામેન પરે ઉગ્ગણ્હાપેસ્સન્તીતિ અત્થો. દેસેસ્સન્તીતિ વાચેસ્સન્તિ, પાળિં સમ્મા પબોધેસ્સન્તીતિ અત્થો. પઞ્ઞાપેસ્સન્તીતિ પજાનાપેસ્સન્તિ, સઙ્કાપેસ્સન્તીતિ અત્થો. પટ્ઠપેસ્સન્તીતિ પકારેહિ ઠપેસ્સન્તિ, પકાસેસ્સન્તીતિ અત્થો. વિવરિસ્સન્તીતિ વિવટં કરિસ્સન્તિ. વિભજિસ્સન્તીતિ વિભત્તં કરિસ્સન્તિ. ઉત્તાનિં કરિસ્સન્તીતિ ¶ અનુત્તાનં ગમ્ભીરં ઉત્તાનં પાકટં કરિસ્સન્તિ. સહ ધમ્મેનાતિ એત્થ ધમ્મ-સદ્દો કારણપરિયાયો ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિઆદીસુ ¶ (વિભ. ૨૭૦) વિયાતિ આહ ‘‘સહેતુકેન સકારણેન વચનેના’’તિ. સપ્પાટિહારિયન્તિ સનિસ્સરણં ¶ , યથા પરવાદં ભઞ્જિત્વા સકવાદો પતિટ્ઠહતિ, એવં હેતુદાહરણેહિ યથાધિગતમત્થં સમ્પાદેત્વા ધમ્મં કથેસ્સન્તિ. તેનાહ ‘‘નિય્યાનિકં કત્વા ધમ્મં દેસેસ્સન્તી’’તિ, નવવિધં લોકુત્તરધમ્મં પબોધેસ્સન્તીતિ અત્થો. એત્થ ચ ‘‘પઞ્ઞાપેસ્સન્તી’’તિઆદીહિ છહિ પદેહિ છ અત્થપદાનિ દસ્સિતાનિ, આદિતો પન દ્વીહિ પદેહિ છ બ્યઞ્જનપદાનિ. એત્તાવતા તેપિટકં બુદ્ધવચનં સંવણ્ણનાનયેન સઙ્ગહેત્વા દસ્સિતં હોતિ. વુત્તઞ્હેતં નેત્તિયં ‘‘દ્વાદસપદાનિ સુત્તં, તં સબ્બં બ્યઞ્જનઞ્ચ અત્થો ચા’’તિ (નેત્તિ. સઙ્ખારે).

સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતન્તિ અધિસીલસિક્ખાદિસિક્ખત્તયસઙ્ગહણં. સકલં સાસનબ્રહ્મચરિયન્તિ અનવસેસં સત્થુસાસનભૂતં સેટ્ઠચરિયં. સમિદ્ધન્તિ સમ્મદેવ વડ્ઢિતં. ઝાનસ્સાદવસેનાતિ તેહિ તેહિ ભિક્ખૂહિ સમધિગતઝાનસુખવસેન. વુદ્ધિપ્પત્તન્તિ ઉળારપણીતભાવગમનેન સબ્બસો પરિવુદ્ધિં ઉપગતં. સબ્બપાલિફુલ્લં વિય અભિઞ્ઞાસમ્પત્તિવસેન અભિઞ્ઞાસમ્પદાહિ સાસનાભિવુદ્ધિયા મત્થકપ્પત્તિતો. પતિટ્ઠિતવસેનાતિ પતિટ્ઠાનવસેન, પતિટ્ઠપ્પત્તિયાતિ અત્થો. પટિવેધવસેન બહુનો જનસ્સ હિતન્તિ બાહુજઞ્ઞં. તેનાહ ‘‘બહુજનાભિસમયવસેના’’તિ. પુથુ પુથુલં ભૂતં જાતં, પુથુ વા પુથુત્તં ભૂતં પત્તન્તિ ¶ પુથુભૂતં. તેનાહ ‘‘સબ્બાકાર…પે… પત્ત’’ન્તિ. સુટ્ઠુ પકાસિતન્તિ સુટ્ઠુ સમ્મદેવ આદિકલ્યાણાદિભાવેન પવેદિતં.

આયુસઙ્ખારઓસ્સજ્જનવણ્ણના

૧૬૯. સતિં સૂપટ્ઠિતં કત્વાતિ અયં કાયાદિવિભાગો અત્તભાવસઞ્ઞિતો દુક્ખભારો મયા એત્તકં કાલં વહિતો, ઇદાનિ પન ન વહિતબ્બો, એતસ્સ અવહનત્થં ચિરતરં કાલં અરિયમગ્ગસમ્ભારો સમ્ભતો, સ્વાયં અરિયમગ્ગો પટિવિદ્ધો, યતો ઇમે કાયાદયો અસુભાદિતો સમ્મદેવ પરિઞ્ઞાતા, ચતુબ્બિધમ્પિ સમ્માસતિં યથાતથં વિસયે સુટ્ઠુ ઉપટ્ઠિતં કત્વા. ઞાણેન પરિચ્છિન્દિત્વાતિ યસ્મા ઇમસ્સ અત્તભાવસઞ્ઞિતસ્સ દુક્ખભારસ્સ વહને પયોજનભૂતં અત્તહિતં તાવ મહાબોધિમૂલે એવ પરિસમાપિતં, પરહિતં પન બુદ્ધવેનેય્યવિનયનં પરિસમાપિતબ્બં, તં ¶ ઇદાનિ માસત્તયેનેવ પરિસમાપનં પાપુણિસ્સતિ, તસ્મા અભાસિ ‘‘વિસાખપુણ્ણમાયં પરિનિબ્બાયિસ્સામી’’તિ, એવં બુદ્ધઞાણેન પરિચ્છિન્દિત્વા સબ્બભાગેન નિચ્છયં કત્વા. આયુસઙ્ખારં વિસ્સજ્જીતિ આયુનો જીવિતસ્સ અભિસઙ્ખારકં ફલસમાપત્તિધમ્મં ‘‘ન સમાપજ્જિસ્સામી’’તિ વિસ્સજ્જિ તંવિસ્સજ્જનેનેવ તેન અભિસઙ્ખરિયમાનં જીવિતસઙ્ખારં ‘‘નપ્પવત્તેસ્સામી’’તિ વિસ્સજ્જિ. તેનાહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. ઠાનમહન્તતાયપિ પવત્તિઆકારમહન્તતાયપિ મહન્તો પથવીકમ્પો. તત્થ ઠાનમહન્તતાય ભૂમિચાલસ્સ મહત્તં દસ્સેતું ¶ ‘‘તદા કિર…પે… કમ્પિત્થા’’તિ વુત્તં. સા પન જાતિક્ખેત્તભૂતા દસસહસ્સી લોકધાતુ એવ, ન યા કાચિ, યા મહાભિનીહારમહાજાતિઆદીસુપિ કમ્પિત્થ. તદાપિ તત્તિકાય એવ કમ્પને કિં કારણં ¶ ? જાતિક્ખેત્તભાવેન તસ્સેવ આદિતો પરિગ્ગહસ્સ કતત્તા. પરિગ્ગહકરણં ચસ્સ ધમ્મતાવસેન વેદિતબ્બં. તથા હિ પુરિમબુદ્ધાનમ્પિ તાવતકમેવ જાતિક્ખેત્તં અહોસિ. તથા હિ વુત્તં ‘‘દસસહસ્સી લોકધાતૂ, નિસ્સદ્દા હોન્તિ નિરાકુલા…પે… મહાસમુદ્દો આભુજતિ, દસસહસ્સી પકમ્પતી’’તિ ચ આદિ (બુ. વં. ૮૪-૯૧). ઉદકપરિયન્તં કત્વા છપ્પકારપવેધનેન અવીતરાગે ભિંસેતીતિ ભિંસનો, સો એવ ભિંસનકોતિ આહ ‘‘ભયજનકો’’તિ. દેવભેરિયોતિ દેવદુન્દુભિસદ્દસ્સ પરિયાયવચનમત્તં. ન ચેત્થ કાચિ ભેરી ‘‘દેવદુન્દુભી’’તિ અધિપ્પેતા, અથ ખો ઉપ્પાતભાવેન લબ્ભમાનો આકાસગતો નિગ્ઘોસસદ્દો. તેનાહ ‘‘દેવો’’તિઆદિ. દેવોતિ મેઘો. તસ્સ હિ અચ્છભાવેન આકાસસ્સ વસ્સાભાવેન સુક્ખગજ્જિતસઞ્ઞિતે સદ્દે નિચ્છરન્તે દેવદુન્દુભિસમઞ્ઞા. તેનાહ ‘‘દેવો સુક્ખગજ્જિતં ગજ્જી’’તિ.

પીતિવેગવિસ્સટ્ઠન્તિ ‘‘એવં ચિરતરં કાલં વહિતો અયં અત્તભાવસઞ્ઞિતો દુક્ખભારો, ઇદાનિ ન ચિરસ્સેવ નિક્ખિપિસ્સતી’’તિ સઞ્જાતસોમનસ્સો ભગવા સભાવેનેવ પીતિવેગવિસ્સટ્ઠં ઉદાનં ઉદાનેસિ. એવં પન ઉદાનેન્તેન અયમ્પિ અત્થો સાધિતો હોતીતિ દસ્સનત્થં અટ્ઠકથાયં ‘‘કસ્મા’’તિઆદિ વુત્તં.

તુલીયતીતિ તુલન્તિ તુલ-સદ્દો કમ્મસાધનોતિ દસ્સેતું ‘‘તુલિત’’ન્તિ વુત્તં. અપ્પાનુભાવતાય પરિચ્છિન્નં. તથા હિ તં પરિતો ખણ્ડિતભાવેન ‘‘પરિત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. પટિપક્ખવિક્ખમ્ભનતો દીઘસન્તાનતાય, વિપુલફલતાય ¶ ચ ન તુલં ન પરિચ્છિન્નં. યેહિ કારણેહિ પુબ્બે અવિસેસતો મહગ્ગતં ‘‘અતુલ’’ન્તિ વુત્તં, તાનિ કારણાનિ ¶ રૂપાવચરતો આરુપ્પસ્સ સાતિસયાનિ વિજ્જન્તીતિ ‘‘અરૂપાવચરં અતુલ’’ન્તિ વુત્તં, ઇતરઞ્ચ ‘‘તુલ’’ન્તિ, અપ્પવિપાકં તીસુપિ કમ્મેસુ યં તનુવિપાકં હીનં, તં તુલં. બહુવિપાકન્તિ યં મહાવિપાકં પણીતં, તં અતુલં. યં પનેત્થ મજ્ઝિમં, તં હીનં, ઉક્કટ્ઠન્તિ દ્વિધા ભિન્દિત્વા દ્વીસુ ભાગેસુ પક્ખિપિતબ્બં. હીનત્તિકવણ્ણનાયં વુત્તનયેનેવ અપ્પબહુવિપાકતં નિદ્ધારેત્વા તસ્સ વસેન તુલાતુલભાવો વેદિતબ્બો. સમ્ભવતિ એતસ્માતિ સમ્ભવોતિ આહ ‘‘સમ્ભવસ્સ હેતુભૂત’’ન્તિ. નિયકજ્ઝત્તરતોતિ સસન્તાનધમ્મેસુ વિપસ્સનાવસેન, ગોચરાસેવનાય ચ નિરતો. સવિપાકં સમાનં પવત્તિવિપાકમત્તદાયિકમ્મં સવિપાકટ્ઠેન સમ્ભવં. ન ચ તં કામાદિભવાભિસઙ્ખારકન્તિ તતો વિસેસનત્થં ‘‘સમ્ભવ’’ન્તિ વત્વા ‘‘ભવસઙ્ખાર’’ન્તિ વુત્તં. ઓસ્સજ્જીતિ અરિયમગ્ગેન અવસ્સજ્જિ ¶ . કવચં વિય અત્તભાવં પરિયોનન્ધિત્વા ઠિતં અત્તનિ સમ્ભૂતત્તા અત્તસમ્ભવં કિલેસઞ્ચ અભિન્દીતિ કિલેસભેદસહભાવિકમ્મોસ્સજ્જનં દસ્સેન્તો તદુભયસ્સ કારણં અવોચ ‘‘અજ્ઝત્તરતો સમાહિતો’’તિ.

તીરેન્તોતિ ‘‘ઉપ્પાદો ભયં, અનુપ્પાદો ખેમ’’ન્તિઆદિના વીમંસન્તો. ‘‘તુલેન્તો તીરેન્તો’’તિઆદિના સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘પઞ્ચક્ખન્ધા’’તિ આદિં વત્વા ભવસઙ્ખારસ્સ અવસ્સજ્જનાકારં સરૂપતો દસ્સેસિ. ‘‘એવ’’ન્તિઆદિના પન ઉદાનવણ્ણનાયં આદિતો વુત્તમત્થં નિગમનવસેન દસ્સેસિ.

મહાભૂમિચાલવણ્ણના

૧૭૧. યન્તિ કરણે વા અધિકરણે વા પચ્ચત્તવચનન્તિ અધિપ્પાયેન આહ ‘‘યેન સમયેન, યસ્મિં વા સમયે’’તિ. ઉક્ખેપકવાતાતિ ¶ ઉદકસન્ધારકવાતં ઉપચ્છિન્દિત્વા ઠિતટ્ઠાનતો ખેપકવાતા. ‘‘સટ્ઠિ…પે… બહલ’’ન્તિ ઇદં તસ્સ વાતસ્સ ઉબ્બેધપ્પમાણમેવ ગહેત્વા વુત્તં, આયામવિત્થારતો પન દસસહસ્સચક્કવાળપ્પમાણમ્પિ ઉદકસન્ધારકવાતં ઉપચ્છિન્દતિયેવ. આકાસેતિ પુબ્બે વાતેન પતિટ્ઠિતોકાસે. પુન વાતોતિ ઉક્ખેપકવાતે તથાકત્વા વિગતે ઉદકસન્ધારકવાતો પુન આબન્ધિત્વા ¶ ગણ્હાતિ યથા તં ઉદકં ન ભસ્સતિ, એવં ઉત્થમ્ભેન્તં આબન્ધનવિતાનવસેન બન્ધિત્વા ગણ્હાતિ. તતો ઉદકં ઉગ્ગચ્છતીતિ તતો આબન્ધિત્વા ગહણતો તેન વાતેન ઉત્થમ્ભિતં ઉદકં ઉગ્ગચ્છતિ ઉપરિ ગચ્છતિ. હોતિયેવાતિ અન્તરન્તરા હોતિયેવ. બહલભાવેનાતિ મહાપથવિયા મહન્તભાવેન. સકલા હિ મહાપથવી તદા ઓગ્ગચ્છતિ, ઉગ્ગચ્છતિ ચ, તસ્મા કમ્પનં ન પઞ્ઞાયતિ.

ઇજ્ઝનસ્સાતિ ઇચ્છિતત્થસિજ્ઝનસ્સ. અનુભવિતબ્બસ્સઇસ્સરિયસમ્પત્તિઆદિકસ્સ. પરિત્તાતિ પટિલદ્ધમત્તા નાતિસુભાવિતા. તથા ચ ભાવના બલવતી ન હોતીતિ આહ ‘‘દુબ્બલા’’તિ. સઞ્ઞાસીસેન હિ ભાવના વુત્તા. અપ્પમાણાતિ પગુણા સુભાવિતા. સા હિ થિરા દળ્હતરા હોતીતિ આહ ‘‘બલવા’’તિ. ‘‘પરિત્તા પથવીસઞ્ઞા, અપ્પમાણા આપોસઞ્ઞા’’તિ દેસનામત્તમેવ, આપોસઞ્ઞાય પન સુભાવિતાય પથવીકમ્પો સુખેનેવ ઇજ્ઝતીતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો. સંવેજેન્તો દિબ્બસમ્પત્તિયા પમત્તં સક્કં દેવરાજાનં. વીમંસન્તો વા તાવદેવ સમધિગતં અત્તનો ઇદ્ધિબલં. મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ પાસાદકમ્પનં પાકટન્તિ તં અનામસિત્વા સઙ્ઘરક્ખિતસામણેરસ્સ પાસાદકમ્પનં દસ્સેતું ‘‘સો કિરાયસ્મા’’તિઆદિ વુત્તં. પૂતિમિસ્સો ¶ ગન્ધો એતસ્સાતિ પૂતિગન્ધો, તેન પૂતિગન્ધેનેવ ¶ અધિગતમાતુકુચ્છિસમ્ભવં વિય ગન્ધેનેવ સીસેન, અતિવિય દારકો એવાતિ અત્થો.

આચરિયન્તિ આચરિયૂપદેસં. ઇદ્ધાભિસઙ્ખારો નામ ઇદ્ધિવિધપ્પટિપક્ખાદીભાવેન ઇચ્છિતબ્બો, સો ચ ઉપાયે કોસલ્લસ્સ અત્તના ન સમ્મા ઉગ્ગહિતત્તા ન તાવ સિક્ખિતોતિ આહ ‘‘અસિક્ખિત્વાવ યુદ્ધં પવિટ્ઠોસી’’તિ. ‘‘પિલવન્ત’’ન્તિ ઇમિના સકલમેવ પાસાદવત્થું ઉદકં કત્વા અધિટ્ઠાતબ્બપાસાદોવ તત્થ પિલવતીતિ દસ્સેતિ. અધિટ્ઠાનક્કમં પન ઉપમાય દસ્સેન્તો ‘‘તાત…પે… જાનાહી’’તિ આહ. તત્થ કપલ્લકપૂવન્તિ આસિત્તકપૂવં, તં પચન્તા કપાલે પઠમં કિઞ્ચિ પિટ્ઠં ઠપેત્વા અનુક્કમેન વડ્ઢેત્વા અન્તન્તેન પરિચ્છિન્દન્તિ પૂવં સમન્તતો પરિચ્છિન્નં કત્વા ઠપેન્તિ, એવં ‘‘આપોકસિણવસેન ‘પાસાદેન પતિટ્ઠિતટ્ઠાનં ઉદકં હોતૂ’તિ અધિટ્ઠહન્તો સમન્તતો પાસાદસ્સ યાવ પરિયન્તા યથા ઉદકં હોતિ, તથા અધિટ્ઠાતબ્બ’’ન્તિ ઉપમાય ઉપદિસતિ.

મહાપદાને ¶ વુત્તમેવાતિ ‘‘ધમ્મતા એસા, ભિક્ખવે, યદા બોધિસત્તો તુસિતા કાયા ચવિત્વા માતુકુચ્છિં ઓક્કમતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૮) વત્વા ‘‘અયઞ્ચ દસસહસ્સી લોકધાતુ સઙ્કમ્પતિ સમ્પકમ્પતિ સમ્પવેધતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૮), તથા ‘‘ધમ્મતા એસા, ભિક્ખવે, યદા બોધિસત્તો માતુકુચ્છિમ્હા નિક્ખમતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૦) વત્વા ‘‘અયઞ્ચ દસસહસ્સી લોકધાતુ સઙ્કમ્પતિ સમ્પકમ્પતિ સમ્પવેધતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૨) ચ ¶ મહાબોધિસત્તસ્સ ગબ્ભોક્કન્તિયં, અભિજાતિયઞ્ચ ધમ્મતાવસેન મહાપદાનેપથવીકમ્પસ્સ વુત્તત્તા ઇતરેસુપિ ચતૂસુ ઠાનેસુ પથવીકમ્પો ધમ્મતાવસેનેવાતિ મહાપદાનેઅત્થતો વુત્તં એવાતિ અધિપ્પાયો.

ઇદાનિ નેસં પથવીકમ્પનં કારણતો, પવત્તિઆકારતો ચ વિભાગં દસ્સેતું ‘‘ઇતિ ઇમેસૂ’’તિઆદિ વુત્તં. ધાતુકોપેનાતિ ઉક્ખેપકધાતુસઙ્ખાતાય વાયોધાતુયા પકોપેન. ઇદ્ધાનુભાવેનાતિ ઞાણિદ્ધિયા વા કમ્મવિપાકજિદ્ધિયા વા પભાવેન, તેજેનાતિ અત્થો. પુઞ્ઞતેજેનાતિ પુઞ્ઞાનુભાવેન, મહાબોધિસત્તસ્સ પુઞ્ઞબલેનાતિ અત્થો. ઞાણતેજેનાતિ પટિવેધઞાણાનુભાવેન. સાધુકારદાનવસેનાતિ યથા અનઞ્ઞસાધારણેન પટિવેધઞાણાનુભાવેન અભિહતા મહાપથવી અભિસમ્બોધિયં અકમ્પિત્થ, એવં અનઞ્ઞસાધારણેન દેસનાઞાણાનુભાવેન અભિહતા મહાપથવી અકમ્પિત્થ, તં પનસ્સા સાધુકારદાનં વિય હોતીતિ ‘‘સાધુકારદાનવસેના’’તિ વુત્તં.

યેન ¶ પન ભગવા અસીતિઅનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતદ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણ- (દી. નિ. ૨.૩૩; ૩.૧૯૮; મ. નિ. ૨.૩૮૫) વિચિત્રરૂપકાયો સબ્બાકારપરિસુદ્ધસીલક્ખન્ધાદિગુણરતનસમિદ્ધિધમ્મકાયો પુઞ્ઞમહત્તથામમહત્તયસમહઆઇદ્ધિમહત્તપઞ્ઞામહત્તાનં પરમુક્કંસગતો અસમો અસમસમો અપ્પટિપુગ્ગલો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો અત્તનો અત્તભાવસઞ્ઞિતં ખન્ધપઞ્ચકં કપ્પં વા કપ્પાવસેસં વા ઠપેતું સમત્થોપિ સઙ્ખતધમ્મં પટિજિગુચ્છનાકારપ્પવત્તેન ઞાણવિસેસેન તિણાયપિ અમઞ્ઞમાનો આયુસઙ્ખારોસ્સજ્જનવિધિના નિરપેક્ખો ઓસ્સજ્જિ. તદનુભાવાભિહતા મહાપથવી આયુસઙ્ખારોસ્સજ્જને અકમ્પિત્થ, તં પનસ્સા કારુઞ્ઞસભાવસણ્ઠિતા વિય હોતીતિ વુત્તં ‘‘કારુઞ્ઞસભાવેના’’તિ ¶ . યસ્મા ભગવા પરિનિબ્બાનસમયે ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસઙ્ખ્યા સમાપત્તિયો ¶ સમાપજ્જિ અન્તરન્તરા ફલસમાપત્તિસમાપજ્જનેન, તસ્સ પુબ્બભાગે સાતિસયં તિક્ખં સૂરં વિપસ્સનાઞાણઞ્ચ પવત્તેસિ, ‘‘યદત્થઞ્ચ મયા એવં સુચિરકાલં અનઞ્ઞસાધારણો પરમુક્કંસગતો ઞાણસમ્ભારો સમ્ભતો, અનુત્તરો ચ વિમોક્ખો સમધિગતો, તસ્સ વત મે સિખાપ્પત્તફલભૂતા અચ્ચન્તનિટ્ઠા અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુ અજ્જ સમિજ્ઝતી’’તિ ભિય્યો અતિવિય સોમનસ્સપ્પત્તસ્સ ભગવતો પીતિવિપ્ફારાદિગુણવિપુલતરાનુભાવો પરેહિ અસાધારણઞાણાતિસયો ઉદપાદિ, યસ્સ સમાપત્તિબલસમુપબ્રૂહિતસ્સ ઞાણાતિસયસ્સ આનુભાવં સન્ધાય ઇદં વુત્તં ‘‘દ્વેમે પિણ્ડપાતા સમસમફલા સમસમવિપાકા’’તિઆદિ (ઉદા. ૭૫), તસ્મા તસ્સ આનુભાવેન સમભિહતા મહાપથવી અકમ્પિત્થ. તં પનસ્સા તસ્સં વેલાયં આરોદનાકારપ્પત્તિ વિય હોતીતિ ‘‘અટ્ઠમો આરોદનેના’’તિ વુત્તં.

ઇદાનિ સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિવરન્તો ‘‘માતુકુચ્છિં ઓક્કમન્તે’’તિઆદિમાહ. અયં પનત્થોતિ ‘‘સાધુકારદાનવસેના’’તિઆદિના વુત્તો અત્થો. પથવીદેવતાય વસેનાતિ એત્થ સમુદ્દદેવતા વિય મહાપથવિયા અધિદેવતા કિર નામ અત્થિ. તાદિસે કારણે સતિ તસ્સા ચિત્તવસેન અયં મહાપથવી સઙ્કમ્પતિ સમ્પકમ્પતિ સમ્પવેધતિ, યથા વાતવલાહકદેવતાનં ચિત્તવસેન વાતા વાયન્તિ, સીતુણ્હઅબ્ભવસ્સવલાહકદેવતાનં ચિત્તવસેન સીતાદયો ભવન્તિ. તથા હિ વિસાખપુણ્ણમાયં અભિસમ્બોધિઅત્થં બોધિરુક્ખમૂલે નિસિન્નસ્સ લોકનાથસ્સ અન્તરાયકરણત્થં ઉપટ્ઠિતં મારબલં વિધમિતું –

‘‘અચેતનાયં ¶ પથવી, અવિઞ્ઞાય સુખં દુખં;

સાપિ દાનબલા મય્હં, સત્તક્ખત્તું પકમ્પથા’’તિ. (ચરિયા. ૧.૧૨૪) –

વચનસમનન્તરં ¶ મહાપથવી ભિજ્જિત્વા સપરિસં મારં પરિવત્તેસિ. એતન્તિ સાધુકારદાનાદિ. યદિપિ નત્થિ અચેતનત્તા, ધમ્મતાવસેન પન વુત્તનયેન સિયાતિ સક્કા વત્તું. ધમ્મતા પન અત્થતો ધમ્મસભાવો, સો પુઞ્ઞધમ્મસ્સ વા ઞાણધમ્મસ્સ વા આનુભાવસભાવોતિ. તયિદં સબ્બં વિચારિતમેવ, એવઞ્ચ કત્વા –

‘‘ઇમે ¶ ધમ્મે સમ્મસતો, સભાવસરસલક્ખણે;

ધમ્મતેજેન વસુધા, દસસહસ્સી પકમ્પથા’’તિ. (બુ. વં. ૧.૧૬૬);

આદિ વચનઞ્ચ સમત્થિતં હોતિ.

નિદ્દિટ્ઠનિદસ્સનન્તિ નિદ્દિટ્ઠસ્સ અત્થસ્સ નિય્યાતનં, નિગમનન્તિ અત્થો. એત્તાવતાતિ પથવીકમ્પાદિઉપ્પાદજનનેન ચેવ પથવીકમ્પસ્સ ભગવતો હેતુનિદસ્સનેન ચ. ‘‘અદ્ધા અજ્જ ભગવતા આયુસઙ્ખારો ઓસ્સટ્ઠો’’તિ સલ્લક્ખેસિ પારિસેસઞાયેન. એવઞ્હિ તદા થેરો તમત્થં વીમંસેય્ય નાયં ભૂમિકમ્પો ધાતુપ્પકોપહેતુકો તસ્સ અપઞ્ઞાયમાનરૂપત્તા, બાહિરકોપિ ઇસિ એવં મહાનુભાવો બુદ્ધકાલે નત્થિ, સાસનિકોપિ સત્થુ અનારોચેત્વા એવં કરોન્તો નામ નત્થિ, સેસાનં પઞ્ચન્નં ઇદાનિ અસમ્ભવો, એવં ભૂમિકમ્પો ચાયં મહાભિંસનકો સલોમહંસો અહોસિ, તસ્મા પારિસેસતો આહ ‘‘અજ્જ ભગવતા આયુસઙ્ખારો ઓસ્સટ્ઠોતિ સલ્લક્ખેસી’’તિ.

અટ્ઠપરિસવણ્ણના

૧૭૨. ઓકાસં અદત્વાતિ ‘‘તિટ્ઠતુ ભન્તે ભગવા કપ્પ’’ન્તિઆદિ (દી. નિ. ૨.૧૭૮) નયપ્પવત્તાય થેરસ્સ આયાચનાય અવસરં અદત્વા. અઞ્ઞાનિપિ અટ્ઠકાનિ સમ્પિણ્ડેન્તો હેતુઅટ્ઠકતો અઞ્ઞાનિ પરિસાભિભાયતનવિમોક્ખવસેન ¶ તીણિ અટ્ઠકાનિ સઙ્ગહેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘અટ્ઠ ખો ઇમા’’તિઆદિમાહ. ‘‘આયસ્મતો આનન્દસ્સ સોકુપ્પત્તિં પરિહરન્તો વિક્ખેપં કરોન્તો’’તિ કેચિ સહસા ભણિતે બલવસોકો ઉપ્પજ્જેય્યાતિ.

સમાગન્તબ્બતો, સમાગચ્છતીતિ વા સમાગમો, પરિસા. બિમ્બિસારપમુખો સમાગમો બિમ્બિસારસમાગમો. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. બિમ્બિસાર…પે… સમાગમાદિસદિસં ખત્તિયપરિસન્તિ યોજના. અઞ્ઞેસુ ચક્કવાળેસુપિ લબ્ભતેયેવ સત્થુ ખત્તિયપરિસાદિઉપસઙ્કમનં. આદિતો તેહિ સદ્ધિં સત્થુ ભાસનં આલાપો. કથનપટિકથનં સલ્લાપો. ધમ્મુપસઞ્હિતા પુચ્છા પટિપુચ્છા ¶ ધમ્મસાકચ્છા. સણ્ઠાનં પટિચ્ચ કથનં સણ્ઠાનપરિયાયત્તા ¶ વણ્ણ-સદ્દસ્સ ‘‘મહન્તં હત્થિરાજવણ્ણં અભિનિમ્મિનિત્વા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૩૮) વિય. ‘‘તેસ’’ન્તિ પદં ઉભયપદાપેક્ખં ‘‘તેસમ્પિ લક્ખણસણ્ઠાનં વિય સત્થુ સરીરસણ્ઠાનં, તેસં કેવલં પઞ્ઞાયતિ એવા’’તિ. નાપિ આમુક્કમણિકુણ્ડલો ભગવા હોતીતિ યોજના. છિન્નસ્સરાતિ દ્વિધાભૂતસ્સરા. ગગ્ગરસ્સરાતિ જજ્જરિતસ્સરા. ભાસન્તરન્તિ તેસં સત્તાનં ભાસતો અઞ્ઞં ભાસં. વીમંસાતિ ચિન્તના. ‘‘કિમત્થં…પે… દેસેતી’’તિ ઇદં નનુ અત્તાનં જાનાપેત્વા ધમ્મે કથિતે તેસં સાતિસયો પસાદો હોતીતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન વુત્તં? યેસં અત્તાનં અજાનાપેત્વાવ ધમ્મે કથિતે પસાદો હોતિ, ન જાનાપેત્વા, તાદિસે સન્ધાય સત્થા તથા કરોતિ. તત્થ પયોજનમાહ ‘‘વાસનત્થાયા’’તિ. એવં સુતોપીતિ એવં અવિઞ્ઞાતદેસકો અવિઞ્ઞાતાગમનોપિ સુતો ધમ્મો અત્તનો ધમ્મસુધમ્મતાયેવ અનાગતે પચ્ચયો હોતિ સુણન્તસ્સ.

‘‘આનન્દા’’તિઆદિકો સઙ્ગીતિઅનારુળ્હો પાળિધમ્મો એવ તથા દસ્સિતો. એસ નયો ઇતો પરેસુપિ એવરૂપેસુ ઠાનેસુ.

અટ્ઠઅભિભાયતનવણ્ણના

૧૭૩. અભિભવતીતિ ¶ અભિભુ, પરિકમ્મં, ઞાણં વા. અભિભુ આયતનં એતસ્સાતિ અભિભાયતનં, ઝાનં. અભિભવિતબ્બં વા આરમ્મણસઙ્ખાતં આયતનં એતસ્સાતિ અભિભાયતનં. આરમ્મણાભિભવનતો અભિભુ ચ તં આયતનઞ્ચ યોગિનો સુખવિસેસાનં અધિટ્ઠાનભાવતો, મનાયતનધમ્માયતનભાવતો વાતિપિ સસમ્પયુત્તં ઝાનં અભિભાયતનં. તેનાહ ‘‘અભિભવનકારણાની’’તિઆદિ. તાનિ હીતિ અભિભાયતનસઞ્ઞિતાનિ ઝાનાનિ. ‘‘પુગ્ગલસ્સ ઞાણુત્તરિયતાયા’’તિ ઇદં ઉભયત્થાપિ યોજેતબ્બં. કથં? પટિપક્ખભાવેન પચ્ચનીકધમ્મે અભિભવન્તિ પુગ્ગલસ્સ ઞાણુત્તરિયતાય આરમ્મણાનિ અભિભવન્તિ. ઞાણબલેનેવ હિ આરમ્મણાભિભવનં વિય પટિપક્ખાભિભવો પીતિ.

પરિકમ્મવસેન અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞી, ન અપ્પનાવસેન. ન હિ પટિભાગનિમિત્તારમ્મણા અપ્પના અજ્ઝત્તવિસયા સમ્ભવતિ, તં પન અજ્ઝત્તપરિકમ્મવસેન લદ્ધં ¶ કસિણનિમિત્તં અવિસુદ્ધમેવ હોતિ, ન બહિદ્ધાપરિકમ્મવસેન લદ્ધં વિય વિસુદ્ધં.

પરિત્તાનીતિ ¶ યથાલદ્ધાનિ સુપ્પસરાવમત્તાનિ. તેનાહ ‘‘અવડ્ઢિતાની’’તિ. પરિત્તવસેનેવાતિ વણ્ણવસેન આભોગે વિજ્જમાનેપિ પરિત્તવસેનેવ ઇદં અભિભાયતનં વુત્તં. પરિત્તતા હેત્થ અભિભવનસ્સ કારણં. વણ્ણાભોગે સતિપિ અસતિપિ અભિભાયતનભાવના નામ તિક્ખપઞ્ઞસ્સેવ સમ્ભવતિ, ન ઇતરસ્સાતિ આહ ‘‘ઞાણુત્તરિકો પુગ્ગલો’’તિ. અભિભવિત્વા સમાપજ્જતીતિ એત્થ અભિભવનં, સમાપજ્જનઞ્ચ ઉપચારજ્ઝાનાધિગમસમનન્તરમેવ અપ્પનાઝાનુપ્પાદનન્તિ આહ ‘‘સહ નિમિત્તુપ્પાદેનેવેત્થ અપ્પનં પાપેતી’’તિ. સહ નિમિત્તુપ્પાદેનાતિ ચ અપ્પનાપરિવાસાભાવસ્સ લક્ખણં વચનમેતં. યો ‘‘ખિપ્પાભિઞ્ઞો’’તિ વુચ્ચતિ, તતોપિ ઞાણુત્તરસ્સેવ અભિભાયતનભાવના. એત્થાતિ એતસ્મિં નિમિત્તે. અપ્પનં પાપેતીતિ ભાવનં અપ્પનં નેતિ.

એત્થ ¶ ચ કેચિ ‘‘ઉપ્પન્ને ઉપચારજ્ઝાને તં આરબ્ભ યે હેટ્ઠિમન્તેન દ્વે તયો જવનવારા પવત્તન્તિ, તે ઉપચારજ્ઝાનપક્ખિકા એવ, તદનન્તરઞ્ચ ભવઙ્ગપરિવાસેન, ઉપચારાસેવનાય ચ વિના અપ્પના હોતિ, સહ નિમિત્તુપ્પાદેનેવ અપ્પનં પાપેતી’’તિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં. ન હિ પરિવાસિતપરિકમ્મેન અપ્પનાવારો ઇચ્છિતો, નાપિ મહગ્ગતપ્પમાણજ્ઝાનેસુ વિય ઉપચારજ્ઝાને એકન્તતો પચ્ચવેક્ખણા ઇચ્છિતબ્બા, તસ્મા ઉપચારજ્ઝાનાધિગમનતો પરં કતિપયભવઙ્ગચિત્તાવસાને અપ્પનં પાપુણન્તો ‘‘સહ નિમિત્તુપ્પાદેનેવેત્થ અપ્પનં પાપેતી’’તિ વુત્તો. સહ નિમિત્તુપ્પાદેનેવાતિ ચ અધિપ્પાયિકમિદં વચનં, ન નીતત્થં, અધિપ્પાયો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો, ન અન્તોસમાપત્તિયં તદા તથારૂપસ્સ આભોગસ્સ અસમ્ભવતો. સમાપત્તિતો વુટ્ઠિતસ્સ આભોગો પુબ્બભાગભાવનાયવસેન ઝાનક્ખણે પવત્તં અભિભવનાકારં ગહેત્વા પવત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. અભિધમ્મટ્ઠકથાયં પન ‘‘ઇમિના તસ્સ પુબ્બાભોગો કથિતો’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૨૦૪) વુત્તં. અન્તોસમાપત્તિયં તથા આભોગાભાવે કસ્મા ‘‘ઝાનસઞ્ઞાયપી’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘અભિભવન…પે… અત્થી’’તિ.

વડ્ઢિતપ્પમાણાનીતિ ¶ વિપુલપ્પમાણાનીતિ અત્થો, ન એકઙ્ગુલદ્વઙ્ગુલાદિવસેન વડ્ઢિં પાપિતાનીતિ તથા વડ્ઢનસ્સેવેત્થ અસમ્ભવતો. તેનાહ ‘‘મહન્તાની’’તિ. ભત્તવડ્ઢિતકન્તિ ભુઞ્જનભાજનં વડ્ઢેત્વા દિન્નભત્તં, એકાસને પુરિસેન ભુઞ્જિતબ્બભત્તતો ઉપડ્ઢભત્તન્તિ અત્થો.

રૂપે સઞ્ઞા રૂપસઞ્ઞા, સા અસ્સ અત્થીતિ રૂપસઞ્ઞી, ન રૂપસઞ્ઞી અરૂપસઞ્ઞી, સઞ્ઞાસીસેન ઝાનં વદતિ. રૂપસઞ્ઞાય અનુપ્પાદનં એવેત્થ અલાભિતા.

બહિદ્ધાવ ¶ ¶ ઉપ્પન્નન્તિ બહિદ્ધા વત્થુસ્મિંયેવ ઉપ્પન્નં. અભિધમ્મે પન ‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પરિત્તાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ…પે… અપ્પમાણાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાની’’તિ (ધ. સ. ૨૨૦) એવં ચતુન્નં અભિભાયતનાનં આગતત્તા અભિધમ્મટ્ઠકથાયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૨૦૪) ‘‘કસ્મા પન ‘યથા સુત્તન્તે અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞી એકો બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતિ પરિત્તાનીતિઆદિ વુત્તં, એવં અવત્વા ઇધ ચતૂસુપિ અભિભાયતનેસુ અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞિતાવ વુત્તા’તિ ચોદનં કત્વા ‘અજ્ઝત્તરૂપાનં અનભિભવનીયતો’તિ કારણં વત્વા, તત્થ વા હિ ઇધ વા બહિદ્ધા રૂપાનેવ અભિભવિતબ્બાનિ, તસ્મા તાનિ નિયમતો વત્તબ્બાનીતિ તત્રાપિ ઇધાપિ વુત્તાનિ. ‘અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞી’તિ ઇદં પન સત્થુ દેસનાવિલાસમત્તમેવા’’તિ વુત્તં. એત્થ ચ વણ્ણાભોગરહિતાનિ, સહિતાનિ ચ સબ્બાનિ પરિત્તાનિ ‘‘પરિત્તાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાની’’તિ વુત્તાનિ, તથા અપ્પમાણાનિ ‘‘અપ્પમાણાનિ સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાની’’તિ. અત્થિ હિ સો પરિયાયો પરિત્તાનિ અભિભુય્ય તાનિ ચે કદાચિ વણ્ણવસેન આભુજિતાનિ હોન્તિ, સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાનિ અભિભુય્યાતિ. પરિયાયકથા હિ સુત્તન્તદેસનાતિ. અભિધમ્મે (ધ. સ. ૨૨૨) પન નિપ્પરિયાયદેસનત્તા વણ્ણાભોગરહિતાનિ વિસું વુત્તાનિ, તથા સહિતાનિ. અત્થિ હિ ઉભયત્થ અભિભવનવિસેસોતિ. તથા ઇધ પરિયાયદેસનત્તા વિમોક્ખાનમ્પિ અભિભવનપરિયાયો અત્થીતિ ‘‘અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞી’’તિઆદિના પઠમદુતિયઅભિભાયતનેસુ પઠમવિમોક્ખો, તતિયચતુત્થઅભિભાયતનેસુ દુતિયવિમોક્ખો, વણ્ણાભિભાયતનેસુ તતિયવિમોક્ખો ચ અભિભવનપ્પવત્તિતો સઙ્ગહિતો. અભિધમ્મે પન નિપ્પરિયાયદેસનત્તા વિમોક્ખાભિભાયતનાનિ અસઙ્કરતો દસ્સેતું વિમોક્ખે વજ્જેત્વા અભિભાયતનાનિ કથિતાનિ ¶ ; સબ્બાનિ ચ વિમોક્ખકિચ્ચાનિ ઝાનાનિ વિમોક્ખદેસનાયં વુત્તાનિ. તદેતં ¶ ‘‘અજ્ઝત્તં રૂપસઞ્ઞી’’તિ આગતસ્સ અભિભાયતનદ્વયસ્સ અભિધમ્મે અભિભાયતનેસુ અવચનતો ‘‘રૂપી રૂપાનિ પસ્સતી’’તિઆદીનઞ્ચ સબ્બવિમોક્ખકિચ્ચસાધારણવચનભાવતો વવત્થાનં કતન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. ‘‘અજ્ઝત્તરૂપાનં અનભિભવનીયતો’’તિ ઇદં કત્થચિપિ ‘‘અજ્ઝત્તં રૂપાનિ પસ્સતી’’તિ અવત્વા સબ્બત્થ યં વુત્તં ‘‘બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતી’’તિ, તસ્સ કારણવચનં, તેન યં અઞ્ઞહેતુકં, તં તેન હેતુના વુત્તં. યં પન દેસનાવિલાસહેતુકં અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞિતાય એવ અભિધમ્મે (ધ. સ. ૨૨૩) વચનં, ન તસ્સ અઞ્ઞં કારણં મગ્ગિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. અજ્ઝત્તરૂપાનં અનભિભવનીયતા ચ તેસં બહિદ્ધા રૂપાનં વિય અભૂતત્તા. દેસનાવિલાસો ચ યથાવુત્તવવત્થાનવસેન વેદિતબ્બો વેનેય્યજ્ઝાસયવસેન વિજ્જમાનપરિયાયકથાભાવતો. ‘‘સુવણ્ણદુબ્બણ્ણાની’’તિ એતેનેવ સિદ્ધત્તા ન નીલાદિ અભિભાયતનાનિ વત્તબ્બાનીતિ ચે? તં ન, નીલાદીસુ કતાધિકારાનં નીલાદિભાવસ્સેવ અભિભવનકારણત્તા. ન હિ તેસં પરિસુદ્ધાપરિસુદ્ધવણ્ણાનં ¶ પરિત્તતા, અપ્પમાણતા વા અભિભવનકારણં, અથ ખો નીલાદિભાવો એવાતિ. એતેસુ ચ પરિત્તાદિકસિણરૂપેસુ યં યં ચરિતસ્સ ઇમાનિ અભિભાયતનાનિ ઇજ્ઝન્તિ, તં દસ્સેતું ‘‘ઇમેસુ પના’’તિઆદિ વુત્તં.

સબ્બસઙ્ગાહકવસેનાતિ સકલનીલવણ્ણનીલનિદસ્સનનીલનિભાસાનં સાધારણવસેન. વણ્ણવસેનાતિ સભાવવણ્ણવસેન. નિદસ્સનવસેનાતિ પસ્સિતબ્બતાવસેન ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિવિઞ્ઞાણવીથિયા ગહેતબ્બતાવસેન. ઓભાસવસેનાતિ સપ્પભાસતાય અવભાસનવસેન. ઉમાપુપ્ફન્તિ અતસિપુપ્ફં. નીલમેવ હોતિ વણ્ણસઙ્કરાભાવતો. બારાણસિસમ્ભવન્તિ બારાણસિયં સમુટ્ઠિતં.

એકચ્ચસ્સ ઇતો બાહિરકસ્સ અપ્પમાણં અતિવિત્થારિતં કસિણનિમિત્તં ¶ ઓલોકેન્તસ્સ ભયં ઉપ્પજ્જેય્ય ‘‘કિં નુ ખો ઇદં સકલં લોકં અભિભવિત્વા અજ્ઝોત્થરિત્વા ગણ્હાતી’’તિ, તથાગતસ્સ પન તાદિસં ભયં વા સારજ્જં વા નત્થીતિ અભીતભાવદસ્સનત્થમેવ આનીતાનિ.

અટ્ઠવિમોક્ખવણ્ણના

૧૭૪. ઉત્તાનત્થાયેવ ¶ હેટ્ઠા અત્થતો વિભત્તત્તા. એકચ્ચસ્સ વિમોક્ખોતિ ઘોસોપિ ભયાવહો વટ્ટાભિરતભાવતો, તથાગતસ્સ પન વિમોક્ખે ઉપસમ્પજ્જ વિહરતોપિ તં નત્થીતિ અભીતભાવદસ્સનત્થમેવ આનીતાનિ.

આનન્દયાચનકથાવણ્ણના

૧૭૮. બોધીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તઞ્હિ ‘‘ચતુમગ્ગઞાણપટિવેધ’’ન્ત્વેવ વુત્તં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપ્પટિવેધસ્સ તંમૂલકત્તા. એવં વુત્તભાવન્તિ ‘‘આકઙ્ખમાનો આનન્દ તથાગતો કપ્પં વા તિટ્ઠેય્યા’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૬૬) એવં વુત્તભાવં.

૧૭૯. તમ્પિ ઓળારિકનિમિત્તં કતં તસ્સ મારેન પરિયુટ્ઠિતચેતસો ન પટિવિદ્ધં ન સલ્લક્ખિતં.

૧૮૩. આદિકેહીતિ એવમાદીહિ મિત્તામચ્ચસુહજ્જાહિ. પિયાયિતબ્બતો પિયેહિ. મનવડ્ઢનતો ¶ મનાપેહિ. જાતિયાતિ જાતિઅનુરૂપગમનેન. નાનાભાવો વિસુંભાવો અસમ્બદ્ધભાવો. મરણેન વિનાભાવોતિ ચુતિયા તેનત્તભાવેન અપુનરાવત્તનતો વિપ્પયોગો. ભવેન અઞ્ઞથાભાવોતિ ભવન્તરગ્ગહણેન પુરિમાકારતો અઞ્ઞાકારતા ‘‘કામાવચરસત્તો રૂપાવચરો હોતી’’તિઆદિના, તત્થાપિ ‘‘મનુસ્સો દેવો હોતી’’તિઆદિનાપિ યોજેતબ્બો. કુતેત્થ લબ્ભાતિ કુતો કુહિં કિસ્મિં નામ ઠાને એત્થ એતસ્મિં ખન્ધપ્પવત્તે ‘‘યં તં જાતં…પે… મા પલુજ્જી’’તિ લદ્ધું સક્કા. ન સક્કા એવ તાદિસસ્સ કારણસ્સ અભાવતોતિ આહ ‘‘નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ. એવં અચ્છરિયબ્ભુતધમ્મં તથાગતસ્સાપિ સરીરં, કિમઙ્ગં પન અઞ્ઞેસન્તિ અધિપ્પાયો. ‘‘પચ્ચાવમિસ્સતી’’તિ નેતં ઠાનં ¶ વિજ્જતિ સતિં સૂપટ્ઠિતં કત્વા ઞાણેન પરિચ્છિન્દિત્વા આયુસઙ્ખારાનં ઓસ્સટ્ઠત્તા, બુદ્ધકિચ્ચસ્સ ચ પરિયોસાપિતત્તા. ન હેત્થ માસત્તયતો પરં બુદ્ધવેનેય્યા લબ્ભન્તીતિ.

૧૮૪. સાસનસ્સ ચિરટ્ઠિતિ નામ સસમ્ભારેહિ અરિયમગ્ગધમ્મેહિ કેવલેહીતિ આહ ‘‘સબ્બં લોકિયલોકુત્તરવસેનેવ કથિત’’ન્તિ લોકિયાહિ ¶ સીલસમાધિપઞ્ઞાહિ વિના લોકુત્તરધમ્મસમધિગમસ્સ અસમ્ભવતો.

તતિયભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નાગાપલોકિતવણ્ણના

૧૮૬. નાગાપલોકિતન્તિ નાગસ્સ વિય અપલોકિતં, હત્થિનાગસ્સ અપલોકનસદિસં અપલોકનન્તિ અત્થો. આહચ્ચાતિ ફુસિત્વા. અઙ્કુસકલગ્ગાનિ વિયાતિ અઙ્કુસકાનિ વિય અઞ્ઞમઞ્ઞસ્મિં લગ્ગાનિ આસત્તાનિ હુત્વા ઠિતાનિ. એકાબદ્ધાનીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં એકતો આબદ્ધાનિ. તસ્માતિ ગીવટ્ઠીનં એકગ્ઘનાનં વિય એકાબદ્ધભાવેન, ન કેવલં ગીવટ્ઠીનંયેવ, અથ ખો સબ્બાનિપિ તાનિ બુદ્ધાનં ઠપેત્વા બાહુસન્ધિઆદિકા દ્વાદસ મહાસન્ધિયો, અઙ્ગુલિસન્ધિયો ચ ઇતરસન્ધીસુ એકાબદ્ધાનિ હુત્વા ઠિતાનિ, યતો નેસં પકતિહત્થીનં કોટિસહસ્સબલપ્પમાણં કાયબલં હોતિ. વેસાલિનગરાભિમુખં અકાસિ કણ્ટકપરિવત્તને વિય કપિલનગરાભિમુખં. યદિ એવં કથં તં નાગાપલોકિતં નામ જાતં? તદજ્ઝાસયં ઉપાદાય. ભગવા ¶ હિ નાગાપલોકિતવસેનેવ અપલોકેતુકામો જાતો, પુઞ્ઞાનુભાવેન પનસ્સ પતિટ્ઠિતટ્ઠાનં પરિવત્તિ, તેન તં ‘‘નાગાપલોકિતં’’ ત્વેવ વુચ્ચતિ.

‘‘ઇદં પચ્છિમકં આનન્દ તથાગતસ્સ ¶ વેસાલિયા દસ્સન’’ન્તિ નયિદં વેસાલિયા અપલોકનસ્સ કારણવચનં અનેકન્તિકત્તા, ભૂતકથનમત્તં પનેતં. મગ્ગસોધનવસેન તં દસ્સેત્વા અઞ્ઞદેવેત્થ અપલોકનકારણં દસ્સેતુકામો ‘‘નનુ ચા’’તિઆદિમાહ. તં તં સબ્બં પચ્છિમદસ્સનમેવ અનુક્કમેન કુસિનારં ગન્ત્વા પરિનિબ્બાતુકામતાય તતો તતો નિક્ખન્તત્તા. ‘‘અનચ્છરિયત્તા’’તિ ઇમિના યથાવુત્તં અનેકન્તિકત્તં પરિહરતિ, તયિદં સોધનમત્તં. ઇદં પનેત્થ અવિપરીતં કારણન્તિ દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. ન હિ ભગવા સાપેક્ખો વેસાલિં અપલોકેસિ, ‘‘ઇદં પન મે ગમનં અપુનરાગમન’’ન્તિ દસ્સનમુખેન બહુજનહિતાય બહુજનસુખાય લોકાનુકમ્પાય અપલોકેસિ. તેનાહ ‘‘અપિચ વેસાલિરાજાનો’’તિઆદિ.

અન્તકરોતિ ¶ સકલવટ્ટદુક્ખસ્સ સકસન્તાને, પરસન્તાને ચ વિનાસકરો અભાવકરો. બુદ્ધચક્ખુધમ્મચક્ખુદિબ્બચક્ખુમંસચક્ખુસમન્તચક્ખુસઙ્ખાતેહિ પઞ્ચહિ ચક્ખૂહિ ચક્ખુમા. સવાસનાનં કિલેસાનં સમુચ્છિન્નત્તા સાતિસયં કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બુતો.

ચતુમહાપદેસવણ્ણના

૧૮૭. મહાઓકાસેતિ મહન્તે ઓકાસે. મહન્તાનિ ધમ્મસ્સ પતિટ્ઠાપનટ્ઠાનાનિ. યેસુ પતિટ્ઠાપિતો ધમ્મો નિચ્છીયતિ અસન્દેહતો, કાનિ પન તાનિ? આગમનવિસિટ્ઠાનિ સુત્તોતરણાદીનિ. દુતિયવિકપ્પે અપદિસન્તીતિ અપદેસા, ‘‘સમ્મુખા મેતં આવુસો ભગવતો સુત’’ન્તિઆદિના કેનચિ આભતસ્સ ‘‘ધમ્મો’’તિ વિનિચ્છિનને કારણં. કિં પન તન્તિ? તસ્સ યથાભતસ્સ સુત્તોતરણાદિ એવ. યદિ એવં કથં ચત્તારોતિ? યસ્મા ધમ્મસ્સ દ્વે સમ્પરાયા સત્થા, સાવકા ચ, તેસુ ચ સાવકા સઙ્ઘગણપુગ્ગલવસેન તિવિધા ¶ , એવં ‘‘તુમ્હાકં મયા યં ધમ્મો પટિગ્ગહિતો’’તિ અપદિસિતબ્બાનં ભેદેન ચત્તારો. તેનાહ ‘‘સમ્મુખા મે તં આવુસો ભગવતો સુત’’ન્તિઆદિ. તથા ચ વુત્તં નેત્તિયં ‘‘ચત્તારો મહાપદેસા બુદ્ધાપદેસો સઙ્ઘાપદેસો સમ્બહુલત્થેરાપદેસો એકત્થેરાપદેસો. ઇમે ચત્તારો મહાપદેસા’’તિ (નેત્તિ. ૧૮) બુદ્ધો અપદેસો એતસ્સાતિ બુદ્ધાપદેસો. એસ નયો સેસેસુપિ. તેનાહ ‘‘બુદ્ધાદયો…પે… મહાકારણાની’’તિ.

૧૮૮. નેવ ¶ અભિનન્દિતબ્બન્તિ ન સમ્પટિચ્છિતબ્બં. ગન્થસ્સ સમ્પટિચ્છનં નામ સવનન્તિ આહ ‘‘ન સોતબ્બ’’ન્તિ. પદબ્યઞ્જનાનીતિ પદાનિ ચ બ્યઞ્જનાનિ ચ, અત્થપદાનિ, બ્યઞ્જનપદાનિ ચાતિ અત્થો. પજ્જતિ અત્થો એતેહીતિ પદાનિ, અક્ખરાદીનિ બ્યઞ્જનપદાનિ. પજ્જિતબ્બતો પદાનિ, સઙ્કાસનાદીનિ અત્થપદાનિ. અટ્ઠકથાયંપન ‘‘‘પદસઙ્ખાતાનિ બ્યઞ્જનાની’તિ બ્યઞ્જનપદાનેવ વુત્તાની’’તિ કેચિ, તં ન, અત્થં બ્યઞ્જેન્તીતિ બ્યઞ્જનાનિ, બ્યઞ્જનપદાનિ, તેહિ બ્યઞ્જિતબ્બતો બ્યઞ્જનાનિ, અત્થપદાનીતિ ઉભયસઙ્ગહતો. ઇમસ્મિં ઠાનેતિ તેનાભતસુત્તસ્સ ઇમસ્મિં પદેસે. પાળિ વુત્તાતિ કેવલો પાળિધમ્મો પવત્તો. અત્થો વુત્તોતિ પાળિયા અત્થો પવત્તો નિદ્દિટ્ઠો. અનુસન્ધિ કથિતોતિ યથારદ્ધદેસનાય, ઉપરિ દેસનાય ચ અનુસન્ધાનં કથિતં સમ્બન્ધો કથિતો ¶ . પુબ્બાપરં કથિતન્તિ પુબ્બેનાપરં અવિરુજ્ઝનઞ્ચેવ વિસેસાધાનઞ્ચ કથિતં પકાસિતં. એવં પાળિધમ્માદીનિ સમ્મદેવ સલ્લક્ખેત્વા ગહણં સાધુકં ઉગ્ગહણન્તિ આહ ‘‘સુટ્ઠુ ગહેત્વા’’તિ. સુત્તે ઓતારેતબ્બાનીતિ ¶ ઞાણેન સુત્તે ઓગાહેત્વા તારેતબ્બાનિ, તં પન ઓગાહેત્વા તરણં તત્થ ઓતરણં અનુપ્પવેસનં હોતીતિ વુત્તં ‘‘સુત્તે ઓતારેતબ્બાની’’તિ. સંસન્દેત્વા દસ્સનં સન્દસ્સનન્તિ આહ ‘‘વિનયે સંસન્દેતબ્બાની’’તિ.

કિં પન તં સુત્તં, કો વા વિનયોતિ વિચારણાય આચરિયાનં મતિભેદમુખેન તમત્થં દસ્સેતું ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિ વુત્તં. વિનયોતિ વિભઙ્ગપાઠમાહ. સો હિ માતિકાસઞ્ઞિતસ્સ સુત્તસ્સ અત્થસૂચનતો ‘‘સુત્ત’’ન્તિ વત્તબ્બતં અરહતિ. વિવિધનયત્તા, વિસિટ્ઠનયત્તા ચ વિનયો, ખન્ધકપાઠો. એવન્તિ એવં સુત્તવિનયેસુ પરિગ્ગય્હમાનેસુ વિનયપિટકમ્પિ ન પરિયાદીયતિ પરિવારપાળિયા અસઙ્ગહિતત્તા. સુત્તન્તાભિધમ્મપિટકાનિ વા સુત્તં અત્થસૂચનાદિઅત્થસમ્ભવતો. એવમ્પીતિ ‘‘સુત્તન્તાભિધમ્મપિટકાનિ સુત્તં, વિનયપિટકં વિનયો’’તિ એવં સુત્તવિનયવિભાગે વુચ્ચમાનેપિ. ન તાવ પરિયાદીયન્તીતિ ન તાવ અનવસેસતો પરિગ્ગય્હન્તિ, કસ્માતિ આહ ‘‘અસુત્તનામકઞ્હી’’તિઆદિ. યસ્મા ‘‘સુત્ત’’ન્તિ ઇમં નામં અનારોપેત્વા સઙ્ગીતમ્પિ જાતકાદિબુદ્ધવચનં અત્થિ, તસ્મા વુત્તનયેન તીણિ પિટકાનિ ન પરિયાદિણ્ણાનીતિ. સુત્તનિપાતઉદાનઇતિવુત્તકાદીનિ દીઘનિકાયાદયો વિય સુત્તનામં આરોપેત્વા અસઙ્ગીતાનીતિ અધિપ્પાયે પનેત્થ જાતકાદીહિ સદ્ધિં તાનિપિ ગહિતાનિ. બુદ્ધવંસચરિયાપિટકાનં પનેત્થ અગ્ગહણે કારણં મગ્ગિતબ્બં, કિં વા તેન મગ્ગનેન? સબ્બોપાયં વણ્ણનાનયો થેરવાદં દસ્સનમુખેન પટિક્ખિત્તો એવાતિ.

અત્થીતિ કિં અત્થિ, અસુત્તનામકં બુદ્ધવચનં નત્થિ એવાતિ દસ્સેતિ. તથા હિ નિદાનવણ્ણનાયં ¶ (દી. નિ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના; સારત્થ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) અમ્હેહિ વુત્તં ¶ ‘‘સુત્તન્તિ સામઞ્ઞવિધિ, વિસેસવિધયો પરે’’તિ. તં સબ્બં પટિક્ખિપિત્વા ‘‘સુત્તન્તિ વિનયો’’તિઆદિના વુત્તં સંવણ્ણનાનયં ‘‘નાયમત્થો ઇધાધિપ્પેતો’’તિ પટિસોધેત્વા. વિનેતિ એતેન કિલેસેતિ વિનયો, કિલેસવિનયનૂપાયો, સો એવ ચ નં કરોતીતિ કારણન્તિ આહ ‘‘વિનયો પન કારણ’’ન્તિ.

ધમ્મેતિ ¶ પરિયત્તિધમ્મે. સરાગાયાતિ સરાગભાવાય કામરાગભવરાગપરિબ્રૂહનાય. સઞ્ઞોગાયાતિ ભવસંયોજનાય. આચયાયાતિ વટ્ટસ્સ વડ્ઢનત્થાય. મહિચ્છતાયાતિ મહિચ્છભાવાય. અસન્તુટ્ઠિયાતિ અસન્તુટ્ઠિભાવાય. સઙ્ગણિકાયાતિ કિલેસસઙ્ગણગણસઙ્ગણવિહારાય. કોસજ્જાયાતિ કુસીતભાવાય. દુબ્ભરતાયાતિ દુપ્પોસતાય. વિરાગાયાતિ સકલવટ્ટતો વિરજ્જનત્થાય. વિસઞ્ઞોગાયાતિ કામભવાદીહિ વિસંયુજ્જનત્થાય. અપચયાયાતિ સબ્બસ્સાપિ વટ્ટસ્સ અપચયનાય, નિબ્બાનાયાતિ અત્થો. અપ્પિચ્છતાયાતિ પચ્ચયપ્પિચ્છતાદિવસેન સબ્બસો ઇચ્છાપગમાય. સન્તુટ્ઠિયાતિ દ્વાદસવિધસન્તુટ્ઠિભાવાય. પવિવેકાયાતિ પવિવિત્તભાવાય, કાયવિવેકાદિતદઙ્ગવિવેકાદિવિવેકસિદ્ધિયા. વીરિયારમ્ભાયાતિ કાયિકસ્સ ચેવ, ચેતસિકસ્સ ચ વીરિયસ્સ પગ્ગહણત્થાય. સુભરતાયાતિ સુખપોસનત્થાય. એવં યો પરિયત્તિધમ્મો ઉગ્ગહણધારણપરિપુચ્છામનસિકારવસેન યોનિસો પટિપજ્જન્તસ્સ સરાગાદિભાવપરિવજ્જનસ્સ કારણં હુત્વા વિરાગાદિભાવાય સંવત્તતિ, એકંસતો એસો ધમ્મો. એસો વિનયો, સમ્મદેવ ¶ અપાયાદીસુ અપતનવસેન ધારણતો, કિલેસાનં વિનયનતો, સત્થુ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ઓવાદાનુસિટ્ઠિભાવતો એતં સત્થુસાસનન્તિ ધારેય્યાસિ જાનેય્યાસિ, અવબુજ્ઝેય્યાસીતિ અત્થો. ચતુસચ્ચસ્સ સૂચનં સુત્તન્તિ આહ ‘‘સુત્તેતિ તેપિટકે બુદ્ધવચને’’તિ. તેપિટકઞ્હિ બુદ્ધવચનં સચ્ચવિનિમુત્તં નત્થિ. રાગાદિવિનયનકારણં તથાગતેન સુત્તપદેન પકાસિતન્તિ આહ ‘‘વિનયેતિ એતસ્મિં રાગાદિવિનયકારણે’’તિ.

સુત્તે ઓસરણઞ્ચેત્થ તેપિટકે બુદ્ધવચને પરિયાપન્નતાવસેનેવ વેદિતબ્બં, ન અઞ્ઞથાતિ આહ ‘‘સુત્તપટિપાટિયા કત્થચિ અનાગન્ત્વા’’તિ. છલ્લિં ઉટ્ઠપેત્વાતિ અરોગસ્સ મહતો રુક્ખસ્સ તિટ્ઠતો ઉપક્કમેન છલ્લિયા સકલિકાય, પપટિકાય વા ઉટ્ઠપનં વિય અરોગસ્સ સાસનધમ્મસ્સ તિટ્ઠતો બ્યઞ્જનમત્તેન તપ્પરિયાપન્નં વિય હુત્વા છલ્લિસદિસં પુબ્બાપરવિરુદ્ધતાદિદોસં ઉટ્ઠપેત્વા પરિદીપેત્વા, તાદિસાનિ પન એકંસતો ગુળ્હવેસ્સન્તરાદિપરિયાપન્નાનિ હોન્તીતિ આહ ‘‘ગુળ્હવેસ્સન્તર…પે…પઞ્ઞાયન્તીતિ અત્થો’’તિ ¶ . રાગાદિવિનયેતિ રાગાદીનં વિનયનત્થે. તદાકારતાય ન પઞ્ઞાયમાનાનિ ન દિસ્સમાનાનિ છડ્ડેતબ્બાનિ વજ્જિતબ્બાનિ ન ગહેતબ્બાનિ. સબ્બત્થાતિ સબ્બવારેસુ.

ઇમસ્મિં ¶ પન ઠાનેતિ ઇમસ્મિં મહાપદેસનિદ્દેસટ્ઠાને. ‘‘સુત્તે ચત્તારો મહાપદેસા’’તિઆદિના વુત્તમ્પિ અવુત્તેન સદ્ધિં ગહેત્વા પકિણ્ણકકથાય માતિકં ઉદ્દિસતિ. ઞાતું ¶ ઇચ્છિતો અત્થો પઞ્હો, તસ્સ વિસ્સજ્જનાનિ પઞ્હાબ્યાકરણાનિ, અત્થસૂચનાદિઅત્થેન સુત્તં, પાળિ, તં સુત્તં અનુલોમેતિ અનુકૂલેતીતિ સુત્તાનુલોમં, મહાપદેસો. આચરિયા વદન્તિ સંવણ્ણેન્તિ પાળિં એતેનાતિ આચરિયવાદો અટ્ઠકથા. તસ્સ તસ્સ થેરસ્સ અત્તનો એવ મતિ અધિપ્પાયોતિ અત્તનોમતિ. ધમ્મવિનિચ્છયે પત્તેતિ ધમ્મે વિનિચ્છિનિતબ્બે ઉપટ્ઠિતે. ઇમેતિ અનન્તરં વુત્તા ચત્તારો મહાપદેસા. પમીયતિ ધમ્મો પરિચ્છિજ્જતિ વિનિચ્છીયતિ એતેનાતિ પમાણં. તેનાહ ‘‘યં એત્થ સમેતી’’તિઆદિ. ઇતરન્તિ મહાપદેસેસુ અસમેન્તં. પુન ઇતરન્તિ અકપ્પિયં અનુલોમેન્તં કપ્પિયં પટિબાહન્તં સન્ધાયાહ.

એકંસેનેવ બ્યાકાતબ્બો વિસ્સજ્જેતબ્બોતિ એકંસબ્યાકરણીયો. વિભજ્જાતિ પુચ્છિતમત્થં અવધારણાદિભેદેન વિભજિત્વા. પટિપુચ્છાતિ પુચ્છન્તં પુગ્ગલં પટિપુચ્છિત્વા. ઠપનીયોતિ તિધાપિ અવિસ્સજ્જનીયત્તા ઠપનીયો બ્યાકરણં અકત્વા ઠપેતબ્બો. ‘‘ચક્ખું અનિચ્ચ’’ન્તિ પઞ્હે ઉત્તરપદાવધારણં સન્ધાય ‘‘એકંસેનેવ બ્યાકાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં નિચ્ચતાય લેસસ્સાપિ તત્થ અભાવતો. પુરિમપદાવધારણે પન વિભજ્જબ્યાકરણીયતા ચક્ખુસોતેસુ વિસેસત્થસામઞ્ઞત્થાનં અસાધારણભાવતો. દ્વિન્નં તેસં સદિસતાચોદના પટિપુચ્છનમુખેનેવ બ્યાકરણીયા પટિક્ખેપવસેન, અનુઞ્ઞાતવસેન ચ વિસ્સજ્જિતબ્બતોતિ આહ ‘‘યથા ચક્ખુ, તથા સોતં…પે… અયં પટિપુચ્છાબ્યાકરણીયો પઞ્હો’’તિ. તં જીવં તં સરીરન્તિ જીવસરીરાનં અનઞ્ઞતાપઞ્હો. યસ્સ યેન અનઞ્ઞતાચોદિતા, સો એવ પરમત્થતો ¶ નુપલબ્ભતીતિ વઞ્ઝાતનયસ્સ મત્તેય્યતાકિત્તનસદિસોતિ અબ્યાકાતબ્બતાય ઠપનીયો વુત્તોતિ. ઇમાનિ ચત્તારિ પઞ્હબ્યાકરણાનિ પમાણં તેનેવ નયેન તેસં પઞ્હાનં બ્યાકાતબ્બતો.

વિનયમહાપદેસો કપ્પિયાનુલોમવિધાનતો નિપ્પરિયાયતો અનુલોમકપ્પિયં નામ, મહાપદેસભાવેન પન તંસદિસતાય સુત્તન્તમહાપદેસેસુપિ ‘‘અનુલોમકપ્પિય’’ન્તિ અયં અટ્ઠકથાવોહારો. યદિપિ તત્થ તત્થ ભગવતા પવત્તિતપકિણ્ણકદેસનાવ અટ્ઠકથા, સા પન ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ પઠમં તીણિ પિટકાનિ સઙ્ગાયિત્વા તસ્સ અત્થવણ્ણનાનુરૂપેનેવ ¶ વાચનામગ્ગં આરોપિતત્તા ‘‘આચરિયવાદો’’તિ વુચ્ચતિ આચરિયા વદન્તિ સંવણ્ણેન્તિ પાળિં એતેનાતિ. તેનાહ ¶ ‘‘આચરિયવાદો નામ અટ્ઠકથા’’તિ. તિસ્સો સઙ્ગીતિયો આરુળ્હો એવ ચ બુદ્ધવચનસ્સ અત્થસંવણ્ણનાભૂતો કથામગ્ગો મહિન્દત્થેરેન તમ્બપણ્ણિદીપં આભતો પચ્છા તમ્બપણ્ણિયેહિ મહાથેરેહિ સીહળભાસાય ઠપિતો નિકાયન્તરલદ્ધિસઙ્કરપરિહરણત્થં. અત્તનોમતિ નામ થેરવાદો. નયગ્ગાહેનાતિ સુત્તાદિતો લબ્ભમાનનયગ્ગહણેન. અનુબુદ્ધિયાતિ સુત્તાદીનિયેવ અનુગતબુદ્ધિયા. અત્તનો પટિભાનન્તિ અત્તનો એવ તસ્સ અત્થસ્સ વુત્તનયેન ઉપટ્ઠાનં, યથાઉપટ્ઠિતા અત્થા એવ તથા વુત્તા. સમેન્તમેવ ગહેતબ્બન્તિ યથા સુત્તેન સંસન્દતિ, એવં મહાપદેસતો અત્થા ઉદ્ધરિતબ્બાતિ દસ્સેતિ. પમાદપાઠવસેન આચરિયવાદસ્સ કદાચિ પાળિયા અસંસન્દનાપિ સિયા, સો ન ગહેતબ્બોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘આચરિયવાદોપિ સુત્તેન સમેન્તોયેવ ગહેતબ્બો’’તિ. સબ્બદુબ્બલા પુગ્ગલસ્સ સયં પટિભાનભાવતો. તથા ચ સાપિ ગહેતબ્બા, કીદિસી? સુત્તેન સમેન્તા યેવાતિ યોજના. તાસૂતિ તીસુ સઙ્ગીતીસુ. ‘‘આગતમેવ પમાણ’’ન્તિ ઇમિના મહાકસ્સપાદીહિ સઙ્ગીતમેવ ‘‘સુત્ત’’ન્તિ ઇધાધિપ્પેતન્તિ તદઞ્ઞસ્સ ¶ સુત્તભાવમેવ પટિક્ખિપતિ. તદત્થા એવ હિ તિસ્સો સઙ્ગીતિયો. તત્થાતિ ગારય્હસુત્તે. ન ચેવ સુત્તે ઓસરન્તિ, ન ચ વિનયે સન્દિસ્સન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ તસ્સ અસુત્તભાવતો તેન ‘‘અનુલોમકપ્પિયં સુત્તેન સમેન્તમેવ ગહેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં એવત્થં નિગમનવસેન નિદસ્સેતિ. સબ્બત્થ ‘‘ન ઇતર’’ન્તિ વચનં તત્થ તત્થ ગહિતાવધારણફલદસ્સનં દટ્ઠબ્બં.

કમ્મારપુત્તચુન્દવત્થુવણ્ણના

૧૮૯. સૂકરમદ્દવન્તિ વનવરાહસ્સ મુદુમંસં. યસ્મા ચુન્દો અરિયસાવકો સોતાપન્નો, અઞ્ઞે ચ ભગવતો, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ આહારં પટિયાદેન્તા અનવજ્જમેવ પટિયાદેન્તિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘પવત્તમંસ’’ન્તિ. તં કિરાતિ ‘‘નાતિતરુણસ્સા’’તિઆદિના વુત્તવિસેસં. તથા હિ તં ‘‘મુદુ ચેવ સિનિદ્ધઞ્ચા’’તિ વુત્તં. મુદુમંસભાવતો હિ અભિસઙ્ખરણવિસેસેન ચ ‘‘મદ્દવ’’ન્તિ વુત્તં. ઓજં પક્ખિપિંસુ ‘‘અયં ભગવતો પચ્છિમકો આહારો’’તિ પુઞ્ઞવિસેસાપેક્ખાય, તં પન તથાપક્ખિત્તદિબ્બોજતાય ગરુતરં જાતં.

અઞ્ઞે ¶ યં દુજ્જીરં, તં અજાનન્તા ‘‘કસ્સચિ અદત્વા વિનાસિત’’ન્તિ ઉપવદેય્યુન્તિ પરૂપવાદમોચનત્થં ભગવા ‘‘નાહં ત’’ન્તિઆદિના સીહનાદં નદતિ.

૧૯૦. કથં પનાયં સીહનાદો નનુ તં ભગવતોપિ સમ્માપરિણામં ન ગતન્તિ? નયિદં એવં દટ્ઠબ્બં, યસ્મા ‘‘સમ્મદેવ તં ભગવતો પરિણામં ગત’’ન્તિ વત્તું અરહતિ તપ્પચ્ચયા ઉપ્પન્નસ્સ ¶ વિકારસ્સ અભાવતો, અઞ્ઞપચ્ચયસ્સ ચ વિકારસ્સ મુદુભાવં આપાદિતત્તા. તેનાહ ‘‘ન પન ભુત્તપ્પચ્ચયા’’તિઆદિ. ન હિ ભગવા, અઞ્ઞે વા પન ખીણાસવા નવવેદનુપ્પાદનવસેન આહારં પરિભુઞ્જન્તિ અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતમેવ કત્વા આહારસ્સ ઉપભુઞ્જનતો. યદિ એવં કસ્મા પાળિયં ‘‘ભત્તં ભુત્તાવિસ્સ ખરો આબાધો ઉપ્પજ્જી’’તિઆદિ વુત્તં? તં ભોજનુત્તરકાલં ¶ ઉપ્પન્નત્તા વુત્તં. ‘‘ન પન ભુત્તપચ્ચયા’’તિ વુત્તો વાયમત્થો અટ્ઠકથાયં. કતુપચિતસ્સ લદ્ધોકાસસ્સ કમ્મસ્સ વસેન બલવતિપિ રોગે ઉપ્પન્ને ગરુસિનિદ્ધભોજનપ્પચ્ચયા વેદનાનિગ્ગહો જાતો, તેનાહ ‘‘યદિ હી’’તિઆદિ. પત્થિતટ્ઠાનેતિ ઇચ્છિતટ્ઠાને, ઇચ્છા ચસ્સ તત્થ ગન્ત્વા વિનેતબ્બવેનેય્યાપેક્ખા દટ્ઠબ્બા. ગાથાયમ્પિ ‘‘સુત’’ન્તિ ઇમિના સુતમત્તં, પરેસં વચનમત્તમેતં, ન પન ભોજનપ્પચ્ચયા આબાધં ફુસિ ધીરોતિ દસ્સેતિ.

પાનીયાહરણવણ્ણના

૧૯૧. પસન્નભાવેન ઉદકસ્સ અચ્છભાવો વેદિતબ્બોતિ આહ ‘‘અચ્છોદકાતિ પસન્નોદકા’’તિ. સાદુરસત્તા સાતતાતિ આહ ‘‘મધુરોદકા’’તિ. તનુકમેવ સલિલં વિસેસતો સીતલં, ન બહલન્તિ આહ ‘‘તનુસીતલસલિલા’’તિ. નિક્કદ્દમાતિ સેતભાવસ્સ કારણમાહ. પઙ્કચિક્ખલ્લાદિવસેન હિ ઉદકસ્સ વિવણ્ણતા, સભાવતો પન તં સેતવણ્ણં એવાતિ.

પુક્કુસમલ્લપુત્તવત્થુવણ્ણના

૧૯૨. ધુરવાતેતિ પટિમુખવાતે. દીઘપિઙ્ગલોતિ દીઘો હુત્વા પિઙ્ગલચક્ખુકો. પિઙ્ગલક્ખિકો હિ સો ‘‘આળારો’’તિ પઞ્ઞાયિત્થ. એવરૂપન્તિ દક્ખતિ કરિસ્સતિ ભવિસ્સતીતિ ઈદિસં. ઈદિસેસૂતિ યત્ર યંચાતિ એવરૂપનિપાતસદ્દયુત્તટ્ઠાનેસુ.

૧૯૩. વિચરન્તિયો ¶ મેઘગબ્ભતો નિચ્છરન્તિયો વિય હોન્તીતિ વુત્તં ‘‘નિચ્છરન્તીસૂતિ વિચરન્તીસૂ’’તિ. નવવિધાયાતિ નવપ્પકારાય. નવસુ હિ પકારેસુ એકવિધાપિ અસનિ તપ્પરિયાપન્નતાય ‘‘નવવિધા’’ ત્વેવ વુચ્ચતિ. ઈદિસી હિ એસા રુળ્હિ અટ્ઠવિમોક્ખપત્તિપિ સમઞ્ઞા વિય. અસઞ્ઞં કરોતિ, યો તસ્સા સદ્દેન ¶ , તેજસા ચ અજ્ઝોત્થટો. એકં ચક્કન્તિ એકં મણ્ડલં. સઙ્કારં તીરેન્તી પરિચ્છિજ્જન્તી વિય દસ્સેતીતિ સતેરા. ગગ્ગરાયમાનાતિ ગગ્ગરાતિસદ્દં કરોન્તી, અનુરવદસ્સનઞ્હેતં. કપિસીસાતિ કપિસીસાકારવતી. મચ્છવિલોલિકાતિ ¶ ઉદકે પરિપ્ફન્દમાનમચ્છો વિય વિલુળિતાકારા. કુક્કુટસદિસાતિ પસારિતપક્ખકુક્કુટાકારા. નઙ્ગલસ્સ કસ્સનકાલે કસ્સકાનં હત્થેન ગહેતબ્બટ્ઠાને મણિકા હોતિ, તં ઉપાદાય નઙ્ગલં ‘‘દણ્ડમણિકા’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્મા દણ્ડમણિકાકારા દણ્ડમણિકા. તેનાહ ‘‘નઙ્ગલસદિસા’’તિ. દેવે વસ્સન્તેપિ સજોતિભૂતતાય ઉદકેન અતેમેતબ્બતો મહાસનિ ‘‘સુક્ખાસની’’તિ વુત્તા. તેનાહ ‘‘પતિતટ્ઠાનં સમુગ્ઘાટેતી’’તિ.

ભુસાગારકેતિ ભુસમયે અગારકે. તત્થ કિર મહન્તં પલાલપુઞ્જં અબ્ભન્તરતો પલાલં નિક્કડ્ઢિત્વા સાલાસદિસં પબ્બજિતાનં વસનયોગ્ગટ્ઠાનં કતં, તદા ભગવા તત્થ વસિ, તં પન ખલમણ્ડલં સાલાસદિસન્તિ આહ ‘‘ખલસાલાય’’ન્તિ. એત્થાતિ હેતુમ્હિ ભુમ્મવચનન્તિ આહ ‘‘એતસ્મિં કારણે’’તિ, અસનિપાતેન છન્નં જનાનં હતકારણેતિ અત્થો. સો ત્વં ભન્તેતિ અયમેવ વા પાઠો.

૧૯૪. સિઙ્ગી નામ કિર ઉત્તમં અતિવિય પભસ્સરં બુદ્ધાનં છવિવણ્ણોભાસં દેવલોકતો આગતસુવણ્ણં. તેનેવાહ ‘‘સિઙ્ગીસુવણ્ણવણ્ણ’’ન્તિ. ‘‘કિં પન થેરો તં ગણ્હી’’તિ સયમેવ પુચ્છં સમુટ્ઠાપેત્વા તત્થ કારણં દસ્સેન્તો ‘‘કિઞ્ચાપી’’તિઆદિમાહ. તેનેવ કારણેનાતિ ઉપટ્ઠાકટ્ઠાનસ્સ મત્થકપ્પત્તિ, પરેસં ¶ વચનોકાસપચ્છેદનં, તેન વત્થેન સત્થુ પૂજનં, સત્થુ અજ્ઝાસયાનુવત્તનન્તિ ઇમિના તેનેવ યથાવુત્તેન ચતુબ્બિધેન કારણેન.

૧૯૫. થેરો ચ તાવદેવ તં સિઙ્ગીવણ્ણં મટ્ઠદુસ્સં ભગવતો ઉપનામેસિ ‘‘પટિગ્ગણ્હતુ મે ભન્તે ભગવા ઇમં મટ્ઠદુસ્સં, તં મમસ્સ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ. પટિગ્ગહેસિ ભગવા, પટિગ્ગહેત્વાવ નં પરિભુઞ્જિ ¶ . તેન વુત્તં ‘‘ભગવાપિ તતો એકં નિવાસેસિ, એકં પારુપી’’તિ. તાવદેવ કિર તં ભિક્ખૂ ઓવટ્ટિકરણમત્તેન તુન્નકમ્મં નિટ્ઠાપેત્વા થેરસ્સ ઉપનેસું, થેરો ભગવતો ઉપનામેસિ. હતચ્ચિકં વિયાતિ પટિહતપ્પભં, વિય-સદ્દો નિપાતમત્તં. ભગવતો હિ સરીરપ્પભાહિ અભિભુય્યમાના તસ્સ વત્થયુગસ્સ પભસ્સરતા નાહોસિ. અન્તન્તેનેવાતિ અન્તો અન્તો એવ, અબ્ભન્તરતો એવાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘બહિપનસ્સ પભા નત્થી’’તિ.

‘‘પસન્નરૂપં સમુટ્ઠાપેતી’’તિ એતેનેતસ્સ આહારસ્સ ભુત્તપ્પચ્ચયા ન સો રોગોતિ અયમત્થો દીપિતો. દ્વીસુ કાલેસુ એવં હોતિ દ્વિન્નં નિબ્બાનધાતૂનં સમધિગમસમયભાવતો. ઉપવત્તને અન્તરેન યમકસાલાનન્તિ એત્થ વત્તબ્બં પરતો આગમિસ્સતિ.

૧૯૬. સબ્બં ¶ સુવણ્ણવણ્ણમેવ અહોસિ અતિવિય પરિસુદ્ધાય પભસ્સરાય એકગ્ઘનાય ભગવતો સરીરપ્પભાય નિરન્તરં અભિભૂતત્તા.

ધમ્મેતિ પરિયત્તિધમ્મે. પવત્તાતિ પાવચનભાવેન દેસેતા. પુરતોવ નિસીદિ ઓવાદપ્પટિકરણભાવતો.

૧૯૭. દાનાનિસંસસઙ્ખાતા ¶ લાભાતિ વણ્ણદાનબલદાનાદિભેદા દાનસ્સ આનિસંસસઞ્ઞિતા દિટ્ઠધમ્મિકા, સમ્પરાયિકા ચ લાભા ઇચ્છિતબ્બા. તે અલાભાતિ તે સબ્બે તુય્હં અલાભા, લાભા એવ ન હોન્તિ. દિટ્ઠેવ ધમ્મે પચ્ચક્ખભૂતે ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે ભવા દિટ્ઠધમ્મિકા. સમ્પરેતબ્બતો પેચ્ચ ગન્તબ્બતો ‘‘સમ્પરાયો’’તિ લદ્ધનામે પરલોકે ભવા સમ્પરાયિકા. દિટ્ઠધમ્મિકા ચ સમ્પરાયિકા ચ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકા. દાનાનિસંસસઙ્ખાતા લાભાતિ દાનાનિસંસભૂતા લાભા. સબ્બથા સમમેવ હુત્વા સમં ફલં એતેસં ન એકદેસેનાતિ સમસમફલા. પિણ્ડપાતાતિ તબ્બિસયં દાનમયં પુઞ્ઞમાહ.

યદિ ખેત્તવસેન નેસં સમફલતા અધિપ્પેતા, સતિપિ એકસન્તાનભાવે પુથુજ્જનઅરહન્તભાવસિદ્ધં નનુ તેસં ખેત્તં વિસિટ્ઠન્તિ દસ્સેતું ‘‘નનુ ચા’’તિઆદિમાહ. પરિનિબ્બાનસમતાયાતિ કિલેસપરિનિબ્બાનખન્ધપરિનિબ્બાનભાવેન પરિનિબ્બાનસમતાય. ‘‘પરિભુઞ્જિત્વા પરિનિબ્બુતો’’તિ એતેન ¶ યથા પણીતપિણ્ડપાતપરિભોગૂપત્થમ્ભિતરૂપકાયસન્નિસ્સયો ધમ્મકાયો સુખેનેવ કિલેસે પરિચ્ચજિ, ભોજનસપ્પાયસંસિદ્ધિયા એવં સુખેનેવ ખન્ધે પરિચ્ચજીતિ એવં કિલેસપરિચ્ચાગસ્સ, ખન્ધપરિચ્ચાગસ્સ ચ સુખસિદ્ધિનિમિત્તતાય ઉભિન્નં પિણ્ડપાતાનં સમફલતા જોતિતા. ‘‘પિણ્ડપાતસીસેન ચ પિણ્ડપાતદાનં જોતિત’’ન્તિ વુત્તો વાયમત્થો. યથા હિ સુજાતાય ‘‘ઇમં આહારં નિસ્સાય મય્હં દેવતાય વણ્ણસુખબલાદિગુણા સમ્મદેવ સમ્પજ્જેય્યુ’’ન્તિ ઉળારો અજ્ઝાસયો તદા અહોસિ, એવં ચુન્દસ્સપિ કમ્મારપુત્તસ્સ ‘‘ઇમં આહારં નિસ્સાય ભગવતો વણ્ણસુખબલાદિગુણા સમ્મદેવ સમ્પજ્જેય્યુ’’ન્તિ ઉળારો અજ્ઝાસયોતિ એવમ્પિ નેસં ઉભિન્નં સમફલતા વેદિતબ્બા. સતિપિ ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસમાપત્તીનં દેવસિકં વળઞ્જનસમાપત્તિભાવે યથા પન અભિસમ્બુજ્ઝનદિવસે અભિનવવિપસ્સનં પટ્ઠપેન્તો રૂપસત્તકાદિ (વિસુદ્ધિ. ટી. ૨.૭૦૭ વિત્થારો) વસેન ચુદ્દસહાકારેહિ ¶ સન્નેત્વા મહાવિપસ્સનામુખેન તા સમાપત્તિયો સમાપજ્જિ, એવં પરિનિબ્બાનદિવસેપિ સબ્બા તા સમાપજ્જીતિ એવં સમાપત્તિસમતાયપિ તેસં સમફલતા. ચુન્દસ્સ તાવ અનુસ્સરણં ઉળારતરં હોતુ ભગવતો દિન્નભાવેન અઞ્ઞથત્તાભાવતો, સુજાતાય પન ¶ કથં દેવતાય દિન્નન્તિ? એવંસઞ્ઞિભાવતોતિ આહ ‘‘સુજાતા ચા’’તિઆદિ. અપરભાગેતિ અભિસમ્બોધિતો અપરભાગે. પુન અપરભાગેતિ પરિનિબ્બાનતો પરતો. ધમ્મસીસન્તિ ધમ્માનં મત્થકભૂતં નિબ્બાનં. મે ગહિતન્તિ મમ વસેન ગહિતં. તેનાહ ‘‘મય્હં કિરા’’તિઆદિ.

અધિપતિભાવો આધિપતેય્યન્તિ આહ ‘‘જેટ્ઠભાવસંવત્તનિયક’’ન્તિ.

સંવરેતિ સીલસંવરે. વેરન્તિ પાણાતિપાતાદિપઞ્ચવિધં વેરં. તઞ્હિ વેરિધમ્મભાવતો, વેરહેતુતાય ચ ‘‘વેર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. કોસલ્લં વુચ્ચતિ ઞાણં, તેન યુત્તો કુસલોતિ આહ ‘‘કુસલો પન ઞાણસમ્પન્નો’’તિ. ઞાણસમ્પદા નામ ઞાણપારિપૂરી, સા ચ અગ્ગમગ્ગવસેન વેદિતબ્બા, અગ્ગમગ્ગો ચ નિરવસેસતો કિલેસે પજહતીતિ આહ ‘‘અરિયમગ્ગેન…પે… જહાતી’’તિ. ઇમં પાપકં જહિત્વાતિ દાનેન તાવ લોભમચ્છરિયાદિપાપકં, સીલેન પાણાતિપાતાદિપાપકં જહિત્વા તદઙ્ગવસેન પહાય તતો સમથવિપસ્સનાધમ્મેહિ વિક્ખમ્ભનવસેન, તતો મગ્ગપટિપાટિયા સમુચ્છેદવસેન અનવસેસં પાપકં પહાય. તથા ¶ પહીનત્તા એવ રાગાદીનં ખયા કિલેસનિબ્બાનેન સબ્બસો કિલેસવૂપસમેન નિબ્બુતો પરિનિબ્બુતોતિ સઉપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા દેસનાય કૂટં ગણ્હન્તો ‘‘ઇતિ ચુન્દસ્સ…પે… સમ્પસ્સમાનો ઉદાનં ઉદાનેસી’’તિ.

ચતુત્થભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

યમકસાલવણ્ણના

૧૯૮. એવં ¶ તં કુસિનારાયં હોતીતિ યથા અનુરાધપુરસ્સ થૂપારામો દક્ખિણપચ્છિમદિસાયં, એવં તં ઉય્યાનં કુસિનારાય દક્ખિણપચ્છિમદિસાયં હોતિ. તસ્માતિ યસ્મા નગરં પવિસિતુકામા ઉય્યાનતો ઉપેચ્ચ વત્તન્તિ ગચ્છન્તિ એતેનાતિ ‘‘ઉપવત્તન’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તં સાલપન્તિભાવેન ઠિતં સાલવનં. અન્તરેનાતિ વેમજ્ઝે. તસ્સ કિર મઞ્ચકસ્સાતિ તત્થ પઞ્ઞપિયમાનસ્સ તસ્સ મઞ્ચકસ્સ. તત્રાપિ…પે… એકો પાદભાગસ્સ, તસ્મા ‘‘અન્તરેન યમકસાલાન’’ન્તિ વુત્તં. સંસિબ્બિત્વાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞઆસત્તવિટપસાખતાય સંસિબ્બિત્વા વિય. ‘‘ઠિતસાખા’’તિપિ વુત્તં અટ્ઠકથાયં. યં પન પાળિયં ‘‘ઉત્તરસીસકં મઞ્ચકં ¶ પઞ્ઞપેહી’’તિ વુત્તં, તં પચ્છિમદસ્સનં દટ્ઠું આગતાનં દેવતાનં દટ્ઠું યોગ્યતાવસેન વુત્તં. કેચિ પન ‘‘ઉત્તરદિસાવિલોકનમુખં પુબ્બદિસાસીસકં કત્વા મઞ્ચકં પઞ્ઞપેહીતિ અત્થો’’તિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં.

એતે નાગાનમુત્તમાતિ એતે ગોત્તતો ગોચરિઆદિનામકા હત્થિનાગેસુ બલેન સેટ્ઠતમા. મજ્ઝિમટ્ઠકથાયં (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૪૮) પન કેચિ હત્થિનો ઇતો અઞ્ઞથા આગતા, સો પન નેસં નામમત્તકતો ભેદો દટ્ઠબ્બો.

પરિભુત્તકાલતો પટ્ઠાય…પે… પરિક્ખયં ગતં, ‘‘ન પન પરિભુત્તપ્પચ્ચયા’’તિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ચઙ્ગવારેતિ ઊમિયં. કતોકાસસ્સ કમ્મસ્સ વસેન યથાસમુટ્ઠિતો રોગો આરોગ્યં અભિમદ્દતીતિ કત્વા એતમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘વિયા’’તિ વુત્તં. યસ્મા ભગવા હેટ્ઠા વુત્તનયેન ¶ કપ્પં, કપ્પાવસેસં વા ઠાતું સમત્થો એવ, તત્તકં કાલં ¶ ઠાને પયોજનાભાવતો આયુસઙ્ખારે ઓસ્સજ્જિત્વા તાદિસસ્સ કમ્મસ્સ ઓકાસં અદાસિ, તસ્મા એતમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘વિયા’’તિપિ વત્તું યુજ્જતિયેવ.

કુસલં કાતબ્બં મઞ્ઞિસ્સન્તિ ‘‘એવં મહપ્ફલં, એવં મહાનિસંસં, મહાનુભાવઞ્ચ તં કુસલ’’ન્તિ.

એકસ્સાપિ સત્તસ્સ વટ્ટદુક્ખવૂપસમો બુદ્ધાનં ગરુતરો હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ અતિદુલ્લભભાવતો, તસ્મા ‘‘અપરમ્પિ પસ્સતી’’તિઆદિ વુત્તં, સ્વાયમત્થો માગણ્ડિયસુત્તેન (સુ. નિ. ૮૪૧) દીપેતબ્બો.

તતિયં પન કારણં સત્તાનં ઉપ્પજ્જનકઅનત્થપરિહરણન્તિ તં દસ્સેન્તો પુન ‘‘અપરમ્પિ પસ્સતી’’તિઆદિમાહ.

સીહસેય્યન્તિ. એત્થ સયનં સેય્યા, સીહસ્સ વિય સેય્યા સીહસેય્યા, તં સીહસેય્યં. અથ વા સીહસેય્યન્તિ સેટ્ઠસેય્યં, યદિદં અત્થદ્વયં પરતો આગમિસ્સતિ.

‘‘વામેન પસ્સેન સેન્તી’’તિ એવં વુત્તા કામભોગિસેય્યા, દક્ખિણપસ્સેન સયાનો નામ નત્થિ દક્ખિણહત્થસ્સ સરીરગ્ગહણાદિયોગક્ખમતો, પુરિસવસેન ચેતં વુત્તં.

એકેન ¶ પસ્સેન સયિતું ન સક્કોન્તિ દુક્ખુપ્પત્તિતો.

અયં સીહસેય્યાતિ અયં એવં વુત્તા સીહસેય્યા. ‘‘તેજુસ્સદત્તા’’તિ ઇમિના સીહસ્સ અભીરુભાવં દસ્સેતિ. ભીરુકા હિ સેસમિગા અત્તનો આસયં પવિસિત્વા સન્તાસપુબ્બકં યથા તથા સયન્તિ, સીહો પન અભીરુભાવતો સતોકારી ભિક્ખુ વિય સતિં ઉપટ્ઠાપેત્વાવ સયતિ. તેનાહ ‘‘પુરિમપાદે’’તિઆદિ. દક્ખિણે પુરિમપાદે વામસ્સ પુરિમપાદસ્સ ઠપનવસેન દ્વે પુરિમપાદે એકસ્મિં ઠાને ઠપેત્વા. પચ્છિમપાદેતિ દ્વે પચ્છિમપાદે. વુત્તનયેનેવ ઇધાપિ એકસ્મિં ઠાને પાદટ્ઠપનં વેદિતબ્બં, ઠિતોકાસસલ્લક્ખણં અભીરુભાવેનેવ. ‘‘સીસં પન ઉક્ખિપિત્વા’’તિઆદિના વુત્તા સીહકિરિયા અનુત્રાસપબુજ્ઝનં ¶ વિય અભીરુભાવસિદ્ધા ધમ્મતાવસેનેવાતિ વેદિતબ્બા. સીહવિજમ્ભિતવિજમ્ભનં અતિવેલં એકાકારેન ઠપિતાનં સરીરાવયવાનં ગમનાદિકિરિયાસુ યોગ્યભાવાપાદનત્થં. તિક્ખત્તું સીહનાદનદનં અપ્પેસક્ખમિગજાતપરિહરણત્થં.

સેતિ ¶ અબ્યાવટભાવેન પવત્તતિ એત્થાતિ સેય્યા, ચતુત્થજ્ઝાનમેવ સેય્યા ચતુત્થજ્ઝાનસેય્યા. કિં પન તં ચતુત્થજ્ઝાનન્તિ? આનાપાનચતુત્થજ્ઝાનં, તતો હિ વુટ્ઠહિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા ભગવા અનુક્કમેન અગ્ગમગ્ગં અધિગન્ત્વા તથાગતો જાતોતિ. ‘‘તયિદં પદટ્ઠાનં નામ, ન સેય્યા, તથાપિ યસ્મા ‘ચતુત્થજ્ઝાના વુટ્ઠહિત્વા સમનન્તરા ભગવા પરિનિબ્બાયી’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૯) વક્ખતિ, તસ્મા લોકિયચતુત્થજ્ઝાનસમાપત્તિ એવ તથાગતસેય્યા’’તિ કેચિ, એવં સતિ પરિનિબ્બાનકાલિકાવ તથાગતસેય્યાતિ આપજ્જતિ, ન ચ ભગવા લોકિયચતુત્થજ્ઝાનસમાપજ્જનબહુલો વિહાસિ. અગ્ગફલવસેન પવત્તં પનેત્થ ચતુત્થજ્ઝાનં વેદિતબ્બં. તત્થ યથા સત્તાનં નિદ્દુપગમનલક્ખણા સેય્યા ભવઙ્ગચિત્તવસેન હોતિ, સા ચ નેસં પઠમજાતિસમન્વયા યેભુય્યવુત્તિકા, એવં ભગવતો અરિયજાતિસમન્વયં યેભુય્યવુત્તિકં અગ્ગફલભૂતં ચતુત્થજ્ઝાનં ‘‘તથાગતસેય્યા’’તિ વેદિતબ્બં. સીહસેય્યા નામ સેટ્ઠસેય્યાતિ આહ ‘‘ઉત્તમસેય્યા’’તિ.

નત્થિ એતિસ્સા ઉટ્ઠાનન્તિ અનુટ્ઠાના, સેય્યા, તં અનુટ્ઠાનસેય્યં. ‘‘ઇતો ઉટ્ઠહિસ્સામી’’તિ મનસિકારસ્સ અભાવતો ‘‘ઉટ્ઠાનસઞ્ઞં મનસિ કરિત્વા’’તિ ન વુત્તં. એત્થાતિ એતસ્મિં અનુટ્ઠાનસેય્યુપગમને. કાયવસેન અનુટ્ઠાનં, ન ચિત્તવસેન, ચિત્તવસેન ચ અનુટ્ઠાનં નામ નિદ્દુપગમનન્તિ ¶ તદભાવં દસ્સેતું ‘‘નિદ્દાવસેના’’તિઆદિ વુત્તં. ભવઙ્ગસ્સાતિ નિદ્દુપગમનલક્ખણસ્સ ભવઙ્ગસ્સ.

સબ્બપાલિફુલ્લાતિ ¶ સબ્બત્થકમેવ વિકસનવસેન ફુલ્લા, ન એકદેસવિકસનવસેન. તેનાહ ‘‘સબ્બે સમન્તતો પુપ્ફિતા’’તિ. એકચ્છન્નાતિ સમ્ફુલ્લપુપ્ફેહિ એકાકારેન સબ્બત્થેવ છાદિતા. ઉલ્લોકપદુમાનીતિ હેટ્ઠા ઓલોકેન્તાનિ વિય તિટ્ઠનપદુમાનિ. મોરપિઞ્છકલાપો વિય પઞ્ચવણ્ણપુપ્ફસઞ્છાદિતત્તા.

નન્દપોક્ખરણીસમ્ભવાનીતિ નન્દપોક્ખરણીતીરસમ્ભવાનિ. મહાતુમ્બમત્તન્તિ આળ્હકમત્તં. પવિટ્ઠાનીતિ ખિત્તાનિ. સરીરમેવ ઓકિરન્તીતિ સરીરમેવ અજ્ઝોકિરન્તિ.

દેવતાનં ¶ ઉપકપ્પનચન્દનચુણ્ણાનીતિ સટ્ઠિપિ પઞ્ઞાસમ્પિ યોજનાનિ વાયનકસેતવણ્ણચન્દનચુણ્ણાનિ. દિબ્બગન્ધજાલચુણ્ણાનીતિ દિબ્બગન્ધદિબ્બચુણ્ણાનિ. હરિતાલઅઞ્જનચુણ્ણાદીનિપિ દિબ્બાનિ પરમસુગન્ધાનિ એવાતિ વેદિતબ્બાનિ. તેનેવાહ ‘‘સબ્બદિબ્બગન્ધવાસવિકતિયો’’તિ.

એકચક્કવાળે સન્નિપતિત્વા અન્તલિક્ખે વજ્જન્તિ મહાભિનિક્ખમનકાલે વિય.

તાતિ દેવતા. ગન્થમાના વાતિ માલં રચન્તિયો એવ. અપરિનિટ્ઠિતા વાતિ યથાધિપ્પાયં પરિયોસિતા એવ. હત્થેન હત્થન્તિ અત્તનો હત્થેન પરસ્સ હત્થં. ગીવાય ગીવન્તિ કણ્ઠગાહવસેન અત્તનો ગીવાય પરસ્સ ગીવં. ગહેત્વાતિ આમસિત્વા. મહાયસો મહાયસોતિ આમેડિતવસેન અઞ્ઞમઞ્ઞં આલાપવચનં.

૧૯૯. મહન્તં ઉસ્સાહન્તિ તથાગતસ્સ પૂજાસક્કારવસેન પવત્તિયમાનં મહન્તં ઉસ્સાહં દિસ્વા.

સાયેવ ¶ પન પટિપદાતિ પુબ્બભાગપટિપદા એવ. અનુચ્છવિકત્તાતિ અધિગન્તબ્બસ્સ નવવિધલોકુત્તરધમ્મસ્સ અનુરૂપત્તા.

સીલન્તિ ચારિત્તસીલમાહ. આચારપઞ્ઞત્તીતિ ચારિત્તસીલં. યાવ ગોત્રભુતોતિ યાવ ગોત્રભુઞાણં, તાવ પવત્તેતબ્બા સમથવિપસ્સના સમ્માપટિપદા. ઇદાનિ તં સમ્માપટિપદં બ્યતિરેકતો, અન્વયતો ચ વિભાવેતું ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ વુત્તં. જિનકાળસુત્તન્તિ જિનમહાવડ્ઢકિના ઠપિતં વજ્જેતબ્બગહેતબ્બધમ્મસન્દસ્સનકાળસુત્તં સિક્ખાપદમરિયાદં, ઉપાસકોપાસિકાવારેસુ ¶ ‘‘ગન્ધપૂજં માલાપૂજં કરોતી’’તિ વચનં ચારિત્તસીલપક્ખે ઠપેત્વા કરણં સન્ધાય વુત્તં, તેન ભિક્ખુભિક્ખુનીનમ્પિ તથાકરણં અનુઞ્ઞાતમેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

અયઞ્હીતિ ધમ્માનુધમ્મપટિપદં સન્ધાય વદતિ.

ઉપવાણત્થેરવણ્ણના

૨૦૦. અપનેસીતિ ઠિતપ્પદેસતો યથા અપગચ્છતિ, એવમકાસિ, ન પન નિબ્ભચ્છિ. તેનાહ ‘‘આનન્દો’’તિઆદિ. વુત્તસદિસા વાતિ સમચિત્તપરિયાયદેસનાયં (અ. નિ. ૨.૩૭) વુત્તસદિસા એવ. આવારેન્તોતિ છાદેન્તો.

યસ્મા ¶ કસ્સપસ્સબુદ્ધસ્સ ચેતિયે આરક્ખદેવતા અહોસિ, તસ્મા થેરોવ તેજુસ્સદો, ન અઞ્ઞે અરહન્તોતિ આનેત્વા યોજના.

ઇદાનિ આગમનતો પટ્ઠાય તમત્થં વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘વિપસ્સિમ્હિ કિર સમ્માસમ્બુદ્ધે’’તિઆદિ આરદ્ધં. ‘‘ચાતુમહારાજિકા દેવતા’’તિ ઇદં ગોબલીબદ્દઞાયેન ગહેતબ્બં ભુમ્મદેવતાદીનમ્પિ તપ્પરિયાપન્નત્તા. તેસં મનુસ્સાનં.

તત્થાતિ કસ્સપસ્સ ભગવતો ચેતિયે.

૨૦૧. અધિવાસેન્તીતિ રોચેન્તિ.

છિન્નપાતો વિય છિન્નપાતો, તં છિન્નપાતં, ¶ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો યં. આવટ્ટન્તીતિ અભિમુખભાવેન વટ્ટન્તિ. યત્થ પતિતા, તતો કતિપયરતનટ્ઠાનં વટ્ટનવસેનેવ ગન્ત્વા પુન યથાપતિતમેવ ઠાનં વટ્ટનવસેન આગચ્છન્તિ. તેનાહ ‘‘આવટ્ટન્તિયો પતિતટ્ઠાનમેવ આગચ્છન્તી’’તિ. વિવટ્ટન્તીતિ યત્થ પતિતા, તતો વિનિવટ્ટન્તિ. તેનાહ ‘‘પતિતટ્ઠાનતો પરભાગં વટ્ટમાના ગચ્છન્તી’’તિ. પુરતો વટ્ટનં આવટ્ટનં, ઇતરં તિવિધમ્પિ વિવટ્ટનન્તિ દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. દેવતા ધારેતું ન સક્કોતિ ઉદકં વિય ઓસીદનતો. તેનાહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. તત્થાતિ પકતિપથવિયં. દેવતા ઓસીદન્તિ ધાતૂનં સણ્હસુખુમાલભાવતો. પથવિયં ¶ પથવિં માપેસુન્તિ પકતિપથવિયં અત્તનો સરીરં ધારેતું સમત્થં ઇદ્ધાનુભાવેન પથવિં માપેસું.

કામં દોમનસ્સે અસતિપિ એકચ્ચો રાગો હોતિયેવ, રાગે પન અસતિ દોમનસ્સસ્સ અસમ્ભવો એવાતિ તદેકટ્ઠભાવતોતિ આહ ‘‘વીતરાગાતિ પહીનદોમનસ્સા’’તિ. સિલાથમ્ભસદિસા ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ નિબ્બિકારતાય.

ચતુસંવેજનીયટ્ઠાનવણ્ણના

૨૦૨. અપારગઙ્ગાયાતિ ગઙ્ગાય ઓરમ્ભાગે. ‘‘સઙ્કારછડ્ડકસમ્મજ્જનિયો ગહેત્વા’’તિઆદિ અત્તનો અત્તનો વસનટ્ઠાને વત્તકરણાકારદસ્સનં. ‘‘એવં દ્વીસુ કાલેસૂ’’તિઆદિ નિદસ્સનત્થં પચ્ચામસનં, તં હેટ્ઠા અધિગતં.

કમ્મસાધનો ¶ સમ્ભાવનત્થો ભાવનીય-સદ્દોતિ આહ ‘‘મનસા ભાવિતે સમ્ભાવિતે’’તિ. દુતિયવિકપ્પે પન ભાવનં, વડ્ઢનઞ્ચ પટિપક્ખપહાનતોતિ આહ ‘‘યે વા’’તિઆદિ.

બુદ્ધાદીસુ તીસુ વત્થૂસુ પસન્નચિત્તસ્સ, ન કમ્મફલસદ્ધામત્તેન. સા ચસ્સ સદ્ધાસમ્પદા એવં ¶ વેદિતબ્બાતિ ફલેન હેતું દસ્સેન્તો ‘‘વત્તસમ્પન્નસ્સા’’તિ આહ. સંવેગો નામ સહોત્તપ્પઞાણં, અભિજાતિટ્ઠાનાદીનિપિ તસ્સ ઉપ્પત્તિહેતૂનિ ભવન્તીતિ આહ ‘‘સંવેગજનકાની’’તિ.

ચેતિયપૂજનત્થં ચારિકા ચેતિયચારિકા. સગ્ગે પતિટ્ઠહિસ્સન્તિયેવ બુદ્ધગુણારમ્મણાય કુસલચેતનાય સગ્ગસંવત્તનિયભાવતો.

આનન્દપુચ્છાકથાવણ્ણના

૨૦૩. એત્થાતિ માતુગામે. અયં ઉત્તમા પટિપત્તિ, યદિદં અદસ્સનં, દસ્સનમૂલકત્તા તપ્પચ્ચયાનં સબ્બાનત્થાનં. લોભોતિ કામરાગો. ચિત્તચલના પટિપત્તિઅન્તરાયકરો ચિત્તક્ખોભો. મુરુમુરાપેત્વાતિ સઅટ્ઠિકં કત્વા ખાદને અનુરવદસ્સનં. અપરિમિતં કાલં દુક્ખાનુભવનં અપરિચ્છિન્નદુક્ખાનુભવનં. વિસ્સાસોતિ વિસઙ્ગો ઘટ્ટનાભાવો. ઓતારોતિ તત્થ ચિત્તસ્સ ¶ અનુપ્પવેસો. અસિહત્થેન વેરીપુરિસેન, પિસાચેનાપિ ખાદિતુકામેન. આસીદેતિ અક્કમનાદિવસેન બાધેય્ય. અસ્સાતિ માતુગામસ્સ. પબ્બજિતેહિ કત્તબ્બકમ્મન્તિ આમિસપટિગ્ગહણાદિ પબ્બજિતેહિ કાતબ્બં કમ્મં. સતીતિ વા કાયગતાસતિ ઉપટ્ઠાપેતબ્બા.

૨૦૪. અતન્તિબદ્ધાતિ અભારવહા. પેસિતચિત્તાતિ નિબ્બાનં પતિ પેસિતચિત્તા.

૨૦૫. વિહતેનાતિ કપ્પાસવિહનનધનુના પબ્બજટાનં વિજટનવસેન હતેન. તેનાહ ‘‘સુપોથિતેના’’તિ, અસઙ્કરણવસેન સુટ્ઠુ પોથિતેનાતિ અત્થો, દસ્સનીયસંવેજનીયટ્ઠાનકિત્તનેન ચ વસનટ્ઠાનં કથિતં.

આનન્દઅચ્છરિયધમ્મવણ્ણના

૨૦૭. થેરં અદિસ્વા આમન્તેસીતિ તત્થ અદિસ્વા આવજ્જન્તો થેરસ્સ ઠિતટ્ઠાનં, પવત્તિઞ્ચ ઞત્વા આમન્તેસિ.

કાયકમ્મસ્સ ¶ ¶ હિતભાવો હિતજ્ઝાસયેન પવત્તિતત્તાતિ આહ ‘‘હિતવુદ્ધિયા કતેના’’તિ. સુખભાવો કાયિકદુક્ખાભાવો, ચેતસિકસુખભાવો ચેતસિકસુખસમુટ્ઠિતત્તા ચાતિ વુત્તં ‘‘સુખસોમનસ્સેનેવ કતેના’’તિ. આવિરહોવિભાગતો અદ્વયભાવતો અદ્વયેનાતિ ઇમમત્થં દસ્સેતું ‘‘યથા’’તિઆદિ વુત્તં. સત્થુ ખેત્તભાવસમ્પત્તિયા, થેરસ્સ અજ્ઝાસયસમ્પત્તિયા ચ ‘‘એત્તકમિદ’’ન્તિ પમાણં ગહેતું અસક્કુણેય્યતાય પમાણવિરહિતત્તા તસ્સ કમ્મસ્સાતિ આહ ‘‘ચક્કવાળમ્પી’’તિઆદિ.

એવં પવત્તિતેનાતિ એવં ઓદિસ્સકમેત્તાભાવનાય વસેન પવત્તિતેન. વિવટ્ટૂપનિસ્સયભૂતં કતં ઉપચિતં પુઞ્ઞં એતેનાતિ કતપુઞ્ઞો, અરહત્તાધિગમાય કતાધિકારોતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘અભિનીહારસમ્પન્નોસીતિ દસ્સેતી’’તિ.

૨૦૮. કત્થચિ સઙ્કુચિતં હુત્વા ઠિતં મહાપથવિં પત્થરન્તો વિય, પટિસંહટં હુત્વા ઠિતં આકાસં વિત્થારેન્તો વિય, ચતુસટ્ઠાધિકયોજનસતસહસ્સુબ્બેધં ચક્કવાળગિરિં અધો ઓસારેન્તો વિય, અટ્ઠસટ્ઠાધિકસહસ્સયોજનસતસહસ્સુબ્બેધં સિનેરું ઉક્ખિપેન્તો વિય, સતયોજનાયામવિત્થારં મહાજમ્બું ખન્ધે ગહેત્વા ચાલેન્તો વિયાતિ પઞ્ચ હિ ઉપમા હિ થેરસ્સ ગુણકથા ¶ મહન્તભાવદસ્સનત્થઞ્ચેવ અઞ્ઞેસં દુક્કટભાવદસ્સનત્થઞ્ચ આગતાવ. એતેનેવ ચાતિ ચ-સદ્દેન ‘‘અહં એતરહિ અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’ (દી. નિ. ૨.૪), ‘‘સદેવકસ્મિં લોકસ્મિં નત્થિ મે પટિપુગ્ગલો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૮૫; ૨.૩૪૧; મહાવ. ૧૧; કથા. ૪૦૫; મિ. પ. ૫.૧૧) ચ એવં આદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. બ્યત્તોતિ ¶ ખન્ધકોસલ્લાદિસઙ્ખાતેન વેય્યત્તિયેન સમન્નાગતો. મેધાવીતિ મેધાસઙ્ખાતાય સમ્માભાવિતાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતો.

૨૦૯. પટિસન્થારધમ્મન્તિ પકતિચારિત્તવસેન વુત્તં, ઉપગતાનં પન ભિક્ખૂનં ભિક્ખુનીનઞ્ચ પુચ્છાવિસ્સજ્જનવસેન ચેવ ચિત્તરુચિવસેન ચ યથાકાલં ધમ્મં દેસેતિયેવ, ઉપાસકોપાસિકાનં પન ઉપનિસિન્નકથાવસેન.

મહાસુદસ્સનસુત્તદેસનાવણ્ણના

૨૧૦. ખુદ્દક-સદ્દો ¶ પતિરૂપવાચી, ક-સદ્દો અપ્પત્થોતિ આહ ‘‘ખુદ્દકનગરકેતિ નગરપતિરૂપકે સમ્બાધે ખુદ્દકનગરકે’’તિ. ધુપરવિસાલસણ્ઠાનતાય તં ‘‘ઉજ્જઙ્ગલનગરક’’ન્તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘વિસમનગરકે’’તિ. અઞ્ઞેસં મહાનગરાનં એકદેસપ્પમાણતાય સાખાસદિસે. એત્થ ચ ‘‘ખુદ્દકનગરકે’’તિ ઇમિના તસ્સ નગરસ્સ અપ્પકભાવો વુત્તો, ‘‘ઉજ્જઙ્ગલનગરકે’’તિ ઇમિના ભૂમિવિપત્તિયા નિહીનભાવો, ‘‘સાખાનગરકે’’તિ ઇમિના અપ્પધાનભાવો. સારપ્પત્તાતિ વિભવસારાદિના સારમહત્તં પત્તા.

કહાપણસકટન્તિ એત્થ ‘‘દ્વિકુમ્ભં સકટં. કુમ્ભો પન દસમ્બણો’’તિ વદન્તિ. દ્વે પવિસન્તીતિ દ્વે કહાપણસકટાનિ દ્વે આયવસેન પવિસન્તિ.

સુભિક્ખાતિ સુલભાહારા, સુન્દરાહારા ચ. તેનાહ ‘‘ખજ્જભોજ્જસમ્પન્ના’’તિ. સદ્દં કરોન્તેતિ રવસારિના તુટ્ઠભાવેન કોઞ્ચનાદં કરોન્તે. અવિવિત્તાતિ અસુઞ્ઞા, કદાચિ રથો પઠમં ગચ્છતિ, તં અઞ્ઞો અનુબન્ધન્તો ગચ્છતિ, કદાચિ દુતિયં વુત્તરથો પઠમં ગચ્છતિ, ઇતરો તં અનુબન્ધતિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં અનુબન્ધમાના. એત્થાતિ કુસાવતીનગરે. તસ્સ મહન્તભાવતો ચેવ ઇદ્ધાદિભાવતો ચ નિચ્ચં પયોજિતાનેવ ભેરિઆદીનિ તૂરિયાનિ, સમ્મ ¶ સમ્માતિ વા અઞ્ઞમઞ્ઞં પિયાલાપસદ્દો સમ્મ-સદ્દો. કંસતાળાદિસબ્બતાળાવચરસદ્દો તાળ-સદ્દો, કૂટભેરિ-સદ્દો કુમ્ભથૂણસદ્દો.

એવરૂપા ¶ સદ્દા હોન્તિ કચવરાકિણ્ણવીથિતાય, અરઞ્ઞે કન્દમૂલપણ્ણાદિગ્ગહણાય, તત્થ દુક્ખજીવિકતાય ચાતિ યથાક્કમં યોજેતબ્બં. ઇધ ન એવં અહોસિ દેવલોકે વિય સબ્બસો પરિપુણ્ણસમ્પત્તિકતાય.

મહન્તં કોલાહલન્તિ સદ્ધાસમ્પન્નાનં દેવતાનં, ઉપાસકાનઞ્ચ વસેન પુરતો પુરતો મહતી ઉગ્ઘોસના હોતિ. તત્થ ભગવન્તં ઉદ્દિસ્સ કતસ્સ વિહારસ્સ અભાવતો, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ મહન્તભાવતો તે આગન્ત્વા…પે… પેસેસિ. પેસેન્તો ચ ‘‘કથઞ્હિ નામ ભગવા પચ્છિમે કાલે અત્તનો પવત્તિં અમ્હાકં નારોચેસિ, નેસં દોમનસ્સં મા અહોસી’’તિ ‘‘અજ્જ ખો વાસેટ્ઠા’’તિઆદિના સાસનં પેસેસિ.

મલ્લાનં વન્દનાવણ્ણના

૨૧૧. અઘં ¶ દુક્ખં આવેન્તિ પકાસેન્તીતિ અઘાવિનો, પાકટીભૂતદુક્ખાતિ આહ ‘‘ઉપ્પન્નદુક્ખા’’તિ. ઞાતિસાલોહિતભાવેન કુલં પરિવત્તતિ એત્થાતિ કુલપરિવત્તં. તં તંકુલીનભાગેન ઠિતો સત્તનિકાયો ‘‘કુલપરિવત્તસો’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘કુલપરિવત્ત’’ન્તિ. તે પન તંતંકુલપરિવત્તપરિચ્છિન્ના મલ્લરાજાનો તસ્મિં નગરે વીથિઆદિસભાગેન વસન્તીતિ વુત્તં ‘‘વીથિસભાગેન ચેવ રચ્છાસભાગેન ચા’’તિ.

સુભદ્દપરિબ્બાજકવત્થુવણ્ણના

૨૧૨. કઙ્ખા એવ કઙ્ખાધમ્મો. એકતો વાતિ ભૂમિં અવિભજિત્વા સાધારણતોવ. બીજતો ચ અગ્ગં ગહેત્વા આહારં સમ્પાદેત્વા દાનં બીજગ્ગં. ગબ્ભકાલેતિ ગબ્ભધારણતો પરં ખીરગ્ગહણકાલે. તેનાહ ‘‘ગબ્ભં ફાલેત્વા ખીરં નિહરિત્વા’’તિઆદિ. પુથુકકાલેતિ સસ્સાનં નાતિપક્કે પુથુકયોગ્યફલકાલે. લાયનગ્ગન્તિ પક્કસ્સ સસ્સસ્સ લવને લવનારમ્ભે દાનં અદાસિ. લુનસ્સ ¶ સસ્સસ્સ વેણિવસેન બન્ધિત્વા ઠપનં વેણિકરણં. તસ્સ આરમ્ભે દાનં વેણગ્ગં. વેણિયો પન એકતો કત્વા રાસિકરણં કલાપો. તત્થ અગ્ગદાનં કલાપગ્ગં. કલાપતો નીહરિત્વા મદ્દને અગ્ગદાનં ખલગ્ગં. મદ્દિતં ઓફુણિત્વા ધઞ્ઞસ્સ રાસિકરણે અગ્ગદાનં ખલભણ્ડગ્ગં. ધઞ્ઞસ્સ ખલતો કોટ્ઠે પક્ખિપને અગ્ગદાનં કોટ્ઠગ્ગં. ઉદ્ધરિત્વાતિ કોટ્ઠતો ઉદ્ધરિત્વા.

‘‘નવ ¶ અગ્ગદાનાનિ અદાસી’’તિ ઇમિના ‘‘કથં નુ ખો અહં સત્થુ સન્તિકે અગ્ગતોવ મુચ્ચેય્ય’’ન્તિ અગ્ગગ્ગદાનવસેન વિવટ્ટૂપનિસ્સયસ્સ કુસલસ્સ કતૂપચિતત્તા, ઞાણસ્સ ચ તથા પરિપાકં ગતત્તા અગ્ગધમ્મદેસનાય તસ્સ ભાજનભાવં દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘ઇમં અગ્ગધમ્મં તસ્સ દેસેસ્સામી’’તિઆદિ. ઓહીયિત્વા સઙ્કોચં આપજ્જિત્વા.

૨૧૩. અઞ્ઞાતુકામોવ ન સન્દિટ્ઠિં પરામાસી. અબ્ભઞ્ઞિંસૂતિ સન્દેહજાતસ્સ પુચ્છાવચનન્તિ કત્વા જાનિંસૂતિ અત્થમાહ. તેનાહ પાળિયં ‘‘સબ્બેવ ન અબ્ભઞ્ઞિંસૂ’’તિ. નેસન્તિ પૂરણાદીનં. સા પટિઞ્ઞાતિ ‘‘કરોતો ખો મહારાજ કારયતો’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૧૬૬) પટિઞ્ઞાતા, સબ્બઞ્ઞુપટિઞ્ઞા ¶ એવ વા. નિય્યાનિકાતિ સપ્પાટિહારિયા, તેસં વા સિદ્ધન્તસઙ્ખાતા પટિઞ્ઞા વટ્ટતો નિસ્સરણટ્ઠેન નિય્યાનિકાતિ. સાસનસ્સ સમ્પત્તિયા તેસં સબ્બઞ્ઞુતં, તબ્બિપરિયાયતો ચ અસબ્બઞ્ઞુતં ગચ્છતીતિ દટ્ઠબ્બં. તેનાહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. અત્થાભાવતોતિ સુભદ્દસ્સ સાધેતબ્બઅત્થાભાવતો. ઓકાસાભાવતોતિ તથા વિત્થારિતં કત્વા ધમ્મં દેસેતું અવસરાભાવતો. ઇદાનિ તમેવ ઓકાસાભાવં દસ્સેતું ‘‘પઠમયામસ્મિ’’ન્તિઆદિ વુત્તં.

૨૧૪. યેસં ¶ સમણભાવકરાનં ધમ્માનં સમ્પાદનેન સમણો, તે પન ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન અરિયમગ્ગધમ્માતિ ચતુમગ્ગસંસિદ્ધિયા પાળિયં ચત્તારો સમણા વુત્તાતિ તે બાહિરસમયે સબ્બેન સબ્બં નત્થીતિ દસ્સેન્તો ‘‘પઠમો સોતાપન્નસમણો’’તિઆદિમાહ. પુરિમદેસનાયાતિ ‘‘યસ્મિઞ્ચ ખો, સુભદ્દ, ધમ્મવિનયે’’તિઆદિના વુત્તાય દેસનાય. બ્યતિરેકતો, અન્વયતો ચ અધિપ્પેતો અત્થો વિભાવીયતીતિ પઠમનયોપેત્થ ‘‘પુરિમદેસનાયા’’તિ પદેન સઙ્ગહિતો વાતિ દટ્ઠબ્બો. અત્તનો સાસનં નિયમેન્તો આહ ‘‘ઇમસ્મિં ખો’’તિ યોજના. આરદ્ધવિપસ્સકેહીતિ સમાધિકમ્મિકવિપસ્સકેહિ, સિખાપ્પત્તવિપસ્સકે સન્ધાય વુત્તં, ન પટ્ઠપિતવિપસ્સને. અપરે પન ‘‘બાહિરકસમયે વિપસ્સનારમ્ભસ્સ ગન્થોપિ નત્થેવાતિ અવિસેસવચનમેત’’ન્તિ વદન્તિ. અધિગતટ્ઠાનન્તિ અધિગતસ્સ કારણં, તદત્થં પુબ્બભાગપટિપદન્તિ અત્થો, યેન સોતાપત્તિમગ્ગો અધિગતો, ન ઉપરિમગ્ગો, સો સોતાપત્તિમગ્ગે ઠિતો અકુપ્પધમ્મતાય તસ્સ, તત્થ વા સિદ્ધિતો ઠિતપુબ્બો ભૂતપુબ્બગતિયાતિ સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠો સોતાપન્નો, ન સેસઅરિયા ભૂમન્તરુપ્પત્તિતો. સોતાપન્નો હિ અત્તના અધિગતટ્ઠાનં સોતાપત્તિમગ્ગં અઞ્ઞસ્સ કથેત્વા સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠં કરેય્ય, ન અટ્ઠમકો અસમ્ભવતો. એસ નયો સેસમગ્ગટ્ઠેસૂતિ એત્થાપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. પગુણં કમ્મટ્ઠાનન્તિ અત્તનો પગુણં વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાનં, એતેનેવ ‘‘અવિસેસવચન’’ન્તિ વાદો પટિક્ખિત્તોતિ દટ્ઠબ્બો.

સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ¶ અધિપ્પેતં. તઞ્હિ સબ્બઞેય્યધમ્માવબોધને ‘‘કુસલં છેકં નિપુણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ તત્થ ¶ અસઙ્ગઅપ્પટિહતં પવત્તતીતિ કત્વા. સમધિકાનિ ¶ એકેન વસ્સેન. ઞાયન્તિ એતેન ચતુસચ્ચધમ્મં યાથાવતો પટિવિજ્ઝન્તીતિ ઞાયો, લોકુત્તરમગ્ગોતિ આહ ‘‘અરિયમગ્ગધમ્મસ્સા’’તિ. પદિસ્સતિ એતેન અરિયમગ્ગો પચ્ચક્ખતો દિસ્સતીતિ પદેસો, વિપસ્સનાતિ વુત્તં ‘‘પદેસે વિપસ્સનામગ્ગે’’તિ. સમણોપીતિ એત્થ પિ-સદ્દો ‘‘પદેસવત્તી’’તિ એત્થાપિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બોતિ આહ ‘‘પદેસવત્તિ…પે… નત્થીતિ વુત્તં હોતી’’તિ.

૨૧૫. સોતિ તથાવુત્તો અન્તેવાસી. તેનાતિ આચરિયેન. અત્તનો ઠાને ઠપિતો હોતિ પરપબ્બાજનાદીસુ નિયુત્તત્તા.

સક્ખિસાવકોતિ પચ્ચક્ખસાવકો, સમ્મુખસાવકોતિ અત્થો. ભગવતિ ધરમાનેતિ ધરમાનસ્સ ભગવતો સન્તિકે. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. સબ્બોપિ સોતિ સબ્બો સો તિવિધોપિ. અયં પન અરહત્તં પત્તો, તસ્મા પરિપુણ્ણગતાય મત્થકપ્પત્તો પચ્છિમો સક્ખિસાવકોતિ.

પઞ્ચમભાણવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તથાગતપચ્છિમવાચાવણ્ણના

૨૧૬. તન્તિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઓવાદકઙ્ગં દસ્સેતું…પે… વુત્તં ધમ્મસઙ્ગાહકેહીતિ અધિપ્પાયો. સુત્તાભિધમ્મસઙ્ગહિતસ્સ ધમ્મસ્સ અતિસજ્જનં સમ્બોધનં દેસના, તસ્સેવ પકારતો ઞાપનં વેનેય્યસન્તાને ઠપનં પઞ્ઞાપનન્તિ ‘‘ધમ્મોપિ દેસિતો ચેવ ¶ પઞ્ઞત્તો ચા’’તિ વુત્તં. તથા વિનયતન્તિસઙ્ગહિતસ્સ કાયવાચાનં વિનયનતો ‘‘વિનયો’’તિ લદ્ધાધિવચનસ્સ અત્થસ્સ અતિસજ્જનં સમ્બોધનં દેસના, તસ્સેવ પકારતો ઞાપનં અસઙ્કરતો ઠપનં પઞ્ઞાપનન્તિ ‘‘વિનયોપિ દેસિતો ચેવ પઞ્ઞત્તો ચા’’તિ વુત્તં. અધિસીલસિક્ખાનિદ્દેસભાવેન સાસનસ્સ મૂલભૂતત્તા વિનયો પઠમં સિક્ખિતબ્બોતિ તં તાવ અયમુદ્દેસં સરૂપતો દસ્સેન્તો ‘‘મયા હિ વો’’તિઆદિમાહ. તત્થ સત્તાપત્તિક્ખન્ધવસેનાતિ સત્તન્નં આપત્તિક્ખન્ધાનં અવીતિક્કમનીયતાવસેન ¶ . સત્થુકિચ્ચં સાધેસ્સતિ ‘‘ઇદં વો કત્તબ્બં, ઇદં વો ન કત્તબ્બ’’ન્તિ કત્તબ્બાકત્તબ્બસ્સ વિભાગેન અનુસાસનતો.

તેન ¶ તેનાકારેનાતિ તેન તેન વેનેય્યાનં અજ્ઝાસયાનુરૂપેન પકારેન. ઇમે ધમ્મેતિ ઇમે સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મે. તપ્પધાનત્તા સુત્તન્તદેસનાય ‘‘સુત્તન્તપિટકં દેસિત’’ન્તિ વુત્તં. સત્થુકિચ્ચં સાધેસ્સતિ તંતંચરિયાનુરૂપં સમ્માપટિપત્તિયા અનુસાસનતો. કુસલાકુસલાબ્યાકતવસેન નવ હેતૂ. ‘‘સત્ત ફસ્સા’’તિઆદિ સત્તવિઞ્ઞાણધાતુસમ્પયોગવસેન વુત્તં. ધમ્માનુલોમે તિકપટ્ઠાનાદયો છ, તથા ધમ્મપચ્ચનીયે, ધમ્માનુલોમપચ્ચનીયે, ધમ્મપચ્ચનીયાનુલોમેતિ ચતુવીસતિ સમન્તપટ્ઠાનાનિ એતસ્સાતિ ચતુવીસતિસમન્તપટ્ઠાનં, તં પન પચ્ચયાનુલોમાદિવસેન વિભજિયમાનં અપરિમાણનયં એવાતિ આહ ‘‘અનન્તનયમહાપટ્ઠાનપટિમણ્ડિત’’ન્તિ. સત્થુકિચ્ચં સાધેસ્સતીતિ ખન્ધાદિવિભાગેન ઞાયમાનં ચતુસચ્ચસમ્બોધાવહત્તા સત્થારા સમ્માસમ્બુદ્ધેન કાતબ્બકિચ્ચં નિપ્ફાદેસ્સતિ.

ઓવદિસ્સન્તિ અનુસાસિસ્સન્તિ ઓવાદાનુસાસનીકિચ્ચનિપ્ફાદનતો.

ચારિત્તન્તિ સમુદાચારા, નવેસુ પિયાલાપં વુડ્ઢેસુ ¶ ગારવાલાપન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘ભન્તેતિ વા આયસ્માતિ વા’’તિ. ગારવવચનં હેતં યદિદં ભન્તેતિ વા આયસ્માતિ વા, લોકે પન ‘‘તત્ર ભવ’’ન્તિ, ‘‘દેવાનં પિયા’’તિ ચ ગારવવચનમેવ.

‘‘આકઙ્ખમાનો સમૂહનતૂ’’તિ વુત્તે ‘‘ન આકઙ્ખમાનો ન સમૂહનતૂ’’તિપિ વુત્તમેવ હોતીતિ આહ ‘‘વિકપ્પવચનેનેવ ઠપેસી’’તિ. બલન્તિ ઞાણબલં. યદિ અસમૂહનનં દિટ્ઠં, તદેવ ચ ઇચ્છિતં, અથ કસ્મા ભગવા ‘‘આકઙ્ખમાનો સમૂહનતૂ’’તિ અવોચાતિ? તથારૂપપુગ્ગલજ્ઝાસયવસેન. સન્તિ હિ કેચિ ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ સમાદાય સંવત્તિતું અનિચ્છન્તા, તેસં તથા અવુચ્ચમાને ભગવતિ વિઘાતો ઉપ્પજ્જેય્ય, તં તેસં ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય, તથા પન વુત્તે તેસં વિઘાતો ન ઉપ્પજ્જેય્ય ‘‘અમ્હાકં એવાયં દોસો, યતો અમ્હેસુ એવ કેચિ સમૂહનનં ન ઇચ્છન્તી’’તિ. કેચિ ‘‘સકલસ્સ પન સાસનસ્સ સઙ્ઘાયત્તભાવકરણત્થં તથા વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. યઞ્ચ કિઞ્ચિ સત્થારા સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, તં સમણા સક્યપુત્તિયા સિરસા સમ્પટિચ્છિત્વા જીવિતં વિય રક્ખન્તિ. તથા હિ તે ‘‘ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ આકઙ્ખમાનો સઙ્ઘો સમૂહનતૂ’’તિ ¶ વુત્તેપિ ન સમૂહનિંસુ, અઞ્ઞદત્થુ ‘‘પુરતો વિય તસ્સ અચ્ચયેપિ રક્ખિંસુ એવા’’તિ સત્થુસાસનસ્સ ¶ , સઙ્ઘસ્સ ચ મહન્તભાવદસ્સનત્થમ્પિ તથા વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તથા હિ આયસ્મા આનન્દો, અઞ્ઞેપિ વા ભિક્ખૂ ‘‘કતમં પન ભન્તે ખુદ્દકં, કતમં અનુખુદ્દક’’ન્તિ ન પુચ્છિંસુ સમૂહનજ્ઝાસયસ્સેવ અભાવતો.

ન તં એવં ગહેતબ્બન્તિ ‘‘નાગસેનત્થેરો ખુદ્દાનુખુદ્દકં જાનાતી’’તિઆદિના વુત્તં તં નેસં વચનં ઇમિના વુત્તાકારેન ન ગહેતબ્બં અધિપ્પાયસ્સ અવિદિતત્તા. ઇદાનિ તં અધિપ્પાયં વિભાવેતું ‘‘નાગસેનત્થેરો ¶ હી’’તિઆદિ વુત્તં. યસ્મા નાગસેનત્થેરો (મિલિન્દપઞ્હે અભેજ્જવગ્ગે વિત્થારો) પરેસં વાદપથોપચ્છેદનત્થં સઙ્ગીતિકાલે ધમ્મસઙ્ગાહકમહાથેરેહિ ગહિતકોટ્ઠાસેસુ ચ અન્તિમકોટ્ઠાસમેવ ગહેત્વા મિલિન્દરાજાનં પઞ્ઞાપેસિ. મહાકસ્સપત્થેરો પન એકસિક્ખાપદમ્પિ અસમૂહનિતુકામતાય તથા કમ્મવાચં સાવેતિ, તસ્મા તં તેસં વચનં તથા ન ગહેતબ્બં.

૨૧૭. દ્વેળ્હકન્તિ દ્વિધાગાહો, અનેકંસગ્ગાહોતિ અત્થો. વિમતીતિ સંસયાપત્તિ. તેનાહ ‘‘વિનિચ્છિતું અસમત્થતા’’તિ. તં વો વદામીતિ તં સંસયવન્તં ભિક્ખું સન્ધાય વો તુમ્હે વદામિ.

નિક્કઙ્ખભાવપચ્ચક્ખકરણઞાણં યેવાતિ બુદ્ધાદીસુ તેસં ભિક્ખૂનં નિક્કઙ્ખભાવસ્સ પચ્ચક્ખકારિયાભાવતો તમત્થં પટિવિજ્ઝિત્વા ઠિતં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ. એત્થ એતસ્મિં અત્થે.

૨૧૮. અપ્પમજ્જનં અપ્પમાદો, સો પન અત્થતો ઞાણૂપસઞ્હિતા સતિ. યસ્મા તત્થ સતિયા બ્યાપારો સાતિસયો, તસ્મા ‘‘સતિઅવિપ્પવાસેના’’તિ વુત્તં. અપ્પમાદપદેયેવ પક્ખિપિત્વા અદાસિ તં અત્થતો, તસ્સ સકલસ્સ બુદ્ધવચનસ્સ સઙ્ગણ્હનતો ચ.

પરિનિબ્બુતકથાવણ્ણના

૨૧૯. ઝાનાદીસુ, ચિત્તે ચ પરમુક્કંસગતવસીભાવતાય ‘‘એત્તકે કાલે એત્તકા સમાપત્તિયો સમાપજ્જિત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સામી’’તિ કાલપરિચ્છેદં કત્વા સમાપત્તિ સમાપજ્જનં ‘‘પરિનિબ્બાનપરિકમ્મ’’ન્તિ અધિપ્પેતં. થેરોતિ અનુરુદ્ધત્થેરો.

અયમ્પિ ¶ ચાતિ યથાવુત્તપઞ્ચસટ્ઠિયા ઝાનાનં સમાપન્નભાવકથાપિ સઙ્ખેપકથા એવ, કસ્મા ¶ ? યસ્મા ભગવા તદાપિ દેવસિકં વળઞ્જનસમાપત્તિયો સબ્બાપિ અપરિહાપેત્વા સમાપજ્જિ એવાતિ દસ્સેન્તો ‘‘નિબ્બાનપુરં પવિસન્તો’’તિઆદિમાહ.

ઇમાનિ દ્વેપિ સમનન્તરાનેવ પચ્ચવેક્ખણાયપિ યેભુય્યેનાનન્તરિયકતાય ઝાનપક્ખિકભાવતો, યસ્મા ¶ ભવઙ્ગચિત્તં સબ્બપચ્છિમં, તતો ભવતો ચવનતો ‘‘ચુતી’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્મા ન કેવલં અયમેવ ભગવા, અથ ખો સબ્બેપિ સત્તા ભવઙ્ગચિત્તેનેવ ચવન્તીતિ દસ્સેતું ‘‘યે હિ કેચી’’તિઆદિ વુત્તં.

૨૨૦. પટિભાગપુગ્ગલવિરહિતોતિ સીલાદિગુણેહિ અસદિસતાય સદિસપુગ્ગલરહિતો.

૨૨૧. સઙ્ખારા વૂપસમન્તિ એત્થાતિ વૂપસમોતિ એવંસઙ્ખાતં ઞાતં કથિતં નિબ્બાનં.

૨૨૨. યન્તિ પચ્ચત્તે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘યો કાલં અકરી’’તિ.

સુવિકસિતેનેવાતિ પીતિસોમનસ્સયોગતો સુટ્ઠુ વિકસિતેન મુદિતેન. વેદનં અધિવાસેસિ અભાવસમુદયો કતો સુટ્ઠુ પરિઞ્ઞાતત્તા. અનાવરણવિમોક્ખો સબ્બસો નિબ્બુતભાવતો.

૨૨૩. આકરોન્તિ અત્તનો ફલાનિ સમાનાકારે કરોન્તીતિ આકારા, કારણાનિ. સબ્બાકારવરૂપેતેતિ સબ્બેહિ આકારવરેહિ ઉત્તમકારણેહિ સીલાદિગુણેહિ સમન્નાગતેતિ અત્થો.

૨૨૫. કથંભૂતાતિ કીદિસાભૂતા.

ચુલ્લકદ્ધાનન્તિ પરિત્તં કાલં દ્વત્તિનાડિકામત્તં વેલં.

બુદ્ધસરીરપૂજાવણ્ણના

૨૨૭. કંસતાળાદિ તાળં અવચરતિ એત્થાતિ ‘‘તાળાવચર’’ન્તિ વુચ્ચતિ આતતાદિતૂરિયભણ્ડં. તેનાહ ‘‘સબ્બં તૂરિયભણ્ડ’’ન્તિ.

દક્ખિણદિસાભાગેનેવાતિ ¶ ¶ અઞ્ઞેન દિસાભાગેન અનાહરિત્વા યમકસાલાનં ઠાનતો દક્ખિણદિસાભાગેનેવ, તતોપિ દક્ખિણદિસાભાગં હરિત્વા નેત્વા.

જેતવનસદિસેતિ સાવત્થિયા જેતવનસદિસે ઠાને, ‘‘જેતવનસદિસે ઠાને’’તિપિ પાઠો.

૨૨૮. પસાધનમઙ્ગલસાલાયાતિ ¶ અભિસેકકાલે અલઙ્કરણમઙ્ગલસાલાય.

૨૨૯. દેવદાનિયોતિ તસ્સ ચોરસ્સ નામં.

મહાકસ્સપત્થેરવત્થુવણ્ણના

૨૩૧. પાવાયાતિ પાવા નગરતો. આવજ્જનપટિબદ્ધત્તા જાનનસ્સ અનાવજ્જિતત્તા સત્થુ પરિનિબ્બાનં અજાનન્તો ‘‘દસબલં પસ્સિસ્સામી’’તિ થેરો ચિન્તેસિ, સત્થુ સરીરે વા સત્થુસઞ્ઞં ઉપ્પાદેન્તો તથા ચિન્તેસિ. તેનેવાહ ‘‘અથ ભગવન્તં ઉક્ખિપિત્વા’’તિ. ‘‘ધુવં પરિનિબ્બુતો ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ પારિસેસઞાયેન. જાનન્તોપિ થેરો આજીવકં પુચ્છિયેવ, પુચ્છને પન કારણં સયમેવ પકાસેતું ‘‘કિં પના’’તિઆદિ આરદ્ધં.

અજ્જ સત્તાહપરિનિબ્બુતોતિ અજ્જ દિવસતો પટિલોમતો સત્તમે અહનિ પરિનિબ્બુતો.

૨૩૨. નાળિયા વાપકેનાતિ નાળિયા ચેવ થવિકાય ચ.

મઞ્જુકેતિ મઞ્જુભાણિને મધુરસ્સરે. પટિભાનેય્યકેતિ પટિભાનવન્તે. ભુઞ્જિત્વા પાતબ્બયાગૂતિ પઠમં ભુઞ્જિત્વા પિવિતબ્બયાગુ.

તસ્સાતિ સુભદ્દસ્સ વુડ્ઢપબ્બજિતસ્સ.

આરાધિતસાસનેતિ સમાહિતસાસને. અલન્તિ સમત્થો. પાપોતિ પાપપુગ્ગલો. ઓસક્કાપેતુન્તિ હાપેતું અન્તરધાપેતું.

પઞ્હવારાતિ પઞ્હા વિય વિસ્સજ્જનાનિ ‘‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં ¶ હોતી’’તિઆદિના, (ધ. સ. ૧.૧) ‘‘યસ્મિં સમયે રૂપૂપપત્તિયા મગ્ગં ભાવેતી’’તિઆદિના ¶ ¶ (ધ. સ. ૧.૨૫૧) ચ પવત્તાનિ એકં દ્વે ભૂમન્તરાનિ. મૂલે નટ્ઠે પિસાચસદિસા ભવિસ્સામાતિ યથા રુક્ખે અધિવત્થો પિસાચો તસ્સ સાખાપરિવારે નટ્ઠે ખન્ધં નિસ્સાય વસતિ, ખન્ધે નટ્ઠે મૂલં નિસ્સાય વસતિ, મૂલે પન નટ્ઠે અનિસ્સયોવ હોતિ, તથા ભવિસ્સામાતિ અત્થો. અથ વા મૂલે નટ્ઠેતિ પિસાચેન કિર રુક્ખગચ્છાદીનં કઞ્ચિદેવ મૂલં છિન્દિત્વા અત્તનો પુત્તસ્સ દિન્નં, યાવ તં તસ્સ હત્થતો ન વિગચ્છતિ, તાવ સો તં પદેસં અદિસ્સમાનરૂપો વિચરતિ. યદા પન તસ્મિં કેનચિ અચ્છિન્નભાવેન વા સતિવિપ્પવાસવસેન વા નટ્ઠે મનુસ્સાનમ્પિ દિસ્સમાનરૂપો વિચરતિ, તં સન્ધાયાહ ‘‘મૂલે નટ્ઠે પિસાચસદિસા ભવિસ્સામા’’તિ.

મં કાયસક્ખિં કત્વાતિ તં પટિપદં કાયેન સચ્છિકતવન્તં તસ્મા તસ્સા દેસનાય સક્ખિભૂતં મં કત્વા. પટિચ્છાપેસિ તં પટિચ્છાપનં કસ્સપસુત્તેન દીપેતબ્બં.

૨૩૩. ચન્દનઘટિકાબાહુલ્લતો ચન્દનચિતકા.

તં સુત્વાતિ તં આયસ્મતા અનુરુદ્ધત્થેરેન વુત્તં દેવતાનં અધિપ્પાયં સુત્વા.

૨૩૪. દસિકતન્તં વાતિ પલિવેઠિતઅહતકાસિકવત્થાનં દસઠાનેન તન્તુમત્તમ્પિ વા. દારુક્ખન્ધં વાતિ ચન્દનાદિચિતકદારુક્ખન્ધં વા.

૨૩૫. સમુદાયેસુ પવત્તવોહારાનં અવયવેસુ દિસ્સનતો સરીરસ્સ અવયવભૂતાનિ અટ્ઠીનિ ‘‘સરીરાની’’તિ વુત્તાનિ.

ન વિપ્પકિરિંસૂતિ સરૂપેનેવ ઠિતાતિ અત્થો. ‘‘સેસા વિપ્પકિરિંસૂ’’તિ વત્વા યથા પન તા વિપ્પકિણ્ણા અહેસું, તં દસ્સેતું ‘‘તત્થા’’તિઆદિ વુત્તં.

ઉદકધારા નિક્ખમિત્વા નિબ્બાપેસુન્તિ દેવતાનુભાવેન. એવં મહતિયો બહૂ ઉદકધારા કિમત્થાયાતિ આહ ¶ ‘‘ભગવતો ચિતકો મહન્તો’’તિ. મહા હિ સો વીસરતનસતિકો. અટ્ઠદન્તકેહીતિ નઙ્ગલેહિ અટ્ઠેવ હિ નેસં દન્તસદિસાનિ પોત્થાનિ હોન્તિ, તસ્મા ‘‘અટ્ઠદન્તકાની’’તિ વુચ્ચતિ.

ધમ્મકથાવ ¶ ¶ પમાણન્તિ અતિવિય અચ્છરિયબ્ભુતભાવતો પસ્સન્તાનં, સુણન્તાનઞ્ચ સાતિસયં પસાદાવહભાવતો, સવિસેસં બુદ્ધાનુભાવદીપનતો. પરિનિબ્બુતસ્સ હિ બુદ્ધસ્સ ભગવતો એવરૂપો આનુભાવોતિ તં પવત્તિં કથેન્તાનં ધમ્મકથિકાનં અત્તનો ઞાણબલાનુરૂપં પવત્તિયમાના ધમ્મકથા એવેત્થ પમાણં વણ્ણેતબ્બસ્સ અત્થસ્સ મહાવિસયત્તા, તસ્મા વણ્ણનાભૂમિ નામેસાતિ અધિપ્પાયો. ચતુજ્જાતિયગન્ધપરિભણ્ડં કારેત્વાતિ તગરકુઙ્કુમયવનપુપ્ફતમાલપત્તાનિ પિસિત્વા કતગન્ધેન પરિભણ્ડં કારેત્વા. ખચિત્વાતિ તત્થ તત્થ ઓલમ્બનવસેન રચેત્વા, ગન્ધવત્થૂનિ ગહેત્વા ગન્થિતમાલા ગન્ધદામાનિ રતનાવળિયો રતનદામાનિ. બહિકિલઞ્જપરિક્ખેપસ્સ, અન્તોસાણિપરિક્ખેપસ્સ કરણેન સાણિકિલઞ્જપરિક્ખેપં કારેત્વા. વાતગ્ગાહિનિયો પટાકા વાતપટાકા. સરભરૂપપાદકો પલ્લઙ્કો સરભમયપલ્લઙ્કો, તસ્મિં સરભમયપલ્લઙ્કે.

સત્તિહત્થા પુરિસા સત્તિયો તંસહચરણતો યથા ‘‘કુન્તા પચરન્તી’’તિ, તેહિ સમન્તતો રક્ખાપનં પઞ્ચકરણન્તિ આહ ‘‘સત્તિહત્થેહિ પુરિસેહિ પરિક્ખિપાપેત્વા’’તિ. ધનૂહીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. સન્નાહગવચ્છિકં વિય કત્વા નિરન્તરાવટ્ઠિતઆરક્ખસન્નાહેન ગવચ્છિજાલં વિય કત્વા.

સાધુકીળિતન્તિ ¶ સપરહિતં સાધનટ્ઠેન સાધૂ, તેસં કીળિતં ઉળારપુઞ્ઞપસવનતો, સમ્પરાયિકત્થાવિરોધિકં કીળાવિહારન્તિ અત્થો.

સરીરધાતુવિભજનવણ્ણના

૨૩૬. ઇમિનાવ નિયામેનાતિ યેન નીહારેન મહાતલે નિસિન્નો કઞ્ચિ પરિહારં અકત્વા કેવલં ઇમિના નિયામેનેવ. સુપિનકોતિ દુસ્સુપિનકો. દુકૂલદુપટ્ટં નિવાસેત્વાતિ દ્વે દુકૂલવત્થાનિ એકજ્ઝં કત્વા નિવાસેત્વા. એવઞ્હિ તાનિ સોકસમપ્પિતસ્સાપિ અભસ્સિત્વા તિટ્ઠન્તિ.

અભિસેકસિઞ્ચકોતિ રજ્જાભિસેકે અભિસેકમઙ્ગલસિઞ્ચકો ઉત્તમમઙ્ગલભાવતો. વિસઞ્ઞી જાતો યથા તં ભગવતો ગુણવિસેસામતરસઞ્ઞુતાય અવટ્ઠિતપેમો પોથુજ્જનિકસદ્ધાય પતિટ્ઠિતપસાદો કતૂપકારતાય સઞ્જનિતચિત્તમદ્દવો.

સુવણ્ણબિમ્બિસકવણ્ણન્તિ ¶ ¶ સુવિરચિત અપસ્સેનસદિસં.

કસ્મા પનેત્થ પાવેય્યકા પાળિયં સબ્બપચ્છતો ગહિતા, કિં તે કુસિનારાય આસન્નતરાપિ સબ્બપચ્છતો ઉટ્ઠિતા? આમ, સબ્બપચ્છતો ઉટ્ઠિતાતિ દસ્સેતું ‘‘તત્થ પાવેય્યકા’’તિઆદિ વુત્તં.

ધાતુપાસનત્થન્તિ સત્થુ ધાતૂનં પયિરુપાસનાય. નેસં પક્ખા અહેસું ‘‘ઞાયેન તેસં સન્તકા ધાતુયો’’તિ.

૨૩૭. દોણગજ્જિતં નામ અવોચ સત્થુ અવત્થત્તયૂપસંહિતં. એતદત્થમેવ હિ ભગવા મગ્ગં ગચ્છન્તો ‘‘પચ્છતો આગચ્છન્તો દોણો બ્રાહ્મણો યાવ મે પદવળઞ્જં પસ્સતિ, તાવ મા વિગચ્છતૂ’’તિ અધિટ્ઠાય અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસીદિ. દોણોપિ ખો ¶ બ્રાહ્મણો ‘‘ઇમાનિ સદેવકે લોકે અગ્ગપુગ્ગલસ્સ પદાની’’તિ સલ્લક્ખેન્તો પદાનુસારેન સત્થુ સન્તિકં ઉપગચ્છિ, સત્થાપિસ્સ ધમ્મં દેસેસિ, તેનપિ સો ભગવતિ નિવિટ્ઠસદ્ધો અહોસિ. એતદવોચ, કિં અવોચાતિ આહ ‘‘સુણન્તુ…પે… અવોચા’’તિ.

કાયેન એકસન્નિપાતા વાચાય એકવચના અભિન્નવચના એવં સમગ્ગા હોથ. તસ્સ પનિદં કારણન્તિ આહ ‘‘સમ્મોદમાના’’તિ. તેનાહ ‘‘ચિત્તેનાપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્મોદમાના હોથા’’તિ.

૨૩૮. તતો તતો સમાગતસઙ્ઘાનન્તિ તતો તતો અત્તનો વસનટ્ઠાનતો સમાગન્ત્વા સન્નિપતિતભાવેન સમાગતસઙ્ઘાનં. તથા સમાપતિતસમૂહભાવેન સમાગતગણાનં. વચનસમ્પટિચ્છનેન પટિસ્સુણિત્વા.

ધાતુથૂપપૂજાવણ્ણના

૨૩૯. યક્ખગ્ગાહો દેવતાવેસો. ખિપિતકં ધાતુક્ખોભં ઉપ્પાદેત્વા ખિપિતકરોગો. અરોચકો આહારસ્સ અરુચ્ચનરોગો.

સત્તમદિવસેતિ ¶ સત્તવસ્સસત્તમાસતો પરતો સત્તમે દિવસે. બલાનુરૂપેનાતિ વિભવબલાનુરૂપેન.

પચ્છા સઙ્ગીતિકારકાતિ દુતિયં તતિયં સઙ્ગીતિકારકા. ધાતૂનં અન્તરાયં દિસ્વાતિ તત્થ તત્થ ચેતિયે યથાપતિટ્ઠાપિતભાવેનેવ ઠિતાનં ¶ ધાતૂનં મિચ્છાદિટ્ઠિકાનં વસેન અન્તરાયં દિસ્વા, મહાધાતુનિધાનેન સમ્મદેવ રક્ખિતાનં અનાગતે અસોકેન ધમ્મરઞ્ઞા તતો ઉદ્ધરિત્વા વિત્થારિતભાવે કતે સદેવકસ્સ લોકસ્સ હિતસુખાવહભાવઞ્ચ દિસ્વાતિ અધિપ્પાયો. પરિચરણમત્તમેવાતિ ગહેત્વા પરિચરિતબ્બધાતુમત્તમેવ. રાજૂનં હત્થે ઠપેત્વા, ન ચેતિયેસુ. તથા હિ પચ્છા અસોકમહારાજા ચેતિયેસુ ધાતૂનં ન લભતિ.

પુરિમં ¶ પુરિમં કતસ્સ ગણ્હનયોગ્યં પચ્છિમં પચ્છિમં કારેન્તો અટ્ઠ અટ્ઠ હરિચન્દનાદિમયે કરણ્ડે ચ થૂપે ચ કારેસિ. લોહિતચન્દનમયાદીસુપિ એસેવ નયો. મણિકરણ્ડેસૂતિ લોહિતઙ્કમસારગલ્લફલિકમયે ઠપેત્વા અવસેસમણિવિચિત્તકેસુ કરણ્ડેસુ.

થૂપારામચેતિયપ્પમાણન્તિ દેવાનંપિયતિસ્સમહારાજેન કારિતચેતિયપ્પમાણં.

માલા મા મિલાયન્તૂતિ ‘‘યાવ અસોકો ધમ્મરાજા બહિ ચેતિયાનિ કારેતું ઇતો ધાતુયો ઉદ્ધરિસ્સતિ, તાવ માલા મા મિલાયન્તૂ’’તિ અધિટ્ઠહિત્વા. આવિઞ્છનરજ્જુયન્તિ અગ્ગળાવિઞ્છનરજ્જુયં. કુઞ્ચિકમુદ્દિકન્તિ દ્વારવિવરણત્થં કુઞ્ચિકઞ્ચેવ મુદ્દિકઞ્ચ.

વાળસઙ્ઘાતયન્તન્તિ કુક્કુલં પટિભયદસ્સનં અઞ્ઞમઞ્ઞપટિબદ્ધગમનાદિતાય સઙ્ઘાટિતરૂપકયન્તં યોજેસિ. તેનાહ ‘‘કટ્ઠરૂપકાની’’તિઆદિ. આણિયા બન્ધિત્વાતિ અનેકકટ્ઠરૂપવિચિત્તયન્તં અત્તનો દેવાનુભાવેન એકાય એવ આણિયા બન્ધિત્વા વિસ્સકમ્મો દેવલોકમેવ ગતો. ‘‘સમન્તતો’’તિઆદિ પન તસ્મિં ધાતુનિદાને અજાતસત્તુનો કિચ્ચવિસેસાનુટ્ઠાનદસ્સનં.

‘‘અસુકટ્ઠાને નામ ધાતુનિધાન’’ન્તિ રઞ્ઞા પુચ્છિતે ‘‘તસ્મિં સન્નિપાતે વિસેસલાભિનો નાહેસુ’’ન્તિ કેચિ. ‘‘અત્તાનં નિગૂહિત્વા તસ્સ વુડ્ઢતરસ્સ વચનં નિસ્સાય વીમંસન્તો જાનિસ્સતીતિ ન કથેસુ’’ન્તિ અપરે. યક્ખદાસકેતિ ઉપહારાદિવિધિના દેવતાવેસનકે ભૂતાવિગ્ગાહકે.

ઇમં ¶ ¶ પદન્તિ ‘‘એવમેતં ભૂતપુબ્બ’’ન્તિ દુતિયસઙ્ગીતિકારેહિ ઠપિતં ઇમં પદં. મહાધાતુનિધાનમ્પિ તસ્સ અત્થં કત્વા તતિયસઙ્ગીતિકારાપિ ઠપયિંસુ.

મહાપરિનિબ્બાનસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના.

૪. મહાસુદસ્સનસુત્તવણ્ણના

કુસાવતીરાજધાનીવણ્ણના

૨૪૨. સોવણ્ણમયાતિ ¶ ¶ ¶ સુવણ્ણમયા. અયં પાકારોતિ સબ્બરતનમયો પાકારો. તયો તયોતિ અન્તો ચ તયો, બહિ ચ તયોતિ તયો તયો.

એસિકત્થમ્ભો ઇન્દખીલો નગરસોભનો અલઙ્કારત્થમ્ભો. અઙ્ગીયતિ ઞાયતિ પુથુલભાવો એતેનાતિ અઙ્ગં, પરિક્ખેપો. તિપોરિસં અઙ્ગં એતિસ્સાતિ તિપોરિસઙ્ગા. તેનાહ ‘‘તેના’’તિઆદિ. તેન પઞ્ચહત્થપ્પમાણેન તિપોરિસેન. પણ્ણફલેસુપીતિ સબ્બરતનમયાનં તાલાનં પણ્ણફલેસુપિ. એસેવ નયોતિ ‘‘પણ્ણેસુ એકં પત્તકં સોવણ્ણમયં, એકં રૂપિયમયં. ફલેસુપિ એકો લેખાભાવો સોવણ્ણમયો, એકો રૂપિયમયો’’તિઆદિકો અયમત્થો અતિદિટ્ઠો. પાકારન્તરેતિ દ્વિન્નં દ્વિન્નં પાકારાનં અન્તરે. એકેકા હુત્વા ઠિતા તાલપન્તિ.

છેકોતિ પટુ સુવિસદો, સો ચસ્સ પટુભાવો મનોસારોતિ આહ ‘‘સુન્દરો’’તિ. રઞ્જેતુન્તિ રાગં ઉપ્પાદેતું. ખમતેવાતિ રોચતેવ. ન બીભચ્છેતીતિ ન તજ્જેતિ, સોતસુખભાવતો પિયાયિતબ્બો ચ હોતિ. કુમ્ભથુણદદ્દરિકાદિ એકતલં તૂરિયં. ઉભયતલં પાકટમેવ. સબ્બતો પરિયોનદ્ધં ચતુરસ્સઅમ્બણકં, પણવાદિ ચ. વંસાદીતિ આદિ-સદ્દેન સઙ્ખાદિકં સઙ્ગણ્હાતિ. સુમુચ્છિતસ્સાતિ સુટ્ઠુ પરિયત્તસ્સ. પમાણેતિ નાતિદળ્હનાતિસિથિલતાસઙ્ખાતે મજ્ઝિમે મુચ્છનપ્પમાણે ¶ . હત્થં વા પાદં વા ચાલેત્વાતિ હત્થલયપાદલયે સજ્જેત્વા. નચ્ચન્તાતિ સાખાનચ્ચં નચ્ચન્તા.

ચક્કરતનવણ્ણના

૨૪૩. ઉપોસથં ¶ વુચ્ચતિ અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં સબ્બદિવસેસુ ગહટ્ઠેહિ રક્ખિતબ્બસીલં, સમાદાનવસેન તં તસ્સ અત્થીતિ ઉપોસથિકો, તસ્સ ઉપોસથિકસ્સ. તેનાહ ‘‘સમાદિન્નઉપોસથઙ્ગસ્સા’’તિ. તદાતિ તસ્મિં ¶ કાલે. કસ્મિં પન કાલેતિ? યસ્મિં કાલે ચક્કવત્તિભાવસંવત્તનિયદાનસીલાદિપુઞ્ઞસમ્ભારસમુદાગમસમ્પન્નો પૂરિતચક્કવત્તિવત્તો કાલદીપદેસવિસેસપચ્ચાજાતિયા ચેવ કુલરૂપભોગાધિપતેય્યાદિગુણવિસેસસમ્પત્તિયા ચ તદનુરૂપે અત્તભાવે ઠિતો હોતિ, તસ્મિં કાલે. તાદિસે હિ કાલે ચક્કવત્તિભાવી પુરિસવિસેસો યથાવુત્તગુણસમન્નાગતો રાજા ખત્તિયો મુદ્ધાવસિત્તો વિસુદ્ધસીલો અનુપોસથં સતસહસ્સવિસ્સજ્જનાદિના સમ્માપટિપત્તિં પટિપજ્જતિ, ન યદા ચક્કરતનં ઉપ્પજ્જતિ, તદા એવ. ઇમે ચ વિસેસા સબ્બચક્કવત્તીનં સાધારણવસેન વુત્તા. તેનાહ ‘‘પાતોવ…પે… ધમ્મતા’’તિ. બોધિસત્તાનં પન ચક્કવત્તિભાવાવહગુણાપિ ચક્કવત્તિગુણાપિ સાતિસયાવ હોન્તિ.

વુત્તપ્પકારપુઞ્ઞકમ્મપચ્ચયન્તિ ચક્કવત્તિભાવાવહદાનદમસંયમાદિપુઞ્ઞકમ્મહેતુકં. નીલમણિસઙ્ઘાતસદિસન્તિ ઇન્દનીલમણિસઞ્ચયસમાનં. દિબ્બાનુભાવયુત્તત્તાતિ દસ્સનેય્યતા, મનુઞ્ઞઘોસતા, આકાસગામિતા, ઓભાસવિસ્સજ્જના, અપ્પટિઘાતતા, રઞ્ઞો ઇચ્છિતત્થનિપ્ફત્તિકારણતાતિ એવમાદીહિ દિબ્બસદિસેહિ આનુભાવેહિ સમન્નાગતત્તા, એતેન દિબ્બં વિયાતિ દિબ્બન્તિ દસ્સેતિ. ન હિ તં દેવલોકપરિયાપન્નં. સહસ્સં અરા એતસ્સાતિ વા સહસ્સારં. સબ્બેહિ આકારેહીતિ સબ્બેહિ સુન્દરેહિ પરિપુણ્ણાવયવે લક્ખણસમ્પન્ને ચક્કે ઇચ્છિતબ્બેહિ આકારેહિ. પરિપૂરન્તિ પરિપુણ્ણં, સા ચસ્સા પારિપૂરિં ઇદાનેવ વિત્થારેસ્સતિ.

પનાળીતિ છિદ્દં. સુદ્ધસિનિદ્ધદન્તપન્તિયા નિબ્બિવરાયાતિ ¶ અધિપ્પાયો. તસ્સા પન પનાળિયા સમન્તતો પસ્સસ્સ રજતમયત્તા સારરજતમયા વુત્તા. યસ્મા ચસ્સ ચક્કસ્સ રથચક્કસ્સ વિય અન્તોભાવો નામ નત્થિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘ઉભોસુપિ બાહિરન્તેસૂ’’તિ. કતપરિક્ખેપા હોતિ પનાળીતિ યોજના. નાભિપનાળિપરિક્ખેપપટ્ટેસૂતિ નાભિપરિક્ખેપપટ્ટે ચેવ નાભિયા પનાળિપરિક્ખેપપટ્ટે ચ.

તેસન્તિ અરાનં. ઘટકા નામ અલઙ્કારભૂતા ખુદ્દકપુણ્ણઘટા. તથા મણિકા નામ મુત્તાવળિકા. પરિચ્છેદલેખા તસ્સ તસ્સ પરિચ્છેદદસ્સનવસેન ઠિતા પરિચ્છિન્નલેખા. આદિ-સદ્દેન ¶ માલાકમ્માદિં સઙ્ગણ્હાતિ. સુવિભત્તાનેવાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં અસંકિણ્ણત્તા સુટ્ઠુ વિભત્તાનિ.

‘‘સુરત્તા’’તિઆદીસુ ¶ સુરત્તગ્ગહણેન મહાનામવણ્ણતં પટિક્ખિપતિ, સુદ્ધગ્ગહણેન સંઙ્કિલિટ્ઠતં, સિનિદ્ધગ્ગહણેન લૂખતં. કામં તસ્સ ચક્કરતનસ્સ નેમિમણ્ડલં અસન્ધિકમેવ નિબ્બત્તં, સબ્બત્થકમેવ પન કેવલં પવાળવણ્ણેન ચ સોભતીતિ પકતિચક્કસ્સ સન્ધિયુત્તટ્ઠાને સુરત્તસુવણ્ણપટ્ટાદિમયાહિ વટ્ટપરિચ્છેદલેખાહિ પઞ્ઞાયમાનાહિ સસન્ધિકા વિય દિસ્સન્તીતિ આહ ‘‘સન્ધીસુ પનસ્સા’’તિઆદિ.

નેમિમણ્ડલપિટ્ઠિયન્તિ નેમિમણ્ડલસ્સ પિટ્ઠિપદેસે. આકાસચારિભાવતો હિસ્સ તત્થ વાતગ્ગાહી પવાળદણ્ડો હોતિ. દસન્નં દસન્નં અરાનં અન્તરેતિ દસન્નં દસન્નં અરાનં અન્તરે સમીપે પદેસે. છિદ્દમણ્ડલખચિતોતિ મણ્ડલસણ્ઠાનછિદ્દવિચિત્તો. સુકુસલસમન્નાહતસ્સાતિ સુટ્ઠુ કુસલેન સિપ્પિના પહતસ્સ, વાદિતસ્સાતિ અત્થો. વગ્ગૂતિ મનોરમો. રજનીયોતિ સુણન્તાનં રાગુપ્પાદકો. કમનીયોતિ કન્તો. સમોસરિતકુસુમદામાતિ ઓલમ્બિતસુગન્ધકુસુમદામા. નેમિપરિક્ખેપસ્સાતિ ¶ નેમિપરિયન્તપરિક્ખેપસ્સ. નાભિપનાળિયા દ્વિન્નં પસ્સાનં વસેન ‘‘દ્વિન્નમ્પિ નાભિપનાળીન’’ન્તિ વુત્તં. એકા એવ હિ સા પનાળિ. યેહીતિ યેહિ દ્વીહિ મુખેહિ. પુન યેહીતિ યેહિ મુત્તકલાપેહિ.

ઓધાપયમાનન્તિ સોતું અવહિતાનિ કુરુમાનં.

ચન્દો પુરતો ચક્કરતનં પચ્છાતિ એવં પુબ્બાપરિયેન પુબ્બાપરભાવેન.

અન્તેપુરસ્સાતિ અનુરાધપુરે રઞ્ઞો અન્તેપુરસ્સ. ઉત્તરસીહપઞ્જરસદિસેતિ તદા રઞ્ઞો પાસાદે તાદિસસ્સ ઉત્તરદિસાય સીહપઞ્જરસ્સ લબ્ભમાનત્તા વુત્તં. સુખેન સક્કાતિ કિઞ્ચિ અનારુહિત્વા, સરીરઞ્ચ અનુલ્લઙ્ઘિત્વા યથાઠિતેનેવ હત્થેન પુપ્ફમુટ્ઠિયો ખિપિત્વા સુખેન સક્કા હોતિ પૂજેતું.

નાનાવિરાગરતનપ્પભાસમુજ્જલન્તિ નાનાવિધવિચિત્તવણ્ણરતનોભાસપભસ્સરં. આકાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પવત્તેતિ આગન્ત્વા ઠિતટ્ઠાનતો ઉપરિ આકાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પવત્તે.

૨૪૪. રાજાયુત્તાતિ ¶ રઞ્ઞો કિચ્ચે આયુત્તકપુરિસા.

સિનેરું ¶ વામપસ્સેન કત્વા તસ્સ ધુરતરં ગચ્છન્તો ‘‘વામપસ્સેન સિનેરું પહાયા’’તિ વુત્તં.

વિનિબ્બેધેનાતિ તિરિયં વિનિવિજ્ઝનવસેન. સન્નિવેસક્ખમોતિ ખન્ધાવારસન્નિવેસયોગ્યો. સુલભાહારુપકરણોતિ સુખેનેવ લદ્ધબ્બધઞ્ઞગોરસદારુતિણાદિભોજનસાધનો.

પરચક્કન્તિ પરસ્સ રઞ્ઞો સેના, આણા વા.

આગમનનન્દનોતિ આગમનેન નન્દિજનનો. ગમનેન સોચેતીતિ ગમનસોચનો. ઉપકપ્પેથાતિ ઉપરૂપરિ કપ્પેથ, સંવિદહથ ઉપનેથાતિ અત્થો. ઉપપરિક્ખિત્વાતિ હેતુતોપિ સભાવતોપિ ફલતોપિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકાદિઆદીનવતોપિ ¶ વીમંસિત્વા. વિભાવેન્તિ પઞ્ઞાય અત્થં વિભૂતં કરોન્તીતિ વિભાવિનો, પઞ્ઞવન્તો. અનુયન્તાતિ અનુવત્તકા, અનુવત્તકભાવેનેવ, પન રઞ્ઞો ચ મહાનુભાવેન તે જિગુચ્છનવસેન પાપતો અનોરમન્તાપિ એકચ્ચે ઓત્તપ્પવસેન ઓરમન્તીતિ વેદિતબ્બં.

ઓગચ્છમાનન્તિ ઓસીદન્તં. યોજનમત્તન્તિ વિત્થારતો યોજનમત્તં પદેસં. ગમ્ભીરભાવેન પન યથા ભૂમિ દિસ્સતિ, એવં ઓગચ્છતિ. તેનાહ ‘‘મહાસમુદ્દતલ’’ન્તિઆદિ. અન્તે ચક્કરતનં ઉદકેન સેનાય અનજ્ઝોત્થરણત્થં. પુરત્થિમો મહાસમુદ્દો પરિયન્તો એતસ્સાતિ પુરત્થિમમહાસમુદ્દપરિયન્તો, તં પુરત્થિમમહાસમુદ્દપરિયન્તં, પુરત્થિમમહાસમુદ્દં પરિયન્તં કત્વાતિ અત્થો.

ચાતુરન્તાયાતિ ચતુસમુદ્દન્તાય, પુરત્થિમદિસાદિચતુકોટ્ઠાસન્તાય વા. સોભયમાનં વિયાતિ વિય-સદ્દો નિપાતમત્તં. અત્તનો અચ્છરિયગુણેહિ સોભન્તમેવ હિ તં તિટ્ઠતિ. પાળિયમ્પિ હિ ‘‘ઉપસોભયમાનં’’ ત્વેવ વુત્તં.

હત્થિરતનવણ્ણના

૨૪૬. હરિચન્દનાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન ચતુજ્જાતિયગન્ધાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. આગમનં ચિન્તેથાતિ ¶ વદન્તિ ચક્કવત્તિવત્તસ્સ પૂરિતતાય પરિચિતત્તા. કાળતિલકાદીનં અભાવેન વિસુદ્ધસેતસરીરો. સત્તપતિટ્ઠોતિ ભૂમિફુસનકેહિ વાલધિ, વરઙ્ગં, હત્થોતિ ઇમેહિ ચ તીહિ, ચતૂહિ પાદેહિ ચાતિ ¶ સત્તહિ અવયવેહિ પતિટ્ઠિતત્તા સત્તપતિટ્ઠો. સબ્બકનિટ્ઠોતિ સબ્બેહિ છદ્દન્તકુલહત્થીહિ હીનો. ઉપોસથકુલા સબ્બજેટ્ઠોતિ ઉપોસથકુલતો આગચ્છન્તો તત્થ સબ્બપ્પધ