📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

દીઘનિકાયે

સીલક્ખન્ધવગ્ગઅભિનવટીકા

ગન્થારમ્ભકથા

યો ¶ ¶ દેસેત્વાન સદ્ધમ્મં, ગમ્ભીરં દુદ્દસં વરં;

દીઘદસ્સી ચિરં કાલં, પતિટ્ઠાપેસિ સાસનં.૧.

વિનેય્યજ્ઝાસયે છેકં, મહામતિં મહાદયં;

નત્વાન તં સસદ્ધમ્મગણં ગારવભાજનં.૨.

સઙ્ગીતિત્તયમારુળ્હા, દીઘાગમવરસ્સ યા;

સંવણ્ણના યા ચ તસ્સા, વણ્ણના સાધુવણ્ણિતા. ૩.

આચરિયધમ્મપાલ- ¶ ત્થેરેનેવાભિસઙ્ખતા;

સમ્મા નિપુણગમ્ભીર-દુદ્દસત્થપ્પકાસના.૪.

કામઞ્ચ સા તથાભૂતા, પરમ્પરાભતા પન;

પાઠતો અત્થતો ચાપિ, બહુપ્પમાદલેખના.૫.

સઙ્ખેપત્તા ચ સોતૂહિ, સમ્મા ઞાતું સુદુક્કરા;

તસ્મા સબ્રહ્મચારીનં, યાચનં સમનુસ્સરં.૬.

યો’નેકસેતનાગિન્દો, રાજા નાનારટ્ઠિસ્સરો;

સાસનસોધને દળ્હં, સદા ઉસ્સાહમાનસો.૭.

તં નિસ્સાય ‘‘મમેસોપિ, સત્થુસાસનજોતને;

અપ્પેવ નામુપત્થમ્ભો, ભવેય્યા’’તિ વિચિન્તયં.૮.

વણ્ણનં ¶ આરભિસ્સામિ, સાધિપ્પાયમહાપયં;

અત્થં તમુપનિસ્સાય, અઞ્ઞઞ્ચાપિ યથારહં.૯.

ચક્કાભિવુડ્ઢિકામાનં, ધીરાનં ચિત્તતોસનં;

સાધુવિલાસિનિં નામ, તં સુણાથ સમાહિતાતિ. ૧૦.

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના

નાનાનયનિપુણગમ્ભીરવિચિત્રસિક્ખત્તયસઙ્ગહસ્સ બુદ્ધાનુબુદ્ધસંવણ્ણિતસ્સ સદ્ધાવહગુણસમ્પન્નસ્સ દીઘાગમવરસ્સ ગમ્ભીરદુરનુબોધત્થદીપકં સંવણ્ણનમિમં કરોન્તો સકસમયસમયન્તરગહનજ્ઝોગાહનસમત્થો મહાવેય્યાકરણોયમાચરિયો સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયપણામપયોજનાદિવિધાનાનિ કરોન્તો પઠમં તાવ રતનત્તયપણામં કાતું ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિઆદિમાહ. એત્થ ચ સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયપણામકરણપ્પયોજનં તત્થ તત્થ બહુધા પપઞ્ચેન્તિ આચરિયા. તથા હિ વણ્ણયન્તિ –

‘‘સંવણ્ણનારમ્ભે ¶ સત્થરિ પણામકરણં ધમ્મસ્સ સ્વાક્ખાતભાવેન સત્થરિ પસાદજનનત્થં, સત્થુ ચ અવિતથદેસનભાવપ્પકાસનેન ધમ્મે પસાદજનનત્થં. તદુભયપ્પસાદા હિ મહતો અત્થસ્સ સિદ્ધિ હોતી’’તિ (ધ. સ. ટી. ૧-૧).

અથ વા ‘‘રતનત્તયપણામવચનં અત્તનો રતનત્તયપ્પસાદસ્સ વિઞ્ઞાપનત્થં, તં પન વિઞ્ઞૂનં ચિત્તારાધનત્થં, તં અટ્ઠકથાય ગાહણત્થં, તં સબ્બસમ્પત્તિનિપ્ફાદનત્થ’’ન્તિ. અથ વા ‘‘સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયવન્દના સંવણ્ણેતબ્બસ્સ ધમ્મસ્સ પભવનિસ્સયવિસુદ્ધિપટિવેદનત્થં, તં પન ધમ્મસંવણ્ણનાસુ વિઞ્ઞૂનં બહુમાનુપ્પાદનત્થં, તં સમ્મદેવ તેસં ઉગ્ગહણધારણાદિક્કમલદ્ધબ્બાય સમ્માપટિપત્તિયા સબ્બહિતસુખનિપ્ફાદનત્થ’’ન્તિ. અથ વા ‘‘મઙ્ગલભાવતો, સબ્બકિરિયાસુ પુબ્બકિચ્ચભાવતો, પણ્ડિતેહિ સમાચરિતભાવતો, આયતિં પરેસં દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જનતો ચ સંવણ્ણનાયં રતનત્તયપણામકિરિયા’’તિ. અથ વા ‘‘ચતુગમ્ભીરભાવયુત્તં ધમ્મવિનયં સંવણ્ણેતુકામસ્સ મહાસમુદ્દં ઓગાહન્તસ્સ વિય પઞ્ઞાવેય્યત્તિયસમન્નાગતસ્સાપિ મહન્તં ભયં સમ્ભવતિ, ભયક્ખયાવહઞ્ચેતં રતનત્તયગુણાનુસ્સરણજનિતં ¶ પણામપૂજાવિધાનં, તતો ચ સંવણ્ણનાયં રતનત્તયપણામકિરિયા’’તિ. અથ વા ‘‘અસત્થરિપિ સત્થાભિનિવેસસ્સ લોકસ્સ યથાભૂતં સત્થરિ એવ સમ્માસમ્બુદ્ધે સત્થુસમ્ભાવનત્થં, અસત્થરિ ચ સત્થુસમ્ભાવનપરિચ્ચજાપનત્થં, ‘તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મવિનયં પરિયાપુણિત્વા અત્તનો દહતી’તિ (પારા. ૧૯૫) ચ વુત્તદોસપરિહરણત્થં સંવણ્ણનાયં પણામકિરિયા’’તિ. અથ વા ‘‘બુદ્ધસ્સ ભગવતો પણામવિધાનેન સમ્માસમ્બુદ્ધભાવાધિગમાય બુદ્ધયાનં પટિપજ્જન્તાનં ઉસ્સાહજનનત્થં, સદ્ધમ્મસ્સ ચ પણામવિધાનેન પચ્ચેકબુદ્ધભાવાધિગમાય પચ્ચેકબુદ્ધયાનં પટિપજ્જન્તાનં ઉસ્સાહજનનત્થં, સઙ્ઘસ્સ ચ પણામવિધાનેન પરમત્થસઙ્ઘભાવાધિગમાય સાવકયાનં પટિપજ્જન્તાનં ઉસ્સાહજનનત્થં સંવણ્ણનાયં પણામકિરિયા’’તિ. અથ વા ‘‘મઙ્ગલાદિકાનિ સત્થાનિ અનન્તરાયાનિ, ચિરટ્ઠિતિકાનિ, બહુમતાનિ ચ ભવન્તીતિ એવંલદ્ધિકાનં ચિત્તપરિતોસનત્થં સંવણ્ણનાયં પણામકિરિયા’’તિ. અથ વા ‘‘સોતુજનાનં યથાવુત્તપણામેન અનન્તરાયેન ઉગ્ગહણધારણાદિનિપ્ફાદનત્થં સંવણ્ણનાયં પણામકિરિયા. સોતુજનાનુગ્ગહમેવ હિ પધાનં કત્વા આચરિયેહિ સંવણ્ણનારમ્ભે થુતિપણામપરિદીપકાનિ વાક્યાનિ નિક્ખિપીયન્તિ, ઇતરથા વિનાપિ તં નિક્ખેપં કાયમનોપણામેનેવ યથાધિપ્પેતપ્પયોજનસિદ્ધિતો કિમેતેન ગન્થગારવકરણેના’’તિ ચ એવમાદિના. મયં પન ઇધાધિપ્પેતમેવ પયોજનં દસ્સયિસ્સામ, તસ્મા સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયપણામકરણં યથાપટિઞ્ઞાતસંવણ્ણનાય અનન્તરાયેન પરિસમાપનત્થન્તિ વેદિતબ્બં. ઇદમેવ ચ પયોજનં આચરિયેન ઇધાધિપ્પેતં. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘ઇતિ મે પસન્નમતિનો ¶ …પે… તસ્સાનુભાવેના’’તિ. રતનત્તયપણામકરણઞ્હિ યથાપટિઞ્ઞાતસંવણ્ણનાય અનન્તરાયેન પરિસમાપનત્થં રતનત્તયપૂજાય પઞ્ઞાપાટવભાવતો, તાય ચ પઞ્ઞાપાટવં રાગાદિમલવિધમનતો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યસ્મિં મહાનામ સમયે અરિયસાવકો તથાગતં અનુસ્સરતિ, નેવસ્સ તસ્મિં સમયે રાગપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન દોસપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન મોહપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ઉજુગતમેવસ્સ તસ્મિં સમયે ચિત્તં હોતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૬.૧૦; અ. નિ. ૧૧.૧૧).

તસ્મા ¶ રતનત્તયપૂજાય વિક્ખાલિતમલાય પઞ્ઞાય પાટવસિદ્ધિ. અથ વા રતનત્તયપૂજાય પઞ્ઞાપદટ્ઠાનસમાધિહેતુત્તા પઞ્ઞાપાટવં. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘ઉજુગતચિત્તો ખો પન મહાનામ અરિયસાવકો લભતિ અત્થવેદં, લભતિ ધમ્મવેદં, લભતિ ધમ્મોપસંહિતં પામોજ્જં, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતિ, પસ્સદ્ધકાયો સુખં વેદયતિ, સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતી’’તિ (અ. નિ. ૬.૧૦; અ. નિ. ૧૧.૧૧).

સમાધિસ્સ ચ પઞ્ઞાય પદટ્ઠાનભાવો ‘‘સમાહિતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૫; ૪.૯૯; ૫.૧૦૭૧; નેત્તિ. ૪૦; પેટકો. ૬૬; મિ. પ. ૧૪) વુત્તોયેવ. તતો એવં પટુભૂતાય પઞ્ઞાય ખેદમભિભુય્ય પટિઞ્ઞાતં સંવણ્ણનં સમાપયિસ્સતિ. તેન વુત્તં ‘‘રતનત્તયપણામકરણઞ્હિ…પે… પઞ્ઞાપાટવભાવતો’’તિ. અથ વા રતનત્તયપૂજાય આયુવણ્ણસુખબલવડ્ઢનતો અનન્તરાયેન પરિસમાપનં વેદિતબ્બં. રતનત્તયપણામેન હિ આયુવણ્ણસુખબલાનિ વડ્ઢન્તિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘અભિવાદનસીલિસ્સ, નિચ્ચં વુડ્ઢાપચાયિનો;

ચત્તારો ધમ્મા વડ્ઢન્તિ, આયુ વણ્ણો સુખં બલ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૧૦૯);

તતો આયુવણ્ણસુખબલવુદ્ધિયા હોત્વેવ કારિયનિટ્ઠાનન્તિ વુત્તં ‘‘રતનત્તયપૂજાય આયુ…પે… વેદિતબ્બ’’ન્તિ. અથ વા રતનત્તયપૂજાય પટિભાનાપરિહાનાવહત્તા અનન્તરાયેન પરિસમાપનં વેદિતબ્બં. અપરિહાનાવહા હિ રતનત્તયપૂજા. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘સત્તિમે ¶ ભિક્ખવે, અપરિહાનીયા ધમ્મા, કતમે સત્ત? સત્થુગારવતા, ધમ્મગારવતા, સઙ્ઘગારવતા, સિક્ખાગારવતા, સમાધિગારવતા, કલ્યાણમિત્તતા, સોવચસ્સતા’’તિ (અ. નિ. ૭.૩૪) તતો પટિભાનાપરિહાનેન હોત્વેવ યથાપટિઞ્ઞાતપરિસમાપનન્તિ વુત્તં ‘‘રતનત્તય…પે… વેદિતબ્બ’’ન્તિ. અથ વા પસાદવત્થૂસુ પૂજાય પુઞ્ઞાતિસયભાવતો અનન્તરાયેન પરિસમાપનં વેદિતબ્બં. પુઞ્ઞાતિસયા હિ પસાદવત્થૂસુ પૂજા. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘પૂજારહે ¶ પૂજયતો, બુદ્ધે યદિવ સાવકે;

પપઞ્ચસમતિક્કન્તે, તિણ્ણસોકપરિદ્દવે.

તે તાદિસે પૂજયતો, નિબ્બુતે અકુતોભયે;

ન સક્કા પુઞ્ઞં સઙ્ખાતું, ઇમેત્તમપિ કેનચી’’તિ. (ખુ. પા. ૧૯૬; અપ. ૧.૧૦.૨);

પુઞ્ઞાતિસયો ચ યથાધિપ્પેતપરિસમાપનુપાયો. યથાહ –

‘‘એસ દેવમનુસ્સાનં, સબ્બકામદદો નિધિ;

યં યદેવાભિપત્થેન્તિ, સબ્બમેતેન લબ્ભતી’’તિ. (ખુ. પા. ૮.૧૦);

ઉપાયેસુ ચ પટિપન્નસ્સ હોત્વેવ કારિયનિટ્ઠાનન્તિ વુત્તં ‘‘પસાદવત્થૂસુ…પે… વેદિતબ્બ’’ન્તિ. એવં રતનત્તયપૂજા નિરતિસયપુઞ્ઞક્ખેત્તસમ્બુદ્ધિયા અપરિમેય્યપ્પભાવો પુઞ્ઞાતિસયોતિ બહુવિધન્તરાયેપિ લોકસન્નિવાસે અન્તરાયનિબન્ધનસકલસંકિલેસવિદ્ધંસનાય પહોતિ, ભયાદિઉપદ્દવઞ્ચ નિવારેતિ. તસ્મા સુવુત્તં ‘‘સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયપણામકરણં યથાપટિઞ્ઞાતસંવણ્ણનાય અનન્તરાયેન પરિસમાપનત્થન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ.

એવં પન સપયોજનં રતનત્તયપણામં કત્તુકામો બુદ્ધરતનમૂલકત્તા સેસરતનાનં પઠમં તસ્સ પણામં કાતુમાહ – ‘‘કરુણાસીતલહદયં…પે… ગતિવિમુત્ત’’ન્તિ. બુદ્ધરતનમૂલકાનિ હિ ધમ્મસઙ્ઘરતનાનિ, તેસુ ચ ધમ્મરતનમૂલકં સઙ્ઘરતનં, તથાભાવો ચ ‘‘પુણ્ણચન્દો વિય ભગવા, ચન્દકિરણનિકરો વિય તેન દેસિતો ધમ્મો, ચન્દકિરણસમુપ્પાદિતપીણિતો લોકો વિય સઙ્ઘો’’તિ એવમાદીહિ અટ્ઠકથાયમાગતઉપમાહિ વિભાવેતબ્બો. અથ વા સબ્બસત્તાનં અગ્ગોતિ કત્વા પઠમં બુદ્ધો, તપ્પભવતો, તદુપદેસિતતો ચ તદનન્તરં ધમ્મો, તસ્સ ધમ્મસ્સ સાધારણતો ¶ , તદાસેવનતો ચ તદનન્તરં સઙ્ઘો વુત્તો. ‘‘સબ્બસત્તાનં વા હિતે વિનિયોજકોતિ કત્વા પઠમં બુદ્ધો, સબ્બસત્તહિતત્તા તદનન્તરં ધમ્મો, હિતાધિગમાય પટિપન્નો અધિગતહિતો ચાતિ કત્વા તદનન્તરં સઙ્ઘો વુત્તો’’તિ અટ્ઠકથાગતનયેન અનુપુબ્બતા વેદિતબ્બા.

બુદ્ધરતનપણામઞ્ચ ¶ કરોન્તો કેવલપણામતો થોમનાપુબ્બઙ્ગમોવસાતિસયોતિ ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિઆદિપદેહિ થોમનાપુબ્બઙ્ગમતં દસ્સેતિ. થોમનાપુબ્બઙ્ગમેન હિ પણામેન સત્થુ ગુણાતિસયયોગો, તતો ચસ્સ અનુત્તરવન્દનીયભાવો, તેન ચ અત્તનો પણામસ્સ ખેત્તઙ્ગતભાવો, તેન ચસ્સ ખેત્તઙ્ગતસ્સ પણામસ્સ યથાધિપ્પેતનિપ્ફત્તિહેતુભાવો દસ્સિતોતિ. થોમનાપુબ્બઙ્ગમતઞ્ચ દસ્સેન્તો યસ્સા સંવણ્ણનં કત્તુકામો, સા સુત્તન્તદેસના કરુણાપઞ્ઞાપ્પધાનાયેવ, ન વિનયદેસના વિય કરુણાપ્પધાના, નાપિ અભિધમ્મદેસના વિય પઞ્ઞાપ્પધાનાતિ તદુભયપ્પધાનમેવ થોમનમારભતિ. એસા હિ આચરિયસ્સ પકતિ, યદિદં આરમ્ભાનુરૂપથોમના. તેનેવ ચ વિનયદેસનાય સંવણ્ણનારમ્ભે ‘‘યો કપ્પકોટીહિપિ…પે… મહાકારુણિકસ્સ તસ્સા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા) કરુણાપ્પધાનં, અભિધમ્મદેસનાય સંવણ્ણનારમ્ભે ‘‘કરુણા વિય…પે… યથારુચી’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧) પઞ્ઞાપ્પધાનઞ્ચ થોમનમારદ્ધં. વિનયદેસના હિ આસયાદિનિરપેક્ખકેવલકરુણાય પાકતિકસત્તેનાપિ અસોતબ્બારહં સુણન્તો, અપુચ્છિતબ્બારહં પુચ્છન્તો, અવત્તબ્બારહઞ્ચ વદન્તો સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસીતિ કરુણાપ્પધાના. તથા હિ ઉક્કંસપરિયન્તગતહિરોત્તપ્પોપિ ભગવા લોકિયસાધુજનેહિપિ પરિહરિતબ્બાનિ ‘‘સિખરણી, સમ્ભિન્ના’’તિઆદિવચનાનિ, (પારા. ૧૮૫) યથાપરાધઞ્ચ ગરહવચનાનિ મહાકરુણાસઞ્ચોદિતમાનસો મહાપરિસમજ્ઝે અભાસિ, તંતંસિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિ કારણાપેક્ખાય ચ વેરઞ્જાદીસુ સારીરિકં ખેદમનુભોસિ. તસ્મા કિઞ્ચાપિ ભૂમન્તરપચ્ચયાકારસમયન્તરકથાનં વિય વિનયપઞ્ઞત્તિયાપિ સમુટ્ઠાપિકા પઞ્ઞા અનઞ્ઞસાધારણતાય અતિસયકિચ્ચવતી, કરુણાય કિચ્ચં પન તતોપિ અધિકન્તિ વિનયદેસનાય કરુણાપ્પધાનતા વુત્તા. કરુણાબ્યાપારાધિકતાય હિ દેસનાય કરુણાપધાનતા, અભિધમ્મદેસના પન કેવલપઞ્ઞાપ્પધાના પરમત્થધમ્માનં યથાસભાવપટિવેધસમત્થાય પઞ્ઞાય તત્થ સાતિસયપ્પવત્તિતો. સુત્તન્તદેસના પન કરુણાપઞ્ઞાપ્પધાના તેસં તેસં સત્તાનં આસયાનુસયાધિમુત્તિચરિતાદિભેદપરિચ્છિન્દનસમત્થાય પઞ્ઞાય સત્તેસુ ચ મહાકરુણાય તત્થ સાતિસયપ્પવત્તિતો. સુત્તન્તદેસનાય હિ મહાકરુણાય સમાપત્તિબહુલો વિનેય્યસન્તાને તદજ્ઝાસયાનુલોમેન ¶ ગમ્ભીરમત્થપદં પતિટ્ઠપેસિ. તસ્મા આરમ્ભાનુરૂપં કરુણાપઞ્ઞાપ્પધાનમેવ થોમનં કતન્તિ વેદિતબ્બં, અયમેત્થ સમુદાયત્થો.

અયં ¶ પન અવયવત્થો – કિરતીતિ કરુણા, પરદુક્ખં વિક્ખિપતિ પચ્ચયવેકલ્લકરણેન અપનેતીતિ અત્થો. દુક્ખિતેસુ વા કિરિયતિ પસારિયતીતિ કરુણા. અથ વા કિણાતીતિ કરુણા, પરદુક્ખે સતિ કારુણિકં હિંસતિ વિબાધતિ, પરદુક્ખં વા વિનાસેતીતિ અત્થો. પરદુક્ખે સતિ સાધૂનં કમ્પનં હદયખેદં કરોતીતિ વા કરુણા. અથ વા કમિતિ સુખં, તં રુન્ધતીતિ કરુણા. એસા હિ પરદુક્ખાપનયનકામતાલક્ખણા અત્તસુખનિરપેક્ખતાય કારુણિકાનં સુખં રુન્ધતિ વિબન્ધતીતિ, સબ્બત્થ સદ્દસત્થાનુસારેન પદનિપ્ફત્તિ વેદિતબ્બા. ઉણ્હાભિતત્તેહિ સેવીયતીતિ સીતં, ઉણ્હાભિસમનં. તં લાતિ ગણ્હાતીતિ સીતલં, ‘‘ચિત્તં વા તે ખિપિસ્સામિ, હદયં વા તે ફાલેસ્સામી’’તિ (સં. નિ. ૧.૨૪૬; સુ. નિ. આળવકસુત્ત) એત્થ ઉરો ‘‘હદય’’ન્તિ વુત્તં, ‘‘વક્કં હદય’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૧૧૦; ૨.૧૧૪; ૩.૧૫૪) એત્થ હદયવત્થુ, ‘‘હદયા હદયં મઞ્ઞે અઞ્ઞાય તચ્છતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૬૩) એત્થ ચિત્તં, ઇધાપિ ચિત્તમેવ અબ્ભન્તરટ્ઠેન હદયં. અત્તનો સભાવં વા હરતીતિ હદયં, ર-કારસ્સ દ-કારં કત્વાતિ નેરુત્તિકા. કરુણાય સીતલં હદયમસ્સાતિ કરુણાસીતલહદયો, તં કરુણાસીતલહદયં.

કામઞ્ચેત્થ પરેસં હિતોપસંહારસુખાદિઅપરિહાનિજ્ઝાનસભાવતાય, બ્યાપાદાદીનં ઉજુવિપચ્ચનીકતાય ચ સત્તસન્તાનગતસન્તાપવિચ્છેદનાકારપ્પવત્તિયા મેત્તામુદિતાનમ્પિ ચિત્તસીતલભાવકારણતા ઉપલબ્ભતિ, તથાપિ પરદુક્ખાપનયનાકારપ્પવત્તિયા પરૂપતાપાસહનરસા અવિહિંસાભૂતા કરુણાવ વિસેસેન ભગવતો ચિત્તસ્સ ચિત્તપસ્સદ્ધિ વિય સીતિભાવનિમિત્તન્તિ તસ્સાયેવ ચિત્તસીતલભાવકારણતા વુત્તા. કરુણામુખેન વા મેત્તામુદિતાનમ્પિ હદયસીતલભાવકારણતા વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ સબ્બત્થ નિરવસેસત્થો ઉપદિસીયતિ, પધાનસહચરણાવિનાભાવાદિનયેહિપિ યથાલબ્ભમાનં ગય્હમાનત્તા. અપિચેત્થ તંસમ્પયુત્તઞાણસ્સ છઅસાધારણઞાણપરિયાપન્નતાય અસાધારણઞાણવિસેસનિબન્ધનભૂતા સાતિસયં, નિરવસેસઞ્ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ¶ વિય સવિસયબ્યાપિતાય મહાકરુણાભાવમુપગતા અનઞ્ઞસાધારણસાતિસયભાવપ્પત્તા કરુણાવ હદયસીતલત્તહેતુભાવેન વુત્તા. અથ વા સતિપિ મેત્તામુદિતાનં પરેસં હિતોપસંહારસુખાદિઅપરિહાનિજ્ઝાનસભાવતાય સાતિસયે હદયસીતલભાવનિબન્ધનત્તે સકલબુદ્ધગુણવિસેસકારણતાય તાસમ્પિ કારણન્તિ કરુણાય એવ હદયસીતલભાવકારણતા વુત્તા. કરુણાનિદાના હિ સબ્બેપિ બુદ્ધગુણા. કરુણાનુભાવનિબ્બાપિયમાનસંસારદુક્ખસન્તાપસ્સ હિ ભગવતો પરદુક્ખાપનયનકામતાય અનેકાનિપિ કપ્પાનમસઙ્ખ્યેય્યાનિ અકિલન્તરૂપસ્સેવ નિરવસેસબુદ્ધકરધમ્મસમ્ભરણનિરતસ્સ સમધિગતધમ્માધિપતેય્યસ્સ ચ સન્નિહિતેસુપિ સત્તસઙ્ઘાતસમુપનીતહદયૂપતાપનિમિત્તેસુ ન ઈસકમ્પિ ¶ ચિત્તસીતિભાવસ્સ અઞ્ઞથત્તમહોસીતિ. તીસુ ચેત્થ વિકપ્પેસુ પઠમે વિકપ્પે અવિસેસભૂતા બુદ્ધભૂમિગતા, દુતિયે તથેવ મહાકરુણાભાવૂપગતા, તતિયે પઠમાભિનીહારતો પટ્ઠાય તીસુપિ અવત્થાસુ પવત્તા ભગવતો કરુણા સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

પજાનાતીતિ પઞ્ઞા, યથાસભાવં પકારેહિ પટિવિજ્ઝતીતિ અત્થો. પઞ્ઞપેતીતિ વા પઞ્ઞા, તં તદત્થં પાકટં કરોતીતિ અત્થો. સાયેવ ઞેય્યાવરણપ્પહાનતો પકારેહિ ધમ્મસભાવજોતનટ્ઠેન પજ્જોતોતિ પઞ્ઞાપજ્જોતો. પઞ્ઞવતો હિ એકપલ્લઙ્કેનપિ નિસિન્નસ્સ દસસહસ્સિલોકધાતુ એકપજ્જોતા હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘ચત્તારોમે ભિક્ખવે, પજ્જોતા. કતમે ચત્તારો? ચન્દપજ્જોતો, સૂરિયપજ્જોતો, અગ્ગિપજ્જોતો, પઞ્ઞાપજ્જોતો, ઇમે ખો ભિક્ખવે, ચત્તારો પજ્જોતા. એતદગ્ગં ભિક્ખવે, ઇમેસં ચતુન્નં પજ્જોતાનં યદિદં પઞ્ઞાપજ્જોતો’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૪૫). તેન વિહતો વિસેસેન સમુગ્ઘાટિતોતિ પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતો, વિસેસતા ચેત્થ ઉપરિ આવિ ભવિસ્સતિ. મુય્હન્તિ તેન, સયં વા મુય્હતિ, મુય્હનમત્તમેવ વા તન્તિ મોહો, અવિજ્જા. સ્વેવ વિસયસભાવપટિચ્છાદનતો અન્ધકારસરિક્ખતાય તમો વિયાતિ મોહતમો. સતિપિ તમસદ્દસ્સ સદિસકપ્પનમન્તરેન અવિજ્જાવાચકત્તે મોહસદ્દસન્નિધાનેન તબ્બિસેસકતાવેત્થ યુત્તાતિ સદિસકપ્પના. પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતો મોહતમો ¶ યસ્સાતિ પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમો, તં પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમં.

નનુ ચ સબ્બેસમ્પિ ખીણાસવાનં પઞ્ઞાપજ્જોતેન અવિજ્જન્ધકારહતતા સમ્ભવતિ, અથ કસ્મા અઞ્ઞસાધારણાવિસેસગુણેન ભગવતો થોમના વુત્તાતિ? સવાસનપ્પહાનેન અનઞ્ઞસાધારણવિસેસતાસમ્ભવતો. સબ્બેસમ્પિ હિ ખીણાસવાનં પઞ્ઞાપજ્જોતહતાવિજ્જન્ધકારત્તેપિ સતિ સદ્ધાધિમુત્તેહિ વિય દિટ્ઠિપ્પત્તાનં સાવકપચ્ચેકબુદ્ધેહિ સમ્માસમ્બુદ્ધાનં સવાસનપ્પહાનેન કિલેસપ્પહાનસ્સ વિસેસો વિજ્જતેવાતિ. અથ વા પરોપદેસમન્તરેન અત્તનો સન્તાને અચ્ચન્તં અવિજ્જન્ધકારવિગમસ્સ નિપ્ફાદિતત્તા (નિબ્બત્તિતત્તા મ. નિ. ટી. ૧.૧), તત્થ ચ સબ્બઞ્ઞુતાય બલેસુ ચ વસીભાવસ્સ સમધિગતત્તા, પરસન્તતિયઞ્ચ ધમ્મદેસનાતિસયાનુભાવેન સમ્મદેવ તસ્સ પવત્તિતત્તા, ભગવાયેવ વિસેસતો પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમભાવેન થોમેતબ્બોતિ. ઇમસ્મિઞ્ચ અત્થવિકપ્પે પઞ્ઞાપજ્જોતપદેન સસન્તાનગતમોહવિધમના પટિવેધપઞ્ઞા ચેવ પરસન્તાનગતમોહવિધમના દેસનાપઞ્ઞા ચ સામઞ્ઞનિદ્દેસેન, એકસેસનયેન વા સઙ્ગહિતા. ન તુ પુરિમસ્મિં અત્થવિકપ્પે વિય પટિવેધપઞ્ઞાયેવાતિ વેદિતબ્બં.

અપરો ¶ નયો – ભગવતો ઞાણસ્સ ઞેય્યપરિયન્તિકત્તા સકલઞેય્યધમ્મસભાવાવબોધનસમત્થેન અનાવરણઞાણસઙ્ખાતેન પઞ્ઞાપજ્જોતેન સકલઞેય્યધમ્મસભાવચ્છાદકમોહતમસ્સ વિહતત્તા અનાવરણઞાણભૂતેન અનઞ્ઞસાધારણપઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમભાવેન ભગવતો થોમના વેદિતબ્બા. ઇમસ્મિં પન અત્થવિકપ્પે મોહતમવિધમનન્તે અધિગતત્તા અનાવરણઞાણં કારણૂપચારેન સકસન્તાને મોહતમવિધમનન્તિ વેદિતબ્બં. અભિનીહારસમ્પત્તિયા સવાસનપ્પહાનમેવ હિ કિલેસાનં ઞેય્યાવરણપ્પહાનન્તિ, પરસન્તાને પન મોહતમવિધમનસ્સ કારણભાવતો ફલૂપચારેન અનાવરણઞાણમેવ મોહતમવિધમનન્તિ વુચ્ચતિ. અનાવરણઞાણન્તિ ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ, યેન ધમ્મદેસનાપચ્ચવેક્ખણાનિ કરોતિ. તદિદઞ્હિ ઞાણદ્વયં અત્થતો એકમેવ. અનવસેસસઙ્ખતાસઙ્ખતસમ્મુતિધમ્મારમ્મણતાય સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ¶ તત્થાવરણાભાવતો નિસ્સઙ્ગચારમુપાદાય અનાવરણઞાણન્તિ, વિસયપ્પવત્તિમુખેન પન અઞ્ઞેહિ અસાધારણભાવદસ્સનત્થં દ્વિધા કત્વા છળાસાધારણઞાણભેદે વુત્તં.

કિં પનેત્થ કારણં અવિજ્જાસમુગ્ઘાતોયેવેકો પહાનસમ્પત્તિવસેન ભગવતો થોમનાય ગય્હતિ, ન પન સાતિસયં નિરવસેસકિલેસપ્પહાનન્તિ? વુચ્ચતે – તપ્પહાનવચનેનેવ હિ તદેકટ્ઠતાય સકલસંકિલેસસમુગ્ઘાતસ્સ જોતિતભાવતો નિરવસેસકિલેસપ્પહાનમેત્થ ગય્હતિ. ન હિ સો સંકિલેસો અત્થિ, યો નિરવસેસાવિજ્જાસમુગ્ઘાતનેન ન પહીયતીતિ. અથ વા સકલકુસલધમ્મુપ્પત્તિયા, સંસારનિવત્તિયા ચ વિજ્જા વિય નિરવસેસાકુસલધમ્મુપ્પત્તિયા, સંસારપ્પવત્તિયા ચ અવિજ્જાયેવ પધાનકારણન્તિ તબ્બિઘાતવચનેનેવ સકલસંકિલેસસમુગ્ઘાતવચનસિદ્ધિતો સોયેવેકો ગય્હતીતિ. અથ વા સકલસંકિલેસધમ્માનં મુદ્ધભૂતત્તા અવિજ્જાય તં સમુગ્ઘાતોયેવેકો ગય્હતિ. યથાહ –

‘‘અવિજ્જા મુદ્ધાતિ જાનાહિ, વિજ્જા મુદ્ધાધિપાતિની;

સદ્ધાસતિસમાધીહિ, છન્દવીરિયેન સંયુતા’’તિ. (સુ. નિ. ૧૦૩૨; ચૂળ. નિ. ૫૧);

સનરામરલોકગરુન્તિ એત્થ પન પઠમપકતિયા અવિભાગેન સત્તોપિ નરોતિ વુચ્ચતિ, ઇધ પન દુતિયપકતિયા મનુજપુરિસોયેવ, ઇતરથા લોકસદ્દસ્સ અવત્તબ્બતા સિયા. ‘‘યથા હિ પઠમપકતિભૂતો સત્તો ઇતરાય પકતિયા સેટ્ઠટ્ઠેન પુરે ઉચ્ચટ્ઠાને સેતિ પવત્તતીતિ પુરિસોતિ વુચ્ચતિ, એવં જેટ્ઠભાવં નેતીતિ નરોતિ. પુત્તભાતુભૂતોપિ હિ પુગ્ગલો માતુજેટ્ઠભગિનીનં પિતુટ્ઠાને ¶ તિટ્ઠતિ, પગેવ ભત્તુભૂતો ઇતરાસ’’ન્તિ (વિ. અટ્ઠ. ૪૩-૪૬) નાવાવિમાનવણ્ણનાયં વુત્તં. એકસેસપ્પકપ્પનેન પુથુવચનન્તવિગ્ગહેન વા નરા, મરણં મરો, સો નત્થિ યેસન્તિ અમરા, સહ નરેહિ, અમરેહિ ચાતિ સનરામરો.ગરતિ ઉગ્ગચ્છતિ ઉગ્ગતો પાકટો ભવતીતિ ગરુ, ગરસદ્દો હિ ઉગ્ગમે. અપિચ પાસાણચ્છત્તં વિય ભારિયટ્ઠેન ‘‘ગરૂ’’તિ વુચ્ચતિ.

માતાપિતાચરિયેસુ ¶ , દુજ્જરે અલહુમ્હિ ચ;

મહન્તે ચુગ્ગતે ચેવ, નિછેકાદિકરેસુ ચ;

તથા વણ્ણવિસેસેસુ, ગરુસદ્દો પવત્તતિ.

ઇધ પન સબ્બલોકાચરિયે તથાગતે. કેચિ પન ‘‘ગરુ, ગુરૂતિ ચ દ્વિધા ગહેત્વા ભારિયવાચકત્તે ગરુસદ્દો, આચરિયવાચકત્તે તુ ગુરુસદ્દો’’તિ વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં. પાળિવિસયે હિ સબ્બેસમ્પિ યથાવુત્તાનમત્થાનં વાચકત્તે ગરુસદ્દોયેવિચ્છિતબ્બો અકારસ્સ આકારભાવેન ‘‘ગારવ’’ન્તિ તદ્ધિતન્તપદસ્સ સવુદ્ધિકસ્સ દસ્સનતો. સક્કતભાસાવિસયે પન ગુરુસદ્દોયેવિચ્છિતબ્બો ઉકારસ્સ વુદ્ધિભાવેન અઞ્ઞથા તદ્ધિતન્તપદસ્સ દસ્સનતોતિ. સનરામરો ચ સો લોકો ચાતિ સનરામરલોકો, તસ્સ ગરૂતિ તથા, તં સનરામરલોકગરું. ‘‘સનરમરૂલોકગરુ’’ન્તિપિ પઠન્તિ, તદપિ અરિયાગાથત્તા વુત્તિલક્ખણતો, અત્થતો ચ યુત્તમેવ. અત્થતો હિ દીઘાયુકાપિ સમાના યથાપરિચ્છેદં મરણસભાવત્તા મરૂતિ દેવા વુચ્ચન્તિ. એતેન દેવમનુસ્સાનં વિય તદવસિટ્ઠસત્તાનમ્પિ યથારહં ગુણવિસેસાવહતાય ભગવતો ઉપકારકતં દસ્સેતિ. નનુ ચેત્થ દેવમનુસ્સા પધાનભૂતા, અથ કસ્મા તેસં અપ્પધાનતા નિદ્દિસીયતીતિ? અત્થતો પધાનતાય ગહેતબ્બત્તા. અઞ્ઞો હિ સદ્દક્કમો, અઞ્ઞો અત્થક્કમોતિ સદ્દક્કમાનુસારેન પધાનાપધાનભાવો ન ચોદેતબ્બો. એદિસેસુ હિ સમાસપદેસુ પધાનમ્પિ અપ્પધાનં વિય નિદ્દિસીયતિ યથા તં ‘‘સરાજિકાય પરિસાયા’’તિ, તસ્મા સબ્બત્થ અત્થતોવ અધિપ્પાયો ગવેસિતબ્બો, ન બ્યઞ્જનમત્તેન. યથાહુ પોરાણા –

‘‘અત્થઞ્હિ નાથો સરણં અવોચ,

ન બ્યઞ્જનં લોકહિતો મહેસિ.

તસ્મા અકત્વા રતિમક્ખરેસુ,

અત્થે નિવેસેય્ય મતિં મતિમા’’તિ. (કઙ્ખા. અટ્ઠ. પઠમપારાજિકકણ્ડવણ્ણના);

કામઞ્ચેત્થ ¶ સત્તસઙ્ખારભાજનવસેન તિવિધો લોકો, ગરુભાવસ્સ પન અધિપ્પેતત્તા ગરુકરણસમત્થસ્સેવ યુજ્જનતો સત્તલોકવસેન અત્થો ગહેતબ્બો. સો હિ લોકીયન્તિ એત્થ પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનિ ¶ , તબ્બિપાકો ચાતિ લોકો, દસ્સનત્થે ચ લોકસદ્દમિચ્છન્તિ સદ્દવિદૂ. અમરગ્ગહણેન ચેત્થ ઉપપત્તિદેવા અધિપ્પેતા. અપરો નયો – સમૂહત્થો એત્થ લોકસદ્દો સમુદાયવસેન લોકીયતિ પઞ્ઞાપીયતીતિ કત્વા. સહ નરેહીતિ સનરા, તેયેવ અમરાતિ સનરામરા, તેસં લોકો તથા, પુરિમનયેનેવ યોજેતબ્બં. અમરસદ્દેન ચેત્થ ઉપપત્તિદેવા વિય વિસુદ્ધિદેવાપિ સઙ્ગય્હન્તિ. તેપિ હિ પરમત્થતો મરણાભાવતો અમરા. ઇમસ્મિં પન અત્થવિકપ્પે નરામરાનમેવ ગહણં ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસવસેન યથા ‘‘સત્થા દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ (દી. નિ. ૧.૧૫૭, ૨૫૫). તથા હિ સબ્બાનત્થપરિહાનપુબ્બઙ્ગમાય નિરવસેસહિતસુખવિધાનતપ્પરાય નિરતિસયાય પયોગસમ્પત્તિયા, સદેવમનુસ્સાય પજાય અચ્ચન્તમુપકારિતાય અપરિમિતનિરુપમપ્પભાવગુણસમઙ્ગિતાય ચ સબ્બસત્તુત્તમો ભગવા અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં ઉત્તમમનઞ્ઞસાધારણં ગારવટ્ઠાનન્તિ. કામઞ્ચ ઇત્થીનમ્પિ તથાઉપકારત્તા ભગવા ગરુયેવ, પધાનભૂતં પન લોકં દસ્સેતું પુરિસલિઙ્ગેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. નેરુત્તિકા પન અવિસેસનિચ્છિતટ્ઠાને તથા નિદ્દિટ્ઠમિચ્છન્તિ યથા ‘‘નરા નાગા ચ ગન્ધબ્બા, અભિવાદેત્વાન પક્કમુ’’ન્તિ (અપ. ૧.૧.૪૮). તથા ચાહુ –

‘‘નપુંસકેન લિઙ્ગેન, સદ્દોદાહુ પુમેન વા;

નિદ્દિસ્સતીતિ ઞાતબ્બમવિસેસવિનિચ્છિતે’’તિ.

વન્દેતિ એત્થ પન –

વત્તમાનાય પઞ્ચમ્યં, સત્તમ્યઞ્ચ વિભત્તિયં;

એતેસુ તીસુ ઠાનેસુ, વન્દેસદ્દો પવત્તતિ.

ઇધ પન વત્તમાનાયં અઞ્ઞાસમસમ્ભવતો. તત્થ ચ ઉત્તમપુરિસવસેનત્થો ગહેતબ્બો ‘‘અહં વન્દામી’’તિ. નમનથુતિયત્થેસુ ચ વન્દસદ્દમિચ્છન્તિ આચરિયા, તેન ચ સુગતપદં, નાથપદં વા અજ્ઝાહરિત્વા યોજેતબ્બં. સોભનં ગતં ગમનં એતસ્સાતિ સુગતો. ગમનઞ્ચેત્થ કાયગમનં, ઞાણગમનઞ્ચ, કાયગમનમ્પિ વિનેય્યજનોપસઙ્કમનં, પકતિગમનઞ્ચાતિ દુબ્બિધં. ભગવતો હિ વિનેય્યજનોપસઙ્કમનં એકન્તેન તેસં હિતસુખનિપ્ફાદનતો ¶ સોભનં, તથા લક્ખણાનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતરૂપકાયતાય દુતવિલમ્બિતખલિતાનુકડ્ઢનનિપ્પીળનુક્કુટિક-કુટિલાકુલતાદિદોસરહિત- મવહસિતરાજહંસ- ¶ વસભવારણમિગરાજગમનં પકતિગમનઞ્ચ, વિમલવિપુલકરુણાસતિવીરિયાદિગુણવિસેસસહિતમ્પિ ઞાણગમનં અભિનીહારતો પટ્ઠાય યાવ મહાબોધિ, તાવ નિરવજ્જતાય સોભનમેવાતિ. અથ વા ‘‘સયમ્ભૂઞાણેન સકલમ્પિ લોકં પરિઞ્ઞાભિસમયવસેન પરિજાનન્તો સમ્મા ગતો અવગતોતિ સુગતો. યો હિ ગત્યત્થો, સો બુદ્ધયત્થો. યો ચ બુદ્ધયત્થો, સો ગત્યત્થોતિ. તથા લોકસમુદયં પહાનાભિસમયવસેન પજહન્તો અનુપ્પત્તિધમ્મતમાપાદેન્તો સમ્મા ગતો અતીતોતિ સુગતો. લોકનિરોધં સચ્છિકિરિયાભિસમયવસેન સમ્મા ગતો અધિગતોતિ સુગતો. લોકનિરોધગામિનિં પટિપદં ભાવનાભિસમયવસેન સમ્મા ગતો પટિપન્નોતિ સુગતો, અયઞ્ચત્થો ‘સોતાપત્તિમગ્ગેન યે કિલેસા પહીના, તે કિલેસે ન પુનેતિ ન પચ્ચેતિ ન પચ્ચાગચ્છતી’તિ (મહાનિ. ૩૮; ચૂળનિ. ૨૭) સુગતોતિઆદિના નિદ્દેસનયેન વિભાવેતબ્બો.

અપરો નયો – સુન્દરં સમ્માસમ્બોધિં, નિબ્બાનમેવ વા ગતો અધિગતોતિ સુગતો. ભૂતં તચ્છં અત્થસંહિતં યથારહં કાલયુત્તમેવ વાચં વિનેય્યાનં સમ્મા ગદતીતિ વા સુગતો, દ-કારસ્સ ત-કારં કત્વા, તં સુગતં. પુઞ્ઞાપુઞ્ઞકમ્મેહિ ઉપપજ્જનવસેન ગન્તબ્બાતિ ગતિયો, ઉપપત્તિભવવિસેસા. તા પન નિરયાદિભેદેન પઞ્ચવિધા, સકલસ્સાપિ ભવગામિકમ્મસ્સ અરિયમગ્ગાધિગમેન અવિપાકારહભાવકરણેન નિવત્તિતત્તા પઞ્ચહિપિ તાહિ વિસંયુત્તો હુત્વા મુત્તોતિ ગતિવિમુત્તો. ઉદ્ધમુદ્ધભવગામિનો હિ દેવા તંતંકમ્મવિપાકદાનકાલાનુરૂપેન તતો તતો ભવતો મુત્તાપિ મુત્તમત્તાવ, ન પન વિસઞ્ઞોગવસેન મુત્તા, ગતિપરિયાપન્ના ચ તંતંભવગામિકમ્મસ્સ અરિયમગ્ગેન અનિવત્તિતત્તા, ન તથા ભગવા. ભગવા પન યથાવુત્તપ્પકારેન વિસંયુત્તો હુત્વા મુત્તોતિ. તસ્મા અનેન ભગવતો કત્થચિપિ ગતિયા અપરિયાપન્નતં દસ્સેતિ. યતો ચ ભગવા ‘‘દેવાતિદેવો’’તિ વુચ્ચતિ. તેનેવાહ –

‘‘યેન ¶ દેવૂપપત્યસ્સ, ગન્ધબ્બો વા વિહઙ્ગમો;

યક્ખત્તં યેન ગચ્છેય્યં, મનુસ્સત્તઞ્ચ અબ્બજે;

તે મય્હં આસવા ખીણા, વિદ્ધસ્તા વિનળીકતા’’તિ. (અ. નિ. ૪.૩૬);

તંતંગતિસંવત્તનકાનઞ્હિ કમ્મકિલેસાનં મહાબોધિમૂલેયેવ અગ્ગમગ્ગેન પહીનત્તા નત્થિ ભગવતો તંતંગતિપરિયાપન્નતાતિ અચ્ચન્તમેવ ભગવા સબ્બભવયોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસસત્તનિકાયેહિ પરિમુત્તોતિ. અથ વા કામં સઉપાદિસેસાયપિ નિબ્બાનધાતુયા તાહિ ગતીહિ ¶ વિમુત્તો, એસા પન ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ એત્થેવન્તોગધાતિ ઇમિના પદેન અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયાવ થોમેતીતિ દટ્ઠબ્બં.

એત્થ પન અત્તહિતસમ્પત્તિપરહિતપટિપત્તિવસેન દ્વીહાકારેહિ ભગવતો થોમના કતા હોતિ. તેસુ અનાવરણઞાણાધિગમો, સહ વાસનાય કિલેસાનમચ્ચન્તપ્પહાનં, અનુપાદિસેસનિબ્બાનપ્પત્તિ ચ અત્તહિતસમ્પત્તિ નામ, લાભસક્કારાદિનિરપેક્ખચિત્તસ્સ પન સબ્બદુક્ખનિય્યાનિકધમ્મદેસનાપયોગતો દેવદત્તાદીસુપિ વિરુદ્ધસત્તેસુ નિચ્ચં હિતજ્ઝાસયતા, વિનીતબ્બસત્તાનં ઞાણપરિપાકકાલાગમનઞ્ચ આસયતો પરહિતપટિપત્તિ નામ. સા પન આસયપયોગતો દુવિધા, પરહિતપટિપત્તિ તિવિધા ચ અત્તહિતસમ્પત્તિ ઇમાય ગાથાય યથારહં પકાસિતા હોતિ. ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિ હિ એતેન આસયતો પરહિતપટિપત્તિ, સમ્મા ગદનત્થેન સુગતસદ્દેન પયોગતો પરહિતપટિપત્તિ. ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમં ગતિવિમુત્ત’’ન્તિ એતેહિ, ચતુસચ્ચપટિવેધત્થેન ચ સુગતસદ્દેન તિવિધાપિ અત્તહિતસમ્પત્તિ, અવસિટ્ઠટ્ઠેન પન તેન, ‘‘સનરામરલોકગરુ’’ન્તિ ચ એતેન સબ્બાપિ અત્તહિતસમ્પત્તિ, પરહિતપટિપત્તિ ચ પકાસિતા હોતિ.

અથ વા હેતુફલસત્તૂપકારવસેન તીહાકારેહિ થોમના કતા. તત્થ હેતુ નામ મહાકરુણાસમાયોગો, બોધિસમ્ભારસમ્ભરણઞ્ચ, તદુભયમ્પિ પઠમપદેન યથારુતતો, સામત્થિયતો ચ પકાસિતં. ફલં પન ઞાણપ્પહાનઆનુભાવરૂપકાયસમ્પદાવસેન ચતુબ્બિધં ¶ . તત્થ સબ્બઞ્ઞુતઞાણપદટ્ઠાનં મગ્ગઞાણં, તમ્મૂલકાનિ ચ દસબલાદિઞાણાનિ ઞાણસમ્પદા, સવાસનસકલસંકિલેસાનમચ્ચન્તમનુપ્પાદધમ્મતાપાદનં પહાનસમ્પદા, યથિચ્છિતનિપ્ફાદને આધિપચ્ચં આનુભાવસમ્પદા, સકલલોકનયનાભિસેકભૂતા પન લક્ખણાનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતા અત્તભાવસમ્પત્તિ રૂપકાયસમ્પદા. તાસુ ઞાણપ્પહાનસમ્પદા દુતિયપદેન, સચ્ચપટિવેધત્થેન ચ સુગતસદ્દેન પકાસિતા, આનુભાવસમ્પદા તતિયપદેન, રૂપકાયસમ્પદા સોભનકાયગમનત્થેન સુગતસદ્દેન લક્ખણાનુબ્યઞ્જનપારિપૂરિયા વિના તદભાવતો. યથાવુત્તા દુવિધાપિ પરહિતપટિપત્તિ સત્તૂપકારસમ્પદા, સા પન સમ્મા ગદનત્થેન સુગતસદ્દેન પકાસિતાતિ વેદિતબ્બા.

અપિચ ઇમાય ગાથાય સમ્માસમ્બોધિ તમ્મૂલ – તપ્પટિપત્તિયાદયો અનેકે બુદ્ધગુણા આચરિયેન પકાસિતા હોન્તિ. એસા હિ આચરિયાનં પકતિ, યદિદં યેન કેનચિ પકારેન અત્થન્તરવિઞ્ઞાપનં. કથં? ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિ હિ એતેન સમ્માસમ્બોધિયા મૂલં દસ્સેતિ ¶ . મહાકરુણાસઞ્ચોદિતમાનસો હિ ભગવા સંસારપઙ્કતો સત્તાનં સમુદ્ધરણત્થં કતાભિનીહારો અનુપુબ્બેન પારમિયો પૂરેત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિમધિગતોતિ કરુણા સમ્માસમ્બોધિયા મૂલં. ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ એતેન સમ્માસમ્બોધિં દસ્સેતિ. સબ્બઞ્ઞુતઞાણપદટ્ઠાનઞ્હિ અગ્ગમગ્ગઞાણં, અગ્ગમગ્ગઞાણપદટ્ઠાનઞ્ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ‘‘સમ્માસમ્બોધી’’તિ વુચ્ચતિ. સમ્મા ગમનત્થેન સુગતસદ્દેન સમ્માસમ્બોધિયા પટિપત્તિં દસ્સેતિ લીનુદ્ધચ્ચપતિટ્ઠાનાયૂહનકામસુખત્તકિલમથાનુયોગસસ્સતુચ્છેદાભિનિવેસાદિઅન્તદ્વયરહિતાય કરુણાપઞ્ઞાપરિગ્ગહિતાય મજ્ઝિમાય પટિપત્તિયા પકાસનતો, ઇતરેહિ સમ્માસમ્બોધિયા પધાનાપ્પધાનપ્પભેદં પયોજનં દસ્સેતિ. સંસારમહોઘતો સત્તસન્તારણઞ્હેત્થ પધાનં, તદઞ્ઞમપ્પધાનં. તેસુ ચ પધાનેન પયોજનેન પરહિતપટિપત્તિં દસ્સેતિ, ઇતરેન અત્તહિતસમ્પત્તિં, તદુભયેન ચ અત્તહિતપટિપન્નાદીસુ ચતૂસુ પુગ્ગલેસુ ભગવતો ચતુત્થપુગ્ગલભાવં પકાસેતિ. તેન ચ અનુત્તરં દક્ખિણેય્યભાવં, ઉત્તમઞ્ચ વન્દનીયભાવં, અત્તનો ચ વન્દનાય ખેત્તઙ્ગતભાવં વિભાવેતિ.

અપિચ કરુણાગ્ગહણેન લોકિયેસુ મહગ્ગતભાવપ્પત્તાસાધારણગુણદીપનતો સબ્બલોકિયગુણસમ્પત્તિ દસ્સિતા, પઞ્ઞાગ્ગહણેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનમગ્ગઞાણદીપનતો ¶ સબ્બલોકુત્તરગુણસમ્પત્તિ. તદુભયગ્ગહણસિદ્ધો હિ અત્થો ‘‘સનરામરલોકગરુ’’ન્તિઆદિના વિપઞ્ચીયતીતિ. કરુણાગ્ગહણેન ચ નિરુપક્કિલેસમુપગમનં દસ્સેતિ, પઞ્ઞાગ્ગહણેન અપગમનં. તથા કરુણાગ્ગહણેન લોકસમઞ્ઞાનુરૂપં ભગવતો પવત્તિં દસ્સેતિ લોકવોહારવિસયત્તા કરુણાય, પઞ્ઞાગ્ગહણેન લોકસમઞ્ઞાય અનતિધાવનં. સભાવાનવબોધેન હિ ધમ્માનં સભાવં અતિધાવિત્વા સત્તાદિપરામસનં હોતિ. તથા કરુણાગ્ગહણેન મહાકરુણાસમાપત્તિવિહારં દસ્સેતિ, પઞ્ઞાગ્ગહણેન તીસુ કાલેસુ અપ્પટિહતઞાણં, ચતુસચ્ચઞાણં, ચતુપટિસમ્ભિદાઞાણં, ચતુવેસારજ્જઞાણં, કરુણાગ્ગહણેન મહાકરુણાસમાપત્તિઞાણસ્સ ગહિતત્તા સેસાસાધારણઞાણાનિ, છ અભિઞ્ઞા, અટ્ઠસુ પરિસાસુ અકમ્પનઞાણાનિ, દસ બલાનિ, ચુદ્દસ બુદ્ધગુણા, સોળસ ઞાણચરિયા, અટ્ઠારસ બુદ્ધધમ્મા, ચતુચત્તારીસ ઞાણવત્થૂનિ, સત્તસત્તતિ ઞાણવત્થૂનીતિ એવમાદીનં અનેકેસં પઞ્ઞાપભેદાનં વસેન ઞાણચારં દસ્સેતિ. તથા કરુણાગ્ગહણેન ચરણસમ્પત્તિં, પઞ્ઞાગ્ગહણેન વિજ્જાસમ્પત્તિં. કરુણાગ્ગહણેન અત્તાધિપતિતા, પઞ્ઞાગ્ગહણેન ધમ્માધિપતિતા. કરુણાગ્ગહણેન લોકનાથભાવો, પઞ્ઞાગ્ગહણેન અત્તનાથભાવો. તથા કરુણાગ્ગહણેન પુબ્બકારીભાવો, પઞ્ઞાગ્ગહણેન કતઞ્ઞુતા. કરુણાગ્ગહણેન અપરન્તપતા, પઞ્ઞાગ્ગહણેન અનત્તન્તપતા. કરુણાગ્ગહણેન વા બુદ્ધકરધમ્મસિદ્ધિ, પઞ્ઞાગ્ગહણેન બુદ્ધભાવસિદ્ધિ. તથા કરુણાગ્ગહણેન પરસન્તારણં, પઞ્ઞાગ્ગહણેન ¶ અત્તસન્તારણં. તથા કરુણાગ્ગહણેન સબ્બસત્તેસુ અનુગ્ગહચિત્તતા, પઞ્ઞાગ્ગહણેન સબ્બધમ્મેસુ વિરત્તચિત્તતા દસ્સિતા હોતિ સબ્બેસઞ્ચ બુદ્ધગુણાનં કરુણા આદિ તન્નિદાનભાવતો, પઞ્ઞા પરિયોસાનં તતો ઉત્તરિ કરણીયાભાવતો. ઇતિ આદિપરિયોસાનદસ્સનેન સબ્બે બુદ્ધગુણા દસ્સિતા હોન્તિ. તથા કરુણાગ્ગહણેન સીલક્ખન્ધપુબ્બઙ્ગમો સમાધિક્ખન્ધો દસ્સિતો હોતિ. કરુણાનિદાનઞ્હિ સીલં તતો પાણાતિપાતાદિવિરતિપ્પવત્તિતો, સા ચ ઝાનત્તયસમ્પયોગિનીતિ, પઞ્ઞાવચનેન પઞ્ઞાક્ખન્ધો. સીલઞ્ચ સબ્બબુદ્ધગુણાનં આદિ, સમાધિ મજ્ઝે, પઞ્ઞા પરિયોસાનન્તિ એવમ્પિ આદિમજ્ઝપરિયોસાનકલ્યાણા સબ્બે બુદ્ધગુણા દસ્સિતા હોન્તિ નયતો દસ્સિતત્તા. એસો એવ હિ નિરવસેસતો બુદ્ધગુણાનં દસ્સનુપાયો, યદિદં નયગ્ગાહણં, અઞ્ઞથા કો ¶ નામ સમત્થો ભગવતો ગુણે અનુપદં નિરવસેસતો દસ્સેતું. તેનેવાહ –

‘‘બુદ્ધોપિ બુદ્ધસ્સ ભણેય્ય વણ્ણં,

કપ્પમ્પિ ચે અઞ્ઞમભાસમાનો.

ખીયેથ કપ્પો ચિરદીઘમન્તરે,

વણ્ણો ન ખીયેથ તથાગતસ્સા’’તિ.

તેનેવ ચ આયસ્મતા સારિપુત્તત્થેરેનાપિ બુદ્ધગુણપરિચ્છેદનં પતિ ભગવતા અનુયુત્તેન ‘‘નો હેતં ભન્તે’’તિ પટિક્ખિપિત્વા ‘‘અપિ ચ મે ભન્તે ધમ્મન્વયો વિદિતો’’તિ સમ્પસાદનીયસુત્તે વુત્તં.

એવં સઙ્ખેપેન સકલસબ્બઞ્ઞુગુણેહિ ભગવતો થોમનાપુબ્બઙ્ગમં પણામં કત્વા ઇદાનિ સદ્ધમ્મસ્સાપિ થોમનાપુબ્બઙ્ગમં પણામં કરોન્તો ‘‘બુદ્ધોપી’’તિઆદિમાહ. તત્થાયં સહ પદસમ્બન્ધેન સઙ્ખેપત્થો – યથાવુત્તવિવિધગુણગણસમન્નાગતો બુદ્ધોપિ યં અરિયમગ્ગસઙ્ખાતં ધમ્મં, સહ પુબ્બભાગપટિપત્તિધમ્મેન વા અરિયમગ્ગભૂતં ધમ્મં ભાવેત્વા ચેવ યં ફલનિબ્બાનસઙ્ખાતં ધમ્મં, પરિયત્તિધમ્મપટિપત્તિધમ્મેહિ વા સહ ફલનિબ્બાનભૂતં ધમ્મં સચ્છિકત્વા ચ સમ્માસમ્બોધિસઙ્ખાતં બુદ્ધભાવમુપગતો, વીતમલમનુત્તરં તં ધમ્મમ્પિ વન્દેતિ.

તત્થ બુદ્ધસદ્દસ્સ તાવ ‘‘બુજ્ઝિતા સચ્ચાનીતિ બુદ્ધો. બોધેતા પજાયાતિ બુદ્ધો’’તિઆદિના નિદ્દેસનયેન અત્થો વેદિતબ્બો. અથ વા અગ્ગમગ્ગઞાણાધિગમેન સવાસનાય સમ્મોહનિદ્દાય અચ્ચન્તવિગમનતો, અપરિમિતગુણગણાલઙ્કતસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપ્પત્તિયા વિકસિતભાવતો ¶ ચ બુદ્ધવાતિ બુદ્ધો જાગરણવિકસનત્થવસેન. અથ વા કસ્સચિપિ ઞેય્યધમ્મસ્સ અનવબુદ્ધસ્સ અભાવેન ઞેય્યવિસેસસ્સ કમ્મભાવાગહણતો કમ્મવચનિચ્છાયાભાવેન અવગમનત્થવસેન કત્તુનિદ્દેસોવ લબ્ભતિ, તસ્મા બુદ્ધવાતિ બુદ્ધોતિપિ વત્તબ્બો. પદેસગ્ગહણે હિ અસતિ ગહેતબ્બસ્સ નિપ્પદેસતાવ વિઞ્ઞાયતિ યથા ‘‘દિક્ખિતો ન દદાતી’’તિ. એવઞ્ચ કત્વા કમ્મવિસેસાનપેક્ખા કત્તરિ એવ બુદ્ધસદ્દસિદ્ધિ વેદિતબ્બા, અત્થતો ¶ પન પારમિતાપરિભાવિતો સયમ્ભુઞાણેન સહ વાસનાય વિહતવિદ્ધસ્તનિરવસેસકિલેસોમહાકરુણાસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિઅપરિમેય્યગુણગણાધારો ખન્ધસન્તાનો બુદ્ધો, યથાહ –

‘‘બુદ્ધોતિ યો સો ભગવા સયમ્ભૂ અનાચરિયકો પુબ્બે અનનુસ્સુતેસુ ધમ્મેસુ સામં સચ્ચાનિ અભિસમ્બુજ્ઝિ, તત્થ ચ સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો, બલેસુ ચ વસીભાવ’’ન્તિ (મહાનિ. ૧૯૨; ચૂળનિ. ૯૭; પટિ. મ. ૧૬૧).

અપિસદ્દો સમ્ભાવને, તેન એવં ગુણવિસેસયુત્તો સોપિ નામ ભગવા ઈદિસં ધમ્મં ભાવેત્વા, સચ્છિકત્વા ચ બુદ્ધભાવમુપગતો, કા નામ કથા અઞ્ઞેસં સાવકાદિભાવમુપગમનેતિ ધમ્મે સમ્ભાવનં દીપેતિ. બુદ્ધભાવન્તિ સમ્માસમ્બોધિં. યેન હિ નિમિત્તભૂતેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનેન અગ્ગમગ્ગઞાણેન, અગ્ગમગ્ગઞાણપદટ્ઠાનેન ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન ભગવતિ ‘‘બુદ્ધો’’તિ નામં, તદારમ્મણઞ્ચ ઞાણં પવત્તતિ, તમેવિધ ‘‘ભાવો’’તિ વુચ્ચતિ. ભવન્તિ બુદ્ધિસદ્દા એતેનાતિ હિ ભાવો. તથા હિ વદન્તિ –

‘‘યેન યેન નિમિત્તેન, બુદ્ધિ સદ્દો ચ વત્તતે;

તંતંનિમિત્તકં ભાવપચ્ચયેહિ ઉદીરિત’’ન્તિ.

ભાવેત્વાતિ ઉપ્પાદેત્વા, વડ્ઢેત્વા વા. સચ્છિકત્વાતિ પચ્ચક્ખં કત્વા. ચેવ-સદ્દો ચ-સદ્દો ચ તદુભયત્થ સમુચ્ચયે. તેન હિ સદ્દદ્વયેન ન કેવલં ભગવા ધમ્મસ્સ ભાવનામત્તેન બુદ્ધભાવમુપગતો, નાપિ સચ્છિકિરિયામત્તેન, અથ ખો તદુભયેનેવાતિ સમુચ્ચિનોતિ. ઉપગતોતિ પત્તો, અધિગતોતિ અત્થો. એતસ્સ ‘‘બુદ્ધભાવ’’ન્તિ પદેન સમ્બન્ધો. વીતમલન્તિ એત્થ વિરહવસેન એતિ પવત્તતીતિ વીતો, મલતો વીતો, વીતં વા મલં યસ્સાતિ વીતમલો, તં વીતમલં. ‘‘ગતમલ’’ન્તિપિ પાઠો દિસ્સતિ, એવં સતિ સઉપસગ્ગો વિય અનુપસગ્ગોપિ ગતસદ્દો વિરહત્થવાચકો વેદિતબ્બો ધાતૂનમનેકત્થત્તા. ગચ્છતિ અપગચ્છતીતિ હિ ગતો, ધમ્મો ¶ . ગતં વા મલં, પુરિમનયેન સમાસો. અનુત્તરન્તિ ઉત્તરવિરહિતં. યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને અપાયતો, સંસારતો ચ અપતમાને કત્વા ધારેતીતિ ધમ્મો, નવવિધો લોકુત્તરધમ્મો. તપ્પકાસનત્તા, સચ્છિકિરિયાસમ્મસનપરિયાયસ્સ ચ લબ્ભમાનત્તા પરિયત્તિધમ્મોપિ ઇધ સઙ્ગહિતો ¶ . તથા હિ ‘‘અભિધમ્મનયસમુદ્દં અધિગચ્છિ, તીણિ પિટકાનિ સમ્મસી’’તિ ચ અટ્ઠકથાયં વુત્તં, તથા ‘‘યં ધમ્મં ભાવેત્વા સચ્છિકત્વા’’તિ ચ વુત્તત્તા ભાવનાસચ્છિકિરિયાયોગ્યતાય બુદ્ધકરધમ્મભૂતાહિ પારમિતાહિ સહ પુબ્બભાગઅધિસીલસિક્ખાદયોપિ ઇધ સઙ્ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. તાપિ હિ વિગતપટિપક્ખતાય વીતમલા, અનઞ્ઞસાધારણતાય અનુત્તરા ચ. કથં પન તા ભાવેત્વા, સચ્છિકત્વા ચ ભગવા બુદ્ધભાવમુપગતોતિ? વુચ્ચતે – સત્તાનઞ્હિ સંસારવટ્ટદુક્ખનિસ્સરણાય [નિસ્સરણત્થાય (પણ્ણાસ ટી.) નિસ્સરણે (કત્થચિ)] કતમહાભિનીહારો મહાકરુણાધિવાસનપેસલજ્ઝાસયો પઞ્ઞાવિસેસપરિયોદાતનિમ્મલાનં દાનદમસઞ્ઞમાદીનં ઉત્તમધમ્માનં કપ્પાનં સતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ સક્કચ્ચં નિરન્તરં નિરવસેસં ભાવનાસચ્છિકિરિયાહિ કમ્માદીસુ અધિગતવસીભાવો અચ્છરિયાચિન્તેય્યમહાનુભાવો અધિસીલાધિચિત્તાનં પરમુક્કંસપારમિપ્પત્તો ભગવા પચ્ચયાકારે ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સમુખેન મહાવજિરઞાણં પેસેત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિસઙ્ખાતં બુદ્ધભાવમુપગતોતિ.

ઇમાય પન ગાથાય વિજ્જાવિમુત્તિસમ્પદાદીહિ અનેકેહિ ગુણેહિ યથારહં સદ્ધમ્મં થોમેતિ. કથં? એત્થ હિ ‘‘ભાવેત્વા’’તિ એતેન વિજ્જાસમ્પદાય થોમેતિ, ‘‘સચ્છિકત્વા’’તિ એતેન વિમુત્તિસમ્પદાય. તથા પઠમેન ઝાનસમ્પદાય, દુતિયેન વિમોક્ખસમ્પદાય. પઠમેન વા સમાધિસમ્પદાય, દુતિયેન સમાપત્તિસમ્પદાય. અથ વા પઠમેન ખયઞાણભાવેન, દુતિયેન અનુપ્પાદઞાણભાવેન. પઠમેન વા વિજ્જૂપમતાય, દુતિયેન વજિરૂપમતાય. પઠમેન વા વિરાગસમ્પત્તિયા, દુતિયેન નિરોધસમ્પત્તિયા. તથા પઠમેન નિય્યાનભાવેન, દુતિયેન નિસ્સરણભાવેન. પઠમેન વા હેતુભાવેન, દુતિયેન અસઙ્ખતભાવેન. પઠમેન વા દસ્સનભાવેન, દુતિયેન વિવેકભાવેન. પઠમેન વા અધિપતિભાવેન, દુતિયેન અમતભાવેન ધમ્મં થોમેતિ. અથ વા ‘‘યં ધમ્મં ભાવેત્વા બુદ્ધભાવં ઉપગતો’’તિ એતેન સ્વાક્ખાતતાય ધમ્મં થોમેતિ, ‘‘સચ્છિકત્વા’’તિ એતેન સન્દિટ્ઠિકતાય. તથા પઠમેન અકાલિકતાય, દુતિયેન એહિપસ્સિકતાય. પઠમેન વા ઓપનેય્યિકતાય, દુતિયેન પચ્ચત્તંવેદિતબ્બતાય. પઠમેન વા સહ પુબ્બભાગસીલાદીહિ સેક્ખેહિ સીલસમાધિપઞ્ઞાક્ખન્ધેહિ ¶ , દુતિયેન સહ અસઙ્ખતધાતુયા અસેક્ખેહિ ધમ્મં થોમેતિ.

‘‘વીતમલ’’ન્તિ ¶ ઇમિના પન સંકિલેસાભાવદીપનેન વિસુદ્ધતાય ધમ્મં થોમેતિ, ‘‘અનુત્તર’’ન્તિ એતેન અઞ્ઞસ્સ વિસિટ્ઠસ્સ અભાવદીપનેન પરિપુણ્ણતાય. પઠમેન વા પહાનસમ્પદાય, દુતિયેન સભાવસમ્પદાય. પઠમેન વા ભાવનાફલયોગ્યતાય. ભાવનાગુણેન હિ સો સંકિલેસમલસમુગ્ઘાતકો, તસ્માનેન ભાવનાકિરિયાય ફલમાહ. દુતિયેન સચ્છિકિરિયાફલયોગ્યતાય. તદુત્તરિકરણીયાભાવતો હિ અનઞ્ઞસાધારણતાય અનુત્તરભાવો સચ્છિકિરિયાનિબ્બત્તિતો, તસ્માનેન સચ્છિકિરિયાફલમાહાતિ.

એવં સઙ્ખેપેનેવ સબ્બસદ્ધમ્મગુણેહિ સદ્ધમ્મસ્સાપિ થોમનાપુબ્બઙ્ગમં પણામં કત્વા ઇદાનિ અરિયસઙ્ઘસ્સાપિ થોમનાપુબ્બઙ્ગમં પણામં કરોન્તો ‘‘સુગતસ્સ ઓરસાન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ સુગતસ્સાતિ સમ્બન્ધનિદ્દેસો, ‘‘પુત્તાન’’ન્તિ એતેન સમ્બજ્ઝિતબ્બો. ઉરસિ ભવા, જાતા, સંવુદ્ધા વા ઓરસા, અત્તજો ખેત્તજો અન્તેવાસિકો દિન્નકોતિ ચતુબ્બિધેસુ પુત્તેસુ અત્તજા, તંસરિક્ખતાય પન અરિયપુગ્ગલા ‘‘ઓરસા’’તિ વુચ્ચન્તિ. યથા હિ મનુસ્સાનં ઓરસપુત્તા અત્તજાતતાય પિતુસન્તકસ્સ દાયજ્જસ્સ વિસેસભાગિનો હોન્તિ, એવમેતેપિ સદ્ધમ્મસવનન્તે અરિયાય જાતિયા જાતતાય ભગવતો સન્તકસ્સ વિમુત્તિસુખસ્સ ધમ્મરતનસ્સ ચ દાયજ્જસ્સ વિસેસભાગિનોતિ. અથ વા ભગવતો ધમ્મદેસનાનુભાવેન અરિયભૂમિં ઓક્કમમાના, ઓક્કન્તા ચ અરિયસાવકા ભગવતો ઉરે વાયામજનિતાભિજાતતાય સદિસકપ્પનમન્તરેન નિપ્પરિયાયેનેવ ‘‘ઓરસા’’તિ વત્તબ્બતમરહન્તિ. તથા હિ તે ભગવતા આસયાનુસયચરિયાધિમુત્તિઆદિઓલોકનેન, વજ્જાનુચિન્તનેન ચ હદયે કત્વા વજ્જતો નિવારેત્વા અનવજ્જે પતિટ્ઠાપેન્તેન સીલાદિધમ્મસરીરપોસનેન સંવડ્ઢાપિતા. યથાહ ભગવા ઇતિવુત્તકે ‘‘અહમસ્મિ ભિક્ખવે બ્રાહ્મણો…પે… તસ્સ મે તુમ્હે પુત્તા ઓરસા મુખતો જાતા’’તિઆદિ (ઇતિવુ. ૧૦૦). નનુ સાવકદેસિતાપિ દેસના અરિયભાવાવહાતિ? સચ્ચં, સા પન તમ્મૂલિકત્તા, લક્ખણાદિવિસેસાભાવતો ચ ‘‘ભગવતો ધમ્મદેસના’’ ¶ ઇચ્ચેવ સઙ્ખ્યં ગતા, તસ્મા ભગવતો ઓરસપુત્તભાવોયેવ તેસં વત્તબ્બોતિ, એતેન ચતુબ્બિધેસુ પુત્તેસુ અરિયસઙ્ઘસ્સ અત્તજપુત્તભાવં દસ્સેતિ. અત્તનો કુલં પુનેન્તિ સોધેન્તિ, માતાપિતૂનં વા હદયં પૂરેન્તીતિ પુત્તા, અત્તજાદયો. અરિયા પન ધમ્મતન્તિવિસોધનેન, ધમ્માનુધમ્મપટિપત્તિયા ચિત્તારાધનેન ચ તપ્પટિભાગતાય ભગવતો પુત્તા નામ, તેસં. તસ્સ ‘‘સમૂહ’’ન્તિ પદેન સમ્બન્ધો.

સંકિલેસનિમિત્તં હુત્વા ગુણં મારેતિ વિબાધતીતિ મારો, દેવપુત્તમારો. સિનાતિ પરે બન્ધતિ એતાયાતિ સેના, મારસ્સ સેના તથા, મારઞ્ચ મારસેનઞ્ચ મથેન્તિ વિલોથેન્તીતિ મારસેનમથના ¶ , તેસં. ‘‘મારમારસેનમથનાન’’ન્તિ હિ વત્તબ્બેપિ એકદેસસરૂપેકસેસવસેન એવં વુત્તં. મારસદ્દસન્નિધાનેન વા સેનાસદ્દેન મારસેના ગહેતબ્બા, ગાથાબન્ધવસેન ચેત્થ રસ્સો. ‘‘મારસેનમદ્દનાન’’ન્તિપિ કત્થચિ પાઠો, સો અયુત્તોવ અરિયાજાતિકત્તા ઇમિસ્સા ગાથાય. નનુ ચ અરિયસાવકાનં મગ્ગાધિગમસમયે ભગવતો વિય તદન્તરાયકરણત્થં દેવપુત્તમારો વા મારસેના વા ન અપસાદેતિ, અથ કસ્મા એવં વુત્તન્તિ? અપસાદેતબ્બભાવકારણસ્સ વિમથિતત્તા. તેસઞ્હિ અપસાદેતબ્બતાય કારણે સંકિલેસે વિમથિતે તેપિ વિમથિતા નામ હોન્તીતિ. અથ વા ખન્ધાભિસઙ્ખારમારાનં વિય દેવપુત્તમારસ્સાપિ ગુણમારણે સહાયભાવૂપગમનતો કિલેસબલકાયો ઇધ ‘‘મારસેના’’તિ વુચ્ચતિ યથાહ ભગવા –

‘‘કામા તે પઠમા સેના, દુતિયા અરતિ વુચ્ચતિ;

તતિયા ખુપ્પિપાસા તે, ચતુત્થી તણ્હા પવુચ્ચતિ.

પઞ્ચમં થિનમિદ્ધં તે, છટ્ઠા ભીરૂ પવુચ્ચતિ;

સત્તમી વિચિકિચ્છા તે, મક્ખો થમ્ભો તે અટ્ઠમો.

લાભો સિલોકો સક્કારો,

મિચ્છાલદ્ધો ચ યો યસો;

યો ચત્તાનં સમુક્કંસે,

પરે ચ અવજાનતિ.

એસા ¶ નમુચિ તે સેના, કણ્હસ્સાભિપ્પહારિની;

ન નં અસૂરો જિનાતિ, જેત્વા ચ લભતે સુખ’’ન્તિ. (સુ. નિ. ૪૩૮; મહાનિ. ૨૮; ચૂળનિ. ૪૭);

સા ચ તેહિ અરિયસાવકેહિ દિયડ્ઢસહસ્સભેદા, અનન્તભેદા વા કિલેસવાહિની સતિધમ્મવિચયવીરિયસમથાદિગુણપહરણીહિ ઓધિસો મથિતા, વિદ્ધંસિતા, વિહતા ચ, તસ્મા ‘‘મારસેનમથના’’તિ વુચ્ચન્તિ. વિલોથનઞ્ચેત્થ વિદ્ધંસનં, વિહનનં વા. અપિચ ખન્ધાભિસઙ્ખારમચ્ચુદેવપુત્તમારાનં તેસં સહાયભાવૂપગમનતાય સેનાસઙ્ખાતસ્સ કિલેસમારસ્સ ચ મથનતો ‘‘મારસેનમથના’’તિપિ અત્થો ગહેતબ્બો. એવઞ્ચ સતિ પઞ્ચમારનિમ્મથનભાવેન અત્થો પરિપુણ્ણો હોતિ. અરિયસાવકાપિ હિ સમુદયપ્પહાનપરિઞ્ઞાવસેન ખન્ધમારં, સહાયવેકલ્લકરણેન ¶ સબ્બથા, અપ્પવત્તિકરણેન ચ અભિસઙ્ખારમારં, બલવિધમનવિસયાતિક્કમનવસેન મચ્ચુમારં, દેવપુત્તમારઞ્ચ સમુચ્છેદપ્પહાનવસેન સબ્બસો અપ્પવત્તિકરણેન કિલેસમારં મથેન્તીતિ, ઇમિના પન તેસં ઓરસપુત્તભાવે કારણં, તીસુ પુત્તેસુ ચ અનુજાતતં દસ્સેતિ. મારસેનમથનતાય હિ તે ભગવતો ઓરસપુત્તા, અનુજાતા ચાતિ.

અટ્ઠન્નન્તિ ગણનપરિચ્છેદો, તેનસતિપિ તેસં તંતંભેદેન અનેકસતસહસ્સસઙ્ખ્યાભેદે અરિયભાવકરમગ્ગફલધમ્મભેદેન ઇમં ગણનપરિચ્છેદં નાતિવત્તન્તિ મગ્ગટ્ઠફલટ્ઠભાવાનતિવત્તનતોતિ દસ્સેતિ. પિ-સદ્દો, અપિ-સદ્દો વા પદલીળાદિના કારણેન અટ્ઠાને પયુત્તો, સો ‘‘અરિયસઙ્ઘ’’ન્તિ એત્થ યોજેતબ્બો, તેન ન કેવલં બુદ્ધધમ્મેયેવ, અથ ખો અરિયસઙ્ઘમ્પીતિ સમ્પિણ્ડેતિ. યદિપિ અવયવવિનિમુત્તો સમુદાયો નામ કોચિ નત્થિ અવયવં ઉપાદાય સમુદાયસ્સ વત્તબ્બત્તા, અવિઞ્ઞાયમાનસમુદાયં પન વિઞ્ઞાયમાનસમુદાયેન વિસેસિતુમરહતીતિ આહ ‘‘અટ્ઠન્નમ્પિ સમૂહ’’ન્તિ, એતેન ‘‘અરિયસઙ્ઘ’’ન્તિ એત્થ ન યેન કેનચિ સણ્ઠાનાદિના, કાયસામગ્ગિયા વા સમુદાયભાવો, અપિ તુ મગ્ગટ્ઠફલટ્ઠભાવેનેવાતિ વિસેસેતિ. અવયવમેવ સમ્પિણ્ડેત્વા ઊહિતબ્બો વિતક્કેતબ્બો, સંઊહનિતબ્બો વા સઙ્ઘટિતબ્બોતિ સમૂહો, સોયેવ સમોહો વચનસિલિટ્ઠતાદિના. દ્વિધાપિ હિ પાઠો યુજ્જતિ. આરકત્તા કિલેસેહિ, અનયે ન ઇરિયનતો, અયે ચ ઇરિયનતો અરિયા નિરુત્તિનયેન ¶ . અથ વા સદેવકેન લોકેન સરણન્તિ અરણીયતો ઉપગન્તબ્બતો, ઉપગતાનઞ્ચ તદત્થસિદ્ધિતો અરિયા, દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતો, સમગ્ગં વા કમ્મં સમુદાયવસેન સમુપગતોતિ સઙ્ઘો, અરિયાનં સઙ્ઘો, અરિયો ચ સો સઙ્ઘો ચ યથાવુત્તનયેનાતિ વા અરિયસઙ્ઘો, તં અરિયસઙ્ઘં. ભગવતો અપરભાગે બુદ્ધધમ્મરતનાનમ્પિ સમધિગમો સઙ્ઘરતનાધીનોતિ અરિયસઙ્ઘસ્સ બહૂપકારતં દસ્સેતું ઇધેવ ‘‘સિરસા વન્દે’’તિ વુત્તં. અવસ્સઞ્ચાયમત્થો સમ્પટિચ્છિતબ્બો વિનયટ્ઠકથાદીસુપિ (પારા. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા) તથા વુત્તત્તા. કેચિ પન પુરિમગાથાસુપિ તં પદમાનેત્વા યોજેન્તિ, તદયુત્તમેવ રતનત્તયસ્સ અસાધારણગુણપ્પકાસનટ્ઠાનત્તા, યથાવુત્તકારણસ્સ ચ સબ્બેસમ્પિ સંવણ્ણનાકારાનમધિપ્પેતત્તાતિ.

ઇમાય પન ગાથાય અરિયસઙ્ઘસ્સ પભવસમ્પદા પહાનસમ્પદાદયો અનેકે ગુણા દસ્સિતા હોન્તિ. કથં? ‘‘સુગતસ્સ ઓરસાનં પુત્તાન’’ન્તિ હિ એતેન અરિયસઙ્ઘસ્સ પભવસમ્પદં દસ્સેતિ સમ્માસમ્બુદ્ધપભવતાદીપનતો. ‘‘મારસેનમથનાન’’ન્તિ એતેન પહાનસમ્પદં સકલસંકિલેસપ્પહાનદીપનતો. ‘‘અટ્ઠન્નમ્પિ સમૂહ’’ન્તિ એતેન ઞાણસમ્પદં મગ્ગટ્ઠફલટ્ઠભાવદીપનતો ¶ . ‘‘અરિયસઙ્ઘ’’ન્તિ એતેન સભાવસમ્પદં સબ્બસઙ્ઘાનં અગ્ગભાવદીપનતો. અથ વા ‘‘સુગતસ્સ ઓરસાનં પુત્તાન’’ન્તિ અરિયસઙ્ઘસ્સ વિસુદ્ધનિસ્સયભાવદીપનં. ‘‘મારસેનમથનાન’’ન્તિ સમ્માઉજુઞાયસામીચિપટિપન્નભાવદીપનં. ‘‘અટ્ઠન્નમ્પિ સમૂહ’’ન્તિ આહુનેય્યાદિભાવદીપનં. ‘‘અરિયસઙ્ઘ’’ન્તિ અનુત્તરપુઞ્ઞક્ખેત્તભાવદીપનં. તથા ‘‘સુગતસ્સ ઓરસાનં પુત્તાન’’ન્તિ એતેન અરિયસઙ્ઘસ્સ લોકુત્તરસરણગમનસબ્ભાવં દસ્સેતિ. લોકુત્તરસરણગમનેન હિ તે ભગવતો ઓરસપુત્તા જાતા. ‘‘મારસેનમથનાન’ન્તિ એતેન અભિનીહારસમ્પદાસિદ્ધં પુબ્બભાગસમ્માપટિપત્તિં દસ્સેતિ. કતાભિનીહારા હિ સમ્માપટિપન્ના મારં, મારસેનં વા અભિવિજિનન્તિ. ‘‘અટ્ઠન્નમ્પિ સમૂહ’’ન્તિ એતેન વિદ્ધસ્તવિપક્ખે સેક્ખાસેક્ખધમ્મે દસ્સેતિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન મગ્ગફલધમ્માનં દસ્સિતત્તા. ‘‘અરિયસઙ્ઘ’’ન્તિ એતેન અગ્ગદક્ખિણેય્યભાવં દસ્સેતિ અનુત્તરપુઞ્ઞક્ખેત્તભાવસ્સ દસ્સિતત્તા. સરણગમનઞ્ચ સાવકાનં સબ્બગુણસ્સ આદિ, સપુબ્બભાગપટિપદા સેક્ખા સીલક્ખન્ધાદયો મજ્ઝે, અસેક્ખા સીલક્ખન્ધાદયો ¶ પરિયોસાનન્તિઆદિમજ્ઝપરિયોસાનકલ્યાણા સઙ્ખેપતો સબ્બેપિ અરિયસઙ્ઘગુણા દસ્સિતા હોન્તીતિ.

એવં ગાથાત્તયેન સઙ્ખેપતો સકલગુણસંકિત્તનમુખેન રતનત્તયસ્સ પણામં કત્વા ઇદાનિ તં નિપચ્ચકારં યથાધિપ્પેતપયોજને પરિણામેન્તો ‘‘ઇતિ મે’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઇતિ-સદ્દો નિદસ્સને. તેન ગાથાત્તયેન યથાવુત્તનયં નિદસ્સેતિ. મેતિ અત્તાનં કરણવચનેન કત્તુભાવેન નિદ્દિસતિ. તસ્સ ‘‘યં પુઞ્ઞં મયા લદ્ધ’’ન્તિ પાઠસેસેન સમ્બન્ધો, સમ્પદાનનિદ્દેસો વા એસો, ‘‘અત્થી’’તિ પાઠસેસો, સામિનિદ્દેસો વા ‘‘યં મમ પુઞ્ઞં વન્દનામય’’ન્તિ. પસીદીયતે પસન્ના, તાદિસા મતિ પઞ્ઞા, ચિત્તં વા યસ્સાતિ પસન્નમતિ, અઞ્ઞપદલિઙ્ગપ્પધાનત્તા ઇમસ્સ સમાસપદસ્સ ‘‘પસન્નમતિનો’’તિ વુત્તં. રતિં નયતિ, જનેતિ, વહતીતિ વા રતનં, સત્તવિધં, દસવિધં વા રતનં, તમિવ ઇમાનીતિ નેરુત્તિકા. સદિસકપ્પનમઞ્ઞત્ર પન યથાવુત્તવચનત્થેનેવ બુદ્ધાદીનં રતનભાવો યુજ્જતિ. તેસઞ્હિ ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૧૫૭, ૨૫૫) યથાભૂતગુણે આવજ્જન્તસ્સ અમતાધિગમહેતુભૂતં અનપ્પકં પીતિપામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ. યથાહ –

‘‘યસ્મિં મહાનામ સમયે અરિયસાવકો તથાગતં અનુસ્સરતિ, નેવસ્સ તસ્મિં સમયે રાગપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન દોસ…પે… ન મોહ…પે… ઉજુગતમેવસ્સ તસ્મિં સમયે ચિત્તં હોતિ તથાગતં આરબ્ભ. ઉજુગતચિત્તો ખો પન મહાનામ અરિયસાવકો ¶ લભતિ અત્થવેદં, લભતિ ધમ્મવેદં, લભતિ ધમ્મૂપસંહિતં પામોજ્જં, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૬.૧૦; ૧૧.૧૧).

ચિત્તીકતાદિભાવો વા રતનટ્ઠો. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાસુ –

‘‘ચિત્તીકતં મહગ્ઘઞ્ચ, અતુલં દુલ્લભદસ્સનં;

અનોમસત્તપરિભોગં, રતનં તેન વુચ્ચતી’’તિ. (ખુ. પા. અટ્ઠ. ૬.૩; ઉદાન. અટ્ઠ. ૪૭; દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૩; સુ. નિ. ૧.૨૨૬; મહાનિ. અટ્ઠ. ૧.૨૨૬);

ચિત્તીકતભાવાદયો ચ અનઞ્ઞસાધારણા સાતિસયતો બુદ્ધાદીસુયેવ લબ્ભન્તીતિ. વિત્થારો રતનસુત્તવણ્ણનાયં (ખુ. પા. અટ્ઠ. ૬.૩; સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૨૬) ગહેતબ્બો. અયમત્થો ¶ પન નિબ્બચનત્થવસેન ન વુત્તો, અથ કેનાતિ ચે? લોકે રતનસમ્મતસ્સ વત્થુનો ગરુકાતબ્બતાદિઅત્થવસેનાતિ સદ્દવિદૂ. સાધૂનઞ્ચ રમનતો, સંસારણ્ણવા ચ તરણતો, સુગતિનિબ્બાનઞ્ચ નયનતો રતનં તુલ્યત્થસમાસવસેન, અલમતિપપઞ્ચેન. એકસેસપકપ્પનેન, પુથુવચનનિબ્બચનેન વા રતનાનિ. તિણ્ણં સમૂહો, તીણિ વા સમાહટાનિ, તયો વા અવયવા અસ્સાતિ તયં, રતનાનમેવ તયં, નાઞ્ઞેસન્તિ રતનત્તયં. અવયવવિનિમુત્તસ્સ પન સમુદાયસ્સ અભાવતો તીણિ એવ રતનાનિ તથા વુચ્ચન્તિ, ન સમુદાયમત્તં, સમુદાયાપેક્ખાય પન એકવચનં કતં. વન્દીયતે વન્દના, સાવ વન્દનામયં યથા ‘‘દાનમયં સીલમય’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૩૦૫; ઇતિવુ. ૬૦; નેત્તિ. ૩૩). વન્દના ચેત્થ કાયવાચાચિત્તેહિ તિણ્ણં રતનાનં ગુણનિન્નતા, થોમના વા. અપિચ તસ્સા ચેતનાય સહજાતાદોપકારેકો સદ્ધાપઞ્ઞાસતિવીરિયાદિસમ્પયુત્તધમ્મો વન્દના, તાય પકતન્તિ વન્દનામયં યથા ‘‘સોવણ્ણમયં રૂપિયમય’’ન્તિ, અત્થતો પન યથાવુત્તચેતનાવ. રતનત્તયે, રતનત્તયસ્સ વા વન્દનામયં રતનત્તયવન્દનામયં. પુજ્જભવફલનિબ્બત્તનતો પુઞ્ઞં નિરુત્તિનયેન, અત્તનો કારકં, સન્તાનં વા પુનાતિ વિસોધેતીતિ પુઞ્ઞં, સકમ્મકત્તા ધાતુસ્સ કારિતવસેન અત્થવિવરણં લબ્ભતિ, સદ્દનિપ્ફત્તિ પન સુદ્ધવસેનેવાતિ સદ્દવિદૂ.

તંતંસમ્પત્તિયા વિબન્ધનવસેન સત્તસન્તાનસ્સ અન્તરે વેમજ્ઝે એતિ આગચ્છતીતિ અન્તરાયો, દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅનત્થો. પણામપયોજને વુત્તવિધિના સુટ્ઠુ વિહતો વિદ્ધસ્તો અન્તરાયો અસ્સાતિ સુવિહતન્તરાયો. વિહનનઞ્ચેત્થ તદુપ્પાદકહેતુપરિહરણવસેન તેસં અન્તરાયાનમનુપ્પત્તિકરણન્તિ ¶ દટ્ઠબ્બં. હુત્વાતિ પુબ્બકાલકિરિયા, તસ્સ ‘‘અત્થં પકાસયિસ્સામી’’તિ એતેન સમ્બન્ધો. તસ્સાતિ યં-સદ્દેન ઉદ્દિટ્ઠસ્સ વન્દનામયપુઞ્ઞસ્સ. આનુભાવેનાતિ બલેન.

‘‘તેજો ઉસ્સાહમન્તા ચ, પભૂ સત્તીતિ પઞ્ચિમે;

‘આનુભાવો’તિ વુચ્ચન્તિ, ‘પભાવો’તિ ચ તે વદે’’તિ. –

વુત્તેસુ હિ અત્થેસુ ઇધ સત્તિયં વત્તતિ. અનુ પુનપ્પુનં તંસમઙ્ગિં ભાવેતિ વડ્ઢેતીતિ હિ અનુભાવો, સોયેવ આનુભાવોતિ ઉદાનટ્ઠકથાયં ¶ , અત્થતો પન યથાલદ્ધસમ્પત્તિનિમિત્તકસ્સ પુરિમકમ્મસ્સ બલાનુપ્પદાનવસસઙ્ખાતા વન્દનામયપુઞ્ઞસ્સ સત્તિયેવ, સા ચ સુવિહતન્તરાયતાય કરણં, હેતુ વા સમ્ભવતિ.

એત્થ પન ‘‘પસન્નમતિનો’’તિ એતેન અત્તનો પસાદસમ્પત્તિં દસ્સેતિ. ‘‘રતનત્તયવન્દનામય’’ન્તિ એતેન રતનત્તયસ્સ ખેત્તભાવસમ્પત્તિં, તતો ચ તસ્સ પુઞ્ઞસ્સ અત્તનો પસાદસમ્પત્તિયા, રતનત્તયસ્સ ચ ખેત્તભાવસમ્પત્તિયાતિ દ્વીહિ અઙ્ગેહિ અત્થસંવણ્ણનાય ઉપઘાતકઉપદ્દવાનં વિહનને સમત્થતં દીપેતિ. ચતુરઙ્ગસમ્પત્તિયા દાનચેતના વિય હિ દ્વયઙ્ગસમ્પત્તિયા પણામચેતનાપિ અન્તરાયવિહનનેન દિટ્ઠધમ્મિકાતિ.

એવં રતનત્તયસ્સ નિપચ્ચકારકરણે પયોજનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યસ્સા ધમ્મદેસનાય અત્થં સંવણ્ણેતુકામો, તદપિ સંવણ્ણેતબ્બધમ્મભાવેન દસ્સેત્વા ગુણાભિત્થવનવિસેસેન અભિત્થવેતું ‘‘દીઘસ્સા’’તિઆદિમાહ. અયઞ્હિ આચરિયસ્સ પકતિ, યદિદં તંતંસંવણ્ણનાસુ આદિતો તસ્સ તસ્સ સંવણ્ણેતબ્બધમ્મસ્સ વિસેસગુણકિત્તનેન થોમના. તથા હિ તેસુ તેસુ પપઞ્ચસૂદનીસારત્થપકાસનીમનોરથપૂરણીઅટ્ઠસાલિનીઆદીસુ યથાક્કમં ‘‘પરવાદમથનસ્સ, ઞાણપ્પભેદજનનસ્સ, ધમ્મકથિકપુઙ્ગવાનં વિચિત્તપટિભાનજનનસ્સ,

તસ્સ ગમ્ભીરઞાણેહિ, ઓગાળ્હસ્સ અભિણ્હસો;

નાનાનયવિચિત્તસ્સ, અભિધમ્મસ્સ આદિતો’’તિ. આદિના –

થોમના કતા. તત્થ દીઘસ્સાતિ દીઘનામકસ્સ. દીઘસુત્તઙ્કિતસ્સાતિ દીઘેહિ અભિઆયતવચનપ્પબન્ધવન્તેહિ સુત્તેહિ લક્ખિતસ્સ, અનેન ‘‘દીઘો’’તિ અયં ઇમસ્સ આગમસ્સ ¶ અત્થાનુગતા સમઞ્ઞાતિ દસ્સેતિ. નનુ ચ સુત્તાનિયેવ આગમો, કથં સો તેહિ અઙ્કીયતીતિ? સચ્ચમેતં પરમત્થતો, પઞ્ઞત્તિતો પન સુત્તાનિ ઉપાદાય આગમભાવસ્સ પઞ્ઞત્તત્તા અવયવેહિ સુત્તેહિ અવયવીભૂતો આગમો અઙ્કીયતિ. યથેવ હિ અત્થબ્યઞ્જનસમુદાયે ‘‘સુત્ત’’ન્તિ વોહારો, એવં સુત્તસમુદાયે આગમવોહારોતિ. પટિચ્ચસમુપ્પાદાદિનિપુણત્થભાવતો નિપુણસ્સ. આગચ્છન્તિ અત્તત્થપરત્થાદયો એત્થ, એતેન, એતસ્માતિ વા આગમો, ઉત્તમટ્ઠેન, પત્થનીયટ્ઠેન ચ સો વરોતિ ¶ આગમવરો. અપિચ આગમસમ્મતેહિ બાહિરકપવેદિતેહિ ભારતપુરાણકથાનરસીહપુરાણકથાદીહિ વરોતિપિ આગમવરો, તસ્સ. બુદ્ધાનમનુબુદ્ધા બુદ્ધાનુબુદ્ધા, બુદ્ધાનં સચ્ચપટિવેધં અનુગમ્મ પટિવિદ્ધસચ્ચા અગ્ગસાવકાદયો અરિયા, તેહિ અત્થસંવણ્ણનાવસેન, ગુણસંવણ્ણનાવસેન ચ સંવણ્ણિતોતિ તથા. અથ વા બુદ્ધા ચ અનુબુદ્ધા ચ, તેહિ સંવણ્ણિતો યથાવુત્તનયેનાતિ તથા, તસ્સ. સમ્માસમ્બુદ્ધેનેવ હિ તિણ્ણમ્પિ પિટકાનં અત્થસંવણ્ણનાક્કમો ભાસિતો, તતો પરં સઙ્ગાયનાદિવસેન સાવકેહીતિ આચરિયા વદન્તિ. વુત્તઞ્ચ મજ્ઝિમાગમટ્ઠકથાય ઉપાલિસુત્તવણ્ણનાયં ‘‘વેય્યાકરણસ્સાતિ વિત્થારેત્વા અત્થદીપકસ્સ. ભગવતા હિ અબ્યાકતં તન્તિપદં નામ નત્થિ, સબ્બેસંયેવ અત્થો કથિતો’’તિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૭૬). સદ્ધાવહગુણસ્સાતિ બુદ્ધાદીસુ પસાદાવહગુણસ્સ. નનુ ચ સબ્બમ્પિ બુદ્ધવચનં તેપિટકં સદ્ધાવહગુણમેવ, અથ કસ્મા અયમઞ્ઞસાધારણગુણેન થોમિતોતિ? સાતિસયતો ઇમસ્સ તગ્ગુણસમ્પન્નત્તા. અયઞ્હિ આગમો બ્રહ્મજાલાદીસુ સીલદિટ્ઠાદીનં અનવસેસનિદ્દેસાદિવસેન, મહાપદાનાદીસુ (દી. નિ. ૨.૩) પુરિમબુદ્ધાનમ્પિ ગુણનિદ્દેસાદિવસેન, પાથિકસુત્તાદીસુ (દી. નિ. ૩.૧.૪) તિત્થિયે મદ્દિત્વા અપ્પટિવત્તિયસીહનાદનદનાદિવસેન, અનુત્તરિયસુત્તાદીસુ વિસેસતો બુદ્ધગુણવિભાવનેન રતનત્તયે સાતિસયં સદ્ધં આવહતીતિ.

એવં સંવણ્ણેતબ્બધમ્મસ્સ અભિત્થવનમ્પિ કત્વા ઇદાનિ સંવણ્ણનાય સમ્પતિ વક્ખમાનાય આગમનવિસુદ્ધિં દસ્સેતું ‘‘અત્થપ્પકાસનત્થ’’ન્તિઆદિમાહ. ઇમાય હિ ગાથાય સઙ્ગીતિત્તયમારુળ્હદીઘાગમટ્ઠકથાતોવ સીહળભાસામત્તં વિના અયં વક્ખમાનસંવણ્ણના આગતા, નાઞ્ઞતો, તદેવ કારણં કત્વા વત્તબ્બા, નાઞ્ઞન્તિ અત્તનો સંવણ્ણનાય આગમનવિસુદ્ધિં દસ્સેતિ. અપરો નયો – પરમનિપુણગમ્ભીરં બુદ્ધવિસયમાગમવરં અત્તનો બલેનેવ વણ્ણયિસ્સામીતિ અઞ્ઞેહિ વત્તુમ્પિ અસક્કુણેય્યત્તા સંવણ્ણનાનિસ્સયં દસ્સેતુમાહ ‘‘અત્થપ્પકાસનત્થ’’ન્તિઆદિ. ઇમાય હિ પુબ્બાચરિયાનુભાવં નિસ્સાયેવ તસ્સ અત્થં વણ્ણયિસ્સામીતિ અત્તનો સંવણ્ણનાનિસ્સયં દસ્સેતિ. તત્થ ‘‘અત્થપ્પકાસનત્થ’’ન્તિ પાઠત્થો, સભાવત્થો, ઞેય્યત્થો, પાઠાનુરૂપત્થો, તદનુરૂપત્થો, સાવસેસત્થો, નિવરસેસત્થો, નીતત્થો, નેય્યત્થોતિઆદિના ¶ ¶ અનેકપ્પકારસ્સ અત્થસ્સ પકાસનત્થાય, પકાસનાય વા. ગાથાબન્ધસમ્પત્તિયા દ્વિભાવો. અત્થો કથીયતિ એતાયાતિ અત્થકથા, સાયેવ અટ્ઠકથા ત્થ-કારસ્સ ટ્ઠ-કારં કત્વા યથા ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૭; ૨.૮), અયઞ્ચ સસઞ્ઞોગવિધિ અરિયાજાતિભાવતો. અક્ખરચિન્તકાપિ હિ ‘‘તથાનંટ્ઠ યુગ’’ન્તિ લક્ખણં વત્વા ઇદમેવુદાહરન્તિ.

યાય’ત્થમભિવણ્ણેન્તિ, બ્યઞ્જનત્થપદાનુગં;

નિદાનવત્થુસમ્બન્ધં, એસા અટ્ઠકથા મતા.

આદિતોતિઆદિમ્હિ પઠમસઙ્ગીતિયં. છળભિઞ્ઞતાય પરમેન ચિત્તવસીભાવેન સમન્નાગતત્તા, ઝાનાદીસુ પઞ્ચવસિતા સબ્ભાવતો ચ વસિનો, થેરા મહાકસ્સપાદયો, તેસં સતેહિ પઞ્ચહિ. યા સઙ્ગીતાતિ યા અટ્ઠકથા અત્થં પકાસેતું યુત્તટ્ઠાને ‘‘અયમેતસ્સ અત્થો, અયમેતસ્સ અત્થો’’તિ સઙ્ગહેત્વા વુત્તા. અનુસઙ્ગીતા ચ પચ્છાપીતિ ન કેવલં પઠમસઙ્ગીતિયમેવ, અથ ખો પચ્છા દુતિયતતિયસઙ્ગીતીસુપિ. ન ચ પઞ્ચહિ વસિસતેહિ આદિતો સઙ્ગીતાયેવ, અપિ તુ યસત્થેરાદીહિ અનુસઙ્ગીતા ચાતિ સહ સમુચ્ચયેન અત્થો વેદિતબ્બો. સમુચ્ચયદ્વયઞ્હિ પચ્ચેકં કિરિયાકાલં સમુચ્ચિનોતિ.

અથ પોરાણટ્ઠકથાય વિજ્જમાનાય કિમેતાય અધુના પુન કતાય સંવણ્ણનાયાતિ પુનરુત્તિયા, નિરત્થકતાય ચ દોસં સમનુસ્સરિત્વા તં પરિહરન્તો ‘‘સીહળદીપ’’ન્તિઆદિમાહ. તં પરિહરણેનેવ હિ ઇમિસ્સા સંવણ્ણનાય નિમિત્તં દસ્સેતિ. તત્થ સીહં લાતિ ગણ્હાતીતિ સીહળો લ-કારસ્સ ળ-કારં કત્વા યથા ‘‘ગરુળો’’તિ. તસ્મિં વંસે આદિપુરિસો સીહકુમારો, તબ્બંસજાતા પન તમ્બપણ્ણિદીપે ખત્તિયા, સબ્બેપિ ચ જના તદ્ધિતવસેન, સદિસવોહારેન વા સીહળા, તેસં નિવાસદીપોપિ તદ્ધિતવસેન, ઠાનીનામેન વા ‘‘સીહળો’’તિ વેદિતબ્બો. જલમજ્ઝે દિપ્પતિ, દ્વિધા વા આપો એત્થ સન્દતીતિ દિપો, સોયેવ દીપો, ભેદાપેક્ખાય તેસં દીપોતિ તથા. પનસદ્દો અરુચિસંસૂચને, તેન કામઞ્ચ સા સઙ્ગીતિત્તયમારુળ્હા, તથાપિ પુન એવંભૂતાતિ અરુચિયભાવં સંસૂચેતિ. તદત્થસમ્બન્ધતાય પન પુરિમગાથાય ‘‘કામઞ્ચ સઙ્ગીતા ¶ અનુસઙ્ગીતા ચા’’તિ સાનુગ્ગહત્થયોજના સમ્ભવતિ. અઞ્ઞત્થાપિ હિ તથા દિસ્સતીતિ. આભતાતિ જમ્બુદીપતો આનીતા. અથાતિ સઙ્ગીતિકાલતો પચ્છા, એવં સતિ આભતપદેન સમ્બન્ધો. અથાતિ વા મહામહિન્દત્થેરેનાભતકાલતો પચ્છા, એવં સતિ ઠપિતપદેન સમ્બન્ધો. સા હિ ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરેહિ પઠમં તીણિ પિટકાનિ સઙ્ગાયિત્વા તસ્સ અત્થસંવણ્ણનાનુરૂપેનેવ વાચનામગ્ગં ¶ આરોપિતત્તા તિસ્સો સઙ્ગીતિયો આરુળ્હાયેવ, તતો પચ્છા ચ મહામહિન્દત્થેરેન તમ્બપણ્ણિદીપમાભતા, પચ્છા પન તમ્બપણ્ણિયેહિ મહાથેરેહિ નિકાયન્તરલદ્ધિસઙ્કરપરિહરણત્થં સીહળભાસાય ઠપિતાતિ. આચરિયધમ્મપાલત્થેરો પન પચ્છિમસમ્બન્ધમેવ દુદ્દસત્તા પકાસેતિ. તથા ‘‘દીપવાસીનમત્થાયા’’તિ ઇદમ્પિ ‘‘ઠપિતા’’તિ ચ ‘‘અપનેત્વા આરોપેન્તો’’તિ ચ એતેહિ પદેહિ સમ્બજ્ઝિતબ્બં. એકપદમ્પિ હિ આવુત્તિયાદિનયેહિ અનેકત્થસમ્બન્ધમુપગચ્છતિ. પુરિમસમ્બન્ધેન ચેત્થ સીહળદીપવાસીનમત્થાય નિકાયન્તરલદ્ધિસઙ્કરપરિહરણેન સીહળભાસાય ઠપિતાતિ તમ્બપણ્ણિયત્થેરેહિ ઠપનપયોજનં દસ્સેતિ. પચ્છિમસમ્બન્ધેન પન ઇમાય સંવણ્ણનાય જમ્બુદીપવાસીનં, અઞ્ઞદીપવાસીનઞ્ચ અત્થાય સીહળભાસાપનયનસ્સ, તન્તિનયાનુચ્છવિકભાસારોપનસ્સ ચ પયોજનન્તિ. મહાઇસ્સરિયત્તા મહિન્દોતિ રાજકુમારકાલે નામં, પચ્છા પન ગુણમહન્તતાય મહામહિન્દોતિ વુચ્ચતિ. સીહળભાસા નામ અનેકક્ખરેહિ એકત્થસ્સાપિ વોહરણતો પરેસં વોહરિતું અતિદુક્કરા કઞ્ચુકસદિસા સીહળાનં સમુદાચિણ્ણા ભાસા.

એવં હોતુ પોરાણટ્ઠકથાય, અધુના કરિયમાના પન અટ્ઠકથા કથં કરીયતીતિ અનુયોગે સતિ ઇમિસ્સા અટ્ઠકથાય કરણપ્પકારં દસ્સેતુમાહ ‘‘અપનેત્વાના’’તિઆદિ. તત્થ તતો મૂલટ્ઠકથાતો સીહળભાસં અપનેત્વા પોત્થકે અનારોપિતભાવેન નિરઙ્કરિત્વાતિ સમ્બન્ધો, એતેન અયં વક્ખમાના અટ્ઠકથા સઙ્ગીતિત્તયમારોપિતાય મૂલટ્ઠકથાય સીહળભાસાપનયનમત્તમઞ્ઞત્ર અત્થતો સંસન્દતિ ચેવ સમેતિ ચ યથા ‘‘ગઙ્ગોદકેન યમુનોદક’’ન્તિ દસ્સેતિ. ‘‘મનોરમ’’ મિચ્ચાદીનિ ‘‘ભાસ’’ન્તિ એતસ્સ સભાવનિરુત્તિભાવદીપકાનિ વિસેસનાનિ. સભાવનિરુત્તિભાવેન હિ પણ્ડિતાનં મનં રમયતીતિ મનોરમા. તનોતિ અત્થમેતાય, તનીયતિ વા અત્થવસેન વિવરીયતિ, વટ્ટતો વા સત્તે તારેતિ ¶ , નાનાત્થવિસયં વા કઙ્ખં તરન્તિ એતાયાતિ તન્તિ, પાળિ. તસ્સા નયસઙ્ખાતાય ગતિયા છવિં છાયં અનુગતાતિ તન્તિનયાનુચ્છવિકા. અસભાવનિરુત્તિભાસન્તરસંકિણ્ણદોસવિરહિતતાય વિગતદોસા, તાદિસં સભાવનિરુત્તિભૂતં –

‘‘સા માગધી મૂલભાસા, નરા યાયા’દિકપ્પિકા;

બ્રહ્માનો ચસ્સુતાલાપા, સમ્બુદ્ધા ચાપિ ભાસરે’’તિ. –

વુત્તં પાળિગતિભાસં પોત્થકે લિખનવસેન આરોપેન્તોતિ અત્થો, ઇમિના સદ્દદોસાભાવમાહ.

સમયં ¶ અવિલોમેન્તોતિ સિદ્ધન્તમવિરોધેન્તો, ઇમિના પન અત્થદોસાભાવમાહ. અવિરુદ્ધત્તા એવ હિ તે થેરવાદાપિ ઇધ પકાસયિસ્સન્તિ. કેસં પન સમયન્તિ આહ ‘‘થેરાન’’ન્તિઆદિ, એતેન રાહુલાચરિયાદીનં જેતવનવાસીઅભયગિરિવાસીનિકાયાનં સમયં નિવત્તેતિ. થિરેહિ સીલસુતઝાનવિમુત્તિસઙ્ખાતેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતાતિ થેરા. યથાહ ‘‘ચત્તારોમે ભિક્ખવે થેરકરણા ધમ્મા. કતમે ચત્તારો? ઇધ ભિક્ખવે ભિક્ખુ સીલવા હોતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૪.૨૨). અપિચ સચ્ચધમ્માદીહિ થિરકરણેહિ સમન્નાગતત્તા થેરા. યથાહ ધમ્મરાજા ધમ્મપદે –

‘‘યમ્હિ સચ્ચઞ્ચ ધમ્મો ચ, અહિંસા સંયમો દમો;

સ વે વન્તમલો ધીરો, ‘થેરો’ઇતિ પવુચ્ચતી’’તિ. (ધ. પ. ૨૬૦);

તેસં. મહાકસ્સપત્થેરાદીહિ આગતા આચરિયપરમ્પરા થેરવંસો, તપ્પરિયાપન્ના હુત્વા આગમાધિગમસમ્પન્નત્તા પઞ્ઞાપજ્જોતેન તસ્સ સમુજ્જલનતો તં પકારેન દીપેન્તિ, તસ્મિં વા પદીપસદિસાતિ થેરવંસપદિપા. વિવિધેન આકારેન નિચ્છીયતીતિ વિનિચ્છયો, ગણ્ઠિટ્ઠાનેસુ ખીલમદ્દનાકારેન પવત્તા વિમતિચ્છેદનીકથા, સુટ્ઠુ નિપુણો સણ્હો વિનિચ્છયો એતેસન્તિ સુનિપુણવિનિચ્છયા. અથ વા વિનિચ્છિનોતીતિ વિનિચ્છયો, યથાવુત્તવિસયં ઞાણં, સુટ્ઠુ નિપુણો છેકો વિનિચ્છયો એતેસન્તિ સુનિપુણવિનિચ્છયા. મહામેઘવને ઠિતો વિહારો મહાવિહારો, યો સત્થુ મહાબોધિના વિરોચતિ, તસ્મિં વસનસીલા મહાવિહારવાસિનો ¶ , તાદિસાનં સમયં અવિલોમેન્તોતિ અત્થો, એતેન મહાકસ્સપાદિથેરપરમ્પરાગતો, તતોયેવ અવિપરિતો સણ્હસુખુમો વિનિચ્છયોતિ મહાવિહારવાસીનં સમયસ્સ પમાણભૂતતં પુગ્ગલાધિટ્ઠાનવસેન દસ્સેતિ.

હિત્વા પુનપ્પુનભતમત્થન્તિ એકત્થ વુતમ્પિ પુન અઞ્ઞત્થ આભતમત્થં પુનરુત્તિભાવતો, ગન્થગરુકભાવતો ચ ચજિત્વા તસ્સ આગમવરસ્સ અત્થં પકાસયિસ્સામીતિ અત્થો.

એવં કરણપ્પકારમ્પિ દસ્સેત્વા ‘‘દીપવાસીનમત્થાયા’’તિ વુત્તપ્પયોજનતો અઞ્ઞમ્પિ સંવણ્ણનાય પયોજનં દસ્સેતું ‘‘સુજનસ્સ ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ સુજનસ્સ ચાતિ ચ-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો, તેન ન કેવલં જમ્બુદીપવાસીનમેવ અત્થાય, અથ ખો સાધુજનતોસનત્થઞ્ચાતિ સમુચ્ચિનોતિ. તેનેવ ચ તમ્બપણ્ણિદીપવાસીનમ્પિ અત્થાયાતિ અયમત્થો સિદ્ધો હોતિ ઉગ્ગહણાદિસુકરતાય તેસમ્પિ બહૂપકારત્તા. ચિરટ્ઠિતત્થઞ્ચાતિ એત્થાપિ ચ-સદ્દો ન કેવલં તદુભયત્થમેવ, અપિ તુ તિવિધસ્સાપિ સાસનધમ્મસ્સ, પરિયત્તિધમ્મસ્સ વા પઞ્ચવસ્સસહસ્સપરિમાણં ¶ ચિરકાલં ઠિતત્થઞ્ચાતિ સમુચ્ચયત્થમેવ દસ્સેતિ. પરિયત્તિધમ્મસ્સ હિ ઠિતિયા પટિપત્તિધમ્મપટિવેધધમ્માનમ્પિ ઠિતિ હોતિ તસ્સેવ તેસં મૂલભાવતો. પરિયત્તિધમ્મો પન સુનિક્ખિત્તેન પદબ્યઞ્જનેન, તદત્થેન ચ ચિરં સમ્મા પતિટ્ઠાતિ, સંવણ્ણનાય ચ પદબ્યઞ્જનં અવિપરીતં સુનિક્ખિત્તં, તદત્થોપિ અવિપરીતો સુનિક્ખિત્તો હોતિ, તસ્મા સંવણ્ણનાય અવિપરીતસ્સ પદબ્યઞ્જનસ્સ, તદત્થસ્સ ચ સુનિક્ખિત્તસ્સ ઉપાયભાવમુપાદાય વુત્તં ‘‘ચિરટ્ઠિતત્થઞ્ચ ધમ્મસ્સા’’તિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘દ્વેમે ભિક્ખવે ધમ્મા સદ્ધમ્મસ્સ ઠિતિયા અસમ્મોસાય અનન્તરધાનાય સંવત્તન્તિ. કતમે દ્વે? સુનિક્ખિત્તઞ્ચ પદબ્યઞ્જનં, અત્થો ચ સુનીતો, ઇમે ખો…પે… સંવત્તન્તી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૨.૨૧).

એવં પયોજનમ્પિ દસ્સેત્વા વક્ખમાનાય સંવણ્ણનાય મહત્તપરિચ્ચાગેન ગન્થગરુકભાવં પરિહરિતુમાહ ‘‘સીલકથા’’તિઆદિ. તથા હિ વુત્તં ‘‘ન તં વિચરયિસ્સામી’’તિ. અપરો નયો – યદટ્ઠકથં કત્તુકામો, તદેકદેસભાવેન વિસુદ્ધિમગ્ગો ગહેતબ્બોતિ કથિકાનં ઉપદેસં કરોન્તો ¶ તત્થ વિચારિતધમ્મે ઉદ્દેસવસેન દસ્સેતુમાહ ‘‘સીલકથા’’તિઆદિ. તત્થ સીલકથાતિ ચારિત્તવારિત્તાદિવસેન સીલવિત્થારકથા. ધુતધમ્માતિ પિણ્ડપાતિકઙ્ગાદયો તેરસ કિલેસધુનનકધમ્મા. કમ્મટ્ઠાનાનીતિ ભાવનાસઙ્ખાતસ્સ યોગકમ્મસ્સ પવત્તિટ્ઠાનત્તા કમ્મટ્ઠાનનામાનિ ધમ્મજાતાનિ. તાનિ પન પાળિયમાગતાનિ અટ્ઠતિં સેવ ન ગહેતબ્બાનિ, અથ ખો અટ્ઠકથાયમાગતાનિપિ દ્વેતિ ઞાપેતું ‘‘સબ્બાનિપી’’તિ વુત્તં. ચરિ યાવિધાનસહિતોતિ રાગચરિતાદીનં સભાવાદિવિધાનેન સહ પવત્તો, ઇદં પન ‘‘ઝાનસમાપત્તિવિત્થારો’’તિ ઇમસ્સ વિસેસનં. એત્થ ચ રૂપાવચરજ્ઝાનાનિ ઝાનં, અરૂપાવચરજ્ઝાનાનિ સમાપત્તિ. તદુભયમ્પિ વા પટિલદ્ધમત્તં ઝાનં, સમાપજ્જનવસીભાવપ્પત્તં સમાપત્તિ. અપિચ તદપિ ઉભયં ઝાનમેવ, ફલસમાપત્તિનિરોધસમાપત્તિયો પન સમાપત્તિ, તાસં વિત્થારોતિ અત્થો.

લોકિયલોકુત્તરભેદાનં છન્નમ્પિ અભિઞ્ઞાનં ગહણત્થં ‘‘સબ્બા ચ અભિઞ્ઞાયો’’તિ વુત્તં. ઞાણવિભઙ્ગાદીસુ (વિભ. ૭૫૧) આગતનયેન એકવિધાદિના ભેદેન પઞ્ઞાય સઙ્કલયિત્વા સમ્પિણ્ડેત્વા, ગણેત્વા વા વિનિચ્છયનં પઞ્ઞાસઙ્કલનવિનિચ્છયો. અરિયાનીતિ બુદ્ધાદીહિ અરિયેહિ પટિવિજ્ઝિતબ્બત્તા, અરિયભાવસાધકત્તા વા અરિયાનિ ઉત્તરપદલોપેન. અવિતથભાવેન વા અરણીયત્તા, અવગન્તબ્બત્તા અરિયાનિ, ‘‘સચ્ચાની’’તિમસ્સ વિસેસનં.

હેતાદિપચ્ચયધમ્માનં ¶ હેતુપચ્ચયાદિભાવેન પચ્ચયુપ્પન્નધમ્માનમુપકારકતા પચ્ચયાકારો, તસ્સ દેસના તથા, પટિચ્ચસમુપ્પાદકથાતિ અત્થો. સા પન નિકાયન્તરલદ્ધિસઙ્કરરહિતતાય સુટ્ઠુ પરિસુદ્ધા, ઘનવિનિબ્ભોગસ્સ ચ સુદુક્કરતાય નિપુણા, એકત્તાદિનયસહિતા ચ તત્થ વિચારિતાતિ આહ ‘‘સુપરિસુદ્ધનિપુણનયા’’તિ. પદત્તયમ્પિ હેતં પચ્ચયાકારદેસનાય વિસેસનં. પટિસમ્ભિદાદીસુ આગતનયં અવિસ્સજ્જિત્વાવ વિચારિતત્તા અવિમુત્તો તન્તિમગ્ગો યસ્સાતિ અવિમુત્તતન્તિ મગ્ગા. મગ્ગોતિ ચેત્થ પાળિસઙ્ખાતો ઉપાયો તંતદત્થાનં અવબોધસ્સ, સચ્ચપટિવેધસ્સ વા ઉપાયભાવતો. પબન્ધો વા દીઘભાવેન પકતિમગ્ગસદિસત્તા, ઇદં પન ‘‘વિપસ્સના, ભાવના’’તિ પદદ્વયસ્સ વિસેસનં.

ઇતિ ¶ પન સબ્બન્તિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો પરિસમાપને યથાઉદ્દિટ્ઠઉદ્દેસસ્સ પરિનિટ્ઠિતત્તા, એત્તકં સબ્બન્તિ અત્થો. પનાતિ વચનાલઙ્કારમત્તં વિસું અત્થાભાવતો. પદત્થસંકિણ્ણસ્સ, વત્તબ્બસ્સ ચ અવુત્તસ્સ અવસેસસ્સ અભાવતો સુવિઞ્ઞેય્યભાવેન સુપરિસુદ્ધં, ‘‘સબ્બ’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો, ભાવનપુંસકં વા એતં ‘‘વુત્ત’’ન્તિ ઇમિના સમ્બજ્ઝનતો. ભિય્યોતિ અતિરેકં, અતિવિત્થારન્તિ અત્થો, એતેન પદત્થમત્તમેવ વિચારયિસ્સામીતિ દસ્સેતિ. એતં સબ્બં ઇધ અટ્ઠકથાય ન વિચારયિસ્સામિ પુનરુત્તિભાવતો, ગન્થગરુકભાવતો ચાતિ અધિપ્પાયો. વિચરયિસ્સામીતિ ચ ગાથાભાવતો ન વુદ્ધિભાવોતિ દટ્ઠબ્બં.

એવમ્પિ એસ વિસુદ્ધિમગ્ગો આગમાનમત્થં ન પકાસેય્ય, અથ સબ્બોપેસો ઇધ વિચારિતબ્બોયેવાતિ ચોદનાય તથા અવિચારણસ્સ એકન્તકારણં નિદ્ધારેત્વા તં પરિહરન્તો ‘‘મજ્ઝે વિસુદ્ધિમગ્ગો’’તિઆદિમાહ. તત્થ મજ્ઝેતિ ખુદ્દકતો અઞ્ઞેસં ચતુન્નમ્પિ આગમાનં અબ્ભન્તરે. હિ-સદ્દો કારણે, તેન યથાવુત્તં કારણં જોતેતિ. તત્થાતિ તેસુ ચતૂસુ આગમેસુ. યથાભાસિતન્તિ ભગવતા યં યં દેસિતં, દેસિતાનુરૂપં વા. અપિ ચ સંવણ્ણકેહિ સંવણ્ણનાવસેન યં યં ભાસિતં, ભાસિતાનુરૂપન્તિપિ અત્થો. ઇચ્ચેવાતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દેન યથાવુત્તં કારણં નિદસ્સેતિ, ઇમિનાવ કારણેન, ઇદમેવ વા કારણં મનસિ સન્નિધાયાતિ અત્થો. કતોતિ એત્થાપિ ‘‘વિસુદ્ધિમગ્ગો એસા’’તિ પદં કમ્મભાવેન સમ્બજ્ઝતિ આવુત્તિયાદિનયેનાતિ દટ્ઠબ્બં. તમ્પીતિ તં વિસુદ્ધિમગ્ગમ્પિ ઞાણેન ગહેત્વાન. એતાયાતિ સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા નામ એતાય અટ્ઠકથાય. એત્થ ચ ‘‘મજ્ઝે ઠત્વા’’તિ એતેન મજ્ઝત્તભાવદીપનેન વિસેસતો ચતુન્નમ્પિ આગમાનં સાધારણટ્ઠકથા વિસુદ્ધિમગ્ગો, ન સુમઙ્ગલવિલાસિનીઆદયો વિય અસાધારણટ્ઠકથાતિ દસ્સેતિ. અવિસેસતો પન વિનયાભિધમ્માનમ્પિ યથારહં સાધારણટ્ઠકથા હોતિયેવ, તેહિ સમ્મિસ્સતાય ચ તદવસેસસ્સ ખુદ્દકાગમસ્સ ¶ વિસેસતો સાધારણા સમાનાપિ તં ઠપેત્વા ચતુન્નમેવ આગમાનં સાધારણાત્વેવ વુત્તાતિ.

ઇતિ સોળસગાથાવણ્ણના.

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિદાનકથાવણ્ણના

એવં ¶ ¶ યથાવુત્તેન વિવિધેન નયેન પણામાદિકં પકરણારમ્ભવિધાનં કત્વા ઇદાનિ વિભાગવન્તાનં સભાવવિભાવનં વિભાગદસ્સનવસેનેવ સુવિભાવિતં, સુવિઞ્ઞાપિતઞ્ચ હોતીતિ પઠમં તાવ વગ્ગસુત્તવસેન વિભાગં દસ્સેતું ‘‘તત્થ દીઘાગમો નામા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ ‘‘દીઘસ્સ આગમવરસ્સ અત્થં પકાસયિસ્સામી’’તિ યદિદં વુત્તં, તસ્મિં વચને. ‘‘યસ્સ અત્થં પકાસયિસ્સામી’’તિ પટિઞ્ઞાતં, સો દીઘાગમો નામ વગ્ગસુત્તવસેન એવં વેદિતબ્બો, એવં વિભાગોતિ વા અત્થો. અથ વા તત્થાતિ ‘‘દીઘાગમનિસ્સિત’’ન્તિ યં વુત્તં, એતસ્મિં વચને. યો દીઘાગમો વુત્તો, સો દીઘાગમો નામ વગ્ગસુત્તવસેન. એવં વિભજિતબ્બો, એદિસોતિ વા અત્થો. ‘‘દીઘસ્સા’’તિઆદિના હિ વુત્તં દૂરવચનં તં-સદ્દેન પટિનિદ્દિસતિ વિય ‘‘દીઘાગમનિસ્સિત’’ન્તિ વુત્તં આસન્નવચનમ્પિ તં-સદ્દેન પટિનિદ્દિસતિ અત્તનો બુદ્ધિયં પરમ્મુખં વિય પરિવત્તમાનં હુત્વા પવત્તનતો. એદિસેસુ હિ ઠાનેસુ અત્તનો બુદ્ધિયં સમ્મુખં વા પરમ્મુખં વા પરિવત્તમાનં યથા તથા વા પટિનિદ્દિસિતું વટ્ટતિ સદ્દમત્તપટિનિદ્દેસેન અત્થસ્સાવિરોધનતો. વગ્ગસુત્તાદીનં નિબ્બચનં પરતો આવિ ભવિસ્સતિ. તયો વગ્ગા યસ્સાતિ તિવગ્ગો. ચતુત્તિંસ સુત્તાનિ એત્થ સઙ્ગય્હન્તિ, તેસં વા સઙ્ગહો ગણના એત્થાતિ ચતુત્તિંસસુત્તસઙ્ગહો.

અત્તનો સંવણ્ણનાય પઠમસઙ્ગીતિયં નિક્ખિત્તાનુક્કમેનેવ પવત્તભાવં દસ્સેતું ‘‘તસ્સ…પે… નિદાનમાદી’’તિ વુત્તં. આદિભાવો હેત્થ સઙ્ગીતિક્કમેનેવ વેદિતબ્બો. કસ્મા પન ચતૂસુ આગમેસુ દીઘાગમો પઠમં સઙ્ગીતો, તત્થ ચ સીલક્ખન્ધવગ્ગો પઠમં નિક્ખિત્તો, તસ્મિઞ્ચ બ્રહ્મજાલસુત્તં, તત્થાપિ નિદાનન્તિ? નાયમનુયોગો કત્થચિપિ ન પવત્તતિ સબ્બત્થેવ વચનક્કમમત્તં પટિચ્ચ અનુયુઞ્જિતબ્બતો. અપિચ સદ્ધાવહગુણત્તા દીઘાગમોવ પઠમં સઙ્ગીતો. સદ્ધા હિ કુસલધમ્માનં બીજં. યથાહ ‘‘સદ્ધા બીજં તપો વુટ્ઠી’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૯૭; સુ. નિ. ૭૭). સદ્ધાવહગુણતા ચસ્સ હેટ્ઠા દસ્સિતાયેવ. કિઞ્ચ ભિય્યો – કતિપયસુત્તસઙ્ગહતાય ¶ ચેવ અપ્પપરિમાણતાય ચ ઉગ્ગહણધારણાદિસુખતો પઠમં સઙ્ગીતો. તથા હેસ ચતુત્તિંસસુત્તસઙ્ગહો, ચતુસટ્ઠિભાણવારપરિમાણો ચ. સીલકથાબાહુલ્લતો પન સીલક્ખન્ધવગ્ગો પઠમં નિક્ખિત્તો. સીલઞ્હિ સાસનસ્સ આદિ સીલપતિટ્ઠાનત્તા સબ્બગુણાનં ¶ . તેનેવાહ ‘‘તસ્મા તિહ ત્વં ભિક્ખુ આદિમેવ વિસોધેહિ કુસલેસુ ધમ્મેસુ. કો ચાદિ કુસલાનં ધમ્માનં? સીલઞ્ચ સુવિસુદ્ધ’’ન્તિઆદિ (સં. નિ. ૫.૪૬૯). સીલક્ખન્ધકથાબાહુલ્લતો હિ સો ‘‘સીલક્ખન્ધવગ્ગો’’તિ વુત્તો. દિટ્ઠિવિનિવેઠનકથાભાવતો પન સુત્તન્તપિટકસ્સ નિરવસેસદિટ્ઠિવિભજનં બ્રહ્મજાલસુત્તં પઠમં નિક્ખિત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તેપિટકે હિ બુદ્ધવચને બ્રહ્મજાલસદિસં દિટ્ઠિગતાનિ નિગ્ગુમ્બં નિજ્જટં કત્વા વિભત્તસુત્તં નત્થિ. નિદાનં પન પઠમસઙ્ગીતિયં મહાકસ્સપત્થેરેન પુટ્ઠેન આયસ્મતા આનન્દેન દેસકાલાદિનિદસ્સનત્થં પઠમં નિક્ખિત્તન્તિ. તેનાહ ‘‘બ્રહ્મજાલસ્સાપી’’તિઆદિ. તત્થ ચ ‘‘આયસ્મતા’’તિઆદિના દેસકં નિયમેતિ, પઠમસઙ્ગીતિકાલેતિ પન કાલન્તિ, અયમત્થો ઉપરિ આવિ ભવિસ્સતિ.

પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના

ઇદાનિ ‘‘પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે’’તિ વચનપ્પસઙ્ગેન તં પઠમમહાસઙ્ગીતિં દસ્સેન્તો, યસ્સં વા પઠમમહાસઙ્ગીતિયં નિક્ખિત્તાનુક્કમેન સંવણ્ણનં કત્તુકામત્તા તં વિભાવેન્તો તસ્સા તન્તિયા આરુળ્હાયપિ ઇધ વચને કારણં દસ્સેતું ‘‘પઠમમહાસઙ્ગીતિ નામ ચેસા’’તિઆદિમાહ. એત્થ હિ કિઞ્ચાપિ…પે… મારુળ્હાતિ એતેન નનુ સા સઙ્ગીતિક્ખન્ધકે તન્તિમારુળ્હા, કસ્મા ઇધ પુન વુત્તા, યદિ ચ વુત્તા અસ્સ નિરત્થકતા, ગન્થગરુતા ચ સિયાતિ ચોદનાલેસં દસ્સેતિ. ‘‘નિદાન…પે… વેદિતબ્બા’’તિ પન એતેન નિદાનકોસલ્લત્થભાવતો યથાવુત્તદોસતા ન સિયાતિ વિસેસકારણદસ્સનેન પરિહરતિ. ‘‘પઠમમહાસઙ્ગીતિ નામ ચેસા’’તિ એત્થ ચ-સદ્દો ઈદિસેસુ ઠાનેસુ વત્તબ્બસમ્પિણ્ડનત્થો. તેન હિ પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે વુત્તં નિદાનઞ્ચ આદિ, એસા ચ પઠમમહાસઙ્ગીતિ નામ એવં વેદિતબ્બાતિ ઇમમત્થં સમ્પિણ્ડેતિ. ઉપઞ્ઞાસત્થો વા ચ-સદ્દો, ઉપઞ્ઞાસોતિ ચ વાક્યારમ્ભો વુચ્ચતિ. એસા હિ ગન્થકારાનં પકતિ, યદિદં કિઞ્ચિ વત્વા પુન અપરં વત્તુમારભન્તાનં ચ-સદ્દપયોગો. યં પન વજિરબુદ્ધિત્થેરેન વુત્તં ‘‘એત્થ ચ-સદ્દો અતિરેકત્થો, તેન અઞ્ઞાપિ અત્થીતિ દીપેતી’’તિ (વજિર ટી. બાહિરનિદાનકથાવણ્ણના), તદયુત્તમેવ. ન હેત્થ ચ-સદ્દેન તદત્થો વિઞ્ઞાયતિ. યદિ ચેત્થ તદત્થદસ્સનત્થમેવ ચ-કારો અધિપ્પેતો સિયા, એવં સતિ સો ન કત્તબ્બોયેવ પઠમસદ્દેનેવ અઞ્ઞાસં દુતિયાદિસઙ્ગીતીનમ્પિ ¶ અત્થિભાવસ્સ દસ્સિતત્તા. દુતિયાદિમુપાદાય હિ પઠમસદ્દપયોગો ¶ દીઘાદિમુપાદાય રસ્સાદિસદ્દપયોગો વિય. યથાપચ્ચયં તત્થ તત્થ દેસિતત્તા, પઞ્ઞત્તત્તા ચ વિપ્પકિણ્ણાનં ધમ્મવિનયાનં સઙ્ગહેત્વા ગાયનં કથનં સઙ્ગીતિ, એતેન તં તં સિક્ખાપદાનં, તંતંસુત્તાનઞ્ચ આદિપરિયોસાનેસુ, અન્તરન્તરા ચ સમ્બન્ધવસેન ઠપિતં સઙ્ગીતિકારકવચનં સઙ્ગહિતં હોતિ. મહાવિસયત્તા, પૂજિતત્તા ચ મહતી સઙ્ગીતિ મહાસઙ્ગીતિ, પઠમા મહાસઙ્ગીતિ પઠમમહાસઙ્ગીતિ. કિઞ્ચાપીતિ અનુગ્ગહત્થો, તેન પાળિયમ્પિ સા સઙ્ગીતિમારુળ્હાવાતિ અનુગ્ગહં કરોતિ, એવમ્પિ તત્થારુળ્હમત્તેન ઇધ સોતૂનં નિદાનકોસલ્લં ન હોતીતિ પન-સદ્દેન અરુચિયત્થં દસ્સેતિ. નિદદાતિ દેસનં દેસકાલાદિવસેન અવિદિતં વિદિતં કત્વા નિદસ્સેતીતિ નિદાનં, તસ્મિં કોસલ્લં, તદત્થાયાતિ અત્થો.

ઇદાનિ તં વિત્થારેત્વા દસ્સેતું ‘‘ધમ્મચક્કપવત્તનઞ્હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સત્તાનં દસ્સનાનુત્તરિયસરણાદિપટિલાભહેતુભૂતાસુ વિજ્જમાનાસુપિ અઞ્ઞાસુ ભગવતો કિરિયાસુ ‘‘બુદ્ધો બોધેય્ય’’ન્તિ (બુ. વં. અટ્ઠ. અબ્ભન્તરનિદાન ૧; ચરિયા. અટ્ઠ. પકિણ્ણકકથા; ઉદાન અટ્ઠ. ૧૮) પટિઞ્ઞાય અનુલોમનતો વિનેય્યાનં મગ્ગફલુપ્પત્તિહેતુભૂતા કિરિયાવ નિપ્પરિયાયેન બુદ્ધકિચ્ચં નામાતિ તં સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘ધમ્મચક્કપ્પવત્તનઞ્હિ…પે… વિનયના’’તિ વુત્તં. ધમ્મચક્કપ્પવત્તનતો પન પુબ્બભાગે ભગવતા ભાસિતં સુણન્તાનમ્પિ વાસનાભાગિયમેવ જાતં, ન સેક્ખભાગિયં, ન નિબ્બેધભાગિયં તપુસ્સભલ્લિકાનં સરણદાનં વિય. એસા હિ ધમ્મતા, તસ્મા તમેવ મરિયાદભાવેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સદ્ધિન્દ્રિયાદિ ધમ્મોયેવ પવત્તનટ્ઠેન ચક્કન્તિ ધમ્મચક્કં. અથ વા ચક્કન્તિ આણા, ધમ્મતો અનપેતત્તા ધમ્મઞ્ચ તં ચક્કઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં. ધમ્મેન ઞાયેન ચક્કન્તિપિ ધમ્મચક્કં. વુત્તઞ્હિ પટિસમ્ભિદાયં –

‘‘ધમ્મઞ્ચ પવત્તેતિ ચક્કઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં. ચક્કઞ્ચ પવત્તેતિ ધમ્મઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં, ધમ્મેન પવત્તેતીતિ ધમ્મચક્કં, ધમ્મચરિયાય પવત્તેતીતિ ધમ્મચક્ક’’ન્તિઆદિ (પટિ. મ. ૨.૪૦, ૪૧).

તસ્સ પવત્તનં તથા. પવત્તનન્તિ ચ પવત્તયમાનં, પવત્તિતન્તિ પચ્ચુપ્પન્નાતીતવસેન દ્વિધા અત્થો. યં સન્ધાય અટ્ઠકથાસુ વુત્તં ‘‘ધમ્મચક્કપવત્તનસુત્તન્તં ¶ દેસેન્તો ધમ્મચક્કં પવત્તેતિ નામ, અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરસ્સ મગ્ગફલાધિગતતો પટ્ઠાય પવત્તિતં નામા’’તિ (સં. નિ. અટ્ઠ. ૩.૫.૧૦૮૧-૧૦૮૮; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૨.૨.૪૦). ઇધ પન પચ્ચુપ્પન્નવસેનેવ અત્થો યુત્તો. યાવાતિ પરિચ્છેદત્થે નિપાતો, સુભદ્દસ્સ નામ પરિબ્બાજકસ્સ વિનયનં ¶ અન્તોપરિચ્છેદં કત્વાતિ અભિવિધિવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. તઞ્હિ ભગવા પરિનિબ્બાનમઞ્ચે નિપન્નોયેવ વિનેસીતિ. કતં પરિનિટ્ઠાપિતં બુદ્ધકિચ્ચં યેનાતિ તથા, તસ્મિં. કતબુદ્ધકિચ્ચે ભગવતિ લોકનાથે પરિનિબ્બુતેતિ સમ્બન્ધો, એતેન બુદ્ધકત્તબ્બસ્સ કિચ્ચસ્સ કસ્સચિપિ અસેસિતભાવં દીપેતિ. તતોયેવ હિ ભગવા પરિનિબ્બુતોતિ. નનુ ચ સાવકેહિ વિનીતાપિ વિનેય્યા ભગવતાયેવ વિનીતા નામ. તથા હિ સાવકભાસિતં સુત્તં ‘‘બુદ્ધભાસિત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. સાવકવિનેય્યા ચ ન તાવ વિનીતા, તસ્મા ‘‘કતબુદ્ધકિચ્ચે’’તિ ન વત્તબ્બન્તિ? નાયં દોસો તેસં વિનયનુપાયસ્સ સાવકેસુ ઠપિતત્તા. તેનેવાહ –

‘‘ન તાવાહં પાપિમ પરિનિબ્બાયિસ્સામિ, યાવ મે ભિક્ખૂ ન સાવકા ભવિસ્સન્તિ વિયત્તા વિનીતા વિસારદા બહુસ્સુતા ધમ્મધરા…પે… ઉપ્પન્નં પરપ્પવાદં સહ ધમ્મેન સુનિગ્ગહિતં નિગ્ગહેત્વા સપાટિહારિયં ધમ્મં દેસેસ્સન્તી’’તિઆદિ (દી. નિ. ૨.૧૬૮; ઉદા. ૫૧).

‘‘કુસિનારાય’’ન્તિઆદિના ભગવતો પરિનિબ્બુતદેસકાલવિસેસવચનં ‘‘અપરિનિબ્બુતો ભગવા’’તિ ગાહસ્સ મિચ્છાભાવદસ્સનત્થં, લોકે જાતસંવદ્ધાદિભાવદસ્સનત્થઞ્ચ. તથા હિ મનુસ્સભાવસ્સ સુપાકટકરણત્થં મહાબોધિસત્તા ચરિમભવે દારપરિગ્ગહાદીનિપિ કરોન્તીતિ. કુસિનારાયન્તિ એવં નામકે નગરે. તઞ્હિ નગરં કુસહત્થં પુરિસં દસ્સનટ્ઠાને માપિતત્તા ‘‘કુસિનાર’’ન્તિ વુચ્ચતિ, સમીપત્થે ચેતં ભુમ્મં. ઉપવત્તને મલ્લાનં સાલવનેતિ તસ્સ નગરસ્સ ઉપવત્તનભૂતે મલ્લરાજૂનં સાલવને. તઞ્હિ સાલવનં નગરં પવિસિતુકામા ઉય્યાનતો ઉપચ્ચ વત્તન્તિ ગચ્છન્તિ એતેનાતિ ઉપવત્તનં. યથા હિ અનુરાધપુરસ્સ દક્ખિણપચ્છિમદિસાયં થૂપારામો, એવં તં ઉય્યાનં કુસિનારાય દક્ખિણપચ્છિમદિસાયં હોતિ. યથા ચ થૂપારામતો દક્ખિણદ્વારેન નગરં પવિસનમગ્ગો પાચીનમુખો ગન્ત્વા ઉત્તરેન નિવત્તતિ, એવં ઉય્યાનતો સાલપન્તિ પાચીનમુખા ગન્ત્વા ઉત્તરેન નિવત્તા, તસ્મા તં ‘‘ઉપવત્તન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અપરે પન ¶ ‘‘તં સાલવનમુપગન્ત્વા મિત્તસુહજ્જે અપલોકેત્વા નિવત્તનતો ઉપવત્તનન્તિ પાકટં જાતં કિરા’’તિ વદન્તિ. યમકસાલાનમન્તરેતિ યમકસાલાનં વેમજ્ઝે. તત્થ કિર ભગવતો પઞ્ઞત્તસ્સ પરિનિબ્બાનમઞ્ચસ્સ સીસભાગે એકા સાલપન્તિ હોતિ, પાદભાગે એકા. તત્રાપિ એકો તરુણસાલો સીસભાગસ્સ આસન્નો હોતિ, એકો પાદભાગસ્સ. તસ્મા ‘‘યમકસાલાનમન્તરે’’તિ વુત્તં. અપિચ ‘‘યમકસાલા નામ મૂલક્ખન્ધવિટપપત્તેહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસિબ્બેત્વા ઠિતસાલા’’તિપિ મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તં. મા ઇતિ ચન્દો વુચ્ચતિ તસ્સ ગતિયા દિવસસ્સ ¶ મિનિતબ્બતો, તદા સબ્બકલાપારિપૂરિયા પુણ્ણો એવ માતિ પુણ્ણમા. સદ્દવિદૂ પન ‘‘મો સિવો ચન્દિમા ચેવા’’તિ વુત્તં સક્કતભાસાનયં ગહેત્વા ઓકારન્તમ્પિ ચન્દિમવાચક મ-સદ્દમિચ્છન્તિ. વિસાખાય યુત્તો પુણ્ણમા યત્થાતિ વિસાખાપુણ્ણમો, સોયેવ દિવસો તથા, તસ્મિં. પચ્ચૂસતિ તિમિરં વિનાસેતીતિ પચ્ચૂસો, પતિ-પુબ્બો ઉસ-સદ્દો રુજાયન્તિ હિ નેરુત્તિકા, સોયેવ સમયોતિ રત્તિયા પચ્છિમયામપરિયાપન્નો કાલવિસેસો વુચ્ચતિ, તસ્મિં. વિસાખાપુણ્ણમદિવસે ઈદિસે રત્તિયા પચ્છિમસમયેતિ વુત્તં હોતિ.

ઉપાદીયતે કમ્મકિલેસેહીતિ ઉપાદિ, વિપાકક્ખન્ધા, કટત્તા ચ રૂપં. સો પન ઉપાદિ કિલેસાભિસઙ્ખારમારનિમ્મથને અનોસ્સટ્ઠો, ઇધ ખન્ધમચ્ચુમારનિમ્મથને ઓસ્સટ્ઠોન સેસિતો, તસ્મા નત્થિ એતિસ્સા ઉપાદિસઙ્ખાતો સેસો, ઉપાદિસ્સ વા સેસોતિ કત્વા ‘‘અનુપાદિસેસા’’તિ વુચ્ચતિ. નિબ્બાનધાતૂતિ ચેત્થ નિબ્બુતિમત્તં અધિપ્પેતં, નિબ્બાનઞ્ચ તં સભાવધારણતો ધાતુ ચાતિ કત્વા. નિબ્બુતિયા હિ કારણપરિયાયેન અસઙ્ખતધાતુ તથા વુચ્ચતિ. ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે ચાયં કરણનિદ્દેસો. અનુપાદિસેસતાસઙ્ખાતં ઇમં પકારં ભૂતસ્સ પત્તસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ ભગવતો લક્ખણે નિબ્બાનધાતુસઙ્ખાતે અત્થે તતિયાતિ વુત્તં હોતિ. નનુ ચ ‘‘અનુપાદિસેસાયા’’તિ નિબ્બાનધાતુયાવ વિસેસનં હોતિ, ન પરિનિબ્બુતસ્સ ભગવતો, અથ કસ્મા તં ભગવા પત્તોતિ વુત્તોતિ? નિબ્બાનધાતુયા સહચરણતો. તંસહચરણેન હિ ભગવાપિ અનુપાદિસેસભાવં પત્તોતિ વુચ્ચતિ. અથ વા અનુપાદિસેસભાવસઙ્ખાતં ઇમં પકારં પત્તાય નિબ્બાનધાતુયા લક્ખણે સઞ્જાનનકિરિયાય તતિયાતિપિ વત્તું યુજ્જતિ. અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયાતિ ચ અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુ ¶ હુત્વાતિ અત્થો. ‘‘ઊનપઞ્ચબન્ધનેન પત્તેના’’તિ (પારા. ૬૧૨). એત્થ હિ ઊનપઞ્ચબન્ધનપત્તો હુત્વાતિ અત્થં વદન્તિ. અપિચ નિબ્બાનધાતુયા અનુપાદિસેસાય અનુપાદિસેસા હુત્વા ભૂતાયાતિપિ યુજ્જતિ. વુત્તઞ્હિ ઉદાનટ્ઠકથાય નન્દસુત્તવણ્ણનાયં ‘‘ઉપડ્ઢુલ્લિખિતેહિ કેસેહીતિ ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે કરણવચનં વિપ્પકતુલ્લિખિતેહિ કેસેહિ ઉપલક્ખિતાતિ અત્થો’’તિ (ઉદા. અટ્ઠ. ૨૨) એસનયો ઈદિસેસુ. ધાતુભાજનદિવસેતિ જેટ્ઠમાસસ્સ સુક્કપક્ખપઞ્ચમીદિવસં સન્ધાય વુત્તં, તઞ્ચ ન ‘‘સન્નિપતિતાન’’ન્તિ એતસ્સ વિસેસનં, ‘‘ઉસ્સાહં જનેસી’’તિ એતસ્સ પન વિસેસનં ‘‘ધાતુભાજનદિવસે ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહં જનેસી’’તિ ઉસ્સાહજનનસ્સ કાલવસેન ભિન્નાધિકરણવિસેસનભાવતો. ધાતુભાજનદિવસતો હિ પુરિમતરદિવસેસુપિ ભિક્ખૂ સન્નિપતિતાતિ. અથ વા ‘‘સન્નિપતિતાન’’ન્તિ ઇદં કાયસામગ્ગિવસેન સન્નિપતનમેવ સન્ધાય વુત્તં, ન સમાગમનમત્તેન. તસ્મા ‘‘ધાતુભાજનદિવસે’’તિ ઇદં ‘‘સન્નિપતિતાન’’ન્તિ એતસ્સ વિસેસનં સમ્ભવતિ, ઇદઞ્ચ ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહં જનેસીતિ એત્થ ‘‘ભિક્ખૂન’’ન્તિ એતેનપિ સમ્બજ્ઝનીયં ¶ . સઙ્ઘસ્સ થેરો સઙ્ઘત્થેરો. સો પન સઙ્ઘો કિં પરિમાણોતિ આહ ‘‘સત્તન્નં ભિક્ખુસતસહસ્સાન’’ન્તિ. સઙ્ઘસદ્દેન હિ અવિઞ્ઞાયમાનસ્સ પરિમાણસ્સ વિઞ્ઞાપનત્થમેવેતં પુન વુત્તં. સદ્દવિદૂ પન વદન્તિ –

‘‘સમાસો ચ તદ્ધિતો ચ, વાક્યત્થેસુ વિસેસકા;

પસિદ્ધિયન્તુ સામઞ્ઞં, તેલં સુગતચીવરં.

તસ્મા નામમત્તભૂતસ્સ સઙ્ઘત્થેરસ્સ વિસેસનત્થમેવેતં પુન વુત્તન્તિ, નિચ્ચસાપેક્ખતાય ચ એદિસેસુ સમાસો યથા ‘‘દેવદત્તસ્સ ગરુકુલ’’ન્તિ. નિચ્ચસાપેક્ખતા ચેત્થ સઙ્ઘસદ્દસ્સ ભિક્ખુસતસહસ્સસદ્દં સાપેક્ખત્તેપિ અઞ્ઞપદન્તરાભાવેન વાક્યે વિય અપેક્ખિતબ્બત્થસ્સ ગમકત્તા. ‘‘સત્તન્નં ભિક્ખુસતસહસ્સાન’’ન્તિ હિ એતસ્સ સઙ્ઘસદ્દે અવયવીભાવેન સમ્બન્ધો, તસ્સાપિ સામિભાવેન થેરસદ્દેતિ. ‘‘સત્તન્નં ભિક્ખુસતસહસ્સાન’’ન્તિ ચ ગણપામોક્ખભિક્ખૂયેવ સન્ધાય વુત્તં. તદા હિ સન્નિપતિતા ભિક્ખૂ એત્તકાતિ ગણનપથમતિક્કન્તા. તથા હિ વેળુવગામે વેદનાવિક્ખમ્ભનતો પટ્ઠાય ‘‘નચિરેનેવ ભગવા પરિનિબ્બાયિસ્સતી’’તિ સુત્વા તતો તતો આગતેસુ ભિક્ખૂસુ એકભિક્ખુપિ પક્કન્તો નામ નત્થિ. યથાહુ –

‘‘સત્તસતસહસ્સાનિ ¶ , તેસુ પામોક્ખભિક્ખવો;

થેરો મહાકસ્સપોવ, સઙ્ઘત્થેરો તદા અહૂ’’તિ.

આયસ્મા મહાકસ્સપો અનુસ્સરન્તો મઞ્ઞમાનો ચિન્તયન્તો હુત્વા ઉસ્સાહં જનેસિ, અનુસ્સરન્તો મઞ્ઞમાનો ચિન્તયન્તો આયસ્મા મહાકસ્સપો ઉસ્સાહં જનેસીતિ વા સમ્બન્ધો. મહન્તેહિ સીલક્ખન્ધાદીહિ સમન્નાગતત્તા મહન્તો કસ્સપોતિ મહાકસ્સપો. અપિચ ‘‘મહાકસ્સપો’’તિ ઉરુવેલકસ્સપો નદીકસ્સપો ગયાકસ્સપો કુમારકસ્સપોતિ ઇમે ખુદ્દાનુખુદ્દકે થેરે ઉપાદાય વુચ્ચતિ. કસ્મા પનાયસ્મા મહાકસ્સપો ઉસ્સાહં જનેસીતિ અનુયોગે સતિ તં કારણં વિભાવેન્તો આહ ‘‘સત્તાહપરિનિબ્બુતે’’તિઆદિ. સત્ત અહાનિ સમાહટાનિ સત્તાહં. સત્તાહં પરિનિબ્બુતસ્સ અસ્સાતિ તથા યથા ‘‘અચિરપક્કન્તો, માસજાતો’’તિ, અન્તત્થઅઞ્ઞપદસમાસોયં, તસ્મિં. ભગવતો પરિનિબ્બાનદિવસતો પટ્ઠાય સત્તાહે વીતિવત્તેતિ વુત્તં હોતિ, એતસ્સ ‘‘વુત્તવચન’’ન્તિ પદેન સમ્બન્ધો, તથા ‘‘સુભદ્દેન વુડ્ઢપબ્બજિતેના’’તિ એતસ્સપિ. તત્થ સુભદ્દોતિ તસ્સ નામમત્તં, વુડ્ઢકાલે પન પબ્બજિતત્તા ‘‘વુડ્ઢપબ્બજિતેના’’તિ વુત્તં, એતેન સુભદ્દપરિબ્બાજકાદીહિ તં વિસેસં કરોતિ. ‘‘અલં આવુસો’’તિઆદિના ¶ તેન વુત્તવચનં નિદસ્સેતિ. સો હિ સત્તાહપરિનિબ્બુતે ભગવતિ આયસ્મતા મહાકસ્સપત્થેરેન સદ્ધિં પાવાય કુસિનારં અદ્ધાનમગ્ગપટિપન્નેસુ પઞ્ચમત્તેસુ ભિક્ખુસતેસુ અવીતરાગે ભિક્ખૂ અન્તરામગ્ગે દિટ્ઠઆજીવકસ્સ સન્તિકા ભગવતો પરિનિબ્બાનં સુત્વા પત્તચીવરાનિ છડ્ડેત્વા બાહા પગ્ગય્હં નાનપ્પકારં પરિદેવન્તે દિસ્વા એવમાહ.

કસ્મા પન સો એવમાહાતિ? ભગવતિ આઘાતેન. અયં કિરેસો ખન્ધકે આગતે આતુમાવત્થુસ્મિં (મહાવ. ૩૦૩) નહાપિતપુબ્બકો વુડ્ઢપબ્બજિતો ભગવતિ કુસિનારતો નિક્ખમિત્વા અડ્ઢતેળસેહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં આતુમં ગચ્છન્તે ‘‘ભગવા આગચ્છતી’’તિ સુત્વા ‘‘આગતકાલેયાગુદાનં કરિસ્સામી’’તિ સામણેરભૂમિયં ઠિતે દ્વે પુત્તે એતદવોચ ‘‘ભગવા કિર તાતા આતુમં આગચ્છતિ મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં અડ્ઢતેળસેહિ ભિક્ખુસતેહિ, ગચ્છથ તુમ્હે તાતા, ખુરભણ્ડં આદાય નાળિયા વા પસિબ્બકેન વા અનુઘરકં આહિણ્ડથ, લોણમ્પિ તેલમ્પિ તણ્ડુલમ્પિ ખાદનીયમ્પિ ¶ સંહરથ, ભગવતો આગતસ્સ યાગુદાનં કરિસ્સામી’’તિ. તે તથા અકંસુ. અથ ભગવતિ આતુમં આગન્ત્વા ભુસાગારકં પવિટ્ઠે સુભદ્દો સાયન્હસમયં ગામદ્વારં ગન્ત્વા મનુસ્સે આમન્તેત્વા ‘‘હત્થકમ્મમત્તં મે દેથા’’તિ હત્થકમ્મં યાચિત્વા ‘‘કિં ભન્તે કરોમા’’તિ વુત્તે ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ ગણ્હથા’’તિ સબ્બૂપકરણાનિ ગાહાપેત્વા વિહારે ઉદ્ધનાનિ કારેત્વા એકં કાળકં કાસાવં નિવાસેત્વા તાદિસમેવ પારુપિત્વા ‘‘ઇદં કરોથ, ઇદં કરોથા’’તિ સબ્બરત્તિં વિચારેન્તો સતસહસ્સં વિસ્સજ્જેત્વા ભોજ્જયાગુઞ્ચ મધુગોળકઞ્ચ પટિયાદાપેસિ. ભોજ્જયાગુ નામ ભુઞ્જિત્વા પાતબ્બયાગુ, તત્થ સપ્પિમધુફાણિતમચ્છમંસપુપ્ફફલરસાદિ યં કિઞ્ચિ ખાદનીયં નામ અત્થિ, તં સબ્બં પવિસતિ. કીળિતુકામાનં સીસમક્ખનયોગ્ગા હોતિ સુગન્ધગન્ધા.

અથ ભગવા કાલસ્સેવ સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો પિણ્ડાય ચરિતું આતુમાભિમુખો પાયાસિ. અથ તસ્સ આરોચેસું ‘‘ભગવા પિણ્ડાય ગામં પવિસતિ, તયા કસ્સ યાગુ પટિયાદિતા’’તિ. સો યથાનિવત્થપારુતેહેવ તેહિ કાળકકાસાવેહિ એકેન હત્થેન દબ્બિઞ્ચ કટચ્છુઞ્ચ ગહેત્વા બ્રહ્મા વિય દક્ખિણં જાણુમણ્ડલં ભૂમિયં પતિટ્ઠપેત્વા વન્દિત્વા ‘‘પટિગ્ગણ્હાતુ મે ભન્તે ભગવા યાગુ’’ન્તિ આહ. તતો ‘‘જાનન્તાપિ તથાગતા પુચ્છન્તી’’તિ ખન્ધકે (મહાવ. ૩૦૪) આગતનયેન ભગવા પુચ્છિત્વા ચ સુત્વા ચ તં વુડ્ઢપબ્બજિતં વિગરહિત્વા તસ્મિં વત્થુસ્મિં અકપ્પિયસમાદાનસિક્ખાપદં, ખુરભણ્ડપરિહરણસિક્ખાપદઞ્ચાતિ દ્વે સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞપેત્વા ‘‘અનેકકપ્પકોટિયો ભિક્ખવે ભોજનં પરિયેસન્તેહેવ વીતિનામિતા ¶ , ઇદં પન તુમ્હાકં અકપ્પિયં, અધમ્મેન ઉપ્પન્નં ભોજનં ઇમં પરિભુઞ્જિત્વા અનેકાનિ અત્તભાવસહસ્સાનિ અપાયેસ્વેવ નિબ્બત્તિસ્સન્તિ, અપેથ મા ગણ્હથા’’તિ વત્વા ભિક્ખાચારાભિમુખો અગમાસિ, એકભિક્ખુનાપિ ન કિઞ્ચિ ગહિતં. સુભદ્દો અનત્તમનો હુત્વા ‘‘અયં સબ્બં જાનામી’’તિ આહિણ્ડતિ, સચે ન ગહેતુકામો પેસેત્વા આરોચેતબ્બં અસ્સ, પક્કાહારો નામ સબ્બચિરં તિટ્ઠન્તો સત્તાહમત્તં તિટ્ઠેય્ય, ઇદઞ્ચ મમ યાવજીવં પરિયત્તં અસ્સ, સબ્બં તેન નાસિતં, અહિતકામો અયં મય્હ’’ન્તિ ભગવતિ આઘાતં બન્ધિત્વા દસબલે ધરમાને કિઞ્ચિ વત્તું ¶ નાસક્ખિ. એવં કિરસ્સ અહોસિ ‘‘અયં ઉચ્ચા કુલા પબ્બજિતો મહાપુરિસો, સચે કિઞ્ચિ ધરન્તસ્સ વક્ખામિ, મમંયેવ સન્તજ્જેસ્સતી’’તિ.

સ્વાયં અજ્જ મહાકસ્સપત્થેરેન સદ્ધિં ગચ્છન્તો ‘‘પરિનિબ્બુતો ભગવા’’તિ સુત્વા લદ્ધસ્સાસો વિય હટ્ઠતુટ્ઠો એવમાહ. થેરો પન તં સુત્વા હદયે પહારં વિય, મત્થકે પતિતસુક્ખાસનિં વિય (સુક્ખાસનિ વિય દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૨૩૨) મઞ્ઞિ, ધમ્મસંવેગો ચસ્સ ઉપ્પજ્જિ ‘‘સત્તાહમત્તપરિનિબ્બુતો ભગવા, અજ્જાપિસ્સ સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં ધરતિયેવ, દુક્ખેન ભગવતા આરાધિતસાસને નામ એવં લહું મહન્તં પાપં કસટં કણ્ટકો ઉપ્પન્નો, અલં ખો પનેસ પાપો વડ્ઢમાનો અઞ્ઞેપિ એવરૂપે સહાયે લભિત્વા સાસનં ઓસક્કાપેતુ’’ન્તિ.

તતો થેરો ચિન્તેસિ ‘‘સચે ખો પનાહં ઇમં મહલ્લકં ઇધેવ પિલોતિકં નિવાસેત્વા છારિકાય ઓકિરાપેત્વા નીહરાપેસ્સામિ, મનુસ્સા ‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ સરીરે ધરમાનેયેવ સાવકા વિવદન્તી’તિ અમ્હાકં દોસં દસ્સેસ્સન્તિ, અધિવાસેમિ તાવ. ભગવતા હિ દેસિતધમ્મો અસઙ્ગહિતપુપ્ફરાસિસદિસો, તત્થ યથા વાતેન પહટપુપ્ફાનિ યતો વા તતો વા ગચ્છન્તિ, એવમેવ એવરૂપાનં વસેન ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે વિનયે એકં દ્વે સિક્ખાપદાનિ નસ્સિસ્સન્તિ, સુત્તે એકો દ્વે પઞ્હાવારા નસ્સિસ્સન્તિ, અભિધમ્મે એકં દ્વે ભૂમન્તરાનિ નસ્સિસ્સન્તિ, એવં અનુક્કમેન મૂલે નટ્ઠે પિસાચસદિસા ભવિસ્સામ, તસ્મા ધમ્મવિનયસઙ્ગહં કરિસ્સામિ, એવં સતિ દળ્હસુત્તેન સઙ્ગહિતપુપ્ફાનિ વિય અયં ધમ્મવિનયો નિચ્ચલો ભવિસ્સતિ. એતદત્થઞ્હિ ભગવા મય્હં તીણિ ગાવુતાનિ પચ્ચુગ્ગમનં અકાસિ, તીહિ ઓવાદેહિ (સં. નિ. ૨.૧૪૯, ૧૫૦, ૧૫૧) ઉપસમ્પદં અકાસિ, કાયતો ચીવરપરિવત્તનં અકાસિ, આકાસે પાણિં ચાલેત્વા ચન્દોપમપટિપદં કથેન્તો મઞ્ઞેવ સક્ખિં કત્વા કથેસિ, તિક્ખત્તું સકલસાસનરતનં પટિચ્છાપેસિ, માદિસે ભિક્ખુમ્હિ તિટ્ઠમાને અયં પાપો સાસને વડ્ઢિં મા અલત્થ, યાવ અધમ્મો ન દિપ્પતિ, ધમ્મો ન પટિબાહિય્યતિ, અવિનયો ન દિપ્પતિ, વિનયો ન પટિબાહિય્યતિ, અધમ્મવાદિનો ન બલવન્તો હોન્તિ, ધમ્મવાદિનો ¶ ન દુબ્બલા હોન્તિ, અવિનયવાદિનો ન બલવન્તો હોન્તિ, વિનયવાદિનો ન દુબ્બલા હોન્તિ, તાવ ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયિસ્સામિ, તતો ભિક્ખૂ અત્તનો અત્તનો પહોનકં ¶ ગહેત્વા કપ્પિયાકપ્પિયે કથેસ્સન્તિ, અથાયં પાપો સયમેવ નિગ્ગહં પાપુણિસ્સતિ, પુન સીસં ઉક્ખિપિતું ન સક્ખિસ્સતિ, સાસનં ઇદ્ધઞ્ચેવ ફીત્તઞ્ચ ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા સો ‘‘એવં નામ મય્હં ચિત્તં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ કસ્સચિપિ અનારોચેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં સમસ્સાસેત્વા અથ પચ્છા ધાતુભાજનદિવસે ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહં જનેસિ. તેન વુત્તં ‘‘આયસ્મા મહાકસ્સપો સત્તાહપરિનિબ્બુતે…પે… ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહં જનેસી’’તિ.

તત્થ અલન્તિ પટિક્ખેપવચનં, ન યુત્તન્તિ અત્થો. આવુસોતિ પરિદેવન્તે ભિક્ખૂ આલપતિ. મા સોચિત્થાતિ ચિત્તે ઉપ્પન્નબલવસોકેન મા સોકમકત્થ. મા પરિદેવિત્થાતિ વાચાય મા વિલાપમકત્થ. ‘‘પરિદેવનં વિલાપો’’તિ હિ વુત્તં. અસોચનાદીનં કારણમાહ ‘‘સુમુત્તા’’તિઆદિના. તેન મહાસમણેનાતિ નિસ્સક્કે કરણવચનં, સ્માવચનસ્સ વા નાબ્યપ્પદેસો. ‘‘ઉપદ્દુતા’’તિ પદે પન કત્તરિ તતિયાવસેન સમ્બન્ધો. ઉભયાપેક્ખઞ્હેતં પદં. ઉપદ્દુતા ચ હોમાતિ તંકાલાપેક્ખવત્તમાનવચનં, ‘‘તદા’’તિ સેસો. અતીતત્થે વા વત્તમાનવચનં, અહુમ્હાતિ અત્થો. અનુસ્સરન્તો ધમ્મસંવેગવસેનેવ, ન પન કોધાદિવસેન. ધમ્મસભાવચિન્તાવસેન હિ પવત્તં સહોત્તપ્પઞાણં ધમ્મસંવેગો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘સબ્બસઙ્ખતધમ્મેસુ, ઓત્તપ્પાકારસણ્ઠિતં;

ઞાણમોહિતભારાનં, ધમ્મસંવેગસઞ્ઞિત’’ન્તિ. (સારત્થ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના);

અઞ્ઞં ઉસ્સાહજનનકારણં દસ્સેતું ‘‘ઈદિસસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઈદિસસ્સ ચ સઙ્ઘસન્નિપાતસ્સાતિ સત્તસતસહસ્સગણપામોક્ખત્થેરપ્પમુખગણનપથાતિક્કન્તસઙ્ઘસન્નિપાતં સન્ધાય વદતિ. ‘‘ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતી’’તિઆદિનાપિ અઞ્ઞં કારણં દસ્સેતિ. તિટ્ઠતિ એત્થ ફલં તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ ઠાનં, હેતુ. ખોતિ અવધારણે. પનાતિ વચનાલઙ્કારે, એતં ઠાનં વિજ્જતેવ, નો ન વિજ્જતીતિ અત્થો. કિં પન તન્તિ આહ ‘‘યં પાપભિક્ખૂ’’તિઆદિ. યન્તિ નિપાતમત્તં, કારણનિદ્દેસો વા, યેન ઠાનેન અન્તરધાપેય્યું, તદેતં ઠાનં વિજ્જતિયેવાતિ. પાપેન લામકેન ઇચ્છાવચરેન સમન્નાગતા ભિક્ખૂ પાપભિક્ખૂ ¶ . અતીતો સત્થા એત્થ, એતસ્સાતિ વા અતીતસત્થુકં યથા ‘‘બહુકત્તુકો’’તિ. પધાનં વચનં પાવચનં. પા-સદ્દો ¶ ચેત્થ નિપાતો ‘‘પા એવ વુત્યસ્સા’’તિઆદીસુ વિય. ઉપસગ્ગપદં વા એતં, દીઘં કત્વા પન તથા વુત્તં યથા ‘‘પાવદતી’’તિપિ વદન્તિ. પક્ખન્તિ અલજ્જિપક્ખં. ‘‘યાવ ચા’’તિઆદિના સઙ્ગીતિયા સાસનચિરટ્ઠિતિકભાવે કારણં, સાધકઞ્ચ દસ્સેતિ. ‘‘તસ્મા’’તિ હિ પદમજ્ઝાહરિત્વા ‘‘સઙ્ગાયેય્ય’’ન્તિ પદેન સમ્બન્ધનીયં.

તત્થ યાવ ચ ધમ્મવિનયો તિટ્ઠતીતિ યત્તકં કાલં ધમ્મો ચ વિનયો ચ લજ્જિપુગ્ગલેસુ તિટ્ઠતિ. પરિનિબ્બાનમઞ્ચકે નિપન્નેન ભગવતા મહાપરિનિબ્બાનસુત્તે (દી. નિ. ૨.૨૧૬) વુત્તં સન્ધાય ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિમાહ. હિ-સદ્દો આગમવસેન દળ્હિજોતકો. દેસિતો પઞ્ઞત્તોતિ ધમ્મોપિ દેસિતો ચેવ પઞ્ઞત્તો ચ. સુત્તાભિધમ્મસઙ્ગહિતસ્સ હિ ધમ્મસ્સ અતિસજ્જનં પબોધનં દેસના, તસ્સેવ પકારતો ઞાપનં વિનેય્યસન્તાને ઠપનં પઞ્ઞાપનં. વિનયોપિ દેસિતો ચેવ પઞ્ઞત્તો ચ. વિનયતન્તિસઙ્ગહિતસ્સ હિ અત્થસ્સ અતિસજ્જનં પબોધનં દેસના, તસ્સેવ પકારતો ઞાપનં અસઙ્કરતો ઠપનં પઞ્ઞાપનં, તસ્મા કમ્મદ્વયમ્પિ કિરિયાદ્વયેન સમ્બજ્ઝનં યુજ્જતીતિ વેદિતબ્બં.

સોતિ સો ધમ્મો ચ વિનયો ચ. મમચ્ચયેનાતિ મમ અચ્ચયકાલે. ‘‘ભુમ્મત્થે કરણનિદ્દેસો’’તિ હિ અક્ખરચિન્તકા વદન્તિ. હેત્વત્થે વા કરણવચનં, મમ અચ્ચયહેતુ તુમ્હાકં સત્થા નામ ભવિસ્સતીતિ અત્થો. વુત્તઞ્હિ મહાપરિનિબ્બાનસુત્તવણ્ણનાયં ‘‘મયિ પરિનિબ્બુતે તુમ્હાકં સત્થુકિચ્ચં સાધેસ્સતી’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૧૬). લક્ખણવચનઞ્હેત્થ હેત્વત્થસાધકં યથા ‘‘નેત્તે ઉજું ગતે સતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૭૦; નેત્તિ. ૧૦.૯૦, ૯૩). ઇદં વુત્તં હોતિ – મયા વો ઠિતેનેવ ‘‘ઇદં લહુકં, ઇદં ગરુકં, ઇદં સતેકિચ્છં, ઇદં અતેકિચ્છં, ઇદં લોકવજ્જં, ઇદં પણ્ણત્તિવજ્જં, અયં આપત્તિ પુગ્ગલસ્સ સન્તિકે વુટ્ઠાતિ, અયં ગણસ્સ, અયં સઙ્ઘસ્સ સન્તિકે વુટ્ઠાતી’’તિ સત્તન્નં આપત્તિક્ખન્ધાનં અવીતિક્કમનીયતાવસેન ઓતિણ્ણવત્થુસ્મિં સખન્ધકપરિવારો ઉભતોવિભઙ્ગો મહાવિનયો નામ દેસિતો, તં સકલમ્પિ વિનયપિટકં મયિ પરિનિબ્બુતે તુમ્હાકં સત્થુકિચ્ચં સાધેસ્સતિ ‘‘ઇદં વો કત્તબ્બં, ઇદં વો ન કત્તબ્બ’’ન્તિ કત્તબ્બાકત્તબ્બસ્સ વિભાગેન ¶ અનુસાસનતો. ઠિતેનેવ ચ મયા ‘‘ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, ચત્તારો સમ્મપ્પધાના, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા, પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, પઞ્ચ બલાનિ, સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો’’તિ તેન તેન વિનેય્યાનં અજ્ઝાસયાનુરૂપેન પકારેન ઇમે સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મે વિભજિત્વા વિભજિત્વા સુત્તન્તપિટકં દેસિતં, તં સકલમ્પિ સુત્તન્તપિટકં મયિ પરિનિબ્બુતે તુમ્હાકં સત્થુકિચ્ચં સાધેસ્સતિ તંતંચરિયાનુરૂપં સમ્માપટિપત્તિયા અનુસાસનતો, ઠિતેનેવ ચ મયા ‘‘ઇમે ¶ પઞ્ચક્ખન્ધા (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૧૬), દ્વાદસાયતનાનિ, અટ્ઠારસ ધાતુયો, ચત્તારિ સચ્ચાનિ, બાવીસતિન્દ્રિયાનિ, નવ હેતૂ, ચત્તારો આહારા, સત્ત ફસ્સા, સત્ત વેદના, સત્ત સઞ્ઞા, સત્ત ચેતના, સત્ત ચિત્તાનિ. તત્રાપિ એત્તકા ધમ્મા કામાવચરા, એત્તકા રૂપાવચરા, એત્તકા અરૂપાવચરા, એત્તકા પરિયાપન્ના, એત્તકા અપરિયાપન્ના, એત્તકા લોકિયા, એત્તકા લોકુત્તરા’’તિ ઇમે ધમ્મે વિભજિત્વા વિભજિત્વા અભિધમ્મપિટકં દેસિતં, તં સકલમ્પિ અભિધમ્મપિટકં મયિ પરિનિબ્બુતે તુમ્હાકં સત્થુકિચ્ચં સાધેસ્સતિ ખન્ધાદિવિભાગેન ઞાયમાનં ચતુસચ્ચસમ્બોધાવહત્તા. ઇતિ સબ્બમ્પેતં અભિસમ્બોધિતો યાવ પરિનિબ્બાના પઞ્ચચત્તાલીસ વસ્સાનિ ભાસિતં લપિતં ‘‘તીણિ પિટકાનિ, પઞ્ચ નિકાયા, નવઙ્ગાનિ, ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાની’’તિ એવં મહપ્પભેદં હોતિ. ઇમાનિ ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનિ તિટ્ઠન્તિ, અહં એકોવ પરિનિબ્બાયિસ્સામિ, અહઞ્ચ પનિદાનિ એકોવ ઓવદામિ અનુસાસામિ, મયિ પરિનિબ્બુતે ઇમાનિ ચતુરાસીતિ બુદ્ધસહસ્સાનિ તુમ્હે ઓવદિસ્સન્તિ અનુસાસિસ્સન્તિ ઓવાદાનુસાસનકિચ્ચસ્સ નિપ્ફાદનતોતિ.

સાસનન્તિ પરિયત્તિપટિપત્તિપટિવેધવસેન તિવિધમ્પિ સાસનં, નિપ્પરિયાયતો પન સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મા. અદ્ધાનં ગમિતુમલન્તિ અદ્ધનિયં, અદ્ધાનગામિ અદ્ધાનક્ખમન્તિ અત્થો. ચિરં ઠિતિ એતસ્સાતિ ચિરટ્ઠિતિકં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યેન પકારેન ઇદં સાસનં અદ્ધનિયં, તતોયેવ ચ ચિરટ્ઠિતિકં ભવેય્ય, તેન પકારેન ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ યદિ પનાહં સઙ્ગાયેય્યં, સાધુ વતાતિ.

ઇદાનિ સમ્માસમ્બુદ્ધેન અત્તનો કતં અનુગ્ગહવિસેસં સમનુસ્સરિત્વા ચિન્તનાકારમ્પિ દસ્સેન્તો ‘‘યઞ્ચાહં ભગવતા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘યઞ્ચાહ’’ન્તિ એતસ્સ ‘‘અનુગ્ગહિતો, પસંસિતો’’તિ એતેહિ સમ્બન્ધો. યન્તિ ¶ યસ્મા, કિરિયાપરામસનં વા એતં, તેન ‘‘અનુગ્ગહિતો, પસંસિતો’’તિ એત્થ અનુગ્ગહણં, પસંસનઞ્ચ પરામસતિ. ‘‘ધારેસ્સસી’’તિઆદિકં પન વચનં ભગવા અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે મહાકસ્સપત્થેરેન પઞ્ઞત્તસઙ્ઘાટિયં નિસિન્નો તં સઙ્ઘાટિં પદુમપુપ્ફવણ્ણેન પાણિના અન્તન્તેન પરામસન્તો આહ. વુત્તઞ્હેતં કસ્સપસંયુત્તે (સં. નિ. ૨.૧૫૪) મહાકસ્સપત્થેરેનેવ આનન્દત્થેરં આમન્તેત્વા કથેન્તેન –

‘‘અથ ખો આવુસો ભગવા મગ્ગા ઓક્કમ્મ યેન અઞ્ઞતરં રુક્ખમૂલં તેનુપસઙ્કમિ, અથ ખ્વાહં આવુસો પટપિલોતિકાનં સઙ્ઘાટિં ચતુગ્ગુણં પઞ્ઞપેત્વા ભગવન્તં એતદવોચં ‘ઇધ ભન્તે ભગવા નિસીદતુ, યં મમસ્સ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’તિ ¶ . નિસીદિ ખો આવુસો ભગવા પઞ્ઞત્તે આસને, નિસજ્જ ખો મં આવુસો ભગવા એતદવોચ ‘મુદુકા ખો ત્યાયં કસ્સપ પટપિલોતિકાનં સઙ્ઘાટી’તિ. પટિગ્ગણ્હાતુ મે ભન્તે ભગવા પટપિલોતિકાનં સઙ્ઘાટિં અનુકમ્પં ઉપાદાયાતિ. ધારેસ્સસિ પન મે ત્વં કસ્સપ સાણાનિ પંસુકૂલાનિ નિબ્બસનાનીતિ. ધારેસ્સામહં ભન્તે ભગવતો સાણાનિ પંસુકૂલાનિ નિબ્બસનાનીતિ. સો ખ્વાહં આવુસો પટપિલોતિકાનં સઙ્ઘાટિં ભગવતો પાદાસિં, અહં પન ભગવતો સાણાનિ પંસુકૂલાનિ નિબ્બસનાનિ પટિપજ્જિ’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪).

તત્થ મુદુકા ખો ત્યાયન્તિ મુદુકા ખો તે અયં. કસ્મા પન ભગવા એવમાહાતિ? થેરેન સહ ચીવરં પરિવત્તેતુકામતાય. કસ્મા પરિવત્તેતુકામો જાતોતિ? થેરં અત્તનો ઠાને ઠપેતુકામતાય. કિં સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના નત્થીતિ? અત્થિ, એવં પનસ્સ અહોસિ ‘‘ઇમે ન ચિરં ઠસ્સન્તિ, ‘કસ્સપો પન વીસવસ્સસતાયુકો, સો મયિ પરિનિબ્બુતે સત્તપણ્ણિગુહાયં વસિત્વા ધમ્મવિનયસઙ્ગહં કત્વા મમ સાસનં પઞ્ચવસ્સસહસ્સપરિમાણકાલં પવત્તનકં કરિસ્સતી’’તિ અત્તનો નં ઠાને ઠપેસિ, એવં ભિક્ખૂ કસ્સપસ્સ સુસ્સુસિતબ્બં મઞ્ઞિસ્સન્તી’’તિ તસ્મા એવમાહ. થેરો પન યસ્મા ચીવરસ્સ વા પત્તસ્સ વા વણ્ણે કથિતે ‘‘ઇમં તુમ્હે ગણ્હથા’’તિ વચનં ચારિત્તમેવ, તસ્મા ‘‘પટિગ્ગણ્હાતુ મે ભન્તે ભગવા’’તિ આહ.

ધારેસ્સસિ ¶ પન મે ત્વં કસ્સપાતિ કસ્સપ ત્વં ઇમાનિ પરિભોગજિણ્ણાનિ પંસુકૂલાનિ પારુપિતું સક્ખિસ્સસીતિ વદતિ. તઞ્ચ ખો ન કાયબલં સન્ધાય, પટિપત્તિપૂરણં પન સન્ધાય એવમાહ. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – અહં ઇમં ચીવરં પુણ્ણં નામ દાસિં પારુપિત્વા આમકસુસાને છડ્ડિતં સુસાનં પવિસિત્વા તુમ્બમત્તેહિ પાણકેહિ સમ્પરિકિણ્ણં તે પાણકે વિધુનિત્વા મહાઅરિયવંસે ઠત્વા અગ્ગહેસિં, તસ્સ મે ઇમં ચીવરં ગહિતદિવસે દસસહસ્સચક્કવાળે મહાપથવી મહાવિરવં વિરવમાના કમ્પિત્થ, આકાસં તટતટાયિ, ચક્કવાળે દેવતા સાધુકારં અદંસુ, ઇમં ચીવરં ગણ્હન્તેન ભિક્ખુના જાતિપંસુકૂલિકેન જાતિઆરઞ્ઞિકેન જાતિએકાસનિકેન જાતિસપદાનચારિકેન ભવિતું વટ્ટતિ, ત્વં ઇમસ્સ ચીવરસ્સ અનુચ્છવિકં કાતું સક્ખિસ્સસીતિ. થેરોપિ અત્તના પઞ્ચન્નં હત્થીનં બલં ધારેતિ, સો તં અતક્કયિત્વા ‘‘અહમેતં પટિપત્તિં પૂરેસ્સામી’’તિ ઉસ્સાહેન સુગતચીવરસ્સ અનુચ્છવિકં કાતુકામો ‘‘ધારેસ્સામહં ભન્તે’’તિ આહ. પટિપજ્જિન્તિ પટિપન્નોસિં. એવં પન ચીવરપરિવત્તનં ¶ કત્વા થેરેન પારુપિતચીવરં ભગવા પારુપિ, સત્થુ ચીવરં થેરો. તસ્મિં સમયે મહાપથવી ઉદકપરિયન્તં કત્વા ઉન્નદન્તી કમ્પિત્થ.

સાણાનિ પંસુકૂલાનીતિ મતકળેવરં પરિવેઠેત્વા છડ્ડિતાનિ તુમ્બમત્તે કિમી પપ્ફોટેત્વા ગહિતાનિ સાણવાકમયાનિ પંસુકૂલચીવરાનિ. નિબ્બસનાનીતિ નિટ્ઠિતવસનકિચ્ચાનિ, પરિભોગજિણ્ણાનીતિ અત્થો. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ એકમેવ તં ચીવરં, અનેકાવયવત્તા પન બહુવચનં કતન્તિ મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે વુત્તં. ચીવરે સાધારણપરિભોગેનાતિ એત્થ અત્તના સાધારણપરિભોગેનાતિ અત્થસ્સ વિઞ્ઞાયમાનત્તા, વિઞ્ઞાયમાનત્થસ્સ ચ સદ્દસ્સ પયોગે કામાચારત્તા ‘‘અત્તના’’તિ ન વુત્તં. ‘‘ધારેસ્સસિ પન મે ત્વં કસ્સપ સાણાનિ પંસુકૂલાની’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪) હિ વુત્તત્તા ‘‘અત્તનાવ સાધારણપરિભોગેના’’તિ વિઞ્ઞાયતિ, નાઞ્ઞેન. ન હિ કેવલં સદ્દતોયેવ સબ્બત્થ અત્થનિચ્છયો, અત્થપકરણાદિનાપિ યેભુય્યેન અત્થસ્સ નિયમિતત્તા. આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન પનેત્થ એવં વુત્તં ‘‘ચીવરે સાધારણપરિભોગેનાતિ એત્થ ‘અત્તના સમસમટ્ઠપનેના’તિ ઇધ વુત્તં અત્તના – સદ્દમાનેત્વા ‘ચીવરે અત્તના સાધારણપરિભોગેના’તિ યોજેતબ્બં.

યસ્સ ¶ યેન હિ સમ્બન્ધો, દૂરટ્ઠમ્પિ ચ તસ્સ તં;

અત્થતો હ્યસમાનાનં, આસન્નત્તમકારણન્તિ.

અથ વા ભગવતા ચીવરે સાધારણપરિભોગેન ભગવતા અનુગ્ગહિતોતિ યોજનીયં. એકસ્સાપિ હિ કરણનિદ્દેસસ્સ સહાદિયોગકત્તુત્થજોતકત્તસમ્ભવતો’’તિ. સમાનં ધારણમેતસ્સાતિ સાધારણો, તાદિસો પરિભોગોતિ સાધારણપરિભોગો, તેન. સાધારણપરિભોગેન ચ સમસમટ્ઠપનેન ચ અનુગ્ગહિતોતિ સમ્બન્ધો.

ઇદાનિ –

‘‘અહં ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરામિ, કસ્સપોપિ ભિક્ખવે યાવદે આકઙ્ખતિ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ સવિતક્કં સવિચારં વિવેકજં પીતિસુખં પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિઆદિના (સં. નિ. ૨.૧૫૨) –

નવાનુપુબ્બવિહારછળભિઞ્ઞાપભેદે ¶ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે અત્તના સમસમટ્ઠપનત્થાય ભગવતા વુત્તં કસ્સપસંયુત્તે (સં. નિ. ૨.૧૫૧) આગતં પાળિમિમં પેય્યાલમુખેન, આદિગ્ગહણેન ચ સઙ્ખિપિત્વા દસ્સેન્તો આહ ‘‘અહં ભિક્ખવે’’તિઆદિ.

તત્થ યાવદેતિ યાવદેવ, યત્તકં કાલં આકઙ્ખામિ, તત્તકં કાલં વિહરામીતિ અત્થો. તતોયેવ હિ મજ્ઝિમગણ્ઠિપદે, ચૂળગણ્ઠિપદે ચ ‘‘યાવદેતિ યાવદેવાતિ વુત્તં હોતી’’તિ લિખિતં. સંયુત્તટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘યાવદે આકઙ્ખામીતિ યાવદેવ ઇચ્છામી’’તિ (સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨.૧૫૨) અત્થો વુત્તો. તથા હિ તત્થ લીનત્થપકાસનિયં આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન ‘‘યાવદેવાતિ ઇમિના સમાનત્થં ‘યાવદે’તિ ઇદં પદ’’ન્તિ વુત્તં. પોત્થકેસુ પન કત્થચિ ‘‘યાવદેવા’’તિ અયમેવ પાઠો દિસ્સતિ. અપિ ચ યાવદેતિ યત્તકં સમાપત્તિવિહારં વિહરિતું આકઙ્ખામિ, તત્તકં સમાપત્તિવિહારં વિહરામીતિ સમાપત્તિટ્ઠાને, યત્તકં અભિઞ્ઞાવોહારં વોહરિતું ¶ આકઙ્ખામિ, તત્તકં અભિઞ્ઞાવોહારં વોહરામીતિ અભિઞ્ઞાઠાને ચ સહ પાઠસેસેન અત્થો વેદિતબ્બો. આચરિયધમ્મપાલત્થેરેનાપિ તદેવત્થં યથાલાભનયેન દસ્સેતું ‘‘યત્તકે સમાપત્તિવિહારે, અભિઞ્ઞાવોહારે વા આકઙ્ખન્તો વિહારામિ ચેવ વોહરામિ ચ, તથા કસ્સપોપીતિ અત્થો’’તિ વુત્તં. અપરે પન ‘‘યાવદેતિ ‘યં પઠમજ્ઝાનં આકઙ્ખામિ, તં પઠમજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહારામી’તિઆદિના સમાપત્તિટ્ઠાને, ઇદ્ધિવિધાભિઞ્ઞાઠાને ચ અજ્ઝાહરિતસ્સ ત-સદ્દસ્સ કમ્મવસેન ‘યં દિબ્બસોતં આકઙ્ખામિ, તેન દિબ્બસોતેન સદ્દે સુણામી’તિઆદિના સેસાભિઞ્ઞાઠાને કરણવસેન યોજના વત્તબ્બા’’તિ વદન્તિ. વિવિચ્ચેવ કામેહીતિ એત્થ એવ-સદ્દો નિયમત્થો, ઉભયત્થ યોજેતબ્બો. યમેત્થ વત્તબ્બં, તદુપરિ આવિ ભવિસ્સતિ.

નવાનુપુબ્બવિહારછળભિઞ્ઞાપ્પભેદેતિ એત્થ નવાનુપુબ્બવિહારા નામ અનુપટિપાટિયા સમાપજ્જિતબ્બત્તા એવંસઞ્ઞિતા નિરોધસમાપત્તિયા સહ અટ્ઠ સમાપત્તિયો. છળભિઞ્ઞા નામ આસવક્ખયઞાણેન સહ પઞ્ચાભિઞ્ઞાયો. કત્થચિ પોત્થકે ચેત્થ આદિસદ્દો દિસ્સતિ. સો અનધિપ્પેતો યથાવુત્તાય પાળિયા ગહેતબ્બસ્સ અત્થસ્સ અનવસેસત્તા. મનુસ્સેસુ, મનુસ્સાનં વા ઉત્તરિભૂતાનં, ઉત્તરીનં વા મનુસ્સાનં ઝાયીનઞ્ચેવ અરિયાનઞ્ચ ધમ્મોતિ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો, મનુસ્સધમ્મા વા ઉત્તરીતિ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો. દસ કુસલકમ્મપથા ચેત્થ વિના ભાવનામનસિકારેન પકતિયાવ મનુસ્સેહિ નિબ્બત્તેતબ્બતો, મનુસ્સત્તભાવાવહનતો ચ મનુસ્સધમ્મો નામ, તતો ઉત્તરિ પન ઝાનાદિ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મોતિ વેદિતબ્બો. સમસમટ્ઠપનેનાતિ ‘‘અહં યત્તકં કાલં, યત્તકે વા સમાપત્તિવિહારે, યત્તકા અભિઞ્ઞાયો ચ વળઞ્જેમિ ¶ , તથા કસ્સપોપી’’તિ એવં સમસમં કત્વા ઠપનેન. અનેકટ્ઠાનેસુ ઠપનં, કસ્સચિપિ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સ અસેસભાવેન એકન્તસમટ્ઠપનં વા સન્ધાય ‘‘સમસમટ્ઠપનેના’’તિ વુત્તં, ઇદઞ્ચ નવાનુપુબ્બવિહારછળભિઞ્ઞાભાવસામઞ્ઞેન પસંસામત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ આયસ્મા મહાકસ્સપો ભગવા વિય દેવસિકં ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસઙ્ખ્યા સમાપત્તિયો સમાપજ્જતિ, યમકપાટિહારિયાદિવસેન ચ અભિઞ્ઞાયો વળઞ્જેતીતિ. એત્થ ચ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે અત્તના સમસમટ્ઠપનેના’’તિ ઇદં નિદસ્સનમત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તથા હિ –

‘‘ઓવદ ¶ કસ્સપ ભિક્ખૂ, કરોહિ કસ્સપ ભિક્ખૂનં ધમ્મિં કથં, અહં વા કસ્સપ ભિક્ખૂ ઓવદેય્યં, ત્વં વા. અહં વા કસ્સપ ભિક્ખૂનં ધમ્મિં કથં કરેય્યં, ત્વં વા’’તિ –

એવમ્પિ અત્તના સમસમટ્ઠપનમકાસિયેવાતિ.

તથાતિ રૂપૂપસંહારો યથા અનુગ્ગહિતો, તથા પસંસિતોતિ. આકાસે પાણિં ચાલેત્વાતિ ભગવતા અત્તનોયેવ પાણિં આકાસે ચાલેત્વા કુલેસુ અલગ્ગચિત્તતાય ચેવ કરણભૂતાય પસંસિતોતિ સમ્બન્ધો. અલગ્ગચિત્તતાયાતિ વા આધારે ભુમ્મં, આકાસે પાણિં ચાલેત્વા કુલૂપકસ્સ ભિક્ખુનો અલગ્ગચિત્તતાય કુલેસુ અલગ્ગનચિત્તેન ભવિતું યુત્તતાય ચેવ મઞ્ઞેવ સક્ખિં કત્વા પસંસિતોતિ અત્થો. યથાહ –

‘‘અથ ખો ભગવા આકાસે પાણિં ચાલેસિ સેય્યથાપિ ભિક્ખવે, અયં આકાસે પાણિ ન સજ્જતિ ન ગય્હતિ ન બજ્ઝતિ, એવમેવ ખો ભિક્ખવે યસ્સ કસ્સચિ ભિક્ખુનો કુલાનિ ઉપસઙ્કમતો કુલેસુ ચિત્તં ન સજ્જતિ ન ગય્હતિ ન બજ્ઝતિ ‘લભન્તુ લાભકામા, પુઞ્ઞકામા કરોન્તુ પુઞ્ઞાની’તિ. યથા સકેન લાભેન અત્તમનો હોતિ સુમનો, એવં પરેસં લાભેન અત્તમનો હોતિ સુમનો. એવરૂપો ખો ભિક્ખવે ભિક્ખુ અરહતિ કુલાનિ ઉપસઙ્કમિતું. કસ્સપસ્સ ભિક્ખવે કુલાનિ ઉપસઙ્કમતો કુલેસુ ચિત્તં ન સજ્જતિ ન ગય્હતિ ન બજ્ઝતિ ‘લભન્તુ લાભકામા, પુઞ્ઞકામા કરોન્તુ પુઞ્ઞાની’તિ. યથા સકેન લાભેન અત્તમનો હોતિ સુમનો, એવં પરેસં લાભેન અત્તમનો હોતિ સુમનો’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૪૬).

તત્થ આકાસે પાણિં ચાલેસીતિ નીલે ગગનન્તરે યમકવિજ્જુકં સઞ્ચાલયમાનો વિય હેટ્ઠાભાગે ¶ , ઉપરિભાગે, ઉભતો ચ પસ્સેસુ પાણિં સઞ્ચાલેસિ, ઇદઞ્ચ પન તેપિટકે બુદ્ધવચને અસમ્ભિન્નપદં નામ. અત્તમનોતિ સકમનો, ન દોમનસ્સેન પચ્છિન્દિત્વા ગહિતમનો. સુમનોતિ તુટ્ઠમનો, ઇદાનિ યો હીનાધિમુત્તિકો મિચ્છાપટિપન્નો એવં ¶ વદેય્ય ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ‘અલગ્ગચિત્તતાય આકાસે ચાલિતપાણૂપમા કુલાનિ ઉપસઙ્કમથા’તિ વદન્તો અટ્ઠાને ઠપેતિ, અસય્હભારં આરોપેતિ, યં ન સક્કા કાતું, તં કારેહી’’તિ, તસ્સ વાદપથં પચ્છિન્દિત્વા ‘‘સક્કા ચ ખો એવં કાતું, અત્થિ એવરૂપો ભિક્ખૂ’’તિ આયસ્મન્તં મહાકસ્સપત્થેરમેવ સક્ખિં કત્વા દસ્સેન્તો ‘‘કસ્સપસ્સ ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ.

અઞ્ઞમ્પિ પસંસનમાહ ‘‘ચન્દોપમપટિપદાય ચા’’તિ, ચન્દપટિભાગાય પટિપદાય ચ કરણભૂતાય પસંસિતો, તસ્સં વા આધારભૂતાય મઞ્ઞેવ સક્ખિં કત્વા પસંસિતોતિ અત્થો. યથાહ –

‘‘ચન્દૂપમા ભિક્ખવે કુલાનિ ઉપસઙ્કમથ અપકસ્સેવ કાયં, અપકસ્સ ચિત્તં નિચ્ચનવકા કુલેસુ અપ્પગબ્ભા. સેય્યથાપિ ભિક્ખવે પુરિસો જરુદપાનં વા ઓલોકેય્ય પબ્બતવિસમં વા નદીવિદુગ્ગં વા અપકસ્સેવ કાયં, અપકસ્સ ચિત્તં, એવમેવ ખો ભિક્ખવે ચન્દૂપમા કુલાનિ ઉપસઙ્કમથ અપકસ્સેવ કાયં, અપકસ્સ ચિત્તં નિચ્ચનવકા કુલેસુ અપ્પગબ્ભા. કસ્સપો ભિક્ખવે ચન્દૂપમો કુલાનિ ઉપસઙ્કમતિ અપકસ્સેવ કાયં, અપકસ્સ ચિત્તં નિચ્ચનવકો કુલેસુ અપ્પગબ્ભો’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૪૬).

તત્થ ચન્દૂપમાતિ ચન્દસદિસા હુત્વા. કિં પરિમણ્ડલતાય સદિસાતિ? નો, અપિચ ખો યથા ચન્દો ગગનતલં પક્ખન્દમાનો ન કેનચિ સદ્ધિં સન્થવં વા સિનેહં વા આલયં વા નિકન્તિં વા પત્થનં વા પરિયુટ્ઠાનં વા કરોતિ, ન ચ ન હોતિ મહાજનસ્સ પિયો મનાપો, તુમ્હેપિ એવં કેનચિ સદ્ધિં સન્થવાદીનં અકરણેન બહુજનસ્સ પિયા મનાપા ચન્દૂપમા હુત્વા ખત્તિયકુલાદીનિ ચત્તારિ કુલાનિ ઉપસઙ્કમથાતિ અત્થો. અપિચ યથા ચન્દો અન્ધકારં વિધમતિ, આલોકં ફરતિ, એવં કિલેસન્ધકારવિધમનેન, ઞાણાલોકફરણેન ચ ચન્દૂપમા હુત્વાતિ એવમાદીહિપિ નયેહિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

અપકસ્સેવ કાયં, અપકસ્સ ચિત્તન્તિ તેનેવ સન્થવાદીનમકરણેન કાયઞ્ચ ચિત્તઞ્ચ અપકસ્સિત્વા, અકડ્ઢિત્વા અપનેત્વાતિ અત્થો. નિચ્ચનવકાતિ નિચ્ચં નવિકાવ, આગન્તુકસદિસા ¶ એવ હુત્વાતિ અત્થો. આગન્તુકો ¶ હિ પટિપાટિયા સમ્પત્તગેહં પવિસિત્વા સચે નં ઘરસામિકા દિસ્વા ‘‘અમ્હાકં પુત્તભાતરોપિ વિપ્પવાસગતા એવં વિચરિંસૂ’’તિ અનુકમ્પમાના નિસીદાપેત્વા ભોજેન્તિ, ભુત્તમત્તોયેવ ‘‘તુમ્હાકં ભાજનં ગણ્હથા’’તિ ઉટ્ઠાય પક્કમતિ, ન તેહિ સદ્ધિં સન્થવં વા કરોતિ, કિચ્ચકરણીયાનિ વા સંવિદહતિ, એવં તુમ્હેપિ પટિપાટિયા સમ્પત્તઘરં પવિસિત્વા યં ઇરિયાપથેસુ પસન્ના મનુસ્સા દેન્તિ, તં ગહેત્વા પચ્છિન્નસન્થવા તેસં કિચ્ચકરણીયે અબ્યાવટા હુત્વા નિક્ખમથાતિ દીપેતિ. અપ્પગબ્ભાતિ ન પગબ્ભા, અટ્ઠટ્ઠાનેન કાયપાગબ્ભિયેન, ચતુટ્ઠાનેન વચીપાગબ્ભિયેન, અનેકટ્ઠાનેન મનોપાગબ્ભિયેન ચ વિરહિતા કુલાનિ ઉપસઙ્કમથાતિ અત્થો.

જરુદપાનન્તિ જિણ્ણકૂપં. પબ્બતવિસમન્તિ પબ્બતે વિસમં પપાતટ્ઠાનં. નદીવિદુગ્ગન્તિ નદિયા વિદુગ્ગં છિન્નતટટ્ઠાનં. એવમેવ ખોતિ એત્થ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – જરુદપાનાદયો વિય હિ ચત્તારિ કુલાનિ, ઓલોકનપુરિસો વિય ભિક્ખુ, યથા પન અનપકટ્ઠકાયચિત્તો તાનિ ઓલોકેન્તો પુરિસો તત્થ પતતિ, એવં અરક્ખિતેહિ કાયાદીહિ કુલાનિ ઉપસઙ્કમન્તો ભિક્ખુ કુલેસુ બજ્ઝતિ, તતો નાનપ્પકારં સીલપાદભઞ્જનાદિકં અનત્થં પાપુણાતિ. યથા પન અપકટ્ઠકાયચિત્તો પુરિસો તત્થ ન પતતિ, એવં રક્ખિતેનેવ કાયેન, રક્ખિતાય વાચાય, રક્ખિતેહિ ચિત્તેહિ, સૂપટ્ઠિતાય સતિયા અપકટ્ઠકાયચિત્તો હુત્વા કુલાનિ ઉપસઙ્કમન્તો ભિક્ખુ કુલેસુ ન બજ્ઝતિ, અથસ્સ સીલસદ્ધાસમાધિપઞ્ઞાસઙ્ખાતાનિ પાદહત્થકુચ્છિસીસાનિ ન ભઞ્જન્તિ, રાગકણ્ટકાદયો ન વિજ્ઝન્તિ, સુખિતો યેનકામં અગતપુબ્બં નિબ્બાનદિસં ગચ્છતિ, એવરૂપો અયં મહાકસ્સપોતિ હીનાધિમુત્તિકસ્સ મિચ્છાપટિપન્નસ્સ વાદપથપચ્છિન્દનત્થં મહાકસ્સપત્થેરં એવ સક્ખિં કત્વા દસ્સેન્તો ‘‘કસ્સપો ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહાતિ. એવમ્પેત્થ અત્થમિચ્છન્તિઅલગ્ગચિત્તતાસઙ્ખાતાય ચન્દોપમપટિપદાય કરણભૂતાય પસંસિતો, તસ્સં વા આધારભૂતાય મઞ્ઞેવ સક્ખિં કત્વા પસંસિતોતિ, એવં સતિ ચેવ-સદ્દો, ચ-સદ્દો ચ ન પયુજ્જિતબ્બો દ્વિન્નં પદાનં તુલ્યાધિકરણત્તા, અયમેવ અત્થો પાઠો ચ યુત્તતરો વિય દિસ્સતિ પરિનિબ્બાનસુત્તવણ્ણનાયં ‘‘આકાસે પાણિં ચાલેત્વા ચન્દૂપમં પટિપદં કથેન્તો મં કાયસક્ખિં કત્વા કથેસી’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૩૨) વુત્તત્તાતિ.

તસ્સ ¶ કિમઞ્ઞં આણણ્યં ભવિસ્સતિ, અઞ્ઞત્ર ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનાતિ અધિપ્પાયો. તત્થ તસ્સાતિ યં-સદ્દસ્સ કારણનિદસ્સને ‘‘તસ્મા’’તિ અજ્ઝાહરિત્વા તસ્સ મેતિ અત્થો, કિરિયાપરામસને પન તસ્સ અનુગ્ગહણસ્સ, પસંસનસ્સ ચાતિ. પોત્થકેસુપિ કત્થચિ ‘‘તસ્સ મે’’તિ પાઠો દિસ્સતિ, એવં સતિ કિરિયાપરામસને ‘‘તસ્સા’’તિ અપરં પદમજ્ઝાહરિતબ્બં. નત્થિ ¶ ઇણં યસ્સાતિ અણણો, તસ્સ ભાવો આણણ્યં. ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનં ઠપેત્વા અઞ્ઞં કિં નામ તસ્સ ઇણવિરહિતત્તં ભવિસ્સતિ, ન ભવિસ્સતિ એવાતિ અત્થો. ‘‘નનુ મં ભગવા’’તિઆદિના વુત્તમેવત્થં ઉપમાવસેન વિભાવેતિ. સકકવચઇસ્સરિયાનુપ્પદાનેનાતિ એત્થ કવચો નામ ઉરચ્છદો, યેન ઉરો છાદીયતે, તસ્સ ચ ચીવરનિદસ્સનેન ગહણં, ઇસ્સરિયસ્સ પન અભિઞ્ઞાસમાપત્તિનિદસ્સનેનાતિ દટ્ઠબ્બં. કુલવંસપ્પતિટ્ઠાપકન્તિ કુલવંસસ્સ કુલપવેણિયા પતિટ્ઠાપકં. ‘‘મે’’તિ પદસ્સ નિચ્ચસાપેક્ખત્તા સદ્ધમ્મવંસપ્પતિટ્ઠાપકોતિ સમાસો. ઇદં વુત્તં હોતિ – સત્તુસઙ્ઘનિમ્મદ્દનેન અત્તનો કુલવંસપ્પતિટ્ઠાપનત્થં સકકવચઇસ્સરિયાનુપ્પદાનેન કુલવંસપ્પતિટ્ઠાપકં પુત્તં રાજા વિય ભગવાપિ મં દીઘદસ્સી ‘‘સદ્ધમ્મવંસપ્પતિટ્ઠાપકો મે અયં ભવિસ્સતી’’તિ મન્ત્વા સાસનપચ્ચત્થિકગણનિમ્મદ્દનેન સદ્ધમ્મવંસપ્પતિટ્ઠાપનત્થં ચીવરદાનસમસમટ્ઠપનસઙ્ખાતેન ઇમિના અસાધારણાનુગ્ગહેન અનુગ્ગહેસિ નનુ, ઇમાય ચ ઉળારાય પસંસાય પસંસિ નનૂતિ. ઇતિ ચિન્તયન્તોતિ એત્થ ઇતિસદ્દેન ‘‘અન્તરધાપેય્યું, સઙ્ગાયેય્યં, કિમઞ્ઞં આણણ્યં ભવિસ્સતી’’તિ વચનપુબ્બઙ્ગમં, ‘‘ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતી’’તિઆદિ વાક્યત્તયં નિદસ્સેતિ.

ઇદાનિ યથાવુત્તમત્થં સઙ્ગીતિક્ખન્ધકપાળિયા સાધેન્તો આહ ‘‘યથાહા’’તિઆદિ. તત્થ યથાહાતિ કિં આહ, મયા વુત્તસ્સ અત્થસ્સ સાધકં કિં આહાતિ વુત્તં હોતિ. યથા વા યેન પકારેન મયા વુત્તં, તથા તેન પકારેન પાળિયમ્પિ આહાતિ અત્થો. યથા વા યં વચનં પાળિયં આહ, તથા તેન વચનેન મયા વુત્તવચનં સંસન્દતિ ચેવ સમેતિ ચ યથા તં ગઙ્ગોદકેન યમુનોદકન્તિપિ વત્તબ્બો પાળિયા સાધનત્થં ઉદાહરિતભાવસ્સ પચ્ચક્ખતો વિઞ્ઞાયમાનત્તા, વિઞ્ઞાયમાનત્થસ્સ ચ સદ્દસ્સ પયોગે કામાચારત્તા. અધિપ્પાયવિભાવનત્થા હિ અત્થયોજના. યથા વા યેન પકારેન ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં ભિક્ખૂનં ¶ ઉસ્સાહં જનેસિ, તથા તેન પકારેન પાળિયમ્પિ આહાતિ અત્થો. એવમીદિસેસુ.

એકમિદાહન્તિ એત્થ ઇદન્તિ નિપાતમત્તં. એકં સમયન્તિ ચ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનં, એકસ્મિં સમયેતિ અત્થો. પાવાયાતિ પાવાનગરતો, તત્થ પિણ્ડાય ચરિત્વા ‘‘કુસિનારં ગમિસ્સામી’’તિ અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નોતિ વુત્તં હોતિ. અદ્ધાનમગ્ગોતિ ચ દીઘમગ્ગો વુચ્ચતિ, દીઘપરિયાયો હેત્થ અદ્ધાનસદ્દો. મહતાતિ ગુણમહત્તેનપિ સઙ્ખ્યામહત્તેનપિ મહતા. ‘‘પઞ્ચમત્તેહી’’તિઆદિના સઙ્ખ્યામહત્તં દસ્સેતિ, મત્તસદ્દો ચ પમાણવચનો ‘‘ભોજને મત્તઞ્ઞુતા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૧૬) વિય. ‘‘ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં ઉસ્સાહં જનેસી’’તિ એતસ્સત્થસ્સ સાધનત્થં આહતા ‘‘અથ ખો’’તિઆદિકા પાળિ યથાવુત્તમત્થં ન સાધેતિ ¶ . ન હેત્થ ઉસ્સાહજનનપ્પકારો આગતોતિ ચોદનં પરિહરિતુમાહ ‘‘સબ્બં સુભદ્દકણ્ડં વિત્થારતો વેદિતબ્બ’’ન્તિ. એવમ્પેસા ચોદના તદવત્થાયેવાતિ વુત્તં ‘‘તતો પરં આહા’’તિઆદિ. અપિચ યથાવુત્તત્થસાધિકા પાળિ મહતરાતિ ગન્થગરુતાપરિહરણત્થં મજ્ઝે પેય્યાલમુખેન આદિઅન્તમેવ પાળિં દસ્સેન્તો ‘‘સબ્બં સુભદ્દકણ્ડં વિત્થારતો વેદિતબ્બ’’ન્તિ આહ. તેન હિ ‘‘અથ ખ્વાહં આવુસો મગ્ગા ઓક્કમ્મ અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસીદી’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૭) વુત્તપાળિતો પટ્ઠાય ‘‘યં ન ઇચ્છિસ્સામ, ન તં કરિસ્સામા’’તિ (ચૂળવ. ૪૩૭) વુત્તપાળિપરિયોસાનં સુભદ્દકણ્ડં દસ્સેતિ.

‘‘તતો પર’’ન્તિઆદિના પન તદવસેસં ‘‘હન્દ મયં આવુસો’’તિઆદિકં ઉસ્સાહજનનપ્પકારદસ્સનપાળિં. તસ્મા તતો પરં આહાતિ એત્થ સુભદ્દકણ્ડતો પરં ઉસ્સાહજનનપ્પકારદસ્સનવચનમાહાતિ અત્થો વેદિતબ્બો. મહાગણ્ઠિપદેપિ હિ સોયેવત્થો વુત્તો. આચરિયસારિપુત્તત્થેરેનાપિ (સારત્થ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) તથેવ અધિપ્પેતો. આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન પન ‘‘તતો પરન્તિ તતો ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહજનનતો પરતો’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) વુત્તં, તદેતં વિચારેતબ્બં હેટ્ઠા ઉસ્સાહજનનપ્પકારસ્સ પાળિયં અવુત્તત્તા. અયમેવ હિ ઉસ્સાહજનનપ્પકારો યદિદં ‘‘હન્દ મયં આવુસો ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ સઙ્ગાયેય્યામ, પુરે અધમ્મો દિપ્પતી’’તિઆદિ. યદિ ¶ પન સુભદ્દકણ્ડમેવ ઉસ્સાહજનનહેતુભૂતસ્સ સુભદ્દેન વુત્તવચનસ્સ પકાસનત્તા ઉસ્સાહજનનન્તિ વદેય્ય, નત્થેવેત્થ વિચારેતબ્બતાતિ. પુરે અધમ્મો દિપ્પતીતિ એત્થ અધમ્મો નામ દસકુસલકમ્મપથપટિપક્ખભૂતો અધમ્મો. ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં ઉસ્સાહજનનપ્પસઙ્ગત્તા વા તદસઙ્ગાયનહેતુકો દોસગણોપિ સમ્ભવતિ, ‘‘અધમ્મવાદિનો બલવન્તો હોન્તિ, ધમ્મવાદિનો દુબ્બલા હોન્તી’’તિ વુત્તત્તા સીલવિપત્તિઆદિહેતુકો પાપિચ્છતાદિદોસગણો અધમ્મોતિપિ વદન્તિ. પુરે દિપ્પતીતિ અપિ નામ દિપ્પતિ. સંસયત્થે હિ પુરે-સદ્દો. અથ વા યાવ અધમ્મો ધમ્મં પટિબાહિતું સમત્થો હોતિ, તતો પુરેતરમેવાતિ અત્થો. આસન્ને હિ અનધિપ્પેતે અયં પુરે-સદ્દો. દિપ્પતીતિ દિપ્પિસ્સતિ, પુરે-સદ્દયોગેન હિ અનાગતત્થે અયં વત્તમાનપયોગો યથા ‘‘પુરા વસ્સતિ દેવો’’તિ. તથા હિ વુત્તં –

‘‘અનાગતે સન્નિચ્છયે, તથાતીતે ચિરતને;

કાલદ્વયેપિ કવીહિ, પુરેસદ્દો પયુજ્જતે’’તિ. (વજિર. ટી. બાહિરનિદાનકથાવણ્ણના);

‘‘પુરેયાવપુરાયોગે ¶ , નિચ્ચં વા કરહિ કદા;

લચ્છાયમપિ કિં વુત્તે, વત્તમાના ભવિસ્સતી’’તિ ચ.

કેચિ પનેત્થ એવં વણ્ણયન્તિ – પુરેતિ પચ્છા અનાગતે, યથા અદ્ધાનં ગચ્છન્તસ્સ ગન્તબ્બમગ્ગો ‘‘પુરે’’તિ વુચ્ચતિ, તથા ઇધાપિ મગ્ગગમનનયેન અનાગતકાલો ‘‘પુરે’’તિ વુચ્ચતીતિ. એવં સતિ તંકાલાપેક્ખાય ચેત્થ વત્તમાનપયોગો સમ્ભવતિ. ધમ્મો પટિબાહિય્યતીતિ એત્થાપિ પુરે-સદ્દેન યોજેત્વા વુત્તનયેન અત્થો વેદિતબ્બો, તથા ધમ્મોપિ અધમ્મવિપરીતવસેન, ઇતો પરમ્પિ એસેવ નયો. અવિનયોતિ પહાનવિનયસંવરવિનયાનં પટિપક્ખભૂતો અવિનયો. વિનયવાદિનો દુબ્બલા હોન્તીતિ એવં ઇતિ-સદ્દેન પાઠો, સો ‘‘તતો પરં આહા’’તિ એત્થ આહ-સદ્દેન સમ્બજ્ઝિતબ્બો.

તેન હીતિ ઉય્યોજનત્થે નિપાતો. ઉચ્ચિનને ઉય્યોજેન્તા હિ મહાકસ્સપત્થેરં એવમાહંસુ ‘‘ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનતૂ’’તિ, સઙ્ગીતિયા અનુરૂપે ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનિત્વા ઉપધારેત્વા ગણ્હાતૂતિ અત્થો. ‘‘સકલ…પે… પરિગ્ગહેસી’’તિ એતેન સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવપરિયન્તાનં યથાવુત્તપુગ્ગલાનં સતિપિ ¶ આગમાધિગમસમ્ભવે સહ પટિસમ્ભિદાહિ પન તેવિજ્જાદિગુણયુત્તાનં આગમાધિગમસમ્પત્તિયા ઉક્કંસગતત્તા સઙ્ગીતિયા બહૂપકારતં દસ્સેતિ. સકલં સુત્તગેય્યાદિકં નવઙ્ગં એત્થ, એતસ્સાતિ વા સકલનવઙ્ગં, સત્થુ ભગવતો સાસનં સત્થુસાસનં સાસીયતિ એતેનાતિ કત્વા, તદેવ સત્થુસાસનન્તિ સકલનવઙ્ગસત્થુસાસનં. નવ વા સુત્તગેય્યાદીનિ અઙ્ગાનિ એત્થ, એતસ્સાતિ વા નવઙ્ગં, તમેવ સત્થુસાસનં, તઞ્ચ સકલમેવ, ન એકદેસન્તિ તથા. અત્થકામેન પરિયાપુણિતબ્બા સિક્ખિતબ્બા, દિટ્ઠધમ્મિકાદિપુરિસત્થં વા નિપ્ફાદેતું પરિયત્તા સમત્થાતિ પરિયત્તિ, તીણિ પિટકાનિ, સકલનવઙ્ગસત્થુસાસનસઙ્ખાતા પરિયત્તિ, તં ધારેન્તીતિ તથા, તાદિસેતિ અત્થો. પુથુજ્જન…પે… સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવભિક્ખૂતિ એત્થ –

‘‘દુવે પુથુજ્જના વુત્તા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના;

અન્ધો પુથુજ્જનો એકો, કલ્યાણેકો પુથુજ્જનો’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૭; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨; સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૬૧; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૫૧; ચૂળનિ. અટ્ઠ. ૮૮; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૨.૧૩૦); –

વુત્તેસુ કલ્યાણપુથુજ્જનાવ અધિપ્પેતા સદ્દન્તરસન્નિધાનેનપિ અત્થવિસેસસ્સ વિઞ્ઞાતબ્બત્તા. સમથભાવનાસિનેહાભાવેન ¶ સુક્ખા લૂખા અસિનિદ્ધા વિપસ્સના એતેસન્તિ સુક્ખવિપસ્સકા, તેયેવ ખીણાસવાતિ તથા. ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ પન સબ્બત્થ યોજેતબ્બં. વુત્તઞ્હિ –

‘‘યઞ્ચત્થવતો સદ્દેકસેસતો વાપિ સુય્યતે;

તં સમ્બજ્ઝતે પચ્ચેકં, યથાલાભં કદાચિપી’’તિ.

તિપિટકસબ્બપરિયત્તિપ્પભેદધરેતિ એત્થ તિણ્ણં પિટકાનં સમાહારો તિપિટકં, તંસઙ્ખાતં નવઙ્ગાદિવસેન અનેકભેદભિન્નં સબ્બં પરિયત્તિપ્પભેદં ધારેન્તીતિ તથા, તાદિસે. અનુ અનુ તં સમઙ્ગિનં ભાવેતિ વડ્ઢેતીતિ અનુભાવો, સોયેવ આનુભાવો, પભાવો, મહન્તો આનુભાવો યેસં તે મહાનુભાવા. ‘‘એતદગ્ગં ભિક્ખવે’’તિ ભગવતા વુત્તવચનમુપાદાય પવત્તત્તા ‘‘એતદગ્ગ’’ન્તિ પદં અનુકરણજનામં નામ યથા ‘‘યેવાપનક’’ન્તિ, તબ્બસેન વુત્તટ્ઠાનન્તરમિધ એતદગ્ગં, તમારોપિતેતિ અત્થો. એતદગ્ગં એસો ભિક્ખુ અગ્ગોતિ વા આરોપિતેપિ વટ્ટતિ. તદનારોપિતાપિ અવસેસગુણસમ્પન્નત્તા ઉચ્ચિનિતા તત્થ સન્તીતિ દસ્સેતું ‘‘યેભુય્યેના’’તિ વુત્તં. તિસ્સો વિજ્જા તેવિજ્જા, તા ¶ આદિ યેસં છળભિઞ્ઞાદીનન્તિ તેવિજ્જાદયો, તે ભેદા અનેકપ્પકારા યેસન્તિ તેવિજ્જાદિભેદા. અથ વા તિસ્સો વિજ્જા અસ્સ ખીણાસવસ્સાતિ તેવિજ્જો, સો આદિ યેસં છળભિઞ્ઞાદીનન્તિ તેવિજ્જાદયો, તેયેવ ભેદા યેસન્તિ તેવિજ્જાદિભેદા. તેવિજ્જછળભિઞ્ઞાદિવસેન અનેકભેદભિન્ને ખીણાસવભિક્ખૂયેવાતિ વુત્તં હોતિ. યે સન્ધાય વુત્તન્તિ યે ભિક્ખૂ સન્ધાય ઇદં ‘‘અથ ખો’’તિઆદિવચનં સઙ્ગીતિક્ખન્ધકે વુત્તં. ઇમિના કિઞ્ચાપિ પાળિયં અવિસેસતોવ વુત્તં, તથાપિ વિસેસેન યથાવુત્તખીણાસવભિક્ખૂયેવ સન્ધાય વુત્તન્તિ પાળિયા સંસન્દનં કરોતિ.

નનુ ચ સકલનવઙ્ગસત્થુસાસનપરિયત્તિધરા ખીણાસવા અનેકસતા, અનેકસહસ્સા ચ, કસ્મા થેરો એકેનૂનમકાસીતિ ચોદનં ઉદ્ધરિત્વા વિસેસકારણદસ્સનેન તં પરિહરિતું ‘‘કિસ્સ પના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કિસ્સાતિ કસ્મા. પક્ખન્તરજોતકો પન-સદ્દો. ઓકાસકરણત્થન્તિ ઓકાસકરણનિમિત્તં ઓકાસકરણહેતુ. અત્થ-સદ્દો હિ ‘‘છણત્થઞ્ચ નગરતો નિક્ખમિત્વા મિસ્સકપબ્બતં અભિરુહતૂ’’તિઆદીસુ વિય કારણવચનો, ‘‘કિસ્સ હેતૂ’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૩૮) વિય ચ હેત્વત્થે પચ્ચત્તવચનં. તથા હિ વણ્ણયન્તિ ‘‘છણત્થન્તિ છણનિમિત્તં છણહેતૂતિ અત્થો’’તિ. એવઞ્ચ સતિ પુચ્છાસભાગતાવિસ્સજ્જનાય હોતિ, એસ નયો ઈદિસેસુ.

કસ્મા પનસ્સ ઓકાસમકાસીતિ આહ ‘‘તેના’’તિઆદિ. હિ-સદ્દો કારણત્થે. ‘‘સો હાયસ્મા’’તિઆદિના ¶ ‘‘સહાપિ વિનાપિ ન સક્કા’’તિ વુત્તવચને પચ્ચેકં કારણં દસ્સેતિ. કેચિ પન ‘‘તમત્થં વિવરતી’’તિ વદન્તિ, તદયુત્તં ‘‘તસ્મા’’તિ કારણવચનદસ્સનતો. ‘‘તસ્મા’’તિઆદિના હિ કારણદસ્સનટ્ઠાને કારણજોતકોયેવ હિ-સદ્દો. સઞ્ઞાણમત્તજોતકા સાખાભઙ્ગોપમા હિ નિપાતાતિ, એવમીદિસેસુ. સિક્ખતીતિ સેક્ખો, સિક્ખનં વા સિક્ખા, સાયેવ તસ્સ સીલન્તિ સેક્ખો. સો હિ અપરિયોસિતસિક્ખત્તા, તદધિમુત્તત્તા ચ એકન્તેન સિક્ખનસીલો, ન અસેક્ખો વિય પરિનિટ્ઠિતસિક્ખો તત્થ પટિપ્પસ્સદ્ધુસ્સાહો, નાપિ વિસ્સટ્ઠસિક્ખો પચુરજનો વિય તત્થ અનધિમુત્તો, કિતવસેન વિય ચ તદ્ધિતવસેનિધ તપ્પકતિયત્થો ગય્હતિ યથા ‘‘કારુણિકો’’તિ. અથ વા અરિયાય જાતિયા તીસુપિ સિક્ખાસુ જાતો, તત્થ વા ભવોતિ ¶ સેક્ખો. અપિચ ઇક્ખતિ એતાયાતિ ઇક્ખા, મગ્ગફલસમ્માદિટ્ઠિ, સહ ઇક્ખાયાતિ સેક્ખો. ઉપરિમગ્ગત્તયકિચ્ચસ્સ અપરિયોસિતત્તા સહ કરણીયેનાતિ સકરણીયો. અસ્સાતિ અનેન, ‘‘અપ્પચ્ચક્ખં નામા’’તિ એતેન સમ્બન્ધો. અસ્સાતિ વા ‘‘નત્થી’’તિ એત્થ કિરિયાપટિગ્ગહકવચનં. પગુણપ્પવત્તિભાવતો અપ્પચ્ચક્ખં નામ નત્થિ. વિનયટ્ઠકથાયં પન ‘‘અસમ્મુખા પટિગ્ગહિતં નામ નત્થી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) વુત્તં, તં’’ દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતો’’તિ વુત્તમ્પિ ભગવતો સન્તિકે પટિગ્ગહિતમેવ નામાતિ કત્વા વુત્તં. તથા હિ સાવકભાસિતમ્પિ સુત્તં ‘‘બુદ્ધભાસિત’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ.

‘‘યથાહા’’તિઆદિના આયસ્મતા આનન્દેન વુત્તગાથમેવ સાધકભાવેન દસ્સેતિ. અયઞ્હિ ગાથા ગોપકમોગ્ગલ્લાનેન નામ બ્રાહ્મણેન ‘‘બુદ્ધસાસને ત્વં બહુસ્સુતોતિ પાકટો, કિત્તકા ધમ્મા તે સત્થારા ભાસિતા, તયા ચ ધારિતા’’તિ પુચ્છિતેન તસ્સ પટિવચનં દેન્તેન આયસ્મતા આનન્દેનેવ ગોપકમોગ્ગલ્લાનસુત્તે, અત્તનો ગુણદસ્સનવસેન વા થેરગાથાયમ્પિ ભાસિતા. તત્થાયં સઙ્ખેપત્થો – બુદ્ધતો સત્થુ સન્તિકા દ્વાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનિ અહં ગણ્હિં અધિગણ્હિં, દ્વે ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનિ ભિક્ખુતો ધમ્મસેનાપતિઆદીનં ભિક્ખૂનં સન્તિકા ગણ્હિં. યે ધમ્મા મે જિવ્હાગ્ગે, હદયે વા પવત્તિનો પગુણા વાચુગ્ગતા, તે ધમ્મા તદુભયં સમ્પિણ્ડેત્વા ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનીતિ. કેચિ પન ‘‘યેમેતિ એત્થ ‘યે ઇમે’તિ પદચ્છેદં કત્વા યે ઇમે ધમ્મા બુદ્ધસ્સ, ભિક્ખૂનઞ્ચ પવત્તિનો પવત્તિતા, તેસુ ધમ્મેસુ બુદ્ધતો દ્વાસીતિ સહસ્સાનિ અહં ગણ્હિં, દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતો ગણ્હિં, એવં ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાની’’તિ સમ્બન્ધં વદન્તિ, અયઞ્ચ સમ્બન્ધો ‘‘એત્તકાયેવ ધમ્મક્ખન્ધા’’તિ સન્નિટ્ઠાનસ્સ અવિઞ્ઞાયમાનત્તા કેચિવાદો નામ કતો.

‘‘સહાપિ ¶ ન સક્કા’’તિ વત્તબ્બહેતુતો ‘‘વિનાપિ ન સક્કા’’તિ વત્તબ્બહેતુયેવ બલવતરો સઙ્ગીતિયા બહુકારત્તા. તસ્મા તત્થ ચોદનં દસ્સેત્વા પરિહરિતું ‘‘યદિ એવ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યદિ એવન્તિ એવં વિના યદિ ન સક્કા, તથા સતીતિ અત્થો. સેક્ખોપિ સમાનોતિ સેક્ખપુગ્ગલો સમાનોપિ. માન-સદ્દો હેત્થ લક્ખણે. બહુકારત્તાતિ બહૂપકારત્તા. ઉપકારવચનો હિ કાર-સદ્દો ‘‘અપ્પકમ્પિ ¶ કતં કારં, પુઞ્ઞં હોતિ મહપ્ફલ’’ન્તિઆદીસુ વિય. અસ્સાતિ ભવેય્ય. અથ-સદ્દો પુચ્છાયં. પઞ્હે ‘‘અથ ત્વં કેન વણ્ણેના’’તિ હિ પયોગમુદાહરન્તિ. ‘‘એવં સન્તે’’તિ પન અત્થો વત્તબ્બો. પરૂપવાદવિવજ્જનતોતિ યથાવુત્તકારણં અજાનન્તાનં પરેસં આરોપિતઉપવાદતો વિવજ્જિતુકામત્તા. તં વિવરતિ ‘‘થેરો હી’’તિઆદિના. અતિવિય વિસ્સત્થોતિ અતિરેકં વિસ્સાસિકો. કેન વિઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘તથા હી’’તિઆદિ. દળ્હીકરણં વા એતં વચનં. ‘‘વુત્તઞ્હિ, તથા હિ ઇચ્ચેતે દળ્હીકરણત્થે’’તિ હિ વદન્તિ સદ્દવિદૂ. નન્તિ આનન્દત્થેરં. ‘‘ઓવદતી’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. આનન્દત્થેરસ્સ યેભુય્યેન નવકાય પરિસાય વિબ્ભમને મહાકસ્સપત્થેરો ‘‘ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસી’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪) આહ. તથા હિ પરિનિબ્બુતે ભગવતિ મહાકસ્સપત્થેરો ભગવતો પરિનિબ્બાને સન્નિપતિતસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મજ્ઝે નિસીદિત્વા ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનત્થં પઞ્ચસતે ભિક્ખૂ ઉચ્ચિનિત્વા ‘‘રાજગહે આવુસો વસ્સં વસન્તા ધમ્મવિનયં સઙ્ગાયિસ્સામ, તુમ્હે પુરે વસ્સૂપનાયિકાય અત્તનો અત્તનો પલિબોધં પચ્છિન્દિત્વા રાજગહે સન્નિપતથા’’તિ વત્વા અત્તના રાજગહં ગતો.

આનન્દત્થેરોપિ ભગવતો પત્તચીવરમાદાય મહાજનં સઞ્ઞાપેન્તો સાવત્થિં ગન્ત્વા તતો નિક્ખમ્મ રાજગહં ગચ્છન્તો દક્ખિણાગિરિસ્મિં ચારિકં ચરિ. તસ્મિં સમયે આનન્દત્થેરસ્સ તિંસમત્તા સદ્ધિવિહારિકા યેભુય્યેન કુમારકા એકવસ્સિકદુવસ્સિકભિક્ખૂ ચેવ અનુપસમ્પન્ના ચ વિબ્ભમિંસુ. કસ્મા પનેતે પબ્બજિતા, કસ્મા ચ વિબ્ભમિંસૂતિ? તેસં કિર માતાપિતરો ચિન્તેસું ‘‘આનન્દત્થેરો સત્થુવિસ્સાસિકો અટ્ઠ વરે યાચિત્વા ઉપટ્ઠહતિ, ઇચ્છિતિચ્છિતટ્ઠાનં સત્થારં ગહેત્વા ગન્તું સક્કોતિ, અમ્હાકં દારકે એતસ્સ સન્તિકે પબ્બજેય્યામ, એવં સો સત્થારં ગહેત્વા આગમિસ્સતિ, તસ્મિં આગતે મયં મહાસક્કારં કાતું લભિસ્સામા’’તિ. ઇમિના તાવ કારણેન નેસં ઞાતકા તે પબ્બાજેસું, સત્થરિ પન પરિનિબ્બુતે તેસં સા પત્થના ઉપચ્છિન્ના, અથ ને એકદિવસેનેવ ઉપ્પબ્બાજેસું. અથ આનન્દત્થેરં દક્ખિણાગિરિસ્મિં ચારિકં ચરિત્વા રાજગહમાગતં દિસ્વા મહાકસ્સપત્થેરો એવમાહાતિ. વુત્તઞ્હેતં કસ્સપસંયુત્તે –

‘‘અથ ¶ કિઞ્ચરહિ ત્વં આવુસો આનન્દ ઇમેહિ નવેહિ ભિક્ખૂહિ ઇન્દ્રિયેસુ અગુત્તદ્વારેહિ ¶ ભોજને અમત્તઞ્ઞૂહિ જાગરિયં અનનુયુત્તેહિ સદ્ધિં ચારિકં ચરસિ, સસ્સઘાતં મઞ્ઞે ચરસિ, કુલૂપઘાતં મઞ્ઞે ચરસિ, ઓલુજ્જતિ ખો તે આવુસો આનન્દ પરિસા, પલુજ્જન્તિ ખો તે આવુસો નવપ્પાયા, ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસીતિ.

અપિ મે ભન્તે કસ્સપ સિરસ્મિં પલિતાનિ જાતાનિ, અથ ચ પન મયં અજ્જાપિ આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ કુમારકવાદા ન મુચ્ચામાતિ. તથા હિ પન ત્વં આવુસો આનન્દ ઇમેહિ નવેહિ ભિક્ખૂહિ ઇન્દ્રિયેસુ અગુત્તદ્વારેહિ ભોજને અમત્તઞ્ઞૂહિ જાગરિયં અનનુયુત્તેહિ સદ્ધિં ચારિકં ચરસિ, સસ્સઘાતં મઞ્ઞે ચરસિ, કુલૂપઘાતં મઞ્ઞે ચરસિ, ઓલુજ્જતિ ખો તે આવુસો આનન્દ પરિસા, પલુજ્જન્તિ ખો તે આવુસો નવપ્પાયા, ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસી’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪).

તત્થ સસ્સઘાતં મઞ્ઞે ચરસીતિ સસ્સં ઘાતેન્તો વિય આહિણ્ડસિ. કુલૂપઘાતં મઞ્ઞે ચરસીતિ કુલાનિ ઉપઘાતેન્તો વિય આહિણ્ડસિ. ઓલુજ્જતીતિ પલુજ્જતિ ભિજ્જતિ. પલુજ્જન્તિ ખો તે આવુસો નવપ્પાયાતિ આવુસો આનન્દ એતે તુય્હં પાયેન યેભુય્યેન નવકા એકવસ્સિકદુવસ્સિકદહરા ચેવ સામણેરા ચ પલુજ્જન્તિ. ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસીતિ અયં કુમારકો અત્તનો પમાણં ન વત જાનાતીતિ થેરં તજ્જેન્તો આહ. કુમારકવાદા ન મુચ્ચામાતિ કુમારકવાદતો ન મુચ્ચામ. તથા હિ પન ત્વન્તિ ઇદમસ્સ એવં વત્તબ્બતાય કારણદસ્સનત્થં વુત્તં. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – યસ્મા ત્વં ઇમેહિ નવેહિ ઇન્દ્રિયસંવરવિરહિતેહિ ભોજને અમત્તઞ્ઞૂહિ સદ્ધિં વિચરસિ, તસ્મા કુમારકેહિ સદ્ધિં વિચરન્તો ‘‘કુમારકો’’તિ વત્તબ્બતં અરહસીતિ.

ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસીતિ એત્થ વા-સદ્દો પદપૂરણે. વા-સદ્દો હિ ઉપમાનસમુચ્ચયસંસયવિસ્સગ્ગવિકપ્પપદપૂરણાદીસુ બહૂસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. તથા હેસ ‘‘પણ્ડિતો વાપિ તેન સો’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૬૩) ઉપમાને ¶ દિસ્સતિ, સદિસભાવેતિ અત્થો. ‘‘તં વાપિ ધીરા મુનિ વેદયન્તી’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૨૧૩) સમુચ્ચયે. ‘‘કે વા ઇમે કસ્સ વા’’તિઆદીસુ (પારા. ૨૯૬) સંસયે. ‘‘અયં વા ઇમેસં સમણબ્રાહ્મણાનં સબ્બબાલો સબ્બમૂળ્હો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧૮૧) વવસ્સગ્ગે. ‘‘યે હિ કેચિ ભિક્ખવે સમણા વા બ્રાહ્મણા વા’’તિઆદીસુપિ (મ. નિ. ૧.૧૭૦; સં. નિ. ૨.૧૩) વિકપ્પે. ‘‘ન વાહં પણ્ણં ભુઞ્જામિ, ન હેતં મય્હ ભોજન’’ન્તિઆદીસુ પદપૂરણે. ઇધાપિ પદપૂરણે ¶ દટ્ઠબ્બો. તેનેવ ચ આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન વા-સદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારં કરોન્તેન વુત્તં ‘‘ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસી’’તિઆદીસુ પદપૂરણે’’તિ. સંયુત્તટ્ઠકથાયમ્પિ ઇદમેવ વુત્તં ‘‘ન વાયં કુમારકો મત્તમઞ્ઞાસીતિ અયં કુમારકો અત્તનો પમાણં ન વત જાનાસીતિ થેરં તજ્જેન્તો આહા’’તિ (સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૧૫૪). એત્થાપિ ‘‘વતા’’તિ વચનસિલિટ્ઠતાય વુત્તં. ‘‘ન વાય’’ન્તિ એતસ્સ વા ‘‘ન વે અય’’ન્તિ પદચ્છેદં કત્વા વે-સદ્દસ્સત્થં દસ્સેન્તેન ‘‘વતા’’તિ વુત્તં. તથા હિ વે-સદ્દસ્સ એકંસત્થભાવે તદેવ પાળિં પયોગં કત્વા ઉદાહરન્તિ નેરુત્તિકા. વજિરબુદ્ધિત્થેરો પન એવં વદતિ ‘‘ન વાયન્તિ એત્થ ચ વાતિ વિભાસા, અઞ્ઞાસિપિ ન અઞ્ઞાસિપી’’તિ, (વજિર. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) તં તસ્સ મતિમત્તં સંયુત્તટ્ઠકથાય તથા અવુત્તત્તા. ઇદમેકં પરૂપવાદસમ્ભવકારણં ‘‘તત્થ કેચી’’તિઆદિના સમ્બજ્ઝિતબ્બં.

અઞ્ઞમ્પિ કારણમાહ ‘‘સક્યકુલપ્પસુતો ચાયસ્મા’’તિ. સાકિયકુલે જાતો, સાકિયકુલભાવેન વા પાકટો ચ આયસ્મા આનન્દો. તત્થ…પે… ઉપવદેય્યુન્તિ સમ્બન્ધો. અઞ્ઞમ્પિ કારણં વદતિ ‘‘તથાગતસ્સ ભાતા ચૂળપિતુપુત્તો’’તિ. ભાતાતિ ચેત્થ કનિટ્ઠભાતા ચૂળપિતુપુત્તભાવેન, ન પન વયસા સહજાતભાવતો.

‘‘સુદ્ધોદનો ધોતોદનો, સક્કસુક્કામિતોદના;

અમિતા પાલિતા ચાતિ, ઇમે પઞ્ચ ઇમા દુવે’’તિ.

વુત્તેસુ હિ સબ્બકનિટ્ઠસ્સ અમિતોદનસક્કસ્સ પુત્તો આયસ્મા આનન્દો. વુત્તઞ્હિ મનોરથપૂરણિયં –

‘‘કપ્પસતસહસ્સં ¶ પન દાનં દદમાનો અમ્હાકં બોધિસત્તેન સદ્ધિં તુસિતપુરે નિબ્બત્તિત્વા તતો ચુતો અમિતોદનસક્કસ્સ ગેહે નિબ્બત્તિ, અથસ્સ સબ્બે ઞાતકે આનન્દિતે પમોદિતે કરોન્તો જાતોતિ ‘આનન્દો’ત્વેવ નામમકંસૂ’’તિ.

તથાયેવ વુત્તં પપઞ્ચસૂદનિયમ્પિ –

‘‘અઞ્ઞે પન વદન્તિ – નાયસ્મા આનન્દો ભગવતા સહજાતો, વયસા ચ ચૂળપિતુપુત્તતાય ¶ ચ ભગવતો કનિટ્ઠભાતાયેવ. તથા હિ મનોરથપૂરણિયં એકનિપાતવણ્ણનાયં સહજાતગણને સો ન વુતો’’તિ.

યં વુચ્ચતિ, તં ગહેતબ્બં. તત્થાતિ તસ્મિં વિસ્સત્થાદિભાવે સતિ. અતિવિસ્સત્થસક્યકુલપ્પસુતતથાગતભાતુભાવતોતિ વુત્તં હોતિ. ભાવેનભાવલક્ખણે હિ કત્થચિ હેત્વત્થો સમ્પજ્જતિ. તથા હિ આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન નેત્તિટ્ઠકથાયં ‘‘ગુન્નઞ્ચે તરમાનાન’’ન્તિ ગાથાવણ્ણનાયં વુત્તં –

‘‘સબ્બા તા જિમ્હં ગચ્છન્તીતિ સબ્બા તા ગાવિયો કુટિલમેવ ગચ્છન્તિ, કસ્મા? નેત્તે જિમ્હગતે સતિ નેત્તે કુટિલં ગતે સતિ, નેત્તસ્સ કુટિલં ગતત્તાતિ અત્થો’’તિ.

ઉદાનટ્ઠકથાયમ્પિ ‘‘ઇતિ ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતી’’તિ સુત્તપદવણ્ણનાયં ‘‘હેતુઅત્થતા ભુમ્મવચનસ્સ કારણસ્સ ભાવેન તદવિનાભાવી ફલસ્સ ભાવો લક્ખીયતીતિ વેદિતબ્બા’’તિ (ઉદા. અટ્ઠ. ૧.૧). તત્થાતિ વા નિમિત્તભૂતે વિસ્સત્થાદિમ્હીતિ અત્થો, તસ્મિં ઉચ્ચિનનેતિપિ વદન્તિ. છન્દાગમનં વિયાતિ એત્થ છન્દા આગમનં વિયાતિ પદચ્છેદો. છન્દાતિ ચ હેતુમ્હિ નિસ્સક્કવચનં, છન્દેન આગમનં પવત્તનં વિયાતિ અત્થો, છન્દેન અકત્તબ્બકરણમિવાતિ વુત્તં હોતિ, છન્દં વા આગચ્છતિ સમ્પયોગવસેનાતિ છન્દાગમનં, તથા પવત્તો અપાયગમનીયો અકુસલચિત્તુપ્પાદો. અથ વા અનનુરૂપં ગમનં અગમનં. છન્દેન અગમનં છન્દાગમનં, છન્દેન સિનેહેન અનનુરૂપં ગમનં પવત્તનં વિય અકત્તબ્બકરણં વિયાતિ વુત્તં હોતિ. અસેક્ખભૂતા પટિસમ્ભિદા, તંપત્તાતિ ¶ તથા, અસેક્ખા ચ તે પટિસમ્ભિદાપ્પત્તા ચાતિ વા તથા, તાદિસે. સેક્ખપટિસમ્ભિદાપ્પત્તન્તિ એત્થાપિ એસ નયો. પરિવજ્જેન્તોતિ હેત્વત્થે અન્તસદ્દો, પરિવજ્જનહેતૂતિ અત્થો. અનુમતિયાતિ અનુઞ્ઞાય, યાચનાયાતિ વુત્તં હોતિ.

‘‘કિઞ્ચાપિ સેક્ખો’’તિ ઇદં અસેક્ખાનંયેવ ઉચ્ચિનિતત્તા વુત્તં, ન સેક્ખાનં અગતિગમનસમ્ભવેન. પઠમમગ્ગેનેવ હિ ચત્તારિ અગતિગમનાનિ પહીયન્તિ, તસ્મા કિઞ્ચાપિ સેક્ખો, તથાપિ થેરો આયસ્મન્તં આનન્દં ઉચ્ચિનતૂતિ સમ્બન્ધો. ન પન કિઞ્ચાપિ સેક્ખો, તથાપિ અભબ્બો અગતિં ગન્તુન્તિ. ‘‘અભબ્બો’’તિઆદિના પન ધમ્મસઙ્ગીતિયા તસ્સ અરહભાવં દસ્સેન્તો વિજ્જમાનગુણે કથેતિ, તેન સઙ્ગીતિયા ધમ્મવિનયવિનિચ્છયે સમ્પત્તે છન્દાદિવસેન અઞ્ઞથા ¶ અકથેત્વા યથાભૂતમેવ કથેસ્સતીતિ દસ્સેતિ. ન ગન્તબ્બા, અનનુરૂપા વા ગતીતિ અગતિ, તં. પરિયત્તોતિ અધિગતો ઉગ્ગહિતો.

‘‘એવ’’ન્તિઆદિના સન્નિટ્ઠાનગણનં દસ્સેતિ. ઉચ્ચિનિતેનાતિ ઉચ્ચિનિત્વા ગહિતેન. અપિચ એવં…પે… ઉચ્ચિનીતિ નિગમનં, ‘‘તેનાયસ્મતા’’તિઆદિ પન સન્નિટ્ઠાનગણનદસ્સનન્તિપિ વદન્તિ.

એવં સઙ્ગાયકવિચિનનપ્પકારં દસ્સેત્વા અઞ્ઞમ્પિ સઙ્ગાયનત્થં દેસવિચિનનાદિપ્પકારં દસ્સેન્તો ‘‘અથ ખો’’તિઆદિમાહ. તત્થ એતદહોસીતિ એતં પરિવિતક્કનં અહોસિ. નુ-સદ્દેન હિ પરિવિતક્કનં દસ્સેતિ. રાજગહન્તિ ‘‘રાજગહસામન્તં ગહેત્વા વુત્ત’’ન્તિ ગણ્ઠિપદેસુ વદન્તિ. ગાવો ચરન્તિ એત્થાતિ ગોચરો, ગુન્નં ચરણટ્ઠાનં, સો વિયાતિ ગોચરો, ભિક્ખૂનં ચરણટ્ઠાનં, મહન્તો સો અસ્સ, એત્થાતિ વા મહાગોચરં. અટ્ઠારસન્નં મહાવિહારાનમ્પિ અત્થિતાય પહૂતસેનાસનં.

થાવરકમ્મન્તિ ચિરટ્ઠાયિકમ્મં. વિસભાગપુગ્ગલો સુભદ્દસદિસો. ઉક્કોટેય્યાતિ નિવારેય્ય. ઇતિ-સદ્દો ઇદમત્થે, ઇમિના મનસિકારેન હેતુભૂતેન એતદહોસીતિ અત્થો. ગરુભાવજનનત્થં ઞત્તિદુતિયેન કમ્મેન સઙ્ઘં સાવેસિ, ન અપલોકનઞત્તિકમ્મમત્તેનાતિ અધિપ્પાયો.

કદા પનાયં કતાતિ આહ ‘‘અયં પના’’તિઆદિ. એવં કતભાવો ચ ઇમાય ગણનાય વિઞ્ઞાયતીતિ દસ્સેતિ ‘‘ભગવા હી’’તિઆદિના. અથાતિ અનન્તરત્થે નિપાતો, પરિનિબ્બાનન્તરમેવાતિ અત્થો. સત્તાહન્તિ ¶ હિ પરિનિબ્બાનદિવસમ્પિ સઙ્ગણ્હિત્વા વુત્તં. અસ્સાતિ ભગવતો, ‘‘સરીર’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. સંવેગવત્થું કિત્તેત્વા કિત્તેત્વા અનિચ્ચતાપટિસઞ્ઞુત્તાનિ ગીતાનિ ગાયિત્વા પૂજાવસેન કીળનતો સુન્દરં કીળનદિવસા સાધુકીળનદિવસા નામ, સપરહિતસાધનટ્ઠેન વા સાધૂતિ વુત્તાનં સપ્પુરિસાનં સંવેગવત્થું કિત્તેત્વા કિત્તેત્વા કીળનદિવસાતિપિ યુજ્જતિ. ઇમસ્મિઞ્ચ પુરિમસત્તાહે એકદેસેનેવ સાધુકીળનમકંસુ. વિસેસતો પન ધાતુપૂજાદિવસેસુયેવ. તથા હિ વુત્તં મહાપરિનિબ્બાનસુત્તટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૩૫) –

‘‘ઇતો પુરિમેસુ હિ દ્વીસુ સત્તાહેસુ તે ભિક્ખૂ સઙ્ઘસ્સ ઠાનનિસજ્જોકાસં કરોન્તા ખાદનીયં ભોજનીયં સંવિદહન્તા સાધુકીળિકાય ઓકાસં ન લભિંસુ, તતો નેસં ¶ અહોસિ ‘ઇમં સત્તાહં સાધુકીળિતં કીળિસ્સામ, ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ, યં અમ્હાકં પમત્તભાવં ઞત્વા કોચિદેવ આગન્ત્વા ધાતુયો ગણ્હેય્ય, તસ્મા આરક્ખં ઠપેત્વા કીળિસ્સામા’તિ, તેન તે એવમકંસૂ’’તિ.

તથાપિ તે ધાતુપૂજાયપિ કતત્તા ધાતુપૂજાદિવસા નામ. ઇમેયેવ વિસેસેન ભગવતિ કત્તબ્બસ્સ અઞ્ઞસ્સ અભાવતો એકદેસેન કતમ્પિ સાધુકીળનં ઉપાદાય ‘‘સાધુકીળનદિવસા’’તિ પાકટા જાતાતિ આહ ‘‘એવં સત્તાહં સાધુકીળનદિવસા નામ અહેસુ’’ન્તિ.

ચિતકાયાતિ વીસસતરતનુચ્ચાય ચન્દનદારુચિતકાય, પધાનકિચ્ચવસેનેવ ચ સત્તાહં ચિતકાયં અગ્ગિના ઝાયીતિ વુત્તં. ન હિ અચ્ચન્તસંયોગવસેન નિરન્તરં સત્તાહમેવ અગ્ગિના ઝાયિ તત્થ પચ્છિમદિવસેયેવ ઝાયિતત્તા, તસ્મા સત્તાહસ્મિન્તિ અત્થો વેદિતબ્બો. પુરિમપચ્છિમાનઞ્હિ દ્વિન્નં સત્તાહાનમન્તરે સત્તાહે યત્થ કત્થચિપિ દિવસે ઝાયમાને સતિ ‘‘સત્તાહે ઝાયી’’તિ વત્તું યુજ્જતિ. યથાહ –

‘‘તેન ખો પન સમયેન ચત્તારો મલ્લપામોક્ખા સીસં ન્હાતા અહતાનિ વત્થાનિ નિવત્થા ‘મયં ભગવતો ચિતકં આળિમ્પેસ્સામા’તિ ન સક્કોન્તિ આળિમ્પેતુ’’ન્તિઆદિ (દી. નિ. ૨.૨૩૩).

સત્તિપઞ્જરં ¶ કત્વાતિ સત્તિખગ્ગાદિહત્થેહિ પુરિસેહિ મલ્લરાજૂનં ભગવતો ધાતુઆરક્ખકરણં ઉપલક્ખણવસેનાહ. સત્તિહત્થા પુરિસા હિ સત્તિયો યથા ‘‘કુન્તા પચરન્તી’’તિ, તાહિ સમન્તતો રક્ખાપનવસેન પઞ્જરપટિભાગત્તા સત્તિપઞ્જરં. સન્ધાગારં નામ રાજૂનં એકા મહાસાલા. ઉય્યોગકાલાદીસુ હિ રાજાનો તત્થ ઠત્વા ‘‘એત્તકા પુરતો ગચ્છન્તુ, એત્તકા પચ્છતો, એત્તકા ઉભોહિ પસ્સેહિ, એત્તકા હત્થીસુ અભિરુહન્તુ, એત્તકા અસ્સેસુ, એત્તકા રથેસૂ’’તિ એવં સન્ધિં કરોન્તિ મરિયાદં બન્ધન્તિ, તસ્મા તં ઠાનં ‘‘સન્ધાગાર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અપિચ ઉય્યોગટ્ઠાનતો આગન્ત્વાપિ યાવ ગેહેસુ અલ્લગોમયપરિભણ્ડાદીનિ કરોન્તિ, તાવ દ્વે તીણિ દિવસાનિ રાજાનો તત્થ સન્થમ્ભન્તિ વિસ્સમન્તિ પરિસ્સયં વિનોદેન્તીતિપિ સન્ધાગારં, રાજૂનં વા સહ અત્થાનુસાસનં અગારન્તિપિ સન્ધાગારં હ-કારસ્સ ધ-કારં, અનુસરાગમઞ્ચ કત્વા, યસ્મા વા રાજાનો તત્થ સન્નિપતિત્વા ‘‘ઇમસ્મિં કાલે કસિતું વટ્ટતિ, ઇમસ્મિં કાલે વપિતુ’’ન્તિ એવમાદિના નયેન ઘરાવાસકિચ્ચાનિ સમ્મન્તયન્તિ, તસ્મા છિન્નવિચ્છિન્નં ઘરાવાસં તત્થ સન્ધારેન્તીતિપિ સન્ધાગારં. વિસાખપુણ્ણમિતો ¶ પટ્ઠાય યાવ વિસાખમાસસ્સ અમાવાસી, તાવ સોળસ દિવસા સીહળવોહારવસેન ગહિતત્તા, જેટ્ઠમૂલમાસસ્સ સુક્કપક્ખે ચ પઞ્ચ દિવસાતિ આહ ‘‘ઇતિ એકવીસતિ દિવસા ગતા’’તિ. તત્થ ચરિમદિવસેયેવ ધાતુયો ભાજયિંસુ, તસ્મિંયેવ ચ દિવસે અયં કમ્મવાચા કતા. તેન વુત્તં ‘‘જેટ્ઠમૂલસુક્કપક્ખપઞ્ચમિય’’ન્તિઆદિ. તત્થ જેટ્ઠનક્ખત્તં વા મૂલનક્ખત્તં વા તસ્સ માસસ્સ પુણ્ણમિયં ચન્દેન યુત્તં, તસ્મા સો માસો ‘‘જેટ્ઠમૂલમાસો’’તિ વુચ્ચતિ. અનાચારન્તિ હેટ્ઠા વુત્તં અનાચારં.

યદિ એવં કસ્મા વિનયટ્ઠકથાયં, (પારા. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) મઙ્ગલસુત્તટ્ઠકથાયઞ્ચ (ખુ. પા. અટ્ઠ. મઙ્ગલસુત્તવણ્ણના) ‘‘સત્તસુ સાધુકીળનદિવસેસુ, સત્તસુ ચ ધાતુપૂજાદિવસેસુ વીતિવત્તેસૂ’’તિ વુત્તન્તિ? સત્તસુ ધાતુપૂજાદિવસેસુ ગહિતેસુ તદવિનાભાવતો મજ્ઝે ચિતકાય ઝાયનસત્તાહમ્પિ ગહિતમેવાતિ કત્વા વિસું ન વુત્તં વિય દિસ્સતિ. યદિ એવં કસ્મા ‘‘અડ્ઢમાસો અતિક્કન્તો, દિયડ્ઢમાસો સેસો’’તિ ચ વુત્તન્તિ? નાયં દોસો. અપ્પકઞ્હિ ઊનમધિકં વા ગણનૂપગં ન હોતિ, તસ્મા અપ્પકેન અધિકોપિ સમુદાયો અનધિકો વિય હોતીતિ કત્વા અડ્ઢમાસતો અધિકેપિ પઞ્ચદિવસે ‘‘અડ્ઢમાસો અતિક્કન્તો’’તિ વુત્તં દ્વાસીતિખન્ધકવત્તાનં કત્થચિ ‘‘અસીતિ ખન્ધકવત્તાની’’તિ વચનં વિય, તથા અપ્પકેન ઊનોપિ સમુદાયો અનૂનો વિય હોતીતિ ¶ કત્વા દિયડ્ઢમાસતો ઊનેપિ પઞ્ચદિવસે ‘‘દિયડ્ઢમાસો સેસો’’તિ વુત્તં સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગટ્ઠકથાયં (વિભ. ૩૫૬) છમાસતો ઊનેપિ અડ્ઢમાસે ‘‘છમાસં સજ્ઝાયો કાતબ્બો’’તિ વચનં વિય, અઞ્ઞથા અટ્ઠકથાનં અઞ્ઞમઞ્ઞવિરોધો સિયા. અપિચ દીઘભાણકાનં મતેન તિણ્ણં સત્તાહાનં વસેન ‘‘એકવીસતિ દિવસા ગતા’’તિ ઇધ વુત્તં. વિનયસુત્તનિપાતખુદ્દકપાઠટ્ઠકથાસુ પન ખુદ્દકભાણકાનં મતેન એકમેવ ઝાયનદિવસં કત્વા તદવસેસાનં દ્વિન્નં સત્તાહાનં વસેન ‘‘અડ્ઢમાસો અતિક્કન્તો, દિયડ્ઢમાસો સેસો’’તિ ચ વુત્તં. પઠમબુદ્ધવચનાદીસુ વિય તં તં ભાણકાનં મતેન અટ્ઠકથાસુપિ વચનભેદો હોતીતિ ગહેતબ્બં. એવમ્પેત્થ વદન્તિ – પરિનિબ્બાનદિવસતો પટ્ઠાય આદિમ્હિ ચત્તારો સાધુકીળનદિવસાયેવ, તતો પરં તયો સાધુકીળનદિવસા ચેવ ચિતકઝાયનદિવસા ચ, તતો પરં એકો ચિતકઝાયનદિવસોયેવ, તતો પરં તયો ચિતકઝાયનદિવસા ચેવ ધાતુપૂજાદિવસા ચ, તતો પરં ચત્તારો ધાતુપૂજાદિવસાયેવ, ઇતિ તં તં કિચ્ચાનુરૂપગણનવસેન તીણિ સત્તાહાનિ પરિપૂરેન્તિ, અગહિતગ્ગહણેન પન અડ્ઢમાસોવ હોતિ. ‘‘એકવીસતિ દિવસા ગતા’’તિ ઇધ વુત્તવચનઞ્ચ તં તં કિચ્ચાનુરૂપગણનેનેવ. એવઞ્હિ ચતૂસુપિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તવચનં સમેતીતિ વિચારેત્વા ગહેતબ્બં. વજિરબુદ્ધિત્થેરેન પન વુત્તં ‘‘અડ્ઢમાસો અતિક્કન્તોતિ એત્થ એકો દિવસો નટ્ઠો, સો પાટિપદદિવસો, કોલાહલદિવસો ¶ નામ સો, તસ્મા ઇધ ન ગહિતો’’તિ, (વજિર. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) તં ન સુન્દરં પરિનિબ્બાનસુત્તન્તપાળિયં (દી. નિ. ૨.૨૨૭) પાટિપદદિવસતોયેવ પટ્ઠાય સત્તાહસ્સ વુત્તત્તા, અટ્ઠકથાયઞ્ચ પરિનિબ્બાનદિવસેન સદ્ધિં તિણ્ણં સત્તાહાનં ગણિતત્તા. તથા હિ પરિનિબ્બાનદિવસેન સદ્ધિં તિણ્ણં સત્તાહાનં ગણનેનેવ જેટ્ઠમૂલસુક્કપક્ખપઞ્ચમી એકવીસતિમો દિવસો હોતિ.

ચત્તાલીસ દિવસાતિ જેટ્ઠમૂલસુક્કપક્ખછટ્ઠદિવસતો યાવ આસળ્હી પુણ્ણમી, તાવ ગણેત્વા વુત્તં. એત્થન્તરેતિ ચત્તાલીસદિવસબ્ભન્તરે. રોગો એવ રોગપલિબોધો. આચરિયુપજ્ઝાયેસુ કત્તબ્બકિચ્ચમેવ આચરિયુપજ્ઝાયપલિબોધો ¶ , તથા માતાપિતુપલિબોધો. યથાધિપ્પેતં અત્થં, કમ્મં વા પરિબુન્ધેતિ ઉપરોધેતિ પવત્તિતું ન દેતીતિ પલિબોધો ર-કારસ્સ લ-કારં કત્વા. તં પલિબોધં છિન્દિત્વા તં કરણીયં કરોતૂતિ સઙ્ગાહકેન છિન્દિતબ્બં તં સબ્બં પલિબોધં છિન્દિત્વા ધમ્મવિનયસઙ્ગાયનસઙ્ખાતં તદેવ કરણીયં કરોતુ.

અઞ્ઞેપિ મહાથેરાતિ અનુરુદ્ધત્થેરાદયો. સોકસલ્લસમપ્પિતન્તિ સોકસઙ્ખાતેન સલ્લેન અનુપવિટ્ઠં પટિવિદ્ધં. અસમુચ્છિન્નઅવિજ્જાતણ્હાનુસયત્તા અવિજ્જાતણ્હાભિસઙ્ખાતેન કમ્મુના ભવયોનિગતિટ્ઠિતિસત્તાવાસેસુ ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતં અત્તભાવં જનેતિ અભિનિબ્બત્તેતીતિ જનો. કિલેસે જનેતિ, અજનિ, જનિસ્સતીતિ વા જનો, મહન્તો જનો તથા, તં. આગતાગતન્તિ આગતમાગતં યથા ‘‘એકેકો’’તિ. એત્થ સિયા – ‘‘થેરો અત્તનો પઞ્ચસતાય પરિસાય પરિવુત્તો રાજગહં ગતો, અઞ્ઞેપિ મહાથેરા અત્તનો અત્તનો પરિવારે ગહેત્વા સોકસલ્લસમપ્પિતં મહાજનં અસ્સાસેતુકામા તં તં દિસં પક્કન્તા’’તિ ઇધ વુત્તવચનં સમન્તપાસાદિકાય ‘‘મહાકસ્સપત્થેરો ‘રાજગહં આવુસો ગચ્છામા’તિ ઉપડ્ઢં ભિક્ખુસઙ્ઘં ગહેત્વા એકં મગ્ગં ગતો, અનુરુદ્ધત્થેરોપિ ઉપડ્ઢં ગહેત્વા એકં મગ્ગં ગતો’’તિ (પારા. અટ્ઠ. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) વુત્તવચનઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિરુદ્ધં હોતિ. ઇધ હિ મહાકસ્સપત્થેરાદયો અત્તનો અત્તનો પરિવારભિક્ખૂહિયેવ સદ્ધિં તં તં દિસં ગતાતિ અત્થો આપજ્જતિ, તત્થ પન મહાકસ્સપત્થેરઅનુરુદ્ધત્થેરાયેવ પચ્ચેકમુપડ્ઢસઙ્ઘેન સદ્ધિં એકેકં મગ્ગં ગતાતિ? વુચ્ચતે – તદુભયમ્પિ હિ વચનં ન વિરુજ્ઝતિ અત્થતો સંસન્દનત્તા. ઇધ હિ નિરવસેસેન થેરાનં પચ્ચેકગમનવચનમેવ તત્થ નયવસેન દસ્સેતિ, ઇધ અત્તનો અત્તનો પરિસાય ગમનવચનઞ્ચ તત્થ ઉપડ્ઢસઙ્ઘેન સદ્ધિં ગમનવચનેન. ઉપડ્ઢસઙ્ઘોતિ હિ સકસકપરિસાભૂતો ભિક્ખુગણો ગય્હતિ ઉપડ્ઢસદ્દસ્સ અસમેપિ ભાગે પવત્તત્તા. યદિ હિ સન્નિપતિતે સઙ્ઘે ઉપડ્ઢસઙ્ઘેન સદ્ધિન્તિ અત્થં ગણ્હેય્ય, તદા સઙ્ઘસ્સ ગણનપથમતીતત્તા ન યુજ્જતેવ ¶ , યદિ ચ સઙ્ગાયનત્થં ઉચ્ચિનિતાનં પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં મજ્ઝે ઉપડ્ઢસઙ્ઘેન સદ્ધિન્તિ અત્થં ગણ્હેય્ય, એવમ્પિ તેસં ગણપામોક્ખાનંયેવ ઉચ્ચિનિતત્તા ન યુજ્જતેવ. પચ્ચેકગણિનો હેતે. વુત્તઞ્હિ ‘‘સત્તસતસહસ્સાનિ, તેસુ પામોક્ખભિક્ખવો’’તિ ¶ , ઇતિ અત્થતો સંસન્દનત્તા તદેતં ઉભયમ્પિ વચનં અઞ્ઞમઞ્ઞં ન વિરુજ્ઝતીતિ. તંતંભાણકાનં મતેનેવં વુત્તન્તિપિ વદન્તિ.

‘‘અપરિનિબ્બુતસ્સ ભગવતો’’તિઆદિના યોજેતબ્બં. પત્તચીવરમાદાયાતિ એત્થ ચતુમહારાજદત્તિયસેલમયપત્તં, સુગતચીવરઞ્ચ ગણ્હિત્વાતિ અત્થો. સોયેવ હિ પત્તો ભગવતા સદા પરિભુત્તો. વુત્તઞ્હિ સમચિત્તપટિપદાસુત્તટ્ઠકથાયં ‘‘વસ્સંવુત્થાનુસારેન અતિરેકવીસતિવસ્સકાલેપિ તસ્સેવ પરિભુત્તભાવં દીપેતુકામેન પાતોવ સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા સુનિવત્થનિવાસનો સુગતચીવરં પારુપિત્વા સેલમયપત્તમાદાય ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો દક્ખિણદ્વારેન નગરં પવિસિત્વા પિણ્ડાય ચરન્તો’’તિ (અ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૭) ગન્ધમાલાદયો નેસં હત્થેતિ ગન્ધમાલાદિહત્થા.

તત્રાતિ તિસ્સં સાવત્થિયં. સુદન્તિ નિપાતમત્તં. અનિચ્ચતાદિપટિસંયુત્તાયાતિ ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિઆદિના (ધ. પ. ૨૭૭) અનિચ્ચસભાવપટિસઞ્ઞુત્તાય. ધમ્મેન યુત્તા, ધમ્મસ્સ વા પતિરૂપાતિ ધમ્મી, તાદિસાય. સઞ્ઞાપેત્વાતિ સુટ્ઠુ જાનાપેત્વા, સમસ્સાસેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. વસિતગન્ધકુટિન્તિ નિચ્ચસાપેક્ખત્તા સમાસો. પરિભોગચેતિયભાવતો ‘‘ગન્ધકુટિં વન્દિત્વા’’તિ વુત્તં. ‘‘વન્દિત્વા’’તિ ચ ‘‘વિવરિત્વા’’તિ એત્થ પુબ્બકાલકિરિયા. તથા હિ આચરિયસારિપુત્તત્થેરેન વુત્તં ‘‘ગન્ધકુટિયા દ્વારં વિવરિત્વાતિ પરિભોગચેતિયભાવતો ગન્ધકુટિં વન્દિત્વા ગન્ધકુટિયા દ્વારં વિવરીતિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ (સારત્થ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા) મિલાતા માલા, સાયેવ કચવરં, મિલાતં વા માલાસઙ્ખાતં કચવરં તથા. અતિહરિત્વાતિ પઠમં ઠપિતટ્ઠાનમભિમુખં હરિત્વા. યથાઠાને ઠપેત્વાતિ પઠમં ઠપિતટ્ઠાનં અનતિક્કમિત્વા યથાઠિતટ્ઠાનેયેવ ઠપેત્વા. ભગવતો ઠિતકાલે કરણીયં વત્તં સબ્બમકાસીતિ સેનાસને કત્તબ્બવત્તં સન્ધાય વુત્તં. કુરુમાનો ચાતિ તં સબ્બં વત્તં કરોન્તો ચ. લક્ખણે હિ અયં માન-સદ્દો. ન્હાનકોટ્ઠકસ્સ સમ્મજ્જનઞ્ચ તસ્મિં ઉદકસ્સ ઉપટ્ઠાપનઞ્ચ, તાનિ આદીનિ યેસં ધમ્મદેસનાઓવાદાદીનન્તિ તથા, તેસં કાલેસૂતિ અત્થો. સીહસ્સ મિગરાજસ્સ સેય્યા સીહસેય્યા, તદ્ધિતવસેન, સદિસવોહારેન વા ભગવતો સેય્યાપિ ‘‘સીહસેય્યા’’તિ વુચ્ચતિ. તેજુસ્સદઇરિયાપથત્તા ઉત્તમસેય્યા વા, યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘અથ ખો ભગવા દક્ખિણેન પસ્સેન સીહસેય્યં ¶ કપ્પેસિ ¶ પાદે પાદં અચ્ચાધાય સતો સમ્પજાનો’’તિ, (દી. નિ. ૨.૧૯૮) તં. કપ્પનકાલો કરણકાલો નનૂતિ યોજેતબ્બં.

‘‘યથા ત’’ન્તિઆદિના યથાવુત્તમત્થં ઉપમાય આવિ કરોતિ. તત્થ યથા અઞ્ઞોપિ ભગવતો…પે… પતિટ્ઠિતપેમો ચેવ અખીણાસવો ચ અનેકેસુ…પે… ઉપકારસઞ્જનિતચિત્તમદ્દવો ચ અકાસિ, એવં આયસ્માપિ આનન્દો ભગવતો ગુણ…પે… મદ્દવો ચ હુત્વા અકાસીતિ યોજના. ન્તિ નિપાતમત્તં. અપિચ એતેન તથાકરણહેતું દસ્સેતિ, યથા અઞ્ઞેપિ યથાવુત્તસભાવા અકંસુ, તથા આયસ્માપિ આનન્દો ભગવતો…પે… પતિટ્ઠિતપેમત્તા ચેવ અખીણાસવત્તા ચ અનેકેસુ…પે… ઉપકારસઞ્જનિતચિત્તમદ્દવત્તા ચાતિ હેતુઅત્થસ્સ લબ્ભમાનત્તા. હેતુગબ્ભાનિ હિ એતાનિ પદાનિ તદત્થસ્સેવ તથાકરણહેતુભાવતો. ધનપાલદમન (ચૂળવ. ૩૪૨), સુવણ્ણકક્કટ (જા. ૧.૫.૯૪), ચૂળહંસ (જા. ૧.૧૫.૧૩૩) -મહાહંસજાતકાદીહિ (જા. ૨.૨૧.૮૯) ચેત્થ વિભાવેતબ્બો. ગુણાનં ગણો, સોયેવ અમતનિપ્ફાદકરસસદિસતાય અમતરસો. તં જાનનપકતિતાયાતિ પતિટ્ઠિતપદે હેતુ. ઉપકાર…પે… મદ્દવોતિ ઉપકારપુબ્બભાવેન સમ્માજનિતચિત્તમુદુકો. એવમ્પિ સો ઇમિના કારણેન અધિવાસેસીતિ દસ્સેન્તો ‘‘તમેન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ તમેનન્તિ તં આયસ્મન્તં આનન્દં. એત-સદ્દો હિ પદાલઙ્કારમત્તં. અયઞ્હિ સદ્દપકતિ, યદિદં દ્વીસુ સબ્બનામેસુ પુબ્બપદસ્સેવ અત્થપદતા. સંવેજેસીતિ ‘‘નનુ ભગવતા પટિકચ્ચેવ અક્ખાતં ‘સબ્બેહેવ પિયેહિ મનાપેહિ નાનાભાવો વિનાભાવો’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૧૮૩; સં. નિ. ૫.૩૭૯; અ. નિ. ૧૦.૪૮) સંવેગં જનેસી’’તિ (દી. નિ. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન વુત્તં, એવં સતિ ‘‘ભન્તે…પે… અસ્સાસેસ્સથાતિ પઠમં વત્વા’’તિ સહ પાઠસેસેન યોજના અસ્સ. યથારુતતો પન આદ્યત્થેન ઇતિ-સદ્દેન ‘‘એવમાદિના સંવેજેસી’’તિ યોજનાપિ યુજ્જતેવ. યેન કેનચિ હિ વચનેન સંવેગં જનેસિ, તં સબ્બમ્પિ સંવેજનસ્સ કરણં સમ્ભવતીતિ. સન્થમ્ભિત્વાતિ પરિદેવનાદિવિરહેન અત્તાનં પટિબન્ધેત્વા પતિટ્ઠાપેત્વા. ઉસ્સન્નધાતુકન્તિ ઉપચિતપિત્તસેમ્હાદિદોસં. પિત્તસેમ્હવાતવસેન હિ તિસ્સો ધાતુયો ઇધ ભેસજ્જકરણયોગ્યતાય ¶ અધિપ્પેતા, યા ‘‘દોસા, મલા’’તિ ચ લોકે વુચ્ચન્તિ, પથવી આપો તેજો વાયો આકાસોતિ ચ ભેદેન પચ્ચેકં પઞ્ચવિધા. વુત્તઞ્હિ –

‘‘વાયુપિત્તકફા દોસા, ધાતવો ચ મલા તથા;

તત્થાપિ પઞ્ચધાખ્યાતા, પચ્ચેકં દેહધારણા.

સરીરદૂસના ¶ દોસા, મલીનકરણા મલા;

ધારણા ધાતવો તે તુ, ઇત્થમન્વત્થસઞ્ઞકા’’તિ.

સમસ્સાસેતુન્તિ સન્તપ્પેતું. દેવતાય સંવેજિતદિવસતો, જેતવનવિહારં પવિટ્ઠદિવસતો વા દુતિયદિવસે. વિરિચ્ચતિ એતેનાતિ વિરેચનં, ઓસધપરિભાવિતં ખીરમેવ વિરેચનં તથા. યં સન્ધાયાતિ યં ભેસજ્જપાનં સન્ધાય. અઙ્ગપચ્ચઙ્ગેન સોભતીતિ સુભો, મનુનો અપચ્ચં માનવો, ન-કારસ્સ પન ણ-કારે કતે માણવો. મનૂતિ હિ પઠમકપ્પિકકાલે મનુસ્સાનં માતાપિતુટ્ઠાને ઠિતો પુરિસો, યો સાસને ‘‘મહાસમ્મતરાજા’’તિ વુત્તો. સો હિ સકલલોકસ્સ હિતં મનભિ જાનાતીતિ મનૂતિ વુચ્ચતિ. એવમ્પેત્થ વદન્તિ ‘‘દન્તજ ન-કારસહિતો માનવસદ્દો સબ્બસત્તસાધારણવચનો, મુદ્ધજ ણ-કારસહિતો પન માણવસદ્દો કુચ્છિતમૂળ્હાપચ્ચવચનો’’તિ. ચૂળકમ્મવિભઙ્ગસુત્તટ્ઠકથાયમ્પિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૪.૨૮૯) હિ મુદ્ધજ ણ-કારસહિતસ્સેવ માણવસદ્દસ્સ અત્થો વણ્ણિતો. તટ્ટીકાયમ્પિ ‘‘યં અપચ્ચં કુચ્છિતં મૂળ્હં વા, તત્થ લોકે માણવવોહારો, યેભુય્યેન ચ સત્તા દહરકાલે મૂળ્હધાતુકા હોન્તીતિ તસ્સેવત્થો પકાસિતો’’તિ વદન્તિ આચરિયા. અઞ્ઞત્થ ચ વીસતિવસ્સબ્ભન્તરો યુવા માણવો, ઇધ પન તબ્બોહારેન મહલ્લકોપિ. વુત્તઞ્હિ ચૂળકમ્મવિભઙ્ગસુત્તવણ્ણનાયં ‘‘માણવોતિ પન તં તરુણકાલે વોહરિંસુ, સો મહલ્લકકાલેપિ તેનેવ વોહારેન વોહરીયતી’’તિ, (મ. નિ. અટ્ઠ. ૪.૨૮૯) સુભનામકેન લદ્ધમાણવવોહારેનાતિ અત્થો. સો પન ‘‘સત્થા પરિનિબ્બુતો, આનન્દત્થેરો કિરસ્સ પત્તચીવરમાદાય આગતો, મહાજનો તં દસ્સનાય ઉપસઙ્કમતી’’તિ સુત્વા ‘‘વિહારં ખો પન ગન્ત્વા મહાજનમજ્ઝે ન સક્કા સુખેન પટિસન્થારં વા કાતું, ધમ્મકથં વા સોતું, ગેહમાગતંયેવ નં દિસ્વા સુખેન પટિસન્થારં કરિસ્સામિ ¶ , એકા ચ મે કઙ્ખા અત્થિ, તમ્પિ નં પુચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા એકં માણવકં પેસેસિ, તં સન્ધાયાહ ‘‘પહિતં માણવક’’ન્તિ ખુદ્દકે ચેત્થ કપચ્ચયો. એતદવોચાતિ એતં ‘‘અકાલો’’તિઆદિકં વચનં આનન્દત્થેરો અવોચ.

અકાલોતિ અજ્જ ગન્તું અયુત્તકાલો. કસ્માતિ ચે ‘‘અત્થિ મે’’તિઆદિમાહ. ભેસજ્જમત્તાતિ અપ્પકં ભેસજ્જં. અપ્પત્થો હેત્થ મત્તાસદ્દો ‘‘મત્તા સુખપરિચ્ચાગા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૨૯૦) વિય. પીતાતિ પિવિતા. સ્વેપીતિ એત્થ ‘‘અપિ-સદ્દો અપેક્ખો મન્તા નુઞ્ઞાયા’’તિ (વજિર. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) વજિરબુદ્ધિત્થેરેન વુત્તં. અયં પન તસ્સાધિપ્પાયો – ‘‘અપ્પેવ નામા’’તિ સંસયમત્તે વુત્તે અનુઞ્ઞાતભાવો ન સિદ્ધો, તસ્મા તં સાધનત્થં ¶ ‘‘અપી’’તિ વુત્તં, તેન ઇમમત્થં દીપેતિ ‘‘અપ્પેવ નામ સ્વે મયં ઉપસઙ્કમેય્યામ, ઉપસઙ્કમિતું પટિબલા સમાના ઉપસઙ્કમિસ્સામ ચા’’તિ.

દુતિયદિવસેતિ ખીરવિરેચનપીતદિવસતો દુતિયદિવસે. ચેતકત્થેરેનાતિ ચેતિયરટ્ઠે જાતત્તા ચેતકોતિ એવં લદ્ધનામેન થેરેન. પચ્છાસમણેનાતિ પચ્છાનુગતેન સમણેન. સહત્થે ચેતં કરણવચનં. સુભેન માણવેન પુટ્ઠોતિ ‘‘યેસુ ધમ્મેસુ ભવં ગોતમો ઇમં લોકં પતિટ્ઠપેસિ, તે તસ્સ અચ્ચયેન નટ્ઠા નુ ખો, ધરન્તિ નુ ખો, સચે ધરન્તિ, ભવં (નત્થિ દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૪૪૮) આનન્દો જાનિસ્સતિ, હન્દ નં પુચ્છામી’’તિ એવં ચિન્તેત્વા ‘‘યેસં સો ભવં ગોતમો ધમ્માનં વણ્ણવાદી અહોસિ, યત્થ ચ ઇમં જનતં સમાદપેસિ નિવેસેસિ પતિટ્ઠાપેસિ, કતમેસાનં ખો ભો આનન્દ ધમ્માનં સો ભવં ગોતમો વણ્ણવાદી અહોસી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૪૪૮) પુટ્ઠો, અથસ્સ થેરો તીણિ પિટકાનિ સીલક્ખન્ધાદીહિ તીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘તિણ્ણં ખો માણવ ખન્ધાનં સો ભગવા વણ્ણવાદી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૪૪૯) ઇધ સીલક્ખન્ધવગ્ગે દસમં સુત્તમભાસિ, તં સન્ધાયાહ ‘‘ઇમસ્મિં…પે… મભાસી’’તિ.

ખણ્ડન્તિ છિન્નં. ફુલ્લન્તિ ભિન્નં, સેવાલાહિછત્તકાદિવિકસ્સનં વા, તેસં પટિસઙ્ખરણં સમ્મા પાકતિકકરણં, અભિનવપટિકરણન્તિ વુત્તં હોતિ. ઉપકટ્ઠાયાતિ આસન્નાય. વસ્સં ઉપનેન્તિ ઉપગચ્છન્તિ એત્થાતિ વસ્સૂપનાયિકા, વસ્સૂપગતકાલો, તાય. સઙ્ગીતિપાળિયં (ચૂળવ. ૪૪૦) સામઞ્ઞેન વુત્તમ્પિ વચનં ¶ એવં ગતેયેવ સન્ધાય વુત્તન્તિ સંસન્દેતું સાધેતું વા આહ ‘‘એવઞ્હી’’તિઆદિ.

રાજગહં પરિવારેત્વાતિ બહિનગરે ઠિતભાવેન વુત્તં. છડ્ડિતપતિતઉક્લાપાતિ છડ્ડિતા ચ પતિતા ચ ઉક્લાપા ચ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ભગવતો પરિનિબ્બાનટ્ઠાનં ગચ્છન્તેહિ ભિક્ખૂહિ છડ્ડિતા વિસ્સટ્ઠા, તતોયેવ ચ ઉપચિકાદીહિ ખાદિતત્તા ઇતો ચિતો ચ પતિતા, સમ્મજ્જનાભાવેન આકિણ્ણકચવરત્તા ઉક્લાપા ચાતિ. તદેવત્થં ‘‘ભગવતો હી’’તિઆદિના વિભાવેતિ. અવકુથિ પૂતિભાવમગમાસીતિ ઉક્લાપો થ-કારસ્સ લ-કારં કત્વા, ઉજ્ઝિટ્ઠો વા કલાપોસમૂહોતિ ઉક્લાપો, વણ્ણસઙ્ગમનવસેનેવં વુત્તં યથા ‘‘ઉપક્લેસો, સ્નેહો’’ – ઇચ્ચાદિ, તેન યુત્તાતિ તથા. પરિચ્છેદવસેન વેણીયન્તિ દિસ્સન્તીતિ પરિવેણા. કુરુમાનાતિ કત્તુકામા. સેનાસનવત્તાનં પઞ્ઞત્તત્તા, સેનાસનક્ખન્ધકે ચ સેનાસનપટિબદ્ધાનં બહૂનમ્પિ વચનાનં વુત્તત્તા સેનાસનપટિસઙ્ખરણમ્પિ તસ્સ પૂજાયેવ નામાતિ આહ ‘‘ભગવતો વચનપૂજનત્થ’’ન્તિ. પઠમં માસન્તિ ¶ વસ્સાનસ્સ પઠમં માસં. અચ્ચન્તસંયોગે ચેતં ઉપયોગવચનં. ‘‘તિત્થિયવાદપરિમોચનત્થઞ્ચા’’તિ વુત્તમત્થં પાકટં કાતું ‘‘તિત્થિયા હી’’તિઆદિ વુત્તં.

યન્તિ કતિકવત્તકરણં. એદિસેસુ હિ ઠાનેસુ યં-સદ્દો તં-સદ્દાનપેક્ખો તેનેવ અત્થસ્સ પરિપુણ્ણત્તા. યં વા કતિકવત્તં સન્ધાય ‘‘અથ ખો’’તિઆદિ વુત્તં, તદેવ મયાપિ વુત્તન્તિ અત્થો. એસ નયો ઈદિસેસુ ભગવતા…પે… વણ્ણિતન્તિ સેનાસનવત્તં પઞ્ઞપેન્તેન સેનાસનક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૩૦૮) ચ સેનાસનપટિબદ્ધવચનં કથેન્તેન વણ્ણિતં. સઙ્ગાયિસ્સામાતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દસ્સ ‘‘વુત્તં અહોસી’’તિ ચ ઉભયત્થ સમ્બન્ધો, એકસ્સ વા ઇતિ-સદ્દસ્સ લોપો.

દુતિયદિવસેતિ એવં ચિન્તિતદિવસતો દુતિયદિવસે, સો ચ ખો વસ્સૂપનાયિકદિવસતો દુતિયદિવસોવ. થેરા હિ આસળ્હિપુણ્ણમિતો પાટિપદદિવસેયેવ સન્નિપતિત્વા વસ્સમુપગન્ત્વા એવં ચિન્તેસુન્તિ. રાજદ્વારેતિ રાજગેહદ્વારે. હત્થકમ્મન્તિ હત્થકિરિયં, હત્થકમ્મસ્સ કરણન્તિ વુત્તં હોતિ. પટિવેદેસુન્તિ જાનાપેસું. વિસટ્ઠાતિ નિરાસઙ્કચિત્તા. આણાયેવ ¶ અપ્પટિહતવુત્તિયા પવત્તનટ્ઠેન ચક્કન્તિ આણાચક્કં. તથા ધમ્મોયેવ ચક્કન્તિ ધમ્મચક્કં, તં પનિધ દેસનાઞાણપટિવેધઞાણવસેન દુવિધમ્પિ યુજ્જતિ તદુભયેનેવ સઙ્ગીતિયા પવત્તનતો. ‘‘ધમ્મચક્કન્તિ ચેતં દેસનાઞાણસ્સાપિ નામં, પટિવેધઞાણસ્સાપી’’તિ (સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩.૭૮) હિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તં. સન્નિસજ્જટ્ઠાનન્તિ સન્નિપતિત્વા નિસીદનટ્ઠાનં. સત્ત પણ્ણાનિ યસ્સાતિ સત્તપણ્ણી, યો ‘‘છત્તપણ્ણો, વિસમચ્છદો’’ તિપિ વુચ્ચતિ, તસ્સ જાતગુહદ્વારેતિ અત્થો.

વિસ્સકમ્મુનાતિ સક્કસ્સ દેવાનમિન્દસ્સ કમ્માકમ્મવિધાયકં દેવપુત્તં સન્ધાયાહ. સુવિભત્તભિત્તિથમ્ભસોપાનન્તિ એત્થ સુવિભત્તપદસ્સ દ્વન્દતો પુબ્બે સુય્યમાનત્તા સબ્બેહિ દ્વન્દપદેહિ સમ્બન્ધો, તથા ‘‘નાનાવિધ…પે… વિચિત્ત’’ન્તિઆદીસુપિ. રાજભવનવિભૂતિન્તિ રાજભવનસમ્પત્તિં, રાજભવનસોભં વા. અવહસન્તમિવાતિ અવહાસં કુરુમાનં વિય. સિરિયાતિ સોભાસઙ્ખાતાય લક્ખિયા. નિકેતનમિવાતિ વસનટ્ઠાનમિવ, ‘‘જલન્તમિવા’’તિપિ પાઠો. એકસ્મિંયેવ પાનીયતિત્થે નિપતન્તા પક્ખિનો વિય સબ્બેસમ્પિ જનાનં ચક્ખૂનિ મણ્ડપેયેવ નિપતન્તીતિ વુત્તં ‘‘એકનિપાત…પે… વિહઙ્ગાન’’ન્તિ. નયનવિહઙ્ગાનન્તિ નયનસઙ્ખાતવિહઙ્ગાનં. લોકરામણેય્યકમિવ સમ્પિણ્ડિતન્તિ યદિ લોકે વિજ્જમાનં રામણેય્યકં સબ્બમેવ આનેત્વા એકત્થ સમ્પિણ્ડિતં સિયા, તં વિયાતિ વુત્તં હોતિ, યં યં વા લોકે રમિતુમરહતિ, તં સબ્બં સમ્પિણ્ડિતમિવાતિપિ ¶ અત્થો. દટ્ઠબ્બસારમણ્ડન્તિ ફેગ્ગુરહિતં સારં વિય, કસટવિનિમુત્તં પસન્નં વિય ચ દટ્ઠુમરહરૂપેસુ સારભૂતં, પસન્નભૂતઞ્ચ. અપિચ દટ્ઠબ્બો દસ્સનીયો સારભૂતો વિસિટ્ઠતરો મણ્ડો મણ્ડનં અલઙ્કારો એતસ્સાતિ દટ્ઠબ્બસારમણ્ડો, તં. મણ્ડં સૂરિયરસ્મિં પાતિ નિવારેતિ, સબ્બેસં વા જનાનં મણ્ડં પસન્નં પાતિ રક્ખતિ, મણ્ડનમલઙ્કારં વા પાતિ પિવતિ અલઙ્કરિતું યુત્તભાવેનાતિ મણ્ડપો, તં.

કુસુમદામાનિ ચ તાનિ ઓલમ્બકાનિ ચેતિ કુસુમદામોલમ્બકાનિ. વિસેસનસ્સ ચેત્થ પરનિપાતો યથા ‘‘અગ્યાહિતો’’તિ. વિવિધાનિયેવ કુસુમદામોલમ્બકાનિ તથા, તાનિ વિનિગ્ગલન્તં વિસેસેન વમેન્તં નિક્ખામેન્તમિવ ચારુ સોભનં વિતાનં એત્થાતિ તથા. કુટ્ટેન ગહિતો સમં કતોતિ કુટ્ટિમો, કોટ્ટિમો વા, તાદિસોયેવ મણીતિ મણિકોટ્ટિમો ¶ , નાનારતનેહિ વિચિત્તો મણિકોટ્ટિમો, તસ્સ તલં તથા. અથ વા મણિયો કોટ્ટેત્વા કતતલત્તા મણિકોટ્ટેન નિપ્ફત્તન્તિ મણિકોટ્ટિમં, તમેવ તલં, નાનારતનવિચિત્તં મણિકોટ્ટિમતલં તથા. તમિવ ચ નાનાપુપ્ફૂપહારવિચિત્તં સુપરિનિટ્ઠિતભૂમિકમ્મન્તિ સમ્બન્ધો. પુપ્ફપૂજા પુપ્ફૂપહારો. એત્થ હિ નાનારતનવિચિત્તગ્ગહણં નાનાપુપ્ફૂપહારવિચિત્તતાયનિદસ્સનં, મણિકોટ્ટિમતલગ્ગહણં સુપરિનિટ્ઠિતભૂમિકમ્મતાયાતિ દટ્ઠબ્બં. નન્તિ મણ્ડપં. બ્રહ્મવિમાનસદિસન્તિ ભાવનપુંસકં, યથા બ્રહ્મવિમાનં સોભતિ, તથા અલઙ્કરિત્વાતિ અત્થો. વિસેસેન માનેતબ્બન્તિ વિમાનં. સદ્દવિદૂ પન ‘‘વિહે આકાસે માયન્તિ ગચ્છન્તિ દેવા યેનાતિ વિમાન’’ન્તિ વદન્તિ. વિસેસેન વા સુચરિતકમ્મુના મીયતિ નિમ્મીયતીતિ વિમાનં, વીતિ વા સકુણો વુચ્ચતિ, તં સણ્ઠાનેન મીયતિ નિમ્મીયતીતિ વિમાનન્તિઆદિનાપિ વત્તબ્બો. વિમાનટ્ઠકથાયં પન ‘‘એકયોજનદ્વિયોજનાદિભાવેન પમાણવિસેસયુત્તતાય, સોભાતિસયયોગેન ચ વિસેસતો માનનીયતાય વિમાન’’ન્તિ (વિ. વ. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા) વુત્તં. નત્થિ અગ્ઘમેતેસન્તિ અનગ્ઘાનિ, અપરિમાણગ્ઘાનિ અગ્ઘિતુમસક્કુણેય્યાનીતિ વુત્તં હોતિ. પતિરૂપં, પચ્ચેકં વા અત્થરિતબ્બાનીતિ પચ્ચત્થરણાનિ, તેસં સતાનિ તથા. ઉત્તરાભિમુખન્તિ ઉત્તરદિસાભિમુખં. ધમ્મોપિ સત્થાયેવ સત્થુકિચ્ચનિપ્ફાદનતોતિ વુત્તં ‘‘બુદ્ધસ્સ ભગવતો આસનારહં ધમ્માસનં પઞ્ઞપેત્વા’’તિ. યથાહ ‘‘યો ખો…પે… મમચ્ચયેન સત્થા’’તિઆદિ, (દી. નિ. ૨.૨૧૬) તથાગતપ્પવેદિતધમ્મદેસકસ્સ વા સત્થુકિચ્ચાવહત્તા તથારૂપે આસને નિસીદિતુમરહતીતિ દસ્સેતુમ્પિ એવં વુત્તં. આસનારહન્તિ નિસીદનારહં. ધમ્માસનન્તિ ધમ્મદેસકાસનં, ધમ્મં વા કથેતું યુત્તાસનં. દન્તખચિતન્તિ દન્તેહિ ખચિતં, હત્થિદન્તેહિ કતન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘દન્તો નામ હત્થિદન્તો વુચ્ચતી’’તિ હિ વુત્તં. એત્થાતિ એતસ્મિં ધમ્માસને. મમ કિચ્ચન્તિ મમ કમ્મં, મયા વા કરણીયં.

ઇદાનિ ¶ આયસ્મતો આનન્દસ્સ અસેક્ખભૂમિસમાપજ્જનં દસ્સેન્તો ‘‘તસ્મિઞ્ચ પના’’તિઆદિમાહ. તત્થ તસ્મિઞ્ચ પન દિવસએતિ તથા રઞ્ઞા આરોચાપિતદિવસે, સાવણમાસસ્સ કાળપક્ખચતુત્થદિવસેતિ વુત્તં હોતિ. અનત્થજનનતો વિસસઙ્કાસતાય કિલેસો વિસં, તસ્સ ખીણાસવભાવતો અઞ્ઞથાભાવસઙ્ખાતા સત્તિ ગન્ધો. તથા હિ સો ¶ ભગવતો પરિનિબ્બાનાદીસુ વિલાપાદિમકાસિ. અપિચ વિસજનનકપુપ્ફાદિગન્ધપટિભાગતાય નાનાવિધદુક્ખહેતુકિરિયાજનનકો કિલેસોવ ‘‘વિસગન્ધો’’તિ વુચ્ચતિ. તથા હિ સો ‘‘વિસં હરતીતિ વિસત્તિકા, વિસમૂલાતિ વિસત્તિકા, વિસફલાતિ વિસત્તિકા, વિસપરિભોગાતિ વિસત્તિકા’’તિઆદિના (મહાનિ. ૩) વુત્તોતિ. અપિચ વિસગન્ધોનામ વિરૂપો મંસાદિગન્ધો, તંસદિસતાય પન કિલેસો. ‘‘વિસ્સસદ્દો હિ વિરૂપે’’તિ (ધ. સ. ટી. ૬૨૪) અભિધમ્મટીકાયંવુત્તં. અદ્ધાતિ એકંસતો. સંવેગન્તિ ધમ્મસંવેગં. ‘‘ઓહિતભારાન’’ન્તિ હિ યેભુય્યેન, પધાનેન ચ વુત્તં. એદિસેસુ પન ઠાનેસુ તદઞ્ઞેસમ્પિ ધમ્મસંવેગોયેવ અધિપ્પેતો. તથા હિ ‘‘સંવેગો નામ સહોત્તપ્પં ઞાણં, સો તસ્સા ભગવતો દસ્સને ઉપ્પજ્જી’’તિ (વિ. વ. અટ્ઠ. ૮૩૮) રજ્જુમાલાવિમાનવણ્ણનાયંવુત્તં, સા ચ તદા અવિઞ્ઞાતસાસના અનાગતફલાતિ. ઇતરથા હિ ચિત્તુત્રાસવસેન દોસોયેવ સંવેગોતિ આપજ્જતિ, એવઞ્ચ સતિ સો તસ્સ અસેક્ખભૂમિસમાપજ્જનસ્સ એકંસકારણં ન સિયા. એવમભૂતો ચ સો ઇધ ન વત્તબ્બોયેવાતિ અલમતિપપઞ્ચેન. તેનાતિ તસ્મા સ્વે સઙ્ઘસન્નિપાતસ્સ વત્તમાનત્તા, સેક્ખસકરણીયત્તા વા. તે ન યુત્તન્તિ તવ ન યુત્તં, તયા વા સન્નિપાતં ગન્તું ન પતિરૂપં.

મેતન્તિ મમ એતં ગમનં. ય્વાહન્તિ યો અહં, યન્તિ વા કિરિયાપરામસનં, તેન ‘‘ગચ્છેય્ય’’ન્તિ એત્થ ગમનકિરિયં પરામસતિ, કિરિયાપરામસનસ્સ ચ યં તં-સદ્દસ્સ અયં પકતિ, યદિદં નપુંસકલિઙ્ગેન, એકવચનેન ચ યોગ્યતા તથાયેવ તત્થ તત્થ દસ્સનતો. કિરિયાય હિ સભાવતો નપુંસકત્તમેકત્તઞ્ચ ઇચ્છન્તિ સદ્દવિદૂ. આવજ્જેસીતિ ઉપનામેસિ. મુત્તાતિ મુચ્ચિતા. અપ્પત્તઞ્ચાતિ અગતઞ્ચ, બિમ્બોહને ન તાવ ઠપિતન્તિ વુત્તં હોતિ. એતસ્મિં અન્તરેતિ એત્થન્તરે, ઇમિના પદદ્વયેન દસ્સિતકાલાનં વેમજ્ઝક્ખણે, તથાદસ્સિતકાલદ્વયસ્સ વા વિવરેતિ વુત્તં હોતિ.

‘‘કારણે ચેવ ચિત્તે ચ, ખણસ્મિં વિવરેપિ ચ;

વેમજ્ઝાદીસુ અત્થેસુ ‘અન્તરા’તિ રવો ગતો’’તિ.

હિ ¶ વુત્તં. અનુપાદાયાતિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેન કઞ્ચિ ધમ્મં અગ્ગહેત્વા, યેહિ વા કિલેસેહિ મુચ્ચતિ, તેસં લેસમત્તમ્પિ અગ્ગહેત્વા. આસવેહીતિ ¶ ભવતો આ ભવગ્ગં, ધમ્મતો ચ આ ગોત્રભું સવનતો પવત્તનતો આસવસઞ્ઞિતેહિ કિલેસેહિ. ઉપલક્ખણવચનમત્તઞ્ચેતં. તદેકટ્ઠતાય હિ સબ્બેહિપિ કિલેસેહિ સબ્બેહિપિ પાપધમ્મેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિયેવ. ચિત્તં વિમુચ્ચીતિ ચિત્તં અરહત્તમગ્ગક્ખણે આસવેહિ વિમુચ્ચમાનં હુત્વા અરહત્તફલક્ખણે વિમુચ્ચિ. તદત્થં વિવરતિ ‘‘અયઞ્હી’’તિઆદિના. ચઙ્કમેનાતિ ચઙ્કમનકિરિયાય. વિસેસન્તિ અત્તના લદ્ધમગ્ગફલતો વિસેસમગ્ગફલં. વિવટ્ટૂપનિસ્સયભૂતં કતં ઉપચિતં પુઞ્ઞં યેનાતિ કતપુઞ્ઞો, અરહત્તાધિગમાય કતાધિકારોતિ અત્થો. પધાનમનુયુઞ્જાતિ વીરિયમનુયુઞ્જાહિ, અરહત્તસમાપત્તિયા અનુયોગં કરોહીતિ વુત્તં હોતિ. હોહિસીતિ ભવિસ્સસિ. કથાદોસોતિ કથાય દોસો વિતથભાવો. અચ્ચારદ્ધન્તિ અતિવિય આરદ્ધં. ઉદ્ધચ્ચાયાતિ ઉદ્ધતભાવાય. હન્દાતિ વોસ્સગ્ગવચનં. તેન હિ અધુનાયેવ યોજેમિ, ન પનાહં પપઞ્ચં કરોમીતિ વોસ્સગ્ગં કરોતિ. વીરિયસમતં યોજેમીતિ ચઙ્કમનવીરિયસ્સ અધિમત્તત્તા તસ્સ હાપનવસેન સમાધિના સમતાપાદનેન વીરિયસ્સ સમતં સમભાવં યોજેમિ, વીરિયેન વા સમથસઙ્ખાતં સમાધિં યોજેમીતિપિ અત્થો. દ્વિધાપિ હિ પાઠો દિસ્સતિ. વિસ્સમિસ્સામીતિ અસ્સસિસ્સામિ. ઇદાનિ તસ્સ વિસેસતો પસંસનારહભાવં દસ્સેતું ‘‘તેના’’તિઆદિ વુત્તં. તેનાતિ ચતુઇરિયાપથવિરહિતતાકારણેન. ‘‘અનિપન્નો’’તિઆદીનિ પચ્ચુપ્પન્નવચનાનેવ. પરિનિબ્બુતોપિ સો આકાસેયેવ પરિનિબ્બાયિ. તસ્મા થેરસ્સ કિલેસપરિનિબ્બાનં, ખન્ધપરિનિબ્બાનઞ્ચ વિસેસેન પસંસારહં અચ્છરિયબ્ભુતમેવાતિ.

દુતિયદિવસેતિ થેરેન અરહત્તપત્તદિવસતો દુતિયદિવસે. પઞ્ચમિયન્તિ તિથીપેક્ખાય વુત્તં, ‘‘દુતિયદિવસે’’તિ ઇમિના તુલ્યાધિકરણં. ભિન્નલિઙ્ગમ્પિ હિ તુલ્યત્થપદં દિસ્સતિ યથા ‘‘ગુણો પમાણં, વીસતિ ચિત્તાનિ’’ ઇચ્ચાદિ. કાળપક્ખસ્સાતિ સાવણમાસકાળપક્ખસ્સ. પઠમઞ્હિ માસં ખણ્ડફુલ્લપટિસઙ્ખરણમકંસુ, પઠમમાસભાવો ચ મજ્ઝિમપ્પદેસવોહારેન. તત્થ હિ પુરિમપુણ્ણમિતો યાવ અપરા પુણ્ણમી, તાવ એકો માસોતિ વોહરન્તિ. તતો તીણિ દિવસાનિ રાજા મણ્ડપમકાસિ, તતો દુતિયદિવસે થેરો અરહત્તં સચ્છાકાસિ, તતિયદિવસે પન સન્નિપતિત્વા થેરા સઙ્ગીતિમકંસુ, તસ્મા આસળ્હિમાસકાળપક્ખપાટિપદતો યાવ સાવણમાસકાળપક્ખપઞ્ચમી ¶ , તાવ પઞ્ચદિવસાધિકો એકમાસો હોતિ. સમાનોતિ ઉપ્પજ્જમાનો. હટ્ઠતુટ્ઠચિત્તોતિ અતિવિય સોમનસ્સચિત્તો, પામોજ્જેન વા હટ્ઠચિત્તો પીતિયા તુટ્ઠચિત્તો. એકંસન્તિ એકસ્મિં અંસે, વામંસેતિ અત્થો. તથા હિ વઙ્ગીસસુત્તવણ્ણનાયં વુત્તં –

‘‘એકંસં ¶ ચીવરન્તિ એત્થ પુન સણ્ઠાપનવસેન એવં વુત્તં, એકંસન્તિ ચ વામંસં પારુપિત્વા ઠિતસ્સેતં અધિવચનં. યતો યથા વામંસં પારુપિત્વા ઠિતં હોતિ, તથા ચીવરં કત્વાતિ એવમસ્સત્થો વેદિતબ્બો’’તિ (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૪૫).

બન્ધ…પે… વિયાતિ વણ્ટતો પવુત્તસુપરિપક્કતાલફલમિવ. પણ્ડુ…પે… વિયાતિ સિતપીતપભાયુત્તપણ્ડુરોમજકમ્બલે ઠપિતો જાતિમા મણિ વિય, જાતિવચનેન ચેત્થ કુત્તિમં નિવત્તેતિ. સમુગ્ગતપુણ્ણચન્દો વિયાતિ જુણ્હપક્ખપન્નરસુપોસથે સમુગ્ગતો સોળસકલાપરિપુણ્ણો ચન્દો વિય. બાલા…પે… વિયાતિ તરુણસૂરિયપભાસમ્ફસ્સેન ફુલ્લિતસુવણ્ણવણ્ણપરાગગબ્ભં સતપત્તપદ્ધં વિય. ‘‘પિઞ્જરસદ્દો હિ હેમવણ્ણપરિયાયો’’તિ (સારત્થ. ટી. ૧.૨૨) સારત્થદીપનિયં વુત્તો. પરિયોદાતેનાતિ પભસ્સરેન. સપ્પભેનાતિ વણ્ણપ્પભાય, સીલપ્પભાય ચ સમન્નાગતેન. સસ્સિરિકેનાતિ સરીરસોભગ્ગાદિસઙ્ખાતાય સિરિયા અતિવિય સિરિમતા. મુખવરેનાતિ યથાવુત્તસોભાસમલઙ્કતત્તા ઉત્તમમુખેન. કામં ‘‘અહમસ્મિ અરહત્તં પત્તો’’તિ નારોચેસિ, તથારૂપાય પન ઉત્તમલીળાય ગમનતો પસ્સન્તા સબ્બેપિ તમત્થં જાનન્તિ, તસ્મા આરોચેન્તો વિય હોતીતિ આહ ‘‘અત્તનો અરહત્તપ્પત્તિં આરોચયમાનો વિય અગમાસી’’તિ.

કિમત્થં પનાયં એવમારોચયમાનો વિય અગમાસીતિ? વુચ્ચતે – સો હિ ‘‘અત્તુપનાયિકં અકત્વા અઞ્ઞબ્યાકરણં ભગવતા સંવણ્ણિત’’ન્તિ મનસિ કરિત્વા ‘‘સેક્ખતાય ધમ્મવિનયસઙ્ગીતિયા ગહેતુમયુત્તમ્પિ બહુસ્સુતત્તા ગણ્હિસ્સામા’’તિ નિસિન્નાનં થેરાનં અરહત્તપ્પત્તિવિજાનનેન સોમનસ્સુપ્પાદનત્થં, ‘‘અપ્પમત્તો હોહી’’તિ ભગવતા દિન્નઓવાદસ્સ ચ સફલતાદીપનત્થં એવમારોચયમાનો વિય અગમાસીતિ. આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ ¶ એતદહોસિ સમસમટ્ઠપનાદિના યથાવુત્તકારણેન સત્થુકપ્પત્તા. ધરેય્યાતિ વિજ્જમાનો ભવેય્ય. ‘‘સોભતિ વત તે આવુસો આનન્દ અરહત્તસમધિગમતા’’તિઆદિના સાધુકારમદાસિ. અયમિધ દીઘભાણકાનં વાદો. ખુદ્દકભાણકેસુ ચ સુત્તનિપાતખુદ્દકપાઠભાણકાનં વાદોતિપિ યુજ્જતિ તદટ્ઠકથાસુપિ તથા વુત્તત્તા.

મજ્ઝિમં નિકાયં ભણન્તિ સીલેનાતિ મજ્ઝિમભાણકા, તપ્પગુણા આચરિયા. યથાવુડ્ઢન્તિ વુડ્ઢપટિપાટિં, તદનતિક્કમિત્વા વા. તત્થાતિ તસ્મિં ભિક્ખુસઙ્ઘે. આનન્દસ્સ એતમાસનન્તિ સમ્બન્ધો. તસ્મિં સમયેતિ તસ્મિં એવંકથનસમયે. થેરો ચિન્તેસિ ‘‘કુહિં ગતો’’તિ પુચ્છન્તાનં અત્તાનં દસ્સેન્તે અતિવિય પાકટભાવેન ભવિસ્સમાનત્તા, અયમ્પિ મજ્ઝિમભાણકેસ્વેવ એકચ્ચાનં વાદો, તસ્મા ઇતિપિ એકે વદન્તીતિ સમ્બન્ધો. આકાસેન આગન્ત્વા અત્તનો આસનેયેવ ¶ અત્તાનં દસ્સેસીતિપિ તેસમેવ એકચ્ચે વદન્તિ. પુલ્લિઙ્ગવિસયે હિ ‘‘એકે’’તિ વુત્તે સબ્બત્થ ‘‘એકચ્ચે’’તિ અત્થો વેદિતબ્બો. તીસુપિ ચેત્થ વાદેસુ તેસં તેસં ભાણકાનં તેન તેનાકારેન આગતમત્તં ઠપેત્વા વિસું વિસું વચને અઞ્ઞં વિસેસકારણં નત્થિ. સત્તમાસં કતાય હિ ધમ્મવિનયસઙ્ગીતિયા કદાચિ પકતિયાવ, કદાચિ પથવિયં નિમુજ્જિત્વા, કદાચિ આકાસેન આગતત્તા તં તદાગમનમુપાદાય તથા તથા વદન્તિ. અપિચ સઙ્ગીતિયા આદિદિવસેયેવ પઠમં પકતિયા આગન્ત્વા તતો પરં આકાસમબ્ભુગ્ગન્ત્વા પરિસં પત્તકાલે તતો ઓતરિત્વા ભિક્ખુપન્તિં અપીળેન્તો પથવિયં નિમુજ્જિત્વા આસને અત્તાનં દસ્સેસીતિપિ વદન્તિ. યથા વા તથા વા આગચ્છતુ, આગમનાકારમત્તં ન પમાણં, આગન્ત્વા ગતકાલે આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ સાધુકારદાનમેવ પમાણં સત્થારા દાતબ્બસાધુકારદાનેનેવ અરહત્તપ્પત્તિયા અઞ્ઞેસમ્પિ ઞાપિતત્તા, ભગવતિ ધરમાને પટિગ્ગહેતબ્બાય ચ પસંસાય થેરસ્સ પટિગ્ગહિતત્તા. તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘યથા વા’’તિઆદિમાહ. સબ્બત્થાપીતિ સબ્બેસુપિ તીસુ વાદેસુ.

ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ ભિક્ખૂ આલપીતિ અયમેત્થ અત્થો, અઞ્ઞત્ર પન ઞાપનેપિ દિસ્સતિ યથા ‘‘આમન્તયામિ વો ભિક્ખવે, (દી. નિ. ૨.૨૧૮) પટિવેદયામિ વો ભિક્ખવે’’તિ ¶ (અ. નિ. ૭.૭૨) પક્કોસનેપિ દિસ્સતિ યથા ‘‘એહિ ત્વં ભિક્ખુ મમ વચનેન સારિપુત્તં આમન્તેહી’’તિ (અ. નિ. ૯.૧૧) આલપનેપિ દિસ્સતિ યથા ‘‘તત્ર ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ ‘ભિક્ખવો’તિ’’ (સં. નિ. ૧.૨૪૯), ઇધાપિ આલપનેતિ સારત્થદીપનિયં (સારત્થ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) વુત્તં. આલપનમત્તસ્સ પન અભાવતો ‘‘કિં પઠમં સઙ્ગાયામા’’તિઆદિના વુત્તેન વિઞ્ઞાપિયમાનત્થન્તરેન ચ સહચરણતો ઞાપનેવ વટ્ટતિ, તસ્મા આમન્તેસીતિ પટિવેદેસિ વિઞ્ઞાપેસીતિ અત્થો વત્તબ્બો. ‘‘તત્ર ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ ‘ભિક્ખવો’તિ, ‘ભદ્દન્તે’તિ તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસુ’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૨૪૯) હિ આલપનમત્તમેવ દિસ્સતિ, ન વિઞ્ઞાપિયમાનત્થન્તરં, તં પન ‘‘ભૂતપુબ્બં ભિક્ખવે’’તિઆદિના (સં. નિ. ૧.૨૪૯) પચ્ચેકમેવ આરદ્ધં. તસ્મા તાદિસેસ્વેવ આલપને વટ્ટતીતિ નો તક્કો. સદ્દવિદૂ પન વદન્તિ ‘‘આમન્તયિત્વા દેવિન્દો, વિસ્સકમ્મં મહિદ્ધિક’ન્તિઆદીસુ (ચરિયા. ૧૦૭) વિય મન્તસદ્દો ગુત્તભાસને. તસ્મા ‘આમન્તેસી’તિ એતસ્સ સમ્મન્તયીતિ અત્થો’’તિ. ‘‘આવુસો’’તિઆદિ આમન્તનાકારદીપનં. ધમ્મં વા વિનયં વાતિ એત્થ વા-સદ્દો વિકપ્પને, તેન ‘‘કિમેકં તેસુ પઠમં સઙ્ગાયામા’’તિ દસ્સેતિ. કસ્મા આયૂતિ આહ ‘‘વિનયે ઠિતે’’તિઆદિ. ‘‘યસ્મા, તસ્મા’’તિ ચ અજ્ઝાહરિત્વા યોજેતબ્બં. તસ્માતિ તાય આયુસરિક્ખતાય ¶ . ધુરન્તિ જેટ્ઠકં. નો નપ્પહોતીતિ પહોતિયેવ. દ્વિપટિસેધો હિ સહ અતિસયેન પકત્યત્થદીપકો.

એતદગ્ગન્તિ એસો અગ્ગો. લિઙ્ગવિપલ્લાસેન હિ અયં નિદ્દેસો. યદિદન્તિ ચ યો અયં, યદિદં ખન્ધપઞ્ચકન્તિ વા યોજેતબ્બં. એવઞ્હિ સતિ ‘‘એતદગ્ગ’’ન્તિ યથારુતલિઙ્ગમેવ. ‘‘યદિદ’’ન્તિ પદસ્સ ચ અયં સભાવો, યા તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ વત્તબ્બસ્સ લિઙ્ગાનુરૂપેન ‘‘યો અય’’ન્તિ વા ‘‘યા અય’’ન્તિ વા ‘‘યં ઇદ’’ન્તિ વા યોજેતબ્બતા તથાયેવસ્સ તત્થ તત્થ દસ્સિતત્તા. ભિક્ખૂનં વિનયધરાનન્તિ નિદ્ધારણછટ્ઠીનિદ્દેસો.

અત્તનાવ અત્તાનં સમ્મન્નીતિ સયમેવ અત્તાનં સમ્મતં અકાસિ. ‘‘અત્તના’’તિ હિ ઇદં તતિયાવિસેસનં ભવતિ, તઞ્ચ પરેહિ સમ્મન્નનં નિવત્તેતિ, ‘‘અત્તના’’તિ વા અયં વિભત્યન્તપતિરૂપકો અબ્યયસદ્દો ¶ . કેચિ પન ‘‘લિઙ્ગત્થે તતિયા અભિહિતકત્તુભાવતો’’તિ વદન્તિ. તદયુત્તમેવ ‘‘થેરો’’તિ કત્તુનો વિજ્જમાનત્તા. વિસ્સજ્જનત્થાય અત્તનાવ અત્તાનં સમ્મન્નીતિ યોજેતબ્બં. પુચ્છધાતુસ્સ દ્વિકમ્મિકત્તા ‘‘ઉપાલિં વિનય’’ન્તિ કમ્મદ્વયં વુત્તં.

બીજનિં ગહેત્વાતિ એત્થ બીજનીગહણં ધમ્મકથિકાનં ધમ્મતાતિ વેદિતબ્બં. તાય હિ ધમ્મકથિકાનં પરિસાય હત્થકુક્કુચ્ચમુખવિકારાદિ પટિચ્છાદીયતિ. ભગવા ચ ધમ્મકથિકાનં ધમ્મતાદસ્સનત્થમેવ વિચિત્રબીજનિં ગણ્હાતિ. અઞ્ઞથા હિ સબ્બસ્સપિ લોકસ્સ અલઙ્કારભૂતં પરમુક્કંસગતસિક્ખાસંયમાનં બુદ્ધાનં મુખચન્દમણ્ડલં પટિચ્છાદેતબ્બં ન સિયા. ‘‘પઠમં આવુસો ઉપાલિ પારાજિકં કત્થ પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ કસ્મા વુત્તં, નનુ તસ્સ સઙ્ગીતિયા પુરિમકાલે પઠમભાવો ન યુત્તોતિ? નો ન યુત્તો ભગવતા પઞ્ઞત્તાનુક્કમેન, પાતિમોક્ખુદ્દેસાનુક્કમેન ચ પઠમભાવસ્સ સિદ્ધત્તા. યેભુય્યેન હિ તીણિ પિટકાનિ ભગવતો ધરમાનકાલે ઠિતાનુક્કમેનેવ સઙ્ગીતાનિ, વિસેસતો વિનયાભિધમ્મપિટકાનીતિ દટ્ઠબ્બં. કિસ્મિં વત્થુસ્મિન્તિ, મેથુનધમ્મેતિ ચ નિમિત્તત્થે ભુમ્મવચનં. ‘‘કત્થ પઞ્ઞત્ત’’ન્તિઆદિના દસ્સિતેન સહ તદવસિટ્ઠમ્પિ સઙ્ગહેત્વા દસ્સેતું ‘‘વત્થુમ્પિ પુચ્છી’’તિઆદિ વુત્તં.

સઙ્ગીતિકારકવચનસમ્મિસ્સં વા નુ ખો, સુદ્ધં વા બુદ્ધવચનન્તિ આસઙ્કાપરિહરણત્થં, યથાસઙ્ગીતસ્સેવ પમાણભાવં દસ્સનત્થઞ્ચ પુચ્છં સમુદ્ધરિત્વા વિસ્સજ્જેન્તો ‘‘કિં પનેત્થા’’તિઆદિમાહ. એત્થ પઠમપારાજિકેતિ એતિસ્સં તથાસઙ્ગીતાય પઠમપારાજિકપાળિયં. તેનેવાહ ‘‘ન હિ તથાગતા એકબ્યઞ્જનમ્પિ નિરત્થકં વદન્તી’’તિ. અપનેતબ્બન્તિ અતિરેકભાવેન ¶ નિરત્થકતાય, વિતથભાવેન વા અયુત્તતાય છડ્ડેતબ્બવચનં. પક્ખિપિતબ્બન્તિ અસમ્પુણ્ણતાય ઉપનેતબ્બવચનં. કસ્માતિ આહ ‘‘ન હી’’તિઆદિ. સાવકાનં પન દેવતાનં વા ભાસિતેતિ ભગવતો પુચ્છાથોમનાદિવસેન ભાસિતં સન્ધાયાહ. સબ્બત્થાપીતિ ભગવતો સાવકાનં દેવતાનઞ્ચ ભાસિતેપિ. તં પન પક્ખિપનં સમ્બન્ધવચનમત્તસ્સેવ, ન સભાવાયુત્તિયા અત્થસ્સાતિ દસ્સેતિ ‘‘કિં પન ત’’ન્તિઆદિના સમ્બન્ધવચનમત્તન્તિ પુબ્બાપરસમ્બન્ધવચનમેવ. ઇદં પઠમપારાજિકન્તિ વવત્થપેત્વા ઠપેસું ઇમિનાવ વાચનામગ્ગેન ઉગ્ગહણધારણાદિકિચ્ચનિપ્ફાદનત્થં, તદત્થમેવ ચ ગણસજ્ઝાયમકંસુ ‘‘તેન…પે… વિહરતી’’તિ. સજ્ઝાયારમ્ભકાલેયેવ પથવી અકમ્પિત્થાતિ વદન્તિ, તદિદં પન પથવીકમ્પનં થેરાનં ધમ્મસજ્ઝાયાનુભાવેનાતિ ¶ ઞાપેતું ‘‘સાધુકારં દદમાના વિયા’’તિ વુત્તં. ઉદકપરિયન્તન્તિ પથવીસન્ધારકઉદકપરિયન્તં. તસ્મિઞ્હિ ચલિતેયેવ સાપિ ચલતિ, એતેન ચ પદેસપથવીકમ્પનં નિવત્તેતિ.

કિઞ્ચાપિ પાળિયં ગણના નત્થિ, સઙ્ગીતિમારોપિતાનિ પન એત્તકાનેવાતિ દીપેતું ‘‘પઞ્ચસત્તતિ સિક્ખાપદાની’’તિ વુત્તં ‘‘પુરિમનયેનેવા’’તિ એતેન સાધુકારં દદમાના વિયાતિ અત્થમાહ. ન કેવલં સિક્ખાપદકણ્ડવિભઙ્ગનિયમેનેવ, અથ ખો પમાણનિયમેનાપીતિ દસ્સેતું ‘‘ચતુસટ્ઠિભાણવારા’’તિ વુત્તં. એત્થ ચ ભાણવારોતિ –

‘‘અટ્ઠક્ખરા એકપદં, એકગાથા ચતુપ્પદં;

ગાથા ચેકા મતો ગન્થો, ગન્થો બાત્તિંસતક્ખરો.

બાત્તિંસક્ખરગન્થાનં, પઞ્ઞાસદ્વિસતં પન;

ભાણવારો મતો એકો, સ્વટ્ઠક્ખરસહસ્સકો’’તિ.

એવં અટ્ઠક્ખરસહસ્સપરિમાણો પાઠો વુચ્ચતિ. ભણિતબ્બો વારો યસ્સાતિ હિ ભાણવારો, એકેન સજ્ઝાયનમગ્ગેન કથેતબ્બવારોતિ અત્થો. ખન્ધકન્તિ મહાવગ્ગચૂળવગ્ગં. ખન્ધાનં સમૂહતો, પકાસનતો વા ખન્ધકોતિ હિ વુચ્ચતિ, ખન્ધાતિ ચેત્થ પબ્બજ્જૂપસમ્પદાદિવિનયકમ્મસઙ્ખાતા, ચારિત્તવારિત્તસિક્ખાપદસઙ્ખાતા ચ પઞ્ઞત્તિયો અધિપ્પેતા. પબ્બજ્જાદીનિ હિ ભગવતા પઞ્ઞત્તત્તા પઞ્ઞત્તિયોતિ વુચ્ચન્તિ. પઞ્ઞત્તિયઞ્ચ ખન્ધસદ્દો દિસ્સતિ ‘‘દારુક્ખન્ધો, (અ. નિ. ૬.૪૧) અગ્ગિક્ખન્ધો (અ. નિ. ૭.૭૨), ઉદકક્ખન્ધો’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૫.૪૫; ૬.૩૭) વિય. અપિચ ભાગરાસટ્ઠતાપિ ¶ યુજ્જતિયેવ તાસં પઞ્ઞત્તીનં ભાગતો, રાસિતો ચ વિભત્તત્તા, તં પન વિનયપિટકં ભાણકેહિ રક્ખિતં ગોપિતં સઙ્ગહારુળ્હનયેનેવ ચિરકાલં અનસ્સમાનં હુત્વા પતિટ્ઠહિસ્સતીતિ આયસ્મન્તં ઉપાલિત્થેરં પટિચ્છાપેસું ‘‘આવુસો ઇમં તુય્હં નિસ્સિતકે વાચેહી’’તિ.

ધમ્મં સઙ્ગાયિતુકામોતિ સુત્તન્તાભિધમ્મસઙ્ગીતિં કત્તુકામો ‘‘ધમ્મો ચ વિનયો ચ દેસિતો પઞ્ઞત્તો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૨૧૬) વિય પારિસેસનયેન ધમ્મસદ્દસ્સ સુત્તન્તાભિધમ્મેસ્વેવ પવત્તનતો. અયમત્થો ઉપરિ આવિ ભવિસ્સતિ.

સઙ્ઘં ઞાપેસીતિ એત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયેન અત્થો વેદિતબ્બો. કતરં આવુસો પિટકન્તિ વિનયાવસેસેસુ દ્વીસુ પિટકેસુ કતરં પિટકં. વિનયાભિધમ્માનમ્પિ ¶ ખુદ્દકસઙ્ગીતિપરિયાપન્નત્તા તમન્તરેન વુત્તં ‘‘સુત્તન્તપિટકે ચતસ્સો સઙ્ગીતિયો’’તિ. સઙ્ગીતિયોતિ ચ સઙ્ગાયનકાલે દીઘાદિવસેન વિસું વિસું નિયમેત્વા સઙ્ગય્હમાનત્તા નિકાયાવ વુચ્ચન્તિ. તેનાહ ‘‘દીઘસઙ્ગીતિ’’ન્તિઆદિ. સુત્તાનેવ સમ્પિણ્ડેત્વા વગ્ગકરણવસેન તયો વગ્ગા, નાઞ્ઞાનીતિ દસ્સેતું ‘‘ચતુત્તિંસ સુત્તાનિ તયો વગ્ગા’’તિ વુત્તં. તસ્મા ચતુત્તિસં સુત્તાનિ તયો વગ્ગા હોન્તિ, સુત્તાનિ વા ચતુત્તિંસ, તેસં વગ્ગકરણવસેન તયો વગ્ગા, તેસુ તીસુ વગ્ગેસૂતિ યોજેતબ્બં. ‘‘બ્રહ્મજાલસુત્તં નામ અત્થિ, તં પઠમં સઙ્ગાયામા’’તિ વુત્તે કસ્માતિ ચોદનાસમ્ભવતો ‘‘તિવિધસીલાલઙ્કત’’ન્તિઆદિમાહ. હેતુગબ્ભાનિ હિ એતાનિ. ચૂળમજ્ઝિમમહાસીલવસેન તિવિધસ્સાપિ સીલસ્સ પકાસનત્તા તેન અલઙ્કતં વિભૂસિતં તથા નાનાવિધે મિચ્છાજીવભૂતે કુહનલપનાદયો વિદ્ધંસેતીતિ નાનાવિધમિચ્છાજીવકુહનલપનાદિવિદ્ધંસનં. તત્થ કુહનાતિ કુહાયના, પચ્ચયપટિસેવનસામન્તજપ્પનઇરિયાપથસન્નિસ્સિતસઙ્ખાતેન તિવિધેન વત્થુના વિમ્હાપનાતિ અત્થો. લપનાતિ વિહારં આગતે મનુસ્સે દિસ્વા ‘‘કિમત્થાય ભોન્તો આગતા, કિં ભિક્ખૂ નિમન્તેતું. યદિ એવં ગચ્છથ, અહં પચ્છતો ભિક્ખૂ ગહેત્વા આગચ્છામી’’તિ એવમાદિના ભાસના. આદિસદ્દેન પુપ્ફદાનાદયો, નેમિત્તિકતાદયો ચ સઙ્ગણ્હાતિ. અપિચેત્થ મિચ્છાજીવસદ્દેન કુહનલપનાહિ સેસં અનેસનં ગણ્હાતિ. આદિસદ્દેન પન તદવસેસં મહિચ્છતાદિકં દુસ્સિલ્યન્તિ દટ્ઠબ્બં. દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો એવ પલિવેઠનટ્ઠેન જાલસરિક્ખતાય જાલં, તસ્સ વિનિવેઠનં અપલિવેઠકરણં તથા.

અન્તરા ચ ભન્તે રાજગહં અન્તરા ચ નાળન્દન્તિ એત્થ અન્તરાસદ્દો વિવરે ‘‘અપિચાયં ભિક્ખવે ¶ તપોદાદ્વિન્નં મહાનિરયાનં અન્તરિકાય આગચ્છતી’’તિઆદીસુ (પારા. ૨૩૧) વિય. તસ્મા રાજગહસ્સ ચ નાળન્દસ્સ ચ વિવરેતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અન્તરાસદ્દેન પન યુત્તત્તા ઉપયોગવચનં કતં. ઈદિસેસુ ઠાનેસુ અક્ખરચિન્તકા ‘‘અન્તરા ગામઞ્ચ નદિઞ્ચ યાતી’’તિ એવં એકમેવ અન્તરાસદ્દં પયુજ્જન્તિ, સો દુતિયપદેનપિ યોજેતબ્બો હોતિ. અયોજિયમાને હિ ઉપયોગવચનં ન પાપુણાતિ સામિવચનસ્સ પસઙ્ગે અન્તરાસદ્દયોગેન ઉપયોગવચનસ્સ ઇચ્છિતત્તા. તત્થ રઞ્ઞો કીળનત્થં પટિભાનચિત્તવિચિત્રઅગારમકંસુ, તં ‘‘રાજાગારક’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તસ્મિં. અમ્બલટ્ઠિકાતિ રઞ્ઞો ¶ ઉય્યાનં. તસ્સ કિર દ્વારસમીપે તરુણો અમ્બરુક્ખો અત્થિ, તં ‘‘અમ્બલટ્ઠિકા’’તિ વદન્તિ, તસ્સ સમીપે પવત્તત્તા ઉય્યાનમ્પિ ‘‘અમ્બલટ્ઠિકા’’ ત્વેવ સઙ્ખ્યં ગતં યથા ‘‘વરુણનગર’’ન્તિ, તસ્મા અમ્બલટ્ઠિકાયં નામ ઉય્યાને રાજાગારકેતિ અત્થો. અવિઞ્ઞાયમાનસ્સ હિ વિઞ્ઞાપનત્થં એતં આધારદ્વયં વુત્તં રાજાગારમેતસ્સાતિ વા રાજાગારકં, ઉય્યાનં, રાજાગારવતિ અમ્બલટ્ઠિકાયં નામ ઉય્યાનેતિ અત્થો. ભિન્નલિઙ્ગમ્પિ હિ વિસેસનપદમત્થી’’તિ કેચિ વદન્તિ, એવં સતિ રાજાગારં આધારો ન સિયા. ‘‘રાજાગારકેતિ એવંનામકે ઉય્યાને અભિરમનારહં કિર રાજાગારમ્પિ. તત્થ, યસ્સ વસેનેતં એવં નામં લભતી’’તિ (વજિર. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) વજિરબુદ્ધિત્થેરો. એવં સતિ ‘‘અમ્બલટ્ઠિકાય’’ન્તિ આસન્નતરુણમ્બરુક્ખેન વિસેસેત્વા ‘‘રાજાગારકે’’તિ ઉય્યાનમેવ નામવસેન વુત્તન્તિ અત્થો આપજ્જતિ, તથા ચ વુત્તદોસોવ સિયા. સુપ્પિયઞ્ચ પરિબ્બાજકન્તિ સુપ્પિયં નામ સઞ્ચયસ્સ અન્તેવાસિં છન્નપરિબ્બાજકઞ્ચ. બ્રહ્મદત્તઞ્ચ માણવન્તિ એત્થ તરુણો ‘‘માણવો’’તિ વુત્તો ‘‘અમ્બટ્ઠો માણવો, અઙ્ગકો માણવો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૫૯, ૨૧૧) વિય, તસ્મા બ્રહ્મદત્તં નામ તરુણપુરિસઞ્ચ આરબ્ભાતિ અત્થો. વણ્ણાવણ્ણેતિ પસંસાય ચેવ ગરહાય ચ. અથ વા ગુણો વણ્ણો, અગુણો અવણ્ણો, તેસં ભાસનં ઉત્તરપદલોપેન તથા વુત્તં યથા ‘‘રૂપભવો રૂપ’’ન્તિ.

‘‘તતો પર’’ન્તિઆદિમ્હિ અયં વચનક્કમો – સામઞ્ઞફલં પનાવુસો આનન્દ કત્થ ભાસિતન્તિ? રાજગહે ભન્તે જીવકમ્બવનેતિ. કેન સદ્ધિન્તિ? અજાતસત્તુના વેદેહિપુત્તેન સદ્ધિન્તિ. અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો આયસ્મન્તં આનન્દં સામઞ્ઞફલસ્સ નિદાનમ્પિ પુચ્છિ, પુગ્ગલમ્પિ પુચ્છીતિ. એત્થ હિ ‘‘કં આરબ્ભા’’તિ અવત્વા ‘‘કેન સદ્ધિ’’ન્તિ વત્તબ્બં. કસ્માતિ ચે? ન ભગવતા એવ એતં સુત્તં ભાસિતં, રઞ્ઞાપિ ‘‘યથા નુ ખો ઇમાનિ પુથુસિપ્પાયતનાની’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૧૬૩) કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ વુત્તમત્થિ, તસ્મા એવમેવ વત્તબ્બન્તિ. ઇમિનાવ નયેન સબ્બત્થ ‘‘કં આરબ્ભા’’તિ વા ‘‘કેન સદ્ધિ’’ન્તિ વા યથારહં વત્વા સઙ્ગીતિમકાસીતિ દટ્ઠબ્બં. તન્તિન્તિ સુત્તવગ્ગસમુદાયવસેન વવત્થિતં પાળિં. એવઞ્ચ ¶ કત્વા ‘‘તિવગ્ગસઙ્ગહં ચતુત્તિંસસુત્તપટિમણ્ડિત’’ન્તિ વચનં ઉપપન્નં હોતિ. પરિહરથાતિ ઉગ્ગહણવાચનાદિવસેન ધારેથ. તતો અનન્તરં સઙ્ગાયિત્વાતિ સમ્બન્ધો.

‘‘ધમ્મસઙ્ગહો ¶ ચા’’તિઆદિના સમાસો. એવં સંવણ્ણિતં પોરાણકેહીતિ અત્થો. એતેન ‘‘મહાધમ્મહદયેન, મહાધાતુકથાય વા સદ્ધિં સત્તપ્પકરણં અભિધમ્મપિટકં નામા’’તિ વુત્તં વિતણ્ડવાદિમતં પટિક્ખિપિત્વા ‘‘કથાવત્થુનાવ સદ્ધિ’’ન્તિ વુત્તં સમાનવાદિમતં દસ્સેતિ. સણ્હઞાણસ્સ, સણ્હઞાણવન્તાનં વા વિસયભાવતો સુખુમઞાણગોચરં.

ચૂળનિદ્દેસમહાનિદ્દેસવસેન દુવિધોપિ નિદ્દેસો. જાતકાદિકે ખુદ્દકનિકાયપરિયાપન્ને, યેભુય્યેન ચ ધમ્મનિદ્દેસભૂતે તાદિસે અભિધમ્મપિટકેવ સઙ્ગણ્હિતું યુત્તં, ન પન દીઘનિકાયાદિપ્પકારે સુત્તન્તપિટકે, નાપિ પઞ્ઞત્તિનિદ્દેસભૂતે વિનયપિટકેતિ દીઘભાણકા જાતકાદીનં અભિધમ્મપિટકે સઙ્ગહં વદન્તિ. ચરિયાપિટકબુદ્ધવંસાનઞ્ચેત્થ અગ્ગહણં જાતકગતિકત્તા, નેત્તિપેટકોપદેસાદીનઞ્ચ નિદ્દેસપટિસમ્ભિદામગ્ગગતિકત્તા. મજ્ઝિમભાણકા પન અટ્ઠુપ્પત્તિવસેન દેસિતાનં જાતકાદીનં યથાનુલોમદેસનાભાવતો તાદિસે સુત્તન્તપિટકે સઙ્ગહો યુત્તો, ન પન સભાવધમ્મનિદ્દેસભૂતે યથાધમ્મસાસને અભિધમ્મપિટકે, નાપિ પઞ્ઞત્તિનિદ્દેસભૂતે યથાપરાધસાસને વિનયપિટકેતિ જાતકાદીનં સુત્તન્તપિટકપરિયાપન્નતં વદન્તિ. યુત્તમેત્થ વિચારેત્વા ગહેતબ્બં.

એવં નિમિત્તપયોજનકાલદેસકારકકરણપ્પકારેહિ પઠમં સઙ્ગીતિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તત્થ વવત્થાપિતેસુ ધમ્મવિનયેસુ નાનપ્પકારકોસલ્લત્થં એકવિધાદિભેદં દસ્સેતું ‘‘એવમેત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘એવ’’ન્તિ ઇમિના એતસદ્દેન પરામસિતબ્બં યથાવુત્તસઙ્ગીતિપ્પકારં નિદસ્સેતિ. ‘‘યઞ્હી’’તિઆદિ વિત્થારો. અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિન્તિ અનાવરણઞાણપદટ્ઠાનં મગ્ગઞાણં, મગ્ગઞાણપદટ્ઠાનઞ્ચ અનાવરણઞાણં. એત્થન્તરેતિ અભિસમ્બુજ્ઝનસ્સ, પરિનિબ્બાયનસ્સ ચ વિવરે. તદેતં પઞ્ચચત્તાલીસ વસ્સાનીતિ કાલવસેન નિયમેતિ. પચ્ચવેક્ખન્તેન વાતિ ઉદાનાદિવસેન પવત્તધમ્મં સન્ધાયાહ. યં વચનં વુત્તં, સબ્બં તન્તિ સમ્બન્ધો. કિં પનેતન્તિ આહ ‘‘વિમુત્તિરસમેવા’’તિ, ન તદઞ્ઞરસન્તિ વુત્તં હોતિ. વિમુચ્ચિત્થાતિ વિમુત્તિ, રસિતબ્બં અસ્સાદેતબ્બન્તિ રસં, વિમુત્તિસઙ્ખાતં રસમેતસ્સાતિ વિમુત્તિરસં, અરહત્તફલસ્સાદન્તિ અત્થો. અયં આચરિયસારિપુત્તત્થેરસ્સ મતિ (સારત્થ. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના). આચરિયધમ્મપાલત્થેરો પન તં કેચિવાદં કત્વા ઇમમત્થમાહ ¶ ‘‘વિમુચ્ચતિ વિમુચ્ચિત્થાતિ વિમુત્તિ, યથારહં મગ્ગો ફલઞ્ચ. રસન્તિ ગુણો, સમ્પત્તિકિચ્ચં વા ¶ , વુત્તનયેન સમાસો. વિમુત્તાનિસંસં, વિમુત્તિસમ્પત્તિકં વા મગ્ગફલનિપ્ફાદનતો, વિમુત્તિકિચ્ચં વા કિલેસાનમચ્ચન્તવિમુત્તિસમ્પાદનતોતિ અત્થો’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના). અઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાયં પન ‘‘અત્થરસસ્સાદીસુ અત્થરસો નામ ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ, ધમ્મરસો નામ ચત્તારો મગ્ગા, વિમુત્તિરસો નામ અમતનિબ્બાન’’ન્તિ (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૩૩૫) વુત્તં.

કિઞ્ચાપિ અવિસેસેન સબ્બમ્પિ બુદ્ધવચનં કિલેસવિનયનેન વિનયો, યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને અપાયપતનાદિતો ધારણેન ધમ્મો ચ હોતિ, તથાપિ ઇધાધિપ્પેતેયેવ ધમ્મવિનયે વત્તિચ્છાવસેન સરૂપતો નિદ્ધારેતું ‘‘તત્થ વિનયપિટક’’ન્તિઆદિમાહ. અવસેસં બુદ્ધવચનં ધમ્મો ખન્ધાદિવસેન સભાવધમ્મદેસનાબાહુલ્લતો. અથ વા યદિપિ વિનયો ચ ધમ્મોયેવ પરિયત્તિયાદિભાવતો, તથાપિ વિનયસદ્દસન્નિધાને ભિન્નાધિકરણભાવેન પયુત્તો ધમ્મસદ્દો વિનયતન્તિ વિપરીતં તન્તિમેવ દીપેતિ યથા ‘‘પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારા, ગોબલીબદ્દ’’ન્તિ. પયોગવસેન તં દસ્સેન્તેન ‘‘તેનેવાહા’’તિઆદિ વુત્તં. યેન વિનય…પે… ધમ્મો, તેનેવ તેસં તથાભાવં સઙ્ગીતિક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૩૪૭) આહાતિ અત્થો.

‘‘અનેકજાતિસંસાર’’ન્તિ અયં ગાથા ભગવતા અત્તનો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનં અરહત્તપ્પત્તિં પચ્ચવેક્ખન્તેન એકૂનવીસતિમસ્સ પચ્ચવેક્ખણઞાણસ્સ અનન્તરં ભાસિતા, તસ્મા ‘‘પઠમબુદ્ધવચન’’ન્તિ વુત્તા. ઇદં કિર સબ્બબુદ્ધેહિ અવિજહિતં ઉદાનં. અયમસ્સ સઙ્ખેપત્થો – અહં ઇમસ્સ અત્તભાવસઙ્ખાતસ્સ ગેહસ્સ કારકં તણ્હાવડ્ઢકિં ગવેસન્તો યેન ઞાણેન તં દટ્ઠું સક્કા, તસ્સ બોધિઞાણસ્સત્થાય દીપઙ્કરપાદમૂલે કતાભિનીહારો એત્તકં કાલં અનેકજાતિસંસારં અનેકજાતિસતસહસ્સસઙ્ખ્યં સંસારવટ્ટં અનિબ્બિસં અનિબ્બિસન્તો તં ઞાણં અવિન્દન્તો અલભન્તોયેવ સન્ધાવિસ્સં સંસરિં. યસ્મા જરાબ્યાધિમરણમિસ્સતાય જાતિ નામેસા પુનપ્પુનં ઉપગન્તું દુક્ખા, ન ચ સા તસ્મિં અદિટ્ઠે નિવત્તતિ, તસ્મા તં ગવેસન્તો સન્ધાવિસ્સન્તિ અત્થો. ઇદાનિ ભો અત્તભાવસઙ્ખાતસ્સ ગેહસ્સ કારક તણ્હાવડ્ઢકિ ત્વં મયા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિજ્ઝન્તેન દિટ્ઠો અસિ. પુન ઇમં અત્તભાવસઙ્ખાતં મમ ગેહં ન કાહસિ ન કરિસ્સસિ. તવ સબ્બા અવસેસકિલેસ ફાસુકા મયા ભગ્ગા ભઞ્જિતા ¶ . ઇમસ્સ તયા કતસ્સ અત્તભાવસઙ્ખાતસ્સ ગેહસ્સ કૂટં અવિજ્જાસઙ્ખાતં કણ્ણિકમણ્ડલં વિસઙ્ખતં વિદ્ધંસિતં. ઇદાનિ મમ ચિત્તં વિસઙ્ખારં નિબ્બાનં આરમ્મણકરણવસેન ગતં અનુપવિટ્ઠં. અહઞ્ચ તણ્હાનં ખય સઙ્ખાતં અરહત્તમગ્ગં, અરહત્તફલં વા અજ્ઝગા અધિગતો પત્તોસ્મીતિ. ગણ્ઠિપદેસુ પન વિસઙ્ખારગતં ¶ ચિત્તમેવ તણ્હાનં ખયસઙ્ખાતં અરહત્તમગ્ગં, અરહત્તફલં વા અજ્ઝગા અધિગતન્તિ અત્થો વુત્તો.

‘‘સન્ધાવિસ્સ’’ન્તિ એત્થ ચ ‘‘ગાથાયમતીતત્થે ઇમિસ્સ’’ન્તિ નેરુત્તિકા. ‘‘તંકાલવચનિચ્છાયમતીતેપિ ભવિસ્સન્તી’’તિ કેચિ. પુનપ્પુનન્તિ અભિણ્હત્થે નિપાતો. પાતબ્બા રક્ખિતબ્બાતિ ફાસુ પ-કારસ્સ ફ-કારં કત્વા, ફુસિતબ્બાતિ વા ફાસુ, સાયેવ ફાસુકા. અજ્ઝગાતિ ચ ‘‘અજ્જતનિયમાત્તમિં વા અં વા’’તિ વદન્તિ. યદિ પન ચિત્તમેવ કત્તા, તદા પરોક્ખાયેવ. અન્તોજપ્પનવસેન કિર ભગવા ‘‘અનેકજાતિસંસાર’’ન્તિ ગાથાદ્વયમાહ, તસ્મા એસા મનસા પવત્તિતધમ્માનમાદિ. ‘‘યદા હવે પાતુભવન્તિ ધમ્મા’’તિ અયં પન વાચાય પવત્તિતધમ્માનન્તિ વદન્તિ.

કેચીતિ ખન્ધકભાણકા. પઠમં વુત્તો પન ધમ્મપદભાણકાનં વાદો. યદા…પે… ધમ્માતિ એત્થ નિદસ્સનત્થો, આદ્યત્થો ચ ઇતિ-સદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો. નિદસ્સનેન હિ મરિયાદવચનેન વિના પદત્થવિપલ્લાસકારિનાવ અત્થો પરિપુણ્ણો ન હોતિ. તત્થ આદ્યત્થમેવ ઇતિ-સદ્દં ગહેત્વા ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો, ‘‘તેન આતાપિનો…પે… સહેતુધમ્મ’ન્તિઆદિગાથાત્તયં સઙ્ગણ્હાતી’’તિ (સારત્થ. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) આચરિયસારિપુત્તત્થેરેન વુત્તં. ખન્ધકેતિ મહાવગ્ગે. ઉદાનગાથન્તિ જાતિયા એકવચનં, તત્થાપિ વા પઠમગાથમેવ ગહેત્વા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

એત્થ ચ ખન્ધકભાણકા એવં વદન્તિ ‘‘ધમ્મપદભાણકાનં ગાથા મનસાવ દેસિતત્તા તદા મહતો જનસ્સ ઉપકારાય નાહોસિ, અમ્હાકં પન ગાથા વચીભેદં કત્વા દેસિતત્તા તદા સુણન્તાનં દેવબ્રહ્માનં ઉપકારાય અહોસિ, તસ્મા ઇદમેવ પઠમબુદ્ધવચન’’ન્તિ. ધમ્મપદભાણકા પન ‘‘દેસનાય જનસ્સ ઉપકારાનુપકારભાવો પઠમભાવે લક્ખણં ન હોતિ, ભગવતા મનસા પઠમં દેસિતત્તા ઇદમેવ પઠમબુદ્ધવચન’’ન્તિ વદન્તિ ¶ . તસ્મા ઉભયમ્પિ ઉભયથા યુજ્જતીતિ વેદિતબ્બં. નનુ ચ યદિ ‘‘અનેકજાતિસંસાર’’ન્તિ ગાથા મનસાવ દેસિતા, અથ કસ્મા ધમ્મપદટ્ઠકથાયં ‘‘અનેકજાતિસંસાર’ન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા બોધિરુક્ખમૂલે નિસિન્નો ઉદાનવસેન ઉદાનેત્વા અપરભાગે આનન્દત્થેરેન પુટ્ઠો કથેસી’’તિ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૨.૧૫૨ ઉદાનવત્થુ) વુત્તન્તિ? અત્થવસેન તથાયેવ ગહેતબ્બત્તા. તત્થાપિ હિ મનસા ઉદાનેત્વાતિ અત્થોયેવ ગહેતબ્બો. દેસના વિય હિ ઉદાનમ્પિ મનસા ઉદાનં, વચસા ઉદાનન્તિ દ્વિધા વિઞ્ઞાયતિ. યદિ ચાયં વચસા ઉદાનં સિયા, ઉદાનપાળિયમારુળ્હા ભવેય્ય ¶ , તસ્મા ઉદાનપાળિયમનારુળ્હભાવોયેવ વચસા અનુદાનેત્વા મનસા ઉદાનભાવે કારણન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘પાટિપદદિવસે’’તિ ઇદં ‘‘સબ્બઞ્ઞુભાવપ્પત્તસ્સા’’તિ એતેન ન સમ્બજ્ઝિતબ્બં, ‘‘પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પન્ના’’તિ એતેન પન સમ્બજ્ઝિતબ્બં. વિસાખપુણ્ણમાયમેવ હિ ભગવા પચ્ચૂસસમયે સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો. લોકિયસમયે પન એવમ્પિ સમ્બજ્ઝનં ભવતિ, તથાપિ નેસ સાસનસમયોતિ ન ગહેતબ્બં. સોમનસ્સમેવ સોમનસ્સમયં યથા ‘‘દાનમયં, સીલમય’’ન્તિ, (દી. નિ. ૩.૩૦૫; ઇતિવુ. ૬૦; નેત્તિ. ૩૪) તંસમ્પયુત્તઞાણેનાતિ અત્થો. સોમનસ્સેન વા સહજાતાદિસત્તિયા પકતં, તાદિસેન ઞાણેનાતિપિ વટ્ટતિ.

હન્દાતિ ચોદનત્થે નિપાતો. ઇઙ્ઘ સમ્પાદેથાતિ હિ ચોદેતિ. આમન્તયામીતિ પટિવેદયામિ, બોધેમીતિ અત્થો. વોતિ પન ‘‘આમન્તયામી’’તિ એતસ્સ કમ્મપદં. ‘‘આમન્તનત્થે દુતિયાયેવ, ન ચતુત્થી’’તિ હિ વત્વા તમેવુદાહરન્તિ અક્ખરચિન્તકા. વયધમ્માતિ અનિચ્ચલક્ખણમુખેન સઙ્ખારાનં દુક્ખાનત્તલક્ખણમ્પિ વિભાવેતિ ‘‘યદનિચ્ચં, તં દુક્ખં. યં દુક્ખં, તદનત્તા’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૫, ૪૫, ૭૬, ૭૭; ૨.૩.૧, ૪; પટિ. મ. ૨.૧૦) વચનતો. લક્ખણત્તયવિભાવનનયેનેવ ચ તદારમ્મણં વિપસ્સનં દસ્સેન્તો સબ્બતિત્થિયાનં અવિસયભૂતં બુદ્ધાવેણિકં ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનાધિટ્ઠાનં અવિપરીતં નિબ્બાનગામિનિપટિપદં પકાસેતીતિ દટ્ઠબ્બં. ઇદાનિ તત્થ સમ્માપટિપત્તિયં નિયોજેતિ ‘‘અપ્પમાદેન સમ્પાદેથા’’તિ, તાય ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનાધિટ્ઠાનાય અવિપરીતનિબ્બાનગામિનિપટિપદાય અપ્પમાદેન સમ્પાદેથાતિ અત્થો. અપિચ ‘‘વયધમ્મા સઙ્ખારા’’તિ એતેન સઙ્ખેપેન સંવેજેત્વા ‘‘અપ્પમાદેન સમ્પાદેથા’’તિ સઙ્ખેપેનેવ નિરવસેસં સમ્માપટિપત્તિં દસ્સેતિ ¶ . અપ્પમાદપદઞ્હિ સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં કેવલપરિપુણ્ણં સાસનં પરિયાદિયિત્વા તિટ્ઠતિ, સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતાય કેવલપરિપુણ્ણાય સાસનસઙ્ખાતાય સમ્માપટિપત્તિયા અપ્પમાદેન સમ્પાદેથાતિ અત્થો. ઉભિન્નમન્તરેતિ દ્વિન્નં વચનાનમન્તરાળે વેમજ્ઝે. એત્થ હિ કાલવતા કાલોપિ નિદસ્સિતો તદવિનાભાવિત્તાતિ વેદિતબ્બો.

સુત્તન્તપિટકન્તિ એત્થ સુત્તમેવ સુત્તન્તં યથા ‘‘કમ્મન્તં, વનન્ત’’ન્તિ. સઙ્ગીતઞ્ચ અસઙ્ગીતઞ્ચાતિ સબ્બસરૂપમાહ. ‘‘અસઙ્ગીતન્તિ ચ સઙ્ગીતિક્ખન્ધકકથાવત્થુપ્પકરણાદિ. કેચિ પન ‘સુભસુત્તં (દી. નિ. ૧.૪૪૪) પઠમસઙ્ગીતિયમસઙ્ગીત’ન્તિ વદન્તિ, તં ન યુજ્જતિ. પઠમસઙ્ગીતિતો પુરેતરમેવ હિ આયસ્મતા આનન્દત્થેરેન જેતવને વિહરન્તેન સુભસ્સ માણવસ્સ ભાસિત’’ન્તિ (દી. નિ. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન વુત્તં. સુભસુત્તં પન ‘‘એવં મે સુત્તં એકં સમયં આયસ્મા આનન્દો સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ ¶ આરામે અચિરપરિનિબ્બુતે ભગવતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૪૪૪) આગતં. તત્થ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિવચનં પઠમસઙ્ગીતિયં આયસ્મતા આનન્દત્થેરેનેવ વત્તું યુત્તરૂપં ન હોતિ. ન હિ આનન્દત્થેરો સયમેવ સુભસુત્તં દેસેત્વા ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદીનિ વદતિ. એવં પન વત્તબ્બં સિયા ‘‘એકમિદાહં ભન્તે સમયં સાવત્થિયં વિહરામિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે’’તિઆદિ. તસ્મા દુતિયતતિયસઙ્ગીતિકારકેહિ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિના સુભસુત્તં સઙ્ગીતિમારોપિતં વિય દિસ્સતિ. અથાચરિયધમ્મપાલત્થેરસ્સ એવમધિપ્પાયો સિયા ‘‘આનન્દત્થેરેનેવ વુત્તમ્પિ સુભસુત્તં પઠમસઙ્ગીતિમારોપેત્વા તન્તિં ઠપેતુકામેહિ મહાકસ્સપત્થેરાદીહિ અઞ્ઞેસુ સુત્તેસુ આગતનયેનેવ ‘એવં મે સુત’ન્તિઆદિના તન્તિ ઠપિતા’’તિ. એવં સતિ યુજ્જેય્ય. અથ વા આયસ્મા આનન્દો સુભસુત્તં સયં દેસેન્તોપિ સામઞ્ઞફલાદીસુ ભગવતા દેસિતનયેનેવ દેસેસીતિ ભગવતો સમ્મુખા લદ્ધનયે ઠત્વા દેસિતત્તા ભગવતા દેસિતં ધમ્મં અત્તનિ અદહન્તો ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિમાહાતિ એવમધિપ્પાયેપિ સતિ યુજ્જતેવ. ‘‘અનુસઙ્ગીતઞ્ચા’’તિપિ પાઠો. દુતિયતતિયસઙ્ગીતીસુ પુન સઙ્ગીતઞ્ચાતિ અત્થવસેન નિન્નાનાકરણમેવ. સમોધાનેત્વા વિનયપિટકં નામ વેદિતબ્બં, સુત્ત…પે… અભિધમ્મપિટકં નામ વેદિતબ્બન્તિ યોજના.

ભિક્ખુભિક્ખુનીપાતિમોક્ખવસેન ¶ ઉભયાનિ પાતિમોક્ખાનિ. ભિક્ખુભિક્ખુનીવિભઙ્ગવસેન દ્વે વિભઙ્ગા. મહાવગ્ગચૂળવગ્ગેસુ આગતા દ્વાવીસતિ ખન્ધકા. પચ્ચેકં સોળસહિ વારેહિ ઉપલક્ખિતત્તા સોળસ પરિવારાતિ વુત્તં. પરિવારપાળિયઞ્હિ મહાવિભઙ્ગે સોળસ વારા, ભિક્ખુનીવિભઙ્ગે સોળસ વારા ચાતિ બાત્તિંસ વારા આગતા. પોત્થકેસુ પન કત્થચિ ‘‘પરિવારા’’તિ એત્તકમેવ દિસ્સતિ, બહૂસુ પન પોત્થકેસુ વિનયટ્ઠકથાયં, અભિધમ્મટ્ઠકથાયઞ્ચ ‘‘સોળસ પરિવારા’’તિ એવમેવ દિસ્સમાનત્તા અયમ્પિ પાઠો ન સક્કા પટિબાહિતુન્તિ તસ્સેવત્થો વુત્તો. ‘‘ઇતી’’તિ યથાવુત્તં બુદ્ધવચનં નિદસ્સેત્વા ‘‘ઇદ’’ન્તિ તં પરામસતિ. ઇતિ-સદ્દો વા ઇદમત્થે, ઇદન્તિ વચનસિલિટ્ઠતામત્તં, ઇતિ ઇદન્તિ વા પરિયાયદ્વયં ઇદમત્થેયેવ વત્તતિ ‘‘ઇદાનેતરહિ વિજ્જતી’’તિઆદીસુ વિય. એસ નયો ઈદિસેસુ. બ્રહ્મજાલાદીનિ ચતુત્તિંસ સુત્તાનિ સઙ્ગય્હન્તિ એત્થ, એતેન વા, તેસં વા સઙ્ગહો ગણના એતસ્સાતિ બ્રહ્મજાલાદિચતુત્તિંસસુત્તસઙ્ગહો. એવમિતરેસુપિ. હેટ્ઠા વુત્તેસુ દીઘભાણકમજ્ઝિમભાણકાનં વાદેસુ મજ્ઝિમભાણકાનઞ્ઞેવ વાદસ્સ યુત્તતરત્તા ખુદ્દકપાઠાદયોપિ સુત્તન્તપિટકેયેવ સઙ્ગહેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘ખુદ્દક…પે… સુત્તન્તપિટકં નામા’’તિ આહ. તત્થ ‘‘સુણાથ ભાવિતત્તાનં, ગાથા અત્થૂપનાયિકાતિ (થેરગા. નિદાનગાથા) વુત્તત્તા ‘‘થેરગાથા થેરીગાથા’’તિ ચ પાઠો યુત્તો.

એવં ¶ સરૂપતો પિટકત્તયં નિયમેત્વા ઇદાનિ નિબ્બચનં દસ્સેતું ‘‘તત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તેસુ તિબ્બિધેસુ પિટકેસુ. વિવિધવિસેસનયત્તાતિ વિવિધનયત્તા, વિસેસનયત્તા ચ. વિનયનતોતિ વિનયનભાવતો, ભાવપ્પધાનનિદ્દેસોયં, ભાવલોપો વા, ઇતરથા દબ્બમેવ પધાનં સિયા, તથા ચ સતિ વિનયનતાગુણસમઙ્ગિના વિનયદબ્બેનેવ હેતુભૂતેન વિનયોતિ અક્ખાતો, ન પન વિનયનતાગુણેનાતિ અનધિપ્પેતત્થપ્પસઙ્ગો ભવેય્ય. અયં નયો એદિસેસુ. વિનીયતે વા વિનયનં, તતોતિ અત્થો. અયં વિનયોતિ અત્થપઞ્ઞત્તિભૂતો સઞ્ઞીસઙ્ખાતો અયં તન્તિ વિનયો. વિનયોતિ અક્ખાતોતિ સદ્દપઞ્ઞત્તિભૂતો સઞ્ઞાસઙ્ખાતો વિનયો નામાતિ કથિતો. અત્થપઞ્ઞત્તિયા હિ નામપઞ્ઞત્તિવિભાવનં નિબ્બચનન્તિ.

ઇદાનિ ¶ ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થં વિભાવેન્તો આહ ‘‘વિવિધા હી’’તિઆદિ. ‘‘વિવિધા એત્થ નયા, તસ્મા વિવિધનયત્તા વિનયોતિ અક્ખાતો’’તિઆદિના યોજેતબ્બં. વિવિધત્તં સરૂપતો દસ્સેતિ ‘‘પઞ્ચવિધા’’તિઆદિના, તથા વિસેસત્તમ્પિ ‘‘દળ્હીકમ્મા’’તિઆદિના. લોકવજ્જેસુ સિક્ખાપદેસુ દળ્હીકમ્મપયોજના, પણ્ણત્તિવજ્જેસુ સિથિલકરણપયોજના. સઞ્ઞમવેલં અભિભવિત્વા પવત્તો આચારો અજ્ઝાચારો, વીતિક્કમો, કાયે, વાચાય ચ પવત્તો સો, તસ્સ નિસેધનં તથા, તેન તથાનિસેધનમેવ પરિયાયેન કાયવાચાવિનયનં નામાતિ દસ્સેતિ. ‘‘તસ્મા’’તિ વત્વા તસ્સાનેકધા પરામસનમાહ ‘‘વિવિધનયત્તા’’તિઆદિ. યથાવુત્તા ચ ગાથા ઈદિસસ્સ નિબ્બચનસ્સ પકાસનત્થં વુત્તાતિ દસ્સેતું ‘‘તેના’’તિઆદિ વુત્તં. તેનાતિ વિવિધનયત્તાદિહેતુના કરણભૂતેનાતિ વદન્તિ. અપિચ ‘‘વિવિધા હી’’તિઆદિવાક્યસ્સ યથાવુત્તસ્સ ગુણં દસ્સેન્તો ‘‘તેના’’તિઆદિમાહાતિપિ સમ્બન્ધં વદન્તિ. એવં સતિ તેનાતિ વિવિધનયત્તાદિના હેતુભૂતેનાતિ અત્થો. અથ વા યથાવુત્તવચનમેવ સન્ધાય પોરાણેહિ અયં ગાથા વુત્તાતિ સંસન્દેતું ‘‘તેના’’તિઆદિ વુત્તન્તિપિ વદન્તિ, દુતિયનયે વિય ‘‘તેના’’તિ પદસ્સ અત્થો. એતન્તિ ગાથાવચનં. એતસ્સાતિ વિનયસદ્દસ્સ, ‘‘વચનત્થા’’તિ પદેન સમ્બન્ધો. ‘‘વચનસ્સ અત્થો’’તિ હિ સમ્બન્ધે વુત્તેપિ તસ્સ વચનસામઞ્ઞતો વિસેસં દસ્સેતું ‘‘એતસ્સા’’તિ પુન વુત્તં. નેરુત્તિકા પન સમાસતદ્ધિતેસુ સિદ્ધેસુ સામઞ્ઞત્તા, નામસદ્દત્તા ચ એદિસેસુ સદ્દન્તરેન વિસેસિતભાવં ઇચ્છન્તિ.

‘‘અત્થાન’’ન્તિ પદં ‘‘સૂચનતો…પે… સુત્તાણા’’તિ પદેહિ યથારહં કમ્મસમ્બન્ધવસેન યોજેતબ્બં. તમત્થં વિવરતિ ‘‘તઞ્હી’’તિઆદિના. અત્તત્થપરત્થાદિભેદે અત્થેતિ યો તં સુત્તં સજ્ઝાયતિ, સુણાતિ, વાચેતિ, ચિન્તેતિ, દેસેતિ ચ, સુત્તેન સઙ્ગહિતો સીલાદિઅત્થો તસ્સપિ હોતિ, તેન પરસ્સ સાધેતબ્બતો પરસ્સપીતિ તદુભયં તં સુત્તં સૂચેતિ દીપેતિ, તથા દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકત્થે ¶ લોકિયલોકુત્તરત્થે ચાતિ એવમાદિભેદે અત્થે આદિ-સદ્દેન સઙ્ગણ્હાતિ. અત્થસદ્દો ચાયં હિતપરિયાયો, ન ભાસિતત્થવચનો. યદિ સિયા, સુત્તં અત્તનોપિ ભાસિતત્થં સૂચેતિ, પરસ્સપીતિ અયમનધિપ્પેતત્થો વુત્તો સિયા. સુત્તેન હિ યો અત્થો પકાસિતો, સો તસ્સેવ પકાસકસ્સ ¶ સુત્તસ્સ હોતિ, તસ્મા ન તેન પરત્થો સૂચિતો, તેન સૂચેતબ્બસ્સ પરત્થસ્સ નિવત્તેતબ્બસ્સ અભાવા અત્તત્થગ્ગહણઞ્ચ ન કત્તબ્બં. અત્તત્થપરત્થવિનિમુત્તસ્સ ભાસિતત્થસ્સ અભાવા આદિગ્ગહણઞ્ચ ન કત્તબ્બં, તસ્મા યથાવુત્તસ્સ હિતપરિયાયસ્સ અત્થસ્સ સુત્તે અસમ્ભવતો સુત્તાધારસ્સ પુગ્ગલસ્સ વસેન અત્તત્થપરત્થા વુત્તા.

અથ વા સુત્તં અનપેક્ખિત્વા યે અત્તત્થાદયો અત્થપ્પભેદા ‘‘ન હ’ઞ્ઞદત્થ’ત્થિ પસંસલાભા’’તિ એતસ્સ પદસ્સ નિદ્દેસે (મહાનિ. ૬૩) વુત્તા ‘‘અત્તત્થો, પરત્થો, ઉભયત્થો, દિટ્ઠધમ્મિકો અત્થો, સમ્પરાયિકો અત્થો, ઉત્તાનો અત્થો, ગમ્ભીરો અત્થો, ગૂળ્હો અત્થો, પટિચ્છન્નો અત્થો, નેય્યો અત્થો, નીતો અત્થો, અનવજ્જો અત્થો, નિક્કિલેસો અત્થો, વોદાનો અત્થો, પરમત્થો’’તિ, (મહાનિ. ૬૩) તે અત્થપ્પભેદે સૂચેતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો. કિઞ્ચાપિ હિ સુત્તનિરપેક્ખં અત્તત્થાદયો વુત્તા સુત્તત્થભાવેન અનિદ્દિટ્ઠત્તા, તેસુ પન એકોપિ અત્થપ્પભેદો સુત્તેન દીપેતબ્બતં નાતિવત્તતીતિ. ઇમસ્મિઞ્ચ અત્થવિકપ્પે અત્થસદ્દો ભાસિતત્થપરિયાયોપિ હોતિ. એત્થ હિ પુરિમકા પઞ્ચ અત્થપ્પભેદા હિતપરિયાયા, તતો પરે છ ભાસિતત્થપ્પભેદા, પચ્છિમકા ચત્તારો ઉભયસભાવા. તત્થ સુવિઞ્ઞેય્યતાય વિભાવેન અનગાધભાવો ઉત્તાનો. દુરધિગમતાય વિભાવેન અગાધભાવો ગમ્ભીરો. અવિવટો ગૂળ્હો. મૂલુદકાદયો વિય પંસુના અક્ખરસન્નિવેસાદિના તિરોહિતો પટિચ્છન્નો. નિદ્ધારેત્વા ઞાપેતબ્બો નેય્યો. યથારુતવસેન વેદિતબ્બો નીતો. અનવજ્જનિક્કિલેસવોદાના પરિયાયવસેન વુત્તા, કુસલવિપાકકિરિયાધમ્મવસેન વા યથાક્કમં યોજેતબ્બા. પરમત્થો નિબ્બાનં, ધમ્માનં અવિપરીતસભાવો એવ વા.

અથ વા ‘‘અત્તના ચ અપ્પિચ્છો હોતી’’તિ અત્તત્થં, ‘‘અપ્પિચ્છકથઞ્ચ પરેસં કત્તા હોતી’’તિ પરત્થં સૂચેતિ. એવં ‘‘અત્તના ચ પાણાતિપાતા પટિવિરતો હોતિ, પરઞ્ચ પાણાતિપાતા વેરમણિયા સમાદપેતી’’તિઆદિસુત્તાનિ (અ. નિ. ૪.૯૯, ૨૬૫) યોજેતબ્બાનિ. અપરે પન ‘‘યથાસભાવં ભાસિતં અત્તત્થં, પૂરણકસ્સપાદીનમઞ્ઞતિત્થિયાનં સમયભૂતં પરત્થં સૂચેતિ, સુત્તેન વા સઙ્ગહિતં અત્તત્થં, સુત્તાનુલોમભૂતં પરત્થં, સુત્તન્તનયભૂતં વા અત્તત્થં, વિનયાભિધમ્મનયભૂતં પરત્થં ¶ સૂચેતી’’તિપિ વદન્તિ. વિનયાભિધમ્મેહિ ચ વિસેસેત્વા સુત્તસદ્દસ્સ અત્થો વત્તબ્બો, તસ્મા વેનેય્યજ્ઝાસયવસપ્પવત્તાય દેસનાય સાતિસયં અત્તહિતપરહિતાદીનિ ¶ પકાસિતાનિ હોન્તિ તપ્પધાનભાવતો, ન પન આણાધમ્મસભાવ-વસપ્પવત્તાયાતિ ઇદમેવ ‘‘અત્થાનં સૂચનતો સુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. સૂચ-સદ્દસ્સ ચેત્થ રસ્સો. ‘‘એવઞ્ચ કત્વા ‘એત્તકં તસ્સ ભગવતો સુત્તાગતં સુત્તપરિયાપન્ન’ન્તિ (પાચિ. ૬૫૫, ૧૨૪૨) ચ સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાની’તિ (અટ્ઠસા. નિદાનકથા, કથા. અટ્ઠ. નિદાનકથા) ચ એવમાદીસુ સુત્તસદ્દો ઉપચરિતોતિ ગહેતબ્બો’’તિ (સારત્થ. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) આચરિયસારિપુત્તત્થેરેન વુત્તં. અઞ્ઞે પન યથાવુત્તસદિસેનેવ નિબ્બચનેન સુત્તસદ્દસ્સ વિનયાભિધમ્માનમ્પિ વાચકત્તં વદન્તિ.

સુત્તે ચ આણાધમ્મસભાવો વેનેય્યજ્ઝાસયમનુવત્તતિ, ન વિનયાભિધમ્મેસુ વિય વેનેય્યજ્ઝાસયો આણાધમ્મસભાવે, તસ્મા વેનેય્યાનં એકન્તહિતપટિલાભસંવત્તનિકા સુત્તન્તદેસનાતિ આહ ‘‘સુવુત્તા ચેત્થ અત્થા’’તિઆદિ. ‘‘એકન્તહિતપટિલાભસંવત્તનિકા સુત્તન્તદેસના’’તિ ઇદમ્પિ વેનેય્યાનં હિતસમ્પાદને સુત્તન્તદેસનાય તપ્પરભાવમેવ સન્ધાય વુત્તં. તપ્પરભાવો ચ વેનેય્યજ્ઝાસયાનુલોમતો દટ્ઠબ્બો. તેનેવાહ ‘‘વેનેય્યજ્ઝાસયાનુલોમેન વુત્તત્તા’’તિ. એતેન ચ હેતુના નનુ વિનયાભિધમ્માપિ સુવુત્તા, અથ કસ્મા ઇદમેવ એવં વુત્તન્તિ અનુયોગં પરિહરતિ.

અનુપુબ્બસિક્ખાદિવસેન કાલન્તરેન અત્થાભિનિપ્ફત્તિં દસ્સેતું ‘‘સસ્સમિવ ફલ’’ન્તિ વુત્તં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા સસ્સં નામ વપનરોપનાદિક્ખણેયેવ ફલં ન પસવતિ, અનુપુબ્બજગ્ગનાદિવસેન કાલન્તરેનેવ પસવતિ, તથા ઇદમ્પિ સવનધારણાદિક્ખણેયેવ અત્થે ન પસવતિ, અનુપુબ્બસિક્ખાદિવસેન કાલન્તરેનેવ પસવતીતિ. પસવતીતિ ચ ફલતિ, અભિનિપ્ફાદેતીતિ અત્થો. અભિનિપ્ફાદનમેવ હિ ફલનં. ઉપાયસમઙ્ગીનઞ્ઞેવ અત્થાભિનિપ્ફત્તિં દસ્સેન્તો ‘‘ધેનુ વિય ખીર’’ન્તિ આહ. અયમેત્થ અધિપ્પાયો – યથા ધેનુ નામ કાલે જાતવચ્છા થનં ગહેત્વા દુહતં ઉપાયવન્તાનમેવ ખીરં પગ્ઘરાપેતિ, ન અકાલે અજાતવચ્છા. કાલેપિ વા વિસાણાદિકં ગહેત્વા દુહતં અનુપાયવન્તાનં, તથા ઇદમ્પિ નિસ્સરણાદિના સવનધારણાદીનિ કુરુતં ઉપાયવન્તાનમેવ ¶ સીલાદિઅત્થે પગ્ઘરાપેતિ, ન અલગદ્દૂપમાય સવનધારણાદીનિ કુરુતં અનુપાયવન્તાનન્તિ. યદિપિ ‘‘સૂદતી’’તિ એતસ્સ ઘરતિ સિઞ્ચતીતિ અત્થો, તથાપિ સકમ્મિકધાતુત્તા પગ્ઘરાપેતીતિ કારિતવસેન અત્થો વુત્તો યથા ‘‘તરતી’’તિ એતસ્સ નિપાતેતીતિ અત્થો’’તિ. ‘‘સુત્તાણા’’તિ એતસ્સ અત્થમાહ ‘‘સુટ્ઠુ ચ ને તાયતી’’તિ. નેતિ અત્થે.

સુત્તસભાગન્તિ ¶ સુત્તસદિસં. તબ્ભાવં દસ્સેતિ ‘‘યથા હી’’તિઆદિના. તચ્છકાનં સુત્તન્તિ વડ્ઢકીનં કાળસુત્તં. પમાણં હોતિ તદનુસારેન તચ્છનતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા કાળસુત્તં પસારેત્વા સઞ્ઞાણે કતે ગહેતબ્બં, વિસ્સજ્જેતબ્બઞ્ચ પઞ્ઞાયતિ, તસ્મા તં તચ્છકાનં પમાણં હોતિ, એવં વિવાદેસુ ઉપ્પન્નેસુ સુત્તે આનીતમત્તે ‘‘ઇદં ગહેતબ્બં, ઇદં વિસ્સજ્જેતબ્બ’’ન્તિ પાકટત્તા વિવાદો વૂપસમ્મતિ, તસ્મા એતં વિઞ્ઞૂનં પમાણન્તિ. ઇદાનિ અઞ્ઞથાપિ સુત્તસભાગતં વિભાવેન્તો ‘‘યથા ચા’’તિઆદિમાહ. સુત્તેનાતિ પુપ્ફાવુતેન યેન કેનચિ થિરસુત્તેન. સઙ્ગહિતાનીતિ સુટ્ઠુ, સમં વા ગહિતાનિ, આવુતાનીતિ અત્થો. ન વિકિરિયન્તીતિ ઇતો ચિતો ચ વિપ્પકિણ્ણાભાવમાહ, ન વિદ્ધંસીયન્તીતિ છેજ્જભેજ્જાભાવં. અયમેત્થાધિપ્પાયો – યથા થિરસુત્તેન સઙ્ગહિતાનિ પુપ્ફાનિ વાતેન ન વિકિરિયન્તિ ન વિદ્ધંસીયન્તિ, એવં સુત્તેન સઙ્ગહિતા અત્થા મિચ્છાવાદેન ન વિકિરિયન્તિ ન વિદ્ધંસીયન્તીતિ. વેનેય્યજ્ઝાસયવસપ્પવત્તાય ચ દેસનાય અત્તત્થપરત્થાદીનં સાતિસયપ્પકાસનતો આણાધમ્મસભાવેહિ વિનયાભિધમ્મેહિ વિસેસેત્વા ઇમસ્સેવ સુત્તસભાગતા વુત્તા. ‘‘તેના’’તિઆદીસુ વુત્તનયાનુસારેન સમ્બન્ધો ચેવ અત્થો ચ યથારહં વત્તબ્બો. એત્થ ચ ‘‘સુત્તન્તપિટક’’ન્તિ હેટ્ઠા વુત્તેપિ અન્તસદ્દસ્સ અવચનં તસ્સ વિસું અત્થાભાવદસ્સનત્થં તબ્ભાવવુત્તિતો. સહયોગસ્સ હિ સદ્દસ્સ અવચનેન સેસતા તસ્સ તુલ્યાધિકરણતં, અનત્થકતં વા ઞાપેતિ.

યન્તિ એસ નિપાતો કારણે, યેનાતિ અત્થો. એત્થ અભિધમ્મે વુડ્ઢિમન્તો ધમ્મા યેન વુત્તા, તેન અભિધમ્મો નામ અક્ખાતોતિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બં. અભિ-સદ્દસ્સ અત્થવસેનાયં પભેદોતિ તસ્સ તદત્થપ્પવત્તતાદસ્સનેન તમત્થં સાધેન્તો ‘‘અયઞ્હી’’તિઆદિમાહ. અભિ-સદ્દો ¶ કમનકિરિયાય વુડ્ઢિભાવસઙ્ખાતમતિરેકત્થં દીપેતીતિ વુત્તં ‘‘અભિક્કમન્તીતિઆદીસુ વુડ્ઢિયં આગતો’’તિ. અભિઞ્ઞાતાતિ અડ્ઢચન્દાદિના કેનચિ સઞ્ઞાણેન ઞાતા, પઞ્ઞાતા પાકટાતિ વુત્તં હોતિ. અડ્ઢચન્દાદિભાવો હિ રત્તિયા ઉપલક્ખણવસેન પઞ્ઞાણં હોતિ ‘‘યસ્મા અડ્ઢો, તસ્મા અટ્ઠમી. યસ્મા ઊનો, તસ્મા ચાતુદ્દસી. યસ્મા પુણ્ણો, તસ્મા પન્નરસી’’તિ. અભિલક્ખિતાતિ એત્થાપિ અયમેવત્થો વેદિતબ્બો, ઇદં પન મૂલપણ્ણાસકે ભયભેરવસુત્તે (મ. નિ. ૧.૩૪) અભિલક્ખિતસદ્દપરિયાયો અભિઞ્ઞાતસદ્દોતિ આહ ‘‘અભિઞ્ઞાતા અભિલક્ખિતાતિઆદીસુ લક્ખણે’’તિ. યજ્જેવં લક્ખિતસદ્દસ્સેવ લક્ખણત્થદીપનતો અભિ-સદ્દો અનત્થકોવ સિયાતિ? નેવં દટ્ઠબ્બં તસ્સાપિ તદત્થજોતનતો. વાચકસદ્દસન્નિધાને હિ ઉપસગ્ગનિપાતા તદત્થજોતકમત્તાતિ લક્ખિતસદ્દેન વાચકભાવેન પકાસિતસ્સ લક્ખણત્થસ્સેવ જોતકભાવેન પકાસનતો અભિ-સદ્દોપિ લક્ખણે પવત્તતીતિ વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. રાજાભિરાજાતિ પરેહિ ¶ રાજૂહિ પૂજિતુમરહો રાજા. પૂજિતેતિ પૂજારહે. ઇદં પન સુત્તનિપાતે સેલસુત્તે (સુ. નિ. ૫૫૩ આદયો).

અભિધમ્મેતિ ‘‘સુપિનન્તેન સુક્કવિસટ્ઠિયા અનાપત્તિભાવેપિ અકુસલચેતના ઉપલબ્ભતી’’તિઆદિના (સારત્થ. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) વિનયપઞ્ઞત્તિયા સઙ્કરવિરહિતે ધમ્મે. પુબ્બાપરવિરોધાભાવેન યથાવુત્તધમ્માનમેવ અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરવિરહતો અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરવિરહિતે ધમ્મેતિપિ વદન્તિ. ‘‘પાણાતિપાતો અકુસલ’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૧૯૨) એવમાદીસુ વા મરણાધિપ્પાયસ્સ જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદકપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના અકુસલો, ન પાણસઙ્ખાતજીવિતિન્દ્રિયસ્સ ઉપચ્છેદસઙ્ખાતો અતિપાતો. તથા ‘‘અદિન્નસ્સ પરસન્તકસ્સ આદાનસઙ્ખાતા વિઞ્ઞત્તિ અબ્યાકતો ધમ્મો, તંવિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપિકા થેય્યચેતના અકુસલો ધમ્મો’’તિ એવમાદિનાપિ અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરવિરહિતે ધમ્મેતિ અત્થો વેદિતબ્બો. અભિવિનયેતિ એત્થ પન ‘‘જાતરૂપરજતં ન પટિગ્ગહેતબ્બ’’ન્તિ વદન્તો વિનયે વિનેતિ નામ. એત્થ ચ ‘‘એવં પટિગ્ગણ્હતો પાચિત્તિયં, એવં પન દુક્કટ’’ન્તિ વદન્તો અભિવિનયે વિનેતિ નામાતિ વદન્તિ. તસ્મા જાતરૂપરજતં પરસન્તકં થેય્યચિત્તેન ગણ્હન્તસ્સ યથાવત્થું ¶ પારાજિકથુલ્લચ્ચયદુક્કટેસુ અઞ્ઞતરં, ભણ્ડાગારિકસીસેન ગણ્હન્તસ્સ પાચિત્તિયં, અત્તનો અત્થાય ગણ્હન્તસ્સ નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં, કેવલં લોલતાય ગણ્હન્તસ્સ અનામાસદુક્કટં, રૂપિયછડ્ડકસમ્મતસ્સ અનાપત્તીતિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરવિરહિતે વિનયેપિ પટિબલો વિનેતુન્તિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. એવં પન પરિચ્છિન્નતં સરૂપતો સઙ્ખેપેનેવ દસ્સેન્તો ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞ…પે… હોતી’’તિ આહ.

અભિક્કન્તેનાતિ એત્થ કન્તિયા અધિકત્તં અભિ-સદ્દો દીપેતીતિ વુત્તં ‘‘અધિકે’’તિ. નનુ ચ ‘‘અભિક્કમન્તી’’તિ એત્થ અભિ-સદ્દો કમનકિરિયાય વુડ્ઢિભાવં અતિરેકત્તં દીપેતિ, ‘‘અભિઞ્ઞાતા અભિલક્ખિતા’’તિ એત્થ ઞાણલક્ખણકિરિયાનં સુપાકટતં વિસેસં, ‘‘અભિક્કન્તેના’’તિ એત્થ કન્તિયા અધિકત્તં વિસિટ્ઠભાવં દીપેતીતિ ઇદં તાવ યુત્તં કિરિયાવિસેસકત્તા ઉપસગ્ગસ્સ. ‘‘પાદયો કિરિયાયોગે ઉપસગ્ગા’’તિ હિ સદ્દસત્થે વુત્તં. ‘‘અભિરાજા, અભિવિનયે’’તિ પન પૂજિતપરિચ્છિન્નેસુ રાજવિનયેસુ અભિ-સદ્દો વત્તતીતિ કથમેતં યુજ્જેય્ય. ન હિ અસત્વવાચી સદ્દો સત્વવાચકો સમ્ભવતીતિ? નત્થિ અત્ર દોસો પૂજનપરિચ્છેદનકિરિયાનમ્પિ દીપનતો, તાહિ ચ કિરિયાહિ યુત્તેસુ રાજવિનયેસુપિ પવત્તત્તા. અભિપૂજિતો રાજાતિ હિ અત્થેન કિરિયાકારકસમ્બન્ધં નિમિત્તં કત્વા કમ્મસાધનભૂતં રાજદબ્બં અભિ-સદ્દો પધાનતો વદતિ, પૂજનકિરિયં પન અપ્પધાનતો. તથા અભિપરિચ્છિન્નો વિનયોતિ ¶ અત્થેન કિરિયાકારકસમ્બન્ધં નિમિત્તં કત્વા કમ્મસાધનભૂતં વિનયદબ્બં અભિ-સદ્દો પધાનતો વદતિ, પરિચ્છિન્દનકિરિયં પન અપ્પધાનતો. તસ્મા અતિમાલાદીસુ અતિ-સદ્દો વિય અભિ-સદ્દો એત્થ સહ સાધનેન કિરિયં વદતીતિ અભિરાજઅભિવિનયસદ્દા સોપસગ્ગાવ સિદ્ધા. એવં અભિધમ્મસદ્દેપિ અભિસદ્દો સહ સાધનેન વુડ્ઢિયાદિકિરિયં વદતીતિ અયમત્થો દસ્સિતોતિ વેદિતબ્બં.

હોતુ અભિ-સદ્દો યથાવુત્તેસુ અત્થેસુ, તપ્પયોગેન પન ધમ્મસદ્દેન દીપિતા વુડ્ઢિમન્તાદયો ધમ્મા એત્થ વુત્તા ન ભવેય્યું, કથં અયમત્થો યુજ્જેય્યાતિ અનુયોગે સતિ તં પરિહરન્તો ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ એત્થાતિ એતસ્મિં અભિધમ્મે. ઉપન્યાસે ચ-સદ્દો. ભાવેતીતિ ચિત્તસ્સ વડ્ઢનં વુત્તં, ફરિત્વાતિ આરમ્મણસ્સ વડ્ઢનં, તસ્મા તાહિ ભાવનાફરણવુડ્ઢીહિ વુડ્ઢિમન્તોપિ ધમ્મા વુત્તાતિ અત્થો ¶ . આરમ્મણાદીહીતિ આરમ્મણસમ્પયુત્તકમ્મદ્વારપટિપદાદીહિ. એકન્તતો લોકુત્તરધમ્માનઞ્ઞેવ પૂજારહત્તા ‘‘સેક્ખા ધમ્મા’’તિઆદિના તેયેવ પૂજિતાતિ દસ્સિતા. ‘‘પૂજારહા’’તિ એતેન કત્તાદિસાધનં, અતીતાદિકાલં, સક્કુણેય્યત્થં વા નિવત્તેતિ. પૂજિતબ્બાયેવ હિ ધમ્મા કાલવિસેસનિયમરહિતા પૂજારહા એત્થ વુત્તાતિ અધિપ્પાયો દસ્સિતો. સભાવપરિચ્છિન્નત્તાતિ ફુસનાદિસભાવેન પરિચ્છિન્નત્તા. કામાવચરેહિ મહન્તભાવતો મહગ્ગતા ધમ્મા અધિકા, તતોપિ ઉત્તરવિરહતો અનુત્તરા ધમ્માતિ દસ્સેતિ ‘‘મહગ્ગતા’’તિઆદિના. તેનાતિ ‘‘વુડ્ઢિમન્તો’’તિઆદિના વચનેન કરણભૂતેન, હેતુભૂતેન વા.

યં પનેત્થાતિ એતેસુ વિનયાદીસુ તીસુ અઞ્ઞમઞ્ઞવિસિટ્ઠેસુ યં અવિસિટ્ઠં સમાનં, તં પિટકન્તિ અત્થો. વિનયાદયો હિ તયો સદ્દા અઞ્ઞમઞ્ઞાસાધારણત્તા વિસિટ્ઠા નામ, પિટકસદ્દો પન તેહિ તીહિપિ સાધારણત્તા ‘‘અવિસિટ્ઠો’’તિ વુચ્ચતિ. પરિયત્તિબ્ભાજનત્થતોતિ પરિયાપુણિતબ્બત્થપતિટ્ઠાનત્થેહિ કરણભૂતેહિ, વિસેસનભૂતેહિ વા. અપિચ પરિયત્તિબ્ભાજનત્થતો પરિયત્તિભાજનત્થન્તિ આહૂતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. પચ્ચત્તત્થે હિ તો-સદ્દો ઇતિ-સદ્દેન નિદ્દિસિતબ્બત્તા. ઇતિના નિદ્દિસિતબ્બેહિતો – સદ્દમિચ્છન્તિ નેરુત્તિકા યથા ‘‘અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો વિપસ્સન્તી’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૦૬, ૪૦૮, ૪૧૧) એતેન પરિયાપુણિતબ્બતો, તંતદત્થાનં ભાજનતો ચ પિટકં નામાતિ દસ્સેતિ. અનિપ્ફન્નપાટિપદિકપદઞ્હેતં. સદ્દવિદૂ પન ‘‘પિટ સદ્દસઙ્ઘાટેસૂ’’તિ વત્વા ઇધ વુત્તમેવ પયોગમુદાહરન્તિ, તસ્મા તેસં મતેન પિટીયતિ સદ્દીયતિ પરિયાપુણીયતીતિ પિટકં, પિટીયતિ વા સઙ્ઘાટીયતિ તંતદત્થો એત્થાતિ પિટકન્તિ નિબ્બચનં કાતબ્બં. ‘‘તેના’’તિઆદિના સમાસં દસ્સેતિ.

મા ¶ પિટકસમ્પદાનેનાતિ કાલામસુત્તે, (અ. નિ. ૩.૬૬) સાળ્હસુત્તે (અ. નિ. ૩.૬૭) ચ આગતં પાળિમાહ. તદટ્ઠકથાયઞ્ચ ‘‘અમ્હાકં પિટકતન્તિયા સદ્ધિં સમેતીતિ મા ગણ્હિત્થા’’તિ (અ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩.૬૬) અત્થો વુત્તો. આચરિયસારિપુત્તત્થેરેન પન ‘‘પાળિસમ્પદાનવસેન મા ગણ્હથા’’તિ (સારત્થ. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) વુત્તં. કુદાલપિટકમાદાયાતિ કુદાલઞ્ચ ¶ પિટકઞ્ચ આદાય. કુ વુચ્ચતિ પથવી, તસ્સા દાલનતો વિદાલનતો અયોમયઉપકરણવિસેસો કુદાલં નામ. તેસં તેસં વત્થૂનં ભાજનભાવતો તાલપણ્ણવેત્તલતાદીહિ કતો ભાજનવિસેસો પિટકં નામ. ઇદં પન મૂલપણ્ણાસકે કકચૂપમસુત્તે (મ. નિ. ૧.૨૨૭).

‘‘તેન…પે… ઞેય્યા’’તિ ગાથાપદં ઉલ્લિઙ્ગેત્વા ‘‘તેના’’તિઆદિના વિવરતિ. સબ્બાદીહિ સબ્બનામેહિ વુત્તસ્સ વા લિઙ્ગમાદિયતે, વુચ્ચમાનસ્સ વા, ઇધ પન વત્તિચ્છાય વુત્તસ્સેવાતિ કત્વા ‘‘વિનયો ચ સો પિટકઞ્ચા’’તિ વુત્તં. ‘‘યથાવુત્તેનેવ નયેના’’તિ ઇમિના ‘‘એવં દુવિધત્થેન…પે… કત્વા’’તિ ચ ‘‘પરિયત્તિભાવતો, તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ ભાજનતો ચા’’તિ ચ વુત્તં સબ્બમતિદિસતિ. તયોપીતિ એત્થ અપિસદ્દો, પિ-સદ્દો વા અવયવસમ્પિણ્ડનત્થો. ‘‘અપી’’તિ અવત્વા ‘‘પી’’તિ વદન્તો હિ અપિ-સદ્દો વિય પિ-સદ્દોપિ વિસું નિપાતો અત્થીતિ દસ્સેતિ.

કથેતબ્બાનં અત્થાનં દેસકાયત્તેન આણાદિવિધિના અતિસજ્જનં પબોધનં દેસના. સાસિતબ્બપુગ્ગલગતેન યથાપરાધાદિસાસિતબ્બભાવેન અનુસાસનં વિનયનં સાસનં. કથેતબ્બસ્સ સંવરાસંવરાદિનો અત્થસ્સ કથનં વચનપટિબદ્ધતાકરણં કથા, ઇદં વુત્તં હોતિ – દેસિતારં ભગવન્તમપેક્ખિત્વા દેસના, સાસિતબ્બપુગ્ગલવસેન સાસનં, કથેતબ્બસ્સ અત્થસ્સ વસેન કથાતિ એવમિમેસં નાનાકરણં વેદિતબ્બન્તિ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ દેસનાદયો દેસેતબ્બાદિનિરપેક્ખા ન હોન્તિ, આણાદયો પન વિસેસતો દેસકાદિઅધીનાતિ તં તં વિસેસયોગવસેન દેસનાદીનં ભેદો વુત્તો. યથા હિ આણાવિધાનં વિસેસતો આણારહાધીનં તત્થ કોસલ્લયોગતો, એવં વોહારપરમત્થવિધાનાનિ ચ વિધાયકાધીનાનીતિ આણાદિવિધિનો દેસકાયત્તતા વુત્તા. અપરાધજ્ઝાસયાનુરૂપં વિય ચ ધમ્માનુરૂપમ્પિ સાસનં વિસેસતો, તથા વિનેતબ્બપુગ્ગલાપેક્ખન્તિ સાસિતબ્બપુગ્ગલવસેન સાસનં વુત્તં. સંવરાસંવરનામરૂપાનં વિય ચ વિનિબ્બેઠેતબ્બાય દિટ્ઠિયા કથનં સતિ વાચાવત્થુસ્મિં, નાસતીતિ વિસેસતો તદધીનં, તસ્મા કથેતબ્બસ્સ અત્થસ્સ વસેન કથા વુત્તા. હોન્તિ ચેત્થ –

‘‘દેસકસ્સ ¶ ¶ વસેનેત્થ, દેસના પિટકત્તયં;

સાસિતબ્બવસેનેતં, સાસનન્તિ પવુચ્ચતિ.

કથેતબ્બસ્સ અત્થસ્સ, વસેનાપિ કથાતિ ચ;

દેસનાસાસનકથા-ભેદમ્પેવં પકાસયે’’તિ.

પદત્તયમ્પેતં સમોધાનેત્વા તાસં ભેદોતિ કત્વા ભેદસદ્દો વિસું વિસું યોજેતબ્બો દ્વન્દપદતો પરં સુય્યમાનત્તા ‘‘દેસનાભેદં, સાસનભેદં, કથાભેદઞ્ચ યથારહં પરિદીપયે’’તિ. ભેદન્તિ ચ નાનત્તં, વિસેસં વા. તેસુ પિટકેસુ. સિક્ખા ચ પહાનઞ્ચ ગમ્ભીરભાવો ચ, તઞ્ચ યથારહં પરિદીપયે.

દુતિયગાથાય પરિયત્તિભેદં પરિયાપુણનસ્સ પકારં, વિસેસઞ્ચ વિભાવયે. યહિં વિનયાદિકે પિટકે. યં સમ્પત્તિં, વિપત્તિઞ્ચ યથા ભિક્ખુ પાપુણાતિ, તથા તમ્પિ સબ્બં તહિં વિભાવયેતિ સમ્બન્ધો. અથ વા યં પરિયત્તિભેદં સમ્પત્તિં, વિપત્તિઞ્ચ યહિં યથા ભિક્ખુ પાપુણાતિ, તથા તમ્પિ સબ્બં તહિં વિભાવયેતિ યોજેતબ્બં. યથાતિ ચ યેહિ ઉપારમ્ભાદિહેતુપરિયાપુણનાદિપ્પકારેહિ, ઉપારમ્ભનિસ્સરણધમ્મકોસરક્ખણહેતુપરિયાપુણનં સુપ્પટિપત્તિદુપ્પટિપત્તીતિ એતેહિ પકારેહીતિ વુત્તં હોતિ. સન્તેસુપિ ચ અઞ્ઞેસુ તથા પાપુણન્તેસુ જેટ્ઠસેટ્ઠાસન્નસદાસન્નિહિતભાવતો, યથાનુસિટ્ઠં સમ્માપટિપજ્જનેન ધમ્માધિટ્ઠાનભાવતો ચ ભિક્ખૂતિ વુત્તં.

તત્રાતિ તાસુ ગાથાસુ. અયન્તિ અધુના વક્ખમાના કથા. પરિદીપનાતિ સમન્તતો પકાસના, કિઞ્ચિમત્તમ્પિ અસેસેત્વા વિભજનાતિ વુત્તં હોતિ. વિભાવનાતિ એવં પરિદીપનાયપિ સતિ ગૂળ્હં પટિચ્છન્નમકત્વા સોતૂનં સુવિઞ્ઞેય્યભાવેન આવિભાવના. સઙ્ખેપેન પરિદીપના, વિત્થારેન વિભાવનાતિપિ વદન્તિ. અપિચ એતં પદદ્વયં હેટ્ઠા વુત્તાનુરૂપતો કથિતં, અત્થતો પન એકમેવ. તસ્મા પરિદીપના પઠમગાથાય, વિભાવના દુતિયગાથાયાતિ યોજેતબ્બં. ચ-સદ્દેન ઉભયત્થં અઞ્ઞમઞ્ઞં સમુચ્ચેતિ. કસ્મા, વુચ્ચન્તીતિ આહ ‘‘એત્થ હી’’તિઆદિ. હીતિ કારણે નિપાતો ‘‘અક્ખરવિપત્તિયં હી’’તિઆદીસુ વિય. યસ્મા, કસ્માતિ વા અત્થો. આણં પણેતું [ઠપેતું (સારત્થ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના)] અરહતીતિ આણારહો, સમ્માસમ્બુદ્ધત્તા, મહાકારુણિકતાય ¶ ચ અવિપરીતહિતોપદેસકભાવેન પમાણવચનત્તા આણારહેન ભગવતાતિ અત્થો. વોહારપરમત્થધમ્માનમ્પિ તત્થ સબ્ભાવતો ‘‘આણાબાહુલ્લતો’’તિ ¶ વુત્તં, તેન યેભુય્યનયં દસ્સેતિ. ઇતો પરેસુપિ એસેવ નયો. વિસેસેન સત્તાનં મનં અવહરતીતિ વોહારો, પઞ્ઞત્તિ, તસ્મિં કુસલો, તેન.

પચુરો બહુલો અપરાધો દોસો વીતિક્કમો યેસં તે પચુરાપરાધા, સેય્યસકત્થેરાદયો. યથાપરાધન્તિ દોસાનુરૂપં. ‘‘અનેકજ્ઝાસયા’’તિઆદીસુ આસયોવ અજ્ઝાસયો, સો અત્થતો દિટ્ઠિ, ઞાણઞ્ચ, પભેદતો પન ચતુબ્બિધો હોતિ. વુત્તઞ્ચ –

‘‘સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠી ચ, ખન્તિ ચેવાનુલોમિકા;

યથાભૂતઞ્ચ યં ઞાણં, એતં આસયસદ્દિત’’ન્તિ.

તત્થ સબ્બદિટ્ઠીનં સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠીહિ સઙ્ગહિતત્તા સબ્બેપિ દિટ્ઠિગતિકા સત્તા ઇમા એવ દ્વે દિટ્ઠિયો સન્નિસ્સિતા. યથાહ ‘‘દ્વયનિસ્સિતો ખો પનાયં કચ્ચાન લોકો યેભુય્યેન અત્થિતઞ્ચ નત્થિતઞ્ચા’’તિ, (સં. નિ. ૨.૧૫) અત્થિતાતિ હિ સસ્સતગ્ગાહો અધિપ્પેતો, નત્થિતાતિ ઉચ્છેદગ્ગાહો. અયં તાવ વટ્ટનિસ્સિતાનં પુથુજ્જનાનં આસયો. વિવટ્ટનિસ્સિતાનં પન સુદ્ધસત્તાનં અનુલોમિકા ખન્તિ, યથાભૂતઞાણન્તિ દુવિધો આસયો. તત્થ ચ અનુલોમિકા ખન્તિ વિપસ્સનાઞાણં. યથાભૂતઞાણં પન કમ્મસકતાઞાણં. ચતુબ્બિધો પેસો આસયન્તિ સત્તા એત્થ નિવસન્તિ, ચિત્તં વા આગમ્મ સેતિ એત્થાતિ આસયો મિગાસયો વિય. યથા મિગો ગોચરાય ગન્ત્વાપિ પચ્ચાગન્ત્વા તત્થેવ વનગહને સયતીતિ તં તસ્સ ‘‘આસયો’’તિ વુચ્ચતિ, તથા ચિત્તં અઞ્ઞથાપિ પવત્તિત્વા યત્થ પચ્ચાગમ્મ સેતિ, તસ્સ સો ‘‘આસયો’’તિ. કામરાગાદયો સત્ત અનુસયા. મૂસિકવિસં વિય કારણલાભે ઉપ્પજ્જમાનારહા અનાગતા, અતીતા, પચ્ચુપ્પન્ના ચ તંસભાવત્તા તથા વુચ્ચન્તિ. ન હિ ધમ્માનં કાલભેદેન સભાવભેદોતિ. ચરિયાતિ રાગચરિયાદિકા છ મૂલચરિયા, અન્તરભેદેન અનેકવિધા, સંસગ્ગવસેન પન તેસટ્ઠિ હોન્તિ. અથ વા ચરિયાતિ સુચરિતદુચ્ચરિતવસેન દુવિધં ચરિતં. તઞ્હિ વિભઙ્ગે ચરિતનિદ્દેસે નિદ્દિટ્ઠં.

‘‘અધિમુત્તિ ¶ નામ ‘અજ્જેવ પબ્બજિસ્સામિ, અજ્જેવ અરહત્તં ગણ્હિસ્સામી’તિઆદિના તન્નિન્નભાવેન પવત્તમાનં સન્નિટ્ઠાન’’ન્તિ (સારત્થ. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન પન ‘‘અધિમુત્તિ નામ સત્તાનં પુબ્બચરિયવસેન અભિરુચિ, સા દુવિધા હીનપણીતભેદેના’તિ (દી. નિ. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) વુત્તં. તથા હિ યાય હીનાધિમુત્તિકા સત્તા હીનાધિમુત્તિકેયેવ સત્તે સેવન્તિ, પણીતાધિમુત્તિકા પણીતાધિમુત્તિકેયેવ ¶ . સચે હિ આચરિયુપજ્ઝાયા સીલવન્તો ન હોન્તિ, સદ્ધિવિહારિકા સીલવન્તો, તે અત્તનો આચરિયુપજ્ઝાયેપિ ન ઉપસઙ્કમન્તિ, અત્તના સદિસે સારુપ્પભિક્ખૂયેવ ઉપસઙ્કમન્તિ. સચે આચરિયુપજ્ઝાયા સારુપ્પભિક્ખૂ, ઇતરે અસારુપ્પા, તેપિ ન આચરિયુપજ્ઝાયે ઉપસઙ્કમન્તિ, અત્તના સદિસે અસારુપ્પભિક્ખૂયેવ ઉપસઙ્કમન્તિ. ધાતુસંયુત્તવસેન (સં. નિ. ૨.૮૫ આદયો) ચેસ અત્થો દીપેતબ્બો. એવમયં હીનાધિમુત્તિકાદીનં અઞ્ઞમઞ્ઞો પસેવનાદિનિયમિતા અભિરુચિ અજ્ઝાસયધાતુ ‘‘અધિમુત્તી’’તિ વેદિતબ્બા. અનેકા અજ્ઝાસયાદયો તે યેસં અત્થિ, અનેકા વા અજ્ઝાસયાદયો યેસન્તિ તથા યથા ‘‘બહુકત્તુકો, બહુનદિકો’’તિ. યથાનુલોમન્તિ અજ્ઝાસયાદીનં અનુલોમં અનતિક્કમ્મ, યે યે વા અજ્ઝાસયાદયો અનુલોમા, તેહિ તેહીતિ અત્થો. આસયાદીનં અનુલોમસ્સ વા અનુરૂપન્તિપિ વદન્તિ. ઘનવિનિબ્ભોગાભાવતો દિટ્ઠિમાનતણ્હાવસેન ‘‘અહં મમ સન્તક’’ન્તિ એવં પવત્તસઞ્ઞિનો. યથાધમ્મન્તિ ‘‘નત્થેત્થ અત્તા, અત્તનિયં વા, કેવલં ધમ્મમત્તમેવેત’’ન્તિ એવમાદિના ધમ્મસભાવાનુરૂપન્તિ અત્થો.

સંવરણં સંવરો, કાયવાચાહિ અવીતિક્કમો. મહન્તો સંવરો અસંવરો. વુડ્ઢિઅત્થો હિ અયં અ-કારો યથા ‘‘અસેક્ખા ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. તિકમાતિકા ૨૧) તંયોગતાય ચ ખુદ્દકો સંવરો પારિસેસાદિનયેન સંવરો, તસ્મા ખુદ્દકો, મહન્તો ચ સંવરોતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘સંવરા સંવરો’’તિઆદિ. દિટ્ઠિવિનિવેઠનાતિ દિટ્ઠિયા વિમોચનં, અત્થતો પન તસ્સ ઉજુવિપચ્ચનિકા સમ્માદિટ્ઠિઆદયો ધમ્મા. તથા ચાહ ‘‘દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિપટિપક્ખભૂતા’’તિ. નામસ્સ, રૂપસ્સ, નામરૂપસ્સ ચ પરિચ્છિન્દનં નામરૂપપરિચ્છેદો, સો પન ‘‘રાગાદિપટિપક્ખભૂતો’’તિ વચનતો તથાપવત્તમેવ ઞાણં.

‘‘તીસુપી’’તિઆદિના ¶ અપરડ્ઢં વિવરતિ. તીસુપિ તાસં વચનસમ્ભવતો ‘‘વિસેસેના’’તિ વુત્તં. તદેતં સબ્બત્થ યોજેતબ્બં. તત્ર ‘‘યાયં અધિસીલસિક્ખા, અયં ઇમસ્મિં અત્થે અધિપ્પેતા સિક્ખા’’તિ વચનતો આહ ‘‘વિનયપિટકે અધિસીલસિક્ખા’’તિ. સુત્તન્તપાળિયં ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૨૨૬; સં. નિ. ૧.૧૫૨; અ. નિ. ૪.૧૨૩) સમાધિદેસનાબાહુલ્લતો ‘‘સુત્તન્ત પિટકે અધિચિત્તસિક્ખા’’તિ વુત્તં. નામરૂપપરિચ્છેદસ્સ અધિપઞ્ઞાપદટ્ઠાનતો, અધિપઞ્ઞાય ચ અત્થાય તદવસેસનામરૂપધમ્મકથનતો આહ ‘‘અભિધમ્મપિટકે અધિપઞ્ઞાસિક્ખા’’તિ.

કિલેસાનન્તિ સંક્લેસધમ્માનં, કમ્મકિલેસાનં વા, ઉભયાપેક્ખઞ્ચેતં ‘‘યો કાયવચીદ્વારેહિ ¶ કિલેસાનં વીતિક્કમો, તસ્સ પહાનં, તસ્સ પટિપક્ખત્તા’’તિ ચ. ‘‘વીતિક્કમો’’તિ અયં ‘‘પટિપક્ખ’’ન્તિ ભાવયોગે સમ્બન્ધો, ‘‘સીલસ્સા’’તિ પન ભાવપચ્ચયે. એવં સબ્બત્થ. અનુસયવસેન સન્તાને અનુવત્તન્તા કિલેસા કારણલાભે પરિયુટ્ઠિતાપિ સીલભેદભયવસેન વીતિક્કમિતું ન લભન્તીતિ આહ ‘‘વીતિક્કમપટિપક્ખત્તા સીલસ્સા’’તિ. ઓકાસાદાનવસેન કિલેસાનં ચિત્તે કુસલપ્પવત્તિં પરિયાદિયિત્વા ઉટ્ઠાનં પરિયુટ્ઠાનં, તસ્સ પહાનં, ચિત્તસન્તાને ઉપ્પત્તિવસેન કિલેસાનં પરિયુટ્ઠાનસ્સ પહાનન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘કિલેસાન’’ન્તિ હિ અધિકારો, તં પન પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનં ચિત્તસમાદહનવસેન ભવતીતિ આહ ‘‘પરિયુટ્ઠાનપટિપક્ખત્તા સમાધિસ્સા’’તિ. અપ્પહીનભાવેન સન્તાને અનુ અનુ સયનકા અનુરૂપકારણલાભે ઉપ્પજ્જનારહા થામગતા કામરાગાદયો સત્ત કિલેસા અનુસયા, તેસં પહાનં, તે પન સબ્બસો અરિયમગ્ગપઞ્ઞાય પહીયન્તીતિ આહ ‘‘અનુસયપટિપક્ખત્તા પઞ્ઞાયા’’તિ.

દીપાલોકેન વિય તમસ્સ દાનાદિપુઞ્ઞકિરિયવત્થુગતેન તેન તેન કુસલઙ્ગેન તસ્સ તસ્સ અકુસલસ્સ પહાનં તદઙ્ગપ્પહાનં. ઇધ પન અધિસીલસિક્ખાય વુત્તટ્ઠાનત્તા તેન તેન સુસીલ્યઙ્ગેન તસ્સ તસ્સ દુસ્સીલ્યઙ્ગસ્સ પહાનં ‘‘તદઙ્ગપ્પહાન’’ન્તિ ગહેતબ્બં. ઉપચારપ્પનાભેદેન સમાધિના પવત્તિનિવારણેન ઘટપ્પહારેન વિય જલતલે સેવાલસ્સ તેસં તેસં નીવરણાદિધમ્માનં વિક્ખમ્ભનવસેન પહાનં વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં. ચતુન્નં અરિયમગ્ગાનં ભાવિતત્તા તં તં મગ્ગવતો સન્તાને સમુદયપક્ખિકસ્સ ¶ કિલેસગણસ્સ અચ્ચન્તમપ્પવત્તિસઙ્ખાત સમુચ્છિન્દનવસેન પહાનં સમુચ્છેદપ્પહાનં. દુટ્ઠુ ચરિતં, સંકિલેસેહિ વા દૂસિતં ચરિતં દુચ્ચરિતં. તદેવ યત્થ ઉપ્પન્નં, તં સન્તાનં સમ્મા કિલિસતિ વિબાધતિ, ઉપતાપેતિ ચાતિ સંકિલેસો, તસ્સ પહાનં. કાયવચીદુચ્ચરિતવસેન પવત્તસંકિલેસસ્સ તદઙ્ગવસેન પહાનં વુત્તં સીલસ્સ દુચ્ચરિતપટિપક્ખત્તા. સિક્ખત્તયાનુસારેન હિ અત્થો વેદિતબ્બો. તસતીતિ તણ્હા, સાવ વુત્તનયેન સંકિલેસો, તસ્સ વિક્ખમ્ભનવસેન પહાનં વુત્તં સમાધિસ્સ કામચ્છન્દપટિપક્ખત્તા. દિટ્ઠિયેવ યથાવુત્તનયેન સંકિલેસો, તસ્સ સમુચ્છેદવસેન પહાનં વુત્તં પઞ્ઞાય અત્તાદિવિનિમુત્તસભાવ ધમ્મપ્પકાસનતો.

એકમેકસ્મિઞ્ચેત્થાતિ એતેસુ તીસુ પિટકેસુ એકમેકસ્મિં પિટકે, ચ-સદ્દો વાક્યારમ્ભે, પક્ખન્તરે વા. પિ-સદ્દો, અપિ-સદ્દો વા અવયવસમ્પિણ્ડને, તેન ન કેવલં ચતુબ્બિધસ્સેવ ગમ્ભીરભાવો, અથ ખો પચ્ચેકં તદવયવાનમ્પીતિ સમ્પિણ્ડનં કરોતિ. એસ નયો ઈદિસેસુ. ઇદાનિ તે સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘તત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તન્તીતિ પાળિ. સા હિ ઉક્કટ્ઠાનં સીલાદિઅત્થાનં ¶ બોધનતો, સભાવનિરુત્તિભાવતો, બુદ્ધાદીહિ ભાસિતત્તા ચ પકટ્ઠાનં વચનાનં આળિ પન્તીતિ ‘‘પાળી’’તિ વુચ્ચતિ.

ઇધ પન વિનયગણ્ઠિપદકારાદીનં સદ્દવાદીનં મતેન પુબ્બે વવત્થાપિતા પરમત્થસદ્દપ્પબન્ધભૂતા તન્તિ ધમ્મો નામ. ઇતિ-સદ્દો હિ નામત્થે, ‘‘ધમ્મો’’તિ વા વુચ્ચતિ. તસ્સાયેવાતિ તસ્સા યથાવુત્તાય એવ તન્તિયા અત્થો. મનસા વવત્થાપિતાયાતિ ઉગ્ગહણ-ધારણાદિવસપ્પવત્તેન મનસા પુબ્બે વવત્થાપિતાય યથાવુત્તાય પરમત્થસદ્દપ્પબન્ધભૂતાય તસ્સા તન્તિયા. દેસનાતિ પચ્છા પરેસમવબોધનત્થં દેસનાસઙ્ખાતા પરમત્થસદ્દપ્પબન્ધભૂતા તન્તિયેવ. અપિચ યથાવુત્તતન્તિ સઙ્ખાતસદ્દસમુટ્ઠાપકો ચિત્તુપ્પાદો દેસના. તન્તિયા, તન્તિઅત્થસ્સ ચાતિ યથાવુત્તાય દુવિધાયપિ તન્તિયા, તદત્થસ્સ ચ યથાભૂતાવબોધોતિ અત્થો વેદિતબ્બો. તે હિ ભગવતા વુચ્ચમાનસ્સ અત્થસ્સ, વોહારસ્સ ચ દીપકો સદ્દોયેવ તન્તિ નામાતિ વદન્તિ. તેસં પન વાદે ધમ્મસ્સાપિ સદ્દસભાવત્તા ધમ્મદેસનાનં કો વિસેસોતિ ચે? તેસં તેસં અત્થાનં બોધકભાવેન ઞાતો, ઉગ્ગહણાદિવસેન ¶ ચ પુબ્બે વવત્થાપિતો પરમત્થસદ્દપ્પબન્ધો ધમ્મો, પચ્છા પરેસં અવબોધનત્થં પવત્તિતો તં તદત્થપ્પકાસકો સદ્દો દેસનાતિ અયમિમેસં વિસેસોતિ. અથ વા યથાવુત્તસદ્દસમુટ્ઠાપકો ચિત્તુપ્પાદો દેસના દેસીયતિ સમુટ્ઠાપીયતિ સદ્દો એતેનાતિ કત્વા મુસાવાદાદયો વિય તત્થાપિ હિ મુસાવાદાદિસમુટ્ઠાપિકા ચેતના મુસાવાદાદિસદ્દેહિ વોહરીયતીતિ. કિઞ્ચાપિ અક્ખરાવલિભૂતો પઞ્ઞત્તિસદ્દોયેવ અત્થસ્સ ઞાપકો, તથાપિ મૂલકારણભાવતો ‘‘અક્ખરસઞ્ઞાતો’’તિઆદીસુ વિય તસ્સાયેવ અત્થોતિ પરમત્થસદ્દોયેવ અત્થસ્સ ઞાપકભાવેન વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘તસ્સા તન્તિયા દેસના’’તિ ચ સદિસવોહારેન વુત્તં યથા ‘‘ઉપ્પન્ના ચ કુસલાધમ્મા ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય સંવત્તન્તી’’તિ.

અભિધમ્મગણ્ઠિપદકારાદીનં પન પણ્ણત્તિવાદીનં મતેન સમ્મુતિપરમત્થભેદસ્સ અત્થસ્સ અનુરૂપવાચકભાવેન પરમત્થસદ્દેસુ એકન્તેન ભગવતા મનસા વવત્થાપિતા નામપઞ્ઞત્તિપબન્ધભૂતા તન્તિ ધમ્મો નામ, ‘‘ધમ્મો’’તિ વા વુચ્ચતિ. તસ્સાયેવાતિ તસ્સા નામપઞ્ઞત્તિભૂતાય તન્તિયા એવ અત્થો. મનસા વવત્થાપિતાયાતિ સમ્મુતિપરમત્થભેદસ્સ અત્થસ્સાનુરૂપવાચકભાવેન પરમત્થસદ્દેસુ ભગવતા મનસા વવત્થાપિતાય નામપણ્ણત્તિપબન્ધભૂતાય તસ્સા તન્તિયા. દેસનાતિ પરેસં પબોધનેન અતિસજ્જના વાચાય પકાસના વચીભેદભૂતા પરમત્થસદ્દપ્પબન્ધસઙ્ખાતા તન્તિ. તન્તિયા, તન્તિઅત્થસ્સ ચાતિ યથાવુત્તાય દુબ્બિધાયપિ તન્તિયા, તદત્થસ્સ ચ યથાભૂતાવબોધોતિ અત્થો. તે હિ એવં વદન્તિ – સભાવત્થસ્સ, સભાવવોહારસ્સ ચ અનુરૂપવસેનેવ ભગવતા મનસા વવત્થાપિતા પણ્ણત્તિ ¶ ઇધ ‘‘તન્તી’’તિ વુચ્ચતિ. યદિ ચ સદ્દવાદીનં મતેન સદ્દોયેવ ઇધ તન્તિ નામ સિયા. તન્તિયા, દેસનાય ચ નાનત્તેન ભવિતબ્બં, મનસા વવત્થાપિતાય ચ તન્તિયા વચીભેદકરણમત્તં ઠપેત્વા દેસનાય નાનત્તં નત્થિ. તથા હિ દેસનં દસ્સેન્તેન મનસા વવત્થાપિતાય તન્તિયા દેસનાતિ વચીભેદકરણમત્તં વિના તન્તિયા સહ દેસનાય અનઞ્ઞતા વુત્તા. તથા ચ ઉપરિ ‘‘દેસનાતિ પઞ્ઞત્તી’’તિ વુત્તત્તા દેસનાય અનઞ્ઞભાવેન તન્તિયાપિ પણ્ણત્તિભાવો કથિતો હોતિ.

અપિચ ¶ યદિ તન્તિયા અઞ્ઞાયેવ દેસના સિયા, ‘‘તન્તિયા ચ તન્તિઅત્થસ્સ ચ દેસનાય ચ યથાભૂતાવબોધો’’તિ વત્તબ્બં સિયા. એવં પન અવત્વા ‘‘તન્તિયા ચ તન્તિઅત્થસ્સ ચ યથાભૂતાવબોધો’’તિ વુત્તત્તા તન્તિયા, દેસનાય ચ અનઞ્ઞભાવો દસ્સિતો હોતિ. એવઞ્ચ કત્વા ઉપરિ ‘‘દેસના નામ પઞ્ઞત્તી’’તિ દસ્સેન્તેન દેસનાય અનઞ્ઞભાવતો તન્તિયા પણ્ણત્તિભાવો કથિતો હોતીતિ. તદુભયમ્પિ પન પરમત્થતો સદ્દોયેવ પરમત્થવિનિમુત્તાય સમ્મુતિયા અભાવા, ઇમમેવ ચ નયં ગહેત્વા કેચિ આચરિયા ‘‘ધમ્મો ચ દેસના ચ પરમત્થતો સદ્દો એવા’’તિ વોહરન્તિ, તેપિ અનુપવજ્જાયેવ. યથા કામાવચરપટિસન્ધિવિપાકા ‘‘પરિત્તારમ્મણા’’તિ વુચ્ચન્તિ, એવં સમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં. ન હિ કામાવચરપટિસન્ધિવિપાકા ‘‘નિબ્બત્તિતપરમત્થવિસયાયેવા’’તિ સક્કા વત્તું ઇત્થિપુરિસાદિઆકારપરિવિતક્કપુબ્બકાનં રાગાદિઅકુસલાનં, મેત્તાદિકુસલાનઞ્ચ આરમ્મણં ગહેત્વાપિ સમુપ્પજ્જનતો. પરમત્થધમ્મમૂલકત્તા પનસ્સ પરિકપ્પસ્સ પરમત્થવિસયતા સક્કા પઞ્ઞપેતું, એવમિધાપિ દટ્ઠબ્બન્તિ ચ. એવમ્પિ પણ્ણત્તિવાદીનં મતં હોતુ, સદ્દવાદીનં મતેપિ ધમ્મદેસનાનં નાનત્તં વુત્તનયેનેવ આચરિયધમ્મપાલત્થેરા દીહિ પકાસિતન્તિ. હોતિ ચેત્થ –

‘‘સદ્દો ધમ્મો દેસના ચ, ઇચ્ચાહુ અપરે ગરૂ;

ધમ્મો પણ્ણત્તિ સદ્દો તુ, દેસના વાતિ ચાપરે’’તિ.

તીસુપિ ચેતેસુ એતે ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધાતિ એત્થ તન્તિઅત્થો, તન્તિદેસના, તન્તિઅત્થપટિવેધો ચાતિ ઇમે તયો તન્તિવિસયા હોન્તીતિ વિનયપિટકાદીનં અત્થદેસનાપટિવેધાધારભાવો યુત્તો, પિટકાનિ પન તન્તિયેવાતિ તેસં ધમ્માધારભાવો કથં યુજ્જેય્યાતિ? તન્તિસમુદાયસ્સ અવયવતન્તિયા આધારભાવતો. સમુદાયો હિ અવયવસ્સ પરિકપ્પનામત્તસિદ્ધેન આધારભાવેન વુચ્ચતિ યથા ‘‘રુક્ખે સાખા’’તિ. એત્થ ચ ધમ્માદીનં દુક્ખોગાહભાવતો તેહિ ધમ્માદીહિ વિનયાદયો ગમ્ભીરાતિ વિનયાદીનમ્પિ ચતુબ્બિધો ગમ્ભીરભાવો ¶ વુત્તોયેવ, તસ્મા ધમ્માદયો એવ દુક્ખોગાહત્તા ગમ્ભીરા, ન વિનયાદયોતિ ન ચોદેતબ્બમેતં સમુખેન, વિસયવિસયીમુખેન ચ વિનયાદીનઞ્ઞેવ ગમ્ભીરભાવસ્સ વુત્તત્તા. ધમ્મો હિ વિનયાદયો એવ અભિન્નત્તા. તેસં વિસયો અત્થો વાચકભૂતાનં તેસમેવ વાચ્ચભાવતો, વિસયિનો દેસનાપટિવેધા ¶ ધમ્મત્થવિસયભાવતોતિ. તત્થ પટિવેધસ્સ દુક્કરભાવતો ધમ્મત્થાનં, દેસનાઞાણસ્સ દુક્કરભાવતો દેસનાય ચ દુક્ખોગાહભાવો વેદિતબ્બો, પટિવેધસ્સ પન ઉપ્પાદેતું અસક્કુણેય્યત્તા, તબ્બિસયઞાણુપ્પત્તિયા ચ દુક્કરભાવતો દુક્ખોગાહતા વેદિતબ્બા. ધમ્મત્થદેસનાનં ગમ્ભીરભાવતો તબ્બિસયો પટિવેધોપિ ગમ્ભીરો યથા તં ગમ્ભીરસ્સ ઉદકસ્સ પમાણગ્ગહણે દીઘેન પમાણેન ભવિતબ્બં, એવંસમ્પદમિદન્તિ (વજિર. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) વજિરબુદ્ધિત્થેરો. પિટકાવયવાનં ધમ્માદીનં વુચ્ચમાનો ગમ્ભીરભાવો તંસમુદાયસ્સ પિટકસ્સાપિ વુત્તોયેવ, તસ્મા તથા ન ચોદેતબ્બન્તિપિ વદન્તિ, વિચારેતબ્બમેતં સબ્બેસમ્પિ તેસં પિટકાવયવાસમ્ભવતો. મહાસમુદ્દો દુક્ખોગાહો, અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠો વિય ચાતિ સમ્બન્ધો. અત્થવસા હિ વિભત્તિવચનલિઙ્ગપરિણામોતિ. દુક્ખેન ઓગય્હન્તિ, દુક્ખો વા ઓગાહો અન્તો પવિસનમેતેસૂતિ દુક્ખોગાહા. ન લભિતબ્બોતિ અલબ્ભનીયો, સોયેવ અલબ્ભનેય્યો, લભીયતે વા લબ્ભનં, તં નારહતીતિ અલબ્ભનેય્યો. પતિટ્ઠહન્તિ એત્થ ઓકાસેતિ પતિટ્ઠો, પતિટ્ઠહનં વા પતિટ્ઠો, અલબ્ભનેય્યો સો યેસુ તે અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠા. એકદેસેન ઓગાહન્તેહિપિ મન્દબુદ્ધીહિ પતિટ્ઠા લદ્ધું ન સક્કાયેવાતિ દસ્સેતું એતં પુન વુત્તં. ‘‘એવ’’ન્તિઆદિ નિગમનં.

ઇદાનિ હેતુહેતુફલાદીનમ્પિ વસેન ગમ્ભીરભાવં દસ્સેન્તો ‘‘અપરો નયો’’તિઆદિમાહ. તત્થ હેતૂતિ પચ્ચયો. સો ચ અત્તનો ફલં દહતિ વિદહતીતિ ધમ્મો દ-કારસ્સ ધ-કારં કત્વા. ધમ્મસદ્દસ્સ ચેત્થ હેતુપરિયાયતા કથં વિઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિ. વુત્તં પટિસમ્ભિદાવિભઙ્ગે (વિભ. ૭૧૮). નનુ ચ ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ એતેન વચનેન ધમ્મસ્સ હેતુભાવો કથં વિઞ્ઞાયતીતિ? ‘‘ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ એતસ્સ સમાસપદસ્સ અવયવપદત્થં દસ્સેન્તેન ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણ’’ન્તિ વુત્તત્તા. ‘‘ધમ્મે પટિસમ્ભિદા ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ એત્થ હિ ‘‘ધમ્મે’’તિ એતસ્સ અત્થં દસ્સેન્તેન ‘‘હેતુમ્હી’’તિ વુત્તં, ‘‘પટિસમ્ભિદા’’તિ એતસ્સ અત્થં દસ્સેન્તેન ‘‘ઞાણ’’ન્તિ. તસ્મા હેતુધમ્મસદ્દા એકત્થા, ઞાણપટિસમ્ભિદા સદ્દા ચાતિ ઇમમત્થં વદન્તેન સાધિતો ધમ્મસ્સ હેતુભાવોતિ. તથા ‘‘હેતુફલે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા’’તિ એતેન વચનેન સાધિતો અત્થસ્સ હેતુફલભાવોતિ ¶ દટ્ઠબ્બો. હેતુનો ફલં હેતુફલં, તઞ્ચ હેતુઅનુસારેન અરીયતિ અધિગમીયતીતિ અત્થોતિ વુચ્ચતિ.

દેસનાતિ ¶ પઞ્ઞત્તીતિ એત્થ સદ્દવાદીનં વાદે અત્થબ્યઞ્જનકા અવિપરીતાભિલાપધમ્મનિરુત્તિભૂતા પરમત્થસદ્દપ્પબન્ધસઙ્ખાતા તન્તિ ‘‘દેસના’’તિ વુચ્ચતિ, દેસના નામાતિ વા અત્થો. દેસીયતિ અત્થો એતાયાતિ હિ દેસના. પકારેન ઞાપીયતિ અત્થો એતાય, પકારતો વા ઞાપેતીતિ પઞ્ઞત્તિ. તમેવ સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘યથાધમ્મં ધમ્માભિલાપોતિ અધિપ્પાયો’’તિ વુત્તં. યથાધમ્મન્તિ એત્થ પન ધમ્મસદ્દો હેતું, હેતુફલઞ્ચ સબ્બં સઙ્ગણ્હાતિ. સભાવવાચકો હેસ ધમ્મસદ્દો, ન પરિયત્તિહેતુઆદિવાચકો, તસ્મા યો યો અવિજ્જાસઙ્ખારાદિધમ્મો, તસ્મિં તસ્મિન્તિ અત્થો. તેસં તેસં અવિજ્જાસઙ્ખારાદિધમ્માનં અનુરૂપં વા યથાધમ્મં. દેસનાપિ હિ પટિવેધો વિય અવિપરીતસવિસયવિભાવનતો ધમ્માનુરૂપં પવત્તતિ, તતોયેવ ચ અવિપરીતાભિલાપોતિ વુચ્ચતિ. ધમ્માભિલાપોતિ હિ અત્થબ્યઞ્જનકો અવિપરીતાભિલાપો ધમ્મનિરુત્તિભૂતો તન્તિસઙ્ખાતો પરમત્થસદ્દપ્પબન્ધો. સો હિ અભિલપ્પતિ ઉચ્ચારીયતીતિ અભિલાપો, ધમ્મો અવિપરીતો સભાવભૂતો અભિલાપો ધમ્માભિલાપોતિ વુચ્ચતિ, એતેન ‘‘તત્ર ધમ્મનિરુત્તાભિલાપે ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ. ૭૧૮) એત્થ વુત્તં ધમ્મનિરુત્તિં દસ્સેતિ સદ્દસભાવત્તા દેસનાય. તથા હિ નિરુત્તિપટિસમ્ભિદાય પરિત્તારમ્મણાદિભાવો પટિસમ્ભિદાવિભઙ્ગપાળિયં (વિભ. ૭૧૮) વુત્તો. તદટ્ઠકથાય ચ ‘‘તં સભાવનિરુત્તિં સદ્દં આરમ્મણં કત્વા’’તિઆદિના (વિભ. અટ્ઠ. ૭૧૮) તસ્સા સદ્દારમ્મણતા દસ્સિતા. ‘‘ઇમસ્સ અત્થસ્સ અયં સદ્દો વાચકો’’તિ હિ વચનવચનત્થે વવત્થપેત્વા તં તં વચનત્થવિભાવનવસેન પવત્તિતો સદ્દો ‘‘દેસના’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘અધિપ્પાયો’’તિ એતેન ‘‘દેસનાતિ પઞ્ઞત્તી’’તિ એતં વચનં ધમ્મનિરુત્તાભિલાપં સન્ધાય વુત્તં, ન તતો વિનિમુત્તં પઞ્ઞત્તિં સન્ધાયાતિ દસ્સેતિ અનેકધા અત્થસમ્ભવે અત્તના અધિપ્પેતત્થસ્સેવ વુત્તત્તાતિ અયં સદ્દવાદીનં વાદતો વિનિચ્છયો.

પઞ્ઞત્તિવાદીનં વાદે પન સમ્મુતિપરમત્થભેદસ્સ અત્થસ્સાનુરૂપવાચકભાવેન પરમત્થસદ્દેસુ ભગવતા મનસા વવત્થાપિતા તન્તિસઙ્ખાતા નામપઞ્ઞત્તિ દેસના નામ, ‘‘દેસના’’તિ વા વુચ્ચતીતિ અત્થો. તદેવ મૂલકારણભૂતસ્સ ¶ સદ્દસ્સ દસ્સનવસેન કારણૂપચારેન દસ્સેતું ‘‘યથાધમ્મં ધમ્માભિલાપોતિ અધિપ્પાયો’’તિ વુત્તં. કિઞ્ચાપિ હિ ‘‘ધમ્માભિલાપો’’તિ એત્થ અભિલપ્પતિ ઉચ્ચારીયતીતિ અભિલાપોતિ સદ્દો વુચ્ચતિ, ન પણ્ણત્તિ, તથાપિ સદ્દે વુચ્ચમાને તદનુરૂપં વોહારં ગહેત્વા તેન વોહારેન દીપિતસ્સ અત્થસ્સ જાનનતો સદ્દે કથિતે તદનુરૂપા પણ્ણત્તિપિ કારણૂપચારેન કથિતાયેવ હોતિ. અપિચ ‘‘ધમ્માભિલાપોતિ અત્થો’’તિ અવત્વા ‘‘ધમ્માભિલાપોતિ અધિપ્પાયો’’તિ વુત્તત્તા દેસના નામ સદ્દો ન હોતીતિ દીપિતમેવ. તેન હિ અધિપ્પાયમત્તમેવ મૂલકારણસદ્દવસેન કથિતં, ન ઇધ ગહેતબ્બો ‘‘દેસના’’તિ એતસ્સ અત્થોતિ ¶ અયં પઞ્ઞત્તિવાદીનં વાદતો વિનિચ્છયો. અત્થન્તરમાહ ‘‘અનુલોમ…પે… કથન’’ન્તિ, એતેન હેટ્ઠા વુત્તં દેસનાસમુટ્ઠાપકં ચિત્તુપ્પાદં દસ્સેતિ. કથીયતિ અત્થો એતેનાતિ હિ કથનં. આદિસદ્દેન નીતનેય્યાદિકા પાળિગતિયો, એકત્તાદિનન્દિયાવત્તાદિકા પાળિનિસ્સિતા ચ નયા સઙ્ગહિતા.

સયમેવ પટિવિજ્ઝતિ, એતેન વા પટિવિજ્ઝન્તીતિ પટિવેધો, ઞાણં. તદેવ અભિસમેતિ, એતેન વા અભિસમેન્તીતિ અભિસમયોતિપિ વુચ્ચતિ. ઇદાનિ તં પટિવેધં અભિસમયપ્પભેદતો, અભિસમયાકારતો, આરમ્મણતો, સભાવતો ચ પાકટં કાતું ‘‘સો ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ હિ લોકિયલોકુત્તરોતિ પભેદતો, વિસયતો, અસમ્મોહતોતિ આકારતો, ધમ્મેસુ, અત્થેસુ, પઞ્ઞત્તીસૂતિ આરમ્મણતો, અત્થાનુરૂપં, ધમ્માનુરૂપં, પઞ્ઞત્તિપથાનુરૂપન્તિ સભાવતો ચ પાકટં કરોતિ. તત્થ વિસયતો અત્થાદિઅનુરૂપં ધમ્માદીસુ અવબોધો નામ અવિજ્જાદિધમ્મારમ્મણો, સઙ્ખારાદિઅત્થારમ્મણો, તદુભયપઞ્ઞાપનારમ્મણો ચ લોકિયો અભિસમયો. અસમ્મોહતો અત્થાદિઅનુરૂપં ધમ્માદીસુ અવબોધો નામ નિબ્બાનારમ્મણો મગ્ગસમ્પયુત્તો યથાવુત્તધમ્મત્થપઞ્ઞત્તીસુ સમ્મોહવિદ્ધંસનો લોકુત્તરો અભિસમયો. તથા હિ ‘‘અયં હેતુ, ઇદમસ્સ ફલં, અયં તદુભયાનુરૂપો વોહારો’’તિ એવં આરમ્મણકરણવસેન લોકિયઞાણં વિસયતો પટિવિજ્ઝતિ, લોકુત્તરઞાણં પન તેસુ હેતુહેતુફલાદીસુ સમ્મોહસ્સઞાણેન સમુચ્છિન્નત્તા અસમ્મોહતો પટિવિજ્ઝતિ. લોકુત્તરો પન પટિવેધો ¶ વિસયતો નિબ્બાનસ્સ, અસમ્મોહતો ચ ઇતરસ્સાતિપિ વદન્તિ એકે.

અત્થાનુરૂપં ધમ્મેસૂતિ ‘‘અવિજ્જા હેતુ, સઙ્ખારા હેતુસમુપ્પન્ના, સઙ્ખારે ઉપ્પાદેતિ અવિજ્જા’’તિ એવં કારિયાનુરૂપં કારણેસૂતિ અત્થો. અથ વા ‘‘પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારઅપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારઆનેઞ્જાભિસઙ્ખારેસુ તીસુ અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારસ્સ અવિજ્જા સમ્પયુત્તપચ્ચયો, ઇતરેસં યથાનુરૂપ’’ન્તિઆદિના કારિયાનુરૂપં કારણેસુ પટિવેધોતિપિ અત્થો. ધમ્માનુરૂપં અત્થેસૂતિ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૩.૧૨૬; સં. નિ. ૨.૧; ઉદા. ૧; વિભ. ૨૨૫) કારણાનુરૂપં કારિયેસુ. છબ્બિધાય પઞ્ઞત્તિયા પથો પઞ્ઞત્તિપથો, તસ્સ અનુરૂપં તથા, પઞ્ઞત્તિયા વુચ્ચમાનધમ્માનુરૂપં પઞ્ઞત્તીસુ અવબોધોતિ અત્થો. અભિસમયતો અઞ્ઞમ્પિ પટિવેધત્થં દસ્સેતું ‘‘તેસ’’ન્તિઆદિમાહ. પટિવિજ્ઝીયતીતિ પટિવેધોતિ હિ તંતંરૂપાદિધમ્માનં અવિપરીતસભાવો વુચ્ચતિ. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં તસ્મિં પિટકે, પાળિપદેસે વા. સલક્ખણસઙ્ખાતોતિ રુપ્પનનમનફુસનાદિસકસકલક્ખણસઙ્ખાતો.

યથાવુત્તેહિ ¶ ધમ્માદીહિ પિટકાનં ગમ્ભીરભાવં દસ્સેતું ‘‘ઇદાની’’તિઆદિમાહ. ધમ્મજાતન્તિ કારણપ્પભેદો, કારણમેવ વા. અત્થજાતન્તિ કારિયપ્પભેદો, કારિયમેવ વા. યા ચાયં દેસનાતિ સમ્બન્ધો. તદત્થવિજાનનવસેન અભિમુખો હોતિ. યો ચેત્થાતિ યો એતાસુ તં તં પિટકાગતાસુ ધમ્મત્થદેસનાસુ પટિવેધો, યો ચ એતેસુ પિટકેસુ તેસં તેસં ધમ્માનં અવિપરીતસભાવોતિ અત્થો. સમ્ભરિતબ્બતો કુસલમેવ સમ્ભારો, સો સમ્મા અનુપચિતો યેહિ તે અનુપચિતકુસલસમ્ભારા, તતોવ દુપ્પઞ્ઞેહિ, નિપ્પઞ્ઞેહીતિ અત્થો. ન હિ પઞ્ઞવતો, પઞ્ઞાય વા દુટ્ઠુભાવો દૂસિતભાવો ચ સમ્ભવતીતિ નિપ્પઞ્ઞત્તાયેવ દુપ્પઞ્ઞા યથા ‘‘દુસ્સીલો’’તિ (અ. નિ. ૫.૨૧૩; ૧૦.૭૫; પારા. ૨૯૫; ધ. પ. ૩૦૮). એત્થ ચ અવિજ્જાસઙ્ખારાદીનં ધમ્મત્થાનં દુપ્પટિવિજ્ઝતાય દુક્ખોગાહતા, તેસં પઞ્ઞાપનસ્સ દુક્કરભાવતો તંદેસનાય, અભિસમયસઙ્ખાતસ્સ પટિવેધસ્સ ઉપ્પાદનવિસયીકરણાનં અસક્કુણેય્યત્તા, અવિપરીતસભાવસઙ્ખાતસ્સ પટિવેધસ્સ દુબ્બિઞ્ઞેય્યતાય દુક્ખોગાહતા વેદિતબ્બા. એવમ્પીતિ પિ-સદ્દો પુબ્બે ¶ વુત્તં પકારન્તરં સમ્પિણ્ડેતિ. એવં પઠમગાથાય અનૂનં પરિપુણ્ણં પરિદીપિતત્થભાવં દસ્સેન્તો ‘‘એત્તાવતા’’તિઆદિમાહ. ‘‘સિદ્ધે હિ સત્યારમ્ભો અત્થન્તરવિઞ્ઞાપનાય વા હોતિ, નિયમાય વા’’તિ ઇમિના પુનારમ્ભવચનેન અનૂનં પરિપુણ્ણં પરિદીપિતત્થભાવં દસ્સેતિ. એત્તાવતાતિ પરિચ્છેદત્થે નિપાતો, એત્તકેન વચનક્કમેનાતિ અત્થો. એતં વા પરિમાણં યસ્સાતિ એત્તાવં, તેન, એતપરિમાણવતા સદ્દત્થક્કમેનાતિ અત્થો. ‘‘સદ્દે હિ વુત્તે તદત્થોપિ વુત્તોયેવ નામા’’તિ વદન્તિ. વુત્તો સંવણ્ણિતો અત્થો યસ્સાતિ વુત્તત્થા.

એત્થાતિ એતિસ્સા ગાથાય. એવં અત્થો, વિનિચ્છયોતિ વા સેસો. તીસુ પિટકેસૂતિ એત્થ ‘‘એકેકસ્મિ’’ન્તિ અધિકારતો, પકરણતો વા વેદિતબ્બં. ‘‘એકમેકસ્મિઞ્ચેત્થા’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા) હિ હેટ્ઠા વુત્તં. અથ વા વત્તિચ્છાનુપુબ્બિકત્તા સદ્દપટિપત્તિયા નિદ્ધારણમિધ અવત્તુકામેન આધારોયેવ વુત્તો. ન ચેત્થ ચોદેતબ્બં ‘‘તીસુયેવ પિટકેસુ તિવિધો પરિયત્તિભેદો દટ્ઠબ્બો સિયા’’તિ સમુદાયવસેન વુત્તસ્સાપિ વાક્યસ્સ અવયવાધિપ્પાયસમ્ભવતો. દિસ્સતિ હિ અવયવવાક્યનિપ્ફત્તિ ‘‘બ્રાહ્મણાદયો ભુઞ્જન્તૂ’’તિઆદીસુ, તસ્મા અલમતિપપઞ્ચેન. યથા અત્થો ન વિરુજ્ઝતિ, તથાયેવ ગહેતબ્બોતિ. એવં સબ્બત્થ. પરિયત્તિભેદોતિ પરિયાપુણનં પરિયત્તિ. પરિયાપુણનવાચકો હેત્થ પરિયત્તિસદ્દો, ન પન પાળિપરિયાયો, તસ્મા પરિયાપુણનપ્પકારોતિ અત્થો. અથ વા તીહિ પકારેહિ પરિયાપુણિતબ્બા પાળિયો એવ ‘‘પરિયત્તી’’તિ વુચ્ચન્તિ. તથા ચેવ અભિધમ્મટ્ઠકથાય સીહળગણ્ઠિપદે વુત્તન્તિ વદન્તિ. એવમ્પિ હિ અલગદ્દૂપમાપરિયાપુણનયોગતો ‘‘અલગદ્દૂપમા પરિયત્તી’’તિ પાળિપિ સક્કા વત્તું. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘દુગ્ગહિતા ઉપારમ્ભાદિહેતુ ¶ પરિયાપુટા અલગદ્દૂપમા’’તિ પરતો નિદ્દેસવચનમ્પિ ઉપપન્નં હોતિ. તત્થ હિ પાળિયેવ ‘‘દુગ્ગહિતા, પરિયાપુટા’’તિ ચ વત્તું યુત્તા.

અલગદ્દો અલગદ્દગ્ગહણં ઉપમા એતિસ્સાતિ અલગદ્દૂપમા. અલગદ્દસ્સ ગહણઞ્હેત્થ અલગદ્દસદ્દેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. આપૂપિકોતિ એત્થ આપૂપ-સદ્દેન આપૂપખાદનં વિય, વેણિકોતિ એત્થ વીણાસદ્દેન વીણાવાદનગ્ગહણં વિય ચ. અલગદ્દગ્ગહણેન હિ પરિયત્તિ ઉપમીયતિ ¶ , ન અલગદ્દેન. ‘‘અલગદ્દગ્ગહણૂપમા’’તિ વા વત્તબ્બે મજ્ઝેપદલોપં કત્વા ‘‘અલગદ્દૂપમા’’તિ વુત્તં ‘‘ઓટ્ઠમુખો’’તિઆદીસુ વિય. અલગદ્દોતિ ચ આસીવિસો વુચ્ચતિ. ગદોતિ હિ વિસસ્સ નામં, તઞ્ચ તસ્સ અલં પરિપુણ્ણં અત્થિ, તસ્મા અલં પરિયત્તો પરિપુણ્ણો ગદો અસ્સાતિ અલગદ્દો અનુનાસિકલોપં, દ-કારાગમઞ્ચ કત્વા, અલં વા જીવિતહરણે સમત્થો ગદો યસ્સાતિ અલગદ્દો વુત્તનયેન. વટ્ટદુક્ખતો નિસ્સરણં અત્થો પયોજનમેતિસ્સાતિ નિસ્સરણત્થા. ભણ્ડાગારે નિયુત્તો ભણ્ડાગારિકો, રાજરતનાનુપાલકો, સો વિયાતિ તથા, ધમ્મરતનાનુપાલકો ખીણાસવો. અઞ્ઞમત્થમનપેક્ખિત્વા ભણ્ડાગારિકસ્સેવ સતો પરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ.

દુગ્ગહિતાતિ દુટ્ઠુ ગહિતા. તદેવ સરૂપતો નિયમેતું ‘‘ઉપારમ્ભાદિહેતુ પરિયાપુટા’’તિ આહ, ઉપારમ્ભઇતિવાદપ્પમોક્ખાદિહેતુ ઉગ્ગહિતાતિ અત્થો. લાભસક્કારાદિહેતુ પરિયાપુણનમ્પિ એત્થેવ સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. વુત્તઞ્હેતં અલગદ્દસુત્તટ્ઠકથાયં –

‘‘યો બુદ્ધવચનં ઉગ્ગહેત્વા ‘એવં ચીવરાદીનિ વા લભિસ્સામિ, ચતુપરિસમજ્ઝે વા મં જાનિસ્સન્તી’તિ લાભસક્કારહેતુ પરિયાપુણાતિ, તસ્સ સા પરિયત્તિ અલગદ્દપરિયત્તિ નામ. એવં પરિયાપુણનતો હિ બુદ્ધવચનં અપરિયાપુણિત્વા નિદ્દોક્કમનં વરતર’’ન્તિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૩૯).

નનુ ચ અલગદ્દગ્ગહણૂપમા પરિયત્તિ ‘‘અલગદ્દૂપમા’’તિ વુચ્ચતિ, એવઞ્ચ સતિ સુગ્ગહિતાપિ પરિયત્તિ ‘‘અલગદ્દૂપમા’’તિ વત્તું વટ્ટતિ તત્થાપિ અલગદ્દગ્ગહણસ્સ ઉપમાભાવેન પાળિયં વુત્તત્તા. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો અલગદ્દત્થિકો અલગદ્દગવેસી અલગદ્દપરિયેસનં ચરમાનો, સો પસ્સેય્ય મહન્તં અલગદ્દં, તમેનં અજપદેન દણ્ડેન સુનિગ્ગહિતં નિગ્ગણ્હેય્ય ¶ , અજપદેન દણ્ડેન સુનિગ્ગહિતં નિગ્ગહિત્વા ગીવાય સુગ્ગહિતં ગણ્હેય્ય. કિઞ્ચાપિ સો ભિક્ખવે, અલગદ્દો તસ્સ પુરિસસ્સ હત્થં વા બાહં વા અઞ્ઞતરં વા અઙ્ગપચ્ચઙ્ગં ભોગેહિ પલિવેઠેય્ય ¶ . અથ ખો સો નેવ તતોનિદાનં મરણં વા નિગચ્છેય્ય મરણમત્તં વા દુક્ખં. તં કિસ્સ હેતુ, સુગ્ગહિતત્તા ભિક્ખવે, અલગદ્દસ્સ. એવમેવ ખો ભિક્ખવે, ઇધેકચ્ચે કુલપુત્તા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ સુત્તં ગેય્ય’’ન્તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૨૩૯).

તસ્મા ઇધ દુગ્ગહિતા એવ પરિયત્તિ અલગદ્દૂપમાતિ અયં વિસેસો કુતો વિઞ્ઞાયતિ, યેન દુગ્ગહિતા ઉપારમ્ભાદિહેતુ પરિયાપુટા ‘‘અલગદ્દૂપમા’’તિ વુચ્ચતીતિ? સચ્ચમેતં, ઇદં પન પારિસેસઞાયેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તથા હિ નિસ્સરણત્થભણ્ડાગારિકપરિયત્તીનં વિસું ગહિતત્તા પારિસેસતો અલગદ્દસ્સ દુગ્ગહણૂપમાયેવ પરિયત્તિ ‘‘અલગદ્દૂપમા’’તિ વિઞ્ઞાયતિ. અલગદ્દસ્સ સુગ્ગહણૂપમા હિ પરિયત્તિ નિસ્સરણત્થા વા હોતિ, ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ વા. તસ્મા સુવુત્તમેતં ‘‘દુગ્ગહિતા…પે… પરિયત્તી’’તિ. ઇદાનિ તમત્થં પાળિયા સાધેન્તો ‘‘યં સન્ધાયા’’તિઆદિમાહ. તત્થ યન્તિ યં પરિયત્તિદુગ્ગહણં. મજ્ઝિમનિકાયે મૂલપણ્ણાસકે અલગદ્દસુત્તે (મ. નિ. ૧.૨૩૯) ભગવતા વુત્તં.

અલગદ્દત્થિકોતિ આસીવિસેન, આસીવિસં વા અત્થિકો, અલગદ્દં ગવેસતિ પરિયેસતિ સીલેનાતિ અલગદ્દગવેસી. અલગદ્દપરિયેસનં ચરમાનોતિ આસીવિસપરિયેસનત્થં ચરમાનો. તદત્થે હેતં પચ્ચત્તવચનં, ઉપયોગવચનં વા, અલગદ્દપરિયેસનટ્ઠાનં વા ચરમાનો. અલગદ્દં પરિયેસન્તિ એત્થાતિ હિ અલગદ્દપરિયેસનં. તમેનન્તિ તં અલગદ્દં. ભોગેતિ સરીરે. ‘‘ભોગો તુ ફણિનો તનૂ’’તિ હિ વુત્તં. ભુજીયતિ કુટિલં કરીયતીતિ ભોગો. તસ્સાતિ પુરિસસ્સ. હત્થે વા બાહાય વાતિ સમ્બન્ધો. મણિબન્ધતો પટ્ઠાય યાવ અગ્ગનખા હત્થો. સદ્ધિં અગ્ગબાહાય અવસેસા બાહા, કત્થચિ પન કપ્પરતો પટ્ઠાય યાવ અગ્ગનખા ‘‘હત્થો’’તિ વુત્તં બાહાય વિસું અનાગતત્તા. વુત્તલક્ખણં હત્થઞ્ચ બાહઞ્ચ ઠપેત્વા અવસેસં સરીરં અઙ્ગપચ્ચઙ્ગં. તતોનિદાનન્તિ તન્નિદાનં, તંકારણાતિ અત્થો. તં હત્થાદીસુ ડંસનં નિદાનં કારણં એતસ્સાતિ ‘‘તન્નિદાન’’ન્તિ હિ વત્તબ્બે ‘‘તતોનિદાન’’ન્તિ પુરિમપદે પચ્ચત્તત્થે નિસ્સક્કવચનં કત્વા, તસ્સ ચ લોપમકત્વા નિદ્દેસો, હેત્વત્થે ચ પચ્ચત્તવચનં. કારણત્થે નિપાતપદમેતન્તિપિ વદન્તિ. અપિચ ‘‘તતોનિદાન’’ન્તિ એતં ‘‘મરણં વા મરણમત્તં વા દુક્ખ’’ન્તિ એત્થ વુત્તનયેન વિસેસનં. તં ¶ કિસ્સ હેતૂતિ યં વુત્તં હત્થાદીસુ ડંસનં, તન્નિદાનઞ્ચ મરણાદિઉપગમનં ¶ , તં કિસ્સ હેતુ કેન કારણેનાતિ ચે? તસ્સ પુરિસસ્સ અલગદ્દસ્સ દુગ્ગહિતત્તા.

ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. મોઘપુરિસાતિ ગુણસારરહિતતાય તુચ્છપુરિસા. ધમ્મન્તિ પાળિધમ્મં. પરિયાપુણન્તીતિ ઉગ્ગણ્હન્તિ, સજ્ઝાયન્તિ ચેવ વાચુગ્ગતં કરોન્તા ધારેન્તિ ચાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ધમ્મ’’ન્તિ સામઞ્ઞતો વુત્તમેવ સરૂપેન દસ્સેતિ ‘‘સુત્ત’’ન્તિઆદિના. ન હિ સુત્તાદિનવઙ્ગતો અઞ્ઞો ધમ્મો નામ અત્થિ. તથા હિ વુત્તં ‘‘તેસં ધમ્માન’’ન્તિ. અત્થન્તિ ચેત્થ સમ્બન્ધીનિદ્દેસો એસો, અત્થન્તિ ચ યથાભૂતં ભાસિતત્થં, પયોજનત્થઞ્ચ સામઞ્ઞનિદ્દેસેન, એકસેસનયેન વા વુત્તં. યઞ્હિ પદં સુતિસામઞ્ઞેન અનેકધા અત્થં દીપેતિ, તં સામઞ્ઞનિદ્દેસેન, એકસેસનયેન વાતિ સબ્બત્થ વેદિતબ્બં. ન ઉપપરિક્ખન્તીતિ ન પરિગ્ગણ્હન્તિ ન વિચારેન્તિ. ઇક્ખસદ્દસ્સ હિ દસ્સનઙ્કેસુ ઇધ દસ્સનમેવ અત્થો, તસ્સ ચ પરિગ્ગણ્હનચક્ખુલોચનેસુ પરિગ્ગણ્હનમેવ, તઞ્ચ વિચારણા પરિયાદાનવસેન દુબ્બિધેસુ વિચારણાયેવ, સા ચ વીમંસાયેવ, ન વિચારો, વીમંસા ચ નામેસા ભાસિતત્થવીમંસા, પયોજનત્થવીમંસા ચાતિ ઇધ દુબ્બિધાવ અધિપ્પેતા, તાસુ ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને સીલં કથિતં, ઇમસ્મિં સમાધિ, ઇમસ્મિં પઞ્ઞા, મયઞ્ચ તં પૂરેસ્સામા’’તિ એવં ભાસિતત્થવીમંસઞ્ચેવ ‘‘સીલં સમાધિસ્સ કારણં, સમાધિ વિપસ્સનાયા’’તિઆદિના પયોજનત્થવીમંસઞ્ચ ન કરોન્તીતિ અત્થો. અનુપપરિક્ખતન્તિ અનુપપરિક્ખન્તાનં તેસં મોઘપુરિસાનં. ન નિજ્ઝાનક્ખમન્તીતિ નિજ્ઝાનં નિસ્સેસેન પેક્ખનં પઞ્ઞં ન ખમન્તિ. ઝે-સદ્દો હિ ઇધ પેક્ખનેયેવ, ન ચિન્તનઝાપનેસુ, તઞ્ચ ઞાણપેક્ખનમેવ, ન ચક્ખુપેક્ખનં, આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનમેવ વા, ન લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં, તસ્મા પઞ્ઞાય દિસ્વા રોચેત્વા ગહેતબ્બા ન હોન્તીતિ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો. નિસ્સેસેન ઝાયતે પેક્ખતેતિ હિ નિજ્ઝાનં. સન્ધિવસેન અનુસ્વારલોપો નિજ્ઝાનક્ખમન્તીતિ, ‘‘નિજ્ઝાનં ખમન્તી’’તિપિ પાઠો, તેન ઇમમત્થં દીપેતિ ‘‘તેસં પઞ્ઞાય અત્થસ્સ અનુપપરિક્ખનતો તે ધમ્મા ન ઉપટ્ઠહન્તિ, ઇમસ્મિં ઠાને સીલં, સમાધિ, વિપસ્સના, મગ્ગો, વટ્ટં, વિવટ્ઠં કથિતન્તિ એવં જાનિતું ન સક્કા હોન્તી’’તિ.

ઉપારમ્ભાનિસંસા ચેવાતિ પરેસં વાદે દોસારોપનાનિસંસા ચ હુત્વા. ભુસો આરમ્ભનઞ્હિ પરેસં વાદે દોસારોપનં ઉપારમ્ભો, પરિયત્તિં ¶ નિસ્સાય પરવમ્ભનન્તિ વુત્તં હોતિ. તથા હેસ ‘‘પરવજ્જાનુપનયનલક્ખણો’’તિ વુત્તો. ઇતિ વાદપ્પમોક્ખાનિસંસા ચાતિ ઇતિ એવં એતાય પરિયત્તિયા વાદપ્પમોક્ખાનિસંસા અત્તનો ઉપરિ પરેહિ આરોપિતસ્સ વાદસ્સ નિગ્ગહસ્સ અત્તતો, સકવાદતો વા પમોક્ખપયોજના ચ હુત્વા. ઇતિ સદ્દો ઇદમત્થે, તેન ‘‘પરિયાપુણન્તી’’તિ ¶ એત્થ પરિયાપુણનં પરામસતિ. વદન્તિ નિગ્ગણ્હન્તિ એતેનાતિ વાદો, દોસો, પમુચ્ચનં, પમુચ્ચાપનં વા પમોક્ખો, અત્તનો ઉપરિ આરોપિતસ્સ પમોક્ખો આનિસંસો યેસં તથા. આરોપિતવાદો હિ ‘‘વાદો’’તિ વુત્તો યથા ‘‘દેવેન દત્તો દત્તો’’તિ. વાદોતિ વા ઉપવાદોનિન્દા યથાવુત્તનયેનેવ સમાસો. ઇદં વુત્તં હોતિ – પરેહિ સકવાદે દોસે આરોપિતે, નિન્દાય વા આરોપિતાય તં દોસં, નિન્દં વા એવઞ્ચ એવઞ્ચ મોચેસ્સામાતિ ઇમિના ચ કારણેન પરિયાપુણન્તીતિ. અથ વા સો સો વાદો ઇતિ વાદો ઇતિ-સદ્દસ્સ સહ વિચ્છાય ત-સદ્દત્થે પવત્તત્તા. ઇતિવાદસ પમોક્ખો યથાવુત્તનયેન, સો આનિસંસો યેસં તથા, તં તં વાદપમોચનાનિસંસા હુત્વાતિ અત્થો. યસ્સ ચત્થાયાતિ યસ્સ ચ સીલાદિપૂરણસ્સ, મગ્ગફલનિબ્બાનભૂતસ્સ વા અનુપાદાવિમોક્ખસ્સ અત્થાય. અભેદેપિ ભેદવોહારો એસો યથા ‘‘પટિમાય સરીર’’ન્તિ, ભેદ્યભેદકં વા એતં યથા ‘‘કથિનસ્સત્થાય આભતં દુસ્સ’’ન્તિ. ‘‘તઞ્ચસ્સ અત્થ’’ન્તિ હિ વુત્તં. ચ-સદ્દો અવધારણે, તેન તદત્થાય એવ પરિયાપુણનં સમ્ભવતિ, નાઞ્ઞત્થાયાતિ વિનિચ્છિનોતિ. ધમ્મં પરિયાપુણન્તીતિ હિ જાતિઆચારવસેન દુવિધાપિ કુલપુત્તા ઞાયેન ધમ્મં પરિયાપુણન્તીતિ અત્થો. તઞ્ચસ્સ અત્થં નાનુભોન્તીતિ અસ્સ ધમ્મસ્સ સીલાદિપૂરણસઙ્ખાતં, મગ્ગફલનિબ્બાનભૂતં વા અનુપાદાવિમોક્ખસઙ્ખાતં અત્થં એતે દુગ્ગહિતગાહિનો નાનુભોન્તિ ન વિન્દન્તિયેવ.

અપરો નયો – યસ્સ ઉપારમ્ભસ્સ, ઇતિવાદપ્પમોક્ખસ્સ વા અત્થાય યે મોઘપુરિસા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ, તે પરેહિ ‘‘અયમત્થો ન હોતી’’તિ વુત્તે દુગ્ગહિતત્તાયેવ ‘‘તદત્થોવ હોતી’’તિ પટિપાદનક્ખમા ન હોન્તિ, તસ્મા પરસ્સ વાદે ઉપારમ્ભં આરોપેતું અત્તનો વાદં પમોચેતુઞ્ચ અસક્કોન્તાપિ તં અત્થં નાનુભોન્તિ ચ ન વિન્દન્તિયેવાતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઇધાપિ હિ ચ-સદ્દો અવધારણત્થોવ. ‘‘તેસ’’ન્તિઆદીસુ ¶ તેસં તે ધમ્મા દુગ્ગહિતત્તા ઉપારમ્ભમાનદબ્બમક્ખપલાસાદિહેતુભાવેન દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તીતિ અત્થો. દુગ્ગહિતાતિ હિ હેતુગબ્ભવચનં. તેનાહ ‘‘દુગ્ગહિતત્તા ભિક્ખવે, ધમ્માન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૩૮). એત્થ ચ કારણે ફલવોહારવસેન ‘‘તે ધમ્મા અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તી’તિ વુત્તં યથા ‘‘ઘતમાયુ, દધિ બલ’’ન્તિ. તથા હિ કિઞ્ચાપિ ન તે ધમ્મા અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ, તથાપિ વુત્તનયેન પરિયાપુણન્તાનં સજ્ઝાયનકાલે, વિવાદકાલે ચ તમ્મૂલકાનં ઉપારમ્ભાદીનં અનેકેસં અકુસલાનં ઉપ્પત્તિસમ્ભવતો ‘‘તે…પે… સંવત્તન્તી’’તિ વુચ્ચતિ. તં કિસ્સ હેતૂતિ એત્થ ન્તિ યથાવુત્તસ્સત્થસ્સ અનનુભવનં, તેસઞ્ચ ધમ્માનં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તનં પરામસતિ. કિસ્સાતિ સામિવચનં હેત્વત્થે, તથા હેતૂતિ પચ્ચત્તવચનઞ્ચ.

યા ¶ પનાતિ એત્થ કિરિયા પાળિવસેન વુત્તનયેન અત્થો વેદિતબ્બો. તત્થ કિરિયાપક્ખે યા સુગ્ગહિતાતિ અભેદેપિ ભેદવોહારો ‘‘ચારિકં પક્કમતિ, ચારિકં ચરમાનો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૫૪, ૩૦૦) વિય. તદેવત્થં વિવરતિ ‘‘સીલક્ખન્ધાદી’’તિઆદિના, આદિસદ્દેન ચેત્થ સમાધિવિપસ્સનાદીનં સઙ્ગહો. યો હિ બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા સીલસ્સ આગતટ્ઠાને સીલં પૂરેત્વા, સમાધિનો આગતટ્ઠાને સમાધિં ગબ્ભં ગણ્હાપેત્વા, વિપસ્સનાય આગતટ્ઠાને વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા, મગ્ગફલાનં આગતટ્ઠાને ‘‘મગ્ગં ભાવેસ્સામિ, ફલં સચ્છિકરિસ્સામી’’તિ ઉગ્ગણ્હાતિ, તસ્સેવ સા પરિયત્તિ નિસ્સરણત્થા નામ હોતિ. યન્તિ યં પરિયત્તિસુગ્ગહણં. વુત્તં અલગદ્દસુત્તે. દીઘરત્તં હિતાય સુખાય સંવત્તન્તીતિ સીલાદીનં આગતટ્ઠાને સીલાદીનિ પૂરેન્તાનમ્પિ અરહત્તં પત્વા પરિસમજ્ઝે ધમ્મં દેસેત્વા ધમ્મદેસનાય પસન્નેહિ ઉપનીતે ચત્તારો પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તાનમ્પિ પરેસં વાદે સહધમ્મેન ઉપારમ્ભં આરોપેન્તાનમ્પિ સકવાદતો પરેહિ આરોપિતદોસં પરિહરન્તાનમ્પિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય સંવત્તન્તીતિ અત્થો. તથા હિ ન કેવલં સુગ્ગહિતપરિયત્તિં નિસ્સાય મગ્ગભાવનાફલસચ્છિકિરિયાદીનિયેવ, અપિ તુ પરવાદનિગ્ગહસકવાદપતિટ્ઠાપનાનિપિ ઇજ્ઝન્તિ. તથા ચ વુત્તં પરિનિબ્બાનસુત્તા દીસુ ‘‘ઉપ્પન્નં પરપ્પવાદં સહધમ્મેન સુનિગ્ગહિતં નિગ્ગહેત્વા સપ્પાટિહારિયં ધમ્મં દેસેસ્સન્તી’’તિઆદિ (દી. નિ. ૨.૬૮).

યં ¶ પનાતિ એત્થાપિ વુત્તનયેન દુવિધેન અત્થો. દુક્ખપરિજાનેન પરિઞ્ઞાતક્ખન્ધો. સમુદયપ્પહાનેન પહીનકિલેસો. પટિવિદ્ધારહત્તફલતાય પટિવિદ્ધાકુપ્પો. અકુપ્પન્તિ ચ અરહત્તફલસ્સેતં નામ. સતિપિ હિ ચત્તુન્નં મગ્ગાનં, ચતુન્નઞ્ચ ફલાનં અવિનસ્સનભાવે સત્તન્નં સેક્ખાનં સકસકનામપરિચ્ચાગેન ઉપરૂપરિ નામન્તરપ્પત્તિતો તેસં મગ્ગફલાતિ ‘‘અકુપ્પામિ’’તિ ન વુચ્ચન્તિ. અરહા પન સબ્બદાપિ અરહાયેવ નામાતિ તસ્સેવ ફલં પુગ્ગલનામવસેન ‘‘અકુપ્પ’’ન્તિ વુત્તં, ઇમિના ચ ઇમમત્થં દસ્સેતિ ‘‘ખીણાસવસ્સેવ પરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ નામા’’તિ. તસ્સ હિ અપરિઞ્ઞાતં, અપ્પહીનં અભાવિતં, અસચ્છિકતં વા નત્થિ, તસ્મા સો બુદ્ધવચનં પરિયાપુણન્તોપિ તન્તિધારકો પવેણીપાલકો વંસાનુરક્ખકોવ હુત્વા પરિયાપુણાતિ, તેનેવાહ ‘‘પવેણીપાલનત્થાયા’’તિઆદિ. પવેણી ચેત્થ ધમ્મસન્તતિ ધમ્મસ્સ અવિચ્છેદેન પવત્તિ. બુદ્ધસ્સ ભગવતો વંસોતિ ચ યથાવુત્તપવેણીયેવ.

નનુ ચ યદિ પવેણીપાલનત્થાય બુદ્ધવચનસ્સ પરિયાપુણનં ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ, અથ કસ્મા ‘‘ખીણાસવો’’તિ વિસેસેત્વા વુત્તં. એકચ્ચસ્સ હિ પુથુજ્જનસ્સાપિ અયં નયો લબ્ભતિ. તથા હિ એકચ્ચો પુથુજ્જનો ભિક્ખુ છાતકભયાદિના ગન્થધુરેસુ એકસ્મિં ઠાને વસિતુમસક્કોન્તેસુ ¶ સયં ભિક્ખાચારેન અતિકિલમમાનો ‘‘અતિમધુરં બુદ્ધવચનં મા નસ્સતુ, તન્તિં ધારેસ્સામિ, વંસં ઠપેસ્સામિ, પવેણિં પાલેસ્સામી’’તિ પરિયાપુણાતિ. તસ્મા તસ્સાપિ પરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ નામ કસ્મા ન હોતીતિ? વુચ્ચતે – એવં સન્તેપિ હિ પુથુજ્જનસ્સ પરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ નામ ન હોતિ. કિઞ્ચાપિ હિ પુથુજ્જનો ‘‘પવેણિં પાલેસ્સામી’’તિ અજ્ઝાસયેન પરિયાપુણાતિ, અત્તનો પન ભવકન્તારતો અવિતિણ્ણત્તા તસ્સ સા પરિયત્તિ નિસ્સરણત્થાયેવ નામ હોતિ, તસ્મા પુથુજ્જનસ્સ પરિયત્તિ અલગદ્દુપમા વા હોતિ, નિસ્સરણત્થા વા. સત્તન્નં સેક્ખાનં નિસ્સરણત્થાવ. ખીણાસવાનં ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિયેવાતિ વેદિતબ્બં. ખીણાસવો હિ ભણ્ડાગારિક સદિસત્તા ‘‘ભણ્ડાગારિકો’’તિ વુચ્ચતિ. યથા હિ ભણ્ડાગારિકો અલઙ્કારભણ્ડં પટિસામેત્વા પસાધનકાલે તદુપિયં અલઙ્કારભણ્ડં રઞ્ઞો ઉપનામેત્વા તં અલઙ્કરોતિ, એવં ખીણાસવોપિ ધમ્મરતનભણ્ડં સમ્પટિચ્છિત્વા મોક્ખાધિગમાય ¶ ભબ્બરૂપે સહેતુકે સત્તે પસ્સિત્વા તદનુરૂપં ધમ્મદેસનં વડ્ઢેત્વા મગ્ગઙ્ગબોજ્ઝઙ્ગાદિસઙ્ખાતેન લોકુત્તરેન અલઙ્કારેન અલઙ્કરોતીતિ.

એવં તિસ્સો પરિયત્તિયો વિભજિત્વા ઇદાનિ તીસુપિ પિટકેસુ યથારહં સમ્પત્તિવિપત્તિયો નિદ્ધારેત્વા વિભજન્તો ‘‘વિનયે પના’’તિઆદિમાહ. ‘‘સીલસમ્પદં નિસ્સાય તિસ્સો વિજ્જા પાપુણાતી’’તિઆદીસુ યસ્મા સીલં વિસુજ્ઝમાનં સતિસમ્પજઞ્ઞબલેન, કમ્મસ્સકતાઞાણબલેન ચ સંકિલેસમલતો વિસુજ્ઝતિ, પારિપૂરિઞ્ચ ગચ્છતિ, તસ્મા સીલસમ્પદા સિજ્ઝમાના ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિભાવેન સતિબલં, ઞાણબલઞ્ચ પચ્ચુપટ્ઠપેતીતિ તસ્સા વિજ્જત્તયૂપનિસ્સયતા વેદિતબ્બા સભાગહેતુસમ્પાદનતો. સતિબલેન હિ પુબ્બેનિવાસવિજ્જાસિદ્ધિ. સમ્પજઞ્ઞબલેન સબ્બકિચ્ચેસુ સુદિટ્ઠકારિતાપરિચયેન ચુતૂપપાતઞાણાનુબદ્ધાય દુતિયવિજ્જાય સિદ્ધિ. વીતિક્કમાભાવેન સંકિલેસપ્પહાનસબ્ભાવતો વિવટ્ટૂપનિસ્સયતાવસેન અજ્ઝાસયસુદ્ધિયા તતિયવિજ્જાસિદ્ધિ. પુરેતરસિદ્ધાનં સમાધિપઞ્ઞાનં પારિપૂરિં વિના સીલસ્સ આસવક્ખયઞાણૂપનિસ્સયતા સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવેહિ દીપેતબ્બા. ‘‘સમાહિતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૫; ૫.૧૦૭૧; નેત્તિ. ૪૦; મિ. પ. ૧૪) વચનતો સમાધિસમ્પદા છળભિઞ્ઞતાય ઉપનિસ્સયો. ‘‘યોગા વે જાયતે ભૂરી’’તિ (ધ. પ. ૨૮૨) વચનતો પુબ્બયોગેન ગરુવાસદેસભાસાકોસલ્લઉગ્ગહણપરિપુચ્છાદીહિ ચ પરિભાવિતા પઞ્ઞાસમ્પદા પટિસમ્ભિદાપ્પભેદસ્સ ઉપનિસ્સયો. એત્થ ચ ‘‘સીલસમ્પદં નિસ્સાયા’’તિ વુત્તત્તા યસ્સ સમાધિવિજમ્ભનભૂતા અનવસેસા છ અભિઞ્ઞા ન ઇજ્ઝન્તિ, તસ્સ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન ન સમાધિસમ્પદા અત્થીતિ સતિપિ વિજ્જાનં અભિઞ્ઞેકદેસભાવે સીલસમ્પદાસમુદાગતા એવ તિસ્સો વિજ્જા ગહિતા, યથા ચ પઞ્ઞાસમ્પદાસમુદાગતા ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા ઉપનિસ્સયસમ્પન્નસ્સ ¶ મગ્ગેનેવ ઇજ્ઝન્તિ મગ્ગક્ખણેયેવ તાસં પટિલદ્ધત્તા. એવં સીલસમ્પદાસમુદાગતા તિસ્સો વિજ્જા, સમાધિસમ્પદાસમુદાગતા ચ છ અભિઞ્ઞા ઉપનિસ્સયસમ્પન્નસ્સ મગ્ગેનેવ ઇજ્ઝન્તીતિ મગ્ગાધિગમેનેવ તાસં અધિગમો વેદિતબ્બો. પચ્ચેકબુદ્ધાનં, સમ્માસમ્બુદ્ધાનઞ્ચ પચ્ચેકબોધિસમ્માસમ્બોધિસમધિગમસદિસા હિ ઇમેસં અરિયાનં ઇમે વિસેસાધિગમાતિ.

તાસંયેવ ¶ ચ તત્થ પભેદવચનતોતિ એત્થ ‘‘તાસંયેવા’’તિ અવધારણં પાપુણિતબ્બાનં છળભિઞ્ઞાચતુપટિસમ્ભિદાનં વિનયે પભેદવચનાભાવં સન્ધાય વુત્તં. વેરઞ્જકણ્ડે (પારા. ૧૨) હિ તિસ્સો વિજ્જાવ વિભત્તાતિ. ચસદ્દેન સમુચ્ચિનનઞ્ચ તાસં એત્થ એકદેસવચનં સન્ધાય વુત્તં અભિઞ્ઞાપટિસમ્ભિદાનમ્પિ એકદેસાનં તત્થ વુત્તત્તા. દુતિયે ‘‘તાસંયેવા’’તિ અવધારણં ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા અપેક્ખિત્વા કતં, ન તિસ્સો વિજ્જા. તા હિ છસુ અભિઞ્ઞાસુ અન્તોગધત્તા સુત્તે વિભત્તાયેવાતિ. ચ-સદ્દેન ચ પટિસમ્ભિદાનમેકદેસવચનં સમુચ્ચિનોતિ. તતિયે ‘‘તાસઞ્ચા’’તિ ચ-સદ્દેન સેસાનમ્પિ તત્થ અત્થિભાવં દીપેતિ. અભિધમ્મે હિ તિસ્સો વિજ્જા, છ અભિઞ્ઞા, ચતસ્સો ચ પટિસમ્ભિદા વુત્તાયેવ. પટિસમ્ભિદાનં પન અઞ્ઞત્થ પભેદવચનાભાવં, તત્થેવ ચ સમ્મા વિભત્તભાવં દીપેતુકામો હેટ્ઠા વુત્તનયેન અવધારણમકત્વા ‘‘તત્થેવા’’તિ પરિવત્તેત્વા અવધારણં ઠપેતિ. ‘‘અભિધમ્મે પન તિસ્સો વિજ્જા, છ અભિઞ્ઞા, ચતસ્સો ચ પટિસમ્ભિદા અઞ્ઞે ચ સમ્મપ્પધાનાદયો ગુણવિસેસા વિભત્તા. કિઞ્ચાપિ વિભત્તા, વિસેસતો પન પઞ્ઞાજાતિકત્તા ચતસ્સોવ પટિસમ્ભિદા પાપુણાતીતિ દસ્સનત્થં ‘તાસઞ્ચ તત્થેવા’તિ અવધારણવિપલ્લાસો કતો’’તિ વજિરબુદ્ધિત્થેરો. ‘‘એવ’’ન્તિઆદિ નિગમનં.

સુખો સમ્ફસ્સો એતેસન્તિ સુખસમ્ફસ્સાનિ, અનુઞ્ઞાતાનિયેવ તાદિસાનિ અત્થરણપાવુરણાદીનિ, તેસં ફસ્સસામઞ્ઞતો સુખો વા સમ્ફસ્સો તથા, અનુઞ્ઞાતો સો યેસન્તિ અનુઞ્ઞાતસુખસમ્ફસ્સાનિ, તાદિસાનિ અત્થરણપાવુરણાદીનિ તેસં ફસ્સેન સમાનતાય. ઉપાદિન્નકફસ્સો ઇત્થિફસ્સો, મેથુનધમ્મોયેવ. વુત્તં અરિટ્ઠેન નામ ગદ્ધબાધિપુબ્બેન ભિક્ખુના (મ. નિ. ૨૩૪; પાચિ. ૪૧૭). સો હિ બહુસ્સુતો ધમ્મકથિકો કમ્મકિલેસવિપાકઉપવાદઆણાવીતિક્કમવસેન પઞ્ચવિધેસુ અન્તરાયિકેસુ આણાવીતિક્કમન્તરાયિકં ન જાનાતિ, સેસન્તરાયિકેયેવ જાનાતિ, તસ્મા સો રહોગતો એવં ચિન્તેસિ ‘‘ઇમે અગારિકા પઞ્ચ કામગુણે પરિભુઞ્જન્તા સોતાપન્નાપિ સકદાગામિનોપિ અનાગામિનોપિ હોન્તિ, ભિક્ખૂપિ મનાપિકાનિ ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યાનિ રૂપાનિ પસ્સન્તિ ¶ …પે… કાયવિઞ્ઞેય્યે ¶ ફોટ્ઠબ્બે ફુસન્તિ, મુદુકાનિ અત્થરણપાવુરણાનિ પરિભુઞ્જન્તિ, એતં સબ્બમ્પિ વટ્ટતિ, કસ્મા ઇત્થીનંયેવ રૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બા ન વટ્ટન્તિ, એતેપિ વટ્ટન્તિયેવા’’તિ અનવજ્જેન પચ્ચયપરિભોગરસેન સાવજ્જં કામગુણપરિભોગરસં સંસન્દિત્વા સછન્દરાગપરિભોગઞ્ચ નિચ્છન્દરાગપરિભોગઞ્ચ એકં કત્વા થુલ્લવાકેહિ સદ્ધિં અતિસુખુમસુત્તં ઘટેન્તો વિય, સાસપેન સદ્ધિં સિનેરુનો સદિસતં ઉપસંહરન્તો વિય ચ પાપકં દિટ્ઠિગતં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘કિં ભગવતા મહાસમુદ્દં બન્ધન્તેન વિય મહતા ઉસ્સાહેન પઠમપારાજિકં પઞ્ઞત્તં, નત્થિ એત્થ દોસો’’તિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સદ્ધિં પટિવિરુજ્ઝન્તો વેસારજ્જઞાણં પટિબાહન્તો અરિયમગ્ગે ખાણુકણ્ટકાદીનિ પક્ખિપન્તો ‘‘મેથુનધમ્મે દોસો નત્થી’’તિ જિનચક્કે પહારમદાસિ, તેનાહ ‘‘તથાહ’’ન્તિઆદિ.

અનતિક્કમનત્થેન અન્તરાયે નિયુત્તા, અન્તરાયં વા ફલં અરહન્તિ, અન્તરાયસ્સ વા કરણસીલાતિ અન્તરાયિકા, સગ્ગમોક્ખાનં અન્તરાયકરાતિ વુત્તં હોતિ. તે ચ કમ્મકિલેસવિપાકઉપવાદઆણાવીતિક્કમવસેન પઞ્ચવિધા. વિત્થારો અરિટ્ઠસિક્ખાપદવણ્ણનાદીસુ (પાચિ. અટ્ઠ. ૪૧૭) ગહેતબ્બો. અયં પનેત્થ પદત્થસમ્બન્ધો – યે ઇમે ધમ્મા અન્તરાયિકા ઇતિ ભગવતા વુત્તા દેસિતા ચેવ પઞ્ઞત્તા ચ, તે ધમ્મે પટિસેવતો પટિસેવન્તસ્સ યથા યેન પકારેન તે ધમ્મા અન્તરાયાય સગ્ગમોક્ખાનં અન્તરાયકરણત્થં નાલં સમત્થા ન હોન્તિ, તથા તેન પકારેન અહં ભગવતા દેસિતં ધમ્મં આજાનામીતિ. તતો દુસ્સીલભાવં પાપુણાતીતિ તતો અનવજ્જસઞ્ઞિભાવહેતુતો વીતિક્કમિત્વા દુસ્સીલભાવં પાપુણાતિ.

ચત્તારો…પે…આદીસૂતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન –

‘‘ચત્તારોમે ભિક્ખવે, પુગ્ગલા સન્તો સંવિજ્જમાના લોકસ્મિં. કતમે ચત્તારો? અત્તહિતાય પટિપન્નો નો પરહિતાય, પરહિતાય પટિપન્નો નો અત્તહિતાય, નેવત્તહિતાય પટિપન્નો નો પરહિતાય, અત્તહિતાય ચેવ પટિપન્નો પરહિતાય ચ…પે… ઇમે ખો ભિક્ખવે…પે… લોકસ્મિ’’ન્તિ (અ. નિ. ૪.૯૬) –

એવમાદિના ¶ પુગ્ગલદેસનાપટિસઞ્ઞુત્તસુત્તન્તપાળિં નિદસ્સેતિ. અધિપ્પાયન્તિ ‘‘અયં પુગ્ગલદેસનાવોહારવસેન, ન પરમત્થતો’’તિ એવં ભગવતો અધિપ્પાયં. વુત્તઞ્હિ –

‘‘દુવે ¶ સચ્ચાનિ અક્ખાસિ, સમ્બુદ્ધો વદતં વરો;

સમ્મુતિં પરમત્થઞ્ચ, તતિયં નૂપલબ્ભતિ.

સઙ્કેતવચનં સચ્ચં, લોકસમ્મુતિકારણા;

પરમત્થવચનં સચ્ચં, ધમ્માનં ભૂતકારણા.

તસ્મા વોહારકુસલસ્સ, લોકનાથસ્સ સત્થુનો;

સમ્મુતિં વોહરન્તસ્સ, મુસાવાદો ન જાયતી’’તિ. (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૫૭; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૭૦; ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૨૪);

ન હિ લોકસમ્મુતિં બુદ્ધા ભગવન્તો વિજહન્તિ, લોકસમઞ્ઞાય લોકનિરુત્તિયા લોકાભિલાપે ઠિતાયેવ ધમ્મં દેસેન્તિ. અપિચ ‘‘હિરોત્તપ્પદીપનત્થં, કમ્મસ્સકતાદીપનત્થ’’ન્તિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૫૭; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૦૨; ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૨૪; કથા. અનુટી. ૧) એવમાદીહિપિ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા પુગ્ગલકથં કથેતી’’તિ એવં અધિપ્પાયમજાનન્તો. અયમત્થો ઉપરિ આવિ ભવિસ્સતિ. દુગ્ગહિતં ગણ્હાતીતિ ‘‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામિ, યથા તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ અનઞ્ઞ’’ન્તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૧૪૪) દુગ્ગહિતં કત્વા ગણ્હાતિ, વિપરીતં ગણ્હાતીતિ વુત્તં હોતિ. દુગ્ગહિતન્તિ હિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો કિરિયાયવિસેસનભાવેન નપુંસકલિઙ્ગેન નિદ્દિસિતબ્બત્તા. અયઞ્હિ ભાવનપુંસકપદસ્સ પકતિ, યદિદં નપુંસકલિઙ્ગેન નિદ્દિસિતબ્બત્તા, ભાવપ્પટ્ઠાનતા, સકમ્માકમ્મકિરિયાનુયોગં પચ્ચત્તોપયોગવચનતા ચ. તેન વુત્તં ‘‘દુગ્ગહિતં કત્વા’’તિ. યન્તિ દુગ્ગહિતગાહં. મજ્ઝિમનિકાયે મૂલપણ્ણાસકે મહાતણ્હાસઙ્ખયસુત્તે (મ. નિ. ૧.૧૪૪) તથાવાદીનં સાધિનામકં કેવટ્ટપુત્તં ભિક્ખું આરબ્ભ ભગવતા વુત્તં. અત્તના દુગ્ગહિતેન ધમ્મેનાતિ પાઠસેસો, મિચ્છાસભાવેનાતિ અત્થો. અથ વા દુગ્ગહણં દુગ્ગહિતં, અત્તનાતિ ચ સામિઅત્થે કરણવચનં, વિભત્તિયન્તપતિરૂપકં વા અબ્યયપદં, તસ્મા અત્તનો દુગ્ગહણેન વિપરીતગાહેનાતિ અત્થો. અબ્ભાચિક્ખતીતિ અબ્ભક્ખાનં કરોતિ. અત્તનો કુસલમૂલાનિ ખનન્તો અત્તાનં ખનતિ નામ. તતોતિ દુગ્ગહિતભાવહેતુતો.

ધમ્મચિન્તન્તિ ¶ ધમ્મસભાવવિચારં. અતિધાવન્તોતિ ઠાતબ્બમરિયાદાયં અટ્ઠત્વા ‘‘ચિત્તુપ્પાદમત્તેનપિ દાનં હોતિ, સયમેવ ચિત્તં અત્તનો આરમ્મણં હોતિ, સબ્બમ્પિ ચિત્તં સભાવધમ્મારમ્મણમેવ હોતી’’તિ ચ એવમાદિના અતિક્કમિત્વા પવત્તયમાનો. ચિન્તેતુમસક્કુણેય્યાનિ ¶ , અનરહરૂપાનિ વા અચિન્તેય્યાનિ નામ, તાનિ દસ્સેન્તો ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ અચિન્તેય્યાનીતિ તેસં સભાવદસ્સનં. ન ચિન્તેતબ્બાનીતિ તત્થ કત્તબ્બકિચ્ચદસ્સનં. ‘‘યાની’’તિઆદિ તસ્સ હેતુદસ્સનં. યાનિ ચિન્તેન્તો ઉમ્માદસ્સ ચિત્તક્ખેપસ્સ, વિઘાતસ્સ વિહેસસ્સ ચ ભાગી અસ્સ, અચિન્તેય્યાનિ ઇમાનિ ચત્તારિ ન ચિન્તેતબ્બાનિ, ઇમાનિ વા ચત્તારિ અચિન્તેય્યાનિ નામ ન ચિન્તેતબ્બાનિ, યાનિ વા…પે… અસ્સ, તસ્મા ન ચિન્તેતબ્બાનિ અચિન્તેતબ્બભૂતાનિ ઇમાનિ ચત્તારિ અચિન્તેય્યાનિ નામાતિ યોજના. ઇતિ-સદ્દેન પન –

‘‘કતમાનિ ચત્તારિ? બુદ્ધાનં ભિક્ખવે બુદ્ધવિસયો અચિન્તેય્યો ન ચિન્તેતબ્બો, યં ચિન્તેન્તો ઉમ્માદસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સ. ઝાયિસ્સ ભિક્ખવે ઝાનવિસયો અચિન્તેય્યો…પે… કમ્મવિપાકો ભિક્ખવે અચિન્તેય્યો…પે… લોકચિન્તા ભિક્ખવે અચિન્તેય્યા…પે… ઇમાનિ…પે… અસ્સા’’તિ (અ. નિ. ૪.૭૭) –

ચતુરઙ્ગુત્તરે વુત્તં અચિન્તેય્યસુત્તં આદિં કત્વા સબ્બં અચિન્તેય્યભાવદીપકં પાળિં સઙ્ગણ્હાતિ. કામં અચિન્તેય્યાનિ છ અસાધારણઞાણાદીનિ, તાનિ પન અનુસ્સરન્તસ્સ કુસલુપ્પત્તિહેતુભાવતો ચિન્તેતબ્બાનિ, ઇમાનિ પન એવં ન હોન્તિ અફલભાવતો, તસ્મા ન ચિન્તેતબ્બાનિ. ‘‘દુસ્સીલ્ય…પે… પભેદ’’ન્તિ ઇમિના વિપત્તિં સરૂપતો દસ્સેતિ. ‘‘કથં? પિટકવસેના’’તિઆદિવચનસમ્બજ્ઝનેન પુબ્બાપરસમ્બન્ધં દસ્સેન્તો ‘‘એવં નાનપ્પકારતો’’તિઆદિમાહ. પુબ્બાપરસમ્બન્ધવિરહિતઞ્હિ વચનં બ્યાકુલં. સોતૂનઞ્ચ અત્થવિઞ્ઞાપકં ન હોતિ, પુબ્બાપરઞ્ઞૂનમેવ ચ તથાવિચારિતવચનં વિસયો. યથાહ –

‘‘પુબ્બાપરઞ્ઞૂ અત્થઞ્ઞૂ, નિરુત્તિપદકોવિદો;

સુગ્ગહીતઞ્ચ ગણ્હાતિ, અત્થઞ્ચો’ પપરિક્ખતી’’તિ. (થેરગા. ૧૦૩૧);

તેસન્તિ પિટકાનં. એતન્તિ બુદ્ધવચનં.

સીલક્ખન્ધવગ્ગમહાવગ્ગપાથિકવગ્ગસઙ્ખાતેહિ ¶ તીહિ વગ્ગેહિ સઙ્ગહો એતેસન્તિ તિવગ્ગસઙ્ગહાનિ. ગાથાય પન યસ્સ નિકાયસ્સ સુત્તગણનતો ચતુત્તિંસેવ સુત્તન્તા. વગ્ગસઙ્ગહવસેન તયો વગ્ગા અસ્સ સઙ્ગહસ્સાતિ તિવગ્ગો સઙ્ગહો. પઠમો એસ નિકાયો દીઘનિકાયોતિ ¶ અનુલોમિકો અપચ્ચનીકો, અત્થાનુલોમનતો અત્થાનુલોમનામિકો વા, અન્વત્થનામોતિ અત્થો. તત્થ ‘‘તિવગ્ગો સઙ્ગહો’’તિ એતં ‘‘યસ્સા’’તિ અન્તરિકેપિ સમાસોયેવ હોતિ, ન વાક્યન્તિ દટ્ઠબ્બં ‘‘નવં પન ભિક્ખુના ચીવરલાભેના’’તિ (પાચિ. ૩૬૮) એત્થ ‘‘નવંચીવરલાભેના’’તિ પદં વિય. તથા હિ અટ્ઠકથાચરિયા વણ્ણયન્તિ ‘‘અલબ્ભીતિ લભો, લભો એવ લાભો. કિં અલબ્ભિ? ચીવરં. કીદિસં? નવં, ઇતિ ‘નવચીવરલાભેના’તિ વત્તબ્બે અનુનાસિકલોપં અકત્વા ‘નવંચીવરલાભેના’તિ વુત્તં, પટિલદ્ધનવચીવરેનાતિ અત્થો. મજ્ઝે ઠિતપદદ્વયે પનાતિ નિપાતો. ભિક્ખુનાતિ યેન લદ્ધં, તસ્સ નિદસ્સન’’ન્તિ (પાચિ. અટ્ઠ. ૩૬૮). ઇધાપિ સદ્દતો, અત્થતો ચ વાક્યે યુત્તિયાઅભાવતો સમાસોયેવ સમ્ભવતિ. ‘‘તિવગ્ગો’’તિ પદઞ્હિ ‘‘સઙ્ગહો’’તિ એત્થ યદિ કરણં, એવં સતિ કરણવચનન્તમેવ સિયા. યદિ ચ પદદ્વયમેતં તુલ્યાધિકરણં, તથા ચ સતિ નપુંસકલિઙ્ગમેવ સિયા ‘‘તિલોક’’ન્તિઆદિપદં વિય. તથા ‘‘તિવગ્ગો’’તિ એતસ્સ ‘‘સઙ્ગહો’’તિ પદમન્તરેન અઞ્ઞત્થાસમ્બન્ધો ન સમ્ભવતિ, તત્થ ચ તાદિસેન વાક્યેન સમ્બજ્ઝનં ન યુત્તં, તસ્મા સમાનેપિ પદન્તરન્તરિકે સદ્દત્થાવિરોધભાવોયેવ સમાસતાકારણન્તિ સમાસો એવ યુત્તો. તયો વગ્ગા અસ્સ સઙ્ગહસ્સાતિ હિ તિવગ્ગોસઙ્ગહો અકારસ્સ ઓકારાદેસં, ઓકારાગમં વા કત્વા યથા ‘‘સત્તાહપરિનિબ્બુતો, અચિરપક્કન્તો, માસજાતો’’તિઆદિ, અસ્સ સઙ્ગહસ્સાતિ ચ સઙ્ગહિતસ્સ અસ્સ નિકાયસ્સાતિ અત્થો. અપરે પન ‘‘તયો વગ્ગા યસ્સાતિ કત્વા ‘સઙ્ગહો’તિ પદેન તુલ્યાધિકરણમેવ સમ્ભવતિ, સઙ્ગહોતિ ચ ગણના. ટીકાચરિયેહિ (સારત્થ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) પન ‘તયો વગ્ગા અસ્સ સઙ્ગહસ્સા’તિ પદદ્વયસ્સ તુલ્યાધિકરણતાયેવ દસ્સિતા’’તિ વદન્તિ, તદયુત્તમેવ સઙ્ખ્યાસઙ્ખ્યેય્યાનં મિસ્સકત્તા, અપાકટત્તા ચ.

અત્થાનુલોમિકત્તં વિભાવેતુમાહ ‘‘કસ્મા’’તિઆદિ. ગુણોપચારેન, તદ્ધિતવસેન વા દીઘ-સદ્દેન દીઘપ્પમાણાનિ સુત્તાનિયેવ ગહિતાનિ ¶ , નિકાયસદ્દો ચ રુળ્હિવસેન સમૂહનિવાસત્થેસુ વત્તતીતિ દસ્સેતિ ‘‘દીઘપ્પમાણાન’’ન્તિઆદિના. સઙ્કેતસિદ્ધત્તા વચનીયવાચકાનં પયોગતો તદત્થેસુ તસ્સ સઙ્કેતસિદ્ધતં ઞાપેન્તો ‘‘નાહ’’ન્તિઆદિમાહ. એકનિકાયમ્પીતિ એકસમૂહમ્પિ. એવં ચિત્તન્તિ એવં વિચિત્તં. યથયિદન્તિ યથા ઇમે તિરચ્છાનગતા પાણા. પોણિકા, ચિક્ખલ્લિકા ચ ખત્તિયા, તેસં નિવાસો ‘‘પોણિકનિકાયો ચિક્ખલ્લિકનિકાયો’’તિ વુચ્ચતિ. એત્થાતિ નિકાયસદ્દસ્સ સમૂહનિવાસાનં વાચકભાવે. સાધકાનીતિ અધિપ્પેતસ્સત્થસ્સ સાધનતો ઉદાહરણાનિ વુચ્ચન્તિ. ‘‘સમાનીતાની’’તિ પાઠસેસેન ચેતસ્સ સમ્બન્ધો, સક્ખીનિ વા યથાવુત્તનયેન સાધકાનિ. યઞ્હિ નિદ્ધારેત્વા અધિપ્પેતત્થં સાધેન્તિ ¶ , તં ‘‘સક્ખી’’તિ વદન્તિ. તથા હિ મનોરથપૂરણિયં વુત્તં ‘‘પઞ્ચગરુજાતકં (જા. ૧.૧.૧૩૨) પન સક્ખિભાવત્થાય આહરિત્વા કથેતબ્બ’’ન્તિ (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૫) સાસનતોતિ સાસનપયોગતો, સાસને વા. લોકતોતિ લોકિયપયોગતો, લોકે વા. ઇદં પન પિટકત્તયે ન વિજ્જતિ, તસ્મા એવં વુત્તન્તિ વદન્તિ. એત્થ ચ પઠમમુદાહરણં સાસનતો સાધકવચનં, દુતિયં લોકતોતિ દટ્ઠબ્બં.

મૂલપરિયાય વગ્ગાદિવસેન પઞ્ચદસવગ્ગસઙ્ગહાનિ. અડ્ઢેન દુતિયં દિયડ્ઢં, તદેવ સતં, એકસતં, પઞ્ઞાસ ચ સુત્તાનીતિ વુત્તં હોતિ. યત્થાતિ યસ્મિં નિકાયે. પઞ્ચદસવગ્ગપરિગ્ગહોતિ પઞ્ચદસહિ વગ્ગેહિ પરિગ્ગહિતો સઙ્ગહિતો.

સંયુજ્જન્તિ એત્થાતિ સંયુત્તં, કેસં સંયુત્તં? સુત્તવગ્ગાનં. યથા હિ બ્યઞ્જનસમુદાયે પદં, પદસમુદાયે ચ વાક્યં, વાક્યસમુદાયે સુત્તં, સુત્તસમુદાયે વગ્ગોતિ સમઞ્ઞા, એવં વગ્ગસમુદાયે સંયુત્તસમઞ્ઞા. દેવતાય પુચ્છિતેન કથિતસુત્તવગ્ગાદીનં સંયુત્તત્તા દેવતાસંયુત્તાદિભાવો (સં. નિ. ૧.૧), તેનાહ ‘‘દેવતાસંયુત્તાદિવસેના’’તિઆદિ. ‘‘સુત્તન્તાનં સહસ્સાનિ સત્ત સુત્તસતાનિ ચા’’તિ પાઠે સુત્તન્તાનં સત્ત સહસ્સાનિ, સત્ત સુત્તસતાનિ ચાતિ યોજેતબ્બં. ‘‘સત્ત સુત્તસહસ્સાનિ, સત્ત સુત્તસતાનિ ચા’’તિપિ પાઠો. સંયુત્તસઙ્ગહોતિ સંયુત્તનિકાયસ્સ સઙ્ગહો ગણના.

એકેકેહિ ¶ અઙ્ગેહિ ઉપરૂપરિ ઉત્તરો અધિકો એત્થાતિ અઙ્ગુત્તરોતિ આહ ‘‘એકેકઅઙ્ગાતિરેકવસેના’’તિઆદિ. તત્થ હિ એકેકતો પટ્ઠાય યાવ એકાદસ અઙ્ગાનિ કથિતાનિ. અઙ્ગન્તિ ચ ધમ્મકોટ્ઠાસો.

પુબ્બેતિ સુત્તન્તપિટકનિદ્દેસે. વુત્તમેવ પકારન્તરેન સઙ્ખિપિત્વા અવિસેસેત્વા દસ્સેતું ‘‘ઠપેત્વા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘સકલં વિનયપિટક’’ન્તિઆદિના વુત્તમેવ હિ ઇમિના પકારન્તરેન સઙ્ખિપિત્વા દસ્સેતિ. અપિચ યથાવુત્તતો અવસિટ્ઠં યં કિઞ્ચિ ભગવતા દિન્નનયે ઠત્વા દેસિતં, ભગવતા ચ અનુમોદિતં નેત્તિપેટકોપદેસાદિકં, તં સબ્બમ્પિ એત્થેવ પરિયાપન્નન્તિ અનવસેસપરિયાદાનવસેન દસ્સેતું એવં વુત્તન્તિપિ દટ્ઠબ્બં. સિદ્ધેપિ હિ સતિ આરમ્ભો અત્થન્તરવિઞ્ઞાપનાય વા હોતિ, નિયમાય વાતિ. એત્થ ચ યથા ‘‘દીઘપ્પમાણાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં, એવં ‘‘ખુદ્દકપ્પમાણાન’’ન્તિઆદિમવત્વા સરૂપસ્સેવ કથનં વિનયાભિધમ્માદીનં દીઘપ્પમાણાનમ્પિ તદન્તોગધતાયાતિ દટ્ઠબ્બં, તેન ચ વિઞ્ઞાયતિ ‘‘ન સબ્બત્થ ખુદ્દકપરિયાપન્નેસુ ¶ તસ્સ અન્વત્થસમઞ્ઞતા, દીઘનિકાયાદિસભાવવિપરીતભાવસામઞ્ઞેન પન કત્થચિ તબ્બોહારતા’’તિ. તદઞ્ઞન્તિ તેહિ ચતૂહિ નિકાયેહિ અઞ્ઞં, અવસેસન્તિ અત્થો.

નવપ્પભેદન્તિ એત્થ કથં પનેતં નવપ્પભેદં હોતિ. તથા હિ નવહિ અઙ્ગેહિ વવત્થિતેહિ અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરરહિતેહિ ભવિતબ્બં, તથા ચ સતિ અસુત્તસભાવાનેવ ગેય્યઙ્ગાદીનિ સિયું, અથ સુત્તસભાવાનેવ ગેય્યઙ્ગાદીનિ, એવં સતિ સુત્તન્તિ વિસું સુત્તઙ્ગમેવ ન સિયા, એવં સન્તે અટ્ઠઙ્ગં સાસનન્તિ આપજ્જતિ. અપિચ ‘‘સગાથકં સુત્તં ગેય્યં, નિગ્ગાથકં સુત્તં વેય્યાકરણ’’ન્તિ (દી. નિ. અટ્ઠ., પારા. અટ્ઠ. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા) અટ્ઠકથાયં વુત્તં. સુત્તઞ્ચ નામ સગાથકં વા સિયા, નિગ્ગાથકં વા, તસ્મા અઙ્ગદ્વયેનેવ તદુભયં સઙ્ગહિતન્તિ તદુભયવિનિમુત્તં સુત્તં ઉદાનાદિવિસેસસઞ્ઞારહિતં નત્થિ, યં સુત્તઙ્ગં સિયા, અથાપિ કથઞ્ચિ વિસું સુત્તઙ્ગં સિયા, મઙ્ગલસુત્તાદીનં (ખુ. પા. ૧; સુ. નિ. ૨૬૧) સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો ન સિયા ગાથાભાવતો ધમ્મપદાદીનં વિય. ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો વા સિયા સગાથકત્તા સગાથાવગ્ગસ્સ વિય. તથા ઉભતોવિભઙ્ગાદીસુ સગાથકપ્પદેસાનન્તિ? વુચ્ચતે –

સુત્તન્તિ ¶ સામઞ્ઞવિધિ, વિસેસવિધયો પરે;

સનિમિત્તા નિરુળ્હત્તા, સહતાઞ્ઞેન નાઞ્ઞતો. (દી. નિ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા);

યથાવુત્તસ્સ દોસસ્સ, નત્થિ એત્થાવગાહણં;

તસ્મા અસઙ્કરંયેવ, નવઙ્ગં સત્થુસાસનં. (સારત્થ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા);

સબ્બસ્સાપિ હિ બુદ્ધવચનસ્સ સુત્તન્તિ અયં સામઞ્ઞવિધિ. તથા હિ ‘‘એત્તકં તસ્સ ભગવતો સુત્તાગતં સુત્તપરિયાપન્નં, (પાચિ. અટ્ઠ. ૬૫૫, ૧૨૪૨) સાવત્થિયા સુત્તવિભઙ્ગે, (ચૂળવ. ૪૫૬) સકવાદે પઞ્ચ સુત્તસતાની’’તિઆદિ (ધ. સ. અટ્ઠ. નિદાનકથા) વચનતો વિનયાભિધમ્મપરિયત્તિ વિસેસેસુપિ સુત્તવોહારો દિસ્સતિ. તેનેવ ચ આયસ્મા મહાકચ્ચાયનો નેત્તિયં આહ ‘‘નવવિધસુત્તન્તપરિયેટ્ઠી’’તિ (નેત્તિ. સઙ્ગહવારવણ્ણના) તત્થ હિ સુત્તાદિવસેન નવઙ્ગસ્સ સાસનસ્સ પરિયેટ્ઠિ પરિયેસના અત્થવિચારણા ‘‘નવવિધ સુત્તન્તપરિયેટ્ઠી’’તિ વુત્તા. તદેકદેસેસુ પન પરે ગેય્યાદયો સનિમિત્તા વિસેસવિધયો તેન તેન નિમિત્તેન પતિટ્ઠિતા. તથા હિ ગેય્યસ્સ સગાથકત્તં તબ્ભાવનિમિત્તં. લોકેપિ હિ સસિલોકં સગાથકં ચુણ્ણિયગન્થં ‘‘ગેય્ય’’ન્તિ ¶ વદન્તિ, ગાથાવિરહે પન સતિ પુચ્છં કત્વા વિસ્સજ્જનભાવો વેય્યાકરણસ્સ તબ્ભાવનિમિત્તં. પુચ્છાવિસ્સજ્જનઞ્હિ ‘‘બ્યાકરણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, બ્યાકરણમેવ વેય્યાકરણં. એવં સન્તે સગાથકાદીનમ્પિ પુચ્છં કત્વા વિસ્સજ્જનવસેન પવત્તાનં વેય્યાકરણભાવો આપજ્જતીતિ? નાપજ્જતિ ગેય્યાદિસઞ્ઞાનં અનોકાસભાવતો. સઓકાસવિધિતો હિ અનોકાસવિધિ બલવા. અપિચ ‘‘ગાથાવિરહે સતી’’તિ વિસેસિતત્તા. યથાધિપ્પેતસ્સ હિ અત્થસ્સ અનધિપ્પેતતો બ્યવચ્છેદકં વિસેસનં. તથા હિ ધમ્મપદાદીસુ કેવલગાથાબન્ધેસુ, સગાથકત્તેપિ સોમનસ્સઞાણમયિકગાથાપટિસઞ્ઞુત્તેસુ, ‘‘વુત્તં હેત’’ન્તિઆદિવચન સમ્બન્ધેસુ, અબ્ભુતધમ્મપટિસંયુત્તેસુ ચ સુત્તવિસેસેસુ યથાક્કમં ગાથાઉદાનઇતિવુત્તક અબ્ભુતધમ્મસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતા. એત્થ હિ સતિપિ સઞ્ઞાન્તરનિમિત્તયોગે અનોકાસસઞ્ઞાનં બલવભાવેનેવ ગાથાદિસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતા, તથા સતિપિ ગાથાબન્ધભાવે ભગવતો અતીતાસુ જાતીસુ ચરિયાનુભાવપ્પકાસકેસુ જાતકસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતા, સતિપિ પઞ્હાવિસ્સજ્જનભાવે ¶ , સગાથકત્તે ચ કેસુચિ સુત્તન્તેસુ વેદસ્સ લભાપનતો વેદલ્લસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતા, એવં તેન તેન સગાથકત્તાદિના નિમિત્તેન તેસુ તેસુ સુત્તવિસેસેસુ ગેય્યાદિસઞ્ઞા પતિટ્ઠિતાતિ વિસેસવિધયો સુત્તઙ્ગતો પરે ગેય્યાદયો, યં પનેત્થ ગેય્યઙ્ગાદિનિમિત્તરહિતં, તં સુત્તઙ્ગમેવ વિસેસસઞ્ઞાપરિહારેન સામઞ્ઞસઞ્ઞાય પવત્તનતો. નનુ ચ એવં સન્તેપિ સગાથકં સુત્તં ગેય્યં, નિગ્ગાથકં સુત્તં વેય્યાકરણન્તિ તદુભયવિનિમુત્તસ્સ સુત્તસ્સ અભાવતો વિસું સુત્તઙ્ગમેવ ન સિયાતિ ચોદના તદવત્થા એવાતિ? ન તદવત્થા સોધિતત્તા. સોધિતઞ્હિ પુબ્બે ગાથાવિરહે સતિ પુચ્છાવિસ્સજ્જનભાવો વેય્યાકરણસ્સ તબ્ભાવનિમિત્તન્તિ.

યઞ્ચ વુત્તં ‘‘ગાથાભાવતો મઙ્ગલસુત્તાદીનં (ખુ. પા. ૧; સુ. નિ. ૨૬૧) સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો ન સિયા’’તિ, તમ્પિ ન, નિરુળ્હત્તા. નિરુળ્હો હિ મઙ્ગલસુત્તાદીનં સુત્તભાવો. ન હિ તાનિ ધમ્મપદબુદ્ધવંસાદયો વિય ગાથાભાવેન સઞ્ઞિતાનિ, અથ ખો સુત્તભાવેનેવ. તેનેવ હિ અકથાયં ‘‘સુત્તનામક’’ન્તિ નામગ્ગહણં કતં. યઞ્ચ પન વુત્તં ‘‘સગાથકત્તા ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો વા સિયા’’તિ, તમ્પિ નત્થિ. કસ્માતિ ચે? યસ્મા સહતાઞ્ઞેન, તસ્મા. સહભાવો હિ નામ અત્તતો અઞ્ઞેન હોતિ. સહ ગાથાહીતિ ચ સગાથકં, ન ચ મઙ્ગલસુત્તાદીસુ ગાથાવિનિમુત્તો કોચિ સુત્તપદેસો અત્થિ, યો ‘‘સહ ગાથાહી’’તિ વુચ્ચેય્ય, નનુ ચ ગાથાસમુદાયો તદેકદેસાહિ ગાથાહિ અઞ્ઞો હોતિ, યસ્સ વસેન ‘‘સહ ગાથાહી’’તિ સક્કા વત્તુન્તિ? તં ન. ન હિ અવયવવિનિમુત્તો સમુદાયો નામ કોચિ અત્થિ, યો તદેકદેસેહિ સહ ભવેય્ય. કત્થચિ પન ‘‘દીઘસુત્તઙ્કિતસ્સા’’તિઆદીસુ સમુદાયેકદેસાનં વિભાગવચનં વોહારમત્તં પતિ પરિયાયવચનમેવ, અયઞ્ચ નિપ્પરિયાયેન પભેદવિભાગદસ્સનકથાતિ ¶ . યમ્પિ વુત્તં ‘‘ઉભતોવિભઙ્ગાદીસુ સગાથકપ્પદેસાનં ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહો સિયા’’તિ, તમ્પિ ન, અઞ્ઞતો. અઞ્ઞાયેવ હિ તા ગાથા જાતકાદિપરિયાપન્નત્તા. તાદિસાયેવ હિ કારણાનુરૂપેન તત્થ દેસિતા, અતો ન તાહિ ઉભતોવિભઙ્ગાદીનં ગેય્યઙ્ગભાવોતિ. એવં સુત્તાદિનવઙ્ગાનં અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્કરાભાવો વેદિતબ્બોતિ.

ઇદાનિ ¶ એતાનિ નવઙ્ગાનિ વિભજિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘તત્થા’’તિઆદિમાહ. નિદ્દેસો નામ સુત્તનિપાતે –

‘‘કામં કામયમાનસ્સ, તસ્સ ચે તં સમિજ્ઝતિ;

અદ્ધા પીતિમનો હોતિ, લદ્ધા મચ્ચો યદિચ્છતી’’તિઆદિના. (સુ. નિ. ૭૭૨); –

આગતસ્સ અટ્ઠકવગ્ગસ્સ;

‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો, (ઇચ્ચાયસ્મા અજિતો);

કેનસ્સુ ન પકાસતિ;

કિસ્સાભિલેપનં બ્રૂસિ,

કિંસુ તસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિઆદિના. (સુ. નિ. ૧૦૩૮); –

આગતસ્સ પારાયનવગ્ગસ્સ;

‘‘સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં,

અવિહેઠયં અઞ્ઞતરમ્પિ તેસં;

ન પુત્તમિચ્છેય્ય કુતો સહાયં,

એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિઆદિના. (સુ. નિ. ૩૫); –

આગતસ્સ ખગ્ગવિસાણસુત્તસ્સ ચ અત્થવિભાગવસેન સત્થુકપ્પેન આયસ્મતા ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરેન કતો નિદ્દેસો, યો ‘‘મહાનિદ્દેસો, ચૂળનિદ્દેસો’’તિ વુચ્ચતિ. એવમિધ નિદ્દેસસ્સ સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો ભદન્તબુદ્ધધોસાચરિયેન દસ્સિતો, તથા અઞ્ઞત્થાપિ વિનયટ્ઠકથાદીસુ ¶ , આચરિયધમ્મપાલત્થેરેનાપિ નેત્તિપ્પકરણટ્ઠકથાયં. અપરે પન નિદ્દેસસ્સ ગાથાવેય્યાકરણઙ્ગેસુ દ્વીસુ સઙ્ગહં વદન્તિ. વુત્તઞ્હેતં નિદ્દેસટ્ઠકથાયં ઉપસેનત્થેરેન –

‘‘સો પનેસ વિનયપિટકં…પે… અભિધમ્મપિટકન્તિ તીસુ પિટકેસુ સુત્તન્તપિટકપરિયાપન્નો, દીઘનિકાયો…પે… ખુદ્દકનિકાયોતિ પઞ્ચસુ નિકાયેસુ ખુદ્દકમહાનિકાયપરિયાપન્નો, સુત્તં…પે… વેદલ્લન્તિ નવસુ સત્થુસાસનઙ્ગેસુ યથાસમ્ભવં ગાથઙ્ગવેય્યાકરણઙ્ગદ્વયસઙ્ગહિતો’’તિ (મહાનિ. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા).

એત્થ ¶ તાવ કત્થચિ પુચ્છાવિસ્સજ્જનસબ્ભાવતો નિદ્દેસેકદેસસ્સ વેય્યાકરણઙ્ગસઙ્ગહો યુજ્જતુ, અગાથાભાવતો ગાથઙ્ગસઙ્ગહો કથં યુજ્જેય્યાતિ વીમંસિતબ્બમેતં. ધમ્માપદાદીનં વિય હિ કેવલં ગાથાબન્ધભાવો ગાથઙ્ગસ્સ તબ્ભાવનિમિત્તં. ધમ્મપદાદીસુ હિ કેવલં ગાથાબન્ધેસુ ગાથાસમઞ્ઞા પતિટ્ઠિતા, નિદ્દેસે ચ ન કોચિ કેવલો ગાથાબન્દપ્પદેસો ઉપલબ્ભતિ. સમ્માસમ્બુદ્ધેન ભાસિતાનંયેવ હિ અટ્ઠકવગ્ગાદિસઙ્ગહિતાનં ગાથાનં નિદ્દેસમત્તં ધમ્મસેનાપતિના કતં. અત્થવિભજનત્થં આનીતાપિ હિ તા અટ્ઠકવગ્ગાદિસઙ્ગહિતા નિદ્દિસિતબ્બા મૂલગાથાયો સુત્તનિપાતપરિયાપન્નત્તા અઞ્ઞાયેવાતિ ન નિદ્દેસસઙ્ખ્યં ગચ્છન્તિ ઉભતોવિભઙ્ગાદીસુ આગતાપિ તં વોહારમલભમાના જાતકાદિપરિયાપન્ના ગાથાયો વિય, તસ્મા કારણન્તરમેત્થ ગવેસિતબ્બં, યુત્તતરં વા ગહેતબ્બં.

નાલકસુત્તં નામ ધમ્મચક્કપ્પવત્તિત દિવસતો સત્તમે દિવસે નાલકત્થેરસ્સ ‘‘મોનેય્યં તે ઉપઞ્ઞિસ્સ’’ન્તિઆદિના (સુ. નિ. ૭૦૬) ભગવતા ભાસિતં મોનેય્ય પટિપદાપરિદીપકં સુત્તં. તુવટ્ટકસુત્તં નામ મહાસમયસુત્તન્તદેસનાય સન્નિપતિતેસુ દેવેસુ ‘‘કા નુ ખો અરહત્તપ્પત્તિયા પટિપત્તી’’તિ ઉપ્પન્નચિત્તાનં એકચ્ચાનં દેવતાનં તમત્થં પકાસેતું નિમ્મિતબુદ્ધેન અત્તાનં પુચ્છાપેત્વા ‘‘મૂલં પપઞ્ચસઙ્ખાયા’’તિઆદિના (સુ. નિ. ૯૨૨) ભગવતા ભાસિતં સુત્તં. એવમિધ સુત્તનિપાતે આગતાનં મઙ્ગલસુત્તાદીનં સુત્તઙ્ગસઙ્ગહો દસ્સિતો, તત્થેવ આગતાનં અસુત્તનામિકાનં સુદ્ધિકગાથાનં ગાથઙ્ગસઙ્ગહઞ્ચ દસ્સયિસ્સતિ, એવં સતિ સુત્તનિપાતટ્ઠકથારમ્ભે –

‘‘ગાથાસતસમાકિણ્ણો, ગેય્યબ્યાકરણઙ્કિતો;

કસ્મા સુત્તનિપાતોતિ, સઙ્ખમેસ ગતોતિ ચે’’તિ. (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.ગન્થારમ્ભકથા); –

સકલસ્સાપિ ¶ સુત્તનિપાતસ્સ ગેય્યવેય્યાકરણઙ્ગસઙ્ગહો કસ્મા ચોદિતોતિ? નાયં વિરોધો. કેવલઞ્હિ તત્થ ચોદકેન સગાથકત્તં, કત્થચિ પુચ્છાવિસ્સજ્જનત્તઞ્ચ ગહેત્વા ચોદનામત્તં કતં, અઞ્ઞથા સુત્તનિપાતે નિગ્ગાથકસ્સ સુત્તસ્સેવ અભાવતો વેય્યાકરણઙ્ગસઙ્ગહો ન ચોદેતબ્બો સિયા, તસ્મા ચોદકસ્સ વચનમેતં અપ્પમાણન્તિ ઇધ, અઞ્ઞાસુ ચ વિનયટ્ઠકથાદીસુ વુત્તનયેનેવ તસ્સ ¶ સુત્તઙ્ગગાથઙ્ગસઙ્ગહો દસ્સિતોતિ. સુત્તન્તિ ચુણ્ણિયસુત્તં. વિસેસેનાતિ રાસિભાવેન ઠિતં સન્ધાયાહ. સગાથાવગ્ગો ગેય્યન્તિ સમ્બન્ધો.

‘‘અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ અસઙ્ગહિતં નામ પટિસમ્ભિદાદી’’તિ તીસુપિ કિર ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. અપરે પન પટિસમ્ભિદામગ્ગસ્સ ગેય્યવેય્યાકરણઙ્ગદ્વયસઙ્ગહં વદન્તિ. વુત્તઞ્હેતં તદટ્ઠકથાયં ‘‘નવસુ સત્થુસાસનઙ્ગેસુ યથાસમ્ભવં ગેય્યવેય્યાકરણઙ્ગદ્વયસઙ્ગહિત’’ન્તિ (પટિ. મ. અટ્ઠ. ૧.ગન્થારમ્ભકથા), એત્થાપિ ગેય્યઙ્ગસઙ્ગહિતભાવો વુત્તનયેન વીમંસિતબ્બો. નો સુત્તનામિકાતિ અસુત્તનામિકા સઙ્ગીતિકાલે સુત્તસમઞ્ઞાય અપઞ્ઞાતા. ‘‘સુદ્ધિકગાથા નામ વત્થુગાથા’’તિ તીસુપિ કિર ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં, વત્થુગાથાતિ ચ પારાયનવગ્ગસ્સ નિદાનમારોપેન્તેન આયસ્મતા આનન્દત્થેરેન સઙ્ગીતિકાલે વુત્તા છપ્પઞ્ઞાસ ગાથાયો, નાલકસુત્તસ્સ નિદાનમારોપેન્તેન તેનેવ તદા વુત્તા વીસતિમત્તા ગાથાયો ચ વુચ્ચન્તિ. સુત્તનિપાતટ્ઠકથાયં (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૬૮૫) પન ‘‘પરિનિબ્બુતે ભગવતિ સઙ્ગીતિં કરોન્તેનાયસ્મતા મહાકસ્સપેન તમેવ મોનેય્યપટિપદં પુટ્ઠો આયસ્મા આનન્દો યેન, યદા ચ સમાદપિતો નાલકત્થેરો ભગવન્તં પુચ્છિ, તં સબ્બં પાકટં કત્વા દસ્સેતુકામો ‘આનન્દજાતે’તિઆદિકા (સુ. નિ. ૬૮૪) વીસતિ વત્થુગાથાયો વત્વા વિસ્સજ્જેસિ, તં સબ્બમ્પિ ‘નાલકસુત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતી’’તિ આગતત્તા નાલકસુત્તસ્સ વત્થુગાથાયો નાલકસુત્તગ્ગહણેનેવ ગહિતાતિ પારાયનવગ્ગસ્સ વત્થુગાથાયો ઇધ સુદ્ધિકગાથાતિ ગહેતબ્બં. તત્થેવ ચ પારાયનવગ્ગે અજિતમાણવકાદીનં સોળસન્નં બ્રાહ્મણાનં પુચ્છાગાથા, ભગવતો વિસ્સજ્જનગાથા ચ પાળિયં સુત્તનામેન અવત્વા ‘અજિતમાણવકપુચ્છા, તિસ્સમેત્તેય્યમાણવકપુચ્છા’’તિઆદિના (સુ. નિ. ૧૦૩૮) આગતત્તા, ચુણ્ણિયગન્થે હિ અસમ્મિસ્સત્તા ચ ‘‘નો સુત્તનામિકા સુદ્ધિકગાથા નામા’’તિ વત્તું વટ્ટતિ.

‘‘સોમનસ્સઞાણમયિકગાથાપટિસંયુત્તા’’તિ એતેન ઉદાનટ્ઠેન ઉદાનન્તિ અન્વત્થસઞ્ઞતં દસ્સેતિ (ઉદા. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા) કિમિદં ઉદાનં નામ? પીતિવેગસમુટ્ઠાપિતો ઉદાહારો. યથા હિ યં તેલાદિ મિનિતબ્બવત્થુ માનં ગહેતું ન સક્કોતિ, વિસ્સન્દિત્વા ગચ્છતિ, તં ‘‘અવસેસકો’’તિ વુચ્ચતિ. યઞ્ચ ¶ જલં તળાકં ગહેતું ન સક્કોતિ, અજ્ઝોત્થરિત્વા ગચ્છતિ, તં ‘‘મહોઘો’તિ વુચ્ચતિ, એવમેવ યં પીતિવેગસમુટ્ઠાપિતં વિતક્કવિપ્ફારં અન્તોહદયં સન્ધારેતું ¶ ન સક્કોતિ, સો અધિકો હુત્વા અન્તો અસણ્ઠહિત્વા બહિ વચીદ્વારેન નિક્ખન્તો પટિગ્ગાહકનિરપેક્ખો ઉદાહારવિસેસો ‘‘ઉદાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ (ઉદા. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા) ‘‘ઉદ મોદે કીળાયઞ્ચા’’તિ હિ અક્ખરચિન્તકા વદન્તિ, ઇદઞ્ચ યેભુય્યેન વુત્તં ધમ્મસંવેગવસેન ઉદિતસ્સાપિ ‘‘સચે ભાયથ દુક્ખસ્સા’’તિઆદિઉદાનસ્સ (ઉદા. ૪૪) ઉદાનપાળિયં આગતત્તા, તથા‘‘ગાથાપટિસંયુત્તા’’તિ ઇદમ્પિ યેભુય્યેનેવ ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે, તદાયતનં, યત્થ નેવ પથવી, ન આપો’’તિઆદિકસ્સ (ઉદા. ૭૧) ચુણ્ણિયવાક્યવસેન ઉદિતસ્સાપિ તત્થ આગતત્તા. નનુ ચ ઉદાનં નામ પીતિસોમનસ્સસમુટ્ટાપિતો, ધમ્મસંવેગસમુટ્ઠાપિતો વા ધમ્મપટિગ્ગાહકનિરપેક્ખો ગાથાબન્ધવસેન, ચુણ્ણિયવાક્યવસેન ચ પવત્તો ઉદાહારો, તથા ચેવ સબ્બત્થ આગતં, ઇધ કસ્મા ‘‘ભિક્ખવે’’તિ આમન્તનં વુત્તન્તિ? તેસં ભિક્ખૂનં સઞ્ઞાપનત્થં એવ, ન પટિગ્ગાહકકરણત્થં. નિબ્બાનપટિસંયુત્તઞ્હિ ભગવા ધમ્મં દેસેત્વા નિબ્બાનગુણાનુસ્સરણેન ઉપ્પન્નપીતિસોમનસ્સેન ઉદાનં ઉદાનેન્તો ‘‘અયં નિબ્બાનધમ્મો કથમપચ્ચયો ઉપલબ્ભતી’’તિ તેસં ભિક્ખૂનં ચેતોપરિવિતક્કમઞ્ઞાય તેસં તમત્થં ઞાપેતુકામેન ‘‘તદાયતન’’ન્તિ વુત્તં, ન પન એકન્તતો તે પટિગ્ગાહકે કત્વાતિ વેદિતબ્બન્તિ.

તયિદં સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધભાસિતં પચ્ચેકબુદ્ધભાસિતં સાવકભાસિતન્તિ તિબ્બિધં હોતિ. તત્થ પચ્ચેકબુદ્ધભાસિતં –

‘‘સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં,

અવિહેઠયં અઞ્ઞતરમ્પિ તેસ’’ન્તિ. આદિના (સુ. નિ. ૩૫) –

ખગ્ગવિસાણસુત્તે આગતં. સાવકભાસિતમ્પિ –

‘‘સબ્બો ¶ રાગો પહીનો મે,

સબ્બો દોસો સમૂહતો;

સબ્બો મે વિહતો મોહો,

સીતિભૂતોસ્મિ નિબ્બુતો’’તિ. આદિના (થેરગા. ૭૯) –

થેરગાથાસુ ¶ ,

‘‘કાયેન સંવુતા આસિં, વાચાય ઉદ ચેતસા;

સમૂલં તણ્હમબ્બુય્હ, સીતિભૂતામ્હિ નિબ્બુતા’’તિ. (થેરીગા. ૧૫); –

થેરીગાથાસુ ચ આગતં. અઞ્ઞાનિપિ સક્કાદીહિ દેવેહિ ભાસિતાનિ ‘‘અહો દાનં પરમદાનં, કસ્સપે સુપ્પતિટ્ઠિત’’ન્તિઆદીનિ (ઉદા. ૨૭). સોણદણ્ડબ્રાહ્મણાદીહિ મનુસ્સેહિ ચ ભાસિતાનિ ‘‘નમો તસ્સ ભગવતો’’તિઆદીનિ (દી. નિ. ૨.૩૭૧; મ. નિ. ૧.૨૯૦; ૨.૨૯૦, ૩૫૭; સં. નિ. ૧૧૮૭; ૨.૩૮; અ. નિ. ૫.૧૯૪) તિસ્સો સઙ્ગીતિયો આરુળ્હાનિ ઉદાનાનિ સન્તિ એવ, તાનિ સબ્બાનિપિ ઇધ ન અધિપ્પેતાનિ. યં પન સમ્માસમ્બુદ્ધેન સામં આહચ્ચભાસિતં જિનવચનભૂતં, તદેવ ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ ‘‘ઉદાન’’ન્તિ સઙ્ગીતં, તદેવ ચ સન્ધાય ભગવતા પરિયત્તિધમ્મં નવધા વિભજિત્વા ઉદ્દિસન્તેન ‘‘ઉદાન’’ન્તિ વુત્તં. યા પન ‘‘અનેકજાતિસંસાર’’ન્તિઆદિકા (ધ. પ. ૧૫૩) ગાથા ભગવતા બોધિમૂલે ઉદાનવસેન પવત્તિતા, અનેકસતસહસ્સાનં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં ઉદાનભૂતા ચ, તા અપરભાગે ધમ્મભણ્ડાગારિકસ્સ ભગવતા દેસિતત્તા ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ ઉદાનપાળિયં સઙ્ગહં અનારોપેત્વા ધમ્મપદે સઙ્ગહિતા, યઞ્ચ ‘‘અઞ્ઞાસિ વત ભો કોણ્ડઞ્ઞો અઞ્ઞાસિ વત ભો કોણ્ડઞ્ઞો’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૭; પટિ. મ. ૨.૩૦) ઉદાનવચનં દસસહસ્સિલોકધાતુયા દેવમનુસ્સાનં પવેદનસમત્થનિગ્ઘોસવિપ્ફારં ભગવતા ભાસિતં, તદપિ પઠમબોધિયં સબ્બેસં એવ ભિક્ખૂનં સમ્માપટિપત્તિપચ્ચવેક્ખણહેતુકં ‘‘આરાધયિંસુ વત મં ભિક્ખૂ એકં સમય’’ન્તિઆદિવચનં (મ. નિ. ૧.૨૨૫) વિય ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તન્તદેસનાપરિયોસાને અત્તનાપિ અધિગતધમ્મેકદેસસ્સ યથાદેસિતસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ સબ્બપઠમં સાવકેસુ થેરેન અધિગતત્તા અત્તનો પરિસ્સમસ્સ સફલભાવપચ્ચવેક્ખણહેતુતં પીતિસોમનસ્સજનિતં ¶ ઉદાહારમત્તં, ન પન ‘‘યદા હવે પાતુભવન્તિ ધમ્મા’’તિઆદિવચનં વિય (મહાવ. ૧; ઉદા. ૧) પવત્તિયા, નિવત્તિયા વા પકાસનન્તિ ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ ઉદાનપાળિયં ન સઙ્ગીતન્તિ દટ્ઠબ્બં. ઉદાનપાળિયં પન અટ્ઠસુ વગ્ગેસુ દસ દસ કત્વા અસીતિયેવ સુત્તન્તા સઙ્ગીતા. તથા હિ તદટ્ઠકથાયં વુત્તં –

‘‘અસીતિયેવ સુત્તન્તા, વગ્ગા અટ્ઠ સમાસતો’’તિ. (ઉદા. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા).

ઇધ ¶ પન ‘‘દ્વેઅસીતિ સુત્તન્તા’’તિ વુત્તં, તં ઉદાનપાળિયા ન સમેતિ, તસ્મા ‘‘અસીતિ સુત્તન્તા’’તિ પાઠેન ભવિતબ્બં. અપિચ ન કેવલં ઇધેવ, અથ ખો અઞ્ઞાસુપિ (વિ. અટ્ઠ. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથા) વિનયાભિધમ્મટ્ઠકથાસુ (ધ. સં. નિદાનકથા) તથાયેવ વુત્તત્તા ‘‘અપ્પકં પન ઊનમધિકં વા ગણનૂપગં ન હોતી’’તિ પરિયાયેન અનેકંસેન વુત્તં સિયા. યથા વા તથા વા અનુમાનેન ગણનમેવ હિ તત્થ તત્થ ઊનાધિકસઙ્ખ્યા, ઇતરથા તાયેવ ન સિયુન્તિપિ વદન્તિ, પચ્છા પમાદલેખવચનં વા એતં.

વુત્તઞ્હેતં ભગવતાતિઆદિનયપ્પવત્તાતિ એત્થ આદિસદ્દેન ‘‘વુત્તઞ્હેતં ભગવતા, વુત્તમરહતાતિ મે સુતં. એકધમ્મં ભિક્ખવે, પજહથ, અહં વો પાટિભોગો અનાગામિતાય. કતમં એકધમ્મં? લોભં ભિક્ખવે, એકધમ્મં પજહથ, અહં વો પાટિભોગો અનાગામિતાયા’’તિ (ઇતિવુ. ૧) એવમાદિના એકદુકતિકચતુક્કનિપાતવસેન વુત્તં દ્વાદસુત્તરસતસુત્તસમૂહં સઙ્ગણ્હાતિ. તથા હિ ઇતિવુત્તકપાળિયમેવ ઉદાનગાથાહિ દ્વાદસુત્તરસતસુત્તાનિ ગણેત્વા સઙ્ગીતાનિ, તદટ્ઠકથાયમ્પિ (ઇતિવુ. અટ્ઠ. નિદાનવણ્ણના) તથાયેવ વુત્તં. તસ્મા ‘‘દ્વાદસુત્તરસતસુત્તન્તા’’ ઇચ્ચેવ પાઠેન ભવિતબ્બં, યથાવુત્તનયેન વા અનેકંસતો વુત્તન્તિપિ વત્તું સક્કા, તથાપિ ઈદિસે ઠાને પમાણં દસ્સેન્તેન યાથાવતોવ નિયમેત્વા દસ્સેતબ્બન્તિ ‘‘દસુત્તરસતસુત્તન્તા’’તિ ઇદં પચ્છા પમાદલેખમેવાતિ ગહેતબ્બન્તિ વદન્તિ. ઇતિ એવં ભગવતા વુત્તં ઇતિવુત્તં. ઇતિવુત્તન્તિ સઙ્ગીતં ઇતિવુત્તકં. રુળ્હિનામં વા એતં યથા ‘‘યેવાપનકં, નતુમ્હાકવગ્ગો’’તિ, વુત્તઞ્હેતં ભગવતા, વુત્તમરહતાતિ મે સુતન્તિ નિદાનવચનેન સઙ્ગીતં યથાવુત્તસુત્તસમૂહં.

જાતં ¶ ભૂતં પુરાવુત્થં ભગવતો પુબ્બચરિતં કાયતિ કથેતિ પકાસેતિ એતેનાતિ જાતકં, તં પન ઇમાનીતિ દસ્સેતું ‘‘અપણ્ણકજાતકાદીની’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘પઞ્ઞાસાધિકાનિ પઞ્ચજાતકસતાની’’તિ ઇદં અપ્પકં પન ઊનમધિકં વા ગણનૂપગં ન હોતીતિ કત્વા અનેકંસેન, વોહારસુખતામત્તેન ચ વુત્તં. એકંસતો હિ સત્તચત્તાલીસાધિકાનિયેવ યથાવુત્તગણનતો તીહિ ઊનત્તા. તથા હિ એકનિપાતે પઞ્ઞાસસતં, દુકનિપાતે સતં, તિકનિપાતે પઞ્ઞાસ, તથા ચતુક્કનિપાતે, પઞ્ચકનિપાતે પઞ્ચવીસ, છક્કનિપાતે વીસ, સત્તનિપાતે એકવીસ, અટ્ઠનિપાતે દસ, નવનિપાતે દ્વાદસ, દસનિપાતે સોળસ, એકાદસનિપાતે નવ, દ્વાદસનિપાતે દસ, તથા તેરસનિપાતે, પકિણ્ણકનિપાતે તેરસ, વીસતિનિપાતે ચુદ્દસ, તિંસનિપાતે દસ, ચત્તાલીસનિપાતે પઞ્ચ, પણ્ણાસનિપાતે તીણિ, સટ્ઠિનિપાતે ¶ દ્વે, તથા સત્તતિનિપાતે, અસીતિનિપાતે પઞ્ચ, મહાનિપાતે દસાતિ સત્તચત્તાલીસાધિકાનેવ પઞ્ચ જાતકસતાનિ સઙ્ગીતાનીતિ.

અબ્ભુતો ધમ્મો સભાવો વુત્તો યત્થાતિ અબ્ભુતધમ્મં, તં પનિદન્તિ આહ ‘‘ચત્તારોમે’’તિઆદિ. આદિસદ્દેન ચેત્થ –

‘‘ચત્તારોમે ભિક્ખવે, અચ્છરિયા અબ્ભુતા ધમ્મા આનન્દે. કતમે ચત્તારો? સચે ભિક્ખવે, ભિક્ખુપરિસા આનન્દં દસ્સનાય ઉપસઙ્કમતિ, દસ્સનેનપિ સા અત્તમના હોતિ. તત્ર ચે આનન્દો, ધમ્મં ભાસતિ, ભાસિતેનપિ સા અત્તમના હોતિ, અતિત્તાવ ભિક્ખવે ભિક્ખુપરિસા હોતિ, અથ આનન્દો તુણ્હી ભવતિ. સચે ભિક્ખવે, ભિક્ખુનીપરિસા…પે… ઉપાસકપરિસા…પે… ઉપાસિકા – પરિસા…પે… તુણ્હી ભવતિ. ઇમે ખો ભિક્ખવે…પે… આનન્દે’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૨૯) –

એવમાદિનયપ્પવત્તં તત્થ તત્થ ભાસિતં સબ્બમ્પિ અચ્છરિયબ્ભુતધમ્મપટિસંયુત્તં સુત્તન્તં સઙ્ગણ્હાતિ.

ચૂળવેદલ્લાદીસુ (મ. નિ. ૧.૪૬૦) વિસાખેન નામ ઉપાસકેન પુટ્ઠાય ધમ્મદિન્નાય નામ ભિક્ખુનિયા ભાસિતં સુત્તં ચૂળવેદલ્લં નામ. મહાકોટ્ઠિકત્થેરેન પુચ્છિતેન આયસ્મતા સારિપુત્તત્થેરેન ભાસિતં મહાવેદલ્લં (મ. નિ. ૧.૪૪૯) નામ. સમ્માદિટ્ઠિસુત્તમ્પિ ¶ (મ. નિ. ૧.૮૯) ભિક્ખૂહિ પુટ્ઠેન તેનેવ ભાસિતં, એતાનિ મજ્ઝિમનિકાયપરિયાપન્નાનિ. સક્કપઞ્હં (દી. નિ. ૨.૩૪૪) પન સક્કેન પુટ્ઠો ભગવા અભાસિ, તં દીઘનિકાયપરિયાપન્નં. મહાપુણ્ણમસુત્તં (મ. નિ. ૩.૮૫) પન તદહુપોસથે પન્નરસે પુણ્ણમાય રત્તિયા અઞ્ઞતરેન ભિક્ખુના પુટ્ઠેન ભગવતા ભાસિતં, તં મજ્ઝિમનિકાયપરિયાપન્નં. એવમાદયો સબ્બેપિ તત્થ તત્થાગતા વેદઞ્ચ તુટ્ઠિઞ્ચ લદ્ધા લદ્ધા પુચ્છિતસુત્તન્તા ‘‘વેદલ્લ’’ન્તિ વેદિતબ્બં. વેદન્તિ ઞાણં. તુટ્ઠિન્તિ યથાભાસિતધમ્મદેસનં વિદિત્વા ‘‘સાધુ અય્યે સાધાવુસો’’તિઆદિના અબ્ભનુમોદનવસપ્પવત્તં પીતિસોમનસ્સં. લદ્ધા લદ્ધાતિ લભિત્વા લભિત્વા, પુનપ્પુનં લભિત્વાતિ વુત્તં હોતિ, એતેન વેદસદ્દો ઞાણે, સોમનસ્સે ચ એકસેસનયેન, સામઞ્ઞનિદ્દેસેન વા પવત્તતિ, વેદમ્હિ નિસ્સિતં તસ્સ લભાપનવસેનાતિ વેદલ્લન્તિ ચ દસ્સેતિ.

એવં ¶ અઙ્ગવસેન સકલમ્પિ બુદ્ધવચનં વિભજિત્વા ઇદાનિ ધમ્મક્ખન્ધવસેન વિભજિતુકામો ‘‘કથ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ધમ્મક્ખન્ધવસેનાતિ ધમ્મરાસિવસેન. ‘‘દ્વાસીતી’’તિ અયં ગાથા વુત્તત્થાવ. એવં પરિદીપિતધમ્મક્ખન્ધવસેનાતિ ગોપકમોગ્ગલ્લાનેન નામ બ્રાહ્મણેન પુટ્ઠેન ગોપકમોગ્ગલ્લાનસુત્તે (મ. નિ. ૩.૭૯) અત્તનો ગુણપ્પકાસનત્થં વા થેરગાથાયં (થેરગા. ૧૦૧૭ આદયો) આયસ્મતા આનન્દત્થેરેન સમન્તતો દીપિતધમ્મક્ખન્ધવસેન ઇમિના એવં તેન અપરિદીપિતાપિ ધમ્મક્ખન્ધા સન્તીતિ પકાસેતિ, તસ્મા કથાવત્થુપ્પકરણ માધુરિયસુત્તાદીનં (મ. નિ. ૨.૩૧૭) વિમાનવત્થાદીસુ કેસઞ્ચિ ગાથાનઞ્ચ વસેન ચતુરાસીતિસહસ્સતોપિ ધમ્મક્ખન્ધાનં અધિકતા વેદિતબ્બા.

એત્થ ચ સુભસુત્તં (દી. નિ. ૧.૪૪૪), ગોપકમોગ્ગલ્લાનસુત્તઞ્ચ પરિનિબ્બુતે ભગવતિ આનન્દત્થેરેન ભાસિતત્તા ચતુરાસીતિધમ્મક્ખન્ધસહસ્સેસુ અન્તોગધં હોતિ, ન હોતીતિ? પટિસમ્ભિદાગણ્ઠિપદે તાવ ઇદં વુત્તં ‘‘સયં વુત્તધમ્મક્ખન્ધાનમ્પિ ભિક્ખુતો ગહિતેયેવ સઙ્ગહેત્વા એવમાહાતિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ, ભગવતા પન દિન્નનયે ઠત્વા ભાસિતત્તા ‘‘સયં વુત્તમ્પિ ચેતં સુત્તદ્વયં ભગવતો ગહિતેયેવ સઙ્ગહેત્વા વુત્ત’’ન્તિ એવમ્પિ વત્તું યુત્તતરં વિય દિસ્સતિ. ભગવતા હિ દિન્નનયે ઠત્વા સાવકા ધમ્મં દેસેન્તિ, તેનેવ સાવકભાસિતમ્પિ કથાવત્થાદિકં બુદ્ધભાસિતં નામ જાતં ¶ , તતોયેવ ચ અત્તના ભાસિતમ્પિ સુભસુત્તાદિકં સઙ્ગીતિમારોપેન્તેન આયસ્મતા આનન્દત્થેરેન ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ વુત્તં.

એકાનુસન્ધિકં સુત્તં સતિપટ્ઠાનાદિ. સતિપટ્ઠાનસુત્તઞ્હિ ‘‘એકાયનો અયં ભિક્ખવે, મગ્ગો સત્તાનં વિસુદ્ધિયા’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૩૭૩; મ. નિ. ૧.૧૦૬; સં. નિ. ૩.૩૬૭-૩૮૪) ચત્તારો સતિપટ્ઠાને આરભિત્વા તેસંયેવ વિભાગદસ્સનવસેન પવત્તત્તા ‘‘એકાનુસન્ધિક’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અનેકાનુસન્ધિકં પરિનિબ્બાનસુત્તાદિ (દી. નિ. ૨.૧૩૧ આદયો) પરિનિબ્બાનસુત્તઞ્હિ નાનાઠાનેસુ નાનાધમ્મદેસનાનં વસેન પવત્તત્તા ‘‘અનેકાનુસન્ધિક’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

‘‘કતિ છિન્દે કતિ જહે, કતિ ચુત્તરિ ભાવયે;

કતિ સઙ્ગાતિગો ભિક્ખુ, ‘ઓઘતિણ્ણો’તિ વુચ્ચતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૫); –

એવમાદિના પઞ્હાપુચ્છનં ગાથાબન્ધેસુ એકો ધમ્મક્ખન્ધો.

‘‘પઞ્ચ ¶ છિન્દે પઞ્ચ જહે, પઞ્ચ ચુત્તરિ ભાવયે;

પઞ્ચ સઙ્ગાતિગો ભિક્ખુ, ‘ઓઘતિણ્ણો’તિ વુચ્ચતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૫); –

એવમાદિના ચ વિસ્સજ્જનં એકો ધમ્મક્ખન્ધો.

તિકદુકભાજનં ધમ્મસઙ્ગણિયં નિક્ખેપકણ્ડઅટ્ઠકથાકણ્ડવસેન ગહેતબ્બં. તસ્મા યં કુસલત્તિકમાતિકાપદસ્સ (ધ. સ. ૧) વિભજનવસેન નિક્ખેપકણ્ડે વુત્તં –

‘‘કતમે ધમ્મા કુસલા? તીણિ કુસલમૂલાનિ…પે… ઇમે ધમ્મા કુસલા. કતમે ધમ્મા અકુસલા? તીણિ અકુસલમૂલાનિ…પે… ઇમે ધમ્મા અકુસલા. કતમે ધમ્મા અબ્યાકતા’’? કુસલાકુસલાનં ધમ્માનં વિપાકા…પે… ઇમે ધમ્મા અબ્યાકતા’’તિ (ધ. સ. ૧૮૭),

અયમેકો ધમ્મક્ખન્ધો. એસ નયો સેસત્તિકદુકપદવિભજનેસુપિ. યદપિ અટ્ઠકથાકણ્ડે વુત્તં –

‘‘કતમે ધમ્મા કુસલા? ચતૂસુ ભૂમીસુ કુસલં. ઇમે ધમ્મા કુસલા. કતમે ધમ્મા અકુસલા? દ્વાદસ અકુસલચિત્તુપ્પાદા. ઇમે ધમ્મા અકુસલા. કતમે ધમ્મા અબ્યાકતા? ચતૂસુ ¶ ભૂમીસુ વિપાકો તીસુ ભૂમીસુ કિરિયાબ્યાકતં રૂપઞ્ચ નિબ્બાનઞ્ચ. ઇમે ધમ્મા અબ્યાકતા’’તિ (ધ. સ. ૧૩૮૬),

અયં કુસલત્તિકમાતિકાપદસ્સ વિભજનવસેન પવત્તો એકો ધમ્મક્ખન્ધો. એસ નયો સેસેસુપિ. ચિત્તવારભાજનં પન ચિત્તુપ્પાદકણ્ડ વસેન (ધ. સ. ૧) ગહેતબ્બં. યઞ્હિ તત્થ વુત્તં કુસલચિત્તવિભજનત્થં –

‘‘કતમે ધમ્મા કુસલા? યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં રૂપારમ્મણં વા…પે… તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતિ…પે… અવિક્ખેપો હોતી’’તિ (ધ. સ. ૧),

અયમેકો ¶ ધમ્મક્ખન્ધો. એવં સેસચિત્તવારવિભજનેસુ. એકો ધમ્મક્ખન્ધોતિ (એકમેકો ધમ્મક્ખન્ધો છળ અટ્ઠ.) ચ એકેકો ધમ્મક્ખન્ધોતિ અત્થો. ‘‘એકમેકં તિકદુકભાજનં, એકમેકં ચિત્તવારભાજન’’ન્તિ ચ વચનતો હિ ‘‘એકેકો’’તિ અવુત્તેપિ અયમત્થો સામત્થિયતો વિઞ્ઞાયમાનોવ હોતિ.

વત્થુ નામ સુદિન્નકણ્ડાદિ. માતિકા નામ ‘‘યો પન ભિક્ખુ ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો’’તિઆદિના (પારા. ૪૪) તસ્મિં તસ્મિં અજ્ઝાચારે પઞ્ઞત્તં ઉદ્દેસ સિક્ખાપદં. પદભાજનિયન્તિ તસ્સ તસ્સ સિક્ખાપદસ્સ ‘‘યો પનાતિ યો યાદિસો’’તિઆદિ (પારા. ૪૫) નયપ્પવત્તં પદવિભજનં. અન્તરાપત્તીતિ ‘‘પટિલાતં ઉક્ખિપતિ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પાચિ. ૩૫૫) એવમાદિના સિક્ખાપદન્તરેસુ પઞ્ઞત્તા આપત્તિ. આપત્તીતિ તંતંસિક્ખાપદાનુરૂપં વુત્તો તિકચ્છેદમુત્તો આપત્તિવારો. અનાપત્તીતિ ‘‘અનાપત્તિ અજાનન્તસ્સ અસાદિયન્તસ્સ ખિત્તચિત્તસ્સ વેદનાટ્ટસ્સ આદિકમ્મિકસ્સા’’તિઆદિ (પારા. ૬૬) નયપ્પવત્તો અનાપત્તિવારો. તિકચ્છેદોતિ ‘‘દસાહાતિક્કન્તે અતિક્કન્તસઞ્ઞી નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિયં, દસાહાતિક્કન્તે વેમતિકો…પે… દસાહાતિક્કન્તે અનતિક્કન્તસઞ્ઞી નિસ્સગ્ગિયં પાચિત્તિય’’ન્તિ (પારા. ૪૬૮) એવમાદિનયપ્પવત્તો તિકપાચિત્તિય-તિક-દુક્કટાદિભેદો તિકપરિચ્છેદો. તત્થાતિ તેસુ વત્થુમાતિકાદીસુ.

એવં ¶ અનેકનયસમલઙ્કતં સઙ્ગીતિપ્પકારં દસ્સેત્વા ‘‘અયં ધમ્મો, અયં વિનયો…પે… ઇમાનિ ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાની’’તિ બુદ્ધવચનં ધમ્મવિનયાદિભેદેન વવત્થપેત્વા સઙ્ગાયન્તેન મહાકસ્સપપ્પમુખેન વસીગણેન અનેકચ્છરિયપાતુભાવપટિમણ્ડિતાય સઙ્ગીતિયા ઇમસ્સ દીઘાગમસ્સ ધમ્મભાવો, મજ્ઝિમબુદ્ધવચનાદિભાવો ચ વવત્થાપિતોતિ દસ્સેન્તો ‘‘એવમેત’’ન્તિઆદિમાહ. સાધારણવચનેન દસ્સિતેપિ હિ ‘‘યદત્થં સંવણ્ણેતું ઇદમારભતિ, સોયેવ પધાનવસેન દસ્સિતો’’તિ આચરિયેહિ અયં સમ્બન્ધો વુત્તો. અપરો નયો – હેટ્ઠા વુત્તેસુ એકવિધાદિભેદભિન્નેસુ પકારેસુ ધમ્મવિનયાદિભાવો સઙ્ગીતિકારકે હેવ સઙ્ગીતિકાલે વવત્થાપિતો, ન પચ્છા કપ્પનમત્તસિદ્ધોતિ દસ્સેન્તો ‘‘એવમેત’’ન્તિઆદિમાહાતિપિ વત્તબ્બો. ન કેવલં યથાવુત્તપ્પકારમેવ વવત્થાપેત્વા સઙ્ગીતં, અથ ખો અઞ્ઞમ્પીતિ દસ્સેતિ ‘‘ન કેવલઞ્ચા’’તિઆદિના. ઉદાનસઙ્ગહો નામ પઠમપારાજિકાદીસુ આગતાનં વિનીતવત્થુઆદીનં સઙ્ખેપતો સઙ્ગહદસ્સનવસેન ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ ઠપિતા –

‘‘મક્કટી ¶ વજ્જિપુત્તા ચ, ગિહી નગ્ગો ચ તિત્થિયા;

દારિકુપ્પલવણ્ણા ચ, બ્યઞ્જનેહિ પરે દુવે’’તિ. આદિકા (પારા. ૬૬); –

ગાથાયો. વુચ્ચમાનસ્સ હિ વુત્તસ્સ વા અત્થસ્સ વિપ્પકિણ્ણભાવેન પવત્તિતું અદત્વા ઉદ્ધં દાનં રક્ખણં ઉદાનં, સઙ્ગહવચનન્તિ અત્થો. સીલક્ખન્ધવગ્ગમૂલપરિયાયવગ્ગાદિવસેન વગ્ગસઙ્ગહો. વગ્ગોતિ હિ ધમ્મસઙ્ગાહકેહેવ કતા સુત્તસમુદાયસ્સ સમઞ્ઞા. ઉત્તરિમનુસ્સપેય્યાલનીલપેય્યાલાદિવસેન પેય્યાલસઙ્ગહો. પાતું રક્ખિતું, વિત્થારિતું વા અલન્તિ હિ પેય્યાલં, સઙ્ખિપિત્વા દસ્સનવચનં. અઙ્ગુત્તરનિકાયાદીસુ નિપાતસઙ્ગહો, ગાથઙ્ગાદિવસેન નિપાતનં. સમુદાયકરણઞ્હિ નિપાતો. દેવતાસંયુત્તાદિવસેન (સં. નિ. ૧.૧) સંયુત્તસઙ્ગહો. વગ્ગસમુદાયે એવ ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ કતા સંયુત્તસમઞ્ઞા. મૂલપણ્ણાસકાદિવસેન પણ્ણાસસઙ્ગહો, પઞ્ઞાસ પઞ્ઞાસ સુત્તાનિ ગણેત્વા સઙ્ગહોતિ વુત્તં હોતિ. આદિસદ્દેન તસ્સં તસ્સં પાળિયં દિસ્સમાનં સઙ્ગીતિકારકવચનં સઙ્ગણ્હાતિ. ઉદાનસઙ્ગહ…પે… પણ્ણાસસઙ્ગહાદીહિ અનેકવિધં તથા. સત્તહિ માસેહીતિ કિરિયાપવગ્ગે તતિયા ‘‘એકાહેનેવ ¶ બારાણસિં પાયાસિ. નવહિ માસેહિ વિહારં નિટ્ઠાપેસી’’તિઆદીસુ વિય. કિરિયાય આસું પરિનિટ્ઠાપનઞ્હિ કિરિયાપવગ્ગો.

તદા અનેકચ્છરિયપાતુભાવદસ્સનેન સાધૂનં પસાદજનનત્થમાહ ‘‘સઙ્ગીતિપરિયોસાને ચસ્સા’’તિઆદિ. અસ્સ બુદ્ધવચનસ્સ સઙ્ગીતિપરિયોસાને સઞ્જાતપ્પમોદા વિય, સાધુકારં દદમાના વિય ચ સઙ્કમ્પિ…પે… પાતુરહેસુન્તિ સમ્બન્ધો. વિયાતિ હિ ઉભયત્થ યોજેતબ્બં. પવત્તને, પવત્તનાય વા સમત્થં પવત્તનસમત્થં. ઉદકપરિયન્તન્તિ પથવીસન્ધારકઉદકપરિયોસાનં કત્વા, સહ તેન ઉદકેન, તં વા ઉદકં આહચ્ચાતિ વુત્તં હોતિ, તેન એકદેસકમ્પનં નિવારેતિ. સઙ્કમ્પીતિ ઉદ્ધં ઉદ્ધં ગચ્છન્તી સુટ્ઠુ કમ્પિ. સમ્પકમ્પીતિ ઉદ્ધમધો ચ ગચ્છન્તી સમ્મા પકારેન કમ્પિ. સમ્પવેધીતિ ચતૂસુ દિસાસુ ગચ્છન્તી સુટ્ઠુ ભિય્યો પવેધિ. એવં એતેન પદત્તયેન છપ્પકારં પથવીચલનં દસ્સેતિ. અથ વા પુરત્થિમતો, પચ્છિમતો ચ ઉન્નમનઓનમનવસેન સઙ્કમ્પિ. ઉત્તરતો, દક્ખિણતો ચ ઉન્નમનઓનમનવસેન સમ્પકમ્પિ. મજ્ઝિમતો, પરિયન્તતો ચ ઉન્નમનઓનમનવસેન સમ્પવેધિ. એવમ્પિ છપ્પકારં પથવીચલનં દસ્સેતિ, યં સન્ધાય અટ્ઠકથાસુ વુત્તં –-

‘‘પુરત્થિમતો ઉન્નમતિ પચ્છિમતો ઓનમતિ, પચ્છિમતો ઉન્નમતિ પુરત્થિમતો ઓનમતિ, ઉત્તરતો ઉન્નમતિ દક્ખિણતો ઓનમતિ, દક્ખિણતો ઉન્નમતિ ઉત્તરતો ઓનમતિ ¶ , મજ્ઝિમતો ઉન્નમતિ પરિયન્તતો ઓનમતિ, પરિયન્તતો ઉન્નમતિ મજ્ઝિમતો ઓનમતીતિ એવં છપ્પકારં…પે… અકમ્પિત્થા’’તિ (બુ. વં. અટ્ઠ. ૭૧).

અચ્છરં પહરિતું યુત્તાનિ અચ્છરિયાનિ, પુપ્ફવસ્સચેલુક્ખેપાદીનિ અઞ્ઞાયપિ સા સમઞ્ઞાય પાકટાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યા લોકે’’તિઆદિ. યા પઠમમહાસઙ્ગીતિ ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ મહાકસ્સપાદીહિ પઞ્ચહિ સતેહિ યેન કતા સઙ્ગીતા, તેન પઞ્ચ સતાનિ એતિસ્સાતિ ‘‘પઞ્ચસતા’’તિ ચ થેરેહેવ કતત્તા થેરા મહાકસ્સપાદયો એતિસ્સા, થેરેહિ વા કતાતિ ‘‘થેરિકા’’તિ ચ લોકે પવુચ્ચતિ, અયં પઠમમહાસઙ્ગીતિ નામાતિ સમ્બન્ધો.

એવં ¶ પઠમમહાસઙ્ગીતિ દસ્સેત્વા યદત્થં સા ઇધ દસ્સિતા, ઇદાનિ તં નિદાનં નિગમનવસેન દસ્સેન્તો ‘‘ઇમિસ્સા’’તિઆદિમાહ. આદિનિકાયસ્સાતિ સુત્તન્તપિટકપરિયાપન્નેસુ પઞ્ચસુ નિકાયેસુ આદિભૂતસ્સ દીઘનિકાયસ્સ. ખુદ્દકપરિયાપન્નો હિ વિનયો પઠમં સઙ્ગીતો. તથા હિ વુત્તં ‘‘સુત્તન્ત પિટકે’’તિ. તેનાતિ તથાવુત્તત્તા, ઇમિના યથાવુત્તપઠમમહાસઙ્ગીતિયં તથાવચનમેવ સન્ધાય મયા હેટ્ઠા એવં વુત્તન્તિ પુબ્બાપરસમ્બન્ધં, યથાવુત્તવિત્થારવચનસ્સ વા ગુણં દસ્સેતીતિ.

ઇતિ સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા દીઘનિકાયટ્ઠકથાય પરમસુખુમગમ્ભીરદુરનુબોધત્થપરિદીપનાય સુવિમલવિપુલપઞ્ઞાવેય્યત્તિયજનનાય અજ્જવમદ્દવસોરચ્ચસદ્ધાસતિધિતિબુદ્ધિખન્તિ વીરિયાદિધમ્મસમઙ્ગિના સાટ્ઠકથે પિટકત્તયે અસઙ્ગાસંહીરવિસારદઞાણચારિના અનેકપ્પભેદસકસમયસમયન્તરગહનજ્ઝોગાહિના મહાગણિના મહાવેય્યાકરણેન ઞાણાભિવંસધમ્મસેનાપતિનામથેરેન મહાધમ્મરાજાધિરાજગરુના કતાય સાધુવિલાસિનિયા નામ લીનત્થપકાસનિયા બાહિરનિદાનવણ્ણનાય લીનત્થપકાસના.

નિદાનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧. બ્રહ્મજાલસુત્તં

પરિબ્બાજકકથાવણ્ણના

૧. એત્તાવતા ¶ ¶ ચ પરમસણ્હસુખુમગમ્ભીરદુદ્દસાનેકવિધનયસમલઙ્કતં બ્રહ્મજાલસ્સ સાધારણતો બાહિરનિદાનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અબ્ભન્તરનિદાનં સંવણ્ણેન્તો અત્થાધિગમસ્સ સુનિક્ખિત્તપદમૂલકત્તા, સુનિક્ખિત્તપદભાવસ્સ ચ ‘‘ઇદમેવ’’ન્તિ સભાવવિભાવનેન પદવિભાગેન સાધેતબ્બત્તા પઠમં તાવ પદવિભાગં દસ્સેતું ‘‘તત્થ એવ’’ન્તિઆદિમાહ. પદવિભાગેન હિ ‘‘ઇદં નામ એતં પદ’’ન્તિ વિજાનનેન તંતંપદાનુરૂપં લિઙ્ગવિભત્તિ વચન કાલપયોગાદિકં સમ્માપતિટ્ઠાપનતો યથાવુત્તસ્સ પદસ્સ સુનિક્ખિત્તતા હોતિ, તાય ચ અત્થસ્સ સમધિગમિયતા. યથાહ ‘‘સુનિક્ખિત્તસ્સ ભિક્ખવે – પદબ્યઞ્જનસ્સ અત્થોપિ સુનયોહોતી’’તિઆદિ. અપિચ સમ્બન્ધતો, પદતો, પદવિભાગતો, પદત્થતો અનુયોગતો, પરિહારતો ચાતિ છહાકારેહિ અત્થવણ્ણના કાતબ્બા. તત્થ સમ્બન્ધો નામ દેસનાસમ્બન્ધો, યં લોકિયા ‘‘ઉમ્મુગ્ઘાતો’’તિપિ વદન્તિ, સો પન પાળિયા નિદાનપાળિવસેન, નિદાનપાળિયા ચ સઙ્ગીતિવસેન વેદિતબ્બો. પઠમમહાસઙ્ગીતિં દસ્સેન્તેન હિ નિદાનપાળિયા સમ્બન્ધો દસ્સિતો, તસ્મા પદાદિવસેનેવ સંવણ્ણનં કરોન્તો ‘‘એવ’’ન્તિઆદિમાહ. એત્થ ચ ‘‘એવન્તિ નિપાતપદન્તિઆદિના પદતો, પદવિભાગતો ચ સંવણ્ણનં કરોતિ પદાનં તબ્બિસેસાનઞ્ચ દસ્સિતત્તા. પદવિભાગોતિ હિ પદાનં વિસેસોયેવ અધિપ્પેતો, ન પદવિગ્ગહો. પદાનિ ચ પદવિભાગો ચ પદવિભાગો. અથ વા પદવિભાગો ચ પદવિગ્ગહો ચ પદવિભાગોતિ એકસેસવસેન પદપદવિગ્ગહાપિ પદવિભાગસદ્દેન વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. પદવિગ્ગહતો પન ‘‘ભિક્ખૂનં સઙ્ઘો’’તિઆદિના ઉપરિ સંવણ્ણનં કરિસ્સતિ, તથા પદત્થાનુયોગપરિહારેહિપિ. એવન્તિ એત્થ લુત્તનિદ્દિટ્ઠઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો અન્તરાસદ્દ ચ સદ્દાદીનમ્પિ સઙ્ગહિતત્તા, નયગ્ગહણેન વા તે ગહિતા. તેનાહ ‘‘મેતિઆદીનિ નામપદાની’’તિ. ઇતરથા હિ અન્તરાસદ્દં ચ સદ્દાદીનમ્પિ નિપાતભાવો વત્તબ્બો સિયા. મેતિઆદીનીતિ એત્થ પન આદિ-સદ્દેન યાવ ¶ પટિસદ્દો ¶ , તાવ તદવસિટ્ઠાયેવ સદ્દા સઙ્ગહિતા. પટીતિ ઉપસગ્ગપદં પતિસદ્દસ્સ કારિયભાવતો.

ઇદાનિ અત્થુદ્ધારક્કમેન પદત્થતો સંવણ્ણનં કરોન્તો ‘‘અત્થતો પના’’તિઆદિમાહ. ઇમસ્મિં પન ઠાને સોતૂનં સંવણ્ણનાનયકોસલ્લત્થં સંવણ્ણનાપ્પકારા વત્તબ્બા. કથં?

એકનાળિકા કથા ચ, ચતુરસ્સા તથાપિ ચ;

નિસિન્નવત્તિકા ચેવ, તિધા સંવણ્ણનં વદે.

તત્થ પાળિં વત્વા એકેકપદસ્સ અત્થકથનં એકાય નાળિયા મિનિતસદિસત્તા, એકેકં વા પદં નાળં મૂલં, એકમેકં પદં વા નાળિકા અત્થનિગ્ગમનમગ્ગો એતિસ્સાતિ કત્વા એકનાળિકા નામ. પટિપક્ખં દસ્સેત્વા, પટિપક્ખસ્સ ચ ઉપમં દસ્સેત્વા, સપક્ખં દસ્સેત્વા, સપક્ખસ્સ ચ ઉપમં દસ્સેત્વા, કથનં ચતૂહિ ભાગેહિ વુત્તત્તા, ચત્તારો વા રસ્સા સલ્લક્ખણૂપાયા એતિસ્સાતિ કત્વા ચતુરસ્સા નામ, વિસભાગધમ્મવસેનેવ પરિયોસાનં ગન્ત્વા પુન સભાગધમ્મવસેનેવ પરિયોસાનગમનં નિસીદાપેત્વા પતિટ્ઠાપેત્વા આવત્તનયુત્તત્તા, નિયમતો વા નિસિન્નસ્સ આરદ્ધસ્સ વત્તો સંવત્તો એતિસ્સાતિ કત્વા નિસિન્નવત્તિકા નામ, યથારદ્ધસ્સ અત્થસ્સ વિસું વિસું પરિયોસાનાપિ નિયુત્તાતિ વુત્તં હોતિ, સોદાહરણા પન કથા અઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાય તટ્ટીકાયં એકાદસનિપાતે ગોપાલકસુત્તવણ્ણનાતો ગહેતબ્બા.

ભેદકથા તત્વકથા, પરિયાયકથાપિ ચ;

ઇતિ અત્થક્કમે વિદ્વા, તિધા સંવણ્ણનં વદે.

તત્થ પકતિઆદિવિચારણા ભેદકથા યથા ‘‘બુજ્ઝતીતિ બુદ્ધો’’તિઆદિ. સરૂપવિચારણા તત્વકથા યથા ‘‘બુદ્ધોતિ યો સો ભગવા સયમ્ભૂ અનાચરિયકો’’તિઆદિ (મહાનિ. ૧૯૨; ચૂળનિ. ૯૭; પટિ. મ. ૧.૧૬૧). વેવચનવિચારણા પરિયાયકથા યથા ‘‘બુદ્ધો ભગવા સબ્બઞ્ઞૂ લોકનાયકો’’તિઆદિ (નેત્તિ. ૩૮ વેવચનાહારવિભઙ્ગનિસ્સિતો પાળિ).

પયોજનઞ્ચ પિણ્ડત્થો, અનુસન્ધિ ચ ચોદના;

પરિહારો ચ સબ્બત્થ, પઞ્ચધા વણ્ણનં વદે.

તત્થ ¶ ¶ પયોજનં નામ દેસનાફલં, તં પન સુતમયઞાણાદિ. પિણ્ડત્થો નામ વિપ્પકિણ્ણસ્સ અત્થસ્સ સુવિજાનનત્થં સમ્પિણ્ડેત્વા કથનં. અનુસન્ધિ નામ પુચ્છાનુસન્ધાદિ. ચોદના નામ યથાવુત્તસ્સ વચનસ્સ વિરોધિકથનં. પરિહારો નામ તસ્સ અવિરોધિકથનં.

ઉમ્મુગ્ઘાતો પદઞ્ચેવ, પદત્થો પદવિગ્ગહો;

ચાલના પચ્ચુપટ્ઠાનં, છધા સંવણ્ણનં વદે. (વજિર. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિવણ્ણના);

તત્થ અજ્ઝત્તિકાદિનિદાનં ઉમ્મુગ્ઘાતો. ‘‘એવમિદ’’ન્તિ નાનાવિધેન પદવિસેસતાકથનં પદં, સદ્દત્થાધિપ્પાયત્થાદિ પદત્થો. અનેકધા નિબ્બચનં પદવિગ્ગહો. ચાલના નામ ચોદના. પચ્ચુપટ્ઠાનં પરિહારો.

સમુટ્ઠાનં પદત્થો ચ, ભાવાનુવાદવિધયો;

વિરોધો પરિહારો ચ, નિગમનન્તિ અટ્ઠધા.

તત્થ સમુટ્ઠાનન્તિ અજ્ઝત્તિકાદિનિદાનં. પદત્થોતિ અધિપ્પેતાનધિપ્પેતાદિવસેન અનેકધા પદસ્સ અત્થો. ભાવોતિ અધિપ્પાયો. અનુવાદવિધયોતિ પઠમવચનં વિધિ, તદાવિકરણવસેન પચ્છા વચનં અનુવાદો, વિસેસનવિસેસ્યાનં વા વિધાનુવાદ સમઞ્ઞા. વિરોધોતિ અત્થનિચ્છયનત્થં ચોદના. પરિહારોતિ તસ્સા સોધના. નિગમનન્તિ અનુસન્ધિયા અનુરૂપં અપ્પના.

આદિતો તસ્સ નિદાનં, વત્તબ્બં તપ્પયોજનં;

પિણ્ડત્થો ચેવ પદત્થો, સમ્બન્ધો અધિપ્પાયકો;

ચોદના સોધના ચેતિ, અટ્ઠધા વણ્ણનં વદે.

તત્થ સમ્બન્ધો નામ પુબ્બાપરસમ્બન્ધો, યો ‘‘અનુસન્ધી’’તિ વુચ્ચતિ. સેસા વુત્તત્થાવ, એવમાદિના તત્થ તત્થાગતે સંવણ્ણનાપ્પકારે ઞત્વા સબ્બત્થ યથારહં વિચેતબ્બાતિ.

એવમનેકત્થપ્પભેદતા પયોગતોવ ઞાતબ્બાતિ તબ્બસેન તં સમત્થેતું ‘‘તથા હેસા’’તિઆદિ વુત્તં. અથ વા અયં સદ્દો ઇમસ્સત્થસ્સ વાચકોતિ સઙ્કેતવવત્થિતાયેવ સદ્દા તં તદત્થસ્સ વાચકા ¶ , સઙ્કેતો ચ નામ પયોગવસેન સિદ્ધોતિ દસ્સેતુમ્પિ ઇદં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. એવમીદિસેસુ. નનુ ચ –

‘‘યથાપિ ¶ પુપ્ફરાસિમ્હા, કયિરા માલાગુણે બહૂ;

એવં જાતેન મચ્ચેન, કત્તબ્બં કુસલં બહુ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૫૩);

એત્થ એવં-સદ્દેન ઉપમાકારસ્સેવ વુત્તત્તા આકારત્થોયેવ એવં-સદ્દો સિયાતિ? ન, વિસેસસબ્ભાવતો. ‘‘એવં બ્યા ખો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨૩૪, ૩૯૬) હિ આકારમત્તવાચકોયેવ આકારત્થોતિ અધિપ્પેતો, ન પન આકારવિસેસવાચકો. એત્થ હિ કિઞ્ચાપિ પુપ્ફરાસિસદિસતો મનુસ્સૂપપત્તિ સપ્પુરિસૂપનિસ્સય સદ્ધમ્મસવન યોનિસોમનસિકારભોગસમ્પત્તિઆદિદાનાદિપુઞ્ઞકિરિયાહેતુસમુદાયતો સોભાસુગન્ધતાદિગુણયોગેન માલાગુણસદિસિયો બહુકા પુઞ્ઞકિરિયા મરિતબ્બસભાવતાય મચ્ચેન સત્તેન કત્તબ્બાતિ અત્થસ્સ જોતિતત્તા પુપ્ફરાસિમાલાગુણાવ ઉપમા નામ ઉપમીયતિ એતાયાતિ કત્વા, તેસં ઉપમાકારો ચ યથાસદ્દેન અનિયમતો જોતિતો, તસ્મા ‘‘એવં-સદ્દો નિયમતો ઉપમાકારનિગમનત્થો’’તિ વત્તું યુત્તં, તથાપિ સો ઉપમાકારો નિયમિયમાનો અત્થતો ઉપમાવ હોતિ નિસ્સયભૂતં તમન્તરેન નિસ્સિતભૂતસ્સ ઉપમાકારસ્સ અલબ્ભમાનત્તાતિ અધિપ્પાયેનાહ ‘‘ઉપમાયં આગતો’’તિ. અથ વા ઉપમીયનં સદિસીકરણન્તિ કત્વા પુપ્ફરાસિમાલાગુણેહિ સદિસભાવસઙ્ખાતો ઉપમાકારોયેવ ઉપમા નામ. ‘‘સદ્ધમ્મત્તં સિયોપમા’’તિ હિ વુત્તં, તસ્મા આકારમત્તવાચકોવ આકારત્થો એવં-સદ્દો. ઉપમાસઙ્ખાતઆકારવિસેસવાચકો પન ઉપમાત્થોયેવાતિ વુત્તં ‘‘ઉપમાયં આગતો’’તિ.

તથા ‘‘એવં ઇમિના આકારેન અભિક્કમિતબ્બ’’ન્તિઆદિના ઉપદિસિયમાનાય સમણસારુપ્પાય આકપ્પસમ્પત્તિયા ઉપદિસનાકારોપિ અત્થતો ઉપદેસોયેવાતિ આહ ‘‘એવં…પે… ઉપદેસે’’તિ. એવમેતન્તિ એત્થ પન ભગવતા યથાવુત્તમત્થં અવિપરીતતો જાનન્તેહિ કતં તત્થ સંવિજ્જમાનગુણાનં પકારેહિ હંસનં ઉદગ્ગતાકરણં સમ્પહંસનં. તત્થ સમ્પહંસનાકારોપિ અત્થતો સમ્પહંસનમેવાતિ વુત્તં ‘‘સમ્પહંસનેતિ. એવમેવ પનાયન્તિ એત્થ ચ દોસવિભાવનેન ગારય્હવચનં ગરહણં, તદાકારોપિ અત્થતો ગરહણં નામ, તસ્મા ‘‘ગરહણે’’તિ ¶ વુત્તં. સો ચેત્થ ગરહણાકારો ‘‘વસલી’’તિઆદિખુંસનસદ્દસન્નિધાનતો એવં-સદ્દેન પકાસિતોતિ વિઞ્ઞાયતિ, યથા ચેત્થ એવં ઉપમાકારાદયોપિ ઉપમાદિવસેન વુત્તાનં પુપ્ફરાસિઆદિસદ્દાનં સન્નિધાનતોતિ દટ્ઠબ્બં. જોતકમત્તા હિ નિપાતાતિ. એવમેવાતિ ચ અધુના ભાસિતાકારેનેવ. અયં ¶ વસલગુણયોગતો વસલી કાળકણ્ણી યસ્મિં વા તસ્મિં વા ઠાને ભાસતીતિ સમ્બન્ધો. એવં ભન્તેતિ સાધુ ભન્તે, સુટ્ઠુ ભન્તેતિ વુત્તં હોતિ. એત્થ પન ધમ્મસ્સ સાધુકં સવનમનસિકારે સન્નિયોજિતેહિ ભિક્ખૂહિ તત્થ અત્તનો ઠિતભાવસ્સ પટિજાનનમેવ વચનસમ્પટિગ્ગહો, તદાકારોપિ અત્થતો વચનસમ્પટિગ્ગહોયેવ નામ, તેનાહ ‘‘વચનસમ્પટિગ્ગહે’’તિ.

એવં બ્યા ખોતિ એવં વિય ખો. એવં ખોતિ હિ ઇમેસં પદાનમન્તરે વિયસદ્દસ્સ બ્યાપદેસોતિ નેરુત્તિકા ‘‘વ-કારસ્સ, બ-કારં, ય-કારસંયોગઞ્ચ કત્વા દીઘવસેન પદસિદ્ધી’’તિપિ વદન્તિ. આકારેતિ આકારમત્તે. અપ્પાબાધન્તિ વિસભાગવેદનાભાવં. અપ્પાતઙ્કન્તિ કિચ્છજીવિતકરરોગાભાવં. લહુટ્ઠાનન્તિ નિગ્ગેલઞ્ઞતાય લહુતાયુત્તં ઉટ્ઠાનં. બલન્તિ કાયબલં. ફાસુવિહારન્તિ ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ સુખવિહારં. વિત્થારો દસમ સુભસુત્તટ્ઠકથાય મેવ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૪૪૫) આવિ ભવિસ્સતિ. એવઞ્ચ વદેહીતિ યથાહં વદામિ, એવમ્પિ સમણં આનન્દં વદેહિ. ‘‘સાધુ કિર ભવ’’ન્તિઆદિકં ઇદાનિ વત્તબ્બવચનં, સો ચ વદનાકારો ઇધ એવં-સદ્દેન નિદસ્સીયતીતિ વુત્તં ‘‘નિદસ્સને’’તિ. કાલામાતિ કાલામગોત્તસમ્બન્ધે જને આલપતિ. ‘‘ઇમે…પે… વા’’તિ યં મયા વુત્તં, તં કિં મઞ્ઞથાતિ અત્થો. સમત્તાતિ પરિપૂરિતા. સમાદિન્નાતિ સમાદિયિતા. સંવત્તન્તિ વા નો વા સંવત્તન્તિ એત્થ વચનદ્વયે કથં વો તુમ્હાકં મતિ હોતીતિ યોજેતબ્બં. એવં નોતિ એવમેવ અમ્હાકં મતિ એત્થ હોતિ, અમ્હાકમેત્થ મતિ હોતિ યેવાતિપિ અત્થો. એત્થ ચ તેસં યથાવુત્તધમ્માનં અહિતદુક્ખાવહભાવે સન્નિટ્ઠાનજનનત્થં અનુમતિગ્ગહણવસેન ‘‘સંવત્તન્તિ નો વા, કથં વો એત્થ હોતી’’તિ પુચ્છાય કતાય ‘‘એવં નો એત્થ હોતી’’તિ વુત્તત્તા તદાકારસન્નિટ્ઠાનં એવં-સદ્દેન વિભાવિતં, સો ચ તેસં ધમ્માનં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તનાકારો નિયમિયમાનો અત્થતો ¶ અવધારણમેવાતિ વુત્તં ‘‘અવધારણે’’તિ. આકારત્થમઞ્ઞત્ર સબ્બત્થ વુત્તનયેન ચોદના, સોધના ચ વેદિતબ્બા.

આદિસદ્દેન ચેત્થ ઇદમત્થપુચ્છાપરિમાણાદિઅત્થાનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. તથા હિ ‘‘એવંગતાનિ, એવંવિધો, એવમાકારો’’તિ ચ આદીસુ ઇદમત્થે, ગતવિધાકારસદ્દા પન પકારપરિયાયા. ગતવિધયુત્તાકારસદ્દે હિ લોકિયા પકારત્થે વદન્તિ. ‘‘એવં સુ તે સુન્હાતા સુવિલિત્તા કપ્પિતકેસમસ્સૂ આમુત્તમણિકુણ્ડલાભરણા ઓદાતવત્થવસના પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતા સમઙ્ગીભૂતા પરિચારેન્તિ, સેય્યથાપિ ત્વં એતરહિ સાચરિયકોતિ? નો હિદં ભો ગોતમા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૮૬) પુચ્છાયં. ‘‘એવં લહુપરિવત્તં (અ. નિ. ૧.૪૮), એવમાયુપરિયન્તો’’તિ ¶ (પારા. ૧૨) ચ આદીસુ પરિમાણે. એત્થાપિ ‘‘સુન્હાતા સુવિલિત્તા’’તિઆદિવચનં પુચ્છા, લહુપરિવત્તં, આયૂનં પમાણઞ્ચ પરિમાણં, તદાકારોપિ અત્થતો પુચ્છા ચ પરિમાણઞ્ચ નામ, તસ્મા એતેસુ પુચ્છત્થો, પરિમાણત્થો ચ એવંસદ્દો વેદિતબ્બોતિ. ઇધ પન સો કતમેસુ ભવતિ, સબ્બત્થ વા, અનિયમતો પદેસે વાતિ ચોદનાય ‘‘સ્વાયમિધા’’તિઆદિ વુત્તં.

નનુ એકસ્મિંયેવ અત્થે સિયા, કસ્મા તીસુપીતિ ચ, હોતુ તિબ્બિધેસુ અત્થેસુ, કેન કિમત્થં દીપેતીતિ ચ અનુયોગં પરિહરન્તો ‘‘તત્થા’’તિઆદિમાહ. તત્થાતિ તેસુ તીસુ અત્થેસુ. એકત્તનાનત્તઅબ્યાપારએવંધમ્મતાસઙ્ખાતા, નન્દિયાવત્તતિપુક્ખલસીહવિક્કીળિતઅઙ્કુસદિસાલોચનસઙ્ખાતા વા આધારાદિભેદવસેન નાનાવિધા નયા નાનાનયા, પાળિગતિયો વા નયા, તા ચ પઞ્ઞત્તિઅનુપઞ્ઞત્તિ આદિવસેન, સઙ્ખેપવિત્થારાદિવસેન, સંકિલેસભાગિયાદિલોકિયાદિતદુભયવોમિસ્સકાદિવસેન, કુસલાદિવસેન, ખન્ધાદિવસેન, સઙ્ગહાદિવસેન, સમયવિમુત્તાદિવસેન, ઠપનાદિવસેન, કુસલમૂલાદિવસેન, તિકપટ્ઠાનાદિવસેન ચ પિટકત્તયાનુરૂપં નાનાપ્પકારાતિ નાનાનયા. તેહિ નિપુણં સણ્હં સુખુમં તથા. આસયોવ અજ્ઝાસયો, તે ચ સસ્સતાદિભેદેન, તત્થ ચ અપ્પરજક્ખતાદિવસેન અનેકા, અત્તજ્ઝાસયાદયો એવ વા સમુટ્ઠાનમુપ્પત્તિહેતુ એતસ્સાતિ તથા, ઉપનેતબ્બાભાવતો અત્થબ્યઞ્જને ¶ હિ સમ્પન્નં પરિપુણ્ણં તથા. અપિચ સઙ્કાસનપકાસનવિવરણવિભજનઉત્તાનીકરણપઞ્ઞત્તિવસેન છહિ અત્થપદેહિ, અક્ખરપદબ્યઞ્જનઆકારનિરુત્તિનિદ્દેસવસેન છહિ બ્યઞ્જનપદેહિ ચ સમ્પન્નં સમન્નાગતં તથા. અથ વા વિઞ્ઞૂનં હદયઙ્ગમતો, સવને અતિત્તિજનનતો, બ્યઞ્જનરસવસેન પરમગમ્ભીરભાવતો, વિચારણે અતિત્તિજનનતો, અત્થરસવસેન ચ સમ્પન્નં સાદુરસં તથા.

પાટિહારિયપદસ્સ વચનત્થં ‘‘પટિપક્ખહરણતો રાગાદિકિલેસાપનયનતો પાટિહારિય’’ન્તિ વદન્તિ. ભગવતો પન પટિપક્ખા રાગાદયો ન સન્તિ, યે હરિતબ્બા બોધિમૂલેયેવ સવાસનસકલસંકિલેસાનં પહીનત્તા. પુથુજ્જનાનમ્પિ ચ વિગતૂપક્કિલેસે અટ્ઠગુણસમન્નાગતે ચિત્તે હતપટિપક્ખે સતિયેવ ઇદ્ધિવિધં પવત્તતિ, તસ્મા પુથુજ્જનેસુ પવત્તવોહારેનપિ ન સક્કા ઇધ ‘‘પાટિહારિય’’ન્તિ વત્તું, સચે પન મહાકારુણિકસ્સ ભગવતો વેનેય્યગતાવ કિલેસા પટિપક્ખા સંસારપઙ્કનિમુગ્ગસ્સ સત્તનિકાયસ્સ સમુદ્ધરિતુકામતો, તસ્મા તેસં વેનેય્યગતકિલેસસઙ્ખાતાનં પટિપક્ખાનં હરણતો પાટિહારિયન્તિ વુત્તં અસ્સ, એવં સતિ યુત્તમેતં.

અથ ¶ વા ભગવતો સાસનસ્સ પટિપક્ખા તિત્થિયા, તેસં તિત્થિયભૂતાનં પટિપક્ખાનં હરણતો પાટિહારિયન્તિપિ યુજ્જતિ. કામઞ્ચેત્થ તિત્થિયા હરિતબ્બા નાસ્સુ, તેસં પન સન્તાનગતદિટ્ઠિહરણવસેન દિટ્ઠિપ્પકાસને અસમત્થતાકારણેન ચ ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીસઙ્ખાતેહિ તીહિપિ પાટિહારિયેહિ તે હરિતા અપનીતા નામ હોન્તિ. પટીતિ વા અયં સદ્દો ‘‘પચ્છા’’તિ એતસ્સ અત્થં બોધેતિ ‘‘તસ્મિં પટિપવિટ્ઠમ્હિ, અઞ્ઞો આગઞ્છિ બ્રાહ્મણો’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૯૮૫; ચૂળનિ. ૪) વિય, તસ્મા સમાહિતે ચિત્તે વિગતૂપક્લેસે કતકિચ્ચેન પચ્છા હરિતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ પટિહારિયં, તદેવ દીઘવસેન, સકત્થવુત્તિપચ્ચયવસેન વા પાટિહારિયં, અત્તનો વા ઉપક્લેસેસુ ચતુત્થજ્ઝાનમગ્ગેહિ હરિતેસુ પચ્છા તદઞ્ઞેસં હરણં પાટિહારિયં વુત્તનયેન. ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનિયો હિ વિગતૂપક્લેસેન, કતકિચ્ચેન ચ સત્તહિતત્થં પુન પવત્તેતબ્બા, હતેસુ ચ અત્તનો ઉપક્લેસેસુ પરસત્તાનં ઉપક્લેસહરણાનિ ચ હોન્તીતિ તદુભયમ્પિ નિબ્બચનં યુજ્જતિ.

અપિચ ¶ યથાવુત્તેહિ નિબ્બચનેહિ ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીસઙ્ખાતો સમુદાયો પટિહારિયં નામ. એકેકં પન તસ્મિં ભવં ‘‘પાટિહારિય’’ન્તિ વુચ્ચતિ વિસેસત્થજોતકપચ્ચયન્તરેન સદ્દરચનાવિસેસસમ્ભવતો, પટિહારિયં વા ચતુત્થજ્ઝાનં, મગ્ગો ચ પટિપક્ખહરણતો, તત્થ જાતં, તસ્મિં વા નિમિત્તભૂતે, તતો વા આગતન્તિ પાટિહારિયં. વિચિત્રા હિ તદ્ધિતવુત્તિ. તસ્સ પન ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીભેદેન, વિસયભેદેન ચ બહુવિધસ્સ ભગવતો દેસનાય લબ્ભમાનત્તા ‘‘વિવિધપાટિહારિયન્તિ વુત્તં. ભગવા હિ કદાચિ ઇદ્ધિવસેનાપિ દેસનં કરોતિ નિમ્મિતબુદ્ધેન સહ પુચ્છાવિસ્સજ્જનાદીસુ, કદાચિ આદેસનાવસેનાપિ આમગન્ધબ્રાહ્મણસ્સ ધમ્મદેસનાદીસુ (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૪૧), યેભુય્યેન પન અનુસાસનિયા. અનુસાસનીપાટિહારિયઞ્હિ બુદ્ધાનં સતતં ધમ્મદેસના. ઇતિ તંતંદેસનાકારેન અનેકવિધપાટિહારિયતા દેસનાય લબ્ભતિ. અયમત્થો ઉપરિ એકાદસમસ્સ કેવટ્ટસુત્તસ્સ વણ્ણનાય (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૪૮૧) આવિ ભવિસ્સતિ. અથ વા તસ્સ વિવિધસ્સાપિ પાટિહારિયસ્સ ભગવતો દેસનાય સંસૂચનતો ‘‘વિવિધપાટિહારિય’’ન્તિ વુત્તં, અનેકવિધપાટિહારિયદસ્સનન્તિ અત્થો.

ધમ્મનિરુત્તિયાવ ભગવતિ ધમ્મં દેસેન્તે સબ્બેસં સુણન્તાનં નાનાભાસિતાનં તંતંભાસાનુરૂપતો દેસના સોતપથમાગચ્છતીતિ આહ ‘‘સબ્બ…પે… માગચ્છન્ત’’ન્તિ. સોતમેવ સોતપથો, સવનં વા સોતં, તસ્સ પથો તથા, સોતદ્વારન્તિ અત્થો. સબ્બાકારેનાતિ યથાદેસિતાકારેન. કો સમત્થો વિઞ્ઞાતું, અસમત્થોયેવ, તસ્માતિ પાઠસેસો. પનાતિ એકંસત્થે ¶ , તેન સદ્ધાસતિધિતિવીરિયાદિબલસઙ્ખાતેન સબ્બથામેન એકંસેનેવ સોતુકામતાસઙ્ખાતકુસલચ્છન્દસ્સ જનનં દસ્સેતિ. જનેત્વાપીતિ એત્થ પિ-સદ્દો, અપિ-સદ્દો વા સમ્ભાવનત્થો ‘‘બુદ્ધોપિ બુદ્ધભાવં ભાવેત્વા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. અટ્ઠ ૧; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧; સં. નિ. અટ્ઠ. ૧; અ. નિ. અટ્ઠ ૧.પઠમગન્થારમ્ભકથા) વિય, તેન ‘‘સબ્બથામેન એકંસેનેવ સોતુકામતં જનેત્વાપિ નામ એકેનાકારેન સુતં, કિમઙ્ગં પન અઞ્ઞથા’’તિ તથાસુતે ધમ્મે સમ્ભાવનં કરોતિ. કેચિ પન ‘‘એદિસેસુ ગરહત્થો’’તિ વદન્તિ, તદયુત્તમેવ ગરહત્થસ્સ અવિજ્જમાનત્તા, વિજ્જમાનત્થસ્સેવ ચ ઉપસગ્ગનિપાતાનં જોતકત્તા. ‘‘નાનાનયનિપુણ’’ન્તિઆદિના ¶ હિ સબ્બપ્પકારેન સોતુમસક્કુણેય્યભાવેન ધમ્મસ્સ ઇધ સમ્ભાવનમેવ કરોતિ, તસ્મા ‘‘અપિ દિબ્બેસુ કામેસુ, રતિં સો નાધિગચ્છતી’’તિઆદીસુયેવ (ધ. પ. ૧૮૭) ગરહત્થસમ્ભવેસુ ગરહત્થો વેદિતબ્બોતિ. અપિ-સદ્દો ચ ઈદિસેસુ ઠાનેસુ નિપાતોયેવ, ન ઉપસગ્ગો. તથા હિ ‘‘અપિ-સદ્દો ચ નિપાતપક્ખિકો કાતબ્બો, યત્થ કિરિયાવાચકતો પુબ્બો ન હોતી’’તિ અક્ખરચિન્તકા વદન્તિ. મયાપીતિ એત્થ પન ન કેવલં મયાવ, અથ ખો અઞ્ઞેહિપિ તથારૂપેહીતિ સમ્પિણ્ડનત્થો ગહેતબ્બો.

સામં ભવતીતિ સયમ્ભૂ, અનાચરિયકો. ન મયં ઇદં સચ્છિકતન્તિ એત્થ પન ‘‘ન અત્તનો ઞાણેનેવ અત્તના સચ્છિકત’’ન્તિ પકરણતો અત્થો વિઞ્ઞાયતિ. સામઞ્ઞવચનસ્સાપિ હિ સમ્પયોગવિપ્પયોગસહચરણવિરોધસદ્દન્તરસન્નિધાનલિઙ્ગઓચિત્યકાલદેસપકરણાદિવસેન વિસેસત્થગ્ગહણં સમ્ભવતિ. એવં સબ્બત્થ. પરિમોચેન્તોતિ ‘‘પુન ચપરં ભિક્ખવે, ઇધેકચ્ચો પાપભિક્ખુ તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મવિનયં પરિયાપુણિત્વા અત્તનો દહતી’’તિ (પારા. ૧૯૫) વુત્તદોસતો પરિમોચાપનહેતુ. હેત્વત્થે હિ અન્ત-સદ્દો ‘‘અસમ્બુધં બુદ્ધનિસેવિત’’ન્તિઆદીસુ (વિ. અટ્ઠ. ૧.ગન્થારમ્ભકથા) વિય. ઇમસ્સ સુત્તસ્સ સંવણ્ણનાપ્પકારવિચારણેન અત્તનો ઞાણસ્સ પચ્ચક્ખતં સન્ધાય ‘‘ઇદાનિ વત્તબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. એસા હિ સંવણ્ણનાકારાનં પકતિ, યદિદં સંવણ્ણેતબ્બધમ્મે સબ્બત્થ ‘‘અયમિમસ્સ અત્થો, એવમિધ સંવણ્ણયિસ્સામી’’તિ પુરેતરમેવ સંવણ્ણનાપ્પકારવિચારણા.

એતદગ્ગપદસ્સત્થો વુત્તોવ. ‘‘બહુસ્સુતાન’’ન્તિઆદીસુ પન અઞ્ઞેપિ થેરા બહુસ્સુતા, સતિમન્તો, ગતિમન્તો, ધિતિમન્તો, ઉપટ્ઠાકા ચ અત્થિ, અયં પનાયસ્મા બુદ્ધવચનં ગણ્હન્તો દસબલસ્સ સાસને ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિયં ઠત્વા ગણ્હિ, તસ્મા બહુસ્સુતાનં અગ્ગો નામ જાતો. ઇમસ્સ ચ થેરસ્સ બુદ્ધવચનં ઉગ્ગહેત્વા ધારણસતિ અઞ્ઞેહિ થેરેહિ બલવતરા અહોસિ, તસ્મા સતિમન્તાનં અગ્ગો નામ જાતો. અયમેવાયસ્મા એકપદે ઠત્વા સટ્ઠિપદસહસ્સાનિ ¶ ગણ્હન્તો સત્થારા કથિતનિયામેન સબ્બપદાનિ જાનાતિ, તસ્મા ગતિમન્તાનં અગ્ગો નામ જાતો ¶ . તસ્સેવ ચાયસ્મતો બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હનવીરિયં, સજ્ઝાયનવીરિયઞ્ચ અઞ્ઞેહિ અસદિસં અહોસિ, તસ્મા ધિતિમન્તાનં અગ્ગો નામ જાતો. તથાગતં ઉપટ્ઠહન્તો ચેસ ન અઞ્ઞેસં ઉપટ્ઠાકભિક્ખૂનં ઉપટ્ઠહનાકારેન ઉપટ્ઠહતિ. અઞ્ઞેપિ હિ તથાગતં ઉપટ્ઠહિંસુ, ન ચ પન બુદ્ધાનં મનં ગહેત્વા ઉપટ્ઠહિતું સક્કોન્તિ, અયં પન થેરો ઉપટ્ઠાકટ્ઠાનં લદ્ધદિવસતો પટ્ઠાય આરદ્ધવીરિયો હુત્વા તથાગતસ્સ મનં ગહેત્વા ઉપટ્ઠહિ, તસ્મા ઉપટ્ઠાકાનં અગ્ગો નામ જાતો. અત્થકુસલોતિ ભાસિતત્થે, પયોજનત્થે ચ છેકો. ધમ્મોતિ પાળિધમ્મો, નાનાવિધો વા હેતુ. બ્યઞ્જનન્તિ અક્ખરં અત્થસ્સ બ્યઞ્જનતો. પદેન હિ બ્યઞ્જિતોપિ અત્થો અક્ખરમૂલકત્તા પદસ્સ ‘‘અક્ખરેન બ્યઞ્જિતો’’તિ વુચ્ચતિ. અત્થસ્સ વિયઞ્જનતો વા વાક્યમ્પિ ઇધ બ્યઞ્જનં નામ. વાક્યેન હિ અત્થો પરિપુણ્ણં બ્યઞ્જીયતિ, યતો ‘‘બ્યઞ્જનેહિ વિવરતી’’તિ આયસ્મતા મહાકચ્ચાયનત્થેરેન વુત્તં. નિરુત્તીતિ નિબ્બચનં, પઞ્ચવિધા વા નિરુત્તિનયા. તેસમ્પિ હિ સદ્દરચનાવિસેસેન અત્થાધિગમહેતુતો ઇધ ગહણં યુજ્જતિ. પુબ્બાપરં નામ પુબ્બાપરાનુસન્ધિ, સુત્તસ્સ વા પુબ્બભાગેન અપરભાગસ્સ સંસન્દનં. ભગવતા ચ પઞ્ચવિધએતદગ્ગટ્ઠાનેન ધમ્મસેનાપતિના ચ પઞ્ચવિધકોસલ્લેન પસટ્ઠભાવાનુરૂપન્તિ સમ્બન્ધો. ધારણબલન્તિ ધારણસઙ્ખાતં બલં, ધારણે વા બલં, ઉભયત્થાપિ ધારેતું સામત્થિયન્તિ વુત્તં હોતિ. દસ્સેન્તો હુત્વા, દસ્સનહેતૂતિપિ અત્થો. તઞ્ચ ખો અત્થતો વા બ્યઞ્જનતો વા અનૂનમનધિકન્તિ અવધારણફલમાહ. ન અઞ્ઞથા દટ્ઠબ્બન્તિ પન નિવત્તેતબ્બત્થં. ન અઞ્ઞથાતિ ચ ભગવતો સમ્મુખા સુતાકારતો ન અઞ્ઞથા, ન પન ભગવતા દેસિતાકારતો. અચિન્તેય્યાનુભાવા હિ ભગવતો દેસના, એવઞ્ચ કત્વા ‘‘સબ્બપ્પકારેન કો સમત્થો વિઞ્ઞાતુ’’ન્તિ હેટ્ઠા વુત્તવચનં સમત્થિતં હોતિ, ઇતરથા ભગવતા દેસિતાકારેનેવ સોતું સમત્થત્તા તદેતં ન વત્તબ્બં સિયા. યથાવુત્તેન પન અત્થેન ધારણબલદસ્સનઞ્ચ ન વિરુજ્ઝતિ સુતાકારાવિરુજ્ઝનવસેન ધારણસ્સ અધિપ્પેતત્તા, અઞ્ઞથા ભગવતા દેસિતાકારેનેવ ધારિતું સમત્થનતો હેટ્ઠા વુત્તવચનેન વિરુજ્ઝેય્ય. ન હેત્થ દ્વિન્નં અત્થાનં અત્થન્તરતાપરિહારો યુત્તો તેસં દ્વિન્નમ્પિ અત્થાનં સુતભાવદીપનેન એકવિસયત્તા, ઇતરથા થેરો ભગવતો દેસનાય સબ્બથા પટિગ્ગહણે પચ્છિમત્થવસેન સમત્થો, પુરિમત્થવસેન ચ અસમત્થોતિ આપજ્જેય્યાતિ.

‘‘યો ¶ પરો ન હોતિ, સો અત્તા’’તિ વુત્તાય નિયકજ્ઝત્તસઙ્ખાતાય સન્તતિયા પવત્તનકો તિવિધોપિ મે-સદ્દો, તસ્મા કિઞ્ચાપિ નિયકજ્ઝત્તસન્તતિવસેન એકસ્મિં યેવત્થે મે-સદ્દો દિસ્સતિ, તથાપિ કરણસમ્પદાનસામિનિદ્દેસવસેન વિજ્જમાનવિભત્તિભેદં સન્ધાય વુત્તં ‘‘તીસુ અત્થેસુ દિસ્સતી’’તિ, તીસુ વિભત્તિયત્થેસુ અત્તના સઞ્ઞુત્તવિભત્તિતો દિસ્સતીતિ અત્થો ¶ . ગાથાભિગીતન્તિ ગાથાય અભિગીતં અભિમુખં ગાયિતં. અભોજનેય્યન્તિ ભોજનં કાતુમનરહરૂપં. અભિગીતપદસ્સ કત્તુપેક્ખત્તા મયાતિ અત્થો. એવં સેસેસુપિ યથારહં. સુતસદ્દસ્સ કમ્મભાવસાધનવસેન દ્વાધિપ્પાયિકપદત્તા યથાયોગં ‘‘મયા સુત’’ન્તિ ચ ‘‘મમ સુત’’ન્તિ ચ અત્થદ્વયે યુજ્જતિ.

કિઞ્ચાપિ ઉપસગ્ગો કિરિયં વિસેસેતિ, જોતકમત્તભાવતો પન સતિપિ તસ્મિં સુતસદ્દોયેવ તં તં અત્થં વદતીતિ અનુપસગ્ગસ્સ સુતસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારે સઉપસગ્ગસ્સ ગહણં ન વિરુજ્ઝતીતિ આહ ‘‘સઉપસગ્ગો ચ અનુપસગ્ગો ચા’’તિ. અસ્સાતિ સુતસદ્દસ્સ. ઉપસગ્ગવસેનપિ ધાતુસદ્દો વિસેસત્થવાચકો યથા ‘‘અનુભવતિ પરાભવતી’’તિ વુત્તં ‘‘ગચ્છન્તોતિ અત્થો’’તિ. તથા અનુપસગ્ગોપિ ધાતુસદ્દો સઉપસગ્ગો વિય વિસેસત્થવાચકોતિ આહ ‘‘વિસ્સુતધમ્મસ્સાતિ અત્થો’’તિ. એવમીદિસેસુ. સોતવિઞ્ઞેય્યન્તિ સોતદ્વારનિસ્સિતેન વિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞાતબ્બં, સસમ્ભારકથા વા એસા, સોતદ્વારેન વિઞ્ઞાતબ્બન્તિ અત્થો. સોતદ્વારાનુસારવિઞ્ઞાતધરોતિ સોતદ્વારાનુસારેન મનોવિઞ્ઞાણેન વિઞ્ઞાતધમ્મધરો. ન હિ સોતદ્વારનિસ્સિતવિઞ્ઞાણમત્તેન ધમ્મો વિઞ્ઞાયતિ, અથ ખો તદનુસારમનોવિઞ્ઞાણેનેવ, સુતધરોતિ ચ તથા વિઞ્ઞાતધમ્મધરો વુત્તો, તસ્મા તદત્થોયેવ સમ્ભવતીતિ એવં વુત્તં. કમ્મભાવસાધનાનિ સુતસદ્દે સમ્ભવન્તીતિ દસ્સેતું ‘‘ઇધ પના’’તિઆદિમાહ. પુબ્બાપરપદસમ્બન્ધવસેન અત્થસ્સ ઉપપન્નતા, અનુપપન્નતા ચ વિઞ્ઞાયતિ, તસ્મા સુતસદ્દસ્સેવ વસેન અયમત્થો ‘‘ઉપપન્નો, અનુપપન્નો’’તિ વા ન વિઞ્ઞાતબ્બોતિ ચોદનાય પુબ્બાપરપદસમ્બન્ધવસેન એતદત્થસ્સ ઉપપન્નતં દસ્સેતું ‘‘મે-સદ્દસ્સ હી’’તિઆદિ વુત્તં. મયાતિ અત્થે સતીતિ કત્તુત્થે કરણનિદ્દેસવસેન મયાતિ અત્થે વત્તબ્બે સતિ, યદા મે-સદ્દસ્સ કત્તુવસેન કરણનિદ્દેસો, તદાતિ વુત્તં હોતિ. મમાતિ અત્થે સતીતિ સમ્બન્ધીયત્થે સામિનિદ્દેસવસેન ¶ મમાતિ અત્થે વત્તબ્બે સતિ, યદા સમ્બન્ધવસેન સામિ નિદ્દેસો, તદાતિ વુત્તં હોતિ.

એવં સદ્દતો ઞાતબ્બમત્થં વિઞ્ઞાપેત્વા ઇદાનિ તેહિ દસ્સેતબ્બમત્થં નિદસ્સેન્તો ‘‘એવમેતેસૂ’’તિઆદિમાહ. સુતસદ્દસન્નિધાને પયુત્તેન એવં-સદ્દેન સવનકિરિયાજોતકેનેવ ભવિતબ્બં વિજ્જમાનત્થસ્સ જોતકમત્તત્તા નિપાતાનન્તિ વુત્તં ‘‘એવન્તિ સોતવિઞ્ઞાણાદિવિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદસ્સન’’ન્તિ. સવનાય એવ હિ આકારો, નિદસ્સનં, અવધારણમ્પિ, તસ્મા યથાવુત્તો એવં-સદ્દસ્સ તિવિધોપિ અત્થો સવનકિરિયાજોતકભાવેન ઇધાધિપ્પેતોતિ. આદિ-સદ્દેન ચેત્થ સમ્પટિચ્છનાદીનં સોતદ્વારિકવિઞ્ઞાણાનં, તદભિનિપાતાનઞ્ચ મનોદ્વારિક ¶ વિઞ્ઞાણાનં ગહણં વેદિતબ્બં, યતો સોતદ્વારાનુસારવિઞ્ઞાતત્થે ઇધ સુતસદ્દોતિ વુત્તો. અવધારણફલત્તા સદ્દપયોગસ્સ સબ્બમ્પિ વાક્યં અન્તોગધાવધારણં, તસ્મા ‘‘સુત’’ન્તિ એતસ્સ સુતમેવાતિ અયમત્થો લબ્ભતીતિ આહ ‘‘અસ્સવનભાવપટિક્ખેપતો’’તિ. એતેન હિ વચનેન અવધારણેન નિરાકતં દસ્સેતિ. યથા પન યં સુતં સુતમેવાતિ નિયમેતબ્બં, તથા ચ તં સુતં સમ્મા સુતં હોતીતિ અવધારણફલં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘અનૂનાધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સન’’ન્તિ. અથ વા સદ્દન્તરત્થાપોહનવસેન સદ્દો અત્થં વદતિ, તસ્મા ‘‘સુત’’ન્તિ એતસ્સ અસુતં ન હોતીતિ અયમત્થો લબ્ભતીતિ સન્ધાય ‘‘અસ્સવનભાવપટિક્ખેપતો’’તિ વુત્તં, ઇમિના દિટ્ઠાદિનિવત્તનં કરોતિ દિટ્ઠાદીનં ‘‘અસુત’’ન્તિ સદ્દન્તરત્થભાવેન નિવત્તેતબ્બત્તા. ઇદં વુત્તં હોતિ – ન ઇદં મયા અત્તનો ઞાણેન દિટ્ઠં, ન ચ સયમ્ભુઞાણેન સચ્છિકતં, અથ ખો સુતં, તઞ્ચ ખો સુતં સમ્મદેવાતિ. તદેવ સમ્મા સુતભાવં સન્ધાયાહ ‘‘અનૂના…પે… દસ્સન’’ન્તિ. હોતિ ચેત્થ –

‘‘એવાદિસત્તિયા ચેવ, અઞ્ઞત્થાપોહનેન ચ;

દ્વિધા સદ્દો અત્થન્તરં, નિવત્તેતિ યથારહ’’ન્તિ.

અપિચ અવધારણત્થે એવં-સદ્દે અયમત્થયોજના કરીયતીતિ તદપેક્ખસ્સ સુતસદ્દસ્સ સાવધારણત્થો વુત્તો ‘‘અસ્સવનભાવપટિક્ખેપતો’’તિ, તદવધારણફલં દસ્સેતિ ‘‘અનૂ…પે… દસ્સન’’ન્તિ ઇમિના. સવન-સદ્દો ચેત્થ ભાવસદ્દેન યોગતો કમ્મસાધનો વેદિતબ્બો ‘‘સુય્યતી’’તિ. અનૂનાધિકતાય ભગવતો સમ્મુખા સુતાકારતો અવિપરીતં ¶ , અવિપરીતસ્સ વા સુત્તસ્સ ગહણં, તસ્સ નિદસ્સનં તથા, ઇતિ સવનહેતુ સુણન્તપુગ્ગલસવનવિસેસવસેન અયં યોજના કતા.

એવં પદત્તયસ્સ એકેન પકારેન અત્થયોજનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પકારન્તરેનાપિ તં દસ્સેતું ‘‘તથા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તસ્સાતિ યા ભગવતો સમ્મુખા ધમ્મસ્સવનાકારેન પવત્તા મનોદ્વારિકવિઞ્ઞાણવીથિ, તસ્સા. સા હિ નાનાપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તિતું સમત્થા, ન સોતદ્વારિક વિઞ્ઞાણવીથિ એકારમ્મણેયેવ પવત્તનતો, તથા ચેવ વુત્તં ‘‘સોતદ્વારાનુસારેના’’તિ. તેન હિ સોતદ્વારિકવિઞ્ઞાણવીથિ નિવત્તતિ. નાનપ્પકારેનાતિ વક્ખમાનેન અનેકવિહિતેન બ્યઞ્જનત્થગ્ગહણાકારસઙ્ખાતેન નાનાવિધેન આકારેન, એતેન ઇમિસ્સા યોજનાય આકારત્થો એવં-સદ્દો ગહિતોતિ દસ્સેતિ. પવત્તિભાવપ્પકાસનન્તિ પવત્તિયા અત્થિભાવપ્પકાસનં. યસ્મિં પકારે વુત્તપ્પકારા વિઞ્ઞાણવીથિ નાનપ્પકારેન પવત્તા, તદેવ આરમ્મણં સન્ધાય ‘‘ધમ્મપ્પકાસન’’ન્તિ ¶ વુત્તં, ન પન સુતસદ્દસ્સ ધમ્મત્થં, તેન વુત્તં ‘‘અયં ધમ્મો સુતો’’તિ. તસ્સા હિ વિઞ્ઞાણવીથિયા આરમ્મણમેવ ‘‘અયં ધમ્મો સુતો’’તિ વુચ્ચતિ. તઞ્ચ નિયમિયમાનં યથાવુત્તાય વિઞ્ઞાણવીથિયા આરમ્મણભૂતં સુત્તમેવ. અયઞ્હેત્થાતિઆદિ વુત્તસ્સેવત્થસ્સ પાકટીકરણં. તપ્પાકટીકરણત્થો હેત્થ હિ-સદ્દો. વિઞ્ઞાણવીથિયા કરણભૂતાય મયા ન અઞ્ઞં કતં, ઇદં પન આરમ્મણં કતં. કિં પન તન્તિ ચે? અયં ધમ્મો સુતોતિ. અયં પનેત્થાધિપ્પાયો – આકારત્થે એવં-સદ્દે ‘‘એકેનાકારેના’’તિ યો આકારો વુત્તો, સો અત્થતો સોતદ્વારાનુસારવિઞ્ઞાણવીથિયા નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તિભાવોયેવ, તેન ચ તદારમ્મણભૂતસ્સ ધમ્મસ્સેવ સવનં કતં, ન અઞ્ઞન્તિ. એવં સવનકિરિયાય કરણકત્તુકમ્મવિસેસો ઇમિસ્સા યોજનાય દસ્સિતો.

અઞ્ઞમ્પિ યોજનમાહ ‘‘તથા’’તિઆદિના. નિદસ્સનત્થં એવં-સદ્દં ગહેત્વા નિદસ્સનેન ચ નિદસ્સિતબ્બસ્સાવિનાભાવતો ‘‘એવન્તિ નિદસ્સિતબ્બપ્પકાસન’’ન્તિ વુત્તં. ઇમિના હિ તદવિનાભાવતો એવંસદ્દેન સકલમ્પિ સુત્તં પચ્ચામટ્ઠન્તિ દસ્સેતિ, સુતસદ્દસ્સ કિરિયાપરત્તા, સવનકિરિયાય ચ સાધારણવિઞ્ઞાણપ્પબન્ધપટિબદ્ધત્તા તસ્મિઞ્ચ વિઞ્ઞાણપ્પબન્ધે ¶ પુગ્ગલવોહારોતિ વુત્તં ‘‘પુગ્ગલકિચ્ચપ્પકાસન’’ન્તિ. સાધારણવિઞ્ઞાણપ્પબન્ધો હિ પણ્ણત્તિયા ઇધ પુગ્ગલો નામ, સવનકિરિયા પન તસ્સ કિચ્ચં નામ. ન હિ પુગ્ગલવોહારરહિતે ધમ્મપ્પબન્ધે સવનકિરિયા લબ્ભતિ વોહારવિસયત્તા તસ્સા કિરિયાયાતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘ઇદ’’ન્તિઆદિ પિણ્ડત્થદસ્સનં મયાતિ યથાવુત્તવિઞ્ઞાણપ્પબન્ધસઙ્ખાતપુગ્ગલભૂતેન મયા. સુતન્તિ સવનકિરિયાસઙ્ખાતેન પુગ્ગલકિચ્ચેન યોજિતં, ઇમિસ્સા પન યોજનાય પુગ્ગલબ્યાપારવિસયસ્સ પુગ્ગલસ્સ, પુગ્ગલબ્યાપારસ્સ ચ નિદસ્સનં કતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

આકારત્થમેવ એવં-સદ્દં ગહેત્વા પુરિમયોજનાય અઞ્ઞથાપિ અત્થયોજનં દસ્સેતું ‘‘તથા’’તિઆદિ વુત્તં. ચિત્તસન્તાનસ્સાતિ યથાવુત્તવિઞ્ઞાણપ્પબન્ધસ્સ. નાનાકારપ્પવત્તિયાતિ નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તિયા. નાનપ્પકારં અત્થબ્યઞ્જનસ્સ ગહણં, નાનપ્પકારસ્સ વા અત્થબ્યઞ્જનસ્સ ગહણં તથા, તતોયેવ સા ‘‘આકારપઞ્ઞત્તી’’તિ વુત્તાતિ તદેવત્થં સમત્થેતિ ‘‘એવન્તિ હી’’તિઆદિના. આકારપઞ્ઞત્તીતિ ચ ઉપાદાપઞ્ઞત્તિયેવ, ધમ્માનં પન પવત્તિઆકારમુપાદાય પઞ્ઞત્તત્તા તદઞ્ઞાય ઉપાદાપઞ્ઞત્તિયા વિસેસનત્થં ‘‘આકારપઞ્ઞત્તી’’તિ વુત્તા વિસયનિદ્દેસોતિ ઉપ્પત્તિટ્ઠાનનિદ્દેસો. સોતબ્બભૂતો હિ ધમ્મો સવનકિરિયાકત્તુભૂતસ્સ પુગ્ગલસ્સ સવનકિરિયાવસેન પવત્તિટ્ઠાનં કિરિયાય કત્તુકમ્મટ્ઠત્તા તબ્બસેન ચ તદાધારસ્સાપિ દબ્બસ્સ આધારભાવસ્સ ઇચ્છિતત્તા, ઇધ પન કિરિયાય કત્તુપવત્તિટ્ઠાનભાવો ઇચ્છિતોતિ કમ્મમેવ ¶ આધારવસેન વુત્તં, તેનાહ ‘‘કત્તુ વિસયગ્ગહણસન્નિટ્ઠાન’’ન્તિ, આરમ્મણમેવ વા વિસયો. આરમ્મણઞ્હિ તદારમ્મણિકસ્સ પવત્તિટ્ઠાનં. એવમ્પિ હિ અત્થો સુવિઞ્ઞેય્યતરો હોતિ. યથાવુત્તવચને પિણ્ડત્થં દસ્સેતું ‘‘એત્તાવતા’’તિઆદિ વુત્તં. એત્તાવતા એત્તકેન યથાવુત્તત્થેન પદત્તયેન, કતં હોતીતિ સમ્બન્ધો. નાનાકારપ્પવત્તેનાતિ નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તેન. ચિત્તસન્તાનેનાતિ યથાવુત્તવિઞ્ઞાણવીથિસઙ્ખાતેન ચિત્તપ્પબન્ધેન. ગહણસદ્દે ચેતં કરણં. ચિત્તસન્તાનવિનિમુત્તસ્સ કસ્સચિ કત્તુ પરમત્થતો અભાવેપિ સદ્દવોહારેન બુદ્ધિપરિકપ્પિતભેદવચનિચ્છાય ચિત્તસન્તાનતો અઞ્ઞમિવ તંસમઙ્ગિં કત્વા અભેદેપિ ભેદવોહારેન ‘‘ચિત્તસન્તાનેન તંસમઙ્ગિનો’’તિ વુત્તં. વોહારવિસયો હિ સદ્દો નેકન્તપરમત્થિકોતિ ¶ (કારકરૂપસિદ્ધિયં યો કારેતિ સહેતુસુત્તં પસ્સિતબ્બં) સવનકિરિયાવિસયોપિ સોતબ્બધમ્મો સવનકિરિયાવસેન પવત્તચિત્તસન્તાનસ્સ ઇધ પરમત્થતો કત્તુભાવતો તસ્સ વિસયોયેવાતિ વુત્તં ‘‘કત્તુ વિસયગ્ગહણસન્નિટ્ઠાન’’ન્તિ.

અપિચ સવનવસેન ચિત્તપ્પવત્તિયા એવ સવનકિરિયાભાવતો તંવસેન તદઞ્ઞનામરૂપધમ્મસમુદાયભૂતસ્સ તંકિરિયાકત્તુ ચ વિસયો હોતીતિ કત્વા તથા વુત્તં. ઇદં વુત્તં હોતિ – પુરિમનયે સવનકિરિયા, તક્કત્તા ચ પરમત્થતો તથાપવત્તચિત્તસન્તાનમેવ, તસ્મા કિરિયાવિસયોપિ ‘‘કત્તુ વિસયો’’તિ વુત્તો. પચ્છિમનયે પન તથાપવત્તચિત્તસન્તાનં કિરિયા, તદઞ્ઞધમ્મસમુદાયો પન કત્તા, તસ્મા કામં એકન્તતો કિરિયાવિસયોયેવેસ ધમ્મો, તથાપિ કિરિયાવસેન ‘‘તબ્બન્તકત્તુ વિસયો’’તિ વુત્તોતિ. તંસમઙ્ગિનોતિ તેન ચિત્તસન્તાનેન સમઙ્ગિનો. કત્તૂતિ કત્તારસ્સ. વિસયોતિ આરમ્મણવસેન પવત્તિટ્ઠાનં, આરમ્મણમેવ વા. સુતાકારસ્સ ચ થેરસ્સ સમ્મા નિચ્છિતભાવતો ‘‘ગહણસન્નિટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં.

અપરો નયો – યસ્સ…પે… આકારપઞ્ઞત્તીતિ આકારત્થેન એવં-સદ્દેન યોજનં કત્વા તદેવ અવધારણત્થમ્પિ ગહેત્વા ઇમસ્મિંયેવ નયે યોજેતું ‘‘ગહણં કતં’’ ઇચ્ચેવ અવત્વા ‘‘ગહણસન્નિટ્ઠાનં કત’’ન્તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. અવધારણેન હિ સન્નિટ્ઠાનમિધાધિપ્પેતં, તસ્મા ‘‘એત્તાવતા’’તિઆદિના અવધારણત્થમ્પિ એવં-સદ્દં ગહેત્વા અયમેવ યોજના કતાતિ દસ્સેતીતિ વેદિતબ્બં, ઇમિસ્સા પન યોજનાય ગહણાકારગાહકતબ્બિસયવિસેસનિદસ્સનં કતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

અઞ્ઞમ્પિ યોજનમાહ ‘‘અથ વા’’તિઆદિના. પુબ્બે અત્તના સુતાનં નાનાવિહિતાનં સુત્તસઙ્ખાતાનં અત્થબ્યઞ્જનાનં ઉપધારિતરૂપસ્સ આકારસ્સ નિદસ્સનસ્સ, અવધારણસ્સ વા પકાસનસભાવો એવં-સદ્દોતિ તદાકારાદિભૂતસ્સ ઉપધારણસ્સ પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિયા ઉપાદાનભૂતધમ્મપ્પબન્ધબ્યાપારતાય ¶ ‘‘પુગ્ગલકિચ્ચનિદ્દેસો’’તિ વુત્તં અત્તના સુતાનઞ્હિ અત્થબ્યઞ્જનાનં પુન ઉપધારણં આકારાદિત્તયં, તઞ્ચ એવં-સદ્દસ્સ અત્થો. સો પન યં ધમ્મપ્પબન્ધં ઉપાદાય પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિ પવત્તા, તસ્સ બ્યાપારભૂતં કિચ્ચમેવ ¶ , તસ્મા એવં-સદ્દેન પુગ્ગલકિચ્ચં નિદ્દિસીયતીતિ. કામં સવનકિરિયા પુગ્ગલબ્યાપારોપિ અવિસેસેન, તથાપિ વિસેસતો વિઞ્ઞાણબ્યાપારોવાતિ વુત્તં ‘‘વિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદ્દેસો’’તિ. તથા હિ પુગ્ગલવાદીનમ્પિ સવનકિરિયા વિઞ્ઞાણનિરપેક્ખા નત્થિ સવનાદીનં વિસેસતો વિઞ્ઞાણબ્યાપારભાવેન ઇચ્છિતત્તા. મેતિ સદ્દપ્પવત્તિયા એકન્તેનેવ સત્તવિસયત્તા, વિઞ્ઞાણકિચ્ચસ્સ ચ સત્તવિઞ્ઞાણાનમભેદકરણવસેન તત્થેવ સમોદહિતબ્બતો ‘‘ઉભયકિચ્ચયુત્તપુગ્ગલનિદ્દેસો’’તિ વુત્તં. ‘‘અય’’ન્તિઆદિ તપ્પાકટીકરણં. એત્થ હિ સવનકિચ્ચવિઞ્ઞાણસમઙ્ગિનાતિ એવં-સદ્દેન નિદ્દિટ્ઠં પુગ્ગલકિચ્ચં સન્ધાય વુત્તં, તં પન પુગ્ગલસ્સ સવનકિચ્ચવિઞ્ઞાણસમઙ્ગીભાવેન પુગ્ગલકિચ્ચં નામાતિ દસ્સેતું ‘‘પુગ્ગલકિચ્ચસમઙ્ગિના’’તિ અવત્વા ‘‘સવનકિચ્ચવિઞ્ઞાણસમઙ્ગિના’’તિ આહ, તસ્મા ‘‘પુગ્ગલકિચ્ચ’’ન્તિ નિદ્દિટ્ઠસવનકિચ્ચવતા વિઞ્ઞાણેન સમઙ્ગિનાતિ અત્થો. વિઞ્ઞાણવસેન, લદ્ધસવનકિચ્ચવોહારેનાતિ ચ સુતસદ્દેન નિદ્દિટ્ઠં વિઞ્ઞાણકિચ્ચં સન્ધાય વુત્તં. સવનમેવ કિચ્ચં યસ્સાતિ તથા. સવનકિચ્ચન્તિ વોહારો સવનકિચ્ચવોહારો, લદ્ધો સો યેનાતિ તથા. લદ્ધસવનકિચ્ચવોહારેન વિઞ્ઞાણસઙ્ખાતેન વસેન સામત્થિયેનાતિ અત્થો. અયં પન સમ્બન્ધો – સવનકિચ્ચવિઞ્ઞાણસમઙ્ગિના પુગ્ગલેન મયા લદ્ધસવનકિચ્ચવોહારેન વિઞ્ઞાણવસેન કરણભૂતેન સુતન્તિ.

અપિચ ‘‘એવ’’ન્તિ સદ્દસ્સત્થો અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ, ‘‘સુત’’ન્તિ સદ્દસ્સત્થો વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ, તસ્મા તે તથારૂપપઞ્ઞત્તિ ઉપાદાનભૂતપુગ્ગલબ્યાપારભાવેનેવ દસ્સેન્તો આહ ‘‘એવન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચનિદ્દેસો. સુતન્તિ વિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદ્દેસો’’તિ. ન હિ પરમત્થતોયેવ નિયમિયમાને સતિ પુગ્ગલકિચ્ચવિઞ્ઞાણકિચ્ચવસેન અયં વિભાગો લબ્ભતીતિ. ઇમિસ્સા પન યોજનાય કત્તુબ્યાપારકરણબ્યાપારકત્તુનિદ્દેસો કતોતિ વેદિતબ્બો.

સબ્બસ્સાપિ સદ્દાધિગમનીયસ્સ અત્થસ્સ પઞ્ઞત્તિમુખેનેવ પટિપજ્જિતબ્બત્તા, સબ્બાસઞ્ચ પઞ્ઞત્તીનં વિજ્જમાનાદિવસેન છસુ પઞ્ઞત્તિભેદેસુ અન્તોગધત્તા તાસુ ‘‘એવ’’ન્તિઆદીનં પઞ્ઞત્તીનં સરૂપં નિદ્ધારેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘એવન્તિ ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘એવ’’ન્તિ ચ ‘‘મે’’તિ ચ વુચ્ચમાનસ્સ અત્થસ્સ આકારાદિભૂતસ્સ ધમ્માનં અસલ્લક્ખણભાવતો અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિભાવોતિ આહ ‘‘સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તી’’તિ. સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેનાતિ ¶ ચ ભૂતત્થઉત્તમત્થવસેનાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો માયામરીચિઆદયો ¶ વિય અભૂતત્થો, અનુસ્સવાદીહિ ગહેતબ્બો વિય અનુત્તમત્થો ચ ન હોતિ, સો રૂપસદ્દાદિસભાવો, રુપ્પનાનુભવનાદિસભાવો વા અત્થો ‘‘સચ્ચિકટ્ઠો, પરમત્થો’’તિ ચ વુચ્ચતિ, ‘‘એવં મે’’તિ પદાનં પન અત્થો અભૂતત્તા, અનુત્તમત્તા ચ ન તથા વુચ્ચતિ, તસ્મા ભૂતત્થઉત્તમત્થસઙ્ખાતેન સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન વિસેસનભૂતેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિયેવાતિ. એતેન ચ વિસેસનેન બાલજનેહિ ‘‘અત્થી’’તિ પરિકપ્પિતં પઞ્ઞત્તિમત્તં નિવત્તેતિ. તદેવત્થં પાકટં કરોતિ, હેતુના વા સાધેતિ ‘‘કિઞ્હેત્થ ત’’ન્તિઆદિના. યં ધમ્મજાતં, અત્થજાતં વા ‘‘એવ’’ન્તિ વા ‘‘મે’’તિ વા નિદ્દેસં લભેથ, તં એત્થ રૂપફસ્સાદિધમ્મસમુદાયે, ‘‘એવં મે’’તિ પદાનં વા અત્થે. પરમત્થતો ન અત્થીતિ યોજના. રૂપફસ્સાદિભાવેન નિદ્દિટ્ઠો પરમત્થતો એત્થ અત્થેવ, ‘‘એવં મે’’તિ પન નિદ્દિટ્ઠો નત્થીતિ અધિપ્પાયો. સુતન્તિ પન સદ્દાયતનં સન્ધાયાહ ‘‘વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તી’’તિ. ‘‘સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેના’’તિ ચેત્થ અધિકારો. ‘‘યઞ્હી’’તિઆદિ તપ્પાકટીકરણં, હેતુદસ્સનં વા. યં તં સદ્દાયતનં સોતેન સોતદ્વારેન, તન્નિસ્સિતવિઞ્ઞાણેન વા ઉપલદ્ધં અધિગમિતબ્બન્તિ અત્થો. તેન હિ સદ્દાયતનમિધ ગહિતં કમ્મસાધનેનાતિ દસ્સેતિ.

એવં અટ્ઠકથાનયેન પઞ્ઞત્તિસરૂપં નિદ્ધારેત્વા ઇદાનિ અટ્ઠકથામુત્તકેનાપિ નયેન વુત્તેસુ છસુ પઞ્ઞત્તિભેદેસુ ‘‘એવ’’ન્તિઆદીનં પઞ્ઞત્તીનં સરૂપં નિદ્ધારેન્તો ‘‘તથા’’તિઆદિમાહ. ઉપાદાપઞ્ઞત્તિ આદયો હિ પોરાણટ્ઠકથાતો મુત્તા સઙ્ગહકારેનેવ આચરિયેન વુત્તા. વિત્થારો અભિધમ્મટ્ઠકથાય ગહેતબ્બો. તં તન્તિ તં તં ધમ્મજાતં, સોતપથમાગતે ધમ્મે ઉપાદાય તેસં ઉપધારિતાકારનિદસ્સનાવધારણસ્સ પચ્ચામસનવસેન એવન્તિ ચ સસન્તતિપરિયાપન્ને ખન્ધે ઉપાદાય મેતિ ચ વત્તબ્બત્તાતિ અત્થો. રૂપવેદનાદિભેદેહિ ધમ્મે ઉપાદાય નિસ્સાય કારણં કત્વા પઞ્ઞત્તિ ઉપાદાપઞ્ઞત્તિ યથા ‘‘તાનિ તાનિ અઙ્ગાનિ ઉપાદાય રથો ગેહં, તે તે રૂપરસાદયો ઉપાદાય ઘટો પટો, ચન્દિમસૂરિયપરિવત્તાદયો ઉપાદાય કાલો દિસા’’તિઆદિ. પઞ્ઞપેતબ્બટ્ઠેન ચેસા પઞ્ઞત્તિ નામ, ન પઞ્ઞાપનટ્ઠેન. યા પન તસ્સ અત્થસ્સ પઞ્ઞાપના, અયં અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિયેવ. દિટ્ઠાદીનિ ઉપનિધાય ¶ વત્તબ્બતોતિ દિટ્ઠમુતવિઞ્ઞાતે ઉપનિધાય ઉપત્થમ્ભં કત્વા અપેક્ખિત્વા વત્તબ્બત્તા. દિટ્ઠાદિસભાવવિરહિતે સદ્દાયતને વત્તમાનોપિ હિ સુતવોહારો ‘‘દુતિયં તતિય’’ન્તિઆદિકો વિય પઠમાદીનિ દિટ્ઠમુતવિઞ્ઞાતે અપેક્ખિત્વા પવત્તો ‘‘ઉપનિધાપઞ્ઞતી’’તિ વુચ્ચતે. સા પનેસા અનેકવિધા તદઞ્ઞપેક્ખૂપનિધા હત્થગતૂપનિધા સમ્પયુત્તૂપનિધાસમારોપિતૂપનિધા અવિદૂરગતૂપનિધા પટિભાગૂપનિધા તબ્બહુલૂપનિધાતબ્બિસિટ્ઠૂપનિધા’’તિઆદિના. તાસુ અયં ‘‘દુતિયં તતિય’’ન્તિઆદિકા વિય પઠમાદીનં દિટ્ઠાદીનં અઞ્ઞમઞ્ઞમપેક્ખિત્વા વુત્તત્તા તદઞ્ઞપેક્ખૂપનિધાપઞ્ઞત્તિ નામ.

એવં પઞ્ઞત્તિયાપિ ¶ અત્થાધિગમનીયતાસઙ્ખાતં દસ્સેતબ્બત્થં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સદ્દસામત્થિયેન દીપેતબ્બમત્થં નિદ્ધારેત્વા દીપેન્તો ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિમાહ. એત્થાતિ એતસ્મિં વચનત્તયે. ચ-સદ્દો ઉપન્યાસો અત્થન્તરં આરભિતુકામેન યોજિતત્તા. ‘‘સુત’’ન્તિ વુત્તે અસુતં ન હોતીતિ પકાસિતોયમત્થો, તસ્મા તથા સુત-સદ્દેન પકાસિતા અત્તના પટિવિદ્ધસુત્તસ્સ પકારવિસેસા ‘‘એવ’’ન્તિ થેરેન પચ્ચામટ્ઠાતિ તેન એવં-સદ્દેન અસમ્મોહો દીપિતો નામ, તેનાહ ‘‘એવન્તિ વચનેન અસમ્મોહં દીપેતી’’તિ. અસમ્મોહન્તિ ચ યથાસુતે સુત્તે અસમ્મોહં. તદેવ યુત્તિયા, બ્યતિરેકેન ચ સમત્થેહિ ‘‘ન હી’’તિઆદિના વક્ખમાનઞ્ચ સુત્તં નાનપ્પકારં દુપ્પટિવિદ્ધઞ્ચ. એવં નાનપ્પકારે દુપ્પટિવિદ્ધે સુત્તે કથં સમ્મૂળ્હો નાનપ્પકારપટિવેધસમત્થો ભવિસ્સતિ. ઇમાય યુત્તિયા, ઇમિના ચ બ્યતિરેકેન થેરસ્સ તત્થ અસમ્મૂળ્હભાવસઙ્ખાતો દીપેતબ્બો અત્થો વિઞ્ઞાયતીતિ વુત્તં હોતિ. એવમીદિસેસુ યથારહં. ભગવતો સમ્મુખા સુતાકારસ્સ યાથાવતો ઉપરિ થેરેન દસ્સિયમાનત્તા ‘‘સુત્તસ્સ અસમ્મોસં દીપેતી’’તિ વુત્તં. કાલન્તરેનાતિ સુતકાલતો અપરેન કાલેન. યસ્સ…પે… પટિજાનાતિ, થેરસ્સ પન સુવણ્ણભાજને પક્ખિત્તસીહવસા વિય અનસ્સમાનં અસમ્મુટ્ઠં તિટ્ઠતિ, તસ્મા સો એવં પટિજાનાતીતિ વુત્તં હોતિ. એવં દીપિતેન પન અત્થેન કિં પકાસિતન્તિ આહ ‘‘ઇચ્ચસ્સા’’તિઆદિ. તત્થ ઇચ્ચસ્સાતિ ઇતિ અસ્સ, તસ્મા અસમ્મોહસ્સ, અસમ્મોસસ્સ ચ દીપિતત્તા અસ્સ થેરસ્સપઞ્ઞાસિદ્ધીતિઆદિના સમ્બન્ધો. અસમ્મોહેનાતિ સમ્મોહાભાવેન. પઞ્ઞાવજ્જિતસમાધિઆદિધમ્મજાતેન તંસમ્પયુત્તાય પઞ્ઞાય ¶ સિદ્ધિ સહજાતાદિસત્તિયા સિજ્ઝનતો. સમ્મોહપટિપક્ખેન વા પઞ્ઞાસઙ્ખાતેન ધમ્મજાતેન. સવનકાલસમ્ભૂતાય હિ પઞ્ઞાય તદુત્તરિકાલપઞ્ઞાસિદ્ધિ ઉપનિસ્સયાદિકોટિયા સિજ્ઝનતો. ઇતરત્થાપિ યથારહં નયો નેતબ્બો.

એવં પકાસિતેન પન અત્થેન કિં વિભાવિતન્તિ આહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. તત્થાતિ તેસુ દુબ્બિધેસુ ધમ્મેસુ. બ્યઞ્જનાનં પટિવિજ્ઝિતબ્બો આકારો નાતિગમ્ભીરો, યથાસુતધારણમેવ તત્થ કરણીયં, તસ્મા તત્થ સતિયા બ્યાપારો અધિકો, પઞ્ઞા પન ગુણીભૂતાતિ વુત્તં ‘‘પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમાયા’’તિઆદિ. પઞ્ઞાય પુબ્બઙ્ગમા પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમાતિ હિ નિબ્બચનં, પુબ્બઙ્ગમતા ચેત્થ પધાનભાવો ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧) વિય. અપિચ યથા ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ આવજ્જનાદયો પુબ્બઙ્ગમા સમાનાપિ તદારમ્મણસ્સ અવિજાનનતો અપ્પધાનભૂતા, એવં પુબ્બઙ્ગમાયપિ અપ્પધાનત્તે સતિ પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમા એતિસ્સાતિ નિબ્બચનમ્પિ યુજ્જતિ. પુબ્બઙ્ગમતા ચેત્થ પુરેચારિભાવો. ઇતિ સહજાતપુબ્બઙ્ગમો પુરેજાતપુબ્બઙ્ગમોતિ દુવિધોપિ પુબ્બઙ્ગમો ઇધ સમ્ભવતિ, યથા ચેત્થ, એવં સતિ ‘‘પુબ્બઙ્ગમાયા’’તિ એત્થાપિ યથાસમ્ભવમેસ ¶ નયો વેદિતબ્બો. એવં વિભાવિતેન સમત્થતાવચનેન કિમનુભાવિતન્તિ આહ ‘‘તદુભયસમત્થતાયોગેના’’તિઆદિ. તત્થ અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નસ્સાતિ અત્થબ્યઞ્જનેન પરિપુણ્ણસ્સ, સઙ્કાસનાદીહિ વા છહિ અત્થપદેહિ, અક્ખરાદીહિ ચ છહિ બ્યઞ્જનપદેહિ સમન્નાગતસ્સ, અત્થબ્યઞ્જનસઙ્ખાતેન વા રસેન સાદુરસસ્સ. પરિયત્તિધમ્મોયેવ નવલોકુત્તરરતનસન્નિધાનતો સત્તવિધસ્સ, દસવિધસ્સ વા રતનસ્સ સન્નિધાનો કોસો વિયાતિ ધમ્મકોસો, તથા ધમ્મભણ્ડાગારો, તત્થ નિયુત્તોતિ ધમ્મભણ્ડાગારિકો. અથ વા નાનારાજભણ્ડરક્ખકો ભણ્ડાગારિકો વિયાતિ ભણ્ડાગારિકો, ધમ્મસ્સ અનુરક્ખકો ભણ્ડાગારિકોતિ તમેવ સદિસતાકારણદસ્સનેન વિસેસેત્વા ‘‘ધમ્મભણ્ડાગારિકો’’તિ વુત્તો. યથાહ –

‘‘બહુસ્સુતો ધમ્મધરો, સબ્બપાઠી ચ સાસને;

આનન્દો નામ નામેન, ધમ્મારક્ખો તવં મુને’’તિ. (અપ. ૧.૫૪૨);

અઞ્ઞથાપિ દીપેતબ્બમત્થં દીપેતિ ‘‘અપરો નયો’’તિઆદિના, એવં સદ્દેન વુચ્ચમાનાનં આકારનિદસ્સનાવધારણત્થાનં અવિપરીતસદ્ધમ્મવિસયત્તા તબ્બિસયેહિ ¶ તેહિ અત્થેહિ યોનિસો મનસિકારસ્સ દીપનં યુત્તન્તિ વુત્તં ‘‘યોનિ…પે… દીપેતી’’તિ. ‘‘અયોનિસો’’તિઆદિના બ્યતિરેકેન ઞાપકહેતુદસ્સનં. તત્થ કત્થચિ હિ-સદ્દો દિસ્સતિ, સો કારણે, કસ્માતિ અત્થો, ઇમિના વચનેનેવ યોનિસો મનસિકરોતો નાનપ્પકારપટિવેધસમ્ભવતો અગ્ગિ વિય ધૂમેન કારિયેન કારણભૂતો સો વિઞ્ઞાયતીતિ તદન્વયમ્પિ અત્થાપત્તિયા દસ્સેતિ. એસ નયો સબ્બત્થ યથારહં. ‘‘બ્રહ્મજાલં આવુસો કત્થ ભાસિત’’ન્તિઆદિ પુચ્છાવસેન અધુના પકરણપ્પત્તસ્સ વક્ખમાનસ્સ સુત્તસ્સ ‘‘સુત’’ન્તિ પદેન વુચ્ચમાનં ભગવતો સમ્મુખા સવનં સમાધાનમન્તરેન ન સમ્ભવતીતિ કત્વા વુત્તં ‘‘અવિક્ખેપં દીપેતી’’તિ. ‘‘વિક્ખિત્તચિત્તસ્સા’’તિઆદિના બ્યતિરેકકારણેન ઞાપકહેતું દસ્સેત્વા તદેવ સમત્થેતિ ‘‘તથા હી’’તિઆદિના. સબ્બસમ્પત્તિયાતિ સબ્બેન અત્થબ્યઞ્જનદેસકપયોજનાદિના સમ્પત્તિયા. કિં ઇમિના પકાસિતન્તિ આહ ‘‘યોનિસો મનસિકારેન ચેત્થા’’તિઆદિ. એત્થાતિ એતસ્મિં ધમ્મદ્વયે. ‘‘ન હિ વિક્ખિત્તચિત્તો’’તિઆદિના કારણભૂતેન અવિક્ખેપેન, સપ્પુરિસૂપનિસ્સયેન ચ ફલભૂતસ્સ સદ્ધમ્મસ્સવનસ્સ સિદ્ધિયા એવ સમત્થનં વુત્તં, અવિક્ખેપેન પન સપ્પુરિસૂપનિસ્સયસ્સ સિદ્ધિયા સમત્થનં ન વુત્તં. કસ્માતિ ચે? વિક્ખિત્તચિત્તાનં સપ્પુરિસે પયિરુપાસનાભાવસ્સ અત્થતો સિદ્ધત્તા. અત્થવસેનેવ હિ સો પાકટોતિ ન વુત્તો.

એત્થાહ – યથા યોનિસો મનસિકારેન ફલભૂતેન અત્તસમ્માપણિધિપુબ્બેકતપુઞ્ઞતાનં કારણભૂતાનં ¶ સિદ્ધિ વુત્તા તદવિનાભાવતો, એવં અવિક્ખેપેન ફલભૂતેન સદ્ધમ્મસ્સવનસપ્પુરિસૂપનિસ્સયાનં કારણભૂતાનં સિદ્ધિ વત્તબ્બા સિયા અસ્સુતવતો, સપ્પુરિસૂપનિસ્સયવિરહિતસ્સ ચ તદભાવતો. એવં સન્તેપિ ‘‘ન હિ વિક્ખિત્તચિત્તો’’તિઆદિસમત્થનવચનેન અવિક્ખેપેન, સપ્પુરિસૂપનિસ્સયેન ચ કારણભૂતેન સદ્ધમ્મસ્સવનસ્સેવ ફલભૂતસ્સ સિદ્ધિ વુત્તા, કસ્મા પનેવં વુત્તાતિ? વુચ્ચતે – અધિપ્પાયન્તરસમ્ભવતો હિ તથા સિદ્ધિ વુત્તા. અયં પનેત્થાધિપ્પાયો – સદ્ધમ્મસ્સવનસપ્પુરિસૂપનિસ્સયા ન એકન્તેન અવિક્ખેપસ્સ કારણં બાહિરકારણત્તા, અવિક્ખેપો પન સપ્પુરિસૂપનિસ્સયો વિય સદ્ધમ્મસ્સવનસ્સ એકન્તકારણં અજ્ઝત્તિકકારણત્તા, તસ્મા એકન્તકારણે હોન્તે કિમત્થિયા અનેકન્તકારણં પતિ ફલભાવપરિકપ્પનાતિ તથાયેવેતસ્સ ¶ સિદ્ધિ વુત્તાતિ. એત્થ ચ પઠમં ફલેન કારણસ્સ સિદ્ધિદસ્સનં નદીપૂરેન વિય ઉપરિ વુટ્ઠિસબ્ભાવસ્સ, દુતિયં કારણેન ફલસ્સ સિદ્ધિદસ્સનં એકન્તવસ્સિના વિય મેઘવુટ્ઠાનેન વુટ્ઠિપવત્તિયા.

‘‘અપરો નયો’’તિઆદિના અઞ્ઞથાપિ દીપેતબ્બત્થમાહ, યસ્મા ન હોતીતિ સમ્બન્ધો. એવન્તિ…પે… નાનાકારનિદ્દેસોતિ હેટ્ઠા વુત્તં, સો ચ આકારોતિ સોતદ્વારાનુસારવિઞ્ઞાણવીથિસઙ્ખાતસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ નાનાકારેન આરમ્મણે પવત્તિયા નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણસઙ્ખાતો સો ભગવતો વચનસ્સ અત્થબ્યઞ્જનપ્પભેદપરિચ્છેદવસેન સકલસાસનસમ્પત્તિઓગાહનાકારો. એવં ભદ્દકોતિ નિરવસેસપરહિતપારિપૂરિભાવકારણત્તા એવં યથાવુત્તેન નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણેન સુન્દરો સેટ્ઠો, સમાસપદં વા એતં એવં ઈદિસો ભદ્દો યસ્સાતિ કત્વા. ન પણિહિતો અપ્પણિહિતો, સમ્મા અપ્પણિ હિતો અત્તા યસ્સાતિ તથા, તસ્સ. પચ્છિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિન્તિ અત્તસમ્માપણિધિપુબ્બેકતપુઞ્ઞતાસઙ્ખાતગુણદ્વયસમ્પત્તિં. ગુણસ્સેવ હિ અપરાપરવુત્તિયા પવત્તનટ્ઠેન ચક્કભાવો. ચરન્તિ વા એતેન સત્તા સમ્પત્તિભવં, સમ્પત્તિભવેસૂતિ વા ચક્કં. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ચત્તારિમાનિ ભિક્ખવે, ચક્કાનિ, યેહિ સમન્નાગતાનં દેવમનુસ્સાનં ચતુચક્કં વત્તતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૪.૩૧) પચ્છિમભાવો ચેત્થ દેસનાક્કમવસેનેવ. પુરિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિન્તિ પતિરૂપદેસવાસસપ્પુરિસૂપનિસ્સયસઙ્ખાતગુણદ્વયસમ્પત્તિં. સેસં વુત્તનયમેવ. તસ્માતિ પુરિમકારણં પુરિમસ્સેવાતિ ઇધ કારણમાહ ‘‘ન હી’’તિઆદિના.

તેન કિં પકાસિતન્તિ આહ ‘‘ઇચ્ચસ્સા’’તિઆદિ. ઇતિ ઇમાય ચતુચક્કસમ્પત્તિયા કારણભૂતાય. અસ્સ થેરસ્સ. પચ્છિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયાતિ પચ્છિમચક્કદ્વયસ્સ અત્થિભાવેન સિદ્ધિયા ¶ . આસયસુદ્ધીતિ વિપસ્સનાઞાણસઙ્ખાતાય અનુલોમિકખન્તિયા, કમ્મસ્સકતાઞાણ-મગ્ગઞાણસઙ્ખાતસ્સ યથાભૂતઞાણસ્સ ચાતિ દુવિધસ્સાપિ આસયસ્સ અસુદ્ધિહેતુભૂતાનં કિલેસાનં દૂરીભાવેન સુદ્ધિ. તદેવ હિ દ્વયં વિવટ્ટનિસ્સિતાનં સુદ્ધસત્તાનં આસયો. સમ્માપણિહિતત્તો હિ પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞો સુદ્ધાસયો હોતિ. તથા હિ વુત્તં ‘‘સમ્માપણિહિતં ચિત્તં, સેય્યસો નં તતો કરે’’તિ, (ધ. પ. ૪૩) ‘‘કતપુઞ્ઞોસિ ત્વં આનન્દ, પધાનમનુયુઞ્જ ¶ ખિપ્પં હોહિસિ અનાસવો’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૦૭) ચ. કેચિ પન ‘‘કત્તુકમ્યતાછન્દો આસયો’’તિ વદન્તિ, તદયુત્તમેવ ‘‘તાય ચ આસયસુદ્ધિયા અધિગમબ્યત્તિસિદ્ધી’’તિ વચનેન વિરોધતો. એવમ્પિ મગ્ગઞાણસઙ્ખાતસ્સ આસયસ્સ સુદ્ધિ ન યુત્તા તાય અધિગમબ્યત્તિસિદ્ધિયા અવત્તબ્બતોતિ? નો ન યુત્તો પુરિમસ્સ મગ્ગસ્સ, પચ્છિમાનં મગ્ગાનં, ફલાનઞ્ચ કારણભાવતો. પયોગસુદ્ધીતિ યોનિસોમનસિકારપુબ્બઙ્ગમસ્સ ધમ્મસ્સવનપયોગસ્સ વિસદભાવેન સુદ્ધિ, સબ્બસ્સ વા કાયવચીપયોગસ્સ નિદ્દોસભાવેન સુદ્ધિ. પતિરૂપદેસવાસી, હિ સપ્પુરિસસેવી ચ યથાવુત્તવિસુદ્ધપયોગો હોતિ. તથાવિસુદ્ધેન યોનિસોમનસિકારપુબ્બઙ્ગમેન ધમ્મસ્સવનપયોગેન, વિપ્પટિસારાભાવાવહેન ચ કાયવચીપયોગેન અવિક્ખિત્તચિત્તો પરિયત્તિયં વિસારદો હોતિ, તથાભૂતો ચ થેરો, તેન વિઞ્ઞાયતિ પુરિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયા થેરસ્સ પયોગસુદ્ધિ સિદ્ધાવાતિ. તેન કિં વિભાવિતન્તિ આહ ‘‘તાય ચા’’તિઆદિ. અધિગમબ્યત્તિસિદ્ધીતિ પટિવેધસઙ્ખાતે અધિગમે છેકભાવસિદ્ધિ. અધિગમેતબ્બતો હિ પટિવિજ્ઝિતબ્બતો પટિવેધો ‘‘અધિગમો’’તિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તો, આગમોતિ ચ પરિયત્તિ આગચ્છન્તિ અત્તત્થપરત્થાદયો એતેન, આભુસો વા ગમિતબ્બો ઞાતબ્બોતિ કત્વા.

તેન કિમનુભાવિતન્તિ આહ ‘‘ઇતી’’તિઆદિ. ઇતીતિ એવં વુત્તનયેન, તસ્મા સિદ્ધત્તાતિ વા કારણનિદ્દેસો. વચનન્તિ નિદાનવચનં લોકતો, ધમ્મતો ચ સિદ્ધાય ઉપમાય તમત્થં ઞાપેતું ‘‘અરુણુગ્ગં વિયા’’તિઆદિમાહ. ‘‘ઉપમાય મિધેકચ્ચે, અત્થં જાનન્તિ પણ્ડિતા’’તિ (જા. ૨.૧૯.૨૪) હિ વુત્તં. અરુણોતિ સૂરિયસ્સ ઉદયતો પુબ્બભાગે ઉટ્ઠિતરંસિ, તસ્સ ઉગ્ગં ઉગ્ગમનં ઉદયતો ઉદયન્તસ્સ ઉદયાવાસમુગ્ગચ્છતો સૂરિયસ્સ પુબ્બઙ્ગમં પુરેચરં ભવિતું અરહતિ વિયાતિ સમ્બન્ધો. ઇદં વુત્તં હોતિ – આગમાધિગમબ્યત્તિયા ઈદિસસ્સ થેરસ્સ વુત્તનિદાનવચનં ભગવતો વચનસ્સ પુબ્બઙ્ગમં ભવિતુમરહતિ, નિદાનભાવં ગતં હોતીતિ ઇદમત્થજાતં અનુભાવિતન્તિ.

ઇદાનિ અપરમ્પિ પુબ્બે વુત્તસ્સ અસમ્મોહાસમ્મોસસઙ્ખાતસ્સ દીપેતબ્બસ્સત્થસ્સ દીપકેહિ એવં-સદ્દ સુત-સદ્દેહિ પકાસેતબ્બમત્થં પકાસેન્તો ‘‘અપરો નયો’’તિઆદિમાહ. તત્થ હિ ‘‘નાનપ્પકારપટિવેધદીપકેન ¶ , સોતબ્બપ્પભેદપટિવેધદીપકેના’’તિ ચ ઇમિના તેહિ સદ્દેહિ પુબ્બે ¶ દીપિતં અસમ્મોહાસમ્મોસસઙ્ખાતં દીપેતબ્બત્થમાહ અસમ્મોહેન નાનપ્પકારપટિવેધસ્સ, અસમ્મોસેન ચ સોતબ્બપ્પભેદપટિવેધસ્સ સિજ્ઝનતો. ‘‘અત્તનો’’તિઆદીહિ પન પકાસેતબ્બત્થં. તેન વુત્તં આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન ‘‘નાનપ્પકારપટિવેધદીપકેનાતિઆદિના એવં-સદ્દ સુત-સદ્દાનં થેરસ્સ અત્થબ્યઞ્જનેસુ અસમ્મોહાસમ્મોસદીપનતો ચતુપટિસમ્ભિદાવસેન અત્થયોજનં દસ્સેતી’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૧). હેતુગબ્ભઞ્ચેતં પદદ્વયં, નાનપ્પકારપટિવેધસઙ્ખાતસ્સ, સોતબ્બપ્પભેદ-પટિવેધસઙ્ખાતસ્સ ચ દીપેતબ્બત્થસ્સ દીપકત્તાતિ વુત્તં હોતિ. સન્તસ્સ વિજ્જમાનસ્સ ભાવો સબ્ભાવો, અત્થપટિભાનપટિસમ્ભિદાહિ સમ્પત્તિયા સબ્ભાવો તથા. ‘‘સમ્ભવ’’ન્તિપિ પાઠો, સમ્ભવનં સમ્ભવો, અત્થપટિભાનપટિસમ્ભિદાસમ્પત્તીનં સમ્ભવો તથા. એવં ઇતરત્થાપિ. ‘‘સોતબ્બપ્પભેદપટિવેધદીપકેના’’તિ એતેન પન અયં સુત-સદ્દો એવં-સદ્દસન્નિધાનતો, વક્ખમાનાપેક્ખાય વા સામઞ્ઞેનેવ વુત્તેપિ સોતબ્બધમ્મવિસેસં આમસતીતિ દસ્સેતિ. એત્થ ચ સોતબ્બધમ્મસઙ્ખાતાય પાળિયા નિદસ્સેતબ્બાનં ભાસિતત્થપયોજનત્થાનં, તીસુ ચ ઞાણેસુ પવત્તઞાણસ્સ નાનપ્પકારભાવતો તબ્ભાવપટિવેધદીપકેન એવં-સદ્દેન અત્થપટિભાનપટિસમ્ભિદાસમ્પત્તિસબ્ભાવદીપનં યુત્તં, સોતબ્બધમ્મસ્સ પન અત્થાધિગમહેતુતો, તંવસેન ચ તદવસેસહેતુપ્પભેદસ્સ ગહિતત્તા, નિરુત્તિભાવતો ચ સોતબ્બપ્પભેદદીપકેન સુત-સદ્દેન ધમ્મનિરુત્તિપટિસમ્ભિદાસમ્પત્તિસબ્ભાવદીપનં યુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તદેવત્થઞ્હિ ઞાપેતું ‘‘અસમ્મોહદીપકેન, અસમ્મોસદીપકેના’’તિ ચ અવત્વા તથા વુત્તન્તિ.

એવં અસમ્મોહાસમ્મોસસઙ્ખાતસ્સ દીપેતબ્બસ્સત્થસ્સ દીપકેહિ એવં-સદ્દ સુત-સદ્દેહિ પકાસેતબ્બમત્થં પકાસેત્વા ઇદાનિ યોનિસોમનસિકારાવિક્ખેપસઙ્ખાતસ્સ દીપેતબ્બસ્સત્થસ્સ દીપકેહિપિ તેહિ પકાસેતબ્બમત્થં પકાસેન્તો ‘‘એવન્તિ ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ હિ ‘‘એવન્તિ…પે… ભાસમાનો, સુતન્તિ ઇદં…પે… ભાસમાનો’’તિ ચ ઇમિના તેહિ સદ્દેહિ પુબ્બે દીપિતં યોનિસોમનસિકારાવિક્ખેપસઙ્ખાતં દીપેતબ્બત્થમાહ, ‘‘એતે મયા’’તિઆદીહિ પન પકાસેતબ્બત્થં સવનયોગદીપકન્તિ ચ અવિક્ખેપવસેન સવનયોગસ્સ સિજ્ઝનતો તદેવ સન્ધાયાહ ¶ . તથા હિ આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન વુત્તં ‘‘સવનધારણવચીપરિચરિયા પરિયત્તિધમ્માનં વિસેસેન સોતાવધારણપટિબદ્ધાતિ તે અવિક્ખેપદીપકેન સુતસદ્દેન યોજેત્વા’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૧). મનોદિટ્ઠીહિ પરિયત્તિધમ્માનં અનુપેક્ખનસુપ્પટિવેધા વિસેસતો મનસિકારપટિબદ્ધા, તસ્મા તદ્દીપકવચનેનેવ એતે મયા ધમ્મા મનસાનુપેક્ખિતા દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધાતિ ઇમમત્થં પકાસેતીતિ વુત્તં ‘‘એવન્તિ ચ…પે… દીપેતી’’તિ તત્થ ધમ્માતિ પરિયત્તિધમ્મા. મનસાનુપેક્ખિતાતિ ‘‘ઇધ સીલં કથિતં, ઇધ સમાધિ, ઇધ પઞ્ઞા, એત્તકાવ એત્થ ¶ અનુસન્ધયો’’તિઆદિભેદેન મનસા અનુપેક્ખિતા. દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધાતિ નિજ્ઝાનક્ખન્તિસઙ્ખાતાય, ઞાતપરિઞ્ઞાસઙ્ખાતાય વા દિટ્ઠિયા તત્થ વુત્તરૂપારૂપધમ્મે ‘‘ઇતિ રૂપં, એત્તકં રૂપ’’ન્તિઆદિના સુટ્ઠુ વવત્થાપેત્વા પટિવિદ્ધા.

સવનધારણવચીપરિચરિયા ચ પરિયત્તિધમ્માનં વિસેસેન સોતાવધારણપટિબદ્ધા, તસ્મા તદ્દીપકવચનેનેવ બહૂ મયા ધમ્મા સુતા ધાતા વચસા પરિચિતાતિ ઇમમત્થં પકાસેતીતિ વુત્તં ‘‘સુતન્તિ ઇદં…પે… દીપેતી’’તિ. તત્થ સુતાતિ સોતદ્વારાનુસારેન વિઞ્ઞાતા. ધાતાતિ સુવણ્ણભાજને પક્ખિત્તસીહવસા વિય મનસિ સુપ્પતિટ્ઠિતભાવસાધનેન ઉપધારિતા. વચસા પરિચિતાતિ પગુણતાસમ્પાદનેન વાચાય પરિચિતા સજ્ઝાયિતા. ઇદાનિ પકાસેતબ્બત્થદ્વયદીપકેન યથાવુત્તસદ્દદ્વયેન વિભાવેતબ્બમત્થં વિભાવેન્તો ‘‘તદુભયેનપી’’તિઆદિમાહ. તત્થ તદુભયેનાતિ પુરિમનયે, પચ્છિમનયે ચ યથાવુત્તસ્સ પકાસેતબ્બસ્સત્થસ્સ પકાસકેન તેન દુબ્બિધેન સદ્દેન. અત્થબ્યઞ્જનપારિપૂરિં દીપેન્તોતિ આદરજનનસ્સ કારણવચનં. તદેવ કારણં બ્યતિરેકેન વિવરતિ, યુત્તિયા વા દળ્હં કરોતિ ‘‘અત્થબ્યઞ્જનપરિપુણ્ણઞ્હી’’તિઆદિના. અસુણન્તોતિ ચેત્થ લક્ખણે, હેતુમ્હિ વા અન્ત-સદ્દો. મહતા હિતાતિ મહન્તતો હિતસ્મા. પરિબાહિરોતિ સબ્બતો ભાગેન બાહિરો.

એતેન પન વિભાવેતબ્બત્થદીપકેન સદ્દદ્વયેન અનુભાવેતબ્બત્થમનુભાવેન્તો ‘‘એવં મે સુતન્તિ ઇમિના’’તિઆદિમાહ. પુબ્બે વિસું વિસું અત્થે યોજિતાયેવ એતે સદ્દા ઇધ એકસ્સેવાનુભાવત્થસ્સ અનુભાવકભાવેન ગહિતાતિ ઞાપેતું ‘‘સકલેના’’તિ વુત્તં. કામઞ્ચ મે-સદ્દો ઇમસ્મિં ¶ ઠાને પુબ્બેન યોજિતો, તદપેક્ખાનં પન એવં-સદ્દ સુત-સદ્દાનં સહચરણતો, અવિનાભાવતો ચ તથા વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તથાગતપ્પવેદિતન્તિ તથાગતેન પકારતો વિદિતં, ભાસિતં વા. અત્તનો અદહન્તોતિ અત્તનિ ‘‘મમેદ’’ન્તિ અટ્ઠપેન્તો. ભુમ્મત્થે ચેતં સામિવચનં. અસપ્પુરિસભૂમિન્તિ અસપ્પુરિસવિસયં, સો ચ અત્થતો અપકતઞ્ઞુતાસઙ્ખાતા ‘‘ઇધેકચ્ચો પાપભિક્ખુ તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મવિનયં પરિયાપુણિત્વા અત્તનો દહતી’’તિ (પારા. ૧૯૫) એવં મહાચોરદીપકેન ભગવતા વુત્તા અનરિયવોહારાવત્થા, તથા ચાહ ‘‘તથાગત…પે… અદહન્તો’’તિ. હુત્વાતિ ચેત્થ સેસો. તથા સાવકત્તં પટિજાનન્તોતિ સપ્પુરિસભૂમિઓક્કમનસરૂપકથનં. નનુ ચ આનન્દત્થેરસ્સ ‘‘મમેતં વચન’’ન્તિ અધિમાનસ્સ, મહાકસ્સપત્થેરાદીનઞ્ચ તદાસઙ્કાય અભાવતો અસપ્પુરિસભૂમિસમતિક્કમાદિવચનં નિરત્થકં સિયાતિ? નયિદમેવં ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ વદન્તેન અયમ્પિ અત્થો અનુભાવિતોતિ અત્થસ્સેવ દસ્સનતો. તેન હિ અનુભાવેતબ્બમત્થંયેવ તથા દસ્સેતિ, ન પન આનન્દત્થેરસ્સ અધિમાનસ્સ, મહાકસ્સપત્થેરાદીનઞ્ચ ¶ તદાસઙ્કાય સમ્ભવન્તિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં. કેચિ પન ‘‘દેવતાનં પરિવિતક્કાપેક્ખં તથાવચનં, તસ્મા એદિસી ચોદના અનવકાસા’’તિ વદન્તિ. તસ્મિં કિર સમયે એકચ્ચાનં દેવતાનં એવં ચેતસો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ ‘‘ભગવા ચ પરિનિબ્બુતો, અયઞ્ચાયસ્મા આનન્દો દેસનાકુસલો, ઇદાનિ ધમ્મં દેસેતિ, સક્યકુલપ્પસુતો તથાગતસ્સ ભાતા, ચૂળપિતુપુત્તો ચ, કિં નુ ખો સો સયં સચ્છિકતં ધમ્મં દેસેતિ, ઉદાહુ ભગવતોયેવ વચનં યથાસુત’’ન્તિ, તેસમેવ ચેતોપરિવિતક્કમઞ્ઞાય તદભિપરિહરણત્થં અસપ્પુરિસભૂમિસમતિક્કમનાદિઅત્થો અનુભાવિતોતિ. સાયેવ યથાવુત્તા અનરિયવોહારાવત્થા અસદ્ધમ્મો, તદવત્થાનોક્કમનસઙ્ખાતા ચ સાવકત્તપટિજાનના સદ્ધમ્મો. એવં સતિ પરિયાયન્તરેન પુરિમત્થમેવ દસ્સેતીતિ ગહેતબ્બં. અપિચ કુહનલપનાદિવસેન પવત્તો અકુસલરાસિ અસદ્ધમ્મો, તબ્બિરહિતભાવો ચ સદ્ધમ્મો. ‘‘કેવલ’’ન્તિઆદિનાપિ વુત્તસ્સેવત્થસ્સ પરિયાયન્તરેન દસ્સનં, યથાવુત્તાય અનરિયવોહારાવત્થાય પરિમોચેતિ. સાવકત્તં પટિજાનનેન સત્થારં અપદિસતીતિ અત્થો. અપિચ સત્થુકપ્પાદિકિરિયતો અત્તાનં પરિમોચેતિ તક્કિરિયાસઙ્કાય ¶ સમ્ભવતો. ‘‘સત્થુ ભગવતોયેવ વચનં મયાસુત’’ન્તિ સત્થારં અપદિસતીતિ અત્થન્તરમનુભાવનં હોતિ. ‘‘જિનવચન’’ન્તિઆદિપિ પરિયાયન્તરદસ્સનં, અત્થન્તરમનુભાવનમેવ વા. અપ્પેતીતિ નિદસ્સેતિ. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેસુ યથારહં સત્તે નેતીતિ નેત્તિ, ધમ્મોયેવ નેત્તિ તથા. વુત્તનયેન ચેત્થ ઉભયથા અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો.

અપરમ્પિ અનુભાવેતબ્બમત્થમનુભાવેતિ ‘‘અપિચા’’તિઆદિના. તત્થ ઉપ્પાદિતભાવતન્તિ દેસનાવસેન પવત્તિતભાવં. પુરિમવચનં વિવરન્તોતિ ભગવતા દેસિતવસેન પુરિમતરં સંવિજ્જમાનં ભગવતા વચનમેવ ઉત્તાનિં કરોન્તો, ઇદં વચનન્તિ સમ્બન્ધો. ચતૂહિ વેસારજ્જઞાણેહિ વિસારદસ્સ, વિસારદહેતુભૂતચતુવેસારજ્જઞાણસમ્પન્નસ્સ વા. દસઞાણબલધરસ્સ. સમ્માસમ્બુદ્ધભાવસઙ્ખાતે ઉત્તમટ્ઠાને ઠિતસ્સ, ઉસભસ્સ ઇદન્તિ વા અત્થેન આસભસઙ્ખાતે અકમ્પનસભાવભૂતે ઠાને ઠિતસ્સ. ‘‘એવમેવ ખો ભિક્ખવે, યદા તથાગતો લોકે ઉપ્પજ્જતિ…પે… સો ધમ્મં દેસેતી’’તિઆદિના (અ. નિ. ૪.૩૩) સીહોપમસુત્તાદીસુ આગતેન અનેકનયેન સીહનાદનદિનો. સબ્બસત્તેસુ, સબ્બસત્તાનં વા ઉત્તમસ્સ. ન ચેત્થ નિદ્ધારણલક્ખણાભાવતો નિદ્ધારણવસેન સમાસો. સબ્બત્થ હિ સક્કતગન્થેસુ, સાસનગન્થેસુ ચ એવમેવ વુત્તં. ધમ્મેન સત્તાનમિસ્સરસ્સ. ધમ્મસ્સેવ ઇસ્સરસ્સ તદુપ્પાદનવસેનાતિપિ વદન્તિ. સેસપદદ્વયં તસ્સેવત્થસ્સ પરિયાયન્તરદીપનં. ધમ્મેન લોકસ્સ પદીપમિવ ભૂતસ્સ, તદુપ્પાદકભાવેન વા ધમ્મસઙ્ખાતપદીપસમ્પન્નસ્સ. ‘‘ધમ્મકાયોતિ ભિક્ખવે, તથાગતસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૧૧૮) હિ વુત્તં. ધમ્મેન લોકપટિસરણભૂતસ્સ, ધમ્મસઙ્ખાતેન ¶ વા પટિસરણેન સમ્પન્નસ્સ. ‘‘યંનૂનાહં…પે… તમેવ ધમ્મં સક્કત્વા ગરું કત્વા માનેત્વા પૂજેત્વા ઉપનિસ્સાય વિહરેય્ય’’ન્તિ (અ. નિ. ૪.૨૧; સં. નિ. ૧.૧૭૩) હિ વુત્તં. સદ્ધિન્દ્રિયાદિસદ્ધમ્મસઙ્ખાતસ્સ વરચક્કસ્સ પવત્તિનો, સદ્ધમ્માનમેતસ્સ વા આણાચક્કવરસ્સ પવત્તિનો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ તસ્સ ભગવતો ઇદં વચનં સમ્મુખાવ મયા પટિગ્ગહિતન્તિ યોજેતબ્બં. બ્યઞ્જનેતિ પદસમુદાયભૂતે વાક્યે. કઙ્ખા વા વિમતિ વાતિ એત્થ દળ્હતરં નિવિટ્ઠા વિચિકિચ્છા કઙ્ખા. નાતિસંસપ્પનં મતિભેદમત્તં વિમતિ. સમ્મુખા પટિગ્ગહિતમિદં મયાતિ તથા અકત્તબ્બભાવકારણવચનં. અત્તના ઉપ્પાદિતભાવં અપ્પટિજાનન્તો પુરિમવચનં ¶ વિવરન્તોતિ પન અસ્સદ્ધિયવિનાસનસ્સ, સદ્ધાસમ્પદમુપ્પાદનસ્સ ચ કારણવચનં. ‘‘તેનેત’’ન્તિઆદિના યથાવુત્તમેવત્થં ઉદાનવસેન દસ્સેતિ.

‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ એવં વદન્તો ગોતમગોત્તસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સાવકો, ગોતમગોત્તસમ્બન્ધો વા સાવકો આયસ્મા આનન્દો ભગવતા ભાસિતભાવસ્સ, સમ્મુખા પટિગ્ગહિતભાવસ્સ ચ સૂચનતો, તથાસૂચનેનેવ ચ ખલિતદુન્નિરુત્તાદિગહણદોસાભાવસ્સ સિજ્ઝનતો સાસને અસ્સદ્ધં વિનાસયતિ, સદ્ધં વડ્ઢેતીતિ અત્થો. એત્થ ચ પઞ્ચમાદયો તિસ્સો અત્થયોજના આકારાદિઅત્થેસુ અગ્ગહિતવિસેસમેવ એવં-સદ્દં ગહેત્વા દસ્સિતા, તતો પરા તિસ્સો આકારત્થમેવ એવં-સદ્દં ગહેત્વા વિભાવિતા, પચ્છિમા પન તિસ્સો યથાક્કમં આકારત્થં, નિદસ્સનત્થં, અવધારણત્થઞ્ચ એવં-સદ્દં ગહેત્વા યોજિતાતિ દટ્ઠબ્બં. હોન્તિ ચેત્થ –

‘‘દસ્સનં દીપનઞ્ચાપિ, પકાસનં વિભાવનં;

અનુભાવનમિચ્ચત્થો, કિરિયાયોગેન પઞ્ચધા.

દસ્સિતો પરમ્પરાય, સિદ્ધો નેકત્થવુત્તિયા;

એવં મે સુતમિચ્ચેત્થ, પદત્તયે નયઞ્ઞુના’’તિ.

એક-સદ્દો પન અઞ્ઞસેટ્ઠાસહાયસઙ્ખ્યાદીસુ દિસ્સતિ. તથા હેસ ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચ, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞન્તિ ઇત્થેકે અભિવદન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૨૭) અઞ્ઞત્થે દિસ્સતિ, ‘‘ચેતસો એકોદિભાવ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૨૮; પારા. ૧૧) સેટ્ઠે, ‘‘એકોવૂપકટ્ઠો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૪૦૫; દી. નિ. ૨.૨૧૫; મ. નિ. ૧.૮૦; સં. નિ. ૩.૬૩; વિભ. ૪.૪૪૫) અસહાયે, ‘‘એકોવ ખો ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૮.૨૯) સઙ્ખ્યાયં, ઇધાપિ સઙ્ખ્યાયમેવાતિ ¶ દસ્સેન્તો આહ ‘‘એકન્તિ ગણનપરિચ્છેદનિદ્દેસો’’તિ (ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૧; દી. નિ. ટી. ૧.પરિબ્બાજકકથાવણ્ણના) એકોયેવેસ સમયો, ન દ્વે વા તયો વાતિ ઊનાધિકાભાવેન ગણનસ્સ પરિચ્છેદનિદ્દેસો એકન્તિ અયં સદ્દોતિ અત્થો, તેન કસ્સ પરિચ્છિન્દનન્તિ અનુયોગે સતિ ¶ ‘‘સમય’’ન્તિ વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સમયન્તિ પરિચ્છિન્નનિદ્દેસો’’તિ. એવં પરિચ્છેદપરિચ્છિન્નવસેન વુત્તેપિ ‘‘અયં નામ સમયો’’તિ સરૂપતો અનિયમિતત્તા અનિયમિતવચનમેવાતિ દસ્સેતિ ‘‘એકં…પે…. દીપન’’ન્તિ ઇમિના.

ઇદાનિ સમયસદ્દસ્સ અનેકત્થવુત્તિતં અત્થુદ્ધારવસેન દસ્સેત્વા ઇધાધિપ્પેતમત્થં નિયમેન્તો ‘‘તત્થા’’તિઆદિમાહ. તત્થાતિ તસ્મિં ‘‘એકં સમય’’ન્તિ પદદ્વયે, સમભિનિવિટ્ઠો સમય સદ્દોતિ સમ્બન્ધો. ન પન દિસ્સતીતિ તેસ્વેકસ્મિંયેવ અત્થે ઇધ પવત્તનતો. સમવાયેતિ પચ્ચયસામગ્ગિયં, કારણસમવાયેતિ અત્થો. ખણેતિ ઓકાસે. હેતુદિટ્ઠીસૂતિ હેતુમ્હિ ચેવ લદ્ધિયઞ્ચ. અસ્સાતિ સમયસદ્દસ્સ. કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ ઉપાદાયાતિ એત્થ કાલો નામ ઉપસઙ્કમનસ્સ યુત્તકાલો. સમયો નામ તસ્સેવ પચ્ચયસામગ્ગી, અત્થતો પન તદનુરૂપસરીરબલઞ્ચેવ તપ્પચ્ચયપરિસ્સયાભાવો ચ. ઉપાદાનં નામ ઞાણેન તેસં ગહણં, તસ્મા યથાવુત્તં કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ પઞ્ઞાય ગહેત્વા ઉપધારેત્વાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – સચે અમ્હાકં સ્વે ગમનસ્સ યુત્તકાલો ભવિસ્સતિ, કાયે બલમત્તા ચ ફરિસ્સતિ, ગમનપચ્ચયા ચ અઞ્ઞો અફાસુવિહારો ન ભવિસ્સતિ, અથેતં કાલઞ્ચ ગમનકારણસમવાયસઙ્ખાતં સમયઞ્ચ ઉપધારેત્વા અપ્પેવ નામ સ્વેપિ આગચ્છેય્યામાતિ. ખણોતિ ઓકાસો. તથાગતુપ્પાદાદિકો હિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ ઓકાસો તપ્પચ્ચયપટિલાભહેતુત્તા. ખણો એવ ચ સમયો. યો ‘‘ખણો’’તિ ચ ‘‘સમયો’’તિ ચ વુચ્ચતિ, સો એકોવાતિ અધિપ્પાયો. દિયડ્ઢો માસો સેસો ગિમ્હાનં ઉણ્હસમયો. વસ્સાનસ્સ પઠમો માસો પરિળાહસમયો. મહાસમયોતિ મહાસમૂહો. સમાસો વા એસ, બ્યાસો વા. પવુટ્ઠં વનં પવનં, તસ્મિં, કપિલવત્થુસામન્તે મહાવનસઙ્ખાતે વનસણ્ડેતિ અત્થો. સમયોપિ ખોતિ એત્થ સમયોતિ સિક્ખાપદપૂરણસ્સ હેતુ. ભદ્દાલીતિ તસ્સ ભિક્ખુસ્સ નામં. ઇદં વુત્તં હોતિ – તયા ભદ્દાલિ પટિવિજ્ઝિતબ્બયુત્તકં એકં કારણં અત્થિ, તમ્પિ તે ન પટિવિદ્ધં ન સલ્લક્ખિતન્તિ. કિં તં કારણન્તિ આહ ‘‘ભગવાપિ ખો’’તિઆદિ.

‘‘ઉગ્ગહમાનો’’તિઆદીસુ માનોતિ તસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ પકતિનામં, કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ પન સિપ્પં ઉગ્ગહેતું સમત્થતાય ‘‘ઉગ્ગહમાનો’’તિ નં ¶ સઞ્જાનન્તિ, તસ્મા ‘‘ઉગ્ગહમાનો’’તિ વુચ્ચતિ. સમણમુણ્ડિકસ્સ પુત્તો સમણમુણ્ડિકાપુત્તો. સો કિર દેવદત્તસ્સ ઉપટ્ઠાકો. સમયં દિટ્ઠિં ¶ પકારેન વદન્તિ એત્થાતિ સમયપ્પવાદકો, તસ્મિં, દિટ્ઠિપ્પવાદકેતિ અત્થો. તસ્મિં કિર ઠાને ચઙ્કીતારુક્ખપોક્ખરસાતિપ્પભૂતયો બ્રાહ્મણા, નિગણ્ઠાચેલકપરિબ્બાજકાદયો ચ પબ્બજિતા સન્નિપતિત્વા અત્તનો અત્તનો સમયં પકારેન વદન્તિ કથેન્તિ દીપેન્તિ, તસ્મા સો આરામો ‘‘સમયપ્પવાદકો’’તિ વુચ્ચતિ. સ્વેવ તિન્દુકાચીરસઙ્ખાતાય તિમ્બરૂસકરુક્ખપન્તિયા પરિક્ખિત્તત્તા ‘‘તિન્દુકાચીરો’’તિ વુચ્ચતિ. એકા સાલા એત્થાતિ એકસાલકો. યસ્મા પનેત્થ પઠમં એકા સાલા અહોસિ, પચ્છા પન મહાપુઞ્ઞં પોટ્ઠપાદપરિબ્બાજકં નિસ્સાય બહૂ સાલા કતા, તસ્મા તમેવ પઠમં કતં એકં સાલં ઉપાદાય લદ્ધપુબ્બનામવસેન ‘‘એકસાલકો’’તિ વુચ્ચતિ. મલ્લિકાય નામ પસેનદિરઞ્ઞો દેવિયા ઉય્યાનભૂતો સો પુપ્ફફલસચ્છન્નો આરામો, તેન વુત્તં ‘‘મલ્લિકાય આરામે’’તિ. પટિવસતીતિ તસ્મિં ફાસુતાય વસતિ.

દિટ્ઠે ધમ્મેતિ પચ્ચક્ખે અત્તભાવે. અત્થોતિ વુડ્ઢિ. કમ્મકિલેસવસેન સમ્પરેતબ્બતો સમ્મા પાપુણિતબ્બતો સમ્પરાયો, પરલોકો, તત્થ નિયુત્તો સમ્પરાયિકો, પરલોકત્થો. અત્થાભિસમયાતિ યથાવુત્તઉભયત્થસઙ્ખાતહિતપટિલાભા. સમ્પરાયિકોપિ હિ અત્થો કારણસ્સ નિપ્ફન્નત્તા પટિલદ્ધો નામ હોતીતિ તં અત્થદ્વયમેકતો કત્વા ‘‘અત્થાભિસમયા’’તિ વુત્તં. ધિયા પઞ્ઞાય તંતદત્થે રાતિ ગણ્હાતિ, ધી વા પઞ્ઞા એતસ્સત્થીતિ ધીરો. પણ્ડા વુચ્ચતિ પઞ્ઞા. સા હિ સુખુમેસુપિ અત્થેસુ પડતિ ગચ્છતિ, દુક્ખાદીનં વા પીળનાદિઆકારં જાનાતીતિ પણ્ડા. તાય ઇતો ગતોતિ પણ્ડિતો. અથ વા ઇતા સઞ્જાતા પણ્ડા એતસ્સ, પડતિ વા ઞાણગતિયા ગચ્છતીતિ પણ્ડિતો. સમ્મા માનાભિસમયાતિ માનસ્સ સમ્મા પહાનેન. સમ્માતિ ચેત્થ અગ્ગમગ્ગઞાણેન સમુચ્છેદપ્પહાનં વુત્તં. અન્તન્તિ અવસાનં. પીળનં તંસમઙ્ગિનો હિંસનં અવિપ્ફારિતાકરણં. તદેવ અત્થો તથા ત્થ-કારસ્સ ટ્ઠ-કારં કત્વા. સમેચ્ચ પચ્ચયેહિ કતભાવો સઙ્ખતટ્ઠો. દુક્ખદુક્ખતાદિવસેન સન્તાપનં પરિદહનં સન્તાપટ્ઠો. જરાય, મરણેન ચાતિ દ્વિધા વિપરિણામેતબ્બો વિપરિણામટ્ઠો ¶ . અભિસમેતબ્બો પટિવિજ્ઝિતબ્બો અભિસમયટ્ઠો, પીળનાદીનિયેવ. તાનિ હિ અભિસમેતબ્બભાવેન એકીભાવમુપનેત્વા ‘‘અભિસમયટ્ઠો’’તિ વુત્તાનિ. અભિસમયસ્સ વા પટિવેધસ્સ અત્થો ગોચરો અભિસમયટ્ઠોતિ તાનિયેવ તબ્બિસય-ભાવૂપગમન-સામઞ્ઞતો એકત્તેન વુત્તાનિ. એત્થ ચ ઉપસગ્ગાનં જોતકમત્તત્તા તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ વાચકો સમયસદ્દો એવાતિ સમયસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારેપિ સઉપસગ્ગો અભિસમયો વુત્તો.

તેસુ પન અત્થેસુ અયં વચનત્થો – સહકારીકારણવસેન સન્નિજ્ઝં સમેતિ સમવેતીતિ સમયો, સમવાયો. સમેતિ સમાગચ્છતિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયમેત્થ તદાધારપુગ્ગલવસેનાતિ સમયો, ખણો. સમેન્તિ એત્થ, એતેન વા સંગચ્છન્તિ ધમ્મા, સત્તા વા સહજાતાદીહિ, ઉપ્પાદાદીહિ ચાતિ ¶ સમયો, કાલો. ધમ્મપ્પવત્તિમત્તતાય હિ અત્થતો અભૂતોપિ કાલો ધમ્મપ્પવત્તિયા અધિકરણં, કરણં વિય ચ પરિકપ્પનામત્તસિદ્ધેન રૂપેન વોહરીયતિ. સમં, સમ્મા વા અવયવાનં અયનં પવત્તિ અવટ્ઠાનન્તિ સમયો, સમૂહો યથા ‘‘સમુદાયો’’તિ. અવયવાનં સહાવટ્ઠાનમેવ હિ સમૂહો, ન પન અવયવવિનિમુત્તો સમૂહો નામ કોચિ પરમત્થતો અત્થિ. પચ્ચયન્તરસમાગમે એતિ ફલં ઉપ્પજ્જતિ, પવત્તતિ વા એતસ્માતિ સમયો, હેતુ યથા ‘‘સમુદયો’’તિ. સો હિ પચ્ચયન્તરસમાગમનેનેવ અત્તનો ફલં ઉપ્પાદટ્ઠિતિસમઙ્ગીભાવં કરોતિ. સમેતિ સંયોજનભાવતો સમ્બન્ધો હુત્વા એતિ અત્તનો વિસયે પવત્તતિ, દળ્હગ્ગણભાવતો વા તંસઞ્ઞુત્તા સત્તા અયન્તિ એતેન યથાભિનિવેસં પવત્તન્તીતિ સમયો, દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિસંયોજનેન હિ સત્તા અતિવિય બજ્ઝન્તિ. સમિતિ સઙ્ગતિ સમોધાનં સમયો, પટિલાભો. સમસ્સ નિરોધસ્સ યાનં પાપુણનં, સમ્મા વા યાનં અપગમો અપ્પવત્તિ સમયો, પહાનં. અભિમુખં ઞાણેન સમ્મા એતબ્બો અભિગન્તબ્બોતિ અભિસમયો, ધમ્માનં અવિપરીતો સભાવો. અભિમુખભાવેન તં તં સભાવં સમ્મા એતિ ગચ્છતિ બુજ્ઝતીતિ અભિસમયો, ધમ્માનં યથાભૂતસભાવાવબોધો.

નનુ ચ અત્થમત્તં યથાધિપ્પેતં પતિ સદ્દા અભિનિવિસન્તીતિ ન એકેન સદ્દેન અનેકે અત્થા અભિધીયન્તિ, અથ કસ્મા ઇધ સમયસદ્દસ્સ અનેકધા અત્થો વુત્તોતિ? સચ્ચમેતં સદ્દવિસેસે અપેક્ખિતે સદ્દવિસેસે ¶ હિ અપેક્ખિતે ન એકેન સદ્દેન અનેકત્થાભિધાનં સમ્ભવતિ. ન હિ યો કાલાદિઅત્થો સમય-સદ્દો, સોયેવ સમૂહાદિઅત્થં વદતિ. એત્થ પન તેસં તેસમત્થાનં સમયસદ્દવચનીયતાસામઞ્ઞમુપાદાય અનેકત્થતા સમય-સદ્દસ્સ વુત્તાતિ. એવં સબ્બત્થ અત્થુદ્ધારે. હોતિ ચેત્થ –

‘‘સામઞ્ઞવચનીયતં, ઉપાદાય અનેકધા;

અત્થં વદે ન હિ સદ્દો, એકો નેકત્થકો સિયા’’તિ.

સમવાયાદિઅત્થાનં ઇધ અસમ્ભવતો, કાલસ્સેવ ચ અપદિસિતબ્બત્તા ‘‘ઇધ પનસ્સ કાલો અત્થો’’તિ વુત્તં. દેસદેસકાદીનં વિય હિ કાલસ્સ નિદાનભાવેન અધિપ્પેતત્તા સોપિ ઇધ અપદિસીયતિ. ‘ઇમિના કીદિસં કાલં દીપેતીતિ આહ ‘‘તેના’’તિઆદિ. તેનાતિ કાલત્થેન સમય-સદ્દેન. અડ્ઢમાસો પક્ખવસેન વુત્તો, પુબ્બણ્હાદિકો દિવસભાગવસેન, પઠમયામાદિકો પહારવસેન. આદિ-સદ્દેન ખણલયાદયો સઙ્ગહિતા, અનિયમિતવસેન એકં કાલં દીપેતીતિ અત્થો.

કસ્મા ¶ પનેત્થ અનિયમિતવસેન કાલો નિદ્દિટ્ઠો, ન ઉતુસંવચ્છરાદિના નિયમિતવસેનાતિ આહ ‘‘તત્થ કિઞ્ચાપી’’તિઆદિ. કિઞ્ચાપિ પઞ્ઞાય વિદિતં સુવવત્થાપિતં, તથાપીતિ સમ્બન્ધો. વચસા ધારેતું વા સયં ઉદ્દિસિતું વા પરેન ઉદ્દિસાપેતું વા ન સક્કા નાનપ્પકારભાવતો બહુ ચ વત્તબ્બં હોતિ યાવ કાલપ્પભેદો, તાવ વત્તબ્બત્તા. ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વુત્તે પન ન સો કાલપ્પભેદો અત્થિ, યો એત્થાનન્તોગધો સિયાતિ દસ્સેતિ ‘‘એકેનેવ પદેન તમત્થં સમોધાનેત્વા’’તિ ઇમિના. એવં લોકિયસમ્મતકાલવસેન સમયત્થં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સાસને પાકટકાલવસેન સમયત્થં દસ્સેતું ‘‘યે વા ઇમે’’તિઆદિ વુત્તં. અપિચ ઉતુસંવચ્છરાદિવસેન નિયમં અકત્વા સમયસદ્દસ્સ વચને અયમ્પિ ગુણો લદ્ધોયેવાતિ દસ્સેન્તો ‘‘યે વા ઇમે’’તિઆદિમાહ. સામઞ્ઞજોતના હિ વિસેસે અવતિટ્ઠતિ તસ્સા વિસેસપરિહારવિસયત્તા. તત્થ યે ઇમે સમયાતિ સમ્બન્ધો. ભગવતો માતુકુચ્છિઓક્કમનકાલો ચેત્થ ગબ્ભોક્કન્તિસમયો. ચત્તારિ નિમિત્તાનિ પસ્સિત્વા સંવેજનકાલો સંવેગસમયો. છબ્બસ્સાનિ સમ્બોધિસમધિગમાય ચરિયકાલો ¶ દુક્કરકારિકસમયો. દેવસિકં ઝાનફલસમાપત્તીહિ વીતિનામનકાલો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસમયો, વિસેસતો પન સત્તસત્તાહાનિ ઝાનસમાપત્તિવળઞ્જનકાલો. પઞ્ચચત્તાલીસવસ્સાનિ તંતંધમ્મદેસનાકાલો દેસનાસમયો. આદિ-સદ્દેન યમકપાટિહારિયસમયાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. પકાસાતિ દસસહસ્સિલોકધાતુપકમ્પનઓભાસપાતુભાવાદીહિ પાકટા. ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વુત્તે તદઞ્ઞેપિ સમયા સન્તીતિ અત્થાપત્તિતો તેસુ સમયેસુ ઇધ દેસનાસમયસઙ્ખાતો સમયવિસેસો ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વુત્તોતિ દીપેતીતિ અધિપ્પાયો.

યથાવુત્તપ્પભેદેસુયેવ સમયેસુ એકદેસં પકારન્તરેહિ સઙ્ગહેત્વા દસ્સેતું ‘‘યો ચાય’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ હિ ઞાણકિચ્ચસમયો, અત્તહિતપટિપત્તિસમયો ચ અભિસમ્બોધિસમયોયેવ. અરિયતુણ્હીભાવસમયો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસમયો. કરુણાકિચ્ચપરહિતપટિપત્તિધમ્મિકથાસમયો દેસનાસમયો, તસ્મા તેસુ વુત્તપ્પભેદેસુ સમયેસુ એકદેસોવ પકારન્તરેન દસ્સિતોતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘સન્નિપતિતાનં વો ભિક્ખવે દ્વયં કરણીયં ધમ્મી કથા વા અરિયો વા તુણ્હીભાવો’’તિ (ઉદા. ૧૨) વુત્તસમયે સન્ધાય ‘‘સન્નિપતિતાનં કરણીયદ્વયસમયેસૂ’’તિ વુત્તં. તેસુપિ સમયેસૂતિ કરુણાકિચ્ચપરહિતપટિપત્તિધમ્મિકથાદેસનાસમયેસુપિ. અઞ્ઞતરં સમયં સન્ધાય ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વુત્તં અત્થતો અભેદત્તા.

અઞ્ઞત્થ વિય ભુમ્મવચનેન ચ કરણવચનેન ચ નિદ્દેસમકત્વા ઇધ ઉપયોગવચનેન નિદ્દેસપયોજનં નિદ્ધારેતુકામો પરમ્મુખેન ચોદનં સમુટ્ઠપેતિ ‘‘કસ્મા પનેત્થા’’તિઆદિના. એત્થાતિ ¶ ‘‘એકં સમય’’ન્તિ ઇમસ્મિં પદે, કરણવચનેન નિદ્દેસો કતો યથાતિ સમ્બન્ધો. ભવન્તિ એત્થાતિ ભુમ્મં, ઓકાસો, તત્થ પવત્તં વચનં વિભત્તિ ભુમ્મવચનં. કરોતિ કિરિયમભિનિપ્ફાદેભિ એતેનાતિ કરણં, કિરિયાનિપ્ફત્તિકારણં. ઉપયુજ્જિતબ્બો કિરિયાયાતિ ઉપયોગો, કમ્મં, તત્થ વચનં તથા. ‘‘તત્થા’’તિઆદિના યથાવુત્તચોદનં પરિહરતિ. તત્થાતિ તેસુ અભિધમ્મતદઞ્ઞસુત્તપદવિનયેસુ. તથાતિ ભુમ્મવચનકરણવચનેહિ અત્થસમ્ભવતો ચાતિ યોજેતબ્બં, અધિકરણભાવેનભાવલક્ખણત્થાનં, હેતુકરણત્થાનઞ્ચ ¶ સમ્ભવતોતિ અત્થો. ઇધાતિ ઇધસ્મિં સુત્તપદે. અઞ્ઞથાતિ ઉપયોગવચનેન. અત્થસમ્ભવતોતિ અચ્ચન્તસંયોગત્થસ્સ સમ્ભવતો.

‘‘તત્થ હી’’તિઆદિ તબ્બિવરણં. ઇતોતિ ‘‘એકં સમય’’ન્તિ સુત્તપદતો. અધિકરણત્થોતિ આધારત્થો. ભવનં ભાવો, કિરિયા, કિરિયાય કિરિયન્તરલક્ખણં ભાવેનભાવલક્ખણં, તદેવત્થો તથા. કેન સમયત્થેન ઇદં અત્થદ્વયં સમ્ભવતીતિ અનુયોગે સતિ તદત્થદ્વયસમ્ભવાનુરૂપેન સમયત્થેન, તં દળ્હં કરોન્તો ‘‘અધિકરણઞ્હી’’તિઆદિમાહ. પદત્થતોયેવ હિ યથાવુત્તમત્થદ્વયં સિદ્ધં, વિભત્તિ પન જોતકમત્તા. તત્થ કાલસઙ્ખાતો, કાલસદ્દસ્સ વા અત્થો યસ્સાતિ કાલત્થો. સમૂહસઙ્ખાતો, ‘સમૂહસદ્દસ્સ વા અત્થો યસ્સાતિ સમૂહત્થો, કો સો? સમયો. ઇદં વુત્તં હોતિ – કાલત્થો, સમૂહત્થો ચ સમયો તત્થ અભિધમ્મે વુત્તાનં ફસ્સાદિધમ્માનં અધિકરણં આધારોતિ, યસ્મિં કાલે, ધમ્મપુઞ્જે વા કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિંયેવ કાલે, ધમ્મપુઞ્જે વા ફસ્સાદયોપિ હોન્તીતિ અયઞ્હિ તત્થ અત્થો. નનુ ચાયં ઉપાદાપઞ્ઞત્તિમત્તો કાલો, વોહારમત્તો ચ સમૂહો, સો કથં અધિકરણં સિયા તત્થ વુત્તધમ્માનન્તિ? નાયં દોસો. યથા હિ કાલો સયં પરમત્થતો અવિજ્જમાનોપિ સભાવધમ્મપરિચ્છિન્નત્તા આધારભાવેન પઞ્ઞાતો, સભાવધમ્મપરિચ્છિન્નો ચ તઙ્ખણપ્પવત્તાનં તતો પુબ્બે, પરતો ચ અભાવતો ‘‘પુબ્બણ્હેજાતો, સાયન્હે આગચ્છતી’’તિઆદીસુ, સમૂહો ચ અવયવવિનિમુત્તો વિસું અવિજ્જમાનોપિ કપ્પનામત્તસિદ્ધત્તા અવયવાનં આધારભાવેન પઞ્ઞાપીયતિ ‘‘રુક્ખે સાખા, યવરાસિયં પત્તસમ્ભૂતો’’તિઆદીસુ, એવમિધાપિ સભાવધમ્મપરિચ્છિન્નત્તા, કપ્પનામત્તસિદ્ધત્તા ચ તદુભયં તત્થ વુત્તધમ્માનં અધિકરણભાવેન પઞ્ઞાપીયતીતિ.

‘‘ખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતસ્સા’’તિઆદિ ભાવેનભાવલક્ખણત્થસમ્ભવદસ્સનં. તત્થ ખણો નામ અટ્ઠક્ખણવિનિમુત્તો નવમો બુદ્ધુપ્પાદક્ખણો, યાનિ વા પનેતાનિ ‘‘ચત્તારિમાનિ ભિક્ખવે, ચક્કાનિ, યેહિ ¶ સમન્નાગતાનં દેવમુસ્સાનં ચતુચક્કં પવત્તતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૧) એત્થ ¶ પતિરૂપદેસવાસો સપ્પુરિસૂપનિસ્સયો અત્તસમ્માપણીધિ પુબ્બેકતપુઞ્ઞતાતિ ચત્તારિ ચક્કાનિ વુત્તાનિ, તાનિ એકજ્ઝં કત્વા ઓકાસટ્ઠેન ‘‘ખણો’’તિ વેદિતબ્બાનિ. તાનિ હિ કુસલુપ્પત્તિયા ઓકાસભૂતાનિ. સમવાયો નામ ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૦૪; ૩.૪૨૧, ૪૨૫, ૪૨૬; સં. નિ. ૨.૪૩, ૪૪; સં. નિ. ૩.૬૦; કથા. ૪૬૫, ૪૬૭) નિદ્દિટ્ઠા ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિસાધારણફલનિપ્ફાદકત્તેન સણ્ઠિતા ચક્ખુરૂપાદિપચ્ચયસામગ્ગી. ચક્ખુરૂપાદીનઞ્હિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિ સાધારણફલં. હેતુ નામ યોનિસોમનસિકારાદિજનકહેતુ. યથાવુત્તસ્સ ખણસઙ્ખાતસ્સ, સમવાયસઙ્ખાતસ્સ, હેતુસઙ્ખાતસ્સ ચ સમયસ્સ સત્તાસઙ્ખાતેન ભાવેન તેસં ફસ્સાદીનં ધમ્માનં સત્તાસઙ્ખાતો ભાવો લક્ખીયતિ વિઞ્ઞાયતીતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા ‘‘ગાવીસુ દુય્હમાનાસુ ગતો, દુદ્ધાસુ આગતો’’તિ એત્થ દોહનકિરિયાય ગમનકિરિયા લક્ખીયતિ, એવમિધાપિ યથાવુત્તસ્સ સમયસ્સ સત્તાકિરિયાય ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદકિરિયા, ફસ્સાદીનં ભવનકિરિયા ચ લક્ખીયતીતિ. નનુ ચેત્થ સત્તાકિરિયા અવિજ્જમાનાવ, કથં તાય લક્ખીયતીતિ? સચ્ચં, તથાપિ ‘‘યસ્મિં સમયે’’તિ ચ વુત્તે સતીતિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયમાનો એવહોતિ અઞ્ઞકિરિયાસમ્બન્ધાભાવે પદત્થસ્સ સત્તાવિરહાભાવતો, તસ્મા અત્થતો ગમ્યમાનાય તાય સત્તાકિરિયાય લક્ખીયતીતિ. અયઞ્હિ તત્થ અત્થો – યસ્મિં યથાવુત્તે ખણે, પચ્ચયસમવાયે, હેતુમ્હિ વા સતિ કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિંયેવ ખણે, પચ્ચયસમવાયે, હેતુમ્હિ વા સતિ ફસ્સાદયોપિ હોન્તીતિ. અયં પન અત્થો અભિધમ્મેયેવ (અટ્ઠસા. કામાવચરકુસલપદભાજનીયે) નિદસ્સનવસેન વુત્તો, યથારહમેસ નયો અઞ્ઞેસુપિ સુત્તપદેસૂતિ. તસ્માતિ અધિકરણત્થસ્સ, ભાવેનભાવલક્ખણત્થસ્સ ચ સમ્ભવતો. તદત્થજોતનત્થન્તિ તદુભયત્થસ્સ સમયસદ્દત્થભાવેન વિજ્જમાનસ્સેવ ભુમ્મવચનવસેન દીપનત્થં. વિભત્તિયો હિ પદીપો વિય વત્થુનો વિજ્જમાનસ્સેવ અત્થસ્સ જોતકાતિ, અયમત્થો સદ્દસત્થેસુ પાકટોયેવ.

હેતુઅત્થો, કરણત્થો ચ સમ્ભવતીતિ ‘‘અન્નેન વસતિ, વિજ્જાય વસતી’’તિઆદીસુ વિય હેતુઅત્થો, ‘‘ફરસુના છિન્દતિ, કુદાલેન ખણતી’’તિઆદીસુ ¶ વિય કરણત્થો ચ સમ્ભવતિ. કથં પન સમ્ભવતીતિ આહ ‘‘યો હિ સો’’તિઆદિ. વિનયે (પારા. ૨૦) આગતસિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયાચનવત્થુવસેન થેરં મરિયાદં કત્વા ‘‘સારિપુત્તાદીહિપિ દુવિઞ્ઞેય્યો’’તિ વુત્તં. તેન સમયેન હેતુભૂતેન કરણભૂતેનાતિ એત્થ પન તંતંવત્થુવીતિક્કમોવ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા હેતુ ચેવ કરણઞ્ચ. તથા હિ યદા ભગવા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા પઠમમેવ તેસં તેસં તત્થ તત્થ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુભૂતં તં તં વીતિક્કમં અપેક્ખમાનો વિહરતિ ¶ , તદા તં તં વીતિક્કમં અપેક્ખિત્વા તદત્થં વસતીતિ સિદ્ધો વત્થુવીતિક્કમસ્સ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુભાવો ‘‘અન્નેનવસતી’’તિઆદીસુ અન્નમપેક્ખિત્વા તદત્થં વસતીતિઆદિના કારણેન અન્નાદીનં હેતુભાવો વિય. સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિકાલે પન તેનેવ પુબ્બસિદ્ધેન વીતિક્કમેન સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતિ, તસ્મા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા સાધકતમત્તા કરણભાવોપિ વીતિક્કમસ્સેવ સિદ્ધો ‘‘અસિના છિન્દતી’’તિઆદીસુ અસિના છિન્દનકિરિયં સાધેતીતિઆદિના કારણેન અસિઆદીનં કરણભાવો વિય. એવં સન્તેપિ વીતિક્કમં અપેક્ખમાનો તેનેવ સદ્ધિં તન્નિસ્સિતમ્પિ કાલં અપેક્ખિત્વા વિહરતીતિ કાલસ્સાપિ ઇધ હેતુભાવો વુત્તો, સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેન્તો ચ તં તં વીતિક્કમકાલં અનતિક્કમિત્વા તેનેવ કાલેન સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતીતિ વીતિક્કમનિસ્સયસ્સ કાલસ્સાપિ કરણભાવો વુત્તો, તસ્મા ઇમિના પરિયાયેન કાલસ્સાપિ હેતુભાવો, કરણભાવો ચ લબ્ભતીતિ વુત્તં ‘‘તેન સમયેન હેતુભૂતેન કરણભૂતેના’’તિ, નિપ્પરિયાયેન પન વીતિક્કમોયેવ હેતુભૂતો, કરણભૂતો ચ. સો હિ વીતિક્કમક્ખણે હેતુ હુત્વા પચ્છા સિક્ખાપદપઞ્ઞાપનક્ખણે કરણમ્પિ હોતીતિ. સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપયન્તોતિ વીતિક્કમં પુચ્છિત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતાપેત્વા ઓતિણ્ણવત્થું તં પુગ્ગલં પટિપુચ્છિત્વા, વિગરહિત્વા ચ તં તં વત્થુઓતિણ્ણકાલં અનતિક્કમિત્વા તેનેવ કાલેન કરણભૂતેન સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞપેન્તો. સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુઞ્ચ અપેક્ખમાનોતિ તતિયપારાજિકાદીસુ (પારા. ૧૬૨) વિય સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા હેતુભૂતં તં તં વત્થુવીતિક્કમસમયં અપેક્ખમાનો તેન સમયેન હેતુભૂતેન ભગવા તત્થ તત્થ વિહાસીતિ અત્થો.

‘‘સિક્ખાપદાનિ ¶ પઞ્ઞાપયન્તો, સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુઞ્ચ અપેક્ખમાનો’’તિ ઇદં યથાક્કમં કરણભાવસ્સ, હેતુભાવસ્સ ચ સમત્થનવચનં, તસ્મા તદનુરૂપં ‘‘તેનસમયેન કરણભૂતેન હેતુભૂતેના’’તિ એવં વત્તબ્બેપિ પઠમં ‘‘હેતુભૂતેના’’તિ ઉપ્પટિપાટિવચનં તત્થ હેતુભાવસ્સ સાતિસયમધિપ્પેતત્તા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘ભગવા હિ વેરઞ્જાયં વિહરન્તો ધમ્મસેનાપતિત્થેરસ્સ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયાચનહેતુભૂતં પરિવિતક્કસમયં અપેક્ખમાનો તેન સમયેન હેતુભૂતેન વિહાસી’’તિ તીસુપિ કિર ગણ્ઠિપદેસુ વુત્તં. ‘‘કિં પનેત્થ યુત્તિચિન્તાય, આચરિયસ્સ ઇધ કમવચનિચ્છા નત્થીતિ એવમેતં ગહેતબ્બં – અઞ્ઞાસુપિ હિ અટ્ઠકથાસુ અયમેવ અનુક્કમો વુત્તો, ન ચ તાસુ ‘તેન સમયેન વેરઞ્જાયં વિહરતી’તિ વિનયપાળિપદે હેતુઅત્થસ્સેવ સાતિસયં અધિપ્પેતભાવદીપનત્થં વુત્તો અવિસયત્તા, સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપયન્તો હેતુભૂતેન, કરણભૂતેન ચ સમયેન વિહાસિ, સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુઞ્ચ અપેક્ખમાનો હેતુભૂતેન સમયેન વિહાસીતિ એવમેત્થ યથાલાભં સમ્બન્ધભાવતો એવં વુત્તો’’તિપિ વદન્તિ. તસ્માતિ ¶ યથાવુત્તસ્સ દુવિધસ્સાપિ અત્થસ્સ સમ્ભવતો. તદત્થજોતનત્થન્તિ વુત્તનયેન કરણવચનેન તદુભયત્થસ્સ જોતનત્થં. તત્થાતિ તસ્મિં વિનયે. એત્થ ચ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા એવ વીતિક્કમસમયસ્સ સાધકતમત્તા તસ્સ કરણભાવે ‘‘સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપયન્તો’’તિ અજ્ઝાહરિતપદેન સમ્બન્ધો, હેતુભાવે પન તદપેક્ખનમત્તત્તા ‘‘વિહરતી’’તિ પદેનેવાતિ દટ્ઠબ્બં. તથાયેવ હિ વુત્તં ‘‘તેન સમયેન હેતુભૂતેન, કરણભૂતેન ચ સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપયન્તો, સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુઞ્ચ અપેક્ખમાનો ભગવા તત્થ તત્થ વિહાસી’’તિ. કરણઞ્હિ કિરિયત્થં, ન હેતુ વિય કિરિયાકારણં. હેતુ પન કિરિયાકારણં, ન કરણં વિય કિરિયત્થોતિ.

‘‘ઇધ પના’’તિઆદિના ઉપયોગવચનસ્સ અચ્ચન્તસંયોગત્થસમ્ભવદસ્સનં, અચ્ચન્તમેવ દબ્બગુણકિરિયાહિ સંયોગો અચ્ચન્તસંયોગો, નિરન્તરમેવ તેહિ સંયુત્તભાવોતિ વુત્તં હોતિ. સોયેવત્થો તથા. એવંજાતિકેતિ એવંસભાવે. કથં સમ્ભવતીતિ આહ ‘‘યઞ્હી’’તિઆદિ. અચ્ચન્તમેવાતિ આરબ્ભતો પટ્ઠાય યાવ દેસનાનિટ્ઠાનં, તાવ એકંસમેવ, નિરન્તરમેવાતિ અત્થો. કરુણાવિહારેનાતિ પરહિતપટિપત્તિસઙ્ખાતેન કરુણાવિહારેન. તથા હિ કરુણાનિદાનત્તા ¶ દેસનાય ઇધ પરહિતપટિપત્તિ ‘‘કરુણાવિહારો’’તિ વુત્તા, ન પન કરુણાસમાપત્તિવિહારો. ન હિ દેસનાકાલે દેસેતબ્બધમ્મવિસયસ્સ દેસનાઞાણસ્સ સત્તવિસયાય મહાકરુણાય સહુપ્પત્તિ સમ્ભવતિ ભિન્નવિસયત્તા, તસ્મા કરુણાય પવત્તો વિહારોતિ કત્વા પરહિતપટિપત્તિવિહારો ઇધ ‘‘કરુણાવિહારો’’તિ વેદિતબ્બો. તસ્માતિ અચ્ચન્તસંયોગત્થસમ્ભવતો. તદત્થજોતનત્થન્તિ વુત્તનયેન ઉપયોગવિભત્તિયા તદત્થસ્સ જોતનત્થં ઉપયોગનિદ્દેસો કતો યથા ‘‘માસં સજ્ઝાયતિ, દિવસં ભુઞ્જતી’’તિ. તેનાતિ યેન કારણેન અભિધમ્મે, ઇતો અઞ્ઞેસુ ચ સુત્તપદેસુ ભુમ્મવચનસ્સ અધિકરણત્થો, ભાવેનભાવલક્ખણત્થો ચ, વિનયે કરણવચનસ્સ હેતુઅત્થો, કરણત્થો ચ ઇધ ઉપયોગવચનસ્સ અચ્ચન્તસંયોગત્થો સમ્ભવતિ, તેનાતિ અત્થો. એતન્તિ યથા વુત્તસ્સત્થસ્સ સઙ્ગહગાથાપદં અઞ્ઞત્રાતિ અભિધમ્મે ઇતો અઞ્ઞેસુ સુત્તપદેસુ, વિનયે ચ. સમયોતિ સમયસદ્દો. સદ્દેયેવ હિ વિભત્તિપરા ભવતિઅત્થે અસમ્ભવતો. સોતિ સ્વેવ સમયસદ્દો.

એવં અત્તનો મતિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પોરાણાચરિયમતિં દસ્સેતું ‘‘પોરાણા પના’’તિઆદિ વુત્તં. પોરાણાતિ ચ પુરિમા અટ્ઠકથાચરિયા. ‘‘તસ્મિં સમયે’’તિ વા…પે… ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વા એસ ભેદોતિ સમ્બન્ધો. અભિલાપમત્તભેદોતિ વચનમત્તેન ભેદો વિસેસો, ન પન અત્થેન, તેનાહ ‘‘સબ્બત્થ ભુમ્મમેવત્થો’’તિ, સબ્બેસુપિ અત્થતો આધારો એવ અત્થોતિ વુત્તં હોતિ ¶ . ઇમિના ચ વચનેન સુત્તવિનયેસુ વિભત્તિવિપરિણામો કતો, ભુમ્મત્થે વા ઉપયોગકરણવિભત્તિયો સિદ્ધાતિ દસ્સેતિ. ‘‘તસ્મા’’તિઆદિના તેસં મતિદસ્સને ગુણમાહ.

ભારિયટ્ઠેન ગરુ. તદેવત્થં સઙ્કેતતો સમત્થેતિ ‘‘ગરું હી’’તિઆદિના સઙ્કેતવિસયો હિ સદ્દો તંવવત્થિતોયેવ ચેસ અત્થબોધકોતિ. ગરુન્તિ ગરુકાતબ્બં જનં. ‘‘લોકે’’તિ ઇમિના ન કેવલં સાસનેયેવ, લોકેપિ ગરુકાતબ્બટ્ઠેન ભગવાતિ સઙ્કેતસિદ્ધીતિ દસ્સેતિ. યદિ ગરુકાતબ્બટ્ઠેન ભગવા, અથ અયમેવ સાતિસયં ભગવા નામાતિ દસ્સેન્તો ‘‘અયઞ્ચા’’તિઆદિમાહ. તથા હિ લોકનાથો અપરિમિતનિરુપમપ્પભાવસીલાદિગુણવિસેસસમઙ્ગિતાય, સબ્બાનત્થપરિહારપુબ્બઙ્ગમાય ¶ નિરવસેસહિતસુખવિધાનતપ્પરાય નિરતિસયાય પયોગસમ્પત્તિયા સદેવમનુસ્સાય પજાય અચ્ચન્તુપકારિતાય ચ અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં ઉત્તમં ગારવટ્ઠાનન્તિ. ન કેવલં લોકેયેવ, અથ ખો સાસનેપીતિ દસ્સેતિ ‘‘પોરાણેહી’’તિઆદિના, પોરાણેહીતિ ચ અટ્ઠકથાચરિયેહીતિ અત્થો. સેટ્ઠવાચકવચનમ્પિ સેટ્ઠગુણસહચરણતો સેટ્ઠમેવાતિ વુત્તં ‘‘ભગવાતિ વચનં સેટ્ઠ’’ન્તિ. વુચ્ચતિ અત્થો, એતેનાતિ હિ વચનં, સદ્દો. અથ વા વુચ્ચતીતિ વચનં, અત્થો, તસ્મા યો ‘‘ભગવા’’તિ વચનેન વચનીયો અત્થો, સો સેટ્ઠોતિ અત્થો. ભગવાતિ વચનમુત્તમન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ગારવયુત્તોતિ ગરુભાવયુત્તો ગરુગુણયોગત્તા, સાતિસયં વા ગરુકરણારહતાય ગારવયુત્તો, ગારવારહોતિ અત્થો. યેન કારણત્તયેન સો તથાગતો ગરુ ભારિયટ્ઠેન, તેન ‘‘ભગવા’’તિ વુચ્ચતીતિ સમ્બન્ધો. ગરુતાકારણદસ્સનઞ્હેતં પદત્તયં. ‘‘સિપ્પાદિસિક્ખાપકાપિ ગરૂયેવ નામ હોન્તિ, ન ચ ગારવયુત્તા, અયં પન તાદિસો ન હોતિ, તસ્મા ગરૂતિ કત્વા ‘ગારવયુત્તો’તિ વુત્ત’’ન્તિ કેચિ. એવં સતિ તદેતં વિસેસનપદમત્તં, પુરિમપદદ્વયમેવ કારણદસ્સનં સિયા.

અપિચાતિ અત્થન્તરવિકપ્પત્થે નિપાતો, અપરો નયોતિ અત્થો. તત્થ –

‘‘વણ્ણગમો વણ્ણવિપરિયાયો,

દ્વે ચાપરે વણ્ણવિકારનાસા;

ધાતૂનમત્થાતિસયેન યોગો,

તદુચ્ચતે પઞ્ચવિધા નિરુત્તી’’તિ. –

વુત્તં નિરુત્તિલક્ખણં ગહેત્વા, ‘‘પિસોદરાદીનિ યથોપદિટ્ઠ’’ન્તિ વુત્તસદ્દનયેન વા પિસોદરાદિઆકતિગણપક્ખેપલક્ખણં ¶ ગહેત્વા લોકિય લોકુત્તરસુખાભિનિબ્બત્તકં સીલાદિપારપ્પત્તં ભાગ્યમસ્સ અત્થીતિ ‘‘ભાગ્યવા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘ભગવા’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ભાગ્યવા’’તિ. તથા અનેકભેદભિન્નકિલેસસતસહસ્સાનિ, સઙ્ખેપતો વા પઞ્ચમારે અભઞ્જીતિ ‘‘ભગ્ગવા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘ભગવા’’તિ વુત્તન્તિ દસ્સેતિ ‘‘ભગ્ગવા’’તિ ઇમિના. લોકે ¶ ચ ભગ-સદ્દો ઇસ્સરિયધમ્મયસસિરીકામપયત્તેસુ છસુ ધમ્મેસુ પવત્તતિ, તે ચ ભગસઙ્ખાતા ધમ્મા અસ્સ સન્તીતિ ભગવાતિ અત્થં દસ્સેતું ‘‘યુત્તો ભગેહિ ચા’’તિ વુત્તં. કુસલાદીહિ અનેકભેદેહિ સબ્બધમ્મે વિભજિ વિભજિત્વા વિવરિત્વા દેસેસીતિ ‘‘વિભત્તવા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘ભગવા’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘વિભત્તવા’’તિ. દિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારે, કાયચિત્તઉપધિવિવેકે, સુઞ્ઞતાનિમિત્તાપ્પણિહિતવિમોક્ખે, અઞ્ઞે ચ લોકિયલોકુત્તરે ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે ભજિ સેવિ બહુલમકાસીતિ ‘‘ભત્તવા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘ભગવા’’તિ વુત્તન્તિ દસ્સેતિ ‘‘ભત્તવા’’તિ ઇમિના. તીસુ ભવેસુ તણ્હાસઙ્ખાતં ગમનમનેન વન્તં વમિતન્તિ ‘‘ભવેસુ વન્તગમનો’’તિ વત્તબ્બે ભવસદ્દતો ભ-કારં ગમનસદ્દતો ગ-કારં વન્તસદ્દતો વ-કારં આદાય, તસ્સ ચ દીઘં કત્વા વણ્ણવિપરિયાયેન ‘‘ભગવા’’તિ વુત્તન્તિ દસ્સેતું ‘‘વન્તગમનો ભવેસૂ’’તિ વુત્તં. ‘‘યતો ભાગ્યવા, તતો ભગવા’’તિઆદિના પચ્ચેકં યોજેતબ્બં. અસ્સ પદસ્સાતિ ‘‘ભગવા’’તિ પદસ્સ. વિત્થારત્થોતિ વિત્થારભૂતો અત્થો. ‘‘સો ચા’’તિઆદિના ગન્થમહત્તં પરિહરતિ. વુત્તોયેવ, ન પન ઇધ પન વત્તબ્બો વિસુદ્ધિમગ્ગસ્સ ઇમિસ્સા અટ્ઠકથાય એકદેસભાવતોતિ અધિપ્પાયો.

અપિચ ભગે વનિ, વમીતિ વા ભગવા. સો હિ ભગે સીલાદિગુણે વનિ ભજિ સેવિ, તે વા ભગસઙ્ખાતે સીલાદિગુણે વિનેય્યસન્તાનેસુ ‘‘કથં નુ ખો ઉપ્પજ્જેય્યુ’’ન્તિ વનિ યાચિ પત્થયિ, એવં ભગે વનીતિ ભગવા, ભગે વા સિરિં, ઇસ્સરિયં, યસઞ્ચ વમિ ખેળપિણ્ડં વિય છડ્ડયિ. તથા હિ ભગવા હત્થગતં ચક્કવત્તિસિરિં, ચતુદીપિસ્સરિયં, ચક્કવત્તિસમ્પત્તિસન્નિસ્સયઞ્ચ સત્તરતનસમુજ્જલં યસં અનપેક્ખો છડ્ડયિ. અથ વા ભાનિ નામ નક્ખત્તાનિ, તેહિ સમં ગચ્છન્તિ પવત્તન્તીતિ ભગા આકારસ્સ રસ્સં કત્વા, સિનેરુયુગન્ધરાદિગતા ભાજનલોકસોભા. તા ભગા વમિ તપ્પટિબદ્ધછન્દરાગપ્પહાનેન પજહિ, એવં ભગે વમીતિ ભગવાતિ એવમાદીહિ તત્થ તત્થાગતનયેહિ ચસ્સ અત્થો વત્તબ્બો, અમ્હેહિ પન સો ગન્થભીરુજનાનુગ્ગહણત્થં, ગન્થગરુતાપરિહરણત્થઞ્ચ અજ્ઝુપેક્ખિતોતિ.

એવમેતેસં અવયવત્થં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સમુદાયત્થં દસ્સેન્તો પુરિમપદત્તયસ્સ સમુદાયત્થેન વુત્તાવસેસેન તેસમત્થાનં પટિયોગિતાય તેનાપિ સહ દસ્સેતું ‘‘એત્તાવતા’’તિઆદિમાહ. એત્તાવતાતિ ¶ ¶ એતસ્સ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ વચનેન ‘‘એકં સમયં ભગવા’’ તિવચનેનાતિ ઇમેહિ સમ્બન્ધો. એત્થાતિ એતસ્મિં નિદાનવચને. યથાસુતં ધમ્મં દેસેન્તોતિ એત્થ અન્ત-સદ્દો હેતુઅત્થો. તથાદેસિતત્તા હિ પચ્ચક્ખં કરોતિ નામ. એસ નયો અપરત્થાપિ. ‘‘યો ખો આનન્દ, મયા ધમ્મો ચ…પે… સત્થા’’તિ વચનતો ધમ્મસ્સ સત્થુભાવપરિયાયો વિજ્જતેવાતિ કત્વા ‘‘ધમ્મસરીરં પચ્ચક્ખં કરોતી’’તિ વુત્તં. ધમ્મકાયન્તિ હિ ભગવતો સમ્બન્ધીભૂતં ધમ્મસઙ્ખાતં કાયન્તિ અત્થો. તથા ચ વુત્તં ‘‘ધમ્મકાયોતિ ભિક્ખવે, તથાગતસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ. તં પન કિમત્થિયન્તિ આહ ‘‘તેના’’તિઆદિ. તેનાતિ ચ તાદિસેન પચ્ચક્ખકરણેનાતિ અત્થો. ઇદં અધુના વક્ખમાનસુત્તં પાવચનં પકટ્ઠં ઉત્તમં બુદ્ધસ્સ ભગવતો વચનં નામ. તસ્મા તુમ્હાકં અતિક્કન્તસત્થુકં અતીતસત્થુકભાવો ન હોતીતિ અત્થો. ભાવપ્પધાનો હિ અયં નિદ્દેસો, ભાવલોપો વા, ઇતરથા પાવચનમેવ અનતિક્કન્તસત્થુકં, સત્થુઅદસ્સનેન પન ઉક્કણ્ઠિતસ્સ જનસ્સ અતિક્કન્તસત્થુકભાવોતિ અત્થો આપજ્જેય્ય, એવઞ્ચ સતિ ‘‘અયં વો સત્થાતિ સત્થુઅદસ્સનેન ઉક્કણ્ઠિતં જનં સમસ્સાસેતી’’ તિવચનેન સહ વિરોધો ભવેય્યાતિ વદન્તિ. ઇદં પાવચનં સત્થુકિચ્ચનિપ્ફાદનેન ન અતીતસત્થુકન્તિ પન અત્થો. સત્થૂતિ કમ્મત્થે છટ્ઠી, સમાસપદં વા એતં સત્થુઅદસ્સનેનાતિ. ઉક્કણ્ઠનં ઉક્કણ્ઠો, કિચ્છજીવિતા. ‘‘કઠ કિચ્છજીવને’’તિ હિ વદન્તિ. તમિતો પત્તોતિ ઉક્કણ્ઠિતો, અનભિરતિયા વા પીળિતો વિક્ખિત્તચિત્તો હુત્વા સીસં ઉક્ખિપિત્વા ઉદ્ધં કણ્ઠં કત્વા ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો આહિણ્ડતિ, વિહરતિ ચાતિ ઉક્કણ્ઠિતો નિરુત્તિનયેન, તં ઉક્કણ્ઠિતં. સદ્દસામત્થિયાધિગતમત્તો ચેસ, વોહારતો પન અનભિરતિયા પીળિતન્તિ અત્થો. એસ નયો સબ્બત્થ. સમસ્સાસેતીતિ અસ્સાસં જનેતિ.

તસ્મિં સમયેતિ ઇમસ્સ સુત્તસ્સ સઙ્ગીતિસમયે. કામં વિજ્જમાનેપિ ભગવતિ એવં વત્તુમરહતિ, ઇધ પન અવિજ્જમાનેયેવ તસ્મિં એવં વદતિ, તસ્મા સન્ધાયભાસિતવસેન તદત્થં દસ્સેતીતિ આહ ‘‘અવિજ્જમાનભાવં દસ્સેન્તો’’તિ. પરિનિબ્બાનન્તિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુવસેન ખન્ધપરિનિબ્બાનં. તેનાતિ તથાસાધનેન. એવંવિધસ્સાતિ એવંપકારસ્સ, એવંસભાવસ્સાતિપિ ¶ અત્થો. નામ-સદ્દો ગરહાયં નિપાતો ‘‘અત્થિ નામ આનન્દ થેરં ભિક્ખું વિહેસિયમાનં અજ્ઝુપેક્ખિસ્સથા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૫.૧૬૬) વિય, તેન એદિસો અપિ ભગવા પરિનિબ્બુતો, કા નામ કથા અઞ્ઞેસન્તિ ગરહત્થં જોતેતિ. અરિયધમ્મસ્સાતિ અરિયાનં ધમ્મસ્સ, અરિયભૂતસ્સ વા ધમ્મસ્સ. દસવિધસ્સ કાયબલસ્સ, ઞાણબલસ્સ ચ વસેન દસબલધરો. વજિરસ્સ નામ મણિવિસેસસ્સ સઙ્ઘાતો સમૂહો એકગ્ઘનો, તેન સમાનો કાયો યસ્સાતિ તથા. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા વજિરસઙ્ઘાતો નામ ન અઞ્ઞેન મણિના ¶ વા પાસાણેન વા ભેજ્જો, અપિ તુ સોયેવ અઞ્ઞં મણિં વા પાસાણં વા ભિન્દતિ. તેનેવ વુત્તં ‘‘વજિરસ્સ નત્થિ કોચિ અભેજ્જો મણિ વા પાસાણો વા’’તિ, એવં ભગવાપિ કેનચિ અભેજ્જસરીરો. ન હિ ભગવતો રૂપકાયે કેનચિ અન્તરાયો કાતું સક્કાતિ. નામસદ્દસ્સ ગરહાજોતકત્તા પિ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનજોતકો ‘‘ન કેવલં ભગવાયેવ, અથ ખો અઞ્ઞેપી’’તિ. એત્થ ચ એવંગુણસમન્નાગતત્તા અપરિનિબ્બુતસભાવેન ભવિતું યુત્તોપિ એસ પરિનિબ્બુતો એવાતિ પકરણાનુરૂપમત્થં દસ્સેતું ‘‘એવ’’ન્તિઆદિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. આસા પત્થના કેન જનેતબ્બા, ન જનેતબ્બા એવાતિ અત્થો. ‘‘અહં ચિરં જીવિં, ચિરં જીવામિ, ચિરં જીવિસ્સામિ, સુખં જીવિં, સુખં જીવામિ, સુખં જીવિસ્સામી’’તિ મજ્જનવસેન ઉપ્પન્નો માનો જીવિતમદો નામ, તેન મત્તો પમત્તો તથા. સંવેજેતીતિ સંવેગં જનેતિ, તતોયેવ અસ્સ જનસ્સ સદ્ધમ્મે ઉસ્સાહં જનેતિ. સંવેજનઞ્હિ ઉસ્સાહહેતુ ‘‘સંવિગ્ગો યોનિસો પદહતી’’તિ વચનતો.

દેસનાસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ વક્ખમાનસ્સ સકલસુત્તસ્સ ‘‘એવ’’ન્તિ નિદસ્સનતો. સાવકસમ્પત્તિન્તિ સુણન્તપુગ્ગલસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ પટિસમ્ભિદાપ્પત્તેન પઞ્ચસુ ઠાનેસુ ભગવતા એતદગ્ગે ઠપિતેન, પઞ્ચસુ ચ કોસલ્લેસુ આયસ્મતા ધમ્મસેનાપતિના પસંસિતેન મયા મહાસાવકેન સુતં, તઞ્ચ ખો સયમેવ સુતં ન અનુસ્સુતં, ન ચ પરમ્પરાભતન્તિ અત્થસ્સ દીપનતો. કાલસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ ભગવાતિસદસન્નિધાને પયુત્તસ્સ સમયસદ્દસ્સ બુદ્ધુપ્પાદ-પટિમણ્ડિત-સમય-ભાવ-દીપનતો. બુદ્ધુપ્પાદપરમા હિ કાલસમ્પદા. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘કપ્પકસાયકલિયુગે ¶ , બુદ્ધુપ્પાદો અહો મહચ્છરિયં;

હુતવહમજ્ઝે જાતં, સમુદિતમકરન્દમરવિન્દ’’ન્તિ. (દી. નિ. ટી. ૧.૧; સં. નિ. ટી. ૧.૧);

તસ્સાયમત્થો – કપ્પસઙ્ખાતકાલસઞ્ચયસ્સ લેખનવસેન પવત્તે કલિયુગસઙ્ખાતે સકરાજસમ્મતે વસ્સાદિસમૂહે જાતો બુદ્ધુપ્પાદખણસઙ્ખાતો દિનસમૂહો અન્ધસ્સ પબ્બતારોહનમિવ કદાચિ પવત્તનટ્ઠેન, અચ્છરં પહરિતું યુત્તટ્ઠેન ચ મહચ્છરિયં હોતિ. કિમિવ જાતન્તિ ચે? હુતવહસઙ્ખાતસ્સ પાવકસ્સ મજ્ઝે સમ્મા ઉદિતમધુમન્તં અરવિન્દસઙ્ખાતં વારિજમિવ જાતન્તિ. દેસકસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ ગુણવિસિટ્ઠસત્તુત્તમગારવાધિવચનતો.

એવં પદછક્કસ્સ પદાનુક્કમેન નાનપ્પકારતો અત્થવણ્ણનં કત્વા ઇદાનિ ‘‘અન્તરા ચ રાજગહ’’ન્તિઆદીનં ¶ પદાનમત્થવણ્ણનં કરોન્તો ‘‘અન્તરા ચા’’તિઆદિમાહ. અન્તરા ચ રાજગહં અન્તરા ચ નાળન્દન્તિ એત્થ સમભિનિવિટ્ઠો અન્તરા-સદ્દો દિસ્સતિ સામઞ્ઞવચનીયત્થમપેક્ખિત્વા પકરણાદિસામત્થિયાદિગતત્થમન્તરેનાતિ અત્થો. એવં પનસ્સ નાનત્થભાવો પયોગતો અવગમીયતીતિ દસ્સેતિ ‘‘તદન્તર’’ન્તિઆદિના. તત્થ તદન્તરન્તિ તં કારણં. મઞ્ચ તઞ્ચ મન્તેન્તિ, કિમન્તરં કિં કારણન્તિ અત્થો. વિજ્જન્તરિકાયાતિ વિજ્જુનિચ્છરણક્ખણે. ધોવન્તી ઇત્થી અદ્દસાતિ સમ્બન્ધો. અન્તરતોતિ હદયે. કોપાતિ ચિત્તકાલુસ્સિયકરણતો ચિત્તપકોપા રાગાદયો. અન્તરા વોસાનન્તિ આરમ્ભનિપ્ફત્તીનં વેમજ્ઝે પરિયોસાનં આપાદિ. અપિચાતિ તથાપિ, એવં પભવસમ્પન્નેપીતિ અત્થો. દ્વિન્નં મહાનિરયાનન્તિ લોહકુમ્ભીનિરયે સન્ધાયાહ. અન્તરિકાયાતિ અન્તરેન. રાજગહનગરં કિર આવિજ્ઝિત્વા મહાપેતલોકો. તત્થ દ્વિન્નં મહાલોહકુમ્ભીનિરયાનં અન્તરેન અયં તપોદા નદી આગચ્છતિ, તસ્મા સા કુથિતા સન્દતીતિ. સ્વાયમિધ વિવરે પવત્તતિ તદઞ્ઞેસમસમ્ભવતો. એત્થ ચ ‘‘તદન્તરં કો જાનેય્ય, (અ. નિ. ૬.૪૪; ૧૦.૭૫) એતેસં અન્તરા કપ્પા, ગણનાતો અસઙ્ખિયા, (બુ. વં. ૨૮.૯) અન્તરન્તરા કથં ઓપાતેતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૪૨૬; પહા. વ. ૬૬; ચૂળવ. ૩૭૬) વિય કારણવેમજ્ઝેસુ વત્તમાના અન્તરાસદ્દાયેવ ઉદાહરિતબ્બા સિયું, ન પન ચિત્તખણવિવરેસુ વત્તમાના અન્તરિકઅન્તરસદ્દા ¶ . અન્તરાસદ્દસ્સ હિ અયમત્થુદ્ધારોતિ. અયં પનેત્થાધિપ્પાયો સિયા – યેસુ અત્થેસુ અન્તરિકસદ્દો, અન્તરસદ્દો ચ પવત્તતિ, તેસુ અન્તરાસદ્દોપીતિ સમાનત્થત્તા અન્તરાસદ્દત્થે વત્તમાનો અન્તરિકસદ્દો, અન્તરસદ્દો, ચ ઉદાહટોતિ. અથ વા અન્તરાસદ્દોયેવ ‘‘યસ્સન્તરતો’’તિ (ઉદા. ૨૦) એત્થ ગાથાબન્ધસુખત્થં રસ્સં કત્વા વુત્તો –

‘‘યસ્સન્તરતો ન સન્તિ કોપા,

ઇતિભવાભવતઞ્ચ વીતિવત્તો;

તં વિગતભયં સુખિં અસોકં,

દેવા નાનુભવન્તિ દસ્સનાયા’’તિ. (ઉદા. ૨૦); –

હિ અયં ઉદાને ભદ્દિયસુત્તે ગાથા. સોયેવ ઇક-સદ્દેન સકત્થપવત્તેન પદં વડ્ઢેત્વા ‘‘અન્તરિકાયા’’તિ ચ વુત્તો, તસ્મા ઉદાહરણોદાહરિતબ્બાનમેત્થ વિરોધાભાવો વેદિતબ્બોતિ. કિમત્થં અત્થવિસેસનિયમો કતોતિ આહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. નનુ ચેત્થ ઉપયોગવચનમેવ, અથ કસ્મા સમ્બન્ધીયત્થો વુત્તો, સમ્બન્ધીયત્થે વા કસ્મા ઉપયોગવચનં કતન્તિ અનુયોગસમ્ભવતો તં પરિહરિતું ‘‘અન્તરાસદ્દેન પના’’તિઆદિ વુત્તં, તેન સમ્બન્ધીયત્થે સામિવચનપ્પસઙ્ગે ¶ સદ્દન્તરયોગેન લદ્ધમિદં ઉપયોગવચનન્તિ દસ્સેતિ, ન કેવલં સાસનેવ, લોકેપિ એવમેવિદં લદ્ધન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘ઈદિસેસુ ચા’’તિઆદિમાહ. વિસેસયોગતાદસ્સનમુખેન હિ અયમત્થોપિ દસ્સિતો. એકેનપિ અન્તરા-સદ્દેન યુત્તત્તા દ્વે ઉપયોગવચનાનિ કાતબ્બાનિ. દ્વીહિ પન યોગે કા કથાતિ અત્થસ્સ સિજ્ઝનતો. અક્ખરં ચિન્તેન્તિ લિઙ્ગવિભત્તિયાદીહીતિ અક્ખરચિન્તકા, સદ્દવિદૂ. અક્ખર-સદ્દેન ચેત્થ તમ્મૂલકાનિ પદાદીનિપિ ગહેતબ્બાનિ. યદિપિ સદ્દતો એકમેવ યુજ્જન્તિ, અત્થતો પન સો દ્વિક્ખત્તું યોજેતબ્બો એકસ્સાપિ પદસ્સ આવુત્તિયાદિનયેન અનેકધા સમ્પજ્જનતોતિ દસ્સેતિ ‘‘દુતિયપદેનપી’’તિઆદિના. કો પન દોસો અયોજિતેતિ આહ ‘‘અયોજિયમાને ઉપયોગવચનં ન પાપુણાતી’’તિ. દુતિયપદં ન પાપુણાતીતિ અત્થો સદ્દન્તરયોગવસા સદ્દેયેવ સામિવચનપ્પસઙ્ગે ઉપયોગવિભત્તિયા ઇચ્છિતત્તા. સદ્દાધિકારો હિ વિભત્તિપયોગો.

અદ્ધાન-સદ્દો ¶ દીઘપરિયાયોતિ આહ ‘‘દીઘમગ્ગ’’ન્તિ. કિત્તાવતા પન સો દીઘો નામ તદત્થભૂતોતિ ચોદનમપનેતિ ‘‘અદ્ધાનગમનસમયસ્સ હી’’તિઆદિના. અદ્ધાનગમનસમયસ્સ વિભઙ્ગેતિ ગણભોજનસિક્ખાપદાદીસુ અદ્ધાનગમનસમયસદ્દસ્સ પદભાજનીયભૂતે વિભઙ્ગે (પાચિ. ૨૧૭). અડ્ઢયોજનમ્પિ અદ્ધાનમગ્ગો, પગેવ તદુત્તરિ. અડ્ઢમેવ યોજનસ્સ અડ્ઢયોજનં, દ્વિગાવુતમત્તં. ઇધ પન ચતુગાવુતપ્પમાણં યોજનમેવ, તસ્મા ‘‘અદ્ધાનમગ્ગપટિપન્નો’’તિ વદતીતિ અધિપ્પાયો.

મહન્તસદ્દો ઉત્તમત્થો, બહ્વત્થો ચ ઇધાધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘મહતા’’તિઆદિ. ગુણમહત્તેનાતિ અપ્પિચ્છતાદિગુણમહન્તભાવેન. સઙ્ખ્યામહત્તેનાતિ ગણનમહન્તભાવેન. તદેવત્થં સમત્થેતિ ‘‘સો હી’’તિઆદિના. સો ભિક્ખુસઙ્ઘોતિ ઇધ આગતો તદા પરિવારભૂતો ભિક્ખુસઙ્ઘો. મહાતિ ઉત્તમો. વાક્યેપિ હિ તમિચ્છન્તિ પયોગવસા. અપ્પિચ્છતાતિ નિલ્લોભતા સદ્દો ચેત્થ સાવસેસો, અત્થો પન નિરવસેસો. ન હિ ‘‘અપ્પલોભતાતિ અભિત્થવિતુમરહતી’’તિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તં. મજ્ઝિમાગમટીકાકારો પન આચરિયધમ્મપાલત્થેરો એવમાહ ‘‘અપ્પસદ્દસ્સ પરિત્તપરિયાયં મનસિ કત્વા ‘બ્યઞ્જનં સાવસેસં વિયા’તિ (મહાનિ. અટ્ઠ. ૮૫) અટ્ઠકથાયં વુત્તં. અપ્પસદ્દો પનેત્થ ‘અભાવત્થો’ તિપિ સક્કા વિઞ્ઞાતું ‘અપ્પાબાધતઞ્ચસઞ્જાનામી’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૨૫) વિયા’’તિ. સઙ્ખ્યાયપિ મહાતિ ગણનાયપિ બહુ અહોસિ, ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિ પદાવત્થિકન્તવચનવસેન સંવણ્ણેતબ્બપદસ્સ છેદનમિવ હોતીતિ તદપરામસિત્વા ‘‘તેન ભિક્ખુસઙ્ઘેના’’તિ પુન વાક્યાવત્થિકન્તવચનવસેન સંવણ્ણેતબ્બપદેન સદિસીકરણં. એસા હિ સંવણ્ણનકાનં પકતિ, યદિદં વિભત્તિયાનપેક્ખાવસેન યથારહં સંવણ્ણેતબ્બપદત્થં ¶ સંવણ્ણેત્વા પુન તત્થ વિજ્જમાનવિભત્તિવસેન પરિવત્તેત્વા નિક્ખિપનન્તિ. દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતત્તા સઙ્ઘોતિ ઇમમત્થં વિભાવેન્તો આહ ‘‘દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞસઙ્ઘાતેન સમણગણેના’’તિ. એત્થ પન ‘‘યાયં દિટ્ઠિ અરિયા નિય્યાનિકા નિય્યાતિ તક્કરસ્સ સમ્મા દુક્ખક્ખયાય, તથારૂપાય દિટ્ઠિયા દિટ્ઠિસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૨૪, ૩૫૬; મ. નિ. ૧.૪૯૨; ૩.૫૪; પરિ. ૨૭૪) એવં વુત્તાય દિટ્ઠિયા. ‘‘યાનિ તાનિ સીલાનિ અખણ્ડાનિ અચ્છિદ્દાનિ અસબલાનિ અકમ્માસાનિ ભુજિસ્સાનિ ¶ વિઞ્ઞુપ્પસત્થાનિ અપરામટ્ઠાનિ સમાધિસંવત્તનિકાનિ, તથારૂપેસુ સીલેસુ સીલસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૨૩; મ. નિ. ૧.૪૯૨; ૩.૫૪; અ. નિ. ૬.૧૧; પરિ. ૨૭૪) એવં વુત્તાનઞ્ચ સીલાનં સામઞ્ઞેન સઙ્ઘાતો સઙ્ઘટિતો સમેતોતિ દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞસઙ્ઘાતો, સમણગણો, દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતોતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞસઙ્ઘાટસઙ્ખાતેના’’ તિપિ પાઠો. તથા સઙ્ખાતેન કતિતેનાતિ અત્થો. તથા હિ દિટ્ઠિસીલાદીનં નિયતસભાવત્તા સોતાપન્નાપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતા, પગેવ સકદાગામિઆદયો, તથા ચ વુત્તં ‘‘નિયતો સમ્બોધિપરાયણો’’તિ, (સં. નિ. ૨.૪૧; ૫.૧૯૮, ૧૦૦૪) ‘‘અટ્ઠાનમેતં ભિક્ખવે, અનવકાસો, યં દિટ્ઠિસમ્પન્નો પુગ્ગલો સઞ્ચિચ્ચપાણં જીવિતા વોરોપેય્ય, નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ ચ આદિ. અરિયપુગ્ગલસ્સ હિ યત્થ કત્થચિ દૂરે ઠિતાપિ અત્તનો ગુણસામગ્ગિયા સંહતતાયેવ, ‘‘તથારૂપાય દિટ્ઠિયા દિટ્ઠિસામઞ્ઞગતો વિહરતિ, (મ. નિ. ૧.૪૯૨) તથારૂપેસુ સીલેસુ સીલસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૯૨) વચનતો પન પુથુજ્જનાનમ્પિ દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતભાવો લબ્ભતિયેવ. સદ્ધિં-સદ્દો એકતોતિ અત્થે નિપાતો. પઞ્ચ…પે… મત્તાનીતિ પઞ્ચ-સદ્દેન મત્તસદ્દં સઙ્ખિપિત્વા બાહિરત્થસમાસો વુત્તો. એતેસન્તિ ભિક્ખુસતાનં. પુન પઞ્ચ મત્તા પમાણાતિ બ્યાસો, નિકારલોપો ચેત્થ નપુંસકલિઙ્ગત્તા.

સુપ્પિયોતિ તસ્સ નામમેવ, ન ગુણાદિ. ન કેવલં ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં ભગવાયેવ, અથ ખો સુપ્પિયોપિ પરિબ્બાજકો બ્રહ્મદત્તેન માણવેન સદ્ધિન્તિ પુગ્ગલં સમ્પિણ્ડેતિ, તઞ્ચ ખો મગ્ગપટિપન્નસભાગતાય એવ, ન સીલાચારાદિસભાગતાયાતિ વુત્તં ‘‘પિ-કારો’’તિઆદિ. સુખુચ્ચારણવસેન પુબ્બાપરપદાનં સમ્બન્ધમત્તકરભાવં સન્ધાય ‘‘પદસન્ધિકરો’’તિ વુત્તં, ન પન સરબ્યઞ્જનાદિસન્ધિભાવં, તેનાહ ‘‘બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતાવસેન વુત્તો’’તિ, એતેન પદપૂરણમત્તન્તિ દસ્સેતિ. અપિચ અવધારણત્થોપિ ખો-સદ્દો યુત્તો ‘‘અસ્સોસિ ખો વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો’’તિઆદીસુ (પારા. ૧) વિય, તેન અદ્ધાનમગ્ગપટિપન્નો અહોસિયેવ, નાસ્સ મગ્ગપટિપત્તિયા કોચિ અન્તરાયો અહોસીતિ અયમત્થો દીપિતો હોતિ. સઞ્જયસ્સાતિ રાજગહવાસિનો ¶ સઞ્જયનામસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ, યસ્સ સન્તિકે પઠમં ઉપતિસ્સકોલિતાપિ પબ્બજિંસુ છન્નપરિબ્બાજકોવ ¶ , ન અચેલકપરિબ્બાજકો. ‘‘યદા, તદા’’તિ ચ એતેન સમકાલમેવ અદ્ધાનમગ્ગપટિપન્નતં દસ્સેતિ. અતીતકાલત્થો પાળિયં હોતિસદ્દો યોગવિભાગેન, તંકાલાપેક્ખાય વા એવં વુત્તં, તદા હોતીતિ અત્થો.

અન્તેતિ સમીપે. વસતીતિ વત્તપટિવત્તાદિકરણવસેન સબ્બિરિયાપથસાધારણવચનં, અવચરતીતિ વુત્તં હોતિ, તેનેવાહ ‘‘સમીપચારો સન્તિકાવચરો સિસ્સો’’તિ. ચોદિતા દેવદૂતેહીતિ દહરકુમારો જરાજિણ્ણસત્તો ગિલાનો કમ્મકારણા, કમ્મકારણિકા વા મતસત્તોતિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ દેવદૂતેહિ ચોદિતા ઓવદિતા સંવેગં ઉપ્પાદિતા સમાનાપિ. તે હિ દેવા વિય દૂતા, વિસુદ્ધિદેવાનં વા દૂતાતિ દેવદૂતા. હીનકાયૂપગાતિ અપાયકાયમુપગતા. નરસઙ્ખાતા તે માણવાતિ સમ્બન્ધો. સામઞ્ઞવસેન ચેત્થ સત્તો ‘‘માણવો’’તિ વુત્તો, ઇતરે પન વિસેસવસેન. પકરણાધિગતો હેસ અત્થુદ્ધારોતિ. કતકમ્મેહીતિ કતચોરકમ્મેહિ. તરુણોતિ સોળસવસ્સતો પટ્ઠાય પત્તવીસતિવસ્સો, ઉદાનટ્ઠકથાયઞ્હિ ‘‘સત્તા જાતદિવસતો પટ્ઠાય યાવ પઞ્ચદસવસ્સકા, તાવ ‘કુમારકા, બાલા’તિ ચ વુચ્ચન્તિ. તતો પરં વીસતિવસ્સાનિ ‘યુવાનો’’’તિ (ઉદા. અટ્ઠ. ૪૪) વુત્તં. તરુણો, માણવો, યુવાતિ ચ અત્થતો એકં, લોકિયા પન ‘‘દ્વાદસવસ્સતો પટ્ઠાય યાવ જરમપ્પત્તો, તાવ તરુણો’’તિપિ વદન્તિ.

તેસુ વા દ્વીસુ જનેસૂતિ નિદ્ધારણે ભુમ્મં. યો વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ પુબ્બે અધિગતો કાલો, તસ્સ પટિનિદ્દેસો તત્રાતિ યઞ્હિ સમયં ભગવા અન્તરા રાજગહઞ્ચ નાળન્દઞ્ચ અદ્ધાનમગ્ગપટિપન્નો, તસ્મિંયેવ સમયે સુપ્પિયોપિ તં અદ્ધાનમગ્ગં પટિપન્નો અવણ્ણં ભાસતિ, બ્રહ્મદત્તો ચ વણ્ણં ભાસતીતિ. નિપાતમત્તન્તિ એત્થ મત્તસદ્દેન વિસેસત્થાભાવતો પદપૂરણત્તં દસ્સેતિ. મધુપિણ્ડિકપરિયાયોતિ મધુપિણ્ડિકદેસના નામ ઇતિ નં સુત્તન્તં ધારેહિ, રાજઞ્ઞાતિ પાયાસિરાજઞ્ઞનામકં રાજાનમાલપતિ. પરિયાયતિ પરિવત્તતીતિ પરિયાયો, વારો. પરિયાયેતિ દેસેતબ્બમત્થં પટિપાદેતીતિ પરિયાયો, દેસના. પરિયાયતિ અત્તનો ફલં પટિગ્ગહેત્વા પવત્તતીતિ પરિયાયો, કારણં. અનેકસદ્દેનેવ અનેકવિધેનાતિ અત્થો વિઞ્ઞાયતિ અધિપ્પાયમત્તેનાતિ ¶ આહ ‘‘અનેકવિધેના’’તિ. કારણઞ્ચેત્થ કારણપતિરૂપકમેવ, ન એકંસકારણં અવણ્ણકારણસ્સ અભૂતત્તા, તસ્મા કારણેનાતિ કારણપતિરૂપકેનાતિ અત્થો. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘અકારણમેવ ‘કારણ’ન્તિ વત્વા’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧). જાતિવસેનિદં બહ્વત્થે એકવચનન્તિ દસ્સેતિ ‘‘બહૂહી’’તિઆદિના.

‘‘અવણ્ણવિરહિતસ્સ ¶ અસમાનવણ્ણસમન્નાગતસ્સપી’’તિ વક્ખમાનકારણસ્સ અકારણભાવહેતુદસ્સનત્થં વુત્તં, દોસવિરહિતસ્સપિ અસદિસગુણસમન્નાગતસ્સાપીતિ અત્થો. બુદ્ધસ્સ ભગવતો અવણ્ણં દોસં નિન્દન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘યં લોકે’’તિઆદિના અરસરૂપનિબ્ભોગઅકિરિયવાદઉચ્છેદવાદજેગુચ્છીવેનયિકતપસ્સીઅપગબ્ભભાવાનં કારણપતિરૂપકં દસ્સેતિ. તસ્માતિ હિ એતં ‘‘અરસરૂપો…પે… અપગબ્ભો’’તિ ઇમેહિ પદેહિ સમ્બન્ધિતબ્બં. ઇદં વુત્તં હોતિ – લોકસમ્મતો અભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનઅઞ્જલીકમ્મસામીચિકમ્મઆસનાભિનિમન્તનસઙ્ખાતો સામગ્ગીરસો સમણસ્સ ગોતમસ્સ નત્થિ, તસ્મા સો સામગ્ગીરસસઙ્ખાતેન રસેન અસમ્પન્નસભાવો, તેન સામગ્ગીરસસઙ્ખાતેન પરિભોગેન અસમન્નાગતો. તસ્સ અકત્તબ્બતાવાદો, ઉચ્છિજ્જિતબ્બતાવાદો ચ, તં સબ્બં ગૂથં વિય મણ્ડનજાતિયો પુરિસો જેગુચ્છી. તસ્સ વિનાસકો સોવ તદકરણતો વિનેતબ્બો. તદકરણેન વયોવુડ્ઢે તાપેતિ તદાચારવિરહિતતાય વા કપણપુરિસો. તદકરણેન દેવલોકગબ્ભતો અપગતો, તદકરણતો વા સો હીનગબ્ભો ચાતિ એવં તદેવ અભિવાદનાદિઅકરણં અરસરૂપતાદીનં કારણપતિરૂપકં દટ્ઠબ્બં. ‘‘નત્થિ…પે… વિસેસો’’તિ એતસ્સ પન ‘‘સુન્દરિકાય નામ પરિબ્બાજિકાય મરણાનવબોધો, સંસારસ્સ આદિકોટિયા અપઞ્ઞાયનપટિઞ્ઞા, ઠપનીયપુચ્છાય અબ્યાકતવત્થુબ્યાકરણ’’ન્તિ એવમાદીનિ કારણપતિરૂપકાનિ નિદ્ધારિતબ્બાનિ, તથા ‘‘તક્કપરિયાહતં સમણો…પે… સયમ્પટિભાન’’ન્તિ એતસ્સ ‘‘અનાચરિયકેન સામં પટિવેધેન તત્થ તત્થ તથા તથા ધમ્મદેસના, કત્થચિ પરેસં પટિપુચ્છાકથનં, મહામોગ્ગલ્લાનાદીહિ આરોચિતનયેનેવ બ્યાકરણ’’ન્તિ એવમાદીનિ, ‘‘સમણો…પે… ન અગ્ગપુગ્ગલો’’તિ એતેસં પન ‘‘સબ્બધમ્માનં કમેનેવ ¶ અનવબોધો, લોકન્તસ્સ અજાનનં, અત્તના ઇચ્છિતતપચારાભાવો’’તિ એવમાદીનિ. ઝાનવિમોક્ખાદિ હેટ્ઠા વુત્તનયેન ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો. અરિયં વિસુદ્ધં, ઉત્તમં વા ઞાણસઙ્ખાતં દસ્સનં, અલં કિલેસવિદ્ધંસનસમત્થં અરિયઞાણદસ્સનં એત્થ, એતસ્સાતિ વા અલમરિયઞાણદસ્સનો. સ્વેવ વિસેસો તથા. અરિયઞાણદસ્સનમેવ વા વિસેસં વુત્તનયેન અલં પરિયત્તં યસ્સ, યસ્મિન્તિ વા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો, ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મોવ. તક્કપરિયાહતન્તિ કપ્પનામત્તેન સમન્તતો આહરિતં, વિતક્કેન વા પરિઘટિતં. વીમંસાનુચરિતન્તિ વીમંસનાય પુનપ્પુનં પરિમજ્જિતં. સયમ્પટિભાનન્તિ સયમેવ અત્તનો વિભૂતં, તાદિસં ધમ્મન્તિ સમ્બન્ધો. અકારણન્તિ અયુત્તં અનુપપત્તિં. કારણપદે ચેતં વિસેસનં. ન હિ અરસરૂપતાદયો દોસા ભગવતિ સંવિજ્જન્તિ, ધમ્મસઙ્ઘેસુ ચ દુરક્ખાતદુપ્પટિપન્નાદયો અકારણન્તિ વા યુત્તિકારણરહિતં અત્તના પટિઞ્ઞામત્તં. પકતિકમ્મપદઞ્ચેતં. ઇમસ્મિઞ્ચ અત્થે કારણં વત્વાતિ એત્થ કારણં ઇવાતિ ઇવ-સદ્દત્થો રૂપકનયેન યોજેતબ્બો પતિરૂપકકારણસ્સ ¶ અધિપ્પેતત્તા. તથા તથાતિ જાતિવુડ્ઢાનમનભિવાદનાદિના તેન તેન આકારેન. વણ્ણસદ્દસ્સ ગુણપસંસાસુ પવત્તનતો યથાક્કમં ‘‘અવણ્ણં દોસં નિન્દ’’ન્તિ વુત્તં.

દુરક્ખાતોતિ દુટ્ઠુમાક્ખાતો, તથા દુપ્પટિવેદિતો. વટ્ટતો નિય્યાતીતિ નિય્યાનં, તદેવ નિય્યાનિકો, તતો વા નિય્યાનં નિસ્સરણં, તત્થ નિયુત્તોતિ નિય્યાનિકો. વટ્ટતો વા નિય્યાતીતિ નિય્યાનિકો ય-કારસ્સ ક-કારં, ઈ-કારસ્સ ચ રસ્સં કત્વા. ‘‘અનીય-સદ્દો હિ બહુલા કત્તુઅભિધાયકો’’તિ સદ્દવિદૂ વદન્તિ, ન નિય્યાનિકો તથા. સંસારદુક્ખસ્સ અનુપસમસંવત્તનિકો વુત્તનયેન. પચ્ચનીકપટિપદન્તિ સમ્માપટિપત્તિયા વિરુદ્ધપટિપદં. અનનુલોમપટિપદન્તિ સપ્પુરિસાનં અનનુલોમપટિપદં. અધમ્માનુલોમપટિપદન્તિ લોકુત્તરધમ્મસ્સ અનનુલોમપટિપદં. કસ્મા પનેત્થ ‘‘અવણ્ણં ભાસતિ, વણ્ણં ભાસતી’’તિ ચ વત્તમાનકાલનિદ્દેસો કતો, નનુ સઙ્ગીતિકાલતો સો અવણ્ણવણ્ણાનં ભાસનકાલો અતીતોતિ? સચ્ચમેતં, ‘‘અદ્ધાનમગ્ગપટિપન્નો હોતી’’તિ એત્થ હોતિ-સદ્દો વિય અતીતકાલત્થત્તા પન ભાસતિ-સદ્દસ્સ એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા યસ્મિં કાલે તેહિ અવણ્ણો વણ્ણો ચ ભાસીયતિ, તમપેક્ખિત્વા ¶ એવં વુત્તં, એવઞ્ચ કત્વા ‘‘તત્રા’’તિ પદસ્સ કાલપટિનિદ્દેસવિકપ્પનં અટ્ઠકથાયં અવુત્તમ્પિ સુપપન્નં હોતિ.

‘‘સુપ્પિયસ્સ પન…પે… ભાસતી’’તિ પાળિયા સમ્બન્ધદસ્સનં ‘‘અન્તેવાસી પનસ્સા’’તિઆદિવચનં. અપરામસિતબ્બં અરિયૂપવાદકમ્મં, તથા અનક્કમિતબ્બં. સ્વાયન્તિ સો આચરિયો. અસિધારન્તિ અસિના તિખિણભાગં. કકચદન્ત પન્તિયન્તિ ખન્ધકકચસ્સ દન્તસઙ્ખાતાય વિસમપન્તિયા. હત્થેન વા પાદેન વા યેન કેનચિ વા અઙ્ગપચ્ચઙ્ગેન પહરિત્વા કીળમાનો વિય. અક્ખિકણ્ણકોસસઙ્ખાતટ્ઠાનવસેન તીહિ પકારેહિ ભિન્નો મદો યસ્સાતિ પભિન્નમદો, તં. અવણ્ણં ભાસમાનોતિ અવણ્ણં ભાસનહેતુ. હેતુઅત્થો હિ અયં માન-સદ્દો. ન અયો વુડ્ઢિ અનયો. સોયેવ બ્યસનં, અતિરેકબ્યસનન્તિ અત્થો, તં પાપુણિસ્સતિ એકન્તમહાસાવજ્જત્તા રતનત્તયોપવાદસ્સ. તેનેવાહ –

‘‘યો નિન્દિયં પસંસતિ,

તં વા નિન્દતિ યો પસંસિયો;

વિચિનાતિ મુખેન સો કલિં,

કલિના તેન સુખં ન વિન્દતી’’તિ. (સુ. નિ. ૬૬૩; સં નિ. ૧.૧૮૦-૧૮૧; નેત્તિ. ૯૨);

‘‘અમ્હાકં ¶ આચરિયો’’તિઆદિના બ્રહ્મદત્તસ્સ સંવેગુપ્પત્તિં, અત્તનો આચરિયે ચ કારુઞ્ઞપ્પવત્તિં દસ્સેત્વા કિઞ્ચાપિ અન્તેવાસિના આચરિયસ્સ અનુકૂલેન ભવિતબ્બં, અયં પન પણ્ડિતજાતિકત્તા ન ઈદિસેસુ ઠાનેસુ તમનુવત્તતીતિ ઇદાનિસ્સ કમ્મસ્સકતાઞાણપ્પવત્તિં દસ્સેન્તો ‘‘આચરિયે ખો પના’’તિઆદિમાહ. હલાહલન્તિ તઙ્ખણઞ્ઞેવ મારણકં વિસં. હનતીતિ હિ હલો ન-કારસ્સ લ-કારં કત્વા, હલાનમ્પિ વિસેસો હલો હલાહલો મજ્ઝેદીઘવસેન, એતેન ચ અઞ્ઞે અટ્ઠવિધે વિસે નિવત્તેતિ. વુત્તઞ્ચ –

‘‘પુમે પણ્ડે ચ કાકોલ, કાળકૂટહલાહલા;

સરોત્થિકોસુઙ્કિકે યો, બ્રહ્મપુત્તો પદીપનો;

દારદો વચ્છનાભો ચ, વિસભેદા ઇમે નવા’’તિ.

ખરોદકન્તિ ¶ ચણ્ડસોતોદકં. ‘‘ખારોદક’’ન્તિપિ પાઠો, અતિલોણતાય તિત્તોદકન્તિ અત્થો. નરકપપાતન્તિ ચોરપપાતં. માણવકાતિ અત્તાનમેવ ઓવદિતું આલપતિ ‘‘સમયોપિ ખો તે ભદ્દાલિ અપ્પટિવિદ્ધોઅહોસી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૩૫) વિય. ‘‘કમ્મસ્સકા’’તિ કમ્મમેવ અત્તસન્તકભાવં વત્વા તદેવ વિવરતિ ‘‘અત્તનો કમ્માનુરૂપમેવ ગતિં ગચ્છન્તી’’તિઆદિના. યોનિસોતિ ઉપાયેન ઞાયેન. ઉમ્મુજ્જિત્વાતિ આચરિયો વિય અયોનિસો અરિયૂપવાદે અનિમ્મુજ્જન્તો યોનિસો અરિયૂપવાદતો ઉમ્મુજ્જિત્વા, ઉદ્ધં હુત્વાતિ અત્થો. મદ્દમાનોતિ મદ્દન્તો ભિન્દન્તો. એકંસકારણમેવ ઇધ કારણન્તિ દસ્સેતુકામેન ‘‘સમ્મા’’તિ વુત્તં. ‘‘યથા ત’’ન્તિઆદિના તસ્સ સમારદ્ધભાવં દસ્સેતિ, ન્તિ ચ નિપાતમત્તં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા અઞ્ઞો પણ્ડિતસભાવો જાતિ આચારવસેન કુલપુત્તો અનેકપરિયાયેન તિણ્ણં રતનાનં વણ્ણં ભાસિતુમારભતિ, તથા અયમ્પિ આરદ્ધો, તઞ્ચ ખો અપિ નામાયમાચરિયો એત્તકેનાપિ રતનત્તયાવણ્ણભાસતો ઓરમેય્યાતિ.

સપ્પરાજવણ્ણન્તિ અહિરાજવણ્ણં. વણ્ણપોક્ખરતાયાતિ વણ્ણસુન્દરતાય, વણ્ણસરીરેન વા. વારિજં કમલં ન પહરામિ ન ભઞ્જામિ, આરા દૂરતોવ ઉપસિઙ્ઘામીતિ અત્થો. અથાતિ એવં સન્તેપિ. ગન્ધત્થેનોતિ ગન્ધચોરો. સઞ્ઞૂળ્હાતિ ગન્થિતા બન્ધિતા. ગહપતીતિ ઉપાલિગહપતિં નાટપુત્તસ્સ આલપનં. એત્થ ચ વણ્ણિતબ્બો ‘‘અયમીદિસો’’તિ પકાસેતબ્બોતિ વણ્ણો, સણ્ઠાનં. વણ્ણીયતિ અસઙ્કરતો વવત્થાપીયતીતિ વણ્ણો, જાતિ. વણ્ણેતિ વિકારમાપજ્જમાનં હદયઙ્ગતભાવં પકાસેતીતિ વણ્ણો, રૂપાયતનં. વણ્ણીયતિ ફલમેતેન યથાસભાવતો વિભાવીયતીતિ વણ્ણો, કારણં. વણ્ણીયતિ અપ્પમહન્તાદિવસેન પમીયતીતિ વણ્ણો, પમાણં. વણ્ણીયતિ પસંસીયતીતિ વણ્ણો ¶ , ગુણો. વણ્ણનં ગુણસંકિત્તનં વણ્ણો, પસંસા. એવં તત્થ તત્થ વણ્ણસદ્દસ્સુપ્પત્તિ વેદિતબ્બા. આદિસદ્દેન જાતરૂપપુળિનક્ખરાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. ‘‘ઇધ ગુણોપિ પસંસાપી’’તિ વુત્તમેવ સમત્થેતિ ‘‘અયં કિરા’’તિઆદિના. કિરાતિ ચેત્થ અનુસ્સવનત્થે, પદપૂરણમત્તે વા. ગુણૂપસઞ્હિતન્તિ ગુણોપસઞ્ઞુતં. ‘‘ગુણૂપસઞ્હિતં પસંસ’’ન્તિ પન વદન્તો પસંસાય એવ ગુણભાસનં સિદ્ધં તસ્સા તદવિનાભાવતો, તસ્મા ઇદમત્થદ્વયં યુજ્જતીતિ દસ્સેતિ.

કથં ¶ ભાસતીતિ આહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. એકો ચ સો પુગ્ગલો ચાતિ એકપુગ્ગલો. કેનટ્ઠેન એકપુગ્ગલો? અસદિસટ્ઠેન, ગુણવિસિટ્ઠટ્ઠેન, અસમસમટ્ઠેન ચ. સો હિ પઠમાભિનીહારકાલે દસન્નં પારમીનં પટિપાટિયા આવજ્જનં આદિં કત્વા બોધિસમ્ભારસમ્ભરણગુણેહિ ચેવ બુદ્ધગુણેહિ ચ સેસમહાજનેન અસદિસો. યે ચસ્સ ગુણા, તેપિ અઞ્ઞસત્તાનં ગુણેહિ વિસિટ્ઠા, પુરિમકા ચ સમ્માસમ્બુદ્ધા સબ્બસત્તેહિ અસમા, તેહિ પન અયમેવેકો રૂપકાયનામકાયેહિ સમો. લોકેતિ સત્તલોકે. ‘‘ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતી’’તિ પન ઇદં ઉભયમ્પિ વિપ્પકતવચનમેવ ઉપ્પાદકિરિયાય વત્તમાનકાલિકત્તા. ઉપ્પજ્જમાનો બહુજનહિતાય ઉપ્પજ્જતિ, ન અઞ્ઞેન કારણેનાતિ એવં પનેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. લક્ખણે હેસ માન-સદ્દો, એવરૂપઞ્ચેત્થ લક્ખણં ન સક્કા અઞ્ઞેન સદ્દલક્ખણેન પટિબાહિતું. અપિચ ઉપ્પજ્જમાનો નામ, ઉપ્પજ્જતિ નામ, ઉપ્પન્નો નામાતિ અયમેત્થ ભેદો વેદિતબ્બો. એસ હિ દીપઙ્કરપાદમૂલતો પટ્ઠાય યાવ અનાગામિફલં, તાવ ઉપ્પજ્જમાનો નામ, અરહત્તમગ્ગક્ખણે ઉપ્પજ્જતિ નામ, અરહત્તફલક્ખણે ઉપ્પન્નો નામ. બુદ્ધાનઞ્હિ સાવકાનં વિય ન પટિપાટિયા ઇદ્ધિવિધઞાણાદીનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, સહેવ પન અરહત્તમગ્ગેન સકલોપિ સબ્બઞ્ઞુગુણરાસિ આગતોવ નામ હોતિ, તસ્મા નિબ્બત્તસબ્બકિચ્ચત્તા અરહત્તફલક્ખણે ઉપ્પન્નો નામ, તદનિબ્બત્તત્તા તદઞ્ઞક્ખણે યથારહં ‘‘ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ’’ ચ્ચેવ વુચ્ચતિ. ઇમસ્મિમ્પિ સુત્તે અરહત્તફલક્ખણંયેવ સન્ધાય ‘‘ઉપ્પજ્જતી’’તિ વુત્તં. અતીતકાલિકસ્સાપિ વત્તમાનપયોગસ્સ કત્થચિ દિટ્ઠત્તા ઉપ્પન્નો હોતીતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો. એવં સતિ ‘‘ઉપ્પજ્જમાનો’’તિ ચેત્થ માન-સદ્દો સામત્થિયત્થો. યાવતા સામત્થિયેન મહાબોધિસત્તાનં ચરિમભવે ઉપ્પત્તિ ઇચ્છિતબ્બા, તાવતા સામત્થિયેન બોધિસમ્ભારભૂતેન પરિપુણ્ણેન સમન્નાગતો હુત્વાતિ અત્થો. તથાસામત્થિયયોગેન હિ ઉપ્પજ્જમાનો નામાતિ. સબ્બસત્તેહિ અસમો, અસમેહિ પુરિમબુદ્ધેહેવ સમો મજ્ઝે ભિન્નસુવણ્ણ નિક્ખં વિય નિબ્બિસિટ્ઠો, ‘‘એકપુગ્ગલો’’તિ ચેતસ્સ વિસેસનં. આલયસઙ્ખાતં તણ્હં સમુગ્ઘાતેતિ સમુચ્છિન્દતીતિ આલયસમુગ્ઘાતો. વટ્ટં ઉપચ્છિન્દતીતિ વટ્ટુપચ્છેદો.

પહોન્તેનાતિ ¶ સક્કોન્તેન. ‘‘પઞ્ચનિકાયે’’તિ વત્વાપિ અનેકાવયવત્તા તેસં ન એત્તકેન સબ્બથા પરિયાદાનન્તિ ‘‘નવઙ્ગં સત્થુસાસનં ચતુરાસીતિ ¶ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાની’’તિ વુત્તં. અતિત્થેનાતિ અનોતરણટ્ઠાનેન. ન વત્તબ્બો અપરિમાણવણ્ણત્તા બુદ્ધાદીનં, નિરવસેસાનઞ્ચ તેસં ઇધ પકાસનેન પાળિસંવણ્ણનાય એવ સમ્પજ્જનતો, ચિત્તસમ્પહંસનકમ્મટ્ઠાનસમ્પજ્જનવસેન ચ સફલત્તા. થામો વેદિતબ્બો સબ્બથામેન પકાસિતત્તા. કિં પન સો તથા ઓગાહેત્વા ભાસતીતિ આહ. ‘‘બ્રહ્મદત્તો પના’’તિઆદિ. અનુક્કમેન પુનપ્પુનં વા સવનં અનુસ્સવો, પરમ્પરસવનં. આદિ-સદ્દેન આકારપરિવિતક્કદિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયો સઙ્ગણ્હાતિ. તત્થ ‘‘સુન્દરમિદં કારણ’’ન્તિ એવં સયમેવ કારણપરિવિતક્કનં આકારપરિવિતક્કો. અત્તનો દિટ્ઠિયા નિજ્ઝાયિત્વા ખમનં રુચ્ચનં દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તીતિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તં, તેહિયેવ સમ્બન્ધિતેનાતિ અત્થો. મત્ત-સદ્દો હેત્થ વિસેસનિવત્તિઅત્થો, તેન યથાવુત્તં કારણં નિવત્તેતિ. અત્તનો થામેનાતિ અત્તનો ઞાણબલેનેવ, ન પન બુદ્ધાદીનં ગુણાનુરૂપન્તિ અધિપ્પાયો. અસઙ્ખ્યેય્યાપરિમેય્યપ્પભેદા હિ બુદ્ધાદીનં ગુણા. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘બુદ્ધોપિ બુદ્ધસ્સ ભણેય્ય વણ્ણં,

કપ્પમ્પિ ચે અઞ્ઞમભાસમાનો;

ખીયેથ કપ્પો ચિરદીઘમન્તરે,

વણ્ણો ન ખીયેથ તથાગતસ્સા’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૩૦૪; ૩.૧૪૧; મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪૨૫; ઉદા. અટ્ઠ. ૫૩; બુ. વં. અટ્ઠ. ૪.૧; અપ. અટ્ઠ. ૨.૯૧; ચરિયા. અટ્ઠ. ૯, ૩૨૯);

ઇધાપિ વક્ખતિ ‘‘અપ્પમત્તકં ખો પનેત’’ન્તિઆદિ.

ઇતિ-સદ્દો નિદસ્સનત્થો વુત્તપ્પકારં નિદસ્સેતિ. હ-કારો નિપાતમત્તન્તિ આહ ‘‘એવં તે’’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સા’’તિ ઇદં રુળ્હિપદં ‘‘એકો એકાયા’’તિ (પારા. ૪૪૪, ૪૫૨) પદં વિયાતિ દસ્સેન્તો ‘‘અઞ્ઞોઅઞ્ઞસ્સા’’તિ રુળ્હિપદેનેવ વિવરતિ. ‘‘ઉજુમેવા’’તિ સાવધારણસમાસતં વત્વા તેન નિવત્તેતબ્બત્થં આહ ‘‘ઈસકમ્પિ અપરિહરિત્વા’’તિ, થોકતરમ્પિ અવિરજ્ઝિત્વાતિ અત્થો. કથન્તિ આહ ‘‘આચરિયેન હી’’તિઆદિ. પુબ્બે એકવારમિવ અવણ્ણવણ્ણભાસને નિદ્દિટ્ઠેપિ ‘‘ઉજુવિપચ્ચનીકવાદા’’તિ (દી. નિ. ૧.૧) વુત્તત્તા અનેકવારમેવ ¶ તે એવં ભાસન્તીતિ વેદિતબ્બન્તિ દસ્સેતું ‘‘પુન ઇતરો અવણ્ણં ઇતરો વણ્ણ’’ન્તિ વુત્તં. તેન હિ વિસદ્દસ્સ વિવિધત્થતં સમત્થેતિ. સારફલકેતિ સારદારુફલકે ¶ , ઉત્તમફલકે વા. વિસરુક્ખઆણિન્તિ વિસદારુમયપટાણિં. ઇરિયાપથાનુબન્ધનેન અનુબન્ધા હોન્તિ, ન સમ્માપટિપત્તિઅનુબન્ધનેન.

સીસાનુલોકિનોતિ સીસેન અનુલોકિનો, સીસં ઉક્ખિપિત્વા મગ્ગાનુક્કમેન ઓલોકયમાનાતિ અત્થો. તસ્મિં કાલેતિ યમ્હિ સંવચ્છરે, ઉતુમ્હિ, માસે, પક્ખે વા ભગવા તં અદ્ધાનમગ્ગં પટિપન્નો, તસ્મિં કાલે. તેન હિ અનિયમતો સંવચ્છરઉતુમાસડ્ઢમાસાવ નિદ્દિસિતા ‘‘તં દિવસ’’ન્તિ દિવસસ્સ વિસું નિદ્દિટ્ઠત્તા, મુહુત્તાદીનઞ્ચ દિવસપરિયાપન્નતો. ‘‘તં અદ્ધાનં પટિપન્નો’’તિ ચેત્થ આધારવચનમેતં. તેનેવ હિ કિરિયાવિચ્છેદદસ્સનવસેન ‘‘રાજગહે પિણ્ડાય ચરતી’’તિ સહ પુબ્બકાલકિરિયાહિ વત્તમાનનિદ્દેસો કતો, ઇતરથા તસ્મિં કાલે રાજગહે પિણ્ડાય ચરતિ, તં અદ્ધાનમગ્ગઞ્ચ પટિપન્નોતિ અનધિપ્પેતત્થો આપજ્જેય્ય. ન હિ અસમાનવિસયા કિરિયા એકાધારા સમ્ભવન્તિ, યા ચેત્થ અધિપ્પેતા અદ્ધાનપટિપજ્જનકિરિયા, સા ચ અનિયમિતા ન યુત્તાતિ. રાજગહપરિવત્તકેસૂતિ રાજગહં પરિવત્તેત્વા ઠિતેસુ. ‘‘અઞ્ઞતરસ્મિ’’ન્તિ ઇમિના તેસુ ભગવતો અનિબદ્ધવાસં દસ્સેતિ. સોતિ એવં રાજગહે વસમાનો સો ભગવા. પિણ્ડાય ચરણેનપિ હિ તત્થ પટિબદ્ધભાવવચનતો સન્નિવાસત્તમેવ દસ્સેતિ. યદિ પન ‘‘પિણ્ડાય ચરમાનો સો ભગવા’’તિ પચ્ચામસેય્ય, યથાવુત્તોવ અનધિપ્પેતત્થો આપજ્જેય્યાતિ. તં દિવસન્તિ યં દિવસં અદ્ધાનમગ્ગં પટિપન્નો, તં દિવસ. તં અદ્ધાનં પટિપન્નોતિ એત્થ અચ્ચન્તસંયોગવચનમેતં. ભત્તભુઞ્જનતો પચ્છા પચ્છાભત્તં, તસ્મિં પચ્છાભત્તસમયે. પિણ્ડપાતપટિક્કન્તોતિ યત્થ પિણ્ડપાતત્થાય ચરિત્વા ભુઞ્જન્તિ, તતો અપક્કન્તો. તં અદ્ધાનં પટિપન્નોતિ ‘‘નાળન્દાયં વેનેય્યાનં વિવિધહિતસુખનિપ્ફત્તિં આકઙ્ખમાનો ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા તિવિધસીલાલઙ્કતં નાનાવિધકુહનલપનાદિમિચ્છાજીવવિદ્ધંસનં દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિજાલવિનિવેઠનં દસસહસ્સિલોકધાતુપકમ્પનં બ્રહ્મજાલસુત્તં દેસેસ્સામી’’તિ તં યથાવુત્તં દીઘમગ્ગં પટિપન્નો, ઇદં પન કારણં પકરણતોવ પાકટન્તિ ન વુત્તં. એત્તાવતા ‘‘કસ્મા પન ભગવા તં અદ્ધાનં પટિપન્નો’’તિ ચોદના વિસોધિતા હોતિ.

ઇદાનિ ઇતરમ્પિ ચોદનં વિસોધિતું ‘‘સુપ્પિયોપી’’તિ વુત્તં. તસ્મિં કાલે, તં દિવસં અનુબન્ધોતિ ચ વુત્તનયેન સમ્બન્ધો. પાતો ¶ અસિતબ્બોતિ પાતરાસો, સો ભુત્તો યેનાતિ ભુત્તપાતરાસો. ઇચ્ચેવાતિ એવમેવ મનસિ સન્નિધાય, ન પન ‘‘ભગવન્તં, ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ પિટ્ઠિતો ¶ પિટ્ઠિતો અનુબન્ધિસ્સામી’’તિ. તેન વુત્તં ‘‘ભગવતો તં મગ્ગં પટિપન્નભાવં અજાનન્તોવા’’તિ, તથા અજાનન્તો એવ હુત્વા અનુબન્ધોતિ અત્થો. ન હિ સો ભગવન્તં દટ્ઠુમેવ ઇચ્છતિ, તેનાહ ‘‘સચે પન જાનેય્ય, નાનુબન્ધેય્યા’’તિ. એત્તાવતા ‘‘કસ્મા ચ સુપ્પિયો અનુબન્ધો’’તિ ચોદના વિસોધિતા હોતિ. ‘‘સો’’તિઆદિના અપરમ્પિ ચોદનં વિસોધેતિ. કદાચિ પન ભગવા અઞ્ઞતરવેસેનેવ ગચ્છતિ અઙ્ગુલિમાલદમનપક્કુસાતિઅભિગ્ગમનાદીસુ, કદાચિ બુદ્ધસિરિયા, ઇધાપિ ઈદિસાય બુદ્ધસિરિયાતિ દસ્સેતું ‘‘બુદ્ધસિરિયા સોભમાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. સિરીતિ ચેત્થ સરીરસોભગ્ગાદિસમ્પત્તિ, તદેવ ઉપમાવસેન દસ્સેતિ ‘‘રત્તકમ્બલપરિક્ખિત્તમિવા’’તિઆદિના. ગચ્છતીતિ જઙ્ગમો યથા ‘‘ચઙ્કમો’’તિ. ચઞ્ચલમાનો ગચ્છન્તો ગિરિ, તાદિસસ્સ કનકગિરિનો સિખરમિવાતિ અત્થો.

‘‘તસ્મિં કિરા’’તિઆદિ તબ્બિવરણં, પાળિયં અદસ્સિતત્તા, પોરાણટ્ઠકથાયઞ્ચ અનાગતત્તા અનુસ્સવસિદ્ધા અયં કથાતિ દસ્સેતું ‘‘કિરા’’તિ વુત્તન્તિ વદન્તિ, તથા વા હોતુ અઞ્ઞથા વા, અત્તના અદિટ્ઠં, અસુતં, અમુતઞ્ચ અનુસ્સવમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. નીલપીતલોહિતોદાતમઞ્જિટ્ઠપભસ્સરવસેન છબ્બણ્ણા. સમન્તાતિ સમન્તતો દસહિ દિસાહિ. અસીતિહત્થપ્પમાણેતિ તેસં રસ્મીનં પકતિયા પવત્તિટ્ઠાનવસેન વુત્તં, તસ્મા સમન્તતો, ઉપરિ ચ પચ્ચેકં અસીતિહત્થમત્તે પદેસે પકતિયાવ ઘનીભૂતા રસ્મિયો તિટ્ઠન્તીતિ દટ્ઠબ્બં, વિનયટીકાયં પન ‘‘તાયેવ બ્યામપ્પભા નામ. યતો છબ્બણ્ણા રસ્મિયો તળાકતો માતિકા વિય દસસુ દિસાસુ ધાવન્તિ, સા યસ્મા બ્યામમત્તા વિય ખાયતિ, તસ્મા બ્યામપ્પભાતિ વુચ્ચતી’’તિ વુત્તં, (વિ. વિ. ટી. ૧.૧૬) સઙ્ગીતિસુત્તવણ્ણનાયં પન વક્ખતિ ‘‘પુરત્થિમકાયતો સુવણ્ણવણ્ણા રસ્મિ ઉટ્ઠહિત્વા અસીતિહત્થં ઠાનં ગણ્હાતિ. પચ્છિમકાયતો. દક્ખિણહત્થતો. વામહત્થતો સુવણ્ણવણ્ણા રસ્મિ ઉટ્ઠહિત્વા અસીતિહત્થં ઠાનં ગણ્હાતિ. ઉપરિ કેસન્તતો પટ્ઠાય સબ્બકેસાવટ્ટેહિ મોરગીવવણ્ણા રસ્મિ ઉટ્ઠહિત્વા ગગનતલે ¶ અસીતિહત્થં ઠાનં ગણ્હાતિ. હેટ્ઠા પાદતલેહિ પવાળવણ્ણા રસ્મિ ઉટ્ઠહિત્વા ઘનપથવિયં અસીતિહત્થં ઠાનં ગણ્હાતિ. એવં સમન્તા અસીતિહત્થમત્તં ઠાનં છબ્બણ્ણા બુદ્ધરસ્મિયો વિજ્જોતમાના વિપ્ફન્દમાના વિધાવન્તી’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૨૯૯) કેચિ પન અઞ્ઞથાપિ પરિકપ્પનામત્તેન વદન્તિ, તં ન ગહેતબ્બં તથા અઞ્ઞત્થ અનાગતત્તા, અયુત્તત્તા ચ. તાસં પન બુદ્ધરસ્મીનં તદા અનિગ્ગૂહિતભાવદસ્સનત્થં ‘‘તસ્મિં કિર સમયે’’તિ વુત્તં. પક્કુસાતિઅભિગ્ગમનાદીસુ વિય હિ તદા તાસં નિગ્ગૂહને કિઞ્ચિ કારણં નત્થિ. આધાવન્તીતિ અભિમુખં દિસં ધાવન્તિ. વિધાવન્તીતિ વિવિધા હુત્વા વિદિસં ધાવન્તિ.

તસ્મિં ¶ વનન્તરે દિસ્સમાનાકારેન તાસં રસ્મીનં સોભા વિઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘રતનાવેળા’’તિઆદિ. રતનાવેળા નામ રતનમયવટંસકં મુદ્ધં અવતિ રક્ખતીતિ હિ અવેળા, આવેળા વા, મુદ્ધમાલા. ઉક્કા નામ યા સજોતિભૂતા, તાસં સતં, નિપતનં નિપાતો, તસ્સ નિપાતો, તેન સમાકુલં તથા. પિસિતબ્બત્તા પિટ્ઠં, ચીનદેસે જાતં પિટ્ઠં ચીનપિટ્ઠં, રત્તચુણ્ણં, યં ‘‘સિન્દૂરો’’તિપિ વુચ્ચતિ, ચીનપિટ્ઠમેવ ચુણ્ણં. વાયુનો વેગેન ઇતો ચિતો ચ ખિત્તં તન્તિ તથા. ઇન્દસ્સ ધનુ લોકસઙ્કેતવસેનાતિ ઇન્દધનુ, સૂરિયરસ્મિવસેન ગગને પઞ્ઞાયમાનાકારવિસેસો. કુટિલં અચિરટ્ઠાયિત્તા વિરૂપં હુત્વા જવતિ ધાવતીતિ વિજ્જુ, સાયેવ લતા તંસદિસભાવેનાતિ તથા, વાયુવેગતો વલાહકઘટ્ટનેનેવ જાતરસ્મિ. તાયતિ અવિજહનવસેન આકાસં પાલેતીતિ તારા, ગણસદ્દો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો. તસ્સ પભા તથા. વિપ્ફુરિતવિચ્છરિતમિવાતિ આભાય વિવિધં ફરમાનં, વિજ્જોતયમાનં વિય ચ. વનસ્સ અન્તરં વિવરં વનન્તરં, ભગવતા પત્તપત્તવનપ્પદેસન્તિ વુત્તં હોતિ.

અસીતિયા અનુબ્યઞ્જનેહિ તમ્બનખતાદીહિ અનુરઞ્જિતં તથા. કમલં પદુમપુણ્ડરીકાનિ, અવસેસં નીલરત્તસેતભેદં સરોરુહં ઉપ્પલં, ઇતિ પઞ્ચવિધા પઙ્કજજાતિ પરિગ્ગહિતા હોતિ. વિકસિતં ફુલ્લિતં તદુભયં યસ્સ સરસ્સ તથા. સબ્બેન પકારેન પરિતો સમન્તતો ફુલ્લતિ વિકસતીતિ સબ્બપાલિફુલ્લં અ-કારસ્સ આ-કારં, ર-કારસ્સ ચ લ-કારં કત્વા યથા ‘‘પાલિભદ્દો’’તિ, તારાનં મરીચિ પભા, તાય વિકસિતં વિજ્જોતિતં ¶ તથા. બ્યામપ્પભાય પરિક્ખેપો પરિમણ્ડલો, તેન વિલાસિની સોભિની તથા. મહાપુરિસલક્ખણાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞપટિબદ્ધત્તા માલાકારેનેવ ઠિતાનીતિ વુત્તં ‘‘દ્વત્તિંસવરલક્ખણમાલા’’તિ. દ્વત્તિંસચન્દાદીનં માલા કેનચિ ગન્થેત્વા પટિપાટિયા ચ ઠપિતાતિ ન વત્તબ્બા ‘‘યદિ સિયા’’તિ પરિકપ્પનામત્તેન હિ ‘‘ગન્થેત્વા ઠપિતદ્વત્તિંસચન્દમાલાયા’’તિઆદિ વુત્તં. પરિકપ્પોપમા હેસા, લોકેપિ ચ દિસ્સતિ.

‘‘મયેવ મુખસોભાસ્સે, ત્યલમિન્દુવિકત્થના;

યતોમ્બુજેપિ સાત્થીતિ, પરિકપ્પોપમા અય’’ન્તિ.

દ્વત્તિંસચન્દમાલાય સિરિં અત્તનો સિરિયા અભિભવન્તી ઇવાતિ સમ્બન્ધો. એસ નયો સેસેસુપિ.

એવં ભગવતો તદા સોભં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સાપિ સોભં દસ્સેન્તો ‘‘તઞ્ચ પના’’તિઆદિમાહ ¶ . ચતુબ્બિધાય અપ્પિચ્છતાય અપ્પિચ્છા. દ્વાદસહિ સન્તોસેહિ સન્તુટ્ઠા. તિવિધેન વિવેકેન પવિવિત્તા. રાજરાજમહામત્તાદીહિ અસંસટ્ઠા. દુપ્પટિપત્તિકાનં ચોદકા. પાપે અકુસલે ગરહિનો પરેસં હિતપટિપત્તિયા વત્તારો. પરેસઞ્ચ વચનક્ખમા. વિમુત્તિઞાણદસ્સનં નામ પચ્ચવેક્ખણઞાણં. ‘‘તેસ’’ન્તિઆદિના તદભિસમ્બન્ધેન ભગવતો સોભં દસ્સેતિ. રત્તપદુમાનં સણ્ડો સમૂહો વનં, તસ્સ મજ્ઝે ગતા તથા. ‘‘રત્તં પદુમં, સેતં પુણ્ડરીક’’ન્તિ પત્તનિયમમન્તરેન તથા વુત્તં, પત્તનિયમેન પન સતપત્તં પદુમં, ઊનકસતપત્તં પુણ્ડરીકં. પવાળં વિદ્દુમો, તેન કતાય વેદિકાય પરિક્ખિત્તો વિય. મિગપક્ખીનમ્પીતિ પિ-સદ્દો, અપિ-સદ્દો વા સમ્ભાવનાયં, તેનાહ ‘‘પગેવ દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ. મહાથેરાતિ મહાસાવકે સન્ધાયાહ. સુરઞ્જિતભાવેન ઈસકં કણ્હવણ્ણતાય મેઘવણ્ણં. એકંસં કરિત્વાતિ એકંસપારુપનવસેન વામંસે કરિત્વા. કત્તરસ્સ જિણ્ણસ્સ આલમ્બનો દણ્ડો કત્તરદણ્ડો, બાહુલ્લવસેનાયં સમઞ્ઞા. સુવમ્મં નામ સોભણુરચ્છદો, તેન વમ્મિતા સન્નદ્ધાતિ સુવમ્મવમ્મિતા, ઇદં તેસં પંસુકૂલધારણનિદસ્સનં. યેસં કુચ્છિગતં સબ્બમ્પિ તિણપલાસાદિ ગન્ધજાતમેવ હોતિ, તે ગન્ધહત્થિનો નામ, યે ‘‘હેમવતા’’તિપિ વુચ્ચન્તિ, તેસમ્પિ થેરાનં સીલાદિગુણગન્ધતાય તંસદિસતા. અન્તોજટાબહિજટાસઙ્ખાતાય ¶ તણ્હાજટાય વિજટિતભાવતો વિજટિતજટા. તણ્હાબન્ધનાય છિન્નત્તા છિન્નબન્ધના. ‘‘સો’’તિઆદિ યથાવુત્તવચનસ્સ ગુણદસ્સનં. અનુબુદ્ધેહીતિ બુદ્ધાનમનુબુદ્ધેહિ. તેપિ હિ એકદેસેન ભગવતા પટિવિદ્ધપટિભાગેનેવ ચત્તારિ સચ્ચાનિ બુજ્ઝન્તિ. પત્તપરિવારિતન્તિ પુપ્ફદલેન પરિવારિતં. કં વુચ્ચતિ કમલાદિ, તસ્મિં સરતિ વિરાજતીતિ કેસરં, કિઞ્જક્ખો. કણ્ણે કરીયતીતિ કણ્ણિકા. કણ્ણાલઙ્કારો, તંસદિસણ્ઠાનતાય કણ્ણિકા, બીજકોસો. છન્નં હંસકુલાનં સેટ્ઠો ધતરટ્ઠો હંસરાજા વિય, હારિતો નામ મહાબ્રહ્મા વિય.

એવં ગચ્છન્તં ભગવન્તં, ભિક્ખૂ ચ દિસ્વા અત્તનો પરિસં ઓલોકેસીતિ સમ્બન્ધો. કાજદણ્ડકેતિ કાજસઙ્ખાતે ભારાવહદણ્ડકે, કાજસ્મિં વા ભારલગ્ગિતદણ્ડકે. ખુદ્દકં પીઠં પીઠકં. મૂલે, અગ્ગે ચ તિધા કતો દણ્ડો તિદણ્ડો. મોરહત્થકો મોરપિઞ્છં. ખુદ્દકં પસિબ્બં પસિબ્બકં. કુણ્ડિકા કમણ્ડલુ. સા હિ કં ઉદકં ઉદેતિ પસવેતિ, રક્ખતીતિ વા કુણ્ડિકા નિરુત્તિનયેન. ગહિતં ઓમકતો લુજ્જિતં, વિવિધં લુજ્જિતઞ્ચ પીઠક…પે… કુણ્ડિકાદિઅનેકપરિક્ખારસઙ્ખાતં ભારં ભરતિ વહતીતિ ગહિત…પે… ભારભરિતા. ઇતીતિ નિદસ્સનત્થો. એવન્તિ ઇદમત્થો. એવં ઇદં વચનમાદિ યસ્સ વચનસ્સ તથા, તદેવ નિરત્થકં વચનં યસ્સાતિ એવમાદિનિરત્થકવચના. મુખં એતસ્સ અત્થીતિ મુખરા, સબ્બેપિ મુખવન્તા એવ, અયં પન ફરુસાભિલાપમુખવતી, તસ્મા એવં વુત્તં. નિન્દાયઞ્હિ અયં રપચ્ચયો. મુખેન ¶ વા અમનાપં કમ્મં રાતિ ગણ્હાતીતિ મુખરા. વિવિધા કિણ્ણા વાચા યસ્સાતિ વિકિણ્ણવાચા. તસ્સાતિ સુપ્પિયસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ. ન્તિ યથાવુત્તપ્પકારં પરિસં.

ઇદાનીતિ તસ્સ તથારૂપાય પરિસાય દસ્સનક્ખણે. પનાતિ અરુચિસંસૂચનત્થો, તથાપીતિ અત્થો. લાભ…પે… હાનિયા ચેવ હેતુભૂતાય. કથં હાનીતિ આહ ‘‘અઞ્ઞતિત્થિયાનઞ્હી’’તિઆદિ. નિસ્સિરીકતન્તિ નિસોભતં, અયમત્થો મોરજાતકાદીહિપિ દીપેતબ્બો. ‘‘ઉપતિસ્સકોલિતાનઞ્ચા’’તિઆદિના પક્ખહાનિતાય વિત્થારો. આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ, મહામોગ્ગલ્લાનસ્સ ચ ભગવતો સન્તિકે પબ્બજ્જં સન્ધાય ‘‘તેસુ પન પક્કન્તેસૂ’’તિ વુત્તં. તેસં પબ્બજિતકાલેયેવ અડ્ઢતેય્યસતં પરિબ્બાજકપરિસા પબ્બજિ, તતો પરમ્પિ ¶ તદનુપબ્બજિતા પરિબ્બાજકપરિસા અપરિમાણાતિ દસ્સેતિ ‘‘સાપિ તેસં પરિસા ભિન્ના’’તિ ઇમિના. યાય કાયચિ હિ પરિબ્બાજકપરિસાય પબ્બજિતાય તસ્સ પરિસા ભિન્નાયેવ નામ સમાનગણત્તાતિ તથા વુત્તં. ‘‘ઇમેહી’’તિઆદિના લાભપક્ખહાનિં નિગમનવસેન દસ્સેતિ. ઉસૂયસઙ્ખાતસ્સ વિસસ્સ ઉગ્ગારો ઉગ્ગિલનં ઉસૂયવિસુગ્ગારો, તં. એત્થ ચ ‘‘યસ્મા પનેસા’’તિઆદિનાવ ‘‘કસ્મા ચ સો રતનત્તયસ્સ અવણ્ણં ભાસતી’’તિ ચોદનં વિસોધેતિ, ‘‘સચે’’તિઆદિકં પન સબ્બમ્પિ તપ્પરિવારવચનમેવાતિ તેહિપિ સા વિસોધિતાયેવ નામ. ભગવતો વિરોધાનુનયાભાવવીમંસનત્થં એતે અવણ્ણં વણ્ણં ભાસન્તિ. ‘‘મારેન અન્વાવિટ્ઠા એવં ભાસન્તી’’તિ ચ કેચિ વદન્તિ, તદયુત્તમેવ અટ્ઠકથાય ઉજુવિપચ્ચનીકત્તા. પાકટોયેવાયમત્થોતિ.

૨. યસ્મા અત્થઙ્ગતો સૂરિયો, તસ્મા અકાલો દાનિ ગન્તુન્તિ સમ્બન્ધો.

અમ્બલટ્ઠિકાતિ સામીપિકવોહારો યથા ‘‘વરુણનગરં, ગોદાગામો’’તિ આહ ‘‘તસ્સ કિરા’’તિઆદિ. તરુણપરિયાયો લટ્ઠિકા-સદ્દો રુક્ખવિસયે યથા ‘‘મહાવનં અજ્ઝોગાહેત્વા બેલુવલટ્ઠિકાય મૂલે દિવાવિહારં નિસીદી’’તિઆદીસૂતિ દસ્સેતિ’’ ‘‘તરુણમ્બરુક્ખો’’તિ ઇમિના. કેચિ પન ‘‘અમ્બલટ્ઠિકા નામ વુત્તનયેન એકો ગામો’’તિ વદન્તિ, તેસં મતે અમ્બલટ્ઠિકાયન્તિ સમીપત્થે ભુમ્મવચનં. છાયૂદકસમ્પન્નન્તિ છાયાય ચેવ ઉદકેન ચ સમ્પન્નં. મઞ્જુસાતિ પેળા. પટિભાનચિત્તવિચિત્તન્તિ ઇત્થિપુરિસસઞ્ઞોગાદિના પટિભાનચિત્તેન વિચિત્તં, એતેન રઞ્ઞો અગારં, તદેવ રાજાગારકન્તિ દસ્સેતિ. રાજાગારકં નામ વેસ્સવણમહારાજસ્સ દેવાયતનન્તિ એકે.

બહુપરિસ્સયોતિ ¶ બહુપદ્દવો. કેહીતિ વુત્તં ‘‘ચોરે’હિપી’’તિઆદિ. હન્દાતિ વચનવોસ્સગ્ગત્થે નિપાતો, તદાનુભાવતો નિપ્પરિસ્સયત્થાય ઇદાનિ ઉપગન્ત્વા સ્વે ગમિસ્સામીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘સદ્ધિં અન્તેવાસિના બ્રહ્મદત્તેન માણવેના’’ તિચ્ચેવ સીહળટ્ઠકથાયં વુત્તં, તઞ્ચ ખો પાળિઆરુળ્હવસેનેવ, ન પન તદા સુપ્પિયસ્સ પરિસાય અભાવતોતિ ઇમમત્થં દસ્સેતું ‘‘સદ્ધિં અત્તનો પરિસાયા’’તિ ઇધ વુત્તં. કસ્મા પનેત્થ બ્રહ્મદત્તોયેવ પાળિયમારુળ્હો, ન પન તદવસેસા સુપ્પિયસ્સ પરિસાતિ ¶ ? દેસનાનધીનભાવેન પયોજનાભાવતો. યથા ચેતં, એવં અઞ્ઞમ્પિ એદિસં પયોજનાભાવતો સઙ્ગીતિકારકેહિ ન સઙ્ગીતન્તિ દટ્ઠબ્બં. કેચિ પન ‘‘પાળિયં વુત્ત’’ન્તિ આધારં વત્વા ‘તદેતં ન સીહળટ્ઠકથાનયદસ્સનં, પાળિયં વુત્તભાવદસ્સનમેવા’તિ’’ વદન્તિ, તં ન યુજ્જતિ. પાળિઆરુળ્હવસેનેવ પાળિયં વુત્તન્તિ અધિપ્પેતત્થસ્સ આપજ્જનતો. તસ્મા યથાવુત્તનયેનેવ અત્થો ગહેતબ્બોતિ. ‘‘વુત્તન્તિ વા અમ્હેહિપિ ઇધ વત્તબ્બન્તિ અત્થો. એવઞ્હિ તદા અઞ્ઞાયપિ પરિસાય વિજ્જમાનભાવદસ્સનત્થં એવં વુત્તં, પાળિયમારુળ્હવસેન પન અઞ્ઞથાપિ ઇધ વત્તબ્બન્તિ અધિપ્પાયો યુત્તો’’તિ વદન્તિ.

ઇદાનિ ‘‘તત્રાપિ સુદ’’ન્તિઆદિપાળિયા સમ્બન્ધં દસ્સેતું ‘‘એવં વાસં ઉપગતો પના’’તિઆદિ વુત્તં. પરિવારેત્વા નિસિન્નો હોતીતિ સમ્બન્ધો. કુચ્છિતં કત્તબ્બન્તિ કુકતં, તસ્સ ભાવો કુક્કુચ્ચં, કુચ્છિતકિરિયા, ઇતો ચિતો ચ ચઞ્ચલનન્તિ અત્થો, હત્થસ્સ કુક્કુચ્ચં તથા. ‘‘સા હી’’તિઆદિના તથાભૂતતાય કારણં દસ્સેતિ. નિવાતેતિ વાતવિરહિતટ્ઠાને. યથાવુત્તદોસાભાવેન નિચ્ચલા. તં વિભૂતિન્તિ તાદિસં સોભં. વિપ્પલપન્તીતિ સતિવોસ્સગ્ગવસેન વિવિધા લપન્તિ. નિલ્લાલિતજિવ્હાતિ ઇતો ચિતો ચ નિક્ખન્તજિવ્હા. કાકચ્છમાનાતિ કાકાનં સદ્દસદિસં સદ્દં કુરુમાના. ઘરુઘરુપસ્સાસિનોતિ ઘરુઘરુઇતિ સદ્દં જનેત્વા પસ્સસન્તા. ઇસ્સાવસેનાતિ યથાવુત્તેહિ દ્વીહિ કારણેહિ ઉસૂયનવસેન. ‘‘સબ્બં વત્તબ્બ’’ન્તિ ઇમિના ‘‘આદિપેય્યાલનયોય’’ન્તિ દસ્સેતિ.

૩. સમ્મા પહોન્તિ તં તં કમ્મન્તિ સમ્પહુલા, બહવો, તેનાહ ‘‘બહુકાન’’ન્તિ. સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન ચતુવગ્ગસઙ્ઘેનેવ વિનયકમ્મસ્સ કત્તબ્બત્તા ‘‘વિનયપરિયાયેના’’તિઆદિ વુત્તં. તયો જનાતિ ચેસ ઉપલક્ખણનિદ્દેસો દ્વિન્નમ્પિ સમ્પહુલત્તા. તત્થ તત્થ તથાયેવાગતત્તા ‘‘સુત્તન્તપરિયાયેના’’તિઆદિમાહ. તં તં પાળિયા આગતવોહારવસેન હિ અયં ભેદો. તયો જના તયો એવ નામ, તતો પટ્ઠાય ઉત્તરિ ચતુપઞ્ચજનાદિકા સમ્પહુલાતિ અત્થો. તતોતિ ચાયં મરિયાદાવધિ. મણ્ડલમાળોતિ અનેકત્થપવત્તા સમઞ્ઞા, ઇધ પન ઈદિસાય એવાતિ નિયમેન્તો ¶ આહ ‘‘કત્થચી’’તિઆદિ. કણ્ણિકા વુચ્ચતિ કૂટં. હંસવટ્ટકચ્છન્નેનાતિ હંસમણ્ડલાકારછન્નેન. તદેવ છન્નં અઞ્ઞત્થ ¶ ‘‘સુપણ્ણવઙ્કચ્છદન’’ન્તિ વુત્તં. કૂટેન યુત્તો અગારો, સોયેવ સાલાતિ કૂટાગારસાલા. થમ્ભપન્તિં પરિક્ખિપિત્વાતિ થમ્ભમાલં પરિવારેત્વા, પરિમણ્ડલાકારેન થમ્ભપન્તિં કત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ઉપટ્ઠાનસાલા નામ પયિરુપાસનસાલા. યત્થ ઉપટ્ઠાનમત્તં કરોન્તિ, ન એકરત્તદિરત્તાદિવસેન નિસીદનં, ઇધ પન તથા કતા નિસીદનસાલાયેવાતિ દસ્સેતિ ‘‘ઇધ પના’’તિઆદિના. તેનેવ પાળિયં ‘‘સન્નિપતિતાન’’ ન્ત્વેવ અવત્વા ‘‘સન્નિસિન્નાન’’ન્તિપિ વુત્તં. માનિતબ્બોતિ માળો, મીયતિ પમીયતીતિ વા માળો. મણ્ડલાકારેન પટિચ્છન્નો માળોતિ મણ્ડલમાળો, અનેકકોણવન્તો પટિસ્સયવિસેસો. ‘‘સન્નિસિન્નાન’’ન્તિ નિસજ્જનવસેન વુત્તં, નિસજ્જનવસેન વા ‘‘સન્નિસિન્નાન’’ન્તિ સંવણ્ણેતબ્બપદમજ્ઝાહરિત્વા સમ્બન્ધો. ઇમિના નિસીદનઇરિયાપથં, કાયસામગ્ગીવસેન ચ સમોધાનં સન્ધાય પદદ્વયમેતં વુત્તન્તિ દસ્સેતિ. સઙ્ખિયા વુચ્ચતિ કથા સમ્મા ખિયનતો કથનતો. કથાધમ્મોતિ કથાસભાવો, ઉપપરિક્ખા વિધીતિ કેચિ.

‘‘અચ્છરિય’’ન્તિઆદિ તસ્સ રૂપદસ્સનન્તિ આહ ‘‘કતમો પન સો’’તિઆદિ. સોતિ કથાધમ્મો. ‘‘નીયતીતિ નયો, અત્થો, સદ્દસત્થં અનુગતો નયો સદ્દનયો’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૩) આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન વુત્તં. નીયતિ અત્થો એતેનાતિ વા નયો, ઉપાયો, સદ્દસત્થે આગતો નયો અત્થગહણૂપાયો સદ્દનયો. તત્થ હિ અનભિણ્હવુત્તિકે અચ્છરિય-સદ્દો ઇચ્છિતો રુળ્હિવસેન. તેનેવાહ ‘‘અન્ધસ્સ પબ્બતારોહણં વિયા’’તિઆદિ. તસ્સ હિ તદારોહણં ન નિચ્ચં, કદાચિયેવ સિયા, એવમિદમ્પિ. અચ્છરાયોગ્ગં અચ્છરિયં નિરુત્તિનયેન યોગ્ગસદ્દસ્સ લોપતો, તદ્ધિતવસેન વા ણિયપચ્ચયસ્સ વિચિત્રવુત્તિતો, સો પન પોરાણટ્ઠકથાયમેવ આગતત્તા ‘‘અટ્ઠકથાનયો’’તિ વુત્તો. પુબ્બે અભૂતન્તિ અભૂતપુબ્બં, એતેન ન ભૂતં અભૂતન્તિ નિબ્બચનં, ભૂત-સદ્દસ્સ ચ અતીતત્થં દસ્સેતિ. યાવઞ્ચિદન્તિ સન્ધિવસેન નિગ્ગહિતાગમોતિ આહ ‘‘યાવ ચ ઇદ’’ન્તિ, એતસ્સ ચ ‘‘સુપ્પટિવિદિતા’’તિ એતેન સમ્બન્ધો. યાવ ચયત્તકં ઇદં અયં નાનાધિમુત્તિકતા સુપ્પટિવિદિતા, તં ‘‘એત્તકમેવા’’તિ ન સક્કા અમ્હેહિ પટિવિજ્ઝિતું, અક્ખાતુઞ્ચાતિ સપાઠસેસત્થો. તેનેવાહ ‘‘તેન સુપ્પટિવિદિતતાય અપ્પમેય્યતં દસ્સેતી’’તિ.

‘‘ભગવતા’’તિઆદીહિ ¶ પદેહિ સમાનાધિકરણભાવેન વુત્તત્તા તેનાતિ એત્થ ત-સદ્દો સકત્થપટિનિદ્દેસો, તસ્મા યેન અભિસમ્બુદ્ધભાવેન ભગવા પકતો સમાનો સુપાકટો નામ હોતિ, તદભિસમ્બુદ્ધભાવં સદ્ધિં આગમનપટિપદાય તસ્સ અત્થભાવેન દસ્સેન્તો ‘‘યો સો’’તિઆદિમાહ ¶ . ન હેત્થ સો પુબ્બે વુત્તો અત્થિ, યો અત્થો તેહિ થેરેહિ ત-સદ્દેન પરામસિતબ્બો ભવેય્ય. તસ્મા યથાવુત્તગુણસઙ્ખાતં સકત્થંયેવેસ પધાનભાવેન પરામસતીતિ દટ્ઠબ્બં. અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિન્તિ અગ્ગમગ્ગઞાણપદટ્ઠાનં અનાવરણઞાણં, અનાવરણઞાણપદટ્ઠાનઞ્ચ અગ્ગમગ્ગઞાણં. તદુભયઞ્હિ સમ્મા અવિપરીતં સયમેવ બુજ્ઝતિ, સમ્મા વા પસટ્ઠા સુન્દરં બુજ્ઝતીતિ સમ્માસમ્બોધિ. સા પન બુદ્ધાનં સબ્બગુણસમ્પત્તિં દેતિ અભિસેકો વિય રઞ્ઞો સબ્બલોકિસ્સરિયભાવં, તસ્મા ‘‘અનુત્તરા સમ્માસમ્બોધી’’તિ વુચ્ચતિ. અભિસમ્બુદ્ધોતિ અબ્ભઞ્ઞાસિ પટિવિજ્ઝિ, તેન તાદિસેન ભગવતાતિ અત્થો. સતિપિ ઞાણદસ્સનાનં ઇધ પઞ્ઞાવેવચનભાવે તેન તેન વિસેસેન નેસં વિસયવિસેસપ્પવત્તિં દસ્સેન્તો ‘‘તેસં તેસં સત્તાન’’ન્તિઆદિમાહ. એત્થ હિ પઠમમત્થં અસાધારણઞાણવસેન દસ્સેતિ. આસયાનુસયઞાણેન જાનતા સબ્બઞ્ઞુતાનાવરણઞાણેહિ પસ્સતાતિ અત્થો.

દુતિયં વિજ્જત્તયવસેન. પુબ્બેનિવાસાદીહીતિ પુબ્બેનિવાસાસવક્ખયઞાણેહિ. તતિયં અભિઞ્ઞાનાવરણઞાણવસેન. અભિઞ્ઞાપરિયાપન્નેપિ ‘‘તીહિ વિજ્જાહી’’તિ તાસં રાસિભેદદસ્સનત્થં વુત્તં. અનાવરણઞાણસઙ્ખાતેન સમન્તચક્ખુના પસ્સતાતિ અત્થો. ચતુત્થં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમંસચક્ખુવસેન. પઞ્ઞાયાતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન. કુટ્ટસ્સ ભિત્તિયા તિરો પરં, અન્તો વા, તદાદીસુ ગતાનિ. અતિવિસુદ્ધેનાતિ અતિવિય વિસુદ્ધેન પઞ્ચવણ્ણસમન્નાગતેન સુનીલપાસાદિકઅક્ખિલોમસમલઙ્કતેન રત્તિઞ્ચેવ દિવા ચ સમન્તા યોજનં પસ્સન્તેન મંસચક્ખુના. પઞ્ચમં પટિવેધદેસનાઞાણવસેન. ‘‘અત્તહિતસાધિકાયા’’તિ એકંસતો વુત્તં, પરિયાયતો પનેસા પરહિતસાધિકાપિ હોતિ. તાય હિ ધમ્મસભાવપટિચ્છાદકકિલેસસમુગ્ઘાતાય દેસનાઞાણાદિ સમ્ભવતિ. પટિવેધપઞ્ઞાયાતિ અરિયમગ્ગપઞ્ઞાય. વિપસ્સનાસહગતો સમાધિ પદટ્ઠાનં ¶ આસન્નકારણમેતિસ્સાતિ સમાધિપદટ્ઠાના, તાય. દેસનાપઞ્ઞાયાતિ દેસનાકિચ્ચનિપ્ફાદકેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન. અરીનન્તિ કિલેસારીનં, પઞ્ચમારાનં વા, સાસનપચ્ચત્થિકાનં વા અઞ્ઞતિત્થિયાનં. તેસં હનનં પાટિહારિયેહિ અભિભવનં અપ્પટિભાનતાકરણં, અજ્ઝુપેક્ખનઞ્ચ મજ્ઝિમપણ્ણાસકે પઞ્ચમવગ્ગે સઙ્ગીતં ચઙ્કીસુત્તઞ્ચેત્થ (મ. નિ. ૨.૪૨૨) નિદસ્સનં, એતેન અરયો હતા અનેનાતિ નિરુત્તિનયેન પદસિદ્ધિમાહ. અતો નાવચનસ્સ તાબ્યપ્પદેસો મહાવિસયેનાતિ દટ્ઠબ્બં. અપિચ અરયો હનતીતિ અન્તસદ્દેન પદસિદ્ધિ, ઇકારસ્સ ચ અકારો. પચ્ચયાદીનં સમ્પદાનભૂતાનં, તેસં વા પટિગ્ગહણં, પટિગ્ગહિતું વા અરહતીતિ અરહન્તિ દસ્સેતિ ‘‘પચ્ચયાદીનઞ્ચ અરહત્તા’’તિ ઇમિના. સમ્માતિ અવિપરીતં. સામઞ્ચાતિ સયમેવ, અપરનેય્યો હુત્વાતિ વુત્તં હોતિ. કથં પનેત્થ ‘‘સબ્બધમ્માન’’ન્તિ અયં વિસેસો લબ્ભતીતિ? સામઞ્ઞજોતનાય ¶ વિસેસે અવટ્ઠાનતો, વિસેસત્થિના ચ વિસેસસ્સ અનુપયોજેતબ્બતો યજ્જેવં ‘‘ધમ્માન’’ન્તિ વિસેસોવાનુપયોજિતો સિયા, કસ્મા સબ્બધમ્માનન્તિ અયમત્થો અનુપયોજીયતીતિ? એકદેસસ્સ અગ્ગહણતો. પદેસગ્ગહણે હિ અસતિ ગહેતબ્બસ્સ નિપ્પદેસતા વિઞ્ઞાયતિ યથા ‘‘દિક્ખિતો ન દદાતી’’તિ, એસ નયો ઈદિસેસુ.

ઇદાનિ ચ ચતૂહિ પદેહિ ચતુવેસારજ્જવસેન અત્તના અધિપ્પેતતરં છટ્ઠમત્થં દસ્સેતું ‘‘અન્તરાયિકધમ્મે વા’’તિઆદિ વુત્તં. તથા હિ તદેવ નિગમનં કરોતિ ‘‘એવ’’ન્તિઆદિના. તત્થ અન્તરાયકરધમ્મઞાણેન જાનતા, નિય્યાનિકધમ્મઞાણેન પસ્સતા, આસવક્ખયઞાણેન અરહતા, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સમ્માસમ્બુદ્ધેનઆતિ યથાક્કમં યોજેતબ્બં. અનત્થચરણેન કિલેસા એવ અરયોતિ કિલેસારયો, તેસં કિલેસારીનં. એત્થાહ – યસ્સ ઞાણસ્સ વસેન સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા ભગવા સમ્માસમ્બુદ્ધો નામ જાતો, કિં પનિદં ઞાણં સબ્બધમ્માનં બુજ્ઝનવસેન પવત્તમાનં સકિંયેવ સબ્બસ્મિં વિસયે પવત્તતિ, ઉદાહુ કમેનાતિ. કિઞ્ચેત્થ – યદિ તાવ સકિંયેવ સબ્બસ્મિં વિસયે પવત્તતિ, એવં સતિ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નઅજ્ઝત્તબહિદ્ધાદિભેદભિન્નાનં સઙ્ખતધમ્માનં, અસઙ્ખતસમ્મુતિધમ્માનઞ્ચ એકજ્ઝં ઉપટ્ઠાને દૂરતો ચિત્તપટં પેક્ખન્તસ્સ વિય પટિભાગેનાવબોધો ન સિયા, તથા ચ સતિ ‘‘સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ ¶ (અ. નિ. ૩.૧૩૭; ધ. પ. ૨૭૯; મહાનિ. ૨૭; ચૂળનિ. ૮, ૧૦; નેત્તિ. ૫) વિપસ્સન્તાનં અનત્તાકારેન વિય સબ્બે ધમ્મા અનિરૂપિતરૂપેન ભગવતો ઞાણવિસયા હોન્તીતિ આપજ્જતિ. યેપિ ‘‘સબ્બઞેય્યધમ્માનં ઠિતિલક્ખણવિસયં વિકપ્પરહિતં સબ્બકાલં બુદ્ધાનં ઞાણં પવત્તતિ, તેન તે ‘સબ્બવિદૂ’તિ વુચ્ચન્તિ. એવઞ્ચ કત્વા –

‘ગચ્છં સમાહિતો નાગો, ઠિતો નાગો સમાહિતો;

સેય્યં સમાહિતો નાગો, નિસિન્નોપિ સમાહિતો’તિ. (અ. નિ. ૬.૪૩); –

ઇદમ્પિ સબ્બદા ઞાણપ્પવત્તિદીપકં અઙ્ગુત્તરાગમે નાગોપમસુત્તવચનં સુવુત્તં નામ હોતી’’તિ વદન્તિ, તેસમ્પિ વાદે વુત્તદોસા નાતિવત્તિ. ઠિતિલક્ખણારમ્મણતાય ચ અતીતાનાગતધમ્માનં તદભાવતો એકદેસવિસયમેવ ભગવતો ઞાણં સિયા, તસ્મા સકિઞ્ઞેવ સબ્બસ્મિં વિસયે ઞાણં પવત્તતીતિ ન યુજ્જતિ. અથ કમેન સબ્બસ્મિમ્પિ વિસયે ઞાણં પવત્તતિ, એવમ્પિ ન યુજ્જતિ. ન હિ જાતિભૂમિસભાવાદિવસેન, દિસાદેસકાલાદિવસેન ચ અનેકભેદભિન્ને ઞેય્યે કમેન ¶ ગય્હમાને તસ્સ અનવસેસપટિવેધો સમ્ભવતિ અપરિયન્તભાવતો ઞેય્યસ્સ. યે પન ‘‘અત્થસ્સ અવિસંવાદનતો ઞેય્યસ્સ એકદેસં પચ્ચક્ખં કત્વા સેસેપિ એવન્તિ અધિમુચ્ચિત્વા વવત્થાપનેન સબ્બઞ્ઞૂ નામ ભગવા જાતો, તઞ્ચ ઞાણં ન અનુમાનિકં નામ સંસયાભાવતો. સંસયાનુબદ્ધઞ્હિ ઞાણં લોકે અનુમાનિક’’ન્તિ વદન્તિ, તેસમ્પિ તં ન યુત્તમેવ. સબ્બસ્સ હિ અપ્પચ્ચક્ખભાવે અત્થાવિસંવાદનેન ઞેય્યસ્સ એકદેસં પચ્ચક્ખં કત્વા સેસેપિ એવન્તિ અધિમુચ્ચિત્વા વવત્થાપનસ્સેવ અસમ્ભવતો તથા અસક્કુણેય્યત્તા ચ. યઞ્હિ સેસં, તદપચ્ચક્ખમેવ, અથ તમ્પિ પચ્ચક્ખં, તસ્સ સેસભાવો એવ ન સિયા, અપરિયન્તભાવતો ઞેય્યસ્સ તથાવવત્થિતુમેવ ન સક્કાતિ? સબ્બમેતં અકારણં. કસ્મા? અવિસયવિચારણભાવતો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘બુદ્ધાનં ભિક્ખવે, બુદ્ધવિસયો અચિન્તેય્યો ન ચિન્તેતબ્બો, યં ચિન્તેન્તો ઉમ્માદસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સા’’તિ (અ. નિ. ૪.૭૭) ઇદં પનેત્થ સન્નિટ્ઠાનં – યં કિઞ્ચિ ભગવતા ઞાતું ઇચ્છિતં, સકલમેકદેસો વા, તત્થ તત્થ અપ્પટિહતવુત્તિતાય પચ્ચક્ખતો ઞાણં પવત્તતિ નિચ્ચસમાધાનઞ્ચ વિક્ખેપાભાવતો, ઞાતું ઇચ્છિતસ્સ ચ સકલસ્સ અવિસયભાવે તસ્સ આકઙ્ખાપટિબદ્ધવુત્તિતા ન સિયા, એકન્તેનેવ ¶ સા ઇચ્છિતબ્બા, સબ્બે ધમ્મા બુદ્ધસ્સ ભગવતો આવજ્જનપટિબદ્ધા આકઙ્ખાપટિબદ્ધા મનસિકારપટિબદ્ધા ચિત્તુપ્પાદપટિબદ્ધાતિ (મહાનિ. ૬૯, ૧૫૬; ચૂળનિ. ૮૫; પટિ. મ. ૩.૫) વચનતો. અતીતાનાગતવિસયમ્પિ ભગવતો ઞાણં અનુમાનાગમતક્કગહણવિરહિતત્તા પચ્ચક્ખમેવ.

નનુ ચ એતસ્મિમ્પિ પક્ખે યદા સકલં ઞાતું ઇચ્છિતં, તદા સકિંયેવ સકલવિસયતાય અનિરૂપિતરૂપેન ભગવતો ઞાણં પવત્તેય્યાતિ વુત્તદોસા નાતિવત્તિયેવાતિ? ન, તસ્સ વિસોધિતત્તા. વિસોધિતો હિ સો બુદ્ધવિસયો અચિન્તેય્યોતિ. અઞ્ઞથા પચુરજનઞાણસમાનવુત્તિતાય બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં ઞાણસ્સ અચિન્તેય્યતા ન સિયા, તસ્મા સકલધમ્મારમ્મણમ્પિ તં એકધમ્મારમ્મણં વિય સુવવત્થાપિતેયેવ તે ધમ્મે કત્વા પવત્તતીતિ ઇદમેત્થ અચિન્તેય્યં, ‘‘યાવતકં નેય્યં, તાવતકં ઞાણં. યાવતકં ઞાણં, તાવતકં નેય્યં. નેય્યપરિયન્તિકં ઞાણં, ઞાણપરિયન્તિકં નેય્યં. નેય્યં અતિક્કમિત્વા ઞાણં નપ્પવત્તતિ, ઞાણં અતિક્કમિત્વા નેય્યપથો નત્થિ. અઞ્ઞમઞ્ઞપરિયન્તટ્ઠાયિનો તે ધમ્મા, યથા દ્વિન્નં સમુગ્ગપટલાનં સમ્મા ફુસિતાનં હેટ્ઠિમં સમુગ્ગપટલં ઉપરિમં નાતિવત્તતિ, ઉપરિમં સમુગ્ગપટલં હેટ્ઠિમં નાતિવત્તતિ. અઞ્ઞમઞ્ઞપરિયન્તટ્ઠાયિનો, એવમેવ બુદ્ધસ્સ ભગવતો નેય્યઞ્ચ ઞાણઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞપરિયન્તટ્ઠાયિનો…પે… તે ધમ્મા’’તિ (મહાનિ. ૬૯, ૧૫૬; ચૂળનિ. ૮૫; પટિ. મ. ૩.૫) એવમેકજ્ઝં, વિસું, સકિં, કમેન વા ઇચ્છાનુરૂપં ¶ પવત્તસ્સ તસ્સ ઞાણસ્સ વસેન સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા ભગવા સમ્માસમ્બુદ્ધો નામ જાતોતિ.

અયં પનેત્થ અટ્ઠકથામુત્તકો નયો – ઠાનાઠાનાદીનિ છબ્બિસયાનિ છહિ ઞાણેહિ જાનતા, યથાકમ્મૂપગે સત્તે ચુતૂપપાતદિબ્બચક્ખુઞાણેહિ પસ્સતા, સવાસનાનમાસવાનં આસવક્ખયઞાણેન ખીણત્તા અરહતા, ઝાનાદિધમ્મે સંકિલેસવોદાનવસેન સામંયેવ અવિપરીતાવબોધતો સમ્માસમ્બુદ્ધેન, એવં દસબલઞાણવસેન ચતૂહાકારેહિ થોમિતેન. અપિચ તીસુ કાલેસુ અપ્પટિહતઞાણતાય જાનતા, તિણ્ણમ્પિ કમ્માનં ઞાણાનુપરિવત્તિતો નિસમ્મકારિતાય પસ્સતા, દવાદીનં છન્નમભાવસાધિકાય પહાનસમ્પદાય અરહતા, છન્દાદીનં છન્નમહાનિહેતુભૂતાય અપરિક્ખયપટિભાનસાધિકાય સબ્બઞ્ઞુતાય સમ્માસમ્બુદ્ધેન ¶ , એવં અટ્ઠારસાવેણિકબુદ્ધધમ્મવસેન (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૩૦૫) ચતૂહાકારેહિ થોમિતેનાતિ એવમાદિના તેસં તેસં ઞાણદસ્સનપહાનબોધનત્થેહિ સઙ્ગહિતાનં બુદ્ધગુણાનં વસેન યોજના કાતબ્બાતિ.

ચતુવેસારજ્જં સન્ધાય ‘‘ચતૂહાકારેહી’’તિ વુત્તં. ‘‘થોમિતેના’’તિ એતેન ઇમેસં ‘‘ભગવતા’’તિ પદસ્સ વિસેસનતં દસ્સેતિ. યદિપિ હીનપણીતભેદેન દુવિધાવ અધિમુત્તિ પાળિયં વુત્તા, પવત્તિઆકારવસેન પન અનેકભેદભિન્નાવાતિ આહ ‘‘નાનાધિમુત્તિકતા’’તિ. સા પન અધિમુત્તિ અજ્ઝાસયધાતુયેવ, તદપિ તથા તથા દસ્સનં, ખમનં, રોચનઞ્ચાતિ અત્થં વિઞ્ઞાપેતિ ‘‘નાનજ્ઝાસયતા’’તિ ઇમિના. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘નાનાધિમુત્તિકતા નાનજ્ઝાસયતા નાનાદિટ્ઠિકતા નાનક્ખન્તિતા નાનારુચિતા’’તિ. ‘‘યાવઞ્ચિદ’’ન્તિ એતસ્સ ‘‘સુપ્પટિવિદિતા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. તત્થ ચ ઇદન્તિ પદપૂરણમત્તં, ‘‘નાનાધિમુત્તિકતા’’તિ એતેન વા પદેન સમાનાધિકરણં, તસ્સત્થો પન પાકટોયેવાતિ આહ ‘‘યાવ ચ સુટ્ઠુ પટિવિદિતા’’તિ.

‘‘યા ચ અય’’ન્તિઆદિના ધાતુસંયુત્તપાળિં દસ્સેન્તો તદેવ સંયુત્તં મનસિ કરિત્વા તેસં અવણ્ણવણ્ણભાસનેન સદ્ધિં ઘટેત્વા થેરાનમયં સઙ્ખિયધમ્મો ઉદપાદીતિ દસ્સેતિ. અતો અસ્સ ભગવતો ધાતુસંયુત્તદેસનાનયેન તાસં સુપ્પટિવિદિતભાવં સમત્થનવસેન દસ્સેતું ‘‘અયં હી’’તિઆદિમાહાતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. સુપ્પટિવિદિતભાવસમત્થનઞ્હિ ‘‘અયં હી’’તિઆદિવચનં. તત્થ યા અયં નાનાધિમુત્તિકતા…પે… રુચિતાતિ સમ્બન્ધો. ધાતુસોતિ અજ્ઝાસયધાતુયા. સંસન્દન્તીતિ સમ્બન્ધેન્તિ વિસ્સાસેન્તિ. સમેન્તીતિ સમ્મા, સહ વા ભવન્તિ. ‘‘હીનાધિમુત્તિકા’’તિઆદિ ¶ તથાભાવવિભાવનં. અતીતમ્પિ અદ્ધાનન્તિ અતીતસ્મિં કાલે, અચ્ચન્તસંયોગે વા એતં ઉપયોગવચનં. નાનાધિમુત્તિકતા-પદસ્સ નાનજ્ઝાસયતાતિ અત્થવચનં. નાનાદિટ્ઠિ…પે… રુચિતાતિ તસ્સ સરૂપદસ્સનં. સસ્સતાદિલદ્ધિવસેન નાનાદિટ્ઠિકતા. પાપાચારકલ્યાણાચારાદિપકતિવસેન નાનક્ખન્તિતા. પાપિચ્છાઅપ્પિચ્છાદિવસેન નાનારુચિતા. નાળિયાતિ તુમ્બેન, આળ્હકેન વા. તુલાયાતિ માનેન. નાનાધિમુત્તિકતાઞાણન્તિ ચેત્થ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ અધિપ્પેતં, ન દસબલઞાણન્તિ આહ ¶ ‘‘સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેના’’તિ. એવં આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન (દી. નિ. ટી. ૧.૩) વુત્તં, અભિધમ્મટ્ઠકથાયં, દસબલસુત્તટ્ઠકથાસુ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૪૯; અ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૧૦.૨૧; વિભ. અટ્ઠ. ૮૩૧) ચ એવમાગતં.

પરવાદી પનાહ ‘‘દસબલઞાણં નામ પાટિયેક્કં નત્થિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સેવાયં પભેદો’’તિ, તં તથા ન દટ્ઠબ્બં. અઞ્ઞમેવ હિ દસબલઞાણં, અઞ્ઞં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. દસબલઞાણઞ્હિ સકકિચ્ચમેવ જાનાતિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પન તમ્પિ તતો અવસેસમ્પિ જાનાતિ. દસબલઞાણેસુ હિ પઠમં કારણાકારણમેવ જાનાતિ, દુતિયં કમ્મન્તરવિપાકન્તરમેવ, તતિયં કમ્મપરિચ્છેદમેવ, ચતુત્થં ધાતુનાનત્તકારણમેવ, પઞ્ચમં સત્તાનમજ્ઝાસયાધિમુત્તિમેવ, છટ્ઠં ઇન્દ્રિયાનં તિક્ખમુદુભાવમેવ, સત્તમં ઝાનાદીહિ સદ્ધિં તેસં સંકિલેસાદિમેવ, અટ્ઠમં પુબ્બેનિવુત્થક્ખન્ધસન્તતિમેવ, નવમં સત્તાનં ચુતિપટિસન્ધિમેવ, દસમં સચ્ચપરિચ્છેદમેવ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પન એતેહિ જાનિતબ્બઞ્ચ તતો ઉત્તરિઞ્ચ જાનાતિ, એતેસં પન કિચ્ચં ન સબ્બં કરોતિ. તઞ્હિ ઝાનં હુત્વા અપ્પેતું ન સક્કોતિ, ઇદ્ધિ હુત્વા વિકુબ્બિતું ન સક્કોતિ, મગ્ગો હુત્વા કિલેસે ખેપેતું ન સક્કોતિ. અપિચ પરવાદી એવં પુચ્છિતબ્બો ‘‘દસબલઞાણં નામ એતં સવિતક્કસવિચારં અવિતક્કવિચારમત્તં અવિતક્કઅવિચારં, કામાવચરં રૂપાવચરં અરૂપાવચરં, લોકિયં લોકુત્તર’’ન્તિ. જાનન્તો પટિપાટિયા સત્ત ઞાણાનિ ‘‘સવિતક્કસવિચારાની’’તિ વક્ખતિ, તતો પરાનિ દ્વે ‘‘અવિતક્કઅવિચારાની’’તિ વક્ખતિ, આસવક્ખયઞાણં ‘‘સિયા સવિતક્કસવિચારં, સિયા અવિતક્કવિચારમત્તં, સિયા અવિતક્કઅવિચાર’’ન્તિ વક્ખતિ, તથા પટિપાટિયા સત્ત કામાવચરાનિ, તતો પરં દ્વે રૂપાવચરાનિ, અવસાને એકં ‘‘લોકુત્તર’ન્તિ વક્ખતિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પન સવિતક્કસવિચારમેવ, કામાવચરમેવ, લોકિયમેવાતિ. ઇતિ અઞ્ઞદેવ દસબલઞાણં, અઞ્ઞં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણન્તિ, તસ્મા પઞ્ચમબલઞાણસઙ્ખાતેન નાનાધિમુત્તિકતાઞાણેન ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન ચ વિદિતાતિ અત્થો વેદિતબ્બો. ચ-કારોપિ હિ પોત્થકેસુ દિસ્સતિ. સાતિ યથાવુત્તા નાનાધિમુત્તિકતા. ‘‘દ્વેપિ નામા’’તિઆદિના યથાવુત્તસુત્તસ્સત્થં ¶ સઙ્ખેપેન દસ્સેત્વા ‘‘ઇમેસુ ચાપી’’તિઆદિના તસ્સ સઙ્ખિયધમ્મસ્સ તદભિસમ્બન્ધતં આવિ કરોતિ. ઇતિ હ મેતિ એત્થ એવંસદ્દત્થે ઇતિ-સદ્દો, હ-કારો નિપાતમત્તં, આગમો વા. સન્ધિવસેન ¶ ઇકારલોપો, અકારાદેસો વાતિ દસ્સેતિ ‘‘એવં ઇમે’’તિ ઇમિના.

૪. ‘‘વિદિત્વા’’તિ એત્થ પકતિયત્થભૂતા વિજાનનકિરિયા સામઞ્ઞેન અભેદવતીપિ સમાના તંતંકરણયોગ્યતાય અનેકપ્પભેદાતિ દસ્સેતું ‘‘ભગવા હી’’તિઆદિ વુત્તં. વત્થૂનીતિ ઘરવત્થૂનિ. ‘‘સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન દિસ્વા અઞ્ઞાસી’’તિ ચ વોહારવચનમત્તમેતં. ન હિ તેન દસ્સનતો અઞ્ઞં જાનનં નામ નત્થિ. તદિદં ઞાણં આવજ્જનપટિબદ્ધં આકઙ્ખાપટિબદ્ધં મનસિકારપટિબદ્ધં ચિત્તુપ્પાદપટિબદ્ધં હુત્વા પવત્તતિ. કિં નામ કરોન્તો ભગવા તેન ઞાણેન આવજ્જનાદિપટિબદ્ધેન અઞ્ઞાસીતિ સોતૂનમત્થસ્સ સુવિઞ્ઞાપનત્થં પરમ્મુખા વિય ચોદનં સમુટ્ઠાપેતિ ‘‘કિં કરોન્તો અઞ્ઞાસી’’તિ ઇમિના, પચ્છિમયામકિચ્ચં કરોન્તો તં ઞાણં આવજ્જનાદિપટિબદ્ધં હુત્વા તેન તથા અઞ્ઞાસીતિ વુત્તં હોતિ. સામઞ્ઞસ્મિં સતિ વિસેસવચનં સાત્થકં સિયાતિ અનુયોગેનાહ ‘‘કિચ્ચઞ્ચનામેત’’ન્તિઆદિ. અરહત્તમગ્ગેન સમુગ્ઘાતં કતં તસ્સ સમુટ્ઠાપકકિલેસસમુગ્ઘાટનેન, યતો ‘‘નત્થિ અબ્યાવટમનો’’તિ અટ્ઠારસસુ બુદ્ધધમ્મેસુ વુચ્ચતિ. નિરત્થકો ચિત્તસમુદાચારો નત્થીતિ હેત્થ અત્થો. એવમ્પિ વુત્તાનુયોગો તદવત્થોયેવાતિ ચોદનમપનેતિ ‘‘તં પઞ્ચવિધ’’ન્તિઆદિના. તત્થ પુરિમકિચ્ચદ્વયં દિવસભાગવસેન, ઇતરત્તયં રત્તિભાગવસેન ગહેતબ્બં તથાયેવ વક્ખમાનત્તા.

‘‘ઉપટ્ઠાકાનુગ્ગહણત્થં, સરીરફાસુકત્થઞ્ચા’’તિ એતેન અનેકકપ્પસમુપચિતપુઞ્ઞસમ્ભારજનિતં ભગવતો મુખવરં દુગ્ગન્ધાદિદોસં નામ નત્થિ, તદુભયત્થમેવ પન મુખધોવનાદીનિ કરોતીતિ દસ્સેતિ. સબ્બોપિ હિ બુદ્ધાનં કાયો બાહિરબ્ભન્તરેહિ મલેહિ અનુપક્કિલિટ્ઠો સુધોતમણિ વિય હોતિ. વિવિત્તાસનેતિ ફલસમાપત્તીનમનુરૂપે વિવેકાનુબ્રૂહનાસને. વીતિનામેત્વાતિ ફલસમાપત્તીહિ વીતિનામનં વુત્તં, તમ્પિ ન વિવેકનિન્નતાય, પરેસઞ્ચ દિટ્ઠાનુગતિ આપજ્જનત્થં. સુરત્તદુપટ્ટં અન્તરવાસકં વિહારનિવાસનપરિવત્તનવસેન નિવાસેત્વા વિજ્જુલતાસદિસં કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા મેઘવણ્ણં સુગતચીવરં પારુપિત્વા સેલમયપત્તં આદાયાતિ અધિપ્પાયો. તથાયેવ હિ તત્થ તત્થ વુત્તો. ‘‘કદાચિ એકકો’’તિઆદિ ¶ તેસં તેસં વિનેય્યાનં વિનયનાનુકૂલં ભગવતો ઉપસઙ્કમનદસ્સનં. ગામં વા નિગમં વાતિ એત્થ વા-સદ્દો વિકપ્પનત્થો, તેન નગરમ્પિ વિકપ્પેતિ. યથારુચિ વત્તમાનેહિ અનેકેહિ પાટિહારિયેહિ પવિસતીતિ સમ્બન્ધો.

‘‘સેય્યથિદ’’ન્તિઆદિના ¶ પચ્છિમપક્ખં વિત્થારેતિ. સેય્યથિદન્તિ ચ તં કતમન્તિ અત્થે નિપાતો, ઇદં વા સપ્પાટિહીરપવિસનં કતમન્તિપિ વટ્ટતિ. મુદુગતવાતાતિ મુદુભૂતા, મુદુભાવેન વા ગતા વાતા. ઉદકફુસિતાનીતિ ઉદકબિન્દૂનિ. મુઞ્ચન્તાતિ ઓસિઞ્ચન્તા. રેણું વૂપસમેત્વાતિ રજં સન્નિસીદાપેત્વા ઉપરિ વિતાનં હુત્વા તિટ્ઠન્તિ ચણ્ડ-વાતાતપ-હિમપાતાદિ-હરણેન વિતાનકિચ્ચનિપ્ફાદકત્તા, તતો તતો હિમવન્તાદીસુ પુપ્ફૂપગરુક્ખતો ઉપસંહરિત્વાતિ અત્થસ્સ વિઞ્ઞાયમાનત્તા તથા ન વુત્તં. સમભાગકરણમત્તેન ઓનમન્તિ, ઉન્નમન્તિ ચ, તતોયેવ પાદનિક્ખેપસમયે સમાવ ભૂમિ હોતિ. નિદસ્સનમત્તઞ્ચેતં સક્ખરકથલકણ્ટકસઙ્કુકલલાદિઅપગમનસ્સાપિ સમ્ભવતો, તઞ્ચ સુપ્પતિટ્ઠિતપાદતાલક્ખણસ્સ નિસ્સન્દફલં, ન ઇદ્ધિનિમ્માનં. પદુમપુપ્ફાનિ વાતિ એત્થ વા-સદ્દો વિકપ્પનત્થો, તેન ‘‘યદિ યથાવુત્તનયેન સમા ભૂમિ હોતિ, એવં સતિ તાનિ ન પટિગ્ગણ્હન્તિ, તથા પન અસતિયેવ પટિગ્ગણ્હન્તી’’તિ ભગવતો યથારુચિ પવત્તનં દસ્સેતિ. સબ્બદાવ ભગવતો ગમનં પઠમં દક્ખિણપાદુદ્ધરણસઙ્ખાતાનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતન્તિ આહ ‘‘ઠપિતમત્તે દક્ખિણપાદે’’તિ. બુદ્ધાનં સબ્બદક્ખિણતાય તથા વુત્તન્તિ આચરિયધમ્મપાલત્થેરો,(દી. નિ. ટી. ૧.૪) આચરિયસારિપુત્તત્થેરો (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૫૩) ચ વદતિ, સબ્બેસં ઉત્તમતાય એવં વુત્તન્તિ અત્થો. એવં સતિ ઉત્તમપુરિસાનં તથાપકતિતાયાતિ આપજ્જતિ. ઠપિતમત્તે નિક્ખમિત્વા ધાવન્તીતિ સમ્બન્ધો. ઇદઞ્ચ યાવદેવ વિનેય્યજનવિનયનત્થં સત્થુ પાટિહારિયન્તિ તેસં દસ્સનટ્ઠાનં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘છબ્બણ્ણરસ્મિયો’’તિ વત્વાપિ ‘‘સુવણ્ણરસપિઞ્જરાનિ વિયા’’તિ વચનં ભગવતો સરીરે પીતાભાય યેભુય્યતાયાતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘રસ-સદ્દો ચેત્થ ઉદકપરિયાયો, પિઞ્જર-સદ્દો હેમવણ્ણપરિયાયો, સુવણ્ણજલધારા વિય સુવણ્ણવણ્ણાનીતિ અત્થો’’તિ (સારત્થ. ટી. ૧.બુદ્ધાચિણ્ણકથા.૨૨) સારત્થદીપનિયં વુત્તં. પાસાદકૂટાગારાદીનિ તેસુ તેસુ ગામનિગમાદીસુ સંવિજ્જમાનાનિ અલઙ્કરોન્તિયો હુત્વા.

‘‘તથા’’તિઆદિના ¶ સયમેવ ધમ્મતાવસેન તેસં સદ્દકરણં દસ્સેતિ. તદા કાયં ઉપગચ્છન્તીતિ કાયૂપગાનિ, ન યત્થ કત્થચિ ઠિતાનિ. ‘‘અન્તરવીથિ’’ન્તિ ઇમિના ભગવતો પિણ્ડાય ગમનાનુરૂપવીથિં દસ્સેતિ. ન હિ ભગવા લોલુપ્પચારપિણ્ડચારિકો વિય યત્થ કત્થચિ ગચ્છતિ. યે પઠમં ગતા, યે વા તદનુચ્છવિકં પિણ્ડપાતં દાતું સમત્થા, તે ભગવતોપિ પત્તં ગણ્હન્તીતિ વેદિતબ્બં. પટિમાનેન્તીતિ પતિસ્સમાનસા પૂજેન્તિ, ભગવન્તં વા પટિમાનાપેન્તિ પટિમાનન્તં કરોન્તિ. વોહારમત્તઞ્ચેતં, ભગવતો પન અપટિમાનના નામ નત્થિ. ચિત્તસન્તાનાનીતિ અતીતે, એતરહિ ચ પવત્તચિત્તસન્તાનાનિ. યથા કેચિ અરહત્તે પતિટ્ઠહન્તિ, તથા ધમ્મં દેસેતીતિ સમ્બન્ધો. કેચિ પબ્બજિત્વાતિ ચ અરહત્તસમાપન્નાનં પબ્બજ્જાસઙ્ખેપગતદસ્સનત્થં ¶ , ન પન ગિહીનં અરહત્તસમાપન્નતાપટિક્ખેપનત્થં. અયઞ્હિ અરહત્તપ્પત્તાનં ગિહીનં સભાવો, યા તદહેવ પબ્બજ્જા વા, કાલં કિરિયાવાતિ. તથા હિ વુત્તં આયસ્મતા નાગસેનત્થેરેન ‘‘વિસમં મહારાજ, ગિહિલિઙ્ગં, વિસમે લિઙ્ગે લિઙ્ગદુબ્બલતાય અરહત્તં પત્તો ગિહી તસ્મિંયેવ દિવસે પબ્બજતિ વા પરિનિબ્બાયતિ વા નેસો મહારાજ, દોસો અરહત્તસ્સ, ગિહિલિઙ્ગસ્સેવેસો દોસો યદિદં લિઙ્ગદુબ્બલતા’’તિ (મિ. પ. ૫.૨.૨) સબ્બં વત્તબ્બં. એત્થ ચ સપ્પાટિહીરપ્પવેસનસમ્બન્ધેનેવ મહાજનાનુગ્ગહણં દસ્સિતં, અપ્પાટિહીરપ્પવેસનેન ચ પન ‘‘તે સુનિવત્થા સુપારુતા’’તિઆદિવચનં યથારહં સમ્બન્ધિત્વા મહાજનાનુગ્ગહણં અત્થતો વિભાવેતબ્બં હોતિ. તમ્પિ હિ પુરેભત્તકિચ્ચમેવાતિ. ઉપટ્ઠાનસાલા ચેત્થ મણ્ડલમાળો. તત્થ ગન્ત્વા મણ્ડલમાળેતિ ઇધ પાઠો લિખિતો. ‘‘ગન્ધમણ્ડલમાળે’’તિપિ (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૫૩) મનોરથપૂરણિયા દિસ્સતિ, તટ્ટીકાયઞ્ચ ‘‘ચતુજ્જાતિયગન્ધેન પરિભણ્ડે મણ્ડલમાળે’’તિ વુત્તં. ગન્ધકુટિં પવિસતીતિ ચ પવિસનકિરિયાસમ્બન્ધતાય, તસ્સમીપતાય ચ વુત્તં, તસ્મા પવિસિતું ગચ્છતીતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો, ન પન અન્તો તિટ્ઠતીતિ. એવઞ્હિ ‘‘અથ ખો ભગવા’’તિઆદિવચનં (દી. નિ. ૧.૪) સૂપપન્નં હોતિ.

અથ ખોતિ એવં ગન્ધકુટિં પવિસિતું ગમનકાલે. ઉપટ્ઠાનેતિ સમીપપદેસે. ‘‘પાદે પક્ખાલેત્વા પાદપીઠે ઠત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં ઓવદતી’’તિ એત્થ પાદે પક્ખાલેન્તોવ પાદપીઠે તિટ્ઠન્તો ઓવદતીતિ વેદિતબ્બં. એતદત્થંયેવ ¶ હિ ભિક્ખૂનં ભત્તકિચ્ચપરિયોસાનં આગમયમાનો નિસીદિ. દુલ્લભા સમ્પત્તીતિ સતિપિ મનુસ્સત્તપટિલાભે પતિરૂપદેસવાસઇન્દ્રિયાવેકલ્લસદ્ધાપટિલાભાદયો સમ્પત્તિસઙ્ખાતા ગુણા દુલ્લભાતિ અત્થો. પોત્થકેસુ પન ‘‘દુલ્લભા સદ્ધાસમ્પત્તી’’તિ પાઠો દિસ્સતિ, સો અયુત્તોવ. તત્થાતિ તસ્મિં પાદપીઠે ઠત્વા ઓવદનકાલે, તેસુ વા ભિક્ખૂસુ, રત્તિયા વસનં ઠાનં રત્તિટ્ઠાનં, તથા દિવાઠાનં. ‘‘કેચી’’તિઆદિ તબ્બિવરણં. ચાતુમહારાજિકભવનન્તિ ચાતુમહારાજિકદેવલોકે સુઞ્ઞવિમાનાનિ સન્ધાય વુત્તં. એસ નયો તાવતિંસભવનાદીસુપિ. તતો ભગવા ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા પચ્છાભત્તં તયો ભાગે કત્વા પઠમભાગે સચે આકઙ્ખતિ, દક્ખિણેન પસ્સેન સીહસેય્યં કપ્પેતિ, સચે નાકઙ્ખતિ, બુદ્ધાચિણ્ણં ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, અથ યથાકાલપરિચ્છેદં તતો વુટ્ઠહિત્વા દુતિયભાગે પચ્છિમયામસ્સ તતિયકોટ્ઠાસે વિય લોકં વોલોકેતિ વેનેય્યાનં ઞાણપરિપાકં પસ્સિતું, તેનાહ ‘‘સચે આકઙ્ખતી’’તિઆદિ. સીહસેય્યન્તિઆદીનમત્થો હેટ્ઠા વુત્તોવ. યઞ્હિ અપુબ્બં પદં અનુત્તાનં, તદેવ વણ્ણયિસ્સામ. સમ્મા અસ્સાસિતબ્બોતિ ગાહાપનવસેન ઉપત્થમ્ભિતબ્બોતિ સમસ્સાસિતો. તાદિસો કાયો યસ્સાતિ તથા. ધમ્મસ્સવનત્થં સન્નિપતતિ. તસ્સા પરિસાય ચિત્તાચારં ઞત્વા કતભાવં સન્ધાયાહ ¶ ‘‘સમ્પત્તપરિસાયઅનુરૂપેન પાટિહારિયેના’’તિ. યત્થ ધમ્મં સહ ભાસન્તિ, સા ધમ્મસભા નામ. કાલયુત્તન્તિ ‘‘ઇમિસ્સા વેલાય ઇમસ્સ એવં વત્તબ્બ’’ન્તિ તંતંકાલાનુરૂપં. સમયયુત્તન્તિ તસ્સેવ વેવચનં, અટ્ઠુપ્પત્તિઅનુરૂપં વા સમયયુત્તં. અથ વા સમયયુત્તન્તિ હેતુદાહરણેહિ યુત્તં. કાલેન સાપદેસઞ્હિ ભગવા ધમ્મં દેસેતિ. કાલં વિદિત્વા પરિસં ઉય્યોજેતિ, ન યાવ સમન્ધકારા ધમ્મં દેસેતીતિ અધિપ્પાયો. ‘‘સમયં વિદિત્વા પરિસં ઉય્યોજેસી’’તિપિ કત્થચિ પરિયાયવચનપાઠો દિસ્સતિ, સો પચ્છા પમાદલિખિતો.

ગત્તાનીતિ કાયોયેવ �