📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

દીઘનિકાયે

સીલક્ખન્ધવગ્ગઅભિનવટીકા

(દુતિયો ભાગો)

૨. સામઞ્ઞફલસુત્તવણ્ણના

રાજામચ્ચકથાવણ્ણના

૧૫૦. ઇદાનિ ¶ ¶ સામઞ્ઞફલસુત્તસ્સ સંવણ્ણનાક્કમો અનુપ્પત્તોતિ દસ્સેતું ‘‘એવં…પે… સુત્ત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ અનુપુબ્બપદવણ્ણનાતિ અનુક્કમેન પદવણ્ણના, પદં પદં પતિ અનુક્કમેન વણ્ણનાતિ વુત્તં હોતિ. પુબ્બે વુત્તઞ્હિ, ઉત્તાનં વા પદમઞ્ઞત્ર વણ્ણનાપિ ‘‘અનુપુબ્બપદવણ્ણના’’ ત્વેવ વુચ્ચતિ. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘અપુબ્બપદવણ્ણના’’તિપિ પઠન્તિ, પુબ્બે અવણ્ણિતપદવણ્ણનાતિ અત્થો. દુગ્ગજનપદટ્ઠાનવિસેસસમ્પદાદિયોગતો પધાનભાવેન રાજૂહિ ગહિતટ્ઠેન એવંનામકં, ન પન નામમત્તેનાતિ આહ ‘‘તઞ્હી’’તિઆદિ. નનુ ¶ મહાવગ્ગે મહાગોવિન્દસુત્તે આગતો એસ પુરોહિતો એવ, ન રાજા, કસ્મા સો રાજસદ્દવચનીયભાવેન ગહિતોતિ? મહાગોવિન્દેન પુરોહિતેન પરિગ્ગહિતમ્પિ ચેતં રેણુના નામ મગધરાજેન પરિગ્ગહિતમેવાતિ અત્થસમ્ભવતો એવં વુત્તં, ન પન સો રાજસદ્દવચનીયભાવેન ગહિતો તસ્સ રાજાભાવતો. મહાગોવિન્દપરિગ્ગહિતભાવકિત્તનઞ્હિ તદા રેણુરઞ્ઞા પરિગ્ગહિતભાવૂપલક્ખણં. સો હિ તસ્સ સબ્બકિચ્ચકારકો પુરોહિતો, ઇદમ્પિ ચ લોકે સમુદાચિણ્ણં ¶ ‘‘રાજકમ્મપસુતેન કતમ્પિ રઞ્ઞા કત’’ન્તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – મન્ધાતુરઞ્ઞા ચેવ મહાગોવિન્દં બોધિસત્તં પુરોહિતમાણાપેત્વા રેણુરઞ્ઞા ચ અઞ્ઞેહિ ચ રાજૂહિ પરિગ્ગહિતત્તા રાજગહન્તિ. કેચિ પન ‘‘મહાગોવિન્દો’’તિ મહાનુભાવો એકો પુરાતનો રાજાતિ વદન્તિ. પરિગ્ગહિતત્તાતિ રાજધાનીભાવેન પરિગ્ગહિતત્તા. ગય્હતીતિ હિ ગહં, રાજૂનં, રાજૂહિ વા ગહન્તિ રાજગહં. નગરસદ્દાપેક્ખાય નપુંસકનિદ્દેસો.

અઞ્ઞેપેત્થ પકારેતિ નગરમાપનેન રઞ્ઞા કારિતસબ્બગેહત્તા રાજગહં, ગિજ્ઝકૂટાદીહિ પઞ્ચહિ પબ્બતેહિ પરિક્ખિત્તત્તા પબ્બતરાજેહિ પરિક્ખિત્તગેહસદિસન્તિપિ રાજગહં, સમ્પન્નભવનતાય રાજમાનં ગેહન્તિપિ રાજગહં, સુસંવિહિતારક્ખતાય અનત્થાવહિતુકામેન ઉપગતાનં પટિરાજૂનં ગહં ગહણભૂતન્તિપિ રાજગહં, રાજૂહિ દિસ્વા સમ્મા પતિટ્ઠાપિતત્તા તેસં ગહં ગેહભૂતન્તિપિ રાજગહં, આરામરામણેય્યતાદીહિ રાજતિ, નિવાસસુખતાદિના ચ સત્તેહિ મમત્તવસેન ગય્હતિ પરિગ્ગય્હતીતિપિ રાજગહન્તિ એદિસે પકારે. નામમત્તમેવ પુબ્બે વુત્તનયેનાતિ અત્થો. સો પન પદેસો વિસેસટ્ઠાનભાવેન ઉળારસત્તપરિભોગોતિ આહ ‘‘તં પનેત’’ન્તિઆદિ. તત્થ ‘‘બુદ્ધકાલે, ચક્કવત્તિકાલે ચા’’તિ ઇદં યેભુય્યવસેન વુત્તં અઞ્ઞદાપિ કદાચિ સમ્ભવતો, ‘‘નગરં હોતી’’તિ ચ ઇદં ઉપલક્ખણમેવ મનુસ્સાવાસસ્સેવ અસમ્ભવતો. તથા હિ વુત્તં ‘‘સેસકાલે સુઞ્ઞં હોતી’’તિઆદિ. તેસન્તિ યક્ખાનં. વસનવનન્તિ આપાનભૂમિભૂતં ઉપવનં.

અવિસેસેનાતિ વિહારભાવસામઞ્ઞેન, સદ્દન્તરસન્નિધાનસિદ્ધં વિસેસપરામસનમન્તરેનાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરતિ, (અ. નિ. ૫.૧૦૧; પાચિ. ૧૪૭; પરિ. ૪૪૧) પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, (ધ. સ. ૧૬૦) મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ, (દી. નિ. ૩.૭૧, ૩૦૮; મ. નિ. ૧.૭૭, ૪૫૯, ૫૦૯; ૨.૩૦૯, ૩૧૫; ૩.૨૩૦; વિભ. ૬૪૨) સબ્બનિમિત્તાનં અમનસિકારા અનિમિત્તં ચેતોસમાધિં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૪૫૯) સદ્દન્તરસન્નિધાનસિદ્ધેન વિસેસપરામસનેન યથાક્કમં ઇરિયાપથવિહારાદિવિસેસવિહારસમઙ્ગીપરિદીપનં ¶ ¶ , ન એવમિદં, ઇદં પન તથા વિસેસપરામસનમન્તરેન અઞ્ઞતરવિહારસમઙ્ગીપરિદીપનન્તિ.

સતિપિ ચ વુત્તનયેન અઞ્ઞતરવિહારસમઙ્ગીપરિદીપને ઇધ ઇરિયાપથસઙ્ખાતવિસેસવિહારસમઙ્ગીપરિદીપનમેવ સમ્ભવતીતિ દસ્સેતિ ‘‘ઇધ પના’’તિઆદિના. કસ્મા પન સદ્દન્તરસન્નિધાનસિદ્ધસ્સ વિસેસપરામસનસ્સાભાવેપિ ઇધ વિસેસવિહારસમઙ્ગીપરિદીપનં સમ્ભવતીતિ? વિસેસવિહારસમઙ્ગીપરિદીપનસ્સ સદ્દન્તરસઙ્ખાતવિસેસવચનસ્સ અભાવતો એવ. વિસેસવચને હિ અસતિ વિસેસમિચ્છતા વિસેસો પયોજિતબ્બોતિ. અપિચ ઇરિયાપથસમાયોગપરિદીપનસ્સ અત્થતો સિદ્ધત્તા તથાદીપનમેવ સમ્ભવતીતિ. કસ્મા ચાયમત્થો સિદ્ધોતિ? દિબ્બવિહારાદીનમ્પિ સાધારણતો. કદાચિપિ હિ ઇરિયાપથવિહારેન વિના ન ભવતિ તમન્તરેન અત્તભાવપરિહરણાભાવતોતિ.

ઇરિયનં પવત્તનં ઇરિયા, કાયિકકિરિયા, તસ્સા પવત્તનુપાયભાવતો પથોતિ ઇરિયાપથો, ઠાનનિસજ્જાદયો. ન હિ ઠાનનિસજ્જાદિઅવત્થાહિ વિના કઞ્ચિ કાયિકં કિરિયં પવત્તેતું સક્કા, તસ્મા સો તાય પવત્તનુપાયોતિ વુચ્ચતિ. વિહરતિ પવત્તતિ એતેન, વિહરણમત્તં વા તન્તિ વિહારો, સો એવ વિહારો તથા, અત્થતો પનેસ ઠાનનિસજ્જાદિઆકારપ્પવત્તો ચતુસન્તતિરૂપપ્પબન્ધોવ. દિવિ ભવો દિબ્બો, તત્થ બહુલં પવત્તિયા બ્રહ્મપારિસજ્જાદિદેવલોકે ભવોતિ અત્થો, યો વા તત્થ દિબ્બાનુભાવો, તદત્થાય સંવત્તતીતિ દિબ્બો, અભિઞ્ઞાભિનીહારાદિવસેન વા મહાગતિકત્તા દિબ્બો, સોવ વિહારો, દિબ્બભાવાવહો વા વિહારો દિબ્બવિહારો, મહગ્ગતજ્ઝાનાનિ. નેત્તિયં [નેત્તિ. ૮૬ (અત્થતો સમાનં)] પન ચતસ્સો આરુપ્પસમાપત્તિયો આનેઞ્જવિહારાતિ વિસું વુત્તં, તં પન મેત્તાજ્ઝાનાદીનં બ્રહ્મવિહારતા વિય તાસં ભાવનાવિસેસભાવં સન્ધાય વુત્તં. અટ્ઠકથાસુ પન દિબ્બભાવાવહસામઞ્ઞતો તાપિ ‘‘દિબ્બવિહારા’’ ત્વેવ વુત્તા. બ્રહ્માનં, બ્રહ્મભૂતા વા હિતૂપસંહારાદિવસેન પવત્તિયા સેટ્ઠભૂતા વિહારાતિ બ્રહ્મવિહારા, મેત્તાજ્ઝાનાદિવસેન પવત્તા ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞાયો. અરિયા ઉત્તમા, અનઞ્ઞસાધારણત્તા વા અરિયાનં વિહારાતિ અરિયવિહારા, ચતસ્સોપિ ફલસમાપત્તિયો. ઇધ પન રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનં, તબ્બસેન પવત્તા અપ્પમઞ્ઞાયો ¶ , ચતુત્થજ્ઝાનિકઅગ્ગફલસમાપત્તિ ચ ભગવતો દિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારા.

અઞ્ઞતરવિહારસમઙ્ગીપરિદીપનન્તિ તાસમેકતો અપ્પવત્તત્તા એકેન વા દ્વીહિ વા સમઙ્ગીભાવપરિદીપનં, ભાવલોપેનાયં ભાવપ્પધાનેન વા નિદ્દેસો. ભગવા હિ લોભદોસમોહુસ્સન્ને લોકે ¶ સકપટિપત્તિયા વેનેય્યાનં વિનયનત્થં તં તં વિહારે ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. તથા હિ યદા સત્તા કામેસુ વિપ્પટિપજ્જન્તિ, તદા કિર ભગવા દિબ્બેન વિહારેન વિહરતિ તેસં અલોભકુસલમૂલુપ્પાદનત્થં ‘‘અપ્પેવ નામ ઇમં પટિપત્તિં દિસ્વા એત્થ રુચિમુપ્પાદેત્વા કામેસુ વિરજ્જેય્યુ’’ન્તિ. યદા પન ઇસ્સરિયત્થં સત્તેસુ વિપ્પટિપજ્જન્તિ, તદા બ્રહ્મવિહારેન વિહરતિ તેસં અદોસકુસલમૂલુપ્પાદનત્થં ‘‘અપ્પેવ નામ ઇમં પટિપત્તિં દિસ્વા એત્થ રુચિમુપ્પાદેત્વા અદોસેન દોસં વૂપસમેય્યુ’’ન્તિ. યદા પન પબ્બજિતા ધમ્માધિકરણં વિવદન્તિ, તદા અરિયવિહારેન વિહરતિ તેસં અમોહકુસલમૂલુપ્પાદનત્થં ‘‘અપ્પેવ નામ ઇમં પટિપત્તિં દિસ્વા એત્થ રુચિમુપ્પાદેત્વા અમોહેન મોહં વૂપસમેય્યુ’’ન્તિ. એવઞ્ચ કત્વા ઇમેહિ દિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારેહિ સત્તાનં વિવિધં હિતસુખં હરતિ, ઇરિયાપથવિહારેન ચ એકં ઇરિયાપથબાધનં અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા અપરિપતન્તં અત્તભાવં હરતીતિ વુત્તં ‘‘અઞ્ઞતરવિહારસમઙ્ગીપરિદીપન’’ન્તિ.

‘‘તેના’’તિઆદિ યથાવુત્તસંવણ્ણનાય ગુણદસ્સનં, તસ્માતિ અત્થો, યથાવુત્તત્થસમત્થનં વા. તેન ઇરિયાપથવિહારેન વિહરતીતિ સમ્બન્ધો. તથા વદમાનો પન વિહરતીતિ એત્થ વિ-સદ્દો વિચ્છેદનત્થજોતકો, ‘‘હરતી’’તિ એતસ્સ ચ નેતિ પવત્તેતીતિ અત્થોતિ ઞાપેતિ ‘‘ઠિતોપી’’તિઆદિના વિચ્છેદનયનાકારેન વુત્તત્તા. એવઞ્હિ સતિ તત્થ કસ્સ કેન વિચ્છિન્દનં, કથં કસ્સ નયનન્તિ અન્તોલીનચોદનં સન્ધાયાહ. ‘‘સો હી’’તિઆદીતિ અયમ્પિ સમ્બન્ધો ઉપપન્નો હોતિ. યદિપિ ભગવા એકેનેવ ઇરિયાપથેન ચિરતરં કાલં પવત્તેતું સક્કોતિ, તથાપિ ઉપાદિન્નકસ્સ નામ સરીરસ્સ અયં સભાવોતિ દસ્સેતું ‘‘એકં ઇરિયાપથબાધન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. અપરિપતન્તન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, અપતમાનં કત્વાતિ અત્થો. યસ્મા પન ભગવા યત્થ કત્થચિ વસન્તો વેનેય્યાનં ધમ્મં દેસેન્તો, નાનાસમાપત્તીહિ ચ કાલં ¶ વીતિનામેન્તો વસતિ, સત્તાનં, અત્તનો ચ વિવિધં સુખં હરતિ, તસ્મા વિવિધં હરતીતિ વિહરતીતિ એવમ્પેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

ગોચરગામનિદસ્સનત્થં ‘‘રાજગહે’’તિ વત્વા બુદ્ધાનમનુરૂપનિવાસટ્ઠાનદસ્સનત્થં પુન ‘‘અમ્બવને’’તિ વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇદમસ્સા’’તિઆદિમાહ. અસ્સાતિ ભગવતો. તસ્સાતિ રાજગહસઙ્ખાતસ્સ ગોચરગામસ્સ. યસ્સ સમીપવસેન ‘‘રાજગહે’’તિ ભુમ્મવચનં પવત્તતિ, સોપિ તસ્સ સમીપવસેન વત્તબ્બોતિ દસ્સેતિ ‘‘રાજગહસમીપે અમ્બવને’’તિ ઇમિના. સમીપત્થેતિ અમ્બવનસ્સ સમીપત્થે. એતન્તિ ‘‘રાજગહે’’તિ વચનં. ભુમ્મવચનન્તિ આધારવચનં. ભવન્તિ એત્થાતિ હિ ભુમ્મં, આધારો, તદેવ વચનં તથા, ભુમ્મે પવત્તં વા વચનં વિભત્તિ ભુમ્મવચનં ¶ , તેન યુત્તં તથા, સત્તમીવિભત્તિયુત્તપદન્તિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – કામં ભગવા અમ્બવનેયેવ વિહરતિ. તસ્સમીપત્તા પન ગોચરગામદસ્સનત્થં ભુમ્મવચનવસેન ‘‘રાજગહે’’તિપિ વુત્તં યથા તં ‘‘ગઙ્ગાયં ગાવો ચરન્તિ, કૂપે ગગ્ગકુલ’’ન્તિ ચાતિ. અનેનેવ યદિ ભગવા રાજગહે વિહરતિ, અથ ન વત્તબ્બં ‘‘અમ્બવને’’તિ. યદિ ચ અમ્બવને, એવમ્પિ ન વત્તબ્બં ‘‘રાજગહે’’તિ. ન હિ ‘‘પાટલિપુત્તે પાસાદે વસતી’’તિઆદીસુ વિય ઇધ અધિકરણાધિકરણસ્સ અભાવતો અધિકરણસ્સ દ્વયનિદ્દેસો યુત્તો સિયાતિ ચોદના અનવકાસા કતાતિ દટ્ઠબ્બં. કુમારભતો એવ કોમારભચ્ચો સકત્થવુત્તિપચ્ચયેન, નિરુત્તિનયેન વા યથા ‘‘ભિસગ્ગમેવ ભેસજ્જ’’ન્તિ. ‘‘યથાહા’’તિઆદિના ખન્ધકપાળિવસેન તદત્થં સાધેતિ. કસ્મા ચ અમ્બવનં જીવકસમ્બન્ધં કત્વા વુત્તન્તિ અનુયોગેન મૂલતો પટ્ઠાય તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘અયં પના’’તિઆદિમાહ.

દોસાભિસન્નન્તિ વાતપિત્તાદિવસેન ઉસ્સન્નદોસં. વિરેચેત્વાતિ દોસપ્પકોપતો વિવેચેત્વા. સિવેય્યકં દુસ્સયુગન્તિ સિવિરટ્ઠે જાતં મહગ્ઘં દુસ્સયુગં. દિવસસ્સ દ્વત્તિક્ખત્તુન્તિ એકસ્સેવ દિવસસ્સ દ્વિવારે વા તિવારે વા ભાગે, ભુમ્મત્થે વા એતં સામિવચનં, એકસ્મિંયેવ દિવસે દ્વિવારં વા તિવારં વાતિ અત્થો. તમ્બપટ્ટવણ્ણેનાતિ તમ્બલોહપટ્ટવણ્ણેન. સચીવરભત્તેનાતિ ચીવરેન, ભત્તેન ચ. ‘‘તં સન્ધાયા’’તિ ઇમિના ન ભગવા અમ્બવનમત્તેયેવ વિહરતિ, અથ ખો એવં કતે વિહારે. સો પન તદધિકરણતાય વિસું અધિકરણભાવેન ન વુત્તોતિ સન્ધાયભાસિતમત્થં ¶ દસ્સેતિ. સામઞ્ઞે હિ સતિ સન્ધાયભાસિતનિદ્ધારણં.

અડ્ઢેન તેળસ અડ્ઢતેળસ. તાદિસેહિ ભિક્ખુસતેહિ. અડ્ઢો પનેત્થ સતસ્સેવ. યેન હિ પયુત્તો તબ્ભાગવાચકો અડ્ઢસદ્દો, સો ચ ખો પણ્ણાસાવ, તસ્મા પઞ્ઞાસાય ઊનાનિ તેળસ ભિક્ખુસતાનીતિ અત્થં વિઞ્ઞાપેતું ‘‘અડ્ઢસતેના’’તિઆદિ વુત્તં. અડ્ઢમેવ સતં સતસ્સ વા અડ્ઢં તથા.

રાજતીતિ અત્તનો ઇસ્સરિયસમ્પત્તિયા દિબ્બતિ સોભતિ ચ. રઞ્જેતીતિ દાનાદિના, સસ્સમેધાદિના ચ ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ રમેતિ, અત્તનિ વા રાગં કરોતીતિ અત્થો. ચ-સદ્દો ચેત્થ વિકપ્પનત્થો. જનપદવાચિનો પુથુવચનપરત્તા ‘‘મગધાન’’ન્તિ વુત્તં, જનપ્પદાપદેસેન વા તબ્બાસિકાનં ગહિતત્તા. રઞ્ઞોતિ પિતુ બિમ્બિસારરઞ્ઞો. સસતિ હિંસતીતિ સત્તુ, વેરી, અજાતોયેવ સત્તુ અજાતસત્તુ. ‘‘નેમિત્તકેહિ નિદ્દિટ્ઠો’’તિ વચનેન ચ અજાતસ્સ તસ્સ સત્તુભાવો ન તાવ હોતિ, સત્તુભાવસ્સ પન તથા નિદ્દિટ્ઠત્તા એવં વોહરીયતીતિ દસ્સેતિ. અજાતસ્સેવ ¶ પન તસ્સ ‘‘રઞ્ઞો લોહિતં પિવેય્ય’’ન્તિ દેવિયા દોહળસ્સ પવત્તત્તા અજાતોયેવેસ રઞ્ઞો સત્તૂતિપિ વદન્તિ.

‘‘તસ્મિ’’ન્તિઆદિના તદત્થં વિવરતિ, સમત્થેતિ ચ. દોહળોતિ અભિલાસો. ભારિયેતિ ગરુકે, અઞ્ઞેસં અસક્કુણેય્યે વા. અસક્કોન્તીતિ અસક્કુણમાના. અકથેન્તીતિ અકથયમાના સમાના. નિબન્ધિત્વાતિ વચસા બન્ધિત્વા. સુવણ્ણસત્થકેનાતિ સુવણ્ણમયેન સત્થકેન, ઘનસુવણ્ણકતેનાતિ અત્થો. અયોમયઞ્હિ રઞ્ઞો સરીરં ઉપનેતું અયુત્તન્તિ વદન્તિ. સુવણ્ણપરિક્ખતેન વા અયોમયસત્થેનાતિ અત્થેપિ અયમેવાધિપ્પાયો. બાહું ફાલાપેત્વાતિ લોહિતસિરાવેધવસેન બાહું ફાલાપેત્વા. કેવલસ્સ લોહિતસ્સ ગબ્ભિનિયા દુજ્જીરભાવતો ઉદકેન સમ્ભિન્દિત્વા પાયેસિ. હઞ્ઞિસ્સતીતિ હઞ્ઞિસ્સતે, આયતિં હનીયતેતિ અત્થો. નેમિત્તકાનં વચનં તથં વા સિયા, વિતથં વાતિ અધિપ્પાયેન ‘‘પુત્તોતિ વા ધીતાતિ વા ન પઞ્ઞાયતી’’તિ વુત્તં. ‘‘અત્તનો’’તિઆદિના અઞ્ઞમ્પિ કારણં દસ્સેત્વા નિવારેસિ. રઞ્ઞો ભાવો રજ્જં, રજ્જસ્સ સમીપે પવત્તતીતિ ઓપરજ્જં, ઠાનન્તરં.

મહાતિ ¶ મહતી. સમાસે વિય હિ વાક્યેપિ મહન્તસદ્દસ્સ મહાદેસો. ધુરાતિ ગણસ્સ ધુરભૂતા, ધોરય્હા જેટ્ઠકાતિ અત્થો. ધુરં નીહરામીતિ ગણધુરમાવહામિ, ગણબન્ધિયં નિબ્બત્તેસ્સામીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘સો ન સક્કા’’તિઆદિના પુન ચિન્તનાકારં દસ્સેતિ. ઇદ્ધિપાટિહારિયેનાતિ અહિમેખલિકકુમારવણ્ણવિકુબ્બનિદ્ધિના. તેનાતિ અપ્પાયુકભાવેન. હીતિ નિપાતમત્તં. તેન હીતિ વા ઉય્યોજનત્થે નિપાતો. તેન વુત્તં ‘‘કુમારં…પે… ઉય્યોજેસી’’તિ. બુદ્ધો ભવિસ્સામીતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો ઇદમત્થો, ઇમિના ખન્ધકે આગતનયેનાતિ અત્થો. પુબ્બે ખોતિઆદીહિપિ ખન્ધકપાળિયેવ (ચૂળવ. ૩૩૯).

પોત્થનિયન્તિ છુરિકં. યં ‘‘નખર’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ, દિવા દિવસેતિ (દી. નિ. ટી. ૧.૧૫૦) દિવસસ્સપિ દિવા. સામ્યત્થે હેતં ભુમ્મવચનં ‘‘દિવા દિવસસ્સા’’તિ અઞ્ઞત્થ દસ્સનતો. દિવસ્સ દિવસેતિપિ વટ્ટતિ અકારન્તસ્સપિ દિવસદ્દસ્સ વિજ્જમાનત્તા. નેપાતિકમ્પિ દિવાસદ્દમિચ્છન્તિ સદ્દવિદૂ, મજ્ઝન્હિકવેલાયન્તિ અત્થો. સા હિ દિવસસ્સ વિસેસો દિવસોતિ. ‘‘ભીતો’’તિઆદિ પરિયાયો, કાયથમ્ભનેન વા ભીતો. હદયમંસચલનેન ઉબ્બિગ્ગો. ‘‘જાનેય્યું વા, મા વા’’તિ પરિસઙ્કાય ઉસ્સઙ્કી. ઞાતે સતિ અત્તનો આગચ્છમાનભયવસેન ઉત્રસ્તો. વુત્તપ્પકારન્તિ દેવદત્તેન વુત્તાકારં વિપ્પકારન્તિ અપકારં અનુપકારં, વિપરીતકિચ્ચં વા. સબ્બે ભિક્ખૂતિ દેવદત્તપરિસં સન્ધાયાહ.

અચ્છિન્દિત્વાતિ ¶ અપનયનવસેન વિલુમ્પિત્વા. રજ્જેનાતિ વિજિતેન. એકસ્સ રઞ્ઞો આણાપવત્તિટ્ઠાનં ‘‘રજ્જ’’ન્તિ હિ વુત્તં, રાજભાવેન વા.

મનસો અત્થો ઇચ્છા મનોરથો ર-કારાગમં, ત-કારલોપઞ્ચ કત્વા, ચિત્તસ્સ વા નાનારમ્મણેસુ વિબ્ભમકરણતો મનસો રથો ઇવ મનોરથો, મનો એવ રથો વિયાતિ વા મનોરથોતિપિ નેરુત્તિકા વદન્તિ. સુકિચ્ચકારિમ્હીતિ સુકિચ્ચકારી અમ્હિ. અવમાનન્તિ અવમઞ્ઞનં અનાદરં. મૂલઘચ્ચન્તિ જીવિતા વોરોપનં સન્ધાયાહ, ભાવનપુંસકમેતં. રાજકુલાનં કિર સત્થેન ઘાતનં રાજૂનમનાચિણ્ણં, તસ્મા સો ‘‘નનુ ભન્તે’’તિઆદિમાહ. તાપનગેહં નામ ઉણ્હગહાપનગેહં, તં પન ધૂમેનેવ અચ્છિન્ના. તેન વુત્તં ‘‘ધૂમઘર’’ન્તિ. કમ્મકરણત્થાયાતિ તાપન કમ્મકરણત્થમેવ. કેનચિ છાદિતત્તા ઉચ્ચો અઙ્ગોતિ ઉચ્ચઙ્ગો ¶ , યસ્સ કસ્સચિ ગહણત્થં પટિચ્છન્નો ઉન્નતઙ્ગોતિ ઇધ અધિપ્પેતો. તેન વુત્તં ‘‘ઉચ્ચઙ્ગં કત્વા પવિસિતું મા દેથા’’તિ. ‘‘ઉચ્છઙ્ગે કત્વા’’તિપિ પાઠો, એવં સતિ મજ્ઝિમઙ્ગોવ, ઉચ્છઙ્ગે કિઞ્ચિ ગહેતબ્બં કત્વાતિ અત્થો. મોળિયન્તિ ચૂળાયં ‘‘છેત્વાન મોળિં વરગન્ધવાસિત’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૧; સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨.૫૫; અપ. અટ્ઠ. ૧.અવિદૂરેનિદાનકથા; બુ. વં. અટ્ઠ. ૨૭.અવિદૂરેનિદાનકથા; જા. અટ્ઠ. ૧.અવિદૂરેનિદાનકથા) વિય. તેનાહ ‘‘મોળિં બન્ધિત્વા’’તિ. ચતુમધુરેનાતિ સપ્પિસક્કરમધુનાળિકેરસ્નેહસઙ્ખાતેહિ ચતૂહિ મધુરેહિ અભિસઙ્ખતપાનવિસેસેનાતિ વદન્તિ, તં મહાધમ્મસમાદાનસુત્તપાળિયા (મ. નિ. ૧.૪૭૩) ન સમેતિ. વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘‘દધિ ચ મધુ ચ સપ્પિ ચ ફાણિતઞ્ચ એકજ્ઝં સંસટ્ઠ’’ન્તિ, (મ. નિ. ૧.૪૮૫) તદટ્ઠકથાયઞ્ચ વુત્તં ‘‘દધિ ચ મધુ ચાતિ સુપરિસુદ્ધં દધિ ચ સુમધુરં મધુ ચ. એકજ્ઝં સંસટ્ઠન્તિ એકતો કત્વા મિસ્સિતં આલુળિતં. તસ્સ તન્તિ તસ્સ તં ચતુમધુરભેસજ્જં પિવતો’’તિ ‘‘અત્તુપક્કમેન મરણં ન યુત્ત’’ન્તિ મનસિ કત્વા રાજા તસ્સા સરીરં લેહિત્વા યાપેતિ. ન હિ અરિયા અત્તાનં વિનિપાતેન્તિ.

મગ્ગફલસુખેનાતિ મગ્ગફલસુખવતા, સોતાપત્તિમગ્ગફલસુખૂપસઞ્હિતેન ચઙ્કમેન યાપેતીતિ અત્થો. હારેસ્સામીતિ અપનેસ્સામિ. વીતચ્ચિતેહીતિ વિગતઅચ્ચિતેહિ જાલવિગતેહિ સુદ્ધઙ્ગારેહિ. કેનચિ સઞ્ઞત્તોતિ કેનચિ સમ્મા ઞાપિતો, ઓવદિતોતિ વુત્તં હોતિ. મસ્સુકરણત્થાયાતિ મસ્સુવિસોધનત્થાય. મનં કરોથાતિ યથા રઞ્ઞો મનં હોતિ, તથા કરોથ. પુબ્બેતિ પુરિમભવે. ચેતિયઙ્ગણેતિ ગન્ધપુપ્ફાદીહિ પૂજનટ્ઠાનભૂતે ચેતિયસ્સ ભૂમિતલે. નિસજ્જનત્થાયાતિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ નિસીદનત્થાય. પઞ્ઞત્તકટસારકન્તિ પઞ્ઞપેતબ્બઉત્તમકિલઞ્જં. તથાવિધો ¶ કિલઞ્જો હિ ‘‘કટસારકો’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્સાતિ યથાવુત્તસ્સ કમ્મદ્વયસ્સ. તં પન મનોપદોસવસેનેવ તેન કતન્તિ દટ્ઠબ્બં. યથાહ –

‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા, મનોસેટ્ઠા મનોમયા;

મનસા ચે પદુટ્ઠેન, ભાસતિ વા કરોતિ વા;

તતો નં દુક્ખમન્વેતિ, ચક્કંવ વહતો પદ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૧; નેત્તિ. ૯૦);

પરિચારકોતિ સહાયકો. અભેદેપિ ભેદમિવ વોહારો લોકે પાકટોતિ વુત્તં ‘‘યક્ખો હુત્વા નિબ્બત્તી’’તિ. એકાયપિ હિ ઉપ્પાદકિરિયાય ¶ ઇધ ભેદવોહારો, પટિસન્ધિવસેન હુત્વા, પવત્તિવસેન નિબ્બત્તીતિ વા પચ્ચેકં યોજેતબ્બં, પટિસન્ધિવસેન વા પવત્તનસઙ્ખાતં સાતિસયનિબ્બત્તનં ઞાપેતું એકાયેવ કિરિયા પદદ્વયેન વુત્તા. તથાવચનઞ્હિ પટિસન્ધિવસેન નિબ્બત્તનેયેવ દિસ્સતિ ‘‘મક્કટકો નામ દેવપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૫) કણ્ટકો નામ…પે… નિબ્બત્તિ, (જા. અટ્ઠ. ૧.અવિદૂરેનિદાનકથા) મણ્ડૂકો નામ…પે… નિબ્બત્તી’’તિઆદીસુ વિય. દ્વિન્નં વા પદાનં ભાવત્થમપેક્ખિત્વા ‘‘યક્ખો’’તિઆદીસુ સામિઅત્થે પચ્ચત્તવચનં કતં પુરિમાય પચ્છિમવિસેસનતો, પરિચારકસ્સ…પે… યક્ખસ્સ ભાવેન નિબ્બત્તીતિ અત્થો, હેત્વત્થે વા એત્થ ત્વા-સદ્દો યક્ખસ્સ ભાવતો પવત્તનહેતૂતિ. અસ્સ પન રઞ્ઞો મહાપુઞ્ઞસ્સપિ સમાનસ્સ તત્થ બહુલં નિબ્બત્તપુબ્બતાય ચિરપરિચિતનિકન્તિ વસેન તત્થેવ નિબ્બત્તિ વેદિતબ્બા.

તં દિવસમેવાતિ રઞ્ઞો મરણદિવસેયેવ. ખોભેત્વાતિ પુત્તસ્નેહસ્સ બલવભાવતો, તંસહજાતપીતિ વેગસ્સ ચ સવિપ્ફારતાય તં સમુટ્ઠાનરૂપધમ્મેહિ ફરણવસેન સકલસરીરં આલોળેત્વા. તેનાહ ‘‘અટ્ઠિમિઞ્જં આહચ્ચ અટ્ઠાસી’’તિ. પિતુગુણન્તિ પિતુનો અત્તનિ સિનેહગુણં. તેન વુત્તં ‘‘મયિ જાતેપી’’તિઆદિ. વિસ્સજ્જેથ વિસ્સજ્જેથાતિ તુરિતવસેન, સોકવસેન ચ વુત્તં.

અનુટ્ઠુભિત્વાતિ અછડ્ડેત્વા.

નાળાગિરિહત્થિં મુઞ્ચાપેત્વાતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો પકારત્થો, તેન ‘‘અભિમારકપુરિસપેસેનાદિપ્પકારેના’’તિ પુબ્બે વુત્તપ્પકારત્તયં પચ્ચામસતિ, કત્થચિ પન સો ન ¶ દિટ્ઠો. પઞ્ચ વત્થૂનીતિ ‘‘સાધુ ભન્તે ભિક્ખૂ યાવજીવં આરઞ્ઞિકા અસ્સૂ’’તિઆદિના (પારા. ૪૦૯; ચૂળવ. ૩૪૩) વિનયે વુત્તાનિ પઞ્ચ વત્થૂનિ. યાચિત્વાતિ એત્થ યાચનં વિય કત્વાતિ અત્થો. ન હિ સો પટિપજ્જિતુકામો યાચતીતિ અયમત્થો વિનયે (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૧૦) વુત્તોયેવ. સઞ્ઞાપેસ્સામીતિ ચિન્તેત્વા સઙ્ઘભેદં કત્વાતિ સમ્બન્ધો. ઇદઞ્ચ તસ્સ અનિક્ખિત્તધુરતાદસ્સનવસેન વુત્તં, સો પન અકતેપિ સઙ્ઘભેદે તેહિ સઞ્ઞાપેતિયેવ. ઉણ્હલોહિતન્તિ બલવસોકસમુટ્ઠિતં ઉણ્હભૂતં લોહિતં. મહાનિરયેતિ અવીચિનિરયે. વિત્થારકથાનયોતિ અજાતસત્તુપસાદનાદિવસેન વિત્થારતો વત્તબ્બાય કથાય નયમત્તં. કસ્મા પનેત્થ ¶ સા ન વુત્તા, નનુ સઙ્ગીતિકથા વિય ખન્ધકે (ચૂળવ. ૩૪૩) આગતાપિ સા વત્તબ્બાતિ ચોદનાય આહ ‘‘આગતત્તા પન સબ્બં ન વુત્ત’’ન્તિ, ખન્ધકે આગતત્તા, કિઞ્ચિમત્તસ્સ ચ વચનક્કમસ્સ વુત્તત્તા ન એત્થ કોચિ વિરોધોતિ અધિપ્પાયો. ‘‘એવ’’ન્તિઆદિ યથાનુસન્ધિના નિગમનં.

કોસલરઞ્ઞોતિ પસેનદિકોસલસ્સ પિતુ મહાકોસલરઞ્ઞો. નનુ વિદેહસ્સ રઞ્ઞો ધીતા વેદેહીતિ અત્થો સમ્ભવતીતિ ચોદનમપનેતિ ‘‘ન વિદેહરઞ્ઞો’’તિ ઇમિના. અથ કેનટ્ઠેનાતિ આહ ‘‘પણ્ડિતાધિવચનમેત’’ન્તિ, પણ્ડિતવેવચનં, પણ્ડિતનામન્તિ વા અત્થો. અયં પન પદત્થો કેન નિબ્બચનેનાતિ વુત્તં ‘‘તત્રાય’’ન્તિઆદિ. વિદન્તીતિ જાનન્તિ. વેદેનાતિ કરણભૂતેન ઞાણેન. ‘‘ઈહતી’’તિ એતસ્સ પવત્તતીતિપિ અત્થો ટીકાયં વુત્તો. વેદેહીતિ ઇધ નદાદિગણોતિ આહ ‘‘વેદેહિયા’’તિ.

સોયેવ અહો તદહો, સત્તમીવચનેન પન ‘‘તદહૂ’’તિ પદસિદ્ધિ. એત્થાતિ એતસ્મિં દિવસે. ઉપસદ્દેન વિસિટ્ઠો વસસદ્દો ઉપવસનેયેવ, ન વસનમત્તે, ઉપવસનઞ્ચ સમાદાનમેવાતિ દસ્સેતું ‘‘સીલેના’’તિઆદિ વુત્તં. એત્થ ચ સીલેનાતિ સાસને અરિયુપોસથં સન્ધાય વુત્તં. અનસનેનાતિ અભુઞ્જનમત્તસઙ્ખાતં બાહિરુપોસથં. વા-સદ્દો ચેત્થ અનિયમત્થો, તેન એકચ્ચં મનોદુચ્ચરિતં, દુસ્સીલ્યાદિઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ. તથા હિ ગોપાલકુપોસથો અભિજ્ઝાસહગતસ્સ ચિત્તસ્સ વસેન વુત્તો, નિગણ્ઠુપોસથો મોસવજ્જાદિવસેન. યથાહ વિસાખુપોસથે ‘‘સો તેન અભિજ્ઝાસહગતેન ચેતસા દિવસં અતિનામેતી’’તિ, (અ. નિ. ૩.૭૧) ‘‘ઇતિ યસ્મિં સમયે સચ્ચે સમાદપેતબ્બા, મુસાવાદે તસ્મિં સમયે સમાદપેતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૭૧) ચ આદિ.

એવં અધિપ્પેતત્થાનુરૂપં નિબ્બચનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અત્થુદ્ધારવસેન નિબ્બચનાનુરૂપં અધિપ્પેતત્થં ¶ દસ્સેતું ‘‘અયં પના’’તિઆદિમાહ. એત્થાતિ ઉપોસથસદ્દે. સમાનસદ્દવચનીયાનં અનેકપ્પભેદાનં અત્થાનમુદ્ધરણં અત્થુદ્ધારો સમાનસદ્દવચનીયેસુ વા અત્થેસુ અધિપ્પેતસ્સેવ અત્થસ્સ ઉદ્ધરણં અત્થુદ્ધારોતિપિ વટ્ટતિ. અનેકત્થદસ્સનઞ્હિ અધિપ્પેતત્થસ્સ ઉદ્ધરણત્થમેવ. નનુ ચ ‘‘અત્થમત્તં પતિ સદ્દા અભિનિવિસન્તી’’તિઆદિના અત્થુદ્ધારે ¶ ચોદના, સોધના ચ હેટ્ઠા વુત્તાયેવ. અપિચ વિસેસસદ્દસ્સ અવાચકભાવતો પાતિમોક્ખુદ્દેસાદિવિસયોપિ ઉપોસથસદ્દો સામઞ્ઞરૂપો એવ, અથ કસ્મા પાતિમોક્ખુદ્દેસાદિવિસેસવિસયો વુત્તોતિ? સચ્ચમેતં, અયં પનત્થો તાદિસં સદ્દસામઞ્ઞમનાદિયિત્વા તત્થ તત્થ સમ્ભવત્થદસ્સનવસેનેવ વુત્તોતિ, એવં સબ્બત્થ. સીલદિટ્ઠિવસેન (સીલસુદ્ધિવસેન દી. નિ. ટી. ૧.૧૫૦) ઉપેતેહિ સમગ્ગેહિ વસીયતિ ન ઉટ્ઠીયતીતિ ઉપોસથો, પાતિમોક્ખુદ્દેસો. સમાદાનવસેન, અધિટ્ઠાનવસેન વા ઉપેચ્ચ અરિયવાસાદિઅત્થાય વસિતબ્બો આવસિતબ્બોતિ ઉપોસથો, સીલં. અનસનાદિવસેન ઉપેચ્ચ વસિતબ્બો અનુવસિતબ્બોતિ ઉપોસથો, વતસમાદાનસઙ્ખાતો ઉપવાસો. નવમહત્થિકુલપરિયાપન્ને હત્થિનાગે કિઞ્ચિ કિરિયમનપેક્ખિત્વા તંકુલસમ્ભૂતતામત્તં પતિ રુળ્હિવસેનેવ ઉપોસથોતિ સમઞ્ઞા, તસ્મા તત્થ નામપઞ્ઞત્તિ વેદિતબ્બા. અરયો ઉપગન્ત્વા ઉસેતિ દાહેતીતિ ઉપોસથો, ઉસસદ્દો દાહેતિપિ સદ્દવિદૂ વદન્તિ. દિવસે પન ઉપોસથ સદ્દપવત્તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તાયેવ. ‘‘સુદ્ધસ્સ વે સદાફગ્ગૂ’’તિઆદીસુ સુદ્ધસ્સાતિ સબ્બસો કિલેસમલાભાવેન પરિસુદ્ધસ્સ. વેતિ નિપાતમત્તં, બ્યત્તન્તિ વા અત્થો. સદાતિ નિચ્ચકાલમ્પિ. ફગ્ગૂતિ ફગ્ગુણીનક્ખત્તમેવ યુત્તં ભવતિ, નિરુત્તિનયેન ચેતસ્સ સિદ્ધિ. યસ્સ હિ સુન્દરિકભારદ્વાજસ્સ નામ બ્રાહ્મણસ્સ ફગ્ગુણમાસે ઉત્તરફગ્ગુણીયુત્તદિવસે તિત્થન્હાનં કરોન્તસ્સ સંવચ્છરમ્પિ કતપાપપવાહનં હોતીતિ લદ્ધિ. તતો તં વિવેચેતું ઇદં મજ્ઝિમાગમાવરે મૂલપણ્ણાસકે વત્થસુત્તે ભગવતા વુત્તં. સુદ્ધસ્સુપોસથો સદાતિ યથાવુત્તકિલેસમલસુદ્ધિયા પરિસુદ્ધસ્સ ઉપોસથઙ્ગાનિ, વતસમાદાનાનિ ચ અસમાદિયતોપિ નિચ્ચકાલં ઉપોસથવાસો એવ ભવતીતિ અત્થો. ‘‘ન ભિક્ખવે’’તિઆદીસુ ‘‘અભિક્ખુકો આવાસો ન ગન્તબ્બો’’તિ નીહરિત્વા સમ્બન્ધો. ઉપવસિતબ્બદિવસોતિ ઉપવસનકરણદિવસો, અધિકરણે વા તબ્બસદ્દો દટ્ઠબ્બો. એવઞ્હિ અટ્ઠકથાયં વુત્તનિબ્બચનેન સમેતિ. અન્તોગધાવધારણેન, અઞ્ઞત્થાપોહનેન ચ નિવારણં સન્ધાય ‘‘સેસદ્વયનિવારણત્થ’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘પન્નરસે’’તિ પદમારબ્ભ દિવસવસેન યથાવુત્તનિબ્બચનં કતન્તિ ¶ દસ્સેન્તો ‘‘તેનેવ વુત્ત’’ન્તિઆદિમાહ. પઞ્ચદસન્નં તિથીનં પૂરણવસેન ‘‘પન્નરસો’’તિ હિ દિવસો વુત્તો.

‘‘તાનિ એત્થ સન્તી’’તિ એત્તકેયેવ વુત્તે નન્વેતાનિ અઞ્ઞત્થાપિ સન્તીતિ ચોદના સિયાતિ તં નિવારેતું ‘‘તદા કિરા’’તિઆદિ વુત્તં. અનેન બહુસો, અતિસયતો વા એત્થ તદ્ધિતવિસયો ¶ પયુત્તોતિ દસ્સેતિ. ચાતુમાસી, ચાતુમાસિનીતિ ચ પચ્ચયવિસેસેન ઇત્થિલિઙ્ગેયેવ પરિયાયવચનં. પરિયોસાનભૂતાતિ ચ પૂરણભાવમેવ સન્ધાય વદતિ તાય સહેવ ચતુમાસપરિપુણ્ણભાવતો. ઇધાતિ પાળિયં. તીહિ આકારેહિ પૂરેતીતિ પુણ્ણાતિ અત્થં દસ્સેતિ ‘‘માસપુણ્ણતાયા’’તિઆદિના. તત્થ તદા કત્તિકમાસસ્સ પુણ્ણતાય માસપુણ્ણતા. પુરિમપુણ્ણમિતો હિ પટ્ઠાય યાવ અપરા પુણ્ણમી, તાવ એકો માસોતિ તત્થ વોહારો. વસ્સાનસ્સ ઉતુનો પુણ્ણતાય ઉતુપુણ્ણતા. કત્તિકમાસલક્ખિતસ્સ સંવચ્છરસ્સ પુણ્ણતાય સંવચ્છરપુણ્ણતા. પુરિમકત્તિકમાસતો પભુતિ યાવ અપરકત્તિકમાસો, તાવ એકો કત્તિકસંવચ્છરોતિ એવં સંવચ્છરપુણ્ણતાયાતિ વુત્તં હોતિ. લોકિકાનં મતેન પન માસવસેન સંવચ્છરસમઞ્ઞા લક્ખિતા. તથા ચ લક્ખણં ગરુસઙ્કન્તિવસેન. વુત્તઞ્હિ જોતિસત્થે –

‘‘નક્ખત્તેન સહોદય-મત્થં યાતિ સૂરમન્તિ;

તસ્સ સઙ્કં તત્ર વત્તબ્બં, વસ્સં માસકમેનેવા’’તિ.

મિનીયતિ દિવસો એતેનાતિ મા. તસ્સ હિ ગતિયા દિવસો મિનિતબ્બો ‘‘પાટિપદો દુતિયા, તતિયા’’તિઆદિના. એત્થ પુણ્ણોતિ એતિસ્સા રત્તિયા સબ્બકલાપારિપૂરિયા પુણ્ણો. ચન્દસ્સ હિ સોળસમો ભાગો ‘‘કલા’’તિ વુચ્ચતિ, તદા ચ ચન્દો સબ્બાસમ્પિ સોળસન્નં કલાનં વસેન પરિપુણ્ણો હુત્વા દિસ્સતિ. એત્થ ચ ‘‘તદહુપોસથે પન્નરસે’’તિ પદાનિ દિવસવસેન વુત્તાનિ, ‘‘કોમુદિયા’’તિઆદીનિ તદેકદેસરત્તિવસેન.

કસ્મા પન રાજા અમચ્ચપરિવુતો નિસિન્નો, ન એકકોવાતિ ચોદનાય સોધનાલેસં દસ્સેતું પાળિપદત્થમેવ અવત્વા ‘‘એવરૂપાયા’’તિઆદીનિપિ વદતિ. એતેહિ ચાયં સોધનાલેસો દસ્સિતો ‘‘એવં રુચિયમાનાય રત્તિયા તદા પવત્તત્તા તથા પરિવુતો નિસિન્નો’’તિ. ધોવિયમાનદિસાભાગાયાતિ ¶ એત્થાપિ વિયસદ્દો યોજેતબ્બો. રજતવિમાનનિચ્છરિતેહીતિ રજતવિમાનતો નિક્ખન્તેહિ, રજતવિમાનપ્પભાય વા વિપ્ફુરિતેહિ. ‘‘વિસરો’’તિ ઇદં મુત્તાવળિઆદીનમ્પિ વિસેસનપદં. અબ્ભં ધૂમો રજો રાહૂતિ ઇમે ચત્તારો ઉપક્કિલેસા પાળિનયેન (અ. નિ. ૪.૫૦; પાચિ. ૪૪૭). રાજામચ્ચેહીતિ રાજકુલસમુદાગતેહિ અમચ્ચેહિ. અથ વા અનુયુત્તકરાજૂહિ ચેવ અમચ્ચેહિ ચાતિ અત્થો. કઞ્ચનાસનેતિ સીહાસને. ‘‘રઞ્ઞં તુ હેમમાસનં, સીહાસનમથો વાળબીજનિત્થી ચ ચામર’’ન્તિ હિ વુત્તં. કસ્મા નિસિન્નોતિ નિસીદનમત્તે ચોદના. એત ન્તિ કન્દનં, પબોધનં વા. ઇતીતિ ઇમિના હેતુના. નક્ખત્ત ન્તિ કત્તિકાનક્ખત્તછણં. સમ્મા ઘોસિતબ્બં એતરહિ નક્ખત્તન્તિ સઙ્ઘુટ્ઠં. પઞ્ચવણ્ણકુસુમેહિ ¶ લાજેન, પુણ્ણઘટેહિ ચ પટિમણ્ડિતં ઘરેસુ દ્વારં યસ્સ તદેતં નગરં પઞ્ચ…પે… દ્વારં. ધજો વટો. પટાકો પટ્ટોતિ સીહળિયા વદન્તિ. તદા કિર પદીપુજ્જલનસીસેન કતનક્ખત્તં. તથા હિ ઉમ્માદન્તિજાતકાદીસુપિ (જા. ૨.૧૮.૫૭) કત્તિકમાસે એવમેવ વુત્તં. તેનાહ ‘‘સમુજ્જલિતદીપમાલાલઙ્કતસબ્બદિસાભાગ’’ન્તિ. વીથિ નામ રથિકા મહામગ્ગો. રચ્છા નામ અનિબ્બિદ્ધા ખુદ્દકમગ્ગો. તત્થ તત્થ નિસિન્નવસેન સમાનભાગેન પાટિયેક્કં નક્ખત્તકીળં અનુભવમાનેન સમભિકિણ્ણન્તિ વુત્તં હોતિ. મહાઅટ્ઠકથાયં એવં વત્વાપિ તત્થેવ ઇતિ સન્નિટ્ઠાનં કતન્તિ અત્થો.

ઉદાનં ઉદાહારોતિ અત્થતો એકં. માનન્તિ માનપત્તં કત્તુભૂતં. છડ્ડનવસેન અવસેકો. સોતવસેન ઓઘો. પીતિવચનન્તિ પીતિસમુટ્ઠાનવચનં કમ્મભૂતં. હદયન્તિ ચિત્તં કત્તુભૂતં. ગહેતુન્તિ બહિ અનિચ્છરણવસેન ગણ્હિતું, હદયન્તોયેવ ઠપેતું ન સક્કોતીતિ અધિપ્પાયો. તેન વુત્તં ‘‘અધિકં હુત્વા’’તિઆદિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યં વચનં પટિગ્ગાહક નિરપેક્ખં કેવલં ઉળારાય પીતિયા વસેન સરસતો સહસાવ મુખતો નિચ્છરતિ, તદેવિધ ‘‘ઉદાન’’ન્તિ અધિપ્પેતન્તિ.

દોસેહિ ઇતા ગતા અપગતાતિ દોસિના ત-કારસ્સ ન-કારં કત્વા યથા ‘‘કિલેસે જિતો વિજિતાવીતિ જિનો’’તિ આહ ‘‘દોસાપગતા’’તિ. યદિપિ સુત્તે વુત્તં ‘‘ચત્તારોમે ભિક્ખવે ચન્દિમસૂરિયાનં ઉપક્કિલેસા, યેહિ ઉપક્કિલેસેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠા ચન્દિમસૂરિયા ન ¶ તપન્તિ ન ભાસન્તિ ન વિરોચન્તિ. કતમે ચત્તારો? અબ્ભા ભિક્ખવે…પે… મહિકા. ધૂમો રજો. રાહુ ભિક્ખવે ચન્દિમસૂરિયાનં ઉપક્કિલેસો’’તિ, (ચૂળવ. ૪૪૭) તથાપિ તતિયુપક્કિલેસસ્સ પભેદદસ્સન વસેન અટ્ઠકથાનયેન દસ્સેતું ‘‘પઞ્ચહિ ઉપક્કિલેસેહી’’તિ વુત્તં. અયમત્થો ચ રમણીયાદિસદ્દયોગતો ઞાયતીતિ આહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. અનીય-સદ્દોપિ બહુલા કત્વત્થાભિધાયકો યથા ‘‘નિય્યાનિકા ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. દુકમાતિકા ૯૬) દસ્સેતિ ‘‘રમયતી’’તિ ઇમિના. જુણ્હાવસેન રત્તિયા સુરૂપત્તમાહ ‘‘વુત્તદોસવિમુત્તાયા’’તિઆદિના. અબ્ભાદયો ચેત્થ વુત્તદોસા. અયઞ્ચ હેતુ ‘‘દસ્સિતું યુત્તા’’તિ એત્થાપિ સમ્બજ્ઝિતબ્બો. તેન કારણેન, ઉતુસમ્પત્તિયા ચ પાસાદિકતા દટ્ઠબ્બા. ઈદિસાય રત્તિયા યુત્તો દિવસો માસો ઉતુ સંવચ્છરોતિ એવં દિવસમાસાદીનં લક્ખણા સલ્લક્ખણુપાયા ભવિતું યુત્તા, તસ્મા લક્ખિતબ્બાતિ લક્ખણિયા, સા એવ લક્ખઞ્ઞા ય-વતો ણ-કારસ્સ ઞ-કારાદેસવસેન યથા ‘‘પોક્ખરઞ્ઞો સુમાપિતા’’તિ આહ ‘‘દિવસમાસાદીન’’ન્તિઆદિ.

‘‘યં ¶ નો પયિરુપાસતો ચિત્તં પસીદેય્યા’’તિ વચનતો સમણં વા બ્રાહ્મણં વાતિ એત્થ પરમત્થસમણો, પરમત્થબ્રાહ્મણો ચ અધિપ્પેતો, ન પન પબ્બજ્જામત્તસમણો, ન ચ જાતિમત્તબ્રાહ્મણોતિ વુત્તં ‘‘સમિતપાપતાયા’’તિઆદિ. બહતિ પાપે બહિ કરોતીતિ બ્રાહ્મણો નિરુત્તિનયેન. બહુવચને વત્તબ્બે એકવચનં, એકવચને વા વત્તબ્બે બહુવચનં વચનબ્યત્તયો વચનવિપલ્લાસોતિ અત્થો. ઇધ પન ‘‘પયિરુપાસત’’ન્તિ વત્તબ્બે ‘‘પયિરુપાસતો’’તિ વુત્તત્તા બહુવચને વત્તબ્બે એકવચનવસેન વચનબ્યત્તયો દસ્સિતો. અત્તનિ, ગરુટ્ઠાનિયે ચ હિ એકસ્મિમ્પિ બહુવચનપ્પયોગો નિરુળ્હો. પયિરુપાસતોતિ ચ વણ્ણવિપરિયાયનિદ્દેસો એસ યથા ‘‘પયિરુદાહાસી’’તિ. અયઞ્હિ બહુલં દિટ્ઠપયોગો, યદિદં પરિસદ્દે ય-કારપરે વણ્ણવિપરિયાયો. તથા હિ અક્ખરચિન્તકા વદન્તિ ‘‘પરિયાદીનં રયાદિવણ્ણસ્સ યરાદીહિ વિપરિયાયો’’તિ. યન્તિ સમણં વા બ્રાહ્મણં વા. ઇમિના સબ્બેનપિ વચનેનાતિ ‘‘રમણીયા વતા’’તિઆદિવચનેન. ઓભાસનિમિત્તકમ્મન્તિ ઓભાસભૂતં નિમિત્તકમ્મં ¶ , પરિબ્યત્તં નિમિત્તકરણન્તિ અત્થો. મહાપરાધતાયાતિ મહાદોસતાય.

‘‘તેન હી’’તિઆદિ તદત્થવિવરણં. દેવદત્તો ચાતિ એત્થ ચ-સદ્દો સમુચ્ચયવસેન અત્થુપનયને, તેન યથા રાજા અજાતસત્તુ અત્તનો પિતુ અરિયસાવકસ્સ સત્થુ ઉપટ્ઠાકસ્સ ઘાતનેન મહાપરાધો, એવં ભગવતો મહાનત્થકરસ્સ દેવદત્તસ્સ અપસ્સયભાવેનાપીતિ ઇમમત્થં ઉપનેતિ. તસ્સ પિટ્ઠિછાયાયાતિ વોહારમત્તં, તસ્સ જીવકસ્સ પિટ્ઠિઅપસ્સયેન, તં પમુખં કત્વા અપસ્સાયાતિ વુત્તં હોતિ. વિક્ખેપપચ્છેદનત્થન્તિ વક્ખમાનાય અત્તનો કથાય ઉપ્પજ્જનકવિક્ખેપસ્સ પચ્છિન્દનત્થં, અનુપ્પજ્જનત્થન્તિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘તસ્સં હી’’તિઆદિ. અસિક્ખિતાનન્તિ કાયવચીસંયમને વિગતસિક્ખાનં. કુલૂપકેતિ કુલમુપગતે સત્થારે. ગહિતાસારતાયાતિ ગહેતબ્બગુણસારવિગતતાય. નિબ્બિક્ખેપન્તિ અઞ્ઞેસમપનયનવિરહિતં.

ભદ્દન્તિ અવસ્સયસમ્પન્નતાય સુન્દરં.

૧૫૧. અયઞ્ચત્થો ઇમાય પાળિચ્છાયાય અધિગતો, ઇમમત્થમેવ વા અન્તોગધં કત્વા પાળિયમેવં વુત્તન્તિ દસ્સેતિ ‘‘તેનાહા’’તિઆદિના. અસત્થાપિ સમાનો સત્થા પટિઞ્ઞાતો યેનાતિ સત્થુપટિઞ્ઞાતો, તસ્સ અબુદ્ધસ્સાપિ સમાનસ્સ બુદ્ધપટિઞ્ઞાતસ્સ ‘‘અહમેકો લોકે અત્થધમ્માનુસાસકો’’તિ આચરિયપટિઞ્ઞાતભાવં વા સન્ધાય એવં વુત્તં. ‘‘સો કિરા’’તિઆદિના અનુસ્સુતિમત્તં પતિ પોરાણટ્ઠકથાનયોવ કિરસદ્દેન વુત્તો. એસ નયો પરતો મક્ખલિપદનિબ્બચનેપિ ¶ . એકૂનદાસસતં પૂરયમાનોતિ એકેનૂનદાસસતં અત્તના સદ્ધિં અનૂનદાસસતં કત્વા પૂરયમાનો. એવં જાયમાનો ચેસ મઙ્ગલદાસો જાતો. જાતરૂપેનેવાતિ માતુકુચ્છિતો વિજાતવેસેનેવ, યથા વા સત્તા અનિવત્થા અપારુતા જાયન્તિ, તથા જાતરૂપેનેવ. ઉપસઙ્કમન્તીતિ ઉપગતા ભજન્તા હોન્તિ. તદેવ પબ્બજ્જં અગ્ગહેસીતિ તદેવ નગ્ગરૂપં ‘‘અયમેવ પબ્બજ્જા નામ સિયા’’તિ પબ્બજ્જં કત્વા અગ્ગહેસિ. પબ્બજિંસૂતિ તં પબ્બજિતમનુપબ્બજિંસુ.

‘‘પબ્બજિતસમૂહસઙ્ખાતો’’તિ એતેન પબ્બજિતસમૂહતામત્તેન સઙ્ઘો, ન નિય્યાનિકદિટ્ઠિવિસુદ્ધસીલસામઞ્ઞવસેન સંહતત્તાતિ દસ્સેતિ. અસ્સ અત્થીતિ ¶ અસ્સ સત્થુપટિઞ્ઞાતસ્સ પરિવારભાવેન અત્થિ. ‘‘સઙ્ઘી ગણી’’તિ ચેદં પરિયાયવચનં, સઙ્કેતમત્તતો નાનન્તિ આહ ‘‘સ્વેવા’’તિઆદિ. સ્વેવાતિ ચ પબ્બજિતસમૂહસઙ્ખાતો એવ. કેચિ પન ‘‘પબ્બજિતસમૂહવસેન સઙ્ઘી, ગહટ્ઠસમૂહવસેન ગણી’’તિ વદન્તિ, તં તેસં મતિમત્તં ગણે એવ લોકે સઙ્ઘ-સદ્દસ્સ નિરુળ્હત્તા. અચેલકવતચરિયાદિ અત્તના પરિકપ્પિતમત્તં આચારો. પઞ્ઞાતો પાકટો સઙ્ઘીઆદિભાવેન. અપ્પિચ્છો સન્તુટ્ઠોતિ અત્થતો એકં. તત્થ લબ્ભમાનાપ્પિચ્છતં દસ્સેતું ‘‘અપ્પિચ્છતાય વત્થમ્પિ ન નિવાસેતી’’તિ વુત્તં. ન હિ તસ્મિં સાસનિકે વિય સન્તગુણનિગ્ગૂહણલક્ખણા અપ્પિચ્છતા લબ્ભતિ. યસોતિ કિત્તિસદ્દો. તરન્તિ એતેન સંસારોઘન્તિ એવં સમ્મતતાય લદ્ધિ તિત્થં નામ ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્મતો, ન ચ સાધૂહિ સમ્મતોતિ અત્થમાહ ‘‘અય’’ન્તિઆદિના. ન હિ તસ્સ સાધૂહિ સમ્મતતા લબ્ભતિ. સુન્દરો સપ્પુરિસોતિ દ્વિધા અત્થો. અસ્સુતવતોતિ અસ્સુતારિયધમ્મસ્સ, કત્તુત્થે ચેતં સામિવચનં. ‘‘ઇમાનિ મે વતસમાદાનાનિ એત્તકં કાલં સુચિણ્ણાની’’તિ બહૂ રત્તિયો જાનાતિ. તા પનસ્સ રત્તિયો ચિરકાલભૂતાતિ કત્વા ‘‘ચિરં પબ્બજિતસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં, અન્તત્થઅઞ્ઞપદત્થસમાસો ચેસ યથા ‘‘માસજાતો’’તિ. અથ તસ્સ પદદ્વયસ્સ કો વિસેસોતિ ચે? ચિરપબ્બજિતગ્ગહણેનસ્સ બુદ્ધિસીલતા, રત્તઞ્ઞૂગહણેન તત્થ સમ્પજાનતા દસ્સિતા, અયમેતસ્સ વિસેસોતિ. કિં પન અત્થં સન્ધાય સો અમચ્ચો આહાતિ વુત્તં ‘‘અચિરપબ્બજિતસ્સા’’તિઆદિ. ઓકપ્પનીયાતિ સદ્દહનીયા. અદ્ધાનન્તિ દીઘકાલં. કિત્તકો પન સોતિ આહ ‘‘દ્વે તયો રાજપરિવટ્ટે’’તિ, દ્વિન્નં, તિણ્ણં વા રાજૂનં રજ્જાનુસાસનપટિપાટિયોતિ અત્થો. ‘‘અદ્ધગતો’’તિ વત્વાપિ પુન કતં વયગ્ગહણં ઓસાનવયાપેક્ખં પદદ્વયસ્સ અત્થવિસેસસમ્ભવતોતિ દસ્સેતિ ‘‘પચ્છિમવય’’ન્તિ ઇમિના. ઉભયન્તિ ‘‘અદ્ધગતો, વયોઅનુપ્પત્તો’’તિ પદદ્વયં.

કાજરો ¶ નામ એકો રુક્ખવિસેસો, યો ‘‘પણ્ણકરુક્ખો’’તિપિ વુચ્ચતિ. દિસ્વા વિય અનત્તમનોતિ સમ્બન્ધો. પુબ્બે પિતરા સદ્ધિં સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા દેસનાય સુતપુબ્બતં સન્ધાયાહ ‘‘ઝાના…પે… કામો’’તિ. તિલક્ખણબ્ભાહતન્તિ તીહિ લક્ખણેહિ અભિઘટિતં. દસ્સનેનાતિ નિદસ્સનમત્તં. સો હિ દિસ્વા તેન સદ્ધિં અલ્લાપસલ્લાપં કત્વા ¶ , તતો અકિરિયવાદં સુત્વા ચ અનત્તમનો અહોસિ. ગુણકથાયાતિ અભૂતગુણકથાય. તેનાહ ‘‘સુટ્ઠુતરં અનત્તમનો’’તિ. યદિ અનત્તમનો, કસ્મા તુણ્હી અહોસીતિ ચોદનં વિસોધેતિ ‘‘અનત્તમનો સમાનોપી’’તિઆદિના.

૧૫૨. ગોસાલાયાતિ એવંનામકે ગામેતિ વુત્તં. વસ્સાનકાલે ગુન્નં પતિટ્ઠિતસાલાયાતિ પન અત્થે તબ્બસેન તસ્સ નામં સાતિસયમુપપન્નં હોતિ બહુલમનઞ્ઞસાધારણત્તા, તથાપિ સો પોરાણેહિ અનનુસ્સુતોતિ એકચ્ચવાદો નામ કતો. ‘‘મા ખલીતિ સામિકો આહા’’તિ ઇમિના તથાવચનમુપાદાય તસ્સ આખ્યાતપદેન સમઞ્ઞાતિ દસ્સેતિ. સઞ્ઞાય હિ વત્તુમિચ્છાય આખ્યાતપદમ્પિ નામિકં ભવતિ યથા ‘‘અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞો’’તિ (મહાવ. ૧૭). સેસન્તિ ‘‘સો પણ્ણેન વા’’તિઆદિવચનં.

૧૫૩. દાસાદીસુ સિરિવડ્ઢકાદિનામમિવ અજિતોતિ તસ્સ નામમત્તં. કેસેહિ વાયિતો કમ્બલો યસ્સાતિપિ યુજ્જતિ. પટિકિટ્ઠતરન્તિ નિહીનતરં. ‘‘યથાહા’’તિઆદિના અઙ્ગુત્તરાગમે તિકનિપાતે મક્ખલિસુત્ત (અ. નિ. ૩.૧૩૮) માહરિ. તન્તાવુતાનીતિ તન્તે વીતાનિ. ‘‘સીતે સીતો’’તિઆદિના છહાકારેહિ તસ્સ પટિકિટ્ઠતરં દસ્સેતિ.

૧૫૪. પકુજ્ઝતિ સમ્માદિટ્ઠિકેસુ બ્યાપજ્જતીતિ પકુધો. વચ્ચં કત્વાપીતિ એત્થ પિ-સદ્દેન ભોજનં ભુઞ્જિત્વાપિ કેનચિ અસુચિના મક્ખિત્વાપીતિ ઇમમત્થં સમ્પિણ્ડેતિ. વાલિકાથૂપં કત્વાતિ વતસમાદાનસીસેન વાલિકાસઞ્ચયં કત્વા, તથારૂપે અનુપગમનીયટ્ઠાને પુન વતં સમાદાય ગચ્છતીતિ વુત્તં હોતિ.

૧૫૬. ‘‘ગણ્ઠનકિલેસો’’તિ એતસ્સ ‘‘પલિબુન્ધનકિલેસો’’તિ અત્થવચનં, સંસારે પરિબુન્ધનકિચ્ચો ખેત્તવત્થુપુત્તદારાદિવિસયો રાગાદિકિલેસોતિ અત્થો. ‘‘એવંવાદિતાયા’’તિ ઇમિના લદ્ધિવસેનસ્સ નામં, ન પનત્થતોતિ દસ્સેતિ. યાવ હિ સો મગ્ગેન સમુગ્ઘાટિતો, તાવ અત્થિયેવ. અયં પન વચનત્થો – ‘‘નત્થિ મય્હં ગણ્ઠો’’તિ ગણ્હાતીતિ નિગણ્ઠોતિ. નાટસ્સાતિ એવંનામકસ્સ.

કોમારભચ્ચજીવકકથાવણ્ણના

૧૫૭. સબ્બથા ¶ ¶ તુણ્હીભૂતભાવં સન્ધાય ‘‘એસ નાગ…પે… વિયા’’તિ વુત્તં. સુપણ્ણોતિ ગરુળો, ગરુડો વા સક્કટમતેન. ‘‘ડ-ળાન’મવિસેસો’’તિ હિ તત્થ વદન્તિ. યથાધિપ્પાયં ન વત્તતીતિ કત્વા ‘‘અનત્થો વત મે’’તિ વુત્તં. ઉપસન્તસ્સાતિ સબ્બથા સઞ્ઞમેન ઉપસમં ગતસ્સ. જીવકસ્સ તુણ્હીભાવો મમ અધિપ્પાયસ્સ મદ્દનસદિસો, તસ્મા તદેવ તુણ્હીભાવં પુચ્છિત્વા કથાપનેન મમ અધિપ્પાયો સમ્પાદેતબ્બોતિ અયમેત્થ રઞ્ઞો અધિપ્પાયોતિ દસ્સેન્તો ‘‘હત્થિમ્હિ ખો પના’’તિઆદિમાહ. કિન્તિ કારણપુચ્છાયં નિપાતોતિ દસ્સેતિ ‘‘કેન કારણેના’’તિ ઇમિના, યેન તુવં તુણ્હી, કિં તં કારણન્તિ વા અત્થં દસ્સેતિ. તત્થ યથાસમ્ભવં કારણં ઉદ્ધરિત્વા અધિપ્પાયં દસ્સેતું ‘‘ઇમેસ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. યથા એતેસન્તિ એતેસં કુલૂપકો અત્થિ યથા, ઇમેસં નુ ખો તિણ્ણં કારણાનં અઞ્ઞતરેન કારણેન તુણ્હી ભવસીતિ પુચ્છતીતિ અધિપ્પાયો.

કથાપેતીતિ કથાપેતુકામો હોતિ. પઞ્ચપતિટ્ઠિતેનાતિ એત્થ પઞ્ચહિ અઙ્ગેહિ અભિમુખં ઠિતેનાતિ અત્થો, પાદજાણુ કપ્પર હત્થ સીસસઙ્ખાતાનિ પઞ્ચ અઙ્ગાનિ સમં કત્વા ઓનામેત્વા અભિમુખં ઠિતેન પઠમં વન્દિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. યમ્પિ વદન્તિ ‘‘નવકતરેનુપાલિ ભિક્ખુના વુડ્ઢતરસ્સ ભિક્ખુનો પાદે વન્દન્તેન ઇમે પઞ્ચ ધમ્મે અજ્ઝત્તં ઉપટ્ઠાપેત્વા પાદા વન્દિતબ્બા’તિઆદિકં (પરિ. ૪૬૯) વિનયપાળિમાહરિત્વા એકંસકરણઅઞ્જલિપગ્ગહણપાદસમ્બાહનપેમગારવુપટ્ઠાપનવસેન પઞ્ચપતિટ્ઠિતવન્દના’’તિ, તમેત્થાનધિપ્પેતં દૂરતો વન્દને યથાવુત્તપઞ્ચઙ્ગસ્સ અપરિપુણ્ણત્તા. વન્દના ચેત્થ પણમના અઞ્જલિપગ્ગહણકરપુટસમાયોગો. ‘‘પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા’’તિ ચ કાયપણામો વુત્તો, ‘‘મમ સત્થુનો’’તિઆદિના પન વચીપણામો, તદુભયપુરેચરાનુચરવસેન મનોપણામોતિ. કામં સબ્બાપિ તથાગતસ્સ પટિપત્તિ અનઞ્ઞસાધારણા અચ્છરિયબ્ભુતરૂપાવ, તથાપિ ગબ્ભોક્કન્તિ અભિજાતિ અભિનિક્ખમન અભિસમ્બોધિ ધમ્મચક્કપ્પવત્તન (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; પટિ. મ. ૩.૩૦) યમકપાટિહારિયદેવોરોહનાનિ સદેવકે લોકે અતિવિય સુપાકટાનિ, ન સક્કા કેનચિ પટિબાહિતુન્તિ તાનિયેવેત્થ ઉદ્ધટાનિ.

ઇત્થં ¶ ઇમં પકારં ભૂતો પત્તોતિ ઇત્થમ્ભૂતો, તસ્સ આખ્યાનં ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનં, સોયેવત્થો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થો. અથ વા ઇત્થં એવંપકારો ભૂતો જાતોતિ ઇત્થમ્ભૂતો, તાદિસોતિ આખ્યાનં ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનં, તદેવત્થો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થો, તસ્મિં ઉપયોગવચનન્તિ અત્થો. અબ્ભુગ્ગતોતિ એત્થ ¶ હિ અભિસદ્દો પધાનવસેન ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થજોતકો કમ્મપ્પવચનીયો અભિભવિત્વા ઉગ્ગમનકિરિયાપકારસ્સ દીપનતો, તેન પયોગતો ‘‘તં ખો પન ભગવન્ત’’ન્તિ ઇદં ઉપયોગવચનં સામિઅત્થે સમાનમ્પિ અપ્પધાનવસેન ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થદીપનતો ‘‘ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થે’’તિ વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘તસ્સ ખો પન ભગવતોતિ અત્થો’’તિ. નનુ ચ ‘‘સાધુ દેવદત્તો માતરમભી’’તિ એત્થ વિય ‘‘તં ખો પન ભગવન્ત’’ન્તિ એત્થ અભિસદ્દો અપ્પયુત્તો, કથમેત્થ તંપયોગતો ઉપયોગવચનં સિયાતિ? અત્થતો પયુત્તત્તા. અત્થસદ્દપયોગેસુ હિ અત્થપયોગોયેવ પધાનોતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા ‘‘સાધુ દેવદત્તો માતરમભી’’તિ એત્થ અભિસદ્દપયોગતો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાને ઉપયોગવચનં કતં, એવમિધાપિ ‘‘તં ખો પન ભગવન્તં અભિ એવં કલ્યાણો કિત્તિસદ્દો ઉગ્ગતો’’તિ અભિસદ્દપયોગતો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાને ઉપયોગવચનં કતન્તિ. યથા હિ ‘‘સાધુ દેવદત્તો માતરમભી’’તિ એત્થ ‘‘દેવદત્તો માતરમભિ માતુવિસયે, માતુયા વા સાધૂ’’તિ એવં અધિકરણત્થે, સામિઅત્થે વા ભુમ્મવચનસ્સ, સામિવચનસ્સ વા પસઙ્ગે ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનજોતકેન કમ્મપ્પવચનીયેન અભિસદ્દેન પયોગતો ઉપયોગવચનં કતં, એવમિધાપિ સામિઅત્થે સામિવચનપ્પસઙ્ગે યથા ચ તત્થ ‘‘દેવદત્તો માતુવિસયે, માતુ સમ્બન્ધી વા સાધુત્તપ્પકારપ્પત્તો’’તિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયતિ, એવમિધાપિ ‘‘ભગવતો સમ્બન્ધી કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગતો અભિભવિત્વા ઉગ્ગમનપ્પકારપ્પત્તો’’તિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયતિ. તત્થ હિ દેવદત્તગ્ગહણં વિય ઇધ કિત્તિસદ્દગ્ગહણં, ‘‘માતર’’ન્તિ વચનં વિય ‘‘ભગવન્ત’’ન્તિ વચનં, સાધુસદ્દો વિય ઉગ્ગતસદ્દો વેદિતબ્બો.

કલ્યાણોતિ ભદ્દકો. કલ્યાણભાવો ચસ્સ કલ્યાણગુણવિસયતાયાતિ આહ ‘‘કલ્યાણગુણસમન્નાગતો’’તિ, કલ્યાણેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતો તબ્બિસયતાય યુત્તોતિ અત્થો. તં વિસયતા હેત્થ સમન્નાગમો, કલ્યાણગુણવિસયતાય તન્નિસ્સિતોતિ ¶ અધિપ્પાયો. સેટ્ઠોતિ પરિયાયવચનેપિ એસેવ નયો. સેટ્ઠગુણવિસયતા એવ હિ કિત્તિસદ્દસ્સ સેટ્ઠતા ‘‘ભગવાતિ વચનં સેટ્ઠં, ભગવાતિ વચનમુત્તમ’’ન્તિઆદીસુ (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૪૨; પારા. અટ્ઠ. ૧.વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણના; ઉદા. અટ્ઠ. ૧; ઇતિવુ. અટ્ઠ. નિદાનવણ્ણના; મહાનિ. અટ્ઠ. ૪૯) વિય. ‘‘અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિઆદિના ગુણાનં સંકિત્તનતો, સદ્દનીયતો ચ વણ્ણોયેવ કિત્તિસદ્દો નામાતિ આહ ‘‘કિત્તિયેવા’’તિ. વણ્ણો એવ હિ કિત્તેતબ્બતો કિત્તિ, સદ્દનીયતો સદ્દોતિ ચ વુચ્ચતિ. કિત્તિપરિયાયો હિ સદ્દસદ્દો યથા ‘‘ઉળારસદ્દા ઇસયો, ગુણવન્તો તપસ્સિનો’’તિ. કિત્તિવસેન પવત્તો સદ્દો કિત્તિસદ્દોતિ ભિન્નાધિકરણતં દસ્સેતિ ‘‘થુતિઘોસો’’તિ ઇમિના. કિત્તિસદ્દો હેત્થ થુતિપરિયાયો કિત્તનમભિત્થવનં કિત્તીતિ. થુતિવસેન પવત્તો ઘોસો થુતિઘોસો, અભિત્થવુદાહારોતિ અત્થો. અભિસદ્દો અભિભવને, અભિભવનઞ્ચેત્થ ¶ અજ્ઝોત્થરણમેવાતિ વુત્તં ‘‘અજ્ઝોત્થરિત્વા’’તિ, અનઞ્ઞસાધારણે ગુણે આરબ્ભ પવત્તત્તા અભિબ્યાપેત્વાતિ અત્થો. કિન્તિ-સદ્દો અબ્ભુગ્ગતોતિ ચોદનાય ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિમાહાતિ અનુસન્ધિં દસ્સેતું ‘‘કિન્તી’’તિ વુત્તં.

પદાનં સમ્બજ્ઝનં પદસમ્બન્ધો. સો ભગવાતિ યો સો સમતિંસ પારમિયો પૂરેત્વા સબ્બકિલેસે ભઞ્જિત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો દેવાનમતિદેવો સક્કાનમતિસક્કો બ્રહ્માનમતિબ્રહ્મા લોકનાથો ભાગ્યવન્તતાદીહિ કારણેહિ સદેવકે લોકે ‘‘ભગવા’’તિ પત્થટકિત્તિસદ્દો, સો ભગવા. યં તં-સદ્દા હિ નિચ્ચસમ્બન્ધા. ‘‘ભગવા’’તિ ચ ઇદમાદિપદં સત્થુ નામકિત્તનં. તેનાહ આયસ્મા ધમ્મસેનાપતિ ‘‘ભગવાતિ નેતં નામં માતરા કતં, ન પિતરા કત’’ન્તિઆદિ (મહાનિ. ૬; ચૂળનિ. ૨). પરતો પન ‘‘ભગવા’’તિ પદં ગુણકિત્તનં. યથા કમ્મટ્ઠાનિકેન‘‘અરહ’’ન્તિઆદીસુ નવસુ ઠાનેસુ પચ્ચેકં ઇતિપિસદ્દં યોજેત્વા બુદ્ધગુણા અનુસ્સરીયન્તિ, એવમિધ બુદ્ધગુણસંકિત્તકેનાપીતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇતિપિ અરહં…પે… ઇતિપિ ભગવા’’તિ આહ. એવઞ્હિ સતિ‘‘અરહ’’ન્તિઆદીહિ નવહિ પદેહિ યે સદેવકે લોકે અતિવિય પાકટા પઞ્ઞાતા બુદ્ધગુણા, તે નાનપ્પકારતો વિભાવિતા હોન્તિ ‘‘ઇતિપી’’તિ પદદ્વયેન તેસં નાનપ્પકારતાદીપનતો. ‘‘ઇતિપેતં ભૂતં, ઇતિપેતં ¶ તચ્છ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૬) વિય હિ ઇતિ-સદ્દો ઇધ આસન્નપચ્ચક્ખકરણત્થો, પિ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો, તેન ચ નેસં નાનપ્પકારભાવો દીપિતો, તાનિ ચ ગુણસલ્લક્ખણકારણાનિ સદ્ધાસમ્પન્નાનં વિઞ્ઞુજાતિકાનં પચ્ચક્ખાનિ હોન્તિ, તસ્મા તાનિ સંકિત્તેન્તેન વિઞ્ઞુના ચિત્તસ્સ સમ્મુખીભૂતાનેવ કત્વા સંકિત્તેતબ્બાનીતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇમિના ચ ઇમિના ચ કારણેનાતિ વુત્તં હોતી’’તિ આહ. એવઞ્હિ નિરૂપેત્વા કિત્તેન્તે યસ્સ સંકિત્તેતિ, તસ્સ ભગવતિ અતિવિય પસાદો હોતિ.

આરકત્તાતિ કિલેસેહિ સુવિદૂરત્તા. અરીનન્તિ કિલેસારીનં. અરાનન્તિ સંસારચક્કસ્સ અરાનં. હતત્તાતિ વિદ્ધંસિતત્તા. પચ્ચયાદીનન્તિ ચીવરાદિપચ્ચયાનઞ્ચેવ પૂજા વિસેસાનઞ્ચ. રહાભાવાતિ ચક્ખુરહાદીનમભાવતો. રહોપાપકરણાભાવો હિ પદમનતિક્કમ્મ રહાભાવોતિ વુત્તં. એવમ્પિ હિ યથાધિપ્પેતમત્થો લબ્ભતીતિ. તતોતિ વિસુદ્ધિમગ્ગતો (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૩). યથા ચ વિસુદ્ધિમગ્ગતો, એવં તંસંવણ્ણનાય પરમત્થમઞ્જૂસાયં (વિસુદ્ધિ. ટી. ૧.૧૨૪) નેસં વિત્થારો ગહેતબ્બો.

યસ્મા જીવકો બહુસો સત્થુ સન્તિકે બુદ્ધગુણે સુત્વા ઠિતો, દિટ્ઠસચ્ચતાય ચ સત્થુસાસને ¶ વિગતકથંકથો, સત્થુગુણકથને ચ વેસારજ્જપ્પત્તો, તસ્મા સો એવં વિત્થારતો એવ આહાતિ વુત્તં ‘‘જીવકો પના’’તિઆદિ. ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિના સામત્થિયત્થમાહ. થામો દેસનાઞાણમેવ, બલં પન દસબલઞાણં. વિસ્સત્થન્તિ ભાવનપુંસકપદં, અનાસઙ્કન્તિ અત્થો.

પઞ્ચવણ્ણાયાતિ ખુદ્દિકાદિવસેન પઞ્ચપકારાય. નિરન્તરં ફુટં અહોસિ કતાધિકારભાવતો. કમ્મન્તરાયવસેન હિસ્સ રઞ્ઞો ગુણસરીરં ખતૂપહતં હોતિ. કસ્મા પનેસ જીવકમેવ ગમનસજ્જાય આણાપેતીતિ આહ ‘‘ઇમાયા’’તિઆદિ.

૧૫૮. ‘‘ઉત્તમ’’ન્તિ વત્વા ન કેવલં ઉત્તમભાવોયેવેત્થ કારણં, અથ ખો અપ્પસદ્દતાપીતિ દસ્સેતું ‘‘અસ્સયાનરથયાનાની’’તિઆદિ વુત્તં. હત્થિયાનેસુ ચ નિબ્બિસેવનમેવ ગણ્હન્તો હત્થિનિયોપિ કપ્પાપેસિ. પદાનુપદન્તિ પદમનુગતં પદં પુરતો ગચ્છન્તસ્સ હત્થિયાનસ્સ પદે તેસં પદં કત્વા, પદસદ્દો ચેત્થ પદવળઞ્જે. નિબ્બુતસ્સાતિ સબ્બકિલેસદરથવૂપસમસ્સ ¶ . નિબ્બુતેહેવાતિ અપ્પસદ્દતાય સદ્દસઙ્ખોભનવૂપસમેહેવ.

કરેણૂતિ હત્થિનિપરિયાયવચનં. કણતિ સદ્દં કરોતીતિ હિ કરેણુ, કરોવ યસ્સા, ન દીઘો દન્તોતિ વા કરેણુ, ‘‘કરેણુકા’’તિપિ પાઠો, નિરુત્તિનયેન પદસિદ્ધિ. આરોહનસજ્જનં કુથાદીનં બન્ધનમેવ. ઓપવય્હન્તિ રાજાનમુપવહિતું સમત્થં. ‘‘ઓપગુય્હ’’ન્તિપિ પઠન્તિ, રાજાનમુપગૂહિતું ગોપિતું સમત્થન્તિ અત્થો. ‘‘એવં કિરસ્સા’’તિઆદિ પણ્ડિતભાવવિભાવનં. કથા વત્તતીતિ લદ્ધોકાસભાવેન ધમ્મકથા પવત્તતિ. ‘‘રઞ્ઞો આસઙ્કાનિવત્તનત્થં આસન્નચારીભાવેન હત્થિનીસુ ઇત્થિયો નિસજ્જાપિતા’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૧૫૮) આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘ઇત્થિયો નિસ્સાય પુરિસાનં ભયં નામ નત્થિ, સુખં ઇત્થિપરિવુતો ગમિસ્સામી’’તિ તત્થ કારણં વુત્તમેવ. ઇમિનાપિ કારણેન ભવિતબ્બન્તિ પન આચરિયેન એવં વુત્તં સિયા. રઞ્ઞો પરેસં દૂરુપસઙ્કમનભાવદસ્સનત્થં તા પુરિસવેસં ગાહાપેત્વા આવુધહત્થા કારિતા. હત્થિનિકાસતાનીતિ એત્થ હત્થિનિયો એવ હત્થિનિકા. ‘‘પઞ્ચ હત્થિનિયા સતાની’’તિપિ કત્થચિ પાઠો, સો અયુત્તોવ ‘‘પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહી’’તિઆદીસુ (પારા. ૧) વિય ઈદિસેસુ પચ્છિમપદસ્સ સમાસસ્સેવ દસ્સનતો. કસ્સચિદેવાતિ સન્નિપતિતે મહાજને યસ્સ કસ્સચિ એવ, તદઞ્ઞેસમ્પિ આયતિં મગ્ગફલાનમુપનિસ્સયોતિ આહ ‘‘સા મહાજનસ્સ ઉપકારાય ભવિસ્સતી’’તિ.

પટિવેદેસીતિ ઞાપેસિ. ઉપચારવચનન્તિ વોહારવચનમત્તં તેનેવ અધિપ્પેતત્થસ્સ અપરિયોસાનતો ¶ . તેનાહ ‘‘તદેવ અત્તનો રુચિયા કરોહી’’તિ. ઇમિનાયેવ હિ તદત્થપરિયોસાનં. મઞ્ઞસીતિ પકતિયાવ જાનાસિ. તદેવાતિ ગમનાગમનમેવ. યદિ ગન્તુકામો, ગચ્છ, અથ ન ગન્તુકામો, મા ગચ્છ, અત્તનો રુચિયેવેત્થ પમાણન્તિ વુત્તં હોતિ.

૧૫૯. પાટિએક્કાયેવ સન્ધિવસેન પચ્ચેકા. ‘‘મહઞ્ચ’’ન્તિ પદે કરણત્થે પચ્ચત્તવચનન્તિ આહ ‘‘મહતા’’તિ. મહન્તસ્સ ભાવો મહઞ્ચં. ન કેવલં નિગ્ગહીતન્તવસેનેવ પાઠો, અથ ખો આકારન્તવસેનાપીતિ આહ ¶ ‘‘મહચ્ચાતિપિ પાળી’’તિ. યથા ‘‘ખત્તિયા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘ખત્યા’’તિ, એવં ‘‘મહતિયા’’તિ વત્તબ્બે મહત્યા. પુન ચ-કારં કત્વા મહચ્ચાતિ સન્ધિવસેન પદસિદ્ધિ. પુલ્લિઙ્ગવસેન વત્તબ્બે ઇત્થિલિઙ્ગવસેન વિપલ્લાસો લિઙ્ગવિપરિયાયો. વિસેસનઞ્હિ ભિય્યો વિસેસ્યલિઙ્ગાદિગાહકં. તિયોજનસતાનન્તિ પચ્ચેકં તિયોજનસતપરિમણ્ડલાનં. દ્વિન્નં મહારટ્ઠાનં ઇસ્સરિયસિરીતિ અઙ્ગમગધરટ્ઠાનમાધિપચ્ચમાહ. તદત્થં વિવરતિ ‘‘તસ્સા’’તિઆદિના. પટિમુક્કવેઠનાનીતિ આબન્ધસિરોવેઠનાનિ. આસત્તખગ્ગાનીતિ અંસે ઓલમ્બનવસેન સન્નદ્ધાસીનિ. મણિદણ્ડતોમરેતિ મણિદણ્ડઙ્કુસે.

‘‘અપરાપી’’તિઆદિના પદસા પરિવારા વુત્તા. ખુજ્જવામનકા વેસવસેન, કિરાતસવરઅન્ધકાદયો જાતિવસેન તાસં પરિચારકિનિયો દસ્સિતા. વિસ્સાસિકપુરિસાતિ વસ્સવરે સન્ધાયાહ. કુલભોગઇસ્સરિયાદિવસેન મહતી મત્તા પમાણમેતેસન્તિ મહામત્તા, મહાનુભાવા રાજામચ્ચા. વિજ્જાધરતરુણા વિયાતિ મન્તાનુભાવેન વિજ્જામયિદ્ધિસમ્પન્ના વિજ્જાધરકુમારકા વિય. રટ્ઠિયપુત્તાતિ ભોજપુત્તા. રટ્ઠે પરિચરન્તીતિ હિ લુદ્દકા રટ્ઠિયા, તેસં નાનાવુધપરિચયતાય રાજભટભૂતા પુત્તાતિ અત્થો, અન્તરરટ્ઠભોજકાનં વા પુત્તા રટ્ઠિયપુત્તા, ખત્તિયા ભોજરાજાનો. ‘‘અનુયુત્તા ભવન્તુ તે’’તિઆદીસુ વિય હિ ટીકાયં (દી. નિ. ટી. ૧.૧૫૯) વુત્તો ભોજસદ્દો ભોજકવાચકોતિ દટ્ઠબ્બં. ઉસ્સાપેત્વાતિ ઉદ્ધં પસારેત્વા. જયસદ્દન્તિ ‘‘જયતુ મહારાજા’’તિઆદિજયપટિબદ્ધં સદ્દં. ધનુપન્તિપરિક્ખેપોતિ ધનુપન્તિપરિવારો. સબ્બત્થ તંગાહકવસેન વેદિતબ્બો. હત્થિઘટાતિ હત્થિસમૂહા. પહરમાનાતિ ફુસમાના. અઞ્ઞમઞ્ઞસઙ્ઘટ્ટનાતિ અવિચ્છેદગમનેન અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્બન્ધા. સેણિયોતિ ગન્ધિકસેણીદુસ્સિકસેણીઆદયો ‘‘અનપલોકેત્વા રાજાનં વા સઙ્ઘં વા ગણં વા પૂગં વા સેણિં વા અઞ્ઞત્ર કપ્પા વુટ્ઠાપેય્યા’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૬૮૨) વિય. ‘‘અટ્ઠારસ અક્ખોભિણી સેનિયો’’તિ કત્થચિ લિખન્તિ, સો અનેકેસુપિ પોત્થકેસુ ન દિટ્ઠો. અનેકસઙ્ખ્યા ચ સેના હેટ્ઠા ¶ ગણિતાતિ અયુત્તોયેવ. તદા સબ્બાવુધતો સરોવ દૂરગામીતિ કત્વા સરપતનાતિક્કમપ્પમાણેન રઞ્ઞો પરિસં સંવિદહતિ. કિમત્થન્તિ આહ ‘‘સચે’’તિઆદિ.

સયં ¶ ભાયનટ્ઠેન ચિત્તુત્રાસો ભયં યથા તથા ભાયતીતિ કત્વા. ભાયિતબ્બે એવ વત્થુસ્મિં ભયતો ઉપટ્ઠિતે ‘‘ભાયિતબ્બમિદ’’ન્તિ ભાયિતબ્બાકારેન તીરણતો ઞાણં ભયં ભયતો તીરેતીતિ કત્વા. તેનેવાહ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૭૫૧) ‘‘ભયતુપટ્ઠાનઞાણં પન ભાયતિ, ન ભાયતીતિ? ન ભાયતિ. તઞ્હિ ‘અતીતા સઙ્ખારા નિરુદ્ધા, પચ્ચુપ્પન્ના નિરુજ્ઝન્તિ, અનાગતા નિરુજ્ઝિસ્સન્તી’તિ તીરણમત્તમેવ હોતી’’તિ. ભાયનટ્ઠાનટ્ઠેન આરમ્મણં ભયં ભાયતિ એતસ્માતિ કત્વા. ભાયનહેતુટ્ઠેન ઓત્તપ્પં ભયં પાપતો ભાયતિ એતેનાતિ કત્વા. ભયાનકન્તિ ભાયનાકારો. તેપીતિ દીઘાયુકા દેવાપિ. ધમ્મદેસનન્તિ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ પન્નરસલક્ખણપટિમણ્ડિતં ધમ્મદેસનં. યેભુય્યેનાતિ ઠપેત્વા ખીણાસવદેવે તદઞ્ઞેસં વસેન બાહુલ્લતો. ખીણાસવત્તા હિ તેસં ચિત્તુત્રાસભયમ્પિ ન ઉપ્પજ્જતિ. કામં સીહોપમસુત્તટ્ઠકથાયં (અ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪.૩૩) ચિત્તુત્રાસભયમ્પિ તદત્થભાવેન વુત્તં, ઇધ પન પકરણાનુરૂપતો ઞાણભયમેવ ગહિતં. સંવેગન્તિ સહોત્તપ્પઞાણં. સન્તાસન્તિ સબ્બસો ઉબ્બિજ્જનં. ભાયિતબ્બટ્ઠેન ભયમેવ ભીમભાવેન ભેરવન્તિ ભયભેરવં, ભીતબ્બવત્થુ. તેનાહ ‘‘આગચ્છતી’’તિ, એતં નરં તં ભયભેરવં આગચ્છતિ નૂનાતિ અત્થો.

ભીરું પસંસન્તીતિ પાપતો ભાયનતો ઉત્રાસનતો ભીરું પસંસન્તિ પણ્ડિતા. ન હિ તત્થ સૂરન્તિ તસ્મિં પાપકરણે સૂરં પગબ્ભધંસિનં ન હિ પસંસન્તિ. તેનાહ ‘‘ભયા હિ સન્તો ન કરોન્તિ પાપ’’ન્તિ. તત્થ ભયાતિ પાપુત્રાસતો, ઓત્તપ્પહેતૂતિ અત્થો.

છમ્ભિતસ્સાતિ થમ્ભિતસ્સ, થ-કારસ્સ છ-કારાદેસો. તદત્થમાહ ‘‘સકલસરીરચલન’’ન્તિ, ભયવસેન સકલકાયપકમ્પનન્તિ અત્થો. ઉય્યોધનં સમ્પહારો.

એકેતિ ઉત્તરવિહારવાસિનો. ‘‘રાજગહે’’તિઆદિ તેસમધિપ્પાયવિવરણં. એકેકસ્મિં મહાદ્વારે દ્વે દ્વે કત્વા ચતુસટ્ઠિ ખુદ્દકદ્વારાનિ. ‘‘તદા’’તિઆદિના અકારણભાવે હેતું દસ્સેતિ.

ઇદાનિ સકવાદં દસ્સેતું ‘‘અયં પના’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘જીવકો કિરા’’તિઆદિ આસઙ્કનાકારદસ્સનં. અસ્સાતિ અજાતસત્તુરઞ્ઞો. ઉક્કણ્ઠિતોતિ અનભિરતો. છત્તં ઉસ્સાપેતુકામો ¶ મઞ્ઞેતિ સમ્બન્ધો ¶ . ભાયિત્વાતિ ભાયનહેતુ. તસ્સાતિ જીવકસ્સ. સમ્મસદ્દો સમાનત્થો, સમાનભાવો ચ વયેનાતિ આહ ‘‘વયસ્સાભિલાપો’’તિ. વયેન સમાનો વયસ્સો યથા ‘‘એકરાજા હરિસ્સવણ્ણો’’તિ (જા. ૧.૨.૧૭). સમાનસદ્દસ્સ હિ સાદેસમિચ્છન્તિ સદ્દવિદૂ, તેન અભિલાપો આલપનં તથા, રુળ્હીનિદ્દેસો એસ, ‘‘મારિસા’’તિ આલપનમિવ. યથા હિ મારિસાતિ નિદ્દુક્ખતાભિલાપો સદુક્ખેપિ નેરયિકે વુચ્ચતિ ‘‘યદા ખો તે મારિસ સઙ્કુના સઙ્કુ હદયે સમાગચ્છેય્યા’’તિઆદીસુ, (મ. નિ. ૧.૫૧૨) એવં યો કોચિ સહાયો અસમાનવયોપિ ‘‘સમ્મા’’તિ વુચ્ચતીતિ, તસ્મા સહાયાભિલાપો ઇચ્ચેવ અત્થો. કચ્ચિ ન વઞ્ચેસીતિ પાળિયા સમ્બન્ધો. ‘‘ન પલમ્ભેસી’’તિ વુત્તેપિ ઇધ પરિકપ્પત્થોવ સમ્ભવતીતિ વુત્તં ‘‘ન વિપ્પલમ્ભેય્યાસી’’તિ, ન પલોભેય્યાસીતિ અત્થો. કથાય સલ્લાપો, સો એવ નિગ્ઘોસો તથા.

વિનસ્સેય્યાતિ ચિત્તવિઘાતેન વિહઞ્ઞેય્ય. ‘‘ન તં દેવા’’તિઆદિવચનં સન્ધાય ‘‘દળ્હં કત્વા’’તિ વુત્તં. તુરિતવસેનિદમામેડિતન્તિ દસ્સેતિ ‘‘તરમાનોવા’’તિ ઇમિના. ‘‘અભિક્કમ મહારાજા’’તિ વત્વા તત્થ કારણં દસ્સેતું ‘‘એતે’’તિઆદિ વુત્તન્તિ સસમ્બન્ધમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘મહારાજ ચોરબલં નામા’’તિઆદિમાહ.

સામઞ્ઞફલપુચ્છાવણ્ણના

૧૬૦. અયં બહિદ્વારકોટ્ઠકોકાસો નાગસ્સ ભૂમિ નામ. તેનાહ ‘‘વિહારસ્સા’’તિઆદિ. ભગવતો તેજોતિ બુદ્ધાનુભાવો. રઞ્ઞો સરીરં ફરિ યથા તં સોણદણ્ડસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ભગવતો સન્તિકં આગચ્છન્તસ્સ અન્તોવનસણ્ડગતસ્સ. ‘‘અત્તનો અપરાધં સરિત્વા મહાભયં ઉપ્પજ્જી’’તિ ઇદં સેદમુઞ્ચનસ્સ કારણદસ્સનં. ન હિ બુદ્ધાનુભાવતો સેદમુઞ્ચનં સમ્ભવતિ કાયચિત્તપસ્સદ્ધિહેતુભાવતો.

એકેતિ ઉત્તરવિહારવાસિનોયેવ. તદયુત્તમેવાતિ દસ્સેતિ ‘‘ઇમિના’’તિઆદિના. અભિમારેતિ ધનુગ્ગહે. ધનપાલન્તિ નાળાગિરિં. સો હિ તદા નાગરેહિ પૂજિતધનરાસિનો લબ્ભનતો ‘‘ધનપાલો’’તિ વોહરીયતિ. ન કેવલં દિટ્ઠપુબ્બતોયેવ, અથ ખો પકતિયાપિ ભગવા સઞ્ઞાતોતિ ¶ દસ્સેતું ‘‘ભગવા હી’’તિઆદિમાહ. આકિણ્ણવરલક્ખણોતિ બત્તિંસ મહાપુરિસલક્ખણે સન્ધાયાહ. અનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતોતિ અસીતાનુબ્યઞ્જને (જિનાલઙ્કારટીકાય વિજાતમઙ્ગલવણ્ણનાયં વિત્થારો). છબ્બણ્ણાહિ રસ્મીહીતિ તદા વત્તમાના રસ્મિયો. ઇસ્સરિયલીળાયાતિ ¶ ઇસ્સરિયવિલાસેન. નનુ ચ ભગવતો સન્તિકે ઇસ્સરિયલીલાય પુચ્છા અગારવોયેવ સિયાતિ ચોદનાય ‘‘પકતિ હેસા’’તિઆદિમાહ, પકતિયા પુચ્છનતો ન અગારવોતિ અધિપ્પાયો. પરિવારેત્વા નિસિન્નેન ભિક્ખુસઙ્ઘેન પુરે કતેપિ અત્થતો તસ્સ પુરતો નિસિન્નો નામ. તેનાહ ‘‘પરિવારેત્વા’’તિઆદિ.

૧૬૧. યેન, તેનાતિ ચ ભુમ્મત્થે કરણવચનન્તિ દસ્સેતિ ‘‘યત્થ, તત્થા’’તિ ઇમિના. યેન મણ્ડલસ્સ દ્વારં, તેનૂપસઙ્કમીતિ સમ્પત્તભાવસ્સ વુત્તત્તા ઇધ ઉપગમનમેવ યુત્તન્તિ આહ ‘‘ઉપગતો’’તિ. અનુચ્છવિકે એકસ્મિં પદેસેતિ યત્થ વિઞ્ઞુજાતિકા અટ્ઠંસુ, તસ્મિં. કો પનેસ અનુચ્છવિકપદેસો નામ? અતિદૂરતાદિછનિસજ્જદોસવિરહિતો પદેસો, નપચ્છતાદિઅટ્ઠનિસજ્જદોસવિરહિતો વા. યથાહુ અટ્ઠકથાચરિયા –

‘‘ન પચ્છતો ન પુરતો, નાપિ આસન્નદૂરતો;

ન કચ્છે નો પટિવાતે, ન ચાપિ ઓનતુન્નતે;

ઇમે દોસે વિસ્સજ્જેત્વા, એકમન્તં ઠિતા અહૂ’’તિ. (ખુ. પા. અટ્ઠ. એવમિચ્ચાદિપાઠવણ્ણના; સુ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૬૧);

તદા ભિક્ખુસઙ્ઘે તુણ્હીભાવસ્સ અનવસેસતો બ્યાપિતભાવં દસ્સેતું ‘‘તુણ્હીભૂતં તુણ્હીભૂત’’ન્તિ વિચ્છાવચનં વુત્તન્તિ આહ ‘‘યતો…પે… મેવા’’તિ, યતો યતો ભિક્ખુતોતિ અત્થો. હત્થેન, હત્થસ્સ વા કુકતભાવો હત્થકુક્કુચ્ચં, અસઞ્ઞમો, અસમ્પજઞ્ઞકિરિયા ચ. તથા પાદકુક્કુચ્ચન્તિ એત્થાપિ. વા-સદ્દો અવુત્તવિકપ્પને, તેન તદઞ્ઞોપિ ચક્ખુસોતાદિઅસઞ્ઞમો નત્થીતિ વિભાવિતો. તત્થ પન ચક્ખુઅસંયમો સબ્બપઠમો દુન્નિવારિતો ચાતિ તદભાવં દસ્સેતું ‘‘સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિત’’ન્તિઆદિ વુત્તં.

વિપ્પસન્નરહદમિવાતિ અનાવિલોદકસરમિવ. યેનેતરહિ…પે… ઇમિના મે…પે… હોતૂતિ સમ્બન્ધો. અઞ્ઞો હિ અત્થક્કમો, અઞ્ઞો સદ્દક્કમોતિ ¶ આહ ‘‘યેના’’તિઆદિ. તત્થ કાયિક-વાચસિકેન ઉપસમેન લદ્ધેન માનસિકોપિ ઉપસમો અનુમાનતો લદ્ધો એવાતિ કત્વા ‘‘માનસિકેન ચા’’તિ વુત્તં. સીલૂપસમેનાતિ સીલસઞ્ઞમેન. વુત્તમત્થં લોકપકતિયા સાધેન્તો ‘‘દુલ્લભઞ્હી’’તિઆદિમાહ. લદ્ધાતિ લભિત્વા.

ઉપસમન્તિ આચારસમ્પત્તિસઙ્ખાતં સંયમં. ‘‘એવ’’ન્તિઆદિના તથા ઇચ્છાય કારણં દસ્સેતિ ¶ . સોતિ અય્યકો, ઉદયભદ્દો વા. ‘‘કિઞ્ચાપી’’તિઆદિ તદત્થ-સમત્થનં. ઘાતેસ્સતિયેવાતિ તંકાલાપેક્ખાય વુત્તં. તેનાહ ‘‘ઘાતેસી’’તિ. ઇદઞ્હિ સમ્પતિપેક્ખવચનં. પઞ્ચપરિવટ્ટોતિ પઞ્ચરાજપરિવટ્ટો.

કસ્મા એવમાહ, નનુ ભગવન્તમુદ્દિસ્સ રાજા ન કિઞ્ચિ વદતીતિ અધિપ્પાયો. વચીભેદેતિ યથાવુત્તઉદાનવચીભેદે. તુણ્હી નિરવોતિ પરિયાયવચનમેતં. ‘‘અય’’ન્તિઆદિ ચિત્તજાનનાકારદસ્સનં. અયં…પે… ન સક્ખિસ્સતીતિ ઞત્વાતિ સમ્બન્ધો. વચનાનન્તરન્તિ ઉદાનવચનાનન્તરં. યેનાતિ યત્થ પદેસે, યેન વા સોતપથેન. યેન પેમન્તિ એત્થાપિ યથારહમેસ નયો.

કતાપરાધસ્સ આલપનં નામ દુક્કરન્તિ સન્ધાય ‘‘મુખં નપ્પહોતી’’તિ વુત્તં. ‘‘આગમા ખો ત્વં મહારાજ યથાપેમ’’ન્તિ વચનનિદ્દિટ્ઠં વા તદા તદત્થદીપનાકારેન પવત્તં નાનાનયવિચિત્તં ભગવતો મધુરવચનમ્પિ સન્ધાય એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. એકમ્પિ હિ અત્થં ભગવા યથા સોતૂનં ઞાણં પવત્તતિ, તથા દેસેતિ. યં સન્ધાય અટ્ઠકથાસુ વુત્તં ‘‘ભગવતા અબ્યાકતં તન્તિપદં નામ નત્થિ, સબ્બેસઞ્ઞેવ અત્થોપિ ભાસિતો’’તિ. પઞ્ચહાકારેહીતિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ સમભાવાદિસઙ્ખાતેહિ પઞ્ચહિ કારણેહિ. વુત્તઞ્હેતં મહાનિદ્દેસે (મહાનિ. ૩૮, ૧૬૨) –

‘‘પઞ્ચહાકારેહિ તાદી ઇટ્ઠાનિટ્ઠે તાદી, ચત્તાવીતિ તાદી, તિણ્ણાવીતિ તાદી, મુત્તાવીતિ તાદી, તંનિદ્દેસા તાદી.

કથં અરહા ઇટ્ઠાનિટ્ઠે તાદી? અરહા લાભેપિ તાદી, અલાભેપિ, યસેપિ, અયસેપિ, પસંસાયપિ, નિન્દાયપિ, સુખેપિ, દુક્ખેપિ તાદી, એકં ચે બાહં ગન્ધેન લિમ્પેય્યું, એકં ચે બાહં વાસિયા ¶ તચ્છેય્યું, અમુસ્મિં નત્થિ રાગો, અમુસ્મિં નત્થિ પટિઘં, અનુનયપટિઘવિપ્પહીનો, ઉગ્ઘાતિનિઘાતિવીતિવત્તો, અનુરોધવિરોધસમતિક્કન્તો, એવં અરહા ઇટ્ઠાનિટ્ઠે તાદી.

કથં અરહા ચત્તાવીતિ તાદી? અરહતો…પે… થમ્ભો, સારમ્ભો, માનો, અતિમાનો, મદો, પમાદો, સબ્બે કિલેસા, સબ્બે દુચ્ચરિતા, સબ્બે દરથા, સબ્બે પરિળાહા ¶ , સબ્બે સન્તાપા, સબ્બા કુસલાભિસઙ્ખારા ચત્તા વન્તા મુત્તા પહીના પટિનિસ્સટ્ઠા, એવં અરહા ચત્તાવીતિ તાદી.

કથં અરહા તિણ્ણાવીતિ તાદી? અરહા કામોઘં તિણ્ણો, ભવોઘં તિણ્ણો, દિટ્ઠોઘં તિણ્ણો, અવિજ્જોઘં તિણ્ણો, સબ્બં સંસારપથં તિણ્ણો ઉત્તિણ્ણો નિત્તિણ્ણો અતિક્કન્તો સમતિક્કન્તો વીતિવત્તો, સો વુટ્ઠવાસો ચિણ્ણચરણો જાતિમરણસઙ્ખયો, જાતિમરણસંસારો (મહાનિ. ૩૮) નત્થિ તસ્સ પુનબ્ભવોતિ, એવં અરહા તિણ્ણાવીતિ તાદી.

કથં અરહા મુત્તાવીતિ તાદી? અરહતો રાગા ચિત્તં મુત્તં વિમુત્તં સુવિમુત્તં, દોસા, મોહા, કોધા, ઉપનાહા, મક્ખા, પળાસા, ઇસ્સાય, મચ્છરિયા, માયાય, સાઠેય્યા, થમ્ભા, સારમ્ભા, માના, અતિમાના, મદા, પમાદા, સબ્બકિલેસેહિ, સબ્બદુચ્ચરિતેહિ, સબ્બદરથેહિ, સબ્બપરિળાહેહિ, સબ્બસન્તાપેહિ, સબ્બાકુસલાભિસઙ્ખારેહિ ચિત્તં મુત્તં વિમુત્તં સુવિમુત્તં; એવં અરહા મુત્તાવીતિ તાદી.

કથં અરહા તંનિદ્દેસા તાદી? અરહા ‘સીલે સતિ સીલવા’તિ તંનિદ્દેસા તાદી, ‘સદ્ધાય સતિ સદ્ધો’તિ, ‘વીરિયે સતિ વીરિયવા’તિ, ‘સતિયા સતિ સતિમા’તિ, ‘સમાધિમ્હિ સતિ સમાહિતો’તિ, ‘પઞ્ઞાય સતિ પઞ્ઞવા’તિ, ‘વિજ્જાય સતિ તેવિજ્જો’તિ, ‘અભિઞ્ઞાય સતિ છળભિઞ્ઞો’તિ તંનિદ્દેસા તાદી, એવં અરહા તંનિદ્દેસા તાદી’’તિ.

ભગવા પન સબ્બેસમ્પિ તાદીનમતિસયો તાદી. તેનાહ ‘‘સુપ્પતિટ્ઠિતો’’તિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ભગવતા કાળકારામસુત્તન્તે ‘‘ઇતિ ખો ભિક્ખવે ¶ તથાગતો દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતબ્બેસુ ધમ્મેસુ તાદીયેવ તાદી, તમ્હા ચ પન તાદિમ્હા અઞ્ઞો તાદી ઉત્તરિતરો વા પણીતતરો વા નત્થીતિ વદામી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૪). અથ વા પઞ્ચવિધારિયિદ્ધિસિદ્ધેહિ પઞ્ચહાકારેહિ તાદિલક્ખણે સુપ્પતિટ્ઠિતોતિ અત્થો. વુત્તઞ્હેતં આયસ્મતા ધમ્મસેનાપતિના પટિસમ્ભિદામગ્ગે –

‘‘કતમા અરિયા ઇદ્ધિ? ઇધ ભિક્ખુ સચે આકઙ્ખતિ ‘પટિકૂલે અપ્પટિકૂલસઞ્ઞી વિહરેય્ય’ન્તિ, અપ્પટિકૂલસઞ્ઞી તત્થ વિહરતિ, સચે આકઙ્ખતિ ‘અપ્પટિકૂલે ¶ પટિકૂલસઞ્ઞી વિહરેય્ય’ન્તિ, પટિકૂલસઞ્ઞી તત્થ વિહરતિ, સચે આકઙ્ખતિ ‘પટિકૂલે ચ અપ્પટિકૂલે ચ અપ્પટિકૂલસઞ્ઞી વિહરેય્ય’ન્તિ, અપ્પટિકૂલસઞ્ઞી તત્થ વિહરતિ, સચે આકઙ્ખતિ ‘અપ્પટિકૂલે ચ પટિકૂલે ચ પટિકૂલસઞ્ઞી વિહરેય્ય’ન્તિ, પટિકૂલસઞ્ઞી તત્થ વિહરતિ, સચે આકઙ્ખતિ ‘પટિકૂલે ચ અપ્પટિકૂલે ચ તદુભયં અભિનિવજ્જેત્વા ઉપેક્ખકો વિહરેય્યં સતો સમ્પજાનો’તિ, ઉપેક્ખકો તત્થ વિહરતિ સતો સમ્પજાનો’’તિ (પટિ. મ. ૩.૧૭).

બહિદ્ધાતિ સાસનતો બહિસમયે.

૧૬૨. એસાતિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ વન્દનાકારો. તમત્થં લોકસિદ્ધાય ઉપમાય સાધેતું ‘‘રાજાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ઓકાસન્તિ પુચ્છિતબ્બટ્ઠાનં.

ન મે પઞ્હવિસ્સજ્જને ભારો અત્થીતિ સત્થુ સબ્બત્થ અપ્પટિહતઞાણચારતાય અત્થતો આપન્નાય દસ્સનં. ‘‘યદિ આકઙ્ખસી’’તિ વુત્તેયેવ હિ એસ અત્થો આપન્નો હોતિ. સબ્બં તે વિસ્સજ્જેસ્સામીતિ એત્થાપિ અયં નયો. ‘‘યં આકઙ્ખસિ, તં પુચ્છા’’તિ વચનેનેવ હિ અયમત્થો સિજ્ઝતિ. અસાધારણં સબ્બઞ્ઞુપવારણન્તિ સમ્બન્ધો. યદિ ‘‘યદાકઙ્ખસી’’તિ ન વદન્તિ, અથ કથં વદન્તીતિ આહ ‘‘સુત્વા’’તિઆદિ. પદેસઞાણેયેવ ઠિતત્તા તથા વદન્તીતિ વેદિતબ્બં. બુદ્ધા પન સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેન્તીતિ સમ્બન્ધો.

‘‘પુચ્છાવુસો યદાકઙ્ખસી’’તિઆદીનિ સુત્તપદાનિ યેસં પુગ્ગલાનં વસેન આગતાનિ, તં દસ્સનત્થં ‘‘યક્ખનરિન્દદેવસમણબ્રાહ્મણપરિબ્બાજકાન’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ હિ ‘‘પુચ્છાવુસો યદાકઙ્ખસી’’તિ આળવકસ્સ યક્ખસ્સ ¶ ઓકાસકરણં, ‘‘પુચ્છ મહારાજા’’તિ નરિન્દાનં, ‘‘પુચ્છ વાસવા’’તિઆદિ દેવાનમિન્દસ્સ, ‘‘તેન હી’’તિઆદિ સમણાનં, ‘‘બાવરિસ્સ ચા’’તિઆદિ બ્રાહ્મણાનં, ‘‘પુચ્છ મં સભિયા’’તિઆદિ પરિબ્બાજકાનં ઓકાસકરણન્તિ દટ્ઠબ્બં. વાસવાતિ દેવાનમિન્દાલપનં. તદેતઞ્હિ સક્કપઞ્હસુત્તે. મનસિચ્છસીતિ મનસા ઇચ્છસિ.

કતાવકાસાતિ યસ્મા તુમ્હે મયા કતોકાસા, તસ્મા બાવરિસ્સ ચ તુય્હં અજિતસ્સ ચ સબ્બેસઞ્ચ સેસાનં યં કિઞ્ચિ સબ્બં સંસયં યથા મનસા ઇચ્છથ, તથા પુચ્છવ્હો પુચ્છથાતિ યોજના. એત્થ ચ બાવરિસ્સ સંસયં મનસા પુચ્છવ્હો, તુમ્હાકં પન સબ્બેસં સંસયં મનસા ચ ¶ અઞ્ઞથા ચ યથા ઇચ્છથ, તથા પુચ્છવ્હોતિ અધિપ્પાયો. બાવરી હિ ‘‘અત્તનો સંસયં મનસાવ પુચ્છથા’’તિ અન્તેવાસિકે આણાપેસિ. વુત્તઞ્હિ –

‘‘અનાવરણદસ્સાવી, યદિ બુદ્ધો ભવિસ્સતિ;

મનસા પુચ્છિતે પઞ્હે, વાચાય વિસ્સજેસ્સતી’’તિ. (સુ. નિ. ૧૦૧૧);

તદેતં પારાયનવગ્ગે. તથા ‘‘પુચ્છ મં સભિયા’’તિઆદિપિ.

બુદ્ધભૂમિન્તિ બુદ્ધટ્ઠાનં, આસવક્ખયઞાણં, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્ચ. બોધિસત્તભૂમિ નામ બોધિસત્તટ્ઠાનં પારમીસમ્ભરણઞાણં, ભૂમિસદ્દો વા અવત્થાવાચકો, બુદ્ધાવત્થં, બોધિસત્તાવત્થાયન્તિ ચ અત્થો. એકત્તનયેન હિ પવત્તેસુ ખન્ધેસુ અવત્થાયેવ તં તદાકારનિસ્સિતા.

યો ભગવા બોધિસત્તભૂમિયં પદેસઞાણે ઠિતો સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેસિ, તસ્સ તદેવ અચ્છરિયન્તિ સમ્બન્ધો. કથન્તિ આહ ‘‘કોણ્ડઞ્ઞ પઞ્હાની’’તિઆદિ. તત્થ કોણ્ડઞ્ઞાતિ ગોત્તવસેન સરભઙ્ગમાલપન્તિ. વિયાકરોહીતિ બ્યાકરોહિ. સાધુરૂપાતિ સાધુસભાવા. ધમ્મોતિ સનન્તનો પવેણીધમ્મો. યન્તિ આગમનકિરિયાપરામસનં, યેન વા કારણેન આગચ્છતિ, તેન વિયાકરોહીતિ સમ્બન્ધો. વુદ્ધન્તિ સીલપઞ્ઞાદીહિ વુદ્ધિપ્પત્તં, ગરુન્તિ અત્થો. એસ ભારોતિ સંસયુપચ્છેદનસઙ્ખાતો એસો ભારો, આગતો ભારો તયા અવસ્સં વહિતબ્બોતિ અધિપ્પાયો.

મયા ¶ કતાવકાસા ભોન્તો પુચ્છન્તુ. કસ્માતિ ચે? અહઞ્હિ તં તં વો બ્યાકરિસ્સં ઞત્વા સયં લોકમિમં, પરઞ્ચાતિ. સયન્તિ ચ સયમેવ પરૂપદેસેન વિના. એવં સરભઙ્ગકાલે સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેસીતિ સમ્બન્ધો.

પઞ્હાનન્તિ ધમ્મયાગપઞ્હાનં. અન્તકરન્તિ નિટ્ઠાનકરં. સુચિરતેનાતિ એવં નામકેન બ્રાહ્મણેન. પુટ્ઠુન્તિ પુચ્છિતું. જાતિયાતિ પટિસન્ધિયા, ‘‘વિજાતિયા’’તિપિ વદન્તિ. પંસું કીળન્તો સમ્ભવકુમારો નિસિન્નોવ હુત્વા પવારેસીતિ યોજેતબ્બં.

તગ્ઘાતિ એકંસત્થે નિપાતો. યથાપિ કુસલો તથાતિ યથા સબ્બધમ્મકુસલો સબ્બધમ્મવિદૂ બુદ્ધો જાનાતિ કથેતિ, તથા તે અહમક્ખિસ્સન્તિ અત્થો. જાનાતિ-સદ્દો હિ ઇધ સમ્બન્ધમુપગચ્છતિ ¶ . યથાહ ‘‘યેન યસ્સ હિ સમ્બન્ધો, દૂરટ્ઠમ્પિ ચ તસ્સ ત’’ન્તિ (સારત્થ. ટી. ૧.પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના). જાનના ચેત્થ કથના. યથા ‘‘ઇમિના ઇમં જાનાતી’’તિ વુત્તોવાયમત્થો આચરિયેન. રાજા ચ ખો તં યદિ કાહતિ વા, ન વાતિ યો તં ઇધ પુચ્છિતું પેસેસિ, સો કોરબ્યરાજા તં તયા પુચ્છિતમત્થં, તયા વા પુટ્ઠેન મયા અક્ખાતમત્થં યદિ કરોતુ વા, ન વા કરોતુ, અહં પન યથાધમ્મં તે અક્ખિસ્સં આચિક્ખિસ્સામીતિ વુત્તં હોતિ. જાતકટ્ઠકથાયં પન –

‘‘રાજા ચ ખો તન્તિ અહં તં પઞ્હં યથા તુમ્હાકં રાજા જાનાતિ જાનિતું સક્કોતિ, તથા અક્ખિસ્સં. તતો ઉત્તરિ રાજા યથા જાનાતિ, તથા યદિ કરિસ્સતિ વા, ન વા કરિસ્સતિ, કરોન્તસ્સ વા અકરોન્તસ્સ વા તસ્સેવેતં ભવિસ્સતિ, મય્હં પન દોસો નત્થીતિ દીપેતી’’તિ (જા. અટ્ઠ. ૫.૧૬.૧૭૨) –

જાનાતિ-સદ્દો વાક્યદ્વયસાધારણવસેન વુત્તો.

૧૬૩. સિપ્પમેવ સિપ્પાયતનં આયતનસદ્દસ્સ તબ્ભાવવુત્તિત્તા. અપિચ સિક્ખિતબ્બતાય સિપ્પઞ્ચ તં સત્તાનં જીવિતવુત્તિયા કારણભાવતો, નિસ્સયભાવતો વા આયતનઞ્ચાતિ સિપ્પાયતનં. સેય્યથિદન્તિ એકોવ નિપાતો, નિપાતસમુદાયો વા. તસ્સ તે કતમેતિ ¶ ઇધ અત્થોતિ આહ ‘‘કતમે પન તે’’તિ. ઇમે કતમેતિપિ પચ્ચેકમત્થો યુજ્જતિ. એવં સબ્બત્થ. ઇદઞ્ચ વત્તબ્બાપેક્ખનવસેન વુત્તં, તસ્મા તે સિપ્પાયતનિકા કતમેતિ અત્થો. ‘‘પુથુસિપ્પાયતનાની’’તિ હિ સાધારણતો સિપ્પાનિ ઉદ્દિસિત્વા ઉપરિ તંતંસિપ્પૂપજીવિનોવ નિદ્દિટ્ઠા પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય કથાય. કસ્માતિ ચે? પપઞ્ચં પરિહરિતુકામત્તા. અઞ્ઞથા હિ યથાધિપ્પેતાનિ તાવ સિપ્પાયતનાનિ દસ્સેત્વા પુન તંતંસિપ્પૂપજીવિનોપિ દસ્સેતબ્બા સિયું તેસમેવેત્થ પધાનતો અધિપ્પેતત્તા. એવઞ્ચ સતિ કથાપપઞ્ચો ભવેય્ય, તસ્મા તં પપઞ્ચં પરિહરિતું સિપ્પૂપજીવીહિ તંતંસિપ્પાયતનાનિ સઙ્ગહેત્વા એવમાહાતિ તમત્થં દસ્સેતું ‘‘હત્થારોહાતિઆદીહિ યે તં તં સિપ્પં નિસ્સાય જીવન્તિ, તે દસ્સેતી’’તિ વુત્તં. કસ્માતિ આહ ‘‘અયઞ્હી’’તિઆદિ. સિપ્પં ઉપનિસ્સાય જીવન્તીતિ સિપ્પૂપજીવિનો.

હત્થિમારોહન્તીતિ હત્થારોહા, હત્થારુળ્હયોધા. હત્થિં આરોહાપયન્તીતિ હત્થારોહા, હત્થાચરિય હત્થિવેજ્જ હત્થિમેણ્ડાદયો. યેન હિ પયોગેન પુરિસો હત્થિનો આરોહનયોગ્ગો હોતિ, તં હત્થિસ્સ પયોગં વિધાયન્તાનં સબ્બેસમ્પેતેસં ગહણં. તેનાહ ‘‘સબ્બેપી’’તિઆદિ. તત્થ ¶ હત્થાચરિયા નામ યે હત્થિનો, હત્થારોહકાનઞ્ચ સિક્ખાપકા. હત્થિવેજ્જા નામ હત્થિભિસક્કા. હત્થિમેણ્ડા નામ હત્થીનં પાદરક્ખકા. હત્થિં મણ્ડયન્તિ રક્ખન્તીતિ હત્થિમણ્ડા, તેયેવ હત્થિમેણ્ડા, હત્થિં મિનેન્તિ સમ્મા વિદહનેન હિંસન્તીતિ વા હત્થિમેણ્ડા. આદિ-સદ્દેન હત્થીનં યવપદાયકાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. અસ્સારોહાતિ એત્થાપિ સુદ્ધહેતુકત્તુવસેન યથાવુત્તોવ અત્થો. રથે નિયુત્તા રથિકા. રથરક્ખા નામ રથસ્સ આણિરક્ખકા. ધનું ગણ્હન્તીતિ ધનુગ્ગહા, ઇસ્સાસા, ધનું ગણ્હાપેન્તીતિ ધનુગ્ગહા, ધનુસિપ્પસિક્ખાપકા ધન્વાચરિયા.

ચેલેન ચેલપટાકાય યુદ્ધે અકન્તિ ગચ્છન્તીતિ ચેલકા, જયદ્ધજગાહકાતિ આહ ‘‘યે યુદ્ધે’’તિઆદિ. જયધજન્તિ જયનત્થં, જયકાલે વા પગ્ગહિતધજં. પુરતોતિ સેનાય પુબ્બે. યથા તથા ઠિતે સેનિકે બ્યૂહવિચારણવસેન તતો તતો ચલયન્તિ ઉચ્ચાલેન્તીતિ ચલકાતિ વુત્તં ‘‘ઇધ રઞ્ઞો’’તિઆદિ. સકુણગ્ઘિઆદયો વિય મંસપિણ્ડં પરસેનાસમૂહસઙ્ખાતં પિણ્ડં સાહસિકતાય છેત્વા છેત્વા ¶ દયન્તિ ઉપ્પતિત્વા ઉપ્પતિત્વા નિગ્ગચ્છન્તીતિ પિણ્ડદાયકા. તેનાહ ‘‘તે કિરા’’તિઆદિ. સાહસં કરોન્તીતિ સાહસિકા, તેયેવ મહાયોધા. પિણ્ડમિવાતિ તાલફલપિણ્ડમિવાતિ વદન્તિ, ‘‘મંસપિણ્ડમિવા’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૧૬૩) આચરિયેન વુત્તં. સબ્બત્થ ‘‘આચરિયેના’’તિ વુત્તે આચરિયધમ્મપાલત્થેરોવ ગહેતબ્બો. દુતિયવિકપ્પે પિણ્ડે જનસમૂહસઙ્ખાતે સમ્મદ્દે દયન્તિ ઉપ્પતન્તા વિય ગચ્છન્તીતિ પિણ્ડદાયકા, દય-સદ્દો ગતિયં, અય-સદ્દસ્સ વા દ-કારાગમેન નિપ્ફત્તિ.

ઉગ્ગતુગ્ગતાતિ સઙ્ગામં પત્વા જવપરક્કમાદિવસેન અતિવિય ઉગ્ગતા. તદેવાતિ પરેહિ વુત્તં તમેવ સીસં વા આવુધં વા. પક્ખન્દન્તીતિ વીરસૂરભાવેન અસજ્જમાના પરસેનમનુપવિસન્તિ. થામજવબલપરક્કમાદિસમ્પત્તિયા મહાનાગસદિસતા. તેનાહ ‘‘હત્થિઆદીસુપી’’તિઆદિ. એકન્તસૂરાતિ એકચરસૂરા અન્તસદ્દસ્સ તબ્ભાવવુત્તિતો, સૂરભાવેન એકાકિનો હુત્વા યુજ્ઝનકાતિ અત્થો. સજાલિકાતિ સવમ્મિકા. સન્નાહો કઙ્કટો વમ્મં કવચો ઉરચ્છદો જાલિકાતિ હિ અત્થતો એકં. સચમ્મિકાતિ જાલિકા વિય સરીરપરિત્તાણેન ચમ્મેન સચમ્મિકા. ચમ્મકઞ્ચુકન્તિ ચમ્મમયકઞ્ચુકં. પવિસિત્વાતિ તસ્સ અન્તો હુત્વા, પટિમુઞ્ચિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. સરપરિત્તાણં ચમ્મન્તિ ચમ્મપટિસિબ્બિતં ચેલકં, ચમ્મમયં વા ફલકં. બલવસિનેહાતિ સામિનિ અતિસયપેમા. ઘરદાસયોધાતિ અન્તોજાતદાસપરિયાપન્ના યોધા, ‘‘ઘરદાસિકપુત્તા’’તિપિ પાઠો, અન્તોજાતદાસીનં પુત્તાતિ અત્થો.

આળારં ¶ વુચ્ચતિ મહાનસં, તત્થ નિયુત્તા આળારિકા. પૂવિકાતિ પૂવસમ્પાદકા, યે પૂવમેવ નાનપ્પકારતો સમ્પાદેત્વા વિક્કિણન્તા જીવન્તિ. કેસનખસણ્ઠપનાદિવસેન મનુસ્સાનં અલઙ્કારવિધિં કપ્પેન્તિ સંવિદહન્તીતિ કપ્પકા. ચુણ્ણવિલેપનાદીહિ મલહરણવણ્ણસમ્પાદનવિધિના ન્હાપેન્તિ નહાનં કરોન્તીતિ ન્હાપિકા. નવન્તાદિવિધિના પવત્તો ગણનગન્થો અન્તરા છિદ્દાભાવેન અચ્છિદ્દકોતિ વુચ્ચતિ, તદેવ પઠેન્તીતિ અચ્છિદ્દકપાઠકા. હત્થેન અધિપ્પાયવિઞ્ઞાપનં, ગણનં વા હત્થમુદ્દા. અઙ્ગુલિસઙ્કોચનઞ્હિ મુદ્દાતિ વુચ્ચતિ, તેન ચ વિઞ્ઞાપનં, ગણનં વા હોતિ. હત્થસદ્દો ચેત્થ તદેકદેસેસુ અઙ્ગુલીસુ દટ્ઠબ્બો ‘‘ન ભુઞ્જમાનો સબ્બં ¶ હત્થં મુખે પક્ખિપિસ્સામી’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૬૧૮) વિય, તમુપનિસ્સાય જીવન્તીતિ મુદ્દિકા. તેનાહ ‘‘હત્થમુદ્દાયા’’તિઆદિ.

અયકારો કમ્મારકારકો. દન્તકારો ભમકારો. ચિત્તકારો લેપચિત્તકારો. આદિ-સદ્દેન કોટ્ટકલેખકવિલીવકારઇટ્ઠકકારદારુકારાદીનં સઙ્ગહો. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે. કરણનિપ્ફાદનવસેન દસ્સેત્વા. સન્દિટ્ઠિકમેવાતિ અસમ્પરાયિકતાય સામં દટ્ઠબ્બં, સયમનુભવિતબ્બં અત્તપચ્ચક્ખન્તિ અત્થો. ઉપજીવન્તીતિ ઉપનિસ્સાય જીવન્તિ. સુખિતન્તિ સુખપ્પત્તં. થામબલૂપેતભાવોવ પીણનન્તિ આહ ‘‘પીણિતં થામબલૂપેત’’ન્તિ. ઉપરીતિ દેવલોકે. તથા ઉદ્ધન્તિપિ. સો હિ મનુસ્સલોકતો ઉપરિમો. અગ્ગં વિયાતિ અગ્ગં, ફલં. ‘‘કમ્મસ્સ કતત્તા ફલસ્સ નિબ્બત્તનતો તં કમ્મસ્સ અગ્ગિસિખા વિય હોતી’’તિ આચરિયેન વુત્તં. અપિચ સગ્ગન્તિ ઉત્તમં, ફલં. સગ્ગન્તિ સુટ્ઠુ અગ્ગં, રૂપસદ્દાદિદસવિધં અત્તનો ફલં નિપ્ફાદેતું અરહતીતિ અત્થો. સુઅગ્ગિકાવ નિરુત્તિનયેન સોવગ્ગિકા, દક્ખિણાસદ્દાપેક્ખાય ચ સબ્બત્થ ઇત્થિલિઙ્ગનિદ્દેસો. સુખોતિ સુખૂપાયો ઇટ્ઠો કન્તો. અગ્ગેતિ ઉળારે. અત્તના પરિભુઞ્જિતબ્બં બાહિરં રૂપં, અત્તનો વણ્ણપોક્ખરતા વણ્ણોતિ અયમેતેસં વિસેસો. દક્ખન્તિ વડ્ઢન્તિ એતાયાતિ દક્ખિણા, પરિચ્ચાગમયં પુઞ્ઞન્તિ આહ ‘‘દક્ખિણં દાન’’ન્તિ.

મગ્ગો સામઞ્ઞં સમિતપાપસઙ્ખાતસ્સ સમણસ્સ ભાવોતિ કત્વા, તસ્સ વિપાકત્તા અરિયફલં સામઞ્ઞફલં. ‘‘યથાહા’’તિઆદિના મહાવગ્ગસંયુત્તપાળિવસેન તદત્થં સાધેતિ. તં એસ રાજા ન જાનાતિ અરિયધમ્મસ્સ અકોવિદતાય. યસ્મા પનેસ ‘‘દાસકસ્સકાદિભૂતાનં પબ્બજિતાનં લોકતો અભિવાદનાદિલાભો સન્દિટ્ઠિકં સામઞ્ઞફલં નામા’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો કોચિ સમણો વા બ્રાહ્મણો વા ઈદિસમત્થં જાનન્તો’’તિ વીમંસન્તો પૂરણાદિકે પુચ્છિત્વા તેસં કથાય અનધિગતવિત્તો ભગવન્તમ્પિ એતમત્થં પુચ્છિ. તસ્મા વુત્તં ‘‘દાસકસ્સકોપમં સન્ધાય પુચ્છતી’’તિ.

રાજામચ્ચાતિ ¶ ¶ રાજકુલસમુદાગતા અમચ્ચા, અનુયુત્તકરાજાનો ચેવ અમચ્ચા ચાતિપિ અત્થો. કણ્હપક્ખન્તિ યથાપુચ્છિતે અત્થે લબ્ભમાનદિટ્ઠિગતૂપસંહિતં સંકિલેસપક્ખં. સુક્કપક્ખન્તિ તબ્બિધુરં ઉપરિ સુત્તાગતં વોદાનપક્ખં. સમણકોલાહલન્તિ સમણકોતૂહલં તં તં સમણવાદાનં અઞ્ઞમઞ્ઞવિરોધં. સમણભણ્ડનન્તિ તેનેવ વિરોધેન ‘‘એવંવાદીનં તેસં સમણબ્રાહ્મણાનં અયં દોસો, એવંવાદીનં તેસં અયં દોસો’’તિ એવં તં તં વાદસ્સ પરિભાસનં. ઇસ્સરાનુવત્તકો હિ લોકોતિ ધમ્મતાદસ્સનેન તદત્થસમત્થનં. અત્તનો દેસનાકોસલ્લેન રઞ્ઞો ભારં કરોન્તો, ન તદઞ્ઞેન પરવમ્ભનાદિકારણેન.

૧૬૪. નુ-સદ્દો વિય નો-સદ્દોપિ પુચ્છાયં નિપાતોતિ આહ ‘‘અભિજાનાસિ નૂ’’તિ. અયઞ્ચાતિ એત્થ ચ-સદ્દો ન કેવલં અભિજાનાસિપદેનેવ, અથ ખો ‘‘પુચ્છિતા’’તિ પદેન ચાતિ સમુચ્ચયત્થો. કથં યોજેતબ્બોતિ અનુયોગમપનેતિ ‘‘ઇદઞ્હી’’તિઆદિના. પુચ્છિતા નૂતિ પુબ્બે પુચ્છં કત્તા નુ. નં પુટ્ઠભાવન્તિ તાદિસં પુચ્છિતભાવં અભિજાનાસિ નુ. ન તે સમ્મુટ્ઠન્તિ તવ ન પમુટ્ઠં વતાતિ અત્થો. અફાસુકભાવોતિ તથા ભાસનેન અસુખભાવો. પણ્ડિતપતિરૂપકાનન્તિ (સામં વિય અત્તનો સક્કારાનં પણ્ડિતભાસાનં) આમં વિય પક્કાનં પણ્ડિતા ભાસાનં. (દી. નિ. ટી. ૧.૧૬૩) પાળિપદઅત્થબ્યઞ્જનેસૂતિ પાળિસઙ્ખાતે પદે, તદત્થે તપ્પરિયાપન્નક્ખરે ચ, વાક્યપરિયાયો વા બ્યઞ્જનસદ્દો ‘‘અક્ખરં પદં બ્યઞ્જન’’ન્તિઆદીસુ (નેત્તિ. ૨૮) વિય. ભગવતો રૂપં સભાવો વિય રૂપમસ્સાતિ ભગવન્તરૂપો, ભગવા વિય એકન્તપણ્ડિતોતિ અત્થો.

પૂરણકસ્સપવાદવણ્ણના

૧૬૫. એકમિદાહન્તિ એત્થ ઇદન્તિ નિપાતમત્તં, એકં સમયમિચ્ચેવ અત્થો. સમ્મોદેતિ સમ્મોદનં કરોતીતિ સમ્મોદનીયં. અનીયસદ્દો હિ બહુલા કત્વત્થાભિધાયકો યથા ‘‘નિય્યાનિકા’’તિ, (ધ. સ. સુત્તન્તદુકમાતિકા ૯૭) સમ્મોદનં વા જનેતીતિ સમ્મોદનિયં તદ્ધિતવસેન. સરિતબ્બન્તિ સારણીયં, સરણસ્સ અનુચ્છવિકન્તિ વા સારણિયં, એતમત્થં દસ્સેતું ‘‘સમ્મોદજનકં સરિતબ્બયુત્તક’’ન્તિ વુત્તં, સરિતબ્બયુત્તકન્તિ ચ સરણાનુચ્છવિકન્તિ અત્થો.

૧૬૬. સહત્થાતિ ¶ સહત્થેનેવ, તેન સુદ્ધકત્તારં દસ્સેતિ, આણત્તિયાતિ પન હેતુકત્તારં, નિસ્સગ્ગિયથાવરાદયોપિ ઇધ સહત્થ કરણેનેવ સઙ્ગહિતા. હત્થાદીનીતિ હત્થપાદકણ્ણનાસાદીનિ. પચનં દહનં વિબાધનન્તિ આહ ‘‘દણ્ડેન ઉપ્પીળેન્તસ્સા’’તિ. પપઞ્ચસૂદનિયં નામ મજ્ઝિમાગમટ્ઠકથાયં ¶ પન ‘‘પચતો’’તિ એતસ્સ ‘‘તજ્જેન્તસ્સ વા’’તિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૯૭) દુતિયોપિ અત્થો વુત્તો, ઇધ પન તજ્જનં, પરિભાસનઞ્ચ દણ્ડેન સઙ્ગહેત્વા ‘‘દણ્ડેન ઉપ્પીળેન્તસ્સ ઇચ્ચેવ વુત્ત’’ન્તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૧૬૬) આચરિયેન વુત્તં, અધુના પન પોત્થકેસુ ‘‘તજ્જેન્તસ્સ વા’’તિ પાઠોપિ બહુસો દિસ્સતિ. સોકન્તિ સોકકારણં, સોચનન્તિપિ યુજ્જતિ કારણસમ્પાદનેન ફલસ્સપિ કત્તબ્બતો. પરેહીતિ અત્તનો વચનકરેહિ કમ્મભૂતેહિ. ફન્દતોતિ એત્થ પરસ્સ ફન્દનવસેન સુદ્ધકત્તુત્થો ન લબ્ભતિ, અથ ખો અત્તનો ફન્દનવસેનેવાતિ આહ ‘‘પરં ફન્દન્તં ફન્દનકાલે સયમ્પિ ફન્દતો’’તિ, અત્તના કતેન પરસ્સ વિબાધનપયોગેન સયમ્પિ ફન્દતોતિ અત્થો. ‘‘અતિપાતાપયતો’’તિ પદં સુદ્ધકત્તરિ, હેતુકત્તરિ ચ પવત્તતીતિ દસ્સેતિ ‘‘હનન્તસ્સાપિ હનાપેન્તસ્સાપી’’તિ ઇમિના. સબ્બત્થાતિ ‘‘આદિયતો’’તિઆદીસુ. કરણકારણવસેનાતિ સયંકારપરંકારવસેન.

ઘરભિત્તિયા અન્તો ચ બહિ ચ સન્ધિ ઘરસન્ધિ. કિઞ્ચિપિ અસેસેત્વા નિરવસેસો લોપો વિલુમ્પનં નિલ્લોપોતિ આહ ‘‘મહાવિલોપ’’ન્તિ. એકાગારે નિયુત્તો વિલોપો એકાગારિકો. તેનાહ ‘‘એકમેવા’’તિઆદિ. ‘‘પરિપન્થે તિટ્ઠતો’’તિ એત્થ અચ્છિન્દનત્થમેવ તિટ્ઠતીતિ અયમત્થો પકરણતો સિદ્ધોતિ દસ્સેતિ ‘‘આગતાગતાન’’ન્તિઆદિના. ‘‘પરિતો સબ્બસો પન્થે હનનં પરિપન્થો’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૧૬૬) અયમત્થોપિ આચરિયેન વુત્તો. કરોમીતિ સઞ્ઞાયાતિ સઞ્ચેતનિકભાવમાહ, તેનેતં દસ્સેતિ ‘‘સઞ્ચિચ્ચ કરોતોપિ ન કરીયતિ નામ, પગેવ અસઞ્ચિચ્ચા’’તિ. પાપં ન કરીયતીતિ પુબ્બે અસતો ઉપ્પાદેતું અસક્કુણેય્યત્તા પાપં અકતમેવ નામ. તેનાહ ‘‘નત્થિ પાપ’’ન્તિ.

યદિ એવં કથં સત્તા પાપે પવત્તન્તીતિ અત્તનો વાદે પરેહિ આરોપિતં દોસમપનેતુકામો પૂરણો ઇમમત્થમ્પિ દસ્સેતીતિ આહ ‘‘સત્તા પના’’તિઆદિ. સઞ્ઞામત્તમેતં ‘‘પાપં કરોન્તી’’તિ, પાપં ¶ પન નત્થેવાતિ વુત્તં હોતિ. એવં કિરસ્સ હોતિ – ઇમેસં સત્તાનં હિંસાદિકિરિયા અત્તાનં ન પાપુણાતિ તસ્સ નિચ્ચતાય નિબ્બિકારત્તા, સરીરં પન અચેતનં કટ્ઠકલિઙ્ગરૂપમં, તસ્મિં વિકોપિતેપિ ન કિઞ્ચિ પાપન્તિ. પરિયન્તો વુચ્ચતિ નેમિ પરિયોસાને ઠિતત્તા. તેન વુત્તં આચરિયેન ‘‘નિસિતખુરમયનેમિના’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૧૬૬). દુતિયવિકપ્પે ચક્કપરિયોસાનમેવ પરિયન્તો, ખુરેન સદિસો પરિયન્તો યસ્સાતિ ખુરપરિયન્તો. ખુરગ્ગહણેન ચેત્થ ખુરધારા ગહિતા તદવરોધતો. પાળિયં ચક્કેનાતિ ચક્કાકારકતેન આવુધવિસેસેન. તં મંસખલકરણસઙ્ખાતં નિદાનં કારણં યસ્સાતિ તતોનિદાનં, ‘‘પચ્ચત્તવચનસ્સ તોઆદેસો, સમાસે ચસ્સ લોપાભાવો’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૨૧) અટ્ઠકથાસુ ¶ વુત્તો. ‘‘પચ્ચત્તત્થે નિસ્સક્કવચનમ્પિ યુજ્જતી’’તિ (સારત્થ. ટી. પઠમમહાસઙ્ગીતિકથાવણ્ણના) આચરિયસારિપુત્તત્થેરો. ‘‘કારણત્થે નિપાતસમુદાયો’’તિપિ અક્ખરચિન્તકા.

ગઙ્ગાય દક્ખિણદિસા અપ્પતિરૂપદેસો, ઉત્તરદિસા પન પતિરૂપદેસોતિ અધિપ્પાયેન ‘‘દક્ખિણઞ્ચે’’તિઆદિ વુત્તં, તઞ્ચ દેસદિસાપદેસેન તન્નિવાસિનો સન્ધાયાતિ દસ્સેતું ‘‘દક્ખિણતીરે’’તિઆદિમાહ. હનનદાનકિરિયા હિ તદાયત્તા. મહાયાગન્તિ મહાવિજિતરઞ્ઞો યઞ્ઞસદિસમ્પિ મહાયાગં. દમસદ્દો ઇન્દ્રિયસંવરસ્સ, ઉપોસથસીલસ્સ ચ વાચકોતિ આહ ‘‘ઇન્દ્રિયદમેન ઉપોસથકમ્મેના’’તિ. કેચિ પન ઉપોસથકમ્મેના’તિ ઇદં ઇન્દ્રિયદમસ્સ વિસેસનં, તસ્મા ‘ઉપોસથકમ્મભૂતેન ઇન્દ્રિયદમેના’તિ’’ અત્થં વદન્તિ, તદયુત્તમેવ તદુભયત્થવાચકત્તા દમસદ્દસ્સ, અત્થદ્વયસ્સ ચ વિસેસવુત્તિતો. અધુના હિ કત્થચિ પોત્થકે વા-સદ્દો, ચ-સદ્દોપિ દિસ્સતિ. સીલસંયમેનાતિ તદઞ્ઞેન કાયિકવાચસિકસંવરેન. સચ્ચવચનેનાતિ અમોસવજ્જેન. તસ્સ વિસું વચનં લોકે ગરુતરપુઞ્ઞસમ્મતભાવતો. યથા હિ પાપધમ્મેસુ મુસાવાદો ગરુતરો, એવં પુઞ્ઞધમ્મેસુ અમોસવજ્જો. તેનાહ ભગવા ઇતિવુત્તકે –

‘‘એકધમ્મં ¶ અતીતસ્સ, મુસાવાદિસ્સ જન્તુનો;

વિતિણ્ણપરલોકસ્સ, નત્થિ પાપં અકારિય’’ન્તિ. (ઇતિવુ. ૨૭);

પવત્તીતિ યો કરોતિ, તસ્સ સન્તાને ફલુપ્પાદપચ્ચયભાવેન ઉપ્પત્તિ. એવઞ્હિ ‘‘નત્થિ કમ્મં, નત્થિ કમ્મફલ’’ન્તિ અકિરિયવાદસ્સ પરિપુણ્ણતા. સતિ હિ કમ્મફલે કમ્માનમકિરિયભાવો કથં ભવિસ્સતિ. સબ્બથાપીતિ ‘‘કરોતો’’તિઆદિના વુત્તેન સબ્બપ્પકારેનપિ.

લબુજન્તિ લિકુચં. પાપપુઞ્ઞાનં કિરિયમેવ પટિક્ખિપતિ, ન રઞ્ઞા પુટ્ઠં સન્દિટ્ઠિકં સામઞ્ઞફલં બ્યાકરોતીતિ અધિપ્પાયો. ઇદઞ્હિ અવધારણં વિપાકપટિક્ખેપનિવત્તનત્થં. યો હિ કમ્મં પટિક્ખિપતિ, તેન અત્થતો વિપાકોપિ પટિક્ખિત્તોયેવ નામ હોતિ. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘કમ્મં પટિબાહન્તેનાપી’’તિઆદિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૭૦-૧૭૨).

પટિરાજૂહિ અનભિભવનીયભાવેન વિસેસતો જિતન્તિ વિજિતં, એકસ્સ રઞ્ઞો આણાપવત્તિદેસો. ‘‘મા મય્હં વિજિતે વસથા’’તિ અપસાદના પબ્બજિતસ્સ પબ્બાજનસઙ્ખાતા વિહેઠનાયેવાતિ ¶ વુત્તં ‘‘વિહેઠેતબ્બ’’ન્તિ. તેન વુત્તસ્સ અત્થસ્સ ‘‘એવમેત’’ન્તિ ઉપધારણં સલ્લક્ખણં ઉગ્ગણ્હનં, તદમિના પટિક્ખિપતીતિ આહ ‘‘સારતો અગ્ગણ્હન્તો’’તિ. તસ્સ પન અત્થસ્સ અદ્ધનિયભાવાપાદનવસેન ચિત્તેન સન્ધારણં નિક્કુજ્જનં, તદમિના પટિક્ખિપતીતિ દસ્સેતિ ‘‘સારવસેનેવ…પે… અટ્ઠપેન્તો’’તિ ઇમિના. સારવસેનેવાતિ ઉત્તમવસેનેવ, અવિતથત્તા વા પરેહિ અનુચ્ચાલિતો થિરભૂતો અત્થો અફેગ્ગુભાવેન સારોતિ વુચ્ચતિ, તંવસેનેવાતિ અત્થો. નિસ્સરણન્તિ વટ્ટતો નિય્યાનં. પરમત્થોતિ અવિપરીતત્થો, ઉત્તમસ્સ વા ઞાણસ્સારમ્મણભૂતો અત્થો. બ્યઞ્જનં પન તેન ઉગ્ગહિતઞ્ચેવ નિક્કુજ્જિતઞ્ચ તથાયેવ ભગવતો સન્તિકે ભાસિતત્તા.

મક્ખલિગોસાલવાદવણ્ણના

૧૬૮. ઉભયેનાતિ હેતુપચ્ચયપટિસેધવચનેન. ‘‘વિજ્જમાનમેવા’’તિ ઇમિના સભાવતો વિજ્જમાનસ્સેવ પટિક્ખિપને તસ્સ અઞ્ઞાણમેવ કારણન્તિ દસ્સેતિ. સંકિલેસપચ્ચયન્તિ સંકિલિસ્સનસ્સ મલીનસ્સ કારણં ¶ . વિસુદ્ધિપચ્ચયન્તિ સંકિલેસતો વિસુદ્ધિયા વોદાનસ્સ પચ્ચયં. અત્તકારેતિ પચ્ચત્તવચનસ્સ એ-કારવસેન પદસિદ્ધિ યથા ‘‘વનપ્પગુમ્બે યથા ફુસિતગ્ગે’’તિ, (ખુ. પા. ૧૩; સુ. નિ. ૨૩૬) પચ્ચત્તત્થે વા ભુમ્મવચનં યથા ‘‘ઇદમ્પિસ્સ હોતિ સીલસ્મિ’’ન્તિ (દી. નિ. ૧.૧૯૪), તદેવત્થં દસ્સેતિ ‘‘અત્તકારો’’તિ ઇમિના. સો ચ તેન તેન સત્તેન અત્તના કાતબ્બકમ્મં, અત્તના નિપ્ફાદેતબ્બપયોગો વા. તેનાહ ‘‘યેના’’તિઆદિ. સબ્બઞ્ઞુતન્તિ સમ્માસમ્બોધિં. તન્તિ અત્તના કતકમ્મં. દુતિયપદેનાતિ ‘‘નત્થિ પરકારે’’તિ પદેન. પરકારો ચ નામ પરસ્સ વાહસા ઇજ્ઝનકપયોગો. તેન વુત્તં ‘‘યં પરકાર’’ન્તિઆદિ. ઓવાદાનુસાસનિન્તિ ઓવાદભૂતમનુસાસનિં, પઠમં વા ઓવાદો, પચ્છા અનુસાસની. ‘‘પરકાર’’ન્તિ પદસ્સ ઉપલક્ખણવસેન અત્થદસ્સનઞ્ચેતં, લોકુત્તરધમ્મે પરકારાવસ્સયો નત્થીતિ આહ ‘‘ઠપેત્વા મહાસત્ત’’ન્તિ. અત્થેવેસ લોકિયધમ્મે યથા તં અમ્હાકં બોધિસત્તસ્સ આળારુદકે નિસ્સાય પઞ્ચાભિઞ્ઞાલોકિયસમાપત્તિલાભો, તઞ્ચ પચ્છિમભવિકમહાસત્તં સન્ધાય વુત્તં, પચ્ચેકબોધિસત્તસ્સપિ એત્થેવ સઙ્ગહો તેસમ્પિ તદભાવતો. મનુસ્સસોભગ્યતન્તિ મનુસ્સેસુ સુભગભાવં. એવન્તિ વુત્તપ્પકારેન કમ્મવાદસ્સ, કિરિયવાદસ્સ ચ પટિક્ખિપનેન. જિનચક્કેતિ ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે કમ્મં કણ્હં કણ્હવિપાક’’ન્તિઆદિ (અ. નિ. ૪.૨૩૨) નયપ્પવત્તે કમ્માનં, કમ્મફલાનઞ્ચ અત્થિતાપરિદીપને બુદ્ધસાસને. પચ્ચનીકકથનં પહારદાનસદિસન્તિ ‘‘પહારં દેતિ નામા’’તિ.

યથાવુત્તઅત્તકારપરકારાભાવતો ¶ એવ સત્તાનં પચ્ચત્તપુરિસકારો નામ કોચિ નત્થીતિ સન્ધાય ‘‘નત્થિપુરિસકારે’’તિ તસ્સ પટિક્ખિપનં દસ્સેતું ‘‘યેના’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘દેવત્તમ્પી’’તિઆદિના, ‘‘મનુસ્સસોભગ્યત’’ન્તિઆદિના ચ વુત્તપ્પકારા. ‘‘બલે પતિટ્ઠિતા’’તિ વત્વા વીરિયમેવિધ બલન્તિ દસ્સેતું ‘‘વીરિયં કત્વા’’તિ વુત્તં. સત્તાનઞ્હિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિક નિબ્બાનસમ્પત્તિઆવહં વીરિયબલં નત્થીતિ સો પટિક્ખિપતિ, નિદસ્સનમત્તઞ્ચેતં વોદાનિયબલસ્સ પટિક્ખિપનં સંકિલેસિકસ્સાપિ બલસ્સ તેન પટિક્ખિપનતો. યદિ વીરિયાદીનિ પુરિસકારવેવચનાનિ, અથ કસ્મા તેસં વિસું ગહણન્તિ આહ ‘‘ઇદં નો વીરિયેના’’તિઆદિ. ઇદં નો વીરિયેનાતિ ઇદં ફલં અમ્હાકં વીરિયેન પવત્તં. પવત્તવચનપટિક્ખેપકરણવસેનાતિ અઞ્ઞેસં પવત્તવોહારવચનસ્સ પટિક્ખેપકરણવસેન ¶ . વીરિયથામપરક્કમસમ્બન્ધનેન પવત્તબલવાદીનં વાદસ્સ પટિક્ખેપકરણવસેન ‘‘નત્થિ બલ’’ન્તિ પદમિવ સબ્બાનિપેતાનિ તેન આદીયન્તીતિ અધિપ્પાયો. તઞ્ચ વચનીયત્થતો વુત્તં, વચનત્થતો પન તસ્સા તસ્સા કિરિયાય ઉસ્સન્નટ્ઠેન બલં. સૂરવીરભાવાવહટ્ઠેન વીરિયં. તદેવ દળ્હભાવતો, પોરિસધુરં વહન્તેન પવત્તેતબ્બતો ચ પુરિસથામો. પરં પરં ઠાનં અક્કમનવસેન પવત્તિયા પુરિસપરક્કમોતિ વેદિતબ્બં.

રૂપાદીસુ સત્તવિસત્તતાય સત્તા. અસ્સસનપસ્સસનવસેન પવત્તિયા પાણનતો પાણાતિ ઇમિના અત્થેન સમાનેપિ પદદ્વયે એકિન્દ્રિયાદિવસેન પાણે વિભજિત્વા સત્તતો વિસેસં કત્વા એસ વદતીતિ આહ ‘‘એકિન્દ્રિયો’’તિઆદિ. ભવન્તીતિ ભૂતાતિ સત્તપાણપરિયાયેપિ સતિ અણ્ડકોસાદીસુ સમ્ભવનટ્ઠેન તતો વિસેસાવ, તેન વુત્તાતિ દસ્સેતિ ‘‘અણ્ડ…પે… વદતી’’તિ ઇમિના. વત્થિકોસો ગબ્ભાસયો. જીવનતો પાણં ધારેન્તો વિય વડ્ઢનતો જીવા. તેનાહ ‘‘સાલિયવા’’તિઆદિ. આદિસદ્દેન વિરુળ્હધમ્મા તિણરુક્ખા ગહિતા. નત્થિ એતેસં સંકિલેસવિસુદ્ધીસુ વસો સામત્થિયન્તિ અવસા. તથા અબલા અવીરિયા. તેનાહ ‘‘તેસ’’ન્તિઆદિ. નિયતાતિ નિયમના, અછેજ્જસુત્તાવુતસ્સ અભેજ્જમણિનો વિય નિયતપ્પવત્તિતાય ગતિજાતિબન્ધાપવગ્ગવસેન નિયામોતિ અત્થો. તત્થ તત્થાતિ તાસુ તાસુ જાતીસુ. છન્નં અભિજાતીનં સમ્બન્ધીભૂતાનં ગમનં સમવાયેન સમાગમો. સમ્બન્ધીનિરપેક્ખોપિ ભાવસદ્દો સમ્બન્ધીસહિતો વિય પકતિયત્થવાચકોતિ આહ ‘‘સભાવોયેવા’’તિ, યથા કણ્ટકસ્સ તિક્ખતા, કપિત્થફલાદીનં પરિમણ્ડલતા, મિગપક્ખીનં વિચિત્તાકારતા ચ, એવં સબ્બસ્સાપિ લોકસ્સ હેતુપચ્ચયમન્તરેન તથા તથા પરિણામો અકુત્તિમો સભાવોયેવાતિ અત્થો. તેન વુત્તં ‘‘યેના’’તિઆદિ. પરિણમનં નાનપ્પકારતાપત્તિ. યેનાતિ સત્તપાણાદિના. યથા ભવિતબ્બં, તથેવાતિ સમ્બન્ધો.

છળભિજાતિયો ¶ પરતો વિત્થારીયિસ્સન્તિ. ‘‘સુખઞ્ચ દુક્ખઞ્ચ પટિસંવેદેન્તી’’તિ વદન્તો મક્ખલિ અદુક્ખમસુખભૂમિં સબ્બેન સબ્બં ન જાનાતીતિ વુત્તં ‘‘અઞ્ઞા અદુક્ખમસુખભૂમિ નત્થીતિ દસ્સેતી’’તિ. અયં ‘‘સુખઞ્ચ દુક્ખઞ્ચ પટિસંવેદેન્તી’’તિ ¶ વચનં કરણભાવેન ગહેત્વા વુત્તા આચરિયસ્સ મતિ. પોત્થકેસુ પન ‘‘અઞ્ઞા સુખદુક્ખભૂમિ નત્થીતિ દસ્સેતી’’તિ અયમેવ પાઠો દિટ્ઠો, ન ‘‘અદુક્ખમસુખભૂમી’’તિ. એવં સતિ ‘‘છસ્વેવાભિજાતીસૂ’’તિ વચનં અધિકરણભાવેન ગહેત્વા છસુ એવ અભિજાતીસુ સુખદુક્ખપટિસંવેદનં, ન તેહિ અઞ્ઞત્થ, તાયેવ સુખદુક્ખભૂમિ, ન તદઞ્ઞાતિ દસ્સેતીતિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અયમેવ ચ યુત્તતરો પટિક્ખેપિતબ્બસ્સ અત્થસ્સ ભૂમિવસેન વુત્તત્તા. યદિ હિ ‘‘સુખઞ્ચ દુક્ખઞ્ચ પટિસંવેદેન્તી’’તિ વચનેન પટિક્ખેપિતબ્બસ્સ દસ્સનં સિયા, અથ ‘‘અઞ્ઞા અદુક્ખમસુખા નત્થી’’તિ દસ્સેય્ય, ન ‘‘અદુક્ખમસુખભૂમી’’તિ દસ્સનહેતુવચનસ્સ ભૂમિઅત્થાભાવતો. દસ્સેતિ ચેતં તાસં ભૂમિયા અભાવમેવ, તેન વિઞ્ઞાયતિ અયં પાઠો, અયઞ્ચત્થો યુત્તતરોતિ.

પમુખયોનીનન્તિ મનુસ્સેસુ ખત્તિયબ્રાહ્મણાદિવસેન, તિરચ્છાનાદીસુ સીહબ્યગ્ઘાદિવસેન પધાનયોનીનં, પધાનતા ચેત્થ ઉત્તમતા. તેનાહ ‘‘ઉત્તમયોનીન’’ન્તિ. સટ્ઠિ સતાનીતિ છ સહસ્સાનિ. ‘‘પઞ્ચ ચ કમ્મુનો સતાની’’તિ પદસ્સ અત્થદસ્સનં ‘‘પઞ્ચ કમ્મસતાનિ ચા’’તિ. ‘‘એસેવ નયો’’તિ ઇમિના ‘‘કેવલં તક્કમત્તકેન નિરત્થકં દિટ્ઠિં દીપેતી’’તિ ઇમમેવત્થમતિદિસતિ. એત્થ ચ ‘‘તક્કમત્તકેના’’તિ વદન્તો યસ્મા તક્કિકા અવસ્સયભૂતતથત્થગ્ગહણઅઙ્કુસનયમન્તરેન નિરઙ્કુસતાય પરિકપ્પનસ્સ યં કિઞ્ચિ અત્તના પરિકપ્પિતં સારતો મઞ્ઞમાના તથેવ અભિનિવિસ્સ તત્થ ચ દિટ્ઠિગાહં ગણ્હન્તિ, તસ્મા ન તેસં દિટ્ઠિવત્થુસ્મિં વિઞ્ઞૂહિ વિચારણા કાતબ્બાતિ ઇમમધિપ્પાયં વિભાવેતિ. કેચીતિ ઉત્તરવિહારવાસિનો. પઞ્ચિન્દ્રિયવસેનાતિ ચક્ખાદિપઞ્ચિન્દ્રિયવસેન. તે હિ ‘‘ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયસઙ્ખાતાનિ ઇમાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ‘પઞ્ચ કમ્માની’તિ તિત્થિયા પઞ્ઞપેન્તી’’તિ વદન્તિ ‘‘કાયવચીમનોકમ્માનિ ચ ‘તીણિ કમ્માની’તિ’’. કમ્મન્તિ લદ્ધીતિ તદુભયં ઓળારિકત્તા પરિપુણ્ણકમ્મન્તિ લદ્ધિ. મનોકમ્મં અનોળારિકત્તા ઉપડ્ઢકમ્મન્તિ લદ્ધીતિ યોજના. ‘‘દ્વાસટ્ઠિ પટિપદા’’તિ વત્તબ્બે સભાવનિરુત્તિં અજાનન્તો ‘‘દ્વટ્ઠિપટિપદા’’તિ વદતીતિ આહ ‘‘દ્વાસટ્ઠિ પટિપદા’’તિ. સદ્દરચકા પન ‘‘દ્વાસટ્ઠિયા સલોપો, અત્તમા’’તિ વદન્તિ, તદયુત્તમેવ સભાવનિરુત્તિયા યોગતો અસિદ્ધત્તા ¶ . યદિ હિ સા યોગેન સિદ્ધા અસ્સ, એવં સભાવનિરુત્તિયેવ સિયા, તથા ચ સતિ આચરિયાનં મતેન વિરુજ્ઝતીતિ વદન્તિ. ‘‘ચુલ્લાસીતિ સહસ્સાની’’તિઆદિકા પન અઞ્ઞત્ર દિટ્ઠપયોગા સભાવનિરુત્તિયેવ. દિસ્સતિ હિ વિસુદ્ધિમગ્ગાદીસુ –

‘‘ચુલ્લાસીતિ ¶ સહસ્સાનિ, કપ્પા તિટ્ઠન્તિ યે મરૂ;

ન ત્વેવ તેપિ તિટ્ઠન્તિ, દ્વીહિ ચિત્તેહિ સમોહિતા’’તિ. (વિસુદ્ધિ. ૨.૭૧૫; મહાનિ. ૧૦, ૩૯);

એકસ્મિં કપ્પેતિ ચતુન્નમસઙ્ખ્યેય્યકપ્પાનં અઞ્ઞતરભૂતે એકસ્મિં અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પે. તત્થાપિ ચ વિવટ્ટટ્ઠાયીસઞ્ઞિતં એકમેવ સન્ધાય ‘‘દ્વટ્ઠન્તરકપ્પા’’તિ વુત્તં. ન હિ સો અસ્સુતસાસનધમ્મો ઇતરે જાનાતિ બાહિરકાનમવિસયત્તા, અજાનન્તો એવમાહાતિ અત્થો.

ઉરબ્ભે હનન્તિ, હન્ત્વા વા જીવિતં કપ્પેન્તીતિ ઓરબ્ભિકા. એસ નયો સાકુણિકાદીસુપિ. લુદ્દાતિ વુત્તાવસેસકા યે કેચિ ચાતુપ્પદજીવિકા નેસાદા. માગવિકપદસ્મિઞ્હિ રોહિતાદિમિગજાતિયેવ ગહિતા. બન્ધનાગારે નિયોજેન્તીતિ બન્ધનાગારિકા. કુરૂરકમ્મન્તાતિ દારુણકમ્મન્તા. અયં સબ્બોપિ કણ્હકમ્મપસુતતાય કણ્હાભિજાતીતિ વદતિ કણ્હસ્સ ધમ્મસ્સ અભિજાતિ અબ્ભુપ્પત્તિ યસ્સાતિ કત્વા. ભિક્ખૂતિ બુદ્ધસાસને ભિક્ખૂ. કણ્ટકેતિ છન્દરાગે. સઞ્ઞોગવસેન તેસં પક્ખિપનં. કણ્ટકસદિસછન્દરાગેન સઞ્ઞુત્તા ભુઞ્જન્તીતિ હિ અધિપ્પાયેન ‘‘કણ્ટકે પક્ખિપિત્વા’’તિ વુત્તં. કસ્માતિ ચે? યસ્મા ‘‘તે પણીતપણીતે પચ્ચયે પટિસેવન્તી’’તિ તસ્સ મિચ્છાગાહો, તસ્મા ઞાયલદ્ધેપિ પચ્ચયે ભુઞ્જમાના આજીવકસમયસ્સ વિલોમગાહિતાય પચ્ચયેસુ કણ્ટકે પક્ખિપિત્વા ખાદન્તિ નામાતિ વદતિ કણ્ટકવુત્તિકાતિ કણ્ટકેન યથાવુત્તેન સહ જીવિકા. અયઞ્હિસ્સ પાળિયેવાતિ અયં મક્ખલિસ્સ વાદદીપના અત્તના રચિતા પાળિયેવાતિ યથાવુત્તમત્થં સમત્થેતિ. કણ્ટકવુત્તિકા એવ નામ એકે અપરે પબ્બજિતા બાહિરકા સન્તિ, તે નીલાભિજાતીતિ વદતીતિ અત્થો. તે હિ સવિસેસં અત્તકિલમથાનુયોગમનુયુત્તા. તથા હિ તે કણ્ટકે વત્તન્તા વિય ભવન્તીતિ કણ્ટકવુત્તિકાતિ વુત્તા. નીલસ્સ ધમ્મસ્સ અભિજાતિ યસ્સાતિ નીલાભિજાતિ. એવમિતરેસુપિ.

અમ્હાકં ¶ સઞ્ઞોજનગણ્ઠો નત્થીતિ વાદિનો બાહિરકપબ્બજિતા નિગણ્ઠા. એકમેવ સાટકં પરિદહન્તા એકસાટકા. કણ્હતો પરિસુદ્ધો નીલો, તતો પન લોહિતોતિઆદિના યથાક્કમં તસ્સ પરિસુદ્ધં વાદં દસ્સેતું ‘‘ઇમે કિરા’’તિઆદિ વુત્તં. પણ્ડરતરાતિ ભુઞ્જનનહાનપટિક્ખેપાદિવતસમાયોગેન પરિસુદ્ધતરા કણ્હનીલમુપાદાય લોહિતસ્સાપિ પરિસુદ્ધભાવેન વત્તબ્બતો. ઓદાતવસનાતિ ઓદાતવત્થપરિદહના. અચેલકસાવકાતિ આજીવકસાવકભૂતા. તે કિર આજીવકલદ્ધિયા વિસુદ્ધચિત્તતાય નિગણ્ઠેહિપિ પણ્ડરતરા હલિદ્દાભાનમ્પિ ¶ પુરિમે ઉપાદાય પરિસુદ્ધભાવપ્પત્તિતો. ‘‘એવ’’ન્તિઆદિના તસ્સ છન્દાગમનં દસ્સેતિ. નન્દાદીનં સાવકભૂતા પબ્બજિતા આજીવકા. તથા આજીવકિનિયો. નન્દાદયો કિર તથારૂપં આજીવકપટિપત્તિં ઉક્કંસં પાપેત્વા ઠિતા, તસ્મા નિગણ્ઠેહિ આજીવકસાવકેહિ પબ્બજિતેહિ પણ્ડરતરા વુત્તા પરમસુક્કાભિજાતીતિ અયં તસ્સ લદ્ધિ.

પુરિસભૂમિયોતિ પધાનનિદ્દેસો. ઇત્થીનમ્પિ હેતા ભૂમિયો એસ ઇચ્છતેવ. સત્ત દિવસેતિ અચ્ચન્તસઞ્ઞોગવચનં, એત્તકમ્પિ મન્દા મોમૂહાતિ. સમ્બાધટ્ઠાનતોતિ માતુકુચ્છિં સન્ધાયાહ. રોદન્તિ ચેવ વિરવન્તિ ચ તમનુસ્સરિત્વા. ખેદનં, કીળનઞ્ચ ખિડ્ડાસદ્દેનેવ સઙ્ગહેત્વા ખિડ્ડાભૂમિ વુત્તા. પદસ્સ નિક્ખિપનં પદનિક્ખિપનં. યદા તથા પદં નિક્ખિપિતું સમત્થો, તદા પદવીમંસભૂમિ નામાતિ ભાવો. વતાવતસ્સ જાનનકાલે. ભિક્ખુ ચ પન્નકોતિઆદિપિ તેસં બાહિરકાનં પાળિયેવ. તત્થ પન્નકોતિ ભિક્ખાય વિચરણકો, તેસં વા પટિપત્તિયા પટિપન્નકો. જિનોતિ જિણ્ણો જરાવસેન હીનધાતુકો, અત્તનો વા પટિપત્તિયા પટિપક્ખં જિનિત્વા ઠિતો. સો કિર તથાભૂતો ધમ્મમ્પિ કસ્સચિ ન કથેસિ. તેનાહ ‘‘ન કિઞ્ચિ આહા’’તિ. ઓટ્ઠવદનાદિવિપ્પકારે કતેપિ ખમનવસેન ન કિઞ્ચિ કથેતીતિપિ વદન્તિ. અલાભિન્તિ ‘‘સો ન કુમ્ભિમુખા પટિગ્ગણ્હાતી’’તિઆદિના નયેન મહાસીહનાદસુત્તે (દી. નિ. ૧.૩૯૪; મ. નિ. ૧.૧૫૫) વુત્તઅલાભહેતુસમાયોગેન અલાભિં. તતોયેવ જિઘચ્છાદુબ્બલપરેતતાય સયનપરાયનટ્ઠેન સમણં પન્નભૂમીતિ વદતિ.

આજીવવુત્તિસતાનીતિ સત્તાનમાજીવભૂતાનિ જીવિકાવુત્તિસતાનિ. ‘‘પરિબ્બાજકસતાની’’તિ વુચ્ચમાનેપિ ચેસ સભાવલિઙ્ગમજાનન્તો ‘‘પરિબ્બાજકસતે’’તિ ¶ વદતિ. એવમઞ્ઞેસુપિ. તેનાહ ‘‘પરિબ્બાજકપબ્બજ્જાસતાની’’તિ. નાગભવનં નાગમણ્ડલં યથા ‘‘મહિંસકમણ્ડલ’’ન્તિ. પરમાણુઆદિ રજો. પસુગ્ગહણેન એળકજાતિ ગહિતા. મિગગ્ગહણેન રુરુગવયાદિ મિગજાતિ. ગણ્ઠિમ્હીતિ ફળુમ્હિ, પબ્બેતિ અત્થો. ચાતુમહારાજિકાદિબ્રહ્મકાયિકાદિવસેન, તેસઞ્ચ અન્તરભેદવસેન બહૂ દેવા. તત્થ ચાતુમહારાજિકાનં એકચ્ચઅન્તરભેદો મહાસમયસુત્તેન (દી. નિ. ૨.૩૩૧) દીપેતબ્બો. ‘‘સો પના’’તિઆદિના અજાનન્તો પનેસ બહૂ દેવેપિ સત્ત એવ વદતીતિ તસ્સ અપ્પમાણતં દસ્સેતિ. મનુસ્સાપિ અનન્તાતિ દીપદેસકુલવંસાજીવાદિવિભાગવસેન. પિસાચા એવ પેસાચા, તે અપરપેતાદિવસેન મહન્તમહન્તા, બહુતરાતિ અત્થો. બાહિરકસમયે પન ‘‘છદ્દન્તદહમન્દાકિનિયો કુવાળિયમુચલિન્દનામેન વોહરિતા’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૧૬૮) આચરિયેન વુત્તં.

ગણ્ઠિકાતિ ¶ પબ્બગણ્ઠિકા. પબ્બગણ્ઠિમ્હિ હિ પવુટસદ્દો. મહાપપાતાતિ મહાતટા. પારિસેસનયેન ખુદ્દકપપાતસતાનિ. એવં સુપિનેસુપિ. ‘‘મહાકપ્પિનો’’તિ ઇદં ‘‘મહાકપ્પાન’’ન્તિ અત્થતો વેદિતબ્બં. સદ્દતો પનેસ અજાનન્તો એવં વદતીતિ ન વિચારણક્ખમં. તથા ‘‘ચુલ્લાસીતિ સતસહસ્સાની’’તિ ઇદમ્પિ. સો હિ ‘‘ચતુરાસીતિ સતસહસ્સાની’’તિ વત્તુમસક્કોન્તો એવં વદતિ. સદ્દરચકા પન ‘‘ચતુરાસીતિયા તુલોપો, ચસ્સ ચુ, રસ્સ લો, દ્વિત્તઞ્ચા’’તિ વદન્તિ. એત્તકા મહાસરાતિ એતપ્પમાણવતા મહાસરતો, સત્તમહાસરતોતિ વુત્તં હોતિ. કિરાતિ તસ્સ વાદાનુસ્સવને નિપાતો. પણ્ડિતોપિ…પે… ન ગચ્છતિ, કસ્મા? સત્તાનં સંસરણકાલસ્સ નિયતભાવતો.

‘‘અચેલકવતેન વા અઞ્ઞેન વા યેન કેનચી’’તિ વુત્તમતિદિસતિ ‘‘તાદિસેનેવા’’તિ ઇમિના. તપોકમ્મેનાતિ તપકરણેન. એત્થાપિ ‘‘તાદિસેનેવા’’તિ અધિકારો. યો…પે… વિસુજ્ઝતિ, સો અપરિપક્કં કમ્મં પરિપાચેતિ નામાતિ યોજના. અન્તરાતિ ચતુરાસીતિમહાકપ્પસતસહસ્સાનમબ્ભન્તરે. ફુસ્સ ફુસ્સાતિ પત્વા પત્વા. વુત્તપરિમાણં કાલન્તિ ચતુરાસીતિમહાકપ્પસતસહસ્સપમાણં કાલં. ઇદં વુત્તં હોતિ – અપરિપક્કં સંસરણનિમિત્તં કમ્મં સીલાદિના સીઘંયેવ વિસુદ્ધપ્પત્તિયા ¶ પરિપાચેતિ નામ. પરિપક્કં કમ્મં ફુસ્સ ફુસ્સ કાલેન પરિપક્કભાવાનાપાદનેન બ્યન્તિં વિગમનં કરોતિ નામાતિ. દોણેનાતિ પરિમિનનદોણતુમ્બેન. રૂપકવસેનત્થો લબ્ભતીતિ વુત્તં ‘‘મિતં વિયા’’તિ. ન હાપનવડ્ઢનં પણ્ડિતબાલવસેનાતિ દસ્સેતિ ‘‘ન સંસારો’’તિઆદિના. વડ્ઢનં ઉક્કંસો. હાપનં અવકંસો.

કતસુત્તગુળેતિ કતસુત્તવટ્ટિયં. પલેતીતિ પરેતિ યથા ‘‘અભિસમ્પરાયો’’તિ, (મહાનિ. ૬૯; ચૂળનિ. ૮૫; પટિ. મ. ૩.૪) ર-કારસ્સ પન લ-કારં કત્વા એવં વુત્તં યથા ‘‘પલિબુદ્ધો’’તિ (ચૂળનિ. ૧૫; મિ. પ. ૩.૬). સો ચ ચુરાદિગણવસેન ગતિયન્તિ વુત્તં ‘‘ગચ્છતી’’તિ. ઇમાય ઉપમાય ચેસ સત્તાનં સંસારો અનુક્કમેન ખીયતેવ, ન વડ્ઢતિ પરિચ્છિન્નરૂપત્તાતિ ઇમમત્થં વિભાવેતીતિ આહ ‘‘સુત્તે ખીણે’’તિઆદિ. તત્થેવાતિ ખીયનટ્ઠાનેયેવ.

અજિતકેસકમ્બલવાદવણ્ણના

૧૭૧. દિન્નન્તિ દેય્યધમ્મસીસેન દાનચેતનાયેવ વુત્તા. તંમુખેન ચ ફલન્તિ દસ્સેતિ ‘‘દિન્નસ્સ ફલાભાવ’’ન્તિ ઇમિના. દિન્નઞ્હિ મુખ્યતો અન્નાદિવત્થુ, તં કથમેસ પટિક્ખિપિસ્સતિ ¶ . એસ નયો યિટ્ઠં હુતન્તિ એત્થાપિ. સબ્બસાધારણં મહાદાનં મહાયાગો. પાહુનભાવેન કત્તબ્બસક્કારો પાહુનકસક્કારો. ફલન્તિ આનિસંસફલં, નિસ્સન્દફલઞ્ચ. વિપાકોતિ સદિસફલં. ચતુરઙ્ગસમન્નાગતે દાને ઠાનન્તરાદિપત્તિ વિય હિ આનિસંસો, સઙ્ખબ્રાહ્મણસ્સ દાને (જા. ૧.૧૦.૩૯) તાણલાભમત્તં વિય નિસ્સન્દો, પટિસન્ધિસઙ્ખાતં સદિસફલં વિપાકો. અયં લોકો, પરલોકોતિ ચ કમ્મુના લદ્ધબ્બો વુત્તો ફલાભાવમેવ સન્ધાય પટિક્ખિપનતો. પચ્ચક્ખદિટ્ઠો હિ લોકો કથં તેન પટિક્ખિત્તો સિયા. ‘‘સબ્બે તત્થ તત્થેવ ઉચ્છિજ્જન્તી’’તિ ઇમિના કારણમાહ, યત્થ યત્થ ભવયોનિઆદીસુ ઠિતા ઇમે સત્તા, તત્થ તત્થેવ ઉચ્છિજ્જન્તિ, નિરુદયવિનાસવસેન વિનસ્સન્તીતિ અત્થો. તેસૂતિ માતાપિતૂસુ. ફલાભાવવસેનેવ વદતિ, ન માતાપિતૂનં, નાપિ તેસુ ઇદાનિ કરિયમાનસક્કારાસક્કારાનમભાવવસેન તેસં લોકે પચ્ચક્ખત્તા. પુબ્બુળસ્સ વિય ઇમેસં સત્તાનં ઉપ્પાદો નામ કેવલો, ન ચવિત્વા આગમનપુબ્બકો અત્થીતિ દસ્સનત્થં ¶ ‘‘નત્થિ સત્તા ઓપપાતિકા’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ચવિત્વા ઉપપજ્જનકા સત્તા નામ નત્થી’’તિ. સમણેન નામ યાથાવતો જાનન્તેન કસ્સચિ અકથેત્વા સઞ્ઞતેન ભવિતબ્બં, અઞ્ઞથા અહોપુરિસિકા નામ સિયા. કિઞ્હિ પરો પરસ્સ કરિસ્સતિ, તથા ચ અત્તનો સમ્પાદનસ્સ કસ્સચિ અવસ્સયો એવ ન સિયા તત્થ તત્થેવ ઉચ્છિજ્જનતોતિ ઇમમત્થં સન્ધાય ‘‘યે ઇમઞ્ચ…પે… પવેદેન્તી’’તિ આહ. અયં અટ્ઠકથાવસેસકો અત્થો.

ચતૂસુ મહાભૂતેસુ નિયુત્તો ચાતુમહાભૂતિકો, અત્થમત્તતો પન દસ્સેતું ‘‘ચતુમહાભૂતમયો’’તિ વુત્તં. યથા હિ મત્તિકાય નિબ્બત્તં ભાજનં મત્તિકામયં, એવમયમ્પિ ચતૂહિ મહાભૂતેહિ નિબ્બત્તો ચતુમહાભૂતમયોતિ વુચ્ચતિ. અજ્ઝત્તિકપથવીધાતૂતિ સત્તસન્તાનગતા પથવીધાતુ. બાહિરપથવીધાતુન્તિ બહિદ્ધા મહાપથવિં, તેન પથવીયેવ કાયોતિ દસ્સેતિ. અનુગચ્છતીતિ અનુબન્ધતિ. ઉભયેનાપીતિ પદદ્વયેનપિ. ઉપેતિ ઉપગચ્છતીતિ બાહિરપથવિકાયતો તદેકદેસભૂતા પથવી આગન્ત્વા અજ્ઝત્તિકભાવપ્પત્તિ હુત્વા સત્તભાવેન સણ્ઠિતા, સા ચ મહાપથવી ઘટાદિગતપથવી વિય ઇદાનિ તમેવ બાહિરં પથવિકાયં સમુદાયભૂતં પુન ઉપેતિ ઉપગચ્છતિ, સબ્બસો તેન બાહિરપથવિકાયેન નિબ્બિસેસતં એકીભાવમેવ ગચ્છતીતિ અત્થો. આપાદીસુપિ એસેવ નયોતિ એત્થ પજ્જુન્નેન મહાસમુદ્દતો ગહિતઆપો વિય વસ્સોદકભાવેન પુનપિ મહાસમુદ્દં, સૂરિયરંસિતો ગહિતઇન્દગ્ગિસઙ્ખાતતેજો વિય પુનપિ સૂરિયરંસિં, મહાવાયુક્ખન્ધતો નિગ્ગતમહાવાતો વિય પુનપિ મહાવાયુક્ખન્ધં ઉપેતિ ઉપગચ્છતીતિ પરિકપ્પનામત્તેન દિટ્ઠિગતિકસ્સ અધિપ્પાયો.

મનચ્છટ્ઠાનિ ¶ ઇન્દ્રિયાનીતિ મનમેવ છટ્ઠં યેસં ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયાનં, તાનિ ઇન્દ્રિયાનિ. આકાસં પક્ખન્દન્તિ તેસં વિસયભાવાતિ વદન્તિ. વિસયીગહણેન હિ વિસયાપિ ગહિતા એવ હોન્તિ. કથં ગણિતા મઞ્ચપઞ્ચમાતિ આહ ‘‘મઞ્ચો ચેવ…પે… અત્થો’’તિ. આળાહનં સુસાનન્તિ અત્થતો એકં. ગુણાગુણપદાનીતિ ગુણદોસકોટ્ઠાસાનિ. સરીરમેવ વા પદાનિ તંતંકિરિયાય પજ્જિતબ્બતો. પારાવતપક્ખિવણ્ણાનીતિ પારાવતસ્સ નામ પક્ખિનો વણ્ણાનિ. ‘‘પારાવતપક્ખવણ્ણાની’’તિ પાઠો, પારાવતસકુણસ્સ પત્તવણ્ણાનીતિ અત્થો. ભસ્મન્તાતિ ¶ છારિકાપરિયન્તા. તેનાહ ‘‘છારિકાવસાનમેવા’’તિ. આહુતિસદ્દેનેત્થ ‘‘દિન્નં યિટ્ઠં હુત’’ન્તિ વુત્તપ્પકારં દાનં સબ્બમ્પિ ગહિતન્તિ દસ્સેતિ ‘‘પાહુનકસક્કારાદિભેદં દિન્નદાન’’ન્તિ ઇમિના, વિરૂપેકસેસનિદ્દેસો વા એસ. અત્થોતિ અધિપ્પાયતો અત્થો સદ્દતો તસ્સ અનધિગમિતત્તા. એવમીદિસેસુ. દબ્બન્તિ મુય્હન્તીતિ દત્તૂ, બાલપુગ્ગલા, તેહિ દત્તૂહિ. કિં વુત્તં હોતીતિ આહ ‘‘બાલા દેન્તી’’તિઆદિ. પાળિયં ‘‘લોકો અત્થી’’તિ મતિ યેસં તે અત્થિકા, ‘‘અત્થી’’તિ ચેદં નેપાતિકપદં, તેસં વાદો અત્થિકવાદો, તં અત્થિકવાદં.

તત્થાતિ તેસુ યથાવુત્તેસુ તીસુ મિચ્છાવાદીસુ. કમ્મં પટિબાહતિ અકિરિયવાદિભાવતો. વિપાકં પટિબાહતિ સબ્બેન સબ્બં આયતિં ઉપપત્તિયા પટિક્ખિપનતો. વિપાકન્તિ ચ આનિસંસનિસ્સન્દસદિસફલવસેન તિવિધમ્પિ વિપાકં. ઉભયં પટિબાહતિ સબ્બસો હેતુપટિસેધનેનેવ ફલસ્સાપિ પટિસેધિતત્તા. ઉભયન્તિ ચ કમ્મં વિપાકમ્પિ. સો હિ ‘‘અહેતૂ અપ્પચ્ચયા સત્તા સંકિલિસ્સન્તિ, વિસુજ્ઝન્તિ ચા’’તિ વદન્તો કમ્મસ્સ વિય વિપાકસ્સાપિ સંકિલેસવિસુદ્ધીનં પચ્ચયત્તાભાવજોતનતો તદુભયં પટિબાહતિ નામ. વિપાકો પટિબાહિતો હોતિ અસતિ કમ્મસ્મિં વિપાકાભાવતો. કમ્મં પટિબાહિતં હોતિ અસતિ વિપાકે કમ્મસ્સ નિરત્થકતાપત્તિતો. ઇતીતિ વુત્તત્થનિદસ્સનં. અત્થતોતિ સરૂપતો, વિસું વિસું તંતંદિટ્ઠિદીપકભાવેન પાળિયં આગતાપિ તદુભયપટિબાહકાવાતિ અત્થો. પચ્ચેકં તિવિધદિટ્ઠિકા એવ તે ઉભયપટિબાહકત્તા. ‘‘ઉભયપ્પટિબાહકા’’તિ હિ હેતુવચનં હેતુગબ્ભત્તા તસ્સ વિસેસનસ્સ. અહેતુકવાદા ચેવાતિઆદિ પટિઞ્ઞાવચનં તપ્ફલભાવેન નિચ્છિતત્તા. તસ્મા વિપાકપટિબાહકત્તા નત્થિકવાદા, કમ્મપટિબાહકત્તા અકિરિયવાદા, તદુભયપટિબાહકત્તા અહેતુકવાદાતિ યથાલાભં હેતુફલતાસમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. યો હિ વિપાકપટિબાહનેન નત્થિકદિટ્ઠિકો ઉચ્છેદવાદી, સો અત્થતો કમ્મપટિબાહનેન અકિરિયદિટ્ઠિકો, ઉભયપટિબાહનેન અહેતુકદિટ્ઠિકો ચ હોતિ. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો.

‘‘યે વા પના’’તિઆદિના તેસમનુદિટ્ઠિકાનં નિયામોક્કન્તિવિનિચ્છયો વુત્તો. તત્થ તેસન્તિ ¶ પૂરણાદીનં. સજ્ઝાયન્તીતિ તં દિટ્ઠિદીપકં ગન્થં યથા ¶ તથા તેહિ કતં ઉગ્ગહેત્વા પઠન્તિ. વીમંસન્તીતિ તસ્સ અત્થં વિચારેન્તિ. ‘‘તેસ’’ન્તિઆદિ વીમંસનાકારદસ્સનં. ‘‘કરોતો…પે… ઉચ્છિજ્જતી’’તિ એવં વીમંસન્તાનં તેસન્તિ સમ્બન્ધો. તસ્મિં આરમ્મણેતિ યથાપરિકપ્પિતે કમ્મફલાભાવાદિકે ‘‘કરોતો ન કરીયતિ પાપ’’ન્તિઆદિ નયપ્પવત્તાય મિચ્છાદસ્સનસઙ્ખાતાય લદ્ધિયા આરમ્મણે. મિચ્છાસતિ સન્તિટ્ઠતીતિ મિચ્છાસતિસઙ્ખાતા લદ્ધિસહગતા તણ્હા સન્તિટ્ઠતિ. ‘‘કરોતો ન કરીયતિ પાપ’’ન્તિઆદિવસેન હિ અનુસ્સવૂપલદ્ધે અત્થે તદાકારપરિવિતક્કનેહિ સવિગ્ગહે વિય સરૂપતો ચિત્તસ્સ પચ્ચુપટ્ઠિતે ચિરકાલપરિચયેન ‘‘એવમેત’’ન્તિ નિજ્ઝાનક્ખમભાવૂપગમને, નિજ્ઝાનક્ખન્તિયા ચ તથા તથા ગહિતે પુનપ્પુનં તથેવ આસેવન્તસ્સ બહુલીકરોન્તસ્સ મિચ્છાવિતક્કેન સમાનીયમાના મિચ્છાવાયામુપત્થમ્ભિતા અતંસભાવમ્પિ ‘‘તંસભાવ’’ન્તિ ગણ્હન્તી મિચ્છાલદ્ધિસહગતા તણ્હા મુસા વિતથં સરણતો પવત્તનતો મિચ્છાસતીતિ વુચ્ચતિ. ચતુરઙ્ગુત્તરટીકાયમ્પિ (અ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪.૩૦) ચેસ અત્થો વુત્તોયેવ. મિચ્છાસઙ્કપ્પાદયો વિય હિ મિચ્છાસતિ નામ પાટિયેક્કો કોચિ ધમ્મો નત્થિ, તણ્હાસીસેન ગહિતાનં ચતુન્નમ્પિ અકુસલક્ખન્ધાનમેતં અધિવચનન્તિ મજ્ઝિમાગમટ્ઠકથાયમ્પિ સલ્લેખસુત્તવણ્ણનાયં (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૮૩) વુત્તં.

ચિત્તં એકગ્ગં હોતીતિ યથાસકં વિતક્કાદિપચ્ચયલાભેન તસ્મિં આરમ્મણે અવટ્ઠિતતાય અનેકગ્ગતં પહાય એકગ્ગં અપ્પિતં વિય હોતિ, ચિત્તસીસેન ચેત્થ મિચ્છાસમાધિ એવ વુત્તો. સો હિ પચ્ચયવિસેસેહિ લદ્ધભાવનાબલો ઈદિસે ઠાને સમાધાનપતિરૂપકકિચ્ચકરોયેવ હોતિ વાલવિજ્ઝનાદીસુ વિયાતિ દટ્ઠબ્બં. જવનાનિ જવન્તીતિ અનેકક્ખત્તું તેનાકારેન પુબ્બભાગિયેસુ જવનવારેસુ પવત્તેસુ સન્નિટ્ઠાનભૂતે સબ્બપચ્છિમે જવનવારે સત્ત જવનાનિ જવન્તિ. ‘‘પઠમજવને સતેકિચ્છા હોન્તિ, તથા દુતિયાદીસૂ’’તિ ઇદં ધમ્મસભાવદસ્સનમેવ, ન પન તસ્મિં ખણે તેસં તિકિચ્છા કેનચિ સક્કા કાતુન્તિ દસ્સનં તેસ્વેવ ઠત્વા સત્તમજવનસ્સ અવસ્સમુપ્પજ્જમાનસ્સ નિવત્તિતું અસક્કુણેય્યત્તા, એવં લહુપરિવત્તે ચ ચિત્તવારે ઓવાદાનુસાસન વસેન તિકિચ્છાય અસમ્ભવતો. તેનાહ ‘‘બુદ્ધાનમ્પિ અતેકિચ્છા અનિવત્તિનો’’તિ ¶ . અરિટ્ઠકણ્ટકસદિસાતિ અરિટ્ઠભિક્ખુકણ્ટકસામણેરસદિસા, તે વિય અતેકિચ્છા અનિવત્તિનો મિચ્છાદિટ્ઠિગતિકાયેવ જાતાતિ વુત્તં હોતિ.

તત્થાતિ તેસુ તીસુ મિચ્છાદસ્સનેસુ. કોચિ એકં દસ્સનં ઓક્કમતીતિ યસ્સ એકસ્મિંયેવ અભિનિવેસો, આસેવના ચ પવત્તા, સો એકમેવ દસ્સનં ઓક્કમતિ. કોચિ દ્વે, કોચિ તીણિપીતિ યસ્સ દ્વીસુ, તીસુપિ વા અભિનિવેસો, આસેવના ચ પવત્તા, સો દ્વે ¶ , તીણિપિ ઓક્કમતિ, એતેન પન વચનેન યા પુબ્બે ‘‘ઇતિ સબ્બેપેતે અત્થતો ઉભયપ્પટિબાહકા’’તિઆદિના ઉભયપ્પટિબાહકતામુખેન દીપિતા અત્થતો સિદ્ધા સબ્બદિટ્ઠિકતા, સા પુબ્બભાગિયા. યા પન મિચ્છત્તનિયામોક્કન્તિભૂતા, સા યથાસકં પચ્ચયસમુદાગમસિદ્ધિતો ભિન્નારમ્મણાનં વિય વિસેસાધિગમાનં એકજ્ઝં અનુપ્પત્તિયા અઞ્ઞમઞ્ઞં અબ્બોકિણ્ણા એવાતિ દસ્સેતિ. ‘‘એકસ્મિં ઓક્કન્તેપી’’તિઆદિના તિસ્સન્નમ્પિ દિટ્ઠીનં સમાનસામત્થિયતં, સમાનફલતઞ્ચ વિભાવેતિ. સગ્ગાવરણાદિના હેતા સમાનસામત્થિયા ચેવ સમાનફલા ચ, તસ્મા તિસ્સોપિ ચેતા એકસ્સ ઉપ્પન્નાપિ અબ્બોકિણ્ણા એવ, એકાય વિપાકે દિન્ને ઇતરા તસ્સા અનુબલપ્પદાયિકાયોતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘પત્તો સગ્ગમગ્ગાવરણઞ્ચેવા’’તિઆદિં વત્વા ‘‘અભબ્બો’’તિઆદિના તદેવત્થં આવિકરોતિ. મોક્ખમગ્ગાવરણન્તિ નિબ્બાનપથભૂતસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ નિવારણં. પગેવાતિ પટિક્ખેપત્થે નિપાતો, મોક્ખસઙ્ખાતં પન નિબ્બાનં ગન્તું કા નામ કથાતિ અત્થો. અપિચ પગેવાતિ પા એવ, પઠમતરમેવ મોક્ખં ગન્તુમભબ્બો, મોક્ખગમનતોપિ દૂરતરમેવાતિ વુત્તં હોતિ. એવમઞ્ઞત્થાપિ યથારહં.

‘‘વટ્ટખાણુ નામેસ સત્તો’’તિ ઇદં વચનં નેય્યત્થમેવ, ન નીતત્થં. તથા હિ વુત્તં પપઞ્ચસૂદનિયં નામ મજ્ઝિમાગમટ્ઠકથાયં ‘‘કિં પનેસ એકસ્મિંયેવ અત્તભાવે નિયતો હોતિ, ઉદાહુ અઞ્ઞસ્મિમ્પીતિ? એકસ્મિંયેવ નિયતો, આસેવનવસેન પન ભવન્તરેપિ તં તં દિટ્ઠિં રોચેતિયેવા’’તિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૧૦૩). અકુસલઞ્હિ નામેતં અબલં દુબ્બલં, ન કુસલં વિય સબલં મહાબલં, તસ્મા ‘‘એકસ્મિંયેવ અત્તભાવે નિયતો’’તિ તત્થ વુત્તં. અઞ્ઞથા સમ્મત્તનિયામો વિય મિચ્છત્તનિયામોપિ અચ્ચન્તિકો સિયા, ન ચ અચ્ચન્તિકો. યદેવં વટ્ટખાણુજોતના કથં યુજ્જેય્યાતિ આહ ¶ ‘‘આસેવનવસેના’’તિઆદિ, તસ્મા યથા સત્તઙ્ગુત્તરપાળિયં ‘‘સકિં નિમુગ્ગોપિ નિમુગ્ગો એવ બાલો’’તિ [અ. નિ. ૭.૧૫ (અત્થતો સમાનં)] વુત્તં, એવં વટ્ટખાણુજોતનાપિ વુત્તા. યાદિસે હિ પચ્ચયે પટિચ્ચ અયં તં તં દસ્સનં ઓક્કન્તો, પુન કદાચિ તપ્પટિપક્ખે પચ્ચયે પટિચ્ચ તતો સીસુક્ખિપનમસ્સ ન હોતીતિ ન વત્તબ્બં. તસ્મા તત્થ, (મ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૧૦૨) ઇધ ચ અટ્ઠકથાયં ‘‘એવરૂપસ્સ હિ યેભુય્યેન ભવતો વુટ્ઠાનં નામ નત્થી’’તિ યેભુય્યગ્ગહણં કતં, ઇતિ આસેવનવસેન ભવન્તરેપિ તંતંદિટ્ઠિયા રોચનતો યેભુય્યેનસ્સ ભવતો વુટ્ઠાનં નત્થીતિ કત્વા વટ્ટખાણુકો નામેસ જાતો, ન પન મિચ્છત્તનિયામસ્સ અચ્ચન્તિકતાયાતિ નીહરિત્વા ઞાતબ્બત્થતાય નેય્યત્થમિદં, ન નીતત્થન્તિ વેદિતબ્બં. યં સન્ધાય અભિધમ્મેપિ ‘‘અરહા, યે ચ પુથુજ્જના મગ્ગં ન પટિલભિસ્સન્તિ, તે રૂપક્ખન્ધઞ્ચ ન પરિજાનન્તિ, વેદનાક્ખન્ધઞ્ચ ન પરિજાનિસ્સન્તી’’તિઆદિ ¶ (યમ. ૧.ખન્ધયમક ૨૧૦) વુત્તં. પથવિગોપકોતિ યથાવુત્તકારણેન પથવિપાલકો. તદત્થં સમત્થેતું ‘‘યેભુય્યેના’’તિઆદિ વુત્તં.

એવં મિચ્છાદિટ્ઠિયા પરમસાવજ્જાનુસારેન સોતૂનં સતિમુપ્પાદેન્તો ‘‘તસ્મા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તસ્માતિ યસ્મા એવં સંસારખાણુભાવસ્સાપિ પચ્ચયો અપણ્ણકજાતો, તસ્મા પરિવજ્જેય્યાતિ સમ્બન્ધો. અકલ્યાણજનન્તિ કલ્યાણધમ્મવિરહિતજનં અસાધુજનં. આસીવિસન્તિ આસુમાગતહલાહલં. ભૂતિકામોતિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થાનં વસેન અત્તનો ગુણેહિ વુડ્ઢિકામો. વિચક્ખણોતિ પઞ્ઞાચક્ખુના વિવિધત્થસ્સ પસ્સકો, ધીરોતિ અત્થો.

પકુધકચ્ચાયનવાદવણ્ણના

૧૭૪. ‘‘અકટા’’તિ એત્થ ત-કારસ્સ ટ-કારાદેસોતિ આહ ‘‘અકતા’’તિ, સમેન, વિસમેન વા કેનચિપિ હેતુના અકતા, ન વિહિતાતિ અત્થો. તથા અકટવિધાતિ એત્થાપિ. નત્થિ કતવિધો કરણવિધિ એતેસન્તિ અકટવિધા. પદદ્વયેનાપિ લોકે કેનચિ હેતુપચ્ચયેન નેસં અનિબ્બત્તભાવં દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘એવં કરોહી’’તિઆદિ. ઇદ્ધિયાપિ ન નિમ્મિતાતિ કસ્સચિ ઇદ્ધિમતો ચેતોવસિપ્પત્તસ્સ પુગ્ગલસ્સ, દેવસ્સ, ઇસ્સરાદિનો ચ ઇદ્ધિયાપિ ન નિમ્મિતા. અનિમ્માપિતાતિ કસ્સચિ ¶ અનિમ્માપિતા. કામં સદ્દતો યુત્તં, અત્થતો ચ પુરિમેન સમાનં, તથાપિ પાળિયમટ્ઠકથાયઞ્ચ અનાગતમેવ અગહેતબ્બભાવે કારણન્તિ દસ્સેતિ ‘‘તં નેવ પાળિય’’ન્તિઆદિના.

બ્રહ્મજાલસુત્તસંવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૩૦) વુત્તત્થમેવ. ઇદમેત્થ યોજનામત્તં – વઞ્ઝાતિ હિ વઞ્ઝપસુવઞ્ઝતાલાદયો વિય અફલા કસ્સચિ અજનકા, તેન પથવિકાયાદીનં રૂપાદિજનકભાવં પટિક્ખિપતિ. રૂપસદ્દાદયો હિ પથવિકાયાદીહિ અપ્પટિબદ્ધવુત્તિકાતિ તસ્સ લદ્ધિ. પબ્બતસ્સ કૂટમિવ ઠિતાતિ કૂટટ્ઠા, યથા પબ્બતકૂટં કેનચિ અનિબ્બત્તિતં કસ્સચિ ચ અનિબ્બત્તકં, એવમેતેપિ સત્તકાયાતિ અધિપ્પાયો. યમિદં ‘‘બીજતો અઙ્કુરાદિ જાયતી’’તિ વુચ્ચતિ, તં વિજ્જમાનમેવ તતો નિક્ખમતિ, ન અવિજ્જમાનં, ઇતરથા અઞ્ઞતોપિ અઞ્ઞસ્સ ઉપલદ્ધિ સિયા, એવમેતેપિ સત્તકાયા, તસ્મા એસિકટ્ઠાયિટ્ઠિતાતિ. ઠિતત્તાતિ નિબ્બિકારભાવેન સુપ્પતિટ્ઠિતત્તા. ન ચલન્તીતિ ન વિકારમાપજ્જન્તિ. વિકારાભાવતો હિ તેસં સત્તન્નં કાયાનં એસિકટ્ઠાયિટ્ઠિતતા, અનિઞ્જનઞ્ચ અત્તનો પકતિયા અવટ્ઠાનમેવ. તેનાહ ‘‘ન વિપરિણમન્તી’’તિ. પકતિન્તિ સભાવં ¶ . અવિપરિણામધમ્મત્તા એવ ન અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉપહનન્તિ. સતિ હિ વિકારમાપાદેતબ્બભાવે ઉપઘાતકતા સિયા, તથા અનુગ્ગહેતબ્બભાવે સતિ અનુગ્ગાહકતાપીતિ તદભાવં દસ્સેતું પાળિયં ‘‘નાલ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. પથવીયેવ કાયેકદેસત્તા પથવિકાયો યથા ‘‘સમુદ્દો દિટ્ઠો’’તિ, પથવિસમૂહો વા કાયસદ્દસ્સ સમૂહવાચકત્તા યથા ‘‘હત્થિકાયો’’તિ. જીવસત્તમાનં કાયાનં નિચ્ચતાય નિબ્બિકારભાવતો ન હન્તબ્બતા, ન ઘાતેતબ્બતા ચ, તસ્મા નેવ કોચિ હન્તા, ઘાતેતા વા અત્થીતિ દસ્સેતું પાળિયં ‘‘સત્તન્નં ત્વેવ કાયાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. યદિ કોચિ હન્તા નત્થિ, કથં તેસં સત્થપ્પહારોતિ તત્થ ચોદનાયાહ ‘‘યથા’’તિઆદિ. તત્થ સત્તન્નં ત્વેવાતિ સત્તન્નમેવ. ઇતિસદ્દો હેત્થ નિપાતમત્તં. પહતન્તિ પહરિતં. એકતોધારાદિકં સત્થં. અન્તરેનેવ પવિસતિ, ન તેસુ. ઇદં વુત્તં હોતિ – કેવલં ‘‘અહં ઇમં જીવિતા વોરોપેમી’’તિ તેસં તથા સઞ્ઞામત્તમેવ, હનનઘાતનાદિ પન પરમત્થતો નત્થેવ કાયાનં અવિકોપનીયભાવતોતિ.

નિગણ્ઠનાટપુત્તવાદવણ્ણના

૧૭૭. ચત્તારો ¶ યામા ભાગા ચતુયામં, ચતુયામં એવ ચાતુયામં. ભાગત્થો હિ ઇધ યામ-સદ્દો યથા ‘‘રત્તિયા પઠમો યામો’’તિ (સં. નિ. અટ્ઠ. ૩.૩૬૮). સો પનેત્થ ભાગો સંવરલક્ખિતોતિ આહ ‘‘ચતુકોટ્ઠાસેન સંવરેન સંવુતો’’તિ, સંયમત્થો વા યામસદ્દો યમનં સઞ્ઞમનં યામોતિ કત્વા. ‘‘યતત્તો’’તિઆદીસુ વિય હિ અનુપસગ્ગોપિ સઉપસગ્ગો વિય સઞ્ઞમત્થવાચકો, સો પન ચતૂહિ આકારેહીતિ આહ ‘‘ચતુકોટ્ઠાસેન સંવરેના’’તિ. આકારો કોટ્ઠાસોતિ હિ અત્થતો એકં. વારિતો સબ્બવારિ યસ્સાયં સબ્બવારિવારિતો યથા ‘‘અગ્યાહિતો’’તિ. તેનાહ ‘‘વારિતસબ્બઉદકો’’તિ. વારિસદ્દેન ચેત્થ વારિપરિભોગો વુત્તો યથા ‘‘રત્તૂપરતો’’તિ. પટિક્ખિત્તો સબ્બસીતોદકો તપ્પરિભોગો યસ્સાતિ તથા. તન્તિ સીતોદકં. સબ્બવારિયુત્તોતિ સંવરલક્ખણમત્તં કથિતં. સબ્બવારિધુતોતિ પાપનિજ્જરલક્ખણં. સબ્બવારિફુટોતિ કમ્મક્ખયલક્ખણન્તિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘સબ્બેના’’તિઆદિમાહ, સબ્બેન પાપવારણેન યુત્તોતિ હિ સબ્બપ્પકારેન સંવરલક્ખણેન પાપવારણેન સમન્નાગતો. ધુતપાપોતિ સબ્બેન નિજ્જરલક્ખણેન પાપવારણેન વિધુતપાપો. ફુટ્ઠોતિ અટ્ઠન્નમ્પિ કમ્માનં ખેપનેન મોક્ખપ્પત્તિયા કમ્મક્ખયલક્ખણેન સબ્બેન પાપવારણેન ફુટ્ઠો, તં પત્વા ઠિતોતિ અત્થો. ‘‘દ્વેયેવ ગતિયો ભવન્તિ, અનઞ્ઞા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૫૮; ૨.૩૪; ૩.૧૯૯, ૨૦૦; મ. નિ. ૨.૩૮૪, ૩૯૮) વિય ગમુસદ્દો નિટ્ઠાનત્થોતિ વુત્તં ‘‘કોટિપ્પત્તચિત્તો’’તિ, મોક્ખાધિગમેન ઉત્તમમરિયાદપ્પત્તચિત્તોતિ અત્થો. કાયાદીસુ ઇન્દ્રિયેસુ સંયમેતબ્બસ્સ અભાવતો ¶ સંયતચિત્તો. અતીતે હેત્થ ત-સદ્દો. સંયમેતબ્બસ્સ અવસેસસ્સ અભાવતો સુપ્પતિટ્ઠિતચિત્તો. કિઞ્ચિ સાસનાનુલોમન્તિ પાપવારણં સન્ધાય વુત્તં. અસુદ્ધલદ્ધિતાયાતિ ‘‘અત્થિ જીવો, સો ચ સિયા નિચ્ચો, સિયા અનિચ્ચો’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૧૭૭). એવમાદિમલીનલદ્ધિતાય. સબ્બાતિ કમ્મપકતિવિભાગાદિવિસયાપિ સબ્બા નિજ્ઝાનક્ખન્તિયો. દિટ્ઠિયેવાતિ મિચ્છાદિટ્ઠિયો એવ જાતા.

સઞ્ચયબેલટ્ઠપુત્તવાદવણ્ણના

૧૭૯-૧૮૧. અમરાવિક્ખેપે ¶ વુત્તનયો એવાતિ બ્રહ્મજાલે અમરાવિક્ખેપવાદવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૬૧) વુત્તનયો એવ. કસ્મા? વિક્ખેપબ્યાકરણભાવતો, તથેવ ચ તત્થ વિક્ખેપવાદસ્સ આગતત્તા.

પઠમસન્દિટ્ઠિકસામઞ્ઞફલવણ્ણના

૧૮૨. પીળેત્વાતિ તેલયન્તેન ઉપ્પીળેત્વા, ઇમિના રઞ્ઞો આભોગમાહ. વદતો હિ આભોગવસેન સબ્બત્થ અત્થનિચ્છયો. અટ્ઠકથાચરિયા ચ તદાભોગઞ્ઞૂ, પરમ્પરાભતત્થસ્સાવિરોધિનો ચ, તસ્મા સબ્બત્થ યથા તથા વચનોકાસલદ્ધભાવમત્તેન અત્થો ન વુત્તો, અથ ખો તેસં વત્તુમિચ્છિતવસેનાતિ ગહેતબ્બં, એવઞ્ચ કત્વા તત્થ તત્થ અત્થુદ્ધારાદિવસેન અત્થવિવેચના કતાતિ.

૧૮૩. યથા તે રુચ્ચેય્યાતિ ઇદાનિ મયા પુચ્છિયમાનો અત્થો યથા તવ ચિત્તે રુચ્ચેય્ય, તયા ચિત્તે રુચ્ચેથાતિ અત્થો. કમ્મત્થે હેતં કિરિયાપદં. મયા વા દાનિ પુચ્છિયમાનમત્થં તવ સમ્પદાનભૂતસ્સ રોચેય્યાતિપિ વટ્ટતિ. ઘરદાસિયા કુચ્છિસ્મિં જાતો અન્તોજાતો. ધનેન કીતો ધનક્કીતો. બન્ધગ્ગાહગહિતો કરમરાનીતો. સામમેવ યેન કેનચિ હેતુના દાસભાવમુપગતો સામંદાસબ્યોપગતો. સામન્તિ હિ સયમેવ. દાસબ્યન્તિ દાસભાવં. કોચિ દાસોપિ સમાનો અલસો કમ્મં અકરોન્તો ‘‘કમ્મકારો’’તિ ન વુચ્ચતિ, સો પન ન તથાભૂતોતિ વિસેસનમેતન્તિ આહ ‘‘અનલસો’’તિઆદિ. દૂરતોતિ દૂરદેસતો આગતં. પઠમમેવાતિ અત્તનો આસન્નતરટ્ઠાનુપસઙ્કમનતો પગેવ પુરેતરમેવ. ઉટ્ઠહતીતિ ગારવવસેન ઉટ્ઠહિત્વા તિટ્ઠતિ, પચ્ચુટ્ઠાતીતિ વા અત્થો. પચ્છાતિ સામિકસ્સ નિપજ્જાય પચ્છા. સયનતો અવુટ્ઠિતેતિ રત્તિયા વિભાયનવેલાય સેય્યતો અવુટ્ઠિતે. પચ્ચૂસકાલતોતિ અતીતરત્તિયા પચ્ચૂસકાલતો ¶ . યાવ સામિનો રત્તિં નિદ્દોક્કમનન્તિ અપરાય ભાવિનિયા રત્તિયા પદોસવેલાયં યાવ નિદ્દોક્કમનં. યા અતીતરત્તિયા પચ્ચૂસવેલા, ભાવિનિયા ચ પદોસવેલા, એત્થન્તરે સબ્બકિચ્ચં કત્વા પચ્છા નિપતતીતિ વુત્તં ¶ હોતિ. કિં કારમેવાતિ કિં કરણીયમેવ કિન્તિ પુચ્છાય કાતબ્બતો, પુચ્છિત્વા કાતબ્બવેય્યાવચ્ચન્તિ અત્થો. પટિસ્સવેનેવ સમીપચારિતા વુત્તાતિ આહ ‘‘પટિસુણન્તો વિચરતી’’તિ. પટિકુદ્ધં મુખં ઓલોકેતું ન વિસહતીતિપિ દસ્સેતિ ‘‘તુટ્ઠપહટ્ઠ’’ન્તિ ઇમિના.

દેવો વિયાતિ આધિપચ્ચપરિવારાદિસમન્નાગતો પધાનદેવો વિય, તેન મઞ્ઞે-સદ્દો ઇધ ઉપમત્થોતિ ઞાપેતિ યથા ‘‘અક્ખાહતં મઞ્ઞે અટ્ઠાસિ રઞ્ઞો મહાસુદસ્સનસ્સ અન્તેપુરં ઉપસોભયમાન’’ન્તિ (દી. નિ. ૨.૨૪૫). સો વતસ્સાહન્તિ એત્થ સો વત અસ્સં અહન્તિ પદચ્છેદો, સો રાજા વિય અહમ્પિ ભવેય્યં. કેનાતિ ચે? યદિ પુઞ્ઞાનિ કરેય્યં, તેનાતિ અત્થોતિ આહ ‘‘સો વત અહ’’ન્તિઆદિ. વતસદ્દો ઉપમાયં. તેનાહ ‘‘એવરૂપો’’તિ. પુઞ્ઞાનીતિ ઉળારતરં પુઞ્ઞં સન્ધાય વુત્તં અઞ્ઞદા કતપુઞ્ઞતો ઉળારાય પબ્બજ્જાય અધિપ્પેતત્તા. ‘‘સો વતસ્સાય’’ન્તિપિ પાઠે સો રાજા વિય અયં અહમ્પિ અસ્સં. કથં? ‘‘યદિ પુઞ્ઞાનિ કરેય્ય’’ન્તિ અત્થસમ્ભવતો ‘‘અયમેવત્થો’’તિ વુત્તં. અસ્સન્તિ હિ ઉત્તમપુરિસયોગે અહં-સદ્દો અપ્પયુત્તોપિ અયં-સદ્દેન પરામસનતો પયુત્તો વિય હોતિ. સો અહં એવરૂપો અસ્સં વત, યદિ પુઞ્ઞાનિ કરેય્યન્તિ પઠમપાઠસ્સ અત્થમિચ્છન્તિ કેચિ. એવં સતિ દુતિયપાઠે ‘‘અયમેવત્થો’’તિ અવત્તબ્બો સિયા તત્થ અયં-સદ્દેન અહં-સદ્દસ્સ પરામસનતો, ‘‘સો’’તિ ચ પરામસિતબ્બસ્સ અઞ્ઞસ્સ સમ્ભવતો. યન્તિ દાનં. સતભાગમ્પીતિ સતભૂતં ભાગમ્પિ, રઞ્ઞા દિન્નદાનં સતધા કત્વા તત્થ એકભાગમ્પીતિ વુત્તં હોતિ. યાવજીવં ન સક્ખિસ્સામિ દાતુન્તિ યાવજીવં દાનત્થાય ઉસ્સાહં કરોન્તોપિ સતભાગમત્તમ્પિ દાતું ન સક્ખિસ્સામિ, તસ્મા પબ્બજિસ્સામીતિ પબ્બજ્જાયં ઉસ્સાહં કત્વાતિ અત્થો. ‘‘યંનૂના’’તિ નિપાતો પરિવિતક્કનત્થેતિ વુત્તં ‘‘એવં ચિન્તનભાવ’’ન્તિ.

કાયેન પિહિતોતિ કાયેન સંવરિતબ્બસ્સ કાયદ્વારેન પવત્તનકસ્સ પાપધમ્મસ્સ સંવરણવસેન પિદહિતો. ઉસ્સુક્કવચનવસેન પનત્થો વિહરેય્ય-પદેન સમ્બજ્ઝિતબ્બત્તાતિ આહ ‘‘અકુસલપવેસનદ્વારં થકેત્વા’’તિ. હુત્વાતિ હિ સેસો. અકુસલપવેસનદ્વારન્તિ ચ કાયકમ્મભૂતાનમકુસલાનં પવેસનભૂતં કાયવિઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતં દ્વારં. સેસપદદ્વયેપીતિ ¶ ‘‘વાચાય સંવુતો, મનસા સંવુતો’’તિ પદદ્વયેપિ. ઘાસચ્છાદનેન પરમતાયાતિ ઘાસચ્છાદનપરિયેસને સલ્લેખવસેન પરમતાય, ઉક્કટ્ઠભાવે વા સણ્ઠિતો ઘાસચ્છાદનમત્તમેવ પરમં પમાણં કોટિ એતસ્સ ¶ , ન તતો પરં કિઞ્ચિ આમિસજાતં પરિયેસતિ, પચ્ચાસિસતિ ચાતિ ઘાસચ્છાદનપરમો, તસ્સ ભાવો ઘાસચ્છાદનપરમતાતિપિ અટ્ઠકથામુત્તકો નયો. ઘસિતબ્બો અસિતબ્બોતિ ઘાસો, આહારો, આભુસો છાદેતિ પરિદહતિ એતેનાતિ અચ્છાદનં, નિવાસનં, અપિચ ઘસનં ઘાસો, આભુસો છાદીયતે અચ્છાદનન્તિપિ યુજ્જતિ. એતદત્થમ્પીતિ ઘાસચ્છાદનત્થાયાપિ. અનેસનન્તિ એકવીસતિવિધમ્પિ અનનુરૂપમેસનં.

વિવેકટ્ઠકાયાનન્તિ ગણસઙ્ગણિકતો પવિવિત્તે ઠિતકાયાનં, સમ્બન્ધીભૂતાનં કાયવિવેકોતિ સમ્બન્ધો. નેક્ખમ્માભિરતાનન્તિ ઝાનાભિરતાનં. પરમવોદાનપ્પત્તાનન્તિ તાય એવ ઝાનાભિરતિયા પરમં ઉત્તમં વોદાનં ચિત્તવિસુદ્ધિં પત્તાનં. નિરુપધીનન્તિ કિલેસૂપધિઅભિસઙ્ખારૂપધીહિ અચ્ચન્તવિગતાનં. વિસઙ્ખારં વુચ્ચતિ નિબ્બાનં, તદધિગમનેતા વિસઙ્ખારગતા, અરહન્તો, તેસં. ‘‘એવં વુત્તે’’તિ ઇમિના મહાનિદ્દેસે (મહાનિ. ૭, ૯) આગતભાવં દસ્સેતિ. એત્થ ચ પઠમો વિવેકો ઇતરેહિ દ્વીહિ વિવેકેહિ સહાપિ વત્તબ્બો ઇતરેસુ સિદ્ધેસુ તસ્સાપિ સિજ્ઝનતો, વિના ચ તસ્મિં સિદ્ધેપિ ઇતરે સમસિજ્ઝનતો. તથા દુતિયોપિ. તતિયો પન ઇતરેહિ સહેવ વત્તબ્બો. ન વિના ઇતરેસુ સિદ્ધેસુયેવ તસ્સ સિજ્ઝનતોતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘ગણસઙ્ગણિકં પહાયા’’તિઆદિ તદધિપ્પાયવિભાવનં. તત્થ ગણે જનસમાગમે સન્નિપતનં ગણસઙ્ગણિકા, તં પહાય. કાયેન એકો વિહરતિ વિચરતિ પુગ્ગલવસેન અસહાયત્તા. ચિત્તે કિલેસાનં સન્નિપતનં ચિત્તકિલેસસઙ્ગણિકા, તં પહાય. એકો વિહરતિ કિલેસવસેન અસહાયત્તા. મગ્ગસ્સ એકચિત્તક્ખણિકત્તા, ગોત્રભુઆદીનઞ્ચ આરમ્મણકરણમત્તત્તા ન તેસં વસેન સાતિસયા નિબ્બુતિસુખસમ્ફુસના, ફલસમાપત્તિનિરોધસમાપત્તિવસેન પન સાતિસયાતિ આહ ‘‘ફલસમાપત્તિં વા નિરોધસમાપત્તિં વા’’તિ. ફલપરિયોસાનો હિ નિરોધો. પવિસિત્વાતિ સમાપજ્જનવસેન અન્તોકત્વા. નિબ્બાનં પત્વાતિ એત્થ ઉસ્સુક્કવચનમેતં આરમ્મણકરણેન, ચિત્તચેતસિકાનં નિરોધેન ચ ¶ નિબ્બુતિપજ્જનસ્સ અધિપ્પેતત્તા. ચોદનત્થેતિ જાનાપેતું ઉસ્સાહકરણત્થે.

૧૮૪. અભિહરિત્વાતિ અભિમુખભાવેન નેત્વા. નન્તિ તથા પબ્બજ્જાય વિહરન્તં. અભિહારોતિ નિમન્તનવસેન અભિહરણં. ‘‘ચીવરાદીહિ પયોજનં સાધેસ્સામી’’તિ વચનસેસેન યોજના. તથા ‘‘યેનત્થો, તં વદેય્યાથા’’તિ. ચીવરાદિવેકલ્લન્તિ ચીવરાદીનં લૂખતાય વિકલભાવં. તદુભયમ્પીતિ તદેવ અભિહારદ્વયમ્પિ. સપ્પાયન્તિ સબ્બગેલઞ્ઞાપહરણવસેન ઉપકારાવહં. ભાવિનો અનત્થસ્સ અજનનવસેન પરિપાલનં રક્ખાગુત્તિ. પચ્ચુપ્પન્નસ્સ પન અનત્થસ્સ ¶ નિસેધવસેન પરિપાલનં આવરણગુત્તિ. કિમત્થિયં ‘‘ધમ્મિક’ન્તિ વિસેસનન્તિ આહ ‘‘સા પનેસા’’તિઆદિ. વિહારસીમાયાતિ ઉપચારસીમાય, લાભસીમાય વા.

૧૮૫. કેવલો યદિ-એવં-સદ્દો પુબ્બે વુત્તત્થાપેક્ખકોતિ વુત્તં ‘‘યદિ તવ દાસો’’તિઆદિ. એવં સન્તેતિ એવં લબ્ભમાને સતિ. દુતિયં ઉપાદાય પઠમભાવો, તસ્મા ‘‘પઠમ’’ન્તિ ભણન્તો અઞ્ઞસ્સાપિ અત્થિતં દીપેતિ. તદેવ ચ કારણં કત્વા રાજાપિ એવમાહાતિ દસ્સેતું ‘‘પઠમન્તિ ભણન્તો’’તિઆદિ વુત્તં. તેનેવાતિ પઠમસદ્દેન અઞ્ઞસ્સાપિ અત્થિતાદીપનેનેવ.

દુતિયસન્દિટ્ઠિકસામઞ્ઞફલવણ્ણના

૧૮૬. કસતીતિ વિલેખતિ કસિં કરોતિ. ગહપતિકોતિ એત્થ ક-સદ્દો અપ્પત્થોતિ વુત્તં ‘‘એકગેહમત્તે જેટ્ઠકો’’તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ગહસ્સ પતિ ગહપતિ, ખુદ્દકો ગહપતિ ગહપતિકો એકસ્મિઞ્ઞેવ ગેહમત્તે જેટ્ઠકત્તાતિ, ખુદ્દકભાવો પનસ્સ ગેહવસેનેવાતિ કત્વા ‘‘એકગેહમત્તે’’તિ વુત્તં. તેન હિ અનેકકુલજેટ્ઠકભાવં પટિક્ખિપતિ, ગહં, ગેહન્તિ ચ અત્થતો સમાનમેવ. કરસદ્દો બલિમ્હીતિ વુત્તં ‘‘બલિસઙ્ખાત’’ન્તિ. કરોતીતિ અભિનિપ્ફાદેતિ સમ્પાદેતિ. વડ્ઢેતીતિ ઉપરૂપરિ ઉપ્પાદનેન મહન્તં સન્નિચયં કરોતિ.

કસ્મા તદુભયમ્પિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘યથા હી’’તિઆદિ. અપ્પમ્પિ પહાય પબ્બજિતું દુક્કરન્તિ દસ્સનઞ્ચ પગેવ મહન્તન્તિ વિઞ્ઞાપનત્થં. એસા હિ કથિકાનં ¶ પકતિ, યદિદં યેન કેનચિ પકારેન અત્થન્તરવિઞ્ઞાપનન્તિ. અપ્પમ્પિ પહાય પબ્બજિતું દુક્કરભાવો પન મજ્ઝિમનિકાયે મજ્ઝિમપણ્ણાસકે લટુકિકોપમસુત્તેન (મ. નિ. ૨.૧૪૮ આદયો) દીપેતબ્બો. વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘‘સેય્યથાપિ ઉદાયિ પુરિસો દલિદ્દો અસ્સકો અનાળ્હિયો, તસ્સ’સ્સ એકં અગારકં ઓલુગ્ગવિલુગ્ગં કાકાતિદાયિં નપરમરૂપં, એકા ખટોપિકા ઓલુગ્ગવિલુગ્ગા નપરમરૂપા’’તિ વિત્થારો. યદિ અપ્પમ્પિ ભોગં પહાય પબ્બજિતું દુક્કરં, કસ્મા દાસવારેપિ ભોગગ્ગહણં ન કતન્તિ આહ ‘‘દાસવારે પના’’તિઆદિ. અત્તનોપિ અનિસ્સરોતિ અત્તાનમ્પિ સયમનિસ્સરો. યથા ચ દાસસ્સ ભોગાપિ અભોગાયેવ પરાયત્તભાવતો, એવં ઞાતયોપીતિ દાસવારે ઞાતિપરિવટ્ટગ્ગહણમ્પિ ન કતન્તિ દટ્ઠબ્બં. પરિવટ્ટતિ પરમ્પરભાવેન સમન્તતો આવટ્ટતીતિ પરિવટ્ટો, ઞાતિયેવ. તેનાહ ‘‘ઞાતિયેવ ઞાતિપરિવટ્ટો’’તિ.

પણીતતરસામઞ્ઞફલવણ્ણના

૧૮૯. તન્તિ ¶ યથા દાસવારે ‘‘એવમેવા’’તિ વુત્તં, ન તથા ઇધ કસ્સકવારે, તદવચનં કસ્માતિ અનુયુઞ્જેય્ય ચેતિ અત્થો. એવમેવાતિ વુચ્ચમાનેતિ યથા પઠમદુતિયાનિ સામઞ્ઞફલાનિ પઞ્ઞત્તાનિ, તથાયેવ પઞ્ઞપેતું સક્કા નુ ખોતિ વુત્તે. એવરૂપાહીતિ યથાવુત્તદાસકસ્સકૂપમાસદિસાહિ ઉપમાહિ. સામઞ્ઞફલં દીપેતું પહોતિ અનન્તપટિભાનતાય વિચિત્તનયદેસનભાવતો. તત્થાતિ એવં દીપને. પરિયન્તં નામ નત્થિ અનન્તનયદેસનભાવતો, સવને વા અસન્તોસનેન ભિય્યો ભિય્યો સોતુકામતાજનનતો સોતુકામતાય પરિયન્તં નામ નત્થીતિ અત્થો. તથાપીતિ ‘‘દેસનાય ઉત્તરુત્તરાધિકનાનાનયવિચિત્તભાવે સતિપી’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૧૮૯) આચરિયેન વુત્તં, સતિપિ એવં અપરિયન્તભાવેતિપિ યુજ્જતિ. અનુમાનઞાણેન ચિન્તેત્વા. ઉપરિ વિસેસન્તિ તં ઠપેત્વા તદુપરિ વિસેસમેવ સામઞ્ઞફલં પુચ્છન્તો. કસ્માતિ આહ ‘‘સવને’’તિઆદિ. એતેન ઇમમત્થં દીપેતિ – અનેકત્થા સમાનાપિ સદ્દા વત્તિચ્છાનુપુબ્બિકાયેવ તંતદત્થદીપકાતિ.

સાધુકં સાધૂતિ એકત્થમેતં સાધુસદ્દસ્સેવ ક-કારેન વડ્ઢેત્વા વુત્તત્તા. તેનેવ હિ સાધુકસદ્દસ્સત્થં વદન્તેન સાધુસદ્દો અત્થુદ્ધારવસેન ¶ ઉદાહટો. તેન ચ નનુ સાધુકસદ્દસ્સેવ અત્થુદ્ધારો વત્તબ્બો, ન સાધુસદ્દસ્સાતિ ચોદના નિસેધિતા. આયાચનેતિ અભિમુખં યાચને, અભિપત્થનાયન્તિ અત્થો. સમ્પટિચ્છનેતિ પટિગ્ગહણે. સમ્પહંસનેતિ સંવિજ્જમાનગુણવસેન હંસને તોસને, ઉદગ્ગતાકરણેતિ અત્થો.

સાધુ ધમ્મરુચીતિ ગાથા ઉમ્માદન્તીજાતકે (જા. ૨.૧૮.૧૦૧). તત્થાયમટ્ઠકથાવિનિચ્છયપવેણી – સુચરિતધમ્મે રોચેતીતિ ધમ્મરુચિ, ધમ્મરતોતિ અત્થો. તાદિસો હિ જીવિતં જહન્તોપિ અકત્તબ્બં ન કરોતિ. પઞ્ઞાણવાતિ પઞ્ઞવા ઞાણસમ્પન્નો. મિત્તાનમદ્દુબ્ભોતિ મિત્તાનં અદુસ્સનભાવો. ‘‘અદૂસકો અનુપઘાતકો’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૧૮૯) આચરિયેન વુત્તં. ‘‘અદ્રુબ્ભો’’તિપિ પાઠો દ-કારસ્સ દ્ર-કારં કત્વા.

દળ્હીકમ્મેતિ સાતચ્ચકિરિયાયં. આણત્તિયન્તિ આણાપને. ઇધાપીતિ સામઞ્ઞફલેપિ. અસ્સાતિ સાધુકસદ્દસ્સ. ‘‘સુણોહિ સાધુકં મનસિ કરોહી’’તિ હિ સાધુકસદ્દેન સવનમનસિકારાનં સાતચ્ચકિરિયાપિ તદાણાપનમ્પિ જોતિતં હોતિ. આયાચનેનેવ ચ ઉય્યોજનસામઞ્ઞતો આણત્તિ સઙ્ગહિતાતિ ન સા વિસું અત્થુદ્ધારે વુત્તા. આણારહસ્સ હિ આણત્તિ ¶ , તદનરહસ્સ આયાચનન્તિ વિસેસો. સુન્દરેપીતિ સુન્દરત્થેપિ. ઇદાનિ યથાવુત્તેન સાધુકસદ્દસ્સ અત્થત્તયેન પકાસિતં વિસેસં દસ્સેતું, તસ્સ વા અત્થત્તયસ્સ ઇધ યોગ્યતં વિભાવેતું ‘‘દળ્હીકમ્મત્થેન હી’’તિઆદિ વુત્તં. સુગ્ગહિતં ગણ્હન્તોતિ સુગ્ગહિતં કત્વા ગણ્હન્તો. સુન્દરન્તિ ભાવનપુંસકં. ભદ્દકન્તિ પસત્થં, ‘‘ધમ્મ’’ન્તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. સુન્દરં ભદ્દકન્તિ વા સવનાનુગ્ગહણે પરિયાયવચનં.

મનસિ કરોહીતિ એત્થ ન આરમ્મણપટિપાદનલક્ખણો મનસિકારો, અથ ખો વીથિપટિપાદનજવનપટિપાદનમનસિકારપુબ્બકે ચિત્તે ઠપનલક્ખણોતિ દસ્સેન્તો ‘‘આવજ્જ, સમન્નાહરા’’તિ આહ. અવિક્ખિત્તચિત્તોતિ યથાવુત્તમનસિકારદ્વયપુબ્બકાય ચિત્તપટિપાટિયા એકારમ્મણે ઠપનવસેન અનુદ્ધતચિત્તો હુત્વા. નિસામેહીતિ સુણાહિ, અનગ્ઘરતનમિવ વા સુવણ્ણમઞ્જુસાય દુલ્લભધમ્મરતનં ચિત્તે પટિસામેહીતિપિ અત્થો ¶ . તેન વુત્તં ‘‘ચિત્તે કરોહી’’તિ. એવં પદદ્વયસ્સ પચ્ચેકં યોજનાવસેન અત્થં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પટિયોગીવસેન દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સોતિન્દ્રિયવિક્ખેપવારણં સવને નિયોજનવસેન કિરિયન્તરપટિસેધનતો, તેન સોતં ઓદહાતિ અત્થં દસ્સેતિ. મનિન્દ્રિયવિક્ખેપવારણં મનસિકારેન દળ્હીકમ્મનિયોજનેન અઞ્ઞચિન્તાપટિસેધનતો. બ્યઞ્જનવિપલ્લાસગ્ગાહવારણં ‘‘સાધુક’’ન્તિ વિસેસેત્વા વુત્તત્તા. અત્થવિપલ્લાસગ્ગાહવારણેપિ એસ નયો.

ધારણૂપપરિક્ખાદીસૂતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન તુલનતીરણાદિકે, દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવેધે ચ સઙ્ગણ્હાતિ. યથાધિપ્પેતમત્થં બ્યઞ્જેતિ પકાસેતિ, સયમેતેનાતિ વા બ્યઞ્જનં, સભાવનિરુત્તિ, સહ બ્યઞ્જનેનાતિ સબ્યઞ્જનો, બ્યઞ્જનસમ્પન્નોતિ અત્થો. સહપ્પવત્તિ હિ ‘‘સમ્પન્નતા સમવાયતા વિજ્જમાનતા’’તિઆદિના અનેકવિધા, ઇધ પન સમ્પન્નતાયેવ તદઞ્ઞસ્સ અસમ્ભવતો, તસ્મા ‘‘સહ બ્યઞ્જનેના’’તિ નિબ્બચનં કત્વાપિ ‘‘બ્યઞ્જનસમ્પન્નો’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૧૮૯) અત્થો આચરિયેન વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં, યથા તં ‘‘ન કુસલા અકુસલા, કુસલપટિપક્ખા’’તિ (ધ. સ. ૧) અરણીયતો ઉપગન્તબ્બતો અનુધાતબ્બતો અત્થો, ચતુપારિસુદ્ધિસીલાદિ, સહ અત્થેનાતિ સાત્થો, વુત્તનયેન અત્થસમ્પન્નોતિ અત્થો. સાધુકપદં એકમેવ સમાનં આવુત્તિનયાદિવસેન ઉભયત્થ યોજેતબ્બં. કથન્તિ આહ ‘‘યસ્મા’’તિઆદિ. ધમ્મો નામ તન્તિ. દેસના નામ તસ્સા મનસા વવત્થાપિતાય તન્તિયા દેસના. અત્થો નામ તન્તિયા અત્થો. પટિવેધો નામ તન્તિયા, તન્તિઅત્થસ્સ ચ યથાભૂતાવબોધો. યસ્મા ચેતે ધમ્મદેસનાત્થપટિવેધા સસાદીહિ વિય મહાસમુદ્દો મન્દબુદ્ધીહિ દુક્ખોગાહા, અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠા ચ, તસ્મા ગમ્ભીરા. તેન વુત્તં ‘‘યસ્મા…પે… મનસિ કરોહી’’તિ. એત્થ ચ પટિવેધસ્સ દુક્કરભાવતો ¶ ધમ્મત્થાનં દુક્ખોગાહતા, દેસનાઞાણસ્સ દુક્કરભાવતો દેસનાય, ઉપ્પાદેતુમસક્કુણેય્યતાય, તબ્બિસયઞાણુપ્પત્તિયા ચ દુક્કરભાવતો પટિવેધસ્સ દુક્ખોગાહતા વેદિતબ્બા. યમેત્થ વત્તબ્બં, તં નિદાનવણ્ણનાયં વુત્તમેવ.

‘‘સુણાહિ સાધુક’’ન્તિ ‘‘સાધુકં મનસિ કરોહી’’તિ વદન્તો ન કેવલં અત્થક્કમતો એવ અયં યોજના, અથ ખો સદ્દક્કમતોપિ ઉભયત્થ સમ્બન્ધત્તાતિ દસ્સેતિ. ‘‘સક્કા મહારાજા’’તિ ઇધાપિ ‘‘અઞ્ઞમ્પિ દિટ્ઠેવ ¶ ધમ્મે સન્દિટ્ઠિકં સામઞ્ઞફલં…પે… પણીતતરઞ્ચા’’તિ ઇદમનુવત્તતીતિ આહ ‘‘એવં પટિઞ્ઞાતં સામઞ્ઞફલદેસન’’ન્તિ. વિત્થારતો ભાસનન્તિ અત્થમેવ દળ્હં કરોતિ ‘‘દેસેસ્સામીતિ સંખિત્તદીપન’’ન્તિઆદિના. હિ-સદ્દો ચેત્થ લુત્તનિદ્દિટ્ઠો. ઇદં વુત્તં હોતિ – દેસનં નામ ઉદ્દિસનં. ભાસનં નામ નિદ્દિસનં પરિબ્યત્તકથનં. તેનાયમત્થો સમ્ભવતીતિ યથાવુત્તમત્થં સગાથાવગ્ગસંયુત્તે વઙ્ગીસસુત્તે (સં. નિ. ૧.૨૧૪) ગાથાપદેન સાધેતું ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં.

સાળિકાયિવ નિગ્ઘોસોતિ સાળિકાય નિગ્ઘોસો વિય, યથા સાળિકાય આલાપો મધુરો કણ્ણસુખો પેમનીયો, એવન્તિ અત્થો. પટિભાનન્તિ ચેતસ્સ વિસેસનં લિઙ્ગભેદસ્સપિ વિસેસનસ્સ દિસ્સનતો યથા ‘‘ગુણો પમાણ’’ન્તિ. પટિભાનન્તિ ચ સદ્દો વુચ્ચતિ પટિભાતિ તંતદાકારેન દિસ્સતીતિ કત્વા. ઉદીરયીતિ ઉચ્ચારયિ, વુચ્ચતિ વા, કમ્મગબ્ભઞ્ચેતં કિરિયાપદં. ઇમિના ચેતં દીપેતિ – આયસ્મન્તં ધમ્મસેનાપતિં થોમેતુકામેન દેસનાભાસનાનં વિસેસં દસ્સેન્તેન પભિન્નપટિસમ્ભિદેન આયસ્મતા વઙ્ગીસત્થેરેન ‘‘સઙ્ખિત્તેન, વિત્થારેના’’તિ ચ વિસેસનં કતં, તેનાયમત્થો વિઞ્ઞાયતીતિ.

એવં વુત્તેતિ ‘‘ભાસિસ્સામી’’તિ વુત્તે. ‘‘ન કિર ભગવા સઙ્ખેપેનેવ દેસેસ્સતિ, અથ ખો વિત્થારેનપિ ભાસિસ્સતી’’તિ હિ તં પદં સુત્વાવ ઉસ્સાહજાતો સઞ્જાતુસ્સાહો, હટ્ઠતુટ્ઠોતિ અત્થો. અયમાચરિયસ્સ અધિપ્પાયો. અપિચ ‘‘તેન હિ મહારાજ સુણોહિ સાધુકં મનસિ કરોહિ, ભાસિસ્સામી’’તિ વુત્તં સબ્બમ્પિ ઉય્યોજનપટિઞ્ઞાકરણપ્પકારં ઉસ્સાહજનનકારણં સબ્બેનેવ ઉસ્સાહસમ્ભવતો, તસ્મા એવં વુત્તેતિ ‘‘સુણોહિ, સાધુકં મનસિ કરોહિ, ભાસિસ્સામી’’તિ વુત્તે સબ્બેહેવ તીહિપિ પદેહિ ઉસ્સાહજાતોતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. પચ્ચસ્સોસીતિ પતિ અસ્સોસિ ભગવતો વચનસમનન્તરમેવ પચ્છા અસ્સોસિ, ‘‘સક્કા પન ભન્તે’’તિઆદિના વા પુચ્છિત્વા પુન ‘‘એવં ભન્તે’’તિ અસ્સોસીતિ અત્થો. તં પન પતિસ્સવનં અત્થતો સમ્પટિચ્છનમેવાતિ ¶ આહ ‘‘સમ્પટિચ્છિ, પટિગ્ગહેસી’’તિ. તેનેવ હિ ‘‘ઇતિ અત્થો’’તિ અવત્વા ‘‘ઇતિ વુત્તં હોતી’’તિ વુત્તં.

૧૯૦. ‘‘અથસ્સ ¶ ભગવા એતદવોચા’’તિ વચનસમ્બન્ધમત્તં દસ્સેત્વા ‘‘એતં અવોચા’’તિ પદં વિભજિત્વા અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘ઇદાની’’તિઆદિમાહ. ‘‘ઇધા’’તિ ઇમિના વુચ્ચમાનં અધિકરણં તથાગતસ્સ ઉપ્પત્તિટ્ઠાનભૂતં લોકમેવાધિપ્પેતન્તિ દસ્સેતિ ‘‘દેસોપદેસે નિપાતો’’તિ ઇમિના. દેસસ્સ ઉપદિસનં દેસોપદેસો, તસ્મિં. યદિ સબ્બત્થ દેસોપદેસે, અથાયમત્થો ન વત્તબ્બો અવુત્તેપિ લબ્ભમાનત્તાતિ ચોદનાયાહ ‘‘સ્વાય’’ન્તિઆદિ. સામઞ્ઞભૂતં ઇધસદ્દં ગણ્હિત્વા ‘‘સ્વાય’’ન્તિ વુત્તં, ન તુ યથાવિસેસિતબ્બં. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘કત્થચિ પદપૂરણમત્તમેવા’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૯૦). લોકં ઉપાદાય વુચ્ચતિ લોકસદ્દેન સમાનાધિકરણભાવતો. ઇધ લોકેતિ ચ જાતિક્ખેત્તં, તત્થાપિ અયં ચક્કવાળો અધિપ્પેતો. સાસનમુપાદાય વુચ્ચતિ ‘‘સમણો’’તિ સદ્દન્તરસન્નિધાનતો. અયઞ્હિ ચતુકઙ્ગુત્તરપાળિ. તત્થ પઠમો સમણોતિ સોતાપન્નો. દુતિયો સમણોતિ સકદાગામી. વુત્તઞ્હેતં તત્થેવ –

‘‘કતમો ચ ભિક્ખવે પઠમો સમણો? ઇધ ભિક્ખવે ભિક્ખુ તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા સોતાપન્નો હોતી’’તિ, (અ. નિ. ૪.૨૪૧) ‘‘કતમો ચ ભિક્ખવે દુતિયો સમણો? ઇધ ભિક્ખવે ભિક્ખુ તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા રાગદોસમોહાનં તનુત્તા સકદાગામી હોતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૪૧) ચ આદિ.

ઓકાસન્તિ કઞ્ચિ પદેસમુપાદાય વુચ્ચતિ ‘‘તિટ્ઠમાનસ્સા’’તિ સદ્દન્તરસન્નિધાનતો.

ઇધેવ તિટ્ઠમાનસ્સાતિ ઇમિસ્સંયેવ ઇન્દસાલગુહાયં પતિટ્ઠમાનસ્સ, દેવભૂતસ્સ મે સતોતિ દેવભાવેન, દેવો હુત્વા વા ભૂતસ્સ સમાનસ્સ. મેતિ અનાદરયોગે સામિવચનં. પુન મેતિ કત્તુત્થે. ઇદઞ્હિ સક્કપઞ્હતો ઉદાહટં.

પદપૂરણમત્તમેવ ઓકાસાપદિસનસ્સાપિ અસમ્ભવેન અત્થન્તરસ્સ અબોધનતો. પુબ્બે વુત્તં તથાગતસ્સ ઉપ્પત્તિટ્ઠાનભૂતમેવ સન્ધાય ‘‘લોક’’ન્તિ વુત્તં. પુરિમં ઉય્યોજનપટિઞ્ઞાકરણવિસયે આલપનન્તિ ¶ પુન ‘‘મહારાજા’’તિ આલપતિ. ‘‘અરહ’’ન્તિ આદયો સદ્દા વિત્થારિતાતિ યોજના. અત્થતો હિ વિત્થારણં સદ્દમુખેનેવ હોતીતિ ઉભયત્થ સદ્દગ્ગહણં કતં. યસ્મા પન ‘‘અપરેહિપિ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો’’તિઆદિના (ઉદા. અટ્ઠ. ૧૮; ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૩૮) તથાગત-સદ્દો ¶ ઉદાનટ્ઠકથાદીસુ, ‘‘અરહ’’ન્તિ આદયો ચ વિસુદ્ધિમગ્ગટીકાયં (વિસુદ્ધિ. ટી. ૧.૧૩૦) અપરેહિપિ પકારેહિ વિત્થારિતા આચરિયેન, તસ્મા તેસુ વુત્તનયેનપિ તેસમત્થો વેદિતબ્બો. તથાગતસ્સ સત્તનિકાયન્તોગધતાય ‘‘ઇધ પન સત્તલોકો અધિપ્પેતો’’તિ વત્વા તત્થાયં યસ્મિં સત્તનિકાયે, યસ્મિઞ્ચ ઓકાસે ઉપ્પજ્જતિ, તં દસ્સેતું ‘‘સત્તલોકે ઉપ્પજ્જમાનોપિ ચા’’તિઆદિ વુત્તં. ન દેવલોકે, ન બ્રહ્મલોકેતિ એત્થ યં વત્તબ્બં, તં પરતો આગમિસ્સતિ.

તસ્સાપરેનાતિ તસ્સ નિગમસ્સ અપરેન, તતો બહીતિ વુત્તં હોતિ. તતોતિ મહાસાલતો. ઓરતો મજ્ઝેતિ અબ્ભન્તરં મજ્ઝિમપદેસો. એવં પરિચ્છિન્નેતિ પઞ્ચનિમિત્તબદ્ધા સીમા વિય પઞ્ચહિ યથાવુત્તનિમિત્તેહિ પરિચ્છિન્ને. અડ્ઢતેય્યયોજનસતેતિ પણ્ણાસયોજનેહિ ઊનતિયોજનસતે. અયઞ્હિ મજ્ઝિમજનપદો મુદિઙ્ગસણ્ઠાનો, ન સમપરિવટ્ટો, ન ચ સમચતુરસ્સો, ઉજુકેન કત્થચિ અસીતિયોજનો હોતિ, કત્થચિ યોજનસતિકો, તથાપિ ચેસ કુટિલપરિચ્છેદેન મિનિયમાનો પરિયન્ત પરિક્ખેપતો નવયોજનસતિકો હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘નવયોજનસતે’’તિ. અસીતિમહાથેરાતિ યેભુય્યવસેન વુત્તં સુનાપરન્તકસ્સ પુણ્ણત્થેરસ્સાપિ મહાસાવકેસુ પરિયાપન્નત્તા. સુનાપરન્તજનપદો હિ પચ્ચન્તવિસયો. તથા હિ ‘‘ચન્દનમણ્ડલમાળપટિગ્ગહણે ભગવા ન તત્થ અરુણં ઉટ્ઠપેતી’’તિ મજ્ઝિમાગમ- (મ. નિ. અટ્ઠ. ૪.૩૯૭) સંયુત્તાગમટ્ઠકથાસુ (સં. નિ. અટ્ઠ. ૩.૪.૮૮-૮૯) વુત્તં. સારપ્પત્તાતિ કુલભોગિસ્સરિયાદિવસેન, સીલસારાદિવસેન ચ સારભૂતા. બ્રાહ્મણગહપતિકાતિબ્રહ્માયુપોક્ખરસાતિઆદિબ્રાહ્મણા ચેવ અનાથપિણ્ડિકાદિગહપતિકા ચ.

તત્થાતિ મજ્ઝિમપદેસે, તસ્મિંયેવ ‘‘ઉપ્પજ્જતી’’તિ વચને વા. સુજાતાયાતિ એવંનામિકાય પઠમં સરણગમનિકાય યસત્થેરમાતુયા. ચતૂસુ પનેતેસુ વિકપ્પેસુ પઠમો બુદ્ધભાવાય આસન્નતરપટિપત્તિદસ્સનવસેન ¶ વુત્તો. આસન્નતરાય હિ પટિપત્તિયા ઠિતોપિ ‘‘ઉપ્પજ્જતી’’તિ વુચ્ચતિ ઉપ્પાદસ્સ એકન્તિકત્તા, પગેવ પટિપત્તિયા મત્થકે ઠિતો. દુતિયો બુદ્ધભાવાવહપબ્બજ્જતો પટ્ઠાય આસન્નમત્તપટિપત્તિદસ્સનવસેન, તતિયો બુદ્ધકરધમ્મપારિપૂરિતો પટ્ઠાય બુદ્ધભાવાય પટિપત્તિદસ્સનવસેન. ન હિ મહાસત્તાનં અન્તિમભવૂપપત્તિતો પટ્ઠાય બોધિસમ્ભારસમ્ભરણં નામ અત્થિ બુદ્ધત્થાય કાલમાગમયમાનેનેવ તત્થ પતિટ્ઠનતો. ચતુત્થો બુદ્ધભાવકરધમ્મસમારમ્ભતો પટ્ઠાય બોધિયા નિયતભાવદસ્સનેન. બોધિયા હિ નિયતભાવપ્પત્તિતો પભુતિ ‘‘બુદ્ધો ઉપ્પજ્જતી’’તિ વિઞ્ઞૂહિ વત્તું સક્કા ઉપ્પાદસ્સ એકન્તિકત્તા. યથા પન ‘‘સન્દન્તિ નદિયો’’તિ સન્દનકિરિયાય અવિચ્છેદમુપાદાય વત્તમાનપ્પયોગો ¶ , એવં ઉપ્પાદત્થાય પટિપજ્જનકિરિયાય અવિચ્છેદમુપાદાય ચતૂસુપિ વિકપ્પેસુ ‘‘ઉપ્પજ્જતિ નામા’’તિ વુત્તં, પવત્તાપરતવત્તમાનવચનઞ્ચેતં. ચતુબ્બિધઞ્હિ વત્તમાનલક્ખણં સદ્દસત્થે પકાસિતં –

‘‘નિચ્ચપવત્તિ સમીપો, પવત્તુપરતો તથા;

પવત્તાપરતો ચેવ, વત્તમાનો ચતુબ્બિધો’’તિ.

યસ્મા પન બુદ્ધાનં સાવકાનં વિય ન પટિપાટિયા ઇદ્ધિવિધઞાણાદીનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, સહેવ પન અરહત્તમગ્ગેન સકલોપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિગુણરાસિ આગતો નામ હોતિ, તસ્મા તેસં નિપ્ફત્તસબ્બકિચ્ચત્તા અરહત્તફલક્ખણે ઉપ્પન્નો નામાતિ એકઙ્ગુત્તરવણ્ણનાયં (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૭૦) વુત્તં. અસતિ હિ નિપ્ફત્તસબ્બકિચ્ચત્તે ન તાવતા ‘‘ઉપ્પન્નો’’તિ વત્તુમરહતિ. સબ્બપઠમં ઉપ્પન્નભાવન્તિ ચતૂસુ વિકપ્પેસુ સબ્બપઠમં ‘‘તથાગતો સુજાતાય…પે… ઉપ્પજ્જતિ નામા’’તિ વુત્તં તથાગતસ્સ ઉપ્પન્નતાસઙ્ખાતં અત્થિભાવં. તદેવ સન્ધાય ઉપ્પજ્જતીતિ વુત્તં બુદ્ધભાવાય આસન્નતરપટિપત્તિયં ઠિતસ્સેવ અધિપ્પેતત્તા. અયમેવ હિ અત્થો મુખ્યતો ઉપ્પજ્જતીતિ વત્તબ્બો. તેનાહ ‘‘તથાગતો…પે… અત્થો’’તિ.

એત્થ ચ ‘‘ઉપ્પન્નો’’તિ વુત્તે અતીતકાલવસેન કોચિ અત્થં ગણ્હેય્યાતિ તન્નિવત્તનત્થં ‘‘ઉપ્પન્નો હોતી’’તિ વુત્તં. ‘‘ઉપ્પન્ના ધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧૭) વિય હિ ઇધ ઉપ્પન્નસદ્દો પચ્ચુપ્પન્નકાલિકો. નનુ ચ અરહત્તફલસમઙ્ગીસઙ્ખાતો ઉપ્પન્નોયેવ તથાગતો પવેદનદેસનાદીનિ સાધેતિ, અથ કસ્મા ¶ યથાવુત્તો અરહત્તમગ્ગપરિયોસાનો ઉપ્પજ્જમાનોયેવ તથાગતો અધિપ્પેતો. ન હિ સો પવેદનદેસનાદીનિ સાધેતિ મધુપાયાસભોજનતો યાવ અરહત્તમગ્ગો, તાવ તેસં કિચ્ચાનમસાધનતોતિ? ન હેવં દટ્ઠબ્બં, બુદ્ધભાવાય આસન્નતરપટિપત્તિયં ઠિતસ્સ ઉપ્પજ્જમાનસ્સ ગહણેનેવ અરહત્તફલસમઙ્ગીસઙ્ખાતસ્સ ઉપ્પન્નસ્સાપિ ગહિતત્તા. કારણગ્ગહણેનેવ હિ ફલમ્પિ ગહિતં તદવિનાભાવિત્તા. ઇતિ પવેદનદેસનાદિસાધકસ્સ અરહત્તફલસમઙ્ગિનોપિ તથાગતસ્સ ગહેતબ્બત્તા નેય્યત્થમિદં ‘‘ઉપ્પજ્જતી’’તિ વચનં દટ્ઠબ્બન્તિ. તથા હિ અઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાયં (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૭૦) ઉપ્પજ્જમાનો, ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નોતિ તીહિ કાલેહિ અત્થવિભજને ‘‘દીપઙ્કરપાદમૂલે લદ્ધબ્યાકરણતો યાવ અનાગામિફલા ઉપ્પજ્જમાનો નામ, અરહત્તમગ્ગક્ખણે પન ઉપ્પજ્જતિ નામ, અરહત્તફલક્ખણે ઉપ્પન્નો નામા’’તિ વુત્તં. અયમેત્થ આચરિયધમ્મપાલત્થેરસ્સ મતિ. યસ્મા પન એકઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાયં ‘‘એકપુગ્ગલો ભિક્ખવે લોકે ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતી’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૭૦) સુત્તપદવણ્ણનાયં ¶ ‘‘ઇમસ્મિમ્પિ સુત્તે અરહત્તફલક્ખણંયેવ સન્ધાય ઉપ્પજ્જતી’’તિ વુત્તં, ‘‘ઉપ્પન્નો હોતીતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો’’તિ (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૭૦) આગતં, તસ્મા ઇધાપિ અરહત્તફલક્ખણમેવ સન્ધાય ઉપ્પજ્જતીતિ વુત્તન્તિ દસ્સેતિ ‘‘સબ્બપઠમં ઉપ્પન્નભાવં સન્ધાયા’’તિ ઇમિના. તેનાહ ‘‘ઉપ્પન્નો હોતીતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો’’તિ. સબ્બપઠમં ઉપ્પન્નભાવન્તિ ચ સબ્બવેનેય્યાનં પઠમતરં અરહત્તફલવસેન ઉપ્પન્નભાવન્તિ અત્થો. ‘‘ઉપ્પન્નો હોતી’’તિ ચ ઇમિના અરહત્તફલક્ખણવસેન અતીતકાલં દસ્સેતીતિ. અયમેવ ચ નયો અઙ્ગુત્તરટીકાકારેન આચરિયસારિપુત્તત્થેરેન અધિપ્પેતોતિ.

સો ભગવાતિ યો સો તથાગતો ‘‘અરહ’’ન્તિઆદિના પકિત્તિતગુણો, સો ભગવા. ઇદાનિ વત્તબ્બં ઇમસદ્દેન નિદસ્સેતિ વુચ્ચમાનત્થસ્સ પરામસનતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – નયિદં મહાજનસ્સ સમ્મુખમત્તં સન્ધાય ‘‘ઇમં લોક’’ન્તિ વુત્તં, અથ ખો ‘‘સદેવક’’ન્તિઆદિના વક્ખમાનં અનવસેસપરિયાદાનં સન્ધાયાતિ. ‘‘સહ દેવેહિ સદેવક’’ન્તિઆદિના યથાવાક્યં પદનિબ્બચનં વુત્તં, યથાપદં પન ‘‘સદેવકો’’તિઆદિના વત્તબ્બં, ઇમે ચ તગ્ગુણસંવિઞ્ઞાણબાહિરત્થસમાસા. એત્થ હિ અવયવેન વિગ્ગહો, સમુદાયો સમાસત્થો હોતિ લોકાવયવેન ¶ કતવિગ્ગહેન લોકસમુદાયસ્સ યથારહં લબ્ભમાનત્તા. સમવાયજોતકસહસદ્દયોગે હિ અયમેવ સમાસો વિઞ્ઞાયતિ. દેવેહીતિ ચ પઞ્ચકામાવચરદેવેહિ, અરૂપાવચરદેવેહિ વા. બ્રહ્મુનાતિ રૂપાવચરારૂપાવચરબ્રહ્મુના, રૂપાવચરબ્રહ્મુના એવ વા, બહુકત્તુકાદીનમિવ નેસં સિદ્ધિ. પજાતત્તાતિ યથાસકં કમ્મકિલેસેહિ પકારેન નિબ્બત્તકત્તા.

એવં વચનત્થતો અત્થં દસ્સેત્વા વચનીયત્થતો દસ્સેતું ‘‘તત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. પઞ્ચકામાવચરદેવગ્ગહણં પારિસેસઞાયેન ઇતરેસં પદન્તરેહિ વિસું ગહિતત્તા. છટ્ઠકામાવચરદેવગ્ગહણં પચ્ચાસત્તિઞાયેન. તત્થ હિ મારો જાતો, તન્નિવાસી ચ. યસ્મા ચેસ દામરિકરાજપુત્તો વિય તત્થ વસિતત્તા પાકટો, તસ્મા સન્તેસુપિ અઞ્ઞેસુ વસવત્તિમહારાજાદીસુ પાકટતરેન તેનેવ વિસેસેત્વા વુત્તોતિ, અયઞ્ચ નયો મજ્ઝિમાગમટ્ઠકથાયં (મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૯૦) પકાસિતોવ. મારગ્ગહણેન ચેત્થ તંસમ્બન્ધિનો દેવાપિ ગહિતા ઓકાસલોકેન સદ્ધિં સત્તલોકસ્સ ગહણતો. એવઞ્હિ વસવત્તિસત્તલોકસ્સ અનવસેસપરિયાદાનં હોતિ. બ્રહ્મકાયિકાદિબ્રહ્મગ્ગહણમ્પિ પચ્ચાસત્તિઞાયેન. પચ્ચત્થિકપચ્ચામિત્તસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણન્તિ પચ્ચત્થિકા એવ પચ્ચામિત્તા, તેયેવ સમણબ્રાહ્મણા, તેસં ગહણં તથા, તેન બાહિરકસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણં વુત્તં, નિદસ્સનમત્તઞ્ચેતં અપચ્ચત્થિકપચ્ચામિત્તાનમ્પિ તેસં ઇમિના ગહણતો. સમિતપાપબાહિતપાપસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણન્તિ ¶ પન સાસનિકસમણબ્રાહ્મણાનં ગહણં વેદિતબ્બં. કામં ‘‘સદેવક’’ન્તિઆદિવિસેસનાનં વસેનેવ સત્તવિસયોપિ લોકસદ્દો વિઞ્ઞાયતિ સમવાયત્થવસેન તુલ્યયોગવિસયત્તા તેસં, ‘‘સલોમકો સપક્ખકો’’તિઆદીસુ પન વિજ્જમાનત્થવસેન અતુલ્યયોગવિસયેપિ અયં સમાસો લબ્ભતીતિ બ્યભિચારદસ્સનતો અબ્યભિચારેનત્થઞાપકં પજાગહણન્તિ આહ ‘‘પજાવચનેન સત્તલોકગ્ગહણ’’ન્તિ, ન પન લોકસદ્દેન સત્તલોકસ્સ અગ્ગહિતત્તા એવં વુત્તં. તેનાહ ‘‘તીહિ પદેહિ ઓકાસલોકેન સદ્ધિં સત્તલોકો’’તિ. સદેવકાદિવચનેન ઉપપત્તિદેવાનં, સસ્સમણબ્રાહ્મણીવચનેન વિસુદ્ધિદેવાનઞ્ચ ગહિતત્તા વુત્તં ‘‘સદેવ…પે… મનુસ્સગ્ગહણ’’ન્તિ. તત્થ સમ્મુતિદેવા રાજાનો ¶ . અવસેસમનુસ્સગ્ગહણન્તિ સમ્મુતિદેવેહિ, સમણબ્રાહ્મણેહિ ચ અવસિટ્ઠમનુસ્સાનં ગહણં. એત્થાતિ એતેસુ પદેસુ. તીહિ પદેહીતિ સદેવકસમારકસબ્રહ્મકપદેહિ. દ્વીહીતિ સસ્સમણબ્રાહ્મણીસદેવમનુસ્સપદેહિ. સમાસપદત્થેસુ સત્તલોકસ્સપિ વુત્તનયેન ગહિતત્તા ‘‘ઓકાસલોકેન સદ્ધિં સત્તલોકો’’તિ વુત્તં.

‘‘અપરો નયો’’તિઆદિના અપરમ્પિ વચનીયત્થમાહ. અરૂપિનોપિ સત્તા અત્તનો આનેઞ્જવિહારેન વિહરન્તો ‘‘દિબ્બન્તીતિ દેવા’’તિ ઇદં નિબ્બચનં લદ્ધુમરહન્તીતિ આહ ‘‘સદેવકગ્ગહણેન અરૂપાવચરલોકો ગહિતો’’તિ. તેનેવાહ ભગવા બ્રહ્મજાલાદીસુ ‘‘આકાસાનઞ્ચાયતનૂપગાનં દેવાનં સહબ્યત’’ન્તિઆદિ, (અ. નિ. ૩.૧૯૭) અરૂપાવચરભૂતો ઓકાસલોકો, સત્તલોકો ચ ગહિતોતિ અત્થો. એવં છકામાવચરદેવલોકો, રૂપી બ્રહ્મલોકોતિ એત્થાપિ. છકામાવચરદેવલોકસ્સ સવિસેસં મારવસે પવત્તનતો વુત્તં ‘‘સમારકગ્ગહણેન છકામાવચરદેવલોકો’’તિ. સો હિ તસ્સ દામરિકસ્સ વિય વસપવત્તનોકાસો. રૂપી બ્રહ્મલોકો ગહિતો પારિસેસઞાયેન અરૂપીબ્રહ્મલોકસ્સ વિસું ગહિતત્તા. ચતુપરિસવસેનાતિ ખત્તિયબ્રાહ્મણગહપતિસમણચાતુમહારાજિકતાવતિંસમારબ્રહ્મસઙ્ખાતાસુ અટ્ઠસુ પરિસાસુ ખત્તિયાદિચતુપરિસવસેનેવ તદઞ્ઞાસં સદેવકાદિગ્ગહણેન ગહિતત્તા. કથં પનેત્થ ચતુપરિસવસેન મનુસ્સલોકો ગહિતોતિ? ‘‘સસ્સમણબ્રાહ્મણિ’’ન્તિ ઇમિના સમણપરિસા, બ્રાહ્મણપરિસા ચ ગહિતા, ‘‘સદેવમનુસ્સ’’ન્તિ ઇમિના ખત્તિયપરિસા, ગહપતિપરિસા ચાતિ. ‘‘પજ’’ન્તિ ઇમિના પન ઇમાયેવ ચતસ્સો પરિસા વુત્તા. ચતુપરિસસઙ્ખાતં પજન્તિ હિ ઇધ અત્થો.

અઞ્ઞથા ગહેતબ્બમાહ ‘‘સમ્મુતિદેવેહિ વા સહ મનુસ્સલોકો’’તિ. કથં પન ગહિતોતિ? ‘‘સસ્સમણબ્રાહ્મણિ’’ન્તિ ઇમિના સમણબ્રાહ્મણા ગહિતા, ‘‘સદેવમનુસ્સ’’ન્તિ ઇમિના સમ્મુતિદેવસઙ્ખાતા ખત્તિયા, ગહપતિસુદ્દસઙ્ખાતા ચ અવસેસમનુસ્સાતિ. ઇતો પન અઞ્ઞેસં મનુસ્સસત્તાનમભાવતો ¶ ‘‘પજ’’ન્તિ ઇમિના એતેયેવ ચતૂહિ પકારેહિ ઠિતા મનુસ્સસત્તા વુત્તા. ચતુકુલપ્પભેદં પજન્તિ હિ ઇધ અત્થો. એવં વિકપ્પદ્વયેપિ પજાગહણેન ચતુપરિસાદિવસેન મનુસ્સાનઞ્ઞેવ ગહિતત્તા ¶ ઇદાનિ અવસેસસત્તેપિ સઙ્ગહેત્વા દસ્સેતું ‘‘અવસેસસબ્બસત્તલોકો વા’’તિ વુત્તં. એત્થાપિ ચતુપરિસવસેન ગહિતેન મનુસ્સલોકેન સહ અવસેસસબ્બસત્તલોકો ગહિતો, સમ્મુતિદેવેહિ વા સહ અવસેસસબ્બસત્તલોકોતિ યોજેતબ્બં. નાગગરુળાદિવસેન ચ અવસેસસબ્બસત્તલોકો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ચતુપરિસસહિતો અવસેસસુદ્દનાગસુપણ્ણનેરયિકાદિસત્તલોકો, ચતુકુલપ્પભેદમનુસ્સસહિતો વા અવસેસનાગસુપણ્ણનેરયિકાદિસત્તલોકો ગહિતોતિ.

એત્તાવતા ભાગસો લોકં ગહેત્વા યોજનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેન તેન વિસેસેન અભાગસો લોકં ગહેત્વા યોજનં દસ્સેતું ‘‘અપિચેત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતોતિ ઉક્કંસગતિપરિચ્છેદતો, તબ્બિજાનનેનાતિ વુત્તં હોતિ. પઠમનયેન હિ પઞ્ચસુ ગતીસુ દેવગતિપરિયાપન્નાવ પઞ્ચકામગુણસમઙ્ગિતાય, દીઘાયુકતાયાતિ એવમાદીહિ વિસેસેહિ સેટ્ઠા. દુતિયનયેન પન અરૂપિનો દૂરસમુગ્ઘાટિતકિલેસદુક્ખતાય, સન્તપણીતઆનેઞ્જવિહારસમઙ્ગિતાય, અતિવિય દીઘાયુકતાયાતિ એવમાદીહિ વિસેસેહિ અતિવિય ઉક્કટ્ઠા. આચરિયેહિ પન દુતિયનયમેવ સન્ધાય વુત્તં. એવં પઠમપદેનેવ પધાનનયેન સબ્બલોકસ્સ સચ્છિકતભાવે સિદ્ધેપિ ઇમિના કારણવિસેસેન સેસપદાનિ વુત્તાનીતિ દસ્સેતિ ‘‘તતો યેસ’’ન્તિઆદિના. તતોતિ પઠમપદતો પરં આહાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘છકામાવચરિસ્સરો’’ તિયેવ વુત્તે સક્કાદીનમ્પિ તસ્સ આધિપચ્ચં સિયાતિ આસઙ્કાનિવત્તનત્થં ‘‘વસવત્તી’’તિ વુત્તં, તેન સાહસિકકરણેન વસવત્તાપનમેવ તસ્સાધિપચ્ચન્તિ દસ્સેતિ. સો હિ છટ્ઠદેવલોકેપિ અનિસ્સરો તત્થ વસવત્તિદેવરાજસ્સેવ ઇસ્સરત્તા. તેનાહ ભગવા અઙ્ગુત્તરાગમવરે અટ્ઠનિપાતે દાનાનિસંસસુત્તે ‘‘તત્ર ભિક્ખવે વસવત્તી દેવપુત્તો દાનમયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થું અતિરેકં કરિત્વા…પે… પરનિમ્મિતવસવત્તી દેવે દસહિ ઠાનેહિ અધિગણ્હાતી’’તિ (અ. નિ. ૮.૩૬) વિત્થારો. મજ્ઝિમાગમટ્ઠકથાયમ્પિ વુત્તં ‘‘તત્ર હિ વસવત્તિરાજા રજ્જં કારેતિ, મારો પન એકસ્મિં પદેસે અત્તનો પરિસાય ઇસ્સરિયં પવત્તેન્તો રજ્જપચ્ચન્તે દામરિકરાજપુત્તો વિય વસતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૬૦) ‘‘બ્રહ્મા મહાનુભાવો’’તિઆદિ ¶ દસસહસ્સિયં મહાબ્રહ્મુનો વસેન વદતિ. ‘‘ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતો’’તિ હિ હેટ્ઠા વુત્તમેવ. ‘‘એકઙ્ગુલિયા’’તિઆદિ એકદેસેન મહાનુભાવતાદસ્સનં. અનુત્તરન્તિ સેટ્ઠં નવલોકુત્તરં. પુથૂતિ બહુકા, વિસું ભૂતા વા. ઉક્કટ્ઠટ્ઠાનાનન્તિ ઉક્કંસગતિકાનં. ભાવાનુક્કમોતિ ભાવવસેન પરેસમજ્ઝાસયાનુરૂપં ‘‘સદેવક’’ન્તિઆદિપદાનં અનુક્કમો, ભાવવસેન ¶ અનુસન્ધિક્કમો વા ભાવાનુક્કમો, અત્થાનઞ્ચેવ પદાનઞ્ચ અનુસન્ધાનપટિપાટીતિ અત્થો, અયમેવ વા પાઠો તથાયેવ સમન્તપાસાદિકાયં (પારા. અટ્ઠ. વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણના ૧) દિટ્ઠત્તા, આચરિયસારિપુત્તત્થેરેન (સારત્થ. ટી. ૧.વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણના) ચ વણ્ણિતત્તા. ‘‘વિભાવનાનુક્કમો’’તિપિ પાઠો દિસ્સતિ, સો પન તેસુ અદિટ્ઠત્તા ન સુન્દરો.

ઇદાનિ પોરાણકાનં સંવણ્ણનાનયં દસ્સેતું ‘‘પોરાણા પનાહૂ’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અઞ્ઞપદેન નિરવસેસસત્તલોકસ્સ ગહિતત્તા સબ્બત્થ અવસેસલોકન્તિ અનવસેસપરિયાદાનં વુત્તં. તેનાહ ‘‘તિભવૂપગે સત્તે’’તિ, તેધાતુકસઙ્ખાતે તયો ભવે ઉપગતસત્તેતિ અત્થો. તીહાકારેહીતિ દેવમારબ્રહ્મસહિતતાસઙ્ખાતેહિ તીહિ આકારેહિ. તીસુ પદેસૂતિ ‘‘સદેવક’’ન્તિઆદીસુ તીસુ પદેસુ. પક્ખિપિત્વાતિ અત્થવસેન સઙ્ગહેત્વા. તેયેવ તિભવૂપગે સત્તે ‘‘સસ્સમણબ્રાહ્મણિં, સદેવમનુસ્સ’’ન્તિ પદદ્વયે પક્ખિપતીતિ ઞાપેતું ‘‘પુના’’તિ વુત્તં. તેન તેનાકારેનાતિ સદેવકત્તાદિના, સસ્સમણબ્રાહ્મણીભાવાદિના ચ તેન તેન પકારેન. ‘‘તિભવૂપગે સત્તે’’તિ વત્વા ‘‘તેધાતુકમેવા’’તિ વદન્તા ઓકાસલોકેન સદ્ધિં સત્તલોકો ગહિતોતિ દસ્સેન્તિ. તેધાતુકમેવ પરિયાદિન્નન્તિ પોરાણા પનાહૂતિ યોજના.

સામન્તિ અત્તના. અઞ્ઞત્થાપોહનેન, અન્તોગધાવધારણેન વા તપ્પટિસેધનમાહ ‘‘અપરનેય્યો હુત્વા’’તિ, અપરેહિ અનભિજાનાપેતબ્બો હુત્વાતિ અત્થો. અભિઞ્ઞાતિ ય-કારલોપનિદ્દેસો યથા ‘‘પટિસઙ્ખા યોનિસો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૩, ૪૨૨; ૨.૨૪; ૩.૭૫; સં. નિ. ૪.૧૨૦; અ. નિ. ૬.૫૮; મહાનિ. ૨૦૬) વુત્તં ‘‘અભિઞ્ઞાયા’’તિ. અભિસદ્દેન ન વિસેસનમત્તં જોતિતં, અથ ખો વિસેસનમુખેન કરણમ્પીતિ દસ્સેતિ ‘‘અધિકેન ઞાણેના’’તિ ઇમિના. અનુમાનાદિપટિક્ખેપોતિ એત્થ આદિસદ્દેન ¶ ઉપમાનઅત્થાપત્તિસદ્દન્તરસન્નિધાનસમ્પયોગવિપ્પયોગસહચરણાદિના કારણલેસમત્તેન પવેદનં સઙ્ગણ્હાતિ એકપ્પમાણત્તા. સબ્બત્થ અપ્પટિહતઞાણચારતાય હિ સબ્બધમ્મપચ્ચક્ખા બુદ્ધા ભગવન્તો. બોધેતિ વિઞ્ઞાપેતીતિ સદ્દતો અત્થવચનં. પકાસેતીતિ અધિપ્પાયતો. એવં સબ્બત્થ વિવેચિતબ્બો.

અનુત્તરં વિવેકસુખન્તિ ફલસમાપત્તિસુખં. હિત્વાપીતિ પિ-સદ્દગ્ગહણં ફલસમાપત્તિયા અન્તરા ઠિતિકાપિ કદાચિ ભગવતો દેસના હોતીતિ કત્વા કતં. ભગવા હિ ધમ્મં દેસેન્તો યસ્મિં ખણે પરિસા સાધુકારં વા દેતિ, યથાસુતં વા ધમ્મં પચ્ચવેક્ખતિ, તં ખણમ્પિ પુબ્બાભોગેન પરિચ્છિન્દિત્વા ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, યથાપરિચ્છેદઞ્ચ સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય પુબ્બે ¶ ઠિતટ્ઠાનતો પટ્ઠાય ધમ્મં દેસેતીતિ અટ્ઠકથાસુ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૮૭) વુત્તોવાયમત્થો. અપ્પં વા બહું વા દેસેન્તોતિ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુસ્સ વસેન અપ્પં વા વિપઞ્ચિતઞ્ઞુસ્સ, નેય્યસ્સ ચ વસેન બહું વા દેસેન્તો. કથં દેસેતીતિ આહ ‘‘આદિમ્હિપી’’તિઆદિ. ધમ્મસ્સ કલ્યાણતા નિય્યાનિકતાય, નિય્યાનિકતા ચ સબ્બસો અનવજ્જભાવેનેવાતિ વુત્તં ‘‘અનવજ્જમેવ કત્વા’’તિ. દેસનાયાતિ પરિયત્તિધમ્મસ્સ દેસકાયત્તેન હિ આણાદિવિધિના અતિસજ્જનં પબોધનં દેસનાતિ પરિયત્તિધમ્મો વુચ્ચતિ. કિઞ્ચાપિ અવયવવિનિમુત્તો સમુદાયો નામ પરમત્થતો કોચિ નત્થિ, યેસુ પન અવયવેસુ સમુદાયરૂપેન અવેક્ખિતેસુ ગાથાદિસમઞ્ઞા, તં તતો ભિન્નં વિય કત્વા સંસામિવોહારમારોપેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘અત્થિ દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાન’’ન્તિ આહ. સાસનસ્સાતિ પટિપત્તિધમ્મસ્સ. સાસિતબ્બપુગ્ગલગતેન હિ યથાપરાધાદિના સાસિતબ્બભાવેન અનુસાસનં, તદઙ્ગવિનયાદિવસેન વિનયનન્તિ કત્વા પટિપત્તિધમ્મો ‘‘સાસન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અત્થિ સાસનસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાનન્તિ સમ્બન્ધો. ચતુપ્પદિકાયપીતિ એત્થ પિ-સદ્દો સમ્ભાવને, તેન એવં અપ્પકતરાયપિ આદિમજ્ઝપરિયોસાનેસુ કલ્યાણતા, પગેવ બહુતરાયાતિ સમ્ભાવેતિ. પદઞ્ચેત્થ ગાથાય ચતુત્થંસો, યં ‘‘પાદો’’તિપિ વુચ્ચતિ, એતેનેવ તિપાદિકછપાદિકાસુપિ યથાસમ્ભવં વિભાગં દસ્સેતિ. એવં સુત્તાવયવે કલ્યાણત્તયં દસ્સેત્વા સકલેપિ સુત્તે દસ્સેતું ‘‘એકાનુસન્ધિકસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ નાતિબહુવિભાગં યથાનુસન્ધિના એકાનુસન્ધિકં ¶ સન્ધાય ‘‘એકાનુસન્ધિકસ્સા’’તિ આહ. ઇતરસ્મિં પન તેનેવ ધમ્મવિભાગેન આદિમજ્ઝપરિયોસાના લબ્ભન્તીતિ ‘‘અનેકાનુસન્ધિકસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. નિદાનન્તિ આનન્દત્થેરેન ઠપિતં કાલદેસદેસકપરિસાદિઅપદિસનલક્ખણં નિદાનગન્થં. ઇદમવોચાતિ નિગમનં ઉપલક્ખણમેવ ‘‘ઇતિ યં તં વુત્તં, ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્ત’’ન્તિ નિગમનસ્સપિ ગહેતબ્બતો. સઙ્ગીતિકારકેહિ ઠપિતાનિપિ હિ નિદાનનિગમનાનિ સત્થુ દેસનાય અનુવિધાનતો તદન્તોગધાનેવાતિ વેદિતબ્બં. અન્તે અનુસન્ધીતિ સબ્બપચ્છિમો અનુસન્ધિ.

‘‘સીલસમાધિવિપસ્સના’’તિઆદિના સાસનસ્સ ઇધ પટિપત્તિધમ્મતં વિભાવેતિ. વિનયટ્ઠકથાયં પન ‘‘સાસનધમ્મો’’તિ વુત્તત્તા –

‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણં, કુસલસ્સ ઉપસમ્પદા;

સચિત્તપરિયોદપનં, એતં બુદ્ધાન સાસન’’ન્તિ. (દી. નિ. ૨.૯૦; ધ. પ. ૧૮૩; નેત્તિ. ૩૦, ૫૦, ૧૧૬, ૧૨૪);

એવં ¶ વુત્તસ્સ સત્થુસાસનસ્સ પકાસકો પરિયત્તિધમ્મો એવ સીલાદિઅત્થવસેન કલ્યાણત્તયવિભાવને વુત્તો. ઇધ પન પટિપત્તિયેવ. તેન વક્ખતિ ‘‘ઇધ દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનં અધિપ્પેત’’ન્તિ. સીલસમાધિવિપસ્સના આદિ નામ સાસનસમ્પત્તિભૂતાનં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માનં મૂલભાવતો. કુસલાનં ધમ્માનન્તિ અનવજ્જધમ્માનં. દિટ્ઠીતિ વિપસ્સના, અવિનાભાવતો પનેત્થ સમાધિગ્ગહણં. મહાવગ્ગસંયુત્તે બાહિયસુત્તપદમિદં (સં. નિ. ૫.૩૮૧). કામં સુત્તે અરિયમગ્ગસ્સ અન્તદ્વયવિગમેન તેસં મજ્ઝિમપટિપદાભાવો વુત્તો, મજ્ઝિમભાવસામઞ્ઞતો પન સમ્માપટિપત્તિયા આરમ્ભનિપ્ફત્તીનં મજ્ઝિમભાવસ્સાપિ સાધકભાવે યુત્તન્તિ આહ ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે, મજ્ઝિમા પટિપદા તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધાતિ એવં વુત્તો અરિયમગ્ગો મજ્ઝં નામા’’તિ, સીલસમાધિવિપસ્સનાસઙ્ખાતાનં આરમ્ભાનં, ફલનિબ્બાનસઙ્ખાતાનઞ્ચ નિપ્ફત્તીનં વેમજ્ઝભાવતો અરિયમગ્ગો મજ્ઝં નામાતિ અધિપ્પાયો. સઉપાદિસેસનિબ્બાનધાતુવસેન ફલં પરિયોસાનં નામ, અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુવસેન પન નિબ્બાનં. સાસનપરિયોસાના હિ નિબ્બાનધાતુ. મગ્ગસ્સ નિપ્ફત્તિ ફલવસેન, નિબ્બાનસચ્છિકિરિયાય ચ હોતિ તતો પરં કત્તબ્બાભાવતોતિ વા એવં વુત્તં. ઇદાનિ તેસં દ્વિન્નમ્પિ સાસનસ્સ પરિયોસાનતં આગમેન સાધેતું ‘‘એતદત્થં ઇદ’’ન્તિઆદિમાહ. એતદેવ ¶ ફલં અત્થો યસ્સાતિ એતદત્થં. બ્રાહ્મણાતિ પિઙ્ગલકોચ્છબ્રાહ્મણં ભગવા આલપતિ. ઇદઞ્હિ મજ્ઝિમાગમે મૂલપણ્ણાસકે ચૂળસારોપમસુત્ત (મ. નિ. ૧.૩૧૨ આદયો) પદં. એતદેવ ફલં સારં યસ્સાતિ એતંસારં નિગ્ગહિતાગમેન. તથા એતંપરિયોસાનં. નિબ્બાનોગધન્તિ નિબ્બાનન્તોગધં. આવુસો વિસાખાતિ ધમ્મદિન્નાય થેરિયા વિસાખગહપતિમાલપનં. ઇદઞ્હિ ચૂળવેદલ્લસુત્તે (મ. નિ. ૧.૪૬૦ આદયો) ‘‘સાત્થં સબ્યઞ્જન’’ન્તિઆદિસદ્દન્તરસન્નિધાનતો ‘‘ઇધ દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનં અધિપ્પેત’’ન્તિ વુત્તં.

એવં સદ્દપબન્ધવસેન દેસનાય કલ્યાણત્તયવિભાગં દસ્સેત્વા તદત્થવસેનપિ દસ્સેન્તો ‘‘ભગવા હી’’તિઆદિમાહ. અત્થતોપિ હિ તસ્સાધિપ્પેતભાવં હિ-સદ્દેન સમત્થેતિ. તથા સમત્થનમુખેન ચ અત્થવસેન કલ્યાણત્તયવિભાગં દસ્સેતીતિ. અત્થતો પનેતં દસ્સેન્તો યો તસ્મિં તસ્મિં અત્થે કતવિધિ સદ્દપબન્ધો ગાથાસુત્તવસેન વવત્થિતો પરિયત્તિધમ્મોયેવ ઇધ દેસનાતિ વુત્તો, તસ્સ ચત્થો વિસેસતો સીલાદિ એવાતિ આહ ‘‘આદિમ્હિ સીલ’’ન્તિઆદિ. વિસેસકથનઞ્હેતં. સામઞ્ઞતો પન સીલગ્ગહણેન સસમ્ભારસીલં ગહિતં, તથા મગ્ગગ્ગહણેન સસમ્ભારમગ્ગોતિ અત્થત્તયવસેન અનવસેસતો પરિયત્તિઅત્થં પરિયાદાય તિટ્ઠતિ. ઇતરથા હિ કલ્યાણત્તયવિભાગો અસબ્બસાધારણો સિયા. એત્થ ચ સીલમૂલકત્તા સાસનસ્સ સીલેન આદિકલ્યાણતા વુત્તા, સાસનસમ્પત્તિયા વેમજ્ઝભાવતો મગ્ગેન મજ્ઝેકલ્યાણતા. નિબ્બાનાધિગમતો ¶ ઉત્તરિ કરણીયાભાવતો નિબ્બાનેન પરિયોસાનકલ્યાણતા. તેનાતિ સીલાદિદસ્સનેન. અત્થવસેન હિ ઇધ દેસનાય આદિકલ્યાણાદિભાવો વુત્તો. ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ યથાવુત્તાનુસારેન સોતૂનમનુસાસનીદસ્સનં.

એસાતિ યથાવુત્તાકારેન કથના. કથિકસણ્ઠિતીતિ ધમ્મકથિકસ્સ સણ્ઠાનં કથનવસેન સમવટ્ઠાનં.

વણ્ણના અત્થવિવરણા, પસંસના વા. ન સો સાત્થં દેસેતિ નિય્યાનત્થવિરહતો તસ્સા દેસનાય. તસ્માતિ ચતુસતિપટ્ઠાનાદિનિય્યાનત્થદેસનતો. એકબ્યઞ્જનાદિયુત્તાતિ સિથિલધનિતાદિભેદેસુ દસસુ ¶ બ્યઞ્જનેસુ એકપ્પકારેનેવ, દ્વિપ્પકારેનેવ વા બ્યઞ્જનેન યુત્તા દમિળભાસા વિય. સબ્બનિરોટ્ઠબ્યઞ્જનાતિ વિવટકરણતાય ઓટ્ઠે અફુસાપેત્વા ઉચ્ચારેતબ્બતો સબ્બથા ઓટ્ઠફુસનરહિતવિમુત્તબ્યઞ્જના કિરાતભાસા વિય. સબ્બવિસ્સટ્ઠબ્યઞ્જનાતિ સબ્બસ્સેવ વિસ્સજ્જનીયયુત્તતાય સબ્બથા વિસ્સગ્ગબ્યઞ્જના સવરભાસા વિય. સબ્બનિગ્ગહિતબ્યઞ્જનાતિ સબ્બસ્સેવ સાનુસારતાય સબ્બથા બિન્દુસહિતબ્યઞ્જના પારસિકાદિમિલક્ખુભાસા વિય. એવં ‘‘દમિળકિરાતસવરમિલક્ખૂનં ભાસા વિયા’’તિ ઇદં પચ્ચેકં યોજેતબ્બં. મિલક્ખૂતિ ચ પારસિકાદયો. સબ્બાપેસા બ્યઞ્જનેકદેસવસેનેવ પવત્તિયા અપરિપુણ્ણબ્યઞ્જનાતિ વુત્તં ‘‘બ્યઞ્જનપારિપૂરિયા અભાવતો અબ્યઞ્જના નામા’’તિ.

ઠાનકરણાનિ સિથિલાનિ કત્વા ઉચ્ચારેતબ્બમક્ખરં પઞ્ચસુ વગ્ગેસુ પઠમતતિયં સિથિલં. તાનિ અસિથિલાનિ કત્વા ઉચ્ચારેતબ્બમક્ખરં તેસ્વેવ દુતિયચતુત્થં ધનિતં. દ્વિમત્તકાલમક્ખરં દીઘં. એકમત્તકાલં રસ્સં.

પમાણં એકમત્તસ્સ, નિમીસુમીસતો’ બ્રવું;

અઙ્ગુલિફોટકાલસ્સ, પમાણેનાપિ અબ્રવું.

સઞ્ઞોગપરં, દીઘઞ્ચ ગરુકં. અસંયોગપરં રસ્સં લહુકં. ઠાનકરણાનિ નિગ્ગહેત્વા અવિવટેન મુખેન ઉચ્ચારેતબ્બં નિગ્ગહિતં. પરપદેન સમ્બજ્ઝિત્વા ઉચ્ચારેતબ્બં સમ્બન્ધં. તથા અસમ્બજ્ઝિતબ્બં વવત્થિતં. ઠાનકરણાનિ વિસ્સટ્ઠાનિ કત્વા વિવટેન મુખેન ઉચ્ચારેતબ્બં વિમુત્તં. દસધાતિઆદીસુ એવં સિથિલાદિવસેન બ્યઞ્જનબુદ્ધિસઙ્ખાતસ્સ અક્ખરુપ્પાદકચિત્તસ્સ દસહિ પકારેહિ બ્યઞ્જનાનં પભેદોતિ અત્થો. સબ્બાનિ હિ અક્ખરાનિ ચિત્તસમુટ્ઠાનાનિ, યથાધિપ્પેતત્થસ્સ ¶ ચ બ્યઞ્જનતો પકાસનતો બ્યઞ્જનાનીતિ, બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા વા કરણભૂતાય બ્યઞ્જનાનં દસધા પભેદોતિપિ યુજ્જતિ.

અમક્ખેત્વાતિ અમિલેચ્છેત્વા અવિનાસેત્વા, અહાપેત્વાતિ અત્થો. તદત્થમાહ ‘‘પરિપુણ્ણબ્યઞ્જનમેવ કત્વા’’તિ, યમત્થં ભગવા ઞાપેતું એકગાથં, એકવાક્યમ્પિ દેસેતિ, તમત્થં પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જનાય એવ દેસનાય દેસેતીતિ વુત્તં હોતિ. તસ્માતિ પરિપુણ્ણબ્યઞ્જનધમ્મદેસનતો ¶ . કેવલસદ્દો ઇધ અનવસેસવાચકો. ન અવોમિસ્સતાદિવાચકોતિ આહ ‘‘સકલાધિવચન’’ન્તિ. પરિપુણ્ણન્તિ સબ્બસો પુણ્ણં. તં પનત્થતો ઊનાધિકનિસેધનન્તિ વુત્તં ‘‘અનૂનાધિકવચન’’ન્તિ. તત્થ યદત્થં દેસિતો, તસ્સ સાધકત્તા અનૂનતા વેદિતબ્બા, તબ્બિધુરસ્સ પન અસાધકત્તા અનધિકતા. ઉપનેતબ્બસ્સ વા વોદાનત્થસ્સ અવુત્તસ્સ અભાવતો અનૂનતા, અપનેતબ્બસ્સ સંકિલેસત્થસ્સ વુત્તસ્સ અભાવતો અનધિકતા. સકલન્તિ સબ્બભાગવન્તં. પરિપુણ્ણન્તિ સબ્બસો પુણ્ણમેવ. તેનાહ ‘‘એકદેસેનાપિ અપરિપુણ્ણા નત્થી’’તિ. અપરિસુદ્ધા દેસના હોતિ તણ્હાય સંકિલિટ્ઠત્તા. લોકેહિ તણ્હાય આમસિતબ્બતો લોકામિસા, ચીવરાદયો પચ્ચયા, તેસુ અગધિતચિત્તતાય લોકામિસનિરપેક્ખો. હિતફરણેનાતિ હિતતો ફરણેન હિતૂપસંહારેન વિસેસનભૂતેન. મેત્તાભાવનાય કરણભૂતાય મુદુહદયો. ઉલ્લુમ્પનસભાવસણ્ઠિતેનાતિ સકલસંકિલેસતો, વટ્ટદુક્ખતો ચ ઉદ્ધરણાકારસણ્ઠિતેન, કારુઞ્ઞાધિપ્પાયેનાતિ વુત્તં હોતિ.

‘‘ઇતો પટ્ઠાય દસ્સામિ, એવઞ્ચ દસ્સામી’’તિ સમાદાતબ્બટ્ઠેન દાનં વતં. પણ્ડિતપઞ્ઞત્તતાય સેટ્ઠટ્ઠેન બ્રહ્મં, બ્રહ્માનં વા સેટ્ઠાનં ચરિયન્તિ દાનમેવ બ્રહ્મચરિયં. મચ્છરિયલોભાદિનિગ્ગહણેન સમાચિણ્ણત્તા દાનમેવ સુચિણ્ણં. ઇદ્ધીતિ દેવિદ્ધિ. જુતીતિ પભા, આનુભાવો વા. બલવીરિયૂપપત્તીતિ મહતા બલેન, વીરિયેન ચ સમન્નાગમો. નાગાતિ વરુણનાગરાજાનં વિધુરપણ્ડિતસ્સ આલપનં.

દાનપતીતિ દાનસામિનો. ઓપાનભૂતન્તિ ઉદકતિત્થમિવ ભૂતં.

ધીરાતિ સો વિધુરપણ્ડિતમાલપતિ.

મધુસ્સવોતિ મધુરસસન્દનં. પુઞ્ઞન્તિ પુઞ્ઞફલં, કારણવોહારેન વુત્તં. બ્રહ્મં, બ્રહ્માનં વા ચરિયન્તિ બ્રહ્મચરિયં, વેય્યાવચ્ચં. એસ નયો સેસેસુપિ.

તિત્તિરિયન્તિ ¶ તિત્તિરસકુણરાજેન ભાસિતં.

અઞ્ઞત્ર તાહીતિ પરદારભૂતાહિ વજ્જેત્વા. અમ્હન્તિ અમ્હાકં.

તપસ્સી ¶ , લૂખો, જેગુચ્છી, પવિવિત્તોતિ ચતુબ્બિધસ્સ દુક્કરસ્સ કતત્તા ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં. સુદન્તિ નિપાતમત્તં. લોમહંસનસુત્તં મજ્ઝિમાગમે મૂલપણ્ણાસકે, ‘‘મહાસીહનાદસુત્ત’’ન્તિપિ (મ. નિ. ૧.૧૪૬) તં વદન્તિ.

ઇદ્ધન્તિ સમિદ્ધં. ફીતન્તિ ફુલ્લિતં. વિત્થારિકન્તિ વિત્થારભૂતં. બાહુજઞ્ઞન્તિ બહૂહિ જનેહિ નિય્યાનિકભાવેન ઞાતં. પુથુભૂતન્તિ બહુભૂતં. યાવ દેવમનુસ્સેહીતિ એત્થ દેવલોકતો યાવ મનુસ્સલોકા સુપકાસિતન્તિ અધિપ્પાયવસેન પાસાદિકસુત્તટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૧૭૦) વુત્તં, યાવ દેવા ચ મનુસ્સા ચાતિ અત્થો. તસ્માતિ યસ્મા સિક્ખત્તયસઙ્ગહં સકલસાસનં ઇધ ‘‘બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ અધિપ્પેતં, તસ્મા. ‘‘બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ ઇમિના સમાનાધિકરણાનિ સબ્બપદાનિ યોજેત્વા અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘સો ધમ્મં દેસેતી’’તિઆદિમાહ. ‘‘એવં દેસેન્તો ચા’’તિ હિ ઇમિના બ્રહ્મચરિયસદ્દેન ધમ્મસદ્દાદીનં સમાનત્થતં દસ્સેતિ, ‘‘ધમ્મં દેસેતી’’તિ વત્વાપિ ‘‘બ્રહ્મચરિયં પકાસેતી’’તિ વચનં સરૂપતો અત્થપ્પકાસનત્થન્તિ ચ વિભાવેતિ.

૧૯૧. વુત્તપ્પકારસમ્પદન્તિ યથાવુત્તઆદિકલ્યાણતાદિપ્પભેદગુણસમ્પદં. દૂરસમુસ્સારિતમાનસ્સેવ સાસને સમ્માપટિપત્તિ સમ્ભવતિ, ન માનજાતિકસ્સાતિ વુત્તં ‘‘નિહતમાનત્તા’’તિ. ઉસ્સન્નત્તાતિ બહુલભાવતો. ભોગરૂપાદિવત્થુકા મદા સુપ્પહેય્યા હોન્તિ નિમિત્તસ્સ અનવટ્ઠાનતો, ન તથા કુલવિજ્જાદિમદા નિમિત્તસ્સ સમવટ્ઠાનતો. તસ્મા ખત્તિયબ્રાહ્મણકુલીનાનં પબ્બજિતાનમ્પિ જાતિવિજ્જં નિસ્સાય માનજપ્પનં દુપ્પજહન્તિ આહ ‘‘યેભુય્યેન…પે… માનં કરોન્તી’’તિ. વિજાતિતાયાતિ વિપરીતજાતિતાય, હીનજાતિતાયાતિ અત્થો. યેભુય્યેન ઉપનિસ્સયસમ્પન્ના સુજાતિકા એવ, ન દુજ્જાતિકાતિ એવં વુત્તં. પતિટ્ઠાતું ન સક્કોન્તીતિ સીલે પતિટ્ઠહિતું ન ઉસ્સહન્તિ, સુવિસુદ્ધં કત્વા સીલં રક્ખિતું ન સક્કોન્તીતિ વુત્તં હોતિ. સીલમેવ હિ સાસને પતિટ્ઠા, પતિટ્ઠાતુન્તિ વા સચ્ચપટિવેધેન લોકુત્તરાય પતિટ્ઠાય પતિટ્ઠાતું. સા હિ નિપ્પરિયાયતો સાસને પતિટ્ઠા નામ.

એવં બ્યતિરેકતો અત્થં વત્વા અન્વયતોપિ વદતિ ‘‘ગહપતિદારકા પના’’તિઆદિના. કચ્છેહિ ¶ સેદં મુઞ્ચન્તેહીતિ ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે કરણવચનં. તથા પિટ્ઠિયા લોણં પુપ્ફમાનાયાતિ, સેદં મુઞ્ચન્તકચ્છા ¶ લોણં પુપ્ફમાનપિટ્ઠિકા હુત્વા, તેહિ વા પકારેહિ લક્ખિતાતિ અત્થો. ભૂમિં કસિત્વાતિ ભૂમિયા કસ્સનતો, ખેત્તૂપજીવનતોતિ વુત્તં હોતિ. તાદિસસ્સાતિ જાતિમન્તૂપનિસ્સયસ્સ. દુબ્બલં માનં. બલવં દપ્પં. કમ્મન્તિ પરિકમ્મં. ‘‘ઇતરેહી’’તિઆદિના ‘‘ઉસ્સન્નત્તા’’તિ હેતુપદં વિવરતિ. ‘‘ઇતી’’તિ વત્વા તદપરામસિતબ્બં દસ્સેતિ ‘‘નિહતમાનત્તા’’તિઆદિના, ઇતિસદ્દો વા નિદસ્સને, એવં યથાવુત્તનયેનાતિ અત્થો. એસ નયો ઈદિસેસુ.

પચ્ચાજાતોતિ એત્થ આકારો ઉપસગ્ગમત્તન્તિ આહ ‘‘પતિજાતો’’તિ. પરિસુદ્ધન્તિ રાગાદીનં અચ્ચન્તમેવ પહાનદીપનતો નિરુપક્કિલેસતાય સબ્બથા સુદ્ધં. ધમ્મસ્સ સામી તદુપ્પાદકટ્ઠેન, ધમ્મેન વા સદેવકસ્સ લોકસ્સ સામીતિ ધમ્મસ્સામી. સદ્ધન્તિ પોથુજ્જનિકસદ્ધાવસેન સદ્દહનં. વિઞ્ઞૂજાતિકાનઞ્હિ ધમ્મસમ્પત્તિગહણપુબ્બિકા સદ્ધાસિદ્ધિ ચતૂસુ પુગ્ગલેસુ ધમ્મપ્પમાણધમ્મપ્પસન્નપુગ્ગલભાવતો. ‘‘યો એવં સ્વાક્ખાતધમ્મો, સમ્માસમ્બુદ્ધો વત સો ભગવા’’તિ સદ્ધં પટિલભતિ. યોજનસતન્તરેપિ વા પદેસે. જાયમ્પતિકાતિ જાનિપતિકા. કામં ‘‘જાયમ્પતિકા’’તિ વુત્તેયેવ ઘરસામિકઘરસામિનીવસેન દ્વિન્નમેવ ગહણં વિઞ્ઞાયતિ, યસ્સ પન પુરિસસ્સ અનેકા પજાપતિયો, તસ્સ વત્તબ્બમેવ નત્થિ. એકાયપિ તાવ સંવાસો સમ્બાધોયેવાતિ દસ્સનત્થં ‘‘દ્વે’’તિ વુત્તં. રાગાદિના કિઞ્ચનં, ખેત્તવત્થાદિના પલિબોધનં, તદુભયેન સહ વત્તતીતિ સકિઞ્ચનપલિબોધનો, સોયેવત્થો તથા. રાગો એવ રજો, તદાદિકા દોસમોહરજા. વુત્તઞ્હિ ‘‘રાગો રજો ન ચ પન રેણુ વુચ્ચતી’’તિઆદિ (મહાનિ. ૨૦૯; ચૂળનિ. ૭૪) આગમનપથતાપિ ઉટ્ઠાનટ્ઠાનતા એવાતિ દ્વેપિ સંવણ્ણના એકત્થા, બ્યઞ્જનમેવ નાનં. અલગ્ગનટ્ઠેનાતિ અસજ્જનટ્ઠેન અપ્પટિબન્ધસભાવેન. રૂપકવસેન, તદ્ધિતવસેન વા અબ્ભોકાસોતિ દસ્સેતું વિય-સદ્દગ્ગહણં. એવં અકુસલકુસલપ્પવત્તીનં ઠાનાઠાનભાવેન ઘરાવાસપબ્બજ્જાનં સમ્બાધબ્ભોકાસતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ કુસલપ્પવત્તિયા એવ અટ્ઠાનટ્ઠાનભાવેન તેસં તબ્ભાવં દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. રજાનં સન્નિપાતટ્ઠાનં વિયાતિ સમ્બન્ધો.

વિસું વિસું પદુદ્ધારમકત્વા સમાસતો અત્થવણ્ણના સઙ્ખેપકથા. એકમ્પિ દિવસન્તિ એકદિવસમત્તમ્પિ. અખણ્ડં કત્વાતિ દુક્કટમત્તસ્સાપિ અનાપજ્જનેન ¶ અછિદ્દં કત્વા. ચરિમકચિત્તન્તિ ચુતિચિત્તં. કિલેસમલેનાતિ તણ્હાસંકિલેસાદિમલેન. અમલીનન્તિ અસંકિલિટ્ઠં. પરિયોદાતટ્ઠેન નિમ્મલભાવેન સઙ્ખં વિય લિખિતં ધોતન્તિ સઙ્ખલિખિતં. અત્થમત્તં પન ¶ દસ્સેતું ‘‘લિખિતસઙ્ખસદિસ’’ન્તિ વુત્તં. ધોતસઙ્ખસપ્પટિભાગન્તિ તદત્થસ્સેવ વિવરણં. અપિચ લિખિતં સઙ્ખં સઙ્ખલિખિતં યથા ‘‘અગ્યાહિતો’’તિ, તસ્સદિસત્તા પન ઇદં સઙ્ખલિખિતન્તિપિ દસ્સેતિ, ભાવનપુંસકઞ્ચેતં. અજ્ઝાવસતાતિ એત્થ અધિ-સદ્દેન કમ્મપ્પવચનીયેન યોગતો ‘‘અગાર’’ન્તિ એતં ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘અગારમજ્ઝે’’તિ. યં નૂન યદિ પન પબ્બજેય્યં, સાધુ વતાતિ સમ્બન્ધો. કસાયેન રત્તાનિ કાસાયાનીતિ દસ્સેતિ ‘‘કસાયરસપીતતાયા’’તિ ઇમિના. કસ્મા ચેતાનિ ગહિતાનીતિ આહ ‘‘બ્રહ્મચરિયં ચરન્તાનં અનુચ્છવિકાની’’તિ. અચ્છાદેત્વાતિ વોહારવચનમત્તં, પરિદહિત્વાતિ અત્થો, તઞ્ચ ખો નિવાસનપારુપનવસેન. અગારવાસો અગારં ઉત્તરપદલોપેન, તસ્સ હિતં વુડ્ઢિઆવહં કસિવાણિજ્જાદિકમ્મં. તં અનગારિયન્તિ તસ્મિં અનગારિયે.

૧૯૨. સહસ્સતોતિ કહાપણસહસ્સતો. ભોગક્ખન્ધો ભોગરાસિ. આબન્ધનટ્ઠેનાતિ ‘‘પુત્તો નત્તા પનત્તા’’તિઆદિના પેમવસેન પરિચ્છેદં કત્વા બન્ધનટ્ઠેન, એતેન આબન્ધનત્થો પરિવટ્ટ-સદ્દોતિ દસ્સેતિ. અથ વા પિતામહપિતુપુત્તાદિવસેન પરિવત્તનટ્ઠેન પરિવટ્ટોતિપિ યુજ્જતિ. ‘‘અમ્હાકમેતે’’તિ ઞાયન્તીતિ ઞાતયો.

૧૯૩. પાતિમોક્ખસંવરેન પિહિતકાયવચીદ્વારો સમાનો તેન સંવરેન ઉપેતો નામાતિ કત્વા ‘‘પાતિમોક્ખસંવરેન સમન્નાગતો’’તિ વુત્તં. આચારગોચરાનં વિત્થારો વિભઙ્ગટ્ઠકથાદીસુ (વિભ. અટ્ઠ. ૫૦૩) ગહેતબ્બો. ‘‘આચારગોચરસમ્પન્નો’’તિઆદિ ચ તસ્સેવ પાતિમોક્ખસંવરસંવુતભાવસ્સ પચ્ચયદસ્સનં. અણુસદિસતાય અપ્પમત્તકં ‘‘અણૂ’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘અપ્પમત્તકેસૂ’’તિ. અસઞ્ચિચ્ચ આપન્નઅનુખુદ્દકાપત્તિવસેન, સહસા ઉપ્પન્નઅકુસલચિત્તુપ્પાદવસેન ચ અપ્પમત્તકતા. ભયદસ્સીતિ ભયદસ્સનસીલો. સમ્માતિ અવિપરીતં, સુન્દરં વા, તબ્ભાવો ચ સક્કચ્ચં યાવજીવં અવીતિક્કમવસેન. ‘‘સિક્ખાપદેસૂ’’તિ વુત્તેયેવ તદવયવભૂતં ¶ ‘‘સિક્ખાપદં સમાદાય સિક્ખતી’’તિ અત્થસ્સ ગમ્યમાનત્તા કમ્મપદં ન વુત્તન્તિ આહ ‘‘તં તં સિક્ખાપદ’’ન્તિ, તં તં સિક્ખાકોટ્ઠાસં, સિક્ખાય વા અધિગમુપાયં, તસ્સા વા નિસ્સયન્તિ અત્થો.

એત્થાતિ એતસ્મિં ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો’’તિઆદિવચને. આચારગોચરગ્ગહણેનેવાતિ ‘‘આચારગોચરસમ્પન્નો’’તિ વચનેનેવ. તેનાહ ‘‘કુસલે કાયકમ્મવચીકમ્મે ગહિતેપી’’તિ. ન હિ આચારગોચરસદ્દમત્તેન કુસલકાયવચીકમ્મગ્ગહણં સમ્ભવતિ, ઇમિના પુનરુત્તિતાય ચોદનાલેસં દસ્સેતિ. તસ્સાતિ આજીવપારિસુદ્ધિસીલસ્સ. ઉપ્પત્તિદ્વારદસ્સનત્થન્તિ ઉપ્પત્તિયા કાયવચીવિઞ્ઞત્તિસઙ્ખાતસ્સ ¶ દ્વારસ્સ કમ્માપદેસેન દસ્સનત્થં, એતેન યથાવુત્તચોદનાય સોધનં દસ્સેતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – સિદ્ધેપિ સતિ પુનારમ્ભો નિયમાય વા હોતિ, અત્થન્તરબોધનાય વા, ઇધ પન અત્થન્તરં બોધેતિ, તસ્મા ઉપ્પત્તિદ્વારદસ્સનત્થં વુત્તન્તિ. કુસલેનાતિ ચ સબ્બસો અનેસનપહાનતો અનવજ્જેન. કથં તેન ઉપ્પત્તિદ્વારદસ્સનન્તિ આહ ‘‘યસ્મા પના’’તિઆદિ. કાયવચીદ્વારેસુ ઉપ્પન્નેન અનવજ્જેન કાયકમ્મવચીકમ્મેન સમન્નાગતત્તા પરિસુદ્ધાજીવોતિ અધિપ્પાયો. તદુભયમેવ હિ આજીવહેતુકં આજીવપારિસુદ્ધિસીલં.

ઇદાનિ સુત્તન્તરેન સંસન્દિતું ‘‘મુણ્ડિકપુત્તસુત્તન્તવસેન વા એવં વુત્ત’’ન્તિ આહ. વા-સદ્દો ચેત્થ સુત્તન્તરસંસન્દનાસઙ્ખાતઅત્થન્તરવિકપ્પનત્થો. મુણ્ડિકપુત્તસુત્તન્તં નામ મજ્ઝિમાગમવરે મજ્ઝિમપણ્ણાસકે, યં ‘‘સમણમુણ્ડિકપુત્તસુત્ત’’ન્તિપિ વદન્તિ. તત્થ થપતીતિ પઞ્ચકઙ્ગં નામ વડ્ઢકિં ભગવા આલપતિ. થપતિ-સદ્દો હિ વડ્ઢકિપરિયાયો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા ‘‘કતમે ચ થપતિ કુસલા સીલા? કુસલં કાયકમ્મં કુસલં વચીકમ્મ’’ન્તિ સીલસ્સ કુસલકાયકમ્મવચીકમ્મભાવં દસ્સેત્વા ‘‘આજીવપારિસુદ્ધમ્પિ ખો અહં થપતિ સીલસ્મિં વદામી’’તિ (મ. નિ. ૨.૨૬૫) એવં પવત્તાય મુણ્ડિકપુત્તસુત્તદેસનાય ‘‘કાયકમ્મવચીકમ્મેન સમન્નાગતો કુસલેના’’તિ સીલસ્સ કુસલકાયકમ્મવચીકમ્મભાવં દસ્સેત્વા ‘‘પરિસુદ્ધાજીવો’’તિ એવં પવત્તા અયં સામઞ્ઞફલસુત્તદેસના એકસઙ્ગહા અઞ્ઞદત્થુ સંસન્દતિ સમેતિ યથા તં ગઙ્ગોદકેન યમુનોદકં, તસ્મા ઈદિસીપિ ભગવતો દેસનાવિભૂતિ અત્થેવાતિ ¶ . સીલસ્મિં વદામીતિ સીલન્તિ વદામિ, સીલસ્મિં વા આધારભૂતે અન્તોગધં પરિયાપન્નં, નિદ્ધારણસમુદાયભૂતે વા એકં સીલન્તિ વદામિ.

તિવિધેનાતિ ચૂળસીલમજ્ઝિમસીલમહાસીલતો તિવિધેન. ‘‘મનચ્છટ્ઠેસૂ’’તિ ઇમિના કાયપઞ્ચમાનમેવ ગહણં નિવત્તેતિ. ઉપરિ નિદ્દેસે વક્ખમાનેસુ સત્તસુ ઠાનેસુ. તિવિધેનાતિ ચતૂસુ પચ્ચેકં યથાલાભયથાબલયથાસારુપ્પતાવસેન તિબ્બિધેન.

ચૂળમજ્ઝિમમહાસીલવણ્ણના

૧૯૪-૨૧૧. એવન્તિ ‘‘સો એવં પબ્બજિતો સમાનો પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરતી’’તિઆદિના નયેન. ‘‘સીલસ્મિ’’ન્તિ ઇદં નિદ્ધારણે ભુમ્મં તતો એકસ્સ નિદ્ધારણીયત્તાતિ આહ ‘‘એકં સીલ’’ન્તિ. અપિચ ઇમિના આધારે ભુમ્મં દસ્સેતિ સમુદાયસ્સ અવયવાધિટ્ઠાનત્તા યથા ‘‘રુક્ખે સાખા’’તિ. ‘‘ઇદ’’ન્તિ પદેન કત્વત્થવસેન સમાનાધિકરણં ભુમ્મવચનસ્સ ¶ કત્વત્થે પવત્તનતો યથા ‘‘વનપ્પગુમ્બે યથ ફુસિતગ્ગે’’તિ (ખુ. પા. ૬.૧૩; સુ. નિ. ૨૩૬) દસ્સેતિ ‘‘પચ્ચત્તવચનત્થે વા એતં ભુમ્મ’’ન્તિ ઇમિના. અયમેવત્થોતિ પચ્ચત્તવચનત્થો એવ. બ્રહ્મજાલેતિ બ્રહ્મજાલસુત્તવણ્ણનાયં, (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૭) બ્રહ્મજાલસુત્તપદે વા. સંવણ્ણનાવસેન વુત્તનયેનાતિ અત્થો. ‘‘ઇદમસ્સ હોતિ સીલસ્મિ’’ન્તિ એત્થ મહાસીલપરિયોસાનેન નિદ્ધારિયમાનસ્સ અભાવતો પચ્ચત્તવચનત્થોયેવ સમ્ભવતીતિ આહ ‘‘ઇદં અસ્સ સીલં હોતીતિ અત્થો’’તિ, તતોયેવ ચ પાળિયં અપિગ્ગહણમકતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

૨૧૨. અત્તાનુવાદપરાનુવાદદણ્ડભયાદીનિ અસંવરમૂલકાનિ ભયાનિ. ‘‘સીલસ્સાસંવરતોતિ સીલસ્સ અસંવરણતો, સીલસંવરાભાવતોતિ અત્થો’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૨૮૦) આચરિયેન વુત્તં, ‘‘યદિદં સીલસંવરતો’’તિ પન પદસ્સ ‘‘યં ઇદં ભયં સીલસંવરતો ભવેય્યા’’તિ અત્થવચનતો, ‘‘સીલસંવરહેતુ ભયં ન સમનુપસ્સતી’’તિ ચ અત્થસ્સ ઉપપત્તિતો સીલસંવરતો સીલસંવરહેતૂતિ અત્થોયેવ સમ્ભવતિ. ‘‘યં ઇદં ભયં સીલસંવરતો ભવેય્યા’’તિ હિ પાઠોપિ દિસ્સતિ. ‘‘સંવરતો’’તિ હેતું વત્વા તદધિગમિતઅત્થવસેન ‘‘અસંવરમૂલકસ્સ ભયસ્સ અભાવા’’તિપિ હેતું ¶ વદતિ. યથાવિધાનવિહિતેનાતિ યથાવિધાનં સમ્પાદિતેન. ખત્તિયાભિસેકેનાતિ ખત્તિયભાવાવહેન અભિસેકેન. મુદ્ધનિ અવસિત્તોતિ મત્થકેયેવ અભિસિત્તો. એત્થ ચ ‘‘યથાવિધાનવિહિતેના’’તિ ઇમિના પોરાણકાચિણ્ણવિધાનસમઙ્ગિતાસઙ્ખાતં એકં અઙ્ગં દસ્સેતિ, ‘‘ખત્તિયાભિસેકેના’’તિ ઇમિના ખત્તિયભાવાવહતાસઙ્ખાતં, ‘‘મુદ્ધનિ અવસિત્તો’’તિ ઇમિના મુદ્ધનિયેવ અભિસિઞ્ચિતભાવસઙ્ખાતં. ઇતિ તિવઙ્ગસમન્નાગતો ખત્તિયાભિસેકો વુત્તો હોતિ. યેન અભિસિત્તરાજૂનં રાજાનુભાવો સમિજ્ઝતિ. કેન પનાયમત્થો વિઞ્ઞાયતીતિ? પોરાણકસત્થાગતનયેન. વુત્તઞ્હિ અગ્ગઞ્ઞસુત્તટ્ઠકથાયં મહાસમ્મતાભિસેકવિભાવનાય ‘‘તે પનસ્સ ખેત્તસામિનો તીહિ સઙ્ખેહિ અભિસેકમ્પિ અકંસૂ’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૧૩૧) મજ્ઝિમાગમટ્ઠકથાયઞ્ચ મહાસીહનાદસુત્તવણ્ણનાયં વુત્તં ‘‘મુદ્ધાવસિત્તેનાતિ તીહિ સઙ્ખેહિ ખત્તિયાભિસેકેન મુદ્ધનિ અભિસિત્તેના’’તિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૬૦) સીહળટ્ઠકથાયમ્પિ ચૂળસીહનાદસુત્તવણ્ણનાયં ‘‘પઠમં તાવ અભિસેકં ગણ્હન્તાનં રાજૂનં સુવણ્ણમયાદીનિ તીણિ સઙ્ખાનિ ચ ગઙ્ગોદકઞ્ચ ખત્તિયકઞ્ઞઞ્ચ લદ્ધું વટ્ટતી’’તિઆદિ વુત્તં.

અયં પન તત્થાગતનયેન અભિસેકવિધાનવિનિચ્છયો – અભિસેકમઙ્ગલત્થઞ્હિ અલઙ્કતપટિયત્તસ્સ મણ્ડપસ્સ અન્તોકતસ્સ ઉદુમ્બરસાખમણ્ડપસ્સ મજ્ઝે સુપ્પતિટ્ઠિતે ઉદુમ્બરભદ્દપીઠમ્હિ અભિસેકારહં અભિજચ્ચં ખત્તિયં નિસીદાપેત્વા પઠમં તાવ મઙ્ગલાભરણભૂસિતા ¶ જાતિસમ્પન્ના ખત્તિયકઞ્ઞા ગઙ્ગોદકપુણ્ણં સુવણ્ણમયસામુદ્દિકદક્ખિણાવટ્ટસઙ્ખં ઉભોહિ હત્થેહિ સક્કચ્ચં ગહેત્વા સીસોપરિ ઉસ્સાપેત્વા તેન તસ્સ મુદ્ધનિ અભિસેકોદકં અભિસિઞ્ચતિ, એવઞ્ચ વદેતિ ‘‘દેવ તં સબ્બેપિ ખત્તિયગણા અત્તાનમારક્ખત્થં ઇમિના અભિસેકેન અભિસેકિકં મહારાજં કરોન્તિ, ત્વં રાજધમ્મેસુ ઠિતો ધમ્મેન સમેન રજ્જં કારેહિ, એતેસુ ખત્તિયગણેસુ ત્વં પુત્તસિનેહાનુકમ્પાય સહિતચિત્તો, હિતસમમેત્તચિત્તો ચ ભવ, રક્ખાવરણગુત્તિયા તેસં રક્ખિતો ચ ભવાહી’’તિ. તતો પુન પુરોહિતોપિ પોરોહિચ્ચઠાનાનુરૂપાલઙ્કારેહિ અલઙ્કતપટિયત્તો ગઙ્ગોદકપુણ્ણં રજતમયં સઙ્ખં ઉભોહિ હત્થેહિ સક્કચ્ચં ગહેત્વા તસ્સ સીસોપરિ ઉસ્સાપેત્વા તેન તસ્સ મુદ્ધનિ અભિસેકોદકં અભિસિઞ્ચતિ, એવઞ્ચ વદેતિ ‘‘દેવ તં સબ્બેપિ બ્રાહ્મણગણા ¶ અત્તાનમારક્ખત્થં ઇમિના અભિસેકેન અભિસેકિકં મહારાજં કરોન્તિ, ત્વં રાજધમ્મેસુ ઠિતો ધમ્મેન સમેન રજ્જં કારેહિ, એતેસુ બ્રાહ્મણગણેસુ ત્વં પુત્તસિનેહાનુકમ્પાય સહિતચિત્તો, હિતસમમેત્તચિત્તો ચ ભવ, રક્ખાવરણગુત્તિયા તેસં રક્ખિતો ચ ભવાહી’’તિ. તતો પુન સેટ્ઠિપિ સેટ્ઠિટ્ઠાનભૂસનભૂસિતો ગઙ્ગોદકપુણ્ણં રતનમયં સઙ્ખં ઉભોહિ હત્થેહિ સક્કચ્ચં ગહેત્વા તસ્સ સીસોપરિ ઉસ્સાપેત્વા તેન તસ્સ મુદ્ધનિ અભિસેકોદકં અભિસિઞ્ચતિ, એવઞ્ચ વદેતિ ‘‘દેવ તં સબ્બેપિ ગહપતિગણા અત્તાનમારક્ખત્થં ઇમિના અભિસેકેન અભિસેકિકં મહારાજં કરોન્તિ, ત્વં રાજધમ્મેસુ ઠિતો ધમ્મેન સમેન રજ્જં કારેહિ, એતેસુ ગહપતિગણેસુ ત્વં પુત્તસિનેહાનુકમ્પાય સહિતચિત્તો, હિતસમમેત્તચિત્તો ચ ભવ, રક્ખાવરણગુત્તિયા તેસં રક્ખિતો ચ ભવાહી’’તિ. તે પન તસ્સ એવં વદન્તા ‘‘સચે ત્વં અમ્હાકં વચનાનુરૂપં રજ્જં કરિસ્સસિ, ઇચ્ચેતં કુસલં. નો ચે કરિસ્સસિ, તવ મુદ્ધા સત્તધા ફલતૂ’’તિ એવં રઞ્ઞો અભિસપન્તિ વિયાતિ દટ્ઠબ્બન્તિ. વડ્ઢકીસૂકરજાતકાદીહિ ચાયમત્થો વિભાવેતબ્બો, અભિસેકોપકરણાનિપિ સમન્તપાસાદિકાદીસુ (પારા. અટ્ઠ. ૧.તતિયસઙ્ગીતિકથા) ગહેતબ્બાનીતિ.

યસ્મા નિહતપચ્ચામિત્તો, તસ્મા ન સમનુપસ્સતીતિ સમ્બન્ધો. અનવજ્જતા કુસલભાવેનાતિ આહ ‘‘કુસલં સીલપદટ્ઠાનેહી’’તિઆદિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – કુસલસીલપદટ્ઠાના અવિપ્પટિસારપામોજ્જપીતિપસ્સદ્ધિધમ્મા, અવિપ્પટિસારાદિનિમિત્તઞ્ચ ઉપ્પન્નં ચેતસિકસુખં પટિસંવેદેતિ, ચેતસિકસુખસમુટ્ઠાનેહિ ચ પણીતરૂપેહિ ફુટ્ઠસરીરસ્સ ઉપ્પન્નં કાયિકસુખન્તિ.

ઇન્દ્રિયસંવરકથાવણ્ણના

૨૧૩. સામઞ્ઞસ્સ ¶ વિસેસાપેક્ખતાય ઇધાધિપ્પેતોપિ વિસેસો તેન અપરિચ્ચત્તો એવ હોતીતિ આહ ‘‘ચક્ખુસદ્દો કત્થચિ બુદ્ધચક્ખુમ્હિ વત્તતી’’તિઆદિ. વિજ્જમાનમેવ હિ અભિધેય્યભાવેન વિસેસત્થં વિસેસન્તરનિવત્તનેન વિસેસસદ્દો વિભાવેતિ, ન અવિજ્જમાનં. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. અઞ્ઞેહિ અસાધારણં બુદ્ધાનમેવ ચક્ખુ દસ્સનન્તિ ¶ બુદ્ધચક્ખુ, આસયાનુસયઞાણં, ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણઞ્ચ. સમન્તતો સબ્બસો દસ્સનટ્ઠેન ચક્ખૂતિ સમન્તચક્ખુ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તથૂપમન્તિ પબ્બતમુદ્ધૂપમં, ધમ્મમયં પાસાદન્તિ સમ્બન્ધો. સુમેધ સમન્તચક્ખુ ત્વં જનતમવેક્ખસ્સૂતિ અત્થો. અરિયમગ્ગત્તયપઞ્ઞાતિ હેટ્ઠિમારિયમગ્ગત્તયપઞ્ઞા. ‘‘ધમ્મચક્ખુ નામ હેટ્ઠિમા તયો મગ્ગા, તીણિ ચ ફલાની’’તિ સળાયતનવગ્ગટ્ઠકથાયં (સં. નિ. અટ્ઠ. ૩.૪.૪૧૮) વુત્તં, ઇધ પન મગ્ગેહેવ ફલાનિ સઙ્ગહેત્વા દસ્સેતિ. ચતુસચ્ચસઙ્ખાતે ધમ્મે ચક્ખૂતિ હિ ધમ્મચક્ખુ. પઞ્ઞાયેવ દસ્સનટ્ઠેન ચક્ખૂતિ પઞ્ઞાચક્ખુ, પુબ્બેનિવાસાસવક્ખયઞાણં. દિબ્બચક્ખુમ્હીતિ દુતિયવિજ્જાય. ઇધાતિ ‘‘ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા’’તિ ઇમસ્મિં પાઠે. અયન્તિ ચક્ખુસદ્દો. ‘‘પસાદચક્ખુવોહારેના’’તિ ઇમિના ઇધ ચક્ખુસદ્દો ચક્ખુપસાદેયેવ નિપ્પરિયાયતો વત્તતિ, પરિયાયતો પન નિસ્સયવોહારેન નિસ્સિતસ્સ વત્તબ્બતો ચક્ખુવિઞ્ઞાણેપિ યથા ‘‘મઞ્ચા ઉક્કુટ્ઠિં કરોન્તી’’તિ દસ્સેતિ. ઇધાપિ સસમ્ભારકથા અવસિટ્ઠાતિ કત્વા સેસપદેસુપીતિ પિ-સદ્દગ્ગહણં, ‘‘ન નિમિત્તગ્ગાહી’’તિઆદિપદેસુપીતિ અત્થો. વિવિધં અસનં ખેદનં બ્યાસેકો, કિલેસો એવ બ્યાસેકો, તેન વિરહિતો તથા, વિરહિતતા ચ અસમ્મિસ્સતા, અસમ્મિસ્સભાવો ચ સમ્પયોગાભાવતો પરિસુદ્ધતાતિ આહ ‘‘અસમ્મિસ્સં પરિસુદ્ધ’’ન્તિ, કિલેસદુક્ખેન અવોમિસ્સં, તતો ચ સુવિસુદ્ધન્તિ અત્થો. સતિ ચ સુવિસુદ્ધે ઇન્દ્રિયસંવરે નીવરણેસુ પધાનભૂતપાપધમ્મવિગમેન અધિચિત્તાનુયોગો હત્થગતો એવ હોતિ, તસ્મા અધિચિત્તસુખમેવ ‘‘અબ્યાસેકસુખ’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ દસ્સેતિ ‘‘અધિચિત્તસુખ’’ન્તિ ઇમિના.

સતિસમ્પજઞ્ઞકથાવણ્ણના

૨૧૪. સમન્તતો પકારેહિ, પકટ્ઠં વા સવિસેસં જાનાતીતિ સમ્પજાનો, તસ્સ ભાવો સમ્પજઞ્ઞં, તથાપવત્તઞાણં, તસ્સ વિભજનં સમ્પજઞ્ઞભાજનીયં, તસ્મિં સમ્પજઞ્ઞભાજનીયમ્હિ. ‘‘ગમન’’ન્તિ ઇમિના અભિક્કમનં અભિક્કન્તન્તિ ભાવસાધનમાહ. તથા પટિક્કમનં પટિક્કન્તન્તિ વુત્તં ‘‘નિવત્તન’’ન્તિ. ગમનઞ્ચેત્થ નિવત્તેત્વા, અનિવત્તેત્વા ચ ગમનં, નિવત્તનં પન ¶ નિવત્તિમત્તમેવ, અઞ્ઞમઞ્ઞમુપાદાનકિરિયામત્તઞ્ચેતં દ્વયં. કથં લબ્ભતીતિ આહ ‘‘ગમને’’તિઆદિ. અભિહરન્તોતિ ગમનવસેન કાયં ઉપનેન્તો. પટિનિવત્તેન્તોતિ ¶ તતો પુન નિવત્તેન્તો. અપનામેન્તોતિ અપક્કમનવસેન પરિણામેન્તો. આસનસ્સાતિ પીઠકાદિઆસનસ્સ. પુરિમઅઙ્ગાભિમુખોતિ અટનિકાદિપુરિમાવયવાભિમુખો. સંસરન્તોતિ સંસપ્પન્તો. પચ્છિમઅઙ્ગપદેસન્તિ અટનિકાદિપચ્છિમાયવપ્પદેસં. પચ્ચાસંસરન્તોતિ પટિઆસપ્પન્તો. ‘‘એસેવ નયો’’તિ ઇમિના નિપન્નસ્સેવ અભિમુખં સંસપ્પનપટિઆસપ્પનાનિ દસ્સેતિ. ઠાનનિસજ્જાસયનેસુ હિ યો ગમનવિધુરો કાયસ્સ પુરતો અભિહારો, સો અભિક્કમો. પચ્છતો અપહારો પટિક્કમોતિ લક્ખણં.

સમ્પજાનનં સમ્પજાનં, તેન અત્તના કત્તબ્બકિચ્ચસ્સ કરણસીલો સમ્પજાનકારીતિ આહ ‘‘સમ્પજઞ્ઞેન સબ્બકિચ્ચકારી’’તિ. ‘‘સમ્પજઞ્ઞમેવ વા કારી’’તિ ઇમિના સમ્પજાનસ્સ કરણસીલો સમ્પજાનકારીતિ દસ્સેતિ. ‘‘સો હી’’તિઆદિ દુતિયવિકપ્પસ્સ સમત્થનં. ‘‘સમ્પજઞ્ઞ’’ન્તિ ચ ઇમિના સમ્પજાન-સદ્દસ્સ સમ્પજઞ્ઞપરિયાયતા વુત્તા. તથા હિ આચરિયાનન્દત્થેરેન વુત્તં ‘‘સમન્તતો, સમ્મા, સમં વા પજાનનં સમ્પજાનં, તદેવ સમ્પજઞ્ઞ’’ન્તિ (વિભ. મૂલટી. ૨.૫૨૩) અયં અટ્ઠકથાતો અપરો નયો – યથા અતિક્કન્તાદીસુ અસમ્મોહં ઉપ્પાદેતિ, તથા સમ્પજાનસ્સ કારો કરણં સમ્પજાનકારો, સો એતસ્સ અત્થીતિ સમ્પજાનકારીતિ.

ધમ્મતો વડ્ઢિસઙ્ખાતેન અત્થેન સહ વત્તતીતિ સાત્થકં, અભિક્કન્તાદિ, સાત્થકસ્સ સમ્પજાનનં સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં. સપ્પાયસ્સ અત્તનો પતિરૂપસ્સ સમ્પજાનનં સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં. અભિક્કમાદીસુ ભિક્ખાચારગોચરે, અઞ્ઞત્થ ચ પવત્તેસુ અવિજહિતકમ્મટ્ઠાનસઙ્ખાતે ગોચરે સમ્પજાનનં ગોચરસમ્પજઞ્ઞં. સામઞ્ઞનિદ્દેસેન, હિ એકસેસનયેન વા ગોચરસદ્દો તદત્થદ્વયેપિ પવત્તતિ. અતિક્કમાદીસુ અસમ્મુય્હનસઙ્ખાતં અસમ્મોહમેવ સમ્પજઞ્ઞં અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં. ચિત્તવસેનેવાતિ ચિત્તસ્સ વસેનેવ, ચિત્તવસમનુગતેનેવાતિ અત્થો. પરિગ્ગહેત્વાતિ તુલયિત્વા તીરેત્વા, પટિસઙ્ખાયાતિ અત્થો. સઙ્ઘદસ્સનેનેવ ઉપોસથપવારણાદિઅત્થાય ગમનં સઙ્ગહિતં. આદિસદ્દેન કસિણપરિકમ્માદીનં સઙ્ગહો. સઙ્ખેપતો વુત્તં તદત્થમેવ વિવરિતું ‘‘ચેતિયં વા’’તિઆદિ વુત્તં. અરહત્તં પાપુણાતીતિ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસો એસ. સમથવિપસ્સનુપ્પાદનમ્પિ હિ ભિક્ખુનો વડ્ઢિયેવ. તત્થાતિ અસુભારમ્મણે. કેચીતિ અભયગિરિવાસિનો. આમિસતોતિ ¶ ચીવરાદિઆમિસપચ્ચયતો. કસ્માતિ આહ ‘‘તં નિસ્સાયા’’તિઆદિ.

તસ્મિન્તિ ¶ સાત્થકસમ્પજઞ્ઞવસેન પરિગ્ગહિતઅત્થે. યસ્મા પન ધમ્મતો વડ્ઢિયેવ અત્થો નામ, તસ્મા યં ‘‘સાત્થક’’ન્તિ અધિપ્પેતં ગમનં, તં સબ્બમ્પિ સપ્પાયમેવાતિ સિયા અવિસેસેન કસ્સચિ આસઙ્કાતિ તન્નિવત્તનત્થં ‘‘ચેતિયદસ્સનં તાવા’’તિઆદિ આરદ્ધં. મહાપૂજાયાતિ મહતિયા પૂજાય, બહૂનં પૂજાદિવસેતિ વુત્તં હોતિ. ચિત્તકમ્મરૂપકાની વિયાતિ ચિત્તકમ્મકતપટિમાયો વિય, યન્તપયોગેન વા નાનપ્પકારવિચિત્તકિરિયા પટિમાયો વિય. તત્રાતિ તાસુ પરિસાસુ. અસ્સાતિ ભિક્ખુનો. અસમપેક્ખનં નામ ગેહસ્સિતઅઞ્ઞાણુપેક્ખાવસેન આરમ્મણસ્સ અયોનિસો ગહણં. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા ઉપ્પજ્જતિ ઉપેક્ખા બાલસ્સ મૂળ્હસ્સ પુથુજ્જનસ્સા’’તિઆદિ (મ. નિ. ૩.૩૦૮) માતુગામસમ્ફસ્સવસેન કાયસંસગ્ગાપત્તિ. હત્થિઆદિસમ્મદ્દેન જીવિતન્તરાયો. વિસભાગરૂપદસ્સનાદિના બ્રહ્મચરિયન્તરાયો. ‘‘દસદ્વાદસયોજનન્તરે પરિસા સન્નિપતન્તી’’તિઆદિના વુત્તપ્પકારેનેવ. મહાપરિસપરિવારાનન્તિ કદાચિ ધમ્મસ્સવનાદિઅત્થાય ઇત્થિપુરિસસમ્મિસ્સપરિવારે સન્ધાય વુત્તં.

તદત્થદીપનત્થન્તિ અસુભદસ્સનસ્સ સાત્થકભાવસઙ્ખાતસ્સ અત્થસ્સ દીપનત્થં. પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાય પટિવચનદાનવસેન ભિક્ખૂનં અનુવત્તનકથા આચિણ્ણા, તસ્મા પટિવચનસ્સ અદાનવસેન અનનુવત્તનકથા તસ્સ દુતિયા નામ હોતીતિ આહ ‘‘દ્વે કથા નામ ન કથિતપુબ્બા’’તિ. દ્વે કથાતિ હિ વચનકરણાકરણકથા. તત્થ વચનકરણકથાયેવ કથિતપુબ્બા, દુતિયા ન કથિતપુબ્બા. તસ્મા સુબ્બચત્તા પટિવચનમદાસીતિ અત્થો.

એવન્તિ ઇમિના. ‘‘સચે પન ચેતિયસ્સ મહાપૂજાયા’’તિઆદિકં સબ્બમ્પિ વુત્તપ્પકારં પચ્ચામસતિ, ન ‘‘પુરિસસ્સ માતુગામાસુભ’’ન્તિઆદિકમેવ. પરિગ્ગહિતં સાત્થકં, સપ્પાયઞ્ચ યેન સો પરિગ્ગહિતસાત્થકસપ્પાયો, તસ્સ, તેન યથાનુપુબ્બિકં સમ્પજઞ્ઞપરિગ્ગહણં દસ્સેતિ. વુચ્ચમાનયોગકમ્મસ્સ પવત્તિટ્ઠાનતાય ભાવનાય આરમ્મણં કમ્મટ્ઠાનં, તદેવ ભાવનાય ¶ વિસયભાવતો ગોચરન્તિ આહ ‘‘કમ્મટ્ઠાનસઙ્ખાતં ગોચર’’ન્તિ. ઉગ્ગહેત્વાતિ યથા ઉગ્ગહનિમિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, એવં ઉગ્ગહકોસલ્લસ્સ સમ્પાદનવસેન ઉગ્ગહણં કત્વા. ભિક્ખાચારગોચરેતિ ભિક્ખાચારસઙ્ખાતે ગોચરે, અનેન કમ્મટ્ઠાને, ભિક્ખાચારે ચ ગોચરસદ્દોતિ દસ્સેતિ.

ઇધાતિ સાસને. હરતીતિ કમ્મટ્ઠાનં પવત્તનવસેન નેતિ, યાવ પિણ્ડપાતપટિક્કમા અનુયુઞ્જતીતિ અત્થો. ન પચ્ચાહરતીતિ આહારૂપયોગતો યાવ દિવાઠાનુપસઙ્કમના કમ્મટ્ઠાનં ન પટિનેતિ. તત્થાતિ તેસુ ચતૂસુ ભિક્ખૂસુ. આવરણીયેહીતિ નીવરણેહિ. પગેવાતિ પાતોયેવ ¶ . સરીરપરિકમ્મન્તિ મુખધોવનાદિસરીરપટિજગ્ગનં. દ્વે તયો પલ્લઙ્કેતિ દ્વે તયો નિસજ્જાવારે. ઊરુબદ્ધાસનઞ્હેત્થ પલ્લઙ્કો. ઉસુમન્તિ દ્વે તીણિ ઉણ્હાપનાનિ સન્ધાય વુત્તં. કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જિત્વાતિ તદહે મૂલભૂતં કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જિત્વા. કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવાતિ કમ્મટ્ઠાનમુખેનેવ, કમ્મટ્ઠાનમવિજહન્તો એવાતિ વુત્તં હોતિ, તેન ‘‘પતોપિ અચેતનો’’તિઆદિના (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૧૪; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૦૯; સં. નિ. અટ્ઠ. ૩.૫.૧૬૮; વિભ. અટ્ઠ. ૫૨૩) વક્ખમાનં કમ્મટ્ઠાનં, યથાપરિહરિયમાનં વા અવિજહિત્વાતિ દસ્સેતિ.

ગન્ત્વાતિ પાપુણિત્વા. બુદ્ધાનુસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં ચે, તદેવ નિપચ્ચકારસાધનં. અઞ્ઞઞ્ચે, અનિપચ્ચકારકરણમિવ હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘સચે’’તિઆદિ વુત્તં. અતબ્બિસયેન તં ઠપેત્વા. ‘‘મહન્તં ચેતિયં ચે’’તિઆદિના કમ્મટ્ઠાનિકસ્સ મૂલકમ્મટ્ઠાનમનસિકારસ્સ પપઞ્ચાભાવદસ્સનં. અઞ્ઞેન પન તથાપિ અઞ્ઞથાપિ વન્દિતબ્બમેવ. તથેવાતિ તિક્ખત્તુમેવ. પરિભોગચેતિયતો સારીરિકચેતિયં ગરુતરન્તિ કત્વા ‘‘ચેતિયં વન્દિત્વા’’તિ પુબ્બકાલકિરિયાવસેન વુત્તં. યથાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘ચેતિયં બાધયમાના બોધિસાખા હરિતબ્બા’’તિ, (મ. નિ. અટ્ઠ. ૪.૧૨૮; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૭૫; વિભ. અટ્ઠ. ૮૦૯) અયં આચરિયસ્સ મતિ, ‘‘બોધિયઙ્ગણં પત્તેનાપી’’તિ પન વચનતો યદિ ચેતિયઙ્ગણતો ગતે ભિક્ખાચારમગ્ગે બોધિયઙ્ગણં ભવેય્ય, સાપિ વન્દિતબ્બાતિ મગ્ગાનુક્કમેનેવ ‘‘ચેતિયં વન્દિત્વા’’તિ પુબ્બકાલકિરિયાવચનં, ન તુ ગરુકાતબ્બતાનુક્કમેન. એવઞ્હિ સતિ બોધિયઙ્ગણં પઠમં પત્તેનાપિ બોધિં વન્દિત્વા ચેતિયં વન્દિતબ્બં, એકમેવ પત્તેનાપિ તદેવ વન્દિતબ્બં, તદુભયમ્પિ ¶ અપ્પત્તેન ન વન્દિતબ્બન્તિ અયમત્થો સુવિઞ્ઞાતો હોતિ. ભિક્ખાચારગતમગ્ગેન હિ પત્તટ્ઠાને કત્તબ્બઅન્તરાવત્તદસ્સનમેતં, ન પન ધુવવત્તદસ્સનં. પુબ્બે હેસ કતવત્તોયેવ. તેનાહ ‘‘પગેવ ચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણવત્તં કત્વા’’તિઆદિ. બુદ્ધગુણાનુસ્સરણવસેનેવ બોધિઆદિપરિભોગચેતિયેપિ નિપચ્ચકરણં ઉપપન્નન્તિ દસ્સેતિ ‘‘બુદ્ધસ્સ ભગવતો સમ્મુખા વિય નિપચ્ચકારં દસ્સેત્વા’’તિ ઇમિના. પટિસામિતટ્ઠાનન્તિ સોપાનમૂલભાવસામઞ્ઞેન વુત્તં, બુદ્ધારમ્મણપીતિવિસયભૂતચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણતો બાહિરટ્ઠાનં પત્વાતિ વુત્તં હોતિ.

ગામસમીપેતિ ગામૂપચારે. તાવ પઞ્હં વા પુચ્છન્તિ, ધમ્મં વા સોતુકામા હોન્તીતિ સમ્બન્ધો. જનસઙ્ગહત્થન્તિ ‘‘મયિ અકથેન્તે એતેસં કો કથેસ્સતી’’તિ ધમ્માનુગ્ગહેન મહાજનસ્સ સઙ્ગહણત્થં. અટ્ઠકથાચરિયાનં વચનં સમત્થેતું ‘‘ધમ્મકથા હિ કમ્મટ્ઠાનવિનિમુત્તા નામ નત્થી’’તિ વુત્તં. તસ્માતિ યસ્મા ¶ ‘‘ધમ્મકથા નામ કાતબ્બાયેવા’’તિ અટ્ઠકથાચરિયા વદન્તિ, યસ્મા વા ધમ્મકથા કમ્મટ્ઠાનવિનિમુત્તા નામ નત્થિ, તસ્મા ધમ્મકથં કથેત્વાતિ સમ્બન્ધો. આચરિયાનન્દત્થેરેન (વિભ. મૂલટી. ૫૨૩) પન ‘‘તસ્મા’’તિ એતસ્સ ‘‘કથેતબ્બાયેવાતિ વદન્તી’’તિ એતેન સમ્બન્ધો વુત્તો. કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવાતિ અત્તના પરિહરિયમાનં કમ્મટ્ઠાનં અવિજહનવસેન, તદનુગુણંયેવ ધમ્મકથં કથેત્વાતિ અત્થો, દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. અનુમોદનં કત્વાતિ એત્થાપિ ‘‘કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવા’’તિ અધિકારો. તત્થાતિ ગામતો નિક્ખમનટ્ઠાનેયેવ.

‘‘પોરાણકભિક્ખૂ’’તિઆદિના પોરાણકાચિણ્ણદસ્સનેન યથાવુત્તમત્થં દળ્હં કરોતિ. સમ્પત્તપરિચ્છેદેનેવાતિ ‘‘પરિચિતો અપરિચિતો’’તિઆદિવિભાગં અકત્વા સમ્પત્તકોટિયા એવ, સમાગમમત્તેનેવાતિ અત્થો. આનુભાવેનાતિ અનુગ્ગહબલેન. ભયેતિ પરચક્કાદિભયે. છાતકેતિ દુબ્ભિક્ખે.

‘‘પચ્છિમયામેપિ નિસજ્જાચઙ્કમેહિ વીતિનામેત્વા’’તિઆદિના વુત્તપ્પકારં. કરોન્તસ્સાતિ કરમાનસ્સેવ, અનાદરે ચેતં સામિવચનં. કમ્મજતેજોતિ ગહણિં સન્ધાયાહ. પજ્જલતીતિ ઉણ્હભાવં જનેતિ. તતોયેવ ઉપાદિન્નકં ગણ્હાતિ, સેદા મુચ્ચન્તિ. કમ્મટ્ઠાનં વીથિં નારોહતિ ¶ ખુદાપરિસ્સમેન કિલન્તકાયસ્સ સમાધાનાભાવતો. અનુપાદિન્નં ઓદનાદિવત્થુ. ઉપાદિન્નં ઉદરપટલં. અન્તોકુચ્છિયઞ્હિ ઓદનાદિવત્થુસ્મિં અસતિ કમ્મજતેજો ઉટ્ઠહિત્વા ઉદરપટલં ગણ્હાતિ, ‘‘છાતોસ્મિ, આહારં મે દેથા’’તિ વદાપેતિ, ભુત્તકાલે ઉદરપટલં મુઞ્ચિત્વા વત્થું ગણ્હાતિ, અથ સત્તો એકગ્ગો હોતિ, યતો ‘‘છાયારક્ખસો વિય કમ્મજતેજો’’તિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તો. સો પગેવાતિ એત્થ ‘‘તસ્મા’’તિ સેસો. ગોરૂપાનન્તિ ગુન્નં, ગોસમૂહાનં વા, વજતો ગોચરત્થાય નિક્ખમનવેલાયમેવાતિ અત્થો. વુત્તવિપરીતનયેન ઉપાદિન્નકં મુઞ્ચિત્વા અનુપાદિન્નકં ગણ્હાતિ. અન્તરાભત્તેતિ ભત્તસ્સ અન્તરે, યાવ ભત્તં ન ભુઞ્જતિ, તાવાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘કમ્મટ્ઠાનસીસેન આહારઞ્ચ પરિભુઞ્જિત્વા’’તિ. અવસેસટ્ઠાનેતિ યાગુયા અગ્ગહિતટ્ઠાને. તતોતિ ભુઞ્જનતો. પોઙ્ખાનુપોઙ્ખન્તિ કમ્મટ્ઠાનાનુપટ્ઠાનસ્સ અનવચ્છેદદસ્સનમેતં, ઉત્તરુત્તરિન્તિ અત્થો, યથા પોઙ્ખાનુપોઙ્ખં પવત્તાય સરપટિપાટિયા અનવચ્છેદો, એવમેતસ્સાપિ કમ્મટ્ઠાનુપટ્ઠાનસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘એદિસા ચા’’તિઆદિના તથા કમ્મટ્ઠાનમનસિકારસ્સાપિ સાત્થકભાવં દસ્સેતિ. આસનન્તિ નિસજ્જાસનં.

નિક્ખિત્તધુરોતિ ભાવનાનુયોગે અનુક્ખિત્તધુરો અનારદ્ધવીરિયો. વત્તપટિપત્તિયા અપરિપૂરણેન ¶ સબ્બવત્તાનિ ભિન્દિત્વા. પઞ્ચવિધચેતોખીલવિનિબન્ધચિત્તોતિ પઞ્ચવિધેન ચેતોખીલેન, વિનિબન્ધેન ચ સમ્પયુત્તચિત્તો. વુત્તઞ્હિ મજ્ઝિમાગમે ચેતોખીલસુત્તે –

‘‘કતમસ્સ પઞ્ચ ચેતોખીલા અપ્પહીના હોન્તિ? ઇધ ભિક્ખવે ભિક્ખુ સત્થરિ કઙ્ખતિ, ધમ્મે કઙ્ખતિ, સઙ્ઘે કઙ્ખતિ, સિક્ખાય કઙ્ખતિ, સબ્રહ્મચારીસુ કુપિતો હોતી’’તિ, (મ. નિ. ૧.૧૮૫)

‘‘કતમસ્સ પઞ્ચ ચેતસો વિનિબન્ધા અસમુચ્છિન્ના હોન્તિ? ઇધ ભિક્ખવે ભિક્ખુ કામે અવીતરાગો હોતિ, કાયે અવીતરાગો હોતિ, રૂપે અવીતરાગો હોતિ, યાવદત્થં ઉદરાવદેહકં ભુઞ્જિત્વા સેય્યસુખં પસ્સસુખં મિદ્ધસુખં અનુયુત્તો વિહરતિ, અઞ્ઞતરં દેવનિકાયં પણિધાય બ્રહ્મચરિયં ચરતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૮૬). ચ –

વિત્થારો ¶ . આચરિયેન (દી. નિ. ટી. ૧.૨૧૫) પન પઞ્ચવિધચેતોવિનિબન્ધચિત્તભાવોયેવ પદેકદેસમુલ્લિઙ્ગેત્વા દસ્સિતો. ચિત્તસ્સ કચવરખાણુકભાવો હિ ચેતોખીલો, ચિત્તં બન્ધિત્વા મુટ્ઠિયં વિય કત્વા ગણ્હનભાવો ચેતસો વિનિબન્ધો. પઠમો ચેત્થ વિચિકિચ્છાદોસવસેન, દુતિયો લોભવસેનાતિ અયમેતેસં વિસેસો. ચરિત્વાતિ વિચરિત્વા. કમ્મટ્ઠાનવિરહવસેન તુચ્છો.

ભાવનાસહિતમેવ ભિક્ખાય ગતં, પચ્ચાગતઞ્ચ યસ્સાતિ ગતપચ્ચાગતિકં, તદેવ વત્તં, તસ્સ વસેન. અત્તકામાતિ અત્તનો હિતસુખમિચ્છન્તા, ધમ્મચ્છન્દવન્તોતિ અત્થો. ધમ્મો હિ હિતં, સુખઞ્ચ તન્નિમિત્તકન્તિ. અથ વા વિઞ્ઞૂનં અત્તતો નિબ્બિસેસત્તા, અત્તભાવપરિયાપન્નત્તા ચ ધમ્મો અત્તા નામ, તં કામેન્તિ ઇચ્છન્તીતિ અત્તકામા. અધુના પન અત્થકામાતિ હિતવાચકેન અત્થસદ્દેન પાઠો દિસ્સતિ, ધમ્મસઞ્ઞુત્તં હિતમિચ્છન્તા, હિતભૂતં વા ધમ્મમિચ્છન્તાતિ તસ્સત્થો. ઇણટ્ટાતિ ઇણેન પીળિતા. તથા સેસપદદ્વયેપિ. એત્થાતિ સાસને.

ઉસભં નામ વીસતિ યટ્ઠિયો, ગાવુતં નામ અસીતિ ઉસભા. તાય સઞ્ઞાયાતિ તાદિસાય પાસાણસઞ્ઞાય, કમ્મટ્ઠાનમનસિકારેન ‘‘એત્તકં ઠાનમાગતા’’તિ જાનન્તા ગચ્છન્તીતિ અધિપ્પાયો. નન્તિ કિલેસં. કમ્મટ્ઠાનવિપ્પયુત્તચિત્તેન પાદુદ્ધારણમકત્થુકામતો તિટ્ઠતિ, પચ્છાગતો પન ઠિતિમનતિક્કમિતુકામતો. સોતિ ઉપ્પન્નકિલેસો ભિક્ખુ. અયન્તિ પચ્છાગતો ¶ . એતન્તિ પરસ્સ જાનનં. તત્થેવાતિ પતિટ્ઠિતટ્ઠાનેયેવ. સોયેવ નયોતિ ‘‘અયં ભિક્ખૂ’’તિઆદિકા યો પતિટ્ઠાને વુત્તો, સો એવ નિસજ્જાયપિ નયો. પચ્છતો આગચ્છન્તાનં છિન્નભત્તભાવભયેનાપિ યોનિસોમનસિકારં પરિબ્રૂહેતીતિ ઇદમ્પિ પરસ્સ જાનનેનેવ સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. પુરિમપાદેયેવાતિ પઠમં કમ્મટ્ઠાનવિપ્પયુત્તચિત્તેન ઉદ્ધરિતપાદવળઞ્જેયેવ. એતીતિ ગચ્છતિ. ‘‘આલિન્દકવાસી મહાફુસ્સદેવત્થેરો વિયા’’તિઆદિના અટ્ઠાનેયેવેતં કથિતં. ‘‘ક્વાયં એવં પટિપન્નપુબ્બો’’તિ આસઙ્કં નિવત્તેતિ.

મદ્દન્તાતિ ધઞ્ઞકરણટ્ઠાને સાલિસીસાદીનિ મદ્દન્તા. અસ્સાતિ થેરસ્સ, ઉભયાપેક્ખવચનમેતં. અસ્સ અરહત્તપ્પત્તદિવસે ચઙ્કમનકોટિયન્તિ ચ ¶ . અધિગમપ્પિચ્છતાય વિક્ખેપં કત્વા, નિબન્ધિત્વા ચ પટિજાનિત્વાયેવ આરોચેસિ.

પઠમં તાવાતિ પદસોભનત્થં પરિયાયવચનં. મહાપધાનન્તિ ભગવતો દુક્કરચરિયં, અમ્હાકં અત્થાય લોકનાથેન છબ્બસ્સાનિ કતં દુક્કરચરિયં ‘‘એવાહં યથાબલં પૂજેસ્સામી’’તિ અત્થો. પટિપત્તિપૂજાયેવ હિ પસત્થતરા સત્થુપૂજા, ન તથા આમિસપૂજા. ઠાનચઙ્કમમેવાતિ અધિટ્ઠાતબ્બઇરિયાપથવસેન વુત્તં, ન ભોજનકાલાદીસુ અવસ્સં કત્તબ્બનિસજ્જાય પટિક્ખેપવસેન. એવસદ્દેન હિ ઇતરાય નિસજ્જાય, સયનસ્સ ચ નિવત્તનં કરોતિ. વિપ્પયુત્તેન ઉદ્ધટે પટિનિવત્તેન્તોતિ સમ્પયુત્તેન ઉદ્ધરિતપાદેયેવ પુન ઠપનં સન્ધાયાહ. ‘‘ગામસમીપં ગન્ત્વા’’તિ વત્વા તદત્થં વિવરતિ ‘‘ગાવી નૂ’’તિઆદિના. કચ્છકન્તરતોતિ ઉપકચ્છન્તરતો, ઉપકચ્છે લગ્ગિતકમણ્ડલુતોતિ વુત્તં હોતિ. ઉદકગણ્ડૂસન્તિ ઉદકાવગણ્ડકારકં. કતિનં તિથીનં પૂરણી કતિમી, ‘‘પઞ્ચમી નુ ખો પક્ખસ્સ, અટ્ઠમી’’તિઆદિના દિવસં વા પુચ્છિતોતિ અત્થો. અનારોચનસ્સ અકત્તબ્બત્તા આરોચેતિ. તથા હિ વુત્તં ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે સબ્બેહેવ પક્ખગણનં ઉગ્ગહેતુ’’ન્તિઆદિ (મહાવ. ૧૫૬).

‘‘ઉદકં ગિલિત્વા આરોચેતી’’તિ વુત્તનયેન. તત્થાતિ ગામદ્વારે. નિટ્ઠુભનન્તિ ઉદકનિટ્ઠુભનટ્ઠાનં. તેસૂતિ મનુસ્સેસુ. ઞાણચક્ખુસમ્પન્નત્તા ચક્ખુમા. ઈદિસોતિ સુસમ્મટ્ઠચેતિયઙ્ગણાદિકો. વિસુદ્ધિપવારણન્તિ ખીણાસવભાવેન પવારણં.

વીથિં ઓતરિત્વા ઇતો ચિતો ચ અનોલોકેત્વા પઠમમેવ વીથિયો સલ્લક્ખેતબ્બાતિ આહ ‘‘વીથિયો સલ્લક્ખેત્વા’’તિ. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘પાસાદિકેન અભિક્કન્તેન પટિક્કન્તેના’’તિઆદિ ¶ (પારા. ૪૩૨). તં ગમનં દસ્સેતું ‘‘તત્થ ચા’’તિઆદિમાહ. ‘‘ન હિ જવેન પિણ્ડપાતિયધુતઙ્ગં નામ કિઞ્ચિ અત્થી’’તિ ઇમિના જવેન ગમને લોલુપ્પચારિતા વિય અસારુપ્પતં દસ્સેતિ. ઉદકસકટન્તિ ઉદકસારસકટં. તઞ્હિ વિસમભૂમિભાગપ્પત્તં નિચ્ચલમેવ કાતું વટ્ટતિ. તદનુરૂપન્તિ ભિક્ખાદાનાનુરૂપં. ‘‘આહારે પટિકૂલસઞ્ઞં ઉપટ્ઠપેત્વા’’તિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં પરતો આગમિસ્સતિ. રથસ્સ અક્ખાનં તેલેન અબ્ભઞ્જનં, વણસ્સ લેપનં, પુત્તમંસસ્સ ખાદનઞ્ચ તિધા ઉપમા યસ્સ આહરણસ્સાતિ તથા. અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતન્તિ ‘‘યાવદેવ ¶ ઇમસ્સ કાયસ્સ ઠિતિયા, યાપનાયા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૩; ૨.૨૪, ૩૮૭; સં. નિ. ૪.૧૨૦; અ. નિ. ૬.૫૮; ૫.૯; વિભ. ૫૧૮; મહાનિ. ૨૦૬) વુત્તેહિ અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતં કત્વા. ‘‘નેવ દવાયા’’તિઆદિ પન પટિક્ખેપમત્તદસ્સનં. ભત્તકિલમથન્તિ ભત્તવસેન ઉપ્પન્નકિલમથં. પુરેભત્તાદિ દિવાવસેન વુત્તં. પુરિમયામાદિ રત્તિવસેન.

ગતપચ્ચાગતેસુ કમ્મટ્ઠાનસ્સ હરણં વત્તન્તિ અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘હરણપચ્ચાહરણસઙ્ખાત’’ન્તિ આહ. ‘‘યદિ ઉપનિસ્સયસમ્પન્નો હોતી’’તિ ઇદં ‘‘દેવપુત્તો હુત્વા’’તિઆદીસુપિ સબ્બત્થ સમ્બજ્ઝિતબ્બં. તત્થ પચ્ચેકબોધિયા ઉપનિસ્સયસમ્પદા કપ્પાનં દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ, સતસહસ્સઞ્ચ તજ્જા પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારસમ્ભરણં, સાવકબોધિયા અગ્ગસાવકાનં એકમસઙ્ખ્યેય્યં, કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ, મહાસાવકાનં (થેરગા. અટ્ઠ. ૨.વઙ્ગીસત્થેરગાથાવણ્ણના વિત્થારો) કપ્પસતસહસ્સમેવ, ઇતરેસં પન અતીતાસુ જાતીસુ વિવટ્ટુપનિસ્સયવસેન કાલનિયમમન્તરેન નિબ્બત્તિતં નિબ્બેધભાગિયકુસલં. ‘‘સેય્યથાપી’’તિઆદિના તસ્મિં તસ્મિં ઠાનન્તરે એતદગ્ગટ્ઠપિતાનં થેરાનં સક્ખિદસ્સનં. તત્થ થેરો બાહિયો દારુચીરિયોતિ બાહિયવિસયે સઞ્જાતસંવડ્ઢતાય બાહિયો, દારુચીરપરિહરણતો દારુચીરિયોતિ ચ સમઞ્ઞિતો થેરો. સો હાયસ્મા –

‘‘તસ્મા તિહ તે બાહિય એવં સિક્ખિતબ્બં ‘દિટ્ઠે દિટ્ઠમત્તં ભવિસ્સતિ, સુતે, મુતે, વિઞ્ઞાતે વિઞ્ઞાતમત્તં ભવિસ્સતી’તિ, એવઞ્હિ તે બાહિય સિક્ખિતબ્બં. યતો ખો તે બાહિય દિટ્ઠે દિટ્ઠમત્તં ભવિસ્સતિ, સુતે, મુતે, વિઞ્ઞાતે વિઞ્ઞાતમત્તં ભવિસ્સતિ, તતો ત્વં બાહિય ન તેન. યતો ત્વં બાહિય ન તેન, તતો બાહિય ન તત્થ. યતો ત્વં બાહિય ન તત્થ, તતો ત્વં બાહિય નેવિધ ન હુરં ન ઉભયમન્તરેન, એસેવન્તો દુક્ખસ્સા’તિ’’ (ઉદા. ૧૦).

એત્તકાય ¶ દેસનાય અરહત્તં સચ્છાકાસિ. એવં સારિપુત્તત્થેરાદીનમ્પિ મહાપઞ્ઞતાદિદીપનાનિ સુત્તપદાનિ વિત્થારતો વત્તબ્બાનિ. વિસેસતો પન અઙ્ગુત્તરાગમે એતદગ્ગસુત્તપદાનિ (અ. નિ. ૧.૧૮૮) સિખાપત્તન્તિ કોટિપ્પત્તં નિટ્ઠાનપ્પત્તં સબ્બથા પરિપુણ્ણતો.

તન્તિ ¶ અસમ્મુય્હનં. એવન્તિ ઇદાનિ વુચ્ચમાનાકારેન વેદિતબ્બં. ‘‘અત્તા અભિક્કમતી’’તિ ઇમિના દિટ્ઠિગાહવસેન, ‘‘અહં અભિક્કમામી’’તિ ઇમિના માનગાહવસેન, તદુભયસ્સ પન વિના તણ્હાય અપ્પવત્તનતો તણ્હાગાહવસેનાતિ તીહિપિ મઞ્ઞનાહિ અન્ધબાલપુથુજ્જનસ્સ અભિક્કમે સમ્મુય્હનં દસ્સેતિ. ‘‘તથા અસમ્મુય્હન્તો’’તિ વત્વા તદેવ અસમ્મુય્હનં યેન ઘનવિનિબ્ભોગેન હોતિ, તં દસ્સેન્તો ‘‘અભિક્કમામી’’તિઆદિમાહ. ચિત્તસમુટ્ઠાનવાયોધાતૂતિ તેનેવ અભિક્કમનચિત્તેન સમુટ્ઠાના, તંચિત્તસમુટ્ઠાનિકા વા વાયોધાતુ. વિઞ્ઞત્તિન્તિ કાયવિઞ્ઞત્તિં. જનયમાના ઉપ્પજ્જતિ તસ્સા વિકારભાવતો. ઇતીતિ તસ્મા ઉપ્પજ્જનતો. ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારવસેનાતિ કિરિયમયચિત્તસમુટ્ઠાનવાયોધાતુયા વિચલનાકારસઙ્ખાતકાયવિઞ્ઞત્તિવસેન. તસ્સાતિ અટ્ઠિસઙ્ઘાટસ્સ. અભિક્કમતોતિ અભિક્કમન્તસ્સ. ઓમત્તાતિ અવમત્તા લામકપ્પમાણા. વાયોધાતુતેજોધાતુવસેન ઇતરા દ્વે ધાતુયો.

ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા ચેત્થ વાયોધાતુયા અનુગતા તેજોધાતુ ઉદ્ધરણસ્સ પચ્ચયો. ઉદ્ધરણગતિકા હિ તેજોધાતુ, તેન તસ્સા ઉદ્ધરણે વાયોધાતુયા અનુગતભાવો હોતિ, તસ્મા ઇમાસં દ્વિન્નમેત્થ સામત્થિયતો અધિમત્તતા, તથા અભાવતો પન ઇતરાસં ઓમત્તતાતિ. યસ્મા પન તેજોધાતુયા અનુગતા વાયોધાતુ અતિહરણવીતિહરણાનં પચ્ચયો. કિરિયગતિકાય હિ વાયોધાતુયા અતિહરણવીતિહરણેસુ સાતિસયો બ્યાપારો, તેન તસ્સા તત્થ તેજોધાતુયા અનુગતભાવો હોતિ, તસ્મા ઇમાસં દ્વિન્નમેત્થ સામત્થિયતો અધિમત્તતા, ઇતરાસઞ્ચ તદભાવતો ઓમત્તતાતિ દસ્સેતિ ‘‘તથા અતિહરણવીતિહરણેસૂ’’તિ ઇમિના. સતિપિ ચેત્થ અનુગમકાનુગન્તબ્બતાવિસેસે તેજોધાતુવાયોધાતુભાવમત્તં સન્ધાય તથાસદ્દગ્ગહણં કતં. પઠમે હિ નયે તેજોધાતુયા અનુગમકતા, વાયોધાતુયા અનુગન્તબ્બતા, દુતિયે પન વાયોધાતુયા અનુગમકતા, તેજોધાતુયા અનુગન્તબ્બતાતિ. તત્થ અક્કન્તટ્ઠાનતો પાદસ્સ ઉક્ખિપનં ઉદ્ધરણં, ઠિતટ્ઠાનં અતિક્કમિત્વા પુરતો હરણં અતિહરણં. ખાણુઆદિપરિહરણત્થં, પતિટ્ઠિતપાદઘટ્ટનાપરિહરણત્થં વા પસ્સેન હરણં ¶ વીતિહરણં, યાવ પતિટ્ઠિતપાદો, તાવ હરણં અતિહરણં, તતો પરં હરણં વીતિહરણન્તિ વા અયમેતેસં વિસેસો.

યસ્મા ¶ પથવીધાતુયા અનુગતા આપોધાતુ વોસ્સજ્જને પચ્ચયો. ગરુતરસભાવા હિ આપોધાતુ, તેન તસ્સા વોસ્સજ્જને પથવીધાતુયા અનુગતભાવો હોતિ, તસ્મા તાસં દ્વિન્નમેત્થ સામત્થિયતો અધિમત્તતા, ઇતરાસઞ્ચ તદભાવતો ઓમત્તતાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વોસ્સજ્જને…પે… બલવતિયો’’તિ. યસ્મા પન આપોધાતુયા અનુગતા પથવીધાતુ સન્નિક્ખેપનસ્સ પચ્ચયો. પતિટ્ઠાભાવે વિય પતિટ્ઠાપનેપિ તસ્સા સાતિસયકિચ્ચત્તા આપોધાતુયા તસ્સા અનુગતભાવો હોતિ, તથા ઘટ્ટનકિરિયાય પથવીધાતુયા વસેન સન્નિરુજ્ઝનસ્સ સિજ્ઝનતો તસ્સા સન્નિરુજ્ઝનેપિ આપોધાતુયા અનુગતભાવો હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘તથા સન્નિક્ખેપનસન્નિરુજ્ઝનેસૂ’’તિ.

અનુગમકાનુગન્તબ્બતાવિસેસેપિ સતિ પથવીધાતુઆપોધાતુભાવમત્તં સન્ધાય તથાસદ્દગ્ગહણં કતં. પઠમે હિ નયે પથવીધાતુયા અનુગમકતા, આપોધાતુયા અનુગન્તબ્બતા, દુતિયે પન આપોધાતુયા અનુગમકતા, પથવીધાતુયા અનુગન્તબ્બતાતિ. વોસ્સજ્જનઞ્ચેત્થ પાદસ્સ ઓનામનવસેન વોસ્સગ્ગો, તતો પરં ભૂમિઆદીસુ પતિટ્ઠાપનં સન્નિક્ખેપનં, પતિટ્ઠાપેત્વા નિમ્મદ્દનવસેન ગમનસ્સ સન્નિરોધો સન્નિરુજ્ઝનં.

તત્થાતિ તસ્મિં અતિક્કમને, તેસુ વા યથાવુત્તેસુ ઉદ્ધરણાતિહરણવીતિહરણવોસ્સજ્જનસન્નિક્ખેપનસન્નિરુજ્ઝનસઙ્ખાતેસુ છસુ કોટ્ઠાસેસુ. ઉદ્ધરણેતિ ઉદ્ધરણક્ખણે. રૂપારૂપધમ્માતિ ઉદ્ધરણાકારેન પવત્તા રૂપધમ્મા, તંસમુટ્ઠાપકા ચ અરૂપધમ્મા. અતિહરણં ન પાપુણન્તિ ખણમત્તાવટ્ઠાનતો. સબ્બત્થ એસ નયો. તત્થ તત્થેવાતિ યત્થ યત્થ ઉદ્ધરણાદિકે ઉપ્પન્ના, તત્થ તત્થેવ. ન હિ ધમ્માનં દેસન્તરસઙ્કમનં અત્થિ લહુપરિવત્તનતો. પબ્બં પબ્બન્તિ પરિચ્છેદં પરિચ્છેદં. સન્ધિ સન્ધીતિ ગણ્ઠિ ગણ્ઠિ. ઓધિ ઓધીતિ ભાગં ભાગં. સબ્બઞ્ચેતં ઉદ્ધરણાદિકોટ્ઠાસે સન્ધાય સભાગસન્તતિવસેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. ઇતરો એવ હિ રૂપધમ્માનમ્પિ પવત્તિક્ખણો ગમનયોગગમનસ્સાદાનં દેવપુત્તાનં હેટ્ઠુપરિયેન પટિમુખં ધાવન્તાનં સિરસિ, પાદે ચ બન્ધખુરધારાસમાગમતોપિ સીઘતરો, યથા તિલાનં ભિજ્જયમાનાનં પટપટાયનેન ¶ ભેદો લક્ખીયતિ, એવં સઙ્ખતધમ્માનં ઉપ્પાદેનાતિ દસ્સનત્થં ‘‘પટપટાયન્તા’’તિ વુત્તં, ઉપ્પાદવસેન પટપટ-સદ્દં અકરોન્તાપિ કરોન્તા વિયાતિ અત્થો. તિલભેદલક્ખણં પટપટાયનં વિય હિ સઙ્ખતભેદલક્ખણં ઉપ્પાદો ઉપ્પન્નાનમેકન્તતો ભિન્નત્તા. તત્થાતિ અભિક્કમને. કો એકો અભિક્કમતિ નાભિક્કમતિયેવ. કસ્સ વા એકસ્સ અભિક્કમનં સિયા, ન સિયા એવ. કસ્મા? પરમત્થતો હિ…પે… ધાતૂનં સયનં, તસ્માતિ અત્થો. અન્ધબાલપુથુજ્જનસમ્મૂળ્હસ્સ અત્તનો અભિક્કમનનિવત્તનઞ્હેતં વચનં. અથ વા ¶ ‘‘કો એકો…પે… અભિક્કમન’’ન્તિ ચોદનાય ‘‘પરમત્થતો હી’’તિઆદિના સોધના વુત્તા.

તસ્મિં તસ્મિં કોટ્ઠાસેતિ યથાવુત્તે છબ્બિધેપિ કોટ્ઠાસે ગમનાદિકસ્સ અપચ્ચામટ્ઠત્તા. ‘‘સદ્ધિં રૂપેન ઉપ્પજ્જતે, નિરુજ્ઝતી’’તિ ચ સિલોકપદેન સહ સમ્બન્ધો. તત્થ પઠમપદસમ્બન્ધે રૂપેનાતિ યેન કેનચિ સહુપ્પજ્જનકેન રૂપેન. દુતિયપદસમ્બન્ધે પન ‘‘રૂપેના’’તિ ઇદં યં તતો નિરુજ્ઝમાનચિત્તતો ઉપરિ સત્તરસમચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે ઉપ્પન્નં, તદેવ તસ્સ નિરુજ્ઝમાનચિત્તસ્સ નિરોધેન સદ્ધિં નિરુજ્ઝનકં સત્તરસચિત્તક્ખણાયુકં રૂપં સન્ધાય વુત્તં, અઞ્ઞથા રૂપારૂપધમ્મા સમાનાયુકા સિયું. યદિ ચ સિયું, અથ ‘‘રૂપં ગરુપરિણામં દન્ધનિરોધ’’ન્તિઆદિ (વિભ. અટ્ઠ. પકિણ્ણકકથા) અટ્ઠકથાવચનેહિ, ‘‘નાહં ભિક્ખવે અઞ્ઞં એકધમ્મમ્પિ સમનુપસ્સામિ, યં એવં લહુપરિવત્તં, યથયિદં ચિત્ત’’ન્તિ (અ. નિ. ૧.૩૮) એવમાદિપાળિવચનેહિ ચ વિરોધો સિયા. ચિત્તચેતસિકા હિ સારમ્મણસભાવા યથાબલં અત્તનો આરમ્મણપચ્ચયભૂતમત્થં વિભાવેન્તો એવ ઉપ્પજ્જન્તિ, તસ્મા તેસં તંસભાવનિપ્ફત્તિઅનન્તરં નિરોધો, રૂપધમ્મા પન અનારમ્મણા પકાસેતબ્બા, એવં તેસં પકાસેતબ્બભાવનિપ્ફત્તિ સોળસહિ ચિત્તેહિ હોતિ, તસ્મા એકચિત્તક્ખણાતીતેન સહ સત્તરસચિત્તક્ખણાયુકતા રૂપધમ્માનમિચ્છિતાતિ. લહુપરિવત્તનવિઞ્ઞાણવિસેસસ્સ સઙ્ગતિમત્તપચ્ચયતાય તિણ્ણં ખન્ધાનં, વિસયસઙ્ગતિમત્તતાય ચ વિઞ્ઞાણસ્સ લહુપરિવત્તિતા, દન્ધમહાભૂતપચ્ચયતાય રૂપસ્સ ગરુપરિવત્તિતા. યથાભૂતં નાનાધાતુઞાણં ખો પન તથાગતસ્સેવ, તેન ચ પુરેજાતપચ્ચયો રૂપધમ્મોવ વુત્તો, પચ્છાજાતપચ્ચયો ચ તથેવાતિ રૂપારૂપધમ્માનં સમાનક્ખણતા ન યુજ્જતેવ, તસ્મા વુત્તનયેનેવેત્થ અત્થો વેદિતબ્બોતિ આચરિયેન (દી. નિ. ટી. ૧.૨૧૪) વુત્તં ¶ , તદેતં ચિત્તાનુપરિવત્તિયા વિઞ્ઞત્તિયા એકનિરોધભાવસ્સ સુવિઞ્ઞેય્યત્તા એવં વુત્તં. તતો સવિઞ્ઞત્તિકેન પુરેતરં સત્તરસમચિત્તસ્સ ઉપ્પાદક્ખણે ઉપ્પન્નેન રૂપેન સદ્ધિં અઞ્ઞં ચિત્તં નિરુજ્ઝતીતિ અત્થો વેદિતબ્બો. અઞ્ઞં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ, અઞ્ઞં ઉપ્પજ્જતે ચિત્તન્તિ યોજેતબ્બં. અઞ્ઞો હિ સદ્દક્કમો, અઞ્ઞો અત્થક્કમોતિ. યઞ્હિ પુરિમુપ્પન્નં ચિત્તં, તં નિરુજ્ઝન્તં અઞ્ઞસ્સ પચ્છા ઉપ્પજ્જમાનસ્સ અનન્તરાદિપચ્ચયભાવેનેવ નિરુજ્ઝતિ, તથા લદ્ધપચ્ચયમેવ અઞ્ઞમ્પિ ઉપ્પજ્જતે ચિત્તં, અવત્થાવિસેસતો ચેત્થ અઞ્ઞથા. યદિ એવં તેસમુભિન્નં અન્તરો લબ્ભેય્યાતિ ચોદનં ‘‘નો’’તિ અપનેતુમાહ ‘‘અવીચિ મનુસમ્બન્ધો’’તિ, યથા વીચિ અન્તરો ન લબ્ભતિ, તદેવેદન્તિ અવિસેસં વિદૂ મઞ્ઞન્તિ, એવં અનુ અનુ સમ્બન્ધો ચિત્તસન્તાનો, રૂપસન્તાનો ચ નદીસોતોવ નદિયં ¶ ઉદકપ્પવાહો વિય વત્તતીતિ અત્થો. અવીચીતિ હિ નિરન્તરતાવસેન ભાવનપુંસકવચનં.

અભિમુખં લોકિતં આલોકિતન્તિ આહ ‘‘પુરતોપેક્ખન’’ન્તિ. યંદિસાભિમુખો ગચ્છતિ, તિટ્ઠતિ, નિસીદતિ, સયતિ વા, તદભિમુખં પેક્ખનન્તિ વુત્તં હોતિ. યસ્મા ચ તાદિસમાલોકિતં નામ હોતિ, તસ્મા તદનુગતદિસાલોકનં વિલોકિતન્તિ આહ ‘‘અનુદિસાપેક્ખન’’ન્તિ, અભિમુખદિસાનુરૂપગતેસુ વામદક્ખિણપસ્સેસુ વિવિધા પેક્ખનન્તિ વુત્તં હોતિ. હેટ્ઠાઉપરિપચ્છાપેક્ખનઞ્હિ ‘‘ઓલોકિતઉલ્લોકિતાપલોકિતાની’’તિ ગહિતાનિ. સારુપ્પવસેનાતિ સમણપતિરૂપવસેન, ઇમિનાવ અસારુપ્પવસેન ઇતરેસમગ્ગહણન્તિ સિજ્ઝતિ. સમ્મજ્જનપરિભણ્ડાદિકરણે ઓલોકિતસ્સ, ઉલ્લોકહરણાદીસુ ઉલ્લોકિતસ્સ, પચ્છતો આગચ્છન્તપરિસ્સયપરિવજ્જનાદીસુ અપલોકિતસ્સ ચ સિયા સમ્ભવોતિ આહ ‘‘ઇમિના વા’’તિઆદિ, એતેન ઉપલક્ખણમત્તઞ્ચેતન્તિ દસ્સેતિ.

કાયસક્ખિન્તિ કાયેન સચ્છિકતં પચ્ચક્ખકારિનં, સાધકન્તિ અત્થો. સો હિ આયસ્મા વિપસ્સનાકાલે ‘‘યમેવાહં ઇન્દ્રિયેસુ અગુત્તદ્વારતં નિસ્સાય સાસને અનભિરતિઆદિવિપ્પકારં પત્તો, તમેવ સુટ્ઠુ નિગ્ગહેસ્સામી’’તિ ઉસ્સાહજાતો બલવહિરોત્તપ્પો, તત્થ ચ કતાધિકારત્તા ઇન્દ્રિયસંવરે ઉક્કંસપારમિપ્પત્તો, તેનેવ નં સત્થા ‘‘એતદગ્ગં ભિક્ખવે મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારાનં, યદિદં નન્દો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૩૦) એતદગ્ગે ઠપેસિ. નન્દસ્સાતિ કત્તુત્થે સામિવચનં. ઇતીતિ ઇમિના આલોકનેન.

સાત્થકતા ¶ ચ સપ્પાયતા ચ વેદિતબ્બા આલોકિતવિલોકિતસ્સાતિ અજ્ઝાહરિત્વા સમ્બન્ધો. તસ્માતિ કમ્મટ્ઠાનાવિજહનસ્સેવ આલોકિતવિલોકિતે. ગોચરસમ્પજઞ્ઞભાવતો એત્થાતિ આલોકિતવિલોકિતે. અત્તનો કમ્મટ્ઠાનવસેનેવાતિ ખન્ધાદિકમ્મટ્ઠાનવસેનેવ આલોકનવિલોકનં કાતબ્બં, ન અઞ્ઞો ઉપાયો ગવેસિતબ્બોતિ અધિપ્પાયો. કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવાતિ વક્ખમાનકમ્મટ્ઠાનમુખેનેવ. યસ્મા પન આલોકિતાદિ નામ ધમ્મમત્તસ્સેવ પવત્તિવિસેસો, તસ્મા તસ્સ યાથાવતો જાનનં અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞન્તિ દસ્સેતું ‘‘અબ્ભન્તરે’’તિઆદિ વુત્તં. આલોકેતાતિ આલોકેન્તો. તથા વિલોકેતા. વિઞ્ઞત્તિન્તિ કાયવિઞ્ઞત્તિં. ઇતીતિ તસ્મા ઉપ્પજ્જનતો. ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારવસેનાતિ કિરિયમયચિત્તસમુટ્ઠાનાય વાયોધાતુયા વિચલનાકારસઙ્ખાતકાયવિઞ્ઞત્તિવસેન. અક્ખિદલન્તિ અક્ખિપટલં. અધો સીદતીતિ ઓસીદન્તં વિય હેટ્ઠા ગચ્છતિ. ઉદ્ધં લઙ્ઘેતીતિ લઙ્ઘેન્તં વિય ઉપરિ ¶ ગચ્છતિ. યન્તકેનાતિ અક્ખિદલેસુ યોજિતરજ્જુયો ગહેત્વા પરિબ્ભમનકચક્કેન. તતોતિ તથા અક્ખિદલાનમોસીદનુલ્લઙ્ઘનતો. મનોદ્વારિકજવનસ્સ મૂલકારણપરિજાનનં મૂલપરિઞ્ઞા. આગન્તુકસ્સ અબ્ભાગતસ્સ, તાવકાલિકસ્સ ચ તઙ્ખણમત્તપવત્તકસ્સ ભાવો આગન્તુકતાવકાલિકભાવો, તેસં વસેન.

તત્થાતિ તેસુ ગાથાય દસ્સિતેસુ સત્તસુ ચિત્તેસુ. અઙ્ગકિચ્ચં સાધયમાનન્તિ પધાનભૂતઅઙ્ગકિચ્ચં નિપ્ફાદેન્તં, સરીરં હુત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ભવઙ્ગઞ્હિ પટિસન્ધિસદિસત્તા પધાનમઙ્ગં, પધાનઞ્ચ ‘‘સરીર’’ન્તિ વુચ્ચતિ, અવિચ્છેદપ્પવત્તિહેતુભાવેન વા કારણકિચ્ચં સાધયમાનન્તિ અત્થો. તં આવટ્ટેત્વાતિ ભવઙ્ગસામઞ્ઞવસેન વુત્તં, પવત્તાકારવિસેસવસેન પન અતીતાદિના તિબ્બિધં, તત્થ ચ ભવઙ્ગુપચ્છેદસ્સેવ આવટ્ટનં. તન્નિરોધાતિ તસ્સ નિરુજ્ઝનતો, અનન્તરપચ્ચયવસેન હેતુવચનં. ‘‘પઠમજવનેપિ…પે… સત્તમજવનેપી’’તિ ઇદં પઞ્ચદ્વારિકવીથિયં ‘‘અયં ઇત્થી, અયં પુરિસો’’તિ રજ્જનદુસ્સનમુય્હનાનમભાવં સન્ધાય વુત્તં. તત્થ હિ આવજ્જનવોટ્ઠબ્બનાનં પુરેતરં પવત્તાયોનિસોમનસિકારવસેન અયોનિસો આવજ્જનવોટ્ઠબ્બનાકારેન પવત્તનતો ઇટ્ઠે ઇત્થિરૂપાદિમ્હિ લોભસહગતમત્તં જવનં ઉપ્પજ્જતિ, અનિટ્ઠે ચ દોસસહગતમત્તં, ન પનેકન્તરજ્જનદુસ્સનાદિ, મનોદ્વારે ¶ એવ એકન્તરજ્જનદુસ્સનાદિ હોતિ, તસ્સ પન મનોદ્વારિકસ્સ રજ્જનદુસ્સનાદિનો પઞ્ચદ્વારિકજવનં મૂલં, યથાવુત્તં વા સબ્બમ્પિ ભવઙ્ગાદિ, એવં મનોદ્વારિકજવનસ્સ મૂલકારણવસેન મૂલપરિઞ્ઞા વુત્તા, આગન્તુકતાવકાલિકતા પન પઞ્ચદ્વારિક જવનસ્સેવ અપુબ્બભાવવસેન, ઇત્તરતાવસેન ચ. યુદ્ધમણ્ડલેતિ સઙ્ગામપ્પદેસે. હેટ્ઠુપરિયવસેનાતિ હેટ્ઠા ચ ઉપરિ ચ પરિવત્તમાનવસેન, અપરાપરં ભવઙ્ગુપ્પત્તિવસેનાતિ અત્થો. તથા ભવઙ્ગુપ્પાદવસેન હિ તેસં ભિજ્જિત્વા પતનં, ઇમિના પન હેટ્ઠિમસ્સ, ઉપરિમસ્સ ચ ભવઙ્ગસ્સ અપરાપરુપ્પત્તિવસેન પઞ્ચદ્વારિકજવનતો વિસદિસસ્સ મનોદ્વારિકજવનસ્સ ઉપ્પાદં દસ્સેતિ તસ્સ વસેનેવ રજ્જનાદિપવત્તનતો. તેનેવાહ ‘‘રજ્જનાદિવસેન આલોકિતવિલોકિતં હોતી’’તિ.

આપાથન્તિ ગોચરભાવં. સકકિચ્ચનિપ્ફાદનવસેનાતિ આવજ્જનાદિકિચ્ચનિપ્ફાદનવસેન. તન્તિ જવનં. ચક્ખુદ્વારે રૂપસ્સ આપાથગમનેન આવજ્જનાદીનં પવત્તનતો પવત્તિકારણવસેનેવ ‘‘ગેહભૂતે’’તિ વુત્તં, ન નિસ્સયવસેન. આગન્તુકપુરિસો વિયાતિ અબ્ભાગતપુરિસો વિય. દુવિધા હિ આગન્તુકા અતિથિઅબ્ભાગતવસેન. તત્થ કતપરિચયો ‘‘અતિથી’’તિ વુચ્ચતિ, અકતપરિચયો ‘‘અબ્ભાગતો’’તિ, અયમેવિધાધિપ્પેતો. તેનાહ ‘‘યથા પરગેહે’’તિઆદિ ¶ . તસ્સાતિ જવનસ્સ રજ્જનદુસ્સનમુય્હનં અયુત્તન્તિ સમ્બન્ધો. આસિનેસૂતિ નિસિન્નેસુ. આણાકરણન્તિ અત્તનો વસકરણં.

સદ્ધિં સમ્પયુત્તધમ્મેહિ ફસ્સાદીહિ. તત્થ તત્થેવ સકકિચ્ચનિપ્ફાદનટ્ઠાને ભિજ્જન્તિ. ઇતીતિ તસ્મા આવજ્જનાદિવોટ્ઠબ્બનપરિયોસાનાનં ભિજ્જનતો. ઇત્તરાનીતિ અચિરટ્ઠિતિકાનિ. તત્થાતિ તસ્મિં વચને અયં ઉપમાતિ અત્થો. ઉદયબ્બયપરિચ્છિન્નો તાવ તત્તકો કાલો એતેસન્તિ તાવકાલિકાનિ, તસ્સ ભાવો, તંવસેન.

એતન્તિ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં. એત્થાતિ એતસ્મિં યથાવુત્તધમ્મસમુદાયે. દસ્સનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તસ્સ વસેનેવ આલોકનવિલોકનપઞ્ઞાયનતો આવજ્જનાદીનમગ્ગહણં.

સમવાયેતિ સામગ્ગિયં. તત્થાતિ પઞ્ચક્ખન્ધવસેન આલોકનવિલોકન પઞ્ઞાયમાને. નિમિત્તત્થે ચેતં ભુમ્મં, તબ્બિનિમુત્તકો કો એકો ¶ આલોકેતિ ન ત્વેવ આલોકેતિ. કો ચ એકો વિલોકેતિ નત્વેવ વિલોકેતીતિ અત્થો.

‘‘તથા’’તિઆદિ આયતનવસેન, ધાતુવસેન ચ દસ્સનં. ચક્ખુરૂપાનિ યથારહં દસ્સનસ્સ નિસ્સયારમ્મણપચ્ચયો, તથા આવજ્જના અનન્તરાદિપચ્ચયો, આલોકો ઉપનિસ્સયપચ્ચયોતિ દસ્સનસ્સ સુત્તન્તનયેન પરિયાયતો પચ્ચયતા વુત્તા. સહજાતપચ્ચયોપિ દસ્સનસ્સેવ, નિદસ્સનમત્તઞ્ચેતં અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતાદિપચ્ચયાનમ્પિ લબ્ભનતો, ‘‘સહજાતાદિપચ્ચયા’’તિપિ અધુના પાઠો દિસ્સતિ. ‘‘એવ’’ન્તિઆદિ નિગમનં.

ઇદાનિ યથાપાઠં સમિઞ્જનપસારણેસુ સમ્પજાનં વિભાવેન્તો ‘‘સમિઞ્જિતે પસારિતે’’તિઆદિમાહ. તત્થ પબ્બાનન્તિ પબ્બભૂતાનં. તંસમિઞ્જનપસારણેનેવ હિ સબ્બેસં હત્થપાદાનં સમિઞ્જનપસારણં હોતિ, પબ્બમેતેસન્તિ વા પબ્બા યથા ‘‘સદ્ધો’’તિ, પબ્બવન્તાનન્તિ અત્થો. ચિત્તવસેનેવાતિ ચિત્તરુચિયા એવ, ચિત્તસામત્થિયા વા. યં યં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ સાત્થેપિ અનત્થેપિ સમિઞ્જિતું, પસારિતું વા, તંતંચિત્તાનુગતેનેવ સમિઞ્જનપસારણમકત્વાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થાતિ સમિઞ્જનપસારણેસુ અત્થાનત્થપરિગ્ગણ્હનં વેદિતબ્બન્તિ સમ્બન્ધો. ખણે ખણેતિ તથા ઠિતક્ખણસ્સ બ્યાપનિચ્છાવચનં. વેદનાતિ સન્થમ્ભનાદીહિ રુજ્જના. ‘‘વેદના ઉપ્પજ્જતી’’તિઆદિના પરમ્પરપયોજનં દસ્સેતિ. તથા ‘‘તા વેદના ¶ નુપ્પજ્જન્તી’’તિઆદિનાપિ. પુરિમં પુરિમઞ્હિ પચ્છિમસ્સ પચ્છિમસ્સ કારણવચનં. કાલેતિ સમિઞ્જિતું, પસારિતું વા યુત્તકાલે. ફાતિન્તિ વુદ્ધિં. ઝાનાદિ પન વિસેસો.

તત્રાયં નયોતિ સપ્પાયાસપ્પાયઅપરિગ્ગણ્હને વત્થુસન્દસ્સનસંઙ્ખાતો નયો. તદપરિગ્ગહણે આદીનવદસ્સનેનેવ પરિગ્ગહણેપિ આનિસંસો વિભાવિતોતિ તેસમિધ ઉદાહરણં વેદિતબ્બં. મહાચેતિયઙ્ગણેતિ દુટ્ઠગામણિરઞ્ઞા કતસ્સ હેમમાલીનામકસ્સ મહાચેતિયસ્સ અઙ્ગણે. વુત્તઞ્હિ –

‘‘દીપપ્પસાદકો થેરો, રાજિનો અય્યકસ્સ મે;

એવં કિરાહ નત્તા તે, દુટ્ઠગામણિ ભૂપતિ.

મહાપુઞ્ઞો ¶ મહાથૂપં, સોણ્ણમાલિં મનોરમં;

વીસં હત્થસતં ઉચ્ચં, કારેસ્સતિ અનાગતે’’તિ.

ભૂમિપ્પદેસો ચેત્થ અઙ્ગણં ‘‘ઉદઙ્ગણે તત્થ પપં અવિન્દુ’’ન્તિઆદિસુ (જા. ૧.૧.૨) વિય, તસ્મા ઉપચારભૂતે સુસઙ્ખતે ભૂમિપ્પદેસેતિ અત્થો. તેનેવ કારણેન ગિહી જાતોતિ કાયસંસગ્ગસમાપજ્જનહેતુના ઉક્કણ્ઠિતો હુત્વા હીનાયાવત્તો. ઝાયીતિ ઝાયનં ડય્હનમાપજ્જિ. મહાચેતિયઙ્ગણેપિ ચીવરકુટિં કત્વા તત્થ સજ્ઝાયં ગણ્હન્તીતિ વુત્તં ‘‘ચીવરકુટિદણ્ડકે’’તિ, ચીવરકુટિયા ચીવરછદનત્થાય કતદણ્ડકેતિ અત્થો. ‘‘મણિસપ્પો નામ સીહળદીપે વિજ્જમાના એકા સપ્પજાતીતિ વદન્તી’’તિ આચરિયાનન્દત્થેરેન, (વિભ. મૂલટી. ૨૪૨) આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન (દી. નિ. ટી. ૧.૨૧૪) ચ વુત્તં. ‘‘કેચિ, અપરે, અઞ્ઞે’’તિ વા અવત્વા ‘‘વદન્તિ’’ચ્ચેવ વચનઞ્ચ સારતો ગહેતબ્બતાવિઞ્ઞાપનત્થં અઞ્ઞથા ગહેતબ્બસ્સ અવચનતો, તસ્મા ન નીલસપ્પાદિ ઇધ ‘‘મણિસપ્પો’’તિ વેદિતબ્બો.

મહાથેરવત્થુનાતિ એવંનામકસ્સ થેરસ્સ વત્થુના. અન્તેવાસિકેહીતિ તત્થ નિસિન્નેસુ બહૂસુ અન્તેવાસિકેસુ એકેન અન્તેવાસિકેન. તેનાહ ‘‘તં અન્તેવાસિકા પુચ્છિંસૂ’’તિ. કમ્મટ્ઠાનન્તિ ‘‘અબ્ભન્તરે અત્તા નામા’’તિઆદિના (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૧૪) વક્ખમાનપ્પકારં ધાતુકમ્મટ્ઠાનં. પકરણતોપિ હિ અત્થો વિઞ્ઞાયતીતિ. તત્થ ઠિતાનં પુચ્છન્તાનં સઙ્ગહણવસેન ‘‘તુમ્હેહી’’તિ પુન પુથુવચનકરણં. એવં રૂપં સભાવો યસ્સાતિ એવરૂપો નિગ્ગહિતલોપવસેન તેન ¶ , કમ્મટ્ઠાનમનસિકારસભાવેનાતિ અત્થો. એવમેત્થાપીતિ અપિ-સદ્દેન હેટ્ઠા વુત્તં આલોકિતવિલોકિતપક્ખમપેક્ખનં કરોતિ. અયં નયો ઉપરિપિ.

સુત્તાકડ્ઢનવસેનાતિ યન્તે યોજિતસુત્તાનં આવિઞ્છનવસેન. દારુયન્તસ્સાતિ દારુના કતયન્તરૂપસ્સ. તં તં કિરિયં યાતિ પાપુણાતિ, હત્થપાદાદીહિ વા તં તં આકારં કુરુમાનં યાતિ ગચ્છતીતિ યન્તં, નટકાદિપઞ્ચાલિકારૂપં, દારુના કતં યન્તં તથા, નિદસ્સનમત્તઞ્ચેતં. તથા હિ નં પોત્થેન વત્થેન અલઙ્કરિયત્તા પોત્થલિકા, પઞ્ચ અઙ્ગાનિ યસ્સા સજીવસ્સેવાતિ પઞ્ચાલિકાતિ ચ વોહરન્તિ. હત્થપાદલળનન્તિ હત્થપાદાનં કમ્પનં, હત્થપાદેહિ વા લીળાકરણં.

સઙ્ઘાટિપત્તચીવરધારણેતિ ¶ એત્થ સઙ્ઘાટિચીવરાનં સમાનધારણતાય એકતોદસ્સનં ગન્થગરુતાપનયનત્થં, અન્તરવાસકસ્સ નિવાસનવસેન, સેસાનં પારુપનવસેનાતિ યથારહમત્થો. તત્થાતિ સઙ્ઘાટિચીવરધારણપત્તધારણેસુ. વુત્તપ્પકારોતિ પચ્ચવેક્ખણવિધિના સુત્તે વુત્તપ્પભેદો.

ઉણ્હપકતિકસ્સાતિ ઉણ્હાલુકસ્સ પરિળાહબહુલકાયસ્સ. સીતાલુકસ્સાતિ સીતબહુલકાયસ્સ. ઘનન્તિ અપ્પિતં. દુપટ્ટન્તિ નિદસ્સનમત્તં. ‘‘ઉતુદ્ધટાનં દુસ્સાનં ચતુગ્ગુણં સઙ્ઘાટિં, દિગુણં ઉત્તરાસઙ્ગં, દિગુણં અન્તરવાસકં, પંસુકૂલે યાવદત્થ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૮) હિ વુત્તં. વિપરીતન્તિ તદુભયતો વિપરીતં, તેસં તિણ્ણમ્પિ અસપ્પાયં. કસ્માતિ આહ ‘‘અગ્ગળાદિદાનેના’’તિઆદિ. ઉદ્ધરિત્વા અલ્લીયાપનખણ્ડં અગ્ગળં. આદિસદ્દેન તુન્નકમ્માદીનિ સઙ્ગણ્હાતિ. તથા-સદ્દો અનુકડ્ઢનત્થો, અસપ્પાયમેવાતિ. પટ્ટુણ્ણદેસે પાણકેહિ સઞ્જાતવત્થં પટ્ટુણ્ણં. વાકવિસેસમયં સેતવણ્ણં દુકૂલં. આદિસદ્દેન કોસેય્યકમ્બલાદિકં સાનુલોમં કપ્પિયચીવરં સઙ્ગણ્હાતિ. કસ્માતિ વુત્તં ‘‘તાદિસઞ્હી’’તિઆદિ. અરઞ્ઞે એકકસ્સ નિવાસન્તરાયકરન્તિ બ્રહ્મચરિયન્તરાયેકદેસમાહ. ચોરાદિસાધારણતો ચ તથા વુત્તં. નિપ્પરિયાયેન તં અસપ્પાયન્તિ સમ્બન્ધો. અનેનેવ યથાવુત્તમસપ્પાયં અનેકન્તં તથારૂપપચ્ચયેન કસ્સચિ કદાચિ સપ્પાયસમ્ભવતો. ઇદં પન દ્વયં એકન્તમેવ અસપ્પાયં કસ્સચિ કદાચિપિ સપ્પાયાભાવતોતિ દસ્સેતિ. મિચ્છા આજીવન્તિ એતેનાતિ મિચ્છાજીવો, અનેસનવસેન પચ્ચયપરિયેસનપયોગો. નિમિત્તકમ્માદીહિ પવત્તો મિચ્છાજીવો તથા, એતેન એકવીસતિવિધં અનેસનપયોગમાહ. વુત્તઞ્હિ સુત્તનિપાતટ્ઠકથાયં ખુદ્દકપાઠટ્ઠકથાયઞ્ચ મેત્તસુત્તવણ્ણનાયં –

‘‘યો ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિત્વા અત્તાનં ન સમ્મા પયોજેતિ, ખણ્ડસીલો હોતિ ¶ , એકવીસતિવિધં અનેસનં નિસ્સાય જીવિકં કપ્પેતિ. સેય્યથિદં? વેળુદાનં, પત્તદાનં, પુપ્ફ, ફલ, દન્તકટ્ઠ, મુખોદક, સિનાન, ચુણ્ણ, મત્તિકાદાનં, ચાટુકમ્યતં, મુગ્ગસૂપ્યતં, પારિભટુતં, જઙ્ઘપેસનિકં, વેજ્જકમ્મં, દૂતકમ્મં, પહિણગમનં, પિણ્ડપટિપિણ્ડં, દાનાનુપ્પદાનં, વત્થુવિજ્જં, નક્ખત્તવિજ્જં, અઙ્ગવિજ્જ’’ન્તિ.

અભિધમ્મટીકાકારેન પન ¶ આચરિયાનન્દત્થેરેન એવં વુત્તં –

‘‘એકવીસતિ અનેસના નામ વેજ્જકમ્મં કરોતિ, દૂતકમ્મં કરોતિ, પહિણકમ્મં કરોતિ, ગણ્ડં ફાલેતિ, અરુમક્ખનં દેતિ, ઉદ્ધંવિરેચનં દેતિ, અધોવિરેચનં દેતિ, નત્થુતેલં પચતિ, વણતેલં પચતિ, વેળુદાનં દેતિ, પત્ત, પુપ્ફ, ફલ, સિનાન, દન્તકટ્ઠ, મુખોદક, ચુણ્ણ, મત્તિકાદાનં દેતિ, ચાટુકમ્મં કરોતિ, મુગ્ગસૂપિયં, પારિભટું, જઙ્ઘપેસનિકં દ્વાવીસતિમં દૂતકમ્મેન સદિસં, તસ્મા એકવીસતી’’તિ (ધ. સ. મૂલટી. ૧૫૦-૫૧).

અટ્ઠકથાવચનઞ્ચેત્થ બ્રહ્મજાલાદિસુત્તન્તનયેન વુત્તં, ટીકાવચનં પન ખુદ્દકવત્થુવિભઙ્ગાદિઅભિધમ્મનયેન, અતો ચેત્થ કેસઞ્ચિ વિસમતાતિ વદન્તિ, વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. અપિચ ‘‘નિમિત્તકમ્માદી’’તિ ઇમિના નિમિત્તોભાસપરિકથાયો વુત્તા. ‘‘મિચ્છાજીવો’’તિ પન યથાવુત્તપયોગો, તસ્મા નિમિત્તકમ્મઞ્ચ મિચ્છાજીવો ચ, તબ્બસેન ઉપ્પન્નં અસપ્પાયં સીલવિનાસનેન અનત્થાવહત્તાતિ અત્થો. સમાહારદ્વન્દેપિ હિ કત્થચિ પુલ્લિઙ્ગપયોગો દિસ્સતિ યથા ‘‘ચિત્તુપ્પાદો’’તિ. અતિરુચિયે રાગાદયો, અતિઅરુચિયે ચ દોસાદયોતિ આહ ‘‘અકુસલા ધમ્મા અભિવડ્ઢન્તી’’તિ. તન્તિ તદુભયં. કમ્મટ્ઠાનાવિજહનવસેનાતિ વક્ખમાનકમ્મટ્ઠાનસ્સ અવિજહનવસેન.

‘‘અબ્ભન્તરે અત્તા નામા’’તિઆદિના સઙ્ખેપતો અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં દસ્સેત્વા ‘‘તત્થ ચીવરમ્પિ અચેતન’’ન્તિઆદિના ચીવરસ્સ વિય ‘‘કાયોપિ અચેતનો’’તિ કાયસ્સ અત્તસુઞ્ઞતાવિભાવનેન તમત્થં પરિદીપેન્તો ‘‘તસ્મા નેવ સુન્દરં ચીવરં લભિત્વા’’તિઆદિના વુત્તસ્સ ઇતરીતરસન્તોસસ્સ કારણં વિભાવેતીતિ દટ્ઠબ્બં. એવઞ્હિ સમ્બન્ધો વત્તબ્બો – અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં દસ્સેન્તો ‘‘અબ્ભન્તરે’’તિઆદિમાહ. અત્તસુઞ્ઞતાવિભાવનેન પન તદત્થં પરિદીપિતું વુત્તં ‘‘તત્થ ચીવર’’ન્તિઆદિ. ઇદાનિ અત્તસુઞ્ઞતાવિભાવનસ્સ પયોજનભૂતં ઇતરીતરસન્તોસસઙ્ખાતં લદ્ધગુણં પકાસેન્તો આહ ‘‘તસ્મા નેવ સુન્દર’’ન્તિઆદીતિ.

તત્થ ¶ ¶ અબ્ભન્તરેતિ અત્તનો સન્તાને. તત્થાતિ તસ્મિં ચીવરપારુપને. તેસુ વા પારુપકત્તપારુપિતબ્બચીવરેસુ. કાયોપીતિ અત્તપઞ્ઞત્તિમત્તો કાયોપિ. ‘‘તસ્મા’’તિ અજ્ઝાહરિતબ્બં, અચેતનત્તાતિ અત્થો. અહન્તિ કમ્મભૂતો કાયો. ધાતુયોતિ ચીવરસઙ્ખાતો બાહિરા ધાતુયો. ધાતુસમૂહન્તિ કાયસઙ્ખાતં અજ્ઝત્તિકં ધાતુસમૂહં. પોત્થકરૂપપટિચ્છાદને ધાતુયો ધાતુસમૂહં પટિચ્છાદેન્તિ વિયાતિ સમ્બન્ધો. પુસનં સ્નેહસેચનં, પૂરણં વા પોત્થં, લેપનખનનકિરિયા, તેન કતન્તિ પોત્થકં, તમેવ રૂપં તથા, ખનનકમ્મનિબ્બત્તં દારુમત્તિકાદિરૂપમિધાધિપ્પેતં. તસ્માતિ અચેતનત્તા, અત્તસુઞ્ઞભાવતો વા.

નાગાનં નિવાસો વમ્મિકો નાગવમ્મિકો. ચિત્તીકરણટ્ઠાનભૂતો રુક્ખો ચેતિયરુક્ખો. કેહિચિ સક્કતસ્સાપિ કેહિચિ અસક્કતસ્સ કાયસ્સ ઉપમાનભાવેન યોગ્યત્તા તેસમિધ કથનં. તેહીતિ માલાગન્ધગૂથમુત્તાદીહિ. અત્તસુઞ્ઞતાય નાગવમ્મિકચેતિયરુક્ખાદીહિ વિય કાયસઙ્ખાતેન અત્તના સોમનસ્સં વા દોમનસ્સં વા ન કાતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ.

‘‘લભિસ્સામિ વા, નો વા’’તિ પચ્ચવેક્ખણપુબ્બકેન ‘‘લભિસ્સામી’’તિ અત્થસમ્પસ્સનેનેવ ગહેતબ્બં. એવઞ્હિ સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં ભવતીતિ આહ ‘‘સહસાવ અગ્ગહેત્વા’’તિઆદિ.

ગરુપત્તોતિ અતિભારભૂતો પત્તો. ચત્તારો વા પઞ્ચ વા ગણ્ઠિકા ચતુપઞ્ચગણ્ઠિકા યથા ‘‘દ્વત્તિપત્તા (પાચિ. ૨૩૨), છપ્પઞ્ચવાચા’’તિ (પાચિ. ૬૧) અઞ્ઞપદભૂતસ્સ હિ વા-સદ્દસ્સેવ અત્થો ઇધ પધાનો ચતુગણ્ઠિકાહતો વા પઞ્ચગણ્ઠિકાહતો વા પત્તો દુબ્બિસોધનીયોતિ વિકપ્પનવસેન અત્થસ્સ ગય્હમાનત્તા. આહતા ચતુપઞ્ચગણ્ઠિકા યસ્સાતિ ચતુપઞ્ચગણ્ઠિકાહતો યથા ‘‘અગ્યાહિતો’’તિ, ચતુપઞ્ચગણ્ઠિકાહિ વા આહતો તથા, દુબ્બિસોધનીયભાવસ્સ હેતુગબ્ભવચનઞ્ચેતં. કામઞ્ચઊનપઞ્ચબન્ધનસિક્ખાપદે (પારા. ૬૧૨) પઞ્ચગણ્ઠિકાહતોપિ પત્તો પરિભુઞ્જિતબ્બભાવેન વુત્તો, દુબ્બિસોધનીયતામત્તેન પન પલિબોધકરણતો ઇધ અસપ્પાયોતિ દટ્ઠબ્બં. દુદ્ધોતપત્તોતિ અગણ્ઠિકાહતમ્પિ પકતિયાવ દુબ્બિસોધનીયપત્તં સન્ધાયાહ. ‘‘તં ધોવન્તસ્સેવા’’તિઆદિ તદુભયસ્સાપિ ¶ અસપ્પાયભાવે કારણં. ‘‘મણિવણ્ણપત્તો પન લોભનીયો’’તિ ઇમિના કિઞ્ચાપિ સો વિનયપરિયાયેન કપ્પિયો, સુત્તન્તપરિયાયેન પન અન્તરાયકરણતો અસપ્પાયોતિ દસ્સેતિ. ‘‘પત્તં ભમં આરોપેત્વા મજ્જિત્વા પચન્તિ ‘મણિવણ્ણં કરિસ્સામા’તિ, ન વટ્ટતી’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.પાળિમુત્તકવિનિચ્છયો) હિ વિનયટ્ઠકથાસુ પચનકિરિયામત્તમેવ પટિક્ખિત્તં. તથા હિ વદન્તિ ¶ ‘‘મણિવણ્ણં પન પત્તં અઞ્ઞેન કતં લભિત્વા પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતી’’તિ (સારત્થ. ટી. ૨.૮૫) ‘‘તાદિસઞ્હિ અરઞ્ઞે એકકસ્સ નિવાસન્તરાયકર’’ન્તિઆદિના ચીવરે વુત્તનયેન ‘‘નિમિત્તકમ્માદિવસેન લદ્ધો પન એકન્તઅકપ્પિયો સીલવિનાસનેન અનત્થાવહત્તા’’તિઆદિના અમ્હેહિ વુત્તનયોપિ યથારહં નેતબ્બો. સેવમાનસ્સાતિ હેત્વન્તો ગધવચનં અભિવડ્ઢનપરિહાયનસ્સ.

‘‘અબ્ભન્તરે’’તિઆદિ સઙ્ખેપો. ‘‘તત્થા’’તિઆદિ અત્તસુઞ્ઞતાવિભાવનેન વિત્થારો. સણ્ડાસેનાતિ કમ્મારાનં અયોગહણવિસેસેન. અગ્ગિવણ્ણપત્તગ્ગહણેતિ અગ્ગિના ઝાપિતત્તા અગ્ગિવણ્ણભૂતપત્તસ્સ ગહણે. રાગાદિપરિળાહજનકપત્તસ્સ ઈદિસમેવ ઉપમાનં યુત્તન્તિ એવં વુત્તં.

‘‘અપિચા’’તિઆદિના સઙ્ઘાટિચીવરપત્તધારણેસુ એકતો અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં દસ્સેતિ. છિન્નહત્થપાદે અનાથમનુસ્સેતિ સમ્બન્ધો. નીલમક્ખિકા નામ આસાટિકકારિકા. ગવાદીનઞ્હિ વણેસુ નીલમક્ખિકાહિ કતા અનયબ્યસનહેતુભૂતા અણ્ડકા આસાટિકા નામ વુચ્ચતિ. અનાથસાલાયન્તિ અનાથાનં નિવાસસાલાયં. દયાલુકાતિ કરુણાબહુલા. વણમત્તચોળકાનીતિ વણપ્પમાણેન પટિચ્છાદનત્થાય છિન્નચોળખણ્ડકાનિ. કેસઞ્ચીતિ બહૂસુ કેસઞ્ચિ અનાથમનુસ્સાનં. થૂલાનીતિ થદ્ધાનિ. તત્થાતિ તસ્મિં પાપુણને, ભાવલક્ખણે, નિમિત્તે વા એતં ભુમ્મં. કસ્માતિ વુત્તં ‘‘વણપટિચ્છાદનમત્તેનેવા’’તિઆદિ. ચોળકેન, કપાલેનાતિ ચ અત્થયોગે કમ્મત્થે તતિયા, કરણત્થે વા. વણપટિચ્છાદનમત્તેનેવ ભેસજ્જકરણમત્તેનેવાતિ પન વિસેસનં, ન પન મણ્ડનાનુભવનાદિપ્પકારેન અત્થોતિ. સઙ્ખારદુક્ખતાદીહિ નિચ્ચાતુરસ્સ કાયસ્સ પરિભોગભૂતાનં પત્તચીવરાનં એદિસમેવ ઉપમાનમુપપન્નન્તિ તથા વચનં દટ્ઠબ્બં. સુખુમત્તસલ્લક્ખણેન ઉત્તમસ્સ સમ્પજાનસ્સ કરણસીલત્તા, પુરિમેહિ ચ સમ્પજાનકારીહિ ઉત્તમત્તા ઉત્તમસમ્પજાનકારી.

અસનાદિકિરિયાય ¶ કમ્મવિસેસયોગતો અસિતાદિપદેહેવ કમ્મવિસેસસહિતો કિરિયાવિસેસો વિઞ્ઞાયતીતિ વુત્તં ‘‘અસિતેતિ પિણ્ડપાતભોજને’’તિઆદિ. અટ્ઠવિધોપિ અત્થોતિ અટ્ઠપ્પકારોપિ પયોજનવિસેસો.

તત્થ પિણ્ડપાતભોજનાદીસુ અત્થો નામ ઇમિના મહાસિવત્થેરવાદવસેન ‘‘ઇમસ્સ કાયસ્સ ઠિતિયા’’તિઆદિના (સં. નિ. ૪.૧૨૦; અ. નિ. ૬.૫૮; ૮.૯; ધ. સ. ૧૩૫૫; મહાનિ. ૨૦૬) સુત્તે ¶ વુત્તં અટ્ઠવિધમ્પિ પયોજનં દસ્સેતિ. મહાસિવત્થેરો (ધ. સ. ૧.૧૩૫૫) હિ ‘‘હેટ્ઠા ચત્તારિ અઙ્ગાનિ પટિક્ખેપો નામ, ઉપરિ પન અટ્ઠઙ્ગાનિ પયોજનવસેન સમોધાનેતબ્બાની’’તિ વદતિ. તત્થ ‘‘યાવદેવ ઇમસ્સ કાયસ્સ ઠિતિયા’’તિ એકમઙ્ગં, ‘‘યાપનાયા’’તિ એકં, ‘‘વિહિંસૂપરતિયા’’તિ એકં, ‘‘બ્રહ્મચરિયાનુગ્ગહાયા’’તિ એકં, ‘‘ઇતિ પુરાણઞ્ચ વેદનં પટિહઙ્ખામી’’તિ એકં, ‘‘નવઞ્ચ વેદનં ન ઉપ્પાદેસ્સામી’’તિ એકં, ‘‘યાત્રા ચ મે ભવિસ્સતી’’તિ એકં, ‘‘અનવજ્જતા ચા’’તિ એકં, ફાસુવિહારો પન ભોજનાનિસંસમત્તન્તિ એવં અટ્ઠ અઙ્ગાનિ પયોજનવસેન સમોધાનેતબ્બાનિ. અઞ્ઞથા પન ‘‘નેવ દવાયા’’તિ એકમઙ્ગં, ‘‘ન મદાયા’’તિ એકં, ‘‘ન મણ્ડનાયા’’તિ એકં, ‘‘ન વિભૂસનાયા’’તિ એકં, ‘‘યાવદેવ ઇમસ્સ કાયસ્સ ઠિતિયા યાપનાયા’’તિ એકં, ‘‘વિહિંસૂપરતિયા બ્રહ્મચરિયાનુગ્ગહાયા’’તિ એકં, ‘‘ઇતિ પુરાણઞ્ચ વેદનં પટિહઙ્ખામિ, નવઞ્ચ વેદનં ન ઉપ્પાદેસ્સામી’’તિ એકં, ‘‘યાત્રા ચ મે ભવિસ્સતી’’તિ એકં, ‘‘અનવજ્જતા ચ ફાસુવિહારો ચા’’તિ પન ભોજનાનિસંસમત્તન્તિ વુત્તાનિ અટ્ઠઙ્ગાનિ ઇધાનધિપ્પેતાનિ. કસ્માતિ ચે? પયોજનાનમેવ અભાવતો, તેસમેવ ચ ઇધ અત્થસદ્દેન વુત્તત્તા. નનુ ચ ‘‘નેવદવાયાતિઆદિના નયેન વુત્તો’’તિ મરિયાદવચનેન દુતિયનયસ્સેવ ઇધાધિપ્પેતભાવો વિઞ્ઞાયતીતિ? ન, ‘‘નેવ દવાયા’’તિઆદિના પટિક્ખેપઙ્ગદસ્સનમુખેન પચ્ચવેક્ખણપાળિયા દેસિતત્તા, યથાદેસિતતન્તિક્કમસ્સેવ મરિયાદભાવેન દસ્સનતો. પાઠક્કમેનેવ હિ ‘‘નેવ દવાયાતિઆદિના નયેના’’તિ વુત્તં, ન અત્થક્કમેન, તેન પન ‘‘ઇમસ્સ કાયસ્સ ઠિતિયાતિઆદિના નયેના’’તિ વત્તબ્બન્તિ.

તિધા ¶ દેન્તે દ્વિધા ગાહં સન્ધાય ‘‘પટિગ્ગહણં નામા’’તિ વુત્તં, ભોજનાદિગહણત્થાય હત્થઓતારણં ભુઞ્જનાદિઅત્થાય આલોપકરણન્તિઆદિના અનુક્કમેન ભુઞ્જનાદિપયોગો વાયોધાતુવસેનેવ વિભાવિતો. વાયોધાતુવિપ્ફારેનેવાતિ એત્થ એવ-સદ્દેન નિવત્તેતબ્બં દસ્સેતિ ‘‘ન કોચી’’તિઆદિના. કુઞ્ચિકા નામ અવાપુરણં, યં ‘‘તાળો’’તિપિ વદન્તિ. યન્તકેનાતિ ચક્કયન્તકેન. યતતિ ઉગ્ઘાટનનિગ્ઘાટનઉક્ખિપનનિક્ખિપનાદીસુ વાયમતિ એતેનાતિ હિ યન્તકં. સઞ્ચુણ્ણકરણં મુસલકિચ્ચં. અન્તોકત્વા પતિટ્ઠાપનં ઉદુક્ખલકિચ્ચં. આલોળિતવિલોળિતવસેન પરિવત્તનં હત્થકિચ્ચં. ઇતીતિ એવં. તત્થાતિ હત્થકિચ્ચસાધને, ભાવલક્ખણે, નિમિત્તે વા ભુમ્મં. તનુકખેળોતિ પસન્નખેળો. બહલખેળોતિ આવિલખેળો. જિવ્હાસઙ્ખાતેન હત્થેન આલોળિતવિલોળિતવસેન ઇતો ચિતો ચ પરિવત્તકં જિવ્હાહત્થપરિવત્તકં. કટચ્છુ, દબ્બીતિ કત્થચિ પરિયાયવચનં. ‘‘પુમે કટચ્છુ દબ્બિત્થી’’તિ હિ વુત્તં. ઇધ પન યેન ભોજનાદીનિ અન્તોકત્વા ગણ્હાતિ, સો કટચ્છુ, યાય પન તેસમુદ્ધરણાદીનિ કરોતિ, સા ¶ દબ્બીતિ વેદિતબ્બં. પલાલસન્થારન્તિ પતિટ્ઠાનભૂતં પલાલાદિસન્થારં. નિદસ્સનમત્તઞ્હેતં. ધારેન્તોતિ પતિટ્ઠાનભાવેન સમ્પટિચ્છન્તો. પથવીસન્ધારકજલસ્સ તંસન્ધારકવાયુના વિય પરિભુત્તાહારસ્સ વાયોધાતુનાવ આમાસયે અવટ્ઠાનન્તિ દસ્સેતિ ‘‘વાયોધાતુવસેનેવ તિટ્ઠતી’’તિ ઇમિના. તથા પરિભુત્તઞ્હિ આહારં વાયોધાતુ હેટ્ઠા ચ તિરિયઞ્ચ ઘનં પરિવટુમં કત્વા યાવ પક્કા સન્નિરુજ્ઝનવસેન આમાસયે પતિટ્ઠિતં કરોતીતિ. ઉદ્ધનં નામ યત્થ ઉક્ખલિયાદીનિ પતિટ્ઠાપેત્વા પચન્તિ, યા ‘‘ચુલ્લી’’તિપિ વુચ્ચતિ. રસ્સદણ્ડો દણ્ડકો. પતોદો યટ્ઠિ. ઇતીતિ વુત્તપ્પકારમતિદિસતિ. વુત્તપ્પકારસ્સેવ હિ ધાતુવસેન વિભાવના. તત્થ અતિહરતીતિ યાવ મુખા અભિહરતિ. વીતિહરતીતિ તતો કુચ્છિયં વિમિસ્સં કરોન્તો હરતી’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૨૧૪) આચરિયધમ્મપાલત્થેરો, આચરિયાનન્દત્થેરો પન ‘‘તતો યાવ કુચ્છિ, તાવ હરતી’’તિ (વિભ. મૂલટી. ૫૨૩) આહ. તદુભયમ્પિ અત્થતો એકમેવ ઉભયત્થાપિ કુચ્છિસમ્બન્ધમત્તં હરણસ્સેવ અધિપ્પેતત્તા.

અપિચ અતિહરતીતિ મુખદ્વારં અતિક્કામેન્તો હરતિ. વીતિહરતીતિ કુચ્છિગતં પસ્સતો હરતિ. ધારેતીતિ આમાસયે પતિટ્ઠિતં કરોતિ ¶ . પરિવત્તેતીતિ અપરાપરં પરિવત્તનં કરોતિ. સઞ્ચુણ્ણેતીતિ મુસલેન વિય સઞ્ચુણ્ણનં કરોતિ. વિસોસેતીતિ વિસોસનં નાતિસુક્ખં કરોતિ. નીહરતીતિ કુચ્છિતો બહિ નિદ્ધારેતિ. પથવીધાતુકિચ્ચેસુપિ યથાવુત્તોયેવ અત્થો. તાનિ પન આહારસ્સ ધારણપરિવત્તનસઞ્ચુણ્ણનવિસોસનાનિ પથવીસહિતા એવ વાયોધાતુ કાતું સક્કોતિ, ન કેવલા, તસ્મા તાનિ પથવીધાતુયાપિ કિચ્ચભાવેન વુત્તાનિ. સિનેહેતીતિ તેમેતિ. અલ્લત્તઞ્ચ અનુપાલેતીતિ યથા વાયોધાતુઆદીહિ અતિવિય સોસનં ન હોતિ, તથા અલ્લભાવઞ્ચ નાતિઅલ્લતાકરણવસેન અનુપાલેતિ. અઞ્જસોતિ આહારસ્સ પવિસનપરિવત્તનનિક્ખમનાદીનં મગ્ગો. વિઞ્ઞાણધાતૂતિ મનોવિઞ્ઞાણધાતુ પરિયેસનજ્ઝોહરણાદિવિજાનનસ્સ અધિપ્પેતત્તા. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં તસ્મિં પરિયેસનજ્ઝોહરણાદિકિચ્ચે. તંતંવિજાનનસ્સ પચ્ચયભૂતો તંનિપ્ફાદકોયેવ પયોગો સમ્માપયોગો નામ. યેન હિ પયોગેન પરિયેસનાદિ નિપ્ફજ્જતિ,. સો તબ્બિસયવિજાનનમ્પિ નિપ્ફાદેતિ નામ તદવિનાભાવતો. તમન્વાય આગમ્માતિ અત્થો. આભુજતીતિ પરિયેસનવસેન, અજ્ઝાહરણજિણ્ણાજિણ્ણતાદિપટિસંવેદનવસેન ચ તાનિ પરિયેસનજ્ઝોહરણજિણ્ણાજિણ્ણતાદીનિ આવજ્જેતિ વિજાનાતિ. આવજ્જનપુબ્બકત્તા વિજાનનસ્સ વિજાનનમ્પેત્થ ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં. અથ વા સમ્માપયોગો નામ સમ્માપટિપત્તિ. તમન્વાય આગમ્મ. ‘‘અબ્ભન્તરે અત્તા નામ કોચિ ભુઞ્જનકો નત્થી’’તિઆદિના આભુજતિ સમન્નાહરતિ, વિજાનાતીતિ અત્થો. આભોગપુબ્બકો હિ સબ્બો વિઞ્ઞાણબ્યાપારોતિ ‘‘આભુજતિ’’ચ્ચેવ વુત્તં.

ગમનતોતિ ¶ ભિક્ખાચારવસેન ગોચરગામં ઉદ્દિસ્સ ગમનતો. પચ્ચાગમનમ્પિ ગમનસભાવત્તા ઇમિનાવ સઙ્ગહિતં. પરિયેસનતોતિ ગોચરગામે ભિક્ખાય આહિણ્ડનતો. પરિયેસનસભાવત્તા ઇમિનાવ પટિક્કમનસાલાદિઉપસઙ્કમનમ્પિ સઙ્ગહિતં. પરિભોગતોતિ દન્તમુસલેહિ સઞ્ચુણ્ણેત્વા જિવ્હાય સમ્પરિવત્તનક્ખણેયેવ અન્તરહિતવણ્ણગન્ધસઙ્ખારવિસેસં સુવાનદોણિયં સુવાનવમથુ વિય પરમજેગુચ્છં આહારં પરિભુઞ્જનતો. આસયતોતિ એવં પરિભુત્તસ્સ આહારસ્સ પિત્તસેમ્હપુબ્બલોહિતાસયભાવૂપગમનેન પરમજિગુચ્છનહેતુભૂતતો આમાસયસ્સ ઉપરિ પતિટ્ઠાનકપિત્તાદિચતુબ્બિધાસયતો. આસયતિ એકજ્ઝં પવત્તમાનોપિ ¶ કમ્મબલવવત્થિતો હુત્વા મરિયાદવસેન અઞ્ઞમઞ્ઞં અસઙ્કરતો તિટ્ઠતિ પવત્તતિ એત્થાતિ હિ આસયો, આમાસયસ્સ ઉપરિ પતિટ્ઠાનકો પિત્તાદિ ચતુબ્બિધાસયો. મરિયાદત્થો હિ અયમાકારો. નિધાનતોતિ આમાસયતો. નિધેતિ યથાભુત્તો આહારો નિચિતો હુત્વા તિટ્ઠતિ એત્થાતિ હિ આમાસયો ‘‘નિધાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અપરિપક્કતોતિ ભુત્તાહારપરિપાચનેન ગહણીસઙ્ખાતેન કમ્મજતેજસા અપરિપાકતો. પરિપક્કતોતિ યથાવુત્તકમ્મજતેજસાવ પરિપાકતો. ફલતોતિ નિપ્ફત્તિતો, સમ્માપરિપચ્ચમાનસ્સ, અસમ્માપરિપચ્ચમાનસ્સ ચ ભુત્તાહારસ્સ યથાક્કમં કેસાદિકુણપદદ્દુઆદિરોગાભિનિપ્ફત્તિસઙ્ખાતપયોજનતોતિ વા અત્થો. ‘‘ઇદમસ્સ ફલ’’ન્તિ હિ વુત્તં. નિસ્સન્દનતોતિ અક્ખિકણ્ણાદીસુ અનેકદ્વારેસુ ઇતો ચિતો ચ વિસ્સન્દનતો. વુત્તઞ્હિ –

‘‘અન્નં પાનં ખાદનીયં, ભોજનઞ્ચ મહારહં;

એકદ્વારેન પવિસિત્વા, નવદ્વારેહિ સન્દતી’’તિ. (વિસુદ્ધિ. ૧.૩૦૩);

સમ્મક્ખનતોતિ હત્થઓટ્ઠાદિઅઙ્ગેસુ નવસુ દ્વારેસુ પરિભોગકાલે, પરિભુત્તકાલે ચ યથારહં સબ્બસો મક્ખનતો. સબ્બત્થ આહારે પટિક્કૂલતા પચ્ચવેક્ખિતબ્બાતિ સહ પાઠસેસેન યોજના. તંતંકિરિયાનિપ્ફત્તિપટિપાટિવસેન ચાયં ‘‘ગમનતો’’તિઆદિકા અનુપુબ્બી ઠપિતા. સમ્મક્ખનં પન પરિભોગાદીસુ લબ્ભમાનમ્પિ નિસ્સન્દવસેન વિસેસતો પટિક્કૂલન્તિ સબ્બપચ્છા ઠપિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

પત્તકાલેતિ યુત્તકાલે, યથાવુત્તેન વા તેજેન પરિપચ્ચનતો ઉચ્ચારપસ્સાવભાવં પત્તકાલે. વેગસન્ધારણેન ઉપ્પન્નપરિળાહત્તા સકલસરીરતો સેદા મુચ્ચન્તિ. તતોયેવ અક્ખીનિ પરિબ્ભમન્તિ, ચિત્તઞ્ચ એકગ્ગં ન હોતિ. અઞ્ઞે ચ સૂલભગન્દરાદયો રોગા ઉપ્પજ્જન્તિ. સબ્બં તન્તિ સેદમુચ્ચનાદિકં.

અટ્ઠાનેતિ ¶ મનુસ્સામનુસ્સપરિગ્ગહિતે ખેત્તદેવાયતનાદિકે અયુત્તટ્ઠાને. તાદિસે હિ કરોન્તં કુદ્ધા મનુસ્સા, અમનુસ્સા વા જીવિતક્ખયમ્પિ પાપેન્તિ. આપત્તીતિ પન ભિક્ખુભિક્ખુનીનં યથારહં દુક્કટપાચિત્તિયા. પતિરૂપે ઠાનેતિ વુત્તવિપરીતે ઠાને. સબ્બં તન્તિ આપત્તિઆદિકં.

નિક્ખમાપેતા ¶ અત્તા નામ અત્થિ, તસ્સ કામતાય નિક્ખમનન્તિ બાલમઞ્ઞનં નિવત્તેતું ‘‘અકામતાયા’’તિ વુત્તં, અત્તનો અનિચ્છાય અપયોગેન વાયોધાતુવિપ્ફારેનેવ નિક્ખમતીતિ વુત્તં હોતિ. સન્નિચિતાતિ સમુચ્ચયેન ઠિતા. વાયુવેગસમુપ્પીળિતાતિ વાયોધાતુયા વેગેન સમન્તતો અવપીળિતા, નિક્ખમનસ્સ ચેતં હેતુવચનં. ‘‘સન્નિચિતા ઉચ્ચારપસ્સાવા’’તિ વત્વા ‘‘સો પનાયં ઉચ્ચારપસ્સાવો’’તિ પુન વચનં સમાહારદ્વન્દેપિ પુલ્લિઙ્ગપયોગસ્સ સમ્ભવતાદસ્સનત્થં. એકત્તમેવ હિ તસ્સ નિયતલક્ખણન્તિ. અત્તના નિરપેક્ખં નિસ્સટ્ઠત્તા નેવ અત્તનો અત્થાય સન્તકં વા હોતિ, કસ્સચિપિ દીયનવસેન અનિસ્સજ્જિતત્તા, જિગુચ્છનીયત્તા ચ ન પરસ્સપીતિ અત્થો. સરીરનિસ્સન્દોવાતિ સરીરતો વિસ્સન્દનમેવ નિક્ખમનમત્તં. સરીરે સતિ સો હોતિ, નાસતીતિ સરીરસ્સ આનિસંસમત્તન્તિપિ વદન્તિ. તદયુત્તમેવ નિદસ્સનેન વિસમભાવતો. તત્થ હિ ‘‘પટિજગ્ગનમત્તમેવા’’તિ વુત્તં, પટિસોધનમત્તં એવાતિ ચસ્સ અત્થો. વેળુનાળિઆદિઉદકભાજનં ઉદકતુમ્બો. તન્તિ છડ્ડિતઉદકં.

‘‘ગતેતિ ગમને’’તિ પુબ્બે અભિક્કમપટિક્કમગહણેન ગમનેપિ પુરતો, પચ્છતો ચ કાયસ્સ અતિહરણં વુત્તન્તિ ઇધ ગમનમેવ ગહિત’’ન્તિ (વિભ. મૂલટી. ૫૨૫) આચરિયાનન્દત્થેરેન વુત્તં, તં કેચિવાદો નામ આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન કતં. કસ્માતિ ચે? ગમને પવત્તસ્સ પુરતો, પચ્છતો ચ કાયાતિહરણસ્સ તદવિનાભાવતો પદવીતિહારનિયમિતાય ગમનકિરિયાય એવ સઙ્ગહિતત્તા, વિભઙ્ગટ્ઠકથાદીહિ (અભિ. અટ્ઠ. ૨.૫૨૩) ચ વિરોધનતો. વુત્તઞ્હિ તત્થ ગમનસ્સ ઉભયત્થ સમવરોધત્તં, ભેદત્તઞ્ચ –

‘‘એત્થ ચ એકો ઇરિયાપથો દ્વીસુ ઠાનેસુ આગતો. સો હેટ્ઠા ‘અભિક્કન્તે પટિક્કન્તે’તિ એત્થ ભિક્ખાચારગામં ગચ્છતો ચ આગચ્છતો ચ અદ્ધાનગમનવસેન કથિતો. ‘ગતે ઠિતે નિસિન્ને’તિ એત્થ વિહારે ચુણ્ણિકપાદુદ્ધારઇરિયાપથવસેન કથિતોતિ વેદિતબ્બો’’તિ.

‘‘ગતે’’તિઆદીસુ અવત્થાભેદેન કિરિયાભેદોયેવ, ન પન અત્થભેદોતિ દસ્સેતું ‘‘ગચ્છન્તો વા’’તિઆદિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ ¶ . તત્થ સુત્તેતિ દીઘનિકાયે, મજ્ઝિમનિકાયે ચ સઙ્ગીતે ¶ સતિપટ્ઠાનસુત્તે (દી. નિ. ૨.૩૭૨; મ. નિ. ૧.૧૦૫) અદ્ધાનઇરિયાપથાતિ ચિરપવત્તકા દીઘકાલિકા ઇરિયાપથા અદ્ધાનસદ્દસ્સ ચિરકાલવચનતો ‘‘અદ્ધનિયં અસ્સ ચિરટ્ઠિતિક’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૧૮૪; ૩.૧૭૭; પારા. ૨૧) વિય, અદ્ધાનગમનપવત્તકા વા દીઘમગ્ગિકા ઇરિયાપથા. અદ્ધાનસદ્દો હિ દીઘમગ્ગપરિયાયો ‘‘અદ્ધાનગમનસમયો’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૨૧૩, ૨૧૭) વિય. મજ્ઝિમાતિ ભિક્ખાચારાદિવસેન પવત્તા નાતિચિરકાલિકા, નાતિદીઘમગ્ગિકા વા ઇરિયાપથા. ચુણ્ણિયઇરિયાપથાતિ વિહારે, અઞ્ઞત્થ વા ઇતો ચિતો ચ પરિવત્તનાદિવસેન પવત્તા અપ્પમત્તકભાવેન ચુણ્ણવિચુણ્ણિયભૂતા ઇરિયાપથા. અપ્પમત્તકમ્પિ હિ ‘‘ચુણ્ણવિચુણ્ણ’’ન્તિ લોકે વદન્તિ. ‘‘ખુદ્દકચુણ્ણિકઇરિયાપથા’’તિપિ પાઠો, ખુદ્દકા હુત્વા વુત્તનયેન ચુણ્ણિકા ઇરિયાપથાતિ અત્થો. તસ્માતિ એવં અવત્થાભેદેન ઇરિયાપથભેદમત્તસ્સ કથનતો. તેસુપીતિ ‘‘ગતે ઠિતે’’તિઆદીસુપિ. વુત્તનયેનાતિ ‘‘અભિક્કન્તે’’તિઆદીસુ વુત્તનયેન.

અપરભાગેતિ ગમનઇરિયાપથતો અપરભાગે. ઠિતોતિ ઠિતઇરિયાપથસમ્પન્નો. એત્થેવાતિ ચઙ્કમનેયેવ. એવં સબ્બત્થ યથારહં.

ગમનઠાનનિસજ્જાનં વિય નિસીદનસયનસ્સ કમવચનમયુત્તં યેભુય્યેન તથા કમાભાવતોતિ ‘‘ઉટ્ઠાય’’ મિચ્ચેવ વુત્તં.

જાગરિતસદ્દસન્નિધાનતો ચેત્થ ભવઙ્ગોતરણવસેન નિદ્દોક્કમનમેવ સયનં, ન પન પિટ્ઠિપસારણમત્તન્તિ દસ્સેતિ ‘‘કિરિયામયપવત્તાન’’ન્તિઆદિના. દિવાસેય્યસિક્ખાપદે (પારા. ૭૭) વિય પિટ્ઠિપસારણસ્સાપિ સયનઇરિયાપથભાવેન એકલક્ખણત્તા એત્થાવરોધનં દટ્ઠબ્બં. કરણં કિરિયા, કાયાદિકિચ્ચં, તં નિબ્બત્તેન્તીતિ કિરિયામયાનિ તદ્ધિતસદ્દાનમનેકત્થવુત્તિતો. અથ વા આવજ્જનદ્વયકિચ્ચં કિરિયા, તાય પકતાનિ, નિબ્બત્તાનિ વા કિરિયામયાનિ. આવજ્જનવસેન હિ ભવઙ્ગુપચ્છેદે સતિ વીથિચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ. અપરાપરુપ્પત્તિયા નાનપ્પકારતો વત્તન્તિ પરિવત્તન્તીતિ પવત્તાનિ. કત્થચિ પન ‘‘ચિત્તાન’’ન્તિ પાઠો, સો અભિધમ્મટ્ઠકથાદીહિ, (વિભ. અટ્ઠ. ૫૨૩) તટ્ટીકાહિ ચ વિરુદ્ધત્તા ન પોરાણપાઠોતિ વેદિતબ્બો. કિરિયામયાનિ એવ પવત્તાનિ તથા, જવનં, સબ્બમ્પિ વા છદ્વારિકવીથિચિત્તં. તેનાહ અભિધમ્મટીકાયં (વિભ. મૂલટી. ૫૨૫) ‘‘કાયાદિકિરિયામયત્તા ¶ , આવજ્જનકિરિયાસમુટ્ઠિતત્તા ચ જવનં, સબ્બમ્પિ વા છદ્વારપ્પવત્તં કિરિયામયપવત્તં નામા’’તિ. અપ્પવત્તન્તિ નિદ્દોક્કમનકાલે અનુપ્પજ્જનં સુત્તં નામાતિ અત્થો ગહેતબ્બો. નેય્યત્થવચનઞ્હિ ¶ ઇદં, ઇતરથા છદ્વારિકચિત્તાનં પુરેચરાનુચરવસેન ઉપ્પજ્જન્તાનં સબ્બેસમ્પિ દ્વારવિમુત્તચિત્તાનં પવત્તં સુત્તં નામ સિયા, એવઞ્ચ કત્વા નિદ્દોક્કમનકાલતો અઞ્ઞસ્મિં કાલે ઉપ્પજ્જન્તાનં દ્વારવિમુત્તચિત્તાનમ્પિ પવત્તં જાગરિતે સઙ્ગય્હતીતિ વેદિતબ્બં.

ચિત્તસ્સ પયોગકારણભૂતે ઓટ્ઠાદિકે પટિચ્ચ યથાસકં ઠાને સદ્દો જાયતીતિ આહ ‘‘ઓટ્ઠે ચ પટિચ્ચા’’તિઆદિ. કિઞ્ચાપિ સદ્દો યથાઠાનં જાયતિ, ઓટ્ઠાલનાદિના પન પયોગેનેવ જાયતિ, ન વિના તેન પયોગેનાતિ અધિપ્પાયો. કેચિ પન વદન્તિ ‘‘ઓટ્ઠે ચાતિઆદિ સદ્દુપ્પત્તિટ્ઠાનનિદસ્સન’’ન્તિ, તદયુત્તમેવ તથા અવચનતો. ન હિ ‘‘ઓટ્ઠે ચ પટિચ્ચા’’તિઆદિના સસમુચ્ચયેન કમ્મવચનેન ઠાનવચનં સમ્ભવતીતિ. તદનુરૂપન્તિ તસ્સ સદ્દસ્સ અનુરૂપં. ભાસનસ્સ પટિસઞ્ચિક્ખનવિરોધતો તુણ્હીભાવપક્ખે ‘‘અપરભાગે ભાસિતો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતી’’તિ ન વુત્તં, તેન ચ વિઞ્ઞાયતિ ‘‘તુણ્હીભૂતોવ પટિસઞ્ચિક્ખતીતિ અત્થો’’તિ.

ભાસનતુણ્હીભાવાનં સભાવતો ભેદે સતિ અયં વિભાગો યુત્તો સિયા, નાસતીતિ અનુયોગેનાહ ‘‘ઉપાદારૂપપવત્તિયઞ્હી’’તિઆદિ. ઉપાદારૂપસ્સ સદ્દાયતનસ્સ પવત્તિ તથા, સદ્દાયતનસ્સ પવત્તનં ભાસનં, અપ્પવત્તનં તુણ્હીતિ વુત્તં હોતિ.

યસ્મા પન મહાસિવત્થેરવાદે અનન્તરે અનન્તરે ઇરિયાપથે પવત્તરૂપારૂપધમ્માનં તત્થ તત્થેવ નિરોધદસ્સનવસેન સમ્પજાનકારિતા ગહિતા, તસ્મા તં મહાસતિપટ્ઠાનસુત્તે (દી. નિ. ૨.૩૭૬; મ. નિ. ૧.૧૦૯) આગતઅસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞવિપસ્સનાવારવસેન વેદિતબ્બં, ન ચતુબ્બિધસમ્પજઞ્ઞવિભાગવસેન, અતો તત્થેવ તમધિપ્પેતં, ન ઇધાતિ દસ્સેન્તો ‘‘તયિદ’’ન્તિઆદિમાહ. અસમ્મોહસઙ્ખાતં ધુરં જેટ્ઠકં યસ્સ વચનસ્સાતિ અસમ્મોહધુરં, મહાસતિપટ્ઠાનસુત્તેયેવ તસ્સ વચનસ્સ અધિપ્પેતભાવસ્સ હેતુગબ્ભમિદં વચનં. યસ્મા પનેત્થ સબ્બમ્પિ ચતુબ્બિધં સમ્પજઞ્ઞં લબ્ભતિ યાવદેવ સામઞ્ઞફલવિસેસદસ્સનપધાનત્તા ¶ ઇમિસ્સા દેસનાય, તસ્મા તં ઇધ અધિપ્પેતન્તિ દસ્સેતું ‘‘ઇમસ્મિં પના’’તિઆદિ વુત્તં. વુત્તનયેનેવાતિ અભિક્કન્તાદીસુ વુત્તનયેનેવ. નનુ ‘‘સતિસમ્પજઞ્ઞેન સમન્નાગતો’’તિ એતસ્સ ઉદ્દેસસ્સાયં નિદ્દેસો, અથ કસ્મા સમ્પજઞ્ઞવસેનેવ વિત્થારો કતોતિ ચોદનં સોધેન્તો ‘‘સમ્પજાનકારીતિ ચા’’તિઆદિમાહ, સતિસમ્પયુત્તસ્સેવ સમ્પજાનસ્સ વસેન અત્થસ્સ વિદિતબ્બત્તા એવં વિત્થારો કતોતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘સતિસમ્પયુત્તસ્સેવા’’તિ ચ ઇમિના યથા સમ્પજઞ્ઞસ્સ કિચ્ચતો પધાનતા ¶ ગહિતા, એવં સતિયાપીતિ અત્થં દસ્સેતિ, ન પનેતં સતિયા સમ્પજઞ્ઞેન સહ ભાવમત્તદસ્સનં. ન હિ કદાચિ સતિરહિતા ઞાણપ્પવત્તિ અત્થીતિ.

નનુ ચ સમ્પજઞ્ઞવસેનેવાયં વિત્થારો, અથ કસ્મા સતિસમ્પયુત્તસ્સ સમ્પજઞ્ઞસ્સ વસેન અત્થો વેદિતબ્બોતિ ચોદનમ્પિ સોધેતિ ‘‘સતિસમ્પજઞ્ઞેન સમન્નાગતોતિ એતસ્સ હિ પદસ્સ અયં વિત્થારો’’તિ ઇમિના. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘સતિસમ્પજઞ્ઞેન સમન્નાગતો’’તિ એવં એકતો ઉદ્દિટ્ઠસ્સ અત્થસ્સ વિત્થારત્તા ઉદ્દેસે વિય નિદ્દેસેપિ તદુભયં સમધુરભાવેનેવ ગહિતન્તિ. ઇમિનાપિ હિ સતિયા સમ્પજઞ્ઞેન સમધુરતંયેવ વિભાવેતિ એકતો ઉદ્દિટ્ઠસ્સ અત્થસ્સ વિત્થારભાવદસ્સનેન તદત્થસ્સ સિદ્ધત્તા. ઇદાનિ વિભઙ્ગનયેનાપિ તદત્થં સમત્થેતું ‘‘વિભઙ્ગપ્પકરણે પના’’તિઆદિ વુત્તં. ઇમિનાપિ હિ સમ્પજઞ્ઞસ્સ વિય સતિયાપેત્થ પધાનતંયેવ વિભાવેતિ. તત્થ એતાનિ પદાનીતિ ‘‘અભિક્કન્તે પટિક્કન્તે સમ્પજાનકારી હોતી’’તિઆદીનિ ઉદ્દેસપદાનિ. વિભત્તાનેવાતિ સતિયા સમ્પજઞ્ઞેન સમ્પયોગમકત્વા સબ્બટ્ઠાનેસુ વિસું વિસું વિભત્તાનિયેવ.

મજ્ઝિમભાણકા, પન આભિધમ્મિકા (વિભ. અટ્ઠ. ૫૨૩) ચ એવં વદન્તિ – એકો ભિક્ખુ ગચ્છન્તો અઞ્ઞં ચિન્તેન્તો અઞ્ઞં વિતક્કેન્તો ગચ્છતિ, એકો કમ્મટ્ઠાનં અવિસ્સજ્જેત્વાવ ગચ્છતિ. તથા એકો તિટ્ઠન્તો અઞ્ઞં ચિન્તેન્તો અઞ્ઞં વિતક્કેન્તો તિટ્ઠતિ, એકો કમ્મટ્ઠાનં અવિસ્સજ્જેત્વાવ તિટ્ઠતિ. એકો નિસીદન્તો અઞ્ઞં ચિન્તેન્તો અઞ્ઞં વિતક્કેન્તો નિસીદતિ, એકો કમ્મટ્ઠાનં અવિસ્સજ્જેત્વાવ નિસીદતિ. એકો સયન્તો અઞ્ઞં ચિન્તેન્તો અઞ્ઞં વિતક્કેન્તો સયતિ, એકો કમ્મટ્ઠાનં અવિસ્સજ્જેત્વાવ સયતિ. એત્તકેન પન ગોચરસમ્પજઞ્ઞં ન પાકટં હોતીતિ ચઙ્કમનેન દીપેન્તિ. યો હિ ભિક્ખુ ચઙ્કમં ઓતરિત્વા ચઙ્કમનકોટિયં ઠિતો પરિગ્ગણ્હાતિ ‘‘પાચીનચઙ્કમનકોટિયં પવત્તા રૂપારૂપધમ્મા ¶ પચ્છિમચઙ્કમનકોટિં અપ્પત્વા એત્થેવ નિરુદ્ધા, પચ્છિમચઙ્કમનકોટિયં પવત્તાપિ પાચીનચઙ્કમનકોટિં અપ્પત્વા એત્થેવ નિરુદ્ધા, ચઙ્કમનવેમજ્ઝે પવત્તા ઉભો કોટિયો અપ્પત્વા એત્થેવ નિરુદ્ધા, ચઙ્કમને પવત્તા રૂપારૂપધમ્મા ઠાનં અપ્પત્વા એત્થેવ નિરુદ્ધા, ઠાને પવત્તા નિસજ્જં, નિસજ્જાય પવત્તા સયનં અપ્પત્વા એત્થેવ નિરુદ્ધા’’તિ એવં પરિગ્ગણ્હન્તો પરિગ્ગણ્હન્તોયેવ ભવઙ્ગં ઓતારેતિ, ઉટ્ઠહન્તો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વાવ ઉટ્ઠહતિ. અયં ભિક્ખુ ગતાદીસુ સમ્પજાનકારી નામ હોતિ.

એવં પન સુત્તે કમ્મટ્ઠાનં અવિભૂતં હોતિ, કમ્મટ્ઠાનં અવિભૂતં ન કાતબ્બં, તસ્મા યો ¶ ભિક્ખુ યાવ સક્કોતિ, તાવ ચઙ્કમિત્વા ઠત્વા નિસીદિત્વા સયમાનો એવં પરિગ્ગહેત્વા સયતિ ‘‘કાયો અચેતનો, મઞ્ચો અચેતનો, કાયો ન જાનાતિ ‘અહં મઞ્ચે સયિતો’તિ, મઞ્ચોપિ ન જાનાતિ ‘મયિ કાયો સયિતો’તિ. અચેતનો કાયો અચેતને મઞ્ચે સયિતો’’તિ. એવં પરિગ્ગણ્હન્તો પરિગ્ગણ્હન્તોયેવ ચિત્તં ભવઙ્ગં ઓતારેતિ, પબુજ્ઝન્તો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વાવ પબુજ્ઝતિ, અયં સુત્તે સમ્પજાનકારી નામ હોતિ.

‘‘કાયાદિકિરિયાનિપ્ફત્તનેન તમ્મયત્તા, આવજ્જનકિરિયાસમુટ્ઠિતત્તા ચ જવનં, સબ્બમ્પિ વા છદ્વારપ્પવત્તં કિરિયામયપવત્તં નામ, તસ્મિં સતિ જાગરિતં નામ હોતી’’તિ પરિગ્ગણ્હન્તો ભિક્ખુ જાગરિતે સમ્પજાનકારી નામ. અપિચ રત્તિન્દિવં છ કોટ્ઠાસે કત્વા પઞ્ચ કોટ્ઠાસે જગ્ગન્તોપિ જાગરિતે સમ્પજાનકારી નામ હોતિ.

વિમુત્તાયતનસીસેન ધમ્મં દેસેન્તોપિ, બાત્તિંસ તિરચ્છાનકથા પહાય દસકથાવત્થુનિસ્સિતં સપ્પાયકથં કથેન્તોપિ ભાસિતે સમ્પજાનકારી નામ.

અટ્ઠતિંસાય આરમ્મણેસુ ચિત્તરુચિયં મનસિકારં પવત્તેન્તોપિ દુતિયજ્ઝાનં સમાપન્નોપિ તુણ્હીભાવે સમ્પજાનકારી નામ. દુતિયઞ્હિ ઝાનં વચીસઙ્ખારવિરહતો વિસેસતો તુણ્હીભાવો નામાતિ. અયમ્પિ નયો પુરિમનયતો વિસેસનયત્તા ઇધાપિ આહરિત્વા વત્તબ્બો. તથા હેસ અભિધમ્મટ્ઠકથાદીસુ (વિભ. અટ્ઠ. ૫૨૩) ‘‘અયં પનેત્થ અપરોપિ નયો’’તિ આરભિત્વા ¶ યથાવુત્તનયો વિભાવિતોતિ. ‘‘એવં ખો મહારાજા’’તિઆદિ યથાનિદ્દિટ્ઠસ્સ અત્થસ્સ નિગમનં, તસ્મા તત્થ નિદ્દેસાનુરૂપં અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘એવ’’ન્તિઆદિમાહ. સતિસમ્પયુત્તસ્સ સમ્પજઞ્ઞસ્સાતિ હિ નિદ્દેસાનુરૂપં અત્થવચનં. તત્થ વિનિચ્છયો વુત્તોયેવ. એવન્તિ ઇમિના વુત્તપ્પકારેન અભિક્કન્તપટિક્કન્તાદીસુ સત્તસુ ઠાનેસુ પચ્ચેકં ચતુબ્બિધેન પકારેનાતિ અત્થો.

સન્તોસકથાવણ્ણના

૨૧૫. અત્થદસ્સનેન પદસ્સપિ વિઞ્ઞાયમાનત્તા પદમનપેક્ખિત્વા સન્તોસસ્સ અત્તનિ અત્થિતાય ભિક્ખુ સન્તુટ્ઠોતિ પવુચ્ચતીતિ અત્થમત્તં દસ્સેતું ‘‘ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસેન સમન્નાગતો’’તિ વુત્તં. સન્તુસ્સતિ ન લુદ્ધો ભવતીતિ હિ પદનિબ્બચનં. અપિચ પદનિબ્બચનવસેન અત્થે વુત્તે યસ્સ સન્તોસસ્સ અત્તનિ અત્થિભાવતો સન્તુટ્ઠો નામ, સો અપાકટોતિ તં પાકટકરણત્થં ‘‘ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસેન સમન્નાગતો’’તિ અત્થમત્તમાહ, ચીવરાદિકે ¶ યત્થ કત્થચિ કપ્પિયપચ્ચયે સન્તોસેન સમઙ્ગીભૂતોતિ અત્થો. ઇતર-સદ્દો હિ અનિયમવચનો દ્વિક્ખત્તું વુચ્ચમાનો યં કિઞ્ચિ-સદ્દેન સમાનત્થો હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘યત્થ કત્થચિ કપ્પિયપચ્ચયે’’તિ. અથ વા ઇતરં વુચ્ચતિ હીનં પણીતતો અઞ્ઞત્તા, તથા પણીતમ્પિ હીનતો અઞ્ઞત્તા. અઞ્ઞમઞ્ઞાપેક્ખાસિદ્ધા હિ ઇતરતા, તસ્મા હીનેન વા પણીતેન વા ચીવરાદિકપ્પિયપચ્ચયેન સન્તોસેન સમઙ્ગીભૂતોતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. સન્તુસ્સતિ તેન, સન્તુસ્સનમત્તન્તિ વા સન્તોસો, તથા પવત્તો અલોભો, અલોભપધાના વા ચત્તારો ખન્ધા. લભનં લાભો, અત્તનો લાભસ્સ અનુરૂપં સન્તોસો યથાલાભસન્તોસો. બલન્તિ કાયબલં, અત્તનો બલસ્સ અનુરૂપં સન્તોસો યથાબલસન્તોસો. સારુપ્પન્તિ સપ્પાયં પતિરૂપં ભિક્ખુનો અનુચ્છવિકતા, અત્તનો સારુપ્પસ્સ અનુરૂપં સન્તોસો યથાસારુપ્પસન્તોસો.

અપરો નયો – લબ્ભતેતિ લાભો, યો યો લાભો યથાલાભં, ઇતરીતરપચ્ચયો, યથાલાભેન સન્તોસો યથાલાભસન્તોસો. બલસ્સ અનુરૂપં પવત્તતીતિ યથાબલં, અત્તનો બલાનુચ્છવિકપચ્ચયો, યથા-સદ્દો ચેત્થ સસાધનં અનુરૂપકિરિયં ¶ વદતિ, યથા તં ‘‘અધિચિત્ત’’ન્તિ એત્થ અધિ-સદ્દો સસાધનં અધિકરણકિરિયન્તિ. યથાબલેન સન્તોસો યથાબલસન્તોસો. સારુપ્પતિ પતિરૂપં ભવતિ, સોભનં વા આરોપેતીતિ સારુપ્પં, યં યં સારુપ્પં યથાસારુપ્પં, ભિક્ખુનો સપ્પાયપચ્ચયો, યથાસારુપ્પેન સન્તોસો યથાસારુપ્પસન્તોસો. યથાવુત્તં પભેદમનુગતા વણ્ણના પભેદવણ્ણના.

ઇધાતિ સાસને. અઞ્ઞં ન પત્થેતીતિ અપ્પત્તપત્થનભાવમાહ, લભન્તોપિ ન ગણ્હાતીતિ પત્તપત્થનાભાવં. પઠમેન અપ્પત્તપત્થનાભાવેયેવ વુત્તે યથાલદ્ધતો અઞ્ઞસ્સ અપત્થના નામ અપ્પિચ્છતાયપિ સિયા પવત્તિઆકારોતિ અપ્પિચ્છતાપસઙ્ગભાવતો તતોપિ નિવત્તમેવ સન્તોસસ્સ સરૂપં દસ્સેતું દુતિયેન પત્તપત્થનાભાવો વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. એવમુપરિપિ. પકતિદુબ્બલોતિ આબાધાદિવિરહેપિ સભાવદુબ્બલો. સમાનો સીલાદિભાગો યસ્સાતિ સભાગો, સહ વા સીલાદીહિ ગુણભાગેહિ વત્તતીતિ સભાગો, લજ્જીપેસલો ભિક્ખુ, તેન. તં પરિવત્તેત્વાતિ પકતિદુબ્બલાદીનં ગરુચીવરં ન ફાસુભાવાવહં, સરીરખેદાવહઞ્ચ હોતીતિ પયોજનવસેન પરિવત્તનં વુત્તં, ન અત્રિચ્છતાદિવસેન. અત્રિચ્છતાદિપ્પકારેન હિ પરિવત્તેત્વા લહુકચીવરપરિભોગો સન્તોસવિરોધી હોતિ, તસ્સ પન તદભાવતો યથાવુત્તપ્પયોજનવસેન પરિવત્તેત્વા લહુકચીવરપરિભોગોપિ ન સન્તોસવિરોધીતિ આહ ‘‘લહુકેન યાપેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતી’’તિ. પયોજનવસેન પરિવત્તેત્વા લહુકચીવરપરિભોગોપિ ન તાવ સન્તોસવિરોધી, પગેવ તથા અપરિવત્તેત્વા પરિભોગેતિ સમ્ભાવિતસ્સ અત્થસ્સ દસ્સનત્થઞ્હેત્થ અપિ-સદ્દગ્ગહણં. ચીવરનિદ્દેસેપિ ¶ ‘‘પત્તચીવરાદીનં અઞ્ઞતર’’ન્તિ વચનં યથારુતં ગહિતાવસેસપચ્ચયસન્તોસસ્સ ચીવરસન્તોસે સમવરોધિતાદસ્સનત્થં. ‘‘થેરકો અયમાયસ્મા મલ્લકો’’તિઆદીસુ થેરવોહારસ્સ પઞ્ઞત્તિમત્તેપિ પવત્તિતો દસવસ્સતો પભુતિ ચિરવસ્સપબ્બજિતેસ્વેવ ઇધ પવત્તિઞાપનત્થં ‘‘થેરાનં ચિરપબ્બજિતાન’’ન્તિ વુત્તં, થેરાનન્તિ વા સઙ્ઘત્થેરં વદતિ. ચિરપબ્બજિતાનન્તિ પન તદવસેસે વુડ્ઢભિક્ખૂ. સઙ્કારકૂટાદિતોતિ કચવરરાસિઆદિતો. અનન્તકાનીતિ નન્તકાનિ પિલોતિકાનિ. ‘‘અ-કારો ¶ ચેત્થ નિપાતમત્ત’’ન્તિ (વિ. વ. અટ્ઠ. ૧૧૬૫) વિમાનટ્ઠકથાયં વુત્તં. તથા ચાહુ ‘‘નન્તકં કપ્પટો જિણ્ણવસનં તુ પટચ્ચર’’ન્તિ નત્થિ દસાસઙ્ખાતો અન્તો કોટિ યેસન્તિ હિ નન્તકાનિ, ન-સદ્દસ્સ તુ અનાદેસે અનન્તકાનીતિપિ યુજ્જતિ. સઙ્કેતકોવિદાનં પન આચરિયાનં તથા અવુત્તત્તા વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં. ‘‘સનન્તકાની’’તિપિ પાઠો, નન્તકેન સહ સંસિબ્બિતાનિ પંસુકૂલાનિ ચીવરાનીતિ અત્થો. સઙ્ઘાટિન્તિ તિણ્ણં ચીવરાનં અઞ્ઞતરં ચીવરં. તીણિપિ હિ ચીવરાનિ સઙ્ઘટિતત્તા ‘‘સઙ્ઘાટી’’તિ વુચ્ચન્તિ. મહગ્ઘં ચીવરં, બહૂનિ વા ચીવરાનિ લભિત્વા તાનિ વિસ્સજ્જેત્વા તદઞ્ઞસ્સ ગહણમ્પિ મહિચ્છતાદિનયે અટ્ઠત્વા યથાસારુપ્પનયે એવ ઠિતત્તા ન સન્તોસવિરોધીતિ આહ ‘‘તેસં…પે… ધારેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતી’’તિ. યથાસારુપ્પનયેન યથાલદ્ધં વિસ્સજ્જેત્વા તદઞ્ઞગહણમ્પિ ન તાવ સન્તોસવિરોધી, પગેવ અનઞ્ઞગહણેન યથાલદ્ધસ્સેવ યથાસારુપ્પં પરિભોગેતિ સમ્ભાવિતસ્સ અત્થસ્સ દસ્સનત્થઞ્હેત્થ અપિ-સદ્દગ્ગહણં, એવં સેસપચ્ચયેસુપિ યથાબલયથાસારુપ્પનિદ્દેસેસુ અપિ-સદ્દગ્ગહણે અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો.

પકતિવિરુદ્ધન્તિ સભાવેનેવ અસપ્પાયં. સમણધમ્મકરણસીસેન સપ્પાયપચ્ચયપરિયેસનં, પરિભુઞ્જનઞ્ચ વિસેસતો યુત્તતરન્તિ અત્થન્તરં વિઞ્ઞાપેતું ‘‘યાપેન્તોપી’’તિ અવત્વા ‘‘સમણધમ્મં કરોન્તોપી’’તિ વુત્તં. મિસ્સકાહારન્તિ તણ્ડુલમુગ્ગાદીહિ નાનાવિધપુબ્બણ્ણાપરણ્ણેહિ મિસ્સેત્વા કતં આહારં.

અઞ્ઞમ્પિ સેનાસને યથાસારુપ્પસન્તોસં દસ્સેન્તો આહ ‘‘યો હી’’તિઆદિ. પઠમે હિ નયે યથાલદ્ધસ્સ વિસ્સજ્જનેન, દુતિયે પન યથાપત્તસ્સ અસમ્પટિચ્છનેન યથાસારુપ્પસન્તોસો વુત્તોતિ અયમેતેસં વિસેસો. હિ-સદ્દો ચેત્થ પક્ખન્તરજોતકો. મજ્ઝિમાગમટ્ઠકથાયં પન પિ-સદ્દો દિસ્સતિ. ‘‘ઉત્તમસેનાસનં નામ પમાદટ્ઠાન’’ન્તિ વત્વા તબ્ભાવમેવ દસ્સેતું ‘‘તત્થ નિસિન્નસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. નિદ્દાભિભૂતસ્સાતિ થિનમિદ્દોક્કમનેન ચિત્તચેતસિકગેલઞ્ઞભાવતો ભવઙ્ગસન્તતિસઙ્ખાતાય નિદ્દાય અભિભૂતસ્સ, નિદ્દાયન્તસ્સાતિ અત્થો. પટિબુજ્ઝતોતિ તથારૂપેન આરમ્મણન્તરેન ¶ પટિબુજ્ઝન્તસ્સ પટિબુજ્ઝનહેતુ ¶ કામવિતક્કા પાતુભવન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘પટિબુજ્ઝનતો’’તિપિ હિ કત્થચિ પાઠો દિસ્સતિ. અયમ્પીતિ પઠમનયં ઉપાદાય વુત્તં.

તેસં આભતેનાતિ તેહિ થેરાદીહિ આભતેન, તેસં વા યેન કેનચિ સન્તકેનાતિ અજ્ઝાહરિત્વા સમ્બન્ધો. મુત્તહરીતકન્તિ ગોમુત્તપરિભાવિતં, પૂતિભાવેન વા મોચિતં છડ્ડિતં હરીતકં, ઇદાનિ પન પોત્થકેસુ ‘‘ગોમુત્તહરીતક’’ન્તિ પાઠો, સો ન પોરાણપાઠો તબ્બણ્ણનાય (દી. નિ. ટી. ૧.૨૧૫) વિરુદ્ધત્તા. ચતુમધુરન્તિ મજ્ઝિમાગમવરે મહાધમ્મસમાદાનસુત્તે (મ. નિ. ૧.૪૮૪ આદયો) વુત્તં દધિમધુસપ્પિફાણિતસઙ્ખાતં ચતુમધુરં, એકસ્મિઞ્ચ ભાજને ચતુમધુરં ઠપેત્વા તેસુ યદિચ્છસિ, તં ગણ્હાહિ ભન્તેતિ અત્થો. ‘‘સચસ્સા’’તિઆદિના તદુભયસ્સ રોગવૂપસમનભાવં દસ્સેતિ. બુદ્ધાદીહિ વણ્ણિતન્તિ ‘‘પૂતિમુત્તભેસજ્જં નિસ્સાય પબ્બજ્જા’’તિઆદિના (મહાવ. ૭૩, ૧૨૮) સમ્માસમ્બુદ્ધાદીહિ પસત્થં. અપ્પિચ્છતાવિસિટ્ઠાય સન્તુટ્ઠિયા નિયોજનતો પરમેન ઉક્કંસગતેન સન્તોસેન સન્તુસ્સતીતિ પરમસન્તુટ્ઠો.

કામઞ્ચ સન્તોસપ્પભેદા યથાવુત્તતોપિ અધિકતરા ચીવરે વીસતિ સન્તોસા, પિણ્ડપાતે પન્નરસ, સેનાસને ચ પન્નરસ, ગિલાનપચ્ચયે વીસતીતિ, ઇધ પન સઙ્ખેપેન દ્વાદસવિધોયેવ સન્તોસો વુત્તો. તદધિકતરપ્પભેદો પન ચતુરઙ્ગુત્તરે મહાઅરિયવંસસુત્તટ્ઠકથાય (અ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪.૨૮) ગહેતબ્બો. તેનાહ ‘‘ઇમિના પના’’તિઆદિ. એવં ‘‘ઇધ મહારાજ ભિક્ખુ સન્તુટ્ઠો હોતી’’તિ એત્થ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનનિદ્દિટ્ઠેન સન્તુટ્ઠપદેનેવ સન્તોસપ્પભેદં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘કાયપરિહારિકેન ચીવરેન કુચ્છિપરિહારિકેન પિણ્ડપાતેના’’તિઆદિ દેસનાનુરૂપં તેન સન્તોસેન સન્તુટ્ઠસ્સ અનુચ્છવિકં પચ્ચયપ્પભેદં, તસ્સ ચ કાયકુચ્છિપરિહારિયભાવં વિભાવેન્તો એવમાહાતિ અયમેત્થ સમ્બન્ધો. કામઞ્ચસ્સ ચીવરપિણ્ડપાતેહેવ યથાક્કમં કાયકુચ્છિપરિહારિયેહિ સન્તુટ્ઠતા પાળિયં વુત્તા, તથાપિ સેસપરિક્ખારચતુક્કેન ચ વિના વિચરણમયુત્તં, સબ્બત્થ ચ કાયકુચ્છિપરિહારિયતા લદ્ધબ્બાતિ અટ્ઠકથાયં અયં વિનિચ્છયો વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. દન્તકટ્ઠચ્છેદનવાસીતિ લક્ખણમત્તં તદઞ્ઞકિચ્ચસ્સાપિ તાય સાધેતબ્બત્તા, તેન વક્ખતિ ‘‘મઞ્ચપીઠાનં અઙ્ગપાદચીવરકુટિદણ્ડકસજ્જનકાલે ચા’’તિઆદિ. વુત્તમ્પિ ચેતં પોરાણટ્ઠકથાસુ ‘‘ન હેતં કત્થચિપિ પાળિયમાગત’’ન્તિ.

બન્ધનન્તિ ¶ કાયબન્ધનં. પરિસ્સાવનેન પરિસ્સાવનઞ્ચ, તેન સહાતિ વા અત્થો. યુત્તો કમ્મટ્ઠાનભાવનાસઙ્ખાતો યોગો યસ્સ, તસ્મિં વા યોગો યુત્તોતિ યુત્તયોગો, તસ્સ.

કાયં ¶ પરિહરન્તિ પોસેન્તિ, કાયસ્સ વા પરિહારો પોસનમત્તં પયોજનમેતેહીતિ કાયપરિહારિયા ક-કારસ્સ ય-કારં કત્વા. પોસનઞ્ચેત્થ વડ્ઢનં, ભરણં વા, તથા કુચ્છિપરિહારિયાપિ વેદિતબ્બા. બહિદ્ધાવ કાયસ્સ ઉપકારકભાવેન કાયપરિહારિયતા, અજ્ઝોહરણવસેન સરીરટ્ઠિતિયા ઉપકારકભાવેન કુચ્છિપરિહારિયતાતિ અયમેતેસં વિસેસો. તેનાહ ‘‘તિચીવરં તાવા’’તિઆદિ. ‘‘પરિહરતી’’તિ એતસ્સ પોસેતીતિ અત્થવચનં. ઇતીતિ નિદસ્સને નિપાતો, એવં વુત્તનયેન કાયપરિહારિયં હોતીતિ કારણજોતને વા, તસ્મા પોસનતો કાયપરિહારિયં હોતીતિ. એવમુપરિપિ. ચીવરકણ્ણેનાતિ ચીવરપરિયન્તેન.

કુટિપરિભણ્ડકરણકાલેતિ કુટિયા સમન્તતો વિલિમ્પનેન સમ્મટ્ઠકરણકાલે.

અઙ્ગં નામ મઞ્ચપીઠાનં પાદૂપરિ ઠપિતો પધાનસમ્ભારવિસેસો. યત્થ પદરસઞ્ચિનનપિટ્ઠિઅપસ્સયનાદીનિ કરોન્તિ, યો ‘‘અટની’’તિપિ વુચ્ચતિ.

મધુદ્દુમપુપ્ફં મધુકં નામ, મક્ખિકામધૂહિ કતપૂવં વા. પરિક્ખારમત્તા પરિક્ખારપમાણં. સેય્યં પવિસન્તસ્સાતિ પચ્ચત્થરણકુઞ્ચિકાનં તાદિસે કાલે પરિભુત્તભાવં સન્ધાય વુત્તં. તેનાહ ‘‘તત્રટ્ઠકં પચ્ચત્થરણ’’ન્તિ. અત્તનો સન્તકભાવેન પચ્ચત્થરણાધિટ્ઠાનેન અધિટ્ઠહિત્વા તત્થેવ સેનાસને તિટ્ઠનકઞ્હિ ‘‘તત્રટ્ઠક’’ન્તિ વુચ્ચતિ. વિકપ્પનવચનતો પન તેસમઞ્ઞતરસ્સ નવમતા, યથાવુત્તપટિપાટિયા ચેત્થ નવમભાવો, ન તુ તેસં તથાપતિનિયતભાવેન. કસ્માતિ ચે? તથાયેવ તેસમધારણતો. એસ નયો દસમાદીસુપિ. તેલં પટિસામેત્વા હરિતા વેળુનાળિઆદિકા તેલનાળિ. નનુ સન્તુટ્ઠપુગ્ગલદસ્સને સન્તુટ્ઠોવ અટ્ઠપરિક્ખારિકો દસ્સેતબ્બોતિ અનુયોગે યથારહં તેસમ્પિ સન્તુટ્ઠભાવં દસ્સેન્તો ‘‘એતેસુ ચા’’તિઆદિમાહ. મહન્તો પરિક્ખારસઙ્ખાતો ભારો એતેસન્તિ મહાભારા, અયં અધુના પાઠો, આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન પન ‘‘મહાગજા’’તિ પાઠસ્સ દિટ્ઠત્તા ‘‘દુપ્પોસભાવેન ¶ મહાગજા વિયાતિ મહાગજા’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૨૧૫) વુત્તં, ન તે એત્તકેહિ પરિક્ખારેહિ ‘‘મહિચ્છા, અસન્તુટ્ઠા, દુબ્ભરા, બાહુલ્લવુત્તિનો’’તિ ચ વત્તબ્બાતિ અધિપ્પાયો. યદિ ઇતરેપિ સન્તુટ્ઠા અપ્પિચ્છતાદિસભાવા, કિમેતેસમ્પિ વસેન અયં દેસના ઇચ્છિતાતિ ચોદનં સોધેતું ‘‘ભગવા પના’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠપરિક્ખારિકસ્સ વસેન ઇમિસ્સા દેસનાય ઇચ્છિતભાવો કથં વિઞ્ઞાયતીતિ અનુયોગમ્પિ અપનેતિ ‘‘સો હી’’તિઆદિના, તસ્સેવ તથા પક્કન્તભાવેન ‘‘કાયપરિહારિકેન ચીવરેના’’તિઆદિ પાળિયા યોગ્યતો તસ્સ વસેન ઇચ્છિતભાવો વિઞ્ઞાયતીતિ વુત્તં હોતિ. વચનીયસ્સ હેતુભાવદસ્સનેન હિ વાચકસ્સાપિ હેતુભાવો દસ્સિતોતિ ¶ . એવઞ્ચ કત્વા ‘‘ઇતિ ઇમસ્સા’’તિઆદિ લદ્ધગુણવચનમ્પિ ઉપપન્નં હોતિ. સલ્લહુકા વુત્તિ જીવિકા યસ્સાતિ સલ્લહુકવુત્તિ, તસ્સ ભાવો સલ્લહુકવુત્તિતા, તં. કાયપારિહારિયેનાતિ ભાવપ્પધાનનિદ્દેસો, ભાવલોપનિદ્દેસો વાતિ દસ્સેતિ ‘‘કાયં પરિહરણમત્તકેના’’તિ ઇમિના, કાયપોસનપ્પમાણેનાતિ અત્થો. તથા કુચ્છિપરિહારિયેનાતિ એત્થાપિ. વુત્તનયેન ચેત્થ દ્વિધા વચનત્થો, ટીકાયં (દી. નિ. ટી. ૧.૨૧૫) પન પઠમસ્સ વચનત્થસ્સ હેટ્ઠા વુત્તત્તા દુતિયોવ ઇધ વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. મમાયનતણ્હાય આસઙ્ગો. પરિગ્ગહતણ્હાય બન્ધો. જિયામુત્તોતિ ધનુજિયાય મુત્તો. યૂથાતિ હત્થિગણતો. તિધા પભિન્નમદો મદહત્થી. વનપબ્ભારન્તિ વને પબ્ભારં.

ચતૂસુ દિસાસુ સુખવિહારિતાય સુખવિહારટ્ઠાનભૂતા, ‘‘એકં દિસં ફરિત્વા’’તિઆદિના (દી. નિ. ૩.૩૦૮; મ. નિ. ૧.૭૭, ૪૫૯, ૫૦૯; ૨.૩૦૯) વા નયેન બ્રહ્મવિહારભાવનાફરણટ્ઠાનભૂતા ચતસ્સો દિસા એતસ્સાતિ ચતુદ્દિસો, સો એવ ચાતુદ્દિસો, ચતસ્સો વા દિસા ચતુદ્દિસં, વુત્તનયેન તમસ્સાતિ ચાતુદ્દિસો યથા ‘‘સદ્ધો’’તિ. તાસ્વેવ દિસાસુ કત્થચિપિ સત્તે વા સઙ્ખારે વા ભયેન ન પટિહનતિ, સયં વા તેહિ ન પટિહઞ્ઞતેતિ અપ્પટિઘો. સન્તુસ્સમાનોતિ સકેન, સન્તેન વા, સમમેવ વા તુસ્સનકો. ઇતરીતરેનાતિ યેન કેનચિ પચ્ચયેન, ઉચ્ચાવચેન વા. પરિચ્ચ સયન્તિ પવત્તન્તિ કાયચિત્તાનિ, તાનિ વા પરિસયન્તિ અભિભવન્તીતિ પરિસ્સયા, સીહબ્યગ્ઘાદયો બાહિરા, કામચ્છન્દાદયો ચ અજ્ઝત્તિકા કાયચિત્તુપદ્દવા, ઉપયોગત્થે ¶ ચેતં સામિવચનં. સહિતાતિ અધિવાસનખન્તિયા, વીરિયાદિધમ્મેહિ ચ યથારહં ખન્તા, ગહન્તા ચાતિ અત્થો. થદ્ધભાવકરભયાભાવેન અછમ્ભી. એકો ચરેતિ અસહાયો એકાકી હુત્વા ચરિતું વિહરિતું સક્કુણેય્ય. સમત્થને હિ એય્ય-સદ્દો યથા ‘‘કો ઇમં વિજટયે જટ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૩) ખગ્ગવિસાણકપ્પતાય એકવિહારીતિ દસ્સેતિ ‘‘ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ ઇમિના. સણ્ઠાનેન ખગ્ગસદિસં એકમેવ મત્થકે ઉટ્ઠિતં વિસાણં યસ્સાતિ ખગ્ગો; ખગ્ગસદ્દેન તંસદિસવિસાણસ્સ ગહિતત્તા, મહિંસપ્પમાણો મિગવિસેસો, યો લોકે ‘‘પલાસાદો, ગણ્ઠકો’’તિ ચ વુચ્ચતિ, તસ્સ વિસાણેન એકીભાવેન સદિસોતિ અત્થો. અપિચ એકવિહારિતાય ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ દસ્સેતુમ્પિ એવં વુત્તં. વિત્થારો પનસ્સા અત્થો ખગ્ગવિસાણસુત્તવણ્ણનાયં, (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૪૨) ચૂળનિદ્દેસે (ચૂળનિ. ૧૨૮) ચ વુત્તનયેન વેદિતબ્બો.

એવં વણ્ણિતન્તિ ખગ્ગવિસાણસુત્તે ભગવતા તથા દેસનાય વિવરિતં, થોમિતં વા. ખગ્ગસ્સ ¶ નામ મિગસ્સ વિસાણેન કપ્પો સદિસો તથા. કપ્પ-સદ્દો હેત્થ ‘‘સત્થુકપ્પેન વત ભો કિર સાવકેન સદ્ધિં મન્તયમાના’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૬૦) વિય પટિભાગે વત્તતિ, તસ્સ ભાવો ખગ્ગવિસાણકપ્પતા, તં સો આપજ્જતીતિ સમ્બન્ધો.

વાતાભિઘાતાદીહિ સિયા સકુણો છિન્નપક્ખો, અસઞ્જાતપક્ખો વા, ઇધ પન ડેતું સમત્થો સપક્ખિકોવ અધિપ્પેતોતિ વિસેસદસ્સનત્થં પાળિયં ‘‘પક્ખી સકુણો’’તિ વુત્તં, ન તુ ‘‘આકાસે અન્તલિક્ખે ચઙ્કમતી’’તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૩.૧૧) વિય પરિયાયમત્તદસ્સનત્થન્તિ આહ ‘‘પક્ખયુત્તો સકુણો’’તિ. ઉપ્પતતીતિ ઉદ્ધં પતતિ ગચ્છતિ, પક્ખન્દતીતિ અત્થો. વિધુનન્તાતિ વિભિન્દન્તા, વિચાલેન્તા વા. અજ્જતનાયાતિ અજ્જભાવત્થાય. તથા સ્વાતનાયાતિ એત્થાપિ. અત્તનો પત્તં એવ ભારો યસ્સાતિ સપત્તભારો. મમાયનતણ્હાભાવેન નિસ્સઙ્ગો. પરિગ્ગહતણ્હાભાવેન નિરપેક્ખો. યેન કામન્તિ યત્થ અત્તનો રુચિ, તત્થ. ભાવનપુંસકં વા એતં. યેન યથા પવત્તો કામોતિ હિ યેનકામો, તં, યથાકામન્તિ અત્થો.

નીવરણપ્પહાનકથાવણ્ણના

૨૧૬. પુબ્બે ¶ વુત્તસ્સેવ અત્થચતુક્કસ્સ પુન સમ્પિણ્ડેત્વા કથનં કિમત્થન્તિ અધિપ્પાયેન અનુયોગં ઉદ્ધરિત્વા સોધેતિ ‘‘સો…પે… કિં દસ્સેતી’’તિઆદિના. પચ્ચયસમ્પત્તિન્તિ સમ્ભારપારિપૂરિં. ઇમે ચત્તારોતિ સીલસંવરો ઇન્દ્રિયસંવરો સમ્પજઞ્ઞં સન્તોસોતિ પુબ્બે વુત્તા ચત્તારો આરઞ્ઞિકસ્સ સમ્ભારા. ન ઇજ્ઝતીતિ ન સમ્પજ્જતિ ન સફલો ભવતિ. ન કેવલં અનિજ્ઝનમત્તં, અથ ખો અયમ્પિ દોસોતિ દસ્સેતિ ‘‘તિરચ્છાનગતેહિ વા’’તિઆદિના. વત્તબ્બતં આપજ્જતીતિ ‘‘અસુકસ્સ ભિક્ખુનો અરઞ્ઞે તિરચ્છાનગતાનં વિય, વનચરકાનં વિય ચ નિવાસનમત્તમેવ, ન પન અરઞ્ઞવાસાનુચ્છવિકા કાચિ સમ્માપટિપત્તિ અત્થી’’તિ અપવાદવસેન વચનીયભાવમાપજ્જતિ, ઇમસ્સત્થસ્સ પન દસ્સનેન વિરુજ્ઝનતો સદ્ધિં-સદ્દો ન પોરાણોતિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા આરઞ્ઞકેહિ તિરચ્છાનગતેહિ, વનચરવિસભાગજનેહિ વા સદ્ધિં વિપ્પટિપત્તિવસેન વસનીયભાવં આપજ્જતિ. ‘‘ન ભિક્ખવે પણિધાય અરઞ્ઞે વત્થબ્બં, યો વસેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિઆદીસુ (પારા. ૨૨૩) વિય હિ વત્થબ્બ-સદ્દો વસિતબ્બપરિયાયો. તથા હિ વિભઙ્ગટ્ઠકથાયમ્પિ વુત્તં ‘‘એવરૂપસ્સ હિ અરઞ્ઞવાસો કાળમક્કટઅચ્છતરચ્છદીપિમિગાનં અટવિવાસસદિસો હોતી’’તિ (વિભ. અટ્ઠ. ૫૨૬) અધિવત્થાતિ અધિવસન્તા. પઠમં ભેરવસદ્દં સાવેન્તિ. તાવતા અપલાયન્તસ્સ હત્થેહિપિ સીસં પહરિત્વા ¶ પલાપનાકારં કરોન્તીતિ આચરિયસારિપુત્તત્થેરેન કથિતં. એવં બ્યતિરેકતો પચ્ચયસમ્પત્તિયા દસ્સિતભાવં પકાસેત્વા ઇદાનિ અન્વયતોપિ પકાસેતું ‘‘યસ્સ પનેતે’’તિઆદિ વુત્તં. કથં ઇજ્ઝતીતિ આહ ‘‘સો હી’’તિઆદિ. કાળકો તિલકોતિ વણ્ણવિકારાપનરોગવસેન અઞ્ઞત્થ પરિયાયવચનં. વુત્તઞ્હિ –

‘‘દુન્નામકઞ્ચ અરિસં, છદ્દિકો વમથૂરિતો;

દવથુ પરિતાપોથ, તિલકો તિલકાળકો’’તિ.

તિલસણ્ઠાનં વિય જાયતીતિ હિ તિલકો, કાળો હુત્વા જાયતીતિ કાળકો. ઇધ પન પણ્ણત્તિવીતિક્કમસઙ્ખાતં થુલ્લવજ્જં કાળકસદિસત્તા કાળકં, મિચ્છાવીતિક્કમસઙ્ખાતં અણુમત્તવજ્જં તિલકસદિસત્તા તિલકન્તિ ¶ અયં વિસેસો. તન્તિ તથા ઉપ્પાદિતં પીતિં. વિગતભાવેન ઉપટ્ઠાનતો ખયવયવસેન સમ્મસનં. ખીયનટ્ઠેન હિ ખયોવ વિગતો, વિપરીતો વા હુત્વા અયનટ્ઠેન વયોતિપિ વુચ્ચતિ. અરિયભૂમિ નામ લોકુત્તરભૂમિ. ઇતીતિ અરિયભૂમિઓક્કમનતો, દેવતાનં વણ્ણભણનતો વા, તત્થ તત્થ દેવતાનં વચનં સુત્વા તસ્સ યસો પત્થટોતિ વુત્તં હોતિ, એવઞ્ચ કત્વા હેટ્ઠા વુત્તં અયસપત્થરણમ્પિ દેવતાનમારોચનવસેનાતિ ગહેતબ્બં.

વિવિત્ત-સદ્દો જનવિવેકેતિ આહ ‘‘સુઞ્ઞ’’ન્તિ. તં પન જનસદ્દનિગ્ઘોસાભાવેન વેદિતબ્બં સદ્દકણ્ટકત્તા ઝાનસ્સાતિ દસ્સેતું ‘‘અપ્પસદ્દં અપ્પનિગ્ઘોસન્તિ અત્થો’’તિ વુત્તં. જનકગ્ગહણેનેવ હિ ઇધ જઞ્ઞં ગહિતં. તથા હિ વુત્તં વિભઙ્ગે ‘‘યદેવ તં અપ્પનિગ્ઘોસં, તદેવ તં વિજનવાત’’ન્તિ (વિભ. ૫૩૩). અપ્પસદ્દન્તિ ચ પકતિસદ્દાભાવમાહ. અપ્પનિગ્ઘોસન્તિ નગરનિગ્ઘોસાદિસદ્દાભાવં. ઈદિસેસુ હિ બ્યઞ્જનં સાવસેસં વિય, અત્થો પન નિરવસેસોતિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તં. મજ્ઝિમાગમટ્ઠકથાવણ્ણનાયં (મ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૩૬૪) પન આચરિયધમ્મપાલત્થેરો એવમાહ ‘‘અપ્પસદ્દસ્સ પરિત્તપરિયાયં મનસિ કત્વા વુત્તં ‘બ્યઞ્જનં સાવસેસં સિયા’તિ. તેનાહ ‘ન હિ તસ્સા’તિઆદિ. અપ્પસદ્દો પનેત્થ અભાવત્થોતિપિ સક્કા વિઞ્ઞાતું ‘અપ્પાબાધતઞ્ચ સઞ્જાનામી’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૨૫) વિયા’’તિ. તમત્થં વિભઙ્ગપાળિયા (વિભ. ૫૨૮) સંસન્દન્તો ‘‘એતદેવા’’તિઆદિમાહ. એતદેવાતિ ચ મયા સંવણ્ણિયમાનં નિસ્સદ્દતં એવાતિ અત્થો. સન્તિકેપીતિ ગામાદીનં સમીપેપિ એદિસં વિવિત્તં નામ, પગેવ દૂરેતિ અત્થો. અનાકિણ્ણન્તિ અસઙ્કિણ્ણં અસમ્બાધં. યસ્સ સેનાસનસ્સ સમન્તા ગાવુતમ્પિ અડ્ઢયોજનમ્પિ પબ્બતગહનં વનગહનં નદીગહનં હોતિ, ન કોચિ અવેલાય ઉપસઙ્કમિતું ¶ સક્કોતિ, ઇદં સન્તિકેપિ અનાકિણ્ણં નામ. સેતીતિ સયતિ. આસતીતિ નિસીદતિ. ‘‘એત્થા’’તિ ઇમિના સેન-સદ્દસ્સ, આસન-સદ્દસ્સ ચ અધિકરણત્થભાવં દસ્સેતિ, ચ-સદ્દેન ચ તદુભયપદસ્સ ચત્થસમાસભાવં. ‘‘તેનાહા’’તિઆદિના વિભઙ્ગપાળિમેવ આહરતિ.

ઇદાનિ તસ્સાયેવત્થં સેનાસનપ્પભેદદસ્સનવસેન વિભાવેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. વિભઙ્ગપાળિયં નિદસ્સનનયેન સરૂપતો દસ્સિતસેનાસનસ્સેવ હિ અયં વિભાગો. તત્થ વિહારો પાકારપરિચ્છિન્નો સકલો ¶ આવાસો. અડ્ઢયોગો દીઘપાસાદો, ‘‘ગરુળસણ્ઠાનપાસાદો’’તિપિ વદન્તિ. પાસાદો ચતુરસ્સપાસાદો. હમ્મિયં મુણ્ડચ્છદનપાસાદો. અટ્ટો પટિરાજૂનં પટિબાહનયોગ્ગો ચતુપઞ્ચભૂમકો પતિસ્સયવિસેસો. માળો એકકૂટસઙ્ગહિતો અનેકકોણવન્તો પતિસ્સયવિસેસો. અપરો નયો – વિહારો દીઘમુખપાસાદો. અડ્ઢયોગો એકપસ્સછદનકગેહં. તસ્સ કિર એકપસ્સે ભિત્તિ ઉચ્ચતરા હોતિ, ઇતરપસ્સે નીચા, તેન તં એકછદનકં હોતિ. પાસાદો આયતચતુરસ્સપાસાદો. હમ્મિયં મુણ્ડચ્છદનકં ચન્દિકઙ્ગણયુત્તં. ગુહા કેવલા પબ્બતગુહા. લેણં દ્વારબન્ધં પબ્ભારં. સેસં વુત્તનયમેવ. ‘‘મણ્ડપોતિ સાખામણ્ડપો’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૨૧૬) એવં આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન, અઙ્ગુત્તરટીકાકારેન ચ આચરિયસારિપુત્તત્થેરેન વુત્તં.

વિભઙ્ગટ્ઠકથાયં (વિભ. અટ્ઠ. ૫૨૭) પન વિહારોતિ સમન્તા પરિહારપથં, અન્તોયેવ ચ રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનાનિ દસ્સેત્વા કતસેનાસનં. અડ્ઢયોગોતિ સુપણ્ણવઙ્કગેહં. પાસાદોતિ દ્વે કણ્ણિકાનિ ગહેત્વા કતો દીઘપાસાદો. અટ્ટોતિ પટિરાજાદિપટિબાહનત્થં ઇટ્ઠકાહિ કતો બહલભિત્તિકો ચતુપઞ્ચભૂમકો પતિસ્સયવિસેસો. માળોતિ ભોજનસાલાસદિસો મણ્ડલમાળો. વિનયટ્ઠકથાયં પન ‘‘એકકૂટસઙ્ગહિતો ચતુરસ્સપાસાદો’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૮૨-૪૮૭) વુત્તં. લેણન્તિ પબ્બતં ખણિત્વા વા પબ્ભારસ્સ અપ્પહોનકટ્ઠાને કુટ્ટં ઉટ્ઠાપેત્વા વા કતસેનાસનં. ગુહાતિ ભૂમિદરિ વા યત્થ રત્તિન્દિવં દીપં લદ્ધું વટ્ટતિ, પબ્બતગુહા વા ભૂમિગુહા વાતિ વુત્તં.

તં આવસથભૂતં પતિસ્સયસેનાસનં વિહરિતબ્બટ્ઠેન, વિહારટ્ઠાનટ્ઠેન ચ વિહારસેનાસનં નામ. મસારકાદિચતુબ્બિધો મઞ્ચો. તથા પીઠં. ઉણ્ણભિસિઆદિપઞ્ચવિધા ભિસિ. સીસપ્પમાણં બિમ્બોહનં. વિત્થારતો વિદત્થિચતુરઙ્ગુલતા, દીઘતો મઞ્ચવિત્થારપ્પમાણતા ચેત્થ સીસપ્પમાણં. મસારકાદીનિ મઞ્ચપીઠભાવતો, ભિસિઉપધાનઞ્ચ મઞ્ચપીઠસમ્બન્ધતો મઞ્ચપીઠસેનાસનં. મઞ્ચપીઠભૂતઞ્હિ સેનાસનં, મઞ્ચપીઠસમ્બન્ધઞ્ચ સામઞ્ઞનિદ્દેસેન, એકસેસેન વા ‘‘મઞ્ચપીઠસેનાસન’’ન્તિ ¶ વુચ્ચતિ. આચરિયસારિપુત્તત્થેરોપિ એવમેવ વદતિ. આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન પન ‘‘મઞ્ચપીઠસેનાસનન્તિ મઞ્ચપીઠઞ્ચેવ મઞ્ચપીઠસમ્બન્ધસેનાસનઞ્ચા’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૨૧૬) વુત્તં. ચિમિલિકા ¶ નામ સુધાપરિકમ્મકતાય ભૂમિયા વણ્ણાનુરક્ખણત્થં પટખણ્ડાદીહિ સિબ્બેત્વા કતા. ચમ્મખણ્ડો નામ સીહબ્યગ્ઘદીપિતરચ્છચમ્માદીસુપિ યં કિઞ્ચિ ચમ્મં. અટ્ઠકથાસુ (પાચિ. અટ્ઠ. ૧૧૨; વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૮૨) હિ સેનાસનપરિભોગે પટિક્ખિત્તચમ્મં ન દિસ્સતિ. તિણસન્થારોતિ યેસં કેસઞ્ચિ તિણાનં સન્થારો. એસેવ નયો પણ્ણસન્થારેપિ. ચિમિલિકાદિ ભૂમિયં સન્થરિતબ્બતાય સન્થતસેનાસનં. યત્થ વા પન ભિક્ખૂ પટિક્કમન્તીતિ ઠપેત્વા વા એતાનિ મઞ્ચાદીનિ યત્થ ભિક્ખૂ સન્નિપતન્તિ, સબ્બમેતં સેનાસનં નામાતિ એવં વુત્તં અવસેસં રુક્ખમૂલાદિપટિક્કમિતબ્બટ્ઠાનં અભિસઙ્ખરણાભાવતો કેવલં સયનસ્સ, નિસ્સજ્જાય ચ ઓકાસભૂતત્તા ઓકાસસેનાસનં. સેનાસનગ્ગહણેનાતિ ‘‘વિવિત્તં સેનાસન’’ન્તિ ઇમિના સેનાસનસદ્દેન વિવિત્તસેનાસનસ્સ વા આદાનેન, વચનેન વા ગહિતમેવ સામઞ્ઞજોતનાય વિસેસે અવટ્ઠાનતો, વિસેસત્થિના ચ વિસેસસ્સ પયુજ્જિતબ્બતો.

યદેવં કસ્મા ‘‘અરઞ્ઞ’’ન્તિઆદિ પુન વુત્તન્તિ અનુયોગેન ‘‘ઇધ પનસ્સા’’તિઆદિમાહ. એવં ગહિતેસુપિ સેનાસનેસુ યથાવુત્તસ્સ ભિક્ખુનો અનુચ્છવિકમેવ સેનાસનં દસ્સેતુકામત્તા પુન એવં વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો. ‘‘ભિક્ખુનીનં વસેન આગત’’ન્તિ ઇદં વિનયે આગતમેવ સન્ધાય વુત્તં, ન અભિધમ્મે. વિનયે હિ ગણમ્હાઓહીયનસિક્ખાપદે (પાચિ. ૬૯૧) ભિક્ખુનીનં આરઞ્ઞકધુતઙ્ગસ્સ પટિક્ખિત્તત્તા ઇદમ્પિ ચ તાસં અરઞ્ઞં નામ, ન પન પઞ્ચધનુસતિકં પચ્છિમં અરઞ્ઞમેવ સેનાસનં, ઇદમ્પિ ચ તાસં ગણમ્હાઓહીયનાપત્તિકરં, ન તુ પઞ્ચધનુસતિકાદિમેવ અરઞ્ઞં. વુત્તઞ્હિ તત્થ –

‘‘એકા વા ગણમ્હા ઓહીયેય્યાતિ અગામકે અરઞ્ઞે દુતિયિકાય ભિક્ખુનિયા દસ્સનૂપચારં વા સવનૂપચારં વા વિજહન્તિયા આપત્તિ થુલ્લચ્ચયસ્સ, વિજહિતે આપત્તિ સઙ્ઘાદિસેસસ્સા’’તિ.

વિનયટ્ઠકથાસુપિ (પાચિ. અટ્ઠ. ૬૯૨) હિ તથાવ અત્થો વુત્તોતિ. અભિધમ્મે પન ‘‘અરઞ્ઞન્તિ નિક્ખમિત્વા બહિ ઇન્દખીલા સબ્બમેતં અરઞ્ઞ’’ન્તિ (વિભ. ૫૨૯) આગતં. વિનયસુત્તન્તા હિ ઉભોપિ પરિયાયદેસના નામ, અભિધમ્મો પન નિપ્પરિયાયદેસના, તસ્મા યં ન ગામપદેસન્તોગધં, તં અરઞ્ઞન્તિ નિપ્પરિયાયેન દસ્સેતું તથા વુત્તં. ઇન્દખીલા બહિ નિક્ખમિત્વા ¶ યં ઠાનં પવત્તં ¶ , સબ્બમેતં અરઞ્ઞં નામાતિ ચેત્થ અત્થો. આરઞ્ઞકં નામ…પે… પચ્છિમન્તિ ઇદં પન સુત્તન્તનયેન આરઞ્ઞકસિક્ખાપદે (પારા. ૬૫૨) આરઞ્ઞિકં ભિક્ખું સન્ધાય વુત્તં ઇમસ્સ ભિક્ખુનો અનુરૂપં, તસ્મા વિસુદ્ધિમગ્ગે ધુતઙ્ગનિદ્દેસે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૯) યં તસ્સ લક્ખણં વુત્તં, તં યુત્તમેવ, અતો તત્થ વુત્તનયેન ગહેતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો.

સન્દચ્છાયન્તિ સીતચ્છાયં. તેનાહ ‘‘તત્થ હી’’તિઆદિ. રુક્ખમૂલન્તિ રુક્ખસમીપં. વુત્તઞ્હેતં ‘‘યાવતા મજ્ઝન્હિકે કાલે સમન્તા છાયા ફરતિ, નિવાતે પણ્ણાનિ નિપતન્તિ, એત્તાવતા રુક્ખમૂલ’’ન્તિ. પબ્બતન્તિ સુદ્ધપાસાણસુદ્ધપંસુઉભયમિસ્સકવસેન તિવિધોપિ પબ્બતો અધિપ્પેતો, ન સિલામયો એવ. સેલ-સદ્દો પન અવિસેસતો પબ્બતપરિયાયોતિ કત્વા એવં વુત્તં. ‘‘તત્થ હી’’તિઆદિના તદુભયસ્સ અનુરૂપતં દસ્સેતિ. દિસાસુ ખાયમાનાસૂતિ દસસુ દિસાસુ અભિમુખીભાવેન દિસ્સમાનાસુ. તથારૂપેનપિ કારણેન સિયા ચિત્તસ્સ એકગ્ગતાતિ એતં વુત્તં, સબ્બદિસાહિ આગતેન વાતેન બીજિયમાનભાવહેતુદસ્સનત્થન્તિ કેચિ. કં વુચ્ચતિ ઉદકં પિપાસવિનોદનસ્સ કારકત્તા. ‘‘યં નદીતુમ્બન્તિપિ નદીકુઞ્જન્તિપિ વદન્તિ, તં કન્દરન્તિ અપબ્બતપદેસેપિ વિદુગ્ગનદીનિવત્તનપદેસં કન્દરન્તિ દસ્સેતી’’તિ (વિભ. મૂલટી. ૫૩૦) આચરિયાનન્દત્થેરો, તેનેવ વિઞ્ઞાયતિ ‘‘નદીતુમ્બનદીકુઞ્જસદ્દા નદીનિવત્તનપદેસવાચકા’’તિ. નદીનિવત્તનપદેસો ચ નામ નદિયા નિક્ખમનઉદકેન પુન નિવત્તિત્વા ગતો વિદુગ્ગપદેસો. ‘‘અપબ્બતપદેસેપી’’તિ વદન્તો પન અટ્ઠકથાયં નિદસ્સનમત્તેન પઠમં પબ્બતપદેસન્તિ વુત્તં, યથાવુત્તો પન નદીપદેસોપિ કન્દરો એવાતિ દસ્સેતિ.

‘‘તત્થ હી’’તિઆદિનાપિ નિદસ્સનમત્તેનેવ તસ્સાનુરૂપભાવમાહ. ઉસ્સાપેત્વાતિ પુઞ્જં કત્વા. ‘‘દ્વિન્નં પબ્બતાનમ્પિ આસન્નતરે ઠિતાનં ઓવરકાદિસદિસં વિવરં હોતિ, એકસ્મિંયેવ પન પબ્બતે ઉમઙ્ગસદિસ’’ન્તિ વદન્તિ આચરિયા. એકસ્મિંયેવ હિ ઉમઙ્ગસદિસં અન્તોલેણં હોતિ ઉપરિ પટિચ્છન્નત્તા, ન દ્વીસુ તથા અપ્પટિચ્છન્નત્તા, તસ્મા ‘‘ઉમઙ્ગસદિસ’’ન્તિ ઇદં ‘‘એકસ્મિં યેવા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધનીયં. ‘‘મહાવિવર’’ન્તિ ઇદં પન ઉભયેહિપિ. ઉમઙ્ગસદિસન્તિ ચ ‘‘સુદુઙ્ગાસદિસ’’ન્તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૨૧૬) આચરિયેન વુત્તં. સુદુઙ્ગાતિ હિ ભૂમિઘરસ્સેતં ¶ અધિવચનં, ‘‘તં ગહેત્વા સુદુઙ્ગાય રવન્તં યક્ખિની ખિપી’’તિઆદીસુ વિય. મનુસ્સાનં અનુપચારટ્ઠાનન્તિ પકતિસઞ્ચારવસેન મનુસ્સેહિ ન સઞ્ચરિતબ્બટ્ઠાનં. કસ્સનવપ્પનાદિવસેન હિ પકતિસઞ્ચારપટિક્ખેપો ઇધાધિપ્પેતો. તેનાહ ‘‘યત્થ ¶ ન કસન્તિ ન વપન્તી’’તિ. આદિસદ્દેન પન ‘‘વનપત્થન્તિ વનસણ્ઠાનમેતં સેનાસનાનં અધિવચનં, વનપત્થન્તિ ભીસનકાનમેતં, વનપત્થન્તિ સલોમહંસાનમેતં, વનપત્થન્તિ પરિયન્તાનમેતં, વનપત્થન્તિ ન મનુસ્સૂપચારાનમેતં સેનાસનાનં અધિવચન’’ન્તિ (વિભ. ૫૩૧) ઇમં વિભઙ્ગપાળિસેસં સઙ્ગણ્હાતિ. પત્થોતિ હિ પબ્બતસ્સ સમાનભૂમિ, યો ‘‘સાનૂ’’તિપિ વુચ્ચતિ, તસ્સદિસત્તા પન મનુસ્સાનમસઞ્ચરણભૂતં વનં, તસ્મા પત્થસદિસં વનં વનપત્થોતિ વિસેસનપરનિપાતો દટ્ઠબ્બો. સબ્બેસં સબ્બાસુ દિસાસુ અભિમુખો ઓકાસો અબ્ભોકાસોતિ આહ ‘‘અચ્છન્ન’’ન્તિ, કેનચિ છદનેન અન્તમસો રુક્ખસાખાયપિ ન છાદિતન્તિ અત્થો. દણ્ડકાનં ઉપરિ ચીવરં છાદેત્વા કતા ચીવરકુટિ. નિક્કડ્ઢિત્વાતિ નીહરિત્વા. અન્તોપબ્ભારલેણસદિસો પલાલરાસિયેવ અધિપ્પેતો, ઇતરથા તિણપણ્ણસન્થારસઙ્ગોપિ સિયાતિ વુત્તં ‘‘પબ્ભારલેણસદિસે આલયે’’તિ, પબ્ભારસદિસે, લેણસદિસે વાતિ અત્થો. ગચ્છગુમ્બાદીનમ્પીતિ પિ-સદ્દેન પુરિમનયં સમ્પિણ્ડેતિ.

પિણ્ડપાતસ્સ પરિયેસનં પિણ્ડપાતો ઉત્તરપદલોપેન, તતો પટિક્કન્તો પિણ્ડપાતપટિક્કન્તોતિ આહ ‘‘પિણ્ડપાતપરિયેસનતો પટિક્કન્તો’’તિ. પલ્લઙ્કન્તિ એત્થ પરિ-સદ્દો ‘‘સમન્તતો’’તિ એતસ્મિં અત્થે, તસ્મા પરિસમન્તતો અઙ્કનં આસનં પલ્લઙ્કો ર-કારસ્સ લ-કારં, દ્વિભાવઞ્ચ કત્વા યથા ‘‘પલિબુદ્ધો’’તિ, (મિ. પ. ૬.૩.૬) સમન્તભાવો ચ વામોરું, દક્ખિણોરુઞ્ચ સમં ઠપેત્વા ઉભિન્નં પાદાનં અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્બન્ધનકરણં. તેનાહ ‘‘સમન્તતો ઊરુબદ્ધાસન’’ન્તિ. ઊરૂનં બન્ધનવસેન નિસજ્જાવ ઇધ પલ્લઙ્કો, ન આહરિમેહિ વાળેહિ કતોતિ વુત્તં હોતિ. આભુજિત્વાતિ ચ યથા પલ્લઙ્કવસેન નિસજ્જા હોતિ, તથા ઉભો પાદે આભુગ્ગે સમિઞ્જિતે કત્વા, તં પન ઉભિન્નં પાદાનં તથાબન્ધતાકરણમેવાતિ આહ ‘‘બન્ધિત્વા’’તિ. ઉજું કાયન્તિ એત્થ કાય-સદ્દો ઉપરિમકાયવિસયો હેટ્ઠિમકાયસ્સ અનુજુકં ઠપનસ્સ નિસજ્જાવચનેનેવ વિઞ્ઞાપિતત્તાતિ વુત્તં ‘‘ઉપરિમં સરીરં ઉજું ઠપેત્વા’’તિ. તં પન ઉપરિમકાયસ્સ ¶ ઉજુકં ઠપનં સરૂપતો દસ્સેતિ ‘‘અટ્ઠારસા’’તિઆદિના, અટ્ઠારસન્નં પિટ્ઠિકણ્ટકટ્ઠિકાનં કોટિયા કોટિં પટિપાદનમેવ તથા ઠપનન્તિ અધિપ્પાયો.

ઇદાનિ તથા ઠપનસ્સ પયોજનં દસ્સેન્તો ‘‘એવઞ્હી’’તિઆદિમાહ. તત્થ એવન્તિ તથા ઠપને સતિ, ઇમિના વા તથાઠપનહેતુના. ન પણમન્તીતિ ન ઓનમન્તિ. ‘‘અથસ્સા’’તિઆદિ પન પરમ્પરપયોજનદસ્સનં. અથાતિ એવં અનોનમને. વેદનાતિ પિટ્ઠિગિલાનાદિવેદના. ન પરિપતતીતિ ન વિગચ્છતિ વીથિં ન વિલઙ્ઘેતિ. તતો એવ પુબ્બેનાપરં વિસેસપ્પત્તિયા કમ્મટ્ઠાનં વુદ્ધિં ફાતિં વેપુલ્લં ઉપગચ્છતિ. પરિસદ્દો ચેત્થ અભિસદ્દપરિયાયો અભિમુખત્થોતિ વુત્તં ¶ ‘‘કમ્મટ્ઠાનાભિમુખ’’ન્તિ, બહિદ્ધા પુથુત્તારમ્મણતો નિવારેત્વા કમ્મટ્ઠાનંયેવ પુરક્ખત્વાતિ અત્થો. પરિસદ્દસ્સ સમીપત્થતં દસ્સેતિ ‘‘મુખસમીપે વા કત્વા’’તિ ઇમિના, મુખસ્સ સમીપે વિય ચિત્તે નિબદ્ધં ઉપટ્ઠાપનવસેન કત્વાતિ વુત્તં હોતિ. પરિસદ્દસ્સ સમીપત્થતં વિભઙ્ગપાળિયા (વિભ. ૫૩૭) સાધેતું ‘‘તેનેવા’’તિઆદિ વુત્તં. નાસિકગ્ગેતિ નાસપુટગ્ગે. મુખનિમિત્તં નામ ઉત્તરોટ્ઠસ્સ વેમજ્ઝપ્પદેસો, યત્થ નાસિકવાતો પટિહઞ્ઞતિ.

એત્થ ચ યથા ‘‘વિવિત્તં સેનાસનં ભજતી’’તિઆદિના (વિભ. ૫૦૮) ભાવનાનુરૂપં સેનાસનં દસ્સિતં, એવં ‘‘નિસીદતી’’તિ ઇમિના અલીનાનુદ્ધચ્ચપક્ખિકો સન્તો ઇરિયાપથો દસ્સિતો, ‘‘પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા’’તિ ઇમિના નિસજ્જાય દળ્હભાવો, ‘‘પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા’’તિ ઇમિના આરમ્મણપરિગ્ગહણૂપાયોતિ. પરિ-સદ્દો પરિગ્ગહટ્ઠો ‘‘પરિણાયિકા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૧૬) વિય. મુખ-સદ્દો નિય્યાનટ્ઠો ‘‘સુઞ્ઞતવિમોક્ખમુખ’’ન્તિઆદીસુ વિય. પટિપક્ખતો નિક્ખમનમેવ હિ નિય્યાનં. અસમ્મોસનભાવો ઉપટ્ઠાનટ્ઠો. તત્રાતિ પટિસમ્ભિદાનયે. પરિગ્ગહિતનિય્યાનન્તિ સબ્બથા ગહિતાસમ્મોસતાય પરિગ્ગહિતં, પરિચ્ચત્તસમ્મોસપટિપક્ખતાય ચ નિય્યાનં સતિં કત્વા, પરમં સતિનેપક્કં ઉપટ્ઠપેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. અયં આચરિયધમ્મપાલત્થેરસ્સ, આચરિયસારિપુત્તત્થેરસ્સ ચ મતિ. અથ વા ‘‘કાયાદીસુ સુટ્ઠુપવત્તિયા પરિગ્ગહિતં, તતો એવ ચ નિય્યાનભાવયુત્તં, કાયાદિપરિગ્ગહણઞાણસમ્પયુત્તતાય વા પરિગ્ગહિતં, તતોયેવ ચ નિય્યાનભૂતં ¶ ઉપટ્ઠાનં કત્વાતિ અત્થો’’તિ અયં આચરિયાનન્દત્થેરસ્સ (વિભ. મૂલટી. ૫૩૭) મતિ.

૨૧૭. અભિજ્ઝાયતિ ગિજ્ઝતિ અભિકઙ્ખતિ એતાયાતિ અભિજ્ઝા, કામચ્છન્દનીવરણં. લુચ્ચનટ્ઠેનાતિ ભિજ્જનટ્ઠેન, ખણે ખણે ભિજ્જનટ્ઠેનાતિ અત્થોતિ આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન, (દી. નિ. ટી. ૧.૨૧૭) અઙ્ગુત્તરટીકાકારેન ચ આચરિયસારિપુત્તત્થેરેન વુત્તં. સુત્તેસુ ચ દિસ્સતિ ‘‘લુચ્ચતીતિ ખો ભિક્ખુ લોકોતિ વુચ્ચતિ. કિઞ્ચ લુચ્ચતિ? ચક્ખુ ખો ભિક્ખુ લુચ્ચતિ, રૂપા લુચ્ચન્તિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણં લુચ્ચતી’’તિઆદિ. (સં. નિ. ૪.૮૨) અભિધમ્મટ્ઠકથાયં, (ધ. સ. અટ્ઠ. ૭-૧૩) પન ઇધ ચ અધુના પોત્થકે ‘‘લુચ્ચનપલુચ્ચનટ્ઠેના’’તિ લિખિતં. તત્થ લુચ્ચનમેવ પલુચ્ચનપરિયાયેન વિસેસેત્વા વુત્તં. લુચસદ્દો હિ અપેક્ખનાદિઅત્થોપિ ભવતિ ‘‘ઓલોકેતી’’તિઆદીસુ, ભિજ્જનપભિજ્જનટ્ઠેનાતિ અત્થો. વંસત્થપકાસિનિયં પન વુત્તં ‘‘ખણભઙ્ગવસેન લુચ્ચનસભાવતો, ચુતિભઙ્ગવસેન ચ પલુચ્ચનસભાવતો લોકો નામા’’તિ (વંસત્થપકાસિનિયં નામ મહાવંસટીકાયં પઠમપરિચ્છેદે પઞ્ચમગાથા વણ્ણનાયં) કેચિ પન ‘‘ભિજ્જનઉપ્પજ્જનટ્ઠેના’’તિ અત્થં વદન્તિ. આહચ્ચભાસિતવચનત્થેન વિરુજ્ઝનતો, લુચસદ્દસ્સ ચ ¶ અનુપ્પાદવાચકત્તા અયુત્તમેવેતં. અપિચ આચરિયેહિપિ ‘‘લુચ્ચનપલુચ્ચનટ્ઠેના’’તિ પાઠમેવ ઉલ્લિઙ્ગેત્વા તથા અત્થો વુત્તો સિયા, પચ્છા પન પરમ્પરાભતવસેન પમાદલેખત્તા તત્થ તત્થ ન દિટ્ઠોતિ દટ્ઠબ્બં, ન લુચ્ચતિ ન પલુચ્ચતીતિ યો ગહિતોપિ તથા ન હોતિ, સ્વેવ લોકો, અનિચ્ચાનુપસ્સનાય વા લુચ્ચતિ ભિજ્જતિ વિનસ્સતીતિ ગહેતબ્બોવ લોકોતિ તંગહણરહિતાનં લોકુત્તરાનં નત્થિ લોકતા, દુક્ખસચ્ચં વા લોકોતિ વુત્તં ‘‘પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા લોકો’’તિ. એવં તત્થ તત્થ વચનતોપિ યથાવુત્તો કેસઞ્ચિ અત્થો ન યુત્તોતિ.

તસ્માતિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધાનમેવ લોકભાવતો. વિક્ખમ્ભનવસેનાતિ એત્થ વિક્ખમ્ભનં તદઙ્ગપ્પહાનવસેનેવ અનુપ્પાદનં અપ્પવત્તનં, ન પન વિક્ખમ્ભનપ્પહાનવસેન પટિપક્ખાનં સુટ્ઠુપહીનં. ‘‘પહીનત્તા’’તિ હિ તથાપહીનસદિસતં એવ સન્ધાય વુત્તં. કસ્માતિ ચે? ઝાનસ્સ અનધિગતત્તા. એવં પન પુબ્બભાગભાવનાય તથા પહાનતોયેવેતં ચિત્તં વિગતાભિજ્ઝં નામ, ન ¶ તુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણમિવ સભાવતો અભિજ્ઝાવિરહિતત્તાતિ દસ્સેતું ‘‘ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણસદિસેના’’તિ વુત્તં. યથા તન્તિ એત્થ તન્તિ નિપાતમત્તં, તં ચિત્તં વા. અધુના મુઞ્ચનસ્સ, અનાગતે ચ પુન અનાદાનસ્સ કરણં પરિસોધનં નામાતિ વુત્તં હોતિ. યથા ચ ઇમસ્સ ચિત્તસ્સ પુબ્બભાગભાવનાય પરિસોધિતત્તા વિગતાભિજ્ઝતા, એવં અબ્યાપન્નતા, વિગતથિનમિદ્ધતા, અનુદ્ધતતા, નિબ્બિચિકિચ્છતા ચ વેદિતબ્બાતિ નિદસ્સેન્તો ‘‘બ્યાપાદપદોસં પહાયાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો’’તિ આહ. પૂતિકુમ્માસાદયોતિ આભિદોસિકયવકુમ્માસાદયો. પુરિમપકતિન્તિ પરિસુદ્ધપણ્ડરસભાવં, ઇમિના વિકારમાપજ્જતીતિ અત્થં દસ્સેતિ. વિકારાપત્તિયાતિ પુરિમપકતિવિજહનસઙ્ખાતેન વિકારમાપજ્જનેન. ‘‘ઉભય’’ન્તિઆદિના તુલ્યત્થસમાસભાવમાહ. ‘‘યા તસ્મિં સમયે ચિત્તસ્સ અકલ્લતા’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧૧૬૨; વિભ. ૫૪૬) થિનસ્સ, ‘‘યા તસ્મિં સમયે કાયસ્સ અકલ્લતા’’તિઆદિના ચ મિદ્ધસ્સ અભિધમ્મે નિદ્દિટ્ઠત્તા ‘‘થિનં ચિત્તગેલઞ્ઞં, મિદ્ધં ચેતસિકગેલઞ્ઞ’’ન્તિ વુત્તં. સતિપિ હિ થિનમિદ્ધસ્સ અઞ્ઞમઞ્ઞં અવિપ્પયોગે ચિત્તકાયલહુતાદીનં વિય ચિત્તચેતસિકાનં યથાક્કમં તંતંવિસેસસ્સ યા તેસં અકલ્લતાદીનં વિસેસપચ્ચયતા, અયમેતેસં સભાવોતિ દટ્ઠબ્બં. દિટ્ઠાલોકો નામ પસ્સિતો રત્તિં ચન્દાલોકદીપાલોકઉક્કાલોકાદિ, દિવા ચ સૂરિયાલોકાદિ. રત્તિમ્પિ દિવાપિ તસ્સ સઞ્જાનનસમત્થા સઞ્ઞા આલોકસઞ્ઞા, તસ્સા ચ વિગતનીવરણાય પરિસુદ્ધાય અત્થિતા ઇધ અધિપ્પેતા. અતિસયત્થવિસિટ્ઠસ્સ હિ અત્થિઅત્થસ્સ અવબોધકો અયમીકારોતિ દસ્સેન્તો ‘‘રત્તિમ્પી’’તિઆદિમાહ, વિગતથિનમિદ્ધભાવસ્સ કારણત્તા ચેતં વુત્તં. સુત્તેસુ પાકટોવાયમત્થો.

સરતીતિ ¶ સતો, સમ્પજાનાતીતિ સમ્પજાનોતિ એવં પુગ્ગલનિદ્દેસોતિ દસ્સેતિ ‘‘સતિયા ચ ઞાણેન ચ સમન્નાગતો’’તિ ઇમિના. સન્તેસુપિ અઞ્ઞેસુ વીરિયસમાધિઆદીસુ કસ્મા ઇદમેવ ઉભયં વુત્તં, વિગતાભિજ્ઝાદીસુ વા ઇદં ઉભયં અવત્વા કસ્મા ઇધેવ વુત્તન્તિ અનુયોગમપનેતું ‘‘ઇદં ઉભય’’ન્તિઆદિ વુત્તં, પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન નિદ્દિટ્ઠસતિસમ્પજઞ્ઞસઙ્ખાતં ઇદં ઉભયન્તિ અત્થો. અતિક્કમિત્વા ઠિતોતિ ત-સદ્દસ્સ અતીતત્થતં આહ, પુબ્બભાગભાવનાય પજહનમેવ ચ અતિક્કમનં. ‘‘કથં ઇદં ¶ કથં ઇદ’’ન્તિ પવત્તતીતિ કથંકથા, વિચિકિચ્છા, સા એતસ્સ અત્થીતિ કથંકથી, ન કથંકથી અકથંકથી, નિબ્બિચિકિચ્છોતિ વચનત્થો, અત્થમત્તં પન દસ્સેતું ‘‘કથં ઇદં કથં ઇદ’ન્તિ એવં નપ્પવત્તતીતિ અકથંકથી’’તિ વુત્તં. ‘‘કુસલેસુ ધમ્મેસૂ’’તિ ઇદં ‘‘અકથંકથી’’તિ ઇમિના સમ્બજ્ઝિતબ્બન્તિ આહ ‘‘ન વિચિકિચ્છતિ, ન કઙ્ખતીતિ અત્થો’’તિ. વચનત્થલક્ખણાદિભેદતોતિ એત્થ આદિસદ્દેન પચ્ચયપહાનપહાયકાદીનમ્પિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. તેપિ હિ પભેદતો વત્તબ્બાતિ.

૨૧૮. વડ્ઢિયા ગહિતં ધનં ઇણં નામાતિ વુત્તં ‘‘વડ્ઢિયા ધનં ગહેત્વા’’તિ. વિગતો અન્તો બ્યન્તો, સો યસ્સાતિ બ્યન્તી. તેનાહ ‘‘વિગતન્ત’’ન્તિ, વિરહિતદાતબ્બઇણપરિયન્તં કરેય્યાતિ ચેતસ્સ અત્થો. તેસન્તિ વડ્ઢિયા ગહિતાનં ઇણધનાનં. પરિયન્તો નામ તદુત્તરિ દાતબ્બઇણસેસો. નત્થિ ઇણમસ્સાતિ અણણો. તસ્સ ભાવો આણણ્યં. તમેવ નિદાનં આણણ્યનિદાનં, આણણ્યહેતુ આણણ્યકારણાતિ અત્થો. આણણ્યમેવ હિ નિદાનં કારણમસ્સાતિ વા આણણ્યનિદાનં, ‘‘પામોજ્જં સોમનસ્સ’’ન્તિ ઇમેહિ સમ્બન્ધો. ‘‘ઇણપલિબોધતો મુત્તોમ્હી’’તિ બલવપામોજ્જં લભતિ. ‘‘જીવિકાનિમિત્તમ્પિ મે અવસિટ્ઠં અત્થી’’તિ સોમનસ્સં અધિગચ્છતિ.

૨૧૯. વિસભાગવેદના નામ દુક્ખવેદના. સા હિ કુસલવિપાકસન્તાનસ્સ વિરોધિભાવતો સુખવેદનાય વિસભાગા, તસ્સા ઉપ્પત્તિયા કરણભૂતાય. કકચેનેવાતિ કકચેન ઇવ. ચતુઇરિયાપથન્તિ ચતુબ્બિધમ્પિ ઇરિયાપથં. બ્યાધિતો હિ યથા ઠાનગમનેસુ અસમત્થો, એવં નિસજ્જાદીસુપિ. આબાધેતીતિ પીળેતિ. વાતાદીનં વિકારભૂતા વિસમાવત્થાયેવ ‘‘આબાધો’’તિ વુચ્ચતિ. તેનાહ ‘‘તંસમુટ્ઠાનેન દુક્ખેન દુક્ખિતો’’તિ, આબાધસમુટ્ઠાનેન દુક્ખવેદનાસઙ્ખાતેન દુક્ખેન દુક્ખિતો દુક્ખસમન્નાગતોતિ અત્થો. દુક્ખવેદનાય પન આબાધભાવેન આદિમ્હિ બાધતીતિ આબાધોતિ કત્વા આબાધસઙ્ખાતેન મૂલબ્યાધિના આબાધિકો, અપરાપરં સઞ્જાતદુક્ખસઙ્ખાતેન અનુબન્ધબ્યાધિના દુક્ખિતોતિ અત્થો ગહેતબ્બો. એવઞ્હિ સતિ દુક્ખવેદનાવસેન વુત્તસ્સ દુક્ખિતપદસ્સ આબાધિકપદેન વિસેસિતબ્બતા પાકટા હોતીતિ અયમેત્થ ¶ ¶ આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન (દી. નિ. ટી. ૧.૨૧૯) વુત્તનયો. અધિકં મત્તં પમાણં અધિમત્તં, બાળ્હં, અધિમત્તં ગિલાનો ધાતુસઙ્ખયેન પરિક્ખીણસરીરોતિ અધિમત્તગિલાનો. અધિમત્તબ્યાધિપરેતતાયાતિ અધિમત્તબ્યાધિપીળિતતાય. ન રુચ્ચેય્યાતિ ન રુચ્ચેથ, કમ્મત્થપદઞ્ચેતં ‘‘ભત્તઞ્ચસ્સા’’તિ એત્થ ‘‘અસ્સા’’તિ કત્તુદસ્સનતો. મત્તાસદ્દો અનત્થકોતિ વુત્તં ‘‘બલમત્તાતિ બલમેવા’’તિ, અપ્પમત્તકં વા બલં બલમત્તા. તદુભયન્તિ પામોજ્જં, સોમનસ્સઞ્ચ. લભેથ પામોજ્જં ‘‘રોગતો મુત્તોમ્હી’’તિ. અધિગચ્છેય્ય સોમનસ્સં ‘‘અત્થિ મે કાયબલ’’ન્તિ પાળિયા અત્થો.

૨૨૦. કાકણિકમત્તં નામ ‘‘એકગુઞ્જમત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. ‘‘દિયડ્ઢવીહિમત્ત’’ન્તિ વિનયટીકાયં વુત્તં. અપિચ કણ-સદ્દો કુણ્ડકે –

‘‘અકણં અથુસં સુદ્ધં, સુગન્ધં તણ્ડુલપ્ફલં;

તુણ્ડિકીરે પચિત્વાન, તતો ભુઞ્જન્તિ ભોજન’’ન્તિ. (દી. નિ. ૩.૨૮૧) આદીસુ વિય;

‘‘કણો તુ કુણ્ડકો ભવે’’તિ (અભિધાને ભકણ્ડે ચતુબ્બણ્ણવગ્ગે ૪૫૪ ગાથા) હિ વુત્તં. અપ્પકો પન કણો કાકણોતિ વુચ્ચતિ યથા ‘‘કાલવણ’’ન્તિ, તસ્મા કાકણોવ પમાણમસ્સાતિ કાકણિકં, કાકણિકમેવ કાકણિકમત્તં, ખુદ્દકકુણ્ડકપ્પમાણમેવાતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. એવઞ્હિ સતિ ‘‘રાજદાયો નામ કાકણિકમત્તં ન વટ્ટતિ, અડ્ઢમાસગ્ઘનિકં મંસં દેતી’’તિ (જા. અટ્ઠ. ૬.ઉમઙ્ગજાતકવણ્ણનાય) વુત્તેન ઉમઙ્ગજાતકવચનેન ચ અવિરુદ્ધં હોતિ. વયોતિ ખયો ભઙ્ગો, તસ્સ ‘‘બન્ધના મુત્તોમ્હી’’તિ આવજ્જયતો તદુભયં હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘લભેથ પામોજ્જં, અધિગચ્છેય્ય સોમનસ્સ’’ન્તિ. વચનાવસેસં સન્ધાય ‘‘સેસં વુત્તનયેનેવા’’તિઆદિ વુત્તં. વુત્તનયેનેવાતિ ચ પઠમદુતિયપદેસુ વુત્તનયેનેવ. સબ્બપદેસૂતિ તતિયાદીસુ તીસુ કોટ્ઠાસેસુ. એકેકો હિ ઉપમાપક્ખો ‘‘પદ’’ન્તિ વુત્તો.

૨૨૧-૨૨૨. અધીનોતિ આયત્તો, ન સેરિભાવયુત્તો. તેનાહ ‘‘અત્તનો રુચિયા કિઞ્ચિ કાતું ન લભતી’’તિ. એવમિતરસ્મિમ્પિ. યેન ગન્તુકામો, તેન કામં ગમો ન હોતીતિ સપાઠસેસયોજનં દસ્સેતું ‘‘યેના’’તિઆદિ વુત્તં. કામન્તિ ચેતં ભાવનપુંસકવચનં, કામેન વા ઇચ્છાય ગમો કામંગમો નિગ્ગહીતાગમેન. દાસબ્યાતિ ¶ એત્થ બ્ય-સદ્દસ્સ ભાવત્થતં દસ્સેતિ ‘‘દાસભાવા’’તિ ઇમિના. અપરાધીનતાય અત્તનો ભુજો વિય સકિચ્ચે એસિતબ્બો પેસિતબ્બોતિ ¶ ભુજિસ્સો, સયંવસીતિ નિબ્બચનં. ‘‘ભુજો નામ અત્તનો યથાસુખં વિનિયોગો, સો ઇસ્સો ઇચ્છિતબ્બો એત્થાતિ ભુજિસ્સો, અસ્સામિકો’’તિ મૂલપણ્ણાસકટીકાયં વુત્તં. અત્થમત્તં પન દસ્સેન્તો ‘‘અત્તનો સન્તકો’’તિ આહ, અત્તાવ અત્તનો સન્તકો, ન પરસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. અનુદકતાય કં પાનીયં તારેન્તિ એત્થાતિ કન્તારો, અદ્ધાનસદ્દો ચ દીઘપરિયાયોતિ વુત્તં ‘‘નિરુદકં દીઘમગ્ગ’’ન્તિ.

૨૨૩. સેસાનીતિ બ્યાપાદાદીનિ. તત્રાતિ દસ્સને. અયન્તિ ઇદાનિ વુચ્ચમાના સદિસતા, યેન ઇણાદીનં ઉપમાભાવો, કામચ્છન્દાદીનઞ્ચ ઉપમેય્યભાવો હોતિ, સો નેસં ઉપમોપમેય્યસમ્બન્ધો સદિસતાતિ દટ્ઠબ્બં. તેહીતિ પરેહિ ઇણસામિકેહિ. કિઞ્ચિ પટિબાહિતુન્તિ ફરુસવચનાદિકં કિઞ્ચિપિ પટિસેધેતું ન સક્કોતિ ઇણં દાતુમસક્કુણત્તા. કસ્માતિ વુત્તં ‘‘તિતિક્ખાકારણ’’ન્તિઆદિ, ઇણસ્સ તિતિક્ખાકારણત્તાતિ અત્થો. યો યમ્હિ કામચ્છન્દેન રજ્જતીતિ યો પુગ્ગલો યમ્હિ કામચ્છન્દસ્સ વત્થુભૂતે પુગ્ગલે કામચ્છન્દેન રજ્જતિ. તણ્હાસહગતેન તં વત્થું ગણ્હાતીતિ તણ્હાભૂતેન કામચ્છન્દેન તં કામચ્છન્દસ્સ વત્થુભૂતં પુગ્ગલં ‘‘મમેત’’ન્તિ ગણ્હાતિ. સહગતસદ્દો હેત્થ તબ્ભાવમત્તો ‘‘યાયં તણ્હા પોનોભવિકા નન્દીરાગસહગતા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૪૦૦; મ. નિ. ૧.૧૩૩, ૪૮૦; ૩.૩૭૩; સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૫; પટિ. મ. ૨.૩૦) વિય. તેનાતિ કામચ્છન્દસ્સ વત્થુભૂતેન પુગ્ગલેન. કસ્માતિ આહ ‘‘તિતિક્ખાકારણ’’ન્તિઆદિ, કામચ્છન્દસ્સ તિતિક્ખાકારણત્તાતિ અત્થો. તિતિક્ખાસદિસો ચેત્થ રાગપધાનો અકુસલચિત્તુપ્પાદો ‘‘તિતિક્ખા’’તિ વુત્તો, ન તુ ‘‘ખન્તી પરમં તપો તિતિક્ખા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૯૧; ધ. પ. ૧૮૪) વિય તપભૂતો અદોસપધાનો ચિત્તુપ્પાદો. ઘરસામિકેહીતિ ઘરસ્સ સામિકભૂતેહિ સસ્સુસસુરસામિકેહિ. ઇત્થીનં કામચ્છન્દો તિતિક્ખાકારણં હોતિ વિયાતિ સમ્બન્ધો.

‘‘યથા પના’’તિઆદિના સેસાનં રોગાદિસદિસતા વુત્તા. તત્થ પિત્તદોસકોપનવસેન પિત્તરોગાતુરો. તસ્સ પિત્તકોપનતો સબ્બમ્પિ ¶ મધુસક્કરાદિકં અમધુરભાવેન સમ્પજ્જતીતિ વુત્તં ‘‘તિત્તકં તિત્તકન્તિ ઉગ્ગિરતિયેવા’’તિ. તુમ્હે ઉપદ્દવેથાતિ ટીકાયં (દી. નિ. ટી. ૧.૨૨૩) ઉદ્ધટપાઠો, ‘‘ઉપદ્દવં કરોથા’’તિ નામધાતુવસેન અત્થો, ઇદાનિ પન ‘‘તુમ્હેહિ ઉપદ્દુતા’’તિ પાઠો દિસ્સતિ. વિબ્ભમતીતિ ઇતો ચિતો ચ આહિણ્ડતિ, હીનાય વા આવત્તતિ. મધુસક્કરાદીનં રસં ન વિન્દતિ નાનુભવતિ ન જાનાતિ ન લભતિ ચ વિયાતિ સમ્બન્ધો. સાસનરસન્તિ સાસનસ્સ રસં, સાસનમેવ વા રસં.

નક્ખત્તછણં ¶ નક્ખત્તં. તેનાહ ‘‘અહો નચ્ચં, અહો ગીત’’ન્તિ. મુત્તોતિ બન્ધનતો પમુત્તો. ધમ્મસ્સવનસ્સાતિ સોતબ્બધમ્મસ્સ.

સીઘં પવત્તેતબ્બકિચ્ચં અચ્ચાયિકં. સીઘત્થો હિ અતિસદ્દો ‘‘પાણાતિપાતો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૯૩; વિભ. ૯૬૮) વિય. વિનયે અપકતઞ્ઞુનાતિ વિનયક્કમે અકુસલેન. પકતં નિટ્ઠાનં વિનિચ્છયં જાનાતીતિ પકતઞ્ઞૂ, ન પકતઞ્ઞૂ તથા. સો હિ કપ્પિયાકપ્પિયં યાથાવતો ન જાનાતિ. તેનાહ ‘‘કિસ્મિઞ્ચિદેવા’’તિઆદિ. કપ્પિયમંસેપીતિ સૂકરમંસાદિકેપિ. અકપ્પિયમંસસઞ્ઞાયાતિ અચ્છમંસાદિસઞ્ઞાય.

દણ્ડકસદ્દેનાપીતિ સાખાદણ્ડકસદ્દેનપિ. ઉસ્સઙ્કિતપરિસઙ્કિતોતિ અવસઙ્કિતો ચેવ સમન્તતો સઙ્કિતો ચ, અતિવિય સઙ્કિતોતિ વુત્તં હોતિ. તદાકારદસ્સનં ‘‘ગચ્છતિપી’’તિઆદિ. સો હિ થોકં ગચ્છતિપિ. ગચ્છન્તો પન તાય ઉસ્સઙ્કિતપરિસઙ્કિતતાય તત્થ તત્થ તિટ્ઠતિપિ. ઈદિસે કન્તારે ગતે ‘‘કો જાનાતિ, કિં ભવિસ્સતી’’તિ નિવત્તતિપિ, તસ્મા ચ ગતટ્ઠાનતો અગતટ્ઠાનમેવ બહુતરં હોતિ, તતો એવ ચ સો કિચ્છેન કસિરેન ખેમન્તભૂમિં પાપુણાતિ વા, ન વા પાપુણાતિ. કિચ્છેન કસિરેનાતિ પરિયાયવચનં, કાયિકદુક્ખેન ખેદનં વા કિચ્છં, ચેતસિકદુક્ખેન પીળનં કસિરં. ખેમન્તભૂમિન્તિ ખેમભૂતં ભૂમિં અન્તસદ્દસ્સ તબ્ભાવત્તા, ભયસ્સ ખીયનં વા ખેમો, સોવ અન્તો પરિચ્છેદો યસ્સા તથા, સા એવ ભૂમીતિ ખેમન્તભૂમિ, તં નિબ્ભયપ્પદેસન્તિ અત્થો. અટ્ઠસુ ઠાનેસૂતિ ‘‘તત્થ કતમા વિચિકિચ્છા? સત્થરિ કઙ્ખતિ વિચિકિચ્છતિ. ધમ્મે. સઙ્ઘે. સિક્ખાય. પુબ્બન્તે. અપરન્તે. પુબ્બન્તાપરન્તે. ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ કઙ્ખતિ વિચિકિચ્છતી’’તિ (વિભ. ૯૧૫) વિભઙ્ગે ¶ વુત્તેસુ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ. અધિમુચ્ચિત્વાતિ વિનિચ્છિનિત્વા, સદ્દહિત્વા વા. સદ્ધાય ગણ્હિતુન્તિ સદ્ધેય્યવત્થું ‘‘ઇદમેવ’’ન્તિ સદ્દહનવસેન ગણ્હિતું, સદ્દહિતું ન સક્કોતીતિ અત્થો. ઇતીતિ તસ્મા વુત્તનયેન અસક્કુણનતો અન્તરાયં કરોતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘અત્થિ નુ ખો, નત્થિ નુ ખો’’તિ અરઞ્ઞં પવિટ્ઠસ્સ આદિમ્હિ એવ સપ્પનં સંસયો આસપ્પનં. તતો પરં સમન્તતો, ઉપરૂપરિ વા સપ્પનં પરિસપ્પનં. ઉભયેનપિ તત્થેવ સંસયવસેન પરિબ્ભમનં દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘અપરિયોગાહન’’ન્તિ, ‘‘એવમિદ’’ન્તિ સમન્તતો અનોગાહનન્તિ અત્થો. છમ્ભિતત્તન્તિ અરઞ્ઞસઞ્ઞાય ઉપ્પન્નં છમ્ભિતભાવં હદયમંસચલનં, ઉત્રાસન્તિ વુત્તં હોતિ. ઉપમેય્યપક્ખેપિ યથારહમેસમત્થો.

૨૨૪. તત્રાયં સદિસતાતિ એત્થ પન અપ્પહીનપક્ખે વુત્તનયાનુસારેન સદિસતા વેદિતબ્બા ¶ . યદગ્ગેન હિ કામચ્છન્દાદયો ઇણાદિસદિસા, તદગ્ગેન ચ તેસં પહાનં આણણ્યાદિસદિસતાતિ. ઇદં પન અનુત્તાનપદત્થમત્તં – સમિદ્ધતન્તિ અડ્ઢતં. પુબ્બે પણ્ણમારોપિતાય વડ્ઢિયા સહ વત્તતીતિ સવડ્ઢિકં. પણ્ણન્તિ ઇણદાનગ્ગહણે સલ્લક્ખણવસેન લિખિતપણ્ણં. પુન પણ્ણન્તિ ઇણયાચનવસેન સાસનલિખિતપણ્ણં. નિલ્લેપતાયાતિ ધનસમ્બન્ધાભાવેન અવિલિમ્પનતાય. તથા અલગ્ગતાય. પરિયાયવચનઞ્હેતં દ્વયં. અથ વા નિલ્લેપતાયાતિ વુત્તનયેન અવિલિમ્પનભાવેન વિસેસનભૂતેન અલગ્ગતાયાતિ અત્થો. છ ધમ્મેતિ અસુભનિમિત્તસ્સ ઉગ્ગહો, અસુભભાવનાનુયોગો, ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારતા, ભોજને મત્તઞ્ઞુતા, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયકથાતિ ઇમે છ ધમ્મે. ભાવેત્વાતિ બ્રૂહેત્વા, અત્તનિ વા ઉપ્પાદેત્વા. અનુપ્પન્નઅનુપ્પાદનઉપ્પન્નપ્પહાનાદિવિભાવનવસેન મહાસતિપટ્ઠાનસુત્તે સવિસેસં પાળિયા આગતત્તા ‘‘મહાસતિપટ્ઠાને વણ્ણયિસ્સામા’’તિ વુત્તં. ‘‘મહાસતિપટ્ઠાને’’તિ ચ ઇમસ્મિં દીઘાગમે (દી. નિ. ૨.૩૭૨ આદયો) સઙ્ગીતમાહ, ન મજ્ઝિમાગમે નિકાયન્તરત્તા. નિકાયન્તરાગતોપિ હિ અત્થો આચરિયેહિ અઞ્ઞત્થ યેભુય્યેન વુત્તોતિ વદન્તિ. એસ નયો બ્યાપાદાદિપ્પહાનભાગેપિ. પરવત્થુમ્હીતિ આરમ્મણભૂતે પરસ્મિં વત્થુસ્મિં. મમાયનાભાવેન નેવ સઙ્ગો. પરિગ્ગહાભાવેન ન બદ્ધો. દિબ્બાનિપિ રૂપાનિ પસ્સતો કિલેસો ન સમુદાચરતિ, પગેવ માનુસિયાનીતિ સમ્ભાવને અપિ-સદ્દો.

અનત્થકરોતિ ¶ અત્તનો, પરસ્સ ચ અહિતકરો. છ ધમ્મેતિ મેત્તાનિમિત્તસ્સ ઉગ્ગહો, મેત્તાભાવનાનુયોગો, કમ્મસ્સકતા, પટિસઙ્ખાનબહુલતા, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયકથાતિ ઇમે છ ધમ્મે. તત્થેવાતિ મહાસતિપટ્ઠાનેયેવ. ચારિત્તસીલમેવ ઉદ્દિસ્સ પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદં ‘‘આચારપણ્ણત્તી’’તિ વુત્તં. આદિ-સદ્દેન વારિત્તપણ્ણત્તિસિક્ખાપદં સઙ્ગણ્હાતિ.

પવેસિતોતિ પવેસાપિતો. બન્ધનાગારં પવેસાપિતત્તા અલદ્ધનક્ખત્તાનુભવનો પુરિસો હિ ‘‘નક્ખત્તદિવસે બન્ધનાગારં પવેસિતો પુરિસો’’તિ વુત્તો, નક્ખત્તદિવસે એવ વા તદનનુભવનત્થં તથા કતો પુરિસો એવં વુત્તોતિપિ વટ્ટતિ. અપરસ્મિન્તિ તતો પચ્છિમે, અઞ્ઞસ્મિં વા નક્ખત્તદિવસે. ઓકાસન્તિ કમ્મકારણાકારણં, કમ્મકારણક્ખણં વા. મહાનત્થકરન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅત્થહાપનમુખેન મહતો અનત્થસ્સ કારકં. છ ધમ્મેતિ અતિભોજને નિમિત્તગ્ગાહો, ઇરિયાપથસમ્પરિવત્તનતા, આલોકસઞ્ઞામનસિકારો, અબ્ભોકાસવાસો, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયકથાતિ ઇમે છ ધમ્મે, ધમ્મનક્ખત્તસ્સાતિ યથાવુત્તસોતબ્બધમ્મસઙ્ખાતસ્સ મહસ્સ. સાધૂનં રતિજનનતો હિ ધમ્મોપિ છણસદિસટ્ઠેન ‘‘નક્ખત્ત’’ન્તિ વુત્તો.

ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચે ¶ મહાનત્થકરન્તિ પરાયત્તતાપાદનેન વુત્તનયેન મહતો અનત્થસ્સ કારકં. છ ધમ્મેતિ બહુસ્સુતતા, પરિપુચ્છકતા, વિનયે પકતઞ્ઞુતા, વુડ્ઢસેવિતા, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયકથાતિ ઇમે છ ધમ્મે. બલસ્સ, બલેન વા અત્તના ઇચ્છિતસ્સ કરણં બલક્કારો, તેન. નેક્ખમ્મપટિપદન્તિ નીવરણતો નિક્ખમનપટિપદં ઉપચારભાવનમેવ, ન પઠમં ઝાનં. અયઞ્હિ ઉપચારભાવનાધિકારો.

બલવાતિ પચ્ચત્થિકવિધમનસમત્થેન બલેન બલવા વન્તુ-સદ્દસ્સ અભિસયત્થવિસિટ્ઠસ્સ અત્થિયત્થસ્સ બોધનતો. હત્થસારન્તિ હત્થગતધનસારં. સજ્જાવુધોતિ સજ્જિતધન્વાદિઆવુધો, સન્નદ્ધપઞ્ચાવુધોતિ અત્થો. સૂરવીરસેવકજનવસેન સપરિવારો. તન્તિ યથાવુત્તં પુરિસં. બલવન્તતાય, સજ્જાવુધતાય, સપરિવારતાય ચ ચોરા દૂરતોવ દિસ્વા પલાયેય્યું. અનત્થકારિકાતિ સમ્માપટિપત્તિયા વિબન્ધકરણતો વુત્તનયેન અહિતકારિકા. છ ધમ્મેતિ બહુસ્સુતતા, પરિપુચ્છકતા ¶ , વિનયે પકતઞ્ઞુતા, અધિમોક્ખબહુલતા, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયકથાતિ ઇમે છ ધમ્મે. યથા બાહુસચ્ચાદીનિ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તિ, એવં વિચિકિચ્છાયપીતિ ઇધાપિ બહુસ્સુતતાદયો તયોપિ ધમ્મા ગહિતા, કલ્યાણમિત્તતા, પન સપ્પાયકથા ચ પઞ્ચન્નમ્પિ પહાનાય સંવત્તન્તિ, તસ્મા તાસુ તસ્સ તસ્સ નીવરણસ્સ અનુચ્છવિકસેવનતા દટ્ઠબ્બા. તિણં વિયાતિ તિણં ભયવસેન ન ગણેતિ વિય. દુચ્ચરિતકન્તારં નિત્થરિત્વાતિ દુચ્ચરિતચરણૂપાયભૂતાય વિચિકિચ્છાય નિત્થરણવસેન દુચ્ચરિતસઙ્ખાતં કન્તારં નિત્થરિત્વા. વિચિકિચ્છા હિ સમ્માપટિપત્તિયા અપ્પટિપજ્જનનિમિત્તતામુખેન મિચ્છાપટિપત્તિમેવ પરિબ્રૂહેતીતિ તસ્સા અપ્પહાનં દુચ્ચરિતચરણૂપાયો, પહાનઞ્ચ દુચ્ચરિતવિધૂનનૂપાયોતિ.

૨૨૫. ‘‘તુટ્ઠાકારો’’તિ ઇમિના પામોજ્જં નામ તરુણપીતિં દસ્સેતિ. સા હિ તરુણતાય કથઞ્ચિપિ તુટ્ઠાવત્થા તુટ્ઠાકારમત્તં. ‘‘તુટ્ઠસ્સા’’તિ ઇદં ‘‘પમુદિતસ્સા’’તિ એતસ્સ અત્થવચનં, તસ્સત્થો ‘‘ઓક્કન્તિકભાવપ્પત્તાય પીતિયા વસેન તુટ્ઠસ્સા’’તિ ટીકાયં વુત્તો, એવં સતિ પામોજ્જપદેન ઓક્કન્તિકા પીતિયેવ ગહિતા સિયા. ‘‘સકલસરીરં ખોભયમાના પીતિ જાયતી’’તિ એતસ્સા ચત્થો ‘‘અત્તનો સવિપ્ફારિકતાય, અત્તસમુટ્ઠાનપણીતરૂપુપ્પત્તિયા ચ સકલસરીરં ખોભયમાના ફરણલક્ખણા પીતિ જાયતી’’તિ વુત્તો, એવઞ્ચ સતિ પીતિપદેન ફરણા પીતિયેવ ગહિતા સિયા, કારણં પનેત્થ ગવેસિતબ્બં. ઇધ, પન અઞ્ઞત્થ ચ તરુણબલવતામત્તસામઞ્ઞેન પદદ્વયસ્સ અત્થદીપનતો યા કાચિ તરુણા પીતિ પામોજ્જં, બલવતી પીતિ, પઞ્ચવિધાય વા પીતિયા યથાક્કમં તરુણબલવતાસમ્ભવતો પુરિમા પુરિમા પામોજ્જં ¶ , પચ્છિમા પચ્છિમા પીતીતિપિ વદન્તિ, અયમેત્થ તદનુચ્છવિકો અત્થો. તુટ્ઠસ્સાતિ પામોજ્જસઙ્ખાતાય તરુણપીતિયા વસેન તુટ્ઠસ્સ. ત-સદ્દો હિ અતીતત્થો, ઇતરથા હેતુફલસમ્બન્ધાભાવાપત્તિતો, હેતુફલસમ્બન્ધભાવસ્સ ચ વુત્તત્તા. ‘‘સકલસરીરં ખોભયમાના’’તિ ઇમિના પીતિ નામ એત્થ બલવપીતીતિ દસ્સેતિ. સા હિ અત્તનો સવિપ્ફારિકતાય, અત્તસમુટ્ઠાનપણીતરૂપુપ્પત્તિયા ચ સકલસરીરં સઙ્ખોભયમાના જાયતિ. સકલસરીરે પીતિવેગસ્સ પીતિવિપ્ફારસ્સ ઉપ્પાદનઞ્ચેત્થ સઙ્ખોભનં.

પીતિસહિતં ¶ પીતિ ઉત્તરપદલોપેન. કિં પન તં? મનો, પીતિ મનો એતસ્સાતિ સમાસો. પીતિયા સમ્પયુત્તં મનો યસ્સાતિપિ વટ્ટતિ, તસ્સ. અત્થમત્તં પન દસ્સેતું ‘‘પીતિસમ્પયુત્તચિત્તસ્સ પુગ્ગલસ્સા’’તિ વુત્તં. કાયોતિ ઇધ સબ્બોપિ અરૂપકલાપો અધિપ્પેતો, ન પન કાયલહુતાદીસુ વિય વેદનાદિક્ખન્ધત્તયમેવ, ન ચ કાયાયતનાદીસુ વિય રૂપકાયમ્પીતિ દસ્સેતિ ‘‘નામકાયો’’તિ ઇમિના. પસ્સદ્ધિદ્વયવસેનેવ હેત્થ પસ્સમ્ભનમધિપ્પેતં, પસ્સમ્ભનં પન વિગતકિલેસદરથતાતિ આહ ‘‘વિગતદરથો હોતી’’તિ, પહીનઉદ્ધચ્ચાદિકિલેસદરથોતિ અત્થો. વુત્તપ્પકારાય પુબ્બભાગભાવનાય વસેન ચેતસિકસુખં પટિસંવેદેન્તોયેવ તંસમુટ્ઠાનપણીતરૂપફુટસરીરતાય કાયિકમ્પિ સુખં પટિસંવેદેતીતિ વુત્તં ‘‘કાયિકમ્પિ ચેતસિકમ્પિ સુખં વેદયતી’’તિ. ઇમિના નેક્ખમ્મસુખેનાતિ ‘‘સુખં વેદેતી’’તિ એવં વુત્તેન સંકિલેસનીવરણપક્ખતો નિક્ખન્તત્તા, પઠમજ્ઝાનપક્ખિકત્તા ચ યથારહં નેક્ખમ્મસઙ્ખાતેન ઉપચારસુખેન અપ્પનાસુખેન ચ. સમાધાનમ્પેત્થ તદુભયેનેવાતિ વુત્તં ‘‘ઉપચારવસેનાપિ અપ્પનાવસેનાપી’’તિ.

એત્થ પનાયમધિપ્પાયો – કામચ્છન્દપ્પહાનતો પટ્ઠાય યાવ પસ્સદ્ધકાયસ્સ સુખપટિસંવેદના, તાવ યથા પુબ્બે, તથા ઇધાપિ પુબ્બભાગભાવનાયેવ વુત્તા, ન અપ્પના. તથા હિ કામચ્છન્દપ્પહાને આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન વુત્તં ‘‘વિક્ખમ્ભનવસેનાતિ એત્થ વિક્ખમ્ભનં અનુપ્પાદનં અપ્પવત્તનં, ન પટિપક્ખાનં સુપ્પહીનતા, પહીનત્તાતિ ચ પહીનસદિસતં સન્ધાય વુત્તં ઝાનસ્સ અનધિગતત્તા’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૨૬૧). પસ્સદ્ધકાયસ્સ સુખપટિસંવેદનાય ચ વુત્તપ્પકારાય પુબ્બભાગભાવનાય વસેન ચેતસિકસુખં પટિસંવેદેન્તોયેવ તંસમુટ્ઠાનપણીતરૂપફુટસરીરતાય કાયિકમ્પિ સુખં પટિસંવેદેતીતિ. અપિચ કા નામ કથા અઞ્ઞેહિ વત્તબ્બા અટ્ઠકથાયમેવ ‘‘છ ધમ્મે ભાવેત્વા’’તિ તત્થ તત્થ પુબ્બભાગભાવનાય વુત્તત્તા. સુખિનો ચિત્તસમાધાને પન સુખસ્સ ઉપચારભાવનાય વિય અપ્પનાયપિ કારણત્તા, ‘‘સો વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિઆદિના ચ વક્ખમાનાય અપ્પનાય હેતુફલવસેન સમ્બજ્ઝનતો પુબ્બભાગસમાધિ ¶ , અપ્પનાસમાધિ ચ વુત્તો, પુબ્બભાગસુખમિવ વા અપ્પનાસુખમ્પિ અપ્પનાસમાધિસ્સ કારણમેવાતિ તમ્પિ અપ્પનાસુખં અપ્પનાસમાધિનો ¶ કારણભાવેન આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન ગહિતન્તિ ઇમમત્થમસલ્લક્ખેન્તા નેક્ખમ્મપદત્થં યથાતથં અગ્ગહેત્વા પાળિયં, અટ્ઠકથાયમ્પિ સંકિણ્ણાકુલં કેચિ કરોન્તીતિ.

પઠમજ્ઝાનકથાવણ્ણના

૨૨૬. યદેવં ‘‘સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતી’’તિ એતેનેવ ઉપચારવસેનપિ અપ્પનાવસેનપિ ચિત્તસ્સ સમાધાનં કથિતં સિયા, એવં સન્તે ‘‘સો વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિઆદિકા દેસના કિમત્થિયાતિ ચોદનાય ‘‘સો વિવિચ્ચેવ…પે… વુત્તન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ ‘‘સમાહિતે’’તિ પદદ્વયં ‘‘દસ્સનત્થં વુત્ત’’ન્તિ ઇમેહિ સમ્બન્ધિત્વા સમાહિતત્તા તથા દસ્સનત્થં વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો. ઉપરિવિસેસદસ્સનત્થન્તિ ઉપચારસમાધિતો, પઠમજ્ઝાનાદિસમાધિતો ચ ઉપરિ પત્તબ્બસ્સ પઠમદુતિયજ્ઝાનાદિવિસેસસ્સ દસ્સનત્થં. ઉપચારસમાધિસમધિગમેનેવ હિ પઠમજ્ઝાનાદિવિસેસો સમધિગન્તું સક્કા, ન પન તેન વિના, દુતિયજ્ઝાનાદિસમધિગમેપિ પામોજ્જુપ્પાદાદિકારણપરમ્પરા ઇચ્છિતબ્બા, દુતિયમગ્ગાદિસમધિગમે પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ વિયાતિ દટ્ઠબ્બં. અપ્પનાસમાધિનાતિ પઠમજ્ઝાનાદિઅપ્પનાસમાધિના. તસ્સ સમાધિનોતિ યો અપ્પનાલક્ખણો સમાધિ ‘‘સુખિનો ચિત્તં સમાધિયતી’’તિ સબ્બસાધારણવસેન વુત્તો, તસ્સ સમાધિનો. પભેદદસ્સનત્થન્તિ દુતિયજ્ઝાનાદિવિભાગસ્સ ચેવ પઠમાભિઞ્ઞાદિવિભાગસ્સ ચ પભેદદસ્સનત્થં. કરજકાયન્તિ ચતુસન્તતિરૂપસમુદાયભૂતં ચાતુમહાભૂતિકકાયં. સો હિ ગબ્ભાસયે કરીયતીતિ કત્વા કરસઙ્ખાતતો પુપ્ફસમ્ભવતો જાતત્તા કરજોતિ વુચ્ચતિ. કરોતિ હિ માતુ સોણિતસઙ્ખાતપુપ્ફસ્સ, પિતુ સુક્કસઙ્ખાતસમ્ભવસ્સ ચ નામં, તતો જાતો પન અણ્ડજજલાબુજવસેન ગબ્ભસેય્યકકાયોવ. કામં ઓપપાતિકાદીનમ્પિ હેતુસમ્પન્નાનં યથાવુત્તસમાધિસમધિગમો સમ્ભવતિ, તથાપિ યેભુય્યત્તા, પાકટત્તા ચ સ્વેવ કાયો વુત્તોતિ. કરોતિ પુત્તે નિબ્બત્તેતીતિ કરો, સુક્કસોણિતં, કરેન જાતો કરજોતિપિ વદન્તિ.

નનુ ચ નામકાયોપિ વિવેકજેન પીતિસુખેન તથા લદ્ધૂપકારોવ સિયા, અથ કસ્મા યથાવુત્તો રૂપકાયોવ ઇધ ગહિતોતિ? સદ્દન્તરાભિસમ્બન્ધેન અધિગતત્તા. ‘‘અભિસન્દેતી’’તિઆદિસદ્દન્તરાભિસમ્બન્ધતો હિ રૂપકાયો ¶ એવ ઇધ ભગવતા વુત્તોતિ અધિગમીયતિ તસ્સેવ અભિસન્દનાદિકિરિયાયોગ્યત્તાતિ. અભિસન્દેતીતિ અભિસન્દનં કરોતિ, સો ¶ ઇમમેવ કાયં વિવેકજેન પીતિસુખેનાતિ હિ ભેદવસેન, સમુદાયાવયવવસેન ચ પરિકપ્પનામત્તસિદ્ધા હેતુકિરિયા એત્થ લબ્ભતિ, અભિસન્દનં પનેતં ઝાનમયેન પીતિસુખેન કરજકાયસ્સ તિન્તભાવાપાદનં, સબ્બત્થકમેવ ચ લૂખભાવસ્સાપનયનન્તિ આહ ‘‘તેમેતિ સ્નેહેતી’’તિ, અવસ્સુતભાવં, અલ્લભાવઞ્ચ કરોતીતિ અત્થો. અત્થતો પન અભિસન્દનં નામ યથાવુત્તપીતિસુખસમુટ્ઠાનેહિ પણીતરૂપેહિ કાયસ્સ પરિપ્ફરણં દટ્ઠબ્બં. તેનેવાહ ‘‘સબ્બત્થ પવત્તપીતિ સુખં કરોતી’’તિ. તંસમુટ્ઠાનરૂપફરણવસેનેવ હિ સબ્બત્થ પવત્તપીતિસુખતા. પરિસન્દેતીતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. ભસ્તં નામ ચમ્મપસિબ્બકં. પરિપ્ફરતીતિ સુદ્ધકિરિયાપદં. તેન વુત્તં ‘‘સમન્તતો ફુસતી’’તિ, સો ઇમમેવ કાયં વિવેકજેન પીતિસુખેન સમન્તતો ફુટ્ઠો ભવતીતિ અત્થો. ફુસનકિરિયાયેવેત્થ ઉપપન્ના, ન બ્યાપનકિરિયા ભિક્ખુસ્સેવ સુદ્ધકત્તુભાવતો. સબ્બં એતસ્સ અત્થીતિ સબ્બવા યથા ‘‘ગુણવા’’તિ, તસ્સ સબ્બવતો, ‘‘અવયવાવયવીસમ્બન્ધે અવયવિનિ સામિવચન’’ન્તિ સદ્દલક્ખણેન પનેતસ્સ ‘‘કિઞ્ચી’’તિ અવયવેન સમ્બજ્ઝનતો અવયવીવિસયોયેવેસ સબ્બસદ્દોતિ મન્ત્વા છવિમંસાદિકોટ્ઠાસસઙ્ખાતેન અવયવેન અવયવીભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સબ્બકોટ્ઠાસવતો કાયસ્સા’’તિ. ‘‘કિઞ્ચી’’તિ એતસ્સ ‘‘ઉપા…પે… ઠાન’’ન્તિ અત્થવચનં. ઉપાદિન્નકસન્તતિપવત્તિટ્ઠાનેતિ કમ્મજરૂપસન્તતિયા પવત્તિટ્ઠાને અફુટં નામ ન હોતીતિ સમ્બન્ધો. છવિમંસલોહિતાનુગતન્તિ છવિમંસલોહિતાદિકમ્મજરૂપમનુગતં. યત્થ યત્થ કમ્મજરૂપં, તત્થ તત્થ ચિત્તજરૂપસ્સાપિ બ્યાપનતો તેન તસ્સ કાયસ્સ ફુટભાવં સન્ધાય ‘‘અફુટં નામ ન હોતી’’તિ વુત્તં.

૨૨૭. છેકોતિ કુસલો, તં પન કોસલ્લં ‘‘કંસથાલે ન્હાનિયચુણ્ણાનિ આકિરિત્વા’’તિઆદિસદ્દન્તરસન્નિધાનતો, પકરણતો ચ ન્હાનિયચુણ્ણાનં કરણે, પયોજને, પિણ્ડને ચ સમત્થતાવસેન વેદિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ ‘‘પટિબલો’’તિઆદિના. કંસસદ્દો પન ‘‘મહતિયા કંસપાતિયા’’તિઆદીસુ ¶ (મ. નિ. ૧.૬૧) સુવણ્ણે આગતો, ‘‘કંસો ઉપહતો યથા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૩૪) કિત્તિમલોહે, ‘‘ઉપકંસો નામ રાજા મહાકંસસ્સ અત્રજો’’તિઆદીસુ [જા. અટ્ઠ. ૪.૧૦.૧૬૪ (અત્થતો સમાનં)] પણ્ણત્તિમત્તે. ઇધ પન યત્થ કત્થચિ લોહેતિ આહ ‘‘યેન કેનચિ લોહેન કતભાજને’’તિ. નનુ ઉપમાકરણમત્તમેવિદં, અથ કસ્મા કંસથાલકસ્સ સવિસેસસ્સ ગહણં કતન્તિ અનુયોગં પરિહરતિ ‘‘મત્તિકાભાજન’’ન્તિઆદિના. ‘‘સન્દેન્તસ્સા’’તિ પરિમદ્દેત્વા પિણ્ડં કરોન્તસ્સેવ ભિજ્જતિ, ન પન સન્દનક્ખમં હોતિ, અનાદરલક્ખણે ચેતં સામિવચનં. કિરિયન્તરસ્સ પવત્તનક્ખણેયેવ કિરિયન્તરસ્સ પવત્તનઞ્હિ અનાદરલક્ખણં. ‘‘પરિપ્ફોસકં પરિપ્ફોસક’’ન્તિ ઇદં ભાવનપુંસકન્તિ ¶ દસ્સેતિ ‘‘સિઞ્ચિત્વા સિઞ્ચિત્વા’’તિ ઇમિના. ફુસસદ્દો ચેત્થ પરિસિઞ્ચને યથા તં વાતવુટ્ઠિસમયે ‘‘દેવો ચ થોકં થોકં ફુસાયતી’’તિ, (પાચિ. ૩૬૨) તસ્મા તતો તતો ન્હાનિયચુણ્ણતો ઉપરિ ઉદકેન બ્યાપનકરણવસેન પરિસિઞ્ચિત્વા પરિસિઞ્ચિત્વાતિ અત્થો. અનુપસગ્ગોપિ હિ સદ્દો સઉપસગ્ગો વિય પકરણાધિગતસ્સ અત્થસ્સ દીપકો, ‘‘સિઞ્ચિત્વા સિઞ્ચિત્વા’’તિ પન વચનં ‘‘પરિપ્ફોસકં પરિપ્ફોસક’’ન્તિ એતસ્સ ‘‘સન્દેય્યા’’તિ એત્થ વિસેસનભાવવિઞ્ઞાપનત્થં. એવમીદિસેસુ. ‘‘સન્દેય્યા’’તિ એત્થ સન્દ-સદ્દો પિણ્ડકરણેતિ વુત્તં ‘‘પિણ્ડં કરેય્યા’’તિ. અનુગતાતિ અનુપવિસનવસેન ગતા ઉપગતા. પરિગ્ગહિતાતિ પરિતો ગહિતા સમન્તતો ફુટ્ઠા.

અન્તરો ચ બાહિરો ચ પદેસો, તેહિ સહ પવત્તતીતિ સન્તરબાહિરા, ન્હાનિયપિણ્ડિ, ‘‘સમન્તરબાહિરા’’તિપિ પાઠો, મ-કારો પદસન્ધિવસેન આગમો. યથાવુત્તેન પરિગ્ગહિતતાકારણેનેવ સન્તરબાહિરો ન્હાનિયપિણ્ડિ ફુટા ઉદકસ્નેહેનાતિ આહ ‘‘સબ્બત્થકમેવ ઉદકસિનેહેન ફુટા’’તિ. સબ્બત્થ પવત્તનં સબ્બત્થકં, ભાવનપુંસકઞ્ચેતં, સબ્બપદેસે હુત્વા એવ ફુટાતિ અત્થો. ‘‘સન્તરબાહિરા ફુટા’’તિ ચ ઇમિના ન્હાનિયપિણ્ડિયા સબ્બસો ઉદકેન તેમિતભાવમાહ, ‘‘ન ચ પગ્ઘરણી’’તિ પન ઇમિના તિન્તાયપિ તાય ઘનથદ્ધભાવં. તેનાહ ‘‘ન ચ બિન્દું બિન્દુ’’ન્તિઆદિ. ઉદકસ્સ ફુસિતં ફુસિતં, ¶ ન ચ પગ્ઘરણી સૂદનીતિ અત્થો, ‘‘બિન્દું ઉદકં’’ તિપિ કત્થચિ પાઠો, ઉદકસઙ્ખાતં બિન્દુન્તિ તસ્સત્થો. બિન્દુસદ્દો હિ ‘‘બ્યાલમ્બમ્બુધરબિન્દૂ’’તિઆદીસુ વિય ધારાવયવે. એવં પન અપગ્ઘરણતો હત્થેનપિ દ્વીહિપિ તીહિપિ અઙ્ગુલેહિ ગહેતું, ઓવટ્ટિકાય વા કાતું સક્કા. યદિ હિ સા પગ્ઘરણી અસ્સ, એવં સતિ સ્નેહવિગમનેન સુક્ખત્તા થદ્ધા હુત્વા તથા ગહેતું, કાતું વા ન સક્કાતિ વુત્તં હોતિ. ઓવટ્ટિકાયાતિ પરિવટ્ટુલવસેન, ગુળિકાવસેન સા પિણ્ડિ કાતું સક્કાતિ અત્થો.

દુતિયજ્ઝાનકથાવણ્ણના

૨૨૯. તાહિ તાહિ ઉદકસિરાહિ ઉબ્ભિજ્જતિ ઉદ્ધં નિક્ખમતીતિ ઉબ્ભિદં, તાદિસં ઉદકં યસ્સાતિ ઉબ્ભિદોદકો, દ-કારસ્સ પન ત-કારે કતે ઉબ્ભિતોદકો, ઇમમત્થં દસ્સેતું ‘‘ઉબ્ભિન્નઉદકો’’તિ વુત્તં, નદીતીરે ખતકૂપકો વિય ઉબ્ભિજ્જનકઉદકોતિ અત્થો. ઉબ્ભિજ્જનકમ્પિ ઉદકં કત્થચિ હેટ્ઠા ઉબ્ભિજ્જિત્વા ધારાવસેન ઉટ્ઠહિત્વા બહિ ગચ્છતિ, ન તં કોચિ અન્તોયેવ પતિટ્ઠિતં કાતું સક્કોતિ ધારાવસેન ઉટ્ઠહનતો, ઇધ પન વાલિકાતટે વિય ઉદકરહદસ્સ અન્તોયેવ ઉબ્ભિજ્જિત્વા તત્થેવ તિટ્ઠતિ, ન ધારાવસેન ઉટ્ઠહિત્વા બહિ ગચ્છતીતિ ¶ વિઞ્ઞાયતિ અખોભકસ્સ સન્નિસિન્નસ્સેવ ઉદકસ્સ અધિપ્પેતત્તાતિ ઇમમત્થં સન્ધાયાહ ‘‘ન હેટ્ઠા’’તિઆદિ. હેટ્ઠાતિ ઉદકરહદસ્સ હેટ્ઠા મહાઉદકસિરા, લોહિતાનુગતા લોહિતસિરા વિય ઉદકાનુગતો પથવિપદેસો ‘‘ઉદકસિરા’’તિ વુચ્ચતિ. ઉગ્ગચ્છનકઉદકોતિ ધારાવસેન ઉટ્ઠહનકઉદકો. અન્તોયેવાતિ ઉદકરહદસ્સ અન્તો સમતલપદેસે એવ. ઉબ્ભિજ્જનકઉદકોતિ ઉબ્ભિજ્જિત્વા તત્થેવ તિટ્ઠનકઉદકો. આગમનમગ્ગોતિ બાહિરતો ઉદકરહદાભિમુખં આગમનમગ્ગો. કાલેન કાલન્તિ રુળ્હીપદં ‘‘એકો એકાયા’’તિઆદિ (પારા. ૪૪૩, ૪૪૪, ૪૫૨) વિયાતિ વુત્તં ‘‘કાલે કાલે’’તિ. અન્વદ્ધમાસન્તિ એત્થ અનુસદ્દો બ્યાપને. વસ્સાનસ્સ અદ્ધમાસં અદ્ધમાસન્તિ અત્થો. એવં અનુદસાહન્તિ એત્થાપિ. વુટ્ઠિન્તિ વસ્સનં. અનુપ્પવચ્છેય્યાતિ ન ઉપવચ્છેય્ય. વસ્સસદ્દતો ચસ્સ સિદ્ધીતિ દસ્સેતિ ‘‘ન વસ્સેય્યા’’તિ ઇમિના.

‘‘સીતા ¶ વારિધારા’’તિ ઇત્થિલિઙ્ગપદસ્સ ‘‘સીતં ધાર’’ન્તિ નપુંસકલિઙ્ગેન અત્થવચનં ધારસદ્દસ્સ દ્વિલિઙ્ગિકભાવવિઞ્ઞાપનત્થં. સીતન્તિ ખોભનાભાવેન સીતલં, પુરાણપણ્ણતિણકટ્ઠાદિસંકિણ્ણાભાવેન વા સેતં પરિસુદ્ધં. સેતં સીતન્તિ હિ પરિયાયો. કસ્મા પનેત્થ ઉબ્ભિદોદકોયેવ રહદો ગહિતો, ન ઇતરેતિ અનુયોગમપનેતિ ‘‘હેટ્ઠા ઉગ્ગચ્છનઉદકઞ્હી’’તિઆદિના. ઉગ્ગન્ત્વા ઉગ્ગન્ત્વા ભિજ્જન્તન્તિ ઉટ્ઠહિત્વા ઉટ્ઠહિત્વા ધારાકિરણવસેન ઉબ્ભિજ્જન્તં, વિનસ્સન્તં વા. ખોભેતીતિ આલોળેતિ. વુટ્ઠીતિ વસ્સનં. ધારાનિપાતપુબ્બુળકેહીતિ ઉદકધારાનિપાતેહિ ચ તતોયેવ ઉટ્ઠિતઉદકપુબ્બુળકસઙ્ખાતેહિ ફેણપટલેહિ ચ. એવં યથાક્કમં તિણ્ણમ્પિ રહદાનમગહેતબ્બતં વત્વા ઉબ્ભિદોદકસ્સેવ ગહેતબ્બતં વદતિ ‘‘સન્નિસિન્નમેવા’’તિઆદિના. તત્થ સન્નિસિન્નમેવાતિ સમ્મા, સમં વા નિસિન્નમેવ, અપરિક્ખોભતાય નિચ્ચલમેવ, સુપ્પસન્નમેવાતિ અધિપ્પાયો. ઇદ્ધિનિમ્મિતમિવાતિ ઇદ્ધિમતા ઇદ્ધિયા તથા નિમ્મિતં ઇવ. તત્થાતિ તસ્મિં ઉપમોપમેય્યવચને. સેસન્તિ ‘‘અભિસન્દેતી’’તિઆદિકં.

તતિયજ્ઝાનકથાવણ્ણના

૨૩૧. ‘‘ઉપ્પલિની’’તિઆદિ ગચ્છસ્સપિ વનસ્સપિ અધિવચનં. ઇધ પન ‘‘યાવ અગ્ગા, યાવ ચ મૂલા’’તિ વચનયોગેન ‘‘અપ્પેકચ્ચાની’’તિઆદિના ઉપ્પલગચ્છાદીનમેવ ગહેતબ્બતાય વનમેવાધિપ્પેતં, તસ્મા ‘‘ઉપ્પલાનીતિ ઉપ્પલગચ્છાનિ. એત્થાતિ ઉપ્પલવને’’તિઆદિના અત્થો વેદિતબ્બો. અવયવેન હિ સમુદાયસ્સ નિબ્બચનં કતં. એકઞ્હિ ઉપ્પલગચ્છાદિ ¶ ઉપ્પલાદિયેવ, ચતુપઞ્ચમત્તમ્પિ પન ઉપ્પલાદિવનન્તિ વોહરીયતિ, સારત્થદીપનિયં પન જલાસયોપિ ઉપ્પલિનિઆદિભાવેન વુત્તો. એત્થ ચાતિ એતસ્મિં પદત્તયે, એતેસુ વા તીસુ ઉપ્પલપદુમપુણ્ડરીકસઙ્ખાતેસુ અત્થેસુ. ‘‘સેતરત્તનીલેસૂ’’તિ ઉપ્પલમેવ વુત્તં, સેતુપ્પલરત્તુપ્પલનીલુપ્પલેસૂતિ અત્થો. યં કિઞ્ચિ ઉપ્પલં ઉપ્પલમેવ ઉપ્પલસદ્દસ્સ સામઞ્ઞનામવસેન તેસુ સબ્બેસુપિ પવત્તનતો. સતપત્તન્તિ એત્થ સતસદ્દો બહુપરિયાયો ‘‘સતગ્ઘી સતરંસિ સૂરિયો’’તિઆદીસુ વિય અનેકસઙ્ખ્યાભાવતો. એવઞ્ચ કત્વા અનેકપત્તસ્સાપિ પદુમભાવે સઙ્ગહો સિદ્ધો હોતિ. પત્તન્તિ ચ પુપ્ફદલમધિપ્પેતં. વણ્ણનિયમેન સેતં પદુમં, રત્તં ¶ પુણ્ડરીકન્તિ સાસનવોહારો, લોકે પન ‘‘રત્તં પદુમં, સેતં પુણ્ડરીક’’ન્તિ વદન્તિ. વુત્તઞ્હિ ‘‘પુણ્ડરીકં સિતં રત્તં, કોકનદં કોકાસકો’’તિ. રત્તવણ્ણતાય હિ કોકનામકાનં સુનખાનં નાદયતો સદ્દાપયતો, તેહિ ચ અસિતબ્બતો ‘‘કોકનદં, કોકાસકો’’તિ ચ પદુમં વુચ્ચતિ. યથાહ ‘‘પદ્મં યથા કોકનદં સુગન્ધ’’ન્તિ. અયં પનેત્થ વચનત્થો ઉદકં પાતિ, ઉદકે વા પ્લવતીતિ ઉપ્પલં. પઙ્કે દવતિ ગચ્છતિ, પકારેન વા દવતિ વિરુહતીતિ પદુમં. પણ્ડરં વણ્ણમસ્સ, મહન્તતાય વા મુડિતબ્બંખણ્ડેતબ્બન્તિ પુણ્ડરીકં મ-કારસ્સ પ-કારાદિવસેન. મુડિસદ્દઞ્હિ મુડરિસદ્દં વા ખણ્ડનત્થમિચ્છન્તિ સદ્દવિદૂ, સદ્દસત્થતો ચેત્થ પદસિદ્ધિ. યાવ અગ્ગા, યાવ ચ મૂલા ઉદકેન અભિસન્દનાદિભાવદસ્સનત્થં પાળિયં ‘‘ઉદકાનુગ્ગતાની’’તિ વચનં, તસ્મા ઉદકતો ન ઉગ્ગતાનિચ્ચેવ અત્થો, ન તુ ઉદકે અનુરૂપગતાનીતિ આહ ‘‘ઉદકા…પે… ગતાની’’તિ. ઇધ પન ઉપ્પલાદીનિ વિય કરજકાયો, ઉદકં વિય તતિયજ્ઝાનસુખં દટ્ઠબ્બં.

ચતુત્થજ્ઝાનકથાવણ્ણના

૨૩૩. યસ્મા પન ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તમેવ ‘‘ચેતસા’’તિ વુત્તં, તઞ્ચ રાગાદિઉપક્કિલેસમલાપગમતો નિરુપક્કિલેસં નિમ્મલં, તસ્મા ઉપક્કિલેસવિગમનમેવ પરિસુદ્ધભાવોતિ આહ ‘‘નિરુપક્કિલેસટ્ઠેન પરિસુદ્ધ’’ન્તિ. યસ્મા ચ પરિસુદ્ધસ્સેવ પચ્ચયવિસેસેન પવત્તિવિસેસો પરિયોદાતતા સુદ્ધન્તસુવણ્ણસ્સ નિઘંસનેન પભસ્સરતા વિય, તસ્મા પભસ્સરતાયેવ પરિયોદાતતાતિ આહ ‘‘પભસ્સરટ્ઠેન પરિયોદાત’’ન્તિ. વિજ્જુ વિય પભાય ઇતો ચિતો ચ નિચ્છરણં પભસ્સરં યથા ‘‘આભસ્સરા’’તિ. ઓદાતેન વત્થેનાતિ એત્થ ‘‘ઓદાતેના’’તિ ગુણવચનં સન્ધાય ‘‘ઓદાતેન…પે… ઇદ’’ન્તિ વુત્તં. ઉતુફરણત્થન્તિ ઉણ્હસ્સ ઉતુનો ફરણદસ્સનત્થં. કસ્માતિ આહ ‘‘કિલિટ્ઠવત્થેના’’તિઆદિ. ઉતુફરણં ન હોતીતિ ઓદાતવત્થેન વિય સવિસેસં ઉતુફરણં ન હોતિ, અપ્પકમત્તમેવ હોતીતિ અધિપ્પાયો ¶ . તેનાહ ‘‘તઙ્ખણ…પે… બલવં હોતી’’તિ. ‘‘તઙ્ખણધોતપરિસુદ્ધેના’’તિ ચ એતેન ઓદાતસદ્દો એત્થ પરિસુદ્ધવચનો એવ ‘‘ગિહી ઓદાતવત્થવસનો’’તિઆદીસુ વિય ¶ , ન સેતવચનો યેન કેનચિ તઙ્ખણધોતપરિસુદ્ધેનેવ ઉતુફરણસમ્ભવતોતિ દસ્સેતિ.

નનુ ચ પાળિયં ‘‘નાસ્સ કિઞ્ચિ સબ્બાવતો કાયસ્સ ઓદાતેન વત્થેન અફુટં અસ્સા’’તિ કાયસ્સ ઓદાતવત્થફરણં વુત્તં, ન પન વત્થસ્સ ઉતુફરણં, અથ કસ્મા ઉતુફરણં ઇધ વુત્તન્તિ અનુયોગેનાહ ‘‘ઇમિસ્સાય હી’’તિઆદિ. યસ્મા વત્થં વિય કરજકાયો, ઉતુફરણં વિય ચતુત્થજ્ઝાનસુખં, તસ્મા એવમત્થો વેદિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ, એતેન ચ ઓદાતેન વત્થેન સબ્બાવતો કાયસ્સ ફરણાસમ્ભવતો, ઉપમેય્યેન ચ અયુત્તત્તા કાયગ્ગહણેન તન્નિસ્સિતવત્થં ગહેતબ્બં, વત્થગ્ગહણેન ચ તપ્પચ્ચયં ઉતુફરણન્તિ દસ્સેતિ. નેય્યત્થતો હિ અયં ઉપમા વુત્તા. વિચિત્રદેસના હિ બુદ્ધા ભગવન્તોતિ. યોગિનો હિ કરજકાયો વત્થં વિય દટ્ઠબ્બો ઉતુફરણસદિસેન ચતુત્થજ્ઝાનસુખેન ફરિતબ્બત્તા, ઉતુફરણં વિય ચતુત્થજ્ઝાનસુખં વત્થસ્સ વિય તેન કરજકાયસ્સ ફરણતો, પુરિસસ્સ સરીરં વિય ચતુત્થજ્ઝાનં ઉતુફરણટ્ઠાનિયસ્સ સુખસ્સ નિસ્સયભાવતો. તેનાહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. ઇદઞ્હિ યથાવુત્તવચનસ્સ ગુણદસ્સનં. એત્થ ચ પાળિયં ‘‘પરિસુદ્ધેન ચેતસા’’તિ ચેતોગહણેન ચતુત્થજ્ઝાનસુખં ભગવતા વુત્તન્તિ ઞાપેતું ‘‘ચતુત્થજ્ઝાનસુખં, ચતુત્થજ્ઝાનસુખેના’’તિ ચ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. નનુ ચ ચતુત્થજ્ઝાનસુખં નામ સાતલક્ખણં નત્થીતિ? સચ્ચં, સન્તસભાવત્તા પનેત્થ ઉપેક્ખાયેવ ‘‘સુખ’’ન્તિ અધિપ્પેતા. તેન વુત્તં સમ્મોહવિનોદનિયં ‘‘ઉપેક્ખા પન સન્તત્તા, સુખમિચ્ચેવ ભાસિતા’’તિ (વિભ. અટ્ઠ. ૨૩૨; વિસુદ્ધિ. ૨.૬૪૪; મહાનિ. અટ્ઠ. ૨૭; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૧.૧૦૫).

એત્તાવતાતિ પઠમજ્ઝાનાધિગમપરિદીપનતો પટ્ઠાય યાવ ચતુત્થજ્ઝાનાધિગમપરિદીપના, તાવતા વચનક્કમેન. લભનં લાભો, સો એતસ્સાતિ લાભી, રૂપજ્ઝાનાનં લાભી રૂપજ્ઝાનલાભી યથા ‘‘લાભી ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાન’’ન્તિ, (સં. નિ. ૨.૭૦; ઉદા. ૩૮) લભનસીલો વા લાભી. કિં લભનસીલો? રૂપજ્ઝાનાનીતિપિ યુજ્જતિ. એવમિતરસ્મિમ્પિ. ન અરૂપજ્ઝાનલાભીતિ ન વેદિતબ્બોતિ યોજેતબ્બં. કસ્માતિ વુત્તં ‘‘ન હી’’તિઆદિ, અટ્ઠન્નમ્પિ સમાપત્તીનં ઉપરિ અભિઞ્ઞાધિગમે અવિનાભાવતોતિ ¶ વુત્તં હોતિ. ચુદ્દસહાકારેહીતિ ‘‘કસિણાનુલોમતો, કસિણપટિલોમતો કસિણાનુલોમપટિલોમતો, ઝાનાનુલોમતો, ઝાનપટિલોમતો, ઝાનાનુલોમપટિલોમતો, ઝાનુક્કન્તિકતો, કસિણુક્કન્તિકતો, ઝાનકસિણુક્કન્તિકતો, અઙ્ગસઙ્કન્તિતો, આરમ્મણસઙ્કન્તિતો ¶ , અઙ્ગારમ્મણસઙ્કન્તિતો અઙ્ગવવત્થાનતો, આરમ્મણવવત્થાનતો’’તિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૩૬૫) વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તેહિ ઇમેહિ ચુદ્દસહાકારેહિ. સતિપિ ઝાનેસુ આવજ્જનાદિપઞ્ચવિધવસીભાવે અયમેવ ચુદ્દસવિધો વસીભાવો અભિઞ્ઞા નિબ્બત્તને એકન્તેન ઇચ્છિતબ્બોતિ દસ્સેન્તેન ‘‘ચુદ્દસહાકારેહિ ચિણ્ણવસીભાવ’’ન્તિ વુત્તં, ઇમિના ચ અરૂપસમાપત્તીસુ ચિણ્ણવસીભાવં વિના રૂપસમાપત્તીસુ એવ ચિણ્ણવસીભાવેન સમાપત્તિ ન ઇજ્ઝતીતિ તાસં અભિઞ્ઞાધિગમે અવિનાભાવં દસ્સેતીતિ વેદિતબ્બં.

નનુ યથાપાઠમેવ વિનિચ્છયો વત્તબ્બોતિ ચોદનં સોધેતિ ‘‘પાળિયં પના’’તિઆદિના, સાવસેસપાઠભાવતો નીહરિત્વા એસ વિનિચ્છયો વત્તબ્બોતિ વુત્તં હોતિ. યજ્જેવં અરૂપજ્ઝાનાનિપિ પાળિયં ગહેતબ્બાનિ, અથ કસ્મા તાનિ અગ્ગહેત્વા સાવસેસપાઠો ભગવતા કતોતિ? સબ્બાભિઞ્ઞાનં વિસેસતો રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનપાદકત્તા. સતિપિ હિ તાસં તથા અવિનાભાવે વિસેસતો પનેતા રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનપાદકા, તસ્મા તાસં તપ્પાદકભાવવિઞ્ઞાપનત્થં તત્થેવ ઠત્વા દેસના કતા, ન પન અરૂપાવચરજ્ઝાનાનં ઇધ અનનુપયોગતો. તેનાહ ‘‘અરૂપજ્ઝાનાનિ આહરિત્વા કથેતબ્બાની’’તિ.

વિપસ્સનાઞાણકથાવણ્ણના

૨૩૪. ‘‘પુન ચપરં મહારાજ (પાળિયં નત્થિ) ભિક્ખૂ’’તિ વત્વાપિ કિમત્થં દસ્સેતું ‘‘સો’’તિ પદં પુન વુત્તન્તિ ચોદનાયાહ ‘‘સો…પે… દસ્સેતી’’તિ, યથારુતવસેન, નેય્યત્થવસેન ચ વુત્તાસુ અટ્ઠસુ સમાપત્તીસુ ચિણ્ણવસિતાવિસિટ્ઠં ભિક્ખું દસ્સેતું એવં વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો. સેસન્તિ ‘‘સો’’તિ પદત્થતો સેસં ‘‘એવં સમાહિતે’’તિઆદીસુ વત્તબ્બં સાધિપ્પાયમત્થજાતં. ઞેય્યં જાનાતીતિ ઞાણં, તદેવ પચ્ચક્ખં કત્વા પસ્સતીતિ દસ્સનં, ઞાણમેવ દસ્સનં ન ચક્ખાદિકન્તિ ઞાણદસ્સનં, પઞ્ચવિધમ્પિ ઞાણં, તયિદં પન ઞાણદસ્સનપદં ¶ સાસને યેસુ ઞાણવિસેસેસુ નિરુળ્હં, તં સબ્બં અત્થુદ્ધારવસેન દસ્સેન્તો ‘‘ઞાણદસ્સનન્તિ મગ્ગઞાણમ્પિ વુચ્ચતી’’તિઆદિમાહ. ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધત્થન્તિ ઞાણદસ્સનસ્સ વિસુદ્ધિપયોજનાય. ફાસુવિહારોતિ અરિયવિહારભૂતો સુખવિહારો. ભગવતોપીતિ ન કેવલં દેવતારોચનમેવ, અથ ખો તદા ભગવતોપિ ઞાણદસ્સનં ઉદપાદીતિ અત્થો. સત્તાહં કાલઙ્કતસ્સ અસ્સાતિ સત્તાહકાલઙ્કતો. ‘‘કાલામો’’તિ ગોત્તવસેન વુત્તં. ચેતોવિમુત્તિ [વિમુત્તિ (અટ્ઠકથાયં)] નામ અરહત્તફલસમાપત્તિ. યસ્મા વિપસ્સનાઞાણં ઞેય્યસઙ્ખાતે તેભૂમકસઙ્ખારે અનિચ્ચાદિતો ¶ જાનાતિ, ભઙ્ગાનુપસ્સનતો ચ પટ્ઠાય પચ્ચક્ખતો તે પસ્સતિ, તસ્મા યથાવુત્તટ્ઠેન ઞાણદસ્સનં નામ જાતન્તિ દસ્સેતિ ‘‘ઇધ પના’’તિઆદિના.

અભિનીહરતીતિ વિપસ્સનાભિમુખં ચિત્તં તદઞ્ઞકરણીયતો નીહરિત્વા હરતીતિ અયં સદ્દતો અત્થો, અધિપ્પાયતો પન તં દસ્સેતું ‘‘વિપસ્સનાઞાણસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. તદભિમુખભાવોયેવ હિસ્સ તન્નિન્નતાદિકરણં, તં પન વુત્તનયેન અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતે તસ્મિં ચિત્તે વિપસ્સનાક્કમેન જાતે વિપસ્સનાભિમુખં ચિત્તપેસનમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. તન્નિન્નન્તિ તસ્સં વિપસ્સનાયં નિન્નં. ઇતરદ્વયં તસ્સેવ વેવચનં. તસ્સં પોણં વઙ્કં પબ્ભારં નીચન્તિ અત્થો. બ્રહ્મજાલે વુત્તોયેવ. ઓદનકુમ્માસેહિ ઉપચીયતિ વડ્ઢાપીયતિ, ઉપચયતિ વા વડ્ઢતીતિ અત્થં સન્ધાય ‘‘ઓદનેના’’તિઆદિ વુત્તં. અનિચ્ચુચ્છાદનપરિમદ્દનભેદનવિદ્ધંસનધમ્મોતિ એત્થ ‘‘અનિચ્ચધમ્મો’’તિઆદિના ધમ્મસદ્દો પચ્ચેકં યોજેતબ્બો. તત્થ અનિચ્ચધમ્મોતિ પભઙ્ગુતાય અદ્ધુવસભાવો. દુગ્ગન્ધવિઘાતત્થાયાતિ સરીરે દુગ્ગન્ધસ્સ વિગમાય. ઉચ્છાદનધમ્મોતિ ઉચ્છાદેતબ્બતાસભાવો, ઇમસ્સ પૂતિકાયસ્સ દુગ્ગન્ધભાવતો ગન્ધોદકાદીહિ ઉબ્બટ્ટનવિલિમ્પનજાતિકોતિ અત્થો. ઉચ્છાદનેન હિ પૂતિકાયે સેદવાતપિત્તસેમ્હાદીહિ ગરુભાવદુગ્ગન્ધાનમપગમો હોતિ. મહાસમ્બાહનં મલ્લાદીનં બાહુવડ્ઢનાદિઅત્થંવ હોતિ, અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાબાધવિનોદનત્થં પન ખુદ્દકસમ્બાહનમેવ યુત્તન્તિ આહ ‘‘ખુદ્દકસમ્બાહનેના’’તિ, મન્દસમ્બાહનેનાતિ અત્થો. પરિમદ્દનધમ્મોતિ પરિમદ્દિતબ્બતાસભાવો.

એવં ¶ અનિયમિતકાલવસેન અત્થં વત્વા ઇદાનિ નિયમિતકાલવસેન અત્થં વદતિ ‘‘દહરકાલે’’તિઆદિના. વા-સદ્દો ચેત્થ અત્થદસ્સનવસેનેવ અત્થન્તરવિકપ્પનસ્સ વિઞ્ઞાયમાનત્તા ન પયુત્તો, લુત્તનિદ્દિટ્ઠો વા. દહરકાલેતિ અચિરવિજાતકાલે. સયાપેત્વા અઞ્છનપીળનાદિવસેન પરિમદ્દનધમ્મોતિ સમ્બન્ધો. મિતન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, તેન યથાપમાણં, મન્દં વા અઞ્છનપીળનાદીનિ દસ્સેતિ. અઞ્છનઞ્ચેત્થ આકડ્ઢનં. પીળનં સમ્બાહનં. આદિસદ્દેન સમિઞ્જનઉગ્ગમનાદીનિ સઙ્ગણ્હાતિ. એવં પરિહરિતોપીતિ ઉચ્છાદનાદિના સુખેધિતોપિ. ભિજ્જતિ ચેવાતિ અનિચ્ચતાદિવસેન નસ્સતિ ચ. વિકિરતિ ચાતિ એવં ભિન્દન્તો ચ કિઞ્ચિ પયોજનં અસાધેન્તો વિપ્પકિણ્ણોવ હોતિ. એવં નવહિ પદેહિ યથારહં કાયે સમુદયવયધમ્માનુપસ્સિતા દસ્સિતાતિ ઇમમત્થં વિભાવેન્તો ‘‘તત્થા’’તિઆદિમાહ. તત્થ છહિ પદેહીતિ ‘‘રૂપી, ચાતુમહાભૂતિકો, માતાપેત્તિકસમ્ભવો, ઓદનકુમ્માસૂપચયો, ઉચ્છાદનધમ્મો, પરિમદ્દનધમ્મો’’તિ ઇમેહિ છહિ પદેહિ. યુત્તં તાવ હોતુ મજ્ઝે તીહિપિ પદેહિ કાયસ્સ સમુદયકથનં તેસં તદત્થદીપનતો, ‘‘રૂપી, ઉચ્છાદનધમ્મો, પરિમદ્દનધમ્મો’’તિ પન તીહિ ¶ ત્પદેહિ કથં તસ્સ તથાકથનં યુત્તં સિયા તેસં તદત્થસ્સ અદીપનતોતિ? યુત્તમેવ તેસમ્પિ તદત્થસ્સ દીપિતત્તા. ‘‘રૂપી’’તિ હિ ઇદં અત્તનો પચ્ચયભૂતેન ઉતુઆહારલક્ખણેન રૂપેન રૂપવાતિ અત્થસ્સ દીપકં. પચ્ચયસઙ્ગમવિસિટ્ઠે હિ તદસ્સત્થિઅત્થે અયમીકારો. ‘‘ઉચ્છાદનધમ્મો, પરિમદ્દનધમ્મો’’તિ ચ ઇદં પદદ્વયં તથાવિધરૂપુપ્પાદનેન સણ્ઠાનસમ્પાદનત્થસ્સ દીપકન્તિ. દ્વીહીતિ ‘‘ભેદનધમ્મો, વિદ્ધંસનધમ્મો’’તિ દ્વીહિ પદેહિ. નિસ્સિતઞ્ચ કાયપરિયાપન્ને હદયવત્થુમ્હિ નિસ્સિતત્તા વિપસ્સનાચિત્તસ્સ. તદા પવત્તઞ્હિ વિપસ્સનાચિત્તમેવ ‘‘ઇદઞ્ચ મે વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ આસન્નપચ્ચક્ખવસેન વુત્તં. પટિબદ્ધઞ્ચ કાયેન વિના અપ્પવત્તનતો, કાયસઞ્ઞિતાનઞ્ચ રૂપધમ્માનં આરમ્મણકરણતો.

૨૩૫. સુટ્ઠુ ઓભાસતીતિ સુભો, પભાસમ્પન્નો મણિ, તાય એવ પભાસમ્પત્તિયા મણિનો ભદ્રતાતિ અત્થમત્તં દસ્સેતું ‘‘સુભોતિ સુન્દરો’’તિ વુત્તં. પરિસુદ્ધાકરસમુટ્ઠાનમેવ મણિનો સુવિસુદ્ધજાતિતાતિ આહ ‘‘જાતિમાતિ પરિસુદ્ધાકરસમુટ્ઠિતો’’તિ. સુવિસુદ્ધરતનાકરતો સમુટ્ઠિતોતિ અત્થો. આકરપરિવિસુદ્ધિમૂલકો એવ હિ ¶ મણિનો કુરુવિન્દજાતિઆદિજાતિવિસેસોતિ. ઇધાધિપ્પેતસ્સ પન વેળુરિયમણિનો વિળૂર (વિ. વ. અટ્ઠ. ૩૪ આદયો વાક્યક્ખ્ખ્ન્ધેસુ પસ્સિતબ્બં) પબ્બતસ્સ, વિળૂર ગામસ્સ ચ અવિદૂરે પરિસુદ્ધાકરો. યેભુય્યેન હિ સો તતો સમુટ્ઠિતો. તથા હેસ વિળૂરનામકસ્સ પબ્બતસ્સ, ગામસ્સ ચ અવિદૂરે સમુટ્ઠિતત્તા વેળુરિયોતિ પઞ્ઞાયિત્થ, દેવલોકે પવત્તસ્સપિ ચ તંસદિસવણ્ણનિભતાય તદેવ નામં જાતં યથા તં મનુસ્સલોકે લદ્ધનામવસેન દેવલોકે દેવતાનં, સો પન મયૂરગીવાવણ્ણો વા હોતિ વાયસપત્તવણ્ણો વા સિનિદ્ધવેણુપત્તવણ્ણો વાતિ આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન પરમત્થદીપનિયં (વિ. વ. અટ્ઠ. ૩૪) વુત્તં. વિનયસંવણ્ણનાસુ (વિ. વિ. ટી. ૧.૨૮૧) પન ‘‘અલ્લવેળુવણ્ણો’’તિ વદન્તિ. તથા હિસ્સ ‘‘વંસવણ્ણો’’તિપિ નામં જાતં. ‘‘મઞ્જારક્ખિમણ્ડલવણ્ણો’’તિ ચ વુત્તો, તતોયેવ સો ઇધ પદેસે મઞ્જારમણીતિ પાકટો હોતિ. ચક્કવત્તિપરિભોગારહપણીતતરમણિભાવતો પન તસ્સેવ પાળિયં વચનં દટ્ઠબ્બં. યથાહ ‘‘પુન ચપરં આનન્દ રઞ્ઞો મહાસુદસ્સનસ્સ મણિરતનં પાતુરહોસિ, સો અહોસિ મણિ વેળુરિયો સુભો જાતિમા અટ્ઠંસો’’તિઆદિ (દી. નિ. ૨.૨૪૮). પાસાણસક્ખરાદિદોસનીહરણવસેનેવ પરિકમ્મનિપ્ફત્તીતિ દસ્સેતિ ‘‘અપનીતપાસાણસક્ખરો’’તિ ઇમિના.

છવિયા એવ સણ્હભાવેન અચ્છતા, ન સઙ્ઘાતસ્સાતિ આહ ‘‘અચ્છોતિ તનુચ્છવી’’તિ. તતો ચેવ વિસેસેન પસન્નોતિ દસ્સેતું ‘‘સુટ્ઠુ પસન્નો’’તિ વુત્તં. પરિભોગમણિરતનાકારસમ્પત્તિ સબ્બાકારસમ્પન્નતા ¶ . તેનાહ ‘‘ધોવનવેધનાદીહી’’તિઆદિ. પાસાણાદીસુ ધોતતા ધોવનં, કાળકાદિઅપહરણત્થાય ચેવ સુત્તેન આવુનત્થાય ચ વિજ્ઝિતબ્બતા વેધનં. આદિસદ્દેન તાપસણ્હકરણાદીનં સઙ્ગહો. વણ્ણસમ્પત્તિન્તિ આવુનિતસુત્તસ્સ વણ્ણસમ્પત્તિં. કસ્માતિ વુત્તં ‘‘તાદિસ’’ન્તિઆદિ, તાદિસસ્સેવ આવુતસ્સ પાકટભાવતોતિ વુત્તં હોતિ.

મણિ વિય કરજકાયો પચ્ચવેક્ખિતબ્બતો. આવુતસુત્તં વિય વિઞ્ઞાણં અનુપવિસિત્વા ઠિતત્તા. ચક્ખુમા પુરિસો વિય વિપસ્સનાલાભી ભિક્ખુ ¶ સમ્મદેવ તસ્સ દસ્સનતો, તસ્સ પુરિસસ્સ મણિનો આવિભૂતકાલો વિય તસ્સ ભિક્ખુનો કાયસ્સ આવિભૂતકાલો તન્નિસ્સયસ્સ પાકટભાવતો. સુત્તસ્સાવિભૂતકાલો વિય તેસં ધમ્માનમાવિભૂતકાલો તન્નિસ્સિતસ્સ પાકટભાવતોતિ અયમેત્થ ઉપમાસમ્પાદને કારણવિભાવના, ‘‘આવુતસુત્તં વિય વિપસ્સનાઞાણ’’ન્તિ કત્થચિ પાઠો, ‘‘ઇદઞ્ચ વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ વચનતો પન ‘‘વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ પાઠોવ સુન્દરતરો, ‘‘વિપસ્સનાવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ વા ભવિતબ્બં. વિપસ્સનાઞાણં અભિનીહરિત્વાતિ વિપસ્સનાઞાણાભિમુખં ચિત્તં નીહરિત્વા.

તત્રાતિ વેળુરિયમણિમ્હિ. તદારમ્મણાનન્તિ કાયસઞ્ઞિતરૂપધમ્મારમ્મણાનં. ‘‘ફસ્સપઞ્ચમકાન’’ન્તિઆદિપદત્તયસ્સેતં વિસેસનં અત્થવસા લિઙ્ગવિભત્તિવચનવિપરિણામોતિ કત્વા પચ્છિમપદસ્સાપિ વિસેસનભાવતો. ફસ્સપઞ્ચમકગ્ગહણેન, સબ્બચિત્તચેતસિકગ્ગહણેન ચ ગહિતધમ્મા વિપસ્સનાચિત્તુપ્પાદપરિયાપન્ના એવાતિ દટ્ઠબ્બં. એવઞ્હિ તેસં વિપસ્સનાવિઞ્ઞાણગતિકત્તા આવુતસુત્તં વિય ‘‘વિપસ્સનાવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ હેટ્ઠા વુત્તવચનં અવિરોધિતં હોતિ. કસ્મા પન વિપસ્સનાવિઞ્ઞાણસ્સેવ ગહણન્તિ? ‘‘ઇદઞ્ચ મે વિઞ્ઞાણં એત્થ સિતં એત્થ પટિબદ્ધ’’ન્તિ ઇમિના તસ્સેવ વચનતો. ‘‘અયં ખો મે કાયો’’તિઆદિના હિ વિપસ્સનાઞાણેન વિપસ્સિત્વા ‘‘તદેવ વિપસ્સનાઞાણસમ્પયુત્તં વિઞ્ઞાણં એત્થ સિતં એત્થ પટિબદ્ધ’’ન્તિ નિસ્સયવિસયાદિવસેન મનસિ કરોતિ, તસ્મા તસ્સેવ ઇધ ગહણં સમ્ભવતિ, નાઞ્ઞસ્સાતિ દટ્ઠબ્બં. તેનાહ ‘‘વિપસ્સનાવિઞ્ઞાણસ્સેવ વા આવિભૂતકાલો’’તિ. ધમ્મસઙ્ગહાદીસુ (ધ. સ. ૨ આદયો) દેસિતનયેન પાકટભાવતો ચેત્થ ફસ્સપઞ્ચમકાનં ગહણં, નિરવસેસપરિગ્ગહણતો સબ્બચિત્તચેતસિકાનં, યથારુતં દેસિતવસેન પધાનભાવતો વિપસ્સનાવિઞ્ઞાણસ્સાતિ વેદિતબ્બં. કિં પનેતે પચ્ચવેક્ખણઞાણસ્સ આવિભવન્તિ, ઉદાહુ પુગ્ગલસ્સાતિ? પચ્ચવેક્ખણઞાણસ્સેવ, તસ્સ પન આવિભૂતત્તા પુગ્ગલસ્સાપિ આવિભૂતા નામ હોન્તિ, તસ્મા ‘‘ભિક્ખુનો આવિભૂતકાલો’’તિ વુત્તન્તિ.

યસ્મા ¶ પનિદં વિપસ્સનાઞાણં મગ્ગઞાણાનન્તરં હોતિ, તસ્મા લોકિયાભિઞ્ઞાનં પરતો, છટ્ઠભિઞ્ઞાય ચ પુરતો વત્તબ્બં, અથ કસ્મા સબ્બાભિઞ્ઞાનં પુરતોવ વુત્તન્તિ ચોદનાલેસં દસ્સેત્વા પરિહરન્તો ¶ ‘‘ઇદઞ્ચ વિપસ્સનાઞાણ’’ન્તિઆદિમાહ. ‘‘ઇદઞ્ચ મગ્ગઞાણાનન્તર’’ન્તિ હિ ઇમિના યથાવુત્તં ચોદનાલેસં દસ્સેતિ. તત્થ ‘‘મગ્ગઞાણાનન્તર’’ન્તિ સિખાપ્પત્તવિપસ્સનાભૂતં ગોત્રભુઞાણં સન્ધાય વુત્તં. તદેવ હિ અરહત્તમગ્ગસ્સ, સબ્બેસં વા મગ્ગફલાનમનન્તરં હોતિ, પધાનતો પન તબ્બચનેનેવ સબ્બસ્સપિ વિપસ્સનાઞાણસ્સ ગહણં દટ્ઠબ્બં અવિસેસતો તસ્સ ઇધ વુત્તત્તા. મગ્ગસદ્દેન ચ અરહત્તમગ્ગસ્સેવ ગહણં તસ્સેવાભિઞ્ઞાપરિયાપન્નત્તા, અભિઞ્ઞાસમ્બન્ધેન ચ ચોદનાસમ્ભવતો. લોકિયાભિઞ્ઞાનં પુરતો વુત્તં વિપસ્સનાઞાણં તાસં નાનન્તરતાય અનુપકારં, આસવક્ખયઞાણસઙ્ખાતાય પન લોકુત્તરાભિઞ્ઞાય પુરતો વુત્તં તસ્સા અનન્તરતાય ઉપકારં, તસ્મા ઇદં લોકિયાભિઞ્ઞાનં પરતો, છટ્ઠાભિઞ્ઞાય ચ પુરતો વત્તબ્બં. કસ્મા પન ઉપકારટ્ઠાને તથા અવત્વા અનુપકારટ્ઠાનેવ ભગવતા વુત્તન્તિ હિ ચોદના સમ્ભવતિ. ‘‘એવં સન્તેપી’’તિઆદિ પરિહારદસ્સનં. તત્થ એવં સન્તેપીતિ યદિપિ ઞાણાનુપુબ્બિયા મગ્ગઞાણસ્સ અનન્તરતાય ઉપકારં હોતિ, એવં સતિપીતિ અત્થો.

અભિઞ્ઞાવારેતિ છળભિઞ્ઞાવસેન વુત્તે દેસનાવારે. એતસ્સ અન્તરા વારો નત્થીતિ પઞ્ચસુ લોકિયાભિઞ્ઞાસુ કથિતાસુ આકઙ્ખેય્યસુત્તાદીસુ (મ. નિ. ૧.૬૫) વિય છટ્ઠાભિઞ્ઞાપિ અવસ્સં કથેતબ્બા અભિઞ્ઞાલક્ખણભાવેન તપ્પરિયાપન્નતો, ન ચ વિપસ્સનાઞાણં લોકિયાભિઞ્ઞાનં, છટ્ઠાભિઞ્ઞાય ચ અન્તરા પવેસેત્વા કથેતબ્બં અનભિઞ્ઞાલક્ખણભાવેન તદપરિયાપન્નતો. ઇતિ એતસ્સ વિપસ્સનાઞાણસ્સ તાસમભિઞ્ઞાનં અન્તરા વારો નત્થિ, તસ્મા તત્થ અવસરાભાવતો ઇધેવ રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનાનન્તરં વિપસ્સનાઞાણં કથિતન્તિ અધિપ્પાયો. ‘‘યસ્મા ચા’’તિઆદિના અત્થન્તરમાહ. તત્થ ચ-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો, તેન ન કેવલં વિપસ્સનાઞાણસ્સ ઇધ દસ્સને તદેવ કારણં, અથ ખો ઇદમ્પીતિ ઇમમત્થં સમુચ્ચિનાતીતિ આચરિયેન (દી. નિ. ટી. ૧.૨૩૫) વુત્તં. સદ્દવિદૂ પન ઈદિસે ઠાને ચ-સદ્દો વા-સદ્દત્થો, સો ચ વિકપ્પત્થોતિ વદન્તિ, તમ્પિ યુત્તમેવ અત્થન્તરદસ્સને પયુત્તત્તા. અત્તના પયુજ્જિતબ્બસ્સ હિ વિજ્જમાનત્થસ્સેવ જોતકા ઉપસગ્ગનિપાતા યથા મગ્ગનિદસ્સને સાખાભઙ્ગા, યથા ચ અદિસ્સમાના જોતને પદીપાતિ એવમીદિસેસુ. હોતિ ચેત્થ –

‘‘અત્થન્તરદસ્સનમ્હિ ¶ , ચ સદ્દો યદિ દિસ્સતિ;

સમુચ્ચયે વિકપ્પે સો, ગહેતબ્બો વિભાવિના’’તિ.

અકતસમ્મસનસ્સાતિ ¶ હેતુગબ્ભપદં. તથા કતસમ્મસનસ્સાતિ ચ. ‘‘દિબ્બેન ચક્ખુના ભેરવમ્પિ રૂપં પસ્સતોતિ એત્થ ઇદ્ધિવિધઞાણેન ભેરવં રૂપં નિમ્મિનિત્વા મંસચક્ખુના પસ્સતોતિપિ વત્તબ્બં. એવમ્પિ હિ અભિઞ્ઞાલાભિનો અપરિઞ્ઞાતવત્થુકસ્સ ભયં સન્તાસો ઉપ્પજ્જતિ ઉચ્ચવાલિકવાસિમહાનાગત્થેરસ્સ વિયા’’તિ આચરિયેન (દી. નિ. ટી. ૧.૨૩૫) વુત્તં. યથા ચેત્થ, એવં દિબ્બાય સોતધાતુયા ભેરવં સદ્દં સુણતોતિ એત્થાપિ ઇદ્ધિવિધઞાણેન ભેરવં સદ્દં નિમ્મિનિત્વા મંસસોતેન સુણતોપીતિ વત્તબ્બમેવ. એવમ્પિ હિ અભિઞ્ઞાલાભિનો અપરિઞ્ઞાતવત્થુકસ્સ ભયં સન્તાસો ઉપ્પજ્જતિ ઉચ્ચવાલિકવાસિમહાનાગત્થેરસ્સ વિય. થેરો હિ કોઞ્ચનાદસહિતં સબ્બસેતં હત્થિનાગં માપેત્વા દિસ્વા, સુત્વા ચ સઞ્જાતભયસન્તાસોતિ અટ્ઠકથાસુ (વિભ. અટ્ઠ. ૨.૮૮૨; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૮૧; વિસુદ્ધિ. ૨.૭૩૩) વુત્તો. અનિચ્ચાદિવસેન કતસમ્મસનસ્સ દિબ્બાય…પે… ભયં સન્તાસો ન ઉપ્પજ્જતીતિ સમ્બન્ધો. ભયવિનોદનહેતુ નામ વિપસ્સનાઞાણેન કતસમ્મસનતા, તસ્સ, તેન વા સમ્પાદનત્થન્તિ અત્થો. ઇધેવાતિ ચતુત્થજ્ઝાનાનન્તરમેવ. ‘‘અપિચા’’તિઆદિના યથાપાઠં યુત્તતરનયં દસ્સેતિ. વિપસ્સનાય પવત્તં પામોજ્જપીતિપસ્સદ્ધિપરમ્પરાગતસુખં વિપસ્સનાસુખં. પાટિયેક્કન્તિ ઝાનાભિઞ્ઞાદીહિ અસમ્મિસ્સં વિસું ભૂતં સન્દિટ્ઠિકં સામઞ્ઞફલં. તેનાહ ભગવા ધમ્મપદે –

‘‘યતો યતો સમ્મસતિ, ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં;

લભતી પીતિપામોજ્જં, અમતં તં વિજાનત’’ન્તિઆદિ. (ધ. પ. ૩૭૪);

ઇધાપિ વુત્તં ‘‘ઇદમ્પિ ખો મહારાજ સન્દિટ્ઠિકં સામઞ્ઞફલં…પે… પણીતતરઞ્ચા’’તિ, તસ્મા પાળિયા સંસન્દનતો ઇમમેવ નયં યુત્તતરન્તિ વદન્તિ. આદિતોવાતિ અભિઞ્ઞાનમાદિમ્હિયેવ.

મનોમયિદ્ધિઞાણકથાવણ્ણના

૨૩૬-૭. મનોમયન્તિ એત્થ પન મયસદ્દો અપરપઞ્ઞત્તિવિકારપદપૂરણનિબ્બત્તિઆદીસુ અનેકેસ્વત્થેસુ આગતો. ઇધ પન નિબ્બત્તિઅત્થેતિ દસ્સેતું ¶ ‘‘મનેન નિબ્બત્તિત’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘અભિઞ્ઞામનેન નિબ્બત્તિત’’ન્તિ અત્થોતિ આચરિયેનાતિ (દી. નિ. ટી. ૧.૨૩૬, ૨૩૭) વુત્તં. વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૩૯૭) પન ‘‘અધિટ્ઠાનમનેન નિમ્મિતત્તા મનોમય’’ન્તિ આગતં, અભિઞ્ઞામનેન, અધિટ્ઠાનમનેન ચાતિ ઉભયથાપિ નિબ્બત્તત્તા ઉભયમ્પેતં યુત્તમેવ ¶ . અઙ્ગં નામ હત્થપાદાદિતંતંસમુદાયં, પચ્ચઙ્ગં નામ કપ્પરજણ્ણુઆદિ તસ્મિં તસ્મિં સમુદાયે અવયવં. ‘‘અહીનિન્દ્રિય’’ન્તિ એત્થ પરિપુણ્ણતાયેવ અહીનતા, ન તુ અપ્પણીતતા, પરિપુણ્ણભાવો ચ ચક્ખુસોતાદીનં સણ્ઠાનવસેનેવ. નિમ્મિતરૂપે હિ પસાદો નામ નત્થીતિ દસ્સેતું ‘‘સણ્ઠાનવસેન અવિકલિન્દ્રિય’’ન્તિ વુત્તં, ઇમિનાવ તસ્સ જીવિતિન્દ્રિયાદીનમ્પિ અભાવો વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. સણ્ઠાનવસેનાતિ ચ કમલદલાદિસદિસસણ્ઠાનમત્તવસેન, ન રૂપાભિઘાતારહભૂતપ્પસાદાદિઇન્દ્રિયવસેન. ‘‘સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગિં અહીનિન્દ્રિય’’ન્તિ વુત્તમેવત્થં સમત્થેન્તો ‘‘ઇદ્ધિમતા’’તિઆદિમાહ. અવિદ્ધકણ્ણોતિ કુલચારિત્તવસેન કણ્ણાલઙ્કારપિળન્ધનત્થં અવિજ્ઝિતકણ્ણો, નિદસ્સનમત્તમેતં. તેનાહ ‘‘સબ્બાકારેહી’’તિ, વણ્ણસણ્ઠાનાવયવવિસેસાદિસબ્બાકારેહીતિ અત્થો. તેનાતિ ઇદ્ધિમતા.

અયમેવત્થો પાળિયમ્પિ વિભાવિતોતિ આહ ‘‘મુઞ્જમ્હા ઈસિકન્તિઆદિઉપમાત્તયમ્પિ હિ…પે… વુત્ત’’ન્તિ. કત્થચિ પન ‘‘મુઞ્જમ્હા ઈસિકન્તિઆદિ ઉપમામત્તં. યમ્પિ હિ સદિસભાવદસ્સનત્થમેવ વુત્ત’’ન્તિ પાઠો દિસ્સતિ. તત્થ ‘‘ઉપમામત્ત’’ન્તિ ઇમિના અત્થન્તરદસ્સનં નિવત્તેતિ, ‘‘યમ્પિ હી’’તિઆદિના પન તસ્સ ઉપમાભાવં સમત્થેતિ. નિયતાનપેક્ખેન ચ યં-સદ્દેન ‘‘મુઞ્જમ્હા ઈસિક’’ન્તિઆદિવચનમેવ પચ્ચામસતિ. સદિસભાવદસ્સનત્થમેવાતિ સણ્ઠાનતોપિ વણ્ણતોપિ અવયવવિસેસતોપિ સદિસભાવદસ્સનત્થંયેવ. કથં સદિસભાવોતિ વુત્તં ‘‘મુઞ્જસદિસા એવ હી’’તિઆદિ. મુઞ્જં નામ તિણવિસેસો, યેન કોચ્છાદીનિ કરોન્તિ. ‘‘પવાહેય્યા’’તિ વચનતો અન્તો ઠિતા એવ ઈસિકા અધિપ્પેતાતિ દસ્સેતિ ‘‘અન્તો ઈસિકા હોતી’’તિ ઇમિના. ઈસિકાતિ ચ કળીરો. વિસુદ્ધિમગ્ગટીકાયં પન ‘‘કણ્ડ’’ન્તિ (વિસુદ્ધિ. ટી. ૨.૩૯૯) વુત્તં. વટ્ટાય કોસિયાતિ પરિવટ્ટુલાય અસિકોસિયા. પત્થટાયાતિ પટ્ટિકાય. કરડિતબ્બો ભાજેતબ્બોતિ કરણ્ડો, પેળા. કરડિતબ્બો જિગુચ્છિતબ્બોતિ કરણ્ડો, નિમ્મોકં. ઇધાપિ ¶ નિમ્મોકમેવાતિ આહ ‘‘કરણ્ડાતિ ઇદમ્પી’’તિઆદિ. વિલીવકરણ્ડો નામ પેળા. કસ્મા અહિકઞ્ચુકસ્સેવ નામં, ન વિલીવકરણ્ડકસ્સાતિ ચોદનં સોધેતિ ‘‘અહિકઞ્ચુકો હી’’તિઆદિના, સ્વેવ અહિના સદિસો, તસ્મા તસ્સેવ નામન્તિ વુત્તં હોતિ. વિસુદ્ધિમગ્ગટીકાયં પન ‘‘કરણ્ડાયાતિ પેળાય, નિમ્મોકતોતિ ચ વદન્તી’’તિ (વિસુદ્ધિ. ટી. ૨.૩૯૯) વુત્તં. તત્થ પેળાગહણં અહિના અસદિસતાય વિચારેતબ્બં.

યજ્જેવં ‘‘સેય્યથાપિ પન મહારાજ પુરિસો અહિં કરણ્ડા ઉદ્ધરેય્યા’’તિ પુરિસસ્સ કરણ્ડતો અહિઉદ્ધરણૂપમાય અયમત્થો વિરુજ્ઝેય્ય. ન હિ સો હત્થેન તતો ઉદ્ધરિતું સક્કાતિ ¶ અનુયોગેનાહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. ‘‘ઉદ્ધરેય્યા’’તિ હિ અનિયમવચનેપિ હત્થેન ઉદ્ધરણસ્સેવ પાકટત્તા તંદસ્સનમિવ જાતં. તેનાહ ‘‘હત્થેન ઉદ્ધરમાનો વિય દસ્સિતો’’તિ. ‘‘અયઞ્હી’’તિઆદિ ચિત્તેન ઉદ્ધરણસ્સ હેતુદસ્સનં. અહિનો નામ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ સજાતિં નાતિવત્તન્તિ ઉપપત્તિયં, ચુતિયં, વિસ્સટ્ઠનિદ્દોક્કમને, સમાનજાતિયા મેથુનપટિસેવને, જિણ્ણતચાપનયનેતિ વુત્તં ‘‘સજાતિયં ઠિતો’’તિ. ઉરગજાતિયમેવ ઠિતો પજહતિ, ન નાગિદ્ધિયા અઞ્ઞજાતિરૂપોતિ અત્થો. ઇદઞ્હિ મહિદ્ધિકે નાગે સન્ધાય વુત્તં. સરીરં ખાદયમાનં વિયાતિ અત્તનોયેવ તચં અત્તનો સરીરં ખાદયમાનં વિય. પુરાણતચં જિગુચ્છન્તોતિ જિણ્ણતાય કત્થચિ મુત્તં કત્થચિ ઓલમ્બિતં જિણ્ણતચં જિગુચ્છન્તો. ચતૂહીતિ ‘‘સજાતિયં ઠિતો, નિસ્સાય, થામેન, જિગુચ્છન્તો’’તિ યથાવુત્તેહિ ચતૂહિ કારણેહિ. તતોતિ કઞ્ચુકતો. અઞ્ઞેનાતિ અત્તતો અઞ્ઞેન. ચિત્તેનાતિ પુરિસસ્સ ચિત્તેનેવ, ન હત્થેન. સેય્યથાપિ નામ પુરિસો અહિં પસ્સિત્વા ‘‘અહો વતાહં ઇમં અહિં કઞ્ચુકતો ઉદ્ધરેય્ય’’ન્તિ અહિં કરણ્ડા ચિત્તેન ઉદ્ધરેય્ય, તસ્સ એવમસ્સ ‘‘અયં અહિ, અયં કરણ્ડો, અઞ્ઞો અહિ, અઞ્ઞો કરણ્ડો, કરણ્ડા ત્વેવ અહિ ઉબ્ભતો’’તિ, એવમેવ…પે… સો ઇમમ્હા કાયા અઞ્ઞં કાયં અભિનિમ્મિનાતિ…પે… અહીનિન્દ્રિયન્તિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.

ઇદ્ધિવિધઞાણાદિકથાવણ્ણના

૨૩૯. ભાજનાદિવિકતિકિરિયાનિસ્સયભૂતા ¶ સુપરિકમ્મકતમત્તિકાદયો વિય વિકુબ્બનકિરિયાનિસ્સયભાવતો ઇદ્ધિવિધઞાણં દટ્ઠબ્બં.

૨૪૧. પુબ્બે નીવરણપ્પહાનવારે વિય કન્તારગ્ગહણં અકત્વા કેવલં અદ્ધાનમગ્ગગ્ગહણં ખેમમગ્ગદસ્સનત્થં. કસ્મા પન ખેમમગ્ગસ્સેવ દસ્સનં, ન કન્તારમગ્ગસ્સ, નનુ ઉપમાદસ્સનમત્તમેતન્તિ ચોદનં પરિહરન્તો ‘‘યસ્મા’’તિઆદિમાહ. ‘‘અપ્પટિભયઞ્હી’’તિઆદિ પન ખેમમગ્ગસ્સેવ ગહણકારણદસ્સનં. વાતાતપાદિનિવારણત્થં સીસે સાટકં કત્વા. તથા તથા પન પરિપુણ્ણવચનં ઉપમાસમ્પત્તિયા ઉપમેય્યસમ્પાદનત્થં, અધિપ્પેતસ્સ ચ ઉપમેય્યત્થસ્સ સુવિઞ્ઞાપનત્થં, હેતુદાહરણભેદ્યભેદકાદિસમ્પન્નવચનેન ચ વિઞ્ઞૂજાતિકાનં ચિત્તારાધનત્થન્તિ વેદિતબ્બં. એવં સબ્બત્થ. સુખં વવત્થપેતીતિ અકિચ્છં અકસિરેન સલ્લક્ખેતિ, પરિચ્છિન્દતિ ચ.

૨૪૩. મન્દો ઉત્તાનસેય્યકદારકોપિ ‘‘દહરો’’તિ વુચ્ચતીતિ તતો વિસેસનત્થં ‘‘યુવા’’તિ ¶ વુત્તન્તિ મન્ત્વા યુવસદ્દેન વિસેસિતબ્બમેવ દહરસદ્દસ્સ અત્થં દસ્સેતું ‘‘તરુણો’’તિ વુત્તં. તથા યુવાપિ કોચિ અનિચ્છનકો, અનિચ્છનતો ચ અમણ્ડનજાતિકોતિ તતો વિસેસનત્થં ‘‘મણ્ડનજાતિકો’’તિઆદિ વુત્તન્તિ મન્ત્વા મણ્ડનજાતિકાદિસદ્દેન વિસેસિતબ્બમેવ યુવસદ્દસ્સ અત્થં દસ્સેતું ‘‘યોબ્બન્નેન સમન્નાગતો’’તિ વુત્તં. પાળિયઞ્હિ યથાક્કમં પદત્તયસ્સ વિસેસિતબ્બવિસેસકભાવેન વચનતો તથા સંવણ્ણના કતા, ઇતરથા એકકેનાપિ પદેન અધિપ્પેતત્થાધિગમિકા સપરિવારા સંવણ્ણનાવ કાતબ્બા સિયાતિ. ‘‘મણ્ડનપકતિકો’’તિ વુત્તમેવ વિવરિતું ‘‘દિવસસ્સા’’તિઆદિમાહ. કણિકસદ્દો દોસપરિયાયો, દોસો ચ નામ કાળતિલકાદીતિ દસ્સેતિ ‘‘કાળતિલકા’’તિઆદિના. કાળતિલપ્પમાણા બિન્દવો કાળતિલકાનિ, કાળા વા કમ્માસા, યે ‘‘સાસપબીજિકા’’તિપિ વુચ્ચન્તિ. તિલપ્પમાણા બિન્દવો તિલકાનિ. વઙ્ગં નામ વિયઙ્ગં વિપરિણામિતમઙ્ગં. યોબ્બન્નપીળકાદયો મુખદૂસિપીળકા, યે ‘‘ખરપીળકા’’ તિપિ વુચ્ચન્તિ. મુખનિમિત્તન્તિ મુખચ્છાયં. મુખે ગતો દોસો મુખદોસો ¶ . લક્ખણવચનમત્તમેતં મુખે અદોસસ્સપિ પાકટભાવસ્સ અધિપ્પેતત્તા, યથા વા મુખે દોસો, એવં મુખે અદોસોપિ મુખદોસોતિ સરલોપેન વુત્તો સામઞ્ઞનિદ્દેસતોપિ અનેકત્થસ્સ વિઞ્ઞાતબ્બત્તા, પિસદ્દલોપેન વા અયમત્થો વેદિતબ્બો. અવુત્તોપિ હિ અત્થો સમ્પિણ્ડનવસેન વુત્તો વિય વિઞ્ઞાયતિ, મુખદોસો ચ મુખઅદોસો ચ મુખદોસોતિ એકદેસસરૂપેકસેસનયેનપેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. એવઞ્હિ અત્થસ્સ પરિપુણ્ણતાય ‘‘પરેસં સોળસવિધં ચિત્તં પાકટં હોતી’’તિ વચનં સમત્થિતં હોતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘વત્તબ્બસ્સાવસિટ્ઠસ્સ, ગાહો નિદસ્સનાદિના;

અપિસદ્દાદિલોપેન, એકસેસનયેન વા.

અસમાને સદ્દે તિધા, ચતુધા ચ સમાનકે;

સામઞ્ઞનિદ્દેસતોપિ, વેદિતબ્બો વિભાવિના’’તિ.

‘‘સરાગં વા ચિત્ત’’ન્તિઆદિના પાળિયં વુત્તં સોળસવિધં ચિત્તં.

૨૪૫. પુબ્બેનિવાસઞાણૂપમાયન્તિ પુબ્બેનિવાસઞાણસ્સ, પુબ્બેનિવાસઞાણે વા દસ્સિતાય ઉપમાય. કસ્મા પન પાળિયં ગામત્તયમેવ ઉપમાને ગહિતન્તિ ચોદનં સોધેતું ‘‘તં દિવસ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તં દિવસં કતકિરિયા નામ પાકતિકસત્તસ્સાપિ યેભુય્યેન પાકટા હોતિ. તસ્મા તં દિવસં ગન્તું સક્કુણેય્યં ગામત્તયમેવ ભગવતા ગહિતં, ન તદુત્તરીતિ અધિપ્પાયો ¶ . કિઞ્ચાપિ પાળિયં તંદિવસગ્ગહણં નત્થિ, ગામત્તયગ્ગહણેન પન તદહેવ કતકિરિયા અધિપ્પેતાતિ મન્ત્વા અટ્ઠકથાયં તંદિવસગ્ગહણં કતન્તિ દટ્ઠબ્બં. તંદિવસગતગામત્તયગ્ગહણેનેવ ચ મહાભિનીહારેહિ અઞ્ઞેસમ્પિ પુબ્બેનિવાસઞાણલાભીનં તીસુપિ ભવેસુ કતકિરિયા યેભુય્યેન પાકટા હોતીતિ દીપિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. એતદત્થમ્પિ હિ ગામત્તયગ્ગહણન્તિ. તીસુ ભવેસુ કતકિરિયાયાતિ અભિસમ્પરાયેસુ પુબ્બે દિટ્ઠધમ્મે પન ઇદાનિ, પુબ્બે ચ કતકિચ્ચસ્સ.

૨૪૭. પાળિયં રથિકાય વીથિં સઞ્ચરન્તેતિ અઞ્ઞાય રથિકાય અઞ્ઞં રથિં સઞ્ચરન્તેતિ અત્થો, તેન અપરાપરં સઞ્ચરણં દસ્સિતન્તિ આહ ‘‘અપરાપરં સઞ્ચરન્તે’’તિ, તંતંકિચ્ચવસેન ઇતો ચિતો ચ સઞ્ચરન્તેતિ વુત્તં હોતિ, અયમેવત્થો રથિવીથિસદ્દાનમેકત્થત્તા. સિઙ્ઘાટકમ્હીતિ વીથિચતુક્કે. પાસાદો વિય ભિક્ખુસ્સ કરજકાયો દટ્ઠબ્બો ¶ તત્થ પતિટ્ઠિતસ્સ દટ્ઠબ્બદસ્સનસિદ્ધિતો. મંસચક્ખુમતો હિ દિબ્બચક્ખુસમધિગમો. યથાહ ‘‘મંસચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદો, મગ્ગો દિબ્બસ્સ ચક્ખુનો’’તિ (ઇતિવુ. ૬૧). ચક્ખુમા પુરિસો વિય અયમેવ દિબ્બચક્ખું પત્વા ઠિતો ભિક્ખુ દટ્ઠબ્બસ્સ દસ્સનતો. ગેહં પવિસન્તો, તતો નિક્ખમન્તો વિય ચ માતુકુચ્છિં પટિસન્ધિવસેન પવિસન્તો, તતો ચ વિજાતિવસેન નિક્ખમન્તો માતુકુચ્છિયા ગેહસદિસત્તા. તથા હિ વુત્તં ‘‘માતરં કુટિકં બ્રૂસિ, ભરિયં બ્રૂસિ કુલાવક’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૧૯). અયં અટ્ઠકથામુત્તકો નયો – ગેહં પવિસન્તો વિય અત્તભાવં ઉપપજ્જનવસેન ઓક્કમન્તો, ગેહા નિક્ખમન્તો વિય ચ અત્તભાવતો ચવનવસેન અપક્કમન્તો અત્તભાવસ્સ ગેહસદિસત્તા. વુત્તઞ્હિ ‘‘ગહકારક દિટ્ઠોસિ, પુન ગેહં ન કાહસી’’તિ (ધ. પ. ૧૫૪).

અપરાપરં સઞ્ચરણકસત્તાતિ પુનપ્પુનં સંસારે પરિબ્ભમનકસત્તા. અબ્ભોકાસટ્ઠાનેતિ અજ્ઝોકાસદેસભૂતે. મજ્ઝેતિ નગરસ્સ મજ્ઝભૂતે સિઙ્ઘાટકે. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં તસ્મિં ભવેકદેસે. નિબ્બત્તસત્તાતિ ઉપ્પજ્જમાનકસત્તા. ઇમિના હિ તસ્મિં તસ્મિં ભવે જાતસંવદ્ધે સત્તે વદતિ, ‘‘અપરાપરં સઞ્ચરણકસત્તા’’તિ પન એતેન તથા અનિયમિતકાલિકે સાધારણસત્તે. એવઞ્હિ તેસં યથાક્કમં સઞ્ચરણકસન્નિસિન્નકજનોપમતા ઉપપન્ના હોતીતિ. તીસુ ભવેસુ નિબ્બત્તસત્તાનં આવિભૂતકાલોતિ એત્થ પન વુત્તપ્પકારાનં સબ્બેસમ્પિ સત્તાનં અનિયમતો ગહણં વેદિતબ્બં.

નનુ ચાયં દિબ્બચક્ખુકથા, અથ કસ્મા ‘‘તીસુ ભવેસૂ’’તિ ચતુવોકારભવસ્સાપિ સઙ્ગહો કતો. ન હિ સો અરૂપધમ્મારમ્મણોતિ અનુયોગં પરિહરન્તો ‘‘ઇદઞ્ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ¶ ‘‘ઇદન્તિ તીસુ ભવેસુ નિબ્બત્તસત્તાનન્તિ ઇદં વચન’’ન્તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૨૪૭) અયમેત્થ આચરિયસ્સ મતિ, એવં સતિ અટ્ઠકથાચરિયેહિ અટ્ઠકથાયમેવ યથાવુત્તો અનુયોગો પરિહરિતોતિ. અયં પનેત્થ અમ્હાકં ખન્તિ – નનુ ચાયં દિબ્બચક્ખુકથા, અથ કસ્મા ‘‘દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન સત્તે પસ્સતિ ચવમાને ઉપપજ્જમાને’’તિઆદિના અવિસેસતો ચતુવોકારભવૂપગસ્સાપિ સઙ્ગહો કતો. ન હિ ¶ સો અરૂપધમ્મારમ્મણોતિ અનુયોગં પરિહરન્તો ‘‘ઇદઞ્ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઇદન્તિ ‘‘સત્તે પસ્સતિ ચવમાને ઉપપજ્જમાને’’તિઆદિવચનં. એવઞ્હિ સતિ અટ્ઠકથાચરિયેહિ પાળિયમેવ યથાવુત્તો અનુયોગો પરિહરિતોતિ. યદગ્ગેન સો પાળિયં પરિહરિતો, તદગ્ગેન અટ્ઠકથાયમ્પિ તસ્સા અત્થવણ્ણનાભાવતો. દેસનાસુખત્થમેવાતિ કેવલં દેસનાસુખત્થં એવ અવિસેસેન વુત્તં, ન પન ચતુવોકારભવૂપગાનં દિબ્બચક્ખુસ્સ આવિભાવસબ્ભાવતો. ‘‘ઠપેત્વા અરૂપભવ’’ન્તિ વા ‘‘દ્વીસુ ભવેસૂ’’તિ વા સત્તે પસ્સતિ કામાવચરભવતો, રૂપાવચરભવતો ચ ચવમાનેતિ વા કામાવચરભવે, રૂપાવચરભવે ચ ઉપપજ્જમાનેતિ વા વુચ્ચમાના હિ દેસના યથારહં ભેદ્યભેદકાદિવિભાવનેન સુખાસુખાવબોધા ચ ન હોતિ, અવિસેસેન પન એવમેવ વુચ્ચમાના સુખાસુખાવબોધા ચ. દેસેતું, અવબોધેતુઞ્ચ સુકરતાપયોજનઞ્હિ ‘‘દેસનાસુખત્થ’’ન્તિ વુત્તં. કસ્માતિ આહ ‘‘આરુપ્પે…પે… નત્થી’’તિ, દિબ્બચક્ખુગોચરભૂતાનં રૂપધમ્માનમભાવતોતિ વુત્તં હોતિ.

આસવક્ખયઞાણકથાવણ્ણના

૨૪૮. ઇધ વિપસ્સનાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં વેદિતબ્બં, ન લોકિયાભિઞ્ઞાસુ વિય અભિઞ્ઞાપાદકં. વિપસ્સનાપાદકન્તિ ચ વિપસ્સનાય પદટ્ઠાનભૂતં, વિપસ્સના ચ નામેસા તિવિધા વિપસ્સકપુગ્ગલભેદેન મહાબોધિસત્તાનં વિપસ્સના, પચ્ચેકબોધિસત્તાનં વિપસ્સના, સાવકાનં વિપસ્સના ચાતિ. તત્થ મહાબોધિસત્તાનં, પચ્ચેકબોધિસત્તાનઞ્ચ વિપસ્સના ચિન્તામયઞાણસમ્બન્ધિકા સયમ્ભુઞાણભૂતા, સાવકાનં પન સુતમયઞાણસમ્બન્ધિકા પરોપદેસસમ્ભૂતા. સા ‘‘ઠપેત્વા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં અવસેસરૂપારૂપજ્ઝાનાનં અઞ્ઞતરતો વુટ્ઠાયા’’તિઆદિના અનેકધા, અરૂપમુખવસેન ચતુધાતુવવત્થાને વુત્તાનં તેસં તેસં ધાતુપરિગ્ગહમુખાનઞ્ચ અઞ્ઞતરમુખવસેન અનેકધા ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૬૬૪) નાનાનયતો વિભાવિતા, મહાબોધિસત્તાનં પન ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સમુખેન પભેદગમનતો નાનાનયં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસન્નિસ્સયસ્સ અરિયમગ્ગઞાણસ્સ અધિટ્ઠાનભૂતં પુબ્બભાગઞાણગબ્ભં ગણ્હાપેન્તં ¶ પરિપાકં ગચ્છન્તં પરમગમ્ભીરં સણ્હસુખુમતરં અનઞ્ઞસાધારણં વિપસ્સનાઞાણં હોતિ ¶ , યં અટ્ઠકથાસુ ‘‘મહાવજિરઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, યસ્સ ચ પવત્તિવિભાગેન ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સપ્પભેદસ્સ પાદકભાવેન સમાપજ્જિયમાના ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસઙ્ખ્યા દેવસિકં સત્થુ વળઞ્જનસમાપત્તિયો વુચ્ચન્તિ. સ્વાયં બુદ્ધાનં વિપસ્સનાચારો પરમત્થમઞ્જુસાયં વિસુદ્ધિમગ્ગવણ્ણનાયં (વિસુદ્ધિ. ટી. ૧.૧૪૪) ઉદ્દેસતો આચરિયેન દસ્સિતો, તતો સો અત્થિકેહિ ગહેતબ્બો. ઇધ પન સાવકાનં વિપસ્સનાવ અધિપ્પેતા.

‘‘આસવાનં ખયઞાણાયા’’તિ ઇદં કિરિયાપયોજનભૂતે તદત્થે સમ્પદાનવચનં, તસ્મા અસતિપિ પયોજનવાચકે પયોજનવસેનેવ અત્થો વેદિતબ્બોતિ આહ ‘‘ખયઞાણનિબ્બત્તનત્થાયા’’તિ. એવમીદિસેસુ. નિબ્બાનં, અરહત્તમગ્ગો ચ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન ઇધ ખયો નામ, તત્થ ઞાણં ખયઞાણં, તસ્સ નિબ્બત્તનસઙ્ખાતો અત્થો પયોજનં, તદત્થાયાતિ અત્થો. ખેપેતિ પાપધમ્મે સમુચ્છિન્દતીતિ ખયો, મગ્ગો. સો પન પાપક્ખયો આસવક્ખયેન વિના નત્થિ, તસ્મા ‘‘ખયે ઞાણ’’ન્તિ (ધ. સ. સુત્તન્તદુકમાતિકા ૧૪૮) એત્થ ખયગ્ગહણેન આસવક્ખયોવ વુત્તોતિ દસ્સેતિ ‘‘આસવાનં ખયો’’તિ ઇમિના. અનુપ્પાદે ઞાણન્તિ આસવાનમનુપ્પાદભૂતે અરિયફલે ઞાણં. ખીયિંસુ આસવા એત્થાતિ ખયો, ફલં. સમિતપાપતાય સમણો, સમિતપાપતા ચ નિપ્પરિયાયતો અરહત્તફલેનેવાતિ આહ ‘‘આસવાનં ખયા સમણો હોતીતિ એત્થ ફલ’’ન્તિ. ખયાતિ ચ ખીણત્તાતિ અત્થો. ખીયન્તિ આસવા એત્થાતિ ખયો, નિબ્બાનં. ‘‘આસવક્ખયા’’તિ પન સમાસવસેન દ્વિભાવં કત્વા વુત્તત્તા ‘‘આસવાનં ખયો’’તિ પદસ્સ અત્થુદ્ધારે આસવક્ખયપદગ્ગહણં.

‘‘પરવજ્જાનુપસ્સિસ્સા’’તિઆદિગાથા ધમ્મપદે (ધ. પ. ૨૫૩). તત્થ ઉજ્ઝાનસઞ્ઞિનોતિ ગરહસઞ્ઞિનો. અરાતિ દૂરા. ‘‘અરા સિઙ્ઘામિ વારિજ’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૨૩૪; જા. ૧.૬.૧૧૬) વિય હિ દૂરત્થોયં નિપાતો. ‘‘આરા’’તિપિ પાઠો. અરાસદ્દો વિય આરાસદ્દોપિ દૂરત્થે એકો નિપાતોતિ વેદિતબ્બો. તદેવ હિ પદં સદ્દસત્થે ઉદાહટં. કામઞ્ચ ધમ્મપદટ્ઠકથાયં ‘‘અરહત્તમગ્ગસઙ્ખાતા આરા દૂરં ગતોવ હોતી’’તિ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૨.૨૫૩) વુત્તં, તથાપિ આસવવડ્ઢિયા સઙ્ખારે વડ્ઢેન્તો ¶ વિસઙ્ખારતો સુવિદૂરદૂરો, તસ્મા ‘‘આરા સો આસવક્ખયા’’તિ એત્થ આસવક્ખયપદં વિસઙ્ખારાધિવચનમ્પિ સમ્ભવતીતિ આહ ‘‘નિબ્બાન’’ન્તિ. ખયનં ખયો, આસવાનં ખણનિરોધો. સેસં તસ્સ પરિયાયવચનં. ભઙ્ગો આસવાનં ખયોતિ વુત્તોતિ યોજના. ઇધ પન નિબ્બાનમ્પિ મગ્ગોપિ અવિનાભાવતો. ન હિ નિબ્બાનમનારબ્ભ મગ્ગેનેવ આસવાનં ખયો હોતીતિ.

તન્નિન્નન્તિ ¶ તસ્મિં આસવાનં ખયઞાણે નિન્નં. સેસં તસ્સેવ વેવચનં. પાળિયં ઇદં દુક્ખન્તિ દુક્ખસ્સ અરિયસચ્ચસ્સ પરિચ્છિન્દિત્વા, અનવસેસેત્વા ચ તદા તસ્સ ભિક્ખુનો પચ્ચક્ખતો ગહિતભાવદસ્સનન્તિ દસ્સેતું ‘‘એત્તક’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ હિ એત્તકં દુક્ખન્તિ તસ્સ પરિચ્છિજ્જ ગહિતભાવદસ્સનં. ન ઇતો ભિય્યોતિ અનવસેસેત્વા ગહિતભાવદસ્સનં. તેનાહ ‘‘સબ્બમ્પિ દુક્ખસચ્ચ’’ન્તિઆદિ. સરસલક્ખણપટિવેધવસેન પજાનનમેવ યથાભૂતં પજાનનં નામાતિ દસ્સેતિ ‘‘સરસલક્ખણપટિવેધેના’’તિ ઇમિના. રસોતિ સભાવો રસિતબ્બો જાનિતબ્બોતિ કત્વા, અત્તનો રસો સરસો, સો એવ લક્ખણં, તસ્સ અસમ્મોહતો પટિવિજ્ઝનેનાતિ અત્થો. અસમ્મોહતો પટિવિજ્ઝનઞ્ચ નામ યથા તસ્મિં ઞાણે પવત્તે પચ્છા દુક્ખસચ્ચસ્સ સરૂપાદિપરિચ્છેદે સમ્મોહો ન હોતિ, તથા તસ્સ પવત્તિયેવ. તેન વુત્તં ‘‘યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ. ‘‘નિબ્બત્તિક’’ન્તિ ઇમિના ‘‘દુક્ખં સમુદેતિ એતસ્માતિ દુક્ખસમુદયો’’તિ નિબ્બચનં દસ્સેતિ. તદુભયન્તિ દુક્ખં, દુક્ખસમુદયો ચ. યં ઠાનં પત્વાતિ યં નિબ્બાનં મગ્ગસ્સ આરમ્મણપચ્ચયટ્ઠેન કારણભૂતં આગમ્મ. ઠાનન્તિ હિ કારણં વુચ્ચતિ તિટ્ઠતિ એત્થ ફલં તદાયત્તતાયાતિ કત્વા. તદુભયં પત્વાતિ ચ તદુભયવતો પુગ્ગલસ્સ તદુભયસ્સ પત્તિ વિય વુત્તા. પુગ્ગલસ્સેવ હિ આરમ્મણકરણવસેન નિબ્બાનપ્પત્તિ, ન તદુભયસ્સ. અપિચ પત્વાતિ પાપુણનહેતુ, પુગ્ગલસ્સ આરમ્મણકરણવસેન સમાપજ્જનતોતિ અત્થો. અસમાનકત્તુકે વિય હિ સમાનકત્તુકેપિ ત્વાપચ્ચયસ્સ હેત્વત્થે પવત્તિ સદ્દસત્થેસુ પાકટા. અપ્પવત્તીતિ અપ્પવત્તિનિમિત્તં ‘‘ન પવત્તતિ તદુભયમેતેના’’તિ કત્વા, અપ્પવત્તિટ્ઠાનં વા ‘‘ન પવત્તતિ તદુભયમેત્થા’’તિ કત્વા, અનેન ચ ‘‘દુક્ખં નિરુજ્ઝતિ એત્થ, એતેનાતિ વા દુક્ખનિરોધો’’તિ નિબ્બચનં દસ્સેતિ, દુક્ખસમુદયસ્સ પન ગહણં તંનિબ્બત્તકસ્સ નિરુજ્ઝનતો તસ્સાપિ નિરુજ્ઝનદસ્સનત્થન્તિ દટ્ઠબ્બં. નિબ્બાનપદેયેવ ¶ ત-સદ્દો નિવત્તતીતિ અયં-સદ્દો પુન વુત્તો. સબ્બનામિકઞ્હિ પદં વુત્તસ્સ વા લિઙ્ગસ્સ ગાહકં, વુચ્ચમાનસ્સ વા. તસ્સાતિ દુક્ખનિરોધસ્સ. સમ્પાપકન્તિ સચ્છિકરણવસેન સમ્મદેવ પાપકં, એતેન ચ ‘‘દુક્ખનિરોધં ગમયતિ, ગચ્છતિ વા એતાયાતિ દુક્ખનિરોધગામિની, સાયેવ પટિપદા દુક્ખનિરોધગામિનિપટિપદા’’તિ નિબ્બચનં દસ્સેતિ.

કિલેસવસેનાતિ આસવસઙ્ખાતકિલેસવસેન. તદેવ આસવપરિયાયેન દસ્સેન્તો પુન આહ, તસ્મા ન એત્થ પુનરુત્તિદોસોતિ અધિપ્પાયો. પરિયાયદેસનાભાવો નામ હિ આવેણિકો બુદ્ધધમ્મોતિ હેટ્ઠા વુત્તોવાયમત્થો. નનુ ચ આસવાનં દુક્ખસચ્ચપરિયાયોવ અત્થિ, ન સેસસચ્ચપરિયાયો, અથ કસ્મા સરૂપતો દસ્સિતસચ્ચાનિયેવ કિલેસવસેન પરિયાયતો પુન દસ્સેન્તો એવમાહાતિ વુત્તન્તિ? સચ્ચં, તંસમ્બન્ધત્તા પન સેસસચ્ચાનં તંસમુદયાદિપરિયાયોપિ લબ્ભતીતિ ¶ કત્વા એવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. દુક્ખસચ્ચપરિયાયભૂતઆસવસમ્બન્ધાનિ હિ આસવસમુદયાદીનીતિ, સચ્ચાનિ દસ્સેન્તોતિપિ યોજેતબ્બં. ‘‘આસવાનં ખયઞાણાયા’’તિ આરદ્ધત્તા ચેત્થ આસવાનમેવ ગહણં, ન સેસકિલેસાનં તથા અનારદ્ધત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. તથા હિ ‘‘કામાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૨૪૮; મ. નિ. ૧.૪૩૩; ૩.૧૯) આસવવિમુત્તસીસેનેવ સબ્બકિલેસવિમુત્તિ વુત્તા. ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ યથાભૂતં પજાનાતી’’તિઆદિના મિસ્સકમગ્ગોવ ઇધ કથિતો લોકિયવિપસ્સનાય લોકુત્તરમગ્ગસ્સ મિસ્સકત્તાતિ વુત્તં ‘‘સહ વિપસ્સનાય કોટિપ્પત્તં મગ્ગં કથેસી’’તિ. ‘‘જાનતો પસ્સતો’’તિ ઇમિના તયોપિ પરિઞ્ઞાસચ્છિકિરિયાભાવનાભિસમયા વુત્તા ચતુસચ્ચપજાનનાય એવ ચતુકિચ્ચસિદ્ધિતો, પહાનાભિસમયો પન પારિસેસતો ‘‘વિમુચ્ચતી’’તિ ઇમિના વુત્તોતિ આહ ‘‘મગ્ગક્ખણં દસ્સેતી’’તિ. ચત્તારિ હિ કિચ્ચાનિ ચતુસચ્ચપજાનનાય એવ સિદ્ધાનિ. યથાહ ‘‘તં ખો પનિદં દુક્ખં અરિયસચ્ચં પરિઞ્ઞાતન્તિ મે ભિક્ખવે પુબ્બે અનનુસ્સુતેસુ ધમ્મેસુ ચક્ખું ઉદપાદી’’તિઆદિ (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૫; પટિ. મ. ૨.૨૯). અયં અટ્ઠકથામુત્તકો નયો – જાનતો પસ્સતોતિ ચ હેતુનિદ્દેસો, ‘‘જાનનહેતુ પસ્સનહેતુ કામાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતી’’તિઆદિના યોજના. કામઞ્ચેત્થ જાનનપસ્સનકિરિયાનં, વિમુચ્ચનકિરિયાય ચ સમાનકાલતા, તથાપિ ¶ ધમ્માનં સમાનકાલિકાનમ્પિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નતા સહજાતાદિકોટિયા લબ્ભતીતિ, હેતુગબ્ભવિસેસનતાદસ્સનમેતન્તિપિ વદન્તિ.

ભવાસવગ્ગહણેન ચેત્થ ભવરાગસ્સ વિય ભવદિટ્ઠિયાપિ સમવરોધોતિ દિટ્ઠાસવસ્સાપિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો, અધુના પન ‘‘દિટ્ઠાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતી’’તિ કત્થચિ પાઠો દિસ્સતિ, સો ન પોરાણો, પચ્છા પમાદલિખિતોતિ વેદિતબ્બો. ભયભેરવસુત્તસંવણ્ણનાદીસુ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૫૪) અનેકાસુપિ તથેવ સંવણ્ણિતત્તા. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ પાળિયં સચ્ચપટિવેધો અનિયમિતપુગ્ગલસ્સ અનિયમિતકાલવસેન વુત્તો, તથાપિ અભિસમયકાલે તસ્સ પચ્ચુપ્પન્નતં ઉપાદાય ‘‘એવં જાનતો એવં પસ્સતો’’તિ વત્તમાનકાલનિદ્દેસો કતો, સો ચ કામં કસ્સચિ મગ્ગક્ખણતો પરં યાવજ્જતના અતીતકાલિકો એવ, સબ્બપઠમં પનસ્સ અતીતકાલિકત્તં ફલક્ખણેન વેદિતબ્બન્તિ આહ ‘‘વિમુત્તસ્મિન્તિ ઇમિના ફલક્ખણ’’ન્તિ. પચ્ચવેક્ખણઞાણન્તિ ફલપચ્ચવેક્ખણઞાણં તથા ચેવ વુત્તત્તા. તગ્ગહણેન પન તદવિનાભાવતો સેસાનિ નિરવસેસાનિ ગહેતબ્બાનિ, એકદેસાનિ વા અપરિપુણ્ણાયપિ પચ્ચવેક્ખણાય સમ્ભવતો. ‘‘ખીણા જાતી’’તિઆદીહિ પદેહિ ‘‘નાપરં ઇત્થત્તાયા’’તિ પદપરિયોસાનેહિ. તસ્સાતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણસ્સ. ભૂમિન્તિ પવત્તિટ્ઠાનં. નનુ ચ ‘‘વિમુત્તસ્મિં વિમુત્ત’’ન્તિ વુત્તં ફલમેવ તસ્સ આરમ્મણસઙ્ખાતા ભૂમિ, અથ કથં ‘‘ખીણા જાતી’’તિઆદીહિ તસ્સ ભૂમિદસ્સનન્તિ ચોદનં ¶ સોધેતું ‘‘તેન હી’’તિઆદિ વુત્તં. યસ્મા પન પહીનકિલેસપચ્ચવેક્ખણેન વિજ્જમાનસ્સાપિ કમ્મસ્સ આયતિં અપ્પટિસન્ધિકભાવતો ‘‘ખીણા જાતી’’તિ પજાનાતિ, યસ્મા ચ મગ્ગપચ્ચવેક્ખણાદીહિ ‘‘વુસિતં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિઆદીનિ પજાનાતિ, તસ્મા ‘‘ખીણા જાતી’’તિઆદીહિ તસ્સ ભૂમિદસ્સનન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘તેન ઞાણેના’’તિ હિ યથારુતતો, અવિનાભાવતો ચ ગહિતેન પઞ્ચવિધેન પચ્ચવેક્ખણઞાણેનાતિ અત્થો.

‘‘ખીણા જાતી’’તિ એત્થ સોતુજનાનં સુવિઞ્ઞાપનત્થં પરમ્મુખા વિય ચોદનં સમુટ્ઠાપેતિ ‘‘કતમા પના’’તિઆદિના. યેન પનાધિપ્પાયેન ચોદના કતા, તદધિપ્પાયં પકાસેત્વા પરિહારં વત્તુકામો ‘‘ન તાવસ્સા’’તિઆદિમાહ. ‘‘ન તાવ…પે… વિજ્જમાનત્તા’’તિ વક્ખમાનમેવ હિ અત્થં મનસિ કત્વા અયં ચોદના સમુટ્ઠાપિતા, તત્થ ન તાવસ્સ અતીતા ¶ જાતિ ખીણાતિ અસ્સ ભિક્ખુનો અતીતા જાતિ, ન તાવ મગ્ગભાવનાય ખીણા. તત્થ કારણમાહ ‘‘પુબ્બેવ ખીણત્તા’’તિ, મગ્ગભાવનાય પુરિમતરમેવ નિરુજ્ઝનવસેન ખીણત્તાતિ અધિપ્પાયો. ન અનાગતા અસ્સ જાતિ ખીણા મગ્ગભાવનાયાતિ યોજના. તત્થ કારણમાહ ‘‘અનાગતે વાયામાભાવતો’’તિ, ઇદઞ્ચ અનાગતભાવસામઞ્ઞમેવ ગહેત્વા લેસેન ચોદનાધિપ્પાયવિભાવનત્થં વદતિ, ન અનાગતવિસેસં અનાગતે મગ્ગભાવનાય ખેપનપયોગાભાવતોતિ અત્થો. વિજ્જમાનેયેવ હિ પયોગો સમ્ભવતિ, ન અવિજ્જમાનેતિ વુત્તં હોતિ. અનાગતવિસેસો પનેત્થ અધિપ્પેતો, તસ્સ ચ ખેપને વાયામોપિ લબ્ભતેવ. તેનાહ ‘‘યા પન મગ્ગસ્સા’’તિઆદિ. અનાગતવિસેસોતિ ચ અભાવિતે મગ્ગે ઉપ્પજ્જનારહો અનન્તરજાતિભેદો વુચ્ચતિ. ન પચ્ચુપ્પન્ના અસ્સ જાતિ ખીણા મગ્ગભાવનાયાતિ યોજના. તત્થ કારણમાહ ‘‘વિજ્જમાનત્તા’’તિ, એકભવપરિયાપન્નતાય વિજ્જમાનત્તાતિ અત્થો. તત્થ તત્થ ભવે પઠમાભિનિબ્બત્તિલક્ખણા હિ જાતિ. ‘‘યા પના’’તિઆદિના પન મગ્ગભાવનાય કિલેસહેતુવિનાસનમુખેન અનાગતજાતિયા એવ ખીણભાવો પકાસિતોતિ દટ્ઠબ્બં. એકચતુપઞ્ચવોકારભવેસૂતિ ભવત્તયગ્ગહણં વુત્તનયેન અનવસેસતો જાતિયા ખીણભાવદસ્સનત્થં, પુબ્બપદદ્વયેપેત્થ ઉત્તરપદલોપો. એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધપ્પભેદાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ‘‘તં સો’’તિઆદિ ‘‘કથઞ્ચ નં પજાનાતી’’તિ ચોદનાય સોધનાવચનં. તત્થ તન્તિ યથાવુત્તં જાતિં. સોતિ ખીણાસવો ભિક્ખુ. પચ્ચવેક્ખિત્વાતિ પજાનનાય પુબ્બભાગે પહીનકિલેસપચ્ચવેક્ખણદસ્સનં. એવઞ્ચ કત્વા પચ્ચવેક્ખણપરમ્પરાય તથા પજાનના સિદ્ધાતિ દટ્ઠબ્બં. પચ્ચવેક્ખણન્તરવિભાવનત્થમેવ હિ ‘‘જાનન્તો પજાનાતી’’તિ વત્તમાનવચનદ્વયં વુત્તં, જાનન્તો હુત્વા, જાનનહેતુ વા પજાનાતિ નામાતિ અત્થો.

બ્રહ્મચરિયવાસો ¶ નામ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસતો મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ નિબ્બત્તનમેવાતિ આહ ‘‘પરિવુત્થ’’ન્તિ, સમન્તતો નિરવસેસેન વસિતં પરિચિણ્ણન્તિ અત્થો. કસ્મા પનિદં સો અતીતકાલવસેન પજાનાતીતિ અનુયોગેનાહ ‘‘પુથુજ્જનકલ્યાણકેન હિ સદ્ધિ’’ન્તિઆદિ. પુથુજ્જનકલ્યાણકોપિ હિ હેટ્ઠા વુત્તલક્ખણો સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નો ¶ નામ દક્ખિણવિભઙ્ગસુત્તાદીસુ (મ. નિ. ૩.૩૭૯) તથા એવ વુત્તત્તા. વસન્તિ નામાતિ વસન્તા એવ નામ હોન્તિ, ન વુત્થવાસા. તસ્માતિ વુત્થવાસત્તા. નનુ ચ ‘‘સો ‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ યથાભૂતં પજાનાતી’’તિઆદિના પાળિયં સમ્માદિટ્ઠિયેવ વુત્તા, ન સમ્માસઙ્કપ્પાદયો, અથ કસ્મા ‘‘ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવનાવસેન સોળસવિધં કિચ્ચં નિટ્ઠાપિત’’ન્તિ અટ્ઠઙ્ગિકસ્સ મગ્ગસ્સ સાધારણતો વુત્તન્તિ? સમ્માસઙ્કપ્પાદીનમ્પિ ચતુકિચ્ચસાધનવસેન પવત્તિતો. સમ્માદિટ્ઠિયા હિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ પરિઞ્ઞાદિકિચ્ચસાધનવસેન પવત્તમાનાય સમ્માસઙ્કપ્પાદીનમ્પિ સેસાનં દુક્ખસચ્ચે પરિઞ્ઞાભિસમયાનુગુણાવ પવત્તિ, ઇતરસચ્ચેસુ ચ નેસં પહાનાભિસમયાદિવસેન પવત્તિ પાકટા એવાતિ. દુક્ખનિરોધમગ્ગેસુ યથાક્કમં પરિઞ્ઞાસચ્છિકિરિયાભાવનાપિ યાવદેવ સમુદયપહાનત્થાતિ કત્વા તદત્થેયેવ તાસં પક્ખિપનેન ‘‘કતં કરણીય’’ન્તિ પદસ્સ અધિપ્પાયં વિભાવેતું ‘‘તેના’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘દુક્ખમૂલં સમુચ્છિન્ન’’ન્તિ ઇમિનાપિ તદેવ પકારન્તરેન વિભાવેતિ.

કસ્મા પનેત્થ ‘‘કતં કરણીય’’ન્તિ અતીતનિદ્દેસો કતોતિ આહ ‘‘પુથુજ્જનકલ્યાણકાદયો’’તિઆદિ. ઇમે પકારા ઇત્થં, તબ્ભાવો ઇત્થત્તન્તિ દસ્સેતિ ‘‘ઇત્થભાવાયા’’તિ ઇમિના, આય-સદ્દો ચ સમ્પદાનત્થે, તદત્થાયાતિ અત્થો. તે પન પકારા અરિયમગ્ગબ્યાપારભૂતા પરિઞ્ઞાદયો ઇધાધિપ્પેતાતિ વુત્તં ‘‘એવં સોળસકિચ્ચભાવાયા’’તિ. તે હિ મગ્ગં પચ્ચવેક્ખતો મગ્ગાનુભાવેન પાકટા હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ મગ્ગે પચ્ચવેક્ખિતે તંકિચ્ચપચ્ચવેક્ખણાયપિ સુખેન સિદ્ધિતો. એવં સાધારણતો ચતૂસુ મગ્ગેસુ પચ્ચેકં ચતુકિચ્ચવસેન સોળસકિચ્ચભાવં પકાસેત્વા તેસુપિ કિચ્ચેસુ પહાનમેવ પધાનં તદત્થત્તા ઇતરેસં પરિઞ્ઞાદીનન્તિ તદેવ વિસેસતો પકાસેતું ‘‘કિલેસક્ખયભાવાય વા’’તિ આહ.

અપિચ પુરિમનયેન પચ્ચવેક્ખણપરમ્પરાય પચ્ચવેક્ખણવિધિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પધાનત્તા પહીનકિલેસપચ્ચવેક્ખણવિધિમેવ દસ્સેતું એવં વુત્તન્તિપિ દટ્ઠબ્બં. દુતિયવિકપ્પે અયં પકારો ઇત્થં, તબ્ભાવો ઇત્થત્તં, આયસદ્દો ચેત્થ સમ્પદાનવચનસ્સ કારિયભૂતો નિસ્સક્કત્થેતિ દસ્સેતિ ‘‘ઇત્થભાવતો’’તિ ઇમિના. ‘‘ઇમસ્મા એવં પકારા’’તિ પન વદન્તો પકારો નામ ¶ પકારવન્તતો અત્થતો ભેદો નત્થિ. યદિ હિ સો ભેદો અસ્સ, તસ્સેવ સો પકારો ન સિયા, તસ્મા ¶ ઇત્થં-સદ્દો પકારવન્તવાચકો, અત્થતો પન અભેદેપિ સતિ અવયવાવયવિતાદિના ભેદપરિકપ્પનાવસેન સિયા કિઞ્ચિ ભેદમત્થં, તસ્મા ઇત્થત્તસદ્દો પકારવાચકોતિ દસ્સેતિ. અયમિધ ટીકાયં, (દી. નિ. ટી. ૧.૨૪૮) મજ્ઝિમાગમટીકાવિનયટીકાદીસુ (સારત્થ. ટી. ૧.૧૪) ચ આગતનયો.

સદ્દવિદૂ પન પવત્તિનિમિત્તાનુસારેન એવમિચ્છન્તિ – અયં પકારો અસ્સાતિ ઇત્થં, પકારવન્તો. વિચિત્રા હિ તદ્ધિતવુત્તિ. તસ્સ ભાવો ઇત્થત્તં, પકારો, ઇમમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘ઇત્થભાવતો ઇમસ્મા એવં પકારા’’તિ આહાતિ. પઠમવિકપ્પેપિ યથારહં એસ નયો. ઇદાનિ વત્તમાનખન્ધસન્તાનાતિ સરૂપકથનં. અપરન્તિ અનાગતં. ‘‘ઇમે પન પઞ્ચક્ખન્ધા પરિઞ્ઞાતા તિટ્ઠન્તી’’તિ ઇદાનિ પાઠો, ‘‘ઇમે પન ચરિમકત્તભાવસઙ્ખાતા પઞ્ચક્ખન્ધા પરિઞ્ઞાતા તિટ્ઠન્તી’’તિ પન મજ્ઝિમાગમવિનયટીકાદીસુ, (સારત્થ. ટી. ૧.૧૪) ઇધ ચ ટીકાયં (દી. નિ. ટી. ૧.૨૪૮) ઉલ્લિઙ્ગિતપાઠો. તત્થ ચરિમકત્તભાવસઙ્ખાતાતિ એકસન્તતિપરિયાપન્નભાવેન પચ્છિમકત્તભાવકથિતા. પરિઞ્ઞાતાતિ મગ્ગેન પરિચ્છિજ્જ ઞાતા. તિટ્ઠન્તીતિ અપ્પતિટ્ઠા અનોકાસા તિટ્ઠન્તિ. એતેન હિ તેસં ખન્ધાનં અપરિઞ્ઞામૂલાભાવેન અપતિટ્ઠાભાવં દસ્સેતિ. અપરિઞ્ઞામૂલિકા હિ પતિટ્ઠા, તદભાવતો પન અપ્પતિટ્ઠાભાવો. યથાહ ‘‘કબળીકારે ચે ભિક્ખવે આહારે અત્થિ રાગો, અત્થિ નન્દી, અત્થિ તણ્હા, પતિટ્ઠિતં તત્થ વિઞ્ઞાણં વિરુળ્હ’’ન્તિઆદિ (સં. નિ. ૨.૬૪; કથા. ૨૯૬; મહાનિ. ૭). તદુપમં વિભાવેતિ ‘‘છિન્નમૂલકા રુક્ખા વિયા’’તિ ઇમિના, યથા છિન્નમૂલકા રુક્ખા મૂલાભાવતો અપ્પતિટ્ઠા અનોકાસા તિટ્ઠન્તિ, એવમેતેપિ અપરિઞ્ઞામૂલાભાવતોતિ. અયમેત્થ ઓપમ્મસંસન્દના. ચરિમકચિત્તનિરોધેનાતિ પરિનિબ્બાનચિત્તનિરોધેન. અનુપાદાનોતિ અનિન્ધનો. અપણ્ણત્તિકભાવન્તિ યેસુ ખન્ધેસુ વિજ્જમાનેસુ તથા તથા પરિકપ્પનાસિદ્ધા પઞ્ઞત્તિ, તદભાવતો તસ્સાપિ ધરમાનકપઞ્ઞત્તિયા અભાવેન અપઞ્ઞત્તિકભાવં ગમિસ્સન્તિ. પણ્ણત્તિ પઞ્ઞત્તીતિ હિ અત્થતો એકં યથા ‘‘પઞ્ઞાસ પણ્ણાસા’’તિ. પઞ્ઞાસ પણ્ણાદેસોતિ હિ અક્ખરચિન્તકા વદન્તિ.

૨૪૯. યેભુય્યેન ¶ સંખિપતિ સઙ્કુચિતો ભવતીતિ સઙ્ખેપો, પબ્બતમત્થકં. તઞ્હિ પબ્બતપાદતો અનુક્કમેન બહુલં સંખિત્તં સઙ્કુચિતં હોતિ. તેનાહ ‘‘પબ્બતમત્થકે’’તિ, પબ્બતસિખરેતિ અત્થો. અયં અટ્ઠકથામુત્તકો નયો – સઙ્ખિપીયતિ પબ્બતભાવેન ગણીયતીતિ સઙ્ખેપો, પબ્બતપરિયાપન્નો પદેસો, તસ્મિં પબ્બતપરિયાપન્ને પદેસેતિ અત્થોતિ. અનાવિલોતિ અકાલુસિયો, સા ચસ્સ અનાવિલતા કદ્દમાભાવેન હોતીતિ આહ ‘‘નિક્કદ્દમો’’તિ. સપતિ અપદાપિ ¶ સમાના ગચ્છતીતિ સિપ્પિ, ખુદ્દકા સિપ્પિ સિપ્પિયો કા-કારસ્સ ય-કારં કત્વા, યો ‘‘મુત્તિકો’’તિપિ વુચ્ચતિ. સવતિ પસવતીતિ સમ્બુકો, યં ‘‘જલસુત્તિ, સઙ્ખલિકા’’તિ ચ વોહરન્તિ. સમાહારે યેભુય્યતો નપુંસકપયોગોતિ વુત્તં ‘‘સિપ્પિયસમ્બુક’’ન્તિ. એવમીદિસેસુ. સક્ખરાતિ મુટ્ઠિપ્પમાણા પાસાણા. કથલાનીતિ કપાલખણ્ડાનિ. સમૂહવાચકસ્સ ઘટાસદ્દસ્સ ઇત્થિ લિઙ્ગસ્સાપિ દિસ્સનતો ‘‘ગુમ્બ’’ન્તિ પદસ્સત્થં દસ્સેતિ ‘‘ઘટા’’તિ ઇમિના.

કામઞ્ચ ‘‘સિપ્પિયસમ્બુકમ્પિ સક્ખરકથલમ્પિ મચ્છગુમ્બમ્પિ તિટ્ઠન્તમ્પિ ચરન્તમ્પી’’તિ એત્થ સક્ખરકથલં તિટ્ઠતિયેવ, સિપ્પિયસમ્બુકમચ્છગુમ્બાનિ ચરન્તિપિ તિટ્ઠન્તિપિ, તથાપિ સહચરણનયેન સબ્બાનેવ ચરન્તિ વિય એવં વુત્તન્તિ અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘તિટ્ઠન્તમ્પિ ચરન્તમ્પીતિ એત્થા’’તિઆદિમાહ. તત્થ હિ ‘‘સક્ખરકથલં તિટ્ઠતિયેવા’’તિઆદિના યથાસમ્ભવમત્થં દસ્સેતિ, ‘‘યથા પના’’તિઆદિના પન સહચરણનયં. પન-સદ્દો અરુચિસંસૂચને, તથાપીતિ અત્થો. અન્તરન્તરાતિ બહૂનં ગાવીનમન્તરન્તરા ઠિતાસુ ગાવીસુ વિજ્જમાનાસુપિ. ગાવોતિ ગાવિયો. ઇતરાપીતિ ઠિતાપિ નિસિન્નાપિ. ચરન્તીતિ વુચ્ચન્તિ સહચરણનયેન. તિટ્ઠન્તમેવાતિઆદીસુ અયમધિપ્પાયો – સિપ્પિયસમ્બુકમચ્છગુમ્બાનં ચરણકિરિયાયપિ યોગતો ઠાનકિરિયાય અનેકન્તત્તા એકન્તતો તિટ્ઠન્તમેવ ન કદાચિપિ ચરન્તં સક્ખરકથલં ઉપાદાય સિપ્પિયસમ્બુકમ્પિ મચ્છગુમ્બમ્પિ તિટ્ઠન્તન્તિ વુત્તં, ન તુ તેસં ઠાનકિરિયમુપાદાય. તેસં પન ચરણકિરિયમુપાદાય ‘‘ચરન્તમ્પી’’તિ પિ-સદ્દલોપો હેત્થ દટ્ઠબ્બો. ઇતરમ્પિ દ્વયન્તિ સિપ્પિયસમ્બુકમચ્છગુમ્બં પદવસેન એવં વુત્તં. ઇતરઞ્ચ દ્વયન્તિ સિપ્પિયસમ્બુકમચ્છગુમ્બમેવ. ચરન્તન્તિ વુત્તન્તિ એત્થાપિ તેસં ઠાનકિરિયમુપાદાય ‘‘તિટ્ઠન્તમ્પી’’તિ પિ-સદ્દલોપો, એવમેત્થ અટ્ઠકથાચરિયેહિ સહચરણનયો દસ્સિતો, આચરિયધમ્મપાલત્થેરેન પન યથાલાભનયોપિ. તથા ¶ હિ વુત્તં ‘‘કિં વા ઇમાય સહચરિયાય, યથાલાભગ્ગહણં પનેત્થ દટ્ઠબ્બં. સક્ખરકથલસ્સ હિ વસેન તિટ્ઠન્તન્તિ, સિપ્પિસમ્બુકસ્સ મચ્છગુમ્બસ્સ ચ વસેન તિટ્ઠન્તમ્પિ ચરન્તમ્પીતિ એવં યોજના કાતબ્બા’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૨૪૯). અલબ્ભમાનસ્સાપિ અત્થસ્સ સહયોગીવસેન દેસનામત્તં પતિ સહચરણનયો, સાધારણતો દેસિતસ્સાપિ અત્થસ્સ સમ્ભવવસેન વિવેચનં પતિ યથાલાભનયોતિ ઉભયથાપિ યુજ્જતિ.

એવમ્પેત્થ વદન્તિ – અટ્ઠકથાયં ‘‘સક્ખરકથલં તિટ્ઠતિયેવ, ઇતરાનિ ચરન્તિપિ તિટ્ઠન્તિપી’’તિ ઇમિના યથાલાભનયો દસ્સિતો યથાસમ્ભવં અત્થસ્સ વિવેચિતત્તા, ‘‘યથા પના’’તિઆદિના પન સહચરણનયો અલબ્ભમાનસ્સાપિ અત્થસ્સ સહયોગીવસેન દેસનામત્તસ્સ વિભાવિતત્તાતિ ¶ , તદેતમ્પિ અનુપવજ્જમેવ અત્થસ્સ યુત્તત્તા, અટ્ઠકથાયઞ્ચ તથા દસ્સનસ્સાપિ સમ્ભવતોતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘તત્થા’’તિઆદિ ઉપમાસંસન્દનં. તીરેતિ ઉદકરહદસ્સ તીરે. ઉદકરહદો ચ નામ કત્થચિ સમુદ્દોપિ વુચ્ચતિ ‘‘રહદોપિ તત્થ ગમ્ભીરો, સમુદ્દો સરિતોદકો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૨૭૮). કત્થચિ જલાસયોપિ ‘‘રહદોપિ તત્થ ધરણી નામ, યતો મેઘા પવસ્સન્તિ, વસ્સા યતો પતાયન્તી’’તિઆદીસુ, (દી. નિ. ૩.૨૮૧) ઇધાપિ જલાસયોયેવ. સો હિ ઉદકવસેન રહો ચક્ખુરહાદિકં દદાતીતિ ઉદકરહદો ઓ-કારસ્સ અ-કારં કત્વા. સદ્દવિદૂ પન ‘‘ઉદકં હરતીતિ ઉદકરહદો નિરુત્તિનયેના’’તિ વદન્તિ.

‘‘એત્તાવતા’’તિઆદિના ચતુત્થજ્ઝાનાન્તરં દસ્સિતવિપસ્સનાઞાણતો પટ્ઠાય યથાવુત્તત્થસ્સ સમ્પિણ્ડનં. તત્થ એત્તાવતાતિ ‘‘પુન ચપરં મહારાજ ભિક્ખુ એવં સમાહિતે ચિત્તે…પે… ઞાણદસ્સનાય ચિત્તં અભિનીહરતી’’તિઆદિના એત્તકેન, એતપરિમાણવન્તેન વા વચનક્કમેન. વિપસ્સનાઞાણન્તિ ઞાણદસ્સનનામેન દસ્સિતં વિપસ્સનાઞાણં, તસ્સ ચ વિસું ગણનદસ્સનેન હેટ્ઠા ચતુત્થજ્ઝાનાનન્તરં વત્તબ્બતાકારણેસુ તીસુ નયેસુ તતિયનયસ્સેવ યુત્તતરભાવોપિ દીપિતોતિ દટ્ઠબ્બં. મનોમયઞાણસ્સ ઇદ્ધિવિધસમવરોધિતભાવે વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૩૭૯ આદયો) વુત્તેપિ ઇધ પાળિયં વિસું દેસિતત્તા વિસું એવ ગહણં, તથા દેસના ચ પાટિયેક્કસન્દિટ્ઠિકસામઞ્ઞફલત્થાતિ દટ્ઠબ્બં. અનાગતંસઞાણયથાકમ્મૂપગઞાણદ્વયસ્સ ¶ પાળિયં અનાગતત્તા ‘‘દિબ્બચક્ખુવસેન નિપ્ફન્ન’’ન્તિ વુત્તં, તબ્બસેન નિપ્ફન્નત્તા તગ્ગહણેનેવ ગહિતં તં ઞાણદ્વયન્તિ વુત્તં હોતિ. દિબ્બચક્ખુસ્સ હિ અનાગતંસઞાણં, યથાકમ્મૂપગઞાણઞ્ચાતિ દ્વેપિ ઞાણાનિ પરિભણ્ડાનિ હોન્તીતિ. દિબ્બચક્ખુઞાણન્તિ ચુતૂપપાતઞાણનામેન દસ્સિતં દિબ્બચક્ખુઞાણં.

સબ્બેસં પન દસન્નં ઞાણાનં આરમ્મણવિભાગસ્સ વિસુદ્ધિમગ્ગે અનાગતત્તા તત્થાનાગતઞાણાનં આરમ્મણવિભાગં દસ્સેતું ‘‘તેસ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તેસન્તિ દસન્નં ઞાણાનં. તત્થાતિ તસ્મિં આરમ્મણવિભાગે, તેસુ વા દસસુ ઞાણેસુ. ભૂમિભેદતો પરિત્તમહગ્ગતં, કાલભેદતો અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં, સન્તાનભેદતો અજ્ઝત્તબહિદ્ધા ચાતિ વિપસ્સનાઞાણં સત્તવિધારમ્મણં. પરિત્તારમ્મણાદિતિકત્તયેનેવ હિ તસ્સ આરમ્મણવિભાગો, ન મગ્ગારમ્મણતિકેન. નિમ્મિતરૂપાયતનમત્તમેવાતિ અત્તના નિમ્મિતં રૂપારમ્મણમેવ, અત્તના વા નિમ્મિતે મનોમયે કાયે વિજ્જમાનં રૂપાયતનમેવાતિપિ યુજ્જતિ. ઇદઞ્હિ તસ્સ ઞાણસ્સ અભિનિમ્મિયમાને મનોમયે કાયે રૂપાયતનમેવારબ્ભ પવત્તનતો વુત્તં, ન પન તત્થ ગન્ધાયતનાદીનમભાવતો ¶ . ન હિ રૂપકલાપો ગન્ધાયતનાદિવિરહિતો અત્થીતિ સબ્બથા પરિનિપ્ફન્નમેવ નિમ્મિતરૂપં. તેનાહ ‘‘પરિત્તપચ્ચુપ્પન્નબહિદ્ધારમ્મણ’’ન્તિ, યથાક્કમં ભૂમિકાલસન્તાનભેદતો તિબ્બિધારમ્મણન્તિ અત્થો. નિબ્બાનવસેન એકધમ્મારમ્મણમ્પિ સમાનં આસવક્ખયઞાણં પરિત્તારમ્મણાદિતિકવસેન તિવિધારમ્મણં દસ્સેતું ‘‘અપ્પમાણબહિદ્ધાનવત્તબ્બારમ્મણ’’ન્તિ વુત્તં. તઞ્હિ પરિત્તતિકવસેન અપ્પમાણારમ્મણં, અજ્ઝત્તિકવસેન બહિદ્ધારમ્મણં, અતીતતિકવસેન નવત્તબ્બારમ્મણઞ્ચ હોતિ.

ઉત્તરિતરસદ્દો, પણીતતરસદ્દો ચ પરિયાયોતિ દસ્સેતિ ‘‘સેટ્ઠતર’’ન્તિ ઇમિના. રતનકૂટં વિય કૂટાગારસ્સ અરહત્તં કૂટં ઉત્તમઙ્ગભૂતં ભગવતો દેસનાય અરહત્તપરિયોસાનત્તાતિ આહ ‘‘અરહત્તનિકૂટેના’’તિ. દેસનં નિટ્ઠાપેસીતિ તિત્થકરમતહરવિભાવિનિં નાનાવિધકુહનલપનાદિમિચ્છાજીવવિદ્ધંસિનિં તિવિધસીલાલઙ્કતપરમસલ્લેખપટિપત્તિપરિદીપિનિં ઝાનાભિઞ્ઞાદિઉત્તરિમનુસ્સધમ્મવિભૂસિનિં ચુદ્દસવિધમહાસામઞ્ઞ્ફલપટિમણ્ડિતં અનઞ્ઞસાધારણં સામઞ્ઞફલદેસનં રતનાગારં ¶ વિય રતનકૂટેન અરહત્તકૂટેન નિટ્ઠાપેસિ ‘‘વિમુત્તસ્મિ’’ન્તિ ઇમિના, અરહત્તફલસ્સ દેસિતત્તાતિ અત્થો.

અજાતસત્તુઉપાસકત્તપટિવેદનાકથાવણ્ણના

૨૫૦. એત્તાવતા ભગવતા દેસિતસ્સ સામઞ્ઞફલસુત્તસ્સ અત્થવણ્ણનં કત્વા ઇદાનિ ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ સઙ્ગીતસ્સ ‘‘એવં વુત્તે’’તિઆદિપાઠસ્સપિ અત્થવણ્ણનં કરોન્તો પઠમં સમ્બન્ધં દસ્સેતું ‘‘રાજા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં તસ્મિં સામઞ્ઞફલે, સુત્તપદેસે વા. કરણં કારો, સાધુ ઇતિ કારો તથા, ‘‘સાધુ ભગવા, સાધુ સુગતા’’તિઆદિના તં પવત્તેન્તો. આદિમજ્ઝપરિયોસાનન્તિ દેસનાય આદિઞ્ચ મજ્ઝઞ્ચ પરિયોસાનઞ્ચ. સક્કચ્ચં સાદરં ગારવં સુત્વા, ‘‘ચિન્તેત્વા’’તિ એત્થ ઇદં પુબ્બકાલકિરિયાવચનં. ઇમે પઞ્હે પુથૂ સમણબ્રાહ્મણે પુચ્છન્તો અહં ચિરં વત અમ્હિ, એવં પુચ્છન્તોપિ અહં થુસે કોટ્ટેન્તો વિય કઞ્ચિ સારં નાલત્થન્તિ યોજના. તથા યો…પે… વિસ્સજ્જેસિ, તસ્સ ભગવતો ગુણસમ્પદા અહો વત. દસબલસ્સ ગુણાનુભાવં અજાનન્તો અહં વઞ્ચિતો સુચિરં વત અમ્હીતિ. વઞ્ચિતોતિ ચ અઞ્ઞાણેન વઞ્ચિતો આવટ્ટિતો, મોહેન પટિચ્છાદિતો અમ્હીતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ ‘‘દસબલસ્સ ગુણાનુભાવં અજાનન્તો’’તિ. સામઞ્ઞજોતના હિ વિસેસે અવતિટ્ઠતિ. ચિન્તેત્વા આવિકરોન્તોતિ સમ્બન્ધો. ઉલ્લઙ્ઘનસમત્થાયપિ ઉબ્બેગપીતિયા અનુલ્લઙ્ઘનમ્પિ સિયાતિ આહ ‘‘પઞ્ચવિધાય પીતિયા ફુટસરીરો’’તિ. ફુટસરીરોતિ ચ ફુસિતસરીરોતિ અત્થો, ન બ્યાપિતસરીરોતિ ¶ સબ્બાય પીતિયા અબ્યાપિતત્તા. તન્તિ અત્તનો પસાદસ્સ આવિકરણં, ઉપાસકત્તપવેદનઞ્ચ. આરદ્ધં ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ.

અભિક્કન્તાતિ અતિક્કન્તા વિગતા, વિગતભાવો ચ ખયો એવાતિ આહ ‘‘ખયે દિસ્સતી’’તિ. તથા હિ વુત્તં ‘‘નિક્ખન્તો પઠમો યામો’’તિ. અભિક્કન્તતરોતિ અતિવિય કન્તતરો મનોરમો, તાદિસો ચ સુન્દરો ભદ્દકો નામાતિ વુત્તં ‘‘સુન્દરે’’તિ.

‘‘કો મે’’તિઆદિ ગાથા વિમાનવત્થુમ્હિ (વિ. વ. ૮૫૭). તત્થ કોતિ દેવનાગયક્ખગન્ધબ્બાદીસુ કતમો. મેતિ મમ. પાદાનીતિ પાદે, લિઙ્ગવિપરિયાયોયં. ઇદ્ધિયાતિ ઈદિસાય દેવિદ્ધિયા. યસસાતિ ઈદિસેન પરિવારેન, પરિજનેન ¶ ચ. જલન્તિ જલન્તો વિજ્જોતમાનો. અભિક્કન્તેનાતિ અતિવિય કન્તેન કમનીયેન, અભિરૂપેનાતિ વુત્તં હોતિ. વણ્ણેનાતિ છવિવણ્ણેન સરીરવણ્ણનિભાય. સબ્બા ઓભાસયં દિસાતિ સબ્બા દસપિ દિસા ઓભાસયન્તો. ચન્દો વિય, સૂરિયો વિય ચ એકોભાસં એકાલોકં કરોન્તો કો વન્દતીતિ સમ્બન્ધો.

અભિરૂપેતિ અતિરેકરૂપે ઉળારવણ્ણેન સમ્પન્નરૂપે. અબ્ભાનુમોદનેતિ અભિઅનુમોદને અભિપ્પમોદિતભાવે. કિમત્થિયં ‘‘અબ્ભાનુમોદને’’તિ વચનન્તિ આહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. યુત્તં તાવ હોતુ અબ્ભાનુમોદને, કસ્મા પનાયં દ્વિક્ખત્તું વુત્તોતિ ચોદનાય સોધનામુખેન આમેડિતવિસયં નિદ્ધારેતિ ‘‘ભયે કોધે’’તિઆદિના, ઇમિના સદ્દલક્ખણેન હેતુભૂતેન એવં વુત્તો, ઇમિના ચ ઇમિના ચ વિસયેનાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘સાધુ સાધુ ભન્તે’’તિ આમેડિતવસેન અત્થં દસ્સેત્વા તસ્સ વિસયં નિદ્ધારેન્તો એવમાહાતિપિ સમ્બન્ધં વદન્તિ. તત્થ ‘‘ચોરો ચોરો, સપ્પો સપ્પો’’તિઆદીસુ ભયે આમેડિતં, ‘‘વિજ્ઝ વિજ્ઝ, પહર પહરા’’તિઆદીસુ કોધે, ‘‘સાધુ સાધૂ’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૧૨૭; ૩.૩૫; ૫.૧૦૮૫) પસંસાયં, ‘‘ગચ્છ ગચ્છ, લુનાહિ લુનાહી’’તિઆદીસુ તુરિતે, ‘‘આગચ્છ આગચ્છા’’તિઆદીસુ કોતૂહલે, ‘‘બુદ્ધો બુદ્ધોતિ ચિન્તેન્તો’’તિઆદીસુ (બુ. વં. ૨.૪૪) અચ્છરે, ‘‘અભિક્કમથાયસ્મન્તો અભિક્કમથાયસ્મન્તો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૨૦; અ. નિ. ૯.૧૧) હાસે, ‘‘કહં એકપુત્તક, કહં એકપુત્તકા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૬૩) સોકે, ‘‘અહો સુખં, અહો સુખ’’ન્તિઆદીસુ (ઉદા. ૨૦; દી. નિ. ૩.૩૦૫) પસાદે. ચસદ્દો અવુત્તસમુચ્ચયત્થો, તેન ગરહા અસમ્માનાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. ‘‘પાપો પાપો’’તિઆદીસુ હિ ગરહાયં, ‘‘અભિરૂપક અભિરૂપકા’’તિઆદીસુ અસમ્માને. એવમેતેસુ નવસુ, અઞ્ઞેસુ ચ વિસયેસુ આમેડિતવચનં ¶ બુધો કરેય્ય, યોજેય્યાતિ અત્થો. આમેડનં પુનપ્પુનમુચ્ચારણં, આમેડીયતિ વા પુનપ્પુનમુચ્ચારીયતીતિ આમેડિતં, એકસ્સેવત્થસ્સ દ્વત્તિક્ખત્તું વચનં. મેડિસદ્દો હિ ઉમ્માદને, આપુબ્બો તુ દ્વત્તિક્ખત્તુમુચ્ચારણે વત્તતિ યથા ‘‘એતદેવ યદા વાક્ય-મામેડયતિ વાસવો’’તિ.

એવં ¶ આમેડિતવસેન દ્વિક્ખત્તું વુત્તભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ નયિદં આમેડિતવસેનેવ દ્વિક્ખત્તું વુત્તં, અથ ખો પચ્ચેકમત્થદ્વયવસેનપીતિ દસ્સેન્તો ‘‘અથ વા’’તિઆદિમાહ. આમેડિતવસેન અત્થં દસ્સેત્વા વિચ્છાવસેનાપિ દસ્સેન્તો એવમાહાતિપિ વદન્તિ, તદયુત્તમેવ બ્યાપેતબ્બસ્સ દ્વિક્ખત્તુમવુત્તત્તા. બ્યાપેતબ્બસ્સ હિ બ્યાપકેન ગુણકિરિયાદબ્બેન બ્યાપનિચ્છાય દ્વત્તિક્ખત્તું વચનં વિચ્છા યથા ‘‘ગામો ગામો રમણીયો’’તિ. તત્થ અભિક્કન્તન્તિ અભિક્કમનીયં, તબ્ભાવો ચ અતિઇટ્ઠતાયાતિ વુત્તં ‘‘અતિઇટ્ઠ’’ન્તિઆદિ, પદત્તયઞ્ચેતં પરિયાયવચનં. એત્થાતિ દ્વીસુ અભિક્કન્તસદ્દેસુ. ‘‘અભિક્કન્ત’’ન્તિ વચનં અપેક્ખિત્વા નપુંસકલિઙ્ગેન વુત્તં, તં પન ભગવતો વચનં ધમ્મદેસનાયેવાતિ કત્વા ‘‘યદિદં ભગવતો ધમ્મદેસના’’તિ આહ, યાયં ભગવતો ધમ્મદેસના મયા સુતા, તદિદં ભગવતો ધમ્મદેસનાસઙ્ખાતં વચનં અભિક્કન્તન્તિ અત્થો. એવં પટિનિદ્દેસોપિ હિ અત્થતો અભેદત્તા યુત્તો એવ ‘‘યત્થ ચ દિન્નં મહપ્ફલમાહૂ’’તિઆદીસુ (વિ. વ. ૮૮૮) વિય. ‘‘અભિક્કન્ત’’ન્તિ વુત્તસ્સ વા અત્થમત્તદસ્સનં એતં, તસ્મા અત્થવસેન લિઙ્ગવિભત્તિવિપરિણામો વેદિતબ્બો, કારિયવિપરિણામવસેન ચેત્થ વિભત્તિવિપરિણામતા. વચનન્તિ હેત્થ સેસો, અભિક્કન્તં ભગવતો વચનં, યાયં ભગવતો ધમ્મદેસના મયા સુતા, સા અભિક્કન્તં અભિક્કન્તાતિ અત્થો. દુતિયપદેપિ ‘‘અભિક્કન્તન્તિ પસાદનં અપેક્ખિત્વા નપુંસકલિઙ્ગેન વુત્ત’’ન્તિઆદિના યથારહમેસ નયો નેતબ્બો.

‘‘ભગવતો વચન’’ન્તિઆદિના અત્થદ્વયસરૂપં દસ્સેતિ. તત્થ દોસનાસનતોતિ રાગાદિકિલેસદોસવિદ્ધંસનતો. ગુણાધિગમનતોતિ સીલાદિગુણાનં સમ્પાદનવસેન અધિગમાપનતો. યે ગુણે દેસના અધિગમેતિ, તેસુ ‘‘ગુણાધિગમનતો’’તિ વુત્તેસુયેવ ગુણેસુ પધાનભૂતા ગુણા દસ્સેતબ્બાતિ તે પધાનભૂતે ગુણે તાવ દસ્સેતું ‘‘સદ્ધાજનનતો પઞ્ઞાજનનતો’’તિ વુત્તં. સદ્ધાપધાના હિ લોકિયા ગુણા, પઞ્ઞાપધાના લોકુત્તરાતિ, પધાનનિદ્દેસો ચેસ દેસનાય અધિગમેતબ્બેહિ સીલસમાધિદુકાદીહિપિ યોજનાસમ્ભવતો. અઞ્ઞમ્પિ અત્થદ્વયં દસ્સેતિ ‘‘સાત્થતો’’તિઆદિના. સીલાદિઅત્થસમ્પત્તિયા ¶ સાત્થતો. સભાવનિરુત્તિસમ્પત્તિયા સબ્યઞ્જનતો. સુવિઞ્ઞેય્યસદ્દપયોગતાય ઉત્તાનપદતો. સણ્હસુખુમભાવેન દુબ્બિઞ્ઞેય્યત્થતાય ¶ ગમ્ભીરત્થતો. સિનિદ્ધમુદુમધુરસદ્દપયોગતાય કણ્ણસુખતો. વિપુલવિસુદ્ધપેમનીયત્થતાય હદયઙ્ગમતો. માનાતિમાનવિધમનેન અનત્તુક્કંસનતો. થમ્ભસારમ્ભનિમ્મદ્દનેન અપરવમ્ભનતો. હિતાધિપ્પાયપ્પવત્તિયા પરેસં રાગપરિળાહાદિવૂપસમનેન કરુણાસીતલતો. કિલેસન્ધકારવિધમનેન પઞ્ઞાવદાતતો. અવદાતં, ઓદાતન્તિ ચ અત્થતો એકં. કરવીકરુતમઞ્જુતાય આપાથરમણીયતો. પુબ્બાપરાવિરુદ્ધસુવિસુદ્ધતાય વિમદ્દક્ખમતો. આપાથરમણીયતાય એવ સુય્યમાનસુખતો. વિમદ્દક્ખમતાય, હિતજ્ઝાસયપ્પવત્તિતાય ચ વીમંસિયમાનહિતતોતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. આદિસદ્દેન પન સંસારચક્કનિવત્તનતો, સદ્ધમ્મચક્કપ્પવત્તનતો, મિચ્છાવાદવિદ્ધંસનતો, સમ્માવાદપતિટ્ઠાપનતો, અકુસલમૂલસમુદ્ધરણતો, કુસલમૂલસંરોપનતો, અપાયદ્વારવિધાનતો, સગ્ગમગ્ગદ્વારવિવરણતો, પરિયુટ્ઠાનવૂપસમનતો, અનુસયસમુગ્ઘાટનતોતિ એવમાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

ન કેવલં પદદ્વયેનેવ, તતો પરમ્પિ ચતૂહિ ઉપમાહીતિ પિ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો. ‘‘ચક્ખુમન્તો રૂપાનિ દક્ખન્તી’’તિ ઇદં ‘‘તેલપજ્જોતં ધારેય્યા’’તિ ચતુત્થઉપમાય આકારમત્તદસ્સનં, ન પન ઉપમન્તરદસ્સનન્તિ આહ ‘‘ચતૂહિ ઉપમાહી’’તિ. અધોમુખટ્ઠપિતન્તિ કેનચિ અધોમુખં ઠપિતં. હેટ્ઠામુખજાતન્તિ સભાવેનેવ હેટ્ઠામુખં જાતં. ઉગ્ઘાટેય્યાતિ વિવટં કરેય્ય. ‘‘હત્થે ગહેત્વા’’તિ સમાચિક્ખણદસ્સનત્થં વુત્તં, ‘‘પુરત્થાભિમુખો, ઉત્તરાભિમુખો વા ગચ્છા’’તિઆદિના વચનમત્તં અવત્વા ‘‘એસ મગ્ગો, એવં ગચ્છા’’તિ હત્થે ગહેત્વા નિસ્સન્દેહં દસ્સેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. કાળપક્ખે ચાતુદ્દસી કાળપક્ખચાતુદ્દસી. નિરન્તરરુક્ખગહનેન એકગ્ઘનો વનસણ્ડો ઘનવનસણ્ડો. મેઘસ્સ પટલં મેઘપટલં, મેઘચ્છન્નતાતિ વુત્તં હોતિ. નિક્કુજ્જિતં ઉક્કુજ્જેય્યાતિ કસ્સચિપિ આધેય્યસ્સ અનાધારભૂતં કિઞ્ચિ ભાજનં આધારભાવાપાદનવસેન ઉક્કુજ્જેય્ય ઉપરિ મુખં ઠપેય્ય. હેટ્ઠામુખજાતતાય વિમુખં, અધોમુખટ્ઠપિતતાય અસદ્ધમ્મે પતિતન્તિ એવં પદદ્વયં નિક્કુજ્જિતપદસ્સ યથાદસ્સિતેન ¶ અત્થદ્વયેન યથારહં યોજેતબ્બં, ન યથાસઙ્ખ્યં. અત્તનો સભાવેનેવ હિ એસ રાજા સદ્ધમ્મવિમુખો, પાપમિત્તેન પન દેવદત્તેન પિતુઘાતાદીસુ ઉય્યોજિતત્તા અસદ્ધમ્મે પતિતોતિ. વુટ્ઠાપેન્તેન ભગવતાતિ સમ્બન્ધો.

‘‘કસ્સપસ્સ ભગવતો’’તિઆદિના તદા રઞ્ઞા અવુત્તસ્સાપિ અત્થાપત્તિમત્તદસ્સનં. કામઞ્ચ કામચ્છન્દાદયોપિ પટિચ્છાદકા નીવરણભાવતો, મિચ્છાદિટ્ઠિ પન સવિસેસં પટિચ્છાદિકા સત્તે મિચ્છાભિનિવેસવસેનાતિ આહ ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિગહનપટિચ્છન્ન’’ન્તિ. તેનાહ ભગવા ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિપરમાહં ભિક્ખવે વજ્જં વદામી’’તિ, [અ. નિ. ૧.૩૧૦ (અત્થતો સમાનં)] મિચ્છાદિટ્ઠિસઙ્ખાતગુમ્બપટિચ્છન્નન્તિ ¶ અત્થો. ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિગહનપટિચ્છન્નં સાસનં વિવરન્તેના’’તિ વદન્તો સબ્બબુદ્ધાનં એકાવ અનુસન્ધિ, એકંવ સાસનન્તિ કત્વા કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસનમ્પિ ઇમિના સદ્ધિં એકસાસનં કરોતીતિ દટ્ઠબ્બં. અઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાદીસુપિ હિ તથા ચેવ વુત્તં, એવઞ્ચ કત્વા મિચ્છાદિટ્ઠિગહનપટિચ્છન્નસ્સ સાસનસ્સ વિવરણવચનં ઉપપન્નં હોતીતિ.

સબ્બો અકુસલધમ્મસઙ્ખાતો અપાયગામિમગ્ગો કુમ્મગ્ગો કુચ્છિતો મગ્ગોતિ કત્વા. સમ્માદિટ્ઠિઆદીનં ઉજુપટિપક્ખતાય મિચ્છાદિટ્ઠિઆદયો અટ્ઠ મિચ્છત્તધમ્મા મિચ્છામગ્ગો મોક્ખમગ્ગતો મિચ્છા વિતથો મગ્ગોતિ કત્વા. તેનેવ હિ તદુભયસ્સ પટિપક્ખતં સન્ધાય ‘‘સગ્ગમોક્ખમગ્ગં આવિકરોન્તેના’’તિ વુત્તં. સબ્બો હિ કુસલધમ્મો સગ્ગમગ્ગો. સમ્માદિટ્ઠિઆદયો અટ્ઠ સમ્મત્તધમ્મા મોક્ખમગ્ગો. સપ્પિઆદિસન્નિસ્સયો પદીપો ન તથા ઉજ્જલો, યથા તેલસન્નિસ્સયોતિ તેલપજ્જોતગ્ગહણં. ધારેય્યાતિ ધરેય્ય, સમાહરેય્ય સમાદહેય્યાતિ અત્થો. બુદ્ધાદિરતનરૂપાનીતિ બુદ્ધાદીનં તિણ્ણં રતનાનં વણ્ણાયતનાનિ. તેસં બુદ્ધાદિરતનરૂપાનં પટિચ્છાદકસ્સ મોહન્ધકારસ્સ વિદ્ધંસકં તથા. દેસનાસઙ્ખાતં પજ્જોતં તથા. તદુભયં તુલ્યાધિકરણવસેન વિયૂહિત્વા તસ્સ ધારકો સમાદહકોતિ અત્થેન ‘‘તપ્પટિચ્છાદકમોહન્ધકારવિદ્ધંસકદેસનાપજ્જોતધારકેના’’તિ વુત્તં. એતેહિ પરિયાયેહીતિ યથાવુત્તેહિ નિક્કુજ્જિતુક્કુજ્જનપટિચ્છન્નવિવરણમગ્ગાચિક્ખણતેલપજ્જોતધારણ સઙ્ખાત ચતુબ્બિધોપમોપમિતબ્બપ્પકારેહિ, યથાવુત્તેહિ ¶ વા નાનાવિધકુહનલપનાદિમિચ્છાજીવવિધમનાદિવિભાવનપરિયાયેહિ. તેનાહ ‘‘અનેકપરિયાયેન ધમ્મો પકાસિતો’’તિ.

‘‘એવ’’ન્તિઆદિના ‘‘એસાહ’’ન્તિઆદિપાઠસ્સ સમ્બન્ધં દસ્સેતિ. પસન્નચિત્તતાયપસન્નાકારં કરોતિ. પસન્નચિત્તતા ચ ઇમં દેસનં સુત્વા એવાતિ અત્થં ઞાપેતું ‘‘ઇમાય દેસનાયા’’તિઆદિ વુત્તં. ઇમાય દેસનાય હેતુભૂતાય. પસન્નાકારન્તિ પસન્નેહિ સાધુજનેહિ કત્તબ્બસક્કારં. સરણન્તિ પટિસરણં. તેનાહ ‘‘પરાયણ’’ન્તિ. પરાયણતા પન અનત્થનિસેધનેન, અત્થસમ્પાદનેન ચાતિ વુત્તં ‘‘અઘસ્સ તાતા, હિતસ્સ ચ વિધાતા’’તિ. અઘસ્સાતિ નિસ્સક્કે સામિવચનં, પાપતોતિ અત્થો. દુક્ખતોતિપિ વદન્તિ કેચિ. તાયતિ અવસ્સયં કરોતીતિ તાતા. હિતસ્સાતિ ઉપયોગત્થે સામિવચનં. વિદહતિ સંવિધાનં કરોતીતિ વિધાતા. ‘‘ઇતિ ઇમિના અધિપ્પાયેના’’તિ વદન્તો ‘‘ઇતિસદ્દો ચેત્થ લુત્તનિદ્દિટ્ઠો, સો ચ આકારત્થો’’તિ દસ્સેતિ. સરણન્તિ ગમનં. હિતાધિપ્પાયેન ભજનં, જાનનં વા, એવઞ્ચ કત્વા વિનયટ્ઠકથાદીસુ ‘‘સરણન્તિ ગચ્છામી’’તિ સહેવ ઇતિસદ્દેન અત્થો વુત્તોતિ. એત્થ હિ નાયં ગમિ-સદ્દો ¶ ની-સદ્દાદયો વિય દ્વિકમ્મિકો, તસ્મા યથા ‘‘અજં ગામં નેતી’’તિ વુચ્ચતિ, એવં ‘‘ભગવન્તં સરણં ગચ્છામી’’તિ વત્તું ન સક્કા, ‘‘સરણન્તિ ગચ્છામી’’તિ પન વત્તબ્બં, તસ્મા એત્થ ઇતિસદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠોતિ વેદિતબ્બં, એવઞ્ચ કત્વા ‘‘યો બુદ્ધં સરણં ગચ્છતિ, સો બુદ્ધં વા ગચ્છેય્ય સરણં વા’’તિ (ખુ. પા. અટ્ઠ. ૧.ગમતીયદીપના) ખુદ્દકનિકાયટ્ઠકથાય ઉદ્ધટા ચોદના અનવકાસા. ન હિ ગમિ-સદ્દં દુહાદિન્યાદિગણિકં કરોન્તિ અક્ખરચિન્તકાતિ. હોતુ તાવ ગમિ-સદ્દસ્સ એકકમ્મભાવો, તથાપિ ‘‘ગચ્છતેવ પુબ્બં દિસં, ગચ્છતિ પચ્છિમં દિસ’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૫૯; ૩.૮૭) વિય ‘‘ભગવન્તં, સરણ’’ન્તિ પદદ્વયસ્સ સમાનાધિકરણતા યુત્તાતિ? ન, તસ્સ પદદ્વયસ્સ સમાનાધિકરણભાવાનુપપત્તિતો. તસ્સ હિ સમાનાધિકરણભાવે અધિપ્પેતે પટિહતચિત્તોપિ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમન્તો બુદ્ધં સરણં ગતો નામ સિયા. યઞ્હિ તં ‘‘બુદ્ધો’’તિ વિસેસિતં સરણં, તમેવેસ ગતોતિ, ન ચેત્થ અનુપપત્તિકેન અત્થેન અત્થો, તસ્મા ‘‘ભગવન્ત’’ન્તિ ગમનીયત્થસ્સ દીપનં, ‘‘સરણ’’ન્તિ પન ગમનાકારસ્સાતિ વુત્તનયેન ¶ ઇતિલોપવસેનેવ અત્થો ગહેતબ્બોતિ. ધમ્મઞ્ચ સઙ્ઘઞ્ચાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. હોન્તિ ચેત્થ –

‘‘ગમિસ્સ એકકમ્મત્તા, ઇતિલોપં વિજાનિયા;

પટિઘાતપ્પસઙ્ગત્તા, ન ચ તુલ્યત્થતા સિયા.

તસ્મા ગમનીયત્થસ્સ, પુબ્બપદંવ જોતકં;

ગમનાકારસ્સ પરં, ઇત્યુત્તં સરણત્તયે’’તિ.

‘‘ઇતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન ભગવન્તં ગચ્છામી’’તિ પન વદન્તો અનેનેવ અધિપ્પાયેન ભજનં, જાનનં વા સરણગમનં નામાતિ નિયમેતિ. તત્થ ‘‘ગચ્છામી’’તિઆદીસુ પુરિમસ્સ પુરિમસ્સ પચ્છિમં પચ્છિમં અત્થવચનં, ‘‘ગચ્છામી’’તિ એતસ્સ વા અનઞ્ઞસાધારણતાદસ્સનવસેન પાટિયેક્કમેવ અત્થવચનં ‘‘ભજામી’’તિઆદિપદત્તયં. ભજનઞ્હિ સરણાધિપ્પાયેન ઉપસઙ્કમનં, સેવનં સન્તિકાવચરભાવો, પયિરુપાસનં વત્તપટિવત્તકરણેન ઉપટ્ઠાનન્તિ એવં સબ્બથાપિ અનઞ્ઞસાધારણતંયેવ દસ્સેતિ. એવં ‘‘ગચ્છામી’’તિ પદસ્સ ગતિઅત્થં દસ્સેત્વા બુદ્ધિઅત્થમ્પિ દસ્સેતું ‘‘એવં વા’’તિઆદિમાહ, તત્થ એવન્તિ ‘‘ભગવા મે સરણ’’ન્તિઆદિના અધિપ્પાયેન. કસ્મા પન ‘‘ગચ્છામી’’તિ પદસ્સ ‘‘બુજ્ઝામી’’તિ અયમત્થો લબ્ભતીતિ ચોદનં સોધેતિ ‘‘યેસઞ્હી’’તિઆદિના, અનેન ચ નિરુત્તિનયમન્તરેન સભાવતોવ ગમુધાતુસ્સ બુદ્ધિઅત્થોતિ દીપેતિ. ધાતૂનન્તિ મૂલસદ્દસઙ્ખાતાનં ઇ, યા, કમુ, ગમુઇચ્ચાદીનં.

‘‘અધિગતમગ્ગે ¶ , સચ્છિકતનિરોધે’’તિ પદદ્વયેનાપિ ફલટ્ઠા એવ દસ્સિતા, ન મગ્ગટ્ઠાતિ તે દસ્સેન્તો ‘‘યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચા’’તિ આહ. નનુ ચ કલ્યાણપુથુજ્જનોપિ ‘‘યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જતી’’તિ વુચ્ચતીતિ? કિઞ્ચાપિ વુચ્ચતિ, નિપ્પરિયાયેન પન મગ્ગટ્ઠા એવ તથા વત્તબ્બા, ન ઇતરો નિયામોક્કમનાભાવતો. તથા હિ તે એવ ‘‘અપાયેસુ અપતમાને ધારેતી’’તિ વુત્તા. સમ્મત્તનિયામોક્કમનેન હિ અપાયવિનિમુત્તિસમ્ભવોતિ. એવં અનેકેહિપિ વિનય- (સારત્થ. ટી. ૧.વેરઞ્જકણ્ડવણ્ણના) સુત્તન્તટીકાકારેહી (દી. નિ. ટી. ૧.૨૫૦) વુત્તં, તદેતં સમ્મત્તનિયામોક્કમનવસેન નિપ્પરિયાયતો અપાયવિનિમુત્તકે સન્ધાય વુત્તં, તદનુપપત્તિવસેન પન પરિયાયતો અપાયવિનિમુત્તકં કલ્યાણપુથુજ્જનમ્પિ ‘‘યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને’’તિ પદેન દસ્સેતીતિ દટ્ઠબ્બં. તથા ¶ હેસ દક્ખિણવિભઙ્ગસુત્તાદીસુ (મ. નિ. ૩.૩૭૯) સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નભાવેન વુત્તોતિ, છત્તવિમાને (વિ. વ. ૮૮૬ આદયો) છત્તમાણવકો ચેત્થ નિદસ્સનં. અધિગતમગ્ગે, સચ્છિકતનિરોધે ચ યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચ પુગ્ગલે અપાયેસુ અપતમાને કત્વા ધારેતીતિ સપાઠસેસયોજના. અતીતકાલિકેન હિ પુરિમપદદ્વયેન ફલટ્ઠાનમેવ ગહણં, વત્તમાનકાલિકેન ચ પચ્છિમેન પદેન સહ કલ્યાણપુથુજ્જનેન મગ્ગટ્ઠાનમેવ. ‘‘અપતમાને’’તિ પન પદેન ધારણાકારદસ્સનં અપતનકરણવસેનેવ ધારેતીતિ, ધારણસરૂપદસ્સનં વા. ધારણં નામ અપતનકરણમેવાતિ, અપતનકરણઞ્ચ અપાયાદિનિબ્બત્તકકિલેસવિદ્ધંસનવસેન વટ્ટતો નિય્યાનમેવ. ‘‘અપાયેસૂ’’તિ હિ દુક્ખબહુલટ્ઠાનતાય પધાનવસેન વુત્તં, વટ્ટદુક્ખેસુ પન સબ્બેસુપિ અપતમાને કત્વા ધારેતીતિ અત્થો વેદિતબ્બો. તથા હિ અભિધમ્મટ્ઠકથાયં વુત્તં ‘‘સોતાપત્તિમગ્ગો ચેત્થ અપાયભવતો વુટ્ઠાતિ, સકદાગામિમગ્ગો સુગતિકામભવેકદેસતો, અનાગામિમગ્ગો કામભવતો, અરહત્તમગ્ગો રૂપારૂપભવતો, સબ્બભવેહિપિ વુટ્ઠાતિ એવાતિ વદન્તી’’તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૩૫૦) એવઞ્ચ કત્વા અરિયમગ્ગો નિય્યાનિકતાય, નિબ્બાનઞ્ચ તસ્સ તદત્થસિદ્ધિહેતુતાયાતિ ઉભયમેવ નિપ્પરિયાયેન ધમ્મો નામાતિ સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘સો અત્થતો અરિયમગ્ગો ચેવ નિબ્બાનઞ્ચા’’તિ વુત્તં. નિબ્બાનઞ્હિ આરમ્મણં લભિત્વા અરિયમગ્ગસ્સ તદત્થસિદ્ધિ, સ્વાયમત્થો ચ પાળિયા એવ સિદ્ધોતિ આહ ‘‘વુત્તઞ્ચેત’’ન્તિઆદિ. યાવતાતિ યત્તકા. તેસન્તિ તત્તકાનં ધમ્માનં. ‘‘અગ્ગો અક્ખાયતી’’તિ વત્તબ્બે ઓ-કારસ્સ અ-કારં, મ-કારાગમઞ્ચ કત્વા ‘‘અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ વુત્તં. ‘‘અક્ખાયતી’’તિ ચેત્થ ઇતિસદ્દો આદિઅત્થો, પકારત્થો વા, તેન ‘‘યાવતા ભિક્ખવે ધમ્મા સઙ્ખતા વા અસઙ્ખતા વા, વિરાગો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિઆદિ (ઇતિવુ. ૯૦; અ. નિ. ૪.૩૪) સુત્તપદં સઙ્ગણ્હાતિ, ‘‘વિત્થારો’’તિ ઇમિના વા તદવસેસસઙ્ગહો.

યસ્મા ¶ પન અરિયફલાનં ‘‘તાય સદ્ધાય અવૂપસન્તાયા’’તિઆદિ વચનતો મગ્ગેન સમુચ્છિન્નાનં કિલેસાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનકિચ્ચતાય નિય્યાનાનુગુણતા, નિય્યાનપરિયોસાનતા ચ, પરિયત્તિયા પન નિય્યાનધમ્મસમધિગમહેતુતાય ¶ નિય્યાનાનુગુણતાતિ ઇમિના પરિયાયેન વુત્તનયેન ધમ્મભાવો લબ્ભતિ, તસ્મા તદુભયમ્પિ સઙ્ગણ્હન્તો ‘‘ન કેવલઞ્ચા’’તિઆદિમાહ. સ્વાયમત્થો ચ પાઠારુળ્હો એવાતિ દસ્સેતિ ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિના. તત્થ છત્તમાણવકવિમાનેતિ છત્તો કિર નામ સેતબ્યાયં બ્રાહ્મણમાણવકો, સો ઉક્કટ્ઠાયં પોક્ખરસાતિબ્રાહ્મણસ્સ સન્તિકે સિપ્પં ઉગ્ગહેત્વા ‘‘ગરુદક્ખિણં દસ્સામી’’તિ ઉક્કટ્ઠાભિમુખો ગચ્છતિ, અથસ્સ ભગવા અન્તરામગ્ગે ચોરન્તરાયં, તાવતિંસભવને નિબ્બત્તમાનઞ્ચ દિસ્વા ગાથાબન્ધવસેન સરણગમનવિધિં દેસેસિ, તસ્સ તાવતિંસભવનુપગસ્સ તિંસયોજનિકં વિમાનં છત્તમાણવકવિમાનં. દેવલોકેપિ હિ તસ્સ મનુસ્સકાલે સમઞ્ઞા યથા ‘‘મણ્ડૂકો દેવપુત્તો, (વિ. વ. ૮૫૮ આદયો) કુવેરો દેવરાજા’’તિ, ઇધ પન છત્તમાણવકવિમાનં વત્થુ કારણં એતસ્સાતિ કત્વા ઉત્તરપદલોપેન ‘‘ન તથા તપતિ નભે સૂરિયો, ચન્દો ચ ન ભાસતિ ન ફુસ્સો, યથા’’તિઆદિકા (વિ. વ. ૮૮૯) દેસના ‘‘છત્તમાણવકવિમાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તત્રાયં ગાથા પરિયાપન્ના, તસ્મા છત્તમાણવકવિમાનવત્થુદેસનાયન્તિ અત્થો વેદિતબ્બો.

કામરાગો ભવરાગોતિ એવમાદિભેદો અનાદિકાલવિભાવિતો સબ્બોપિ રાગો વિરજ્જતિ પહીયતિ એતેનાતિ રાગવિરાગો, મગ્ગો. એજાસઙ્ખાતાય તણ્હાય, અન્તોનિજ્ઝાનલક્ખણસ્સ ચ સોકસ્સ તદુપ્પત્તિયં સબ્બસો પરિક્ખીણત્તા નત્થિ એજા, સોકો ચ એતસ્મિન્તિ અનેજં, અસોકઞ્ચ, ફલં. તદટ્ઠકથાયં (વિ. વ. અટ્ઠ. ૮૮૭) પન ‘‘તણ્હાવસિટ્ઠાનં સોકનિમિત્તાનં કિલેસાનં પટિપ્પસ્સમ્ભનતો અસોક’’ન્તિ વુત્તં. ધમ્મમસઙ્ખતન્તિ સમ્પજ્જ સમ્ભૂય પચ્ચયેહિ અપ્પટિસઙ્ખતત્તા અસઙ્ખતં અત્તનો સભાવધારણતો પરમત્થધમ્મભૂતં નિબ્બાનં. તદટ્ઠકથાયં પન ‘‘ધમ્મન્તિ સભાવધમ્મં. સભાવતો ગહેતબ્બધમ્મો હેસ, યદિદં મગ્ગફલનિબ્બાનાનિ, ન પરિયત્તિધમ્મો વિય પઞ્ઞત્તિધમ્મવસેના’’તિ (વિ. વ. અટ્ઠ. ૮૮૭) વુત્તં, એવં સતિ ધમ્મસદ્દો તીસુપિ ઠાનેસુ યોજેતબ્બો. અપ્પટિકૂલસદ્દેન ચ તત્થ નિબ્બાનમેવ ગહિતં ‘‘નત્થિ એત્થ કિઞ્ચિપિ પટિકૂલ’’ન્તિ કત્વા, અપ્પટિકૂલન્તિ ચ અવિરોધદીપનતો કિઞ્ચિ અવિરુદ્ધં, ઇટ્ઠં પણીતન્તિ વા અત્થો. પગુણરૂપેન ¶ પવત્તિતત્તા, પકટ્ઠગુણવિભાવનતો વા પગુણં. યથાહ ‘‘વિહિંસસઞ્ઞી પગુણં ન ભાસિં, ધમ્મં પણીતં મનુજેસુ બ્રહ્મે’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૮૩; ૨.૩૩૯; મહાવ. ૯).

ધમ્મક્ખન્ધા કથિતાતિ યોજના. એવં ઇધ ચતૂહિપિ પદેહિ પરિયત્તિધમ્મોયેવ ગહિતો, તદટ્ઠકથાયં ¶ પન ‘‘સવનવેલાયં, ઉપપરિક્ખણવેલાયં, પટિપજ્જનવેલાયન્તિ સબ્બદાપિ ઇટ્ઠમેવાતિ મધુરં, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસન્નિસ્સયાય પટિભાનસમ્પદાય પવત્તિતત્તા સુપ્પવત્તિભાવતો, નિપુણભાવતો ચ પગુણં, વિભજિતબ્બસ્સ અત્થસ્સ ખન્ધાદિવસેન, કુસલાદિવસેન, ઉદ્દેસાદિવસેન ચ સુટ્ઠુ વિભજનતો સુવિભત્તન્તિ તીહિપિ પદેહિ પરિયત્તિધમ્મમેવ વદતી’’તિ (વિ. વ. અટ્ઠ. ૮૮૭) વુત્તં. આપાથકાલે વિય મજ્જનકાલેપિ, કથેન્તસ્સ વિય સુણન્તસ્સાપિ સમ્મુખીભાવતો ઉભતોપચ્ચક્ખતાદસ્સનત્થં ઇધેવ ‘‘ઇમ’’ન્તિ આસન્નપચ્ચક્ખવચનમાહ. પુન ‘‘ધમ્મ’’ન્તિ ઇદં યથાવુત્તસ્સ ચતુબ્બિધસ્સાપિ ધમ્મસ્સ સાધારણવચનં. પરિયત્તિધમ્મોપિ હિ સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાનમત્તાયપિ યાથાવપટિપત્તિયા અપાયપતનતો ધારેતિ, ઇમસ્સ ચ અત્થસ્સ ઇદમેવ છત્તમાણવકવિમાનં સાધકન્તિ દટ્ઠબ્બં. સાધારણભાવેન યથાવુત્તં ધમ્મં પચ્ચક્ખં કત્વા દસ્સેન્તો પુન ‘‘ઇમ’’ન્તિ આહ. યસ્મા ચેસા ભ-કારત્તયેન ચ પટિમણ્ડિતા દોધકગાથા, તસ્મા તતિયપાદે મધુરસદ્દે મ-કારો અધિકોપિ અરિયચરિયાદિપદેહિ વિય અનેકક્ખરપદેન યુત્તત્તા અનુપવજ્જોતિ દટ્ઠબ્બં.

દિટ્ઠિસીલસઙ્ઘાતેનાતિ ‘‘યાયં દિટ્ઠિ અરિયા નિય્યાનિકા નિય્યાતિ તક્કરસ્સ સમ્મા દુક્ખક્ખયાય, તથારૂપાય દિટ્ઠિયા દિટ્ઠિસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૨૪, ૩૫૬; અ. નિ. ૬.૧૧; પરિ. ૨૭૪) એવં વુત્તાય દિટ્ઠિયા ચેવ ‘‘યાનિ તાનિ સીલાનિ અખણ્ડાનિ અચ્છિદ્દાનિ અસબલાનિ અકમ્માસાનિ ભુજિસ્સાનિ વિઞ્ઞુપસત્થાનિ અપરામટ્ઠાનિ સમાધિસંવત્તનિકાનિ, તથારૂપેહિ સીલેહિ સીલસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૨૪, ૩૫૬; મ. નિ. ૧.૪૯૨; ૩.૫૪; અ. નિ. ૬.૯૨; પરિ. ૨૭૪) એવં વુત્તાનં સીલાનઞ્ચ સંહતભાવેન, દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેનાતિ અત્થો. સંહતોતિ સઙ્ઘટિતો, સમેતોતિ વુત્તં હોતિ. અરિયપુગ્ગલા ¶ હિ યત્થ કત્થચિ દૂરે ઠિતાપિ અત્તનો ગુણસામગ્ગિયા સંહતા એવ. ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિના આહચ્ચપાઠેન સમત્થેતિ.

યત્થાતિ યસ્મિં સઙ્ઘે. દિન્નન્તિ પરિચ્ચત્તં અન્નાદિદેય્યધમ્મં, ગાથાબન્ધત્તા ચેત્થ અનુનાસિકલોપો. દોધકગાથા હેસા. મહપ્ફલમાહૂતિ ‘‘મહપ્ફલ’’ન્તિ બુદ્ધાદયો આહુ. ચતૂસૂતિ ચેત્થ ચ-કારો અધિકોપિ વુત્તનયેન અનુપવજ્જો. અચ્ચન્તમેવ કિલેસાસુચિતો વિસુદ્ધત્તા સુચીસુ. ‘‘સોતાપન્નો સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નો’’તિઆદિના (સં. નિ. ૫.૪૮૮) વુત્તેસુ ચતૂસુ પુરિસયુગેસુ. ચતુસચ્ચધમ્મસ્સ, નિબ્બાનધમ્મસ્સ ચ પચ્ચક્ખતો દસ્સનેન, અરિયધમ્મસ્સ પચ્ચક્ખદસ્સાવિતાય વા ધમ્મદસા. તે પુગ્ગલા મગ્ગટ્ઠફલટ્ઠે ¶ યુગલે અકત્વા વિસું વિસું પુગ્ગલગણનેન અટ્ઠ ચ હોન્તિ. ઇમં સઙ્ઘં સરણત્થં સરણાય પરાયણાય અપાયદુક્ખવટ્ટદુક્ખપરિતાણાય ઉપેહિ ઉપગચ્છ ભજ સેવ, એવં વા જાનાહિ બુજ્ઝસ્સૂતિ સહ યોજનાય અત્થો. યત્થ યેસુ સુચીસુ ચતૂસુ પુરિસયુગેસુ દિન્નં મહપ્ફલમાહુ, ધમ્મદસા તે પુગ્ગલા અટ્ઠ ચ, ઇમં સઙ્ઘં સરણત્થમુપેહીતિ વા સમ્બન્ધો. એવમ્પિ હિ પટિનિદ્દેસો યુત્તો એવ અત્થતો અભિન્નત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. ગાથાસુખત્થઞ્ચેત્થ પુરિસપદે ઈકારં, પુગ્ગલાપદે ચ રસ્સં કત્વા નિદ્દેસો.

એત્તાવતાતિ ‘‘એસાહ’’ન્તિઆદિવચનક્કમેન. તીણિ વત્થૂનિ ‘‘સરણ’’ન્તિ ગમનાનિ, તિક્ખત્તું વા ‘‘સરણ’’ન્તિ ગમનાનીતિ સરણગમનાનિ. પટિવેદેસીતિ અત્તનો હદયગતં વાચાય પવેદેસિ.

સરણગમનકથાવણ્ણના

સરણગમનસ્સ વિસયપ્પભેદફલસંકિલેસભેદાનં વિય, કત્તુ ચ વિભાવના તત્થ કોસલ્લાય હોતિ યેવાતિ સહ કત્તુના તં વિધિં દસ્સેતું ‘‘ઇદાનિ તેસુ સરણગમનેસુ કોસલ્લત્થં…પે… વેદિતબ્બો’’તિ વુત્તં. ‘‘યો ચ સરણં ગચ્છતી’’તિ ઇમિના હિ કત્તારં વિભાવેતિ તેન વિના સરણગમનસ્સેવ અસમ્ભવતો, ‘‘સરણગમન’’ન્તિ ઇમિના ચ સરણગમનમેવ, ‘‘સરણ’’ન્તિઆદીહિ પન યથાક્કમં વિસયાદયો. કસ્મા પનેત્થ વોદાનં ન ગહિતં, નનુ વોદાનવિભાવનાપિ તત્થ કોસલ્લાય હોતીતિ? સચ્ચમેતં, તં પન સંકિલેસગ્ગહણેનેવ અત્થતો ¶ વિભાવિતં હોતીતિ ન ગહિતં. યાનિ હિ નેસં સંકિલેસકારણાનિ અઞ્ઞાણાદીનિ, તેસં સબ્બેન સબ્બં અનુપ્પન્નાનં અનુપ્પાદનેન, ઉપ્પન્નાનઞ્ચ પહાનેન વોદાનં હોતીતિ. અત્થતોતિ સરણસદ્દત્થતો, ‘‘સરણત્થતો’’તિપિ પાઠો, અયમેવત્થો. હિંસત્થસ્સ સરસદ્દસ્સ વસેનેતં સિદ્ધન્તિ દસ્સેન્તો ધાત્વત્થવસેન ‘‘હિંસતીતિ સરણ’’ન્તિ વત્વા તં પન હિંસનં કેસં, કથં, કસ્સ વાતિ ચોદનં સોધેતિ ‘‘સરણગતાન’’ન્તિઆદિના. કેસન્તિ હિ સરણગતાનં. કથન્તિ તેનેવ સરણગમનેન. કસ્સાતિ ભયાદીનન્તિ યથાક્કમં સોધના. તત્થ સરણગતાનન્તિ ‘‘સરણ’’ન્તિ ગતાનં. સરણગમનેનાતિ ‘‘સરણ’’ન્તિ ગમનેન કુસલધમ્મેન. ભયન્તિ વટ્ટભયં. સન્તાસન્તિ ચિત્તુત્રાસં તેનેવ ચેતસિકદુક્ખસ્સ સઙ્ગહિતત્તા. દુક્ખન્તિ કાયિકદુક્ખગ્ગહણં. દુગ્ગતિપરિકિલેસન્તિ દુગ્ગતિપરિયાપન્નં સબ્બમ્પિ દુક્ખં ‘‘દુગ્ગતિયં પરિકિલિસ્સનં સંવિબાધનં, સમુપતાપનં વા’’તિ કત્વા, તયિદં સબ્બં પરતો ફલકથાયં આવિ ભવિસ્સતિ. હિંસનઞ્ચેત્થ વિનાસનમેવ, ન પન સત્તહિંસનમિવાતિ દસ્સેતિ ‘‘હનતિ વિનાસેતી’’તિ ¶ ઇમિના. એતન્તિ સરણપદં. અધિવચનન્તિ નામં, પસિદ્ધવચનં વા, યથાભુચ્ચં વા ગુણં અધિકિચ્ચ પવત્તવચનં. તેનાહ ‘‘રતનત્તયસ્સેવા’’તિ.

એવં હિંસનત્થવસેન અવિસેસતો સરણસદ્દત્થં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તદત્થવસેનેવ વિસેસતો દસ્સેતું ‘‘અથ વા’’તિઆદિ વુત્તં. રતનત્તયસ્સ પચ્ચેકં હિંસનકારણદસ્સનમેવ હિ પુરિમનયતો ઇમસ્સ વિસેસોતિ. તત્થ હિતે પવત્તનેનાતિ ‘‘સમ્પન્નસીલા ભિક્ખવે વિહરથા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૬૪, ૬૯) અત્થે સત્તાનં નિયોજનેન. અહિતા ચ નિવત્તનેનાતિ ‘‘પાણાતિપાતસ્સ ખો પાપકો વિપાકો, પાપકં અભિસમ્પરાય’’ન્તિઆદિના આદીનવદસ્સનાદિમુખેન અનત્થતો ચ સત્તાનં નિવત્તનેન. ભયં હિંસતીતિ હિતાહિતેસુ અપ્પવત્તિપવત્તિહેતુકં બ્યસનં અપ્પવત્તિકરણેન વિનાસેતિ. ભવકન્તારા ઉત્તારણેન મગ્ગસઙ્ખાતો ધમ્મો, ફલનિબ્બાનસઙ્ખાતો પન અસ્સાસદાનેન સત્તાનં ભયં હિંસતીતિ યોજના. કારાનન્તિ દાનવસેન, પૂજાવસેન ચ ઉપનીતાનં સક્કારાનં. અનુપસગ્ગોપિ હિ સદ્દો સઉપસગ્ગો વિય અત્થવિસેસવાચકો ‘‘અપ્પકમ્પિ કતં કારં, પુઞ્ઞં હોતિ મહપ્ફલ’’ન્તિઆદીસુ વિય. અનુત્તરદક્ખિણેય્યભાવતો ¶ વિપુલફલપટિલાભકરણેન સત્તાનં ભયં હિં સતીતિ યોજેતબ્બં. ઇમિનાપિ પરિયાયેનાતિ રતનત્તયસ્સ પચ્ચેકં હિંસકભાવકારણદસ્સનવસેન વિભજિત્વા વુત્તેન ઇમિનાપિ કારણેન. યસ્મા પનિદં સરણપદં નાથપદં વિય સુદ્ધનામપદત્તા ધાત્વત્થં અન્તોનીતં કત્વા સઙ્કેતત્થમ્પિ વદતિ, તસ્મા હેટ્ઠા સરણં પરાયણન્તિ અત્થો વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં.

એવં સરણત્થં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સરણગમનત્થં દસ્સેન્તો ‘‘તપ્પસાદા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા, સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, સુપ્પટિપન્નો સઙ્ઘો’’તિ એવમાદિના તસ્મિં રતનત્તયે પસાદો તપ્પસાદો, તદેવ રતનત્તયં ગરુ એતસ્સાતિ તગ્ગરુ, તસ્સ ભાવો તગ્ગરુતા, તપ્પસાદો ચ તગ્ગરુતા ચ તપ્પસાદતગ્ગરુતા, તાહિ. વિહતકિલેસો વિધુતવિચિકિચ્છાસમ્મોહાસદ્ધિયાદિપાપધમ્મત્તા, તદેવ રતનત્તયં પરાયણં પરાગતિ તાણં લેણં એતસ્સાતિ તપ્પરાયણો, તસ્સ ભાવો તપ્પરાયણતા, સાયેવ આકારો તપ્પરાયણતાકારો, તેન પવત્તો તપ્પરાયણતાકારપ્પવત્તો. એત્થ ચ પસાદગ્ગહણેન લોકિયં સરણગમનમાહ. તઞ્હિ સદ્ધાપધાનં, ન ઞાણપધાનં, ગરુતાગહણેન પન લોકુત્તરં. અરિયા હિ રતનત્તયં ગુણાભિઞ્ઞતાય પાસાણચ્છત્તં વિય ગરું કત્વા પસ્સન્તિ, તસ્મા તપ્પસાદેન તદઙ્ગપ્પહાનવસેન વિહતકિલેસો, તગ્ગરુતાય ચ અગારવકરણહેતૂનં સમુચ્છેદવસેનાતિ યોજેતબ્બં. તપ્પરાયણતા પનેત્થ તગ્ગતિકતાતિ તાય ચતુબ્બિધમ્પિ વક્ખમાનં સરણગમનં ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. અવિસેસેન વા ¶ પસાદગરુતા જોતિતાતિ પસાદગ્ગહણેન અનવેચ્ચપ્પસાદસ્સ લોકિયસ્સ, અવેચ્ચપ્પસાદસ્સ ચ લોકુત્તરસ્સ ગહણં, તથા ગરુતાગહણેન લોકિયસ્સ ગરુકરણસ્સ, લોકુત્તરસ્સ ચાતિ ઉભયેનપિ પદેન ઉભયમ્પિ લોકિયલોકુત્તરસરણગમનં યોજેતબ્બં. ઉપ્પજ્જતિ ચિત્તમેતેનાતિ ઉપ્પાદો, સમ્પયુત્તધમ્મસમૂહો, ચિત્તઞ્ચ તં ઉપ્પાદો ચાતિ ચિત્તુપ્પાદો. સમાહારદ્વન્દેપિ હિ કત્થચિ પુલ્લિઙ્ગમિચ્છન્તિ સદ્દવિદૂ, તદાકારપ્પવત્તં સદ્ધાપઞ્ઞાદિસમ્પયુત્તધમ્મસહિતં ચિત્તં સરણગમનં નામ ‘‘સરણન્તિ ગચ્છતિ એતેનાતિ કત્વા’’તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘તંસમઙ્ગી’’તિઆદિ કત્તુવિભાવના. તેન યથાવુત્તચિત્તુપ્પાદેન સમઙ્ગીતિ તંસમઙ્ગી. તેનાહ ‘‘વુત્તપ્પકારેન ચિત્તુપ્પાદેના’’તિ ¶ . ઉપેતીતિ ભજતિ સેવતિ પયિરુપાસતિ, જાનાતિ વા, બુજ્ઝતીતિ અત્થો.

લોકુત્તરં સરણગમનં કેસન્તિ આહ ‘‘દિટ્ઠસચ્ચાન’’ન્તિ, અટ્ઠન્નં અરિયપુગ્ગલાનન્તિ અત્થો. કદા તં ઇજ્ઝતીતિ આહ ‘‘મગ્ગક્ખણે’’તિ, ‘‘ઇજ્ઝતી’’તિ પદેન ચેતસ્સ સમ્બન્ધો. મગ્ગક્ખણે ઇજ્ઝમાનેનેવ હિ ચતુસચ્ચાધિગમેન ફલટ્ઠાનમ્પિ સરણગમકતા સિજ્ઝતિ લોકુત્તરસરણગમનસ્સ ભેદાભાવતો, તેસઞ્ચ એકસન્તાનત્તા. કથં તં ઇજ્ઝતીતિ આહ ‘‘સરણગમનુપક્કિલેસસમુચ્છેદેના’’તિઆદિ, ઉપપક્કિલેસસમુચ્છેદતો, આરમ્મણતો, કિચ્ચતો ચ સકલેપિ રતનત્તયે ઇજ્ઝતીતિ વુત્તં હોતિ. સરણગમનુપક્કિલેસસમુચ્છેદેનાતિ ચેત્થ પહાનાભિસમયં સન્ધાય વુત્તં, આરમ્મણતોતિ સચ્છિકિરિયાભિસમયં. નિબ્બાનારમ્મણં હુત્વા આરમ્મણતો ઇજ્ઝતીતિ હિ યોજેતબ્બં, ત્વા-સદ્દો ચ હેતુત્થવાચકો યથા ‘‘સક્કો હુત્વા નિબ્બત્તી’’તિ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૨.૨૯). અપિચ ‘‘આરમ્મણતો’’તિ વુત્તમેવત્થં સરૂપતો નિયમેતિ ‘‘નિબ્બાનારમ્મણં હુત્વા’’તિ ઇમિના. ‘‘કિચ્ચતો’’તિ તદવસેસં ભાવનાભિસમયં પરિઞ્ઞાભિસમયઞ્ચ સન્ધાય વુત્તં. ‘‘આરમ્મણતો નિબ્બાનારમ્મણં હુત્વા’’તિ એતેન વા મગ્ગક્ખણાનુરૂપં એકારમ્મણતં દસ્સેત્વા ‘‘કિચ્ચતો’’તિ ઇમિના પહાનતો અવસેસં કિચ્ચત્તયં દસ્સિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘મગ્ગક્ખણે, નિબ્બાનારમ્મણં હુત્વા’’તિ ચ વુત્તત્તા અત્થતો મગ્ગઞાણસઙ્ખાતો ચતુસચ્ચાધિગમો એવ લોકુત્તરસરણગમનન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. તત્થ હિ ચતુસચ્ચાધિગમને સરણગમનુપક્કિલેસસ્સ પહાનાભિસમયવસેન સમુચ્છિન્દનં ભવતિ, નિબ્બાનધમ્મો પન સચ્છિકિરિયાભિસમયવસેન, મગ્ગધમ્મો ચ ભાવનાભિસમયવસેન પટિવિજ્ઝિયમાનોયેવ સરણગમનત્થં સાધેતિ, બુદ્ધગુણા પન સાવકગોચરભૂતા પરિઞ્ઞાભિસમયવસેન પટિવિજ્ઝિયમાના સરણગમનત્થં સાધેન્તિ, તથા અરિયસઙ્ઘગુણા. તેનાહ ‘‘સકલેપિ રતનત્તયે ઇજ્ઝતી’’તિ.

ફલપરિયત્તીનમ્પેત્થ વુત્તનયેન મગ્ગાનુગુણપ્પવત્તિયા ગહણં, અપરિઞ્ઞેય્યભૂતાનઞ્ચ બુદ્ધસઙ્ઘગુણાનં ¶ તગ્ગુણસામઞ્ઞતાયાતિ દટ્ઠબ્બં. એવઞ્હિ સકલભાવવિસિટ્ઠવચનં ઉપપન્નં હોતીતિ. ઇજ્ઝન્તઞ્ચ સહેવ ઇજ્ઝતિ, ન લોકિયં વિય પટિપાટિયા અસમ્મોહપટિવેધેન પટિવિદ્ધત્તાતિ ગહેતબ્બં. પદીપસ્સ ¶ વિય હિ એકક્ખણેયેવ મગ્ગસ્સ ચતુકિચ્ચસાધનન્તિ. યે પન વદન્તિ ‘‘સરણગમનં નિબ્બાનારમ્મણં હુત્વા ન પવત્તતિ, મગ્ગસ્સ અધિગતત્તા પન અધિગતમેવ તં હોતિ એકચ્ચાનં તેવિજ્જાદીનં લોકિયવિજ્જાદયો વિયા’’તિ, તેસં પન વચને લોકિયમેવ સરણગમનં સિયા, ન લોકુત્તરં, તઞ્ચ અયુત્તમેવ દુવિધસ્સાપિ તસ્સ ઇચ્છિતબ્બત્તા. તદઙ્ગપ્પહાનેન સરણગમનુપક્કિલેસવિક્ખમ્ભનં. આરમ્મણતો બુદ્ધાદિગુણારમ્મણં હુત્વાતિ એત્થાપિ વુત્તનયેન અત્થો, સરણગમનુપક્કિલેસવિક્ખમ્ભનતો, આરમ્મણતો ચ સકલેપિ રતનત્તયે ઇજ્ઝતીતિ વુત્તં હોતિ.

તન્તિ લોકિયસરણગમનં. ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા’’તિઆદિના સદ્ધાપટિલાભો. સદ્ધામૂલિકાતિ યથાવુત્તસદ્ધાપુબ્બઙ્ગમા. સહજાતવસેન પુબ્બઙ્ગમતાયેવ હિ તમ્મૂલિકતા સદ્ધાવિરહિતસ્સ બુદ્ધાદીસુ સમ્માદસ્સનસ્સ અસમ્ભવતો. સમ્માદિટ્ઠિ નામ બુદ્ધસુબુદ્ધતં, ધમ્મસુધમ્મતં સઙ્ઘસુપ્પટિપન્નતઞ્ચ લોકિયાવબોધવસેન સમ્મા ઞાયેન દસ્સનતો. ‘‘સદ્ધાપટિલાભો’’તિ ઇમિના સમ્માદિટ્ઠિવિરહિતાપિ સદ્ધા લોકિયસરણગમનન્તિ દસ્સેતિ, ‘‘સદ્ધામૂલિકા ચ સમ્માદિટ્ઠી’’તિ પન એતેન સદ્ધૂપનિસ્સયા યથાવુત્તા પઞ્ઞાતિ. લોકિયમ્પિ હિ સરણગમનં દુવિધં ઞાણસમ્પયુત્તં, ઞાણવિપ્પયુત્તઞ્ચ. તત્થ પઠમેન પદેન માતાદીહિ ઉસ્સાહિતદારકાદીનં વિય ઞાણવિપ્પયુત્તં સરણગમનં ગહિતં, દુતિયેન પન ઞાણસમ્પયુત્તં. તદુભયમેવ પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ વિસેસભાવેન દસ્સેતું ‘‘દસસુ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂસુ દિટ્ઠિજુકમ્મન્તિ વુચ્ચતી’’તિ આહ. દિટ્ઠિ એવ અત્તનો પચ્ચયેહિ ઉજું કરીયતીતિ હિ અત્થેન સમ્માદિટ્ઠિયા દિટ્ઠિજુકમ્મભાવો, દિટ્ઠિ ઉજું કરીયતિ એતેનાતિ અત્થેન પન સદ્ધાયપિ. સદ્ધાસમ્માદિટ્ઠિગ્ગહણેન ચેત્થ તપ્પધાનસ્સાપિ ચિત્તુપ્પાદસ્સ ગહણં, દિટ્ઠિજુકમ્મપદેન ચ યથાવુત્તેન કરણસાધનેન, એવઞ્ચ કત્વા ‘‘તપ્પરાયણતાકારપ્પવત્તો ચિત્તુપ્પાદો’’તિ હેટ્ઠા વુત્તવચનં સમત્થિતં હોતિ, સદ્ધાસમ્માદિટ્ઠીનં પન વિસું ગહણં તંસમ્પયુત્તચિત્તુપ્પાદસ્સ તપ્પધાનતાયાતિ દટ્ઠબ્બં.

તયિદન્તિ લોકિયં સરણગમનમેવ પચ્ચામસતિ લોકુત્તરસ્સ તથા ભેદાભાવતો. તસ્સ હિ મગ્ગક્ખણેયેવ વુત્તનયેન ઇજ્ઝનતો તથાવિધસ્સ સમાદાનસ્સ અવિજ્જમાનત્તા એસ ભેદો ન ¶ સમ્ભવતીતિ. અત્તા સન્નિય્યાતીયતિ અપ્પીયતિ પરિચ્ચજીયતિ એતેનાતિ અત્તસન્નિય્યાતનં, યથાવુત્તં સરણગમનસઙ્ખાતં દિટ્ઠિજુકમ્મં. તં રતનત્તયં પરાયણં પટિસરણમેતસ્સાતિ તપ્પરાયણો ¶ , પુગ્ગલો, ચિત્તુપ્પાદો વા, તસ્સ ભાવો તપ્પરાયણતા, તદેવ દિટ્ઠિજુકમ્મં. ‘‘સરણ’’ન્તિ અધિપ્પાયેન સિસ્સભાવં અન્તેવાસિકભાવસઙ્ખાતં વત્તપટિવત્તાદિકરણં ઉપગચ્છતિ એતેનાતિ સિસ્સભાવૂપગમનં. સરણગમનાધિપ્પાયેનેવ પણિપતતિ એતેનાતિ પણિપાતો, પણિપતનઞ્ચેત્થ અભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનઅઞ્જલિકમ્મસામીચિકમ્મમેવ, સબ્બત્થ ચ અત્થતો યથાવુત્તદિટ્ઠિજુકમ્મમેવ વેદિતબ્બં.

સંસારદુક્ખનિત્થરણત્થં અત્તનો અત્તભાવસ્સ પરિચ્ચજનં અત્તપરિચ્ચજનં. તપ્પરાયણતાદીસુપિ એસેવ નયો. હિતોપદેસકથાપરિયાયેન ધમ્મસ્સાપિ આચરિયભાવો સમુદાચરીયતિ ‘‘ફલો અમ્બો અફલો ચ, તે સત્થારો ઉભો મમા’’તિઆદીસુ વિયાતિ આહ ‘‘ધમ્મસ્સ અન્તેવાસિકો’’તિ. ‘‘અભિવાદના’’તિઆદિ પણિપાતસ્સ અત્થદસ્સનં. બુદ્ધાદીનંયેવાતિ અવધારણસ્સ અત્તસન્નિય્યાતનાદીસુપિ સીહગતિકવસેન અધિકારો વેદિતબ્બો. એવઞ્હિ તદઞ્ઞનિવત્તનં કતં હોતીતિ. ‘‘ઇમેસઞ્હી’’તિઆદિ ચતુધા પવત્તનસ્સ સમત્થનં, કારણદસ્સનં વા.

એવં અત્તસન્નિય્યાતનાદીનિ એકેન પકારેન દસ્સેત્વા ઇદાનિ અપરેહિપિ પકારેહિ દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ આરદ્ધં, એતેન અત્તસન્નિય્યાતનતપ્પરાયણતાદીનં ચતુન્નં પરિયાયન્તરેહિપિ અત્તસન્નિય્યાતનતપ્પરાયણતાદિ કતમેવ હોતિ અત્થસ્સ અભિન્નત્તા યથા તં ‘‘સિક્ખાપચ્ચક્ખાનઅભૂતારોચનાની’’તિ દસ્સેતિ. જીવિતપરિયન્તિકન્તિ ભાવનપુંસકવચનં, યાવજીવં ગચ્છામીતિ અત્થો. મહાકસ્સપો કિર સયમેવ પબ્બજિતવેસં ગહેત્વા મહાતિત્થબ્રાહ્મણગામતો નિક્ખમિત્વા ગચ્છન્તો તિગાવુતમગ્ગં પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા અન્તરા ચ રાજગહં, અન્તરા ચ નાળન્દં બહુપુત્તકનિગ્રોધરુક્ખમૂલે એકકમેવ નિસિન્નં ભગવન્તં પસ્સિત્વા ‘‘અયં ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ અજાનન્તોયેવ ‘‘સત્થારઞ્ચ વતાહં પસ્સેય્યં, ભગવન્તમેવ ¶ પસ્સેય્ય’’ન્તિઆદિના (સં. નિ. ૨.૧૫૪) સરણગમનમકાસિ. તેન વુત્તં ‘‘મહાકસ્સપસ્સ સરણગમનં વિયા’’તિ. વિત્થારો કસ્સપસંયુત્તટ્ઠકથાયં (સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨.૧૫૪) ગહેતબ્બો. તત્થ સત્થારઞ્ચવતાહં પસ્સેય્યં, ભગવન્તમેવ પસ્સેય્યન્તિ સચે અહં સત્થારં પસ્સેય્યં, ઇમં ભગવન્તંયેવ પસ્સેય્યં. ન હિ મે ઇતો અઞ્ઞેન સત્થારા ભવિતું સક્કા. સુગતઞ્ચ વતાહં પસ્સેય્યં, ભગવન્તમેવ પસ્સેય્યન્તિ સચે અહં સમ્માપટિપત્તિયા સુટ્ઠુ ગતત્તા સુગતં નામ પસ્સેય્યં, ઇમં ભગવન્તંયેવ પસ્સેય્યં. ન હિ મે ઇતો અઞ્ઞેન સુગતેન ભવિતું સક્કા. સમ્માસમ્બુદ્ધઞ્ચ વતાહં પસ્સેય્યં, ભગવન્તમેવ પસ્સેય્યન્તિ સચે અહં સમ્મા સામઞ્ચ સચ્ચાનિ બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધં નામ પસ્સેય્યં, ઇમં ભગવન્તંયેવ પસ્સેય્યં, ન હિ મે ¶ ઇતો અઞ્ઞેન સમ્માસમ્બુદ્ધેન ભવિતું સક્કાતિ અયમેત્થ અટ્ઠકથા. સબ્બત્થ ચ-સદ્દો, વત-સદ્દો ચ પદપૂરણમત્તં, ચે-સદ્દેન વા ભવિતબ્બં ‘‘સચે’’તિ અટ્ઠકથાયં (સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨.૧૫૪) વુત્તત્તા. વત-સદ્દો ચ પસ્સિતુકામતાય એકંસત્થં દીપેતીતિપિ યુજ્જતિ.

‘‘સો અહ’’ન્તિઆદિ સુત્તનિપાતે આળવકસુત્તે. તત્થ કિઞ્ચાપિ મગ્ગેનેવ તસ્સ સરણગમનમાગતં, સોતાપન્નભાવદસ્સનત્થં, પન પસાદાનુરૂપદસ્સનત્થઞ્ચ એવં વાચં ભિન્દતીતિ તદટ્ઠકથાયં (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૮૧) વુત્તં. ગામા ગામન્તિ અઞ્ઞસ્મા દેવગામા અઞ્ઞં દેવગામં, દેવતાનં વા ખુદ્દકં, મહન્તઞ્ચ ગામન્તિપિ અત્થો. પુરા પુરન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ધમ્મસ્સ ચ સુધમ્મતન્તિ બુદ્ધસ્સ સુબુદ્ધતં, ધમ્મસ્સ સુધમ્મતં, સઙ્ઘસ્સ સુપ્પટિપન્નતઞ્ચ અભિત્થવિત્વાતિ સહ સમુચ્ચયેન, પાઠસેસેન ચ અત્થો, સમ્બુદ્ધં નમસ્સમાનો ધમ્મઘોસકો હુત્વા વિચરિસ્સામીતિ વુત્તં હોતિ.

આળવકાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન સાતાગિરહેમવતાદીનમ્પિ સઙ્ગહો. નનુ ચ એતે આળવકાદયો અધિગતમગ્ગત્તા મગ્ગેનેવ આગતસરણગમના, કસ્મા તેસં તપ્પરાયણતાસરણગમનં વુત્તન્તિ? મગ્ગેનાગતસરણગમનેહિપિ તેહિ તપ્પરાયણતાકારસ્સ પવેદિતત્તા. ‘‘સો અહં વિચરિસ્સામિ…પે… સુધમ્મતં, (સં. નિ. ૧.૨૪૬; સુ. નિ. ૧૯૪) તે મયં વિચરિસ્સામ, ગામા ગામં નગા નગં…પે… સુધમ્મત’’ન્તિ (સુ. નિ. ૧૮૨) ચ હિ એતેહિ તપ્પરાયણતાકારો પવેદિતો. તસ્મા સરણગમનવિસેસમનપેક્ખિત્વા પવેદનાકારમત્તં ઉપદિસન્તેન એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. અથાતિ ‘‘કથં ખો બ્રાહ્મણો હોતી’’તિઆદિના પુટ્ઠસ્સ અટ્ઠવિધપઞ્હસ્સ ‘‘પુબ્બેનિવાસં યો વેદી’’તિઆદિના બ્યાકરણપરિયોસાનકાલે. ઇદઞ્હિ મજ્ઝિમપણ્ણાસકે બ્રહ્માયુસુત્તે (મ. નિ. ૨.૩૯૪) પરિચુમ્બતીતિ પરિફુસતિ ¶ . પરિસમ્બાહતીતિ પરિમજ્જતિ. એવમ્પિ પણિપાતો દટ્ઠબ્બોતિ એવમ્પિ પરમનિપચ્ચકારેન પણિપાતો દટ્ઠબ્બો.

સો પનેસાતિ પણિપાતો. ઞાતિ…પે… વસેનાતિ એત્થ ઞાતિવસેન, ભયવસેન, આચરિયવસેન, દક્ખિણેય્યવસેનાતિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બં દ્વન્દપરતો સુય્યમાનત્તા. તત્થ ઞાતિવસેનાતિ ઞાતિભાવવસેન. ભાવપ્પધાનનિદ્દેસો હિ અયં, ભાવલોપનિદ્દેસો વા તબ્ભાવસ્સેવ અધિપ્પેતત્તા. એવં સેસેસુપિ પણિપાતપદેન ચેતેસં સમ્બન્ધો તબ્બસેન પણિપાતસ્સ ચતુબ્બિધત્તા. તેનાહ ‘‘દક્ખિણેય્યપણિપાતેના’’તિ, દક્ખિણેય્યતાહેતુકેન પણિપાતેનેવાતિ અત્થો. ઇતરેહીતિ ઞાતિભાવાદિહેતુકેહિ પણિપાતેહિ. ‘‘સેટ્ઠવસેનેવા’’તિઆદિ તસ્સેવત્થસ્સ સમત્થનં ¶ . ઇદાનિ ‘‘ન ઇતરેહી’’તિઆદિના વુત્તમેવ અત્થત્તયં યથાક્કમં વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘સાકિયો વા’’તિ પિતુપક્ખતો ઞાતિકુલદસ્સનં, ‘‘કોલિયો વા’’તિ પન માતુપક્ખતો. વન્દતીતિ પણિપાતસ્સ ઉપલક્ખણવચનં. રાજપૂજિતોતિ રાજૂહિ, રાજૂનં વા પૂજિતો યથા ‘‘ગામપૂજિતો’’તિ. પૂજાવચનપયોગે હિ કત્તરિ સામિવચનમિચ્છન્તિ સદ્દવિદૂ. ભગવતોતિ બોધિસત્તભૂતસ્સ, બુદ્ધભૂતસ્સ વા ભગવતો. ઉગ્ગહિતન્તિ સિક્ખિતસિપ્પં.

‘‘ચતુધા’’તિઆદિ સિઙ્ગાલોવાદસુત્તે (દી. નિ. ૩.૨૬૫) ઘરમાવસન્તિ ઘરે વસન્તો, કમ્મપ્પવચનીયયોગતો ચેત્થ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનં. કમ્મં પયોજયેતિ કસિવાણિજ્જાદિકમ્મં પયોજેય્ય. કુલાનઞ્હિ ન સબ્બકાલં એકસદિસં વત્તતિ, કદાચિ રાજાદિવસેન આપદાપિ ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા ‘‘આપદાસુ ઉપ્પન્નાસુ ભવિસ્સતી’’તિ એવં મનસિ કત્વા નિધાપેય્યાતિ આહ ‘‘આપદાસુ ભવિસ્સતી’’તિ. ઇમેસુ પન ચતૂસુ કોટ્ઠાસેસુ ‘‘એકેન ભોગે ભુઞ્જેય્યા’’તિ વુત્તકોટ્ઠાસતોયેવ ગહેત્વા ભિક્ખૂનમ્પિ કપણદ્ધિકાદીનમ્પિ દાનં દાતબ્બં, પેસકારન્હાપિતકાદીનમ્પિ વેતનં દાતબ્બન્તિ અયં ભોગપરિગ્ગહણાનુસાસની, એવરૂપં અનુસાસનિં ઉગ્ગહેત્વાતિ અત્થો. ઇદઞ્હિ દિટ્ઠધમ્મિકંયેવ સન્ધાય વદતિ, સમ્પરાયિકં, પન નિય્યાનિકં વા અનુસાસનિં પચ્ચાસિસન્તોપિ દક્ખિણેય્યપણિપાતમેવ કરોતિ નામાતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘યો પના’’તિઆદિ ‘‘સેટ્ઠવસેનેવ…પે… ગણ્હાતી’’તિ વુત્તસ્સત્થસ્સ વિત્થારવચનં.

‘‘એવ’’ન્તિઆદિ ¶ પન ‘‘સેટ્ઠવસેન ચ ભિજ્જતી’’તિ વુત્તસ્સ બ્યતિરેકદસ્સનં. અત્થવસા લિઙ્ગવિભત્તિવિપરિણામોતિ કત્વા ગહિતસરણાય ઉપાસિકાય વાતિપિ યોજેતબ્બં. એવમીદિસેસુ. પબ્બજિતમ્પીતિ પિ-સદ્દો સમ્ભાવનત્થોતિ વુત્તં ‘‘પગેવ અપબ્બજિત’’ન્તિ. સરણગમનં ન ભિજ્જતિ સેટ્ઠવસેન અવન્દિતત્તા. તથાતિ અનુકડ્ઢનત્થે નિપાતો ‘‘સરણગમનં ન ભિજ્જતી’’તિ. રટ્ઠપૂજિતત્તાતિ રટ્ઠે, રટ્ઠવાસીનં વા પૂજિતત્તા. તયિદં ભયવસેન વન્દિતબ્બભાવસ્સેવ સમત્થનં, ન તુ અભેદસ્સ કારણદસ્સનં, તસ્સ પન કારણં સેટ્ઠવસેન અવન્દિતત્તાતિ વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હિ ‘‘સેટ્ઠવસેન ચ ભિજ્જતી’’તિ. સેટ્ઠવસેનાતિ લોકે અગ્ગદક્ખિણેય્યતાય સેટ્ઠભાવવસેનાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘અયં લોકે અગ્ગદક્ખિણેય્યોતિ વન્દતી’’તિ. તિત્થિયમ્પિ વન્દતો ન ભિજ્જતિ, પગેવ ઇતરં. સરણગમનપ્પભેદોતિ સરણગમનવિભાગો, તબ્બિભાગસમ્બન્ધતો ચેત્થ સક્કા અભેદોપિ સુખેન દસ્સેતુન્તિ અભેદદસ્સનં કતં.

અરિયમગ્ગો ¶ એવ લોકુત્તરસરણગમનન્તિ ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ વિપાકફલભાવેન વુત્તાનિ. સબ્બદુક્ખક્ખયોતિ સકલસ્સ વટ્ટદુક્ખસ્સ અનુપ્પાદનિરોધો નિબ્બાનં. એત્થ ચ કમ્મસદિસં વિપાકફલં, તબ્બિપરીતં આનિસંસફલન્તિ દટ્ઠબ્બં. યથા હિ સાલિબીજાદીનં ફલાનિ તંસદિસાનિ વિપક્કાનિ નામ હોન્તિ, વિપાકનિરુત્તિઞ્ચ લભન્તિ, ન મૂલઙ્કુરપત્તક્ખન્ધનાળાનિ, એવં કુસલાકુસલાનં ફલાનિ અરૂપધમ્મભાવેન, સારમ્મણભાવેન ચ સદિસાનિ વિપક્કાનિ નામ હોન્તિ, વિપાકનિરુત્તિઞ્ચ લભન્તિ, ન તદઞ્ઞાનિ કમ્મનિબ્બત્તાનિપિ કમ્મઅસદિસાનિ, તાનિ પન આનિસંસાનિ નામ હોન્તિ, આનિસંસનિરુત્તિમત્તઞ્ચ લભન્તીતિ. ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિના ધમ્મપદે અગ્ગિદત્તબ્રાહ્મણવત્થુપાળિમાહરિત્વા દસ્સેતિ.

યો ચાતિ એત્થ ચ-સદ્દો બ્યતિરેકે, યો પનાતિ અત્થો. તત્રાયમધિપ્પાયો – બ્યતિરેકત્થદીપને યદિ ‘‘બહું વે સરણં યન્તિ, પબ્બતાનિ વનાનિ ચા’’તિઆદિના (ધ. પ. ૧૮૮) વુત્તં ખેમં સરણં ન હોતિ, ન ઉત્તમં સરણં, એતઞ્ચ સરણમાગમ્મ સબ્બદુક્ખા ન પમુચ્ચતિ, એવં સતિ કિં નામ વત્થુ ખેમં સરણં હોતિ, ઉત્તમં સરણં, કિં નામ વત્થું સરણમાગમ્મ સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતીતિ ચે?

યો ¶ ચ બુદ્ધઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, સઙ્ઘઞ્ચ સરણં ગતો…પે…

એતં ખો સરણં ખેમં, એતં સરણમુત્તમં;

એતં સરણમાગમ્મ, સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતીતિ. (ધ. પ. ૧૯૦-૯૨);

એવમીદિસેસુ. લોકિયસ્સ સરણગમનસ્સ અઞ્ઞતિત્થિયાવન્દનાદિના કુપ્પનતો, ચલનતો ચ અકુપ્પં અચલં લોકુત્તરમેવ સરણગમનં પકાસેતું ‘‘ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતી’’તિ વુત્તં. વાચાસિલિટ્ઠત્થઞ્ચેત્થ સમ્માસદ્દસ્સ રસ્સત્તં. ‘‘દુક્ખ’’ન્તિઆદિ ‘‘ચત્તારિ અરિયસચ્ચાની’’તિ વુત્તસ્સ સરૂપદસ્સનં. દુક્ખસ્સ ચ અતિક્કમન્તિ દુક્ખનિરોધં. દુક્ખૂપસમગામિનન્તિ દુક્ખનિરોધગામિં. ‘‘એત’’ન્તિ ‘‘ચત્તારિ…પે… પસ્સતી’’તિ (ધ. પ. ૧૯૦) એવં વુત્તં લોકુત્તરસરણગમનસઙ્ખાતં અરિયસચ્ચદસ્સનં. ખો-સદ્દો અવધારણત્થો પદત્તયેપિ યોજેતબ્બો.

નિચ્ચતો અનુપગમનાદિવસેનાતિ ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ અગ્ગહણાદિવસેન, ઇતિના નિદ્દિસિતબ્બેહિ તો-સદ્દમિચ્છન્તિ સદ્દવિદૂ. ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિના ઞાણવિભઙ્ગાદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૨૬; અ. નિ. ૧.૨૬૮) આગતં ¶ પાળિં સાધકભાવેન આહરતિ. અટ્ઠાનન્તિ જનકહેતુપટિક્ખેપો. અનવકાસોતિ પચ્ચયહેતુપટિક્ખેપો. ઉભયેનાપિ કારણમેવ પટિક્ખિપતિ. યન્તિ યેન કારણેન. દિટ્ઠિસમ્પન્નોતિ મગ્ગદિટ્ઠિયા સમ્પન્નો સોતાપન્નો. કઞ્ચિ સઙ્ખારન્તિ ચતુભૂમકેસુ સઙ્ખતસઙ્ખારેસુ એકમ્પિ સઙ્ખારં. નિચ્ચતો ઉપગચ્છેય્યાતિ ‘‘નિચ્ચો’’તિ ગણ્હેય્ય. સુખતો ઉપગચ્છેય્યાતિ ‘‘એકન્તસુખી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા’’તિ (દી. નિ. ૧.૭૬) એવં અત્તદિટ્ઠિવસેન ‘‘સુખો’’તિ ગણ્હેય્ય, દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તચિત્તેન પન અરિયસાવકો પરિળાહવૂપસમત્થં મત્તહત્થિપરિત્તાસિતો ચોક્ખબ્રાહ્મણો વિય ઉક્કારભૂમિં કઞ્ચિ સઙ્ખારં સુખતો ઉપગચ્છતિ. અત્તવારે કસિણાદિપણ્ણત્તિસઙ્ગહણત્થં ‘‘સઙ્ખાર’’ન્તિ અવત્વા ‘‘ધમ્મ’’ન્તિ વુત્તં. યથાહ પરિવારે –

‘‘અનિચ્ચા સબ્બે સઙ્ખારા, દુક્ખાનત્તા ચ સઙ્ખતા;

નિબ્બાનઞ્ચેવ પઞ્ઞત્તિ, અનત્તા ઇતિ નિચ્છયા’’તિ. (પરિ. ૨૫૭);

ઇમેસુ પન તીસુપિ વારેસુ અરિયસાવકસ્સ ચતુભૂમકવસેનેવ પરિચ્છેદો વેદિતબ્બો, તેભૂમકવસેનેવ વા. યં યઞ્હિ પુથુજ્જનો ‘‘નિચ્ચં ¶ સુખં અત્તા’’તિ ગાહં ગણ્હાતિ, તં તં અરિયસાવકો ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા’’તિ ગણ્હન્તો ગાહં વિનિવેઠેતિ.

‘‘માતર’’ન્તિઆદીસુ જનિકા માતા, જનકો પિતા, મનુસ્સભૂતો ખીણાસવો અરહાતિ અધિપ્પેતો. કિં પન અરિયસાવકો તેહિ અઞ્ઞમ્પિ પાણં જીવિતા વોરોપેય્યાતિ? એતમ્પિ અટ્ઠાનમેવ. ચક્કવત્તિરજ્જસકજીવિતહેતુપિ હિ સો તં જીવિતા ન વોરોપેય્ય, તથાપિ પુથુજ્જનભાવસ્સ મહાસાવજ્જતાદસ્સનત્થં અરિયભાવસ્સ ચ બલવતાપકાસનત્થં એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. પદુટ્ઠચિત્તોતિ વધકચિત્તેન પદૂસનચિત્તો, પદૂસિતચિત્તો વા. લોહિતં ઉપ્પાદેય્યાતિ જીવમાનકસરીરે ખુદ્દકમક્ખિકાય પિવનમત્તમ્પિ લોહિતં ઉપ્પાદેય્ય. સઙ્ઘં ભિન્દેય્યાતિ સમાનસંવાસકં સમાનસીમાયં ઠિતં સઙ્ઘં પઞ્ચહિ કારણેહિ ભિન્દેય્ય, વુત્તઞ્હેતં ‘‘પઞ્ચહુપાલિ આકારેહિ સઙ્ઘો ભિજ્જતિ કમ્મેન, ઉદ્દેસેન, વોહરન્તો, અનુસ્સાવનેન, સલાકગ્ગાહેના’’તિ (પરિ. ૪૫૮) અઞ્ઞં સત્થારન્તિ ઇતો અઞ્ઞં તિત્થકરં ‘‘અયં મે સત્થા’’તિ એવં ગણ્હેય્ય, નેતં ઠાનં વિજ્જતીતિ અત્થો. ભવસમ્પદાતિ સુગતિભવેન સમ્પદા, ઇદં વિપાકફલં. ભોગસમ્પદાતિ મનુસ્સભોગદેવભોગેહિ સમ્પદા, ઇદં પન આનિસંસફલં. ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિના દેવતાસંયુત્તાદિપાળિં (સં. નિ. ૧.૩૭) સાધકભાવેન દસ્સેતિ.

ગતા ¶ સેતિ એત્થ સે-ઇતિ નિપાતમત્તં. ન તે ગમિસ્સન્તિ અપાયભૂમિન્તિ તે બુદ્ધં સરણં ગતા તન્નિમિત્તં અપાયં ન ગમિસ્સન્તિ. માનુસન્તિ ચ ગાથાબન્ધવસેન વિસઞ્ઞોગનિદ્દેસો, મનુસ્સેસુ જાતન્તિ અત્થો. દેવકાયન્તિ દેવસઙ્ઘં, દેવપુરં વા ‘‘દેવાનં કાયો સમૂહો એત્થા’’તિ કત્વા.

‘‘અપરમ્પી’’તિઆદિના સળાયતનવગ્ગે મોગ્ગલ્લાનસંયુત્તે (સં. નિ. ૪.૩૪૧) આગતં અઞ્ઞમ્પિ ફલમાહ, અપરમ્પિ ફલં મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરેન વુત્તન્તિ અત્થો. અઞ્ઞે દેવેતિ અસરણઙ્ગતે દેવે. દસહિ ઠાનેહીતિ દસહિ કારણેહિ. ‘‘દિબ્બેના’’તિઆદિ તસ્સરૂપદસ્સનં. અધિગણ્હન્તીતિ અભિભવન્તિ અતિક્કમિત્વા તિટ્ઠન્તિ. ‘‘એસ નયો’’તિ ઇમિના ‘‘સાધુ ખો દેવાનમિન્દ ધમ્મસરણગમનં હોતી’’તિ (સં. નિ. ૪.૩૪૧) સુત્તપદં અતિદિસતિ. વેલામસુત્તં ¶ નામ અઙ્ગુત્તરનિકાયે નવનિપાતે જાતિગોત્તરૂપભોગસદ્ધાપઞ્ઞાદીહિ મરિયાદવેલાતિક્કન્તેહિ ઉળારેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતત્તા વેલામનામકસ્સ બોધિસત્તભૂતસ્સ ચતુરાસીતિસહસ્સરાજૂનં આચરિયબ્રાહ્મણસ્સ દાનકથાપટિસઞ્ઞુત્તં સુત્તં (અ. નિ. ૯.૨૦) તત્થ હિ કરીસસ્સ ચતુત્થભાગપ્પમાણાનં ચતુરાસીતિસહસ્સસઙ્ખ્યાનં સુવણ્ણપાતિરૂપિયપાતિકંસપાતીનં યથાક્કમં રૂપિયસુવણ્ણ હિરઞ્ઞપૂરાનં, સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતાનં, ચતુરાસીતિયા હત્થિસહસ્સાનં ચતુરાસીતિયા અસ્સસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા રથસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા ધેનુસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા કઞ્ઞાસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા પલ્લઙ્કસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા વત્થકોટિસહસ્સાનં, અપરિમાણસ્સ ચ ખજ્જભોજ્જાદિભેદસ્સ આહારસ્સ પરિચ્ચજનવસેન સત્તમાસાધિકાનિ સત્તસંવચ્છરાનિ નિરન્તરં પવત્તવેલામમહાદાનતો એકસ્સ સોતાપન્નસ્સ દિન્નદાનં મહપ્ફલતરં, તતો સતંસોતાપન્નાનં દિન્નદાનતો એકસ્સ સકદાગામિનો, તતો એકસ્સ અનાગામિનો, તતો એકસ્સ અરહતો, તતો એકસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ, તતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ, તતો બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ દિન્નદાનં મહપ્ફલતરં, તતો ચાતુદ્દિસં સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ વિહારકરણં, તતો સરણગમનં મહપ્ફલતરન્તિ અયમત્થો પકાસિતો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યં ગહપતિ વેલામો બ્રાહ્મણો દાનં અદાસિ મહાદાનં, યો ચેકં દિટ્ઠિસમ્પન્નં ભોજેય્ય, ઇદં તતો મહપ્ફલતરં, યો ચ સતં દિટ્ઠિસમ્પન્નાનં ભોજેય્ય, યો ચેકં સકદાગામિં ભોજેય્ય, ઇદં તતો મહપ્ફલતર’’ન્તિઆદિ (અ. નિ. ૯.૨૦).

ઇમિના ચ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતો લોકુત્તરસ્સેવ સરણગમનસ્સ ફલં દસ્સિતન્તિ વેદિતબ્બં. તથા હિ ¶ વેલામસુત્તટ્ઠકથાયં વુત્તં ‘‘સરણં ગચ્છેય્યાતિ એત્થ મગ્ગેનાગતં અનિવત્તનસરણં અધિપ્પેતં, અપરે પનાહુ ‘અત્તાનં નિય્યાતેત્વા દિન્નત્તા સરણગમનં તતો મહપ્ફલતર’ન્તિ વુત્ત’’ન્તિ (અ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૯.૨૦) કૂટદન્તસુત્તટ્ઠકથાયં પન વક્ખતિ ‘‘યસ્મા ચ સરણગમનં નામ તિણ્ણં રતનાનં જીવિતપરિચ્ચાગમયં પુઞ્ઞકમ્મં સગ્ગસમ્પત્તિં દેતિ, તસ્મા મહપ્ફલતરઞ્ચ મહાનિસંસતરઞ્ચાતિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૩૫૦, ૩૫૧) ઇમિના પન ¶ નયેન લોકિયસ્સાપિ સરણગમનસ્સ ફલં ઇધ દસ્સિતમેવાતિ ગહેતબ્બં. આચરિયધમ્મપાલત્થેરેનપિ (દી. નિ. ટી. ૧.૨૫૦) હિ અયમેવત્થો ઇચ્છિતોતિ વિઞ્ઞાયતિ ઇધ ચેવ અઞ્ઞાસુ ચ મજ્ઝિમાગમટીકાદીસુ અવિસેસતોયેવ વુત્તત્તા, આચરિયસારિપુત્તત્થેરેનાપિ અયમત્થો અભિમતો સિયા સારત્થદીપનિયં, (સારત્થ. ટી. વેરઞ્જકઅણ્ડવણ્ણના.૧૫) અઙ્ગુત્તરટીકાયઞ્ચ તદુભયસાધારણવચનતો. અપરે પન વદન્તિ ‘‘કૂટદન્તસુત્તટ્ઠકથાયમ્પિ (દી. નિ. ટી. ૧.૨૪૯) લોકુત્તરસ્સેવ સરણગમનસ્સ ફલં વુત્ત’’ન્તિ, તદયુત્તમેવ તથા અવુત્તત્તા. ‘‘યસ્મા…પે… દેતી’’તિ હિ તદુભયસાધારણકારણવસેન તદુભયસ્સાપિ ફલં તત્થ વુત્તન્તિ. વેલામસુત્તાદીનન્તિ એત્થ આદિસદ્દેન (અ. નિ. ૪.૩૪; ઇતિવુ. ૯૦) અગ્ગપ્પસાદસુત્તછત્તમાણવકવિમાનાદીનં (વિ. વ. ૮૮૬ આદયો) સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

અઞ્ઞાણં નામ વત્થુત્તયસ્સ ગુણાનમજાનનં તત્થ સમ્મોહો. સંસયો નામ ‘‘બુદ્ધો નુ ખો, ન નુ ખો’’તિઆદિના (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૧૬) વિચિકિચ્છા. મિચ્છાઞાણં નામ વત્થુત્તયસ્સ ગુણાનં અગુણભાવપરિકપ્પનેન વિપરીતગ્ગાહો. આદિસદ્દેન અનાદરાગારવાદીનં સઙ્ગહો. સંકિલિસ્સતીતિ સંકિલિટ્ઠં મલીનં ભવતિ. ન મહાજુતિકન્તિઆદિપિ સંકિલેસપરિયાયો એવ. તત્થ ન મહાજુતિકન્તિ ન મહુજ્જલં, અપરિસુદ્ધં અપરિયોદાતન્તિ અત્થો. ન મહાવિપ્ફારન્તિ ન મહાનુભાવં, અપણીતં અનુળારન્તિ અત્થો. સાવજ્જોતિ તણ્હાદિટ્ઠાદિવસેન સદોસો. તદેવ ફલવસેન વિભાવેતું ‘‘અનિટ્ઠફલો’’તિ વુત્તં, સાવજ્જત્તા અકન્તિફલો હોતીતિ અત્થો. લોકિયસરણગમનં સિક્ખાસમાદાનં વિય અગહિતકાલપરિચ્છેદં જીવિતપરિયન્તમેવ હોતિ, તસ્મા તસ્સ ખન્ધભેદેન ભેદો, સો ચ તણ્હાદિટ્ઠાદિવિરહિતત્તા અદોસોતિ આહ ‘‘અનવજ્જો કાલકિરિયાય હોતી’’તિ. સોતિ અનવજ્જો સરણગમનભેદો. સતિપિ અનવજ્જત્તે ઇટ્ઠફલોપિ ન હોતિ, પગેવ અનિટ્ઠફલો અવિપાકત્તા. ન હિ તં અકુસલં હોતિ, અથ ખો ભેદનમત્તન્તિ અધિપ્પાયો. ભવન્તરેપીતિ અઞ્ઞસ્મિમ્પિ ભવે.

ધરસદ્દસ્સ દ્વિકમ્મિકત્તા ‘‘ઉપાસક’’ન્તિ ઇદમ્પિ કમ્મમેવ, તઞ્ચ ખો આકારટ્ઠાનેતિ અત્થમત્તં દસ્સેતું ‘‘ઉપાસકો અયન્તિ એવં ધારેતૂ’’તિ ¶ વુત્તં. ધારેતૂતિ ચ ઉપધારેતૂતિ અત્થો. ઉપધારણઞ્ચેત્થ ¶ જાનનમેવાતિ દસ્સેતિ ‘‘જાનાતૂ’’તિ ઇમિના. ઉપાસકવિધિકોસલ્લત્થન્તિ ઉપાસકભાવવિધાનકોસલ્લત્થં. કો ઉપાસકોતિ સરૂપપુચ્છા, કિં લક્ખણો ઉપાસકો નામાતિ વુત્તં હોતિ. કસ્માતિ હેતુપુચ્છા, કેન પવત્તિનિમિત્તેન ઉપાસકસદ્દો તસ્મિં પુગ્ગલે નિરુળ્હોતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘કસ્મા ઉપાસકોતિ વુચ્ચતી’’તિ. સદ્દસ્સ હિ અભિધેય્યે પવત્તિનિમિત્તમેવ તદત્થસ્સ તબ્ભાવકારણં. કિમસ્સ સીલન્તિ વતસમાદાનપુચ્છા, કીદિસં અસ્સ ઉપાસકસ્સ સીલં, કિત્તકેન વતસમાદાનેનાયં સીલસમ્પન્નો નામ હોતીતિ અત્થો. કો આજીવોતિ કમ્મસમાદાનપુચ્છા, કો અસ્સ સમ્માઆજીવો, કેન કમ્મસમાદાનેન અસ્સ આજીવો સમ્ભવતીતિ પુચ્છતિ, સો પન મિચ્છાજીવસ્સ પરિવજ્જનેન હોતીતિ મિચ્છાજીવોપિ વિભજીયતિ. કા વિપત્તીતિ તદુભયેસં વિપ્પટિપત્તિપુચ્છા, કા અસ્સ ઉપાસકસ્સ સીલસ્સ, આજીવસ્સ ચ વિપત્તીતિ અત્થો. સામઞ્ઞનિદ્દિટ્ઠે હિ સતિ અનન્તરસ્સેવ વિધિ વા પટિસેધો વાતિ અનન્તરસ્સ ગહણં. કા સમ્પત્તીતિ તદુભયેસમેવ સમ્માપટિપત્તિપુચ્છા, કા અસ્સ ઉપાસકસ્સ સીલસ્સ, આજીવસ્સ ચ સમ્પત્તીતિ વુત્તનયેન અત્થો. સરૂપવચનત્થાદિસઙ્ખાતેન પકારેન કિરતીતિ પકિણ્ણં, તદેવ પકિણ્ણકં, અનેકાકારેન પવત્તં અત્થવિનિચ્છયન્તિ અત્થો.

યો કોચીતિ ખત્તિયબ્રાહ્મણાદીસુ યો કોચિ, ઇમિના પદેન અકારણમેત્થ જાતિઆદિવિસેસોતિ દસ્સેતિ, ‘‘સરણગતો’’તિ ઇમિના પન સરણગમનમેવેત્થ પમાણન્તિ. ‘‘ગહટ્ઠો’’તિ ચ ઇમિના આગારિકેસ્વેવ ઉપાસકસદ્દો નિરુળ્હો, ન પબ્બજ્જૂપગતેસૂતિ. તમત્થં મહાવગ્ગસંયુત્તે મહાનામસુત્તેન (સં. નિ. ૫.૧૦૩૩) સાધેન્તો ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ યતોતિ બુદ્ધાદિસરણગમનતો. મહાનામાતિ અત્તનો ચૂળપિતુનો સુક્કોદનસ્સ પુત્તં મહાનામં નામ સક્યરાજાનં ભગવા આલપતિ. એત્તાવતાતિ એત્તકેન બુદ્ધાદિસરણગમનેન ઉપાસકો નામ હોતિ, ન જાતિઆદીહિ કારણેહીતિ અધિપ્પાયો. કામઞ્ચ તપુસ્સભલ્લિકાનં વિય દ્વેવાચિકઉપાસકભાવોપિ અત્થિ, સો પન તદા વત્થુત્તયાભાવતો કદાચિયેવ હોતીતિ સબ્બદા પવત્તં તેવાચિકઉપાસકભાવં ¶ દસ્સેતું ‘‘સરણગતો’’તિ વુત્તં. તેપિ હિ પચ્છા તિસરણગતા એવ, ન ચેત્થ સમ્ભવતિ અઞ્ઞં પટિક્ખિપિત્વા એકં વા દ્વે વા સરણગતો ઉપાસકો નામાતિ ઇમમત્થમ્પિ ઞાપેતું એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

ઉપાસનતોતિ તેનેવ સરણગમનેન, તત્થ ચ સક્કચ્ચકારિતાય ગારવબહુમાનાદિયોગેન પયિરુપાસનતો, ઇમિના કત્વત્થં દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘સો હી’’તિઆદિ.

વેરમણિયોતિ ¶ એત્થ વેરં વુચ્ચતિ પાણાતિપાતાદિદુસ્સીલ્યં, તસ્સ મણનતો હનનતો વિનાસનતો વેરમણિયો નામ, પઞ્ચ વિરતિયો વિરતિપધાનત્તા તસ્સ સીલસ્સ. તથા હિ ઉદાહટે મહાનામસુત્તે વુત્તં ‘‘પાણાતિપાતા પટિવિરતો હોતી’’તિઆદિ (સં. નિ. ૫.૧૦૩૩) ‘‘યથાહા’’તિઆદિના સાધકં, સરૂપઞ્ચ દસ્સેતિ યથા તં ઉય્યાનપાલસ્સ એકેનેવ ઉદકપતિટ્ઠાનપયોગેન અમ્બસેચનં, ગરુસિનાનઞ્ચ. યથાહ અમ્બવિમાને (વિ. વ. ૧૧૫૧ આદયો) –

‘‘અમ્બો ચ સિત્તો સમણો ચ ન્હાપિતો,

મયા ચ પુઞ્ઞં પસુતં અનપ્પકં;

ઇતિ સો પીતિયા કાયં, સબ્બં ફરતિ અત્તનો’’તિ.

[‘‘અમ્બો ચ સિઞ્ચતો આસિ, સમણો ચ નહાપિતો;

બહુઞ્ચ પુઞ્ઞં પસુતં, અહો સફલં જીવિત’’ન્તિ. (ઇધ ટીકાયં મૂલપાઠો)]

એવમીદિસેસુ. એત્તાવતાતિ એત્તકેન પઞ્ચવેરવિરતિમત્તેન.

મિચ્છાવણિજ્જાતિ અયુત્તવણિજ્જા, ન સમ્માવણિજ્જા, અસારુપ્પવણિજ્જકમ્માનીતિ અત્થો. પહાયાતિ અકરણેનેવ પજહિત્વા. ધમ્મેનાતિ ધમ્મતો અનપેતેન, તેન મિચ્છાવણિજ્જકમ્મેન આજીવનતો અઞ્ઞમ્પિ અધમ્મિકં આજીવનં પટિક્ખિપતિ. સમેનાતિ અવિસમેન, તેન કાયવિસમાદિદુચ્ચરિતં વજ્જેત્વા કાયસમાદિના સુચરિતેન આજીવનં દસ્સેતિ. ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિના પઞ્ચઙ્ગુત્તરપાળિમાહરિત્વા સાધકં, સરૂપઞ્ચ દસ્સેતિ. વાણિજાનં અયન્તિ વણિજ્જા, યસ્સ કસ્સચિ વિક્કયો, ઇત્થિલિઙ્ગપદમેતં. સત્થવણિજ્જાતિ આવુધભણ્ડં કત્વા વા કારેત્વા વા ¶ યથાકતં પટિલભિત્વા વા તસ્સ વિક્કયો. સત્તવણિજ્જાતિ મનુસ્સવિક્કયો. મંસવણિજ્જાતિ સૂનકારાદયો વિય મિગસૂકરાદિકે પોસેત્વા મંસં સમ્પાદેત્વા વિક્કયો. મજ્જવણિજ્જાતિ યં કિઞ્ચિ મજ્જં યોજેત્વા તસ્સ વિક્કયો. વિસવણિજ્જાતિ વિસં યોજેત્વા, સઙ્ગહેત્વા વા તસ્સ વિક્કયો. તત્થ સત્થવણિજ્જા પરોપરોધનિમિત્તતાય અકરણીયાતિ વુત્તા, સત્તવણિજ્જા અભુજિસ્સભાવકરણતો, મંસવણિજ્જા વધહેતુતો, મજ્જવણિજ્જા પમાદટ્ઠાનતો, વિસવણિજ્જા પરૂપઘાતકારણતો.

તસ્સેવાતિ યથાવુત્તસ્સ પઞ્ચવેરમણિલક્ખણસ્સ સીલસ્સ ચેવ પઞ્ચમિચ્છાવણિજ્જાદિપ્પહાનલક્ખણસ્સ આજીવસ્સ ચ પટિનિદ્દેસો. વિપત્તીતિ ભેદો, પકોપો ચ ¶ . એવં સીલઆજીવવિપત્તિવસેન ઉપાસકસ્સ વિપત્તિં દસ્સેત્વા અસ્સદ્ધિયાદિવસેનપિ દસ્સેન્તો ‘‘અપિચા’’તિઆદિમાહ. યાયાતિ અસ્સદ્ધિયાદિવિપ્પટિપત્તિયા. ચણ્ડાલોતિ નીચધમ્મજાતિકટ્ઠેન ઉપાસકચણ્ડાલો. મલન્તિ મલીનટ્ઠેન ઉપાસકમલં. પતિકિટ્ઠોતિ લામકટ્ઠેન ઉપાસકનિહીનો. સાપિસ્સાતિ સાપિ અસ્સદ્ધિયાદિવિપ્પટિપત્તિ અસ્સ ઉપાસકસ્સ વિપત્તીતિ વેદિતબ્બા. કા પનાયન્તિ વુત્તં ‘‘તે ચા’’તિઆદિ. ઉપાસકચણ્ડાલસુત્તં, (અ. નિ. ૫.૧૭૫) ઉપાસકરતનસુત્તઞ્ચ પઞ્ચઙ્ગુત્તરે. તત્થ બુદ્ધાદીસુ, કમ્મકમ્મફલેસુ ચ સદ્ધાવિપરિયાયો મિચ્છાવિમોક્ખો અસ્સદ્ધિયં, તેન સમન્નાગતો અસ્સદ્ધો. યથાવુત્તસીલવિપત્તિઆજીવવિપત્તિવસેન દુસ્સીલો. ‘‘ઇમિના દિટ્ઠાદિના ઇદં નામ મઙ્ગલં હોતી’’તિ એવં બાલજનપરિકપ્પિતેન કોતૂહલસઙ્ખાતેન દિટ્ઠસુતમુતમઙ્ગલેન સમન્નાગતો કોતૂહલમઙ્ગલિકો. મઙ્ગલં પચ્ચેતીતિ દિટ્ઠમઙ્ગલાદિભેદં મઙ્ગલમેવ પત્તિયાયતિ નો કમ્મન્તિ કમ્મસ્સકતં નો પત્તિયાયતિ. ઇતો ચ બહિદ્ધાતિ ઇતો સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસાસનતો બહિદ્ધા બાહિરકસમયે. ચ-સદ્દો અટ્ઠાનપયુત્તો, સબ્બત્થ ‘‘અસ્સદ્ધો’’તિઆદીસુ યોજેતબ્બો. દક્ખિણેય્યં પરિયેસતીતિ દુપ્પટિપન્નં દક્ખિણારહસઞ્ઞી ગવેસતિ. તત્થાતિ બહિદ્ધા બાહિરકસમયે. પુબ્બકારં કરોતીતિ પઠમતરં દાનમાનનાદિકં કુસલકિરિયં કરોતિ, બાહિરકસમયે પઠમતરં કુસલકિરિયં કત્વા પચ્છા સાસને કરોતીતિ વુત્તં હોતીતિ ¶ . તત્થાતિ વા તેસં બાહિરકાનં તિત્થિયાનન્તિપિ વદન્તિ. એત્થ ચ દક્ખિણેય્યપરિયેસનપુબ્બકારે એકં કત્વા પઞ્ચ ધમ્મા વેદિતબ્બા.

અસ્સાતિ ઉપાસકસ્સ. સીલસમ્પદાતિ યથાવુત્તેન પઞ્ચવેરમણિલક્ખણેન સીલેન સમ્પદા. આજીવસમ્પદાતિ પઞ્ચમિચ્છાવણિજ્જાદિપ્પહાનલક્ખણેન આજીવેન સમ્પદા. એવં સીલસમ્પદાઆજીવસમ્પદાવસેન ઉપાસકસ્સ સમ્પત્તિં દસ્સેત્વા સદ્ધાદિવસેનપિ દસ્સેન્તો ‘‘યે ચસ્સા’’તિઆદિમાહ. યે ચ પઞ્ચ ધમ્મા, તેપિ અસ્સ સમ્પત્તીતિ યોજના. ધમ્મેહીતિ ગુણેહિ. ચતુન્નં પરિસાનં રતિજનનટ્ઠેન ઉપાસકોવ રતનં ઉપાસકરતનં. ગુણસોભાકિત્તિસદ્દસુગન્ધતાદીહિ ઉપાસકોવ પદુમં ઉપાસકપદુમં. તથા ઉપાસકપુણ્ડરીકં. સેસં વિપત્તિયં વુત્તવિપરિયાયેન વેદિતબ્બં.

નિગણ્ઠીનન્તિ નિગણ્ઠસમણીનં. આદિમ્હીતિ પઠમત્થે. ઉચ્છગ્ગન્તિ ઉચ્છુઅગ્ગં ઉચ્છુકોટિ. તથા વેળગ્ગન્તિ એત્થાપિ. કોટિયન્તિ પરિયન્તકોટિયં, પરિયન્તત્થેતિ અત્થો. અમ્બિલગ્ગન્તિ અમ્બિલકોટ્ઠાસં. તથા તિત્તકગ્ગન્તિ એત્થાપિ. વિહારગ્ગેનાતિ ઓવરકકોટ્ઠાસેન ‘‘ઇમસ્મિં ગબ્ભે વસન્તાનં ઇદં નામ ફલં પાપુણાતી’’તિઆદિના તંતંવસનટ્ઠાનકોટ્ઠાસેનાતિ અત્થો ¶ . પરિવેણગ્ગેનાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. અગ્ગેતિ એત્થ ઉપયોગવચનસ્સ એકારાદેસો, વચનવિપલ્લાસો વા, કત્વા-સદ્દો ચ સેસોતિ વુત્તં ‘‘આદિં કત્વા’’તિ. ભાવત્થે તા-સદ્દોતિ દસ્સેતિ ‘‘અજ્જભાવ’’ન્તિ ઇમિના, અજ્જભાવો ચ નામ તસ્મિં ધમ્મસ્સવનસમયે ધરમાનકતાપાપુણકભાવો. તદા હિ તં નિસ્સયવસેન ધરમાનતં નિમિત્તં કત્વા તંદિવસનિસ્સિતઅરુણુગ્ગમનતો પટ્ઠાય યાવ પુન અરુણુગ્ગમના એત્થન્તરે અજ્જસદ્દો પવત્તતિ, તસ્મા તસ્મિં સમયે ધરમાનકતાસઙ્ખાતં અજ્જભાવં આદિં કત્વાતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અજ્જતન્તિ વા અજ્જઇચ્ચેવ અત્થો તા-સદ્દસ્સ સકત્થવુત્તિતો યથા ‘‘દેવતા’’તિ, અયં આચરિયાનં મતિ. એવં પઠમક્ખરેન દિસ્સમાનપાઠાનુરૂપં અત્થં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તતિયક્ખરેન દિસ્સમાનપાઠાનુરૂપં અત્થં દસ્સેતું ‘‘અજ્જદગ્ગેતિ વા પાઠો’’તિઆદિ વુત્તં. આગમમત્તત્તા દકારો પદસન્ધિકરો. અજ્જાતિ હિ નેપાતિકમિદં પદં. તેનાહ ‘‘અજ્જ અગ્ગન્તિ અત્થો’’તિ.

‘‘પાણો’’તિ ઇદં પરમત્થતો જીવિતિન્દ્રિયે એવ, ‘‘પાણુપેત’’ન્તિ ચ કરણત્થેનેવ સમાસોતિ ઞાપેતું ‘‘યાવ મે જીવિતં પવત્તતિ, તાવ ¶ ઉપેત’’ન્તિ આહ. ઉપેતિ ઉપગચ્છતીતિ હિ ઉપેતો, પાણેહિ કરણભૂતેહિ ઉપેતો પાણુપેતોતિ અત્થો આચરિયેહિ અભિમતો. ઇમિના ચ ‘‘પાણુપેતન્તિ ઇદં પદં તસ્સ સરણગમનસ્સ આપાણકોટિકતાદસ્સન’’ન્તિ ઇમમત્થં વિભાવેતિ. ‘‘પાણુપેત’’ન્તિ હિ ઇમિના યાવ મે પાણા ધરન્તિ, તાવ સરણં ઉપેતો, ઉપેન્તો ચ ન વાચામત્તેન, ન ચ એકવારં ચિત્તુપ્પાદમત્તેન, અથ ખો પાણાનં પરિચ્ચજનવસેન યાવજીવં ઉપેતોતિ આપાણકોટિકતા દસ્સિતા. ‘‘તીહિ…પે… ગત’’ન્તિ ઇદં ‘‘સરણં ગત’’ન્તિ એતસ્સ અત્થવચનં. ‘‘અનઞ્ઞસત્થુક’’ન્તિ ઇદં પન અન્તોગધાવધારણેન, અઞ્ઞત્થાપોહનેન ચ નિવત્તેતબ્બત્થદસ્સનં. એકચ્ચો કપ્પિયકારકસદ્દસ્સ અત્થો ઉપાસકસદ્દસ્સ વચનીયોપિ ભવતીતિ વુત્તં ‘‘ઉપાસકં કપ્પિયકારક’’ન્તિ, અત્તસન્નિય્યાતનસરણગમનં વા સન્ધાય એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. એવં ‘‘પાણુપેત’’ન્તિ ઇમિના નીતત્થતો દસ્સિતં તસ્સ સરણગમનસ્સ આપાણકોટિકતં દસ્સેત્વા એવં વદન્તો પનેસ રાજા ‘‘જીવિતેન સહ વત્થુત્તયં પટિપૂજેન્તો સરણગમનં રક્ખામી’’તિ અધિપ્પાયં વિભાવેતીતિ નેય્યત્થતો વિભાવિતં તસ્સ રઞ્ઞો અધિપ્પાયં વિભાવેન્તો ‘‘અહઞ્હી’’તિઆદિમાહ. તત્થ હિ-સદ્દો સમત્થને, કારણત્થે વા, તેન ઇમાય યુત્તિયા, ઇમિના વા કારણેન ઉપાસકં મં ભગવા ધારેતૂતિ અયમત્થો પકાસિતો.

અચ્ચયનં સાધુમરિયાદં અતિક્કમ્મ મદ્દિત્વા પવત્તનં અચ્ચયો, કાયિકાદિઅજ્ઝાચારસઙ્ખાતો દોસોતિ આહ ‘‘અપરાધો’’તિ, અચ્ચેતિ અભિભવિત્વા પવત્તતિ એતેનાતિ ¶ વા અચ્ચયો, કાયિકાદિવીતિક્કમસ્સ પવત્તનકો અકુસલધમ્મસઙ્ખાતો દોસો એવ, સો ચ અપરજ્ઝતિ એતેનાતિ અપરાધોતિ વુચ્ચતિ. સો હિ અપરજ્ઝન્તં પુરિસં અભિભવિત્વા પવત્તતિ. તેનાહ ‘‘અતિક્કમ્મ અભિભવિત્વા પવત્તો’’તિ. ધમ્મન્તિ દસરાજધમ્મં. વિત્થારો પનેતસ્સ મહાહંસજાતકાદીહિ વિભાવેતબ્બો. ચરતીતિ આચરતિ કરોતિ. ધમ્મેનેવાતિ ધમ્મતો અનપેતેનેવ, અનપેતકુસલધમ્મેનેવાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘ન પિતુઘાતનાદિના અધમ્મેના’’તિ. ‘‘પટિગ્ગણ્હાતૂ’’તિ એતસ્સ અધિવાસનં સમ્પટિચ્છતૂતિ સદ્દતો અત્થો, અધિપ્પાયતો પન ¶ અત્થં દસ્સેતું ‘‘ખમતૂ’’તિ વુત્તં. પુન અકરણમેત્થ સંવરોતિ દસ્સેતિ ‘‘પુન એવરૂપસ્સા’’તિઆદિના. ‘‘અપરાધસ્સા’’તિઆદિ અઞ્ઞમઞ્ઞં વેવચનં.

૨૫૧. ‘‘યથાધમ્મો ઠિતો, તથેવા’’તિ ઇમિનાપિ યથા-સદ્દસ્સ અનુરૂપત્થમાહ, સાધુસમાચિણ્ણકુસલધમ્માનુરૂપન્તિ અત્થો. પટિસદ્દસ્સ અનત્થકતં દસ્સેતિ ‘‘કરોસી’’તિ ઇમિના. પટિકમ્મં કરોસીતિપિ વદન્તિ. યથાધમ્મં પટિકરણં નામ કતાપરાધસ્સ ખમાપનમેવાતિ આહ ‘‘ખમાપેસીતિ વુત્તં હોતી’’તિ. ‘‘પટિગ્ગણ્હામા’’તિ એતસ્સ અધિવાસનં સમ્પટિચ્છામાતિ અત્થં દસ્સેતિ ‘‘ખમામા’’તિ ઇમિના. વુદ્ધિ હેસાતિ એત્થ હ-કારો પદસિલિટ્ઠતાય આગમો, હિ-સદ્દો વા નિપાતમત્તં. એસાતિ યથાધમ્મં પટિકિરિયા, આયતિં સંવરાપજ્જના ચ. તેનાહ ‘‘યો અચ્ચયં…પે… આપજ્જતી’’તિ. સદેવકેન લોકેન ‘‘સરણ’’ન્તિ અરણીયતો ઉપગન્તબ્બતો તથાગતો અરિયો નામાતિ વુત્તં ‘‘બુદ્ધસ્સ ભગવતો’’તિ. વિનેતિ સત્તે એતેનાતિ વિનયો, સાસનં. વદ્ધતિ સગ્ગમોક્ખસમ્પત્તિ એતાયાતિ વુદ્ધિ. કતમા પન સા, યા ‘‘એસા’’તિ નિદ્દિટ્ઠા વુદ્ધીતિ ચોદનમપનેતું ‘‘યો અચ્ચય’’ન્તિઆદિ વુત્તન્તિ સમ્બન્ધં દસ્સેતિ ‘‘કતમા’’તિઆદિના, યા અયં સંવરાપજ્જના, સા ‘‘એસા’’તિ નિદ્દિટ્ઠા વુદ્ધિ નામાતિ અત્થો. ‘‘યથાધમ્મં પટિકરોતી’’તિ ઇદં આયતિં સંવરાપજ્જનાય પુબ્બકિરિયાદસ્સનન્તિ વિઞ્ઞાપનત્થં ‘‘યથાધમ્મં પટિકરિત્વા આયતિં સંવરાપજ્જના’’તિ વુત્તં. એસા હિ આચરિયાનં પકતિ, યદિદં યેન કેનચિ પકારેન અધિપ્પાયન્તરવિઞ્ઞાપનં, એતપદેન પન તસ્સાપિ પટિનિદ્દેસો સમ્ભવતિ ‘‘યથાધમ્મં પટિકરોતી’’ તિપિ પટિનિદ્દિસિતબ્બસ્સ દસ્સનતો. કેચિ પન ‘‘યથાધમ્મં પટિકરોતી’તિ ઇદં પુબ્બકિરિયામત્તસ્સેવ દસ્સનં, ન પટિનિદ્દિસિતબ્બસ્સ. ‘આયતિઞ્ચ સંવરં આપજ્જતી’તિ ઇદં પન પટિનિદ્દિસિતબ્બસ્સેવાતિ વિઞ્ઞાપનત્થં એવં વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ, તદયુત્તમેવ ખમાપનસ્સાપિ વુદ્ધિહેતુભાવેન અરિયૂપવાદે વુત્તત્તા. ઇતરથા હિ ખમાપનાભાવેપિ આયતિં સંવરાપજ્જનાય એવ અરિયૂપવાદાપગમનં વુત્તં સિયા, ન ચ પન વુત્તં, તસ્મા વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બોતિ.

કસ્મા પન ¶ ‘‘યાય’’ન્તિઆદિના ધમ્મનિદ્દેસો દસ્સિતો, નનુ પાળિયં ‘‘યો અચ્ચય’’ન્તિઆદિના પુગ્ગલનિદ્દેસો કતોતિ ચોદનં સોધેતું ‘‘દેસનં પના’’તિઆદિ આરદ્ધં. પુગ્ગલાધિટ્ઠાનં કરોન્તોતિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનધમ્મદેસનં ¶ કરોન્તો. પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાપિ હિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનધમ્મદેસના, પુગ્ગલાધિટ્ઠાનપુગ્ગલદેસનાતિ દુવિધા હોતિ. અયમેત્થાધિપ્પાયો – કિઞ્ચાપિ ‘‘વુદ્ધિ હેસા’’તિઆદિના ધમ્માધિટ્ઠાનદેસના આરદ્ધા, તથાપિ પુન પુગ્ગલાધિટ્ઠાનં કરોન્તેન ‘‘યો અચ્ચય’’ન્તિઆદિના પુગ્ગલાધિટ્ઠાનદેસના આરદ્ધા દેસનાવિલાસવસેન, વેનેય્યજ્ઝાસયવસેન ચાતિ. તદુભયવસેનેવ હિ ધમ્માધિટ્ઠાનાદિભેદેન ચતુબ્બિધા દેસના.

૨૫૨. વચસાયત્તેતિ વચસા આયત્તે. વાચાપટિબન્ધત્તેતિ વદન્તિ, તં ‘‘સો હી’’તિઆદિના વિરુદ્ધં વિય દિસ્સતિ. વચસાયત્થેતિ પન વાચાપરિયોસાનત્થેતિ અત્થો યુત્તો ઓસાનકરણત્થસ્સ સાસદ્દસ્સ વસેન સાયસદ્દનિપ્ફત્તિતો યથા ‘‘દાયો’’તિ. એવઞ્હિ સમત્થનવચનમ્પિ ઉપપન્નં હોતિ. ગમનાય કતં વાચાપરિયોસાનં કત્વા વુત્તત્તા તસ્મિંયેવ અત્થે વત્તતીતિ. હન્દસદ્દઞ્હિ ચોદનત્થે, વચસગ્ગત્થે ચ ઇચ્છન્તિ. ‘‘હન્દ દાનિ ભિક્ખવે આમન્તયામી’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૨૧૮; સં. નિ. ૧.૧૮૬) હિ ચોદનત્થે, ‘‘હન્દ દાનિ અપાયામી’’તિઆદીસુ (જા. ૨.૨૨.૮૪૩) વચસગ્ગત્થે, વચસગ્ગો ચ નામ વાચાવિસ્સજ્જનં, તઞ્ચ વાચાપરિયોસાનમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. દુક્કરકિચ્ચવસેન બહુકિચ્ચતાતિ આહ ‘‘બલવકિચ્ચા’’તિ. ‘‘અવસ્સં કત્તબ્બં કિચ્ચં, ઇતરં કરણીયં. પઠમં વા કત્તબ્બં કિચ્ચં, પચ્છા કત્તબ્બં કરણીયં. ખુદ્દકં વા કિચ્ચં, મહન્તં કરણીય’’ન્તિપિ ઉદાનટ્ઠકથાદીસુ (ઉદા. અટ્ઠ. ૧૫) વુત્તં. યં-તં-સદ્દાનં નિચ્ચસમ્બન્ધત્તા, ગમનકાલજાનનતો, અઞ્ઞકિરિયાય ચ અનુપયુત્તત્તા ‘‘તસ્સ કાલં ત્વમેવ જાનાસી’’તિ વુત્તં. ઇદં વુત્તં હોતિ ‘‘તયા ઞાતં ગમનકાલં ત્વમેવ ઞત્વા ગચ્છાહી’’તિ. અથ વા યથા કત્તબ્બકિચ્ચનિયોજને ‘‘ઇમં જાન, ઇમં દેહિ, ઇમં આહરા’’તિ (પાચિ. ૮૮, ૯૩) વુત્તં, તથા ઇધાપિ તયા ઞાતં કાલં ત્વમેવ જાનાસિ, ગમનવસેન કરોહીતિ ગમને નિયોજેતીતિ દસ્સેતું ‘‘ત્વમેવ જાનાસી’’તિ પાઠસેસો વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા’’તિઆદિ યથાસમાચિણ્ણં પકરણાધિગતમત્તં દસ્સેતું વુત્તં. તત્થ પદક્ખિણન્તિ પકારતો કતં દક્ખિણં. તેનાહ ‘‘તિક્ખત્તુ’’ન્તિ. દસનખસમોધાનસમુજ્જલન્તિ દ્વીસુ હત્થેસુ જાતાનં દસન્નં નખાનં સમોધાનેન એકીભાવેન સમુજ્જલન્તં, તેન દ્વિન્નં કરતલાનં સમટ્ઠપનં ¶ દસ્સેતિ. અઞ્જલિન્તિ હત્થપુટં. અઞ્જતિ બ્યત્તિં પકાસેતિ એતાયાતિ અઞ્જલિ. અઞ્જુ-સદ્દઞ્હિ બ્યત્તિયં, અલિપચ્ચયઞ્ચ ઇચ્છન્તિ સદ્દવિદૂ. અભિમુખોવાતિ સમ્મુખો એવ, ન ભગવતો પિટ્ઠિં દસ્સેત્વાતિ અત્થો. પઞ્ચપ્પતિટ્ઠિતવન્દનાનયો વુત્તો એવ.

૨૫૩. ઇમસ્મિંયેવ ¶ અત્તભાવે વિપચ્ચનકાનં અત્તનો પુબ્બે કતકુસલમૂલાનં ખણનેન ખતો, તેસમેવ ઉપહનનેન ઉપહતો, પદદ્વયેનપિ તસ્સ કમ્માપરાધમેવ દસ્સેતિ પરિયાયવચનત્તા પદદ્વયસ્સ. કુસલમૂલસઙ્ખાતપતિટ્ઠાભેદનેન ખતૂપહતભાવં દસ્સેતું ‘‘ભિન્નપતિટ્ઠો જાતો’’તિ વુત્તં. પતિટ્ઠા, મૂલન્તિ ચ અત્થતો એકં. પતિટ્ઠહતિ સમ્મત્તનિયામોક્કમનં એતાયાતિ હિ પતિટ્ઠા, તસ્સ કુસલૂપનિસ્સયસમ્પદા, સા કિરિયાપરાધેન ભિન્ના વિનાસિતા એતેનાતિ ભિન્નપતિટ્ઠો. તદેવ વિત્થારેન્તો ‘‘તથા’’તિઆદિમાહ. યથા કુસલમૂલસઙ્ખાતા અત્તનો પતિટ્ઠાનજાતા, તથા અનેન રઞ્ઞા અત્તનાવ અત્તા ખતો ખનિતોતિ યોજના. ખતોતિ હિ ઇદં ઇધ કમ્મવસેન સિદ્ધં, પાળિયં પન કત્તુવસેનાતિ દટ્ઠબ્બં. પદદ્વયસ્સ પરિયાયત્તા ‘‘ઉપહતો’’તિ ઇધ ન વુત્તં.

‘‘રાગો રજો ન ચ પન રેણુ વુચ્ચતી’’તિઆદિ (મહાનિ. ૨૦૯; ચૂળનિ. ૭૪) વચનતો રાગદોસમોહાવ ઇધ રજો નામાતિ વુત્તં ‘‘રાગરજાદિવિરહિત’’ન્તિ. વીતસદ્દસ્સ વિગતપરિયાયતં દસ્સેતિ ‘‘વિગતત્તા’’તિ ઇમિના. ધમ્મેસુ ચક્ખુન્તિ ચતુસચ્ચધમ્મેસુ પવત્તં તેસં દસ્સનટ્ઠેન ચક્ખું. ધમ્મેસૂતિ વા હેટ્ઠિમેસુ તીસુ મગ્ગધમ્મેસુ. ચક્ખુન્તિ સોતાપત્તિમગ્ગસઙ્ખાતં એકં ચક્ખું, સમુદાયેકદેસવસેન આધારત્થસમાસોયં, ન તુ નિદ્ધારણત્થસમાસો. સો હિ સાસનગન્થેસુ, સક્કતગન્થેસુ ચ સબ્બત્થ પટિસિદ્ધોતિ. ધમ્મમયન્તિ સમથવિપસ્સનાધમ્મેન નિબ્બત્તં, ઇમિના ‘‘ધમ્મેન નિબ્બત્તં ચક્ખુ ધમ્મચક્ખૂ’’તિ અત્થમાહ. અપિચ ધમ્મમયન્તિ સીલાદિતિવિધધમ્મક્ખન્ધોયેવ મય-સદ્દસ્સ સકત્થે પવત્તનતો, અનેન ‘‘ધમ્મોયેવ ચક્ખુ ધમ્મચક્ખૂ’’તિ અત્થમાહ. અઞ્ઞેસુ ઠાનેસૂતિ અઞ્ઞેસુ સુત્તપદેસેસુ, એતેન યથાપાઠં તિવિધત્થતં દસ્સેતિ. ઇધ પન સોતાપત્તિમગ્ગસ્સેવેતં અધિવચનં, તસ્મિમ્પિ અનધિગતે અઞ્ઞેસં વત્તબ્બતાયેવ અભાવતોતિ અધિપ્પાયો.

ઇદાનિ ¶ ‘‘ખતાયં ભિક્ખવે રાજા’’તિઆદિપાઠસ્સ સુવિઞ્ઞેય્યમધિપ્પાયં દસ્સેન્તો ‘‘ઇદં વુત્તં હોતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ નાભવિસ્સાતિ સચે ન અભવિસ્સથ, એવં સતીતિ અત્થો. અતીતે હિ ઇદં કાલાતિપત્તિવચનં, ન અનાગતેતિ દટ્ઠબ્બં. એસ નયો સોતાપત્તિમગ્ગં પત્તો અભવિસ્સાતિ એત્થાપિ. નનુ ચ મગ્ગપાપુણનવચનં ભવિસ્સમાનત્તા અનાગતકાલિકન્તિ? સચ્ચં અનિયમિતે, ઇધ પન ‘‘ઇધેવાસને નિસિન્નો’’તિ નિયમિતત્તા અતીતકાલિકમેવાતિ વેદિતબ્બં. ઇદઞ્હિ ભગવા રઞ્ઞો આસના વુટ્ઠાય અચિરપક્કન્તસ્સેવ અવોચાતિ. પાપમિત્તસંસગ્ગેનાતિ દેવદત્તેન, દેવદત્તપરિસાસઙ્ખાતેન ચ પાપમિત્તેન સંસગ્ગતો. અસ્સાતિ સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ. ‘‘એવં સન્તેપી’’તિઆદિના પાઠાનારુળ્હં વચનાવસેસં દસ્સેતિ. તસ્માતિ સરણં ¶ ગતત્તા મુચ્ચિસ્સતીતિ સમ્બન્ધો. ‘‘મમ ચ સાસનમહન્તતાયા’’તિ પાઠો યુત્તો, કત્થચિ પન ચ-સદ્દો ન દિસ્સતિ, તત્થ સો લુત્તનિદ્દિટ્ઠોતિ દટ્ઠબ્બં. ન કેવલં સરણં ગતત્તાયેવ મુચ્ચિસ્સતિ, અથ ખો યત્થ એસ પસન્નો, પસન્નાકારઞ્ચ કરોતિ, તસ્સ ચ તિવિધસ્સપિ સાસનસ્સ ઉત્તમતાયાતિ હિ સહ સમુચ્ચયેન અત્થો અધિપ્પેતોતિ.

‘‘યથા નામા’’તિઆદિ દુક્કરકમ્મવિપાકતો સુકરેન મુચ્ચનેન ઉપમાદસ્સનં. કોચીતિ કોચિ પુરિસો. કસ્સચીતિ કસ્સચિ પુરિસસ્સ, ‘‘વધ’’ન્તિ એત્થ ભાવયોગે કમ્મત્થે સામિવચનં. પુપ્ફમુટ્ઠિમત્તેન દણ્ડેનાતિ પુપ્ફમુટ્ઠિમત્તસઙ્ખાતેન ધનદણ્ડેન. મુચ્ચેય્યાતિ વધકમ્મદણ્ડતો મુચ્ચેય્ય, દણ્ડેનાતિ વા નિસ્સક્કત્થે કરણવચનં ‘‘સુમુત્તા મયં તેન મહાસમણેના’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૨૩૨; ચૂળવ. ૪૩૭) વિય, પુપ્ફમુટ્ઠિમત્તેન ધનદણ્ડતો, વધદણ્ડતો ચ મુચ્ચેય્યાતિ અત્થો. લોહકુમ્ભિયન્તિ લોહકુમ્ભિનરકે. તત્થ હિ તદનુભવનકાનં સત્તાનં કમ્મબલેન લોહમયા મહતી કુમ્ભી નિબ્બત્તા, તસ્મા તં ‘‘લોહકુમ્ભી’’તિ વુચ્ચતિ. ઉપરિમતલતો અધો પતન્તો, હેટ્ઠિમતલતો ઉદ્ધં ગચ્છન્તો, ઉભયથા પન સટ્ઠિવસ્સસહસ્સાનિ હોન્તિ. વુત્તઞ્ચ –

‘‘સટ્ઠિવસ્સસહસ્સાનિ, પરિપુણ્ણાનિ સબ્બસો;

નિરયે પચ્ચમાનાનં, કદા અન્તો ભવિસ્સતી’’તિ. (પે. વ. ૮૦૨; જા. ૧.૪.૫૪);

‘‘હેટ્ઠિમતલં ¶ પત્વા, ઉપરિમતલં પાપુણિત્વા મુચ્ચિસ્સતી’’તિ વદન્તો ઇમમત્થં દીપેતિ – યથા અઞ્ઞે સેટ્ઠિપુત્તાદયો અપરાપરં અધો પતન્તા, ઉદ્ધં ગચ્છન્તા ચ અનેકાનિ વસ્સસતસહસ્સાનિ તત્થ પચ્ચન્તિ, ન તથા અયં, અયં પન રાજા યથાવુત્તકારણેન એકવારમેવ અધો પતન્તો, ઉદ્ધઞ્ચ ગચ્છન્તો સટ્ઠિવસ્સસહસ્સાનિયેવ પચ્ચિત્વા મુચ્ચિસ્સતીતિ. અયં પન અત્થો કુતો લદ્ધોતિ અનુયોગં પરિહરન્તો ‘‘ઇદમ્પિ કિર ભગવતા વુત્તમેવા’’તિ આહ. કિરસદ્દો ચેત્થ અનુસ્સવનત્થો, તેન ભગવતા વુત્તભાવસ્સ આચરિયપરમ્પરતો સુય્યમાનતં, ઇમસ્સ ચ અત્થસ્સ આચરિયપરમ્પરાભતભાવં દીપેતિ. અથ પાળિયં સઙ્ગીતં સિયાતિ ચોદનમપનેતિ ‘‘પાળિયં પન ન આરુળ્હ’’ન્તિ ઇમિના, પકિણ્ણકદેસનાભાવેન પાળિયમનારુળ્હત્તા પાઠભાવેન ન સઙ્ગીતન્તિ અધિપ્પાયો. પકિણ્ણકદેસના હિ પાળિયમનારુળ્હાતિ અટ્ઠકથાસુ વુત્તં.

યદિ ¶ અનન્તરે અત્તભાવે નરકે પચ્ચતિ, એવં સતિ ઇમં દેસનં સુત્વા કો રઞ્ઞો આનિસંસો લદ્ધોતિ કસ્સચિ આસઙ્કા સિયાતિ તદાસઙ્કાનિવત્તનત્થં ચોદનં ઉદ્ધરિત્વા પરિહરિતું ‘‘ઇદં પના’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘અયઞ્હી’’તિઆદિના નિદ્દાલાભાદિકં દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકં અનેકવિધં મહાનિસંસં સરૂપતો નિયમેત્વા દસ્સેતિ. એત્થ હિ ‘‘અયં…પે… નિદ્દં લભતી’’તિ ઇમિના નિદ્દાલાભં દસ્સેતિ, તદા કાયિકચેતસિકદુક્ખાપગતભાવઞ્ચ નિદ્દાલાભસીસેન, ‘‘તિણ્ણં…પે… અકાસી’’તિ ઇમિના તિણ્ણં રતનાનં મહાસક્કારકિરિયં, ‘‘પોથુજ્જનિકાય…પે… નાહોસી’’તિ ઇમિના સાતિસયં પોથુજ્જનિકસદ્ધાપટિલાભં દસ્સેતીતિ એવમાદિ દિટ્ઠધમ્મિકો, ‘‘અનાગતે…પે… પરિનિબ્બાયિસ્સતી’’તિ ઇમિના પન ઉક્કંસતો સમ્પરાયિકો દસ્સિતો, અનવસેસતો પન અપરાપરેસુ ભવેસુ અપરિમાણોયેવ સમ્પરાયિકો વેદિતબ્બો.

તત્થ મધુરાયાતિ મધુરરસભૂતાય. ઓજવન્તિયાતિ મધુરરસસ્સાપિ સારભૂતાય ઓજાય ઓજવતિયા. પુથુજ્જને ભવા પોથુજ્જનિકા. પઞ્ચ મારે વિસેસતો જિતવાતિ વિજિતાવી, પરૂપદેસવિરહતા ચેત્થ વિસેસભાવો. પચ્ચેકં અભિસમ્બુદ્ધોતિ પચ્ચેકબુદ્ધો, અનાચરિયકો હુત્વા સામઞ્ઞેવ સમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ અત્થો. તથા હિ ‘‘પચ્ચેકબુદ્ધા સયમેવ બુજ્ઝન્તિ, ન પરે બોધેન્તિ, અત્થરસમેવ ¶ પટિવિજ્ઝન્તિ, ન ધમ્મરસં. ન હિ તે લોકુત્તરધમ્મં પઞ્ઞત્તિં આરોપેત્વા દેસેતું સક્કોન્તિ, મૂગેન દિટ્ઠસુપિનો વિય, વનચરકેન નગરે સાયિતબ્યઞ્જનરસો વિય ચ નેસં ધમ્માભિસમયો હોતિ, સબ્બં ઇદ્ધિસમાપત્તિપટિસમ્ભિદાપભેદં પાપુણન્તી’’તિ (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.ખગ્ગવિસાણસુત્તવણ્ણના; અપ. અટ્ઠ. ૧.૯૦, ૯૧) અટ્ઠકથાસુ વુત્તં.

એત્થાહ – યદિ રઞ્ઞો કમ્મન્તરાયાભાવે તસ્મિંયેવ આસને ધમ્મચક્ખુ ઉપ્પજ્જિસ્સથ, અથ કથં અનાગતે પચ્ચેકબુદ્ધો હુત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સતિ. યદિ ચ અનાગતે પચ્ચેકબુદ્ધો હુત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સતિ, અથ કથં તસ્મિંયેવ આસને ધમ્મચક્ખુ ઉપ્પજ્જિસ્સથ, નનુ ઇમે સાવકબોધિપચ્ચેકબોધિઉપનિસ્સયા ભિન્નનિસ્સયા દ્વિન્નં બોધીનં અસાધારણભાવતો. અસાધારણા હિ એતા દ્વે યથાક્કમં પઞ્ચઙ્ગદ્વયઙ્ગસમ્પત્તિયા, અભિનીહારસમિદ્ધિવસેન, પારમીસમ્ભરણકાલવસેન, અભિસમ્બુજ્ઝનવસેન ચાતિ? નાયં વિરોધો ઇતો પરતોયેવસ્સ પચ્ચેકબોધિસમ્ભારાનં સમ્ભરણીયત્તા. સાવકબોધિયા બુજ્ઝનકસત્તાપિ હિ અસતિ તસ્સા સમવાયે કાલન્તરે પચ્ચેકબોધિયા બુજ્ઝિસ્સન્તિ તથાભિનીહારસ્સ સમ્ભવતોતિ. અપરે પન ભણન્તિ – ‘‘પચ્ચેકબોધિયાયેવાયં રાજા કતાભિનીહારો. કતાભિનીહારાપિ હિ તત્થ નિયતિમપ્પત્તા ¶ તસ્સ ઞાણસ્સ પરિપાકં અનુપગતત્તા સત્થુ સમ્મુખીભાવે સાવકબોધિં પાપુણિસ્સન્તીતિ ભગવા ‘સચાયં ભિક્ખવે રાજા’તિઆદિમવોચ, મહાબોધિસત્તાનમેવ ચ આનન્તરિયપરિમુત્તિ હોતિ, ન ઇતરેસં બોધિસત્તાનં. તથા હિ પચ્ચેકબોધિયં નિયતો સમાનો દેવદત્તો ચિરકાલસમ્ભૂતેન લોકનાથે આઘાતેન ગરુતરાનિ આનન્તરિયકમ્માનિ પસવિ, તસ્મા કમ્મન્તરાયેન અયં ઇદાનિ અસમવેતદસ્સનાભિસમયો રાજા પચ્ચેકબોધિનિયામેન અનાગતે વિજિતાવી નામ પચ્ચેકબુદ્ધો હુત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સતી’’તિ દટ્ઠબ્બં, યુત્તતરમેત્થ વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.

યથાવુત્તં પાળિમેવ સંવણ્ણનાય નિગમવસેન દસ્સેન્તો ‘‘ઇદમવોચા’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો હિ હેટ્ઠા વુત્તોતિ. અપિચ પાળિયમનારુળ્હમ્પિ અત્થં સઙ્ગહેતું ‘‘ઇદમવોચા’’તિઆદિના નિગમનં કરોતીતિ દટ્ઠબ્બં.

ઇતિ ¶ સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા દીઘનિકાયટ્ઠકથાય પરમસુખુમગમ્ભીરદુરનુબોધત્થપરિદીપનાય સુવિમલવિપુલપઞ્ઞાવેય્યત્તિયજનનાય અજ્જવમદ્દવસોરચ્ચસદ્ધાસતિધિતિબુદ્ધિખન્તિવીરિયાદિધમ્મસમઙ્ગિના સાટ્ઠકથે પિટકત્તયે અસઙ્ગાસંહિરવિસારદઞાણચારિના અનેકપ્પભેદસકસમયસમયન્તરગહનજ્ઝોગાહિના મહાગણિના મહાવેય્યાકરણેન ઞાણાભિવંસધમ્મસેનાપતિનામથેરેન મહાધમ્મરાજાધિરાજગરુના કતાય સાધુવિલાસિનિયા નામ લીનત્થપ્પકાસનિયા સામઞ્ઞફલસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના.

સામઞ્ઞફલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. અમ્બટ્ઠસુત્તવણ્ણના

અદ્ધાનગમનવણ્ણના

૨૫૪. એવં ¶ ¶ સામઞ્ઞફલસુત્તં સંવણ્ણેત્વા ઇદાનિ અમ્બટ્ઠસુત્તં સંવણ્ણેન્તો યથાનુપુબ્બં સંવણ્ણોકાસસ્સ પત્તભાવં વિભાવેતું, સામઞ્ઞફલસુત્તસ્સાનન્તરં સઙ્ગીતસ્સ સુત્તસ્સ અમ્બટ્ઠસુત્તભાવં પકાસેતું ‘‘એવં મે સુતં…પે… કોસલેસૂતિ અમ્બટ્ઠસુત્ત’’ન્તિ આહ. એવમીદિસેસુ. ઇતિસદ્દો ચેત્થ આદિઅત્થો, પદત્થવિપલ્લાસજોતકો પન ઇતિસદ્દો લુત્તનિદ્દિટ્ઠો, આદિસદ્દલોપો વા એસ, ઉપલક્ખણનિદ્દેસો વા. અપુબ્બપદવણ્ણના નામ હેટ્ઠા અગ્ગહિતતાય અપુબ્બસ્સ પદસ્સ અત્થવિભજના. ‘‘હિત્વા પુનપ્પુનાગત-મત્થં અત્થં પકાસયિસ્સામી’’તિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.ગન્થારમ્ભકથા) હિ વુત્તં, ‘‘અનુપુબ્બપદવણ્ણના’’તિ કત્થચિ પાઠો, સો અયુત્તોવ ટીકાય અનુદ્ધટત્તા, તથા અસંવણ્ણિતત્તા ચ.

‘‘રાજકુમારા ગોત્તવસેન કોસલા નામા’’તિ (દી. નિ. ટી. ૧.૨૫૪) આચરિયેન વુત્તં. અક્ખરચિન્તકા પન વદન્તિ ‘‘કોસં લન્તિ ગણ્હન્તિ, કુસલં વા પુચ્છન્તીતિ કોસલા’’તિ. જનપદિનોતિ જનપદવન્તો, જનપદસ્સ વા ઇસ્સરા. ‘‘કોસલા નામ રાજકુમારા’’તિ વુત્તેયેવ સિદ્ધેપિ ‘‘જનપદિનો’’તિ વચનં સન્તેસુપિ અઞ્ઞેસુ તંતંનામપઞ્ઞાતેસુ તત્થ નિવસન્તેસુ જનપદિભાવતો તેસમેવ નિવસનમુપાદાય જનપદસ્સાયં સમઞ્ઞાતિ દસ્સનત્થં. ‘‘તેસં નિવાસો’’તિ ઇમિના ‘‘કોસલાનં નિવાસા કોસલા’’તિ તદ્ધિતં દસ્સેતિ. ‘‘એકોપિ જનપદો’’તિ ઇમિના પન સદ્દતોયેવેતં પુથુવચનં, અત્થતો પનેસ એકો એવાતિ વિભાવેતિ. અપિ-સદ્દો ચેત્થ અનુગ્ગહે, તેન કામં એકોયેવેસ જનપદો, તથાપિ ઇમિના કારણેન પુથુવચનમુપપન્નન્તિ અનુગ્ગણ્હાતિ. યદિ એકોવ જનપદો, કથં તત્થ બહુવચનન્તિ આહ ‘‘રુળ્હિસદ્દેના’’તિઆદિ, રુળ્હિસદ્દત્તા બહુવચનમુપપન્નન્તિ વુત્તં હોતિ. નિસ્સિતેસુ પયુત્તસ્સ પુથુવચનસ્સ, પુથુભાવસ્સ વા નિસ્સયે અભિનિરોપના ઇધ રુળ્હિ, તેન વુત્તં ¶ આચરિયેન ઇધ ચેવ અઞ્ઞત્થ ચ મજ્ઝિમાગમટીકાદીસુ ‘‘અક્ખરચિન્તકા હિ ઈદિસેસુ ઠાનેસુ યુત્તે વિય ઈદિસલિઙ્ગવચનાનિ ઇચ્છન્તિ, અયમેત્થ રુળ્હિ યથા ‘અઞ્ઞત્થાપિ કુરૂ�