અટ્ઠકથા > સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) > મજ્ઝિમનિકાય (અટ્ઠકથા)

૧. તત્થ મજ્ઝિમસઙ્ગીતિ નામ પણ્ણાસતો મૂલપણ્ણાસા મજ્ઝિમપણ્ણાસા ઉપરિપણ્ણાસાતિ પણ્ણાસત્તયસઙ્ગહા. વગ્ગતો એકેકાય પણ્ણાસાય પઞ્ચ પઞ્ચ વગ્ગે કત્વા પન્નરસવગ્ગસમાયોગા. સુત્તતો દિયડ્ઢસુત્તસતં દ્વે ચ સુત્તન્તા. પદતો તેવીસુત્તરપઞ્ચસતાધિકાનિ અસીતિપદસહસ્સાનિ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘અસીતિપદસહસ્સાનિ, ભિય્યો પઞ્ચસતાનિ ચ;

પુન તેવીસતિ વુત્તા, પદમેવં વવત્થિત’’ન્તિ.

અક્ખરતો ¶ સત્ત અક્ખરસતસહસ્સાનિ ચત્તાલીસઞ્ચ સહસ્સાનિ તેપઞ્ઞાસઞ્ચ અક્ખરાનિ. ભાણવારતો અસીતિ ભાણવારા તેવીસપદાધિકો ચ ઉપડ્ઢભાણવારો. અનુસન્ધિતો પુચ્છાનુસન્ધિ-અજ્ઝાસયાનુસન્ધિ-યથાનુસન્ધિવસેન સઙ્ખેપતો તિવિધો અનુસન્ધિ. વિત્થારતો પનેત્થ તીણિ અનુસન્ધિસહસ્સાનિ નવ ચ સતાનિ હોન્તિ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘તીણિ ¶ સન્ધિસહસ્સાનિ, તથા નવસતાનિ ચ;

અનુસન્ધિનયા એતે, મજ્ઝિમસ્સ પકાસિતા’’તિ.

તત્થ પણ્ણાસાસુ મૂલપણ્ણાસા આદિ, વગ્ગેસુ મૂલપરિયાયવગ્ગો, સુત્તેસુ મૂલપરિયાયસુત્તં. તસ્સાપિ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિકં આયસ્મતા આનન્દેન પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે વુત્તં નિદાનમાદિ. સા પનેસા પઠમમહાસઙ્ગીતિ સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા દીઘનિકાયટ્ઠકથાય આદિમ્હિ વિત્થારિતા. તસ્મા સા તત્થ વિત્થારિતનયેનેવ વેદિતબ્બા.

૧. યં ¶ ¶ ¶ પનેતં ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિકં નિદાનં. તત્થ એવન્તિ નિપાતપદં. મેતિઆદીનિ નામપદાનિ. ઉક્કટ્ઠાયં વિહરતીતિ એત્થ વીતિ ઉપસગ્ગપદં, હરતીતિ આખ્યાતપદન્તિ ઇમિના તાવ નયેન પદવિભાગો વેદિતબ્બો.

અત્થતો પન એવં-સદ્દો તાવ ઉપમૂપદેસસમ્પહંસનગરહણવચનસમ્પટિગ્ગહાકારનિદસ્સનાવધારણાદિઅનેકત્થપ્પભેદો. તથાહેસ – ‘‘એવં જાતેન મચ્ચેન કત્તબ્બં કુસલં બહુ’’ન્તિ એવમાદીસુ (ધ. પ. ૫૩) ઉપમાયં આગતો. ‘‘એવં તે અભિક્કમિતબ્બં, એવં તે પટિક્કમિતબ્બ’’ન્તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૨૨) ઉપદેસે. ‘‘એવમેતં ભગવા, એવમેતં સુગતા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૬૬) સમ્પહંસને. ‘‘એવમેવં પનાયં વસલી યસ્મિં વા તસ્મિં વા તસ્સ મુણ્ડકસ્સ સમણકસ્સ વણ્ણં ભાસતી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૮૭) ગરહણે. ‘‘એવં ભન્તેતિ ખો તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસુ’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧) વચનસમ્પટિગ્ગહે. ‘‘એવં બ્યાખો અહં, ભન્તે, ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૯૮) આકારે. ‘‘એહિ ત્વં, માણવક, યેન સમણો આનન્દો તેનુપસઙ્કમ, ઉપસઙ્કમિત્વા મમ વચનેન સમણં, આનન્દં, અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારં પુચ્છ – ‘સુભો માણવો તોદેય્યપુત્તો, ભવન્તં આનન્દં, અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારં પુચ્છતી’તિ, એવઞ્ચ વદેહિ સાધુ કિર ભવં આનન્દો યેન સુભસ્સ માણવસ્સ તોદેય્યપુત્તસ્સ નિવેસનં, તેનુપસઙ્કમતુ અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૪૪૫) નિદસ્સને. ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, કાલામા, ઇમે ધમ્મા કુસલા વા અકુસલા ¶ વાતિ? અકુસલા, ભન્તે. સાવજ્જા વા અનવજ્જા વાતિ? સાવજ્જા, ભન્તે. વિઞ્ઞુગરહિતા વા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા વાતિ? વિઞ્ઞુગરહિતા, ભન્તે. સમત્તા સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ નો વા, કથં વો એત્થ હોતીતિ? સમત્તા, ભન્તે, સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ, એવં નો એત્થ હોતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૬૬) અવધારણે. સ્વાયમિધ આકારનિદસ્સનાવધારણેસુ દટ્ઠબ્બો.

તત્થ ¶ આકારટ્ઠેન એવંસદ્દેન એતમત્થં દીપેતિ – નાનાનયનિપુણં અનેકજ્ઝાસયસમુટ્ઠાનં અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નં વિવિધપાટિહારિયં ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધગમ્ભીરં સબ્બસત્તાનં સકસકભાસાનુરૂપતો સોતપથમાગચ્છન્તં ¶ તસ્સ ભગવતો વચનં સબ્બપ્પકારેન કો સમત્થો વિઞ્ઞાતું, સબ્બથામેન પન સોતુકામતં જનેત્વાપિ એવં મે સુતં, મયાપિ એકેનાકારેન સુતન્તિ.

નિદસ્સનટ્ઠેન ‘‘નાહં સયમ્ભૂ, ન મયા ઇદં સચ્છિકત’’ન્તિ અત્તાનં પરિમોચેન્તો એવં મે સુતં, મયાપિ એવં સુતન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બં સકલં સુત્તં નિદસ્સેતિ.

અવધારણટ્ઠેન ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં બહુસ્સુતાનં યદિદં આનન્દો, ગતિમન્તાનં, સતિમન્તાનં, ધિતિમન્તાનં, ઉપટ્ઠાકાનં યદિદં આનન્દો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૧૯-૨૨૩) એવં ભગવતા, ‘‘આયસ્મા આનન્દો અત્થકુસલો ધમ્મકુસલો બ્યઞ્જનકુસલો નિરુત્તિકુસલો પુબ્બાપરકુસલો’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૬૯) એવં ધમ્મસેનાપતિના ચ પસત્થભાવાનુરૂપં અત્તનો ધારણબલં દસ્સેન્તો સત્તાનં સોતુકમ્યતં જનેતિ ‘‘એવં મે સુતં, તઞ્ચ ખો અત્થતો વા બ્યઞ્જનતો વા અનૂનમનધિકં, એવમેવ ન અઞ્ઞથા દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ.

મે-સદ્દો તીસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. તથા હિસ્સ ‘‘ગાથાભિગીતં મે અભોજનેય્ય’’ન્તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૮૧) મયાતિ અત્થો. ‘‘સાધુ મે, ભન્તે ભગવા, સંખિત્તેન ધમ્મં દેસેતૂ’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૮૮) મય્હન્તિ અત્થો. ‘‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે, ભવથા’’તિઆદીસુ ¶ (મ. નિ. ૧.૨૯) મમાતિ અત્થો. ઇધ પન ‘‘મયા સુત’’ન્તિ ચ ‘‘મમ સુત’’ન્તિ ચ અત્થદ્વયે યુજ્જતિ.

સુતન્તિ અયં સુત-સદ્દો સઉપસગ્ગો ચ અનુપસગ્ગો ચ ગમન-વિસ્સુત-કિલિન્ન-ઉપચિતાનુયોગ-સોતવિઞ્ઞેય્ય-સોતદ્વારાનુસારવિઞ્ઞાતાદિઅનેકત્થપ્પભેદો. તથા હિસ્સ ‘‘સેનાય પસુતો’’તિઆદીસુ ગચ્છન્તોતિ અત્થો. ‘‘સુતધમ્મસ્સ પસ્સતો’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૧૧) વિસ્સુતધમ્મસ્સાતિ અત્થો, ‘‘અવસ્સુતા અવસ્સુતસ્સાતિ’’આદીસુ (પાચિ. ૬૫૭) કિલિન્ના કિલિન્નસ્સાતિ અત્થો. ‘‘તુમ્હેહિ પુઞ્ઞં પસુતં અનપ્પક’’ન્તિઆદીસુ (ખુ. પા. ૭.૧૨) ઉપચિતન્તિ ¶ અત્થો. ‘‘યે ઝાનપસુતા ધીરા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૮૧) ઝાનાનુયુત્તાતિ અત્થો. ‘‘દિટ્ઠં સુતં મુત’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૪૧) સોતવિઞ્ઞેય્યન્તિ અત્થો. ‘‘સુતધરો સુતસન્નિચયો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૩૯) સોતદ્વારાનુસારવિઞ્ઞાતધરોતિ અત્થો. ઇધ પનસ્સ સોતદ્વારાનુસારેન ‘‘ઉપધારિત’’ન્તિ વા ‘‘ઉપધારણ’’ન્તિ વાતિ ¶ અત્થો. મે-સદ્દસ્સ હિ મયાતિ અત્થે સતિ ‘‘એવં મયા સુતં સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારિત’’ન્તિ યુજ્જતિ. મમાતિ અત્થે સતિ ‘‘એવં મમ સુતં સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારણ’’ન્તિ યુજ્જતિ.

એવમેતેસુ તીસુ પદેસુ એવન્તિ સોતવિઞ્ઞાણાદિવિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદસ્સનં. મેતિ વુત્તવિઞ્ઞાણસમઙ્ગિપુગ્ગલનિદસ્સનં. સુતન્તિ અસ્સવનભાવપ્પટિક્ખેપતો અનૂનાનધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સનં. તથા એવન્તિ તસ્સા સોતદ્વારાનુસારેન પવત્તાય વિઞ્ઞાણવીથિયા નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તિભાવપ્પકાસનં. મેતિ અત્તપ્પકાસનં. સુતન્તિ ધમ્મપ્પકાસનં. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપો ‘‘નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તાય વિઞ્ઞાણવીથિયા મયા ન અઞ્ઞં કતં, ઇદં પન કતં, અયં ધમ્મો સુતો’’તિ.

તથા એવન્તિ નિદ્દિસિતબ્બપ્પકાસનં. મેતિ પુગ્ગલપ્પકાસનં. સુતન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચપ્પકાસનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યં સુત્તં નિદ્દિસિસ્સામિ, તં મયા એવં સુતન્તિ.

તથા એવન્તિ યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ નાનાકારપ્પવત્તિયા નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણં હોતિ, તસ્સ ¶ નાનાકારનિદ્દેસો. એવન્તિ હિ અયં આકારપઞ્ઞત્તિ, મેતિ કત્તુનિદ્દેસો, સુતન્તિ વિસયનિદ્દેસો. એત્તાવતા નાનાકારપ્પવત્તેન ચિત્તસન્તાનેન તંસમઙ્ગિનો કત્તુવિસયે ગહણસન્નિટ્ઠાનં કતં હોતિ.

અથ વા એવન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચનિદ્દેસો. સુતન્તિ વિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદ્દેસો. મેતિ ઉભયકિચ્ચયુત્તપુગ્ગલનિદ્દેસો. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો – મયા સવનકિચ્ચવિઞ્ઞાણસમઙ્ગિના પુગ્ગલેન વિઞ્ઞાણવસેન લદ્ધસવનકિચ્ચવોહારેન સુતન્તિ.

તત્થ એવન્તિ ચ મેતિ ચ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. કિઞ્હેત્થ તં પરમત્થતો અત્થિ, યં એવન્તિ વા મેતિ વા નિદ્દેસં લભેથ? સુતન્તિ ¶ વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. યઞ્હિ તમેત્થ સોતેન ઉપલદ્ધં, તં પરમત્થતો વિજ્જમાનન્તિ.

તથા એવન્તિ ચ મેતિ ચ તં તં ઉપાદાય વત્તબ્બતો ઉપાદાપઞ્ઞત્તિ. સુતન્તિ દિટ્ઠાદીનિ ઉપનિધાય વત્તબ્બતો ઉપનિધાપઞ્ઞત્તિ. એત્થ ચ એવન્તિ વચનેન અસમ્મોહં દીપેતિ. ન હિ સમ્મૂળ્હો નાનપ્પકારપટિવેધસમત્થો હોતિ. સુતન્તિ વચનેન સુતસ્સ અસમ્મોસં દીપેતિ. યસ્સ હિ સુતં સમ્મુટ્ઠં હોતિ ¶ , ન સો કાલન્તરેન મયા સુતન્તિ પટિજાનાતિ. ઇચ્ચસ્સ અસમ્મોહેન પઞ્ઞાસિદ્ધિ, અસમ્મોસેન પન સતિસિદ્ધિ. તત્થ પઞ્ઞા પુબ્બઙ્ગમાય સતિયા બ્યઞ્જનાવધારણસમત્થતા, સતિપુબ્બઙ્ગમાય પઞ્ઞાય અત્થપટિવેધસમત્થતા, તદુભયસમત્થતાયોગેન અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નસ્સ ધમ્મકોસસ્સ અનુપાલનસમત્થતો ધમ્મભણ્ડાગારિકત્તસિદ્ધિ.

અપરો નયો – એવન્તિ વચનેન યોનિસો મનસિકારં દીપેતિ, અયોનિસો મનસિકરોતો હિ નાનપ્પકારપટિવેધાભાવતો. સુતન્તિ વચનેન અવિક્ખેપં દીપેતિ, વિક્ખિત્તચિત્તસ્સ સવનાભાવતો. તથા હિ વિક્ખિત્તચિત્તો પુગ્ગલો સબ્બસમ્પત્તિયા વુચ્ચમાનોપિ ‘‘ન મયા સુતં, પુન ભણથા’’તિ ભણતિ. યોનિસો મનસિકારેન ચેત્થ અત્તસમ્માપણિધિં પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞતં સાધેતિ, સમ્મા અપણિહિતત્તસ્સ પુબ્બે અકતપુઞ્ઞસ્સ વા તદભાવતો. અવિક્ખેપેન ¶ પન સદ્ધમ્મસ્સવનં સપ્પુરિસૂપનિસ્સયઞ્ચ સાધેતિ. ન હિ વિક્ખિત્તચિત્તો સોતું સક્કોતિ, ન ચ સપ્પુરિસે અનુપસ્સયમાનસ્સ સવનં અત્થીતિ.

અપરો નયો – યસ્મા એવન્તિ યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ નાનાકારપ્પવત્તિયા નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણં હોતિ, તસ્સ નાનાકારનિદ્દેસોતિ વુત્તં. સો ચ એવં ભદ્દકો આકારો ન સમ્મા અપ્પણિહિતત્તનો પુબ્બે અકતપુઞ્ઞસ્સ વા હોતિ, તસ્મા એવન્તિ ઇમિના ભદ્દકેન આકારેન પચ્છિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિં અત્તનો દીપેતિ, સુતન્તિ સવનયોગેન પુરિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિં. ન હિ અપ્પતિરૂપદેસે વસતો સપ્પુરિસૂપનિસ્સયવિરહિતસ્સ વા સવનં અત્થિ. ઇચ્ચસ્સ પચ્છિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયા આસયસુદ્ધિ સિદ્ધા હોતિ. પુરિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયા પયોગસુદ્ધિ. તાય ચ આસયસુદ્ધિયા અધિગમબ્યત્તિસિદ્ધિ, પયોગસુદ્ધિયા આગમબ્યત્તિસિદ્ધિ. ઇતિ પયોગાસયસુદ્ધસ્સ ¶ આગમાધિગમસમ્પન્નસ્સ વચનં અરુણુગ્ગં વિય સૂરિયસ્સ ઉદયતો યોનિસોમનસિકારો વિય ચ કુસલકમ્મસ્સ અરહતિ ભગવતો વચનસ્સ પુબ્બઙ્ગમં ભવિતુન્તિ ઠાને નિદાનં ઠપેન્તો એવં મે સુતન્તિઆદિમાહ.

અપરો નયો – એવન્તિ ઇમિના નાનપ્પકારપટિવેધદીપકેન વચનેન અત્તનો અત્થપટિભાનપટિસમ્ભિદાસમ્પત્તિસબ્ભાવં દીપેતિ. સુતન્તિ ઇમિના સોતબ્બભેદપટિવેધદીપકેન ધમ્મનિરુત્તિપટિસમ્ભિદાસમ્પત્તિસબ્ભાવં ¶ . એવન્તિ ચ ઇદં યોનિસોમનસિકારદીપકં વચનં ભાસમાનો – ‘‘એતે મયા ધમ્મા મનસાનુપેક્ખિતા દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા’’તિ દીપેતિ. સુતન્તિ ઇદં સવનયોગદીપકં વચનં ભાસમાનો – ‘‘બહૂ મયા ધમ્મા સુતા ધાતા વચસા પરિચિતા’’તિ દીપેતિ. તદુભયેનપિ અત્થબ્યઞ્જનપારિપૂરિં દીપેન્તો સવને આદરં જનેતિ. અત્થબ્યઞ્જનપરિપુણ્ણઞ્હિ ધમ્મં આદરેન અસ્સુણન્તો મહતા હિતા પરિબાહિરો હોતીતિ આદરં જનેત્વા સક્કચ્ચં ધમ્મો સોતબ્બોતિ.

‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ ઇમિના પન સકલેન વચનેન આયસ્મા આનન્દો તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મં અત્તનો અદહન્તો અસપ્પુરિસભૂમિં અતિક્કમતિ, સાવકત્તં પટિજાનન્તો સપ્પુરિસભૂમિં ઓક્કમતિ. તથા અસદ્ધમ્મા ચિત્તં વુટ્ઠાપેતિ, સદ્ધમ્મે ચિત્તં પતિટ્ઠાપેતિ. ‘‘કેવલં સુતમેવેતં મયા ¶ તસ્સેવ પન ભગવતો વચન’’ન્તિ દીપેન્તો અત્તાનં પરિમોચેતિ, સત્થારં અપદિસતિ, જિનવચનં અપ્પેતિ, ધમ્મનેત્તિં પતિટ્ઠાપેતિ.

અપિચ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ અત્તના ઉપ્પાદિતભાવં અપ્પટિજાનન્તો પુરિમવચનં વિવરન્તો ‘‘સમ્મુખા પટિગ્ગહિતમિદં મયા તસ્સ ભગવતો ચતુવેસારજ્જવિસારદસ્સ દસબલધરસ્સ આસભટ્ઠાનટ્ઠાયિનો સીહનાદનાદિનો સબ્બસત્તુત્તમસ્સ ધમ્મિસ્સરસ્સ ધમ્મરાજસ્સ ધમ્માધિપતિનો ધમ્મદીપસ્સ ધમ્મસરણસ્સ સદ્ધમ્મવરચક્કવત્તિનો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ વચનં, ન એત્થ અત્થે વા ધમ્મે વા પદે વા બ્યઞ્જને વા કઙ્ખા વા વિમતિ વા કત્તબ્બા’’તિ સબ્બદેવમનુસ્સાનં ઇમસ્મિં ધમ્મે અસ્સદ્ધિયં વિનાસેતિ, સદ્ધાસમ્પદં ઉપ્પાદેતીતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘વિનાસયતિ ¶ અસ્સદ્ધં, સદ્ધં વડ્ઢેતિ સાસને;

એવં મે સુતમિચ્ચેવં, વદં ગોતમસાવકો’’તિ.

એકન્તિ ગણનપરિચ્છેદનિદ્દેસો. સમયન્તિ પરિચ્છિન્નનિદ્દેસો. એકં સમયન્તિ અનિયમિતપરિદીપનં. તત્થ સમયસદ્દો –

સમવાયે ખણે કાલે, સમૂહે હેતુદિટ્ઠિસુ;

પટિલાભે પહાને ચ, પટિવેધે ચ દિસ્સતિ.

તથા હિસ્સ ‘‘અપ્પેવ નામ સ્વેપિ ઉપસઙ્કમેય્યામ કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ ઉપાદાયા’’તિ એવમાદીસુ (દી. નિ. ૧.૪૪૭) સમવાયો ¶ અત્થો. ‘‘એકોવ ખો, ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૮.૨૯) ખણો. ‘‘ઉણ્હસમયો પરિળાહસમયો’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૩૫૮) કાલો. ‘‘મહાસમયો પવનસ્મિ’’ન્તિઆદીસુ સમૂહો. ‘‘સમયોપિ ખો તે, ભદ્દાલિ, અપ્પટિવિદ્ધો અહોસિ, ભગવા ખો સાવત્થિયં વિહરતિ, ભગવાપિ મં જાનિસ્સતિ, ‘ભદ્દાલિ, નામ ભિક્ખુ સત્થુસાસને સિક્ખાય ન પરિપૂરકારી’તિ, અયમ્પિ ખો તે, ભદ્દાલિ, સમયો અપ્પટિવિદ્ધો અહોસી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૩૫) હેતુ ¶ . ‘‘તેન ખો પન સમયેન ઉગ્ગાહમાનો પરિબ્બાજકો સમણમુણ્ડિકાપુત્તો સમયપ્પવાદકે તિન્દુકાચીરે એકસાલકે મલ્લિકાય આરામે પટિવસતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૨૬૦) દિટ્ઠિ.

‘‘દિટ્ઠે ધમ્મે ચ યો અત્થો, યો ચત્થો સમ્પરાયિકો;

અત્થાભિસમયા ધીરો, પણ્ડિતોતિ પવુચ્ચતી’’તિ. –

આદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૨૯) પટિલાભો. ‘‘સમ્મા માનાભિસમયા અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૪) પહાનં. ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો અભિસમયટ્ઠો’’તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૩.૧) પટિવેધો. ઇધ પનસ્સ કાલો અત્થો. તેન સંવચ્છર-ઉતુ-માસડ્ઢમાસ-રત્તિ-દિવ-પુબ્બણ્હ-મજ્ઝન્હિક-સાયન્હ- પઠમમજ્ઝિમપચ્છિમયામ-મુહુત્તાદીસુ કાલપ્પભેદભૂતેસુ સમયેસુ એકં સમયન્તિ દીપેતિ.

તત્થ કિઞ્ચાપિ એતેસુ સંવચ્છરાદીસુ સમયેસુ યં યં સુત્તં યમ્હિ યમ્હિ સંવચ્છરે ઉતુમ્હિ માસે પક્ખે રત્તિભાગે દિવસભાગે વા વુત્તં, સબ્બં તં થેરસ્સ ¶ સુવિદિતં સુવવત્થાપિતં પઞ્ઞાય. યસ્મા પન ‘‘એવં મે સુતં અસુકસંવચ્છરે અસુકઉતુમ્હિ અસુકમાસે અસુકપક્ખે અસુકરત્તિભાગે અસુકદિવસભાગે વા’’તિ એવં વુત્તે ન સક્કા સુખેન ધારેતું વા ઉદ્દિસિતું વા ઉદ્દિસાપેતું વા, બહુ ચ વત્તબ્બં હોતિ, તસ્મા એકેનેવ પદેન તમત્થં સમોધાનેત્વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ આહ.

યે વા ઇમે ગબ્ભોક્કન્તિસમયો જાતિસમયો સંવેગસમયો અભિનિક્ખમનસમયો દુક્કરકારિકસમયો મારવિજયસમયો અભિસમ્બોધિસમયો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસમયો દેસનાસમયો પરિનિબ્બાનસમયોતિ એવમાદયો ભગવતો દેવમનુસ્સેસુ અતિવિય સુપ્પકાસા અનેકકાલપ્પભેદા એવ સમયા, તેસુ સમયેસુ દેસનાસમયસઙ્ખાતં ¶ એકં સમયન્તિ દીપેતિ. યો ચાયં ઞાણકરુણાકિચ્ચસમયેસુ અરુણાકિચ્ચસમયો, અત્તહિતપરહિતપટિપત્તિસમયેસુ પરહિતપટિપત્તિસમયો, સન્નિપતિતાનં કરણીયદ્વયસમયેસુ ધમ્મિકથાસમયો, દેસનાપટિપત્તિસમયેસુ ¶ દેસનાસમયો, તેસુપિ સમયેસુ અઞ્ઞતરં સન્ધાય ‘‘એકં સમય’’ન્તિ આહ.

કસ્મા પનેત્થ યથા અભિધમ્મે ‘‘યસ્મિં સમયે કામાવચર’’ન્તિ ચ ઇતો અઞ્ઞેસુ સુત્તપદેસુ ‘‘યસ્મિં સમયે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિ ચ ભુમ્મવચનેન નિદ્દેસો કતો, વિનયે ચ ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા’’તિ કરણવચનેન, તથા અકત્વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ ઉપયોગવચનનિદ્દેસો કતોતિ. તત્થ તથા ઇધ ચ અઞ્ઞથા અત્થસમ્ભવતો. તત્થ હિ અભિધમ્મે ઇતો અઞ્ઞેસુ સુત્તપદેસુ ચ અધિકરણત્થો ભાવેનભાવલક્ખણત્થો ચ સમ્ભવતિ. અધિકરણઞ્હિ કાલત્થો ચ સમૂહત્થો ચ સમયો, તત્થ વુત્તાનં ફસ્સાદિધમ્માનં ખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતસ્સ ચ સમયસ્સ ભાવેન તેસં ભાવો લક્ખીયતિ, તસ્મા તદત્થજોતનત્થં તત્થ ભુમ્મવચનનિદ્દેસો કતો.

વિનયે ચ હેતુઅત્થો કરણત્થો ચ સમ્ભવતિ. યો હિ સો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસમયો સારિપુત્તાદીહિપિ દુબ્બિઞ્ઞેય્યો, તેન સમયેન હેતુભૂતેન કરણભૂતેન ચ સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપયન્તો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુઞ્ચ અપેક્ખમાનો ભગવા તત્થ તત્થ વિહાસિ, તસ્મા તદત્થજોતનત્થં તત્થ કરણવચનેન નિદ્દેસો કતો.

ઇધ ¶ પન અઞ્ઞસ્મિઞ્ચ એવંજાતિકે અચ્ચન્તસંયોગત્થો સમ્ભવતિ. યઞ્હિ સમયં ભગવા ઇમં અઞ્ઞં વા સુત્તન્તં દેસેસિ, અચ્ચન્તમેવ તં સમયં કરુણાવિહારેન વિહાસિ, તસ્મા તદત્થજોતનત્થં ઇધ ઉપયોગવચનનિદ્દેસો કતોતિ.

‘‘તં તં અત્થમપેક્ખિત્વા, ભુમ્મેન કરણેન ચ;

અઞ્ઞત્ર સમયો વુત્તો, ઉપયોગેન સો ઇધા’’તિ.

પોરાણા ¶ પન વણ્ણયન્તિ – ‘‘તસ્મિં સમયે’’તિ વા – ‘‘તેન સમયેના’’તિ વા – ‘‘એકં સમય’’ન્તિ ¶ વા અભિલાપમત્તભેદો એસ, સબ્બત્થ ભુમ્મમેવ અત્થોતિ. તસ્મા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વુત્તેપિ ‘‘એકસ્મિં સમયે’’તિ અત્થો વેદિતબ્બો.

ભગવાતિ ગરુ. ગરુઞ્હિ લોકે ‘‘ભગવા’’તિ વદન્તિ. અયઞ્ચ સબ્બગુણવિસિટ્ઠતાય સબ્બસત્તાનં ગરુ, તસ્મા ‘‘ભગવા’’તિ વેદિતબ્બો. પોરાણેહિપિ વુત્તં –

‘‘ભગવાતિ વચનં સેટ્ઠં, ભગવાતિ વચનમુત્તમં;

ગરુગારવયુત્તો સો, ભગવા તેન વુચ્ચતી’’તિ.

‘‘ભાગ્યવા ભગ્ગવા યુત્તો, ભગેહિ ચ વિભત્તવા;

ભત્તવા વન્તગમનો, ભવેસુ ભગવા તતો’’તિ. –

ઇમિસ્સા ગાથાય વસેનસ્સ પદસ્સ વિત્થારતો અત્થો વેદિતબ્બો. સો ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે બુદ્ધાનુસ્સતિનિદ્દેસે વુત્તોયેવ.

એત્તાવતા ચેત્થ એવં મે સુતન્તિ વચનેન યથાસુતં ધમ્મં દસ્સેન્તો ભગવતો ધમ્મસરીરં પચ્ચક્ખં કરોતિ. તેન – ‘‘નયિદં અતિક્કન્તસત્થુકં પાવચનં, અયં વો સત્થા’’તિ સત્થુ અદસ્સનેન ઉક્કણ્ઠિતં જનં સમસ્સાસેતિ.

એકં સમયં ભગવાતિ વચનેન તસ્મિં સમયે ભગવતો અવિજ્જમાનભાવં દસ્સેન્તો રૂપકાયપરિનિબ્બાનં સાધેતિ. તેન ‘‘એવંવિધસ્સ ¶ નામ અરિયધમ્મસ્સ દેસકો દસબલધરો વજિરસઙ્ઘાતસમાનકાયો, સોપિ ભગવા પરિનિબ્બુતો, કેન અઞ્ઞેન જીવિતે આસા જનેતબ્બા’’તિ જીવિતમદમત્તં જનં સંવેજેતિ, સદ્ધમ્મે ચસ્સ ઉસ્સાહં જનેતિ.

એવન્તિ ચ ભણન્તો દેસનાસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ. મે સુતન્તિ સાવકસમ્પત્તિં. એકં સમયન્તિ કાલસમ્પત્તિં. ભગવાતિ દેસકસમ્પત્તિં.

ઉક્કટ્ઠાયં વિહરતીતિ એત્થ ઉક્કાતિ દીપિકા, તઞ્ચ નગરં ‘‘મઙ્ગલદિવસો સુખણો સુનક્ખત્તં ¶ મા અતિક્કમી’’તિ રત્તિમ્પિ ઉક્કાસુ ઠિતાસુ માપિતત્તા ઉક્કટ્ઠાતિ વુચ્ચતિ. દણ્ડદીપિકાસુ જાલેત્વા ધારીયમાનાસુ માપિતત્તાતિ વુત્તં હોતિ, તસ્સં ઉક્કટ્ઠાયં. સમીપત્થે ચેતં ભુમ્મવચનં. વિહરતીતિ અવિસેસેન ઇરિયાપથદિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારેસુ ¶ અઞ્ઞતરવિહારસમઙ્ગિપરિદીપનમેતં. ઇધ પન ઠાનગમનનિસિન્નસયનપ્પભેદેસુ રિયાપથેસુ અઞ્ઞતરઇરિયાપથસમાયોગપરિદીપનં. તેન ઠિતોપિ ગચ્છન્તોપિ નિસિન્નોપિ સયાનોપિ ભગવા વિહરતિચ્ચેવ વેદિતબ્બો. સો હિ ભગવા એકં ઇરિયાપથબાધનં અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા અપરિપતન્તં અત્તભાવં હરતિ પવત્તેતિ, તસ્મા વિહરતીતિ વુચ્ચતિ.

સુભગવનેતિ એત્થ સુભગત્તા સુભગં, સુન્દરસિરિકત્તા સુન્દરકામત્તા ચાતિ વુત્તં હોતિ. તસ્સ હિ વનસ્સ સિરિસમ્પત્તિયા મનુસ્સા અન્નપાનાદીનિ આદાય દિવસં તત્થેવ છણસમજ્જઉસ્સવે કરોન્તા ભોગસુખં અનુભોન્તિ, સુન્દરસુન્દરે ચેત્થ કામે પત્થેન્તિ ‘‘પુત્તં લભામ, ધીતરં લભામા’’તિ, તેસં તં તથેવ હોતિ, એવં તં સુન્દરસિરિકત્તા સુન્દરકામત્તા ચ સુભગં. અપિચ બહુજનકન્તતાયપિ સુભગં. વનયતીતિ વનં, અત્તસમ્પદાય સત્તાનં ભત્તિં કારેતિ, અત્તનિ સિનેહં ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો. વનુતે ઇતિ વા વનં, નાનાવિધકુસુમ-ગન્ધસમ્મોદમત્તકોકિલાદિવિહઙ્ગમાભિરુતેહિ મન્દમાલુતચલિતરુક્ખસાખાવિટપપલ્લવપલાસેહિ ચ ‘‘એથ મં પરિભુઞ્જથા’’તિ સબ્બપાણિનો યાચતિ વિયાતિ અત્થો. સુભગઞ્ચ તં વનઞ્ચાતિ સુભગવનં. તસ્મિં સુભગવને. વનઞ્ચ નામ રોપિમં, સયંજાતન્તિ દુવિધં. તત્થ વેળુવનજેતવનાદીનિ ¶ રોપિમાનિ. અન્ધવનમહાવનઅઞ્જનવનાદીનિ સયં જાતાનિ. ઇદમ્પિ સયંજાતન્તિ વેદિતબ્બં.

સાલરાજમૂલેતિ એત્થ સાલરુક્ખોપિ સાલોતિ વુચ્ચતિ. યથાહ ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, ગામસ્સ વા નિગમસ્સ વા અવિદૂરે મહન્તં સાલવનં, તઞ્ચસ્સ એળણ્ડેહિ સઞ્છન્ન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૨૫) ‘‘અન્તરેન યમકસાલાન’’ન્તિ ચ (દી. નિ. ૨.૧૯૫) વનપ્પતિજેટ્ઠકરુક્ખોપિ. યથાહ –

‘‘તવેવ દેવ વિજિતે, તવેવુય્યાનભૂમિયા;

ઉજુવંસા મહાસાલા, નીલોભાસા મનોરમા’’તિ. (જા. ૨.૧૯.૪);

યો ¶ કોચિ રુક્ખોપિ. યથાહ ‘‘અથ ખો તં, ભિક્ખવે, માલુવબીજં અઞ્ઞતરસ્મિં સાલમૂલે નિપતેય્યા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૯). ઇધ ¶ પન વનપ્પતિજેટ્ઠકરુક્ખો અધિપ્પેતો. રાજસદ્દો પનસ્સ તમેવ જેટ્ઠકભાવં સાધેતિ. યથાહ ‘‘સુપ્પતિટ્ઠિતસ્સ ખો બ્રાહ્મણ ધમ્મિક નિગ્રોધરાજસ્સા’’તિ (અ. નિ. ૬.૫૪). તત્થ દ્વેધા સમાસો, સાલાનં રાજાતિપિ સાલરાજા, સાલો ચ સો જેટ્ઠકટ્ઠેન રાજા ચ ઇતિપિ સાલરાજા. મૂલન્તિ સમીપં. અયઞ્હિ મૂલસદ્દો, ‘‘મૂલાનિ ઉદ્ધરેય્ય, અન્તમસો ઉસિરનાળિમત્તાનિપી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૯૫) મૂલમૂલે દિસ્સતિ. ‘‘લોભો અકુસલમૂલ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૩૦૫) અસાધારણહેતુમ્હિ. ‘‘યાવ મજ્ઝન્હિકે કાલે છાયા ફરતિ, નિવાતે પણ્ણાનિ પતન્તિ, એત્તાવતા રુક્ખમૂલ’’ન્તિઆદીસુ સમીપે. ઇધ પન સમીપે અધિપ્પેતો, તસ્મા સાલરાજસ્સ સમીપેતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

તત્થ સિયા – યદિ તાવ ભગવા ઉક્કટ્ઠાયં વિહરતિ, ‘‘સુભગવને સાલરાજમૂલે’’તિ ન વત્તબ્બં, અથ તત્થ વિહરતિ, ‘‘ઉક્કટ્ઠાય’’ન્તિ ન વત્તબ્બં, ન હિ સક્કા ઉભયત્થ એકં સમયં વિહરિતુન્તિ. ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં.

નનુ અવોચુમ્હ ‘‘સમીપત્થે ચેતં ભુમ્મવચન’’ન્તિ. તસ્મા યથા ગઙ્ગાયમુનાદીનં સમીપે ગોયૂથાનિ ચરન્તાનિ ‘‘ગઙ્ગાય ચરન્તિ, યમુનાય ચરન્તી’’તિ વુચ્ચન્તિ, એવમિધાપિ યદિદં ઉક્કટ્ઠાય સમીપે સુભગવનં સાલરાજમૂલં, તત્થ વિહરન્તો વુચ્ચતિ ‘‘ઉક્કટ્ઠાયં વિહરતિ સુભગવને સાલરાજમૂલે’’તિ. ગોચરગામનિદસ્સનત્થઞ્હિસ્સ ¶ ઉક્કટ્ઠાવચનં, પબ્બજિતાનુરૂપનિવાસટ્ઠાનનિદસ્સનત્થં સેસવચનં.

તત્થ ઉક્કટ્ઠાકિત્તનેન આયસ્મા આનન્દો ભગવતો ગહટ્ઠાનુગ્ગહકરણં દસ્સેતિ, સુભગવનાદિકિત્તનેન પબ્બજિતાનુગ્ગહકરણં. તથા પુરિમેન પચ્ચયગ્ગહણતો અત્તકિલમથાનુયોગવિવજ્જનં, પચ્છિમેન વત્થુકામપ્પહાનતો કામસુખલ્લિકાનુયોગવિવજ્જનુપાયદસ્સનં. પુરિમેન ચ ધમ્મદેસનાભિયોગં, પચ્છિમેન વિવેકાધિમુત્તિં. પુરિમેન કરુણાય ઉપગમનં, પચ્છિમેન પઞ્ઞાય અપગમનં. પુરિમેન સત્તાનં હિતસુખનિપ્ફાદનાધિમુત્તતં, પચ્છિમેન પરહિતસુખકરણે નિરુપલેપનં. પુરિમેન ધમ્મિકસુખાપરિચ્ચાગનિમિત્તં ¶ ફાસુવિહારં, પચ્છિમેન ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માનુયોગનિમિત્તં ¶ . પુરિમેન મનુસ્સાનં ઉપકારબહુલતં, પચ્છિમેન દેવાનં. પુરિમેન લોકે જાતસ્સ લોકે સંવડ્ઢભાવં, પચ્છિમેન લોકેન અનુપલિત્તતં. પુરિમેન ‘‘એકપુગ્ગલો, ભિક્ખવે, લોકે ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ બહુજનહિતાય બહુજનસુખાય લોકાનુકમ્પાય અત્થાય હિતાય સુખાય દેવમનુસ્સાનં. કતમો એકપુગ્ગલો, તથાગતો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૭૦) વચનતો યદત્થં ભગવા ઉપ્પન્નો, તદત્થપરિનિપ્ફાદનં, પચ્છિમેન યત્થ ઉપ્પન્નો, તદનુરૂપવિહારં. ભગવા હિ પઠમં લુમ્બિનિવને, દુતિયં બોધિમણ્ડેતિ લોકિયલોકુત્તરાય ઉપ્પત્તિયા વનેયેવ ઉપ્પન્નો, તેનસ્સ વનેયેવ વિહારં દસ્સેતીતિ એવમાદિના નયેનેત્થ અત્થયોજના વેદિતબ્બા.

તત્રાતિ દેસકાલપરિદીપનં. તઞ્હિ યં સમયં વિહરતિ, તત્ર સમયે. યસ્મિઞ્ચ સાલરાજમૂલે વિહરતિ, તત્ર સાલરાજમૂલેતિ દીપેતિ. ભાસિતબ્બયુત્તે વા દેસકાલે દીપેતિ. ન હિ ભગવા અયુત્તે દેસે કાલે વા ધમ્મં ભાસતિ. ‘‘અકાલો ખો તાવ બાહિયા’’તિ (ઉદા. ૧૦) આદિચેત્થ સાધકં. ખોતિ પદપૂરણમત્તે અવધારણે આદિકાલત્થે વા નિપાતો. ભગવાતિ લોકગરુદીપનં. ભિક્ખૂતિ કથાસવનયુત્તપુગ્ગલવચનં. અપિચેત્થ, ‘‘ભિક્ખકોતિ ભિક્ખુ, ભિક્ખાચરિયં અજ્ઝુપગતોતિ ભિક્ખૂ’’તિઆદિના (પારા. ૪૫) નયેન વચનત્થો વેદિતબ્બો. આમન્તેસીતિ આલપિ અભાસિ સમ્બોધેસીતિ અયમેત્થ અત્થો. અઞ્ઞત્ર ¶ પન ઞાપનેપિ હોતિ. યથાહ ‘‘આમન્તયામિ વો, ભિક્ખવે, પટિવેદયામિ વો, ભિક્ખવે’’તિ. પક્કોસનેપિ. યથાહ ‘‘એહિ ત્વં ભિક્ખુ મમ વચનેન સારિપુત્તં આમન્તેહી’’તિ (અ. નિ. ૯.૧૧).

ભિક્ખવોતિ આમન્તનાકારદીપનં. તઞ્ચ ભિક્ખનસીલતાદિગુણયોગસિદ્ધત્તા વુત્તં. ભિક્ખનસીલતાગુણયુત્તોપિ હિ ભિક્ખુ ભિક્ખનધમ્મતાગુણયુત્તોપિ. ભિક્ખને સાધુકારિતાગુણયુત્તોપીતિ સદ્દવિદૂ મઞ્ઞન્તિ. તેન ચ નેસં ભિક્ખનસીલતાદિગુણયોગસિદ્ધેન વચનેન હીનાધિકજનસેવિતં વુત્તિં પકાસેન્તો ઉદ્ધતદીનભાવનિગ્ગહં ¶ કરોતિ. ભિક્ખવોતિ ઇમિના ચ કરુણાવિપ્ફારસોમ્મહદયનયનનિપાતપુબ્બઙ્ગમેન વચનેન તે અત્તનો મુખાભિમુખે કરોતિ. તેનેવ ચ કથેતુકમ્યતાદીપકેન વચનેન નેસં સોતુકમ્યતં જનેતિ. તેનેવ ચ સમ્બોધનટ્ઠેન ¶ સાધુકં સવનમનસિકારેપિ ને નિયોજેતિ. સાધુકસવનમનસિકારાયત્તા હિ સાસનસમ્પત્તિ.

અપરેસુપિ દેવમનુસ્સેસુ વિજ્જમાનેસુ કસ્મા ભિક્ખૂયેવ આમન્તેસીતિ ચે. જેટ્ઠસેટ્ઠાસન્નસદાસન્નિહિતભાવતો. સબ્બપરિસસાધારણા હિ ભગવતો ધમ્મદેસના. પરિસાય ચ જેટ્ઠા ભિક્ખૂ, પઠમુપ્પન્નત્તા. સેટ્ઠા, અનગારિયભાવં આદિં કત્વા સત્થુચરિયાનુવિધાયકત્તા સકલસાસનપટિગ્ગાહકત્તા ચ. આસન્ના, તત્થ નિસિન્નેસુ સત્થુસન્તિકત્તા. સદાસન્નિહિતા, સત્થુસન્તિકાવચરત્તાતિ. અપિચ તે ધમ્મદેસનાય ભાજનં, યથાનુસિટ્ઠં પટિપત્તિસબ્ભાવતો. વિસેસતો ચ એકચ્ચે ભિક્ખૂયેવ સન્ધાય અયં દેસનાતિપિ તે એવ આમન્તેસિ.

તત્થ સિયા – કિમત્થં પન ભગવા ધમ્મં દેસેન્તો પઠમં ભિક્ખૂ આમન્તેસિ, ન ધમ્મમેવ દેસેતીતિ. સતિજનનત્થં. ભિક્ખૂ હિ અઞ્ઞં ચિન્તેન્તાપિ વિક્ખિત્તચિત્તાપિ ધમ્મં પચ્ચવેક્ખન્તાપિ કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તાપિ નિસિન્ના હોન્તિ, તે અનામન્તેત્વા ધમ્મે દેસિયમાને – ‘‘અયં દેસના કિન્નિદાના કિંપચ્ચયા કતમાય અટ્ઠુપ્પત્તિયા દેસિતા’’તિ સલ્લક્ખેતું અસક્કોન્તા દુગ્ગહિતં વા ગણ્હેય્યું, ન વા ગણ્હેય્યું. તેન નેસં સતિજનનત્થં ભગવા પઠમં આમન્તેત્વા પચ્છા ધમ્મં દેસેતિ.

ભદન્તેતિ ¶ ગારવવચનમેતં, સત્થુનો પટિવચનદાનં વા, અપિચેત્થ ભિક્ખવોતિ વદમાનો ભગવા તે ભિક્ખૂ આલપતિ. ભદન્તેતિ વદમાના તે ભગવન્તં પચ્ચાલપન્તિ. તથા ભિક્ખવોતિ ભગવા આભાસતિ. ભદન્તેતિ તે પચ્ચાભાસન્તિ. ભિક્ખવોતિ પટિવચનં દાપેતિ, ભદન્તેતિ પટિવચનં દેન્તિ. તે ભિક્ખૂતિ યે ભગવા આમન્તેસિ. ભગવતો પચ્ચસ્સોસુન્તિ ભગવતો આમન્તનં પટિઅસ્સોસું, અભિમુખા હુત્વા સુણિંસુ સમ્પટિચ્છિંસુ પટિગ્ગહેસુન્તિ ¶ અત્થો. ભગવા એતદવોચાતિ ભગવા એતં ઇદાનિ વત્તબ્બં સકલં સુત્તં અવોચ.

એત્તાવતા ચ યં આયસ્મતા આનન્દેન કમલકુવલયુજ્જલવિમલસાદુરસસલિલાય પોક્ખરણિયા સુખાવતરણત્થં નિમ્મલસિલાતલરચનવિલાસસોભિતરતનસોપાનં વિપ્પકિણ્ણમુત્તાતલસદિસવાલિકાકિણ્ણપણ્ડરભૂમિભાગં ¶ તિત્થં વિય સુવિભત્તભિત્તિવિચિત્રવેદિકાપરિક્ખિત્તસ્સ નક્ખત્તપથં ફુસિતુકામતાય વિય, વિજમ્ભિતસમુસ્સયસ્સ પાસાદવરસ્સ સુખારોહણત્થં દન્તમય-સણ્હમુદુફલક-કઞ્ચનલતાવિનદ્ધ- મણિગણપ્પભાસમુદયુજ્જલસોભં સોપાનં વિય, સુવણ્ણવલયાનૂપુરાદિસઙ્ઘટ્ટનસદ્દસમ્મિસ્સિતકથિતહસિતમધુરસ્સરગેહજનવિચરિતસ્સ ઉળારઇસ્સરિયવિભવસોભિતસ્સ મહાઘરસ્સ સુખપ્પવેસનત્થં સુવણ્ણરજતમણિમુત્તાપવાળાદિજુતિવિસ્સરવિજ્જોતિત-સુપ્પતિટ્ઠિતવિસાલદ્વારબાહં મહાદ્વારં વિય ચ અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નસ્સ બુદ્ધાનં દેસનાઞાણગમ્ભીરભાવસંસૂચકસ્સ ઇમસ્સ સુત્તસ્સ સુખાવગાહણત્થં કાલદેસદેસકવત્થુપરિસાપદેસપટિમણ્ડિતં નિદાનં ભાસિતં, તસ્સ અત્થવણ્ણના સમત્તા.

ઇદાનિ ‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાયં વો’’તિઆદિના નયેન ભગવતા નિક્ખિત્તસ્સ સુત્તસ્સ વણ્ણનાય ઓકાસો અનુપ્પત્તો. સા પનેસા સુત્તવણ્ણના યસ્મા સુત્તનિક્ખેપં વિચારેત્વા વુચ્ચમાના પાકટા હોતિ, તસ્મા સુત્તનિક્ખેપં તાવ વિચારયિસ્સામ. ચત્તારો હિ સુત્તનિક્ખેપા અત્તજ્ઝાસયો પરજ્ઝાસયો પુચ્છાવસિકો અટ્ઠુપ્પત્તિકોતિ.

તત્થ ¶ યાનિ સુત્તાનિ ભગવા પરેહિ અનજ્ઝિટ્ઠો કેવલં અત્તનો અજ્ઝાસયેનેવ કથેસિ. સેય્યથિદં, આકઙ્ખેય્યસુત્તં, વત્થસુત્તં, મહાસતિપટ્ઠાનસુત્તં, મહાસળાયતનવિભઙ્ગસુત્તં, અરિયવંસસુત્તં, સમ્મપ્પધાનસુત્તન્તહારકો, ઇદ્ધિપાદઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગસુત્તન્તહારકોતિ એવમાદીનિ. તેસં અત્તજ્ઝાસયો નિક્ખેપો.

યાનિ પન ‘‘પરિપક્કા ખો રાહુલસ્સ વિમુત્તિપરિપાચનીયા ધમ્મા, યંનૂનાહં રાહુલં ઉત્તરિ આસવાનં ખયે વિનેય્ય’’ન્તિ (સં. નિ. ૪.૧૨૧) એવં પરેસં અજ્ઝાસયં ખન્તિં મનં અભિનીહારં ¶ બુજ્ઝનભાવઞ્ચ અવેક્ખિત્વા પરજ્ઝાસયવસેન કથિતાનિ. સેય્યથિદં, ચૂળરાહુલોવાદસુત્તં, મહારાહુલોવાદસુત્તં, ધમ્મચક્કપ્પવત્તનં, ધાતુવિભઙ્ગસુત્તન્તિ એવમાદીનિ. તેસં પરજ્ઝાસયો નિક્ખેપો.

ભગવન્તં ¶ પન ઉપસઙ્કમિત્વા ચતસ્સો પરિસા ચત્તારો વણ્ણા નાગા સુપણ્ણા ગન્ધબ્બા અસુરા યક્ખા મહારાજાનો તાવતિંસાદયો દેવા મહાબ્રહ્માતિ એવમાદયો ‘‘બોજ્ઝઙ્ગા બોજ્ઝઙ્ગા’’તિ, ભન્તે, વુચ્ચન્તિ. ‘‘નીવરણા નીવરણા’’તિ, ભન્તે, વુચ્ચન્તિ. ઇમે નુ ખો, ભન્તે, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા. ‘‘કિં સૂધ વિત્તં પુરિસસ્સ સેટ્ઠ’’ન્તિઆદિના (સુ. નિ. ૧૮૩) નયેન પઞ્હં પુચ્છન્તિ. એવં પુટ્ઠેન ભગવતા યાનિ કથિતાનિ બોજ્ઝઙ્ગસંયુત્તાદીનિ. યાનિ વા પનઞ્ઞાનિપિ દેવતાસંયુત્ત-મારસંયુત્ત-બ્રહ્મસંયુત્ત-સક્કપઞ્હ-ચૂળવેદલ્લ-મહાવેદલ્લ-સામઞ્ઞફલ- આળવક-સૂચિલોમ-ખરલોમસુત્તાદીનિ, તેસં પુચ્છાવસિકો નિક્ખેપો.

યાનિ પનેતાનિ ઉપ્પન્નં કારણં પટિચ્ચ કથિતાનિ. સેય્યથિદં, ધમ્મદાયાદં ચૂળસીહનાદં ચન્દૂપમં પુત્તમંસૂપમં દારુક્ખન્ધૂપમં અગ્ગિક્ખન્ધૂપમં ફેણપિણ્ડૂપમં પારિચ્છત્તકૂપમન્તિ એવમાદીનિ. તેસં અટ્ઠુપ્પત્તિકો નિક્ખેપો.

એવમિમેસુ ચતૂસુ નિક્ખેપેસુ ઇમસ્સ સુત્તસ્સ અટ્ઠુપ્પત્તિકો નિક્ખેપો. અટ્ઠુપ્પત્તિયઞ્હિ ઇદં ભગવતા નિક્ખિત્તં. કતરાય અટ્ઠુપ્પત્તિયા? પરિયત્તિં નિસ્સાય ઉપ્પન્ને માને. પઞ્ચસતા કિર બ્રાહ્મણા તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ અપરભાગે ભગવતો ધમ્મદેસનં સુત્વા કામેસુ આદીનવં નેક્ખમ્મે ચ આનિસંસં સમ્પસ્સમાના ભગવતો સન્તિકે પબ્બજિત્વા નચિરસ્સેવ સબ્બં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા પરિયત્તિં નિસ્સાય માનં ઉપ્પાદેસું ‘‘યં યં ભગવા કથેતિ, તં તં મયં ખિપ્પમેવ જાનામ, ભગવા હિ તીણિ લિઙ્ગાનિ ¶ ચત્તારિ પદાનિ સત્ત વિભત્તિયો મુઞ્ચિત્વા ¶ ન કિઞ્ચિ કથેતિ, એવં કથિતે ચ અમ્હાકં ગણ્ઠિપદં નામ નત્થી’’તિ. તે ભગવતિ અગારવા હુત્વા તતો પટ્ઠાય ભગવતો ઉપટ્ઠાનમ્પિ ધમ્મસ્સવનમ્પિ અભિણ્હં ન ગચ્છન્તિ. ભગવા તેસં તં ચિત્તચારં ઞત્વા ‘‘અભબ્બા ઇમે ઇમં માનખિલં અનુપહચ્ચ મગ્ગં વા ફલં વા સચ્છિકાતુ’’ન્તિ તેસં સુતપરિયત્તિં નિસ્સાય ઉપ્પન્નં માનં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા દેસનાકુસલો ભગવા માનભઞ્જનત્થં સબ્બધમ્મમૂલપરિયાયન્તિ દેસનં આરભિ.

તત્થ સબ્બધમ્મમૂલપરિયાયન્તિ સબ્બેસં ધમ્માનં મૂલપરિયાયં. સબ્બેસન્તિ અનવસેસાનં. અનવસેસવાચકો હિ અયં સબ્બ-સદ્દો. સો યેન યેન સમ્બન્ધં ગચ્છતિ, તસ્સ તસ્સ અનવસેસતં દીપેતિ. યથા, ‘‘સબ્બં રૂપં અનિચ્ચં સબ્બા વેદના અનિચ્ચા સબ્બસક્કાયપરિયાપન્નેસુ ¶ ધમ્મેસૂ’’તિ. ધમ્મ-સદ્દો પનાયં પરિયત્તિ-સચ્ચ-સમાધિ-પઞ્ઞા-પકતિ-સભાવસુઞ્ઞતા-પુઞ્ઞાપત્તિ-ઞેય્યાદીસુ દિસ્સતિ. ‘‘ઇધ ભિક્ખુ ધમ્મં પરિયાપુણાતિ સુત્તં ગેય્ય’’ન્તિઆદીસુ (અ. નિ. ૫.૭૩) હિ ધમ્મસદ્દો પરિયત્તિયં વત્તતિ. ‘‘દિટ્ઠધમ્મો વિદિતધમ્મો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૯૯) સચ્ચેસુ. ‘‘એવં ધમ્મા તે ભગવન્તો’’તિઆદીસુ સમાધિમ્હિ.

‘‘યસ્સેતે ચતુરો ધમ્મા, વાનરિન્દ યથા તવ;

સચ્ચં ધમ્મો ધિતિ ચાગો, દિટ્ઠં સો અતિવત્તતી’’તિ. –

‘‘જાતિધમ્મા જરાધમ્મા, અથો મરણધમ્મિનો’’તિઆદીસુ પકતિયં. ‘‘કુસલા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૧.તિકમાતિકા) સભાવે. ‘‘તસ્મિં ખો પન સમયે ધમ્મા હોન્તી’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૧૨૧) સુઞ્ઞતાયં. ‘‘ધમ્મો સુચિણ્ણો સુખમાવહાતી’’તિઆદીસુ (જા. ૧.૧૦.૧૦૨) પુઞ્ઞે. ‘‘દ્વે અનિયતા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (પારા. ૪૪૩) આપત્તિયં. ‘‘સબ્બે ધમ્મા સબ્બાકારેન બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઞાણમુખે આપાથં આગચ્છન્તી’’તિઆદીસુ ઞેય્યે. ઇધ પનાયં સભાવે વત્તતિ. તત્રાયં વચનત્થો – અત્તનો લક્ખણં ધારેન્તીતિ ધમ્મા. મૂલ-સદ્દો વિત્થારિતો એવ. ઇધ પનાયં અસાધારણહેતુમ્હિ દટ્ઠબ્બો.

પરિયાયસદ્દો ¶ ¶ ‘‘મધુપિણ્ડિકપરિયાયોતિ નં ધારેહી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૦૫) દેસનાયં વત્તતિ. ‘‘અત્થિ ખ્વેસ બ્રાહ્મણ, પરિયાયો, યેન મં પરિયાયેન સમ્મા વદમાનો વદેય્ય અકિરિયવાદો સમણો ગોતમો’’તિઆદીસુ (પારા. ૩) કારણે. ‘‘કસ્સ નુ ખો, આનન્દ, અજ્જ પરિયાયો ભિક્ખુનિયો ઓવદિતુ’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૩૯૮) વારે. ઇધ પન કારણેપિ દેસનાયમ્પિ વત્તતિ. તસ્મા ‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાય’’ન્તિ એત્થ સબ્બેસં ધમ્માનં અસાધારણહેતુસઞ્ઞિતં કારણન્તિ વા સબ્બેસં ધમ્માનં કારણદેસનન્તિ વા એવં અત્થો દટ્ઠબ્બો. નેય્યત્થત્તા ચસ્સ સુત્તસ્સ, ન ચતુભૂમકાપિ સભાવધમ્મા સબ્બધમ્માતિ વેદિતબ્બા. સક્કાયપરિયાપન્ના પન તેભૂમકા ધમ્માવ અનવસેસતો વેદિતબ્બા, અયમેત્થ અધિપ્પાયોતિ.

વોતિ ¶ અયં વો-સદ્દો પચ્ચત્તઉપયોગકરણસમ્પદાનસામિવચનપદપૂરણેસુ દિસ્સતિ. ‘‘કચ્ચિ પન વો, અનુરુદ્ધા, સમગ્ગા સમ્મોદમાના’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૨૬) હિ પચ્ચત્તે દિસ્સતિ. ‘‘ગચ્છથ, ભિક્ખવે, પણામેમિ વો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૫૭) ઉપયોગે. ‘‘ન વો મમ સન્તિકે વત્થબ્બ’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૫૭) કરણે. ‘‘વનપત્થપરિયાયં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૯૦) સમ્પદાને. ‘‘સબ્બેસં વો, સારિપુત્ત, સુભાસિત’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૪૫) સામિવચને. ‘‘યે હિ વો અરિયા પરિસુદ્ધકાયકમ્મન્તા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૫) પદપૂરણમત્તે. ઇધ પનાયં સમ્પદાને દટ્ઠબ્બો.

ભિક્ખવેતિ પતિસ્સવેન અભિમુખીભૂતાનં પુનાલપનં. દેસેસ્સામીતિ દેસનાપટિજાનનં. ઇદં વુત્તં હોતિ, ભિક્ખવે, સબ્બધમ્માનં મૂલકારણં તુમ્હાકં દેસેસ્સામિ, દુતિયેન નયેન કારણદેસનં તુમ્હાકં દેસેસ્સામીતિ. તં સુણાથાતિ તમત્થં તં કારણં તં દેસનં મયા વુચ્ચમાનં સુણાથ. સાધુકં મનસિ કરોથાતિ એત્થ પન સાધુકં સાધૂતિ એકત્થમેતં. અયઞ્ચ સાધુ સદ્દો આયાચનસમ્પટિચ્છનસમ્પહંસનસુન્દરદળ્હીકમ્માદીસુ દિસ્સતિ. ‘‘સાધુ મે ભન્તે ભગવા, સંખિત્તેન ધમ્મં દેસેતૂ’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૯૫) હિ આયાચને દિસ્સતિ. ‘‘સાધુ, ભન્તેતિ ખો સો ¶ ભિક્ખુ ભગવતો ભાસિતં ¶ અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૮૬) સમ્પટિચ્છને. ‘‘સાધુ, સાધુ સારિપુત્તા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૩૪૯) સમ્પહંસને.

‘‘સાધુ ધમ્મરુચી રાજા, સાધુ પઞ્ઞાણવા નરો;

સાધુ મિત્તાનમદ્દુબ્ભો, પાપસ્સાકરણં સુખ’’ન્તિ.

આદીસુ (જા. ૨.૧૮.૧૦૧) સુન્દરે. ‘‘તેન હિ, બ્રાહ્મણ, સાધુકં સુણાહી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૫.૧૯૨) સાધુકસદ્દોયેવ દળ્હીકમ્મે, આણત્તિયન્તિપિ વુચ્ચતિ. ઇધાપિ અયં એત્થેવ દળ્હીકમ્મે ચ આણત્તિયઞ્ચ અત્થો વેદિતબ્બો. સુન્દરત્થેપિ વત્તતિ. દળ્હીકરણત્થેન હિ દળ્હમિમં ધમ્મં સુણાથ સુગ્ગહિતં ગણ્હન્તા. આણત્તિઅત્થેન મમ આણત્તિયા સુણાથ. સુન્દરત્થેન સુન્દરમિમં ભદ્દકં ધમ્મં સુણાથાતિ એવં દીપિતં હોતિ.

મનસિ ¶ કરોથાતિ આવજ્જેથ, સમન્નાહરથાતિ અત્થો, અવિક્ખિત્તચિત્તા હુત્વા નિસામેથ ચિત્તે કરોથાતિ અધિપ્પાયો. ઇદાનેત્થ તં સુણાથાતિ સોતિન્દ્રિયવિક્ખેપવારણમેતં. સાધુકં મનસિ કરોથાતિ મનસિકારે દળ્હીકમ્મનિયોજનેન મનિન્દ્રિયવિક્ખેપવારણં. પુરિમઞ્ચેત્થ બ્યઞ્જનવિપલ્લાસગ્ગાહવારણં, પચ્છિમં અત્થવિપલ્લાસગ્ગાહવારણં. પુરિમેન ચ ધમ્મસ્સવને નિયોજેતિ, પચ્છિમેન સુતાનં ધમ્માનં ધારણૂપપરિક્ખાદીસુ. પુરિમેન ચ સબ્યઞ્જનો અયં ધમ્મો, તસ્મા સવનીયોતિ દીપેતિ. પચ્છિમેન સાત્થો, તસ્મા મનસિ કાતબ્બોતિ. સાધુકપદં વા ઉભયપદેહિ યોજેત્વા યસ્મા અયં ધમ્મો ધમ્મગમ્ભીરો દેસનાગમ્ભીરો ચ, તસ્મા સુણાથ સાધુકં, યસ્મા અત્થગમ્ભીરો પટિવેધગમ્ભીરો ચ, તસ્મા સાધુકં મનસિ કરોથાતિ એવં યોજના વેદિતબ્બા.

ભાસિસ્સામીતિ દેસેસ્સામિ. ‘‘તં સુણાથા’’તિ એત્થ પટિઞ્ઞાતં દેસનં ન સંખિત્તતોવ દેસેસ્સામિ, અપિચ ખો વિત્થારતોપિ નં ભાસિસ્સામીતિ વુત્તં હોતિ, સઙ્ખેપવિત્થારવાચકાનિ હિ એતાનિ પદાનિ. યથાહ વઙ્ગીસત્થેરો –

‘‘સંખિત્તેનપિ ¶ દેસેતિ, વિત્થારેનપિ ભાસતિ;

સાળિકાયિવ નિગ્ઘોસો, પટિભાનં ઉદીરયી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૧૪);

એવં ¶ વુત્તે ઉસ્સાહજાતા હુત્વા એવં ભન્તેતિ ખો તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસું સત્થુ વચનં સમ્પટિચ્છિંસુ, પટિગ્ગહેસુન્તિ વુત્તં હોતિ. અથ નેસં ભગવા એતદવોચ એતં ઇદાનિ વત્તબ્બં ઇધ ભિક્ખવોતિઆદિકં સકલં સુત્તં અવોચ. તત્થ ઇધાતિ દેસાપદેસે નિપાતો. સ્વાયં કત્થચિ લોકં ઉપાદાય વુચ્ચતિ. યથાહ – ‘‘ઇધ તથાગતો લોકે ઉપ્પજ્જતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૯૦). કત્થચિ સાસનં. યથાહ – ‘‘ઇધેવ, ભિક્ખવે, સમણો, ઇધ દુતિયો સમણો’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૪૧). કત્થચિ ઓકાસં. યથાહ –

‘‘ઇધેવ તિટ્ઠમાનસ્સ, દેવભૂતસ્સ મે સતો;

પુનરાયુ ચ મે લદ્ધો, એવં જાનાહિ મારિસા’’તિ. (દી. નિ. ૨.૩૬૯);

કત્થચિ ¶ પદપૂરણમત્તમેવ. યથાહ ‘‘ઇધાહં – ભિક્ખવે, ભુત્તાવી અસ્સં પવારિતો’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૦). ઇધ પન લોકં ઉપાદાય વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.

૨. ભિક્ખવેતિ યથાપટિઞ્ઞાતં દેસનં દેસેતું પુન ભિક્ખૂ આલપતિ. ઉભયેનાપિ, ભિક્ખવે, ઇમસ્મિં લોકેતિ વુત્તં હોતિ. અસ્સુતવા પુથુજ્જનોતિ એત્થ પન આગમાધિગમાભાવા ઞેય્યો અસ્સુતવા ઇતિ. યસ્સ હિ ખન્ધધાતુઆયતનસચ્ચપચ્ચયાકારસતિપટ્ઠાનાદીસુ ઉગ્ગહપરિપુચ્છાવિનિચ્છયરહિતત્તા મઞ્ઞનાપટિસેધકો નેવ આગમો, પટિપત્તિયા અધિગન્તબ્બસ્સ અનધિગતત્તા નેવ અધિગમો અત્થિ. સો આગમાધિગમાભાવા ઞેય્યો અસ્સુતવા ઇતિ. સ્વાયં –

પુથૂનં જનનાદીહિ, કારણેહિ પુથુજ્જનો;

પુથુજ્જનન્તોગધત્તા, પુથુવાયં જનો ઇતિ.

સો હિ પુથૂનં નાનપ્પકારાનં કિલેસાદીનં જનનાદીહિ કારણેહિ પુથુજ્જનો. યથાહ – પુથુ કિલેસે જનેન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ અવિહતસક્કાયદિટ્ઠિકાતિ પુથુજ્જના, પુથુ સત્થારાનં મુખમુલ્લોકિકાતિ પુથુજ્જના, પુથુ સબ્બગતીહિ અવુટ્ઠિતાતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાભિસઙ્ખારે અભિસઙ્ખરોન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાઓઘેહિ વુય્હન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાસન્તાપેહિ સન્તપ્પન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાપરિળાહેહિ પરિદય્હન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ રત્તા ગિદ્ધા ગધિતા ¶ મુચ્છિતા અજ્ઝોસન્ના લગ્ગા લગિતા પલિબુદ્ધાતિ પુથુજ્જના, પુથુ પઞ્ચહિ નીવરણેહિ આવુટા નિવુતા ¶ ઓવુતા પિહિતા પટિચ્છન્ના પટિકુજ્જિતાતિ પુથુજ્જનાતિ (મહાનિ. ૫૧). પુથૂનં વા ગણનપથમતીતાનં અરિયધમ્મપરમ્મુખાનં નીચધમ્મસમાચારાનં જનાનં અન્તોગધત્તાપિ પુથુજ્જના. પુથુ વા અયં, વિસુંયેવ સઙ્ખં ગતો, વિસંસટ્ઠો સીલસુતાદિગુણયુત્તેહિ અરિયેહિ જનોતિપિ પુથુજ્જનો. એવમેતેહિ ‘‘અસ્સુતવા પુથુજ્જનો’’તિ દ્વીહિપિ પદેહિ યેતે –

દુવે પુથુજ્જના વુત્તા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના;

અન્ધો પુથુજ્જનો એકો, કલ્યાણેકો પુથુજ્જનોતિ. –

દ્વે ¶ પુથુજ્જના વુત્તા. તેસુ અન્ધપુથુજ્જનો વુત્તો હોતીતિ વેદિતબ્બો. અરિયાનં અદસ્સાવીતિઆદીસુ અરિયાતિ આરકત્તા કિલેસેહિ, અનયે નઇરિયનતો, અયે ઇરિયનતો, સદેવકેન ચ લોકેન અરણીયતો બુદ્ધા ચ પચ્ચેકબુદ્ધા ચ બુદ્ધસાવકા ચ વુચ્ચન્તિ, બુદ્ધા એવ વા ઇધ અરિયા. યથાહ ‘‘સદેવકે, ભિક્ખવે, લોકે…પે… તથાગતો અરિયોતિ વુચ્ચતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૯૮). સપ્પુરિસાતિ એત્થ પન પચ્ચેકબુદ્ધા તથાગતસાવકા ચ ‘‘સપ્પુરિસા’’તિ વેદિતબ્બા. તે હિ લોકુત્તરગુણયોગેન સોભના પુરિસાતિ સપ્પુરિસા. સબ્બેવ વા એતે દ્વેધાપિ વુત્તા. બુદ્ધાપિ હિ અરિયા ચ સપ્પુરિસા ચ, પચ્ચેકબુદ્ધા બુદ્ધસાવકાપિ. યથાહ –

કલ્યાણમિત્તો દળ્હભત્તિ ચ હોતિ;

દુખિતસ્સ સક્કચ્ચ કરોતિ કિચ્ચં,

તથાવિધં સપ્પુરિસં વદન્તી’’તિ. (જા. ૨.૧૭.૭૮);

કલ્યાણમિત્તો દળ્હભત્તિ ચ હોતીતિ એત્તાવતા હિ બુદ્ધસાવકો વુત્તો, કતઞ્ઞુતાદીહિ પચ્ચેકબુદ્ધા બુદ્ધાતિ. ઇદાનિ યો તેસં અરિયાનં અદસ્સનસીલો, ન ચ દસ્સને સાધુકારી, સો અરિયાનં અદસ્સાવીતિ વેદિતબ્બો. સો ચ ચક્ખુના અદસ્સાવી ઞાણેન અદસ્સાવીતિ દુવિધો, તેસુ ઞાણેન અદસ્સાવી ઇધ અધિપ્પેતો. મંસચક્ખુના હિ દિબ્બચક્ખુના વા અરિયા ¶ દિટ્ઠાપિ અદિટ્ઠાવ હોન્તિ. તેસં ચક્ખૂનં વણ્ણમત્તગ્ગહણતો, ન અરિયભાવગોચરતો. સોણસિઙ્ગાલાદયોપિ ચ ચક્ખુના અરિયે પસ્સન્તિ. ન ચ તે અરિયાનં દસ્સાવિનો.

તત્રિદં ¶ વત્થુ – ચિત્તલપબ્બતવાસિનો કિર ખીણાસવત્થેરસ્સ ઉપટ્ઠાકો વુડ્ઢપબ્બજિતો એકદિવસં થેરેન સદ્ધિં પિણ્ડાય ચરિત્વા થેરસ્સ પત્તચીવરં ગહેત્વા પિટ્ઠિતો આગચ્છન્તો થેરં પુચ્છિ ‘‘અરિયા નામ, ભન્તે, કીદિસા’’તિ. થેરો આહ ‘‘ઇધેકચ્ચો મહલ્લકો અરિયાનં પત્તચીવરં ગહેત્વા વત્તપટિપત્તિં કત્વા સહચરન્તોપિ નેવ અરિયે જાનાતિ, એવં દુજ્જાના, આવુસો, અરિયા’’તિ. એવં વુત્તેપિ સો નેવ અઞ્ઞાસિ. તસ્મા ન ચક્ખુના દસ્સનં દસ્સનં, ઞાણેન દસ્સનમેવ દસ્સનં. યથાહ ‘‘કિં તે, વક્કલિ, ઇમિના પૂતિકાયેન દિટ્ઠેન, યો ખો, વક્કલિ ¶ , ધમ્મં પસ્સતિ, સો મં પસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૮૭). તસ્મા ચક્ખુના પસ્સન્તોપિ ઞાણેન અરિયેહિ દિટ્ઠં અનિચ્ચાદિલક્ખણં અપસ્સન્તો અરિયાધિગતઞ્ચ ધમ્મં અનધિગચ્છન્તો અરિયકરધમ્માનં અરિયભાવસ્સ ચ અદિટ્ઠત્તા ‘‘અરિયાનં અદસ્સાવી’’તિ વેદિતબ્બો.

અરિયધમ્મસ્સ અકોવિદોતિ સતિપટ્ઠાનાદિભેદે અરિયધમ્મે અકુસલો. અરિયધમ્મે અવિનીતોતિ એત્થ પન –

દુવિધો વિનયો નામ, એકમેકેત્થ પઞ્ચધા;

અભાવતો તસ્સ અયં, ‘‘અવિનીતો’’તિ વુચ્ચતિ.

અયઞ્હિ સંવરવિનયો પહાનવિનયોતિ દુવિધો વિનયો. એત્થ ચ દુવિધેપિ વિનયે એકમેકો વિનયો પઞ્ચધા ભિજ્જતિ. સંવરવિનયોપિ હિ સીલસંવરો સતિસંવરો ઞાણસંવરો ખન્તિસંવરો વીરિયસંવરોતિ પઞ્ચવિધો. પહાનવિનયોપિ તદઙ્ગપહાનં વિક્ખમ્ભનપહાનં સમુચ્છેદપહાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિપહાનં નિસ્સરણપહાનન્તિ પઞ્ચવિધો.

તત્થ ‘‘ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરેન ઉપેતો હોતિ સમુપેતો’’તિ (વિભ. ૫૧૧) અયં સીલસંવરો. ‘‘રક્ખતિ ચક્ખુન્દ્રિયં ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરં આપજ્જતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૧૩; મ. નિ. ૧.૨૯૫; સં. નિ. ૪.૨૩૯; અ. નિ. ૩.૧૬) અયં સતિસંવરો.

‘‘યાનિ ¶ સોતાનિ લોકસ્મિં, (અજિતાતિ ભગવા)

પઞ્ઞાયેતે પિધીયરે’’તિ. (સુ. નિ. ૧૦૪૧);

અયં ¶ ઞાણસંવરો. ‘‘ખમો હોતિ સીતસ્સ ઉણ્હસ્સા’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૩; અ. નિ. ૪.૧૧૪; ૬.૫૮) અયં ખન્તિસંવરો. ‘‘ઉપ્પન્નં કામવિતક્કં નાધિવાસેતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૬; અ. નિ. ૪.૧૧૪; ૬.૫૮) અયં ¶ વીરિયસંવરો. સબ્બોપિ ચાયં સંવરો યથાસકં સંવરિતબ્બાનં વિનેતબ્બાનઞ્ચ કાયદુચ્ચરિતાદીનં સંવરણતો ‘‘સંવરો’’, વિનયનતો ‘‘વિનયો’’તિ વુચ્ચતિ. એવં તાવ સંવરવિનયો પઞ્ચધા ભિજ્જતીતિ વેદિતબ્બો.

તથા યં નામરૂપપરિચ્છેદાદીસુ વિપસ્સનાઞાણેસુ પટિપક્ખભાવતો દીપાલોકેનેવ તમસ્સ, તેન તેન વિપસ્સનાઞાણેન તસ્સ તસ્સ અનત્થસ્સ પહાનં. સેય્યથિદં, નામરૂપવવત્થાનેન સક્કાયદિટ્ઠિયા, પચ્ચયપરિગ્ગહેન અહેતુવિસમહેતુદિટ્ઠીનં, તસ્સેવ અપરભાગેન કઙ્ખાવિતરણેન કથંકથીભાવસ્સ, કલાપસમ્મસનેન ‘‘અહં મમા’’તિ ગાહસ્સ, મગ્ગામગ્ગવવત્થાનેન અમગ્ગે મગ્ગસઞ્ઞાય, ઉદયદસ્સનેન ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા, વયદસ્સનેન સસ્સતદિટ્ઠિયા, ભયદસ્સનેન સભયે અભયસઞ્ઞાય, આદીનવદસ્સનેન અસ્સાદસઞ્ઞાય, નિબ્બિદાનુપસ્સનાય અભિરતિસઞ્ઞાય, મુચ્ચિતુકમ્યતાઞાણેન અમુચ્ચિતુકમ્યતાય, ઉપેક્ખાઞાણેન અનુપેક્ખાય, અનુલોમેન ધમ્મટ્ઠિતિયં નિબ્બાને ચ પટિલોમભાવસ્સ, ગોત્રભુના સઙ્ખારનિમિત્તગ્ગાહસ્સ પહાનં, એતં તદઙ્ગપહાનંનામ.

યં પન ઉપચારપ્પનાભેદેન સમાધિના પવત્તિભાવનિવારણતો ઘટપ્પહારેનેવ ઉદકપિટ્ઠે સેવાલસ્સ તેસં તેસં નીવરણાદિધમ્માનં પહાનં, એતં વિક્ખમ્ભનપહાનં નામ.

યં ચતુન્નં અરિયમગ્ગાનં ભાવિતત્તા તંતંમગ્ગવતો અત્તનો અત્તનો સન્તાને ‘‘દિટ્ઠિગતાનં પહાનાયા’’તિઆદિના (ધ. સ. ૨૭૭) નયેન વુત્તસ્સ સમુદયપક્ખિકસ્સ કિલેસગણસ્સ અચ્ચન્તં અપ્પવત્તિભાવેન પહાનં, ઇદં સમુચ્છેદપહાનં નામ. યં પન ફલક્ખણે પટિપ્પસ્સદ્ધત્તં કિલેસાનં, એતં પટિપ્પસ્સદ્ધિપહાનં ¶ નામ. યં સબ્બસઙ્ખતનિસ્સટત્તા પહીનસબ્બસઙ્ખતં નિબ્બાનં એતં નિસ્સરણપહાનં નામ. સબ્બમ્પિ ચેતં પહાનં યસ્મા ચાગટ્ઠેન પહાનં, વિનયનટ્ઠેન વિનયો, તસ્મા ‘‘પહાનવિનયો’’તિ વુચ્ચતિ. તંતંપહાનવતો વા તસ્સ તસ્સ વિનયસ્સ સમ્ભવતોપેતં ¶ ‘‘પહાનવિનયો’’તિ વુચ્ચતિ. એવં પહાનવિનયોપિ પઞ્ચધા ભિજ્જતીતિ વેદિતબ્બો.

એવમયં સઙ્ખેપતો દુવિધો, ભેદતો ચ દસવિધો વિનયો ભિન્નસંવરત્તા પહાતબ્બસ્સ ચ અપ્પહીનત્તા ¶ યસ્મા એતસ્સ અસ્સુતવતો પુથુજ્જનસ્સ નત્થિ, તસ્મા અભાવતો તસ્સ અયં અવિનીતોતિ વુચ્ચતીતિ. એસ નયો સપ્પુરિસાનં અદસ્સાવી સપ્પુરિસધમ્મસ્સ અકોવિદો સપ્પુરિસધમ્મે અવિનીતોતિ એત્થપિ. નિન્નાનાકરણઞ્હિ એતં અત્થતો. યથાહ ‘‘યેવ તે અરિયા, તેવ તે સપ્પુરિસા. યેવ તે સપ્પુરિસા, તેવ તે અરિયા. યો એવ સો અરિયાનં ધમ્મો, સો એવ સો સપ્પુરિસાનં ધમ્મો. યો એવ સો સપ્પુરિસાનં ધમ્મો, સો એવ સો અરિયાનં ધમ્મો. યેવ તે અરિયવિનયા, તેવ તે સપ્પુરિસવિનયા. યેવ તે સપ્પુરિસવિનયા, તેવ તે અરિયવિનયા. અરિયેતિ વા સપ્પુરિસેતિ વા, અરિયધમ્મેતિ વા સપ્પુરિસધમ્મેતિ વા, અરિયવિનયેતિ વા સપ્પુરિસવિનયેતિ વા એસેસે એકે એકત્થે સમે સમભાગે તજ્જાતે તઞ્ઞેવા’’તિ.

‘‘કસ્મા પન ભગવા સબ્બધમ્મમૂલપરિયાયં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામી’’તિ વત્વા તં અદેસેત્વાવ ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, અસ્સુતવા પુથુજ્જનો અરિયાનં અદસ્સાવી’’તિ એવં પુથુજ્જનં નિદ્દિસીતિ? પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય ધમ્મદેસનાય તમત્થં આવિકાતું. ભગવતો હિ ધમ્માધિટ્ઠાના ધમ્મદેસના, ધમ્માધિટ્ઠાના પુગ્ગલદેસના, પુગ્ગલાધિટ્ઠાના પુગ્ગલદેસના, પુગ્ગલાધિટ્ઠાના ધમ્મદેસનાતિ ધમ્મપુગ્ગલવસેનેવ તાવ ચતુબ્બિધા દેસના.

તત્થ, ‘‘તિસ્સો ઇમા, ભિક્ખવે, વેદના. કતમા તિસ્સો? સુખા વેદના દુક્ખા વેદના અદુક્ખમસુખા વેદના. ઇમા ખો, ભિક્ખવે, તિસ્સો વેદના’’તિ (સં. નિ. ૪.૨૫૦) એવરૂપી ધમ્માધિટ્ઠાના ધમ્મદેસના વેદિતબ્બા. ‘‘છ ધાતુયો અયં પુતિસો છ ફસ્સાયતનો અટ્ઠારસ મનોપવિચારો ચતુરાધિટ્ઠાનો’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૪૩) એવરૂપી ધમ્માધિટ્ઠાના પુગ્ગલદેસના. ‘‘તયોમે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલા સન્તો સંવિજ્જમાના ¶ લોકસ્મિં. કતમે તયો? અન્ધો એકચક્ખુ દ્વિચક્ખુ. કતમો ચ, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો અન્ધો’’તિ? (અ. નિ. ૩.૨૯) એવરૂપી પુગ્ગલાધિટ્ઠાના પુગ્ગલદેસના. ‘‘કતમઞ્ચ, ભિક્ખવે, દુગ્ગતિભયં? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ, કાયદુચ્ચરિતસ્સ ખો પાપકો વિપાકો અભિસમ્પરાયં…પે… સુદ્ધમત્તાનં પરિહરતિ. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, દુગ્ગતિભય’’ન્તિ (અ. નિ. ૪.૧૨૧) એવરૂપી ¶ પુગ્ગલાધિટ્ઠાના ધમ્મદેસના.

સ્વાયં ¶ ઇધ યસ્મા પુથુજ્જનો અપરિઞ્ઞાતવત્થુકો, અપરિઞ્ઞામૂલિકા ચ ઇધાધિપ્પેતાનં સબ્બધમ્માનં મૂલભૂતા મઞ્ઞના હોતિ, તસ્મા પુથુજ્જનં દસ્સેત્વા પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય દેસનાય તમત્થં આવિકાતું, ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, અસ્સુતવા પુથુજ્જનો અરિયાનં અદસ્સાવી’’તિ એવં પુથુજ્જનં નિદ્દિસીતિ વેદિતબ્બો.

સુત્તનિક્ખેપવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

એવં પુથુજ્જનં નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ તસ્સ પથવીઆદીસુ વત્થૂસુ સબ્બસક્કાયધમ્મજનિતં મઞ્ઞનં દસ્સેન્તો, પથવિં પથવિતોતિઆદિમાહ. તત્થ લક્ખણપથવી સસમ્ભારપથવી આરમ્મણપથવી સમ્મુતિપથવીતિ ચતુબ્બિધા પથવી. તાસુ ‘‘કતમા ચ, આવુસો, અજ્ઝત્તિકા પથવીધાતુ? યં અજ્ઝત્તં પચ્ચત્તં કક્ખળં ખરિગત’’ન્તિઆદીસુ (વિભ. ૧૭૩) વુત્તા લક્ખણપથવી. ‘‘પથવિં ખણેય્ય વા ખણાપેય્ય વા’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૮૫) વુત્તા સસમ્ભારપથવી. યે ચ કેસાદયો વીસતિ કોટ્ઠાસા, અયોલોહાદયો ચ બાહિરા. સા હિ વણ્ણાદીહિ સમ્ભારેહિ સદ્ધિં પથવીતિ સસમ્ભારપથવી. ‘‘પથવીકસિણમેકો સઞ્જાનાતી’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૩૬૦) આગતા પન આરમ્મણપથવી, નિમિત્તપથવીતિપિ વુચ્ચતિ. પથવીકસિણજ્ઝાનલાભી દેવલોકે નિબ્બત્તો આગમનવસેન પથવીદેવતાતિ નામં લભતિ. અયં સમ્મુતિપથવીતિ વેદિતબ્બા. સા સબ્બાપિ ઇધ લબ્ભતિ. તાસુ યંકઞ્ચિ પથવિં અયં પુથુજ્જનો પથવિતો સઞ્જાનાતિ, પથવીતિ સઞ્જાનાતિ, પથવીભાગેન સઞ્જાનાતિ, લોકવોહારં ગહેત્વા સઞ્ઞાવિપલ્લાસેન સઞ્જાનાતિ પથવીતિ. એવં પથવીભાગં અમુઞ્ચન્તોયેવ વા એતં ‘‘સત્તોતિ વા સત્તસ્સા’’તિ વા આદિના નયેન સઞ્જાનાતિ. કસ્મા એવં સઞ્જાનાતીતિ ન ¶ વત્તબ્બં. ઉમ્મત્તકો વિય હિ પુથુજ્જનો. સો યંકિઞ્ચિ યેન કેનચિ આકારેન ગણ્હાતિ. અરિયાનં અદસ્સાવિતાદિભેદમેવ વા એત્થ કારણં. યં વા પરતો ‘‘અપરિઞ્ઞાતં તસ્સા’’તિ વદન્તેન ભગવતાવ વુત્તં.

પથવિં પથવિતો સઞ્ઞત્વાતિ સો તં પથવિં એવં વિપરીતસઞ્ઞાય સઞ્જાનિત્વા, ‘‘સઞ્ઞાનિદાના ¶ હિ પપઞ્ચસઙ્ખા’’તિ (સુ. નિ. ૮૮૦) વચનતો અપરભાગે થામપત્તેહિ તણ્હામાનદિટ્ઠિપપઞ્ચેહિ ઇધ મઞ્ઞનાનામેન વુત્તેહિ મઞ્ઞતિ કપ્પેતિ વિકપ્પેતિ, નાનપ્પકારતો અઞ્ઞથા ગણ્હાતિ. તેન વુત્તં ‘‘પથવિં મઞ્ઞતી’’તિ. એવં ¶ મઞ્ઞતો ચસ્સ તા મઞ્ઞના ઓળારિકનયેન દસ્સેતું ‘‘યા અયં કેસા લોમા’’તિઆદિના નયેન વીસતિભેદા અજ્ઝત્તિકા પથવી વુત્તા. યા ચાયં વિભઙ્ગે ‘‘તત્થ કતમા બાહિરા પથવીધાતુ? યં બાહિરં કક્ખળં ખરિગતં કક્ખળત્તં કક્ખળભાવો બહિદ્ધા અનુપાદિન્નં. સેય્યથિદં, અયો લોહં તિપુ સીસં સજ્ઝં મુત્તા મણિ વેળુરિયં સઙ્ખો સિલા પવાળં રજતં જાતરૂપં લોહિતઙ્કો મસારગલ્લં તિણં કટ્ઠં સક્ખરા કઠલં ભૂમિ પાસાણો પબ્બતો’’તિ (વિભ. ૧૭૩) એવં બાહિરા પથવી વુત્તા. યા ચ અજ્ઝત્તારમ્મણત્તિકે નિમિત્તપથવી, તં ગહેત્વા અયમત્થયોજના વુચ્ચતિ.

પથવિં મઞ્ઞતીતિ તીહિ મઞ્ઞનાહિ અહં પથવીતિ મઞ્ઞતિ, મમ પથવીતિ મઞ્ઞતિ, પરો પથવીતિ મઞ્ઞતિ, પરસ્સ પથવીતિ મઞ્ઞતિ, અથ વા અજ્ઝત્તિકં પથવિં તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ, માનમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ, દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. કથં? અયઞ્હિ કેસાદીસુ છન્દરાગં જનેતિ કેસે અસ્સાદેતિ અભિનન્દતિ અભિવદતિ અજ્ઝોસાય તિટ્ઠતિ. લોમે, નખે, દન્તે, તચં, અઞ્ઞતરં વા પન રજ્જનીયવત્થું. એવં અજ્ઝત્તિકં પથવિં તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. ઇતિ મે કેસા સિયું અનાગતમદ્ધાનં. ઇતિ લોમાતિઆદિના વા પન નયેન તત્થ નન્દિં સમન્નાનેતિ. ‘‘ઇમિનાહં સીલેન વા…પે… બ્રહ્મચરિયેન વા એવં સિનિદ્ધમુદુસુખુમનીલકેસો ભવિસ્સામી’’તિઆદિના વા પન નયેન અપ્પટિલદ્ધાનં પટિલાભાય ચિત્તં પણિદહતિ. એવમ્પિ અજ્ઝત્તિકં પથવિં તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ.

તથા અત્તનો કેસાદીનં સમ્પત્તિં વા વિપત્તિં વા નિસ્સાય માનં જનેતિ, ‘‘સેય્યોહમસ્મીતિ વા સદિસોહમસ્મીતિ વા હીનોહમસ્મીતિ વા’’તિ. એવં અજ્ઝત્તિકં ¶ પથવિં માનમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. ‘‘તં જીવં તં સરીર’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૧૮૭) આગતનયેન પન કેસં ‘‘જીવો’’તિ અભિનિવિસતિ. એસ નયો લોમાદીસુ. એવં અજ્ઝત્તિકં પથવિં દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ.

અથ વા ‘‘યા ચેવ ખો પનાવુસો, અજ્ઝત્તિકા પથવીધાતુ, યા ચ બાહિરા પથવીધાતુ, પથવીધાતુરેવેસા ¶ , તં નેતં મમા’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૦૨) ઇમિસ્સા પવત્તિયા ¶ પચ્ચનીકનયેન કેસાદિભેદં પથવિં એતં મમ એસોહમસ્મિ એસો મે અત્તાતિ અભિનિવિસતિ. એવમ્પિ અજ્ઝત્તિકં પથવિં દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. એવં તાવ અજ્ઝત્તિકં પથવિં તીહિ મઞ્ઞનાહિ મઞ્ઞતિ.

યથા ચ અજ્ઝત્તિકં એવં બાહિરમ્પિ. કથં? ‘‘અયઞ્હિ અયલોહાદીસુ છન્દરાગં જનેતિ. અયલોહાદીનિ અસ્સાદેતિ અભિનન્દતિ અભિવદતિ અજ્ઝોસાય તિટ્ઠતિ. મમ અયો મમ લોહન્તિઆદિના નયેન અયાદીનિ મમાયતિ રક્ખતિ ગોપયતિ, એવં બાહિરં પથવિં તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. ઇતિ મે અયલોહાદયો સિયું અનાગતમદ્ધાનન્તિ વા પનેત્થ નન્દિં સમન્નાનેતિ, ઇમિનાહં સીલેન વા વતેન વા તપેન વા બ્રહ્મચરિયેન વા એવં સમ્પન્નઅયલોહાદિઉપકરણો ભવિસ્સામી’’તિ અપ્પટિલદ્ધસ્સ પટિલાભાય ચિત્તં પણિદહતિ. એવમ્પિ બાહિરં પથવિં તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ.

તથા અત્તનો અયલોહાદીનં સમ્પત્તિં વા વિપત્તિં વા નિસ્સાય માનં જનેતિ ‘‘ઇમિનાહં સેય્યોસ્મીતિ વા, સદિસોસ્મીતિ વા હીનોસ્મીતિ વા’’તિ (વિભ. ૮૩૨) એવં બાહિરં પથવિં માનમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. અયે જીવસઞ્ઞી હુત્વા પન અયં ‘‘જીવો’’તિ અભિનિવિસતિ. એસ નયો લોહાદીસુ. એવં બાહિરં પથવિં દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ.

અથ વા ‘‘ઇધેકચ્ચો પથવીકસિણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ. યં પથવીકસિણં, સો અહં. યો અહં, તં પથવીકસિણન્તિ પથવીકસિણઞ્ચ અત્તઞ્ચ અદ્વયં સમનુપસ્સતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૩૧) પટિસમ્ભિદાયં વુત્તનયેનેવ નિમિત્તપથવિં ‘‘અત્તા’’તિ અભિનિવિસતિ. એવં બાહિરં પથવિં દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. એવમ્પિ બાહિરં પથવિં તીહિ મઞ્ઞનાહિ મઞ્ઞતિ. એવં તાવ ‘‘પથવિં મઞ્ઞતી’’તિ એત્થ તિસ્સોપિ મઞ્ઞના વેદિતબ્બા. ઇતો પરં સઙ્ખેપેનેવ કથયિસ્સામ.

પથવિયા ¶ મઞ્ઞતીતિ એત્થ પથવિયાતિ ભુમ્મવચનમેતં. તસ્મા અહં પથવિયાતિ મઞ્ઞતિ, મય્હં ¶ કિઞ્ચનં પલિબોધો પથવિયાતિ મઞ્ઞતિ, પરો પથવિયાતિ મઞ્ઞતિ, પરસ્સ કિઞ્ચનં પલિબોધો પથવિયાતિ મઞ્ઞતીતિ અયમેત્થ અત્થો.

અથ વા ય્વાયં ‘‘કથં રૂપસ્મિં અત્તાનં સમનુપસ્સતિ? ઇધેકચ્ચો વેદનં… સઞ્ઞં… સઙ્ખારે… વિઞ્ઞાણં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, તસ્સ એવં હોતિ, અયં ખો મે અત્તા, સો ખો પન મે અત્તા ઇમસ્મિં રૂપેતિ એવં રૂપસ્મિં વા અત્તાનં ¶ સમનુપસ્સતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૩૧) એતસ્સ અત્થનયો વુત્તો, એતેનેવ નયેન વેદનાદિધમ્મે અત્તતો ગહેત્વા તતો અજ્ઝત્તિકબાહિરાસુ પથવીસુ યંકિઞ્ચિ પથવિં તસ્સોકાસભાવેન પરિકપ્પેત્વા સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમિસ્સા પથવિયાતિ મઞ્ઞન્તો પથવિયા મઞ્ઞતિ, અયમસ્સ દિટ્ઠિમઞ્ઞના. તસ્મિંયેવ પનસ્સ અત્તનિ સિનેહં તબ્બત્થુકઞ્ચ માનં ઉપ્પાદયતો તણ્હામાનમઞ્ઞનાપિ વેદિતબ્બા. યદા પન તેનેવ નયેન સો ખો પનસ્સ અત્તા પથવિયાતિ મઞ્ઞતિ, તદા દિટ્ઠિમઞ્ઞના એવ યુજ્જતિ. ઇતરાયોપિ પન ઇચ્છન્તિ.

પથવિતો મઞ્ઞતીતિ એત્થ પન પથવિતોતિ નિસ્સક્કવચનં. તસ્મા સઉપકરણસ્સ અત્તનો વા પરસ્સ વા યથાવુત્તપ્પભેદતો પથવિતો ઉપ્પત્તિં વા નિગ્ગમનં વા પથવિતો વા અઞ્ઞો અત્તાતિ મઞ્ઞમાનો પથવિતો મઞ્ઞતીતિ વેદિતબ્બો, અયમસ્સ દિટ્ઠિમઞ્ઞના. તસ્મિંયેવ પનસ્સ દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞિતે વત્થુસ્મિં સિનેહં માનઞ્ચ ઉપ્પાદયતો તણ્હામાનમઞ્ઞનાપિ વેદિતબ્બા. અપરે આહુ પથવીકસિણં પરિત્તં ભાવેત્વા તતો અઞ્ઞં અપ્પમાણં અત્તાનં ગહેત્વા પથવિતો બહિદ્ધાપિ મે અત્તાતિ મઞ્ઞમાનો પથવિતો મઞ્ઞતીતિ.

પથવિં મેતિ મઞ્ઞતીતિ એત્થ પન કેવલઞ્હિ મહાપથવિં તણ્હાવસેન મમાયતીતિ ઇમિના નયેન પવત્તા એકા તણ્હામઞ્ઞના એવ લબ્ભતીતિ વેદિતબ્બા. સા ચાયં મમ કેસા, મમ લોમા, મમ અયો, મમ લોહન્તિ એવં યથાવુત્તપ્પભેદાય સબ્બાયપિ અજ્ઝત્તિકબાહિરાય પથવિયા યોજેતબ્બાતિ.

પથવિં ¶ અભિનન્દતીતિ વુત્તપ્પકારમેવ પથવિં તણ્હાદીહિ અભિનન્દતિ, અસ્સાદેતિ, પરામસતિ ¶ ચાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘પથવિં મઞ્ઞતી’’તિ એતેનેવ એતસ્મિં અત્થે સિદ્ધે કસ્મા એતં વુત્તન્તિ ચે. અવિચારિતમેતં પોરાણેહિ. અયં પન અત્તનો મતિ, દેસનાવિલાસતો વા આદીનવદસ્સનતો વા. યસ્સા હિ ધમ્મધાતુયા સુપ્પટિવિદ્ધત્તા નાનાનયવિચિત્રદેસનાવિલાસસમ્પન્નો, અયં સા ભગવતા સુપ્પટિવિદ્ધા. તસ્મા પુબ્બે મઞ્ઞનાવસેન કિલેસુપ્પત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અભિનન્દનાવસેન દસ્સેન્તો દેસનાવિલાસતો વા ઇદમાહ ¶ . યો વા પથવિં મઞ્ઞતિ, પથવિયા મઞ્ઞતિ, પથવિતો મઞ્ઞતિ, પથવિં મેતિ મઞ્ઞતિ, સો યસ્મા ન સક્કોતિ પથવીનિસ્સિતં તણ્હં વા દિટ્ઠિં વા પહાતું, તસ્મા પથવિં અભિનન્દતિયેવ. યો ચ પથવિં અભિનન્દતિ, દુક્ખં સો અભિનન્દતિ, દુક્ખઞ્ચ આદીનવોતિ આદીનવદસ્સનતોપિ ઇદમાહ. વુત્તઞ્ચેતં ભગવતા ‘‘યો, ભિક્ખવે, પથવીધાતું અભિનન્દતિ, દુક્ખં સો અભિનન્દતિ, યો દુક્ખં અભિનન્દતિ, અપરિમુત્તો સો દુક્ખસ્માતિ વદામી’’તિ.

એવં પથવીવત્થુકં મઞ્ઞનં અભિનન્દનઞ્ચ વત્વા ઇદાનિ યેન કારણેન સો મઞ્ઞતિ, અભિનન્દતિ ચ, તં કારણં આવિકરોન્તો આહ તં કિસ્સ હેતુ, અપરિઞ્ઞાતં તસ્સાતિ વદામીતિ. તસ્સત્થો, સો પુથુજ્જનો તં પથવિં કિસ્સ હેતુ મઞ્ઞતિ, કેન કારણેન મઞ્ઞતિ, અભિનન્દતીતિ ચે. અપરિઞ્ઞાતં તસ્સાતિ વદામીતિ, યસ્મા તં વત્થુ તસ્સ અપરિઞ્ઞાતં, તસ્માતિ વુત્તં હોતિ. યો હિ પથવિં પરિજાનાતિ, સો તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિજાનાતિ ઞાતપરિઞ્ઞાય તીરણપરિઞ્ઞાય પહાનપરિઞ્ઞાયાતિ.

તત્થ કતમા ઞાતપરિઞ્ઞા. પથવીધાતું પરિજાનાતિ, અયં પથવીધાતુ અજ્ઝત્તિકા, અયં બાહિરા, ઇદમસ્સા લક્ખણં, ઇમાનિ રસપચ્ચુપટ્ઠાનપદટ્ઠાનાનીતિ, અયં ઞાતપરિઞ્ઞા. કતમા તીરણપરિઞ્ઞા? એવં ઞાતં કત્વા પથવીધાતું તીરેતિ અનિચ્ચતો દુક્ખતો રોગતોતિ દ્વાચત્તાલીસાય આકારેહિ, અયં તીરણપરિઞ્ઞા. કતમા પહાનપરિઞ્ઞા? એવં તીરયિત્વા અગ્ગમગ્ગેન પથવીધાતુયા છન્દરાગં પજહતિ, અયં પહાનપરિઞ્ઞા.

નામરૂપવવત્થાનં ¶ વા ઞાતપરિઞ્ઞા. કલાપસમ્મસનાદિઅનુલોમપરિયોસાના તીરણપરિઞ્ઞા. અરિયમગ્ગે ઞાણં પહાનપરિઞ્ઞાતિ. યો પથવિં પરિજાનાતિ, સો ઇમાહિ તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિજાનાતિ, અસ્સ ચ પુથુજ્જનસ્સ તા પરિઞ્ઞાયો નત્થિ, તસ્મા અપરિઞ્ઞાતત્તા ¶ પથવિં મઞ્ઞતિ ચ અભિનન્દતિ ચાતિ. તેનાહ ભગવા – ઇધ, ભિક્ખવે, અસ્સુતવા પુથુજ્જનો…પે… પથવિં મઞ્ઞતિ, પથવિયા મઞ્ઞતિ, પથવિતો મઞ્ઞતિ, પથવિં મેતિ મઞ્ઞતિ, પથવિં અભિનન્દતિ. તં કિસ્સ હેતુ? અપરિઞ્ઞાતં તસ્સાતિ વદામી’’તિ.

આપં ¶ આપતોતિ એત્થાપિ લક્ખણસસમ્ભારારમ્મણસમ્મુતિવસેન ચતુબ્બિધો આપો. તેસુ ‘‘તત્થ, કતમા અજ્ઝત્તિકા આપોધાતુ. યં અજ્ઝત્તં પચ્ચત્તં આપો આપોગતં, સિનેહો સિનેહગતં બન્ધનત્તં રૂપસ્સ અજ્ઝત્તં ઉપાદિન્ન’’ન્તિઆદીસુ (વિભ. ૧૭૪) વુત્તો લક્ખણઆપો. ‘‘આપોકસિણં ઉગ્ગણ્હન્તો આપસ્મિં નિમિત્તં ગણ્હાતી’’તિઆદીસુ વુત્તો સસમ્ભારાપો. સેસં સબ્બં પથવિયં વુત્તસદિસમેવ. કેવલં યોજનાનયે પન ‘‘પિત્તં સેમ્હ’’ન્તિઆદિના નયેન વુત્તા દ્વાદસભેદા અજ્ઝત્તિકા આપોધાતુ, ‘‘તત્થ, કતમા બાહિરા આપોધાતુ? યં બાહિરં આપો આપોગતં, સિનેહો સિનેહગતં બન્ધનત્તં રૂપસ્સ બહિદ્ધા અનુપાદિન્નં. સેય્યથિદં, મૂલરસો ખન્ધરસો તચરસો પત્તરસો પુપ્ફરસો ફલરસો ખીરં દધિ સપ્પિ નવનીતં તેલં મધુ ફાણિતં ભુમ્માનિ વા ઉદકાનિ અન્તલિક્ખાનિ વા’’તિ (વિભ. ૧૭૪) એવં વુત્તા ચ બાહિરા આપોધાતુ વેદિતબ્બા, યો ચ અજ્ઝત્તારમ્મણત્તિકે નિમિત્તઆપો.

તેજં તેજતોતિ ઇમસ્મિં તેજોવારેપિ વુત્તનયેનેવ વિત્થારો વેદિતબ્બો. યોજનાનયે પનેત્થ ‘‘યેન ચ સન્તપ્પતિ, યેન ચ જીરીયતિ, યેન ચ પરિડય્હતિ, યેન ચ અસિતપીતખાયિતસાયિતં સમ્મા પરિણામં ગચ્છતી’’તિ (વિભ. ૧૭૫) એવં વુત્તા ચતુપ્પભેદા અજ્ઝત્તિકા તેજોધાતુ. ‘‘તત્થ કતમા ¶ બાહિરા તેજોધાતુ? યં બાહિરં તેજો તેજોગતં ઉસ્મા ઉસ્માગતં ઉસુમં ઉસુમગતં બહિદ્ધા અનુપાદિન્નં. સેય્યથિદં, કટ્ઠગ્ગિ પલાલગ્ગિ તિણગ્ગિ ગોમયગ્ગિ થુસગ્ગિ સઙ્કારગ્ગિ ઇન્દગ્ગિ અગ્ગિસન્તાપો સૂરિયસન્તાપો કટ્ઠસન્નિચયસન્તાપો ¶ તિણસન્નિચયસન્તાપો ધઞ્ઞસન્નિચયસન્તાપો ભણ્ડસન્નિચયસન્તાપો’’તિ (વિભ. ૧૭૫) એવં વુત્તા ચ બાહિરા તેજોધાતુ વેદિતબ્બા.

વાયં વાયતોતિ ઇમસ્સ વાયવારસ્સાપિ યોજનાનયે પન ‘‘ઉદ્ધઙ્ગમા વાતા અધોગમા વાતા કુચ્છિસયા વાતા કોટ્ઠાસયા વાતા અઙ્ગમઙ્ગાનુસારિનો વાતા સત્થકવાતા ખુરકવાતા ઉપ્પલકવાતા અસ્સાસો પસ્સાસો’’તિ એવં વુત્તા અજ્ઝત્તિકા વાયોધાતુ. ‘‘તત્થ કતમા બાહિરા વાયોધાતુ? યં બાહિરં વાયો વાયોગતં થમ્ભિતત્તં રૂપસ્સ બહિદ્ધા અનુપાદિન્નં. સેય્યથિદં, પુરત્થિમા વાતા પચ્છિમા વાતા ઉત્તરા વાતા દક્ખિણા વાતા સરજા વાતા અરજા વાતા સીતા વાતા ઉણ્હા વાતા પરિત્તા વાતા અધિમત્તા વાતા કાળવાતા વેરમ્ભવાતા ¶ પક્ખવાતા સુપણ્ણવાતા તાલવણ્ટવાતા વિધૂપનવાતા’’તિ (વિભ. ૧૭૬) એવં વુત્તા ચ બાહિરા વાયોધાતુ વેદિતબ્બા. સેસં વુત્તનયમેવાતિ. એત્તાવતા ચ ય્વાયં –

‘‘વુત્તમ્હિ એકધમ્મે, યે ધમ્મા એકલક્ખણા તેન;

વુત્તા ભવન્તિ સબ્બે, ઇતિ વુત્તો લક્ખણો હારો’’તિ. –

એવં નેત્તિયં લક્ખણો નામ હારો વુત્તો, તસ્સ વસેન યસ્મા ચતૂસુ ભૂતેસુ ગહિતેસુ ઉપાદારૂપમ્પિ ગહિતમેવ ભવતિ, રૂપલક્ખણં અનતીતત્તા. યઞ્ચ ભૂતોપાદારૂપં સો રૂપક્ખન્ધો. તસ્મા ‘‘અસ્સુતવા પુથુજ્જનો પથવિં આપં તેજં વાયં મઞ્ઞતી’’તિ વદન્તેન અત્થતો રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતીતિપિ વુત્તં હોતિ. ‘‘પથવિયા આપસ્મિં તેજસ્મિં વાયસ્મિં મઞ્ઞતી’’તિ વદન્તેન રૂપસ્મિં વા અત્તાનં સમનુપસ્સતીતિ વુત્તમ્પિ હોતિ. ‘‘પથવિતો આપતો તેજતો વાયતો મઞ્ઞતી’’તિ વદન્તેન રૂપતો અઞ્ઞો અત્તાતિ સિદ્ધત્તા રૂપવન્તં વા અત્તાનં અત્તનિ વા રૂપં સમનુપસ્સતીતિપિ વુત્તં હોતિ. એવમેતા ચતસ્સો રૂપવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠિમઞ્ઞના ¶ વેદિતબ્બા. તત્થ એકા ઉચ્છેદદિટ્ઠિ, તિસ્સો સસ્સતદિટ્ઠિયોતિ દ્વેવ દિટ્ઠિયો હોન્તીતિ અયમ્પિ અત્થવિસેસો વેદિતબ્બો.

૩. એવં ¶ રૂપમુખેન સઙ્ખારવત્થુકં મઞ્ઞનં વત્વા ઇદાનિ યે સઙ્ખારે ઉપાદાય સત્તા પઞ્ઞપીયન્તિ, તેસુ સઙ્ખારેસુ સત્તેસુપિ યસ્મા પુથુજ્જનો મઞ્ઞનં કરોતિ, તસ્મા તે સત્તે નિદ્દિસન્તો ભૂતે ભૂતતો સઞ્જાનાતીતિઆદિમાહ. તત્થાયં ભૂતસદ્દો પઞ્ચક્ખન્ધઅમનુસ્સધાતુવિજ્જમાનખીણાસવસત્તરુક્ખાદીસુ દિસ્સતિ. ‘‘ભૂતમિદન્તિ, ભિક્ખવે, સમનુપસ્સથા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૪૦૧) હિ અયં પઞ્ચક્ખન્ધેસુ દિસ્સતિ. ‘‘યાનીધ ભૂતાનિ સમાગતાની’’તિ (સુ. નિ. ૨૨૪) એત્થ અમનુસ્સેસુ. ‘‘ચત્તારો ખો, ભિક્ખુ, મહાભૂતા હેતૂ’’તિ (મ. નિ. ૩.૮૬) એત્થ ધાતૂસુ. ‘‘ભૂતસ્મિં પાચિત્તિય’’ન્તિઆદીસુ (પાચિ. ૬૯) વિજ્જમાને. ‘‘યો ચ કાલઘસો ભૂતો’’તિ (જા. ૧.૧૦.૧૯૦) એત્થ ખીણાસવે. ‘‘સબ્બેવ નિક્ખિપિસ્સન્તિ ભૂતા લોકે સમુસ્સય’’ન્તિ (દી. નિ. ૨.૨૨૦) એત્થ સત્તેસુ. ‘‘ભૂતગામપાતબ્યતાયા’’તિ ¶ (પાચિ. ૯૦) એત્થ રુક્ખાદીસુ. ઇધ પનાયં સત્તેસુ વત્તતિ, નો ચ ખો અવિસેસેન. ચાતુમહારાજિકાનં હિ હેટ્ઠા સત્તા ઇધ ભૂતાતિ અધિપ્પેતા.

તત્થ ભૂતે ભૂતતો સઞ્જાનાતીતિઆદિ વુત્તનયમેવ. ભૂતે મઞ્ઞતીતિઆદીસુ પન તિસ્સોપિ મઞ્ઞના યોજેતબ્બા. કથં? અયઞ્હિ ‘‘સો પસ્સતિ ગહપતિં વા ગહપતિપુત્તં વા પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતં સમઙ્ગિભૂત’’ન્તિ (અ. નિ. ૭.૫૦) વુત્તનયેન ભૂતે સુભા સુખિતાતિ ગહેત્વા રજ્જતિ, દિસ્વાપિ ને રજ્જતિ, સુત્વાપિ, ઘાયિત્વાપિ, સાયિત્વાપિ, ફુસિત્વાપિ, ઞત્વાપિ. એવં ભૂતે તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. ‘‘અહો વતાહં ખત્તિયમહાસાલાનં વા સહબ્યતં ઉપપજ્જેય્ય’’ન્તિઆદિના (દી. નિ. ૩.૩૩૭) વા પન નયેન અપ્પટિલદ્ધસ્સ પટિલાભાય ચિત્તં પણિદહતિ, એવમ્પિ ભૂતે તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. અત્તનો પન ભૂતાનઞ્ચ સમ્પત્તિવિપત્તિં નિસ્સાય અત્તાનં વા સેય્યં દહતિ. ભૂતેસુ ચ યંકિઞ્ચિ ભૂતં હીનં અત્તાનં વા હીનં, યંકિઞ્ચિ ભૂતં સેય્યં ¶ . અત્તાનં વા ભૂતેન, ભૂતં વા અત્તના સદિસં દહતિ. યથાહ ‘‘ઇધેકચ્ચો જાતિયા વા…પે… અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન વત્થુના પુબ્બકાલં પરેહિ સદિસં અત્તાનં દહતિ. અપરકાલં અત્તાનં સેય્યં દહતિ. પરે હીને દહતિ, યો એવરૂપો માનો ¶ …પે… અયં વુચ્ચતિ માનાતિમાનો’’તિ (વિભ. ૮૭૬-૮૮૦). એવં ભૂતે માનમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ.

ભૂતે પન ‘‘નિચ્ચા ધુવા સસ્સતા અવિપરિણામધમ્મા’’તિ વા ‘‘સબ્બે સત્તા સબ્બે પાણા સબ્બે ભૂતા સબ્બે જીવા અવસા અબલા અવીરિયા નિયતિસઙ્ગતિભાવપરિણતા છસ્વેવાભિજાતીસુ સુખદુક્ખં પટિસંવેદેન્તી’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૬૮) વા મઞ્ઞમાનો દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. એવં ભૂતે તીહિ મઞ્ઞનાહિ મઞ્ઞતિ.

કથં ભૂતેસુ મઞ્ઞતિ? તેસુ તેસુ ભૂતેસુ અત્તનો ઉપપત્તિં વા સુખુપ્પત્તિં વા આકઙ્ખતિ. એવં તાવ તણ્હામઞ્ઞનાય ભૂતેસુ મઞ્ઞતિ. ભૂતેસુ વા ઉપપત્તિં આકઙ્ખમાનો દાનં દેતિ, સીલં સમાદિયતિ, ઉપોસથકમ્મં કરોતિ. એવમ્પિ ભૂતેસુ તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. ભૂતે પન સમૂહગ્ગાહેન ગહેત્વા તત્થ એકચ્ચે ભૂતે સેય્યતો દહતિ, એકચ્ચે સદિસતો વા હીનતો વાતિ. એવં ભૂતેસુ માનમઞ્ઞનાય ¶ મઞ્ઞતિ. તથા એકચ્ચે ભૂતે નિચ્ચા ધુવાતિ મઞ્ઞતિ. એકચ્ચે અનિચ્ચા અધુવાતિ, અહમ્પિ ભૂતેસુ અઞ્ઞતરોસ્મીતિ વા મઞ્ઞતિ. એવં ભૂતેસુ દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ.

ભૂતતો મઞ્ઞતીતિ એત્થ પન સઉપકરણસ્સ અત્તનો વા પરસ્સ વા યતો કુતોચિ ભૂતતો ઉપ્પત્તિં મઞ્ઞમાનો ભૂતતો મઞ્ઞતીતિ વેદિતબ્બો, અયમસ્સ દિટ્ઠિમઞ્ઞના. તસ્મિંયેવ પનસ્સ દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞિતે વત્થુસ્મિં સિનેહં માનઞ્ચ ઉપ્પાદયતો તણ્હામાનમઞ્ઞનાપિ વેદિતબ્બા. ભૂતે મેતિ મઞ્ઞતીતિ એત્થ પન એકા તણ્હામઞ્ઞનાવ લબ્ભતિ. સા ચાયં ‘‘મમ પુત્તા, મમ ધીતા, મમ અજેળકા, કુક્કુટસૂકરા, હત્થિગવસ્સવળવા’’તિ એવમાદિના નયેન મમાયતો પવત્તતીતિ વેદિતબ્બા. ભૂતે અભિનન્દતીતિ એતં વુત્તનયમેવ. અપરિઞ્ઞાતં તસ્સાતિ એત્થ પન યે સઙ્ખારે ઉપાદાય ભૂતાનં પઞ્ઞત્તિ, તેસં અપરિઞ્ઞાતત્તા ભૂતા અપરિઞ્ઞાતા હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. યોજના પન વુત્તનયેનેવ કાતબ્બા.

એવં ¶ સઙ્ખેપતો સઙ્ખારવસેન ચ સત્તવસેન ચ મઞ્ઞનાવત્થું દસ્સેત્વા ઇદાનિ ભૂમિવિસેસાદિના ભેદેન વિત્થારતોપિ તં દસ્સેન્તો દેવે દેવતોતિઆદિમાહ. તત્થ દિબ્બન્તિ પઞ્ચહિ ¶ કામગુણેહિ અત્તનો વા ઇદ્ધિયાતિ દેવા, કીળન્તિ જોતેન્તિ ચાતિ અત્થો. તે તિવિધા સમ્મુતિદેવા ઉપપત્તિદેવા વિસુદ્ધિદેવાતિ. સમ્મુતિદેવા નામ રાજાનો દેવિયો રાજકુમારા. ઉપપત્તિદેવા નામ ચાતુમહારાજિકે દેવે ઉપાદાય તતુત્તરિદેવા. વિસુદ્ધિદેવા નામ અરહન્તો ખીણાસવા. ઇધ પન ઉપપત્તિદેવા દટ્ઠબ્બા, નો ચ ખો અવિસેસેન. પરનિમ્મિતવસવત્તિદેવલોકે મારં સપરિસં ઠપેત્વા સેસા છ કામાવચરા ઇધ દેવાતિ અધિપ્પેતા. તત્થ સબ્બા અત્થવણ્ણના ભૂતવારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા.

પજાપતિન્તિ એત્થ પન મારો પજાપતીતિ વેદિતબ્બો. કેચિ પન ‘‘તેસં તેસં દેવાનં અધિપતીનં મહારાજાદીનમેતં અધિવચન’’ન્તિ વદન્તિ. તં દેવગ્ગહણેનેવ તેસં ગહિતત્તા અયુત્તન્તિ મહાઅટ્ઠકથાયં પટિક્ખિત્તં, મારોયેવ પન સત્તસઙ્ખાતાય પજાય અધિપતિભાવેન ઇધ પજાપતીતિ અધિપ્પેતો. સો કુહિં વસતિ? પરનિમ્મિતવસવત્તિદેવલોકે ¶ . તત્ર હિ વસવત્તિરાજા રજ્જં કારેતિ. મારો એકસ્મિં પદેસે અત્તનો પરિસાય ઇસ્સરિયં પવત્તેન્તો રજ્જપચ્ચન્તે દામરિકરાજપુત્તો વિય વસતીતિ વદન્તિ. મારગ્ગહણેનેવ ચેત્થ મારપરિસાયપિ ગહણં વેદિતબ્બં. યોજનાનયો ચેત્થ પજાપતિં વણ્ણવન્તં દીઘાયુકં સુખબહુલં દિસ્વા વા સુત્વા વા રજ્જન્તો તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. ‘‘અહો વતાહં પજાપતિનો સહબ્યતં ઉપપજ્જેય્ય’’ન્તિઆદિના વા પન નયેન અપ્પટિલદ્ધસ્સ પટિલાભાય ચિત્તં પણિદહન્તોપિ પજાપતિં તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. પજાપતિભાવં પન પત્તો સમાનો અહમસ્મિ પજાનમિસ્સરો અધિપતીતિ માનં જનેન્તો પજાપતિં માનમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. ‘‘પજાપતિ નિચ્ચો ધુવો’’તિ વા ‘‘ઉચ્છિજ્જિસ્સતિ વિનસ્સિસ્સતી’’તિ વા ‘‘અવસો અબલો અવીરિયો નિયતિસઙ્ગતિભાવપરિણતો છસ્વેવાભિજાતીસુ સુખદુક્ખં પટિસંવેદેતી’’તિ વા મઞ્ઞમાનો પન પજાપતિં દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતીતિ વેદિતબ્બો.

પજાપતિસ્મિન્તિ એત્થ પન એકા દિટ્ઠિમઞ્ઞનાવ યુજ્જતિ. તસ્સા એવં પવત્તિ વેદિતબ્બા. ઇધેકચ્ચો ‘‘પજાપતિસ્મિં યે ચ ધમ્મા સંવિજ્જન્તિ, સબ્બે તે નિચ્ચા ધુવા ¶ સસ્સતા અવિપરિણામધમ્મા’’તિ મઞ્ઞતિ. અથ વા ‘‘પજાપતિસ્મિં નત્થિ પાપં, ન તસ્મિં પાપકાનિ કમ્માનિ ઉપલબ્ભન્તી’’તિ મઞ્ઞતિ.

પજાપતિતોતિ ¶ એત્થ તિસ્સોપિ મઞ્ઞના લબ્ભન્તિ. કથં? ઇધેકચ્ચો સઉપકરણસ્સ અત્તનો વા પરસ્સ વા પજાપતિતો ઉપ્પત્તિં વા નિગ્ગમનં વા મઞ્ઞતિ, અયમસ્સ દિટ્ઠિમઞ્ઞના. તસ્મિંયેવ પનસ્સ દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞિતે વત્થુસ્મિં સિનેહં માનઞ્ચ ઉપ્પાદયતો તણ્હામાનમઞ્ઞનાપિ વેદિતબ્બા. પજાપતિં મેતિ એત્થ પન એકા તણ્હામઞ્ઞનાવ લબ્ભતિ. સા ચાયં ‘‘પજાપતિ મમ સત્થા મમ સામી’’તિઆદિના નયેન મમાયતો પવત્તતીતિ વેદિતબ્બા. સેસં વુત્તનયમેવ.

બ્રહ્મં બ્રહ્મતોતિ એત્થ બ્રૂહિતો તેહિ તેહિ ગુણવિસેસેહીતિ બ્રહ્મા. અપિચ બ્રહ્માતિ મહાબ્રહ્માપિ વુચ્ચતિ, તથાગતોપિ બ્રાહ્મણોપિ માતાપિતરોપિ સેટ્ઠમ્પિ. ‘‘સહસ્સો બ્રહ્મા દ્વિસહસ્સો બ્રહ્મા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૬૫-૧૬૬) હિ મહાબ્રહ્મા બ્રહ્માતિ વુચ્ચતિ. ‘‘બ્રહ્માતિ ખો, ભિક્ખવે ¶ , તથાગતસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ એત્થ તથાગતો.

સચ્ચવ્હયો બ્રહ્મે ઉપાસિતો મે’’તિ. (ચૂળનિ. ૧૦૪) –

‘‘બ્રહ્માતિ માતાપિતરો, પુબ્બાચરિયાતિ વુચ્ચરે’’તિ. (ઇતિવુ. ૧૦૬; જા. ૨.૨૦.૧૮૧) –

એત્થ માતાપિતરો. ‘‘બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૪૮; અ. નિ. ૫.૧૧) એત્થ સેટ્ઠં. ઇધ પન પઠમાભિનિબ્બત્તો કપ્પાયુકો બ્રહ્મા અધિપ્પેતો. તગ્ગહણેનેવ ચ બ્રહ્મપુરોહિતબ્રહ્મપારિસજ્જાપિ ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. અત્થવણ્ણના પનેત્થ પજાપતિવારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા.

આભસ્સરવારે ¶ દણ્ડદીપિકાય અચ્ચિ વિય એતેસં સરીરતો આભા છિજ્જિત્વા છિજ્જિત્વા પતન્તી વિય સરતિ વિસરતીતિ આભસ્સરા. તેસં ગહણેન ¶ સબ્બાપિ દુતિયજ્ઝાનભૂમિ ગહિતા, એકતલવાસિનો એવ ચેતે સબ્બેપિ પરિત્તાભા અપ્પમાણાભા આભસ્સરાતિ વેદિતબ્બા.

સુભકિણ્હવારે સુભેન ઓકિણ્ણા વિકિણ્ણા સુભેન સરીરપ્પભાવણ્ણેન એકગ્ઘના સુવણ્ણમઞ્જૂસાય ઠપિતસમ્પજ્જલિતકઞ્ચનપિણ્ડસસ્સિરિકાતિ સુભકિણ્હા. તેસં ગહણેન સબ્બાપિ તતિયજ્ઝાનભૂમિ ગહિતા. એકતલવાસિનો એવ ચેતે સબ્બેપિ પરિત્તસુભા અપ્પમાણસુભા સુભકિણ્હાતિ વેદિતબ્બા.

વેહપ્ફલવારે, વિપુલા ફલાતિ વેહપ્ફલા. ચતુત્થજ્ઝાનભૂમિ બ્રહ્માનો વુચ્ચન્તિ. અત્થનયયોજના પન ઇમેસુ તીસુપિ વારેસુ ભૂતવારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા.

અભિભૂવારે અભિભવીતિ અભિભૂ. કિં અભિભવિ? ચત્તારો ખન્ધે અરૂપિનો. અસઞ્ઞભવસ્સેતં અધિવચનં. અસઞ્ઞસત્તા દેવા વેહપ્ફલેહિ સદ્ધિં એકતલાયેવ એકસ્મિં ઓકાસે યેન ઇરિયાપથેન નિબ્બત્તા, તેનેવ યાવતાયુકં તિટ્ઠન્તિ ચિત્તકમ્મરૂપસદિસા હુત્વા. તે ઇધ સબ્બેપિ અભિભૂવચનેન ગહિતા. કેચિ અભિભૂ નામ સહસ્સો બ્રહ્માતિ એવમાદિના નયેન તત્થ તત્થ અધિપતિબ્રહ્માનં વણ્ણયન્તિ. બ્રહ્મગ્ગહણેનેવ પન તસ્સ ગહિતત્તા ¶ અયુત્તમેતન્તિ વેદિતબ્બં. યોજનાનયો ચેત્થ અભિભૂ વણ્ણવા દીઘાયુકોતિ સુત્વા તત્થ છન્દરાગં ઉપ્પાદેન્તો અભિભું તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. ‘‘અહો વતાહં અભિભુનો સહબ્યતં ઉપપજ્જેય્ય’’ન્તિઆદિના પન નયેન અપ્પટિલદ્ધસ્સ પટિલાભાય ચિત્તં પણિદહન્તોપિ અભિભું તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. અત્તાનં હીનતો અભિભું સેય્યતો દહન્તો પન અભિભું માનમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. ‘‘અભિભૂ નિચ્ચો ધુવો’’તિઆદિના નયેન પરામસન્તો અભિભું દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતીતિ વેદિતબ્બો. સેસં પજાપતિવારે વુત્તનયમેવ.

૪. એવં ¶ ભગવા પટિપાટિયા દેવલોકે દસ્સેન્તોપિ અભિભૂવચનેન અસઞ્ઞભવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યસ્મા અયં વટ્ટકથા, સુદ્ધાવાસા ચ વિવટ્ટપક્ખે ઠિતા, અનાગામિખીણાસવા એવ હિ તે દેવા. યસ્મા વા કતિપયકપ્પસહસ્સાયુકા ¶ તે દેવા, બુદ્ધુપ્પાદકાલેયેવ હોન્તિ. બુદ્ધા પન અસઙ્ખેયેપિ કપ્પે ન ઉપ્પજ્જન્તિ, તદા સુઞ્ઞાપિ સા ભૂમિ હોતિ. રઞ્ઞો ખન્ધાવારટ્ઠાનં વિય હિ બુદ્ધાનં સુદ્ધાવાસભવો. તે તેનેવ ચ કારણેન વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસવસેનપિ ન ગહિતા, સબ્બકાલિકા પન ઇમા મઞ્ઞના. તસ્મા તાસં સદાવિજ્જમાનભૂમિં દસ્સેન્તો સુદ્ધાવાસે અતિક્કમિત્વા, આકાસાનઞ્ચાયતનન્તિઆદિમાહ. તત્થ આકાસાનઞ્ચાયતનન્તિ તબ્ભૂમિકા ચત્તારો કુસલવિપાકકિરિયા ખન્ધા. તે ચ તત્રૂપપન્નાયેવ દટ્ઠબ્બા ભવપરિચ્છેદકથા અયન્તિ કત્વા. એસ નયો વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનાદીસુ. અત્થયોજના પન ચતૂસુપિ એતેસુ વારેસુ અભિભૂવારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. માનમઞ્ઞના ચેત્થ પજાપતિવારે વુત્તનયેનાપિ યુજ્જતિ.

આકાસાનઞ્ચાયતનવારાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. એવં ભૂમિવિસેસાદિના ભેદેન વિત્થારતોપિ મઞ્ઞનાવત્થું દસ્સેત્વા ઇદાનિ સબ્બમઞ્ઞનાવત્થુભૂતં સક્કાયપરિયાપન્નં તેભૂમકધમ્મભેદં દિટ્ઠાદીહિ ચતૂહિ સઙ્ગણ્હિત્વા દસ્સેન્તો, દિટ્ઠં દિટ્ઠતોતિઆદિમાહ.

તત્થ દિટ્ઠન્તિ મંસચક્ખુનાપિ દિટ્ઠં, દિબ્બચક્ખુનાપિ દિટ્ઠં. રૂપાયતનસ્સેતં અધિવચનં. તત્થ દિટ્ઠં મઞ્ઞતીતિ દિટ્ઠં તીહિ મઞ્ઞનાહિ મઞ્ઞતિ. કથં? રૂપાયતનં સુભસઞ્ઞાય સુખસઞ્ઞાય ચ પસ્સન્તો તત્થ છન્દરાગં જનેતિ, તં અસ્સાદેતિ અભિનન્દતિ. વુત્તમ્પિ હેતં ¶ ભગવતા ‘‘ઇત્થિરૂપે, ભિક્ખવે, સત્તા રત્તા ગિદ્ધા ગધિતા મુચ્છિતા અજ્ઝોસન્ના, તે દીઘરત્તં સોચન્તિ ઇત્થિરૂપવસાનુગા’’તિ (અ. નિ. ૫.૫૫). એવં દિટ્ઠં તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. ‘‘ઇતિ ¶ મે રૂપં સિયા અનાગતમદ્ધાનન્તિ વા પનેત્થ નન્દિં સમન્નાનેતિ, રૂપસમ્પદં વા પન આકઙ્ખમાનો દાનં દેતી’’તિ વિત્થારો. એવમ્પિ દિટ્ઠં તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. અત્તનો પન પરસ્સ ચ રૂપસમ્પત્તિં વિપત્તિં નિસ્સાય માનં જનેતિ. ‘‘ઇમિનાહં સેય્યોસ્મી’’તિ વા ‘‘સદિસોસ્મી’’તિ વા ‘‘હીનોસ્મી’’તિ વાતિ એવં દિટ્ઠં માનમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. રૂપાયતનં પન નિચ્ચં ધુવં સસ્સતન્તિ મઞ્ઞતિ, અત્તાનં અત્તનિયન્તિ મઞ્ઞતિ, મઙ્ગલં અમઙ્ગલન્તિ મઞ્ઞતિ, એવં દિટ્ઠં દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. એવં દિટ્ઠં તીહિ મઞ્ઞનાહિ મઞ્ઞતિ. કથં દિટ્ઠસ્મિં મઞ્ઞતિ? રૂપસ્મિં અત્તાનં ¶ સમનુપસ્સનનયેન મઞ્ઞન્તો દિટ્ઠસ્મિં મઞ્ઞતિ. યથા વા ધને ધઞ્ઞે. એવં રૂપસ્મિં રાગાદયોતિ મઞ્ઞન્તોપિ દિટ્ઠસ્મિં મઞ્ઞતિ. અયમસ્સ દિટ્ઠિમઞ્ઞના. તસ્મિઞ્ઞેવ પનસ્સ દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞિતે વત્થુસ્મિં સિનેહં માનઞ્ચ ઉપ્પાદયતો તણ્હામાનમઞ્ઞનાપિ વેદિતબ્બા. એવં દિટ્ઠસ્મિં મઞ્ઞતિ. સેસં પથવીવારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

સુતન્તિ મંસસોતેનપિ સુતં, દિબ્બસોતેનપિ સુતં, સદ્દાયતનસ્સેતં અધિવચનં.

મુતન્તિ મુત્વા મુનિત્વા ચ ગહિતં, આહચ્ચ ઉપગન્ત્વાતિ અત્થો, ઇન્દ્રિયાનં આરમ્મણાનઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞસંસિલેસે વિઞ્ઞાતન્તિ વુત્તં હોતિ, ગન્ધરસફોટ્ઠબ્બાયતનાનમેતં અધિવચનં.

વિઞ્ઞાતન્તિ મનસા વિઞ્ઞાતં, સેસાનં સત્તન્નં આયતનાનમેતં અધિવચનં ધમ્મારમ્મણસ્સ વા. ઇધ પન સક્કાયપરિયાપન્નમેવ લબ્ભતિ. વિત્થારો પનેત્થ દિટ્ઠવારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

દિટ્ઠસુત્તવારાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. એવં સબ્બં સક્કાયભેદં દિટ્ઠાદીહિ ચતૂહિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ તમેવ સમાપન્નકવારેન ચ અસમાપન્નકવારેન ચ દ્વિધા દસ્સેન્તો એકત્તં નાનત્તન્તિઆદિમાહ.

એકત્તન્તિ ઇમિના હિ સમાપન્નકવારં દસ્સેતિ. નાનત્તન્તિ ઇમિના અસમાપન્નકવારં. તેસં ¶ અયં વચનત્થો એકભાવો એકત્તં. નાનાભાવો નાનત્તન્તિ. યોજના પનેત્થ સમાપન્નકવારં ¶ ચતૂહિ ખન્ધેહિ, અસમાપન્નકવારઞ્ચ પઞ્ચહિ ખન્ધેહિ ભિન્દિત્વા ‘‘રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિઆદિના સાસનનયેન પથવીવારાદીસુ વુત્તેન ચ અટ્ઠકથાનયેન યથાનુરૂપં વીમંસિત્વા વેદિતબ્બા. કેચિ પન એકત્તન્તિ એકત્તનયં વદન્તિ નાનત્તન્તિ નાનત્તનયં. અપરે ‘‘એકત્તસઞ્ઞી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા, નાનત્તસઞ્ઞી અત્તા હોતી’’તિ એવં દિટ્ઠાભિનિવેસં. તં સબ્બં ઇધ નાધિપ્પેતત્તા અયુત્તમેવ હોતિ.

એવં ¶ સબ્બં સક્કાયં દ્વિધા દસ્સેત્વા ઇદાનિ તમેવ એકધા સમ્પિણ્ડેત્વા દસ્સેન્તો સબ્બં સબ્બતોતિઆદિમાહ. યોજનાનયો પનેત્થ સબ્બં અસ્સાદેન્તો સબ્બં તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. ‘‘મયા એતે સત્તા નિમ્મિતા’’તિઆદિના નયેન અત્તના નિમ્મિતં મઞ્ઞન્તો સબ્બં માનમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. ‘‘સબ્બં પુબ્બેકતકમ્મહેતુ, સબ્બં ઇસ્સરનિમ્માનહેતુ, સબ્બં અહેતુઅપચ્ચયા, સબ્બં અત્થિ, સબ્બં નત્થી’’તિઆદિના નયેન મઞ્ઞન્તો સબ્બં દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતીતિ વેદિતબ્બો. કથં સબ્બસ્મિં મઞ્ઞતિ? ઇધેકચ્ચો એવંદિટ્ઠિકો હોતિ ‘‘મહા મે અત્તા’’તિ. સો સબ્બલોકસન્નિવાસં તસ્સોકાસભાવેન પરિકપ્પેત્વા સો ખો પન મે અયં અત્તા સબ્બસ્મિન્તિ મઞ્ઞતિ, અયમસ્સ દિટ્ઠિમઞ્ઞના. તસ્મિંયેવ પનસ્સ અત્તનિ સિનેહં તબ્બત્થુકઞ્ચ માનં ઉપ્પાદયતો તણ્હામાનમઞ્ઞનાપિ વેદિતબ્બા. સેસં પથવીવારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

એવં સબ્બં સક્કાયં એકધા દસ્સેત્વા ઇદાનિ અપરેનપિ નયેન તં એકધા દસ્સેન્તો નિબ્બાનં નિબ્બાનતોતિ આહ. તત્થ નિબ્બાનન્તિ ‘‘યતો ખો, ભો, અયં અત્તા પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતો સમઙ્ગિભૂતો પરિચારેતિ. એત્તાવતા ખો, ભો, અયં અત્તા પરમદિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનં પત્તો હોતી’’તિઆદિના નયેન પઞ્ચધા આગતં પરમદિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનં વેદિતબ્બં. તત્થ નિબ્બાનં અસ્સાદેન્તો તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. તેન નિબ્બાનેન ‘‘અહમસ્મિ નિબ્બાનં પત્તો’’તિ માનં જનેન્તો માનમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતિ. અનિબ્બાનંયેવ સમાનં તં નિબ્બાનતો નિચ્ચાદિતો ચ ગણ્હન્તો દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતીતિ વેદિતબ્બો.

નિબ્બાનતો પન અઞ્ઞં અત્તાનં ગહેત્વા સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમસ્મિં નિબ્બાનેતિ ¶ મઞ્ઞન્તો નિબ્બાનસ્મિં મઞ્ઞતિ, અયમસ્સ દિટ્ઠિમઞ્ઞના. તસ્મિંયેવ ¶ પનસ્સ અત્તનિ સિનેહં તબ્બત્થુકઞ્ચ માનં ઉપ્પાદયતો તણ્હામાનમઞ્ઞનાપિ વેદિતબ્બા. એસ નયો નિબ્બાનતો મઞ્ઞનાયપિ. તત્રપિ હિ નિબ્બાનતો અઞ્ઞં અત્તાનં ગહેત્વા ‘‘ઇદં નિબ્બાનં, અયં અત્તા, સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇતો નિબ્બાનતો અઞ્ઞો’’તિ મઞ્ઞન્તો નિબ્બાનતો મઞ્ઞતિ, અયમસ્સ દિટ્ઠિમઞ્ઞના. તસ્મિંયેવ પનસ્સ અત્તનિ સિનેહં તબ્બત્થુકઞ્ચ માનં ઉપ્પાદયતો તણ્હામાનમઞ્ઞનાપિ વેદિતબ્બા. ‘‘અહો સુખં મમ નિબ્બાન’’ન્તિ મઞ્ઞન્તો પન નિબ્બાનં મેતિ મઞ્ઞતીતિ વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તનયમેવ. અયં પનેત્થ અનુગીતિ –

યાદિસો ¶ એસ સક્કાયો, તથા નં અવિજાનતો;

પુથુજ્જનસ્સ સક્કાયે, જાયન્તિ સબ્બમઞ્ઞના.

જેગુચ્છો ભિદુરો ચાયં, દુક્ખો અપરિણાયકો;

તં પચ્ચનીકતો બાલો, ગણ્હં ગણ્હાતિ મઞ્ઞનં.

સુભતો સુખતો ચેવ, સક્કાયં અનુપસ્સતો;

સલભસ્સેવ અગ્ગિમ્હિ, હોતિ તણ્હાય મઞ્ઞના.

નિચ્ચસઞ્ઞં અધિટ્ઠાય, સમ્પત્તિં તસ્સ પસ્સતો;

ગૂથાદી વિય ગૂથસ્મિં, હોતિ માનેન મઞ્ઞના.

અત્તા અત્તનિયો મેતિ, પસ્સતો નં અબુદ્ધિનો;

આદાસે વિય બોન્ધિસ્સ, દિટ્ઠિયા હોતિ મઞ્ઞના.

મઞ્ઞનાતિ ચ નામેતં, સુખુમં મારબન્ધનં;

સિથિલં દુપ્પમુઞ્ચઞ્ચ, યેન બદ્ધો પુથુજ્જનો.

બહું ¶ વિપ્ફન્દમાનોપિ, સક્કાયં નાતિવત્તતિ;

સમુસ્સિતં દળ્હત્થમ્ભં, સાવ ગદ્દુલબન્ધનો.

સ’સો સક્કાયમલીનો, જાતિયા ચ જરાય ચ;

રોગાદીહિ ચ દુક્ખેહિ, નિચ્ચં હઞ્ઞતિ બાળ્હસો.

તં વો વદામિ ભદ્દન્તે, સક્કાયં અનુપસ્સથ;

અસાતતો અસુભતો, ભેદતો ચ અનત્તતો.

એસો સભાવો હેતસ્સ, પસ્સં એવમિમં બુધો;

પહાય મઞ્ઞના સબ્બા, સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતીતિ.

પુથુજ્જનવસેન ¶ ચતુવીસતિપબ્બા પઠમનયકથા નિટ્ઠિતા.

૭. એવં ¶ ભગવા પથવીઆદીસુ વત્થૂસુ સબ્બસક્કાયધમ્મમૂલભૂતં પુથુજ્જનસ્સ પવત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેસ્વેવ વત્થૂસુ સેક્ખસ્સ પવત્તિં દસ્સેન્તો યોપિ સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સેક્ખોતિઆદિમાહ. તત્થ યોતિ ઉદ્દેસવચનં. સોતિ નિદ્દેસવચનં. પિકારો સમ્પિણ્ડનત્થો અયમ્પિ ધમ્મો અનિયતોતિઆદીસુ વિય. તેન ચ આરમ્મણસભાગેન પુગ્ગલં સમ્પિણ્ડેતિ, નો પુગ્ગલસભાગેન, હેટ્ઠતો હિ પુગ્ગલા દિટ્ઠિવિપન્ના, ઇધ દિટ્ઠિસમ્પન્ના, ન તેસં સભાગતા અત્થિ. આરમ્મણં પન હેટ્ઠા પુગ્ગલાનમ્પિ તદેવ, ઇમેસમ્પિ તદેવાતિ. તેન વુત્તં ‘‘આરમ્મણસભાગેન પુગ્ગલં સમ્પિણ્ડેતિ નો પુગ્ગલસભાગેના’’તિ. યોપિ સોતિ ઇમિના પન સકલેન વચનેન ઇદાનિ વત્તબ્બં સેક્ખં દસ્સેતીતિ વેદિતબ્બો. ભિક્ખવે, ભિક્ખૂતિ ઇદં વુત્તનયમેવ.

સેક્ખોતિ ¶ કેનટ્ઠેન સેક્ખો? સેક્ખધમ્મપ્પટિલાભતો સેક્ખો. વુત્તઞ્હેતં ‘‘કિત્તાવતા નુ ખો, ભન્તે, સેક્ખો હોતીતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સેક્ખાય સમ્માદિટ્ઠિયા સમન્નાગતો હોતિ…પે… સેક્ખેન સમ્માસમાધિના સમન્નાગતો હોતિ. એત્તાવતા ખો ભિક્ખુ, સેક્ખો હોતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૩). અપિચ સિક્ખતીતિપિ સેક્ખો. વુત્તઞ્હેતં ‘‘સિક્ખતીતિ ખો ભિક્ખુ તસ્મા સેક્ખોતિ વુચ્ચતિ. કિઞ્ચ સિક્ખતિ? અધિસીલમ્પિ સિક્ખતિ, અધિચિત્તમ્પિ સિક્ખતિ, અધિપઞ્ઞમ્પિ સિક્ખતિ, સિક્ખતીતિ ખો ભિક્ખુ તસ્મા સેક્ખોતિ વુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૮૬).

યોપિ કલ્યાણપુથુજ્જનો અનુલોમપટિપદાય પરિપૂરકારી સીલસમ્પન્નો ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારો ભોજને મત્તઞ્ઞૂ જાગરિયાનુયોગમનુયુત્તો પુબ્બરત્તાપરરત્તં બોધિપક્ખિયાનં ધમ્માનં ભાવનાનુયોગમનુયુત્તો વિહરતિ – ‘‘અજ્જ વા સ્વે વા અઞ્ઞતરં સામઞ્ઞફલં અધિગમિસ્સામી’’તિ, સોપિ વુચ્ચતિ સિક્ખતીતિ સેક્ખોતિ. ઇમસ્મિં પનત્થે પટિવેધપ્પત્તોવ સેક્ખો અધિપ્પેતો, નો પુથુજ્જનો.

અપ્પત્તં માનસં એતેનાતિ અપ્પત્તમાનસો. માનસન્તિ રાગોપિ ચિત્તમ્પિ અરહત્તમ્પિ. ‘‘અન્તલિક્ખચરો પાસો, ય્વાયં ¶ ચરતિ માનસો’’તિ (મહાવ. ૩૩; સં. નિ. ૧.૧૫૧) એત્થ હિ રાગો ¶ માનસં. ‘‘ચિત્તં મનો માનસ’’ન્તિ (ધ. સ. ૬૫) એત્થ ચિત્તં. ‘‘અપ્પત્તમાનસો સેક્ખો, કાલં કયિરા જનેસુતા’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૫૯) એત્થ અરહત્તં. ઇધાપિ અરહત્તમેવ અધિપ્પેતં. તેન અપ્પત્તારહત્તોતિ વુત્તં હોતિ.

અનુત્તરન્તિ સેટ્ઠં, અસદિસન્તિ અત્થો. ચતૂહિ યોગેહિ ખેમં અનનુયુત્તન્તિ યોગક્ખેમં, અરહત્તમેવ અધિપ્પેતં. પત્થયમાનોતિ દ્વે પત્થના તણ્હાપત્થના ચ, છન્દપત્થના ચ. ‘‘પત્થયમાનસ્સ હિ પજપ્પિતાનિ, પવેધિતં વાપિ પકપ્પિતેસૂ’’તિ (સુ. નિ. ૯૦૮) એત્થ તણ્હાપત્થના.

‘‘છિન્નં પાપિમતો સોતં, વિદ્ધસ્તં વિનળીકતં;

પામોજ્જબહુલા હોથ, ખેમં પત્તત્થ ભિક્ખવો’’તિ. (મ. નિ. ૧.૩૫૨) –

એત્થ ¶ કત્તુકમ્યતા કુસલચ્છન્દપત્થના. અયમેવ ઇધાધિપ્પેતા. તેન પત્થયમાનોતિ તં યોગક્ખેમં પત્તુકામો અધિગન્તુકામો તન્નિન્નો તપ્પોણો તપ્પબ્ભારોતિ વેદિતબ્બો. વિહરતીતિ અઞ્ઞં ઇરિયાપથદુક્ખં અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા અપરિપતન્તં કાયં હરતિ. અથ વા ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચાતિ અધિમુચ્ચન્તો સદ્ધાય વિહરતી’’તિઆદિનાપિ નિદ્દેસનયેનેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. પથવિં પથવિતો અભિજાનાતીતિ પથવિં પથવીભાવેન અભિજાનાતિ, ન પુથુજ્જનો વિય સબ્બાકારવિપરીતાય સઞ્ઞાય સઞ્જાનાતિ. અપિચ ખો અભિવિસિટ્ઠેન ઞાણેન જાનાતિ, એવં પથવીતિ એતં પથવીભાવં અધિમુચ્ચન્તો એવ નં અનિચ્ચાતિપિ દુક્ખાતિપિ અનત્તાતિપિ એવં અભિજાનાતીતિ વુત્તં હોતિ. એવઞ્ચ નં અભિઞ્ઞત્વા પથવિં મા મઞ્ઞીતિ વુત્તં હોતિ. મઞ્ઞતીતિ મઞ્ઞિ. અયં પન મઞ્ઞી ચ ન મઞ્ઞી ચ ન વત્તબ્બોતિ. એતસ્મિઞ્હિ અત્થે ઇદં પદં નિપાતેત્વા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. કો પનેત્થ અધિપ્પાયોતિ. વુચ્ચતે, પુથુજ્જનો ¶ તાવ સબ્બમઞ્ઞનાનં અપ્પહીનત્તા મઞ્ઞતીતિ વુત્તો. ખીણાસવો પહીનત્તા ન મઞ્ઞતીતિ. સેક્ખસ્સ પન દિટ્ઠિમઞ્ઞના પહીના, ઇતરા પન તનુભાવં ગતા, તેન સો મઞ્ઞતીતિપિ ન વત્તબ્બો પુથુજ્જનો વિય, ન મઞ્ઞતીતિપિ ન વત્તબ્બો ખીણાસવો વિયાતિ.

પરિઞ્ઞેય્યં તસ્સાતિ તસ્સ સેક્ખસ્સ તં મઞ્ઞનાવત્થુ ઓક્કન્તનિયામત્તા સમ્બોધિપરાયણત્તા ચ તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિઞ્ઞેય્યં, અપરિઞ્ઞેય્યઞ્ચ અપરિઞ્ઞાતઞ્ચ ¶ ન હોતિ પુથુજ્જનસ્સ વિય, નોપિ પરિઞ્ઞાતં ખીણાસવસ્સ વિય. સેસં સબ્બત્થ વુત્તનયમેવ.

સેક્ખવસેન દુતિયનયકથા નિટ્ઠિતા.

૮. એવં પથવીઆદીસુ વત્થૂસુ સેક્ખસ્સ પવત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ખીણાસવસ્સ પવત્તિં દસ્સેન્તો યોપિ સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરહન્તિઆદિમાહ. તત્થ યોપીતિ પિ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો. તેન ઇધ ઉભયસભાગતાપિ લબ્ભતીતિ દસ્સેતિ. સેક્ખો હિ ખીણાસવેન અરિયપુગ્ગલત્તા સભાગો, તેન પુગ્ગલસભાગતા લબ્ભતિ, આરમ્મણસભાગતા પન વુત્તનયા એવ. અરહન્તિ આરકકિલેસો, દૂરકિલેસો પહીનકિલેસોતિ અત્થો. વુત્તઞ્ચેતં ભગવતા ‘‘કથઞ્ચ ¶ , ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરહં હોતિ? આરકાસ્સ હોન્તિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા સંકિલેસિકા પોનોબ્ભવિકા સદરા દુક્ખવિપાકા આયતિં જાતિજરામરણિયા. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરહં હોતી’’તિ. (મ. નિ. ૧.૪૩૪) ખીણાસવોતિ ચત્તારો આસવા કામાસવો…પે… અવિજ્જાસવો, ઇમે ચત્તારો આસવા અરહતો ખીણા પહીના સમુચ્છિન્ના પટિપ્પસ્સદ્ધા, અભબ્બુપ્પત્તિકા ઞાણગ્ગિના દડ્ઢા, તેન વુચ્ચતિ ખીણાસવોતિ.

વુસિતવાતિ ગરુસંવાસેપિ અરિયમગ્ગસંવાસેપિ દસસુ અરિયવાસેસુપિ વસિ પરિવસિ વુત્થો પરિવુત્થો, સો વુત્થવાસો ચિણ્ણચરણોતિ વુસિતવા કતકરણીયોતિ પુથુજ્જનકલ્યાણકં ઉપાદાય સત્ત સેક્ખા ચતૂહિ મગ્ગેહિ કરણીયં કરોન્તિ નામ, ખીણાસવસ્સ સબ્બકરણીયાનિ કતાનિ પરિયોસિતાનિ, નત્થિ તસ્સ ઉત્તરિ કરણીયં દુક્ખક્ખયાધિગમાયાતિ કતકરણીયો. વુત્તમ્પિ હેતં –

‘‘તસ્સ ¶ સમ્મા વિમુત્તસ્સ, સન્તચિત્તસ્સ ભિક્ખુનો;

કતસ્સ પટિચયો નત્થિ, કરણીયં ન વિજ્જતી’’તિ. (થેરગા. ૬૪૨);

ઓહિતભારોતિ તયો ભારા ખન્ધભારો કિલેસભારો અભિસઙ્ખારભારોતિ, તસ્સિમે તયો ભારા ઓહિતા ઓરોપિતા નિક્ખિત્તા ¶ પાતિતા, તેન વુચ્ચતિ ઓહિતભારોતિ. અનુપ્પત્તસદત્થોતિ અનુપ્પત્તો સદત્થં, સકત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. કકારસ્સાયં દકારો કતો, સદત્થોતિ ચ અરહત્તં વેદિતબ્બં. તઞ્હિ અત્તુપનિબન્ધનટ્ઠેન અત્તાનં અવિજહનટ્ઠેન અત્તનો પરમત્થટ્ઠેન ચ અત્તનો અત્થો સકત્થોતિ વુચ્ચતિ.

પરિક્ખીણભવસંયોજનોતિ ભવસંયોજનાનીતિ દસ સંયોજનાનિ કામરાગસંયોજનં પટિઘમાનદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસભવરાગઇસ્સામચ્છરિયસંયોજનં અવિજ્જાસંયોજનં. ઇમાનિ હિ સત્તે ભવેસુ સંયોજેન્તિ ઉપનિબન્ધન્તિ, ભવં વા ભવેન સંયોજેન્તિ, તસ્મા ‘‘ભવસંયોજનાની’’તિ વુચ્ચન્તિ. ઇમાનિ ભવસંયોજનાનિ અરહતો પરિક્ખીણાનિ પહીનાનિ ઞાણગ્ગિના દડ્ઢાનિ, તેન વુચ્ચતિ ‘‘પરિક્ખીણભવસંયોજનો’’તિ. સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તોતિ એત્થ સમ્મદઞ્ઞાતિ સમ્મા અઞ્ઞાય. કિં વુત્તં હોતિ – ખન્ધાનં ખન્ધટ્ઠં, આયતનાનં આયતનટ્ઠં, ધાતૂનં ¶ ધાતુટ્ઠં, દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠં, સમુદયસ્સ પભવટ્ઠં, નિરોધસ્સ સન્તટ્ઠં, મગ્ગસ્સ દસ્સનટ્ઠં, સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચાતિ એવમાદિં વા ભેદં સમ્મા યથાભૂતં અઞ્ઞાય જાનિત્વા તીરયિત્વા તુલયિત્વા વિભાવેત્વા વિભૂતં કત્વાતિ.

વિમુત્તોતિ દ્વે વિમુત્તિયો ચિત્તસ્સ ચ વિમુત્તિ નિબ્બાનઞ્ચ. અરહા સબ્બકિલેસેહિ વિમુત્તચિત્તત્તા ચિત્તવિમુત્તિયાપિ વિમુત્તો. નિબ્બાનં અધિમુત્તત્તા નિબ્બાનેપિ વિમુત્તો. તેન વુચ્ચતિ ‘‘સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તો’’તિ. પરિઞ્ઞાતં તસ્સાતિ તસ્સ અરહતો તં મઞ્ઞનાવત્થુ તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિઞ્ઞાતં. તસ્મા સો તં વત્થું ન મઞ્ઞતિ, તં વા મઞ્ઞનં ન મઞ્ઞતીતિ વુત્તં હોતિ, સેસં વુત્તનયમેવ.

નિબ્બાનવારે ¶ પન ખયા રાગસ્સાતિઆદયો તયો વારા વુત્તા. તે પથવીવારાદીસુપિ વિત્થારેતબ્બા. અયઞ્ચ પરિઞ્ઞાતવારો નિબ્બાનવારેપિ વિત્થારેતબ્બો. વિત્થારેન્તેન ચ પરિઞ્ઞાતં તસ્સાતિ સબ્બપદેહિ યોજેત્વા પુન ખયા રાગસ્સ વીતરાગત્તાતિ યોજેતબ્બં. એસ નયો ઇતરેસુ. દેસના પન એકત્થ વુત્તં સબ્બત્થ વુત્તમેવ હોતીતિ સંખિત્તા.

ખયા રાગસ્સ વીતરાગત્તાતિ એત્થ ચ યસ્મા બાહિરકો કામેસુ વીતરાગો, ન ખયા રાગસ્સ વીતરાગો. અરહા પન ખયા યેવ, તસ્મા વુત્તં ¶ ‘‘ખયા રાગસ્સ વીતરાગત્તા’’તિ. એસ નયો દોસમોહેસુપિ. યથા ચ ‘‘પરિઞ્ઞાતં તસ્સાતિ વદામી’’તિ વુત્તેપિ પરિઞ્ઞાતત્તા સો તં વત્થું તં વા મઞ્ઞનં ન મઞ્ઞતીતિ અત્થો હોતિ, એવમિધાપિ વીતરાગત્તા સો તં વત્થું તં વા મઞ્ઞનં ન મઞ્ઞતીતિ દટ્ઠબ્બો.

એત્થ ચ પરિઞ્ઞાતં તસ્સાતિ અયં વારો મગ્ગભાવનાપારિપૂરિદસ્સનત્થં વુત્તો. ઇતરે પન ફલસચ્છિકિરિયાપારિપૂરિદસ્સનત્થન્તિ વેદિતબ્બા. દ્વીહિ વા કારણેહિ અરહા ન મઞ્ઞતિ વત્થુસ્સ ચ પરિઞ્ઞાતત્તા અકુસલમૂલાનઞ્ચ સમુચ્છિન્નત્તા. તેનસ્સ પરિઞ્ઞાતવારેન વત્થુનો વત્થુપરિઞ્ઞં દીપેતિ, ઇતરેહિ અકુસલમૂલસમુચ્છેદન્તિ. તત્થ પચ્છિમેસુ તીસુ વારેસુ અયં વિસેસો વેદિતબ્બો, તીસુ હિ વારેસુ રાગે આદીનવં દિસ્વા દુક્ખાનુપસ્સી વિહરન્તો અપ્પણિહિતવિમોક્ખેન વિમુત્તો ખયા રાગસ્સ વીતરાગો હોતિ. દોસે આદીનવં દિસ્વા અનિચ્ચાનુપસ્સી ¶ વિહરન્તો અનિમિત્તવિમોક્ખેન વિમુત્તો ખયા દોસસ્સ વીતદોસો હોતિ. મોહે આદીનવં દિસ્વા અનત્તાનુપસ્સી વિહરન્તો સુઞ્ઞતવિમોક્ખેન વિમુત્તો ખયા મોહસ્સ વીતમોહો હોતીતિ.

એવં સન્તે ન એકો તીહિ વિમોક્ખેહિ વિમુચ્ચતીતિ દ્વે વારા ન વત્તબ્બા સિયુન્તિ ચે, તં ન. કસ્મા? અનિયમિતત્તા. અનિયમેન હિ વુત્તં ‘‘યોપિ સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરહ’’ન્તિ. ન પન વુત્તં અપ્પણિહિતવિમોક્ખેન વા વિમુત્તો, ઇતરેન વાતિ, તસ્મા યં અરહતો યુજ્જતિ, તં સબ્બં વત્તબ્બમેવાતિ.

અવિસેસેન વા યો કોચિ અરહા સમાનેપિ રાગાદિક્ખયે વિપરિણામદુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાતત્તા ખયા રાગસ્સ વીતરાગોતિ વુચ્ચતિ, દુક્ખદુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાતત્તા ખયા દોસસ્સ વીતદોસોતિ. સઙ્ખારદુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાતત્તા ખયા મોહસ્સ વીતમોહોતિ. ઇટ્ઠારમ્મણસ્સ વા પરિઞ્ઞાતત્તા ખયા રાગસ્સ વીતરાગો. અનિટ્ઠારમ્મણસ્સ પરિઞ્ઞાતત્તા ખયા દોસસ્સ વીતદોસો. મજ્ઝત્તારમ્મણસ્સ પરિઞ્ઞાતત્તા ¶ ખયા મોહસ્સ વીતમોહો. સુખાય વા વેદનાય રાગાનુસયસ્સ સમુચ્છિન્નત્તા ખયા રાગસ્સ વીતરાગો, ઇતરાસુ પટિઘમોહાનુસયાનં સમુચ્છિન્નત્તા ¶ વીતદોસો વીતમોહો ચાતિ. તસ્મા તં વિસેસં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ખયા રાગસ્સ વીતરાગત્તા…પે… વીતમોહત્તા’’તિ.

ખીણાસવવસેન તતિયચતુત્થપઞ્ચમછટ્ઠનયકથા નિટ્ઠિતા.

૧૨. એવં પથવીઆદીસુ વત્થૂસુ ખીણાસવસ્સ પવત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અત્તનો પવત્તિં દસ્સેન્તો તથાગતોપિ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ તથાગતોતિ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતોતિ વુચ્ચતિ – તથા આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતોતિ તથાગતો, તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો, તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો, તથદસ્સિતાય તથાગતો, તથાવાદિતાય તથાગતો, તથાકારિતાય તથાગતો, અભિભવનટ્ઠેન તથાગતોતિ.

કથં ¶ ભગવા તથા આગતોતિ તથાગતો? યથા સબ્બલોકહિતાય ઉસ્સુક્કમાપન્ના પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા આગતા, યથા વિપસ્સી ભગવા આગતો, યથા સિખી ભગવા, યથા વેસ્સભૂ ભગવા, યથા કકુસન્ધો ભગવા, યથા કોણાગમનો ભગવા, યથા કસ્સપો ભગવા આગતોતિ. કિં વુત્તં હોતિ? યેન અભિનીહારેન એતે ભગવન્તો આગતા, તેનેવ અમ્હાકમ્પિ ભગવા આગતો.

અથ વા યથા વિપસ્સી ભગવા…પે… યથા કસ્સપો ભગવા દાનપારમિં પૂરેત્વા, સીલનેક્ખમ્મપઞ્ઞાવીરિયખન્તિસચ્ચઅધિટ્ઠાનમેત્તાઉપેક્ખાપારમિં પૂરેત્વા, ઇમા દસ પારમિયો, દસ ઉપપારમિયો, દસ પરમત્થપારમિયોતિ, સમતિંસ પારમિયો પૂરેત્વા, અઙ્ગપરિચ્ચાગં નયનધનરજ્જપુત્તદારપરિચ્ચાગન્તિ ઇમે પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજિત્વા પુબ્બયોગપુબ્બચરિયધમ્મક્ખાનઞાતત્થચરિયાદયો પૂરેત્વા, બુદ્ધિચરિયાય કોટિં પત્વા આગતો, તથા અમ્હાકમ્પિ ભગવા આગતો.

યથા ચ વિપસ્સી ભગવા…પે… યથા કસ્સપો ભગવા ચત્તારો સતિપટ્ઠાને સમ્મપ્પધાને ઇદ્ધિપાદે પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ પઞ્ચ બલાનિ સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ભાવેત્વા બ્રૂહેત્વા આગતો, તથા અમ્હાકં ¶ ભગવાપિ આગતોતિ તથાગતો.

કથં તથા ગતોતિ તથાગતો. યથા સમ્પતિજાતો વિપસ્સી ભગવા ગતો…પે… કસ્સપો ભગવા ગતો. કથઞ્ચ સો ગતોતિ, સો હિ સમ્પતિજાતોવ સમેહિ પાદેહિ પથવિયં પતિટ્ઠાય ઉત્તરાભિમુખો સત્તપદવીતિહારેન ગતો. યથાહ – સમ્પતિજાતો, આનન્દ, બોધિસત્તો સમેહિ ¶ પાદેહિ પથવિયં પતિટ્ઠહિત્વા ઉત્તરાભિમુખો સત્તપદવીતિહારેન ગચ્છતિ સેતમ્હિ છત્તે અનુધારીયમાને, સબ્બા ચ દિસા અનુવિલોકેતિ, આસભિઞ્ચ વાચં ભાસતિ ‘‘અગ્ગોહમસ્મિ લોકસ્સ, જેટ્ઠોહમસ્મિ લોકસ્સ, સેટ્ઠોહમસ્મિ લોકસ્સ, અયમન્તિમા જાતિ, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૦૭).

તઞ્ચસ્સ ગમનં તથં અહોસિ અવિતથં અનેકેસં વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેન. યઞ્હિ સો સમ્પતિજાતોવ સમેહિ પાદેહિ પતિટ્ઠહિ, ઇદમસ્સ ચતુરિદ્ધિપાદપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં. ઉત્તરાભિમુખભાવો પન સબ્બલોકુત્તરભાવસ્સ પુબ્બનિમિત્તં. સત્તપદવીતિહારો સત્તબોજ્ઝઙ્ગરતનપટિલાભસ્સ. ‘‘સુવણ્ણદણ્ડા વીતિપતન્તિ ચામરા’’તિ (સુ. નિ. ૬૯૩) એત્થ વુત્તો ચામરુક્ખેપો સબ્બતિત્થિયનિમ્મથનસ્સ. સેતચ્છત્તધારણં અરહત્તવિમુત્તિવરવિમલસેતચ્છત્તપટિલાભસ્સ. સબ્બદિસાનુવિલોકનં સબ્બઞ્ઞુતાનાવરણઞાણપટિલાભસ્સ. આસભીવાચાભાસનં અપ્પટિવત્તિયવરધમ્મચક્કપ્પવત્તનસ્સ પુબ્બનિમિત્તં. તથા અયં ભગવાપિ ગતો. તઞ્ચસ્સ ગમનં તથં અહોસિ અવિતથં તેસઞ્ઞેવ વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેન. તેનાહુ પોરાણા –

ગન્ત્વાન ¶ ¶ સો સત્ત પદાનિ ગોતમો,

સીહો યથા પબ્બતમુદ્ધનિટ્ઠિતો’’તિ. –

અથ ¶ વા યથા વિપસ્સી ભગવા…પે… યથા કસ્સપો ભગવા, અયમ્પિ ભગવા તથેવ નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દં પહાય ગતો. અબ્યાપાદેન બ્યાપાદં, આલોકસઞ્ઞાય થિનમિદ્ધં, અવિક્ખેપેન ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં, ધમ્મવવત્થાનેન વિચિકિચ્છં પહાય, ઞાણેન અવિજ્જં પદાલેત્વા, પામોજ્જેન અરતિં વિનોદેત્વા, પઠમજ્ઝાનેન નીવરણકવાટં ઉગ્ઘાટેત્વા, દુતિયજ્ઝાનેન વિતક્કવિચારધૂમં વૂપસમેત્વા, તતિયજ્ઝાનેન પીતિં વિરાજેત્વા, ચતુત્થજ્ઝાનેન સુખદુક્ખં પહાય, આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા રૂપસઞ્ઞાપટિઘસઞ્ઞાનાનત્તસઞ્ઞાયો સમતિક્કમિત્વા, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં સમતિક્કમિત્વા ગતો.

અનિચ્ચાનુપસ્સનાય નિચ્ચસઞ્ઞં પહાય, દુક્ખાનુપસ્સનાય સુખસઞ્ઞં, અનત્તાનુપસ્સનાય અત્તસઞ્ઞં, નિબ્બિદાનુપસ્સનાય નન્દિં, વિરાગાનુપસ્સનાય રાગં, નિરોધાનુપસ્સનાય સમુદયં, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાય આદાનં, ખયાનુપસ્સનાય ઘનસઞ્ઞં, વયાનુપસ્સનાય આયૂહનં, વિપરિણામાનુપસ્સનાય ધુવસઞ્ઞં, અનિમિત્તાનુપસ્સનાય નિમિત્તં, અપ્પણિહિતાનુપસ્સનાય પણિધિં, સુઞ્ઞતાનુપસ્સનાય અભિનિવેસં, અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનાય સારાદાનાભિનિવેસં, યથાભૂતઞાણદસ્સનેન સમ્મોહાભિનિવેસં, આદીનવાનુપસ્સનાય આલયાભિનિવેસં, પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાય અપ્પટિસઙ્ખં, વિવટ્ટાનુપસ્સનાય સંયોગાભિનિવેસં, સોતાપત્તિમગ્ગેન દિટ્ઠેકટ્ઠે કિલેસે ભઞ્જિત્વા, સકદાગામિમગ્ગેન ઓળારિકે કિલેસે પહાય, અનાગામિમગ્ગેન અણુસહગતે કિલેસે સમુગ્ઘાટેત્વા, અરહત્તમગ્ગેન સબ્બકિલેસે સમુચ્છિન્દિત્વા ગતો. એવમ્પિ તથા ગતોતિ તથાગતો.

કથં ¶ તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો. પથવીધાતુયા કક્ખળત્તલક્ખણં તથં અવિતથં. આપોધાતુયા પગ્ઘરણલક્ખણં. તેજોધાતુયા ઉણ્હત્તલક્ખણં. વાયોધાતુયા વિત્થમ્ભનલક્ખણં. આકાસધાતુયા અસમ્ફુટ્ઠલક્ખણં ¶ . વિઞ્ઞાણધાતુયા વિજાનનલક્ખણં.

રૂપસ્સ રુપ્પનલક્ખણં. વેદનાય વેદયિતલક્ખણં. સઞ્ઞાય સઞ્જાનનલક્ખણં. સઙ્ખારાનં અભિસઙ્ખરણલક્ખણં. વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનલક્ખણં.

વિતક્કસ્સ ¶ અભિનિરોપનલક્ખણં. વિચારસ્સ અનુમજ્જનલક્ખણં. પીતિયા ફરણલક્ખણં. સુખસ્સ સાતલક્ખણં. ચિત્તેકગ્ગતાય અવિક્ખેપલક્ખણં. ફસ્સસ્સ ફુસનલક્ખણં.

સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અધિમોક્ખલક્ખણં. વીરિયિન્દ્રિયસ્સ પગ્ગહણલક્ખણં. સતિન્દ્રિયસ્સ ઉપટ્ઠાનલક્ખણં. સમાધિન્દ્રિયસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં. પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ પજાનનલક્ખણં.

સદ્ધાબલસ્સ અસ્સદ્ધિયે અકમ્પિયલક્ખણં. વીરિયબલસ્સ કોસજ્જે. સતિબલસ્સ મુટ્ઠસચ્ચે. સમાધિબલસ્સ ઉદ્ધચ્ચે. પઞ્ઞાબલસ્સ અવિજ્જાય અકમ્પિયલક્ખણં.

સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપટ્ઠાનલક્ખણં. ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પવિચયલક્ખણં. વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પગ્ગહણલક્ખણં. પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ફરણલક્ખણં. પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપસમલક્ખણં. સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં. ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પટિસઙ્ખાનલક્ખણં.

સમ્માદિટ્ઠિયા દસ્સનલક્ખણં. સમ્માસઙ્કપ્પસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણં. સમ્માવાચાય પરિગ્ગાહલક્ખણં. સમ્માકમ્મન્તસ્સ સમુટ્ઠાનલક્ખણં. સમ્માઆજીવસ્સ વોદાનલક્ખણં. સમ્માવાયામસ્સ પગ્ગહણલક્ખણં. સમ્માસતિયા ઉપટ્ઠાનલક્ખણં. સમ્માસમાધિસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં.

અવિજ્જાય અઞ્ઞાણલક્ખણં. સઙ્ખારાનં ચેતનાલક્ખણં. વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનલક્ખણં. નામસ્સ નમનલક્ખણં. રૂપસ્સ રુપ્પનલક્ખણં. સળાયતનસ્સ આયતનલક્ખણં. ફસ્સસ્સ ફુસનલક્ખણં. વેદનાય વેદયિતલક્ખણં. તણ્હાય હેતુલક્ખણં. ઉપાદાનસ્સ ગહણલક્ખણં. ભવસ્સ આયૂહનલક્ખણં. જાતિયા નિબ્બત્તિલક્ખણં. જરાય જીરણલક્ખણં. મરણસ્સ ચુતિલક્ખણં.

ધાતૂનં ¶ સુઞ્ઞતાલક્ખણં. આયતનાનં આયતનલક્ખણં. સતિપટ્ઠાનાનં ઉપટ્ઠાનલક્ખણં. સમ્મપ્પધાનાનં પદહનલક્ખણં. ઇદ્ધિપાદાનં ઇજ્ઝનલક્ખણં. ઇન્દ્રિયાનં અધિપતિલક્ખણં. બલાનં અકમ્પિયલક્ખણં. બોજ્ઝઙ્ગાનં નિય્યાનલક્ખણં. મગ્ગસ્સ હેતુલક્ખણં.

સચ્ચાનં ¶ તથલક્ખણં. સમથસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં. વિપસ્સનાય અનુપસ્સનાલક્ખણં. સમથવિપસ્સનાનં એકરસલક્ખણં. યુગનન્ધાનં ¶ અનતિવત્તનલક્ખણં.

સીલવિસુદ્ધિયા સંવરલક્ખણં. ચિત્તવિસુદ્ધિયા અવિક્ખેપલક્ખણં. દિટ્ઠિવિસુદ્ધિયા દસ્સનલક્ખણં.

ખયેઞાણસ્સ સમુચ્છેદલક્ખણં. અનુપ્પાદે ઞાણસ્સ પસ્સદ્ધિલક્ખણં. છન્દસ્સ મૂલલક્ખણં. મનસિકારસ્સ સમુટ્ઠાનલક્ખણં. ફસ્સસ્સ સમોધાનલક્ખણં. વેદનાય સમોસરણલક્ખણં. સમાધિસ્સ પમુખલક્ખણં. સતિયા આધિપતેય્યલક્ખણં. પઞ્ઞાય તતુત્તરિલક્ખણં. વિમુત્તિયા સારલક્ખણં. અમતોગધસ્સ નિબ્બાનસ્સ પરિયોસાનલક્ખણં તથં અવિતથં. એવં તથલક્ખણં ઞાણગતિયા આગતો અવિરજ્ઝિત્વા પત્તો અનુપ્પત્તોતિ તથાગતો, એવં તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો.

કથં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો? તથધમ્મા નામ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ. યથાહ ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ, ઇદં દુક્ખન્તિ, ભિક્ખવે, તથમેતં અવિતથમેતં અનઞ્ઞથમેત’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૫૦) વિત્થારો. તાનિ ચ ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્મા તથાનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતોતિ વુચ્ચતિ. અભિસમ્બુદ્ધત્થો હિ એત્થ ગતસદ્દો. અપિચ જરામરણસ્સ જાતિપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો…પે… સઙ્ખારાનં અવિજ્જાપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો. તથા અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં પચ્ચયટ્ઠો. સઙ્ખારાનં વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયટ્ઠો…પે… જાતિયા જરામરણસ્સ પચ્ચયટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો. તં સબ્બં ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્માપિ તથાનં ધમ્માનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતોતિ ¶ વુચ્ચતિ. એવં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો.

કથં તથદસ્સિતાય તથાગતો? ભગવા યં સદેવકે લોકે…પે… સદેવમનુસ્સાય અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં ચક્ખુદ્વારે આપાથં આગચ્છન્તં રૂપારમ્મણં નામ અત્થિ. તં સબ્બાકારતો જાનાતિ, પસ્સતિ. એવં જાનતા પસ્સતા ચ તેન તં ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદિવસેન ¶ વા દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતેસુ લબ્ભમાનકપદવસેન વા ‘‘કતમં તં રૂપં રૂપાયતનં, યં રૂપં ચતુન્નં મહાભૂતાનં ¶ ઉપાદાય વણ્ણનિભા સનિદસ્સનં સપ્પટિઘં નીલં પીતક’’ન્તિ (ધ. સ. ૬૧૬) આદિના નયેન અનેકેહિ નામેહિ તેરસહિ વારેહિ દ્વેપઞ્ઞાસાય નયેહિ વિભજ્જમાનં તથમેવ હોતિ, વિતથં નત્થિ. એસ નયો સોતદ્વારાદીસુપિ આપાથમાગચ્છન્તેસુ સદ્દાદીસુ. વુત્તઞ્ચેતં ભગવતા ‘‘યં, ભિક્ખવે, સદેવકસ્સ લોકસ્સ…પે… સદેવમનુસ્સાય દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાતં પત્તં પરિયેસિતં અનુવિચરિતં મનસા, તમહં જાનામિ, …તમહં અભિઞ્ઞાસિં, તં તથાગતસ્સ વિદિતં, તં તથાગતો ન ઉપટ્ઠાસી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૪). એવં તથદસ્સિતાય તથાગતો. તત્થ તથદસ્સીઅત્થે તથાગતોતિ પદસમ્ભવો વેદિતબ્બો.

કથં તથાવાદિતાય તથાગતો? યં રત્તિં ભગવા બોધિમણ્ડે અપરાજિતપલ્લઙ્કે નિસિન્નો તિણ્ણં મારાનં મત્થકં મદ્દિત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો, યઞ્ચ રત્તિં યમકસાલાનમન્તરે અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ, એત્થન્તરે પઞ્ચચત્તાલીસવસ્સપરિમાણે કાલે પઠમબોધિયાપિ મજ્ઝિમબોધિયાપિ પચ્છિમબોધિયાપિ યં ભગવતા ભાસિતં સુત્તં ગેય્યં…પે… વેદલ્લં, તં સબ્બં અત્થતો ચ બ્યઞ્જનતો ચ અનુપવજ્જં અનૂનમનધિકં સબ્બાકારપરિપુણ્ણં રાગમદનિમ્મદનં દોસમોહમદનિમ્મદનં, નત્થિ તત્થ વાલગ્ગમત્તમ્પિ પક્ખલિતં, સબ્બં તં એકમુદ્દિકાય લઞ્છિતં વિય, એકનાળિયા મિતં વિય, એકતુલાય તુલિતં વિય ચ તથમેવ હોતિ અવિતથં. તેનાહ – ‘‘યઞ્ચ, ચુન્દ, રત્તિં તથાગતો અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝતિ, યઞ્ચ રત્તિં અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયતિ, યં એતસ્મિં અન્તરે ભાસતિ લપતિ નિદ્દિસતિ, સબ્બં તં તથેવ હોતિ નો અઞ્ઞથા. તસ્મા તથાગતોતિ વુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩). ગદઅત્થો ¶ હિ એત્થ ગતસદ્દો. એવં તથાવાદિતાય તથાગતો. અપિચ આગદનં આગદો, વચનન્તિ અત્થો. તથો અવિપરીતો આગદો અસ્સાતિ દકારસ્સ તકારં કત્વા તથાગતોતિ એવમેતસ્મિં અત્થે પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા.

કથં ¶ તથાકારિતાય તથાગતો? ભગવતો હિ વાચાય કાયો અનુલોમેતિ, કાયસ્સપિ વાચા. તસ્મા યથાવાદી તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી ચ હોતિ. એવંભૂતસ્સ ચસ્સ યથા વાચા ¶ , કાયોપિ તથાગતો પવત્તોતિ અત્થો. યથા ચ કાયો, વાચાપિ તથા ગતા પવત્તાતિ તથાગતો. તેનાહ ‘‘યથાવાદી, ભિક્ખવે, તથાગતો તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી. ઇતિ યથાવાદી તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી, તસ્મા તથાગતોતિ વુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩). એવં તથાકારિતાય તથાગતો.

કથં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો? ઉપરિ ભવગ્ગં હેટ્ઠા અવિચિં પરિયન્તં કત્વા તિરિયં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ સબ્બસત્તે અભિભવતિ, સીલેનપિ સમાધિનાપિ પઞ્ઞાયપિ વિમુત્તિયાપિ વિમુત્તિઞાણદસ્સનેનપિ, ન તસ્સ તુલા વા પમાણં વા અત્થિ, અતુલો અપ્પમેય્યો અનુત્તરો રાજરાજો દેવદેવો સક્કાનં અતિસક્કો બ્રહ્માનં અતિબ્રહ્મા. તેનાહ ‘‘સદેવકે, ભિક્ખવે, લોકે…પે… સદેવમનુસ્સાય તથાગતો અભિભૂ અનભિભૂતો અઞ્ઞદત્થુ દસો વસવત્તી. તસ્મા તથાગતોતિ વુચ્ચતી’’તિ.

તત્રેવં પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા, અગદો વિય અગદો. કો પનેસ? દેસનાવિલાસમયો ચેવ પુઞ્ઞુસ્સયો ચ. તેન હેસ મહાનુભાવો ભિસક્કો દિબ્બાગદેન સપ્પે વિય સબ્બપરપ્પવાદિનો સદેવકઞ્ચ લોકં અભિભવતિ, ઇતિ સબ્બલોકાભિભવને તથો અવિપરીતો દેસનાવિલાસમયો ચેવ પુઞ્ઞસ્સયો ચ અગદો અસ્સાતિ દકારસ્સ તકારં કત્વા તથાગતોતિ વેદિતબ્બો. એવં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો.

અપિચ તથાય ગતોતિપિ તથાગતો, તથં ગતોતિપિ તથાગતો. ગતોતિ અવગતો, અતીતો, પત્તો, પટિપન્નોતિ અત્થો. તત્થ ¶ સકલં લોકં તીરણપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અવગતોતિ તથાગતો. લોકસમુદયં પહાનપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અતીતોતિ તથાગતો. લોકનિરોધં સચ્છિકિરિયાય તથાય ગતો પત્તોતિ તથાગતો. લોકનિરોધગામિનિં પટિપદં તથં ગતો પટિપન્નોતિ તથાગતો. તેન યં વુત્તં ભગવતા ‘‘લોકો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકસ્મા તથાગતો વિસંયુત્તો. લોકસમુદયો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકસમુદયો તથાગતસ્સ ¶ પહીનો. લોકનિરોધો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકનિરોધો તથાગતસ્સ સચ્છિકતો. લોકનિરોધગામિની પટિપદા, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધા, લોકનિરોધગામિની પટિપદા તથાગતસ્સ ભાવિતા. યં, ભિક્ખવે, સદેવકસ્સ ¶ લોકસ્સ…પે… સબ્બં તં તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધં, તસ્મા તથાગતોતિ વુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩). તસ્સ એવમ્પિ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇદમ્પિ ચ તથાગતસ્સ તથાગતભાવદીપને મુખમત્તમેવ. સબ્બાકારેન પન તથાગતોવ તથાગતસ્સ તથાગતભાવં વણ્ણેય્ય.

અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ પદદ્વયે પન આરકત્તા અરીનં, અરાનઞ્ચ હતત્તા, પચ્ચયાદીનં અરહત્તા, પાપકરણે રહાભાવાતિ ઇમેહિ તાવ કારણેહિ અરહન્તિ વેદિતબ્બો.

સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા પન સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારતો પનેતં પદદ્વયં વિસુદ્ધિમગ્ગે બુદ્ધાનુસ્સતિવણ્ણનાયં પકાસિતં.

પરિઞ્ઞાતન્તં તથાગતસ્સાતિ એત્થ પન તં મઞ્ઞનાવત્થુ પરિઞ્ઞાતં તથાગતસ્સાતિપિ અત્થો વેદિતબ્બો. પરિઞ્ઞાતન્તં નામ પરિઞ્ઞાતપારં પરિઞ્ઞાતાવસાનં અનવસેસતો પરિઞ્ઞાતન્તિ વુત્તં હોતિ. બુદ્ધાનઞ્હિ સાવકેહિ સદ્ધિં કિઞ્ચાપિ તેન તેન મગ્ગેન કિલેસપ્પહાને વિસેસો નત્થિ, પરિઞ્ઞાય પન અત્થિ. સાવકા હિ ચતુન્નં ધાતૂનં એકદેસમેવ સમ્મસિત્વા નિબ્બાનં પાપુણન્તિ. બુદ્ધાનં પન અણુપ્પમાણમ્પિ સઙ્ખારગતં ઞાણેન અદિટ્ઠમતુલિતમતીરિતમસચ્છિકતં નત્થિ.

તથાગતવારસત્તમનયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩. નન્દી ¶ દુક્ખસ્સ મૂલન્તિઆદીસુ ચ નન્દીતિ પુરિમતણ્હા. દુક્ખન્તિ પઞ્ચક્ખન્ધા. મૂલન્તિઆદિ. ઇતિ વિદિત્વાતિ તં પુરિમભવનન્દિં ‘‘ઇમસ્સ દુક્ખસ્સ મૂલ’’ન્તિ એવં જાનિત્વા. ભવાતિ કમ્મભવતો. જાતીતિ વિપાકક્ખન્ધા. તે હિ યસ્મા જાયન્તિ, તસ્મા ‘‘જાતી’’તિ વુત્તા. જાતિસીસેન વા અયં દેસના. એતમ્પિ ‘‘ઇતિ વિદિત્વા’’તિ ઇમિના યોજેતબ્બં. અયઞ્હિ એત્થ અત્થો ‘‘કમ્મભવતો ઉપપત્તિભવો હોતીતિ એવઞ્ચ જાનિત્વા’’તિ. ભૂતસ્સાતિ ¶ સત્તસ્સ. જરામરણન્તિ જરા ચ ¶ મરણઞ્ચ. ઇદં વુત્તં હોતિ – તેન ઉપપત્તિભવેન ભૂતસ્સ સત્તસ્સ ખન્ધાનં જરામરણં હોતીતિ એવઞ્ચ જાનિત્વાતિ.

એત્તાવતા યં બોધિરુક્ખમૂલે અપરાજિતપલ્લઙ્કે નિસિન્નો સમ્મસિત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો, તસ્સ પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ પટિવેધા મઞ્ઞનાનં અભાવકારણં દસ્સેન્તો ચતુસઙ્ખેપં તિસન્ધિં તિયદ્ધં વીસતાકારં તમેવ પટિચ્ચસમુપ્પાદં દસ્સેતિ.

કથં પન એત્તાવતા એસ સબ્બો દસ્સિતો હોતીતિ. એત્થ હિ નન્દીતિ અયં એકો સઙ્ખેપો. દુક્ખસ્સાતિ વચનતો દુક્ખં દુતિયો, ભવા જાતીતિ વચનતો ભવો તતિયો, જાતિજરામરણં ચતુત્થો. એવં તાવ ચત્તારો સઙ્ખેપા વેદિતબ્બા, કોટ્ઠાસાતિ અત્થો. તણ્હાદુક્ખાનં પન અન્તરં એકો સન્ધિ, દુક્ખસ્સ ચ ભવસ્સ ચ અન્તરં દુતિયો, ભવસ્સ ચ જાતિયા ચ અન્તરં તતિયો. એવં ચતુન્નં અઙ્ગુલીનં અન્તરસદિસા ચતુસઙ્ખેપન્તરા તયો સન્ધી વેદિતબ્બા.

તત્થ નન્દીતિ અતીતો અદ્ધા, જાતિજરામરણં અનાગતો, દુક્ખઞ્ચ ભવો ચ પચ્ચુપ્પન્નોતિ એવં તયો અદ્ધા વેદિતબ્બા. અતીતે પન પઞ્ચસુ આકારેસુ નન્દીવચનેન તણ્હા એકા આગતા, તાય અનાગતાપિ અવિજ્જાસઙ્ખારઉપાદાનભવા પચ્ચયલક્ખણેન ગહિતાવ હોન્તિ. જાતિજરામરણવચનેન પન યેસં ખન્ધાનં તજ્જાતિજરામરણં, તે વુત્તા યેવાતિ કત્વા આયતિં વિઞ્ઞાણનામરૂપસળાયતનફસ્સવેદના ગહિતાવ હોન્તિ.

એવમેતે ‘‘પુરિમકમ્મભવસ્મિં મોહો અવિજ્જા, આયૂહના સઙ્ખારા, નિકન્તિ તણ્હા, ઉપગમનં ઉપાદાનં, ચેતના ભવો ઇતિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા પુરિમકમ્મભવસ્મિં ¶ ઇધ પટિસન્ધિયા પચ્ચયા. ઇધ પટિસન્ધિ વિઞ્ઞાણં, ઓક્કન્તિ નામરૂપં, પસાદો આયતનં, ફુટ્ઠો ફસ્સો, વેદયિતં વેદના ઇતિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા ઇધૂપપત્તિભવસ્મિં પુરેકતસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયા. ઇધ પરિપક્કત્તા આયતનાનં મોહો અવિજ્જા, આયૂહના સઙ્ખારા, નિકન્તિ તણ્હા, ઉપગમનમુપાદાનં, ચેતના ભવો ઇતિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા ઇધ કમ્મભવસ્મિં આયતિં પટિસન્ધિયા પચ્ચયા. આયતિં પટિસન્ધિ વિઞ્ઞાણં, ઓક્કન્તિ નામરૂપં, પસાદો આયતનં, ફુટ્ઠો ફસ્સો ¶ , વેદયિતં વેદના ઇતિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા આયતિં ઉપપત્તિભવસ્મિં ઇધ ¶ કતસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયા’’તિ એવં નિદ્દિટ્ઠલક્ખણા વીસતિ આકારા ઇધ વેદિતબ્બા. એવં ‘‘નન્દી દુક્ખસ્સ મૂલન્તિ ઇતિ વિદિત્વા ભવા જાતિ, ભૂતસ્સ જરામરણ’’ન્તિ એત્તાવતા એસ સબ્બોપિ ચતુસઙ્ખેપો તિસન્ધિ તિયદ્ધો વીસતાકારો પટિચ્ચસમુપ્પાદો દસ્સિતો હોતીતિ વેદિતબ્બો.

ઇદાનિ તસ્મા તિહ, ભિક્ખવે…પે… અભિસમ્બુદ્ધોતિ વદામીતિ એત્થ અપુબ્બપદવણ્ણનં કત્વા પદયોજનાય અત્થનિગમનં કરિસ્સામ. તસ્મા તિહાતિ તસ્મા ઇચ્ચેવ વુત્તં હોતિ. તિકારહકારા હિ નિપાતા. સબ્બસોતિ અનવસેસવચનમેતં. તણ્હાનન્તિ નન્દીતિ એવં વુત્તાનં સબ્બતણ્હાનં. ખયાતિ લોકુત્તરમગ્ગેન અચ્ચન્તક્ખયા. વિરાગાદીનિ ખયવેવચનાનેવ. યા હિ તણ્હા ખીણા, વિરત્તાપિ તા ભવન્તિ નિરુદ્ધાપિ ચત્તાપિ પટિનિસ્સટ્ઠાપિ. ખયાતિ વા ચતુમગ્ગકિચ્ચસાધારણમેતં. તતો પઠમમગ્ગેન વિરાગા, દુતિયેન નિરોધા, તતિયેન ચાગા, ચતુત્થેન પટિનિસ્સગ્ગાતિ યોજેતબ્બં. યાહિ વા તણ્હાહિ પથવિં પથવિતો સઞ્જાનેય્ય, તાસં ખયા. યાહિ પથવિં મઞ્ઞેય્ય, તાસં વિરાગા. યાહિ પથવિયા મઞ્ઞેય્ય, તાસં નિરોધા. યાહિ પથવિતો મઞ્ઞેય્ય, તાસં ચાગા. યાહિ પથવિં મેતિ મઞ્ઞેય્ય, તાસં પટિનિસ્સગ્ગા. યાહિ વા પથવિં મઞ્ઞેય્ય, તાસં ખયા…પે… યાહિ પથવિં અભિનન્દેય્ય, તાસં પટિનિસ્સગ્ગાતિ એવમેત્થ યોજના કાતબ્બા, ન કિઞ્ચિ વિરુજ્ઝતિ.

અનુત્તરન્તિ ઉત્તરવિરહિતં સબ્બસેટ્ઠં. સમ્માસમ્બોધિન્તિ સમ્મા સામઞ્ચ બોધિં. અથ વા પસત્થં સુન્દરઞ્ચ બોધિં. બોધીતિ રુક્ખોપિ મગ્ગોપિ સબ્બઞ્ઞુતઞાણમ્પિ નિબ્બાનમ્પિ. ‘‘બોધિરુક્ખમૂલે પઠમાભિસમ્બુદ્ધો’’તિ (મહાવ. ૧; ઉદા. ૧) ચ ‘‘અન્તરા ¶ ચ બોધિં અન્તરા ચ ગય’’ન્તિ (મહાવ. ૧૧; મ. નિ. ૧.૨૮૫) ચ આગતટ્ઠાનેહિ રુક્ખો બોધીતિ વુચ્ચતિ. ‘‘ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણ’’ન્તિ (ચૂળનિ. ૧૨૧) આગતટ્ઠાને મગ્ગો. ‘‘પપ્પોતિ બોધિં વરભૂરિમેધસો’’તિ (દી. નિ. ૩.૨૧૭) આગતટ્ઠાને સબ્બઞ્ઞુતઞાણં. ‘‘પત્વાન બોધિં અમતં અસઙ્ખત’’ન્તિ આગતટ્ઠાને નિબ્બાનં. ઇધ પન ભગવતો અરહત્તમગ્ગઞાણં અધિપ્પેતં. અપરે સબ્બઞ્ઞુતઞાણન્તિપિ વદન્તિ.

સાવકાનં ¶ ¶ અરહત્તમગ્ગો અનુત્તરા બોધિ હોતિ ન હોતીતિ. ન હોતિ. કસ્મા? અસબ્બગુણદાયકત્તા. તેસઞ્હિ કસ્સચિ અરહત્તમગ્ગો અરહત્તફલમેવ દેતિ, કસ્સચિ તિસ્સો વિજ્જા, કસ્સચિ છ અભિઞ્ઞા, કસ્સચિ ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા, કસ્સચિ સાવકપારમીઞાણં. પચ્ચેકબુદ્ધાનમ્પિ પચ્ચેકબોધિઞાણમેવ દેતિ. બુદ્ધાનં પન સબ્બગુણસમ્પત્તિં દેતિ અભિસેકો વિય રઞ્ઞો સબ્બલોકિસ્સરિયભાવં. તસ્મા અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિપિ અનુત્તરા બોધિ ન હોતીતિ.

અભિસમ્બુદ્ધોતિ અભિઞ્ઞાસિ પટિવિજ્ઝિ, પત્તો અધિગતોતિ વુત્તં હોતિ. ઇતિ વદામીતિ ઇતિ વદામિ આચિક્ખામિ દેસેમિ પઞ્ઞપેમિ, પટ્ઠપેમિ વિવરામિ વિભજામિ ઉત્તાનીકરોમીતિ. તત્રાયં યોજના – તથાગતોપિ, ભિક્ખવે…પે… પથવિં ન મઞ્ઞતિ…પે… પથવિં નાભિનન્દતિ. તં કિસ્સ હેતુ, નન્દી દુક્ખસ્સ મૂલં, ભવા જાતિ, ભૂતસ્સ જરામરણન્તિ ઇતિ વિદિત્વાતિ. તત્થ ઇતિ વિદિત્વાતિ ઇતિકારો કારણત્થો. તેન ઇમસ્સ પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ વિદિતત્તા પટિવિદ્ધત્તાતિ વુત્તં હોતિ. કિઞ્ચ ભિય્યો – યસ્મા ચ એવમિમં પટિચ્ચસમુપ્પાદં વિદિત્વા તથાગતસ્સ યા નન્દીતિ વુત્તતણ્હા સબ્બપ્પકારા, સા પહીના, તાસઞ્ચ તથાગતો સબ્બસો તણ્હાનં ખયા…પે… અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો. તસ્મા પથવિં ન મઞ્ઞતિ…પે… પથવિં નાભિનન્દતીતિ વદામીતિ એવં અભિસમ્બુદ્ધત્તા ન મઞ્ઞતિ નાભિનન્દતીતિ વદામીતિ વુત્તં હોતિ.

અથ વા યસ્મા ‘‘નન્દી દુક્ખસ્સ મૂલ’’ન્તિઆદિના નયેન પટિચ્ચસમુપ્પાદં વિદિત્વા સબ્બસો તણ્હા ખયં ગતા, તસ્મા તિહ, ભિક્ખવે, તથાગતો સબ્બસો તણ્હાનં ખયા…પે… અભિસમ્બુદ્ધોતિ વદામિ. સો એવં અભિસમ્બુદ્ધત્તા ¶ પથવિં ન મઞ્ઞતિ…પે… નાભિનન્દતીતિ. યત્થ યત્થ હિ યસ્માતિ અવત્વા તસ્માતિ વુચ્ચતિ, તત્થ તત્થ યસ્માતિ આનેત્વા યોજેતબ્બં, અયં સાસનયુત્તિ. એસ નયો સબ્બત્થ.

ઇદમવોચ ભગવાતિ ઇદં નિદાનાવસાનતો પભુતિ યાવ અભિસમ્બુદ્ધોતિ વદામીતિ સકલસુત્તન્તં ભગવા પરેસં પઞ્ઞાય અલબ્ભણેય્યપતિટ્ઠં પરમગમ્ભીરં સબ્બઞ્ઞુતઞાણં દસ્સેન્તો એકેન પુથુજ્જનવારેન એકેન ¶ સેક્ખવારેન ચતૂહિ ખીણાસવવારેહિ દ્વીહિ તથાગતવારેહીતિ અટ્ઠહિ ¶ મહાવારેહિ એકમેકસ્મિઞ્ચ વારે પથવીઆદીહિ ચતુવીસતિયા અન્તરવારેહિ પટિમણ્ડેત્વા દ્વેભાણવારપરિમાણાય તન્તિયા અવોચ.

એવં વિચિત્રનયદેસનાવિલાસયુત્તં પનેતં સુત્તં કરવિકરુદમઞ્જુના કણ્ણસુખેન પણ્ડિતજનહદયાનં અમતાભિસેકસદિસેન બ્રહ્મસ્સરેન ભાસમાનસ્સાપિ. ન તે ભિક્ખૂ ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દુન્તિ તે પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ ઇદં ભગવતો વચનં નાનુમોદિંસુ. કસ્મા? અઞ્ઞાણકેન. તે કિર ઇમસ્સ સુત્તસ્સ અત્થં ન જાનિંસુ, તસ્મા નાભિનન્દિંસુ. તેસઞ્હિ તસ્મિં સમયે એવં વિચિત્રનયદેસનાવિલાસયુત્તમ્પિ એતં સુત્તં ઘનપુથુલેન દુસ્સપટ્ટેન મુખે બન્ધં કત્વા પુરતો ઠપિતમનુઞ્ઞભોજનં વિય અહોસિ. નનુ ચ ભગવા અત્તના દેસિતં ધમ્મં પરે ઞાપેતું કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ પારમિયો પૂરેત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો. સો કસ્મા યથા તે ન જાનન્તિ, તથા દેસેસીતિ. વુત્તમિદં ઇમસ્સ સુત્તસ્સ નિક્ખેપવિચારણાયં એવ ‘‘માનભઞ્જનત્થં સબ્બધમ્મમૂલપરિયાયન્તિ દેસનં આરભી’’તિ, તસ્મા ન યિધ પુન વત્તબ્બમત્થિ, એવં માનભઞ્જનત્થં દેસિતઞ્ચ પનેતં સુત્તં સુત્વા તે ભિક્ખૂ તંયેવ કિર પથવિં દિટ્ઠિગતિકોપિ સઞ્જાનાતિ, સેક્ખોપિ અરહાપિ તથાગતોપિ સઞ્જાનાતિ. કિન્નામિદં કથં નામિદન્તિ ચિન્તેન્તા પુબ્બે મયં ભગવતા કથિતં યંકિઞ્ચિ ખિપ્પમેવ જાનામ, ઇદાનિ પનિમસ્સ મૂલપરિયાયસ્સ અન્તં વા કોટિં વા ન જાનામ ન પસ્સામ, અહો બુદ્ધા નામ અપ્પમેય્યા અતુલાતિ ઉદ્ધટદાઠા વિય સપ્પા નિમ્મદા હુત્વા બુદ્ધુપટ્ઠાનઞ્ચ ધમ્મસ્સવનઞ્ચ સક્કચ્ચં આગમંસુ.

તેન ¶ ખો પન સમયેન ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં સન્નિસિન્ના ઇમં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘અહો બુદ્ધાનં આનુભાવો, તે નામ બ્રાહ્મણપબ્બજિતા તથા માનમદમત્તા ભગવતા મૂલપરિયાયદેસનાય નિહતમાના કતા’’તિ, અયઞ્ચરહિ તેસં ભિક્ખૂનં અન્તરાકથા વિપ્પકતા. અથ ¶ ભગવા ગન્ધકુટિયા નિક્ખમિત્વા તઙ્ખણાનુરૂપેન પાટિહારિયેન ધમ્મસભાયં પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસીદિત્વા તે ભિક્ખૂ આહ – ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ. તે તમત્થં ભગવતો આરોચેસું. ભગવા એતદવોચ – ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ અહં ઇમે એવં માનપગ્ગહિતસિરે વિચરન્તે નિહતમાને અકાસિ’’ન્તિ. તતો ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા ઇદં અતીતં આનેસિ –

ભૂતપુબ્બં ¶ , ભિક્ખવે, અઞ્ઞતરો દિસાપામોક્ખો બ્રાહ્મણો બારાણસિયં પટિવસતિ તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ સનિઘણ્ટુકેટુભાનં સાક્ખરપ્પભેદાનં ઇતિહાસપઞ્ચમાનં પદકો વેય્યાકરણો લોકાયતમહાપુરિસલક્ખણેસુ અનવયો, સો પઞ્ચમત્તાનિ માણવકસતાનિ મન્તે વાચેતિ. પણ્ડિતા માણવકા બહુઞ્ચ ગણ્હન્તિ લહુઞ્ચ, સુટ્ઠુ ચ ઉપધારેન્તિ, ગહિતઞ્ચ તેસં ન વિનસ્સતિ. સોપિ બ્રાહ્મણો આચરિયમુટ્ઠિં અકત્વા ઘટે ઉદકં આસિઞ્ચન્તો વિય સબ્બમ્પિ સિપ્પં ઉગ્ગણ્હાપેત્વા તે માણવકે એતદવોચ ‘‘એત્તકમિદં સિપ્પં દિટ્ઠધમ્મસમ્પરાયહિત’’ન્તિ. તે માણવકા – ‘‘યં અમ્હાકં આચરિયો જાનાતિ, મયમ્પિ તં જાનામ, મયમ્પિ દાનિ આચરિયા એવા’’તિ માનં ઉપ્પાદેત્વા તતો પભુતિ આચરિયે અગારવા નિક્ખિત્તવત્તા વિહરિંસુ. આચરિયો ઞત્વા ‘‘કરિસ્સામિ નેસં માનનિગ્ગહ’’ન્તિ ચિન્તેસિ. સો એકદિવસં ઉપટ્ઠાનં આગન્ત્વા વન્દિત્વા નિસિન્ને તે માણવકે આહ ‘‘તાતા પઞ્હં પુચ્છિસ્સામિ, કચ્ચિત્થ સમત્થા કથેતુ’’ન્તિ. તે ‘‘પુચ્છથ આચરિય, પુચ્છથ આચરિયા’’તિ સહસાવ આહંસુ, યથા તં સુતમદમત્તા. આચરિયો આહ –

‘‘કાલો ઘસતિ ભૂતાનિ, સબ્બાનેવ સહત્તના;

યો ચ કાલઘસો ભૂતો, સ ભૂતપચનિં પચી’’તિ. (જા. ૧.૧૦.૧૯૦) –

તે ¶ ચિન્તેત્વા અજાનમાના તુણ્હી અહેસું. આચરિયો આહ ‘‘અલં તાતા ગચ્છથજ્જ, સ્વે કથેય્યાથા’’તિ ઉય્યોજેસિ. તે દસપિ વીસતિપિ સમ્પિણ્ડિતા હુત્વા ન તસ્સ પઞ્હસ્સ આદિં, ન અન્તમદ્દસંસુ. આગન્ત્વા આચરિયસ્સ આરોચેસું ‘‘ન ઇમસ્સ પઞ્હસ્સ અત્થં આજાનામા’’તિ. આચરિયો તેસં નિગ્ગહત્થાય ઇમં ગાથમભાસિ –

‘‘બહૂનિ ¶ નરસીસાનિ, લોમસાનિ બ્રહાનિ ચ;

ગીવાસુ પટિમુક્કાનિ, કોચિદેવેત્થ કણ્ણવા’’તિ. (જા. ૧.૧૦.૧૯૧) –

ગાથાયત્થો – બહૂનિ નરાનં સીસાનિ દિસ્સન્તિ, સબ્બાનિ ચ તાનિ લોમસાનિ સબ્બાનિ ચ મહન્તાનિ ¶ ગીવાયમેવ ચ ઠપિતાનિ, ન તાલફલં વિય હત્થેન ગહિતાનિ, નત્થિ તેસં ઇમેહિ ધમ્મેહિ નાનાકરણં. એત્થ પન કોચિદેવ કણ્ણવાતિ અત્તાનં સન્ધાયાહ. કણ્ણવાતિ પઞ્ઞવા. કણ્ણચ્છિદ્દં પન ન કસ્સચિ નત્થિ, તં સુત્વા તે માણવકા મઙ્કુભૂતા પત્તક્ખન્ધા અધોમુખા અઙ્ગુલિયા ભૂમિં વિલિખન્તા તુણ્હી અહેસું.

અથ નેસં અહિરિકભાવં પસ્સિત્વા આચરિયો ‘‘ઉગ્ગણ્હથ તાતા પઞ્હ’’ન્તિ પઞ્હં વિસ્સજ્જેસિ. કાલોતિ પુરેભત્તકાલોપિ પચ્છાભત્તકાલોપીતિ એવમાદિ. ભૂતાનીતિ સત્તાધિવચનમેતં. કાલો હિ ભૂતાનં ન ચમ્મમંસાદીનિ ખાદતિ, અપિચ ખો નેસં આયુવણ્ણબલાનિ ખેપેન્તો યોબ્બઞ્ઞં મદ્દન્તો આરોગ્યં વિનાસેન્તો ઘસતિ ખાદતીતિ વુચ્ચતિ. સબ્બાનેવ સહત્તનાતિ એવં ઘસન્તો ચ ન કિઞ્ચિ વજ્જેતિ, સબ્બાનેવ ઘસતિ. ન કેવલઞ્ચ ભૂતાનિયેવ, અપિચ ખો સહત્તના અત્તાનમ્પિ ઘસતિ. પુરેભત્તકાલો હિ પચ્છાભત્તકાલં ન પાપુણાતિ. એસ નયો પચ્છાભત્તકાલાદીસુ. યો ચ કાલઘસો ભૂતોતિ ખીણાસવસ્સેતં અધિવચનં. સો હિ આયતિં પટિસન્ધિકાલં ખેપેત્વા ખાદિત્વા ઠિતત્તા ‘‘કાલઘસો’’તિ વુચ્ચતિ. સ ભૂતપચનિં પચીતિ સો યાયં તણ્હા અપાયેસુ ભૂતે પચતિ, તં ઞાણગ્ગિના પચિ દય્હિ ભસ્મમકાસિ, તેન ‘‘ભૂતપચનિં પચી’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘પજનિ’’ન્તિપિ પાઠો. જનિકં નિબ્બત્તિકન્તિ અત્થો.

અથ તે માણવકા દીપસહસ્સાલોકેન વિય રત્તિં સમવિસમં આચરિયસ્સ વિસ્સજ્જનેન પઞ્હસ્સ અત્થં પાકટં દિસ્વા ‘‘ઇદાનિ મયં યાવજીવં ગુરુવાસં ¶ વસિસ્સામ, મહન્તા એતે આચરિયા નામ, મયઞ્હિ બહુસ્સુતમાનં ઉપ્પાદેત્વા ચતુપ્પદિકગાથાયપિ અત્થં ન જાનામા’’તિ નિહતમાના પુબ્બસદિસમેવ આચરિયસ્સ વત્તપ્પટિપત્તિં કત્વા સગ્ગપરાયણા અહેસું.

અહં ખો, ભિક્ખવે, તેન સમયેન તેસં આચરિયો અહોસિં, ઇમે ભિક્ખૂ માણવકા. એવં પુબ્બેપાહં ઇમે એવં માનપગ્ગહિતસિરે ¶ વિચરન્તે નિહતમાને અકાસિન્તિ.

ઇમઞ્ચ જાતકં સુત્વા તે ભિક્ખૂ પુબ્બેપિ મયં માનેનેવ ઉપહતાતિ ભિય્યોસોમત્તાય નિહતમાના હુત્વા અત્તનો ઉપકારકકમ્મટ્ઠાનપરાયણા અહેસું.

તતો ¶ ભગવા એકં સમયં જનપદચારિકં ચરન્તો વેસાલિં પત્વા ગોતમકે ચેતિયે વિહરન્તો ઇમેસં પઞ્ચસતાનં ભિક્ખૂનં ઞાણપરિપાકં વિદિત્વા ઇમં ગોતમકસુત્તં કથેસિ –

‘‘અભિઞ્ઞાયાહં, ભિક્ખવે, ધમ્મં દેસેમિ નો અનભિઞ્ઞાય, સનિદાનાહં…પે… સપ્પાટિહારિયાહં, ભિક્ખવે, ધમ્મં દેસેમિ નો અપ્પાટિહારિયં. તસ્સ મય્હં, ભિક્ખવે, અભિઞ્ઞાય ધમ્મં દેસયતો…પે… નો અપ્પાટિહારિયં. કરણીયો ઓવાદો, કરણીયા અનુસાસની. અલઞ્ચ પન વો, ભિક્ખવે, તુટ્ઠિયા અલં અત્તમનતાય અલં સોમનસ્સાય. સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા, સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, સુપ્પટિપન્નો સઙ્ઘોતિ. ઇદમવોચ ભગવા, ઇમસ્મિઞ્ચ પન વેય્યાકરણસ્મિં ભઞ્ઞમાને દસસહસ્સિલોકધાતુ અકમ્પિત્થા’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૨૬).

ઇદઞ્ચ સુત્તં સુત્વા તે પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ તસ્મિંયેવાસને સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિંસુ, એવાયં દેસના એતસ્મિં ઠાને નિટ્ઠમગમાસીતિ.

તથાગતવારઅટ્ઠમનયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

મૂલપરિયાયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૪. એવં ¶ ¶ મે સુતં…પે… સાવત્થિયન્તિ સબ્બાસવસુત્તં. તત્રાયં અપુબ્બપદવણ્ણના – સાવત્થીતિ સવત્થસ્સ ઇસિનો નિવાસટ્ઠાનભૂતા નગરી, યથા કાકન્દી માકન્દી કોસમ્બીતિ એવં તાવ અક્ખરચિન્તકા. અટ્ઠકથાચરિયા પન ભણન્તિ ‘‘યંકિઞ્ચિ મનુસ્સાનં ઉપભોગપરિભોગં સબ્બમેત્થ અત્થીતિ સાવત્થી. સત્થસમાયોગે ચ કિં ભણ્ડમત્થીતિ પુચ્છિતે સબ્બમત્થી’’તિ વચનમુપાદાય સાવત્થી.

‘‘સબ્બદા સબ્બૂપકરણં, સાવત્થિયં સમોહિતં;

તસ્મા સબ્બમુપાદાય, સાવત્થીતિ પવુચ્ચતિ.

કોસલાનં ¶ પુરં રમ્મં, દસ્સનેય્યં મનોરમં;

દસહિ સદ્દેહિ અવિવિત્તં, અન્નપાનસમાયુતં.

વુદ્ધિં વેપુલ્લતં પત્તં, ઇદ્ધં ફીતં મનોરમં;

અળકમન્દાવ દેવાનં, સાવત્થિપુરમુત્તમ’’ન્તિ.

તસ્સં સાવત્થિયં. જેતવનેતિ એત્થ અત્તનો પચ્ચત્થિકજનં જિનાતીતિ જેતો, રઞ્ઞા વા અત્તનો પચ્ચત્થિકજને જિતે જાતોતિ જેતો, મઙ્ગલકમ્યતાય વા તસ્સ એવંનામમેવ કતન્તિ જેતો, જેતસ્સ વનં જેતવનં. તઞ્હિ જેતેન રાજકુમારેન રોપિતં સંવદ્ધિતં પરિપાલિતં, સો ચ તસ્સ સામી અહોસિ. તસ્મા જેતવનન્તિ વુચ્ચતિ, તસ્મિં જેતવને. અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામેતિ એત્થ સુદત્તો નામ સો ગહપતિ માતાપિતૂહિ કતનામવસેન. સબ્બકામસમિદ્ધિતાય પન વિગતમલમચ્છેરતાય કરુણાદિગુણસમઙ્ગિતાય ચ નિચ્ચકાલં અનાથાનં પિણ્ડમદાસિ, તેન અનાથપિણ્ડિકોતિ સઙ્ખં ગતો. આરમન્તિ એત્થ પાણિનો વિસેસેન વા પબ્બજિતાતિ આરામો, તસ્સ પુપ્ફફલાદિસોભાય નાતિદૂરનચ્ચાસન્નતાદિપઞ્ચવિધસેનાસનઙ્ગસમ્પત્તિયા ચ તતો તતો આગમ્મ ¶ રમન્તિ અભિરમન્તિ અનુક્કણ્ઠિતા હુત્વા નિવસન્તીતિ અત્થો. વુત્તપ્પકારાય વા સમ્પત્તિયા તત્થ તત્થ ગતેપિ અત્તનો અબ્ભન્તરંયેવ આનેત્વા રમેતીતિ આરામો. સો હિ અનાથપિણ્ડિકેન ગહપતિના જેતસ્સ રાજકુમારસ્સ હત્થતો અટ્ઠારસહિ હિરઞ્ઞકોટીહિ કોટિસન્થરેન કીણિત્વા અટ્ઠારસહિ હિરઞ્ઞકોટીહિ સેનાસનાનિ કારાપેત્વા અટ્ઠારસહિ હિરઞ્ઞકોટીહિ વિહારમહં નિટ્ઠાપેત્વા ¶ એવં ચતુપઞ્ઞાસહિરઞ્ઞકોટિપરિચ્ચાગેન બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ નિય્યાદિતો. તસ્મા ‘‘અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામો’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્મિં અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે.

એત્થ ચ ‘‘જેતવને’’તિ વચનં પુરિમસામિપરિકિત્તનં. ‘‘અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે’’તિ પચ્છિમસામિપરિકિત્તનં. કિમેતેસં પરિકિત્તને પયોજનન્તિ. પુઞ્ઞકામાનં દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જનં. તત્ર હિ દ્વારકોટ્ઠકપાસાદમાપને ભૂમિવિક્કયલદ્ધા અટ્ઠારસ હિરઞ્ઞકોટિયો અનેકકોટિઅગ્ઘનકા રુક્ખા ચ જેતસ્સ પરિચ્ચાગો, ચતુપઞ્ઞાસ ¶ કોટિયો અનાથપિણ્ડિકસ્સ. ઇતિ તેસં પરિકિત્તનેન એવં પુઞ્ઞકામા પુઞ્ઞાનિ કરોન્તીતિ દસ્સેન્તો આયસ્મા આનન્દો અઞ્ઞેપિ પુઞ્ઞકામે તેસં દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જને નિયોજેતિ.

સબ્બાસવસંવરપરિયાયં વો, ભિક્ખવેતિ કસ્મા ઇદં સુત્તમભાસિ? તેસં ભિક્ખૂનં ઉપક્કિલેસવિસોધનં આદિં કત્વા આસવક્ખયાય પટિપત્તિદસ્સનત્થં. તત્થ સબ્બાસવસંવરપરિયાયન્તિ સબ્બેસં આસવાનં સંવરકારણં સંવરભૂતં કારણં, યેન કારણેન તે સંવરિતા પિદહિતા હુત્વા અનુપ્પાદનિરોધસઙ્ખાતં ખયં ગચ્છન્તિ પહીયન્તિ નપ્પવત્તન્તિ, તં કારણન્તિ અત્થો. તત્થ આસવન્તીતિ આસવા, ચક્ખુતોપિ…પે… મનતોપિ સન્દન્તિ પવત્તન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ધમ્મતો યાવ ગોત્રભું ઓકાસતો યાવ ભવગ્ગં સવન્તીતિ વા આસવા, એતે ધમ્મે એતઞ્ચ ઓકાસં અન્તો કરિત્વા પવત્તન્તીતિ અત્થો. અન્તોકરણત્થો હિ અયં આકારો. ચિરપારિવાસિયટ્ઠેન મદિરાદયો આસવા, આસવા વિયાતિપિ આસવા. લોકસ્મિઞ્હિ ચિરપારિવાસિકા મદિરાદયો આસવાતિ વુચ્ચન્તિ. યદિ ચ ચિરપારિવાસિયટ્ઠેન આસવા, એતેયેવ ભવિતુમરહન્તિ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ અવિજ્જાય, ઇતો પુબ્બે અવિજ્જા નાહોસી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૧૦.૬૧). આયતં વા સંસારદુક્ખં સવન્તિ પસવન્તીતિપિ આસવા. પુરિમાનિ ચેત્થ નિબ્બચનાનિ યત્થ કિલેસા આસવાતિ ¶ આગચ્છન્તિ, તત્થ યુજ્જન્તિ, પચ્છિમં કમ્મેપિ. ન કેવલઞ્ચ કમ્મકિલેસાયેવ આસવા, અપિચ ખો નાનપ્પકારકા ઉપ્પદ્દવાપિ. સુત્તેસુ હિ ‘‘નાહં, ચુન્દ, દિટ્ઠધમ્મિકાનંયેવ આસવાનં સંવરાય ધમ્મં દેસેમી’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૮૨) એત્થ વિવાદમૂલભૂતા કિલેસા આસવાતિ આગતા.

‘‘યેન ¶ દેવૂપપત્યસ્સ, ગન્ધબ્બો વા વિહઙ્ગમો;

યક્ખત્તં યેન ગચ્છેય્યં, મનુસ્સત્તઞ્ચ અબ્બજે;

તે મય્હં આસવા ખીણા, વિદ્ધસ્તા વિનળીકતા’’તિ. (અ. નિ. ૪.૩૬); –

એત્થ તેભૂમકઞ્ચ કમ્મં અવસેસા ચ અકુસલા ધમ્મા. ‘‘દિટ્ઠધમ્મિકાનં આસવાનં સંવરાય સમ્પરાયિકાનં આસવાનં પટિઘાતાયા’’તિ (પારા. ૩૯) એત્થ પરૂપવાદવિપ્પટિસારવધબન્ધાદયો ¶ ચેવ અપાયદુક્ખભૂતા ચ નાનપ્પકારા ઉપદ્દવા. તે પનેતે આસવા યત્થ યથા આગતા, તત્થ તથા વેદિતબ્બા.

એતે હિ વિનયે તાવ ‘‘દિટ્ઠધમ્મિકાનં આસવાનં સંવરાય, સમ્પરાયિકાનં આસવાનં પટિઘાતાયા’’તિ દ્વેધા આગતા. સળાયતને ‘‘તયોમે આવુસો આસવા, કામાસવો ભવાસવો અવિજ્જાસવો’’તિ (અ. નિ. ૬.૬૩) તિધા આગતા. અઞ્ઞેસુ ચ સુત્તન્તેસુ અભિધમ્મે ચ તેયેવ દિટ્ઠાસવેન સહ ચતુધા આગતા. નિબ્બેધિકપરિયાયે – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, આસવા નિરયગામિનિયા, અત્થિ આસવા તિરચ્છાનયોનિગામિનિયા, અત્થિ આસવા પેત્તિવિસયગામિનિયા, અત્થિ આસવા મનુસ્સલોકગામિનિયા, અત્થિ આસવા દેવલોકગામિનિયા’’તિ (અ. નિ. ૬.૬૩) પઞ્ચધા આગતા. છક્કનિપાતે – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, આસવા સંવરા પહાતબ્બા’’તિઆદિના નયેન છધા આગતા. ઇમસ્મિં પન સુત્તે તેયેવ દસ્સનાપહાતબ્બેહિ સદ્ધિં સત્તધા આગતાતિ. અયં તાવ આસવપદે વચનત્થો ચેવ પભેદો ચ.

સંવરપદે પન સંવરયતીતિ સંવરો, પિદહતિ નિવારેતિ પવત્તિતું ન દેતીતિ અત્થો. તથા ¶ હિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, દિવા પટિસલ્લીયન્તેન દ્વારં સંવરિત્વા પટિસલ્લીયિતુ’’ન્તિ (પારા. ૭૭), ‘‘સોતાનં સંવરંબ્રઊમિ, પઞ્ઞાયેતે પિધીયરે’’તિ (સુ. નિ. ૧૦૪૧) ચ આદીસુ પિધાનટ્ઠેન સંવરમાહ. સ્વાયં સંવરો પઞ્ચવિધો હોતિ સીલસંવરો સતિઞાણ ખન્તિ વીરિયસંવરોતિ. તત્થ ‘‘ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરેન ઉપેતો’’તિ (વિભ. ૫૧૧) અયં સીલસંવરો. પાતિમોક્ખસીલઞ્હિ ¶ એત્થ સંવરોતિ વુત્તં. ‘‘ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરમાપજ્જતી’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૧૩) સતિસંવરો. સતિ હેત્થ સંવરોતિ વુત્તા. ‘‘સોતાનં સંવરં બ્રૂમિ, પઞ્ઞાયેતે પિધીયરે’’તિ અયં ઞાણસંવરો. ઞાણઞ્હેત્થ પિધીયરેતિ ઇમિના પિધાનટ્ઠેન સંવરોતિ વુત્તં. ‘‘ખમો હોતિ સીતસ્સ…પે…, ઉપ્પન્નં કામવિતક્કં નાધિવાસેતી’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૪-૨૬) પન નયેન ઇધેવ ખન્તિવીરિયસંવરા આગતા. તેસઞ્ચ ‘‘સબ્બાસવસંવરપરિયાય’’ન્તિ ઇમિના ઉદ્દેસેન સઙ્ગહિતત્તા સંવરભાવો વેદિતબ્બો.

અપિચ પઞ્ચવિધોપિ ¶ અયં સંવરો ઇધ આગતોયેવ, તત્થ ખન્તિવીરિયસંવરા તાવ વુત્તાયેવ. ‘‘સો તઞ્ચ અનાસનં તઞ્ચ અગોચર’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૫) અયં પનેત્થ સીલસંવરો. ‘‘પટિસઙ્ખા યોનિસો ચક્ખુન્દ્રિયસંવરસંવુતો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૨) અયં સતિસંવરો. સબ્બત્થ પટિસઙ્ખા ઞાણસંવરો. અગ્ગહિતગ્ગહણેન પન દસ્સનં પટિસેવના ભાવના ચ ઞાણસંવરો. પરિયાયન્તિ એતેન ધમ્માતિ પરિયાયો, ઉપ્પત્તિં નિરોધં વા ગચ્છન્તીતિ વુત્તં હોતિ. એત્તાવતા ‘‘સબ્બાસવસંવરપરિયાય’’ન્તિ એત્થ યં વત્તબ્બં, તં વુત્તં હોતિ.

૧૫. ઇદાનિ જાનતો અહન્તિઆદીસુ જાનતોતિ જાનન્તસ્સ. પસ્સતોતિ પસ્સન્તસ્સ. દ્વેપિ પદાનિ એકત્થાનિ, બ્યઞ્જનમેવ નાનં. એવં સન્તેપિ જાનતોતિ ઞાણલક્ખણં ઉપાદાય પુગ્ગલં નિદ્દિસતિ, જાનનલક્ખણઞ્હિ ઞાણં. પસ્સતોતિ ઞાણપ્પભાવં ઉપાદાય, પસ્સનપ્પભાવઞ્હિ ઞાણં. ઞાણસમઙ્ગી પુગ્ગલો ચક્ખુમા વિય ચક્ખુના રૂપાનિ ઞાણેન વિવટે ધમ્મે પસ્સતિ. અપિચ યોનિસોમનસિકારં ઉપ્પાદેતું જાનતો, અયોનિસોમનસિકારો યથા ન ઉપ્પજ્જતિ, એવં પસ્સતોતિ અયમેત્થ સારો. કેચિ પનાચરિયા બહૂ પપઞ્ચે ભણન્તિ, તે ઇમસ્મિં અત્થે ન યુજ્જન્તિ.

આસવાનં ¶ ખયન્તિ આસવપ્પહાનં આસવાનં અચ્ચન્તક્ખયસમુપ્પાદં ખીણાકારં નત્થિભાવન્તિ અયમેવ હિ ઇમસ્મિઞ્ચ સુત્તે, ‘‘આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિ’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૪૩૮) ચ આસવક્ખયત્થો. અઞ્ઞત્થ પન મગ્ગફલનિબ્બાનાનિપિ આસવક્ખયોતિ વુચ્ચન્તિ. તથા હિ –

‘‘સેખસ્સ ¶ સિક્ખમાનસ્સ, ઉજુમગ્ગાનુસારિનો;

ખયસ્મિં પઠમં ઞાણં, તતો અઞ્ઞા અનન્તરા’’તિ. (ઇતિવુ. ૬૨) –

આદીસુ મગ્ગો આસવક્ખયોતિ વુત્તો,

‘‘આસવાનં ખયા સમણો હોતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૪૩૮) ફલં.

‘‘પરવજ્જાનુપસ્સિસ્સ, નિચ્ચં ઉજ્ઝાનસઞ્ઞિનો;

આસવા તસ્સ વડ્ઢન્તિ, આરા સો આસવક્ખયા’’તિ. (ધ. પ. ૨૫૩) –

આદીસુ નિબ્બાનં ‘‘આસવક્ખયો’’તિ વુત્તં.

નો અજાનતો નો અપસ્સતોતિ યો પન ન જાનાતિ ન પસ્સતિ, તસ્સ નો વદામીતિ અત્થો. એતેન યે અજાનતો અપસ્સતોપિ સંવરાદીહિયેવ ¶ સુદ્ધિં વદન્તિ, તે પટિક્ખિત્તા હોન્તિ. પુરિમેન વા પદદ્વયેન ઉપાયો વુત્તો, ઇમિના અનુપાયપટિસેધો. સઙ્ખેપેન ચેત્થ ઞાણં આસવસંવરપરિયાયોતિ દસ્સિતં હોતિ.

ઇદાનિ યં જાનતો આસવાનં ખયો હોતિ, તં દસ્સેતુકામો કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, જાનતોતિ પુચ્છં આરભિ, તત્થ જાનના બહુવિધા. દબ્બજાતિકો એવ હિ કોચિ ભિક્ખુ છત્તં કાતું જાનાતિ, કોચિ ચીવરાદીનં અઞ્ઞતરં, તસ્સ ઈદિસાનિ કમ્માનિ વત્તસીસે ઠત્વા કરોન્તસ્સ સા જાનના મગ્ગફલાનં પદટ્ઠાનં ન હોતીતિ ન વત્તબ્બા. યો પન સાસને પબ્બજિત્વા વેજ્જકમ્માદીનિ કાતું જાનાતિ, તસ્સેવં જાનતો આસવા વડ્ઢન્તિયેવ, તસ્મા યં જાનતો ¶ પસ્સતો ચ આસવાનં ખયો હોતિ, તદેવ દસ્સેન્તો આહ યોનિસો ચ મનસિકારં અયોનિસો ચ મનસિકારન્તિ.

તત્થ યોનિસો મનસિકારો નામ ઉપાયમનસિકારો પથમનસિકારો, અનિચ્ચાદીસુ અનિચ્ચન્તિ આદિના એવ નયેન સચ્ચાનુલોમિકેન વા ચિત્તસ્સ આવટ્ટના અન્વાવટ્ટના આભોગો સમન્નાહારો મનસિકારો, અયં વુચ્ચતિ યોનિસો મનસિકારોતિ.

અયોનિસો મનસિકારોતિ અનુપાયમનસિકારો ઉપ્પથમનસિકારો. અનિચ્ચે નિચ્ચન્તિ દુક્ખે સુખન્તિ અનત્તનિ અત્તાતિ અસુભે સુભન્તિ અયોનિસો મનસિકારો ઉપ્પથમનસિકારો. સચ્ચપ્પટિકુલેન વા ચિત્તસ્સ આવટ્ટના અન્વાવટ્ટના આભોગો ¶ સમન્નાહારો મનસિકારો, અયં વુચ્ચતિ અયોનિસો મનસિકારોતિ. એવં યોનિસો મનસિકારં ઉપ્પાદેતું જાનતો, અયોનિસો મનસિકારો ચ યથા ન ઉપ્પજ્જતિ, એવં પસ્સતો આસવાનં ખયો હોતિ.

ઇદાનિ ઇમસ્સેવત્થસ્સ યુત્તિં દસ્સેન્તો આહ અયોનિસો, ભિક્ખવે…પે… પહીયન્તીતિ. તેન કિં વુત્તં હોતિ, યસ્મા અયોનિસો મનસિકરોતો આસવા ઉપ્પજ્જન્તિ, યોનિસો મનસિકરોતો પહીયન્તિ, તસ્મા જાનિતબ્બં યોનિસો મનસિકારં ઉપ્પાદેતું જાનતો, અયોનિસો મનસિકારો ચ યથા ન ઉપ્પજ્જતિ, એવં પસ્સતો આસવાનં ખયો હોતીતિ, અયં તાવેત્થ સઙ્ખેપવણ્ણના.

અયં પન વિત્થારો – તત્થ ‘‘યોનિસો અયોનિસો’’તિ ઇમેહિ તાવ દ્વીહિ પદેહિ આબદ્ધં હોતિ ઉપરિ સકલસુત્તં. વટ્ટવિવટ્ટવસેન ¶ હિ ઉપરિ સકલસુત્તં વુત્તં. અયોનિસો મનસિકારમૂલકઞ્ચ વટ્ટં, યોનિસો મનસિકારમૂલકઞ્ચ વિવટ્ટં. કથં? અયોનિસો મનસિકારો હિ વડ્ઢમાનો દ્વે ધમ્મે પરિપૂરેતિ અવિજ્જઞ્ચ ભવતણ્હઞ્ચ. અવિજ્જાય ચ સતિ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા…પે… દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતિ. તણ્હાય સતિ તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં…પે… સમુદયો હોતી’’તિ. એવં અયં અયોનિસો મનસિકારબહુલો પુગ્ગલો વાતવેગાભિઘાતેન વિપ્પનટ્ઠનાવા વિય ગઙ્ગાવટ્ટે પતિતગોકુલં વિય ચક્કયન્તે યુત્તબલિબદ્દો ¶ વિય ચ પુનપ્પુનં ભવયોનિગતિવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસત્તાવાસેસુ આવટ્ટપરિવટ્ટં કરોતિ, એવં તાવ અયોનિસો મનસિકારમૂલકં વટ્ટં.

યોનિસો મનસિકારો પન વડ્ઢમાનો – ‘‘યોનિસો મનસિકારસમ્પન્નસ્સેતં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો પાટિકઙ્ખં, અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ભાવેસ્સતિ, અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં બહુલીકરિસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૫૫) વચનતો સમ્માદિટ્ઠિપમુખં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં પરિપૂરેતિ. યા ચ સમ્માદિટ્ઠિ, સા વિજ્જાતિ તસ્સ વિજ્જુપ્પાદા અવિજ્જાનિરોધો, ‘‘અવિજ્જાનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો…પે… એવં એતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો હોતી’’તિ (મહાવ. ૧) એવં યોનિસો મનસિકારમૂલકં વિવટ્ટં વેદિતબ્બં. એવં ઇમેહિ દ્વીહિ પદેહિ આબદ્ધં હોતિ ઉપરિ સકલસુત્તં.

એવં આબદ્ધે ¶ ચેત્થ યસ્મા પુબ્બે આસવપ્પહાનં દસ્સેત્વા પચ્છા ઉપ્પત્તિ વુચ્ચમાના ન યુજ્જતિ. ન હિ પહીના પુન ઉપ્પજ્જન્તિ. ઉપ્પન્નાનં પન પહાનં યુજ્જતિ, તસ્મા ઉદ્દેસપટિલોમતોપિ ‘‘અયોનિસો, ભિક્ખવે, મનસિકરોતો’’તિઆદિમાહ.

તત્થ અયોનિસો મનસિકરોતોતિ વુત્તપ્પકારં અયોનિસો મનસિકારં ઉપ્પાદયતો. અનુપ્પન્ના ચેવ આસવા ઉપ્પજ્જન્તીતિ એત્થ યે પુબ્બે અપ્પટિલદ્ધપુબ્બં ચીવરાદિં વા પચ્ચયં ઉપટ્ઠાકસદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકાનં વા અઞ્ઞતરં મનુઞ્ઞં વત્થું પટિલભિત્વા, તં સુભં સુખન્તિ અયોનિસો મનસિકરોતો, અઞ્ઞતરઞ્ઞતરં વા પન અનનુભૂતપુબ્બં આરમ્મણં યથા વા તથા વા અયોનિસો મનસિકરોતો આસવા ઉપ્પજ્જન્તિ, તે અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જન્તીતિ વેદિતબ્બા, અઞ્ઞથા હિ અનમતગ્ગે સંસારે અનુપ્પન્ના નામ આસવા ન સન્તિ. અનુભૂતપુબ્બેપિ ચ વત્થુમ્હિ આરમ્મણે વા યસ્સ પકતિસુદ્ધિયા વા ઉદ્દેસપરિપુચ્છાપરિયત્તિનવકમ્મયોનિસોમનસિકારાનં ¶ વા અઞ્ઞતરવસેન પુબ્બે અનુપ્પજ્જિત્વા પચ્છા તાદિસેન પચ્ચયેન સહસા ઉપ્પજ્જન્તિ, ઇમેપિ અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જન્તીતિ વેદિતબ્બા. તેસુયેવ પન વત્થારમ્મણેસુ પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પન્ના પવડ્ઢન્તીતિ વુચ્ચન્તિ. ઇતો અઞ્ઞથા હિ પઠમુપ્પન્નાનં વડ્ઢિ નામ નત્થિ.

યોનિસો ¶ ચ ખો, ભિક્ખવેતિ એત્થ પન યસ્સ પકતિસુદ્ધિયા વા સેય્યથાપિ આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ ભદ્દાય ચ કાપિલાનિયા, ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીહિ વા કારણેહિ આસવા નુપ્પજ્જન્તિ, સો ચ જાનાતિ ‘‘ન ખો મે આસવા મગ્ગેન સમુગ્ઘાતં ગતા, હન્દ નેસં સમુગ્ઘાતાય પટિપજ્જામી’’તિ. તતો મગ્ગભાવનાય સબ્બે સમુગ્ઘાતેતિ. તસ્સ તે આસવા અનુપ્પન્ના ન ઉપ્પજ્જન્તીતિ વુચ્ચન્તિ. યસ્સ પન કારકસ્સેવ સતો સતિસમ્મોસેન સહસા આસવા ઉપ્પજ્જન્તિ, તતો સંવેગમાપજ્જિત્વા યોનિસો પદહન્તો તે આસવે સમુચ્છિન્દતિ, તસ્સ ઉપ્પન્ના પહીયન્તીતિ વુચ્ચન્તિ મણ્ડલારામવાસીમહાતિસ્સભૂતત્થેરસ્સ વિય. સો કિર તસ્મિંયેવ વિહારે ઉદ્દેસં ગણ્હાતિ, અથસ્સ ગામે પિણ્ડાય ચરતો વિસભાગારમ્મણે કિલેસો ઉપ્પજ્જિ, સો તં વિપસ્સનાય વિક્ખમ્ભેત્વા વિહારં અગમાસિ. તસ્સ સુપિનન્તેપિ તં આરમ્મણં ન ઉપટ્ઠાસિ. સો ‘‘અયં કિલેસો વડ્ઢિત્વા અપાયસંવત્તનિકો હોતી’’તિ સંવેગં જનેત્વા આચરિયં આપુચ્છિત્વા વિહારા નિક્ખમ્મ મહાસઙ્ઘરક્ખિતત્થેરસ્સ સન્તિકે ¶ રાગપટિપક્ખં અસુભકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ગુમ્બન્તરં પવિસિત્વા પંસુકૂલચીવરં સન્થરિત્વા નિસજ્જ અનાગામિમગ્ગેન પઞ્ચકામગુણિકરાગં છિન્દિત્વા ઉટ્ઠાય આચરિયં વન્દિત્વા પુનદિવસે ઉદ્દેસમગ્ગં પાપુણિ. યે પન વત્તમાનુપ્પન્ના, તેસં પટિપત્તિયા પહાનં નામ નત્થિ.

૧૬. ઇદાનિ ‘‘ઉપ્પન્ના ચ આસવા પહીયન્તી’’તિ ઇદમેવ પદં ગહેત્વા યે તે આસવા પહીયન્તિ, તેસં નાનપ્પકારતો અઞ્ઞમ્પિ પહાનકારણં આવિકાતું દેસનં વિત્થારેન્તો અત્થિ, ભિક્ખવે, આસવા દસ્સના પહાતબ્બાતિઆદિમાહ યથા તં દેસનાપભેદકુસલો ધમ્મરાજા. તત્થ દસ્સના પહાતબ્બાતિ દસ્સનેન પહાતબ્બા. એસ નયો સબ્બત્થ.

૧૭. ઇદાનિ ¶ તાનિ પદાનિ અનુપુબ્બતો બ્યાકાતુકામો ‘‘કતમે ચ, ભિક્ખવે, આસવા દસ્સના પહાતબ્બા’’તિ પુચ્છં કત્વા મૂલપરિયાયવણ્ણનાયં વુત્તનયેનેવ ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, અસ્સુતવા પુથુજ્જનો’’તિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનં દેસનં આરભિ. તત્થ મનસિકરણીયે ધમ્મે નપ્પજાનાતીતિ આવજ્જિતબ્બે સમન્નાહરિતબ્બે ધમ્મે ન પજાનાતિ. અમનસિકરણીયેતિ તબ્બિપરીતે. એસ નયો સેસપદેસુપિ. યસ્મા પન ઇમે ધમ્મા મનસિકરણીયા, ઇમે અમનસિકરણીયાતિ ¶ ધમ્મતો નિયમો નત્થિ, આકારતો પન અત્થિ. યેના આકારેન મનસિકરિયમાના અકુસલુપ્પત્તિપદટ્ઠાના હોન્તિ, તેનાકારેન ન મનસિકાતબ્બા. યેન કુસલુપ્પત્તિપદટ્ઠાના હોન્તિ, તેનાકારેન મનસિકાતબ્બા. તસ્મા ‘‘ય’સ્સ, ભિક્ખવે, ધમ્મે મનસિકરોતો અનુપ્પન્નો વા કામાસવો’’તિઆદિમાહ.

તત્થ ય’સ્સાતિ યે અસ્સ અસ્સુતવતો પુથુજ્જનસ્સ. મનસિકરોતોતિ આવજ્જયતો સમન્નાહરન્તસ્સ. અનુપ્પન્નો વા કામાસવોતિ એત્થ સમુચ્ચયત્થો વાસદ્દો, ન વિકપ્પત્થો. તસ્મા યથા ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, સત્તા અપદા વા દ્વિપદા વા…પે… તથાગતો તેસં ¶ અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (ઇતિવુ. ૯૦) વુત્તે અપદા ચ દ્વિપદા ચાતિ અત્થો, યથા ચ ‘‘ભૂતાનં વા સત્તાનં ઠિતિયા સમ્ભવેસીનં વા અનુગ્ગહાયા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૦૨) વુત્તે ભૂતાનઞ્ચ સમ્ભવેસીનઞ્ચાતિ અત્થો, યથા ચ ‘‘અગ્ગિતો વા ઉદકતો વા મિથુભેદતો વા’’તિ (ઉદા. ૭૬) વુત્તે અગ્ગિતો ચ ઉદકતો ચ મિથુભેદતો ચાતિ અત્થો, એવમિધાપિ અનુપ્પન્નો ચ કામાસવો ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નો ચ કામાસવો પવડ્ઢતીતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. એવં સેસેસુ.

એત્થ ચ કામાસવોતિ પઞ્ચકામગુણિકો રાગો. ભવાસવોતિ રુપારૂપભવે છન્દરાગો, ઝાનનિકન્તિ ચ સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિસહગતા. એવં દિટ્ઠાસવોપિ ભવાસવે એવ સમોધાનં ગચ્છતિ. અવિજ્જાસવોતિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ અઞ્ઞાણં. તત્થ કામગુણે અસ્સાદતો મનસિકરોતો અનુપ્પન્નો ચ કામાસવો ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નો ચ પવડ્ઢતિ. મહગ્ગતધમ્મે અસ્સાદતો મનસિકરોતો અનુપ્પન્નો ચ ભવાસવો ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નો ચ પવડ્ઢતિ. તીસુ ભૂમીસુ ધમ્મે ચતુવિપલ્લાસપદટ્ઠાનભાવેન મનસિકરોતો અનુપ્પન્નો ચ અવિજ્જાસવો ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નો ચ પવડ્ઢતીતિ વેદિતબ્બો. વુત્તનયપચ્ચનીકતો સુક્કપક્ખો વિત્થારેતબ્બો.

કસ્મા ¶ પન તયો એવ આસવા ઇધ વુત્તાતિ. વિમોક્ખપટિપક્ખતો. અપ્પણિહિતવિમોક્ખપટિપક્ખો હિ કામાસવો,. અનિમિત્તસુઞ્ઞતવિમોક્ખપટિપક્ખા ઇતરે. તસ્મા ઇમે તયો આસવે ઉપ્પાદેન્તા તિણ્ણં વિમોક્ખાનં અભાગિનો હોન્તિ, અનુપ્પાદેન્તા ભાગિનોતિ એતમત્થં દસ્સેન્તેન તયો એવ વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. દિટ્ઠાસવોપિ વા એત્થ વુત્તો યેવાતિ વણ્ણિતમેતં.

તસ્સ ¶ અમનસિકરણીયાનં ધમ્માનં મનસિકારાતિ મનસિકારહેતુ, યસ્મા તે ધમ્મે મનસિ કરોતિ, તસ્માતિ વુત્તં હોતિ. એસ નયો દુતિયપદેપિ. ‘‘અનુપ્પન્ના ચેવ આસવા ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉપ્પન્ના ચ આસવા પવડ્ઢન્તી’’તિ હેટ્ઠા વુત્તઆસવાનંયેવ અભેદતો નિગમનમેતં.

૧૮. એત્તાવતા યો અયં પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય દેસનાય દસ્સના પહાતબ્બે આસવે નિદ્દિસિતું અસ્સુતવા પુથુજ્જનો વુત્તો, સો યસ્મા ‘‘અયોનિસો, ભિક્ખવે, મનસિકરોતો અનુપ્પન્ના ચેવ આસવા ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ એવં સામઞ્ઞતો વુત્તાનં અયોનિસો મનસિકારપચ્ચયાનં કામાસવાદીનમ્પિ ¶ અધિટ્ઠાનં, તસ્મા તેપિ આસવે તેનેવ પુગ્ગલેન દસ્સેત્વા ઇદાનિ દસ્સના પહાતબ્બે આસવે દસ્સેન્તો સો એવં અયોનિસો મનસિ કરોતિ, અહોસિં નુ ખો અહન્તિઆદિમાહ. વિચિકિચ્છાસીસેન ચેત્થ દિટ્ઠાસવમ્પિ દસ્સેતું ઇમં દેસનં આરભિ.

તસ્સત્થો, યસ્સ તે ઇમિના વુત્તનયેન આસવા ઉપ્પજ્જન્તિ, સો પુથુજ્જનો, યો ચાયં ‘‘અસ્સુતવા’’તિઆદિના નયેન વુત્તો, સો પુથુજ્જનો એવં અયોનિસો અનુપાયેન ઉપ્પથેન મનસિ કરોતિ. કથં? અહોસિં નુ ખો…પે…સો કુહિં ગામી ભવિસ્સતીતિ. કિં વુત્તં હોતિ, સો એવં અયોનિસો મનસિ કરોતિ, યથાસ્સ ‘‘અહં અહોસિં નુ ખો’’તિઆદિના નયેન વુત્તા સોળસવિધાપિ વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જતીતિ.

તત્થ અહોસિં નુ ખો નનુ ખોતિ સસ્સતાકારઞ્ચ અધિચ્ચસમુપ્પત્તિઆકારઞ્ચ નિસ્સાય અતીતે અત્તનો વિજ્જમાનતં અવિજ્જમાનતઞ્ચ કઙ્ખતિ. કિં કારણન્તિ ન વત્તબ્બં. ઉમ્મત્તકો વિય હિ બાલપુથુજ્જનો યથા વા તથા વા પવત્તતિ. અપિચ અયોનિસો મનસિકારોયેવેત્થ કારણં. એવં અયોનિસો મનસિકારસ્સ પન કિં કારણન્તિ. સ્વેવ પુથુજ્જનભાવો અરિયાનં અદસ્સનાદીનિ વા. નનુ ચ પુથુજ્જનોપિ યોનિસો મનસિ કરોતીતિ. કો વા એવમાહ ન મનસિ કરોતીતિ. ન પન તત્થ પુથુજ્જનભાવો કારણં ¶ , સદ્ધમ્મસ્સવનકલ્યાણમિત્તાદીનિ તત્થ કારણાનિ. ન હિ મચ્છમંસાદીનિ અત્તનો અત્તનો પકતિયા સુગન્ધાનિ, અભિસઙ્ખારપચ્ચયા પન સુગન્ધાનિપિ હોન્તિ.

કિં ¶ નુ ખો અહોસિન્તિ જાતિલિઙ્ગૂપપત્તિયો નિસ્સાય ખત્તિયો નુ ખો અહોસિં, બ્રાહ્મણવેસ્સસુદ્દગહટ્ઠપબ્બજિતદેવમનુસ્સાનં અઞ્ઞતરોતિ કઙ્ખતિ.

કથં નુ ખોતિ સણ્ઠાનાકારં નિસ્સાય દીઘો નુ ખો અહોસિં, રસ્સઓદાતકણ્હપ્પમાણિકઅપ્પમાણિકાદીનં અઞ્ઞતરોતિ કઙ્ખતિ. કેચિ પન ઇસ્સરનિમ્માનાદિં નિસ્સાય કેન નુ ખો કારણેન અહોસિન્તિ હેતુતો કઙ્ખતીતિ વદન્તિ.

કિં હુત્વા કિં અહોસિન્તિ જાતિઆદીનિ નિસ્સાય ખત્તિયો હુત્વા નુ ખો બ્રાહ્મણો અહોસિં…પે… દેવો હુત્વા મનુસ્સોતિ અત્તનો પરમ્પરં કઙ્ખતિ. સબ્બત્થેવ પન અદ્ધાનન્તિ કાલાધિવચનમેતં.

ભવિસ્સામિ ¶ નુ ખો નનુ ખોતિ સસ્સતાકારઞ્ચ ઉચ્છેદાકારઞ્ચ નિસ્સાય અનાગતે અત્તનો વિજ્જમાનતં અવિજ્જમાનતઞ્ચ કઙ્ખતિ. સેસમેત્થ વુત્તનયમેવ.

એતરહિ વા પચ્ચુપ્પન્નમદ્ધાનન્તિ ઇદાનિ વા પટિસન્ધિં આદિં કત્વા ચુતિપરિયન્તં સબ્બમ્પિ વત્તમાનકાલં ગહેત્વા. અજ્ઝત્તં કથંકથી હોતીતિ અત્તનો ખન્ધેસુ વિચિકિચ્છો હોતિ. અહં નુ ખોસ્મીતિ અત્તનો અત્થિભાવં કઙ્ખતિ. યુત્તં પનેતન્તિ? યુત્તં અયુત્તન્તિ કા એત્થ ચિન્તા. અપિચેત્થ ઇદં વત્થુમ્પિ ઉદાહરન્તિ. ચૂળમાતાય કિર પુત્તો મુણ્ડો, મહામાતાય પુત્તો અમુણ્ડો, તં પુત્તં મુણ્ડેસું. સો ઉટ્ઠાય અહં નુ ખો ચૂળમાતાય પુત્તોતિ ચિન્તેસિ. એવં અહં નુ ખોસ્મીતિ કઙ્ખા હોતિ.

નો નુ ખોસ્મીતિ અત્તનો નત્થિભાવં કઙ્ખતિ. તત્રાપિ ઇદં વત્થુ – એકો કિર મચ્છે ગણ્હન્તો ઉદકે ચિરટ્ઠાનેન સીતિભૂતં અત્તનો ઊરું મચ્છોતિ ચિન્તેત્વા પહરિ. અપરો સુસાનપસ્સે ખેત્તં રક્ખન્તો ભીતો સઙ્કુટિતો સયિ. સો પટિબુજ્ઝિત્વા અત્તનો જણ્ણુકાનિ દ્વે યક્ખાતિ ચિન્તેત્વા પહરિ. એવં નો નુ ખોસ્મીતિ કઙ્ખતિ.

કિં નુ ખોસ્મીતિ ખત્તિયોવ સમાનો અત્તનો ખત્તિયભાવં કઙ્ખતિ. એસ નયો સેસેસુ. દેવો ¶ પન સમાનો દેવભાવં અજાનન્તો નામ નત્થિ. સોપિ પન ‘‘અહં રૂપી નુ ખો અરૂપી નુ ખો’’તિઆદિના નયેન કઙ્ખતિ. ખત્તિયાદયો કસ્મા ન જાનન્તીતિ ચે. અપચ્ચક્ખા તેસં તત્થ તત્થ કુલે ¶ ઉપ્પત્તિ. ગહટ્ઠાપિ ચ પોત્થલિકાદયો પબ્બજિતસઞ્ઞિનો. પબ્બજિતાપિ ‘‘કુપ્પં નુ ખો મે કમ્મ’’ન્તિઆદિના નયેન ગહટ્ઠસઞ્ઞિનો. મનુસ્સાપિ ચ રાજાનો વિય અત્તનિ દેવસઞ્ઞિનો હોન્તિ.

કથં નુ ખોસ્મીતિ વુત્તનયમેવ. કેવલઞ્ચેત્થ અબ્ભન્તરે જીવો નામ અત્થીતિ ગહેત્વા તસ્સ સણ્ઠાનાકારં નિસ્સાય દીઘો નુ ખોસ્મિ, રસ્સચતુરંસછળંસઅટ્ઠંસસોળસંસાદીનં અઞ્ઞતરપ્પકારોતિ કઙ્ખન્તો કથં નુ ખોસ્મીતિ કઙ્ખતીતિ વેદિતબ્બો. સરીરસણ્ઠાનં પન પચ્ચુપ્પન્નં અજાનન્તો નામ નત્થિ.

કુતો ¶ આગતો, સો કુહિં ગામી ભવિસ્સતીતિ અત્તભાવસ્સ આગતિગતિટ્ઠાનં કઙ્ખતિ.

૧૯. એવં સોળસપ્પભેદં વિચિકિચ્છં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યં ઇમિના વિચિકિચ્છાસીસેન દિટ્ઠાસવં દસ્સેતું અયં દેસના આરદ્ધા. તં દસ્સેન્તો તસ્સ એવં અયોનિસો મનસિકરોતો છન્નં દિટ્ઠીનન્તિઆદિમાહ. તત્થ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ યથા અયં વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જતિ, એવં અયોનિસો મનસિકરોતો તસ્સેવ સવિચિકિચ્છસ્સ અયોનિસો મનસિકારસ્સ થામગતત્તા છન્નં દિટ્ઠીનં અઞ્ઞતરા દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતીતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ સબ્બપદેસુ વાસદ્દો વિકપ્પત્થો, એવં વા એવં વા દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતીતિ વુત્તં હોતિ. અત્થિ મે અત્તાતિ ચેત્થ સસ્સતદિટ્ઠિ સબ્બકાલેસુ અત્તનો અત્થિતં ગણ્હાતિ. સચ્ચતો થેતતોતિ ભૂતતો ચ થિરતો ચ, ‘‘ઇદં સચ્ચ’’ન્તિ ભૂતતો સુટ્ઠુ દળ્હભાવેનાતિ વુત્તં હોતિ. નત્થિ મે અત્તાતિ અયં પન ઉચ્છેદદિટ્ઠિ, સતો સત્તસ્સ તત્થ તત્થ વિભવગ્ગહણતો. અથ વા પુરિમાપિ તીસુ કાલેસુ અત્થીતિ ગહણતો સસ્સતદિટ્ઠિ, પચ્ચુપ્પન્નમેવ અત્થીતિ ગણ્હન્તો ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. પચ્છિમાપિ અતીતાનાગતેસુ નત્થીતિ ગહણતો ભસ્મન્તાહુતિયોતિ ગહિતદિટ્ઠિકાનં વિય, ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. અતીતે એવ નત્થીતિ ગણ્હન્તો અધિચ્ચસમુપ્પત્તિકસ્સેવ સસ્સતદિટ્ઠિ.

અત્તનાવ અત્તાનં સઞ્જાનામીતિ સઞ્ઞાક્ખન્ધસીસેન ખન્ધે અત્તાતિ ગહેત્વા સઞ્ઞાય અવસેસક્ખન્ધે ¶ સઞ્જાનતો ઇમિના અત્તના ઇમં અત્તાનં સઞ્જાનામીતિ હોતિ. અત્તનાવ અનત્તાનન્તિ સઞ્ઞાક્ખન્ધંયેવ અત્તાતિ ગહેત્વા, ઇતરે ચત્તારોપિ અનત્તાતિ ગહેત્વા સઞ્ઞાય તેસં જાનતો એવં હોતિ ¶ . અનત્તનાવ અત્તાનન્તિ સઞ્ઞાક્ખન્ધં અનત્તાતિ. ઇતરે ચત્તારો અત્તાતિ ગહેત્વા સઞ્ઞાય તેસં જાનતો એવં હોતિ, સબ્બાપિ સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિયોવ.

વદો વેદેય્યોતિઆદયો પન સસ્સતદિટ્ઠિયા એવ અભિનિવેસાકારા. તત્થ વદતીતિ વદો, વચીકમ્મસ્સ કારકોતિ વુત્તં હોતિ. વેદયતીતિ વેદેય્યો, જાનાતિ અનુભવતિ ચાતિ વુત્તં હોતિ. કિં વેદેતીતિ, તત્ર તત્ર કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં વિપાકં ¶ પટિસંવેદેતિ. તત્ર તત્રાતિ તેસુ તેસુ યોનિગતિટ્ઠિતિનિવાસનિકાયેસુ આરમ્મણેસુ વા. નિચ્ચોતિ ઉપ્પાદવયરહિતો. ધુવોતિ થિરો સારભૂતો. સસ્સતોતિ સબ્બકાલિકો. અવિપરિણામધમ્મોતિ અત્તનો પકતિભાવં અવિજહનધમ્મો, કકણ્ટકો વિય નાનપ્પકારતં નાપજ્જતિ. સસ્સતિસમન્તિ ચન્દસૂરિયસમુદ્દમહાપથવીપબ્બતા લોકવોહારેન સસ્સતિયોતિ વુચ્ચન્તિ. સસ્સતીહિ સમં સસ્સતિસમં. યાવ સસ્સતિયો તિટ્ઠન્તિ, તાવ તથેવ ઠસ્સતીતિ ગણ્હતો એવંદિટ્ઠિ હોતિ.

ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, દિટ્ઠિગતન્તિઆદીસુ. ઇદન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બસ્સ પચ્ચક્ખનિદસ્સનં. દિટ્ઠિગતસમ્બન્ધેન ચ ઇદન્તિ વુત્તં, ન દિટ્ઠિસમ્બન્ધેન. એત્થ ચ દિટ્ઠિયેવ દિટ્ઠિગતં, ગૂથગતં વિય. દિટ્ઠીસુ વા ગતમિદં દસ્સનં દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિઅન્તોગધત્તાતિપિ દિટ્ઠિગતં. દિટ્ઠિયા વા ગતં દિટ્ઠિગતં. ઇદઞ્હિ અત્થિ મે અત્તાતિઆદિ દિટ્ઠિયા ગમનમત્તમેવ, નત્થેત્થ અત્તા વા નિચ્ચો વા કોચીતિ વુત્તં હોતિ. સા ચાયં દિટ્ઠિ દુન્નિગ્ગમનટ્ઠેન ગહનં. દુરતિક્કમટ્ઠેન સપ્પટિભયટ્ઠેન ચ કન્તારો, દુબ્ભિક્ખકન્તારવાળકન્તારાદયો વિય. સમ્માદિટ્ઠિયા વિનિવિજ્ઝનટ્ઠેન વિલોમનટ્ઠેન વા વિસૂકં. કદાચિ સસ્સતસ્સ, કદાચિ ઉચ્છેદસ્સ ગહણતો વિરૂપં ફન્દિતન્તિ વિપ્ફન્દિતં. બન્ધનટ્ઠેન સંયોજનં. તેનાહ ‘‘દિટ્ઠિગહનં…પે… દિટ્ઠિસંયોજન’’ન્તિ. ઇદાનિસ્સ તમેવ બન્ધનત્થં દસ્સેન્તો દિટ્ઠિસંયોજનસંયુત્તોતિઆદિમાહ. તસ્સાયં સઙ્ખેપત્થો. ઇમિના દિટ્ઠિસંયોજનેન સંયુત્તો પુથુજ્જનો એતેહિ જાતિઆદીહિ ન પરિમુચ્ચતીતિ. કિં વા બહુના, સકલવટ્ટદુક્ખતોપિ ન મુચ્ચતીતિ.

૨૦. એવં ¶ ¶ છપ્પભેદં દિટ્ઠાસવં દસ્સેત્વા યસ્મા સીલબ્બતપરામાસો કામાસવાદિવચનેનેવ દસ્સિતો હોતિ. કામસુખત્થઞ્હિ ભવસુખભવવિસુદ્ધિઅત્થઞ્ચ અવિજ્જાય અભિભૂતા ઇતો બહિદ્ધા સમણબ્રાહ્મણા સીલબ્બતાનિ પરામસન્તિ, તસ્મા તં અદસ્સેત્વા દિટ્ઠિગ્ગહણેન વા તસ્સ ગહિતત્તાપિ તં અદસ્સેત્વાવ ઇદાનિ યો પુગ્ગલો દસ્સના પહાતબ્બે આસવે પજહતિ, તં દસ્સેત્વા તેસં આસવાનં પહાનં દસ્સેતું ¶ પુબ્બે વા અયોનિસો મનસિકરોતો પુથુજ્જનસ્સ તેસં ઉપ્પત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તબ્બિપરીતસ્સ પહાનં દસ્સેતું સુતવા ચ ખો, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ.

તસ્સત્થો, યાવ ‘‘સો ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ આગચ્છતિ, તાવ હેટ્ઠા વુત્તનયેન ચ વુત્તપચ્ચનીકતો ચ વેદિતબ્બો. પચ્ચનીકતો ચ સબ્બાકારેન અરિયધમ્મસ્સ અકોવિદાવિનીતપચ્ચનીકતો અયં ‘‘સુતવા અરિયસાવકો અરિયધમ્મસ્સ કોવિદો અરિયધમ્મે સુવિનીતો’’તિ વેદિતબ્બો. અપિચ ખો સિખાપત્તવિપસ્સનતો પભુતિ યાવ ગોત્રભુ, તાવ તદનુરૂપેન અત્થેન અયં અરિયસાવકોતિ વેદિતબ્બો.

૨૧. ‘‘સો ઇદં દુક્ખન્તિ યોનિસો મનસિ કરોતી’’તિઆદીસુ પન અયં અત્થવિભાવના, સો ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનિકો અરિયસાવકો તણ્હાવજ્જા તેભૂમકા ખન્ધા દુક્ખં, તણ્હા દુક્ખસમુદયો, ઉભિન્નં અપ્પવત્તિ નિરોધો, નિરોધસમ્પાપકો મગ્ગોતિ એવં પુબ્બેવ આચરિયસન્તિકે ઉગ્ગહિતચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનો અપરેન સમયેન વિપસ્સનામગ્ગં સમારુળ્હો સમાનો તે તેભૂમકે ખન્ધે ઇદં દુક્ખન્તિ યોનિસો મનસિ કરોતિ, ઉપાયેન પથેન સમન્નાહરતિ ચેવ વિપસ્સતિ ચ. એત્થ હિ યાવ સોતાપત્તિમગ્ગો, તાવ મનસિકારસીસેનેવ વિપસ્સના વુત્તા. યા પનાયં તસ્સેવ દુક્ખસ્સ સમુટ્ઠાપિકા પભાવિકા તણ્હા, અયં સમુદયોતિ યોનિસો મનસિ કરોતિ. યસ્મા પન દુક્ખઞ્ચ સમુદયો ચ ઇદં ઠાનં પત્વા નિરુજ્ઝન્તિ નપ્પવત્તન્તિ, તસ્મા યદિદં નિબ્બાનં નામ, અયં દુક્ખનિરોધોતિ યોનિસો મનસિ કરોતિ. નિરોધસમ્પાપકં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ યોનિસો મનસિ કરોતિ, ઉપાયેન પથેન સમન્નાહરતિ ચેવ વિપસ્સતિ ચ.

તત્રાયં ¶ ઉપાયો, અભિનિવેસો નામ વટ્ટે હોતિ, વિવટ્ટે નત્થિ. તસ્મા ‘‘અયં અત્થિ ઇમસ્મિં ¶ કાયે પથવીધાતુ, આપોધાતૂ’’તિઆદિના નયેન સકસન્તતિયં ચત્તારિ ભૂતાનિ તદનુસારેન ઉપાદારૂપાનિ ચ પરિગ્ગહેત્વા અયં રૂપક્ખન્ધોતિ વવત્થપેતિ. તં વવત્થાપયતો ઉપ્પન્ને તદારમ્મણે ચિત્તચેતસિકે ધમ્મે ઇમે ચત્તારો અરૂપક્ખન્ધાતિ વવત્થપેતિ. તતો ઇમે પઞ્ચક્ખન્ધા દુક્ખન્તિ વવત્થપેતિ. તે પન સઙ્ખેપતો ¶ નામઞ્ચ રૂપઞ્ચાતિ દ્વે ભાગાયેવ હોન્તિ. ઇદઞ્ચ નામરૂપં સહેતુ સપ્પચ્ચયં ઉપ્પજ્જતિ. તસ્સ અયં હેતુ અયં પચ્ચયોતિ અવિજ્જાભવતણ્હાકમ્માહારાદિકે હેતુપચ્ચયે વવત્થપેતિ. તતો તેસં પચ્ચયાનઞ્ચ પચ્ચયુપ્પન્નધમ્માનઞ્ચ યાથાવસરસલક્ખણં વવત્થપેત્વા ઇમે ધમ્મા અહુત્વા હોન્તીતિ અનિચ્ચલક્ખણં આરોપેતિ, ઉદયબ્બયપીળિતત્તા દુક્ખાતિ દુક્ખલક્ખણં આરોપેતિ. અવસવત્તનતો અનત્તાતિ અનત્તલક્ખણં આરોપેતિ. એવં તીણિ લક્ખણાનિ આરોપેત્વા પટિપાટિયા વિપસ્સનં પવત્તેન્તો સોતાપત્તિમગ્ગં પાપુણાતિ.

તસ્મિં ખણે ચત્તારિ સચ્ચાનિ એકપટિવેધેનેવ પટિવિજ્ઝતિ, એકાભિસમયેન અભિસમેતિ. દુક્ખં પરિઞ્ઞાપટિવેધેન પટિવિજ્ઝતિ, સમુદયં પહાનપટિવેધેન, નિરોધં સચ્છિકિરિયાપટિવેધેન, મગ્ગં ભાવનાપટિવેધેન. દુક્ખઞ્ચ પરિઞ્ઞાભિસમયેન અભિસમેતિ…પે… મગ્ગં ભાવનાભિસમયેન અભિસમેતિ, નો ચ ખો અઞ્ઞમઞ્ઞેન ઞાણેન. એકઞાણેનેવ હિ એસ નિરોધં આરમ્મણતો, સેસાનિ કિચ્ચતો પટિવિજ્ઝતિ ચેવ અભિસમેતિ ચ. ન હિસ્સ તસ્મિં સમયે એવં હોતિ – ‘‘અહં દુક્ખં પરિજાનામી’’તિ વા…પે… ‘‘મગ્ગં ભાવેમી’’તિ વા. અપિચ ખ્વસ્સ આરમ્મણં કત્વા પટિવેધવસેન નિરોધં સચ્છિકરોતો એવં તં ઞાણં દુક્ખપરિઞ્ઞાકિચ્ચમ્પિ સમુદયપહાનકિચ્ચમ્પિ મગ્ગભાવનાકિચ્ચમ્પિ કરોતિયેવ. તસ્સેવં ઉપાયેન યોનિસો મનસિકરોતો તીણિ સંયોજનાનિ પહીયન્તિ, વીસતિવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠિ, અટ્ઠવત્થુકા વિચિકિચ્છા, ‘‘સીલેન સુદ્ધિ વતેન સુદ્ધી’’તિ સીલબ્બતાનં પરામસનતો સીલબ્બતપરામાસોતિ. તત્થ ચતૂસુ આસવેસુ સક્કાયદિટ્ઠિસીલબ્બતપરામાસા દિટ્ઠાસવેન સઙ્ગહિતત્તા આસવા ચેવ સંયોજના ચ. વિચિકિચ્છા સંયોજનમેવ, ન આસવો ¶ . ‘‘દસ્સના પહાતબ્બા આસવા’’તિ એત્થ પરિયાપન્નત્તા પન આસવાતિ.

‘‘ઇમે વુચ્ચન્તિ…પે… પહાતબ્બા’’તિ ઇમે સક્કાયદિટ્ઠિઆદયો દસ્સના પહાતબ્બા નામ ¶ આસવાતિ દસ્સેન્તો આહ. અથ વા યા અયં છન્નં દિટ્ઠીનં અઞ્ઞતરા દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતીતિ એવં સરૂપેનેવ સક્કાયદિટ્ઠિ વિભત્તા. તં સન્ધાયાહ ‘‘ઇમે વુચ્ચન્તિ, ભિક્ખવે’’તિ. સા ચ યસ્મા સહજાતપહાનેકટ્ઠેહિ સદ્ધિં પહીયતિ. દિટ્ઠાસવે હિ પહીયમાને તંસહજાતો ચતૂસુ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તચિત્તેસુ કામાસવોપિ અવિજ્જાસવોપિ પહીયતિ ¶ . પહાનેકટ્ઠો પન ચતૂસુ દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તેસુ નાગસુપણ્ણાદિસમિદ્ધિપત્થનાવસેન ઉપ્પજ્જમાનો ભવાસવો. તેનેવ સમ્પયુત્તો અવિજ્જાસવોપિ, દ્વીસુ દોમનસ્સચિત્તેસુ પાણાતિપાતાદિનિબ્બત્તકો અવિજ્જાસવોપિ, તથા વિચિકિચ્છાચિત્તસમ્પયુત્તો અવિજ્જાસવોપીતિ એવં સબ્બથાપિ અવસેસા તયોપિ આસવા પહીયન્તિ. તસ્મા બહુવચનનિદ્દેસો કતોતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. એસ પોરાણાનં અધિપ્પાયો.

દસ્સના પહાતબ્બાતિ દસ્સનં નામ સોતાપત્તિમગ્ગો, તેન પહાતબ્બાતિ અત્થો. કસ્મા સોતાપત્તિમગ્ગો દસ્સનં? પઠમં નિબ્બાનદસ્સનતો. નનુ ગોત્રભુ પઠમતરં પસ્સતીતિ? નો ન પસ્સતિ. દિસ્વા કત્તબ્બકિચ્ચં પન ન કરોતિ સંયોજનાનં અપ્પહાનતો. તસ્મા પસ્સતીતિ ન વત્તબ્બો. યત્થ કત્થચિ રાજાનં દિસ્વાપિ પણ્ણાકારં દત્વા કિચ્ચનિપ્ફત્તિયા અદિટ્ઠત્તા ‘‘અજ્જાપિ રાજાનં ન પસ્સામી’’તિ વદન્તો ગામવાસી પુરિસો ચેત્થ નિદસ્સનં.

દસ્સનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૨. એવં દસ્સનેન પહાતબ્બે આસવે દસ્સેત્વા ઇદાનિ તદનન્તરુદ્દિટ્ઠે સંવરા પહાતબ્બે દસ્સેતું, કતમે ચ, ભિક્ખવે, આસવા સંવરા પહાતબ્બાતિ આહ. એવં સબ્બત્થ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ઇતો પરઞ્હિ અત્થમત્તમેવ વણ્ણયિસ્સામ.

નનુ ચ દસ્સનેન ભાવનાયાતિ ઇમેહિ દ્વીહિ અપ્પહાતબ્બો આસવો નામ નત્થિ, અથ કસ્મા વિસું સંવરાદીહિ પહાતબ્બે દસ્સેતીતિ. સંવરાદીહિ પુબ્બભાગે વિક્ખમ્ભિતા આસવા ચતૂહિ મગ્ગેહિ સમુગ્ઘાતં ગચ્છન્તિ, તસ્મા તેસં મગ્ગાનં પુબ્બભાગે ઇમેહિ પઞ્ચહાકારેહિ વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં ¶ ¶ દસ્સેન્તો એવમાહ. તસ્મા યો ચાયં વુત્તો પઠમો દસ્સનમગ્ગોયેવ, ઇદાનિ ભાવનાનામેન વુચ્ચિસ્સન્તિ તયો મગ્ગા, તેસં સબ્બેસમ્પિ અયં પુબ્બભાગપટિપદાતિ વેદિતબ્બા.

તત્થ ¶ ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. પટિસઙ્ખાતિ પટિસઙ્ખાય. તત્થાયં સઙ્ખાસદ્દો ઞાણકોટ્ઠાસપઞ્ઞત્તિગણનાસુ દિસ્સતિ. ‘‘સઙ્ખાયેકં પટિસેવતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૬૮) હિ ઞાણે દિસ્સતિ. ‘‘પપઞ્ચસઞ્ઞાસઙ્ખા સમુદાચરન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૦૧) કોટ્ઠાસે. ‘‘તેસં તેસં ધમ્માનં સઙ્ખા સમઞ્ઞા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૧૩૧૩) પઞ્ઞત્તિયં. ‘‘ન સુકરં સઙ્ખાતુ’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૧૨૮) ગણનાયં. ઇધ પન ઞાણે દટ્ઠબ્બો.

પટિસઙ્ખા યોનિસોતિ હિ ઉપાયેન પથેન પટિસઙ્ખાય ઞત્વા પચ્ચવેક્ખિત્વાતિ અત્થો. એત્થ ચ અસંવરે આદીનવપટિસઙ્ખા યોનિસો પટિસઙ્ખાતિ વેદિતબ્બા. સા ચાયં ‘‘વરં, ભિક્ખવે, તત્તાય અયોસલાકાય આદિત્તાય સમ્પજ્જલિતાય સજોતિભૂતાય ચક્ખુન્દ્રિયં સમ્પલિમટ્ઠં, ન ત્વેવ ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યેસુ રૂપેસુ અનુબ્યઞ્જનસો નિમિત્તગ્ગાહો’’તિઆદિના (સં. નિ. ૪.૨૩૫) આદિત્તપરિયાયનયેન વેદિતબ્બા. ચક્ખુન્દ્રિયસંવરસંવુતો વિહરતીતિ એત્થ ચક્ખુમેવ ઇન્દ્રિયં ચક્ખુન્દ્રિયં, સંવરણતો સંવરો, પિદહનતો થકનતોતિ વુત્તં હોતિ. સતિયા એતં અધિવચનં. ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરો ચક્ખુન્દ્રિયસંવરો. તિત્થકાકો આવાટકચ્છપો વનમહિંસોતિઆદયો વિય.

તત્થ કિઞ્ચાપિ ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરો વા અસંવરો વા નત્થિ. ન હિ ચક્ખુપસાદં નિસ્સાય સતિ વા મુટ્ઠસચ્ચં વા ઉપ્પજ્જતિ. અપિચ યદા રૂપારમ્મણં ચક્ખુસ્સ આપાથં આગચ્છતિ, તદા ભવઙ્ગે દ્વિક્ખત્તું ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધે કિરિયમનોધાતુ આવજ્જનકિચ્ચં સાધયમાના ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝતિ, તતો ચક્ખુવિઞ્ઞાણં દસ્સનકિચ્ચં, તતો વિપાકમનોધાતુ સમ્પટિચ્છનકિચ્ચં, તતો વિપાકાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ સન્તીરણકિચ્ચં, તતો કિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ વોટ્ઠબ્બનકિચ્ચં સાધયમાના ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝતિ. તદનન્તરં જવનં જવતિ.

તત્થપિ ¶ નેવ ભવઙ્ગસમયે, ન આવજ્જનાદીનં અઞ્ઞતરસમયે સંવરો વા અસંવરો વા અત્થિ. જવનક્ખણે પન સચે દુસ્સીલ્યં ¶ વા મુટ્ઠસચ્ચં વા અઞ્ઞાણં વા અક્ખન્તિ વા કોસજ્જં વા ઉપ્પજ્જતિ, અયં અસંવરો હોતિ. એવં હોન્તોપિ સો ચક્ખુન્દ્રિયે અસંવરોતિ વુચ્ચતિ. કસ્મા? તસ્મિઞ્હિ સતિ દ્વારમ્પિ અગુત્તં હોતિ, ભવઙ્ગમ્પિ આવજ્જનાદીનિ વીથિચિત્તાનિપિ. યથા કિં ¶ , યથા નગરે ચતૂસુ દ્વારેસુ અસંવુતેસુ કિઞ્ચાપિ અન્તો ઘરકોટ્ઠકગબ્ભાદયો સુસંવુતા, તથાપિ અન્તોનગરે સબ્બં ભણ્ડં અરક્ખિતં અગોપિતમેવ હોતિ. નગરદ્વારેન હિ પવિસિત્વા ચોરા યદિચ્છન્તિ, તં કરેય્યું, એવમેવ જવને દુસ્સીલ્યાદીસુ ઉપ્પન્નેસુ, તસ્મિં અસંવરે સતિ દ્વારમ્પિ અગુત્તં હોતિ, ભવઙ્ગમ્પિ આવજ્જનાદીનિ વીથિચિત્તાનિપીતિ.

તસ્મિં પન સીલાદીસુ ઉપ્પન્નેસુ દ્વારમ્પિ ગુત્તં હોતિ, ભવઙ્ગમ્પિ આવજ્જનાદીનિ વીથિચિત્તાનિપિ. યથા કિં? યથા નગરદ્વારેસુ સુસંવુતેસુ કિઞ્ચાપિ અન્તો ઘરાદયો અસંવુતા, તથાપિ અન્તોનગરે સબ્બં ભણ્ડં સુરક્ખિતં સુગોપિતમેવ હોતિ. નગરદ્વારેસુ હિ પિહિતેસુ ચોરાનં પવેસો નત્થિ, એવમેવ જવને સીલાદીસુ ઉપ્પન્નેસુ દ્વારમ્પિ સુગુત્તં હોતિ, ભવઙ્ગમ્પિ આવજ્જનાદીનિ વીથિચિત્તાનિપિ. તસ્મા જવનક્ખણે ઉપ્પજ્જમાનોપિ ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરોતિ વુત્તો. ઇધ ચાયં સતિસંવરો અધિપ્પેતોતિ વેદિતબ્બો. ચક્ખુન્દ્રિયસંવરેન સંવુતો ચક્ખુન્દ્રિયસંવરસંવુતો, ઉપેતોતિ વુત્તં હોતિ. તથા હિ, પાતિમોક્ખસંવરસંવુતોતિ ઇમસ્સ વિભઙ્ગે ‘‘ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરેન ઉપેતો હોતિ…પે… સમન્નાગતો’’તિ (વિભ. ૫૧૧) વુત્તં. તં એકજ્ઝં કત્વા ચક્ખુન્દ્રિયસંવરેન સંવુતોતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

અથ વા સંવરીતિ સંવુતો, થકેસિ પિદહીતિ વુત્તં હોતિ. ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરસંવુતો ચક્ખુન્દ્રિયસંવરસંવુતો, ચક્ખુન્દ્રિયસંવરસઞ્ઞિતં સતિકવાટં ચક્ખુદ્વારે, ઘરદ્વારે કવાટં વિય સંવરિ થકેસિ પિદહીતિ વુત્તં હોતિ. અયમેવ ચેત્થ અત્થો સુન્દરતરો. તથા હિ ‘‘ચક્ખુન્દ્રિયસંવરં અસંવુતસ્સ વિહરતો સંવુતસ્સ વિહરતો’’તિ એતેસુ પદેસુ અયમેવ અત્થો દિસ્સતિ.

વિહરતીતિ એવં ચક્ખુન્દ્રિયસંવરસંવુતો યેન કેનચિ ઇરિયાપથવિહારેન વિહરતિ. યઞ્હિસ્સાતિઆદિમ્હિ ¶ ¶ યં ચક્ખુન્દ્રિયસંવરં અસ્સ ભિક્ખુનો અસંવુતસ્સ અથકેત્વા અપિદહિત્વા વિહરન્તસ્સાતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. અથ વા, યે-કારસ્સ યન્તિ આદેસો. હિકારો ચ પદપૂરણો, યે અસ્સાતિ અત્થો.

ઉપ્પજ્જેય્યુન્તિ ¶ નિબ્બત્તેય્યું. આસવા વિઘાતપરિળાહાતિ ચત્તારો આસવા ચ અઞ્ઞે ચ વિઘાતકરા કિલેસપરિળાહા વિપાકપરિળાહા ચ. ચક્ખુદ્વારે હિ ઇટ્ઠારમ્મણં આપાથગતં કામસ્સાદવસેન અસ્સાદયતો અભિનન્દતો કામાસવો ઉપ્પજ્જતિ, ઈદિસં અઞ્ઞસ્મિમ્પિ સુગતિભવે લભિસ્સામીતિ ભવપત્થનાય અસ્સાદયતો ભવાસવો ઉપ્પજ્જતિ, સત્તોતિ વા સત્તસ્સાતિ વા ગણ્હન્તસ્સ દિટ્ઠાસવો ઉપ્પજ્જતિ, સબ્બેહેવ સહજાતં અઞ્ઞાણં અવિજ્જાસવોતિ ચત્તારો આસવા ઉપ્પજ્જન્તિ. તેહિ સમ્પયુત્તા અપરે કિલેસા વિઘાતપરિળાહા, આયતિં વા તેસં વિપાકા. તેપિ હિ અસંવુતસ્સેવ વિહરતો ઉપ્પજ્જેય્યુન્તિ વુચ્ચન્તિ.

એવંસ તેતિ એવં અસ્સ તે. એવં એતેન ઉપાયેન ન હોન્તિ, નો અઞ્ઞથાતિ વુત્તં હોતિ. એસ નયો પટિસઙ્ખા યોનિસો સોતિન્દ્રિયસંવરસંવુતોતિઆદીસુ.

ઇમે વુચ્ચન્તિ, ભિક્ખવે, આસવા સંવરા પહાતબ્બાતિ ઇમે છસુ દ્વારેસુ ચત્તારો ચત્તારો કત્વા ચતુવીસતિ આસવા સંવરેન પહાતબ્બાતિ વુચ્ચન્તિ. સબ્બત્થેવ ચેત્થ સતિસંવરો એવ સંવરોતિ વેદિતબ્બો.

સંવરાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૩. પટિસઙ્ખા યોનિસો ચીવરન્તિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે સીલકથાયં વુત્તમેવ. યઞ્હિસ્સાતિ યં ચીવરપિણ્ડપાતાદીસુ વા અઞ્ઞતરં અસ્સ. અપ્પટિસેવતોતિ એવં યોનિસો અપ્પટિસેવન્તસ્સ. સેસં વુત્તનયમેવ. કેવલં પનિધ અલદ્ધં ચીવરાદિં પત્થયતો લદ્ધં વા ¶ અસ્સાદયતો કામાસવસ્સ ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા. ઈદિસં અઞ્ઞસ્મિમ્પિ સમ્પત્તિભવે સુગતિભવે લભિસ્સામીતિ ભવપત્થનાય અસ્સાદયતો ભવાસવસ્સ, અહં લભામિ ન લભામીતિ વા મય્હં વા ઇદન્તિ અત્તસઞ્ઞં અધિટ્ઠહતો દિટ્ઠાસવસ્સ ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા. સબ્બેહેવ પન સહજાતો અવિજ્જાસવોતિ એવં ચતુન્નં આસવાનં ઉપ્પત્તિ વિપાકપરિળાહા ચ નવવેદનુપ્પાદનતોપિ વેદિતબ્બા.

ઇમે ¶ વુચ્ચન્તિ, ભિક્ખવે, આસવા પટિસેવના પહાતબ્બાતિ ઇમે એકમેકસ્મિં પચ્ચયે ¶ ચત્તારો ચત્તારો કત્વા સોળસ આસવા ઇમિના ઞાણસંવરસઙ્ખાતેન પચ્ચવેક્ખણપટિસેવનેન પહાતબ્બાતિ વુચ્ચન્તિ.

પટિસેવનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૪. પટિસઙ્ખા યોનિસો ખમો હોતિ સીતસ્સાતિ ઉપાયેન પથેન પચ્ચવેક્ખિત્વા ખમો હોતિ સીતસ્સ સીતં ખમતિ સહતિ, ન અવીરપુરિસો વિય અપ્પમત્તકેનપિ સીતેન ચલતિ કમ્પતિ કમ્મટ્ઠાનં વિજહતિ. અપિચ ખો લોમસનાગત્થેરો વિય અનપ્પકેનાપિ સીતેન ફુટ્ઠો ન ચલતિ ન કમ્પતિ, કમ્મટ્ઠાનમેવ મનસિ કરોતિ. થેરો કિર ચેતિયપબ્બતે પિયઙ્ગુગુહાયં પધાનઘરે વિહરન્તો અન્તરટ્ઠકે હિમપાતસમયે લોકન્તરિકનિરયે પચ્ચવેક્ખિત્વા કમ્મટ્ઠાનં અવિજહન્તોવ અબ્ભોકાસે વીતિનામેસિ. એવં ઉણ્હાદીસુપિ અત્થયોજના વેદિતબ્બા.

કેવલઞ્હિ યો ભિક્ખુ અધિમત્તમ્પિ ઉણ્હં સહતિ સ્વેવ થેરો વિય, અયં ‘‘ખમો ઉણ્હસ્સા’’તિ વેદિતબ્બો. થેરો કિર ગિમ્હસમયે પચ્છાભત્તં બહિચઙ્કમે નિસીદિ. કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તો સેદાપિસ્સ કચ્છેહિ મુચ્ચન્તિ. અથ નં અન્તેવાસિકો આહ ‘‘ઇધ, ભન્તે, નિસીદથ, સીતલો ઓકાસો’’તિ. થેરો ‘‘ઉણ્હભયેનેવમ્હિ આવુસો ઇધ નિસિન્નો’’તિ અવીચિમહાનિરયં પચ્ચવેક્ખિત્વા નિસીદિયેવ. ઉણ્હન્તિ ચેત્થ અગ્ગિસન્તાપોવ વેદિતબ્બો. સૂરિયસન્તાપવસેન પનેતં વત્થુ વુત્તં.

યો ¶ ચ દ્વે તયો વારે ભત્તં વા પાનીયં વા અલભમાનોપિ અનમતગ્ગે સંસારે અત્તનો પેત્તિવિસયૂપપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા અવેધેન્તો કમ્મટ્ઠાનં ન વિજહતિયેવ. અધિમત્તેહિ ડંસમકસવાતાતપસમ્ફસ્સેહિ ફુટ્ઠો ચાપિ તિરચ્છાનૂપપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા અવેધેન્તો કમ્મટ્ઠાનં ન વિજહતિયેવ. સરીસપસમ્ફસ્સેન ફુટ્ઠો ચાપિ અનમતગ્ગે સંસારે સીહબ્યગ્ઘાદિમુખેસુ અનેકવારં પરિવત્તિતપુબ્બભાવં પચ્ચવેક્ખિત્વા અવેધેન્તો કમ્મટ્ઠાનં ન વિજહતિયેવ પધાનિયત્થેરો વિય. અયં ‘‘ખમો જિઘચ્છાય…પે… સરીસપસમ્ફસ્સાન’’ન્તિ વેદિતબ્બો.

થેરં ¶ કિર ખણ્ડચેલવિહારે કણિકારપધાનિયઘરે અરિયવંસં સુણન્તં ઘોરવિસો સપ્પો ડંસિ. થેરો જાનિત્વાપિ પસન્નચિત્તો નિસિન્નો ધમ્મંયેવ સુણાતિ. વિસવેગો થદ્ધો અહોસિ. થેરો ઉપસમ્પદમણ્ડલં આદિં કત્વા સીલં પચ્ચવેક્ખિત્વા પરિસુદ્ધસીલોહમસ્મીતિ પીતિં ઉપ્પાદેસિ. સહ પીતુપ્પાદા વિસં નિવત્તિત્વા પથવિં પાવિસિ. થેરો ¶ તત્થેવ ચિત્તેકગ્ગતં લભિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ.

યો પન અક્કોસવસેન દુરુત્તે દુરુત્તત્તાયેવ ચ દુરાગતે અપિ અન્તિમવત્થુસઞ્ઞિતે વચનપથે સુત્વા ખન્તિગુણંયેવ પચ્ચવેક્ખિત્વા ન વેધતિ દીઘભાણકઅભયત્થેરો વિય. અયં ‘‘ખમો દુરુત્તાનં દુરાગતાનં વચનપથાન’’ન્તિ વેદિતબ્બો.

થેરો કિર પચ્ચયસન્તોસભાવનારામતાય મહાઅરિયવંસપ્પટિપદં કથેસિ, સબ્બો મહાગામો આગચ્છતિ. થેરસ્સ મહાસક્કારો ઉપ્પજ્જતિ. તં અઞ્ઞતરો મહાથેરો અધિવાસેતું અસક્કોન્તો દીઘભાણકો અરિયવંસં કથેમીતિ સબ્બરત્તિં કોલાહલં કરોસીતિઆદીહિ અક્કોસિ. ઉભોપિ ચ અત્તનો અત્તનો વિહારં ગચ્છન્તા ગાવુતમત્તં એકપથેન અગમંસુ. સકલગાવુતમ્પિ સો તં અક્કોસિયેવ. તતો યત્થ દ્વિન્નં વિહારાનં મગ્ગો ભિજ્જતિ, તત્થ ઠત્વા દીઘભાણકત્થેરો તં વન્દિત્વા ‘‘એસ, ભન્તે, તુમ્હાકં મગ્ગો’’તિ આહ. સો અસુણન્તો વિય અગમાસિ. થેરોપિ વિહારં ગન્ત્વા પાદે પક્ખાલેત્વા નિસીદિ. તમેનં અન્તેવાસિકો ‘‘કિં, ભન્તે, સકલગાવુતં પરિભાસન્તં ન કિઞ્ચિ અવોચુત્થા’’તિ આહ. થેરો ‘‘ખન્તિયેવ, આવુસો, મય્હં ભારો, ન અક્ખન્તિ. એકપદુદ્ધારેપિ કમ્મટ્ઠાનવિયોગં ન પસ્સામી’’તિ આહ. એત્થ ચ વચનમેવ વચનપથોતિ વેદિતબ્બો.

યો ¶ પન ઉપ્પન્ના સારીરિકા વેદના દુક્ખમનટ્ઠેન દુક્ખા, બહલટ્ઠેન તિબ્બા, ફરુસટ્ઠેન ખરા, તિખિણટ્ઠેન કટુકા, અસ્સાદવિરહતો અસાતા, મનં અવડ્ઢનતો અમનાપા, પાણહરણસમત્થતાય પાણહરા અધિવાસેતિયેવ, ન વેધતિ. એવં સભાવો હોતિ ચિત્તલપબ્બતે પધાનિયત્થેરો વિય. અયં ‘‘ઉપ્પન્નાનં…પે… અધિવાસનજાતિકો’’તિ વેદિતબ્બો.

થેરસ્સ ¶ કિર રત્તિં પધાનેન વીતિનામેત્વા ઠિતસ્સ ઉદરવાતો ઉપ્પજ્જિ. સો તં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો આવત્તતિ પરિવત્તતિ. તમેનં ચઙ્કમપસ્સે ઠિતો પિણ્ડપાતિયત્થેરો આહ ‘‘આવુસો, પબ્બજિતો નામ અધિવાસનસીલો હોતી’’તિ. સો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ અધિવાસેત્વા નિચ્ચલો સયિ. વાતો નાભિતો યાવ હદયં ફાલેતિ. થેરો વેદનં વિક્ખમ્ભેત્વા ¶ વિપસ્સન્તો મુહુત્તેન અનાગામી હુત્વા પરિનિબ્બાયીતિ.

યઞ્હિસ્સાતિ સીતાદીસુ યંકિઞ્ચિ એકધમ્મમ્પિ અસ્સ. અનધિવાસયતોતિ અનધિવાસેન્તસ્સ અક્ખમન્તસ્સ. સેસં વુત્તનયમેવ. આસવુપ્પત્તિ પનેત્થ એવં વેદિતબ્બા. સીતેન ફુટ્ઠસ્સ ઉણ્હં પત્થયન્તસ્સ કામાસવો ઉપ્પજ્જતિ, એવં સબ્બત્થ. નત્થિ નો સમ્પત્તિભવે સુગતિભવે સીતં વા ઉણ્હં વાતિ ભવં પત્થયન્તસ્સ ભવાસવો. મય્હં સીતં ઉણ્હન્તિ ગાહો દિટ્ઠાસવો. સબ્બેહેવ સમ્પયુત્તો અવિજ્જાસવોતિ.

‘‘ઇમે વુચ્ચન્તિ…પે… અધિવાસના પહાતબ્બા’’તિ ઇમે સીતાદીસુ એકમેકસ્સ વસેન ચત્તારો ચત્તારો કત્વા અનેકે આસવા ઇમાય ખન્તિસંવરસઙ્ખાતાય અધિવાસનાય પહાતબ્બાતિ વુચ્ચન્તીતિ અત્થો. એત્થ ચ યસ્મા અયં ખન્તિ સીતાદિધમ્મે અધિવાસેતિ, અત્તનો ઉપરિ આરોપેત્વા વાસેતિયેવ. ન અસહમાના હુત્વા નિરસ્સતિ, તસ્મા ‘‘અધિવાસના’’તિ વુચ્ચતીતિ વેદિતબ્બા.

અધિવાસનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૫. પટિસઙ્ખા ¶ યોનિસો ચણ્ડં હત્થિં પરિવજ્જેતીતિ અહં સમણોતિ ચણ્ડસ્સ હત્થિસ્સ આસન્ને ન ઠાતબ્બં. તતોનિદાનઞ્હિ મરણમ્પિ સિયા મરણમત્તમ્પિ દુક્ખન્તિ એવં ઉપાયેન પથેન પચ્ચયેન પચ્ચવેક્ખિત્વા ચણ્ડં હત્થિં પરિવજ્જેતિ પટિક્કમતિ. એસ નયો સબ્બત્થ. ચણ્ડન્તિ ચ દુટ્ઠં, વાળન્તિ વુત્તં હોતિ. ખાણુન્તિ ખદિરખાણુઆદિં. કણ્ટકટ્ઠાનન્તિ કણ્ટકાનં ઠાનં, યત્થ કણ્ટકા વિજ્જન્તિ, તં ઓકાસન્તિ વુત્તં હોતિ. સોબ્ભન્તિ સબ્બતો પરિચ્છિન્નતટં. પપાતન્તિ એકતો છિન્નતટં. ચન્દનિકન્તિ ઉચ્છિટ્ઠોદકગબ્ભમલાદીનં છડ્ડનટ્ઠાનં. ઓળિગલ્લન્તિ તેસંયેવ ¶ સકદ્દમાદીનં સન્દનોકાસં. તં જણ્ણુમત્તમ્પિ અસુચિભરિતં હોતિ, દ્વેપિ ચેતાનિ ઠાનાનિ અમનુસ્સદુટ્ઠાનિ હોન્તિ. તસ્મા તાનિ વજ્જેતબ્બાનિ. અનાસનેતિ એત્થ પન અયુત્તં આસનં અનાસનં, તં અત્થતો અનિયતવત્થુકં રહોપટિચ્છન્નાસનન્તિ વેદિતબ્બં. અગોચરેતિ એત્થપિ ચ અયુત્તો ગોચરો અગોચરો, સો વેસિયાદિભેદતો પઞ્ચવિધો. પાપકે મિત્તેતિ લામકે દુસ્સીલે મિત્તપતિરૂપકે, અમિત્તે વા. ભજન્તન્તિ સેવમાનં. વિઞ્ઞૂ સબ્રહ્મચારીતિ પણ્ડિતા બુદ્ધિસમ્પન્ના સબ્રહ્મચારયો, ભિક્ખૂનમેતં અધિવચનં. તે હિ એકકમ્મં એકુદ્દેસો ¶ સમસિક્ખતાતિ ઇમં બ્રહ્મં સમાનં ચરન્તિ, તસ્મા સબ્રહ્મચારીતિ વુચ્ચન્તિ. પાપકેસુ ઠાનેસૂતિ લામકેસુ ઠાનેસુ. ઓકપ્પેય્યુન્તિ સદ્દહેય્યું, અધિમુચ્ચેય્યું ‘‘અદ્ધા અયમાયસ્મા અકાસિ વા કરિસ્સતિ વા’’તિ.

યઞ્હિસ્સાતિ હત્થિઆદીસુ યંકિઞ્ચિ એકમ્પિ અસ્સ. સેસં વુત્તનયમેવ. આસવુપ્પત્તિ પનેત્થ એવં વેદિતબ્બા. હત્થિઆદિનિદાનેન દુક્ખેન ફુટ્ઠસ્સ સુખં પત્થયતો કામાસવો ઉપ્પજ્જતિ. નત્થિ નો સમ્પત્તિભવે સુગતિભવે ઈદિસં દુક્ખન્તિ ભવં પત્થેન્તસ્સ ભવાસવો. મં હત્થી મદ્દતિ, મં અસ્સોતિ ગાહો દિટ્ઠાસવો. સબ્બેહેવ સમ્પયુત્તો અવિજ્જાસવોતિ.

ઇમે વુચ્ચન્તિ…પે… પરિવજ્જના પહાતબ્બાતિ ઇમે હત્થિઆદીસુ એકેકસ્સ વસેન ચત્તારો ચત્તારો કત્વા અનેકે આસવા ઇમિના સીલસંવરસઙ્ખાતેન પરિવજ્જનેન પહાતબ્બાતિ વુચ્ચન્તીતિ વેદિતબ્બા.

પરિવજ્જનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૬. પટિસઙ્ખા ¶ યોનિસો ઉપ્પન્નં કામવિતક્કં નાધિવાસેતીતિ ‘‘ઇતિ પાયં વિતક્કો અકુસલો, ઇતિપિ સાવજ્જો, ઇતિપિ દુક્ખવિપાકો, સો ચ ખો અત્તબ્યાબાધાય સંવત્તતી’’તિઆદિના નયેન યોનિસો કામવિતક્કે આદીનવં પચ્ચવેક્ખિત્વા તસ્મિં તસ્મિં આરમ્મણે ઉપ્પન્નં જાતમભિનિબ્બત્તં કામવિતક્કં નાધિવાસેતિ, ચિત્તં આરોપેત્વા ન વાસેતિ, અબ્ભન્તરે વા ન વાસેતીતિપિ અત્થો.

અનધિવાસેન્તો કિં કરોતીતિ? પજહતિ છડ્ડેતિ.

કિં કચવરં વિય પિટકેનાતિ? ન હિ, અપિચ ખો નં વિનોદેતિ તુદતિ વિજ્ઝતિ નીહરતિ.

કિં ¶ બલિબદ્દં વિય પતોદેનાતિ? ન હિ, અથ ખો નં બ્યન્તીકરોતિ વિગતન્તં કરોતિ. યથાસ્સ અન્તોપિ નાવસિસ્સતિ અન્તમસો ભઙ્ગમત્તમ્પિ, તથા નં કરોતિ.

કથં પન નં તથા કરોતીતિ? અનભાવં ગમેતીતિ અનુ અનુ અભાવં ગમેતિ, વિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન યથા સુવિક્ખમ્ભિતો હોતિ, તથા કરોતીતિ વુત્તં હોતિ. એસ નયો બ્યાપાદવિહિંસાવિતક્કેસુ.

એત્થ ચ કામવિતક્કોતિ ‘‘યો કામપટિસંયુત્તો તક્કો વિતક્કો મિચ્છાસઙ્કપ્પો’’તિ વિભઙ્ગે (વિભ. ૯૧૦) વુત્તો. એસ નયો ઇતરેસુ. ઉપ્પન્નુપ્પન્નેતિ ઉપ્પન્ને ઉપ્પન્ને, ઉપ્પન્નમત્તેયેવાતિ વુત્તં હોતિ. સકિં વા ઉપ્પન્ને વિનોદેત્વા દુતિયવારે ¶ અજ્ઝુપેક્ખિતા ન હોતિ, સતક્ખત્તુમ્પિ ઉપ્પન્ને ઉપ્પન્ને વિનોદેતિયેવ. પાપકે અકુસલેતિ લામકટ્ઠેન પાપકે, અકોસલ્લતાય અકુસલે. ધમ્મેતિ તેયેવ કામવિતક્કાદયો સબ્બેપિ વા નવ મહાવિતક્કે. તત્થ તયો વુત્તા એવ. અવસેસા ‘‘ઞાતિવિતક્કો જનપદવિતક્કો અમરવિતક્કો પરાનુદ્દયતાપટિસંયુત્તો ¶ વિતક્કો લાભસક્કારસિલોકપટિસંયુત્તો વિતક્કો અનવઞ્ઞત્તિપટિસંયુત્તો વિતક્કો’’તિ (મહાનિ. ૨૦૭) ઇમે છ.

યઞ્હિસ્સાતિ એતેસુ વિતક્કેસુ યંકિઞ્ચિ અસ્સ, સેસં વુત્તનયમેવ. કામવિતક્કો પનેત્થ કામાસવો એવ. તબ્બિસેસો ભવાસવો. તંસમ્પયુત્તો દિટ્ઠાસવો. સબ્બવિતક્કેસુ અવિજ્જાસવોતિ એવં આસવુપ્પત્તિપિ વેદિતબ્બા.

ઇમે વુચ્ચન્તિ…પે… વિનોદના પહાતબ્બાતિ ઇમે કામવિતક્કાદિવસેન વુત્તપ્પકારા આસવા ઇમિના તસ્મિં તસ્મિં વિતક્કે આદીનવપચ્ચવેક્ખણસહિતેન વીરિયસંવરસઙ્ખાતેન વિનોદનેન પહાતબ્બાતિ વુચ્ચન્તીતિ વેદિતબ્બા.

વિનોદનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૭. પટિસઙ્ખા યોનિસો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતીતિ અભાવનાય આદીનવં, ભાવનાય ચ આનિસંસં ઉપાયેન પથેન પચ્ચવેક્ખિત્વા સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ¶ ભાવેતિ, એસ નયો સબ્બત્થ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ ઇમે ઉપરિમગ્ગત્તયસમયસમ્ભૂતા લોકુત્તરબોજ્ઝઙ્ગા એવ અધિપ્પેતા, તથાપિ આદિકમ્મિકાનં બોજ્ઝઙ્ગેસુ અસમ્મોહત્થં લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકેન નેસં નયેન અત્થવણ્ણનં કરિસ્સામિ. ઇધ પન લોકિયનયં પહાય લોકુત્તરનયો એવ ગહેતબ્બો. તત્થ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગન્તિઆદિના નયેન વુત્તાનં સત્તન્નં આદિપદાનંયેવ તાવ –

અત્થતો લક્ખણાદીહિ, કમતો ચ વિનિચ્છયો;

અનૂનાધિકતો ચેવ, વિઞ્ઞાતબ્બો વિભાવિના.

તત્થ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગે તાવ સરણટ્ઠેન સતિ. સા પનેસા ઉપટ્ઠાનલક્ખણા, અપિલાપનલક્ખણા વા. વુત્તમ્પિ હેતં ‘‘યથા, મહારાજ, રઞ્ઞો ભણ્ડાગારિકો રઞ્ઞો સાપતેય્યં ¶ અપિલાપેતિ, એત્તકં, મહારાજ, હિરઞ્ઞં, એત્તકં સુવણ્ણં, એત્તકં સાપતેય્યન્તિ, એવમેવ ખો, મહારાજ ¶ , સતિ ઉપ્પજ્જમાના કુસલાકુસલસાવજ્જાનવજ્જહીનપણીતકણ્હસુક્કસપ્પટિભાગે ધમ્મે અપિલાપેતિ. ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિ (મિ. પ. ૨.૧.૧૩) વિત્થારો. અપિલાપનરસા. કિચ્ચવસેનેવ હિસ્સ એતં લક્ખણં થેરેન વુત્તં. અસમ્મોસરસા વા. ગોચરાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાના. સતિ એવ સમ્બોજ્ઝઙ્ગો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો. તત્થ બોધિયા બોધિસ્સ વા અઙ્ગોતિ બોજ્ઝઙ્ગો.

કિં વુત્તં હોતિ? યા હિ અયં ધમ્મસામગ્ગી, યાય લોકિયલોકુત્તરમગ્ગક્ખણે ઉપ્પજ્જમાનાય લીનુદ્ધચ્ચપતિટ્ઠાનાયૂહન-કામસુખત્તકિલમથાનુયોગ-ઉચ્છેદસસ્સતાભિનિવેસાદીનં અનેકેસં ઉપદ્દવાનં પટિપક્ખભૂતાય સતિધમ્મવિચયવીરિયપીતિપસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસઙ્ખાતાય ધમ્મસામગ્ગિયા અરિયસાવકો બુજ્ઝતીતિ કત્વા ‘‘બોધી’’તિ વુચ્ચતિ. બુજ્ઝતીતિ કિલેસસન્તાનનિદ્દાય ઉટ્ઠહતિ, ચત્તારિ વા અરિયસચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ, નિબ્બાનમેવ વા સચ્છિકરોતીતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ ‘‘સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે ભાવેત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો’’તિ. તસ્સા ધમ્મસામગ્ગિસઙ્ખાતાય બોધિયા અઙ્ગોતિપિ બોજ્ઝઙ્ગો, ઝાનઙ્ગમગ્ગઙ્ગાદયો વિય.

યોપેસ ¶ યથાવુત્તપ્પકારાય એતાય ધમ્મસામગ્ગિયા બુજ્ઝતીતિ કત્વા અરિયસાવકો ‘‘બોધી’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્સ બોધિસ્સ અઙ્ગોતિપિ બોજ્ઝઙ્ગો, સેનઙ્ગરથઙ્ગાદયો વિય. તેનાહુ અટ્ઠકથાચરિયા ‘‘બુજ્ઝનકસ્સ પુગ્ગલસ્સ અઙ્ગાતિ વા બોજ્ઝઙ્ગા’’તિ. અપિચ ‘‘બોજ્ઝઙ્ગાતિ કેનટ્ઠેન બોજ્ઝઙ્ગા? બોધાય સંવત્તન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા, બુજ્ઝન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા, અનુબુજ્ઝન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા, પટિબુજ્ઝન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા, સમ્બુજ્ઝન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા’’તિઆદિના (પટિ. મ. ૩.૧૭) પટિસમ્ભિદાનયેનાપિ અત્થો વેદિતબ્બો. પસત્થો સુન્દરો વા બોજ્ઝઙ્ગોતિ સમ્બોજ્ઝઙ્ગો. એવં સતિ એવ સમ્બોજ્ઝઙ્ગો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો. તં સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં. એવં તાવ એકસ્સ આદિપદસ્સ અત્થતો લક્ખણાદીહિ ચ વિનિચ્છયો વિઞ્ઞાતબ્બો.

દુતિયાદીસુ પન ચતુસચ્ચધમ્મે વિચિનાતીતિ ધમ્મવિચયો. સો પન વિચયલક્ખણો, ઓભાસનરસો, અસમ્મોહપચ્ચુપટ્ઠાનો. વીરભાવતો વિધિના ઈરયિતબ્બતો ચ વીરિયં. તં પગ્ગહલક્ખણં ¶ , ઉપત્થમ્ભનરસં, અનોસીદનપચ્ચુપટ્ઠાનં ¶ . પીણયતીતિ પીતિ. સા ફરણલક્ખણા, તુટ્ઠિલક્ખણા વા, કાયચિત્તાનં પીણનરસા, તેસંયેવ ઓદગ્યપચ્ચુપટ્ઠાના. કાયચિત્તદરથપસ્સમ્ભનતો પસ્સદ્ધિ. સા ઉપસમલક્ખણા, કાયચિત્તદરથનિમ્મદ્દનરસા, આયચિત્તાનં અપરિપ્ફન્દનભૂતસીતિભાવપચ્ચુપટ્ઠાના. સમાધાનતો સમાધિ. સો અવિક્ખેપલક્ખણો, અવિસારલક્ખણો વા, ચિત્તચેતસિકાનં સમ્પિણ્ડનરસો, ચિત્તટ્ઠિતિપચ્ચુપટ્ઠાનો. અજ્ઝુપેક્ખનતો ઉપેક્ખા. સા પટિસઙ્ખાનલક્ખણા, સમવાહિતલક્ખણા વા, ઊનાધિકતાનિવારણરસા, પક્ખપાતુપચ્છેદરસા વા, મજ્ઝત્તભાવપચ્ચુપટ્ઠાના. સેસં વુત્તનયમેવ. એવં સેસપદાનમ્પિ અત્થતો લક્ખણાદીહિ ચ વિનિચ્છયો વિઞ્ઞાતબ્બો.

કમતોતિ એત્થ ચ ‘‘સતિઞ્ચ ખ્વાહં, ભિક્ખવે, સબ્બત્થિકં વદામી’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૪) વચનતો સબ્બેસં સેસબોજ્ઝઙ્ગાનં ઉપકારકત્તા સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગોવ પઠમં વુત્તો. તતો પરં ‘‘સો તથા સતો વિહરન્તો તં ધમ્મં પઞ્ઞાય પવિચિનતી’’તિઆદિના (વિભ. ૪૬૯) નયેન સેસબોજ્ઝઙ્ગાનં પુબ્બાપરિયવચને પયોજનં સુત્તેયેવ વુત્તં. એવમેત્થ કમતોપિ વિનિચ્છયો વિઞ્ઞાતબ્બો.

અનૂનાધિકતોતિ કસ્મા પન ભગવતા સત્તેવ બોજ્ઝઙ્ગા વુત્તા અનૂના અનધિકાતિ. લીનુદ્ધચ્ચપટિપક્ખતો સબ્બત્થિકતો ચ. એત્થ હિ તયો ¶ બોજ્ઝઙ્ગા લીનસ્સ પટિપક્ખા. યથાહ – ‘‘યસ્મિઞ્ચ ખો, ભિક્ખવે, સમયે લીનં ચિત્તં હોતિ, કાલો તસ્મિં સમયે ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભાવનાય, કાલો વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભાવનાય, કાલો પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભાવનાયા’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૪). તયો ઉદ્ધચ્ચસ્સ પટિપક્ખા. યથાહ – ‘‘યસ્મિઞ્ચ ખો, ભિક્ખવે, સમયે ઉદ્ધતં ચિત્તં હોતિ, કાલો તસ્મિં સમયે પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભાવનાય, કાલો સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભાવનાય, કાલો ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભાવનાયા’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૪). એકો પનેત્થ સબ્બત્થિકો. યથાહ – ‘‘સતિઞ્ચ ખ્વાહં, ભિક્ખવે, સબ્બત્થિકં વદામી’’તિ. ‘‘સબ્બત્થક’’ન્તિપિ પાઠો, દ્વિન્નમ્પિ સબ્બત્થ ઇચ્છિતબ્બન્તિ અત્થો. એવં લીનુદ્ધચ્ચપટિપક્ખતો સબ્બત્થિકતો ¶ ચ સત્તેવ બોજ્ઝઙ્ગા વુત્તા અનૂના અનધિકાતિ, એવમેત્થ અનૂનાધિકતોપિ વિનિચ્છયો વિઞ્ઞાતબ્બો.

એવં ¶ તાવ ‘‘સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગ’’ન્તિઆદિના નયેન વુત્તાનં સત્તન્નં આદિપદાનંયેવ અત્થવણ્ણનં ઞત્વા ઇદાનિ ભાવેતિ વિવેકનિસ્સિતન્તિઆદીસુ એવં ઞાતબ્બા. ભાવેતીતિ વડ્ઢેતિ, અત્તનો ચિત્તસન્તાને પુનપ્પુનં જનેતિ અભિનિબ્બત્તેતીતિ અત્થો. વિવેકનિસ્સિતન્તિ વિવેકે નિસ્સિતં. વિવેકોતિ વિવિત્તતા. સ્વાયં તદઙ્ગવિવેકો વિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિ નિસ્સરણવિવેકોતિ પઞ્ચવિધો. તસ્સ નાનત્તં ‘‘અરિયધમ્મે અવિનીતો’’તિ એત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અયમેવ હિ તત્થ વિનયોતિ વુત્તો. એવં એતસ્મિં પઞ્ચવિધે વિવેકે.

વિવેકનિસ્સિતન્તિ તદઙ્ગવિવેકનિસ્સિતં સમુચ્છેદવિવેકનિસ્સિતં નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિતઞ્ચ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતીતિ અયમત્થો વેદિતબ્બો. તથા હિ અયં બોજ્ઝઙ્ગભાવનાનુયુત્તો યોગી વિપસ્સનાક્ખણે કિચ્ચતો તદઙ્ગવિવેકનિસ્સિતં, અજ્ઝાસયતો નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિતં, મગ્ગકાલે પન કિચ્ચતો સમુચ્છેદવિવેકનિસ્સિતં, આરમ્મણતો નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિતં સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ. પઞ્ચવિધવિવેકનિસ્સિતન્તિપિ એકે, તે હિ ન કેવલં બલવવિપસ્સનામગ્ગફલક્ખણેસુ એવ બોજ્ઝઙ્ગે ઉદ્ધરન્તિ, વિપસ્સનાપાદકકસિણજ્ઝાનઆનાપાનાસુભબ્રહ્મવિહારજ્ઝાનેસુપિ ઉદ્ધરન્તિ. ન ચ પટિસિદ્ધા અટ્ઠકથાચરિયેહિ. તસ્મા તેસં મતેન એતેસં ઝાનાનં પવત્તિક્ખણે કિચ્ચતો એવ વિક્ખમ્ભનવિવેકનિસ્સિતં. યથા ¶ ચ ‘‘વિપસ્સનાક્ખણે અજ્ઝાસયતો નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિત’’ન્તિ વુત્તં, એવં પટિપ્પસ્સદ્ધિવિવેકનિસ્સિતમ્પિ ભાવેતીતિ વત્તું વટ્ટતિ. એસ નયો વિરાગનિસ્સિતાદીસુ. વિવેકટ્ઠા એવ હિ વિરાગાદયો.

કેવલઞ્હેત્થ વોસ્સગ્ગો દુવિધો પરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગો ચ પક્ખન્દનવોસ્સગ્ગો ચાતિ. તત્થ પરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગોતિ વિપસ્સનાક્ખણે ચ તદઙ્ગવસેન, મગ્ગક્ખણે ચ સમુચ્છેદવસેન કિલેસપ્પહાનં. પક્ખન્દનવોસ્સગ્ગોતિ વિપસ્સનાક્ખણે તન્નિન્નભાવેન, મગ્ગક્ખણે પન આરમ્મણકરણેન નિબ્બાનપક્ખન્દનં. તદુભયમ્પિ ઇમસ્મિં લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકે અત્થવણ્ણનાનયે વટ્ટતિ. તથા હિ અયં સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો યથાવુત્તેન પકારેન કિલેસે પરિચ્ચજતિ, નિબ્બાનઞ્ચ પક્ખન્દતિ. વોસ્સગ્ગપરિણામિન્તિ ¶ ઇમિના પન સકલેન વચનેન વોસ્સગ્ગત્તં પરિણમન્તં પરિણતઞ્ચ પરિપચ્ચન્તં પરિપક્કઞ્ચાતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ ‘‘અયઞ્હિ બોજ્ઝઙ્ગભાવનાનુયુત્તો ભિક્ખુ યથા સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો કિલેસપરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગત્તં નિબ્બાનપક્ખન્દનવોસ્સગ્ગત્તઞ્ચ ¶ પરિપચ્ચતિ, યથા ચ પરિપક્કો હોતિ, તથા નં ભાવેતી’’તિ. એસ નયો સેસબોજ્ઝઙ્ગેસુ.

ઇધ પન નિબ્બાનંયેવ સબ્બસઙ્ખતેહિ વિવિત્તત્તા વિવેકો, સબ્બેસં વિરાગભાવતો વિરાગો, નિરોધભાવતો નિરોધોતિ વુત્તં. મગ્ગો એવ ચ વોસ્સગ્ગપરિણામી, તસ્મા સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ વિવેકં આરમ્મણં કત્વા પવત્તિયા વિવેકનિસ્સિતં. તથા વિરાગનિસ્સિતં નિરોધનિસ્સિતં. તઞ્ચ ખો અરિયમગ્ગક્ખણુપ્પત્તિયા કિલેસાનં સમુચ્છેદતો પરિચ્ચાગભાવેન ચ નિબ્બાનપક્ખન્દનભાવેન ચ પરિણતં પરિપક્કન્તિ અયમેવ અત્થો દટ્ઠબ્બો. એસ નયો સેસબોજ્ઝઙ્ગેસુ.

યઞ્હિસ્સાતિ એતેસુ બોજ્ઝઙ્ગેસુ યંકિઞ્ચિ અસ્સ. સેસં વુત્તનયમેવ. આસવુપ્પત્તિયં પનેત્થ ઇમેસં ઉપરિમગ્ગત્તયસમ્પયુત્તાનં બોજ્ઝઙ્ગાનં અભાવિતત્તા યે ઉપ્પજ્જેય્યું કામાસવો ભવાસવો અવિજ્જાસવોતિ તયો આસવા, ભાવયતો એવંસ તે આસવા ન હોન્તીતિ અયં નયો વેદિતબ્બો.

ઇમે વુચ્ચન્તિ…પે… ભાવના પહાતબ્બાતિ ઇમે તયો આસવા ઇમાય મગ્ગત્તયસમ્પયુત્તાય બોજ્ઝઙ્ગભાવનાય પહાતબ્બાતિ વુચ્ચન્તીતિ વેદિતબ્બા.

૨૮. ઇદાનિ ¶ ઇમેહિ સત્તહાકારેહિ પહીનાસવં ભિક્ખું થોમેન્તો આસવપ્પહાને ચસ્સ આનિસંસં દસ્સેન્તો એતેહેવ ચ કારણેહિ આસવપ્પહાને સત્તાનં ઉસ્સુક્કં જનેન્તો યતો ખો, ભિક્ખવે…પે… અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સાતિ આહ. તત્થ યતો ખોતિ સામિવચને તોકારો, યસ્સ ખોતિ વુત્તં હોતિ. પોરાણા પન યસ્મિં કાલેતિ વણ્ણયન્તિ. યે આસવા દસ્સના પહાતબ્બાતિ યે આસવા દસ્સનેન પહાતબ્બા, તે દસ્સનેનેવ પહીના હોન્તિ, ન અપ્પહીનેસુયેવ પહીનસઞ્ઞી હોતિ. એવં સબ્બત્થ વિત્થારો.

સબ્બાસવસંવરસંવુતોતિ સબ્બેહિ આસવપિધાનેહિ પિહિતો, સબ્બેસં વા આસવાનં પિધાનેહિ પિહિતો. અચ્છેચ્છિ ¶ તણ્હન્તિ સબ્બમ્પિ તણ્હં છિન્દિ, સંછિન્દિ સમુચ્છિન્દિ. વિવત્તયિ ¶ સંયોજનન્તિ દસવિધમ્પિ સંયોજનં પરિવત્તયિ નિમ્મલમકાસિ. સમ્માતિ હેતુના કારણેન. માનાભિસમયાતિ માનસ્સ દસ્સનાભિસમયા પહાનાભિસમયા ચ. અરહત્તમગ્ગો હિ કિચ્ચવસેન માનં પસ્સતિ, અયમસ્સ દસ્સનાભિસમયો. તેન દિટ્ઠો પન સો તાવદેવ પહીયતિ દિટ્ઠવિસેન દિટ્ઠસત્તાનં જીવિતં વિય. અયમસ્સ પહાનાભિસમયો.

અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સાતિ એવં અરહત્તમગ્ગેન સમ્મા માનસ્સ દિટ્ઠત્તા પહીનત્તા ચ યે ઇમે ‘‘કાયબન્ધનસ્સ અન્તો જીરતિ (ચૂળવ. ૨૭૮). હરિતન્તં વા’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૦૪) એવં વુત્તઅન્તિમમરિયાદન્તો ચ, ‘‘અન્તમિદં, ભિક્ખવે, જીવિકાન’’ન્તિ (ઇતિવુ. ૯૧; સં. નિ. ૩.૮૦) એવં વુત્તલામકન્તો ચ, ‘‘સક્કાયો એકો અન્તો’’તિ (અ. નિ. ૬.૬૧) એવં વુત્તકોટ્ઠાસન્તો ચ, ‘‘એસેવન્તો દુક્ખસ્સ સબ્બપચ્ચયસઙ્ખયા’’તિ (સં. નિ. ૨.૫૧) એવં વુત્તકોટન્તો ચાતિ એવં ચત્તારો અન્તા, તેસુ સબ્બસ્સેવ વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તં ચતુત્થકોટિસઙ્ખાતં અન્તિમકોટિસઙ્ખાતં અન્તમકાસિ પરિચ્છેદં પરિવટુમં અકાસિ. અન્તિમસમુસ્સયમત્તાવસેસં દુક્ખં અકાસીતિ વુત્તં હોતિ.

અત્તમના તે ભિક્ખૂતિ સકમના તુટ્ઠમના, પીતિસોમનસ્સેહિ વા સમ્પયુત્તમના હુત્વા. ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દુન્તિ ઇદં દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાપરિયોસાનં ¶ ભગવતો ભાસિતં સુકથિતં સુલપિતં, એવમેતં ભગવા એવમેતં સુગતાતિ મત્થકેન સમ્પટિચ્છન્તા અબ્ભનુમોદિંસૂતિ.

સેસમેત્થ યં ન વુત્તં, તં પુબ્બે વુત્તત્તા ચ સુવિઞ્ઞેય્યત્તા ચ ન વુત્તં. તસ્મા સબ્બં વુત્તાનુસારેન અનુપદસો પચ્ચવેક્ખિતબ્બં.

ભાવનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

સબ્બાસવસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૯. એવં ¶ મે સુતન્તિ ધમ્મદાયાદસુત્તં. યસ્મા પનસ્સ અટ્ઠુપ્પત્તિકો નિક્ખેપો, તસ્મા તં દસ્સેત્વા વસ્સ અપુબ્બપદવણ્ણનં કરિસ્સામ. કતરાય ચ પનિદં અટ્ઠુપ્પત્તિયા નિક્ખિત્તન્તિ. લાભસક્કારે. ભગવતો કિર મહાલાભસક્કારો ઉપ્પજ્જિ. યથા તં ચત્તારો અસઙ્ખ્યેય્યે પૂરિતદાનપારમીસઞ્ચયસ્સ. સબ્બદિસાસુ યમકમહામેઘો ¶ વુટ્ઠહિત્વા મહોઘં વિય સબ્બપારમિયો એકસ્મિં અત્તભાવે વિપાકં દસ્સામાતિ સમ્પિણ્ડિતા વિય લાભસક્કારમહોઘં નિબ્બત્તયિંસુ. તતો તતો અન્નપાનયાનવત્થમાલાગન્ધવિલેપનાદિહત્થા ખત્તિયબ્રાહ્મણાદયો આગન્ત્વા – ‘‘કહં બુદ્ધો, કહં ભગવા, કહં દેવદેવો, નરાસભો, પુરિસસીહો’’તિ ભગવન્તં પરિયેસન્તિ. સકટસતેહિપિ પચ્ચયે આહરિત્વા ઓકાસં અલભમાના સમન્તા ગાવુતપ્પમાણમ્પિ સકટધુરેન સકટધુરમાહચ્ચતિટ્ઠન્તિ ચેવ અનુબન્ધન્તિ ચ. અન્ધકવિન્દબ્રાહ્મણાદયો વિય. સબ્બં ખન્ધકે તેસુ તેસુ સુત્તેસુ ચ આગતનયેનેવ વેદિતબ્બં. યથા ચ ભગવતો, એવં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સાપિ.

વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘તેન ખો પન સમયેન ભગવા સક્કતો હોતિ ગરુકતો માનિતો પૂજિતો અપચિતો લાભી ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાનં, ભિક્ખુસઙ્ઘોપિ ખો સક્કતો હોતિ…પે… પરિક્ખારાન’’ન્તિ (ઉદા. ૧૪). તથા – ‘‘યાવતા ¶ ખો, ચુન્દ, એતરહિ સઙ્ઘો વા ગણો વા લોકે ઉપ્પન્નો, નાહં, ચુન્દ, અઞ્ઞં એકસઙ્ઘમ્પિ સમનુપસ્સામિ, એવં લાભગ્ગયસગ્ગપત્તં, યથરિવ, ચુન્દ, ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૭૬).

સ્વાયં ભગવતો ચ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ ઉપ્પન્નો લાભસક્કારો એકતો હુત્વા દ્વિન્નં મહાનદીનં ઉદકમિવ અપ્પમેય્યો અહોસિ. કમેન ભિક્ખૂ પચ્ચયગરુકા પચ્ચયબાહુલિકા અહેસું. પચ્છાભત્તમ્પિ તેલમધુફાણિતાદીસુ આહટેસુ ગણ્ડિંયેવ પહરિત્વા ‘‘અમ્હાકં આચરિયસ્સ દેથ, ઉપજ્ઝાયસ્સ દેથા’’તિ ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દં કરોન્તિ. સા ચ નેસં પવત્તિ ભગવતોપિ ¶ પાકટા અહોસિ. તતો ભગવા અનનુચ્છવિકન્તિ ધમ્મસંવેગં ઉપ્પાદેત્વા ચિન્તેસિ –

‘‘પચ્ચયા અકપ્પિયાતિ ન સક્કા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેતું. પચ્ચયપટિબદ્ધા હિ કુલપુત્તાનં સમણધમ્મવુત્તિ. હન્દાહં ધમ્મદાયાદપટિપદં દેસેમિ. સા સિક્ખાકામાનં કુલપુત્તાનં સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિ વિય ભવિસ્સતિ નગરદ્વારે ઠપિતસબ્બકાયિકઆદાસો વિય ચ, યથા હિ નગરદ્વારે ઠપિતે સબ્બકાયિકે આદાસે ચત્તારો વણ્ણા અત્તનો છાયં દિસ્વા વજ્જં પહાય નિદ્દોસા હોન્તિ, એવમેવ સિક્ખાકામા કુલપુત્તા પયોગમણ્ડનેન અત્તાનં મણ્ડેતુકામા ઇમં સબ્બકાયિકાદાસૂપમં ¶ દેસનં આવજ્જિત્વા આમિસદાયાદપટિપદં વજ્જેત્વા ધમ્મદાયાદપટિપદં પૂરેન્તા ખિપ્પમેવ જાતિજરામરણસ્સ અન્તં કરિસ્સન્તી’’તિ. ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા ઇદં સુત્તં અભાસિ.

તત્થ ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે, ભવથ, મા આમિસદાયાદાતિ ધમ્મસ્સ મે દાયાદા, ભિક્ખવે, ભવથ, મા આમિસસ્સ. યો મય્હં ધમ્મો, તસ્સ પટિગ્ગાહકા ભવથ, યઞ્ચ ખો મય્હં આમિસં, તસ્સ મા પટિગ્ગાહકા ભવથાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ ધમ્મોપિ દુવિધો – નિપ્પરિયાયધમ્મો, પરિયાયધમ્મોતિ. આમિસમ્પિ દુવિધં – નિપ્પરિયાયામિસં, પરિયાયામિસન્તિ. કથં? મગ્ગફલનિબ્બાનભેદો હિ નવવિધોપિ લોકુત્તરધમ્મો નિપ્પરિયાયધમ્મો નિબ્બત્તિતધમ્મો, ન યેન કેનચિ પરિયાયેન કારણેન વા લેસેન વા ધમ્મો. યં પનિદં વિવટ્ટૂપનિસ્સિતં કુસલં, સેય્યથિદં, ઇધેકચ્ચો ¶ વિવટ્ટં પત્થેન્તો દાનં દેતિ, સીલં સમાદિયતિ, ઉપોસથકમ્મં કરોતિ, ગન્ધમાલાદીહિ વત્થુપૂજં કરોતિ, ધમ્મં સુણાતિ દેસેતિ ઝાનસમાપત્તિયો નિબ્બત્તેતિ, એવં કરોન્તો અનુપુબ્બેન નિપ્પરિયાયધમ્મં અમતં નિબ્બાનં પટિલભતિ, અયં પરિયાયધમ્મો. તથા ચીવરાદયો ચત્તારો પચ્ચયા નિપ્પરિયાયામિસમેવ, ન અઞ્ઞેન પરિયાયેન કારણેન વા લેસેન વા આમિસં. યં પનિદં વટ્ટગામિકુસલં, સેય્યથિદં, ઇધેકચ્ચો વટ્ટં પત્થેન્તો સમ્પત્તિભવં ઇચ્છમાનો દાનં દેતિ…પે… સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેતિ, એવં કરોન્તો અનુપુબ્બેન દેવમનુસ્સસમ્પત્તિં પટિલભતિ, ઇદં પરિયાયામિસં નામ.

તત્થ નિપ્પરિયાયધમ્મોપિ ભગવતોયેવ સન્તકો. ભગવતા હિ કથિતત્તા ભિક્ખૂ ¶ મગ્ગફલનિબ્બાનાનિ અધિગચ્છન્તિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘સો હિ બ્રાહ્મણ ભગવા અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદેતા, અસઞ્જાતસ્સ મગ્ગસ્સ સઞ્જનેતા, અનક્ખાતસ્સ મગ્ગસ્સ અક્ખાતા, મગ્ગઞ્ઞૂ મગ્ગવિદૂ મગ્ગકોવિદો. મગ્ગાનુગા ચ પન એતરહિ સાવકા વિહરન્તિ પચ્છા સમન્નાગતા’’તિ (મ. નિ. ૩.૭૯) ચ – ‘‘સો હાવુસો, ભગવા જાનં જાનાતિ, પસ્સં પસ્સતિ ચક્ખુભૂતો ઞાણભૂતો ધમ્મભૂતો બ્રહ્મભૂતો વત્તા પવત્તા અત્થસ્સ નિન્નેતા અમતસ્સ દાતા ધમ્મસ્સામી તથાગતો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૦૩) ચ. પરિયાયધમ્મોપિ ભગવતોયેવ સન્તકો. ભગવતા ¶ હિ કથિતત્તા એવં જાનન્તિ ‘‘વિવટ્ટં પત્થેત્વા દાનં દેન્તો…પે… સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેન્તો અનુક્કમેન અમતં નિબ્બાનં પટિલભતી’’તિ. નિપ્પરિયાયામિસમ્પિ ચ ભગવતોયેવ સન્તકં. ભગવતા હિ અનુઞ્ઞાતત્તાયેવ ભિક્ખૂહિ જીવકવત્થું આદિં કત્વા પણીતચીવરં લદ્ધં. યથાહ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ગહપતિચીવરં. યો ઇચ્છતિ, પંસુકૂલિકો હોતુ, યો ઇચ્છતિ, ગહપતિચીવરં સાદિયતુ. ઇતરીતરેનપાહં, ભિક્ખવે, સન્તુટ્ઠિંયેવ વણ્ણેમી’’તિ (મહાવ. ૩૩૭).

પુબ્બે ચ ભિક્ખૂ પણીતપિણ્ડપાતં નાલત્થું. સપદાનપિણ્ડિયાલોપભોજના એવાહેસું. તેહિ રાજગહે વિહરન્તેન ભગવતા – ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સઙ્ઘભત્તં ઉદ્દેસભત્તં નિમન્તનં સલાકભત્તં પક્ખિકં ¶ ઉપોસથિકં પાટિપદિક’’ન્તિ (ચૂળવ. ૩૨૫) એવં અનુઞ્ઞાતત્તાયેવ પણીતભોજનં લદ્ધં. તથા સેનાસનં. પુબ્બે હિ અકતપબ્ભારરુક્ખમૂલાદિસેનાસનાયેવ ભિક્ખૂ અહેસું. તે ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચ લેણાની’’તિ (ચૂળવ. ૨૯૪) એવં ભગવતા અનુઞ્ઞાતત્તાયેવ વિહારો અડ્ઢયોગો પાસાદો હમ્મિયં ગુહાતિ ઇમાનિ સેનાસનાનિ લભિંસુ. પુબ્બે ચ મુત્તહરીતકેનેવ ભેસજ્જં અકંસુ. તે ભગવતાયેવ – ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચ ભેસજ્જાનિ, સેય્યથિદં, સપ્પિ, નવનીતં, તેલં, મધુ, ફાણિત’’ન્તિ (મહાવ. ૨૬૦) એવમાદિના નયેન અનુઞ્ઞાતત્તા નાનાભેસજ્જાનિ લભિંસુ.

પરિયાયામિસમ્પિ ભગવતોયેવ સન્તકં. ભગવતા હિ કથિતત્તા યેવ જાનન્તિ – ‘‘સમ્પત્તિભવં પત્થેન્તો દાનં દત્વા સીલં…પે… સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા અનુક્કમેન પરિયાયામિસં દિબ્બસમ્પત્તિં મનુસ્સસમ્પત્તિં પટિલભતી’’તિ. તદેવ, યસ્મા નિપ્પરિયાયધમ્મોપિ પરિયાયધમ્મોપિ ¶ નિપ્પરિયાયામિસમ્પિ પરિયાયામિસમ્પિ ભગવતોયેવ સન્તકં, તસ્મા તત્થ અત્તનો સામિભાવં દસ્સેન્તો આહ – ‘‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે, ભવથ મા આમિસદાયાદા’’તિ.

યો મય્હં સન્તકો દુવિધોપિ ધમ્મો, તસ્સ દાયાદા ભવથ. યઞ્ચ ખો એતં મય્હમેવ સન્તકં આમિસં, તસ્સ ¶ દાયાદા મા ભવથ. ધમ્મકોટ્ઠાસસ્સેવ સામિનો ભવથ, મા આમિસકોટ્ઠાસસ્સ. યો હિ જિનસાસને પબ્બજિત્વા પચ્ચયપરમો વિહરતિ ચતૂસુ તણ્હુપ્પાદેસુ સન્દિસ્સમાનો નિક્ખિત્તધુરો ધમ્માનુધમ્મપ્પટિપત્તિયં, અયં આમિસદાયાદો નામ. તાદિસા મા ભવથ. યો પન અનુઞ્ઞાતપચ્ચયેસુ અપ્પિચ્છતાદીનિ નિસ્સાય પટિસઙ્ખા સેવમાનો પટિપત્તિપરમો વિહરતિ ચતૂસુ અરિયવંસેસુ સન્દિસ્સમાનો, અયં ધમ્મદાયાદો નામ. તાદિસા ભવથાતિ વુત્તં હોતિ.

ઇદાનિ યેસં તત્થ એતદહોસિ, ભવિસ્સતિ વા અનાગતમદ્ધાનં ‘‘કિં નુ ખો ભગવા સાવકાનં અલાભત્થિકો એવમાહા’’તિ, તેસં અતિપણીતલાભત્થિકો અહં એવં વદામીતિ દસ્સેતુમાહ અત્થિ મે તુમ્હેસુ…પે… નો આમિસદાયાદાતિ.

તસ્સાયમત્થો ¶ – અત્થિ મે તુમ્હેસુ અનુકમ્પા અનુદ્દયા હિતેસિતા, કેન નુ ખો કારણેન કેન ઉપાયેન સાવકા ધમ્મદાયાદા અસ્સુ ધમ્મકોટ્ઠાસસામિનો, નો આમિસદાયાદાતિ. અયં પન અધિપ્પાયો, પસ્સતિ કિર ભગવા આમિસગરુકાનં આમિસે ઉપક્ખલિતાનં અતીતકાલે તાવ કપિલસ્સ ભિક્ખુનો, ‘‘સઙ્ઘાટિપિ આદિત્તા હોતી’’તિઆદિના (પારા. ૨૩૦; સં. નિ. ૨.૨૧૮) નયેન આગતપાપભિક્ખુભિક્ખુનીસિક્ખમાનાદીનઞ્ચ અનેકસતાનં અપાયપરિપૂરણત્તં અત્તનો સાસને પબ્બજિતાનઞ્ચ દેવદત્તાદીનં. ધમ્મગરુકાનં પન સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનમહાકસ્સપાદીનં અભિઞ્ઞાપટિસમ્ભિદાદિગુણપ્પટિલાભં. તસ્મા તેસં અપાયા પરિમુત્તિં સબ્બગુણસમ્પત્તિઞ્ચ ઇચ્છન્તો આહ – ‘‘અત્થિ મે તુમ્હેસુ અનુકમ્પા કિન્તિ મે સાવકા ધમ્મદાયાદા ભવેય્યું, નો આમિસદાયાદા’’તિ. પચ્ચયગરુકો ચ ચતુપરિસન્તરે કૂટકહાપણો વિય નિબ્બુતઙ્ગારો વિય ચ નિત્તેજો નિપ્પભો હોતિ. તતો વિવત્તિતચિત્તો ધમ્મગરુકો ¶ તેજવા સીહોવ અભિભુય્યચારી, તસ્માપિ એવમાહ – ‘‘અત્થિ મે…પે… નો આમિસદાયાદા’’તિ.

એવં ‘‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે, ભવથ, મા આમિસદાયાદા’’તિ ઇદં અનુકમ્પાય પણીતતરં લાભં ઇચ્છન્તેન વુત્તં, નો અલાભત્થિકેનાતિ સાવેત્વા ઇદાનિ ઇમસ્સ ઓવાદસ્સ અકરણે આદીનવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તુમ્હે ચ મે, ભિક્ખવે…પે… નો ધમ્મદાયાદા’’તિ. તત્થ તુમ્હેપિ તેન ¶ આદિયા ભવેય્યાથાતિ તુમ્હેપિ તેન આમિસદાયાદભાવેન નો ધમ્મદાયાદભાવેન આદિયા ભવેય્યાથ. અપદિસિતબ્બા વિસું કાતબ્બા વવત્થપેતબ્બા, વિઞ્ઞૂહિ ગારય્હા ભવેય્યાથાતિ વુત્તં હોતિ. કિન્તિ? આમિસદાયાદા સત્થુસાવકા વિહરન્તિ, નો ધમ્મદાયાદાતિ.

અહમ્પિ તેન આદિયો ભવેય્યન્તિ અહમ્પિ તેન તુમ્હાકં આમિસદાયાદભાવેન નો ધમ્મદાયાદભાવેન ગારય્હો ભવેય્યં. કિન્તિ? આમિસ…પે… દાયાદાતિ. ઇદં ભગવા તેસં અતીવ મુદુકરણત્થમાહ. અયઞ્હિ એત્થ અધિપ્પાયો – સચે, ભિક્ખવે, તુમ્હે આમિસલોલા ચરિસ્સથ, તત્થ વિઞ્ઞૂ મં ગરહિસ્સન્તિ ‘‘કથઞ્હિ નામ સબ્બઞ્ઞૂ સમાનો અત્તનો સાવકે ¶ ધમ્મદાયાદે નો આમિસદાયાદે કાતું ન સક્કોતી’’તિ. સેય્યથાપિ નામ અનાકપ્પસમ્પન્ને ભિક્ખૂ દિસ્વા આચરિયુપજ્ઝાયે ગરહન્તિ ‘‘કસ્સિમે સદ્ધિવિહારિકા, કસ્સન્તેવાસિકા’’તિ; સેય્યથા વા પન કુલકુમારકે વા કુલકુમારિકાયો વા દુસ્સીલે પાપધમ્મે દિસ્વા માતાપિતરો ગરહન્તિ ‘‘કસ્સિમે પુત્તા, કસ્સ ધીતરો’’તિ; એવમેવ મં વિઞ્ઞૂ ગરહિસ્સન્તિ ‘‘કથઞ્હિ નામ સબ્બઞ્ઞૂ સમાનો અત્તનો સાવકે ધમ્મદાયાદે નો આમિસદાયાદે કાતું ન સક્કોતી’’તિ.

એવં ઇમસ્સ ઓવાદસ્સ અકરણે આદીનવં દસ્સેત્વા કરણે આનિસંસં દસ્સેન્તો તુમ્હે ચ મેતિઆદિમાહ. તત્થ અહમ્પિ તેન ન આદિયો ભવેય્યન્તિ સેય્યથાપિ નામ વત્તપરિપૂરકે દહરભિક્ખૂ ઉદ્દેસપરિપુચ્છાસમ્પન્ને વસ્સસતિકત્થેરે વિય આકપ્પસમ્પન્ને દિસ્વા, કસ્સ સદ્ધિવિહારિકા, કસ્સન્તેવાસિકાતિ, અસુકસ્સાતિ, ‘‘પતિરૂપં થેરસ્સ, પટિબલો વત ઓવદિતું અનુસાસિતુ’’ન્તિ આચરિયુપજ્ઝાયા ન આદિયા ન ગારય્હા ભવન્તિ, એવમેવ અહમ્પિ તેન તુમ્હાકં ધમ્મદાયાદભાવેન નો આમિસદાયાદભાવેન કસ્સ સાવકા નાલકપટિપદં ¶ તુવટ્ટકપટિપદં ચન્દૂપમપટિપદં રથવિનીતપટિપદં મહાગોસિઙ્ગસાલપટિપદં મહાસુઞ્ઞતપટિપદં પટિપન્ના ચતુપચ્ચયસન્તોસભાવનારામઅરિયવંસેસુ સક્ખિભૂતા પચ્ચયગેધતો વિવત્તમાનસા અબ્ભા મુત્તચન્દસમા વિહરન્તીતિ; ‘‘સમણસ્સ ¶ ગોતમસ્સા’’તિ વુત્તે ‘‘સબ્બઞ્ઞૂ વત ભગવા, અસક્ખિ વત સાવકે આમિસદાયાદપટિપદં છડ્ડાપેત્વા ધમ્મદાયાદપટિપત્તિપૂરકે કાતુ’’ન્તિ વિઞ્ઞૂનં ન આદિયો ન ગારય્હો ભવેય્યન્તિ. એવમિમસ્મિં પદે અધિપ્પાયં ઞત્વા સેસં કણ્હપક્ખે વુત્તનયપચ્ચનીકેન વેદિતબ્બં. એવં ઇમસ્સ ઓવાદસ્સ કરણે આનિસંસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તં ઓવાદં નિય્યાતેન્તો આહ – ‘‘તસ્મા તિહ મે, ભિક્ખવે…પે… નો આમિસદાયાદા’’તિ.

૩૦. એવમિમં ઓવાદં નિય્યાતેત્વા ઇદાનિ તસ્સા ધમ્મદાયાદપટિપત્તિયા પરિપૂરકારિં થોમેતું ઇધાહં, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. ભગવતો હિ થોમનં સુત્વાપિ હોન્તિયેવ તદત્થાય પટિપજ્જિતારો.

તત્થ ¶ ઇધાતિ નિપાતપદમેતં. ભુત્તાવીતિ ભુત્તવા, કતભત્તકિચ્ચોતિ વુત્તં હોતિ. પવારિતોતિ યાવદત્થપવારણાય પવારિતો, યાવદત્થં ભુઞ્જિત્વા પટિક્ખિત્તભોજનો તિત્તોવાતિ વુત્તં હોતિ. ચતુબ્બિધા હિ પવારણા વસ્સંવુટ્ઠપવારણા પચ્ચયપવારણા અનતિરિત્તપવારણા યાવદત્થપવારણાતિ. તત્થ, ‘‘અનુજાનામિ ભિક્ખવે, વસ્સંવુટ્ઠાનં ભિક્ખૂનં તીહિ ઠાનેહિ પવારેતુ’’ન્તિ (મહાવ. ૨૦૯) અયં વસ્સંવુટ્ઠપવારણા. ‘‘ઇચ્છામહં, ભન્તે, સઙ્ઘં ચતુમાસં ભેસજ્જેન પવારેતુ’’ન્તિ (પાચિ. ૩૦૩) ચ ‘‘અઞ્ઞત્ર પુનપવારણાય અઞ્ઞત્ર નિચ્ચપવારણાયા’’તિ (પાચિ. ૩૦૭) ચ અયં પચ્ચયપવારણા. ‘‘પવારિતો નામ અસનં પઞ્ઞાયતિ, ભોજનં પઞ્ઞાયતિ, હત્થપાસે ઠિતો અભિહરતિ, પટિક્ખેપો પઞ્ઞાયતિ, એસો પવારિતો નામા’’તિ (પાચિ. ૨૩૯) અયં અનતિરિત્તપવારણા. ‘‘પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન સહત્થા સન્તપ્પેસિ સમ્પવારેસી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૯૭, ૩૫૮) અયં યાવદત્થપવારણા. અયમિધ અધિપ્પેતા. તેન વુત્તં ‘‘પવારિતોતિ યાવદત્થપવારણાય પવારિતો’’તિ.

પરિપુણ્ણોતિ ભોજનેન પરિપુણ્ણો. પરિયોસિતોતિ પરિયોસિતભોજનો, ઉત્તરપદલોપો દટ્ઠબ્બો ¶ . યાવતકં ભુઞ્જિતબ્બં, તાવતકં ભુત્તં હોતિ, અવસિતા મે ભોજનકિરિયાતિ અત્થો. સુહિતોતિ ધાતો, જિઘચ્છાદુક્ખાભાવેન વા સુખિતોતિ વુત્તં હોતિ. યાવદત્થોતિ યાવતકો ¶ મે ભોજનેન અત્થો, સો સબ્બો પત્તોતિ. એત્થ ચ પુરિમાનં તિણ્ણં પચ્છિમાનિ સાધકાનિ. યો હિ પરિયોસિતો, સો ભુત્તાવી હોતિ. યો ચ સુહિતો, સો યાવદત્થપવારણાય પવારિતો. યો યાવદત્થો, સો પરિપુણ્ણોતિ. પુરિમાનિ વા પચ્છિમાનં. યસ્મા હિ ભુત્તાવી, તસ્મા પરિયોસિતો. યસ્મા પવારિતો, તસ્મા સુહિતો. યસ્મા પરિપુણ્ણો, તસ્મા યાવદત્થોતિ. સબ્બઞ્ચેતં પરિકપ્પેત્વા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

સિયાતિ એકંસે ચ વિકપ્પને ચ. ‘‘પથવીધાતુ સિયા અજ્ઝત્તિકા, સિયા બાહિરા’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૪૯) એકંસે. ‘‘સિયા અઞ્ઞતરસ્સ ભિક્ખુનો આપત્તિ વીતિક્કમો’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૯) વિકપ્પને. ઇધ ઉભયમ્પિ વટ્ટતિ. અતિરેકોવ અતિરેકધમ્મો. તથા છડ્ડનીય ધમ્મો. અધિકો ચ છડ્ડેતબ્બો ચ, ન અઞ્ઞં કિઞ્ચિ કાતબ્બોતિ ¶ અત્થો. અથાતિ તમ્હિ કાલે. જિઘચ્છાદુબ્બલ્યપરેતાતિ જિઘચ્છાય ચ દુબ્બલ્યેન ચ પરેતા ફુટ્ઠા અનુગતા ચ અટ્ઠપિ દસપિ દિવસાનિ. તત્થ કેચિ જિઘચ્છિતાપિ ન દુબ્બલા હોન્તિ, સક્કોન્તિ જિઘચ્છં સહિતું. ઇમે પન ન તાદિસાતિ દસ્સેતું ઉભયમાહ. ત્યાહન્તિ તે અહં. સચે આકઙ્ખથાતિ યદિ ઇચ્છથ.

અપ્પહરિતેતિ અપ્પરુળ્હહરિતે, યસ્મિં ઠાને પિણ્ડપાતજ્ઝોત્થરણેન વિનસ્સનધમ્માનિ તિણાનિ નત્થિ, તસ્મિન્તિ અત્થો. તેન નિત્તિણઞ્ચ મહાતિણગહનં ચ, યત્થ સકટેનપિ છડ્ડિતે પિણ્ડપાતે તિણાનિ ન વિનસ્સન્તિ, તઞ્ચ ઠાનં પરિગ્ગહિતં હોતિ. ભૂતગામસિક્ખાપદસ્સ હિ અવિકોપનત્થમેતં વુત્તં.

અપ્પાણકેતિ નિપ્પાણકે પિણ્ડપાતજ્ઝોત્થરણેન મરિતબ્બપાણકરહિતે વા મહાઉદકક્ખન્ધે. પરિત્તોદકે એવ હિ ભત્તપક્ખેપેન આળુલિતે સુખુમપાણકા મરન્તિ, ન મહાતળાકાદીસૂતિ. પાણકાનુરક્ખણત્થઞ્હિ એતં વુત્તં. ઓપિલાપેસ્સામીતિ નિમુજ્જાપેસ્સામિ.

તત્રેકસ્સાતિ તેસુ દ્વીસુ એકસ્સ. યો ઇમં ધમ્મદેસનં સુટ્ઠુ સુતવા પુનપ્પુનં આવજ્જેતિ ચ ¶ , તં સન્ધાયાહ વુત્તં ખો પનેતન્તિ. અયં વુત્ત-સદ્દો કેસોહારણેપિ દિસ્સતિ ‘‘કાપટિકો માણવો દહરો વુત્તસિરો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૪૨૬). રોપિતેપિ ‘‘યથા સારદિકં બીજં, ખેત્તે વુત્તં વિરૂહતી’’તિઆદીસુ ¶ (જા. ૧.૩.૩૧). કથિતેપિ ‘‘વુત્તમિદં ભગવતા, વુત્તમિદં અરહતા’’તિઆદીસુ. ઇધ પન કથિતે દટ્ઠબ્બો. કથિતં ખો પનેતન્તિ અયઞ્હિસ્સ અત્થો. આમિસઞ્ઞતરન્તિ ચતુન્નં પચ્ચયામિસાનં અઞ્ઞતરં, એકન્તિ અત્થો. યદિદન્તિ નિપાતો, સબ્બલિઙ્ગવિભત્તિવચનેસુ તાદિસોવ તત્થ તત્થ અત્થતો પરિણામેતબ્બો. ઇધ પનાસ્સ યો એસોતિ અત્થો. યો એસો પિણ્ડપાતો નામ. ઇદં આમિસઞ્ઞતરન્તિ વુત્તં હોતિ. યંનૂનાહન્તિ સાધુ વતાહં. એવન્તિ યથા ઇદાનિ ઇમં ખણં વીતિનામેમિ, એવમેવ રત્તિન્દિવં. વીતિનામેય્યન્તિ ખેપેય્યં અતિવત્તાપેય્યં.

સો તં પિણ્ડપાતન્તિ સો તં સદેવકેન લોકેન સિરસા સમ્પટિચ્છિતબ્બરૂપં સુગતાતિરિત્તમ્પિ પિણ્ડપાતં અભુઞ્જિત્વા ધમ્મદાયાદભાવં આકઙ્ખમાનો ¶ આદિત્તસીસૂપમં પચ્ચવેક્ખિત્વા તેનેવ જિઘચ્છાદુબ્બલ્યેન એવં તં રત્તિન્દિવં વીતિનામેય્ય.

અથ દુતિયસ્સાતિ ઇમસ્મિં પન વારે એસ સઙ્ખેપો, સચે સો ભિક્ખુ, યંનૂનાહં…પે… વીતિનામેય્યન્તિ ચિન્તેન્તો એવમ્પિ ચિન્તેય્ય, પબ્બજિતેન ખો વાળમિગાકુલે અરઞ્ઞે ભેસજ્જં વિય પઞ્ચકામગુણવાળાકુલે ગામે પિણ્ડપાતોપિ દુક્ખં પરિયેસિતું. અયં પન પિણ્ડપાતો ઇતિ પરિયેસનાદીનવવિમુત્તો ચ સુગતાતિરિત્તો ચાતિ ઉભતો સુજાતખત્તિયકુમારો વિય હોતિ, યેહિ ચ પઞ્ચહિ કારણેહિ પિણ્ડપાતો ન પરિભુઞ્જિતબ્બો હોતિ. સેય્યથિદં, પુગ્ગલં ગરહિત્વા ન પરિભુઞ્જિતબ્બો હોતિ ‘‘અલજ્જિપુગ્ગલસ્સ સન્તકો’’તિ. અપરિસુદ્ધઉપ્પત્તિતાય ન પરિભુઞ્જિતબ્બો હોતિ ‘‘ભિક્ખુનિપરિપાચનઅસન્તસમ્ભાવનુપ્પન્નો’’તિ. સામિકાનુકમ્પાય ન પરિભુઞ્જિતબ્બો હોતિ ‘‘પિણ્ડપાતસામિકો ભિક્ખુ જિઘચ્છિતો’’તિ. સો ધાતો તસ્સેવ અન્તેવાસિકાદીસુ અનુકમ્પાય ન પરિભુઞ્જિતબ્બો હોતિ ‘‘અન્તેવાસિકા અઞ્ઞે વા તપ્પટિબદ્ધા જિઘચ્છિતા’’તિ, તેપિ ધાતા સુહિતા, અપિચ ખો અસ્સદ્ધતાય ન પરિભુઞ્જિતબ્બો હોતિ ‘‘પિણ્ડપાતસામિકો ભિક્ખુ અસ્સદ્ધો’’તિ. તેહિ ચ કારણેહિ અયં વિમુત્તો. ભગવા હિ લજ્જીનં અગ્ગો, પરિસુદ્ધુપ્પત્તિકો પિણ્ડપાતો, ભગવા ચ ધાતો સુહિતો, પચ્ચાસીસકોપિ અઞ્ઞો પુગ્ગલો નત્થિ, યે લોકે સદ્ધા, ભગવા તેસં અગ્ગોતિ એવં ચિન્તેત્વા ¶ ચ સો તં પિણ્ડપાતં ભુઞ્જિત્વા…પે… વીતિનામેય્ય. એત્તાવતા ¶ યોપિ અભુઞ્જિત્વા સમણધમ્મં કરોતિ, સોપિ ભુઞ્જિતબ્બકમેવ પિણ્ડપાતં ન ભુત્તો હોતિ. યોપિ ભુઞ્જિત્વા સમણધમ્મં કરોતિ, સોપિ ભુઞ્જિતબ્બકમેવ ભુત્તો હોતિ. નત્થિ પિણ્ડપાતે વિસેસો. પુગ્ગલે પન અત્થિ વિસેસો. તસ્મા તં દસ્સેન્તો કિઞ્ચાપિ સોતિઆદિમાહ.

તત્થ કિઞ્ચાપીતિ અનુજાનનપ્પસંસનત્થે નિપાતો. કિં અનુજાનાતિ? તસ્સ ભિક્ખુનો તં અનવજ્જપરિભોગં. કિં પસંસતિ? ભુત્વા સમણધમ્મકરણં. ઇદં વુત્તં હોતિ યદિપિ સો ભિક્ખુ એવં ભુઞ્જિતબ્બમેવ ભુઞ્જિત્વા કાતબ્બમેવ કરેય્ય. અથ ખો અસુયેવ મે પુરિમો ભિક્ખૂતિ યો પુરિમો ભિક્ખુ તમ્પિ પિણ્ડપાતં પટિક્ખિપિત્વા સમણધમ્મં કરોતિ, સોયેવ મમ દ્વીસુ સૂરેસુ સૂરતરો વિય દ્વીસુ પણ્ડિતેસુ પણ્ડિતતરો વિય ચ પુજ્જતરો ¶ ચ પાસંસતરો ચ, દુતિયભિક્ખુતો અતિરેકેન પૂજનીયો ચ પસંસનીયો ચાતિ વુત્તં હોતિ.

ઇદાનિ તમત્થં કારણેન સાધેન્તો તં કિસ્સ હેતૂતિઆદિમાહ. તસ્સત્થો, તત્થ સિયા તુમ્હાકં, કસ્મા સો ભિક્ખુ ભગવતો પુજ્જતરો ચ પાસંસતરો ચાતિ? તઞ્હિ તસ્સાતિ યસ્મા તં પિણ્ડપાતપટિક્ખિપનં તસ્સ ભિક્ખુનો દીઘરત્તં અપ્પિચ્છતાય…પે… વીરિયારમ્ભાય સંવત્તિસ્સતિ. કથં? તસ્સ હિ સચે અપરેન સમયેન પચ્ચયેસુ અત્રિચ્છતા વા પાપિચ્છતા વા મહિચ્છતા વા ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. તતો નં ઇમિના પિણ્ડપાતપટિક્ખેપઙ્કુસેન નિવારેસ્સતિ ‘‘અરે ત્વં સુગતાતિરિત્તમ્પિ પિણ્ડપાતં પટિક્ખિપિત્વા ઈદિસં ઇચ્છં ઉપ્પાદેસી’’તિ એવં પચ્ચવેક્ખમાનો. એસ નયો અસન્તુટ્ઠિયા અસંલેખસ્સ ચુપ્પન્નસ્સ નિવારણે. એવં તાવસ્સ અપ્પિચ્છતાય સન્તુટ્ઠિયા સંલેખાય સંવત્તિસ્સતિ.

સુભરતાયાતિ એત્થ અયં સંવણ્ણના – ઇધેકચ્ચો અત્તનોપિ ઉપટ્ઠાકાનમ્પિ દુબ્ભરો હોતિ દુપ્પોસો. એકચ્ચો અત્તનોપિ ઉપટ્ઠાકાનમ્પિ સુભરો હોતિ સુપોસો. કથં? યો હિ અમ્બિલાદીનિ લદ્ધા અનમ્બિલાદીનિ પરિયેસતિ, અઞ્ઞસ્સ ઘરે લદ્ધં અઞ્ઞસ્સ ઘરે છડ્ડેન્તો સબ્બં ગામં વિચરિત્વા રિત્તપત્તોવ વિહારં પવિસિત્વા નિપજ્જતિ, અયં અત્તનો દુબ્ભરો. યો પન સાલિમંસોદનાદીનં પત્તે પૂરેત્વા દિન્નેપિ દુમ્મુખભાવં અનત્તમનભાવમેવ ચ દસ્સેતિ, તેસં વા સમ્મુખાવ તં પિણ્ડપાતં ‘‘કિં તુમ્હેહિ દિન્ન’’ન્તિ અપસાદેન્તો ¶ સામણેરગહટ્ઠાદીનમ્પિ દેતિ ¶ , અયં ઉપટ્ઠાકાનં દુબ્ભરો. એતં દિસ્વા મનુસ્સા દૂરતો પરિવજ્જન્તિ દુબ્ભરો ભિક્ખુ ન સક્કા પોસિતુન્તિ. યો પન યંકિઞ્ચિ લૂખં વા પણીતં વા લદ્ધા તુટ્ઠચિત્તોવ ભુઞ્જિત્વા વિહારં ગન્ત્વા અત્તનો કમ્મં કરોતિ, અયં અત્તનો સુભરો. યો ચ પરેસમ્પિ અપ્પં વા બહું વા લૂખં વા પણીતં વા દાનં અહીળેત્વા અત્તમનો વિપ્પસન્નમુખો હુત્વા તેસં સમ્મુખાવ પરિભુઞ્જિત્વા યાતિ, અયં ઉપટ્ઠાકાનં સુભરો. એતં દિસ્વા મનુસ્સા અતિવિય વિસ્સત્થા હોન્તિ – ‘‘અમ્હાકં ભદન્તો સુભરો થોકેનપિ તુસ્સતિ, મયમેવ નં પોસિસ્સામા’’તિ પટિઞ્ઞં કત્વા પોસેન્તિ.

તત્થ સચે અપરેન સમયેન અસ્સ અત્તનો વા ઉપટ્ઠાકાનં વા દુબ્ભરતાનયેન ચિત્તં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. તતો નં ઇમિના પિણ્ડપાતપટિક્ખેપઙ્કુસેન નિવારેસ્સતિ – ‘‘અરે ત્વં સુગતાતિરિત્તમ્પિ પિણ્ડપાતં પટિક્ખિપિત્વા ઈદિસં ¶ ચિત્તં ઉપ્પાદેસી’’તિ એવં પચ્ચવેક્ખમાનો, એવમસ્સ સુભરતાય સંવત્તિસ્સતિ. સચે પનસ્સ કોસજ્જં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તમ્પિ એતેનેવઙ્કુસેન નિવારેસ્સતિ – ‘‘અરે ત્વં નામ તદા સુગતાતિરિત્તમ્પિ પિણ્ડપાતં પટિક્ખિપિત્વા તથા જિઘચ્છાદુબ્બલ્યપરેતોપિ સમણધમ્મં કત્વા અજ્જ કોસજ્જમનુયુઞ્જસી’’તિ એવં પચ્ચવેક્ખમાનો, એવમસ્સ વીરિયારમ્ભાય સંવત્તિસ્સતિ. એવમસ્સ ઇદં પિણ્ડપાતપટિક્ખિપનં દીઘરત્તં અપ્પિચ્છતાય…પે… વીરિયારમ્ભાય સંવત્તિસ્સતિ. એવમસ્સિમે પઞ્ચ ગુણા પરિપૂરા દસ કથાવત્થૂનિ પરિપૂરેસ્સન્તિ.

કથં? અત્ર હિ પાળિયંયેવ અપ્પિચ્છતાસન્તુટ્ઠિતાવીરિયારમ્ભવસેન તીણિ આગતાનિ, સેસાનિ સલ્લેખેન સઙ્ગહિતાનિ. ઇદઞ્હિ સબ્બકથાવત્થૂનં નામમેવ, યદિદં સલ્લેખો. યથાહ – ‘‘યા ચ ખો અયં, આનન્દ, કથા અભિસલ્લેખિકા ચેતોવિનીવરણસપ્પાયા એકન્તનિબ્બિદાય વિરાગાય નિરોધાય ઉપસમાય અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાય નિબ્બાનાય સંવત્તતિ. સેય્યથિદં, અપ્પિચ્છકથા’’તિ (મ. નિ. ૩.૧૮૯, ૧૯૨) વિત્થારો. એવં ઇમે પઞ્ચ ગુણા પરિપૂરા દસ કથાવત્થૂનિ પરિપૂરેસ્સન્તિ. દસ કથાવત્થૂનિ પરિપૂરાનિ તિસ્સો સિક્ખા પરિપૂરેસ્સન્તિ.

કથં? એતેસુ હિ અપ્પિચ્છકથા સન્તોસકથા અસંસગ્ગકથા સીલકથાતિ ઇમા ચતસ્સો કથા અધિસીલસિક્ખાસઙ્ગહિતાયેવ ¶ . પવિવેકકથા વીરિયારમ્ભકથા સમાધિકથાતિ ઇમા તિસ્સો અધિચિત્તસિક્ખસઙ્ગહિતા ¶ . પઞ્ઞાકથા વિમુત્તિકથા વિમુત્તિઞાણદસ્સનકથાતિ ઇમા તિસ્સો અધિપઞ્ઞાસિક્ખાસઙ્ગહિતાતિ. એવં દસ કથાવત્થૂનિ પરિપૂરાનિ તિસ્સો સિક્ખા પરિપૂરેસ્સન્તિ. તિસ્સો સિક્ખા પરિપૂરા પઞ્ચ અસેક્ખધમ્મક્ખન્ધે પરિપૂરેસ્સન્તિ.

કથં? પરિપૂરા હિ અધિસીલસિક્ખા અસેક્ખો સીલક્ખન્ધોયેવ હોતિ, અધિચિત્તસિક્ખા અસેક્ખો સમાધિક્ખન્ધો, અધિપઞ્ઞાસિક્ખા અસેક્ખા પઞ્ઞા-વિમુત્તિ-વિમુત્તિઞાણદસ્સનક્ખન્ધા એવાતિ એવં તિસ્સો સિક્ખા પરિપૂરા પઞ્ચ અસેક્ખધમ્મક્ખન્ધે પરિપૂરેસ્સન્તિ. પઞ્ચ ધમ્મક્ખન્ધા પરિપૂરા અમતં નિબ્બાનં પરિપૂરેસ્સન્તિ. સેય્યથાપિ ઉપરિપબ્બતે પાવુસ્સકો મહામેઘો અભિવુટ્ઠો ¶ પબ્બતકન્દરસરસાખા પરિપૂરેતિ. તા પરિપૂરા કુસોબ્ભે, કુસોબ્ભા મહાસોબ્ભે, મહાસોબ્ભા કુન્નદિયો, કુન્નદિયો મહાનદિયો, મહાનદિયો મહાસમુદ્દસાગરં પરિપૂરેન્તિ; એવમેવ તસ્સ ભિક્ખુનો ઇમે પઞ્ચ ગુણા પરિપૂરા દસ કથાવત્થુનિ આદિં કત્વા યાવ અમતં નિબ્બાનં પરિપૂરેસ્સન્તિ. એવમયં ભિક્ખુ ધમ્મદાયાદપટિપદં પટિપન્નો પરમધમ્મદાયાદં લભતીતિ એતમત્થં સમ્પસ્સમાનો ભગવા ‘‘તં કિસ્સ હેતુ તઞ્હિ તસ્સ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો’’તિઆદિમાહ.

એવં તસ્સ ભિક્ખુનો પુજ્જતરપાસંસતરભાવં કારણેન સાધેત્વા ઇદાનિ તે ભિક્ખૂ તથત્તાય સન્નિયોજેન્તો તસ્મા તિહ મે ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. કિં વુત્તં હોતિ, યસ્મા યો તં પિણ્ડપાતં ભુઞ્જિત્વા સમણધમ્મં કરેય્ય, સો ઇમેહિ પઞ્ચહિ મૂલગુણેહિ પરિબાહિરો. યો પન અભુઞ્જિત્વા કરેય્ય, સો ઇમેસં ભાગી હોતિ – ‘‘તસ્મા તિહ મે, ભિક્ખવે…પે… નો આમિસદાયાદા’’તિ.

ઇદમવોચ ભગવાતિ ઇદં નિદાનપરિયોસાનતો પભુતિ યાવ નો આમિસદાયાદાતિ સુત્તપ્પદેસં ભગવા અવોચ. ઇદં વત્વાન સુગતોતિ ઇદઞ્ચ સુત્તપ્પદેસં વત્વાવ સોભનાય પટિપદાય ગતત્તા સુગતોતિ સઙ્ખં પત્તોયેવ ભગવા. ઉટ્ઠાયાસના વિહારં પાવિસી પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસનતો ઉટ્ઠહિત્વા વિહારં અત્તનો મહાગન્ધકુટિં પાવિસિ અસમ્ભિન્નાય એવ પરિસાય. કસ્મા ¶ ધમ્મથોમનત્થં.

બુદ્ધા ¶ કિર અપરિનિટ્ઠિતાય દેસનાય વિહારં પવિસન્તા દ્વીહિ કારણેહિ પવિસન્તિ પુગ્ગલથોમનત્થં વા ધમ્મથોમનત્થં વા. પુગ્ગલથોમનત્થં પવિસન્તો એવં ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમં મયા સંખિત્તેન ઉદ્દેસં ઉદ્દિટ્ઠં, વિત્થારેન અવિભત્તં, ધમ્મપટિગ્ગાહકા ભિક્ખૂ ઉગ્ગહેત્વા આનન્દં વા કચ્ચાનં વા ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિસ્સન્તિ, તે મય્હં ઞાણેન સંસન્દેત્વા કથેસ્સન્તિ, તતો ધમ્મપટિગ્ગાહકા પુન મં પુચ્છિસ્સન્તિ, તેસં અહં સુકથિતં, ભિક્ખવે, આનન્દેન સુકથિતં કચ્ચાનેન, મં ચેપિ તુમ્હે એતમત્થં પુચ્છેય્યાથ, અહમ્પિ નં એવમેવ બ્યાકરેય્યન્તિ એવં તે પુગ્ગલે થોમેસ્સામિ, તતો તેસુ ગારવં જનેત્વા ભિક્ખૂ ઉપસઙ્કમિસ્સન્તિ, તેપિ ભિક્ખૂ અત્થે ચ ધમ્મે ચ ¶ નિયોજેસ્સન્તિ, તે તેહિ નિયોજિતા તિસ્સો સિક્ખા પરિપૂરેન્તા દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સન્તી’’તિ.

ધમ્મથોમનત્થં પવિસન્તો એવં ચિન્તેસિ, યથા ઇધેવ ચિન્તેસિ – ‘‘મયિ વિહારં પવિટ્ઠે તમેવ આમિસદાયાદં ગરહન્તો ધમ્મદાયાદઞ્ચ થોમેન્તો ઇમિસ્સંયેવ પરિસતિ નિસિન્નો સારિપુત્તો ધમ્મં દેસેસ્સતિ, એવં દ્વિન્નમ્પિ અમ્હાકં એકજ્ઝાસયાય મતિયા દેસિતા અયં દેસના અગ્ગા ચ ગરુકા ચ ભવિસ્સતિ પાસાણચ્છત્તસદિસા. ચતુરોઘનિત્થરણટ્ઠેન તિત્થે ઠપિતા નાવા વિય મગ્ગગમનટ્ઠેન ચતુયુત્તઆજઞ્ઞરથો વિય ચ ભવિસ્સતિ. યથા ચ ‘એવં કરોન્તસ્સ અયં દણ્ડો’તિ પરિસતિ આણં ઠપેત્વા ઉટ્ઠાયાસના પાસાદં આરુળ્હે રાજિનિ તત્થેવ નિસિન્નો સેનાપતિ તં રઞ્ઞા ઠપિતં આણં પવત્તેતિ; એવમ્પિ મયા ઠપિતં દેસનં ઇમિસ્સંયેવ પરિસતિ નિસિન્નો સારિપુત્તો થોમેત્વા દેસેસ્સતિ, એવં દ્વિન્નમ્પિ અમ્હાકં મતિયા દેસિતા અયં દેસના બલવતરા મજ્ઝન્હિકસૂરિયો વિય પજ્જલિસ્સતી’’તિ. એવમિધ ધમ્મથોમનત્થં ઉટ્ઠાયાસના વિહારં પાવિસિ.

ઈદિસેસુ ચ ઠાનેસુ ભગવા નિસિન્નાસનેયેવ અન્તરહિતો ચિત્તગતિયા વિહારં પવિસતીતિ વેદિતબ્બો. યદિ હિ કાયગતિયા ગચ્છેય્ય, સબ્બા પરિસા ભગવન્તં પરિવારેત્વા ગચ્છેય્ય, સા એકવારં ભિન્ના પુન દુસ્સન્નિપાતા ભવેય્યાતિ ભગવા ચિત્તગતિયા એવ પાવિસિ.

૩૧. એવં ¶ પવિટ્ઠે પન ભગવતિ ભગવતો અધિપ્પાયાનુરૂપં તં ધમ્મં થોમેતુકામો તત્ર ખો ¶ આયસ્મા સારિપુત્તો…પે…એતદવોચ. તત્થ આયસ્માતિ પિયવચનમેતં. સારિપુત્તોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં, તઞ્ચ ખો માતિતો, ન પિતિતો. રૂપસારિયા હિ બ્રાહ્મણિયા સો પુત્તો, તસ્મા સારિપુત્તોતિ વુચ્ચતિ. અચિરપક્કન્તસ્સાતિ પક્કન્તસ્સ સતો નચિરેન. આવુસો, ભિક્ખવેતિ એત્થ પન બુદ્ધા ભગવન્તો સાવકે આલપન્તા ભિક્ખવેતિ આલપન્તિ. સાવકા પન બુદ્ધેહિ સદિસા મા હોમાતિ આવુસોતિ પઠમં વત્વા પચ્છા ભિક્ખવેતિ ભણન્તિ. બુદ્ધેહિ ચ આલપિતો ભિક્ખુસઙ્ઘો ભદન્તેતિ પટિવચનં દેતિ, સાવકેહિ આવુસોતિ.

કિત્તાવતા ¶ નુ ખો, આવુસોતિ એત્થ કિત્તાવતાતિ પરિચ્છેદવચનં, કિત્તકેનાતિ વુત્તં હોતિ. નુકારો પુચ્છાયં. ખોકારો નિપાતમત્તં. સત્થુ પવિવિત્તસ્સ વિહરતોતિ, તીહિ વિવેકેહિ કાયચિત્તઉપધિવિવેકેહિ સત્થુનો વિહરન્તસ્સ. વિવેકં નાનુસિક્ખન્તીતિ તિણ્ણં વિવેકાનં અઞ્ઞતરમ્પિ નાનુસિક્ખન્તિ, આમિસદાયાદાવ હોન્તીતિ ઇમમત્થં આયસ્મા સારિપુત્તો ભિક્ખૂ પુચ્છિ. એસ નયો સુક્કપક્ખેપિ.

એવં વુત્તે તમત્થં સોતુકામા ભિક્ખૂ દૂરતોપિ ખોતિઆદિમાહંસુ. તત્થ દૂરતોપીતિ તિરોરટ્ઠતોપિ તિરોજનપદતોપિ અનેકયોજનગણનતોપીતિ વુત્તં હોતિ. સન્તિકેતિ સમીપે. અઞ્ઞાતુન્તિ જાનિતું બુજ્ઝિતું. આયસ્મન્તંયેવ સારિપુત્તં પટિભાતૂતિ આયસ્મતોયેવ સારિપુત્તસ્સ ભાગો હોતુ, આયસ્મા પન સારિપુત્તો અત્તનો ભાગં કત્વા વિભજતૂતિ વુત્તં હોતિ. આયસ્મતો હિ ભાગો યદિદં અત્થક્ખાનં, અમ્હાકં પન સવનં ભાગોતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો, એવં સદ્દલક્ખણેન સમેતિ. કેચિ પન ભણન્તિ ‘‘પટિભાતૂતિ દિસ્સતૂ’’તિ. અપરે ‘‘ઉપટ્ઠાતૂ’’તિ. ધારેસ્સન્તીતિ ઉગ્ગહેસ્સન્તિ પરિયાપુણિસ્સન્તિ. તતો નેસં કથેતુકામો થેરો તેન હીતિઆદિમાહ. તત્થ તેનાતિ કારણવચનં. હિકારો નિપાતો. યસ્મા સોતુકામાત્થ, યસ્મા ચ મય્હં ભારં આરોપયિત્થ, તસ્મા સુણાથાતિ વુત્તં હોતિ. તેપિ ભિક્ખૂ થેરસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિંસુ, તેનાહ ‘‘એવમાવુસોતિ…પે…પચ્ચસ્સોસુ’’ન્તિ.

અથ નેસં, આમિસદાયાદં ગરહન્તેન ભગવતા ‘‘તુમ્હેપિ તેન આદિયા ભવેય્યાથા’’તિ એકેનેવાકારેન ¶ વુત્તમત્થં તીહિ આકારેહિ દસ્સેન્તો આયસ્મા સારિપુત્તો એતદવોચ – ‘‘ઇધાવુસો ¶ , સત્થુ પવિવિત્તસ્સ વિહરતો…પે… એત્તાવતા ખો, આવુસો, સત્થુ પવિવિત્તસ્સ વિહરતો સાવકા વિવેકં નાનુસિક્ખન્તી’’તિ.

એત્તાવતા યઞ્ચ ભગવા આમિસદાયાદપટિપદં ગરહન્તો ‘‘તુમ્હેપિ તેન આદિયા ભવેય્યાથા’’તિ આહ, યઞ્ચ અત્તના પુચ્છં પુચ્છિ ‘‘કિત્તાવતા નુ ખો…પે… નાનુસિક્ખન્તી’’તિ, તસ્સ વિત્થારતો અત્થો સુવિભત્તો હોતિ. સો ચ ખો ભગવતો આદિયભાવં અનામસિત્વાવ. ભગવતોયેવ હિ યુત્તં સાવકે અનુગ્ગણ્હન્તસ્સ ‘‘અહમ્પિ ¶ તેન આદિયો ભવિસ્સામી’’તિ વત્તું, ન સાવકાનં. એસ નયો સુક્કપક્ખેપિ, અયં તાવેત્થ અનુસન્ધિક્કમયોજના.

અયં પનત્થવણ્ણના ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને, સત્થુ પવિવિત્તસ્સાતિ સત્થુનો તીહિ વિવેકેહિ અચ્ચન્તપવિવિત્તસ્સ. વિવેકં નાનુસિક્ખન્તીતિ કાયવિવેકં નાનુસિક્ખન્તિ, ન પરિપૂરેન્તીતિ વુત્તં હોતિ. યદિ પન તિવિધં વિવેકં સન્ધાય વદેય્ય, પુચ્છાય અવિસેસો સિયા. બ્યાકરણપક્ખો હિ અયં. તસ્મા ઇમિના પદેન કાયવિવેકં, ‘‘યેસઞ્ચ ધમ્માન’’ન્તિઆદિના ચિત્તવિવેકં, ‘‘બાહુલિકા’’તિઆદિના ઉપધિવિવેકઞ્ચ દસ્સેતીતિ એવમેત્થ સઙ્ખેપતો અત્થો વેદિતબ્બો.

યેસઞ્ચ ધમ્માનન્તિ લોભાદયો સન્ધાયાહ, યે પરતો ‘‘તત્રાવુસો લોભો ચ પાપકો’’તિઆદિના નયેન વક્ખતિ. નપ્પજહન્તીતિ ન પરિચ્ચજન્તિ, ચિત્તવિવેકં ન પરિપૂરેન્તીતિ વુત્તં હોતિ. બાહુલિકાતિ ચીવરાદિબાહુલ્લાય પટિપન્ના. સાસનં સિથિલં ગણ્હન્તીતિ સાથલિકા. ઓક્કમને પુબ્બઙ્ગમાતિ એત્થ ઓક્કમનં વુચ્ચન્તિ અવગમનટ્ઠેન પઞ્ચ નીવરણાનિ, તેન પઞ્ચનીવરણપુબ્બઙ્ગમાતિ વુત્તં હોતિ. પવિવેકેતિ ઉપધિવિવેકે નિબ્બાને. નિક્ખિત્તધુરાતિ ઓરોપિતધુરા, તદધિગમાય આરમ્ભમ્પિ અકુરુમાનાતિ, એત્તાવતા ઉપધિવિવેકં ન પરિપૂરેન્તીતિ વુત્તં હોતિ.

એત્તાવતા અનિયમેનેવ વત્વા ઇદાનિ દેસનં નિયમેન્તો ‘‘તત્રાવુસો’’તિઆદિમાહ. કસ્મા? સાવકા ‘‘તીહિ ઠાનેહી’’તિ એવઞ્હિ અનિયમેત્વાવ વુચ્ચમાને ‘‘કમ્પિ મઞ્ઞે ભણતિ ¶ , ન અમ્હે’’તિ ઉદાસિનાપિ હોન્તિ. ‘‘થેરા નવા મજ્ઝિમા’’તિ એવં પન નિયમેત્વા વુચ્ચમાને અમ્હે ભણતીતિ આદરં કરોન્તિ ¶ . યથા રઞ્ઞા ‘‘અમચ્ચેહિ નગરવીથિયો સોધેતબ્બા’’તિ વુત્તેપિ ‘‘કેન નુ ખો સોધેતબ્બા’’તિ મઞ્ઞમાના ન સોધેન્તિ, અત્તનો અત્તનો ઘરદ્વારં સોધેતબ્બન્તિ પન ભેરિયા નિક્ખન્તાય સબ્બે મુહુત્તેન સોધેન્તિ ચ અલઙ્કરોન્તિ ચ, એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં.

તત્થ તત્રાતિ તેસુ સાવકેસુ. થેરાતિ દસવસ્સે ઉપાદાય વુચ્ચન્તિ. તીહિ ઠાનેહીતિ તીહિ કારણેહિ. અયઞ્હિ ઠાનસદ્દો ઇસ્સરિયટ્ઠિતિખણકારણેસુ દિસ્સતિ. ‘‘કિં પનાયસ્મા દેવાનમિન્દો કમ્મં કત્વા ¶ ઇમં ઠાનં પત્તો’’તિઆદીસુ હિ ઇસ્સરિયે દિસ્સતિ. ‘‘ઠાનકુસલો હોતિ અક્ખણવેધી’’તિઆદીસુ ઠિતિયં. ‘‘ઠાનસોવેતં તથાગતં પટિભાતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૮૭) ખણે. ‘‘ઠાનઞ્ચ ઠાનતો અટ્ઠાનઞ્ચ અટ્ઠાનતો’’તિઆદીસુ (વિભ. ૮૦૯; મ. નિ. ૧.૧૪૮) કારણે. ઇધ પન કારણેયેવ. કારણઞ્હિ યસ્મા તત્થ ફલં તિટ્ઠતિ તદાયત્તવુત્તિભાવેન, તસ્મા ઠાનન્તિ વુચ્ચતિ.

ઇમિના પઠમેન ઠાનેન થેરા ભિક્ખૂ ગારય્હાતિ એત્થ ગારય્હાતિ ગરહિતબ્બા. થેરા નામ સમાના અરઞ્ઞવનપત્થાનિ પન્તાનિ સેનાસનાનિ ન ઉપેન્તિ, ગામન્તસેનાસનં ન મુઞ્ચન્તિ, સઙ્ગણિકારામતં વડ્ઢેન્તા વિહરન્તિ, કાયવિવેકમ્પિ ન પરિપૂરેન્તિ, નવમજ્ઝિમકાલે કીદિસા અહેસુન્તિ એવં નિન્દિતબ્બા હોન્તિ, ઇમં નિન્દં આવુસો લભન્તીતિ દસ્સેતિ. દુતિયેન ઠાનેનાતિ એત્થાપિ ઇમે નામ આવુસો થેરાપિ સમાના યેસં ધમ્માનં સત્થા પહાનમાહ, તે લોભાદિધમ્મે ન જહન્તિ, અચ્છરાસઙ્ઘાતમત્તમ્પિ એકમન્તં નિસીદિત્વા ચિત્તેકગ્ગતં ન લભન્તિ, નવમજ્ઝિમકાલે કીદિસા અહેસુન્તિ એવં નિન્દિતબ્બા હોન્તિ, ઇમં નિન્દં આવુસો લભન્તીતિ દસ્સેતીતિ એવં યોજના કાતબ્બા. તતિયેન ઠાનેનાતિ એત્થાપિ ઇમે નામાવુસો, થેરાપિ સમાના ઇતરીતરેન ન યાપેન્તિ, ચીવરપત્તસેનાસનપૂતિકાયમણ્ડનાનુયોગમનુયુત્તા વિહરન્તિ ઉપધિવિવેકં અપૂરયમાના, નવમજ્ઝિમકાલે કીદિસા અહેસુન્તિ એવં નિન્દિતબ્બા હોન્તિ, ઇમં નિન્દં, આવુસો, લભન્તીતિ દસ્સેતીતિ એવં યોજના વેદિતબ્બા. એસ નયો મજ્ઝિમનવવારેસુ.

અયં પન વિસેસો. મજ્ઝિમાતિ પઞ્ચવસ્સે ઉપાદાય યાવ નવ વસ્સા વુચ્ચન્તિ. નવાતિ ¶ ઊનપઞ્ચવસ્સા વુચ્ચન્તિ. યથા ચ તત્થ નવમજ્ઝિમકાલે કીદિસા અહેસુન્તિ વુત્તં, એવમિધ ¶ નવકાલે કીદિસા અહેસું, થેરકાલે કીદિસા ભવિસ્સન્તિ, મજ્ઝિમથેરકાલે કીદિસા ભવિસ્સન્તીતિ વત્વા યોજેતબ્બં.

૩૨. ઇમસ્મિઞ્ચ કણ્હપક્ખે વુત્તપચ્ચનીકનયેન સુક્કપક્ખે અત્થો વેદિતબ્બો. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો. ઇમે વત થેરાપિ સમાના યોજનપરમ્પરાય અરઞ્ઞવનપત્થાનિ પન્તાનિ સેનાસનાનિ સેવન્તિ, ગામન્તસેનાસનં ઉપગન્તું યુત્તકાલેપિ ન ઉપગચ્છન્તિ, એવં જિણ્ણસરીરાપિ આરદ્ધવીરિયા ¶ પચ્ચયદાયકાનં પસાદં જનેન્તિ, નવમજ્ઝિમકાલે કીદિસા અહેસુન્તિ ઇમિના પઠમેન ઠાનેન થેરા પાસંસા ભવન્તિ, પસંસં લભન્તિ. લોભાદયો પહાય ચિત્તવિવેકં પૂરેન્તિ, અયમ્પિ મહાથેરો સદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકપરિવારિતો હુત્વા નિસીદિતું યુત્તકાલેપિ ઈદિસેપિ વયે વત્તમાને ભત્તકિચ્ચં કત્વા પવિટ્ઠો સાયં નિક્ખમતિ, સાયં પવિટ્ઠો પાતો નિક્ખમતિ, કસિણપરિકમ્મં કરોતિ, સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેતિ, મગ્ગફલાનિ અધિગચ્છતિ, સબ્બથાપિ ચિત્તવિવેકં પૂરેતીતિ ઇમિના દુતિયેન ઠાનેન થેરા ભિક્ખૂ પાસંસા ભવન્તિ, પસંસં લભન્તિ. યસ્મિં કાલે થેરસ્સ પટ્ટદુકૂલકોસેય્યાદીનિ સુખસમ્ફસ્સાનિ લહુચીવરાદીનિ યુત્તાનિ, તસ્મિમ્પિ નામ કાલે અયં મહાથેરો પંસુકૂલાનિ ધારેતિ, અસિથિલં સાસનં ગહેત્વા વિગતનીવરણો ફલસમાપત્તિં અપ્પેત્વા ઉપધિવિવેકં પરિપૂરયમાનો વિહરતિ, નવમજ્ઝિમકાલે કીદિસો અહોસીતિ ઇમિના તતિયેન ઠાનેન થેરા પાસંસા ભવન્તિ, પસંસં લભન્તીતિ. એસ નયો મજ્ઝિમનવવારેસુ.

૩૩. તત્રાવુસોતિ કો અનુસન્ધિ, એવં નવહાકારેહિ આમિસદાયાદપટિપદં ગરહન્તો, નવહિ ધમ્મદાયાદપટિપદં થોમેન્તો, અટ્ઠારસહાકારેહિ દેસનં નિટ્ઠાપેત્વા, યે તે ‘‘યેસઞ્ચ ધમ્માનં સત્થા પહાનમાહ, તે ચ ધમ્મે ન પજહન્તી’’તિ એવં પહાતબ્બધમ્મા વુત્તા. તે સરૂપતો ‘‘ઇમે તે’’તિ દસ્સેતુમિદં ‘‘તત્રાવુસો, લોભો ચા’’તિઆદિમાહ, અયં અનુસન્ધિ.

અપિચ હેટ્ઠા પરિયાયેનેવ ધમ્મો કથિતો. આમિસં પન પરિયાયેનપિ નિપ્પરિયાયેનપિ કથિતં. ઇદાનિ નિપ્પરિયાયધમ્મં લોકુત્તરમગ્ગં કથેતુમિદમાહ. અયં પેત્થ અનુસન્ધિ.

તત્થ ¶ તત્રાતિ અતીતદેસનાનિદસ્સનં, ‘‘સત્થુ પવિવિત્તસ્સ વિહરતો સાવકા વિવેકં નાનુસિક્ખન્તી’’તિઆદિના નયેન વુત્તદેસનાયન્તિ વુત્તં હોતિ. લોભો ચ પાપકો, દોસો ચ પાપકોતિ ઇમે દ્વે ધમ્મા પાપકા લામકા, ઇમે પહાતબ્બાતિ ¶ દસ્સેતિ. તત્થ લુબ્ભનલક્ખણો લોભો. દુસ્સનલક્ખણો દોસો. તેસુ લોભો આમિસદાયાદસ્સ પચ્ચયાનં લાભે હોતિ, દોસો અલાભે. લોભેન ¶ અલદ્ધં પત્થેતિ, દોસેન અલભન્તો વિઘાતવા હોતિ. લોભો ચ દેય્યધમ્મે હોતિ, દોસો અદાયકે વા અમનુઞ્ઞદાયકે વા. લોભેન નવતણ્હામૂલકે ધમ્મે પરિપૂરેતિ, દોસેન પઞ્ચ મચ્છરિયાનિ.

ઇદાનિ તેસં પહાનૂપાયં દસ્સેન્તો લોભસ્સ ચ પહાનાયાતિઆદિમાહ. તસ્સત્થો, તસ્સ પન પાપકસ્સ લોભસ્સ ચ દોસસ્સ ચ પહાનાય. અત્થિ મજ્ઝિમા પટિપદાતિ મગ્ગં સન્ધાય ઇદં વુત્તં. મગ્ગો હિ લોભો એકો અન્તો, દોસો એકો અન્તોતિ એતે દ્વે અન્તે ન ઉપેતિ, ન ઉપગચ્છતિ, વિમુત્તો એતેહિ અન્તેહિ, તસ્મા ‘‘મજ્ઝિમા પટિપદા’’તિ વુચ્ચતિ. એતેસં મજ્ઝે ભવત્તા ‘‘મજ્ઝિમા, પટિપજ્જિતબ્બતો ચ પટિપદાતિ. તથા કામસુખલ્લિકાનુયોગો એકો અન્તો, અત્તકિલમથાનુયોગો એકો અન્તો, સસ્સતં એકો અન્તો, ઉચ્છેદો એકો અન્તોતિ પુરિમનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં.

ચક્ખુકરણીતિઆદીહિ પન તમેવ પટિપદં થોમેતિ. સા હિ સચ્ચાનં દસ્સનાય સંવત્તતિ દસ્સનપરિણાયકટ્ઠેનાતિ ચક્ખુકરણી. સચ્ચાનં ઞાણાય સંવત્તતિ વિદિતકરણટ્ઠેનાતિ ઞાણકરણી. રાગાદીનઞ્ચ વૂપસમનતો ઉપસમાય સંવત્તતિ. ચતુન્નમ્પિ સચ્ચાનં અભિઞ્ઞેય્યભાવદસ્સનતો અભિઞ્ઞાય સંવત્તતિ. સમ્બોધોતિ મગ્ગો, તસ્સત્થાય સંવત્તનતો સમ્બોધાય સંવત્તતિ. મગ્ગોયેવ હિ મગ્ગત્થાય સંવત્તતિ મગ્ગેન કાતબ્બકિચ્ચકરણતો. નિબ્બાનં નામ અપ્પચ્ચયં તસ્સ પન સચ્છિકિરિયાય પચ્ચક્ખકમ્માય સંવત્તનતો નિબ્બાનાય સંવત્તતીતિ વુચ્ચતિ. અયમેત્થ સારો. ઇતો અઞ્ઞથા વણ્ણના પપઞ્ચા.

ઇદાનિ તં મજ્ઝિમં પટિપદં સરૂપતો દસ્સેતુકામો ‘‘કતમા ચ સા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અયમેવા’’તિઆદિના નયેન વિસ્સજ્જેતિ.

તત્થ ¶ અયમેવાતિ અવધારણવચનં, અઞ્ઞમગ્ગપ્પટિસેધનત્થં, બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકાનં સાધારણભાવદસ્સનત્થઞ્ચ. વુત્તઞ્ચેતં ‘‘એસેવ ¶ મગ્ગો નત્થઞ્ઞો દસ્સનસ્સ વિસુદ્ધિયા’’તિ (ધ. પ. ૨૭૪). સ્વાયં કિલેસાનં આરકત્તાપિ અરિયો. અરિપહાનાય સંવત્તતીતિપિ અરિયેન દેસિતોતિપિ અરિયભાવપ્પટિલાભાય સંવત્તતીતિપિ અરિયો. અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ ઉપેતત્તા ¶ અટ્ઠઙ્ગિકો, ન ચ અઙ્ગવિનિમુત્તો પઞ્ચઙ્ગિકતૂરિયાદીનિ વિય. કિલેસે મારેન્તો ગચ્છતિ, મગ્ગતિ વા નિબ્બાનં, મગ્ગીયતિ વા નિબ્બાનત્થિકેહિ, ગમ્મતિ વા તેહિ પટિપજ્જીયતીતિ મગ્ગો. સેય્યથિદન્તિ નિપાતો, તસ્સ કતમો સો ઇતિ ચેતિ અત્થો, કતમાનિ વા તાનિ અટ્ઠઙ્ગાનીતિ. એકમેકઞ્હિ અઙ્ગં મગ્ગોયેવ. યથાહ ‘‘સમ્માદિટ્ઠિ મગ્ગો ચેવ હેતુ ચા’’તિ (ધ. સ. ૧૦૩૯). પોરાણાપિ ભણન્તિ – ‘‘દસ્સનમગ્ગો સમ્માદિટ્ઠિ, અભિનિરોપનમગ્ગો સમ્માસઙ્કપ્પો…પે… અવિક્ખેપમગ્ગો સમ્માસમાધી’’તિ.

સમ્માદિટ્ઠાદીસુ ચેતેસુ સમ્મા દસ્સનલક્ખણા સમ્માદિટ્ઠિ. સમ્મા અભિનિરોપનલક્ખણો સમ્માસઙ્કપ્પો. સમ્મા પરિગ્ગહલક્ખણા સમ્માવાચા. સમ્મા સમુટ્ઠાનલક્ખણો સમ્માકમ્મન્તો. સમ્મા વોદાનલક્ખણો સમ્માઆજીવો. સમ્મા પગ્ગહલક્ખણો સમ્માવાયામો. સમ્મા ઉપટ્ઠાનલક્ખણા સમ્માસતિ. સમ્મા સમાધાનલક્ખણો સમ્માસમાધિ. નિબ્બચનમ્પિ નેસં સમ્મા પસ્સતીતિ સમ્માદિટ્ઠીતિ એતેનેવ નયેન વેદિતબ્બં.

તત્થ સમ્માદિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જમાના મિચ્છાદિટ્ઠિં તપ્પચ્ચનીયકિલેસે ચ અવિજ્જઞ્ચ પજહતિ, નિબ્બાનઞ્ચ આરમ્મણં કરોતિ, સમ્પયુત્તધમ્મે ચ પસ્સતિ, તે ચ ખો અસમ્મોહતો, નો આરમ્મણતો, તસ્મા ‘‘સમ્માદિટ્ઠી’’તિ વુચ્ચતિ.

સમ્માસઙ્કપ્પો મિચ્છાસઙ્કપ્પં તપ્પચ્ચનીયકિલેસે ચ પજહતિ, નિબ્બાનઞ્ચ આરમ્મણં કરોતિ, સમ્પયુત્તધમ્મે ચ સમ્મા અભિનિરોપેતિ, તસ્મા ‘‘સમ્માસઙ્કપ્પો’’તિ વુચ્ચતિ.

સમ્માવાચા મિચ્છાવાચં તપ્પચ્ચનીયકિલેસે ચ પજહતિ, નિબ્બાનઞ્ચ આરમ્મણં કરોતિ, સમ્પયુત્તધમ્મે ચ સમ્મા પરિગ્ગણ્હાતિ, તસ્મા ‘‘સમ્માવાચા’’તિ વુચ્ચતિ.

સમ્માકમ્મન્તો ¶ મિચ્છાકમ્મન્તં તપ્પચ્ચનીયકિલેસે ચ પજહતિ, નિબ્બાનઞ્ચ આરમ્મણં કરોતિ, સમ્પયુત્તધમ્મે ચ સમ્મા ¶ સમુટ્ઠાપેતિ, તસ્મા ‘‘સમ્માકમ્મન્તો’’તિ વુચ્ચતિ.

સમ્માઆજીવો ¶ મિચ્છાઆજીવં તપ્પચ્ચનીયકિલેસે ચ પજહતિ, નિબ્બાનઞ્ચ આરમ્મણં કરોતિ, સમ્પયુત્તધમ્મે ચ સમ્મા વોદાપેતિ, તસ્મા ‘‘સમ્માઆજીવો’’તિ વુચ્ચતિ.

સમ્માવાયામો મિચ્છાવાયામં તપ્પચ્ચનીયકિલેસે ચ કોસજ્જઞ્ચ પજહતિ, નિબ્બાનઞ્ચ આરમ્મણં કરોતિ, સમ્પયુત્તધમ્મે ચ સમ્મા પગ્ગણ્હાતિ, તસ્મા ‘‘સમ્માવાયામો’’તિ વુચ્ચતિ.

સમ્માસતિ મિચ્છાસતિં તપ્પચ્ચનીયકિલેસે ચ પજહતિ, નિબ્બાનઞ્ચ આરમ્મણં કરોતિ, સમ્પયુત્તધમ્મે ચ સમ્મા ઉપટ્ઠાપેતિ, તસ્મા ‘‘સમ્માસતી’’તિ વુચ્ચતિ.

સમ્માસમાધિ મિચ્છાસમાધિં તપ્પચ્ચનીયકિલેસે ચ ઉદ્ધચ્ચઞ્ચ પજહતિ, નિબ્બાનઞ્ચ આરમ્મણં કરોતિ, સમ્પયુત્તધમ્મે ચ સમ્મા સમાધિયતિ, તસ્મા ‘‘સમ્માસમાધી’’તિ વુચ્ચતિ.

ઇદાનિ અયં ખો સા, આવુસોતિ તમેવ પટિપદં નિગમેન્તો આહ. તસ્સત્થો, ય્વાયં ચત્તારોપિ લોકુત્તરમગ્ગે એકતો કત્વા કથિતો ‘‘અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો’’, અયં ખો સા, આવુસો…પે… નિબ્બાનાય સંવત્તતીતિ.

એવં પહાતબ્બધમ્મેસુ લોભદોસે તપ્પહાનુપાયઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ અઞ્ઞેપિ પહાતબ્બધમ્મે તેસં પહાનુપાયઞ્ચ દસ્સેન્તો તત્રાવુસો, કોધો ચાતિઆદિમાહ. તત્થ કુજ્ઝનલક્ખણો કોધો, ચણ્ડિક્કલક્ખણો વા, આઘાતકરણરસો, દુસ્સનપચ્ચુપટ્ઠાનો. ઉપનન્ધનલક્ખણો ઉપનાહો, વેર અપ્પટિનિસ્સજ્જનરસો, કોધાનુપબન્ધભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો. વુત્તઞ્ચેતં – ‘‘પુબ્બકાલે કોધો, અપરકાલે ઉપનાહો’’તિઆદિ (વિભ. ૮૯૧).

પરગુણમક્ખનલક્ખણો મક્ખો, તેસં વિનાસનરસો, તદવચ્છાદનપચ્ચુપટ્ઠાનો. યુગગ્ગાહલક્ખણો ¶ પળાસો, પરગુણેહિ અત્તનો ગુણાનં સમીકરણરસો, પરેસં ગુણપ્પમાણેન ઉપટ્ઠાનપચ્ચુપટ્ઠાનો.

પરસમ્પત્તિખીયનલક્ખણા ઇસ્સા, તસ્સા અક્ખમનલક્ખણા વા, તત્થ અનભિરતિરસા, તતો વિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાના. અત્તનો સમ્પત્તિનિગૂહનલક્ખણં ¶ મચ્છેરં, અત્તનો સમ્પત્તિયા પરેહિ સાધારણભાવઅસુખાયનરસં, સઙ્કોચનપચ્ચુપટ્ઠાનં.

કતપાપપટિચ્છાદનલક્ખણા માયા, તસ્સ નિગૂહનરસા, તદાવરણપચ્ચુપટ્ઠાના. અત્તનો અવિજ્જમાનગુણપકાસનલક્ખણં સાઠેય્યં, તેસં સમુદાહરણરસં, સરીરાકારેહિપિ તેસં વિભૂતકરણપચ્ચુપટ્ઠાનં.

ચિત્તસ્સ ઉદ્ધુમાતભાવલક્ખણો ¶ થમ્ભો, અપ્પતિસ્સયવુત્તિરસો, અમદ્દવતાપચ્ચુપટ્ઠાનો. કરણુત્તરિયલક્ખણો સારમ્ભો, વિપચ્ચનીકતારસો, અગારવપચ્ચુપટ્ઠાનો.

ઉણ્ણતિલક્ખણો માનો, અહંકારરસો, ઉદ્ધુમાતભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો. અબ્ભુણ્ણતિલક્ખણો અતિમાનો, અતિવિય અહઙ્કારરસો. અચ્ચુદ્ધુમાતભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો.

મત્તભાવલક્ખણો મદો, મદગ્ગાહણરસો, ઉમ્માદપચ્ચુપટ્ઠાનો. પઞ્ચસુ કામગુણેસુ ચિત્તવોસ્સગ્ગલક્ખણો પમાદો, વોસ્સગ્ગાનુપ્પદાનરસો, સતિવિપ્પવાસપચ્ચુપટ્ઠાનોતિ એવં ઇમેસં ધમ્માનં લક્ખણાદીનિ વેદિતબ્બાનિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન ‘‘તત્થ કતમો કોધો’’તિઆદિના વિભઙ્ગે (વિભ. ૮૯૧) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

વિસેસતો ચેત્થ આમિસદાયાદો અત્તના અલભન્તો અઞ્ઞસ્સ લાભિનો કુજ્ઝતિ, તસ્સ સકિં ઉપ્પન્નો કોધો કોધોયેવ, તતુત્તરિ ઉપનાહો. સો એવં કુદ્ધો ઉપનય્હન્તો ચ સન્તેપિ અઞ્ઞસ્સ લાભિનો ગુણે મક્ખેતિ, અહમ્પિ તાદિસોતિ ચ યુગગ્ગાહં ગણ્હાતિ, અયમસ્સ મક્ખો ચ પળાસો ચ, એવં મક્ખી પળાસી તસ્સ લાભસક્કારાદીસુ કિં ઇમસ્સ ઇમિનાતિ ઇસ્સતિ પદુસ્સતિ, અયમસ્સ ઇસ્સા. સચે પનસ્સ કાચિ સમ્પત્તિ હોતિ, તસ્સા તેન સાધારણભાવં ¶ ન સહતિ, ઇદમસ્સ મચ્છેરં. લાભહેતુ ખો પન અત્તનો સન્તેપિ દોસે પટિચ્છાદેતિ, અયમસ્સ માયા. અસન્તેપિ ગુણે પકાસેતિ. ઇદમસ્સ સાઠેય્યં. સો એવં પટિપન્નો સચે યથાધિપ્પાયં લાભં લભતિ, તેન થદ્ધો હોતિ અમુદુચિત્તો, નયિદં એવં કાતબ્બન્તિ ઓવદિતું અસક્કુણેય્યો, અયમસ્સ થમ્ભો. સચે પન નં કોચિ કિઞ્ચિ વદતિ ‘‘નયિદં એવં કાતબ્બ’’ન્તિ, તેન સારદ્ધચિત્તો હોતિ ભાકુટિકમુખો ‘‘કો મે ¶ ત્વ’’ન્તિ પસય્હ ભાણી, અયમસ્સ સારમ્ભો. તતો થમ્ભેન ‘‘અહમેવ સેય્યો’’તિ અત્તાનં મઞ્ઞન્તો માની હોતિ. સારમ્ભેન ‘‘કે ઇમે’’તિ પરે અતિમઞ્ઞન્તો અતિમાની, અયમસ્સ માનો ચ અતિમાનો ચ. સો તેહિ માનાતિમાનેહિ જાતિમદાદિઅનેકરૂપં મદં જનેતિ. મત્તો સમાનો કામગુણાદિભેદેસુ વત્થૂસુ પમજ્જતિ, અયમસ્સ મદો ચ પમાદો ચાતિ.

એવં આમિસદાયાદો અપરિમુત્તો હોતિ ઇમેહિ પાપકેહિ ધમ્મેહિ અઞ્ઞેહિ ચ એવરૂપેહિ. એવં તાવેત્થ પહાતબ્બધમ્મા વેદિતબ્બા. પહાનુપાયો ¶ પાઠતો ચ અત્થતો ચ સબ્બત્થ નિબ્બિસેસોયેવ.

ઞાણપરિચયપાટવત્થં પનેત્થ અયં ભેદો ચ કમો ચ ભાવનાનયો ચ વેદિતબ્બો. તત્થ ભેદો તાવ, અયઞ્હિ મજ્ઝિમા પટિપદા કદાચિ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો હોતિ, કદાચિ સત્તઙ્ગિકો. અયઞ્હિ લોકુત્તરપઠમજ્ઝાનવસેન ઉપ્પજ્જમાનો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો હોતિ, અવસેસજ્ઝાનવસેન સત્તઙ્ગિકો. ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસતો પનિધ અટ્ઠઙ્ગિકોતિ વુત્તો. ઇતો પરઞ્હિ મગ્ગઙ્ગં નત્થિ. એવં તાવેત્થ ભેદો વેદિતબ્બો.

યસ્મા પન સબ્બકુસલાનં સમ્માદિટ્ઠિ સેટ્ઠા, યથાહ ‘‘પઞ્ઞા હિ સેટ્ઠા કુસલા વદન્તી’’તિ (જા. ૨.૧૭.૮૧). કુસલવારે ચ પુબ્બઙ્ગમા, યથાહ ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, સમ્માદિટ્ઠિ પુબ્બઙ્ગમા હોતિ, સમ્માદિટ્ઠિં સમ્માદિટ્ઠીતિ પજાનાતિ, મિચ્છાદિટ્ઠિં મિચ્છાદિટ્ઠીતિ પજાનાતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૧૩૬) વિત્થારો. યથા ચાહ ‘‘વિજ્જા ચ ખો, ભિક્ખવે, પુબ્બઙ્ગમા કુસલાનં ધમ્માનં સમાપત્તિયા’’તિ. તપ્પભવાભિનિબ્બત્તાનિ સેસઙ્ગાનિ, યથાહ ‘‘સમ્માદિટ્ઠિસ્સ સમ્માસઙ્કપ્પો પહોતિ…પે… સમ્માસતિસ્સ સમ્માસમાધિ પહોતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૧૪૧). તસ્મા ¶ ઇમિના કમેન એતાનિ અઙ્ગાનિ વુત્તાનીતિ એવમેત્થ કમો વેદિતબ્બો.

ભાવનાનયોતિ કોચિ સમથપુબ્બઙ્ગમં વિપસ્સનં ભાવેતિ, કોચિ વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમં સમથં. કથં? ઇધેકચ્ચો પઠમં ઉપચારસમાધિં વા અપ્પનાસમાધિં વા ઉપ્પાદેતિ, અયં સમથો; સો તઞ્ચ તંસમ્પયુત્તે ચ ધમ્મે અનિચ્ચાદીહિ વિપસ્સતિ, અયં વિપસ્સના. ઇતિ પઠમં સમથો, પચ્છા વિપસ્સના. તેન વુચ્ચતિ ‘‘સમથપુબ્બઙ્ગમં વિપસ્સનં ભાવેતી’’તિ. તસ્સ સમથપુબ્બઙ્ગમં વિપસ્સનં ભાવયતો મગ્ગો સઞ્જાયતિ, સો તં મગ્ગં આસેવતિ ¶ ભાવેતિ બહુલીકરોતિ, તસ્સ તં મગ્ગં આસેવતો ભાવયતો બહુલીકરોતો સંયોજનાનિ પહીયન્તિ, અનુસયા બ્યન્તીહોન્તિ, એવં સમથપુબ્બઙ્ગમં વિપસ્સનં ભાવેતિ.

ઇધ પનેકચ્ચો વુત્તપ્પકારં સમથં અનુપ્પાદેત્વાવ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધે અનિચ્ચાદીહિ વિપસ્સતિ, અયં ¶ વિપસ્સના. તસ્સ વિપસ્સનાપારિપૂરિયા તત્થ જાતાનં ધમ્માનં વોસ્સગ્ગારમ્મણતો ઉપ્પજ્જતિ ચિત્તસ્સ એકગ્ગતા, અયં સમથો. ઇતિ પઠમં વિપસ્સના પચ્છા સમથો. તેન વુચ્ચતિ ‘‘વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમં સમથં ભાવેતી’’તિ. તસ્સ વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમં સમથં ભાવયતો મગ્ગો સઞ્જાયતિ, સો તં મગ્ગં આસેવતિ…પે… બહુલીકરોતિ, તસ્સ તં મગ્ગં આસેવતો…પે… અનુસયા બ્યન્તીહોન્તિ (અ. નિ. ૪.૧૭૦; પટિ. મ. ૨.૧), એવં વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમં સમથં ભાવેતિ.

સમથપુબ્બઙ્ગમં પન વિપસ્સનં ભાવયતોપિ વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમં સમથં ભાવયતોપિ લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે સમથવિપસ્સના યુગનદ્ધાવ હોન્તિ. એવમેત્થ ભાવનાનયો વેદિતબ્બોતિ.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

ધમ્મદાયાદસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩૪. એવં ¶ મે સુતન્તિ ભયભેરવસુત્તં. તત્રાયં અપુબ્બપદવણ્ણના – અથાતિ અવિચ્છેદનત્થે નિપાતો. ખોતિ અવધારણત્થે, ભગવતો સાવત્થિયં વિહારે અવિચ્છિન્નેયેવાતિ વુત્તં હોતિ. જાણુસ્સોણીતિ નેતં તસ્સ માતાપિતૂહિ કતનામં, અપિચ ખો ઠાનન્તરપટિલાભલદ્ધં. જાણુસ્સોણિટ્ઠાનં કિર નામેતં પુરોહિતટ્ઠાનં, તં તસ્સ રઞ્ઞા દિન્નં, તસ્મા ‘‘જાનુસ્સોણી’’તિ વુચ્ચતિ. બ્રહ્મં અણતીતિ બ્રાહ્મણો, મન્તે સજ્ઝાયતીતિ અત્થો. ઇદમેવ હિ જાતિબ્રાહ્મણાનં નિરુત્તિવચનં. અરિયા પન બાહિતપાપત્તા બ્રાહ્મણાતિ વુચ્ચન્તિ.

યેન ¶ ભગવા તેનુપસઙ્કમીતિ યેનાતિ ભુમ્મત્થે કરણવચનં, તસ્મા યત્થ ભગવા, તત્થ ઉપસઙ્કમીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યેન વા કારણેન ભગવા દેવમનુસ્સેહિ ઉપસઙ્કમિતબ્બો, તેન કારણેન ઉપસઙ્કમીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. કેન ચ કારણેન ભગવા ઉપસઙ્કમિતબ્બો? નાનપ્પકારગુણવિસેસાધિગમાધિપ્પાયેન, સાદુફલૂપભોગાધિપ્પાયેન ¶ દિજગણેહિ નિચ્ચફલિતમહારુક્ખો વિય.

ઉપસઙ્કમીતિ ચ ગતોતિ વુત્તં હોતિ. ઉપસઙ્કમિત્વાતિ ઉપસઙ્કમનપરિયોસાનદીપનં. અથ વા એવં ગતો તતો આસન્નતરં ઠાનં ભગવતો સમીપસઙ્ખાતં ગન્ત્વાતિપિ વુત્તં હોતિ. ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદીતિ યથા ખમનીયાદીનિ પુચ્છન્તો ભગવા તેન, એવં સોપિ ભગવતા સદ્ધિં સમપ્પવત્તમોદો અહોસિ, સીતોદકં વિય ઉણ્હોદકેન સમ્મોદિતં એકીભાવં અગમાસિ. યાય ચ ‘‘કચ્ચિ તે, ભો ગોતમ, ખમનીયં, કચ્ચિ યાપનીયં, કચ્ચિ ભોતો ગોતમસ્સ ગોતમસાવકાનઞ્ચ અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારો’’તિઆદિકાય કથાય સમ્મોદિ, તં પીતિપામોજ્જસઙ્ખાતસમ્મોદજનનતો સમ્મોદિતું યુત્તભાવતો ચ સમ્મોદનીયં, અત્થબ્યઞ્જનમધુરતાય સુચિરમ્પિ કાલં સારેતું નિરન્તરં પવત્તેતું અરહરૂપતો સરિતબ્બભાવતો ચ સારાણીયં. સુય્યમાનસુખતો ચ સમ્મોદનીયં, અનુસ્સરિયમાનસુખતો ચ સારણીયં. તથા બ્યઞ્જનપરિસુદ્ધતાય સમ્મોદનીયં, અત્થપરિસુદ્ધતાય સારણીયન્તિ એવં અનેકેહિ પરિયાયેહિ સમ્મોદનીયં ¶ કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા પરિયોસાપેત્વા નિટ્ઠાપેત્વા યેનત્થેન આગતો, તં પુચ્છિતુકામો એકમન્તં નિસીદિ.

એકમન્તન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, ‘‘વિસમં ચન્દિમસૂરિયા પરિવત્તન્તી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૭૦) વિય. તસ્મા યથા નિસિન્નો એકમન્તં નિસિન્નો હોતિ, તથા નિસીદીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ભુમ્મત્થે વા એતં ઉપયોગવચનં. નિસીદીતિ ઉપાવિસિ. પણ્ડિતા હિ પુરિસા ગરુટ્ઠાનિયં ઉપસઙ્કમિત્વા આસનકુસલતાય એકમન્તં નિસીદન્તિ, અયઞ્ચ નેસં અઞ્ઞતરો, તસ્મા એકમન્તં નિસીદિ.

કથં નિસિન્નો પન એકમન્તં નિસિન્નો હોતીતિ. છ નિસજ્જદોસે વજ્જેત્વા. સેય્યથિદં, અતિદૂરં અચ્ચાસન્નં ઉપરિવાતં ઉન્નતપદેસં અતિસમ્મુખં અતિપચ્છાતિ. અતિદૂરે નિસિન્નો હિ સચે કથેતુકામો હોતિ, ઉચ્ચાસદ્દેન ¶ કથેતબ્બં હોતિ. અચ્ચાસન્ને નિસિન્નો સઙ્ઘટ્ટનં કરોતિ. ઉપરિવાતે નિસિન્નો સરીરગન્ધેન બાધતિ. ઉન્નતપ્પદેસે નિસિન્નો અગારવં પકાસેતિ. અતિસમ્મુખા નિસિન્નો સચે દટ્ઠુકામો ¶ હોતિ, ચક્ખુના ચક્ખું આહચ્ચ દટ્ઠબ્બં હોતિ. અતિપચ્છા નિસિન્નો સચે દટ્ઠુકામો હોતિ, ગીવં પસારેત્વા દટ્ઠબ્બં હોતિ. તસ્મા અયમ્પિ એતે છ નિસજ્જદોસે વજ્જેત્વા નિસીદિ, તેન વુત્તં ‘‘એકમન્તં નિસીદી’’તિ.

યેમેતિ યે ઇમે. કુલપુત્તાતિ દુવિધા કુલપુત્તા જાતિકુલપુત્તા આચારકુલપુત્તા. તત્થ ‘‘તેન ખો પન સમયેન રટ્ઠપાલો નામ કુલપુત્તો તસ્મિંયેવ થુલ્લકોટ્ઠિકે અગ્ગકુલસ્સ પુત્તો’’તિ (મ. નિ. ૨.૨૯૪) એવં આગતા ઉચ્ચાકુલપ્પસુતા જાતિકુલપુત્તા નામ. ‘‘યે તે કુલપુત્તા સદ્ધા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતા’’તિ (મ. નિ. ૩.૭૮) એવં આગતા પન યત્થ કત્થચિ કુલે પસુતાપિ આચારસમ્પન્ના આચારકુલપુત્તા નામ. ઇધ પન દ્વીહિપિ કારણેહિ કુલપુત્તાયેવ.

સદ્ધાતિ સદ્ધાય. અગારસ્માતિ અગારતો. અનગારિયન્તિ પબ્બજ્જં ભિક્ખુભાવઞ્ચ. પબ્બજ્જાપિ હિ નત્થેત્થ અગારિયન્તિ અનગારિયા, અગારસ્સ હિતં કસિગોરક્ખાદિકમ્મમેત્થ નત્થીતિ અત્થો. ભિક્ખુપિ નત્થેતસ્સ અગારન્તિ અનગારો, અનગારસ્સ ભાવો અનગારિયં. પબ્બજિતાતિ ¶ ઉપગતા, એવં સબ્બથાપિ અનગારિયસઙ્ખાતં પબ્બજ્જં ભિક્ખુભાવં વા ઉપગતાતિ વુત્તં હોતિ. પુબ્બઙ્ગમોતિ પુરતો ગામી નાયકો. બહુકારોતિ હિતકિરિયાય બહૂપકારો. ભવં તેસં ગોતમો સમાદપેતાતિ તે કુલપુત્તે ભવં ગોતમો અધિસીલાદીનિ ગાહેતા સિક્ખાપેતા. સા જનતાતિ સો જનસમૂહો. દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જતીતિ દસ્સનાનુગતિં પટિપજ્જતિ, યન્દિટ્ઠિકો ભવં ગોતમો યંખન્તિકો યંરુચિકો, તેપિ તન્દિટ્ઠિકા હોન્તિ તંખન્તિકા તંરુચિકાતિ અત્થો.

કસ્મા પનાયં એવમાહાતિ? એસ કિર પુબ્બે અનેકે કુલપુત્તે અગારમજ્ઝે વસન્તે દેવપુત્તે વિય પઞ્ચહિ કામગુણેહિ પરિચારિયમાને અન્તો ચ બહિ ચ સુસંવિહિતારક્ખે દિસ્વા, તે અપરેન સમયેન ભગવતો મધુરરસં ધમ્મદેસનં સુત્વા સદ્ધાય ઘરા નિક્ખમ્મ પબ્બજિત્વા ઘાસચ્છાદનપરમતાય ¶ સન્તુટ્ઠે આરઞ્ઞકેસુ સેનાસનેસુ કેનચિ અરક્ખિયમાનેપિ અનુસ્સઙ્કિતાપરિસઙ્કિતે હટ્ઠપહટ્ઠે ¶ ઉદગ્ગુદગ્ગે અદ્દસ, દિસ્વા ચ ઇમેસં કુલપુત્તાનં ‘‘અયં ફાસુવિહારો કં નિસ્સાય ઉપ્પન્નો’’તિ ચિન્તેન્તો ‘‘સમણં ગોતમ’’ન્તિ ભગવતિ પસાદં અલત્થ. સો તં પસાદં નિવેદેતું ભગવતો સન્તિકં આગતો, તસ્મા એવમાહ.

અથસ્સ ભગવા તં વચનં સમ્પટિચ્છન્તો અબ્ભનુમોદન્તો ચ એવમેતં બ્રાહ્મણાતિઆદિમાહ. વચનસમ્પટિચ્છનાનુમોદનત્થોયેવ હિ એત્થ અયં એવન્તિ નિપાતો. મમં ઉદ્દિસ્સાતિ મં ઉદ્દિસ્સ. સદ્ધાતિ સદ્ધાયેવ. ન ઇણટ્ઠા ન ભયટ્ટાતિઆદીનિ સન્ધાયાહ. ઈદિસાનંયેવ હિ ભગવા પુબ્બઙ્ગમો, ન ઇતરેસં. દુરભિસમ્ભવાનિ હીતિ સમ્ભવિતું દુક્ખાનિ દુસ્સહાનિ, ન સક્કા અપ્પેસક્ખેહિ અજ્ઝોગાહિતુન્તિ વુત્તં હોતિ. અરઞ્ઞવનપત્થાનીતિ અરઞ્ઞાનિ ચ વનપત્થાનિ ચ. તત્થ કિઞ્ચાપિ અભિધમ્મે નિપ્પરિયાયેન, ‘‘નિક્ખમિત્વા બહિ ઇન્દખિલા સબ્બમેતં અરઞ્ઞ’’ન્તિ વુત્તં, તથાપિ યન્તં ‘‘પઞ્ચધનુસતિકં પચ્છિમ’’ન્તિ આરઞ્ઞિકઙ્ગનિપ્ફાદકં સેનાસનં વુત્તં, તદેવ અધિપ્પેતન્તિ વેદિતબ્બં.

વનપત્થન્તિ ગામન્તં અતિક્કમિત્વા મનુસ્સાનં અનુપચારટ્ઠાનં, યત્થ ન કસીયતિ ન વપીયતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘વનપત્થન્તિ દૂરાનમેતં સેનાસનાનં અધિવચનં, વનપત્થન્તિ વનસણ્ડાનમેતં સેનાસનાનં, વનપત્થન્તિ ભિંસનકાનમેતં, વનપત્થન્તિ સલોમહંસાનમેતં, વનપત્થન્તિ ¶ પરિયન્તાનમેતં, વનપત્થન્તિ ન મનુસ્સૂપચારાનમેતં સેનાસનાનં અધિવચન’’ન્તિ. એત્થ ચ પરિયન્તાનન્તિ ઇમમેકં પરિયાયં ઠપેત્વા સેસપરિયાયેહિ વનપત્થાનિ વેદિતબ્બાની. પન્તાનીતિ પરિયન્તાનિ અતિદૂરાનિ. દુક્કરં પવિવેકન્તિ કાયવિવેકં દુક્કરં. દુરભિરમન્તિ અભિરમિતું ન સુખં. એકત્તેતિ એકીભાવે. કિં દસ્સેતિ? કાયવિવેકે કતેપિ તત્થ ચિત્તં અભિરમાપેતું દુક્કરં. દ્વયંદ્વયારામો હિ અયં લોકોતિ. હરન્તિ ¶ મઞ્ઞેતિ હરન્તિ વિય ઘસન્તિ વિય. મનોતિ મનં. સમાધિં અલભમાનસ્સાતિ ઉપચારસમાધિં વા અપ્પનાસમાધિં વા અલભન્તસ્સ. કિં દસ્સેતિ? ઈદિસસ્સ ભિક્ખુનો તિણપણ્ણમિગાદિસદ્દેહિ વિવિધેહિ ચ ભિંસનકેહિ વનાનિ ચિત્તં વિક્ખિપન્તિ મઞ્ઞેતિ, સબ્બં બ્રાહ્મણો સદ્ધાપબ્બજિતાનં કુલપુત્તાનં અરઞ્ઞવાસે (વિભ. ૫૨૯) વિમ્હિતો આહ.

૩૫. અથસ્સ ¶ ભગવા પુરિમનયેનેવ ‘‘એવમેતં બ્રાહ્મણા’’તિઆદીહિ તં તં વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા અબ્ભનુમોદિત્વા ચ યસ્મા સોળસસુ ઠાનેસુ આરમ્મણપરિગ્ગહરહિતાનંયેવ તાદિસાનિ સેનાસનાનિ દુરભિસમ્ભવાનિ, ન તેસુ આરમ્મણપરિગ્ગાહયુત્તાનં, અત્તના ચ બોધિસત્તો સમાનો તાદિસો અહોસિ, તસ્મા અત્તનો તાદિસાનં સેનાસનાનં દુરભિસમ્ભવતં દસ્સેતું, મય્હમ્પિ ખોતિઆદિમાહ.

તત્થ પુબ્બેવ સમ્બોધાતિ સમ્બોધતો પુબ્બેવ, અરિયમગ્ગપ્પત્તિતો અપરભાગેયેવાતિ વુત્તં હોતિ. અનભિસમ્બુદ્ધસ્સાતિ અપ્પટિવિદ્ધચતુસચ્ચસ્સ. બોધિસત્તસ્સેવ સતોતિ બુજ્ઝનકસત્તસ્સેવ સમ્માસમ્બોધિં અધિગન્તું અરહસત્તસ્સેવ સતો, બોધિયા વા સત્તસ્સેવ લગ્ગસ્સેવ સતો. દીપઙ્કરસ્સ હિ ભગવતો પાદમૂલે અટ્ઠધમ્મસમોધાનેન અભિનીહારસમિદ્ધિતો પભુતિ તથાગતો બોધિયા સત્તો લગ્ગો ‘‘પત્તબ્બા મયા એસા’’તિ તદધિગમાય પરક્કમં અમુઞ્ચન્તોયેવ આગતો, તસ્મા બોધિસત્તોતિ વુચ્ચતિ. તસ્સ મય્હન્તિ તસ્સ એવં બોધિસત્તસ્સેવ સતો મય્હં. યે ખો કેચિ સમણા વા બ્રાહ્મણા વાતિ યે કેચિ પબ્બજ્જૂપગતા વા ભોવાદિનો વા.

અપરિસુદ્ધકાયકમ્મન્તાતિ અપરિસુદ્ધેન પાણાતિપાતાદિના કાયકમ્મન્તેન સમન્નાગતા. અપરિસુદ્ધકાયકમ્મન્તસન્દોસહેતૂતિ ¶ અપરિસુદ્ધસ્સ કાયકમ્મન્તસઙ્ખાતસ્સ અત્તનો દોસસ્સ હેતુ, અપરિસુદ્ધકાયકમ્મન્તકારણાતિ વુત્તં હોતિ. હવેતિ એકંસવચને નિપાતો. અકુસલન્તિ સાવજ્જં અક્ખેમઞ્ચ. ભયભેરવન્તિ ભયઞ્ચ ભેરવઞ્ચ. ચિત્તુત્રાસસ્સ ચ ભયાનકારમ્મણસ્સ ચેતં અધિવચનં. તત્ર ¶ ભયં સાવજ્જટ્ઠેન અકુસલં, ભેરવં અક્ખેમટ્ઠેનાતિ વેદિતબ્બં. અવ્હાયન્તીતિ પક્કોસન્તિ. કથં? તે હિ પાણાતિપાતાદીનિ કત્વા ‘‘મયં અયુત્તમકમ્હા, સચે નો તે જાનેય્યું, યેસં અપરજ્ઝિમ્હા, ઇદાનિ અનુબન્ધિત્વા અનયબ્યસનં આપાદેય્યુ’’ન્તિ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ગચ્છન્તરે વા ગુમ્બન્તરે વા નિસીદન્તિ. તે ‘‘અપ્પમત્તકમ્પિ તિણસદ્દં વા પણ્ણસદ્દં વા સુત્વા, ઇદાનિમ્હા નટ્ઠા’’તિ તસન્તિ વિત્તસન્તિ, આગન્ત્વા પરેહિ પરિવારિતા વિય બદ્ધા વધિતા વિય ચ હોન્તિ. એવં તં ભયભેરવં અત્તનિ સમારોપનટ્ઠેન અવ્હાયન્તિ પક્કોસન્તિ.

ન ¶ ખો પનાહં…પે… પટિસેવામીતિ અહં ખો પન અપરિસુદ્ધકાયકમ્મન્તો હુત્વા અરઞ્ઞવનપત્થાનિ પન્તાનિ સેનાસનાનિ ન પટિસેવામિ. યે હિ વોતિ એત્થ વોતિ નિપાતમત્તં. અરિયા વુચ્ચન્તિ બુદ્ધા ચ બુદ્ધસાવકા ચ. પરિસુદ્ધકાયકમ્મન્તાતિ ઈદિસા હુત્વા. તેસમહં અઞ્ઞતરોતિ તેસં અહમ્પિ એકો અઞ્ઞતરો. બોધિસત્તો હિ ગહટ્ઠોપિ પબ્બજિતોપિ પરિસુદ્ધકાયકમ્મન્તોવ હોતિ. ભિય્યોતિ અતિરેકત્થે નિપાતો. પલ્લોમન્તિ પન્નલોમતં, ખેમં સોત્થિભાવન્તિ અત્થો. આપાદિન્તિ આપજ્જિં, અતિરેકં સોત્થિભાવં અતિરેકેન વા સોત્થિભાવમાપજ્જિન્તિ વુત્તં હોતિ. અરઞ્ઞે વિહારાયાતિ અરઞ્ઞે વિહારત્થાય.

૩૬. એસ નયો સબ્બત્થ. અયં પન વિસેસો, વચીકમ્મન્તવારે તાવ અપરિસુદ્ધવચીકમ્મન્તાતિ અપરિસુદ્ધેન મુસાવાદાદિના વચીકમ્મન્તેન સમન્નાગતા. તે કથં ભયભેરવં અવ્હાયન્તિ? તે મુસાવાદેન પરસ્સ અત્થં ભઞ્જિત્વા, પિસુણવાચાય મિત્તભેદં કત્વા ફરુસવાચાય પરેસં પરિસમજ્ઝે મમ્માનિ તુદિત્વા નિરત્થકવાચાય પરસત્તાનં કમ્મન્તે નાસેત્વા ¶ ‘‘મયં અયુત્તમકમ્હા, સચે નો તે જાનેય્યું, યેસં અપરજ્ઝિમ્હા, ઇદાનિ અનુબન્ધિત્વા અનયબ્યસનં પાપેય્યુ’’ન્તિ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ગચ્છન્તરે વા ગુમ્બન્તરે વા નિસીદન્તિ. તે ‘‘અપ્પમત્તકમ્પિ તિણસદ્દં વા પણ્ણસદ્દં વા સુત્વા ઇદાનિમ્હા નટ્ઠા’’તિ તસન્તિ વિત્તસન્તિ આગન્ત્વા પરેહિ પરિવારિતા વિય બદ્ધા વધિતા વિય ચ હોન્તિ. એવં તં ભયભેરવં ¶ અત્તનિ સમારોપનટ્ઠેન અવ્હાયન્તિ, પક્કોસન્તિ.

મનોકમ્મન્તવારે અપરિસુદ્ધમનોકમ્મન્તાતિ અપરિસુદ્ધેન અભિજ્ઝાદિના મનોકમ્મન્તેન સમન્નાગતા. તે કથં ભયભેરવં અવ્હાયન્તિ? તે પરેસં રક્ખિતગોપિતેસુ ભણ્ડેસુ અભિજ્ઝાવિસમલોભં ઉપ્પાદેત્વા પરસ્સ કુજ્ઝિત્વા પરસત્તે મિચ્છાદસ્સનં ગાહાપેત્વા મયં અયુત્તમકમ્હા…પે… અત્તનિ સમારોપનટ્ઠેન અવ્હાયન્તિ પક્કોસન્તિ.

આજીવવારે ¶ અપરિસુદ્ધાજીવાતિ અપરિસુદ્ધેન વેજ્જકમ્મદૂતકમ્મવડ્ઢિપયોગાદિના એકવીસતિઅનેસનભેદેન આજીવેન સમન્નાગતા. તે કથં ભયભેરવં અવ્હાયન્તિ? તે એવં જીવિકં કપ્પેત્વા સુણન્તિ – ‘‘સાસનસોધકા કિર તેપિટકા ભિક્ખૂ સાસનં સોધેતું નિક્ખન્તા, અજ્જ વા સ્વે વા ઇધાગમિસ્સન્તી’’તિ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ગચ્છન્તરે વા…પે… તસન્તિ વિત્તસન્તિ. તે હિ આગન્ત્વા પરિવારેત્વા ગહિતા વિય ઓદાતવત્થનિવાસિતા વિય ચ હોન્તીતિ. સેસં તાદિસમેવ.

૩૭. ઇતો પરં અભિજ્ઝાલૂતિઆદીસુ કિઞ્ચાપિ અભિજ્ઝાબ્યાપાદા મનોકમ્મન્તેન સઙ્ગહિતા તથાપિ નીવરણવસેન પુન વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. તત્થ અભિજ્ઝાલૂતિ પરભણ્ડાદિઅભિજ્ઝાયનસીલા. કામેસુ તિબ્બસારાગાતિ વત્થુકામેસુ બહલકિલેસરાગા, તે કથં ભયભેરવં અવ્હાયન્તિ? તે અવવત્થિતારમ્મણા હોન્તિ, તેસં અવવત્થિતારમ્મણાનં અરઞ્ઞે વિહરન્તાનં દિવા દિટ્ઠં રત્તિં ભયભેરવં હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ – ‘‘તે આકુલચિત્તા અપ્પમત્તકેનપિ તસન્તિ વિત્તસન્તિ, રજ્જું વા લતં વા દિસ્વા સપ્પસઞ્ઞિનો હોન્તિ, ખાણું દિસ્વા યક્ખસઞ્ઞિનો, થલં વા પબ્બતં વા દિસ્વા હત્થિસઞ્ઞિનો સપ્પાદીહિ અનયબ્યસનં આપાદિતા વિય હોન્તી’’તિ. સેસં તાદિસમેવ.

૩૮. બ્યાપન્નચિત્તાતિ ¶ પકતિભાવવિજહનેન વિપન્નચિત્તા. કિલેસાનુગતઞ્હિ ચિત્તં પકતિભાવં વિજહતિ, પુરાણભત્તબ્યઞ્જનં વિય પૂતિકં હોતિ. પદુટ્ઠમનસઙ્કપ્પાતિ પદુટ્ઠચિત્તસઙ્કપ્પા, અભદ્રકેન પરેસં અનત્થજનકેન ચિત્તસઙ્કપ્પેન સમન્નાગતાતિ વુત્તં હોતિ. તે કથં ભયભેરવં અવ્હાયન્તિ? ભયભેરવાવ્હાયનં ¶ ઇતો પભુતિ અભિજ્ઝાલુવારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. યત્થ પન વિસેસો ભવિસ્સતિ, તત્થ વક્ખામ. ન ખો પનાહં બ્યાપન્નચિત્તોતિ એત્થ પન મેત્તચિત્તો અહં હિતચિત્તોતિ દસ્સેતિ, ઈદિસા હિ બોધિસત્તા હોન્તિ. એવં સબ્બત્થ વુત્તદોસપટિપક્ખવસેન બોધિસત્તસ્સ ગુણા વણ્ણેતબ્બા.

૩૯. થિનમિદ્ધપરિયુટ્ઠિતાતિ ચિત્તગેલઞ્ઞભૂતેન થિનેન સેસનામકાયગેલઞ્ઞભૂતેન મિદ્ધેન ચ પરિયુટ્ઠિતા, અભિભૂતા ગહિતાતિ વુત્તં હોતિ. તે નિદ્દાબહુલા હોન્તિ.

૪૦. ઉદ્ધતાતિ ¶ ઉદ્ધચ્ચપકતિકા વિપ્ફન્દમાનચિત્તા, ઉદ્ધચ્ચેન હિ એકારમ્મણે ચિત્તં વિપ્ફન્દતિ ધજયટ્ઠિયં વાતેન પટાકા વિય. અવૂપસન્તચિત્તાતિ અનિબ્બુતચિત્તા, ઇધ કુક્કુચ્ચં ગહેતું વટ્ટતિ.

૪૧. કઙ્ખી વિચિકિચ્છીતિ એત્થ એકમેવિદં પઞ્ચમં નીવરણં. કિં નુ ખો ઇદન્તિ આરમ્મણં કઙ્ખનતો કઙ્ખા, ઇદમેવિદન્તિ નિચ્છેતું અસમત્થભાવતો વિચિકિચ્છાતિ વુચ્ચતિ, તેન સમન્નાગતા સમણબ્રાહ્મણા ‘‘કઙ્ખી વિચિકિચ્છી’’તિ વુત્તા.

૪૨. અત્તુક્કંસનકા પરવમ્ભીતિ યે અત્તાનં ઉક્કંસેન્તિ ઉક્ખિપન્તિ, ઉચ્ચે ઠાને ઠપેન્તિ, પરઞ્ચ વમ્ભેન્તિ ગરહન્તિ નિન્દન્તિ, નીચે ઠાને ઠપેન્તિ, તેસમેતં અધિવચનં. તે કથં ભયભેરવં અવ્હાયન્તિ? તે પરેહિ ‘‘અસુકો ચ કિર અસુકો ચ અત્તાનં ઉક્કંસેન્તિ, અમ્હે ગરહન્તિ, દાસે વિય કરોન્તિ, ગણ્હથ ને’’તિ અનુબદ્ધા પલાયિત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ગચ્છન્તરે વા ગુમ્બન્તરે વાતિ કાયકમ્મન્તસદિસં વિત્થારેતબ્બં.

૪૩. છમ્ભીતિ કાયથમ્ભનલોમહંસનકરેન થમ્ભેન સમન્નાગતા. ભીરુકજાતિકાતિ ભીરુકપકતિકા, ગામદારકા વિય ભયબહુલા અસૂરા કાતરાતિ વુત્તં હોતિ.

૪૪. લાભસક્કારસિલોકન્તિ ¶ એત્થ લબ્ભતીતિ લાભો, ચતુન્નં પચ્ચયાનમેતં અધિવચનં. સક્કારોતિ સુન્દરકારો, પચ્ચયા એવ હિ પણીતપણીતા સુન્દરસુન્દરા ચ અભિસઙ્ખરિત્વા કતા સક્કારાતિ વુચ્ચન્તિ. યા ચ પરેહિ અત્તનો ગારવકિરિયા પુપ્ફાદીહિ વા પૂજા. સિલોકોતિ વણ્ણભણનં એતં ¶ , લાભઞ્ચ સક્કારઞ્ચ સિલોકઞ્ચ લાભસક્કારસિલોકં. નિકામયમાનાતિ પત્થયમાના. ભયભેરવાવ્હાયનં અભિજ્ઝાલુવારસદિસમેવ. તદત્થદીપકં પનેત્થ પિયગામિકવત્થું કથેન્તિ –

એકો કિર પિયગામિકો નામ ભિક્ખુ સમાદિન્નધુતઙ્ગાનં ભિક્ખૂનં લાભં દિસ્વા ‘‘અહમ્પિ ધુતઙ્ગં સમાદિયિત્વા લાભં ઉપ્પાદેમી’’તિ ચિન્તેત્વા સોસાનિકઙ્ગં સમાદાય સુસાને વસતિ. અથેકદિવસં એકો કમ્મમુત્તો જરગ્ગવો દિવા ગોચરે ચરિત્વા રત્તિં તસ્મિં સુસાને પુપ્ફગુમ્બે સીસં કત્વા રોમન્થયમાનો અટ્ઠાસિ. પિયગામિકો રત્તિં ચઙ્કમના નિક્ખન્તો ¶ તસ્સ હનુસદ્દં સુત્વા ચિન્તેસિ ‘‘અદ્ધા મં લાભગિદ્ધો એસ સુસાને વસતીતિ ઞત્વા દેવરાજા વિહેઠેતું આગતો’’તિ, સો જરગ્ગવસ્સ પુરતો અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘સપ્પુરિસ દેવરાજ અજ્જ મે એકરત્તિં ખમ, સ્વે પટ્ઠાય ન એવં કરિસ્સામી’’તિ નમસ્સમાનો સબ્બરત્તિં યાચન્તો અટ્ઠાસિ. તતો સૂરિયે ઉટ્ઠિતે તં દિસ્વા કત્તરયટ્ઠિયા પહરિત્વા પલાપેસિ ‘‘સબ્બરત્તિં મં ભિંસાપેસી’’તિ.

૪૫. કુસીતાતિ કોસજ્જાનુગતા. હીનવીરિયાતિ હીના વીરિયેન વિરહિતા વિયુત્તા, નિબ્બીરિયાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ કુસીતા કાયિકવીરિયારમ્ભવિરહિતા હોન્તિ, હીનવીરિયા ચેતસિકવીરિયારમ્ભવિરહિતા. તે આરમ્મણવવત્થાનમત્તમ્પિ કાતું ન સક્કોન્તિ. તેસં અવવત્થિતારમ્મણાનન્તિ સબ્બં પુબ્બસદિસમેવ.

૪૬. મુટ્ઠસ્સતીતિ નટ્ઠસ્સતી. અસમ્પજાનાતિ પઞ્ઞારહિતા, ઇમસ્સ ચ પટિપક્ખે ‘‘ઉપટ્ઠિતસ્સતીહમસ્મી’’તિ વચનતો સતિભાજનિયમેવેતં. પઞ્ઞા પનેત્થ સતિદુબ્બલ્યદીપનત્થં વુત્તા. દુવિધા હિ સતિ પઞ્ઞાસમ્પયુત્તા પઞ્ઞાવિપ્પયુત્તા ચ. તત્થ પઞ્ઞાસમ્પયુત્તા બલવતી, વિપ્પયુત્તા દુબ્બલા, તસ્મા યદાપિ તેસં સતિ હોતિ, તદાપિ અસમ્પજાનન્તા મુટ્ઠસ્સતીયેવ તે, દુબ્બલાય સતિયા સતિકિચ્ચાભાવતોતિ એતમત્થં દીપેતું ‘‘અસમ્પજાના’’તિ વુત્તં. તે એવં ¶ મુટ્ઠસ્સતી અસમ્પજાના આરમ્મણવવત્થાનમત્તમ્પિ કાતું ન સક્કોન્તીતિ સબ્બં પુબ્બસદિસમેવ.

૪૭. અસમાહિતાતિ ઉપચારપ્પનાસમાધિવિરહિતા. વિબ્ભન્તચિત્તાતિ ઉબ્ભન્તચિત્તા. સમાધિવિરહેન લદ્ધોકાસેન ઉદ્ધચ્ચેન તેસં સમાધિવિરહાનં ચિત્તં નાનારમ્મણેસુ ¶ પરિબ્ભમતિ, વનમક્કટો વિય વનસાખાસુ ઉદ્ધચ્ચેન એકારમ્મણે વિપ્ફન્દતિ. પુબ્બે વુત્તનયેનેન તે એવં અસમાહિતા વિબ્ભન્તચિત્તા આરમ્મણવવત્થાનમત્તમ્પિ કાતું ન સક્કોન્તીતિ સબ્બં પુબ્બસદિસમેવ.

૪૮. દુપ્પઞ્ઞાતિ નિપ્પઞ્ઞાનમેતં અધિવચનં. પઞ્ઞા પન દુટ્ઠા નામ નત્થિ. એળમૂગાતિ એલમુખા, ખ-કારસ્સ ગ-કારો કતો. લાલમુખાતિ વુત્તં હોતિ. દુપ્પઞ્ઞાનઞ્હિ કથેન્તાનં લાલા મુખતો ગલતિ, લાલા ચ એલાતિ ¶ વુચ્ચતિ. યથાહ ‘‘પસ્સેલમૂગં ઉરગં દુજ્જિવ્હ’’ન્તિ. તસ્મા તે ‘‘એળમૂગા’’તિ વુચ્ચન્તિ. ‘‘એલમુખા’’તિપિ પાઠો. ‘‘એલમુગા’’તિ કેચિ પઠન્તિ, અપરે ‘‘એલમુકા’’તિપિ, સબ્બત્થ ‘‘એલમુખા’’તિ અત્થો. તે કથં ભયભેરવં અવ્હાયન્તિ? તે દુપ્પઞ્ઞા એળમૂગા આરમ્મણવવત્થાનમત્તમ્પિ કાતું ન સક્કોન્તિ. તેસં અવવત્થિતારમ્મણાનં અરઞ્ઞે વિહરન્તાનં દિવા દિટ્ઠં રત્તિં ભયભેરવં હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ ‘‘તે આકુલચિત્તા અપ્પમત્તકેનપિ તસન્તિ વિત્તસન્તિ, રજ્જું વા લતં વા દિસ્વા સપ્પસઞ્ઞિનો હોન્તિ, ખાણું દિસ્વા યક્ખસઞ્ઞિનો, થલં વા પબ્બતં વા દિસ્વા હત્થિસઞ્ઞિનો સપ્પાદીહિ અનયવ્યસનં આપાદિતા વિય હોન્તી’’તિ. એવં તં ભયભેરવં અત્તનિ સમારોપનટ્ઠેન અવ્હાયન્તિ પક્કોસન્તિ. પઞ્ઞાસમ્પન્નોહમસ્મીતિ એત્થ પઞ્ઞાસમ્પન્નોતિ પઞ્ઞાય સમ્પન્નો સમન્નાગતો, નો ચ ખો વિપસ્સનાપઞ્ઞાય, ન મગ્ગપઞ્ઞાય, અપિચ ખો પન ઇમેસુ સોળસસુ ઠાનેસુ આરમ્મણવવત્થાનપઞ્ઞાયાતિ અત્થો. સેસં સબ્બત્થ વુત્તનયમેવાતિ.

વચીકમ્મન્તવારાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સોળસટ્ઠાનારમ્મણપરિગ્ગહો નિટ્ઠિતો.

૪૯. તસ્સ ¶ મય્હન્તિ કો અનુસન્ધિ? બોધિસત્તો કિર ઇમાનિ સોળસારમ્મણાનિ પરિગ્ગણ્હન્તો ચ ભયભેરવં અદિસ્વા ભયભેરવં નામ એવરૂપાસુ રત્તીસુ એવરૂપે સેનાસને ચ પઞ્ઞાયતિ, હન્દ નં તત્થાપિ ગવેસિસ્સામીતિ ભયભેરવગવેસનમકાસિ, એતમત્થં ભગવા ઇદાનિ બ્રાહ્મણસ્સ દસ્સેન્તો તસ્સ મય્હન્તિઆદિમાહ.

તત્થ યા તાતિ ઉભયમેતં રત્તીનંયેવ ઉદ્દેસનિદ્દેસવચનં. અભિઞ્ઞાતાતિ ¶ એત્થ અભીતિ લક્ખણત્થે ઉપસગ્ગો. તસ્મા અભિઞ્ઞાતાતિ ચન્દપારિપૂરિયા ચન્દપરિક્ખયેનાતિ એવમાદીહિ લક્ખણેહિ ઞાતાતિ વેદિતબ્બા. અભિલક્ખિતાતિ એત્થ ઉપસગ્ગમત્તમેવ, તસ્મા અભિલક્ખિતાતિ લક્ખણીયા ઇચ્ચેવ અત્થો, ઉપોસથસમાદાનધમ્મસ્સવનપૂજાસક્કારાદિકરણત્થં લક્ખેતબ્બા સલ્લક્ખેતબ્બા ઉપલક્ખેતબ્બાતિ વુત્તં હોતિ.

ચાતુદ્દસીતિ ¶ પક્ખસ્સ પઠમદિવસતો પભુતિ ચતુદ્દસન્નં પૂરણી એકા રત્તિ. એવં પઞ્ચદસી અટ્ઠમી ચ. પક્ખસ્સાતિ સુક્કપક્ખસ્સ કણ્હપક્ખસ્સ ચ. એતા તિસ્સો તિસ્સો કત્વા છ રત્તિયો, તસ્મા સબ્બત્થ પક્ખવચનં યોજેતબ્બં ‘‘પક્ખસ્સ ચાતુદ્દસી પક્ખસ્સ પઞ્ચદસી પક્ખસ્સ અટ્ઠમી’’તિ. અથ પઞ્ચમી કસ્મા ન ગહિતાતિ? અસબ્બકાલિકત્તા. બુદ્ધે કિર ભગવતિ અનુપ્પન્નેપિ ઉપ્પજ્જિત્વા અપરિનિબ્બુતેપિ પઞ્ચમી અનભિલક્ખિતાયેવ, પરિનિબ્બુતે પન ધમ્મસઙ્ગાહકત્થેરા ચિન્તેસું ‘‘ધમ્મસ્સવનં ચિરેન હોતી’’તિ. તતો સમ્મન્નિત્વા પઞ્ચમીતિ ધમ્મસ્સવનદિવસં ઠપેસું, તતો પભુતિ સા અભિલક્ખિતા જાતા, એવં અસબ્બકાલિકત્તા એત્થ ન ગહિતાતિ.

તથારૂપાસૂતિ તથાવિધાસુ. આરામચેતિયાનીતિ પુપ્ફારામફલારામાદયો આરામા એવ આરામચેતિયાનિ. ચિત્તીકતટ્ઠેન હિ ચેતિયાનીતિ વુચ્ચન્તિ, પૂજનીયટ્ઠેનાતિ વુત્તં હોતિ. વનચેતિયાનીતિ બલિહરણવનસણ્ડસુભગવનદેવસાલવનાદીનિ વનાનિયેવ વનચેતિયાનિ. રુક્ખચેતિયાનીતિ ગામનિગમાદિદ્વારેસુ પૂજનીયરુક્ખાયેવ રુક્ખચેતિયાનિ. લોકિયા હિ દિબ્બાધિવત્થાતિ વા મઞ્ઞમાના તેસુયેવ વા દિબ્બસઞ્ઞિનો હુત્વા આરામવનરુક્ખે ચિત્તીકરોન્તિ ¶ , પૂજેન્તિ, તેન તે સબ્બેપિ ચેતિયાનીતિ વુચ્ચન્તિ. ભિંસનકાનીતિ ભયજનકાનિ, પસ્સતોપિ સુણતોપિ ભયં જનેન્તિ. સલોમહંસાનીતિ સહેવ લોમહંસેન વત્તન્તિ, પવિસમાનસ્સેવ લોમહંસજનનતો. અપ્પેવ નામ પસ્સેય્યન્તિ અપિ નામ તં ભયભેરવં પસ્સેય્યમેવ. અપરેન સમયેનાતિ, ‘‘એતદહોસિ યંનૂનાહ’’ન્તિ એવં ચિન્તિતકાલતો પટ્ઠાય અઞ્ઞેન કાલેન.

તત્થ ચ મે બ્રાહ્મણ વિહરતોતિ ¶ તથારૂપેસુ સેનાસનેસુ યં યં મનુસ્સાનં આયાચનઉપહારકરણારહં યક્ખટ્ઠાનં પુપ્ફધૂપમંસરુહિરવસામેદપિહકપપ્ફાસસુરામેરયાદીહિ ઓકિણ્ણકિલિન્નધરણિતલં એકનિપાતં વિય યક્ખરક્ખસપિસાચાનં, યં દિવાપિ પસ્સન્તાનં હદયં મઞ્ઞે ફલતિ, તં ઠાનં સન્ધાયાહ ‘‘તત્થ ચ મે, બ્રાહ્મણ, વિહરતો’’તિ. મગો વા આગચ્છતીતિ સિઙ્ગાનિ વા ખુરાનિ વા કોટ્ટેન્તો ગોકણ્ણખગ્ગદીપિવરાહાદિભેદો મગો વા આગચ્છતિ, સબ્બચતુપ્પદાનઞ્હિ ઇધ મગોતિ નામં. કત્થચિ પન કાળસિઙ્ગાલોપિ વુચ્ચતિ. યથાહ –

‘‘ઉસભસ્સેવ ¶ તે ખન્ધો, સીહસ્સેવ વિજમ્ભિતં;

મગરાજ નમો ત્યત્થુ, અપિ કિઞ્ચિ લભામસે’’તિ. (જા. ૧.૩.૧૩૩);

મોરો વા કટ્ઠં પાતેતીતિ મોરો વા સુક્ખકટ્ઠં રુક્ખતો ચાલેત્વા પાતેતિ. મોરગ્ગહણેન ચ ઇધ સબ્બપક્ખિગ્ગહણં અધિપ્પેતં, તેન યો કોચિ પક્ખીતિ વુત્તં હોતિ. અથ વા મોરો વાતિ વા સદ્દેન અઞ્ઞો વા કોચિ પક્ખીતિ. એસ નયો પુરિમે મગગ્ગહણેપિ. વાતો વા પણ્ણકસટં એરેતીતિ વાતો વા પણ્ણકચવરં ઘટ્ટેતિ. એતં નૂન તં ભયભેરવં આગચ્છતીતિ યમેતં આગચ્છતિ, તં ભયભેરવં નૂનાતિ. ઇતો પભુતિ ચ આરમ્મણમેવ ભયભેરવન્તિ વેદિતબ્બં. પરિત્તસ્સ ચ અધિમત્તસ્સ ચ ભયસ્સ આરમ્મણત્તા સુખારમ્મણં રૂપં સુખમિવ. કિં નુ ખો અહં અઞ્ઞદત્થુ ભયપટિકઙ્ખી વિહરામીતિ અહં ખો કિં કારણં એકંસેનેવ ભયં આકઙ્ખમાનો ઇચ્છમાનો હુત્વા વિહરામિ.

યથાભૂતં યથાભૂતસ્સાતિ યેન યેન ઇરિયાપથેન ભૂતસ્સ ભવિતસ્સ સતો વત્તમાનસ્સ સમઙ્ગીભૂતસ્સ ¶ વા. મેતિ મમ સન્તિકે. તથાભૂતં તથાભૂતો વાતિ તેન તેનેવ ઇરિયાપથેન ભૂતો ભવિતો સન્તો વત્તમાનો સમઙ્ગીભૂતો વાતિ અત્થો. સો ખો અહં…પે… પટિવિનેમીતિ બોધિસત્તસ્સ કિર ચઙ્કમન્તસ્સ તસ્મિં મગસિઙ્ગખુરસદ્દાદિભેદે ભયભેરવારમ્મણે આગતે નેવ મહાસત્તો તિટ્ઠતિ, ન ¶ નિસીદતિ ન સયતિ, અથ ખો ચઙ્કમન્તોવ પરિવીમંસન્તો પરિવિચિનન્તો ભયભેરવં ન પસ્સતિ, મગસિઙ્ગખુરસદ્દાદિમત્તમેવ ચેતં હોતિ, સો તં ઞત્વા ઇદં નામેતં, ન ભયભેરવન્તિ તતો તિટ્ઠતિ વા નિસીદતિ વા સયતિ વા. એતમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘સો ખો અહ’’ન્તિઆદિમાહ. એસ નયો સબ્બપેય્યાલેસુ. ઇતો પરઞ્ચ ઇરિયાપથપટિપાટિયા અવત્વા આસન્નપટિપાટિયા ઇરિયાપથા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા, ચઙ્કમન્તસ્સ હિ ભયભેરવે આગતે ન ઠિતો ન નિસિન્નો ન નિપન્નો ઠિતસ્સાપિ આગતે ન ચઙ્કમીતિ એવં તસ્સ આસન્નપટિપાટિયા વુત્તાતિ.

ભયભેરવસેનાસનાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૦. એવં ¶ ભિંસનકેસુપિ ઠાનેસુ અત્તનો ભયભેરવાભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઝાયીનં સમ્મોહટ્ઠાનેસુ અત્તનો અસમ્મોહવિહારં દસ્સેતું સન્તિ ખો પન, બ્રાહ્મણાતિઆદિમાહ.

તત્થ સન્તીતિ અત્થિ સંવિજ્જન્તિ ઉપલબ્ભન્તિ. રત્તિંયેવ સમાનન્તિ રત્તિંયેવ સન્તં, દિવાતિ સઞ્જાનન્તીતિ ‘‘દિવસો અય’’ન્તિ સઞ્જાનન્તિ. દિવાયેવ સમાનન્તિ દિવસંયેવ સન્તં. રત્તીતિ સઞ્જાનન્તીતિ ‘‘રત્તિ અય’’ન્તિ સઞ્જાનન્તિ. કસ્મા પનેતે એવંસઞ્ઞિનો હોન્તીતિ. વુટ્ઠાનકોસલ્લાભાવતો વા સકુણરુતતો વા. કથં? ઇધેકચ્ચો ઓદાતકસિણલાભી દિવા પરિકમ્મં કત્વા દિવા સમાપન્નો દિવાયેવ વુટ્ઠહામીતિ મનસિકારં ઉપ્પાદેતિ, નો ચ ખો અદ્ધાનપરિચ્છેદે કુસલો હોતિ. સો દિવસં અતિક્કમિત્વા રત્તિભાગે વુટ્ઠાતિ. ઓદાતકસિણફરણવસેન ચસ્સ વિસદં હોતિ વિભૂતં સુવિભૂતં. સો, દિવા વુટ્ઠહામીતિ ઉપ્પાદિતમનસિકારતાય ઓદાતકસિણફરણવિસદવિભૂતતાય ચ રત્તિંયેવ સમાનં દિવાતિ સઞ્જાનાતિ. ઇધ પનેકચ્ચો નીલકસિણલાભી રત્તિં પરિકમ્મં કત્વા રત્તિં સમાપન્નો રત્તિંયેવ વુટ્ઠહામીતિ ¶ મનસિકારં ઉપ્પાદેતિ, નો ચ ખો અદ્ધાનપરિચ્છેદે કુસલો હોતિ. સો રત્તિં અતિક્કમિત્વા દિવસભાગે વુટ્ઠાતિ. નીલકસિણફરણવસેન ચસ્સ અવિસદં હોતિ અવિભૂતં. સો રત્તિં વુટ્ઠહામીતિ ઉપ્પાદિતમનસિકારતાય નીલકસિણફરણાવિસદાવિભૂતતાય ચ દિવાયેવ સમાનં રત્તીતિ સઞ્જાનાતિ. એવં તાવ વુટ્ઠાનકોસલ્લાભાવતો એવંસઞ્ઞિનો હોન્તિ.

સકુણરુતતો પન ઇધેકચ્ચો અન્તોસેનાસને નિસિન્નો હોતિ. અથ દિવા રવનકસકુણા કાકાદયો ચન્દાલોકેન દિવાતિ ¶ મઞ્ઞમાના રત્તિં રવન્તિ, અઞ્ઞેહિ વા કારણેહિ. સો તેસં સદ્દં સુત્વા રત્તિંયેવ સમાનં દિવાતિ સઞ્જાનાતિ. ઇધ પનેકચ્ચો પબ્બતન્તરે ગમ્ભીરાય ઘનવનપ્પટિચ્છન્નાય ગિરિગુહાય સત્તાહવદ્દલિકાય વત્તમાનાય અન્તરહિતસૂરિયાલોકે કાલે નિસિન્નો હોતિ. અથ રત્તિં રવનકસકુણા ઉલૂકાદયો મજ્ઝન્હિકસમયેપિ તત્થ તત્થ સમન્ધકારે નિલીના રત્તિસઞ્ઞાય વા અઞ્ઞેહિ વા કારણેહિ રવન્તિ. સો તેસં સદ્દં સુત્વા દિવાયેવ સમાનં રત્તીતિ સઞ્જાનાતિ. એવં સકુણરુતતો એવંસઞ્ઞિનો હોન્તીતિ. ઇદમહન્તિ ઇદં અહં એવં સઞ્જાનનં ¶ . સમ્મોહવિહારસ્મિં વદામીતિ સમ્મોહવિહારપરિયાપન્નં અન્તોગધં, સમ્મોહવિહારાનં અઞ્ઞતરં વદામીતિ વુત્તં હોતિ.

અહં ખો પન બ્રાહ્મણ…પે… સઞ્જાનામીતિ પાકટો બોધિસત્તસ્સ રત્તિન્દિવપરિચ્છેદો સત્તાહવદ્દલેપિ ચન્દિમસૂરિયેસુ અદિસ્સમાનેસુપિ જાનાતિયેવ ‘‘એત્તકં પુરેભત્તકાલો ગતો, એત્તકં પચ્છાભત્તકાલો, એત્તકં પઠમયામો, એત્તકં મજ્ઝિમયામો, એત્તકં પચ્છિમયામો’’તિ, તસ્મા એવમાહ. અનચ્છરિયઞ્ચેતં યં પૂરિતપારમી બોધિસત્તો એવં જાનાતિ. પદેસઞાણે ઠિતાનં સાવકાનમ્પિ હિ રત્તિન્દિવપરિચ્છેદો પાકટો હોતિ.

કલ્યાણિયમહાવિહારે કિર ગોદત્તત્થેરો દ્વઙ્ગુલકાલે ભત્તં ગહેત્વા અઙ્ગુલકાલે ભુઞ્જતિ. સૂરિયે અદિસ્સમાનેપિ પાતોયેવ સેનાસનં પવિસિત્વા તાય વેલાય નિક્ખમતિ. એકદિવસં આરામિકા ‘‘સ્વે થેરસ્સ નિક્ખમનકાલે પસ્સામા’’તિ ભત્તં સમ્પાદેત્વા કાલત્થમ્ભમૂલે નિસીદિંસુ. થેરો દ્વઙ્ગુલકાલેયેવ નિક્ખમતિ. તતો પભુતિ કિર સૂરિયે અદિસ્સમાનેપિ થેરસ્સ નિક્ખમનસઞ્ઞાય એવ ભેરિં આકોટેન્તિ.

અજગરવિહારેપિ ¶ કાળદેવત્થેરો અન્તોવસ્સે યામગણ્ડિકં પહરતિ, આચિણ્ણમેતં થેરસ્સ. ન ચ યામયન્તનાળિકં પયોજેતિ, અઞ્ઞે ભિક્ખૂ પયોજેન્તિ. અથ નિક્ખન્તે પઠમે યામે થેરે મુગ્ગરં ગહેત્વા ઠિતમત્તેયેવ એકં દ્વે વારે પહરન્તેયેવ વા યામયન્તં પતતિ, એવં તીસુ યામેસુ સમણધમ્મં કત્વા થેરો પાતોયેવ ગામં પવિસિત્વા પિણ્ડપાતં આદાય વિહારં આગન્ત્વા ભોજનવેલાય ¶ પત્તં ગહેત્વા દિવા વિહારટ્ઠાનં ગન્ત્વા સમણધમ્મં કરોતિ. ભિક્ખૂ કાલત્થમ્ભં દિસ્વા થેરસ્સ અદિસ્વા આગમનત્થાય પેસેન્તિ. સો ભિક્ખુ થેરં દિવા વિહારટ્ઠાના નિક્ખમન્તમેવ વા અન્તરામગ્ગે વા પસ્સતિ. એવં પદેસઞાણે ઠિતાનં સાવકાનમ્પિ રત્તિન્દિવપરિચ્છેદો પાકટો હોતિ, કિમઙ્ગં પન બોધિસત્તાનન્તિ.

યં ખો તં બ્રાહ્મણ…પે… વદેય્યાતિ એત્થ પન ‘‘યં ખો તં, બ્રાહ્મણ, અસમ્મોહધમ્મો સત્તો લોકે ઉપ્પન્નો…પે… સુખાય દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ વચનં ¶ વદમાનો કોચિ સમ્મા વદેય્ય, સમ્મા વદમાનો સિયા, ન વિતથવાદી અસ્સ. મમેવ તં વચનં વદમાનો સમ્મા વદેય્ય, સમ્મા વદમાનો સિયા, ન વિતથવાદી અસ્સાતિ એવં પદસમ્બન્ધો વેદિતબ્બો.

તત્થ અસમ્મોહધમ્મોતિ અસમ્મોહસભાવો. લોકેતિ મનુસ્સલોકે. બહુજનહિતાયાતિ બહુજનસ્સ હિતત્થાય, પઞ્ઞાસમ્પત્તિયા દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકહિતૂપદેસકોતિ. બહુજનસુખાયાતિ બહુજનસ્સ સુખત્થાય, ચાગસમ્પત્તિયા ઉપકરણસુખસ્સ દાયકોતિ. લોકાનુકમ્પાયાતિ લોકસ્સ અનુકમ્પત્થાય, મેત્તાકરુણાસમ્પત્તિયા માતાપિતરો વિય લોકસ્સ રક્ખિતા ગોપયિતાતિ. અત્થાય હિતાય સુખાય દેવમનુસ્સાનન્તિ ઇધ દેવમનુસ્સગ્ગહણેન ચ ભબ્બપુગ્ગલવેનેય્યસત્તેયેવ ગહેત્વા તેસં નિબ્બાનમગ્ગફલાધિગમાય અત્તનો ઉપ્પત્તિં દસ્સેતીતિ વેદિતબ્બો. અત્થાયાતિ હિ વુત્તે પરમત્થત્થાય નિબ્બાનાયાતિ વુત્તં હોતિ. હિતાયાતિ વુત્તે તં સમ્પાપકમગ્ગત્થાયાતિ વુત્તં હોતિ, નિબ્બાનસમ્પાપકમગ્ગતો હિ ઉત્તરિ હિતં નામ નત્થિ. સુખાયાતિ વુત્તે ફલસમાપત્તિસુખત્થાયાતિ વુત્તં હોતિ, તતો ઉત્તરિ સુખાભાવતો. વુત્તઞ્ચેતં ‘‘અયં સમાધિ પચ્ચુપ્પન્નસુખો ચેવ આયતિઞ્ચ સુખવિપાકો’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૫૫; અ. નિ. ૫.૨૭; વિભ. ૮૦૪).

અસમ્મોહવિહારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૧. એવં ¶ ભગવા બુદ્ધગુણપટિલાભાવસાનં અત્તનો અસમ્મોહવિહારં બ્રાહ્મણસ્સ દસ્સેત્વા ઇદાનિ યાય પટિપદાય તં કોટિપ્પત્તં અસમ્મોહવિહારં અધિગતો, તં પુબ્બભાગતો પભુતિ દસ્સેતું આરદ્ધં ખો પન મે બ્રાહ્મણાતિઆદિમાહ.

કેચિ પનાહુ ‘‘ઇમં અસમ્મોહવિહારં સુત્વા બ્રાહ્મણસ્સ ચિત્તમેવં ઉપ્પન્નં ‘કાય નુ ખો પટિપદાય ઇમં પત્તો’તિ, તસ્સ ચિત્તમઞ્ઞાય ઇમાયાહં પટિપદાય ઇમં ઉત્તમં અસમ્મોહવિહારં પત્તોતિ દસ્સેન્તો એવમાહા’’તિ.

તત્થ ¶ ¶ આરદ્ધં ખો પન મે, બ્રાહ્મણ, વીરિયં અહોસીતિ, બ્રાહ્મણ, ન મયા અયં ઉત્તમો અસમ્મોહવિહારો કુસીતેન મુટ્ઠસ્સતિના સારદ્ધકાયેન વિક્ખિત્તચિત્તેન વા અધિગતો, અપિચ ખો તદધિગમાય આરદ્ધં ખો પન મે વીરિયં અહોસિ, બોધિમણ્ડે નિસિન્નેન મયા ચતુરઙ્ગવીરિયં આરદ્ધં અહોસિ, પગ્ગહિતં અસિથિલપ્પવત્તિતન્તિ વુત્તં હોતિ. આરદ્ધત્તાયેવ ચ મેતં અસલ્લીનં અહોસિ.

ઉપટ્ઠિતા સતિ અસમ્મુટ્ઠાતિ ન કેવલઞ્ચ વીરિયમેવ, સતિપિ મે આરમ્મણાભિમુખીભાવેન ઉપટ્ઠિતા અહોસિ. ઉપટ્ઠિતત્તાયેવ ચ અસમ્મુટ્ઠા. પસ્સદ્ધો કાયોતિ કાયચિત્તપ્પસ્સદ્ધિસમ્ભવેન કાયોપિ મે પસ્સદ્ધો અહોસિ. તત્થ યસ્મા નામકાયે પસ્સદ્ધે રૂપકાયોપિ પસ્સદ્ધોયેવ હોતિ, તસ્મા નામકાયો રૂપકાયોતિ અવિસેસેત્વાવ પસ્સદ્ધો કાયોતિ વુત્તં. અસારદ્ધોતિ સો ચ ખો પસ્સદ્ધત્તાયેવ અસારદ્ધો, વિગતદરથોતિ વુત્તં હોતિ. સમાહિતં ચિત્તં એકગ્ગન્તિ ચિત્તમ્પિ મે સમ્મા આહિતં સુટ્ઠુ ઠપિતં અપ્પિતં વિય અહોસિ. સમાહિતત્તા એવ ચ એકગ્ગં અચલં નિપ્ફન્દનન્તિ, એત્તાવતા ઝાનસ્સ પુબ્બભાગપટિપદા કથિતા હોતિ.

ઇદાનિ ઇમાય પટિપદાય અધિગતં પઠમજ્ઝાનં આદિં કત્વા વિજ્જાત્તયપરિયોસાનં વિસેસં દસ્સેન્તો સો ખો અહન્તિઆદિમાહ. તત્થ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… ચતુત્થજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ ¶ વિહાસિન્તિ એત્થ તાવ યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે પથવીકસિણકથાયં વુત્તં. કેવલઞ્હિ તત્થ ‘‘ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ આગતં, ઇધ ‘‘વિહાસિ’’ન્તિ, અયમેવ વિસેસો. કિં કત્વા પન ભગવા ઇમાનિ ઝાનાનિ ઉપસમ્પજ્જ વિહાસીતિ, કમ્મટ્ઠાનં ભાવેત્વા. કતરં? આનાપાનસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં.

ઇમાનિ ચ પન ચત્તારિ ઝાનાનિ કેસઞ્ચિ ચિત્તેકગ્ગતત્થાનિ હોન્તિ, કેસઞ્ચિ વિપસ્સનાપાદકાનિ, કેસઞ્ચિ અભિઞ્ઞાપાદકાનિ, કેસઞ્ચિ નિરોધપાદકાનિ, કેસઞ્ચિ ભવોક્કમનત્થાનિ. તત્થ ખીણાસવાનં ચિત્તેકગ્ગતત્થાનિ હોન્તિ. તે હિ સમાપજ્જિત્વા ¶ એકગ્ગચિત્તા સુખં દિવસં વિહરિસ્સામાતિ ઇચ્ચેવં કસિણપરિકમ્મં કત્વા અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેન્તિ. સેક્ખપુથુજ્જનાનં સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય સમાહિતેન ચિત્તેન વિપસ્સિસ્સામાતિ નિબ્બત્તેન્તાનં વિપસ્સનાપાદકાનિ હોન્તિ. યે પન અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ‘‘એકોપિ ¶ હુત્વા બહુધા હોતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૩૮; પટિ. મ. ૧.૧૦૨) વુત્તનયા અભિઞ્ઞાયો પત્થેન્તા નિબ્બત્તેન્તિ, તેસં અભિઞ્ઞાપાદકાનિ હોન્તિ. યે પન અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા સત્તાહં અચિત્તા હુત્વા દિટ્ઠેવ ધમ્મે નિરોધં નિબ્બાનં પત્વા સુખં વિહરિસ્સામાતિ નિબ્બત્તેન્તિ, તેસં નિરોધપાદકાનિ હોન્તિ. યે પન અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા અપરિહીનજ્ઝાના બ્રહ્મલોકે ઉપ્પજ્જિસ્સામાતિ નિબ્બત્તેન્તિ, તેસં ભવોક્કમનત્થાનિ હોન્તિ.

ભગવતા પનિદં ચતુત્થજ્ઝાનં બોધિરુક્ખમૂલે નિબ્બત્તિતં, તં તસ્સ વિપસ્સનાપાદકઞ્ચેવ અહોસિ અભિઞ્ઞાપાદકઞ્ચ સબ્બકિચ્ચસાધકઞ્ચ, સબ્બલોકિયલોકુત્તરગુણદાયકન્તિ વેદિતબ્બં.

પુબ્બભાગપટિપદાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૨. યેસઞ્ચ ¶ ગુણાનં દાયકં અહોસિ, તેસં એકદેસં દસ્સેન્તો સો એવં સમાહિતે ચિત્તેતિઆદિમાહ. તત્થ દ્વિન્નં વિજ્જાનં અનુપદવણ્ણના ચેવ ભાવનાનયો ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતો. કેવલઞ્હિ તત્થ ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે…પે… અભિનિન્નામેતી’’તિ વુત્તં, ઇધ ‘‘અભિનિન્નામેસિ’’ન્તિ. અયં ખો મે બ્રાહ્મણાતિ અયઞ્ચ અપ્પનાવારો તત્થ અનાગતોતિ અયમેવ વિસેસો. તત્થ સોતિ સો અહં. અભિનિન્નામેસિન્તિ અભિનીહરિં. અભિનિન્નામેસિન્તિ ચ વચનતો સોતિ એત્થ સો અહન્તિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

યસ્મા ચિદં ભગવતો વસેન પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં આગતં, તસ્મા ‘‘સો તતો ચુતો ઇધૂપપન્નો’’તિ એત્થ એવં યોજના વેદિતબ્બા. એત્થ હિ સો તતો ચુતોતિ પટિનિવત્તન્તસ્સ પચ્ચવેક્ખણં. તસ્મા ઇધૂપપન્નોતિ ઇમિસ્સા ઇધૂપપત્તિયા અનન્તરં. અમુત્ર ઉદપાદિન્તિ તુસિતભવનં સન્ધાયાહાતિ વેદિતબ્બો. તત્રાપાસિં એવંનામોતિ તત્રાપિ તુસિતભવને સેતકેતુ નામ દેવપુત્તો અહોસિં. એવંગોત્તોતિ તાહિ દેવતાહિ સદ્ધિં એકગોત્તો. એવંવણ્ણોતિ સુવણ્ણવણ્ણો. એવમાહારોતિ દિબ્બસુધાહારો. એવંસુખદુક્ખપ્પટિસંવેદીતિ એવં દિબ્બસુખપટિસંવેદી. દુક્ખં પન સઙ્ખારદુક્ખમત્તમેવ ¶ . એવમાયુપરિયન્તોતિ એવં સત્તપઞ્ઞાસવસ્સકોટિસટ્ઠિવસ્સસતસહસ્સાયુપરિયન્તો. સો ¶ તતો ચુતોતિ સો અહં તતો તુસિતભવનતો ચુતો. ઇધૂપપન્નોતિ ઇધ મહામાયાય દેવિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તો.

અયં ખો મે બ્રાહ્મણાતિઆદીસુ મેતિ મયા. વિજ્જાતિ વિદિતકરણટ્ઠેન વિજ્જા. કિં વિદિતં કરોતિ? પુબ્બેનિવાસં. અવિજ્જાતિ તસ્સેવ પુબ્બેનિવાસસ્સ અવિદિતકરણટ્ઠેન તપ્પટિચ્છાદકો મોહો વુચ્ચતિ. તમોતિ સ્વેવ મોહો પટિચ્છાદકટ્ઠેન ‘‘તમો’’તિ વુચ્ચતિ. આલોકોતિ સાયેવ વિજ્જા ઓભાસકરણટ્ઠેન ‘‘આલોકો’’તિ વુચ્ચતિ. એત્થ ચ વિજ્જા અધિગતાતિ અયં અત્થો, સેસં પસંસાવચનં. યોજના પનેત્થ અયં ખો મે વિજ્જા અધિગતા, તસ્સ મે અધિગતવિજ્જસ્સ અવિજ્જા વિહતા, વિનટ્ઠાતિ અત્થો. કસ્મા? યસ્મા વિજ્જા ઉપ્પન્ના. એસ નયો ઇતરસ્મિમ્પિ પદદ્વયે.

યથા ¶ તન્તિ એત્થ યથાતિ ઓપમ્મે. તન્તિ નિપાતો. સતિયા અવિપ્પવાસેન અપ્પમત્તસ્સ. વીરિયાતાપેન આતાપિનો. કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખતાય પહિતત્તસ્સ, પેસિતત્તસ્સાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ ‘‘યથા અપ્પમત્તસ્સ આતાપિનો પહિતત્તસ્સ વિહરતો અવિજ્જા વિહઞ્ઞેય્ય, વિજ્જા ઉપ્પજ્જેય્ય. તમો વિહઞ્ઞેય્ય, આલોકો ઉપ્પજ્જેય્ય. એવમેવ મમ અવિજ્જા વિહતા, વિજ્જા ઉપ્પન્ના. તમો વિહતો, આલોકો ઉપ્પન્નો. એતસ્સ મે પધાનાનુયોગસ્સ અનુરૂપમેવ ફલં લદ્ધ’’ન્તિ.

પુબ્બેનિવાસકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૩. ચુતૂપપાતકથાયં યસ્મા ઇધ ભગવતો વસેન પાળિ આગતા, તસ્મા ‘‘પસ્સામિ પજાનામી’’તિ વુત્તં, અયં વિસેસો. સેસં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તસદિસમેવ.

એત્થ પન વિજ્જાતિ દિબ્બચક્ખુઞાણવિજ્જા. અવિજ્જાતિ સત્તાનં ચુતિપટિસન્ધિપટિચ્છાદિકા અવિજ્જા. સેસં વુત્તનયમેવાતિ. યસ્મા ચ પૂરિતપારમીનં મહાસત્તાનં પરિકમ્મકિચ્ચં નામ નત્થિ. તે હિ ચિત્તે અભિનિન્નામિતમત્તેયેવ અનેકવિહિતં ¶ પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરન્તિ, દિબ્બેન ચક્ખુના સત્તે પસ્સન્તિ. તસ્મા યો તત્થ પરિકમ્મં આદિં કત્વા ભાવનાનયો વુત્તો, ન તેન ઇધ અત્થોતિ.

દિબ્બચક્ખુઞાણકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૪. તતિયવિજ્જાય સો એવં સમાહિતે ચિત્તેતિ વિપસ્સનાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં વેદિતબ્બં. આસવાનં ખયઞાણાયાતિ ¶ અરહત્તમગ્ગઞાણત્થાય. અરહત્તમગ્ગો હિ આસવવિનાસનતો આસવાનં ખયોતિ વુચ્ચતિ, તત્ર ચેતં ઞાણં, તપ્પરિયાપન્નત્તાતિ. ચિત્તં અભિનિન્નામેસિન્તિ ¶ વિપસ્સનાચિત્તં અભિનીહરિં. સો ઇદં દુક્ખન્તિ એવમાદીસુ ‘‘એત્તકં દુક્ખં, ન ઇતો ભિય્યો’’તિ સબ્બમ્પિ દુક્ખસચ્ચં સરસલક્ખણપટિવેધેન યથાભૂતં અબ્ભઞ્ઞાસિં જાનિં પટિવિજ્ઝિં. તસ્સ ચ દુક્ખસ્સ નિબ્બત્તિકં તણ્હં અયં દુક્ખસમુદયોતિ. તદુભયમ્પિ યં ઠાનં પત્વા નિરુજ્ઝતિ, તં તેસં અપ્પવત્તિં નિબ્બાનં અયં દુક્ખનિરોધોતિ. તસ્સ સમ્પાપકં અરિયમગ્ગં અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ સરસલક્ખણપટિવેધેન યથાભૂતં અબ્ભઞ્ઞાસિં જાનિં પટિવિજ્ઝિન્તિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

એવં સરૂપતો સચ્ચાનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ કિલેસવસેન પરિયાયતો દસ્સેન્તો ઇમે આસવાતિઆદિમાહ. તસ્સ મે એવં જાનતો એવં પસ્સતોતિ તસ્સ મય્હં એવં જાનન્તસ્સ એવં પસ્સન્તસ્સ. સહ વિપસ્સનાય કોટિપ્પત્તં મગ્ગં કથેતિ. કામાસવાતિ કામાસવતો. વિમુચ્ચિત્થાતિ ઇમિના ફલક્ખણં દસ્સેતિ, મગ્ગક્ખણે હિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, ફલક્ખણે વિમુત્તં હોતિ. વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણન્તિ ઇમિના પચ્ચવેક્ખણઞાણં દસ્સેતિ. ખીણા જાતીતિઆદીહિ તસ્સ ભૂમિં, તેન હિ ઞાણેન ભગવા પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘ખીણા જાતી’’તિઆદીનિ અબ્ભઞ્ઞાસિ. કતમા પન ભગવતો જાતિ ખીણા, કથઞ્ચ નં અબ્ભઞ્ઞાસીતિ? ન તાવસ્સ અતીતા જાતિ ખીણા, પુબ્બેવ ખીણત્તા, ન અનાગતા, અનાગતે વાયામાભાવતો, ન પચ્ચુપ્પન્ના, વિજ્જમાનત્તા. યા પન મગ્ગસ્સ અભાવિતત્તા ઉપ્પજ્જેય્ય એકચતુપઞ્ચવોકારભવેસુ એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધભેદા જાતિ, સા મગ્ગસ્સ ભાવિતત્તા અનુપ્પાદધમ્મતં આપજ્જનેન ખીણા, તં સો મગ્ગભાવનાય પહીનકિલેસે પચ્ચવેક્ખિત્વા ‘‘કિલેસાભાવે વિજ્જમાનમ્પિ કમ્મં આયતિં અપ્પટિસન્ધિકં હોતી’’તિ જાનન્તો અબ્ભઞ્ઞાસિ.

વુસિતન્તિ ¶ વુત્થં પરિવુત્થં, કતં ચરિતં નિટ્ઠિતન્તિ અત્થો. બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં, પુથુજ્જનકલ્યાણકેન હિ સદ્ધિં સત્તસેક્ખા બ્રહ્મચરિયવાસં વસન્તિ નામ, ખીણાસવો વુત્થવાસો. તસ્મા ભગવા અત્તનો બ્રહ્મચરિયવાસં પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘વુસિતં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ અબ્ભઞ્ઞાસિ. કતં કરણીયન્તિ ચતૂસુ ¶ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવનાવસેન સોળસવિધમ્પિ કિચ્ચં નિટ્ઠાપિતન્તિ અત્થો. પુથુજ્જનકલ્યાણકાદયો હિ તં કિચ્ચં કરોન્તિ, ખીણાસવો કતકરણીયો. તસ્મા ભગવા અત્તનો કરણીયં પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘કતં કરણીય’’ન્તિ અબ્ભઞ્ઞાસિ.

નાપરં ¶ ઇત્થત્તાયાતિ ઇદાનિ પુન ઇત્થભાવાય એવંસોળસકિચ્ચભાવાય, કિલેસક્ખયાય વા મગ્ગભાવનાકિચ્ચં મે નત્થીતિ અબ્ભઞ્ઞાસિ. અથ વા ઇત્થત્તાયાતિ ઇત્થભાવતો ઇમસ્મા એવંપકારા ઇદાનિ વત્તમાનક્ખન્ધસન્તાના અપરં ખન્ધસન્તાનં મય્હં નત્થિ. ઇમે પન પઞ્ચક્ખન્ધા પરિઞ્ઞાતા તિટ્ઠન્તિ છિન્નમૂલકા રુક્ખા વિય. તે ચરિમકવિઞ્ઞાણનિરોધેન અનુપાદાનો વિય જાતવેદો નિબ્બાયિસ્સન્તીતિ અબ્ભઞ્ઞાસિ.

ઇદાનિ એવં પચ્ચવેક્ખણઞાણપરિગ્ગહિતં આસવાનં ખયઞાણાધિગમં બ્રાહ્મણસ્સ દસ્સેન્તો, અયં ખો મે બ્રાહ્મણાતિઆદિમાહ. તત્થ વિજ્જાતિ અરહત્તમગ્ગઞાણવિજ્જા. અવિજ્જાતિ ચતુસચ્ચપટિચ્છાદિકા અવિજ્જા. સેસં વુત્તનયમેવ. એત્તાવતા ચ પુબ્બેનિવાસઞાણેન અતીતંસઞાણં, દિબ્બચક્ખુના પચ્ચુપ્પન્નાનાગતંસઞાણં, આસવક્ખયેન સકલલોકિયલોકુત્તરગુણન્તિ એવં તીહિ વિજ્જાહિ સબ્બેપિ સબ્બઞ્ઞુગુણે સઙ્ગહેત્વા પકાસેન્તો અત્તનો અસમ્મોહવિહારં બ્રાહ્મણસ્સ દસ્સેસિ.

આસવક્ખયઞાણકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૫. એવં વુત્તે કિર બ્રાહ્મણો ચિન્તેસિ – ‘‘સમણો ગોતમો સબ્બઞ્ઞુતં પટિજાનાતિ, અજ્જાપિ ચ અરઞ્ઞવાસં ન વિજહતિ, અત્થિ નુ ખ્વસ્સ અઞ્ઞમ્પિ કિઞ્ચિ કરણીય’’ન્તિ. અથસ્સ ભગવા અજ્ઝાસયં વિદિત્વા ઇમિના અજ્ઝાસયાનુસન્ધિના, સિયા ખો પન તેતિઆદિમાહ. તત્થ સિયા ખો પન તે, બ્રાહ્મણ, એવમસ્સાતિ, બ્રાહ્મણ, કદાચિ તુય્હં એવં ભવેય્ય. ન ખો પનેતં બ્રાહ્મણ એવં દટ્ઠબ્બન્તિ એતં ખો પન, બ્રાહ્મણ, તયા મય્હં પન્તસેનાસનપટિસેવનં ¶ અવીતરાગાદિતાયાતિ એવં ન દટ્ઠબ્બં. એવં પન્તસેનાસનપટિસેવને અકારણં પટિક્ખિપિત્વા કારણં દસ્સેન્તો દ્વે ખો અહન્તિઆદિમાહ. તત્થ અત્થોયેવ અત્થવસો. તસ્મા દ્વે ખો અહં, બ્રાહ્મણ, અત્થવસેતિ અહં ખો, બ્રાહ્મણ, દ્વે અત્થે દ્વે કારણાનિ સમ્પસ્સમાનોતિ વુત્તં હોતિ. અત્તનો ચ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારન્તિ એત્થ દિટ્ઠધમ્મો નામ અયં પચ્ચક્ખો અત્તભાવો. સુખવિહારો નામ ચતુન્નમ્પિ ઇરિયાપથવિહારાનં ફાસુતા, એકકસ્સ હિ ¶ ¶ અરઞ્ઞે અન્તમસો ઉચ્ચારપસ્સાવકિચ્ચં ઉપાદાય સબ્બેવ ઇરિયાપથા ફાસુકા હોન્તિ, તસ્મા દિટ્ઠધમ્મસ્સ સુખવિહારન્તિ અયમત્થો વેદિતબ્બો. પચ્છિમઞ્ચ જનતં અનુકમ્પમાનોતિ કથં અરઞ્ઞવાસેન પચ્છિમા જનતા અનુકમ્પિતા હોતિ? સદ્ધાપબ્બજિતા હિ કુલપુત્તા ભગવતો અરઞ્ઞવાસં દિસ્વા ભગવાપિ નામ અરઞ્ઞસેનાસનાનિ ન મુઞ્ચતિ, યસ્સ નેવત્થિ પરિઞ્ઞાતબ્બં ન પહાતબ્બં ન ભાવેતબ્બં ન સચ્છિકાતબ્બં, કિમઙ્ગં પન મયન્તિ ચિન્તેત્વા તત્થ વસિતબ્બમેવ મઞ્ઞિસ્સન્તિ. એવં ખિપ્પમેવ દુક્ખસ્સન્તકરા ભવિસ્સન્તિ. એવં પચ્છિમા જનતા અનુકમ્પિતા હોતિ. એતમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પચ્છિમઞ્ચ જનતં અનુકમ્પમાનો’’તિ.

અરઞ્ઞવાસકારણવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫૬. તં સુત્વા અત્તમનો બ્રાહ્મણો અનુકમ્પિતરૂપાતિઆદિમાહ. તત્થ અનુકમ્પિતરૂપાતિ અનુકમ્પિતજાતિકા અનુકમ્પિતસભાવા. જનતાતિ જનસમૂહો. યથા તં અરહતા સમ્માસમ્બુદ્ધેનાતિ યથા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો અનુકમ્પેય્ય, તથેવ અનુકમ્પિતરૂપાતિ.

એવઞ્ચ પન વત્વા પુન તં ભગવતો ધમ્મદેસનં અબ્ભનુમોદમાનો ભગવન્તં એતદવોચ અભિક્કન્તં, ભો ગોતમ, અભિક્કન્તં, ભો ગોતમાતિ. તત્થાયં અભિક્કન્તસદ્દો ખયસુન્દરાભિરૂપઅબ્ભનુમોદનેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અભિક્કન્તા, ભન્તે, રત્તિ, નિક્ખન્તો પઠમો યામો, ચિરનિસિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૩૮૩; અ. નિ. ૮.૨૦) હિ ખયે દિસ્સતિ. ‘‘અયં ઇમેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં અભિક્કન્તતરો ચ પણીતતરો ચા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૦૦) સુન્દરે.

‘‘કો ¶ મે વન્દતિ પાદાનિ, ઇદ્ધિયા યસસા જલં;

અભિક્કન્તેન વણ્ણેન, સબ્બા ઓભાસયં દિસા’’તિ. –

આદીસુ (વિ. વ. ૮૫૭) અભિરૂપે. ‘‘અભિક્કન્તં, ભન્તે’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૫૦; પારા. ૧૫) અબ્ભનુમોદને ¶ . ઇધાપિ અબ્ભનુમોદનેયેવ. યસ્મા ચ અબ્ભનુમોદને, તસ્મા સાધુ સાધુ ભો, ગોતમાતિ વુત્તં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

‘‘ભયે કોધે પસંસાયં, તુરિતે કોતૂહલચ્છરે;

હાસે સોકે પસાદે ચ, કરે આમેડિતં બુધો’’તિ. –

ઇમિના ચ લક્ખણેન ઇધ પસાદવસેન પસંસાવસેન ચાયં દ્વિક્ખત્તું વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. અથ ¶ વા અભિક્કન્તન્તિ અભિકન્તં. અતિઇટ્ઠં અતિમનાપં, અતિસુન્દરન્તિ વુત્તં હોતિ.

તત્થ એકેન અભિક્કન્તસદ્દેન દેસનં થોમેતિ, એકેન અત્તનો પસાદં. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – અભિક્કન્તં, ભો ગોતમ, યદિદં ભોતો ગોતમસ્સ ધમ્મદેસના, અભિક્કન્તં યદિદં ભોતો ગોતમસ્સ ધમ્મદેસનં આગમ્મ મમ પસાદોતિ. ભગવતોયેવ વા વચનં દ્વે દ્વે અત્થે સન્ધાય થોમેતિ – ભોતો ગોતમસ્સ વચનં અભિક્કન્તં દોસનાસનતો, અભિક્કન્તં ગુણાધિગમનતો, તથા સદ્ધાજનનતો, પઞ્ઞાજનનતો, સાત્થતો, સબ્યઞ્જનતો, ઉત્તાનપદતો, ગમ્ભીરત્થતો, કણ્ણસુખતો, હદયઙ્ગમતો, અનત્તુક્કંસનતો, અપરવમ્ભનતો, કરુણાસીતલતો, પઞ્ઞાવદાતતો, આપાથરમણીયતો, વિમદ્દક્ખમતો, સુય્યમાનસુખતો, વીમંસીયમાનહિતતોતિ એવમાદીહિ યોજેતબ્બં.

તતો પરમ્પિ ચતૂહિ ઉપમાહિ દેસનંયેવ થોમેતિ. તત્થ નિક્કુજ્જિતન્તિ અધોમુખઠપિતં, હેટ્ઠામુખજાતં વા. ઉક્કુજ્જેય્યાતિ ઉપરિ મુખં કરેય્ય. પટિચ્છન્નન્તિ તિણપણ્ણાદિચ્છાદિતં. વિવરેય્યાતિ ઉગ્ઘાટેય્ય. મૂળ્હસ્સાતિ દિસામૂળ્હસ્સ. મગ્ગં આચિક્ખેય્યાતિ હત્થે ગહેત્વા ‘‘એસ મગ્ગો’’તિ વદેય્ય. અન્ધકારેતિ કાળપક્ખચાતુદ્દસીઅડ્ઢરત્તઘનવનસણ્ડમેઘપટલેહિ ચતુરઙ્ગે તમે, અયં તાવ અનુત્તાનપદત્થો.

અયં પન અધિપ્પાયયોજના – યથા કોચિ નિક્કુજ્જિતં ઉક્કુજ્જેય્ય, એવં સદ્ધમ્મવિમુખં અસદ્ધમ્મે પતિતં મં અસદ્ધમ્મા વુટ્ઠાપેન્તેન, યથા પટિચ્છન્નં વિવરેય્ય ¶ . એવં કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસનન્તરધાનતો પભુતિ મિચ્છાદિટ્ઠિગહનપટિચ્છન્નં સાસનં વિવરન્તેન, યથા ¶ મૂળ્હસ્સ મગ્ગં આચિક્ખેય્ય, એવં કુમ્મગ્ગમિચ્છામગ્ગપ્પટિપન્નસ્સ મે સગ્ગમોક્ખમગ્ગં આચિક્ખન્તેન, યથા અન્ધકારે તેલપજ્જોતં ધારેય્ય, એવં મોહન્ધકારે નિમુગ્ગસ્સ મે બુદ્ધાદિરતનરૂપાનિ અપસ્સતો તપ્પટિચ્છાદકમોહન્ધકારવિદ્ધંસકદેસનાપજ્જોતધારણેન મય્હં ભોતા ગોતમેન એતેહિ પરિયાયેહિ પકાસિતત્તા અનેકપરિયાયેન ધમ્મો પકાસિતોતિ.

દેસનાનુમોદનાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

એવં દેસનં થોમેત્વા ઇમાય દેસનાય રતનત્તયપસન્નચિત્તો પસન્નાકારં કરોન્તો એસાહન્તિઆદિમાહ. તત્થ એસાહન્તિ એસો અહં. ભવન્તં ગોતમં સરણં ગચ્છામીતિ ભવં મે ગોતમો સરણં પરાયણં, અઘસ્સ તાતા ¶ , હિતસ્સ ચ વિધાતાતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન ભવન્તં ગોતમં ગચ્છામિ, ભજામિ, સેવામિ, પયિરુપાસામિ, એવં વા જાનામિ, બુજ્ઝામીતિ. યેસઞ્હિ ધાતૂનં ગતિઅત્થો, બુદ્ધિપિ તેસં અત્થો. તસ્મા ગચ્છામીતિ ઇમસ્સ જાનામિ, બુજ્ઝામીતિ અયમત્થો વુત્તો. ધમ્મઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચાતિ એત્થ પન અધિગતમગ્ગે સચ્છિકતનિરોધે યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચ અપાયેસુ અપતમાને ધારેતીતિ ધમ્મો, સો અત્થતો અરિયમગ્ગો ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, ધમ્મા સઙ્ખતા, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૪) વિત્થારો. ન કેવલઞ્ચ અરિયમગ્ગો ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ, અપિચ ખો અરિયફલેહિ સદ્ધિં પરિયત્તિધમ્મોપિ. વુત્તઞ્હેતં છત્તમાણવકવિમાને –

‘‘રાગવિરાગમનેજમસોકં, ધમ્મમસઙ્ખતમપ્પટિકૂલં;

મધુરમિમં પગુણં સુવિભત્તં, ધમ્મમિમં સરણત્થમુપેહી’’તિ. (વિ. વ. ૮૮૭);

એત્થ રાગવિરાગોતિ મગ્ગો કથિતો. અનેજમસોકન્તિ ફલં. ધમ્મમસઙ્ખતન્તિ નિબ્બાનં. અપ્પટિકૂલં મધુરમિમં પગુણં સુવિભત્તન્તિ પિટકત્તયેન વિભત્તા સબ્બધમ્મક્ખન્ધાતિ. દિટ્ઠિસીલસઙ્ઘાતેન ¶ સંહતોતિ સઙ્ઘો, સો અત્થતો અટ્ઠ અરિયપુગ્ગલસમૂહો. વુત્તઞ્હેતં તસ્મિંયેવ વિમાને.

‘‘યત્થ ¶ ચ દિન્નમહપ્ફલમાહુ, ચતૂસુ સુચીસુ પુરિસયુગેસુ;

અટ્ઠ ચ પુગ્ગલ ધમ્મદસા તે, સઙ્ઘમિમં સરણત્થમુપેહી’’તિ. (વિ. વ. ૮૮૮);

ભિક્ખૂનં સઙ્ઘો ભિક્ખુસઙ્ઘો. એત્તાવતા બ્રાહ્મણો તીણિ સરણગમનાનિ પટિવેદેસિ.

ઇદાનિ તેસુ સરણગમનેસુ કોસલ્લત્થં સરણં, સરણગમનં. યો ચ સરણં ગચ્છતિ, સરણગમનપ્પભેદો ¶ , સરણગમનસ્સ ફલં, સંકિલેસો, ભેદોતિ અયં વિધિ વેદિતબ્બો. સેય્યથિદં – પદત્થતો તાવ હિંસતીતિ સરણં, સરણગતાનં તેનેવ સરણગમનેન ભયં સન્તાસં દુક્ખં દુગ્ગતિપરિકિલેસં હનતિ વિનાસેતીતિ અત્થો, રતનત્તયસ્સેવેતં અધિવચનં.

અથ વા હિતે પવત્તનેન અહિતા ચ નિવત્તનેન સત્તાનં ભયં હિંસતિ બુદ્ધો. ભવકન્તારા ઉત્તારણેન અસ્સાસદાનેન ચ ધમ્મો. અપ્પકાનમ્પિ કારાનં વિપુલફલપટિલાભકરણેન સઙ્ઘો. તસ્મા ઇમિનાપિ પરિયાયેન રતનત્તયં સરણં. તપ્પસાદતગ્ગરુતાહિ વિહતકિલેસો તપ્પરાયણતાકારપ્પવત્તો ચિત્તુપ્પાદો સરણગમનં. તંસમઙ્ગિસત્તો સરણં ગચ્છતિ, વુત્તપ્પકારેન ચિત્તુપ્પાદેન એતાનિ મે તીણિ સરણાનિ સરણં, એતાનિ પરાયણન્તિ એવં ઉપેતીતિ અત્થો. એવં તાવ સરણં સરણગમનં યો ચ સરણં ગચ્છતીતિ ઇદં તયં વેદિતબ્બં.

સરણગમનપ્પભેદે પન દુવિધં સરણગમનં લોકુત્તરં લોકિયઞ્ચ. તત્થ લોકુત્તરં દિટ્ઠસચ્ચાનં ¶ મગ્ગક્ખણે સરણગમનુપક્કિલેસસમુચ્છેદેન આરમ્મણતો નિબ્બાનારમ્મણં હુત્વા કિચ્ચતો સકલેપિ રતનત્તયે ઇજ્ઝતિ. લોકિયં પુથુજ્જનાનં સરણગમનુપક્કિલેસવિક્ખમ્ભનેન આરમ્મણતો બુદ્ધાદિગુણારમ્મણં હુત્વા ઇજ્ઝતિ, તં અત્થતો બુદ્ધાદીસુ વત્થૂસુ સદ્ધાપટિલાભો, સદ્ધામૂલિકા ચ સમ્માદિટ્ઠિ દસસુ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂસુ દિટ્ઠિજુકમ્મન્તિ વુચ્ચતિ.

તયિદં ચતુધા પવત્તતિ અત્તસન્નિય્યાતનેન તપ્પરાયણતાય સિસ્સભાવૂપગમનેન પણિપાતેનાતિ. તત્થ અત્તસન્નિય્યાતનં નામ ‘‘અજ્જ ¶ આદિં કત્વા અહં અત્તાનં બુદ્ધસ્સ નિય્યાતેમિ, ધમ્મસ્સ, સઙ્ઘસ્સા’’તિ એવં બુદ્ધાદીનં અત્તપરિચ્ચજનં. તપ્પરાયણતા નામ ‘‘અજ્જ આદિં કત્વા અહં બુદ્ધપરાયણો, ધમ્મપરાયણો, સઙ્ઘપરાયણો ઇતિ મં ધારેથા’’તિ એવં તપ્પરાયણભાવો. સિસ્સભાવૂપગમનં નામ ‘‘અજ્જ આદિં કત્વા અહં બુદ્ધસ્સ અન્તેવાસિકો, ધમ્મસ્સ, સઙ્ઘસ્સાતિ મં ધારેથા’’તિ એવં સિસ્સભાવૂપગમો. પણિપાતો નામ ‘‘અજ્જ આદિં કત્વા અહં અભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનઅઞ્જલિકમ્મસામીચિકમ્મં બુદ્ધાદીનંયેવ તિણ્ણં વત્થૂનં કરોમિ, ઇતિ મં ધારેથા’’તિ એવં બુદ્ધાદીસુ ¶ પરમનિપચ્ચકારો. ઇમેસઞ્હિ ચતુન્નં આકારાનં અઞ્ઞતરમ્પિ કરોન્તેન ગહિતંયેવ હોતિ સરણગમનં.

અપિચ ભગવતો અત્તાનં પરિચ્ચજામિ, ધમ્મસ્સ, સઙ્ઘસ્સ અત્તાનં પરિચ્ચજામિ. જીવિતં પરિચ્ચજામિ, પરિચ્ચત્તોયેવ મે અત્તા, પરિચ્ચત્તંયેવ મે જીવિતં, જીવિતપરિયન્તિકં બુદ્ધં સરણં ગચ્છામિ, બુદ્ધો મે સરણં લેણં તાણન્તિ એવમ્પિ અત્તસન્નિય્યાતનં વેદિતબ્બં. ‘‘સત્થારઞ્ચ વતાહં પસ્સેય્યં ભગવન્તમેવ પસ્સેય્યં, સુગતઞ્ચ વતાહં પસ્સેય્યં ભગવન્તમેવ પસ્સેય્યં, સમ્માસમ્બુદ્ધઞ્ચ વતાહં પસ્સેય્યં ભગવન્તમેવ પસ્સેય્ય’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪) એવમ્પિ મહાકસ્સપસ્સ સરણગમનં વિય સિસ્સભાવૂપગમનં દટ્ઠબ્બં.

‘‘સો અહં વિચરિસ્સામિ, ગામા ગામં પુરા પુરં;

નમસ્સમાનો સમ્બુદ્ધં, ધમ્મસ્સ ચ સુધમ્મત’’ન્તિ. (સુ. નિ. ૧૯૪; સં. નિ. ૧.૨૪૬) –

એવમ્પિ આળવકાદીનં સરણગમનં વિય તપ્પરાયણતા વેદિતબ્બા. ‘‘અથ ખો બ્રહ્માયુ બ્રાહ્મણો ¶ ઉટ્ઠાયાસના એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા ભગવતો પાદેસુ સિરસા નિપતિત્વા ભગવતો પાદાનિ મુખેન ચ પરિચુમ્બતિ, પાણીહિ ચ પરિસમ્બાહતિ, નામઞ્ચ સાવેતિ બ્રહ્માયુ અહં, ભો ગોતમ, બ્રાહ્મણો, બ્રહ્માયુ અહં, ભો ગોતમ, બ્રાહ્મણો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૯૪) એવમ્પિ પણિપાતો દટ્ઠબ્બો.

સો પનેસ ઞાતિભયાચરિયદક્ખિણેય્યવસેન ચતુબ્બિધો હોતિ. તત્થ દક્ખિણેય્યપણિપાતેન સરણગમનં હોતિ, ન ઇતરેહિ. સેટ્ઠવસેનેવ હિ સરણં ગય્હતિ, સેટ્ઠવસેન ભિજ્જતિ, તસ્મા યો સાકિયો ¶ વા કોલિયો વા ‘‘બુદ્ધો અમ્હાકં ઞાતકો’’તિ વન્દતિ, અગ્ગહિતમેવ હોતિ સરણં. યો વા ‘‘સમણો ગોતમો રાજપૂજિતો મહાનુભાવો, અવન્દિયમાનો અનત્થમ્પિ કરેય્યા’’તિ ભયેન વન્દતિ, અગ્ગહિતમેવ હોતિ સરણં. યો વા બોધિસત્તકાલે ભગવતો સન્તિકે કિઞ્ચિ ઉગ્ગહિતં સરમાનો બુદ્ધકાલે વા –

‘‘એકેન ભોગે ભુઞ્જેય્ય, દ્વીહિ કમ્મં પયોજયે;

ચતુત્થઞ્ચ નિધાપેય્ય, આપદાસુ ભવિસ્સતી’’તિ. (દી. નિ. ૩.૨૬૫) –

એવરૂપં અનુસાસનિં ઉગ્ગહેત્વા ‘‘આચરિયો મે’’તિ વન્દતિ, અગ્ગહિતમેવ ¶ હોતિ સરણં. યો પન ‘‘અયં લોકે અગ્ગદક્ખિણેય્યો’’તિ વન્દતિ, તેનેવ ગહિતં હોતિ સરણં.

એવં ગહિતસરણસ્સ ચ ઉપાસકસ્સ વા ઉપાસિકાય વા અઞ્ઞતિત્થિયેસુ પબ્બજિતમ્પિ ઞાતિં ‘‘ઞાતકો મે અય’’ન્તિ વન્દતો સરણગમનં ન ભિજ્જતિ, પગેવ અપબ્બજિતં. તથા રાજાનં ભયવસેન વન્દતો, સો હિ રટ્ઠપૂજિતત્તા અવન્દિયમાનો અનત્થમ્પિ કરેય્યાતિ. તથા યંકિઞ્ચિ સિપ્પં સિક્ખાપકં તિત્થિયં ‘‘આચરિયો મે અય’’ન્તિ વન્દતોપિ ન ભિજ્જતીતિ એવં સરણગમનપ્પભેદો વેદિતબ્બો.

એત્થ ચ લોકુત્તરસ્સ સરણગમનસ્સ ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ વિપાકફલં, સબ્બદુક્ખક્ખયો આનિસંસફલં. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યો ¶ ચ બુદ્ધઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, સઙ્ઘઞ્ચ સરણં ગતો;

ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતિ.

દુક્ખં દુક્ખસમુપ્પાદં, દુક્ખસ્સ ચ અતિક્કમં;

અરિયઞ્ચટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં, દુક્ખૂપસમગામિનં.

એતં ખો સરણં ખેમં, એતં સરણમુત્તમં;

એતં સરણમાગમ્મ, સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ. (ધ. પ. ૧૯૦-૧૯૨);

અપિચ નિચ્ચતો અનુપગમનાદિવસેન પેતસ્સ આનિસંસફલં વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં, ‘‘અટ્ઠાનમેતં, ભિક્ખવે, અનવકાસો, યં દિટ્ઠિસમ્પન્નો પુગ્ગલો કઞ્ચિ સઙ્ખારં નિચ્ચતો ઉપગચ્છેય્ય, સુખતો ઉપગચ્છેય્ય, કઞ્ચિ ધમ્મં અત્તતો ઉપગચ્છેય્ય, માતરં જીવિતા વોરોપેય્ય, પિતરં અરહન્તં ¶ જીવિતા વોરોપેય્ય, દુટ્ઠચિત્તો તથાગતસ્સ લોહિતં ઉપ્પાદેય્ય, સઙ્ઘં ભિન્દેય્ય, અઞ્ઞં સત્થારં ઉદ્દિસેય્ય, નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૧૨૮; અ. નિ. ૧.૨૬૮-૨૭૬).

લોકિયસ્સ પન સરણગમનસ્સ ભવસમ્પદાપિ ભોગસમ્પદાપિ ફલમેવ. વુત્તઞ્હેતં –

દેવકાયં પરિપૂરેસ્સન્તી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૩૭);

અપરમ્પિ ¶ વુત્તં ‘‘અથ ખો સક્કો દેવાનમિન્દો અસીતિયા દેવતાસહસ્સેહિ સદ્ધિં યેનાયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો, તેનુપસઙ્કમિ…પે… એકમન્તં ઠિતં ખો સક્કં દેવાનમિન્દં આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો એતદવોચ ‘સાધુ ખો દેવાનમિન્દ બુદ્ધં સરણગમનં હોતિ, બુદ્ધં સરણગમનહેતુ ખો દેવાનમિન્દ એવમિધેકચ્ચે સત્તા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ¶ ઉપપજ્જન્તી’તિ. તે અઞ્ઞે દેવે દસહિ ઠાનેહિ અધિગણ્હન્તિ દિબ્બેન આયુના દિબ્બેન વણ્ણેન સુખેન યસેન આધિપતેય્યેન દિબ્બેહિ રૂપેહિ સદ્દેહિ ગન્ધેહિ રસેહિ ફોટ્ઠબ્બેહી’’તિ (સં. નિ. ૪.૩૪૧). એસ નયો ધમ્મે સઙ્ઘે ચ. અપિચ વેલામસુત્તાદિવસેનાપિ (અ. નિ. ૯.૨૦) સરણગમનસ્સ ફલવિસેસો વેદિતબ્બો. એવં સરણગમનફલં વેદિતબ્બં.

તત્થ લોકિયસરણગમનં તીસુ વત્થૂસુ અઞ્ઞાણસંસયમિચ્છાઞાણાદીહિ સંકિલિસ્સતિ, ન મહાજુતિકં હોતિ, ન મહાવિપ્ફારં. લોકુત્તરસ્સ નત્થિ સંકિલેસો. લોકિયસ્સ ચ સરણગમનસ્સ દુવિધો ભેદો સાવજ્જો અનવજ્જો ચ. તત્થ સાવજ્જો અઞ્ઞસત્થારાદીસુ અત્તસન્નિય્યાતનાદીહિ હોતિ, સો અનિટ્ઠફલો. અનવજ્જો કાલં કિરિયાય, સો અવિપાકત્તા અફલો. લોકુત્તરસ્સ પન નેવત્થિ ભેદો. ભવન્તરેપિ હિ અરિયસાવકો અઞ્ઞસત્થારં ન ઉદ્દિસતીતિ એવં સરણગમનસ્સ સંકિલેસો ચ ભેદો ચ વેદિતબ્બોતિ. ઉપાસકં મં ભવં ગોતમો ધારેતૂતિ મં ભવં ગોતમો ‘‘ઉપાસકો અય’’ન્તિ એવં ધારેતુ, જાનાતૂતિ અત્થો.

ઉપાસકવિધિકોસલ્લત્થં ¶ પનેત્થ કો ઉપાસકો, કસ્મા ઉપાસકોતિ વુચ્ચતિ, કિમસ્સ સીલં, કો આજીવો, કા વિપત્તિ, કા સમ્પત્તીતિ ઇદં પકિણ્ણકં વેદિતબ્બં.

તત્થ કો ઉપાસકોતિ યો કોચિ તિસરણગતો ગહટ્ઠો. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘યતો ખો મહાનામ ઉપાસકો બુદ્ધં સરણં ગતો હોતિ, ધમ્મં સરણં ગતો હોતિ, સઙ્ઘં સરણં ગતો હોતિ. એત્તાવતા ખો મહાનામ ઉપાસકો હોતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૩૩).

કસ્મા ઉપાસકોતિ રતનત્તયસ્સ ઉપાસનતો. સો હિ બુદ્ધં ઉપાસતીતિ ઉપાસકો. ધમ્મં, સઙ્ઘં ઉપાસતીતિ ઉપાસકો.

કિમસ્સ ¶ સીલન્તિ પઞ્ચ વેરમણિયો. યથાહ ‘‘યતો ખો મહાનામ ઉપાસકો પાણાતિપાતા પટિવિરતો હોતિ અદિન્નાદાના ¶ , કામેસુ મિચ્છાચારા, મુસાવાદા, સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાના પટિવિરતો હોતિ. એત્તાવતા ખો મહાનામ ઉપાસકો સીલવા હોતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૩૩).

કો આજીવોતિ પઞ્ચ મિચ્છાવણિજ્જા પહાય ધમ્મેન સમેન જીવિતકપ્પનં. વુત્તઞ્હેતં ‘‘પઞ્ચિમા, ભિક્ખવે, વણિજ્જા ઉપાસકેન અકરણીયા. કતમા પઞ્ચ? સત્થવણિજ્જા, સત્તવણિજ્જા, મંસવણિજ્જા, મજ્જવણિજ્જા, વિસવણિજ્જા. ઇમા ખો, ભિક્ખવે, પઞ્ચ વણિજ્જા ઉપાસકેન અકરણીયા’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૭૭).

કા વિપત્તીતિ યા તસ્સેવ સીલસ્સ ચ આજીવસ્સ ચ વિપત્તિ, અયમસ્સ વિપત્તિ. અપિચ યાય એસ ચણ્ડાલો ચેવ હોતિ મલઞ્ચ પતિકુટ્ઠો ચ. સાપિસ્સ વિપત્તીતિ વેદિતબ્બા. તે ચ અત્થતો અસ્સદ્ધિયાદયો પઞ્ચ ધમ્મા હોન્તિ. યથાહ ‘‘પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, ધમ્મેહિ સમન્નાગતો ઉપાસકો ઉપાસકચણ્ડાલો ચ હોતિ ઉપાસકમલઞ્ચ ઉપાસકપતિકુટ્ઠો ચ. કતમેહિ પઞ્ચહિ? અસ્સદ્ધો હોતિ, દુસ્સીલો હોતિ, કોતૂહલમઙ્ગલિકો હોતિ, મઙ્ગલં પચ્ચેતિ નો કમ્મં, ઇતો ચ બહિદ્ધા દક્ખિણેય્યં પરિયેસતિ તત્થ ચ પુબ્બકારં કરોતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૭૫).

કા ¶ સમ્પત્તીતિ યા ચસ્સ સીલસમ્પદા ચ આજીવસમ્પદા ચ, સા સમ્પત્તિ. યે ચસ્સ રતનભાવાદિકરા સદ્ધાદયો પઞ્ચ ધમ્મા. યથાહ ‘‘પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, ધમ્મેહિ સમન્નાગતો ઉપાસકો ઉપાસકરતનઞ્ચ હોતિ ઉપાસકપદુમઞ્ચ ઉપાસકપુણ્ડરીકઞ્ચ. કતમેહિ પઞ્ચહિ? સદ્ધો હોતિ, સીલવા હોતિ, ન કોતૂહલમઙ્ગલિકો હોતિ, કમ્મં પચ્ચેતિ નો મઙ્ગલં, ન ઇતો બહિદ્ધા દક્ખિણેય્યં ગવેસતિ, ઇધ ચ પુબ્બકારં કરોતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૭૫).

અજ્જતગ્ગેતિ એત્થ અયં અગ્ગસદ્દો આદિકોટિકોટ્ઠાસસેટ્ઠેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અજ્જતગ્ગે, સમ્મ દોવારિક, આવરામિ દ્વારં નિગણ્ઠાનં નિગણ્ઠીન’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૭૦) હિ આદિમ્હિ ¶ દિસ્સતિ. ‘‘તેનેવ અઙ્ગુલગ્ગેન તં અઙ્ગુલગ્ગં પરામસેય્ય, (કથા. ૪૪૧) ઉચ્છગ્ગં વેળગ્ગ’’ન્તિઆદીસુ કોટિયં. ‘‘અમ્બિલગ્ગં વા મધુરગ્ગં વા તિત્તકગ્ગં વા (સં. નિ. ૫.૩૭૪), અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વિહારગ્ગેન વા પરિવેણગ્ગેન વા ભાજેતુ’’ન્તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૩૧૮) કોટ્ઠાસે. ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, સત્તા અપદા વા…પે… તથાગતો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૩૪) સેટ્ઠે. ઇધ પનાયં ¶ આદિમ્હિ દટ્ઠબ્બો. તસ્મા અજ્જતગ્ગેતિ અજ્જતં આદિં કત્વા, એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અજ્જતન્તિ અજ્જભાવં. અજ્જદગ્ગેતિ વા પાઠો, દ-કારો પદસન્ધિકરો, અજ્જ અગ્ગં કત્વાતિ અત્થો.

પાણુપેતન્તિ પાણેહિ ઉપેતં, યાવ મે જીવિતં પવત્તતિ, તાવ ઉપેતં. અનઞ્ઞસત્થુકં તીહિ સરણગમનેહિ સરણં ગતં ઉપાસકં કપ્પિયકારકં મં ભવં ગોતમો ધારેતુ જાનાતુ. અહઞ્હિ સચેપિ મે તિખિણેન અસિના સીસં છિન્દેય્ય, નેવ બુદ્ધં ‘‘ન બુદ્ધો’’તિ વા ધમ્મં ‘‘ન ધમ્મો’’તિ વા, સઙ્ઘં ‘‘ન સઙ્ઘો’’તિ વા વદેય્યન્તિ. એવં અત્તસન્નિય્યાતનેન સરણં ગન્ત્વા ચતૂહિ ચ પચ્ચયેહિ પવારેત્વા ઉટ્ઠાયાસના ભગવન્તં અભિવાદેત્વા તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા પક્કામીતિ.

ઉપાસકવિધિકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

૫૭. એવં ¶ ¶ મે સુતં…પે… આયસ્મા સારિપુત્તોતિ અનઙ્ગણસુત્તં. તત્રાયં અનુત્તાનપદવણ્ણના – યથા ચેત્થ, એવં સબ્બસુત્તેસુ. તસ્મા ઇતો પરં એત્તકમ્પિ અવત્વા અપુબ્બપદવણ્ણનંયેવ કરિસ્સામ.

ચત્તારોતિ ગણનપરિચ્છેદો. પુગ્ગલાતિ સત્તા નરા પોસા. એત્તાવતા ચ પુગ્ગલવાદી મહાથેરોતિ ન ગહેતબ્બં, અયઞ્હિ આયસ્મા બુદ્ધપુત્તાનં સેટ્ઠો, સો બુદ્ધસ્સ ભગવતો દેસનં અવિલોમેન્તોયેવ દેસેતિ.

સમ્મુતિપરમત્થદેસનાકથાવણ્ણના

બુદ્ધસ્સ ભગવતો દુવિધા દેસના સમ્મુતિદેસના, પરમત્થદેસના ચાતિ. તત્થ પુગ્ગલો સત્તો ઇત્થી પુરિસો ખત્તિયો બ્રાહ્મણો દેવો મારોતિ એવરૂપા સમ્મુતિદેસના. અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા, ખન્ધા ધાતૂ આયતનાનિ સતિપટ્ઠાનાતિ એવરૂપા પરમત્થદેસના.

તત્થ ભગવા યે સમ્મુતિવસેન દેસનં સુત્વા અત્થં પટિવિજ્ઝિત્વા મોહં પહાય વિસેસં અધિગન્તું સમત્થા, તેસં સમ્મુતિદેસનં દેસેતિ. યે પન પરમત્થવસેન દેસનં સુત્વા અત્થં પટિવિજ્ઝિત્વા મોહં પહાય વિસેસમધિગન્તું સમત્થા, તેસં પરમત્થદેસનં દેસેતિ. તત્થાયં ઉપમા, યથા હિ દેસભાસાકુસલો તિણ્ણં વેદાનં અત્થસંવણ્ણનકો આચરિયો યે દમિળભાસાય વુત્તે ¶ અત્થં જાનન્તિ, તેસં દમિળભાસાય આચિક્ખતિ. યે અન્ધકભાસાદીસુ અઞ્ઞતરાય, તેસં તાય તાય ભાસાય. એવં તે માણવકા છેકં બ્યત્તં આચરિયમાગમ્મ ખિપ્પમેવ સિપ્પં ઉગ્ગણ્હન્તિ. તત્થ આચરિયો વિય બુદ્ધો ભગવા. તયો વેદા વિય કથેતબ્બભાવેન ઠિતાનિ તીણિ પિટકાનિ. દેસભાસાકોસલ્લમિવ સમ્મુતિપરમત્થકોસલ્લં. નાનાદેસભાસા માણવકા વિય સમ્મુતિપરમત્થદેસનાપટિવિજ્ઝનસમત્થા વેનેય્યસત્તા. આચરિયસ્સ ¶ દમિળભાસાદિઆચિક્ખનં વિય ભગવતો સમ્મુતિપરમત્થવસેન દેસના વેદિતબ્બા. આહ ચેત્થ –

‘‘દુવે સચ્ચાનિ અક્ખાસિ, સમ્બુદ્ધો વદતં વરો;

સમ્મુતિં પરમત્થઞ્ચ, તતિયં નૂપલબ્ભતિ.

સઙ્કેતવચનં ¶ સચ્ચં, લોકસમ્મુતિકારણા;

પરમત્થવચનં સચ્ચં, ધમ્માનં ભૂતકારણા.

તસ્મા વોહારકુસલસ્સ, લોકનાથસ્સ સત્થુનો;

સમ્મુતિં વોહરન્તસ્સ, મુસાવાદો ન જાયતી’’તિ.

અપિચ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા પુગ્ગલકથં કથેતિ – હિરોત્તપ્પદીપનત્થં, કમ્મસ્સકતાદીપનત્થં, પચ્ચત્તપુરિસકારદીપનત્થં, આનન્તરિયદીપનત્થં, બ્રહ્મવિહારદીપનત્થં, પુબ્બેનિવાસદીપનત્થં, દક્ખિણાવિસુદ્ધિદીપનત્થં, લોકસમ્મુતિયા અપ્પહાનત્થઞ્ચાતિ. ‘‘ખન્ધધાતુઆયતનાનિ હિરીયન્તિ ઓત્તપ્પન્તી’’તિ હિ વુત્તે મહાજનો ન જાનાતિ, સમ્મોહમાપજ્જતિ, પટિસત્તુ હોતિ ‘‘કિમિદં ખન્ધધાતુઆયતનાનિ હિરીયન્તિ ઓત્તપ્પન્તિ નામા’’તિ. ‘‘ઇત્થી હિરીયતિ ઓત્તપ્પતિ પુરિસો ખત્તિયો બ્રાહ્મણો દેવો મારો’’તિ વુત્તે પન જાનાતિ, ન સમ્મોહમાપજ્જતિ, ન પટિસત્તુ હોતિ. તસ્મા ભગવા હિરોત્તપ્પદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ.

‘‘ખન્ધા કમ્મસ્સકા ધાતુયો આયતનાની’’તિ વુત્તેપિ એસેવ નયો. તસ્મા ભગવા કમ્મસ્સકતાદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ.

‘‘વેળુવનાદયો મહાવિહારા ખન્ધેહિ કારાપિતા ધાતૂહિ આયતનેહી’’તિ વુત્તેપિ એસેવ નયો. તસ્મા ભગવા પચ્ચત્તપુરિસકારદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ.

‘‘ખન્ધા ¶ માતરં જીવિતા વોરોપેન્તિ પિતરં અરહન્તં રુહિરુપ્પાદકમ્મં ¶ કરોન્તિ, સઙ્ઘભેદકમ્મં કરોન્તિ, ધાતુયો આયતનાની’’તિ વુત્તેપિ એસેવ નયો. તસ્મા ભગવા આનન્તરિયદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ. ‘‘ખન્ધા મેત્તાયન્તિ ધાતુયો આયતનાની’’તિ વુત્તેપિ એસેવ નયો. તસ્મા ભગવા બ્રહ્મવિહારદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ.

‘‘ખન્ધા પુબ્બેનિવાસમનુસ્સરન્તિ ધાતુયો આયતનાની’’તિ વુત્તેપિ એસેવ નયો. તસ્મા ભગવા પુબ્બેનિવાસદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ. ‘‘ખન્ધા દાનં પટિગ્ગણ્હન્તિ ધાતુયો આયતનાની’’તિ વુત્તેપિ મહાજનો ન જાનાતિ, સમ્મોહમાપજ્જતિ, પટિસત્તુ હોતિ ‘‘કિમિદં ખન્ધધાતુઆયતનાનિ પટિગ્ગણ્હન્તિ નામા’’તિ. ‘‘પુગ્ગલા પટિગ્ગણ્હન્તિ સીલવન્તો કલ્યાણધમ્મા’’તિ વુત્તે પન જાનાતિ, ન સમ્મોહમાપજ્જતિ, ન પટિસત્તુ હોતિ. તસ્મા ભગવા દક્ખિણાવિસુદ્ધિદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ.

લોકસમ્મુતિઞ્ચ ¶ બુદ્ધા ભગવન્તો નપ્પજહન્તિ, લોકસમઞ્ઞાય લોકનિરુત્તિયં લોકાભિલાપે ઠિતાયેવ ધમ્મં દેસેન્તિ. તસ્મા ભગવા લોકસમ્મુતિયા અપ્પહાનત્થમ્પિ પુગ્ગલકથં કથેતિ. તસ્મા અયમ્પિ આયસ્મા લોકવોહારકુસલતાય બુદ્ધસ્સ ભગવતો દેસનં અવિલોમેન્તો લોકસમ્મુતિયં ઠત્વાવ ચત્તારોમે, આવુસો, પુગ્ગલાતિ આહ. તસ્મા એત્થ પરમત્થવસેન અગ્ગહેત્વા સમ્મુતિવસેનેવ પુગ્ગલો વેદિતબ્બો.

સન્તો સંવિજ્જમાનાતિ લોકસઙ્કેતવસેન અત્થિ ઉપલબ્ભમાના. લોકસ્મિન્તિ સત્તલોકે. સાઙ્ગણોવ સમાનોતિઆદીસુ પન અઙ્ગણન્તિ કત્થચિ કિલેસા વુચ્ચન્તિ. યથાહ ‘‘તત્થ કતમાનિ તીણિ અઙ્ગણાનિ? રાગો અઙ્ગણં, દોસો અઙ્ગણં, મોહો અઙ્ગણ’’ન્તિ (વિભ. ૯૨૪). કત્થચિ યંકિઞ્ચિ મલં વા પઙ્કો વા, યથાહ ‘‘તસ્સેવ રજસ્સ વા અઙ્ગણસ્સ વા પહાનાય વાયમતી’’તિ. કત્થચિ તથારૂપો ભૂમિભાગો, સો બોધિયઙ્ગણં ચેતિયઙ્ગણન્તિઆદીનં વસેન વેદિતબ્બો. ઇધ પન નાનપ્પકારા તિબ્બકિલેસા ‘‘અઙ્ગણ’’ન્તિ અધિપ્પેતા. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘પાપકાનં ખો એતં, આવુસો, અકુસલાનં ઇચ્છાવચરાનં અધિવચનં, યદિદં અઙ્ગણ’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૬૦). સહ અઙ્ગણેન સાઙ્ગણો.

સાઙ્ગણોવ ¶ સમાનોતિ સકિલેસોયેવ સન્તો ¶ . અત્થિ મે અજ્ઝત્તં અઙ્ગણન્તિ યથાભૂતં નપ્પજાનાતીતિ મય્હં અત્તનો ચિત્તસન્તાને કિલેસો અત્થીતિપિ ન જાનાતિ. ‘‘ઇમે કિલેસા નામ કક્ખળા વાળા જહિતબ્બા ન ગહિતબ્બા વિસદુટ્ઠસલ્લસદિસા’’તિ એવં યાથાવસરસતોપિ ન જાનાતિ. યો અત્થીતિ ચ જાનાતિ, એવઞ્ચ જાનાતિ. સો ‘‘અત્થિ મે અજ્ઝત્તં અઙ્ગણન્તિ યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ વુચ્ચતિ. યસ્સ પન ન ચ મગ્ગેન સમૂહતા કિલેસા, ન ચ ઉપ્પજ્જન્તિ યેન વા તેન વા વારિતત્તા, અયમિધ અનઙ્ગણોતિ અધિપ્પેતો. નત્થિ મે અજ્ઝત્તં અઙ્ગણન્તિ યથાભૂતં નપ્પજાનાતીતિ ‘‘મય્હં કિલેસા યેન વા તેન વા વારિતત્તા નત્થિ, ન મગ્ગેન સમૂહતત્તા’’તિ ન જાનાતિ, ‘‘તે ઉપ્પજ્જમાના મહાઅનત્થં કરિસ્સન્તિ કક્ખળા વાળા વિસદુટ્ઠસલ્લસદિસા’’તિ એવં યાથાવસરસતોપિ ન જાનાતિ. યો પન ‘‘ઇમિના કારણેન નત્થી’’તિ ચ જાનાતિ, એવઞ્ચ જાનાતિ, સો ‘‘નત્થિ મે અજ્ઝત્તં અઙ્ગણન્તિ યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ વુચ્ચતિ ¶ . તત્રાતિ તેસુ ચતૂસુ પુગ્ગલેસુ, તેસુ વા દ્વીસુ સાઙ્ગણેસુ, ય્વાયન્તિ યો અયં, યાયન્તિપિ પાઠો.

૫૮. કો નુ ખો, આવુસો, સારિપુત્ત, હેતુ કો પચ્ચયોતિ ઉભયેનાપિ કારણમેવ પુચ્છતિ. યેનિમેસન્તિ યેન હેતુના યેન પચ્ચયેન ઇમેસં દ્વિન્નં એકો સેટ્ઠપુરિસો એકો હીનપુરિસોતિ અક્ખાયતિ, સો કો હેતુ કો પચ્ચયોતિ એવમેત્થ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. તત્થ કિઞ્ચાપિ ‘‘નપ્પજાનાતિ પજાનાતી’’તિ એવં વુત્તં, પજાનના નપ્પજાનનાતિ ઇદમેવ ઉભયં હેતુ ચેવ પચ્ચયો ચ.

૫૯. થેરો પન અત્તનો વિચિત્રપટિભાનતાય તં પાકટતરં કત્વા દસ્સેતું પુન તત્રાવુસોતિઆદિમાહ. તત્થ તસ્સેતં પાટિકઙ્ખન્તિ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ એતં પાટિકઙ્ખિતબ્બં. ઇદમેવ એસ પાપુણિસ્સતિ, ન અઞ્ઞન્તિ ઇચ્છિતબ્બં, અવસ્સં ભાવીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ન છન્દં જનેસ્સતી’’તિઆદિના નયેન વુત્તં અછન્દજનનાદિં સન્ધાયાહ.

તત્થ ચ ન છન્દં જનેસ્સતીતિ અપ્પજાનન્તો તસ્સ અઙ્ગણસ્સ પહાનત્થં કત્તુકમ્યતાછન્દં ન જનેસ્સતિ. ન વાયમિસ્સતીતિ તતો બલવતરં વાયામં ન કરિસ્સતિ, ન વીરિયં આરભિસ્સતીતિ થામગતવીરિયં પન નેવ આરભિસ્સતિ, ન પવત્તેસ્સતીતિ વુત્તં હોતિ. સાઙ્ગણોતિ ઇમેહિ રાગાદીહિ અઙ્ગણેહિ ¶ સાઙ્ગણો. સંકિલિટ્ઠચિત્તોતિ તેહિયેવ સુટ્ઠુતરં ¶ કિલિટ્ઠચિત્તો મલીનચિત્તો વિબાધિતચિત્તો ઉપતાપિતચિત્તો ચ હુત્વા. કાલં કરિસ્સતીતિ મરિસ્સતિ.

સેય્યથાપીતિ યથા નામ. કંસપાતીતિ કંસલોહભાજનં. આભતાતિ આનીતા. આપણા વા કમ્મારકુલા વાતિ આપણતો વા કંસપાતિકારકાનં કમ્મારાનં ઘરતો વા. રજેનાતિ આગન્તુકરજેન પંસુઆદિના. મલેનાતિ તત્થેવ ઉટ્ઠિતેન લોહમલેન. પરિયોનદ્ધાતિ સઞ્છન્ના. ન ચેવ પરિભુઞ્જેય્યુન્તિ ઉદકખાદનીયપક્ખિપનાદીહિ પરિભોગં ન કરેય્યું. ન ચ પરિયોદપેય્યુન્તિ ધોવનઘંસનાદીહિ ન પરિસુદ્ધં કારાપેય્યું. રજાપથેતિ રજપથે. અયમેવ વા પાઠો, રજસ્સ આગમનટ્ઠાને વા વુટ્ઠાનુટ્ઠાને વા હેટ્ઠામઞ્ચે વા થુસકોટ્ઠકે વા ભાજનન્તરે વા, યત્થ રજેન ઓકિરીયતીતિ અત્થો. સંકિલિટ્ઠતરા અસ્સ મલગ્ગહિતાતિ એત્થ રજાપથે નિક્ખિપનેન સંકિલિટ્ઠતરા, અપરિભોગાપરિયોદપનેહિ ¶ મલગ્ગહિતતરાતિ વુત્તં હોતિ, પટિપુચ્છાવચનઞ્ચેતં. તેનસ્સ એવમત્થો વેદિતબ્બો, આવુસો, સા કંસપાતિ એવં કરીયમાના અપરેન કાલેન સંકિલિટ્ઠતરા ચ મલગ્ગહિતતરા ચ મત્તિકપાતીતિ વા કંસપાતીતિ વા ઇતિપિ દુજ્જાના ભવેય્ય નુ ખો નોતિ, થેરો તં પટિજાનન્તો આહ ‘‘એવમાવુસો’’તિ. પુન ધમ્મસેનાપતિ ઓપમ્મં સમ્પટિપાદેન્તો, એવમેવ ખોતિઆદિમાહ. તત્થેવં ઓપમ્મસંસન્દના વેદિતબ્બા – કિલિટ્ઠકંસપાતિસદિસો સાઙ્ગણો પુગ્ગલો. સંકિલિટ્ઠકંસપાતિયા નપરિભુઞ્જનમાદિં કત્વા રજાપથનિક્ખેપો વિય તસ્સ પુગ્ગલસ્સ પબ્બજ્જં લભમાનસ્સ વેજ્જકમ્માદીસુ પસુતપુગ્ગલસન્તિકે પબ્બજ્જાપટિલાભો. સંકિલિટ્ઠકંસપાતિયા પુન સંકિલિટ્ઠતરભાવો વિય તસ્સ પુગ્ગલસ્સ અનુક્કમેન આચરિયુપજ્ઝાયાનં અનુસિક્ખતો વેજ્જકમ્માદિકરણં, એત્થ ઠિતસ્સ સાઙ્ગણકાલકિરિયા. અથ વા અનુક્કમેન દુક્કટદુબ્ભાસિતવીતિક્કમનં, એત્થ ઠિતસ્સ સાઙ્ગણકાલકિરિયા. અથ વા અનુક્કમેન પાચિત્તિયથુલ્લચ્ચયવીતિક્કમનં, સઙ્ઘાદિસેસવીતિક્કમનં, પારાજિકવીતિક્કમનં, માતુઘાતાદિઆનન્તરિયકરણં, એત્થ ઠિતસ્સ સાઙ્ગણકાલકિરિયાતિ.

સંકિલિટ્ઠચિત્તો કાલં કરિસ્સતીતિ એત્થ ચ અકુસલચિત્તેન કાલં કરિસ્સતીતિ ન એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. સબ્બસત્તા હિ પકતિચિત્તેન ભવઙ્ગચિત્તેનેવ કાલં કરોન્તિ. અયં ¶ પન અવિસોધેત્વા ચિત્તસન્તાનં કાલં કરિસ્સતીતિ એતમત્થં સન્ધાય એવં વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.

દુતિયવારે ¶ પરિયોદપેય્યુન્તિ ધોવનઘંસનસણ્હછારિકાપરિમજ્જનાદીહિ પરિસુદ્ધં આદાસમણ્ડલસદિસં કરેય્યું. ન ચ નં રજાપથેતિ પુબ્બે વુત્તપ્પકારે ઠાને અનિક્ખિપિત્વા કરણ્ડમઞ્જૂસાદીસુ વા ઠપેય્યું, પલિવેઠેત્વા વા નાગદન્તે લગેય્યું. સેસં વુત્તનયાનુસારેનેવ ગહેતબ્બં.

ઉપમાસંસન્દના ચેત્થ એવં વેદિતબ્બા – કિલિટ્ઠકંસપાતિસદિસો સાઙ્ગણો ભબ્બપુગ્ગલો. કિલિટ્ઠકંસપાતિયા પરિભુઞ્જનમાદિં કત્વા સુદ્ધટ્ઠાને ઠપનં વિય તસ્સ પુગ્ગલસ્સ પબ્બજ્જં લભમાનસ્સ પેસલભિક્ખૂનં સન્તિકે પબ્બજ્જાપટિલાભો. યે ઓવદન્તિ અનુસાસન્તિ અપ્પમત્તકમ્પિ પમાદં દિસ્વા દણ્ડકમ્મં કત્વા પુનપ્પુનં સિક્ખાપેન્તિ, સંકિલિટ્ઠકંસપાતિયા અપરકાલે ¶ પરિસુદ્ધપરિયોદાતભાવો વિય તસ્સ પુગ્ગલસ્સ આચરિયુપજ્ઝાયાનં અનુસિક્ખતો અનુક્કમેન સમ્માવત્તપટિપત્તિ, એત્થ ઠિતસ્સ અનઙ્ગણકાલકિરિયા. અથ વા અનુક્કમેન પરિસુદ્ધે સીલે પતિટ્ઠાય અત્તનો અનુરૂપં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા ધુતઙ્ગાનિ સમાદાય અત્તનો અનુકૂલકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ગામન્તસેનાસનવાસં મુઞ્ચિત્વા પન્તસેનાસનવાસો, એત્થ ઠિતસ્સ અનઙ્ગણકાલકિરિયા. અથ વા અનુક્કમેન કસિણપરિકમ્મં કત્વા અટ્ઠસમાપત્તિનિબ્બત્તનેન કિલેસવિક્ખમ્ભનં, વિપસ્સનાપાદકજ્ઝાના વુટ્ઠાય વિપસ્સનાય કિલેસાનં તદઙ્ગનિવારણં, સોતાપત્તિફલાધિગમો…પે… અરહત્તસચ્છિકિરિયાતિ એત્થ ઠિતસ્સ અચ્ચન્તં અનઙ્ગણકાલકિરિયા એવ.

તતિયવારે સુભનિમિત્તન્તિ રાગટ્ઠાનિયં ઇટ્ઠારમ્મણં. મનસિ કરિસ્સતીતિ તસ્મિં વિપન્નસ્સતિ તં નિમિત્તં આવજ્જિસ્સતિ. તસ્સ સુભનિમિત્તસ્સ મનસિકારાતિ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ સુભનિમિત્તમનસિકારકારણા. અનુદ્ધંસેસ્સતીતિ હિંસિસ્સતિ અધિભવિસ્સતિ. રાગો હિ ઉપ્પજ્જન્તો કુસલવારં પચ્છિન્દિત્વા સયમેવ અકુસલજવનં હુત્વા તિટ્ઠન્તો કુસલચિત્તં અનુદ્ધંસેતીતિ વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તનયાનુસારેનેવ ગહેતબ્બં.

ઓપમ્મસંસન્દના પનેત્થ એવં વેદિતબ્બા – પરિસુદ્ધકંસપાતિસદિસો પકતિયા ¶ અપ્પકિલેસો અનઙ્ગણપુગ્ગલો. પરિસુદ્ધકંસપાતિયા નપરિભુઞ્જનં આદિં કત્વા રજાપથે નિક્ખેપો વિય તસ્સ પુગ્ગલસ્સ પબ્બજ્જં લભમાનસ્સાતિ ઇતો પરં સબ્બં પઠમવારસદિસમેવ.

ચતુત્થવારે ¶ સુભનિમિત્તં ન મનસિ કરિસ્સતીતિ તસ્મિં સતિવિરહાભાવતો તં નિમિત્તં નાવજ્જિસ્સતિ, સેસં દુતિયવારાનુસારેન વેદિતબ્બં. ‘‘અયં ખો, આવુસો’’તિઆદિ ‘‘કો નુ ખો, આવુસો’’તિઆદિમ્હિ વુત્તનયમેવ.

૬૦. ઇદાનિ તં અઙ્ગણં નાનપ્પકારતો પાકટં કારાપેતુકામેનાયસ્મતા મહામોગ્ગલ્લાનેન ‘‘અઙ્ગણં અઙ્ગણ’’ન્તિઆદિના નયેન પુટ્ઠો તં બ્યાકરોન્તો પાપકાનં ખો એતં, આવુસોતિઆદિમાહ. તત્થ ઇચ્છાવચરાનન્તિ ઇચ્છાય અવચરાનં, ઇચ્છાવસેન ઓતિણ્ણાનં પવત્તાનં નાનપ્પકારાનં કોપઅપ્પચ્ચયાનન્તિ અત્થો. યં ઇધેકચ્ચસ્સાતિ યેન ઇધેકચ્ચસ્સ એવં ઇચ્છા ઉપ્પજ્જેય્ય, તં ઠાનં તં કારણં વિજ્જતિ અત્થિ, ઉપલબ્ભતીતિ ¶ વુત્તં હોતિ. આપન્નો અસ્સન્તિ આપન્નો ભવેય્યં. ન ચ મં ભિક્ખૂ જાનેય્યુન્તિ ભિક્ખૂ ચ મં ન જાનેય્યું. કિં પનેત્થ ઠાનં, લાભત્થિકતા. લાભત્થિકો હિ ભિક્ખુ પકતિયાપિ ચ કતપુઞ્ઞો મનુસ્સેહિ સક્કતો ગરુકતો એવં ચિન્તેતિ ‘‘આપત્તિં આપન્નં ભિક્ખું થેરા ઞત્વા મજ્ઝિમાનં આરોચેન્તિ, તે નવકાનં, નવકા વિહારે વિઘાસાદાદીનં, તે ઓવાદં આગતાનં ભિક્ખુનીનં, એવં કમેન ચતસ્સો પરિસા જાનન્તિ. એવમસ્સ લાભન્તરાયો હોતિ. અહો વતાહં આપત્તિઞ્ચ વત આપન્નો અસ્સં, ન ચ મં ભિક્ખૂ જાનેય્યુ’’ન્તિ.

યં તં ભિક્ખું ભિક્ખૂ જાનેય્યુન્તિ યેન કારણેન તં ભિક્ખું અઞ્ઞે ભિક્ખૂ જાનેય્યું, તં કારણં વિજ્જતિ ખો પન અત્થિયેવ, નો નત્થિ. થેરા હિ ઞત્વા મજ્ઝિમાનં આરોચેન્તિ. એવં સો પુબ્બે વુત્તનયેન ચતૂસુ પરિસાસુ પાકટો હોતિ. એવં પાકટો ચ અયસાભિભૂતો ગામસતમ્પિ પવિસિત્વા ઉમ્મારસતેસુ ઠાનેસુ ઉઞ્છિત્વા યથાધોતેન પત્તેન નિક્ખમતિ. તતો જાનન્તિ મં ભિક્ખૂ આપત્તિં આપન્નોતિ તેહિ ચમ્હિ એવં નાસિતોતિ ચિન્તેત્વા, ઇતિ સો કુપિતો હોતિ અપ્પતીતો સો ઇમિના કારણેન કુપિતો ચેવ હોતિ કોધાભિભૂતો અપ્પતીતો ચ દોમનસ્સાભિભૂતો.

યો ચેવ ખો ¶ , આવુસો, કોપો યો ચ અપ્પચ્ચયો ઉભયમેતં અઙ્ગણન્તિ, આવુસો, યો ચાયં સઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ગહિતો કોપો, યો ચ વેદનાક્ખન્ધસઙ્ગહિતો અપ્પચ્ચયો, એતં ઉભયં અઙ્ગણન્તિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઇદઞ્ચ તાદિસાનં પુગ્ગલાનં વસેન વુત્તં. લોભો પન ઇમસ્સ અઙ્ગણસ્સ પુબ્બભાગવસેન, મોહો સમ્પયોગવસેનાપિ ગહિતોયેવ હોતિ.

અનુરહો ¶ મન્તિ પુરિમસદિસમેવ ભિક્ખું ગહેત્વા વિહારપચ્ચન્તે સેનાસનં પવેસેત્વા દ્વારં થકેત્વા ચોદેન્તે ઇચ્છતિ. ઠાનં ખો પનેતન્તિ એતં કારણં વિજ્જતિ, યં તં ભિક્ખું ચતુપરિસમજ્ઝે આનેત્વા બ્યત્તા વિનીતા ‘‘તયા અસુકમ્હિ નામ ઠાને વેજ્જકમ્મં કત’’ન્તિઆદિના નયેન ચોદેય્યું. સો ચતૂસુ પરિસાસુ પાકટો હોતિ. એવં પાકટો ચ અયસાભિભૂતોતિ સબ્બં પુરિમસદિસમેવ.

સપ્પટિપુગ્ગલોતિ ¶ સમાનો પુગ્ગલો. સમાનોતિ સાપત્તિકો. પટિપુગ્ગલોતિ ચોદકો. અયં સાપત્તિકેનેવ ચોદનં ઇચ્છતિ, ત્વમ્પિ ઇમઞ્ચિમઞ્ચ આપત્તિં આપન્નો, તં તાવ પટિકરોહિ પચ્છા મં ચોદેસ્સસીતિ વત્તું સક્કાતિ મઞ્ઞમાનો. અપિચ જાતિઆદીહિપિ સમાનો પુગ્ગલો સપ્પટિપુગ્ગલો. અયઞ્હિ અત્તનો જાતિયા કુલેન બાહુસચ્ચેન બ્યત્તતાય ધુતઙ્ગેનાતિ એવમાદીહિપિ સમાનેનેવ ચોદનં ઇચ્છતિ, તાદિસેન વુત્તં નાતિદુક્ખં હોતીતિ મઞ્ઞમાનો. અપ્પટિપુગ્ગલોતિ એત્થ અયુત્તો પટિપુગ્ગલો અપ્પટિપુગ્ગલો. ઇમેહિ આપત્તાદીહિ અસદિસત્તા પટિસત્તુ પટિસલ્લો ચોદકો ભવિતું અયુત્તોતિ વુત્તં હોતિ. ઇતિ સો કુપિતોતિ ઇતિ સો ઇમાય અપ્પટિપુગ્ગલચોદનાય એવં કુપિતો હોતિ.

ચતુત્થવારે અહો વતાતિ ‘‘અહો વત રે અમ્હાકં પણ્ડિતકા, અહો વત રે અમ્હાકં બહુસ્સુતકા તેવિજ્જકા’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૯૧) ગરહાયં દિસ્સતિ. ‘‘અહો વત મં દહરંયેવ સમાનં રજ્જે અભિસિઞ્ચેય્યુ’’ન્તિ (મહાવ. ૫૭) પત્થનાયં. ઇધ પત્થનાયમેવ. પટિપુચ્છિત્વા પટિપુચ્છિત્વાતિ પુનપ્પુનં પુચ્છિત્વા. અયં ભિક્ખુ લાભત્થિકો ભગવતો અત્તાનં પટિપુચ્છિતબ્બં ઇચ્છતિ, તઞ્ચ ખો અનુમતિપુચ્છાય, નો મગ્ગં વા ફલં વા વિપસ્સનં વા અન્તરં કત્વા. અયઞ્હિ પસ્સતિ ભગવન્તં સારિપુત્તાદયો મહાથેરે ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, સારિપુત્ત, મોગ્ગલ્લાન, કસ્સપ ¶ , રાહુલ ચક્ખું નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિ એવં પરિસમજ્ઝે પટિપુચ્છિત્વા પટિપુચ્છિત્વા ધમ્મં દેસેન્તં, મનુસ્સે ચ ‘‘તેસ પણ્ડિતા થેરા સત્થુ ચિત્તં આરાધેન્તી’’તિ વણ્ણં ભણન્તે, લાભસક્કારઞ્ચ ઉપહરન્તે. તસ્મા તં લાભસક્કારં ઇચ્છન્તો એવં ચિન્તેત્વા નિખણિત્વા ઠપિતખાણુ વિય ભગવતો પુરતોવ હોતિ.

ઇતિ સો કુપિતોતિ અથ ભગવા તં અમનસિકરિત્વાવ અઞ્ઞં થેરં પટિપુચ્છિત્વા ધમ્મં દેસેતિ ¶ , તેન સો કુપિતો હોતિ ભગવતો ચ થેરસ્સ ચ. કથં ભગવતો કુપ્પતિ? ‘‘અહં પબ્બજિતકાલતો પભુતિ ગન્ધકુટિપરિવેણતો બહિનિક્ખમનં ન જાનામિ, સબ્બકાલં છાયાવ ન વિજહામિ, મં નામ પુચ્છિત્વા ધમ્મદેસનામત્તમ્પિ નત્થિ. તંમુહુત્તં દિટ્ઠમત્તકમેવ થેરં પુચ્છિત્વા ધમ્મં દેસેતી’’તિ એવં ભગવતો કુપ્પતિ. કથં થેરસ્સ કુપ્પતિ? ‘‘અયં મહલ્લકત્થેરો ભગવતો પુરતો ખાણુ ¶ વિય નિસીદતિ, કદા નુ ખો ઇમં ધમ્મકમ્મિકા અભબ્બટ્ઠાનં પાપેત્વા નીહરિસ્સન્તિ, અયઞ્હિ યદિ ઇમસ્મિં વિહારે ન ભવેય્ય, અવસ્સં ભગવા મયા સદ્ધિં સલ્લપેય્યા’’તિ એવં થેરસ્સ કુપ્પતિ.

પુરક્ખત્વા પુરક્ખત્વાતિ પુરતો પુરતો કત્વા, સમ્પરિવારેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. અયમ્પિ લાભત્થિકોયેવ, અયઞ્હિ પસ્સતિ બહુસ્સુતે ભિક્ખૂ મહાપરિવારેન ગામં પવિસન્તે, ચેતિયં વન્દન્તે, તેસઞ્ચ તં સમ્પત્તિં દિસ્વા ઉપાસકે પસન્ને પસન્નાકારં કરોન્તે. તસ્મા એવં ઇચ્છતિ. કુપિતોતિ અયમ્પિ દ્વીસુ ઠાનેસુ કુપ્પતિ ભિક્ખૂનં થેરસ્સ ચ. કથં ભિક્ખૂનં? ‘‘ઇમે યદેવ મય્હં ઉપ્પજ્જતિ ચીવરં વા પિણ્ડપાતો વા, તં ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તિ, મય્હં પન પત્તચીવરં ગહેત્વા પિટ્ઠિતો આગચ્છન્તોપિ નત્થી’’તિ એવં ભિક્ખૂનં કુપ્પતિ. કથં થેરસ્સ? ‘‘એસો મહલ્લકત્થેરો તેસુ તેસુ ઠાનેસુ સયમેવ પઞ્ઞાયતિ, કુદાસ્સુ નામ નં ધમ્મકમ્મિકા નિક્કડ્ઢિસ્સન્તિ, ઇમસ્મિં અસતિ અવસ્સં મંયેવ પરિવારેસ્સન્તી’’તિ.

ભત્તગ્ગેતિ ભોજનટ્ઠાને. અગ્ગાસનન્તિ સઙ્ઘત્થેરાસનં. અગ્ગોદકન્તિ દક્ખિણોદકં. અગ્ગપિણ્ડન્તિ સઙ્ઘત્થેરપિણ્ડં. સબ્બત્થ વા અગ્ગન્તિ પણીતાધિવચનમેતં. તત્થ અહમેવ લભેય્યન્તિ ઇચ્છા નાતિમહાસાવજ્જા. ન અઞ્ઞો ભિક્ખુ લભેય્યાતિ પન અતિમહાસાવજ્જા ¶ . અયમ્પિ લાભત્થિકો પાસાદિકો હોતિ ચીવરધારણાદીહિ, કદાચિ પબ્બજતિ, કદાચિ વિબ્ભમતિ. તેન સો પુબ્બે લદ્ધપુબ્બં આસનાદિં પચ્છા અલભન્તો એવં ચિન્તેસિ. ન સો ભિક્ખુ લભેય્યાતિ ન સો ભિક્ખુ થેરાનં અગ્ગાસનાદીસુ તદનુસારેન મજ્ઝિમાનં અઞ્ઞેસઞ્ચ નવાનં કદાચિ યં વા તં વા સબ્બનિહીનં આસનાદિં લભતિ. કુપિતોતિ અયમ્પિ દ્વીસુ ઠાનેસુ કુપ્પતિ મનુસ્સાનઞ્ચ થેરાનઞ્ચ. કથં મનુસ્સાનં? ‘‘ઇમે મઙ્ગલાદીસુ મં નિસ્સાય ભિક્ખૂ લભન્તિ, એતે, ‘ભન્તે, એત્તકે ભિક્ખૂ ગહેત્વા અમ્હાકં અનુકમ્પં કરોથા’તિ વદન્તિ, ઇદાનિ તંમુહુત્તં દિટ્ઠમત્તકં મહલ્લકત્થેરં ગહેત્વા ગતા, હોતુ ઇદાનિ, નેસં કિચ્ચે ઉપ્પન્ને જાનિસ્સામી’’તિ એવં ¶ મનુસ્સાનં કુપ્પતિ. કથં થેરાનં? ‘‘ઇમે નામ યદિ ન ભવેય્યું, મંયેવ મનુસ્સા નિમન્તેય્યુ’’ન્તિ એવં થેરાનં કુપ્પતિ.

અનુમોદેય્યન્તિ ¶ અનુમોદનં કરેય્યં. અયમ્પિ લાભત્થિકો યં વા તં વા ખણ્ડાનુમોદનં જાનાતિ, ‘‘સો અનુમોદનટ્ઠાને બહૂ માતુગામા આગચ્છન્તિ, તા મં સઞ્જાનિત્વા તતો પભુતિ થાલકભિક્ખં દસ્સન્તી’’તિ પત્થેન્તો એવં ચિન્તેસિ. ઠાનન્તિ બહુસ્સુતાનં અનુમોદના ભારો, તેન બહુસ્સુતો અનુમોદેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. કુપિતોતિ અયમ્પિ તીસુ ઠાનેસુ કુપ્પતિ મનુસ્સાનં થેરસ્સ ધમ્મકથિકસ્સ ચ. કથં મનુસ્સાનં? ‘‘ઇમે પુબ્બે મંયેવ ઉપસઙ્કમિત્વા યાચન્તિ ‘અમ્હાકં નાગત્થેરો અમ્હાકં સુમનત્થેરો અનુમોદતૂ’તિ, અજ્જ પન નાવોચુ’’ન્તિ એવં મનુસ્સાનં કુપ્પતિ. કથં થેરસ્સ? ‘‘અયં સઙ્ઘત્થેરો ‘તુમ્હાકં કુલુપકં નાગત્થેરં સુમનત્થેરં ઉપસઙ્કમથ, અયં અનુમોદિસ્સતી’તિ ન ભણતી’’તિ એવં થેરસ્સ કુપ્પતિ. કથં ધમ્મકથિકસ્સ? ‘‘થેરેન વુત્તમત્તેયેવ પહારં લદ્ધકુક્કુટો વિય તુરિતતુરિતં વસ્સતિ, ઇમં નામ નિક્કડ્ઢન્તા નત્થિ, ઇમસ્મિઞ્હિ અસતિ અહમેવ અનુમોદેય્ય’’ન્તિ એવં ધમ્મકથિકસ્સ કુપ્પતિ.

આરામગતાનન્તિ વિહારે સન્નિપતિતાનં. અયમ્પિ લાભત્થિકો યં વા તં વા ખણ્ડધમ્મકથં જાનાતિ, સો પસ્સતિ તાદિસેસુ ઠાનેસુ દ્વિયોજનતિયોજનતો સન્નિપતિત્વા ભિક્ખૂ સબ્બરત્તિકાનિ ધમ્મસ્સવનાનિ સુણન્તે, તુટ્ઠચિત્તે ¶ ચ દહરે વા સામણેરે વા સાધુ સાધૂતિ મહાસદ્દેન સાધુકારં દેન્તે, તતો દુતિયદિવસે અન્તોગામગતે ભિક્ખૂ ઉપાસકા પુચ્છન્તિ ‘‘કે, ભન્તે, ધમ્મં કથેસુ’’ન્તિ. તે ભણન્તિ ‘‘અસુકો ચ અસુકો ચા’’તિ. તં સુત્વા પસન્ના મનુસ્સા ધમ્મકથિકાનં મહાસક્કારં કરોન્તિ. સો તં ઇચ્છમાનો એવં ચિન્તેસિ. ઠાનન્તિ બહુસ્સુતાનં વિનિચ્છયકુસલાનં ધમ્મદેસના ભારો, તેન બહુસ્સુતો દેસેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. કુપિતોતિ ચતુપ્પદિકં ગાથમ્પિ વત્તું ઓકાસં અલભમાનો કુપિતો હોતિ અત્તનો મન્દભાવસ્સ ‘‘અહઞ્હિ મન્દો દુપ્પઞ્ઞો કુતો લભિસ્સામિ દેસેતુ’’ન્તિ.

ભિક્ખુનીનન્તિ ઓવાદત્થં વા ઉદ્દેસત્થં વા પરિપુચ્છત્થં વા પૂજાકરણત્થં વા આરામં આગન્ત્વા સન્નિપતિતભિક્ખુનીનં. અયમ્પિ લાભત્થિકો, તસ્સેવં હોતિ ઇમા મહાકુલા પબ્બજિતા ભિક્ખુનિયો, તાસુ કુલેસુ પવિસેત્વા નિસિન્નાસુ મનુસ્સા પુચ્છિસ્સન્તિ ‘‘કસ્સ સન્તિકે ¶ ઓવાદં વા ઉદ્દેસં વા પરિપુચ્છં વા ગણ્હથા’’તિ. તતો વક્ખન્તિ ‘‘અસુકો નામ અય્યો ¶ બહુસ્સુતો, તસ્સ દેથ કરોથા’’તિ, તેનસ્સ એવં ઇચ્છા ઉપ્પજ્જતિ. ઠાનન્તિ ઓવાદાદયો નામ બહુસ્સુતાનં ભારો, તેન બહુસ્સુતો દેસેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. કુપિતોતિ અયમ્પિ દ્વીસુ ઠાનેસુ કુપ્પતિ, તાસઞ્ચ ભિક્ખુનીનં ‘‘ઇમા પુબ્બે મં નિસ્સાય ઉપોસથપ્પવારણાદીનિ લભન્તિ, તા ઇદાનિ તંમુહુત્તં દિટ્ઠમત્તકમહલ્લકત્થેરસ્સ સન્તિકં ગતા’’તિ. ધમ્મકથિકસ્સ ચ ‘‘એસ ઇમાસં સહસા ઓવાદં અદાસિયેવા’’તિ.

ઉપાસકાનન્તિ, આરામગતાનં ઉપાસકાનં. નિસ્સટ્ઠકમ્મન્તા નામ મહાઉપાસકા હોન્તિ, તે પુત્તભાતુકાનં કમ્મં નિય્યાતેત્વા ધમ્મં સુણન્તા વિચરન્તિ, અયં તેસં દેસેતું ઇચ્છતિ, કિં કારણા? ઇમે પસીદિત્વા ઉપાસિકાનમ્પિ આરોચેસ્સન્તિ, તતો સદ્ધિં ઉપાસિકાહિ મય્હમેવ લાભસક્કારં ઉપહરિસ્સન્તીતિ. ઠાનં બહુસ્સુતેનેવ યોજેતબ્બં. કુપિતોતિ અયમ્પિ દ્વીસુ ઠાનેસુ કુપ્પતિ, ઉપાસકાનઞ્ચ ‘‘ઇમે અઞ્ઞત્થ સુણન્તિ, અમ્હાકં કુલુપકસ્સ સન્તિકે સુણામાતિ નાગચ્છન્તિ, હોતુ ઇદાનિ, તેસં ઉપ્પન્ને કિચ્ચે જાનિસ્સામી’’તિ ધમ્મકથિકસ્સ ચ, ‘‘અયમેતેસં દેસેતી’’તિ.

ઉપાસિકાનન્તિ ¶ આરામગતાનં. ઉપાસિકા નામ આસનપૂજાદિકરણત્થં વા ઉપોસથદિવસે વા ધમ્મસ્સવનત્થં સન્નિપતિતા. સેસં ઉપાસકવારે વુત્તનયમેવ.

સક્કરેય્યુન્તિ સક્કચ્ચઞ્ચ કરેય્યું, સુન્દરઞ્ચ કરેય્યું. ઇમિના અત્તનિ કારં કરીયમાનં સક્કચ્ચં કતઞ્ચ સુન્દરઞ્ચ પત્થેતિ. ગરું કરેય્યુન્તિ ભારિયં કરેય્યું. ઇમિના ભિક્ખૂહિ અત્તાનં ગરુટ્ઠાને ઠપીયમાનં પત્થેતિ. માનેય્યુન્તિ પિયાયેય્યું. પૂજેય્યુન્તિ એવં સક્કરોન્તા ગરું કરોન્તા માનેન્તા પચ્ચયેહિ પૂજેય્યુન્તિ પચ્ચયપૂજં પત્થેતિ. ઠાનન્તિ ‘‘પિયો ગરુ ભાવનિયો’’તિ વુત્તપ્પકારો બહુસ્સુતો ચ સીલવા ચ એતં વિધિં અરહતિ તેન ભિક્ખૂ એવરૂપં એવં કરેય્યુન્તિ વુત્તં હોતિ. કુપિતોતિ અયમ્પિ દ્વીસુ ઠાનેસુ કુપ્પતિ ભિક્ખૂનઞ્ચ ‘‘ઇમે એતં સક્કરોન્તી’’તિ થેરસ્સ ચ ‘‘ઇમસ્મિં અસતિ મંયેવ સક્કરેય્યુ’’ન્તિ. એસ નયો ઇતો પરેસુ તીસુ વારેસુ.

પણીતાનં ¶ ¶ ચીવરાનન્તિ પટ્ટદુકૂલપટ્ટુણ્ણકોસેય્યાદીનં મહગ્ઘસુખુમસુખસમ્ફસ્સાનં ચીવરાનં. ઇધાપિ અહમેવ લાભી અસ્સન્તિ ઇચ્છા નાતિમહાસાવજ્જા. ન અઞ્ઞો ભિક્ખુ લાભી અસ્સાતિ પન મહાસાવજ્જા.

પણીતાનં પિણ્ડપાતાનન્તિ સપ્પિતેલમધુસક્કરાદિપૂરિતાનં સેટ્ઠપિણ્ડપાતાનં. પણીતાનં સેનાસનાનન્તિ અનેકસતસહસ્સગ્ઘનકાનં મઞ્ચપીઠાદીનં પણીતાનં. ગિલાનપ્પચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાનન્તિ સપ્પિતેલમધુફાણિતાદીનં ઉત્તમભેસજ્જાનં. સબ્બત્થાપિ ઠાનં બહુસ્સુતેહિ પુઞ્ઞવન્તેહિ ચ યોજેતબ્બં. કુપિતોતિ સબ્બત્થાપિ દ્વીસુ ઠાનેસુ કુપ્પતિ, મનુસ્સાનઞ્ચ ‘‘ઇમેસં નામ પરિચિતભાવોપિ નત્થિ, દીઘરત્તં એકતો વસન્તસ્સ પંસુકૂલત્થાય વા પિણ્ડપાતત્થાય વા સપ્પિતેલાદિકારણા વા ઘરપટિપાટિયા ચરન્તસ્સાપિ મે એકદિવસમ્પિ કિઞ્ચિ પણીતં પચ્ચયં ન દેન્તિ. આગન્તુકં મહલ્લકં પન દિસ્વાવ યં ઇચ્છતિ, તં દેન્તી’’તિ, થેરસ્સ ચ ‘‘અયમ્પિ મહલ્લકો ઇમેસં અત્તાનં દસ્સેન્તોયેવ ચરતિ, કુદાસ્સુ નામ નં ધમ્મકમ્મિકા નિક્કડ્ઢેય્યું, એવં ઇમસ્મિં અસતિ અહમેવ લાભી અસ્સ’’ન્તિ.

ઇમેસં ખો, એતં આવુસોતિ ઇમેસં હેટ્ઠા એકૂનવીસતિવારેહિ વુત્તાનં ઇચ્છાવચરાનં.

૬૧. દિસ્સન્તિ ચેવ સૂયન્તિ ચાતિ ¶ ન ઇચ્છાવચરા ચક્ખુના દિસ્સન્તિ, ન સોતેન સૂયન્તિ, મનોવિઞ્ઞાણવિસયત્તા. અપ્પહીનઇચ્છાવચરસ્સ પન પુગ્ગલસ્સ ઇચ્છાવચરવસેન પવત્તકાયકમ્મં દિસ્વા દિટ્ઠા વિય વચીકમ્મં સુત્વા સુતા વિય ચ હોન્તિ, તેન વુત્તં ‘‘દિસ્સન્તિ ચેવ સૂયન્તિ ચા’’તિ. પચ્ચક્ખકાલે દિસ્સન્તિ, ‘‘અસુકો કિર ભિક્ખુ ઈદિસો’’તિ તિરોક્ખકાલે સૂયન્તિ. કિઞ્ચાપીતિ અનુગ્ગહગરહવચનં. તેન આરઞ્ઞિકત્તં અનુગ્ગણ્હાતિ, ઇચ્છાવચરાનં અપ્પહાનં ગરહતિ.

તત્રાયં યોજના, કિઞ્ચાપિ સો ભિક્ખુ ગામન્તસેનાસનં પટિક્ખિપિત્વા આરઞ્ઞિકો હોતિ, અન્તે પન્તસેનાસને વસતિ, ઇમે ચસ્સ એત્તકા ઇચ્છાવચરા અપ્પહીના. કિઞ્ચાપિ સો અતિરેકલાભં પટિક્ખિપિત્વા પિણ્ડપાતિકો ¶ હોતિ. કિઞ્ચાપિ સો લોલુપ્પચારં વજ્જેત્વા સપદાનચારી હોતિ. કિઞ્ચાપિ સો ગહપતિચીવરં પટિક્ખિપિત્વા પંસુકૂલિકો હોતિ.

લૂખચીવરધરોતિ ¶ એત્થ પન લૂખન્તિ સત્થલૂખં સુત્તલૂખં રજનલૂખન્તિ તીહિ કારણેહિ લૂખં વેદિતબ્બં. તત્થ સત્થેન ખણ્ડાખણ્ડિકં છિન્નં સત્થલૂખં નામ, તં અગ્ઘેન પરિહાયતિ, થૂલદીઘસુત્તકેન સિબ્બિતં સુત્તલૂખં નામ, તં ફસ્સેન પરિહાયતિ ખરસમ્ફસ્સં હોતિ. રજનેન રત્તં રજનલૂખં નામ, તં વણ્ણેન પરિહાયતિ દુબ્બણ્ણં હોતિ. કિઞ્ચાપિ સો ભિક્ખુ એવં સત્થલૂખસુત્તલૂખરજનલૂખચીવરધરો હોતિ, ઇમે ચસ્સ એત્તકા ઇચ્છાવચરા અપ્પહીના દિસ્સન્તિ ચેવ સૂયન્તિ ચ, અથ ખો નં વિઞ્ઞૂ સબ્રહ્મચારી નેવ સક્કરોન્તિ…પે… ન પૂજેન્તીતિ. તં કિસ્સ હેતૂતિ એત્થ તન્તિ નિપાતમત્તં, કિસ્સ હેતૂતિ કિં કારણા. તે હિ તસ્સ…પે… સૂયન્તિ ચ યસ્મા તસ્સ તે પાપકા સૂયન્તિ ચાતિ વુત્તં હોતિ. ઇમેસં ઇચ્છાવચરાનં અપ્પહીનત્તાતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.

ઇદાનિ તમત્થં ઉપમાય પાકટં કરોન્તો સેય્યથાપીતિઆદિમાહ. તત્થ કુણપન્તિ મતકળેવરં. અહિસ્સ કુણપં અહિકુણપં. એવં ઇતરાનિ. અતિપટિકૂલજિગુચ્છનીયભાવતો ચેત્થ ઇમાનેવ તીણિ વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. અઞ્ઞેસઞ્હિ સસસૂકરાદીનં કુણપં મનુસ્સા કટુકભણ્ડાદીહિ અભિસઙ્ખરિત્વા પરિભુઞ્જન્તિપિ. ઇમેસં પન કુણપં અભિનવમ્પિ જિગુચ્છન્તિયેવ, કો પન વાદો કાલાતિક્કમેન પૂતિભૂતે. રચયિત્વાતિ વડ્ઢેત્વા, પરિપૂરેત્વાતિ અત્થો, કુણપં ગહેત્વા કંસપાતિયં પક્ખિપિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. અઞ્ઞિસ્સાતિ અપરાય. પટિકુજ્જિત્વાતિ પિદહિત્વા ¶ . અન્તરાપણન્તિ આપણાનમન્તરે મહાજનસંકિણ્ણં રચ્છામુખં. પટિપજ્જેય્યુન્તિ ગચ્છેય્યું. જઞ્ઞજઞ્ઞં વિયાતિ ચોક્ખચોક્ખં વિય મનાપમનાપં વિય. અપિચ વધુકાપણ્ણાકારં વિયાતિ વુત્તં હોતિ. વધુકાતિ જનેત્તિ વુચ્ચતિ, તસ્સા નીયમાનં પણ્ણાકારં જઞ્ઞં, ઉભયત્થાપિ આદરવસેન વા પસંસાવસેન વા પુનરુત્તં. ‘‘જઞ્ઞજઞ્ઞં બ્યા’’તિપિ પાઠો.

અપાપુરિત્વાતિ વિવરિત્વા. તસ્સ સહ દસ્સનેન અમનાપતા ચ સણ્ઠહેય્યાતિ તસ્સ કુણપસ્સ દસ્સનેન સહેવ તસ્સ જનસ્સ અમનાપતા ¶ તિટ્ઠેય્ય. અમનાપતાતિ ચ ‘‘અમનાપમિદ’’ન્તિ ઉપ્પન્નચિત્તચેતસિકાનમેતં અધિવચનં. એસ નયો પટિકુલ્યજેગુચ્છતાસુ. જિઘચ્છિતાનમ્પીતિ છાતાનમ્પિ. ન ભોત્તુકમ્યતા અસ્સાતિ ભુઞ્જિતુકામતા ન ભવેય્ય. પગેવ સુહિતાનન્તિ ધાતાનં પન પઠમતરમેવ ભુઞ્જિતુકામતા ન ભવેય્યાતિ વુત્તં હોતિ.

તત્રાયં ¶ ઉપમાસંસન્દના – પરિસુદ્ધકંસપાતિસદિસં ઇમસ્સ પબ્બજ્જાલિઙ્ગં, કુણપરચનં વિય ઇચ્છાવચરાનં અપ્પહાનં, અપરકંસપાતિયા પટિકુજ્ઝનં વિય આરઞ્ઞિકઙ્ગાદીહિ ઇચ્છાવચરપ્પટિચ્છાદનં, કંસપાતિં વિવરિત્વા કુણપદસ્સનેન જનસ્સ અમનાપતા વિય આરઞ્ઞિકઙ્ગાદીનિ અનાદિયિત્વા ઇચ્છાવચરદસ્સનેન સબ્રહ્મચારીનં અસક્કારકરણાદિતાતિ.

૬૨. સુક્કપક્ખે પન, કિઞ્ચાપીતિ અનુગ્ગહપસંસાવચનં, તેન આરઞ્ઞિકત્તં અનુગ્ગણ્હાતિ, ઇચ્છાવચરપ્પહાનં પસંસતિ. નેમન્તનિકોતિ નિમન્તનપટિગ્ગાહકો. વિચિતકાળકન્તિ વિચિનિત્વા અપનીતકાળકં. અનેકસૂપં અનેકબ્યઞ્જનન્તિ એત્થ સૂપો નામ હત્થહારિયો વુચ્ચતિ. બ્યઞ્જનન્તિ ઉત્તરિભઙ્ગં, તેન મચ્છમંસમુગ્ગસૂપાદીહિ અનેકસૂપં, નાનપ્પકારમંસાદિબ્યઞ્જનેહિ અનેકબ્યઞ્જનન્તિ વુત્તં હોતિ. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

ઉપમાસંસન્દને ચ સાલિવરભત્તરચનં વિય ઇચ્છાવચરપ્પહાનં, અપરકંસપાતિયા પટિકુજ્ઝનં વિય અપ્પિચ્છતાસમુટ્ઠાનેહિ ગામન્તવિહારાદીહિ ઇચ્છાવચરપ્પહાનપ્પટિચ્છાદકં, કંસપાતિં વિવરિત્વા સાલિવરભત્તદસ્સનેન જનસ્સ મનાપતા ¶ વિય ગામન્તવિહારાદીનિ અનાદિયિત્વા ઇચ્છાવચરપ્પહાનદસ્સનેન સબ્રહ્મચારીનં સક્કારકરણાદિતા વેદિતબ્બા.

૬૩. ઉપમા મં, આવુસો સારિપુત્ત, પટિભાતીતિ મય્હં, આવુસો સારિપુત્ત, ઉપમા ઉપટ્ઠાતિ. એકં ઉપમં વત્તુકામો અહન્તિ અધિપ્પાયો. પટિભાતુ તન્તિ તુય્હં પટિભાતુ ઉપટ્ઠાતુ, વદ ત્વન્તિ અધિપ્પાયો. એકમિદાહન્તિ એત્થ ઇદાતિ નિપાતમત્તં, એકસ્મિં સમયે અહન્તિ વુત્તં હોતિ, ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનં. રાજગહે વિહરામિ ગિરિબ્બજેતિ, રાજગહન્તિ તસ્સ નગરસ્સ નામં. સમન્તતો પન ગિરિપરિક્ખેપેન વજો વિય સણ્ઠિતત્તા ગિરિબ્બજન્તિ વુચ્ચતિ. તસ્મિં નગરે વિહરામિ, તં નિસ્સાય અહં ¶ વિહરામીતિ વુત્તં હોતિ. અથ ખ્વાહન્તિ અથ ખો અહં. એત્થ ચ અથાતિ અઞ્ઞાધિકારવચનારમ્ભે નિપાતો. ખોતિ પદપૂરણમત્તે. પુબ્બણ્હસમયન્તિ દિવસસ્સ પુબ્બભાગસમયં. પુબ્બણ્હસમયેતિ અત્થો, પુબ્બણ્હે વા સમયં પુબ્બણ્હસમયં, પુબ્બણ્હે એકં ખણન્તિ વુત્તં હોતિ, એવં અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં લબ્ભતિ. નિવાસેત્વાતિ પરિદહિત્વા, વિહારનિવાસનપરિવત્તનવસેનેતં વેદિતબ્બં. ગામપ્પવેસનત્થાય વા સણ્ઠપેત્વા નિવાસનવસેન, ન હિ સો તતો પુબ્બે અનિવત્થો અહોસિ.

પત્તચીવરમાદાયાતિ ¶ પત્તં હત્થેન ચીવરં કાયેન આદિયિત્વા. પિણ્ડાયાતિ પિણ્ડપાતત્થાય. સમીતીતિ તસ્સ નામં. યાનકારપુત્તોતિ રથકારપુત્તો. પણ્ડુપુત્તોતિ પણ્ડુસ્સ પુત્તો. આજીવકોતિ નગ્ગસમણકો. પુરાણયાનકારપુત્તોતિ પોરાણયાનકારકુલસ્સ પુત્તો. પચ્ચુપટ્ઠિતોતિ ઉપગન્ત્વા ઠિતો. વઙ્કં નામ એકતો કુટિલં. જિમ્હં નામ સપ્પગતમગ્ગસદિસં. દોસન્તિ ફેગ્ગુવિસમગણ્ઠિકાદિ. યથા યથાતિ કાલત્થે નિપાતો, યદા યદા યસ્મિં તસ્મિં કાલેતિ વુત્તં હોતિ. તથા તથાતિ અયમ્પિ કાલત્થોયેવ, તસ્મિં તસ્મિં કાલેતિ વુત્તં હોતિ. સો અત્તનો સુત્તાનુલોમેન ચિન્તેસિ, ઇતરો તેન ચિન્તિતક્ખણે ચિન્તિતટ્ઠાનમેવ તચ્છતિ. અત્તમનોતિ સકમનો તુટ્ઠમનો પીતિસોમનસ્સેહિ ગહિતમનો. અત્તમનવાચં નિચ્છારેસીતિ અત્તમનતાય વાચં ¶ , અત્તમનભાવસ્સ વા યુત્તં વાચં નિચ્છારેસિ ઉદીરયિ, પબ્યાહરીતિ વુત્તં હોતિ. હદયા હદયં મઞ્ઞે અઞ્ઞાયાતિ ચિત્તેન ચિત્તં જાનિત્વા વિય.

અસ્સદ્ધાતિ બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘેસુ સદ્ધાવિરહિતા. જીવિકત્થાતિ ઇણભયાદીહિ પીળિતા બહિ જીવિતું અસક્કોન્તા ઇધ જીવિકત્થિકા હુત્વા. ન સદ્ધાતિ ન સદ્ધાય. સઠા માયાવિનોતિ માયાસાઠેય્યેહિ યુત્તા. કેતબિનોતિ સિક્ખિતકેરાટિકા, નિપ્ફન્નથામગતસાઠેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. સાઠેય્યઞ્હિ અભૂતગુણદસ્સનતો અભૂતભણ્ડગુણદસ્સનસમં કત્વા ‘‘કેરાટિય’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ઉન્નળાતિ ઉગ્ગતનળા, ઉટ્ઠિતતુચ્છમાનાતિ વુત્તં હોતિ ¶ . ચપલાતિ પત્તચીવરમણ્ડનાદિના ચાપલ્લેન યુત્તા. મુખરાતિ મુખખરા, ખરવચનાતિ વુત્તં હોતિ, વિકિણ્ણવાચાતિ અસંયતવચના, દિવસમ્પિ નિરત્થકવચનપ્પલાપિનો. ઇન્દ્રિયેસુ અગુત્તદ્વારાતિ છસુ ઇન્દ્રિયેસુ અસંવુતકમ્મદ્વારા. ભોજને અમત્તઞ્ઞુનોતિ ભોજને યા મત્તા જાનિતબ્બા પરિયેસનપટિગ્ગહણપરિભોગેસુ યુત્તતા, તસ્સા અજાનનકા. જાગરિયં અનનુયુત્તાતિ જાગરે અનનુયુત્તા. સામઞ્ઞે અનપેક્ખવન્તોતિ સમણધમ્મે નિરપેક્ખા, ધમ્માનુધમ્મપ્પટિપત્તિરહિતાતિ અત્થો. સિક્ખાય ન તિબ્બગારવાતિ સિક્ખાપદેસુ બહુલગારવા ન હોન્તિ, આપત્તિવીતિક્કમબહુલા વા. બાહુલિકાતિઆદિ ધમ્મદાયાદે વુત્તં, કુસીતાતિઆદિ ભયભેરવે. ધમ્મપરિયાયેનાતિ ધમ્મદેસનાય.

સદ્ધા અગારસ્માતિ પકતિયાપિ સદ્ધા, પબ્બજિતાપિ સદ્ધાય અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતા. પિવન્તિ મઞ્ઞે ઘસન્તિ મઞ્ઞેતિ પિવન્તિ વિય ઘસન્તિ વિય. અત્તમનવાચં નિચ્છારેન્તા વચસા પિવન્તિ વિય, અબ્ભનુમોદન્તા મનસા ઘસન્તિ વિય. સાધુ વતાતિ સુન્દરં વત ¶ . સબ્રહ્મચારીતિ રસ્સમ્પિ વટ્ટતિ દીઘમ્પિ. રસ્સે સતિ સારિપુત્તસ્સ ઉપરિ હોતિ, દીઘે સતિ સબ્રહ્મચારીનં. યદા સારિપુત્તસ્સ ઉપરિ હોતિ, તદા સબ્રહ્મચારી સારિપુત્તો અમ્હે અકુસલા વુટ્ઠાપેત્વાતિ અત્થો. યદા સબ્રહ્મચારીનં, તદા સબ્રહ્મચારયો અકુસલા વુટ્ઠાપેત્વાતિ અત્થો. દહરોતિ તરુણો. યુવાતિ યોબ્બનભાવે ઠિતો. મણ્ડનકજાતિકોતિ ¶ અલઙ્કારકસભાવો. તત્થ કોચિ તરુણોપિ યુવા ન હોતિ યથા અતિતરુણો, કોચિ યુવાપિ મણ્ડનકજાતિકો ન હોતિ યથા ઉપસન્તસભાવો, આલસિયબ્યસનાદીહિ વા અભિભૂતો, ઇધ પન દહરો ચેવ યુવા ચ મણ્ડનકજાતિકો ચ અધિપ્પેતો, તસ્મા એવમાહ. ઉપ્પલાદીનિ લોકસમ્મતત્તા વુત્તાનિ. ઇતિહ તેતિ એવં તે. ઉભો મહાનાગાતિ દ્વેપિ મહાનાગા, દ્વેપિ હિ એતે અગ્ગસાવકા ‘‘મહાનાગા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તત્રાયં વચનત્થો, છન્દાદીહિ ન ગચ્છન્તીતિ નાગા, તેન તેન મગ્ગેન પહીને કિલેસે ન આગચ્છન્તીતિ નાગા, નાનપ્પકારકં આગું ન કરોન્તીતિ નાગા, અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન મહાનિદ્દેસે (મહાનિ. ૮૦) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. અપિચ –

નાગો તાદિ પવુચ્ચતે તથત્તા’’તિ. (સુ. નિ. ૫૨૭; મહાનિ. ૮૦);

એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. મહન્તા નાગા મહાનાગા, અઞ્ઞેહિ ખીણાસવનાગેહિ પુજ્જતરા ચ પાસંસતરા ચાતિ અત્થો. અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સાતિ અઞ્ઞો અઞ્ઞસ્સ. સમનુમોદિંસૂતિ સમં અનુમોદિંસુ. તત્થ ઇમાય ઉપમાય મહામોગ્ગલ્લાનો અનુમોદિ, પટિભાતુ તં આવુસોતિ ધમ્મસેનાપતિ. તેન વુત્તં ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ સુભાસિતં સમનુમોદિંસૂ’’તિ.

સમ્મુતિપરમત્થદેસનાકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

૬૪. એવં ¶ મે સુતન્તિ આકઙ્ખેય્યસુત્તં. તત્થ સમ્પન્નસીલાતિ તિવિધં સમ્પન્નં પરિપુણ્ણસમઙ્ગિમધુરવસેન. તત્થ –

‘‘સમ્પન્નં સાલિકેદારં, સુવા ભુઞ્જન્તિ કોસિય;

પટિવેદેમિ તે બ્રહ્મે, ન નં વારેતુમુસ્સહે’’તિ. (જા. ૧.૧૪.૧);

ઇદં પરિપુણ્ણસમ્પન્નં નામ. ‘‘ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરેન ઉપેતો હોતિ સમુપેતો ઉપાગતો સમુપાગતો ઉપપન્નો સમ્પન્નો સમન્નાગતો’’તિ (વિભ. ૫૧૧) ઇદં સમઙ્ગિસમ્પન્નં ¶ નામ. ‘‘ઇમિસ્સા, ભન્તે, મહાપથવિયા હેટ્ઠિમતલં સમ્પન્નં, સેય્યથાપિ ખુદ્દમધું અનેળકં, એવમસ્સાદ’’ન્તિ (પારા. ૧૭) ઇદં મધુરસમ્પન્નં નામ. ઇધ પન પરિપુણ્ણસમ્પન્નમ્પિ સમઙ્ગિસમ્પન્નમ્પિ વટ્ટતિ. તસ્મા સમ્પન્નસીલાતિ પરિપુણ્ણસીલા હુત્વાતિપિ સીલસમઙ્ગિનો હુત્વાતિપિ એવમેત્થ અત્થો વેદિબ્બો. સીલન્તિ કેનટ્ઠેન સીલં? સીલનટ્ઠેન સીલં. તસ્સ વિત્થારકથા વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તા.

તત્થ ¶ ‘‘પરિપુણ્ણસીલા’’તિ ઇમિના અત્થેન ખેત્તદોસવિગમેન ખેત્તપારિપૂરી વિય સીલદોસવિગમેન સીલપારિપૂરી વુત્તા હોતિ. યથા હિ ખેત્તં બીજખણ્ડં વપ્પખણ્ડં ઉદકખણ્ડં ઊસખણ્ડન્તિ ચતુદોસસમન્નાગતં અપરિપૂરં હોતિ.

તત્થ બીજખણ્ડં નામ યત્થ અન્તરન્તરા બીજાનિ ખણ્ડાનિ વા પૂતીનિ વા હોન્તિ, તાનિ યત્થ વપન્તિ, તત્થ સસ્સં ન ઉટ્ઠેતિ, ખેત્તં ખણ્ડં હોતિ. વપ્પખણ્ડં નામ યત્થ અકુસલો બીજાનિ વપન્તો અન્તરન્તરા નિપાતેતિ. એવઞ્હિ સબ્બત્થ સસ્સં ન ઉટ્ઠેતિ, ખેત્તં ખણ્ડં હોતિ. ઉદકખણ્ડં નામ યત્થ કત્થચિ ઉદકં અતિબહુ વા ન વા હોતિ, તત્રાપિ હિ સસ્સાનિ ન ઉટ્ઠેન્તિ, ખેત્તં ખણ્ડં હોતિ. ઊસખણ્ડં નામ યત્થ કસ્સકો કિસ્મિઞ્ચિ પદેસે નઙ્ગલેન ¶ ભૂમિં ચત્તારો પઞ્ચ વારે કસન્તો અતિગમ્ભીરં કરોતિ, તતો ઊસં ઉપ્પજ્જતિ, તત્રાપિ હિ સસ્સં ન ઉટ્ઠેતિ, ખેત્તં ખણ્ડં હોતિ, તાદિસઞ્ચ ખેત્તં ન મહપ્ફલં હોતિ ન મહાનિસંસં, તત્રાપિ હિ બહુમ્પિ વપિત્વા અપ્પં લભતિ. ઇમેસં પન ચતુન્નં દોસાનં વિગમા ખેત્તં પરિપુણ્ણં હોતિ. તાદિસઞ્ચ ખેત્તં મહપ્ફલં હોતિ મહાનિસંસં. એવમેવ ખણ્ડં છિદ્દં સબલં કમ્માસન્તિ ચતુદોસસમન્નાગતં સીલં અપરિપૂરં હોતિ. તાદિસઞ્ચ સીલં ન મહપ્ફલં હોતિ, ન મહાનિસંસં. ઇમેસં પન ચતુન્નં દોસાનં વિગમા સીલખેત્તં પરિપુણ્ણં હોતિ, તાદિસઞ્ચ સીલં મહપ્ફલં હોતિ મહાનિસંસં.

‘‘સીલસમઙ્ગિનો’’તિ ઇમિના પનત્થેન સીલેન સમઙ્ગિભૂતા સમોધાનં ગતા સમન્નાગતા હુત્વા વિહરથાતિ ઇદમેવ વુત્તં હોતિ. તત્થ દ્વીહિ કારણેહિ સમ્પન્નસીલતા હોતિ સીલવિપત્તિયા ચ આદીનવદસ્સનેન સીલસમ્પત્તિયા ¶ ચ આનિસંસદસ્સનેન. તદુભયમ્પિ વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતં.

તત્થ ‘‘સમ્પન્નસીલા’’તિ એત્તાવતા કિર ભગવા ચતુપારિસુદ્ધિસીલં ઉદ્દિસિત્વા ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતા’’તિ ઇમિના તત્થ જેટ્ઠકસીલં વિત્થારેત્વા દસ્સેસીતિ દીપવિહારવાસી સુમનત્થેરો આહ. અન્તેવાસિકો પનસ્સ તેપિટકચૂળનાગત્થેરો આહ – ઉભયત્થાપિ પાતિમોક્ખસંવરો ભગવતા વુત્તો, પાતિમોક્ખસંવરોયેવ હિ સીલં. ઇતરાનિ પન તીણિ સીલન્તિ વુત્તટ્ઠાનં નામ અત્થીતિ અનનુજાનન્તો વત્વા આહ ¶ – ‘‘ઇન્દ્રિયસંવરો નામ છદ્વારરક્ખામત્તકમેવ, આજીવપારિસુદ્ધિ ધમ્મેન સમેન પચ્ચયુપ્પત્તિમત્તકં, પચ્ચયનિસ્સિતં પટિલદ્ધપચ્ચયે ઇદમત્થન્તિ પચ્ચવેક્ખિત્વા પરિભુઞ્જનમત્તકં. નિપ્પરિયાયેન પાતિમોક્ખસંવરોવ સીલં. યસ્સ સો ભિન્નો, અયં છિન્નસીસો વિય પુરિસો હત્થપાદે સેસાનિ રક્ખિસ્સતીતિ ન વત્તબ્બો. યસ્સ પન સો અરોગો, અયં અચ્છિન્નસીસો વિય પુરિસો જીવિતં સેસાનિ પુન પાકતિકાનિ કત્વા રક્ખિતું સક્કોતિ. તસ્મા ‘સમ્પન્નસીલા’તિ ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરં ઉદ્દિસિત્વા ‘સમ્પન્નપાતિમોક્ખા’તિ તસ્સેવ વેવચનં વત્વા તં વિત્થારેત્વા દસ્સેન્તો ‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતા’તિઆદિમાહા’’તિ.

તત્થ પાતિમોક્ખસંવરસંવુતાતિ પાતિમોક્ખસંવરેન સમન્નાગતા. આચારગોચરસમ્પન્નાતિ આચારેન ¶ ચ ગોચરેન ચ સમ્પન્ના. અણુમત્તેસૂતિ અપ્પમત્તકેસુ. વજ્જેસૂતિ અકુસલધમ્મેસુ. ભયદસ્સાવીતિ ભયદસ્સિનો. સમાદાયાતિ સમ્મા આદિયિત્વા. સિક્ખથ સિક્ખાપદેસૂતિ સિક્ખાપદેસુ તં તં સિક્ખાપદં સમાદિયિત્વા સિક્ખથ. અપિચ સમાદાય સિક્ખથ સિક્ખાપદેસૂતિ યંકિઞ્ચિ સિક્ખાકોટ્ઠાસેસુ સિક્ખિતબ્બં કાયિકં વાચસિકઞ્ચ, તં સબ્બં સમાદાય સિક્ખથાતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પન સબ્બાનેતાનિ પાતિમોક્ખસંવરાદીનિ પદાનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તાનિ.

૬૫. આકઙ્ખેય્ય ચેતિ ઇદં કસ્મા આરદ્ધં? સીલાનિસંસદસ્સનત્થં. સચેપિ અચિરપબ્બજિતાનં વા દુપ્પઞ્ઞાનં ¶ વા એવમસ્સ ‘‘ભગવા સીલં પૂરેથાતિ વદતિ, કો નુ ખો સીલપૂરણે આનિસંસો, કો વિસેસો, કા વડ્ઢી’’તિ? તેસં સત્તરસ આનિસંસે દસ્સેતું એવમાહ. અપ્પેવ નામ એતં સબ્રહ્મચારીનં પિયમનાપતાદિઆસવક્ખયપરિયોસાનં આનિસંસં સુત્વાપિ સીલં પરિપૂરેય્યુન્તિ. વિસકણ્ટકવાણિજો વિય. વિસકણ્ટકવાણિજો નામ ગુળવાણિજો વુચ્ચતિ.

સો કિર ગુળફાણિતખણ્ડસક્ખરાદીનિ સકટેનાદાય પચ્ચન્તગામં ગન્ત્વા ‘‘વિસકણ્ટકં ગણ્હથ, વિસકણ્ટકં ગણ્હથા’’તિ ઉગ્ઘોસેસિ. તં સુત્વા ગામિકા ‘‘વિસં નામ કક્ખળં, યો નં ખાદતિ, સો મરતિ, કણ્ટકમ્પિ વિજ્ઝિત્વા મારેતિ, ઉભોપેતે કક્ખળા, કો એત્થ આનિસંસો’’તિ ગેહદ્વારાનિ થકેસું, દારકે ચ પલાપેસું. તં દિસ્વા વાણિજો ¶ ‘‘અવોહારકુસલા ઇમે ગામિકા, હન્દ ને ઉપાયેન ગણ્હાપેમી’’તિ ‘‘અતિમધુરં ગણ્હથ, અતિસાદું ગણ્હથ, ગુળં ફાણિતં સક્ખરં સમગ્ઘં લબ્ભતિ, કૂટમાસકકૂટકહાપણાદીહિપિ લબ્ભતી’’તિ ઉગ્ઘોસેસિ. તં સુત્વા ગામિકા હટ્ઠતુટ્ઠા આગન્ત્વા બહુમ્પિ મૂલં દત્વા ગહેસું. તત્થ વાણિજસ્સ ‘‘વિસકણ્ટકં ગણ્હથા’’તિ ઉગ્ઘોસનં વિય ભગવતો ‘‘સમ્પન્નસીલા, ભિક્ખવે, વિહરથ…પે… સમાદાય સિક્ખથ સિક્ખાપદેસૂ’’તિ વચનં. ‘‘ઉભોપેતે કક્ખળા, કો એત્થ આનિસંસો’’તિ ગામિકાનં ચિન્તનં વિય ભગવા ‘‘સમ્પન્નસીલા વિહરથા’’તિ આહ, ‘‘સીલઞ્ચ નામેતં કક્ખળં ફરુસં ખિડ્ડાદિપચ્ચનીકં, કો નુ ખો સમ્પન્નસીલાનં આનિસંસો’’તિ ભિક્ખૂનં ચિન્તનં. અથ તસ્સ વાણિજસ્સ ‘‘અતિમધુરં ગણ્હથા’’તિઆદિવચનં વિય ¶ ભગવતો પિયમનાપતાદિઆસવક્ખયપરિયોસાનં સત્તરસઆનિસંસપ્પકાસનત્થં ‘‘આકઙ્ખેય્ય ચે’’તિઆદિવચનં વેદિતબ્બં.

તત્થ આકઙ્ખેય્ય ચેતિ યદિ આકઙ્ખેય્ય યદિ ઇચ્છેય્ય. પિયો ચ અસ્સન્તિ પિયચક્ખૂહિ સમ્પસ્સિતબ્બો, સિનેહુપ્પત્તિયા પદટ્ઠાનભૂતો ભવેય્યન્તિ વુત્તં હોતિ. મનાપોતિ તેસં મનવડ્ઢનકો, તેસં વા મનેન પત્તબ્બો, મેત્તચિત્તેન ફરિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ. ગરૂતિ તેસં ગરુટ્ઠાનિયો પાસાણચ્છત્તસદિસો. ભાવનીયોતિ ‘‘અદ્ધા અયમાયસ્મા જાનં જાનાતિ પસ્સં પસ્સતી’’તિ એવં સમ્ભાવનીયો. સીલેસ્વેવસ્સ પરિપૂરકારીતિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલેસુયેવ પરિપૂરકારી અસ્સ, અનૂનેન પરિપૂરિતાકારેન સમન્નાગતો ¶ ભવેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. અજ્ઝત્તં ચેતોસમથમનુયુત્તોતિ અત્તનો ચિત્તસમથે યુત્તો, એત્થ હિ અજ્ઝત્તન્તિ વા અત્તનોતિ વા એતં એકત્થં, બ્યઞ્જનમેવ નાનં. ભુમ્મત્થે પનેતં સમથન્તિ ઉપયોગવચનં. અનૂતિ ઇમિના ઉપસગ્ગેન યોગે સિદ્ધં. અનિરાકતજ્ઝાનોતિ બહિ અનીહટજ્ઝાનો, અવિનાસિતજ્ઝાનો વા, નીહરણવિનાસત્થઞ્હિ ઇદં નિરાકરણં નામ. થમ્ભં નિરંકત્વા નિવાતવુત્તીતિઆદીસુ ચસ્સ પયોગો દટ્ઠબ્બો.

વિપસ્સનાય સમન્નાગતોતિ સત્તવિધાય અનુપસ્સનાય યુત્તો, સત્તવિધા અનુપસ્સના નામ અનિચ્ચાનુપસ્સના દુક્ખાનુપસ્સના અનત્તાનુપસ્સના નિબ્બિદાનુપસ્સના વિરાગાનુપસ્સના નિરોધાનુપસ્સના પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાતિ. તા વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતા. બ્રૂહેતા સુઞ્ઞાગારાનન્તિ વડ્ઢેતા ¶ સુઞ્ઞાગારાનં, એત્થ ચ સમથવિપસ્સનાવસેન કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા રત્તિન્દિવં સુઞ્ઞાગારં પવિસિત્વા નિસીદમાનો ભિક્ખુ ‘‘બ્રૂહેતા સુઞ્ઞાગારાન’’ન્તિ વેદિતબ્બો. એકભૂમકાદિપાસાદે કુરુમાનોપિ પન નેવ સુઞ્ઞાગારાનં બ્રૂહેતાતિ દટ્ઠબ્બોતિ.

એત્તાવતા ચ યથા તણ્હાવિચરિતદેસના પઠમં તણ્હાવસેન આરદ્ધાપિ તણ્હાપદટ્ઠાનત્તા માનદિટ્ઠીનં માનદિટ્ઠિયો ઓસરિત્વા કમેન પપઞ્ચત્તયદેસના જાતા, એવમયં દેસના પઠમં અધિસીલસિક્ખાવસેન આરદ્ધાપિ સીલપદટ્ઠાનત્તા સમથવિપસ્સનાનં સમથવિપસ્સનાયો ઓસરિત્વા કમેન સિક્ખત્તયદેસના જાતાતિ વેદિતબ્બા.

એત્થ ¶ હિ ‘‘સીલેસ્વેવસ્સ પરિપૂરકારી’’તિ એત્તાવતા અધિસીલસિક્ખા વુત્તા. ‘‘અજ્ઝત્તં ચેતોસમથમનુયુત્તો અનિરાકતજ્ઝાનો’’તિ એત્તાવતા અધિચિત્તસિક્ખા, ‘‘વિપસ્સનાય સમન્નાગતો’’તિ એત્તાવતા અધિપઞ્ઞાસિક્ખા, ‘‘બ્રૂહેતા સુઞ્ઞાગારાન’’ન્તિ ઇમિના પન સમથવસેન સુઞ્ઞાગારવડ્ઢને અધિચિત્તસિક્ખા, વિપસ્સનાવસેન અધિપઞ્ઞાસિક્ખાતિ એવં દ્વેપિ સિક્ખા સઙ્ગહેત્વા વુત્તા. એત્થ ચ ‘‘અજ્ઝત્તં ચેતોસમથમનુયુત્તો અનિરાકતજ્ઝાનો’’તિ ઇમેહિ પદેહિ સીલાનુરક્ખિકા એવ ચિત્તેકગ્ગતા કથિતા. ‘‘વિપસ્સનાયા’’તિ ઇમિના પદેન સીલાનુરક્ખિકો સઙ્ખારપરિગ્ગહો.

કથં ¶ ચિત્તેકગ્ગતા સીલમનુરક્ખતિ? યસ્સ હિ ચિત્તેકગ્ગતા નત્થિ, સો બ્યાધિમ્હિ ઉપ્પન્ને વિહઞ્ઞતિ, સો બ્યાધિવિહતો વિક્ખિત્તચિત્તો સીલં વિનાસેત્વાપિ બ્યાધિવૂપસમં કત્તા હોતિ. યસ્સ પન ચિત્તેકગ્ગતા અત્થિ, સો તં બ્યાધિદુક્ખં વિક્ખમ્ભેત્વા સમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, સમાપન્નક્ખણે દુક્ખં દૂરાપકતં હોતિ, બલવતરસુખમુપ્પજ્જતિ. એવં ચિત્તેકગ્ગતા સીલં અનુરક્ખતિ.

કથં સઙ્ખારપરિગ્ગહો સીલમનુરક્ખતિ? યસ્સ હિ સઙ્ખારપરિગ્ગહો નત્થિ, તસ્સ ‘‘મમ રૂપં મમ વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ અત્તભાવે બલવમમત્તં હોતિ, સો તથારૂપેસુ દુબ્ભિક્ખબ્યાધિભયાદીસુ સમ્પત્તેસુ સીલં વિનાસેત્વાપિ અત્તભાવં પોસેતા હોતિ. યસ્સ પન સઙ્ખારપરિગ્ગહો અત્થિ, તસ્સ અત્તભાવે બલવમમત્તં વા સિનેહો વા ન હોતિ, સો તથારૂપેસુ દુબ્ભિક્ખબ્યાધિભયાદીસુ સમ્પત્તેસુ સચેપિસ્સ અન્તાનિ બહિ નિક્ખમન્તિ, સચેપિ ¶ ઉસ્સુસ્સતિ વિસુસ્સતિ, ખણ્ડાખણ્ડિકો વા હોતિ સતધાપિ સહસ્સધાપિ, નેવ સીલં વિનાસેત્વા અત્તભાવં પોસેતા હોતિ. એવં સઙ્ખારપરિગ્ગહો સીલમનુરક્ખતિ. ‘‘બ્રૂહેતા સુઞ્ઞાગારાન’’ન્તિ ઇમિના પન તસ્સેવ ઉભયસ્સ બ્રૂહના વડ્ઢના સાતચ્ચકિરિયા દસ્સિતા.

એવં ભગવા યસ્મા ‘‘સબ્રહ્મચારીનં પિયો ચસ્સં મનાપો ચ ગરુ ચ ભાવનીયો ચા’’તિ ઇમે ચત્તારો ધમ્મે આકઙ્ખન્તેન નત્થઞ્ઞં કિઞ્ચિ કાતબ્બં, અઞ્ઞદત્થુ સીલાદિગુણસમન્નાગતેન ભવિતબ્બં, ઇદિસો હિ સબ્રહ્મચારીનં પિયો હોતિ મનાપો ગરુ ભાવનીયો. વુત્તમ્પિ હેતં –

‘‘સીલદસ્સનસમ્પન્નં ¶ , ધમ્મટ્ઠં સચ્ચવાદિનં;

અત્તનો કમ્મ કુબ્બાનં, તં જનો કુરુતે પિય’’ન્તિ. (ધ. પ. ૨૧૭);

તસ્મા ‘‘આકઙ્ખેય્ય ચે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સબ્રહ્મચારીનં પિયો ચસ્સં મનાપો ચ ગરુ ચ ભાવનીયો ચાતિ સીલેસ્વેવસ્સ પરિપૂરકારી…પે… સુઞ્ઞાગારાન’’ન્તિ વત્વા ઇદાનિ યસ્મા પચ્ચયલાભાદિં પત્થયન્તેનાપિ ઇદમેવ કરણીયં, ન અઞ્ઞં કિઞ્ચિ, તસ્મા ‘‘આકઙ્ખેય્ય ચે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ લાભી અસ્સ’’ન્તિઆદિમાહ. ન ચેત્થ ભગવા લાભનિમિત્તં સીલાદિપરિપૂરણં કથેતીતિ વેદિતબ્બો. ભગવા હિ ઘાસેસનં ¶ છિન્નકથો ન વાચં પયુત્તં ભણેતિ, એવં સાવકે ઓવદતિ, સો કથં લાભનિમિત્તં સીલાદિપરિપૂરણં કથેસ્સતિ, પુગ્ગલજ્ઝાસયવસેન પનેતં વુત્તં. યેસઞ્હિ એવં અજ્ઝાસયો ભવેય્ય ‘‘સચે મયં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ન કિલમેય્યામ, સીલાદિં પૂરેતું સક્કુણેય્યામા’’તિ, તેસં અજ્ઝાસયવસેન ભગવા એવમાહ. અપિચ રસાનિસંસો એસ સીલસ્સ, યદિદં ચત્તારો પચ્ચયા નામ. તથા હિ પણ્ડિતમનુસ્સા કોટ્ઠાદીસુ ઠપિતં નીહરિત્વા પુત્તાદીનમ્પિ અદત્વા અત્તનાપિ અપરિભુઞ્જિત્વા સીલવન્તાનં દેન્તીતિ સીલસ્સ સરસાનિસંસદસ્સનત્થં પેતં વુત્તં.

તતિયવારે યેસાહન્તિ યેસં અહં. તેસં તે કારાતિ તેસં દેવાનં વા મનુસ્સાનં વા તે મયિ કતા પચ્ચયદાનકારા. દેવાપિ હિ સીલાદિગુણયુત્તાનં પચ્ચયે દેન્તિ, ન કેવલં મનુસ્સાયેવ, સક્કો વિય આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ. મહપ્ફલા મહાનિસંસાતિ ઉભયમેતં અત્થતો એકં, બ્યઞ્જનમેવ નાનં. મહન્તં વા લોકિયસુખં ફલન્તીતિ મહપ્ફલા ¶ . મહતો લોકુત્તરસુખસ્સ ચ પચ્ચયા હોન્તીતિ મહાનિસંસા. સીલાદિગુણયુત્તસ્સ હિ કટચ્છુભિક્ખાપિ પઞ્ચરતનમત્તાય ભૂમિયા પણ્ણસાલાપિ કત્વા દિન્ના અનેકાનિ કપ્પસહસ્સાનિ દુગ્ગતિવિનિપાતતો રક્ખતિ, પરિયોસાને ચ અમતાય પરિનિબ્બાનધાતુયાપચ્ચયો હોતિ. ‘‘ખીરોદનં અહમદાસિ’’ન્તિઆદીનિ (વિ. વ. ૪૧૩) ચેત્થ વત્થૂનિ, સકલમેવ વા પેતવત્થુ વિમાનવત્થુ ચ સાધકં. તસ્મા પચ્ચયદાયકેહિ અત્તનિ કતાનં કારાનં મહપ્ફલતં ઇચ્છન્તેનાપિ સીલાદિગુણયુત્તેનેવ ભવિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ.

ચતુત્થવારે ઞાતીતિ સસ્સુસસુરપક્ખિકા. સાલોહિતાતિ એકલોહિતસમ્બદ્ધા પીતિપિતામહાદયો ¶ . પેતાતિ પેચ્ચભાવં ગતા. કાલઙ્કતાતિ મતા. તેસં તન્તિ તેસં તં મયિ પસન્નચિત્તતં વા પસન્નેન ચિત્તેન અનુસ્સરણં વા. યસ્સ હિ ભિક્ખુનો કાલઙ્કતો પિતા વા માતા વા ‘‘અમ્હાકં ઞાતકો થેરો સીલવા કલ્યાણધમ્મો’’તિ પસન્નચિત્તો હુત્વા તં ભિક્ખું અનુસ્સરતિ, તસ્સ સો ચિત્તપ્પસાદોપિ તં અનુસ્સરણમત્તમ્પિ મહપ્ફલં મહાનિસંસમેવ હોતિ, અનેકાનિ કપ્પસતસહસ્સાનિ ¶ દુગ્ગતિતો વારેતું અન્તે ચ અમતં પાપેતું સમત્થમેવ હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘યે તે, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂ સીલસમ્પન્ના સમાધિસમ્પન્ના પઞ્ઞા, વિમુત્તિ, વિમુત્તિઞાણદસ્સનસમ્પન્ના, દસ્સનંપાહં, ભિક્ખવે, તેસં ભિક્ખૂનં બહુકારં વદામિ. સવનં, અનુસ્સતિં, અનુપબ્બજ્જં, ઉપસઙ્કમનં, પયિરુપાસનંપાહં, ભિક્ખવે, તેસં ભિક્ખૂનં બહુકારં વદામી’’તિ (ઇતિવુ. ૧૦૪). તસ્મા ઞાતિસાલોહિતાનં અત્તનિ ચિત્તપ્પસાદસ્સ અનુસ્સતિયા ચ મહપ્ફલતં ઇચ્છન્તેનાપિ સીલાદિગુણયુત્તેનેવ, ભવિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ.

૬૬. પઞ્ચમવારે અરતિરતિસહો અસ્સન્તિ અરતિયા રતિયા ચ સહો અભિભવિતા અજ્ઝોત્થરિતા ભવેય્યં. એત્થ ચ અરતીતિ અધિકુસલેસુ ધમ્મેસુ પન્તસેનાસનેસુ ચ ઉક્કણ્ઠા. રતીતિ પઞ્ચકામગુણરતિ. ન ચ મં અરતિ સહેય્યાતિ મઞ્ચ અરતિ ન અભિભવેય્ય ન મદ્દેય્ય ન અજ્ઝોત્થરેય્ય. ઉપ્પન્નન્તિ જાતં નિબ્બત્તં. સીલાદિગુણયુત્તો હિ અરતિઞ્ચ રતિઞ્ચ સહતિ અજ્ઝોત્થરતિ મદ્દિત્વા તિટ્ઠતિ. તસ્મા ઈદિસં અત્તાનં ઇચ્છન્તેનાપિ સીલાદિગુણયુત્તેનેવ ભવિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ.

છટ્ઠવારે ¶ ભયં ચિત્તુત્રાસોપિ આરમ્મણમ્પિ. ભેરવં આરમ્મણમેવ. સેસં પઞ્ચમવારે વુત્તનયમેવ. સીલાદિગુણયુત્તો હિ ભયભેરવં સહતિ અજ્ઝોત્થરતિ મદ્દિત્વા તિટ્ઠતિ અરિયકોટિયવાસીમહાદત્તત્થેરો વિય.

થેરો કિર મગ્ગં પટિપન્નો અઞ્ઞતરં પાસાદિકં અરઞ્ઞં દિસ્વા ‘‘ઇધેવજ્જ સમણધમ્મં કત્વા ગમિસ્સામી’’તિ મગ્ગા ઓક્કમ્મ અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે સઙ્ઘાટિં પઞ્ઞપેત્વા પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસીદિ. રુક્ખદેવતાય દારકા થેરસ્સ સીલતેજેન સકભાવેન સણ્ઠાતું અસક્કોન્તા વિસ્સરમકંસુ. દેવતાપિ રુક્ખં ચાલેસિ. થેરો અચલોવ નિસીદિ. સા દેવતા ધૂમાયિ, પજ્જલિ, નેવ સક્ખિ થેરં ચાલેતું, તતો ઉપાસકવણ્ણેનાગન્ત્વા વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. ‘‘કો ¶ એસો’’તિ વુત્તા ‘‘અહં, ભન્તે, એતસ્મિં રુક્ખે અધિવત્થા દેવતા’’તિ અવોચ. ત્વં એતે વિકારે અકાસીતિ. આમ ભન્તેતિ. કસ્માતિ ચ વુત્તા આહ – ‘‘તુમ્હાકં, ભન્તે ¶ , સીલતેજેન દારકા સકભાવેન સણ્ઠાતું અસક્કોન્તા વિસ્સરમકંસુ, સાહં તુમ્હે પલાપેતું એવમકાસિ’’ન્તિ. થેરો આહ – ‘‘અથ કસ્મા ઇધ, ભન્તે, મા વસથ, મય્હં અફાસૂતિ પટિકચ્ચેવ નાવચાસિ. ઇદાનિ પન મા કિઞ્ચિ અવચ, અરિયકોટિયમહાદત્તો અમનુસ્સભયેન ગતોતિ વચનતો લજ્જામિ, તેનાહં ઇધેવ વસિસ્સં, ત્વં પન અજ્જેકદિવસં યત્થ કત્થચિ વસાહી’’તિ. એવં સીલાદિગુણયુત્તો ભયભેરવસહો હોતિ. તસ્મા ઈદિસમત્તાનં ઇચ્છન્તેનાપિ સીલાદિગુણયુત્તેનેવ ભવિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ.

સત્તમવારે આભિચેતસિકાનન્તિ અભિચેતોતિ અભિક્કન્તં વિસુદ્ધચિત્તં વુચ્ચતિ, અધિચિત્તં વા, અભિચેતસિ જાતાનિ આભિચેતસિકાનિ, અભિચેતો સન્નિસ્સિતાનીતિ વા આભિચેતસિકાનિ. દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારાનન્તિ દિટ્ઠધમ્મે સુખવિહારાનં. દિટ્ઠધમ્મોતિ પચ્ચક્ખો અત્તભાવો વુચ્ચતિ, તત્થ સુખવિહારભૂતાનન્તિ અત્થો, રૂપાવચરજ્ઝાનાનમેતં અધિવચનં. તાનિ હિ અપ્પેત્વા નિસિન્ના ઝાયિનો ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે અસંકિલિટ્ઠં નેક્ખમ્મસુખં વિન્દન્તિ, તસ્મા ‘‘દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારાની’’તિ વુચ્ચન્તિ. નિકામલાભીતિ નિકામેન લાભી અત્તનો ઇચ્છાવસેન લાભી, ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણે ¶ સમાપજ્જિતું સમત્થોતિ વુત્તં હોતિ. અકિચ્છલાભીતિ સુખેનેવ પચ્ચનીકધમ્મે વિક્ખમ્ભેત્વા સમાપજ્જિતું સમત્થોતિ વુત્તં હોતિ. અકસિરલાભીતિ અકસિરાનં વિપુલાનં લાભી, યથાપરિચ્છેદેયેવ વુટ્ઠાતું સમત્થોતિ વુત્તં હોતિ. એકચ્ચો હિ લાભીયેવ હોતિ, ન પન સક્કોતિ ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણે સમાપજ્જિતું. એકચ્ચો સક્કોતિ તથા સમાપજ્જિતું, પારિબન્ધિકે પન કિચ્છેન વિક્ખમ્ભેતિ. એકચ્ચો તથા સમાપજ્જતિ, પારિબન્ધિકે ચ અકિચ્છેનેવ વિક્ખમ્ભેતિ, ન સક્કોતિ નાળિકાયન્તં વિય યથાપરિચ્છેદેયેવ ચ વુટ્ઠાતું. યો પન ઇમં તિવિધમ્પિ સમ્પદં ઇચ્છતિ, સોપિ સીલેસ્વેવસ્સ પરિપૂરકારીતિ.

એવં અભિઞ્ઞાપાદકે ઝાને વુત્તે કિઞ્ચાપિ અભિઞ્ઞાનં વારો આગતો, અથ ખો નં ભગવા અગ્ગહેત્વાવ યસ્મા ન કેવલં અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનાનિ ચ અભિઞ્ઞાયોયેવ ચ સીલાનં ¶ આનિસંસો, અપિચ ખો ચત્તારિ આરુપ્પઝાનાનિપિ ¶ તયો ચ હેટ્ઠિમા અરિયમગ્ગા, તસ્મા તં સબ્બં પરિયાદિયિત્વા દસ્સેતું આકઙ્ખેય્ય ચે…પે… યે તે સન્તાતિ એવમાદિમાહ.

તત્થ સન્તાતિ અઙ્ગસન્તતાય ચેવ આરમ્મણસન્તતાય ચ. વિમોક્ખાતિ પચ્ચનીકધમ્મેહિ વિમુત્તત્તા આરમ્મણે ચ અધિમુત્તત્તા. અતિક્કમ્મ રૂપેતિ રૂપાવચરજ્ઝાને અતિક્કમિત્વા, યે તે વિમોક્ખા અતિક્કમ્મ રૂપે સન્તાતિ પદસમ્બન્ધો, ઇતરથા હિ અતિક્કમ્મ રૂપે કિં કરોતીતિ ન પઞ્ઞાયેય્યું. આરુપ્પાતિ આરમ્મણતો ચ વિપાકતો ચ રૂપવિરહિતા. કાયેન ફુસિત્વાતિ નામકાયેન ફુસિત્વા પાપુણિત્વા, અધિગન્ત્વાતિ વુત્તં હોતિ. સેસં વુત્તાનમેવ. ઇદં વુત્તં હોતિ ‘‘યોપિ ભિક્ખુ ઇમે વિમોક્ખે ફુસિત્વા વિહરિતુકામો, સોપિ સીલેસ્વેવસ્સ પરિપૂરકારી’’તિ.

૬૭. નવમવારે તિણ્ણં સંયોજનાનન્તિ સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસસઙ્ખાતાનં તિણ્ણં બન્ધનાનં. તાનિ હિ સંયોજેન્તિ ખન્ધગતિભવાદીહિ ખન્ધગતિભવાદયો, કમ્મં વા ફલેન, તસ્મા સંયોજનાનીતિ વુચ્ચન્તિ, બન્ધનાનીતિ અત્થો. પરિક્ખયાતિ પરિક્ખયેન. સોતાપન્નોતિ સોતં ¶ આપન્નો. સોતોતિ ચ મગ્ગસ્સેતં અધિવચનં. સોતાપન્નોતિ તંસમઙ્ગિપુગ્ગલસ્સ. યથાહ ‘‘સોતો સોતોતિ હિદં, સારિપુત્ત, વુચ્ચતિ. કતમો નુ ખો, સારિપુત્ત, સોતોતિ? અયમેવ હિ, ભન્તે, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો. સેય્યથિદં, સમ્માદિટ્ઠિ…પે… સમ્માસમાધીતિ. સોતાપન્નો સોતાપન્નોતિ હિદં, સારિપુત્ત, વુચ્ચતિ. કતમો નુ ખો, સારિપુત્ત, સોતાપન્નોતિ? યો હિ, ભન્તે, ઇમિના અટ્ઠઙ્ગિકેન મગ્ગેન સમન્નાગતો, અયં વુચ્ચતિ સોતાપન્નો, યોયં આયસ્મા એવંનામો એવંગોત્તો’’તિ. ઇધ પન મગ્ગેન ફલસ્સ નામં દિન્નં, તસ્મા ફલટ્ઠો ‘‘સોતાપન્નો’’તિ વેદિતબ્બો. અવિનિપાતધમ્મોતિ વિનિપાતેતીતિ વિનિપાતો, નાસ્સ વિનિપાતો ધમ્મોતિ અવિનિપાતધમ્મો, ન અત્તાનં અપાયે વિનિપાતસભાવોતિ વુત્તં હોતિ. કસ્મા? યે ધમ્મા અપાયગમનિયા, તેસં પહીનત્તા. સમ્બોધિ પરં અયનં ગતિ અસ્સાતિ સમ્બોધિપરાયણો, ઉપરિમગ્ગત્તયં અવસ્સં સમ્પાપકોતિ ¶ અત્થો. કસ્મા? પટિલદ્ધપઠમમગ્ગત્તા. સીલેસ્વેવાતિ ઈદિસો હોતુકામોપિ સીલેસ્વેવસ્સ પરિપૂરણારીતિ.

દસમવારે ¶ પઠમમગ્ગેન પરિક્ખીણાનિપિ તીણિ સંયોજનાનિ સકદાગામિમગ્ગસ્સ વણ્ણભણનત્થં વુત્તાનિ. રાગદોસમોહાનં તનુત્તાતિ એતેસં તનુભાવેન, તનુત્તકરણેનાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ દ્વીહિ કારણેહિ તનુત્તં વેદિતબ્બં અધિચ્ચુપ્પત્તિયા ચ પરિયુટ્ઠાનમન્દતાય ચ. સકદાગામિસ્સ હિ વટ્ટાનુસારિમહાજનસ્સેવ કિલેસા અભિણ્હં ન ઉપ્પજ્જન્તિ, કદાચિ કરહચિ ઉપ્પજ્જન્તિ વિરળાકારા હુત્વા, વિરળવાપિતે ખેત્તે અઙ્કુરા વિય. ઉપ્પજ્જમાનાપિ ચ વટ્ટાનુસારિમહાજનસ્સેવ મદ્દન્તા ફરન્તા છાદેન્તા અન્ધકારં કરોન્તા ન ઉપ્પજ્જન્તિ, મન્દમન્દા ઉપ્પજ્જન્તિ તનુકાકારા હુત્વા, અબ્ભપટલમિવ મક્ખિકાપત્તમિવ ચ.

તત્થ કેચિ થેરા ભણન્તિ ‘‘સકદાગામિસ્સ કિલેસા કિઞ્ચાપિ ચિરેન ઉપ્પજ્જન્તિ, બહલાવ ઉપ્પજ્જન્તિ, તથા હિસ્સ પુત્તા ચ ધીતરો ચ દિસ્સન્તી’’તિ, એતં પન અપ્પમાણં. પુત્તધીતરો હિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગપરામસનમત્તેનપિ હોન્તીતિ. દ્વીહિયેવ કારણેહિસ્સ કિલેસાનં તનુત્તં વેદિતબ્બં અધિચ્ચુપ્પત્તિયા ચ પરિયુટ્ઠાનમન્દતાય ચાતિ.

સકદાગામીતિ ¶ સકિં આગમનધમ્મો. સકિદેવ ઇમં લોકં આગન્ત્વાતિ એકવારંયેવ ઇમં મનુસ્સલોકં પટિસન્ધિવસેન આગન્ત્વા. યોપિ હિ ઇધ સકદાગામિમગ્ગં ભાવેત્વા ઇધેવ પરિનિબ્બાતિ, સોપિ ઇધ ન ગહિતો. યોપિ ઇધ મગ્ગં ભાવેત્વા દેવેસુ ઉપપજ્જિત્વા તત્થેવ પરિનિબ્બાતિ. યોપિ દેવલોકે મગ્ગં ભાવેત્વા તત્થેવ પરિનિબ્બાતિ. યોપિ દેવલોકે મગ્ગં ભાવેત્વા ઇધેવ મનુસ્સલોકે નિબ્બત્તિત્વા પરિનિબ્બાતિ. યો પન ઇધ મગ્ગં ભાવેત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તો, તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા પુન ઇધેવ ઉપપજ્જિત્વા પરિનિબ્બાતિ, અયમિધ ગહિતોતિ વેદિતબ્બો. દુક્ખસ્સન્તં કરેય્યન્તિ વટ્ટદુક્ખસ્સ પરિચ્છેદં કરેય્યં. સીલેસ્વેવાતિ ઈદિસો હોતુકામોપિ સીલેસ્વેવસ્સ પરિપૂરકારીતિ.

એકાદસમવારે પઞ્ચન્નન્તિ ગણનપરિચ્છેદો. ઓરમ્ભાગિયાનન્તિ ઓરં વુચ્ચતિ હેટ્ઠા, હેટ્ઠાભાગિયાનન્તિ અત્થો, કામાવચરલોકે ઉપ્પત્તિપચ્ચયાનન્તિ અધિપ્પાયો. સંયોજનાનન્તિ બન્ધનાનં, તાનિ કામરાગબ્યાપાદસંયોજનેહિ ¶ સદ્ધિં પુબ્બે વુત્તસંયોજનાનેવ વેદિતબ્બાનિ. યસ્સ હિ એતાનિ અપ્પહીનાનિ, સો કિઞ્ચાપિ ભવગ્ગે ઉપ્પન્નો હોતિ, અથ ખો આયુપરિક્ખયા કામાવચરે નિબ્બત્તતિયેવ, ગિલિતબલિસમચ્છૂપમો સ્વાયં પુગ્ગલો દીઘસુત્તકેન પાદે ¶ બદ્ધવિહઙ્ગૂપમો ચાતિ વેદિતબ્બો. પુબ્બે વુત્તાનમ્પિ ચેત્થ વચનં વણ્ણભણનત્થમેવાતિ વેદિતબ્બં. ઓપપાતિકોતિ સેસયોનિપટિક્ખેપવચનમેતં. તત્થપરિનિબ્બાયીતિ તત્થેવ બ્રહ્મલોકે પરિનિબ્બાયી. અનાવત્તિધમ્મો તસ્મા લોકાતિ તતો બ્રહ્મલોકા પટિસન્ધિવસેન પુન અનાવત્તિસભાવો. સીલેસ્વેવાતિ ઈદિસો હોતુકામોપિ સીલેસ્વેવસ્સ પરિપૂરકારીતિ.

૬૮. એવં અનાગામિમગ્ગે વુત્તે કિઞ્ચાપિ ચતુત્થમગ્ગસ્સ વારો આગતો, અથ ખો નં ભગવા અગ્ગહેત્વાવ યસ્મા ન કેવલા આસવક્ખયાભિઞ્ઞા એવ સીલાનં આનિસંસો, અપિચ ખો લોકિયપઞ્ચાભિઞ્ઞાયોપિ, તસ્મા તાપિ દસ્સેતું, યસ્મા ચ આસવક્ખયે કથિતે દેસના નિટ્ઠિતા હોતિ, એવઞ્ચ સતિ ઇમેસં ગુણાનં અકથિતત્તા અયં કથા મુણ્ડાભિઞ્ઞાકથા નામ ભવેય્ય, તસ્મા ચ અભિઞ્ઞાપારિપૂરિં કત્વા દસ્સેતુમ્પિ, યસ્મા ચ અનાગામિમગ્ગે ઠિતસ્સ સુખેન ઇદ્ધિવિકુપ્પના ¶ ઇજ્ઝતિ, સમાધિપરિબન્ધાનં કામરાગબ્યાપાદાનં સમૂહતત્તા, અનાગામી હિ સીલેસુ ચ સમાધિમ્હિ ચ પરિપૂરકારી, તસ્મા યુત્તટ્ઠાનેયેવ લોકિયાભિઞ્ઞાયો દસ્સેતુમ્પિ ‘‘આકઙ્ખેય્ય ચે…પે… અનેકવિહિત’’ન્તિ એવમાદિમાહાતિ અયમનુસન્ધિ.

તત્થ ‘‘અનેકવિહિતં ઇદ્ધિવિધ’’ન્તિઆદિના નયેન આગતાનં પઞ્ચન્નમ્પિ લોકિયાભિઞ્ઞાનં પાળિવણ્ણના સદ્ધિં ભાવનાનયેન વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તા.

૬૯. છટ્ઠાભિઞ્ઞાય આસવાનં ખયાતિ અરહત્તમગ્ગેન સબ્બકિલેસાનં ખયા. અનાસવન્તિ આસવવિરહિતં. ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિન્તિ એત્થ ચેતોવચનેન અરહત્તફલસમ્પયુત્તોવ સમાધિ, પઞ્ઞાવચનેન તંસમ્પયુત્તા પઞ્ઞાવ વુત્તા. તત્થ ચ સમાધિ રાગતો વિમુત્તત્તા ચેતોવિમુત્તિ, પઞ્ઞા અવિજ્જાય વિમુત્તત્તા પઞ્ઞાવિમુત્તીતિ વેદિતબ્બા. વુત્તઞ્ચેતં ભગવતા ‘‘યો હિસ્સ, ભિક્ખવે, સમાધિ, તદસ્સ સમાધિન્દ્રિયં. યા હિસ્સ, ભિક્ખવે, પઞ્ઞા, તદસ્સ પઞ્ઞિન્દ્રિયં. ઇતિ ખો, ભિક્ખવે ¶ , રાગવિરાગા ચેતોવિમુત્તિ, અવિજ્જાવિરાગા પઞ્ઞાવિમુત્તી’’તિ, અપિચેત્થ સમથફલં ચેતોવિમુત્તિ, વિપસ્સનાફલં પઞ્ઞાવિમુત્તીતિ વેદિતબ્બા.

દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે. સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વાતિ અત્તનોયેવ પઞ્ઞાય પચ્ચક્ખં ¶ કત્વા, અપરપચ્ચયેન ઞત્વાતિ અત્થો. ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યન્તિ પાપુણિત્વા સમ્પાદેત્વા વિહરેય્યં. સીલેસ્વેવાતિ એવં સબ્બાસવે નિદ્ધુનિત્વા ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં અધિગન્તુકામોપિ સીલેસ્વેવસ્સ પરિપૂરકારીતિ.

એવં ભગવા સીલાનિસંસકથં યાવ અરહત્તા કથેત્વા ઇદાનિ સબ્બમ્પિ તં સીલાનિસંસં સમ્પિણ્ડેત્વા દસ્સેન્તો નિગમનં આહ ‘‘સમ્પન્નસીલા, ભિક્ખવે…પે… ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્ત’’ન્તિ. તસ્સાયં સઙ્ખેપત્થો, ‘‘સમ્પન્નસીલા, ભિક્ખવે, વિહરથ…પે… સમાદાય સિક્ખથ સિક્ખાપદેસૂ’’તિ ઇતિ યં તં મયા પુબ્બે એવં વુત્તં, ઇદં સબ્બમ્પિ સમ્પન્નસીલો ભિક્ખુ સબ્રહ્મચારીનં પિયો હોતિ મનાપો, ગરુ ભાવનીયો પચ્ચયાનં લાભી, પચ્ચયદાયકાનં મહપ્ફલકરો, પુબ્બઞાતીનં અનુસ્સરણચેતનાય ફલમહત્તકરો, અરતિરતિસહો, ભયભેરવસહો, રૂપાવચરજ્ઝાનાનં અરૂપાવચરજ્ઝાનાનઞ્ચ લાભી, હેટ્ઠિમાનિ તીણિ સામઞ્ઞફલાનિ પઞ્ચ લોકિયાભિઞ્ઞા આસવક્ખયઞાણન્તિ ચ ઇમે ચ ગુણે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્તા ¶ હોતિ, એતં પટિચ્ચ ઇદં સન્ધાય વુત્તન્તિ. ઇદમવોચ ભગવા, અત્તમના તે ભિક્ખુ ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દુન્તિ.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

આકઙ્ખેય્યસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭૦. એવં ¶ મે સુતન્તિ વત્થસુત્તં. તત્થ સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, વત્થન્તિ ઉપમાવચનમેવેતં. ઉપમં કરોન્તો ચ ભગવા કત્થચિ પઠમંયેવ ઉપમં દસ્સેત્વા પચ્છા અત્થં દસ્સેતિ, કત્થચિ ¶ પઠમમત્થં દસ્સેત્વા પચ્છા ઉપમં, કત્થચિ ઉપમાય અત્થં પરિવારેત્વા દસ્સેતિ, કત્થચિ અત્થેન ઉપમં.

તથા હેસ – ‘‘સેય્યથાપિસ્સુ, ભિક્ખવે, દ્વે અગારા સદ્વારા, તત્થ ચક્ખુમા પુરિસો મજ્ઝે ઠિતો પસ્સેય્યા’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૬૧) સકલમ્પિ દેવદૂતસુત્તં ઉપમં પઠમં દસ્સેત્વા પચ્છા અત્થં દસ્સેન્તો આહ. ‘‘તિરોકુટ્ટં તિરોપાકારં તિરોપબ્બતં અસજ્જમાનો ગચ્છતિ, સેય્યથાપિ આકાસે’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૨૩૮; પટિ. મ. ૧.૧૦૨) પન નયેન સકલમ્પિ ઇદ્ધિવિધમત્થં પઠમં દસ્સેત્વા પચ્છા ઉપમં દસ્સેન્તો આહ. ‘‘સેય્યથાપિ બ્રાહ્મણપુરિસો સારત્થિકો સારગવેસી’’તિઆદિનાવ (મ. નિ. ૧.૩૧૮) નયેન સકલમ્પિ ચૂળસારોપમસુત્તં ઉપમાય અત્થં પરિવારેત્વા દસ્સેન્તો આહ. ‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, એકચ્ચે કુલપુત્તા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ સુત્તં…પે… સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો અલગદ્દત્થિકો’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૩૮) નયેન સકલમ્પિ અલગદ્દસુત્તં મહાસારોપમસુત્તન્તિ એવમાદીનિ સુત્તાનિ અત્થેન ઉપમં પરિવારેત્વા દસ્સેન્તો આહ.

સ્વાયં ઇધ પઠમં ઉપમં દસ્સેત્વા પચ્છા અત્થં દસ્સેતિ. કસ્મા પનેવં ભગવા દસ્સેતીતિ? પુગ્ગલજ્ઝાસયેન વા દેસનાવિલાસેન વા. યે હિ પુગ્ગલા પઠમં ઉપમં દસ્સેત્વા વુચ્ચમાનમત્થં સુખેન પટિવિજ્ઝન્તિ, તેસં ¶ પઠમં ઉપમં દસ્સેતિ. એસ નયો સબ્બત્થ. યસ્સા ચ ધમ્મધાતુયા સુપ્પટિવિદ્ધત્તા દેસનાવિલાસં પત્તો હોતિ, તસ્સા સુપ્પટિવિદ્ધા. તસ્મા એસ દેસનાવિલાસમ્પત્તો ધમ્મિસ્સરો ધમ્મરાજા, સો યથા યથા ઇચ્છતિ, તથા તથા ધમ્મં દેસેતીતિ એવં ઇમિના પુગ્ગલજ્ઝાસયેન વા દેસનાવિલાસેન વા એવં દસ્સેતીતિ વેદિતબ્બો.

તત્થ ¶ વત્થન્તિ પકતિપરિસુદ્ધં વત્થં. સંકિલિટ્ઠં મલગ્ગહિતન્તિ આગન્તુકેન પંસુરજાદિના સંકિલેસેન સંકિલિટ્ઠં, સેદજલ્લિકાદિના મલેન ગહિતત્તા મલગ્ગહિતં. રઙ્ગજાતેતિ એત્થ રઙ્ગમેવ રઙ્ગજાતં. ઉપસંહરેય્યાતિ ઉપનામેય્ય. યદિ નીલકાયાતિ નીલકાય વા, નીલકત્થાય વાતિ વુત્તં હોતિ. એવં સબ્બત્થ. રજકો હિ નીલકત્થાય ઉપસંહરન્તો કંસનીલપલાસનીલાદિકે નીલરઙ્ગે ઉપસંહરતિ. પીતકત્થાય ઉપસંહરન્તો કણિકારપુપ્ફસદિસે પીતકરઙ્ગે. લોહિતકત્થાય ઉપસંહરન્તો બન્ધુજીવકપુપ્ફસદિસે ¶ લોહિતકરઙ્ગે. મઞ્જિટ્ઠકત્થાય ઉપસંહરન્તો કણવીરપુપ્ફસદિસે મન્દરત્તરઙ્ગે. તેન વુત્તં ‘‘યદિ નીલકાય…પે… યદિ મઞ્જિટ્ઠકાયા’’તિ.

દુરત્તવણ્ણમેવસ્સાતિ દુટ્ઠુ રઞ્જિતવણ્ણમેવ અસ્સ. અપરિસુદ્ધવણ્ણમેવસ્સાતિ નીલવણ્ણોપિસ્સ પરિસુદ્ધો ન ભવેય્ય, સેસવણ્ણોપિ. તાદિસઞ્હિ વત્થં નીલકુમ્ભિયા પક્ખિત્તમ્પિ સુનીલં ન હોતિ, સેસકુમ્ભીસુ પક્ખિત્તમ્પિ પીતકાદિવણ્ણં ન હોતિ, મિલાતનીલ કુરણ્ડ-કણિકાર-બન્ધુજીવક-કણવીરપુપ્ફવણ્ણમેવ હોતિ. તં કિસ્સ હેતૂતિ તં વત્થં કિસ્સ હેતુ કિં કારણા ઈદિસં હોતિ, તસ્મિં વા વત્થે રઙ્ગજાતં કિસ્સ હેતુ ઈદિસં દુરત્તવણ્ણં અપરિસુદ્ધવણ્ણં હોતીતિ? યસ્મા પનસ્સ વત્થસ્સ સંકિલિટ્ઠભાવોયેવેત્થ કારણં, ન અઞ્ઞં કિઞ્ચિ, તસ્મા ‘‘અપરિસુદ્ધત્તા, ભિક્ખવે, વત્થસ્સા’’તિ આહ.

એવમેવ ખોતિ ઉપમાસમ્પટિપાદનં. ચિત્તે સંકિલિટ્ઠેતિ ચિત્તમ્હિ સંકિલિટ્ઠમ્હિ. કસ્મા પન ભગવા સંકિલિટ્ઠવત્થેન ઓપમ્મં અકાસીતિ ચે, વાયામમહપ્ફલદસ્સનત્થં. યથા હિ આગન્તુકેહિ મલેહિ સંકિલિટ્ઠં વત્થં પકતિયા પણ્ડરત્તા પુન ધોવીયમાનં પણ્ડરં હોતિ, ન તત્થ જાતિકાળકે વિય એળકલોમે વાયામો નિપ્ફલો હોતિ, એવં ચિત્તમ્પિ આગન્તુકેહિ કિલેસેહિ સંકિલિટ્ઠં. પકતિયા પન તં સકલેપિ પટિસન્ધિભવઙ્ગવારે પણ્ડરમેવ. યથાહ – ‘‘પભસ્સરમિદં, ભિક્ખવે, ચિત્તં, તઞ્ચ ¶ ખો આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠ’’ન્તિ (અ. નિ. ૧.૫૧). તં વિસોધીયમાનં સક્કા પભસ્સરતરં કાતું, ન તત્થ વાયામો નિપ્ફલોતિ એવં વાયામમહપ્ફલદસ્સનત્થં સંકિલિટ્ઠવત્થેન ઓપમ્મં અકાસીતિ વેદિતબ્બો.

દુગ્ગતિ પાટિકઙ્ખાતિ ઈદિસે ચિત્તે દુગ્ગતિ પાટિકઙ્ખિતબ્બા, દુગ્ગતિં એવ એસ પાપુણિસ્સતિ ¶ , નાઞ્ઞન્તિ એવં દુગ્ગતિ ઇચ્છિતબ્બા, અવસ્સં ભાવીતિ વુત્તં હોતિ. સા ચાયં દુગ્ગતિ નામ પટિપત્તિદુગ્ગતિ, ગતિદુગ્ગતીતિ દુવિધા હોતિ. પટિપત્તિદુગ્ગતિપિ અગારિયપટિપત્તિદુગ્ગતિ, અનગારિયપટિપત્તિદુગ્ગતીતિ દુવિધા હોતિ.

અગારિયો હિ સંકિલિટ્ઠચિત્તો પાણમ્પિ ¶ હનતિ, અદિન્નમ્પિ આદિયતિ, સકલેપિ દસ અકુસલકમ્મપથે પૂરેતિ, અયમસ્સ અગારિયપટિપત્તિદુગ્ગતિ. સો તત્થ ઠિતો કાયસ્સ ભેદા નિરયમ્પિ ગચ્છતિ, તિરચ્છાનયોનિમ્પિ, પેત્તિવિસયમ્પિ ગચ્છતિ, અયમસ્સ ગતિદુગ્ગતિ.

અનગારિયોપિ ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિતો સંકિલિટ્ઠચિત્તો દૂતેય્યપહિણગમનં ગચ્છતિ, વેજ્જકમ્મં કરોતિ, સઙ્ઘભેદાય ચેતિયભેદાય પરક્કમતિ, વેળુદાનાદીહિ જીવિકં કપ્પેતિ, સકલમ્પિ અનાચારં અગોચરઞ્ચ પરિપૂરેતિ, અયમસ્સ અનગારિયપટિપત્તિદુગ્ગતિ.સો તત્થ ઠિતો કાયસ્સ ભેદા નિરયમ્પિ ગચ્છતિ, તિરચ્છાનયોનિમ્પિ, પેત્તિવિસયમ્પિ ગચ્છતિ સમણયક્ખો નામ હોતિ સમણપેતો, આદિત્તેહિ સઙ્ઘાટિઆદીહિ સમ્પજ્જલિતકાયો અટ્ટસ્સરં કરોન્તો વિચરતિ, અયમસ્સ ગતિદુગ્ગતિ.

સેય્યથાપીતિ સુક્કપક્ખં દસ્સેતુમારદ્ધો, તસ્સત્થો કણ્હપક્ખે વુત્તપચ્ચનીકેનેવ વેદિતબ્બો. એત્થાપિ ચ સુગતિ નામ પટિપત્તિસુગતિ ગતિસુગતીતિ દુવિધા હોતિ. પટિપત્તિસુગતિપિ અગારિયપટિપત્તિસુગતિ અનગારિયપટિપત્તિસુગતીતિ દુવિધા હોતિ. અગારિયો હિ પરિસુદ્ધચિત્તો પાણાતિપાતાપિ વિરમતિ, અદિન્નાદાનાપિ, સકલેપિ દસ કુસલકમ્મપથે પરિપૂરેતિ, અયમસ્સ અગારિયપટિપત્તિસુગતિ. સો તત્થ ઠિતો કાયસ્સ ભેદા મનુસ્સમહન્તતમ્પિ દેવમહન્તતમ્પિ ઉપપજ્જતિ, અયમસ્સ ગતિસુગતિ.

અનગારિયોપિ ¶ ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિત્વા પરિસુદ્ધચિત્તો ચતુપારિસુદ્ધિસીલં સોધેતિ, તેરસ ધુતઙ્ગાનિ સમાદિયતિ, અટ્ઠતિંસારમ્મણેસુ અત્તનો અનુકૂલકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા પન્તસેનાસને પટિસેવમાનો કસિણપરિકમ્મં કત્વા ઝાનસમાપત્તિયો નિબ્બત્તેતિ, સોતાપત્તિમગ્ગં ભાવેતિ…પે… અનાગામિમગ્ગં ભાવેતિ, અયમસ્સ અનગારિયપટિપત્તિસુગતિ. સો તત્થ ઠિતો કાયસ્સ ભેદા મનુસ્સલોકે વા તીસુ મહાકુલેસુ, છસુ વા કામાવચરદેવેસુ, દસસુ વા બ્રહ્મભવનેસુ ¶ , પઞ્ચસુ વા સુદ્ધાવાસેસુ, ચતૂસુ વા આરુપ્પેસુ ઉપપજ્જતિ, અયમસ્સ ગતિસુગતીતિ.

૭૧. એવં સંકિલિટ્ઠે ચિત્તે દુગ્ગતિ પાટિકઙ્ખા, અસંકિલિટ્ઠે ચ સુગતીતિ વત્વા ઇદાનિ યેહિ ઉપક્કિલેસેહિ ચિત્તં સંકિલિટ્ઠં હોતિ, તે દસ્સેન્તો કતમે ચ, ભિક્ખવે, ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા ¶ ? અભિજ્ઝા વિસમલોભોતિઆદિમાહ.

તત્થ સકભણ્ડે છન્દરાગો અભિજ્ઝા, પરભણ્ડે વિસમલોભો. અથ વા સકભણ્ડે વા પરભણ્ડે વા હોતુ, યુત્તપત્તટ્ઠાને છન્દરાગો અભિજ્ઝા, અયુત્તાપત્તટ્ઠાને વિસમલોભો. થેરો પનાહ ‘‘કિસ્સ વિનિબ્ભોગં કરોથ, યુત્તે વા અયુત્તે વા હોતુ, ‘રાગો વિસમં દોસો વિસમં મોહો વિસમ’ન્તિ (વિભ. ૯૨૪) વચનતો ન કોચિ લોભો અવિસમો નામ, તસ્મા લોભોયેવ અભિજ્ઝાયનટ્ઠેન અભિજ્ઝા, વિસમટ્ઠેન વિસમં, એકત્થમેતં બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિ. સો પનેસ અભિજ્ઝાવિસમલોભો ઉપ્પજ્જિત્વા ચિત્તં દૂસેતિ, ઓભાસિતું ન દેતિ. તસ્મા ‘‘ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’’તિ વુચ્ચતિ.

યથા ચેસ, એવં નવવિધઆઘાતવત્થુસમ્ભવો બ્યાપાદો. દસવિધઆઘાતવત્થુસમ્ભવો કોધો. પુનપ્પુનં ચિત્તપરિયોનન્ધનો ઉપનાહો. અગારિયસ્સ વા અનગારિયસ્સ વા સુકતકરણવિનાસનો મક્ખો. અગારિયોપિ હિ કેનચિ અનુકમ્પકેન દલિદ્દો સમાનો ઉચ્ચે ઠાને ઠપિતો, અપરેન સમયેન ‘‘કિં તયા મય્હં કત’’ન્તિ તસ્સ સુકતકરણં વિનાસેતિ. અનગારિયોપિ સામણેરકાલતો પભુતિ ¶ આચરિયેન વા ઉપજ્ઝાયેન વા ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉદ્દેસપરિપુચ્છાહિ ચ અનુગ્ગહેત્વા ધમ્મકથાનયપકરણકોસલ્લાદીનિ સિક્ખાપિતો, અપરેન સમયેન રાજરાજમહામત્તાદીહિ સક્કતો ગરુકતો આચરિયુપજ્ઝાયેસુ અચિત્તીકતો ચરમાનો ‘‘અયં અમ્હેહિ દહરકાલે એવં અનુગ્ગહિતો સંવડ્ઢિતો ચ, અથ પનિદાનિ નિસ્સિનેહો જાતો’’તિ વુચ્ચમાનો ‘‘કિં મય્હં તુમ્હેહિ કત’’ન્તિ તેસં સુકતકરણં વિનાસેતિ, તસ્સ સો સુકતકરણવિનાસનો મક્ખો ઉપ્પજ્જિત્વા ચિત્તં દૂસેતિ, ઓભાસિતું ન દેતિ. તસ્મા ‘‘ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’’તિ વુચ્ચતિ.

યથા ¶ ચાયં, એવં બહુસ્સુતેપિ પુગ્ગલે અજ્ઝોત્થરિત્વા ‘‘ઈદિસસ્સ ચેવ બહુસ્સુતસ્સ અનિયતા ગતિ, તવ વા મમ વા કો વિસેસો’’તિઆદિના નયેન ઉપ્પજ્જમાનો યુગગ્ગાહગાહી પળાસો. પરેસં સક્કારાદીનિ ખીયના ઇસ્સા. અત્તનો સમ્પત્તિયા પરેહિ સાધારણભાવં અસહમાનં મચ્છરિયં. વઞ્ચનિકચરિયભૂતા માયા. કેરાટિકભાવેન ઉપ્પજ્જમાનં સાઠેય્યં. કેરાટિકો હિ આયતનમચ્છો વિય હોતિ. આયતનમચ્છો નામ કિર મચ્છાનં નઙ્ગુટ્ઠં દસ્સેતિ સપ્પાનં સીસં ¶ , ‘‘તુમ્હેહિ સદિસો અહ’’ન્તિ જાનાપેતું. એવમેવ કેરાટિકો પુગ્ગલો યં યં સુત્તન્તિકં વા આભિધમ્મિકં વા ઉપસઙ્કમતિ, તં તં એવં વદતિ ‘‘અહં તુમ્હાકં બદ્ધચરો, તુમ્હે મય્હં અનુકમ્પકા, નાહં તુમ્હે મુઞ્ચામી’’તિ ‘‘એવમેતે ‘સગારવો અયં અમ્હેસુ સપ્પતિસ્સો’તિ મઞ્ઞિસ્સન્તી’’તિ. તસ્સેતં કેરાટિકભાવેન ઉપ્પજ્જમાનં સાઠેય્યં ઉપ્પજ્જિત્વા ચિત્તં દૂસેતિ, ઓભાસિતું ન દેતિ. તસ્મા ‘‘ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’’તિ વુચ્ચતિ.

યથા ચેતં, એવં વાતભરિતભસ્તસદિસથદ્ધભાવપગ્ગહિતસિરઅનિવાતવુત્તિકારકરણો થમ્ભો. તદુત્તરિકરણો સારમ્ભો. સો દુવિધેન લબ્ભતિ અકુસલવસેન ચેવ કુસલવસેન ચ. તત્થ અગારિયસ્સ પરેન કતં અલઙ્કારાદિં દિસ્વા તદ્દિગુણકરણેન ઉપ્પજ્જમાનો, અનગારિયસ્સ ચ યત્તકં યત્તકં પરો પરિયાપુણાતિ વા કથેતિ વા, માનવસેન તદ્દિગુણતદ્દિગુણકરણેન ઉપ્પજ્જમાનો અકુસલો. અગારિયસ્સ પન પરં એકં સલાકભત્તં દેન્તં દિસ્વા અત્તના દ્વે વા તીણિ વા દાતુકામતાય ઉપ્પજ્જમાનો, અનગારિયસ્સ ચ પરેન એકનિકાયે ¶ ગહિતે માનં અનિસ્સાય કેવલં તં દિસ્વા અત્તના આલસિયં અભિભુય્ય દ્વે નિકાયે ગહેતુકામતાય ઉપ્પજ્જમાનો કુસલો. ઇધ પન અકુસલો અધિપ્પેતો. અયઞ્હિ ઉપ્પજ્જિત્વા ચિત્તં દૂસેતિ, ઓભાસિતું ન દેતિ. તસ્મા ‘‘ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’’તિ વુચ્ચતિ.

યથા ચાયં, એવં જાતિઆદીનિ નિસ્સાય ચિત્તસ્સ ઉણ્ણતિવસેન પવત્તમાનો માનો, અચ્ચુણ્ણતિવસેન અતિમાનો, મદગ્ગહણાકારો મદો, કામગુણેસુ ચિત્તવોસ્સગ્ગવસેન ઉપ્પજ્જમાનો પમાદો ઉપ્પજ્જિત્વા ચિત્તં દૂસેતિ, ઓભાસિતું ન દેતિ. તસ્મા ‘‘ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસો’’તિ વુચ્ચતિ.

કસ્મા ¶ પન ભગવા ઉપક્કિલેસં દસ્સેન્તો લોભમાદિં કત્વા દસ્સેતીતિ? તસ્સ પઠમુપ્પત્તિતો. સબ્બસત્તાનઞ્હિ યત્થ કત્થચિ ઉપપન્નાનં અન્તમસો સુદ્ધાવાસભૂમિયમ્પિ સબ્બપઠમં ભવનિકન્તિવસેન લોભો ઉપ્પજ્જતિ, તતો અત્તનો અત્તનો અનુરૂપપચ્ચયં પટિચ્ચ યથાસમ્ભવં ઇતરે, ન ચ એતે સોળસેવ ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા, એતેન પન નયેન સબ્બેપિ કિલેસા ગહિતાયેવ હોન્તીતિ વેદિતબ્બા.

૭૨. એત્તાવતા ¶ સંકિલેસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વોદાનં દસ્સેન્તો સ ખો સો, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ ઇતિ વિદિત્વાતિ એવં જાનિત્વા. પજહતીતિ સમુચ્છેદપ્પહાનવસેન અરિયમગ્ગેન પજહતિ. તત્થ કિલેસપટિપાટિયા મગ્ગપટિપાટિયાતિ દ્વિધા પહાનં વેદિતબ્બં. કિલેસપટિપાટિયા તાવ અભિજ્ઝાવિસમલોભો થમ્ભો સારમ્ભો માનો અતિમાનો મદોતિ ઇમે છ કિલેસા અરહત્તમગ્ગેન પહીયન્તિ. બ્યાપાદો કોધો ઉપનાહો પમાદોતિ ઇમે ચત્તારો કિલેસા અનાગામિમગ્ગેન પહીયન્તિ. મક્ખો પળાસો ઇસ્સા મચ્છરિયં માયા સાઠેય્યન્તિ ઇમે છ સોતાપત્તિમગ્ગેન પહીયન્તીતિ. મગ્ગપટિપાટિયા પન, સોતાપત્તિમગ્ગેન મક્ખો પળાસો ઇસ્સા મચ્છરિયં માયા સાઠેય્યન્તિ ઇમે છ પહીયન્તિ. અનાગામિમગ્ગેન બ્યાપાદો કોધો ઉપનાહો પમાદોતિ ઇમે ચત્તારો. અરહત્તમગ્ગેન અભિજ્ઝાવિસમલોભો થમ્ભો સારમ્ભો માનો અતિમાનો મદોતિ ઇમે છ પહીયન્તીતિ.

ઇમસ્મિં ¶ પન ઠાને ઇમે કિલેસા સોતાપત્તિમગ્ગવજ્ઝા વા હોન્તુ, સેસમગ્ગવજ્ઝા વા, અથ ખો અનાગામિમગ્ગેનેવ પહાનં સન્ધાય ‘‘અભિજ્ઝાવિસમલોભં ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસં પજહતી’’તિઆદિમાહાતિ વેદિતબ્બા. અયમેત્થ પવેણિમગ્ગાગતો સમ્ભવો, સો ચ ઉપરિ ચતુત્થમગ્ગસ્સેવ નિદ્દિટ્ઠત્તા યુજ્જતિ, તતિયમગ્ગેન પહીનાવસેસાનઞ્હિ વિસમલોભાદીનં તેન પહાનં હોતિ, સેસાનં ઇમિનાવ. યેપિ હિ સોતાપત્તિમગ્ગેન પહીયન્તિ, તેપિ તંસમુટ્ઠાપકચિત્તાનં અપ્પહીનત્તા અનાગામિમગ્ગેનેવ સુપ્પહીના હોન્તીતિ. કેચિ પન પઠમમગ્ગેન ચેત્થ પહાનં વણ્ણયન્તિ, તં પુબ્બાપરેન ન સન્ધિયતિ. કેચિ વિક્ખમ્ભનપ્પહાનમ્પિ, તં તેસં ઇચ્છામત્તમેવ.

૭૩. યતો ¶ ખો, ભિક્ખવેતિ એત્થ યતોતિ યમ્હિ કાલે. પહીનો હોતીતિ અનાગામિમગ્ગક્ખણે પહાનં સન્ધાયેવાહ.

૭૪. સો બુદ્ધે અવેચ્ચપ્પસાદેનાતિ એતં ‘‘યતો ખો, ભિક્ખવે, અભિજ્ઝાવિસમલોભો પહીનો હોતિ, સો બુદ્ધે અવેચ્ચપ્પસાદેન સમન્નાગતો હોતી’’તિ એવં એકમેકેન પદેન યોજેતબ્બં. ઇમસ્સ હિ ભિક્ખુનો અનાગામિમગ્ગેન લોકુત્તરપ્પસાદો આગતો, અથસ્સ અપરેન સમયેન બુદ્ધગુણે ધમ્મગુણે સઙ્ઘગુણે ચ અનુસ્સરતો લોકિયો ઉપ્પજ્જતિ, તમસ્સ સબ્બમ્પિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકં ¶ પસાદં દસ્સેન્તો ભગવા ‘‘બુદ્ધે અવેચ્ચપ્પસાદેના’’તિઆદિમાહ.

તત્થ અવેચ્ચપ્પસાદેનાતિ બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘગુણાનં યાથાવતો ઞાતત્તા અચલેન અચ્ચુતેન પસાદેન. ઇદાનિ યથા તસ્સ ભિક્ખુનો અનુસ્સરતો સો અવેચ્ચપ્પસાદો ઉપ્પન્નો, તં વિધિં દસ્સેન્તો ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિના નયેન તીણિ અનુસ્સતિટ્ઠાનાનિ વિત્થારેસિ. તેસં અત્થવણ્ણના સબ્બાકારેન વિસુદ્ધિમગ્ગે અનુસ્સતિકથાયં વુત્તા.

૭૫. એવમસ્સ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકં પસાદં દસ્સેત્વા ઇદાનિ કિલેસપ્પહાનં અવેચ્ચપ્પસાદસમન્નાગતઞ્ચ પચ્ચવેક્ખતો ઉપ્પજ્જમાનં સોમનસ્સાદિઆનિસંસં ¶ દસ્સેન્તો યથોધિ ખો પનસ્સાતિઆદિમાહ. અનાગામિસ્સ હિ પચ્ચન્તે વુટ્ઠિતં ચોરુપદ્દવં વૂપસમેત્વા તં પચ્ચવેક્ખતો મહાનગરે વસન્તસ્સ રઞ્ઞો વિય ઇમે ચિમે ચ મમ કિલેસા પહીનાતિ અત્તનો કિલેસપ્પહાનં પચ્ચવેક્ખતો બલવસોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. તં દસ્સેન્તો ભગવા ‘‘યથોધિ ખો પનસ્સા’’તિઆદિમાહ.

તસ્સત્થો – ય્વાયં અનાગામી ભિક્ખુ એવં ‘‘બુદ્ધે અવેચ્ચપ્પસાદેન સમન્નાગતો હોતિ…પે… ધમ્મે…પે… સઙ્ઘે…પે… અનુત્તરં પુઞ્ઞક્ખેત્તં લોકસ્સા’’તિ, તસ્સ યથોધિ ખો ચત્તં હોતિ પટિનિસ્સટ્ઠં, સકસકઓધિવસેન ચત્તમેવ હોતિ, તં તં કિલેસજાતં વન્તં મુત્તં પહીનં પટિનિસ્સટ્ઠં. સકસકઓધિવસેનાતિ દ્વે ઓધી કિલેસોધિ ચ મગ્ગોધિ ચ. તત્થ કિલેસોધિવસેનાપિ યે કિલેસા યં મગ્ગવજ્ઝા, તે અઞ્ઞમગ્ગવજ્ઝેહિ અમિસ્સા હુત્વા સકેનેવ ઓધિના પહીના. મગ્ગોધિવસેનાપિ યે કિલેસા યેન મગ્ગેન પહાતબ્બા, તેન તેયેવ પહીના ¶ હોન્તિ. એવં સકસકઓધિવસેન તં તં કિલેસજાતં ચત્તમેવ હોતિ પટિનિસ્સટ્ઠં, તં પચ્ચવેક્ખિત્વા ચ લદ્ધસોમનસ્સો તતુત્તરિપિ સો ‘‘બુદ્ધે અવેચ્ચપ્પસાદેન સમન્નાગતોમ્હી’’તિ લભતિ અત્થવેદન્તિ સમ્બન્ધો.

યતોધિ ¶ ખોતિપિ પાઠો. તસ્સ વસેન અયમત્થો, અસ્સ ભિક્ખુનો યતોધિ ખો પન ચત્તં હોતિ પટિનિસ્સટ્ઠં. તત્થ યતોતિ કારણવચનં, યસ્માતિ વુત્તં હોતિ. ઓધીતિ હેટ્ઠા તયો મગ્ગા વુચ્ચન્તિ. કસ્મા? તે હિ ઓધિં કત્વા કોટ્ઠાસં કત્વા ઉપરિમગ્ગેન પહાતબ્બકિલેસે ઠપેત્વા પજહન્તિ, તસ્મા ઓધીતિ વુચ્ચન્તિ. અરહત્તમગ્ગો પન કિઞ્ચિ કિલેસં અનવસેસેત્વા પજહતિ, તસ્મા અનોધીતિ વુચ્ચતિ. ઇમસ્સ ચ ભિક્ખુનો હેટ્ઠામગ્ગત્તયેન ચત્તં. તેન વુત્તં ‘‘યતોધિ ખો પનસ્સ ચત્તં હોતી’’તિ. તત્થ ખો પનાતિ નિપાતમત્તં. અયં પન પિણ્ડત્થો. યસ્મા અસ્સ ઓધિ ચત્તં હોતિ પટિનિસ્સટ્ઠં, તસ્મા તં પચ્ચવેક્ખિત્વા ચ લદ્ધસોમનસ્સો તતુત્તરિપિ સો ‘‘બુદ્ધે અવેચ્ચપ્પસાદેન સમન્નાગતોમ્હી’’તિ લભતિ અત્થવેદન્તિ યથાપાળિ નેતબ્બં.

તત્થ ચત્તન્તિ ઇદં સકભાવપરિચ્ચજનવસેન વુત્તં. વન્તન્તિ ઇદં પન અનાદિયનભાવદસ્સનવસેન. મુત્તન્તિ ઇદં સન્તતિતો વિનિમોચનવસેન. પહીનન્તિ ઇદં મુત્તસ્સપિ ક્વચિ અનવટ્ઠાનદસ્સનવસેન. પટિનિસ્સટ્ઠન્તિ ઇદં પુબ્બે આદિન્નપુબ્બસ્સ ¶ પટિનિસ્સગ્ગદસ્સનવસેન પટિમુખં વા નિસ્સટ્ઠભાવદસ્સનવસેન ભાવનાબલેન અભિભુય્ય નિસ્સટ્ઠભાવદસ્સનવસેનાતિ વુત્તં હોતિ. લભતિ અત્થવેદં લભતિ ધમ્મવેદન્તિ એત્થ બુદ્ધાદીસુ અવેચ્ચપ્પસાદોયેવ અરણીયતો અત્થો, ઉપગન્તબ્બતોતિ વુત્તં હોતિ. ધારણતો ધમ્મો, વિનિપતિતું અપ્પદાનતોતિ વુત્તં હોતિ. વેદોતિ ગન્થોપિ ઞાણમ્પિ સોમનસ્સમ્પિ. ‘‘તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૫૬) હિ ગન્થો ‘‘વેદો’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘યં બ્રાહ્મણં વેદગુમાભિજઞ્ઞા, અકિઞ્ચનં કામભાવે અસત્ત’’ન્તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૧૦૬૫) ઞાણં. ‘‘યે વેદજાતા વિચરન્તિ લોકે’’તિઆદીસુ સોમનસ્સં. ઇધ પન સોમનસ્સઞ્ચ સોમનસ્સસમ્પયુત્તઞાણઞ્ચ અધિપ્પેતં, તસ્મા ‘‘લભતિ અત્થવેદં લભતિ ધમ્મવેદન્તિ અવેચ્ચપ્પસાદારમ્મણસોમનસ્સઞ્ચ સોમનસ્સમયઞાણઞ્ચ લભતી’’તિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

અથ ¶ વા અત્થવેદન્તિ અવેચ્ચપ્પસાદં પચ્ચવેક્ખતો ઉપ્પન્નં વુત્તપ્પકારમેવ વેદં. ધમ્મવેદન્તિ ¶ અવેચ્ચપ્પસાદસ્સ હેતું ઓધિસો કિલેસપ્પહાનં પચ્ચવેક્ખતો ઉપ્પન્નં વુત્તપ્પકારમેવ વેદન્તિ એવમ્પિ એત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. વુત્તઞ્હેતં ‘‘હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, હેતુફલે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ. ૭૧૮-૭૧૯). ધમ્મૂપસંહિતં પામોજ્જન્તિ તમેવ અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ અત્થધમ્માનિસંસભૂતં વેદઞ્ચ પચ્ચવેક્ખતો ઉપ્પન્નં પામોજ્જં. તઞ્હિ અનવજ્જલક્ખણેન પચ્ચવેક્ખણાકારપ્પવત્તેન ધમ્મેન ઉપસઞ્હિતન્તિ વુચ્ચતિ. પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતીતિ ઇમિના પામોજ્જેન પમુદિતસ્સ નિરામિસા પીતિ જાયતિ. પીતિમનસ્સાતિ તાય પીતિયા પીણિતમનસ્સ. કાયો પસ્સમ્ભતીતિ કાયોપિ પસ્સદ્ધો હોતિ વૂપસન્તદરથો. પસ્સદ્ધકાયો સુખન્તિ એવં વૂપસન્તકાયદરથો ચેતસિકં સુખં પટિસંવેદેતિ. ચિત્તં સમાધિયતીતિ ચિત્તં સમ્મા આધિયતિ અપ્પિતં વિય અચલં તિટ્ઠતિ.

૭૬. એવમસ્સ કિલેસપ્પહાનં અવેચ્ચપ્પસાદસમન્નાગતં પચ્ચવેક્ખતો ઉપ્પજ્જમાનં સોમનસ્સાદિઆનિસંસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘યથોધિ ખો પન મે’’તિ વારેન તસ્સ પચ્ચવેક્ખણાય પવત્તાકારં પકાસેત્વા તસ્સેવ ¶ અનાગામિમગ્ગાનુભાવસૂચકં ફલં દસ્સેન્તો સ ખો સો, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ.

તત્થ એવંસીલોતિ તસ્સ અનાગામિમગ્ગસમ્પયુત્તં સીલક્ખન્ધં દસ્સેતિ. એવંધમ્મો એવંપઞ્ઞોતિ તંસમ્પયુત્તમેવ સમાધિક્ખન્ધં પઞ્ઞાક્ખન્ધઞ્ચ દસ્સેતિ. સાલીનન્તિ લોહિતસાલિગન્ધસાલિઆદીનં અનેકરૂપાનં. પિણ્ડપાતન્તિ ઓદનં. વિચિતકાળકન્તિ અપનીતકાળકં. નેવસ્સ તં હોતિ અન્તરાયાયાતિ તસ્સ એવંવિધસ્સ ભિક્ખુનો તં વુત્તપ્પકારપિણ્ડપાતભોજનં મગ્ગસ્સ વા ફલસ્સ વા નેવ અન્તરાયાય હોતિ, પટિલદ્ધગુણસ્સ હિ તં કિમન્તરાયં કરિસ્સતિ? યોપિસ્સ અપ્પટિલદ્ધો ચતુત્થમગ્ગો ચ ફલં ચ તપ્પટિલાભાય વિપસ્સનં આરભતોપિ નેવસ્સ તં હોતિ અન્તરાયાય, અન્તરાયં કાતું અસમત્થમેવ હોતિ. કસ્મા? વુત્તપ્પકારસીલધમ્મપઞ્ઞાસઙ્ગહેન મગ્ગેન વિસુદ્ધચિત્તત્તા.

યસ્મા ¶ ચેત્થ એતદેવ કારણં, તસ્મા તદનુરૂપં ઉપમં દસ્સેન્તો સેય્યથાપીતિઆદિમાહ.

તત્થ ¶ અચ્છન્તિ વિપ્પસન્નં. પરિસુદ્ધં મલવિગમેન. પરિયોદાતં પભસ્સરતાય. ઉક્કામુખન્તિ સુવણ્ણકારાનં મૂસામુખં. સુવણ્ણકારાનં મૂસા હિ ઇધ ઉક્કા, અઞ્ઞત્થ પન દીપિકાદયોપિ વુચ્ચન્તિ. ‘‘ઉક્કાસુ ધારીયમાનાસૂ’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૫૯) હિ આગતટ્ઠાને દીપિકા ‘‘ઉક્કા’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘ઉક્કં બન્ધેય્ય, ઉક્કં બન્ધિત્વા ઉક્કામુખં આલિમ્પેય્યા’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૬૦) આગતટ્ઠાને અઙ્ગારકપલ્લં. ‘‘કમ્મારાનં યથા ઉક્કા, અન્તો ઝાયતિ નો બહી’’તિ (જા. ૨.૨૨.૬૪૯) આગતટ્ઠાને કમ્મારુદ્ધનં. ‘‘એવંવિપાકો ઉક્કાપાતો ભવિસ્સતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૪) આગતટ્ઠાને વાતવેગો ‘‘ઉક્કા’’તિ વુચ્ચતિ. ઇમસ્મિં પન ઠાને અઞ્ઞેસુ ચ એવરૂપેસુ ‘‘સણ્ડાસેન જાતરૂપં ગહેત્વા ઉક્કામુખે પક્ખિપતી’’તિ આગતટ્ઠાનેસુ સુવણ્ણકારાનં મૂસા ‘‘ઉક્કા’’તિ વેદિતબ્બા.

તત્રાયં ઉપમાસંસન્દના – સંકિલિટ્ઠવત્થં વિય હિ સંકિલિટ્ઠજાતરૂપં વિય ચ ઇમસ્સ ભિક્ખુનો પુથુજ્જનકાલે કામરાગાદિમલાનુગતં ચિત્તં દટ્ઠબ્બં. અચ્છોદકં વિય ઉક્કામુખં વિય ચ અનાગામિમગ્ગો. તં ઉદકં ઉક્કામુખઞ્ચ ¶ આગમ્મ વત્થસુવણ્ણાનં પરિસુદ્ધતા વિય તસ્સ ભિક્ખુનો વુત્તપ્પકારસીલધમ્મપઞ્ઞાસઙ્ગહં અનાગામિમગ્ગં આગમ્મ વિસુદ્ધચિત્તતાતિ.

૭૭. સો મેત્તાસહગતેન ચેતસાતિ યથાનુસન્ધિવસેન દેસના આગતા. તયો હિ અનુસન્ધી પુચ્છાનુસન્ધિ અજ્ઝાસયાનુસન્ધિ યથાનુસન્ધીતિ. તત્થ ‘‘એવં વુત્તે અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ ભગવન્તં એતદવોચ ‘સિયા નુ ખો, ભન્તે, બહિદ્ધા અસતિ પરિતસ્સના’તિ? ‘સિયા ભિક્ખૂ’તિ ભગવા અવોચા’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૪૨). એવં પુચ્છન્તાનં વિસ્સજ્જિતસુત્તવસેન પુચ્છાનુસન્ધિ વેદિતબ્બો. ‘‘સિયા ખો પન તે બ્રાહ્મણ એવમસ્સ, અજ્જાપિ નૂન સમણો ગોતમો અવીતરાગો’’તિ (મ. નિ. ૧.૫૫) એવં પરેસં અજ્ઝાસયં વિદિત્વા વુત્તસ્સ સુત્તસ્સ વસેન અજ્ઝાસયાનુસન્ધિ વેદિતબ્બો. યેન પન ધમ્મેન આદિમ્હિ દેસના ઉટ્ઠિતા, તસ્સ ધમ્મસ્સ અનુરૂપધમ્મવસેન વા પટિપક્ખવસેન વા યેસુ સુત્તેસુ ઉપરિ દેસના આગચ્છતિ, તેસં વસેન યથાનુસન્ધિ વેદિતબ્બો ¶ . સેય્યથિદં, આકઙ્ખેય્યસુત્તે હેટ્ઠા સીલેન દેસના ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ છ અભિઞ્ઞા આગતા. કકચૂપમે હેટ્ઠા અક્ખન્તિયા ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ કકચૂપમોવાદો આગતો. અલગદ્દે હેટ્ઠા દિટ્ઠિપરિદીપનેન ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ તિપરિવટ્ટસુઞ્ઞતાપકાસના આગતા, ચૂળઅસ્સપુરે હેટ્ઠા કિલેસપરિદીપનેન ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ બ્રહ્મવિહારા ¶ આગતા. કોસમ્બિયસુત્તે હેટ્ઠા ભણ્ડનેન ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ સારણીયધમ્મા આગતા. ઇમસ્મિમ્પિ વત્થસુત્તે હેટ્ઠા કિલેસપરિદીપનેન ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ બ્રહ્મવિહારા આગતા. તેન વુત્તં ‘‘યથાનુસન્ધિવસેન દેસના આગતા’’તિ. બ્રહ્મવિહારેસુ પન અનુપદવણ્ણના ચ ભાવનાનયો ચ સબ્બો સબ્બાકારેન વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તો.

૭૮. એવં ભગવા અભિજ્ઝાદીનં ઉપક્કિલેસાનં પટિપક્ખભૂતં સબ્બસો ચ કામરાગબ્યાપાદપ્પહાનેન વિહતપચ્ચત્થિકત્તા લદ્ધપદટ્ઠાનં તસ્સ અનાગામિનો બ્રહ્મવિહારભાવનં દસ્સેત્વા ઇદાનિસ્સ અરહત્તાય વિપસ્સનં દસ્સેત્વા અરહત્તપ્પત્તિં દસ્સેતું સો અત્થિ ઇદન્તિઆદિમાહ.

તસ્સત્થો – સો અનાગામી એવં ભાવિતબ્રહ્મવિહારો એતેસં બ્રહ્મવિહારાનં યતો કુતોચિ વુટ્ઠાય તે એવ બ્રહ્મવિહારધમ્મે નામવસેન ¶ તેસં નિસ્સયં હદયવત્થું વત્થુનિસ્સયાનિ ભૂતાનીતિ ઇમિના નયેન ભૂતુપાદાયધમ્મે રૂપવસેન ચ વવત્થપેત્વા અત્થિ ઇદન્તિ પજાનાતિ, એત્તાવતાનેન દુક્ખસચ્ચવવત્થાનં કતં હોતિ. તતો તસ્સ દુક્ખસ્સ સમુદયં પટિવિજ્ઝન્તો અત્થિ હીનન્તિ પજાનાતિ, એત્તાવતાનેન સમુદયસચ્ચવવત્થાનં કતં હોતિ. તતો તસ્સ પહાનુપાયં વિચિનન્તો અત્થિ પણીતન્તિ પજાનાતિ, એત્તાવતાનેન મગ્ગસચ્ચવવત્થાનં કતં હોતિ. તતો તેન મગ્ગેન અધિગન્તબ્બટ્ઠાનં વિચિનન્તો અત્થિ ઉત્તરિ ઇમસ્સ સઞ્ઞાગતસ્સ નિસ્સરણન્તિ પજાનાતિ, ઇમસ્સ મયા અધિગતસ્સ બ્રહ્મવિહારસઞ્ઞાગતસ્સ ઉત્તરિ નિસ્સરણં નિબ્બાનં અત્થીતિ એવં પજાનાતીતિ અધિપ્પાયો, એત્તાવતાનેન નિરોધસચ્ચવવત્થાનં કતં હોતિ. તસ્સ એવં જાનતો એવં પસ્સતોતિ તસ્સ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય એવં ચતૂહિ ¶ આકારેહિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ જાનતો, મગ્ગપઞ્ઞાય એવં પસ્સતો, ભયભેરવે વુત્તનયેનેવ કામાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ…પે… ઇત્થત્તાયાતિ પજાનાતીતિ.

એવં યાવ અરહત્તા દેસનં પાપેત્વા ઇદાનિ યસ્મા તસ્સં પરિસતિ ન્હાનસુદ્ધિકો બ્રાહ્મણો નિસિન્નો, સો એવં ન્હાનસુદ્ધિયા વણ્ણં વુચ્ચમાનં સુત્વા પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિસ્સતીતિ ભગવતા વિદિતો, તસ્મા તસ્સ ચોદનત્થાય ‘‘અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ¶ સિનાતો અન્તરેન સિનાનેના’’તિ ઇમં પાટિયેક્કં અનુસન્ધિમાહ. તત્થ અન્તરેન સિનાનેનાતિ અબ્ભન્તરેન કિલેસવુટ્ઠાનસિનાનેન.

૭૯. સુન્દરિકભારદ્વાજોતિ ભારદ્વાજો નામ સો બ્રાહ્મણો અત્તનો ગોત્તવસેન, સુન્દરિકાય પન નદિયા સિનાતસ્સ પાપપ્પહાનં હોતીતિ અયમસ્સ દિટ્ઠિ, તસ્મા ‘‘સુન્દરિકભારદ્વાજો’’તિ વુચ્ચતિ. સો તં ભગવતો વચનં સુત્વા ચિન્તેસિ ‘‘મયં સિનાનસુદ્ધિં વણ્ણેમ, સમણોપિ ગોતમો તથેવ વણ્ણેતિ, સમાનચ્છન્દો દાનિ એસ અમ્હેહી’’તિ. અથ ભગવન્તં બાહુકં નદિં ગન્ત્વા તં તત્થ પાપં પવાહેત્વા આગતં વિય મઞ્ઞમાનો આહ ‘‘ગચ્છતિ પન ભવં ગોતમો બાહુકં નદિં સિનાયિતુ’’ન્તિ? ભગવા તસ્સ ગચ્છામીતિ વા ન ગચ્છામીતિ વા અવત્વાયેવ બ્રાહ્મણસ્સ દિટ્ઠિસમુગ્ઘાતં કત્તુકામો ‘‘કિં બ્રાહ્મણ બાહુકાય નદિયા ¶ , કિં બાહુકા નદી કરિસ્સતી’’તિ આહ. તસ્સત્થો કિં પયોજનં બાહુકાય, કિં સા કરિસ્સતિ? અસમત્થા સા કસ્સચિ અત્થાય, કિં તત્થ ગમિસ્સામીતિ?

અથ બ્રાહ્મણો તં પસંસન્તો લોક્ખસમ્મતાતિઆદિમાહ. તત્થ લોક્ખસમ્મતાતિ લૂખભાવસમ્મતા, લૂખભાવન્તિ ચોક્ખભાવં, વિસુદ્ધિભાવં દેતીતિ એવં સમ્મતાતિ વુત્તં હોતિ. લોક્યસમ્મતાતિપિ પાઠો. તસ્સત્થો, સેટ્ઠં લોકં ગમયતીતિ એવં સમ્મતાતિ. પુઞ્ઞસમ્મતાતિ પુઞ્ઞન્તિ સમ્મતા. પવાહેતીતિ ગમયતિ વિસોધેતિ. ગાથાહિ અજ્ઝભાસીતિ ગાથાહિ અભાસિ. ગાથા ચ વુચ્ચમાના તદત્થદીપનત્થમેવ વા ગાથારુચિકાનં વુચ્ચતિ, વિસેસત્થદીપનત્થં વા. ઇધ પનેતા ઉભયત્થદીપનત્થં વુત્તાતિ ¶ વેદિતબ્બા.

બાહુકન્તિ ઇદમેવ હિ એત્થ વચનં તદત્થદીપકં, સેસાનિ વિસેસત્થદીપકાનિ. યથેવ હિ બાહુકં, એવં અધિકક્કાદીનિપિ લોકો ગચ્છતિ ન્હાનેન પાપં પવાહેતું. તત્થ યે તેસં ઠાનાનં આસન્ના હોન્તિ, તે દિવસસ્સ તિક્ખત્તું ન્હાયન્તિ. યે દૂરા, તે યથાક્કમં દ્વિક્ખત્તું સકિં એકદિવસન્તરં, એવં યાવ સંવચ્છરન્તરં ન્હાયન્તિ. યે પન સબ્બથાપિ ગન્તું ન સક્કોન્તિ, તે ઘટેહિપિ તતો ઉદકં આહરાપેત્વા ન્હાયન્તિ. સબ્બઞ્ચેતં નિરત્થકં, તસ્મા ઇમં વિસેસત્થં દીપેતું અધિકક્કાદીનિપીતિ આહ.

તત્થ ¶ અધિકક્કન્તિ ન્હાનસમ્ભારવસેન લદ્ધવોહારં એકં તિત્થં વુચ્ચતિ. ગયાતિપિ મણ્ડલવાપિસણ્ઠાનં તિત્થમેવ વુચ્ચતિ. પયાગાતિ એતમ્પિ ગઙ્ગાય એકં તિત્થમેવ મહાપનાદસ્સ રઞ્ઞો ગઙ્ગાયં નિમુગ્ગપાસાદસ્સ સોપાનસમ્મુખટ્ઠાનં, બાહુકા સુન્દરિકા સરસ્સતી બાહુમતીતિ ઇમા પન ચતસ્સો નદિયો. બાલોતિ દુપ્પઞ્ઞો. પક્ખન્દોતિ પવિસન્તો. ન સુજ્ઝતીતિ કિલેસસુદ્ધિં ન પાપુણાતિ, કેવલં રજોજલ્લમેવ પવાહેતિ.

કિં સુન્દરિકા કરિસ્સતીતિ સુન્દરિકા કિલેસવિસોધને કિં કરિસ્સતિ? ન કિઞ્ચિ કાતું સમત્થાતિ અધિપ્પાયો. એસ નયો પયાગબાહુકાસુ. ઇમેહિ ચ તીહિ પદેહિ વુત્તેહિ ઇતરાનિપિ ચત્તારિ લક્ખણાહારનયેન વુત્તાનેવ હોન્તિ, તસ્મા યથેવ સુન્દરિકા પયાગા ¶ બાહુકા ન કિઞ્ચિ કરોન્તિ, તથા અધિકક્કાદયોપીતિ વેદિતબ્બા.

વેરિન્તિ પાણાતિપાતાદિપઞ્ચવેરસમન્નાગતં. કતકિબ્બિસન્તિ કતલુદ્દકમ્મં. ન હિ નં સોધયેતિ સુન્દરિકા વા પયાગા વા બાહુકા વા ન સોધયે, ન સોધેતીતિ વુત્તં હોતિ. પાપકમ્મિનન્તિ પાપકેહિ વેરકિબ્બિસકમ્મેહિ યુત્તં, લામકકમ્મે યુત્તં વા વેરકિબ્બિસભાવં અપ્પત્તેહિ ખુદ્દકેહિપિ પાપેહિ યુત્તન્તિ વુત્તં હોતિ.

સુદ્ધસ્સાતિ ¶ નિક્કિલેસસ્સ. સદા ફગ્ગૂતિ નિચ્ચમ્પિ ફગ્ગુનીનક્ખત્તમેવ. ફગ્ગુનમાસે કિર ‘‘ઉત્તરફગ્ગુનદિવસે યો ન્હાયતિ, સો સંવચ્છરં કતપાપં સોધેતી’’તિ એવં દિટ્ઠિકો સો બ્રાહ્મણો, તેનસ્સ ભગવા તં દિટ્ઠિં પટિહનન્તો આહ ‘‘સુદ્ધસ્સ વે સદા ફગ્ગૂ’’તિ. નિક્કિલેસસ્સ નિચ્ચં ફગ્ગુનીનક્ખત્તં, ઇતરો કિં સુજ્ઝતીતિ? ઉપોસથો સદાતિ સુદ્ધસ્સ ચ ચાતુદ્દસપન્નરસાદીસુ ઉપોસથઙ્ગાનિ અસમાદિયતોપિ નિચ્ચમેવ ઉપોસથો. સુદ્ધસ્સ સુચિકમ્મસ્સાતિ નિક્કિલેસતાય સુદ્ધસ્સ સુચીહિ ચ કાયકમ્માદીહિ સમન્નાગતસ્સ. સદા સમ્પજ્જતે વતન્તિ ઈદિસસ્સ ચ કુસલૂપસઞ્હિતં વતસમાદાનમ્પિ નિચ્ચં સમ્પન્નમેવ હોતીતિ. ઇધેવ સિનાહીતિ ઇમસ્મિંયેવ મમ સાસને સિનાહિ. કિં વુત્તં હોતિ? ‘‘સચે અજ્ઝત્તિકકિલેસમલપ્પવાહનં ઇચ્છસિ, ઇધેવ મમ સાસને અટ્ઠઙ્ગિકમગ્ગસલિલેન સિનાહિ, અઞ્ઞત્ર હિ ઇદં નત્થી’’તિ.

ઇદાનિસ્સ ¶ સપ્પાયદેસનાવસેન તીસુપિ દ્વારેસુ સુદ્ધિં દસ્સેન્તો સબ્બભૂતેસુ કરોહિ ખેમતન્તિઆદિમાહ. તત્થ ખેમતન્તિ અભયં હિતભાવં, મેત્તન્તિ વુત્તં હોતિ. એતેનસ્સ મનોદ્વારસુદ્ધિ દસ્સિતા હોતિ.

સચે મુસા ન ભણસીતિ એતેનસ્સ વચીદ્વારસુદ્ધિ. સચે પાણં ન હિંસસિ સચે અદિન્નં નાદિયસીતિ એતેહિ કાયદ્વારસુદ્ધિ. સદ્દહાનો અમચ્છરીતિ એતેહિ પન નં એવં પરિસુદ્ધદ્વારં સદ્ધાસમ્પદાય ચાગસમ્પદાય ચ નિયોજેસિ. કિં કાહસિ ગયં ગન્ત્વા, ઉદપાનોપિ તે ગયાતિ અયં પન ઉપડ્ઢગાથા, સચે સબ્બભૂતેસુ ખેમતં કરિસ્સસિ, મુસા ન ભણિસ્સસિ, પાણં ન હનિસ્સસિ, અદિન્નં નાદિયિસ્સસિ, સદ્ધહાનો અમચ્છરી ભવિસ્સસિ, કિં કાહસિ ગયં ગન્ત્વા ઉદપાનોપિ તે ગયા ¶ , ગયાયપિ હિ તે ન્હાયન્તસ્સ ઉદપાનેપિ ઇમાય એવ પટિપત્તિયા કિલેસસુદ્ધિ, સરીરમલસુદ્ધિ પન ઉભયત્થ સમાતિ એવં યોજેતબ્બં. યસ્મા ચ લોકે ગયા સમ્મતતરા, તસ્મા તસ્સ ભગવા ‘‘ગચ્છતિ પન ભવં ગોતમો બાહુક’’ન્તિ પુટ્ઠોપિ ‘‘કિં કાહસિ બાહુકં ગન્ત્વા’’તિ અવત્વા ‘‘કિં કાહસિ ગયં ગન્ત્વા’’તિ આહાતિ વેદિતબ્બો.

૮૦. એવં વુત્તેતિ એવમાદિ ભયભેરવે વુત્તત્તા પાકટમેવ. એકો વૂપકટ્ઠોતિઆદીસુ પન એકો કાયવિવેકેન ¶ . વૂપકટ્ઠો ચિત્તવિવેકેન. અપ્પમત્તો કમ્મટ્ઠાને સતિ અવિજહનેન. આતાપી કાયિકચેતસિકવીરિયસઙ્ખાતેન આતાપેન. પહિતત્તો કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખતાય. વિહરન્તો અઞ્ઞતરઇરિયાપથવિહારેન. નચિરસ્સેવાતિ પબ્બજ્જં ઉપાદાય વુચ્ચતિ. કુલપુત્તાતિ દુવિધા કુલપુત્તા જાતિકુલપુત્તા ચ આચારકુલપુત્તા ચ, અયં પન ઉભયથાપિ કુલપુત્તો. અગારસ્માતિ ઘરા. અગારસ્સ હિતં અગારિયં, કસિગોરક્ખાદિકુટુમ્બપોસનકમ્મં વુચ્ચતિ, નત્થિ એત્થ અગારિયન્તિ અનગારિયં, પબ્બજ્જાયેતં અધિવચનં. પબ્બજન્તીતિ ઉપગચ્છન્તિ ઉપસઙ્કમન્તિ. તદનુત્તરન્તિ તં અનુત્તરં. બ્રહ્મચરિયપરિયોસાનન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ પરિયોસાનં, અરહત્તફલન્તિ વુત્તં હોતિ. તસ્સ હિ અત્થાય કુલપુત્તા પબ્બજન્તિ. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ તસ્મિંયેવ અત્તભાવે. સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વાતિ અત્તનાયેવ પઞ્ઞાય પચ્ચક્ખં કત્વા, અપરપ્પચ્ચયં કત્વાતિ અત્થો. ઉપસમ્પજ્જ વિહાસીતિ પાપુણિત્વા સમ્પાદેત્વા વિહાસીતિ, એવં વિહરન્તો ચ ખીણા જાતિ…પે… અબ્ભઞ્ઞાસિ. એતેનસ્સ પચ્ચવેક્ખણભૂમિં દસ્સેતિ.

કતમા ¶ પનસ્સ જાતિ ખીણા? કથઞ્ચ નં અબ્ભઞ્ઞાસીતિ? વુચ્ચતે, કામઞ્ચેતં ભયભેરવેપિ વુત્તં, તથાપિ નં ઇધ પઠમપુરિસવસેન યોજનાનયસ્સ દસ્સનત્થં પુન સઙ્ખેપતો ભણામ. ન તાવસ્સ અતીતા જાતિ ખીણા, પુબ્બેવ ખીણત્તા. ન અનાગતા, તત્થ વાયામાભાવતો. ન પચ્ચુપ્પન્ના, વિજ્જમાનત્તા. મગ્ગસ્સ પન અભાવિતત્તા યા ઉપ્પજ્જેય્ય એકચતુપઞ્ચવોકારભવેસુ એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધપ્પભેદા જાતિ, સા મગ્ગસ્સ ભાવિતત્તા અનુપ્પાદધમ્મતં આપજ્જનેન ખીણા, તં સો મગ્ગભાવનાય પહીનકિલેસે પચ્ચવેક્ખિત્વા કિલેસાભાવે વિજ્જમાનમ્પિ કમ્મં આયતિં અપ્પટિસન્ધિકં હોતીતિ જાનન્તો જાનાતિ.

વુસિતન્તિ ¶ વુત્થં પરિવુત્થં, કતં ચરિતં નિટ્ઠાપિતન્તિ અત્થો. બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં. કતં કરણીયન્તિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયભાવનાવસેન સોળસવિધમ્પિ કિચ્ચં નિટ્ઠાપિતન્તિ અત્થો. નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ ઇદાનિ પુનઇત્થભાવાય ¶ એવંસોળસકિચ્ચભાવાય, કિલેસક્ખયાય વા મગ્ગભાવના નત્થીતિ. અથ વા, ઇત્થત્તાયાતિ ઇત્થભાવતો ઇમસ્મા એવંપકારા ઇદાનિ વત્તમાનક્ખન્ધસન્તાના અપરં ખન્ધસન્તાનં નત્થિ. ઇમે પન પઞ્ચક્ખન્ધા પરિઞ્ઞાતા તિટ્ઠન્તિ, છિન્નમૂલકો રુક્ખો વિયાતિ અબ્ભઞ્ઞાસિ. અઞ્ઞતરોતિ એકો. અરહતન્તિ અરહન્તાનં, ભગવતો સાવકાનં અરહતં અબ્ભન્તરો અહોસીતિ.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

૮૧. એવં ¶ મે સુતન્તિ સલ્લેખસુત્તં. તત્થ મહાચુન્દોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં. સાયન્હસમયન્તિ સાયન્હકાલે. પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતોતિ એત્થ પટિસલ્લાનન્તિ તેહિ તેહિ સત્તસઙ્ખારેહિ પટિનિવત્તિત્વા સલ્લાનં નિલીયનં, એકીભાવો પવિવેકોતિ વુત્તં હોતિ. યો તતો વુટ્ઠિતો, સો પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો નામ હોતિ. અયં પન યસ્મા પટિસલ્લાનાનં ઉત્તમતો ફલસમાપત્તિતો વુટ્ઠાસિ, તસ્મા ‘‘પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો’’તિ વુત્તો. ભગવન્તં અભિવાદેત્વાતિ સમદસનખુજ્જલવિભૂસિતેન સિરસા ભગવન્તં સક્કચ્ચં વન્દિત્વા, અભિવાદાપેત્વા વા ‘‘સુખી ભવ, ચુન્દા’’તિ એવં વચીભેદં કારાપેત્વા, ભગવા પન કિર વન્દિતો સમાનો સુવણ્ણદુન્દુભિસદિસં ગીવં પગ્ગય્હ કણ્ણસુખં પેમનિયં અમતાભિસેકસદિસં બ્રહ્મઘોસં નિચ્છારેન્તો ‘‘સુખી હોહી’’તિ તસ્સ તસ્સ નામં ગહેત્વા વદતિ, એતં આચિણ્ણં તથાગતાનં. તત્રિદં સાધકસુત્તં, ‘‘સક્કો, ભન્તે, દેવાનમિન્દો સામચ્ચો સપરિજનો ભગવતો પાદે સિરસા વન્દતીતિ, સુખી હોતુ પઞ્ચસિખ સક્કો દેવાનમિન્દો સામચ્ચો સપરિજનો, સુખકામા હિ દેવા મનુસ્સા અસુરા નાગા ગન્ધબ્બા, યે ચઞ્ઞે ¶ સન્તિ પુથુકાયા’’તિ. એવઞ્ચ પન તથાગતા એવરૂપે મહેસક્ખે યક્ખે અભિવદન્તીતિ.

યા ઇમાતિ ઇદાનિ વત્તબ્બાભિમુખં કરોન્તો વિય આહ. અનેકવિહિતાતિ નાનપ્પકારા. દિટ્ઠિયોતિ મિચ્છાદિટ્ઠિયો ¶ . લોકે ઉપ્પજ્જન્તીતિ સત્તેસુ પાતુભવન્તિ. અત્તવાદપ્પટિસંયુત્તાતિ ‘‘રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિઆદિનયપ્પવત્તેન અત્તવાદેન પટિસંયુત્તા, તા વીસતિ ભવન્તિ. લોકવાદપ્પટિસંયુત્તાતિ ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચા’’તિઆદિનયપ્પવત્તેન લોકવાદેન પટિસંયુત્તા, તા અટ્ઠ હોન્તિ સસ્સતો, અસસ્સતો, સસ્સતો ચ અસસ્સતો ચ, નેવ સસ્સતો નાસસ્સતો, અન્તવા, અનન્તવા, અન્તવા ચ અનન્તવા ચ, નેવન્તવા નાનન્તવા અત્તા ચ લોકો ચાતિ એવં પવત્તત્તા.

આદિમેવાતિઆદીસુ અયમત્થો કિં નુ ખો ભન્તે આદિમેવ મનસિકરોન્તસ્સ અપ્પત્વાપિ સોતાપત્તિમગ્ગં ¶ વિપસ્સનામિસ્સકપઠમમનસિકારમેવ મનસિકરોન્તસ્સ ભિક્ખુનો એવમેતાસં એત્તકેનેવ ઉપાયેન એતાસં દિટ્ઠીનં પહાનઞ્ચ પટિનિસ્સગ્ગો ચ હોતીતિ. ઇદઞ્ચ થેરો અત્તના અનધિમાનિકોપિ સમાનો અધિમાનિકાનં અધિમાનપ્પહાનત્થં અધિમાનિકો વિય હુત્વા પુચ્છતીતિ વેદિતબ્બો. અપરે પનાહુ ‘‘થેરસ્સ અન્તેવાસિકા આદિમનસિકારેનેવ દિટ્ઠીનં સમુચ્છેદપ્પહાનં હોતીતિ એવંસઞ્ઞિનોપિ, સમાપત્તિવિહારા સલ્લેખવિહારાતિ એવંસઞ્ઞિનોપિ અત્થિ. સો તેસં અત્થાય ભગવન્તં પુચ્છતી’’તિ.

૮૨. અથસ્સ ભગવા તાસં દિટ્ઠીનં પહાનૂપાયં દસ્સેન્તો યા ઇમાતિઆદિમાહ. તત્થ યત્થ ચેતા દિટ્ઠિયો ઉપ્પજ્જન્તીતિઆદિ પઞ્ચક્ખન્ધે સન્ધાય વુત્તં. એતેસુ હિ એતા દિટ્ઠિયો ઉપ્પજ્જન્તિ. યથાહ ‘‘રૂપે ખો, ભિક્ખવે, સતિ રૂપં અભિનિવિસ્સ એવં દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ, સો અત્તા સો લોકો સો પેચ્ચ ભવિસ્સામિ નિચ્ચો ધુવો સસ્સતો અવિપરિણામધમ્મો’’તિ (સં. નિ. ૩.૧૫૨) વિત્થારો. આરમ્મણવસેન પન એકવચનં કત્વા યત્થ ચાતિ આહ, યસ્મિં આરમ્મણે ઉપ્પજ્જન્તીતિ વુત્તં હોતિ. એત્થ ચ ઉપ્પજ્જન્તિ અનુસેન્તિ સમુદાચરન્તીતિ ઇમેસં એવં નાનાકરણં વેદિતબ્બં. જાતિવસેન હિ અજાતા જાયમાના ઉપ્પજ્જન્તીતિ વુચ્ચન્તિ. પુનપ્પુનં આસેવિતા થામગતા ¶ અપ્પટિવિનીતા અનુસેન્તીતિ. કાયવચીદ્વારં સમ્પત્તા સમુદાચરન્તીતિ, ઇદમેતેસં નાનાકરણં. તં નેતં મમાતિઆદીસુ તં પઞ્ચક્ખન્ધપ્પભેદં આરમ્મણમેતં મય્હં ન હોતિ, અહમ્પિ એસો ન ¶ અસ્મિ, એસો મે અત્તાપિ ન હોતીતિ એવમેતં યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતોતિ એવં તાવ પદત્થો વેદિતબ્બો.

યસ્મા પન એત્થ એતં મમાતિ તણ્હાગાહો, તઞ્ચ ગણ્હન્તો અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતપ્પભેદં તણ્હાપપઞ્ચં ગણ્હાતિ. એસોહમસ્મીતિ માનગાહો, તઞ્ચ ગણ્હન્તો નવપ્પભેદં માનપપઞ્ચં ગણ્હાતિ. એસો મે અત્તાતિ દિટ્ઠિગાહો, તઞ્ચ ગણ્હન્તો દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતપ્પભેદં દિટ્ઠિપપઞ્ચં ગણ્હાતિ. તસ્મા નેતં મમાતિ વદન્તો ભગવા યથાવુત્તપ્પભેદં તણ્હાપપઞ્ચં પટિક્ખિપતિ. નેસોહમસ્મીતિ માનપપઞ્ચં. ન મેસો અત્તાતિ દિટ્ઠિપપઞ્ચં. દિટ્ઠેકટ્ઠાયેવ ચેત્થ તણ્હામાના વેદિતબ્બા. એવમેતન્તિ એવં ‘‘નેતં મમા’’તિઆદિના આકારેન એતં ખન્ધપઞ્ચકં. યથાભૂતન્તિ યથા સભાવં, યથા અત્થીતિ વુત્તં હોતિ. ખન્ધપઞ્ચકઞ્હિ એતેનેવ આકારેન અત્થિ. મમન્તિઆદિના પન ગય્હમાનમ્પિ તેનાકારેન નેવત્થીતિ અધિપ્પાયો. સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતોતિ સોતાપત્તિમગ્ગપઞ્ઞાપરિયોસાનાય ¶ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય સુટ્ઠુ પસ્સન્તસ્સ. એવમેતાસન્તિ એતેન ઉપાયેન એતાસં. પહાનં પટિનિસ્સગ્ગોતિ ઉભયમ્પેતં સમુચ્છેદપ્પહાનસ્સેવાધિવચનં.

એવં ભગવા આદિમનસિકારેનેવ દિટ્ઠીનં પહાનં હોતિ નુ ખો નોતિ આયસ્મતા મહાચુન્દેન અધિમાનિકાનં વસેન પઞ્હં પુટ્ઠો સોતાપત્તિમગ્ગેન દિટ્ઠિપ્પહાનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સયમેવ અધિમાનિકાનં ઝાનં વિભજન્તો ઠાનં ખો પનેતન્તિઆદિમાહ. તત્થ અધિમાનિકા નામ યેસં અપ્પત્તે પત્તસઞ્ઞાય અધિમાનો ઉપ્પજ્જતિ, સ્વાયં ઉપ્પજ્જમાનો નેવ લોકવટ્ટાનુસારીનં બાલપુથુજ્જનાનં ઉપ્પજ્જતિ, ન અરિયસાવકાનં. ન હિ સોતાપન્નસ્સ ‘‘સકદાગામી અહ’’ન્તિ અધિમાનો ઉપ્પજ્જતિ, ન સકદાગામિસ્સ ‘‘અનાગામી અહ’’ન્તિ, ન અનાગામિનો ‘‘અરહા અહ’’ન્તિ, કારકસ્સેવ પન સમથવસેન વા વિપસ્સનાવસેન વા વિક્ખમ્ભિતકિલેસસ્સ નિચ્ચં યુત્તપયુત્તસ્સ આરદ્ધવિપસ્સકસ્સ ઉપ્પજ્જતિ. તસ્સ હિ સમથવિક્ખમ્ભિતાનં વા વિપસ્સનાવિક્ખમ્ભિતાનં વા કિલેસાનં સમુદાચારં અપસ્સતો ‘‘સોતાપન્નો ¶ અહન્તિ વા, સકદાગામી, અનાગામી ¶ , અરહા અહ’’ન્તિ વા અધિમાનો ઉપ્પજ્જતિ, તલઙ્ગરતિસ્સપબ્બતવાસિધમ્મદિન્નત્થેરેન ઓવાદિયમાનત્થેરાનં વિય.

થેરસ્સ કિર અચિરૂપસમ્પન્નસ્સેવ ઓવાદે ઠત્વા બહૂ ભિક્ખૂ વિસેસં અધિગચ્છિંસુ. તં પવત્તિં સુત્વા તિસ્સમહાવિહારવાસી ભિક્ખુસઙ્ઘો ‘‘ન અટ્ઠાનનિયોજકો થેરોતિ થેરં આનેથા’’તિ સમ્બહુલે ભિક્ખૂ પાહેસિ. તે ગન્ત્વા, ‘‘આવુસો, ધમ્મદિન્ન ભિક્ખુસઙ્ઘો તં પક્કોસાપેતી’’તિ આહંસુ. સો આહ ‘‘કિં પન તુમ્હે, ભન્તે, અત્તાનં ગવેસથ પર’’ન્તિ? અત્તાનં સપ્પુરિસાતિ, સો તેસં કમ્મટ્ઠાનમદાસિ, સબ્બેવ અરહત્તં પાપુણિંસુ. ભિક્ખુસઙ્ઘો પુન અઞ્ઞે ભિક્ખૂ પાહેસિ, એવં યાવતતિયં પહિતા સબ્બેપિ તત્થેવ અરહત્તં પત્વા વિહરિંસુ.

તતો સઙ્ઘો ગતગતા નાગચ્છન્તીતિ અઞ્ઞતરં વુડ્ઢપબ્બજિતં પાહેસિ. સો ગન્ત્વા ચ, ‘‘ભન્તે, ધમ્મદિન્ન તિક્ખત્તું તિસ્સમહાવિહારવાસી ભિક્ખુસઙ્ઘો તુય્હં સન્તિકે પેસેસિ, ત્વં નામ સઙ્ઘસ્સ આણં ગરું ન કરોસિ, નાગચ્છસી’’તિ આહ. થેરો કિમેતન્તિ પણ્ણસાલં અપ્પવિસિત્વાવ પત્તચીવરં ગાહાપેત્વા તાવદેવ નિક્ખમિ, સો અન્તરામગ્ગે હઙ્કનવિહારં પાવિસિ. તત્થ ચેકો મહાથેરો સટ્ઠિવસ્સાતીતો અધિમાનેન અરહત્તં પટિજાનાતિ. થેરો તં ઉપસઙ્કમિત્વા ¶ વન્દિત્વા પટિસન્થારં કત્વા અધિગમં પુચ્છિ. થેરો આહ ‘‘આમ ધમ્મદિન્ન, યં પબ્બજિતેન કાતબ્બં, ચિરકતં તં મયા, અતીતસટ્ઠિવસ્સોમ્હિ એતરહી’’તિ. કિં, ભન્તે, ઇદ્ધિમ્પિ વળઞ્જેથાતિ. આમ ધમ્મદિન્નાતિ. સાધુ વત, ભન્તે, હત્થિં તુમ્હાકં પટિમુખં આગચ્છન્તં માપેથાતિ. સાધાવુસોતિ થેરો સબ્બસેતં સત્તપ્પતિટ્ઠં તિધાપભિન્નં નઙ્ગુટ્ઠં બીજયમાનં સોણ્ડં મુખે પક્ખિપિત્વા દ્વીહિ દન્તેહિ વિજ્ઝિતુકામં વિય પટિમુખં આગચ્છન્તં મહાહત્થિં માપેસિ. સો તં અત્તનાયેવ માપિતં હત્થિં દિસ્વા ભીતો પલાયિતું આરભિ. તદાવ અત્તાનં ‘‘નાહં અરહા’’તિ ઞત્વા ધમ્મદિન્નસ્સ પાદમૂલે ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા ‘‘પતિટ્ઠા મે હોહિ, આવુસો’’તિ આહ. ધમ્મદિન્નો ‘‘મા, ભન્તે, સોચિ, મા અનત્તમનો અહોસિ, કારકાનંયેવ અધિમાનો ઉપ્પજ્જતી’’તિ ¶ થેરં સમસ્સાસેત્વા કમ્મટ્ઠાનમદાસિ. થેરો તસ્સોવાદે ઠત્વા અરહત્તં પાપુણિ.

ચિત્તલપબ્બતેપિ ¶ તાદિસોવ થેરો વસતિ. ધમ્મદિન્નો તમ્પિ ઉપસઙ્કમિત્વા તથેવ પુચ્છિ. સોપિ તથેવ બ્યાકાસિ. તતો નં ધમ્મદિન્નો કિં, ભન્તે, ઇદ્ધિમ્પિ વળઞ્જેથાતિ આહ. આમાવુસોતિ. સાધુ વત, ભન્તે, એકં પોક્ખરણિં માપેથાતિ. થેરો માપેસિ. એત્થ, ભન્તે, પદુમગુમ્બં માપેથાતિ. તમ્પિ માપેસિ. પદુમગુમ્બે મહાપદુમં માપેથાતિ. તમ્પિ માપેસિ. એતસ્મિં પદુમગુમ્બે ઠત્વા મધુરસ્સરેન ગાયન્તં નચ્ચન્તઞ્ચ એકં ઇત્થિવિગ્ગહં માપેથાતિ. તમ્પિ માપેસિ. સો એતં, ભન્તે, પુનપ્પુનં ઉપનિજ્ઝાયથાતિ વત્વા સયં પાસાદં પાવિસિ. થેરસ્સ તં ઉપનિજ્ઝાયતો સટ્ઠિવસ્સાનિ વિક્ખમ્ભિતકિલેસા ચલિંસુ, સો તદા અત્તાનં ઞત્વા પુરિમત્થેરો વિય ધમ્મદિન્નત્થેરસ્સ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરહત્તં પાપુણિ.

ધમ્મદિન્નોપિ અનુપુબ્બેન તિસ્સમહાવિહારં અગમાસિ. તસ્મિઞ્ચ સમયે થેરા ચેતિયઙ્ગણં સમ્મજ્જિત્વા બુદ્ધારમ્મણં પીતિં ઉપ્પાદેત્વા નિસિન્ના હોન્તિ, એતં કિર તેસં વત્તં. તેન નેસં એકોપિ ‘‘ઇધ પત્તચીવરં ઠપેહી’’તિ ધમ્મદિન્નં વત્તા પુચ્છિતાપિ નાહોસિ. ધમ્મદિન્નો એસો ભવેય્યાતિ ઞત્વા પન પઞ્હં પુચ્છિંસુ. સો પુચ્છિતપઞ્હે તિણ્હેન અસિના કુમુદનાળકલાપં વિય છિન્દિત્વા પાદઙ્ગુલિયા મહાપથવિં પહરિ. ભન્તે અયં અચેતના મહાપથવીપિ ધમ્મદિન્નસ્સ ગુણં જાનાતિ. તુમ્હે પન ન જાનિત્થાતિ ચ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અચેતનાયં ¶ પથવી, વિજાનાતિ ગુણાગુણં;

સચેતનાથ ખો ભન્તે, ન જાનાથ ગુણાગુણ’’ન્તિ.

તાવદેવ ચ આકાસે અબ્ભુગ્ગન્ત્વા તલઙ્ગરતિસ્સપબ્બતમેવ અગમાસિ. એવં કારકસ્સેવ અધિમાનો ઉપ્પજ્જતિ. તસ્મા ભગવા તાદિસાનં ભિક્ખૂનં વસેન ઝાનં વિભજન્તો ઠાનં ખો પનેતન્તિઆદિમાહ.

તસ્સત્થો, અત્થેતં કારણં, નો નત્થિ. યેન ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ બાહિરપરિબ્બાજકેહિ ¶ સાધારણં વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય, યં પન તસ્સ એવમસ્સ સલ્લેખેન વિહરામીતિ, યં પટિપત્તિવિધાનં કિલેસે સંલિખતિ, તેનાહં વિહરામીતિ, તં ન યુજ્જતિ, ન ¶ હિ અધિમાનિકસ્સ ભિક્ખુનો ઝાનં સલ્લેખો વા સલ્લેખપટિપદા વા હોતિ. કસ્મા? અવિપસ્સનાપાદકત્તા. ન હિ સો ઝાનં સમાપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસતિ, ઝાનં પનસ્સ ચિત્તેકગ્ગમત્તં કરોતિ, દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારો હોતિ. તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ભગવા ‘‘ન ખો પનેતે, ચુન્દ, અરિયસ્સ વિનયે સલ્લેખા વુચ્ચન્તિ, દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારા એતે અરિયસ્સ વિનયે વુચ્ચન્તી’’તિ આહ.

તત્થ એતેતિ ઝાનધમ્મવસેન બહુવચનં વેદિતબ્બં, એતે પઠમજ્ઝાનધમ્માતિ વુત્તં હોતિ. સમાપત્તિવસેન વા, એકમ્પિ હિ પઠમજ્ઝાનં પુનપ્પુનં સમાપત્તિવસેન પવત્તત્તા બહુત્તં ગચ્છતિ. આરમ્મણવસેન વા, એકમ્પિ હિ પઠમજ્ઝાનં પથવીકસિણાદીસુ પવત્તિવસેન બહુત્તં ગચ્છતીતિ. એસ નયો દુતિયતતિયચતુત્થજ્ઝાનેસુ. આરુપ્પઝાનેસુ પન આરમ્મણભેદાભાવતો પુરિમકારણદ્વયવસેનેવ બહુવચનં વેદિતબ્બં.

યસ્મા ચેતેસં અઙ્ગાનિપિ સન્તાનિ આરમ્મણાનિપિ, નિબ્બુતાનિ ચેવ સુખુમાનિ ચાતિ વુત્તં હોતિ, તસ્મા તાનિ સન્તા એતે વિહારાતિ એવં વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. અયં તાવ તેસં ચતુન્નમ્પિ સાધારણા વણ્ણના. વિસેસવણ્ણના પન ‘‘સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાન’’ન્તિઆદિપદાનુસારતો વત્તબ્બા સિયા. સા વિસુદ્ધિમગ્ગે સબ્બાકારેન વુત્તાયેવ.

૮૩. એવં ¶ યસ્મા અધિમાનિકસ્સ ભિક્ખુનો ઝાનવિહારો અવિપસ્સનાપાદકત્તા સલ્લેખવિહારો ન હોતિ, ન હિ સો ઝાનં સમાપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસતિ, ચિત્તેકગ્ગકરો દિટ્ઠધમ્મે સુખવિહારો પનસ્સ હોતિ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો રૂપજ્ઝાનાનિ ચ અરૂપજ્ઝાનાનિ ચ વિભજિત્વા ઇદાનિ ચ યત્થ સલ્લેખો કાતબ્બો ચતુચત્તાલીસાય આકારેહિ, તઞ્ચ વત્થું તઞ્ચ સલ્લેખં દસ્સેન્તો ઇધ ખો પન વોતિઆદિમાહ.

કસ્મા પન ‘‘અટ્ઠહિ સમાપત્તીહિ અવિહિંસાદયો સલ્લેખા’’તિ વુત્તા? લોકુત્તરપાદકત્તા. બાહિરકાનઞ્હિ અટ્ઠ સમાપત્તિયો વટ્ટપાદકાયેવ. સાસને ¶ સરણગમનમ્પિ લોકુત્તરપાદકં, પગેવ અવિહિંસાદયો. ઇમિનાયેવ ચ સુત્તેન વેદિતબ્બં ‘‘યથા બાહિરકસ્સ અટ્ઠસમાપત્તિલાભિનો પઞ્ચાભિઞ્ઞસ્સાપિ દિન્નદાનતો સાસને તિસરણગતસ્સ ¶ દિન્નદાનં મહપ્ફલતરં હોતી’’તિ. ઇદઞ્હિ સન્ધાય દક્ખિણાવિસુદ્ધિસુત્તે ‘‘બાહિરકે કામેસુ વીતરાગે દાનં દત્વા કોટિસતસહસ્સગુણા પાટિકઙ્ખિતબ્બા. સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્ને દાનં દત્વા અસઙ્ખેય્યા અપ્પમેય્યા દક્ખિણા પાટિકઙ્ખિતબ્બા, કો પન વાદો સોતાપન્ને’’તિ વુત્તં (મ. નિ. ૩.૩૭૯). સરણગમનતો પટ્ઠાય હિ તત્થ સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નો અધિપ્પેતોતિ, અયં તાવેત્થ પાળિયોજના.

અનુપદવણ્ણનાયં પન ઇધાતિ વિહિંસાદિવત્થુદીપનમેતં. ખો પનાતિ નિપાતમત્તં. વોતિ કરણત્થે સામિવચનં, અયં પન સઙ્ખેપત્થો, યદેતં ‘‘પરે વિહિંસકા ભવિસ્સન્તી’’તિઆદિના નયેન વિહિંસાદિવત્થું વદામ. ઇધ, ચુન્દ, તુમ્હેહિ સલ્લેખો કાતબ્બોતિ.

એવં સઙ્ખેપતો વત્વા ઇદાનિ વિત્થારેન્તો ‘‘પરે વિહિંસકા ભવિસ્સન્તિ, મયમેત્થ અવિહિંસકા ભવિસ્સામાતિ સલ્લેખો કરણીયો’’તિઆદિમાહ.

તત્થ પરેતિ યે કેચિ ઇમં સલ્લેખમનનુયુત્તા. વિહિંસકા ભવિસ્સન્તીતિ પાણિના વા લેડ્ડુના વાતિઆદીહિ સત્તાનં વિહેસકા ભવિસ્સન્તિ. મયમેત્થ અવિહિંસકા ભવિસ્સામાતિ મયં પન યત્થેવ વત્થુસ્મિં પરે એવં વિહિંસકા ભવિસ્સન્તિ, એત્થેવ અવિહિંસકા ભવિસ્સામ, અવિહિંસં ઉપ્પાદેત્વા વિહરિસ્સામ. ઇતિ સલ્લેખો કરણીયોતિ એવં તુમ્હેહિ સલ્લેખો કાતબ્બો ¶ . સલ્લેખોતિ ચ ઇધ અવિહિંસાવ વેદિતબ્બા. અવિહિંસા હિ વિહિંસં સલ્લેખતિ, તં છિન્દતિ, તસ્મા સલ્લેખોતિ વુચ્ચતિ. એસ નયો સબ્બત્થ. અયં પન વિસેસો. પરે મિચ્છાદિટ્ઠીતિ એત્થ કમ્મપથાનં અન્તમિચ્છાદિટ્ઠિઞ્ચ મિચ્છત્તાનં આદિમિચ્છાદિટ્ઠિઞ્ચ મિસ્સેત્વા દિટ્ઠિ વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. તથા મયમેત્થ સમ્માદિટ્ઠીતિ વુત્તટ્ઠાને સમ્માદિટ્ઠિ. એત્થ ચ કમ્મપથકથા વિત્થારતો સમ્માદિટ્ઠિસુત્તે આવિ ભવિસ્સતિ. મિચ્છત્તેસુ મિચ્છાદિટ્ઠિઆદયો દ્વેધાવિતક્કે.

અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો, પાણં અતિપાતેન્તીતિ પાણાતિપાતી ¶ પાણઘાતકાતિ અત્થો. અદિન્નં આદિયન્તીતિ અદિન્નાદાયી, પરસ્સ હારિનોતિ અત્થો. અબ્રહ્મં હીનં લામકધમ્મં ચરન્તીતિ અબ્રહ્મચારી, મેથુનધમ્મપ્પટિસેવકાતિ ¶ અત્થો. બ્રહ્મં સેટ્ઠં પટિપદં ચરન્તીતિ બ્રહ્મચારી, મેથુના પટિવિરતાતિ અત્થો. એત્થ ચ બ્રહ્મચરિયં સલ્લેખોતિ વેદિતબ્બં. બ્રહ્મચરિયઞ્હિ અબ્રહ્મચરિયં સલ્લેખતિ. મુસા વદન્તીતિ મુસાવાદી, પરેસં અત્થભઞ્જનકં તુચ્છં અલિકં વાચં ભાસિતારોતિ અત્થો. પિસુણા વાચા એતેસન્તિ પિસુણવાચા. પરેસં મમ્મચ્છેદિકા ફરુસા વાચા એતેસન્તિ ફરુસવાચા. સમ્ફં નિરત્થકવચનં પલપન્તીતિ સમ્ફપ્પલાપી. અભિજ્ઝાયન્તીતિ અભિજ્ઝાલૂ, પરભણ્ડલુબ્ભનસીલાતિ અત્થો. બ્યાપન્નં પૂતિભૂતં ચિત્તમેતેસન્તિ બ્યાપન્નચિત્તા. મિચ્છા પાપિકા વિઞ્ઞુગરહિતા એતેસં દિટ્ઠીતિ મિચ્છાદિટ્ઠી, કમ્મપથપરિયાપન્નાય નત્થિ દિન્નન્તિઆદિવત્થુકાય, મિચ્છત્તપરિયાપન્નાય અનિય્યાનિકદિટ્ઠિયા ચ સમન્નાગતાતિ અત્થો. સમ્મા સોભના વિઞ્ઞુપ્પસત્થા એતેસં દિટ્ઠીતિ સમ્માદિટ્ઠી, કમ્મપથપરિયાપન્નાય અત્થિ દિન્નન્તિઆદિકાય કમ્મસ્સકતાદિટ્ઠિયા, સમ્મત્તપરિયાપન્નાય મગ્ગદિટ્ઠિયા ચ સમન્નાગતાતિ અત્થો.

મિચ્છાસઙ્કપ્પાતિ અયાથાવઅનિય્યાનિકઅકુસલસઙ્કપ્પા. એસ નયો મિચ્છાવાચાતિઆદીસુ. અયં પન વિસેસો, મિચ્છાસઙ્કપ્પાદયો વિય હિ મિચ્છાસતિ નામ પાટિએક્કો કોચિ ધમ્મો નત્થિ, અતીતં પન ચિન્તયતો પવત્તાનં ચતુન્નમ્પિ અકુસલક્ખન્ધાનમેતં અધિવચનં. યમ્પિ વુત્તં ભગવતા – ‘‘અત્થેસા, ભિક્ખવે, અનુસ્સતિ, નેસા નત્થીતિ વદામિ, પુત્તલાભં વા, ભિક્ખવે, અનુસ્સરતો, ધનલાભં વા, ભિક્ખવે, અનુસ્સરતો, યસલાભં વા, ભિક્ખવે, અનુસ્સરતો’’તિ, તમ્પિ તં તં ચિન્તેન્તસ્સ સતિપતિરૂપકેન ઉપ્પત્તિં સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં ¶ . મિચ્છાઞાણીતિ એત્થ ચ મિચ્છાઞાણન્તિ પાપકિરિયાસુ ઉપાયચિન્તાવસેન પાપં કત્વા ‘‘સુકતં મયા’’તિ પચ્ચવેક્ખણાકારેન ચ ઉપ્પન્નો મોહો વેદિતબ્બો, તેન સમન્નાગતા પુગ્ગલા મિચ્છાઞાણી. સમ્માઞાણીતિ એત્થ પન એકૂનવીસતિભેદં ¶ પચ્ચવેક્ખણાઞાણં ‘‘સમ્માઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તેન સમન્નાગતા પુગ્ગલા સમ્માઞાણી. મિચ્છાવિમુત્તીતિ અવિમુત્તાયેવ સમાના ‘‘વિમુત્તા મય’’ન્તિ એવંસઞ્ઞિનો, અવિમુત્તિયં વા વિમુત્તિસઞ્ઞિનો. તત્રાયં વચનત્થો, મિચ્છા પાપિકા વિપરીતા વિમુત્તિ એતેસં અત્થીતિ મિચ્છાવિમુત્તી. મિચ્છાવિમુત્તીતિ ચ યથાવુત્તેનાકારેન પવત્તાનં અકુસલક્ખન્ધાનમેતં અધિવચનં. ફલસમ્પયુત્તાનિ પન સમ્માદિટ્ઠિઆદીનિ અટ્ઠઙ્ગાનિ ઠપેત્વા સેસધમ્મા સમ્માવિમુત્તીતિ વેદિતબ્બા. સા ચ મિચ્છાવિમુત્તિં સલ્લિખિત્વા ઠિતત્તા સલ્લેખોતિ ¶ વેદિતબ્બા. તત્થ નિયોજેન્તો આહ ‘‘મયમેત્થ સમ્માવિમુત્તી ભવિસ્સામાતિ સલ્લેખો કરણીયો’’તિ.

ઇતો પરાનિ તીણિ નીવરણવસેન વુત્તાનિ. અભિજ્ઝાલૂ બ્યાપન્નચિત્તાતિ એવં કમ્મપથેસુ વુત્તત્તા પનેત્થ પઠમાનિ દ્વે નીવરણાનિ ન વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. તત્થ થિનમિદ્ધેન પરિયુટ્ઠિતા અભિભૂતાતિ થિનમિદ્ધપરિયુટ્ઠિતા. ઉદ્ધચ્ચેન સમન્નાગતાતિ ઉદ્ધતા. વિચિનન્તા કિચ્છન્તિ ન સક્કોન્તિ સન્નિટ્ઠાનં કાતુન્તિ વિચિકિચ્છી. કોધનાતિઆદીનિ દસ ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસવસેન વુત્તાનિ. તત્થ કોધાદીસુ યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં ધમ્મદાયાદવત્થસુત્તેસુ વુત્તં. અયં પનેત્થ વચનત્થો – કોધનાતિ કુજ્ઝનસીલા. ઉપનાહીતિ ઉપનાહનસીલા, ઉપનાહો વા એતેસં અત્થીતિ ઉપનાહી. તથા મક્ખી પલાસી ચ. ઇસ્સન્તીતિ ઇસ્સુકી. મચ્છરાયન્તીતિ મચ્છરી, મચ્છેરં વા એતેસં અત્થીતિ મચ્છરી. સઠયન્તીતિ સઠા, ન સમ્મા ભાસન્તીતિ વુત્તં હોતિ, કેરાટિકયુત્તાનમેતં અધિવચનં. માયા એતેસં અત્થીતિ માયાવી. થમ્ભસમઙ્ગિતાય થદ્ધા. અતિમાનયોગેન અતિમાની. વુત્તપચ્ચનીકનયેન સુક્કપક્ખો વેદિતબ્બો.

દુબ્બચાતિ વત્તું દુક્ખા કિઞ્ચિ વુચ્ચમાના ન સહન્તિ. તબ્બિપરીતા સુવચા. દેવદત્તાદિસદિસા પાપકા મિત્તા એતેસન્તિ પાપમિત્તા. બુદ્ધા વા સારિપુત્તાદિસદિસા વા કલ્યાણા મિત્તા એતેસન્તિ કલ્યાણમિત્તા. કાયદુચ્ચરિતાદીસુ ચિત્તવોસ્સગ્ગવસેન પમત્તા. વિપરીતા અપ્પમત્તાતિ વેદિતબ્બા. ઇમાનિ ¶ તીણિ પકિણ્ણકવસેન વુત્તાનિ. અસ્સદ્ધાતિઆદીનિ સત્ત અસદ્ધમ્મવસેન. તત્થ તીસુ વત્થૂસુ સદ્ધા એતેસં નત્થીતિ અસ્સદ્ધા. સુક્કપક્ખે ¶ સદ્દહન્તીતિ સદ્ધા, સદ્ધા વા એતેસં અત્થીતિપિ સદ્ધા. નત્થિ એતેસં હિરીતિ અહિરિકા, અકુસલસમાપત્તિયા અજિગુચ્છમાનાનમેતં અધિવચનં. હિરી એતેસં મને, હિરિયા વા યુત્તમનાતિ હિરિમના. ન ઓત્તપ્પન્તીતિ અનોત્તપ્પી, અકુસલસમાપત્તિયા ન ભાયન્તીતિ વુત્તં હોતિ. તબ્બિપરીતા ઓત્તપ્પી. અપ્પં સુતમેતેસન્તિ અપ્પસ્સુતા, અપ્પન્તિ ચ થોકન્તિ ન ગહેતબ્બં, નત્થીતિ ગહેતબ્બં. ‘‘અપ્પસ્સુતા’’તિ હિ નિસ્સુતા સુતવિરહિતા વુચ્ચન્તિ. બહુ સુતમેતેસન્તિ બહુસ્સુતા, તથાગતભાસિતં એકમ્પિ ગાથં યાથાવતો ઞત્વા અનુરૂપપટિપન્નાનમેતં અધિવચનં. કુચ્છિતા સીદન્તીતિ કુસીતા, હીનવીરિયાનમેતં અધિવચનં. આરદ્ધં ¶ વીરિયમેતેસન્તિ આરદ્ધવીરિયા, સમ્મપ્પધાનયુત્તાનમેતં અધિવચનં, મુટ્ઠા સતિ એતેસન્તિ મુટ્ઠસ્સતી, નટ્ઠસ્સતીતિ વુત્તં હોતિ. ઉપટ્ઠિતા સતિ એતેસન્તિ ઉપટ્ઠિતસ્સતી, નિચ્ચં આરમ્મણાભિમુખપ્પવત્તસતીનમેતં અધિવચનં. દુટ્ઠા પઞ્ઞા એતેસન્તિ દુપ્પઞ્ઞા, નટ્ઠપઞ્ઞાતિ વુત્તં હોતિ. પઞ્ઞાય સમ્પન્નાતિ પઞ્ઞાસમ્પન્ના, પઞ્ઞાતિ ચ ઇધ વિપસ્સનાપઞ્ઞા વેદિતબ્બા. વિપસ્સનાસમ્ભારો હિ પરિપૂરો ઇમસ્મિં ઠાને આગતો, તસ્મા વિપસ્સનાપઞ્ઞાવ અયન્તિ પોરાણાનં આણા.

ઇદાનિ એકમેવ લોકુત્તરગુણાનં અન્તરાયકરં અનિય્યાનિકદિટ્ઠિં તીહાકારેહિ દસ્સેન્તો સન્દિટ્ઠિપરામાસીતિઆદિમાહ. તત્થ સન્દિટ્ઠિં પરામસન્તીતિ સન્દિટ્ઠિપરામાસી. આધાનં ગણ્હન્તીતિ આધાનગ્ગાહી, આધાનન્તિ દળ્હં વુચ્ચતિ, દળ્હગ્ગાહીતિ અત્થો. યુત્તકારણં દિસ્વાવ લદ્ધિં પટિનિસ્સજ્જન્તીતિ પટિનિસ્સગ્ગી, દુક્ખેન કિચ્છેન કસિરેન બહુમ્પિ કારણં દસ્સેત્વા ન સક્કા પટિનિસ્સગ્ગં કાતુન્તિ દુપ્પટિનિસ્સગ્ગી, યે અત્તનો ઉપ્પન્નં દિટ્ઠિં ઇદમેવ સચ્ચન્તિ દળ્હં ગણ્હિત્વા અપિ બુદ્ધાદીહિ કારણં દસ્સેત્વા વુચ્ચમાના ન પટિનિસ્સજ્જન્તિ, તેસમેતં અધિવચનં. તાદિસા હિ પુગ્ગલા યં યદેવ ધમ્મં વા અધમ્મં વા ગણ્હન્તિ, તં સબ્બં ‘‘એવં અમ્હાકં આચરિયેહિ કથિતં, એવં અમ્હેહિ ¶ સુત’’ન્તિ કુમ્મોવ અઙ્ગાનિ સકે કપાલે અન્તોયેવ સમોદહન્તિ, કુમ્ભીલગ્ગાહં ગણ્હન્તિ ન વિસ્સજ્જન્તિ. વુત્તવિપરિયાયેન સુક્કપક્ખો વેદિતબ્બો.

૮૪. એવં ચતુચત્તાલીસાય આકારેહિ સલ્લેખં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્મિં સલ્લેખે ચિત્તુપ્પાદસ્સાપિ બહૂપકારતં દસ્સેતું ચિત્તુપ્પાદમ્પિ ખો અહન્તિઆદિમાહ.

તસ્સત્થો ¶ , અહં, ચુન્દ, કુસલેસુ ધમ્મેસુ ચિત્તુપ્પાદમ્પિ બહૂપકારં વદામિ, યા પનેતા કાયેન ચ વાચાય ચ અનુવિધિયના, યથા પઠમં ચિત્તં ઉપ્પન્નં, તથેવ તેસં ધમ્માનં કાયેન કરણં, વાચાય ચ ‘‘કરોથા’’તિ આણાપનં વા, ઉગ્ગહપરિપુચ્છાદીનિ વા, તત્થ વાદોયેવ કો, એકન્તબહૂપકારાયેવ હિ તા અનુવિધિયનાતિ દસ્સેતિ. કસ્મા પનેત્થ ચિત્તુપ્પાદોપિ બહૂપકારોતિ? એકન્તહિતસુખાવહત્તા અનુવિધિયનાનં હેતુત્તા ચ.

‘‘દાનં ¶ દસ્સામી’’તિ હિ ચિત્તુપ્પાદો સયમ્પિ એકન્તહિતસુખાવહો અનુવિધિયનાનમ્પિ હેતુ, એવઞ્હિ ઉપ્પન્નચિત્તત્તાયેવ દુતિયદિવસે મહાવીથિં પિદહિત્વા મહામણ્ડપં કત્વા ભિક્ખુસતસ્સ વા ભિક્ખુસહસ્સસ્સ વા દાનં દેતિ, ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેથ પૂજેથ પરિવિસથા’’તિ પરિજને આણાપેતિ. એવં ‘‘સઙ્ઘસ્સ ચીવરં સેનાસનં ભેસજ્જં દસ્સામી’’તિ ચિત્તુપ્પાદો સયમ્પિ એકન્તહિતસુખાવહો અનુવિધિયનાનમ્પિ હેતુ, એવં ઉપ્પન્નચિત્તત્તાયેવ હિ ચીવરાદીનિ અભિસઙ્ખરોતિ દેતિ દાપેતિ ચ. એસ નયો સરણગમનાદીસુ.

‘‘સરણં ગચ્છામી’’તિ હિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વાવ પચ્છા કાયેન વા વાચાય વા સરણં ગણ્હાતિ. તથા ‘‘પઞ્ચઙ્ગં અટ્ઠઙ્ગં દસઙ્ગં વા સીલં સમાદિયિસ્સામી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા કાયેન વા વાચાય વા સમાદિયતિ, ‘‘પબ્બજિત્વા ચતૂસુ સીલેસુ પતિટ્ઠહિસ્સામી’’તિ ચ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા કાયેન વાચાય ચ પૂરેતબ્બં સીલં પૂરેતિ. ‘‘બુદ્ધવચનં ઉગ્ગહેસ્સામી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વાવ એકં વા નિકાયં દ્વે વા તયો વા ચત્તારો વા પઞ્ચ વા નિકાયે વાચાય ઉગ્ગણ્હાતિ. એવં ધુતઙ્ગસમાદાન-કમ્મટ્ઠાનુગ્ગહ-કસિણપરિકમ્મ-ઝાનસમાપત્તિવિપસ્સનામગ્ગફલ- પચ્ચેકબોધિ-સમ્માસમ્બોધિવસેન નેતબ્બં.

‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ હિ ચિત્તુપ્પાદો સયમ્પિ એકન્તહિતસુખાવહો અનુવિધિયનાનમ્પિ હેતુ, એવઞ્હિ ઉપ્પન્નચિત્તત્તાયેવ ¶ અપરેન સમયેન કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખેય્યાનિ કાયેન વાચાય ચ પારમિયો પૂરેત્વા સદેવકં લોકં તારેન્તો વિચરતિ. એવં સબ્બત્થ ચિત્તુપ્પાદોપિ બહૂપકારો. કાયવાચાહિ પન અનુવિધિયના અતિબહૂપકારાયેવાતિ વેદિતબ્બા.

એવં ¶ કુસલેસુ ધમ્મેસુ ચિત્તુપ્પાદસ્સાપિ બહૂપકારતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તત્થ નિયોજેન્તો ‘‘તસ્મા તિહ ચુન્દા’’તિઆદિમાહ. તં અત્થતો પાકટમેવ.

૮૫. એવં ચતુચત્તાલીસાય આકારેહિ દસ્સિતે સલ્લેખે ચિત્તુપ્પાદસ્સાપિ બહૂપકારતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સેવ સલ્લેખસ્સ હિતાધિગમાય મગ્ગભાવં દસ્સેન્તો સેય્યથાપીતિઆદિમાહ.

તસ્સત્થો ¶ , યથા નામ, ચુન્દ, ખાણુકણ્ટકપાસાણાદીહિ વિસમો મગ્ગો ભવેય્ય, તસ્સ પરિક્કમનાય પરિવજ્જનત્થાય અઞ્ઞો સુપરિકમ્મકતો વિય ભૂમિભાગો સમો મગ્ગો ભવેય્ય, યથા ચ રુક્ખમૂલપાસાણપપાતકુમ્ભીલમકરાદિ પરિબ્યાકુલં વિસમં તિત્થમસ્સ, તસ્સ પરિક્કમનાય પરિવજ્જનત્થાય અઞ્ઞં અવિસમં અનુપુબ્બગમ્ભીરં સોપાનફલકસદિસં તિત્થં ભવેય્ય, યં પટિપન્નો સુખેનેવ તં નદિં વા તળાકં વા અજ્ઝોગાહેત્વા ન્હાયેય્ય વા ઉત્તરેય્ય વા, એવમેવ ખો, ચુન્દ, વિસમમગ્ગવિસમતિત્થસદિસાય વિહિંસાય સમન્નાગતસ્સ વિહિંસકપુગ્ગલસ્સ સમમગ્ગસમતિત્થસદિસા અવિહિંસા હોતિ પરિક્કમનાય. યથેવ હિ વિસમમગ્ગતિત્થપરિવજ્જનત્થાય સમો મગ્ગો ચ તિત્થઞ્ચ પટિયત્તં, એવં વિહિંસાપરિવજ્જનત્થાય અવિહિંસા પટિયત્તા, યં પટિપન્નો સુખેનેવ મનુસ્સગતિં વા દેવગતિં વા અજ્ઝોગાહેત્વા સમ્પત્તિં વા અનુભવેય્ય ઉત્તરેય્ય વા લોકા. એતેનેવ ઉપાયેન સબ્બપદાનિ યોજેતબ્બાનિ.

૮૬. એવં તસ્સેવ હિતાધિગમાય મગ્ગભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઉપરિભાગઙ્ગમનીયતં દસ્સેન્તો, સેય્યથાપીતિઆદિમાહ.

તસ્સત્થો, યથા નામ, ચુન્દ, યે કેચિ અકુસલા ધમ્મા પટિસન્ધિયા જનકા વા અજનકા વા, દિન્નાયપિ પટિસન્ધિયા વિપાકજનકા વા અજનકા વા, સબ્બે તે જાતિવસેન અધોભાગઙ્ગમનીયાતિ એવંનામાવ હોન્તિ, વિપાકકાલે અનિટ્ઠાકન્તવિપાકત્તા. યથા ચ યે કેચિ કુસલા ધમ્મા ¶ પટિસન્ધિયા જનકા વા અજનકા વા દિન્નાયપિ પટિસન્ધિયા વિપાકજનકા વા અજનકા વા, સબ્બે તે જાતિવસેન ઉપરિભાગઙ્ગમનીયાતિ એવંનામાવ હોન્તિ, વિપાકકાલે ઇટ્ઠકન્તવિપાકત્તા, એવમેવ ખો, ચુન્દ, વિહિંસકસ્સ…પે… ઉપરિભાગાયાતિ. તત્રાયં ઓપમ્મસંસન્દના – યથા સબ્બે અકુસલા અધોભાગઙ્ગમનીયા, એવં વિહિંસકસ્સ ¶ એકા વિહિંસાપિ. યથા ચ સબ્બે કુસલા ઉપરિભાગઙ્ગમનીયા, એવં અવિહિંસકસ્સ એકા અવિહિંસાપિ. એતેનેવ ઉપાયેન અકુસલં અકુસલેન કુસલઞ્ચ કુસલેન ઉપમેતબ્બં, અયં કિરેત્થ અધિપ્પાયોતિ.

૮૭. એવં તસ્સેવ સલ્લેખસ્સ ઉપરિભાગઙ્ગમનીયતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પરિનિબ્બાપને સમત્થભાવં દસ્સેતું સો વત ચુન્દાતિઆદિમાહ. તત્થ ¶ સોતિ વુત્તપ્પકારપુગ્ગલનિદ્દેસો. તસ્સ યોતિ ઇમં ઉદ્દેસવચનં આહરિત્વા યો અત્તના પલિપપલિપન્નો, સો વત, ચુન્દ, પરં પલિપપલિપન્નં ઉદ્ધરિસ્સતીતિ એવં સબ્બપદેસુ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. પલિપપલિપન્નોતિ ગમ્ભીરકદ્દમે નિમુગ્ગો વુચ્ચતિ, નો ચ ખો અરિયસ્સ વિનયે. અરિયસ્સ પન વિનયે પલિપન્તિ પઞ્ચ કામગુણા વુચ્ચન્તિ. પલિપન્નોતિ તત્થ નિમુગ્ગો બાલપુથુજ્જનો, તસ્મા એવમેત્થ અત્થયોજના વેદિતબ્બા. યથા, ચુન્દ, કોચિ પુરિસો યાવ નાસિકગ્ગા ગમ્ભીરે કદ્દમે નિમુગ્ગો અપરં તત્થેવ નિમુગ્ગં હત્થે વા સીસે વા ગહેત્વા ઉદ્ધરિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ, ન હિ તં કારણમત્થિ, યેન સો તં ઉદ્ધરિત્વા થલે પતિટ્ઠપેય્ય, એવમેવ યો અત્તના પઞ્ચકામગુણપલિપે પલિપન્નો, સો વત પરં તથેવ પલિપપલિપન્નં ઉદ્ધરિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ.

તત્થ સિયા અયુત્તમેતં, પુથુજ્જનાનમ્પિ ભિક્ખુભિક્ખુનીઉપાસકઉપાસિકાનં ધમ્મદેસનં સુત્વા હોન્તિયેવ ધમ્મં અભિસમેતારો, તસ્મા પલિપપલિપન્નો ઉદ્ધરતીતિ, તં ન તથા દટ્ઠબ્બં. ભગવાયેવ હિ તત્થ ઉદ્ધરતિ, પસંસામત્તમેવ પન ધમ્મકથિકા લભન્તિ રઞ્ઞા પહિતલેખવાચકો વિય. યથા હિ રઞ્ઞો પચ્ચન્તજનપદે પહિતં લેખં તત્થ મનુસ્સા લેખં વાચેતું અજાનન્તા યો વાચેતું જાનાતિ, તેન વાચાપેત્વા તમત્થં સુત્વા ‘‘રઞ્ઞો આણા’’તિ આદરેન સમ્પાદેન્તિ, ન ચ નેસં ¶ હોતિ ‘‘લેખવાચકસ્સ અયં આણા’’તિ. લેખવાચકો પન ‘‘વિસ્સટ્ઠાય વાચાય વાચેસિ અનેલગળાયા’’તિ પસંસામત્તમેવ લભતિ, એવમેવ કિઞ્ચાપિ સારિપુત્તપભુતયો ધમ્મકથિકા ધમ્મં દેસેન્તિ, અથ ખો લિખિતપણ્ણવાચકો વિય તે હોન્તિ. ભગવતોયેવ પન સા ધમ્મદેસના રઞ્ઞો આણા વિય. યે ચ તં સુત્વા ધમ્મં અભિસમેન્તિ, તે ભગવાયેવ ઉદ્ધરતીતિ વેદિતબ્બા. ધમ્મકથિકા પન ‘‘વિસ્સટ્ઠાય વાચાય ધમ્મં દેસેન્તિ અનેલગળાયા’’તિ પસંસામત્તમેવ લભન્તીતિ. તસ્મા યુત્તમેવેતન્તિ. વુત્તવિપરિયાયેન સુક્કપક્ખો વેદિતબ્બો.

અદન્તો ¶ અવિનીતો અપરિનિબ્બુતોતિ એત્થ પન અનિબ્બિસતાય અદન્તો. અસિક્ખિતવિનયતાય અવિનીતો. અનિબ્બુતકિલેસતાય અપરિનિબ્બુતોતિ વેદિતબ્બો. સો તાદિસો પરં દમેસ્સતિ, નિબ્બિસં કરિસ્સતિ ¶ , વિનેસ્સતિ વા તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખાપેસ્સતિ, પરિનિબ્બાપેસ્સતિ વા તસ્સ કિલેસે નિબ્બાપેસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. વુત્તવિપરિયાયેન સુક્કપક્ખો વેદિતબ્બો.

એવમેવ ખો, ચુન્દ, વિહિંસકસ્સ…પે… પરિનિબ્બાનાયાતિ એત્થ પન એવમત્થો વેદિતબ્બો – યથા હિ અત્તના અપલિપપલિપન્નો પરં પલિપપલિપન્નં ઉદ્ધરિસ્સતિ, દન્તો દમેસ્સતિ, વિનીતો વિનેસ્સતિ, પરિનિબ્બુતો પરિનિબ્બાપેસ્સતીતિ ઠાનમેતં વિજ્જતીતિ. કિં પન તન્તિ? અપલિપપલિપન્નત્તં, દન્તત્તં વિનીતત્તં પરિનિબ્બુતત્તઞ્ચ, એવમેવ ખો, ચુન્દ, વિહિંસકસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ અવિહિંસા હોતિ પરિનિબ્બાનાય. કિં વુત્તં હોતિ? યો અત્તના અવિહિંસકો, તસ્સ યા અવિહિંસા, અયં યા એસા વિહિંસકસ્સ પરસ્સ વિહિંસા, તસ્સા પરિનિબ્બાનાય હોતિ, અત્તના હિ અવિહિંસકો પરસ્સ વિહિંસાચેતનં નિબ્બાપેસ્સતીતિ ઠાનમેતં વિજ્જતિ. કિં પન તન્તિ? અવિહિંસકત્તમેવ. યઞ્હિ યેન અત્તના અધિગતં હોતિ, સો પરં તદત્થાય સમાદપેતું સક્કોતીતિ.

અથ વા યથા અત્તના અપલિપન્નો દન્તો વિનીતો પરિનિબ્બુતો પરં પલિપપલિપન્નં અદન્તં અવિનીતં અપરિનિબ્બુતઞ્ચ ઉદ્ધરિસ્સતિ દમેસ્સતિ વિનેસ્સતિ પરિનિબ્બાપેસ્સતીતિ ઠાનમેતં વિજ્જતિ, એવમેવ વિહિંસકસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ વિહિંસાપહાનાય મગ્ગં ભાવયતો ઉપ્પન્ના અવિહિંસા હોતિ પરિનિબ્બાનાય. પરિનિબ્બુતો વિય હિ અપરિનિબ્બુતં અવિહિંસાચેતનાવ વિહિંસાચેતનં પરિનિબ્બાપેતું ¶ સમત્થા. એતમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘એવમેવ ખો, ચુન્દા’’તિઆદિમાહાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યથા ચેત્થ, એવં સબ્બપદેસુ. અતિવિત્થારભયેન પન અનુપદયોજના ન કતાતિ.

૮૮. એવં તસ્સ પરિનિબ્બાપને સમત્થભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તં દેસનં નિગમેત્વા ધમ્મપટિપત્તિયં નિયોજેતું ઇતિ ખો, ચુન્દાતિઆદિમાહ. તત્થ સલ્લેખપરિયાયોતિ સલ્લેખકારણં. એસ નયો સબ્બત્થ એત્થ અવિહિંસાદયો એવ વિહિંસાદીનં સલ્લેખનતો સલ્લેખકારણં ¶ . તેસં વસેન ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદેતબ્બતો ચિત્તુપાદકારણં, વિહિંસાદિ, પરિક્કમનસ્સ હેતુતો પરિક્કમનકારણં, ઉપરિભાગનિપ્ફાદનતો ઉપરિભાગકારણં ¶ , વિહિંસાદીનં પરિનિબ્બાપનતો પરિનિબ્બાનકારણન્તિ વેદિતબ્બા. હિતેસિનાતિ હિતં એસન્તેન. અનુકમ્પકેનાતિ અનુકમ્પમાનેન. અનુકમ્પં ઉપાદાયાતિ અનુકમ્પં ચિત્તેન પરિગ્ગહેત્વા, પરિચ્ચાતિપિ વુત્તં હોતિ. કતં વો તં મયાતિ તં મયા ઇમે પઞ્ચ પરિયાયે દસ્સેન્તેન તુમ્હાકં કતં. એત્તકમેવ હિ અનુકમ્પકસ્સ સત્થુ કિચ્ચં, યદિદં અવિપરીતધમ્મદેસના. ઇતો પરં પન પટિપત્તિ નામ સાવકાનં કિચ્ચં. તેનાહ એતાનિ, ચુન્દ, રુક્ખમૂલાનિ…પે… અમ્હાકં અનુસાસનીતિ.

તત્થ ચ રુક્ખમૂલાનીતિ ઇમિના રુક્ખમૂલસેનાસનં દસ્સેતિ. સુઞ્ઞાગારાનીતિ ઇમિના જનવિવિત્તટ્ઠાનં. ઉભયેનાપિ ચ યોગાનુરૂપસેનાસનમાચિક્ખતિ, દાયજ્જં નિય્યાતેતિ. ઝાયથાતિ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનેન અટ્ઠતિંસારમ્મણાનિ, લક્ખણૂપનિજ્ઝાનેન ચ અનિચ્ચાદિતો ખન્ધાયતનાદીનિ ઉપનિજ્ઝાયથ, સમથઞ્ચ વિપસ્સનઞ્ચ વડ્ઢેથાતિ વુત્તં હોતિ. મા પમાદત્થાતિ મા પમજ્જિત્થ. મા પચ્છા વિપ્પટિસારિનો અહુવત્થાતિ યે હિ પુબ્બે દહરકાલે, આરોગ્યકાલે, સત્તસપ્પાયાદિસમ્પત્તિકાલે, સત્થુ સમ્મુખીભાવકાલે ચ યોનિસોમનસિકારવિરહિતા રત્તિન્દિવં મઙ્ગુલભત્તા હુત્વા સેય્યસુખં મિદ્ધસુખમનુભોન્તા પમજ્જન્તિ, તે પચ્છા જરાકાલે, રોગકાલે, મરણકાલે, વિપત્તિકાલે, સત્થુ પરિનિબ્બુતકાલે ચ તં પુબ્બે પમાદવિહારં અનુસ્સરન્તા, સપ્પટિસન્ધિકાલકિરિયઞ્ચ ભારિયં સમ્પસ્સમાના વિપ્પટિસારિનો હોન્તિ, તુમ્હે પન તાદિસા મા અહુવત્થાતિ એતમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘મા ¶ પચ્છા વિપ્પટિસારિનો અહુવત્થા’’તિ. અયં વો અમ્હાકં અનુસાસનીતિ અયં અમ્હાકં સન્તિકા ‘‘ઝાયથ મા પમાદત્થા’’તિ તુમ્હાકં અનુસાસની, ઓવાદોતિ વુત્તં હોતિ.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

૮૯. એવં ¶ મે સુતન્તિ સમ્માદિટ્ઠિસુત્તં. તત્થ ‘‘સમ્માદિટ્ઠિ સમ્માદિટ્ઠીતિ, આવુસો, વુચ્ચતિ, કિત્તાવતા નુ ખો, આવુસો’’તિ વા ‘‘કતમં પનાવુસો ¶ , અકુસલ’’ન્તિ વા એવં યત્તકા થેરેન પુચ્છા વુત્તા, સબ્બા કથેતુકમ્યતા પુચ્છા એવ.

તત્થ યસ્મા જાનન્તાપિ સમ્માદિટ્ઠીતિ વદન્તિ અજાનન્તાપિ બાહિરકાપિ સાસનિકાપિ અનુસ્સવાદિવસેનાપિ અત્તપચ્ચક્ખેનાપિ, તસ્મા તં બહૂનં વચનં ઉપાદાય દ્વિક્ખત્તું આમસન્તો ‘‘સમ્માદિટ્ઠિ સમ્માદિટ્ઠીતિ, આવુસો, વુચ્ચતી’’તિ આહ. અયઞ્હિ એત્થ અધિપ્પાયો, અપરેહિપિ સમ્માદિટ્ઠીતિ વુચ્ચતિ, અથાપરેહિપિ સમ્માદિટ્ઠીતિ વુચ્ચતિ, સ્વાયં એવં વુચ્ચમાનો અત્થઞ્ચ લક્ખણઞ્ચ ઉપાદાય કિત્તાવતા નુ ખો, આવુસો, અરિયસાવકો સમ્માદિટ્ઠિ હોતીતિ. તત્થ સમ્માદિટ્ઠીતિ સોભનાય પસત્થાય ચ દિટ્ઠિયા સમન્નાગતો. યદા પન ધમ્મેયેવ અયં સમ્માદિટ્ઠિસદ્દો વત્તતિ, તદાસ્સ સોભના પસત્થા ચ દિટ્ઠિ સમ્માદિટ્ઠીતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

સા ચાયં સમ્માદિટ્ઠિ દુવિધા હોતિ લોકિયા લોકુત્તરાતિ. તત્થ કમ્મસ્સકતાઞાણં સચ્ચાનુલોમિકઞાણઞ્ચ લોકિયા સમ્માદિટ્ઠિ, સઙ્ખેપતો વા સબ્બાપિ સાસવા પઞ્ઞા. અરિયમગ્ગફલસમ્પયુત્તા પઞ્ઞા લોકુત્તરા સમ્માદિટ્ઠિ. પુગ્ગલો પન તિવિધો હોતિ પુથુજ્જનો સેક્ખો અસેક્ખો ચ. તત્થ પુથુજ્જનો દુવિધો હોતિ બાહિરકો સાસનિકો ચ. તત્થ બાહિરકો કમ્મવાદી કમ્મસ્સકતાદિટ્ઠિયા સમ્માદિટ્ઠિ હોતિ, નો સચ્ચાનુલોમિકાય અત્તદિટ્ઠિપરામાસકત્તા. સાસનિકો દ્વીહિપિ. સેક્ખો નિયતાય સમ્માદિટ્ઠિયા સમ્માદિટ્ઠિ. અસેક્ખો અસેક્ખાય. ઇધ પન નિયતાય નિય્યાનિકાય લોકુત્તરકુસલસમ્માદિટ્ઠિયા સમન્નાગતો ‘‘સમ્માદિટ્ઠી’’તિ અધિપ્પેતો. તેનેવાહ ‘‘ઉજુગતાસ્સ દિટ્ઠિ ધમ્મે અવેચ્ચપ્પસાદેન સમન્નાગતો આગતો ઇમં સદ્ધમ્મ’’ન્તિ, લોકુત્તરકુસલસમ્માદિટ્ઠિયેવ હિ અન્તદ્વયમનુપગમ્મ ઉજુભાવેન ગતત્તા ¶ , કાયવઙ્કાદીનિ ચ સબ્બવઙ્કાનિ સમુચ્છિન્દિત્વા ગતત્તા ઉજુગતા હોતિ, તાયેવ ¶ ચ દિટ્ઠિયા સમન્નાગતો નવપ્પકારેપિ લોકુત્તરધમ્મે અવેચ્ચપ્પસાદેન અચલપ્પસાદેન સમન્નાગતો હોતિ, સબ્બદિટ્ઠિગહનાનિ ચ વિનિબ્બેઠેન્તો સબ્બકિલેસે પજહન્તો જાતિસંસારા નિક્ખમન્તો પટિપત્તિં પરિનિટ્ઠપેન્તો અરિયેન મગ્ગેન આગતો ઇમં સમ્બુદ્ધપ્પવેદિતં અમતોગધં નિબ્બાનસઙ્ખાતં સદ્ધમ્મન્તિ વુચ્ચતિ.

યતો ખોતિ કાલપરિચ્છેદવચનમેતં, યસ્મિં કાલેતિ વુત્તં હોતિ. અકુસલઞ્ચ પજાનાતીતિ દસાકુસલકમ્મપથસઙ્ખાતં અકુસલઞ્ચ ¶ પજાનાતિ, નિરોધારમ્મણાય પજાનનાય કિચ્ચવસેન ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ પટિવિજ્ઝન્તો અકુસલં પજાનાતિ. અકુસલમૂલઞ્ચ પજાનાતીતિ તસ્સ મૂલપચ્ચયભૂતં અકુસલમૂલઞ્ચ પજાનાતિ, તેનેવ પકારેન ‘‘અયં દુક્ખસમુદયો’’તિ પટિવિજ્ઝન્તો. એસ નયો કુસલઞ્ચ કુસલમૂલઞ્ચાતિ એત્થાપિ. યથા ચેત્થ, એવં ઇતો પરેસુ સબ્બવારેસુ કિચ્ચવસેનેવ વત્થુપજાનના વેદિતબ્બા. એત્તાવતાપીતિ એત્તકેન ઇમિના અકુસલાદિપ્પજાનનેનાપિ. સમ્માદિટ્ઠિ હોતીતિ વુત્તપ્પકારાય લોકુત્તરસમ્માદિટ્ઠિયા સમન્નાગતો હોતિ. ઉજુગતાસ્સ…પે… ઇમં સદ્ધમ્મન્તિ એત્તાવતા સંખિત્તદેસના નિટ્ઠિતા હોતિ. દેસનાયેવ ચેસા સંખિત્તા, તેસં પન ભિક્ખૂનં વિત્થારવસેનેવ સમ્મામનસિકારપ્પટિવેધો વેદિતબ્બો.

દુતિયવારે પન દેસનાપિ વિત્થારેન મનસિકારપ્પટિવેધોપિ વિત્થારેનેવ વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. તત્થ ‘‘સંખિત્તદેસનાય દ્વે હેટ્ઠિમમગ્ગા, વિત્થારદેસનાય દ્વે ઉપરિમમગ્ગા કથિતા’’તિ ભિક્ખૂ આહંસુ વિત્થારદેસનાવસાને ‘‘સબ્બસો રાગાનુસયં પહાયા’’તિઆદિવચનં સમ્પસ્સમાના. થેરો પનાહ ‘‘સંખિત્તદેસનાયપિ ચત્તારો મગ્ગા રાસિતો કથિતા, વિત્થારદેસનાયપી’’તિ. યા ચાયં ¶ ઇધ સંખિત્તવિત્થારદેસનાસુ વિચારણા આવિકતા, સા સબ્બવારેસુ ઇધ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. અપુબ્બાનુત્તાનપદવણ્ણનામત્તમેવ હિ ઇતો પરં કરિસ્સામ.

તત્થ પઠમવારસ્સ તાવ વિત્થારદેસનાય ‘‘પાણાતિપાતો ખો, આવુસો, અકુસલ’’ન્તિઆદીસુ અકોસલ્લપ્પવત્તિયા અકુસલં વેદિતબ્બં, પરતો વત્તબ્બકુસલપ્પટિપક્ખતો ¶ વા. તં લક્ખણતો સાવજ્જદુક્ખવિપાકં સંકિલિટ્ઠં વા. અયં તાવેત્થ સાધારણપદવણ્ણના.

અસાધારણેસુ પન પાણસ્સ અતિપાતો પાણાતિપાતો, પાણવધો પાણઘાતોતિ વુત્તં હોતિ. પાણોતિ ચેત્થ વોહારતો સત્તો, પરમત્થતો જીવિતિન્દ્રિયં. તસ્મિં પન પાણે પાણસઞ્ઞિનો જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદકઉપક્કમસમુટ્ઠાપિકા કાયવચીદ્વારાનં અઞ્ઞતરદ્વારપ્પવત્તા વધકચેતના પાણાતિપાતો. સો ગુણવિરહિતેસુ તિરચ્છાનગતાદીસુ પાણેસુ ખુદ્દકે પાણે અપ્પસાવજ્જો, મહાસરીરે ¶ મહાસાવજ્જો. કસ્મા? પયોગમહન્તતાય. પયોગસમત્તેપિ વત્થુમહન્તતાય. ગુણવન્તેસુ મનુસ્સાદીસુ અપ્પગુણે પાણે અપ્પસાવજ્જો, મહાગુણે મહાસાવજ્જો. સરીરગુણાનં પન સમભાવે સતિ કિલેસાનં ઉપક્કમાનઞ્ચ મુદુતાય અપ્પસાવજ્જો, તિબ્બતાય મહાસાવજ્જોતિ વેદિતબ્બો. તસ્સ પઞ્ચ સમ્ભારા હોન્તિ પાણો, પાણસઞ્ઞિતા, વધકચિત્તં, ઉપક્કમો, તેન મરણન્તિ. છ પયોગા સાહત્થિકો, આણત્તિકો, નિસ્સગ્ગિયો, થાવરો, વિજ્જામયો, ઇદ્ધિમયોતિ. ઇમસ્મિં પનેત્થ વિત્થારીયમાને અતિપપઞ્ચો હોતિ, તસ્મા નં ન વિત્થારયામ, અઞ્ઞઞ્ચ એવરૂપં. અત્થિકેહિ પન સમન્તપાસાદિકં વિનયટ્ઠકથં (પારા. અટ્ઠ. ૨.૧૭૨) ઓલોકેત્વા ગહેતબ્બો.

અદિન્નસ્સ આદાનં અદિન્નાદાનં, પરસ્સ હરણં થેય્યં, ચોરિકાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ અદિન્નન્તિ પરપરિગ્ગહિતં, યત્થ પરો યથાકામકારિતં આપજ્જન્તો અદણ્ડારહો અનુપવજ્જો ચ હોતિ. તસ્મિં પન પરપરિગ્ગહિતે પરપરિગ્ગહિતસઞ્ઞિનો તદાદાયકઉપક્કમસમુટ્ઠાપિકા થેય્યચેતના અદિન્નાદાનં. તં હીને પરસન્તકે અપ્પસાવજ્જં ¶ , પણીતે મહાસાવજ્જં. કસ્મા? વત્થુપણીતતાય. વત્થુસમત્તે સતિ ગુણાધિકાનં સન્તકે વત્થુસ્મિં મહાસાવજ્જં. તં તં ગુણાધિકં ઉપાદાય તતો તતો હીનગુણસ્સ સન્તકે વત્થુસ્મિં અપ્પસાવજ્જં. તસ્સ પઞ્ચ સમ્ભારા હોન્તિ પરપરિગ્ગહિતં, પરપરિગ્ગહિતસઞ્ઞિતા, થેય્યચિત્તં, ઉપક્કમો, તેન હરણન્તિ. છ પયોગા સાહત્થિકાદયોવ. તે ચ ખો યથાનુરૂપં થેય્યાવહારો, પસય્હાવહારો, પટિચ્છન્નાવહારો, પરિકપ્પાવહારો, કુસાવહારોતિ ઇમેસં અવહારાનં વસેન પવત્તાતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન સમન્તપાસાદિકાયં (પારા. અટ્ઠ. ૧.૯૨) વુત્તો.

કામેસુમિચ્છાચારોતિ ¶ એત્થ પન કામેસૂતિ મેથુનસમાચારેસુ. મિચ્છાચારોતિ એકન્તનિન્દિતો લામકાચારો. લક્ખણતો પન અસદ્ધમ્માધિપ્પાયેન કાયદ્વારપ્પવત્તા અગમનીયટ્ઠાનવીતિક્કમચેતના કામેસુમિચ્છાચારો.

તત્થ અગમનીયટ્ઠાનં નામ પુરિસાનં તાવ માતુરક્ખિતા, પિતુરક્ખિતા, માતાપિતુરક્ખિતા, ભાતુરક્ખિતા, ભગિનિરક્ખિતા, ઞાતિરક્ખિતા, ગોત્તરક્ખિતા, ધમ્મરક્ખિતા, સારક્ખા, સપરિદણ્ડાતિ માતુરક્ખિતાદયો દસ ¶ ; ધનક્કીતા, છન્દવાસિની, ભોગવાસિની, પટવાસિની, ઓદપત્તકિની, ઓભટચુમ્બટા, દાસી ચ ભરિયા ચ, કમ્મકારી ચ ભરિયા ચ, ધજાહતા, મુહુત્તિકાતિ એતા ચ ધનક્કીતાદયો દસાતિ વીસતિ ઇત્થિયો. ઇત્થીસુ પન દ્વિન્નં સારક્ખાસપરિદણ્ડાનં, દસન્નઞ્ચ ધનક્કીતાદીનન્તિ દ્વાદસન્નં ઇત્થીનં અઞ્ઞે પુરિસા, ઇદં અગમનીયટ્ઠાનં નામ. સો પનેસ મિચ્છાચારો સીલાદિગુણરહિતે અગમનીયટ્ઠાને અપ્પસાવજ્જો, સીલાદિગુણસમ્પન્ને મહાસાવજ્જો. તસ્સ ચત્તારો સમ્ભારા અગમનીયવત્થુ, તસ્મિં સેવનચિત્તં, સેવનપયોગો, મગ્ગેનમગ્ગપ્પટિપત્તિઅધિવાસનન્તિ. એકો પયોગો સાહત્થિકો એવ.

મુસાતિ ¶ વિસંવાદનપુરેક્ખારસ્સ અત્થભઞ્જકો વચીપયોગો કાયપયોગો વા. વિસંવાદનાધિપ્પાયેન પનસ્સ પરવિસંવાદનકકાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના મુસાવાદો. અપરો નયો મુસાતિ અભૂતં અતચ્છં વત્થુ. વાદોતિ તસ્સ ભૂતતો તચ્છતો વિઞ્ઞાપનં. લક્ખણતો પન અતથં વત્થું તથતો પરં વિઞ્ઞાપેતુકામસ્સ તથાવિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપિકા ચેતના મુસાવાદો. સો યમત્થં ભઞ્જતિ, તસ્સ અપ્પતાય અપ્પસાવજ્જો, મહન્તતાય મહાસાવજ્જો. અપિચ ગહટ્ઠાનં અત્તનો સન્તકં અદાતુકામતાય નત્થીતિઆદિનયપ્પવત્તો અપ્પસાવજ્જો, સક્ખિના હુત્વા અત્થભઞ્જનત્થં વુત્તો મહાસાવજ્જો. પબ્બજિતાનં અપ્પકમ્પિ તેલં વા સપ્પિં વા લભિત્વા હસાધિપ્પાયેન ‘‘અજ્જ ગામે તેલં નદીમઞ્ઞે સન્દતી’’તિ પુરાણકથાનયેન પવત્તો અપ્પસાવજ્જો, અદિટ્ઠંયેવ પન દિટ્ઠન્તિઆદિના નયેન વદન્તાનં મહાસાવજ્જો. તસ્સ ચત્તારો સમ્ભારા હોન્તિ અતથં વત્થુ, વિસંવાદનચિત્તં, તજ્જો વાયામો, પરસ્સ તદત્થવિજાનનન્તિ. એકો પયોગો સાહત્થિકોવ. સો કાયેન વા કાયપ્પટિબદ્ધેન વા વાચાય વા વિસંવાદકકિરિયાકરણે ¶ દટ્ઠબ્બો. તાય ચે કિરિયાય પરો તમત્થં જાનાતિ, અયં કિરિયાસમુટ્ઠાપિકચેતનાક્ખણેયેવ મુસાવાદકમ્મુના બજ્ઝતિ.

પિસુણા વાચાતિઆદીસુ યાય વાચાય યસ્સ તં વાચં ભાસતિ, તસ્સ હદયે અત્તનો પિયભાવં પરસ્સ ચ સુઞ્ઞભાવં કરોતિ, સા પિસુણા વાચા. યાય પન અત્તાનમ્પિ પરમ્પિ ફરુસમ્પિ કરોતિ, સા વાચા સયમ્પિ ફરુસા નેવ કણ્ણસુખા ન હદયસુખા વા, અયં ફરુસા વાચા. યેન ¶ સમ્ફં પલપતિ નિરત્થકં, સો સમ્ફપ્પલાપો. તેસં મૂલભૂતા ચેતનાપિ પિસુણાવાચાદિનામમેવ લભતિ, સા એવ ચ ઇધ અધિપ્પેતાતિ. તત્થ સંકિલિટ્ઠચિત્તસ્સ પરેસં વા ભેદાય અત્તનો પિયકમ્યતાય વા કાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના પિસુણા વાચા. સા યસ્સ ભેદં કરોતિ, તસ્સ અપ્પગુણતાય અપ્પસાવજ્જા, મહાગુણતાય મહાસાવજ્જા. તસ્સા ચત્તારો સમ્ભારા ભિન્દિતબ્બો પરો, ‘‘ઇતિ ઇમે નાના ભવિસ્સન્તિ વિના ભવિસ્સન્તી’’તિ ભેદપુરેક્ખારતા વા, ‘‘અહં ¶ પિયો ભવિસ્સામિ વિસ્સાસિકો’’તિ પિયકમ્યતા વા, તજ્જો વાયામો, તસ્સ તદત્થવિજાનનન્તિ.

પરસ્સ મમ્મચ્છેદકકાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા એકન્તફરુસા ચેતના ફરુસા વાચા. તસ્સ આવિભાવત્થમિદં વત્થુ – એકો કિર દારકો માતુવચનં અનાદિયિત્વા અરઞ્ઞં ગચ્છતિ, તં માતા નિવત્તેતું અસક્કોન્તી ‘‘ચણ્ડા તં મહિંસી અનુબન્ધતૂ’’તિ અક્કોસિ. અથસ્સ તત્થેવ અરઞ્ઞે મહિંસી ઉટ્ઠાસિ. દારકો ‘‘યં મમ માતા મુખેન કથેસિ તં મા હોતુ, યં ચિત્તેન ચિન્તેસિ તં હોતૂ’’તિ સચ્ચકિરિયમકાસિ. મહિંસી તત્થેવ બદ્ધા વિય અટ્ઠાસિ. એવં મમ્મચ્છેદકોપિ પયોગો ચિત્તસણ્હતાય ફરુસા વાચા ન હોતિ. માતાપિતરો હિ કદાચિ પુત્તકે એવમ્પિ વદન્તિ ‘‘ચોરા વો ખણ્ડાખણ્ડિકં કરોન્તૂ’’તિ, ઉપ્પલપત્તમ્પિ ચ નેસં ઉપરિ પતન્તં ન ઇચ્છન્તિ. આચરિયુપજ્ઝાયા ચ કદાચિ નિસ્સિતકે એવં વદન્તિ ‘‘કિં ઇમે અહિરિકા અનોત્તપ્પિનો ચરન્તિ નિદ્ધમથ ને’’તિ. અથ ખો નેસં આગમાધિગમસમ્પત્તિં ઇચ્છન્તિ. યથા ચ ચિત્તસણ્હતાય ફરુસા વાચા ન હોતિ, એવં વચનસણ્હતાય અફરુસા વાચાપિ ન હોતિ. ન હિ મારાપેતુકામસ્સ ‘‘ઇમં સુખં સયાપેથા’’તિ વચનં અફરુસા વાચા હોતિ. ચિત્તફરુસતાય પનેસા ફરુસા વાચાવ. સા યં ¶ સન્ધાય પવત્તિતા, તસ્સ અપ્પગુણતાય અપ્પસાવજ્જા, મહાગુણતાય મહાસાવજ્જા. તસ્સા તયો સમ્ભારા અક્કોસિતબ્બો પરો, કુપિતચિત્તં, અક્કોસનાતિ.

અનત્થવિઞ્ઞાપકકાયવચીપયોગસમુટ્ઠાપિકા અકુસલચેતના સમ્ફપ્પલાપો. સો આસેવનમન્દતાય અપ્પસાવજ્જો, આસેવનમહન્તતાય મહાસાવજ્જો. તસ્સ દ્વે સમ્ભારા ભારતયુદ્ધસીતાહરણાદિનિરત્થકકથાપુરેક્ખારતા, તથારૂપીકથાકથનન્તિ.

અભિજ્ઝાયતીતિ ¶ અભિજ્ઝા, પરભણ્ડાભિમુખી હુત્વા તન્નિન્નતાય પવત્તતીતિ અત્થો. સા ‘‘અહો વત ઇદં મમસ્સા’’તિ એવં પરભણ્ડાભિજ્ઝાયનલક્ખણા. અદિન્નાદાનં વિય અપ્પસાવજ્જા ચ મહાસાવજ્જા ચ. તસ્સા દ્વે સમ્ભારા પરભણ્ડં, અત્તનો પરિણામનઞ્ચ. પરભણ્ડવત્થુકે હિ લોભે ઉપ્પન્નેપિ ન તાવ કમ્મપથભેદો હોતિ, યાવ ‘‘અહો વતીદં મમસ્સા’’તિ અત્તનો ન પરિણામેતિ.

હિતસુખં બ્યાપાદયતીતિ બ્યાપાદો. સો પરવિનાસાય મનોપદોસલક્ખણો ¶ , ફરુસા વાચા વિય અપ્પસાવજ્જો મહાસાવજ્જો ચ. તસ્સ દ્વે સમ્ભારા પરસત્તો ચ, તસ્સ ચ વિનાસચિન્તા. પરસત્તવત્થુકે હિ કોધે ઉપ્પન્નેપિ ન તાવ કમ્મપથભેદો હોતિ, યાવ ‘‘અહો વતાયં ઉચ્છિજ્જેય્ય વિનસ્સેય્યા’’તિ તસ્સ વિનાસં ન ચિન્તેતિ.

યથાભુચ્ચગહણાભાવેન મિચ્છા પસ્સતીતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ. સા ‘‘નત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિના નયેન વિપરીતદસ્સનલક્ખણા. સમ્ફપ્પલાપો વિય અપ્પસાવજ્જા મહાસાવજ્જા ચ. અપિચ અનિયતા અપ્પસાવજ્જા, નિયતા મહાસાવજ્જા. તસ્સા દ્વે સમ્ભારા વત્થુનો ચ ગહિતાકારવિપરીતતા, યથા ચ તં ગણ્હાતિ, તથાભાવેન તસ્સુપટ્ઠાનન્તિ.

ઇમેસં પન દસન્નં અકુસલકમ્મપથાનં ધમ્મતો કોટ્ઠાસતો આરમ્મણતો વેદનાતો મૂલતોતિ પઞ્ચહાકારેહિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

તત્થ ¶ ધમ્મતોતિ એતેસુ હિ પટિપાટિયા સત્ત, ચેતનાધમ્માવ હોન્તિ, અભિજ્ઝાદયો તયો ચેતનાસમ્પયુત્તા.

કોટ્ઠાસતોતિ પટિપાટિયા સત્ત, મિચ્છાદિટ્ઠિ ચાતિ ઇમે અટ્ઠ કમ્મપથા એવ હોન્તિ, નો મૂલાનિ. અભિજ્ઝાબ્યાપાદા કમ્મપથા ચેવ મૂલાનિ ચ. અભિજ્ઝા હિ મૂલં પત્વા લોભો અકુસલમૂલં હોતિ. બ્યાપાદો દોસો અકુસલમૂલં.

આરમ્મણતોતિ પાણાતિપાતો જીવિતિન્દ્રિયારમ્મણતો સઙ્ખારારમ્મણો હોતિ. અદિન્નાદાનં સત્તારમ્મણં વા સઙ્ખારારમ્મણં વા. મિચ્છાચારો ફોટ્ઠબ્બવસેન સઙ્ખારારમ્મણો. સત્તારમ્મણોતિપિ એકે. મુસાવાદો સત્તારમ્મણો વા સઙ્ખારારમ્મણો વા. તથા પિસુણા વાચા. ફરુસા વાચા સત્તારમ્મણાવ. સમ્ફપ્પલાપો દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતવસેન સત્તારમ્મણો ¶ વા સઙ્ખારારમ્મણો વા, તથા અભિજ્ઝા. બ્યાપાદો સત્તારમ્મણોવ. મિચ્છાદિટ્ઠિ તેભૂમકધમ્મવસેન સઙ્ખારારમ્મણા.

વેદનાતોતિ પાણાતિપાતો દુક્ખવેદનો હોતિ. કિઞ્ચાપિ હિ રાજાનો ચોરં દિસ્વા હસમાનાપિ ‘‘ગચ્છથ નં ઘાતેથા’’તિ વદન્તિ, સન્નિટ્ઠાપકચેતના પન નેસં દુક્ખસમ્પયુત્તાવ હોતિ. અદિન્નાદાનં તિવેદનં. મિચ્છાચારો સુખમજ્ઝત્તવસેન દ્વિવેદનો, સન્નિટ્ઠાપકચિત્તે પન મજ્ઝત્તવેદનો ન હોતિ. મુસાવાદો તિવેદનો, તથા પિસુણા વાચા. ફરુસા વાચા દુક્ખવેદનાવ. સમ્ફપ્પલાપો તિવેદનો ¶ . અભિજ્ઝા સુખમજ્ઝત્તવસેન દ્વિવેદના, તથા મિચ્છાદિટ્ઠિ. બ્યાપાદો દુક્ખવેદનો.

મૂલતોતિ પાણાતિપાતો દોસમોહવસેન દ્વિમૂલકો હોતિ. અદિન્નાદાનં દોસમોહવસેન વા લોભમોહવસેન વા. મિચ્છાચારો લોભમોહવસેન. મુસાવાદો દોસમોહવસેન વા લોભમોહવસેન વા, તથા પિસુણા વાચા સમ્ફપ્પલાપો ચ. ફરુસા વાચા દોસમોહવસેન. અભિજ્ઝા મોહવસેન એકમૂલા, તથા બ્યાપાદો. મિચ્છાદિટ્ઠિ લોભમોહવસેન દ્વિમૂલાતિ.

લોભો અકુસલમૂલન્તિઆદીસુ લુબ્ભતીતિ લોભો. દુસ્સતીતિ દોસો. મુય્હતીતિ મોહો. તેસુ લોભો સયઞ્ચ અકુસલો સાવજ્જદુક્ખવિપાકટ્ઠેન, ઇમેસઞ્ચ પાણાતિપાતાદીનં અકુસલાનં ¶ કેસઞ્ચિ સમ્પયુત્તપ્પભાવકટ્ઠેન કેસઞ્ચિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયટ્ઠેન મૂલન્તિ અકુસલમૂલં. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘રત્તો ખો આવુસો રાગેન અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો પાણમ્પિ હનતી’’તિઆદિ. દોસમોહાનં અકુસલમૂલભાવેપિ એસેવ નયો.

પાણાતિપાતા વેરમણી કુસલન્તિઆદીસુ પાણાતિપાતાદયો વુત્તત્થા એવ. વેરં મણતીતિ વેરમણી, વેરં પજહતીતિ અત્થો. વિરમતિ વા એતાય કરણભૂતાય, વિકારસ્સ વેકારં કત્વાપિ વેરમણી. અયં તાવેત્થ બ્યઞ્જનતો વણ્ણના. અત્થતો પન વેરમણીતિ કુસલચિત્તસમ્પયુત્તા વિરતિ. યા ‘‘પાણાતિપાતા વિરમન્તસ્સ, યા તસ્મિં સમયે ¶ પાણાતિપાતા આરતિ વિરતી’’તિ એવં વુત્તા કુસલચિત્તસમ્પયુત્તા વિરતિ, સા ભેદતો તિવિધો હોતિ સમ્પત્તવિરતિ સમાદાનવિરતિ સમુચ્છેદવિરતીતિ. તત્થ અસમાદિન્નસિક્ખાપદાનં અત્તનો જાતિવયબાહુસચ્ચાદીનિ પચ્ચવેક્ખિત્વા ‘‘અયુત્તં અમ્હાકં એવરૂપં કાતુ’’ન્તિ સમ્પત્તવત્થું અવીતિક્કમન્તાનં ઉપ્પજ્જમાના વિરતિ સમ્પત્તવિરતીતિ વેદિતબ્બા સીહળદીપે ચક્કનઉપાસકસ્સ વિય.

તસ્સ કિર દહરકાલેયેવ માતુયા રોગો ઉપ્પજ્જિ. વેજ્જેન ચ ‘‘અલ્લસસમંસં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ વુત્તં. તતો ચક્કનસ્સ ભાતા ‘‘ગચ્છ તાત ખેત્તં આહિણ્ડાહી’’તિ ચક્કનં પેસેસિ. સો તત્થ ગતો. તસ્મિઞ્ચ સમયે એકો સસો તરુણસસ્સં ખાદિતું આગતો હોતિ, સો તં દિસ્વા વેગેન ધાવેન્તો વલ્લિયા બદ્ધો ‘‘કિરિ કિરી’’તિ સદ્દમકાસિ. ચક્કનો તેન સદ્દેન ગન્ત્વા તં ગહેત્વા ચિન્તેસિ ‘‘માતુ ¶ ભેસજ્જં કરોમી’’તિ. પુન ચિન્તેસિ ‘‘ન મેતં પતિરૂપં, ય્વાહં માતુ જીવિતકારણા પરં જીવિતા વોરોપેય્ય’’ન્તિ. અથ નં ‘‘ગચ્છ અરઞ્ઞે સસેહિ સદ્ધિં તિણોદકં પરિભુઞ્જા’’તિ મુઞ્ચિ. ભાતરા ચ ‘‘કિં તાત સસો લદ્ધો’’તિ પુચ્છિતો તં પવત્તિં આચિક્ખિ. તતો નં ભાતા પરિભાસિ. સો માતુસન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘યતોહં ¶ જાતો, નાભિજાનામિ સઞ્ચિચ્ચ પાણં જીવિતા વોરોપેતા’’તિ સચ્ચં વત્વા અધિટ્ઠાસિ. તાવદેવસ્સ માતા અરોગા અહોસિ.

સમાદિન્નસિક્ખાપદાનં પન સિક્ખાપદસમાદાને ચ તતુત્તરિ ચ અત્તનો જીવિતમ્પિ પરિચ્ચજિત્વા વત્થું અવીતિક્કમન્તાનં ઉપ્પજ્જમાના વિરતિ સમાદાનવિરતીતિ વેદિતબ્બા ઉત્તરવડ્ઢમાનપબ્બતવાસીઉપાસકસ્સ વિય.

સો કિર અમ્બરિયવિહારવાસીપિઙ્ગલબુદ્ધરક્ખિતત્થેરસ્સ સન્તિકે સિક્ખાપદાનિ ગહેત્વા ખેત્તં કસ્સતિ. અથસ્સ ગોણો નટ્ઠો, સો તં ગવેસન્તો ઉત્તરવડ્ઢમાનપબ્બતં આરુહિ, તત્ર નં મહાસપ્પો અગ્ગહેસિ. સો ચિન્તેસિ ‘‘ઇમાયસ્સ તિખિણવાસિયા સીસં છિન્દામી’’તિ. પુન ચિન્તેસિ ‘‘ન મેતં પતિરૂપં, ય્વાહં ભાવનીયસ્સ ગરુનો સન્તિકે સિક્ખાપદં ગહેત્વા ભિન્દેય્ય’’ન્તિ. એવં યાવતતિયં ચિન્તેત્વા ‘‘જીવિતં ¶ પરિચ્ચજામિ, ન સિક્ખાપદ’’ન્તિ અંસે ઠપિતં તિખિણદણ્ડવાસિં અરઞ્ઞે છડ્ડેસિ. તાવદેવ નં મહાવાળો મુઞ્ચિત્વા અગમાસીતિ.

અરિયમગ્ગસમ્પયુત્તા પન વિરતિ સમુચ્છેદવિરતીતિ વેદિતબ્બા. યસ્સા ઉપ્પત્તિતો પભુતિ ‘‘પાણં ઘાતેસ્સામી’’તિ અરિયપુગ્ગલાનં ચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પજ્જતીતિ. સા પનાયં વિરતિ કોસલ્લપ્પવત્તિયા કુસલન્તિ વુત્તા. કુચ્છિતસયનતો વા કુસન્તિ લદ્ધવોહારં દુસ્સીલ્યં લુનાતીતિપિ કુસલં. કતમઞ્ચાવુસો કુસલન્તિ ઇમસ્સ પન પઞ્હસ્સ અનનુરૂપત્તા કુસલાતિ ન વુત્તા.

યથા ચ અકુસલાનં, એવં ઇમેસમ્પિ કુસલકમ્મપથાનં ધમ્મતો કોટ્ઠાસતો આરમ્મણતો વેદનાતો મૂલતોતિ પઞ્ચહાકારેહિ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો.

તત્થ ધમ્મતોતિ એતેસુ હિ પટિપાટિયા સત્ત ચેતનાપિ વટ્ટન્તિ, વિરતિયોપિ. અન્તે તયો ચેતનાસમ્પયુત્તાવ.

કોટ્ઠાસતોતિ ¶ પટિપાટિયા સત્ત કમ્મપથા એવ, નો મૂલાનિ. અન્તે તયો કમ્મપથા ચેવ ¶ મૂલાનિ ચ. અનભિજ્ઝા હિ મૂલં પત્વા અલોભો કુસલમૂલં હોતિ. અબ્યાપાદો અદોસો કુસલમૂલં. સમ્માદિટ્ઠિ અમોહો કુસલમૂલં.

આરમ્મણતોતિ પાણાતિપાતાદીનં આરમ્મણાનેવ એતેસં આરમ્મણાનિ, વીતિક્કમિતબ્બતોયેવ હિ વેરમણી નામ હોતિ. યથા પન નિબ્બાનારમ્મણો અરિયમગ્ગો કિલેસે પજહતિ, એવં જીવિતિન્દ્રિયાદિઆરમ્મણાપેતે કમ્મપથા પાણાતિપાતાદીનિ દુસ્સીલ્યાનિ પજહન્તીતિ વેદિતબ્બા.

વેદનાતોતિ સબ્બે સુખવેદના વા હોન્તિ, મજ્ઝત્તવેદના વા. કુસલં પત્વા હિ દુક્ખવેદના નામ નત્થિ.

મૂલતોતિ પટિપાટિયા સત્ત કમ્મપથા ઞાણસમ્પયુત્તચિત્તેન વિરમન્તસ્સ અલોભઅદોસઅમોહવસેન તિમૂલા હોન્તિ. ઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તેન વિરમન્તસ્સ દ્વિમૂલા. અનભિજ્ઝા ઞાણસમ્પયુત્તચિત્તેન વિરમન્તસ્સ ¶ દ્વિમૂલા. ઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તેન એકમૂલા. અલોભો પન અત્તનાવ અત્તનો મૂલં ન હોતિ, અબ્યાપાદેપિ એસેવ નયો. સમ્માદિટ્ઠિ અલોભાદોસવસેન દ્વિમૂલાવાતિ.

અલોભો કુસલમૂલન્તિઆદીસુ ન લોભોતિ અલોભો, લોભપટિપક્ખસ્સ ધમ્મસ્સેતં અધિવચનં. અદોસામોહેસુપિ એસેવ નયો. તેસુ અલોભો સયઞ્ચ કુસલં, ઇમેસઞ્ચ પાણાતિપાતા વેરમણીઆદીનં કુસલાનં કેસઞ્ચિ સમ્પયુત્તપ્પભાવકટ્ઠેન કેસઞ્ચિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયટ્ઠેન મૂલન્તિ કુસલમૂલં. અદોસામોહાનમ્પિ કુસલમૂલભાવે એસેવ નયો.

ઇદાનિ સબ્બમ્પિ તં સઙ્ખેપેન ચ વિત્થારેન ચ દેસિતમત્થં નિગમેન્તો યતો ખો આવુસોતિઆદિઅપ્પનાવારમાહ. તત્થ એવં અકુસલં પજાનાતીતિ એવં યથાનિદ્દિટ્ઠદસાકુસલકમ્મપથવસેન અકુસલં પજાનાતિ. એવં અકુસલમૂલન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. એત્તાવતા એકેન નયેન ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનિકસ્સ યાવ અરહત્તા નિય્યાનં કથિતં હોતિ. કથં? એત્થ હિ ઠપેત્વા અભિજ્ઝં દસ અકુસલકમ્મપથા ચ કુસલકમ્મપથા ચ દુક્ખસચ્ચં. અભિજ્ઝા ચ લોભો અકુસલમૂલઞ્ચાતિ ઇમે દ્વે ધમ્મા નિપ્પરિયાયેન સમુદયસચ્ચં. પરિયાયેન પન સબ્બેપિ કમ્મપથા દુક્ખસચ્ચં. સબ્બાનિ કુસલાકુસલમૂલાનિ સમુદયસચ્ચં. ઉભિન્નં અપ્પવત્તિ નિરોધસચ્ચં ¶ . દુક્ખં પરિજાનન્તો સમુદયં પજહમાનો નિરોધં ¶ પજાનન્તો અરિયમગ્ગો મગ્ગસચ્ચન્તિ ઇતિ દ્વે સચ્ચાનિ સરૂપેન વુત્તાનિ, દ્વે આવત્તહારવસેન વેદિતબ્બાનિ.

સો સબ્બસો રાગાનુસયં પહાયાતિ સો એવં અકુસલાદીનિ પજાનન્તો સબ્બાકારેન રાગાનુસયં પજહિત્વા. પટિઘાનુસયં પટિવિનોદેત્વાતિ પટિઘાનુસયઞ્ચ સબ્બાકારેનેવ નીહરિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. એત્તાવતા અનાગામિમગ્ગો કથિતો. અસ્મીતિ દિટ્ઠિમાનાનુસયં સમૂહનિત્વાતિ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ કઞ્ચિ ધમ્મં અનવકારીકરિત્વા ‘‘અસ્મી’’તિ ઇમિના સમૂહગ્ગહણાકારેન પવત્તં દિટ્ઠિમાનાનુસયં સમુગ્ઘાટેત્વા.

તત્થ દિટ્ઠિમાનાનુસયન્તિ દિટ્ઠિસદિસં માનાનુસયન્તિ વુત્તં હોતિ. અયઞ્હિ માનાનુસયો અસ્મીતિ પવત્તત્તા દિટ્ઠિસદિસો હોતિ, તસ્મા એવં વુત્તો ¶ . ઇમઞ્ચ અસ્મિમાનં વિત્થારતો વિઞ્ઞાતુકામેન ખન્ધિયવગ્ગે ખેમકસુત્તં (સં. નિ. ૩.૮૯) ઓલોકેતબ્બન્તિ.

અવિજ્જં પહાયાતિ વટ્ટમૂલં અવિજ્જં પજહિત્વા. વિજ્જં ઉપ્પાદેત્વાતિ તસ્સા અવિજ્જાય સમુગ્ઘાટિકં અરહત્તમગ્ગવિજ્જં ઉપ્પાદેત્વા. એત્તાવતા અરહત્તમગ્ગો કથિતો. દિટ્ઠેવ ધમ્મે દુક્ખસ્સન્તકરો હોતીતિ અસ્મિંયેવ અત્તભાવે વટ્ટદુક્ખસ્સ પરિચ્છેદકરો હોતિ. એત્તાવતાપિ ખો, આવુસોતિ દેસનં નિય્યાતેતિ, ઇમાય કમ્મપથદેસનાય વુત્તમનસિકારપ્પટિવેધવસેનપીતિ વુત્તં હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવ. એવં અનાગામિમગ્ગઅરહત્તમગ્ગેહિ દેસનં નિટ્ઠપેસીતિ.

૯૦. સાધાવુસોતિ ખો…પે… આગતો ઇમં સદ્ધમ્મન્તિ એવં આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ કુસલાકુસલમુખેન ચતુસચ્ચદેસનં સુત્વા તં આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ ભાસિતં ‘‘સાધાવુસો’’તિ ઇમિના વચનેન તે ભિક્ખૂ અભિનન્દિત્વા ઇમસ્સેવ વચનસ્સ સમુટ્ઠાપકેન ચિત્તેન અનુમોદિત્વા વચસા સમ્પટિચ્છિત્વા ચેતસા સમ્પિયાયિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ઇદાનિ યસ્મા થેરો નાનપ્પકારેન ¶ ચતુસચ્ચદેસનં દેસેતું પટિબલો, યથાહ ‘‘સારિપુત્તો, ભિક્ખવે, પહોતિ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ વિત્થારેન આચિક્ખિતું દેસેતુ’’ન્તિ યસ્મા વા ઉત્તરિમ્પિ દેસેતુકામોવ હુત્વા ‘‘એત્તાવતાપિ ખો’’તિ ¶ અવચ, તસ્મા અપરેનપિ નયેન સચ્ચદેસનં સોતુકામા તે ભિક્ખૂ આયસ્મન્તં સારિપુત્તં ઉત્તરિં પઞ્હં અપુચ્છિંસુ. તેન સયમેવ પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જિતપઞ્હતો ઉત્તરિં સિયા ખો પનાવુસો, અઞ્ઞોપિ પરિયાયો ભવેય્ય અઞ્ઞમ્પિ કારણન્તિ ઇમિના નયેન અઞ્ઞં અતિરેકં પઞ્હં પુચ્છિંસુ, પુરિમપઞ્હસ્સ વા ઉપરિભાગે પુચ્છિંસૂતિ વુત્તં હોતિ. અથ નેસં બ્યાકરમાનો થેરો સિયા, આવુસોતિઆદિમાહ. તત્થાયં અનુત્તાનપદવણ્ણના, આહારન્તિ પચ્ચયં. પચ્ચયો હિ આહરતિ અત્તનો ફલં, તસ્મા ‘‘આહારો’’તિ વુચ્ચતિ.

ભૂતાનં ¶ વા સત્તાનન્તિઆદીસુ ભૂતાતિ સઞ્જાતા, નિબ્બત્તા. સમ્ભવેસીનન્તિ યે સમ્ભવં જાતિં નિબ્બત્તિં એસન્તિ ગવેસન્તિ. તત્થ ચતૂસુ યોનીસુ અણ્ડજજલાબુજા સત્તા યાવ અણ્ડકોસં વત્થિકોસઞ્ચ ન ભિન્દન્તિ, તાવ સમ્ભવેસિનો નામ. અણ્ડકોસં વત્થિકોસઞ્ચ ભિન્દિત્વા બહિ નિક્ખન્તા ભૂતા નામ. સંસેદજા ઓપપાતિકા ચ પઠમચિત્તક્ખણે સમ્ભવેસિનો નામ. દુતિયચિત્તક્ખણતો પભુતિ ભૂતા નામ. યેન યેન વા ઇરિયાપથેન જાયન્તિ, યાવ તે તતો અઞ્ઞં ન પાપુણન્તિ, તાવ સમ્ભવેસિનો નામ. તતો પરં ભૂતા નામ.

અથ વા ભૂતાતિ જાતા અભિનિબ્બત્તા, યે ભૂતાયેવ ન પુન ભવિસ્સન્તીતિ સઙ્ખ્યં ગચ્છન્તિ, તેસં ખીણાસવાનમેતં અધિવચનં. સમ્ભવમેસન્તીતિ સમ્ભવેસિનો. અપ્પહીનભવસંયોજનત્તા આયતિમ્પિ સમ્ભવં એસન્તાનં સેક્ખપુથુજ્જનાનમેતં અધિવચનં. એવં સબ્બથાપિ ઇમેહિ દ્વીહિ પદેહિ સબ્બસત્તે પરિયાદિયતિ. વાસદ્દો ચેત્થ સમ્પિણ્ડનત્થો, તસ્મા ભૂતાનઞ્ચ સમ્ભવેસીનઞ્ચાતિ અયમત્થો વેદિતબ્બો.

ઠિતિયાતિ ઠિતત્થં. અનુગ્ગહાયાતિ અનુગ્ગહત્થં ઉપકારત્થં. વચનભેદો ચેસ, અત્થો પન દ્વિન્નમ્પિ પદાનં એકોયેવ. અથ વા ઠિતિયાતિ તસ્સ તસ્સ સત્તસ્સ ઉપ્પન્નધમ્માનં અનુપ્પબન્ધવસેન અવિચ્છેદાય. અનુગ્ગહાયાતિ અનુપ્પન્નાનં ઉપ્પાદાય. ઉભોપિ ચેતાનિ ભૂતાનં ઠિતિયા ચેવ અનુગ્ગહાય ચ. સમ્ભવેસીનં વા ઠિતિયા ચેવ અનુગ્ગહાય ચાતિ એવં ઉભયત્થ ¶ દટ્ઠબ્બાનિ. કબળીકારો આહારોતિ કબળં કત્વા અજ્ઝોહરિતબ્બતો ¶ કબળીકારો આહારો, ઓદનકુમ્માસાદિવત્થુકાય ઓજાયેતં અધિવચનં. ઓળારિકો વા સુખુમો વાતિ વત્થુઓળારિકતાય ઓળારિકો, વત્થુસુખુમતાય સુખુમો. સભાવેન પન સુખુમરૂપપરિયાપન્નત્તા કબળીકારો આહારો સુખુમોવ હોતિ. સાપિ ચસ્સ વત્થુતો ઓળારિકતા સુખુમતા ચ ઉપાદાયુપાદાય વેદિતબ્બા.

કુમ્ભીલાનઞ્હિ આહારં ઉપાદાય મોરાનં આહારો સુખુમો. કુમ્ભીલા કિર પાસાણે ગિલન્તિ. તે ચ નેસં કુચ્છિપ્પત્તાવ વિલીયન્તિ. મોરા સપ્પવિચ્છિકાદિપાણે ખાદન્તિ. મોરાનં પન આહારં ઉપાદાય તરચ્છાનં આહારો સુખુમો. તે કિર તિવસ્સછડ્ડિતાનિ વિસાણાનિ ચેવ અટ્ઠીનિ ચ ખાદન્તિ. તાનિ ચ નેસં ખેળેન તેમિતમત્તેનેવ કન્દમૂલં વિય ¶ મુદુકાનિ હોન્તિ. તરચ્છાનમ્પિ આહારં ઉપાદાય હત્થીનં આહારો સુખુમો. તેપિ નાનારુક્ખસાખાયો ખાદન્તિ. હત્થીનં આહારતો ગવયગોકણ્ણમિગાદીનં આહારો સુખુમો. તે કિર નિસ્સારાનિ નાનારુક્ખપણ્ણાદીનિ ખાદન્તિ. તેસમ્પિ આહારતો ગુન્નં આહારો સુખુમો. તે અલ્લસુક્ખતિણાનિ ખાદન્તિ. તેસં આહારતો સસાનં આહારો સુખુમો. સસાનં આહારતો સકુણાનં આહારો સુખુમો. સકુણાનં આહારતો પચ્ચન્તવાસીનં આહારો સુખુમો. પચ્ચન્તવાસીનં આહારતો ગામભોજકાનં આહારો સુખુમો. ગામભોજકાનં આહારતો રાજરાજમહામત્તાનં આહારો સુખુમો. તેસમ્પિ આહારતો ચક્કવત્તિનો આહારો સુખુમો. ચક્કવત્તિનો આહારતો ભુમ્મદેવાનં આહારો સુખુમો. ભુમ્મદેવાનં આહારતો ચાતુમહારાજિકાનં આહારો સુખુમો. એવં યાવ પરનિમ્મિતવસવત્તીનં આહારો વિત્થારેતબ્બો, તેસં આહારો સુખુમોત્વેવ નિટ્ઠં પત્તો.

એત્થ ચ ઓળારિકે વત્થુસ્મિં ઓજા પરિત્તા હોતિ દુબ્બલા, સુખુમે બલવતી. તથા હિ એકપત્તપૂરમ્પિ યાગું પીવતો મુહુત્તેનેવ જિઘચ્છિતો હોતિ, યંકઞ્ચિદેવ ખાદિતુકામો. સપ્પિં પન પસટમત્તં પિવિત્વા દિવસં અભોત્તુકામો હોતિ. તત્થ વત્થુ પરિસ્સમં વિનોદેતિ, ન પન સક્કોતિ પાલેતું. ઓજા પાલેતિ, ન સક્કોતિ પરિસ્સમં વિનોદેતું. દ્વે પન એકતો હુત્વા પરિસ્સમઞ્ચેવ વિનોદેન્તિ પાલેન્તિ ચાતિ.

ફસ્સો ¶ ¶ દુતિયોતિ ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિ છબ્બિધોપિ ફસ્સો. એતેસુ ચતૂસુ આહારેસુ દુતિયો આહારોતિ વેદિતબ્બો. દેસનાનયો એવ ચેસ. તસ્મા ઇમિના નામ કારણેન દુતિયો વા તતિયો વાતિ ઇદમેત્થ ન ગવેસિતબ્બં. મનોસઞ્ચેતનાતિ ચેતના એવ વુચ્ચતિ. વિઞ્ઞાણન્તિ યંકિઞ્ચિ ચિત્તં.

એત્થાહ, યદિ પચ્ચયટ્ઠો આહારટ્ઠો, અથ કસ્મા અઞ્ઞેસુપિ સત્તાનં પચ્ચયેસુ વિજ્જમાનેસુ ઇમેયેવ ચત્તારો વુત્તાતિ? વુચ્ચતે, અજ્ઝત્તિકસન્તતિયા ¶ વિસેસપચ્ચયત્તા. વિસેસપચ્ચયો હિ કબળીકારાહારભક્ખાનં સત્તાનં રૂપકાયસ્સ કબળીકારો આહારો. નામકાયે વેદનાય ફસ્સો, વિઞ્ઞાણસ્સ મનોસઞ્ચેતના, નામરૂપસ્સ વિઞ્ઞાણં. યથાહ –

‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, અયં કાયો આહારટ્ઠિતિકો, આહારં પટિચ્ચ તિટ્ઠતિ, અનાહારો નો તિટ્ઠતિ. તથા ફસ્સપચ્ચયા વેદના, સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપ’’ન્તિ.

કો પનેત્થ આહારો, કિં આહરતીતિ? કબળીકારાહારો ઓજટ્ઠમકરૂપાનિ આહરતિ. ફસ્સાહારો તિસ્સો વેદના, મનોસઞ્ચેતનાહારો તયો ભવે, વિઞ્ઞાણાહારો પટિસન્ધિનામરૂપન્તિ.

કથં? કબળીકારાહારો તાવ મુખે ઠપિતમત્તોયેવ અટ્ઠ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેતિ. દન્તવિચુણ્ણિતં પન અજ્ઝોહરિયમાનં એકેકં સિત્થં અટ્ઠટ્ઠ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેતિયેવ. એવં ઓજટ્ઠમકરૂપાનિ આહરતિ.

ફસ્સાહારો પન સુખવેદનિયો ફસ્સો ઉપ્પજ્જમાનો સુખવેદનં આહરતિ, તથા દુક્ખવેદનિયો દુક્ખં, અદુક્ખમસુખવેદનિયો અદુક્ખમસુખન્તિ એવં સબ્બથાપિ ફસ્સાહારો તિસ્સો વેદના આહરતિ.

મનોસઞ્ચેતનાહારો ¶ કામભવૂપગં કમ્મં કામભવં આહરતિ, રૂપારૂપભવૂપગાનિ તં તં ભવં. એવં સબ્બથાપિ મનોસઞ્ચેતનાહારો તયો ભવે આહરતિ.

વિઞ્ઞાણાહારો પન યે ચ પટિસન્ધિક્ખણે તંસમ્પયુત્તકા તયો ખન્ધા, યાનિ ચ તિસન્તતિવસેન તિંસરૂપાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, સહજાતાદિપચ્ચયનયેન તાનિ આહરતીતિ વુચ્ચતિ. એવં વિઞ્ઞાણાહારો પટિસન્ધિનામરૂપં આહરતીતિ.

એત્થ ચ મનોસઞ્ચેતનાહારો તયો ભવે આહરતીતિ સાસવા કુસલાકુસલચેતનાવ વુત્તા. વિઞ્ઞાણં પટિસન્ધિનામરૂપં આહરતીતિ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણમેવ વુત્તં ¶ . અવિસેસેન પન તંસમ્પયુત્તતંસમુટ્ઠાનધમ્માનં આહરણતો પેતે આહારાતિ વેદિતબ્બા.

એતેસુ ¶ ચતૂસુ આહારેસુ કબળીકારાહારો ઉપત્થમ્ભેન્તો આહારકિચ્ચં સાધેતિ. ફસ્સો ફુસન્તોયેવ, મનોસઞ્ચેતના આયૂહમાનાવ. વિઞ્ઞાણં વિજાનન્તમેવ.

કથં? કબળીકારાહારો હિ ઉપત્થમ્ભેન્તોયેવ કાયટ્ઠપનેન સત્તાનં ઠિતિયા હોતિ. કમ્મજનિતોપિ હિ અયં કાયો કબળીકારાહારેન ઉપત્થમ્ભિતો દસપિ વસ્સાનિ વસ્સસતમ્પિ યાવ આયુપરિમાણં તિટ્ઠતિ. યથા કિં? યથા માતુયા જનિતોપિ દારકો ધાતિયા થઞ્ઞાદીનિ પાયેત્વા પોસિયમાનોવ ચિરં તિટ્ઠતિ, યથા ચુપત્થમ્ભેન ઉપત્થમ્ભિતગેહં. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘યથા મહારાજ ગેહે પતન્તે અઞ્ઞેન દારુના ઉપત્થમ્ભેન્તિ, અઞ્ઞેન દારુના ઉપત્થમ્ભિતં સન્તં એવં તં ગેહં ન પતતિ, એવમેવ ખો મહારાજ અયં કાયો આહારટ્ઠિતિકો, આહારં પટિચ્ચ તિટ્ઠતી’’તિ.

એવં કબળીકારો આહારો ઉપત્થમ્ભેન્તો આહારકિચ્ચં સાધેતિ. એવં સાધેન્તોપિ ચ કબળીકારો આહારો દ્વિન્નં રૂપસન્તતીનં પચ્ચયો હોતિ આહારસમુટ્ઠાનસ્સ ચ ઉપાદિન્નસ્સ ચ. કમ્મજાનં અનુપાલકો હુત્વા પચ્ચયો હોતિ. આહારસમુટ્ઠાનાનં જનકો હુત્વા પચ્ચયો હોતિ.

ફસ્સો ¶ પન સુખાદિવત્થુભૂતં આરમ્મણં ફુસન્તોયેવ સુખાદિવેદનાપવત્તનેન સત્તાનં ઠિતિયા હોતિ. મનોસઞ્ચેતના કુસલાકુસલકમ્મવસેન આયૂહમાનાયેવ ભવમૂલનિપ્ફાદનતો સત્તાનં ઠિતિયા હોતિ. વિઞ્ઞાણં વિજાનન્તમેવ નામરૂપપ્પવત્તનેન સત્તાનં ઠિતિયા હોતિ.

એવં ઉપત્થમ્ભનાદિવસેન આહારકિચ્ચં સાધયમાનેસુ પનેતેસુ ચત્તારિ ભયાનિ દટ્ઠબ્બાનિ. સેય્યથિદં, કબળીકારાહારે નિકન્તિયેવ ભયં, ફસ્સે ઉપગમનમેવ, મનોસઞ્ચેતનાય આયૂહનમેવ, વિઞ્ઞાણે અભિનિપાતોયેવ ભયન્તિ. કિં કારણા? કબળીકારાહારે હિ નિકન્તિં કત્વા સીતાદીનં પુરેક્ખતા સત્તા આહારત્થાય મુદ્દાગણનાદિકમ્માનિ કરોન્તા અનપ્પકં દુક્ખં નિગચ્છન્તિ. એકચ્ચે ચ ઇમસ્મિં સાસને ¶ પબ્બજિત્વાપિ વેજ્જકમ્માદિકાય અનેસનાય આહારં પરિયેસન્તા દિટ્ઠેપિ ધમ્મે ગારય્હા હોન્તિ. સમ્પરાયેપિ તસ્સ સઙ્ઘાટિપિ આદિત્તા સમ્પજ્જલિતાતિઆદિના લક્ખણસંયુત્તે વુત્તનયેન સમણપેતા હોન્તિ. ઇમિનાવ તાવ કારણેન કબળીકારાહારે નિકન્તિયેવ ભયન્તિ વેદિતબ્બા.

ફસ્સં ઉપગચ્છન્તાપિ ¶ ફસ્સસ્સાદિનો પરેસં રક્ખિતગોપિતેસુ દારાદીસુ ભણ્ડેસુ અપરજ્ઝન્તિ. તે સહ ભણ્ડેન ભણ્ડસામિકા ગહેત્વા ખણ્ડાખણ્ડિકં વા છિન્દિત્વા સઙ્કારકૂટેસુ છડ્ડેન્તિ. રઞ્ઞો વા નિય્યાતેન્તિ. તતો ને રાજા વિવિધા કમ્મકારણા કારાપેતિ. કાયસ્સ ચ ભેદા દુગ્ગતિ નેસં પાટિકઙ્ખા હોતિ. ઇતિ ફસ્સસ્સાદમૂલકં દિટ્ઠધમ્મિકમ્પિ સમ્પરાયિકમ્પિ ભયં સબ્બમાગતમેવ હોતિ. ઇમિના કારણેન ફસ્સાહારે ઉપગમનમેવ ભયન્તિ વેદિતબ્બં.

કુસલાકુસલકમ્માયૂહનેનેવ પન તમ્મૂલકં તીસુ ભવેસુ ભયં સબ્બમાગતંયેવ હોતિ. ઇમિના કારણેન મનોસઞ્ચેતનાહારે આયૂહનમેવ ભયન્તિ વેદિતબ્બં.

પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણઞ્ચ યસ્મિં યસ્મિં ઠાને અભિનિપતતિ, તસ્મિં તસ્મિં ઠાને પટિસન્ધિનામરૂપં ગહેત્વાવ નિબ્બત્તતિ, તસ્મિઞ્ચ નિબ્બત્તે સબ્બભયાનિ નિબ્બત્તાનિયેવ હોન્તિ, તમ્મૂલકત્તાતિ, ઇમિના કારણેન વિઞ્ઞાણાહારે અભિનિપાતોયેવ ભયન્તિ વેદિતબ્બો.

એવં ¶ સભયેસુ પન ઇમેસુ આહારેસુ સમ્માસમ્બુદ્ધો કબળીકારાહારે નિકન્તિપરિયાદાનત્થં ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દ્વે જાયમ્પતિકા’’તિઆદિના (સં. નિ. ૨.૬૩) નયેન પુત્તમંસૂપમં દેસેસિ. ફસ્સાહારે નિકન્તિપરિયાદાનત્થં ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, ગાવી નિચ્ચમ્મા’’તિઆદિના નયેન નિચ્ચમ્મગાવૂપમં દેસેસિ. મનોસઞ્ચેતનાહારે નિકન્તિપરિયાદાનત્થં ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, અઙ્ગારકાસૂ’’તિઆદિના નયેન અઙ્ગારકાસૂપમં દેસેસિ. વિઞ્ઞાણાહારે નિકન્તિપરિયાદાનત્થં ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, ચોરં આગુચારિ’’ન્તિઆદિના નયેન સત્તિસતાહતૂપમં દેસેસિ.

તત્રાયં ભૂતમત્થં કત્વા સઙ્ખેપતો અત્થયોજના, દ્વે કિર જાયમ્પતિકા પુત્તં ગહેત્વા પરિત્તેન પાથેય્યેન યોજનસતિકં કન્તારમગ્ગં ¶ પટિપજ્જિંસુ. તેસં પઞ્ઞાસ યોજનાનિ ગન્ત્વા પાથેય્યં નિટ્ઠાસિ. તે ખુપ્પિપાસાતુરા વિરળચ્છાયાયં નિસીદિંસુ. તતો પુરિસો ભરિયં આહ ‘‘ભદ્દે ઇતો સમન્તા પઞ્ઞાસ યોજનાનિ ગામો વા નિગમો વા નત્થિ, તસ્મા યં તં પુરિસેન કાતબ્બં બહુમ્પિ કસિગોરક્ખાદિકમ્મં, ન દાનિ સક્કા તં મયા કાતું, એહિ મં મારેત્વા ઉપડ્ઢમંસં ખાદિત્વા ઉપડ્ઢં પાથેય્યં ¶ કત્વા પુત્તેન સદ્ધિં કન્તારં નિત્થરાહી’’તિ. સાપિ આહ ‘‘સામિ મયા દાનિ યં તં ઇત્થિયા કાતબ્બં બહુમ્પિ સુત્તકન્તનાદિકમ્મં, તં કાતું ન સક્કા, એહિ મં મારેત્વા ઉપડ્ઢમંસં ખાદિત્વા ઉપડ્ઢં પાથેય્યં કત્વા પુત્તેન સદ્ધિં કન્તારં નિત્થરાહી’’તિ. તતો સો તં આહ ‘‘ભદ્દે માતુગામમરણેન દ્વિન્નં મરણં પઞ્ઞાયતિ. ન હિ મન્દો કુમારો માતરં વિના જીવિતું સક્કોતિ. યદિ પન મયં જીવામ, પુન દારકં લભેય્યામ, હન્દ દાનિ પુત્તકં મારેત્વા મંસં ગહેત્વા કન્તારં નિત્થરામા’’તિ.

તતો માતા પુત્તમાહ ‘‘તાત પિતુ સન્તિકં ગચ્છાહી’’તિ. સો અગમાસિ. અથસ્સ પિતા ‘‘મયા પુત્તકં પોસેસ્સામીતિ કસિગોરક્ખાદીહિ અનપ્પકં દુક્ખમનુભૂતં, ન સક્કોમિ પુત્તં મારેતું, ત્વંયેવ તવ પુત્તકં મારેહી’’તિ વત્વા ‘‘તાત માતુસન્તિકમેવ ગચ્છાહી’’તિ આહ. સો અગમાસિ. અથસ્સ માતાપિ ‘‘મયા પુત્તં પત્થેન્તિયા ગોવતકુક્કુરવતદેવતાયાચનાદીહિપિ તાવ અનપ્પકં દુક્ખં અનુભૂતં, કો પન વાદો કુચ્છિના પરિહરન્તિયા? ન સક્કાહં પુત્તં મારેતુ’’ન્તિ વત્વા ‘‘તાત પિતુસન્તિકંયેવ ગચ્છાહી’’તિ આહ. એવં સો દ્વિન્નં અન્તરા ગચ્છન્તોયેવ મતો. તે તં દિસ્વા પરિદેવિત્વા પુબ્બે ¶ વુત્તનયેનેવ મંસાનિ ગહેત્વા ખાદન્તા પક્કમિંસુ. તેસં સો પુત્તમંસાહારો નવહિ કારણેહિ પટિકુલત્તા નેવ દવાય હોતિ, ન મદાય ન મણ્ડનાય ન વિભૂસનાય, કેવલં કન્તારનિત્થરણત્થાયેવ હોતિ.

કતમેહિ નવહિ કારણેહિ પટિકૂલોતિ ચે? સજાતિમંસતાય ઞાતિમંસતાય પુત્તમંસતાય પિયપુત્તમંસતાય તરુણમંસતાય આમકમંસતાય અગોરસમંસતાય અલોણતાય અધૂપિતતાયાતિ. તસ્મા યો ભિક્ખુ કબળીકારાહારં એવં પુત્તમંસસદિસં પસ્સતિ ¶ , સો તત્થ નિકન્તિં પરિયાદિયતિ. અયં તાવ પુત્તમંસૂપમાયં અત્થયોજના.

નિચ્ચમ્મગાવૂપમાયં પન યથા સા ગાવી ગીવતો યાવ ખુરા, તાવ ચમ્મં ઉદ્દાલેત્વા મુત્તા યં યદેવ નિસ્સાય તિટ્ઠતિ, તત્થ પાણકેહિ ખજ્જમાના દુક્ખસ્સેવાધિકરણં હોતિ, એવં ફસ્સોપિ યં યદેવ વત્થું આરમ્મણં વા નિસ્સાય તિટ્ઠતિ, તંતંવત્થારમ્મણસમ્ભવસ્સ વેદયિતદુક્ખસ્સ અધિકરણમેવ હોતિ. તસ્મા યો ભિક્ખુ ફસ્સાહારં એવં નિચ્ચમ્મગાવિસદિસં પસ્સતિ ¶ , સો તત્થ નિકન્તિં પરિયાદિયતિ, અયં નિચ્ચમ્મગાવૂપમાયં અત્થયોજના.

અઙ્ગારકાસૂપમાયં પન યથા સા અઙ્ગારકાસુ, એવં મહાપરિળાહટ્ઠેન તયો ભવા. યથા નાનાબાહાસુ ગહેત્વા તત્થ ઉપકડ્ઢકા દ્વે પુરિસા, એવં ભવેસુ ઉપકડ્ઢનટ્ઠેન મનોસઞ્ચેતના. તસ્મા યો ભિક્ખુ મનોસઞ્ચેતનાહારં એવં અઙ્ગારકાસૂપકડ્ઢકપુરિસસદિસં પસ્સતિ, સો તત્થ નિકન્તિં પરિયાદિયતિ, અયં અઙ્ગારકાસૂપમાયં અત્થયોજના.

સત્તિસતાહતૂપમાયં પન યેન સો પુરિસો પુબ્બણ્હસમયે સત્તિસતેન હઞ્ઞતિ, તમસ્સ સરીરે વણમુખસતં કત્વા અન્તરા અટ્ઠત્વા વિનિવિજ્ઝિત્વા અપરભાગેયેવ પતતિ, એવં ઇતરાનિ દ્વે સત્તિસતાનિ, એવમસ્સ પતિતોકાસે અપતિત્વા અપતિત્વા ગતાહિ સત્તીહિ સબ્બસરીરં છિદ્દાવછિદ્દમેવ હોતિ, તસ્સ એકવણમુખેપિ ઉપ્પન્નસ્સ દુક્ખસ્સ પમાણં નત્થિ, કો પન વાદો તીસુ વણમુખસતેસુ? તત્થ સત્તિનિપાતકાલો વિય પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણનિબ્બત્તકાલો. વણમુખજનનં વિય ખન્ધજનનં. વણમુખેસુ દુક્ખવેદનુપ્પાદો વિય ¶ જાતેસુ ખન્ધેસુ વટ્ટમૂલકનાનાવિધદુક્ખુપ્પાદો. અપરો નયો, આગુચારી પુરિસો વિય પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં. તસ્સ સત્તિઘાતેહિ ઉપ્પન્નવણમુખાનિ વિય વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપં. વણમુખપચ્ચયા તસ્સ પુરિસસ્સ કક્ખળદુક્ખુપ્પાદો વિય નામરૂપપચ્ચયા વિઞ્ઞાણસ્સ દ્વત્તિંસકમ્મકારણઅટ્ઠનવુતિરોગાદિવસેન નાનપ્પકારકદુક્ખુપ્પાદો દટ્ઠબ્બો. તસ્મા યો ભિક્ખુ વિઞ્ઞાણાહારં એવં સત્તિસતાહતસદિસં પસ્સતિ. સો તત્થ નિકન્તિં પરિયાદિયતિ, અયં સત્તિસતાહતૂપમાયં અત્થયોજના.

સો ¶ એવં ઇમેસુ આહારેસુ નિકન્તિં પરિયાદિયન્તો ચત્તારોપિ આહારે પરિજાનાતિ, યેસુ પરિઞ્ઞાતેસુ સબ્બમ્પિ પરિઞ્ઞાતં વત્થુ પરિઞ્ઞાતમેવ હોતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘કબળીકારે, ભિક્ખવે, આહારે પરિઞ્ઞાતે પઞ્ચકામગુણિકો રાગો પરિઞ્ઞાતો હોતિ. પઞ્ચકામગુણિકે રાગે પરિઞ્ઞાતે નત્થિ તં સંયોજનં, યેન સંયોજનેન સંયુત્તો અરિયસાવકો પુન ઇમં લોકં આગચ્છેય્ય. ફસ્સે, ભિક્ખવે, આહારે પરિઞ્ઞાતે તિસ્સો વેદના પરિઞ્ઞાતા હોન્તિ. તીસુ ¶ વેદનાસુ પરિઞ્ઞાતાસુ અરિયસાવકસ્સ નત્થિ કિઞ્ચિ ઉત્તરિકરણીયન્તિ વદામિ. મનોસઞ્ચેતનાય, ભિક્ખવે, આહારે પરિઞ્ઞાતે તિસ્સો તણ્હા પરિઞ્ઞાતા હોન્તિ. તીસુ તણ્હાસુ પરિઞ્ઞાતાસુ અરિયસાવકસ્સ નત્થિ કિઞ્ચિ ઉત્તરિકરણીયન્તિ વદામિ. વિઞ્ઞાણે, ભિક્ખવે, આહારે પરિઞ્ઞાતે નામરૂપં પરિઞ્ઞાતં હોતિ. નામરૂપે પરિઞ્ઞાતે અરિયસાવકસ્સ નત્થિ કિઞ્ચિ ઉત્તરિકરણીયન્તિ વદામી’’તિ (સં. નિ. ૨.૬૩).

તણ્હાસમુદયા આહારસમુદયોતિ પુરિમતણ્હાસમુદયા પટિસન્ધિકાનં આહારાનં સમુદયો નિબ્બત્તો હોતીતિ અત્થો. કથં? પટિસન્ધિક્ખણે હિ તિસન્તતિવસેન ઉપ્પન્નસમતિંસરૂપબ્ભન્તરે જાતા ઓજા અત્થિ. અયં તણ્હાપચ્ચયા નિબ્બત્તો ઉપાદિન્નકકબળીકારાહારો. પટિસન્ધિચિત્તસમ્પયુત્તા પન ફસ્સચેતના સયઞ્ચ ચિત્તં વિઞ્ઞાણન્તિ ઇમે તણ્હાપચ્ચયા નિબ્બત્તા ઉપાદિન્નકફસ્સમનોસઞ્ચેતના વિઞ્ઞાણાહારાતિ. એવં તાવ પુરિમતણ્હાસમુદયા પટિસન્ધિકાનં આહારાનં સમુદયો વેદિતબ્બો. યસ્મા પનિધ ઉપાદિન્નકાપિ અનુપાદિન્નકાપિ આહારા મિસ્સેત્વા કથિતા, તસ્મા અનુપાદિન્નકાનમ્પિ એવં તણ્હાસમુદયા આહારસમુદયો વેદિતબ્બો ¶ . અટ્ઠલોભસહગતચિત્તસમુટ્ઠિતેસુ હિ રૂપેસુ ઓજા અત્થિ, અયં સહજાતતણ્હાપચ્ચયા નિબ્બત્તો અનુપાદિન્નકકબળીકારાહારો. લોભસહગતચિત્તસમ્પયુત્તા પન ફસ્સચેતના સયઞ્ચ ચિત્તં વિઞ્ઞાણન્તિ ઇમે તણ્હાપચ્ચયા નિબ્બત્તા અનુપાદિન્નકફસ્સમનોસઞ્ચેતના વિઞ્ઞાણાહારાતિ.

તણ્હાનિરોધા ¶ આહારનિરોધોતિ ઇમિસ્સા ઉપાદિન્નકાનઞ્ચ અનુપાદિન્નકાનઞ્ચ આહારાનં પચ્ચયભૂતાય તણ્હાય નિરોધેન આહારનિરોધો પઞ્ઞાયતિ. સેસં વુત્તનયમેવ. અયં પન વિસેસો, ઇધ ચત્તારિપિ સચ્ચાનિ સરૂપેનેવ વુત્તાનિ. યથા ચ ઇધ, એવં ઇતો ઉત્તરિમ્પિ સબ્બવારેસૂતિ. તસ્મા સબ્બત્થ અસમ્મુય્હન્તેન સચ્ચાનિ ઉદ્ધરિતબ્બાનિ. સબ્બવારેસુ ચ ‘‘એત્તાવતાપિ ખો આવુસો’’તિ ઇદં દેસનાનિય્યાતનં તત્થ તત્થ દેસિતધમ્મવસેન યોજેતબ્બં. તસ્સ ઇધ તાવ અયં યોજના એત્તાવતાપીતિ ઇમાય આહારદેસનાય વુત્તમનસિકારપ્પટિવેધવસેનાપીતિ વુત્તં હોતિ. એસ નયો સબ્બત્થાપિ.

૯૧. ઇદાનિ ¶ ‘‘સાધાવુસો’’તિ પુરિમનયેનેવ થેરસ્સ ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા તે ભિક્ખૂ ઉત્તરિમ્પિ પઞ્હં પુચ્છિંસુ. થેરો ચ નેસં અઞ્ઞેનપિ પરિયાયેન બ્યાકાસિ. એસ નયો ઇતો પરેસુપિ સબ્બવારેસુ. તસ્મા ઇતો પરં એવરૂપાનિ વચનાનિ અનામસિત્વા યેન યેન પરિયાયેન બ્યાકરોતિ, તસ્સ તસ્સેવ અત્થં વણ્ણયિસ્સામ. ઇમસ્સ પન વારસ્સ સઙ્ખેપદેસનાયં દુક્ખઞ્ચ પજાનાતીતિ એત્થ દુક્ખન્તિ દુક્ખસચ્ચં. વિત્થારદેસનાયં પન યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે સચ્ચનિદ્દેસે વુત્તમેવાતિ.

૯૨. ઇતો ¶ પરં પટિચ્ચસમુપ્પાદવસેન દેસના હોતિ. તત્થ જરામરણવારે તાવ તેસં તેસન્તિ અયં સઙ્ખેપતો અનેકેસં સત્તાનં સાધારણનિદ્દેસોતિ ઞાતબ્બો. યા દેવદત્તસ્સ જરા, યા સોમદત્તસ્સ જરાતિ એવઞ્હિ દિવસમ્પિ કથેન્તસ્સ નેવ સત્તા પરિયાદાનં ¶ ગચ્છન્તિ. ઇમેહિ પન દ્વીહિ પદેહિ ન કોચિ સત્તો અપરિયાદિન્નો હોતિ. તસ્મા વુત્તં ‘‘અયં સઙ્ખેપતો અનેકેસં સત્તાનં સાધારણનિદ્દેસો’’તિ.

તમ્હિ તમ્હીતિ અયં ગતિજાતિવસેન અનેકેસં નિકાયાનં સાધારણનિદ્દેસો. સત્તનિકાયેતિ સાધારણનિદ્દેસેન નિદ્દિટ્ઠસ્સ સરૂપનિદસ્સનં. જરા જીરણતાતિઆદીસુ પન જરાતિ સભાવનિદ્દેસો. જીરણતાતિ આકારનિદ્દેસો. ખણ્ડિચ્ચન્તિઆદયો કાલાતિક્કમે કિચ્ચનિદ્દેસા. પચ્છિમા દ્વે પકતિનિદ્દેસા. અયઞ્હિ જરાતિ ઇમિના પદેન સભાવતો દીપિતા, તેનસ્સાયં સભાવનિદ્દેસો. જીરણતાતિ ઇમિના આકારતો. તેનસ્સાયં આકારનિદ્દેસો. ખણ્ડિચ્ચન્તિ ઇમિના કાલાતિક્કમે દન્તનખાનં ખણ્ડિતભાવકરણકિચ્ચતો. પાલિચ્ચન્તિ ઇમિના કેસલોમાનં પલિતભાવકરણકિચ્ચતો. વલિત્તચતાતિ ઇમિના મંસં મિલાપેત્વા તચે વલિત્તભાવકરણકિચ્ચતો દીપિતા. તેનસ્સા ઇમે ખણ્ડિચ્ચન્તિઆદયો તયો કાલાતિક્કમે કિચ્ચનિદ્દેસા. તેહિ ઇમેસં વિકારાનં દસ્સનવસેન પાકટીભૂતા પાકટજરા દસ્સિતા. યથેવ હિ ઉદકસ્સ વા અગ્ગિનો વા વાતસ્સ વા તિણરુક્ખાદીનં સમ્ભગ્ગપલિભગ્ગતાય વા ઝામતાય વા ગતમગ્ગો પાકટો હોતિ, ન ચ સો ગતમગ્ગો ¶ તાનેવ ઉદકાદીનિ, એવમેવ જરાય દન્તાદીસુ ખણ્ડિચ્ચાદિવસેન ગતમગ્ગો પાકટો, ચક્ખું ઉમ્મીલેત્વાપિ ગય્હતિ. ન ચ ખણ્ડિચ્ચાદીનેવ જરા, ન હિ જરા ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા હોતિ.

આયુનો સંહાનિ ઇન્દ્રિયાનં પરિપાકોતિ ઇમેહિ પન પદેહિ કાલાતિક્કમેયેવ અભિબ્યત્તતાય આયુક્ખયચક્ખાદિઇન્દ્રિયપરિપાકસઞ્ઞિતાય પકતિયા દીપિતા. તેનસ્સિમે પચ્છિમા દ્વે પકતિનિદ્દેસાતિ વેદિતબ્બા.

તત્થ યસ્મા જરં પત્તસ્સ આયુ હાયતિ, તસ્મા જરા ‘‘આયુનો સંહાની’’તિ ફલૂપચારેન વુત્તા ¶ . યસ્મા ચ દહરકાલે સુપ્પસન્નાનિ સુખુમમ્પિ અત્તનો વિસયં સુખેનેવ ગણ્હનસમત્થાનિ ચક્ખાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ જરં પત્તસ્સ પરિપક્કાનિ આલુળિતાનિ અવિસદાનિ ઓળારિકમ્પિ અત્તનો વિસયં ગહેતું અસમત્થાનિ હોન્તિ, તસ્મા ‘‘ઇન્દ્રિયાનં પરિપાકો’’તિપિ ફલૂપચારેનેવ ¶ વુત્તા. સા પનાયં એવં નિદ્દિટ્ઠા સબ્બાપિ જરા પાકટા પટિચ્છન્નાતિ દુવિધા હોતિ.

તત્થ દન્તાદીસુ ખણ્ડભાવાદિદસ્સનતો રૂપધમ્મેસુ જરા પાકટજરા નામ. અરૂપધમ્મેસુ પન તાદિસસ્સ વિકારસ્સ અદસ્સનતો પટિચ્છન્નજરા નામ. તત્થ ય્વાયં ખણ્ડાદિભાવો દિસ્સતિ, સો તાદિસાનં દન્તાદીનં સુવિઞ્ઞેય્યત્તા વણ્ણોયેવ, તં ચક્ખુના દિસ્વા મનોદ્વારેન ચિન્તેત્વા ‘‘ઇમે દન્તા જરાય પહટા’’તિ જરં જાનાતિ ઉદકટ્ઠાને બદ્ધાનિ ગોસીસાદીનિ ઓલોકેત્વા હેટ્ઠા ઉદકસ્સ અત્થિભાવં જાનનં વિય. પુન અવીચિ સવીચીતિ એવમ્પિ દુવિધા હોતિ. તત્થ મણિકનકરજતપવાળસૂરિયાદીનં મન્દદસકાદીસુ પાણીનં વિય પુપ્ફફલપલ્લવાદીસુ ચ અપાણીનં વિય અન્તરન્તરા વણ્ણવિસેસાદીનં દુવિઞ્ઞેય્યત્તા જરા અવીચિજરા નામ, નિરન્તરજરાતિ અત્થો. તતો અઞ્ઞેસુ પન યથાવુત્તેસુ અન્તરન્તરા વણ્ણવિસેસાદીનં સુવિઞ્ઞેય્યત્તા જરા સવીચિજરા નામાતિ વેદિતબ્બા.

ઇતો પરં, તેસં તેસન્તિઆદિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ચુતિ ચવનતાતિઆદીસુ પન ચુતીતિ ચવનકવસેન વુચ્ચતિ, એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધાનં સામઞ્ઞવચનમેતં. ચવનતાતિ ભાવવચનેન લક્ખણનિદસ્સનં. ભેદોતિ ચુતિક્ખન્ધાનં ભઙ્ગુપ્પત્તિપરિદીપનં. અન્તરધાનન્તિ ઘટસ્સેવ ભિન્નસ્સ ભિન્નાનં ચુતિક્ખન્ધાનં યેન કેનચિ પરિયાયેન ઠાનાભાવપરિદીપનં. મચ્ચુ મરણન્તિ મચ્ચુસઙ્ખાતં મરણં. તેન સમુચ્છેદમરણાદીનિ નિસેધેતિ. કાલો નામ અન્તકો, તસ્સ કિરિયાતિ કાલકિરિયા. એતેન લોકસમ્મુતિયા મરણં દીપેતિ.

ઇદાનિ પરમત્થેન ¶ દીપેતું, ખન્ધાનં ભેદોતિઆદિમાહ. પરમત્થેન હિ ખન્ધાયેવ ભિજ્જન્તિ, ન સત્તો નામ કોચિ મરતિ. ખન્ધેસુ પન ભિજ્જમાનેસુ સત્તો મરતિ, ભિન્નેસુ મતોતિ વોહારો હોતિ.

એત્થ ¶ ચ ચતુવોકારવસેન ખન્ધાનં ભેદો, એકવોકારવસેન કળેવરસ્સ નિક્ખેપો. ચતુવોકારવસેન વા ખન્ધાનં ભેદો, સેસદ્વયવસેન કળેવરસ્સ નિક્ખેપો વેદિતબ્બો. કસ્મા? ભવદ્વયેપિ રૂપકાયસઙ્ખાતસ્સ કળેવરસ્સ સમ્ભવતો. અથ વા યસ્મા ચ ચાતુમહારાજિકાદીસુ ખન્ધા ભિજ્જન્તેવ, ન કિઞ્ચિ નિક્ખિપન્તિ, તસ્મા તેસં વસેન ¶ ખન્ધાનં ભેદો, મનુસ્સાદીસુ કળેવરસ્સ નિક્ખેપો. એત્થ ચ કળેવરસ્સ નિક્ખેપકારણતો મરણં કળેવરસ્સ નિક્ખેપોતિ વુત્તન્તિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.

ઇતિ અયઞ્ચ જરા ઇદઞ્ચ મરણં. ઇદં વુચ્ચતાવુસોતિ ઇદં ઉભયમ્પિ એકતો કત્વા જરામરણન્તિ કથીયતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

૯૩. જાતિવારે જાતિ સઞ્જાતીતિઆદીસુ જાયનટ્ઠેન જાતિ, સા અપરિપુણ્ણાયતનવસેન યુત્તા. સઞ્જાયનટ્ઠેન સઞ્જાતિ, સા પરિપુણ્ણાયતનવસેન યુત્તા. ઓક્કમનટ્ઠેન ઓક્કન્તિ, સા અણ્ડજજલાબુજવસેન યુત્તા. તે હિ અણ્ડકોસઞ્ચ વત્થિકોસઞ્ચ ઓક્કમન્તા પવિસન્તા વિય પટિસન્ધિં ગણ્હન્તિ. અભિનિબ્બત્તનટ્ઠેન અભિનિબ્બત્તિ, સા સંસેદજઓપપાતિકવસેન યુત્તા, તે હિ પાકટાયેવ હુત્વા નિબ્બત્તન્તિ. અયં તાવ વોહારદેસના.

ઇદાનિ પરમત્થદેસના હોતિ. ખન્ધાયેવ હિ પરમત્થતો પાતુભવન્તિ, ન સત્તો. તત્થ ચ ખન્ધાનન્તિ એકવોકારભવે એકસ્સ ચતુવોકારભવે ચતુન્નં પઞ્ચવોકારભવે પઞ્ચન્નમ્પિ ગહણં વેદિતબ્બં. પાતુભાવોતિ ઉપ્પત્તિ. આયતનાનન્તિ એત્થ તત્ર તત્ર ઉપ્પજ્જમાનાયતનવસેનેવ સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. પટિલાભોતિ સન્તતિયં પાતુભાવોયેવ. પાતુભવન્તાનેવ હિ તાનિ પટિલદ્ધાનિ નામ હોન્તિ. અયં વુચ્ચતાવુસો જાતીતિ ઇમિના પદેન વોહારતો પરમત્થતો ચ દેસિતાય જાતિયા નિગમનં કરોતીતિ. ભવસમુદયાતિ એત્થ પન જાતિયા પચ્ચયભૂતો કમ્મભવો વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

૯૪. ભવવારે ¶ ¶ ¶ કામભવોતિ કમ્મભવો ચ ઉપપત્તિભવો ચ. તત્થ કમ્મભવો નામ કામભવૂપગં કમ્મમેવ. તઞ્હિ ઉપપત્તિભવસ્સ કારણત્તા ‘‘સુખો બુદ્ધાનમુપ્પાદો (ધ. પ. ૧૯૪) દુક્ખો પાપસ્સ ઉચ્ચયો’’તિઆદીનિ (ધ. પ. ૧૧૭) વિય ફલવોહારેન ભવોતિ વુત્તં. ઉપપત્તિભવો નામ તેન કમ્મેન નિબ્બત્તં ઉપાદિન્નખન્ધપઞ્ચકં. તઞ્હિ તત્થ ભવતીતિ કત્વા ભવોતિ વુત્તં. એવં સબ્બથાપિ ઇદં કમ્મઞ્ચ ઉપપત્તિ ચ ઉભયમ્પેતમિધ ‘‘કામભવો’’તિ વુત્તં. એસ નયો રૂપારૂપભવેસુ. ઉપાદાનસમુદયાતિ એત્થ પન ઉપાદાનં કુસલકમ્મભવસ્સ ઉપનિસ્સયવસેનેવ પચ્ચયો હોતિ. અકુસલકમ્મભવસ્સ ઉપનિસ્સયવસેનપિ સહજાતાદિવસેનપિ. ઉપપત્તિભવસ્સ પન સબ્બસ્સાપિ ઉપનિસ્સયવસેનેવ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

૯૫. ઉપાદાનવારે કામુપાદાનન્તિઆદીસુ વત્થુકામં ઉપાદિયતિ એતેન, સયં વા તં ઉપાદિયતીતિ કામુપાદાનં. કામો ચ સો ઉપાદાનઞ્ચાતિ વા કામુપાદાનં. ઉપાદાનન્તિ દળ્હગ્ગહણં વુચ્ચતિ. દળ્હત્થો હિ એત્થ ઉપસદ્દો, ‘‘ઉપાયાસ ઉપકટ્ઠા’’તિઆદીસુ વિય પઞ્ચકામગુણિકરાગસ્સેતં અધિવચનં. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારતો પનેતં ‘‘તત્થ કતમં કામુપાદાનં, યો કામેસુ કામચ્છન્દો’’તિ (ધ. સ. ૧૨૨૦; વિભ. ૯૩૮) વુત્તનયેન વેદિતબ્બં.

તથા દિટ્ઠિ ચ સા ઉપાદાનઞ્ચાતિ દિટ્ઠુપાદાનં. અથ વા દિટ્ઠિં ઉપાદિયતિ, ઉપાદિયન્તિ વા એતેન દિટ્ઠિન્તિ દિટ્ઠુપાદાનં. ઉપાદિયતિ હિ પુરિમદિટ્ઠિં ઉત્તરદિટ્ઠિ. ઉપાદિયન્તિ ચ તાય દિટ્ઠિં. યથાહ ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચ, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિઆદિ (મ. નિ. ૩.૨૭), સીલબ્બતુપાદાનઅત્તવાદુપાદાનવજ્જસ્સ સબ્બદિટ્ઠિગતસ્સેતં ¶ અધિવચનં. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારતો પનેતં ‘‘તત્થ કતમં દિટ્ઠુપાદાનં નત્થિ દિન્ન’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૨૨૦; વિભ. ૯૩૮) વુત્તનયેન વેદિતબ્બં.

તથા ¶ સીલબ્બતં ઉપાદિયન્તિ એતેન, સયં વા તં ઉપાદિયતિ, સીલબ્બતઞ્ચ તં ઉપાદાનઞ્ચાતિ વા સીલબ્બતુપાદાનં. ગોસીલગોવતાદીનિ હિ એવં સુદ્ધીતિ અભિનિવેસતો સયમેવ ઉપાદાનાનિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારતો પનેતં ‘‘તત્થ કતમં સીલબ્બતુપાદાનં, ઇતો બહિદ્ધા સમણબ્રાહ્મણાનં સીલેન ¶ સુદ્ધી’’તિ વુત્તનયેન વેદિતબ્બં.

ઇદાનિ વદન્તિ એતેનાતિ વાદો. ઉપાદિયન્તિ એતેનાતિ ઉપાદાનં. કિં વદન્તિ, ઉપાદિયન્તિ વા? અત્તાનં. અત્તનો વાદુપાદાનં અત્તવાદુપાદાનં. અત્તવાદમત્તમેવ વા અત્તાતિ ઉપાદિયતિ એતેનાતિ અત્તવાદુપાદાનં, વીસતિવત્થુકાય સક્કાયદિટ્ઠિયા એતં અધિવચનં. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારતો પનેતં ‘‘તત્થ કતમં અત્તવાદુપાદાનં, ઇધ અસ્સુતવા પુથુજ્જનો અરિયાનં અદસ્સાવી’’તિ (ધ. સ. ૧૨૨૩) વુત્તનયેન વેદિતબ્બં.

તણ્હાસમુદયાતિ એત્થ તણ્હા કામુપાદાનસ્સ ઉપનિસ્સયવસેન અનન્તરસમનન્તરનત્થિવિગતાસેવનવસેન વા પચ્ચયો. અવસેસાનં પન સહજાતાદિવસેનાપિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

૯૬. તણ્હાવારે રૂપતણ્હા…પે… ધમ્મતણ્હાતિ એવં ચક્ખુદ્વારાદીસુ જવનવીથિયં પવત્તાય તણ્હાય ‘‘સેટ્ઠિપુત્તો બ્રાહ્મણપુત્તો’’તિ એવમાદીસુ પિતિતો નામં વિય પિતિસદિસારમ્મણતો નામં. એત્થ ચ રૂપારમ્મણા તણ્હા, રૂપે તણ્હાતિ રૂપતણ્હા. સા કામરાગભાવેન રૂપં અસ્સાદેન્તી પવત્તમાના કામતણ્હા. સસ્સતદિટ્ઠિસહગતરાગભાવેન રૂપં નિચ્ચં ધુવં સસ્સતન્તિ એવં અસ્સાદેન્તી પવત્તમાના ભવતણ્હા. ઉચ્છેદદિટ્ઠિસહગતરાગભાવેન રૂપં ¶ ઉચ્છિજ્જતિ વિનસ્સતિ પેચ્ચ ન ભવિસ્સતીતિ એવં અસ્સાદેન્તી પવત્તમાના વિભવતણ્હાતિ એવં તિવિધા હોતિ. યથા ચ રૂપતણ્હા, તથા સદ્દતણ્હાદયોપીતિ એતાનિ અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ હોન્તિ. તાનિ અજ્ઝત્તરૂપાદીસુ અટ્ઠારસ, બહિદ્ધારૂપાદીસુ અટ્ઠારસાતિ છત્તિંસ. ઇતિ અતીતાનિ છત્તિંસ, અનાગતાનિ છત્તિંસ, પચ્ચુપ્પન્નાનિ છત્તિંસાતિ અટ્ઠસતં. ‘‘અજ્ઝત્તિકસ્સુપાદાય ‘અસ્મી’તિ હોતિ ¶ , ‘ઇત્થસ્મી’તિ ¶ હોતી’’તિ (વિભ. ૯૭૩-૯૭૪) વા એવમાદીના અજ્ઝત્તિકરૂપાદિનિસ્સિતાનિ અટ્ઠારસ, ‘‘બાહિરસ્સુપાદાય ‘ઇમિના અસ્મી’તિ હોતિ, ‘ઇમિના ઇત્થસ્મી’તિ હોતી’’તિ વા (વિભ. ૯૭૫) એવમાદિના બાહિરરૂપાદિનિસ્સિતાનિ અટ્ઠારસાતિ છત્તિંસ. ઇતિ અતીતાનિ છત્તિંસ, અનાગતાનિ છત્તિંસ, પચ્ચુપ્પન્નાનિ છત્તિંસાતિ એવમ્પિ અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતાનિ હોન્તિ. પુન સઙ્ગહે કરીયમાને રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ છળેવ તણ્હાકાયા તિસ્સોયેવ કામતણ્હાદયો હોન્તીતિ એવં –

નિદ્દેસત્થેન નિદ્દેસ-વિત્થારા વિત્થારસ્સ ચ;

પુન સઙ્ગહતો તણ્હા, વિઞ્ઞાતબ્બા વિભાવિનાતિ.

વેદનાસમુદયાતિ એત્થ પન વેદનાતિ વિપાકવેદના અધિપ્પેતા. સા કથં છસુ દ્વારેસુ તણ્હાય પચ્ચયો હોતીતિ ચે? અસ્સાદનીયતો. સુખાય હિ વેદનાય અસ્સાદનેન સત્તા વેદનં મમાયન્તા વેદનાય તણ્હં ઉપ્પાદેત્વા વેદનારાગરત્તા હુત્વા ચક્ખુદ્વારે ઇટ્ઠમેવ રૂપં પત્થેન્તિ, લદ્ધા ચ નં અસ્સાદેન્તિ, આરમ્મણદાયકાનઞ્ચ ચિત્તકારાદીનં સક્કારં કરોન્તિ. તથા સોતદ્વારાદીસુ ઇટ્ઠે ચ સદ્દાદયો પત્થેન્તિ, લદ્ધા ચ ને અસ્સાદેન્તિ, આરમ્મણદાયકાનઞ્ચ વીણાવાદક-ગન્ધિકસૂદ-તન્તવાય-નાનાવિધસિપ્પસન્દસ્સકાદીનં સક્કારં કરોન્તિ. યથા કિં? યથા પુત્તસિનેહેન પુત્તં મમાયન્તા ધાતિયા સક્કારં કરોન્તિ, સપ્પાયસપ્પિખીરાદીનિયેવ નં પાયેન્તિ ચેવ ભોજેન્તિ ચ. સેસં વુત્તનયમેવ.

૯૭. વેદનાવારે ¶ વેદનાકાયાતિ વેદનાસમૂહા. ચક્ખુસમ્ફસ્સજા વેદના…પે… મનોસમ્ફસ્સજા વેદનાતિ એતં ‘‘ચક્ખુસમ્ફસ્સજા વેદના અત્થિ કુસલા, અત્થિ અકુસલા, અત્થિ અબ્યાકતા’’તિ (વિભ. ૩૪) એવં વિભઙ્ગે આગતત્તા ચક્ખુદ્વારાદીસુ પવત્તાનં કુસલાકુસલાબ્યાકતવેદનાનં ‘‘સારિપુત્તો, મન્તાણિપુત્તો’’તિ એવમાદીસુ માતિતો નામં વિય માતિસદિસવત્થુતો નામં. વચનત્થો પનેત્થ ચક્ખુસમ્ફસ્સહેતુ ¶ જાતા વેદના ચક્ખુસમ્ફસ્સજા વેદનાતિ. એસ નયો સબ્બત્થ. અયં તાવેત્થ સબ્બસઙ્ગાહિકકથા ¶ . વિપાકવસેન પન ચક્ખુદ્વારે દ્વે ચક્ખુવિઞ્ઞાણાનિ, દ્વે મનોધાતુયો, તિસ્સો મનોવિઞ્ઞાણધાતુયોતિ એતાહિ સમ્પયુત્તવસેન વેદના વેદિતબ્બા. એસ નયો સોતદ્વારાદીસુ. મનોદ્વારે મનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્પયુત્તાવ.

ફસ્સસમુદયાતિ એત્થ પન પઞ્ચદ્વારે પઞ્ચવત્થુકવેદનાનં સહજાતચક્ખુસમ્ફસ્સાદિસમુદયા સમુદયો હોતિ. અવસેસાનં ચક્ખુસમ્ફસ્સાદયો ઉપનિસ્સયાદિવસેન પચ્ચયા. મનોદ્વારે તદારમ્મણવેદનાનં અદ્વારિકાનઞ્ચ પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિવેદનાનં સહજાતમનોસમ્ફસ્સસમુદયા સમુદયો હોતીતિ વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તનયમેવ.

૯૮. ફસ્સવારે ચક્ખુસમ્ફસ્સોતિ ચક્ખુમ્હિ સમ્ફસ્સો. એસ નયો સબ્બત્થ. ચક્ખુસમ્ફસ્સો…પે… કાયસમ્ફસ્સોતિ એત્તાવતા ચ કુસલાકુસલવિપાકા પઞ્ચવત્થુકા દસ સમ્ફસ્સા વુત્તા હોન્તિ. મનોસમ્ફસ્સોતિ ઇમિના સેસા બાવીસતિ લોકિયવિપાકમનસમ્પયુત્તફસ્સા. સળાયતનસમુદયાતિ છન્નં ચક્ખાદીનં આયતનાનં સમુદયેન ઇમસ્સ છબ્બિધસ્સાપિ સમ્ફસ્સસ્સ સમુદયો હોતીતિ વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

૯૯. સળાયતનવારે ¶ ચક્ખાયતનન્તિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે ખન્ધનિદ્દેસે ચેવ આયતનનિદ્દેસે ચ વુત્તનયમેવ. નામરૂપસમુદયાતિ એત્થ પન યં નામં યઞ્ચ રૂપં, યઞ્ચ નામરૂપં યસ્સ આયતનસ્સ પચ્ચયો હોતિ, તસ્સ વસેન વિસુદ્ધિમગ્ગે પટિચ્ચસમુપ્પાદનિદ્દેસે વુત્તનયેન નામરૂપસમુદયા સળાયતનસમુદયો વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તપ્પકારમેવાતિ.

૧૦૦. નામરૂપવારે નમનલક્ખણં નામં. રુપ્પનલક્ખણં રૂપં. વિત્થારવારે પનસ્સ વેદનાતિ વેદનાક્ખન્ધો. સઞ્ઞાતિ સઞ્ઞાક્ખન્ધો. ચેતના ફસ્સો મનસિકારોતિ સઙ્ખારક્ખન્ધો વેદિતબ્બો. કામઞ્ચ અઞ્ઞેપિ સઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ગહિતા ¶ ધમ્મા સન્તિ, ઇમે પન તયો સબ્બદુબ્બલેસુપિ ચિત્તેસુ સન્તિ. તસ્મા એતેસંયેવ વસેનેત્થ સઙ્ખારક્ખન્ધોપિ દસ્સિતો. ચત્તારિ ચ મહાભૂતાનીતિ ¶ એત્થ ચત્તારીતિ ગણનપરિચ્છેદો. મહાભૂતાનીતિ પથવીઆપતેજવાયાનમેતં અધિવચનં. યેન પન કારણેન તાનિ મહાભૂતાનીતિ વુચ્ચન્તિ, યો ચેત્થ અઞ્ઞો વિનિચ્છયનયો, સો સબ્બો વિસુદ્ધિમગ્ગે રૂપક્ખન્ધનિદ્દેસે વુત્તો.

ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદાયાતિ એત્થ પન ચતુન્નન્તિ ઉપયોગત્થે સામિવચનં, ચત્તારિ ચ મહાભૂતાનીતિ વુત્તં હોતિ. ઉપાદાયાતિ ઉપાદિયિત્વા, ગહેત્વાતિ અત્થો. નિસ્સાયાતિપિ એકે. વત્તમાનન્તિ અયઞ્ચેત્થ પાઠસેસો. સમૂહત્થે વા એતં સામિવચનં. તેન ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં સમૂહં ઉપાદાય પવત્તમાનં રૂપન્તિ અયમત્થો વેદિતબ્બો. એવં સબ્બત્થાપિ યાનિ ચત્તારિ પથવીઆદીનિ મહાભૂતાનિ, યઞ્ચ ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય વત્તમાનં ચક્ખાયતનાદિભેદેન અભિધમ્મપાળિયમેવ વુત્તં તેવીસતિવિધં રૂપં, તં સબ્બમ્પિ ‘‘રૂપ’’ન્તિ વેદિતબ્બં. વિઞ્ઞાણસમુદયાતિ એત્થ પન યં વિઞ્ઞાણં યસ્સ નામસ્સ યસ્સ ચ રૂપસ્સ યસ્સ ચ ¶ નામરૂપસ્સ પચ્ચયો હોતિ, તસ્સ વસેન વિસુદ્ધિમગ્ગે પટિચ્ચસમુપ્પાદનિદ્દેસે વુત્તનયેનેવ વિઞ્ઞાણસમુદયા નામરૂપસમુદયો વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

૧૦૧. વિઞ્ઞાણવારે ચક્ખુવિઞ્ઞાણન્તિ ચક્ખુમ્હિ વિઞ્ઞાણં, ચક્ખુતો વા જાતં વિઞ્ઞાણન્તિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં. એવં સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણાનિ. ઇતરં પન મનોયેવ વિઞ્ઞાણન્તિ મનોવિઞ્ઞાણં. દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણવજ્જસ્સ તેભૂમકવિપાકચિત્તસ્સેતં અધિવચનં. સઙ્ખારસમુદયાતિ એત્થ પન યો સઙ્ખારો યસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો હોતિ, તસ્સ વસેન સઙ્ખારસમુદયા વિઞ્ઞાણસમુદયો વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

૧૦૨. સઙ્ખારવારે અભિસઙ્ખરણલક્ખણો સઙ્ખારો. વિત્થારવારે પનસ્સ કાયસઙ્ખારોતિ કાયતો પવત્તસઙ્ખારો, કાયદ્વારે ચોપનવસેન ¶ પવત્તાનં કામાવચરકુસલતો અટ્ઠન્નં, અકુસલતો દ્વાદસન્નન્તિ વીસતિયા કાયસઞ્ચેતનાનમેતં ¶ અધિવચનં. વચીસઙ્ખારોતિ વચિતો પવત્તસઙ્ખારો, વચીદ્વારે વચનભેદવસેન પવત્તાનં વીસતિયા એવ વચીસઞ્ચેતનાનમેતં અધિવચનં. ચિત્તસઙ્ખારોતિ ચિત્તતો પવત્તસઙ્ખારો, કાયવચીદ્વારે ચોપનં અકત્વા રહો નિસીદિત્વા ચિન્તયન્તસ્સ પવત્તાનં લોકિયકુસલાકુસલવસેન એકૂનતિંસમનોસઞ્ચેતનાનમેતં અધિવચનં. અવિજ્જાસમુદયાતિ એત્થ પન કુસલાનં ઉપનિસ્સયવસેન અકુસલાનં સહજાતાદિવસેનાપિ અવિજ્જાપચ્ચયો હોતીતિ વેદિતબ્બા. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

૧૦૩. અવિજ્જાવારે ¶ દુક્ખે અઞ્ઞાણન્તિ દુક્ખસચ્ચે અઞ્ઞાણં, મોહસ્સેતં અધિવચનં. એસ નયો સમુદયે અઞ્ઞાણન્તિઆદીસુ. તત્થ ચતૂહિ કારણેહિ દુક્ખે અઞ્ઞાણં વેદિતબ્બં અન્તોગધતો વત્થુતો આરમ્મણતો પટિચ્છાદનતો ચ. તથા હિ તં દુક્ખસચ્ચપરિયાપન્નત્તા દુક્ખે અન્તોગધં, દુક્ખસચ્ચઞ્ચસ્સ નિસ્સયપચ્ચયભાવેન વત્થુ, આરમ્મણપચ્ચયભાવેન આરમ્મણં, દુક્ખસચ્ચઞ્ચ એતં પટિચ્છાદેતિ, તસ્સ યાથાવલક્ખણપ્પટિવેધનિવારણેન, ઞાણપ્પવત્તિયા ચેત્થ અપ્પદાનેન.

સમુદયે અઞ્ઞાણં તીહિ કારણેહિ વેદિતબ્બં વત્થુતો આરમ્મણતો પટિચ્છાદનતો ચ. નિરોધે પટિપદાયઞ્ચ અઞ્ઞાણં એકેનેવ કારણેન વેદિતબ્બં પટિચ્છાદનતો. નિરોધપટિપદાય હિ પટિચ્છાદકમેવ અઞ્ઞાણં તેસં યાથાવલક્ખણપ્પટિવેધનિવારણેન, તેસુ ચ ઞાણપ્પવત્તિયા અપ્પદાનેન. ન પન તત્થ અન્તોગધં, તસ્મિં સચ્ચદ્વયે અપરિયાપન્નત્તા. ન તસ્સ તં સચ્ચદ્વયં વત્થુ, અસહજાતત્તા. નારમ્મણં, તદારબ્ભ અપ્પવત્તનતો. પચ્છિમઞ્હિ સચ્ચદ્વયં ગમ્ભીરત્તા દુદ્દસં, ન ચેત્થ અન્ધભૂતં અઞ્ઞાણં પવત્તતિ. પુરિમં પન વઞ્ચનિયટ્ઠેન સભાવલક્ખણસ્સ દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરં, તત્થ વિપલ્લાસગ્ગાહવસેન પવત્તતિ.

અપિચ દુક્ખેતિ એત્તાવતા સઙ્ગહતો વત્થુતો આરમ્મણતો કિચ્ચતો ચ અવિજ્જા દીપિતા. દુક્ખસમુદયેતિ એત્તાવતા વત્થુતો આરમ્મણતો ¶ કિચ્ચતો ચ. દુક્ખનિરોધે દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાયાતિ એત્તાવતા કિચ્ચતો. અવિસેસતો પન અઞ્ઞાણન્તિ એતેન સભાવતો નિદ્દિટ્ઠાતિ ઞાતબ્બા. આસવસમુદયાતિ એત્થ પન કામાસવભવાસવા સહજાતાદિવસેન અવિજ્જાય પચ્ચયા હોન્તિ. અવિજ્જાસવો ઉપનિસ્સયવસેનેવ. પુબ્બુપ્પન્ના ચેત્થ અવિજ્જા અવિજ્જાસવોતિ ¶ વેદિતબ્બા. સા અપરાપરુપ્પન્નાય અવિજ્જાય ઉપનિસ્સયપચ્ચયો હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

૧૦૪. આસવવારે ¶ અવિજ્જાસમુદયાતિ એત્થ અવિજ્જા કામાસવભવાસવાનં સહજાતાદિવસેન પચ્ચયો હોતિ. અવિજ્જાસવસ્સ ઉપનિસ્સયવસેનેવ. અપરાપરુપ્પન્ના ચેત્થ અવિજ્જા અવિજ્જાસવોતિ વેદિતબ્બા. પુબ્બુપ્પન્ના અવિજ્જાયેવસ્સ અપરાપરુપ્પન્નસ્સ અવિજ્જાસવસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયો હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ. અયં વારો યા એસા પટિચ્ચસમુપ્પાદપદેસુ જેટ્ઠિકા અવિજ્જા, તસ્સાપિ પચ્ચયદસ્સનવસેન વુત્તો. એવં વુત્તેન વારેન સંસારસ્સ અનમતગ્ગતા સાધિતા હોતિ. કથં? આસવસમુદયેન હિ અવિજ્જાસમુદયો. અવિજ્જાસમુદયેનાપિ આસવસમુદયો. એવં આસવા અવિજ્જાય અવિજ્જાપિ આસવાનં પચ્ચયોતિ કત્વા પુબ્બકોટિ ન પઞ્ઞાયતિ અવિજ્જાય, તસ્સા અપઞ્ઞાયનતો સંસારસ્સ અનમતગ્ગતા સિદ્ધા હોતીતિ.

એવં સબ્બેપિમે ઇમસ્મિં સુત્તે કમ્મપથવારો આહારવારો દુક્ખવારો જરા-મરણ-જાતિ-ભવ-ઉપાદાન-તણ્હા-વેદના-ફસ્સ-સળાયતન-નામરૂપ- વિઞ્ઞાણ-સઙ્ખાર-અવિજ્જા-આસવવારોતિ સોળસવારા વુત્તા.

તેસુ એકેકસ્સ વારસ્સ સઙ્ખેપવિત્થારવસેન દ્વિધા વિભત્તા દ્વત્તિંસટ્ઠાનાનિ હોન્તિ. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તે ઇમેસુ દ્વત્તિંસટ્ઠાનેસુ ચત્તારિ સચ્ચાનિ કથિતાનિ. એતેસંયેવ વિત્થારવસેન વુત્તેસુ સોળસસુ ઠાનેસુ અરહત્તં કથિતં. થેરસ્સ પન મતેન દ્વત્તિંસાયપિ ઠાનેસુ ચત્તારિ સચ્ચાનિ ચત્તારો ચ મગ્ગા કથિતાતિ. ઇતિ સકલેપિ પઞ્ચમહાનિકાયસઙ્ગહિતે બુદ્ધવચને નત્થિ તં સુત્તં, યત્થ દ્વત્તિંસક્ખત્તું ચત્તારિ સચ્ચાનિ દ્વત્તિંસક્ખત્તુઞ્ચ અરહત્તં પકાસિતં અઞ્ઞત્ર ઇમમ્હા સમ્માદિટ્ઠિસુત્તાતિ.

ઇદમવોચાયસ્મા ¶ સારિપુત્તોતિ ઇદં દ્વત્તિંસાય ચતુસચ્ચપરિયાયેહિ દ્વત્તિંસાય અરહત્તપરિયાયેહીતિ ચતુસટ્ઠિયા કારણેહિ અલઙ્કરિત્વા સમ્માદિટ્ઠિસુત્તં આયસ્મા સારિપુત્તો અવોચ, અત્તમના તે ભિક્ખૂ આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ ભાસિતં અભિનન્દુન્તિ.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

સમ્માદિટ્ઠિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૫. એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ સતિપટ્ઠાનસુત્તં. તત્થ કુરૂસુ વિહરતીતિ કુરુનામકા જાનપદિનો રાજકુમારા, તેસં નિવાસો એકોપિ જનપદો રુળ્હીસદ્દેન કુરૂતિ વુચ્ચતિ, તસ્મિં કુરૂસુ જનપદે. અટ્ઠકથાચરિયા પનાહુ – મન્ધાતુકાલે તીસુ દીપેસુ મનુસ્સા જમ્બુદીપો નામ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધમહાસાવકચક્કવત્તિપભુતીનં ઉત્તમપુરિસાનં ઉપ્પત્તિભૂમિ ઉત્તમદીપો અતિરમણીયોતિ સુત્વા રઞ્ઞા મન્ધાતુચક્કવત્તિના ચક્કરતનં પુરક્ખત્વા ચત્તારો દીપે અનુસંયાયન્તેન સદ્ધિં આગમંસુ. તતો રાજા પરિણાયકરતનં પુચ્છિ –

‘‘અત્થિ નુ ખો મનુસ્સલોકતો રમણીયતરં ઠાન’’ન્તિ?

‘‘કિં ન પસ્સસિ ચન્દિમસૂરિયાનં આનુભાવં?

‘‘નનુ એતેસં ઠાનં ઇતો રમણીયતર’’ન્તિ?

રાજા ચક્કરતનં પુરક્ખત્વા તત્થ અગમાસિ. ચત્તારો મહારાજાનો ‘‘મન્ધાતુમહારાજા આગતો’’તિ સુત્વાવ ‘‘મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો રાજા ન સક્કા યુદ્ધેન પટિબાહિતુ’’ન્તિ સકરજ્જં નિય્યાતેસું. સો તં ગહેત્વા પુન પુચ્છિ – ‘‘અત્થિ નુ ખો ઇતો રમણીયતરં ઠાન’’ન્તિ. અથસ્સ તાવતિંસભવનં કથયિંસુ – ‘‘તાવતિંસભવનં, દેવ, રમણીયતરં, તત્થ સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો ઇમે ચત્તારો મહારાજાનો પરિચારકા દોવારિકભૂમિયં તિટ્ઠન્તિ. સક્કો દેવરાજા મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો. તસ્સિમાનિ પન ઉપભોગટ્ઠાનાનિ, યોજનસહસ્સુબ્બેધો વેજયન્તપાસાદો, પઞ્ચયોજનસતુબ્બેધા સુધમ્મા દેવસભા, દિયડ્ઢયોજનસતિકો વેજયન્તરથો, તથા એરાવણો હત્થી, દિબ્બરુક્ખસહસ્સપટિમણ્ડિતં ¶ નન્દનવનં ચિત્તલતાવનં ફારુસકવનં મિસ્સકવનં ¶ . યોજનસતુબ્બેધો પારિચ્છત્તકો કોવિળારો, તસ્સ હેટ્ઠા સટ્ઠિયોજનાયામા પણ્ણાસયોજનવિત્થતા પઞ્ચદસયોજનુબ્બેધા જયસુમનપુપ્ફવણ્ણા પણ્ડુકમ્બલસિલા, યસ્સા મુદુતાય સક્કસ્સ નિસીદતો ઉપડ્ઢકાયો અનુપવિસતી’’તિ.

તં સુત્વા રાજા તત્થ ગન્તુકામો ચક્કરતનં અબ્ભુક્કિરિ ¶ . તં આકાસે પતિટ્ઠાસિ સદ્ધિં ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય. અથ દ્વિન્નં દેવલોકાનં વેમજ્ઝતો ચક્કરતનં ઓતરિત્વા પથવિયં પતિટ્ઠાસિ સદ્ધિં પરિણાયકરતનપ્પમુખાય ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય. રાજા એકકોવ તાવતિંસભવનં અગમાસિ. સક્કો ‘‘મન્ધાતા આગતો’’તિ સુત્વાવ તસ્સ પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા – ‘‘સ્વાગતં તે, મહારાજ, સકં તે, મહારાજ. અનુસાસ, મહારાજા’’તિ વત્વા સદ્ધિં નાટકેહિ રજ્જં દ્વેભાગે કત્વા એકં ભાગમદાસિ. રઞ્ઞો તાવતિંસભવને પતિટ્ઠિતમત્તસ્સેવ મનુસ્સભાવો વિગચ્છિ, દેવભાવો પાતુરહોસિ.

તસ્સ કિર સક્કેન સદ્ધિં પણ્ડુકમ્બલસિલાયં નિસિન્નસ્સ અક્ખિનિમિસમત્તેન નાનત્તં પઞ્ઞાયતિ. તં અસલ્લક્ખેન્તા દેવા સક્કસ્સ ચ તસ્સ ચ નાનત્તે મુય્હન્તિ. સો તત્થ દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવમાનો યાવ છત્તિંસ સક્કા ઉપ્પજ્જિત્વા ચુતા, તાવ રજ્જં કારેત્વા અતિત્તોયેવ કામેહિ તતો ચવિત્વા અત્તનો ઉય્યાને પતિટ્ઠિતો વાતાતપેન ફુટ્ઠગત્તો કાલમકાસિ.

ચક્કરતને પન પથવિયં પતિટ્ઠિતે પરિણાયકરતનં સુવણ્ણપટ્ટે મન્ધાતુઉપાહનં લિખાપેત્વા ઇદં મન્ધાતુરજ્જન્તિ રજ્જમનુસાસિ. તેપિ તીહિ દીપેહિ આગતમનુસ્સા પુન ગન્તું અસક્કોન્તા પરિણાયકરતનં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘દેવ મયં રઞ્ઞો આનુભાવેન આગતા, ઇદાનિ ગન્તું ન સક્કોમ, વસનટ્ઠાનં નો દેહી’’તિ યાચિંસુ. સો તેસં એકેકં જનપદમદાસિ. તત્થ પુબ્બવિદેહતો આગતમનુસ્સેહિ આવસિતપદેસો તાયેવ પુરિમસઞ્ઞાય વિદેહરટ્ઠન્તિ નામં લભિ. અપરગોયાનતો આગતમનુસ્સેહિ આવસિતપદેસો અપરન્તજનપદોતિ નામં લભિ. ઉત્તરકુરુતો આગતમનુસ્સેહિ આવસિતપદેસો કુરુરટ્ઠન્તિ નામં લભીતિ ¶ . બહુકે પન ગામનિગમાદયો ઉપાદાય બહુવચનેન વોહરીયતિ. તેન વુત્તં ‘‘કુરૂસુ વિહરતી’’તિ.

કમ્માસધમ્મં ¶ નામ કુરૂનં નિગમોતિ. કમ્માસધમ્મન્તિ એત્થ કેચિ ધ-કારસ્સ દ-કારેન અત્થં વણ્ણયન્તિ. કમ્માસો એત્થ દમિતોતિ કમ્માસદમ્મો. કમ્માસોતિ કમ્માસપાદો પોરિસાદો વુચ્ચતિ. તસ્સ કિર પાદે ખાણુકેન વિદ્ધટ્ઠાને વણો રુહન્તો ચિત્તદારુસદિસો હુત્વા રુહિ, તસ્મા કમ્માસપાદોતિ પઞ્ઞાયિત્થ ¶ . સો ચ તસ્મિં ઓકાસે દમિતો પોરિસાદભાવતો પટિસેધિતો. કેન? મહાસત્તેન. કતરસ્મિં જાતકેતિ? મહાસુતસોમજાતકેતિ એકે. ઇમે પન થેરા જયદ્દિસજાતકેતિ વદન્તિ. તદા હિ મહાસત્તેન કમ્માસપાદો દમિતો. યથાહ –

કમ્માસપાદમ્પિ ચહં પસાદયિ’’ન્તિ.

કેચિ પન ધ-કારેનેવ અત્થં વણ્ણયન્તિ. કુરુરટ્ઠવાસીનં કિર કુરુવત્તધમ્મો તસ્મિં કમ્માસો જાતો, તસ્મા તં ઠાનં કમ્માસો એત્થ ધમ્મો જાતોતિ કમ્માસધમ્મન્તિ વુચ્ચતિ. તત્થ નિવિટ્ઠનિગમસ્સાપિ એતદેવ નામં. ભુમ્મવચનેન કસ્મા ન વુત્તન્તિ? અવસનોકાસતો. ભગવતો કિર તસ્મિં નિગમે વસનોકાસો કોચિ વિહારો નાહોસિ. નિગમતો પન અપક્કમ્મ અઞ્ઞતરસ્મિં ઉદકસમ્પન્ને રમણીયે ભૂમિભાગે મહાવનસણ્ડો અહોસિ. તત્થ ભગવા વિહાસિ. તં નિગમં ગોચરગામં કત્વા, તસ્મા એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો ‘‘કુરૂસુ વિહરતિ કમ્માસધમ્મં નામ કુરૂનં નિગમો, તં ગોચરગામં કત્વા’’તિ.

૧૦૬. એકાયનો અયં, ભિક્ખવે, મગ્ગોતિ. કસ્મા ભગવા ઇદં સુત્તમભાસિ? કુરુરટ્ઠવાસીનં ગમ્ભીરદેસનાપટિગ્ગહણસમત્થતાય. કુરુરટ્ઠવાસિનો કિર ભિક્ખૂ ભિક્ખુનિયો ઉપાસકા ઉપાસિકાયો ઉતુપચ્ચયાદિસમ્પન્નત્તા તસ્સ રટ્ઠસ્સ સપ્પાયઉતુપચ્ચયસેવનેન નિચ્ચં ¶ કલ્લસરીરા કલ્લચિત્તા ચ હોન્તિ. તે ચિત્તસરીરકલ્લતાય અનુગ્ગહિતપઞ્ઞાબલા ગમ્ભીરકથં પરિગ્ગહેતું સમત્થા હોન્તિ. તેન તેસં ભગવા ઇમં ગમ્ભીરદેસનાપટિગ્ગહણસમત્થતં સમ્પસ્સન્તો એકવીસતિયા ¶ ઠાનેસુ કમ્મટ્ઠાનં અરહત્તે પક્ખિપિત્વા ઇદં ગમ્ભીરત્થં સતિપટ્ઠાનસુત્તં અભાસિ. યથા હિ પુરિસો સુવણ્ણચઙ્કોટકં લભિત્વા તત્થ નાનાપુપ્ફાનિ પક્ખિપેય્ય, સુવણ્ણમઞ્જૂસં ¶ વા પન લભિત્વા સત્તરતનાનિ પક્ખિપેય્ય, એવં ભગવા કુરુરટ્ઠવાસિપરિસં લભિત્વા ગમ્ભીરદેસનં દેસેસિ. તેનેવેત્થ અઞ્ઞાનિપિ ગમ્ભીરત્થાનિ દીઘનિકાયે મહાનિદાનં મહાસતિપટ્ઠાનં ઇમસ્મિં મજ્ઝિમનિકાયે સારોપમં રુક્ખૂપમં રટ્ઠપાલં માગણ્ડિયં આનેઞ્જસપ્પાયન્તિ અઞ્ઞાનિપિ સુત્તાનિ દેસેસિ.

અપિચ તસ્મિં જનપદે ચતસ્સો પરિસા પકતિયાવ સતિપટ્ઠાનભાવનાનુયોગમનુયુત્તા વિહરન્તિ, અન્તમસો દાસકમ્મકરપરિજનાપિ સતિપટ્ઠાનપ્પટિસંયુત્તમેવ કથં કથેન્તિ. ઉદકતિત્થસુત્તકન્તનટ્ઠાનાદીસુપિ નિરત્થકકથા નામ ન પવત્તતિ. સચે કાચિ ઇત્થી ‘‘અમ્મ ત્વં કતરં સતિપટ્ઠાનભાવનં મનસિકરોસી’’તિ પુચ્છિતા ‘‘ન કિઞ્ચી’’તિ વદતિ. તં ગરહન્તિ ‘‘ધિરત્થુ તવ જીવિતં, જીવમાનાપિ ત્વં મતસદિસા’’તિ. અથ નં ‘‘મા દાનિ પુન એવમકાસી’’તિ ઓવદિત્વા અઞ્ઞતરં સતિપટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હાપેન્તિ. યા પન ‘‘અહં અસુકં સતિપટ્ઠાનં મનસિકરોમી’’તિ વદતિ. તસ્સા ‘‘સાધુ સાધૂ’’તિ સાધુકારં દત્વા ‘‘તવ જીવિતં સુજીવિતં, ત્વં નામ મનુસ્સત્તં પત્તા, તવત્થાય સમ્માસમ્બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’’તિઆદીહિ પસંસન્તિ. ન કેવલઞ્ચેત્થ મનુસ્સજાતિયાયેવ સતિપટ્ઠાનમનસિકારયુત્તા, તે નિસ્સાય વિહરન્તા તિરચ્છાનગતાપિ. તત્રિદં વત્થુ – એકો કિર નટકો સુવપોતકં ગહેત્વા સિક્ખાપેન્તો વિચરતિ. સો ભિક્ખુનુપસ્સયં ઉપનિસ્સાય વસિત્વા ગમનકાલે સુવપોતકં પમુસ્સિત્વા ગતો. તં સામણેરિયો ગહેત્વા પટિજગ્ગિંસુ. બુદ્ધરક્ખિતોતિસ્સ નામં અકંસુ. તં એકદિવસં પુરતો નિસિન્નં દિસ્વા મહાથેરી આહ – ‘‘બુદ્ધરક્ખિતા’’તિ?

આવુસો ¶ , પબ્બજિતાનં સન્તિકે વસન્તેન નામ વિસ્સટ્ઠઅત્તભાવેન ભવિતું ન વટ્ટતિ, કોચિદેવ ¶ મનસિકારો ઇચ્છિતબ્બો, ત્વં પન અઞ્ઞં ન સક્ખિસ્સસિ ‘‘અટ્ઠિ અટ્ઠી’’તિ ¶ સજ્ઝાયં કરોહીતિ. સો થેરિયા ઓવાદે ઠત્વા ‘‘અટ્ઠિ અટ્ઠી’’તિ સજ્ઝાયન્તો ચરતિ.

તં એકદિવસં પાતોવ તોરણગ્ગે નિસીદિત્વા બાલાતપં તપમાનં એકો સકુણો નખપઞ્જરેન અગ્ગહેસિ. સો ‘‘કિરિ કિરી’’તિ સદ્દમકાસિ. સામણેરિયો સુત્વા ‘‘અય્યે બુદ્ધરક્ખિતો સકુણેન ગહિતો, મોચેમ ન’’ન્તિ લેડ્ડુઆદીનિ ગહેત્વા અનુબન્ધિત્વા મોચેસું. તં આનેત્વા પુરતો ઠપિતં થેરી આહ –

‘‘બુદ્ધરક્ખિત, સકુણેન ગહિતકાલે કિં ચિન્તેસી’’તિ?

ન અય્યે અઞ્ઞં ચિન્તેસિં, ‘‘અટ્ઠિપુઞ્જોવ અટ્ઠિપુઞ્જં ગહેત્વા ગચ્છતિ, કતરસ્મિમ્પિ ઠાને વિપ્પકિરિસ્સતી’’તિ એવં અય્યે અટ્ઠિપુઞ્જમેવ ચિન્તેસિન્તિ.

સાધુ સાધુ, બુદ્ધરક્ખિત, અનાગતે ભવક્ખયસ્સ તે પચ્ચયો ભવિસ્સતીતિ. એવં તત્થ તિરચ્છાનગતાપિ સતિપટ્ઠાનમનસિકારયુત્તા, તસ્મા નેસં ભગવા સતિપટ્ઠાનબુદ્ધિમેવ જનેન્તો ઇદં સુત્તં અભાસિ.

તત્થ એકાયનોતિ એકમગ્ગો. મગ્ગસ્સ હિ –

‘‘મગ્ગો પન્થો પથો પજ્જો, અઞ્જસં વટુમાયનં;

નાવા ઉત્તરસેતૂ ચ, કુલ્લો ચ ભિસિસઙ્કમો’’તિ. (ચૂળનિ. ૧૦૧) –

બહૂનિ નામાનિ. સ્વાયં ઇધ અયનનામેન વુત્તો. તસ્મા એકાયનો અયં, ભિક્ખવે, મગ્ગોતિ એત્થ એકમગ્ગો અયં, ભિક્ખવે, મગ્ગો, ન દ્વેધાપથભૂતોતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. અથ વા એકેન અયિતબ્બોતિ એકાયનો. એકેનાતિ ગણસઙ્ગણિકં પહાય વૂપકટ્ઠેન પવિવિત્તચિત્તેન. અયિતબ્બોતિ પટિપજ્જિતબ્બો. અયન્તિ વા એતેનાતિ અયનો, સંસારતો નિબ્બાનં ગચ્છન્તીતિ અત્થો ¶ . એકસ્સ અયનો એકાયનો, એકસ્સાતિ સેટ્ઠસ્સ. સબ્બસત્તાનં સેટ્ઠો ચ ભગવા, તસ્મા ભગવતોતિ વુત્તં હોતિ. કિઞ્ચાપિ હિ તેન અઞ્ઞેપિ અયન્તિ, એવં સન્તેપિ ભગવતોવ સો અયનો તેન ઉપ્પાદિતત્તા. યથાહ ‘‘સો હિ, બ્રાહ્મણ, ભગવા અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદેતા’’તિઆદિ (મ. નિ. ૩.૭૯). અયતીતિ વા અયનો, ગચ્છતિ પવત્તતીતિ અત્થો. એકસ્મિં અયનોતિ એકાયનો, ઇમસ્મિંયેવ ધમ્મવિનયે પવત્તતિ, ન અઞ્ઞત્રાતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ ¶ ‘‘ઇમસ્મિં ખો, સુભદ્દ, ધમ્મવિનયે અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો ઉપલબ્ભતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૪). દેસનાભેદોયેવ હેસો, અત્થો પનેકો. અપિચ ¶ એકં અયતીતિ એકાયનો. પુબ્બભાગે નાનામુખભાવનાનયપ્પવત્તોપિ અપરભાગે એકં નિબ્બાનમેવ ગચ્છતીતિ વુત્તં હોતિ. યથાહ બ્રહ્મા સહમ્પતિ –

તરિસ્સન્તિ યે ચ તરન્તિ ઓઘ’’ન્તિ. (સં. નિ. ૫.૪૦૯);

કેચિ પન ‘‘ન પારં દિગુણં યન્તી’’તિ ગાથાનયેન યસ્મા એકવારં નિબ્બાનં ગચ્છતિ. તસ્મા ‘‘એકાયનો’’તિ વદન્તિ, તં ન યુજ્જતિ. ઇમસ્સ હિ અત્થસ્સ સકિં અયનોતિ ઇમિના બ્યઞ્જનેન ભવિતબ્બં. યદિ પન એકં અયનમસ્સ એકા ગતિ પવત્તીતિ એવમત્થં યોજેત્વા વુચ્ચેય્ય, બ્યઞ્જનં યુજ્જેય્ય, અત્થો પન ઉભયથાપિ ન યુજ્જતિ. કસ્મા? ઇધ પુબ્બભાગમગ્ગસ્સ અધિપ્પેતત્તા. કાયાદિચતુઆરમ્મણપ્પવત્તો હિ પુબ્બભાગસતિપટ્ઠાનમગ્ગો ઇધ અધિપ્પેતો, ન લોકુત્તરો. સો ચ અનેકવારમ્પિ અયતિ, અનેકઞ્ચસ્સ અયનં હોતિ.

પુબ્બેપિ ચ ઇમસ્મિં પદે મહાથેરાનં સાકચ્છા અહોસિયેવ. તિપિટકચૂળનાગત્થેરો ‘‘પુબ્બભાગસતિપટ્ઠાનમગ્ગો’’તિ આહ. આચરિયો પનસ્સ તિપિટકચૂળસુમત્થેરો ‘‘મિસ્સકમગ્ગો’’તિ આહ. પુબ્બભાગો ભન્તેતિ. મિસ્સકો આવુસોતિ. આચરિયે પુનપ્પુનં ભણન્તે અપ્પટિબાહિત્વા તુણ્હી અહોસિ. પઞ્હં અવિનિચ્છિનિત્વાવ ઉટ્ઠહિંસુ. અથાચરિયત્થેરો ન્હાનકોટ્ઠકં ગચ્છન્તો ‘‘મયા મિસ્સકમગ્ગો કથિતો, ચૂળનાગો પુબ્બભાગોતિ આદાય વોહરતિ ¶ , કો નુ ખો એત્થ નિચ્છયો’’તિ સુત્તન્તં આદિતો પટ્ઠાય પરિવત્તેન્તો ‘‘યો હિ કોચિ, ભિક્ખવે, ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાને એવં ભાવેય્ય સત્ત વસ્સાની’’તિ ઇમસ્મિં ઠાને સલ્લક્ખેસિ, લોકુત્તરમગ્ગો ઉપ્પજ્જિત્વા સત્ત વસ્સાનિ તિટ્ઠમાનો નામ નત્થિ, મયા વુત્તો મિસ્સકમગ્ગો ન લબ્ભતિ, ચૂળનાગેન દિટ્ઠો પુબ્બભાગમગ્ગોવ લબ્ભતીતિ ઞત્વા અટ્ઠમિયં ધમ્મસ્સવને સઙ્ઘુટ્ઠે અગમાસિ.

પોરાણકત્થેરા ¶ ¶ કિર પિયધમ્મસ્સવના હોન્તિ. સદ્દં સુત્વાવ ‘‘અહં પઠમં, અહં પઠમ’’ન્તિ એકપ્પહારેનેવ ઓસરન્તિ. તસ્મિઞ્ચ દિવસે ચૂળનાગત્થેરસ્સ વારો. તેન ધમ્માસને નિસીદિત્વા વીજનિં ગહેત્વા પુબ્બગાથાસુ વુત્તાસુ થેરસ્સ આસનપિટ્ઠિયં ઠિતસ્સ એતદહોસિ ‘‘રહો નિસીદિત્વા ન વક્ખામી’’તિ. પોરાણકત્થેરા હિ અનુસૂયકા હોન્તિ, ન અત્તનો રુચિમેવ ઉચ્છુભારં વિય એવં ઉક્ખિપિત્વા વિચરન્તિ, કારણમેવ ગણ્હન્તિ, અકારણં વિસ્સજ્જેન્તિ. તસ્મા થેરો ‘‘આવુસો ચૂળનાગા’’તિ આહ. સો આચરિયસ્સ વિય સદ્દોતિ ધમ્મં ઠપેત્વા ‘‘કિં ભન્તે’’તિ આહ. આવુસો ચૂળનાગ મયા વુત્તો મિસ્સકમગ્ગો ન લબ્ભતિ, તયા વુત્તો પુબ્બભાગસતિપટ્ઠાનમગ્ગોવ લબ્ભતીતિ.

થેરો ચિન્તેસિ ‘‘અમ્હાકં આચરિયો સબ્બપરિયત્તિકો તેપિટકો સુતબુદ્ધો, એવરૂપસ્સપિ નામ ભિક્ખુનો અયં પઞ્હો આલુળેતિ, અનાગતે મમ ભાતિકા ઇમં પઞ્હં આલુળેસ્સન્તીતિ સુત્તં ગહેત્વા ઇમં પઞ્હં નિચ્ચલં કરિસ્સામી’’તિ પટિસમ્ભિદામગ્ગતો ‘‘એકાયનમગ્ગો વુચ્ચતિ પુબ્બભાગસતિપટ્ઠાનમગ્ગો –

‘‘મગ્ગાનટ્ઠઙ્ગિકો સેટ્ઠો, સચ્ચાનં ચતુરો પદા;

વિરાગો સેટ્ઠો ધમ્માનં, દ્વિપદાનઞ્ચ ચક્ખુમા.

એસેવ મગ્ગો નત્થઞ્ઞો, દસ્સનસ્સ વિસુદ્ધિયા;

એતઞ્હિ તુમ્હે પટિપજ્જથ, મારસેનપ્પમદ્દનં;

એતઞ્હિ તુમ્હે પટિપન્ના, દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સથા’’તિ. (ધ. પ. ૨૭૩-૨૭૫) –

મગ્ગોતિ કેનટ્ઠેન મગ્ગો? નિબ્બાનગમનટ્ઠેન નિબ્બાનત્થિકેહિ મગ્ગનિયટ્ઠેન ચ. સત્તાનં વિસુદ્ધિયાતિ રાગાદીહિ મલેહિ અભિજ્ઝાવિસમલોભાદીહિ ચ ઉપક્કિલેસેહિ કિલિટ્ઠચિત્તાનં સત્તાનં વિસુદ્ધત્થાય. તથા હિ ઇમિનાવ મગ્ગેન ઇતો સતસહસ્સકપ્પાધિકાનં ચતુન્નં ¶ અસઙ્ખ્યેય્યાનં ઉપરિ એકસ્મિઞ્ઞેવ કપ્પે નિબ્બત્તે તણ્હઙ્કરમેધઙ્કરસરણઙ્કરદીપઙ્કરનામકે બુદ્ધે આદિં કત્વા સક્યમુનિપરિયોસાના અનેકે સમ્માસમ્બુદ્ધા અનેકસતા પચ્ચેકબુદ્ધા ગણનપથં વીતિવત્તા અરિયસાવકા ચાતિ ઇમે ¶ સત્તા સબ્બે ચિત્તમલં પવાહેત્વા પરમવિસુદ્ધિં પત્તા. રૂપમલવસેન પન સંકિલેસવોદાનપઞ્ઞત્તિયેવ નત્થિ. તથા હિ –

રૂપેન સંકિલિટ્ઠેન, સંકિલિસ્સન્તિ માણવા;

રૂપે સુદ્ધે વિસુજ્ઝન્તિ, અનક્ખાતં મહેસિના.

ચિત્તેન સંકિલિટ્ઠેન, સંકિલિસ્સન્તિ માણવા;

ચિત્તે સુદ્ધે વિસુજ્ઝન્તિ, ઇતિ વુત્તં મહેસિના.

યથાહ ‘‘ચિત્તસંકિલેસા, ભિક્ખવે, સત્તા સંકિલિસ્સન્તિ, ચિત્તવોદાના વિસુજ્ઝન્તી’’તિ (સં. નિ. ૩.૧૦૦). તઞ્ચ ચિત્તવોદાનં ઇમિના સતિપટ્ઠાનમગ્ગેન હોતિ. તેનાહ ‘‘સત્તાનં વિસુદ્ધિયા’’તિ.

સોકપરિદેવાનં સમતિક્કમાયાતિ સોકસ્સ ચ પરિદેવસ્સ ચ સમતિક્કમાય, પહાનાયાતિ અત્થો. અયઞ્હિ મગ્ગો ભાવિતો સન્તતિમહામત્તાદીનં વિય સોકસમતિક્કમાય, પટાચારાદીનં વિય ચ પરિદેવસમતિક્કમાય ચ સંવત્તતિ. તેનાહ ‘‘સોકપરિદેવાનં સમતિક્કમાયા’’તિ. કિઞ્ચાપિ હિ સન્તતિમહામત્તો –

‘‘યં ¶ પુબ્બે તં વિસોધેહિ, પચ્છા તે માહુ કિઞ્ચનં;

મજ્ઝે ચે નો ગહેસ્સસિ, ઉપસન્તો ચરિસ્સસી’’તિ. (સુ. નિ. ૯૫૫);

ઇમં ગાથં સુત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્તો.

‘‘ન સન્તિ પુત્તા તાણાય, ન પિતા નાપિ બન્ધવા;

અન્તકેનાધિપન્નસ્સ, નત્થિ ઞાતીસુ તાણતા’’તિ. (ધ. પ. ૨૮૮);

ઇમં ગાથં સુત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠિતા. યસ્મા પન કાયવેદનાચિત્તધમ્મેસુ કઞ્ચિ ધમ્મં અનામસિત્વા ભાવના નામ નત્થિ, તસ્મા તેપિ ઇમિનાવ મગ્ગેન સોકપરિદેવે સમતિક્કન્તાતિ વેદિતબ્બા.

દુક્ખદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમાયાતિ કાયિકદુક્ખસ્સ ¶ ચ ચેતસિકદોમનસ્સસ્સ ચાતિ ઇમેસં દ્વિન્નં અત્થઙ્ગમાય, નિરોધાયાતિ અત્થો. અયઞ્હિ મગ્ગો ભાવિતો તિસ્સત્થેરાદીનં વિય દુક્ખસ્સ, સક્કાદીનં વિય ચ દોમનસ્સસ્સ અત્થઙ્ગમાય સંવત્તતિ.

તત્રાયં ¶ અત્થદીપના – સાવત્થિયં કિર તિસ્સો નામ કુટુમ્બિકપુત્તો ચત્તાલીસ હિરઞ્ઞકોટિયો પહાય પબ્બજિત્વા અગામકે અરઞ્ઞે વિહરતિ. તસ્સ કનિટ્ઠભાતુભરિયા ‘‘ગચ્છથ નં જીવિતા વોરોપેથા’’તિ પઞ્ચસતે ચોરે પેસેસિ. તે ગન્ત્વા થેરં પરિવારેત્વા નિસીદિંસુ. થેરો આહ ‘‘કસ્મા આગતત્થ ઉપાસકા’’તિ? તં જીવિતા વોરોપેસ્સામાતિ. પાટિભોગં મે ઉપાસકા ગહેત્વા અજ્જેકરત્તિં જીવિતં દેથાતિ. કો તે, સમણ, ઇમસ્મિં ઠાને પાટિભોગો ભવિસ્સતીતિ? થેરો મહન્તં પાસાણં ગહેત્વા દ્વે ઊરુટ્ઠીનિ ભિન્દિત્વા ‘‘વટ્ટતિ ઉપાસકા પાટિભોગો’’તિ આહ. તે અપક્કમિત્વા ચઙ્કમનસીસે અગ્ગિં કત્વા નિપજ્જિંસુ. થેરસ્સ વેદનં વિક્ખમ્ભેત્વા સીલં પચ્ચવેક્ખતો પરિસુદ્ધં સીલં નિસ્સાય પીતિપામોજ્જં ઉપ્પજ્જિ ¶ . તતો અનુક્કમેન વિપસ્સનં વડ્ઢેન્તો તિયામરત્તિં સમણધમ્મં કત્વા અરુણુગ્ગમને અરહત્તં પત્તો ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘ઉભો પાદાનિ ભિન્દિત્વા, સઞ્ઞપેસ્સામિ વો અહં;

અટ્ટિયામિ હરાયામિ, સરાગમરણં અહં.

એવાહં ચિન્તયિત્વાન, યથાભૂતં વિપસ્સિસં;

સમ્પત્તે અરુણુગ્ગમ્હિ, અરહત્તમપાપુણિ’’ન્તિ.

અપરેપિ તિંસ ભિક્ખૂ ભગવતો સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞવિહારે વસ્સં ઉપગન્ત્વા ‘‘આવુસો, તિયામરત્તિં સમણધમ્મોવ કાતબ્બો, ન અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ સન્તિકં આગન્તબ્બ’’ન્તિ વત્વા વિહરિંસુ. તેસં સમણધમ્મં કત્વા પચ્ચૂસસમયે પચલાયન્તાનં એકો બ્યગ્ઘો આગન્ત્વા એકેકં ભિક્ખું ગહેત્વા ગચ્છતિ. ન કોચિ ‘‘મં બ્યગ્ઘો ગણ્હી’’તિ વાચમ્પિ નિચ્છારેસિ. એવં પઞ્ચસુ દસસુ ભિક્ખૂસુ ખાદિતેસુ ઉપોસથદિવસે ‘‘ઇતરે, આવુસો, કુહિ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ઞત્વા ચ ‘‘ઇદાનિ ગહિતેન, ગહિતોમ્હીતિ વત્તબ્બ’’ન્તિ વત્વા વિહરિંસુ.

અથ અઞ્ઞતરં દહરભિક્ખું પુરિમનયેનેવ બ્યગ્ઘો ગણ્હિ. સો ‘‘બ્યગ્ઘો, ભન્તે’’તિ આહ. ભિક્ખૂ કત્તરદણ્ડે ચ ઉક્કાયો ચ ગહેત્વા મોચેસ્સામાતિ અનુબન્ધિંસુ. બ્યગ્ઘો ભિક્ખૂનં અગતિં છિન્નતટટ્ઠાનં ¶ આરુય્હ તં ભિક્ખું પાદઙ્ગુટ્ઠકતો પટ્ઠાય ખાદિતું આરભિ. ઇતરેપિ ‘‘ઇદાનિ ¶ , સપ્પુરિસ, અમ્હેહિ કત્તબ્બં નત્થિ, ભિક્ખૂનં વિસેસો નામ એવરૂપે ઠાને પઞ્ઞાયતી’’તિ આહંસુ. સો બ્યગ્ઘમુખે નિપન્નોવ તં વેદનં વિક્ખમ્ભેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેન્તો યાવ ગોપ્ફકા ખાદિતસમયે સોતાપન્નો હુત્વા, યાવ જણ્ણુકા ખાદિતસમયે સકદાગામી, યાવ નાભિયા ખાદિતસમયે અનાગામી હુત્વા, હદયરૂપે અખાદિતેયેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘સીલવા ¶ વતસમ્પન્નો, પઞ્ઞવા સુસમાહિતો;

મુહુત્તં પમાદમન્વાય, બ્યગ્ઘેનોરુદ્ધમાનસો.

પઞ્જરસ્મિં ગહેત્વાન, સિલાય ઉપરીકતો;

કામં ખાદતુ મં બ્યગ્ઘો, ભક્ખો કાયો અમિત્તાનં;

પટિલદ્ધે કમ્મટ્ઠાને, મરણં હેહિતિ ભદ્દક’’ન્તિ.

અપરોપિ પીતમલ્લત્થેરો નામ ગિહિકાલે તીસુ રજ્જેસુ પટાકં ગહેત્વા તમ્બપણ્ણિદીપં આગમ્મ રાજાનં દિસ્વા રઞ્ઞા કતાનુગ્ગહો એકદિવસં કિલઞ્જકાપણસાલદ્વારેન ગચ્છન્તો ‘‘રૂપં, ભિક્ખવે, ન તુમ્હાકં, તં પજહથ, તં વો પહીનં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય ભવિસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૩૩-૩૪) નતુમ્હાકવગ્ગં સુત્વા ચિન્તેસિ ‘‘નેવ કિર રૂપં અત્તનો, ન વેદના’’તિ. સો તંયેવ અઙ્કુસં કત્વા નિક્ખમિત્વા મહાવિહારં ગન્ત્વા પબ્બજ્જં યાચિત્વા પબ્બજિતો ઉપસમ્પન્નો દ્વેમાતિકા પગુણં કત્વા તિંસ ભિક્ખૂ ગહેત્વા ગબલવાલિયઅઙ્ગણં ગન્ત્વા સમણધમ્મમકાસિ. પાદેસુ અવહન્તેસુ જણ્ણુકેહિ ચઙ્કમતિ. તમેનં રત્તિં એકો મિગલુદ્દકો મિગોતિ મઞ્ઞમાનો સત્તિયા પહરિ. સત્તિ વિનિવિજ્ઝિત્વા ગતા. સો તં સત્તિં હરાપેત્વા પહારમુખાનિ તિણવટ્ટિયા પૂરાપેત્વા પાસાણપિટ્ઠિયં અત્તાનં નિસીદાપેત્વા ઓકાસં કારેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા ઉક્કાસિતસદ્દેન આગતાનં ભિક્ખૂનં બ્યાકરિત્વા ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘ભાસિતં ¶ બુદ્ધસેટ્ઠસ્સ, સબ્બલોકગ્ગવાદિનો;

ન તુમ્હાકમિદં રૂપં, તં જહેય્યાથ ભિક્ખવો.

અનિચ્ચા ¶ વત સઙ્ખારા, ઉપ્પાદવયધમ્મિનો;

ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝન્તિ, તેસં વૂપસમો સુખો’’તિ.

અથ નં ભિક્ખૂ આહંસુ ‘‘સચે, ભન્તે, સમ્માસમ્બુદ્ધો અરોગો અભવિસ્સા, અદ્ધા તે મુદ્ધમત્થકે ¶ હત્થં પસારેત્વા સીસં પરામસેય્યા’’તિ. એત્તાવતા અયં મગ્ગો તિસ્સત્થેરાદીનં વિય દુક્ખસ્સ અત્થઙ્ગમાય સંવત્તતિ.

સક્કો પન દેવાનમિન્દો અત્તનો પઞ્ચવિધં પુબ્બનિમિત્તં દિસ્વા મરણભયસન્તજ્જિતો દોમનસ્સજાતો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છિ. સો ઉપેક્ખાપઞ્હવિસ્સજ્જનાવસાને અસીતિસહસ્સાહિ દેવતાહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ. સા ચસ્સ ઉપપત્તિ પુન પાકતિકાવ અહોસિ.

સુબ્રહ્માપિ દેવપુત્તો અચ્છરાસહસ્સપરિવારો સગ્ગસમ્પત્તિં અનુભોતિ, તત્થ પઞ્ચસતા અચ્છરાયો રુક્ખતો પુપ્ફાનિ ઓચિનન્તિયો ચવિત્વા નિરયે ઉપપન્ના. સો ‘‘કિં ઇમા ચિરાયન્તી’’તિ ઉપધારેન્તો તાસં નિરયે નિબ્બત્તભાવં દિસ્વા ‘‘કિત્તકં નુ ખો મમ આયૂ’’તિ ઉપપરિક્ખન્તો અત્તનોપિ આયુપરિક્ખયં વિદિત્વા તત્થેવ નિરયે નિબ્બત્તનભાવં દિસ્વા ભીતો અતિવિય દોમનસ્સજાતો હુત્વા ‘‘ઇમં મે દોમનસ્સં સત્થા વિનયિસ્સતિ ન અઞ્ઞો’’તિ અવસેસા પઞ્ચસતા અચ્છરાયો ગહેત્વા ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છિ –

‘‘નિચ્ચં ઉત્રસ્તમિદં ચિત્તં, નિચ્ચં ઉબ્બિગ્ગિદં મનો;

અનુપ્પન્નેસુ કિચ્છેસુ, અથો ઉપ્પતિતેસુ ચ;

સચે અત્થિ અનુત્રસ્તં, તં મે અક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ. (સં. નિ. ૧.૯૮);

‘‘નાઞ્ઞત્ર બોજ્ઝા તપસા, નાઞ્ઞત્રિન્દ્રિયસંવરા;

નાઞ્ઞત્ર સબ્બનિસ્સગ્ગા, સોત્થિં પસ્સામિ પાણિન’’ન્તિ. (સં. નિ. ૧.૯૮);

સો ¶ દેસનાપરિયોસાને પઞ્ચહિ અચ્છરાસતેહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય તં સમ્પત્તિં ¶ થાવરં કત્વા દેવલોકમેવ અગમાસીતિ ¶ . એવમયં મગ્ગો ભાવિતો સક્કાદીનં વિય દોમનસ્સસ્સ અત્થઙ્ગમાય સંવત્તતીતિ વેદિતબ્બો.

ઞાયસ્સ અધિગમાયાતિ ઞાયો વુચ્ચતિ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, તસ્સ અધિગમાય, પત્તિયાતિ વુત્તં હોતિ. અયઞ્હિ પુબ્બભાગે લોકિયો સતિપટ્ઠાનમગ્ગો ભાવિતો લોકુત્તરસ્સ મગ્ગસ્સ અધિગમાય સંવત્તતિ. તેનાહ ‘‘ઞાયસ્સ અધિગમાયા’’તિ. નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાયાતિ તણ્હાવાનવિરહિતત્તા નિબ્બાનન્તિ લદ્ધનામસ્સ અમતસ્સ સચ્છિકિરિયાય, અત્તપચ્ચક્ખતાયાતિ વુત્તં હોતિ. અયઞ્હિ મગ્ગો ભાવિતો અનુપુબ્બેન નિબ્બાનસચ્છિકિરિયં સાધેતિ. તેનાહ ‘‘નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાયા’’તિ.

તત્થ કિઞ્ચાપિ ‘‘સત્તાનં વિસુદ્ધિયા’’તિ વુત્તે સોકસમતિક્કમાદીનિ અત્થતો સિદ્ધાનેવ હોન્તિ, ઠપેત્વા પન સાસનયુત્તિકોવિદે અઞ્ઞેસં ન પાકટાનિ, ન ચ ભગવા પઠમં સાસનયુત્તિકોવિદં જનં કત્વા પચ્છા ધમ્મં દેસેતિ. તેન તેનેવ પન સુત્તેન તં તં અત્થં ઞાપેતિ. તસ્મા ઇધ યં યં અત્થં એકાયનમગ્ગો સાધેતિ, તં તં પાકટં કત્વા દસ્સેન્તો ‘‘સોકપરિદેવાનં સમતિક્કમાયા’’તિઆદિમાહ. યસ્મા વા યા સત્તાનં વિસુદ્ધિ એકાયનમગ્ગેન સંવત્તતિ, સા સોકપરિદેવાનં સમતિક્કમેન હોતિ, સોકપરિદેવાનં સમતિક્કમો દુક્ખદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમેન, દુક્ખદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમો ઞાયસ્સાધિગમેન, ઞાયસ્સાધિગમો નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાય. તસ્મા ઇમમ્પિ કમં દસ્સેન્તો ‘‘સત્તાનં વિસુદ્ધિયા’’તિ વત્વા ‘‘સોકપરિદેવાનં સમતિક્કમાયા’’તિઆદિમાહ.

અપિચ વણ્ણભણનમેતં એકાયનમગ્ગસ્સ. યથેવ હિ ભગવા ‘‘ધમ્મં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ આદિકલ્યાણં મજ્ઝેકલ્યાણં પરિયોસાનકલ્યાણં સાત્થં સબ્યઞ્જનં કેવલપરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં પકાસેસ્સામિ, યદિદં છછક્કાની’’તિ (મ. નિ. ૩.૪૨૦) છછક્કદેસનાય અટ્ઠહિ પદેહિ વણ્ણં અભાસિ, યથા ચ અરિયવંસદેસનાય ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, અરિયવંસા અગ્ગઞ્ઞા રત્તઞ્ઞા વંસઞ્ઞા પોરાણા અસંકિણ્ણા અસંકિણ્ણપુબ્બા ન ¶ સંકીયન્તિ, ન સંકીયિસ્સન્તિ, અપ્પટિકુટ્ઠા સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહી’’તિ ¶ (અ. નિ. ૪.૨૮) નવહિ ¶ પદેહિ વણ્ણં અભાસિ, એવં ઇમસ્સપિ એકાયનમગ્ગસ્સ સત્તાનં વિસુદ્ધિયાતિઆદીહિ સત્તહિ પદેહિ વણ્ણં અભાસિ.

કસ્મા ઇતિ ચે? તેસં ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહજનનત્થં. વણ્ણભાસનઞ્હિ સુત્વા તે ભિક્ખૂ ‘‘અયં કિર મગ્ગો હદયસન્તાપભૂતં સોકં, વાચાવિપ્પલાપભૂતં પરિદેવં, કાયિકઅસાતભૂતં દુક્ખં, ચેતસિકઅસાતભૂતં દોમનસ્સન્તિ ચત્તારો ઉપદ્દવે હનતિ, વિસુદ્ધિં ઞાયં નિબ્બાનન્તિ તયો વિસેસે આવહતી’’તિ ઉસ્સાહજાતા ઇમં ધમ્મદેસનં ઉગ્ગહેતબ્બં પરિયાપુણિતબ્બં ધારેતબ્બં વાચેતબ્બં, ઇમઞ્ચ મગ્ગં ભાવેતબ્બં મઞ્ઞિસ્સન્તિ. ઇતિ તેસં ભિક્ખૂનં ઉસ્સાહજનનત્થં વણ્ણં અભાસિ, કમ્બલવાણિજાદયો કમ્બલાદીનં વણ્ણં વિય.

યથા હિ સતસહસ્સગ્ઘનિકપણ્ડુકમ્બલવાણિજેન કમ્બલં ગણ્હથાતિ ઉગ્ઘોસિતેપિ અસુકકમ્બલોતિ ન તાવ મનુસ્સા જાનન્તિ. કેસકમ્બલવાલકમ્બલાદયોપિ હિ દુગ્ગન્ધા ખરસમ્ફસ્સા કમ્બલાત્વેવ વુચ્ચન્તિ. યદા પન તેન ગન્ધારકો રત્તકમ્બલો સુખુમો ઉજ્જલો સુખસમ્ફસ્સોતિ ઉગ્ઘોસિતં હોતિ, તદા યે પહોન્તિ, તે ગણ્હન્તિ. યે ન પહોન્તિ, તેપિ દસ્સનકામા હોન્તિ, એવમેવં ‘‘એકાયનો અયં, ભિક્ખવે, મગ્ગો’’તિ વુત્તેપિ અસુકમગ્ગોતિ ન તાવ પાકટો હોતિ. નાનપ્પકારકા હિ અનિય્યાનમગ્ગાપિ મગ્ગાત્વેવ વુચ્ચન્તિ. ‘‘સત્તાનં વિસુદ્ધિયા’’તિઆદિમ્હિ પન વુત્તે ‘‘અયં કિર મગ્ગો ચત્તારો ઉપદ્દવે હનતિ, તયો વિસેસે આવહતી’’તિ ઉસ્સાહજાતા ઇમં ધમ્મદેસનં ઉગ્ગહેતબ્બં પરિયાપુણિતબ્બં ધારેતબ્બં વાચેતબ્બં, ઇમઞ્ચ મગ્ગં ભાવેતબ્બં મઞ્ઞિસ્સન્તીતિ વણ્ણં ભાસન્તો ‘‘સત્તાનં વિસુદ્ધિયા’’તિઆદિમાહ. યથા ચ સતસહસ્સગ્ઘનિકપણ્ડુકમ્બલવાણિજોપમા, એવં રત્તજમ્બુનદસુવણ્ણઉદકપ્પસાદકમણિરતનસુવિસુદ્ધમુત્તારતનધોતપવાળાદિવાણિજૂપમાદયોપેત્થ આહરિતબ્બા.

યદિદન્તિ નિપાતો, યે ઇમેતિ અયમસ્સ અત્થો. ચત્તારોતિ ગણનપરિચ્છેદો, તેન ન તતો હેટ્ઠા ન ઉદ્ધન્તિ સતિપટ્ઠાનપરિચ્છેદં દીપેતિ. સતિપટ્ઠાનાતિ તયો સતિપટ્ઠાના સતિગોચરોપિ, તિધા પટિપન્નેસુ સાવકેસુ ¶ સત્થુનો પટિઘાનુનયવીતિવત્તતાપિ, સતિપિ. ‘‘ચતુન્નં ¶ , ભિક્ખવે, સતિપટ્ઠાનાનં સમુદયઞ્ચ અત્થઙ્ગમઞ્ચ દેસેસ્સામિ, તં સુણાથ…પે…. કો ચ, ભિક્ખવે, કાયસ્સ સમુદયો? આહારસમુદયા કાયસમુદયો’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૪૦૮) હિ ¶ સતિગોચરો સતિપટ્ઠાનન્તિ વુચ્ચતિ. તથા ‘‘કાયો પટ્ઠાનં, નો સતિ. સતિ પટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિ ચા’’તિઆદીસુપિ (પટિ. મ. ૩.૩૫). તસ્સત્થો – પતિટ્ઠાતિ અસ્મિન્તિ પટ્ઠાનં. કા પતિટ્ઠાતિ? સતિ. સતિયા પટ્ઠાનં સતિપટ્ઠાનં. પધાનટ્ઠાનન્તિ વા પટ્ઠાનં. સતિયા પટ્ઠાનં સતિપટ્ઠાનં, હત્થિટ્ઠાનઅસ્સટ્ઠાનાદીનિ વિય. ‘‘તયો સતિપટ્ઠાના, યદરિયો સેવતિ, યદરિયો સેવમાનો સત્થા ગણમનુસાસિતુમરહતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૧૧) એત્થાપિ તિધા પટિપન્નેસુ સાવકેસુ સત્થુનો પટિઘાનુનયવીતિવત્તતા ‘‘સતિપટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તા. તસ્સત્થો – પટ્ઠપેતબ્બતો પટ્ઠાનં, પવત્તયિતબ્બતોતિ અત્થો. કેન પટ્ઠપેતબ્બતોતિ? સતિયા. સતિયા પટ્ઠાનં સતિપટ્ઠાનન્તિ. ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના ભાવિતા બહુલીકતા સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે પરિપૂરેન્તી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૫.૯૮૯) પન સતિયેવ ‘‘સતિપટ્ઠાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તસ્સત્થો – પતિટ્ઠાતીતિ પટ્ઠાનં, ઉપટ્ઠાતિ ઓક્કન્તિત્વા પક્ખન્દિત્વા પવત્તતીતિ અત્થો. સતિયેવ પટ્ઠાનં સતિપટ્ઠાનં. અથ વા સરણટ્ઠેન સતિ, ઉપટ્ઠાનટ્ઠેન પટ્ઠાનં. ઇતિ સતિ ચ સા પટ્ઠાનઞ્ચાતિપિ સતિપટ્ઠાનં. ઇદમિધ અધિપ્પેતં.

યદિ એવં, કસ્મા ‘‘સતિપટ્ઠાના’’તિ બહુવચનં? સતિબહુત્તા. આરમ્મણભેદેન હિ બહુકા એતા સતિયો. અથ મગ્ગોતિ કસ્મા એકવચનં? મગ્ગટ્ઠેન એકત્તા. ચતસ્સોપિ હિ એતા સતિયો મગ્ગટ્ઠેન એકત્તં ગચ્છન્તિ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘મગ્ગોતિ કેનટ્ઠેન મગ્ગો? નિબ્બાનગમનટ્ઠેન, નિબ્બાનત્થિકેહિ મગ્ગનીયટ્ઠેન ચા’’તિ. ચતસ્સોપિ ચેતા અપરભાગે કાયાદીસુ આરમ્મણેસુ કિચ્ચં સાધયમાના નિબ્બાનં ગચ્છન્તિ. આદિતો પટ્ઠાય ચ નિબ્બાનત્થિકેહિ મગ્ગીયન્તિ, તસ્મા ચતસ્સોપિ એકો મગ્ગોતિ વુચ્ચન્તિ ¶ . એવઞ્ચ સતિ વચનાનુસન્ધિના સાનુસન્ધિકાવ દેસના હોતિ, ‘‘મારસેનપ્પમદ્દનં વો, ભિક્ખવે, મગ્ગં દેસેસ્સામિ, તં સુણાથ…પે… કતમો ચ, ભિક્ખવે, મારસેનપ્પમદ્દનો મગ્ગો? યદિદં સત્તબોજ્ઝઙ્ગા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૫.૨૨૪) વિય હિ યથા મારસેનપ્પમદ્દનોતિ ચ સત્તબોજ્ઝઙ્ગાતિ ચ અત્થતો ¶ એકં, બ્યઞ્જનમેવેત્થ નાનં. એવં એકાયનમગ્ગોતિ ચ ચત્તારો સતિપટ્ઠાનાતિ ચ અત્થતો એકં, બ્યઞ્જનમેવેત્થ નાનં. તસ્મા મગ્ગટ્ઠેન એકત્તા એકવચનં, આરમ્મણભેદેન સતિબહુત્તા બહુવચનં વેદિતબ્બં.

કસ્મા પન ભગવતા ચત્તારોવ સતિપટ્ઠાના વુત્તા અનૂના અનધિકાતિ? વેનેય્યહિતત્તા ¶ . તણ્હાચરિતદિટ્ઠિચરિતસમથયાનિકવિપસ્સનાયાનિકેસુ હિ મન્દતિક્ખવસેન દ્વેધા દ્વેધા પવત્તેસુ વેનેય્યેસુ મન્દસ્સ તણ્હાચરિતસ્સ ઓળારિકં કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં વિસુદ્ધિમગ્ગો, તિક્ખસ્સ સુખુમં વેદનાનુપસ્સનં સતિપટ્ઠાનં. દિટ્ઠિચરિતસ્સાપિ મન્દસ્સ નાતિપ્પભેદગતં ચિત્તાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં વિસુદ્ધિમગ્ગો, તિક્ખસ્સ અતિપ્પભેદગતં ધમ્માનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં. સમથયાનિકસ્સ ચ મન્દસ્સ અકિચ્છેન અધિગન્તબ્બનિમિત્તં પઠમં સતિપટ્ઠાનં વિસુદ્ધિમગ્ગો, તિક્ખસ્સ ઓળારિકારમ્મણે અસણ્ઠહનતો દુતિયં. વિપસ્સનાયાનિકસ્સપિ મન્દસ્સ નાતિપ્પભેદગતારમ્મણં તતિયં, તિક્ખસ્સ અતિપ્પભેદગતારમ્મણં ચતુત્થં. ઇતિ ચત્તારોવ વુત્તા અનૂના અનધિકાતિ.

સુભસુખનિચ્ચઅત્તભાવવિપલ્લાસપહાનત્થં વા. કાયો હિ અસુભો, તત્થ ચ સુભવિપલ્લાસવિપલ્લત્થા સત્તા, તેસં તત્થ અસુભભાવદસ્સનેન તસ્સ વિપલ્લાસસ્સ પહાનત્થં પઠમં સતિપટ્ઠાનં વુત્તં. સુખં નિચ્ચં અત્તાતિ ગહિતેસુપિ ચ વેદનાદીસુ વેદના દુક્ખા, ચિત્તં અનિચ્ચં, ધમ્મા અનત્તા, તેસુ ચ સુખનિચ્ચઅત્તવિપલ્લાસવિપલ્લત્થા સત્તા, તેસં તત્થ દુક્ખાદિભાવદસ્સનેન તેસં વિપલ્લાસાનં પહાનત્થં સેસાનિ તીણિ વુત્તાનીતિ એવં સુભસુખનિચ્ચઅત્તભાવવિપલ્લાસપહાનત્થં વા ચત્તારોવ વુત્તા અનૂના અનધિકાતિ વેદિતબ્બા.

ન કેવલઞ્ચ વિપલ્લાસપહાનત્થમેવ, અથ ખો ચતુરોઘયોગાસવગન્થઉપાદાનઅગતિપહાનત્થમ્પિ ¶ ચતુબ્બિધાહારપરિઞ્ઞત્થઞ્ચ ચત્તારોવ વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. અયં તાવ પકરણનયો.

અટ્ઠકથાયં પન સરણવસેન ચેવ એકત્તસમોસરણવસેન ચ એકમેવ સતિપટ્ઠાનં આરમ્મણવસેન ચત્તારોતિ એતદેવ વુત્તં. યથા હિ ચતુદ્વારે નગરે પાચીનતો આગચ્છન્તા પાચીનદિસાય ઉટ્ઠાનકં ભણ્ડં ગહેત્વા પાચીનદ્વારેન નગરમેવ પવિસન્તિ, દક્ખિણતો પચ્છિમતો ઉત્તરતો આગચ્છન્તા ઉત્તરદિસાય ઉટ્ઠાનકં ભણ્ડં ગહેત્વા ઉત્તરદ્વારેન નગરમેવ પવિસન્તિ, એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. નગરં વિય હિ નિબ્બાનમહાનગરં ¶ . દ્વારં વિય અટ્ઠઙ્ગિકો લોકુત્તરમગ્ગો. પાચીનદિસાદયો વિય કાયાદયો.

યથા ¶ પાચીનતો આગચ્છન્તા પાચીનદિસાય ઉટ્ઠાનકં ભણ્ડં ગહેત્વા પાચીનદ્વારેન નગરમેવ પવિસન્તિ, એવં કાયાનુપસ્સનામુખેન આગચ્છન્તા ચુદ્દસવિધેન કાયાનુપસ્સનં ભાવેત્વા કાયાનુપસ્સનાભાવનાનુભાવનિબ્બત્તેન અરિયમગ્ગેન એકં નિબ્બાનમેવ ઓસરન્તિ.

યથા દક્ખિણતો આગચ્છન્તા દક્ખિણદિસાય ઉટ્ઠાનકં ભણ્ડં ગહેત્વા દક્ખિણદ્વારેન નગરમેવ પવિસન્તિ, એવં વેદનાનુપસ્સનામુખેન આગચ્છન્તા નવવિધેન વેદનાનુપસ્સનં ભાવેત્વા વેદનાનુપસ્સનાભાવનાનુભાવનિબ્બત્તેન અરિયમગ્ગેન એકં નિબ્બાનમેવ ઓસરન્તિ.

યથા પચ્છિમતો આગચ્છન્તા પચ્છિમદિસાય ઉટ્ઠાનકં ભણ્ડં ગહેત્વા પચ્છિમદ્વારેન નગરમેવ પવિસન્તિ, એવં ચિત્તાનુપસ્સનામુખેન આગચ્છન્તા સોળસવિધેન ચિત્તાનુપસ્સનં ભાવેત્વા ચિત્તાનુપસ્સનાભાવનાનુભાવનિબ્બત્તેન અરિયમગ્ગેન એકં નિબ્બાનમેવ ઓસરન્તિ.

યથા ઉત્તરતો આગચ્છન્તા ઉત્તરદિસાય ઉટ્ઠાનકં ભણ્ડં ગહેત્વા ઉત્તરદ્વારેન નગરમેવ પવિસન્તિ, એવં ધમ્માનુપસ્સનામુખેન આગચ્છન્તા પઞ્ચવિધેન ધમ્માનુપસ્સનં ભાવેત્વા ધમ્માનુપસ્સનાભાવનાનુભાવનિબ્બત્તેન અરિયમગ્ગેન એકં નિબ્બાનમેવ ઓસરન્તિ.

એવં સરણવસેન ચેવ એકત્તસમોસરણવસેન ચ એકમેવ સતિપટ્ઠાનં આરમ્મણવસેન ચત્તારોવ વુત્તાતિ વેદિતબ્બા.

કતમે ¶ ચત્તારોતિ કથેતુકમ્યતા પુચ્છા. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. ભિક્ખવેતિ ધમ્મપટિગ્ગાહકપુગ્ગલાલપનમેતં. ભિક્ખૂતિ પટિપત્તિસમ્પાદકપુગ્ગલનિદસ્સનમેતં. અઞ્ઞેપિ ચ દેવમનુસ્સા પટિપત્તિં સમ્પાદેન્તિયેવ, સેટ્ઠત્તા પન પટિપત્તિયા ભિક્ખુભાવદસ્સનતો ચ, ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ આહ. ભગવતો હિ અનુસાસનિં સમ્પટિચ્છન્તેસુ ભિક્ખુ સેટ્ઠો, સબ્બપ્પકારાય અનુસાસનિયા ભાજનભાવતો, તસ્મા સેટ્ઠત્તા ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ આહ. તસ્મિં ગહિતે પન સેસા ગહિતાવ હોન્તિ રાજગમનાદીસુ રાજગ્ગહણેન સેસપરિસા વિય. યો ચ ઇમં પટિપત્તિં પટિપજ્જતિ, સો ભિક્ખુ નામ હોતીતિ ¶ પટિપત્તિયા ભિક્ખુભાવદસ્સનતોપિ ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ આહ ¶ . પટિપન્નકો હિ દેવો વા હોતુ મનુસ્સો વા, ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ સઙ્ખં ગચ્છતિયેવ. યથાહ –

સો બ્રાહ્મણો સો સમણો સ ભિક્ખૂ’’તિ. (ધ. પ. ૧૪૨);

કાયેતિ રૂપકાયે. રૂપકાયો હિ ઇધ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં કેસાદીનઞ્ચ ધમ્માનં સમૂહટ્ઠેન હત્થિકાયરથકાયાદયો વિય કાયોતિ અધિપ્પેતો. યથા ચ સમૂહટ્ઠેન, એવં કુચ્છિતાનં આયટ્ઠેન. કુચ્છિતાનઞ્હિ પરમજેગુચ્છાનં સો આયોતિપિ કાયો. આયોતિ ઉપ્પત્તિદેસો. તત્રાયં વચનત્થો, આયન્તિ તતોતિ આયો. કે આયન્તિ? કુચ્છિતા કેસાદયો. ઇતિ કુચ્છિતાનં આયોતિ કાયો. કાયાનુપસ્સીતિ કાયમનુપસ્સનસીલો, કાયં વા અનુપસ્સમાનો.

‘‘કાયે’’તિ ચ વત્વાપિ પુન ‘‘કાયાનુપસ્સી’’તિ દુતિયં કાયગ્ગહણં અસમ્મિસ્સતો વવત્થાનઘનવિનિબ્ભોગાદિદસ્સનત્થં કતન્તિ વેદિતબ્બં. તેન ન કાયે વેદનાનુપસ્સી વા, ચિત્તધમ્માનુપસ્સી વા, અથ ખો કાયાનુપસ્સીયેવાતિ કાયસઙ્ખાતે વત્થુસ્મિં કાયાનુપસ્સનાકારસ્સેવ દસ્સનેન અસમ્મિસ્સતો વવત્થાનં દસ્સિતં હોતિ. તથા ન કાયે અઙ્ગપચ્ચઙ્ગવિમુત્તએકધમ્માનુપસ્સી, નાપિ કેસલોમાદિવિનિમુત્તઇત્થિપુરિસાનુપસ્સી. યોપિ ચેત્થ કેસલોમાદિકો ભૂતુપાદાયસમૂહસઙ્ખાતો કાયો ¶ , તત્થપિ ન ભૂતુપાદાયવિનિમુત્તએકધમ્માનુપસ્સી, અથ ખો રથસમ્ભારાનુપસ્સકો વિય અઙ્ગપચ્ચઙ્ગસમૂહાનુપસ્સી, નગરાવયવાનુપસ્સકો વિય કેસલોમાદિસમૂહાનુપસ્સી, કદલિક્ખન્ધપત્તવટ્ટિવિનિબ્ભુજનકો વિય રિત્તમુટ્ઠિવિનિવેઠકો વિય ચ ભૂતુપાદાયસમૂહાનુપસ્સીયેવાતિ નાનપ્પકારતો સમૂહવસેનેવ કાયસઙ્ખાતસ્સ વત્થુનો દસ્સનેન ઘનવિનિબ્ભોગો દસ્સિતો હોતિ. ન હેત્થ યથાવુત્તસમૂહવિનિમુત્તો કાયો વા ઇત્થી વા પુરિસો વા અઞ્ઞો વા કોચિ ધમ્મો દિસ્સતિ ¶ , યથાવુત્તધમ્મસમૂહમત્તેયેવ પન તથા તથા સત્તા મિચ્છાભિનિવેસં કરોન્તિ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘યં ¶ પસ્સતિ ન તં દિટ્ઠં, યં દિટ્ઠં તં ન પસ્સતિ;

અપસ્સં બજ્ઝતે મૂળ્હો, બજ્ઝમાનો ન મુચ્ચતી’’તિ. –

ઘનવિનિબ્ભોગાદિદસ્સનત્થન્તિ વુત્તં. આદિસદ્દેન ચેત્થ અયમ્પિ અત્થો વેદિતબ્બો – અયઞ્હિ એકસ્મિં કાયે કાયાનુપસ્સીયેવ, ન અઞ્ઞધમ્માનુપસ્સી. કિં વુત્તં હોતિ? યથા અનુદકભૂતાયપિ મરીચિયા ઉદકાનુપસ્સિનો હોન્તિ, ન એવં અનિચ્ચદુક્ખાનત્તઅસુભભૂતેયેવ ઇમસ્મિં કાયે નિચ્ચસુખઅત્તસુભભાવાનુપસ્સી, અથ ખો કાયાનુપસ્સી અનિચ્ચદુક્ખાનત્તઅસુભાકારસમૂહાનુપસ્સીયેવાતિ. અથ વા ય્વાયં પરતો ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરઞ્ઞગતો વા…પે… સો સતોવ અસ્સસતી’’તિઆદિના નયેન અસ્સાસપસ્સાસાદિચુણ્ણિકજાતઅટ્ઠિકપરિયોસાનો કાયો વુત્તો, યો ચ ‘‘ઇધેકચ્ચો પથવિકાયં અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ આપોકાયં તેજોકાયં વાયોકાયં કેસકાયં લોમકાયં છવિકાયં ચમ્મકાયં મંસકાયં રુહિરકાયં નહારુકાયં અટ્ઠિકાયં અટ્ઠિમિઞ્જકાય’’ન્તિ પટિસમ્ભિદાયં (પટિ. મ. ૩.૩૫) કાયો વુત્તો, તસ્સ સબ્બસ્સ ઇમસ્મિંયેવ કાયે અનુપસ્સનતો ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સી’’તિ એવમ્પિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

અથ વા કાયે અહન્તિ વા મમન્તિ વા એવં ગહેતબ્બસ્સ યસ્સ કસ્સચિ અનનુપસ્સનતો તસ્સ તસ્સેવ પન કેસાલોમાદિકસ્સ નાનાધમ્મસમૂહસ્સ અનુપસ્સનતો કાયે કેસાદિધમ્મસમૂહસઙ્ખાતકાયાનુપસ્સીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. અપિચ ‘‘ઇમસ્મિં કાયે અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ, નો નિચ્ચતો’’તિઆદિના નયેન ¶ પટિસમ્ભિદાયં આગતનયસ્સ સબ્બસ્સેવ અનિચ્ચલક્ખણાદિનો આકારસમૂહસઙ્ખાતસ્સ કાયસ્સાનુપસ્સનતોપિ ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સી’’તિ એવમ્પિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

તથા હિ અયં કાયે કાયાનુપસ્સનાપટિપદં પટિપન્નો ભિક્ખુ ઇમં કાયં અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીનં સત્તન્નં અનુપસ્સનાનં વસેન અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ, નો નિચ્ચતો. દુક્ખતો અનુપસ્સતિ, નો સુખતો. અનત્તતો ¶ અનુપસ્સતિ, નો અત્તતો. નિબ્બિન્દતિ, નો નન્દતિ. વિરજ્જતિ, નો રજ્જતિ. નિરોધેતિ, નો સમુદેતિ. પટિનિસ્સજ્જતિ, નો આદિયતિ. સો તં અનિચ્ચતો અનુપસ્સન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતિ, દુક્ખતો અનુપસ્સન્તો સુખસઞ્ઞં ¶ પજહતિ, અનત્તતો અનુપસ્સન્તો અત્તસઞ્ઞં પજહતિ, નિબ્બિન્દન્તો નન્દિં પજહતિ, વિરજ્જન્તો રાગં પજહતિ, નિરોધેન્તો સમુદયં પજહતિ, પટિનિસ્સજ્જન્તો આદાનં પજહતીતિ વેદિતબ્બો.

વિહરતીતિ ઇરિયતિ. આતાપીતિ તીસુ ભવેસુ કિલેસે આતાપેતીતિ આતાપો, વીરિયસ્સેતં નામં. આતાપો અસ્સ અત્થીતિ આતાપી. સમ્પજાનોતિ સમ્પજઞ્ઞસઙ્ખાતેન ઞાણેન સમન્નાગતો. સતિમાતિ કાયપરિગ્ગાહિકાય સતિયા સમન્નાગતો. અયં પન યસ્મા સતિયા આરમ્મણં પરિગ્ગહેત્વા પઞ્ઞાય અનુપસ્સતિ, ન હિ સતિવિરહિતસ્સ અનુપસ્સના નામ અત્થિ. તેનેવાહ ‘‘સતિઞ્ચ ખ્વાહં, ભિક્ખવે, સબ્બત્થિકં વદામી’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૪). તસ્મા એત્થ ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતી’’તિ એત્તાવતા કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનકમ્મટ્ઠાનં વુત્તં હોતિ. અથ વા યસ્મા અનાતાપિનો અન્તોસઙ્ખેપો અન્તરાયકરો હોતિ, અસમ્પજાનો ઉપાયપરિગ્ગહે અનુપાયપરિવજ્જને ચ સમ્મુય્હતિ, મુટ્ઠસ્સતિ ઉપાયાપરિચ્ચાગે અનુપાયાપરિગ્ગહે ચ અસમત્થો હોતિ, તેનસ્સ તં કમ્મટ્ઠાનં ન સમ્પજ્જતિ, તસ્મા યેસં ધમ્માનં આનુભાવેન તં સમ્પજ્જતિ. તેસં દસ્સનત્થં ‘‘આતાપી સમ્પજાનો સતિમાતિ ઇદં વુત્ત’’ન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇતિ કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં સમ્પયોગઙ્ગઞ્ચસ્સ દસ્સેત્વા ઇદાનિ પહાનઙ્ગં દસ્સેતું વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સન્તિ વુત્તં. તત્થ વિનેય્યાતિ તદઙ્ગવિનયેન વા વિક્ખમ્ભનવિનયેન વા વિનયિત્વા. લોકેતિ તસ્મિંયેવ ¶ કાયે. કાયો હિ ઇધ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકોતિ અધિપ્પેતો. યસ્મા પનસ્સ ન કાયમત્તેયેવ અભિજ્ઝાદોમનસ્સં પહીયતિ, વેદનાદીસુપિ પહીયતિયેવ, તસ્મા ‘‘પઞ્ચપિ ઉપાદાનક્ખન્ધા લોકો’’તિ વિભઙ્ગે (વિભ. ૩૬૨) વુત્તં. લોકસઙ્ખાતત્તા વા તેસં ધમ્માનં અત્થુદ્ધારનયેનેતં વુત્તં. યં પનાહ ‘‘તત્થ કતમો લોકો? સ્વેવ કાયો લોકો’’તિ. અયમેવેત્થ અત્થો, તસ્મિં લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સં વિનેય્યાતિ એવં સમ્બન્ધો દટ્ઠબ્બો. યસ્મા પનેત્થ અભિજ્ઝાગહણેન કામચ્છન્દો ¶ , દોમનસ્સગ્ગહણેન બ્યાપાદો સઙ્ગહં ગચ્છતિ, તસ્મા નીવરણપરિયાપન્નબલવધમ્મદ્વયદસ્સનેન નીવરણપ્પહાનં વુત્તં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

વિસેસેન ¶ ચેત્થ અભિજ્ઝાવિનયેન કાયસમ્પત્તિમૂલકસ્સ અનુરોધસ્સ, દોમનસ્સવિનયેન પન કાયવિપત્તિમૂલકસ્સ વિરોધસ્સ, અભિજ્ઝાવિનયેન ચ કાયે અભિરતિયા, દોમનસ્સવિનયેન કાયભાવનાય અનભિરતિયા, અભિજ્ઝાવિનયેન કાયે અભૂતાનં સુભસુખભાવાદીનં પક્ખેપસ્સ, દોમનસ્સવિનયેન ચ કાયે ભૂતાનં અસુભાસુખભાવાદીનં અપનયનસ્સ ચ પહાનં વુત્તં. તેન યોગાવચરસ્સ યોગાનુભાવો યોગસમત્થતા ચ દીપિતા હોતિ. યોગાનુભાવો હિ એસ, યદિદં અનુરોધવિરોધવિપ્પમુત્તો અરતિરતિસહો અભૂતપક્ખેપભૂતાપનયનવિરહિતો ચ હોતિ. અનુરોધવિરોધવિપ્પમુત્તો ચેસ અરતિરતિસહો અભૂતં અપક્ખિપન્તો ભૂતઞ્ચ અનપનેન્તો યોગસમત્થો હોતીતિ.

અપરો નયો ‘‘કાયે કાયાનુપસ્સી’’તિ એત્થ અનુપસ્સનાય કમ્મટ્ઠાનં વુત્તં. ‘‘વિહરતી’’તિ એત્થ વુત્તવિહારેન કમ્મટ્ઠાનિકસ્સ કાયપરિહરણં. ‘‘આતાપી’’તિઆદીસુ આતાપેન સમ્મપ્પધાનં, સતિસમ્પજઞ્ઞેન સબ્બત્થિકકમ્મટ્ઠાનં, કમ્મટ્ઠાનપરિહરણૂપાયો વા, સતિયા વા કાયાનુપસ્સનાવસેન પટિલદ્ધસમથો, સમ્પજઞ્ઞેન વિપસ્સના, અભિજ્ઝાદોમનસ્સવિનયેન ભાવનાફલં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

વિભઙ્ગે પન ‘‘અનુપસ્સી’’તિ તત્થ કતમા અનુપસ્સના? યા પઞ્ઞા પજાનના…પે… સમ્માદિટ્ઠિ. અયં વુચ્ચતિ અનુપસ્સના. ઇમાય અનુપસ્સનાય ઉપેતો હોતિ સમુપેતો ઉપાગતો સમુપાગતો ઉપપન્નો સમ્પન્નો સમન્નાગતો. તેન વુચ્ચતિ અનુપસ્સીતિ.

વિહરતીતિ ઇરિયતિ ¶ વત્તતિ પાલેતિ યપેતિ યાપેતિ ચરતિ વિહરતિ. તેન વુચ્ચતિ વિહરતીતિ.

આતાપીતિ તત્થ કતમો આતાપો? યો ચેતસિકો વીરિયારમ્ભો…પે… સમ્માવાયામો. અયં વુચ્ચતિ આતાપો. ઇમિના આતાપેન ઉપેતો હોતિ…પે… સમન્નાગતો. તેન વુચ્ચતિ આતાપીતિ.

સમ્પજાનોતિ ¶ તત્થ કતમં સમ્પજઞ્ઞં? યા પઞ્ઞા પજાનના…પે… સમ્માદિટ્ઠિ. ઇદં વુચ્ચતિ ¶ સમ્પજઞ્ઞં. ઇમિના સમ્પજઞ્ઞેન ઉપેતો હોતિ…પે… સમન્નાગતો. તેન વુચ્ચતિ સમ્પજાનોતિ.

સતિમાતિ તત્થ કતમા સતિ? યા સતિ અનુસ્સતિ…પે… સમ્માસતિ. અયં વુચ્ચતિ સતિ. ઇમાય સતિયા ઉપેતો હોતિ…પે… સમન્નાગતો. તેન વુચ્ચતિ સતિમાતિ.

વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સન્તિ તત્થ કતમો લોકો? સ્વેવ કાયો લોકો, પઞ્ચપિ ઉપાદાનક્ખન્ધા લોકો. અયં વુચ્ચતિ લોકો. તત્થ કતમા અભિજ્ઝા? યો રાગો સારાગો અનુનયો અનુરોધો નન્દી નન્દીરાગો ચિત્તસ્સ સારાગો, અયં વુચ્ચતિ અભિજ્ઝા. તત્થ કતમં દોમનસ્સં? યં ચેતસિકં અસાતં, ચેતસિકં દુક્ખં, ચેતોસમ્ફસ્સજં અસાતં…પે… દુક્ખા વેદના. ઇદં વુચ્ચતિ દોમનસ્સં. ઇતિ અયઞ્ચ અભિજ્ઝા ઇદઞ્ચ દોમનસ્સં ઇમમ્હિ લોકે વિનીતા હોન્તિ પટિવિનીતા સન્તા વૂપસન્તા સમિતા વૂપસમિતા અત્થઙ્ગતા અબ્ભત્થઙ્ગતા અપ્પિતા બ્યપ્પિતા સોસિતા વિસોસિતા બ્યન્તીકતા, તેન વુચ્ચતિ વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સન્તિ (વિભ. ૩૫૬) એવમેતેસં પદાનમત્થો વુત્તો. તેન સહ અયં અટ્ઠકથાનયો યથા સંસન્દતિ, એવં વેદિતબ્બો. અયં તાવ કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનુદ્દેસસ્સ અત્થવણ્ણના.

વેદનાસુ… ચિત્તે… ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતિ…પે… વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સન્તિ એત્થ પન વેદનાનુપસ્સીતિ એવમાદીસુ વેદનાદીનં પુન વચને પયોજનં કાયાનુપસ્સનાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સી, ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સી, ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સીતિ એત્થ પન વેદનાતિ તિસ્સો વેદના, તા ચ લોકિયા એવ. ચિત્તમ્પિ લોકિયં, તથા ધમ્મા. તેસં વિભાગો નિદ્દેસવારે પાકટો ભવિસ્સતિ. કેવલં પનિધ યથા વેદના અનુપસ્સિતબ્બા, તથા અનુપસ્સન્તો વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સીતિ વેદિતબ્બો. એસ નયો ચિત્તધમ્મેસુપિ. કથઞ્ચ વેદના અનુપસ્સિતબ્બાતિ? સુખા તાવ વેદના ¶ દુક્ખતો, દુક્ખા સલ્લતો, અદુક્ખમસુખા અનિચ્ચતો. યથાહ –

‘‘યો ¶ ¶ સુખં દુક્ખતો અદ્દ, દુક્ખમદ્દક્ખિ સલ્લતો;

અદુક્ખમસુખં સન્તં, અદક્ખિ નં અનિચ્ચતો;

સ વે સમ્મદ્દસો ભિક્ખુ, ઉપસન્તો ચરિસ્સતી’’તિ. (સં. નિ. ૪.૨૫૩);

સબ્બા એવ ચેતા દુક્ખાતિપિ અનુપસ્સિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં ‘‘યંકિઞ્ચિ વેદયિતં, સબ્બં તં દુક્ખસ્મિન્તિ વદામી’’તિ (સં. નિ. ૪.૨૫૯). સુખદુક્ખતોપિ ચ અનુપસ્સિતબ્બા. યથાહ ‘‘સુખા વેદના ઠિતિસુખા વિપરિણામદુક્ખા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૪) સબ્બં વિત્થારેતબ્બં. અપિચ અનિચ્ચાદિસત્તાનુપસ્સનાવસેનપિ અનુપસ્સિતબ્બા. સેસં નિદ્દેસવારેયેવ પાકટં ભવિસ્સતિ. ચિત્તધમ્મેસુપિ ચિત્તં તાવ આરમ્મણાધિપતિસહજાતભૂમિકમ્મવિપાકકિરિયાદિનાનત્તભેદાનં અનિચ્ચાદિસત્તાનુપસ્સનાનં નિદ્દેસવારે આગતસરાગાદિભેદાનઞ્ચ વસેન અનુપસ્સિતબ્બં. ધમ્મા સલક્ખણસામઞ્ઞલક્ખણાનં સુઞ્ઞતધમ્મસ્સ અનિચ્ચાદિસત્તાનુપસ્સનાનં નિદ્દેસવારે આગતસન્તાસન્તાદિભેદાનઞ્ચ વસેન અનુપસ્સિતબ્બા. સેસં વુત્તનયમેવ. કામઞ્ચેત્થ યસ્સ કાયસઙ્ખાતે લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સં પહીનં, તસ્સ વેદનાદિલોકેસુપિ તં પહીનમેવ. નાનાપુગ્ગલવસેન પન નાનાચિત્તક્ખણિકસતિપટ્ઠાનભાવનાવસેન ચ સબ્બત્થ વુત્તં. યતો વા એકત્થ પહીનં સેસેસુપિ પહીનં હોતિ. તેનેવસ્સ તત્થ પહાનદસ્સનત્થમ્પિ એવં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બન્તિ.

ઉદ્દેસવારકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

કાયાનુપસ્સનાઆનાપાનપબ્બવણ્ણના

૧૦૭. ઇદાનિ સેય્યથાપિ નામ છેકો વિલીવકારકો થૂલકિલઞ્જસણ્હકિલઞ્જચઙ્કોટકપેળાપુટાદીનિ ઉપકરણાનિ કત્તુકામો એકં મહાવેણું લભિત્વા ચતુધા ભિન્દિત્વા તતો એકેકં વેણુખણ્ડં ગહેત્વા ફાલેત્વા તં તં ઉપકરણં કરેય્ય, એવમેવ ભગવા સતિપટ્ઠાનદેસનાય સત્તાનં અનેકપ્પકારવિસેસાધિગમં કત્તુકામો એકમેવ સમ્માસતિં ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના. કતમે ચત્તારો? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતી’’તિઆદિના ¶ નયેન આરમ્મણવસેન ¶ ચતુધા ભિન્દિત્વા તતો એકેકં સતિપટ્ઠાનં ગહેત્વા વિભજન્તો ‘‘કથઞ્ચ ભિક્ખવે’’તિઆદિના નયેન નિદ્દેસવારં વત્તુમારદ્ધો.

તત્થ ¶ કથઞ્ચાતિઆદિ વિત્થારેતુકમ્યતા પુચ્છા. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપત્થો – ભિક્ખવે, કેન ચ પકારેન ભિક્ખુ કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતીતિ? એસ નયો સબ્બપુચ્છાવારેસુ. ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂતિ, ભિક્ખવે, ઇમસ્મિં સાસને ભિક્ખુ. અયઞ્હેત્થ ઇધ-સદ્દો સબ્બપ્પકારકાયાનુપસ્સનાનિબ્બત્તકસ્સ પુગ્ગલસ્સ સન્નિસ્સયભૂતસાસનપરિદીપનો અઞ્ઞસાસનસ્સ તથાભાવપટિસેધનો ચ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘ઇધેવ, ભિક્ખવે, સમણો…પે… સુઞ્ઞા પરપ્પવાદા સમણેભિ અઞ્ઞેહી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૩૯). તેન વુત્તં ‘‘ઇમસ્મિં સાસને ભિક્ખૂ’’તિ.

‘‘અરઞ્ઞગતો વા…પે… સુઞ્ઞાગારગતો વા’’તિ ઇદમસ્સ સતિપટ્ઠાનભાવનાનુરૂપસેનાસનપરિગ્ગહપરિદીપનં. ઇમસ્સ હિ ભિક્ખુનો દીઘરત્તં રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ અનુવિસટં ચિત્તં કમ્મટ્ઠાનવીથિં ઓતરિતું ન ઇચ્છતિ, કૂટગોણયુત્તરથો વિય ઉપ્પથમેવ ધાવતિ, તસ્મા સેય્યથાપિ નામ ગોપો કૂટધેનુયા સબ્બં ખીરં પિવિત્વા વડ્ઢિતં કૂટવચ્છં દમેતુકામો ધેનુતો અપનેત્વા એકમન્તે મહન્તં થમ્ભં નિખણિત્વા તત્થ યોત્તેન બન્ધેય્ય. અથસ્સ સો વચ્છો ઇતો ચિતો ચ વિપ્ફન્દિત્વા પલાયિતું અસક્કોન્તો તમેવ થમ્ભં ઉપનિસીદેય્ય વા ઉપનિપજ્જેય્ય વા, એવમેવ ઇમિનાપિ ભિક્ખુના દીઘરત્તં રૂપારમ્મણાદિરસપાનવડ્ઢિતં દુટ્ઠચિત્તં દમેતુકામેન રૂપાદિઆરમ્મણતો અપનેત્વા અરઞ્ઞં વા રુક્ખમૂલં વા સુઞ્ઞાગારં વા પવેસેત્વા તત્થ સતિપટ્ઠાનારમ્મણત્થમ્ભે સતિયોત્તેન બન્ધિતબ્બં. એવમસ્સ તં ચિત્તં ઇતો ચિતો ચ વિપ્ફન્દિત્વાપિ પુબ્બે આચિણ્ણારમ્મણં અલભમાનં સતિયોત્તં છિન્દિત્વા પલાયિતું અસક્કોન્તં તમેવારમ્મણં ઉપચારપ્પનાવસેન ઉપનિસીદતિ ચેવ ઉપનિપજ્જતિ ચ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘યથા થમ્ભે નિબન્ધેય્ય, વચ્છં દમં નરો ઇધ;

બન્ધેય્યેવં સકં ચિત્તં, સતિયારમ્મણે દળ્હ’’ન્તિ.

એવમસ્સ તં સેનાસનં ભાવનાનુરૂપં હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘ઇદમસ્સ સતિપટ્ઠાનભાવનાનુરૂપસેનાસનપરિગ્ગહપરિદીપન’’ન્તિ.

અપિચ ¶ ¶ ¶ યસ્મા ઇદં કાયાનુપસ્સનાય મુદ્ધભૂતં સબ્બબુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકાનં વિસેસાધિગમદિટ્ઠધમ્મસુખવિહારપદટ્ઠાનં આનાપાનસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં ઇત્થિપુરિસહત્થિઅસ્સાદિસદ્દસમાકુલં ગામન્તં અપરિચ્ચજિત્વા ન સુકરં સમ્પાદેતું, સદ્દકણ્ટકત્તા ઝાનસ્સ. અગામકે પન અરઞ્ઞે સુકરં યોગાવચરેન ઇદં કમ્મટ્ઠાનં પરિગ્ગહેત્વા આનાપાનચતુત્થજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા તદેવ ઝાનં પાદકં કત્વા સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા અગ્ગફલં અરહત્તં પાપુણિતું. તસ્માસ્સ અનુરૂપસેનાસનં દસ્સેન્તો ભગવા ‘‘અરઞ્ઞગતો વા’’તિઆદિમાહ.

વત્થુવિજ્જાચરિયો વિય હિ ભગવા. સો યથા વત્થુવિજ્જાચરિયો નગરભૂમિં પસ્સિત્વા સુટ્ઠુ ઉપપરિક્ખિત્વા ‘‘એત્થ નગરં માપેથા’’તિ ઉપદિસતિ, સોત્થિના ચ નગરે નિટ્ઠિતે રાજકુલતો મહાસક્કારં લભતિ, એવમેવ યોગાવચરસ્સ અનુરૂપં સેનાસનં ઉપપરિક્ખિત્વા ‘‘એત્થ કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ ઉપદિસતિ. તતો તત્થ કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તેન યોગિના અનુક્કમેન અરહત્તે પત્તે ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો વત સો ભગવા’’તિ મહન્તં સક્કારં લભતિ.

અયં પન ભિક્ખુ દીપિસદિસોતિ વુચ્ચતિ. યથા હિ મહાદીપિરાજા અરઞ્ઞે તિણગહનં વા વનગહનં વા પબ્બતગહનં વા નિસ્સાય નિલીયિત્વા વનમહિંસગોકણ્ણસૂકરાદયો મિગે ગણ્હાતિ, એવમેવ અયં અરઞ્ઞાદીસુ કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તો ભિક્ખુ યથાક્કમેન ચત્તારો મગ્ગે ચેવ ચત્તારિ અરિયફલાનિ ચ ગણ્હાતિ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘યથાપિ દીપિકો નામ, નિલીયિત્વા ગણ્હતી મિગે;

તથેવાયં બુદ્ધપુત્તો, યુત્તયોગો વિપસ્સકો;

અરઞ્ઞં પવિસિત્વાન, ગણ્હાતિ ફલમુત્તમ’’ન્તિ.

તેનસ્સ પરક્કમજવયોગ્ગભૂમિં અરઞ્ઞસેનાસનં દસ્સેન્તો ભગવા ‘‘અરઞ્ઞગતો વા’’તિઆદિમાહ. ઇતો પરં ઇમસ્મિં તાવ આનાપાનપબ્બે યં વત્તબ્બં સિયા, તં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તમેવ.

તસ્સ ¶ પન ઇમેસં ‘‘દીઘં વા અસ્સસન્તો દીઘં અસ્સસામીતિ પજાનાતિ…પે… પસ્સમ્ભયં કાયસઙ્ખારં પસ્સસિસ્સામીતિ સિક્ખતી’’તિ એવં વુત્તાનં ¶ અસ્સાસપસ્સાસાનં વસેન સિક્ખતો અસ્સાસપસ્સાસનિમિત્તે ¶ ચત્તારિ ઝાનાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. સો ઝાના વુટ્ઠહિત્વા અસ્સાસપસ્સાસે વા પરિગ્ગણ્હાતિ ઝાનઙ્ગાનિ વા. તત્થ અસ્સાસપસ્સાસકમ્મિકો ‘‘ઇમે અસ્સાસપસ્સાસા કિં નિસ્સિતા, વત્થું નિસ્સિતા, વત્થુ નામ કરજકાયો, કરજકાયો નામ ચત્તારિ મહાભૂતાનિ ઉપાદારૂપઞ્ચા’’તિ એવં રૂપં પરિગ્ગણ્હાતિ, તતો તદારમ્મણે ફસ્સપઞ્ચમકે નામન્તિ એવં નામરૂપં પરિગ્ગહેત્વા તસ્સ પચ્ચયં પરિયેસન્તો અવિજ્જાદિપટિચ્ચસમુપ્પાદં દિસ્વા ‘‘પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નધમ્મમત્તમેવેતં, અઞ્ઞો સત્તો વા પુગ્ગલો વા નત્થી’’તિ વિતિણ્ણકઙ્ખો સપ્પચ્ચયનામરૂપે તિલક્ખણં આરોપેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેન્તો અનુક્કમેન અરહત્તં પાપુણાતિ. ઇદં એકસ્સ ભિક્ખુનો યાવ અરહત્તા નિય્યાનમુખં.

ઝાનકમ્મિકોપિ ‘‘ઇમાનિ ઝાનઙ્ગાનિ કિં નિસ્સિતાનિ, વત્થું નિસ્સિતાનિ. વત્થુ નામ કરજકાયોતિ ઝાનઙ્ગાનિ નામં, કરજકાયો રૂપ’’ન્તિ નામરૂપં વવત્થપેત્વા તસ્સ પચ્ચયં પરિયેસન્તો અવિજ્જાદિપચ્ચયાકારં દિસ્વા ‘‘પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નધમ્મમત્તમેવેતં, અઞ્ઞો સત્તો વા પુગ્ગલો વા નત્થી’’તિ વિતિણ્ણકઙ્ખો સપ્પચ્ચયનામરૂપે તિલક્ખણં આરોપેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેન્તો અનુક્કમેન અરહત્તં પાપુણાતિ, ઇદં એકસ્સ ભિક્ખુનો યાવ અરહત્તા નિય્યાનમુખં.

ઇતિ અજ્ઝત્તં વાતિ એવં અત્તનો વા અસ્સાસપસ્સાસકાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતિ. બહિદ્ધા વાતિ પરસ્સ વા અસ્સાસપસ્સાસકાયે. અજ્ઝત્તબહિદ્ધા વાતિ કાલેન અત્તનો, કાલેન પરસ્સ અસ્સાસપસ્સાસકાયે. એતેનસ્સ પગુણકમ્મટ્ઠાનં અટ્ઠપેત્વા અપરાપરં સઞ્ચરણકાલો કથિતો. એકસ્મિં કાલે પનિદં ઉભયં ન લબ્ભતિ.

સમુદયધમ્માનુપસ્સી વાતિ યથા નામ કમ્મારભસ્તઞ્ચ ગગ્ગરનાળિઞ્ચ તજ્જઞ્ચ વાયામં પટિચ્ચ વાતો અપરાપરં સઞ્ચરતિ, એવં ભિક્ખુનો કરજકાયઞ્ચ નાસાપુટઞ્ચ ચિત્તઞ્ચ પટિચ્ચ અસ્સાસપસ્સાસકાયો અપરાપરં સઞ્ચરતિ. કાયાદયો ધમ્મા સમુદયધમ્મા, તે પસ્સન્તો ‘‘સમુદયધમ્માનુપસ્સી વા કાયસ્મિં વિહરતી’’તિ વુચ્ચતિ. વયધમ્માનુપસ્સી વાતિ યથા ભસ્તાય અપનીતાય ગગ્ગરનાળિયા ભિન્નાય તજ્જે ચ વાયામે અસતિ સો વાતો નપ્પવત્તતિ ¶ , એવમેવ કાયે ભિન્ને નાસાપુટે વિદ્ધસ્તે ચિત્તે ¶ ચ નિરુદ્ધે અસ્સાસપસ્સાસકાયો નામ નપ્પવત્તતીતિ કાયાદિનિરોધા અસ્સાસપસ્સાસનિરોધોતિ એવં પસ્સન્તો ‘‘વયધમ્માનુપસ્સી ¶ વા કાયસ્મિં વિહરતી’’તિ વુચ્ચતિ. સમુદયવયધમ્માનુપસ્સી વાતિ કાલેન સમુદયં, કાલેન વયં અનુપસ્સન્તો. અત્થિ કાયોતિ વા પનસ્સાતિ કાયોવ અત્થિ, ન સત્તો, ન પુગ્ગલો, ન ઇત્થી, ન પુરિસો, ન અત્તા, ન અત્તનિયં, નાહં, ન મમ, ન કોચિ, ન કસ્સચીતિ એવમસ્સ સતિ પચ્ચુપટ્ઠિતા હોતિ.

યાવદેવાતિ પયોજનપરિચ્છેદવવત્થાપનમેતં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યા સતિ પચ્ચુપટ્ઠિતા હોતિ, સા ન અઞ્ઞત્થાય. અથ ખો યાવદેવ ઞાણમત્તાય અપરાપરં ઉત્તરુત્તરિ ઞાણપમાણત્થાય ચેવ સતિપમાણત્થાય ચ, સતિસમ્પજઞ્ઞાનં વુડ્ઢત્થાયાતિ અત્થો. અનિસ્સિતો ચ વિહરતીતિ તણ્હાનિસ્સયદિટ્ઠિનિસ્સયાનં વસેન અનિસ્સિતો વિહરતિ. ન ચ કિઞ્ચિ લોકે ઉપાદિયતીતિ લોકસ્મિં કિઞ્ચિ રૂપં વા…પે… વિઞ્ઞાણં વા ‘‘અયં મે અત્તા વા અત્તનિયં વા’’તિ ન ગણ્હાતિ. એવમ્પીતિ ઉપરિઅત્થં ઉપાદાય સમ્પિણ્ડનત્થો પિકારો. ઇમિના પન પદેન ભગવા આનાપાનપબ્બદેસનં નિય્યાતેત્વા દસ્સેતિ.

તત્થ અસ્સાસપસ્સાસપરિગ્ગાહિકા સતિ દુક્ખસચ્ચં, તસ્સા સમુટ્ઠાપિકા પુરિમતણ્હા સમુદયસચ્ચં, ઉભિન્નં અપ્પવત્તિ નિરોધસચ્ચં, દુક્ખપરિજાનનો સમુદયપજહનો નિરોધારમ્મણો અરિયમગ્ગો મગ્ગસચ્ચં. એવં ચતુસચ્ચવસેન ઉસ્સક્કિત્વા નિબ્બુતિં પાપુણાતીતિ ઇદમેકસ્સ અસ્સાસપસ્સાસવસેન અભિનિવિટ્ઠસ્સ ભિક્ખુનો યાવ અરહત્તા નિય્યાનમુખન્તિ.

૧૦૮. એવં અસ્સાસપસ્સાસવસેન કાયાનુપસ્સનં વિભજિત્વા ઇદાનિ ઇરિયાપથવસેન વિભજિતું પુન ચપરન્તિઆદિમાહ. તત્થ કામં સોણસિઙ્ગાલાદયોપિ ગચ્છન્તા ‘‘ગચ્છામા’’તિ જાનન્તિ. ન પનેતં એવરૂપં જાનનં સન્ધાય વુત્તં. એવરૂપઞ્હિ જાનનં સત્તૂપલદ્ધિં ન પજહતિ ¶ ¶ , અત્તસઞ્ઞં ન ઉગ્ઘાટેતિ ¶ , કમ્મટ્ઠાનં વા સતિપટ્ઠાનભાવના વા ન હોતિ. ઇમસ્સ પન ભિક્ખુનો જાનનં સત્તૂપલદ્ધિં પજહતિ, અત્તસઞ્ઞં ઉગ્ઘાટેતિ, કમ્મટ્ઠાનઞ્ચેવ સતિપટ્ઠાનભાવના ચ હોતિ. ઇદઞ્હિ ‘‘કો ગચ્છતિ, કસ્સ ગમનં, કિં કારણા ગચ્છતી’’તિ એવં સમ્પજાનનં સન્ધાય વુત્તં. ઠાનાદીસુપિ એસેવ નયો.

તત્થ કો ગચ્છતીતિ ન કોચિ સત્તો વા પુગ્ગલો વા ગચ્છતિ. કસ્સ ગમનન્તિ ન કસ્સચિ સત્તસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા ગમનં. કિં કારણા ગચ્છતીતિ ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેન ગચ્છતિ. તસ્મા એસ એવં પજાનાતિ ‘‘ગચ્છામી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તં વાયં જનેતિ, વાયો વિઞ્ઞત્તિં જનેતિ, ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેન સકલકાયસ્સ પુરતો અભિનીહારો ગમનન્તિ વુચ્ચતિ. ઠાનાદીસુપિ એસેવ નયો.

તત્રાપિ હિ ‘‘તિટ્ઠામી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તં વાયં જનેતિ, વાયો વિઞ્ઞત્તિં જનેતિ, ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેન સકલકાયસ્સ કોટિતો પટ્ઠાય ઉસ્સિતભાવો ઠાનન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘નિસીદામી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તં વાયં જનેતિ, વાયો વિઞ્ઞત્તિં જનેતિ, ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેન હેટ્ઠિમકાયસ્સ સમિઞ્જનં ઉપરિમકાયસ્સ ઉસ્સિતભાવો નિસજ્જાતિ વુચ્ચતિ. ‘‘સયામી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તં વાયં જનેતિ, વાયો વિઞ્ઞત્તિં જનેતિ, ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેન સકલસરીરસ્સ તિરિયતો પસારણં સયનન્તિ વુચ્ચતીતિ.

તસ્સ એવં પજાનતો એવં હોતિ ‘‘સત્તો ગચ્છતિ સત્તો તિટ્ઠતી’’તિ વુચ્ચતિ. અત્થિ પન કોચિ સત્તો ગચ્છન્તો વા ઠિતો વા નત્થિ. યથા પન ‘‘સકટં ગચ્છતિ સકટં તિટ્ઠતી’’તિ વુચ્ચતિ, ન ચ કિઞ્ચિ સકટં નામ ગચ્છન્તં વા તિટ્ઠન્તં વા અત્થિ. ચત્તારો પન ગોણે યોજેત્વા છેકમ્હિ સારથિમ્હિ પાજેન્તે ‘‘સકટં ગચ્છતિ સકટં તિટ્ઠતી’’તિ વોહારમત્તમેવ હોતિ, એવમેવ અજાનનટ્ઠેન સકટં વિય કાયો. ગોણા વિય ચિત્તજવાતા. સારથિ વિય ચિત્તં. ગચ્છામિ તિટ્ઠામીતિ ચિત્તે ઉપ્પન્ને વાયોધાતુ વિઞ્ઞત્તિં જનયમાના ઉપ્પજ્જતિ, ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેન ગમનાદીનિ પવત્તન્તિ. તતો ‘‘સત્તો ગચ્છતિ, સત્તો ¶ તિટ્ઠતિ, અહં ગચ્છામિ, અહં તિટ્ઠામી’’તિ વોહારમત્તં હોતીતિ. તેનાહ –

‘‘નાવા ¶ ¶ માલુતવેગેન, જિયાવેગેન તેજનં;

યથા યાતિ તથા કાયો, યાતિ વાતાહતો અયં.

યન્તં સુત્તવસેનેવ, ચિત્તસુત્તવસેનિદં;

પયુત્તં કાયયન્તમ્પિ, યાતિ ઠાતિ નિસીદતિ.

કો નામ એત્થ સો સત્તો, યો વિના હેતુપચ્ચયે;

અત્તનો આનુભાવેન, તિટ્ઠે વા યદિ વા વજે’’તિ.

તસ્મા એવં હેતુપચ્ચયવસેનેવ પવત્તાનિ ગમનાદીનિ સલ્લક્ખેન્તો એસ ગચ્છન્તો વા ગચ્છામીતિ પજાનાતિ, ઠિતો વા, નિસિન્નો વા, સયાનો વા સયાનોમ્હીતિ પજાનાતીતિ વેદિતબ્બો.

યથા યથા વા પનસ્સ કાયો પણિહિતો હોતિ, તથા તથા નં પજાનાતીતિ સબ્બસઙ્ગાહિકવચનમેતં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યેન યેન વા આકારેન તસ્સ કાયો ઠિતો હોતિ, તેન તેન નં પજાનાતિ. ગમનાકારેન ઠિતં ગચ્છતીતિ પજાનાતિ. ઠાનનિસજ્જાસયનાકારેન ઠિતં સયાનોતિ પજાનાતીતિ.

ઇતિ અજ્ઝત્તં વાતિ એવં અત્તનો વા ચતુઇરિયાપથપરિગ્ગણ્હનેન કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતિ. બહિદ્ધા વાતિ પરસ્સ વા ચતુઇરિયાપથપરિગ્ગણ્હનેન. અજ્ઝત્તબહિદ્ધા વાતિ કાલેન અત્તનો, કાલેન પરસ્સ ચતુઇરિયાપથપરિગ્ગણ્હનેન કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતિ. સમુદયધમ્માનુપસ્સી વાતિઆદીસુ પન ‘‘અવિજ્જાસમુદયા રૂપસમુદયો’’તિઆદિના (પટિ. મ. ૧.૪૯) નયેન પઞ્ચહાકારેહિ રૂપક્ખન્ધસ્સ સમુદયો ચ વયો ચ નીહરિતબ્બો. તઞ્હિ સન્ધાય ઇધ ‘‘સમુદયધમ્માનુપસ્સી વા’’તિઆદિ વુત્તં. અત્થિ કાયોતિ વા પનસ્સાતિઆદિ વુત્તસદિસમેવ.

ઇધ પન ચતુઇરિયાપથપરિગ્ગાહિકા સતિ દુક્ખસચ્ચં, તસ્સા સમુટ્ઠાપિકા પુરિમતણ્હા સમુદયસચ્ચં ¶ , ઉભિન્નં અપ્પવત્તિ નિરોધસચ્ચં, દુક્ખપરિજાનનો સમુદયપજહનો નિરોધારમ્મણો અરિયમગ્ગો મગ્ગસચ્ચં. એવં ¶ ચતુસચ્ચવસેન ઉસ્સક્કિત્વા નિબ્બુતિં પાપુણાતીતિ ઇદમેકસ્સ ચતૂઇરિયાપથપરિગ્ગાહકસ્સ ભિક્ખુનો યાવ અરહત્તા નિય્યાનમુખન્તિ.

૧૦૯. એવં ¶ ઇરિયાપથવસેન કાયાનુપસ્સનં વિભજિત્વા ઇદાનિ ચતુસમ્પજઞ્ઞવસેન વિભજિતું પુન ચપરન્તિઆદિમાહ. તત્થ અભિક્કન્તે પટિક્કન્તેતિ એત્થ તાવ અભિક્કન્તં વુચ્ચતિ ગમનં. પટિક્કન્તં નિવત્તનં. તદુભયમ્પિ ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ લબ્ભતિ. ગમને તાવ પુરતો કાયં અભિહરન્તો અભિક્કમતિ નામ. પટિનિવત્તેન્તો પટિક્કમતિ નામ. ઠાનેપિ ઠિતકોવ કાયં પુરતો ઓનામેન્તો અભિક્કમતિ નામ. પચ્છતો અપનામેન્તો પટિક્કમતિ નામ. નિસજ્જાયપિ નિસિન્નકોવ આસનસ્સ પુરિમઅઙ્ગાભિમુખો સંસરન્તો અભિક્કમતિ નામ. પચ્છિમઅઙ્ગપ્પદેસં પચ્છા સંસરન્તો પટિક્કમતિ નામ. નિપજ્જાયપિ એસેવ નયો.

સમ્પજાનકારી હોતીતિ સમ્પજઞ્ઞેન સબ્બકિચ્ચકારી, સમ્પજઞ્ઞમેવ વા કારી. સો હિ અભિક્કન્તાદીસુ સમ્પજઞ્ઞં કરોતેવ, ન કત્થચિ સમ્પજઞ્ઞવિરહિતો હોતિ. તત્થ સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં ગોચરસમ્પજઞ્ઞં અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞન્તિ ચતુબ્બિધં સમ્પજઞ્ઞં. તત્થ અભિક્કમનચિત્તે ઉપ્પન્ને ચિત્તવસેનેવ અગન્ત્વા ‘‘કિં નુ મે એત્થ ગતેન અત્થો અત્થિ નત્થી’’તિ અત્થાનત્થં પરિગ્ગણ્હિત્વા અત્થપરિગ્ગહણં સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં. તત્થ ચ અત્થોતિ ચેતિયદસ્સનબોધિદસ્સનસઙ્ઘદસ્સનથેરદસ્સનઅસુભદસ્સનાદિવસેન ધમ્મતો વડ્ઢિ. ચેતિયં વા બોધિં વા દિસ્વાપિ હિ બુદ્ધારમ્મણં સઙ્ઘદસ્સનેન સઙ્ઘારમ્મણં પીતિં ઉપ્પાદેત્વા તદેવ ખયવયતો સમ્મસન્તો અરહત્તં પાપુણાતિ. થેરે દિસ્વા તેસં ઓવાદે પતિટ્ઠાય અસુભં દિસ્વા તત્થ પઠમજ્ઝાનં ઉપ્પાદેત્વા તદેવ ખયવયતો સમ્મસન્તો અરહત્તં પાપુણાતિ. તસ્મા એતેસં દસ્સનં સાત્થકં. કેચિ પન ‘‘આમિસતોપિ વડ્ઢિ અત્થોયેવ, તં નિસ્સાય બ્રહ્મચરિયાનુગ્ગહાય પટિપન્નત્તા’’તિ વદન્તિ.

તસ્મિં ¶ પન ગમને સપ્પાયાસપ્પાયં પરિગ્ગણ્હિત્વા સપ્પાયપરિગ્ગહણં સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં. સેય્યથિદં, ચેતિયદસ્સનં તાવ સાત્થકં. સચે પન ચેતિયસ્સ ¶ મહાપૂજાય દસદ્વાદસયોજનન્તરે પરિસા સન્નિપતન્તિ. અત્તનો વિભવાનુરૂપં ઇત્થિયોપિ પુરિસાપિ અલઙ્કતપ્પટિયત્તા ચિત્તકમ્મરૂપકાનિ વિય સઞ્ચરન્તિ. તત્ર ચસ્સ ઇટ્ઠે આરમ્મણે ¶ લોભો, અનિટ્ઠે પટિઘો, અસમપેક્ખને મોહો ઉપ્પજ્જતિ, કાયસંસગ્ગાપત્તિં વા આપજ્જતિ, જીવિતબ્રહ્મચરિયાનં વા અન્તરાયો હોતિ, એવં તં ઠાનં અસપ્પાયં હોતિ. વુત્તપ્પકારઅન્તરાયાભાવે સપ્પાયં. બોધિદસ્સનેપિ એસેવ નયો. સઙ્ઘદસ્સનમ્પિ સાત્થં. સચે પન અન્તોગામે મહામણ્ડપં કારેત્વા સબ્બરત્તિં ધમ્મસ્સવનં કારેન્તેસુ મનુસ્સેસુ વુત્તપ્પકારેનેવ જનસન્નિપાતો ચેવ અન્તરાયો ચ હોતિ, એવં તં ઠાનં અસપ્પાયં. અન્તરાયાભાવે સપ્પાયં. મહાપરિસપરિવારાનં થેરાનં દસ્સનેપિ એસેવ નયો.

અસુભદસ્સનમ્પિ સાત્થં. તદત્થદીપનત્થઞ્ચ ઇદં વત્થુ – એકો કિર દહરભિક્ખુ સામણેરં ગહેત્વા દન્તકટ્ઠત્થાય ગતો. સામણેરો મગ્ગા ઓક્કમિત્વા પુરતો ગચ્છન્તો અસુભં દિસ્વા પઠમજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા તદેવ પાદકં કત્વા સઙ્ખારે સમ્મસન્તો તીણિ ફલાનિ સચ્છિકત્વા ઉપરિમગ્ગત્થાય કમ્મટ્ઠાનં પરિગ્ગહેત્વા અટ્ઠાસિ. દહરો તં અપસ્સન્તો ‘‘સામણેરા’’તિ પક્કોસિ. સો ‘‘મયા પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાય ભિક્ખુના સદ્ધિં દ્વે કથા નામ ન કથિતપુબ્બા. અઞ્ઞસ્મિમ્પિ દિવસે ઉપરિવિસેસં નિબ્બત્તેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘કિં, ભન્તે’’તિ પટિવચનં અદાસિ. એહીતિ ચ વુત્તે એકવચનેનેવ આગન્ત્વા ‘‘ભન્તે, ઇમિના તાવ મગ્ગેન ગન્ત્વા મયા ઠિતોકાસે મુહુત્તં પુરત્થાભિમુખો ઠત્વા ઓલોકેથા’’તિ આહ. સો તથા કત્વા તેન પત્તવિસેસમેવ પાપુણિ. એવં એકં અસુભં દ્વિન્નં જનાનં અત્થાય જાયતિ. એવં સાત્થમ્પિ પનેતં પુરિસસ્સ માતુગામાસુભં અસપ્પાયં. માતુગામસ્સ ચ પુરિસાસુભં સભાગમેવ સપ્પાયન્તિ એવં સપ્પાયપરિગ્ગહણં સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં નામ.

એવં પરિગ્ગહિતસાત્થસપ્પાયસ્સ પન અટ્ઠતિંસાય કમ્મટ્ઠાનેસુ અત્તનો ચિત્તરુચિતકમ્મટ્ઠાનસઙ્ખાતં ગોચરં ઉગ્ગહેત્વા ભિક્ખાચારગોચરે તં ગહેત્વા ગમનં ગોચરસમ્પજઞ્ઞં નામ. તસ્સાવિભાવત્થં ઇદં ચતુક્કં વેદિતબ્બં. ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ હરતિ ન પચ્ચાહરતિ ¶ , એકચ્ચો ન હરતિ પચ્ચાહરતિ ¶ , એકચ્ચો નેવ ¶ હરતિ ન પચ્ચાહરતિ, એકચ્ચો હરતિ ચ પચ્ચાહરતિ ચ.

તત્થ યો ભિક્ખુ દિવસં ચઙ્કમેન નિસજ્જાય આવરણીયેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પરિસોધેત્વા તથા રત્તિયા પઠમં યામં મજ્ઝિમે યામે સેય્યં કપ્પેત્વા પચ્છિમયામેપિ નિસજ્જાચઙ્કમેહિ વીતિનામેત્વા પગેવ ચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણવત્તં કત્વા બોધિરુક્ખે ઉદકં અભિસિઞ્ચિત્વા પાનીયં પરિભોજનીયં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા આચરિયુપજ્ઝાયવત્તાદીનિ સબ્બાનિ ખન્ધકવત્તાનિ સમાદાય વત્તતિ. સો સરીરપરિકમ્મં કત્વા સેનાસનં પવિસિત્વા દ્વે તયો પલ્લઙ્કે ઉસુમં ગાહાપેન્તો કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જિત્વા ભિક્ખાચારવેલાય ઉટ્ઠહિત્વા કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવ પત્તચીવરમાદાય સેનાસનતો નિક્ખમિત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તોવ ચેતિયઙ્ગણં ગન્ત્વા સચે બુદ્ધાનુસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં હોતિ, તં અવિસ્સજ્જેત્વાવ ચેતિયઙ્ગણં પવિસતિ. અઞ્ઞં ચે કમ્મટ્ઠાનં હોતિ, સોપાનપાદમૂલે ઠત્વા હત્થેન ગહિતભણ્ડં વિય તં ઠપેત્વા બુદ્ધારમ્મણં પીતિં ગહેત્વા ચેતિયઙ્ગણં આરુય્હ મહન્તં ચેતિયં ચે, તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા ચતૂસુ ઠાનેસુ વન્દિતબ્બં. ખુદ્દકં ચેતિયં ચે, તથેવ પદક્ખિણં કત્વા અટ્ઠસુ ઠાનેસુ વન્દિતબ્બં. ચેતિયં વન્દિત્વા બોધિયઙ્ગણં પત્તેનાપિ બુદ્ધસ્સ ભગવતો સમ્મુખા વિય નિપચ્ચકારં દસ્સેત્વા બોધિ વન્દિતબ્બો. સો એવં ચેતિયઞ્ચ બોધિઞ્ચ વન્દિત્વા પટિસામિતટ્ઠાનં ગન્ત્વા પટિસામિતભણ્ડકં હત્થેન ગણ્હન્તો વિય નિક્ખિત્તકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ગામસમીપે કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવ ચીવરં પારુપિત્વા ગામં પિણ્ડાય પવિસતિ.

અથ નં મનુસ્સા દિસ્વા ‘‘અય્યો નો આગતો’’તિ પચ્ચુગ્ગન્ત્વા પત્તં ગહેત્વા આસનસાલાયં વા ગેહે વા નિસીદાપેત્વા યાગું દત્વા યાવ ભત્તં ન નિટ્ઠાતિ, તાવ પાદે ધોવિત્વા તેલેન મક્ખેત્વા પુરતો નિસીદિત્વા પઞ્હં વા પુચ્છન્તિ, ધમ્મં વા સોતુકામા હોન્તિ. સચેપિ ન કથાપેન્તિ, જનસઙ્ગહત્થં ધમ્મકથા નામ કાતબ્બાયેવાતિ અટ્ઠકથાચરિયા વદન્તિ. ધમ્મકથા હિ કમ્મટ્ઠાનવિનિમુત્તા નામ નત્થિ ¶ . તસ્મા કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવ ધમ્મં કથેત્વા કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવ આહારં પરિભુઞ્જિત્વા અનુમોદનં કત્વા નિવત્તિયમાનેહિપિ મનુસ્સેહિ અનુગતોવ ગામતો નિક્ખમિત્વા તત્થેવ નિવત્તેત્વા મગ્ગં પટિપજ્જતિ. અથ નં પુરેતરં ¶ નિક્ખમિત્વા બહિગામે ¶ કતભત્તકિચ્ચા સામણેરદહરભિક્ખૂ દિસ્વા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા પત્તચીવરમસ્સ ગણ્હન્તિ.

પોરાણા ભિક્ખૂ કિર ‘‘ન અમ્હાકં ઉપજ્ઝાયો આચરિયો’’તિ મુખં ઉલ્લોકેત્વા વત્તં કરોન્તિ. સમ્પત્તપરિચ્છેદેનેવ કરોન્તિ. તે તં પુચ્છન્તિ ‘‘ભન્તે, એતે મનુસ્સા તુમ્હાકં કિં હોન્તિ માતુપક્ખતો સમ્બન્ધા પિતિપક્ખતો’’તિ. કિં દિસ્વા પુચ્છથાતિ. તુમ્હેસુ એતેસં પેમં બહુમાનન્તિ. આવુસો, યં માતાપિતૂહિપિ દુક્કરં, તં એતે અમ્હાકં કરોન્તિ, પત્તચીવરમ્પિ નો એતેસં સન્તકમેવ, એતેસં આનુભાવેન નેવ ભયે ભયં, ન છાતકે છાતકં જાનામ, એદિસા નામ અમ્હાકં ઉપકારિનો નત્થીતિ તેસં ગુણે કથેન્તો ગચ્છતિ, અયં વુચ્ચતિ હરતિ ન પચ્ચાહરતીતિ.

યસ્સ પન પગેવ વુત્તપ્પકારં વત્તપટિપત્તિં કરોન્તસ્સ કમ્મજતેજો પજ્જલતિ, અનુપાદિન્નકં મુઞ્ચિત્વા ઉપાદિન્નકં ગણ્હાતિ, સરીરતો સેદા મુચ્ચન્તિ, કમ્મટ્ઠાનવીથિં નારોહતિ, સો પગેવ પત્તચીવરમાદાય વેગસાવ ચેતિયં વન્દિત્વા ગોરૂપાનં નિક્ખમનવેલાયમેવ ગામં યાગુભિક્ખાય પવિસિત્વા યાગું લભિત્વા આસનસાલં ગન્ત્વા પિવતિ. અથસ્સ દ્વત્તિક્ખત્તું અજ્ઝોહરણમત્તેનેવ કમ્મજતેજો ઉપાદિન્નકં મુઞ્ચિત્વા અનુપાદિન્નકં ગણ્હાતિ. ઘટસતેન ન્હાતો વિય તેજોધાતુપરિળાહનિબ્બાપનં પત્વા કમ્મટ્ઠાનસીસેન યાગું પરિભુઞ્જિત્વા પત્તઞ્ચ મુખઞ્ચ ધોવિત્વા અન્તરાભત્તે કમ્મટ્ઠાનં મનસિકત્વા અવસેસટ્ઠાને પિણ્ડાય ચરિત્વા કમ્મટ્ઠાનસીસેન આહારં પરિભુઞ્જિત્વા તતો પટ્ઠાય પોઙ્ખાનુપોઙ્ખં ઉપટ્ઠહમાનં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વાવ આગચ્છતિ, અયં વુચ્ચતિ ન હરતિ પચ્ચાહરતીતિ. એદિસા ચ ભિક્ખૂ યાગું પિવિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા બુદ્ધસાસને અરહત્તં પત્તા ¶ નામ ગણનપથં વીતિવત્તા, સીહળદીપેયેવ તેસુ તેસુ ગામેસુ આસનસાલાયં ન તં આસનં અત્થિ, યત્થ યાગું પિવિત્વા અરહત્તપ્પત્તભિક્ખૂ નત્થીતિ.

યો પન પમાદવિહારી હોતિ નિક્ખિત્તધુરો, સબ્બવત્તાનિ ભિન્દિત્વા પઞ્ચવિધચેતોખિલવિનિબન્ધચિત્તો વિહરન્તો ‘‘કમ્મટ્ઠાનં નામ અત્થી’’તિપિ સઞ્ઞં અકત્વા ગામં ¶ પિણ્ડાય પવિસિત્વા અનનુલોમિકેન ગિહિસંસગ્ગેન સંસટ્ઠો ચરિત્વા ચ ભુઞ્જિત્વા ચ તુચ્છો નિક્ખમતિ, અયં વુચ્ચતિ નેવ હરતિ ન પચ્ચાહરતીતિ.

યો ¶ પનાયં હરતિ ચ પચ્ચાહરતિ ચાતિ વુત્તો, સો ગતપચ્ચાગતિકવત્તવસેન વેદિતબ્બો. અત્તકામા હિ કુલપુત્તા સાસને પબ્બજિત્વા દસપિ વીસમ્પિ તિંસમ્પિ ચત્તાલીસમ્પિ પઞ્ઞાસમ્પિ સતમ્પિ એકતો વસન્તા કતિકવત્તં કત્વા વિહરન્તિ, આવુસો, તુમ્હે ન ઇણટ્ઠા ન ભયટ્ટા ન જીવિકાપકતા પબ્બજિતા, દુક્ખા મુચ્ચિતુકામા પનેત્થ પબ્બજિતા, તસ્મા ગમને ઉપ્પન્નકિલેસં ગમનેયેવ નિગ્ગણ્હથ, ઠાને, નિસજ્જાયં, સયને ઉપ્પન્નકિલેસં સયનેયેવ નિગ્ગણ્હથાતિ. તે એવં કતિકવત્તં કત્વા ભિક્ખાચારં ગચ્છન્તા અડ્ઢઉસભઉસભઅડ્ઢગાવુતગાવુતન્તરેસુ પાસાણા હોન્તિ. તાય સઞ્ઞાય કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તાવ ગચ્છન્તિ. સચે કસ્સચિ ગમને કિલેસો ઉપ્પજ્જતિ, તત્થેવ નં નિગ્ગણ્હાતિ. તથા અસક્કોન્તો તિટ્ઠતિ. અથસ્સ પચ્છતો આગચ્છન્તોપિ તિટ્ઠતિ. સો ‘‘અયં ભિક્ખુ તુય્હં ઉપ્પન્નવિતક્કં જાનાતિ, અનનુચ્છવિકં તે એત’’ન્તિ અત્તાનં પટિચોદેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા તત્થેવ અરિયભૂમિં ઓક્કમતિ. તથા અસક્કોન્તો નિસીદતિ. અથસ્સ પચ્છતો આગચ્છન્તોપિ નિસીદતીતિ સોયેવ નયો. અરિયભૂમિં ઓક્કમિતું અસક્કોન્તોપિ તં કિલેસં વિક્ખમ્ભેત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તોવ ગચ્છતિ. ન કમ્મટ્ઠાનવિપ્પયુત્તેન ચિત્તેન પાદં ઉદ્ધરતિ. ઉદ્ધરતિ ચે, પટિનિવત્તેત્વા પુરિમપદેસં યેવ એતિ આળિન્દકવાસી મહાફુસ્સદેવત્થેરો વિય.

સો કિર એકૂનવીસતિવસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતિકવત્તં પૂરેન્તો એવ વિહાસિ. મનુસ્સાપિ ¶ સુદં અન્તરામગ્ગે કસન્તા ચ વપન્તા ચ મદ્દન્તા ચ કમ્માનિ ચ કરોન્તા થેરં તથાગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘અયં થેરો પુનપ્પુનં નિવત્તિત્વા ગચ્છતિ. કિં નુ ખો મગ્ગમૂળ્હો ઉદાહુ કિઞ્ચિ પમુટ્ઠો’’તિ સમુલ્લપન્તિ. સો તં અનાદિયિત્વા કમ્મટ્ઠાનયુત્તચિત્તેનેવ સમણધમ્મં કરોન્તો વીસતિવસ્સબ્ભન્તરે અરહત્તં પાપુણિ. અરહત્તપ્પત્તદિવસેયેવસ્સ ચઙ્કમનકોટિયં અધિવત્થા દેવતા અઙ્ગુલીહિ દીપં ઉજ્જાલેત્વા અટ્ઠાસિ. ચત્તારોપિ મહારાજાનો સક્કો ચ દેવાનમિન્દો બ્રહ્મા ચ સહમ્પતિ ઉપટ્ઠાનં અગમંસુ. તઞ્ચ ઓભાસં દિસ્વા વનવાસીમહાતિસ્સત્થેરો તં દુતિયદિવસે પુચ્છિ ‘‘રત્તિભાગે આયસ્મતો સન્તિકે ઓભાસો અહોસિ, કિં સો ઓભાસો’’તિ ¶ . થેરો વિક્ખેપં કરોન્તો ‘‘ઓભાસો નામ દીપોભાસોપિ હોતિ મણિઓભાસોપી’’તિ એવમાદિમાહ. તતો ¶ પટિચ્છાદેથ તુમ્હેતિ નિબદ્ધો આમાતિ પટિજાનિત્વા આરોચેસિ કાલવલ્લિમણ્ડપવાસી મહાનાગત્થેરો વિય ચ.

સોપિ કિર ગતપચ્ચાગતિકવત્તં પૂરેન્તો પઠમં તાવ ભગવતો મહાપધાનં પૂજેસ્સામીતિ સત્ત વસ્સાનિ ઠાનચઙ્કમનમેવ અધિટ્ઠાસિ. પુન સોળસ વસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતિકવત્તં પૂરેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. સો કમ્મટ્ઠાનયુત્તેનેવ ચિત્તેન પાદં ઉદ્ધરન્તો વિયુત્તેન ઉદ્ધતે પટિનિવત્તન્તો ગામસ્સ સમીપં ગન્ત્વા ‘‘ગાવી નુ પબ્બજિતો નૂ’’તિ આસઙ્કનીયપદેસે ઠત્વા ચીવરં પારુપિત્વા કચ્છકન્તરતો ઉદકેન પત્તં ધોવિત્વા ઉદકગણ્ડૂસં કરોતિ. કિં કારણા? મા મે ભિક્ખં દાતું વન્દિતું વા આગતે મનુસ્સે દીઘાયુકા હોથાતિ વચનમત્તેનાપિ કમ્મટ્ઠાનવિક્ખેપો અહોસીતિ. અજ્જ, ભન્તે, કતિમીતિ દિવસં વા ભિક્ખુગણનં વા પઞ્હે વા પુચ્છિતો પન ઉદકં ગિલિત્વા આરોચેસિ. સચે દિવસાદિપુચ્છકા ન હોન્તિ, નિક્ખમનવેલાય ગામદ્વારે નિટ્ઠુભિત્વાવ યાતિ કલમ્બતિત્થવિહારે વસ્સૂપગતપઞ્ઞાસભિક્ખૂ વિય.

તે કિર આસાળ્હીપુણ્ણમાયં કતિકવત્તં અકંસુ ‘‘અરહત્તં અપ્પત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં ન આલપિસ્સામા’’તિ. ગામઞ્ચ પિણ્ડાય પવિસન્તા ઉદકગણ્ડૂસં કત્વા પવિસિંસુ. દિવસાદીસુ ¶ પુચ્છિતેસુ વુત્તનયેનેવ પટિપજ્જિંસુ. તત્થ મનુસ્સા નિટ્ઠુભનં દિસ્વા જાનિંસુ, ‘‘અજ્જેકો આગતો, અજ્જ દ્વે’’તિ. એવઞ્ચ ચિન્તેસું ‘‘કિં નુ ખો એતે અમ્હેહિયેવ સદ્ધિં ન સલ્લપન્તિ, ઉદાહુ અઞ્ઞમઞ્ઞમ્પિ, યદિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ન સલ્લપન્તિ, અદ્ધા વિવાદજાતા ભવિસ્સન્તિ, એથ ને અઞ્ઞમઞ્ઞં ખમાપેસ્સામા’’તિ સબ્બે વિહારં ગન્ત્વા પઞ્ઞાસાય ભિક્ખુસુ દ્વેપિ ભિક્ખૂ એકોકાસે નાદ્દસંસુ. તતો યો તેસુ ચક્ખુમા પુરિસો, સો આહ ‘‘ન ભો કલહકારકાનં ઓકાસો ઈદિસો હોતિ, સુસમ્મટ્ઠં ચેતિયઙ્ગણં બોધિયઙ્ગણં, સુનિક્ખિત્તા સમ્મજ્જનિયો, સૂપટ્ઠપિતં પાનીયં પરિભોજનીય’’ન્તિ. તે તતોવ નિવત્તા, તેપિ ભિક્ખૂ અન્તોતેમાસેયેવ અરહત્તં પત્વા મહાપવારણાય વિસુદ્ધિપવારણં પવારેસું.

એવં કાલવલ્લિમણ્ડપવાસી મહાનાગત્થેરો વિય કલમ્બતિત્થવિહારે વસ્સૂપગતભિક્ખૂ વિય ¶ ચ કમ્મટ્ઠાનયુત્તેનેવ ચિત્તેન પાદં ઉદ્ધરન્તો ગામસમીપં ¶ પત્વા ઉદકગણ્ડૂસં કત્વા વીથિયો સલ્લક્ખેત્વા યત્થ સુરાસોણ્ડધુત્તાદયો કલહકારકા ચણ્ડહત્થિઅસ્સાદયો વા નત્થિ, તં વીથિં પટિપજ્જતિ. તત્થ ચ પિણ્ડાય ચરમાનો ન તુરિતતુરિતો વિય જવેન ગચ્છતિ. ન હિ જવેન પિણ્ડપાતિયધુતઙ્ગં નામ કિઞ્ચિ અત્થિ. વિસમભૂમિભાગપ્પત્તં પન ઉદકસકટં વિય નિચ્ચલો હુત્વા ગચ્છતિ. અનુઘરં પવિટ્ઠો ચ તં દાતુકામં વા અદાતુકામં વા સલ્લક્ખેતું તદનુરૂપં કાલં આગમેન્તો ભિક્ખં ગહેત્વા અન્તોગામે વા બહિગામે વા વિહારમેવ વા આગન્ત્વા યથાફાસુકે પતિરૂપે ઓકાસે નિસીદિત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તો આહારે પટિકૂલસઞ્ઞં ઉપટ્ઠાપેત્વા અક્ખબ્ભઞ્જનવણલેપનપુત્તમંસૂપમાવસેન નં પચ્ચવેક્ખન્તો અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં આહારં આહારેતિ, નેવ દવાય ન મદાય ન મણ્ડનાય ન વિભૂસનાય. ભુત્તાવી ચ ઉદકકિચ્ચં કત્વા મુહુત્તં ભત્તકિલમથં પટિપ્પસ્સમ્ભેત્વા યથા પુરેભત્તં, એવં પચ્છાભત્તં. યથા પુરિમયામં, એવં પચ્છિમયામઞ્ચ કમ્મટ્ઠાનમેવ મનસિ કરોતિ, અયં વુચ્ચતિ હરતિ ચ પચ્ચાહરતિ ચાતિ.

ઇદં ¶ પન હરણપચ્ચાહરણસઙ્ખાતં ગતપચ્ચાગતિકવત્તં પૂરેન્તો યદિ ઉપનિસ્સયસમ્પન્નો હોતિ. પઠમવયે એવ અરહત્તં પાપુણાતિ. નો ચે પઠમવયે પાપુણાતિ, અથ મજ્ઝિમવયે. નો ચે મજ્ઝિમવયે પાપુણાતિ, અથ પચ્છિમવયે. નો ચે પચ્છિમવયે પાપુણાતિ, અથ મરણસમયે. નો ચે મરણસમયે પાપુણાતિ, અથ દેવપુત્તો હુત્વા. નો ચે દેવપુત્તો હુત્વા પાપુણાતિ, અનુપ્પન્ને બુદ્ધે નિબ્બત્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકરોતિ. નો ચે પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકરોતિ, અથ બુદ્ધાનં સમ્મુખીભાવે ખિપ્પાભિઞ્ઞો વા હોતિ સેય્યથાપિ થેરો બાહિયો દારુચીરિયો, મહાપઞ્ઞો વા સેય્યથાપિ થેરો સારિપુત્તો, મહિદ્ધિકો વા સેય્યથાપિ થેરો મહામોગ્ગલ્લાનો, ધુતઙ્ગધરો વા સેય્યથાપિ થેરો મહાકસ્સપો, દિબ્બચક્ખુકો વા સેય્યથાપિ થેરો અનુરુદ્ધો, વિનયધરો વા સેય્યથાપિ થેરો ઉપાલિ, ધમ્મકથિકો વા સેય્યથાપિ થેરો પુણ્ણો મન્તાણિપુત્તો, આરઞ્ઞિકો વા સેય્યથાપિ થેરો રેવતો, બહુસ્સુતો વા સેય્યથાપિ થેરો આનન્દો, સિક્ખાકામો વા સેય્યથાપિ થેરો રાહુલો બુદ્ધપુત્તોતિ. ઇતિ ઇમસ્મિં ચતુક્કે ય્વાયં હરતિ ચ પચ્ચાહરતિ ચ, તસ્સ ગોચરસમ્પજઞ્ઞં સિખાપત્તં હોતિ.

અભિક્કમાદીસુ ¶ પન અસમ્મુય્હનં અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં. તં એવં વેદિતબ્બં – ઇધ ભિક્ખુ અભિક્કમન્તો ¶ વા પટિક્કમન્તો વા યથા અન્ધપુથુજ્જના અભિક્કમાદીસુ ‘‘અત્તા અભિક્કમતિ, અત્તના અભિક્કમો નિબ્બત્તિતો’’તિ વા ‘‘અહં અભિક્કમામિ, મયા અભિક્કમો નિબ્બત્તિતો’’તિ વા સમ્મુય્હન્તિ. તથા અસમ્મુય્હન્તો ‘‘અભિક્કમામી’’તિ ચિત્તે ઉપ્પજ્જમાને તેનેવ ચિત્તેન સદ્ધિં ચિત્તસમુટ્ઠાના વાયોધાતુ વિઞ્ઞત્તિં જનયમાના ઉપ્પજ્જતિ, ઇતિ ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારવસેન અયં કાયસમ્મતો અટ્ઠિસઙ્ઘાતો અભિક્કમતિ, તસ્સેવં અભિક્કમતો એકેકપાદુદ્ધરણે પથવીધાતુ આપોધાતૂતિ દ્વે ધાતુયો ઓમત્તા હોન્તિ મન્દા, ઇતરા દ્વે અધિમત્તા હોન્તિ બલવતિયો, તથા અતિહરણવીતિહરણેસુ. વોસ્સજ્જને તેજોવાયોધાતુયો ઓમત્તા હોન્તિ મન્દા, ઇતરા દ્વે અધિમત્તા હોન્તિ બલવતિયો. તથા સન્નિક્ખેપનસન્નિરુમ્ભનેસુ. તત્થ ઉદ્ધરણે પવત્તા ¶ રૂપારૂપધમ્મા અતિહરણં ન પાપુણન્તિ. તથા અતિહરણે પવત્તા વીતિહરણં, વીતિહરણે પવત્તા વોસ્સજ્જનં, વોસ્સજ્જને પવત્તા સન્નિક્ખેપનં, સન્નિક્ખેપને પવત્તા સન્નિરુમ્ભનં ન પાપુણન્તિ. તત્થ તત્થેવ પબ્બં પબ્બં સન્ધિ સન્ધિ ઓધિ ઓધિ હુત્વા તત્તકપાલે પક્ખિત્તતિલાનિ વિય પટપટાયન્તા ભિજ્જન્તિ. તત્થ કો એકો અભિક્કમતિ? કસ્સ વા એકસ્સ અભિક્કમનં? પરમત્થતો હિ ધાતૂનંયેવ ગમનં, ધાતૂનં ઠાનં, ધાતૂનં નિસજ્જનં, ધાતૂનં સયનં, તસ્મિં તસ્મિઞ્હિ કોટ્ઠાસે સદ્ધિં રૂપેન –

અઞ્ઞં ઉપ્પજ્જતે ચિત્તં, અઞ્ઞં ચિત્તં નિરુજ્ઝતિ;

અવીચિમનુસમ્બન્ધો, નદીસોતોવ વત્તતીતિ.

એવં અભિક્કમાદીસુ અસમ્મુય્હનં અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં નામાતિ;

નિટ્ઠિતો અભિક્કન્તે પટિક્કન્તે સમ્પજાનકારી હોતીતિ પદસ્સ અત્થો;

આલોકિતે વિલોકિતેતિ એત્થ પન આલોકિતં નામ પુરતો પેક્ખનં. વિલોકિતં નામ અનુદિસાપેક્ખનં. અઞ્ઞાનિપિ હેટ્ઠા ઉપરિ પચ્છતો પેક્ખનવસેન ઓલોકિતઉલ્લોકિતાપલોકિતાનિ નામ ¶ હોન્તિ, તાનિ ઇધ ન ગહિતાનિ. સારુપ્પવસેન પન ઇમાનેવ દ્વે ગહિતાનિ, ઇમિના વા મુખેન સબ્બાનિપિ તાનિ ગહિતાનેવાતિ.

તત્થ ¶ ‘‘આલોકેસ્સામી’’તિ ચિત્તે ઉપ્પન્ને ચિત્તવસેનેવ અનોલોકેત્વા અત્થપરિગ્ગહણં સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં. તં આયસ્મન્તં નન્દં કાયસક્ખિં કત્વા વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા – ‘‘સચે, ભિક્ખવે, નન્દસ્સ પુરત્થિમા દિસા આલોકેતબ્બા હોતિ, સબ્બં ચેતસા સમન્નાહરિત્વા નન્દો પુરત્થિમં દિસં આલોકેતિ, એવં મે પુરત્થિમં દિસં આલોકયતો ન અભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવેય્યુન્તિ ઇતિ સો તત્થ સમ્પજાનો હોતિ, સચે, ભિક્ખવે, નન્દસ્સ પચ્છિમા દિસા, ઉત્તરા દિસા, દક્ખિણા દિસા, ઉદ્ધં, અધો, અનુદિસા આલોકેતબ્બા હોતિ, સબ્બં ચેતસો સમન્નાહરિત્વા નન્દો અનુદિસં આલોકેતિ. એવં મે અનુદિસં આલોકયતો…પે… સમ્પજાનો હોતી’’તિ (અ. નિ. ૮.૯).

અપિચ ઇધાપિ પુબ્બે વુત્તચેતિયદસ્સનાદિવસેનેવ સાત્થકતા ચ સપ્પાયતા ચ વેદિતબ્બા. કમ્મટ્ઠાનસ્સ પન અવિજહનમેવ ગોચરસમ્પજઞ્ઞં. તસ્મા ખન્ધધાતુઆયતનકમ્મટ્ઠાનિકેહિ અત્તનો કમ્મટ્ઠાનવસેનેવ, કસિણાદિકમ્મટ્ઠાનિકેહિ ¶ વા પન કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવ આલોકનવિલોકનં કાતબ્બં. અબ્ભન્તરે અત્તા નામ આલોકેતા વા વિલોકેતા વા નત્થિ, આલોકેસ્સામીતિ પન ચિત્તે ઉપ્પજ્જમાને તેનેવ ચિત્તેન સદ્ધિં ચિત્તસમુટ્ઠાના વાયોધાતુ વિઞ્ઞત્તિં જનયમાના ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારવસેનેવ હેટ્ઠિમં અક્ખિદલં અધો સીદતિ, ઉપરિમં ઉદ્ધં લઙ્ઘેતિ, કોચિ યન્તકેન વિવરન્તો નામ નત્થિ, તતો ચક્ખુવિઞ્ઞાણં દસ્સનકિચ્ચં સાધેન્તં ઉપ્પજ્જતીતિ. એવં સમ્પજાનનં પનેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં નામ.

અપિચ મૂલપરિઞ્ઞાઆગન્તુકતાવકાલિકભાવવસેનપેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં. મૂલપરિઞ્ઞાવસેન તાવ –

ભવઙ્ગાવજ્જનઞ્ચેવ, દસ્સનં સમ્પટિચ્છનં;

સન્તીરણં વોટ્ઠબ્બનં, જવનં ભવતિ સત્તમં.

તત્થ ભવઙ્ગં ઉપપત્તિભવસ્સ અઙ્ગકિચ્ચં સાધયમાનં પવત્તતિ, તં આવટ્ટેત્વા કિરિયમનોધાતુ આવજ્જનકિચ્ચં સાધયમાના, તન્નિરોધા ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ¶ દસ્સનકિચ્ચં સાધયમાનં ¶ , તન્નિરોધા વિપાકમનોધાતુ સમ્પટિચ્છનકિચ્ચં સાધયમાના, તન્નિરોધા વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ સન્તીરણકિચ્ચં સાધયમાના, તન્નિરોધા કિરિયમનોવિઞ્ઞાણધાતુ વોટ્ઠબ્બપનકિચ્ચં સાધયમાના, તન્નિરોધા સત્તક્ખત્તું જવનં જવતિ. તત્થ પઠમજવનેપિ ‘‘અયં ઇત્થી, અયં પુરિસો’’તિ રજ્જનદુસ્સનમુય્હનવસેન આલોકિતવિલોકિતં ન હોતિ. દુતિયજવનેપિ…પે… સત્તમજવનેપિ. એતેસુ પન યુદ્ધમણ્ડલે યોધેસુ વિય હેટ્ઠુપરિયવસેન ભિજ્જિત્વા પતિતેસુ ‘‘અયં ઇત્થી, અયં પુરિસો’’તિ રજ્જનાદિવસેન આલોકિતવિલોકિતં હોતિ. એવં તાવેત્થ મૂલપરિઞ્ઞાવસેન અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

ચક્ખુદ્વારે પન રૂપે આપાથગતે ભવઙ્ગચલનતો ઉદ્ધં સકકિચ્ચં નિપ્ફાદનવસેન આવજ્જનાદીસુ ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધેસુ અવસાને જવનં ઉપ્પજ્જતિ. તં પુબ્બે ઉપ્પન્નાનં આવજ્જનાદીનં ગેહભૂતે ચક્ખુદ્વારે આગન્તુકપુરિસો વિય હોતિ. તસ્સ યથા પરગેહે કિઞ્ચિ યાચિતું પવિટ્ઠસ્સ આગન્તુકપુરિસસ્સ ગેહસામિકેસુ તુણ્હીમાસિનેસુ આણાકરણં ન યુત્તં. એવં આવજ્જનાદીનં ગેહભૂતે ચક્ખુદ્વારે ¶ આવજ્જનાદીસુપિ અરજ્જન્તેસુ અદુસ્સન્તેસુ અમુય્હન્તેસુ ચ રજ્જનદુસ્સનમુય્હનં અયુત્તન્તિ એવં આગન્તુકભાવવસેન અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

યાનિ પન તાનિ ચક્ખુદ્વારે વોટ્ઠબ્બપનપરિયોસાનાનિ ચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, તાનિ સદ્ધિં સમ્પયુત્તધમ્મેહિ તત્થ તત્થેવ ભિજ્જન્તિ, અઞ્ઞમઞ્ઞં ન પસ્સન્તીતિ ઇત્તરાનિ તાવકાલિકાનિ હોન્તિ. તત્થ યથા એકસ્મિં ઘરે સબ્બેસુ માનુસકેસુ મતેસુ અવસેસસ્સ એકસ્સ તઙ્ખણેઞ્ઞેવ મરણધમ્મસ્સ ન યુત્તા નચ્ચગીતાદીસુ અભિરતિ નામ, એવમેવ એકદ્વારે સસમ્પયુત્તેસુ આવજ્જનાદીસુ તત્થ તત્થેવ મતેસુ અવસેસસ્સ તઙ્ખણેઞ્ઞેવ મરણધમ્મસ્સ જવનસ્સાપિ રજ્જનદુસ્સનમુય્હનવસેન અભિરતિ નામ ન યુત્તાતિ એવં તાવકાલિકભાવવસેન અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

અપિચ ખન્ધાયતનધાતુપચ્ચયપચ્ચવેક્ખણવસેનપેતં વેદિતબ્બં. એત્થ હિ ચક્ખુ ચેવ રૂપઞ્ચ રૂપક્ખન્ધો, દસ્સનં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, તંસમ્પયુત્તા વેદના વેદનાક્ખન્ધો, સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ફસ્સાદિકા સઙ્ખારક્ખન્ધો. એવમેતેસં ¶ પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં સમવાયે આલોકનવિલોકનં ¶ પઞ્ઞાયતિ. તત્થ કો એકો આલોકેતિ, કો વિલોકેતિ? તથા ચક્ખુ ચક્ખાયતનં, રૂપં રૂપાયતનં, દસ્સનં મનાયતનં, વેદનાદયો સમ્પયુત્તધમ્મા ધમ્માયતનં. એવમેતેસં ચતુન્નં આયતનાનં સમવાયે આલોકનવિલોકનં પઞ્ઞાયતિ. તત્થ કો એકો આલોકેતિ, કો વિલોકેતિ? તથા ચક્ખુ ચક્ખુધાતુ, રૂપં રૂપધાતુ, દસ્સનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણધાતુ, તંસમ્પયુત્તા વેદનાદયો ધમ્મધાતુ. એવમેતાસં ચતુન્નં ધાતૂનં સમવાયે આલોકનવિલોકનં પઞ્ઞાયતિ. તત્થ કો એકો આલોકેતિ, કો વિલોકેતિ? તથા ચક્ખુ નિસ્સયપચ્ચયો, રૂપં આરમ્મણપચ્ચયો, આવજ્જનં અનન્તરસમનન્તરૂપનિસ્સયનત્થિવિગતપચ્ચયો, આલોકો ઉપનિસ્સયપચ્ચયો વેદનાદયો સહજાતપચ્ચયો. એવમેતેસં પચ્ચયાનં સમવાયે આલોકનવિલોકનં પઞ્ઞાયતિ. તત્થ કો એકો આલોકેતિ, કો વિલોકેતીતિ? એવમેત્થ ખન્ધાયતનધાતુપચ્ચયપચ્ચવેક્ખણવસેનપિ ¶ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

સમિઞ્જિતે પસારિતેતિ પબ્બાનં સમિઞ્જનપસારણે. તત્થ ચિત્તવસેનેવ સમિઞ્જનપસારણં અકત્વા હત્થપાદાનં સમિઞ્જનપસારણપચ્ચયા અત્થાનત્થં પરિગ્ગહેત્વા અત્થપરિગ્ગહણં સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં. તત્થ હત્થપાદે અતિચિરં સમિઞ્જેત્વા પસારેત્વા એવ વા ઠિતસ્સ ખણે ખણે વેદના ઉપ્પજ્જન્તિ, ચિત્તં એકગ્ગં ન લભતિ, કમ્મટ્ઠાનં પરિપતતિ, વિસેસં નાધિગચ્છતિ. કાલે સમિઞ્જેન્તસ્સ કાલે પસારેન્તસ્સ પન તા વેદના ન ઉપ્પજ્જન્તિ, ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ, કમ્મટ્ઠાનં ફાતિં ગચ્છતિ, વિસેસમધિગચ્છતીતિ એવં અત્થાનત્થપરિગ્ગહણં વેદિતબ્બં.

અત્થે પન સતિપિ સપ્પાયાસપ્પાયં પરિગ્ગણ્હિત્વા સપ્પાયપરિગ્ગહણં સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં. તત્રાયં નયો – મહાચેતિયઙ્ગણે કિર દહરભિક્ખૂ સજ્ઝાયં ગણ્હન્તિ. તેસં પિટ્ઠિપસ્સે દહરભિક્ખુનિયો ધમ્મં સુણન્તિ. તત્રેકો દહરો હત્થં પસારેન્તો કાયસંસગ્ગં પત્વા તેનેવ કારણેન ગિહી જાતો. અપરોપિ ભિક્ખુ પાદં પસારેન્તો અગ્ગિમ્હિ પસારેસિ, અટ્ઠિં આહચ્ચ પાદો ઝાયિ. અપરો વમ્મિકે પસારેસિ, સો આસીવિસેન દટ્ઠો. અપરો ચીવરકુટિદણ્ડકે પસારેસિ, તં મણિસપ્પો ¶ ડંસિ. તસ્મા એવરૂપે અસપ્પાયે અપસારેત્વા સપ્પાયે પસારેતબ્બં. ઇદમેત્થ સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં.

ગોચરસમ્પજઞ્ઞં ¶ પન મહાથેરવત્થુના દીપેતબ્બં – મહાથેરો કિર દિવાટ્ઠાને નિસિન્નો અન્તેવાસિકેહિ સદ્ધિં કથયમાનો સહસા હત્થં સમિઞ્જેત્વા પુન યથાઠાને ઠપેત્વા સણિકં સમિઞ્જેસિ. તં અન્તેવાસિકા પુચ્છિંસુ ‘‘કસ્મા ભન્તે સહસા હત્થં સમિઞ્જેત્વા પુન યથાઠાને ઠપેત્વા સણિકં સમિઞ્જયિત્થા’’તિ. યતો પટ્ઠાયાહં, આવુસો, કમ્મટ્ઠાનં મનસિકાતું આરદ્ધો, ન મે કમ્મટ્ઠાનં મુઞ્ચિત્વા હત્થો સમિઞ્જિતપુબ્બો, ઇદાનિ પન તુમ્હેહિ સદ્ધિં કથયમાનેન કમ્મટ્ઠાનં મુઞ્ચિત્વા સમિઞ્જિતો, તસ્મા પુન યથાઠાને ઠપેત્વા સમિઞ્જેસિન્તિ. સાધુ, ભન્તે, ભિક્ખુના નામ એવરૂપેન ¶ ભવિતબ્બન્તિ. એવમેત્થાપિ કમ્મટ્ઠાનાવિજહનમેવ ગોચરસમ્પજઞ્ઞન્તિ વેદિતબ્બં.

અબ્ભન્તરે અત્તા નામ કોચિ સમિઞ્જેન્તો વા પસારેન્તો વા નત્થિ. વુત્તપ્પકારચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેન પન સુત્તકડ્ઢનવસેન દારુયન્તસ્સ હત્થપાદલળનં વિય સમિઞ્જનપસારણં હોતીતિ એવં પરિજાનનં પનેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞન્તિ વેદિતબ્બં.

સઙ્ઘાટિપત્તચીવરધારણેતિ એત્થ સઙ્ઘાટિચીવરાનં નિવાસનપારુપનવસેન પત્તસ્સ ભિક્ખાપટિગ્ગહણાદિવસેન પરિભોગો ધારણં નામ. તત્થ સઙ્ઘાટિચીવરધારણે તાવ નિવાસેત્વા પારુપિત્વા ચ પિણ્ડાય ચરતો આમિસલાભો ‘‘સીતસ્સ પટિઘાતાયા’’તિઆદિના નયેન ભગવતા વુત્તપ્પકારોયેવ ચ અત્થો અત્થો નામ. તસ્સ વસેન સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

ઉણ્હપકતિકસ્સ પન દુબ્બલસ્સ ચ ચીવરં સુખુમં સપ્પાયં. સીતાલુકસ્સ ઘનં દુપટ્ટં. વિપરીતં અસપ્પાયં. યસ્સ કસ્સચિ જિણ્ણં અસપ્પાયમેવ. અગ્ગળાદિદાને હિસ્સ તં પલિબોધકરં હોતિ. તથા પટ્ટુણ્ણદુકૂલાદિભેદં લોભનીયચીવરં. તાદિસઞ્હિ અરઞ્ઞે એકકસ્સ નિવાસન્તરાયકરં જીવિતન્તરાયકરં વાપિ હોતિ. નિપ્પરિયાયેન પન યં નિમિત્તકમ્માદિમિચ્છાજીવવસેન ઉપ્પન્નં, યઞ્ચસ્સ સેવમાનસ્સ અકુસલા ધમ્મા અભિવડ્ઢન્તિ, કુસલા ધમ્મા પરિહાયન્તિ, તં અસપ્પાયં. વિપરીતં સપ્પાયં ¶ . તસ્સ વસેનેત્થ સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં, કમ્મટ્ઠાનાવિજહનવસેનેવ ચ ગોચરસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

અબ્ભન્તરે અત્તા નામ કોચિ ચીવરં પારુપન્તો નત્થિ. વુત્તપ્પકારચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેનેવ ¶ પન ચીવરપારુપનં હોતિ. તત્થ ચીવરમ્પિ અચેતનં, કાયોપિ અચેતનો. ચીવરં ન જાનાતિ ‘‘મયા કાયો પારુતો’’તિ. કાયોપિ ન જાનાતિ ‘‘અહં ચીવરેન પારુતો’’તિ, ધાતુયોવ ધાતુસમૂહં પટિચ્છાદેન્તિ પટપિલોતિકાય પોત્થકરૂપપટિચ્છાદને વિય. તસ્મા નેવ સુન્દરં ચીવરં લભિત્વા સોમનસ્સં કાતબ્બં, ન અસુન્દરં લભિત્વા દોમનસ્સં. નાગવમ્મિકચેતિયરુક્ખાદીસુ ¶ હિ કેચિ માલાગન્ધધૂમવત્થાદીહિ સક્કારં કરોન્તિ, કેચિ ગૂથમુત્તકદ્દમદણ્ડસત્થપ્પહારાદીહિ અસક્કારં, ન તે નાગવમ્મિકરુક્ખાદયો સોમનસ્સં વા દોમનસ્સં વા કરોન્તિ; એવમેવ નેવ સુન્દરં ચીવરં લભિત્વા સોમનસ્સં કાતબ્બં, ન અસુન્દરં લભિત્વા દોમનસ્સન્તિ એવં પવત્તપટિસઙ્ખાનવસેન પનેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

પત્તધારણેપિ પત્તં સહસાવ અગ્ગહેત્વા ઇમં ગહેત્વા પિણ્ડાય ચરમાનો ભિક્ખં લભિસ્સામીતિ એવં પત્તગહણપચ્ચયા પટિલભિતબ્બઅત્થવસેન સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

કિસદુબ્બલસરીરસ્સ પન ગરુ પત્તો અસપ્પાયો. યસ્સ કસ્સચિ ચતુપઞ્ચગણ્ડિકાહતો દુબ્બિસોધનીયો અસપ્પાયોવ. દુદ્ધોતપત્તો હિ ન વટ્ટતિ, તં ધોવન્તસ્સેવ ચસ્સ પલિબોધો હોતિ. મણિવણ્ણપત્તો પન લોભનીયો ચીવરે વુત્તનયેનેવ અસપ્પાયો. નિમિત્તકમ્માદિવસેન લદ્ધો પન યઞ્ચસ્સ સેવમાનસ્સ અકુસલા ધમ્મા અભિવડ્ઢન્તિ, કુસલા ધમ્મા પરિહાયન્તિ, અયં એકન્તઅસપ્પાયોવ. વિપરીતો સપ્પાયો. તસ્સ વસેનેત્થ સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં, કમ્મટ્ઠાનાવિજહનવસેનેવ ચ ગોચરસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

અબ્ભન્તરે અત્તા નામ કોચિ પત્તં ગણ્હન્તો નત્થિ. વુત્તપ્પકારચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેનેવ પન પત્તગ્ગહણં નામ હોતિ. તત્થ પત્તોપિ અચેતનો, હત્થાપિ અચેતના. પત્તો ન જાનાતિ ‘‘અહં હત્થેહિ ગહિતો’’તિ. હત્થાપિ ન જાનન્તિ ‘‘પત્તો અમ્હેહિ ગહિતો’’તિ. ધાતુયોવ ¶ ધાતુસમૂહં ગણ્હન્તિ સણ્ડાસેન અગ્ગિવણ્ણપત્તગ્ગહણે વિયાતિ એવં પવત્તપટિસઙ્ખાનવસેનેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

અપિચ યથા છિન્નહત્થપાદે વણમુખેહિ પગ્ઘરિતપુબ્બલોહિતકિમિકુલે નીલમક્ખિકસમ્પરિકિણ્ણે અનાથસાલાયં નિપન્ને અનાથમનુસ્સે દિસ્વા દયાલુકા પુરિસા તેસં વણપટ્ટચોળકાનિ ¶ ચેવ કપાલાદીહિ ચ ભેસજ્જાનિ ઉપનામેન્તિ. તત્થ ચોળકાનિપિ કેસઞ્ચિ સણ્હાનિ, કેસઞ્ચિ થૂલાનિ પાપુણન્તિ. ભેસજ્જકપાલકાનિપિ કેસઞ્ચિ સુસણ્ઠાનાનિ, કેસઞ્ચિ દુસ્સણ્ઠાનાનિ પાપુણન્તિ, ન તે તત્થ સુમના વા દુમ્મના વા હોન્તિ. વણપ્પટિચ્છાદનમત્તેનેવ હિ ચોળકેન ભેસજ્જપટિગ્ગહણમત્તેનેવ ચ કપાલકેન ¶ તેસમત્થો, એવમેવ યો ભિક્ખુ વણચોળકં વિય ચીવરં, ભેસજ્જકપાલકં વિય પત્તં, કપાલે ભેસજ્જમિવ ચ પત્તે લદ્ધં ભિક્ખં સલ્લક્ખેતિ. અયં સઙ્ઘાટિપત્તચીવરધારણે અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞેન ઉત્તમસમ્પજાનકારીતિ વેદિતબ્બો.

અસિતાદીસુ અસિતેતિ પિણ્ડપાતભોજને. પીતેતિ યાગુઆદિપાને. ખાયિતેતિ પિટ્ઠખજ્જકાદિખાદને. સાયિતેતિ મધુફાણિતાદિસાયને. તત્થ ‘‘નેવ દવાયા’’તિઆદિના નયેન વુત્તો અટ્ઠવિધોપિ અત્થો અત્થો નામ. તસ્સ વસેન સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં. લૂખપણીતતિત્તમધુરાદીસુ પન યેન ભોજનેન યસ્સ અફાસુ હોતિ, તં તસ્સ અસપ્પાયં. યં પન નિમિત્તકમ્માદિવસેન પટિલદ્ધં, યઞ્ચસ્સ ભુઞ્જતો અકુસલા ધમ્મા અભિવડ્ઢન્તિ, કુસલા ધમ્મા પરિહાયન્તિ, તં એકન્તઅસપ્પાયમેવ. વિપરીતં સપ્પાયં. તસ્સ વસેનેત્થ સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં, કમ્મટ્ઠાનાવિજહનવસેનેવ ચ ગોચરસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

અબ્ભન્તરે અત્તા નામ કોચિ ભુઞ્જકો નત્થિ, વુત્તપ્પકારચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારવસેનેવ પન પત્તપટિગ્ગહણં નામ હોતિ. ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેનેવ હત્થસ્સ પત્તે ઓતારણં નામ હોતિ. ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેનેવ આલોપકરણં આલોપઉદ્ધરણં મુખવિવરણઞ્ચ હોતિ. ન કોચિ કુઞ્ચિકાય યન્તકેન ચ હનુકટ્ઠીનિ વિવરતિ, ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેનેવ આલોપસ્સ મુખે ઠપનં, ઉપરિદન્તાનં મુસલકિચ્ચસાધનં, હેટ્ઠાદન્તાનં ઉદુક્ખલકિચ્ચસાધનં, જિવ્હાય હત્થકિચ્ચસાધનઞ્ચ હોતિ.

ઇતિ ¶ તં તત્થ અગ્ગજિવ્હાય તનુકખેળો મૂલજિવ્હાય બહલખેળો મક્ખેતિ. તં હેટ્ઠાદન્તઉદુક્ખલે જિવ્હાહત્થપરિવત્તિતં ખેળઉદકતેમિતં ઉપરિદન્તમુસલસઞ્ચુણ્ણિતં કોચિ કટચ્છુના વા દબ્બિયા વા અન્તોપવેસેન્તો નામ નત્થિ, વાયોધાતુયાવ પવિસતિ. પવિટ્ઠં પવિટ્ઠં કોચિ પલાલસન્થરં કત્વા ધારેન્તો નામ નત્થિ, વાયોધાતુવસેનેવ તિટ્ઠતિ. ઠિતં ઠિતં ¶ કોચિ ઉદ્ધનં કત્વા અગ્ગિં જાલેત્વા પચન્તો નામ નત્થિ, તેજોધાતુયાવ પચ્ચતિ. પક્કં પક્કં ¶ કોચિ દણ્ડેન વા યટ્ઠિયા વા બહિ નીહારકો નામ નત્થિ, વાયોધાતુયેવ નીહરતિ.

ઇતિ વાયોધાતુ અતિહરતિ ચ વીતિહરતિ ચ ધારેતિ ચ પરિવત્તેતિ ચ સઞ્ચુણ્ણેતિ વિસોસેતિ ચ નીહરતિ ચ. પથવીધાતુ ધારેતિ ચ પરિવત્તેતિ ચ સઞ્ચુણ્ણેતિ ચ વિસોસેતિ ચ. આપોધાતુ સિનેહેતિ ચ અલ્લત્તઞ્ચ અનુપાલેતિ. તેજોધાતુ અન્તોપવિટ્ઠં પરિપાચેતિ. આકાસધાતુ અઞ્જસો હોતિ. વિઞ્ઞાણધાતુ તત્થ તત્થ સમ્માપયોગમન્વાય આભુજતીતિ એવંપવત્તપટિસઙ્ખાનવસેનેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

અપિચ ગમનતો પરિયેસનતો પરિભોગતો આસયતો નિધાનતો અપરિપક્કતો પરિપક્કતો ફલતો નિસ્સન્દતો સમ્મક્ખણતોતિ એવં દસવિધપટિકૂલભાવપચ્ચવેક્ખણતોપેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં. વિત્થારકથા પનેત્થ વિસુદ્ધિમગ્ગે આહારપટિકૂલસઞ્ઞાનિદ્દેસતો ગહેતબ્બા.

ઉચ્ચારપસ્સાવકમ્મેતિ ઉચ્ચારસ્સ ચ પસ્સાવસ્સ ચ કરણે. તત્થ પત્તકાલે ઉચ્ચારપસ્સાવં અકરોન્તસ્સ સકલસરીરતો સેદા મુચ્ચન્તિ, અક્ખીનિ ભમન્તિ, ચિત્તં ન એકગ્ગં હોતિ, અઞ્ઞે ચ રોગા ઉપ્પજ્જન્તિ. કરોન્તસ્સ પન સબ્બં તં ન હોતીતિ અયમેત્થ અત્થો. તસ્સ વસેન સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં. અટ્ઠાને ઉચ્ચારપસ્સાવં કરોન્તસ્સ પન આપત્તિ હોતિ, અયસો વડ્ઢતિ, જીવિતન્તરાયો હોતિ. પતિરૂપે ઠાને કરોન્તસ્સ સબ્બં તં ન હોતીતિ ઇદમેત્થ સપ્પાયં. તસ્સ વસેન સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં, કમ્મટ્ઠાનાવિજહનવસેનેવ ચ ગોચરસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

અબ્ભન્તરે ¶ અત્તા નામ કોચિ ઉચ્ચારપસ્સાવં કરોન્તો નત્થિ. ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારેનેવ પન ઉચ્ચારપસ્સાવકમ્મં હોતિ. યથા પન પક્કે ગણ્ડે ગણ્ડભેદેન પુબ્બલોહિતં અકામતાય નિક્ખમતિ, યથા ચ અતિભરિતા ઉદકભાજના ઉદકં અકામતાય નિક્ખમતિ, એવં પક્કાસયમુત્તવત્થીસુ સન્નિચિતા ઉચ્ચારપસ્સાવા વાયુવેગસમુપ્પીળિતા ¶ અકામતાયપિ નિક્ખમન્તિ. સો પનાયં એવં નિક્ખમન્તો ઉચ્ચારપસ્સાવો નેવ તસ્સ ભિક્ખુનો અત્તનો હોતિ, ન પરસ્સ. કેવલં સરીરનિસ્સન્દોવ ¶ હોતિ. યથા કિં? યથા ઉદકકુમ્ભતો પુરાણઉદકં છડ્ડેન્તસ્સ નેવ તં અત્તનો હોતિ, ન પરેસં. કેવલં પટિજગ્ગનમત્તમેવ હોતિ. એવંપવત્તપટિસઙ્ખાનવસેનેત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞં વેદિતબ્બં.

ગતાદીસુ ગતેતિ ગમને. ઠિતેતિ ઠાને. નિસિન્નેતિ નિસજ્જાય. સુત્તેતિ સયને. જાગરિતેતિ જાગરણે. ભાસિતેતિ કથને. તુણ્હીભાવેતિ અકથને. ‘‘ગચ્છન્તો વા ગચ્છામીતિ પજાનાતિ, ઠિતો વા ઠિતોમ્હીતિ પજાનાતિ, નિસિન્નો વા નિસિન્નોમ્હીતિ પજાનાતિ, સયાનો વા સયાનોમ્હીતિ પજાનાતી’’તિ ઇમસ્મિઞ્હિ ઠાને અદ્ધાનઇરિયાપથા કથિતા. ‘‘અભિક્કન્તે પટિક્કન્તે આલોકિતે વિલોકિતે સમિઞ્જિતે પસારિતે’’તિ ઇમસ્મિં મજ્ઝિમા. ‘‘ગતે ઠિતે નિસિન્ને સુત્તે જાગરિતે’’તિ ઇધ પન ખુદ્દકચુણ્ણિકઇરિયાપથા કથિતા. તસ્મા એતેસુપિ વુત્તનયેનેવ સમ્પજાનકારિતા વેદિતબ્બા.

તિપિટકમહાસીવત્થેરો પનાહ – યો ચિરં ગન્ત્વા વા ચઙ્કમિત્વા વા અપરભાગે ઠિતો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘‘ચઙ્કમનકાલે પવત્તા રૂપારૂપધમ્મા એત્થેવ નિરુદ્ધા’’તિ, અયં ગતે સમ્પજાનકારી નામ. યો સજ્ઝાયં વા કરોન્તો પઞ્હં વા વિસ્સજ્જેન્તો કમ્મટ્ઠાનં વા મનસિકરોન્તો ચિરં ઠત્વા અપરભાગે નિસિન્નો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘‘ઠિતકાલે પવત્તા રૂપારૂપધમ્મા એત્થેવ નિરુદ્ધા’’તિ, અયં ઠિતે સમ્પજાનકારી નામ. યો સજ્ઝાયાદિકરણવસેનેવ ચિરં નિસીદિત્વા અપરભાગે નિપન્નો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘‘નિસિન્નકાલે પવત્તા રૂપારૂપધમ્મા એત્થેવ નિરુદ્ધા’’તિ, અયં નિસિન્ને સમ્પજાનકારી નામ. યો પન નિપન્નકો સજ્ઝાયં વા કરોન્તો કમ્મટ્ઠાનં વા મનસિકરોન્તો નિદ્દં ઓક્કમિત્વા અપરભાગે વુટ્ઠાય ¶ ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘‘સયનકાલે પવત્તા રૂપારૂપધમ્મા એત્થેવ નિરુદ્ધા’’તિ, અયં સુત્તે જાગરિતે ચ સમ્પજાનકારી નામ. કિરિયમયચિત્તાનઞ્હિ અપ્પવત્તં સુત્તં નામ, પવત્તં જાગરિતં નામાતિ. યો પન ભાસમાનો ‘‘અયં સદ્દો નામ ઓટ્ઠે ચ પટિચ્ચ દન્તે ચ જિવ્હઞ્ચ તાલુઞ્ચ પટિચ્ચ ચિત્તસ્સ તદનુરૂપં પયોગં પટિચ્ચ જાયતી’’તિ સતો સમ્પજાનો ભાસતિ, ચિરં વા પન કાલં સજ્ઝાયં વા કત્વા ધમ્મં વા કથેત્વા કમ્મટ્ઠાનં ¶ વા પરિવત્તેત્વા પઞ્હં વા વિસ્સજ્જેત્વા અપરભાગે તુણ્હીભૂતો ¶ ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘‘ભાસિતકાલે ઉપ્પન્ના રૂપારૂપધમ્મા એત્થેવ નિરુદ્ધા’’તિ, અયં ભાસિતે સમ્પજાનકારી નામ. યો તુણ્હીભૂતો ચિરં ધમ્મં વા કમ્મટ્ઠાનં વા મનસિકત્વા અપરભાગે ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘‘તુણ્હીભૂતકાલે પવત્તા રૂપારૂપધમ્મા એત્થેવ નિરુદ્ધા, ઉપાદારૂપપવત્તિયા સતિ ભાસતિ નામ, અસતિ તુણ્હી ભવતિ નામા’’તિ, અયં તુણ્હીભાવે સમ્પજાનકારી નામાતિ.

તયિદં મહાસીવત્થેરેન વુત્તં અસમ્મોહધુરં ઇમસ્મિં સતિપટ્ઠાનસુત્તે અધિપ્પેતં. સામઞ્ઞફલે પન સબ્બમ્પિ ચતુબ્બિધં સમ્પજઞ્ઞં લબ્ભતિ. તસ્મા વિસેસતો એત્થ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞસ્સેવ વસેન સમ્પજાનકારિતા વેદિતબ્બા. સમ્પજાનકારી સમ્પજાનકારીતિ ચ સબ્બપદેસુ સતિસમ્પયુત્તસ્સેવ સમ્પજઞ્ઞસ્સ વસેનત્થો વેદિતબ્બો. વિભઙ્ગપ્પકરણે પન, ‘‘સતો સમ્પજાનો અભિક્કમતિ, સતો સમ્પજાનો પટિક્કમતી’’તિ (વિભ. ૫૨૩) એવમેતાનિ પદાનિ વિભત્તાનેવ.

ઇતિ અજ્ઝત્તં વાતિ એવં ચતુસમ્પજઞ્ઞપરિગ્ગહણેન અત્તનો વા કાયે, પરસ્સ વા કાયે, કાલેન વા અત્તનો, કાલેન વા પરસ્સ કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતિ. ઇધ સમુદયવયધમ્માનુપસ્સીતિઆદીસુ રૂપક્ખન્ધસ્સેવ સમુદયો ચ વયો ચ નીહરિતબ્બો. સેસં વુત્તસદિસમેવ.

ઇધ ચતુસમ્પજઞ્ઞપરિગ્ગાહિકા સતિ દુક્ખસચ્ચં, તસ્સા સમુટ્ઠાપિકા પુરિમતણ્હા સમુદયસચ્ચં, ઉભિન્નં અપ્પવત્તિ નિરોધસચ્ચં, વુત્તપ્પકારો અરિયમગ્ગો મગ્ગસચ્ચં. એવં ચતુસચ્ચવસેન ઉસ્સક્કિત્વા નિબ્બુતિં પાપુણાતીતિ ઇદમેકસ્સ ¶ ચતુસમ્પજઞ્ઞપરિગ્ગાહકસ્સ ભિક્ખુનો વસેન યાવ અરહત્તા નિય્યાનમુખન્તિ.

ચતુસમ્પજઞ્ઞપબ્બવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૦. એવં ¶ ચતુસમ્પજઞ્ઞવસેન કાયાનુપસ્સનં વિભજિત્વા ઇદાનિ પટિકૂલમનસિકારવસેન વિભજિતું પુન ચપરન્તિઆદિમાહ. તત્થ ઇમમેવ કાયન્તિઆદીસુ યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં સબ્બાકારેન વિત્થારતો વિસુદ્ધિમગ્ગે કાયગતાસતિકમ્મટ્ઠાને વુત્તં. ઉભતોમુખાતિ હેટ્ઠા ચ ઉપરિ ચાતિ દ્વીહિ મુખેહિ યુત્તા. નાનાવિહિતસ્સાતિ ¶ નાનાવિધસ્સ.

ઇદં પનેત્થ ઓપમ્મસંસન્દનં – ઉભતોમુખા પુતોળિ વિય હિ ચાતુમહાભૂતિકો કાયો, તત્થ મિસ્સેત્વા પક્ખિત્તનાનાવિધધઞ્ઞં વિય કેસાદયો દ્વત્તિંસાકારા, ચક્ખુમા પુરિસો વિય યોગાવચરો, તસ્સ તં પુતોળિં મુઞ્ચિત્વા પચ્ચવેક્ખતો નાનાવિધધઞ્ઞસ્સ પાકટકાલો વિય યોગિનો દ્વત્તિંસાકારસ્સ વિભૂતાકારો વેદિતબ્બો.

ઇતિ અજ્ઝત્તં વાતિ એવં કેસાદિપરિગ્ગહણેન અત્તનો વા કાયે, પરસ્સ વા કાયે, કાલેન વા અત્તનો, કાલેન વા પરસ્સ કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતિ, ઇતો પરં વુત્તનયમેવ. કેવલઞ્હિ ઇધ દ્વત્તિંસાકારપરિગ્ગાહિકા સતિ દુક્ખસચ્ચન્તિ એવં યોજનં કત્વા નિય્યાનમુખં વેદિતબ્બં. સેસં પુરિમસદિસમેવાતિ.

પટિકૂલમનસિકારપબ્બવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૧. એવં પટિકૂલમનસિકારવસેન કાયાનુપસ્સનં વિભજિત્વા ઇદાનિ ધાતુમનસિકારવસેન વિભજિતું પુન ચપરન્તિઆદિમાહ. તત્રાયં ઓપમ્મસંસન્દનેન ¶ સદ્ધિં અત્થવણ્ણના – યથા કોચિ ગોઘાતકો વા તસ્સેવ વા ભત્તવેતનભતો અન્તેવાસિકો ગાવિં વધિત્વા વિનિવિજ્ઝિત્વા ચતસ્સો દિસા ગતાનં મહાપથાનં વેમજ્ઝટ્ઠાનસઙ્ખાતે ચતુમહાપથે કોટ્ઠાસં કોટ્ઠાસં કત્વા નિસિન્નો અસ્સ, એવમેવ ભિક્ખુ ચતુન્નં ઇરિયાપથાનં યેન કેનચિ આકારેન ¶ ઠિતત્તા યથાઠિતં, યથાઠિતત્તા ચ યથાપણિહિતં કાયં – ‘‘અત્થિ ઇમસ્મિં કાયે પથવીધાતુ…પે… વાયોધાતૂ’’તિ એવં પચ્ચવેક્ખતિ.

કિં વુત્તં હોતિ – યથા ગોઘાતકસ્સ ગાવિં પોસેન્તસ્સાપિ આઘાતનં આહરન્તસ્સાપિ આહરિત્વા તત્થ બન્ધિત્વા ઠપેન્તસ્સાપિ વધેન્તસ્સાપિ વધિતં મતં પસ્સન્તસ્સાપિ તાવદેવ ગાવીતિ સઞ્ઞા ન અન્તરધાયતિ, યાવ નં પદાલેત્વા બીલસો ન વિભજતિ. વિભજિત્વા નિસિન્નસ્સ પન ¶ ગાવીતિ સઞ્ઞા અન્તરધાયતિ, મંસસઞ્ઞા પવત્તતિ, નાસ્સ એવં હોતિ ‘‘અહં ગાવિં વિક્કિણામિ, ઇમે ગાવિં હરન્તી’’તિ. અથ ખ્વસ્સ ‘‘અહં મંસં વિક્કિણામિ, ઇમે મંસં હરન્તિ’’ચ્ચેવ હોતિ, એવમેવ ઇમસ્સાપિ ભિક્ખુનો પુબ્બે બાલપુથુજ્જનકાલે ગિહિભૂતસ્સાપિ પબ્બજિતસ્સાપિ તાવદેવ સત્તોતિ વા પુગ્ગલોતિ વા સઞ્ઞા ન અન્તરધાયતિ, યાવ ઇમમેવ કાયં યથાઠિતં યથાપણિહિતં ઘનવિનિબ્ભોગં કત્વા ધાતુસો ન પચ્ચવેક્ખતિ. ધાતુસો પચ્ચવેક્ખતો પનસ્સ સત્તસઞ્ઞા અન્તરધાયતિ, ધાતુવસેનેવ ચિત્તં સન્તિટ્ઠતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘ઇમમેવ કાયં યથાઠિતં યથાપણિહિતં ધાતુસો પચ્ચવેક્ખતિ, અત્થિ ઇમસ્મિં કાયે પથવીધાતુ આપોધાતુ તેજોધાતુ વાયોધાતૂતિ. સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, દક્ખો ગોઘાતકો વા…પે… વાયોધાતૂ’’તિ.

ગોઘાતકો વિય હિ યોગી, ગાવીતિ સઞ્ઞા વિય સત્તસઞ્ઞા, ચતુમહાપથો વિય ચતુઇરિયાપથો, બીલસો વિભજિત્વા નિસિન્નભાવો વિય ધાતુસો પચ્ચવેક્ખણન્તિ અયમેત્થ પાળિવણ્ણના, કમ્મટ્ઠાનકથા પન વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતા.

ઇતિ અજ્ઝત્તં વાતિ એવં ચતુધાતુપરિગ્ગહણેન અત્તનો વા કાયે, પરસ્સ વા કાયે, કાલેન વા અત્તનો, કાલેન વા પરસ્સ કાયે કાયાનુપસ્સી ¶ વિહરતિ. ઇતો પરં વુત્તનયમેવ. કેવલઞ્હિ ઇધ ચતુધાતુપરિગ્ગાહિકા સતિ દુક્ખસચ્ચન્તિ એવં યોજનં કત્વા નિય્યાનમુખં વેદિતબ્બં. સેસં પુરિમસદિસમેવાતિ.

ધાતુમનસિકારપબ્બવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૨. એવં ¶ ધાતુમનસિકારવસેન કાયાનુપસ્સનં વિભજિત્વા ઇદાનિ નવહિ સિવથિકપબ્બેહિ વિભજિતું, પુન ચપરન્તિઆદિમાહ. તત્થ સેય્યથાપિ પસ્સેય્યાતિ યથા પસ્સેય્ય. સરીરન્તિ મતસરીરં. સિવથિકાય છડ્ડીતન્તિ સુસાને અપવિદ્ધં. એકાહં મતસ્સ અસ્સાતિ એકાહમતં. દ્વીહં મતસ્સ અસ્સાતિ દ્વીહમતં. તીહં મતસ્સ અસ્સાતિ તીહમતં. ભસ્તા વિય વાયુના ઉદ્ધં જીવિતપરિયાદાના યથાનુક્કમં સમુગ્ગતેન સૂનભાવેન ઉદ્ધુમાતત્તા ઉદ્ધુમાતકં. વિનીલં ¶ વુચ્ચતિ વિપરિભિન્નવણ્ણં. વિલીનમેવ વિનીલકં. પટિકૂલત્તા વા કુચ્છિતં વિનીલન્તિ વિનીલકં. મંસુસ્સદટ્ઠાનેસુ રત્તવણ્ણસ્સ પુબ્બસન્નિચયટ્ઠાનેસુ સેતવણ્ણસ્સ યેભુય્યેન ચ નીલવણ્ણસ્સ નીલટ્ઠાનેસુ નીલસાટકપારુતસ્સેવ છવસરીરસ્સેતં અધિવચનં. પરિભિન્નટ્ઠાનેહિ નવહિ વા વણમુખેહિ વિસન્દમાનં પુબ્બં વિપુબ્બં. વિપુબ્બમેવ વિપુબ્બકં, પટિકૂલત્તા વા કુચ્છિતં વિપુબ્બન્તિ વિપુબ્બકં. વિપુબ્બકં જાતં તથાભાવં ગતન્તિ વિપુબ્બકજાતં.

સો ઇમમેવ કાયન્તિ સો ભિક્ખુ ઇમં અત્તનો કાયં તેન કાયેન સદ્ધિં ઞાણેન ઉપસંહરતિ ઉપનેતિ. કથં? અયમ્પિ ખો કાયો એવંધમ્મો એવંભાવી એવંઅનતીતોતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – આયુ, ઉસ્મા, વિઞ્ઞાણન્તિ ઇમેસં તિણ્ણં ધમ્માનં અત્થિતાય અયં કાયો ઠાનગમનાદિખમો હોતિ ઇમેસં પન વિગમા અયમ્પિ એવંધમ્મો એવંપૂતિકસભાવોયેવ, એવંભાવી એવંઉદ્ધુમાતાદિભેદો ભવિસ્સતિ, એવંઅનતીતો એવંઉદ્ધુમાતાદિભાવં અનતિક્કન્તોતિ.

ઇતિ અજ્ઝત્તં વાતિ એવં ઉદ્ધુમાતાદિપરિગ્ગહણેન અત્તનો વા કાયે, પરસ્સ વા કાયે, કાલેન વા અત્તનો, કાલેન વા પરસ્સ કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતિ.

ખજ્જમાનન્તિ ¶ ઉદરાદીસુ નિસીદિત્વા ઉદરમંસઓટ્ઠમંસઅક્ખિકૂટાદીનિ લુઞ્ચિત્વા લુઞ્ચિત્વા ખાદિયમાનં. સમંસલોહિતન્તિ સેસાવસેસમંસલોહિતયુત્તં. નિમંસલોહિતમક્ખિતન્તિ મંસે ખીણેપિ લોહિતં ન સુસ્સતિ, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘નિમંસલોહિતમક્ખિત’’ન્તિ. અઞ્ઞેનાતિ અઞ્ઞેન દિસાભાગેન. હત્થટ્ઠિકન્તિ ચતુસટ્ઠિભેદમ્પિ હત્થટ્ઠિકં પાટિયેક્કં વિપ્પકિણ્ણં. પાદટ્ઠિકાદીસુપિ એસેવ નયો. તેરોવસ્સિકાનીતિ અતિક્કન્તસંવચ્છરાનિ. પૂતીનીતિ અબ્ભોકાસે ઠિતાનિ ¶ વાતાતપવુટ્ઠિસમ્ફસ્સેન તેરોવસ્સિકાનેવ પૂતીનિ હોન્તિ. અન્તોભૂમિગતાનિ પન ચિરતરં તિટ્ઠન્તિ. ચુણ્ણકજાતાનીતિ ચુણ્ણં ચુણ્ણં હુત્વા વિપ્પકિણ્ણાનિ. સબ્બત્થ સો ઇમમેવાતિ વુત્તનયેન ખજ્જમાનાદીનં વસેન યોજના કાતબ્બા.

ઇતિ અજ્ઝત્તં વાતિ એવં ખજ્જમાનાદિપરિગ્ગહણેન યાવ ચુણ્ણકભાવા અત્તનો ¶ વા કાયે, પરસ્સ વા કાયે, કાલેન વા અત્તનો, કાલેન વા પરસ્સ કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતિ.

ઇધ પન ઠત્વા નવસિવથિકા સમોધાનેતબ્બા. ‘‘એકાહમતં વા’’તિઆદિના નયેન વુત્તા સબ્બાપિ એકા, ‘‘કાકેહિ વા ખજ્જમાન’’ન્તિઆદિકા એકા, ‘‘અટ્ઠિકસઙ્ખલિકં સમંસલોહિતં ન્હારુસમ્બન્ધ’’ન્તિ એકા, ‘‘નિમંસલોહિતમક્ખિતં ન્હારુસમ્બન્ધ’’ન્તિ એકા, ‘‘અપગતમંસલોહિતં ન્હારુસમ્બન્ધ’’ન્તિ એકા, ‘‘અટ્ઠિકાનિ અપગતસમ્બન્ધાની’’તિઆદિકા એકા, ‘‘અટ્ઠિકાનિ સેતાનિ સઙ્ખવણ્ણપટિભાગાની’’તિ એકા, ‘‘પુઞ્જકિતાનિ તેરોવસ્સિકાની’’તિ એકા, ‘‘પૂતીનિ ચુણ્ણકજાતાની’’તિ એકા.

એવં ખો, ભિક્ખવેતિ ઇદં નવસિવથિકા દસ્સેત્વા કાયાનુપસ્સનં નિટ્ઠપેન્તો આહ. તત્થ નવસિવથિકપરિગ્ગાહિકા સતિ દુક્ખસચ્ચં, તસ્સા સમુટ્ઠાપિકા પુરિમતણ્હા સમુદયસચ્ચં, ઉભિન્નં અપ્પવત્તિ નિરોધસચ્ચં, દુક્ખપરિજાનનો સમુદયપજહનો નિરોધારમ્મણો અરિયમગ્ગો મગ્ગસચ્ચં. એવં ચતુસચ્ચવસેનેવ ઉસ્સક્કિત્વા નિબ્બુતિં પાપુણાતીતિ ઇદં નવસિવથિકપરિગ્ગાહકાનં ભિક્ખૂનં યાવ અરહત્તા નિય્યાનમુખન્તિ.

નવસિવથિકપબ્બવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

એત્તાવતા ચ આનાપાનપબ્બં ઇરિયાપથપબ્બં ચતુસમ્પજઞ્ઞપબ્બં પટિકૂલમનસિકારપબ્બં ધાતુમનસિકારપબ્બં નવસિવથિકપબ્બાનીતિ ચુદ્દસપબ્બા કાયાનુપસ્સના નિટ્ઠિતા હોતિ.

તત્થ ¶ ¶ આનાપાનપબ્બં પટિકૂલમનસિકારપબ્બન્તિ ઇમાનેવ દ્વે અપ્પનાકમ્મટ્ઠાનાનિ. સિવથિકાનં પન આદીનવાનુપસ્સનાવસેન વુત્તત્તા સેસાનિ દ્વાદસાપિ ઉપચારકમ્મટ્ઠાનાનેવાતિ.

૧૧૩. એવં ભગવા ચુદ્દસવિધેન કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં કથેત્વા ઇદાનિ નવવિધેન વેદનાનુપસ્સનં કથેતું કથઞ્ચ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ સુખં વેદનન્તિ કાયિકં વા ચેતસિકં વા સુખં વેદનં વેદયમાનો ‘‘અહં સુખં વેદનં વેદયામી’’તિ પજાનાતીતિ અત્થો. તત્થ કામં ઉત્તાનસેય્યકાપિ દારકા થઞ્ઞપિવનાદિકાલે સુખં વેદયમાના ‘‘સુખં વેદયામા’’તિ પજાનન્તિ, ન પનેતં એવરૂપં જાનનં સન્ધાય વુત્તં. એવરૂપં જાનનં હિ સત્તૂપલદ્ધિં ન જહતિ, સત્તસઞ્ઞં ન ઉગ્ઘાટેતિ, કમ્મટ્ઠાનં વા સતિપટ્ઠાનભાવના વા ન હોતિ. ઇમસ્સ પન ભિક્ખુનો જાનનં સત્તૂપલદ્ધિં જહતિ ¶ , સત્તસઞ્ઞં ઉગ્ઘાટેતિ, કમ્મટ્ઠાનં ચેવ સતિપટ્ઠાનભાવના ચ હોતિ. ઇદઞ્હિ ‘‘કો વેદયતિ, કસ્સ વેદના, કિં કારણા વેદના’’તિ એવં સમ્પજાનવેદિયનં સન્ધાય વુત્તં.

તત્થ કો વેદયતીતિ ન કોચિ સત્તો વા પુગ્ગલો વા વેદયતિ. કસ્સ વેદનાતિ ન કસ્સચિ સત્તસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વા વેદના. કિં કારણા વેદનાતિ વત્થુઆરમ્મણાવ પનસ્સ વેદના. તસ્મા એસ એવં પજાનાતિ – ‘‘તં તં સુખાદીનં વત્થું આરમ્મણં કત્વા વેદનાવ વેદયતિ. તં પન વેદનાપવત્તિં ઉપાદાય ‘અહં વેદયામી’તિ વોહારમત્તં હોતી’’તિ. એવં વેદનાવ વત્થું આરમ્મણં કત્વા વેદનાવ વેદયતીતિ સલ્લક્ખેન્તો એસ ‘‘સુખં વેદનં વેદયામી’’તિ પજાનાતીતિ વેદિતબ્બો. ચિત્તલપબ્બતે અઞ્ઞતરો થેરો વિય. થેરો કિર અફાસુકકાલે બલવવેદનાય નિત્થુનન્તો અપરાપરં પરિવત્તતિ. તમેકો દહરો આહ ‘‘કતરં વો, ભન્તે, ઠાનં રુજ્જતી’’તિ. આવુસો, પાટિયેક્કં રુજ્જનટ્ઠાનં નામ નત્થિ, વત્થું આરમ્મણં કત્વા વેદનાવ વેદયતીતિ. એવં જાનનકાલતો ¶ પટ્ઠાય અધિવાસેતું વટ્ટતિ નો, ભન્તેતિ. અધિવાસેમિ આવુસોતિ. અધિવાસના, ભન્તે, સેય્યાતિ. થેરો અધિવાસેસિ. તતો વાતો ¶ યાવ હદયા ફાલેસિ, મઞ્ચકે અન્તાનિ રાસિકતાનિ અહેસું. થેરો દહરસ્સ દસ્સેસિ ‘‘વટ્ટતાવુસો, એત્તકા અધિવાસના’’તિ. દહરો તુણ્હી અહોસિ. થેરો વીરિયસમતં યોજેત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિત્વા સમસીસી હુત્વા પરિનિબ્બાયિ.

યથા ચ સુખં, એવં દુક્ખં…પે… નિરામિસં અદુક્ખમસુખં વેદનં વેદયમાનો ‘‘નિરામિસં અદુક્ખમસુખં વેદનં વેદયામી’’તિ પજાનાતિ. ઇતિ ભગવા રૂપકમ્મટ્ઠાનં કથેત્વા અરૂપકમ્મટ્ઠાનં કથેન્તો વેદનાવસેન કથેસિ. દુવિધઞ્હિ કમ્મટ્ઠાનં રૂપકમ્મટ્ઠાનઞ્ચ અરૂપકમ્મટ્ઠાનઞ્ચ. રૂપપરિગ્ગહો અરૂપપરિગ્ગહોતિપિ એતદેવ વુચ્ચતિ. તત્થ ભગવા રૂપકમ્મટ્ઠાનં કથેન્તો સઙ્ખેપમનસિકારવસેન વા વિત્થારમનસિકારવસેન વા ચતુધાતુવવત્થાનં કથેસિ. તદુભયમ્પિ સબ્બાકારતો વિસુદ્ધિમગ્ગે દસ્સિતમેવ.

અરૂપકમ્મટ્ઠાનં ¶ પન કથેન્તો યેભુય્યેન વેદનાવસેન કથેતિ. તિવિધો હિ અરૂપકમ્મટ્ઠાને અભિનિવેસો ફસ્સવસેન વેદનાવસેન ચિત્તવસેનાતિ. કથં? એકચ્ચસ્સ હિ સંખિત્તેન વા વિત્થારેન વા પરિગ્ગહિતે રૂપકમ્મટ્ઠાને તસ્મિં આરમ્મણે ચિત્તચેતસિકાનં પઠમાભિનિપાતો તં આરમ્મણં ફુસન્તો ઉપ્પજ્જમાનો ફસ્સો પાકટો હોતિ. એકચ્ચસ્સ તં આરમ્મણં અનુભવન્તી ઉપ્પજ્જમાના વેદના પાકટા હોતિ. એકચ્ચસ્સ તં આરમ્મણં પરિગ્ગહેત્વા વિજાનન્તં ઉપ્પજ્જમાનં વિઞ્ઞાણં પાકટં હોતિ. તત્થ યસ્સ ફસ્સો પાકટો હોતિ, સોપિ ‘‘ન કેવલં ફસ્સોવ ઉપ્પજ્જતિ, તેન સદ્ધિં તદેવ આરમ્મણં અનુભવમાના વેદનાપિ ઉપ્પજ્જતિ, સઞ્જાનનમાના સઞ્ઞાપિ, ચેતયમાના ચેતનાપિ, વિજાનનમાનં વિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ ફસ્સપઞ્ચમકેયેવ પરિગ્ગણ્હાતિ. યસ્સ વેદના પાકટા હોતિ. સો ‘‘ન કેવલં વેદનાવ ઉપ્પજ્જતિ, તાય સદ્ધિં તદેવારમ્મણં ફુસમાનો ફસ્સોપિ ઉપ્પજ્જતિ, સઞ્જાનનમાના સઞ્ઞાપિ, ચેતયમાના ચેતનાપિ, વિજાનનમાનં વિઞ્ઞાણમ્પિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ ફસ્સપઞ્ચમકેયેવ પરિગ્ગણ્હાતિ. યસ્સ વિઞ્ઞાણં પાકટં હોતિ, સો ‘‘ન કેવલં વિઞ્ઞાણમેવ ઉપ્પજ્જતિ, તેન સદ્ધિં તદેવારમ્મણં ફુસમાનો ફસ્સોપિ ¶ ઉપ્પજ્જતિ, અનુભવમાના વેદનાપિ, સઞ્જાનનમાના સઞ્ઞાપિ, ચેતયમાના ચેતનાપિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ ફસ્સપઞ્ચમકેયેવ પરિગ્ગણ્હાતિ.

સો ¶ ‘‘ઇમે ફસ્સપઞ્ચમકા ધમ્મા કિં નિસ્સિતા’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘વત્થું નિસ્સિતા’’તિ પજાનાતિ. વત્થુ નામ કરજકાયો, યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ઇદઞ્ચ મે વિઞ્ઞાણં એત્થ સિતં એત્થ પટિબદ્ધ’’ન્તિ (દી. નિ. ૧.૨૩૪,૨૩૫; મ. નિ. ૨.૨૫૨). સો અત્થતો ભૂતાનિ ચેવ ઉપાદારૂપાનિ ચ. એવમેત્થ ‘‘વત્થુ રૂપં, ફસ્સપઞ્ચમકા નામ’’ન્તિ નામરૂપમત્તમેવ પસ્સતિ. રૂપં ચેત્થ રૂપક્ખન્ધો, નામં ચત્તારો અરૂપિનો ખન્ધાતિ પઞ્ચક્ખન્ધમત્તં હોતિ. નામરૂપવિનિમુત્તા હિ પઞ્ચક્ખન્ધા, પઞ્ચક્ખન્ધવિનિમુત્તઞ્ચ નામરૂપં નત્થિ.

સો ‘‘ઇમે પઞ્ચક્ખન્ધા કિં હેતુકા’’તિ ઉપપરિક્ખન્તો ‘‘અવિજ્જાદિહેતુકા’’તિ પસ્સતિ. તતો પચ્ચયો ચેવ પચ્ચયુપ્પન્નઞ્ચ ઇદં, અઞ્ઞો સત્તો વા પુગ્ગલો વા નત્થિ, સુદ્ધસઙ્ખારપુઞ્જમત્તમેવાતિ સપ્પચ્ચયનામરૂપવસેન તિલક્ખણં આરોપેત્વા વિપસ્સનાપટિપાટિયા ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા’’તિ સમ્મસન્તો વિચરતિ.

સો ¶ ‘‘અજ્જ અજ્જા’’તિ પટિવેધં આકઙ્ખમાનો તથારૂપે દિવસે ઉતુસપ્પાય પુગ્ગલસપ્પાય ભોજનસપ્પાય ધમ્મસ્સવનસપ્પાયં લભિત્વા એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્નો વિપસ્સનં મત્થકં પાપેત્વા અરહત્તે પતિટ્ઠાતિ. એવં ઇમેસમ્પિ તિણ્ણં જનાનં યાવ અરહત્તા કમ્મટ્ઠાનં કથિતં હોતિ.

ઇધ પન ભગવા અરૂપકમ્મટ્ઠાનં કથેન્તો વેદનાવસેન કથેસિ. ફસ્સવસેન વા હિ વિઞ્ઞાણવસેન વા કથીયમાનં ન પાકટં હોતિ, અન્ધકારં વિય ખાયતિ. વેદનાવસેન પન પાકટં હોતિ. કસ્મા? વેદનાનં ઉપ્પત્તિપાકટતાય. સુખદુક્ખવેદનાનઞ્હિ ઉપ્પત્તિ પાકટા. યદા સુખં ઉપ્પજ્જતિ, સકલસરીરં ખોભેન્તં મદ્દન્તં ફરમાનં અભિસન્દયમાનં સતધોતં સપ્પિં ખાદાપયન્તં વિય સતપાકતેલં મક્ખયમાનં વિય ઘટસહસ્સેન પરિળાહં નિબ્બાપયમાનં વિય ‘‘અહો સુખં અહો સુખ’’ન્તિ વાચં નિચ્છારયમાનમેવ ઉપ્પજ્જતિ. યદા દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, સકલસરીરં ખોભેન્તં મદ્દન્તં ફરમાનં અભિસન્દયમાનં તત્તફાલં પવેસેન્તં વિય વિલીનતમ્બલોહેન આસિઞ્ચન્તં વિય સુક્ખતિણવનપ્પતિમ્હિ અરઞ્ઞે દારુઉક્કાકલાપં ખિપમાનં વિય ¶ ‘‘અહો દુક્ખં અહો દુક્ખ’’ન્તિ વિપ્પલાપયમાનમેવ ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ સુખદુક્ખવેદનાનં ઉપ્પત્તિ પાકટા હોતિ.

અદુક્ખમસુખા ¶ પન દુદ્દીપના અન્ધકારાવ અવિભૂતા. સા સુખદુક્ખાનં અપગમે સાતાસાતપ્પટિક્ખેપવસેન મજ્ઝત્તાકારભૂતા અદુક્ખમસુખા વેદનાતિ નયતો ગણ્હન્તસ્સ પાકટા હોતિ. યથા કિં? યથા અન્તરા પિટ્ઠિપાસાણં આરોહિત્વા પલાતસ્સ મિગસ્સ અનુપથં ગચ્છન્તો મિગલુદ્દકો પિટ્ઠિપાસાણસ્સ ઓરભાગેપિ પરભાગેપિ પદં દિસ્વા મજ્ઝે અપસ્સન્તોપિ ‘‘ઇતો આરુળ્હો, ઇતો ઓરુળ્હો, મજ્ઝે પિટ્ઠિપાસાણે ઇમિના પદેસેન ગતો ભવિસ્સતી’’તિ નયતો જાનાતિ, એવં આરુળ્હટ્ઠાને પદં વિય હિ સુખવેદનાય ઉપ્પત્તિ પાકટા હોતિ. ઓરુળ્હટ્ઠાને પદં વિય દુક્ખવેદનાય ઉપ્પત્તિ પાકટા હોતિ. ‘‘ઇતો આરુય્હ ઇતો ઓરુય્હ મજ્ઝે એવં ગતો’’તિ નયતો ગહણં વિય સુખદુક્ખાનં અપગમે સાતાસાતપ્પટિક્ખેપવસેન મજ્ઝત્તાકારભૂતા અદુક્ખમસુખા વેદનાતિ નયતો ¶ ગણ્હન્તસ્સ પાકટા હોતિ. એવં ભગવા પઠમં રૂપકમ્મટ્ઠાનં કથેત્વા પચ્છા અરૂપકમ્મટ્ઠાનં વેદનાવસેન નિબ્બત્તેત્વાવ દસ્સેસિ.

ન કેવલઞ્ચ ઇધેવ એવં દસ્સેસિ, ચૂળતણ્હાસઙ્ખયે, મહાતણ્હાસઙ્ખયે, ચૂળવેદલ્લે, મહાવેદલ્લે, રટ્ઠપાલસુત્તે, માગણ્ડિયસુત્તે, ધાતુવિભઙ્ગે, આનેઞ્જસપ્પાયે, દીઘનિકાયમ્હિ મહાનિદાને, સક્કપઞ્હે, મહાસતિપટ્ઠાને, સંયુત્તમ્હિ ચૂળનિદાનસુત્તે, રુક્ખોપમે, પરિવીમંસનસુત્તે, સકલે વેદનાસંયુત્તેતિ એવં અનેકેસુ સુત્તેસુ પઠમં રૂપકમ્મટ્ઠાનં કથેત્વા પચ્છા અરૂપકમ્મટ્ઠાનં વેદનાવસેન નિબ્બત્તેત્વા દસ્સેસિ. યથા ચ તેસુ, એવં ઇમસ્મિમ્પિ સતિપટ્ઠાનસુત્તે પઠમં રૂપકમ્મટ્ઠાનં કથેત્વા પચ્છા અરૂપકમ્મટ્ઠાનં વેદનાવસેન નિબ્બત્તેત્વા દસ્સેસિ.

તત્થ સુખં વેદનન્તિઆદીસુ અયં અપરોપિ પજાનનપરિયાયો – સુખં વેદનં વેદયામીતિ પજાનાતીતિ સુખવેદનાક્ખણે દુક્ખાય વેદનાય અભાવતો સુખં વેદનં વેદયમાનો ‘‘સુખં વેદનં વેદયામી’’તિ પજાનાતિ. તેન યા પુબ્બે અનુભૂતપુબ્બા દુક્ખા વેદના, તસ્સા ઇદાનિ અભાવતો ઇમિસ્સા ચ સુખાય વેદનાય ઇતો પઠમં અભાવતો ¶ વેદના નામ અનિચ્ચા અધુવા વિપરિણામધમ્મા, ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ.

‘‘યસ્મિં ¶ અગ્ગિવેસ્સન સમયે સુખં વેદનં વેદેતિ, નેવ તસ્મિં સમયે દુક્ખં વેદનં વેદેતિ, ન અદુક્ખમસુખં વેદનં વેદેતિ, સુખંયેવ તસ્મિં સમયે વેદનં વેદેતિ, યસ્મિં અગ્ગિવેસ્સન સમયે દુક્ખં…પે… અદુક્ખમસુખં વેદનં વેદેતિ, નેવ તસ્મિં સમયે સુખં વેદનં વેદેતિ, ન દુક્ખં વેદનં વેદેતિ, અદુક્ખમસુખઞ્ઞેવ તસ્મિં સમયે વેદનં વેદેતિ. સુખાપિ ખો અગ્ગિવેસ્સન વેદના અનિચ્ચા સઙ્ખતા પટિચ્ચસમુપ્પન્ના ખયધમ્મા વયધમ્મા વિરાગધમ્મા નિરોધધમ્મા. દુક્ખાપિ ખો…પે… અદુક્ખમસુખાપિ ખો અગ્ગિવેસ્સન વેદના અનિચ્ચા…પે… નિરોધધમ્મા. એવં પસ્સં અગ્ગિવેસ્સન સુતવા અરિયસાવકો સુખાયપિ વેદનાય દુક્ખાયપિ વેદનાય અદુક્ખમસુખાયપિ ¶ વેદનાય નિબ્બિન્દતિ, નિબ્બિન્દં વિરજ્જતિ, વિરાગા વિમુચ્ચતિ, વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણં હોતિ. ‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયા’તિ પજાનાતી’’તિ (મ. નિ. ૨.૨૦૫).

સામિસં વા સુખન્તિઆદીસુ સામિસા સુખા નામ પઞ્ચકામગુણામિસનિસ્સિતા છ ગેહસિતસોમનસ્સવેદના. નિરામિસા સુખા નામ છ નેક્ખમ્મસિતસોમનસ્સવેદના. સામિસા દુક્ખા નામ છ ગેહસિતદોમનસ્સવેદના. નિરામિસા દુક્ખા નામ છ નેક્ખમ્મસિતદોમનસ્સવેદના. સામિસા અદુક્ખમસુખા નામ છ ગેહસિતઉપેક્ખા વેદના. નિરામિસા અદુક્ખમસુખા નામ છ નેક્ખમ્મસિતઉપેક્ખા વેદના. તાસં વિભાગો ઉપરિપણ્ણાસકે પાળિયં આગતોયેવ.

ઇતિ અજ્ઝત્તં વાતિ એવં સુખવેદનાદિપરિગ્ગહણેન અત્તનો વા વેદનાસુ, પરસ્સ વા વેદનાસુ, કાલેન વા અત્તનો, કાલેન વા પરસ્સ વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સી વિહરતિ. સમુદયવયધમ્માનુપસ્સી વાતિ એત્થ પન ‘‘અવિજ્જાસમુદયા વેદનાસમુદયો’’તિઆદીહિ (પટિ. મ. ૧.૫૦) પઞ્ચહિ પઞ્ચહિ આકારેહિ વેદનાનં સમુદયઞ્ચ વયઞ્ચ પસ્સન્તો સમુદયધમ્માનુપસ્સી વા ¶ વેદનાસુ વિહરતિ, વયધમ્માનુપસ્સી વા વેદનાસુ વિહરતિ, કાલેન સમુદયધમ્માનુપસ્સી વા, કાલેન વયધમ્માનુપસ્સી વા વેદનાસુ વિહરતીતિ વેદિતબ્બો. ઇતો પરં કાયાનુપસ્સનાયં વુત્તનયમેવ.

કેવલઞ્હિ ¶ ઇધ વેદનાપરિગ્ગાહિકા સતિ દુક્ખસચ્ચન્તિ એવં યોજનં કત્વા વેદનાપરિગ્ગાહકસ્સ ભિક્ખુનો નિય્યાનમુખં વેદિતબ્બં. સેસં તાદિસમેવાતિ.

૧૧૪. એવં નવવિધેન વેદનાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં કથેત્વા ઇદાનિ સોળસવિધેન ચિત્તાનુપસ્સનં કથેતું કથઞ્ચ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ સરાગન્તિ અટ્ઠવિધં લોભસહગતં. વીતરાગન્તિ લોકિયકુસલાબ્યાકતં. ઇદં પન યસ્મા સમ્મસનં ન ધમ્મસમોધાનં, તસ્મા ઇધ એકપદેપિ લોકુત્તરં ન લબ્ભતિ. સેસાનિ ચત્તારિ અકુસલચિત્તાનિ નેવ પુરિમપદં, ન પચ્છિમપદં ભજન્તિ. સદોસન્તિ દુવિધં દોસસહગતં ¶ . વીતદોસન્તિ લોકિયકુસલાબ્યાકતં. સેસાનિ દસાકુસલચિત્તાનિ નેવ પુરિમં પદં, ન પચ્છિમં પદં ભજન્તિ. સમોહન્તિ વિચિકિચ્છાસહગતઞ્ચેવ ઉદ્ધચ્ચસહગતઞ્ચાતિ દુવિધં. યસ્મા પન મોહો સબ્બાકુસલેસુ ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા તાનિપિ ઇધ વટ્ટન્તિયેવ. ઇમસ્મિંયેવ હિ દુકે દ્વાદસાકુસલચિત્તાનિ પરિયાદિણ્ણાનીતિ. વીતમોહન્તિ લોકિયકુસલાબ્યાકતં. સંખિત્તન્તિ થિનમિદ્ધાનુપતિતં, એતઞ્હિ સંકુટિતચિત્તં નામ. વિક્ખિત્તન્તિ ઉદ્ધચ્ચસહગતં, એતઞ્હિ પસટચિત્તં નામ.

મહગ્ગતન્તિ રૂપારૂપાવચરં. અમહગ્ગતન્તિ કામાવચરં. સઉત્તરન્તિ કામાવચરં. અનુત્તરન્તિ રૂપાવચરઞ્ચ અરૂપાવચરઞ્ચ. તત્રાપિ સઉત્તરં રૂપાવચરં, અનુત્તરં અરૂપાવચરમેવ. સમાહિતન્તિ યસ્સ અપ્પનાસમાધિ ઉપચારસમાધિ વા અત્થિ. અસમાહિતન્તિ ઉભયસમાધિવિરહિતં. વિમુત્તન્તિ તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનવિમુત્તીહિ વિમુત્તં. અવિમુત્તન્તિ ઉભયવિમુત્તિવિરહિતં, સમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિમુત્તીનં પન ઇધ ઓકાસોવ નત્થિ.

ઇતિ ¶ અજ્ઝત્તં વાતિ એવં સરાગાદિપરિગ્ગહણેન યસ્મિં યસ્મિં ખણે યં યં ચિત્તં પવત્તતિ, તં તં સલ્લક્ખેન્તો અત્તનો વા ચિત્તે, પરસ્સ વા ચિત્તે, કાલેન વા અત્તનો, કાલેન વા પરસ્સ ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સી વિહરતિ. સમુદયવયધમ્માનુપસ્સીતિ એત્થ પન ‘‘અવિજ્જાસમુદયા ¶ વિઞ્ઞાણસમુદયો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૫૦) એવં પઞ્ચહિ પઞ્ચહિ આકારેહિ વિઞ્ઞાણસ્સ સમુદયો ચ વયો ચ નીહરિતબ્બો. ઇતો પરં વુત્તનયમેવ.

કેવલઞ્હિ ઇધ ચિત્તપરિગ્ગાહિકા સતિ દુક્ખસચ્ચન્તિ એવં યોજનં કત્વા ચિત્તપરિગ્ગાહકસ્સ ભિક્ખુનો નિય્યાનમુખં વેદિતબ્બં. સેસં તાદિસમેવાતિ.

ચિત્તાનુપસ્સનાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ધમ્માનુપસ્સના નીવરણપબ્બવણ્ણના

૧૧૫. એવં સોળસવિધેન ચિત્તાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં કથેત્વા ઇદાનિ પઞ્ચવિધેન ધમ્માનુપસ્સનં કથેતું કથઞ્ચ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. અપિચ ભગવતા કાયાનુપસ્સનાય સુદ્ધરૂપપરિગ્ગહો કથિતો, વેદનાચિત્તાનુપસ્સનાહિ સુદ્ધઅરૂપપરિગ્ગહો. ઇદાનિ રૂપારૂપમિસ્સકપરિગ્ગહં કથેતું ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ ¶ . કાયાનુપસ્સનાય વા રૂપક્ખન્ધપરિગ્ગહોવ કથિતો, વેદનાનુપસ્સનાય વેદનાક્ખન્ધપરિગ્ગહોવ, ચિત્તાનુપસ્સનાય વિઞ્ઞાણક્ખન્ધપરિગ્ગહોવાતિ ઇદાનિ સઞ્ઞાસઙ્ખારક્ખન્ધપરિગ્ગહમ્પિ કથેતું ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ.

તત્થ સન્તન્તિ અભિણ્હસમુદાચારવસેન સંવિજ્જમાનં. અસન્તન્તિ અસમુદાચારવસેન વા પહીનત્તા વા અવિજ્જમાનં. યથા ચાતિ યેન કારણેન કામચ્છન્દસ્સ ઉપ્પાદો હોતિ. તઞ્ચ પજાનાતીતિ તઞ્ચ કારણં પજાનાતિ. ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.

તત્થ સુભનિમિત્તે અયોનિસોમનસિકારેન કામચ્છન્દસ્સ ઉપ્પાદો હોતિ. સુભનિમિત્તં નામ સુભમ્પિ સુભનિમિત્તં, સુભારમ્મણમ્પિ સુભનિમિત્તં. અયોનિસોમનસિકારો નામ અનુપાયમનસિકારો ઉપ્પથમનસિકારો અનિચ્ચે નિચ્ચન્તિ વા દુક્ખે સુખન્તિ વા અનત્તનિ અત્તાતિ વા અસુભે ¶ સુભન્તિ વા મનસિકારો, તં તત્થ બહુલં પવત્તયતો કામચ્છન્દો ઉપ્પજ્જતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, સુભનિમિત્તં, તત્થ અયોનિસોમનસિકારબહુલીકારો ¶ , અયમાહારો અનુપ્પન્નસ્સ વા કામચ્છન્દસ્સ ઉપ્પાદાય ઉપ્પન્નસ્સ વા કામચ્છન્દસ્સ ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાયા’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨).

અસુભનિમિત્તે પન યોનિસોમનસિકારેનસ્સ પહાનં હોતિ. અસુભનિમિત્તં નામ અસુભમ્પિ અસુભારમ્મણમ્પિ. યોનિસોમનસિકારો નામ ઉપાયમનસિકારો પથમનસિકારો અનિચ્ચે અનિચ્ચન્તિ વા દુક્ખે દુક્ખન્તિ વા અનત્તનિ અનત્તાતિ વા અસુભે અસુભન્તિ વા મનસિકારો, તં તત્થ બહુલં પવત્તયતો કામચ્છન્દો પહીયતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, અસુભનિમિત્તં, તત્થ યોનિસોમનસિકારબહુલીકારો, અયમનાહારો અનુપ્પન્નસ્સ વા કામચ્છન્દસ્સ અનુપ્પાદાય ઉપ્પન્નસ્સ વા કામચ્છન્દસ્સ પહાનાયા’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨).

અપિચ છ ધમ્મા કામચ્છન્દસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તિ અસુભનિમિત્તસ્સ ઉગ્ગહો અસુભભાવનાનુયોગો ઇન્દ્રિયેસુ ¶ ગુત્તદ્વારતા ભોજને મત્તઞ્ઞુતા કલ્યાણમિત્તતા સપ્પાયકથાતિ. દસવિધઞ્હિ અસુભનિમિત્તં ઉગ્ગણ્હન્તસ્સાપિ કામચ્છન્દો પહીયતિ, ભાવેન્તસ્સાપિ, ઇન્દ્રિયેસુ પિહિતદ્વારસ્સાપિ, ચતુન્નં પઞ્ચન્નં આલોપાનં ઓકાસે સતિ ઉદકં પિવિત્વા યાપનસીલતાય ભોજને મત્તઞ્ઞુનોપિ. તેનેતં વુત્તં –

‘‘ચત્તારો પઞ્ચ આલોપે, અભુત્વા ઉદકં પિવે;

અલં ફાસુવિહારાય, પહિતત્તસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ. (થેરગા. ૯૮૩);

અસુભકમ્મિકતિસ્સત્થેરસદિસે અસુભભાવનારતે કલ્યાણમિત્તે સેવન્તસ્સાપિ કામચ્છન્દો પહીયતિ, ઠાનનિસજ્જાદીસુ દસઅસુભનિસ્સિતસપ્પાયકથાયપિ પહીયતિ. તેન વુત્તં ‘‘છ ધમ્મા કામચ્છન્દસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તી’’તિ. ઇમેહિ પન છહિ ધમ્મેહિ પહીનસ્સ કામચ્છન્દસ્સ અરહત્તમગ્ગેન આયતિં અનુપ્પાદો હોતીતિ પજાનાતિ.

પટિઘનિમિત્તે અયોનિસોમનસિકારેન પન બ્યાપાદસ્સ ઉપ્પાદો હોતિ. તત્થ પટિઘમ્પિ પટિઘનિમિત્તં, પટિઘારમ્મણમ્પિ પટિઘનિમિત્તં. અયોનિસોમનસિકારો સબ્બત્થ એકલક્ખણોવ. તં ¶ તસ્મિં નિમિત્તે બહુલં પવત્તયતો ¶ બ્યાપાદો ઉપ્પજ્જતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, પટિઘનિમિત્તં, તત્થ અયોનિસોમનસિકારબહુલીકારો, અયમાહારો અનુપ્પન્નસ્સ વા બ્યાપાદસ્સ ઉપ્પાદાય ઉપ્પન્નસ્સ વા બ્યાપાદસ્સ ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાયા’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨).

મેત્તાય પન ચેતોવિમુત્તિયા યોનિસોમનસિકારેનસ્સ પહાનં હોતિ. તત્થ તત્થ ‘‘મેત્તા’’તિ વુત્તે અપ્પનાપિ ઉપચારોપિ વટ્ટતિ. ‘‘ચેતોવિમુત્તી’’તિ અપ્પનાવ. યોનિસોમનસિકારો વુત્તલક્ખણોવ. તં તત્થ બહુલં પવત્તયતો બ્યાપાદો પહીયતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, મેત્તા ચેતોવિમુત્તિ, તત્થ યોનિસોમનસિકારબહુલીકારો, અયમનાહારો અનુપ્પન્નસ્સ વા બ્યાપાદસ્સ અનુપ્પાદાય ઉપ્પન્નસ્સ વા બ્યાપાદસ્સ પહાનાયા’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨).

અપિચ છ ધમ્મા બ્યાપાદસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તિ ¶ મેત્તાનિમિત્તસ્સ ઉગ્ગહો મેત્તાભાવનાનુયોગો કમ્મસ્સકતાપચ્ચવેક્ખણા પટિસઙ્ખાનબહુતા કલ્યાણમિત્તતા સપ્પાયકથાતિ. ઓધિસકઅનોધિસકદિસાફરણાનઞ્હિ અઞ્ઞતરવસેન મેત્તં ઉગ્ગણ્હન્તસ્સાપિ બ્યાપાદો પહીયતિ, ઓધિસો અનોધિસો દિસાફરણવસેન મેત્તં ભાવેન્તસ્સાપિ. ‘‘ત્વં એતસ્સ કુદ્ધો કિં કરિસ્સસિ, કિમસ્સ સીલાદીનિ નાસેતું સક્ખિસ્સસિ, નનુ ત્વં અત્તનો કમ્મેન આગન્ત્વા અત્તનો કમ્મેનેવ ગમિસ્સસિ, પરસ્સ કુજ્ઝનં નામ વીતચ્ચિતઙ્ગાર-તત્તઅયસલાક-ગૂથાદીનિ ગહેત્વા પરં પહરિતુકામતાસદિસં હોતિ. એસોપિ તવ કુદ્ધો કિં કરિસ્સતિ, કિં તે સીલાદીનિ વિનાસેતું સક્ખિસ્સતિ, એસ અત્તનો કમ્મેનેવ આગન્ત્વા અત્તનો કમ્મેન ગમિસ્સતિ, અપ્પટિચ્છિતપહેણકં વિય પટિવાતં ખિત્તરજોમુટ્ઠિ વિય ચ એતસ્સેવેસ કોધો મત્થકે પતિસ્સતી’’તિ એવં અત્તનો ચ પરસ્સ ચ કમ્મસ્સકતં પચ્ચવેક્ખતોપિ, ઉભયકમ્મસ્સકતં પચ્ચવેક્ખિત્વા પટિસઙ્ખાને ઠિતસ્સાપિ, અસ્સગુત્તત્થેરસદિસે મેત્તાભાવનારતે કલ્યાણમિત્તે સેવન્તસ્સાપિ બ્યાપાદો પહીયતિ. ઠાનનિસજ્જાદીસુ મેત્તાનિસ્સિતસપ્પાયકથાયપિ પહીયતિ. તેન વુત્તં ‘‘છ ધમ્મા બ્યાપાદસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તી’’તિ. ઇમેહિ પન છહિ ધમ્મેહિ પહીનસ્સ બ્યાપાદસ્સ અનાગામિમગ્ગેન આયતિં અનુપ્પાદો હોતીતિ પજાનાતિ.

અરતિઆદીસુ ¶ ¶ અયોનિસોમનસિકારેન થિનમિદ્ધસ્સ ઉપ્પાદો હોતિ. અરતિ નામ ઉક્કણ્ઠિતા. તન્દી નામ કાયાલસિયતા. વિજમ્ભિતા નામ કાયવિનામના. ભત્તસમ્મદો નામ ભત્તમુચ્છા ભત્તપરિળાહો. ચેતસો લીનત્તં નામ ચિત્તસ્સ લીનાકારો. ઇમેસુ અરતિઆદીસુ અયોનિસોમનસિકારં બહુલં પવત્તયતો થિનમિદ્ધં ઉપ્પજ્જતિ. તેનાહ – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, અરતિ તન્દી વિજમ્ભિતા ભત્તસમ્મદો ચેતસો લીનત્તં, તત્થ અયોનિસોમનસિકારબહુલીકારો, અયમાહારો અનુપ્પન્નસ્સ વા થિનમિદ્ધસ્સ ઉપ્પાદાય ઉપ્પન્નસ્સ વા થિનમિદ્ધસ્સ ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાયા’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨).

આરમ્ભધાતુઆદીસુ પન યોનિસોમનસિકારેનસ્સ પહાનં હોતિ. આરમ્ભધાતુ નામ પઠમારમ્ભવીરિયં. નિક્કમધાતુ નામ કોસજ્જતો નિક્ખન્તતાય ¶ તતો બલવતરં. પરક્કમધાતુ નામ પરં પરં ઠાનં અક્કમનતો તતોપિ બલવતરં. ઇમસ્મિં તિપ્પભેદે વીરિયે યોનિસોમનસિકારં બહુલં પવત્તયતો થિનમિદ્ધં પહીયતિ. તેનાહ – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, આરમ્ભધાતુ નિક્કમધાતુ પરક્કમધાતુ, તત્થ યોનિસોમનસિકારબહુલીકારો, અયમાહારો અનુપ્પન્નસ્સ વા થિનમિદ્ધસ્સ અનુપ્પાદાય ઉપ્પન્નસ્સ વા થિનમિદ્ધસ્સ પહાનાયા’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨).

અપિચ છ ધમ્મા થિનમિદ્ધસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તિ, અતિભોજને નિમિત્તગ્ગાહો ઇરિયાપથસમ્પરિવત્તનતા આલોકસઞ્ઞામનસિકારો અબ્ભોકાસવાસો કલ્યાણમિત્તતા સપ્પાયકથાતિ. આહરહત્થકતત્રવટ્ટકઅલંસાટકકાકમાસકભુત્તવમિતકભોજનં ભુઞ્જિત્વા રત્તિટ્ઠાને દિવાટ્ઠાને નિસિન્નસ્સ હિ સમણધમ્મં કરોતો થિનમિદ્ધં મહાહત્થી વિય ઓત્થરન્તં આગચ્છતિ. ચતુપઞ્ચઆલોપઓકાસં પન ઠપેત્વા પાનીયં પિવિત્વા યાપનસીલસ્સ ભિક્ખુનો તં ન હોતીતિ એવં અતિભોજને નિમિત્તં ગણ્હન્તસ્સાપિ થિનમિદ્ધં પહીયતિ. યસ્મિં ઇરિયાપથે થિનમિદ્ધં ઓક્કમતિ, તતો અઞ્ઞં પરિવત્તેન્તસ્સાપિ, રત્તિં ચન્દાલોકદીપાલોકઉક્કાલોકે દિવા સૂરિયાલોકં મનસિકરોન્તસ્સાપિ, અબ્ભોકાસે વસન્તસ્સાપિ, મહાકસ્સપત્થેરસદિસે પહીનથિનમિદ્ધે કલ્યાણમિત્તે સેવન્તસ્સાપિ થિનમિદ્ધં પહીયતિ. ઠાનનિસજ્જાદીસુ ધુતઙ્ગનિસ્સિતસપ્પાયકથાયપિ પહીયતિ. તેન વુત્તં ‘‘છ ધમ્મા થિનમિદ્ધસ્સ પહાનાય ¶ સંવત્તન્તી’’તિ ¶ . ઇમેહિ પન છહિ ધમ્મેહિ પહીનસ્સ થિનમિદ્ધસ્સ અરહત્તમગ્ગેન આયતિં અનુપ્પાદો હોતીતિ પજાનાતિ.

ચેતસો અવૂપસમે અયોનિસોમનસિકારેન ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ ઉપ્પાદો હોતિ. અવૂપસમો નામ અવૂપસન્તાકારો. ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચમેવેતં અત્થતો. તત્થ અયોનિસોમનસિકારં બહુલં પવત્તયતો ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં ઉપ્પજ્જતિ. તેનાહ ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, ચેતસો અવૂપસમો, તત્થ અયોનિસોમનસિકારબહુલીકારો, અયમાહારો અનુપ્પન્નસ્સ વા ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ ઉપ્પાદાય ઉપ્પન્નસ્સ ¶ વા ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાયા’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨).

સમાધિસઙ્ખાતે પન ચેતસો વૂપસમે યોનિસોમનસિકારેનસ્સ પહાનં હોતિ. તેનાહ – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, ચેતસો વૂપસમો, તત્થ યોનિસોમનસિકારબહુલીકારો, અયમાહારો અનુપ્પન્નસ્સ વા ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ અનુપ્પાદાય ઉપ્પન્નસ્સ વા ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ પહાનાયા’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨).

અપિચ છ ધમ્મા ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તિ બહુસ્સુતતા પરિપુચ્છકતા વિનયે પકતઞ્ઞુતા વુદ્ધસેવિતા કલ્યાણમિત્તતા સપ્પાયકથાતિ. બાહુસચ્ચેનપિ હિ એકં વા દ્વે વા તયો વા ચત્તારો વા પઞ્ચ વા નિકાયે પાળિવસેન ચ અત્થવસેન ચ ઉગ્ગણ્હન્તસ્સાપિ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં પહીયતિ. કપ્પિયાકપ્પિયપરિપુચ્છાબહુલસ્સાપિ, વિનયપઞ્ઞત્તિયં ચિણ્ણવસિભાવતાય પકતઞ્ઞુનોપિ, વુદ્ધે મહલ્લકત્થેરે ઉપસઙ્કમન્તસ્સાપિ, ઉપાલિત્થેરસદિસે વિનયધરે કલ્યાણમિત્તે સેવન્તસ્સાપિ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં પહીયતિ. ઠાનનિસજ્જાદીસુ કપ્પિયાકપ્પિયનિસ્સિતસપ્પાયકથાયપિ પહીયતિ. તેન વુત્તં – ‘‘છ ધમ્મા ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તી’’તિ. ઇમેહિ પન છહિ ધમ્મેહિ પહીને ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચે ઉદ્ધચ્ચસ્સ અરહત્તમગ્ગેન કુક્કુચ્ચસ્સ અનાગામિમગ્ગેન આયતિં અનુપ્પાદો હોતીતિ પજાનાતિ.

વિચિકિચ્છાટ્ઠાનીયેસુ ધમ્મેસુ અયોનિસોમનસિકારેન વિચિકિચ્છાય ઉપ્પાદો હોતિ. વિચિકિચ્છાટ્ઠાનીયા ¶ ધમ્મા નામ પુનપ્પુનં વિચિકિચ્છાય કારણત્તા વિચિકિચ્છાવ. તત્થ અયોનિસોમનસિકારં બહુલં પવત્તયતો વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જતિ. તેનાહ – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, વિચિકિચ્છાટ્ઠાનીયા ધમ્મા ¶ , તત્થ અયોનિસોમનસિકારબહુલીકારો, અયમાહારો અનુપ્પન્નાય વા વિચિકિચ્છાય ઉપ્પાદાય ઉપ્પન્નાય વા વિચિકિચ્છાય ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાયા’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨).

કુસલાદીસુ ધમ્મેસુ યોનિસોમનસિકારેન પનસ્સા પહાનં હોતિ. તેનાહ – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, કુસલાકુસલા ધમ્મા સાવજ્જાનવજ્જા ધમ્મા સેવિતબ્બાસેવિતબ્બા ધમ્મા હીનપ્પણીતા ધમ્મા કણ્હસુક્કસપ્પટિભાગા ધમ્મા, તત્થ યોનિસોમનસિકારબહુલીકારો ¶ , અયમાહારો અનુપ્પન્નાય વા વિચિકિચ્છાય અનુપ્પાદાય ઉપ્પન્નાય વા વિચિકિચ્છાય પહાનાયા’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨).

અપિચ છ ધમ્મા વિચિકિચ્છાય પહાનાય સંવત્તન્તિ બહુસ્સુતતા પરિપુચ્છકતા વિનયે પકતઞ્ઞુતા અધિમોક્ખબહુલતા કલ્યાણમિત્તતા સપ્પાયકથાતિ. બાહુસચ્ચેનપિ હિ એકં વા…પે… પઞ્ચ વા નિકાયે પાળિવસેન અત્થવસેન ચ ઉગ્ગણ્હન્તસ્સાપિ વિચિકિચ્છા પહીયતિ. તીણિ રતનાનિ આરબ્ભ પરિપુચ્છાબહુલસ્સાપિ, વિનયે ચિણ્ણવસિભાવસ્સાપિ, તીસુ રતનેસુ ઓકપ્પનિયસદ્ધાસઙ્ખાતઅધિમોક્ખબહુલસ્સાપિ, સદ્ધાધિમુત્તે વક્કલિત્થેરસદિસે કલ્યાણમિત્તે સેવન્તસ્સાપિ વિચિકિચ્છા પહીયતિ. ઠાનનિસજ્જાદીસુ તિણ્ણં રતનાનં ગુણનિસ્સિતસપ્પાયકથાયપિ પહીયતિ. તેન વુત્તં – ‘‘છ ધમ્મા વિચિકિચ્છાય પહાનાય સંવત્તન્તી’’તિ. ઇમેહિ પન છહિ ધમ્મેહિ પહીનાય વિચિકિચ્છાય સોતાપત્તિમગ્ગેન આયતિં અનુપ્પાદો હોતીતિ પજાનાતિ.

ઇતિ અજ્ઝત્તં વાતિ એવં પઞ્ચનીવરણપરિગ્ગહણેન અત્તનો વા ધમ્મેસુ, પરસ્સ વા ધમ્મેસુ, કાલેન વા અત્તનો, કાલેન વા પરસ્સ ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતિ. સમુદયવયા પનેત્થ સુભનિમિત્ત અસુભનિમિત્તાદીસુ અયોનિસોમનસિકારયોનિસોમનસિકારવસેન પઞ્ચસુ નીવરણેસુ વુત્તનયેન નીહરિતબ્બા. ઇતો પરં વુત્તનયમેવ.

કેવલઞ્હિ ¶ ઇધ નીવરણપરિગ્ગાહિકા સતિ દુક્ખસચ્ચન્તિ એવં યોજનં કત્વા નીવરણપરિગ્ગાહકસ્સ ભિક્ખુનો નિય્યાનમુખં વેદિતબ્બં. સેસં તાદિસમેવાતિ.

૧૧૬. એવં ¶ પઞ્ચનીવરણવસેન ધમ્માનુપસ્સનં વિભજિત્વા ઇદાનિ પઞ્ચક્ખન્ધવસેન વિભજિતું પુન ચપરન્તિઆદિમાહ. તત્થ પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસૂતિ ઉપાદાનસ્સ ખન્ધા ઉપાદાનક્ખન્ધા, ઉપાદાનસ્સ પચ્ચયભૂતા ધમ્મપુઞ્જા ધમ્મરાસયોતિ અત્થો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો ¶ . વિત્થારતો પન ખન્ધકથા વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તા. ઇતિ રૂપન્તિ ‘‘ઇદં રૂપં, એત્તકં રૂપં, ન ઇતો પરં રૂપં અત્થી’’તિ સભાવતો રૂપં પજાનાતિ. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારેન પન રૂપાદીનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે ખન્ધકથાયમેવ વુત્તાનિ. ઇતિ રૂપસ્સ સમુદયોતિ એવં અવિજ્જાસમુદયાદિવસેન પઞ્ચહાકારેહિ રૂપસ્સ સમુદયો. ઇતિ રૂપસ્સ અત્થઙ્ગમોતિ એવં અવિજ્જાનિરોધાદિવસેન પઞ્ચહાકારેહિ રૂપસ્સ અત્થઙ્ગમો, વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન વિસુદ્ધિમગ્ગે ઉદયબ્બયઞાણકથાયં વુત્તો.

ઇતિ અજ્ઝત્તં વાતિ એવં પઞ્ચક્ખન્ધપરિગ્ગહણેન અત્તનો વા ધમ્મેસુ, પરસ્સ વા ધમ્મેસુ, કાલેન વા અત્તનો, કાલેન વા પરસ્સ ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતિ. સમુદયવયા પનેત્થ ‘‘અવિજ્જાસમુદયા રૂપસમુદયો’’તિઆદીનં (પટિ. મ. ૧.૫૦) પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ વુત્તાનં પઞ્ઞાસાય લક્ખણાનં વસેન નીહરિતબ્બા. ઇતો પરં વુત્તનયમેવ.

કેવલઞ્હિ ઇધ ખન્ધપરિગ્ગાહિકા સતિ દુક્ખસચ્ચન્તિ એવં યોજનં કત્વા ખન્ધપરિગ્ગાહકસ્સ ભિક્ખુનો નિય્યાનમુખં વેદિતબ્બં. સેસં તાદિસમેવાતિ.

૧૧૭. એવં ¶ પઞ્ચક્ખન્ધવસેન ધમ્માનુપસ્સનં વિભજિત્વા ઇદાનિ આયતનવસેન વિભજિતું પુન ચપરન્તિઆદિમાહ. તત્થ છસુ અજ્ઝત્તિકબાહિરેસુ આયતનેસૂતિ ચક્ખુ સોતં ઘાનં જિવ્હા કાયો મનોતિ ઇમેસુ છસુ અજ્ઝત્તિકેસુ રૂપં સદ્દો ગન્ધો રસો ફોટ્ઠબ્બો ધમ્માતિ ઇમેસુ છસુ ¶ બાહિરેસુ. ચક્ખું ચ પજાનાતીતિ ચક્ખુપસાદં યાથાવસરસલક્ખણવસેન પજાનાતિ. રૂપે ચ પજાનાતીતિ બહિદ્ધા ચતુસમુટ્ઠાનિકરૂપઞ્ચ યાથાવસરસલક્ખણવસેન પજાનાતિ. યઞ્ચ તદુભયં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સંયોજનન્તિ યઞ્ચ તં ચક્ખું ચેવ રૂપે ચાતિ ઉભયં પટિચ્ચ કામરાગસંયોજનં પટિઘ-માન-દિટ્ઠિ-વિચિકિચ્છા-સીલબ્બતપરામાસ-ભવરાગ-ઇસ્સા-મચ્છરિયાવિજ્જાસંયોજનન્તિ દસવિધં સંયોજનં ઉપ્પજ્જતિ, તઞ્ચ યાથાવસરસલક્ખણવસેન પજાનાતિ.

કથં ¶ પનેતં ઉપ્પજ્જતીતિ? ચક્ખુદ્વારે તાવ આપાથગતં ઇટ્ઠારમ્મણં કામસ્સાદવસેન અસ્સાદયતો અભિનન્દતો કામરાગસંયોજનં ઉપ્પજ્જતિ. અનિટ્ઠારમ્મણે કુજ્ઝતો પટિઘસંયોજનં ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘ઠપેત્વા મં ન કોચિ અઞ્ઞો એતં આરમ્મણં વિભાવેતું સમત્થો અત્થી’’તિ મઞ્ઞતો માનસંયોજનં ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘એતં રૂપારમ્મણં નિચ્ચં ધુવ’’ન્તિ ગણ્હતો દિટ્ઠિસંયોજનં ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘એતં રૂપારમ્મણં સત્તો નુ ખો, સત્તસ્સ નુ ખો’’તિ વિચિકિચ્છતો વિચિકિચ્છાસંયોજનં ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘સમ્પત્તિભવે વત નો ઇદં સુલભં જાત’’ન્તિ ભવં પત્થેન્તસ્સ ભવરાગસંયોજનં ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘આયતિમ્પિ એવરૂપં સીલબ્બતં સમાદિયિત્વા સક્કા લદ્ધુ’’ન્તિ સીલબ્બતં સમાદિયન્તસ્સ સીલબ્બતપરામાસસંયોજનં ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘અહો વત એતં રૂપારમ્મણં અઞ્ઞે ન લભેય્યુ’’ન્તિ ઉસૂયતો ઇસ્સાસંયોજનં ઉપ્પજ્જતિ. અત્તના લદ્ધં રૂપારમ્મણં અઞ્ઞસ્સ મચ્છરાયતો મચ્છરિયસંયોજનં ઉપ્પજ્જતિ. સબ્બેહેવ સહજાતઅઞ્ઞાણવસેન અવિજ્જાસંયોજનં ઉપ્પજ્જતિ.

યથા ચ અનુપ્પન્નસ્સાતિ યેન કારણેન અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્નસ્સ તસ્સ દસવિધસ્સાપિ સંયોજનસ્સ ઉપ્પાદો હોતિ, તઞ્ચ કારણં પજાનાતિ. યથા ચ ઉપ્પન્નસ્સાતિ અપ્પહીનટ્ઠેન પન સમુદાચારવસેન વા ઉપ્પન્નસ્સ તસ્સ દસવિધસ્સાપિ સંયોજનસ્સ યેન કારણેન પહાનં હોતિ, તઞ્ચ કારણં પજાનાતિ. યથા ચ પહીનસ્સાતિ તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનપ્પહાનવસેન ¶ પહીનસ્સાપિ તસ્સ દસવિધસ્સ સંયોજનસ્સ યેન કારણેન આયતિં અનુપ્પાદો હોતિ, તઞ્ચ પજાનાતિ. કેન કારણેન પનસ્સ આયતિં અનુપ્પાદો હોતિ? દિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસઇસ્સામચ્છરિયભેદસ્સ તાવ પઞ્ચવિધસ્સ સંયોજનસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગેન ¶ આયતિં અનુપ્પાદો હોતિ. કામરાગપટિઘસંયોજનદ્વયસ્સ ઓળારિકસ્સ સકદાગામિમગ્ગેન, અણુસહગતસ્સ અનાગામિમગ્ગેન, માનભવરાગાવિજ્જાસંયોજનત્તયસ્સ અરહત્તમગ્ગેન આયતિં અનુપ્પાદો હોતિ.

સોતઞ્ચ પજાનાતિ સદ્દે ચા તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. અપિચેત્થ આયતનકથા વિત્થારતો ¶ વિસુદ્ધિમગ્ગે આયતનનિદ્દેસે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા.

ઇતિ અજ્ઝત્તં વાતિ એવં અજ્ઝત્તિકાયતનપરિગ્ગહણેન અત્તનો વા ધમ્મેસુ, બાહિરાયતનપરિગ્ગહણેન પરસ્સ વા ધમ્મેસુ, કાલેન વા અત્તનો, કાલેન વા પરસ્સ ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતિ. સમુદયવયા પનેત્થ ‘‘અવિજ્જાસમુદયા ચક્ખુસમુદયો’’તિ રૂપાયતનસ્સ રૂપક્ખન્ધે, અરૂપાયતનેસુ મનાયતનસ્સ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધે, ધમ્માયતનસ્સ સેસક્ખન્ધેસુ વુત્તનયેન નીહરિતબ્બા. લોકુત્તરધમ્મા ન ગહેતબ્બા. ઇતો પરં વુત્તનયમેવ.

કેવલઞ્હિ ઇધ આયતનપરિગ્ગાહિકા સતિ દુક્ખસચ્ચન્તિ એવં યોજનં કત્વા આયતનપરિગ્ગાહકસ્સ ભિક્ખુનો નિય્યાનમુખં વેદિતબ્બં. સેસં તાદિસમેવાતિ.

૧૧૮. એવં છ અજ્ઝત્તિકબાહિરાયતનવસેન ધમ્માનુપસ્સનં વિભજિત્વા ઇદાનિ બોજ્ઝઙ્ગવસેન વિભજિતું પુન ચપરન્તિ આદિમાહ. તત્થ બોજ્ઝઙ્ગેસૂતિ બુજ્ઝનકસત્તસ્સ અઙ્ગેસુ. સન્તન્તિ પટિલાભવસેન સંવિજ્જમાનં. સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગન્તિ સતિસઙ્ખાતં સમ્બોજ્ઝઙ્ગં. એત્થ હિ સમ્બુજ્ઝતિ આરદ્ધવિપસ્સકતો પટ્ઠાય યોગાવચરોતિ સમ્બોધિ, યાય વા સો સતિઆદિકાય સત્તધમ્મસામગ્ગિયા ¶ સમ્બુજ્ઝતિ કિલેસનિદ્દાતો ઉટ્ઠાતિ, સચ્ચાનિ વા પટિવિજ્ઝતિ, સા ધમ્મસામગ્ગી સમ્બોધિ. તસ્સ સમ્બોધિસ્સ, તસ્સા વા સમ્બોધિયા અઙ્ગન્તિ સમ્બોજ્ઝઙ્ગં. તેન વુત્તં ‘‘સતિસઙ્ખાતં સમ્બોજ્ઝઙ્ગ’’ન્તિ. સેસસમ્બોજ્ઝઙ્ગેસુપિ ઇમિનાવ નયેન વચનત્થો વેદિતબ્બો.

અસન્તન્તિ ¶ અપ્પટિલાભવસેન અવિજ્જમાનં. યથા ચ અનુપ્પન્નસ્સાતિઆદીસુ પન સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ તાવ – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠાનીયા ધમ્મા, તત્થ યોનિસોમનસિકારબહુલીકારો, અયમાહારો અનુપ્પન્નસ્સ વા સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય, ઉપ્પન્નસ્સ વા સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય ભાવનાય પારિપૂરિયા સંવત્તતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૮૩) એવં ઉપ્પાદો હોતિ ¶ . તત્થ સતિયેવ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠાનીયા ધમ્મા. યોનિસોમનસિકારો વુત્તલક્ખણોયેવ, તં તત્થ બહુલં પવત્તયતો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ઉપ્પજ્જતિ.

અપિચ ચત્તારો ધમ્મા સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ સતિસમ્પજઞ્ઞં મુટ્ઠસ્સતિપુગ્ગલપરિવજ્જનતા ઉપટ્ઠિતસ્સતિપુગ્ગલસેવનતા તદધિમુત્તતાતિ. અભિક્કન્તાદીસુ હિ સત્તસુ ઠાનેસુ સતિસમ્પજઞ્ઞેન ભત્તનિક્ખિત્તકાકસદિસે મુટ્ઠસ્સતિપુગ્ગલે પરિવજ્જનેન તિસ્સદત્તત્થેરઅભયત્થેરસદિસે ઉપટ્ઠિતસ્સતિપુગ્ગલે સેવનેન ઠાનનિસજ્જાદીસુ સતિસમુટ્ઠાપનત્થં નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તતાય ચ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ઉપ્પજ્જતિ. એવં ચતૂહિ કારણેહિ ઉપ્પન્નસ્સ પનસ્સ અરહત્તમગ્ગેન ભાવનાપારિપૂરી હોતીતિ પજાનાતિ.

ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પન – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, કુસલાકુસલા ધમ્મા…પે… કણ્હસુક્કસપ્પટિભાગા ધમ્મા, તત્થ યોનિસોમનસિકારબહુલીકારો, અયમાહારો અનુપ્પન્નસ્સ વા ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય, ઉપ્પન્નસ્સ વા ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય ભાવનાય પારિપૂરિયા સંવત્તતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨) એવં ઉપ્પાદો હોતિ.

અપિચ સત્ત ધમ્મા ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ પરિપુચ્છકતા વત્થુવિસદકિરિયા ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદના દુપ્પઞ્ઞપુગ્ગલપરિવજ્જના પઞ્ઞવન્તપુગ્ગલસેવના ગમ્ભીરઞાણચરિયપચ્ચવેક્ખણા તદધિમુત્તતાતિ. તત્થ પરિપુચ્છકતાતિ ખન્ધધાતુઆયતનઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગમગ્ગઙ્ગઝાનઙ્ગસમથવિપસ્સનાનં અત્થસન્નિસ્સિતપરિપુચ્છાબહુલતા.

વત્થુવિસદકિરિયાતિ ¶ અજ્ઝત્તિકબાહિરાનં વત્થૂનં વિસદભાવકરણં. યદા હિસ્સ કેસનખલોમા અતિદીઘા હોન્તિ, સરીરં વા ઉસ્સન્નદોસઞ્ચેવ સેદમલમક્ખિતઞ્ચ, તદા અજ્ઝત્તિકં વત્થુ અવિસદં હોતિ અપરિસુદ્ધં ¶ . યદા પન ચીવરં જિણ્ણં કિલિટ્ઠં દુગ્ગન્ધં હોતિ, સેનાસનં વા ઉક્લાપં, તદા બાહિરં વત્થુ અવિસદં હોતિ અપરિસુદ્ધં. તસ્મા કેસાદિચ્છેદાપનેન ઉદ્ધંવિરેચનઅધોવિરેચનાદીહિ સરીરસલ્લહુકભાવકરણેન ¶ ઉચ્છાદનન્હાપનેન ચ અજ્ઝત્તિકં વત્થુ વિસદં કાતબ્બં.

સૂચિકમ્મધોવનરજનપરિભણ્ડકરણાદીહિ બાહિરં વત્થુ વિસદં કાતબ્બં. એતસ્મિઞ્હિ અજ્ઝત્તિકબાહિરે વત્થુસ્મિં અવિસદે ઉપ્પન્નેસુ ચિત્તચેતસિકેસુ ઞાણમ્પિ અપરિસુદ્ધં હોતિ, અપરિસુદ્ધાનિ દીપકપલ્લકવટ્ટિતેલાનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્નદીપસિખાય ઓભાસો વિય. વિસદે પન અજ્ઝત્તિકબાહિરે વત્થુમ્હિ ઉપ્પન્નેસુ ચિત્તચેતસિકેસુ ઞાણમ્પિ વિસદં હોતિ, પરિસુદ્ધાનિ દીપકપલ્લકવટ્ટિતેલાનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્નદીપસિખાય ઓભાસો વિય. તેન વુત્તં – ‘‘વત્થુવિસદકિરિયા ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તતી’’તિ.

ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદના નામ સદ્ધાદીનં ઇન્દ્રિયાનં સમભાવકરણં. સચે હિસ્સ સદ્ધિન્દ્રિયં બલવં હોતિ, ઇતરાનિ મન્દાનિ. તતો વીરિયિન્દ્રિયં પગ્ગહકિચ્ચં, સતિન્દ્રિયં ઉપટ્ઠાનકિચ્ચં, સમાધિન્દ્રિયં અવિક્ખેપકિચ્ચં, પઞ્ઞિન્દ્રિયં દસ્સનકિચ્ચં કાતું ન સક્કોતિ. તસ્મા તં ધમ્મસભાવપચ્ચવેક્ખણેન વા યથા વા મનસિકરોતો બલવં જાતં, તથા અમનસિકારેન હાપેતબ્બં. વક્કલિત્થેરસ્સ વત્થુ ચેત્થ નિદસ્સનં. સચે પન વીરિયિન્દ્રિયં બલવં હોતિ, અથ નેવ સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમોક્ખકિચ્ચં કાતું સક્કોતિ, ન ઇતરાનિ ઇતરકિચ્ચભેદં. તસ્મા તં પસ્સદ્ધાદિભાવનાય હાપેતબ્બં. તત્રાપિ સોણત્થેરસ્સ વત્થુ દસ્સેતબ્બં. એવં સેસેસુપિ એકસ્સ બલવભાવે સતિ ઇતરેસં અત્તનો કિચ્ચેસુ અસમત્થતા વેદિતબ્બા.

વિસેસતો પનેત્થ સદ્ધાપઞ્ઞાનં સમાધિવીરિયાનં ચ સમતં પસંસન્તિ. બલવસદ્ધો હિ મન્દપઞ્ઞો મુધાપસન્નો હોતિ, અવત્થુસ્મિં પસીદતિ. બલવપઞ્ઞો મન્દસદ્ધો કેરાટિકપક્ખં ભજતિ. ભેસજ્જસમુટ્ઠિતો વિય રોગો અતેકિચ્છો હોતિ. ચિત્તુપ્પાદમત્તેનેવ કુસલં હોતીતિ અતિધાવિત્વા દાનાદીનિ અકરોન્તો નિરયે ઉપ્પજ્જતિ. ઉભિન્નં સમતાય વત્થુસ્મિંયેવ પસીદતિ ¶ . બલવસમાધિં પન મન્દવીરિયં સમાધિસ્સ કોસજ્જપક્ખત્તા કોસજ્જં અધિભવતિ. બલવવીરિયં મન્દસમાધિં વીરિયસ્સ ઉદ્ધચ્ચપક્ખત્તા ¶ ઉદ્ધચ્ચં અધિભવતિ ¶ . સમાધિ પન વીરિયેન સંયોજિતો કોસજ્જે પતિતું ન લભતિ. વીરિયં સમાધિના સંયોજિતં ઉદ્ધચ્ચે પતિતું ન લભતિ. તસ્મા તદુભયં સમં કાતબ્બં. ઉભયસમતાય હિ અપ્પના હોતિ.

અપિચ સમાધિકમ્મિકસ્સ બલવતીપિ સદ્ધા વટ્ટતિ. એવં સદ્દહન્તો ઓકપ્પેન્તો અપ્પનં પાપુણિસ્સતિ. સમાધિપઞ્ઞાસુ પન સમાધિકમ્મિકસ્સ એકગ્ગતા બલવતી વટ્ટતિ, એવઞ્હિ સો અપ્પનં પાપુણાતિ. વિપસ્સનાકમ્મિકસ્સ પઞ્ઞા બલવતી વટ્ટતિ, એવઞ્હિ સો લક્ખણપ્પટિવેધં પાપુણાતિ. ઉભિન્નં પન સમતાયપિ અપ્પના હોતિયેવ. સતિ પન સબ્બત્થ બલવતી વટ્ટતિ. સતિ હિ ચિત્તં ઉદ્ધચ્ચપક્ખિકાનં સદ્ધાવીરિયપઞ્ઞાનં વસેન ઉદ્ધચ્ચપાતતો, કોસજ્જપક્ખિકેન ચ સમાધિના કોસજ્જપાતતો રક્ખતિ. તસ્મા સા લોણધૂપનં વિય સબ્બબ્યઞ્જનેસુ સબ્બકમ્મિકઅમચ્ચો વિય ચ સબ્બરાજકિચ્ચેસુ સબ્બત્થ ઇચ્છિતબ્બા. તેનાહ – ‘‘સતિ ચ પન સબ્બત્થિકા વુત્તા ભગવતા. કિં કારણા? ચિત્તઞ્હિ સતિ પટિસરણં, આરક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના ચ સતિ, ન ચ વિના સતિયા ચિત્તસ્સ પગ્ગહનિગ્ગહો હોતી’’તિ.

દુપ્પઞ્ઞપુગ્ગલપરિવજ્જના નામ ખન્ધાદિભેદે અનોગાળ્હપઞ્ઞાનં દુમ્મેધપુગ્ગલાનં આરકાવ પરિવજ્જનં. પઞ્ઞવન્તપુગ્ગલસેવના નામ સમપઞ્ઞાસલક્ખણપરિગ્ગાહિકાય ઉદયબ્બયપઞ્ઞાય સમન્નાગતપુગ્ગલસેવના. ગમ્ભીરઞાણચરિયપચ્ચવેક્ખણા નામ ગમ્ભીરેસુ ખન્ધાદીસુ પવત્તાય ગમ્ભીરપઞ્ઞાય પભેદપચ્ચવેક્ખણા. તદધિમુત્તતા નામ ઠાનનિસજ્જાદીસુ ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસમુટ્ઠાપનત્થં નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તતા. એવં ઉપ્પન્નસ્સ પનસ્સ અરહત્તમગ્ગેન ભાવનાપારિપૂરી હોતીતિ પજાનાતિ.

વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, આરબ્ભધાતુ નિક્કમધાતુ પરક્કમધાતુ, તત્થ યોનિસો મનસિકારબહુલીકારો, અયમાહારો અનુપ્પન્નસ્સ વા વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય, ઉપ્પન્નસ્સ વા વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય ભાવનાય પારિપૂરિયા સંવત્તતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨) એવં ઉપ્પાદો હોતિ.

અપિચ ¶ ¶ એકાદસ ધમ્મા વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય ¶ સંવત્તન્તિ અપાયભયપચ્ચવેક્ખણતા આનિસંસદસ્સાવિતા ગમનવીથિપચ્ચવેક્ખણતા પિણ્ડપાતાપચાયનતા દાયજ્જમહત્તપચ્ચવેક્ખણતા સત્થુમહત્તપચ્ચવેક્ખણતા જાતિમહત્તપચ્ચવેક્ખણતા સબ્રહ્મચારિમહત્તપચ્ચવેક્ખણતા કુસીતપુગ્ગલપરિવજ્જનતા આરદ્ધવીરિયપુગ્ગલસેવનતા તદધિમુત્તતાતિ.

તત્થ નિરયેસુ પઞ્ચવિધબન્ધનકમ્મકારણતો પટ્ઠાય મહાદુક્ખં અનુભવનકાલેપિ, તિરચ્છાનયોનિયં જાલક્ખિપકુમીનાદીહિ ગહિતકાલેપિ, પાજનકણ્ટકાદિપ્પહારતુન્નસ્સ પન સકટવાહનાદિકાલેપિ, પેત્તિવિસયે અનેકાનિપિ વસ્સસહસ્સાનિ એકં બુદ્ધન્તરમ્પિ ખુપ્પિપાસાહિ આતુરિતકાલેપિ, કાલકઞ્જિકઅસુરેસુ સટ્ઠિહત્થઅસીતિહત્થપ્પમાણેન અટ્ઠિચમ્મમત્તેનેવ અત્તભાવેન વાતાતપાદિદુક્ખાનુભવનકાલેપિ ન સક્કા વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ઉપ્પાદેતું. અયમેવ તે ભિક્ખુ કાલો વીરિયકરણાયાતિ એવં અપાયભયં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ઉપ્પજ્જતિ.

‘‘ન સક્કા કુસીતેન નવલોકુત્તરધમ્મં લદ્ધું, આરદ્ધવીરિયેનેવ સક્કા અયમાનિસંસો વીરિયસ્સા’’તિ એવં આનિસંસદસ્સાવિનોપિ ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘સબ્બબુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધમહાસાવકેહિ તે ગતમગ્ગો ગન્તબ્બો, સો ચ ન સક્કા કુસીતેન ગન્તુ’’ન્તિ એવં ગમનવીથિં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘યે તં પિણ્ડપાતાદીહિ ઉપટ્ઠહન્તિ, ઇમે તે મનુસ્સા નેવ ઞાતકા, ન દાસકમ્મકરા, નાપિ ‘તં નિસ્સાય જીવિસ્સામા’તિ તે પણીતાનિ પિણ્ડપાતાદીનિ દેન્તિ, અથ ખો અત્તનો કારાનં મહપ્ફલતં પચ્ચાસીસમાના દેન્તિ, સત્થારાપિ ‘અયં ઇમે પચ્ચયે પરિભુઞ્જિત્વા કાયદળ્હીબહુલો સુખં વિહરિસ્સતી’તિ ન એવં સમ્પસ્સતા તુય્હં પચ્ચયા અનુઞ્ઞાતા, અથ ખો ‘અયં ઇમે પરિભુઞ્જમાનો સમણધમ્મં કત્વા વટ્ટદુક્ખતો મુચ્ચિસ્સતી’તિ તે પચ્ચયા અનુઞ્ઞાતા, સો દાનિ ત્વં કુસીતો વિહરન્તો ન તં પિણ્ડં અપચાયિસ્સસિ, આરદ્ધવીરિયસ્સેવ હિ પિણ્ડપાતાપચાયનં નામ હોતી’’તિ એવં પિણ્ડપાતાપચાયનં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતિ મહામિત્તત્થેરસ્સ ¶ વિય.

થેરો ¶ કિર કસ્સકલેણે નામ પટિવસતિ. તસ્સ ચ ગોચરગામે એકા મહાઉપાસિકા થેરં ¶ પુત્તં કત્વા પટિજગ્ગતિ. સા એકદિવસં અરઞ્ઞં ગચ્છન્તી ધીતરં આહ – ‘‘અમ્મ અસુકસ્મિં ઠાને પુરાણતણ્ડુલા, અસુકસ્મિં ખીરં, અસુકસ્મિં સપ્પિ, અસુકસ્મિં ફાણિતં, તવ ભાતિકસ્સ અય્યમિત્તસ્સ આગતકાલે ભત્તં પચિત્વા ખીરસપ્પિફાણિતેહિ સદ્ધિં દેહિ, ત્વં ચ ભુઞ્જેય્યાસિ, અહં પન હિય્યો પક્કં પારિવાસિકભત્તં કઞ્જિકેન ભુત્તામ્હી’’તિ. દિવા કિં ભુઞ્જિસ્સસિ અમ્માતિ? સાકપણ્ણં પક્ખિપિત્વા કણતણ્ડુલેહિ અમ્બિલયાગું પચિત્વા ઠપેહિ અમ્માતિ.

થેરો ચીવરં પારુપિત્વા પત્તં નીહરન્તોવ તં સદ્દં સુત્વા અત્તાનં ઓવદિ – ‘‘મહાઉપાસિકા કિર કઞ્જિયેન પારિવાસિકભત્તં ભુઞ્જિ, દિવાપિ કણપણ્ણમ્બિલયાગું ભુઞ્જિસ્સતિ, તુય્હં અત્થાય પન પુરાણતણ્ડુલાદીનિ આચિક્ખતિ, તં નિસ્સાય ખો પનેસા નેવ ખેત્તં ન વત્થું ન ભત્તં ન વત્થં પચ્ચાસીસતિ, તિસ્સો પન સમ્પત્તિયો પત્થયમાના દેતિ, ત્વં એતિસ્સા તા સમ્પત્તિયો દાતું સક્ખિસ્સસિ ન સક્ખિસ્સસીતિ, અયં ખો પન પિણ્ડપાતો તયા સરાગેન સદોસેન સમોહેન ન સક્કા ગણ્હિતુન્તિ પત્તં થવિકાય પક્ખિપિત્વા ગણ્ઠિકં મુઞ્ચિત્વા નિવત્તિત્વા કસ્સકલેણમેવ ગન્ત્વા પત્તં હેટ્ઠામઞ્ચે ચીવરં ચીવરવંસે ઠપેત્વા અરહત્તં અપાપુણિત્વા ન નિક્ખમિસ્સામી’’તિ વીરિયં અધિટ્ઠહિત્વા નિસીદિ. દીઘરત્તં અપ્પમત્તો હુત્વા નિવુત્થભિક્ખુ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા પુરેભત્તમેવ અરહત્તં પત્વા વિકસિતં વિય પદુમં મહાખીણાસવો સિતં કરોન્તોવ નિક્ખમિ. લેણદ્વારે રુક્ખમ્હિ અધિવત્થા દેવતા –

‘‘નમો તે પુરિસાજઞ્ઞ, નમો તે પુરિસુત્તમ;

યસ્સ તે આસવા ખીણા, દક્ખિણેય્યોસિ મારિસા’’તિ. –

એવં ઉદાનં ઉદાનેત્વા ‘‘ભન્તે, પિણ્ડાય પવિટ્ઠાનં તુમ્હાદિસાનં અરહન્તાનં ભિક્ખં દત્વા મહલ્લકિત્થિયો દુક્ખા મુચ્ચિસ્સન્તી’’તિ આહ.

થેરો ¶ ઉટ્ઠહિત્વા દ્વારં વિવરિત્વા કાલં ઓલોકેન્તો પાતોયેવાતિ ઞત્વા પત્તચીવરમાદાય ગામં પાવિસિ. દારિકાપિ ભત્તં સમ્પાદેત્વા ‘‘ઇદાનિ મે ભાતા આગમિસ્સતિ ¶ , ઇદાનિ આગમિસ્સતી’’તિ દ્વારં ઓલોકયમાના નિસીદિ. સા થેરે ઘરદ્વારં સમ્પત્તે પત્તં ગહેત્વા સપ્પિફાણિતયોજિતસ્સ ખીરપિણ્ડપાતસ્સ પૂરેત્વા હત્થે ઠપેસિ. થેરો ‘‘સુખં હોતૂ’’તિ અનુમોદનં કત્વા પક્કામિ. સાપિ તં ઓલોકયમાનાવ ¶ અટ્ઠાસિ. થેરસ્સ હિ તદા અતિવિય પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો અહોસિ, વિપ્પસન્નાનિ ઇન્દ્રિયાનિ, મુખં બન્ધના પમુત્તતાલપક્કં વિય અતિવિય વિરોચિત્થ. મહાઉપાસિકા અરઞ્ઞા આગન્ત્વા ‘‘કિં અમ્મ, ભાતિકો તે આગતો’’તિ પુચ્છિ. સા સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેસિ. સા ઉપાસિકા ‘‘અજ્જ મે પુત્તસ્સ પબ્બજિતકિચ્ચં મત્થકં પત્ત’’ન્તિ ઞત્વા ‘‘અભિરમતિ તે અમ્મ ભાતા બુદ્ધસાસને ન ઉક્કણ્ઠતી’’તિ આહ.

‘‘મહન્તં ખો પનેતં સત્થુ દાયજ્જં, યદિદં સત્તઅરિયધનં નામ, તં ન સક્કા કુસીતેન ગહેતું. યથા હિ વિપ્પટિપન્નં પુત્તં માતાપિતરો ‘અયં અમ્હાકં અપુત્તો’તિ પરિબાહિરં કરોન્તિ, સો તેસં અચ્ચયેન દાયજ્જં ન લભતિ, એવં કુસીતોપિ ઇદં અરિયધનદાયજ્જં ન લભતિ, આરદ્ધવીરિયોવ લભતી’’તિ દાયજ્જમહત્તતં પચ્ચવેક્ખતોપિ ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘મહા ખો પન તે સત્થા, સત્થુનો હિ માતુકુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિગ્ગહણકાલેપિ અભિનિક્ખમનેપિ અભિસમ્બોધિયમ્પિ ધમ્મચક્કપ્પવત્તનયમકપાટિહારિયદેવોરોહણ-આયુસઙ્ખારવોસ્સજ્જનેસુપિ પરિનિબ્બાનકાલેપિ દસસહસ્સિલોકધાતુ કમ્પિત્થ, યુત્તં નુ તે એવરૂપસ્સ સત્થુનો સાસને ‘પબ્બજિત્વા કુસીતેન ભવિતુ’’’ન્તિ એવં સત્થુમહત્તં પચ્ચવેક્ખતોપિ ઉપ્પજ્જતિ.

જાતિયાપિ – ‘‘ત્વં ઇદાનિ ન લામકજાતિકો, અસમ્ભિન્નાય મહાસમ્મતપવેણિયા આગતો, ઉક્કાકરાજવંસે જાતોસિ, સુદ્ધોધનમહારાજસ્સ મહામાયાદેવિયા ચ નત્તા, રાહુલભદ્દસ્સ કનિટ્ઠો, તયા નામ એવરૂપેન જિનપુત્તેન હુત્વા ન યુત્તં કુસીતેન વિહરિતુ’’ન્તિ એવં જાતિમહત્તં પચ્ચવેક્ખતોપિ ઉપ્પજ્જતિ. ‘‘સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના ચેવ અસીતિ ચ મહાસાવકા વીરિયેનેવ લોકુત્તરધમ્મં પટિવિજ્ઝિંસુ, ત્વં એતેસં સબ્રહ્મચારીનં ¶ મગ્ગં પટિપજ્જિસ્સસિ ન પટિપજ્જિસ્સસી’’તિ એવં સબ્રહ્મચારિમહત્તં પચ્ચવેક્ખતોપિ ઉપ્પજ્જતિ. કુચ્છિં પૂરેત્વા ઠિતઅજગરસદિસે વિસ્સટ્ઠકાયિકચેતસિકવીરિયે કુસીતપુગ્ગલે પરિવજ્જન્તસ્સાપિ, આરદ્ધવીરિયે પહિતત્તે પુગ્ગલે સેવન્તસ્સાપિ, ઠાનનિસજ્જાદીસુ વીરિયુપ્પાદનત્થં ¶ નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતિ. એવં ઉપ્પન્નસ્સ પનસ્સ અરહત્તમગ્ગેન ભાવનાપારિપૂરી હોતીતિ પજાનાતિ.

પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠાનીયા ધમ્મા, તત્થ યોનિસોમનસિકારબહુલીકારો, અયમાહારો અનુપ્પન્નસ્સ વા પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ¶ ઉપ્પાદાય, ઉપ્પન્નસ્સ વા પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય ભાવનાય પારિપૂરિયા સંવત્તતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨) એવં ઉપ્પાદો હોતિ. તત્થ પીતિયેવ પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠાનીયા ધમ્મા નામ, તસ્સ ઉપ્પાદકમનસિકારો યોનિસોમનસિકારો નામ.

અપિચ એકાદસ ધમ્મા પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ બુદ્ધાનુસ્સતિ ધમ્મસઙ્ઘસીલચાગદેવતાનુસ્સતિ ઉપસમાનુસ્સતિ લૂખપુગ્ગલપરિવજ્જનતા સિનિદ્ધપુગ્ગલસેવનતા પસાદનીયસુત્તન્તપચ્ચવેક્ખણતા તદધિમુત્તતાતિ.

બુદ્ધગુણે અનુસ્સરન્તસ્સાપિ હિ યાવ ઉપચારા સકલસરીરં ફરમાનો પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ઉપ્પજ્જતિ. ધમ્મસઙ્ઘગુણે અનુસ્સરન્તસ્સાપિ, દીઘરત્તં અખણ્ડં કત્વા રક્ખિતં ચતુપારિસુદ્ધિસીલં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ, ગિહિનો દસસીલપઞ્ચસીલં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ, દુબ્ભિક્ખભયાદીસુ પણીતં ભોજનં સબ્રહ્મચારીનં દત્વા ‘‘એવં નામ અદમ્હા’’તિ ચાગં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ, ગિહિનોપિ એવરૂપે કાલે સીલવન્તાનં દિન્નદાનં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ, યેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતા દેવતા દેવત્તં પત્તા, તથારૂપાનં ગુણાનં અત્તનિ અત્થિતં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ, ‘‘સમાપત્તિયા વિક્ખમ્ભિતા કિલેસા સટ્ઠિપિ, સત્તતિપિ વસ્સાનિ ન સમુદાચરન્તી’’તિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ, ચેતિયદસ્સનબોધિદસ્સનથેરદસ્સનેસુ અસક્કચ્ચકિરિયાય સંસૂચિતલૂખભાવે બુદ્ધાદીસુ ¶ પસાદસિનેહાભાવેન ગદ્રભપિટ્ઠે રજસદિસે લૂખપુગ્ગલે પરિવજ્જન્તસ્સાપિ, બુદ્ધાદીસુ પસાદબહુલે મુદુચિત્તે સિનિદ્ધપુગ્ગલે સેવન્તસ્સાપિ, રતનત્તયગુણપરિદીપકે પસાદનીયે સુત્તન્તે પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાપિ, ઠાનનિસજ્જાદીસુ પીતિઉપ્પાદનત્થં નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતિ. એવં ઉપ્પન્નસ્સ પનસ્સ અરહત્તમગ્ગેન ભાવનાપારિપૂરી હોતીતિ પજાનાતિ.

પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ¶ – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, કાયપસ્સદ્ધિ ચિત્તપસ્સદ્ધિ, તત્થ યોનિસોમનસિકારબહુલીકારો, અયમાહારો અનુપ્પન્નસ્સ વા પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય, ઉપ્પન્નસ્સ વા પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય ભાવનાય પારિપૂરિયા સંવત્તતી’’તિ એવં ઉપ્પાદો હોતિ.

અપિચ સત્ત ધમ્મા પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ પણીતભોજનસેવનતા ઉતુસુખસેવનતા ઇરિયાપથસુખસેવનતા મજ્ઝત્તપયોગતા ¶ સારદ્ધકાયપુગ્ગલપરિવજ્જનતા પસ્સદ્ધકાયપુગ્ગલસેવનતા તદધિમુત્તતાતિ.

પણીતઞ્હિ સિનિદ્ધં સપ્પાયભોજનં ભુઞ્જન્તસ્સાપિ, સીતુણ્હેસુ ઉતૂસુ ઠાનાદીસુ ઇરિયાપથેસુ સપ્પાયં ઉતું ચ ઇરિયાપથં ચ સેવન્તસ્સાપિ પસ્સદ્ધિ ઉપ્પજ્જતિ. યો પન મહાપુરિસજાતિકો સબ્બઉતુઇરિયાપથક્ખમોવ હોતિ, ન તં સન્ધાયેતં વુત્તં. યસ્સ સભાગવિસભાગતા અત્થિ, તસ્સેવ વિસભાગે ઉતુઇરિયાપથે વજ્જેત્વા સભાગે સેવન્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતિ. મજ્ઝત્તપયોગો વુચ્ચતિ અત્તનો ચ પરસ્સ ચ કમ્મસ્સકતાપચ્ચવેક્ખણા, ઇમિના મજ્ઝત્તપયોગેન ઉપ્પજ્જતિ. યો લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પરં વિહેઠયમાનોવ વિચરતિ. એવરૂપં સારદ્ધકાયં પુગ્ગલં પરિવજ્જન્તસ્સાપિ, સંયતપાદપાણિં પસ્સદ્ધકાયં પુગ્ગલં સેવન્તસ્સાપિ, ઠાનનિસજ્જાદીસુ પસ્સદ્ધિઉપ્પાદનત્થાય નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતિ. એવં ઉપ્પન્નસ્સ પનસ્સ અરહત્તમગ્ગેન ભાવનાપારિપૂરી હોતીતિ પજાનાતિ.

સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, સમથનિમિત્તં અબ્યગ્ગનિમિત્તં, તત્થ યોનિસોમનસિકારબહુલીકારો, અયમાહારો અનુપ્પન્નસ્સ વા સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ¶ ઉપ્પાદાય, ઉપ્પન્નસ્સ વા સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય ભાવનાય પારિપૂરિયા સંવત્તતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨) એવં ઉપ્પાદો હોતિ. તત્થ સમથોવ સમથનિમિત્તં, અવિક્ખેપટ્ઠેન ચ અબ્યગ્ગનિમિત્તન્તિ.

અપિચ એકાદસ ધમ્મા સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ વત્થુવિસદકિરિયતા ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદનતા નિમિત્તકુસલતા સમયે ચિત્તસ્સ પગ્ગહણતા સમયે ચિત્તસ્સ નિગ્ગહણતા ¶ સમયે સમ્પહંસનતા સમયે અજ્ઝુપેક્ખનતા અસમાહિતપુગ્ગલપરિવજ્જનતા સમાહિતપુગ્ગલસેવનતા ઝાનવિમોક્ખપચ્ચવેક્ખણતા તદધિમુત્તતાતિ. તત્થ વત્થુવિસદકિરિયતા ચ ઇન્દ્રિયસમત્તપટિપાદનતા ચ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા.

નિમિત્તકુસલતા નામ કસિણનિમિત્તસ્સ ઉગ્ગહણકુસલતા. સમયે ચિત્તસ્સ પગ્ગહણતાતિ યસ્મિં સમયે અતિસિથિલવીરિયતાદીહિ લીનં ચિત્તં હોતિ, તસ્મિં સમયે ધમ્મવિચયવીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસમુટ્ઠાપનેન તસ્સ પગ્ગહણં. સમયે ચિત્તસ્સ નિગ્ગહણતાતિ યસ્મિં સમયે અચ્ચારદ્ધવીરિયતાદીહિ ¶ ઉદ્ધતં ચિત્તં હોતિ, તસ્મિં સમયે પસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસમુટ્ઠાપનેન તસ્સ નિગ્ગહણં. સમયે સમ્પહંસનતાતિ યસ્મિં સમયે ચિત્તં પઞ્ઞાપયોગમન્દતાય વા ઉપસમસુખાનધિગમેન વા નિરસ્સાદં હોતિ, તસ્મિં સમયે અટ્ઠસંવેગવત્થુપચ્ચવેક્ખણેન સંવેજેતિ. અટ્ઠ સંવેગવત્થૂનિ નામ જાતિજરાબ્યાધિમરણાનિ ચત્તારિ, અપાયદુક્ખં પઞ્ચમં, અતીતે વટ્ટમૂલકં દુક્ખં, અનાગતે વટ્ટમૂલકં દુક્ખં, પચ્ચુપ્પન્ને આહારપરિયેટ્ઠિમૂલકં દુક્ખન્તિ. રતનત્તયગુણાનુસ્સરણેન ચ પસાદં જનેતિ. અયં વુચ્ચતિ ‘‘સમયે સમ્પહંસનતા’’તિ.

સમયે અજ્ઝુપેક્ખનતા નામ યસ્મિં સમયે સમ્માપટિપત્તિં આગમ્મ અલીનં અનુદ્ધતં અનિરસ્સાદં આરમ્મણે સમપ્પવત્તં સમથવીથિપટિપન્નં ચિત્તં હોતિ, તદાસ્સ પગ્ગહનિગ્ગહસમ્પહંસનેસુ ન બ્યાપારં આપજ્જતિ સારથિ વિય સમપ્પવત્તેસુ. અસ્સેસુ. અયં વુચ્ચતિ ‘‘સમયે અજ્ઝુપેક્ખનતા’’તિ. અસમાહિતપુગ્ગલપરિવજ્જનતા નામ ઉપચારં વા અપ્પનં વા અપ્પત્તાનં વિક્ખિત્તચિત્તાનં પુગ્ગલાનં આરકા પરિવજ્જનં. સમાહિતપુગ્ગલસેવનતા નામ ઉપચારેન વા અપ્પનાય વા સમાહિતચિત્તાનં ¶ સેવના ભજના પયિરુપાસના. તદધિમુત્તતા નામ ઠાનનિસજ્જાદીસુ સમાધિઉપ્પાદનત્થંયેવ નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તતા. એવઞ્હિ પટિપજ્જતો એસ ઉપ્પજ્જતિ. એવં ઉપ્પન્નસ્સ પનસ્સ અરહત્તમગ્ગેન ભાવનાપારિપૂરી હોતીતિ પજાનાતિ.

ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ – ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠાનીયા ધમ્મા, તત્થ યોનિસોમનસિકારબહુલીકારો, અયમાહારો અનુપ્પન્નસ્સ વા ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય, ઉપ્પન્નસ્સ વા ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય ભાવનાય પારિપૂરિયા સંવત્તતી’’તિ ¶ (સં. નિ. ૫.૨૩૨) એવં ઉપ્પાદો હોતિ. તત્થ ઉપેક્ખાયેવ ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગટ્ઠાનીયા ધમ્મા નામ.

અપિચ પઞ્ચ ધમ્મા ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપ્પાદાય સંવત્તન્તિ સત્તમજ્ઝત્તતા સઙ્ખારમજ્ઝત્તતા સત્તસઙ્ખારકેલાયનપુગ્ગલપરિવજ્જનતા સત્તસઙ્ખારમજ્ઝત્તપુગ્ગલસેવનતા તદધિમુત્તતાતિ.

તત્થ દ્વીહાકારેહિ સત્તમજ્ઝત્તતં સમુટ્ઠાપેતિ – ‘‘ત્વં અત્તનો કમ્મેન આગન્ત્વા અત્તનો કમ્મેન ગમિસ્સસિ, એસોપિ અત્તનો કમ્મેન આગન્ત્વા ¶ અત્તનો કમ્મેન ગમિસ્સતિ, ત્વં કં કેલાયસી’’તિ એવં કમ્મસ્સકતાપચ્ચવેક્ખણેન ચ, ‘‘પરમત્થતો સત્તોયેવ નત્થિ, સો ત્વં કં કેલાયસી’’તિ એવં નિસ્સત્તપચ્ચવેક્ખણેન ચ. દ્વીહેવાકારેહિ સઙ્ખારમજ્ઝત્તતં સમુટ્ઠાપેતિ – ‘‘ઇદં ચીવરં અનુપુબ્બેન વણ્ણવિકારં ચેવ જિણ્ણભાવં ચ ઉપગન્ત્વા પાદપુઞ્છનચોળકં હુત્વા યટ્ઠિકોટિયા છડ્ડનીયં ભવિસ્સતિ, સચે પનસ્સ સામિકો ભવેય્ય, નાસ્સ એવં વિનસ્સિતું દદેય્યા’’તિ એવં અસામિકભાવં પચ્ચવેક્ખણેન, ‘‘અનદ્ધનિયં ઇદં તાવકાલિક’’ન્તિ એવં તાવકાલિકતાપચ્ચવેક્ખણેન ચ. યથા ચ ચીવરે, એવં પત્તાદીસુપિ યોજના કાતબ્બા.

સત્તસઙ્ખારકેલાયનપુગ્ગલપરિવજ્જનતાતિ એત્થ યો પુગ્ગલો ગિહિ વા અત્તનો પુત્તધીતાદિકે, પબ્બજિતો વા અત્તનો અન્તેવાસિકસમાનુપજ્ઝાયકાદિકે મમાયતિ, સહત્થેનેવ નેસં કેસચ્છેદનસૂચિકમ્મચીવરધોવનરજનપત્તપચનાદીનિ કરોતિ, મુહુત્તમ્પિ અપસ્સન્તો ‘‘અસુકો સામણેરો કુહિં, અસુકો દહરો કુહિ’’ન્તિ ભન્તમિગો વિય ઇતો ચિતો ચ આલોકેતિ ¶ , અઞ્ઞેન કેસચ્છેદનાદીનં અત્થાય ‘‘મુહુત્તં તાવ અસુકં પેસેથા’’તિ યાચીયમાનોપિ ‘‘અમ્હેપિ તં અત્તનો કમ્મં ન કારેમ, તુમ્હે તં ગહેત્વા કિલમેસ્સથા’’તિ ન દેતિ. અયં સત્તકેલાયનો નામ. યો પન પત્તચીવરથાલકકત્તરયટ્ઠિઆદીનિ મમાયતિ, અઞ્ઞસ્સ હત્થેન પરામસિતુમ્પિ ન દેતિ, તાવકાલિકં યાચિતો ‘‘મયમ્પિ ઇદં મમાયન્તા ન પરિભુઞ્જામ, તુમ્હાકં કિં દસ્સામા’’તિ વદતિ. અયં સઙ્ખારકેલાયનો નામ. યો પન તેસુ દ્વીસુપિ વત્થૂસુ મજ્ઝત્તો ઉદાસિનો. અયં સત્તસઙ્ખારમજ્ઝત્તો નામ. ઇતિ અયં ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો એવરૂપં સત્તસઙ્ખારકેલાયનં પુગ્ગલં આરકા પરિવજ્જન્તસ્સાપિ, સત્તસઙ્ખારમજ્ઝત્તપુગ્ગલં સેવન્તસ્સાપિ, ઠાનનિસજ્જાદીસુ ¶ તદુપ્પાદનત્થં નિન્નપોણપબ્ભારચિત્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતિ. એવં ઉપ્પન્નસ્સ પનસ્સ અરહત્તમગ્ગેન ભાવનાપારિપૂરી હોતીતિ પજાનાતિ.

ઇતિ અજ્ઝત્તં વાતિ એવં અત્તનો વા સત્ત સમ્બોજ્ઝઙ્ગે પરિગ્ગણ્હિત્વા, પરસ્સ વા, કાલેન વા અત્તનો, કાલેન વા પરસ્સ બોજ્ઝઙ્ગે પરિગ્ગણ્હિત્વા ¶ ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતિ. સમુદયવયા પનેત્થ બોજ્ઝઙ્ગાનં નિબ્બત્તિનિરોધવસેન વેદિતબ્બા. ઇતો પરં વુત્તનયમેવ.

કેવલઞ્હિ ઇધ બોજ્ઝઙ્ગપરિગ્ગાહિકા સતિ દુક્ખસચ્ચન્તિ એવં યોજનં કત્વા બોજ્ઝઙ્ગપરિગ્ગાહકસ્સ ભિક્ખુનો નિય્યાનમુખં વેદિતબ્બં. સેસં તાદિસમેવાતિ.

બોજ્ઝઙ્ગપબ્બવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૯. એવં સત્તબોજ્ઝઙ્ગવસેન ધમ્માનુપસ્સનં વિભજિત્વા ઇદાનિ ચતુસચ્ચવસેન વિભજિતું પુન ચપરન્તિઆદિમાહ.

તત્થ ઇદં દુક્ખન્તિ યથાભૂતં પજાનાતીતિ ઠપેત્વા તણ્હં તેભૂમકે ધમ્મે ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ યથાસભાવતો પજાનાતિ, તસ્સેવ ખો પન દુક્ખસ્સ જનિકં સમુટ્ઠાપિકં પુરિમતણ્હં ‘‘અયં દુક્ખસમુદયો’’તિ, ઉભિન્નં અપ્પવત્તિં નિબ્બાનં ‘‘અયં દુક્ખનિરોધો’’તિ, દુક્ખપરિજાનનં સમુદયપજહનં નિરોધસચ્છિકરણં અરિયમગ્ગં ‘‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ યથાસભાવતો પજાનાતીતિ અત્થો. અવસેસા અરિયસચ્ચકથા વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતાયેવ.

ઇતિ અજ્ઝત્તં વાતિ એવં અત્તનો વા ચત્તારિ સચ્ચાનિ ¶ પરિગ્ગણ્હિત્વા, પરસ્સ વા, કાલેન વા અત્તનો, કાલેન વા પરસ્સ ચત્તારિ સચ્ચાનિ પરિગ્ગણ્હિત્વા ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરતિ. સમુદયવયા પનેત્થ ચતુન્નં સચ્ચાનં યથાસમ્ભવતો ઉપ્પત્તિનિવત્તિવસેન વેદિતબ્બા. ઇતો પરં વુત્તનયમેવ.

કેવલઞ્હિ ¶ ઇધ ચતુસચ્ચપરિગ્ગાહિકા સતિ દુક્ખસચ્ચન્તિ એવં યોજનં કત્વા સચ્ચપરિગ્ગાહકસ્સ ભિક્ખુનો નિય્યાનમુખં વેદિતબ્બં. સેસં તાદિસમેવાતિ.

એત્તાવતા ¶ આનાપાનં ચતુઇરિયાપથં ચતુસમ્પજઞ્ઞં દ્વત્તિંસાકારં ચતુધાતુવવત્થાનં નવસિવથિકા વેદનાનુપસ્સના ચિત્તાનુપસ્સના નીવરણપરિગ્ગહો ખન્ધપરિગ્ગહો આયતનપરિગ્ગહો બોજ્ઝઙ્ગપરિગ્ગહો સચ્ચપરિગ્ગહોતિ એકવીસતિ કમ્મટ્ઠાનાનિ વુત્તાનિ. તેસુ આનાપાનં દ્વત્તિંસાકારો નવસિવથિકાતિ એકાદસ અપ્પનાકમ્મટ્ઠાનાનિ હોન્તિ. દીઘભાણકમહાસીવત્થેરો પન ‘‘નવસિવથિકા આદીનવાનુપસ્સનાવસેન વુત્તા’’તિ આહ. તસ્મા તસ્સ મતેન દ્વેયેવ અપ્પનાકમ્મટ્ઠાનાનિ, સેસાનિ ઉપચારકમ્મટ્ઠાનાનિ. કિં પનેતેસુ સબ્બેસુ અભિનિવેસો જાયતીતિ? ન જાયતિ. ઇરિયાપથસમ્પજઞ્ઞનીવરણબોજ્ઝઙ્ગેસુ હિ અભિનિવેસો ન જાયતિ, સેસેસુ જાયતીતિ. મહાસીવત્થેરો પનાહ – ‘‘એતેસુપિ અભિનિવેસો જાયતિ, અયઞ્હિ અત્થિ નુ ખો મે ચત્તારો ઇરિયાપથા, ઉદાહુ નત્થિ, અત્થિ નુ ખો મે ચતુસમ્પજઞ્ઞં, ઉદાહુ નત્થિ, અત્થિ નુ ખો મે પઞ્ચનીવરણા, ઉદાહુ નત્થિ, અત્થિ નુ ખો મે સત્તબોજ્ઝઙ્ગા, ઉદાહુ નત્થીતિ એવં પરિગ્ગણ્હાતિ, તસ્મા સબ્બત્થ અભિનિવેસો જાયતી’’તિ.

૧૩૭. યો હિ કોચિ, ભિક્ખવેતિ યો હિ કોચિ ભિક્ખુ વા ભિક્ખુની વા ઉપાસકો વા ઉપાસિકા વા. એવં ભાવેય્યાતિ આદિતો પટ્ઠાય વુત્તેન ભાવનાનુક્કમેન ભાવેય્ય. પાટિકઙ્ખન્તિ પટિકઙ્ખિતબ્બં, અવસ્સં ભાવીતિ અત્થો. અઞ્ઞાતિ અરહત્તં. સતિ વા ઉપાદિસેસેતિ ઉપાદાનસેસે વા સતિ ¶ અપરિક્ખીણે. અનાગામિતાતિ અનાગામિભાવો.

એવં સત્તન્નં વસ્સાનં વસેન સાસનસ્સ નિય્યાનિકભાવં દસ્સેત્વા પુન તતો અપ્પતરેપિ કાલે દસ્સેન્તો ‘‘તિટ્ઠન્તુ, ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. સબ્બમ્પિ ચેતં મજ્ઝિમસ્સેવ નેય્યપુગ્ગલસ્સ વસેન વુત્તં. તિક્ખપઞ્ઞં પન સન્ધાય – ‘‘પાતો અનુસિટ્ઠો સાયં વિસેસં અધિગમિસ્સતિ, સાયં અનુસિટ્ઠો પાતો વિસેસં અધિગમિસ્સતી’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૪૫) વુત્તં.

ઇતિ ¶ ¶ ભગવા ‘‘એવંનિય્યાનિકં, ભિક્ખવે, મમ સાસન’’ન્તિ દસ્સેત્વા એકવીસતિયાપિ ઠાનેસુ અરહત્તનિકૂટેન દેસિતં દેસનં નિય્યાતેન્તો ‘‘એકાયનો અયં, ભિક્ખવે, મગ્ગો…પે… ઇતિ યં તં વુત્તં, ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્ત’’ન્તિ આહ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

સતિપટ્ઠાનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩૯. એવં ¶ ¶ ¶ મે સુતન્તિ ચૂળસીહનાદસુત્તં. યસ્મા પનસ્સ અત્થુપ્પત્તિકો નિક્ખેપો, તસ્મા તં દસ્સેત્વા ચસ્સ અનુપુબ્બપદવણ્ણનં કરિસ્સામ. કતરાય પનિદં અત્થુપ્પત્તિયા નિક્ખિત્તન્તિ? લાભસક્કારપચ્ચયા તિત્થિયપરિદેવિતે. ભગવતો કિર ધમ્મદાયાદસુત્તે વુત્તનયેન મહાલાભસક્કારો ઉપ્પજ્જિ. ચતુપ્પમાણિકો હિ અયં લોકસન્નિવાસો, રૂપપ્પમાણો રૂપપ્પસન્નો, ઘોસપ્પમાણો ઘોસપ્પસન્નો, લૂખપ્પમાણો લૂખપ્પસન્નો, ધમ્મપ્પમાણો ધમ્મપ્પસન્નોતિ ઇમેસં પુગ્ગલાનં વસેન ચતુધા ઠિતો.

તેસં ઇદં નાનાકરણં – કતમો ચ પુગ્ગલો રૂપપ્પમાણો રૂપપ્પસન્નો? ઇધેકચ્ચો પુગ્ગલો આરોહં વા પસ્સિત્વા પરિણાહં વા પસ્સિત્વા સણ્ઠાનં વા પસ્સિત્વા પારિપૂરિં વા પસ્સિત્વા તત્થ પમાણં ગહેત્વા પસાદં જનેતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો રૂપપ્પમાણો રૂપપ્પસન્નો.

કતમો ચ પુગ્ગલો ઘોસપ્પમાણો ઘોસપ્પસન્નો? ઇધેકચ્ચો પુગ્ગલો પરવણ્ણનાય પરથોમનાય પરપસંસનાય પરવણ્ણહારિકાય, તત્થ પમાણં ગહેત્વા પસાદં જનેતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો ઘોસપ્પમાણો ઘોસપ્પસન્નો.

કતમો ચ પુગ્ગલો લૂખપ્પમાણો લૂખપ્પસન્નો? ઇધેકચ્ચો પુગ્ગલો ચીવરલૂખં વા પસ્સિત્વા પત્તલૂખં વા પસ્સિત્વા, સેનાસનલૂખં વા પસ્સિત્વા વિવિધં વા દુક્કરકારિકં પસ્સિત્વા ¶ તત્થ પમાણં ગહેત્વા પસાદં જનેતિ, અયં ¶ વુચ્ચતિ પુગ્ગલો લૂખપ્પમાણો લૂખપ્પસન્નો.

કતમો ચ પુગ્ગલો ધમ્મપ્પમાણો ધમ્મપ્પસન્નો? ઇધેકચ્ચો પુગ્ગલો સીલં વા પસ્સિત્વા સમાધિં વા પસ્સિત્વા પઞ્ઞં વા પસ્સિત્વા તત્થ પમાણં ગહેત્વા પસાદં જનેતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો ધમ્મપ્પમાણો ધમ્મપ્પસન્નોતિ.

ઇમેસુ ¶ ચતૂસુ પુગ્ગલેસુ રૂપપ્પમાણોપિ ભગવતો આરોહપરિણાહસણ્ઠાનપારિપૂરિવણ્ણપોક્ખરતં, અસીતિઅનુબ્યઞ્જનપ્પટિમણ્ડિતત્તા નાનારતનવિચિત્તમિવ સુવણ્ણમહાપટં, દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણસમાકિણ્ણતાય તારાગણસમુજ્જલં વિય ગગનતલં સબ્બફાલિફુલ્લં વિય ચ યોજનસતુબ્બેધં પારિચ્છત્તકં અટ્ઠારસરતનુબ્બેધં બ્યામપ્પભાપરિક્ખેપં સસ્સિરિકં અનોપમસરીરં દિસ્વા સમ્માસમ્બુદ્ધેયેવ પસીદતિ.

ઘોસપ્પમાણોપિ, ભગવતા કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ દસ પારમિયો દસ ઉપપારમિયો દસ પરમત્થપારમિયો પૂરિતા અઙ્ગપરિચ્ચાગો પુત્તદારપરિચ્ચાગો, રજ્જપરિચ્ચાગો અત્તપરિચ્ચાગો નયનપરિચ્ચાગો ચ કતોતિઆદિના નયેન પવત્તં ઘોસં સુત્વા સમ્માસમ્બુદ્ધેયેવ પસીદતિ.

લૂખપ્પમાણોપિ ભગવતો ચીવરલૂખં દિસ્વા ‘‘સચે ભગવા અગારં અજ્ઝાવસિસ્સ, કાસિકવત્થમેવ અધારયિસ્સ. પબ્બજિત્વા પનાનેન સાણપંસુકૂલચીવરેન સન્તુસ્સમાનેન ભારિયં કત’’ન્તિ સમ્માસમ્બુદ્ધેયેવ પસીદતિ. પત્તલૂખમ્પિ દિસ્વા – ‘‘ઇમિના અગારં અજ્ઝાવસન્તેન રત્તવરસુવણ્ણભાજનેસુ ચક્કવત્તિભોજનારહં સુગન્ધસાલિભોજનં પરિભુત્તં, પબ્બજિત્વા પન પાસાણમયં પત્તં આદાય ઉચ્ચનીચકુલદ્વારેસુ સપદાનં પિણ્ડાય ચરિત્વા લદ્ધપિણ્ડિયાલોપેન સન્તુસ્સમાનો ભારિયં કરોતી’’તિ સમ્માસમ્બુદ્ધેયેવ પસીદતિ. સેનાસનલૂખં દિસ્વાપિ – ‘‘અયં અગારં અજ્ઝાવસન્તો તિણ્ણં ઉતૂનં અનુચ્છવિકેસુ તીસુ પાસાદેસુ તિવિધનાટકપરિવારો દિબ્બસમ્પત્તિં વિય રજ્જસિરિં અનુભવિત્વા ઇદાનિ પબ્બજ્જૂપગતો રુક્ખમૂલસેનાસનાદીસુ દારુફલકસિલાપટ્ટપીઠમઞ્ચકાદીહિ સન્તુસ્સમાનો ભારિયં કરોતી’’તિ સમ્માસમ્બુદ્ધેયેવ ¶ પસીદતિ. દુક્કરકારિકમસ્સ દિસ્વાપિ – ‘‘છબ્બસ્સાનિ નામ મુગ્ગયૂસકુલત્થયૂસહરેણુયૂસાદીનં પસટમત્તેન યાપેસ્સતિ, અપ્પાણકં ¶ ઝાનં ઝાયિસ્સતિ, સરીરે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખો વિહરિસ્સતિ, અહો દુક્કરકારકો ભગવા’’તિ સમ્માસમ્બુદ્ધેયેવ પસીદતિ.

ધમ્મપ્પમાણોપિ ¶ ભગવતો સીલગુણં સમાધિગુણં પઞ્ઞાગુણં ઝાનવિમોક્ખસમાધિસમાપત્તિસમ્પદં અભિઞ્ઞાપારિપૂરિં યમકપાટિહારિયં દેવોરોહણં પાથિકપુત્તદમનાદીનિ ચ અનેકાનિ અચ્છરિયાનિ દિસ્વા સમ્માસમ્બુદ્ધેયેવ પસીદતિ, તે એવં પસન્ના ભગવતો મહન્તં લાભસક્કારં અભિહરન્તિ. તિત્થિયાનં પન બાવેરુજાતકે કાકસ્સ વિય લાભસક્કારો પરિહાયિત્થ. યથાહ –

‘‘અદસ્સનેન મોરસ્સ, સિખિનો મઞ્જુભાણિનો;

કાકં તત્થ અપૂજેસું, મંસેન ચ ફલેન ચ.

યદા ચ સરસમ્પન્નો, મોરો બાવેરુમાગમા;

અથ લાભો ચ સક્કારો, વાયસસ્સ અહાયથ.

યાવ નુપ્પજ્જતિ બુદ્ધો, ધમ્મરાજા પભઙ્કરો;

તાવ અઞ્ઞે અપૂજેસું, પુથૂ સમણબ્રાહ્મણે.

યદા ચ સરસમ્પન્નો, બુદ્ધો ધમ્મમદેસયિ;

અથ લાભો ચ સક્કારો, તિત્થિયાનં અહાયથા’’તિ. (જા. ૧.૪.૧૫૩-૧૫૬);

તે એવં પહીનલાભસક્કારા રત્તિં એકદ્વઙ્ગુલમત્તં ઓભાસેત્વાપિ સૂરિયુગ્ગમને ખજ્જોપનકા વિય હતપ્પભા અહેસું.

યથા ¶ હિ ખજ્જોપનકા, કાળપક્ખમ્હિ રત્તિયા;

નિદસ્સયન્તિ ઓભાસં, એતેસં વિસયો હિ સો.

યદા ચ રસ્મિસમ્પન્નો, અબ્ભુદેતિ પભઙ્કરો;

અથ ખજ્જુપસઙ્ઘાનં, પભા અન્તરધાયતિ.

એવં ખજ્જુપસદિસા, તિત્થિયાપિ પુથૂ ઇધ;

કાળપક્ખૂપમે લોકે, દીપયન્તિ સકં ગુણં.

યદા ચ બુદ્ધો લોકસ્મિં, ઉદેતિ અમિતપ્પભો;

નિપ્પભા તિત્થિયા હોન્તિ, સૂરિયે ખજ્જુપકા યથાતિ.

તે એવં નિપ્પભા હુત્વા કચ્છુપિળકાદીહિ કિણ્ણસરીરા પરમપારિજુઞ્ઞપત્તા યેન બુદ્ધો યેન ધમ્મો યેન સઙ્ઘો યેન ચ મહાજનસ્સ સન્નિપાતો, તેન ¶ તેન ગન્ત્વા અન્તરવીથિયમ્પિ ¶ સિઙ્ઘાટકેપિ ચતુક્કેપિ સભાયમ્પિ ઠત્વા પરિદેવન્તિ –

‘‘કિં ભો સમણોયેવ ગોતમો સમણો, મયં અસ્સમણા; સમણસ્સેવ ગોતમસ્સ સાવકા સમણા, અમ્હાકં સાવકા અસ્સમણા? સમણસ્સેવ ગોતમસ્સ સાવકાનઞ્ચસ્સ દિન્નં મહપ્ફલં, ન અમ્હાકં, સાવકાનઞ્ચ નો દિન્નં મહપ્ફલં? નનુ સમણોપિ ગોતમો સમણો, મયમ્પિ સમણા. સમણસ્સપિ ગોતમસ્સ સાવકા સમણા, અમ્હાકમ્પિ સાવકા સમણા. સમણસ્સપિ ગોતમસ્સ સાવકાનઞ્ચસ્સ દિન્નં મહપ્ફલં, અમ્હાકમ્પિ સાવકાનઞ્ચ નો દિન્નં મહપ્ફલઞ્ચેવ? સમણસ્સપિ ગોતમસ્સ સાવકાનઞ્ચસ્સ દેથ કરોથ, અમ્હાકમ્પિ સાવકાનઞ્ચ નો દેથ સક્કરોથ? નનુ સમણો ગોતમો પુરિમાનિ દિવસાનિ ઉપ્પન્નો, મયં પન લોકે ઉપ્પજ્જમાનેયેવ ઉપ્પન્ના’’તિ.

એવં નાનપ્પકારં વિરવન્તિ. અથ ભિક્ખૂ ભિક્ખુનિયો ઉપાસકા ઉપાસિકાયોતિ ચતસ્સો પરિસા તેસં સદ્દં સુત્વા ભગવતો આરોચેસું ‘‘તિત્થિયા ભન્તે ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કથેન્તી’’તિ ¶ . તં સુત્વા ભગવા – ‘‘મા તુમ્હે, ભિક્ખવે, તિત્થિયાનં વચનેન ‘અઞ્ઞત્ર સમણો અત્થી’તિ સઞ્ઞિનો અહુવત્થા’’તિ વત્વા અઞ્ઞતિત્થિયેસુ સમણભાવં પટિસેધેન્તો ઇધેવ ચ અનુજાનન્તો ઇમિસ્સા અત્થુપ્પત્તિયા ઇધેવ, ભિક્ખવે, સમણોતિ ઇદં સુત્તં અભાસિ.

તત્થ ઇધેવાતિ ઇમસ્મિંયેવ સાસને. અયં પન નિયમો સેસપદેસુપિ વેદિતબ્બો. દુતિયાદયોપિ હિ સમણા ઇધેવ, ન અઞ્ઞત્થ. સમણોતિ સોતાપન્નો. તેનેવાહ – ‘‘કતમો ચ, ભિક્ખવે, પઠમો સમણો? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા સોતાપન્નો હોતિ અવિનિપાતધમ્મો નિયતો સમ્બોધિપરાયણો, અયં, ભિક્ખવે, પઠમો સમણો’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૪૧).

દુતિયોતિ સકદાગામી. તેનેવાહ – ‘‘કતમો ચ? ભિક્ખવે, દુતિયો સમણો. ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા રાગદોસમોહાનં ¶ તનુત્તા સકદાગામી હોતિ, સકિદેવ ઇમં લોકં આગન્ત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરોતિ. અયં, ભિક્ખવે, દુતિયો સમણો’’તિ.

તતિયોતિ અનાગામી. તેનેવાહ – ‘‘કતમો ચ, ભિક્ખવે, તતિયો સમણો? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ પઞ્ચન્નં ઓરમ્ભાગિયાનં સંયોજનાનં પરિક્ખયા ઓપપાતિકો હોતિ તત્થ પરિનિબ્બાયી અનાવત્તિધમ્મો તસ્મા ¶ લોકા. અયં, ભિક્ખવે, તતિયો સમણો’’તિ.

ચતુત્થોતિ અરહા. તેનેવાહ – ‘‘કતમો ચ, ભિક્ખવે, ચતુત્થો સમણો? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. અયં, ભિક્ખવે, ચતુત્થો સમણો’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૪૧). ઇતિ ઇમસ્મિં ઠાને ચત્તારો ફલટ્ઠકસમણાવ અધિપ્પેતા.

સુઞ્ઞાતિ રિત્તા તુચ્છા. પરપ્પવાદાતિ ચત્તારો સસ્સતવાદા, ચત્તારો એકચ્ચસસ્સતિકા, ચત્તારો અન્તાનન્તિકા, ચત્તારો અમરાવિક્ખેપિકા, દ્વે અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા, સોળસ સઞ્ઞીવાદા, અટ્ઠ અસઞ્ઞીવાદા, અટ્ઠ નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીવાદા, સત્ત ઉચ્છેદવાદા, પઞ્ચ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદાતિ ઇમે સબ્બેપિ બ્રહ્મજાલે આગતા દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો. ઇતો બાહિરાનં પરેસં ¶ વાદા પરપ્પવાદા નામ. તે સબ્બેપિ ઇમેહિ ચતૂહિ ફલટ્ઠકસમણેહિ સુઞ્ઞા, ન હિ તે એત્થ સન્તિ. ન કેવલઞ્ચ એતેહેવ સુઞ્ઞા, ચતૂહિ પન મગ્ગટ્ઠકસમણેહિપિ ચતુન્નં મગ્ગાનં અત્થાય આરદ્ધવિપસ્સકેહિપીતિ દ્વાદસહિપિ સમણેહિ સુઞ્ઞા એવ. ઇમમેવ અત્થં સન્ધાય ભગવતા મહાપરિનિબ્બાને વુત્તં –

‘‘દુતિયોપિ સમણો નત્થિ, તતિયોપિ સમણો નત્થિ, ચતુત્થોપિ સમણો નત્થિ. સુઞ્ઞા પરપ્પવાદા સમણેભિ અઞ્ઞેહી’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૪).

એત્થ ¶ હિ પદેસવત્તીતિ આરદ્ધવિપસ્સકો અધિપ્પેતો. તસ્મા સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ આરદ્ધવિપસ્સકં મગ્ગટ્ઠં ફલટ્ઠન્તિ તયોપિ એકતો કત્વા સમણોપિ નત્થીતિ આહ. સકદાગામિમગ્ગસ્સ આરદ્ધવિપસ્સકં મગ્ગટ્ઠં ફલટ્ઠન્તિ તયોપિ એકતો કત્વા દુતિયોપિ સમણો નત્થીતિ આહ. ઇતરેસુપિ દ્વીસુ એસેવ નયો.

કસ્મા પનેતે અઞ્ઞત્થ નત્થીતિ? અખેત્તતાય. યથા હિ ન આરગ્ગે સાસપો તિટ્ઠતિ, ન ઉદકપિટ્ઠે અગ્ગિ જલતિ, ન પિટ્ઠિપાસાણે બીજાનિ રુહન્તિ, એવમેવ બાહિરેસુ તિત્થાયતનેસુ ¶ ન ઇમે સમણા ઉપ્પજ્જન્તિ, ઇમસ્મિંયેવ પન સાસને ઉપ્પજ્જન્તિ. કસ્મા? ખેત્તતાય. તેસં અખેત્તતા ચ ખેત્તતા ચ અરિયમગ્ગસ્સ અભાવતો ચ ભાવતો ચ વેદિતબ્બા. તેનાહ ભગવા –

‘‘યસ્મિં ખો, સુભદ્દ, ધમ્મવિનયે અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો ન ઉપલબ્ભતિ, સમણોપિ તત્થ ¶ ન ઉપલબ્ભતિ, દુતિયોપિ તત્થ સમણો ન ઉપલબ્ભતિ, તતિયોપિ તત્થ સમણો ન ઉપલબ્ભતિ, ચતુત્થોપિ તત્થ સમણો ન ઉપલબ્ભતિ. યસ્મિઞ્ચ ખો, સુભદ્દ, ધમ્મવિનયે અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો ઉપલબ્ભતિ, સમણોપિ તત્થ ઉપલબ્ભતિ, દુતિયોપિ તત્થ…પે…. ચતુત્થોપિ તત્થ સમણો ઉપલબ્ભતિ. ઇમસ્મિં ખો, સુભદ્દ, ધમ્મવિનયે અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો ઉપલબ્ભતિ, ઇધેવ, સુભદ્દ, સમણો, ઇધ દુતિયો સમણો, ઇધ તતિયો સમણો, ઇધ ચતુત્થો સમણો, સુઞ્ઞા પરપ્પવાદા સમણેભિ અઞ્ઞેહી’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૪).

એવં યસ્મા તિત્થાયતનં અખેત્તં, સાસનં ખેત્તં, તસ્મા યથા સુરત્તહત્થપાદો સૂરકેસરકો સીહો મિગરાજા ન સુસાને વા સઙ્કારકૂટે વા પટિવસતિ, તિયોજનસહસ્સવિત્થતં પન હિમવન્તં અજ્ઝોગાહેત્વા મણિગુહાયંયેવ પટિવસતિ. યથા ચ છદ્દન્તો નાગરાજા ન ગોચરિયહત્થિકુલાદીસુ નવસુ નાગકુલેસુ ઉપ્પજ્જતિ, છદ્દન્તકુલેયેવ ઉપ્પજ્જતિ. યથા ચ વલાહકો અસ્સરાજા ન ગદ્રભકુલે વા ઘોટકકુલે વા ઉપ્પજ્જતિ, સિન્ધુયા તીરે પન સિન્ધવકુલેયેવ ઉપ્પજ્જતિ. યથા ચ સબ્બકામદદં મનોહરં મણિરતનં ન સઙ્કારકૂટે ¶ વા પંસુપબ્બતાદીસુ વા ઉપ્પજ્જતિ, વેપુલ્લપબ્બતબ્ભન્તરેયેવ ઉપ્પજ્જતિ. યથા ચ તિમિરપિઙ્ગલો મચ્છરાજા ન ખુદ્દકપોક્ખરણીસુ ઉપ્પજ્જતિ, ચતુરાસીતિયોજનસહસ્સગમ્ભીરે મહાસમુદ્દેયેવ ઉપ્પજ્જતિ. યથા ચ દિયડ્ઢયોજનસતિકો સુપણ્ણરાજા ન ગામદ્વારે એરણ્ડવનાદીસુ પટિવસતિ, મહાસમુદ્દં પન અજ્ઝોગાહેત્વા સિમ્બલિદહવનેયેવ પટિવસતિ. યથા ચ ધતરટ્ઠો સુવણ્ણહંસો ન ગામદ્વારે આવાટકાદીસુ પટિવસતિ, નવુતિહંસસહસ્સપરિવારો હુત્વા ચિત્તકૂટપબ્બતેયેવ પટિવસતિ. યથા ચ ચતુદ્દીપિસ્સરો ચક્કવત્તિરાજા ¶ ન નીચકુલે ઉપ્પજ્જતિ, અસમ્ભિન્નજાતિખત્તિયકુલેયેવ પન ઉપ્પજ્જતિ. એવમેવ ઇમેસુ સમણેસુ એકસમણોપિ ન અઞ્ઞતિત્થાયતને ઉપ્પજ્જતિ, અરિયમગ્ગપરિક્ખિત્તે પન બુદ્ધસાસનેયેવ ઉપ્પજ્જતિ. તેનાહ ભગવા ‘‘ઇધેવ, ભિક્ખવે, સમણો…પે… સુઞ્ઞા પરપ્પવાદા સમણેહિ સમણેભિ અઞ્ઞેહી’’તિ.

સમ્મા સીહનાદં નદથાતિ એત્થ સમ્માતિ હેતુના નયેન કારણેન. સીહનાદન્તિ સેટ્ઠનાદં અભીતનાદં અપ્પટિનાદં. ઇમેસઞ્હિ ચતુન્નં સમણાનં ઇધેવ અત્થિતાય અયં નાદો સેટ્ઠનાદો નામ હોતિ ઉત્તમનાદો. ‘‘ઇમે સમણા ઇધેવ અત્થી’’તિ વદન્તસ્સ અઞ્ઞતો ભયં વા આસઙ્કા ¶ વા નત્થીતિ અભીતનાદો નામ હોતિ. ‘‘અમ્હાકમ્પિ સાસને ઇમે સમણા અત્થી’’તિ પૂરણાદીસુ એકસ્સાપિ ઉટ્ઠહિત્વા વત્તું અસમત્થતાય અયં નાદો અપ્પટિનાદો નામ હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘સીહનાદન્તિ સેટ્ઠનાદં અભીતનાદં અપ્પટિનાદ’’ન્તિ.

૧૪૦. ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતીતિ ઇદં ખો પન કારણં વિજ્જતિ. યં અઞ્ઞતિત્થિયાતિ યેન કારણેન અઞ્ઞતિત્થિયા. એત્થ ચ તિત્થં જાનિતબ્બં, તિત્થકરો જાનિતબ્બો તિત્થિયા જાનિતબ્બા, તિત્થિયસાવકા જાનિતબ્બા. તિત્થંનામ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો. એત્થ હિ સત્તા તરન્તિ ઉપ્પલવન્તિ ઉમ્મુજ્જનિમુજ્જં કરોન્તિ, તસ્મા તિત્થન્તિ વુચ્ચન્તિ. તાસં દિટ્ઠીનં ઉપ્પાદેતા તિત્થકરો નામ. તસ્સ લદ્ધિં ગહેત્વા પબ્બજિતા તિત્થિયા નામ. તેસં પચ્ચયદાયકા તિત્થિયસાવકાતિ વેદિતબ્બા. પરિબ્બાજકાતિ ગિહિબન્ધનં પહાય પબ્બજ્જૂપગતા. અસ્સાસોતિ અવસ્સયો પતિટ્ઠા ઉપત્થમ્ભો. બલન્તિ થામો. યેન તુમ્હેતિ યેન અસ્સાસેન વા બલેન વા એવં વદેથ.

અત્થિ ¶ ખો નો, આવુસો, તેન ભગવતા જાનતા પસ્સતા અરહતા સમ્માસમ્બુદ્ધેનાતિ એત્થ અયં સઙ્ખેપત્થો – યો સો ભગવા સમતિંસ પારમિયો પૂરેત્વા સબ્બકિલેસે ભઞ્જિત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો, તેન ભગવતા તેસં તેસં સત્તાનં આસયાનુસયં જાનતા, હત્થતલે ઠપિતં આમલકં વિય સબ્બં ઞેય્યધમ્મં પસ્સતા. અપિચ પુબ્બેનિવાસાદીહિ જાનતા, દિબ્બેન ચક્ખુના પસ્સતા. તીહિ વિજ્જાહિ ¶ છહિ વા પન અભિઞ્ઞાહિ જાનતા, સબ્બત્થ અપ્પટિહતેન સમન્તચક્ખુના પસ્સતા. સબ્બધમ્મજાનનસમત્થાય પઞ્ઞાય જાનતા, સબ્બસત્તાનં ચક્ખુવિસયાતીતાનિ તિરોકુટ્ટાદિગતાનિ વાપિ રૂપાનિ અતિવિસુદ્ધેન મંસચક્ખુના પસ્સતા. અત્તહિતસાધિકાય સમાધિપદટ્ઠાનાય પટિવેધપઞ્ઞાય જાનતા, પરહિતસાધિકાય કરુણાપદટ્ઠાનાય દેસનાપઞ્ઞાય પસ્સતા. અરીનં હતત્તા પચ્ચયાદીનં અરહત્તા ચ અરહતા, સમ્મા સામઞ્ચ સચ્ચાનં બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધેન. અન્તરાયિકધમ્મે વા જાનતા, નિય્યાનિકધમ્મે પસ્સતા. કિલેસારીનં હતત્તા અરહતા, સમ્મા સામં સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધેનાતિ, એવં ચતુવેસારજ્જવસેન ચતૂહિ આકારેહિ થોમિતેન ચત્તારો ધમ્મા અક્ખાતા, યે મયં અત્તનિ સમ્પસ્સમાના એવં વદેમ, ન રાજરાજમહામત્તાદીનં ઉપત્થમ્ભં કાયબલન્તિ.

સત્થરિ ¶ પસાદોતિ ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિના નયેન બુદ્ધગુણે અનુસ્સરન્તાનં ઉપ્પન્નપ્પસાદો. ધમ્મે પસાદોતિ ‘‘સ્વાક્ખાતો ભગવતા ધમ્મો’’તિઆદિના નયેન ધમ્મગુણે અનુસ્સરન્તાનં ઉપ્પન્નપ્પસાદો. સીલેસુ પરિપૂરકારિતાતિ અરિયકન્તેસુ સીલેસુ પરિપૂરકારિતા. અરિયકન્તસીલાનિ નામ પઞ્ચસીલાનિ. તાનિ હિ ભવન્તરગતોપિ અરિયસાવકો અત્તનો અરિયસાવકભાવં અજાનન્તોપિ ન વીતિક્કમતિ. સચેપિ હિ નં કોચિ વદેય્ય – ‘‘ઇમં સકલં ચક્કવત્તિરજ્જં સમ્પટિચ્છિત્વા ખુદ્દકમક્ખિકં જીવિતા વોરોપેહી’’તિ, અટ્ઠાનમેતં, યં સો તસ્સ વચનં કરેય્ય. એવં અરિયાનં સીલાનિ કન્તાનિ પિયાનિ મનાપાનિ. તાનિ સન્ધાય વુત્તં ‘‘સીલેસુ પરિપૂરકારિતા’’તિ.

સહધમ્મિકા ખો પનાતિ ભિક્ખુ ભિક્ખુની સિક્ખમાના સામણેરો સામણેરી ઉપાસકો ઉપાસિકાતિ એતે સત્ત સહધમ્મચારિનો. એતેસુ હિ ભિક્ખુ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં સહધમ્મં ચરતિ સમાનસિક્ખતાય. તથા ¶ ભિક્ખુની ભિક્ખુનીહિ…પે… ઉપાસિકા ઉપાસિકાહિ, સોતાપન્નો સોતાપન્નેહિ, સકદાગામી…પે… અનાગામીહિ સહધમ્મં ચરતિ. તસ્મા સબ્બેપેતે સહધમ્મિકાતિ વુચ્ચન્તિ. અપિચેત્થ અરિયસાવકાયેવ અધિપ્પેતા. તેસઞ્હિ ¶ ભવન્તરેપિ મગ્ગદસ્સનમ્હિ વિવાદો નત્થિ, તસ્મા તે અચ્ચન્તં એકધમ્મચારિતાય સહધમ્મિકા. ઇમિના, ‘‘સુપ્પટિપન્નો ભગવતો સાવકસઙ્ઘો’’તિઆદિના નયેન સઙ્ઘં અનુસ્સરન્તાનં ઉપ્પન્નપ્પસાદો કથિતો. એત્તાવતા ચત્તારિ સોતાપન્નસ્સ અઙ્ગાનિ કથિતાનિ હોન્તિ.

ઇમે ખો નો, આવુસોતિ, આવુસો, ઇમે ચત્તારો ધમ્મા તેન ભગવતા અમ્હાકં અસ્સાસો ચેવ બલઞ્ચાતિ અક્ખાતા, યે મયં અત્તનિ સમ્પસ્સમાના એવં વદેમ.

૧૪૧. યો અમ્હાકં સત્થાતિ ઇમિના પૂરણકસ્સપાદિકે છ સત્થારો અપદિસ્સન્તિ. યથા પન ઇદાનિ સાસને આચરિયુપજ્ઝાયાદીસુ ‘‘અમ્હાકં આચરિયો, અમ્હાકં ઉપજ્ઝાયો’’તિ ગેહસિતપેમં હોતિ. એવરૂપં પેમં સન્ધાય ‘‘સત્થરિ પસાદો’’તિ વદન્તિ. થેરો પનાહ – ‘‘યસ્મા સત્થા નામ ન એકસ્સ, ન દ્વિન્નં હોતિ, સદેવકસ્સ લોકસ્સ એકોવ સત્થા, તસ્મા તિત્થિયા ‘અમ્હાકં સત્થા’ તિ એકપદેનેવ સત્થારં વિસું કત્વા ઇમિનાવ પદેન વિરુદ્ધા પરાજિતા’’તિ. ધમ્મે પસાદોતિ ઇદં પન યથા ઇદાનિ સાસને ‘‘અમ્હાકં દીઘનિકાયો અમ્હાકં ¶ મજ્ઝિમનિકાયો’’તિ મમાયન્તિ, એવં અત્તનો અત્તનો પરિયત્તિધમ્મે ગેહસિતપેમં સન્ધાય વદન્તિ. સીલેસૂતિ અજસીલગોસીલમેણ્ડકસીલકુક્કુરસીલાદીસુ. ઇધ નો આવુસોતિ એત્થ ઇધાતિ પસાદં સન્ધાય વદન્તિ. કો અધિપ્પયાસોતિ કો અધિકપ્પયોગો. યદિદન્તિ યમિદં તુમ્હાકઞ્ચેવ અમ્હાકઞ્ચ નાનાકરણં વદેય્યાથ. તં કિં નામ? તુમ્હાકમ્પિ હિ ચતૂસુ ઠાનેસુ પસાદો, અમ્હાકમ્પિ. નનુ એતસ્મિં પસાદે તુમ્હે ચ અમ્હે ચ દ્વેધા ભિન્નસુવણ્ણં વિય એકસદિસાતિ વાચાય સમધુરા હુત્વા અટ્ઠંસુ.

અથ નેસં તં સમધુરતં ભિન્દન્તો ભગવા એવં વાદિનોતિઆદિમાહ. તત્થ એકા નિટ્ઠાતિ યા તસ્સ પસાદસ્સ પરિયોસાનભૂતા ¶ નિટ્ઠા, કિં સા એકા, ઉદાહુ પુથૂતિ એવં પુચ્છથાતિ વદતિ. યસ્મા પન તસ્મિં તસ્મિં સમયે નિટ્ઠં અપઞ્ઞપેન્તો નામ નત્થિ, બ્રાહ્મણાનઞ્હિ બ્રહ્મલોકો નિટ્ઠા, મહાતાપસાનં આભસ્સરા, પરિબ્બાજકાનં સુભકિણ્હા, આજીવકાનં ‘‘અનન્તમાનસો’’તિ એવં પરિકપ્પિતો અસઞ્ઞીભવો ¶ . ઇમસ્મિં સાસને પન અરહત્તં નિટ્ઠા. સબ્બેવ ચેતે અરહત્તમેવ નિટ્ઠાતિ વદન્તિ. દિટ્ઠિવસેન પન બ્રહ્મલોકાદીનિ પઞ્ઞપેન્તિ. તસ્મા અત્તનો અત્તનો લદ્ધિવસેન એકમેવ નિટ્ઠં પઞ્ઞપેન્તિ, તં દસ્સેતું ભગવા સમ્મા બ્યાકરમાનાતિઆદિમાહ.

ઇદાનિ ભિક્ખૂનમ્પિ એકા નિટ્ઠા, તિત્થિયાનમ્પિ એકા નિટ્ઠાતિ દ્વીસુ અટ્ટકારકેસુ વિય ઠિતેસુ ભગવા અનુયોગવત્તં દસ્સેન્તો સા પનાવુસો, નિટ્ઠા સરાગસ્સ, ઉદાહુ વીતરાગસ્સાતિઆદિમાહ. તત્થ યસ્મા રાગરત્તાદીનં નિટ્ઠા નામ નત્થિ. યદિ સિયા, સોણસિઙ્ગાલાદીનમ્પિ સિયાતિ ઇમં દોસં પસ્સન્તાનં તિત્થિયાનં ‘‘વીતરાગસ્સ આવુસો સા નિટ્ઠા’’તિઆદિના નયેન બ્યાકરણં દસ્સિતં.

તત્થ વિદ્દસુનોતિ પણ્ડિતસ્સ. અનુરુદ્ધપટિવિરુદ્ધસ્સાતિ રાગેન અનુરુદ્ધસ્સ કોધેન પટિવિરુદ્ધસ્સ. પપઞ્ચારામસ્સ પપઞ્ચરતિનોતિ એત્થ આરમન્તિ એત્થાતિ આરામો. પપઞ્ચો આરામો અસ્સાતિ પપઞ્ચારામો. પપઞ્ચે રતિ અસ્સાતિ પપઞ્ચરતિ. પપઞ્ચોતિ ચ મત્તપમત્તાકારભાવેન પવત્તાનં તણ્હાદિટ્ઠિમાનાનમેતં અધિવચનં. ઇધ પન તણ્હાદિટ્ઠિયોવ અધિપ્પેતા. સરાગસ્સાતિઆદીસુ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ એકોવ કિલેસો આગતો. તસ્સ આકારતો નાનત્તં ¶ વેદિતબ્બં. સરાગસ્સાતિ હિ વુત્તટ્ઠાને પઞ્ચકામગુણિકરાગવસેન ગહિતો. સતણ્હસ્સાતિ ભવતણ્હાવસેન. સઉપાદાનસ્સાતિ ગહણવસેન. અનુરુદ્ધપટિવિરુદ્ધસ્સાતિ યુગળવસેન. પપઞ્ચારામસ્સાતિ પપઞ્ચુપ્પત્તિદસ્સનવસેન. સરાગસ્સાતિ વા એત્થ અકુસલમૂલવસેન ગહિતો. સતણ્હસ્સાતિ એત્થ તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનદસ્સનવસેન. સેસં પુરિમસદિસમેવ. થેરો પનાહ ‘‘કસ્મા એવં વિદ્ધંસેથ? એકોયેવ હિ અયં લોભો રજ્જનવસેન રાગોતિ વુત્તો. તણ્હાકરણવસેન તણ્હા. ગહણટ્ઠેન ઉપાદાનં. યુગળવસેન અનુરોધપટિવિરોધો. પપઞ્ચુપ્પત્તિદસ્સનટ્ઠેન પપઞ્ચો’’તિ.

૧૪૨. ઇદાનિ ¶ ઇમેસં કિલેસાનં મૂલભૂતં દિટ્ઠિવાદં દસ્સેન્તો દ્વેમા, ભિક્ખવે, દિટ્ઠિયોતિઆદિમાહ.

તત્થ ભવદિટ્ઠીતિ સસ્સતદિટ્ઠિ. વિભવદિટ્ઠીતિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. ભવદિટ્ઠિં અલ્લીનાતિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેન સસ્સતદિટ્ઠિં અલ્લીના. ઉપગતાતિ ¶ તણ્હાદિટ્ઠિવસેનેવ ઉપગતા. અજ્ઝોસિતાતિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેનેવ અનુપવિટ્ઠા. વિભવદિટ્ઠિયા તે પટિવિરુદ્ધાતિ તે સબ્બે ઉચ્છેદવાદીહિ સદ્ધિં – ‘‘તુમ્હે અન્ધબાલા ન જાનાથ, સસ્સતો અયં લોકો, નાયં લોકો ઉચ્છિજ્જતી’’તિ પટિવિરુદ્ધા નિચ્ચં કલહભણ્ડનપસુતા વિહરન્તિ. દુતિયવારેપિ એસેવ નયો.

સમુદયઞ્ચાતિઆદીસુ દ્વે દિટ્ઠીનં સમુદયા ખણિકસમુદયો પચ્ચયસમુદયો ચ. ખણિકસમુદયો દિટ્ઠીનં નિબ્બત્તિ. પચ્ચયસમુદયો અટ્ઠ ઠાનાનિ. સેય્યથિદં, ખન્ધાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં, અવિજ્જાપિ, ફસ્સોપિ, સઞ્ઞાપિ, વિતક્કોપિ, અયોનિસોમનસિકારોપિ, પાપમિત્તોપિ, પરતોઘોસોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. ‘‘ખન્ધા હેતુ ખન્ધા પચ્ચયો દિટ્ઠીનં ઉપાદાય સમુટ્ઠાનટ્ઠેન. એવં ખન્ધાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં. અવિજ્જા… ફસ્સો… સઞ્ઞા… વિતક્કો… અયોનિસોમનસિકારો… પાપમિત્તો… પરતોઘોસો હેતુ, પરતોઘોસો પચ્ચયો દિટ્ઠીનં ઉપાદાય સમુટ્ઠાનટ્ઠેન. એવં પરતોઘોસોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં’’ (પટિ. મ. ૧.૧૨૪). અત્થઙ્ગમાપિ દ્વેયેવ ખણિકત્થઙ્ગમો પચ્ચયત્થઙ્ગમો ચ. ખણિકત્થઙ્ગમો નામ ખયો વયો ભેદો પરિભેદો અનિચ્ચતા અન્તરધાનં. પચ્ચયત્થઙ્ગમો નામ સોતાપત્તિમગ્ગો. સોતાપત્તિમગ્ગો હિ દિટ્ઠિટ્ઠાનસમુગ્ઘાતોતિ વુત્તો.

અસ્સાદન્તિ ¶ દિટ્ઠિમૂલકં આનિસંસં. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘યંદિટ્ઠિકો સત્થા હોતિ, તંદિટ્ઠિકા સાવકા હોન્તિ. યંદિટ્ઠિકા સત્થારં સાવકા સક્કરોન્તિ, ગરું કરોન્તિ, માનેન્તિ, પૂજેન્તિ, લભન્તિ તતોનિદાનં ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારં. અયં, ભિક્ખવે, દિટ્ઠિયા દિટ્ઠધમ્મિકો આનિસંસો’’તિ. આદીનવન્તિ દિટ્ઠિગ્ગહણમૂલકં ઉપદ્દવં. સો વગ્ગુલિવતં ઉક્કુટિકપ્પધાનં કણ્ટકાપસ્સયતા પઞ્ચાતપતપ્પનં સાનુપપાતપતનં કેસમસ્સુલુઞ્ચનં અપ્પોણકં ઝાનન્તિઆદીનં વસેનં વેદિતબ્બો. નિસ્સરણન્તિ દિટ્ઠીનં નિસ્સરણં નામ નિબ્બાનં. યથાભૂતં ¶ નપ્પજાનન્તીતિ યે એતં સબ્બં યથાસભાવં ન જાનન્તિ. ન પરિમુચ્ચન્તિ દુક્ખસ્માતિ સકલવટ્ટદુક્ખતો ¶ ન પરિમુચ્ચન્તિ. ઇમિના એતેસં નિટ્ઠા નામ નત્થીતિ દસ્સેતિ. પરિમુચ્ચન્તિ દુક્ખસ્માતિ સકલવટ્ટદુક્ખતો પરિમુચ્ચન્તિ. ઇમિના એતેસં નિટ્ઠા નામ અત્થીતિ દ્વિન્નં અટ્ટકારકાનં અટ્ટં છિન્દન્તો વિય સાસનસ્મિંયેવ નિટ્ઠાય અત્થિતં પતિટ્ઠપેતિ.

૧૪૩. ઇદાનિ દિટ્ઠિચ્છેદનં દસ્સેન્તો ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, ઉપાદાનાનીતિઆદિમાહ. તેસં વિત્થારકથા વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તાયેવ.

સબ્બુપાદાનપરિઞ્ઞાવાદા પટિજાનમાનાતિ મયં સબ્બેસં ઉપાદાનાનં પરિઞ્ઞં સમતિક્કમં વદામાતિ એવં પટિજાનમાના. ન સમ્મા સબ્બુપાદાનપરિઞ્ઞન્તિ સબ્બેસં ઉપાદાનાનં સમતિક્કમં સમ્મા ન પઞ્ઞપેન્તિ. કેચિ કામુપાદાનમત્તસ્સ પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેન્તિ. કેચિ દિટ્ઠુપાદાનમત્તસ્સ પઞ્ઞપેન્તિ, કેચિ સીલબ્બતુપાદાનસ્સાપિ. અત્તવાદુપાદાનસ્સ પન પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેન્તો નામ નત્થિ. તેસં પન ભેદં દસ્સેન્તો કામુપાદાનસ્સ પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેન્તીતિઆદિમાહ. તત્થ સબ્બેપિ કામુપાદાનસ્સ પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેન્તિયેવ, છન્નવુતિ પાસણ્ડાપિ હિ ‘‘કામા ખો પબ્બજિતેન ન સેવિતબ્બા’’તિ વત્થુપટિસેવનં કામં કપ્પતીતિ ન પઞ્ઞપેન્તિ, અકપ્પિયમેવ કત્વા પઞ્ઞપેન્તિ. યે પન સેવન્તિ, તે થેય્યેન સેવન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘કામુપાદાનસ્સ પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેન્તી’’તિ.

યસ્મા ‘‘નત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદીનિ ગહેત્વા ચરન્તિ. ‘‘સીલેન સુદ્ધિ વતેન સુદ્ધિ, ભાવનાય સુદ્ધી’’તિ ગણ્હન્તિ, અત્તુપલદ્ધિં ન પજહન્તિ, તસ્મા ન દિટ્ઠુપાદાનસ્સ, ન સીલબ્બતુપાદાનસ્સ ¶ , ન અત્તવાદુપાદાનસ્સ પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેન્તિ. તં કિસ્સ હેતૂતિ તં અપઞ્ઞાપનં એતેસં કિસ્સ હેતુ, કિં કારણા? ઇમાનિ હિ તે ભોન્તોતિ યસ્મા તે ભોન્તો ઇમાનિ તીણિ કારણાનિ યથાસભાવતો ન જાનન્તીતિ અત્થો. યે પનેત્થ દ્વિન્નં પરિઞ્ઞાનં પઞ્ઞાપનકારણં દિટ્ઠિઞ્ચેવ સીલબ્બતઞ્ચ ‘‘એતં પહાતબ્બ’’ન્તિ યથાસભાવતો જાનન્તિ. તે સન્ધાય પરતો દ્વે વારા વુત્તા. તત્થ યે ‘‘અત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદીનિ ગણ્હન્તિ, તે દિટ્ઠુપાદાનસ્સ પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેન્તિ. યે પન ‘‘ન સીલેન સુદ્ધિ, ન વતેન સુદ્ધિ, ન ¶ ભાવનાય સુદ્ધી’’તિ ગણ્હન્તિ, તે સીલબ્બતુપાદાનસ્સ પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેન્તિ. અત્તવાદુપાદાનસ્સ પરિઞ્ઞં પન એકોપિ પઞ્ઞપેતું ન સક્કોતિ. અટ્ઠસમાપત્તિલાભિનોપિ હિ ચન્દિમસૂરિયે પાણિના ¶ પરિમજ્જિત્વા ચરમાનાપિ ચ તિત્થિયા તિસ્સો પરિઞ્ઞા પઞ્ઞપેન્તિ. અત્તવાદં મુઞ્ચિતું ન સક્કોન્તિ. તસ્મા પુનપ્પુનં વટ્ટસ્મિંયેવ પતન્તિ. પથવિજિગુચ્છનસસકો વિય હિ એતે.

તત્થાયં અત્થસલ્લાપિકા ઉપમા – પથવી કિર સસકં આહ – ‘‘ભો સસકા’’તિ. સસકો આહ – ‘‘કો એસો’’તિ. ‘‘કસ્મા મમેવ ઉપરિ સબ્બઇરિયાપથે કપ્પેન્તો ઉચ્ચારપસ્સાવં કરોન્તો મં ન જાનાસી’’તિ. ‘‘સુટ્ઠુ તયા અહં દિટ્ઠો, મયા અક્કન્તટ્ઠાનમ્પિ અઙ્ગુલગ્ગેહિ ફુટ્ઠટ્ઠાનં વિય હોતિ, વિસ્સટ્ઠઉદકં અપ્પમત્તકં, કરીસં કતકફલમત્તં. હત્થિઅસ્સાદીહિ પન અક્કન્તટ્ઠાનમ્પિ મહન્તં, પસ્સાવોપિ નેસં ઘટમત્તો હોતિ, ઉચ્ચારોપિ પચ્છિમત્તો હોતિ, અલં મય્હં તયા’’તિ ઉપ્પતિત્વા અઞ્ઞસ્મિં ઠાને પતિતો. તતો નં પથવી આહ – ‘‘અરે દૂરં ગતોપિ નનુ મય્હં ઉપરિયેવ પતિતોસી’’તિ. સો પુન તં જિગુચ્છન્તો ઉપ્પતિત્વા અઞ્ઞત્થ પતિતો, એવં વસ્સસહસ્સમ્પિ ઉપ્પતિત્વા પતમાનો સસકો પથવિં મુઞ્ચિતું ન સક્કોતિ. એવમેવં તિત્થિયા સબ્બૂપાદાનપરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેન્તોપિ કામુપાદાનાદીનં તિણ્ણંયેવ સમતિક્કમં પઞ્ઞપેન્તિ. અત્તવાદં પન મુઞ્ચિતું ન સક્કોન્તિ, અસક્કોન્તા પુનપ્પુનં વટ્ટસ્મિંયેવ પતન્તીતિ.

એવં યં તિત્થિયા સમતિક્કમિતું ન સક્કોન્તિ, તસ્સ વસેન દિટ્ઠિચ્છેદવાદં વત્વા ઇદાનિ પસાદપચ્છેદવાદં દસ્સેન્તો એવરૂપે ખો, ભિક્ખવે, ધમ્મવિનયેતિઆદિમાહ. તત્થ ધમ્મવિનયેતિ ધમ્મે ચેવ વિનયે ચ, ઉભયેનપિ અનિય્યાનિકસાસનં દસ્સેતિ. ‘‘યો સત્થરિ પસાદો ¶ સો ન સમ્મગ્ગતો’’તિ અનિય્યાનિકસાસનમ્હિ હિ સત્થા કાલં કત્વા સીહોપિ હોતિ, બ્યગ્ઘોપિ હોતિ, દીપિપિ અચ્છોપિ તરચ્છોપિ. સાવકા પનસ્સ મિગાપિ સૂકરાપિ પસદાપિ હોન્તિ, સો ‘‘ઇમે મય્હં પુબ્બે ઉપટ્ઠાકા પચ્ચયદાયકા’’તિ ખન્તિં વા મેત્તં વા અનુદ્દયં વા અકત્વા તેસં ઉપરિ પતિત્વા લોહિતં પિવતિ, થૂલથૂલમંસાનિપિ ખાદતિ. સત્થા વા પન બિળારો હોતિ, સાવકા ¶ કુક્કુટા વા મૂસિકા વા. અથ ને વુત્તનયેનેવ અનુકમ્પં અકત્વા ખાદતિ. અથ વા સત્થા નિરયપાલો હોતિ, સાવકા નેરયિકસત્તા. સો ‘‘ઇમે મય્હં પુબ્બે ઉપટ્ઠાકા પચ્ચયદાયકા’’તિ અનુકમ્પં અકત્વા વિવિધા કમ્મકારણા કરોતિ, આદિત્તેપિ રથે યોજેતિ, અઙ્ગારપબ્બતમ્પિ આરોપેતિ, લોહકુમ્ભિયમ્પિ ખિપતિ ¶ , અનેકેહિપિ દુક્ખધમ્મેહિ સમ્પયોજેતિ. સાવકા વા પન કાલં કત્વા સીહાદયો હોન્તિ, સત્થા મિગાદીસુ અઞ્ઞતરો. તે ‘‘ઇમં મયં પુબ્બે ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહિમ્હા, સત્થા નો અય’’ન્તિ તસ્મિં ખન્તિં વા મેત્તં વા અનુદ્દયં વા અકત્વા વુત્તનયેનેવ અનયબ્યસનં પાપેન્તિ. એવં અનિય્યાનિકસાસને યો સત્થરિ પસાદો, સો ન સમ્મગ્ગતો હોતિ, કઞ્ચિ કાલં ગન્ત્વાપિ પચ્છા વિનસ્સતિયેવ.

યો ધમ્મે પસાદોતિ અનિય્યાનિકસાસનસ્મિઞ્હિ ધમ્મે પસાદો નામ, ઉગ્ગહિતપરિયાપુટ – ધારિતવાચિત્તમત્તકે તન્તિધમ્મે પસાદો હોતિ, વટ્ટમોક્ખો પનેત્થ નત્થિ. તસ્મા યો એત્થ પસાદો, સો પુનપ્પુનં વટ્ટમેવ ગમ્ભીરં કરોતીતિ સાસનસ્મિં અસમ્મગ્ગતો અસભાવતો અક્ખાયતિ.

યા સીલેસુ પરિપૂરકારિતાતિ યાપિ ચ અનિય્યાનિકસાસને અજસીલાદીનં વસેન પરિપૂરકારિતા, સાપિ યસ્મા વટ્ટમોક્ખં ભવનિસ્સરણં ન સમ્પાપેતિ, સમ્પજ્જમાના પન તિરચ્છાનયોનિં આવહતિ, વિપચ્ચમાના નિરયં, તસ્મા સા ન સમ્મગ્ગતા અક્ખાયતિ. યા સહધમ્મિકેસૂતિ અનિય્યાનિકસાસનસ્મિઞ્હિ યે સહધમ્મિકા, તેસુ યસ્મા એકચ્ચે કાલં કત્વા સીહાદયોપિ હોન્તિ, એકચ્ચે મિગાદયો, તત્થ સીહાદિભૂતા ‘‘ઇમે અમ્હાકં સહધમ્મિકા અહેસુ’’ન્તિ મિગાદિભૂતેસુ ખન્તિઆદીનિ અકત્વા પુબ્બે વુત્તનયેનેવ નેસં મહાદુક્ખં ઉપ્પાદેન્તિ. તસ્મા એત્થ સહધમ્મિકેસુ પિયમનાપતાપિ અસમ્મગ્ગતા અક્ખાયતિ.

ઇદં પન સબ્બમ્પિ કારણભેદં એકતો કત્વા દસ્સેન્તો ભગવા તં કિસ્સ હેતુ? એવઞ્હેતં ¶ , ભિક્ખવે, હોતીતિઆદિમાહ. તત્રાયં સંખેપત્થો – એવઞ્હેતં, ભિક્ખવે, હોતિ, યં મયા વુત્તં ‘‘યો સત્થરિ પસાદો સો ન સમ્મગ્ગતો અક્ખાયતી’’તિઆદિ, તં એવમેવ હોતિ. કસ્મા? યસ્મા તે પસાદાદયો દુરક્ખાતે ધમ્મવિનયે ¶ …પે… અસમ્માસમ્બુદ્ધપ્પવેદિતેતિ, એત્થ હિ યથા તન્તિ કારણત્થે નિપાતો. તત્થ દુરક્ખાતેતિ દુક્કથિતે, દુક્ખથિતત્તાયેવ દુપ્પવેદિતે. સો પનેસ યસ્મા મગ્ગફલત્થાય ન નિય્યાતિ, તસ્મા અનિય્યાનિકો. રાગાદીનં ઉપસમાય અસંવત્તનતો અનુપસમસંવત્તનિકો. ન સમ્માસમ્બુદ્ધેન સબ્બઞ્ઞુના ¶ પવેદિતોતિ અસમ્માસમ્બુદ્ધપ્પવેદિતો. તસ્મિં અનિય્યાનિકે અનુપસમસંવત્તનિકે અસમ્માસમ્બુદ્ધપ્પવેદિતે. એત્તાવતા ભગવા તિત્થિયેસુ પસાદો સુરાપીતસિઙ્ગાલે પસાદો વિય નિરત્થકોતિ દસ્સેતિ.

એકો કિર કાળસિઙ્ગાલો રત્તિં નગરં પવિટ્ઠો સુરાજલ્લિકં ખાદિત્વા પુન્નાગવને નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તો સૂરિયુગ્ગમને પબુજ્ઝિત્વા ચિન્તેસિ ‘‘ઇમસ્મિં કાલે ન સક્કા ગન્તું, બહૂ અમ્હાકં વેરિનો, એકં વઞ્ચેતું વટ્ટતી’’તિ. સો એકં બ્રાહ્મણં ગચ્છન્તં દિસ્વા ઇમં વઞ્ચેસ્સામીતિ ‘‘અય્ય બ્રાહ્મણા’’તિ આહ. કો એસો બ્રાહ્મણં પક્કોસતીતિ. ‘‘અહં, સામી, ઇતો તાવ એહીતિ. કિં ભોતિ? મં બહિગામં નેહિ, અહં તે દ્વે કહાપણસતાનિ દસ્સામીતિ. સોપિ નયિસ્સામીતિ તં પાદેસુ ગણ્હિ. અરે બાલ બ્રાહ્મણ, ન મય્હં કહાપણા છડ્ડિતકા અત્થિ, દુલ્લભા કહાપણા, સાધુકં મં ગણ્હાહીતિ. કથં ભો ગણ્હામીતિ? ઉત્તરાસઙ્ગેન ગણ્ઠિકં કત્વા અંસે લગ્ગેત્વા ગણ્હાહીતિ. બ્રાહ્મણો તં તથા ગહેત્વા દક્ખિણદ્વારસમીપટ્ઠાનં ગન્ત્વા એત્થ ઓતારેમીતિ પુચ્છિ. કતરટ્ઠાનં નામ એતન્તિ? મહાદ્વારં એતન્તિ. અરે બાલ, બ્રાહ્મણ, કિં તવ ઞાતકા અન્તરદ્વારે કહાપણં ઠપેન્તિ, પરતો મં હરા’’તિ. સો પુનપ્પુનં થોકં થોકં ગન્ત્વા ‘‘એત્થ ઓતારેમિ એત્થ ઓતારેમી’’તિ પુચ્છિત્વા તેન તજ્જિતો ખેમટ્ઠાનં ગન્ત્વા તત્થ ઓતારેહીતિ વુત્તો ઓતારેત્વા સાટકં ગણ્હિ. કાળસિઙ્ગાલો આહ ‘‘અહં તે દ્વે કહાપણસતાનિ દસ્સામીતિ અવોચં. મય્હં પન કહાપણા બહૂ, ન દ્વે કહાપણસતાનેવ, યાવ અહં કહાપણે આહરામિ, તાવ ત્વં સૂરિયં ઓલોકેન્તો તિટ્ઠા’’તિ વત્વા થોકં ગન્ત્વા નિવત્તેત્વા પુન બ્રાહ્મણં આહ ‘‘અય્ય બ્રાહ્મણ મા ઇતો ઓલોકેહિ, સૂરિયમેવ ઓલોકેન્તો તિટ્ઠા’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા કેતકવનં પવિસિત્વા યથારુચિં પક્કન્તો. બ્રાહ્મણસ્સપિ સૂરિયં ¶ ઓલોકેન્તસ્સેવ નલાટતો ચેવ કચ્છેહિ ચ સેદા મુચ્ચિંસુ. અથ નં રુક્ખદેવતા આહ –

‘‘સદ્દહાસિ ¶ સિઙ્ગાલસ્સ, સુરાપીતસ્સ બ્રાહ્મણ;

સિપ્પિકાનં સતં નત્થિ, કુતો કંસસતા દુવે’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૧૩);

એવં યથા કાળસિઙ્ગાલે પસાદો નિરત્થકો, એવં તિત્થિયેસુપીતિ.

૧૪૪. અનિય્યાનિકસાસને ¶ પસાદસ્સ નિરત્થકભાવં દસ્સેત્વા નિય્યાનિકસાસને તસ્સ સાત્થકતં દસ્સેતું તથાગતો ચ ખો, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ કામુપાદાનસ્સ પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેતીતિ અરહત્તમગ્ગેન કામુપાદાનસ્સ પહાનપરિઞ્ઞં સમતિક્કમં પઞ્ઞપેતિ, ઇતરેસં તિણ્ણં ઉપાદાનાનં સોતાપત્તિમગ્ગેન પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેતિ. એવરૂપે ખો, ભિક્ખવે, ધમ્મવિનયેતિ, ભિક્ખવે, એવરૂપે ધમ્મે ચ વિનયે ચ. ઉભયેનપિ નિય્યાનિકસાસનં દસ્સેતિ. સત્થરિ પસાદોતિ એવરૂપે સાસને યો સત્થરિ પસાદો, સો સમ્મગ્ગતો અક્ખાયતિ, ભવદુક્ખનિસ્સરણાય સંવત્તતિ.

તત્રિમાનિ વત્થૂનિ – ભગવા કિર વેદિયકપબ્બતે ઇન્દસાલગુહાયં પટિવસતિ. અથેકો ઉલૂકસકુણો ભગવતિ ગામં પિણ્ડાય પવિસન્તે ઉપડ્ઢમગ્ગં અનુગચ્છતિ, નિક્ખમન્તે ઉપડ્ઢમગ્ગં પચ્ચુગ્ગમનં કરોતિ. સો એકદિવસં સમ્માસમ્બુદ્ધં સાયન્હસમયે ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતં નિસિન્નં પબ્બતા ઓરુય્હ વન્દિત્વા પક્ખે પણામેત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ સીસં હેટ્ઠા કત્વા દસબલં નમસ્સમાનો અટ્ઠાસિ. ભગવા તં ઓલોકેત્વા સિતં પાત્વાકાસિ. આનન્દત્થેરો ‘‘કો નુ ખો, ભન્તે, હેતુ કો પચ્ચયો સિતસ્સ પાતુકમ્માયા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પસ્સાનન્દ, ઇમં ઉલૂકસકુણં, અયં મયિ ચ ભિક્ખુસઙ્ઘે ચ ચિત્તં પસાદેત્વા સતસહસ્સકપ્પે દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરિત્વા સોમનસ્સો નામ પચ્ચેકબુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ આહ –

ઉલૂકમણ્ડલક્ખિક, વેદિયકે ચિરદીઘવાસિક;

સુખિતોસિ ત્વં અય્ય કોસિય, કાલુટ્ઠિતં પસ્સસિ બુદ્ધવરં.

મયિ ¶ ¶ ચિત્તં પસાદેત્વા, ભિક્ખુસઙ્ઘે અનુત્તરે;

કપ્પાનં સતસહસ્સાનિ, દુગ્ગતેસો ન ગચ્છતિ.

દેવલોકા ચવિત્વાન, કુસલમૂલેન ચોદિતો;

ભવિસ્સતિ અનન્તઞાણો, સોમનસ્સોતિ વિસ્સુતોતિ.

અઞ્ઞાનિપિ ચેત્થ રાજગહનગરે સુમનમાલાકારવત્થુ મહાભેરિવાદકવત્થુ મોરજિકવત્થુ વીણાવાદકવત્થુ સઙ્ખધમકવત્થૂતિ એવમાદીનિ વત્થૂનિ ¶ વિત્થારેતબ્બાનિ. એવં નિય્યાનિકસાસને સત્થરિ પસાદો સમ્મગ્ગતો હોતિ.

ધમ્મે પસાદોતિ નિય્યાનિકસાસનમ્હિ ધમ્મે પસાદો સમ્મગ્ગતો હોતિ. સરમત્તે નિમિત્તં ગહેત્વા સુણન્તાનં તિરચ્છાનગતાનમ્પિ સમ્પત્તિદાયકો હોતિ, પરમત્થે કિં પન વત્તબ્બં. અયમત્થો મણ્ડૂકદેવપુત્તાદીનં વત્થુવસેન વેદિતબ્બો.

સીલેસુ પરિપૂરકારિતાતિ નિય્યાનિકસાસનમ્હિ સીલેસુ પરિપૂરકારિતાપિ સમ્મગ્ગતા હોતિ, સગ્ગમોક્ખસમ્પત્તિં આવહતિ. તત્થ છત્તમાણવકવત્થુસામણેરવત્થુઆદીનિ દીપેતબ્બાનિ.

સહધમ્મિકેસૂતિ નિય્યાનિકસાસને સહધમ્મિકેસુ પિયમનાપતાપિ સમ્મગ્ગતા હોતિ, મહાસમ્પત્તિં આવહતિ. અયમત્થો વિમાનપેતવત્થૂહિ દીપેતબ્બો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘ખીરોદનમહમદાસિં, ભિક્ખુનો પિણ્ડાય ચરન્તસ્સ…પે…

ફાણિતં…પે… ઉચ્છુખણ્ડિકં… તિમ્બરુસકં… કક્કારિકં…

એળાલુકં… વલ્લિપક્કં… ફારુસકં… હત્થપતાકં…

સાકમુટ્ઠિં ¶ … પુપ્ફકમુટ્ઠિં… મૂલકં… નિમ્બમુટ્ઠિં…

અમ્બિકઞ્જિકં… દોણિનિમ્મજ્જનિં… કાયબન્ધનં…

અંસબદ્ધકં… આયોગપટ્ટં… વિધૂપનં… તાલવણ્ટં…

મોરહત્થં… છત્તં… ઉપાહનં… પૂવં મોદકં…

સક્ખલિકં ¶ અહમદાસિં, ભિક્ખુનો પિણ્ડાય ચરન્તસ્સ…પે…

તસ્સા મે પસ્સ વિમાનં, અચ્છરા કામવણ્ણિનીહમસ્મી’’તિ (વિ. વ. ૪૦૬).

તં કિસ્સ હેતૂતિઆદિ વુત્તનયાનુસારેનેવ યોજેત્વા વેદિતબ્બં.

૧૪૫. ઇદાનિ ¶ યેસં ઉપાદાનાનં તિત્થિયા ન સમ્મા પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેન્તિ, તથાગતો પઞ્ઞપેતિ, તેસં પચ્ચયં દસ્સેતું ઇમે ચ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ કિંનિદાનાતિઆદીસુ નિદાનાદીનિ સબ્બાનેવ કારણવેવચનાનિ. કારણઞ્હિ યસ્મા ફલં નિદેતિ હન્દ, નં ગણ્હથાતિ અપ્પેતિ વિય, તસ્મા નિદાનન્તિ વુચ્ચતિ. યસ્મા તં તતો જાયતિ સમુદેતિ પભવતિ, તસ્મા સમુદયો, જાતિ, પભવોતિ વુચ્ચતિ. અયં પનેત્થ પદત્થો – કિં નિદાનં એતેસન્તિ કિંનિદાના. કો સમુદયો એતેસન્તિ કિંસમુદયા. કા જાતિ એતેસન્તિ કિંજાતિકા. કો પભવો એતેસન્તિ કિંપભવા. યસ્મા પન તેસં તણ્હા યથાવુત્તેન અત્થેન નિદાનઞ્ચેવ સમુદયો ચ જાતિ ચ પભવો ચ, તસ્મા ‘‘તણ્હાનિદાના’’તિઆદિમાહ. એવં સબ્બપદેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. યસ્મા પન ભગવા ન કેવલં ઉપાદાનસ્સેવ પચ્ચયં જાનાતિ, ઉપાદાનસ્સ પચ્ચયભૂતાય તણ્હાયપિ, તણ્હાદિપચ્ચયાનં વેદનાદીનમ્પિ પચ્ચયં જાનાતિયેવ, તસ્મા તણ્હા ચાયં, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ.

યતો ¶ ચ ખોતિ યસ્મિં કાલે. અવિજ્જા પહીના હોતીતિ વટ્ટમૂલિકા અવિજ્જા અનુપ્પાદનિરોધેન પહીના હોતિ. વિજ્જા ઉપ્પન્નાતિ અરહત્તમગ્ગવિજ્જા ઉપ્પન્ના. સો અવિજ્જાવિરાગા વિજ્જુપ્પાદાતિ. સો ભિક્ખુ અવિજ્જાય ચ પહીનત્તા વિજ્જાય ચ ઉપ્પન્નત્તા. નેવ કામુપાદાનં ઉપાદિયતીતિ નેવ કામુપાદાનં ગણ્હાતિ ન ઉપેતિ, ન સેસાનિ ઉપાદાનાનિ. અનુપાદિયં ન પરિતસ્સતીતિ એવં કિઞ્ચિ ઉપાદાનં અગ્ગણ્હન્તો તણ્હાપરિતસ્સનાય ન પરિતસ્સતિ. અપરિતસ્સન્તિ અપરિતસ્સન્તો તણ્હં અનુપ્પાદેન્તો. પચ્ચત્તંયેવ પરિનિબ્બાયતીતિ સયમેવ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયતિ. એવમસ્સ આસવક્ખયં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો પચ્ચવેક્ખણં દસ્સેન્તો ખીણા જાતીતિઆદિમાહ. તં વુત્તત્થમેવાતિ.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

ચૂળસીહનાદસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૪૬. એવં ¶ ¶ ¶ મે સુતન્તિ મહાસીહનાદસુત્તં. તત્થ વેસાલિયન્તિ એવંનામકે નગરે. તં કિર અપરાપરં વિસાલીભૂતતાય ‘‘વેસાલી’’તિ સઙ્ખં ગતં. તત્રાયં અનુપુબ્બકથા – બારાણસિરઞ્ઞો કિર અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ ગબ્ભો સણ્ઠાસિ. સા ઞત્વા રઞ્ઞો નિવેદેસિ. રાજા ગબ્ભપરિહારં અદાસિ. સા સમ્મા પરિહરીયમાના ગબ્ભપરિપાકકાલે વિજાયનઘરં પાવિસિ. પુઞ્ઞવન્તીનં પચ્ચૂસસમયે ગબ્ભવુટ્ઠાનં હોતિ, સા ચ તાસં અઞ્ઞતરા, તેન પચ્ચૂસસમયે અલત્તકપટલબન્ધુજીવકપુપ્ફસદિસં મંસપેસિં વિજાયિ. તતો ‘‘અઞ્ઞા દેવિયો સુવણ્ણબિમ્બસદિસે પુત્તે વિજાયન્તિ, અગ્ગમહેસી મંસપેસિન્તિ રઞ્ઞો પુરતો મમ અવણ્ણો ઉપ્પજ્જેય્યા’’તિ ચિન્તેત્વા તેન અવણ્ણભયેન તં મંસપેસિં એકસ્મિં ભાજને પક્ખિપિત્વા પટિકુજ્જિત્વા રાજમુદ્દિકાય લઞ્છેત્વા ગઙ્ગાય સોતે પક્ખિપાપેસિ. મનુસ્સેહિ છડ્ડિતમત્તે દેવતા આરક્ખં સંવિદહિંસુ. સુવણ્ણપટ્ટકઞ્ચેત્થ જાતિહિઙ્ગુલકેન ‘‘બારાણસિરઞ્ઞો અગ્ગમહેસિયા પજા’’તિ લિખિત્વા બન્ધિંસુ. તતો તં ભાજનં ઊમિભયાદીહિ અનુપદ્દુતં ગઙ્ગાસોતેન પાયાસિ.

તેન ચ સમયેન અઞ્ઞતરો તાપસો ગોપાલકકુલં નિસ્સાય ગઙ્ગાતીરે વિહરતિ. સો પાતોવ ગઙ્ગં ઓતિણ્ણો તં ભાજનં આગચ્છન્તં દિસ્વા પંસુકૂલસઞ્ઞાય અગ્ગહેસિ. અથેત્થ તં અક્ખરપટ્ટિકં રાજમુદ્દિકાલઞ્છનં ચ દિસ્વા મુઞ્ચિત્વા તં મંસપેસિં અદ્દસ, દિસ્વાનસ્સ એતદહોસિ ‘‘સિયા ગબ્ભો, તથા હિસ્સ દુગ્ગન્ધપૂતિકભાવો નત્થી’’તિ. અસ્સમં નેત્વા સુદ્ધે ઓકાસે ઠપેસિ. અથ અડ્ઢમાસચ્ચયેન દ્વે મંસપેસિયો અહેસું. તાપસો દિસ્વા સાધુતરં ઠપેસિ. તતો પુન અડ્ઢમાસચ્ચયેન એકમેકિસ્સા મંસપેસિયા હત્થપાદસીસાનમત્થાય પઞ્ચ પઞ્ચ પિળકા ઉટ્ઠહિંસુ. અથ તતો અડ્ઢમાસચ્ચયેન એકા મંસપેસિ સુવણ્ણબિમ્બસદિસો દારકો, એકા દારિકા અહોસિ.

તેસુ ¶ તાપસસ્સ પુત્તસિનેહો ઉપ્પજ્જિ, અઙ્ગુટ્ઠકતો ચસ્સ ખીરં નિબ્બત્તિ. તતો પભુતિ ચ ¶ ખીરભત્તં અલભિત્થ, સો ભત્તં ભુઞ્જિત્વા ખીરં દારકાનં મુખે ¶ આસિઞ્ચતિ. તેસં ઉદરં યં યં પવિસતિ, તં તં સબ્બં મણિભાજનગતં વિય દિસ્સતિ, એવં નિચ્છવી અહેસું. અપરે આહુ ‘‘સિબ્બેત્વા ઠપિતા વિય નેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં લીના છવિ અહોસી’’તિ. એવં તે નિચ્છવિતાય વા લીનચ્છવિતાય વા લિચ્છવીતિ પઞ્ઞાયિંસુ.

તાપસો દારકે પોસેન્તો ઉસ્સૂરે ગામં સિક્ખાય પવિસતિ, અતિદિવા પટિક્કમતિ. તસ્સ તં બ્યાપારં ઞત્વા ગોપાલકા આહંસુ – ‘‘ભન્તે, પબ્બજિતાનં દારકપોસનં પલિબોધો, અમ્હાકં દારકે દેથ, મયં પોસેસ્સામ, તુમ્હે અત્તનો કમ્મં કરોથા’’તિ. તાપસો સાધૂતિ પટિસ્સુણિ. ગોપાલકા દુતિયદિવસે મગ્ગં સમં કત્વા પુપ્ફેહિ ઓકિરિત્વા ધજપટાકા ઉસ્સાપેત્વા તૂરિયેહિ વજ્જમાનેહિ અસ્સમં આગતા. તાપસો – ‘‘મહાપુઞ્ઞા દારકા અપ્પમાદેન વડ્ઢેથ, વડ્ઢેત્વા ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં આવાહવિવાહં કરોથ, પઞ્ચગોરસેન રાજાનં તોસેત્વા ભૂમિભાગં ગહેત્વા નગરં માપેથ, તત્થ કુમારં અભિસિઞ્ચથા’’તિ વત્વા દારકે અદાસિ. તે સાધૂતિ પટિસ્સુણિત્વા દારકે નેત્વા પોસેસું.

દારકા વુદ્ધિમન્વાય કીળન્તા વિવાદટ્ઠાનેસુ અઞ્ઞે ગોપાલકદારકે હત્થેનપિ પાદેનપિ પહરન્તિ. તે રોદન્તિ. ‘‘કિસ્સ રોદથા’’તિ ચ માતાપિતૂહિ વુત્તા ‘‘ઇમે નિમ્માતાપિતિકા તાપસપોસિતા અમ્હે અતિપહરન્તી’’તિ વદન્તિ. તતો તેસં માતાપિતરો ‘‘ઇમે દારકા અઞ્ઞે દારકે વિનાસેન્તિ દુક્ખાપેન્તિ, ન ઇમે સઙ્ગહેતબ્બા, વજ્જેતબ્બા ઇમે’’તિ આહંસુ. તતો પભુતિ કિર સો પદેસો વજ્જીતિ વુચ્ચતિ યોજનસતિકો પરિમાણેન. અથ તં પદેસં ગોપાલકા રાજાનં તોસેત્વા અગ્ગહેસું. તત્થ ચ નગરં માપેત્વા સોળસવસ્સુદ્દેસિકં કુમારં અભિસિઞ્ચિત્વા રાજાનં અકંસુ. તાય ચસ્સ દારિકાય સદ્ધિં વિવાહં કત્વા કતિકં અકંસુ ‘‘બાહિરકદારિકા ન આનેતબ્બા, ઇતો દારિકા ન કસ્સચિ દાતબ્બા’’તિ. તેસં પઠમસંવાસેન દ્વે દારકા જાતા ધીતા ચ પુત્તો ચ. એવં સોળસક્ખત્તું દ્વે દ્વે જાતા. તતો તેસં દારકાનં યથાક્કમં વડ્ઢન્તાનં આરામુય્યાનનિવાસટ્ઠાનપરિવારસમ્પત્તિં ગહેતું અપ્પહોન્તા નગરં તિક્ખત્તું ગાવુતન્તરેન ગાવુતન્તરેન ¶ પરિક્ખિપિંસુ ¶ . તસ્સ પુનપ્પુનં વિસાલીકતત્તા વેસાલીત્વેવ નામં જાતં. તેન વુત્તં ‘‘વેસાલિયન્તિ એવં નામકે નગરે’’તિ.

૦૧ બહિનગરેતિ ¶ નગરસ્સ બહિ, ન અમ્બપાલિવનં વિય અન્તોનગરસ્મિં. અયં પન જીવકમ્બવનં વિય નગરસ્સ બહિદ્ધા વનસણ્ડો. તેન વુત્તં ‘‘બહિનગરે’’તિ. અપરપુરેતિ પુરસ્સ અપરે, પચ્છિમદિસાયન્તિ અત્થો. વનસણ્ડેતિ સો કિર વનસણ્ડો નગરસ્સ પચ્છિમદિસાયં ગાવુતમત્તે ઠાને. તત્થ મનુસ્સા ભગવતો ગન્ધકુટિં કત્વા તં પરિવારેત્વા ભિક્ખૂનં રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનચઙ્કમલેણકુટિમણ્ડપાદીનિ પતિટ્ઠપેસું, ભગવા તત્થ વિહરતિ. તેન વુત્તં ‘‘અપરપુરે વનસણ્ડે’’તિ. સુનક્ખત્તોતિ તસ્સ નામં. લિચ્છવીનં પન પુત્તત્તા લિચ્છવિપુત્તોતિ વુત્તો. અચિરપક્કન્તોતિ વિબ્ભમિત્વા ગિહિભાવૂપગમનેન અધુનાપક્કન્તો. પરિસતીતિ પરિસમજ્ઝે. ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માતિ એત્થ મનુસ્સધમ્મા નામ દસકુસલકમ્મપથા. તે પટિસેધેતું ન સક્કોતિ. કસ્મા? ઉપારમ્ભભયા. વેસાલિયઞ્હિ બહૂ મનુસ્સા રતનત્તયે પસન્ના બુદ્ધમામકા ધમ્મમામકા સઙ્ઘમામકા. તે દસકુસલકમ્મપથમત્તમ્પિ નત્થિ સમણસ્સ ગોતમસ્સાતિ વુત્તે ત્વં કત્થ ભગવન્તં પાણં હનન્તં અદ્દસ, કત્થ અદિન્નં આદિયન્તન્તિઆદીનિ વત્વા અત્તનો પમાણં ન જાનાસિ? કિં દન્તા મે અત્થીતિ પાસાણસક્ખરા ખાદસિ, અહિનઙ્ગુટ્ઠે ગણ્હિતું વાયમસિ, કકચદન્તેસુ પુપ્ફાવળિકં કીળિતું ઇચ્છસિ? મુખતો તે દન્તે પાતેસ્સામાતિ વદેય્યું. સો તેસં ઉપારમ્ભભયા એવં વત્તું ન સક્કોતિ.

તતો ઉત્તરિં પન વિસેસાધિગમં પટિસેધેન્તો ઉત્તરિ મનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસોતિ આહ.

તત્થ અલમરિયં ઞાતુન્તિ અલમરિયો, અરિયભાવાય સમત્થોતિ વુત્તં હોતિ. ઞાણદસ્સનમેવ ઞાણદસ્સનવિસેસો. અલમરિયો ચ સો ઞાણદસ્સનવિસેસો ચાતિ અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો. ઞાણદસ્સનન્તિ દિબ્બચક્ખુપિ વિપસ્સનાપિ મગ્ગોપિ ફલમ્પિ પચ્ચવેક્ખણઞાણમ્પિ ¶ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમ્પિ વુચ્ચતિ. ‘‘અપ્પમત્તો સમાનો ઞાણદસ્સનં આરાધેતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૧૧) હિ એત્થ દિબ્બચક્ખુ ઞાણદસ્સનં નામ. ‘‘ઞાણદસ્સનાય ¶ ચિત્તં અભિનીહરતિ ¶ અભિનિન્નામેતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૩૫) એત્થ વિપસ્સનાઞાણં. ‘‘અભબ્બા તે ઞાણદસ્સનાય અનુત્તરાય સમ્બોધાયા’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૯૬) એત્થ મગ્ગો. ‘‘અયમઞ્ઞો ઉત્તરિ મનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુ વિહારો’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૨૮) એત્થ ફલં. ‘‘ઞાણઞ્ચ પન મે દસ્સનં ઉદપાદિ, અકુપ્પા મે ચેતોવિમુત્તિ, અયમન્તિમા જાતિ, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ (મહાવ. ૧૬) એત્થ પચ્ચવેક્ખણઞાણં. ‘‘ઞાણઞ્ચ પન મે દસ્સનં ઉદપાદિ સત્તાહકાલઙ્કતો આળારો કાળામો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૪૦) એત્થ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. ઇધ પન લોકુત્તરમગ્ગો અધિપ્પેતો. તઞ્હિ સો ભગવતો પટિસેધેતિ.

તક્કપરિયાહતન્તિ ઇમિના આચરિયં પટિબાહતિ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – સમણેન ગોતમેન આચરિયે ઉપસઙ્કમિત્વા સુખુમં ધમ્મન્તરં ગહિતં નામ નત્થિ, તક્કપરિયાહતં પન તક્કેત્વા એવં ભવિસ્સતિ એવં ભવિસ્સતીતિ તક્કપરિયાહતં ધમ્મં દેસેતીતિ. વીમંસાનુચરિતન્તિ ઇમિના ચસ્સ લોકિયપઞ્ઞં અનુજાનાતિ. સમણો ગોતમો પઞ્ઞવા, સો તં પઞ્ઞાસઙ્ખાતં ઇન્દવજિરૂપમં વીમંસં એવં વટ્ટિસ્સતિ, એવં વટ્ટિસ્સતીતિ ઇતો ચિતો ચ અનુચરાપેત્વા વીમંસાય અનુચરિતં ધમ્મં દેસેતિ. સયંપટિભાનન્તિ ઇમિનાસ્સ ધમ્મેસુ પચ્ચક્ખભાવં પટિબાહતિ. એવં હિસ્સ અહોસિ – સમણસ્સ ગોતમસ્સ સુખુમં ધમ્મન્તરં વિપસ્સના વા મગ્ગો વા ફલં વા પચ્ચવેક્ખણા વા નત્થિ, અયં પન લદ્ધપરિસો, રાજાનં ચક્કવત્તિં વિય નં ચત્તારો વણ્ણા પરિવારેન્તિ, સુફુસિતં પનસ્સ દન્તાવરણં, મુદુકા જિવ્હા, મધુરો સરો, અનેલગળા વાચા, સો યં યદેવસ્સ ઉપટ્ઠાતિ, તં તં ગહેત્વા સયંપટિભાનં કથેન્તો મહાજનં રઞ્જેતીતિ.

યસ્સ ચ ખ્વાસ્સ અત્થાય ધમ્મો દેસિતોતિ યસ્સ ચ ખો અત્થાય અસ્સ ધમ્મો દેસિતો. સેય્યથિદં, રાગપટિઘાતત્થાય અસુભકમ્મટ્ઠાનં, દોસપ્પટિઘાતત્થાય મેત્તાભાવના, મોહપટિઘાતત્થાય પઞ્ચ ધમ્મા, વિતક્કૂપચ્છેદાય ¶ આનાપાનસ્સતિ.

સો નિય્યાતિ તક્કરસ્સ સમ્મા દુક્ખક્ખયાયાતિ સો ધમ્મો યો તં યથાદેસિતં કરોતિ, તસ્સ તક્કરસ્સ સમ્મા હેતુના નયેન કારણેન વટ્ટદુક્ખક્ખયાય નિય્યાતિ ગચ્છતિ તમત્થં સાધેતીતિ ¶ દીપેતિ ¶ . ઇદં પનેસ ન અત્તનો અજ્ઝાસયેન વદતિ. બુદ્ધાનઞ્હિ ધમ્મો અનિય્યાનિકોતિ એવમેવં પવેદેય્ય, ન પન સક્કોતિ વત્તું. કસ્મા? ઉપારમ્ભભયા. વેસાલિયઞ્હિ બહૂ સોતાપન્ન-સકદાગામિ-અનાગામિઉપાસકા. તે એવં વદેય્યું ‘‘સુનક્ખત્ત ત્વં ભગવતા દેસિતધમ્મો અનિય્યાનિકોતિ વદસિ, યદિ અયં ધમ્મો અનિય્યાનિકો, ઇમસ્મિં નગરે ઇમે કસ્મા એત્તકા સોતાપન્ના જાતા, એત્તકા સકદાગામી, એત્તકા અનાગામીતિ પુબ્બે વુત્તનયેન ઉપારમ્ભં કરેય્યુ’’ન્તિ. સો ઇમિના ઉપારમ્ભભયેન અનિય્યાનિકોતિ વત્તું અસક્કોન્તો અજ્જુનેન વિસ્સટ્ઠકણ્ડં વિય અસ્સ ધમ્મો અમોઘો નિય્યાતિ, અબ્ભન્તરે પનસ્સ કિઞ્ચિ નત્થીતિ વદતિ.

અસ્સોસિ ખોતિ વેસાલિયં બ્રાહ્મણકુલસેટ્ઠિકુલાદીસુ તત્થ તત્થ પરિસમજ્ઝે એવં ભાસમાનસ્સ તં વચનં સુણિ, ન પન પટિસેધેસિ. કસ્મા? કારુઞ્ઞતાય. એવં કિરસ્સ અહોસિ અયં કુદ્ધો ઝાયમાનં વેળુવનં વિય પક્ખિત્તલોણં ઉદ્ધનં વિય ચ કોધવસેન પટપટાયતિ, મયા પટિબાહિતો પન મયિપિ આઘાતં બન્ધિસ્સતિ, એવમસ્સ તથાગતે ચ મયિ ચાતિ દ્વીસુ જનેસુ આઘાતો અતિભારિયો ભવિસ્સતીતિ કારુઞ્ઞતાય ન પટિસેધેસિ. અપિ ચસ્સ એવં અહોસિ, બુદ્ધાનં અવણ્ણકથનં નામ પુણ્ણચન્દે દોસારોપનસદિસં, કો ઇમસ્સ કથં ગણ્હિસ્સતિ? સયમેવ ખેળે પચ્છિન્ને મુખે સુક્ખે ઓરમિસ્સતીતિ ઇમિના કારણેન ન પટિસેધેસિ. પિણ્ડપાતપટિક્કન્તોતિ પિણ્ડપાતપરિયેસનતો અપગતો.

૧૪૭. કોધનોતિ ચણ્ડો ફરુસો. મોઘપુરિસોતિ તુચ્છપુરિસો. યસ્સ હિ તસ્મિં અત્તભાવે મગ્ગફલાનં ઉપનિસ્સયો નત્થિ, તં બુદ્ધા ‘‘મોઘપુરિસો’’તિ વદન્તિ. ઉપનિસ્સયે સતિપિ તસ્મિં ખણે મગ્ગે વા ફલે વા અસતિ ‘‘મોઘપુરિસો’’તિ વદન્તિયેવ. ઇમસ્સ પન તસ્મિં અત્તભાવે મગ્ગફલાનં ¶ ઉપનિસ્સયો સમુચ્છિન્નોયેવ, તેન તં ‘‘મોઘપુરિસો’’તિ આહ. કોધા ચ પનસ્સ એસા વાચા ભાસિતાતિ એસા ચ પનસ્સ વાચા કોધેન ભાસિતા.

કસ્મા ¶ પનેસ ભગવતો કુદ્ધોતિ? અયઞ્હિ પુબ્બે ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા દિબ્બચક્ખુપરિકમ્મં પુચ્છિ. અથસ્સ ભગવા કથેસિ. સો દિબ્બચક્ખું નિબ્બત્તેત્વા આલોકં વડ્ઢેત્વા દેવલોકે ઓલોકેન્તો નન્દનવનચિત્તલતાવનફારુસકવનમિસ્સકવનેસુ દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવમાને ¶ દેવપુત્તે ચ દેવધીતરો ચ દિસ્વા એતેસં એવરૂપાય અત્તભાવસમ્પત્તિયા ઠિતાનં કીવમધુરો નુ ખો સદ્દો ભવિસ્સતીતિ સદ્દં સોતુકામો હુત્વા દસબલં ઉપસઙ્કમિત્વા દિબ્બસોતધાતુપરિકમ્મં પુચ્છિ. ભગવા પનસ્સ દિબ્બસોતધાતુયા ઉપનિસ્સયો નત્થીતિ ઞત્વા પરિકમ્મં ન કથેસિ. ન હિ બુદ્ધા ઉપનિસ્સયવિરહિત તસ્સ પરિકમ્મં કથેન્તિ. સો ભગવતિ આઘાતં બન્ધિત્વા ચિન્તેસિ ‘‘અહં સમણં ગોતમં પઠમં દિબ્બચક્ખુપરિકમ્મં પુચ્છિં, સો ‘મય્હં તં સમ્પજ્જતુ વા મા વા સમ્પજ્જતૂ’તિ કથેસિ. અહં પન પચ્ચત્તપુરિસકારેન તં નિબ્બત્તેત્વા દિબ્બસોતધાતુપરિકમ્મં પુચ્છિં, તં મે ન કથેસિ. અદ્ધાસ્સ એવં હોતિ ‘અયં રાજપબ્બજિતો દિબ્બચક્ખુઞાણં નિબ્બત્તેત્વા દિબ્બસોતધાતુઞાણં નિબ્બત્તેત્વા ચેતોપરિયઞાણં નિબ્બત્તેત્વા આસવાનં ખયઞાણં નિબ્બત્તેત્વા મયા સમસમો ભવિસ્સતી’તિ ઇસ્સામચ્છરિયવસેન મય્હં ન કથેતી’’તિ. ભિય્યોસો આઘાતં બન્ધિત્વા કાસાયાનિ છડ્ડેત્વા ગિહિભાવં પત્વાપિ ન તુણ્હીભૂતો વિચરતિ. દસબલં પન અસતા તુચ્છેન અબ્ભાચિક્ખન્તો વિચરતિ. તેનાહ ભગવા ‘‘કોધા ચ પનસ્સ એસા વાચા ભાસિતા’’તિ.

વણ્ણો હેસો, સારિપુત્તાતિ, સારિપુત્ત, તથાગતેન સતસહસ્સકપ્પાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ પારમિયો પૂરેન્તેન એતદત્થમેવ વાયામો કતો ‘‘દેસનાધમ્મો મે નિય્યાનિકો ભવિસ્સતી’’તિ. તસ્મા યો એવં વદેય્ય, સો વણ્ણંયેવ તથાગતસ્સ ભાસતિ. વણ્ણો હેસો, સારિપુત્ત, તથાગતસ્સ ગુણો એસો તથાગતસ્સ, ન અગુણોતિ દસ્સેતિ.

અયમ્પિ ¶ હિ નામ સારિપુત્તાતિઆદિના કિં દસ્સેતિ? સુનક્ખત્તેન પટિસિદ્ધસ્સ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સ અત્તનિ અત્થિતં દસ્સેતિ. ભગવા કિર અયં, સારિપુત્ત, સુનક્ખત્તો મોઘપુરિસો નત્થિ તથાગતસ્સ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મોતિ વદતિ. મય્હઞ્ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં નામ અત્થિ, ઇદ્ધિવિધઞાણં નામ અત્થિ, દિબ્બસોતધાતુઞાણં નામ અત્થિ, ચેતોપરિયઞાણં નામ અત્થિ, દસબલઞાણં ¶ નામ અત્થિ, ચતુવેસારજ્જઞાણં નામ અત્થિ, અટ્ઠસુ પરિસાસુ અકમ્પનઞાણં નામ અત્થિ, ચતુયોનિપરિચ્છેદકઞાણં નામ અત્થિ, પઞ્ચગતિપરિચ્છેદકઞાણં નામ અત્થિ, સબ્બેપિ ચેતે ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માયેવ. એવરૂપેસુ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મેસુ એકસ્સાપિ વિજાનનસમત્થં ધમ્મન્વયમત્તમ્પિ નામ એતસ્સ મોઘપુરિસસ્સ ન ભવિસ્સતીતિ એતમત્થં દસ્સેતું અયમ્પિ હિ નામ સારિપુત્તાતિઆદિના નયેન ઇમં દેસનં આરભિ. તત્થ અન્વેતીતિ અન્વયો, જાનાતિ ¶ , અનુબુજ્ઝતીતિ અત્થો. ધમ્મસ્સ અન્વયો ધમ્મન્વયો, તં તં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિધમ્મં જાનનપઞ્ઞાયેતં અધિવચનં. ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદીહિ એવરૂપમ્પિ નામ મય્હં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસઙ્ખાતં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં વિજ્જમાનમેવ અત્થીતિ જાનિતું તસ્સ મોઘપુરિસસ્સ ધમ્મન્વયોપિ ન ભવિસ્સતીતિ દસ્સેતિ. ઇદ્ધિવિધઞાણાદીસુપિ એવં યોજના વેદિતબ્બા.

ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૪૮. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ ચેતોપરિયઞાણાનન્તરં તિસ્સો વિજ્જા વત્તબ્બા સિયું, યસ્મા પન તાસુ વુત્તાસુ ઉપરિ દસબલઞાણં ન પરિપૂરતિ, તસ્મા તા અવત્વા તથાગતસ્સ દસબલઞાણં પરિપૂરં કત્વા દસ્સેન્તો દસ ખો પનિમાનિ સારિપુત્તાતિઆદિમાહ. તત્થ તથાગતબલાનીતિ અઞ્ઞેહિ અસાધારણાનિ તથાગતસ્સેવ બલાનિ. યથા વા પુબ્બબુદ્ધાનં બલાનિ પુઞ્ઞુસ્સયસમ્પત્તિયા આગતાનિ, તથા આગતબલાનીતિપિ અત્થો. તત્થ દુવિધં તથાગતબલં કાયબલઞ્ચ ઞાણબલઞ્ચ. તેસુ કાયબલં હત્થિકુલાનુસારેન વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં પોરાણેહિ –

‘‘કાલાવકઞ્ચ ગઙ્ગેય્યં, પણ્ડરં તમ્બપિઙ્ગલં;

ગન્ધમઙ્ગલહેમઞ્ચ, ઉપોસથછદ્દન્તિમે દસા’’તિ.

ઇમાનિ ¶ હિ દસ હત્થિકુલાનિ. તત્થ કાલાવકન્તિ પકતિહત્થિકુલં દટ્ઠબ્બં. યં દસન્નં પુરિસાનં કાયબલં, તં એકસ્સ કાલાવકહત્થિનો. યં દસન્નં કાલાવકાનં બલં, તં એકસ્સ ગઙ્ગેય્યસ્સ. યં દસન્નં ગઙ્ગેય્યાનં, તં એકસ્સ પણ્ડરસ્સ. યં દસન્નં પણ્ડરાનં, તં એકસ્સ તમ્બસ્સ. યં દસન્નં તમ્બાનં, તં એકસ્સ પિઙ્ગલસ્સ. યં દસન્નં પિઙ્ગલાનં, તં એકસ્સ ગન્ધહત્થિનો. યં દસન્નં ગન્ધહત્થીનં, તં એકસ્સ મઙ્ગલસ્સ. યં દસન્નં મઙ્ગલાનં, તં એકસ્સ હેમવતસ્સ. યં દસન્નં હેમવતાનં, તં એકસ્સ ઉપોસથસ્સ. યં ¶ દસન્નં ઉપોસથાનં, તં એકસ્સ છદ્દન્તસ્સ. યં દસન્નં છદ્દન્તાનં તં એકસ્સ તથાગતસ્સ. નારાયનસઙ્ઘાતબલન્તિપિ ઇદમેવ વુચ્ચતિ ¶ . તદેતં પકતિહત્થિગણનાય હત્થીનં કોટિસહસ્સાનં પુરિસગણનાય દસન્નં પુરિસકોટિસહસ્સાનં બલં હોતિ. ઇદં તાવ તથાગતસ્સ કાયબલં.

ઞાણબલં પન પાળિયં તાવ આગતમેવ. દસબલઞાણં, ચતુવેસારજ્જઞાણં, અટ્ઠસુ પરિસાસુ અકમ્પનઞાણં, ચતુયોનિપરિચ્છેદકઞાણં, પઞ્ચગતિપરિચ્છેદકઞાણં. સંયુત્તકે (સં. નિ. ૨.૩૪) આગતાનિ તેસત્તતિ ઞાણાનિ સત્તસત્તતિ ઞાણાનીતિ એવં અઞ્ઞાનિપિ અનેકાનિ ઞાણસહસ્સાનિ, એતં ઞાણબલં નામ. ઇધાપિ ઞાણબલમેવ અધિપ્પેતં. ઞાણઞ્હિ અકમ્પિયટ્ઠેન ઉપત્થમ્ભનટ્ઠેન ચ બલન્તિ વુત્તં.

યેહિ બલેહિ સમન્નાગતોતિ યેહિ દસહિ ઞાણબલેહિ ઉપેતો સમુપેતો. આસભં ઠાનન્તિ સેટ્ઠટ્ઠાનં ઉત્તમટ્ઠાનં. આસભા વા પુબ્બબુદ્ધા, તેસં ઠાનન્તિ અત્થો. અપિચ ગવસતજેટ્ઠકો ઉસભો, ગવસહસ્સજેટ્ઠકો વસભો. વજસતજેટ્ઠકો વા ઉસભો, વજસહસ્સજેટ્ઠકો વસભો. સબ્બગવસેટ્ઠો સબ્બપરિસ્સયસહો સેતો પાસાદિકો મહાભારવહો અસનિસતસદ્દેહિપિ અકમ્પનિયો નિસભો, સો ઇધ ઉસભોતિ અધિપ્પેતો. ઇદમ્પિ હિ તસ્સ પરિયાયવચનં. ઉસભસ્સ ઇદન્તિ આસભં. ઠાનન્તિ ચતૂહિ પાદેહિ પથવિં ઉપ્પીળેત્વા અચલટ્ઠાનં. ઇદં પન આસભં વિયાતિ આસભં. યથેવ હિ નિસભસઙ્ખાતો ઉસભો ઉસભબલેન સમન્નાગતો ચતૂહિ પાદેહિ પથવિં ઉપ્પીળેત્વા ¶ અચલટ્ઠાનેન તિટ્ઠતિ, એવં તથાગતોપિ દસહિ તથાગતબલેહિ સમન્નાગતો ચતૂહિ વેસારજ્જપાદેહિ અટ્ઠપરિસપથવિં ઉપ્પીળેત્વા સદેવકે લોકે કેનચિ પચ્ચત્થિકેન પચ્ચામિત્તેન અકમ્પિયો અચલટ્ઠાનેન તિટ્ઠતિ. એવં તિટ્ઠમાનોવ તં આસભં ઠાનં પટિજાનાતિ, ઉપગચ્છતિ ન પચ્ચક્ખાતિ અત્તનિ આરોપેતિ. તેન વુત્તં ‘‘આસભં ઠાનં પટિજાનાતી’’તિ.

પરિસાસૂતિ અટ્ઠસુ પરિસાસુ. સીહનાદં નદતીતિ સેટ્ઠનાદં અભીતનાદં નદતિ, સીહનાદસદિસં વા નાદં નદતિ. અયમત્થો સીહનાદસુત્તેન ¶ દીપેતબ્બો. યથા વા સીહો સહનતો હનનતો ચ સીહોતિ વુચ્ચતિ, એવં તથાગતો લોકધમ્માનં સહનતો પરપ્પવાદાનઞ્ચ હનનતો સીહોતિ વુચ્ચતિ. એવં વુત્તસ્સ સીહસ્સ નાદં સીહનાદં. તત્થ યથા સીહો સીહબલેન સમન્નાગતો સબ્બત્થ વિસારદો વિગતલોમહંસો સીહનાદં નદતિ, એવં તથાગતસીહોપિ તથાગતબલેહિ સમન્નાગતો અટ્ઠસુ ¶ પરિસાસુ વિસારદો વિગતલોમહંસો ઇતિ રૂપન્તિઆદિના નયેન નાનાવિધદેસનાવિલાસસમ્પન્નં સીહનાદં નદતિ. તેન વુત્તં ‘‘પરિસાસુ સીહનાદં નદતી’’તિ. બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતીતિ એત્થ બ્રહ્મન્તિ સેટ્ઠં ઉત્તમં વિસિટ્ઠં. ચક્ક-સદ્દો પનાયં –

સમ્પત્તિયં લક્ખણે ચ, રથઙ્ગે ઇરિયાપથે;

દાને રતનધમ્મૂર-ચક્કાદીસુ ચ દિસ્સતિ;

ધમ્મચક્કે ઇધ મતો, તઞ્ચ દ્વેધા વિભાવયે.

‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, ચક્કાનિ, યેહિ સમન્નાગતાનં દેવમનુસ્સાન’’ન્તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૩૧) હિ અયં સમ્પત્તિયં દિસ્સતિ. ‘‘પાદતલેસુ ચક્કાનિ જાતાની’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૫) એત્થ લક્ખણે. ‘‘ચક્કંવ વહતો પદ’’ન્તિ (ધ. પ. ૧) એત્થ રથઙ્ગે. ‘‘ચતુચક્કં નવદ્વાર’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૯) એત્થ ઇરિયાપથે. ‘‘દદં ભુઞ્જ મા ચ પમાદો, ચક્કં પવત્તય સબ્બપાણિન’’ન્તિ (જા. ૧.૭.૧૪૯) એત્થ દાને. ‘‘દિબ્બં ચક્કરતનં પાતુરહોસી’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૪૩) એત્થ રતનચક્કે. ‘‘મયા પવત્તિતં ચક્ક’’ન્તિ (સુ. નિ. ૫૬૨) એત્થ ધમ્મચક્કે. ‘‘ઇચ્છાહતસ્સ પોસસ્સ, ચક્કં ભમતિ મત્થકે’’તિ (જા. ૧.૧.૧૦૪; ૧.૫.૧૦૩) એત્થ ઉરચક્કે. ‘‘ખુરપરિયન્તેન ચેપિ ચક્કેના’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૬૬) એત્થ ¶ પહરણચક્કે. ‘‘અસનિવિચક્ક’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૬૧; સં. નિ. ૨.૧૬૨) એત્થ અસનિમણ્ડલે. ઇધ પનાયં ધમ્મચક્કે અધિપ્પેતો.

તં પન ધમ્મચક્કં દુવિધં હોતિ પટિવેધઞાણઞ્ચેવ દેસનાઞાણઞ્ચ. તત્થ પઞ્ઞાપભાવિતં અત્તનો અરિયબલાવહં પટિવેધઞાણં. કરુણાપભાવિતં સાવકાનં અરિયબલાવહં દેસનાઞાણં. તત્થ પટિવેધઞાણં ઉપ્પજ્જમાનં ઉપ્પન્નન્તિ દુવિધં. તઞ્હિ અભિનિક્ખમનતો યાવ અરહત્તમગ્ગા ઉપ્પજ્જમાનં, ફલક્ખણે ઉપ્પન્નં નામ. તુસિતભવનતો વા યાવ મહાબોધિપલ્લઙ્કે ¶ અરહત્તમગ્ગા ઉપ્પજ્જમાનં, ફલક્ખણે ઉપ્પન્નં નામ. દીપઙ્કરદસબલતો પટ્ઠાય વા યાવ અરહત્તમગ્ગા ઉપ્પજ્જમાનં, ફલક્ખણે ઉપ્પન્નં નામ. દેસનાઞાણમ્પિ પવત્તમાનં પવત્તન્તિ દુવિધં. તઞ્હિ યાવ અઞ્ઞાતકોણ્ડઞ્ઞસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગા પવત્તમાનં, ફલક્ખણે પવત્તં નામ. તેસુ પટિવેધઞાણં ¶ લોકુત્તરં, દેસનાઞાણં લોકિયં. ઉભયમ્પિ પનેતં અઞ્ઞેહિ અસાધારણં, બુદ્ધાનંયેવ ઓરસઞાણં.

ઇદાનિ યેહિ બલેહિ સમન્નાગતો તથાગતો આસભં ઠાનં પટિજાનાતિ, યાનિ આદિતોવ ‘‘દસ ખો પનિમાનિ, સારિપુત્ત, તથાગતસ્સ તથાગતબલાની’’તિ નિક્ખિત્તાનિ, તાનિ વિત્થારતો દસ્સેતું કતમાનિ દસ? ઇધ, સારિપુત્ત, તથાગતો ઠાનઞ્ચ ઠાનતોતિઆદિમાહ. તત્થ ઠાનઞ્ચ ઠાનતોતિ કારણઞ્ચ કારણતો. કારણઞ્હિ યસ્મા તત્થ ફલં તિટ્ઠતિ તદાયત્તવુત્તિયાય ઉપ્પજ્જતિ ચેવ પવત્તતિ ચ, તસ્મા ઠાનન્તિ વુચ્ચતિ. તં ભગવા ‘‘યે યે ધમ્મા યેસં યેસં ધમ્માનં હેતૂ પચ્ચયા ઉપ્પાદાય, તં તં ઠાનં. યે યે ધમ્મા યેસં યેસં ધમ્માનં ન હેતૂ ન પચ્ચયા ઉપ્પાદાય, તં તં અટ્ઠાન’’ન્તિ પજાનન્તો ઠાનઞ્ચ ઠાનતો અટ્ઠાનઞ્ચ અટ્ઠાનતો યથાભૂતં પજાનાતિ. અભિધમ્મે પનેતં, ‘‘તત્થ કતમં તથાગતસ્સ ઠાનઞ્ચ ઠાનતો અટ્ઠાનઞ્ચ અટ્ઠાનતો યથાભૂતં ઞાણ’’ન્તિઆદિના (વિભ. ૮૦૯) નયેન વિત્થારિતમેવ. યમ્પીતિ યેન ઞાણેન. ઇદમ્પિ, સારિપુત્ત, તથાગતસ્સાતિ ઇદમ્પિ ઠાનાટ્ઠાનઞાણં તથાગતસ્સ તથાગતબલં નામ હોતીતિ અત્થો. એવં સબ્બપદેસુ યોજના વેદિતબ્બા.

કમ્મસમાદાનાનન્તિ ¶ સમાદિયિત્વા કતાનં કુસલાકુસલકમ્માનં, કમ્મમેવ વા કમ્મસમાદાનં. ઠાનસો હેતુસોતિ પચ્ચયતો ચેવ હેતુતો ચ. તત્થ ગતિઉપધિકાલપયોગા વિપાકસ્સ ઠાનં. કમ્મં હેતુ. ઇમસ્સ પન ઞાણસ્સ વિત્થારકથા ‘‘અત્થેકચ્ચાનિ પાપકાનિ કમ્મસમાદાનાનિ ગતિસમ્પત્તિપટિબાળ્હાનિ ન વિપચ્ચન્તી’’તિઆદિના (વિભ. ૮૧૦) નયેન અભિધમ્મે આગતાયેવ.

સબ્બત્થગામિનિન્તિ સબ્બગતિગામિનિં અગતિગામિનિઞ્ચ. પટિપદન્તિ મગ્ગં. યથાભૂતં પજાનાતીતિ બહૂસુપિ મનુસ્સેસુ એકમેવ પાણં ઘાતેન્તેસુ ઇમસ્સ ¶ ચેતના નિરયગામિની ભવિસ્સતિ, ઇમસ્સ ચેતના તિરચ્છાનયોનિગામિનીતિ ઇમિના નયેન એકવત્થુસ્મિમ્પિ કુસલાકુસલચેતનાસઙ્ખાતાનં પટિપત્તીનં અવિપરીતતો સભાવં જાનાતિ. ઇમસ્સ ચ ઞાણસ્સ વિત્થારકથા ‘‘તત્થ કતમં તથાગતસ્સ સબ્બત્થગામિનિં પટિપદં યથાભૂતં ઞાણં? ઇધ તથાગતો અયં ¶ મગ્ગો અયં પટિપદા નિરયગામીતિ પજાનાતી’’તિઆદિના (વિભ. ૮૧૧) નયેન અભિધમ્મે આગતાયેવ.

અનેકધાતુન્તિ ચક્ખુધાતુઆદીહિ કામધાતુઆદીહિ વા ધાતૂહિ બહુધાતું. નાનાધાતુન્તિ તાસંયેવ ધાતૂનં વિલક્ખણતાય નાનપ્પકારધાતું. લોકન્તિ ખન્ધાયતનધાતુલોકં. યથાભૂતં પજાનાતીતિ તાસં તાસં ધાતૂનં અવિપરીતતો સભાવં પટિવિજ્ઝતિ. ઇદમ્પિ ઞાણં ‘‘તત્થ કતમં તથાગતસ્સ અનેકધાતુનાનાધાતુલોકં યથાભૂતં ઞાણં, ઇધ તથાગતો ખન્ધનાનત્તં પજાનાતી’’તિઆદિના નયેન અભિધમ્મે વિત્થારિતમેવ.

નાનાધિમુત્તિકતન્તિ હીનાદીહિ અધિમુત્તીહિ નાનાધિમુત્તિકભાવં. ઇદમ્પિ ઞાણં, ‘‘તત્થ કતમં તથાગતસ્સ સત્તાનં નાનાધિમુત્તિકતં યથાભૂતં ઞાણં, ઇધ તથાગતો પજાનાતિ સન્તિ સત્તા હીનાધિમુત્તિકા’’તિ આદિના નયેન અભિધમ્મે વિત્થારિતમેવ.

પરસત્તાનન્તિ પધાનસત્તાનં. પરપુગ્ગલાનન્તિ તતો પરેસં હીનસત્તાનં. એકત્થમેવ વા એતં ¶ પદદ્વયં. વેનેય્યવસેન પન દ્વેધા વુત્તં. ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તન્તિ સદ્ધાદીનં ઇન્દ્રિયાનં પરભાવં અપરભાવઞ્ચ, વુદ્ધિઞ્ચ હાનિઞ્ચાતિ અત્થો. ઇમસ્સપિ ઞાણસ્સ વિત્થારકથા – ‘‘તત્થ કતમં તથાગતસ્સ પરસત્તાનં પરપુગ્ગલાનં ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તં યથાભૂતં ઞાણં, ઇધ તથાગતો સત્તાનં આસયં પજાનાતિ અનુસયં પજાનાતી’’તિઆદિના (વિભ. ૮૧૪) નયેન અભિધમ્મે આગતાયેવ.

ઝાનવિમોક્ખસમાધિસમાપત્તીનન્તિ પઠમાદીનં ચતુન્નં ઝાનાનં રૂપી રૂપાનિ પસ્સતીતિઆદીનં અટ્ઠન્નં વિમોક્ખાનં સવિતક્કસવિચારાદીનં તિણ્ણં સમાધીનં પઠમજ્ઝાનસમાપત્તિઆદીનઞ્ચ નવન્નં અનુપુબ્બસમાપત્તીનં. સંકિલેસન્તિ હાનભાગિયધમ્મં. વોદાનન્તિ વિસેસભાગિયધમ્મં. વુટ્ઠાનન્તિ ‘‘વોદાનમ્પિ વુટ્ઠાનં. તમ્હા ¶ તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠાનમ્પિ વુટ્ઠાન’’ન્તિ (વિભ. ૮૨૮) એવં વુત્તપગુણજ્ઝાનઞ્ચેવ ભવઙ્ગફલસમાપત્તિયો ચ. હેટ્ઠિમં હેટ્ઠિમઞ્હિ પગુણજ્ઝાનં ઉપરિમસ્સ ઉપરિમસ્સ પદટ્ઠાનં હોતિ. તસ્મા ‘‘વોદાનમ્પિ વુટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં. ભવઙ્ગેન પન સબ્બજ્ઝાનેહિ વુટ્ઠાનં હોતિ. ફલસમાપત્તિયા નિરોધસમાપત્તિતો ¶ વુટ્ઠાનં હોતિ. તં સન્ધાય ‘‘તમ્હા તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠાનમ્પિ વુટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં. ઇદમ્પિ ઞાણં ‘‘તત્થ કતમં તથાગતસ્સ ઝાનવિમોક્ખસમાધિસમાપત્તીનં સંકિલેસં વોદાનં વુટ્ઠાનં યથાભૂતં ઞાણં, ઝાયીતિ ચત્તારો ઝાયી, અત્થેકચ્ચો ઝાયી સમ્પત્તિંયેવ સમાનં વિપત્તીતિ પચ્ચેતી’’તિઆદિના (વિભ. ૮૨૮) નયેન અભિધમ્મે વિત્થારિતં. સત્તન્નં ઞાણાનં વિત્થારકથાવિનિચ્છયો સમ્મોહવિનોદનિયં વિભઙ્ગટ્ઠકથાયં વુત્તો. પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિદિબ્બચક્ખુઞાણકથા વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતા. આસવક્ખયકથા ભયભેરવે.

૧૪૯. ઇમાનિ ખો સારિપુત્તાતિ યાનિ પુબ્બે ‘‘દસ ખો પનિમાનિ, સારિપુત્ત, તથાગતસ્સ તથાગતબલાની’’તિ અવોચં, ઇમાનિ તાનીતિ અપ્પનં કરોતિ. તત્થ ¶ પરવાદીકથા હોતિ – દસબલઞાણં નામ પાટિયેક્કં નત્થિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સેવાયં પભેદોતિ. તં ન તથા દટ્ઠબ્બં. અઞ્ઞમેવ હિ દસબલઞાણં, અઞ્ઞં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. દસબલઞાણઞ્હિ સકસકકિચ્ચમેવ જાનાતિ. સબ્બઞ્ઞુતઞાણં તમ્પિ તતો અવસેસમ્પિ પજાનાતિ. દસબલઞાણેસુ હિ પઠમં કારણાકારણમેવ જાનાતિ. દુતિયં કમ્મન્તરવિપાકન્તરમેવ. તતિયં કમ્મપરિચ્છેદમેવ. ચતુત્થં ધાતુનાનત્તકારણમેવ. પઞ્ચમં સત્તાનં અજ્ઝાસયાધિમુત્તિમેવ. છટ્ઠં ઇન્દ્રિયાનં તિક્ખમુદુભાવમેવ. સત્તમં ઝાનાદીહિ સદ્ધિં તેસં સંકિલેસાદિમેવ. અટ્ઠમં પુબ્બેનિવુત્થખન્ધસન્તતિમેવ. નવમં સત્તાનં ચુતિપટિસન્ધિમેવ. દસમં સચ્ચપરિચ્છેદમેવ. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પન એતેહિ જાનિતબ્બઞ્ચ તતો ઉત્તરિઞ્ચ પજાનાતિ. એતેસં પન કિચ્ચં ન સબ્બં કરોતિ. તઞ્હિ ઝાનં હુત્વા અપ્પેતું ન સક્કોતિ, ઇદ્ધિ હુત્વા વિકુબ્બિતું ન સક્કોતિ, મગ્ગો હુત્વા કિલેસે ખેપેતું ન સક્કોતિ. અપિચ પરવાદી એવં પુચ્છિતબ્બો – ‘‘દસબલઞાણં નામ એતં સવિતક્કસવિચારં અવિતક્કવિચારમત્તં અવિતક્કઅવિચારં કામાવચરં રૂપાવચરં અરૂપાવચરં લોકિયં લોકુત્તર’’ન્તિ? જાનન્તો પટિપાટિયા સત્ત ઞાણાનિ સવિતક્કસવિચારાનીતિ વક્ખતિ. તતો પરાનિ દ્વે ¶ અવિતક્કઅવિચારાનીતિ વક્ખતિ. આસવક્ખયઞાણં સિયા સવિતક્કસવિચારં, સિયા અવિતક્કવિચારમત્તં, સિયા અવિતક્કઅવિચારન્તિ વક્ખતિ. તથા પટિપાટિયા સત્ત કામાવચરાનિ, તતો પરાનિ દ્વે રૂપાવચરાનિ, અવસાને એકં લોકુત્તરન્તિ વક્ખતિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પન સવિતક્કસવિચારમેવ કામાવચરમેવ લોકિયમેવાતિ વક્ખતિ.

એવમેત્થ ¶ અનુપદવણ્ણનં કત્વા ઇદાનિ યસ્મા તથાગતો પઠમંયેવ ઠાનાટ્ઠાનઞાણેન વેનેય્યસત્તાનં આસવક્ખયાધિગમસ્સ ચેવ અનધિગમસ્સ ચ ઠાનાટ્ઠાનભૂતં કિલેસાવરણાભાવં પસ્સતિ, લોકિયસમ્માદિટ્ઠિટ્ઠાનદસ્સનતો નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિટ્ઠાનાભાવદસ્સનતો ચ. અથ નેસં કમ્મવિપાકઞાણેન વિપાકાવરણાભાવં પસ્સતિ, તિહેતુકપટિસન્ધિદસ્સનતો. સબ્બત્થગામિનીપટિપદાઞાણેન ¶ કમ્માવરણાભાવં પસ્સતિ, અનન્તરિયકમ્માભાવદસ્સનતો. એવં અનાવરણાનં અનેકધાતુનાનાધાતુઞાણેન અનુકૂલધમ્મદેસનત્થં ચરિયવિસેસં પસ્સતિ, ધાતુવેમત્તદસ્સનતો. અથ નેસં નાનાધિમુત્તિકતાઞાણેન અધિમુત્તિં પસ્સતિ, પયોગં અનાદિયિત્વાપિ અધિમુત્તિવસેન ધમ્મદેસનત્થં. અથેવં દિટ્ઠાધિમુત્તીનં યથાસત્તિ યથાબલં ધમ્મં દેસેતું ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણેન ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તં પસ્સતિ, સદ્ધાદીનં તિક્ખમુદુભાવદસ્સનતો. એવં પરિઞ્ઞાતિન્દ્રિયપરોપરિયત્તા પન તે સચે દૂરે હોન્તિ, પઠમજ્ઝાનાદીસુ વસીભૂતત્તા ઇદ્ધિવિસેસેન તે ખિપ્પં ઉપગચ્છતિ. ઉપગન્ત્વા ચ નેસં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણેન પુબ્બજાતિભાવનં, દિબ્બચક્ખુઞાણાનુભાવતો પત્તબ્બેન ચેતોપરિયઞાણેન સમ્પતિ ચિત્તવિસેસં પસ્સન્તો આસવક્ખયઞાણાનુભાવેન આસવક્ખયગામિનિયા પટિપદાય વિગતસમ્મોહત્તા આસવક્ખયાય ધમ્મં દેસેતિ. તસ્મા ઇમિના અનુક્કમેન ઇમાનિ દસબલાનિ વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

તં, સારિપુત્ત, વાચં અપ્પહાયાતિઆદીસુ પુન એવરૂપિં વાચં ન વક્ખામીતિ વદન્તો તં વાચં પજહતિ નામ. પુન એવરૂપં ચિત્તં ન ઉપ્પાદેસ્સામીતિ ચિન્તેન્તો ચિત્તં પજહતિ નામ. પુન એવરૂપં દિટ્ઠિં ન ગણ્હિસ્સામીતિ પજહન્તો દિટ્ઠિં પટિનિસ્સજ્જતિ નામ, તથા અકરોન્તો નેવ પજહતિ, ન પટિનિસ્સજ્જતિ. સો યથાભતં નિક્ખિત્તો એવં નિરયેતિ યથા નિરયપાલેહિ આહરિત્વા નિરયે ઠપિતો, એવં નિરયે ઠપિતોયેવાતિ વેદિતબ્બો.

ઇદાનિસ્સ ¶ અત્થસાધકં ઉપમં દસ્સેન્તો સેય્યથાપીતિઆદિમાહ. તત્થ સીલસમ્પન્નોતિઆદીસુ લોકિયલોકુત્તરા સીલસમાધિપઞ્ઞા વેદિતબ્બા. લોકુત્તરવસેનેવ વિનિવત્તેતુમ્પિ વટ્ટતિ. અયઞ્હિ સમ્માવાચાકમ્મન્તાજીવેહિ સીલસમ્પન્નો, સમ્માવાયામસતિસમાધીહિ સમાધિસમ્પન્નો, સમ્માદિટ્ઠિસઙ્કપ્પેહિ પઞ્ઞાસમ્પન્નો, સો એવં સીલાદિસમ્પન્નો ભિક્ખુ યથા દિટ્ઠેવ ધમ્મે ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે અઞ્ઞં આરાધેતિ અરહત્તં પાપુણાતિ, એવંસમ્પદમિદં, સારિપુત્ત, વદામિ ઇમમ્પિ ¶ કારણં એવરૂપમેવ ¶ . યથા હિ મગ્ગાનન્તરં અવિરજ્ઝિત્વાવ ફલં નિબ્બત્તતિ, એવમેવ ઇમસ્સાપિ પુગ્ગલસ્સ ચુતિઅનન્તરં અવિરજ્ઝિત્વાવ નિરયે પટિસન્ધિ હોતીતિ દસ્સેતિ. સકલસ્મિઞ્હિ બુદ્ધવચને ઇમાય ઉપમાય ગાળ્હતરં કત્વા વુત્તઉપમા નામ નત્થિ.

૧૫૦. વેસારજ્જાનીતિ એત્થ સારજ્જપટિપક્ખો વેસારજ્જં, ચતૂસુ ઠાનેસુ સારજ્જાભાવં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પન્નસોમનસ્સમયઞાણસ્સેતં નામં. સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ તે પટિજાનતોતિ અહં સમ્માસમ્બુદ્ધો, સબ્બે ધમ્મા મયા અભિસમ્બુદ્ધાતિ એવં પટિજાનતો તવ. અનભિસમ્બુદ્ધાતિ ઇમે નામ ધમ્મા તયા અનભિસમ્બુદ્ધા. તત્ર વતાતિ તેસુ વત અનભિસમ્બુદ્ધાતિ એવં દસ્સિતધમ્મેસુ. સહધમ્મેનાતિ સહેતુના સકારણેન વચનેન સુનક્ખત્તો વિય વિપ્પલપન્તો અપ્પમાણં. નિમિત્તમેતન્તિ એત્થ પુગ્ગલોપિ ધમ્મોપિ નિમિત્તન્તિ અધિપ્પેતો. તં પુગ્ગલં ન પસ્સામિ, યો મં પટિચોદેસ્સતિ, તં ધમ્મં ન પસ્સામિ, યં દસ્સેત્વા અયં નામ ધમ્મો તયા અનભિસમ્બુદ્ધોતિ મં પટિચોદેસ્સતીતિ અયમેત્થ અત્થો. ખેમપ્પત્તોતિ ખેમં પત્તો, સેસપદદ્વયં ઇમસ્સેવ વેવચનં. સબ્બઞ્હેતં વેસારજ્જઞાણમેવ સન્ધાય વુત્તં. દસબલસ્સ હિ અયં નામ ધમ્મો તયા અનભિસમ્બુદ્ધોતિ ચોદકં પુગ્ગલં વા ચોદનાકારણં અનભિસમ્બુદ્ધધમ્મં વા અપસ્સતો સભાવબુદ્ધોયેવ વા સમાનો અહં બુદ્ધોસ્મીતિ વદામીતિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ બલવતરં સોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. તેન સમ્પયુત્તં ઞાણં વેસારજ્જં નામ. તં સન્ધાય ‘‘ખેમપ્પત્તો’’તિઆદિમાહ. એવં સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

અન્તરાયિકા ધમ્માતિ એત્થ પન અન્તરાયં કરોન્તીતિ અન્તરાયિકા, તે અત્થતો સઞ્ચિચ્ચ વીતિક્કન્તા સત્ત આપત્તિક્ખન્ધા. સઞ્ચિચ્ચ વીતિક્કન્તઞ્હિ અન્તમસો દુક્કટ-દુબ્ભાસિતમ્પિ મગ્ગફલાનં અન્તરાયં કરોતિ. ઇધ પન મેથુનધમ્મો ¶ અધિપ્પેતો. મેથુનં સેવતો હિ યસ્સ કસ્સચિ નિસ્સંસયમેવ મગ્ગફલાનં અન્તરાયો હોતિ. યસ્સ ખો પન તેસુ અત્થાયાતિ રાગક્ખયાદીસુ યસ્સ અત્થાય. ધમ્મો દેસિતોતિ અસુભભાવનાદિધમ્મો કથિતો ¶ . તત્ર વત મન્તિ તસ્મિં અનિય્યાનિકધમ્મે મં. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૧૫૧. ‘‘અટ્ઠ ¶ ખો ઇમા સારિપુત્તા’’તિ ઇદં કસ્મા આરદ્ધં? વેસારજ્જઞાણસ્સ બલદસ્સનત્થં. યથા હિ બ્યત્તં પરિસં અજ્ઝોગાહેત્વા વિઞ્ઞૂનં ચિત્તં આરાધનસમત્થાય કથાય ધમ્મકથિકસ્સ છેકભાવો પઞ્ઞાયતિ, એવં ઇમા અટ્ઠ પરિસા પત્વા વેસારજ્જઞાણસ્સ વેસારજ્જભાવો સક્કા ઞાતુન્તિ વેસારજ્જઞાણસ્સ બલં દસ્સેન્તો, અટ્ઠ ખો ઇમા સારિપુત્તાતિઆદિમાહ.

તત્થ ખત્તિયપરિસાતિ ખત્તિયાનં સન્નિપતિત્વા નિસિન્નટ્ઠાનં, એસ નયો સબ્બત્થ. મારકાયિકાનં પન સન્નિપતિત્વા નિસિન્નટ્ઠાનં મારપરિસા વેદિતબ્બા, ન મારાનં. સબ્બાપિ ચેતા પરિસા ઉગ્ગટ્ઠાનદસ્સનવસેન ગહિતા. મનુસ્સા હિ ‘‘એત્થ રાજા નિસિન્નો’’તિ પકતિવચનમ્પિ વત્તું ન સક્કોન્તિ, કચ્છેહિ સેદા મુચ્ચન્તિ. એવં ઉગ્ગા ખત્તિયપરિસા. બ્રાહ્મણા તીસુ વેદેસુ કુસલા હોન્તિ, ગહપતયો નાનાવોહારેસુ ચેવ અક્ખરચિન્તાય ચ. સમણા સકવાદપરવાદેસુ કુસલા હોન્તિ. તેસં મજ્ઝે ધમ્મકથાકથનં નામ અતિવિય ભારો. અમનુસ્સાપિ ઉગ્ગા હોન્તિ. અમનુસ્સોતિ હિ વુત્તમત્તેપિ મનુસ્સાનં સકલસરીરં સઙ્કમ્પતિ, તેસં રૂપં વા દિસ્વા સદ્દં વા સુત્વા સત્તા વિસઞ્ઞિનો હોન્તિ. એવં અમનુસ્સપરિસા ઉગ્ગા. તાસુપિ ધમ્મકથાકથનં નામ અતિવિય ભારો. ઇતિ ઉગ્ગટ્ઠાનદસ્સનવસેન તા ગહિતાતિ વેદિતબ્બા.

અજ્ઝોગાહતીતિ અનુપવિસતિ. અનેકસતં ખત્તિયપરિસન્તિ બિમ્બિસારસમાગમ ઞાતિસમાગમ લિચ્છવીસમાગમસદિસં. અઞ્ઞેસુપિ ચક્કવાળેસુ લબ્ભતિયેવ. કિં પન ભગવા અઞ્ઞાનિ ચક્કવાળાનિપિ ગચ્છતીતિ? આમ ગચ્છતિ. કીદિસો હુત્વા? યાદિસા તે, તાદિસોયેવ. તેનેવાહ ‘‘અભિજાનામિ ¶ ખો પનાહં, આનન્દ, અનેકસતં ખત્તિયપરિસં ઉપસઙ્કમિતા, તત્થ યાદિસકો તેસં ¶ વણ્ણો હોતિ, તાદિસકો મય્હં વણ્ણો હોતિ. યાદિસકો તેસં સરો હોતિ, તાદિસકો મય્હં સરો હોતિ. ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેમિ સમાદપેમિ સમુત્તેજેમિ સમ્પહંસેમિ. ભાસમાનઞ્ચ મં ન જાનન્તિ ‘કો નુ ખો અયં ભાસતિ દેવો વા મનુસ્સો વા’તિ. ધમ્મિયા કથાય સન્દસ્સેત્વા સમાદપેત્વા સમુત્તેજેત્વા સમ્પહંસેત્વા અન્તરધાયામિ ¶ . અન્તરહિતઞ્ચ મં ન જાનન્તિ ‘કો નુ ખો અયં અન્તરહિતો દેવો વા મનુસ્સો વા’’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૭૨).

ખત્તિયા કેયૂરઙ્ગદમાલાગન્ધાદિવિભૂસિતા નાનાવિરાગવસના આમુક્કમણિકુણ્ડલા મોળિધરા હોન્તિ. કિં ભગવાપિ એવં અત્તાનં મણ્ડેતિ? તે ચ ઓદાતાપિ હોન્તિ કાળાપિ મંગુલચ્છવીપિ. કિં સત્થાપિ એવરૂપો હોતીતિ? સત્થા અત્તનો પબ્બજિતવસેનેવ ગચ્છતિ, તેસં પન તાદિસો હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ, ગન્ત્વા રાજાસને નિસિન્નં અત્તાનં દસ્સેતિ, તેસં ‘‘અજ્જ અમ્હાકં રાજા અતિવિય વિરોચતી’’તિ હોતિ. તે ચ ભિન્નસ્સરાપિ હોન્તિ ગગ્ગસ્સરાપિ કાકસ્સરાપિ. સત્થા બ્રહ્મસ્સરેનેવ ધમ્મં કથેતિ. તાદિસકો મય્હં સરો હોતીતિ ઇદં પન ભાસન્તરં સન્ધાય કથિતં. મનુસ્સાનં પન તં સુત્વા ‘‘અજ્જ રાજા મધુરેન સરેન કથેતી’’તિ હોતિ. કથેત્વા પક્કન્તે ચ ભગવતિ પુન રાજાનં આગતં દિસ્વા ‘‘કો નુ ખો અય’’ન્તિ વીમંસા ઉપ્પજ્જતિ.

ઇદં વુત્તં હોતિ – કો નુ ખો અયં ઇમસ્મિં ઠાને ઇદાનેવ માગધભાસાય સીહળભાસાય મધુરેન સરેન કથેન્તો અન્તરહિતો, કિં દેવો, ઉદાહુ મનુસ્સોતિ? કિમત્થં પનેવં અજાનન્તાનં ધમ્મં દેસેતીતિ? વાસનત્થાય. એવં સુતોપિ હિ ધમ્મો અનાગતે પચ્ચયો હોતિયેવાતિ અનાગતં પટિચ્ચ દેસેતીતિ.

સન્નિસિન્નપુબ્બન્તિ સઙ્ગમ્મ નિસિન્નપુબ્બં. સલ્લપિતપુબ્બન્તિ આલાપસલ્લાપો કતપુબ્બો. સાકચ્છાતિ ધમ્મસાકચ્છાપિ સમાપજ્જિતપુબ્બા. અનેકસતં બ્રાહ્મણપરિસન્તિઆદીનમ્પિ સોણદણ્ડસમાગમાદિવસેન ચેવ અઞ્ઞચક્કવાળવસેન ચ સમ્ભવો વેદિતબ્બો.

૧૫૨. ચતસ્સો ¶ ખો ઇમા, સારિપુત્ત, યોનિયોતિ એત્થ યોનીતિ ખન્ધકોટ્ઠાસસ્સપિ કારણસ્સપિ પસ્સાવમગ્ગસ્સપિ નામં. ‘‘ચતસ્સો નાગયોનિયો ચતસ્સો સુપણ્ણયોનિયો’’તિ (સં. નિ. ૩.૩૪૨, ૩૯૨) એત્થ ¶ હિ ખન્ધકોટ્ઠાસો યોનિ નામ. ‘‘યોનિ હેસા ¶ ભૂમિજ ફલસ્સ અધિગમાયા’’તિ (મ. નિ. ૨.૨૨૭) એત્થ કારણં. ‘‘ન ચાહં બ્રાહ્મણં બ્રૂમિ, યોનિજં મત્તિસમ્ભવ’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૪૫૭; ધ. પ. ૩૯૬) એત્થ પસ્સાવમગ્ગો. ઇધ પન ખન્ધકોટ્ઠાસો યોનીતિ અધિપ્પેતો. તત્થ અણ્ડે જાતા અણ્ડજા. જલાબુમ્હિ જાતા જલાબુજા. સંસેદે જાતા સંસેદજા. વિના એતેહિ કારણેહિ ઉપ્પતિત્વા વિય નિબ્બત્તા અભિનિબ્બત્તાતિ ઓપપાતિકા. અભિનિબ્ભિજ્જ જાયન્તીતિ ભિન્દિત્વા નિક્ખમનવસેન જાયન્તિ. પૂતિકુણપે વાતિઆદીહિ અનિટ્ઠટ્ઠાનાનેવ દસ્સિતાનિ. ઇટ્ઠેસુપિ સપ્પિતેલમધુફાણિતાદીસુ સત્તા જાયન્તિ એવ. દેવાતિઆદીસુ ચાતુમહારાજિકતો પટ્ઠાય ઉપરિદેવા ઓપપાતિકાવ હોન્તિ. ભૂમદેવા પન ચતુયોનિકા. એકચ્ચે ચ મનુસ્સાતિ મનુસ્સેસુ કેચિ દેવા વિય ઓપપાતિકા ચ હોન્તિ. યેભુય્યેન પનેતે જલાબુજાવ, અણ્ડજાપિ એત્થ કોન્તપુત્તા દ્વેભાતિયત્થેરા વિય, સંસેદજાપિ પદુમગબ્ભે નિબ્બત્તપોક્ખરસાતિબ્રાહ્મણપદુમવતિદેવીઆદયો વિય, એવં વિનિપાતિકેસુ નિજ્ઝામતણ્હિકપેતા નેરયિકા વિય ઓપપાતિકાયેવ, અવસેસા ચતુયોનિકાપિ હોન્તિ. યથા તે એવં યક્ખાપિ સબ્બચતુપ્પદપક્ખિજાતિદીઘજાતિઆદયોપિ સબ્બે ચતુયોનિકાયેવ.

૧૫૩. પઞ્ચ ખો ઇમા, સારિપુત્ત, ગતિયોતિ એત્થ સુકતદુક્કટકમ્મવસેન ગન્તબ્બાતિ ગતિયો. અપિચ ગતિગતિ નિબ્બત્તિગતિ અજ્ઝાસયગતિ વિભવગતિ નિપ્ફત્તિગતીતિ બહુવિધા ગતિ નામ. તત્થ ‘‘તં ગતિં પેચ્ચ ગચ્છામી’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૮૪) ચ, ‘‘યસ્સ ગતિં ન જાનન્તિ, દેવા ગન્ધબ્બમાનુસા’’તિ (ધ. પ. ૪૨૦) ચ અયં ગતિગતિ નામ. ‘‘ઇમેસં ખો અહં ભિક્ખૂનં સીલવન્તાનં નેવ જાનામિ ગતિં વા અગતિં વા’’તિ (મ. નિ. ૧.૫૦૮) અયં નિબ્બત્તિગતિ નામ. ‘‘એવમ્પિ ખો તે અહં બ્રહ્મે ¶ ગતિં ચ પજાનામિ જુતિઞ્ચ પજાનામી’’તિ (મ. નિ. ૧.૫૦૩) અયં અજ્ઝાસયગતિ નામ. ‘‘વિભવો ગતિ ધમ્માનં, નિબ્બાનં અરહતો ગતી’’તિ (પરિ. ૩૩૯) અયં વિભવગતિ નામ. ‘‘દ્વેયેવ ગતિયો ભવન્તિ ¶ અનઞ્ઞા’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૫૮; ૨.૩૪) અયં નિપ્ફત્તિગતિ નામ. તાસુ ઇધ ગતિગતિ અધિપ્પેતા.

નિરયોતિઆદીસુ ¶ નિરતિઅત્થેન નિરસ્સાદટ્ઠેન નિરયો. તિરિયં અઞ્છિતાતિ તિરચ્છાના. તેસં યોનિ તિરચ્છાનયોનિ. પેચ્ચભાવં પત્તાનં વિસયોતિ પેત્તિવિસયો. મનસો ઉસ્સન્નત્તા મનુસ્સા. પઞ્ચહિ કામગુણેહિ અત્તનો અત્તનો આનુભાવેહિ ચ દિબ્બન્તીતિ દેવા. નિરયઞ્ચાહં, સારિપુત્તાતિઆદીસુ નિરયોતિ સદ્ધિં ઓકાસેન ખન્ધા. તિરચ્છાનયોનિં ચાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. મગ્ગં પટિપદન્તિ ઉભયેનાપિ વુત્તગતિસંવત્તનિક કમ્મમેવ દસ્સેતિ. યથા ચ પટિપન્નોતિ યેન મગ્ગેન યાય પટિપદાય પટિપન્નોતિ ઉભયમ્પિ એકતો કત્વા નિદ્દિસતિ. અપાયન્તિઆદીસુ વડ્ઢિસઙ્ખાતા સુખસઙ્ખાતા વા અયા અપેતત્તા અપાયો. દુક્ખસ્સ ગતિ પટિસરણન્તિ દુગ્ગતિ. દુક્કટકારિનો એત્થ વિનિપતન્તીતિ વિનિપાતો. નિબ્બાનઞ્ચાહન્તિ ઇદં પન ન કેવલં ગતિગતિમેવ, ગતિનિસ્સરણં નિબ્બાનમ્પિ જાનામીતિ દસ્સનત્થમાહ. ઇધ મગ્ગો પટિપદાતિ ઉભયેનાપિ અરિયમગ્ગોવ વુત્તો.

૧૫૪. ઇદાનિ યથાવુત્તેસુ સત્તસુ ઠાનેસુ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ અત્તનો ઞાણપ્પવત્તાકારં દસ્સેન્તો ઇધાહં, સારિપુત્તાતિઆદિમાહ.

તત્થ એકન્તદુક્ખાતિ નિચ્ચદુક્ખા નિરન્તરદુક્ખા. તિબ્બાતિ બહલા. કટુકાતિ ખરા. સેય્યથાપીતિઆદીનિ ઓપમ્મદસ્સનત્થં વુત્તાનિ. તત્થ કાસૂતિ આવાટોપિ વુચ્ચતિ રાસિપિ.

‘‘કિન્નુ સન્તરમાનોવ, કાસું ખણસિ સારથિ;

પુટ્ઠો મે સમ્મ અક્ખાહિ, કિં કાસુયા કરિસ્સસી’’તિ. (જા. ૨.૨૨.૩) –

‘‘અઙ્ગારકાસું ¶ અપરે ફુનન્તિ, નરા રુદન્તા પરિદડ્ઢગત્તા’’તિ. (જા. ૨.૨૨.૪૬૨) –

એત્થ રાસિ. ઇધ પન આવાટો અધિપ્પેતો. તેનેવાહ ‘‘સાધિકપોરિસા’’તિ. તત્થ સાધિકં પોરિસં પમાણં અસ્સાતિ સાધિકપોરિસા, અતિરેકપઞ્ચરતનાતિ અત્થો. વીતચ્ચિકાનં વીતધૂમાનન્તિ એતં પરિળાહસ્સ બલવભાવદીપનત્થં વુત્તં, અચ્ચિયા વા સતિ ધૂમે વા સતિ, વાતો સમુટ્ઠાતિ, તેન પરિળાહો ન બલવા હોતિ. ઘમ્મપરેતોતિ ઘમ્માનુગતો ¶ . તસિતોતિ જાતતણ્હો. પિપાસિતોતિ ઉદકં પાતુકામો. એકાયનેન મગ્ગેનાતિ એકપથેનેવ મગ્ગેન, અનુક્કમનિયેન ઉભોસુ પસ્સેસુ નિરન્તરકણ્ટકરુક્ખગહનેન. પણિધાયાતિ અઙ્ગારકાસુયં પત્થના નામ નત્થિ, અઙ્ગારકાસું આરબ્ભ પન ઇરિયાપથસ્સ ઠપિતત્તા એવં વુત્તં.

એવમેવ ખોતિ એત્થ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – અઙ્ગારકાસુ વિય હિ નિરયો દટ્ઠબ્બો. અઙ્ગારકાસુમગ્ગો વિય નિરયૂપગં કમ્મં. મગ્ગારુળ્હો વિય કમ્મસમઙ્ગી પુગ્ગલો. ચક્ખુમા પુરિસો વિય દિબ્બચક્ખુકો ભગવા. યથા સો પુરિસો મગ્ગારુળ્હં દિસ્વા વિજાનાતિ ‘‘અયં ઇમિના મગ્ગેન ગન્ત્વા અઙ્ગારકાસુયં પતિસ્સતી’’તિ, એવમેવં ભગવા પાણાતિપાતાદીસુ યંકિઞ્ચિ કમ્મં આયૂહન્તં એવં જાનાતિ ‘‘અયં ઇમં કમ્મં કત્વા નિરયે નિબ્બત્તિસ્સત્તી’’તિ. યથા સો પુરિસો અપરભાગે તં અઙ્ગારકાસુયા પતિતં પસ્સતિ, એવમેવ ભગવા અપરભાગે ‘‘સો પુરિસો તં કમ્મં કત્વા કુહિં નિબ્બત્તો’’તિ આલોકં વડ્ઢેત્વા દિબ્બચક્ખુના ઓલોકેન્તો નિરયે નિબ્બત્તં પસ્સતિ પઞ્ચવિધબન્ધનાદિમહાદુક્ખં અનુભવન્તં. તત્થ કિઞ્ચાપિ તસ્સ કમ્માયૂહનકાલે અઞ્ઞો વણ્ણો, નિરયે નિબ્બત્તસ્સ અઞ્ઞો. અથાપિ ‘‘સો સત્તો તં કમ્મં કત્વા કત્થ નિબ્બત્તો’’તિ ઓલોકેન્તસ્સ અનેકસહસ્સાનં સત્તાનં મજ્ઝે ઠિતોપિ ‘‘અયં સો’’તિ સોયેવ સત્તો આપાથં આગચ્છતિ, ‘‘દિબ્બચક્ખુબલં નામ એત’’ન્તિ વદન્તિ.

દુતિયઉપમાયં યસ્મા અઙ્ગારકાસુયં વિય ગૂથકૂપે પરિળાહો નત્થિ, તસ્મા ‘‘એકન્તદુક્ખા’’તિ અવત્વા ‘‘દુક્ખા’’તિઆદિમાહ. એત્થાપિ પુરિમનયેનેવ ઓપમ્મસંસન્દનં વેદિતબ્બં ¶ . ઇમમ્પિ હિ પુગ્ગલં ભગવા હત્થિયોનિઆદીસુ ¶ યત્થ કત્થચિ નિબ્બત્તં વધબન્ધનઆકડ્ઢનવિકડ્ઢનાદીહિ મહાદુક્ખં અનુભવમાનં પસ્સતિયેવ.

તતિયઉપમાયં તનુપત્તપલાસોતિ ન અબ્ભપટલં વિય તનુપણ્ણો, વિરળપણ્ણત્તં પનસ્સ સન્ધાય ઇદં વુત્તં. કબરચ્છાયોતિ વિરળચ્છાયો. દુક્ખબહુલાતિ પેત્તિવિસયસ્મિઞ્હિ ¶ દુક્ખમેવ બહુલં, સુખં પરિત્તં કદાચિ અનુભવિતબ્બં હોતિ, તસ્મા એવમાહ. એત્થાપિ પુરિમનયેનેવ ઓપમ્મસંસન્દનં વેદિતબ્બં.

ચતુત્થઉપમાયં બહલપત્તપલાસોતિ નિરન્તરપણ્ણો પત્તસઞ્છન્નો. સન્તચ્છાયોતિ પાસાણચ્છત્તં વિય ઘનચ્છાયો. સુખબહુલા વેદનાતિ મનુસ્સલોકે ખત્તિયકુલાદીસુ સુખબહુલા વેદના વેદયિતબ્બા હોતિ, તા વેદયમાનં નિપન્નં વા નિસિન્નં વા પસ્સામીતિ દસ્સેતિ. ઇધાપિ ઓપમ્મસંસન્દનં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં.

પઞ્ચમઉપમાયં પાસાદોતિ દીઘપાસાદો. ઉલ્લિત્તાવલિત્તન્તિ અન્તો ચેવ ઉલ્લિત્તં બહિ ચ અવલિત્તં. ફુસિતગ્ગળન્તિ દ્વારબાહાહિ સદ્ધિં સુપિહિતકવાટં. ગોનકત્થતોતિ ચતુરઙ્ગુલાધિકલોમેન કાળકોજવેન અત્થતો. પટિકત્થતોતિ ઉણ્ણામયેન સેતઅત્થરણેન અત્થતો. પટલિકત્થતોતિ ઘનપુપ્ફકેન ઉણ્ણામયઅત્થરણેન અત્થતો. કદલિમિગપવરપચ્ચત્થરણોતિ કદલિમિગચમ્મમયેન ઉત્તમપચ્ચત્થરણેન અત્થતો. તં કિર પચ્ચત્થરણં સેતવત્થસ્સ ઉપરિ કદલિમિગચમ્મં અત્થરિત્વા સિબ્બેત્વા કરોન્તિ. સઉત્તરચ્છદોતિ સહ ઉત્તરચ્છદેન, ઉત્તરિબદ્ધેન રત્તવિતાનેન સદ્ધિન્તિ અત્થો. ઉભતોલોહિતકૂપધાનોતિ સીસૂપધાનઞ્ચ પાદૂપધાનઞ્ચાતિ પલ્લઙ્કસ્સ ઉભતો ઠપિતલોહિતકૂપધાનો. ઇધાપિ ઉપમાસંસન્દનં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં.

અયં પનેત્થ અપરભાગયોજના, યથા સો પુરિસો મગ્ગારુળ્હમેવ જાનાતિ ‘‘અયં એતેન મગ્ગેન ગન્ત્વા પાસાદં આરુય્હ કૂટાગારં પવિસિત્વા પલ્લઙ્કે નિસીદિસ્સતિ વા નિપજ્જિસ્સતિ વા’’તિ, એવમેવં ભગવા દાનાદીસુ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂસુ યંકિઞ્ચિ કુસલકમ્મં આયૂહન્તંયેવ પુગ્ગલં દિસ્વા ‘‘અયં ઇમં કત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિસ્સતી’’તિ જાનાતિ. યથા સો પુરિસો અપરભાગે ¶ ¶ તં પાસાદં આરુય્હ કૂટાગારં પવિસિત્વા પલ્લઙ્કે નિસિન્નં વા નિપન્નં વા એકન્તસુખં નિરન્તરસુખં વેદનં વેદયમાનં પસ્સતિ, એવમેવં ભગવા અપરભાગે ‘‘સો તં કલ્યાણં કત્વા કુહિં નિબ્બત્તો’’તિ આલોકં વડ્ઢેત્વા દિબ્બચક્ખુના ઓલોકેન્તો દેવલોકે ¶ નિબ્બત્તં પસ્સતિ, નન્દનવનાદીસુ અચ્છરાસઙ્ઘપરિવુતં દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવમાનં.

ઞાણપ્પવત્તાકારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આસવક્ખયવારે ‘‘દિબ્બેન ચક્ખુના’’તિ અવત્વા ‘‘તમેનં પસ્સામી’’તિ વુત્તં. તં કસ્માતિ ચે? નિયમાભાવા. ઇમઞ્હિ પુગ્ગલં દિબ્બચક્ખુનાપિ પસ્સિસ્સતિ, ચેતોપરિયઞાણેનાપિ જાનિસ્સતિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેનપિ જાનિસ્સતિયેવ. એકન્તસુખા વેદનાતિ ઇદં કિઞ્ચાપિ દેવલોકસુખેન સદ્ધિં બ્યઞ્જનતો એકં, અત્થતો પન નાના હોતિ. દેવલોકસુખઞ્હિ રાગપરિળાહાદીનં અત્થિતાય ન એકન્તેનેવ સુખં. નિબ્બાનસુખં પન સબ્બપરિળાહાનં વૂપસમાય સબ્બાકારેન એકન્તસુખં. ઉપમાયમ્પિ ‘‘યથા પાસાદે એકન્તસુખા’’તિ વુત્તં. તં મગ્ગપરિળાહસ્સ અવૂપસન્તતાય છાતજ્ઝત્તતાય પિપાસાભિભૂતતાય ચ ન એકન્તમેવ સુખં. વનસણ્ડે પન પોક્ખરણિયં ઓરુય્હ રજોજલ્લસ્સ પવાહિતત્તા મગ્ગદરથસ્સ વૂપસન્તતાય ભિસમૂલખાદનેન ચેવ મધુરોદકપાનેન ચ ખુપ્પિપાસાનં વિનીતતાય ઉદકસાટકં પરિવત્તેત્વા મટ્ઠદુકૂલં નિવાસેત્વા તણ્ડુલત્થવિકં ઉસ્સીસકે કત્વા ઉદકસાટકં પીળેત્વા હદયે ઠપેત્વા મન્દમન્દેન ચ વાતેન બીજયમાનસ્સ નિપન્નત્તા સબ્બાકારેન એકન્તસુખં હોતિ.

એવમેવ ખોતિ એત્થ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – પોક્ખરણી વિય હિ અરિયમગ્ગો દટ્ઠબ્બો. પોક્ખરણિમગ્ગો વિય પુબ્બભાગપટિપદા. મગ્ગારુળ્હો વિય પટિપદાસમઙ્ગીપુગ્ગલો. ચક્ખુમા પુરિસો વિય દિબ્બચક્ખુ ભગવા. વનસણ્ડો વિય નિબ્બાનં. યથા સો પુરિસો મગ્ગારુળ્હં દિસ્વાવ જાનાતિ ‘‘અયં ઇમિના મગ્ગેન ગન્ત્વા પોક્ખરણિયં ન્હત્વા રમણીયે વનસણ્ડે રુક્ખમૂલે નિસીદિસ્સતિ વા નિપજ્જિસ્સતિ વા’’તિ, એવમેવં ભગવા પટિપદં પૂરેન્તમેવ નામરૂપં ¶ પરિચ્છિન્દન્તમેવ પચ્ચયપરિગ્ગહં કરોન્તમેવ લક્ખણારમ્મણાય વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તમેવ જાનાતિ ‘‘અયં ઇમં પટિપદં પૂરેત્વા સબ્બઆસવે ખેપેત્વા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિન્તિ એવં વુત્તં ફલસમાપત્તિં ઉપસમ્પજ્જ ¶ વિહરિસ્સતી’’તિ. યથા ¶ સો પુરિસો અપરભાગે તાયં પોક્ખરણિયં ન્હત્વા વનસણ્ડં પવિસિત્વા નિસિન્નં વા નિપન્નં વા એકન્તસુખં વેદનં વેદયમાનં પસ્સતિ, એવમેવ ભગવા અપરભાગે તં પુગ્ગલં પટિપદં પૂરેત્વા મગ્ગં ભાવેત્વા ફલં સચ્છિકત્વા નિરોધસયનવરગતં નિબ્બાનારમ્મણં ફલસમાપત્તિં અપ્પેત્વા એકન્તસુખં વેદનં વેદયમાનં પસ્સતિ.

૧૫૫. ‘‘અભિજાનામિ ખો પનાહં, સારિપુત્ત, ચતુરઙ્ગસમન્નાગત’’ન્તિ ઇદં કસ્મા આરદ્ધં? પાટિયેક્કં અનુસન્ધિવસેન આરદ્ધં. અયં કિર સુનક્ખત્તો દુક્કરકારિકાય સુદ્ધિ હોતીતિ એવં લદ્ધિકો. અથસ્સ ભગવા મયા એકસ્મિં અત્તભાવે ઠત્વા ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં દુક્કરં કતં, દુક્કરકારકો નામ મયા સદિસો નત્થિ. દુક્કરકારેન સુદ્ધિયા સતિ અહમેવ સુદ્ધો ભવેય્યન્તિ દસ્સેતું ઇમં દેસનં આરભિ. અપિચ અયં સુનક્ખત્તો દુક્કરકારિકાય પસન્નો, સો ચસ્સ પસન્નભાવો, ‘‘અદ્દસા ખો, ભગ્ગવ, સુનક્ખત્તો લિચ્છવિપુત્તો અચેલં કોરક્ખત્તિયં ચતુક્કુણ્ડિકં છમાનિકિણ્ણં ભક્ખસં મુખેન ખાદન્તં મુખેન ભુઞ્જન્તં. દિસ્વાનસ્સ એતદહોસિ ‘સાધુ રૂપો વત, ભો, અયં સમણો ચતુક્કુણ્ડિકો છમાનિકિણ્ણં ભક્ખસં મુખેનેવ ખાદતિ, મુખેનેવ ભુઞ્જતી’’’તિ એવમાદિના પાથિકસુત્તે (દી. નિ. ૩.૭) આગતનયેન વેદિતબ્બો.

અથ ભગવા અયં દુક્કરકારિકાય પસન્નો, મયા ચ એતસ્મિં અત્તભાવે ઠત્વા ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં દુક્કરં કતં, દુક્કરકારે પસીદન્તેનાપિ અનેન મયિ પસીદિતબ્બં સિયા, સોપિસ્સ પસાદો મયિ નત્થીતિ દસ્સેન્તો ઇમં દેસનં આરભિ.

તત્ર ¶ બ્રહ્મચરિયન્તિ દાનમ્પિ વેય્યાવચ્ચમ્પિ સિક્ખાપદમ્પિ બ્રહ્મવિહારાપિ ધમ્મદેસનાપિ મેથુનવિરતિપિ સદારસન્તોસોપિ ઉપોસથોપિ અરિયમગ્ગોપિ સકલસાસનમ્પિ અજ્ઝાસયોપિ વીરિયમ્પિ વુચ્ચતિ.

‘‘કિં ¶ તે વતં કિં પન બ્રહ્મચરિયં,

ઇદઞ્ચ મે ધીર મહાવિમાન’’ન્તિ. (જા. ૨.૨૨.૧૫૯૨, ૧૫૯૩, ૧૫૯૫) –

ઇમસ્મિઞ્હિ પુણ્ણકજાતકે દાનં બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તં.

‘‘કેન પાણિ કામદદો, કેન પાણિ મધુસ્સવો;

કેન તે બ્રહ્મચરિયેન, પુઞ્ઞં પાણિમ્હિ ઇજ્ઝતિ.

તેન પાણિ કામદદો, તેન પાણિ મધુસ્સવો;

તેન મે બ્રહ્મચરિયેન, પુઞ્ઞં પાણિમ્હિ ઇજ્ઝતી’’તિ. (પે. વ. ૨૭૫) –

ઇમસ્મિં ¶ અઙ્કુરપેતવત્થુસ્મિં વેય્યાવચ્ચં બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તં. ‘‘એવં ખો તં, ભિક્ખવે, તિત્તિરિયં નામ બ્રહ્મચરિયં અહોસી’’તિ (ચૂળવ. ૩૧૧) ઇમસ્મિં તિત્તિરજાતકે પઞ્ચસિક્ખાપદં બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તં. ‘‘તં ખો પન મે પઞ્ચસિખ બ્રહ્મચરિયં નેવ નિબ્બિદાય ન વિરાગાય ન નિરોધાય, યાવદેવ બ્રહ્મલોકૂપપત્તિયા’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૨૯) ઇમસ્મિં મહાગોવિન્દસુત્તે બ્રહ્મવિહારા બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તં. ‘‘એકસ્મિં બ્રહ્મચરિયસ્મિં, સહસ્સં મચ્ચુહાયિન’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૧૮૪) એત્થ ધમ્મદેસના બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તા. ‘‘પરે અબ્રહ્મચારી ભવિસ્સન્તિ, મયમેત્થ બ્રહ્મચારી ભવિસ્સામા’’તિ (મ. નિ. ૧.૮૩) સલ્લેખસુત્તે મેથુનવિરતિ બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તા.

અઞ્ઞત્ર તાહિ બ્રહ્મચરિયં ચરામ,

તસ્મા હિ અમ્હં દહરા ન મીયરે’’તિ. (જા. ૧.૧૦.૯૭) –

મહાધમ્મપાલજાતકે સદારસન્તોસો બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તો.

‘‘હીનેન બ્રહ્મચરિયેન, ખત્તિયે ઉપપજ્જતિ;

મજ્ઝિમેન ચ દેવત્તં, ઉત્તમેન વિસુજ્ઝતી’’તિ. (જા. ૧.૮.૭૫) –

એવં ¶ નિમિજાતકે અત્તદમનવસેન કતો અટ્ઠઙ્ગિકો ઉપોસથો બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તો. ‘‘ઇદં ખો પન મે, પઞ્ચસિખ, બ્રહ્મચરિયં એકન્તનિબ્બિદાય વિરાગાય…પે… અયમેવ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૨૯) મહાગોવિન્દસુત્તસ્મિઞ્ઞેવ અરિયમગ્ગો બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તો. ‘‘તયિદં બ્રહ્મચરિયં ઇદ્ધઞ્ચેવ ફીતઞ્ચ વિત્થારિકં બાહુજઞ્ઞં પુથુભૂતં યાવ દેવમનુસ્સેહિ સુપ્પકાસિત’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૧૭૪) પાસાદિકસુત્તે સિક્ખત્તયસઙ્ગહં સાસનં બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તં.

‘‘અપિ ¶ અતરમાનાનં, ફલાસાવ સમિજ્ઝતિ;

વિપક્કબ્રહ્મચરિયોસ્મિ, એવં જાનાહિ ગામણી’’તિ. (જા. ૧.૧.૮) –

એત્થ અજ્ઝાસયો બ્રહ્મચરિયન્તિ વુત્તો. ઇધ પન વીરિયં બ્રહ્મચરિયન્તિ અધિપ્પેતં. વીરિયબ્રહ્મચરિયસ્સ હિ ઇદમેવ સુત્તં. તદેતં એકસ્મિં અત્તભાવે ચતુબ્બિધસ્સ દુક્કરસ્સ કતત્તા ચતુરઙ્ગસમન્નાગતન્તિ વુત્તં.

તપસ્સી સુદં હોમીતિ સુદન્તિ નિપાતમત્તં, તપનિસ્સિતકો હોમીતિ અત્થો. પરમતપસ્સીતિ પરમો તપસ્સી, તપનિસ્સિતકાનં ઉત્તમો. લૂખો સુદં હોમીતિ લૂખો હોમિ. જેગુચ્છીતિ પાપજેગુચ્છિકો. પવિવિત્તો સુદં હોમીતિ પવિવિત્તો અહં હોમિ. તત્રાસ્સુ મે ઇદં, સારિપુત્તાતિ તત્ર ચતુરઙ્ગે બ્રહ્મચરિયે ઇદં મમ તપસ્સિતાય હોતિ, તપનિસ્સિતકભાવે મય્હં ઇદં અચેલકાદિતપસ્સિતકત્તં હોતીતિ દસ્સેતિ.

તત્થ ¶ અચેલકોતિ નિચ્ચેલો નગ્ગો. મુત્તાચારોતિ વિસટ્ઠાચારો, ઉચ્ચારકમ્માદીસુ લોકિયકુલપુત્તાચારેન વિરહિતો, ઠિતકોવ ઉચ્ચારં કરોમિ, પસ્સાવં કરોમિ, ખાદામિ ભુઞ્જામિ ચ. હત્થાપલેખનોતિ હત્થે પિણ્ડમ્હિ ઠિતે જિવ્હાય હત્થં અપલિખામિ, ઉચ્ચારં વા કત્વા હત્થસ્મિઞ્ઞેવ દણ્ડકસઞ્ઞી હુત્વા હત્થેન અપલિખામીતિ દસ્સેતિ. તે કિર દણ્ડકં સત્તોતિ પઞ્ઞપેન્તિ, તસ્મા તેસં પટિપદં પૂરેન્તો એવમકાસિ. ભિક્ખાગહણત્થં એહિ ભદ્દન્તેતિ વુત્તો ન એતીતિ ન એહિભદ્દન્તિકો. તેન હિ તિટ્ઠ ભદ્દન્તેતિ વુત્તોપિ ન તિટ્ઠતીતિ ન તિટ્ઠભદ્દન્તિકો. તદુભયમ્પિ ¶ તિત્થિયા એવં એતસ્સ વચનં કતં ભવિસ્સતીતિ ન કરોન્તિ. અહમ્પિ એવં અકાસિન્તિ દસ્સેતિ. અભિહટન્તિ પુરેતરં ગહેત્વા આહટં ભિક્ખં. ઉદ્દિસ્સકતન્તિ ઇદં તુમ્હે ઉદ્દિસ્સ કતન્તિ એવં આરોચિતભિક્ખં. ન નિમન્તનન્તિ અસુકં નામ કુલં વા વીથિં વા ગામં વા પવિસેય્યાથાતિ એવં નિમન્તિતભિક્ખમ્પિ ન સાદિયામિ ન ગણ્હામિ.

ન કુમ્ભિમુખાતિ કુમ્ભિતો ઉદ્ધરિત્વા દિય્યમાનં ભિક્ખં ન ગણ્હામિ. ન કળોપિમુખાતિ કળોપીતિ ઉક્ખલિ વા પચ્છિ વા. તતોપિ ન ગણ્હામિ. કસ્મા? કુમ્ભિકળોપિયો ¶ મં નિસ્સાય કટચ્છુના પહારં લભન્તીતિ. ન એળકમન્તરન્તિ ઉમ્મારં અન્તરં કત્વા દિય્યમાનં ન ગણ્હામિ. કસ્મા? અયં મં નિસ્સાય અન્તરકરણં લભતીતિ. દણ્ડમુસલેસુપિ એસેવ નયો. ન દ્વિન્નન્તિ દ્વીસુ ભુઞ્જમાનેસુ એકસ્મિં ઉટ્ઠાય દેન્તે ન ગણ્હામિ. કસ્મા? કબળન્તરાયો હોતીતિ. ન ગબ્ભિનિયાતિઆદીસુ પન ગબ્ભિનિયા કુચ્છિયં દારકો કિલમતિ, પાયન્તિયા દારકસ્સ ખીરન્તરાયો હોતિ, પુરિસન્તરગતાય રતિઅન્તરાયો હોતીતિ ન ગણ્હામિ. ન સંકિત્તીસૂતિ સંકિત્તેત્વા કતભત્તેસુ. દુબ્ભિક્ખસમયે કિર અચેલકસાવકા અચેલકાનં અત્થાય તતો તતો તણ્ડુલાદીનિ સમાદપેત્વા ભત્તં પચન્તિ. ઉક્કટ્ઠાચેલકો તતોપિ ન પટિગ્ગણ્હાતિ.

ન યત્થ સાતિ યત્થ સુનખો પિણ્ડં લભિસ્સામીતિ ઉપટ્ઠિતો હોતિ, તત્થ તસ્સ અદત્વા આહટં ન ગણ્હામિ. કસ્મા? એતસ્સ પિણ્ડન્તરાયો હોતીતિ. સણ્ડસણ્ડચારિનીતિ સમૂહસમૂહચારિની, સચે હિ અચેલકં દિસ્વા ઇમસ્સ ભિક્ખં દસ્સામાતિ માનુસકા ભત્તગેહં પવિસન્તિ. તેસુ ચ પવિસન્તેસુ કળોપિમુખાદીસુ નિલીના મક્ખિકા ઉપ્પતિત્વા સણ્ડસણ્ડા ચરન્તિ. તતો ¶ આહટં ભિક્ખં ન ગણ્હામિ. કસ્મા? મં નિસ્સાય મક્ખિકાનં ગોચરન્તરાયો જાતોતિ, અહમ્પિ તથા અકાસિં. ન થુસોદકન્તિ સબ્બસસ્સસમ્ભારેહિ કતં લોણસોવીરકં. એત્થ ચ સુરાપાનમેવ સાવજ્જં, અયં પન સબ્બેસુપિ સાવજ્જસઞ્ઞી.

એકાગારિકોતિ યો એકસ્મિઞ્ઞેવ ગેહે ભિક્ખં લભિત્વા નિવત્તતિ. એકાલોપિકોતિ યો એકેનેવ આલોપેન યાપેતિ. દ્વાગારિકાદીસુપિ એસેવ નયો. એકિસ્સાપિ દત્તિયાતિ એકાય ¶ દત્તિયા. દત્તિ નામ એકા ખુદ્દકપાતિ હોતિ, યત્થ અગ્ગભિક્ખં પક્ખિપિત્વા ઠપેન્તિ. એકાહિકન્તિ એકદિવસન્તરિકં. અદ્ધમાસિકન્તિ અદ્ધમાસન્તરિકં. પરિયાયભત્તભોજનન્તિ વારભત્તભોજનં. એકાહવારેન દ્વીહવારેન સત્તાહવારેન અડ્ઢમાસવારેનાતિ એવં દિવસવારેન આભતં ભત્તભોજનં.

સાકભક્ખોતિ અલ્લસાકભક્ખો. સામાકભક્ખોતિ સામાકતણ્ડુલભક્ખો. નીવારાદીસુ નીવારા નામ તાવ અરઞ્ઞે સયંજાતવીહિજાતિ. દદ્દુલન્તિ ચમ્મકારેહિ ચમ્મં લિખિત્વા છડ્ડિતકસટં. હટં વુચ્ચતિ સિલેસોપિ સેવાલોપિ કણિકારાદિરુક્ખનિય્યાસોપિ. કણન્તિ કુણ્ડકં ¶ . આચામોતિ ભત્તઉક્ખલિકાય લગ્ગો ઝામઓદનો, તં છડ્ડિતટ્ઠાને ગહેત્વા ખાદતિ. ‘‘ઓદનકઞ્જિય’’ન્તિપિ વદન્તિ. પિઞ્ઞાકાદયો પાકટા એવ. પવત્તફલભોજીતિ પતિતફલભોજી.

સાણાનીતિ સાણવાકચોળાનિ. મસાણાનીતિ મિસ્સકચોળાનિ. છવદુસ્સાનીતિ મતસરીરતો છડ્ડિતવત્થાનિ. એરકતિણાદીનિ વા ગન્થેત્વા કતનિવાસનાનિ. પંસુકૂલાનીતિ પથવિયં છડ્ડિતનન્તકાનિ. તિરિતાનીતિ રુક્ખત્તચવત્થાનિ. અજિનન્તિ અજિનમિગચમ્મં. અજિનક્ખિપન્તિ તદેવ મજ્ઝે ફાલિતં. સખુરકન્તિપિ વદન્તિ. કુસચીરન્તિ કુસતિણં ગન્થેત્વા કતચીરં. વાકચીરફલકચીરેસુપિ એસેવ નયો. કેસકમ્બલન્તિ મનુસ્સકેસેહિ કતકમ્બલં. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘યાનિ કાનિચિ, ભિક્ખવે, તન્તાવુતાનં વત્થાનં, કેસકમ્બલો તેસં પટિકુટ્ઠો અક્ખાયતિ. કેસકમ્બલો, ભિક્ખવે, સીતે સીતો, ઉણ્હે ઉણ્હો, દુબ્બણ્ણો દુગ્ગન્ધો દુક્ખસમ્ફસો’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૩૮). વાલકમ્બલન્તિ અસ્સવાલાદીહિ કતકમ્બલં. ઉલૂકપક્ખકન્તિ ઉલૂકપત્તાનિ ગન્થેત્વા કતનિવાસનં. ઉબ્ભટ્ઠકોતિ ઉદ્ધં ઠિતકો. ઉક્કુટિકપ્પધાનમનુયુત્તોતિ ઉક્કુટિકવીરિયં અનુયુત્તો, ગચ્છન્તોપિ ઉક્કુટિકોવ હુત્વા ઉપ્પતિત્વા ¶ ઉપ્પતિત્વા ગચ્છતિ. કણ્ટકાપસ્સયિકોતિ ¶ અયકણ્ટકે વા પકતિકણ્ટકે વા ભૂમિયં કોટ્ટેત્વા તત્થ ચમ્મં અત્થરિત્વા ઠાનચઙ્કમાદીનિ કરોમીતિ દસ્સેતિ. સેય્યન્તિ સયન્તોપિ તત્થેવ સેય્યં કપ્પેમિ. સાયં તતિયમસ્સાતિ સાયતતિયકં. પાતો મજ્ઝન્હિકે સાયન્તિ દિવસસ્સ તિક્ખત્તું પાપં પવાહેસ્સામીતિ ઉદકોરોહનાનુયોગં અનુયુત્તો વિહરામીતિ દસ્સેતિ.

૧૫૬. નેકવસ્સગણિકન્તિ નેકવસ્સગણસઞ્જાતં. રજોજલ્લન્તિ રજમલં, ઇદં અત્તનો રજોજલ્લકવતસમાદાનકાલં સન્ધાય વદતિ. જેગુચ્છિસ્મિન્તિ પાપજિગુચ્છનભાવે. યાવ ઉદકબિન્દુમ્હિપીતિ યાવ ઉદકથેવકેપિ મમ દયા પચ્ચુપટ્ઠિતા હોતિ, કો પન વાદો અઞ્ઞેસુ સક્ખરકઠલદણ્ડકવાલિકાદીસુ. તે કિર ઉદકબિન્દું ચ એતે ચ સક્ખરકઠલાદયો ખુદ્દકપાણાતિ પઞ્ઞપેન્તિ. તેનાહ ‘‘યાવ ઉદકબિન્દુમ્હિપિ મે દયા પચ્ચુપટ્ઠિતા હોતી’’તિ. ઉદકબિન્દુમ્પિ ન હનામિ ન વિનાસેમિ, કિં કારણા. માહં ખુદ્દકે પાણે વિસમગતે સઙ્ઘાતં આપાદેસિન્તિ. નિન્નથલતિણગ્ગરુક્ખસાખાદીસુ વિસમટ્ઠાને ગતે ઉદકબિન્દુસઙ્ખાતે ખુદ્દકપાણે સઙ્ઘાતં ¶ વધં મા આપાદેસિન્તિ. એતમત્થં ‘‘સતોવ અભિક્કમામી’’તિ દસ્સેતિ. અચેલકેસુ કિર ભૂમિં અક્કન્તકાલતો પભુતિ સીલવા નામ નત્થિ. ભિક્ખાચારં ગચ્છન્તાપિ દુસ્સીલાવ હુત્વા ગચ્છન્તિ, ઉપટ્ઠાકાનં ગેહે ભુઞ્જન્તાપિ દુસ્સીલાવ હુત્વા ભુઞ્જન્તિ. આગચ્છન્તાપિ દુસ્સીલાવ હુત્વા આગચ્છન્તિ. યદા પન મોરપિઞ્છેન ફલકં સમ્મજ્જિત્વા સીલં અધિટ્ઠાય નિસીદન્તિ, તદા સીલવન્તા નામ હોન્તિ.

વનકમ્મિકન્તિ કન્દમૂલફલાફલાદીનં અત્થાય વને વિચરન્તં. વનેન વનન્તિ વનતો વનં, એસ નયો સબ્બત્થ. સંપતામીતિ ગચ્છામિ. આરઞ્ઞકોતિ અરઞ્ઞે જાતવુદ્ધો, ઇદં અત્તનો આજીવકકાલં સન્ધાય વદતિ. બોધિસત્તો કિર પાસણ્ડપરિગ્ગણ્હણત્થાય તં પબ્બજ્જં પબ્બજિ, નિરત્થકભાવં પન ઞત્વાપિ ન ઉપ્પબ્બજ્જિતો, બોધિસત્તા હિ યં યં ઠાનં ઉપેન્તિ, તતો અનિવત્તિતધમ્મા હોન્તિ, પબ્બજિત્વા પન મા મં કોચિ અદ્દસાતિ તતોવ અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો. તેનેવાહ ‘‘મા મં તે અદ્દસંસુ અહઞ્ચ મા તે અદ્દસ’’ન્તિ.

ગોટ્ઠાતિ ¶ ગોવજા. પટ્ઠિતગાવોતિ નિક્ખન્તગાવો. તત્થ ચતુક્કુણ્ડિકોતિ વનન્તેયેવ ઠિતો ગોપાલકાનં ગાવીહિ સદ્ધિં અપગતભાવં દિસ્વા ¶ દ્વે હત્થે દ્વે ચ જણ્ણુકાનિ ભૂમિયં ઠપેત્વા એવં ચતુક્કુણ્ડિકો ઉપસઙ્કમિત્વાતિ અત્થો. તાનિ સુદં આહારેમીતિ મહલ્લકવચ્છકાનં ગોમયાનિ કસટાનિ નિરોજાનિ હોન્તિ, તસ્મા તાનિ વજ્જેત્વા યાનિ તરુણવચ્છકાનં ખીરપાનેનેવ વડ્ઢન્તાનં સઓજાનિ ગોમયાનિ તાનિ કુચ્છિપૂરં ખાદિત્વા પુન વનસણ્ડમેવ પવિસતિ. તં સન્ધાયાહ ‘‘તાનિ સુદં આહારેમી’’તિ. યાવકીવઞ્ચ મેતિ યત્તકં કાલં મમ સકં મુત્તકરીસં અપરિક્ખીણં હોતિ. યાવ મે દ્વારવળઞ્જો પવત્તિત્થ, તાવ તદેવ આહારેમીતિ અત્થો. કાલે પન ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે પરિક્ખીણમંસલોહિતો ઉપચ્છિન્નદ્વારવળઞ્જો વચ્છકાનં ગોમયાનિ આહારેમિ. મહાવિકટભોજનસ્મિન્તિ મહન્તે વિકટભોજને, અપકતિભોજનેતિ અત્થો.

૧૫૭. તત્રાસ્સુદં, સારિપુત્ત, ભિંસનકસ્સ વનસણ્ડસ્સ ભિંસનકતસ્મિં હોતીતિ. તત્રાતિ પુરિમવચનાપેક્ખનં. સુદન્તિ પદપૂરણમત્તે નિપાતો. સારિપુત્તાતિ આલપનં. અયં પનેત્થ અત્થયોજના – તત્રાતિ યં વુત્તં અઞ્ઞતરં ભિંસનકં વનસણ્ડન્તિ, તત્ર યો સો ભિંસનકો વનસણ્ડો ¶ વુત્તો, તસ્સ ભિંસનકસ્સ વનસણ્ડસ્સ ભિંસનકતસ્મિં હોતિ, ભિંસનકકિરિયાય હોતીતિ અત્થો. કિં હોતિ? ઇદં હોતિ, યો કોચિ અવીતરાગો…પે… લોમાનિ હંસન્તીતિ.

અથ વા તત્રાતિ સામિઅત્થે ભુમ્મં. સુ ઇતિ નિપાતો. કિં સુ નામ તે ભોન્તો સમણબ્રાહ્મણાતિઆદીસુ વિય. ઇદન્તિ અધિપ્પેતમત્થં પચ્ચક્ખં વિય કત્વા દસ્સનવચનં. સુદન્તિ સુ ઇદં, સન્ધિવસેન ઇકારલોપો વેદિતબ્બો. ચક્ખુન્દ્રિયં ઇત્થિન્દ્રિયં અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં કિં સૂધવિત્તન્તિઆદીસુ વિય. અયં પનેત્થ અત્થયોજના, તસ્સ, સારિપુત્ત, ભિંસનકસ્સ વનસણ્ડસ્સ ભિંસનકતસ્મિં ઇદંસુ હોતીતિ. ભિંસનકતસ્મિન્તિ ભિંસનકભાવેતિ અત્થો. એકસ્સ તકારસ્સ લોપો દટ્ઠબ્બો. ‘‘ભિંસનકત્તસ્મિ’’ન્તિયેવ વા પાઠો ¶ , ભિંસનકતાય ઇતિ વા વત્તબ્બે લિઙ્ગવિપલ્લાસો કતો, નિમિત્તત્થે ચેતં ભુમ્મવચનં. તસ્મા એવં સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો, ભિંસનકભાવે ઇદંસુ હોતિ, ભિંસનકભાવનિમિત્તં ભિંસનકભાવહેતુ, ભિંસનકભાવપચ્ચયા ઇદંસુ હોતિ. યો કોચિ અવીતરાગો તં વનસણ્ડં પવિસતિ. યેભુય્યેન લોમાનિ હંસન્તિ ¶ બહુતરાનિ લોમાનિ હંસન્તિ, ઉદ્ધં મુખાનિ સૂચિસદિસાનિ કણ્ટકસદિસાનિ ચ હુત્વા તિટ્ઠન્તિ, અપ્પાનિ ન હંસન્તિ, બહુતરાનં વા સત્તાનં હંસન્તિ, અપ્પકાનં અતિસૂરપુરિસાનં ન હંસન્તીતિ.

અન્તરટ્ઠકાતિ માઘમાસસ્સ અવસાને ચતસ્સો, ફગ્ગુણમાસસ્સ આદિમ્હિ ચતસ્સોતિ એવં ઉભિન્નં અન્તરે અટ્ઠરત્તિ. અબ્ભોકાસેતિ મહાસત્તો હિમપાતસમયે રત્તિં અબ્ભોકાસે વિહરતિ, અથસ્સ લોમકૂપેસુ આવુતમુત્તા વિય હિમબિન્દૂનિ તિટ્ઠન્તિ, સરીરં સેતદુકૂલપારુતં વિય હોતિ. દિવા વનસણ્ડેતિ દિવા હિમબિન્દૂસુ સૂરિયાતપસમ્ફસ્સેન વિગતેસુ અસ્સાસોપિ ભવેય્ય, અયં પન સૂરિયે ઉગ્ગચ્છન્તેયેવ વનસણ્ડં પવિસતિ, તત્રાપિસ્સ સૂરિયાતપેન પગ્ઘરન્તં હિમં સરીરેયેવ પતતિ. દિવા અબ્ભોકાસે વિહરામિ રત્તિં વનસણ્ડેતિ ગિમ્હકાલે કિરેસ દિવા અબ્ભોકાસે વિહાસિ, તેનસ્સ કચ્છેહિ સેદધારા મુચ્ચિંસુ, રત્તિં અસ્સાસો ભવેય્ય, અયં પન સૂરિયે અત્થં ગચ્છન્તેયેવ વનસણ્ડં પવિસતિ. અથસ્સ દિવા ગહિતઉસ્મે વનસણ્ડે અઙ્ગારકાસુયં પક્ખિત્તો વિય અત્તભાવો પરિદય્હિત્થ. અનચ્છરિયાતિ અનુઅચ્છરિયા. પટિભાસીતિ ઉપટ્ઠાસિ.

સોતત્તોતિ ¶ દિવા આતપેન રત્તિં વનઉસ્માય સુતત્તો. સોસિન્નોતિ રત્તિં હિમેન દિવા હિમોદકેન સુટ્ઠુ તિન્તો. ભિંસનકેતિ ભયજનકે. નગ્ગોતિ નિચ્ચેલો. નિવાસનપારુપને હિ સતિ સીતં વા ઉણ્હં વા ન અતિબાધેય્ય, તમ્પિ મે નત્થીતિ દસ્સેતિ. ન ચગ્ગિમાસિનોતિ અગ્ગિમ્પિ ન ઉપગતો. એસનાપસુતોતિ સુદ્ધિએસનત્થાય પસુતો, પયુત્તો. મુનીતિ, તદા અત્તાનં મુનીતિ કત્વા કથેતિ.

છવટ્ઠિકાનીતિ ઉપડ્ઢદડ્ઢાનિ અટ્ઠીનિ. ઉપધાયાતિ યથા સીસૂપધાનઞ્ચ પાદૂપધાનઞ્ચ પઞ્ઞાયતિ, એવં સન્થરિત્વા તત્થ સેય્યં કપ્પેમીતિ દસ્સેતિ. ગામણ્ડલાતિ ¶ ગોપાલદારકા. તે કિર બોધિસત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, સુમેધ, ત્વં ઇમસ્મિં ઠાને કસ્મા નિસિન્નો, કથેહીતિ વદન્તિ. બોધિસત્તો અધોમુખો નિસીદતિ, ન કથેતિ. અથ નં તે અકથેતું ન દસ્સામાતિ પરિવારેત્વા ઓટ્ઠુભન્તિ સરીરે ખેળં પાતેન્તિ. બોધિસત્તો ¶ એવમ્પિ ન કથેતિ. અથ નં ત્વં ન કથેસીતિ ઓમુત્તેન્તિ પસ્સાવમસ્સ ઉપરિ વિસ્સજ્જેન્તિ. બોધિસત્તો એવમ્પિ ન કથેતિયેવ. તતો નં કથેહિ કથેહીતિ પંસુકેન ઓકિરન્તિ. બોધિસત્તો એવમ્પિ ન કથેતિયેવ. અથસ્સ ન કથેસીતિ દણ્ડકસલાકા ગહેત્વા કણ્ણસોતેસુ પવેસેન્તિ. બોધિસત્તો દુક્ખા તિબ્બા કટુકા વેદના અધિવાસેન્તો કસ્સચિ કિઞ્ચિ ન કરિસ્સામીતિ મતકો વિય અચ્છતિ. તેનાહ ‘‘ન ખો પનાહં, સારિપુત્ત, અભિજાનામિ તેસુ પાપકં ચિત્તં ઉપ્પાદેતા’’તિ. ન મયા તેસુ પાપકં ચિત્તમ્પિ ઉપ્પાદિતન્તિ અત્થો. ઉપેક્ખાવિહારસ્મિં હોતીતિ ઉપેક્ખાવિહારો હોતિ. વિહારો એવ હિ વિહારસ્મિન્તિ વુત્તો. તેનેવ ચ ‘‘ઇદંસુ મે’’તિ એત્થાપિ અયંસુ મેતિ એવં અત્થો વેદિતબ્બો. ઇમિના નયેન અઞ્ઞાનિપિ એવરૂપાનિ પદાનિ વેદિતબ્બાનિ. ઇમિના ઇતો એકનવુતિકપ્પે પૂરિતં ઉપેક્ખાવિહારં દસ્સેતિ. યં સન્ધાયાહ –

‘‘સુખપત્તો ન રજ્જામિ, દુક્ખે ન હોમિ દુમ્મનો;

સબ્બત્થ તુલિતો હોમિ, એસા મે ઉપેક્ખાપારમી’’તિ.

દુક્કરકારિકાદિસુદ્ધિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૫૮. આહારેન ¶ સુદ્ધીતિ કોલાદિના એકચ્ચેન પરિત્તકઆહારેન સક્કા સુજ્ઝિતુન્તિ એવંદિટ્ઠિનો હોન્તિ. એવમાહંસૂતિ એવં વદન્તિ. કોલેહીતિ પદરેહિ. કોલોદકન્તિ કોલાનિ મદ્દિત્વા કતપાનકં. કોલવિકતિન્તિ કોલસાળવકોલપૂવકોલગુળાદિકોલવિકારં. એતપરમોતિ એતં પમાણં પરમં અસ્સાતિ એતપરમો. તદા એકનવુતિકપ્પમત્થકે પન ન બેલુવપક્કતાલપક્કપમાણો કોલો હોતિ, યં એતરહિ કોલસ્સ પમાણં, એત્તકોવ હોતીતિ અત્થો.

૧૫૯. અધિમત્તકસિમાનન્તિ અતિવિય કિસભાવં. આસીતિકપબ્બાનિ વા કાળપબ્બાનિ વાતિ યથા આસીતિકવલ્લિયા વા કાળવલ્લિયા વા સન્ધિટ્ઠાનેસુ મિલાયિત્વા મજ્ઝે ઉન્નતુન્નતાનિ હોન્તિ, એવં મય્હં અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનિ હોન્તીતિ દસ્સેતિ. ઓટ્ઠપદન્તિ ¶ યથા ઓટ્ઠસ્સ પદં મજ્ઝે ગમ્ભીરં હોતિ, એવમેવં બોધિસત્તસ્સ મિલાતે મંસલોહિતે વચ્ચદ્વારસ્સ અન્તોપવિટ્ઠત્તા આનિસદં મજ્ઝે ગમ્ભીરં હોતિ. અથસ્સ ભૂમિયં નિસિન્નટ્ઠાનં સરપોઙ્ખેન ¶ અક્કન્તં વિય મજ્ઝે ઉન્નતં હોતિ. વટ્ટનાવળીતિ યથા રજ્જુયા આવુનિત્વા કતા વટ્ટનાવળી વટ્ટનાનં અન્તરન્તરા નિન્ના હોતિ, વટ્ટનટ્ઠાનેસુ ઉન્નતા, એવં પિટ્ઠિકણ્ટકો ઉન્નતાવનતો હોતિ, જરસાલાય ગોપાનસિયોતિ જિણ્ણસાલાય ગોપાનસિયો, તા વંસતો મુચ્ચિત્વા મણ્ડલે પતિટ્ઠહન્તિ, મણ્ડલતો મુચ્ચિત્વા ભૂમિયન્તિ; એવં એકા ઉપરિ હોતિ, એકા હેટ્ઠાતિ ઓલુગ્ગવિલુગ્ગા ભવન્તિ. બોધિસત્તસ્સ પન ન એવં ફાસુળિયો, તસ્સ હિ લોહિતે છિન્ને મંસે મિલાતે ફાસુળન્તરેહિ ચમ્માનિ હેટ્ઠા ઓતિણ્ણાનિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તં.

ઓક્ખાયિકાતિ હેટ્ઠા અનુપવિટ્ઠા. તસ્સ કિર લોહિતે છિન્ને મંસે મિલાતે અક્ખિઆવાટકા મત્થલુઙ્ગં આહચ્ચ અટ્ઠંસુ, તેનસ્સ એવરૂપા અક્ખિતારકા અહેસું. આમકચ્છિન્નોતિ અતિતરુણકાલે છિન્નો, સો હિ વાતાતપેન સંફુસતિ ચેવ મિલાયતિ ચ. યાવસ્સુ મે, સારિપુત્તાતિ, સારિપુત્ત, મય્હં ઉદરચ્છવિ યાવ પિટ્ઠિકણ્ટકં અલ્લીના હોતિ. અથ વા યાવસ્સુ મે, સારિપુત્ત, ભારિયભારિયા અહોસિ દુક્કરકારિકા, મય્હં ઉદરચ્છવિ યાવ પિટ્ઠિકણ્ટકં અલ્લીના અહોસીતિ એવમેત્થ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. પિટ્ઠિકણ્ટકંયેવ પરિગ્ગણ્હામીતિ ¶ સહઉદરચ્છવિં ગણ્હામિ. ઉદરચ્છવિંયેવ પરિગ્ગણ્હામીતિ સહપિટ્ઠિકણ્ટકં ગણ્હામિ. અવકુજ્જો પપતામીતિ તસ્સ હિ ઉચ્ચારપસ્સાવત્થાય નિસિન્નસ્સ પસ્સાવો નેવ નિક્ખમતિ, વચ્ચં પન એકં દ્વે કટકટ્ઠિમત્તં નિક્ખમતિ. બલવદુક્ખં ઉપ્પાદેતિ. સરીરતો સેદા મુચ્ચન્તિ, તત્થેવ અવકુજ્જો ભૂમિયં પતતિ. તેનાહ ‘‘અવકુજ્જો પપતામી’’તિ. તમેવ કાયન્તિ તં એકનવુતિકપ્પમત્થકે કાયં. મહાસચ્ચકસુત્તે પન પચ્છિમભવિકકાયં સન્ધાય ઇમમેવ કાયન્તિ આહ. પૂતિમૂલાનીતિ મંસે વા લોહિતે વા સતિ તિટ્ઠન્તિ. તસ્સ પન અભાવે ચમ્મખણ્ડે લોમાનિ વિય હત્થેયેવ લગ્ગન્તિ, તં સન્ધાયાહ ‘‘પૂતિમૂલાનિ લોમાનિ કાયસ્મા પતન્તી’’તિ.

અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસન્તિ ¶ અરિયભાવં કાતું સમત્થં લોકુત્તરમગ્ગં. ઇમિસ્સાયેવ અરિયાય પઞ્ઞાયાતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય અનધિગમા. યાયં અરિયાતિ યા અયં મગ્ગપઞ્ઞા અધિગતા. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા એતરહિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય અધિગતત્તા મગ્ગપઞ્ઞા અધિગતા, એવં એકનવુતિકપ્પમત્થકે ¶ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય અનધિગતત્તા લોકુત્તરમગ્ગપઞ્ઞં નાધિગતોસ્મીતિ, મજ્ઝિમભાણકત્થેરા પનાહુ, ઇમિસ્સાયેવાતિ વુત્તપઞ્ઞાપિ યાયં અરિયાતિ વુત્તપઞ્ઞાપિ મગ્ગપઞ્ઞાયેવ. અથ ને ભિક્ખૂ આહંસુ ‘‘એવં સન્તે મગ્ગસ્સ અનધિગતત્તા મગ્ગં નાધિગતોસ્મીતિ ઇદં વુત્તં હોતિ, ભન્તે’’તિ. આવુસો, કિઞ્ચાપિ દીપેતું ન સક્કોમિ, દ્વેપિ પન મગ્ગપઞ્ઞાયેવાતિ, એતદેવ ચેત્થ યુત્તં. ઇતરથા હિ યા અયન્તિ નિદ્દેસો અનનુરૂપો સિયા.

૧૬૦. સંસારેન સુદ્ધીતિ બહુકં સંસરિત્વા સુજ્ઝન્તીતિ વદન્તિ. ઉપપત્તિયા સુદ્ધીતિ બહુકં ઉપપજ્જિત્વા સુજ્ઝન્તીતિ વદન્તિ. આવાસેન સુદ્ધીતિ બહૂસુ ઠાનેસુ વસિત્વા સુજ્ઝન્તીતિ વદન્તિ. તીસુપિ ઠાનેસુ સંસરણકવસેન સંસારો. ઉપપજ્જનકવસેન ઉપપત્તિ. વસનકવસેન આવાસોતિ ખન્ધાયેવ વુત્તા. યઞ્ઞેનાતિ બહુયાગે યજિત્વા સુજ્ઝન્તીતિ વદન્તિ. મુદ્ધાવસિત્તેનાતિ ¶ તીહિ સઙ્ખેહિ ખત્તિયાભિસેકેન મુદ્ધનિ અભિસિત્તેન. અગ્ગિપારિચરિયાયાતિ બહુઅગ્ગિપરિચરણેન સુજ્ઝન્તીતિ વદન્તિ.

૧૬૧. દહરોતિ તરુણો. યુવાતિ યોબ્બનેન સમન્નાગતો. સુસુકાળકેસોતિ સુટ્ઠુ કાળકેસો. ભદ્રેન યોબ્બનેન સમન્નાગતોતિ ઇમિનાસ્સ યેન યોબ્બનેન સમન્નાગતો યુવા, તં યોબ્બનં ભદ્દં લદ્ધકન્તિ દસ્સેતિ. પઠમેન વયસાતિ પઠમવયો નામ તેત્તિંસ વસ્સાનિ, તેન સમન્નાગતોતિ અત્થો, પઞ્ઞાવેય્યત્તિયેનાતિ પઞ્ઞાવેય્યત્તિભાવેન. જિણ્ણોતિ જરાજિણ્ણો. વુદ્ધોતિ વડ્ઢિત્વા ઠિતઅઙ્ગપચ્ચઙ્ગો. મહલ્લકોતિ જાતિમહલ્લકો. અદ્ધગતોતિ બહુઅદ્ધાનં ગતો ચિરકાલાતિક્કન્તો. વયો અનુપ્પત્તોતિ વસ્સસતસ્સ તતિયકોટ્ઠાસં પચ્છિમવયં અનુપ્પત્તો. આસીતિકો મે વયો વત્તતીતિ ઇમં કિર સુત્તં ભગવા પરિનિબ્બાનસંવચ્છરે કથેસિ. તસ્મા એવમાહ. પરમાયાતિ ઉત્તમાય. સતિયાતિઆદીસુ પદસતમ્પિ પદસહસ્સમ્પિ વદન્તસ્સેવ ગહણસમત્થતા ¶ સતિ નામ. તદેવ આધારણઉપનિબન્ધનસમત્થતા ગતિ નામ. એવં ગહિતં ધારિતં સજ્ઝાયં કાતું ¶ સમત્થવીરિયં ધિતિ નામ. તસ્સ અત્થઞ્ચ કારણઞ્ચ દસ્સનસમત્થતા પઞ્ઞાવેય્યત્તિયં નામ.

દળ્હધમ્મા ધનુગ્ગહોતિ દળ્હં ધનું ગહેત્વા ઠિતો ઇસ્સાસો. દળ્હધનુ નામ દ્વિસહસ્સથામં વુચ્ચતિ, દ્વિસહસ્સથામં નામ યસ્સ આરોપિતસ્સ જિયાબદ્ધો લોહસીસાદીનં ભારો દણ્ડે ગહેત્વા યાવ કણ્ડપ્પમાણા ઉક્ખિત્તસ્સ પથવિતો મુચ્ચતિ. સિક્ખિતોતિ દસ દ્વાદસ વસ્સાનિ આચરિયકુલે ઉગ્ગહિતસિપ્પો. કતહત્થોતિ કોચિ સિપ્પમેવ ઉગ્ગણ્હાતિ. કતહત્થો ન હોતિ, અયં પન કતહત્થો ચિણ્ણવસીભાવો. કતૂપાસનોતિ રાજકુલાદીસુ દસ્સિતસિપ્પો. લહુકેન અસનેનાતિ અન્તો સુસિરં કત્વા તૂલાદીનિ પૂરેત્વા કતલાખાપરિકમ્મેન સલ્લહુકકણ્ડેન. એવં કતઞ્હિ એકઉસભગામી દ્વે ઉસભાનિ ગચ્છતિ, અટ્ઠઉસભગામી સોળસઉસભાનિ ગચ્છતિ. અપ્પકસિરેનાતિ નિદુક્ખેન. અતિપાતેય્યાતિ અતિક્કમેય્ય. એવં અધિમત્તસતિમન્તોતિ યથા સો ધનુગ્ગહો તં વિદત્થિચતુરઙ્ગુલછાયં સીઘં એવ અતિક્કમેતિ, એવં પદસતમ્પિ પદસહસ્સમ્પિ ઉગ્ગહેતું ઉપધારેતું સજ્ઝાયિતું અત્થકારણાનિ ચ ઉપપરિક્ખિતું સમત્થાતિ અત્થો. અઞ્ઞત્ર અસિતપીતખાયિતસાયિતાતિ અસિતપીતાદીનિ હિ ભગવતાપિ કાતબ્બાનિ હોન્તિ, ભિક્ખૂહિપિ. તસ્મા તેસં કરણમત્તકાલં ઠપેત્વાતિ દસ્સેતિ.

અપરિયાદિન્નાયેવાતિ ¶ અપરિક્ખીણાયેવ. સચે હિ એકો ભિક્ખુ કાયાનુપસ્સનં પુચ્છતિ, અઞ્ઞો વેદનાનુપસ્સનં, અઞ્ઞો ચિત્તાનુપસ્સનં, અય્યો ધમ્માનુપસ્સનં. ઇમિના પુટ્ઠં અહં પુચ્છિસ્સામીતિ એકો એકં ન ઓલોકેતિ. એવં સન્તેપિ તેસં વારો પઞ્ઞાયતિ. એવં બુદ્ધાનં પન વારો ન પઞ્ઞાયતિ, વિદત્થિચતુરઙ્ગુલછાયં અતિક્કમતો પુરેતરંયેવ ભગવા ચુદ્દસવિધેન કાયાનુપસ્સનં, નવવિધેન વેદનાનુપસ્સનં, સોળસવિધેન ચિત્તાનુપસ્સનં, પઞ્ચવિધેન ધમ્માનુપસ્સનં કથેતિ. તિટ્ઠન્તુ વા તાવ એતે ચત્તારો. સચે હિ અઞ્ઞે ચત્તારો સમ્મપ્પધાનેસુ, અઞ્ઞે ઇદ્ધિપાદેસુ, અઞ્ઞે પઞ્ચ ઇન્દ્રિયેસુ, અઞ્ઞે પઞ્ચ બલેસુ, અઞ્ઞે સત્ત બોજ્ઝઙ્ગેસુ, અઞ્ઞે અટ્ઠ મગ્ગઙ્ગેસુ પઞ્હં પુચ્છેય્યું, તમ્પિ ભગવા ¶ કથેય્ય. તિટ્ઠન્તુ વા એતે અટ્ઠ. સચે અઞ્ઞે સત્તતિંસ જના બોધિપક્ખિયેસુ પઞ્હં ¶ પુચ્છેય્યું, તમ્પિ ભગવા તાવદેવ કથેય્ય. કસ્મા? યાવતા હિ લોકિયમહાજના એકં પદં કથેન્તિ. તાવ આનન્દત્થેરો અટ્ઠ પદાનિ કથેતિ. આનન્દત્થેરે પન એકં પદં કથેન્તેયેવ ભગવા સોળસપદાનિ કથેતિ. કસ્મા? ભગવતો હિ જિવ્હા મુદુકા દન્તાવરણં સુફુસિતં વચનં અગલિતં ભવઙ્ગપરિવાસો લહુકો. તેનાહ ‘‘અપરિયાદિન્નાયેવસ્સ, સારિપુત્ત, તથાગતસ્સ ધમ્મદેસના’’તિ.

તત્થ ધમ્મદસેનાતિ તન્તિઠપના. ધમ્મપદબ્યઞ્જનન્તિ પાળિયા પદબ્યઞ્જનં, તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ બ્યઞ્જનકં અક્ખરં. પઞ્હપટિભાનન્તિ પઞ્હબ્યાકરણં. ઇમિના કિં દસ્સેતિ? તથાગતો પુબ્બે દહરકાલે અક્ખરાનિ સમ્પિણ્ડેત્વા પદં વત્તું સક્કોતિ, પદાનિ સમ્પિણ્ડેત્વા ગાથં વત્તું સક્કોતિ, ચતુઅક્ખરેહિ વા અટ્ઠઅક્ખરેહિ વા સોળસઅક્ખરેહિ વા પદેહિ યુત્તાય ગાથાય અત્થં વત્તું સક્કોતિ. ઇદાનિ પન મહલ્લકકાલે અક્ખરાનિ સમ્પિણ્ડેત્વા પદં વા, પદાનિ સમ્પિણ્ડેત્વા ગાથં વા, ગાથાય અત્થં વા વત્તું ન સક્કોતીતિ એવં નત્થિ. દહરકાલે ચ મહલ્લકકાલે ચ સબ્બમેતં તથાગતસ્સ અપરિયાદિન્નમેવાતિ ઇમં દસ્સેતિ. મઞ્ચકેન ચેપિ મન્તિ ઇદં બુદ્ધબલદીપનત્થમેવ પરિકપ્પેત્વા આહ. દસબલં પન મઞ્ચકે આરોપેત્વા ગામનિગમરાજધાનિયો પરિહરણકાલો નામ નત્થિ. તથાગતા હિ પઞ્ચમે આયુકોટ્ઠાસે ખણ્ડિચ્ચાદીહિ અનભિભૂતા સુવણ્ણવણ્ણસરીરસ્સ વેવણ્ણિયે અનનુપ્પત્તે દેવમનુસ્સાનં પિયમનાપકાલેયેવ પરિનિબ્બાયન્તિ.

૧૬૨. નાગસમાલોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં. પઠમબોધિયઞ્હિ વીસતિવસ્સબ્ભન્તરે ઉપવાનનાગિતમેઘિયત્થેરા ¶ વિય અયમ્પિ ભગવતો ઉપટ્ઠાકો અહોસિ. બીજયમાનોતિ મન્દમન્દેન તાલવણ્ટવાતેન ભગવતો ઉતુસુખં સમુટ્ઠાપયમાનો. એતદવોચાતિ સકલસુત્તન્તં સુત્વા ભગવતો પુબ્બચરિતં દુક્કરકારકં આગમ્મ પસન્નો એતં ‘‘અચ્છરિયં ભન્તે’’તિઆદિવચનં અવોચ. તત્થ અચ્છરં પહરિતું યુત્તન્તિ અચ્છરિયં. અભૂતપુબ્બં ભૂતન્તિ અબ્ભુતં. ઉભયેનપિ અત્તનો વિમ્હયમેવ ¶ દીપેતિ. કો નામો અયં ભન્તેતિ ઇદં ભદ્દકો વતાયં ધમ્મપરિયાયો, હન્દસ્સ ભગવન્તં આયાચિત્વા નામં ગણ્હાપેમીતિ અધિપ્પાયેન આહ. અથસ્સ ભગવા નામં ગણ્હન્તો તસ્મા તિહ ત્વન્તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો, યસ્મા ઇદં સુત્તં સુત્વા તવ લોમાનિ હટ્ઠાનિ, તસ્મા તિહ ત્વં ¶ , નાગસમાલ, ઇમં ધમ્મપરિયાયં ‘‘લોમહંસન પરિયાયો’’ત્વેવ નં ધારેહીતિ.

સંસારસુદ્ધિઆદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

મહાસીહનાદસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. મહાદુક્ખક્ખન્ધસુત્તવણ્ણના

૧૬૩. એવં ¶ મે સુતન્તિ મહાદુક્ખક્ખન્ધસુત્તં. તત્થ વિનયપરિયાયેન તયો જના સમ્બહુલાતિ વુચ્ચન્તિ, તતો પરં સઙ્ઘો. સુત્તન્તપરિયાયેન તયો તયો એવ, તતો ઉદ્ધં સમ્બહુલાતિ વુચ્ચન્તિ. ઇધ સુત્તન્તપરિયાયેન સમ્બહુલાતિ વેદિતબ્બા. પિણ્ડાય પાવિસિંસૂતિ પવિટ્ઠા, તે પન ન તાવ પવિટ્ઠા, પવિસિસ્સામાતિ નિક્ખન્તત્તા પન પવિસિંસૂતિ વુત્તા. યથા ગામં ગમિસ્સામીતિ નિક્ખન્તપુરિસો તં ગામં અપ્પત્તોપિ ‘‘કુહિં ઇત્થન્નામો’’તિ વુત્તે ‘‘ગામં ગતો’’તિ વુચ્ચતિ, એવં. પરિબ્બાજકાનં આરામોતિ જેતવનતો અવિદૂરે અઞ્ઞતિત્થિયાનં પરિબ્બાજકાનં આરામો અત્થિ, તં સન્ધાય એવમાહંસુ. સમણો, આવુસોતિ, આવુસો, તુમ્હાકં સત્થા સમણો ગોતમો. કામાનં પરિઞ્ઞન્તિ કામાનં પહાનં સમતિક્કમં પઞ્ઞપેતિ. રૂપવેદનાસુપિ એસેવ નયો.

તત્થ તિત્થિયા સકસમયં જાનન્તા કામાનં પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેય્યું પઠમજ્ઝાનં વદમાના, રૂપાનં પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેય્યું અરૂપભવં વદમાના, વેદનાનં પરિઞ્ઞં પઞ્ઞપેય્યું અસઞ્ઞભવં વદમાના. તે પન ‘‘ઇદં નામ પઠમજ્ઝાનં અયં રૂપભવો અયં અરૂપભવો’’તિપિ ન જાનન્તિ. તે પઞ્ઞપેતું અસક્કોન્તાપિ કેવલં ‘‘પઞ્ઞપેમ પઞ્ઞપેમા’’તિ વદન્તિ. તથાગતો કામાનં પરિઞ્ઞં અનાગામિમગ્ગેન પઞ્ઞપેતિ, રૂપવેદનાનં અરહત્તમગ્ગેન ¶ . તે એવં મહન્તે વિસેસે વિજ્જમાનેપિ ઇધ નો, આવુસો, કો વિવેસોતિઆદિમાહંસુ.

તત્થ ઇધાતિ ઇમસ્મિં પઞ્ઞાપને. ધમ્મદેસનાય વા ધમ્મદેસનન્તિ યદિદં સમણસ્સ વા ગોતમસ્સ ધમ્મદેસનાય સદ્ધિં અમ્હાકં ધમ્મદેસનં, અમ્હાકં વા ધમ્મદેસનાય સદ્ધિં સમણસ્સ ગોતમસ્સ ધમ્મદેસનં આરબ્ભ નાનાકરણં વુચ્ચેથ, તં કિન્નામાતિ વદન્તિ. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો ¶ . ઇતિ વેમજ્ઝે ભિન્નસુવણ્ણં વિય સાસનેન સદ્ધિં અત્તનો લદ્ધિવચનમત્તેન સમધુરં ઠપયિંસુ. નેવ અભિનન્દિંસૂતિ એવમેતન્તિ ન સમ્પટિચ્છિંસુ. નપ્પટિક્કોસિંસૂતિ નયિદં એવન્તિ નપ્પટિસેધેસું. કસ્મા? તે કિર તિત્થિયા નામ અન્ધસદિસા, જાનિત્વા વા અજાનિત્વા વા કથેય્યુન્તિ ¶ નાભિનન્દિંસુ, પરિઞ્ઞન્તિ વચનેન ઈસકં સાસનગન્ધો અત્થીતિ નપ્પટિક્કોસિંસુ. જનપદવાસિનો વા તે સકસમયપરસમયેસુ ન સુટ્ઠુ કુસલાતિપિ ઉભયં નાકંસુ.

૧૬૫. ન ચેવ સમ્પાયિસ્સન્તીતિ સમ્પાદેત્વા કથેતું ન સક્ખિસ્સન્તિ. ઉત્તરિઞ્ચ વિઘાતન્તિ અસમ્પાયનતો ઉત્તરિમ્પિ દુક્ખં આપજ્જિસ્સન્તિ. સમ્પાદેત્વા કથેતું અસક્કોન્તાનં નામ હિ દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ. યથા તં, ભિક્ખવે, અવિસયસ્મિન્તિ એત્થ યથાતિ કારણવચનં, તન્તિ નિપાતમત્તં. યસ્મા અવિસયે પઞ્હો પુચ્છિતો હોતીતિ અત્થો. સદેવકેતિ સહ દેવેહિ સદેવકે. સમારકાદીસુપિ એસેવ નયો. એવં તીણિ ઠાનાનિ લોકે પક્ખિપિત્વા દ્વે પજાયાતિ પઞ્ચહિપિ સત્તલોકમેવ પરિયાદિયિત્વા એતસ્મિં સદેવકાદિભેદે લોકે તં દેવં વા મનુસ્સં વા ન પસ્સામીતિ દીપેતિ. ઇતો વા પન સુત્વાતિ ઇતો વા પન મમ સાસનતો સુત્વા અતથાગતોપિ અતથાગતસાવકોપિ આરાધેય્ય પરિતોસેય્ય. અઞ્ઞથા આરાધનં નામ નત્થીતિ દસ્સેતિ.

૧૬૬. ઇદાનિ અત્તનો તેસં પઞ્હાનં વેય્યાકરણેન ચિત્તારાધનં દસ્સેન્તો કો ચ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. કામગુણાતિ કામયિતબ્બટ્ઠેન કામા. બન્ધનટ્ઠેન ગુણા. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અહતાનં વત્થાનં દ્વિગુણં સઙ્ઘાટિ’’ન્તિ (મહાવ. ૩૪૮) એત્થ હિ પટલટ્ઠો ગુણટ્ઠો. ‘‘અચ્ચેન્તિ ¶ કાલા તરયન્તિ રત્તિયો, વયોગુણા અનુપુબ્બં જહન્તી’’તિ (સં. નિ. ૧.૪) એત્થ રાસટ્ઠો ગુણટ્ઠો. ‘‘સતગુણા દક્ખિણા પાટિકઙ્ખિતબ્બા’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૭૯) એત્થ આનિસંસટ્ઠો ગુણટ્ઠો. ‘‘અન્તં અન્તગુણં (ખુ. પા. ૩ દ્વત્તિંસાકારે; દી. નિ. ૨.૩૭૭) કયિરા માલાગુણે બહૂ’’તિ (ધ. પ. ૫૩) એત્થ બન્ધનટ્ઠો ગુણટ્ઠો. ઇધાપિ એસેવ અધિપ્પેતો, તેન વુત્તં ‘‘બન્ધનટ્ઠેન ગુણા’’તિ. ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યાતિ ¶ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન પસ્સિતબ્બા. એતેનુપાયેન સોતવિઞ્ઞેય્યાદીસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇટ્ઠાતિ પરિયિટ્ઠા વા હોન્તુ મા વા, ઇટ્ઠારમ્મણભૂતાતિ અત્થો. કન્તાતિ કમનીયા. મનાપાતિ મનવડ્ઢનકા. પિયરૂપાતિ પિયજાતિકા. કામૂપસંહિતાતિ આરમ્મણં કત્વા ઉપ્પજ્જમાનેન કામેન ઉપસંહિતા. રજનીયાતિ રજ્જનિયા, રાગુપ્પત્તિકારણભૂતાતિ અત્થો.

૧૬૭. યદિ મુદ્દાયાતિઆદીસુ મુદ્દાતિ અઙ્ગુલિપબ્બેસુ સઞ્ઞં ઠપેત્વા હત્થમુદ્દા. ગણનાતિ અચ્છિદ્દગણના. સઙ્ખાનન્તિ પિણ્ડગણના. યાય ખેત્તં ઓલોકેત્વા ઇધ એત્તકા વીહી ભવિસ્સન્તિ ¶ , રુક્ખં ઓલોકેત્વા ઇધ એત્તકાનિ ફલાનિ ભવિસ્સન્તિ, આકાસં ઓલોકેત્વા ઇમે આકાસે સકુણા એત્તકા નામ ભવિસ્સન્તીતિ જાનન્તિ.

કસીતિ કસિકમ્મં. વણિજ્જાતિ જઙ્ઘવણિજ્જથલવણિજ્જાદિવણિપ્પથો. ગોરક્ખન્તિ અત્તનો વા પરેસં વા ગાવો રક્ખિત્વા પઞ્ચગોરસવિક્કયેન જીવનકમ્મં. ઇસ્સત્થો વુચ્ચતિ આવુધં ગહેત્વા ઉપટ્ઠાનકમ્મં. રાજપોરિસન્તિ આવુધેન રાજકમ્મં કત્વા ઉપટ્ઠાનં. સિપ્પઞ્ઞતરન્તિ ગહિતાવસેસં હત્થિઅસ્સસિપ્પાદિ. સીતસ્સ પુરક્ખતોતિ લક્ખં વિય સરસ્સ સીતસ્સ પુરતો, સીતેન બાધીયમાનોતિ અત્થો. ઉણ્હેપિ એસેવ નયો. ડંસાદીસુ ડંસાતિ પિઙ્ગલમક્ખિકા. મકસાતિ સબ્બમક્ખિકા, સરીસપાતિ યે કેચિ સરિત્વા ગચ્છન્તિ. રિસ્સમાનોતિ રુપ્પમાનો, ઘટ્ટિયમાનો. મીયમાનોતિ મરમાનો. અયં, ભિક્ખવેતિ, ભિક્ખવે, અયં મુદ્દાદીહિ જીવિકકપ્પનં આગમ્મ સીતાદિપચ્ચયો આબાધો. કામાનં આદીનવોતિ કામેસુ ઉપદ્દવો, ઉપસ્સગ્ગોતિ અત્થો. સન્દિટ્ઠિકોતિ પચ્ચક્ખો ¶ સામં પસ્સિતબ્બો. દુક્ખક્ખન્ધોતિ દુક્ખરાસિ. કામહેતૂતિઆદીસુ પચ્ચયટ્ઠેન કામા અસ્સ હેતૂતિ કામહેતુ. મૂલટ્ઠેન કામા નિદાનમસ્સાતિ કામનિદાનો. લિઙ્ગવિપલ્લાસેન પન કામનિદાનન્તિ વુત્તો. કારણટ્ઠેન કામા અધિકરણં અસ્સાતિ કામાધિકરણો. લિઙ્ગવિપલ્લાસેનેવ પન કામાધિકરણન્તિ વુત્તો. કામાનમેવ હેતૂતિ ઇદં નિયમવચનં, કામપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતિયેવાતિ અત્થો.

ઉટ્ઠહતોતિ ¶ આજીવસમુટ્ઠાપકવીરિયેન ઉટ્ઠહન્તસ્સ. ઘટતોતિ તં વીરિયં પુબ્બેનાપરં ઘટેન્તસ્સ. વાયમતોતિ વાયામં પરક્કમં પયોગં કરોન્તસ્સ. નાભિનિપ્ફજ્જન્તીતિ ન નિપ્ફજ્જન્તિ, હત્થં નાભિરુહન્તિ. સોચતીતિ ચિત્તે ઉપ્પન્નબલવસોકેન સોચતિ. કિલમતીતિ કાયે ઉપ્પન્નદુક્ખેન કિલમતિ. પરિદેવતીતિ વાચાય પરિદેવતિ. ઉરત્તાળિન્તિ ઉરં તાળેત્વા. કન્દતીતિ રોદતિ. સમ્મોહં આપજ્જતીતિ વિસઞ્ઞી વિય સમ્મૂળ્હો હોતિ. મોઘન્તિ તુચ્છં. અફલોતિ નિપ્ફલો. આરક્ખાધિકરણન્તિ આરક્ખકારણા. કિન્તીતિ કેન નુ ખો ઉપાયેન. યમ્પિ મેતિ યમ્પિ મય્હં કસિકમ્માદીનિ કત્વા ઉપ્પાદિતં ધનં અહોસિ. તમ્પિ નો નત્થીતિ તમ્પિ અમ્હાકં ઇદાનિ નત્થિ.

૧૬૮. પુન ચપરં, ભિક્ખવે, કામહેતૂતિઆદિનાપિ કારણં દસ્સેત્વાવ આદીનવં દીપેતિ. તત્થ ¶ કામહેતૂતિ કામપચ્ચયા રાજાનોપિ રાજૂહિ વિવદન્તિ. કામનિદાનન્તિ ભાવનપુંસકં, કામે નિદાનં કત્વા વિવદન્તીતિ અત્થો. કામાધિકરણન્તિપિ ભાવનપુંસકમેવ, કામે અધિકરણં કત્વા વિવદન્તીતિ અત્થો. કામાનમેવ હેતૂતિ ગામનિગમનગરસેનાપતિપુરોહિતટ્ઠાનન્તરાદીનં કામાનમેવ હેતુ વિવદન્તીતિ અત્થો. ઉપક્કમન્તીતિ પહરન્તિ. અસિચમ્મન્તિ અસિઞ્ચેવ ખેટકફલકાદીનિ ચ. ધનુકલાપં સન્નય્હિત્વાતિ ધનું ગહેત્વા સરકલાપં સન્નય્હિત્વા. ઉભતોબ્યૂળન્તિ ઉભતો રાસિભૂતં. પક્ખન્દન્તીતિ પવિસન્તિ. ઉસૂસૂતિ કણ્ડેસુ. વિજ્જોતલન્તેસૂતિ વિપરિવત્તન્તેસુ. તે તત્થાતિ તે તસ્મિં સઙ્ગામે.

અદ્દાવલેપના ¶ ઉપકારિયોતિ ચેત્થ મનુસ્સા પાકારપાદં અસ્સખુરસણ્ઠાનેન ઇટ્ઠકાહિ ચિનિત્વા ઉપરિ સુધાય લિમ્પન્તિ. એવં કતા પાકારપાદા ઉપકારિયોતિ વુચ્ચન્તિ. તા તિન્તેન કલલેન સિત્તા અદ્દાવલેપના નામ હોન્તિ. પક્ખન્દન્તીતિ તાસં હેટ્ઠા તિખિણઅયસૂલાદીહિ વિજ્ઝીયમાનાપિ પાકારસ્સ પિચ્છિલભાવેન આરોહિતું અસક્કોન્તાપિ ઉપધાવન્તિયેવ. છકણકાયાતિ કુથિતગોમયેન. અભિવગ્ગેનાતિ સતદન્તેન. તં અટ્ઠદન્તાકારેન કત્વા ‘‘નગરદ્વારં ભિન્દિત્વા ¶ પવિસિસ્સામા’’તિ આગતે ઉપરિદ્વારે ઠિતા તસ્સ બન્ધનયોત્તાનિ છિન્દિત્વા તેન અભિવગ્ગેન ઓમદ્દન્તિ.

૧૬૯. સન્ધિમ્પિ છિન્દન્તીતિ ઘરસન્ધિમ્પિ છિન્દન્તિ. નિલ્લોપન્તિ ગામે પહરિત્વા મહાવિલોપં કરોન્તિ. એકાગારિકન્તિ પણ્ણાસમત્તાપિ સટ્ઠિમત્તાપિ પરિવારેત્વા જીવગ્ગાહં ગહેત્વા આહરાપેન્તિ. પરિપન્થેપિ તિટ્ઠન્તીતિ પન્થદૂહનકમ્મં કરોન્તિ. અડ્ઢદણ્ડકેહીતિ મુગ્ગરેહિ પહારસાધનત્થં વા ચતુહત્થદણ્ડં દ્વેધા છેત્વા ગહિતદણ્ડકેહિ. બિલઙ્ગથાલિકન્તિ કઞ્જિયઉક્ખલિકમ્મકારણં, તં કરોન્તા સીસકપાલં ઉપ્પાટેત્વા તત્તં અયોગુળં સણ્ડાસેન ગહેત્વા તત્થ પક્ખિપન્તિ, તેન મત્થલુઙ્ગં પક્કુથિત્વા ઉપરિ ઉત્તરતિ. સઙ્ખમુણ્ડિકન્તિ સઙ્ખમુણ્ડકમ્મકારણં, તં કરોન્તા ઉત્તરોટ્ઠઉભતોકણ્ણચૂળિકગળવાટપરિચ્છેદેન ચમ્મં છિન્દિત્વા સબ્બકેસે એકતો ગણ્ઠિં કત્વા દણ્ડકેન વલ્લિત્વા ઉપ્પાટેન્તિ, સહ કેસેહિ ચમ્મં ઉટ્ઠહતિ. તતો સીસકટાહં થૂલસક્ખરાહિ ઘંસિત્વા ધોવન્તા સઙ્ખવણ્ણં કરોન્તિ.

રાહુમુખન્તિ રાહુમુખકમ્મકારણં, તં કરોન્તા સઙ્કુના મુખં વિવરિત્વા અન્તોમુખે દીપં જાલેન્તિ ¶ ¶ . કણ્ણચૂળિકાહિ વા પટ્ઠાય મુખં નિખાદનેન ખણન્તિ. લોહિતં પગ્ઘરિત્વા મુખં પૂરેતિ. જોતિમાલિકન્તિ સકલસરીરં તેલપિલોતિકાય વેઠેત્વા આલિમ્પન્તિ. હત્થપજ્જોતિકન્તિ હત્થે તેલપિલોતિકાય વેઠેત્વા દીપં વિય જાલેન્તિ. એરકવત્તિકન્તિ એરકવત્તકમ્મકારણં, તં કરોન્તા ગીવતો પટ્ઠાય ચમ્મબદ્ધે કન્તિત્વા ગોપ્ફકે ઠપેન્તિ. અથ નં યોત્તેહિ બન્ધિત્વા કડ્ઢન્તિ. સો અત્તનો ચમ્મબદ્ધે અક્કમિત્વા અક્કમિત્વા પતતિ. ચીરકવાસિકન્તિ ચીરકવાસિકકમ્મકારણં, તં કરોન્તા તથેવ ચમ્મબદ્ધે કન્તિત્વા કટિયં ઠપેન્તિ. કટિતો પટ્ઠાય કન્તિત્વા ગોપ્ફકેસુ ઠપેન્તિ. ઉપરિમેહિ હેટ્ઠિમસરીરં ચીરકનિવાસનનિવત્થં વિય હોતિ. એણેય્યકન્તિ એણેય્યકકમ્મકારણં. તં કરોન્તા ઉભોસુ કપ્પરેસુ ચ જાણૂસુ ચ અયવલયાનિ દત્વા અયસૂલાનિ કોટ્ટેન્તિ. સો ચતૂહિ અયસૂલેહિ ભૂમિયં પતિટ્ઠહતિ. અથ નં પરિવારેત્વા અગ્ગિં કરોન્તિ. ‘‘એણેય્યકો જોતિપરિગ્ગહો યથા’’તિ ¶ આગતટ્ઠાનેપિ ઇદમેવ વુત્તં. તં કાલેન કાલં સૂલાનિ અપનેત્વા ચતૂહિ અટ્ઠિકોટીહિયેવ ઠપેન્તિ. એવરૂપા કારણા નામ નત્થિ.

બળિસમંસિકન્તિ ઉભતોમુખેહિ બળિસેહિ પહરિત્વા ચમ્મમંસન્હારૂનિ ઉપ્પાટેન્તિ. કહાપણિકન્તિ સકલસરીરં તિણ્હાહિ વાસીહિ કોટિતો પટ્ઠાય કહાપણમત્તં કહાપણમત્તં પાતેન્તા કોટ્ટેન્તિ. ખારાપતચ્છિકન્તિ સરીરં તત્થ તત્થ આવુધેહિ પહરિત્વા કોચ્છેહિ ખારં ઘંસન્તિ. ચમ્મસંસન્હારૂનિ પગ્ઘરિત્વા સવન્તિ. અટ્ઠિકસઙ્ખલિકાવ તિટ્ઠતિ. પલિઘપરિવત્તિકન્તિ એકેન પસ્સેન નિપજ્જાપેત્વા કણ્ણચ્છિદ્દે અયસૂલં કોટ્ટેત્વા પથવિયા એકાબદ્ધં કરોન્તિ. અથ નં પાદે ગહેત્વા આવિજ્ઝન્તિ. પલાલપીઠકન્તિ છેકો કારણિકો છવિચમ્મં અચ્છિન્દિત્વા નિસદપોતેહિ અટ્ઠીનિ ભિન્દિત્વા કેસેસુ ગહેત્વા ઉક્ખિપન્તિ. મંસરાસિયેવ હોતિ, અથ નં કેસેહેવ પરિયોનન્ધિત્વા ગણ્હન્તિ. પલાલવટ્ટિં વિય કત્વા પન વેઠેન્તિ. સુનખેહિપીતિ ¶ કતિપયાનિ દિવસાનિ આહારં અદત્વા છાતકેહિ સુનખેહિ ખાદાપેન્તિ. તે મુહુત્તેન અટ્ઠિસઙ્ખલિકમેવ કરોન્તિ. સમ્પરાયિકોતિ સમ્પરાયે દુતિયત્તભાવે વિપાકોતિ અત્થો.

૧૭૦. છન્દરાગવિનયો છન્દરાગપ્પહાનન્તિ નિબ્બાનં. નિબ્બાનઞ્હિ આગમ્મ કામેસુ છન્દરાગો વિનીયતિ ચેવ પહીયતિ ચ, તસ્મા નિબ્બાનં છન્દરાગવિનયો છન્દરાગપ્પહાનન્તિ ચ વુત્તં. સામં વા કામે પરિજાનિસ્સન્તીતિ સયં વા તે કામે તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિજાનિસ્સન્તિ. તથત્તાયાતિ તથભાવાય. યથાપટિપન્નોતિ યાય પટિપદાય પટિપન્નો.

૧૭૧. ખત્તિયકઞ્ઞા ¶ વાતિઆદિ અપરિત્તેન વિપુલેન કુસલેન ગહિતપટિસન્ધિકં વત્થાલઙ્કારાદીનિ લભનટ્ઠાને નિબ્બત્તં દસ્સેતું વુત્તં. પન્નરસવસ્સુદ્દેસિકાતિ પન્નરસવસ્સવયા. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. વયપદેસં કસ્મા ગણ્હાતિ? વણ્ણસમ્પત્તિદસ્સનત્થં. માતુગામસ્સ હિ દુગ્ગતકુલે નિબ્બત્તસ્સાપિ એતસ્મિં કાલે થોકં થોકં વણ્ણાયતનં પસીદતિ. પુરિસાનં પન વીસતિવસ્સકાલે પઞ્ચવીસતિવસ્સકાલે પસન્નં હોતિ. નાતિદીઘાતિઆદીહિ છદોસવિરહિતં સરીરસમ્પત્તિં દીપેતિ. વણ્ણનિભાતિ વણ્ણોયેવ.

જિણ્ણન્તિ ¶ જરાજિણ્ણં. ગોપાનસિવઙ્કન્તિ ગોપાનસી વિય વઙ્કં. ભોગ્ગન્તિ ભગ્ગં, ઇમિનાપિસ્સ વઙ્કભાવમેવ દીપેતિ. દણ્ડપરાયણન્તિ દણ્ડપટિસરણં દણ્ડદુતિયં. પવેધમાનન્તિ કમ્પમાનં. આતુરન્તિ જરાતુરં. ખણ્ડદન્તન્તિ જિણ્ણભાવેન ખણ્ડિતદન્તં. પલિતકેસન્તિ પણ્ડરકેસં. વિલૂનન્તિ લુઞ્ચિત્વા ગહિતકેસં વિય ખલ્લાટં. ખલિતસિરન્તિ મહાખલ્લાટસીસં. વલિનન્તિ સઞ્જાતવલિં. તિલકાહતગત્તન્તિ સેતકાળતિલકેહિ વિકિણ્ણસરીરં. આબાધિકન્તિ બ્યાધિકં. દુક્ખિતન્તિ દુક્ખપત્તં.

બાળ્હગિલાનન્તિ અધિમત્તગિલાનં. સિવથિકાય છડ્ડિતન્તિ આમકસુસાને પાતિતં. સેસમેત્થ સતિપટ્ઠાને વુત્તમેવ. ઇધાપિ નિબ્બાનંયેવ છન્દરાગવિનયો.

૧૭૩. નેવ તસ્મિં સમયે અત્તબ્યાબાધાયાતિ તસ્મિં સમયે અત્તનોપિ દુક્ખત્થાય ન ચેતેતિ. અબ્યાબજ્ઝંયેવાતિ નિદ્દુક્ખમેવ ¶ .

૧૭૪. યં, ભિક્ખવે, વેદના અનિચ્ચાતિ, ભિક્ખવે, યસ્મા વેદના અનિચ્ચા, તસ્મા અયં અનિચ્ચાદિઆકારોવ વેદનાય આદીનવોતિ અત્થો, નિસ્સરણં વુત્તપ્પકારમેવાતિ.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

મહાદુક્ખક્ખન્ધસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. ચૂળદુક્ખક્ખન્ધસુત્તવણ્ણના

૧૭૫. એવં ¶ મે સુતન્તિ ચૂળદુક્ખક્ખન્ધસુત્તં. તત્થ સક્કેસૂતિ એવંનામકે જનપદે. સો હિ જનપદો સક્યાનં રાજકુમારાનં વસનટ્ઠાનત્તા સક્યાત્વેવ સઙ્ખ્યં ગતો. સક્યાનં પન ઉપ્પત્તિ અમ્બટ્ઠસુત્તે આગતાવ. કપિલવત્થુસ્મિન્તિ એવંનામકે નગરે. તઞ્હિ કપિલસ્સ ઇસિનો નિવાસટ્ઠાને કતત્તા કપિલવત્થૂતિ વુત્તં, તં ગોચરગામં કત્વા. નિગ્રોધારામેતિ નિગ્રોધો નામ સક્કો, સો ઞાતિસમાગમકાલે કપિલવત્થું આગતે ભગવતિ અત્તનો આરામે વિહારં કારેત્વા ભગવતો નિય્યાતેસિ, તસ્મિં વિહરતીતિ અત્થો. મહાનામોતિ અનુરુદ્ધત્થેરસ્સ ભાતા ભગવતો ચુળપિતુપુત્તો. સુદ્ધોદનો ¶ સુક્કોદનો સક્કોદનો ધોતોદનો અમિતોદનોતિ ઇમે પઞ્ચ જના ભાતરો. અમિતા નામ દેવી તેસં ભગિની. તિસ્સત્થેરો તસ્સા પુત્તો. તથાગતો ચ નન્દત્થેરો ચ સુદ્ધોદનસ્સ પુત્તા, મહાનામો ચ અનુરુદ્ધત્થેરો ચ સુક્કોદનસ્સ. આનન્દત્થેરો અમિતોદનસ્સ, સો ભગવતો કનિટ્ઠો. મહાનામો મહલ્લકતરો સકદાગામી અરિયસાવકો.

દીઘરત્તન્તિ મય્હં સકદાગામિફલુપ્પત્તિતો પટ્ઠાય ચિરરત્તં જાનામીતિ દસ્સેતિ. લોભધમ્માતિ લોભસઙ્ખાતા ધમ્મા, નાનપ્પકારકં લોભંયેવ સન્ધાય વદતિ. ઇતરેસુપિ દ્વીસુ એસેવ નયો. પરિયાદાય તિટ્ઠન્તીતિ ખેપેત્વા તિટ્ઠન્તિ. ઇદઞ્હિ પરિયાદાનં નામ ‘‘સબ્બં હત્થિકાયં પરિયાદિયિત્વા સબ્બં અસ્સકાયં સબ્બં રથકાયં સબ્બં પત્તિકાયં પરિયાદિયિત્વા જીવન્તંયેવ નં ઓસજ્જેય્ય’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૧૨૬) એત્થ ગહણે આગતં. ‘‘અનિચ્ચસઞ્ઞા, ભિક્ખવે, ભાવિતા બહુલીકતા સબ્બં ¶ કામરાગં પરિયાદિયતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૧૦૨) એત્થ ખેપને. ઇધાપિ ખેપને અધિપ્પેતં. તેન વુત્તં ‘‘પરિયાદિયિત્વાતિ ખેપેત્વા’’તિ.

યેન મે એકદા લોભધમ્માપીતિ યેન મય્હં એકેકસ્મિં કાલે લોભધમ્માપિ ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠન્તીતિ પુચ્છતિ. અયં કિર રાજા ‘‘સકદાગામિમગ્ગેન લોભદોસમોહા નિરવસેસા પહીયન્તી’’તિ સઞ્ઞી અહોસિ, અયં ‘‘અપ્પહીનં મે અત્થી’’તિપિ જાનાતિ, અપ્પહીનકં ¶ ઉપાદાય પહીનકમ્પિ પુન પચ્છતોવાવત્તતીતિ સઞ્ઞી હોતિ. અરિયસાવકસ્સ એવં સન્દેહો ઉપ્પજ્જતીતિ? આમ ઉપ્પજ્જતિ. કસ્મા? પણ્ણત્તિયા અકોવિદત્તા. ‘‘અયં કિલેસો અસુકમગ્ગવજ્ઝો’’તિ ઇમિસ્સા પણ્ણત્તિયા અકોવિદસ્સ હિ અરિયસાવકસ્સપિ એવં હોતિ. કિં તસ્સ પચ્ચવેક્ખણા નત્થીતિ? અત્થિ. સા પન ન સબ્બેસં પરિપુણ્ણા હોતિ. એકો હિ પહીનકિલેસમેવ પચ્ચવેક્ખતિ. એકો અવસિટ્ઠકિલેસમેવ, એકો મગ્ગમેવ, એકો ફલમેવ, એકો નિબ્બાનમેવ. ઇમાસુ પન પઞ્ચસુ પચ્ચવેક્ખણાસુ એકં વા દ્વે વા નો લદ્ધું ન વટ્ટતિ. ઇતિ યસ્સ પચ્ચવેક્ખણા ન પરિપુણ્ણા, તસ્સ મગ્ગવજ્ઝકિલેસપણ્ણત્તિયં અકોવિદત્તા એવં હોતિ.

૧૭૬. સો ¶ એવ ખો તેતિ સોયેવ લોભો દોસો મોહો ચ તવ સન્તાને અપ્પહીનો, ત્વં પન પહીનસઞ્ઞી અહોસીતિ દસ્સેતિ. સો ચ હિ તેતિ સો તુય્હં લોભદોસમોહધમ્મો. કામેતિ દુવિધે કામે. ન પરિભુઞ્જેય્યાસીતિ મયં વિય પબ્બજેય્યાસીતિ દસ્સેતિ.

૧૭૭. અપ્પસ્સાદાતિ પરિત્તસુખા. બહુદુક્ખાતિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકદુક્ખમેવેત્થ બહુકં. બહુપાયાસાતિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકો ઉપાયાસકિલેસોયેવેત્થ બહુ. આદીનવોતિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકો ઉપદ્દવો. એત્થ ભિય્યોતિ એતેસુ કામેસુ અયં આદીનવોયેવ બહુ. અસ્સાદો પન હિમવન્તં ઉપનિધાય સાસપો વિય અપ્પો, પરિત્તકો. ઇતિ ચેપિ મહાનામાતિ મહાનામ એવં ચેપિ અરિયસાવકસ્સ. યથાભૂતન્તિ યથાસભાવં. સમ્મા નયેન કારણેન પઞ્ઞાય સુટ્ઠુ દિટ્ઠં હોતીતિ દસ્સેતિ. તત્થ પઞ્ઞાયાતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય, હેટ્ઠામગ્ગદ્વયઞાણેનાતિ અત્થો. સો ¶ ચાતિ સો એવ મગ્ગદ્વયેન દિટ્ઠકામાદીનવો અરિયસાવકો. પીતિસુખન્તિ ઇમિના સપ્પીતિકાનિ દ્વે ઝાનાનિ દસ્સેતિ. અઞ્ઞં વા તતો સન્તતરન્તિ તતો ઝાનદ્વયતો સન્તતરં અઞ્ઞં ઉપરિઝાનદ્વયઞ્ચેવ મગ્ગદ્વયઞ્ચ. નેવ તાવ અનાવટ્ટી કામેસુ હોતીતિ અથ ખો સો દ્વે મગ્ગે પટિવિજ્ઝિત્વા ઠિતોપિ અરિયસાવકો ઉપરિ ઝાનાનં વા મગ્ગાનં વા અનધિગતત્તા નેવ તાવ કામેસુ અનાવટ્ટી હોતિ, અનાવટ્ટિનો અનાભોગો ન હોતિ. આવટ્ટિનો સાભોગોયેવ હોતિ. કસ્મા? ચતૂહિ ઝાનેહિ વિક્ખમ્ભનપ્પહાનસ્સ, દ્વીહિ મગ્ગેહિ સમુચ્છેદપ્પહાનસ્સ અભાવા.

મય્હમ્પિ ¶ ખોતિ ન કેવલં તુય્હેવ, અથ ખો મય્હમ્પિ. પુબ્બેવ સમ્બોધાતિ મગ્ગસમ્બોધિતો પઠમતરમેવ. પઞ્ઞાય સુદિટ્ઠં હોતીતિ એત્થ ઓરોધનાટકા પજહનપઞ્ઞા અધિપ્પેતા. પીતિસુખં નાજ્ઝગમન્તિ સપ્પીતિકાનિ દ્વે ઝાનાનિ ન પટિલભિં. અઞ્ઞં વા તતો સન્તતરન્તિ ઇધ ઉપરિ ઝાનદ્વયં ચેવ ચત્તારો ચ મગ્ગા અધિપ્પેતા. પચ્ચઞ્ઞાસિન્તિ પટિઅઞ્ઞાસિં.

૧૭૯. એકમિદાહં મહાનામ સમયન્તિ કસ્મા આરદ્ધં? અયં પાટિયેક્કો અનુસન્ધિ. હેટ્ઠા કામાનં અસ્સાદોપિ આદીનવોપિ કથિતો ¶ , નિસ્સરણં ન કથિતં, તં કથેતું અયં દેસના આરદ્ધા. કામસુખલ્લિકાનુયોગો હિ એકો અન્તો અત્તકિલમથાનુયોગો એકોતિ ઇમેહિ અન્તેહિ મુત્તં મમ સાસનન્તિ ઉપરિ ફલસમાપત્તિસીસેન સકલસાસનં દસ્સેતુમ્પિ અયં દેસના આરદ્ધા.

ગિજ્ઝકૂટે પબ્બતેતિ તસ્સ પબ્બતસ્સ ગિજ્ઝસદિસં કૂટં અત્થિ, તસ્મા ગિજ્ઝકૂટોતિ વુચ્ચતિ. ગિજ્ઝા વા તસ્સ કૂટેસુ નિવસન્તીતિપિ ગિજ્ઝકૂટોતિ વુચ્ચતિ. ઇસિગિલિપસ્સેતિ ઇસિગિલિપબ્બતસ્સ પસ્સે. કાળસિલાયન્તિ કાળવણ્ણે પિટ્ઠિપાસાણે. ઉબ્ભટ્ઠકા હોન્તીતિ ઉદ્ધંયેવ ઠિતકા હોન્તિ અનિસિન્ના. ઓપક્કમિકાતિ ઉબ્ભટ્ઠકાદિના અત્તનો ઉપક્કમેન નિબ્બત્તિતા. નિગણ્ઠો, આવુસોતિ અઞ્ઞં કારણં વત્તું અસક્કોન્તા નિગણ્ઠસ્સ ઉપરિ પક્ખિપિંસુ. સબ્બઞ્ઞૂ સબ્બદસ્સાવીતિ ¶ સો અમ્હાકં સત્થા અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં સબ્બં જાનાતિ પસ્સતીતિ દસ્સેતિ. અપરિસેસં ઞાણદસ્સનં પટિજાનાતીતિ સો અમ્હાકં સત્થા અપરિસેસં ધમ્મં જાનન્તો અપરિસેસસઙ્ખાતં ઞાણદસ્સનં પટિજાનાતિ, પટિજાનન્તો ચ એવં પટિજાનાતિ ‘‘ચરતો ચ મે તિટ્ઠતો ચ…પે… પચ્ચુપટ્ઠિત’’ન્તિ. તત્થ સતતન્તિ નિચ્ચં. સમિતન્તિ તસ્સેવ વેવચનં.

૧૮૦. કિં પન તુમ્હે, આવુસો, નિગણ્ઠા જાનાથ એત્તકં વા દુક્ખં નિજ્જિણ્ણન્તિ ઇદં ભગવા પુરિસો નામ યં કરોતિ, તં જાનાતિ. વીસતિકહાપણે ઇણં ગહેત્વા દસ દત્વા ‘‘દસ મે દિન્ના દસ અવસિટ્ઠા’’તિ જાનાતિ, તેપિ દત્વા ‘‘સબ્બં દિન્ન’’ન્તિ જાનાતિ. ખેત્તસ્સ તતિયભાગં લાયિત્વા ‘‘એકો ભાગો લાયિતો, દ્વે અવસિટ્ઠા’’તિ જાનાતિ. પુન એકં લાયિત્વા ¶ ‘‘દ્વે લાયિતા, એકો અવસિટ્ઠો’’તિ જાનાતિ. તસ્મિમ્પિ લાયિતે ‘‘સબ્બં નિટ્ઠિત’’ન્તિ જાનાતિ, એવં સબ્બકિચ્ચેસુ કતઞ્ચ અકતઞ્ચ જાનાતિ, તુમ્હેહિપિ તથા ઞાતબ્બં સિયાતિ દસ્સેતિ. અકુસલાનં ધમ્માનં પહાનન્તિ ઇમિના અકુસલં પહાય કુસલં ભાવેત્વા સુદ્ધન્તં પત્તો નિગણ્ઠો નામ તુમ્હાકં સાસને અત્થીતિ પુચ્છતિ.

એવં સન્તેતિ તુમ્હાકં એવં અજાનનભાવે સતિ. લુદ્દાતિ લુદ્દાચારા. લોહિતપાણિનોતિ પાણે જીવિતા વોરોપેન્તા લોહિતેન મક્ખિતપાણિનો. પાણં હિ હનન્તસ્સપિ યસ્સ લોહિતેન પાણિ ન મક્ખિયતિ ¶ , સોપિ લોહિતપાણીત્વેવ વુચ્ચતિ. કુરૂરકમ્મન્તાતિ દારુણકમ્મા. માતરિ પિતરિ ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણાદીસુ ચ કતાપરાધા. માગવિકાદયો વા કક્ખળકમ્મા.

ન ખો, આવુસો, ગોતમાતિ ઇદં નિગણ્ઠા ‘‘અયં અમ્હાકં વાદે દોસં દેતિ, મયમ્પિસ્સ દોસં આરોપેમા’’તિ મઞ્ઞમાના આરભિંસુ. તસ્સત્થો, ‘‘આવુસો, ગોતમ યથા તુમ્હે પણીતચીવરાનિ ધારેન્તા સાલિમંસોદનં ભુઞ્જન્તા દેવવિમાનવણ્ણાય ગન્ધકુટિયા વસમાના સુખેન સુખં અધિગચ્છથ, ન એવં સુખેન સુખં અધિગન્તબ્બં. યથા પન મયં ઉક્કુટિકપ્પધાનાદીહિ નાનપ્પકારણં દુક્ખં અનુભવામ, એવં દુક્ખેન સુખં અધિગન્તબ્બ’’ન્તિ. સુખેન ચ હાવુસોતિ ઇદં સચે સુખેન ચ સુખં અધિગન્તબ્બં સિયા. રાજા અધિગચ્છેય્યાતિ દસ્સનત્થં વુત્તં ¶ . તત્થ માગધોતિ મગધરટ્ઠસ્સ ઇસ્સરો. સેનિયોતિ તસ્સ નામં. બિમ્બીતિ અત્તભાવસ્સ નામં. સો તસ્સ સારભૂતો દસ્સનીયો પાસાદિકો અત્તભાવસમિદ્ધિયા બિમ્બિસારોતિ વુચ્ચતિ. સુખવિહારિતરોતિ ઇદં તે નિગણ્ઠા રઞ્ઞો તીસુ પાસાદેસુ તિવિધવયેહિ નાટકેહિ સદ્ધિં સમ્પત્તિઅનુભવનં સન્ધાય વદન્તિ. અદ્ધાતિ એકંસેન. સહસા અપ્પટિસઙ્ખાતિ સાહસં કત્વા, અપ્પચ્ચવેક્ખિત્વાવ યથા રત્તો રાગવસેન દુટ્ઠો દોસવસેન મૂળ્હો મોહવસેન ભાસતિ, એવમેવં વાચા ભાસિતાતિ દસ્સેતિ.

તત્થ પટિપુચ્છિસ્સામીતિ તસ્મિં અત્થે પુચ્છિસ્સામિ. યથા વો ખમેય્યાતિ યથા તુમ્હાકં રુચ્ચેય્ય. પહોતીતિ સક્કોતિ.

અનિઞ્જમાનોતિ અચલમાનો. એકન્તસુખં પટિસંવેદીતિ નિરન્તરસુખં પટિસંવેદી. ‘‘અહં ખો ¶ , આવુસો, નિગણ્ઠા પહોમિ…પે… એકન્તસુખં પટિસંવેદી’’તિ ઇદં અત્તનો ફલસમાપત્તિસુખં દસ્સેન્તો આહ. એત્થ ચ કથાપતિટ્ઠાપનત્થં રાજવારે સત્ત આદિં કત્વા પુચ્છા કતા. સત્ત રત્તિન્દિવાનિ નપ્પહોતીતિ હિ વુત્તે છ પઞ્ચ ચત્તારીતિ સુખં પુચ્છિતું હોતિ. સુદ્ધવારે પન સત્તાતિ વુત્તે પુન છ પઞ્ચ ચત્તારીતિ વુચ્ચમાનં અનચ્છરિયં હોતિ, તસ્મા એકં આદિં કત્વા દેસના કતા. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

ચૂળદુક્ખક્ખન્ધસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૮૧. એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ અનુમાનસુત્તં. તત્થ ભગ્ગેસૂતિ એવંનામકે જનપદે, વચનત્થો પનેત્થ વુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બો. સુસુમારગિરેતિ એવંનામકે નગરે. તસ્સ કિર નગરસ્સ વત્થુપરિગ્ગહદિવસે અવિદૂરે ઉદકરહદે સુંસુમારો સદ્દમકાસિ, ગિરં નિચ્છારેસિ. અથ નગરે નિટ્ઠિતે સુંસુમારગિરં ત્વેવસ્સ નામં અકંસુ. ભેસકળાવનેતિ ભેસકળાનામકે વને. ‘‘ભેસગળાવને’’તિપિ પાઠો. મિગદાયેતિ તં વનં મિગપક્ખીનં અભયદિન્નટ્ઠાને જાતં, તસ્મા મિગદાયોતિ વુચ્ચતિ.

પવારેતીતિ ¶ ઇચ્છાપેતિ. વદન્તૂતિ ઓવાદાનુસાસનિવસેન વદન્તુ, અનુસાસન્તૂતિ અત્થો. વચનીયોમ્હીતિ અહં તુમ્હેહિ વત્તબ્બો, અનુસાસિતબ્બો ઓવદિતબ્બોતિ અત્થો. સો ચ હોતિ દુબ્બચોતિ સો ચ દુક્ખેન વત્તબ્બો હોતિ, વુત્તો ન સહતિ. દોવચસ્સકરણેહીતિ દુબ્બચભાવકારકેહિ ઉપરિ આગતેહિ સોળસહિ ધમ્મેહિ. અપ્પદક્ખિણગ્ગાહી અનુસાસનિન્તિ યો હિ વુચ્ચમાનો તુમ્હે મં કસ્મા વદથ, અહં અત્તનો કપ્પિયાકપ્પિયં સાવજ્જાનવજ્જં અત્થાનત્થં જાનામીતિ વદતિ. અયં અનુસાસનિં પદક્ખિણતો ન ગણ્હાતિ, વામતો ગણ્હાતિ, તસ્મા અપ્પદક્ખિણગ્ગાહીતિ વુચ્ચતિ.

પાપિકાનં ઇચ્છાનન્તિ લામકાનં અસન્તસમ્ભવનપત્થનાનં. પટિપ્ફરતીતિ પટિવિરુદ્ધો, પચ્ચનીકો હુત્વા તિટ્ઠતિ, અપસાદેતીતિ કિં નુ ખો તુય્હં બાલસ્સ અબ્યત્તસ્સ ભણિતેન, ત્વમ્પિ નામ ભણિતબ્બં મઞ્ઞિસ્સસીતિ એવં ઘટ્ટેતિ. પચ્ચારોપેતીતિ, ત્વમ્પિ ખોસિ ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નો, તં તાવ પટિકરોહીતિ એવં પટિઆરોપેતિ.

અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરતીતિ અઞ્ઞેન કારણેન વચનેન વા અઞ્ઞં કારણં વચનં વા પટિચ્છાદેતિ. ‘‘આપત્તિં આપન્નોસી’’તિ વુત્તે ‘‘કો આપન્નો, કિં આપન્નો, કિસ્મિં આપન્નો, કં ભણથ, કિં ભણથા’’તિ વા વદતિ. ‘‘એવરૂપં કિઞ્ચિ તયા દિટ્ઠ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘ન સુણામી’’તિ ¶ સોતં વા ઉપનેતિ. બહિદ્ધા કથં અપનામેતીતિ ‘‘ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નોસી’’તિ પુટ્ઠો ‘‘પાટલિપુત્તં ગતોમ્હી’’તિ વત્વા પુન ‘‘ન તવ પાટલિપુત્તગમનં પુચ્છામ, આપત્તિં ¶ પુચ્છામા’’તિ વુત્તે ‘‘તતો રાજગેહં ગતોમ્હી’’તિ, રાજગેહં વા યાહિ બ્રાહ્મણગેહં વા, આપત્તિં આપન્નોસીતિ. તત્થ મે સૂકરમંસં લદ્ધન્તિઆદીનિ વદન્તો કથં બહિદ્ધા વિક્ખિપતિ.

અપદાનેતિ અત્તનો ચરિયાય. ન સમ્પાયતીતિ, આવુસો, ત્વં કુહિં વસસિ, કં નિસ્સાય વસસીતિ વા, યં ત્વં વદેસિ ‘‘મયા એસ આપત્તિં આપજ્જન્નો દિટ્ઠો’’તિ. ત્વં તસ્મિં સમયે કિં કરોસિ, અયં કિં કરોતિ, કત્થ વા ત્વં અચ્છસિ કત્થ વા અયન્તિઆદિના નયેન ચરિયં પુટ્ઠો સમ્પાદેત્વા કથેતું ન સક્કોતિ.

૧૮૩. તત્રાવુસોતિ ¶ , આવુસો, તેસુ સોળસસુ ધમ્મેસુ. અત્તનાવ અત્તાનં એવં અનુમિનિતબ્બન્તિ એવં અત્તનાવ અત્તા અનુમેતબ્બો તુલેતબ્બો તીરેતબ્બો.

૧૮૪. પચ્ચવેક્ખિતબ્બન્તિ પચ્ચવેક્ખિતબ્બો. અહોરત્તાનુસિક્ખિનાતિ દિવાપિ રત્તિમ્પિ સિક્ખન્તેન, રતિઞ્ચ દિવા ચ કુસલેસુ ધમ્મેસુ સિક્ખન્તેન પીતિપામોજ્જમેવ ઉપ્પાદેતબ્બન્તિ અત્થો.

અચ્છે વા ઉદકપત્તેતિ પસન્ને વા ઉદકભાજને. મુખનિમિત્તન્તિ મુખપટિબિમ્બં. રજન્તિ આગન્તુકરજં. અઙ્ગણન્તિ તત્થ જાતકં તિલકં વા પિળકં વા. સબ્બેપિમે પાપકે અકુસલે ધમ્મે પહીનેતિ ઇમિના સબ્બપ્પહાનં કથેસિ. કથં? એત્તકા અકુસલા ધમ્મા પબ્બજિતસ્સ નાનુચ્છવિકાતિ પટિસઙ્ખાનં ઉપ્પાદયતો હિ પટિસઙ્ખાનપ્પહાનંકથિતં હોતિ. સીલં પદટ્ઠાનં કત્વા કસિણપરિકમ્મં આરભિત્વા અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેન્તસ્સ વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં કથિતં. સમાપત્તિં પદટ્ઠાનં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેન્તસ્સ તદઙ્ગપ્પહાનં કથિતં. વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા મગ્ગં ભાવેન્તસ્સ સમુચ્છેદપ્પહાનં કથિતં. ફલે આગતે પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનં, નિબ્બાને આગતે નિસ્સરણપ્પહાનન્તિ એવં ઇમસ્મિં સુત્તે સબ્બપ્પહાનં કથિતંવ હોતિ.

ઇદઞ્હિ ¶ સુત્તં ભિક્ખુપાતિમોક્ખં નામાતિ પોરાણા વદન્તિ. ઇદં દિવસસ્સ તિક્ખત્તું પચ્ચવેક્ખિતબ્બં. પાતો એવ વસનટ્ઠાનં પવિસિત્વા નિસિન્નેન ‘‘ઇમે એત્તકા કિલેસા અત્થિ નુ ખો મય્હં નત્થી’’તિ પચ્ચવેક્ખિતબ્બા. સચે અત્થીતિ પસ્સતિ, તેસં પહાનાય વાયમિતબ્બં. નો ચે પસ્સતિ, સુપબ્બજિતોસ્મીતિ ¶ અત્તમનેન ભવિતબ્બં. ભત્તકિચ્ચં કત્વા રત્તિટ્ઠાને વા દિવાટ્ઠાને વા નિસીદિત્વાપિ પચ્ચવેક્ખિતબ્બં. સાયં વસનટ્ઠાને નિસીદિત્વાપિ પચ્ચવેક્ખિતબ્બં. તિક્ખત્તું અસક્કોન્તેન દ્વે વારે પચ્ચવેક્ખિતબ્બં. દ્વે વારે અસક્કોન્તેન પન અવસ્સં એકવારં પચ્ચવેક્ખિતબ્બં, અપ્પચ્ચવેક્ખિતું ન વટ્ટતીતિ વદન્તિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

૧૮૫. એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ ચેતોખિલસુત્તં. તત્થ ચેતોખિલાતિ ચિત્તસ્સ થદ્ધભાવા કચવરભાવા ખાણુકભાવા. ચેતસો વિનિબન્ધાતિ ચિત્તં બન્ધિત્વા મુટ્ઠિયં કત્વા વિય ગણ્હન્તીતિ ચેતસો વિનિબન્ધા. વુદ્ધિન્તિઆદીસુ સીલેન વુદ્ધિં, મગ્ગેન વિરુળ્હિં, નિબ્બાનેન વેપુલ્લં. સીલસમાધીહિ વા વુદ્ધિં, વિપસ્સનામગ્ગેહિ વિરુળ્હિં, ફલનિબ્બાનેહિ વેપુલ્લં. સત્થરિ કઙ્ખતીતિ સત્થુ સરીરે વા ગુણે વા કઙ્ખતિ. સરીરે કઙ્ખમાનો દ્વત્તિંસવરલક્ખણપ્પટિમણ્ડિતં નામ સરીરં અત્થિ નુ ખો નત્થીતિ કઙ્ખતિ, ગુણે કઙ્ખમાનો અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નજાનનસમત્થં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં અત્થિ નુ ખો નત્થીતિ કઙ્ખતિ. વિચિકિચ્છતીતિ વિચિનન્તો કિચ્છતિ, દુક્ખં આપજ્જતિ, વિનિચ્છેતું ન સક્કોતિ. નાધિમુચ્ચતીતિ એવમેતન્તિ અધિમોક્ખં ન પટિલભતિ. ન સમ્પસીદતીતિ ગુણેસુ ઓતરિત્વા નિબ્બિચિકિચ્છભાવેન પસીદિતું, અનાવિલો ભવિતું ન સક્કોતિ. આતપ્પાયાતિ કિલેસસન્તાપકવીરિયકરણત્થાય. અનુયોગાયાતિ પુનપ્પુનં યોગાય. સાતચ્ચાયાતિ સતતકિરિયાય પધાનાયાતિ પદહનત્થાય. અયં પઠમો ચેતોખિલોતિ અયં સત્થરિ વિચિકિચ્છાસઙ્ખાતો પઠમો ચિત્તસ્સ થદ્ધભાવો, એવમેતસ્સ ભિક્ખુનો અપ્પહીનો હોતિ. ધમ્મેતિ પરિયત્તિધમ્મે ચ પટિવેધધમ્મે ચ. પરિયત્તિધમ્મે કઙ્ખમાનો, તેપિટકં બુદ્ધવચનં ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનીતિ વદન્તિ, અત્થિ નુ ખો એતં નત્થીતિ કઙ્ખતિ. પટિવેધધમ્મે કઙ્ખમાનો વિપસ્સનાનિસ્સન્દો મગ્ગો નામ, મગ્ગનિસ્સન્દો ફલં નામ, સબ્બસઙ્ખારપટિનિસ્સગ્ગો નિબ્બાનં નામાતિ વદન્તિ. તં અત્થિ નુ ખો નત્થીતિ કઙ્ખતિ. સઙ્ઘે કઙ્ખતીતિ સુપ્પટિપન્નોતિઆદીનં પદાનં વસેન એવરૂપં પટિપદં પટિપન્ના ¶ ચત્તારો મગ્ગટ્ઠા ચત્તારો ફલટ્ઠાતિ અટ્ઠન્નં પુગ્ગલાનં સમૂહભૂતો સઙ્ઘો નામ, સો અત્થિ નુ ખો નત્થીતિ કઙ્ખતિ. સિક્ખાય કઙ્ખમાનો અધિસીલસિક્ખા નામ અધિચિત્તસિક્ખા નામ અધિપઞ્ઞાસિક્ખા ¶ નામાતિ વદન્તિ. સા અત્થિ નુ ખો નત્થીતિ કઙ્ખતિ. અયં પઞ્ચમોતિ અયં સબ્રહ્મચારીસુ કોપસઙ્ખાતો પઞ્ચમો ચિત્તસ્સ થદ્ધભાવો કચવરભાવો ખાણુકભાવો.

૧૮૬. વિનિબન્ધેસુ ¶ કામેતિ વત્થુકામેપિ કિલેસકામેપિ. કાયેતિ અત્તનો કાયે. રૂપેતિ બહિદ્ધા રૂપે. યાવદત્થન્તિ યત્તકં ઇચ્છતિ, તત્તકં. ઉદરાવદેહકન્તિ ઉદરપૂરં. તઞ્હિ ઉદરં અવદેહનતો ઉદરાવદેહકન્તિ વુચ્ચતિ. સેય્યસુખન્તિ મઞ્ચપીઠસુખં, ઉતુસુખં વા. પસ્સસુખન્તિ યથા સમ્પરિવત્તકં સયન્તસ્સ દક્ખિણપસ્સવામપસ્સાનં સુખં હોતિ, એવં ઉપ્પન્નસુખં. મિદ્ધસુખન્તિ નિદ્દાસુખં. અનુયુત્તોતિ યુત્તપયુત્તો વિહરતિ.

પણિધાયાતિ પત્થયિત્વા. સીલેનાતિઆદીસુ સીલન્તિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલં. વતન્તિ વતસમાદાનં. તપોતિ તપચરણં. બ્રહ્મચરિયન્તિ મેથુનવિરતિ. દેવો વા ભવિસ્સામીતિ મહેસક્ખદેવો વા ભવિસ્સામિ. દેવઞ્ઞતરો વાપિ અપ્પેસક્ખદેવેસુ વા અઞ્ઞતરો.

૧૮૯. ઇદ્ધિપાદેસુ છન્દં નિસ્સાય પવત્તો સમાધિ છન્દસમાધિ. પધાનભૂતા સઙ્ખારા પધાનસઙ્ખારા. સમન્નાગતન્તિ તેહિ ધમ્મેહિ ઉપેતં. ઇદ્ધિયા પાદં, ઇદ્ધિભૂતં વા પાદન્તિ ઇદ્ધિપાદં. સેસેસુપિ એસેવ નયો, અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન ઇદ્ધિપાદવિભઙ્ગે આગતો યેવ. વિસુદ્ધિમગ્ગેપિસ્સ અત્થો દીપિતો. ઇતિ ઇમેહિ ચતૂહિ ઇદ્ધિપાદેહિ વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં કથિતં. ઉસ્સોળ્હીયેવ પઞ્ચમીતિ એત્થ ઉસ્સોળ્હીતિ સબ્બત્થ કત્તબ્બવીરિયં દસ્સેતિ. ઉસ્સોળ્હીપન્નરસઙ્ગસમન્નાગતોતિ પઞ્ચ ચેતોખિલપ્પહાનાનિ પઞ્ચ વિનિબન્ધપ્પહાનાનિ ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા ઉસ્સોળ્હીતિ એવં ઉસ્સોળ્હિયા સદ્ધિં પન્નરસહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતો. ભબ્બોતિ અનુરૂપો, અનુચ્છવિકો. અભિનિબ્ભિદાયાતિ ઞાણેન કિલેસભેદાય. સમ્બોધાયાતિ ચતુમગ્ગસમ્બોધાય. અનુત્તરસ્સાતિ સેટ્ઠસ્સ. યોગક્ખેમસ્સાતિ ચતૂહિ યોગેહિ ખેમસ્સ અરહત્તસ્સ. અધિગમાયાતિ પટિલાભાય. સેય્યથાતિ ઓપમ્મત્થે નિપાતો. પીતિ સમ્ભાવનત્થે. ઉભયેનપિ સેય્યથાપિ નામ, ભિક્ખવેતિ દસ્સેતિ ¶ .

કુક્કુટિયા ¶ અણ્ડાનિ અટ્ઠ વા દસ વા દ્વાદસ વાતિ એત્થ પન કિઞ્ચાપિ કુક્કુટિયા વુત્તપ્પકારતો ઊનાધિકાનિપિ અણ્ડાનિ હોન્તિ, વચનસિલિટ્ઠતાય પન એવં વુત્તં. એવઞ્હિ લોકે સિલિટ્ઠં વચનં હોતિ. તાનસ્સૂતિ તાનિ અસ્સુ, ભવેય્યુન્તિ અત્થો. કુક્કુટિયા સમ્મા અધિસયિતાનીતિ તાય જનેત્તિયા કુક્કુટિયા પક્ખે પસારેત્વા તેસં ઉપરિ સયન્તિયા સમ્મા અધિસયિતાનિ. સમ્મા પરિસેદિતાનીતિ કાલેન કાલં ઉતું ગાહાપેન્તિયા સુટ્ઠુ સમન્તતો સેદિતાનિ ¶ ઉસ્મીકતાનિ. સમ્મા પરિભાવિતાનીતિ કાલેન કાલં સુટ્ઠુ સમન્તતો ભાવિતાનિ, કુક્કુટગન્ધં ગાહાપિતાનીતિ અત્થો. કિઞ્ચાપિ તસ્સા કુક્કુટિયાતિ તસ્સા કુક્કુટિયા ઇમં તિવિધકિરિયાકરણેન અપ્પમાદં કત્વા કિઞ્ચાપિ ન એવં ઇચ્છા ઉપ્પજ્જેય્ય. અથ ખો ભબ્બાવ તેતિ અથ ખો તે કુક્કુટપોતકા વુત્તનયેન સોત્થિના અભિનિબ્ભિજ્જિતું ભબ્બાવ. તે હિ યસ્મા તાય કુક્કુટિયા એવં તીહાકારેહિ તાનિ અણ્ડાનિ પરિપાલીયમાનાનિ ન પૂતીનિ હોન્તિ. યોપિ નેસં અલ્લસિનેહો, સોપિ પરિયાદાનં ગચ્છતિ, કપાલં તનુકં હોતિ, પાદનખસિખા ચ મુખતુણ્ડકઞ્ચ ખરં હોતિ, સયં પરિપાકં ગચ્છતિ, કપાલસ્સ તનુત્તા બહિ આલોકો અન્તો પઞ્ઞાયતિ, તસ્મા ‘‘ચિરં વત મયં સઙ્કુટિતહત્થપાદા સમ્બાધે સયિમ્હા, અયઞ્ચ બહિ આલોકો દિસ્સતિ, એત્થ દાનિ નો સુખવિહારો ભવિસ્સતી’’તિ નિક્ખમિતુકામા હુત્વા કપાલં પાદેન પહરન્તિ, ગીવં પસારેન્તિ, તતો તં કપાલં દ્વેધા ભિજ્જતિ. અથ તે પક્ખે વિધુનન્તા તઙ્ખણાનુરૂપં વિરવન્તા નિક્ખમન્તિયેવ, નિક્ખમિત્વા ચ ગામક્ખેત્તં ઉપસોભયમાના વિચરન્તિ.

એવમેવ ખોતિ ઇદં ઓપમ્મસમ્પટિપાદનં. તં એવં અત્થેન સંસન્દેત્વા વેદિતબ્બં – તસ્સા કુક્કુટિયા અણ્ડેસુ તિવિધકિરિયાકરણં વિય હિ ઇમસ્સ ભિક્ખુનો ઉસ્સોળ્હીપન્નરસેહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતભાવો. કુક્કુટિયા તિવિધકિરિયાસમ્પાદનેન અણ્ડાનં અપૂતિભાવો વિય પન્નરસઙ્ગસમન્નાગતસ્સ ભિક્ખુનો તિવિધાનુપસ્સનાસમ્પાદનેન વિપસ્સનાઞાણસ્સ અપરિહાનિ. તસ્સા તિવિધકિરિયાકરણેન અણ્ડાનં અલ્લસિનેહપરિયાદાનં વિય તસ્સ ભિક્ખુનો તિવિધાનુપસ્સનાસમ્પાદનેન ભવત્તયાનુગતનિકન્તિસિનેહપરિયાદાનં ¶ . અણ્ડકલાપાનં તનુભાવો વિય ¶ ભિક્ખુનો અવિજ્જણ્ડકોસસ્સ તનુભાવો. કુક્કુટપોતકાનં પાદનખમુતુણ્ડકાનં થદ્ધખરભાવો વિય ભિક્ખુનો વિપસ્સનાઞાણસ્સ તિક્ખખરવિપ્પસન્નસૂરભાવો. કુક્કુટપોતકાનં પરિણામકાલો વિય ભિક્ખુનો વિપસ્સનાઞાણસ્સ પરિણામકાલો વડ્ઢિતકાલો ગબ્ભગ્ગહણકાલો. કુક્કુટપોતકાનં પાદનખસિખાય વા મુખતુણ્ડકેન વા અણ્ડકોસં પદાલેત્વા પક્ખે પપ્ફોટેત્વા સોત્થિના અભિનિક્ખમનકાલો વિય તસ્સ ભિક્ખુનો વિપસ્સનાઞાણગબ્ભં ગણ્હાપેત્વા વિચરન્તસ્સ તજ્જાતિકં ઉતુસપ્પાયં વા ભોજનસપ્પાયં વા પુગ્ગલસપ્પાયં વા ધમ્મસ્સવનસપ્પાયં વા લભિત્વા એકાસને નિસિન્નસ્સેવ વિપસ્સનં વડ્ઢેન્તસ્સ અનુપુબ્બાધિગતેન અરહત્તમગ્ગેન અવિજ્જણ્ડકોસં પદાલેત્વા અભિઞ્ઞાપક્ખે પપ્ફોટેત્વા સોત્થિના ¶ અરહત્તપ્પત્તકાલો વેદિતબ્બો. યથા પન કુક્કુટપોતકાનં પરિણતભાવં ઞત્વા માતાપિ અણ્ડકોસં ભિન્દતિ, એવં તથારૂપસ્સ ભિક્ખુનો ઞાણપરિપાકં ઞત્વા સત્થાપિ –

‘‘ઉચ્છિન્દ સિનેહમત્તનો, કુમુદં સારદિકંવ પાણિના;

સન્તિમગ્ગમેવ બ્રૂહય, નિબ્બાનં સુગતેન દેસિત’’ન્તિ. (ધ. પ. ૨૮૫) –

આદિના નયેન ઓભાસં ફરિત્વા ગાથાય અવિજ્જણ્ડકોસં પહરતિ, સો ગાથાપરિયોસાને અવિજ્જાણ્ડકોસં ભિન્દિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ. તતો પટ્ઠાય યથા તે કુક્કુટપોતકા ગામક્ખેત્તં ઉપસોભયમાના તત્થ તત્થ વિચરન્તિ, એવં અયમ્પિ મહાખીણાસવો નિબ્બાનરમ્મણં ફલસમાપત્તિં અપ્પેત્વા સઙ્ઘારામં ઉપસોભયમાનો વિચરતિ.

ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તે ચત્તારિ પહાનાનિ કથિતાનિ. કથં? ચેતોખિલાનઞ્હિ ચેતોવિનિબન્ધાનં પહાનેન પટિસઙ્ખાનપ્પપહાનં કથિતં, ઇદ્ધિપાદેહિ વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં કથિત, મગ્ગે આગતે સમુચ્છેદપ્પહાનં કથિતં, ફલે આગતે પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનં કથિતં. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

ચેતોખિલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૯૦. એવં ¶ ¶ ¶ મે સુતન્તિ વનપત્થપરિયાયં. તત્થ વનપત્થપરિયાયન્તિ વનપત્થકારણં, વનપત્થદેસનં વા.

૧૯૧. વનપત્થં ઉપનિસ્સાય વિહરતીતિ મનુસ્સૂપચારાતિક્કન્તં વનસણ્ડસેનાસનં નિસ્સાય સમણધમ્મં કરોન્તો વિહરતિ. અનુપટ્ઠિતાતિઆદીસુ પુબ્બે અનુપટ્ઠિતા સતિ તં ઉપનિસ્સાય વિહરતોપિ ન ઉપટ્ઠાતિ, પુબ્બે અસમાહિતં ચિત્તં ન સમાધિયતિ, પુબ્બે અપરિક્ખીણા આસવા ન પરિક્ખયં ગચ્છન્તિ, પુબ્બે અનનુપ્પત્તં અનુત્તરં યોગક્ખેમસઙ્ખાતં અરહત્તઞ્ચ ન પાપુણાતીતિ અત્થો. જીવિતપરિક્ખારાતિ જીવિતસમ્ભારા. સમુદાનેતબ્બાતિ સમાહરિતબ્બા. કસિરેન સમુદાગચ્છન્તીતિ દુક્ખેન ઉપ્પજ્જન્તિ. રત્તિભાગં વા દિવસભાગં વાતિ રત્તિકોટ્ઠાસે વા દિવસકોટ્ઠાસે વા. એત્થ ચ રત્તિભાગે પટિસઞ્ચિક્ખમાનેન ઞત્વા રત્તિંયેવ પક્કમિતબ્બં, રત્તિં ચણ્ડવાળાદીનં પરિબન્ધે સતિ અરુણુગ્ગમનં આગમેતબ્બં. દિવસભાગે ઞત્વા દિવાવ પક્કમિતબ્બં, દિવા પરિબન્ધે સતિ સૂરિયત્થઙ્ગમનં આગમેતબ્બં.

૧૯૨. સઙ્ખાપીતિ એવં સમણધમ્મસ્સ અનિપ્ફજ્જનભાવં જાનિત્વા. અનન્તરવારે પન સઙ્ખાપીતિ એવં સમણધમ્મસ્સ નિપ્ફજ્જનભાવં જાનિત્વા.

૧૯૪. યાવજીવન્તિ યાવ જીવિતં પવત્તતિ, તાવ વત્થબ્બમેવ.

૧૯૫. સો પુગ્ગલોતિ પદસ્સ નાનુબન્ધિતબ્બોતિ ઇમિના સમ્બન્ધો. અનાપુચ્છાતિ ઇધ પન તં પુગ્ગલં અનાપુચ્છા પક્કમિતબ્બન્તિ અત્થો.

૧૯૭. સઙ્ખાપીતિ એવં સમણધમ્મસ્સ અનિપ્ફજ્જનભાવં ઞત્વા સો પુગ્ગલો નાનુબન્ધિતબ્બો, તં આપુચ્છા પક્કમિતબ્બં.

૧૯૮. અપિ ¶ પનુજ્જમાનેનાપીતિ અપિ નિક્કડ્ઢીયમાનેનાપિ. એવરૂપો હિ પુગ્ગલો સચેપિ દારુકલાપસતં વા ઉદકઘટસતં વા વાલિકમ્બણસતં વા દણ્ડં આહરાપેતિ, મા ઇધ વસીતિ નિક્કડ્ઢાપેતિ વા, તં તં ખમાપેત્વા યાવજીવં વત્થબ્બમેવાતિ.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

વનપત્થપરિયાયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૯૯. એવં ¶ ¶ ¶ મે સુતન્તિ મધુપિણ્ડિકસુત્તં. તત્થ મહાવનન્તિ હિમવન્તેન સદ્ધિં એકાબદ્ધં અરોપિમં જાતિવનં, ન યથા વેસાલિયં રોપિતારોપિતમિસ્સકં. દિવાવિહારાયાતિ દિવા પટિસલ્લાનત્થાય. બેલુવલટ્ઠિકાયાતિ તરુણબેલુવરુક્ખસ્સ. દણ્ડપાણીતિ ન જરાદુબ્બલતાય દણ્ડહત્થો. અયઞ્હિ તરુણો પઠમવયે ઠિતો, દણ્ડચિત્તતાય પન સુવણ્ણદણ્ડં ગહેત્વા વિચરતિ, તસ્મા દણ્ડપાણીતિ વુત્તો. જઙ્ઘાવિહારન્તિ જઙ્ઘાકિલમથવિનોદનત્થં જઙ્ઘાચારં. અનુચઙ્કમમાનો અનુવિચરમાનોતિ આરામદસ્સન-વનદસ્સન-પબ્બતદસ્સનાદીનં અત્થાય ઇતો ચિતો ચ વિચરમાનો. અધિચ્ચનિક્ખમનો કિરેસ કદાચિ દેવ નિક્ખમિત્વા એવં વિચરતિ. દણ્ડમોલુબ્ભાતિ દણ્ડં ઓલુમ્ભિત્વા ગોપાલકદારકો વિય દણ્ડં પુરતો ઠપેત્વા દણ્ડમત્થકે દ્વે હત્થે પતિટ્ઠાપેત્વા પિટ્ઠિપાણિં હનુકેન ઉપ્પીળેત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ.

૨૦૦. કિંવાદીતિ કિંદિટ્ઠિકો. કિમક્ખાયીતિ કિં કથેતિ. અયં રાજા ભગવન્તં અવન્દિત્વા પટિસન્થારમત્તકમેવ કત્વા પઞ્હં પુચ્છતિ. તમ્પિ ન અઞ્ઞાતુકામતાય, અચિત્તીકારેન પુચ્છતિ. કસ્મા? દેવદત્તસ્સ પક્ખિકો કિરેસ. દેવદત્તો અત્તનો સન્તિકં આગચ્છમાને તથાગતે ભિન્દતિ. સો કિર એવં વદેતિ ‘‘સમણો ગોતમો અમ્હાકં કુલેન સદ્ધિં વેરી, ન નો કુલસ્સ વુદ્ધિં ઇચ્છતિ. ભગિનીપિ મે ચક્કવત્તિપરિભોગા, તં પહાય ‘નસ્સતેસા’તિ નિક્ખમિત્વા પબ્બજિ. ભાગિનેય્યોપિ મે ચક્કવત્તિબીજન્તિ ઞત્વા અમ્હાકં કુલસ્સ વડ્ઢિયા અતુસ્સન્તો ‘નસ્સતેત’ન્તિ તમ્પિ દહરકાલેયેવ પબ્બાજેસિ. અહં પન તેન વિના વત્તિતું અસક્કોન્તો અનુપબ્બજિતો. એવં પબ્બજિતમ્પિ મં પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાય ન ઉજુકેહિ અક્ખીહિ ઓલોકેતિ. પરિસમજ્ઝે ભાસન્તોપિ મહાફરસુના પહરન્તો વિય આપાયિકો દેવદત્તોતિઆદીનિ ભાસતી’’તિ. એવં અયમ્પિ રાજા દેવદત્તેન ભિન્નો, તસ્મા એવમકાસિ.

અથ ¶ ભગવા યથા અયં રાજા મયા પઞ્હે પુચ્છિતે ન કથેતીતિ વત્તું ન લભતિ, યથા ¶ ચ ભાસિતસ્સ અત્થં ન જાનાતિ, એવમસ્સ ¶ કથેસ્સામીતિ તસ્સાનુચ્છવિકં કથેન્તો યથાવાદી ખોતિઆદિમાહ.

તત્થ ન કેનચિ લોકે વિગ્ગય્હ તિટ્ઠતીતિ લોકે કેનચિ સદ્ધિં વિગ્ગાહિકકથં ન કરોતિ ન વિવદતિ. તથાગતો હિ લોકેન સદ્ધિં ન વિવદતિ; લોકો પન તથાગતેન સદ્ધિં અનિચ્ચન્તિ વુત્તે નિચ્ચન્તિ વદમાનો, દુક્ખં, અનત્તા, અસુભન્તિ વુત્તે સુભન્તિ વદમાનો વિવદતિ. તેનેવાહ ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, લોકેન વિવદામિ, લોકોવ ખો, ભિક્ખવે, મયા વિવદતિ, તથા ન, ભિક્ખવે, ધમ્મવાદી કેનચિ લોકસ્મિં વિવદતિ, અધમ્મવાદીવ ખો, ભિક્ખવે, વિવદતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૯૪). યથાતિ યેન કારણેન. કામેહીતિ વત્થુકામેહિપિ કિલેસકામેહિપિ. તં બ્રાહ્મણન્તિ તં ખીણાસવં બ્રાહ્મણં. અકથંકથિન્તિ નિબ્બિચિકિચ્છં. છિન્નકુક્કુચ્ચન્તિ વિપ્પટિસારકુક્કુચ્ચસ્સ ચેવ હત્થપાદકુક્કુચ્ચસ્સ ચ છિન્નત્તા છિન્નકુક્કુચ્ચં. ભવાભવેતિ પુનપ્પુનબ્ભવે, હીનપણીતે વા ભવે, પણીતો હિ ભવો વુદ્ધિપ્પત્તો અભવોતિ વુચ્ચતિ. સઞ્ઞાતિ કિલેસસઞ્ઞા. કિલેસાયેવ વા ઇધ સઞ્ઞાનામેન વુત્તા, તસ્મા યેન કારણેન કામેહિ વિસંયુત્તં વિહરન્તં તં લોકે નિન્નાવાદિં ખીણાસવબ્રાહ્મણં કિલેસસઞ્ઞા નાનુસેન્તિ, તઞ્ચ કારણં અહં વદામીતિ અયમેત્થ અત્થો. ઇતિ ભગવા અત્તનો ખીણાસવભાવં દીપેતિ. નિલ્લાળેત્વાતિ નીહરિત્વા કીળાપેત્વા. તિવિસાખન્તિ તિસાખં. નલાટિકન્તિ વલિભઙ્ગં નલાટે તિસ્સો રાજિયો દસ્સેન્તો વલિભઙ્ગં વુટ્ઠાપેત્વાતિ અત્થો. દણ્ડમોલુબ્ભાતિ દણ્ડં ઉપ્પીળેત્વા. ‘‘દણ્ડમાલુબ્ભા’’તિપિ પાઠો, ગહેત્વા પક્કામીતિ અત્થો.

૨૦૧. અઞ્ઞતરોતિ નામેન અપાકટો એકો ભિક્ખુ. સો કિર અનુસન્ધિકુસલો, ભગવતા યથા દણ્ડપાણી ન જાનાતિ, તથા મયા કથિતન્તિ વુત્તે કિન્તિ નુ ખો ભગવતા અવિઞ્ઞેય્યં કત્વા પઞ્હો કથિતોતિ અનુસન્ધિં ગહેત્વા દસબલં યાચિત્વા ઇમં પઞ્હં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પાકટં કરિસ્સામીતિ ઉટ્ઠાયાસના એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા દસનખસમુજ્જલં ¶ અઞ્જલિં પગ્ગય્હ કિંવાદી પન, ભન્તે ભગવાતિઆદિમાહ.

યતોનિદાનન્તિ ¶ ભાવનપુંસકં એતં, યેન કારણેન યસ્મિં કારણે સતીતિ અત્થો. પપઞ્ચસઞ્ઞાસઙ્ખાતિ એત્થ સઙ્ખાતિ કોટ્ઠાસો. પપઞ્ચસઞ્ઞાતિ તણ્હામાનદિટ્ઠિપપઞ્ચસમ્પયુત્તા સઞ્ઞા ¶ , સઞ્ઞાનામેન વા પપઞ્ચાયેવ વુત્તા. તસ્મા પપઞ્ચકોટ્ઠાસાતિ અયમેત્થ અત્થો. સમુદાચરન્તીતિ પવત્તન્તિ. એત્થ ચે નત્થિ અભિનન્દિતબ્બન્તિ યસ્મિં દ્વાદસાયતનસઙ્ખાતે કારણે સતિ પપઞ્ચસઞ્ઞાસઙ્ખા સમુદાચરન્તિ, એત્થ એકાયતનમ્પિ ચે અભિનન્દિતબ્બં અભિવદિતબ્બં અજ્ઝોસિતબ્બં નત્થીતિ અત્થો. તત્થ અભિનિન્દિતબ્બન્તિ અહં મમન્તિ અભિનન્દિતબ્બં. અભિવદિતબ્બન્તિ અહં મમાતિ વત્તબ્બં. અજ્ઝોસિતબ્બન્તિ અજ્ઝોસિત્વા ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠપેત્વા ગહેતબ્બયુત્તં. એતેનેત્થ તણ્હાદીનંયેવ અપ્પવત્તિં કથેતિ. એસેવન્તોતિ અયં અભિનન્દનાદીનં નત્થિભાવોવ રાગાનુસયાદીનં અન્તો. એસેવ નયો સબ્બત્થ.

દણ્ડાદાનાદીસુ પન યાય ચેતનાય દણ્ડં આદિયતિ, સા દણ્ડાદાનં. યાય સત્થં આદિયતિ પરામસતિ, સા સત્થાદાનં. મત્થકપ્પત્તં કલહં. નાનાગાહમત્તં વિગ્ગહં. નાનાવાદમત્તં વિવાદં. તુવં તુવન્તિ એવં પવત્તં તુવં તુવં. પિયસુઞ્ઞકરણં પેસુઞ્ઞં. અયથાસભાવં મુસાવાદં કરોતિ, સા મુસાવાદોતિ વેદિતબ્બા. એત્થેતેતિ એત્થ દ્વાદસસુ આયતનેસુ એતે કિલેસા. કિલેસા હિ ઉપ્પજ્જમાનાપિ દ્વાદસાયતનાનિ નિસ્સાય ઉપ્પજ્જન્તિ, નિરુજ્ઝમાનાપિ દ્વાદસસુ આયતનેસુયેવ નિરુજ્ઝન્તિ. એવં યત્થુપ્પન્ના, તત્થેવ નિરુદ્ધા હોન્તિ. સ્વાયમત્થો સમુદયસચ્ચપઞ્હેન દીપેતબ્બો –

‘‘સા ખો પનેસા તણ્હા કત્થ ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતિ, કત્થ નિવિસમાના નિવિસતી’’તિ વત્વા – ‘‘યં લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં, એત્થેસા તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતિ, એત્થ નિવિસમાના નિવિસતિ. કિઞ્ચ લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં? ચક્ખુ લોકે પિયરૂપં સાતરૂપ’’ન્તિઆદિના (વિભ. ૨૦૩) નયેન દ્વાદસસુયેવ આયતનેસુ તસ્સા ઉપ્પત્તિ ચ નિરોધો ચ વુત્તો. યથેવ ચ તણ્હા દ્વાદસસુ આયતનેસુ ઉપ્પજ્જિત્વા ¶ નિબ્બાનં આગમ્મ નિરુદ્ધાપિ આયતનેસુ પુન સમુદાચારસ્સ અભાવતો આયતનેસુયેવ નિરુદ્ધાતિ વુત્તા, એવમિમેપિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા આયતનેસુ નિરુજ્ઝન્તીતિ વેદિતબ્બા. અથ વા ય્વાયં અભિનન્દનાદીનં અભાવોવ રાગાનુસયાદીનં ¶ અન્તોતિ વુત્તો. એત્થેતે રાગાનુસયાદીનં અન્તોતિ લદ્ધવોહારે નિબ્બાને પાપકા અકુસલા ધમ્મા અપરિસેસા નિરુજ્ઝન્તિ. યઞ્હિ યત્થ નત્થિ, તં તત્થ નિરુદ્ધં નામ હોતિ, સ્વાયમત્થો નિરોધપઞ્હેન દીપેતબ્બો. વુત્તઞ્હેતં ‘‘દુતિયં ઝાનં સમાપન્નસ્સ ¶ વિતક્કવિચારા વચીસઙ્ખારા પટિપ્પસ્સદ્ધા હોન્તી’’તિઆદિ (પટિ. મ. ૧.૮૩).

૨૦૨. સત્થુ ચેવ સંવણ્ણિતોતિ સત્થારા ચ પસંસિતો. વિઞ્ઞૂનન્તિ ઇદમ્પિ કરણત્થે સામિવચનં, પણ્ડિતેહિ સબ્રહ્મચારીહિ ચ સમ્ભાવિતોતિ અત્થો. પહોતીતિ સક્કોતિ.

૨૦૩. અતિક્કમ્મેવ મૂલં અતિક્કમ્મ ખન્ધન્તિ સારો નામ મૂલે વા ખન્ધે વા ભવેય્ય, તમ્પિ અતિક્કમિત્વાતિ અત્થો. એવંસમ્પદન્તિ એવંસમ્પત્તિકં, ઈદિસન્તિ અત્થો. અતિસિત્વાતિ અતિક્કમિત્વા. જાનં જાનાતીતિ જાનિતબ્બમેવ જાનાતિ. પસ્સં પસ્સતીતિ પસ્સિતબ્બમેવ પસ્સતિ. યથા વા એકચ્ચો વિપરીતં ગણ્હન્તો જાનન્તોપિ ન જાનાતિ, પસ્સન્તોપિ ન પસ્સતિ, ન એવં ભગવા. ભગવા પન જાનન્તો જાનાતિયેવ, પસ્સન્તો પસ્સતિયેવ. સ્વાયં દસ્સનપરિણાયકટ્ઠેન ચક્ખુભૂતો. વિદિતકરણટ્ઠેન ઞાણભૂતો. અવિપરીતસભાવટ્ઠેન પરિયત્તિધમ્મપ્પવત્તનતો વા હદયેન ચિન્તેત્વા વાચાય નિચ્છારિતધમ્મમયોતિ ધમ્મભૂતો. સેટ્ઠટ્ઠેન બ્રહ્મભૂતો. અથ વા ચક્ખુ વિય ભૂતોતિ ચક્ખુભૂતોતિ એવમેતેસુ પદેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. સ્વાયં ધમ્મસ્સ વત્તનતો વત્તા. પવત્તાપનતો પવત્તા. અત્થં નીહરિત્વા દસ્સનસમત્થતાય અત્થસ્સ નિન્નેતા. અમતાધિગમાય પટિપત્તિં દદાતીતિ અમતસ્સ દાતા. અગરું કત્વાતિ પુનપ્પુનં આયાચાપેન્તોપિ હિ ગરું કરોતિ નામ, અત્તનો સાવકપારમીઞાણે ઠત્વા સિનેરૂપાદતો વાલુકં ઉદ્ધરમાનો વિય દુબ્બિઞ્ઞેય્યં કત્વા કથેન્તોપિ ગરું કરોતિયેવ નામ. એવં અકત્વા અમ્હે પુનપ્પુનં અયાચાપેત્વા સુવિઞ્ઞેય્યમ્પિ નો કત્વા કથેહીતિ વુત્તં હોતિ.

૨૦૪. યં ¶ ખો નો આવુસોતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ ‘‘યં ખો વો’’તિ વત્તબ્બં સિયા, તે પન ભિક્ખૂ અત્તના સદ્ધિં સઙ્ગણ્હન્તો ‘‘યં ખો નો’’તિ આહ. યસ્મા વા ઉદ્દેસોવ તેસં ઉદ્દિટ્ઠોવ. ભગવા પન થેરસ્સાપિ તેસમ્પિ ¶ ભગવાવ. તસ્મા ભગવાતિ પદં સન્ધાયપિ એવમાહ, યં ખો અમ્હાકં ભગવા તુમ્હાકં સંખિત્તેન ઉદ્દેસં ઉદ્દિસિત્વાતિ અત્થો.

ચક્ખુઞ્ચાવુસોતિઆદીસુ અયમત્થો, આવુસો, નિસ્સયભાવેન ચક્ખુપસાદઞ્ચ આરમ્મણભાવેન ¶ ચતુસમુટ્ઠાનિકરૂપે ચ પટિચ્ચ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં નામ ઉપ્પજ્જતિ. તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સોતિ તેસં તિણ્ણં સઙ્ગતિયા ફસ્સો નામ ઉપ્પજ્જતિ. તં ફસ્સં પટિચ્ચ સહજાતાદિવસેન ફસ્સપચ્ચયા વેદના ઉપ્પજ્જતિ. તાય વેદનાય યં આરમ્મણં વેદેતિ, તદેવ સઞ્ઞા સઞ્જાનાતિ, યં સઞ્ઞા સઞ્જાનાતિ, તદેવ આરમ્મણં વિતક્કો વિતક્કેતિ. યં વિતક્કો વિતક્કેતિ, તદેવારમ્મણં પપઞ્ચો પપઞ્ચેતિ. તતોનિદાનન્તિ એતેહિ ચક્ખુરૂપાદીહિ કારણેહિ. પુરિસં પપઞ્ચસઞ્ઞાસઙ્ખા સમુદાચરન્તીતિ તં અપરિઞ્ઞાતકારણં પુરિસં પપઞ્ચકોટ્ઠાસા અભિભવન્તિ, તસ્સ પવત્તન્તીતિ અત્થો. તત્થ ફસ્સવેદનાસઞ્ઞા ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન સહજાતા હોન્તિ. વિતક્કો ચક્ખુવિઞ્ઞાણાનન્તરાદીસુ સવિતક્કચિત્તેસુ દટ્ઠબ્બો. પપઞ્ચસઙ્ખા જવનેન સહજાતા હોન્તિ. યદિ એવં કસ્મા અતીતાનાગતગ્ગહણં કતન્તિ? તથા ઉપ્પજ્જનતો. યથેવ હિ એતરહિ ચક્ખુદ્વારિકો પપઞ્ચો ચક્ખુઞ્ચ રૂપે ચ ફસ્સવેદનાસઞ્ઞાવિતક્કે ચ પટિચ્ચ ઉપ્પન્નો, એવમેવં અતીતાનાગતેસુપિ ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યેસુ રૂપેસુ તસ્સુપ્પત્તિં દસ્સેન્તો એવમાહ.

સોતઞ્ચાવુસોતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. છટ્ઠદ્વારે પન મનન્તિ ભવઙ્ગચિત્તં. ધમ્મેતિ તેભૂમકધમ્મારમ્મણં. મનોવિઞ્ઞાણન્તિ આવજ્જનં વા જવનં વા. આવજ્જને ગહિતે ફસ્સવેદનાસઞ્ઞાવિતક્કા આવજ્જનસહજાતા હોન્તિ. પપઞ્ચો જવનસહજાતો. જવને ગહિતે સહાવજ્જનકં ભવઙ્ગ મનો નામ હોતિ, તતો ફસ્સાદયો સબ્બેપિ જવનેન સહજાતાવ. મનોદ્વારે પન યસ્મા અતીતાદિભેદં સબ્બમ્પિ આરમ્મણં હોતિ, તસ્મા અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નેસૂતિ ઇદં યુત્તમેવ.

ઇદાનિ ¶ વટ્ટં દસ્સેન્તો સો વતાવુસોતિ દેસનં આરભિ. ફસ્સપઞ્ઞત્તિં પઞ્ઞપેસ્સતીતિ ફસ્સો નામ એકો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતીતિ એવં ફસ્સપઞ્ઞત્તિં પઞ્ઞપેસ્સતિ, દસ્સેસ્સતીતિ અત્થો. એસ નયો સબ્બત્થ. એવં ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતીતિ દ્વાદસાયતનવસેન સકલં વટ્ટં દસ્સેત્વા ઇદાનિ દ્વાદસાયતનપટિક્ખેપવસેન વિવટ્ટં દસ્સેન્તો સો વતાવુસો ચક્ખુસ્મિં ¶ અસતીતિ દેસનં આરભિ. તત્થ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

એવં પઞ્હં વિસ્સજ્જેત્વા ઇદાનિ સાવકેન પઞ્હો કથિતોતિ મા નિક્કઙ્ખા અહુવત્થ, અયં ¶ ભગવા સબ્બઞ્ઞુતઞાણતુલં ગહેત્વા નિસિન્નો, ઇચ્છમાના તમેવ ઉપસઙ્કમિત્વા નિક્કઙ્ખા હોથાતિ ઉય્યોજેન્તો આકઙ્ખમાના ચ પનાતિઆદિમાહ.

૨૦૫. ઇમેહિ આકારેહીતિ ઇમેહિ કારણેહિ પપઞ્ચુપ્પત્તિયા પાટિયેક્કકારણેહિ ચેવ વટ્ટવિવટ્ટકારણેહિ ચ. ઇમેહિ પદેહીતિ ઇમેહિ અક્ખરસમ્પિણ્ડનેહિ. બ્યઞ્જનેહીતિ પાટિયેક્કઅક્ખરેહિ. પણ્ડિતોતિ પણ્ડિચ્ચેન સમન્નાગતો. ચતૂહિ વા કારણેહિ પણ્ડિતો ધાતુકુસલો આયતનકુસલો પચ્ચયાકારકુસલો કારણાકારણકુસલોતિ. મહાપઞ્ઞોતિ મહન્તે અત્થે મહન્તે ધમ્મે મહન્તા નિરુત્તિયો મહન્તાનિ પટિભાનાનિ પરિગ્ગહણસમત્થાય મહાપઞ્ઞાય સમન્નાગતો. યથા તં મહાકચ્ચાનેનાતિ યથા મહાકચ્ચાનેન બ્યાકતં, તં સન્ધાય તન્તિ વુત્તં. યથા મહાકચ્ચાનેન બ્યાકતં, અહમ્પિ તં એવમેવં બ્યાકરેય્યેન્તિ અત્થો.

મધુપિણ્ડિકન્તિ મહન્તં ગુળપૂવં બદ્ધસત્તુગુળકં વા. અસેચનકન્તિ અસેચિતબ્બકં. સપ્પિફાણિતમધુસક્કરાદીસુ ઇદં નામેત્થ મન્દં ઇદં બહુકન્તિ ન વત્તબ્બં સમયોજિતરસં. ચેતસોતિ ચિન્તકજાતિકો. દબ્બજાતિકોતિ પણ્ડિતસભાવો. કો નામો અયન્તિ ઇદં થેરો અતિભદ્દકો અયં ધમ્મપરિયાયો, દસબલસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેનેવસ્સ નામં ગણ્હાપેસ્સામીતિ ચિન્તેત્વા આહ. તસ્માતિ યસ્મા મધુપિણ્ડિકો વિય મધુરો, તસ્મા મધુપિણ્ડિકપરિયાયોત્વેવ નં ધારેહીતિ વદતિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

મધુપિણ્ડિકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૦૬. ¶ ¶ ¶ મે સુતન્તિ દ્વેધાવિતક્કસુત્તં. તત્થ દ્વિધા કત્વા દ્વિધા કત્વાતિ દ્વે દ્વે ભાગે કત્વા. કામવિતક્કોતિ કામપટિસંયુત્તો વિતક્કો. બ્યાપાદવિતક્કોતિ બ્યાપાદપટિસંયુત્તો વિતક્કો. વિહિંસાવિતક્કોતિ વિહિંસાપટિસંયુત્તો વિતક્કો. એકં ભાગન્તિ અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા ઓળારિકો વા સુખુમો વા સબ્બો પાયં વિતક્કો અકુસલપક્ખિકોયેવાતિ તયોપિ કામબ્યાપાદવિહિંસાવિતક્કે એકં કોટ્ઠાસમકાસિં. કામેહિ નિસ્સટો નેક્ખમ્મપટિસંયુત્તો વિતક્કો નેક્ખમ્મવિતક્કો નામ, સો યાવ પઠમજ્ઝાના વટ્ટતિ. અબ્યાપાદપટિસંયુત્તો વિતક્કો અબ્યાપાદવિતક્કો, સો મેત્તાપુબ્બભાગતો પટ્ઠાય યાવ પઠમજ્ઝાના વટ્ટતિ. અવિહિંસાપટિસંયુત્તો વિતક્કો અવિહિંસાવિતક્કો, સો કરુણાપુબ્બભાગતો પટ્ઠાય યાવ પઠમજ્ઝાના વટ્ટતિ. દુતિયં ભાગન્તિ સબ્બોપાયં કુસલપક્ખિકોયેવાતિ દુતિયં કોટ્ઠાસમકાસિં. ઇમિના બોધિસત્તસ્સ વિતક્કનિગ્ગહણકાલો કથિતો.

બોધિસત્તસ્સ હિ છબ્બસ્સાનિ પધાનં પદહન્તસ્સ નેક્ખમ્મવિતક્કાદયો પુઞ્જપુઞ્જા મહાનદિયં ઓઘા વિય પવત્તિંસુ. સતિસમ્મોસેન પન સહસા કામવિતક્કાદયો ઉપ્પજ્જિત્વા કુસલવારં પચ્છિન્દિત્વા સયં અકુસલજવનવારા હુત્વા તિટ્ઠન્તિ. તતો બોધિસત્તો ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હં ઇમે કામવિતક્કાદયો કુસલવારં પચ્છિન્દિત્વા તિટ્ઠન્તિ, હન્દાહં ઇમે વિતક્કે દ્વે ભાગે કત્વા વિહરામી’’તિ કામવિતક્કાદયો અકુસલપક્ખિકાતિ એકં ભાગં કરોતિ નેક્ખમ્મવિતક્કાદયો કુસલપક્ખિકાતિ એકં. અથ પુન ચિન્તેસિ – ‘‘અકુસલપક્ખતો આગતં વિતક્કં મન્તેન કણ્હસપ્પં ઉપ્પીળેત્વા ગણ્હન્તો વિય અમિત્તં ગીવાય અક્કમન્તો વિય ચ નિગ્ગહેસ્સામિ, નાસ્સ વડ્ઢિતું દસ્સામિ. કુસલપક્ખતો આગતં વિતક્કં મેઘસમયે મેઘં વિય સુખેત્તે સાલકલ્યાણિપોતકં વિય ચ સીઘં વડ્ઢેસ્સામી’’તિ. સો તથા કત્વા અકુસલવિતક્કે નિગ્ગણ્હિ, કુસલવિતક્કે વડ્ઢેસિ. એવં ઇમિના બોધિસત્તસ્સ વિતક્કનિગ્ગહણનકાલો કથિતોતિ વેદિતબ્બો.

૨૦૭. ઇદાનિ ¶ ¶ યથાસ્સ તે વિતક્કા ઉપ્પજ્જિંસુ, યથા ચ ને નિગ્ગહેસિ, તં દસ્સેન્તો તસ્સ મય્હં, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ અપ્પમત્તસ્સાતિ સતિયા ¶ અવિપ્પવાસે ઠિતસ્સ. આતાપિનોતિ આતાપવીરિયવન્તસ્સ. પહિતત્તસ્સાતિ પેસિતચિત્તસ્સ. ઉપ્પજ્જતિ કામવિતક્કોતિ બોધિસત્તસ્સ છબ્બસ્સાનિ પધાનં પદહતો રજ્જસુખં વા આરબ્ભ, પાસાદે વા નાટકાનિ વા ઓરોધે વા કિઞ્ચિદેવ વા સમ્પત્તિં આરબ્ભ કામવિતક્કો નામ ન ઉપ્પન્નપુબ્બો. દુક્કરકારિકાય પનસ્સ આહારૂપચ્છેદેન અધિમત્તકસિમાનં પત્તસ્સ એતદહોસિ – ‘‘ન સક્કા આહારૂપચ્છેદેન વિસેસં નિબ્બત્તેતું, યંનૂનાહં ઓળારિકં આહારં આહારેય્ય’’ન્તિ. સો ઉરુવેલં પિણ્ડાય પાવિસિ. મનુસ્સા – ‘‘મહાપુરિસો પુબ્બે આહરિત્વા દિન્નમ્પિ ન ગણ્હિ, અદ્ધાસ્સ ઇદાનિ મનોરથો મત્થકં પત્તો, તસ્મા સયમેવ આગતો’’તિ પણીતપણીતં આહારં ઉપહરિંસુ. બોધિસત્તસ્સ અત્તભાવો નચિરસ્સેવ પાકતિકો અહોસિ. જરાજિણ્ણત્તભાવો હિ સપ્પાયભોજનં લભિત્વાપિ પાકતિકો ન હોતિ. બોધિસત્તો પન દહરો. તેનસ્સ સપ્પાયભોજનં ભુઞ્જતો અત્તભાવો ન ચિરસ્સેવ પાકતિકો જાતો, વિપ્પસન્નાનિ ઇન્દ્રિયાનિ, પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો, સમુગ્ગતતારાગણં વિય નભં પરિપુણ્ણદ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણપ્પટિમણ્ડિતસરીરં અહોસિ. સો તં ઓલોકેત્વા ‘‘તાવ કિલન્તો નામ અત્તભાવો એવં પટિપાકતિકો જાતો’’તિ ચિન્તેત્વા અત્તનો પઞ્ઞામહન્તતાય એવં પરિત્તકમ્પિ વિતક્કં ગહેત્વા કામવિતક્કોતિ અકાસિ.

પણ્ણસાલાય પુરતો નિસિન્નો ચમરપસદગવયરોહિતમિગાદિકે મગગણે મનુઞ્ઞસદ્દરવને મોરવનકુક્કુટાદિકે પક્ખિગણે નીલુપ્પલકુમુદકમલાદિસઞ્છન્નાનિ પલ્લલાનિ નાનાકુસુમસઞ્છન્નવિટપા વનરાજિયો મણિક્ખન્ધનિમ્મલજલપવાહઞ્ચ નદિં નેરઞ્જરં પસ્સતિ. તસ્સ એવં હોતિ ‘‘સોભના વતિમે મિગજાતા પક્ખિગણા પલ્લલાનિ વનરાજિયો નદી નેરઞ્જરા’’તિ. સો તમ્પિ એવં પરિત્તકં વિતક્કં ગહેત્વા કામવિતક્કમકાસિ, તેનાહ ‘‘ઉપ્પજ્જતિ કામવિતક્કો’’તિ.

અત્તબ્યાબાધાયપીતિ ¶ અત્તદુક્ખાયપિ. એસેવનયો સબ્બત્થ. કિં પન મહાસત્તસ્સ ઉભયદુક્ખાય સંવત્તનકવિતક્કો નામ અત્થીતિ? નત્થિ. અપરિઞ્ઞાયં ઠિતસ્સ પન વિતક્કો યાવ ઉભયબ્યાબાધાય સંવત્તતીતિ એતાનિ તીણિ નામાનિ લભતિ, તસ્મા એવમાહ. પઞ્ઞાનિરોધિકોતિ ¶ અનુપ્પન્નાય ¶ લોકિયલોકુત્તરાય પઞ્ઞાય ઉપ્પજ્જિતું ન દેતિ, લોકિયપઞ્ઞં પન અટ્ઠસમાપત્તિપઞ્ચાભિઞ્ઞાવસેન ઉપ્પન્નમ્પિ સમુચ્છિન્દિત્વા ખિપતીતિ પઞ્ઞાનિરોધિકો. વિઘાતપક્ખિકોતિ દુક્ખકોટ્ઠાસિકો. અસઙ્ખતં નિબ્બાનં નામ, તં પચ્ચક્ખં કાતું ન દેતીતિ અનિબ્બાનસંવત્તનિકો. અબ્ભત્થં ગચ્છતીતિ ખયં નત્થિભાવં ગચ્છતિ. ઉદકપુપ્ફુળકો વિય નિરુજ્ઝતિ. પજહમેવાતિ પજહિમેવ. વિનોદમેવાતિ નીહરિમેવ. બ્યન્તમેવ નં અકાસિન્તિ વિગતન્તં નિસ્સેસં પરિવટુમં પરિચ્છિન્નમેવ નં અકાસિં.

૨૦૮. બ્યાપાદવિતક્કોતિ ન બોધિસત્તસ્સ પરૂપઘાતપ્પટિસંયુત્તો નામ વિતક્કો ચિત્તે ઉપ્પજ્જતિ, અથસ્સ અતિવસ્સઅચ્ચુણ્હઅતિસીતાદીનિ પન પટિચ્ચ ચિત્તવિપરિણામભાવો હોતિ, તં સન્ધાય ‘‘બ્યાપાદવિતક્કો’’તિ આહ. વિહિંસાવિતક્કોતિ ન મહાસત્તસ્સ પરેસં દુક્ખુપ્પાદનપ્પટિસંયુત્તો વિતક્કો ઉપ્પજ્જતિ, ચિત્તે પન ઉદ્ધતાકારો અનેકગ્ગતાકારો હોતિ, તં ગહેત્વા વિહિંસાવિતક્કમકાસિ. પણ્ણસાલાદ્વારે નિસિન્નો હિ સીહબ્યગ્ઘાદિકે વાળમિગે સૂકરાદયો ખુદ્દમિગે વિહિંસન્તે પસ્સતિ. અથ બોધિસત્તો ઇમસ્મિમ્પિ નામ અકુતોભયે અરઞ્ઞે ઇમેસં તિરચ્છાનગતાનં પચ્ચત્થિકા ઉપ્પજ્જન્તિ, બલવન્તો દુબ્બલે ખાદન્તિ, બલવન્તખાદિતા વત્તન્તીતિ કારુઞ્ઞં ઉપ્પાદેતિ. અઞ્ઞેપિ બિળારાદયો કુક્કુટમૂસિકાદીનિ ખાદન્તે પસ્સતિ, ગામં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો મનુસ્સે રાજકમ્મિકેહિ ઉપદ્દુતે વધબન્ધાદીનિ અનુભવન્તે અત્તનો કસિવણિજ્જાદીનિ કમ્માનિ કત્વા જીવિતું ન લભન્તીતિ કારુઞ્ઞં ઉપ્પાદેતિ, તં સન્ધાય ‘‘ઉપ્પજ્જતિ વિહિંસાવિતક્કો’’તિ આહ. તથા તથાતિ તેન તેન આકારેન. ઇદં વુત્તં હોતિ – કામવિતક્કાદીસુ યં યં વિતક્કેતિ, યં યં વિતક્કં પવત્તેતિ, તેન તેને ચસ્સાકારેન કામવિતક્કાદિભાવો ચેતસો ¶ ન હિ હોતીતિ. પહાસિ નેક્ખમ્મવિતક્કન્તિ નેક્ખમ્મવિતક્કં પજહતિ. બહુલમકાસીતિ બહુલં કરોતિ. તસ્સ તં કામવિતક્કાય ચિત્તન્તિ તસ્સ તં ચિત્તં કામવિતક્કત્થાય. યથા કામવિતક્કસમ્પયુત્તં ¶ હોતિ, એવમેવં નમતીતિ અત્થો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો.

ઇદાનિ અત્થદીપિકં ઉપમં દસ્સેન્તો સેય્યથાપી તિઆદિમાહ. તત્થ કિટ્ઠસમ્બાધેતિ સસ્સસમ્બાધે. આકોટેય્યાતિ ઉજુકં પિટ્ઠિયં પહરેય્ય. પટિકોટેય્યાતિ તિરિયં ફાસુકાસુ પહરેય્ય. સન્નિરુન્ધેય્યાતિ આવરિત્વા તિટ્ઠેય્ય. સન્નિવારેય્યાતિ ઇતો ચિતો ચ ગન્તું ન દદેય્ય ¶ . તતોનિદાનન્તિ તેન કારણેન, એવં અરક્ખિતાનં ગુન્નં પરેસં સસ્સખાદનકારણેનાતિ અત્થો. બાલો હિ ગોપાલોકો એવં ગાવો અરક્ખમાનો ‘‘અયં અમ્હાકં ભત્તવેતનં ખાદતિ, ઉજું ગાવો રક્ખિતુમ્પિ ન સક્કોતિ, કુલેહિ સદ્ધિં વેરં ગણ્હાપેતી’’તિ ગોસામિકાનમ્પિ સન્તિકા વધાદીનિ પાપુણાતિ, કિટ્ઠસામિકાનમ્પિ. પણ્ડિતો પન ઇમાનિ ચત્તારિ ભયાનિ સમ્પસ્સન્તો ગાવો સાધુકં રક્ખતિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તં. આદીનવન્તિ ઉપદ્દવં. ઓકારન્તિ લામકં, ખન્ધેસુ વા ઓતારં. સંકિલેસન્તિ કિલિટ્ઠભાવં. નેક્ખમ્મેતિ નેક્ખમ્મમ્હિ. આનિસંસન્તિ વિસુદ્ધિપક્ખં. વોદાનપક્ખન્તિ ઇદં તસ્સેવ વેવચનં, કુસલાનં ધમ્માનં નેક્ખમ્મમ્હિ વિસુદ્ધિપક્ખં અદ્દસન્તિ અત્થો.

૨૦૯. નેક્ખમ્મન્તિ ચ કામેહિ નિસ્સટં સબ્બકુસલં, એકધમ્મે સઙ્ગય્હમાને નિબ્બાનમેવ. તત્રિદં ઓપમ્મસંસન્દનં – કિટ્ઠસમ્બાધં વિય હિ રૂપાદિઆરમ્મણં, કૂટગાવો વિય કૂટચિત્તં, પણ્ડિતગોપાલકો વિય બોધિસત્તો, ચતુબ્બિધભયં વિય અત્તપરૂભયબ્યાબાધાય સંવત્તનવિતક્કો, પણ્ડિતગોપાલકસ્સ ચતુબ્બિધં ભયં દિસ્વા કિટ્ઠસમ્બાધે અપ્પમાદેન ગોરક્ખણં વિય બોધિસત્તસ્સ છબ્બસ્સાનિ પધાનં પદહતો અત્તબ્યાબાધાદિભયં દિસ્વા રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ યથા કામવિતક્કાદયો ન ઉપ્પજ્જન્તિ, એવં ચિત્તરક્ખણં. પઞ્ઞાવુદ્ધિકોતિઆદીસુ અનુપ્પન્નાય લોકિયલોકુત્તરપઞ્ઞાય ઉપ્પાદાય, ઉપ્પન્નાય ચ વુદ્ધિયા સંવત્તતીતિ ¶ પઞ્ઞાવુદ્ધિકો. ન દુક્ખકોટ્ઠાસાય સંવત્તતીતિ અવિઘાતપક્ખિકો. નિબ્બાનધાતુસચ્છિકિરિયાય સંવત્તતીતિ નિબ્બાનસંવત્તનિકો. રત્તિં ચેપિ નં, ભિક્ખવે, અનુવિતક્કેય્યન્તિ સકલરત્તિં ચેપિ તં વિતક્કં પવત્તેય્યં. તતોનિદાનન્તિ તંમૂલકં. ઓહઞ્ઞેય્યાતિ ઉગ્ઘાતીયેય્ય, ઉદ્ધચ્ચાય સંવત્તેય્યાતિ ¶ અત્થો. આરાતિ દૂરે. સમાધિમ્હાતિ ઉપચારસમાધિતોપિ અપ્પનાસમાધિતોપિ. સો ખો અહં, ભિક્ખવે, અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તન્તિ સો અહં, ભિક્ખવે, મા મે ચિત્તં સમાધિમ્હા દૂરે હોતૂતિ અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તં સણ્ઠપેમિ, ગોચરજ્ઝત્તે ઠપેમીતિ અત્થો. સન્નિસાદેમીતિ તત્થેવ ચ નં સન્નિસીદાપેમિ. એકોદિં કરોમીતિ એકગ્ગં કરોમિ. સમાદહામીતિ સમ્મા આદહામિ, સુટ્ઠુ આરોપેમીતિ અત્થો. મા મે ચિત્તં ઊહઞ્ઞીતિ મા મય્હં ચિત્તં ઉગ્ઘાતીયિત્થ, મા ઉદ્ધચ્ચાય સંવત્તતૂતિ અત્થો.

૨૧૦. ઉપ્પજ્જતિ અબ્યાપાદવિતક્કો…પે… અવિહિંસાવિતક્કોતિ એત્થ યો સો ઇમાય હેટ્ઠા ¶ વુત્તતરુણવિપસ્સનાય સદ્ધિં ઉપ્પન્નવિતક્કો કામપચ્ચનીકટ્ઠેન નેક્ખમ્મવિતક્કોતિ વુત્તો. સોયેવ બ્યાપાદપચ્ચનીકટ્ઠેન અબ્યાપાદવિતક્કોતિ ચ વિહિંસાપચ્ચનીકટ્ઠેન અવિહિંસાવિતક્કોતિ ચ વુત્તો.

એત્તાવતા બોધિસત્તસ્સ સમાપત્તિં નિસ્સાય વિપસ્સનાપટ્ઠપનકાલો કથિતો. યસ્સ હિ સમાધિપિ તરુણો, વિપસ્સનાપિ. તસ્સ વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અતિચિરં નિસિન્નસ્સ કાયો કિલમતિ, અન્તો અગ્ગિ વિય ઉટ્ઠહતિ, કચ્છેહિ સેદા મુચ્ચન્તિ, મત્થકતો ઉસુમવટ્ટિ વિય ઉટ્ઠહતિ, ચિત્તં હઞ્ઞતિ વિહઞ્ઞતિ વિપ્ફન્દતિ. સો પુન સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા તં પરિદમેત્વા મુદુકં કત્વા સમસ્સાસેત્વા પુન વિપસ્સનં પટ્ઠપેતિ. તસ્સ પુન અતિચિરં નિસિન્નસ્સ તથેવ હોતિ. સો પુન સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા તથેવ કરોતિ. વિપસ્સનાય હિ બહૂપકારા સમાપત્તિ.

યથા યોધસ્સ ફલકકોટ્ઠકો નામ બહૂપકારો હોતિ, સો તં નિસ્સાય સઙ્ગામં પવિસતિ, તત્થ હત્થીહિપિ અસ્સેહિપિ યોધેહિપિ સદ્ધિં કમ્મં કત્વા આવુધેસુ વા ખીણેસુ ભુઞ્જિતુકામતાદિભાવે ¶ વા સતિ નિવત્તિત્વા ફલકકોટ્ઠકં પવિસિત્વા આવુધાનિપિ ગણ્હાતિ, વિસ્સમતિપિ, ભુઞ્જતિપિ, પાનીયમ્પિ પિવતિ, સન્નાહમ્પિ પટિસન્નય્હતિ, તં તં કત્વા પુન સઙ્ગામં પવિસતિ, તત્થ કમ્મં કત્વા પુન ઉચ્ચારાદિપીળિતો વા કેનચિદેવ વા કરણીયેન ફલકકોટ્ઠકં પવિસતિ. તત્થ સન્થમ્ભિત્વા પુન ¶ સઙ્ગામં પવિસતિ, એવં યોધસ્સ ફલકકોટ્ઠકો વિય વિપસ્સનાય બહૂપકારા સમાપત્તિ.

સમાપત્તિયા પન સઙ્ગામનિત્થરણકયોધસ્સ ફલકકોટ્ઠકતોપિ વિપસ્સના બહૂપકારતરા. કિઞ્ચાપિ હિ સમાપત્તિં નિસ્સાય વિપસ્સનં પટ્ઠપેતિ, વિપસ્સના પન થામજાતા સમાપત્તિમ્પિ રક્ખતિ. થામજાતં કરોતિ.

યથા હિ થલે નાવમ્પિ નાવાય ભણ્ડમ્પિ સકટભારં કરોન્તિ. ઉદકં પત્વા પન સકટમ્પિ સકટભણ્ડમ્પિ યુત્તગોણેપિ નાવાભારં કરોન્તિ. નાવા તિરિયં સોતં છિન્દિત્વા સોત્થિના સુપટ્ટનં ગચ્છતિ, એવમેવં કિઞ્ચાપિ સમાપત્તિં નિસ્સાય વિપસ્સનં પટ્ઠપેતિ, વિપસ્સના ¶ પન થામજાતા સમાપત્તિમ્પિ રક્ખતિ, થામજાતં કરોતિ. થલં પત્વા સકટં વિય હિ સમાપત્તિ. ઉદકં પત્વા નાવા વિય વિપસ્સના. ઇતિ બોધિસત્તસ્સ એત્તાવતા સમાપત્તિં નિસ્સાય વિપસ્સનાપટ્ઠપનકાલો કથિતોતિ વેદિતબ્બો.

યઞ્ઞદેવાતિઆદિ કણ્હપક્ખે વુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બં, ઇધાપિ અત્થદીપિકં ઉપમં દસ્સેતું સેય્યથાપીતિઆદિમાહ. તત્થ ગામન્તસમ્ભતેસૂતિ ગામન્તં આહટેસુ. સતિકરણીયમેવ હોતીતિ એતા ગાવોતિ સતિઉપ્પાદનમત્તમેવ કાતબ્બં હોતિ. ઇતો ચિતો ચ ગન્ત્વા આકોટનાદિકિચ્ચં નત્થિ. એતે ધમ્માતિ એતે સમથવિપસ્સના ધમ્માતિ સતુપ્પાદનમત્તમેવ કાતબ્બં હોતિ. ઇમિના બોધિસત્તસ્સ સમથવિપસ્સનાનં થામજાતકાલો કથિતો. તદા કિરસ્સ સમાપત્તિં અપ્પનત્થાય નિસિન્નસ્સ અટ્ઠ સમાપત્તિયો એકાવજ્જનેન આપાથં આગચ્છન્તિ, વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નિસિન્નો સત્ત અનુપસ્સના એકપ્પહારેનેવ આરુળ્હો હોતિ.

૨૧૫. સેય્યથાપીતિ ઇધ કિં દસ્સેતિ? અયં પાટિયેક્કો અનુસન્ધિ, સત્તાનઞ્હિ હિતૂપચારં અત્તનો સત્થુભાવસમ્પદઞ્ચ ¶ દસ્સેન્તો ભગવા ઇમં દેસનં આરભિ. તત્થ અરઞ્ઞેતિ અટવિયં. પવનેતિ વનસણ્ડે. અત્થતો હિ ઇદં દ્વયં એકમેવ, પઠમસ્સ પન દુતિયં વેવચનં. અયોગક્ખેમકામોતિ ચતૂહિ યોગેહિ ખેમં નિબ્ભયટ્ઠાનં અનિચ્છન્તો ભયમેવ ઇચ્છન્તો ¶ . સોવત્થિકોતિ સુવત્થિભાવાવહો. પીતિગમનીયોતિ તુટ્ઠિં ગમનીયો. ‘‘પીતગમનીયો’’તિ વા પાઠો. પિદહેય્યાતિ સાખાદીહિ થકેય્ય. વિવરેય્યાતિ વિસદમુખં કત્વા વિવટં કરેય્ય. કુમ્મગ્ગન્તિ ઉદકવનપબ્બતાદીહિ સન્નિરુદ્ધં અમગ્ગં. ઓદહેય્ય ઓકચરન્તિ તેસં ઓકે ચરમાનં વિય એકં દીપકમિગં એકસ્મિં ઠાને ઠપેય્ય. ઓકચારિકન્તિ દીઘરજ્જુયા બન્ધિતંયેવ મિગિં.

મિગલુદ્દકો હિ અરઞ્ઞં મિગાનં વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ‘‘ઇધ વસન્તિ, ઇમિના મગ્ગેન નિક્ખમન્તિ, એત્થ ચરન્તિ, એત્થ પિવન્તિ, ઇમિના મગ્ગેન પવિસન્તી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા મગ્ગં પિધાય કુમ્મગ્ગં વિવરિત્વા ઓકચરઞ્ચ ઓકચારિકઞ્ચ ઠપેત્વા સયં પટિચ્છન્નટ્ઠાને સત્તિં ગહેત્વા તિટ્ઠતિ. અથ સાયન્હસમયે મિગા અકુતોભયે અરઞ્ઞે ચરિત્વા પાનીયં પિવિત્વા મિગપોતકેહિ સદ્ધિં કીળમાના વસનટ્ઠાનસન્તિકં આગન્ત્વા ઓકચરઞ્ચ ઓકચારિકઞ્ચ દિસ્વા ¶ ‘‘સહાયકા નો આગતા ભવિસ્સન્તી’’તિ નિરાસઙ્કા પવિસન્તિ, તે મગ્ગં પિહિતં દિસ્વા ‘‘નાયં મગ્ગો, અયં મગ્ગો ભવિસ્સતી’’તિ કુમ્મગ્ગં પટિપજ્જન્તિ. મિગલુદ્દકો ન તાવ કિઞ્ચિ કરોતિ, પવિટ્ઠેસુ પન સબ્બપચ્છિમં સણિકં પહરતિ. સો ઉત્તસતિ, તતો સબ્બે ઉત્તસિત્વા ‘‘ભયં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ પુરતો ઓલોકેન્તા ઉદકેન વા વનેન વા પબ્બતેન વા સન્નિરુદ્ધં મગ્ગં દિસ્વા ઉભોહિ પસ્સેહિ અઙ્ગુલિસઙ્ખલિકં વિય ગહનવનં પવિસિતું અસક્કોન્તા પવિટ્ઠમગ્ગેનેવ નિક્ખમિતું આરભન્તિ. લુદ્દકો તેસં નિવત્તનભાવં ઞત્વા આદિતો પટ્ઠાય તિંસમ્પિ ચત્તાલીસમ્પિ મિગે ઘાતેતિ. ઇદં સન્ધાય એવઞ્હિ સો, ભિક્ખવે, મહામિગસઙ્ઘો અપરેન સમયેન અનયબ્યસનં આપજ્જેય્યાતિ વુત્તં.

‘‘નન્દીરાગસ્સેતં અધિવચનં, અવિજ્જાયેતં અધિવચન’’ન્તિ એત્થ યસ્મા ઇમે સત્તા અવિજ્જાય અઞ્ઞાણા હુત્વા નન્દીરાગેન આબન્ધિત્વા રૂપારમ્મણાદીનિ ઉપનીતા વટ્ટદુક્ખસત્તિયા ¶ ઘાતં લભન્તિ. તસ્મા ભગવા ઓકચરં નન્દીરાગોતિ, ઓકચારિકં અવિજ્જાતિ કત્વા દસ્સેસિ.

મિગલુદ્દકો હિ એકદાપિ તેસં સાખાભઙ્ગેન સરીરં પુઞ્છિત્વા મનુસ્સગન્ધં અપનેત્વા ઓકચરં એકસ્મિં ઠાને ઠપેત્વા ઓકચારિકં સહ રજ્જુયા વિસ્સજ્જેત્વા અત્તાનં પટિચ્છાદેત્વા સત્તિં આદાય ઓકચરસ્સ સન્તિકે તિટ્ઠતિ, ઓકચારિકા મિગગણસ્સ ચરણટ્ઠાનાભિમુખી ગચ્છતિ ¶ . તં દિસ્વા મિગા સીસાનિ ઉક્ખિપિત્વા તિટ્ઠન્તિ, સાપિ સીસં ઉક્ખિપિત્વા તિટ્ઠતિ, તે ‘‘અમ્હાકં સમજાતિકા અય’’ન્તિ ગોચરં ગણ્હન્તિ. સાપિ તિણાનિ ખાદન્તી વિય સણિકં ઉપગચ્છતિ. આરઞ્ઞિકો યૂથપતિમિગો તસ્સા વાતં લભિત્વા સકભરિયં વિસ્સજ્જેત્વા તદભિમુખો હોતિ.

સત્તાનઞ્હિ નવનવમેવ પિયં હોતિ. ઓકચારિકા આરઞ્ઞિકસ્સ મિગસ્સ અચ્ચાસન્નભાવં અદત્વા તદભિમુખીવ પચ્છતો પટિક્કમિત્વા ઓકચરસ્સ સન્તિકં ગચ્છતિ, યત્થ યત્થસ્સા રજ્જુ લગ્ગતિ, તત્થ તત્થ ખુરેન પહરિત્વા મોચેતિ, આરઞ્ઞિકો મિગો ઓકચરં દિસ્વા ઓકચારિકાય સમ્મત્તો હુત્વા ઓકચરે ઉસૂયં કત્વા પિટ્ઠિં નામેત્વા સીસં કમ્પેન્તો તિટ્ઠતિ, તસ્મિં ખણે સત્તિં જિવ્હાય લેહન્તોપિ ‘‘કિં એત’’ન્તિ ન જાનાતિ, ઓકચરોપિ ¶ સચસ્સ ઉપરિભાગેન તં મિગં પહરિતું સુખં હોતિ, પિટ્ઠિં નામેતિ. સચસ્સ હેટ્ઠાભાગેન પહરિતું સુખં હોતિ, હદયં ઉન્નામેતિ. અથ લુદ્દકો આરઞ્ઞિકં મિગં સત્તિયા પહરિત્વા તત્થેવ ઘાતેત્વા મંસં આદાય ગચ્છતિ. એવમેવ યથા સો મિગો ઓકચારિકાય સમ્મત્તો ઓકચરે ઉસૂયં કત્વા સત્તિં જિવ્હાય લેહન્તોપિ કિઞ્ચિ ન જાનાતિ, તથા ઇમે સત્તા અવિજ્જાય સમ્મત્તા અન્ધભૂતા કિઞ્ચિ અજાનન્તા રૂપાદીસુ નન્દીરાગં ઉપગમ્મ વટ્ટદુક્ખસત્તિયા વધં લભન્તીતિ ભગવા ઓકચરં નન્દીરાગોતિ, ઓકચારિકં અવિજ્જાતિ કત્વા દસ્સેસિ.

ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, વિવટો મયા ખેમો મગ્ગોતિ ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, મયા ઇમેસં સત્તાનં હિતચરણેન સમ્માસમ્બોધિં પત્વા અહં બુદ્ધોસ્મીતિ તુણ્હીભૂતેન અનિસીદિત્વા ધમ્મચક્કપ્પવત્તનતો પટ્ઠાય ધમ્મં દેસેન્તેન વિવટો ખેમો અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, પિહિતો કુમ્મગ્ગો ¶ , અઞ્ઞાતકોણ્ડઞ્ઞાદીનં ભબ્બપુગ્ગલાનં ઊહતો ઓકચરો નન્દીરાગો દ્વેધા છેત્વા પાતિતો, નાસિતા ઓકચારિકા અવિજ્જા સબ્બેન સબ્બં સમુગ્ઘાતિતાતિ અત્તનો હિતૂપચારં દસ્સેસિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

દ્વેધાવિતક્કસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૧૬. એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ વિતક્કસણ્ઠાનસુત્તં. તત્થ અધિચિત્તમનુયુત્તેનાતિ દસકુસલકમ્મપથવસેન ઉપ્પન્નં ચિત્તં ચિત્તમેવ, વિપસ્સનાપાદકઅટ્ઠસમાપત્તિચિત્તં તતો ચિત્તતો અધિકં ચિત્તન્તિ અધિચિત્તં. અનુયુત્તેનાતિ તં અધિચિત્તં અનુયુત્તેન, તત્થ યુત્તપ્પયુત્તેનાતિ અત્થો.

તત્રાયં ભિક્ખુ પુરેભત્તં પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપ્પટિક્કન્તો નિસીદનં આદાય અસુકસ્મિં રુક્ખમૂલે વા વનસણ્ડે વા પબ્બતપાદે વા પબ્ભારે વા સમણધમ્મં કરિસ્સામીતિ નિક્ખમન્તોપિ, તત્થ ગન્ત્વા હત્થેહિ વા પાદેહિ વા નિસજ્જટ્ઠાનતો તિણપણ્ણાનિ અપનેન્તોપિ અધિચિત્તં અનુયુત્તોયેવ. નિસીદિત્વા પન હત્થપાદે ધોવિત્વા પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા મૂલકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિહરન્તોપિ અધિચિત્તં અનુયુત્તોયેવ.

નિમિત્તાનીતિ કારણાનિ. કાલેન કાલન્તિ સમયે સમયે. ન નુ ચ કમ્મટ્ઠાનં નામ મુહુત્તમ્પિ અછડ્ડેત્વા નિરન્તરં મનસિકાતબ્બં, કસ્મા ભગવા ‘‘કાલેન કાલ’’ન્તિ આહાતિ. પાળિયઞ્હિ અટ્ઠતિંસ કમ્મટ્ઠાનાનિ વિભત્તાનિ, તેસુ ભિક્ખુના અત્તનો ચિત્તરુચિતં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા નિસિન્નેન યાવ કોચિદેવ ઉપક્કિલેસો નુપ્પજ્જતિ, તાવ ઇમેસં નિમિત્તાનં મનસિકારકિચ્ચં નત્થિ. યદા પન ઉપ્પજ્જતિ, તદા ઇમાનિ ગહેત્વા ચિત્તે ઉપ્પન્નં અબ્બુદં નીહરિતબ્બન્તિ દસ્સેન્તો એવમાહ.

છન્દૂપસંહિતાતિ છન્દસહગતા રાગસમ્પયુત્તા. ઇમેસં પન તિણ્ણં વિતક્કાનં ખેત્તઞ્ચ આરમ્મણઞ્ચ જાનિતબ્બં. તત્થ છન્દૂપસઞ્હિતાનં અટ્ઠ ¶ લોભસહગતચિત્તાનિ ખેત્તં, દોસૂપસઞ્હિતાનં દ્વે દોમનસ્સસહગતાનિ, મોહૂપસઞ્હિતાનં દ્વાદસપિ અકુસલચિત્તાનિ. વિચિકિચ્છાઉદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તચિત્તાનિ પન દ્વે એતેસં પાટિપુગ્ગલિકં ખેત્તં. સબ્બેસમ્પિ સત્તા ચેવ સઙ્ખારા ચ આરમ્મણં, ઇટ્ઠાનિટ્ઠઅસમપેક્ખિતેસુ હિ સત્તેસુ ચ સઙ્ખારેસુ ચ તે ઉપ્પજ્જન્તિ ¶ . અઞ્ઞમ્પિ નિમિત્તં મનસિકાતબ્બં કુસલૂપસંહિતન્તિ તતો નિમિત્તતો અઞ્ઞં કુસલનિસ્સિતં નિમિત્તં મનસિકાતબ્બં. તત્થ અઞ્ઞં નિમિત્તં નામ છન્દૂપસઞ્હિતે વિતક્કે સત્તેસુ ઉપ્પન્ને અસુભભાવના અઞ્ઞં નિમિત્તં નામ. સઙ્ખારેસુ ઉપ્પન્ને અનિચ્ચમનસિકારો અઞ્ઞં નિમિત્તં ¶ નામ. દોસૂપસઞ્હિતે સત્તેસુ ઉપ્પન્ને મેત્તાભાવના અઞ્ઞં નિમિત્તં નામ. સઙ્ખારેસુ ઉપ્પન્ને ધાતુમનસિકારો અઞ્ઞં નિમિત્તં નામ. મોહૂપસઞ્હિતે યત્થ કત્થચિ ઉપ્પન્ને પઞ્ચધમ્મૂપનિસ્સયો અઞ્ઞં નિમિત્તં નામ.

ઇમસ્સ હત્થા વા સોભના પાદા વાતિઆદિના નયેન હિ સત્તેસુ લોભે ઉપ્પન્ને અસુભતો ઉપસંહરિતબ્બં. કિમ્હિ સારત્તોસિ? કેસેસુ સારત્તોસિ. લોમેસુ…પે… મુત્તેસુ સારત્તોસિ. અયં અત્તભાવો નામ તીહિ અટ્ઠિસતેહિ ઉસ્સાપિતો, નવહિ ન્હારુસતેહિ આબદ્ધો, નવહિ મંસપેસિસતેહિ અનુલિત્તો, અલ્લચમ્મેન પરિયોનદ્ધો, છવિરાગેન પટિચ્છન્નો, નવહિ વણમુખેહિ નવનવુતિલોમકૂપસહસ્સેહિ ચ અસુચિ પગ્ઘરતિ, કુણપપૂરિતો, દુગ્ગન્ધો, જેગુચ્છો, પટિકૂલો, દ્વત્તિંસકુણપસઞ્ચયો, નત્થેત્થ સારં વા વરં વાતિ એવં અસુભતો ઉપસંહરન્તસ્સ સત્તેસુ ઉપ્પન્નો લોભો પહીયતિ, તેનસ્સ અસુભતો ઉપસંહરણં અઞ્ઞં નિમિત્તં નામ હોતિ.

પત્તચીવરાદીસુ સઙ્ખારેસુ લોભે ઉપ્પન્ને દ્વીહાકારેહિ સઙ્ખારમજ્ઝત્તતં સમુટ્ઠાપેતીતિ સતિપટ્ઠાનવણ્ણનાયં વુત્તનયેન અસ્સામિકતાવકાલિકભાવવસેન મનસિકરોતો સો પહીયતિ. તેનસ્સ અનિચ્ચતો મનસિકારો અઞ્ઞં નિમિત્તં નામ હોતિ. સત્તેસુ દોસે ઉપ્પન્ને પન આઘાતવિનયકકચોપમોવાદાદીનં વસેન મેત્તા ભાવેતબ્બા, તં ભાવયતો દોસો પહીયતિ, તેનસ્સ મેત્તાભાવના અઞ્ઞં નિમિત્તં નામ હોતિ. ખાણુકણ્ટકતિણપણ્ણાદીસુ ¶ પન દોસે ઉપ્પન્ને ત્વં કસ્સ કુપ્પસિ, કિં પથવીધાતુયા, ઉદાહુ આપોધાતુયા, કો વા પનાયં કુપ્પતિ નામ, કિં પથવીધાતુ ઉદાહુ આપોધાતૂતિઆદિના નયેન ધાતુમનસિકારં કરોન્તસ્સ દોસો પહીયતિ. તેનસ્સ ધાતુમનસિકારો અઞ્ઞં નિમિત્તં નામ હોતિ.

મોહે પન યત્થ કત્થચિ ઉપ્પન્ને –

‘‘ગરૂસંવાસો ¶ ઉદ્દેસો, ઉદ્દિટ્ઠપરિપુચ્છનં;

કાલેન ધમ્મસ્સવનં, ઠાનાટ્ઠાનવિનિચ્છયો;

પઞ્ચ ધમ્મૂપનિસ્સાય, મોહધાતુ પહીયતી’’તિ. –

ઇમે ¶ પઞ્ચ ધમ્મા ઉપનિસ્સિતબ્બા. ગરું ઉપનિસ્સાય વિહરન્તો હિ ભિક્ખુ – ‘‘આચરિયો ગામપ્પવેસનં અનાપુચ્છન્તસ્સ પત્તકાલે વત્તં અકરોન્તસ્સ ઘટસતઉદકાહરણાદિદણ્ડકમ્મં કરોતી’’તિ યત્તપ્પટિયત્તો હોતિ, અથસ્સ મોહો પહીયતિ. ઉદ્દેસં ગણ્હન્તોપિ – ‘‘આચરિયો ઉદ્દેસકાલે ઉદ્દેસં અગ્ગણ્હન્તસ્સ અસાધુકં સજ્ઝાયન્તસ્સ ચ દણ્ડકમ્મં કરોતી’’તિ યત્તપ્પટિયત્તો હોતિ, એવમ્પિસ્સ મોહો પહીયતિ. ગરુભાવનીયે ભિક્ખૂ ઉપસંકમિત્વા ‘‘ઇદં ભન્તે કથં ઇમસ્સ કો અત્થો’’તિ પરિપુચ્છન્તો કંખં વિનોદેતિ, એવમ્પિસ્સ મોહો પહીયતિ. કાલેન ધમ્મસવનટ્ઠાનં ગન્ત્વા સક્કચ્ચં ધમ્મં સુણન્તસ્સાપિ તેસુ તેસુ ઠાનેસુ અત્થો પાકટો હોતિ. એવમ્પિસ્સ મોહો પહીયતિ. ઇદમસ્સ કારણં, ઇદં ન કારણન્તિ ઠાનાટ્ઠાનવિનિચ્છયે છેકો હોતિ, એવમ્પિસ્સ મોહો પહીયતિ. તેનસ્સ પઞ્ચધમ્મૂપનિસ્સયો અઞ્ઞં નિમિત્તં નામ હોતિ.

અપિચ અટ્ઠતિંસાય આરમ્મણેસુ યંકિઞ્ચિ ભાવેન્તસ્સાપિ ઇમે વિતક્કા પહીયન્તિ એવ. ઇમાનિ પન નિમિત્તાનિ ઉજુવિપચ્ચનીકાનિ પટિપક્ખભૂતાનિ. ઇમેહિ પહીના રાગાદયો સુપ્પહીના હોન્તિ. યથા હિ અગ્ગિં અલ્લકટ્ઠેહિપિ પંસૂહિપિ સાખાદીહિપિ પોથેત્વા નિબ્બાપેન્તિયેવ, ઉદકં પન અગ્ગિસ્સ ઉજુવિપચ્ચનીકં, તેન નિબ્બુતો સુનિબ્બુતો હોતિ, એવમિમેહિ નિમિત્તેહિ પહીના રાગાદયો સુપ્પહીના હોન્તિ. તસ્મા એતાનિ કથિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

કુસલૂપસંહિતન્તિ ¶ કુસલનિસ્સિતં કુસલસ્સ પચ્ચયભૂતં. અજ્ઝત્તમેવાતિ ગોચરજ્ઝત્તંયેવ. પલગણ્ડોતિ વડ્ઢકી. સુખુમાય આણિયાતિ યં આણિં નીહરિતુકામો હોતિ, તતો સુખુમતરાય સારદારુઆણિયા. ઓળારિકં આણિન્તિ ચન્દફલકે વા સારફલકે વા આકોટિતં વિસમાણિં. અભિનિહનેય્યાતિ મુગ્ગરેન આકોટેન્તો હનેય્ય. અભિનીહરેય્યાતિ એવં અભિનિહનન્તો ફલકતો નીહરેય્ય. અભિનિવસેય્યાતિ ઇદાનિ બહુ નિક્ખન્તાતિ ઞત્વા હત્થેન ચાલેત્વા ¶ નિક્કડ્ઢેય્ય ¶ . તત્થ ફલકં વિય ચિત્તં, ફલકે વિસમાણી વિય અકુસલવિતક્કા, સુખુમાણી વિય અઞ્ઞં અસુભભાવનાદિકુસલનિમિત્તં, સુખુમાણિયા ઓળારિકાણિનીહરણં વિય અસુભભાવનાદીહિ કુસલનિમિત્તેહિ તેસં વિતક્કાનં નીહરણં.

૨૧૭. અહિકુણપેનાતિઆદિ અતિજેગુચ્છપટિકૂલકુણપદસ્સનત્થં વુત્તં. કણ્ઠે આસત્તેનાતિ કેનચિદેવ પચ્ચત્થિકેન આનેત્વા કણ્ઠે બદ્ધેન પટિમુક્કેન. અટ્ટિયેય્યાતિ અટ્ટો દુક્ખિતો ભવેય્ય. હરાયેય્યાતિ લજ્જેય્ય. જિગુચ્છેય્યાતિ સઞ્જાતજિગુચ્છો ભવેય્ય.

પહીયન્તીતિ એવં ઇમિનાપિ કારણેન એતે અકુસલા ધમ્મા સાવજ્જા દુક્ખવિપાકાતિ અત્તનો પઞ્ઞાબલેન ઉપપરિક્ખતો અહિકુણપાદીનિ વિય જિગુચ્છન્તસ્સ પહીયન્તિ. યો પન અત્તનો પઞ્ઞાબલેન ઉપપરિક્ખિતું ન સક્કોતિ, તેન આચરિયં વા ઉપજ્ઝાયં વા અઞ્ઞતરં વા ગરુટ્ઠાનિયં સબ્રહ્મચારિં સઙ્ઘત્થેરં વા ઉપસઙ્કમિત્વા ઘણ્ડિં પહરિત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘમેવ વા સન્નિપાતેત્વા આરોચેતબ્બં, બહુનઞ્હિ સન્નિપાતે ભવિસ્સતેવ એકો પણ્ડિતમનુસ્સો, સ્વાયં એવં એતેસુ આદીનવો દટ્ઠબ્બોતિ કથેસ્સતિ, કાયવિચ્છિન્દનીયકથાદીહિ વા પન તે વિતક્કે નિગ્ગણ્હિસ્સતીતિ.

૨૧૮. અસતિઅમનસિકારો આપજ્જિતબ્બોતિ નેવ સો વિતક્કો સરિતબ્બો ન મનસિકાતબ્બો, અઞ્ઞવિહિતકેન ભવિતબ્બં. યથા હિ રૂપં અપસ્સિતુકામો પુરિસો અક્ખીનિ નિમીલેય્ય, એવમેવ મૂલકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા નિસિન્નેન ભિક્ખુના ચિત્તમ્હિ ¶ વિતક્કે ઉપ્પન્ને અઞ્ઞવિહિતકેન ભવિતબ્બં. એવમસ્સ સો વિતક્કો પહીયતિ, તસ્મિં પહીને પુન કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા નિસીદિતબ્બં.

સચે ન પહીયતિ, ઉગ્ગહિતો ધમ્મકથાપબન્ધો હોતિ, સો મહાસદ્દેન સજ્ઝાયિતબ્બો. એવમ્પિ ચે અઞ્ઞવિહિતકસ્સ સતો સો ન પહીયતિ. થવિકાય મુટ્ઠિપોત્થકો હોતિ, યત્થ ચ બુદ્ધવણ્ણાપિ ધમ્મવણ્ણાપિ લિખિતા હોન્તિ, તં નીહરિત્વા વાચેન્તેન અઞ્ઞવિહિતકેન ભવિતબ્બં. એવમ્પિ ચે ન પહીયતિ, થવિકતો અરણિસહિતાનિ નીહરિત્વા ‘‘અયં ¶ ઉત્તરારણી અયં અધરારણી’’તિ આવજ્જેન્તેન અઞ્ઞવિહિતકેન ભવિતબ્બં. એવમ્પિ ચે ન પહીયતિ, સિપાટિકં ¶ નીહરિત્વા ‘‘ઇદં આરકણ્ટકં નામ, અયં પિપ્ફલકો નામ, ઇદં નખચ્છેદનં નામ, અયં સૂચિ નામા’’તિ પરિક્ખારં સમન્નાનેન્તેન અઞ્ઞવિહિતકેન ભવિતબ્બં. એવમ્પિ ચે ન પહીયતિ, સૂચિં ગહેત્વા ચીવરે જિણ્ણટ્ઠાનં સિબ્બન્તેન અઞ્ઞવિહિતકેન ભવિતબ્બં. એવં યાવ ન પહીયતિ, તાવ તં તં કુસલકમ્મં કરોન્તેન અઞ્ઞવિહિતકેન ભવિતબ્બં. પહીને પુન મૂલકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા નિસીદિતબ્બં, નવકમ્મં પન ન પટ્ઠપેતબ્બં. કસ્મા? વિતક્કે પચ્છિન્ને કમ્મટ્ઠાનમનસિકારસ્સ ઓકાસો ન હોતિ.

પોરાણકપણ્ડિતા પન નવકમ્મં કત્વાપિ વિતક્કં પચ્છિન્દિંસુ. તત્રિદં વત્થુ – તિસ્સસામણેરસ્સ કિર ઉપજ્ઝાયો તિસ્સમહાવિહારે વસતિ. તિસ્સસામણેરો ‘‘ભન્તે ઉક્કણ્ઠિતોમ્હી’’તિ આહ. અથ નં થેરો ‘‘ઇમસ્મિં વિહારે ન્હાનઉદકં દુલ્લભં, મં ગહેત્વા ચિત્તલપબ્બતં ગચ્છાહી’’તિ આહ. સો તથા અકાસિ. તત્થ નં થેરો આહ ‘‘અયં વિહારો અચ્ચન્તસઙ્ઘિકો, એકં પુગ્ગલિકટ્ઠાનં કરોહી’’તિ. સો સાધુ ભન્તેતિ આદિતો પટ્ઠાય સંયુત્તનિકાયં પબ્ભારસોધનં તેજોધાતુકસિણપરિકમ્મન્તિ તીણીપિ એકતો આરભિત્વા કમ્મટ્ઠાનં અપ્પનં પાપેસિ, સંયુત્તનિકાયં પરિયોસાપેસિ, લેણકમ્મં નિટ્ઠાપેસિ, સબ્બં કત્વા ઉપજ્ઝાયસ્સ સઞ્ઞં અદાસિ. ઉપજ્ઝાયો ‘‘દુક્ખેન તે સામણેર કતં, અજ્જ તાવ ત્વંયેવ વસાહી’’તિ આહ. સો તં રત્તિં લેણે વસન્તો ઉતુસપ્પાયં લભિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં ¶ પત્વા તત્થેવ પરિનિબ્બાયિ. તસ્સ ધાતુયો ગહેત્વા ચેતિયં અકંસુ. અજ્જાપિ તિસ્સત્થેરચેતિયન્તિ પઞ્ઞાયતિ. ઇદં પબ્બં અસતિપબ્બં નામ.

૨૧૯. ઇમસ્મિં ઠત્વા વિતક્કે નિગ્ગણ્હિતું અસક્કોન્તો ઇધ ઠત્વા નિગ્ગણ્હિસ્સતીતિ વિતક્કમૂલભેદં પબ્બં દસ્સેન્તો પુન તસ્સ ચે ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ વિતક્કસઙ્ખારસણ્ઠાનં મનસિકાતબ્બન્તિ સઙ્ખરોતીતિ સઙ્ખારો, પચ્ચયો, કારણં મૂલન્તિ અત્થો. સન્તિટ્ઠતિ એત્થાતિ સણ્ઠાનં, વિતક્કસઙ્ખારસ્સ સણ્ઠાનં વિતક્કસઙ્ખારસણ્ઠાનં, તં મનસિકાતબ્બન્તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ, અયં વિતક્કો કિં હેતુ કિં પચ્ચયા કિં કારણા ઉપ્પન્નોતિ વિતક્કાનં મૂલઞ્ચ મૂલમૂલઞ્ચ મનસિકાતબ્બન્તિ. કિં નુ ખો અહં સીઘં ¶ ગચ્છામીતિ કેન નુ ખો કારણેન અહં સીઘં ગચ્છામિ? યંનૂનાહં સણિકં ગચ્છેય્યન્તિ કિં મે ઇમિના સીઘગમનેન, સણિકં ગચ્છિસ્સામીતિ ¶ ચિન્તેસિ. સો સણિકં ગચ્છેય્યાતિ સો એવં ચિન્તેત્વા સણિકં ગચ્છેય્ય. એસ નયો સબ્બત્થ.

તત્થ તસ્સ પુરિસસ્સ સીઘગમનકાલો વિય ઇમસ્સ ભિક્ખુનો વિતક્કસમારુળ્હકાલો. તસ્સ સણિકગમનકાલો વિય ઇમસ્સ વિતક્કચારપચ્છેદનકાલો. તસ્સ ઠિતકાલો વિય ઇમસ્સ વિતક્કચારે પચ્છિન્ને મૂલકમ્મટ્ઠાનં ચિત્તોતરણકાલો. તસ્સ નિસિન્નકાલો વિય ઇમસ્સ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તપ્પત્તકાલો. તસ્સ નિપન્નકાલો વિય ઇમસ્સ નિબ્બાનારમ્મણાય ફલસમાપત્તિયા દિવસં વીતિવત્તનકાલો. તત્થ ઇમે વિતક્કા કિં હેતુકા કિં પચ્ચયાતિ વિતક્કાનં મૂલમૂલં ગચ્છન્તસ્સ વિતક્કચારો સિથિલો હોતિ. તસ્મિં સિથિલીભૂતે મત્થકં ગચ્છન્તે વિતક્કા સબ્બસો નિરુજ્ઝન્તિ. અયમત્થો દુદ્દુભજાતકેનપિ દીપેતબ્બો –

સસકસ્સ કિર બેલુવરુક્ખમૂલે નિદ્દાયન્તસ્સ બેલુવપક્કં વણ્ટતો છિજ્જિત્વા કણ્ણમૂલે પતિતં. સો તસ્સ સદ્દેન ‘‘પથવી ભિજ્જતી’’તિ સઞ્ઞાય ઉટ્ઠહિત્વા વેગેન પલાયિ. તં દિસ્વા પુરતો અઞ્ઞેપિ ચતુપ્પદા પલાયિંસુ. તદા બોધિસત્તો સીહો હોતિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં પથવી નામ કપ્પવિનાસે ભિજ્જતિ, અન્તરા પથવીભેદો નામ નત્થિ, યંનૂનાહં ¶ મૂલમૂલં ગન્ત્વા અનુવિજ્જેય્ય’’ન્તિ. સો હત્થિનાગતો પટ્ઠાય યાવ સસકં પુચ્છિ ‘‘તયા, તાત, પથવી ભિજ્જમાના દિટ્ઠા’’તિ. સસો ‘‘આમ દેવા’’તિ આહ. સીહો ‘‘એહિ, ભો, દસ્સેહી’’તિ. સસો ‘‘ન સક્કોમિ સામી’’તિ. ‘‘એહિ, રે, મા ભાયી’’તિ સણ્હમુદુકેન ગહેત્વા ગતો સસો રુક્ખસ્સ અવિદૂરે ઠત્વા –

‘‘દુદ્દુભાયતિ ભદ્દન્તે, યસ્મિં દેસે વસામહં;

અહમ્પેતં ન જાનામિ, કિમેતં દુદ્દુભાયતી’’તિ. (જા. ૧.૪.૮૫) –

ગાથમાહ. બોધિસત્તો ‘‘ત્વં એત્થેવ તિટ્ઠા’’તિ રુક્ખમૂલં ગન્ત્વા સસકસ્સ નિપન્નટ્ઠાનં અદ્દસ, બેલુવપક્કં અદ્દસ, ઉદ્ધં ઓલેકેત્વા વણ્ટં અદ્દસ, દિસ્વા ‘‘અયં સસો એત્થ નિપન્નો, નિદ્દાયમાનો ઇમસ્સ કણ્ણમૂલે ¶ પતિતસ્સ સદ્દેન ‘પથવી ભિજ્જતી’તિ એવંસઞ્ઞી હુત્વા પલાયી’’તિ ¶ ઞત્વા તં કારણં સસં પુચ્છિ. સસો ‘‘આમ, દેવા’’તિ આહ. બોધિસત્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘બેલુવ પતિતં સુત્વા, દુદ્દુભન્તિ સસો જવિ;

સસસ્સ વચનં સુત્વા, સન્તત્તા મિગવાહિની’’તિ. (જા. ૧.૪.૮૬);

તતો બોધિસત્તો ‘‘મા ભાયથા’’તિ મિગગણે અસ્સાસેસિ. એવં વિતક્કાનં મૂલમૂલં ગચ્છન્તસ્સ વિતક્કા પહીયન્તિ.

૨૨૦. ઇમસ્મિં વિતક્કમૂલભેદપબ્બે ઠત્વા વિતક્કે નિગ્ગણ્હિતું અસક્કોન્તેન પન એવં નિગ્ગણ્હિતબ્બાતિ અપરમ્પિ કારણં દસ્સેન્તો પુન તસ્સ ચે, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ.

દન્તેભિદન્તમાધાયાતિ હેટ્ઠાદન્તે ઉપરિદન્તં ઠપેત્વા. ચેતસા ચિત્તન્તિ કુસલચિત્તેન અકુસલચિત્તં અભિનિગ્ગણ્હિતબ્બં. બલવા પુરિસોતિ યથા થામસમ્પન્નો મહાબલો પુરિસો દુબ્બલં પુરિસં સીસે વા ગલે વા ખન્ધે વા ગહેત્વા અભિનિગ્ગણ્હેય્ય અભિનિપ્પીળેય્ય અભિસન્તાપેય્ય સન્તત્તં કિલન્તં મુચ્છાપરેતં વિય કરેય્ય, એવમેવ ભિક્ખુના વિતક્કેહિ સદ્ધિં પટિમલ્લેન હુત્વા ‘‘કે ચ તુમ્હે કો ચાહ’’ન્તિ અભિભવિત્વા – ‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચ અટ્ઠિ ચ અવસિસ્સતુ સરીરે ઉપસુસ્સતુ મંસલોહિત’’ન્તિ (અ. નિ. ૨.૫) એવં મહાવીરિયં ¶ પગ્ગય્હ વિતક્કા નિગ્ગણ્હિતબ્બાતિ દસ્સેન્તો ઇમ અત્થદીપિકં ઉપમં આહરિ.

૨૨૧. યતો ખો, ભિક્ખવેતિ ઇદં પરિયાદાનભાજનિયં નામ, તં ઉત્તાનત્થમેવ. યથા પન સત્થાચરિયો તિરોરટ્ઠા આગતં રાજપુત્તં પઞ્ચાવુધસિપ્પં ઉગ્ગણ્હાપેત્વા ‘‘ગચ્છ, અત્તનો રટ્ઠે રજ્જં ગણ્હ. સચે તે અન્તરામગ્ગે ચોરા ઉટ્ઠહન્તિ, ધનુના કમ્મં કત્વા ગચ્છ. સચે તે ધનુ નસ્સતિ વા ભિજ્જતિ વા સત્તિયા અસિના’’તિ એવં પઞ્ચહિપિ આવુધેહિ કત્તબ્બં દસ્સેત્વા ઉય્યોજેતિ. સો તથા કત્વા સકરટ્ઠં ગન્ત્વા રજ્જં ગહેત્વા રજ્જસિરિં અનુભોતિ. એવમેવં ભગવા અધિચિત્તમનુયુત્તં ભિક્ખું અરહત્તગહણત્થાય ઉય્યોજેન્તો – ‘‘સચસ્સ અન્તરા અકુસલવિતક્કા ઉપ્પજ્જન્તિ, અઞ્ઞનિમિત્તપબ્બે ઠત્વા તે નિગ્ગણ્હિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં ¶ ¶ પાપુણિસ્સતિ. તત્થ અસક્કોન્તો આદીનવપબ્બે ઠત્વા, તત્રાપિ અસક્કોન્તો અસતિપબ્બે ઠત્વા, તત્રાપિ અસક્કોન્તો વિતક્કમૂલભેદપબ્બે ઠત્વા, તત્રાપિ અસક્કોન્તો અભિનિગ્ગણ્હનપબ્બે ઠત્વા વિતક્કે નિગ્ગણ્હિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિસ્સતી’’તિ ઇમાનિ પઞ્ચ પબ્બાનિ દેસેસિ.

વસી વિતક્કપરિયાયપથેસૂતિ વિતક્કચારપથેસુ ચિણ્ણવસી પગુણવસીતિ વુચ્ચતિ. યં વિતક્કં આકઙ્ખિસ્સતીતિ ઇદં અસ્સ વસીભાવાકારદસ્સનત્થં વુત્તં. અયઞ્હિ પુબ્બે યં વિતક્કં વિતક્કેતુકામો હોતિ, તં ન વિતક્કેતિ. યં ન વિતક્કેતુકામો હોતિ, તં વિતક્કેતિ. ઇદાનિ પન વસીભૂતત્તા યં વિતક્કં વિતક્કેતુકામો હોતિ, તંયેવ વિતક્કેતિ. યં ન વિતક્કેતુકામો, ન તં વિતક્કેતિ. તેન વુત્તં ‘‘યં વિતક્કં આકઙ્ખિસ્સતિ, તં વિતક્કં વિતક્કેસ્સતિ. યં વિતક્કં નાકઙ્ખિસ્સતિ, ન તં વિતક્કં વિતક્ખેસ્સતી’’તિ. અચ્છેચ્છિ તણ્હન્તિઆદિ સબ્બાસવસુત્તે વુત્તમેવાતિ.

પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય

વિતક્કસણ્ઠાનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

મૂલપણ્ણાસટ્ઠકથાય પઠમો ભાગો નિટ્ઠિતો.