📜
નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ
મજ્ઝિમનિકાયે
મૂલપણ્ણાસ-અટ્ઠકથા
(દુતિયો ભાગો)
૩. ઓપમ્મવગ્ગો
૧. કકચૂપમસુત્તવણ્ણના
૨૨૨. એવં ¶ ¶ ¶ મે સુતન્તિ કકચૂપમસુત્તં. તત્થ મોળિયફગ્ગુનોતિ મોળીતિ ચૂળા વુચ્ચતિ. યથાહ –
‘‘છેત્વાન મોળિં વરગન્ધવાસિતં,
વેહાયસં ઉક્ખિપિ સક્યપુઙ્ગવો;
રતનચઙ્કોટવરેન વાસવો,
સહસ્સનેત્તો સિરસા પટિગ્ગહી’’તિ.
સા ¶ તસ્સ ગિહિકાલે મહતી અહોસિ, તેનસ્સ મોળિયફગ્ગુનોતિ સઙ્ખા ઉદપાદિ. પબ્બજિતમ્પિ નં તેનેવ નામેન સઞ્જાનન્તિ. અતિવેલન્તિ વેલં અતિક્કમિત્વા. તત્થ કાલવેલા, સીમવેલા, સીલવેલાતિ તિવિધા વેલા. ‘‘તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસી’’તિ (ધમ્મપદે વગ્ગાનમુદ્દાનં, ગાથાનમુદ્દાનં; મહાવ. ૧-૩) અયં કાલવેલા નામ. ‘‘ઠિતધમ્મો વેલં નાતિવત્તતી’’તિ (ચૂળવ. ૩૮૪; ઉદા. ૪૫; અ. નિ. ૮.૧૯) અયં સીમવેલા નામ. ‘‘વેલાઅનતિક્કમો સેતુઘાતો’’તિ (ધ. સ. ૨૯૯-૩૦૧) ચ, ‘‘વેલા ચેસા અવીતિક્કમનટ્ઠેના’’તિ ચ, અયં સીલવેલા નામ. તં તિવિધમ્પિ સો અતિક્કમિયેવ. ભિક્ખુનિયો હિ ઓવદિતું કાલો નામ અત્થિ, સો અત્થઙ્ગતેપિ સૂરિયે ¶ ઓવદન્તો તં કાલવેલમ્પિ અતિક્કમિ. ભિક્ખુનીનં ઓવાદે પમાણં નામ અત્થિ સીમા મરિયાદા. સો ઉત્તરિછપ્પઞ્ચવાચાહિ ઓવદન્તો તં સીમવેલમ્પિ અતિક્કમિ. કથેન્તો પન દવસહગતં કત્વા દુટ્ઠુલ્લાપત્તિપહોનકં કથેતિ, એવં સીલવેલમ્પિ અતિક્કમિ.
સંસટ્ઠોતિ મિસ્સીભૂતો સમાનસુખદુક્ખો હુત્વા. સમ્મુખાતિ પુરતો. અવણ્ણં ભાસતીતિ તા પન પચનકોટ્ટનાદીનિ કરોન્તિયો દિસ્વા નત્થિ ઇમાસં અનાપત્તિ નામ, ઇમા ભિક્ખુનિયો અનાચારા દુબ્બચા પગબ્ભાતિ અગુણં કથેતિ. અધિકરણમ્પિ કરોતીતિ ઇમેસં ભિક્ખૂનં ઇમા ભિક્ખુનિયો દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય અક્ખીનિ દય્હન્તિ, ઇમસ્મિં વિહારે પુપ્ફપૂજા વા આસનધોવનપરિભણ્ડકરણાદીનિ વા ઇમાસં વસેન વત્તન્તિ. કુલધીતરો એતા લજ્જિનિયો ¶ , તુમ્હે ઇમા ઇદઞ્ચિદઞ્ચ વદથ, અયં નામ તુમ્હાકં આપત્તિ હોતિ, વિનયધરાનં સન્તિકં આગન્ત્વા વિનિચ્છયં મે દેથાતિ અધિકરણં આકડ્ઢતિ.
મોળિયફગ્ગુનસ્સ અવણ્ણં ભાસતીતિ નત્થિ ઇમસ્સ ભિક્ખુનો અનાપત્તિ નામ. નિચ્ચકાલં ઇમસ્સ પરિવેણદ્વારં અસુઞ્ઞં ભિક્ખુનીહીતિ અગુણં કથેતિ. અધિકરણમ્પિ કરોન્તીતિ ઇમેસં ભિક્ખૂનં મોળિયફગ્ગુનત્થેરસ્સ દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય અક્ખીનિ દય્હન્તિ. ઇમસ્મિં વિહારે અઞ્ઞેસં વસનટ્ઠાનં ઓલોકેતુમ્પિ ન સક્કા. વિહારં આગતભિક્ખુનિયો ઓવાદં વા પટિસન્થારં વા ઉદ્દેસપદં વા થેરમેવ નિસ્સાય લભન્તિ, કુલપુત્તકો લજ્જી કુક્કુચ્ચકો, એવરૂપં નામ તુમ્હે ઇદઞ્ચિદઞ્ચ વદથ, એથ વિનયધરાનં સન્તિકે વિનિચ્છયં દેથાતિ અધિકરણં આકડ્ઢન્તિ.
સો ¶ ભિક્ખુ ભગવન્તં એતદવોચાતિ નેવ પિયકમ્યતાય ન ભેદાધિપ્પાયેન, અત્થકામતાય અવોચ. એકં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘ઇમસ્સ ભિક્ખુસ્સ એવં સંસટ્ઠસ્સ વિહરતો અયસો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. સો સાસનસ્સાપિ અવણ્ણોયેવ. અઞ્ઞેન પન કથિતો અયં ન ઓરમિસ્સતિ, ભગવતા ધમ્મં દેસેત્વા ઓવદિતો ઓરમિસ્સતી’’તિ તસ્સ અત્થકામતાય ભગવન્તં એતં, ‘‘આયસ્મા, ભન્તે’’તિઆદિવચનં અવોચ.
૨૨૩. આમન્તેહીતિ જાનાપેહિ. આમન્તેતીતિ પક્કોસતિ.
૨૨૪. સદ્ધાતિ ¶ સદ્ધાય. તસ્માતિ યસ્મા ત્વં કુલપુત્તો ચેવ સદ્ધાપબ્બજિતો ચ, યસ્મા વા તે એતાહિ સદ્ધિં સંસટ્ઠસ્સ વિહરતો યે તા અક્કોસિસ્સન્તિ વા, પહરિસ્સન્તિ વા, તેસુ દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, સંસગ્ગે પહીને નુપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્મા. તત્રાતિ તસ્મિં અવણ્ણભાસને. ગેહસિતાતિ પઞ્ચકામગુણનિસ્સિતા. છન્દાતિ તણ્હાછન્દાપિ પટિઘછન્દાપિ. વિપરિણતન્તિ રત્તમ્પિ ચિત્તં વિપરિણતં. દુટ્ઠમ્પિ, મૂળ્હમ્પિ ચિત્તં વિપરિણતં. ઇધ પન તણ્હાછન્દવસેન રત્તમ્પિ વટ્ટતિ, પટિઘછન્દવસેન દુટ્ઠમ્પિ વટ્ટતિ. હિતાનુકમ્પીતિ હિતેન અનુકમ્પમાનો હિતેન ફરમાનો. ન દોસન્તરોતિ ન દોસચિત્તો ભવિસ્સામિ.
૨૨૫. અથ ખો ભગવાતિ કસ્મા આરભિ? ફગ્ગુનસ્સ કિર એત્તકં ઓવાદં સુત્વાપિ, ‘‘ભિક્ખુનિસંસગ્ગતો ઓરમિસ્સામિ ¶ વિરમિસ્સામી’’તિ ચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પન્નં, ભગવતા પન સદ્ધિં પટાણી વિય પટિવિરુદ્ધો અટ્ઠાસિ, અથસ્સ ભગવતો યથા નામ જિઘચ્છિતસ્સ ભોજને, પિપાસિતસ્સ પાનીયે, સીતેન ફુટ્ઠસ્સ ઉણ્હે દુક્ખિતસ્સ સુખે પત્થના ઉપ્પજ્જતિ. એવમેવ ઇમં દુબ્બચં ભિક્ખું દિસ્વા પઠમબોધિયં સુબ્બચા ભિક્ખૂ આપાથં આગમિંસુ. અથ તેસં વણ્ણં કથેતુકામો હુત્વા ઇમં દેસનં આરભિ.
તત્થ આરાધયિંસૂતિ ગણ્હિંસુ પૂરયિંસુ. એકં સમયન્તિ એકસ્મિં સમયે. એકાસનભોજનન્તિ એકં પુરેભત્તભોજનં. સૂરિયુગ્ગમનતો હિ યાવ મજ્ઝન્હિકા સત્તક્ખત્તું ભુત્તભોજનમ્પિ ઇધ એકાસનભોજનન્તેવ અધિપ્પેતં. અપ્પાબાધતન્તિ નિરાબાધતં. અપ્પાતઙ્કતન્તિ નિદ્દુક્ખતં. લહુટ્ઠાનન્તિ સરીરસ્સ સલ્લહુકં ઉટ્ઠાનં. બલન્તિ કાયબલં. ફાસુવિહારન્તિ કાયસ્સ ¶ સુખવિહારં. ઇમિના કિં કથિતં? દિવા વિકાલભોજનં પજહાપિતકાલો કથિતો. ભદ્દાલિસુત્તે પન રત્તિં વિકાલભોજનં પજહાપિતકાલો કથિતો. ઇમાનિ હિ દ્વે ભોજનાનિ ભગવા ન એકપ્પહારેન પજહાપેસિ. કસ્મા? ઇમાનેવ હિ દ્વે ભોજનાનિ વટ્ટે સત્તાનં આચિણ્ણાનિ. સન્તિ કુલપુત્તા સુખુમાલા, તે એકતો દ્વેપિ ભોજનાનિ પજહન્તા કિલમન્તિ. તસ્મા એકતો અપજહાપેત્વા એકસ્મિં કાલે દિવા વિકાલભોજનં, એકસ્મિં રત્તિં વિકાલભોજનન્તિ વિસું પજહાપેસિ. તેસુ ઇધ દિવા વિકાલભોજનં પજહાપિતકાલો કથિતો. તત્થ ¶ યસ્મા બુદ્ધા ન ભયં દસ્સેત્વા તજ્જેત્વા પજહાપેન્તિ, આનિસંસં પન દસ્સેત્વા પજહાપેન્તિ, એવઞ્હિ સત્તા સુખેન પજહન્તિ. તસ્મા આનિસંસં દસ્સેન્તો ઇમે પઞ્ચ ગુણે દસ્સેસિ. અનુસાસની કરણીયાતિ પુનપ્પુનં સાસને કત્તબ્બં નાહોસિ. ‘‘ઇદં કરોથ, ઇદં મા કરોથા’’તિ સતુપ્પાદકરણીયમત્તમેવ અહોસિ. તાવત્તકેનેવ તે કત્તબ્બં અકંસુ, પહાતબ્બં પજહિંસુ, પઠમબોધિયં, ભિક્ખવે, સુબ્બચા ભિક્ખૂ અહેસું અસ્સવા ઓવાદપટિકરાતિ.
ઇદાનિ નેસં સુબ્બચભાવદીપિકં ઉપમં આહરન્તો સેય્યથાપીતિઆદિમાહ. તત્થ સુભૂમિયન્તિ સમભૂમિયં. ‘‘સુભૂમ્યં સુખેત્તે વિહતખાણુકે બીજાનિ પતિટ્ઠપેય્યા’’તિ ¶ (દી. નિ. ૨.૪૩૮) એત્થ પન મણ્ડભૂમિ સુભૂમીતિ આગતા. ચતુમહાપથેતિ દ્વિન્નં મહામગ્ગાનં વિનિવિજ્ઝિત્વા ગતટ્ઠાને. આજઞ્ઞરથોતિ વિનીતઅસ્સરથો. ઓધસ્તપતોદોતિ યથા રથં અભિરુહિત્વા ઠિતેન સક્કા હોતિ ગણ્હિતું, એવં આલમ્બનં નિસ્સાય તિરિયતો ઠપિતપતોદો. યોગ્ગાચરિયોતિ અસ્સાચરિયો. સ્વેવ અસ્સદમ્મે સારેતીતિ અસ્સદમ્મસારથિ. યેનિચ્છકન્તિ યેન યેન મગ્ગેન ઇચ્છતિ. યદિચ્છકન્તિ યં યં ગતિં ઇચ્છતિ. સારેય્યાતિ ઉજુકં પુરતો પેસેય્ય. પચ્ચાસારેય્યાતિ પટિનિવત્તેય્ય.
એવમેવ ખોતિ યથા હિ સો યોગ્ગાચરિયો યેન યેન મગ્ગેન ગમનં ઇચ્છતિ, તં તં અસ્સા આરુળ્હાવ હોન્તિ. યાય યાય ચ ગતિયા ઇચ્છતિ, સા સા ગતિ ગહિતાવ હોતિ. રથં પેસેત્વા અસ્સા નેવ વારેતબ્બા ન વિજ્ઝિતબ્બા હોન્તિ. કેવલં તેસં સમે ભૂમિભાગે ખુરેસુ નિમિત્તં ઠપેત્વા ગમનમેવ પસ્સિતબ્બં હોતિ. એવં મય્હમ્પિ તેસુ ભિક્ખૂસુ પુનપ્પુનં વત્તબ્બં નાહોસિ. ઇદં કરોથ ઇદં મા કરોથાતિ સતુપ્પાદનમત્તમેવ કત્તબ્બં હોતિ. તેહિપિ તાવદેવ કત્તબ્બં કતમેવ હોતિ, અકત્તબ્બં જહિતમેવ. તસ્માતિ યસ્મા સુબ્બચા યુત્તયાનપટિભાગા ¶ હુત્વા સતુપ્પાદનમત્તેનેવ પજહિંસુ, તસ્મા તુમ્હેપિ પજહથાતિ અત્થો. એલણ્ડેહીતિ એલણ્ડા કિર સાલદૂસના હોન્તિ, તસ્મા એવમાહ. વિસોધેય્યાતિ એલણ્ડે ચેવ અઞ્ઞા ચ વલ્લિયો છિન્દિત્વા બહિ નીહરણેન સોધેય્ય. સુજાતાતિ સુસણ્ઠિતા. સમ્મા પરિહરેય્યાતિ મરિયાદં બન્ધિત્વા ઉદકાસિઞ્ચનેનપિ કાલેનકાલં મૂલમૂલે ¶ ખણનેનપિ વલ્લિગુમ્બાદિચ્છેદનેનપિ કિપિલ્લપૂટકહરણેનપિ મક્કટકજાલસુક્ખદણ્ડકહરણેનપિ સમ્મા વડ્ઢેત્વા પોસેય્ય. વુદ્ધિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ.
૨૨૬. ઇદાનિ અક્ખન્તિયા દોસં દસ્સેન્તો ભૂતપુબ્બન્તિઆદિમાહ. તત્થ વેદેહિકાતિ વિદેહરટ્ઠવાસિકસ્સ ધીતા. અથ વા વેદોતિ પઞ્ઞા વુચ્ચતિ, વેદેન ઈહતિ ઇરિયતીતિ વેદેહિકા, પણ્ડિતાતિ અત્થો. ગહપતાનીતિ ઘરસામિની. કિત્તિસદ્દોતિ કિત્તિઘોસો. સોરતાતિ સોરચ્ચેન સમન્નાગતા. નિવાતાતિ નિવાતવુત્તિ. ઉપસન્તાતિ નિબ્બુતા. દક્ખાતિ ¶ ભત્તપચનસયનત્થરણદીપુજ્જલનાદિકમ્મેસુ છેકા. અનલસાતિ ઉટ્ઠાહિકા, સુસંવિહિતકમ્મન્તાતિ સુટ્ઠુ સંવિહિતકમ્મન્તા. એકા અનલસા હોતિ, યં યં પન ભાજનં ગણ્હાતિ, તં તં ભિન્દતિ વા છિદ્દં વા કરોતિ, અયં ન તાદિસાતિ દસ્સેતિ.
દિવા ઉટ્ઠાસીતિ પાતોવ કત્તબ્બાનિ ધેનુદુહનાદિકમ્માનિ અકત્વા ઉસ્સૂરે ઉટ્ઠિતા. હે જે કાળીતિ અરે કાળિ. કિં જે દિવા ઉટ્ઠાસીતિ કિં તે કિઞ્ચિ અફાસુકં અત્થિ, કિં દિવા ઉટ્ઠાસીતિ? નો વત રે કિઞ્ચીતિ અરે યદિ તે ન કિઞ્ચિ અફાસુકં અત્થિ, નેવ સીસં રુજ્ઝતિ, ન પિટ્ઠિ, અથ કસ્મા પાપિ દાસિ દિવા ઉટ્ઠાસીતિ કુપિતા અનત્તમના ભાકુટિમકાસિ. દિવાતરં ઉટ્ઠાસીતિ પુનદિવસે ઉસ્સૂરતરં ઉટ્ઠાસિ. અનત્તમનવાચન્તિ અરે પાપિ દાસિ અત્તનો પમાણં ન જાનાસિ; કિં અગ્ગિં સીતોતિ મઞ્ઞસિ, ઇદાનિ તં સિક્ખાપેસ્સામીતિઆદીનિ વદમાના કુપિતવચનં નિચ્છારેસિ.
પટિવિસકાનન્તિ સામન્તગેહવાસીનં. ઉજ્ઝાપેસીતિ અવજાનાપેસિ. ચણ્ડીતિ અસોરતા કિબ્બિસા. ઇતિ યત્તકા ગુણા, તતો દિગુણા દોસા ઉપ્પજ્જિંસુ. ગુણા નામ સણિકં સણિકં આગચ્છન્તિ; દોસા એકદિવસેનેવ પત્થટા હોન્તિ. સોરતસોરતોતિ અતિવિય સોરતો, સોતાપન્નો ¶ નુ ખો, સકદાગામી અનાગામી અરહા નુ ખોતિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. ફુસન્તીતિ ફુસન્તા ઘટ્ટેન્તા આપાથં આગચ્છન્તિ.
અથ ¶ ભિક્ખુ સોરતોતિ વેદિતબ્બોતિ અથ અધિવાસનક્ખન્તિયં ઠિતો ભિક્ખુ સોરતોતિ વેદિતબ્બો. યો ચીવર…પે… પરિક્ખારહેતૂતિ યો એતાનિ ચીવરાદીનિ પણીતપણીતાનિ લભન્તો પાદપરિકમ્મપિટ્ઠિપરિકમ્માદીનિ એકવચનેનેવ કરોતિ. અલભમાનોતિ યથા પુબ્બે લભતિ, એવં અલભન્તો. ધમ્મઞ્ઞેવ સક્કરોન્તોતિ ધમ્મંયેવ સક્કારં સુકતકારં કરોન્તો. ગરું કરોન્તોતિ ગરુભારિયં કરોન્તો. માનેન્તોતિ મનેન પિયં કરોન્તો. પૂજેન્તોતિ પચ્ચયપૂજાય પૂજેન્તો. અપચાયમાનોતિ ધમ્મંયેવ અપચાયમાનો અપચિતિં નીચવુત્તિં દસ્સેન્તો.
૨૨૭. એવં અક્ખન્તિયા દોસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યે અધિવાસેન્તિ, તે એવં અધિવાસેન્તીતિ પઞ્ચ વચનપથે દસ્સેન્તો પઞ્ચિમે, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ કાલેનાતિ યુત્તપત્તકાલેન. ભૂતેનાતિ સતા વિજ્જમાનેન. સણ્હેનાતિ સમ્મટ્ઠેન ¶ . અત્થસઞ્હિતેનાતિ અત્થનિસ્સિતેન કારણનિસ્સિતેન. અકાલેનાતિઆદીનિ તેસંયેવ પટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બાનિ. મેત્તચિત્તાતિ ઉપ્પન્નમેત્તચિત્તા હુત્વા. દોસન્તરાતિ દુટ્ઠચિત્તા, અબ્ભન્તરે ઉપ્પન્નદોસા હુત્વા. તત્રાતિ તેસુ વચનપથેસુ. ફરિત્વાતિ અધિમુચ્ચિત્વા. તદારમ્મણઞ્ચાતિ કથં તદારમ્મણં સબ્બાવન્તં લોકં કરોતિ? પઞ્ચ વચનપથે ગહેત્વા આગતં પુગ્ગલં મેત્તચિત્તસ્સ આરમ્મણં કત્વા પુન તસ્સેવ મેત્તચિત્તસ્સ અવસેસસત્તે આરમ્મણં કરોન્તો સબ્બાવન્તં લોકં તદારમ્મણં કરોતિ નામ. તત્રાયં વચનત્થો. તદારમ્મણઞ્ચાતિ તસ્સેવ મેત્તચિત્તસ્સ આરમ્મણં કત્વા. સબ્બાવન્તન્તિ સબ્બસત્તવન્તં. લોકન્તિ સત્તલોકં. વિપુલેનાતિ અનેકસત્તારમ્મણેન. મહગ્ગતેનાતિ મહગ્ગતભૂમિકેન. અપ્પમાણેનાતિ સુભાવિતેન. અવેરેનાતિ નિદ્દોસેન. અબ્યાબજ્ઝેનાતિ નિદ્દુક્ખેન. ફરિત્વા વિહરિસ્સામાતિ એવરૂપેન મેત્તાસહગતેન ચેતસા તઞ્ચ પુગ્ગલં સબ્બઞ્ચ લોકં તસ્સ ચિત્તસ્સ આરમ્મણં કત્વા અધિમુચ્ચિત્વા વિહરિસ્સામ.
૨૨૮. ઇદાનિ તદત્થદીપિકં ઉપમં આહરન્તો સેય્યથાપીતિઆદિમાહ. તત્થ અપથવિન્તિ નિપ્પથવિં કરિસ્સામીતિ અત્થો. તત્ર તત્રાતિ ¶ તસ્મિં તસ્મિં ઠાને. વિકિરેય્યાતિ પચ્છિયા પંસું ઉદ્ધરિત્વા ¶ બીજાનિ વિય વિકિરેય્ય. ઓટ્ઠુભેય્યાતિ ખેળં પાતેય્ય. અપથવિં કરેય્યાતિ એવં કાયેન ચ વાચાય ચ પયોગં કત્વાપિ સક્કુણેય્ય અપથવિં કાતુન્તિ? ગમ્ભીરાતિ બહલત્તેન દ્વિયોજનસતસહસ્સાનિ ચત્તારિ ચ નહુતાનિ ગમ્ભીરા. અપ્પમેય્યાતિ તિરિયં પન અપરિચ્છિન્ના. એવમેવ ખોતિ એત્થ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – પથવી વિય હિ મેત્તચિત્તં દટ્ઠબ્બં. કુદાલપિટકં ગહેત્વા આગતપુરિસો વિય પઞ્ચ વચનપથે ગહેત્વા આગતપુગ્ગલો. યથા સો કુદાલપિટકેન મહાપથવિં અપથવિં કાતું ન સક્કોતિ, એવં વો પઞ્ચ વચનપથે ગહેત્વા આગતપુગ્ગલો મેત્તચિત્તસ્સ અઞ્ઞથત્તં કાતું ન સક્ખિસ્સતીતિ.
૨૨૯. દુતિયઉપમાયં હલિદ્દિન્તિ યંકિઞ્ચિ પીતકવણ્ણં. નીલન્તિ કંસનીલં વા પલાસનીલં વા. અરૂપીતિ અરૂપો ¶ . નનુ ચ, દ્વિન્નં કટ્ઠાનં વા દ્વિન્નં રુક્ખાનં વા દ્વિન્નં સેય્યાનં વા દ્વિન્નં સેલાનં વા અન્તરં પરિચ્છિન્નાકાસરૂપન્તિ આગતં, કસ્મા ઇધ અરૂપીતિ વુત્તોતિ? સનિદસ્સનભાવપટિક્ખેપતો. તેનેવાહ ‘‘અનિદસ્સનો’’તિ. તસ્મિઞ્હિ રૂપં લિખિતું, રૂપપાતુભાવં દસ્સેતું ન સક્કા, તસ્મા ‘‘અરૂપી’’તિ વુત્તો. અનિદસ્સનોતિ દસ્સનસ્સ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ અનાપાથો. ઉપમાસંસન્દને પનેત્થ આકાસો વિય મેત્તચિત્તં. તુલિકપઞ્ચમા ચત્તારો રઙ્ગજાતા વિય પઞ્ચ વચનપથા, તુલિકપઞ્ચમે રઙ્ગે ગહેત્વા આગતપુરિસો વિય પઞ્ચ વચનપથે ગહેત્વા આગતપુગ્ગલો. યથા સો તુલિકપઞ્ચમેહિ રઙ્ગેહિ આકાસે રૂપપાતુભાવં કાતું ન સક્કોતિ, એવં વો પઞ્ચ વચનપથે ગહેત્વા આગતપુગ્ગલો મેત્તચિત્તસ્સ અઞ્ઞથત્તં કત્વા દોસુપ્પત્તિં દસ્સેતું ન સક્ખિસ્સતીતિ.
૨૩૦. તતિયઉપમાયં આદિત્તન્તિ પજ્જલિતં. ગમ્ભીરા અપ્પમેય્યાતિ ઇમિસ્સા ગઙ્ગાય ગમ્ભીરટ્ઠાનં ગાવુતમ્પિ અત્થિ, અડ્ઢયોજનમ્પિ, યોજનમ્પિ. પુથુલં પનસ્સા એવરૂપંયેવ, દીઘતો પન પઞ્ચયોજનસતાનિ. સા કથં ગમ્ભીરા અપ્પમેય્યાતિ? એતેન પયોગેન પરિવત્તેત્વા ઉદ્ધને ઉદકં વિય તાપેતું અસક્કુણેય્યતો. ઠિતોદકં પન કેનચિ ઉપાયેન અઙ્ગુલમત્તં વા અડ્ઢઙ્ગુલમત્તં વા એવં તાપેતું સક્કા ભવેય્ય, અયં પન ન ¶ સક્કા, તસ્મા એવં વુત્તં. ઉપમાસંસન્દને પનેત્થ ગઙ્ગા વિય મેત્તચિત્તં, તિણુક્કં આદાય આગતપુરિસો વિય પઞ્ચ વચનપથે ગહેત્વા આગતપુગ્ગલો. યથા સો આદિત્તાય તિણુક્કાય ગઙ્ગં તાપેતું ન સક્કોતિ, એવં ¶ વો પઞ્ચ વચનપથે ગહેત્વા આગતપુગ્ગલો મેત્તચિત્તસ્સ અઞ્ઞથત્તં કાતું ન સક્ખિસ્સતીતિ.
૨૩૧. ચતુત્થઉપમાયં બિળારભસ્તાતિ બિળારચમ્મપસિબ્બકા. સુમદ્દિતાતિ સુટ્ઠુ મદ્દિતા. સુપરિમદ્દિતાતિ અન્તો ચ બહિ ચ સમન્તતો સુપરિમદ્દિતા. તૂલિનીતિ સિમ્બલિતૂલલતાતૂલસમાના. છિન્નસસ્સરાતિ છિન્નસસ્સરસદ્દા. છિન્નભબ્ભરાતિ છિન્નભબ્ભરસદ્દા. ઉપમાસંસન્દને પનેત્થ બિળારભસ્તા વિય મેત્તચિત્તં, કટ્ઠકઠલં આદાય આગતપુરિસો વિય પઞ્ચ વચનપથે ગહેત્વા આગતપુગ્ગલો. યથા સો કટ્ઠેન વા કઠલેન વા ¶ બિળારભસ્તં સરસરં ભરભરં સદ્દં કાતું ન સક્કોતિ, એવં વો પઞ્ચ વચનપથે ગહેત્વા આગતપુગ્ગલો મેત્તચિત્તસ્સ અઞ્ઞથત્તં કત્વા દોસાનુગતભાવં કાતું ન સક્ખિસ્સતીતિ.
૨૩૨. ઓચરકાતિ અવચરકા હેટ્ઠાચરકા, નીચકમ્મકારકાતિ અત્થો. યો મનો પદૂસેય્યાતિ યો ભિક્ખુ વા ભિક્ખુની વા મનો પદૂસેય્ય, તં કકચેન ઓકન્તનં નાધિવાસેય્ય. ન મે સો તેન સાસનકરોતિ સો તેન અનધિવાસનેન મય્હં ઓવાદકરો ન હોતિ. આપત્તિ પનેત્થ નત્થિ.
૨૩૩. અણું વા થૂલં વાતિ અપ્પસાવજ્જં વા મહાસાવજ્જં વા. યં તુમ્હે નાધિવાસેય્યાથાતિ યો તુમ્હેહિ અધિવાસેતબ્બો ન ભવેય્યાતિ અત્થો. નો હેતં, ભન્તેતિ, ભન્તે, અનધિવાસેતબ્બં નામ વચનપથં ન પસ્સામાતિ અધિપ્પાયો. દીઘરત્તં હિતાય સુખાયાતિ ઇતિ ભગવા અરહત્તેન કૂટં ગણ્હન્તો યથાનુસન્ધિના દેસનં નિટ્ઠપેસીતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
કકચૂપમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨. અલગદ્દૂપમસુત્તવણ્ણના
૨૩૪. એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ અલગદ્દૂપમસુત્તં. તત્થ ગદ્ધે બાધયિંસૂતિ ગદ્ધબાધિનો, ગદ્ધબાધિનો પુબ્બપુરિસા અસ્સાતિ ગદ્ધબાધિપુબ્બો, તસ્સ ગદ્ધબાધિપુબ્બસ્સ, ગિજ્ઝઘાતકકુલપ્પસુતસ્સાતિ અત્થો. સગ્ગમોક્ખાનં અન્તરાયં કરોન્તીતિ અન્તરાયિકા. તે કમ્મકિલેસવિપાકઉપવાદઆણાવીતિક્કમવસેન પઞ્ચવિધા. તત્થ પઞ્ચાનન્તરિયધમ્મા કમ્મન્તરાયિકા નામ. તથા ભિક્ખુનીદૂસકકમ્મં, તં પન મોક્ખસ્સેવ અન્તરાયં કરોતિ, ન સગ્ગસ્સ. નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિધમ્મા કિલેસન્તરાયિકા નામ. પણ્ડકતિરચ્છાનગતઉભતોબ્યઞ્જનકાનં પટિસન્ધિધમ્મા વિપાકન્તરાયિકા નામ. અરિયૂપવાદધમ્મા ઉપવાદન્તરાયિકા નામ, તે પન યાવ અરિયે ન ખમાપેન્તિ, તાવદેવ, ન તતો પરં. સઞ્ચિચ્ચ વીતિક્કન્તા સત્ત આપત્તિક્ખન્ધા આણાવીતિક્કમન્તરાયિકા નામ. તેપિ યાવ ભિક્ખુભાવં વા પટિજાનાતિ, ન વુટ્ઠાતિ વા, ન દેસેતિ વા, તાવદેવ, ન તતો પરં.
તત્રાયં ¶ ભિક્ખુ બહુસ્સુતો ધમ્મકથિકો સેસન્તરાયિકે જાનાતિ, વિનયે પન અકોવિદત્તા પણ્ણત્તિવીતિક્કમન્તરાયિકે ન જાનાતિ, તસ્મા રહોગતો એવં ચિન્તેસિ – ઇમે આગારિકા પઞ્ચ કામગુણે પરિભુઞ્જન્તા સોતાપન્નાપિ સકદાગામિનોપિ અનાગામિનોપિ હોન્તિ. ભિક્ખૂપિ મનાપિકાનિ ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યાનિ રૂપાનિ પસ્સન્તિ…પે… કાયવિઞ્ઞેય્યે ફોટ્ઠબ્બે ફુસન્તિ, મુદુકાનિ અત્થરણપાવુરણાદીનિ પરિભુઞ્જન્તિ, એતં સબ્બં વટ્ટતિ. કસ્મા ઇત્થીનંયેવ રૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બા ન વટ્ટન્તિ? એતેપિ વટ્ટન્તીતિ. એવં રસેન રસં સંસન્દેત્વા સચ્છન્દરાગપરિભોગઞ્ચ નિચ્છન્દરાગપરિભોગઞ્ચ એકં કત્વા થૂલવાકેહિ સદ્ધિં અતિસુખુમસુત્તં ઉપનેન્તો વિય, સાસપેન સદ્ધિં સિનેરું ઉપસંહરન્તો વિય, પાપકં દિટ્ઠિગતં ઉપ્પાદેત્વા, ‘‘કિં ભગવતા મહાસમુદ્દં બન્ધન્તેન વિય મહતા ઉસ્સાહેન પઠમપારાજિકં પઞ્ઞત્તં, નત્થિ એત્થ દોસો’’તિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સદ્ધિં પટિવિરુજ્ઝન્તો વેસારજ્જઞાણં પટિબાહન્તો અરિયમગ્ગે ખાણુકણ્ટકાદીનિ પક્ખિપન્તો મેથુનધમ્મે દોસો નત્થીતિ જિનસ્સ આણાચક્કે પહારં અદાસિ. તેનાહ – ‘‘તથાહં ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામી’’તિઆદિ.
એવં ¶ ¶ બ્યા ખોતિ એવં વિય ખો. સમનુયુઞ્જન્તીતિઆદીસુ કિં લદ્ધિકો ત્વં, લદ્ધિં વદેહીતિ પુચ્છમાના સમનુયુઞ્જન્તિ નામ. દિટ્ઠિં પતિટ્ઠાપેન્તા સમનુગ્ગાહન્તિ નામ. કેન કારણેન એવં વદસીતિ કારણં પુચ્છન્તા સમનુભાસન્તિ નામ. અટ્ઠિકઙ્કલૂપમાતિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૪૨-૪૮) અટ્ઠિકઙ્કલૂપમા અપ્પસ્સાદટ્ઠેન. મંસપેસૂપમા બહુસાધારણટ્ઠેન. તિણુક્કૂપમા અનુદહનટ્ઠેન. અઙ્ગારકાસૂપમા મહાભિતાપનટ્ઠેન. સુપિનકૂપમા ઇત્તરપચ્ચુપટ્ઠાનટ્ઠેન. યાચિતકૂપમા તાવકાલિકટ્ઠેન. રુક્ખફલૂપમા સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગપલિભઞ્જનટ્ઠેન. અસિસૂનૂપમા અધિકુટ્ટનટ્ઠેન. સત્તિસૂલૂપમા વિનિવિજ્ઝનટ્ઠેન. સપ્પસિરૂપમા સાસઙ્કસપ્પટિભયટ્ઠેન. થામસાતિ દિટ્ઠિથામેન. પરામાસાતિ દિટ્ઠિપરામાસેન. અભિનિવિસ્સ વોહરતીતિ અધિટ્ઠહિત્વા વોહરતિ દીપેતિ વા.
૨૩૫. યતો ખો તે ભિક્ખૂતિ યદા તે ભિક્ખૂ. એવં ¶ બ્યા ખો અહં, ભન્તે, ભગવતાતિ ઇદં એસ અત્તનો અજ્ઝાસયેન નત્થીતિ વત્તુકામોપિ ભગવતો આનુભાવેન સમ્પટિચ્છતિ, બુદ્ધાનં કિર સમ્મુખા દ્વે કથા કથેતું સમત્થો નામ નત્થિ.
૨૩૬. કસ્સ ખો નામ ત્વં મોઘપુરિસાતિ ત્વં મોઘપુરિસ કસ્સ ખત્તિયસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા વેસ્સસ્સ વા સુદ્દસ્સ વા ગહટ્ઠસ્સ વા પબ્બજિતસ્સ વા દેવસ્સ વા મનુસ્સસ્સ વા મયા એવં ધમ્મં દેસિતં આજાનાસિ. અથ ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ અયં પાટિયેક્કો અનુસન્ધિ. અરિટ્ઠો કિર ચિન્તેસિ – ‘‘ભગવા મં મોઘપુરિસોતિ વદતિ, ન ખો પન મોઘપુરિસાતિ વુત્તમત્તકેન મગ્ગફલાનં ઉપનિસ્સયો ન હોતિ. ઉપસેનમ્પિ હિ વઙ્ગન્તપુત્તં, ‘અતિલહું ખો ત્વં, મોઘપુરિસ, બાહુલ્લાય આવત્તો’તિ (મહાવ. ૭૫) ભગવા મોઘપુરિસવાદેન ઓવદિ. થેરો અપરભાગે ઘટેન્તો વાયમન્તો છ અભિઞ્ઞા સચ્છાકાસિ. અહમ્પિ તથારૂપં વીરિયં પગ્ગણ્હિત્વા મગ્ગફલાનિ નિબ્બત્તેસ્સામી’’તિ. અથસ્સ ભગવા બન્ધના પવુત્તસ્સ પણ્ડુપલાસસ્સ વિય અવિરુળ્હિભાવં દસ્સેન્તો ઇમં દેસનં આરભિ.
ઉસ્મીકતોપીતિ ¶ , ભિક્ખવે, તુમ્હે કિન્તિ મઞ્ઞથ, અયં અરિટ્ઠો એવંલદ્ધિકો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન પટિવિરુજ્ઝિત્વા વેસારજ્જઞાણં પટિબાહિત્વા તથાગતસ્સ આણાચક્કે પહારં દદમાનો અપિ નુ ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે ઉસ્મીકતોપિ? યથા નિબ્બુતેપિ મહન્તે અગ્ગિક્ખન્ધે ¶ ખજ્જુપનકમત્તાપિ અગ્ગિપપટિકા હોતિયેવ, યં નિસ્સાય પુન મહાઅગ્ગિક્ખન્ધો ભવેય્ય. કિં નુ ખો એવં ઇમસ્સ અપ્પમત્તિકાપિ ઞાણુસ્મા અત્થિ, યં નિસ્સાય વાયમન્તો મગ્ગફલાનિ નિબ્બત્તેય્યાતિ? નો હેતં, ભન્તેતિ, ભન્તે, એવંલદ્ધિકસ્સ કુતો એવરૂપા ઞાણુસ્માતિ? મગ્ગફલાનં પચ્ચયસમત્થાય ઞાણુસ્માય ઉસ્મીકતભાવં પટિક્ખિપન્તા વદન્તિ. મઙ્કુભૂતોતિ નિત્તેજભૂતો. પત્તક્ખન્ધોતિ પતિતક્ખન્ધો. અપ્પટિભાનોતિ કિઞ્ચિ પટિભાનં અપસ્સન્તો ભિન્નપટિભાનો એવરૂપમ્પિ નામ નિય્યાનિકસાસનં લભિત્વા અવિરુળ્હિધમ્મો કિરમ્હિ સમુગ્ઘાતિતપચ્ચયો જાતોતિ અત્તનો અભબ્બતં પચ્ચવેક્ખન્તો પાદઙ્ગુટ્ઠકેન ભૂમિં ખણમાનો નિસીદિ.
પઞ્ઞાયિસ્સસિ ¶ ખોતિ અયમ્પિ પાટિયેક્કો અનુસન્ધિ. અરિટ્ઠો કિર ચિન્તેસિ – ‘‘ભગવા મય્હં મગ્ગફલાનં ઉપનિસ્સયો પચ્છિન્નોતિ વદતિ, ન ખો પન બુદ્ધા સઉપનિસ્સયાનંયેવ ધમ્મં દેસેન્તિ, અનુપનિસ્સયાનમ્પિ દેસેન્તિ, અહં સત્થુ સન્તિકા સુગતોવાદં લભિત્વા અત્તનો સમ્પત્તૂપગં કુસલં કરિસ્સામી’’તિ. અથસ્સ ભગવા ઓવાદં પટિપસ્સમ્ભેન્તો ‘‘પઞ્ઞાયિસ્સસી’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો, ત્વંયેવ, મોઘપુરિસ, ઇમિના પાપકેન દિટ્ઠિગતેન નિરયાદીસુ પઞ્ઞાયિસ્સસિ, મમ સન્તિકા તુય્હં સુગતોવાદો નામ નત્થિ, ન મે તયા અત્થો, ઇધાહં ભિક્ખૂ પટિપુચ્છિસ્સામીતિ.
૨૩૭. અથ ખો ભગવાતિ અયમ્પિ પાટિયેક્કો અનુસન્ધિ. ઇમસ્મિઞ્હિ ઠાને ભગવા પરિસં સોધેતિ, અરિટ્ઠં ગણતો નિસ્સારેતિ. સચે હિ પરિસગતાનં કસ્સચિ એવં ભવેય્ય – ‘‘અયં અરિટ્ઠો ભગવતા અકથિતં કથેતું કિં સક્ખિસ્સતિ, કચ્ચિ નુ ખો પરિસમજ્ઝે ભગવતા કથાય સમારદ્ધાય સહસા કથિત’’ન્તિ. એવં કથિતં પન ન અરિટ્ઠોવ સુણાતિ, અઞ્ઞેનપિ સુતં ભવિસ્સતિ. અથાપિસ્સ સિયા ‘‘યથા સત્થા અરિટ્ઠં નિગ્ગણ્હાતિ, મમ્પિ એવં નિગ્ગણ્હેય્યાતિ સુત્વાપિ તુણ્હીભાવં આપજ્જેય્યા’’તિ. ‘‘તં ¶ સબ્બં ન કરિસ્સન્તી’’તિ. મયાપિ ન કથિતં, અઞ્ઞેન સુતમ્પિ નત્થીતિ ‘‘તુમ્હેપિમે, ભિક્ખવે’’તિઆદિના પરિસાય લદ્ધિં સોધેતિ. પરિસાય પન લદ્ધિસોધનેનેવ અરિટ્ઠો ગણતો નિસ્સારિતો નામ હોતિ.
ઇદાનિ અરિટ્ઠસ્સ લદ્ધિં પકાસેન્તો સો વત, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ અઞ્ઞત્રેવ કામેહીતિઆદીસુ ¶ યો સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ‘‘તે પટિસેવતો નાલં અન્તરાયાયા’’તિ એવંલદ્ધિકો, સો વત કિલેસકામેહિ ચેવ કિલેસકામસમ્પયુત્તેહિ સઞ્ઞાવિતક્કેહિ ચ અઞ્ઞત્ર, એતે ધમ્મે પહાય, વિના એતેહિ ધમ્મેહિ, વત્થુકામે પટિસેવિસ્સતિ, મેથુનસમાચારં સમાચરિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. ઇદં કારણં નામ નત્થિ, અટ્ઠાનમેતં અનવકાસોતિ.
૨૩૮. એવં ભગવા અયં અરિટ્ઠો યથા નામ રજકો સુગન્ધાનિપિ દુગ્ગન્ધાનિપિ જિણ્ણાનિપિ નવાનિપિ સુદ્ધાનિપિ અસુદ્ધાનિપિ વત્થાનિ એકતો ભણ્ડિકં કરોતિ, એવમેવ ¶ ભિક્ખૂનં નિચ્છન્દરાગપણીતચીવરાદિપરિભોગઞ્ચ અનિબદ્ધસીલાનં ગહટ્ઠાનં અન્તરાયકરં સચ્છન્દરાગપરિભોગઞ્ચ નિબદ્ધસીલાનં ભિક્ખૂનં આવરણકરં સચ્છન્દરાગપરિભોગઞ્ચ સબ્બં એકસદિસં કરોતીતિ અરિટ્ઠસ્સ લદ્ધિં પકાસેત્વા ઇદાનિ દુગ્ગહિતાય પરિયત્તિયા દોસં દસ્સેન્તો ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચેતિઆદિમાહ. તત્થ પરિયાપુણન્તીતિ ઉગ્ગણ્હન્તિ. સુત્તન્તિઆદીસુ ઉભતોવિભઙ્ગનિદ્દેસખન્ધકપરિવારા, સુત્તનિપાતે મઙ્ગલસુત્તરતનસુત્તનાલકસુઆતુવટ્ટકસુત્તાનિ, અઞ્ઞમ્પિ ચ સુત્તનામકં તથાગતવચનં સુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સબ્બમ્પિ સગાથકં સુત્તં ગેય્યન્તિ વેદિતબ્બં, વિસેસેન સંયુત્તકે સકલોપિ સગાથાવગ્ગો. સકલં અભિધમ્મપિટકં, નિગ્ગાથકં સુત્તં, યઞ્ચ અઞ્ઞમ્પિ અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ અસઙ્ગહિતં બુદ્ધવચનં, તં વેય્યાકરણન્તિ વેદિતબ્બં. ધમ્મપદં, થેરગાથા, થેરિગાથા, સુત્તનિપાતે નોસુત્તનામિકા સુદ્ધિકગાથા ચ ગાથાતિ વેદિતબ્બા. સોમનસ્સઞાણમયિકગાથાપટિસંયુત્તા દ્વેઅસીતિસુત્તન્તા ઉદાનન્તિ વેદિતબ્બા. ‘‘વુત્તઞ્હેતં ભગવતા’’તિઆદિનયપ્પવત્તા (ઇતિવુ. ૧,૨) દસુત્તરસતસુત્તન્તા ઇતિવુત્તકન્તિ વેદિતબ્બા. અપણ્ણકજાતકાદીનિ પણ્ણાસાધિકાનિ પઞ્ચજાતકસતાનિ જાતકન્તિ વેદિતબ્બાનિ. ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, અચ્છરિયા અબ્ભુતા ધમ્મા આનન્દે’’તિઆદિનયપ્પવત્તા (અ. નિ. ૪.૧૨૯) સબ્બેપિ અચ્છરિયઅબ્ભુતધમ્મપ્પટિસંયુત્તા ¶ સુત્તન્તા અબ્ભુતધમ્મન્તિ વેદિતબ્બા. ચૂળવેદલ્લમહાવેદલ્લસમ્માદિટ્ઠિસક્કપઞ્હસઙ્ખારભાજનિયમહાપુણ્ણમસુત્તાદયો સબ્બેપિ વેદઞ્ચ તુટ્ઠિઞ્ચ લદ્ધા લદ્ધા પુચ્છિતસુત્તન્તા વેદલ્લન્તિ વેદિતબ્બા.
અત્થં ન ઉપપરિક્ખન્તીતિ અત્થત્થં કારણત્થં ન પસ્સન્તિ ન પરિગ્ગણ્હન્તિ. અનુપપરિક્ખતન્તિ અનુપપરિક્ખન્તાનં. ન નિજ્ઝાનં ખમન્તીતિ ન ઉપટ્ઠહન્તિ ન આપાથં આગચ્છન્તિ, ઇમસ્મિં ઠાને સીલં સમાધિ વિપસ્સના મગ્ગો ફલં વટ્ટં વિવટ્ટં કથિતન્તિ એવં જાનિતું ¶ ન સક્કા હોન્તીતિ અત્થો. તે ઉપારમ્ભાનિસંસા ચેવાતિ તે પરેસં વાદે દોસારોપનાનિસંસા ¶ હુત્વા પરિયાપુણન્તીતિ અત્થો. ઇતિવાદપ્પમોક્ખાનિસંસા ચાતિ એવં વાદપમોક્ખાનિસંસા, પરેહિ સકવાદે દોસે આરોપિતે તં દોસં એવં મોચેસ્સામાતિ ઇમિનાવ કારણેન પરિયાપુણન્તીતિ અત્થો. તઞ્ચસ્સ અત્થં નાનુભોન્તીતિ યસ્સ ચ મગ્ગસ્સ વા ફલસ્સ વા અત્થાય કુલપુત્તા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ, તઞ્ચસ્સ ધમ્મસ્સ અત્થં એતે દુગ્ગહિતગ્ગાહિનો નાનુભોન્તિ. અપિચ પરસ્સ વાદે ઉપારમ્ભં આરોપેતું અત્તનો વાદં મોચેતું અસક્કોન્તાપિ તઞ્ચ અત્થં નાનુભોન્તિયેવ.
૨૩૯. અલગદ્દત્થિકોતિ આસિવિસઅત્થિકો. ગદોતિ હિ વિસસ્સ નામં, તં તસ્સ અલં પરિપુણ્ણં અત્થીતિ અલગદ્દો. ભોગેતિ સરીરે. ઇધ પન, ભિક્ખવે, એકચ્ચે કુલપુત્તા ધમ્મં પરિયાપુણન્તીતિ નિત્થરણપરિયત્તિવસેન ઉગ્ગણ્હન્તિ. તિસ્સો હિ પરિયત્તિયો અલગદ્દપરિયત્તિ નિત્થરણપરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તીતિ.
તત્થ યો બુદ્ધવચનં ઉગ્ગહેત્વા એવં ચીવરાદીનિ વા લભિસ્સામિ, ચતુપરિસમજ્ઝે વા મં જાનિસ્સન્તીતિ લાભસક્કારહેતુ પરિયાપુણાતિ, તસ્સ સા પરિયત્તિ અલગદ્દપરિયત્તિ નામ. એવં પરિયાપુણતો હિ બુદ્ધવચનં અપરિયાપુણિત્વા નિદ્દોક્કમનં વરતરં.
યો પન બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા સીલસ્સ આગતટ્ઠાને સીલં પૂરેત્વા સમાધિસ્સ આગતટ્ઠાને સમાધિગબ્ભં ગણ્હાપેત્વા વિપસ્સનાય આગતટ્ઠાને વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા મગ્ગફલાનં આગતટ્ઠાને મગ્ગં ભાવેસ્સામિ ફલં ¶ સચ્છિકરિસ્સામીતિ ઉગ્ગણ્હાતિ, તસ્સ સા પરિયત્તિ નિત્થરણપરિયત્તિ નામ હોતિ.
ખીણાસવસ્સ પન પરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ નામ. તસ્સ હિ અપરિઞ્ઞાતં અપ્પહીનં અભાવિતં અસચ્છિકતં વા નત્થિ. સો હિ પરિઞ્ઞાતક્ખન્ધો પહીનકિલેસો ભાવિતમગ્ગો સચ્છિકતફલો, તસ્મા બુદ્ધવચનં પરિયાપુણન્તો તન્તિધારકો પવેણિપાલકો વંસાનુરક્ખકોવ હુત્વા ઉગ્ગણ્હાતિ. ઇતિસ્સ સા પરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ નામ હોતિ.
યો ¶ પન પુથુજ્જનો છાતભયાદીસુ ગન્થધરેસુ એકસ્મિં ઠાને વસિતું અસક્કોન્તેસુ સયં ભિક્ખાચારેન અકિલમમાનો ¶ અતિમધુરં બુદ્ધવચનં મા નસ્સતુ, તન્તિં ધારેસ્સામિ, વંસં ઠપેસ્સામિ, પવેણિં પાલેસ્સામીતિ પરિયાપુણાતિ, તસ્સ પરિયત્તિ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિ હોતિ, ન હોતીતિ? ન હોતિ. કસ્મા? ન અત્તનો ઠાને ઠત્વા પરિયાપુતત્તા. પુથુજ્જનસ્સ હિ પરિયત્તિ નામ અલગદ્દા વા હોતિ નિત્થરણા વા, સત્તન્નં સેક્ખાનં નિત્થરણાવ, ખીણાસવસ્સ ભણ્ડાગારિકપરિયત્તિયેવ. ઇમસ્મિં પન ઠાને નિત્થરણપરિયત્તિ અધિપ્પેતા.
નિજ્ઝાનં ખમન્તીતિ સીલાદીનં આગતટ્ઠાનેસુ ઇધ સીલં કથિતં, ઇધ સમાધિ, ઇધ વિપસ્સના, ઇધ મગ્ગો, ઇધ ફલં, ઇધ વટ્ટં, ઇધ વિવટ્ટન્તિ આપાથં આગચ્છન્તિ. તઞ્ચસ્સ અત્થં અનુભોન્તીતિ યેસં મગ્ગફલાનં અત્થાય પરિયાપુણન્તિ. સુગ્ગહિતપરિયત્તિં નિસ્સાય મગ્ગં ભાવેત્વા ફલં સચ્છિકરોન્તા તઞ્ચસ્સ ધમ્મસ્સ અત્થં અનુભવન્તિ. પરવાદે ઉપારમ્ભં આરોપેતું સક્કોન્તાપિ સકવાદે આરોપિતં દોસં ઇચ્છિતિચ્છિતટ્ઠાનં ગહેત્વા મોચેતું સક્કોન્તાપિ અનુભોન્તિયેવ. દીઘરત્તં હિતાય સુખાય સંવત્તન્તીતિ સીલાદીનં આગતટ્ઠાને સીલાદીનિ પૂરેન્તાનમ્પિ, પરેસં વાદે સહધમ્મેન ઉપારમ્ભં આરોપેન્તાનમ્પિ, સકવાદતો દોસં હરન્તાનમ્પિ, અરહત્તં પત્વા પરિસમજ્ઝે ધમ્મં દેસેત્વા ધમ્મદેસનાય પસન્નેહિ ઉપનીતે ચત્તારો પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તાનમ્પિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય સંવત્તન્તિ.
એવં ¶ સુગ્ગહિતે બુદ્ધવચને આનિસંસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તત્થેવ નિયોજેન્તો તસ્મા તિહ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ તસ્માતિ યસ્મા દુગ્ગહિતપરિયત્તિ દુગ્ગહિતઅલગદ્દો વિય દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તતિ, સુગ્ગહિતપરિયત્તિ સુગ્ગહિતઅલગદ્દો વિય દીઘરત્તં હિતાય સુખાય સંવત્તતિ, તસ્માતિ અત્થો. તથા નં ધારેય્યાથાતિ તથેવ નં ધારેય્યાથ, તેનેવ અત્થેન ગણ્હેય્યાથ. યે વા પનાસ્સુ વિયત્તા ભિક્ખૂતિ યે વા પન અઞ્ઞે સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનમહાકસ્સપમહાકચ્ચાનાદિકા બ્યત્તા પણ્ડિતા ભિક્ખૂ અસ્સુ, તે પુચ્છિતબ્બા. અરિટ્ઠેન વિય પન મમ સાસને ન કલલં વા કચવરં વા પક્ખિપિતબ્બં.
૨૪૦. કુલ્લૂપમન્તિ કુલ્લસદિસં. નિત્થરણત્થાયાતિ ચતુરોઘનિત્થરણત્થાય. ઉદકણ્ણવન્તિ યઞ્હિ ¶ ઉદકં ગમ્ભીરં ન પુથુલં. પુથુલં વા પન ન ગમ્ભીરં, ન તં અણ્ણવોતિ વુચ્ચતિ. યં ¶ પન ગમ્ભીરઞ્ચેવ પુથુલઞ્ચ, તં અણ્ણવોતિ વુચ્ચતિ. તસ્મા મહન્તં ઉદકણ્ણવન્તિ મહન્તં પુથુલં ગમ્ભીરં ઉદકન્તિ અયમેત્થ અત્થો. સાસઙ્કં નામ યત્થ ચોરાનં નિવુત્થોકાસો દિસ્સતિ. ઠિતોકાસો, નિસિન્નોકાસો, નિપન્નોકાસો દિસ્સતિ. સપ્પટિભયં નામ યત્થ ચોરેહિ મનુસ્સા હતા દિસ્સન્તિ, વિલુત્તા દિસ્સન્તિ, આકોટિતા દિસ્સન્તિ. ઉત્તરસેતૂતિ ઉદકણ્ણવસ્સ ઉપરિ બદ્ધો સેતુ. કુલ્લં બન્ધિત્વાતિ કુલ્લો નામ તરણત્થાય કલાપં કત્વા બદ્ધો. પત્થરિત્વા બદ્ધા પન પદરચાટિઆદયો ઉળુમ્પોતિ વુચ્ચન્તિ. ઉચ્ચારેત્વાતિ ઠપેત્વા. કિચ્ચકારીતિ પત્તકારી યુત્તકારી, પતિરૂપકારીતિ અત્થો. ધમ્માપિ વો પહાતબ્બાતિ એત્થ ધમ્માતિ સમથવિપસ્સના. ભગવા હિ સમથેપિ છન્દરાગં પજહાપેસિ, વિપસ્સનાયપિ. સમથે છન્દરાગં કત્થ પજહાપેસિ? ‘‘ઇતિ ખો, ઉદાયિ, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસ્સપિ પહાનં વદામિ, પસ્સસિ નો ત્વં, ઉદાયિ, તં સંયોજનં અણું વા થૂલં વા, યસ્સાહં નો પહાનં વદામી’’તિ (મ. નિ. ૨.૧૫૬) એત્થ સમથે છન્દરાગં પજહાપેસિ. ‘‘ઇમં ચે તુમ્હે, ભિક્ખવે, દિટ્ઠિં એવં પરિસુદ્ધં એવં પરિયોદાતં ન અલ્લીયેથ ન કેલાયેથ ન ધનાયેથા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૦૧) એત્થ વિપસ્સનાય છન્દરાગં પજહાપેસિ ¶ . ઇધ પન ઉભયત્થ પજહાપેન્તો ‘‘ધમ્માપિ વો પહાતબ્બા, પગેવ અધમ્મા’’તિ આહ.
તત્રાયં અધિપ્પાયો – ભિક્ખવે, અહં એવરૂપેસુ સન્તપ્પણીતેસુ ધમ્મેસુ છન્દરાગપ્પહાનં વદામિ, કિં પન ઇમસ્મિં અસદ્ધમ્મે ગામધમ્મે વસલધમ્મે દુટ્ઠુલ્લે ઓદકન્તિકે, યત્થ અયં અરિટ્ઠો મોઘપુરિસો નિદ્દોસસઞ્ઞી પઞ્ચસુ કામગુણેસુ છન્દરાગં નાલં અન્તરાયાયાતિ વદતિ. અરિટ્ઠેન વિય ન તુમ્હેહિ મય્હં સાસને કલલં વા કચવરં વા પક્ખિપિતબ્બન્તિ એવં ભગવા ઇમિનાપિ ઓવાદેન અરિટ્ઠંયેવ નિગ્ગણ્હાતિ.
૨૪૧. ઇદાનિ ¶ યો પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ તિવિધગ્ગાહવસેન અહં મમન્તિ ગણ્હાતિ, સો મય્હં સાસને અયં અરિટ્ઠો વિય કલલં કચવરં પક્ખિપતીતિ દસ્સેન્તો છયિમાનિ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ દિટ્ઠિટ્ઠાનાનીતિ દિટ્ઠિપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં, દિટ્ઠિયા આરમ્મણમ્પિ દિટ્ઠિટ્ઠાનં, દિટ્ઠિયા પચ્ચયોપિ. રૂપં એતં મમાતિઆદીસુ એતં મમાતિ તણ્હાગ્ગાહો. એસોહમસ્મીતિ માનગ્ગાહો. એસો મે અત્તાતિ દિટ્ઠિગ્ગાહો. એવં રૂપારમ્મણા તણ્હામાનદિટ્ઠિયો કથિતા હોન્તિ. રૂપં પન અત્તાતિ ન વત્તબ્બં. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો. દિટ્ઠં રૂપાયતનં, સુતં સદ્દાયતનં ¶ , મુતં ગન્ધાયતનં રસાયતનં ફોટ્ઠબ્બાયતનં, તઞ્હિ પત્વા ગહેતબ્બતો મુતન્તિ વુત્તં. અવસેસાનિ સત્તાયતનાનિ વિઞ્ઞાતં નામ. પત્તન્તિ પરિયેસિત્વા વા અપરિયેસિત્વા વા પત્તં. પરિયેસિતન્તિ પત્તં વા અપ્પત્તં વા પરિયેસિતં. અનુવિચરિતં મનસાતિ ચિત્તેન અનુસઞ્ચરિતં. લોકસ્મિઞ્હિ પરિયેસિત્વા પત્તમ્પિ અત્થિ, પરિયેસિત્વા નોપત્તમ્પિ. અપરિયેસિત્વા પત્તમ્પિ અત્થિ, અપરિયેસિત્વા નોપત્તમ્પિ. તત્થ પરિયેસિત્વા પત્તં પત્તં નામ. પરિયેસિત્વા નોપત્તં પરિયેસિતં નામ. અપરિયેસિત્વા પત્તઞ્ચ, અપરિયેસિત્વા નોપત્તઞ્ચ મનસાનુવિચરિતં નામ.
અથ વા પરિયેસિત્વા પત્તમ્પિ અપરિયેસિત્વા પત્તમ્પિ પત્તટ્ઠેન પત્તં નામ. પરિયેસિત્વા નોપત્તં પરિયેસિતં નામ. અપરિયેસિત્વા નોપત્તં મનસાનુવિચરિતં નામ. સબ્બં વા એતં મનસા અનુવિચરિતત્તા મનસાનુવિચરિતં નામ. ઇમિના વિઞ્ઞાણારમ્મણા તણ્હામાનદિટ્ઠિયો કથિતા, દેસનાવિલાસેન હેટ્ઠા દિટ્ઠાદિઆરમ્મણવસેન વિઞ્ઞાણં દસ્સિતં ¶ . યમ્પિ તં દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ યમ્પિ એતં સો લોકોતિઆદિના નયેન પવત્તં દિટ્ઠિટ્ઠાનં.
સો લોકો સો અત્તાતિ યા એસા ‘‘રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિઆદિના નયેન પવત્તા દિટ્ઠિ લોકો ચ અત્તા ચાતિ ગણ્હાતિ, તં સન્ધાય વુત્તં. સો પેચ્ચ ભવિસ્સામીતિ સો અહં પરલોકં ગન્ત્વા નિચ્ચો ભવિસ્સામિ, ધુવો સસ્સતો અવિપરિણામધમ્મો ભવિસ્સામિ, સિનેરુમહાપથવીમહાસમુદ્દાદીહિ સસ્સતીહિ સમં તથેવ ઠસ્સામિ. તમ્પિ એતં મમાતિ તમ્પિ ¶ દસ્સનં એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ સમનુપસ્સતિ. ઇમિના દિટ્ઠારમ્મણા તણ્હામાનદિટ્ઠિયો કથિતા. વિપસ્સનાય પટિવિપસ્સનાકાલે વિય પચ્છિમદિટ્ઠિયા પુરિમદિટ્ઠિગ્ગહણકાલે એવં હોતિ.
સુક્કપક્ખે રૂપં નેતં મમાતિ રૂપે તણ્હામાનદિટ્ઠિગ્ગાહા પટિક્ખિત્તા. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો. સમનુપસ્સતીતિ ઇમસ્સ પન પદસ્સ તણ્હાસમનુપસ્સના માનસમનુપસ્સના દિટ્ઠિસમનુપસ્સના ઞાણસમનુપસ્સનાતિ ચતસ્સો સમનુપસ્સનાતિ અત્થો. તા કણ્હપક્ખે તિસ્સન્નં સમનુપસ્સનાનં, સુક્કપક્ખે ઞાણસમનુપસ્સનાય વસેન વેદિતબ્બા. અસતિ ન પરિતસ્સતીતિ અવિજ્જમાને ભયપરિતસ્સનાય તણ્હાપરિતસ્સનાય વા ન પરિતસ્સતિ. ઇમિના ભગવા અજ્ઝત્તક્ખન્ધવિનાસે અપરિતસ્સમાનં ખીણાસવં દસ્સેન્તો દેસનં મત્થકં પાપેસિ.
૨૪૨. એવં ¶ વુત્તે અઞ્ઞતરો ભિક્ખૂતિ એવં ભગવતા વુત્તે અઞ્ઞતરો અનુસન્ધિકુસલો ભિક્ખુ – ‘‘ભગવતા અજ્ઝત્તક્ખન્ધવિનાસે અપરિતસ્સન્તં ખીણાસવં દસ્સેત્વા દેસના નિટ્ઠાપિતા, અજ્ઝત્તં અપરિતસ્સન્તે ખો પન સતિ અજ્ઝત્તં પરિતસ્સકેન બહિદ્ધા પરિક્ખારવિનાસે પરિતસ્સકેન અપરિતસ્સકેન ચાપિ ભવિતબ્બં. ઇતિ ઇમેહિ ચતૂહિ કારણેહિ અયં પઞ્હો પુચ્છિતબ્બો’’તિ ચિન્તેત્વા એકંસં ચીવરં કત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ભગવન્તં એતદવોચ. બહિદ્ધા અસતીતિ બહિદ્ધા પરિક્ખારવિનાસે. અહુ વત મેતિ અહોસિ વત મે ભદ્દકં યાનં વાહનં હિરઞ્ઞં સુવણ્ણન્તિ અત્થો. તં વત મે નત્થીતિ તં વત ઇદાનિ મય્હં નત્થિ, રાજૂહિ વા ચોરેહિ વા હટં, અગ્ગિના વા દડ્ઢં, ઉદકેન વા વુળ્હં, પરિભોગેન ¶ વા જિણ્ણં. સિયા વત મેતિ ભવેય્ય વત મય્હં યાનં વાહનં હિરઞ્ઞં સુવણ્ણં સાલિ વીહિ યવો ગોધુમો. તં વતાહં ન લભામીતિ તમહં અલભમાનો તદનુચ્છવિકં કમ્મં અકત્વા નિસિન્નત્તા ઇદાનિ ન લભામીતિ સોચતિ, અયં અગારિયસોચના, અનગારિયસ્સ પત્તચીવરાદીનં વસેન વેદિતબ્બા.
અપરિતસ્સનાવારે ન એવં હોતીતિ યેહિ કિલેસેહિ એવં ભવેય્ય, તેસં પહીનત્તા ન એવં હોતિ. દિટ્ઠિટ્ઠાનાધિટ્ઠાનપરિયુટ્ઠાનાભિનિવેસાનુસયાનન્તિ ¶ દિટ્ઠીનઞ્ચ દિટ્ઠિટ્ઠાનાનઞ્ચ દિટ્ઠાધિટ્ઠાનાનઞ્ચ દિટ્ઠિપરિયુટ્ઠાનાનઞ્ચ અભિનિવેસાનુસયાનઞ્ચ. સબ્બસઙ્ખારસમથાયાતિ નિબ્બાનત્થાય. નિબ્બાનઞ્હિ આગમ્મ સબ્બસઙ્ખારાઇઞ્જિતાનિ, સબ્બસઙ્ખારચલનાનિ સબ્બસઙ્ખારવિપ્ફન્દિતાનિ સમ્મન્તિ વૂપસમ્મન્તિ, તસ્મા તં, ‘‘સબ્બસઙ્ખારસમથો’’તિ વુચ્ચતિ. તદેવ ચ આગમ્મ ખન્ધૂપધિ કિલેસૂપધિ અભિસઙ્ખારૂપધિ, પઞ્ચકામગુણૂપધીતિ ઇમે ઉપધયો પટિનિસ્સજ્જિયન્તિ, તણ્હા ખીયતિ વિરજ્જતિ નિરુજ્ઝતિ, તસ્મા તં, ‘‘સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હાક્ખયો વિરાગો નિરોધો’’તિ વુચ્ચતિ. નિબ્બાનાયાતિ અયં પનસ્સ સરૂપનિદ્દેસો, ઇતિ સબ્બેહેવ ઇમેહિ પદેહિ નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયત્થાય ધમ્મં દેસેન્તસ્સાતિ અયમત્થો દીપિતો. તસ્સેવં હોતીતિ તસ્સ દિટ્ઠિગતિકસ્સ ઉચ્છિજ્જિસ્સામિ નામસ્સુ, વિનસ્સિસ્સામિ નામસ્સુ, નાસ્સુ નામ ભવિસ્સામીતિ એવં હોતિ. દિટ્ઠિગતિકસ્સ હિ તિલક્ખણં આરોપેત્વા સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તં કત્વા દેસિયમાનં ધમ્મં સુણન્તસ્સ તાસો ઉપ્પજ્જતિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘તાસો હેસો, ભિક્ખવે, અસુતવતો પુથુજ્જનસ્સ નો ચસ્સં, નો ચ મે સિયા’’તિ (સં. નિ. ૩.૫૫).
૨૪૩. એત્તાવતા ¶ બહિદ્ધાપરિક્ખારવિનાસે તસ્સનકસ્સ ચ નોતસ્સનકસ્સ ચ અજ્ઝત્તક્ખન્ધવિનાસે તસ્સનકસ્સ ચ નોતસ્સનકસ્સ ચાતિ ઇમેસં વસેન ચતુક્કોટિકા સુઞ્ઞતા કથિતા. ઇદાનિ બહિદ્ધા પરિક્ખારં પરિગ્ગહં નામ કત્વા, વીસતિવત્થુકં સક્કાયદિટ્ઠિં અત્તવાદુપાદાનં નામ કત્વા, સક્કાયદિટ્ઠિપમુખા દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો દિટ્ઠિનિસ્સયં નામ કત્વા તિકોટિકં સુઞ્ઞતં દસ્સેતું તં, ભિક્ખવે, પરિગ્ગહન્તિઆદિમાહ. તત્થ પરિગ્ગહન્તિ બહિદ્ધા પરિક્ખારં. પરિગ્ગણ્હેય્યાથાતિ યથા વિઞ્ઞૂ મનુસ્સો પરિગ્ગણ્હેય્ય ¶ . અહમ્પિ ખો તં, ભિક્ખવેતિ, ભિક્ખવે, તુમ્હેપિ ન પસ્સથ, અહમ્પિ ન પસ્સામિ, ઇતિ એવરૂપો પરિગ્ગહો નત્થીતિ દસ્સેતિ. એવં સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.
૨૪૪. એવં તિકોટિકં સુઞ્ઞતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અજ્ઝત્તક્ખન્ધે અત્તાતિ બહિદ્ધા પરિક્ખારે અત્તનિયન્તિ કત્વા દ્વિકોટિકં દસ્સેન્તો અત્તનિ વા, ભિક્ખવે, સતીતિઆદિમાહ ¶ . તત્થ અયં સઙ્ખેપત્થો, ભિક્ખવે, અત્તનિ વા સતિ ઇદં મે પરિક્ખારજાતં અત્તનિયન્તિ અસ્સ, અત્તનિયેવ વા પરિક્ખારે સતિ અયં મે અત્તા ઇમસ્સ પરિક્ખારસ્સ સામીતિ, એવં અહન્તિ. સતિ મમાતિ, મમાતિ સતિ અહન્તિ યુત્તં ભવેય્ય. સચ્ચતોતિ ભૂતતો, થેતતોતિ તથતો થિરતો વા.
ઇદાનિ ઇમે પઞ્ચક્ખન્ધે અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તાતિ એવં તિપરિવટ્ટવસેન અગ્ગણ્હન્તો અયં અરિટ્ઠો વિય મય્હં સાસને કલલં કચવરં પક્ખિપતીતિ દસ્સેન્તો તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, રૂપં નિચ્ચં વાતિઆદિમાહ. તત્થ અનિચ્ચં, ભન્તેતિ, ભન્તે, યસ્મા હુત્વા ન હોતિ, તસ્મા અનિચ્ચં. ઉપ્પાદવયવત્તિતો વિપરિણામતાવકાલિકનિચ્ચપટિક્ખેપટ્ઠેન વાતિ ચતૂહિ કારણેહિ અનિચ્ચં. દુક્ખં, ભન્તેતિ, ભન્તે, પટિપીળનાકારેન દુક્ખં, સન્તાપદુક્ખમદુક્ખવત્થુકસુખપટિક્ખેપટ્ઠેન વાતિ ચતૂહિ કારણેહિ દુક્ખં. વિપરિણામધમ્મન્તિ ભવસઙ્કન્તિઉપગમનસભાવં પકતિભાવવિજહનસભાવં. કલ્લં નુ તં સમનુપસ્સિતું એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તાતિ યુત્તં નુ ખો તં ઇમેસં તિણ્ણં તણ્હામાનદિટ્ઠિગ્ગાહાનં વસેન અહં મમાતિ એવં ગહેતું. નો હેતં, ભન્તેતિ ઇમિના તે ભિક્ખૂ અવસવત્તનાકારેન રૂપં, ભન્તે, અનત્તાતિ પટિજાનન્તિ. સુઞ્ઞઅસ્સામિકઅનિસ્સરઅત્તપટિક્ખેપટ્ઠેન વાતિ ચતૂહિ કારણેહિ અનત્તા.
ભગવા ¶ હિ કત્થચિ અનિચ્ચવસેન અનત્તત્તં દસ્સેતિ, કત્થચિ દુક્ખવસેન, કત્થચિ ઉભયવસેન. ‘‘ચક્ખુ અત્તાતિ યો વદેય્ય, તં ન ઉપપજ્જતિ, ચક્ખુસ્સ ઉપ્પાદોપિ વયોપિ પઞ્ઞાયતિ. યસ્સ ખો પન ઉપ્પાદોપિ વયોપિ પઞ્ઞાયતિ, અત્તા મે ઉપ્પજ્જતિ ચ વેતિ ચાતિ ઇચ્ચસ્સ એવમાગતં હોતિ, તસ્મા તં ન ઉપપજ્જતિ ચક્ખુ અત્તાતિ યો વદેય્ય, ઇતિ ચક્ખુ અનત્તા’’તિ (મ. નિ. ૩.૪૨૨) ઇમસ્મિઞ્હિ છછક્કસુત્તે ¶ અનિચ્ચવસેન અનત્તતં દસ્સેતિ. ‘‘રૂપઞ્ચ હિદં, ભિક્ખવે ¶ , અત્તા અભવિસ્સ, નયિદં રૂપં આબાધાય સંવત્તેય્ય, લબ્ભેથ ચ રૂપે ‘એવં મે રૂપં હોતુ, એવં મે રૂપં મા અહોસી’તિ. યસ્મા ચ ખો, ભિક્ખવે, રૂપં અનત્તા, તસ્મા રૂપં આબાધાય સંવત્તતિ, ન ચ લબ્ભતિ રૂપે ‘એવં મે રૂપં હોતુ, એવં મે રૂપં મા અહોસી’’’તિ (મહાવ. ૨૦; સં. નિ. ૩.૫૯) ઇમસ્મિં અનત્તલક્ખણસુત્તે દુક્ખવસેન અનત્તતં દસ્સેતિ. ‘‘રૂપં, ભિક્ખવે, અનિચ્ચં, યદનિચ્ચં તં દુક્ખં, યં દુક્ખં તદનત્તા, યદનત્તા તં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ એવમેતં યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૭૬) ઇમસ્મિં અરહત્તસુત્તે ઉભયવસેન અનત્તતં દસ્સેતિ. કસ્મા? અનિચ્ચં દુક્ખઞ્ચ પાકટં. અનત્તાતિ ન પાકટં.
પરિભોગભાજનાદીસુ હિ ભિન્નેસુ અહો અનિચ્ચન્તિ વદન્તિ, અહો અનત્તાતિ વત્તા નામ નત્થિ. સરીરે ગણ્ડપિળકાદીસુ વા ઉટ્ઠિતાસુ કણ્ટકેન વા વિદ્ધા અહો દુક્ખન્તિ વદન્તિ, અહો અનત્તાતિ પન વત્તા નામ નત્થિ. કસ્મા? ઇદઞ્હિ અનત્તલક્ખણં નામ અવિભૂતં દુદ્દસં દુપ્પઞ્ઞાપનં. તેન તં ભગવા અનિચ્ચવસેન વા દુક્ખવસેન વા ઉભયવસેન વા દસ્સેતિ. તયિદં ઇમસ્મિમ્પિ તેપરિવટ્ટે અનિચ્ચદુક્ખવસેનેવ દસ્સિતં. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો.
તસ્મા તિહ, ભિક્ખવેતિ, ભિક્ખવે, યસ્મા એતરહિ અઞ્ઞદાપિ રૂપં અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા, તસ્માતિ અત્થો. યંકિઞ્ચિ રૂપન્તિઆદીનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે ખન્ધનિદ્દેસે વિત્થારિતાનેવ.
૨૪૫. નિબ્બિન્દતીતિ ઉક્કણ્ઠતિ. એત્થ ચ નિબ્બિદાતિ વુટ્ઠાનગામિનીવિપસ્સના અધિપ્પેતા. વુટ્ઠાનગામિનીવિપસ્સનાય હિ બહૂનિ નામાનિ. એસા હિ કત્થચિ સઞ્ઞગ્ગન્તિ વુત્તા. કત્થચિ ધમ્મટ્ઠિતિઞાણન્તિ. કત્થચિ પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગન્તિ. કત્થચિ પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધીતિ ¶ . કત્થચિ તમ્મયતાપરિયાદાનન્તિ. કત્થચિ તીહિ નામેહિ. કત્થચિ દ્વીહીતિ.
તત્થ પોટ્ઠપાદસુત્તે તાવ ‘‘સઞ્ઞા ખો, પોટ્ઠપાદ, પઠમં ઉપ્પજ્જતિ, પચ્છા ઞાણ’’ન્તિ (દી. નિ. ૧.૪૧૬) એવં સઞ્ઞગ્ગન્તિ વુત્તા. સુસિમસુત્તે ‘‘પુબ્બે ખો, સુસિમ, ધમ્મટ્ઠિતિઞાણં ¶ , પચ્છા નિબ્બાને ઞાણ’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૭૦) એવં ¶ ધમ્મટ્ઠિતિઞાણન્તિ વુત્તા. દસુત્તરસુત્તે ‘‘પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગ’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૩૫૯) એવં પારિસુદ્ધિપદાનિયઙ્ગન્તિ વુત્તા. રથવિનીતે ‘‘કિં નુ ખો, આવુસો, પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધત્થં ભગવતિ બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૫૭) એવં પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધીતિ વુત્તા. સળાયતનવિભઙ્ગે ‘‘અતમ્મયતં, ભિક્ખવે, નિસ્સાય અતમ્મયતં આગમ્મ યાયં ઉપેક્ખા નાનત્તા નાનત્તસિતા, તં અભિનિવજ્જેત્વા યાયં ઉપેક્ખા એકત્તા એકત્તસિતા, તં નિસ્સાય તં આગમ્મ એવમેતિસ્સા પહાનં હોતિ, એવમેતિસ્સા સમતિક્કમો હોતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૧૦) એવં તમ્મયતાપરિયાદાનન્તિ વુત્તા. પટિસમ્ભિદામગ્ગે ‘‘યા ચ મુઞ્ચિતુકમ્યતા, યા ચ પટિસઙ્ખાનુપસ્સના, યા ચ સઙ્ખારુપેક્ખા, ઇમે ધમ્મા એકત્થા બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિ (પટિ. મ. ૧.૫૪) એવં તીહિ નામેહિ વુત્તા. પટ્ઠાને ‘‘અનુલોમં ગોત્રભુસ્સ અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો, અનુલોમં વોદાનસ્સ અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૧૭) એવં દ્વીહિ નામેહિ વુત્તા. ઇમસ્મિં પન અલગદ્દસુત્તે નિબ્બિન્દતીતિ નિબ્બિદાનામેન આગતા.
નિબ્બિદા વિરજ્જતીતિ એત્થ વિરાગોતિ મગ્ગો વિરાગા વિમુચ્ચતીતિ એત્થ વિરાગેન મગ્ગેન વિમુચ્ચતીતિ ફલં કથિતં. વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણં હોતીતિ ઇધ પચ્ચવેક્ખણા કથિતા.
એવં વિમુત્તચિત્તં મહાખીણાસવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સ યથાભૂતેહિ પઞ્ચહિ કારણેહિ નામં ગણ્હન્તો અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. અવિજ્જાતિ વટ્ટમૂલિકા અવિજ્જા. અયઞ્હિ દુરુક્ખિપનટ્ઠેન પલિઘોતિ વુચ્ચતિ. તેનેસ તસ્સ ઉક્ખિત્તત્તા ઉક્ખિત્તપલિઘોતિ વુત્તો. તાલાવત્થુકતાતિ સીસચ્છિન્નતાલો વિય કતા, સમૂલં વા તાલં ઉદ્ધરિત્વા તાલસ્સ વત્થુ વિય કતા, યથા તસ્મિં વત્થુસ્મિં પુન સો તાલો ન પઞ્ઞાયતિ, એવં પુન અપઞ્ઞત્તિભાવં ¶ નીતાતિ અત્થો. પોનોબ્ભવિકોતિ પુનબ્ભવદાયકો. જાતિસંસારોતિઆદીસુ જાયનવસેન ચેવ સંસરણવસેન ચ એવં લદ્ધનામાનં પુનબ્ભવખન્ધાનં પચ્ચયો કમ્માભિસઙ્ખારો. સો હિ પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિકરણવસેન પરિક્ખિપિત્વા ઠિતત્તા પરિક્ખાતિ વુચ્ચતિ, તેનેસ તસ્સા સંકિણ્ણત્તા વિકિણ્ણત્તા સંકિણ્ણપરિક્ખોતિ ¶ વુત્તો. તણ્હાતિ ¶ વટ્ટમૂલિકા તણ્હા. અયઞ્હિ ગમ્ભીરાનુગતટ્ઠેન એસિકાતિ વુચ્ચતિ. તેનેસ તસ્સા અબ્બૂળ્હત્તા લુઞ્ચિત્વા છડ્ડિતત્તા અબ્બૂળ્હેસિકોતિ વુત્તો. ઓરમ્ભાગિયાનીતિ ઓરં ભજનકાનિ કામભવે ઉપપત્તિપચ્ચયાનિ. એતાનિ હિ કવાટં વિય નગરદ્વારં ચિત્તં પિદહિત્વા ઠિતત્તા અગ્ગળાતિ વુચ્ચન્તિ. તેનેસ તેસં નિરાકતત્તા ભિન્નત્તા નિરગ્ગળોતિ વુત્તો. અરિયોતિ નિક્કિલેસો પરિસુદ્ધો. પન્નદ્ધજોતિ પતિતમાનદ્ધજો. પન્નભારોતિ ખન્ધભારકિલેસભારઅભિસઙ્ખારભારપઞ્ચકામગુણભારા પન્ના ઓરોહિતા અસ્સાતિ પન્નભારો. અપિચ ઇધ માનભારસ્સેવ ઓરોપિતત્તા પન્નભારોતિ અધિપ્પેતો. વિસંયુત્તોતિ ચતૂહિ યોગેહિ સબ્બકિલેસેહિ ચ વિસંયુત્તો. ઇધ પન માનસંયોગેનેવ વિસંયુત્તત્તા વિસંયુત્તોતિ અધિપ્પેતો. અસ્મિમાનોતિ રૂપે અસ્મીતિ માનો, વેદનાય… સઞ્ઞાય… સઙ્ખારેસુ… વિઞ્ઞાણે અસ્મીતિ માનો.
એત્તાવતા ભગવતા મગ્ગેન કિલેસે ખેપેત્વા નિરોધસયનવરગતસ્સ નિબ્બાનારમ્મણં ફલસમાપત્તિં અપ્પેત્વા વિહરતો ખીણાસવસ્સ કાલો દસ્સિતો. યથા હિ દ્વે નગરાનિ એકં ચોરનગરં, એકં ખેમનગરં. અથ એકસ્સ મહાયોધસ્સ એવં ભવેય્ય – ‘‘યાવિમં ચોરનગરં તિટ્ઠતિ, તાવ ખેમનગરં ભયતો ન મુચ્ચતિ, ચોરનગરં અનગરં કરિસ્સામી’’તિ સન્નાહં કત્વા ખગ્ગં ગહેત્વા ચોરનગરં ઉપસઙ્કમિત્વા નગરદ્વારે ઉસ્સાપિતે એસિકત્થમ્ભે ખગ્ગેન છિન્દિત્વા સદ્વારબાહકં કવાટં છિન્દિત્વા પલિઘં ઉક્ખિપિત્વા પાકારં ભિન્દન્તો પરિક્ખં સંકિરિત્વા નગરસોભનત્થાય ઉસ્સિતે ધજે પાતેત્વા નગરં અગ્ગિના ઝાપેત્વા ખેમનગરં પવિસિત્વા પાસાદં અભિરુય્હ ઞાતિગણપરિવુતો સુરસભોજનં ભુઞ્જેય્ય, એવં ચોરનગરં વિય સક્કાયો, ખેમનગરં વિય નિબ્બાનં, મહાયોધો વિય યોગાવચરો. તસ્સેવં હોતિ, ‘‘યાવ સક્કાયવટ્ટં વત્તતિ, તાવ દ્વત્તિંસકમ્મકારણઅટ્ઠનવુતિરોગપઞ્ચવીસતિમહાભયેહિ પરિમુચ્ચનં નત્થી’’તિ. સો મહાયોધો વિય સન્નાહં સીલસન્નાહં કત્વા, પઞ્ઞાખગ્ગં ગહેત્વા ખગ્ગેન એસિકત્થમ્ભે વિય અરહત્તમગ્ગેન તણ્હેસિકં લુઞ્ચિત્વા, સો યોધો સદ્વારબાહકં નગરકવાટં ¶ વિય પઞ્ચોરમ્ભાગિયસંયોજનગ્ગળં ઉગ્ઘાટેત્વા, સો યોધો પલિઘં વિય, અવિજ્જાપલિઘં ઉક્ખિપિત્વા ¶ , સો યોધો પાકારં ભિન્દન્તો પરિક્ખં વિય કમ્માભિસઙ્ખારં ¶ ભિન્દન્તો જાતિસંસારપરિક્ખં સંકિરિત્વા, સો યોધો નગરસોભનત્થાય ઉસ્સાપિતે ધજે વિય માનદ્ધજે પાતેત્વા સક્કાયનગરં ઝાપેત્વા, સો યોધો ખેમનગરે ઉપરિપાસાદે સુરસભોજનં વિય કિલેસનિબ્બાનં નગરં પવિસિત્વા અમતનિરોધારમ્મણં ફલસમાપત્તિસુખં અનુભવમાનો કાલં વીતિનામેતિ.
૨૪૬. ઇદાનિ એવં વિમુત્તચિત્તસ્સ ખીણાસવસ્સ પરેહિ અનધિગમનીયવિઞ્ઞાણતં દસ્સેન્તો એવં વિમુત્તચિત્તં ખોતિઆદિમાહ. તત્થ અન્વેસન્તિ અન્વેસન્તા ગવેસન્તા. ઇદં નિસ્સિતન્તિ ઇદં નામ નિસ્સિતં. તથાગતસ્સાતિ એત્થ સત્તોપિ તથાગતોતિ અધિપ્પેતો, ઉત્તમપુગ્ગલો ખીણાસવોપિ. અનનુવિજ્જોતિ અસંવિજ્જમાનો વા અવિન્દેય્યો વા. તથાગતોતિ હિ સત્તે ગહિતે અસંવિજ્જમાનોતિ અત્થો વટ્ટતિ, ખીણાસવે ગહિતે અવિન્દેય્યોતિ અત્થો વટ્ટતિ.
તત્થ પુરિમનયે અયમધિપ્પાયો – ભિક્ખવે, અહં દિટ્ઠેવ ધમ્મે ધરમાનકંયેવ ખીણાસવં તથાગતો સત્તો પુગ્ગલોતિ ન પઞ્ઞપેમિ. અપ્પટિસન્ધિકં પન પરિનિબ્બુતં ખીણાસવં સત્તોતિ વા પુગ્ગલોતિ વા કિં પઞ્ઞપેસ્સામિ? અનનુવિજ્જો તથાગતો. ન હિ પરમત્થતો સત્તો નામ કોચિ અત્થિ, તસ્સ અવિજ્જમાનસ્સ ઇદં નિસ્સિતં વિઞ્ઞાણન્તિ અન્વેસન્તાપિ કિં અધિગચ્છિસ્સન્તિ? કથં પટિલભિસ્સન્તીતિ અત્થો. દુતિયનયે અયમધિપ્પાયો – ભિક્ખવે, અહં દિટ્ઠેવ ધમ્મે ધરમાનકંયેવ ખીણાસવં વિઞ્ઞાણવસેન ઇન્દાદીહિ અવિન્દિયં વદામિ. ન હિ સઇન્દા દેવા સબ્રહ્મકા સપજાપતિકા અન્વેસન્તાપિ ખીણાસવસ્સ વિપસ્સનાચિત્તં વા મગ્ગચિત્તં વા ફલચિત્તં વા, ઇદં નામ આરમ્મણં નિસ્સાય વત્તતીતિ જાનિતું સક્કોન્તિ. તે અપ્પટિસન્ધિકસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ કિં જાનિસ્સન્તીતિ?
અસતાતિ અસન્તેન. તુચ્છાતિ તુચ્છકેન. મુસાતિ મુસાવાદેન. અભૂતેનાતિ યં નત્થિ, તેન. અબ્ભાચિક્ખન્તીતિ અભિઆચિક્ખન્તિ, અભિભવિત્વા વદન્તિ. વેનયિકોતિ વિનયતિ વિનાસેતીતિ વિનયો, સો એવ વેનયિકો, સત્તવિનાસકોતિ ¶ અધિપ્પાયો. યથા ચાહં ન, ભિક્ખવેતિ, ભિક્ખવે, યેન વાકારેન અહં ન સત્તવિનાસકો. યથા ચાહં ન વદામીતિ યેન વા ¶ કારણેન અહં સત્તવિનાસં ન પઞ્ઞપેમિ ¶ . ઇદં વુત્તં હોતિ – યથાહં ન સત્તવિનાસકો, યથા ચ ન સત્તવિનાસં પઞ્ઞપેમિ, તથા મં તે ભોન્તો સમણબ્રાહ્મણા ‘‘વેનયિકો સમણો ગોતમો’’તિ વદન્તા સત્તવિનાસકો સમણો ગોતમોતિ ચ, ‘‘સતો સત્તસ્સ ઉચ્છેદં વિનાસં વિભવં પઞ્ઞપેતી’’તિ વદન્તા સત્તવિનાસં પઞ્ઞપેતીતિ ચ અસતા તુચ્છા મુસા અભૂતેન અબ્ભાચિક્ખન્તીતિ.
પુબ્બે ચાતિ પુબ્બે મહાબોધિમણ્ડમ્હિયેવ ચ. એતરહિ ચાતિ એતરહિ ધમ્મદેસનાયઞ્ચ. દુક્ખઞ્ચેવ પઞ્ઞપેમિ, દુક્ખસ્સ ચ નિરોધન્તિ ધમ્મચક્કં અપ્પવત્તેત્વા બોધિમણ્ડે વિહરન્તોપિ ધમ્મચક્કપ્પવત્તનતો પટ્ઠાય ધમ્મં દેસેન્તોપિ ચતુસચ્ચમેવ પઞ્ઞપેમીતિ અત્થો. એત્થ હિ દુક્ખગ્ગહણેન તસ્સ મૂલભૂતો સમુદયો, નિરોધગ્ગહણેન તંસમ્પાપકો મગ્ગો ગહિતોવ હોતીતિ વેદિતબ્બો. તત્ર ચેતિ તસ્મિં ચતુસચ્ચપ્પકાસને. પરેતિ સચ્ચાનિ આજાનિતું પટિવિજ્ઝિતું અસમત્થપુગ્ગલા. અક્કોસન્તીતિ દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસન્તિ. પરિભાસન્તીતિ વાચાય પરિભાસન્તિ. રોસેન્તિ વિહેસેન્તીતિ રોસેસ્સામ વિહેસેસ્સામાતિ અધિપ્પાયેન ઘટ્ટેન્તિ દુક્ખાપેન્તિ. તત્રાતિ તેસુ અક્કોસાદીસુ, તેસુ વા પરપુગ્ગલેસુ. આઘાતોતિ કોપો. અપ્પચ્ચયોતિ દોમનસ્સં. અનભિરદ્ધીતિ અતુટ્ઠિ.
તત્ર ચેતિ ચતુસચ્ચપ્પકાસનેયેવ. પરેતિ ચતુસચ્ચપ્પકાસનં આજાનિતું પટિવિજ્ઝિતું સમત્થપુગ્ગલા. આનન્દોતિ આનન્દપીતિ. ઉપ્પિલાવિતત્તન્તિ ઉપ્પિલાપનપીતિ. તત્ર ચેતિ ચતુસચ્ચપ્પકાસનમ્હિયેવ. તત્રાતિ સક્કારાદીસુ. યં ખો ઇદં પુબ્બે પરિઞ્ઞાતન્તિ ઇદં ખન્ધપઞ્ચકં પુબ્બે બોધિમણ્ડે તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિઞ્ઞાતં. તત્થમેતિ તસ્મિં ખન્ધપઞ્ચકે ઇમે. કિં વુત્તં હોતિ? તત્રાપિ તથાગતસ્સ ઇમે સક્કારા મયિ કરીયન્તીતિ વા અહં એતે અનુભવામીતિ વા ન હોતિ. પુબ્બે પરિઞ્ઞાતક્ખન્ધપઞ્ચકંયેવ એતે સક્કારે અનુભોતીતિ એત્તકમેવ હોતીતિ. તસ્માતિ ¶ યસ્મા સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝિતું અસમત્થા તથાગતમ્પિ અક્કોસન્તિ, તસ્મા. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
૨૪૭. તસ્મા તિહ ¶ , ભિક્ખવે, યં ન તુમ્હાકન્તિ યસ્મા અત્તનિયેપિ છન્દરાગપ્પહાનં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય સંવત્તતિ, તસ્મા યં ન તુમ્હાકં, તં પજહથાતિ અત્થો. યથાપચ્ચયં વા ¶ કરેય્યાતિ યથા યથા ઇચ્છેય્ય તથા તથા કરેય્ય. ન હિ નો એતં, ભન્તે, અત્તા વાતિ, ભન્તે, એતં તિણકટ્ઠસાખાપલાસં અમ્હાકં નેવ અત્તા ન અમ્હાકં રૂપં ન વિઞ્ઞાણન્તિ વદન્તિ. અત્તનિયં વાતિ અમ્હાકં ચીવરાદિપરિક્ખારોપિ ન હોતીતિ અત્થો. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, યં ન તુમ્હાકં તં પજહથાતિ ભગવા, ખન્ધપઞ્ચકંયેવ ન તુમ્હાકન્તિ દસ્સેત્વા પજહાપેતિ, તઞ્ચ ખો ન ઉપ્પાટેત્વા, લુઞ્ચિત્વા વા. છન્દરાગવિનયેન પનેતં પજહાપેતિ.
૨૪૮. એવં સ્વાક્ખાતોતિ એત્થ તિપરિવટ્ટતો પટ્ઠાય યાવ ઇમં ઠાનં આહરિતુમ્પિ વટ્ટતિ, પટિલોમેન પેમમત્તકેન સગ્ગપરાયણતો પટ્ઠાય યાવ ઇમં ઠાનં આહરિતુમ્પિ વટ્ટતિ. સ્વાક્ખાતોતિ સુકથિતો. સુકથિતત્તા એવ ઉત્તાનો વિવટો પકાસિતો. છિન્નપિલોતિકોતિ પિલોતિકા વુચ્ચતિ છિન્નં ભિન્નં તત્થ તત્થ સિબ્બિતં ગણ્ઠિકતં જિણ્ણં વત્થં, તં યસ્સ નત્થિ, અટ્ઠહત્થં વા નવહત્થં વા અહતસાટકં નિવત્થો, સો છિન્નપિલોતિકો નામ. અયમ્પિ ધમ્મો તાદિસો, ન હેત્થ કોહઞ્ઞાદિવસેન છિન્નભિન્નસિબ્બિતગણ્ઠિકતભાવો અત્થિ. અપિચ કચવરો પિલોતિકોતિ વુચ્ચતિ. ઇમસ્મિઞ્ચ સાસને સમણકચવરં નામ પતિટ્ઠાતું ન લભતિ. તેનેવાહ –
‘‘કારણ્ડવં નિદ્ધમથ, કસમ્બુઞ્ચાપકસ્સથ;
તતો પલાપે વાહેથ, અસ્સમણે સમણમાનિને.
નિદ્ધમિત્વાન પાપિચ્છે, પાપઆચારગોચરે;
સુદ્ધા સુદ્ધેહિ સંવાસં, કપ્પયવ્હો પતિસ્સતા;
તતો સમગ્ગા નિપકા, દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સથા’’તિ. (સુ. નિ. ૨૮૩-૨૮૫);
ઇતિ સમણકચવરસ્સ છિન્નત્તાપિ અયં ધમ્મો છિન્નપિલોતિકો નામ હોતિ. વટ્ટં ¶ તેસં નત્થિ પઞ્ઞાપનાયાતિ તેસં વટ્ટં અપઞ્ઞત્તિભાવં ગતં નિપ્પઞ્ઞત્તિકં જાતં. એવરૂપો મહાખીણાસવો એવં સ્વાક્ખાતે સાસનેયેવ ઉપ્પજ્જતિ. યથા ચ ખીણાસવો, એવં અનાગામિઆદયોપિ.
તત્થ ¶ ¶ ધમ્માનુસારિનો સદ્ધાનુસારિનોતિ ઇમે દ્વે સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠા હોન્તિ. યથાહ – ‘‘કતમો ચ પુગ્ગલો ધમ્માનુસારી? યસ્સ પુગ્ગલસ્સ સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નસ્સ પઞ્ઞિન્દ્રિયં અધિમત્તં હોતિ, પઞ્ઞાવાહિં પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમં અરિયમગ્ગં ભાવેતિ. અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો ધમ્માનુસારી. સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નો પુગ્ગલો ધમ્માનુસારી, ફલે ઠિતો દિટ્ઠિપ્પત્તો. કતમો ચ પુગ્ગલો સદ્ધાનુસારી? યસ્સ પુગ્ગલસ્સ સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નસ્સ સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમત્તં હોતિ, સદ્ધાવાહિં સદ્ધાપુબ્બઙ્ગમં અરિયમગ્ગં ભાવેતિ. અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો સદ્ધાનુસારી. સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નો પુગ્ગલો સદ્ધાનુસારી, ફલે ઠિતો સદ્ધાવિમુત્તો’’તિ (પુ. પ. ૩૦). યેસં મયિ સદ્ધામત્તં પેમમત્તન્તિ ઇમિના યેસં અઞ્ઞો અરિયધમ્મો નત્થિ, તથાગતે પન સદ્ધામત્તં પેમમત્તમેવ હોતિ. તે વિપસ્સકપુગ્ગલા અધિપ્પેતા. વિપસ્સકભિક્ખૂનઞ્હિ એવં વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નિસિન્નાનં દસબલે એકા સદ્ધા એકં પેમં ઉપ્પજ્જતિ. તાય સદ્ધાય તેન પેમેન હત્થે ગહેત્વા સગ્ગે ઠપિતા વિય હોન્તિ, નિયતગતિકા કિર એતે. પોરાણકત્થેરા પન એવરૂપં ભિક્ખું ચૂળસોતાપન્નોતિ વદન્તિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
અલગદ્દૂપમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩. વમ્મિકસુત્તવણ્ણના
૨૪૯. એવં ¶ મે સુતન્તિ વમ્મિકસુત્તં. તત્થ આયસ્માતિ પિયવચનમેતં. કુમારકસ્સપોતિ તસ્સ નામં. કુમારકાલે પબ્બજિતત્તા પન ભગવતા, ‘‘કસ્સપં પક્કોસથ, ઇદં ફલં વા ખાદનીયં વા કસ્સપસ્સ દેથા’’તિ વુત્તે, કતરસ્સ કસ્સપસ્સાતિ કુમારકસ્સપસ્સાતિ એવં ગહિતનામત્તા તતો પટ્ઠાય વુડ્ઢકાલેપિ ‘‘કુમારકસ્સપો’’ ત્વેવ ¶ વુચ્ચતિ. અપિચ રઞ્ઞા પોસાવનિકપુત્તત્તાપિ તં ‘‘કુમારકસ્સપો’’તિ સઞ્જાનિંસુ. અયં પનસ્સ પુબ્બયોગતો પટ્ઠાય આવિભાવકથા –
થેરો ¶ કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે સેટ્ઠિપુત્તો અહોસિ. અથેકદિવસં ભગવન્તં ચિત્રકથિં એકં અત્તનો સાવકં ઠાનન્તરે ઠપેન્તં દિસ્વા ભગવતો સત્તાહં દાનં દત્વા, ‘‘અહમ્પિ ભગવા અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ અયં થેરો વિય ચિત્રકથી સાવકો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં કત્વા પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પબ્બજિત્વા વિસેસં નિબ્બત્તેતું નાસક્ખિ.
તદા કિર પરિનિબ્બુતસ્સ ભગવતો સાસને ઓસક્કન્તે પઞ્ચ ભિક્ખૂ નિસ્સેણિં બન્ધિત્વા પબ્બતં અભિરુય્હ સમણધમ્મં અકંસુ. સઙ્ઘત્થેરો તતિયદિવસે અરહત્તં પત્તો. અનુથેરો ચતુત્થદિવસે અનાગામી અહોસિ. ઇતરે તયો વિસેસં નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તા દેવલોકે નિબ્બત્તિંસુ. તેસં એકં બુદ્ધન્તરં દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સમ્પત્તિં અનુભોન્તાનં એકો તક્કસિલાયં રાજકુલે નિબ્બત્તિત્વા પુક્કુસાતિ નામ રાજા હુત્વા ભગવન્તં ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિત્વા રાજગહં ગચ્છન્તો કુમ્ભકારસાલાયં ભગવતો ધમ્મદેસનં સુત્વા અનાગામિફલં પત્તો. એકો એકસ્મિં સમુદ્દપટ્ટને કુલઘરે નિબ્બત્તિત્વા નાવં આરુય્હ ભિન્નનાવો દારુચીરાનિ નિવાસેત્વા લાભસમ્પત્તિં પત્તો, ‘‘અહં અરહા’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા, ‘‘ન ત્વં અરહા, ગચ્છ સત્થારં પઞ્હં પુચ્છા’’તિ અત્થકામાય દેવતાય ચોદિતો તથા કત્વા અરહત્તફલં પત્તો.
એકો ¶ રાજગહે એકિસ્સા કુલદારિકાય કુચ્છિમ્હિ ઉપ્પન્નો. સા ચ પઠમં માતાપિતરો યાચિત્વા પબ્બજ્જં અલભમાના કુલઘરં ગતા ગબ્ભસણ્ઠિતમ્પિ અજાનન્તી સામિકં આરાધેત્વા તેન અનુઞ્ઞાતા ભિક્ખુનીસુ પબ્બજિતા. તસ્સા ગબ્ભિનિનિમિત્તં દિસ્વા ભિક્ખુનિયો દેવદત્તં પુચ્છિંસુ, સો ‘‘અસ્સમણી’’તિ આહ. દસબલં પુચ્છિંસુ, સત્થા ઉપાલિત્થેરં પટિચ્છાપેસિ. થેરો સાવત્થિનગરવાસીનિ કુલાનિ વિસાખઞ્ચ ઉપાસિકં પક્કોસાપેત્વા સોધેન્તો, – ‘‘પુરે લદ્ધો ગબ્ભો, પબ્બજ્જા અરોગા’’તિ આહ. સત્થા ‘‘સુવિનિચ્છિતં અધિકરણ’’ન્તિ થેરસ્સ સાધુકારં અદાસિ. સા ભિક્ખુની ¶ સુવણ્ણબિમ્બસદિસં પુત્તં વિજાયિ, તં ગહેત્વા રાજા પસેનદિ કોસલો પોસાપેસિ. ‘‘કસ્સપો’’તિ ચસ્સ નામં કત્વા અપરભાગે અલઙ્કરિત્વા ¶ સત્થુ સન્તિકં નેત્વા પબ્બાજેસિ. ઇતિ રઞ્ઞો પોસાવનિકપુત્તત્તાપિ તં ‘‘કુમારકસ્સપો’’તિ સઞ્જાનિંસૂતિ.
અન્ધવનેતિ એવંનામકે વને. તં કિર વનં દ્વિન્નં બુદ્ધાનં કાલે અવિજહિતનામં અન્ધવનંત્વેવ પઞ્ઞાયતિ. તત્રાયં પઞ્ઞત્તિવિભાવના – અપ્પાયુકબુદ્ધાનઞ્હિ સરીરધાતુ ન એકગ્ઘના હોતિ. અધિટ્ઠાનાનુભાવેન વિપ્પકિરિયતિ. તેનેવ અમ્હાકમ્પિ ભગવા, – ‘‘અહં ન ચિરટ્ઠિતિકો, અપ્પકેહિ સત્તેહિ અહં દિટ્ઠો, યેહિ ન દિટ્ઠો, તેવ બહુતરા, તે મે ધાતુયો આદાય તત્થ તત્થ પૂજેન્તા સગ્ગપરાયણા ભવિસ્સન્તી’’તિ પરિનિબ્બાનકાલે, ‘‘અત્તનો સરીરં વિપ્પકિરિયતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ. દીઘાયુકબુદ્ધાનં પન સુવણ્ણક્ખન્ધો વિય એકગ્ઘનં ધાતુસરીરં તિટ્ઠતિ.
કસ્સપસ્સાપિ ભગવતો તથેવ અટ્ઠાસિ. તતો મહાજના સન્નિપતિત્વા, ‘‘ધાતુયો એકગ્ઘના ન સક્કા વિયોજેતું, કિં કરિસ્સામા’’તિ સમ્મન્તયિત્વા એકગ્ઘનમેવ ચેતિયં કરિસ્સામ, કિત્તકં પન હોતુ તન્તિ આહંસુ. એકે સત્તયોજનિયન્તિ આહંસુ. એતં અતિમહન્તં, અનાગતે જગ્ગિતું ન સક્કા, છયોજનં હોતુ, પઞ્ચયોજનં… ચતુયોજનં… તિયોજનં… દ્વિયોજનં… એકયોજનં હોતૂતિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા ઇટ્ઠકા કીદિસા હોન્તૂતિ બાહિરન્તે ઇટ્ઠકા રત્તસુવણ્ણમયા એકગ્ઘના સતસહસ્સગ્ઘનિકા હોન્તુ, અબ્ભન્તરિમન્તે પઞ્ઞાસસહસ્સગ્ઘનિકા. હરિતાલમનોસિલાહિ મત્તિકાકિચ્ચં કયિરતુ, તેલેન ઉદકકિચ્ચન્તિ નિટ્ઠં ગન્ત્વા ચત્તારિ મુખાનિ ચતુધા વિભજિંસુ. રાજા એકં મુખં ગણ્હિ, રાજપુત્તો પથવિન્દરકુમારો ¶ એકં, અમચ્ચાનં જેટ્ઠકો હુત્વા સેનાપતિ એકં, જનપદાનં જેટ્ઠકો હુત્વા સેટ્ઠિ એકં.
તત્થ ધનસમ્પન્નતાય રાજાપિ સુવણ્ણં નીહરાપેત્વા અત્તના ગહિતમુખે કમ્મં આરભિ, ઉપરાજાપિ, સેનાપતિપિ. સેટ્ઠિના ગહિતમુખે પન કમ્મં ઓલીયતિ. તતો યસોરતો નામ એકો ઉપાસકો તેપિટકો ભાણકો અનાગામી અરિયસાવકો, સો કમ્મં ઓલીયતીતિ ઞત્વા પઞ્ચ સકટસતાનિ ¶ યોજાપેત્વા જનપદં ગન્ત્વા ‘‘કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધો ¶ વીસતિવસ્સસહસ્સાનિ ઠત્વા પરિનિબ્બુતો. તસ્સ યોજનિકં રતનચેતિયં કયિરતિ, યો યં દાતું ઉસ્સહતિ સુવણ્ણં વા હિરઞ્ઞં વા સત્તરતનં વા હરિતાલં વા મનોસિલં વા, સો તં દેતૂ’’તિ સમાદપેસિ. મનુસ્સા અત્તનો અત્તનો થામેન હિરઞ્ઞસુવણ્ણાદીનિ અદંસુ. અસક્કોન્તા તેલતણ્ડુલાદીનિ દેન્તિયેવ. ઉપાસકો તેલતણ્ડુલાદીનિ કમ્મકારાનં ભત્તવેતનત્થં પહિણાતિ, અવસેસેહિ સુવણ્ણં ચેતાપેત્વા પહિણાતિ, એવં સકલજમ્બુદીપં અચરિ.
ચેતિયે કમ્મં નિટ્ઠિતન્તિ ચેતિયટ્ઠાનતો પણ્ણં પહિણિંસુ – ‘‘નિટ્ઠિતં કમ્મં આચરિયો આગન્ત્વા ચેતિયં વન્દતૂ’’તિ. સોપિ પણ્ણં પહિણિ – ‘‘મયા સકલજમ્બુદીપો સમાદપિતો, યં અત્થિ, તં ગહેત્વા કમ્મં નિટ્ઠાપેન્તૂ’’તિ. દ્વેપિ પણ્ણાનિ અન્તરામગ્ગે સમાગમિંસુ. આચરિયસ્સ પણ્ણતો પન ચેતિયટ્ઠાનતો પણ્ણં પઠમતરં આચરિયસ્સ હત્થં અગમાસિ. સો પણ્ણં વાચેત્વા ચેતિયં વન્દિસ્સામીતિ એકકોવ નિક્ખમિ. અન્તરામગ્ગે અટવિયં પઞ્ચ ચોરસતાનિ ઉટ્ઠહિંસુ. તત્રેકચ્ચે તં દિસ્વા ઇમિના સકલજમ્બુદીપતો હિરઞ્ઞસુવણ્ણં સમ્પિણ્ડિતં, નિધિકુમ્ભી નો પવટ્ટમાના આગતાતિ અવસેસાનં આરોચેત્વા તં અગ્ગહેસું. કસ્મા તાતા, મં ગણ્હથાતિ? તયા સકલજમ્બુદીપતો સબ્બં હિરઞ્ઞસુવણ્ણં સમ્પિણ્ડિતં, અમ્હાકમ્પિ થોકં થોકં દેહીતિ. કિં તુમ્હે ન જાનાથ, કસ્સપો ભગવા પરિનિબ્બુતો, તસ્સ યોજનિકં રતનચેતિયં કયિરતિ, તદત્થાય મયા સમાદપિતં, નો અત્તનો અત્થાય. તં તં લદ્ધલદ્ધટ્ઠાનતો તત્થેવ પેસિતં, મય્હં પન નિવત્થસાટકમત્તં ઠપેત્વા અઞ્ઞં વિત્તં કાકણિકમ્પિ નત્થીતિ.
એકે, ‘‘એવમેતં વિસ્સજેથ આચરિય’’ન્તિ આહંસુ. એકે, ‘‘અયં રાજપૂજિતો અમચ્ચપૂજિતો ¶ , અમ્હેસુ કઞ્ચિદેવ નગરવીથિયં દિસ્વા રાજરાજમહામત્તાદીનં આરોચેત્વા અનયવ્યસનં પાપુણાપેય્યા’’તિ આહંસુ. ઉપાસકો, ‘‘તાતા, નાહં એવં કરિસ્સામી’’તિ આહ. તઞ્ચ ખો તેસુ કારુઞ્ઞેન, ન અત્તનો જીવિતનિકન્તિયા. અથ તેસુ ગહેતબ્બો વિસ્સજ્જેતબ્બોતિ વિવદન્તેસુ ગહેતબ્બોતિ લદ્ધિકા એવ બહુતરા હુત્વા જીવિતા વોરોપયિંસુ.
તેસં ¶ ¶ બલવગુણે અરિયસાવકે અપરાધેન નિબ્બુતદીપસિખા વિય અક્ખીનિ અન્તરધાયિંસુ. તે, ‘‘કહં ભો ચક્ખુ, કહં ભો ચક્ખૂ’’તિ વિપ્પલપન્તા એકચ્ચે ઞાતકેહિ ગેહં નીતા. એકચ્ચે નોઞાતકા અનાથાતિ તત્થેવ અટવિયં રુક્ખમૂલે પણ્ણસાલાયં વસિંસુ. અટવિં આગતમનુસ્સા કારુઞ્ઞેન તેસં તણ્ડુલં વા પુટભત્તં વા પરિબ્બયં વા દેન્તિ. દારુપણ્ણાદીનં અત્થાય ગન્ત્વા આગતા મનુસ્સા કુહિં ગતત્થાતિ વુત્તે અન્ધવનં ગતમ્હાતિ વદન્તિ. એવં દ્વિન્નમ્પિ બુદ્ધાનં કાલે તં વનં અન્ધવનંત્વેવ પઞ્ઞાયતિ. કસ્સપબુદ્ધકાલે પનેતં છડ્ડિતજનપદે અટવિ અહોસિ. અમ્હાકં ભગવતો કાલે સાવત્થિયા અવિદૂરે જેતવનસ્સ પિટ્ઠિભાગે પવિવેકકામાનં કુલપુત્તાનં વસનટ્ઠાનં પધાનઘરં અહોસિ, તત્થ આયસ્મા કુમારકસ્સપો તેન સમયેન સેખપટિપદં પૂરયમાનો વિહરતિ. તેન વુત્તં ‘‘અન્ધવને વિહરતી’’તિ.
અઞ્ઞતરા દેવતાતિ નામગોત્તવસેન અપાકટા એકા દેવતાતિ અત્થો. ‘‘અભિજાનાતિ નો, ભન્તે, ભગવા અહુઞાતઞ્ઞતરસ્સ મહેસક્ખસ્સ સંખિત્તેન તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તિં ભાસિતા’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૬૫) એત્થ પન અભિઞ્ઞાતો સક્કોપિ દેવરાજા અઞ્ઞતરોતિ વુત્તો. દેવતાતિ ચ ઇદં દેવાનમ્પિ દેવધીતાનમ્પિ સાધારણવચનં. ઇમસ્મિં પનત્થે દેવો અધિપ્પેતો. અભિક્કન્તાય રત્તિયાતિ એત્થ અભિક્કન્તસદ્દો ખયસુન્દરાભિરૂપઅબ્ભનુમોદનાદીસુ દિસ્સતિ. તત્થ – ‘‘અભિક્કન્તા, ભન્તે, રત્તિ, નિક્ખન્તો પઠમો યામો, ચિરનિસિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો, ઉદ્દિસતુ, ભન્તે, ભગવા ભિક્ખૂનં પાતિમોક્ખ’’ન્તિ એવમાદીસુ (અ. નિ. ૮.૨૦) ખયે દિસ્સતિ. ‘‘અયં ઇમેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં અભિક્કન્તતરો ચ પણીતતરો ચા’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૦૦) એવમાદીસુ સુન્દરે.
‘‘કો ¶ મે વન્દતિ પાદાનિ, ઇદ્ધિયા યસસા જલં;
અભિક્કન્તેન વણ્ણેન, સબ્બા ઓભાસયં દિસા’’તિ. (વિ. વ. ૮૫૭) –
એવમાદીસુ અભિરૂપે. ‘‘અભિક્કન્તં, ભો ગોતમા’’તિ એવમાદીસુ (પારા. ૧૫) અબ્ભનુમોદને. ઇધ પન ખયે. તેન અભિક્કન્તાય રત્તિયાતિ પરિક્ખીણાય ¶ રત્તિયાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થાયં દેવપુત્તો મજ્ઝિમયામસમનન્તરે આગતોતિ ¶ વેદિતબ્બો. અભિક્કન્તવણ્ણાતિ ઇધ અભિક્કન્તસદ્દો અભિરૂપે. વણ્ણસદ્દો પન છવિ-થુતિ-કુલવગ્ગકારણ-સણ્ઠાનપમાણરૂપાયતનાદીસુ દિસ્સતિ. તત્થ, ‘‘સુવણ્ણવણ્ણોસિ ભગવા’’તિ એવમાદીસુ છવિયા. ‘‘કદા સઞ્ઞૂળ્હા પન તે ગહપતિ સમણસ્સ ગોતમસ્સ વણ્ણા’’તિ (મ. નિ. ૨.૭૭) એવમાદીસુ થુતિયં. ‘‘ચત્તારોમે, ભો ગોતમ, વણ્ણા’’તિ એવમાદીસુ (દી. નિ. ૩.૧૧૫) કુલવગ્ગે. ‘‘અથ કેન નુ વણ્ણેન, ગન્ધથેનોતિ વુચ્ચતી’’તિ એવમાદીસુ (સં. નિ. ૧.૨૩૪) કારણે. ‘‘મહન્તં હત્થિરાજવણ્ણં અભિનિમ્મિનિત્વા’’તિ એવમાદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૩૮) સણ્ઠાને. ‘‘તયો પત્તસ્સ વણ્ણા’’તિ એવમાદીસુ (પારા. ૬૦૨) પમાણે. ‘‘વણ્ણો ગન્ધો રસો ઓજા’’તિ એવમાદીસુ રૂપાયતને. સો ઇધ છવિયં દટ્ઠબ્બો. તેન અભિક્કન્તવણ્ણાતિ અભિરૂપછવિઇટ્ઠવણ્ણા, મનાપવણ્ણાતિ વુત્તં હોતિ. દેવતા હિ મનુસ્સલોકં આગચ્છમાના પકતિવણ્ણં પકતિઇદ્ધિં પજહિત્વા ઓળારિકં અત્તભાવં કત્વા અતિરેકવણ્ણં અતિરેકઇદ્ધિં માપેત્વા નટસમજ્જાદીનિ ગચ્છન્તા મનુસ્સા વિય અભિસઙ્ખતેન કાયેન આગચ્છન્તિ. અયમ્પિ દેવપુત્તો તથેવ આગતો. તેન વુત્તં ‘‘અભિક્કન્તવણ્ણા’’તિ.
કેવલકપ્પન્તિ એત્થ કેવલસદ્દો અનવસેસ-યેભૂય્ય-અબ્યામિસ્સાનતિરેકદળ્હત્થ-વિસંયોગાદિઅનેકત્થો. તથા હિસ્સ, ‘‘કેવલપરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ (પારા. ૧) એવમાદીસુ અનવસેસત્તમત્થો. ‘‘કેવલકપ્પા ચ અઙ્ગમગધા પહૂતં ખાદનીયં ભોજનીયં આદાય ઉપસઙ્કમિસ્સન્તી’’તિ એવમાદીસુ યેભુય્યતા. ‘‘કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતી’’તિ (વિભ. ૨૨૫) એવમાદીસુ અબ્યામિસ્સતા. ‘‘કેવલં સદ્ધામત્તકં નૂન અયમાયસ્મા’’તિ (મહાવ. ૨૪૪) એવમાદીસુ અનતિરેકતા. ‘‘આયસ્મતો અનુરુદ્ધસ્સ બાહિયો નામ સદ્ધિવિહારિકો કેવલકપ્પં સઙ્ઘભેદાય ઠિતો’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૪૩) એવમાદીસુ દળ્હત્થતા ¶ . ‘‘કેવલી વુસિતવા ઉત્તમપુરિસોતિ વુચ્ચતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૫૭) એવમાદીસુ વિસંયોગો. ઇધ પનસ્સ અનવસેસત્તમત્થોતિ અધિપ્પેતો.
કપ્પસદ્દો પનાયં અભિસદ્દહન-વોહાર-કાલ-પઞ્ઞત્તિ- ¶ છેદન-વિકપ્પ-લેસ-સમન્તભાવાદિ-અનેકત્થો. તથા હિસ્સ, ‘‘ઓકપ્પનિયમેતં ભોતો ¶ ગોતમસ્સ, યથા તં અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સા’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૮૭) એવમાદીસુ અભિસદ્દહનમત્થો. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચહિ સમણકપ્પેહિ ફલં પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૫૦) એવમાદીસુ વોહારો. ‘‘યેન સુદં નિચ્ચકપ્પં વિહરામી’’તિ એવમાદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૮૭) કાલો. ‘‘ઇચ્ચાયસ્મા કપ્પો’’તિ (સં. નિ. ૩.૧૨૪) એવમાદીસુ પઞ્ઞત્તિ. ‘‘અલઙ્કતા કપ્પિતકેસમસ્સૂ’’તિ (સં. નિ. ૪.૩૬૫) એવમાદીસુ છેદનં. ‘‘કપ્પતિ દ્વઙ્ગુલકપ્પો’’તિ (ચૂળવ. ૪૪૬) એવમાદીસુ વિકપ્પો. ‘‘અત્થિ કપ્પો નિપજ્જિતુ’’ન્તિ (અ. નિ. ૮.૮૦) એવમાદીસુ લેસો. ‘‘કેવલકપ્પં વેળુવનં ઓભાસેત્વા’’તિ (સં. નિ. ૧.૯૪) એવમાદીસુ સમન્તભાવો. ઇધ પનસ્સ સમન્તભાવો અત્થો અધિપ્પેતો. તસ્મા કેવલકપ્પં અન્ધવનન્તિ એત્થ અનવસેસં સમન્તતો અન્ધવનન્તિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.
ઓભાસેત્વાતિ વત્થાલઙ્કારસરીરસમુટ્ઠિતાય આભાય ફરિત્વા, ચન્દિમા વિય ચ સૂરિયો વિય ચ એકોભાસં એકપજ્જોતં કરિત્વાતિ અત્થો. એકમન્તં અટ્ઠાસીતિ એકસ્મિં અન્તે, એકસ્મિં ઓકાસે અટ્ઠાસિ. એતદવોચાતિ એતં ‘‘ભિક્ખુ ભિક્ખૂ’’તિઆદિવચનમવોચ. કસ્મા પનાયં અવન્દિત્વા સમણવોહારેનેવ કથેતીતિ? સમણસઞ્ઞાસમુદાચારેનેવ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘અયં અન્તરા કામાવચરે વસિ. અહં પન અસ્મિ તતો કાલતો પટ્ઠાય બ્રહ્મચારી’’તિ સમણસઞ્ઞાવસ્સ સમુદાચરતિ, તસ્મા અવન્દિત્વા સમણવોહારેનેવ કથેતિ. પુબ્બસહાયો કિરેસો દેવપુત્તો થેરસ્સ. કુતો પટ્ઠાયાતિ? કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલતો પટ્ઠાય. યો હિ પુબ્બયોગે આગતેસુ પઞ્ચસુ સહાયેસુ અનુથેરો ચતુત્થદિવસે અનાગામી અહોસીતિ વુત્તો, અયં સો. તદા કિર તેસુ સઙ્ઘત્થેરસ્સ અરહત્તેનેવ સદ્ધિં અભિઞ્ઞા આગમિંસુ. સો, ‘‘મય્હં કિચ્ચં મત્થકં પત્ત’’ન્તિ વેહાસં ઉપ્પતિત્વા અનોતત્તદહે મુખં ધોવિત્વા ઉત્તરકુરુતો પિણ્ડપાતં આદાય આગન્ત્વા, ‘‘ઇમં, આવુસો, પિણ્ડપાતં ભુઞ્જિત્વા અપ્પમત્તા સમણધમ્મં કરોથા’’તિ આહ. ઇતરે આહંસુ – ‘‘ન, આવુસો, અમ્હાકં એવં કતિકા અત્થિ – ‘યો પઠમં ¶ વિસેસં નિબ્બત્તેત્વા પિણ્ડપાતં આહરતિ, તેનાભતં ભુઞ્જિત્વા સેસેહિ ¶ સમણધમ્મો કાતબ્બો’તિ. તુમ્હે અત્તનો ¶ ઉપનિસ્સયેન કિચ્ચં મત્થકં પાપયિત્થ. મયમ્પિ સચે નો ઉપનિસ્સયો ભવિસ્સતિ, કિચ્ચં મત્થકં પાપેસ્સામ. પપઞ્ચો એસ અમ્હાકં, ગચ્છથ તુમ્હે’’તિ. સો યથાફાસુકં ગન્ત્વા આયુપરિયોસાને પરિનિબ્બાયિ.
પુનદિવસે અનુથેરો અનાગામિફલં સચ્છકાસિ, તસ્સ અભિઞ્ઞાયો આગમિંસુ. સોપિ તથેવ પિણ્ડપાતં આહરિત્વા તેહિ પટિક્ખિત્તો યથાફાસુકં ગન્ત્વા આયુપરિયોસાને સુદ્ધાવાસે નિબ્બત્તિ. સો સુદ્ધાવાસે ઠત્વા તે સહાયે ઓલોકેન્તો, એકો તદાવ પરિનિબ્બુતો, એકો અધુના ભગવતો સન્તિકે અરિયભૂમિં પત્તો, એકો લાભસક્કારં નિસ્સાય, ‘‘અહં અરહા’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા સુપ્પારકપટ્ટને વસતીતિ દિસ્વા તં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ન ત્વં અરહા, ન અરહત્તમગ્ગં પટિપન્નો, ગચ્છ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુણાહી’’તિ ઉય્યોજેસિ. સોપિ અન્તરઘરે ભગવન્તં ઓવાદં યાચિત્વા, ‘‘તસ્મા તિહ તે બાહિય એવં સિક્ખિતબ્બં દિટ્ઠે દિટ્ઠમત્તં હોતૂ’’તિ (ઉદા. ૧૦) ભગવતા સંખિત્તેન ઓવદિતો અરિયભૂમિં સમ્પાપુણિ.
તતો અઞ્ઞો એકો અત્થિ, સો કુહિન્તિ ઓલોકેન્તો અન્ધવને સેક્ખપટિપદં પૂરયમાનો વિહરતીતિ દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘સહાયકસ્સ સન્તિકે ગમિસ્સામીતિ, ગચ્છન્તેન પન તુચ્છહત્થેન અગન્ત્વા કિઞ્ચિ પણ્ણાકારં ગહેત્વા ગન્તું વટ્ટતિ, સહાયો ખો પન મે નિરામિસો પબ્બતમત્થકે વસન્તો મયા આકાસે ઠત્વા દિન્નં પિણ્ડપાતમ્પિ અપરિભુઞ્જિત્વા સમણધમ્મં અકાસિ, ઇદાનિ આમિસપણ્ણાકારં કિં ગણ્હિસ્સતિ? ધમ્મપણ્ણાકારં ગહેત્વા ગમિસ્સામી’’તિ બ્રહ્મલોકે ઠિતોવ રતનાવળિં ગન્થેન્તો વિય પન્નરસ પઞ્હે વિભજિત્વા તં ધમ્મપણ્ણાકારં આદાય આગન્ત્વા સહાયસ્સ અવિદૂરે ઠત્વા અત્તનો સમણસઞ્ઞાસમુદાચારવસેન તં અનભિવાદેત્વાવ, ‘‘ભિક્ખુ ભિક્ખૂ’’તિ આલપિત્વા અયં વમ્મિકોતિઆદિમાહ. તત્થ તુરિતાલપનવસેન ભિક્ખુ ભિક્ખૂતિ આમેડિતં વેદિતબ્બં. યથા વા એકનેવ તિલકેન નલાટં ન સોભતિ, તં પરિવારેત્વા અઞ્ઞેસુપિ દિન્નેસુ ફુલ્લિતમણ્ડિતં વિય સોભતિ, એવં એકેનેવ પદેન વચનં ન સોભતિ ¶ , પરિવારિકપદેન સદ્ધિં ¶ ફુલ્લિતમણ્ડિતં વિય સોભતીતિ તં પરિવારિકપદવસેન વચનં ફુલ્લિતમણ્ડિતં વિય કરોન્તોપિ એવમાહ.
અયં ¶ વમ્મિકોતિ પુરતો ઠિતો વમ્મિકો નામ નત્થિ, દેસનાવસેન પન પુરતો ઠિતં દસ્સેન્તો વિય અયન્તિ આહ. લઙ્ગિન્તિ સત્થં આદાય ખણન્તો પલિઘં અદ્દસ. ઉક્ખિપ લઙ્ગિં અભિક્ખણ સુમેધાતિ તાત, પણ્ડિત, લઙ્ગી નામ રત્તિં ધૂમાયતિ દિવા પજ્જલતિ. ઉક્ખિપેત પરં પરતો ખણાતિ. એવં સબ્બપદેસુ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઉદ્ધુમાયિકન્તિ મણ્ડૂકં. ચઙ્કવારન્તિ ખારપરિસ્સાવનં. કુમ્મન્તિ કચ્છપં. અસિસૂનન્તિ મંસચ્છેદકં અસિઞ્ચેવ અધિકુટ્ટનઞ્ચ. મંસપેસિન્તિ નિસદપોતપ્પમાણં અલ્લમંસપિણ્ડં. નાગન્તિ સુમનપુપ્ફકલાપસદિસં મહાફણં તિવિધસોવત્થિકપરિક્ખિત્તં અહિનાગં અદ્દસ. મા નાગં ઘટ્ટેસીતિ દણ્ડકકોટિયા વા વલ્લિકોટિયા વા પંસુચુણ્ણં વા પન ખિપમાનો મા નાગં ઘટ્ટયિ. નમો કરોહિ નાગસ્સાતિ ઉપરિવાતતો અપગમ્મ સુદ્ધવત્થં નિવાસેત્વા નાગસ્સ નમક્કારં કરોહિ. નાગેન અધિસયિતં ધનં નામ યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા ખાદતો ન ખીયતિ, નાગો તે અધિસયિતં ધનં દસ્સતિ, તસ્મા નમો કરોહિ નાગસ્સાતિ. ઇતો વા પન સુત્વાતિ યથા દુક્ખક્ખન્ધે ઇતોતિ સાસને નિસ્સકં, ન તથા ઇધ. ઇધ પન દેવપુત્તે નિસ્સક્કં, તસ્મા ઇતો વા પનાતિ મમ વા પન સન્તિકા સુત્વાતિ અયમેત્થ અત્થો.
૨૫૧. ચાતુમ્મહાભૂતિકસ્સાતિ ચતુમહાભૂતમયસ્સ. કાયસ્સેતં અધિવચનન્તિ સરીરસ્સ નામં. યથેવ હિ બાહિરકો વમ્મિકો, વમતીતિ વન્તકોતિ વન્તુસ્સયોતિ વન્તસિનેહસમ્બન્ધોતિ ચતૂહિ કારણેહિ વમ્મિકોતિ વુચ્ચતિ. સો હિ અહિમઙ્ગુસઉન્દૂરઘરગોળિકાદયો નાનપ્પકારે પાણકે વમતીતિ વમ્મિકો. ઉપચિકાહિ વન્તકોતિ વમ્મિકો. ઉપચિકાહિ વમિત્વા મુખતુણ્ડકેન ઉક્ખિત્તપંસુચુણ્ણેન કટિપ્પમાણેનપિ પોરિસપ્પમાણેનપિ ઉસ્સિતોતિ વમ્મિકો. ઉપચિકાહિ ¶ વન્તખેળસિનેહેન આબદ્ધતાય સત્તસત્તાહં દેવે વસ્સન્તેપિ ન વિપ્પકિરિયતિ, નિદાઘેપિ તતો પંસુમુટ્ઠિં ગહેત્વા તસ્મિં મુટ્ઠિના પીળિયમાને સિનેહો નિક્ખમતિ, એવં વન્તસિનેહેન સમ્બદ્ધોતિ વમ્મિકો. એવમયં કાયોપિ, ‘‘અક્ખિમ્હા ¶ અક્ખિગૂથકો’’તિઆદિના નયેન નાનપ્પકારકં અસુચિકલિમલં વમતીતિ વમ્મિકો. બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધખીણાસવા ઇમસ્મિં અત્તભાવે નિકન્તિપરિયાદાનેન અત્તભાવં છડ્ડેત્વા ગતાતિ અરિયેહિ વન્તકોતિપિ વમ્મિકો. યેહિ ચાયં તીહિ અટ્ઠિસતેહિ ઉસ્સિતો ન્હારુસમ્બદ્ધો મંસાવલેપનો અલ્લચમ્મપરિયોનદ્ધો છવિરઞ્જિતો સત્તે વઞ્ચેતિ, તં સબ્બં અરિયેહિ વન્તમેવાતિ વન્તુસ્સયોતિપિ વમ્મિકો. ‘‘તણ્હા જનેતિ પુરિસં, ચિત્તમસ્સ વિધાવતી’’તિ (સં. નિ. ૧.૫૫) એવં તણ્હાય જનિતત્તા ¶ અરિયેહિ વન્તેનેવ તણ્હાસિનેહેન સમ્બદ્ધો અયન્તિ વન્તસિનેહેન સમ્બદ્ધોતિપિ વમ્મિકો. યથા ચ વમ્મિકસ્સ અન્તો નાનપ્પકારા પાણકા તત્થેવ જાયન્તિ, ઉચ્ચારપસ્સાવં કરોન્તિ, ગિલાના સયન્તિ, મતા પતન્તિ. ઇતિ સો તેસં સૂતિઘરં વચ્ચકુટિ ગિલાનસાલા સુસાનઞ્ચ હોતિ. એવં ખત્તિયમહાસાલાદીનમ્પિ કાયો અયં ગોપિતરક્ખિતો મણ્ડિતપ્પસાધિતો મહાનુભાવાનં કાયોતિ અચિન્તેત્વા છવિનિસ્સિતા પાણા ચમ્મનિસ્સિતા પાણા મંસનિસ્સિતા પાણા ન્હારુનિસ્સિતા પાણા અટ્ઠિનિસ્સિતા પાણા અટ્ઠિમિઞ્જનિસ્સિતા પાણાતિ એવં કુલગણનાય અસીતિમત્તાનિ કિમિકુલસહસ્સાનિ અન્તોકાયસ્મિંયેવ જાયન્તિ, ઉચ્ચારપસ્સાવં કરોન્તિ, ગેલઞ્ઞેન આતુરિતાનિ સયન્તિ, મતાનિ પતન્તિ, ઇતિ અયમ્પિ તેસં પાણાનં સૂતિઘરં વચ્ચકુટિ ગિલાનસાલા સુસાનઞ્ચ હોતીતિ ‘‘વમ્મિકો’’ ત્વેવ સઙ્ખં ગતો. તેનાહ ભગવા – ‘‘વમ્મિકોતિ ખો, ભિક્ખુ, ઇમસ્સ ચાતુમહાભૂતિકસ્સ કાયસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ.
માતાપેત્તિકસમ્ભવસ્સાતિ માતિતો ચ પિતિતો ચ નિબ્બત્તેન માતાપેત્તિકેન સુક્કસોણિતેન સમ્ભૂતસ્સ. ઓદનકુમ્માસૂપચયસ્સાતિ ઓદનેન ચેવ કુમ્માસેન ચ ઉપચિતસ્સ વડ્ઢિતસ્સ. અનિચ્ચુચ્છાદનપરિમદ્દનભેદનવિદ્ધંસનધમ્મસ્સાતિ એત્થ અયં કાયો હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચધમ્મો. દુગ્ગન્ધવિઘાતત્થાય તનુવિલેપનેન ઉચ્છાદનધમ્મો. અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાબાધવિનોદનત્થાય ખુદ્દકસમ્બાહનેન પરિમદ્દનધમ્મો. દહરકાલે ¶ વા ઊરૂસુ સયાપેત્વા ગબ્ભવાસેન દુસ્સણ્ઠિતાનં તેસં તેસં અઙ્ગાનં સણ્ઠાનસમ્પાદનત્થં અઞ્છનપીળનાદિવસેન પરિમદ્દનધમ્મો. એવં પરિહરતોપિ ચ ભેદનવિદ્ધંસનધમ્મો ભિજ્જતિ ચેવ વિકિરતિ ચ, એવં સભાવોતિ અત્થો. તત્થ ¶ માતાપેત્તિકસમ્ભવઓદનકુમ્માસૂપચયઉચ્છાદનપરિમદ્દનપદેહિ સમુદયો કથિતો, અનિચ્ચભેદવિદ્ધંસનપદેહિ અત્થઙ્ગમો. એવં સત્તહિપિ પદેહિ ચાતુમહાભૂતિકસ્સ કાયસ્સ ઉચ્ચાવચભાવો વડ્ઢિપરિહાનિ સમુદયત્થઙ્ગમો કથિતોતિ વેદિતબ્બો.
દિવા કમ્મન્તેતિ દિવા કત્તબ્બકમ્મન્તે. ધૂમાયનાતિ એત્થ અયં ધૂમસદ્દો કોધે તણ્હાય વિતક્કે પઞ્ચસુ કામગુણેસુ ધમ્મદેસનાય પકતિધૂમેતિ ઇમેસુ અત્થેસુ વત્તતિ. ‘‘કોધો ધૂમો ભસ્મનિમોસવજ્જ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૧૬૫) એત્થ હિ કોધે વત્તતિ. ‘‘ઇચ્છાધૂમાયિતા સત્તા’’તિ ¶ એત્થ તણ્હાય. ‘‘તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ ભગવતો અવિદૂરે ધૂમાયન્તો નિસિન્નો હોતી’’તિ એત્થ વિતક્કે.
‘‘પઙ્કો ચ કામા પલિપો ચ કામા,
ભયઞ્ચ મેતં તિમૂલં પવુત્તં;
રજો ચ ધૂમો ચ મયા પકાસિતા;
હિત્વા તુવં પબ્બજ બ્રહ્મદત્તા’’તિ. (જા. ૧.૬.૧૪) –
એત્થ પઞ્ચકામગુણેસુ. ‘‘ધૂમં કત્તા હોતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૪૯) એત્થ ધમ્મદેસનાય. ‘‘ધજો રથસ્સ પઞ્ઞાણં, ધૂમો પઞ્ઞાણમગ્ગિનો’’તિ (સં. નિ. ૧.૭૨) એત્થ પકતિધૂમે. ઇધ પનાયં વિતક્કે અધિપ્પેતો. તેનાહ ‘‘અયં રત્તિં ધૂમાયના’’તિ.
તથાગતસ્સેતં અધિવચનન્તિ તથાગતો હિ સત્તન્નં ધમ્માનં બાહિતત્તા બ્રાહ્મણો નામ. યથાહ – ‘‘સત્તન્નં ખો, ભિક્ખુ, ધમ્માનં બાહિતત્તા બ્રાહ્મણો. કતમેસં સત્તન્નં? રાગો બાહિતો હોતિ, દોસો… મોહો… માનો… સક્કાયદિટ્ઠિ… વિચિકિચ્છા… સીલબ્બતપરામાસો બાહિતો હોતિ. ઇમેસં ભિક્ખુ સત્તન્નં ધમ્માનં બાહિતત્તા બ્રાહ્મણો’’તિ (ચૂળનિ. મેત્તગૂમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૨૮). સુમેધોતિ સુન્દરપઞ્ઞો. સેક્ખસ્સાતિ એત્થ સિક્ખતીતિ ¶ સેક્ખો. યથાહ – ‘‘સિક્ખતીતિ ખો, ભિક્ખુ, તસ્મા સેક્ખોતિ વુચ્ચતિ. કિઞ્ચ સિક્ખતિ? અધિસીલમ્પિ સિક્ખતિ, અધિચિત્તમ્પિ સિક્ખતિ, અધિપઞ્ઞમ્પિ સિક્ખતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૮૬).
પઞ્ઞાય ¶ અધિવચનન્તિ લોકિયલોકુત્તરાય પઞ્ઞાય એતં અધિવચનં, ન આવુધસત્થસ્સ. વીરિયારમ્ભસ્સાતિ કાયિકચેતસિકવીરિયસ્સ. તં પઞ્ઞાગતિકમેવ હોતિ. લોકિયાય પઞ્ઞાય લોકિયં, લોકુત્તરાય પઞ્ઞાય લોકુત્તરં. એત્થ પનાયં અત્થદીપના –
એકો કિર જાનપદો બ્રાહ્મણો પાતોવ માણવકેહિ સદ્ધિં ગામતો નિક્ખમ્મ દિવસં અરઞ્ઞે મન્તે વાચેત્વા સાયં ગામં આગચ્છતિ. અન્તરામગ્ગે ચ એકો વમ્મિકો અત્થિ. સો રત્તિં ¶ ધૂમાયતિ, દિવા પજ્જલતિ. બ્રાહ્મણો અન્તેવાસિં સુમેધં માણવં આહ – ‘‘તાત, અયં વમ્મિકો રત્તિં ધૂમાયતિ, દિવા પજ્જલતિ, વિકારમસ્સ પસ્સિસ્સામ, ભિન્દિત્વા નં ચત્તારો કોટ્ઠાસે કત્વા ખિપાહી’’તિ. સો સાધૂતિ કુદાલં ગહેત્વા સમેહિ પાદેહિ પથવિયં પતિટ્ઠાય તથા અકાસિ. તત્ર આચરિયબ્રાહ્મણો વિય ભગવા. સુમેધમાણવકો વિય સેક્ખો ભિક્ખુ. વમ્મિકો વિય કાયો. ‘‘તાત, અયં વમ્મિકો રત્તિં ધૂમાયતિ, દિવા પજ્જલતિ, વિકારમસ્સ પસ્સિસ્સામ, ભિન્દિત્વા નં ચત્તારો કોટ્ઠાસે કત્વા ખિપાહી’’તિ બ્રાહ્મણેન વુત્તકાલો વિય, ‘‘ભિક્ખુ ચાતુમહાભૂતિકં કાયં ચત્તારો કોટ્ઠાસે કત્વા પરિગ્ગણ્હાહી’’તિ ભગવતા વુત્તકાલો. તસ્સ સાધૂતિ કુદાલં ગહેત્વા તથાકરણં વિય સેક્ખસ્સ ભિક્ખુનો, ‘‘યો વીસતિયા કોટ્ઠાસેસુ થદ્ધભાવો, અયં પથવીધાતુ. યો દ્વાદસસુ કોટ્ઠાસેસુ આબન્ધનભાવો, અયં આપોધાતુ. યો ચતૂસુ કોટ્ઠાસેસુ પરિપાચનભાવો, અયં તેજોધાતુ. યો છસુ કોટ્ઠાસેસુ વિત્થમ્ભનભાવો, અયં વાયોધાતૂ’’તિ એવં ચતુધાતુવવત્થાનવસેન કાયપરિગ્ગહો વેદિતબ્બો.
લઙ્ગીતિ ખો, ભિક્ખૂતિ કસ્મા ભગવા અવિજ્જં લઙ્ગીતિ કત્વા દસ્સેસીતિ? યથા હિ નગરસ્સ દ્વારં પિધાય પલિઘે યોજિતે મહાજનસ્સ ગમનં પચ્છિજ્જતિ, યે નગરસ્સ અન્તો, તે અન્તોયેવ હોન્તિ. યે બહિ, તે બહિયેવ. એવમેવ યસ્સ ઞાણમુખે અવિજ્જાલઙ્ગી પતતિ, તસ્સ નિબ્બાનસમ્પાપકં ઞાણગમનં પચ્છિજ્જતિ, તસ્મા અવિજ્જં લઙ્ગીતિ ¶ કત્વા દસ્સેસિ. પજહ અવિજ્જન્તિ એત્થ કમ્મટ્ઠાનઉગ્ગહપરિપુચ્છાવસેન અવિજ્જાપહાનં કથિતં.
ઉદ્ધુમાયિકાતિ ¶ ખો, ભિક્ખૂતિ એત્થ ઉદ્ધુમાયિકમણ્ડૂકો નામ નો મહન્તો, નખપિટ્ઠિપ્પમાણો હોતિ, પુરાણપણ્ણન્તરે વા ગચ્છન્તરે વા વલ્લિઅન્તરે વા વસતિ. સો દણ્ડકોટિયા વા વલ્લિકોટિયા વા પંસુચુણ્ણકેન વા ઘટ્ટિતો આયમિત્વા મહન્તો પરિમણ્ડલો બેલુવપક્કપ્પમાણો હુત્વા ચત્તારો પાદે આકાસગતે કત્વા પચ્છિન્નગમનો હુત્વા અમિત્તવસં યાતિ, કાકકુલલાદિભત્તમેવ હોતિ. એવમેવ અયં કોધો પઠમં ઉપ્પજ્જન્તો ચિત્તાવિલમત્તકોવ હોતિ. તસ્મિં ખણે અનિગ્ગહિતો વડ્ઢિત્વા મુખવિકુલનં પાપેતિ. તદા અનિગ્ગહિતો હનુસઞ્ચોપનં પાપેતિ. તદા અનિગ્ગહિતો ફરુસવાચાનિચ્છારણં પાપેતિ. તદા અનિગ્ગહિતો દિસાવિલોકનં પાપેતિ. તદા અનિગ્ગહિતો આકડ્ઢનપરિકડ્ઢનં પાપેતિ. તદા અનિગ્ગહિતો પાણિના લેડ્ડુદણ્ડસત્થપરામસનં પાપેતિ. તદા અનિગ્ગહિતો દણ્ડસત્થાભિનિપાતં પાપેતિ ¶ . તદા અનિગ્ગહિતો પરઘાતનમ્પિ અત્તઘાતનમ્પિ પાપેતિ. વુત્તમ્પિ હેતં – ‘‘યતો અયં કોધો પરં ઘાતેત્વા અત્તાનં ઘાતેતિ, એત્તાવતાયં કોધો પરમુસ્સદગતો હોતિ પરમવેપુલ્લપ્પત્તો’’તિ. તત્થ યથા ઉદ્ધુમાયિકાય ચતૂસુ પાદેસુ આકાસગતેસુ ગમનં પચ્છિજ્જતિ, ઉદ્ધુમાયિકા અમિત્તવસં ગન્ત્વા કાકાદિભત્તં હોતિ, એવમેવ કોધસમઙ્ગીપુગ્ગલો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વડ્ઢેતું ન સક્કોતિ, અમિત્તવસં યાતિ, સબ્બેસં મારાનં યથાકામકરણીયો હોતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘ઉદ્ધુમાયિકાતિ ખો, ભિક્ખુ, કોધૂપાયાસસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ. તત્થ બલવપ્પત્તો કોધોવ કોધૂપાયાસો. પજહ કોધૂપાયાસન્તિ એત્થ પટિસઙ્ખાનપ્પહાનં કથિતં.
દ્વિધાપથોતિ એત્થ, યથા પુરિસો સધનો સભોગો કન્તારદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નો દ્વેધાપથં પત્વા, ‘‘ઇમિના નુ ખો ગન્તબ્બં, ઇમિના ગન્તબ્બ’’ન્તિ નિચ્છેતું અસક્કોન્તો તત્થેવ તિટ્ઠતિ, અથ નં ચોરા ઉટ્ઠહિત્વા અનયબ્યસનં પાપેન્તિ, એવમેવ ખો મૂલકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા નિસિન્નો ભિક્ખુ બુદ્ધાદીસુ કઙ્ખાય ઉપ્પન્નાય કમ્મટ્ઠાનં ¶ વડ્ઢેતું ન સક્કોતિ, અથ નં કિલેસમારાદયો સબ્બે મારા અનયબ્યસનં પાપેન્તિ, ઇતિ વિચિકિચ્છા દ્વેધાપથસમા હોતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘દ્વિધાપથોતિ ખો, ભિક્ખુ, વિચિકિચ્છાયેતં ¶ અધિવચન’’ન્તિ. પજહ વિચિકિચ્છન્તિ એત્થ કમ્મટ્ઠાનઉગ્ગહપરિપુચ્છાવસેન વિચિકિચ્છાપહાનં કથિતં.
ચઙ્ગવારન્તિ એત્થ, યથા રજકેહિ ખારપરિસ્સાવનમ્હિ ઉદકે પક્ખિત્તે એકો ઉદકઘટો દ્વેપિ દસપિ વીસતિપિ ઘટસતમ્પિ પગ્ઘરતિયેવ, પસટમત્તમ્પિ ઉદકં ન તિટ્ઠતિ, એવમેવ નીવરણસમઙ્ગિનો પુગ્ગલસ્સ અબ્ભન્તરે કુસલધમ્મો ન તિટ્ઠતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘ચઙ્ગવારન્તિ ખો, ભિક્ખુ, પઞ્ચન્નેતં નીવરણાનં અધિવચન’’ન્તિ. પજહ પઞ્ચનીવરણેતિ એત્થ વિક્ખમ્ભનતદઙ્ગવસેન નીવરણપ્પહાનં કથિતં.
કુમ્મોતિ એત્થ, યથા કચ્છપસ્સ ચત્તારો પાદા સીસન્તિ પઞ્ચેવ અઙ્ગાનિ હોન્તિ, એવમેવ સબ્બેપિ સઙ્ખતા ધમ્મા ગય્હમાના પઞ્ચેવ ખન્ધા ભવન્તિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘કુમ્મોતિ ખો, ભિક્ખુ, પઞ્ચન્નેતં ઉપાદાનક્ખન્ધાનં અધિવચન’’ન્તિ. પજહ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધેતિ એત્થ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ છન્દરાગપ્પહાનં કથિતં.
અસિસૂનાતિ ¶ એત્થ, યથા સૂનાય ઉપરિ મંસં ઠપેત્વા અસિના કોટ્ટેન્તિ, એવમિમે સત્તા વત્થુકામત્થાય કિલેસકામેહિ ઘાતયમાના વત્થુકામાનં ઉપરિ કત્વા કિલેસકામેહિ કન્તિતા કોટ્ટિતા ચ હોન્તિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘અસિસૂનાતિ ખો, ભિક્ખુ, પઞ્ચન્નેતં કામગુણાનં અધિવચન’’ન્તિ. પજહ પઞ્ચ કામગુણેતિ એત્થ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ છન્દરાગપ્પહાનં કથિતં.
મંસપેસીતિ ખો, ભિક્ખૂતિ એત્થ અયં મંસપેસિ નામ બહુજનપત્થિતા ખત્તિયાદયો મનુસ્સાપિ નં પત્થેન્તિ કાકાદયો તિરચ્છાનાપિ. ઇમે હિ સત્તા અવિજ્જાય સમ્મત્તા નન્દિરાગં ઉપગમ્મ વટ્ટં વડ્ઢેન્તિ. યથા વા મંસપેસિ ઠપિતઠપિતટ્ઠાને લગ્ગતિ, એવમિમે સત્તા નન્દિરાગબદ્ધા વટ્ટે લગ્ગન્તિ, દુક્ખં પત્વાપિ ન ઉક્કણ્ઠન્તિ ¶ , ઇતિ નન્દિરાગો મંસપેસિસદિસો હોતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘મંસપેસીતિ ખો, ભિક્ખુ, નન્દિરાગસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ. પજહ નન્દીરાગન્તિ એત્થ ચતુત્થમગ્ગેન નન્દીરાગપ્પહાનં કથિતં.
નાગોતિ ખો, ભિક્ખુ, ખીણાસવસ્સેતં ભિક્ખુનો અધિવચનન્તિ એત્થ યેનત્થેન ખીણાસવો નાગોતિ વુચ્ચતિ, સો અનઙ્ગણસુત્તે (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૬૩) પકાસિતો એવ. નમો કરોહિ નાગસ્સાતિ ખીણાસવસ્સ બુદ્ધનાગસ્સ, ‘‘બુદ્ધો ¶ સો ભગવા બોધાય ધમ્મં દેસેતિ, દન્તો સો ભગવા દમથાય ધમ્મં દેસેતિ, સન્તો સો ભગવા સમથાય ધમ્મં દેસેતિ, તિણ્ણો સો ભગવા તરણાય ધમ્મં દેસેતિ, પરિનિબ્બુતો સો ભગવા પરિનિબ્બાનાય ધમ્મં દેસેતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૬૧) એવં નમક્કારં કરોહીતિ અયમેત્થ અત્થો. ઇતિ ઇદં સુત્તં થેરસ્સ કમ્મટ્ઠાનં અહોસિ. થેરોપિ ઇદમેવ સુત્તં કમ્મટ્ઠાનં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પત્તો. અયમેતસ્સ અત્થોતિ અયં એતસ્સ પઞ્હસ્સ અત્થો. ઇતિ ભગવા રતનરાસિમ્હિ મણિકૂટં ગણ્હન્તો વિય યથાનુસન્ધિનાવ દેસનં નિટ્ઠપેસીતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
વમ્મિકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪. રથવિનીતસુત્તવણ્ણના
૨૫૨. એવં ¶ મે સુતન્તિ રથવિનીતસુત્તં. તત્થ રાજગહેતિ એવંનામકે નગરે, તઞ્હિ મન્ધાતુમહાગોવિન્દાદીહિ પરિગ્ગહિતત્તા રાજગહન્તિ વુચ્ચતિ. અઞ્ઞેપેત્થ પકારે વણ્ણયન્તિ. કિં તેહિ? નામમેતં તસ્સ નગરસ્સ. તં પનેતં બુદ્ધકાલે ચ ચક્કવત્તિકાલે ચ નગરં હોતિ, સેસકાલે સુઞ્ઞં હોતિ યક્ખપરિગ્ગહિતં, તેસં વસન્તવનં હુત્વા તિટ્ઠતિ. વેળુવને કલન્દકનિવાપેતિ વેળુવનન્તિ તસ્સ ઉય્યાનસ્સ નામં, તં કિર વેળૂહિ પરિક્ખિત્તં અહોસિ અટ્ઠારસહત્થેન ચ પાકારેન, ગોપુરટ્ટાલકયુત્તં નીલોભાસં મનોરમં, તેન વેળુવનન્તિ વુચ્ચતિ. કલન્દકાનઞ્ચેત્થ નિવાપં અદંસુ, તેન કલન્દકનિવાપોતિ વુચ્ચતિ.
પુબ્બે કિર અઞ્ઞતરો રાજા તત્થ ઉય્યાનકીળનત્થં આગતો ¶ સુરામદેન મત્તો દિવાસેય્યં ઉપગતો સુપિ. પરિજનોપિસ્સ, ‘‘સુત્તો રાજા’’તિ પુપ્ફફલાદીહિ પલોભિયમાનો ઇતો ચિતો ચ પક્કામિ, અથ સુરાગન્ધેન અઞ્ઞતરસ્મા સુસિરરુક્ખા કણ્હસપ્પો નિક્ખમિત્વા રઞ્ઞાભિમુખો આગચ્છતિ. તં દિસ્વા રુક્ખદેવતા, ‘‘રઞ્ઞો જીવિતં દમ્મી’’તિ કાળકવેસેન આગન્ત્વા કણ્ણમૂલે સદ્દમકાસિ. રાજા પટિબુજ્ઝિ, કણ્હસપ્પો ¶ નિવત્તો. સો તં દિસ્વા, ‘‘ઇમાય મમ જીવિતં દિન્ન’’ન્તિ કાળકાનં તત્થ નિવાપં પટ્ઠપેસિ, અભયઘોસનઞ્ચ ઘોસાપેસિ. તસ્મા તં તતો પભુતિ કલન્દકનિવાપન્તિ સઙ્ખ્યં ગતં. કલન્દકાતિ કાળકાનં નામં.
જાતિભૂમિકાતિ જાતિભૂમિવાસિનો. તત્થ જાતિભૂમીતિ જાતટ્ઠાનં. તં ખો પનેતં નેવ કોસલમહારાજાદીનં ન ચઙ્કીબ્રાહમણાદીનં ન સક્કસુયામસન્તુસિતાદીનં ન અસીતિમહાસાવકાદીનં ન અઞ્ઞેસં સત્તાનં જાતટ્ઠાનં ‘‘જાતિભૂમી’’તિ વુચ્ચતિ. યસ્સ પન જાતદિવસે દસસહસ્સિલોકધાતુ એકદ્ધજમાલાવિપ્પકિણ્ણકુસુમવાસચુણ્ણગન્ધસુગન્ધા સબ્બપાલિફુલ્લમિવ નન્દનવનં વિરોચમાના પદુમિનિપણ્ણે ઉદકબિન્દુ વિય અકમ્પિત્થ, જચ્ચન્ધાદીનઞ્ચ ¶ રૂપદસ્સનાદીનિ અનેકાનિ પાટિહારિયાનિ પવત્તિંસુ, તસ્સ સબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તસ્સ જાતટ્ઠાનસાકિયજનપદો કપિલવત્થાહારો, સા ‘‘જાતિભૂમી’’તિ વુચ્ચતિ.
ધમ્મગરુભાવવણ્ણના
વસ્સંવુટ્ઠાતિ તેમાસં વસ્સંવુટ્ઠા પવારિતપવારણા હુત્વા. ભગવા એતદવોચાતિ ‘‘કચ્ચિ, ભિક્ખવે, ખમનીય’’ન્તિઆદીહિ વચનેહિ આગન્તુકપટિસન્થારં કત્વા એતં, ‘‘કો નુ ખો, ભિક્ખવે’’તિઆદિવચનમવોચ. તે કિર ભિક્ખુ, – ‘‘કચ્ચિ, ભિક્ખવે, ખમનીયં કચ્ચિ યાપનીયં, કચ્ચિત્થ અપ્પકિલમથેન અદ્ધાનં આગતા, ન ચ પિણ્ડકેન કિલમિત્થ, કુતો ચ તુમ્હે, ભિક્ખવે, આગચ્છથા’’તિ પટિસન્થારવસેન પુચ્છિતા – ‘‘ભગવા સાકિયજનપદે કપિલવત્થાહારતો જાતિભૂમિતો આગચ્છામા’’તિ આહંસુ. અથ ભગવા નેવ સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ, ન સક્કોદનસ્સ, ન સુક્કોદનસ્સ, ન ધોતોદનસ્સ, ન અમિતોદનસ્સ, ન અમિત્તાય દેવિયા, ન મહાપજાપતિયા, ન સકલસ્સ સાકિયમણ્ડલસ્સ આરોગ્યં પુચ્છિ. અથ ખો અત્તના ચ દસકથાવત્થુલાભિં પરઞ્ચ તત્થ સમાદપેતારં ¶ પટિપત્તિસમ્પન્નં ભિક્ખું પુચ્છન્તો ઇદં – ‘‘કો નુ ખો, ભિક્ખવે’’તિઆદિવચનં અવોચ.
કસ્મા ¶ પન ભગવા સુદ્ધોદનાદીનં આરોગ્યં અપુચ્છિત્વા એવરૂપં ભિક્ખુમેવ પુચ્છતિ? પિયતાય. બુદ્ધાનઞ્હિ પટિપન્નકા ભિક્ખૂ ભિક્ખુનિયો ઉપાસકા ઉપાસિકાયો ચ પિયા હોન્તિ મનાપા. કિં કારણા? ધમ્મગરુતાય. ધમ્મગરુનો હિ તથાગતા, સો ચ નેસં ધમ્મગરુભાવો, ‘‘દુક્ખં ખો અગારવો વિહરતિ, અપ્પતિસ્સો’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૧) ઇમિના અજપાલનિગ્રોધમૂલે ઉપ્પન્નજ્ઝાસયેન વેદિતબ્બો. ધમ્મગરુતાયેવ હિ ભગવા મહાકસ્સપત્થેરસ્સ અભિનિક્ખમનદિવસે પચ્ચુગ્ગમનં કરોન્તો તિગાવુતં મગ્ગં અગમાસિ. અતિરેકતિયોજનસતં મગ્ગં ગન્ત્વા ગઙ્ગાતીરે ધમ્મં દેસેત્વા મહાકપ્પિનં સપરિસં અરહત્તે પતિટ્ઠપેસિ. એકસ્મિં પચ્છાભત્તે પઞ્ચચત્તાલીસયોજનં મગ્ગં ગન્ત્વા કુમ્ભકારસ્સ નિવેસને તિયામરત્તિં ધમ્મકથં કત્વા પુક્કુસાતિકુલપુત્તં અનાગામિફલે પતિટ્ઠપેસિ. વીસયોજનસતં ગન્ત્વા વનવાસિસામણેરસ્સ અનુગ્ગહં અકાસિ. સટ્ઠિયોજનમગ્ગં ગન્ત્વા ખદિરવનિયત્થેરસ્સ ધમ્મં દેસેસિ. અનુરુદ્ધત્થેરો પાચીનવંસદાયે નિસિન્નો મહાપુરિસવિતક્કં વિતક્કેતીતિ ઞત્વા તત્થ ¶ આકાસેન ગન્ત્વા થેરસ્સ પુરતો ઓરુય્હ સાધુકારમદાસિ. કોટિકણ્ણસોણત્થેરસ્સ એકગન્ધકુટિયં સેનાસનં પઞ્ઞપાપેત્વા પચ્ચૂસકાલે ધમ્મદેસનં અજ્ઝેસિત્વા સરભઞ્ઞપરિયોસાને સાધુકારમદાસિ. તિગાવુતં મગ્ગં ગન્ત્વા તિણ્ણં કુલપુત્તાનં વસનટ્ઠાને ગોસિઙ્ગસાલવને સામગ્ગિરસાનિસંસં કથેસિ. કસ્સપોપિ ભગવા – ‘‘અનાગામિફલે પતિટ્ઠિતો અરિયસાવકો અય’’ન્તિ વિસ્સાસં ઉપ્પાદેત્વા ઘટિકારસ્સ કુમ્ભકારસ્સ નિવેસનં ગન્ત્વા સહત્થા આમિસં ગહેત્વા પરિભુઞ્જિ.
અમ્હાકંયેવ ભગવા ઉપકટ્ઠાય વસ્સૂપનાયિકાય જેતવનતો ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ચારિકં નિક્ખમિ. કોસલમહારાજઅનાથપિણ્ડિકાદયો નિવત્તેતું નાસક્ખિંસુ. અનાથપિણ્ડિકો ઘરં આગન્ત્વા દોમનસ્સપ્પત્તો નિસીદિ. અથ નં પુણ્ણા નામ દાસી દોમનસ્સપ્પત્તોસિ સામીતિ આહ. ‘‘આમ જે, સત્થારં નિવત્તેતું નાસક્ખિં, અથ મે ઇમં ¶ તેમાસં ધમ્મં વા સોતું, યથાધિપ્પાયં વા દાનં દાતું ન લભિસ્સામી’’તિ ચિન્તા ઉપ્પન્નાતિ. અહમ્પિ સામિ સત્થારં નિવત્તેસ્સામીતિ. સચે નિવત્તેતું સક્કોસિ, ભુજિસ્સાયેવ ત્વન્તિ. સા ગન્ત્વા દસબલસ્સ પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા ‘‘નિવત્તથ ભગવા’’તિ આહ. પુણ્ણે ત્વં પરપટિબદ્ધજીવિકા કિં મે કરિસ્સસીતિ. ભગવા ¶ મય્હં દેય્યધમ્મો નત્થીતિ તુમ્હેપિ જાનાથ, તુમ્હાકં નિવત્તનપચ્ચયા પનાહં તીસુ સરણેસુ પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠહિસ્સામીતિ. ભગવા સાધુ સાધુ પુણ્ણેતિ સાધુકારં કત્વા નિવત્તેત્વા જેતવનમેવ પવિટ્ઠો. અયં કથા પાકટા અહોસિ. સેટ્ઠિ સુત્વા પુણ્ણાય કિર ભગવા નિવત્તિતોતિ તં ભુજિસ્સં કત્વા ધીતુટ્ઠાને ઠપેસિ. સા પબ્બજ્જં યાચિત્વા પબ્બજિ, પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં આરભિ. અથસ્સા સત્થા આરદ્ધવિપસ્સકભાવં ઞત્વા ઇમં ઓભાસગાથં વિસ્સજ્જેસિ –
‘‘પુણ્ણે પૂરેસિ સદ્ધમ્મં, ચન્દો પન્નરસો યથા;
પરિપુણ્ણાય પઞ્ઞાય, દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સસી’’તિ. (થેરીગા. ૩);
ગાથાપરિયોસાને અરહત્તં પત્વા અભિઞ્ઞાતા સાવિકા અહોસીતિ. એવં ધમ્મગરુનો તથાગતા.
નન્દકત્થેરે ¶ ઉપટ્ઠાનસાલાયં ધમ્મં દેસેન્તેપિ ભગવા અનહાતોવ ગન્ત્વા તિયામરત્તિં ઠિતકોવ ધમ્મકથં સુત્વા દેસનાપરિયોસાને સાધુકારમદાસિ. થેરો આગન્ત્વા વન્દિત્વા, ‘‘કાય વેલાય, ભન્તે, આગતત્થા’’તિ પુચ્છિ. તયા સુત્તન્તે આરદ્ધમત્તેતિ. દુક્કરં કરિત્થ, ભન્તે, બુદ્ધસુખુમાલા તુમ્હેતિ. સચે ત્વં, નન્દ, કપ્પં દેસેતું સક્કુણેય્યાસિ, કપ્પમત્તમ્પાહં ઠિતકોવ સુણેય્યન્તિ ભગવા અવોચ. એવં ધમ્મગરુનો તથાગતા. તેસં ધમ્મગરુતાય પટિપન્નકા પિયા હોન્તિ, તસ્મા પટિપન્નકે પુચ્છિ. પટિપન્નકો ચ નામ અત્તહિતાય પટિપન્નો નો પરહિતાય, પરહિતાય પટિપન્નો નો અત્તહિતાય, નો અત્તહિતાય ચ પટિપન્નો નો પરહિતાય ચ, અત્તહિતાય ચ પટિપન્નો પરહિતાય ચાતિ ચતુબ્બિધો હોતિ.
તત્થ યો સયં દસન્નં કથાવત્થૂનં લાભી હોતિ, પરં તત્થ ન ઓવદતિ ન અનુસાસતિ આયસ્મા બાકુલો ¶ વિય. અયં અત્તહિતાય પટિપન્નો નામ નો પરહિતાય પટિપન્નો, એવરૂપં ભિક્ખું ભગવા ન પુચ્છતિ. કસ્મા? ન મય્હં સાસનસ્સ વડ્ઢિપક્ખે ઠિતોતિ.
યો પન દસન્નં કથાવત્થૂનં અલાભી, પરં તેહિ ઓવદતિ તેન કતવત્તસાદિયનત્થં ઉપનન્દો સક્યપુત્તો વિય, અયં પરહિતાય પટિપન્નો ¶ નામ નો અત્તહિતાય, એવરૂપમ્પિ ન પુચ્છતિ. કસ્મા? અસ્સ તણ્હા મહાપચ્છિ વિય અપ્પહીનાતિ.
યો અત્તનાપિ દસન્નં કથાવત્થૂનં અલાભી, પરમ્પિ તેહિ ન ઓવદતિ, લાળુદાયી વિય, અયં નેવ અત્તહિતાય પટિપન્નો ન પરહિતાય, એવરૂપમ્પિ ન પુચ્છતિ. કસ્મા? અસ્સ અન્તો કિલેસા ફરસુછેજ્જા વિય મહન્તાતિ.
યો પન સયં દસન્નં કથાવત્થૂનં લાભી, પરમ્પિ તેહિ ઓવદતિ, અયં અત્તહિતાય ચેવ પરહિતાય ચ પટિપન્નો નામ સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનમહાકસ્સપાદયો અસીતિમહાથેરા વિય, એવરૂપં ભિક્ખું પુચ્છતિ. કસ્મા? મય્હં સાસનસ્સ વુડ્ઢિપક્ખે ઠિતોતિ. ઇધાપિ એવરૂપમેવ પુચ્છન્તો – ‘‘કો નુ ખો, ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ.
એવં ભગવતા પુટ્ઠાનં પન તેસં ભિક્ખૂનં ભગવા અત્તનો જાતિભૂમિયં ઉભયહિતાય પટિપન્નં ¶ દસકથાવત્થુલાભિં ભિક્ખું પુચ્છતિ, કો નુ ખો તત્થ એવરૂપોતિ ન અઞ્ઞમઞ્ઞં ચિન્તના વા સમન્તના વા અહોસિ. કસ્મા? આયસ્મા હિ મન્તાણિપુત્તો તસ્મિં જનપદે આકાસમજ્ઝે ઠિતો ચન્દો વિય સૂરિયો વિય ચ પાકટો પઞ્ઞાતો. તસ્મા તે ભિક્ખૂ મેઘસદ્દં સુત્વા એકજ્ઝં સન્નિપતિતમોરઘટા વિય ઘનસજ્ઝાયં કાતું, આરદ્ધભિક્ખૂ વિય ચ અત્તનો આચરિયં પુણ્ણત્થેરં ભગવતો આરોચેન્તા થેરસ્સ ચ ગુણં ભાસિતું અપ્પહોન્તેહિ મુખેહિ એકપ્પહારેનેવ પુણ્ણો નામ, ભન્તે, આયસ્માતિઆદિમાહંસુ. તત્થ પુણ્ણોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં. મન્તાણિયા પન સો પુત્તો, તસ્મા મન્તાણિપુત્તોતિ વુચ્ચતિ. સમ્ભાવિતોતિ ગુણસમ્ભાવનાય સમ્ભાવિતો.
અપ્પિચ્છતાદિવણ્ણના
અપ્પિચ્છોતિ ઇચ્છાવિરહિતો નિઇચ્છો નિત્તણ્હો. એત્થ હિ બ્યઞ્જનં સાવસેસં વિય, અત્થો પન નિરવસેસો. ન હિ તસ્સ અન્તો અણુમત્તાપિ પાપિકા ઇચ્છા નામ અત્થિ. ખીણાસવો હેસ સબ્બસો પહીનતણ્હો. અપિચેત્થ અત્રિચ્છતા પાપિચ્છતા મહિચ્છતા અપ્પિચ્છતાતિ અયં ભેદો વેદિતબ્બો.
તત્થ ¶ ¶ સકલાભે અતિત્તસ્સ પરલાભે પત્થના અત્રિચ્છતા નામ. તાય સમન્નાગતસ્સ એકભાજેન પક્કપૂવોપિ અત્તનો પત્તે પતિતો ન સુપક્કો વિય ખુદ્દકો વિય ચ ખાયતિ. સ્વેવ પરસ્સ પત્તે પક્ખિત્તો સુપક્કો વિય મહન્તો વિય ચ ખાયતિ. અસન્તગુણસમ્ભાવનતા પન પટિગ્ગહણે ચ અમત્તઞ્ઞુતા પાપિચ્છતા નામ, સા, ‘‘ઇધેકચ્ચો અસ્સદ્ધો સમાનો સદ્ધોતિ મં જનો જાનાતૂ’’તિઆદિના નયેન અભિધમ્મે આગતાયેવ, તાય સમન્નાગતો પુગ્ગલો કોહઞ્ઞે પતિટ્ઠાતિ. સન્તગુણસમ્ભાવના પન પટિગ્ગહણે ચ અમત્તઞ્ઞુતા મહિચ્છતા નામ. સાપિ, ‘‘ઇધેકચ્ચો સદ્ધો સમાનો સદ્ધોતિ મં જનો જાનાતૂતિ ઇચ્છતિ, સીલવા સમાનો સીલવાતિ મં જનો જાનાતૂ’’તિ (વિભ. ૮૫૧) ઇમિના નયેન આગતાયેવ, તાય સમન્નાગતો પુગ્ગલો દુસ્સન્તપ્પયો હોતિ, વિજાતમાતાપિસ્સ ચિત્તં ગહેતું ન સક્કોતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –
‘‘અગ્ગિક્ખન્ધો ¶ સમુદ્દો ચ, મહિચ્છો ચાપિ પુગ્ગલો;
સકટેન પચ્ચયં દેતુ, તયોપેતે અતપ્પયા’’તિ.
સન્તગુણનિગૂહનતા પન પટિગ્ગહણે ચ મત્તઞ્ઞુતા અપ્પિચ્છતા નામ, તાય સમન્નાગતો પુગ્ગલો અત્તનિ વિજ્જમાનમ્પિ ગુણં પટિચ્છાદેતુકામતાય, ‘‘સદ્ધો સમાનો સદ્ધોતિ મં જનો જાનાતૂતિ ન ઇચ્છતિ. સીલવા, પવિવિત્તો, બહુસ્સુતો, આરદ્ધવીરિયો, સમાધિસમ્પન્નો, પઞ્ઞવા, ખીણાસવો સમાનો ખીણાસવોતિ મં જનો જાનાતૂ’’તિ ન ઇચ્છતિ, સેય્યથાપિ મજ્ઝન્તિકત્થેરો.
થેરો કિર મહાખીણાસવો અહોસિ, પત્તચીવરં પનસ્સ પાદમત્તમેવ અગ્ઘતિ, સો અસોકસ્સ ધમ્મરઞ્ઞો વિહારમહદિવસે સઙ્ઘત્થેરો અહોસિ. અથસ્સ અતિલૂખભાવં દિસ્વા મનુસ્સા, ‘‘ભન્તે, થોકં બહિ હોથા’’તિ આહંસુ. થેરો, ‘‘માદિસે ખીણાસવે રઞ્ઞો સઙ્ગહં અકરોન્તે અઞ્ઞો કો કરિસ્સતી’’તિ પથવિયં નિમુજ્જિત્વા સઙ્ઘત્થેરસ્સ ઉક્ખિત્તપિણ્ડં ગણ્હન્તોયેવ ઉમ્મુજ્જિ. એવં ખીણાસવો સમાનો, ‘‘ખીણાસવોતિ મં જનો જાનાતૂ’’તિ ન ઇચ્છતિ. એવં અપ્પિચ્છો પન ભિક્ખુ અનુપ્પન્નં લાભં ઉપ્પાદેતિ, ઉપ્પન્નં લાભં થાવરં કરોતિ, દાયકાનં ¶ ચિત્તં આરાધેતિ, યથા યથા હિ ¶ સો અત્તનો અપ્પિચ્છતાય અપ્પં ગણ્હાતિ, તથા તથા તસ્સ વત્તે પસન્ના મનુસ્સા બહૂ દેન્તિ.
અપરોપિ ચતુબ્બિધો અપ્પિચ્છો – પચ્ચયઅપ્પિચ્છો ધુતઙ્ગઅપ્પિચ્છો પરિયત્તિઅપ્પિચ્છો અધિગમઅપ્પિચ્છોતિ. તત્થ ચતૂસુ પચ્ચયેસુ અપ્પિચ્છો પચ્ચયઅપ્પિચ્છો નામ, સો દાયકસ્સ વસં જાનાતિ, દેય્યધમ્મસ્સ વસં જાનાતિ, અત્તનો થામં જાનાતિ. યદિ હિ દેય્યધમ્મો બહુ હોતિ, દાયકો અપ્પં દાતુકામો, દાયકસ્સ વસેન અપ્પં ગણ્હાતિ. દેય્યધમ્મો અપ્પો, દાયકો બહું દાતુકામો, દેય્યધમ્મસ્સ વસેન અપ્પં ગણ્હાતિ. દેય્યધમ્મોપિ બહુ, દાયકોપિ બહું દાતુકામો, અત્તનો થામં ઞત્વા પમાણેનેવ ગણ્હાતિ.
ધુતઙ્ગસમાદાનસ્સ અત્તનિ અત્થિભાવં નજાનાપેતુકામો ધુતઙ્ગઅપ્પિચ્છો નામ. તસ્સ વિભાવનત્થં ¶ ઇમાનિ વત્થૂનિ – સોસાનિકમહાસુમનત્થેરો કિર સટ્ઠિ વસ્સાનિ સુસાને વસિ, અઞ્ઞો એકભિક્ખુપિ ન અઞ્ઞાસિ, તેનેવાહ –
‘‘સુસાને સટ્ઠિ વસ્સાનિ, અબ્બોકિણ્ણં વસામહં;
દુતિયો મં ન જાનેય્ય, અહો સોસાનિકુત્તમો’’તિ.
ચેતિયપબ્બતે દ્વેભાતિયત્થેરા વસિંસુ. તેસુ કનિટ્ઠો ઉપટ્ઠાકેન પેસિતા ઉચ્છુખણ્ડિકા ગહેત્વા જેટ્ઠસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. પરિભોગં, ભન્તે, કરોથાતિ. થેરસ્સ ચ ભત્તકિચ્ચં કત્વા મુખં વિક્ખાલનકાલો અહોસિ. સો અલં, આવુસોતિ આહ. કચ્ચિ, ભન્તે, એકાસનિકત્થાતિ. આહરાવુસો, ઉચ્છુખણ્ડિકાતિ પઞ્ઞાસ વસ્સાનિ એકાસનિકો સમાનોપિ ધુતઙ્ગં નિગૂહમાનો પરિભોગં કત્વા મુખં વિક્ખાલેત્વા પુન ધુતઙ્ગં અધિટ્ઠાય ગતો.
યો પન સાકેતકતિસ્સત્થેરો વિય બહુસ્સુતભાવં જાનાપેતું ન ઇચ્છતિ, અયં પરિયત્તિઅપ્પિચ્છો નામ. થેરો કિર ખણો નત્થીતિ ઉદ્દેસપરિપુચ્છાસુ ઓકાસં અકરોન્તો મરણક્ખયં, ભન્તે, લભિસ્સથાતિ ચોદિતો ગણં વિસ્સજ્જેત્વા કણિકારવાલિકસમુદ્દવિહારં ગતો. તત્થ અન્તોવસ્સં થેરનવમજ્ઝિમાનં ઉપકારો હુત્વા ¶ મહાપવારણાય ઉપોસથદિવસે ધમ્મકથાય જનતં ખોભેત્વા ગતો.
યો પન સોતાપન્નાદીસુ અઞ્ઞતરો હુત્વા સોતાપન્નાદિભાવં જાનાપેતું ન ઇચ્છતિ, અયં અધિગમઅપ્પિચ્છો ¶ નામ, તયો કુલપુત્તા વિય ઘટિકારકુમ્ભકારો વિય ચ.
આયસ્મા પન પુણ્ણો અત્રિચ્છતં પાપિચ્છતં મહિચ્છતઞ્ચ પહાય સબ્બસો ઇચ્છાપટિપક્ખભૂતાય અલોભસઙ્ખાતાય પરિસુદ્ધાય અપ્પિચ્છતાય સમન્નાગતત્તા અપ્પિચ્છો નામ અહોસિ. ભિક્ખૂનમ્પિ, ‘‘આવુસો, અત્રિચ્છતા પાપિચ્છતા મહિચ્છતાતિ ઇમે ધમ્મા પહાતબ્બા’’તિ તેસુ આદીનવં દસ્સેત્વા એવરૂપં અપ્પિચ્છતં સમાદાય વત્તિતબ્બન્તિ અપ્પિચ્છકથં કથેસિ. તેન વુત્તં ‘‘અત્તના ચ અપ્પિચ્છો અપ્પિચ્છકથઞ્ચ ભિક્ખૂનં કત્તા’’તિ.
દ્વાદસવિધસન્તોસવણ્ણના
ઇદાનિ ¶ અત્તના ચ સન્તુટ્ઠોતિઆદીસુ વિસેસત્થમેવ દીપયિસ્સામ. યોજના પન વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. સન્તુટ્ઠોતિ ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસેન સમન્નાગતો. સો પનેસ સન્તોસો દ્વાદસવિધો હોતિ. સેય્યથિદં, ચીવરે યથાલાભસન્તોસો યથાબલસન્તોસો યથસારુપ્પસન્તોસોતિ તિવિધો, એવં પિણ્ડપાતાદીસુ. તસ્સાયં પભેદસંવણ્ણના.
ઇધ ભિક્ખુ ચીવરં લભતિ સુન્દરં વા અસુન્દરં વા. સો તેનેવ યાપેતિ અઞ્ઞં ન પત્થેતિ, લભન્તોપિ ન ગણ્હાતિ, અયમસ્સ ચીવરે યથાલાભસન્તોસો. અથ યો પકતિદુબ્બલો વા હોતિ આબાધજરાભિભૂતો વા, ગરુચીવરં પારુપન્તો કિલમતિ, સો સભાગેન ભિક્ખુના સદ્ધિં તં પરિવત્તેત્વા લહુકેન યાપેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ ચીવરે યથાબલસન્તોસો. અપરો પણીતપચ્ચયલાભી હોતિ, સો પટ્ટચીવરાદીનં અઞ્ઞતરં મહગ્ઘચીવરં બહૂનિ વા પન ચીવરાનિ લભિત્વા ઇદં થેરાનં ચિરપબ્બજિતાનં ઇદં બહુસ્સુતાનં અનુરૂપં, ઇદં ગિલાનાનં ઇદં અપ્પલાભાનં હોતૂતિ દત્વા તેસં પુરાણચીવરં વા ¶ સઙ્કારકૂટાદિતો વા નન્તકાનિ ઉચ્ચિનિત્વા તેહિ સઙ્ઘાટિં કત્વા ધારેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ ચીવરે યથાસારુપ્પસન્તોસો.
ઇધ પન ભિક્ખુ પિણ્ડપાતં લભતિ લૂખં વા પણીતં વા, સો તેનેવ યાપેતિ, અઞ્ઞં ન પત્થેતિ, લભન્તોપિ ન ગણ્હાતિ, અયમસ્સ પિણ્ડપાતે યથાલાભસન્તોસો. યો પન અત્તનો પકતિવિરુદ્ધં વા બ્યાધિવિરુદ્ધં વા પિણ્ડપાતં ¶ લભતિ, યેનસ્સ પરિભુત્તેન અફાસુ હોતિ, સો સભાગસ્સ ભિક્ખુનો તં દત્વા તસ્સ હત્થતો સપ્પાયભોજનં ભુઞ્જિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ પિણ્ડપાતે યથાબલસન્તોસો. અપરો બહું પણીતં પિણ્ડપાતં લભતિ, સો તં ચીવરં વિય ચિરપબ્બજિતબહુસ્સુતઅપ્પલાભિગિલાનાનં દત્વા તેસં વા સેસકં પિણ્ડાય વા ચરિત્વા મિસ્સકાહારં ભુઞ્જન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ પિણ્ડપાતે યથાસારુપ્પસન્તોસો.
ઇધ પન ભિક્ખુ સેનાસનં લભતિ મનાપં વા અમનાપં વા, સો તેન નેવ સોમનસ્સં ન પટિઘં ઉપ્પાદેતિ, અન્તમસો તિણસન્થારકેનાપિ યથાલદ્ધેનેવ તુસ્સતિ, અયમસ્સ સેનાસને યથાલાભસન્તોસો ¶ . યો પન અત્તનો પકતિવિરુદ્ધં વા બ્યાધિવિરુદ્ધં વા સેનાસનં લભતિ, યત્થસ્સ વસતો અફાસુ હોતિ, સો તં સભાગસ્સ ભિક્ખુનો દત્વા તસ્સ સન્તકે સપ્પાયસેનાસને વસન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ સેનાસને યથાબલસન્તોસો. અપરો મહાપુઞ્ઞો લેણમણ્ડપકૂટાગારાદીનિ બહૂનિ પણીતસેનાસનાનિ લભતિ, સો તાનિ ચીવરાદીનિ વિય ચિરપબ્બજિતબહુસ્સુતઅપ્પલાભિગિલાનાનં દત્વા યત્થ કત્થચિ વસન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ સેનાસને યથાસારુપ્પસન્તોસો. યોપિ, ‘‘ઉત્તમસેનાસનં નામ પમાદટ્ઠાનં, તત્થ નિસિન્નસ્સ થિનમિદ્ધં ઓક્કમતિ, નિદ્દાભિભૂતસ્સ પુન પટિબુજ્ઝતો પાપવિતક્કા પાતુભવન્તી’’તિ પટિસઞ્ચિક્ખિત્વા તાદિસં સેનાસનં પત્તમ્પિ ન સમ્પટિચ્છતિ, સો તં પટિક્ખિપિત્વા અબ્ભોકાસરુક્ખમૂલાદીસુ વસન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમ્પિસ્સ સેનાસને યથાસારુપ્પસન્તોસો.
ઇધ પન ભિક્ખુ ભેસજ્જં લભતિ લૂખં વા પણીતં વા, સો યં લભતિ, તેનેવ સન્તુસ્સતિ, અઞ્ઞં ન પત્થેતિ, લભન્તોપિ ન ગણ્હાતિ, અયમસ્સ ગિલાનપચ્ચયે યથાલાભસન્તોસો. યો પન તેલેન અત્થિકો ફાણિતં ¶ લભતિ, સો તં સભાગસ્સ ભિક્ખુનો દત્વા તસ્સ હત્થતો તેલં ગહેત્વા અઞ્ઞદેવ વા પરિયેસિત્વા તેહિ ભેસજ્જં કરોન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ ગિલાનપચ્ચયે યથાબલસન્તોસો. અપરો મહાપુઞ્ઞો બહું તેલમધુફાણિતાદિપણીતભેસજ્જં લભતિ, સો તં ચીવરં વિય ચિરપબ્બજિતબહુસ્સુતઅપ્પલાભિગિલાનાનં દત્વા તેસં આભતકેન યેન કેનચિ યાપેન્તોપિ ¶ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. યો પન એકસ્મિં ભાજને મુત્તહરીતકં ઠપેત્વા એકસ્મિં ચતુમધુરં, ‘‘ગણ્હ, ભન્તે, યદિચ્છસી’’તિ વુચ્ચમાનો સચસ્સ તેસુ અઞ્ઞતરેનપિ રોગો વૂપસમ્મતિ, અથ મુત્તહરીતકં નામ બુદ્ધાદીહિ વણ્ણિતન્તિ ચતુમધુરં પટિક્ખિપિત્વા મુત્તહરીતકેનેવ ભેસજ્જં કરોન્તો પરમસન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ ગિલાનપચ્ચયે યથાસારુપ્પસન્તોસો.
ઇમેસં પન પચ્ચેકં પચ્ચયેસુ તિણ્ણં તિણ્ણં સન્તોસાનં યથાસારુપ્પસન્તોસોવ અગ્ગો. આયસ્મા પુણ્ણો એકેકસ્મિં પચ્ચયે ઇમેહિ તીહિ સન્તોસેહિ સન્તુટ્ઠો અહોસિ. સન્તુટ્ઠિકથઞ્ચાતિ ભિક્ખૂનમ્પિ ચ ઇમં સન્તુટ્ઠિકથં કત્તાવ અહોસિ.
તિવિધપવિવેકવણ્ણના
પવિવિત્તોતિ ¶ કાયપવિવેકો ચિત્તપવિવેકો ઉપધિપવિવેકોતિ ઇમેહિ તીહિ પવિવેકેહિ સમન્નાગતો. તત્થ એકો ગચ્છતિ, એકો તિટ્ઠતિ, એકો નિસીદતિ, એકો સેય્યં કપ્પેતિ, એકો ગામં પિણ્ડાય પવિસતિ, એકો પટિક્કમતિ, એકો ચઙ્કમમધિટ્ઠાતિ, એકો ચરતિ, એકો વિહરતીતિ અયં કાયપવિવેકો નામ. અટ્ઠ સમાપત્તિયો પન ચિત્તપવિવેકો નામ. નિબ્બાનં ઉપધિપવિવેકો નામ. વુત્તમ્પિ હેતં – ‘‘કાયપવિવેકો ચ વિવેકટ્ઠકાયાનં નેક્ખમ્માભિરતાનં. ચિત્તપવિવેકો ચ પરિસુદ્ધચિત્તાનં પરમવોદાનપ્પત્તાનં. ઉપધિવિવેકો ચ નિરુપધીનં પુગ્ગલાનં વિસઙ્ખારગતાન’’ન્તિ (મહાનિ. ૫૭). પવિવેકકથન્તિ ભિક્ખૂનમ્પિ ચ ઇમં પવિવેકકથં કત્તા.
પઞ્ચવિધસંસગ્ગવણ્ણના
અસંસટ્ઠોતિ ¶ પઞ્ચવિધેન સંસગ્ગેન વિરહિતો. સવનસંસગ્ગો દસ્સનસંસગ્ગો સમુલ્લપનસંસગ્ગો સમ્ભોગસંસગ્ગો કાયસંસગ્ગોતિ પઞ્ચવિધો સંસગ્ગો. તેસુ ઇધ ભિક્ખુ સુણાતિ, ‘‘અસુકસ્મિં ગામે વા નિગમે વા ઇત્થી વા કુમારિકા વા અભિરૂપા દસ્સનીયા પાસાદિકા પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતા’’તિ. સો તં સુત્વા સંસીદતિ વિસીદતિ ન સક્કોતિ બ્રહ્મચરિયં સન્ધારેતું, સિક્ખાદુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા હીનાયાવત્તતીતિ એવં પરેહિ વા કથીયમાનં રૂપાદિસમ્પત્તિં અત્તના વા હસિતલપિતગીતસદ્દં સુણન્તસ્સ સોતવિઞ્ઞાણવીથિવસેન ¶ ઉપ્પન્નો રાગો સવનસંસગ્ગો નામ. સો અનિત્થિગન્ધપચ્ચેકબોધિસત્તસ્સ ચ પઞ્ચગ્ગળલેણવાસીતિસ્સદહરસ્સ ચ વસેન વેદિતબ્બો –
દહરો કિર આકાસેન ગચ્છન્તો ગિરિગામવાસિકમ્મારધીતાય પઞ્ચહિ કુમારીહિ સદ્ધિં પદુમસરં ગન્ત્વા ન્હત્વા પદુમાનિ ચ પિલન્ધિત્વા મધુરસ્સરેન ગાયન્તિયા સદ્દં સુત્વા કામરાગેન વિદ્ધો વિસેસા પરિહાયિત્વા અનયબ્યસનં પાપુણિ. ઇધ ભિક્ખુ ન હેવ ખો સુણાતિ, અપિચ ખો સામં પસ્સતિ ઇત્થિં વા કુમારિં વા અભિરૂપં દસ્સનીયં પાસાદિકં પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતં. સો તં દિસ્વા સંસીદતિ વિસીદતિ ન સક્કોતિ બ્રહ્મચરિયં ¶ સન્ધારેતું, સિક્ખાદુબ્બલ્યં અનાવિકત્વા હીનાયાવત્તતીતિ એવં વિસભાગરૂપં ઓલોકેન્તસ્સ પન ચક્ખુવિઞ્ઞાણવીથિવસેન ઉપ્પન્નરાગો દસ્સનસંસગ્ગો નામ. સો એવં વેદિતબ્બો –
એકો કિર દહરો કાલદીઘવાપિદ્વારવિહારં ઉદ્દેસત્થાય ગતો. આચરિયો તસ્સ અન્તરાયં દિસ્વા ઓકાસં ન કરોતિ. સો પુનપ્પુન્નં અનુબન્ધતિ. આચરિયો સચે અન્તોગામે ન ચરિસ્સસિ. દસ્સામિ તે ઉદ્દેસન્તિ આહ. સો સાધૂતિ સમ્પટિચ્છિત્વા ઉદ્દેસે નિટ્ઠિતે આચરિયં વન્દિત્વા ગચ્છન્તો આચરિયો મે ઇમસ્મિં ગામે ચરિતું ન દેતિ, કિં નુ ખો કારણન્તિ ચીવરં પારુપિત્વા ગામં પાવિસિ, એકા કુલધીતા પીતકવત્થં નિવાસેત્વા ગેહે ઠિતા દહરં દિસ્વા સઞ્જાતરાગા ઉળુઙ્કેન યાગું આહરિત્વા તસ્સ પત્તે પક્ખિપિત્વા નિવત્તિત્વા મઞ્ચકે નિપજ્જિ. અથ નં માતાપિતરો ¶ કિં અમ્માતિ પુચ્છિંસુ, દ્વારેન ગતં દહરં લભમાના જીવિસ્સામિ, અલભમાના મરિસ્સામીતિ. માતાપિતરો વેગેન ગન્ત્વા ગામદ્વારે દહરં પત્વા વન્દિત્વા, ‘‘નિવત્તથ, ભન્તે, ભિક્ખં ગણ્હાહી’’તિ આહંસુ. દહરો અલં ગચ્છામીતિ. તે, ‘‘ઇદં નામ, ભન્તે, કારણ’’ન્તિ યાચિત્વા – ‘‘અમ્હાકં, ભન્તે, ગેહે એત્તકં નામ ધનં અત્થિ, એકાયેવ નો ધીતા, ત્વં નો જેટ્ઠપુત્તટ્ઠાને ઠસ્સસિ, સુખેન સક્કા જીવિતુ’’ન્તિ આહંસુ. દહરો, ‘‘ન મય્હં ઇમિના પલિબોધેન અત્થો’’તિ અનાદિયિત્વાવ પક્કન્તો.
માતાપિતરો ગન્ત્વા, ‘‘અમ્મ, નાસક્ખિમ્હા દહરં નિવત્તેતું, યં અઞ્ઞં સામિકં ઇચ્છસિ, તં લભિસ્સસિ, ઉટ્ઠેહિ ખાદ ચ પિવ ચા’’તિ આહંસુ. સા અનિચ્છન્તી સત્તાહં નિરાહારા હુત્વા કાલમકાસિ. માતાપિતરો તસ્સા સરીરકિચ્ચં કત્વા તં પીતકવત્થં ધુરવિહારે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ અદંસુ, ભિક્ખૂ ¶ વત્થં ખણ્ડાખણ્ડં કત્વા ભાજયિંસુ. એકો મહલ્લકો અત્તનો કોટ્ઠાસં ગહેત્વા કલ્યાણીવિહારં આગતો. સોપિ દહરો ચેતિયં વન્દિસ્સામીતિ તત્થેવ ગન્ત્વા દિવાટ્ઠાને નિસીદિ. મહલ્લકો તં વત્થખણ્ડં ગહેત્વા, ‘‘ઇમિના મે પરિસ્સાવનં વિચારેથા’’તિ દહરં અવોચ. દહરો મહાથેર ‘‘કુહિં લદ્ધ’’ન્તિ આહ. સો સબ્બં પવત્તિં કથેસિ. સો તં સુત્વાવ, ‘‘એવરૂપાય નામ સદ્ધિં સંવાસં નાલત્થ’’ન્તિ રાગગ્ગિના દડ્ઢો તત્થેવ કાલમકાસિ.
અઞ્ઞમઞ્ઞં ¶ આલાપસલ્લાપવસેન ઉપ્પન્નરાગો પન સમુલ્લપનસંસગ્ગો નામ. ભિક્ખુનો ભિક્ખુનિયા સન્તકં, ભિક્ખુનિયા વા ભિક્ખુસ્સ સન્તકં ગહેત્વા પરિભોગકરણવસેન ઉપ્પન્નરાગો સમ્ભોગસંસગ્ગો નામ. સો એવં વેદિતબ્બો – મરિચવટ્ટિવિહારમહે કિર ભિક્ખૂનં સતસહસ્સં ભિક્ખુનીનં નવુતિસહસ્સાનિ એવ અહેસું. એકો સામણેરો ઉણ્હયાગું ગહેત્વા ગચ્છન્તો સકિં ચીવરકણ્ણે ઠપેસિ, સકિં ભૂમિયં. એકા સામણેરી દિસ્વા એત્થ પત્તં ઠપેત્વા યાહીતિ થાલકં અદાસિ. તે અપરભાગે એકસ્મિં ભયે ઉપ્પન્ને પરસમુદ્દં અગમંસુ. તેસુ ભિક્ખુની પુરેતરં અગમાસિ. સા, ‘‘એકો કિર સીહળભિક્ખુ આગતો’’તિ સુત્વા થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પટિસન્થારં કત્વા નિસિન્ના, – ‘‘ભન્તે, મરિચવટ્ટિવિહારમહકાલે તુમ્હે કતિવસ્સા’’તિ પુચ્છિ. તદાહં સત્તવસ્સિકસામણેરો. ત્વં પન કતિવસ્સાતિ? અહં સત્તવસ્સિકસામણેરીયેવ એકસ્સ ¶ સામણેરસ્સ ઉણ્હયાગું ગહેત્વા ગચ્છન્તસ્સ પત્તઠપનત્થં થાલકમદાસિન્તિ. થેરો, ‘‘અહં સો’’તિ વત્વા થાલકં નીહરિત્વા દસ્સેસિ. તે એત્તકેનેવ સંસગ્ગેન બ્રહ્મચરિયં સન્ધારેતું અસક્કોન્તા દ્વેપિ સટ્ઠિવસ્સકાલે વિબ્ભમિંસુ.
હત્થગાહાદિવસેન પન ઉપ્પન્નરાગો કાયસંસગ્ગો નામ. તત્રિદં વત્થુ – મહાચેતિયઙ્ગણે કિર દહરભિક્ખૂ સજ્ઝાયં ગણ્હન્તિ. તેસં પિટ્ઠિપસ્સે દહરભિક્ખુનિયો ધમ્મં સુણન્તિ. તત્રેકો દહરો હત્થં પસારેન્તો એકિસ્સા દહરભિક્ખુનિયા કાયં છુપિ. સા તં હત્થં ગહેત્વા અત્તનો ઉરસ્મિં ઠપેસિ, એત્તકેન સંસગ્ગેન દ્વેપિ વિબ્ભમિત્વા ગિહિભાવં પત્તા.
ગાહગાહકાદિવણ્ણના
ઇમેસુ ¶ પન પઞ્ચસુ સંસગ્ગેસુ ભિક્ખુનો ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં સવનદસ્સનસમુલ્લપનસમ્ભોગકાયપરામાસા નિચ્ચમ્પિ હોન્તિયેવ, ભિક્ખુનીહિ સદ્ધિં ઠપેત્વા કાયસંસગ્ગં સેસા કાલેન કાલં હોન્તિ; તથા ઉપાસકઉપાસિકાહિ સદ્ધિં સબ્બેપિ કાલેન કાલં હોન્તિ. તેસુ હિ કિલેસુપ્પત્તિતો ચિત્તં રક્ખિતબ્બં. એકો હિ ભિક્ખુ ગાહગાહકો હોતિ, એકો ગાહમુત્તકો, એકો મુત્તગાહકો, એકો મુત્તમુત્તકો.
તત્થ યં ભિક્ખું મનુસ્સાપિ આમિસેન ઉપલાપેત્વા ગહણવસેન ઉપસઙ્કમન્તિ, ભિક્ખુપિ પુપ્ફફલાદીહિ ¶ ઉપલાપેત્વા ગહણવસેન ઉપસઙ્કમતિ, અયં ગાહગાહકો નામ. યં પન મનુસ્સા વુત્તનયેન ઉપસઙ્કમન્તિ, ભિક્ખુ દક્ખિણેય્યવસેન ઉપસઙ્કમતિ, અયં ગાહમુત્તકો નામ. યસ્સ મનુસ્સા દક્ખિણેય્યવસેન ચત્તારો પચ્ચયે દેન્તિ, ભિક્ખુ પુપ્ફફલાદીહિ ઉપલાપેત્વા ગહણવસેન ઉપસઙ્કમતિ, અયં મુત્તગાહકો નામ. યસ્સ મનુસ્સાપિ દક્ખિણેય્યવસેન ચત્તારો પચ્ચયે દેન્તિ, ભિક્ખુપિ ચૂળપિણ્ડપાતિયતિસ્સત્થેરો વિય દક્ખિણેય્યવસેન પરિભુઞ્જતિ, અયં મુત્તમુત્તકો નામ.
થેરં કિર એકા ઉપાસિકા દ્વાદસ વસ્સાનિ ઉપટ્ઠહિ. એકદિવસં તસ્મિં ગામે અગ્ગિ ઉટ્ઠહિત્વા ગેહાનિ ઝાપેસિ. અઞ્ઞેસં કુલૂપકભિક્ખૂ આગન્ત્વા ¶ – ‘‘કિં ઉપાસિકે, અપિ કિઞ્ચિ ભણ્ડકં અરોગં કાતું અસક્ખિત્થા’’તિ પટિસન્થારં અકંસુ. મનુસ્સા, ‘‘અમ્હાકં માતુ કુલૂપકત્થેરો ભુઞ્જનવેલાયમેવ આગમિસ્સતી’’તિ આહંસુ. થેરોપિ પુનદિવસે ભિક્ખાચારવેલં સલ્લક્ખેત્વાવ આગતો. ઉપાસિકા કોટ્ઠચ્છાયાય નિસીદાપેત્વા ભિક્ખં સમ્પાદેત્વા અદાસિ. થેરે ભત્તકિચ્ચં કત્વા પક્કન્તે મનુસ્સા આહંસુ – ‘‘અમ્હાકં માતુ કુલૂપકત્થેરો ભુઞ્જનવેલાયમેવ આગતો’’તિ. ઉપાસિકા, ‘‘તુમ્હાકં કુલૂપકા તુમ્હાકંયેવ અનુચ્છવિકા, મય્હં થેરો મય્હેવ અનુચ્છવિકો’’તિ આહ. આયસ્મા પન મન્તાણિપુત્તો ઇમેહિ પઞ્ચહિ સંસગ્ગેહિ ચતૂહિપિ પરિસાહિ સદ્ધિં અસંસટ્ઠો ગાહમુત્તકો ચેવ મુત્તમુત્તકો ચ અહોસિ. યથા ચ સયં અસંસટ્ઠો, એવં ભિક્ખૂનમ્પિ તં અસંસગ્ગકથં કત્તા અહોસિ.
આરદ્ધવીરિયોતિ ¶ પગ્ગહિતવીરિયો, પરિપુણ્ણકાયિકચેતસિકવીરિયોતિ અત્થો. યો હિ ભિક્ખુ ગમને ઉપ્પન્નકિલેસં ઠાનં પાપુણિતું ન દેતિ, ઠાને ઉપ્પન્નકિલેસં નિસજ્જં, નિસજ્જાય ઉપ્પન્નકિલેસં સયનં પાપુણિતું ન દેતિ, મન્તેન કણ્હસપ્પં ઉપ્પીળેત્વા ગણ્હન્તો વિય, અમિત્તં ગીવાય અક્કમન્તો વિય ચ વિચરતિ, અયં આરદ્ધવીરિયો નામ. થેરો ચ તાદિસો અહોસિ. ભિક્ખૂનમ્પિ તથેવ વીરિયારમ્ભકથં કત્તા અહોસિ.
સીલસમ્પન્નોતિઆદીસુ સીલન્તિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલં. સમાધીતિ વિપસ્સનાપાદકા અટ્ઠ સમાપત્તિયો. પઞ્ઞાતિ લોકિયલોકુત્તરઞાણં. વિમુત્તીતિ અરિયફલં. વિમુત્તિઞાણદસ્સનન્તિ એકૂનવીસતિવિધં પચ્ચવેક્ખણઞાણં. થેરો સયમ્પિ સીલાદીહિ સમ્પન્નો અહોસિ ભિક્ખૂનમ્પિ સીલાદિકથં ¶ કત્તા. સ્વાયં દસહિ કથાવત્થૂહિ ઓવદતીતિ ઓવાદકો. યથા પન એકો ઓવદતિયેવ, સુખુમં અત્થં પરિવત્તેત્વા જાનાપેતું ન સક્કોતિ. ન એવં થેરો. થેરો પન તાનિ દસ કથાવત્થૂનિ વિઞ્ઞાપેતીતિ વિઞ્ઞાપકો. એકો વિઞ્ઞાપેતું સક્કોતિ, કારણં દસ્સેતું ન સક્કોતિ. થેરો કારણમ્પિ સન્દસ્સેતીતિ સન્દસ્સકો. એકો વિજ્જમાનં કારણં દસ્સેતિ, ગાહેતું પન ન સક્કોતિ. થેરો ગાહેતુમ્પિ સક્કોતીતિ સમાદપકો. એવં સમાદપેત્વા ¶ પન તેસુ કથાવત્થૂસુ ઉસ્સાહજનનવસેન ભિક્ખૂ સમુત્તેજેતીતિ સમુત્તેજકો. ઉસ્સાહજાતે વણ્ણં વત્વા સમ્પહંસેતીતિ સમ્પહંસકો.
પઞ્ચલાભવણ્ણના
૨૫૩. સુલદ્ધલાભાતિ અઞ્ઞેસમ્પિ મનુસ્સત્તભાવપબ્બજ્જાદિગુણલાભા નામ હોન્તિ. આયસ્મતો પન પુણ્ણસ્સ સુલદ્ધલાભા એતે, યસ્સ સત્થુ સમ્મુખા એવં વણ્ણો અબ્ભુગ્ગતોતિ અત્થો. અપિચ અપણ્ડિતેહિ વણ્ણકથનં નામ ન તથા લાભો, પણ્ડિતેહિ વણ્ણકથનં પન લાભો. ગિહી હિ વા વણ્ણકથનં ન તથા લાભો, ગિહી હિ ‘‘વણ્ણં કથેસ્સામી’’તિ, ‘‘અમ્હાકં અય્યો સણ્હો સખિલો સુખસમ્ભાસો, વિહારં આગતાનં યાગુભત્તફાણિતાદીહિ સઙ્ગહં કરોતી’’તિ કથેન્તો અવણ્ણમેવ કથેતિ. ‘‘અવણ્ણં કથેસ્સામી’’તિ ‘‘અયં થેરો મન્દમન્દો વિય અબલબલો વિય ભાકુટિકભાકુટિકો વિય નત્થિ ઇમિના સદ્ધિં વિસ્સાસો’’તિ કથેન્તો વણ્ણમેવ કથેતિ. સબ્રહ્મચારીહિપિ સત્થુ પરમ્મુખા ¶ વણ્ણકથનં ન તથા લાભો, સત્થુ સમ્મુખા પન અતિલાભોતિ ઇમમ્પિ અત્થવસં પટિચ્ચ ‘‘સુલદ્ધલાભા’’તિ આહ. અનુમસ્સ અનુમસ્સાતિ દસ કથાવત્થૂનિ અનુપવિસિત્વા અનુપવિસિત્વા. તઞ્ચ સત્થા અબ્ભનુમોદતીતિ તઞ્ચસ્સ વણ્ણં એવમેતં અપ્પિચ્છો ચ સો ભિક્ખુ સન્તુટ્ઠો ચ સો ભિક્ખૂતિ અનુમોદતિ. ઇતિ વિઞ્ઞૂહિ વણ્ણભાસનં એકો લાભો, સબ્રહ્મચારીહિ એકો, સત્થુ સમ્મુખા એકો, અનુમસ્સ અનુમસ્સ એકો, સત્થારા અબ્ભનુમોદનં એકોતિ ઇમે પઞ્ચ લાભે સન્ધાય ‘‘સુલદ્ધલાભા’’તિ આહ. કદાચીતિ કિસ્મિઞ્ચિદેવ કાલે. કરહચીતિ તસ્સેવ વેવચનં. અપ્પેવ નામ સિયા કોચિદેવ કથાસલ્લાપોતિ અપિ નામ કોચિ કથાસમુદાચારોપિ ભવેય્ય. થેરેન કિર આયસ્મા પુણ્ણો નેવ દિટ્ઠપુબ્બો, નસ્સ ધમ્મકથા સુતપુબ્બા. ઇતિ સો તસ્સ દસ્સનમ્પિ ધમ્મકથમ્પિ પત્થયમાનો એવમાહ.
ચારિકાદિવણ્ણના
૨૫૪. યથાભિરન્તન્તિ ¶ યથાઅજ્ઝાસયં વિહરિત્વા. બુદ્ધાનઞ્હિ એકસ્મિં ઠાને વસન્તાનં છાયૂદકાદિવિપત્તિં વા અપ્ફાસુકસેનાસનં વા, મનુસ્સાનં અસ્સદ્ધાદિભાવં ¶ વા આગમ્મ અનભિરતિ નામ નત્થિ. તેસં સમ્પત્તિયા ‘‘ઇધ ફાસુ વિહરામા’’તિ અભિરમિત્વા ચિરવિહારોપિ નત્થિ. યત્થ પન તથાગતે વિહરન્તે સત્તા સરણેસુ વા પતિટ્ઠહન્તિ, સીલાનિ વા સમાદિયન્તિ, પબ્બજન્તિ વા, તતો સોતાપત્તિમગ્ગાદીનં વા પન તેસં ઉપનિસ્સયો હોતિ. તત્થ બુદ્ધા સત્તે તાસુ સમ્પત્તીસુ પતિટ્ઠાપનઅજ્ઝાસયેન વસન્તિ; તાસં અભાવે પક્કમન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘યથાઅજ્ઝાસયં વિહરિત્વા’’તિ. ચારિકં ચરમાનોતિ અદ્ધાનગમનં ગચ્છન્તો. ચારિકા ચ નામેસા ભગવતો દુવિધા હોતિ તુરિતચારિકા ચ, અતુરિતચારિકા ચ.
તત્થ દૂરેપિ બોધનેય્યપુગ્ગલં દિસ્વા તસ્સ બોધનત્થાય સહસા ગમનં તુરિતચારિકા નામ. સા મહાકસ્સપપચ્ચુગ્ગમનાદીસુ દટ્ઠબ્બા. ભગવા હિ મહાકસ્સપં પચ્ચુગ્ગચ્છન્તો મુહુત્તેન તિગાવુતં મગ્ગં અગમાસિ, આળવકસ્સત્થાય તિંસયોજનં, તથા અઙ્ગુલિમાલસ્સ ¶ . પુક્કુસાતિસ્સ પન પઞ્ચચત્તાલીસયોજનં, મહાકપ્પિનસ્સ વીસયોજનસતં, ખદિરવનિયસ્સત્થાય સત્ત યોજનસતાનિ અગમાસિ; ધમ્મસેનાપતિનો સદ્ધિવિહારિકસ્સ વનવાસીતિસ્સસામણેરસ્સ તિગાવુતાધિકં વીસયોજનસતં.
એકદિવસં કિર થેરો, ‘‘તિસ્સસામણેરસ્સ સન્તિકં, ભન્તે, ગચ્છામી’’તિ આહ. ભગવા, ‘‘અહમ્પિ ગમિસ્સામી’’તિ વત્વા આયસ્મન્તં આનન્દં આમન્તેસિ – ‘‘આનન્દ, વીસતિસહસ્સાનં છળભિઞ્ઞાનં આરોચેહિ – ‘ભગવા વનવાસીતિસ્સસામણેરસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સતી’’’તિ. તતો દુતિયદિવસે વીસતિસહસ્સખીણાસવપરિવુતો આકાસે ઉપ્પતિત્વા વીસયોજનસતમત્થકે તસ્સ ગોચરગામદ્વારે ઓતરિત્વા ચીવરં પારુપિ. કમ્મન્તં ગચ્છમાના મનુસ્સા દિસ્વા, ‘‘સત્થા, ભો, આગતો, મા કમ્મન્તં અગમિત્થા’’તિ વત્વા આસનાનિ પઞ્ઞપેત્વા યાગું દત્વા પાનવત્તં કરોન્તા, ‘‘કુહિં, ભન્તે, ભગવા ગચ્છતી’’તિ દહરભિક્ખૂ પુચ્છિંસુ. ઉપાસકા, ન ભગવા અઞ્ઞત્થ ગચ્છતિ, ઇધેવ તિસ્સસામણેરસ્સ દસ્સનત્થાય આગતોતિ ¶ . તે ‘‘અમ્હાકં કિર કુલૂપકત્થેરસ્સ દસ્સનત્થાય સત્થા આગતો, નો વત નો થેરો ઓરમત્તકો’’તિ સોમનસ્સજાતા અહેસું.
અથ ¶ ભગવતો ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને સામણેરો ગામં પિણ્ડાય ચરિત્વા ‘‘ઉપાસકા મહા ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિ પુચ્છિ. અથસ્સ તે, ‘‘સત્થા, ભન્તે, આગતો’’તિ આરોચેસું, સો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પિણ્ડપાતેન આપુચ્છિ. સત્થા તસ્સ પત્તં હત્થેન ગહેત્વા, ‘‘અલં, તિસ્સ, નિટ્ઠિતં ભત્તકિચ્ચ’’ન્તિ આહ. તતો ઉપજ્ઝાયં આપુચ્છિત્વા અત્તનો પત્તાસને નિસીદિત્વા ભત્તકિચ્ચમકાસિ. અથસ્સ ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને સત્થા મઙ્ગલં વત્વા નિક્ખમિત્વા ગામદ્વારે ઠત્વા, ‘‘કતરો તે, તિસ્સ, વસનટ્ઠાનં ગમનમગ્ગો’’તિ આહ. ‘‘અયં ભગવા’’તિ. મગ્ગં દેસયમાનો પુરતો યાહિ તિસ્સાતિ. ભગવા કિર સદેવકસ્સ લોકસ્સ મગ્ગદેસકો સમાનોપિ ‘‘સકલતિગાવુતે મગ્ગે સામણેરં દટ્ઠું લચ્છામી’’તિ તં મગ્ગદેસકમકાસિ.
સો અત્તનો વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ભગવતો વત્તમકાસિ. અથ નં ભગવા, ‘‘કતરો તે, તિસ્સ, ચઙ્કમો’’તિ ¶ પુચ્છિત્વા તત્થ ગન્ત્વા સામણેરસ્સ નિસીદનપાસાણે નિસીદિત્વા, ‘‘તિસ્સ, ઇમસ્મિં ઠાને સુખં વસસી’’તિ પુચ્છિ. સો આહ – ‘‘આમ, ભન્તે, ઇમસ્મિં મે ઠાને વસન્તસ્સ સીહબ્યગ્ઘહત્થિમિગમોરાદીનં સદ્દં સુણતો અરઞ્ઞસઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, તાય સુખં વસામી’’તિ. અથ નં ભગવા, ‘‘તિસ્સ, ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતેહિ, બુદ્ધદાયજ્જં તે દસ્સામી’’તિ વત્વા સન્નિપતિતે ભિક્ખુસઙ્ઘે ઉપસમ્પાદેત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ અગમાસીતિ. અયં તુરિતચારિકા નામ.
યં પન ગામનિગમપટિપાટિયા દેવસિકં યોજનડ્ઢયોજનવસેન પિણ્ડપાતચરિયાદીહિ લોકં અનુગ્ગણ્હન્તસ્સ ગમનં, અયં અતુરિતચારિકા નામ. ઇમં પન ચારિકં ચરન્તો ભગવા મહામણ્ડલં મજ્ઝિમમણ્ડલં અન્તિમમણ્ડલન્તિ ઇમેસં તિણ્ણં મણ્ડલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં ચરતિ. તત્થ મહામણ્ડલં નવયોજનસતિકં, મજ્ઝિમમણ્ડલં છયોજનસતિકં, અન્તિમમણ્ડલં તિયોજનસતિકં. યદા મહામણ્ડલે ચારિકં ચરિતુકામો હોતિ, મહાપવારણાય પવારેત્વા પાટિપદદિવસે મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો નિક્ખમતિ. સમન્તા યોજનસતં એકકોલાહલં અહોસિ, પુરિમં પુરિમં આગતા નિમન્તેતું લભન્તિ; ઇતરેસુ દ્વીસુ મણ્ડલેસુ સક્કારો મહામણ્ડલે ¶ ઓસરતિ. તત્ર ભગવા તેસુ તેસુ ગામનિગમેસુ એકાહં દ્વીહં વસન્તો મહાજનં આમિસપટિગ્ગહેન અનુગ્ગણ્હન્તો ધમ્મદાનેન ચસ્સ વિવટ્ટૂપનિસ્સિતં ¶ કુસલં વડ્ઢેન્તો નવહિ માસેહિ ચારિકં પરિયોસાપેતિ.
સચે પન અન્તોવસ્સે ભિક્ખૂનં સમથવિપસ્સના તરુણા હોતિ, મહાપવારણાય અપવારેત્વા પવારણાસઙ્ગહં દત્વા કત્તિકપુણ્ણમાય પવારેત્વા મિગસિરસ્સ પઠમદિવસે મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો નિક્ખમિત્વા મજ્ઝિમમણ્ડલં ઓસરતિ. અઞ્ઞેનપિ કારણેન મજ્ઝિમમણ્ડલે ચારિકં ચરિતુકામો ચતુમાસં વસિત્વાવ નિક્ખમતિ. વુત્તનયેનેવ ઇતરેસુ દ્વીસુ મણ્ડલેસુ સક્કારો મજ્ઝિમમણ્ડલે ઓસરતિ. ભગવા પુરિમનયેનેવ લોકં અનુગ્ગણ્હન્તો અટ્ઠહિ માસેહિ ચારિકં પરિયોસાપેતિ.
સચે પન ચતુમાસં વુટ્ઠવસ્સસ્સાપિ ભગવતો વેનેય્યસત્તા અપરિપક્કિન્દ્રિયા હોન્તિ, તેસં ઇન્દ્રિયપરિપાકં આગમયમાનો ¶ અપરમ્પિ એકં માસં વા દ્વિતિચતુમાસં વા તત્થેવ વસિત્વા મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો નિક્ખમતિ. વુત્તનયેનેવ ઇતરેસુ દ્વીસુ મણ્ડલેસુ સક્કારો અન્તોમણ્ડલે ઓસરતિ. ભગવા પુરિમનયેનેવ લોકં અનુગ્ગણ્હન્તો સત્તહિ વા છહિ વા પઞ્ચહિ વા ચતૂહિ વા માસેહિ ચારિકં પરિયોસાપેતિ. ઇતિ ઇમેસુ તીસુ મણ્ડલેસુ યત્થ કત્થચિ ચારિકં ચરન્તો ન ચીવરાદિહેતુ ચરતિ. અથ ખો યે દુગ્ગતા બાલા જિણ્ણા બ્યાધિતા, તે કદા તથાગતં આગન્ત્વા પસ્સિસ્સન્તિ? મયિ પન ચારિકં ચરન્તે મહાજનો તથાગતદસ્સનં લભિસ્સતિ, તત્થ કેચિ ચિત્તાનિ પસાદેસ્સન્તિ, કેચિ માલાદીહિ પૂજેસ્સન્તિ, કેચિ કટચ્છુભિક્ખં દસ્સન્તિ, કેચિ મિચ્છાદસ્સનં પહાય સમ્માદિટ્ઠિકા ભવિસ્સન્તિ, તં તેસં ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયાતિ એવં લોકાનુકમ્પાય ચારિકં ચરતિ.
અપિચ ચતૂહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ચારિકં ચરન્તિ – જઙ્ઘાવિહારવસેન સરીરફાસુકત્થાય, અત્થુપ્પત્તિકાલં અભિકઙ્ખનત્થાય, ભિખૂનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞાપનત્થાય, તત્થ તત્થ પરિપાકગતિન્દ્રિયે બોધનેય્યસત્તે બોધનત્થાયાતિ. અપરેહિપિ ચતૂહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ચારિકં ચરન્તિ – બુદ્ધં સરણં ગચ્છિસ્સન્તીતિ વા, ધમ્મં સરણં ગચ્છિસ્સન્તીતિ વા, સઙ્ઘં સરણં ગચ્છિસ્સન્તીતિ વા, મહતા ધમ્મવસ્સેન ચતસ્સો પરિસા સન્તપ્પેસ્સામીતિ વાતિ ¶ . અપરેહિ પઞ્ચહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ચારિકં ચરન્તિ ¶ – પાણાતિપાતા વિરમિસ્સન્તીતિ વા, અદિન્નાદાના… કામેસુમિચ્છાચારા… મુસાવાદા… સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાના વિરમિસ્સન્તીતિ વાતિ. અપરેહિ અટ્ઠહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ચારિકં ચરન્તિ – પઠમજ્ઝાનં પટિલભિસ્સન્તીતિ વા, દુતિયં…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં પટિલભિસ્સન્તીતિ વાતિ. અપરેહિ અટ્ઠહિ કારણેહિ બુદ્ધા ભગવન્તો ચારિકં ચરન્તિ – સોતાપત્તિમગ્ગં અધિગમિસ્સન્તીતિ વા, સોતાપત્તિફલં…પે… અરહત્તફલં સચ્છિકરિસ્સન્તીતિ વાતિ. અયં અતુરિતચારિકા, સા ઇધ અધિપ્પેતા. સા પનેસા દુવિધા હોતિ નિબદ્ધચારિકા, અનિબદ્ધચારિકા ¶ ચ. તત્થ યં એકસ્સેવ બોધનેય્યસત્તસ્સ અત્થાય ગચ્છતિ, અયં નિબદ્ધચારિકા નામ. યં પન ગામનિગમનગરપટિપાટિવસેન ચરતિ, અયં અનિબદ્ધચારિકા નામ. એસા ઇધ અધિપ્પેતા.
સેનાસનં સંસામેત્વાતિ સેનાસનં પટિસામેત્વા. તં પન પટિસામેન્તો થેરો ન ચૂળપત્તમહાપત્ત-ચૂળથાલકમહાથાલક-પટ્ટુણ્ણચીવર-દુકૂલચીવરાદીનં ભણ્ડિકં કત્વા સપ્પિતેલાદીનં વા પન ઘટે પૂરાપેત્વા ગબ્ભે નિદહિત્વા દ્વારં પિધાય કુઞ્ચિકમુદ્દિકાદીનિ યોજાપેસિ. ‘‘સચે ન હોતિ ભિક્ખુ વા સામણેરો વા આરામિકો વા ઉપાસકો વા, ચતૂસુ પાસાણેસુ મઞ્ચે મઞ્ચં આરોપેત્વા પીઠે પીઠં આરોપેત્વા ચીવરવંસે વા ચીવરરજ્જુયા વા ઉપરિ પુઞ્જં કત્વા દ્વારવાતપાનં થકેત્વા પક્કમિતબ્બ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૩૬૧) વચનતો પન નેવાસિકં ભિક્ખું આપુચ્છનમત્તકેનેવ પટિસામેસિ.
યેન સાવત્થિ તેન ચારિકં પક્કામીતિ સત્થુ દસ્સનકામો હુત્વા યેન દિસાભાગેન સાવત્થિ તેન પક્કામિ. પક્કમન્તો ચ ન સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ આરોચાપેત્વા સપ્પિતેલમધુફાણિતાદીનિ ગાહાપેત્વા પક્કન્તો. યૂથં પહાય નિક્ખન્તો પન મત્તહત્થી વિય, અસહાયકિચ્ચો સીહો વિય, પત્તચીવરમત્તં આદાય એકકોવ પક્કામિ. કસ્મા પનેસ પઞ્ચસતેહિ અત્તનો અન્તેવાસિકેહિ સદ્ધિં રાજગહં અગન્ત્વા ઇદાનિ નિક્ખન્તોતિ? રાજગહં કપિલવત્થુતો દૂરં સટ્ઠિયોજનાનિ, સાવત્થિ પન પઞ્ચદસ. સત્થા રાજગહતો પઞ્ચચત્તાલીસયોજનં આગન્ત્વા સાવત્થિયં વિહરતિ, ઇદાનિ આસન્નો જાતોતિ સુત્વા નિક્ખમીતિ અકારણમેતં. બુદ્ધાનં સન્તિકં ગચ્છન્તો હિ એસ યોજનસહસ્સમ્પિ ગચ્છેય્ય, તદા ¶ પન ¶ કાયવિવેકો ન સક્કા લદ્ધુન્તિ. બહૂહિ સદ્ધિં ગમનકાલે હિ એકસ્મિં ગચ્છામાતિ વદન્તે એકો ઇધેવ વસામાતિ વદતિ. એકસ્મિં વસામાતિ વદન્તે એકો ગચ્છામાતિ વદતિ. તસ્મા ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણે સમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસીદિતું વા ફાસુકસેનાસને કાયવિવેકં લદ્ધું વા ન સક્કા હોતિ, એકકસ્સ પન તં સબ્બં સુલભં હોતીતિ તદા અગન્ત્વા ઇદાનિ પક્કામિ.
ચારિકં ¶ ચરમાનોતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ અયં ચારિકા નામ મહાજનસઙ્ગહત્થં બુદ્ધાનંયેવ લબ્ભતિ, બુદ્ધે ઉપાદાય પન રુળ્હીસદ્દેન સાવકાનમ્પિ વુચ્ચતિ કિલઞ્જાદીહિ કતં બીજનમ્પિ તાલવણ્ટં વિય. યેન ભગવાતિ સાવત્થિયા અવિદૂરે એકસ્મિં ગામકે પિણ્ડાય ચરિત્વા કતભત્તકિચ્ચો જેતવનં પવિસિત્વા સારિપુત્તત્થેરસ્સ વા મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ વા વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા પાદે ધોવિત્વા મક્ખેત્વા પાનીયં વા પાનકં વા પિવિત્વા થોકં વિસ્સમિત્વા સત્થારં પસ્સિસ્સામીતિ ચિત્તમ્પિ અનુપ્પાદેત્વા ઉજુકં ગન્ધકુટિપરિવેણમેવ અગમાસિ. થેરસ્સ હિ સત્થારં દટ્ઠુકામસ્સ અઞ્ઞેન ભિક્ખુના કિચ્ચં નત્થિ. તસ્મા રાહુલં વા આનન્દં વા ગહેત્વા ઓકાસં કારેત્વા સત્થારં પસ્સિસ્સામીતિ એવમ્પિ ચિત્તં ન ઉપ્પાદેસિ.
થેરો હિ સયમેવ બુદ્ધસાસને વલ્લભો રઞ્ઞો સઙ્ગામવિજયમહાયોધો વિય. યથા હિ તાદિસસ્સ યોધસ્સ રાજાનં દટ્ઠુકામસ્સ અઞ્ઞં સેવિત્વા દસ્સનકમ્મં નામ નત્થિ; વલ્લભતાય સયમેવ પસ્સતિ. એવં થેરોપિ બુદ્ધસાસને વલ્લભો, તસ્સ અઞ્ઞં સેવિત્વા સત્થુદસ્સનકિચ્ચં નત્થીતિ પાદે ધોવિત્વા પાદપુઞ્છનમ્હિ પુઞ્છિત્વા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ. ભગવાપિ ‘‘પચ્ચૂસકાલેયેવ મન્તાણિપુત્તો આગમિસ્સતી’’તિ અદ્દસ. તસ્મા ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા સૂચિઘટિકં અદત્વાવ દરથં પટિપ્પસ્સમ્ભેત્વા ઉટ્ઠાય નિસીદિ. થેરો કવાટં પણામેત્વા ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. ધમ્મિયા કથાયાતિ ભગવા ધમ્મિં કથં કથેન્તો ચૂળગોસિઙ્ગસુત્તે (મ. નિ. ૧.૩૨૫ આદયો) તિણ્ણં કુલપુત્તાનં સામગ્ગિરસાનિસંસં કથેસિ; સેક્ખસુત્તે (મ. નિ. ૨.૨૨ આદયો) આવસથાનિસંસં, ઘટિકારસુત્તે (મ. નિ. ૨.૨૮૨ આદયો) સતિપટિલાભિકં પુબ્બેનિવાસપ્પટિસંયુત્તકથં; રટ્ઠપાલસુત્તે (મ. નિ. ૨.૩૦૪) ચત્તારો ¶ ધમ્મુદ્દેસે, સેલસુત્તે (મ. નિ. ૨.૩૯૬ આદયો) પાનકાનિસંસકથં ¶ , ઉપક્કિલેસસુત્તે (મ. નિ. ૩.૨૩૬ આદયો) ભગુત્થેરસ્સ ધમ્મકથં કથેન્તો એકીભાવે આનિસંસં કથેસિ. ઇમસ્મિં પન રથવિનીતે આયસ્મતો પુણ્ણસ્સ કથેન્તો દસકથાવત્થુનિસ્સયં ¶ અનન્તનયં નામ દસ્સેસિ પુણ્ણ, અયમ્પિ અપ્પિચ્છકથાયેવ સન્તોસકથાયેવાતિ. પટિસમ્ભિદાપત્તસ્સ સાવકસ્સ વેલન્તે ઠત્વા મહાસમુદ્દે હત્થપ્પસારણં વિય અહોસિ.
યેન અન્ધવનન્તિ તદા કિર પચ્છાભત્તે જેતવનં આકિણ્ણં હોતિ, બહૂ ખત્તિયબ્રાહ્મણાદયો જેતવનં ઓસરન્તિ; રઞ્ઞો ચક્કવત્તિસ્સ ખન્ધાવારટ્ઠાનં વિય હોતિ, ન સક્કા પવિવેકં લભિતું. અન્ધવનં પન પધાનઘરસદિસં પવિવિત્તં, તસ્મા યેનન્ધવનં તેનુપસઙ્કમિ. કસ્મા પન મહાથેરે ન અદ્દસ? એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘સાયન્હસમયે આગન્ત્વા મહાથેરે દિસ્વા પુન દસબલં પસ્સિસ્સામિ, એવં મહાથેરાનં એકં ઉપટ્ઠાનં ભવિસ્સતિ, સત્થુ દ્વે ભવિસ્સન્તિ, તતો સત્થારં વન્દિત્વા મમ વસનટ્ઠાનમેવ ગમિસ્સામી’’તિ.
સત્તવિસુદ્ધિપઞ્હવણ્ણના
૨૫૬. અભિણ્હં કિત્તયમાનો અહોસીતિ પુનપ્પુનં વણ્ણં કિત્તયમાનો વિહાસિ. થેરો કિર તતો પટ્ઠાય દિવસે દિવસે સઙ્ઘમજ્ઝે ‘‘પુણ્ણો કિર નામ મન્તાણિપુત્તો ચતૂહિ પરિસાહિ સદ્ધિં અસંસટ્ઠો, સો દસબલસ્સ દસ્સનત્થાય આગમિસ્સતિ; કચ્ચિ નુ ખો મં અદિસ્વાવ ગમિસ્સતી’’તિ થેરનવમજ્ઝિમાનં સતિકરણત્થં આયસ્મતો પુણ્ણસ્સ ગુણં ભાસતિ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘મહલ્લકભિક્ખૂ નામ ન સબ્બકાલં અન્તોવિહારે હોન્તિ; ગુણકથાય પનસ્સ કથિતાય યો ચ નં ભિક્ખું પસ્સિસ્સતિ; સો આગન્ત્વા આરોચેસ્સતી’’તિ. અથાયં થેરસ્સેવ સદ્ધિવિહારિકો તં આયસ્મન્તં મન્તાણિપુત્તં પત્તચીવરમાદાય ગન્ધકુટિં પવિસન્તં અદ્દસ. કથં પન નં એસ અઞ્ઞાસીતિ? પુણ્ણ, પુણ્ણાતિ વત્વા કથેન્તસ્સ ભગવતો ધમ્મકથાય અઞ્ઞાસિ – ‘‘અયં સો થેરો, યસ્સ મે ઉપજ્ઝાયો અભિણ્હં કિત્તયમાનો હોતી’’તિ. ઇતિ સો આગન્ત્વા થેરસ્સ આરોચેસિ. નિસીદનં આદાયાતિ નિસીદનં નામ સદસં વુચ્ચતિ અવાયિમં. થેરો પન ચમ્મખણ્ડં ગહેત્વા અગમાસિ. પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતોતિ ¶ પચ્છતો પચ્છતો. સીસાનુલોકીતિ યો ઉન્નતટ્ઠાને પિટ્ઠિં પસ્સન્તો ¶ નિન્નટ્ઠાને સીસં પસ્સન્તો ગચ્છતિ, અયમ્પિ સીસાનુલોકીતિ વુચ્ચતિ. તાદિસો હુત્વા અનુબન્ધિ. થેરો હિ કિઞ્ચાપિ સંયતપદસદ્દતાય અચ્ચાસન્નો હુત્વા ગચ્છન્તોપિ પદસદ્દેન ન બાધતિ, ‘‘નાયં સમ્મોદનકાલો’’તિ ¶ ઞત્વા પન ન અચ્ચાસન્નો, અન્ધવનં નામ મહન્તં, એકસ્મિં ઠાને નિલીનં અપસ્સન્તેન, આવુસો પુણ્ણ, પુણ્ણાતિ અફાસુકસદ્દો કાતબ્બો હોતીતિ નિસિન્નટ્ઠાનજાનનત્થં નાતિદૂરે હુત્વા સીસાનુલોકી અગમાસિ. દિવાવિહારં નિસીદીતિ દિવાવિહારત્થાય નિસીદિ.
તત્થ આયસ્માપિ પુણ્ણો ઉદિચ્ચબ્રાહ્મણજચ્ચો, સારિપુત્તત્થેરોપિ. પુણ્ણત્થેરોપિ સુવણ્ણવણ્ણો, સારિપુત્તત્થેરોપિ. પુણ્ણત્થેરોપિ અરહત્તફલસમાપત્તિસમાપન્નો, સારિપુત્તત્થેરોપિ. પુણ્ણત્થેરોપિ કપ્પસતસહસ્સં અભિનીહારસમ્પન્નો, સારિપુત્તત્થેરોપિ કપ્પસતસહસ્સાધિકં એકમસઙ્ખ્યેય્યં. પુણ્ણત્થેરોપિ પટિસમ્ભિદાપત્તો મહાખીણાસવો, સારિપુત્તત્થેરોપિ. ઇતિ એકં કનકગુહં પવિટ્ઠા દ્વે સીહા વિય, એકં વિજમ્ભનભૂમિં ઓતિણ્ણા દ્વે બ્યગ્ઘા વિય, એકં સુપુપ્ફિતસાલવનં પવિટ્ઠા દ્વે છદ્દન્તનાગરાજાનો વિય, એકં સિમ્બલિવનં પવિટ્ઠા દ્વે સુપણ્ણરાજાનો વિય, એકં નરવાહનયાનં અભિરુળ્હા દ્વે વેસ્સવણા વિય, એકં પણ્ડુકમ્બલસિલં અભિનિસિન્ના દ્વે સક્કા વિય, એકવિમાનબ્ભન્તરગતા દ્વે હારિતમહાબ્રહ્માનો વિય ચ તે દ્વેપિ બ્રાહ્મણજચ્ચા દ્વેપિ સુવણ્ણવણ્ણા દ્વેપિ સમાપત્તિલાભિનો દ્વેપિ અભિનીહારસમ્પન્ના દ્વેપિ પટિસમ્ભિદાપત્તા મહાખીણાસવા એકં વનસણ્ડં અનુપવિટ્ઠા તં વનટ્ઠાનં સોભયિંસુ.
ભગવતિ નો, આવુસો, બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતીતિ, આવુસો, કિં અમ્હાકં ભગવતો સન્તિકે આયસ્મતા બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતીતિ? ઇદં આયસ્મા સારિપુત્તો તસ્સ ભગવતિ બ્રહ્મચરિયવાસં જાનન્તોપિ કથાસમુટ્ઠાપનત્થં પુચ્છિ. પુરિમકથાય હિ અપ્પતિટ્ઠિતાય પચ્છિમકથા ન જાયતિ, તસ્મા એવં પુચ્છિ. થેરો અનુજાનન્તો ‘‘એવમાવુસો’’તિ આહ. અથસ્સ પઞ્હવિસ્સજ્જનં સોતુકામો આયસ્મા સારિપુત્તો ‘‘કિં નુ ખો આવુસો સીલવિસુદ્ધત્થં ભગવતિ બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતી’’તિ પટિપાટિયા સત્ત વિસુદ્ધિયો પુચ્છિ. તાસં વિત્થારકથા વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તા. આયસ્મા પન પુણ્ણો ¶ યસ્મા ચતુપારિસુદ્ધિસીલાદીસુ ઠિતસ્સાપિ બ્રહ્મચરિયવાસો મત્થકં ન પાપુણાતિ, તસ્મા, ‘‘નો હિદં, આવુસો’’તિ સબ્બં પટિક્ખિપિ.
કિમત્થં ¶ ¶ ચરહાવુસોતિ યદિ સીલવિસુદ્ધિઆદીનં અત્થાય બ્રહ્મચરિયં ન વુસ્સતિ, અથ કિમત્થં વુસ્સતીતિ પુચ્છિ. અનુપાદાપરિનિબ્બાનત્થં ખો, આવુસોતિ એત્થ અનુપાદાપરિનિબ્બાનં નામ અપ્પચ્ચયપરિનિબ્બાનં. દ્વેધા ઉપાદાનાનિ ગહણૂપાદાનઞ્ચ પચ્ચયૂપાદાનઞ્ચ. ગહણૂપાદાનં નામ કામુપાદાનાદિકં ચતુબ્બિધં, પચ્ચયૂપાદાનં નામ અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારાતિ એવં વુત્તપચ્ચયા. તત્થ ગહણૂપાદાનવાદિનો આચરિયા અનુપાદાપરિનિબ્બાનન્તિ ચતૂસુ ઉપાદાનેસુ અઞ્ઞતરેનાપિ કઞ્ચિ ધમ્મં અગ્ગહેત્વા પવત્તં અરહત્તફલં અનુપાદાપરિનિબ્બાનન્તિ કથેન્તિ. તઞ્હિ ન ચ ઉપાદાનસમ્પયુત્તં હુત્વા કઞ્ચિ ધમ્મં ઉપાદિયતિ, કિલેસાનઞ્ચ પરિનિબ્બુતન્તે જાતત્તા પરિનિબ્બાનન્તિ વુચ્ચતિ. પચ્ચયૂપાદાનવાદિનો પન અનુપાદાપરિનિબ્બાનન્તિ અપ્પચ્ચયપરિનિબ્બાનં. પચ્ચયવસેન અનુપ્પન્નં અસઙ્ખતં અમતધાતુમેવ અનુપાદાપરિનિબ્બાનન્તિ કથેન્તિ. અયં અન્તો, અયં કોટિ, અયં નિટ્ઠા. અપ્પચ્ચયપરિનિબ્બાનં પત્તસ્સ હિ બ્રહ્મચરિયવાસો મત્થકં પત્તો નામ હોતિ, તસ્મા થેરો ‘‘અનુપાદાપરિનિબ્બાનત્થ’’ન્તિ આહ. અથ નં અનુયુઞ્જન્તો આયસ્મા સારિપુત્તો ‘‘કિં નુ ખો, આવુસો, સીલવિસુદ્ધિ અનુપાદાપરિનિબ્બાન’’ન્તિ પુન પુચ્છં આરભિ.
૨૫૮. થેરોપિ સબ્બપરિવત્તેસુ તથેવ પટિક્ખિપિત્વા પરિયોસાને દોસં દસ્સેન્તો સીલવિસુદ્ધિં ચે, આવુસોતિઆદિમાહ. તત્થ પઞ્ઞપેય્યાતિ યદિ પઞ્ઞપેય્ય. સઉપાદાનંયેવ સમાનં અનુપાદાપરિનિબ્બાનં પઞ્ઞપેય્યાતિ સઙ્ગહણધમ્મમેવ નિગ્ગહણધમ્મં સપ્પચ્ચયધમ્મમેવ અપ્પચ્ચયધમ્મં સઙ્ખતધમ્મમેવ અસઙ્ખતધમ્મન્તિ પઞ્ઞપેય્યાતિ અત્થો. ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિયં પન સપ્પચ્ચયધમ્મમેવ અપ્પચ્ચયધમ્મં સઙ્ખતધમ્મમેવ અસઙ્ખતધમ્મન્તિ પઞ્ઞપેય્યાતિ અયમેવ અત્થો ગહેતબ્બો. પુથુજ્જનો હિ, આવુસોતિ એત્થ વટ્ટાનુગતો લોકિયબાલપુથુજ્જનો દટ્ઠબ્બો. સો હિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલમત્તસ્સાપિ અભાવતો સબ્બસો અઞ્ઞત્ર ઇમેહિ ધમ્મેહિ. તેન હીતિ યેન કારણેન એકચ્ચે પણ્ડિતા ઉપમાય અત્થં જાનન્તિ, તેન કારણેન ઉપમં તે કરિસ્સામીતિ ¶ અત્થો.
સત્તરથવિનીતવણ્ણના
૨૫૯. સત્ત ¶ રથવિનીતાનીતિ વિનીતઅસ્સાજાનિયયુત્તે સત્ત રથે. યાવદેવ, ચિત્તવિસુદ્ધત્થાતિ ¶ , આવુસો, અયં સીલવિસુદ્ધિ નામ, યાવદેવ, ચિત્તવિસુદ્ધત્થા. ચિત્તવિસુદ્ધત્થાતિ નિસ્સક્કવચનમેતં. અયં પનેત્થ અત્થો, યાવદેવ, ચિત્તવિસુદ્ધિસઙ્ખાતા અત્થા, તાવ અયં સીલવિસુદ્ધિ નામ ઇચ્છિતબ્બા. યા પન અયં ચિત્તવિસુદ્ધિ, એસા સીલવિસુદ્ધિયા અત્થો, અયં કોટિ, ઇદં પરિયોસાનં, ચિત્તવિસુદ્ધિયં ઠિતસ્સ હિ સીલવિસુદ્ધિકિચ્ચં કતં નામ હોતીતિ. એસ નયો સબ્બપદેસુ.
ઇદં પનેત્થ ઓપમ્મસંસન્દનં – રાજા પસેનદિ કોસલો વિય હિ જરામરણભીરુકો યોગાવચરો દટ્ઠબ્બો. સાવત્થિનગરં વિય સક્કાયનગરં, સાકેતનગરં વિય નિબ્બાનનગરં, રઞ્ઞો સાકેતે વડ્ઢિઆવહસ્સ સીઘં ગન્ત્વા પાપુણિતબ્બસ્સ અચ્ચાયિકસ્સ કિચ્ચસ્સ ઉપ્પાદકાલો વિય યોગિનો અનભિસમેતાનં ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં અભિસમયકિચ્ચસ્સ ઉપ્પાદકાલો. સત્ત રથવિનીતાનિ વિય સત્ત વિસુદ્ધિયો, પઠમં રથવિનીતં આરુળ્હકાલો વિય સીલવિસુદ્ધિયં ઠિતકાલો, પઠમરથવિનીતાદીહિ દુતિયાદીનિ આરુળ્હકાલો વિય સીલવિસુદ્ધિઆદીહિ ચિત્તવિસુદ્ધિઆદીસુ ઠિતકાલો. સત્તમેન રથવિનીતેન સાકેતે અન્તેપુરદ્વારે ઓરુય્હ ઉપરિપાસાદે ઞાતિમિત્તગણપરિવુતસ્સ સુરસભોજનપરિભોગકાલો વિય યોગિનો ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિયા સબ્બકિલેસે ખેપેત્વા ધમ્મવરપાસાદં આરુય્હ પરોપણ્ણાસકુસલધમ્મપરિવારસ્સ નિબ્બાનારમ્મણં ફલસમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિરોધસયને નિસિન્નસ્સ લોકુત્તરસુખાનુભવનકાલો દટ્ઠબ્બો.
ઇતિ આયસ્મન્તં પુણ્ણં દસકથાવત્થુલાભિં ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરો સત્ત વિસુદ્ધિયો પુચ્છિ. આયસ્મા પુણ્ણો દસ કથાવત્થૂનિ વિસ્સજ્જેસિ. એવં પુચ્છન્તો પન ધમ્મસેનાપતિ કિં જાનિત્વા પુચ્છિ, ઉદાહુ અજાનિત્વા? તિત્થકુસલો વા પન હુત્વા વિસયસ્મિં પુચ્છિ, ઉદાહુ અતિત્થકુસલો હુત્વા અવિસયસ્મિં? પુણ્ણત્થેરોપિ ચ કિં જાનિત્વા વિસ્સજ્જેસિ, ઉદાહુ અજાનિત્વા? તિત્થકુસલો વા પન હુત્વા વિસયસ્મિં વિસ્સજ્જેસિ, ઉદાહુ અતિત્થકુસલો હુત્વા અવિસયેતિ? જાનિત્વા તિત્થકુસલો હુત્વા વિસયે પુચ્છીતિ હિ વદમાનો ધમ્મસેનાપતિંયેવ વદેય્ય. જાનિત્વા તિત્થકુસલો હુત્વા ¶ વિસયે વિસ્સજ્જેસીતિ વદમાનો પુણ્ણત્થેરંયેવ ¶ વદેય્ય. યઞ્હિ વિસુદ્ધીસુ સંખિત્તં, તં કથાવત્થૂસુ વિત્થિણ્ણં. યં કથાવત્થૂસુ સંખિત્તં, તં વિસુદ્ધીસુ વિત્થિણ્ણં. તદમિના નયેન વેદિતબ્બં.
વિસુદ્ધીસુ ¶ હિ એકા સીલવિસુદ્ધિ ચત્તારિ કથાવત્થૂનિ હુત્વા આગતા અપ્પિચ્છકથા સન્તુટ્ઠિકથા અસંસગ્ગકથા, સીલકથાતિ. એકા ચિત્તવિસુદ્ધિ તીણિ કથાવત્થૂનિ હુત્વા આગતા – પવિવેકકથા, વીરિયારમ્ભકથા, સમાધિકથાતિ, એવં તાવ યં વિસુદ્ધીસુ સંખિત્તં, તં કથાવત્થૂસુ વિત્થિણ્ણં. કથાવત્થૂસુ પન એકા પઞ્ઞાકથા પઞ્ચ વિસુદ્ધિયો હુત્વા આગતા – દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ, કઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધિ, મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ, પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ, ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધીતિ, એવં યં કથાવત્થૂસુ સંખિત્તં, તં વિસુદ્ધીસુ વિત્થિણ્ણં. તસ્મા સારિપુત્તત્થેરો સત્ત વિસુદ્ધિયો પુચ્છન્તો ન અઞ્ઞં પુચ્છિ, દસ કથાવત્થૂનિયેવ પુચ્છિ. પુણ્ણત્થેરોપિ સત્ત વિસુદ્ધિયો વિસ્સજ્જેન્તો ન અઞ્ઞં વિસ્સજ્જેસિ, દસ કથાવત્થૂનિયેવ વિસ્સજ્જેસીતિ. ઇતિ ઉભોપેતે જાનિત્વા તિત્થકુસલા હુત્વા વિસયેવ પઞ્હં પુચ્છિંસુ ચેવ વિસ્સજ્જેસું ચાતિ વેદિતબ્બો.
૨૬૦. કો નામો આયસ્માતિ ન થેરો તસ્સ નામં ન જાનાતિ. જાનન્તોયેવ પન સમ્મોદિતું લભિસ્સામીતિ પુચ્છિ. કથઞ્ચ પનાયસ્મન્તન્તિ ઇદં પન થેરો સમ્મોદમાનો આહ. મન્તાણિપુત્તોતિ મન્તાણિયા બ્રાહ્મણિયા પુત્તો. યથા તન્તિ એત્થ તન્તિ નિપાતમત્તં, યથા સુતવતા સાવકેન બ્યાકાતબ્બા, એવમેવ બ્યાકતાતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપત્થો. અનુમસ્સ અનુમસ્સાતિ દસ કથાવત્થૂનિ ઓગાહેત્વા અનુપવિસિત્વા. ચેલણ્ડુપકેનાતિ એત્થ ચેલં વુચ્ચતિ વત્થં, અણ્ડુપકં ચુમ્બટકં. વત્થચુમ્બટકં સીસે કત્વા આયસ્મન્તં તત્થ નિસીદાપેત્વા પરિહરન્તાપિ સબ્રહ્મચારી દસ્સનાય લભેય્યું, એવં લદ્ધદસ્સનમ્પિ તેસં લાભાયેવાતિ અટ્ઠાનપરિકપ્પેન અભિણ્હદસ્સનસ્સ ઉપાયં દસ્સેસિ. એવં અપરિહરન્તેન હિ પઞ્હં વા પુચ્છિતુકામેન ધમ્મં વા સોતુકામેન ‘‘થેરો કત્થ ઠિતો કત્થ નિસિન્નો’’તિ ¶ પરિયેસન્તેન ચરિતબ્બં હોતિ. એવં પરિહરન્તા પન ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણેયેવ સીસતો ઓરોપેત્વા મહારહે આસને નિસીદાપેત્વા સક્કા હોન્તિ પઞ્હં વા પુચ્છિતું ધમ્મં વા સોતું. ઇતિ અટ્ઠાનપરિકપ્પેન અભિણ્હદસ્સનસ્સ ઉપાયં દસ્સેસિ.
સારિપુત્તોતિ ચ પન મન્તિ સારિયા બ્રાહ્મણિયા પુત્તોતિ ચ પન એવં મં સબ્રહ્મચારી જાનન્તિ. સત્થુકપ્પેનાતિ સત્થુસદિસેન. ઇતિ એકપદેનેવ આયસ્મા ¶ પુણ્ણો સારિપુત્તત્થેરં ચન્દમણ્ડલં આહચ્ચ ઠપેન્તો વિય ઉક્ખિપિ. થેરસ્સ હિ ઇમસ્મિં ઠાને એકન્તધમ્મકથિકભાવો પાકટો ¶ અહોસિ. અમચ્ચઞ્હિ પુરોહિતં મહન્તોતિ વદમાનો રાજસદિસોતિ વદેય્ય, ગોણં હત્થિપ્પમાણોતિ, વાપિં સમુદ્દપ્પમાણોતિ, આલોકં ચન્દિમસૂરિયાલોકપ્પમાણોતિ, ઇતો પરં એતેસં મહન્તભાવકથા નામ નત્થિ. સાવકમ્પિ મહાતિ વદન્તો સત્થુપટિભાગોતિ વદેય્ય, ઇતો પરં તસ્સ મહન્તભાવકથા નામ નત્થિ. ઇચ્ચાયસ્મા પુણ્ણો એકપદેનેવ થેરં ચન્દમણ્ડલં આહચ્ચ ઠપેન્તો વિય ઉક્ખિપિ.
એત્તકમ્પિ નો નપ્પટિભાસેય્યાતિ પટિસમ્ભિદાપત્તસ્સ અપ્પટિભાનં નામ નત્થિ. યા પનાયં ઉપમા આહટા, તં ન આહરેય્યામ, અત્થમેવ કથેય્યામ. ઉપમા હિ અજાનન્તાનં આહરીયતીતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો. અટ્ઠકથાયં પન ઇદમ્પિ પટિક્ખિપિત્વા ઉપમા નામ બુદ્ધાનમ્પિ સન્તિકે આહરીયતિ, થેરં પનેસ અપચાયમાનો એવમાહાતિ.
અનુમસ્સ અનુમસ્સ પુચ્છિતાતિ દસ કથાવત્થૂનિ ઓગાહેત્વા ઓગાહેત્વા પુચ્છિતા. કિં પન પઞ્હસ્સ પુચ્છનં ભારિયં, ઉદાહુ વિસ્સજ્જનન્તિ? ઉગ્ગહેત્વા પુચ્છનં નો ભારિયં, વિસ્સજ્જનં પન ભારિયં. સહેતુકં વા સકારણં કત્વા પુચ્છનમ્પિ વિસ્સજ્જનમ્પિ ભારિયમેવ. સમનુમોદિંસૂતિ સમચિત્તા હુત્વા અનુમોદિંસુ. ઇતિ યથાનુસન્ધિનાવ દેસના નિટ્ઠિતાતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
રથવિનીતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫. નિવાપસુત્તવણ્ણના
૨૬૧. એવં ¶ મે સુતન્તિ નિવાપસુત્તં. તત્થ નેવાપિકોતિ યો મિગાનં ગહણત્થાય અરઞ્ઞે તિણબીજાનિ વપતિ ‘‘ઇદં તિણં ¶ ખાદિતું આગતે મિગે સુખં ગણ્હિસ્સામી’’તિ. નિવાપન્તિ વપ્પં. નિવુત્તન્તિ વપિતં. મિગજાતાતિ મિગઘટા. અનુપખજ્જાતિ અનુપવિસિત્વા. મુચ્છિતાતિ તણ્હામુચ્છનાય મુચ્છિતા, તણ્હાય હદયં પવિસિત્વા મુચ્છનાકારં પાપિતાતિ ¶ અત્થો. મદં આપજ્જિસ્સન્તીતિ માનમદં આપજ્જિસ્સન્તિ. પમાદન્તિ વિસ્સટ્ઠસતિભાવં. યથાકામકરણીયા ભવિસ્સન્તીતિ યથા ઇચ્છિસ્સામ, તથા કાતબ્બા ભવિસ્સન્તિ. ઇમસ્મિં નિવાપેતિ ઇમસ્મિં નિવાપટ્ઠાને. એકં કિર નિવાપતિણં નામ અત્થિ નિદાઘભદ્દકં, તં યથા યથા નિદાઘો હોતિ, તથા તથા નીવારવનં વિય મેઘમાલા વિય ચ એકગ્ઘનં હોતિ, તં લુદ્દકા એકસ્મિં ઉદકફાસુકટ્ઠાને કસિત્વા વપિત્વા વતિં કત્વા દ્વારં યોજેત્વા રક્ખન્તિ. અથ યદા મહાનિદાઘે સબ્બતિણાનિ સુક્ખાનિ હોન્તિ, જિવ્હાતેમનમત્તમ્પિ ઉદકં દુલ્લભં હોતિ, તદા મિગજાતા સુક્ખતિણાનિ ચેવ પુરાણપણ્ણાનિ ચ ખાદન્તા કમ્પમાના વિય વિચરન્તા નિવાપતિણસ્સ ગન્ધં ઘાયિત્વા વધબન્ધનાદીનિ અગણયિત્વા વતિં અજ્ઝોત્થરન્તા પવિસન્તિ. તેસઞ્હિ નિવાપતિણં અતિવિય પિયં હોતિ મનાપં. નેવાપિકો તે દિસ્વા દ્વે તીણિ દિવસાનિ પમત્તો વિય હોતિ, દ્વારં વિવરિત્વા તિટ્ઠતિ. અન્તોનિવાપટ્ઠાને તહિં તહિં ઉદકઆવાટકાપિ હોન્તિ, મિગા વિવટદ્વારેન પવિસિત્વા ખાદિતમત્તકં પિવિતમત્તકમેવ કત્વા પક્કમન્તિ, પુનદિવસે કિઞ્ચિ ન કરોન્તીતિ કણ્ણે ચાલયમાના ખાદિત્વા પિવિત્વા અતરમાના ગચ્છન્તિ, પુનદિવસે કોચિ કિઞ્ચિ કત્તા નત્થીતિ યાવદત્થં ખાદિત્વા પિવિત્વા મણ્ડલગુમ્બં પવિસિત્વા નિપજ્જન્તિ. લુદ્દકા તેસં પમત્તભાવં જાનિત્વા દ્વારં પિધાય સમ્પરિવારેત્વા કોટિતો પટ્ઠાય કોટ્ટેત્વા ગચ્છન્તિ, એવં તે તસ્મિં નિવાપે નેવાપિકસ્સ યથાકામકરણીયા ભવન્તિ.
૨૬૨. તત્ર, ભિક્ખવેતિ, ભિક્ખવે, તેસુ મિગજાતેસુ. પઠમા મિગજાતાતિ, મિગજાતા પઠમદુતિયા નામ નત્થિ. ભગવા પન આગતપટિપાટિવસેન કપ્પેત્વા પઠમા, દુતિયા, તતિયા ¶ , ચતુત્થાતિ નામં આરોપેત્વા દસ્સેસિ. ઇદ્ધાનુભાવાતિ યથાકામં કત્તબ્બભાવતો; વસીભાવોયેવ હિ એત્થ ઇદ્ધીતિ ચ આનુભાવોતિ ચ અધિપ્પેતો.
૨૬૩. ભયભોગાતિ ¶ ભયેન ભોગતો. બલવીરિયન્તિ અપરાપરં સઞ્ચરણવાયોધાતુ, સા પરિહાયીતિ અત્થો.
૨૬૪. ઉપનિસ્સાય આસયં કપ્પેય્યામાતિ અન્તો નિપજ્જિત્વા ખાદન્તાનમ્પિ ભયમેવ, બાહિરતો આગન્ત્વા ખાદન્તાનમ્પિ ભયમેવ, મયં પન અમું નિવાપટ્ઠાનં નિસ્સાય એકમન્તે આસયં કપ્પેય્યામાતિ ચિન્તયિંસુ. ઉપનિસ્સાય ¶ આસયં કપ્પયિંસૂતિ લુદ્દકા નામ ન સબ્બકાલં અપ્પમત્તા હોન્તિ. મયં તત્થ તત્થ મણ્ડલગુમ્બેસુ ચેવ વતિપાદેસુ ચ નિપજ્જિત્વા એતેસુ મુખધોવનત્થં વા આહારકિચ્ચકરણત્થં વા પક્કન્તેસુ નિવાપવત્થું પવિસિત્વા ખાદિતમત્તં કત્વા અમ્હાકં વસનટ્ઠાનં પવિસિસ્સામાતિ નિવાપવત્થું ઉપનિસ્સાય ગહનેસુ ગુમ્બવતિપાદાદીસુ આસયં કપ્પયિંસુ. ભુઞ્જિંસૂતિ વુત્તનયેન લુદ્દકાનં પમાદકાલં ઞત્વા સીઘં સીઘં પવિસિત્વા ભુઞ્જિંસુ. કેતબિનોતિ સિક્ખિતકેરાટિકા. ઇદ્ધિમન્તાતિ ઇદ્ધિમન્તો વિય. પરજનાતિ યક્ખા. ઇમે ન મિગજાતાતિ. આગતિં વા ગતિં વાતિ ઇમિના નામ ઠાનેન આગચ્છન્તિ, અમુત્ર ગચ્છન્તીતિ ઇદં નેસં ન જાનામ. દણ્ડવાકરાહીતિ દણ્ડવાકરજાલેહિ. સમન્તા સપ્પદેસં અનુપરિવારેસુન્તિ અતિમાયાવિનો એતે, ન દૂરં ગમિસ્સન્તિ, સન્તિકેયેવ નિપન્ના ભવિસ્સન્તીતિ નિવાપક્ખેત્તસ્સ સમન્તા સપ્પદેસં મહન્તં ઓકાસં અનુપરિવારેસું. અદ્દસંસૂતિ એવં પરિવારેત્વા વાકરજાલં સમન્તતો ચાલેત્વા ઓલોકેન્તા અદ્દસંસુ. યત્થ તેતિ યસ્મિં ઠાને તે ગાહં અગમંસુ, તં ઠાનં અદ્દસંસૂતિ અત્થો.
૨૬૫. યંનૂન મયં યત્થ અગતીતિ તે કિર એવં ચિન્તયિંસુ – ‘‘અન્તો નિપજ્જિત્વા અન્તો ખાદન્તાનમ્પિ ભયમેવ, બાહિરતો આગન્ત્વા ખાદન્તાનમ્પિ સન્તિકે વસિત્વા ખાદન્તાનમ્પિ ભયમેવ, તેપિ હિ વાકરજાલેન પરિક્ખિપિત્વા ગહિતાયેવા’’તિ, તેન તેસં એતદહોસિ – ‘‘યંનૂન મયં યત્થ નેવાપિકસ્સ ચ નેવાપિકપરિસાય ચ અગતિ અવિસયો, તત્થ તત્થ સેય્યં કપ્પેય્યામા’’તિ. અઞ્ઞે ઘટ્ટેસ્સન્તીતિ તતો તતો દૂરતરવાસિનો અઞ્ઞે ઘટ્ટેસ્સન્તિ. તે ઘટ્ટિતા અઞ્ઞેતિ તેપિ ઘટ્ટિતા અઞ્ઞે તતો ¶ દૂરતરવાસિનો ઘટ્ટેસ્સન્તિ. એવં ઇમં ¶ નિવાપં નિવુત્તં સબ્બસો મિગજાતા પરિમુચ્ચિસ્સન્તીતિ એવં ઇમં અમ્હેહિ નિવુત્તં નિવાપં સબ્બે મિગઘટા મિગસઙ્ઘા વિસ્સજ્જેસ્સન્તિ પરિચ્ચજિસ્સન્તિ. અજ્ઝુપેક્ખેય્યામાતિ તેસં ગહણે અબ્યાવટા ભવેય્યામાતિ; યથા તથા આગચ્છન્તેસુ હિ તરુણપોતકો વા મહલ્લકો વા દુબ્બલો વા યૂથપરિહીનો વા સક્કા હોન્તિ લદ્ધું, અનાગચ્છન્તેસુ કિઞ્ચિ નત્થિ. અજ્ઝુપેક્ખિંસુ ખો, ભિક્ખવેતિ એવં ચિન્તેત્વા અબ્યાવટાવ અહેસું.
૨૬૭. અમું ¶ નિવાપં નિવુત્તં મારસ્સ અમૂનિ ચ લોકામિસાનીતિ એત્થ નિવાપોતિ વા લોકામિસાનીતિ વા વટ્ટામિસભૂતાનં પઞ્ચન્નં કામગુણાનમેતં અધિવચનં. મારો ન ચ બીજાનિ વિય કામગુણે વપેન્તો આહિણ્ડતિ, કામગુણગિદ્ધાનં પન ઉપરિ વસં વત્તેતિ, તસ્મા કામગુણા મારસ્સ નિવાપા નામ હોન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘અમું નિવાપં નિવુત્તં મારસ્સા’’તિ. ન પરિમુચ્ચિંસુ મારસ્સ ઇદ્ધાનુભાવાતિ મારસ્સ વસં ગતા અહેસું, યથાકામકરણીયા. અયં સપુત્તભરિયપબ્બજ્જાય આગતઉપમા.
૨૬૮. ચેતોવિમુત્તિ પરિહાયીતિ એત્થ ચેતોવિમુત્તિ નામ અરઞ્ઞે વસિસ્સામાતિ ઉપ્પન્નઅજ્ઝાસયો; સો પરિહાયીતિ અત્થો. તથૂપમે અહં ઇમે દુતિયેતિ અયં બ્રાહ્મણધમ્મિકપબ્બજ્જાય ઉપમા. બ્રાહ્મણા હિ અટ્ઠચત્તાલીસવસ્સાનિ કોમારબ્રહ્મચરિયં ચરિત્વા વટ્ટુપચ્છેદભયેન પવેણિં ઘટયિસ્સામાતિ ધનં પરિયેસિત્વા ભરિયં ગહેત્વા અગારમજ્ઝે વસન્તા એકસ્મિં પુત્તે જાતે ‘‘અમ્હાકં પુત્તો જાતો વટ્ટં ન ઉચ્છિન્નં પવેણિ ઘટિતા’’તિ પુન નિક્ખમિત્વા પબ્બજન્તિ વા તમેવ વા સ’કલત્તવાસં વસન્તિ.
૨૬૯. એવઞ્હિ તે, ભિક્ખવે, તતિયાપિ સમણબ્રાહ્મણા ન પરિમુચ્ચિંસૂતિ પુરિમા વિય તેપિ મારસ્સ ઇદ્ધાનુભાવા ન મુચ્ચિંસુ; યથાકામકરણીયાવ અહેસું. કિં પન તે અકંસૂતિ? ગામનિગમરાજધાનિયો ઓસરિત્વા તેસુ તેસુ આરામઉય્યાનટ્ઠાનેસુ અસ્સમં માપેત્વા નિવસન્તા કુલદારકે હત્થિઅસ્સરથસિપ્પાદીનિ નાનપ્પકારાનિ સિપ્પાનિ સિક્ખાપેસું. ઇતિ તે વાકરજાલેન તતિયા મિગજાતા વિય મારસ્સ પાપિમતો ¶ દિટ્ઠિજાલેન પરિક્ખિપિત્વા યથાકામકરણીયા અહેસું.
૨૭૦. તથૂપમે ¶ અહં ઇમે ચતુત્થેતિ અયં ઇમસ્સ સાસનસ્સ ઉપમા આહટા.
૨૭૧. અન્ધમકાસિ મારન્તિ ન મારસ્સ અક્ખીનિ ભિન્દિ. વિપસ્સનાપાદકજ્ઝાનં સમાપન્નસ્સ પન ભિક્ખુનો ઇમં નામ આરમ્મણં નિસ્સાય ચિત્તં વત્તતીતિ મારો પસ્સિતું ન સક્કોતિ. તેન વુત્તં – ‘‘અન્ધમકાસિ માર’’ન્તિ. અપદં વધિત્વા મારચક્ખુન્તિ તેનેવ પરિયાયેન યથા મારસ્સ ચક્ખુ અપદં ¶ હોતિ નિપ્પદં, અપ્પતિટ્ઠં, નિરારમ્મણં, એવં વધિત્વાતિ અત્થો. અદસ્સનં ગતો પાપિમતોતિ તેનેવ પરિયાયેન મારસ્સ પાપિમતો અદસ્સનં ગતો. ન હિ સો અત્તનો મંસચક્ખુના તસ્સ વિપસ્સનાપાદકજ્ઝાનં સમાપન્નસ્સ ભિક્ખુનો ઞાણસરીરં દટ્ઠું સક્કોતિ. પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વા આસવા પરિક્ખીણા હોન્તીતિ મગ્ગપઞ્ઞાય ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ દિસ્વા ચત્તારો આસવા પરિક્ખીણા હોન્તિ. તિણ્ણો લોકે વિસત્તિકન્તિ લોકે સત્તવિસત્તભાવેન વિસત્તિકાતિ એવં સઙ્ખં ગતં. અથ વા ‘‘વિસત્તિકાતિ કેનટ્ઠેન વિસત્તિકા? વિસતાતિ વિસત્તિકા વિસટાતિ વિસત્તિકા, વિપુલાતિ વિસત્તિકા, વિસાલાતિ વિસત્તિકા, વિસમાતિ વિસત્તિકા, વિસક્કતીતિ વિસત્તિકા, વિસં હરતીતિ વિસત્તિકા, વિસંવાદિકાતિ વિસત્તિકા, વિસમૂલાતિ વિસત્તિકા, વિસફલાતિ વિસત્તિકા, વિસપરિભોગાતિ વિસત્તિકા, વિસાલા વા પન સા તણ્હા રૂપે સદ્દે ગન્ધે રસે ફોટ્ઠબ્બે’’તિ (મહાનિ. ૩; ચૂળનિ. મેત્તગૂમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૨૨, ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૪) વિસત્તિકા. એવં વિસત્તિકાતિ સઙ્ખં ગતં તણ્હં તિણ્ણો નિત્તિણ્ણો ઉત્તિણ્ણો. તેન વુચ્ચતિ – ‘‘તિણ્ણો લોકે વિસત્તિક’’ન્તિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
નિવાપસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૬. પાસરાસિસુત્તવણ્ણના
૨૭૨. એવં ¶ મે સુતન્તિ પાસરાસિસુત્તં. તત્થ સાધુ મયં, આવુસોતિ આયાચન્તા ભણન્તિ. એતે કિર પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ જનપદવાસિનો ‘‘દસબલં પસ્સિસ્સામા’’તિ સાવત્થિં અનુપ્પત્તા. સત્થુદસ્સનં પન એતેહિ લદ્ધં, ધમ્મિં કથં ન તાવ સુણન્તિ. તે સત્થુગારવેન ‘‘અમ્હાકં, ભન્તે ¶ , ધમ્મકથં કથેથા’’તિ વત્તું ન સક્કોન્તિ. બુદ્ધા હિ ગરૂ હોન્તિ, એકચારિકો સીહો મિગરાજા વિય, પભિન્નકુઞ્જરો વિય, ફણકતઆસીવિસો વિય, મહાઅગ્ગિક્ખન્ધો વિય ચ દુરાસદા વુત્તમ્પિ ચેતં –
‘‘આસીવિસો યથા ઘોરો, મિગરાજાવ કેસરી;
નાગોવ કુઞ્જરો દન્તી, એવં બુદ્ધા દુરાસદા’’તિ.
એવં ¶ દુરાસદં સત્થારં તે ભિક્ખૂ સયં યાચિતું અસક્કોન્તા આયસ્મન્તં આનન્દં યાચમાના ‘‘સાધુ મયં, આવુસો’’તિ આહંસુ.
અપ્પેવ નામાતિ અપિ નામ લભેય્યાથ. કસ્મા પન થેરો તે ભિક્ખૂ ‘‘રમ્મકસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ અસ્સમં ઉપસઙ્કમેય્યાથા’’તિ આહ? પાકટકિરિયતાય. દસબલસ્સ હિ કિરિયા થેરસ્સ પાકટા હોતિ; જાનાતિ થેરો, ‘‘અજ્જ સત્થા જેતવને વસિત્વા પુબ્બારામે દિવાવિહારં કરિસ્સતિ; અજ્જ પુબ્બારામે વસિત્વા જેતવને દિવાવિહારં કરિસ્સતિ; અજ્જ એકકોવ પિણ્ડાય પવિસિસ્સતિ; અજ્જ ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ઇમસ્મિં કાલે જનપદચારિકં નિક્ખમિસ્સતી’’તિ. કિં પનસ્સ એવં જાનનત્થં ચેતોપરિયઞાણં અત્થીતિ? નત્થિ. અનુમાનબુદ્ધિયા પન કતકિરિયાય નયગ્ગાહેન જાનાતિ. યઞ્હિ દિવસં ભગવા જેતવને વસિત્વા પુબ્બારામે દિવાવિહારં કાતુકામો હોતિ, તદા સેનાસનપરિક્ખારભણ્ડાનં પટિસામનાકારં દસ્સેતિ, થેરો સમ્મજ્જનિસઙ્કારછડ્ડનકાદીનિ પટિસામેતિ. પુબ્બારામે વસિત્વા જેતવનં દિવાવિહારાય આગમનકાલેપિ એસેવ નયો.
યદા ¶ પન એકકો પિણ્ડાય પવિસિતુકામો હોતિ, તદા પાતોવ સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા દ્વારં પિધાય ફલસમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસીદતિ. થેરો ‘‘અજ્જ ભગવા બોધનેય્યબન્ધવં દિસ્વા નિસિન્નો’’તિ તાય સઞ્ઞાય ઞત્વા ‘‘અજ્જ, આવુસો, ભગવા એકકો પવિસિતુકામો, તુમ્હે ભિક્ખાચારસજ્જા હોથા’’તિ ભિક્ખૂનં સઞ્ઞં દેતિ. યદા પન ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો પવિસિતુકામો હોતિ, તદા ગન્ધકુટિદ્વારં ઉપડ્ઢપિદહિતં કત્વા ફલસમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસીદતિ, થેરો તાય સઞ્ઞાય ઞત્વા પત્તચીવરગ્ગહણત્થાય ભિક્ખૂનં ¶ સઞ્ઞં દેતિ. યદા જનપદચારિકં નિક્ખમિતુકામો હોતિ, તદા એકં દ્વે આલોપે અતિરેકં ભુઞ્જતિ, સબ્બકાલં ચઙ્કમનઞ્ચારુય્હ અપરાપરં ચઙ્કમતિ, થેરો તાય સઞ્ઞાય ઞત્વા ‘‘ભગવા, આવુસો, જનપદચારિકં ચરિતુકામો, તુમ્હાકં કત્તબ્બં કરોથા’’તિ ભિક્ખૂનં સઞ્ઞં દેતિ.
ભગવા પઠમબોધિયં વીસતિ વસ્સાનિ અનિબદ્ધવાસો અહોસિ, પચ્છા પઞ્ચવીસતિ વસ્સાનિ અબ્બોકિણ્ણં સાવત્થિંયેવ ઉપનિસ્સાય વસન્તો એકદિવસે ¶ દ્વે ઠાનાનિ પરિભુઞ્જતિ. જેતવને રત્તિં વસિત્વા પુનદિવસે ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો દક્ખિણદ્વારેન સાવત્થિં પિણ્ડાય પવિસિત્વા પાચીનદ્વારેન નિક્ખમિત્વા પુબ્બારામે દિવાવિહારં કરોતિ. પુબ્બારામે રત્તિં વસિત્વા પુનદિવસે પાચીનદ્વારેન સાવત્થિં પિણ્ડાય પવિસિત્વા દક્ખિણદ્વારેન નિક્ખમિત્વા જેતવને દિવાવિહારં કરોતિ. કસ્મા? દ્વિન્નં કુલાનં અનુકમ્પાય. મનુસ્સત્તભાવે ઠિતેન હિ અનાથપિણ્ડિકેન વિય અઞ્ઞેન કેનચિ, માતુગામત્તભાવે ઠિતાય ચ વિસાખાય વિય અઞ્ઞાય ઇત્થિયા તથાગતં ઉદ્દિસ્સ ધનપરિચ્ચાગો કતો નામ નત્થિ, તસ્મા ભગવા તેસં અનુકમ્પાય એકદિવસે ઇમાનિ દ્વે ઠાનાનિ પરિભુઞ્જતિ. તસ્મિં પન દિવસે જેતવને વસિ, તસ્મા થેરો – ‘‘અજ્જ ભગવા સાવત્થિયં પિણ્ડાય ચરિત્વા સાયન્હકાલે ગત્તાનિ પરિસિઞ્ચનત્થાય પુબ્બકોટ્ઠકં ગમિસ્સતિ; અથાહં ગત્તાનિ પરિસિઞ્ચિત્વા ઠિતં ભગવન્તં યાચિત્વા રમ્મકસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ અસ્સમં ગહેત્વા ગમિસ્સામિ. એવમિમે ભિક્ખૂ ભગવતો સમ્મુખા લભિસ્સન્તિ ધમ્મકથં સવનાયા’’તિ ચિન્તેત્વા તે ભિક્ખૂ એવમાહ.
મિગારમાતુપાસાદોતિ વિસાખાય પાસાદો. સા હિ મિગારેન સેટ્ઠિના માતુટ્ઠાને ઠપિતત્તા મિગારમાતાતિ વુચ્ચતિ. પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતોતિ તસ્મિં કિર પાસાદે દ્વિન્નં મહાસાવકાનં સિરિગબ્ભાનં ¶ મજ્ઝે ભગવતો સિરિગબ્ભો અહોસિ. થેરો દ્વારં વિવરિત્વા અન્તોગબ્ભં સમ્મજ્જિત્વા માલાકચવરં નીહરિત્વા મઞ્ચપીઠં પઞ્ઞપેત્વા સત્થુ સઞ્ઞં અદાસિ. સત્થા સિરિગબ્ભં પવિસિત્વા દક્ખિણેન પસ્સેન સતો સમ્પજાનો સીહસેય્યં ઉપગમ્મ દરથં પટિપ્પસ્સમ્ભેત્વા ઉટ્ઠાય ફલસમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસીદિત્વા ¶ સાયન્હસમયે તતો વુટ્ઠાસિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો’’તિ.
પરિસિઞ્ચિતુન્તિ યો હિ ચુણ્ણમત્તિકાદીહિ ગત્તાનિ ઉબ્બટ્ટેન્તો મલ્લકમુટ્ઠાદીહિ વા ઘંસન્તો ન્હાયતિ, સો ન્હાયતીતિ વુચ્ચતિ. યો તથા અકત્વા પકતિયાવ ન્હાયતિ, સો પરિસિઞ્ચતીતિ વુચ્ચતિ. ભગવતોપિ સરીરે તથા હરિતબ્બં રજોજલ્લં નામ ન ઉપલિમ્પતિ, ઉતુગ્ગહણત્થં પન ભગવા કેવલં ઉદકં ઓતરતિ. તેનાહ – ‘‘ગત્તાનિ પરિસિઞ્ચિતુ’’ન્તિ. પુબ્બકોટ્ઠકોતિ પાચીનકોટ્ઠકો.
સાવત્થિયં ¶ કિર વિહારો કદાચિ મહા હોતિ કદાચિ ખુદ્દકો. તથા હિ સો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે યોજનિકો અહોસિ, સિખિસ્સ તિગાવુતો, વેસ્સભુસ્સ અડ્ઢયોજનિકો, કકુસન્ધસ્સ ગાવુતપ્પમાણો, કોણાગમનસ્સ અડ્ઢગાવુતપ્પમાણો, કસ્સપસ્સ વીસતિઉસભપ્પમાણો, અમ્હાકં ભગવતો કાલે અટ્ઠકરીસપ્પમાણો જાતો. તમ્પિ નગરં તસ્સ વિહારસ્સ કદાચિ પાચીનતો હોતિ, કદાચિ દક્ખિણતો, કદાચિ પચ્છિમતો, કદાચિ ઉત્તરતો. જેતવને ગન્ધકુટિયં પન ચતુન્નં મઞ્ચપાદાનં પતિટ્ઠિતટ્ઠાનં અચલમેવ.
ચત્તારિ હિ અચલચેતિયટ્ઠાનાનિ નામ મહાબોધિપલ્લઙ્કટ્ઠાનં ઇસિપતને ધમ્મચક્કપ્પવત્તનટ્ઠાનં સઙ્કસ્સનગરદ્વારે દેવોરોહણકાલે સોપાનસ્સ પતિટ્ઠટ્ઠાનં મઞ્ચપાદટ્ઠાનન્તિ. અયં પન પુબ્બકોટ્ઠકો કસ્સપદસબલસ્સ વીસતિઉસભવિહારકાલે પાચીનદ્વારે કોટ્ઠકો અહોસિ. સો ઇદાનિપિ પુબ્બકોટ્ઠકોત્વેવ પઞ્ઞાયતિ. કસ્સપદસબલસ્સ કાલે અચિરવતી નગરં પરિક્ખિપિત્વા સન્દમાના પુબ્બકોટ્ઠકં પત્વા ઉદકેન ભિન્દિત્વા મહન્તં ઉદકરહદં માપેસિ સમતિત્થં અનુપુબ્બગમ્ભીરં. તત્થ એકં રઞ્ઞો ન્હાનતિત્થં, એકં નાગરાનં, એકં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ, એકં બુદ્ધાનન્તિ એવં પાટિયેક્કાનિ ન્હાનતિત્થાનિ હોન્તિ રમણીયાનિ વિપ્પકિણ્ણરજતપટ્ટસદિસવાલિકાનિ. ઇતિ ભગવા આયસ્મતા આનન્દેન સદ્ધિં યેન અયં એવરૂપો ¶ પુબ્બકોટ્ઠકો તેનુપસઙ્કમિ ગત્તાનિ પરિસિઞ્ચિતું ¶ . અથાયસ્મા આનન્દો ઉદકસાટિકં ઉપનેસિ. ભગવા રત્તદુપટ્ટં અપનેત્વા ઉદકસાટિકં નિવાસેસિ. થેરો દુપટ્ટેન સદ્ધિં મહાચીવરં અત્તનો હત્થગતમકાસિ. ભગવા ઉદકં ઓતરિ. સહોતરણેનેવસ્સ ઉદકે મચ્છકચ્છપા સબ્બે સુવણ્ણવણ્ણા અહેસું. યન્તનાલિકાહિ સુવણ્ણરસધારાનિસિઞ્ચમાનકાલો વિય સુવણ્ણપટપસારણકાલો વિય ચ અહોસિ. અથ ભગવતો ન્હાનવત્તં દસ્સેત્વા ન્હત્વા પચ્ચુત્તિણ્ણસ્સ થેરો રત્તદુપટ્ટં ઉપનેસિ. ભગવા તં નિવાસેત્વા વિજ્જુલતાસદિસં કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા મહાચીવરં અન્તન્તેન સંહરિત્વા પદુમગબ્ભસદિસં કત્વા ઉપનીતં દ્વીસુ કણ્ણેસુ ગહેત્વા અટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં – ‘‘પુબ્બકોટ્ઠકે ગત્તાનિ પરિસિઞ્ચિત્વા પચ્ચુત્તરિત્વા એકચીવરો અટ્ઠાસી’’તિ.
એવં ¶ ઠિતસ્સ પન ભગવતો સરીરં વિકસિતકમલુપ્પલસરં સબ્બપાલિફુલ્લં પારિચ્છત્તકં તારામરીચિવિકસિતં ચ ગગનતલં સિરિયા અવહસમાનં વિય વિરોચિત્થ. બ્યામપ્પભાપરિક્ખેપવિલાસિની ચસ્સ દ્વત્તિંસવરલક્ખણમાલા ગન્થેત્વા ઠપિતા દ્વત્તિંસચન્દમાલા વિય, દ્વત્તિંસસૂરિયમાલા વિય, પટિપાટિયા ઠપિતા દ્વત્તિંસચક્કવત્તિ દ્વત્તિંસદેવરાજા દ્વત્તિંસમહાબ્રહ્માનો વિય ચ અતિવિય વિરોચિત્થ, વણ્ણભૂમિનામેસા. એવરૂપેસુ ઠાનેસુ બુદ્ધાનં સરીરવણ્ણં વા ગુણવણ્ણં વા ચુણ્ણિયપદેહિ વા ગાથાહિ વા અત્થઞ્ચ ઉપમાયો ચ કારણાનિ ચ આહરિત્વા પટિબલેન ધમ્મકથિકેન પૂરેત્વા કથેતું વટ્ટતીતિ એવરૂપેસુ ઠાનેસુ ધમ્મકથિકસ્સ થામો વેદિતબ્બો.
૨૭૩. ગત્તાનિ પુબ્બાપયમાનોતિ પકતિભાવં ગમયમાનો નિરુદકાનિ કુરુમાનો, સુક્ખાપયમાનોતિ અત્થો. સોદકેન ગત્તેન ચીવરં પારુપન્તસ્સ હિ ચીવરે કણ્ણિકા ઉટ્ઠહન્તિ, પરિક્ખારભણ્ડં દુસ્સતિ. બુદ્ધાનં પન સરીરે રજોજલ્લં ન ઉપલિમ્પતિ; પદુમપત્તે પક્ખિત્તઉદકબિન્દુ વિય ઉદકં વિનિવત્તેત્વા ગચ્છતિ, એવં ¶ સન્તેપિ સિક્ખાગારવતાય ભગવા, ‘‘પબ્બજિતવત્તં નામેત’’ન્તિ મહાચીવરં ઉભોસુ કણ્ણેસુ ગહેત્વા પુરતો કાયં પટિચ્છાદેત્વા અટ્ઠાસિ. તસ્મિં ખણે થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘ભગવા મહાચીવરં પારુપિત્વા મિગારમાતુપાસાદં આરબ્ભ ગમનાભિહારતો પટ્ઠાય દુન્નિવત્તિયો ભવિસ્સતિ; બુદ્ધાનઞ્હિ અધિપ્પાયકોપનં નામ એકચારિકસીહસ્સ ગહણત્થં હત્થપ્પસારણં વિય; પભિન્નવરવારણસ્સ સોણ્ડાય ¶ પરામસનં વિય; ઉગ્ગતેજસ્સ આસીવિસસ્સ ગીવાય ગહણં વિય ચ ભારિયં હોતિ. ઇધેવ રમ્મકસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ અસ્સમસ્સ વણ્ણં કથેત્વા તત્થ ગમનત્થાય ભગવન્તં યાચિસ્સામી’’તિ. સો તથા અકાસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો આયસ્મા આનન્દો…પે… અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિ.
તત્થ અનુકમ્પં ઉપાદાયાતિ ભગવતો સમ્મુખા ધમ્મિં કથં સોસ્સામાતિ તં અસ્સમં ગતાનં પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં અનુકમ્પં પટિચ્ચ, તેસુ કારુઞ્ઞં કત્વાતિ અત્થો. ધમ્મિયા કથાયાતિ દસસુ પારમિતાસુ અઞ્ઞતરાય ¶ પારમિયા ચેવ મહાભિનિક્ખમનસ્સ ચ વણ્ણં કથયમાના સન્નિસિન્ના હોન્તિ. આગમયમાનોતિ ઓલોકયમાનો. અહં બુદ્ધોતિ સહસા અપ્પવિસિત્વા યાવ સા કથા નિટ્ઠાતિ, તાવ અટ્ઠાસીતિ અત્થો. અગ્ગળં આકોટેસીતિ અગ્ગનખેન કવાટે સઞ્ઞં અદાસિ. વિવરિંસૂતિ સોતં ઓદહિત્વાવ નિસિન્નત્તા તઙ્ખણંયેવ આગન્ત્વા વિવરિંસુ.
પઞ્ઞત્તે આસનેતિ બુદ્ધકાલે કિર યત્થ યત્થ એકોપિ ભિક્ખુ વિહરતિ, સબ્બત્થ બુદ્ધાસનં પઞ્ઞત્તમેવ હોતિ. કસ્મા? ભગવા કિર અત્તનો સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ફાસુકટ્ઠાને વિહરન્તે મનસિ કરોતિ ‘‘અસુકો મય્હં સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ગતો, સક્ખિસ્સતિ નુ ખો વિસેસં નિબ્બત્તેતું નો વા’’તિ. અથ નં પસ્સતિ કમ્મટ્ઠાનં વિસ્સજ્જેત્વા અકુસલવિતક્કે વિતક્કયમાનં, તતો ‘‘કથઞ્હિ નામ માદિસસ્સ સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિહરન્તં ઇમં કુલપુત્તં અકુસલવિતક્કા અભિભવિત્વા અનમતગ્ગે વટ્ટદુક્ખે સંસારેસ્સન્તી’’તિ તસ્સ અનુગ્ગહત્થં તત્થેવ અત્તાનં દસ્સેત્વા તં કુલપુત્તં ઓવદિત્વા આકાસં ઉપ્પતિત્વા પુન અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ ગચ્છતિ. અથેવં ઓવદિયમાના તે ભિક્ખૂ ચિન્તયિંસુ – ‘‘સત્થા ¶ અમ્હાકં મનં જાનિત્વા આગન્ત્વા અમ્હાકં સમીપે ઠિતંયેવ અત્તાનં દસ્સેતિ; તસ્મિં ખણે, ‘ભન્તે, ઇધ નિસીદથ, ઇધ નિસીદથા’તિ આસનપરિયેસનં નામ ભારો’’તિ. તે આસનં પઞ્ઞપેત્વાવ વિહરન્તિ. યસ્સ પીઠં અત્થિ, સો તં પઞ્ઞપેતિ. યસ્સ નત્થિ, સો મઞ્ચં વા ફલકં વા કટ્ઠં વા પાસાણં વા વાલિકપુઞ્જં વા પઞ્ઞપેતિ. તં અલભમાના પુરાણપણ્ણાનિપિ સઙ્કડ્ઢિત્વા તત્થ પંસુકૂલં પત્થરિત્વા ઠપેન્તિ. ઇધ પન પકતિપઞ્ઞત્તમેવ આસનં અહોસિ, તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદી’’તિ.
કાય ¶ નુત્થાતિ કતમાય નુ કથાય સન્નિસિન્ના ભવથાતિ અત્થો. ‘‘કાય નેત્થા’’તિપિ પાળિ, તસ્સા કતમાય નુ એત્થાતિ અત્થો. ‘‘કાય નોત્થા’’તિપિ પાળિ, તસ્સાપિ પુરિમોયેવ અત્થો. અન્તરા કથાતિ કમ્મટ્ઠાનમનસિકારઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીનં અન્તરા અઞ્ઞા એકા કથા. વિપ્પકતાતિ મમ આગમનપચ્ચયા અપરિનિટ્ઠિતા સિખં અપ્પત્તા. અથ ભગવા અનુપ્પત્તોતિ ¶ અથ એતસ્મિં કાલે ભગવા આગતો. ધમ્મી વા કથાતિ દસકથાવત્થુનિસ્સિતા વા ધમ્મી કથા. અરિયો વા તુણ્હીભાવોતિ એત્થ પન દુતિયજ્ઝાનમ્પિ અરિયો તુણ્હીભાવો મૂલકમ્મટ્ઠાનમ્પિ. તસ્મા તં ઝાનં અપ્પેત્વા નિસિન્નોપિ, મૂલકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા નિસિન્નોપિ ભિક્ખુ અરિયેન તુણ્હીભાવેન નિસિન્નોતિ વેદિતબ્બો.
૨૭૪. દ્વેમા, ભિક્ખવે, પરિયેસનાતિ કો અનુસન્ધિ? તે ભિક્ખૂ સમ્મુખા ધમ્મિં કથં સોસ્સામાતિ થેરસ્સ ભારં અકંસુ, થેરો તેસં અસ્સમગમનમકાસિ. તે તત્થ નિસીદિત્વા અતિરચ્છાનકથિકા હુત્વા ધમ્મિયા કથાય નિસીદિંસુ. અથ ભગવા ‘‘અયં તુમ્હાકં પરિયેસના અરિયપરિયેસના નામા’’તિ દસ્સેતું ઇમં દેસનં આરભિ. તત્થ કતમા ચ, ભિક્ખવે, અનરિયપરિયેસનાતિ એત્થ યથા મગ્ગકુસલો પુરિસો પઠમં વજ્જેતબ્બં અપાયમગ્ગં દસ્સેન્તો ‘‘વામં મુઞ્ચિત્વા દક્ખિણં ગણ્હા’’તિ વદતિ. એવં ભગવા દેસનાકુસલતાય પઠમં વજ્જેતબ્બં અનરિયપરિયેસનં આચિક્ખિત્વા પચ્છા ઇતરં આચિક્ખિસ્સામીતિ ઉદ્દેસાનુક્કમં ભિન્દિત્વા એવમાહ. જાતિધમ્મોતિ ¶ જાયનસભાવો. જરાધમ્મોતિ જીરણસભાવો. બ્યાધિધમ્મોતિ બ્યાધિસભાવો. મરણધમ્મોતિ મરણસભાવો. સોકધમ્મોતિ સોચનકસભાવો. સંકિલેસધમ્મોતિ સંકિલિસ્સનસભાવો.
પુત્તભરિયન્તિ પુત્તા ચ ભરિયા ચ. એસ નયો સબ્બત્થ. જાતરૂપરજતન્તિ એત્થ પન જાતરૂપન્તિ સુવણ્ણં. રજતન્તિ યંકિઞ્ચિ વોહારૂપગં લોહમાસકાદિ. જાતિધમ્મા હેતે, ભિક્ખવે, ઉપધયોતિ એતે પઞ્ચકામગુણૂપધયો નામ હોન્તિ, તે સબ્બેપિ જાતિધમ્માતિ દસ્સેતિ. બ્યાધિધમ્મવારાદીસુ જાતરૂપરજતં ન ગહિતં, ન હેતસ્સ સીસરોગાદયો બ્યાધયો નામ હોન્તિ, ન સત્તાનં વિય ચુતિસઙ્ખાતં મરણં, ન સોકો ઉપ્પજ્જતિ. અયાદીહિ પન સંકિલેસેહિ સંકિલિસ્સતીતિ સંકિલેસધમ્મવારે ગહિતં. તથા ઉતુસમુટ્ઠાનત્તા જાતિધમ્મવારે. મલં ગહેત્વા જીરણતો જરાધમ્મવારે ચ.
૨૭૫. અયં ¶ ¶ , ભિક્ખવે, અરિયા પરિયેસનાતિ, ભિક્ખવે, અયં નિદ્દોસતાયપિ અરિયેહિ પરિયેસિતબ્બતાયપિ અરિયપરિયેસનાતિ વેદિતબ્બા.
૨૭૬. અહમ્પિ સુદં, ભિક્ખવેતિ કસ્મા આરભિ? મૂલતો પટ્ઠાય મહાભિનિક્ખમનં દસ્સેતું. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘ભિક્ખવે, અહમ્પિ પુબ્બે અનરિયપરિયેસનં પરિયેસિં. સ્વાહં તં પહાય અરિયપરિયેસનં પરિયેસિત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો. પઞ્ચવગ્ગિયાપિ અનરિયપરિયેસનં પરિયેસિંસુ. તે તં પહાય અરિયપરિયેસનં પરિયેસિત્વા ખીણાસવભૂમિં પત્તા. તુમ્હેપિ મમ ચેવ પઞ્ચવગ્ગિયાનઞ્ચ મગ્ગં આરુળ્હા. અરિયપરિયેસના તુમ્હાકં પરિયેસના’’તિ મૂલતો પટ્ઠાય અત્તનો મહાભિનિક્ખમનં દસ્સેતું ઇમં દેસનં આરભિ.
૨૭૭. તત્થ દહરોવ સમાનોતિ તરુણોવ સમાનો. સુસુકાળકેસોતિ સુટ્ઠુ કાળકેસો, અઞ્જનવણ્ણકેસોવ હુત્વાતિ અત્થો. ભદ્રેનાતિ ભદ્દકેન. પઠમેન વયસાતિ તિણ્ણં વયાનં પઠમવયેન. અકામકાનન્તિ અનિચ્છમાનાનં, અનાદરત્થે સામિવચનં. અસ્સૂનિ મુખે એતેસન્તિ અસ્સુમુખા; તેસં અસ્સુમુખાનં, અસ્સુકિલિન્નમુખાનન્તિ અત્થો. રુદન્તાનન્તિ કન્દિત્વા રોદમાનાનં. કિં ¶ કુસલગવેસીતિ કિં કુસલન્તિ ગવેસમાનો. અનુત્તરં સન્તિવરપદન્તિ ઉત્તમં સન્તિસઙ્ખાતં વરપદં, નિબ્બાનં પરિયેસમાનોતિ અત્થો. યેન આળારો કાલામોતિ એત્થ આળારોતિ તસ્સ નામં, દીઘપિઙ્ગલો કિરેસો. તેનસ્સ આળારોતિ નામં અહોસિ. કાલામોતિ ગોત્તં. વિહરતાયસ્માતિ વિહરતુ આયસ્મા. યત્થ વિઞ્ઞૂ પુરિસોતિ યસ્મિં ધમ્મે પણ્ડિતો પુરિસો. સકં આચરિયકન્તિ અત્તનો આચરિયસમયં. ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યાતિ પટિલભિત્વા વિહરેય્ય. એત્તાવતા તેન ઓકાસો કતો હોતિ. તં ધમ્મન્તિ તં તેસં સમયં તન્તિં. પરિયાપુણિન્તિ સુત્વાવ ઉગ્ગણ્હિં.
ઓટ્ઠપહતમત્તેનાતિ તેન વુત્તસ્સ પટિગ્ગહણત્થં ઓટ્ઠપહરણમત્તેન; અપરાપરં કત્વા ઓટ્ઠસઞ્ચરણમત્તકેનાતિ અત્થો. લપિતલાપનમત્તેનાતિ તેન લપિતસ્સ પટિલાપનમત્તકેન. ઞાણવાદન્તિ જાનામીતિ વાદં ¶ . થેરવાદન્તિ થિરભાવવાદં, થેરો અહમેત્થાતિ એતં વચનં. અહઞ્ચેવ અઞ્ઞે ચાતિ ન કેવલં અહં, અઞ્ઞેપિ બહૂ એવં વદન્તિ. કેવલં સદ્ધામત્તકેનાતિ પઞ્ઞાય અસચ્છિકત્વા સુદ્ધેન સદ્ધામત્તકેનેવ. બોધિસત્તો કિર વાચાય ધમ્મં ઉગ્ગણ્હન્તોયેવ, ‘‘ન ¶ કાલામસ્સ વાચાય પરિયત્તિમત્તમેવ અસ્મિં ધમ્મે, અદ્ધા એસ સત્તન્નં સમાપત્તીનં લાભી’’તિ અઞ્ઞાસિ, તેનસ્સ એતદહોસિ.
આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં પવેદેસીતિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનપરિયોસાના સત્ત સમાપત્તિયો મં જાનાપેસિ. સદ્ધાતિ ઇમાસં સત્તન્નં સમાપત્તીનં નિબ્બત્તનત્થાય સદ્ધા. વીરિયાદીસુપિ એસેવ નયો. પદહેય્યન્તિ પયોગં કરેય્યં. નચિરસ્સેવ તં ધમ્મં સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહાસિન્તિ બોધિસત્તો કિર વીરિયં પગ્ગહેત્વા કતિપાહઞ્ઞેવ સત્ત સુવણ્ણનિસ્સેણિયો પસારેન્તો વિય સત્ત સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેસિ; તસ્મા એવમાહ.
લાભા નો, આવુસોતિ અનુસૂયકો કિરેસ કાલામો. તસ્મા ‘‘અયં અધુનાગતો, કિન્તિ કત્વા ઇમં ધમ્મં નિબ્બત્તેસી’’તિ ઉસૂયં અકત્વા પસન્નો પસાદં પવેદેન્તો એવમાહ. ઉભોવ સન્તા ઇમં ગણં પરિહરામાતિ ‘‘મહા અયં ગણો, દ્વેપિ જના પરિહરામા’’તિ વત્વા ગણસ્સ સઞ્ઞં અદાસિ, ‘‘અહમ્પિ સત્તન્નં સમાપત્તીનં લાભી, મહાપુરિસોપિ સત્તન્નમેવ ¶ , એત્તકા જના મહાપુરિસસ્સ સન્તિકે પરિકમ્મં ઉગ્ગણ્હથ, એત્તકા મય્હ’’ન્તિ મજ્ઝે ભિન્દિત્વા અદાસિ. ઉળારાયાતિ ઉત્તમાય. પૂજાયાતિ કાલામસ્સ કિર ઉપટ્ઠાકા ઇત્થિયોપિ પુરિસાપિ ગન્ધમાલાદીનિ ગહેત્વા આગચ્છન્તિ. કાલામો – ‘‘ગચ્છથ, મહાપુરિસં પૂજેથા’’તિ વદતિ. તે તં પૂજેત્વા યં અવસિટ્ઠં હોતિ, તેન કાલામં પૂજેન્તિ. મહગ્ઘાનિ મઞ્ચપીઠાનિ આહરન્તિ; તાનિપિ મહાપુરિસસ્સ દાપેત્વા યદિ અવસિટ્ઠં હોતિ, અત્તના ગણ્હાતિ. ગતગતટ્ઠાને વરસેનાસનં બોધિસત્તસ્સ જગ્ગાપેત્વા સેસકં અત્તના ગણ્હાતિ. એવં ઉળારાય પૂજાય પૂજેસિ. નાયં ધમ્મો નિબ્બિદાયાતિઆદીસુ અયં સત્તસમાપત્તિધમ્મો નેવ વટ્ટે નિબ્બિન્દનત્થાય, ન વિરજ્જનત્થાય, ન રાગાદિનિરોધત્થાય, ન ¶ ઉપસમત્થાય, ન અભિઞ્ઞેય્યધમ્મં અભિજાનનત્થાય, ન ચતુમગ્ગસમ્બોધાય, ન નિબ્બાનસચ્છિકિરિયાય સંવત્તતીતિ અત્થો.
યાવદેવ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનૂપપત્તિયાતિ યાવ સટ્ઠિકપ્પસહસ્સાયુપરિમાણે આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનભવે ઉપપત્તિ, તાવદેવ સંવત્તતિ, ન તતો ઉદ્ધં. એવમયં પુનરાવત્તનધમ્મોયેવ; યઞ્ચ ઠાનં પાપેતિ, તં જાતિજરામરણેહિ અપરિમુત્તમેવ મચ્ચુપાસપરિક્ખિત્તમેવાતિ. તતો પટ્ઠાય ચ પન મહાસત્તો યથા નામ છાતજ્ઝત્તપુરિસો મનુઞ્ઞભોજનં ¶ લભિત્વા સમ્પિયાયમાનોપિ ભુઞ્જિત્વા પિત્તવસેન વા સેમ્હવસેન વા મક્ખિકાવસેન વા છડ્ડેત્વા પુન એકં પિણ્ડમ્પિ ભુઞ્જિસ્સામીતિ મનં ન ઉપ્પાદેતિ; એવમેવ ઇમા સત્ત સમાપત્તિયો મહન્તેન ઉસ્સાહેન નિબ્બત્તેત્વાપિ, તાસુ ઇમં પુનરાવત્તિકાદિભેદં આદીનવં દિસ્વા, પુન ઇમં ધમ્મં આવજ્જિસ્સામિ વા સમાપજ્જિસ્સામિ વા અધિટ્ઠહિસ્સામિ વા વુટ્ઠહિસ્સામિ વા પચ્ચવેક્ખિસ્સામિ વાતિ ચિત્તમેવ ન ઉપ્પાદેસિ. અનલઙ્કરિત્વાતિ અલં ઇમિના, અલં ઇમિનાતિ પુનપ્પુનં અલઙ્કરિત્વા. નિબ્બિજ્જાતિ નિબ્બિન્દિત્વા. અપક્કમિન્તિ અગમાસિં.
૨૭૮. ન ખો રામો ઇમં ધમ્મન્તિ ઇધાપિ બોધિસત્તો તં ધમ્મં ઉગ્ગણ્હન્તોયેવ અઞ્ઞાસિ – ‘‘નાયં અટ્ઠસમાપત્તિધમ્મો ઉદકસ્સ વાચાય ઉગ્ગહિતમત્તોવ, અદ્ધા પનેસ ¶ અટ્ઠસમાપત્તિલાભી’’તિ. તેનસ્સ એતદહોસિ – ‘‘ન ખો રામો…પે… જાનં પસ્સં વિહાસી’’તિ. સેસમેત્થ પુરિમવારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
૨૭૯. યેન ઉરુવેલા સેનાનિગમોતિ એત્થ ઉરુવેલાતિ મહાવેલા, મહાવાલિકરાસીતિ અત્થો. અથ વા ઉરૂતિ વાલિકા વુચ્ચતિ; વેલાતિ મરિયાદા, વેલાતિક્કમનહેતુ આહટા ઉરુ ઉરુવેલાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અતીતે કિર અનુપ્પન્ને બુદ્ધે દસસહસ્સા કુલપુત્તા તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા તસ્મિં પદેસે વિહરન્તા એકદિવસં સન્નિપતિત્વા કતિકવત્તં અકંસુ – ‘‘કાયકમ્મવચીકમ્માનિ નામ પરેસમ્પિ પાકટાનિ હોન્તિ, મનોકમ્મં પન અપાકટં. તસ્મા યો કામવિતક્કં વા બ્યાપાદવિતક્કં વા વિહિંસાવિતક્કં વા વિતક્કેતિ, તસ્સ અઞ્ઞો ચોદકો ¶ નામ નત્થિ; સો અત્તનાવ અત્તાનં ચોદેત્વા પત્તપુટેન વાલિકં આહરિત્વા ઇમસ્મિં ઠાને આકિરતુ, ઇદમસ્સ દણ્ડકમ્મ’’ન્તિ. તતો પટ્ઠાય યો તાદિસં વિતક્કં વિતક્કેતિ, સો તત્થ પત્તપુટેન વાલિકં આકિરતિ, એવં તત્થ અનુક્કમેન મહાવાલિકરાસિ જાતો. તતો તં પચ્છિમા જનતા પરિક્ખિપિત્વા ચેતિયટ્ઠાનમકાસિ; તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘ઉરુવેલાતિ મહાવેલા, મહાવાલિકરાસીતિ અત્થો’’તિ. તમેવ સન્ધાય વુત્તં – ‘‘અથ વા ઉરૂતિ વાલિકા વુચ્ચતિ, વેલાતિ મરિયાદા. વેલાતિક્કમનહેતુ આહટા ઉરુ ઉરુવેલાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો’’તિ.
સેનાનિગમોતિ ¶ સેનાય નિગમો. પઠમકપ્પિકાનં કિર તસ્મિં ઠાને સેનાનિવેસો અહોસિ; તસ્મા સો પદેસો સેનાનિગમોતિ વુચ્ચતિ. ‘‘સેનાનિ-ગામો’’તિપિ પાઠો. સેનાની નામ સુજાતાય પિતા, તસ્સ ગામોતિ અત્થો. તદવસરિન્તિ તત્થ ઓસરિં. રમણીયં ભૂમિભાગન્તિ સુપુપ્ફિતનાનપ્પકારજલજથલજપુપ્ફવિચિત્તં મનોરમ્મં ભૂમિભાગં. પાસાદિકઞ્ચ વનસણ્ડન્તિ મોરપિઞ્છકલાપસદિસં પસાદજનનવનસણ્ડઞ્ચ અદ્દસં. નદિઞ્ચ સન્દન્તિન્તિ સન્દમાનઞ્ચ મણિક્ખન્ધસદિસં વિમલનીલસીતલસલિલં નેરઞ્જરં નદિં અદ્દસં. સેતકન્તિ પરિસુદ્ધં નિક્કદ્દમં. સુપતિત્થન્તિ અનુપુબ્બગમ્ભીરેહિ સુન્દરેહિ તિત્થેહિ ઉપેતં. રમણીયન્તિ રજતપટ્ટસદિસં ¶ વિપ્પકિણ્ણવાલિકં પહૂતમચ્છકચ્છપં અભિરામદસ્સનં. સમન્તા ચ ગોચરગામન્તિ તસ્સ પદેસસ્સ સમન્તા અવિદૂરે ગમનાગમનસમ્પન્નં સમ્પત્તપબ્બજિતાનં સુલભપિણ્ડં ગોચરગામઞ્ચ અદ્દસં. અલં વતાતિ સમત્થં વત. તત્થેવ નિસીદિન્તિ બોધિપલ્લઙ્કે નિસજ્જં સન્ધાયાહ. ઉપરિસુત્તસ્મિઞ્હિ તત્થેવાતિ દુક્કરકારિકટ્ઠાનં અધિપ્પેતં, ઇધ પન બોધિપલ્લઙ્કો. તેનાહ – ‘‘તત્થેવ નિસીદિ’’ન્તિ. અલમિદં પધાનાયાતિ ઇદં ઠાનં પધાનત્થાય સમત્થન્તિ એવં ચિન્તેત્વા નિસીદિન્તિ અત્થો.
૨૮૦. અજ્ઝગમન્તિ અધિગચ્છિં પટિલભિં. ઞાણઞ્ચ પન મે દસ્સનન્તિ સબ્બધમ્મદસ્સનસમત્થઞ્ચ મે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ઉદપાદિ. અકુપ્પા મે વિમુત્તીતિ મય્હં અરહત્તફલવિમુત્તિ અકુપ્પતાય ચ અકુપ્પારમ્મણતાય ચ અકુપ્પા, સા હિ રાગાદીહિ ન કુપ્પતીતિ અકુપ્પતાયપિ અકુપ્પા, અકુપ્પં નિબ્બાનમસ્સારમ્મણન્તિપિ અકુપ્પા. અયમન્તિમા જાતીતિ અયં સબ્બપચ્છિમા જાતિ. નત્થિ ¶ દાનિ પુનબ્ભવોતિ ઇદાનિ મે પુન પટિસન્ધિ નામ નત્થીતિ એવં પચ્ચવેક્ખણઞાણમ્પિ મે ઉપ્પન્નન્તિ દસ્સેતિ.
૨૮૧. અધિગતોતિ પટિવિદ્ધો. ધમ્મોતિ ચતુસચ્ચધમ્મો. ગમ્ભીરોતિ ઉત્તાનભાવપટિક્ખેપવચનમેતં. દુદ્દસોતિ ગમ્ભીરત્તાવ દુદ્દસો દુક્ખેન દટ્ઠબ્બો, ન સક્કા સુખેન દટ્ઠું. દુદ્દસત્તાવ દુરનુબોધો, દુક્ખેન અવબુજ્ઝિતબ્બો, ન સક્કા સુખેન અવબુજ્ઝિતું. સન્તોતિ નિબ્બુતો. પણીતોતિ અતપ્પકો. ઇદં દ્વયં લોકુત્તરમેવ સન્ધાય વુત્તં. અતક્કાવચરોતિ તક્કેન અવચરિતબ્બો ઓગાહિતબ્બો ન હોતિ, ઞાણેનેવ અવચરિતબ્બો. નિપુણોતિ સણ્હો. પણ્ડિતવેદનીયોતિ સમ્માપટિપદં પટિપન્નેહિ પણ્ડિતેહિ વેદિતબ્બો. આલયરામાતિ ¶ સત્તા પઞ્ચસુ કામગુણેસુ અલ્લીયન્તિ. તસ્મા તે આલયાતિ વુચ્ચન્તિ. અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતાનિ આલયન્તિ, તસ્મા આલયાતિ વુચ્ચન્તિ. તેહિ આલયેહિ રમન્તીતિ આલયરામા. આલયેસુ રતાતિ આલયરતા. આલયેસુ સુટ્ઠુ મુદિતાતિ આલયસમ્મુદિતા. યથેવ હિ સુસજ્જિતં પુપ્ફફલભરિતરુક્ખાદિસમ્પન્નં ઉય્યાનં પવિટ્ઠો રાજા તાય તાય સમ્પત્તિયા રમતિ, સમ્મુદિતો આમોદિતપમોદિતો હોતિ, ન ¶ ઉક્કણ્ઠતિ, સાયમ્પિ નિક્ખમિતું ન ઇચ્છતિ; એવમિમેહિપિ કામાલયતણ્હાલયેહિ સત્તા રમન્તિ, સંસારવટ્ટે સમ્મુદિતા અનુક્કણ્ઠિતા વસન્તિ. તેન નેસં ભગવા દુવિધમ્પિ આલયં ઉય્યાનભૂમિં વિય દસ્સેન્તો ‘‘આલયરામા’’તિઆદિમાહ.
યદિદન્તિ નિપાતો, તસ્સ ઠાનં સન્ધાય ‘‘યં ઇદ’’ન્તિ, પટિચ્ચસમુપ્પાદં સન્ધાય ‘‘યો અય’’ન્તિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પાદોતિ ઇમેસં પચ્ચયા ઇદપ્પચ્ચયા; ઇદપ્પચ્ચયા એવ ઇદપ્પચ્ચયતા; ઇદપ્પચ્ચયતા ચ સા પટિચ્ચસમુપ્પાદો ચાતિ ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પાદો. સઙ્ખારાદિપચ્ચયાનમેતં અધિવચનં. સબ્બસઙ્ખારસમથોતિઆદિ સબ્બં નિબ્બાનમેવ. યસ્મા હિ તં આગમ્મ સબ્બસઙ્ખારવિપ્ફન્દિતાનિ સમ્મન્તિ વૂપસમ્મન્તિ, તસ્મા સબ્બસઙ્ખારસમથોતિ વુચ્ચતિ. યસ્મા ચ તં આગમ્મ સબ્બે ઉપધયો પટિનિસ્સટ્ઠા હોન્તિ, સબ્બા તણ્હા ખીયન્તિ, સબ્બે કિલેસરાગા વિરજ્જન્તિ, સબ્બં દુક્ખં નિરુજ્ઝતિ; તસ્મા સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હાક્ખયો વિરાગો નિરોધોતિ વુચ્ચતિ. સા પનેસા તણ્હા ભવેન ભવં, ફલેન વા સદ્ધિં કમ્મં વિનતિ સંસિબ્બતીતિ ¶ કત્વા વાનન્તિ વુચ્ચતિ, તતો નિક્ખન્તં વાનતોતિ નિબ્બાનં. સો મમસ્સ કિલમથોતિ યા અજાનન્તાનં દેસના નામ, સો મમ કિલમથો અસ્સ, સા મમ વિહેસા અસ્સાતિ અત્થો. કાયકિલમથો ચેવ કાયવિહેસા ચ અસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. ચિત્તે પન ઉભયમ્પેતં બુદ્ધાનં નત્થિ. અપિસ્સૂતિ અનુબ્રૂહનત્થે નિપાતો, સો ‘‘ન કેવલં એતદહોસિ, ઇમાપિ ગાથા પટિભંસૂ’’તિ દીપેતિ. મન્તિ મમ. અનચ્છરિયાતિ અનુઅચ્છરિયા. પટિભંસૂતિ પટિભાનસઙ્ખાતસ્સ ઞાણસ્સ ગોચરા અહેસું; પરિવિતક્કયિતબ્બતં પાપુણિંસુ.
કિચ્છેનાતિ દુક્ખેન, ન દુક્ખાય પટિપદાય. બુદ્ધાનઞ્હિ ચત્તારોપિ મગ્ગા સુખપ્પટિપદાવ હોન્તિ. પારમીપૂરણકાલે પન સરાગસદોસસમોહસ્સેવ સતો આગતાગતાનં યાચકાનં ¶ , અલઙ્કતપ્પટિયત્તં સીસં કન્તિત્વા, ગલલોહિતં નીહરિત્વા, સુઅઞ્જિતાનિ અક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા, કુલવંસપ્પદીપં પુત્તં મનાપચારિનિં ભરિયન્તિ એવમાદીનિ દેન્તસ્સ, અઞ્ઞાનિ ચ ખન્તિવાદિસદિસેસુ અત્તભાવેસુ છેજ્જભેજ્જાદીનિ પાપુણન્તસ્સ આગમનિયપટિપદં સન્ધાયેતં વુત્તં ¶ . હલન્તિ એત્થ હ-કારો નિપાતમત્તો, અલન્તિ અત્થો. પકાસિતુન્તિ દેસિતું, એવં કિચ્છેન અધિગતસ્સ ધમ્મસ્સ અલં દેસિતું, પરિયત્તં દેસિતું, કો અત્થો દેસિતેનાતિ વુત્તં હોતિ. રાગદોસપરેતેહીતિ રાગદોસપરિફુટ્ઠેહિ રાગદોસાનુગતેહિ વા.
પટિસોતગામિન્તિ નિચ્ચાદીનં પટિસોતં અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તા અસુભન્તિ એવં ગતં ચતુસચ્ચધમ્મં. રાગરત્તાતિ કામરાગેન ભવરાગેન દિટ્ઠિરાગેન ચ રત્તા. ન દક્ખન્તીતિ અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તા અસુભન્તિ ઇમિના સભાવેન ન પસ્સિસ્સન્તિ, તે અપસ્સન્તે કો સક્ખિસ્સતિ એવં ગાહાપેતું. તમોખન્ધેન આવુટાતિ અવિજ્જારાસિના અજ્ઝોત્થતા.
૨૮૨. અપ્પોસ્સુક્કતાયાતિ નિરુસ્સુક્કભાવેન, અદેસેતુકામતાયાતિ અત્થો. કસ્મા પનસ્સ એવં ચિત્તં નમિ, નનુ એસ મુત્તો મોચેસ્સામિ, તિણ્ણો તારેસ્સામિ.
‘‘કિં મે અઞ્ઞાતવેસેન, ધમ્મં સચ્છિકતેનિધ;
સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, તારયિસ્સં સદેવક’’ન્તિ. (બુ. વં. ૨.૫૬) –
પત્થનં ¶ કત્વા પારમિયો પૂરેત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તોતિ. સચ્ચમેતં, તદેવં પચ્ચવેક્ખણાનુભાવેન પનસ્સ એવં ચિત્તં નમિ. તસ્સ હિ સબ્બઞ્ઞુતં પત્વા સત્તાનં કિલેસગહનતં, ધમ્મસ્સ ચ ગમ્ભીરતં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ સત્તાનં કિલેસગહનતા ચ ધમ્મગમ્ભીરતા ચ સબ્બાકારેન પાકટા જાતા. અથસ્સ ‘‘ઇમે સત્તા કઞ્જિકપુણ્ણા લાબુ વિય, તક્કભરિતા ચાટિ વિય, વસાતેલપીતપિલોતિકા વિય, અઞ્જનમક્ખિતહત્થો વિય ચ કિલેસભરિતા અતિસંકિલિટ્ઠા રાગરત્તા દોસદુટ્ઠા મોહમૂળ્હા, તે કિં નામ પટિવિજ્ઝિસ્સન્તી’’તિ ચિન્તયતો કિલેસગહનપચ્ચવેક્ખણાનુભાવેનાપિ એવં ચિત્તં નમિ.
‘‘અયઞ્ચ ધમ્મો પથવીસન્ધારકઉદકક્ખન્ધો વિય ગમ્ભીરો, પબ્બતેન પટિચ્છાદેત્વા ઠપિતો ¶ સાસપો વિય દુદ્દસો, સતધા ભિન્નસ્સ વાલસ્સ કોટિયા કોટિપટિપાદનં વિય દુરનુબોધો. નનુ મયા હિ ઇમં ધમ્મં પટિવિજ્ઝિતું વાયમન્તેન અદિન્નં દાનં નામ નત્થિ, અરક્ખિતં સીલં ¶ નામ નત્થિ, અપરિપૂરિતા કાચિ પારમી નામ નત્થિ? તસ્સ મે નિરુસ્સાહં વિય મારબલં વિધમન્તસ્સાપિ પથવી ન કમ્પિત્થ, પઠમયામે પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરન્તસ્સાપિ ન કમ્પિત્થ, મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું સોધેન્તસ્સાપિ ન કમ્પિત્થ, પચ્છિમયામે પન પટિચ્ચસમુપ્પાદં પટિવિજ્ઝન્તસ્સેવ મે દસસહસ્સિલોકધાતુ કમ્પિત્થ. ઇતિ માદિસેનાપિ તિક્ખઞાણેન કિચ્છેનેવાયં ધમ્મો પટિવિદ્ધો, તં લોકિયમહાજના કથં પટિવિજ્ઝિસ્સન્તી’’તિ ધમ્મગમ્ભીરતાપચ્ચવેક્ખણાનુભાવેનાપિ એવં ચિત્તં નમીતિ વેદિતબ્બં.
અપિચ બ્રહ્મુના યાચિતે દેસેતુકામતાયપિસ્સ એવં ચિત્તં નમિ. જાનાતિ હિ ભગવા – ‘‘મમ અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તે નમમાને મં મહાબ્રહ્મા ધમ્મદેસનં યાચિસ્સતિ, ઇમે ચ સત્તા બ્રહ્મગરુકા, તે ‘સત્થા કિર ધમ્મં ન દેસેતુકામો અહોસિ, અથ નં મહાબ્રહ્મા યાચિત્વા દેસાપેસિ, સન્તો વત, ભો, ધમ્મો પણીતો વત, ભો, ધમ્મો’તિ મઞ્ઞમાના સુસ્સૂસિસ્સન્તી’’તિ. ઇદમ્પિસ્સ કારણં પટિચ્ચ અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તં નમિ, નો ધમ્મદેસનાયાતિ વેદિતબ્બં.
સહમ્પતિસ્સાતિ સો કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને સહકો નામ થેરો પઠમજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા પઠમજ્ઝાનભૂમિયં કપ્પાયુકબ્રહ્મા હુત્વા નિબ્બત્તો. તત્ર નં સહમ્પતિબ્રહ્માતિ પટિસઞ્જાનન્તિ, તં સન્ધાયાહ – ‘‘બ્રહ્મુનો ¶ સહમ્પતિસ્સા’’તિ. નસ્સતિ વત, ભોતિ સો કિર ઇમં સદ્દં તથા નિચ્છારેસિ, યથા દસસહસ્સિલોકધાતુબ્રહ્માનો સુત્વા સબ્બે સન્નિપતિંસુ. યત્ર હિ નામાતિ યસ્મિં નામ લોકે. પુરતો પાતુરહોસીતિ તેહિ દસહિ બ્રહ્મસહસ્સેહિ સદ્ધિં પાતુરહોસિ. અપ્પરજક્ખજાતિકાતિ પઞ્ઞામયે અક્ખિમ્હિ અપ્પં પરિત્તં રાગદોસમોહરજં એતેસં, એવંસભાવાતિ અપ્પરજક્ખજાતિકા. અસ્સવનતાતિ અસ્સવનતાય. ભવિસ્સન્તીતિ પુરિમબુદ્ધેસુ દસપુઞ્ઞકિરિયવસેન કતાધિકારા પરિપાકગતપદુમાનિ વિય સૂરિયરસ્મિસમ્ફસ્સં, ધમ્મદેસનંયેવ આકઙ્ખમાના ચતુપ્પદિકગાથાવસાને અરિયભૂમિં ઓક્કમનારહા ન એકો, ન દ્વે, અનેકસતસહસ્સા ધમ્મસ્સ અઞ્ઞાતારો ભવિસ્સન્તીતિ દસ્સેતિ.
પાતુરહોસીતિ ¶ ¶ પાતુભવિ. સમલેહિ ચિન્તિતોતિ સમલેહિ છહિ સત્થારેહિ ચિન્તિતો. તે હિ પુરેતરં ઉપ્પજ્જિત્વા સકલજમ્બુદીપે કણ્ટકે પત્થરમાના વિય, વિસં સિઞ્ચમાના વિય ચ સમલં મિચ્છાદિટ્ઠિધમ્મં દેસયિંસુ. અપાપુરેતન્તિ વિવર એતં. અમતસ્સ દ્વારન્તિ અમતસ્સ નિબ્બાનસ્સ દ્વારભૂતં અરિયમગ્ગં. સુણન્તુ ધમ્મં વિમલેનાનુબુદ્ધન્તિ ઇમે સત્તા રાગાદિમલાનં અભાવતો વિમલેન સમ્માસમ્બુદ્ધેન અનુબુદ્ધં ચતુસચ્ચધમ્મં સુણન્તુ તાવ ભગવાતિ યાચતિ.
સેલે યથા પબ્બતમુદ્ધનિટ્ઠિતોતિ સેલમયે એકગ્ઘને પબ્બતમુદ્ધનિ યથા ઠિતોવ. ન હિ તસ્સ ઠિતસ્સ દસ્સનત્થં ગીવુક્ખિપનપસારણાદિકિચ્ચં અત્થિ. તથૂપમન્તિ તપ્પટિભાગં સેલપબ્બતૂપમં. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપત્થો – યથા સેલપબ્બતમુદ્ધનિ ઠિતોવ ચક્ખુમા પુરિસો સમન્તતો જનતં પસ્સેય્ય, તથા ત્વમ્પિ, સુમેધ, સુન્દરપઞ્ઞ-સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સમન્તચક્ખુ ભગવા ધમ્મમયં પાસાદમારુય્હ સયં અપેતસોકો સોકાવતિણ્ણં જાતિજરાભિભૂતં જનતં અવેક્ખસ્સુ ઉપધારય ઉપપરિક્ખ. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો – યથા હિ પબ્બતપાદે સમન્તા મહન્તં ખેત્તં કત્વા તત્થ કેદારપાળીસુ કુટિકાયો કત્વા રત્તિં અગ્ગિં જાલેય્યું. ચતુરઙ્ગસમન્નાગતઞ્ચ અન્ધકારં અસ્સ, અથ તસ્સ પબ્બતસ્સ મત્થકે ઠત્વા ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ ભૂમિં ઓલોકયતો નેવ ખેત્તં, ન કેદારપાળિયો, ન કુટિયો, ન તત્થ સયિતમનુસ્સા પઞ્ઞાયેય્યું. કુટિકાસુ પન ¶ અગ્ગિજાલામત્તકમેવ પઞ્ઞાયેય્ય. એવં ધમ્મપાસાદં આરુય્હ સત્તનિકાયં ઓલોકયતો તથાગતસ્સ, યે તે અકતકલ્યાણા સત્તા, તે એકવિહારે દક્ખિણજાણુપસ્સે નિસિન્નાપિ બુદ્ધચક્ખુસ્સ આપાથં નાગચ્છન્તિ, રત્તિં ખિત્તા સરા વિય હોન્તિ. યે પન કતકલ્યાણા વેનેય્યપુગ્ગલા, તે એવસ્સ દૂરેપિ ઠિતા આપાથં આગચ્છન્તિ, સો અગ્ગિ વિય હિમવન્તપબ્બતો વિય ચ. વુત્તમ્પિ ચેતં –
‘‘દૂરે ¶ સન્તો પકાસેન્તિ, હિમવન્તોવ પબ્બતો;
અસન્તેત્થ ન દિસ્સન્તિ, રત્તિં ખિત્તા યથા સરા’’તિ. (ધ. પ. ૩૦૪);
ઉટ્ઠેહીતિ ભગવતો ધમ્મદેસનત્થં ચારિકચરણં યાચન્તો ભણતિ. વીરાતિઆદીસુ ભગવા વીરિયવન્તતાય વીરો. દેવપુત્તમચ્ચુકિલેસમારાનં વિજિતત્તા વિજિતસઙ્ગામો. જાતિકન્તારાદિનિત્થરણત્થાય ¶ વેનેય્યસત્થવાહનસમત્થતાય સત્થવાહો. કામચ્છન્દઇણસ્સ અભાવતો અણણોતિ વેદિતબ્બો.
૨૮૩. અજ્ઝેસનન્તિ યાચનં. બુદ્ધચક્ખુનાતિ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણેન ચ આસયાનુસયઞાણેન ચ. ઇમેસઞ્હિ દ્વિન્નં ઞાણાનં બુદ્ધચક્ખૂતિ નામં, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ સમન્તચક્ખૂતિ, તિણ્ણં મગ્ગઞાણાનં ધમ્મચક્ખૂતિ. અપ્પરજક્ખેતિઆદીસુ યેસં વુત્તનયેનેવ પઞ્ઞાચક્ખુમ્હિ રાગાદિરજં અપ્પં, તે અપ્પરજક્ખા. યેસં તં મહન્તં, તે મહારજક્ખા. યેસં સદ્ધાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ તિક્ખાનિ, તે તિક્ખિન્દ્રિયા. યેસં તાનિ મુદૂનિ, તે મુદિન્દ્રિયા. યેસં તેયેવ સદ્ધાદયો આકારા સુન્દરા, તે સ્વાકારા. યે કથિતકારણં સલ્લક્ખેન્તિ, સુખેન સક્કા હોન્તિ વિઞ્ઞાપેતું, તે સુવિઞ્ઞાપયા. યે પરલોકઞ્ચેવ વજ્જઞ્ચ ભયતો પસ્સન્તિ, તે પરલોકવજ્જભયદસ્સાવિનો નામ.
અયં પનેત્થ પાળિ – ‘‘સદ્ધો પુગ્ગલો અપ્પરજક્ખો, અસ્સદ્ધો પુગ્ગલો મહારજક્ખો. આરદ્ધવીરિયો…, કુસિતો…, ઉપટ્ઠિતસ્સતિ…, મુટ્ઠસ્સતિ…, સમાહિતો…, અસમાહિતો…, પઞ્ઞવા…, દુપ્પઞ્ઞો પુગ્ગલો મહારજક્ખો. તથા સદ્ધો પુગ્ગલો તિક્ખિન્દ્રિયો…પે… પઞ્ઞવા પુગ્ગલો પરલોકવજ્જભયદસ્સાવી, દુપ્પઞ્ઞો પુગ્ગલો ન પરલોકવજ્જભયદસ્સાવી. લોકોતિ ¶ ખન્ધલોકો, આયતનલોકો, ધાતુલોકો, સમ્પત્તિભવલોકો, સમ્પત્તિસમ્ભવલોકો, વિપત્તિભવલોકો, વિપત્તિસમ્ભવલોકો, એકો લોકો સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા. દ્વે લોકા – નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ. તયો લોકા – તિસ્સો વેદના. ચત્તારો લોકા – ચત્તારો આહારા. પઞ્ચ લોકા – પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા. છ લોકા – છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ. સત્ત લોકા – સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો. અટ્ઠ લોકા – અટ્ઠ લોકધમ્મા. નવ લોકા – નવ સત્તાવાસા. દસ લોકા – દસાયતનાનિ. દ્વાદસ લોકા – દ્વાદસાયતનાનિ. અટ્ઠારસ ¶ લોકા – અટ્ઠારસ્સ ધાતુયો. વજ્જન્તિ સબ્બે કિલેસા વજ્જા, સબ્બે દુચ્ચરિતા વજ્જા, સબ્બે અભિસઙ્ખારા વજ્જા, સબ્બે ભવગામિકમ્મા વજ્જા. ઇતિ ઇમસ્મિઞ્ચ લોકે ઇમસ્મિઞ્ચ વજ્જે તિબ્બા ભયસઞ્ઞા પચ્ચુપટ્ઠિતા હોતિ, સેય્યથાપિ ઉક્ખિત્તાસિકે વધકે. ઇમેહિ પઞ્ઞાસાય આકારેહિ ઇમાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ જાનાતિ પસ્સતિ અઞ્ઞાસિ પટિવિજ્ઝિ. ઇદં તથાગતસ્સ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તે ઞાણ’’ન્તિ (પટિ. મ. ૧.૧૧૨).
ઉપ્પલિનિયન્તિ ¶ ઉપ્પલવને. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. અન્તોનિમુગ્ગપોસીનીતિ યાનિ અન્તો નિમુગ્ગાનેવ પોસિયન્તિ. ઉદકં અચ્ચુગ્ગમ્મ ઠિતાનીતિ ઉદકં અતિક્કમિત્વા ઠિતાનિ. તત્થ યાનિ અચ્ચુગ્ગમ્મ ઠિતાનિ, તાનિ સૂરિયરસ્મિસમ્ફસ્સં આગમયમાનાનિ ઠિતાનિ અજ્જ પુપ્ફનકાનિ. યાનિ સમોદકં ઠિતાનિ, તાનિ સ્વે પુપ્ફનકાનિ. યાનિ ઉદકાનુગ્ગતાનિ અન્તોનિમુગ્ગપોસીનિ, તાનિ તતિયદિવસે પુપ્ફનકાનિ. ઉદકા પન અનુગ્ગતાનિ અઞ્ઞાનિપિ સરોગઉપ્પલાદીનિ નામ અત્થિ, યાનિ નેવ પુપ્ફિસ્સન્તિ, મચ્છકચ્છપભક્ખાનેવ ભવિસ્સન્તિ. તાનિ પાળિં નારુળ્હાનિ. આહરિત્વા પન દીપેતબ્બાનીતિ દીપિતાનિ.
યથેવ હિ તાનિ ચતુબ્બિધાનિ પુપ્ફાનિ, એવમેવ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ નેય્યો પદપરમોતિ ચત્તારો પુગ્ગલા. તત્થ ‘‘યસ્સ પુગ્ગલસ્સ સહ ઉદાહટવેલાય ધમ્માભિસમયો હોતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ. યસ્સ પુગ્ગલસ્સ સંખિત્તેન ભાસિતસ્સ વિત્થારેન અત્થે વિભજિયમાને ધમ્માભિસમયો હોતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ. યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉદ્દેસતો પરિપુચ્છતો યોનિસો મનસિકરોતો કલ્યાણમિત્તે ¶ સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો અનુપુબ્બેન ધમ્માભિસમયો હોતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો નેય્યો. યસ્સ પુગ્ગલસ્સ બહુમ્પિ સુણતો બહુમ્પિ ભણતો બહુમ્પિ ધારયતો બહુમ્પિ વાચયતો ન તાય જાતિયા ધમ્માભિસમયો હોતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો પદપરમો’’ (પુ. પ. ૧૫૧). તત્થ ભગવા ઉપ્પલવનાદિસદિસં દસસહસ્સિલોકધાતું ઓલોકેન્તો ‘‘અજ્જ પુપ્ફનકાનિ વિય ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ, સ્વે પુપ્ફનકાનિ વિય વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ, તતિયદિવસે પુપ્ફનકાનિ વિય નેય્યો, મચ્છકચ્છપભક્ખાનિ પુપ્ફાનિ વિય પદપરમો’’તિ ¶ અદ્દસ. પસ્સન્તો ચ ‘‘એત્તકા અપ્પરજક્ખા, એત્તકા મહારજક્ખા, તત્રાપિ એત્તકા ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ’’તિ એવં સબ્બાકારતોવ અદ્દસ.
તત્થ તિણ્ણં પુગ્ગલાનં ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે ભગવતો ધમ્મદેસના અત્થં સાધેતિ. પદપરમાનં અનાગતે વાસનત્થાય હોતિ. અથ ભગવા ઇમેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં અત્થાવહં ધમ્મદેસનં વિદિત્વા દેસેતુકમ્યતં ઉપ્પાદેત્વા પુન સબ્બેપિ તીસુ ભવેસુ સત્તે ભબ્બાભબ્બવસેન દ્વે કોટ્ઠાસે અકાસિ. યે સન્ધાય વુત્તં – ‘‘કતમે તે સત્તા અભબ્બા, યે તે સત્તા કમ્માવરણેન સમન્નાગતા કિલેસાવરણેન સમન્નાગતા વિપાકાવરણેન સમન્નાગતા અસ્સદ્ધા અચ્છન્દિકા ¶ દુપ્પઞ્ઞા અભબ્બા નિયામં ઓક્કમિતું કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તં, ઇમે તે સત્તા અભબ્બા. કતમે તે સત્તા ભબ્બા? યે તે સત્તા ન કમ્માવરણેન…પે… ઇમે તે સત્તા ભબ્બા’’તિ (વિભ. ૮૨૭; પટિ. મ. ૧.૧૧૫). તત્થ સબ્બેપિ અભબ્બપુગ્ગલે પહાય ભબ્બપુગ્ગલેયેવ ઞાણેન પરિગ્ગહેત્વા ‘‘એત્તકા રાગચરિતા, એત્તકા દોસમોહચરિતા વિતક્કસદ્ધાબુદ્ધિચરિતા’’તિ છ કોટ્ઠાસે અકાસિ; એવં કત્વા ધમ્મં દેસિસ્સામીતિ ચિન્તેસિ.
પચ્ચભાસિન્તિ પતિઅભાસિં. અપારુતાતિ વિવટા. અમતસ્સ દ્વારાતિ અરિયમગ્ગો. સો હિ અમતસઙ્ખાતસ્સ નિબ્બાનસ્સ દ્વારં, સો મયા વિવરિત્વા ઠપિતોતિ દસ્સેતિ. પમુઞ્ચન્તુ સદ્ધન્તિ સબ્બે અત્તનો સદ્ધં પમુઞ્ચન્તુ, વિસ્સજ્જેન્તુ. પચ્છિમપદદ્વયે અયમત્થો, અહઞ્હિ અત્તનો પગુણં સુપ્પવત્તિતમ્પિ ઇમં પણીતં ઉત્તમં ધમ્મં કાયવાચાકિલમથસઞ્ઞી હુત્વા ન ભાસિં ¶ . ઇદાનિ પન સબ્બો જનો સદ્ધાભાજનં ઉપનેતુ, પૂરેસ્સામિ નેસં સઙ્કપ્પન્તિ.
૨૮૪. તસ્સ મય્હં, ભિક્ખવે, એતદહોસીતિ એતં અહોસિ – કસ્સ નુ ખો અહં પઠમં ધમ્મં દેસેય્યન્તિ અયં ધમ્મદેસનાપટિસંયુત્તો વિતક્કો ઉદપાદીતિ અત્થો. કદા પનેસ ઉદપાદીતિ? બુદ્ધભૂતસ્સ અટ્ઠમે સત્તાહે.
તત્રાયં અનુપુબ્બિકથા – બોધિસત્તો કિર મહાભિનિક્ખમનદિવસે વિવટં ઇત્થાગારં દિસ્વા સંવિગ્ગહદયો, ‘‘કણ્ડકં આહરા’’તિ છન્નં આમન્તેત્વા છન્નસહાયો અસ્સરાજપિટ્ઠિગતો ¶ નગરતો નિક્ખમિત્વા કણ્ડકનિવત્તનચેતિયટ્ઠાનં નામ દસ્સેત્વા તીણિ રજ્જાનિ અતિક્કમ્મ અનોમાનદીતીરે પબ્બજિત્વા અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરમાનો રાજગહે પિણ્ડાય ચરિત્વા પણ્ડવપબ્બતે નિસિન્નો મગધિસ્સરેન રઞ્ઞા નામગોત્તં પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમં રજ્જં સમ્પટિચ્છાહી’’તિ વુત્તો, ‘‘અલં મહારાજ, ન મય્હં રજ્જેન અત્થો, અહં રજ્જં પહાય લોકહિતત્થાય પધાનં અનુયુઞ્જિત્વા લોકે વિવટચ્છદો ભવિસ્સામીતિ નિક્ખન્તો’’તિ વત્વા, ‘‘તેન હિ બુદ્ધો હુત્વા પઠમં મય્હં વિજિતં ઓસરેય્યાસી’’તિ પટિઞ્ઞં ગહિતો કાલામઞ્ચ ઉદકઞ્ચ ઉપસઙ્કમિત્વા તેસં ધમ્મદેસનાય સારં અવિન્દન્તો તતો પક્કમિત્વા ઉરુવેળાય છબ્બસ્સાનિ દુક્કરકારિકં કરોન્તોપિ અમતં પટિવિજ્ઝિતું અસક્કોન્તો ઓળારિકાહારપટિસેવનેન કાયં સન્તપ્પેસિ.
તદા ¶ ચ ઉરુવેલગામે સુજાતા નામ કુટુમ્બિયધીતા એકસ્મિં નિગ્રોધરુક્ખે પત્થનમકાસિ – ‘‘સચાહં સમાનજાતિકં કુલઘરં ગન્ત્વા પઠમગબ્ભે પુત્તં લભિસ્સામિ, બલિકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ. તસ્સા સા પત્થના સમિજ્ઝિ. સા વિસાખપુણ્ણમદિવસે પાતોવ બલિકમ્મં કરિસ્સામીતિ રત્તિયા પચ્ચૂસસમયે એવ પાયસં પટિયાદેસિ. તસ્મિં પાયસે પચ્ચમાને મહન્તમહન્તા પુપ્ફુળા ઉટ્ઠહિત્વા દક્ખિણાવટ્ટા હુત્વા સઞ્ચરન્તિ. એકફુસિતમ્પિ બહિ ન ગચ્છતિ. મહાબ્રહ્મા છત્તં ધારેસિ. ચત્તારો લોકપાલા ખગ્ગહત્થા આરક્ખં ગણ્હિંસુ. સક્કો અલાતાનિ સમાનેન્તો અગ્ગિં જાલેસિ. દેવતા ચતૂસુ દીપેસુ ઓજં સંહરિત્વા ¶ તત્થ પક્ખિપિંસુ. બોધિસત્તો ભિક્ખાચારકાલં આગમયમાનો પાતોવ ગન્ત્વા રુક્ખમૂલે નિસીદિ. રુક્ખમૂલે સોધનત્થાય ગતા ધાતી આગન્ત્વા સુજાતાય આરોચેસિ – ‘‘દેવતા રુક્ખમૂલે નિસિન્ના’’તિ. સુજાતા, સબ્બં પસાધનં પસાધેત્વા સતસહસ્સગ્ઘનિકે સુવણ્ણથાલે પાયસં વડ્ઢેત્વા અપરાય સુવણ્ણપાતિયા પિદહિત્વા ઉક્ખિપિત્વા ગતા મહાપુરિસં દિસ્વા સહેવ પાતિયા હત્થે ઠપેત્વા વન્દિત્વા ‘‘યથા મય્હં મનોરથો નિપ્ફન્નો, એવં તુમ્હાકમ્પિ નિપ્ફજ્જતૂ’’તિ વત્વા પક્કામિ.
બોધિસત્તો ¶ નેરઞ્જરાય તીરં ગન્ત્વા સુવણ્ણથાલં તીરે ઠપેત્વા ન્હત્વા પચ્ચુત્તરિત્વા એકૂનપણ્ણાસપિણ્ડે કરોન્તો પાયસં પરિભુઞ્જિત્વા ‘‘સચાહં અજ્જ બુદ્ધો ભવામિ, થાલં પટિસોતં ગચ્છતૂ’’તિ ખિપિ. થાલં પટિસોતં ગન્ત્વા થોકં ઠત્વા કાલનાગરાજસ્સ ભવનં પવિસિત્વા તિણ્ણં બુદ્ધાનં થાલાનિ ઉક્ખિપિત્વા અટ્ઠાસિ.
મહાસત્તો વનસણ્ડે દિવાવિહારં કત્વા સાયન્હસમયે સોત્તિયેન દિન્ના અટ્ઠ તિણમુટ્ઠિયો ગહેત્વા બોધિમણ્ડં આરુય્હ દક્ખિણદિસાભાગે અટ્ઠાસિ. સો પદેસો પદુમિનિપત્તે ઉદકબિન્દુ વિય અકમ્પિત્થ. મહાસત્તો, ‘‘અયં મમ ગુણં ધારેતું ન સક્કોતી’’તિ પચ્છિમદિસાભાગં અગમાસિ, સોપિ તથેવ અકમ્પિત્થ. ઉત્તરદિસાભાગં અગમાસિ, સોપિ તથેવ અકમ્પિત્થ. પુરત્થિમદિસાભાગં અગમાસિ, તત્થ પલ્લઙ્કપ્પમાણં ઠાનં સુનિખાતઇન્દખિલો વિય નિચ્ચલમહોસિ. મહાસત્તો ‘‘ઇદં ઠાનં સબ્બબુદ્ધાનં કિલેસભઞ્જનવિદ્ધંસનટ્ઠાન’’ન્તિ તાનિ તિણાનિ અગ્ગે ગહેત્વા ચાલેસિ. તાનિ ચિત્તકારેન તૂલિકગ્ગેન પરિચ્છિન્નાનિ વિય અહેસું. બોધિસત્તો ¶ , ‘‘બોધિં અપ્પત્વા ઇમં પલ્લઙ્કં ન ભિન્દિસ્સામી’’તિ ચતુરઙ્ગવીરિયં અધિટ્ઠહિત્વા પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસીદિ.
તઙ્ખણઞ્ઞેવ મારો બાહુસહસ્સં માપેત્વા દિયડ્ઢયોજનસતિકં ગિરિમેખલં નામ હત્થિં આરુય્હ નવયોજનં મારબલં ગહેત્વા અદ્ધક્ખિકેન ઓલોકયમાનો પબ્બતો વિય અજ્ઝોત્થરન્તો ઉપસઙ્કમિ. મહાસત્તો, ‘‘મય્હં દસ પારમિયો પૂરેન્તસ્સ અઞ્ઞો સમણો વા બ્રાહ્મણો ¶ વા દેવો વા મારો વા બ્રહ્મા વા સક્ખિ નત્થિ, વેસ્સન્તરત્તભાવે પન મય્હં સત્તસુ વારેસુ મહાપથવી સક્ખિ અહોસિ; ઇદાનિપિ મે અયમેવ અચેતના કટ્ઠકલિઙ્ગરૂપમા મહાપથવી સક્ખી’’તિ હત્થં પસારેતિ. મહાપથવી તાવદેવ અયદણ્ડેન પહતં કંસથાલં વિય રવસતં રવસહસ્સં મુઞ્ચમાના વિરવિત્વા પરિવત્તમાના મારબલં ચક્કવાળમુખવટ્ટિયં મુઞ્ચનમકાસિ. મહાસત્તો સૂરિયે ધરમાનેયેવ મારબલં વિધમિત્વા પઠમયામે પુબ્બેનિવાસઞાણં, મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું વિસોધેત્વા પચ્છિમયામે પટિચ્ચસમુપ્પાદે ઞાણં ઓતારેત્વા વટ્ટવિવટ્ટં સમ્મસિત્વા અરુણોદયે બુદ્ધો હુત્વા ¶ , ‘‘મયા અનેકકપ્પકોટિસતસહસ્સં અદ્ધાનં ઇમસ્સ પલ્લઙ્કસ્સ અત્થાય વાયામો કતો’’તિ સત્તાહં એકપલ્લઙ્કેન નિસીદિ. અથેકચ્ચાનં દેવતાનં, ‘‘કિં નુ ખો અઞ્ઞેપિ બુદ્ધત્તકરા ધમ્મા અત્થી’’તિ કઙ્ખા ઉદપાદિ.
અથ ભગવા અટ્ઠમે દિવસે સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય દેવતાનં કઙ્ખં ઞત્વા કઙ્ખાવિધમનત્થં આકાસે ઉપ્પતિત્વા યમકપાટિહારિયં દસ્સેત્વા તાસં કઙ્ખં વિધમિત્વા પલ્લઙ્કતો ઈસકં પાચીનનિસ્સિતે ઉત્તરદિસાભાગે ઠત્વા ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ પૂરિતાનં પારમીનં ફલાધિગમટ્ઠાનં પલ્લઙ્કઞ્ચેવ બોધિરુક્ખઞ્ચ અનિમિસેહિ અક્ખીહિ ઓલોકયમાનો સત્તાહં વીતિનામેસિ, તં ઠાનં અનિમિસચેતિયં નામ જાતં.
અથ પલ્લઙ્કસ્સ ચ ઠિતટ્ઠાનસ્સ ચ અન્તરા પુરત્થિમપચ્છિમતો આયતે રતનચઙ્કમે ચઙ્કમન્તો સત્તાહં વીતિનામેસિ, તં ઠાનં રતનચઙ્કમચેતિયં નામ જાતં. તતો પચ્છિમદિસાભાગે દેવતા રતનઘરં માપયિંસુ, તત્થ પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા અભિધમ્મપિટકં વિસેસતો ચેત્થ અનન્તનયસમન્તપટ્ઠાનં વિચિનન્તો સત્તાહં વીતિનામેસિ, તં ઠાનં રતનઘરચેતિયં નામ જાતં. એવં બોધિસમીપેયેવ ચત્તારિ સત્તાહાનિ વીતિનામેત્વા પઞ્ચમે સત્તાહે બોધિરુક્ખમૂલા યેન અજપાલનિગ્રોધો ¶ તેનુપસઙ્કમિ, તત્રાપિ ધમ્મં વિચિનન્તોયેવ વિમુત્તિસુખઞ્ચ પટિસંવેદેન્તો નિસીદિ, ધમ્મં વિચિનન્તો ચેત્થ એવં અભિધમ્મે નયમગ્ગં સમ્મસિ – પઠમં ધમ્મસઙ્ગણીપકરણં નામ, તતો વિભઙ્ગપકરણં, ધાતુકથાપકરણં, પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિપકરણં, કથાવત્થુ નામ પકરણં, યમકં નામ પકરણં, તતો મહાપકરણં પટ્ઠાનં નામાતિ.
તત્થસ્સ ¶ સણ્હસુખુમપટ્ઠાનમ્હિ ચિત્તે ઓતિણ્ણે પીતિ ઉપ્પજ્જિ; પીતિયા ઉપ્પન્નાય લોહિતં પસીદિ, લોહિતે પસન્ને છવિ પસીદિ. છવિયા પસન્નાય પુરત્થિમકાયતો કૂટાગારાદિપ્પમાણા રસ્મિયો ઉટ્ઠહિત્વા આકાસે પક્ખન્દછદ્દન્તનાગકુલં વિય પાચીનદિસાય અનન્તાનિ ચક્કવાળાનિ પક્ખન્દા, પચ્છિમકાયતો ઉટ્ઠહિત્વા પચ્છિમદિસાય, દક્ખિણંસકૂટતો ઉટ્ઠહિત્વા દક્ખિણદિસાય, વામંસકૂટતો ¶ ઉટ્ઠહિત્વા ઉત્તરદિસાય અનન્તાનિ ચક્કવાળાનિ પક્ખન્દા, પાદતલેહિ પવાળઙ્કુરવણ્ણા રસ્મિયો નિક્ખમિત્વા મહાપથવિં વિનિવિજ્ઝિત્વા ઉદકં દ્વિધા ભિન્દિત્વા વાતક્ખન્ધં પદાલેત્વા અજટાકાસં પક્ખન્દા, સીસતો સમ્પરિવત્તિયમાનં મણિદામં વિય નીલવણ્ણા રસ્મિવટ્ટિ ઉટ્ઠહિત્વા છ દેવલોકે વિનિવિજ્ઝિત્વા નવ બ્રહ્મલોકે વેહપ્ફલે પઞ્ચ સુદ્ધાવાસે ચ વિનિવિજ્ઝિત્વા ચત્તારો આરુપ્પે અતિક્કમ્મ અજટાકાસં પક્ખન્દા. તસ્મિં દિવસે અપરિમાણેસુ ચક્કવાળેસુ અપરિમાણા સત્તા સબ્બે સુવણ્ણવણ્ણાવ અહેસું. તં દિવસઞ્ચ પન ભગવતો સરીરા નિક્ખન્તા યાવજ્જદિવસાપિ તા રસ્મિયો અનન્તા લોકધાતુયો ગચ્છન્તિયેવ.
એવં ભગવા અજપાલનિગ્રોધે સત્તાહં વીતિનામેત્વા તતો અપરં સત્તાહં મુચલિન્દે નિસીદિ, નિસિન્નમત્તસ્સેવ ચસ્સ સકલં ચક્કવાળગબ્ભં પૂરેન્તો મહાઅકાલમેઘો ઉદપાદિ. એવરૂપો કિર મહામેઘો દ્વીસુયેવ કાલેસુ વસ્સતિ ચક્કવત્તિમ્હિ વા ઉપ્પન્ને બુદ્ધે વા. ઇધ બુદ્ધકાલે ઉદપાદિ. તસ્મિં પન ઉપ્પન્ને મુચલિન્દો નાગરાજા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં મેઘો સત્થરિ મય્હં ભવનં પવિટ્ઠમત્તેવ ઉપ્પન્નો, વાસાગારમસ્સ લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ. સો સત્તરતનમયં પાસાદં નિમ્મિનિતું સક્કોન્તોપિ એવં કતે મય્હં મહપ્ફલં ન ભવિસ્સતિ, દસબલસ્સ કાયવેય્યાવચ્ચં કરિસ્સામીતિ મહન્તં અત્તભાવં કત્વા સત્થારં સત્તક્ખત્તું ભોગેહિ પરિક્ખિપિત્વા ઉપરિ ફણં ધારેસિ. પરિક્ખેપસ્સ અન્તો ઓકાસો હેટ્ઠા લોહપાસાદપ્પમાણો અહોસિ. ઇચ્છિતિચ્છિતેન ઇરિયાપથેન સત્થા વિહરિસ્સતીતિ નાગરાજસ્સ અજ્ઝાસયો અહોસિ. તસ્મા એવં મહન્તં ઓકાસં ¶ પરિક્ખિપિ. મજ્ઝે રતનપલ્લઙ્કો પઞ્ઞત્તો હોતિ, ઉપરિ સુવણ્ણતારકવિચિત્તં સમોસરિતગન્ધદામકુસુમદામચેલવિતાનં અહોસિ. ચતૂસુ કોણેસુ ગન્ધતેલેન દીપા જલિતા, ચતૂસુ દિસાસુ વિવરિત્વા ચન્દનકરણ્ડકા ¶ ઠપિતા. એવં ભગવા તં સત્તાહં તત્થ વીતિનામેત્વા તતો અપરં સત્તાહં રાજાયતને નિસીદિ.
અટ્ઠમે સત્તાહે સક્કેન દેવાનમિન્દેન આભતં દન્તકટ્ઠઞ્ચ ઓસધહરીતકઞ્ચ ¶ ખાદિત્વા મુખં ધોવિત્વા ચતૂહિ લોકપાલેહિ ઉપનીતે પચ્ચગ્ઘે સેલમયે પત્તે તપુસ્સભલ્લિકાનં પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા પુન પચ્ચાગન્ત્વા અજપાલનિગ્રોધે નિસિન્નસ્સ સબ્બબુદ્ધાનં આચિણ્ણો અયં વિતક્કો ઉદપાદિ.
તત્થ પણ્ડિતોતિ પણ્ડિચ્ચેન સમન્નાગતો. વિયત્તોતિ વેય્યત્તિયેન સમન્નાગતો. મેધાવીતિ ઠાનુપ્પત્તિયા પઞ્ઞાય સમન્નાગતો. અપ્પરજક્ખજાતિકોતિ સમાપત્તિયા વિક્ખમ્ભિતત્તા નિક્કિલેસજાતિકો વિસુદ્ધસત્તો. આજાનિસ્સતીતિ સલ્લક્ખેસ્સતિ પટિવિજ્ઝિસ્સતિ. ઞાણઞ્ચ પન મેતિ મય્હમ્પિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ઉપ્પજ્જિ. ભગવા કિર દેવતાય કથિતેનેવ નિટ્ઠં અગન્ત્વા સયમ્પિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન ઓલોકેન્તો ઇતો સત્તમદિવસમત્થકે કાલં કત્વા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને નિબ્બત્તોતિ અદ્દસ. તં સન્ધાયાહ – ‘‘ઞાણઞ્ચ પન મે દસ્સનં ઉદપાદી’’તિ. મહાજાનિયોતિ સત્તદિવસબ્ભન્તરે પત્તબ્બમગ્ગફલતો પરિહીનત્તા મહતી જાનિ અસ્સાતિ મહાજાનિયો. અક્ખણે નિબ્બત્તત્તા ગન્ત્વા દેસિયમાનં ધમ્મમ્પિસ્સ સોતું સોતપ્પસાદો નત્થિ, ઇધ ધમ્મદેસનટ્ઠાનં આગમનપાદાપિ નત્થિ, એવં મહાજાનિયો જાતોતિ દસ્સેતિ. અભિદોસકાલઙ્કતોતિ અડ્ઢરત્તે કાલઙ્કતો. ઞાણઞ્ચ પન મેતિ મય્હમ્પિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ઉદપાદિ. ઇધાપિ કિર ભગવા દેવતાય વચનેન સન્નિટ્ઠાનં અકત્વા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન ઓલોકેન્તો ‘‘હિય્યો અડ્ઢરત્તે કાલઙ્કત્વા ઉદકો રામપુત્તો નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને નિબ્બત્તો’’તિ અદ્દસ. તસ્મા એવમાહ. સેસં પુરિમનયસદિસમેવ. બહુકારાતિ બહૂપકારા. પધાનપહિતત્તં ઉપટ્ઠહિંસૂતિ પધાનત્થાય પેસિતત્તભાવં વસનટ્ઠાને પરિવેણસમ્મજ્જનેન પત્તચીવરં ગહેત્વા અનુબન્ધનેન મુખોદકદન્તકટ્ઠદાનાદિના ચ ઉપટ્ઠહિંસુ. કે પન તે પઞ્ચવગ્ગિયા નામ? યેતે –
રામો ¶ ¶ ધજો લક્ખણો જોતિમન્તિ,
યઞ્ઞો સુભોજો સુયામો સુદત્તો;
એતે તદા અટ્ઠ અહેસું બ્રાહ્મણા,
છળઙ્ગવા મન્તં વિયાકરિંસૂતિ.
બોધિસત્તસ્સ ¶ જાતકાલે સુપિનપટિગ્ગાહકા ચેવ લક્ખણપટિગ્ગાહકા ચ અટ્ઠ બ્રાહ્મણા. તેસુ તયો દ્વેધા બ્યાકરિંસુ – ‘‘ઇમેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતો અગારં અજ્ઝાવસમાનો રાજા હોતિ ચક્કવત્તી, પબ્બજમાનો બુદ્ધો’’તિ. પઞ્ચ બ્રાહ્મણા એકંસબ્યાકરણા અહેસું – ‘‘ઇમેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતો અગારે ન તિટ્ઠતિ, બુદ્ધોવ હોતી’’તિ. તેસુ પુરિમા તયો યથામન્તપદં ગતા, ઇમે પન પઞ્ચ મન્તપદં અતિક્કન્તા. તે અત્તના લદ્ધં પુણ્ણપત્તં ઞાતકાનં વિસ્સજ્જેત્વા ‘‘અયં મહાપુરિસો અગારં ન અજ્ઝાવસિસ્સતિ, એકન્તેન બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ નિબ્બિતક્કા બોધિસત્તં ઉદ્દિસ્સ સમણપબ્બજ્જં પબ્બજિતા. તેસં પુત્તાતિપિ વદન્તિ. તં અટ્ઠકથાય પટિક્ખિત્તં.
એતે કિર દહરકાલેયેવ બહૂ મન્તે જાનિંસુ, તસ્મા તે બ્રાહ્મણા આચરિયટ્ઠાને ઠપયિંસુ. તે પચ્છા અમ્હેહિ પુત્તદારજટં છડ્ડેત્વા ન સક્કા ભવિસ્સતિ પબ્બજિતુન્તિ દહરકાલેયેવ પબ્બજિત્વા રમણીયાનિ સેનાસનાનિ પરિભુઞ્જન્તા વિચરિંસુ. કાલેન કાલં પન ‘‘કિં, ભો, મહાપુરિસો મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખન્તો’’તિ પુચ્છન્તિ. મનુસ્સા, ‘‘કુહિં તુમ્હે મહાપુરિસં પસ્સિસ્સથ, તીસુ પાસાદેસુ તિવિધનાટકમજ્ઝે દેવો વિય સમ્પત્તિં અનુભોતી’’તિ વદન્તિ. તે સુત્વા, ‘‘ન તાવ મહાપુરિસસ્સ ઞાણં પરિપાકં ગચ્છતી’’તિ અપ્પોસ્સુક્કા વિહરિંસુયેવ. કસ્મા પનેત્થ ભગવા, ‘‘બહુકારા ખો ઇમે પઞ્ચવગ્ગિયા’’તિ આહ? કિં ઉપકારકાનંયેવ એસ ધમ્મં દેસેતિ, અનુપકારકાનં ન દેસેતીતિ? નો ન દેસેતિ. પરિચયવસેન હેસ આળારઞ્ચેવ કાલામં ઉદકઞ્ચ રામપુત્તં ઓલોકેસિ. એતસ્મિં પન બુદ્ધક્ખેત્તે ઠપેત્વા અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞં પઠમં ધમ્મં સચ્છિકાતું સમત્થો નામ નત્થિ. કસ્મા? તથાવિધઉપનિસ્સયત્તા.
પુબ્બે ¶ કિર પુઞ્ઞકરણકાલે દ્વે ભાતરો અહેસું. તે એકતોવ સસ્સં અકંસુ. તત્થ જેટ્ઠકસ્સ ¶ ‘‘એકસ્મિં સસ્સે નવવારે અગ્ગસસ્સદાનં મયા દાતબ્બ’’ન્તિ અહોસિ. સો વપ્પકાલે બીજગ્ગં નામ દત્વા ગબ્ભકાલે કનિટ્ઠેન સદ્ધિં મન્તેસિ – ‘‘ગબ્ભકાલે ગબ્ભં ફાલેત્વા દસ્સામા’’તિ. કનિટ્ઠો ‘‘તરુણસસ્સં નાસેતુકામોસી’’તિ આહ. જેટ્ઠો કનિટ્ઠસ્સ અનનુવત્તનભાવં ¶ ઞત્વા ખેત્તં વિભજિત્વા અત્તનો કોટ્ઠાસતો ગબ્ભં ફાલેત્વા ખીરં નીહરિત્વા સપ્પિફાણિતેહિ યોજેત્વા અદાસિ, પુથુકકાલે પુથુકં કારેત્વા અદાસિ, લાયને લાયનગ્ગં વેણિકરણે વેણગ્ગં કલાપાદીસુ કલાપગ્ગં ખળગ્ગં ભણ્ડગ્ગં કોટ્ઠગ્ગન્તિ એવં એકસસ્સે નવવારે અગ્ગદાનં અદાસિ. કનિટ્ઠો પનસ્સ ઉદ્ધરિત્વા અદાસિ, તેસુ જેટ્ઠો અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરો જાતો, કનિટ્ઠો સુભદ્દપરિબ્બાજકો. ઇતિ એકસ્મિં સસ્સે નવન્નં અગ્ગદાનાનં દિન્નત્તા ઠપેત્વા થેરં અઞ્ઞો પઠમં ધમ્મં સચ્છિકાતું સમત્થો નામ નત્થિ. ‘‘બહુકારા ખો ઇમે પઞ્ચવગ્ગિયા’’તિ ઇદં પન ઉપકારાનુસ્સરણમત્તકેનેવ વુત્તં.
ઇસિપતને મિગદાયેતિ તસ્મિં કિર પદેસે અનુપ્પન્ને બુદ્ધે પચ્ચેકસમ્બુદ્ધા ગન્ધમાદનપબ્બતે સત્તાહં નિરોધસમાપત્તિયા વીતિનામેત્વા નિરોધા વુટ્ઠાય નાગલતાદન્તકટ્ઠં ખાદિત્વા અનોતત્તદહે મુખં ધોવિત્વા પત્તચીવરમાદાય આકાસેન આગન્ત્વા નિપતન્તિ. તત્થ ચીવરં પારુપિત્વા નગરે પિણ્ડાય ચરિત્વા કતભત્તકિચ્ચા ગમનકાલેપિ તતોયેવ ઉપ્પતિત્વા ગચ્છન્તિ. ઇતિ ઇસયો એત્થ નિપતન્તિ ઉપ્પતન્તિ ચાતિ તં ઠાનં ઇસિપતનન્તિ સઙ્ખં ગતં. મિગાનં પન અભયત્થાય દિન્નત્તા મિગદાયોતિ વુચ્ચતિ. તેન વુત્તં ‘‘ઇસિપતને મિગદાયે’’તિ.
૨૮૫. અન્તરા ચ ગયં અન્તરા ચ બોધિન્તિ ગયાય ચ બોધિસ્સ ચ વિવરે તિગાવુતન્તરે ઠાને. બોધિમણ્ડતો હિ ગયા તીણિ ગાવુતાનિ. બારાણસી અટ્ઠારસ યોજનાનિ. ઉપકો બોધિમણ્ડસ્સ ચ ગયાય ચ અન્તરે ભગવન્તં અદ્દસ. અન્તરાસદ્દેન પન યુત્તત્તા ઉપયોગવચનં કતં. ઈદિસેસુ ચ ઠાનેસુ અક્ખરચિન્તકા ‘‘અન્તરા ગામઞ્ચ નદિઞ્ચ યાતી’’તિ એવં એકમેવ અન્તરાસદ્દં પયુજ્જન્તિ. સો દુતિયપદેનપિ યોજેતબ્બો હોતિ ¶ . અયોજિયમાને ઉપયોગવચનં ન પાપુણાતિ. ઇધ પન યોજેત્વા એવ વુત્તોતિ. અદ્ધાનમગ્ગપટિપન્નન્તિ અદ્ધાનસઙ્ખાતં મગ્ગં પટિપન્નં, દીઘમગ્ગપટિપન્નન્તિ અત્થો. અદ્ધાનમગ્ગગમનસમયસ્સ હિ વિભઙ્ગે ‘‘અદ્ધયોજનં ગચ્છિસ્સામીતિ ભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિઆદિવચનતો ¶ ¶ (પાચિ. ૨૧૮) અદ્ધયોજનમ્પિ અદ્ધાનમગ્ગો હોતિ. બોધિમણ્ડતો પન ગયા તિગાવુતં.
સબ્બાભિભૂતિ સબ્બં તેભૂમકધમ્મં અભિભવિત્વા ઠિતો. સબ્બવિદૂતિ સબ્બં ચતુભૂમકધમ્મં અવેદિં અઞ્ઞાસિં. સબ્બેસુ ધમ્મેસુ અનુપલિત્તોતિ સબ્બેસુ તેભૂમકધમ્મેસુ કિલેસલેપનેન અનુપલિત્તો. સબ્બં જહોતિ સબ્બં તેભૂમકધમ્મં જહિત્વા ઠિતો. તણ્હાક્ખયે વિમુત્તોતિ તણ્હાક્ખયે નિબ્બાને આરમ્મણતો વિમુત્તો. સયં અભિઞ્ઞાયાતિ સબ્બં ચતુભૂમકધમ્મં અત્તનાવ જાનિત્વા. કમુદ્દિસેય્યન્તિ કં અઞ્ઞં ‘‘અયં મે આચરિયો’’તિ ઉદ્દિસેય્યં.
ન મે આચરિયો અત્થીતિ લોકુત્તરધમ્મે મય્હં આચરિયો નામ નત્થિ. નત્થિ મે પટિપુગ્ગલોતિ મય્હં પટિભાગપુગ્ગલો નામ નત્થિ. સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ સહેતુના નયેન ચત્તારિ સચ્ચાનિ સયં બુદ્ધો. સીતિભૂતોતિ સબ્બકિલેસગ્ગિનિબ્બાપનેન સીતિભૂતો. કિલેસાનંયેવ નિબ્બુતત્તા નિબ્બુતો. કાસિનં પુરન્તિ કાસિરટ્ઠે નગરં. આહઞ્છં અમતદુન્દુભિન્તિ ધમ્મચક્કપટિલાભાય અમતભેરિં પહરિસ્સામીતિ ગચ્છામિ. અરહસિ અનન્તજિનોતિ અનન્તજિનોતિ ભવિતું યુત્તો. હુપેય્ય પાવુસોતિ, આવુસો, એવમ્પિ નામ ભવેય્ય. પક્કામીતિ વઙ્કહારજનપદં નામ અગમાસિ.
તત્થેકં મિગલુદ્દકગામકં નિસ્સાય વાસં કપ્પેસિ. જેટ્ઠકલુદ્દકો તં ઉપટ્ઠાસિ. તસ્મિઞ્ચ જનપદે ચણ્ડા મક્ખિકા હોન્તિ. અથ નં એકાય ચાટિયા વસાપેસું, મિગલુદ્દકો દૂરે મિગવં ગચ્છન્તો ‘‘અમ્હાકં અરહન્તે મા પમજ્જી’’તિ છાવં નામ ધીતરં આણાપેત્વા અગમાસિ સદ્ધિં પુત્તભાતુકેહિ. સા ચસ્સ ધીતા દસ્સનીયા હોતિ કોટ્ઠાસસમ્પન્ના. દુતિયદિવસે ઉપકો ઘરં આગતો તં દારિકં સબ્બં ઉપચારં કત્વા પરિવિસિતું ¶ ઉપગતં દિસ્વા રાગેન અભિભૂતો ભુઞ્જિતુમ્પિ અસક્કોન્તો ભાજનેન ભત્તં આદાય વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ભત્તં એકમન્તે નિક્ખિપિત્વા સચે છાવં લભામિ, જીવામિ, નો ચે, મરામીતિ નિરાહારો સયિ. સત્તમે ¶ દિવસે માગવિકો આગન્ત્વા ધીતરં ઉપકસ્સ પવત્તિં પુચ્છિ. સા ‘‘એકદિવસમેવ આગન્ત્વા પુન નાગતપુબ્બો’’તિ આહ. માગવિકો આગતવેસેનેવ નં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિસ્સામીતિ તંખણંયેવ ગન્ત્વા ‘‘કિં, ભન્તે, અપ્ફાસુક’’ન્તિ પાદે પરામસન્તો ¶ પુચ્છિ. ઉપકો નિત્થુનન્તો પરિવત્તતિયેવ. સો ‘‘વદથ ભન્તે, યં મયા સક્કા કાતું, તં સબ્બં કરિસ્સામી’’તિ આહ. ઉપકો, ‘‘સચે છાવં લભામિ, જીવામિ, નો ચે, ઇધેવ મરણં સેય્યો’’તિ આહ. જાનાસિ પન, ભન્તે, કિઞ્ચિ સિપ્પન્તિ. ન જાનામીતિ. ન, ભન્તે, કિઞ્ચિ સિપ્પં અજાનન્તેન સક્કા ઘરાવાસં અધિટ્ઠાતુન્તિ.
સો આહ – ‘‘નાહં કિઞ્ચિ સિપ્પં જાનામિ, અપિચ તુમ્હાકં મંસહારકો ભવિસ્સામિ, મંસઞ્ચ વિક્કીણિસ્સામી’’તિ. માગવિકો, ‘‘અમ્હાકમ્પિ એતદેવ રુચ્ચતી’’તિ ઉત્તરસાટકં દત્વા ઘરં આનેત્વા ધીતરં અદાસિ. તેસં સંવાસમન્વાય પુત્તો વિજાયિ. સુભદ્દોતિસ્સ નામં અકંસુ. છાવા તસ્સ રોદનકાલે ‘‘મંસહારકસ્સ પુત્ત, મિગલુદ્દકસ્સ પુત્ત મા રોદી’’તિઆદીનિ વદમાના પુત્તતોસનગીતેન ઉપકં ઉપ્પણ્ડેસિ. ભદ્દે ત્વં મં અનાથોતિ મઞ્ઞસિ. અત્થિ મે અનન્તજિનો નામ સહાયો. તસ્સાહં સન્તિકે ગમિસ્સામીતિ આહ. છાવા એવમયં અટ્ટીયતીતિ ઞત્વા પુનપ્પુનં કથેતિ. સો એકદિવસં અનારોચેત્વાવ મજ્ઝિમદેસાભિમુખો પક્કામિ.
ભગવા ચ તેન સમયેન સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને મહાવિહારે. અથ ખો ભગવા પટિકચ્ચેવ ભિક્ખૂ આણાપેસિ – ‘‘યો, ભિક્ખવે, ‘અનન્તજિનો’તિ પુચ્છમાનો આગચ્છતિ, તસ્સ મં દસ્સેય્યાથા’’તિ. ઉપકોપિ ખો ‘‘કુહિં અનન્તજિનો વસતી’’તિ પુચ્છન્તો અનુપુબ્બેન સાવત્થિં આગન્ત્વા વિહારમજ્ઝે ઠત્વા કુહિં અનન્તજિનોતિ પુચ્છિ. તં ભિક્ખૂ ભગવતો સન્તિકં નયિંસુ. સો ભગવન્તં દિસ્વા – ‘‘સઞ્જાનાથ મં ભગવા’’તિ આહ. આમ, ઉપક, સઞ્જાનામિ, કુહિં પન ત્વં વસિત્થાતિ. વઙ્કહારજનપદે, ભન્તેતિ. ઉપક, મહલ્લકોસિ જાતો પબ્બજિતું સક્ખિસ્સસીતિ. પબ્બજિસ્સામિ, ભન્તેતિ. ભગવા પબ્બાજેત્વા તસ્સ કમ્મટ્ઠાનં અદાસિ. સો કમ્મટ્ઠાને કમ્મં કરોન્તો અનાગામિફલે ¶ પતિટ્ઠાય કાલં કત્વા અવિહેસુ ¶ નિબ્બત્તો. નિબ્બત્તક્ખણેયેવ અરહત્તં પાપુણીતિ. અવિહેસુ નિબ્બત્તમત્તા હિ સત્ત જના અરહત્તં પાપુણિંસુ, તેસં સો અઞ્ઞતરો.
વુત્તઞ્હેતં –
‘‘અવિહં ¶ ઉપપન્નાસે, વિમુત્તા સત્ત ભિક્ખવો;
રાગદોસપરિક્ખીણા, તિણ્ણા લોકે વિસત્તિકં.
ઉપકો પલગણ્ડો ચ, પુક્કુસાતિ ચ તે તયો;
ભદ્દિયો ખણ્ડદેવો ચ, બહુરગ્ગિ ચ સઙ્ગિયો;
તે હિત્વા માનુસં દેહં, દિબ્બયોગં ઉપજ્ઝગુ’’ન્તિ. (સં. નિ. ૧.૧૦૫);
૨૮૬. સણ્ઠપેસુન્તિ કતિકં અકંસુ. બાહુલ્લિકોતિ ચીવરબાહુલ્લાદીનં અત્થાય પટિપન્નો. પધાનવિબ્ભન્તોતિ પધાનતો વિબ્ભન્તો ભટ્ઠો પરિહીનો. આવત્તો બાહુલ્લાયાતિ ચીવરાદીનં બહુલભાવત્થાય આવત્તો. અપિચ ખો આસનં ઠપેતબ્બન્તિ અપિચ ખો પનસ્સ ઉચ્ચકુલે નિબ્બત્તસ્સ આસનમત્તં ઠપેતબ્બન્તિ વદિંસુ. નાસક્ખિંસૂતિ બુદ્ધાનુભાવેન બુદ્ધતેજસા અભિભૂતા અત્તનો કતિકાય ઠાતું નાસક્ખિંસુ. નામેન ચ આવુસોવાદેન ચ સમુદાચરન્તીતિ ગોતમાતિ, આવુસોતિ ચ વદન્તિ. આવુસો ગોતમ, મયં ઉરુવેલાયં પધાનકાલે તુય્હં પત્તચીવરં ગહેત્વા વિચરિમ્હા, મુખોદકં દન્તકટ્ઠં અદમ્હા, વુત્થપરિવેણં સમ્મજ્જિમ્હા, પચ્છા કો તે વત્તપ્પટિપત્તિમકાસિ, કચ્ચિ અમ્હેસુ પક્કન્તેસુ ન ચિન્તયિત્થાતિ એવરૂપિં કથં કથેન્તીતિ અત્થો. ઇરિયાયાતિ દુક્કરઇરિયાય. પટિપદાયાતિ દુક્કરપટિપત્તિયા. દુક્કરકારિકાયાતિ પસતપસત-મુગ્ગયૂસાદિઆહરકરણાદિના દુક્કરકરણેન. અભિજાનાથ મે નોતિ અભિજાનાથ નુ મમ. એવરૂપં પભાવિતમેતન્તિ એતં એવરૂપં વાક્યભેદન્તિ અત્થો. અપિ નુ અહં ઉરુવેલાય પધાને તુમ્હાકં સઙ્ગણ્હનત્થં અનુક્કણ્ઠનત્થં રત્તિં વા દિવા ¶ વા આગન્ત્વા, – ‘‘આવુસો, મા વિતક્કયિત્થ, મય્હં ઓભાસો વા નિમિત્તં વા પઞ્ઞાયતી’’તિ એવરૂપં કઞ્ચિ વચનભેદં અકાસિન્તિ અધિપ્પાયો. તે એકપદેનેવ સતિં લભિત્વા ઉપ્પન્નગારવા, ‘‘હન્દ અદ્ધા એસ બુદ્ધો જાતો’’તિ સદ્દહિત્વા નો હેતં, ભન્તેતિ આહંસુ. અસક્ખિં ખો અહં, ભિક્ખવે, પઞ્ચવગ્ગિયે ભિક્ખૂ સઞ્ઞાપેતુન્તિ અહં ¶ , ભિક્ખવે, પઞ્ચવગ્ગિયે ભિક્ખૂ બુદ્ધો અહન્તિ જાનાપેતું અસક્ખિં. તદા પન ભગવા ઉપોસથદિવસેયેવ આગચ્છિ. અત્તનો બુદ્ધભાવં જાનાપેત્વા કોણ્ડઞ્ઞત્થેરં કાયસક્ખિં કત્વા ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તં કથેસિ. સુત્તપરિયોસાને થેરો અટ્ઠારસહિ બ્રહ્મકોટીહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે ¶ પતિટ્ઠાસિ. સૂરિયે ધરમાનેયેવ દેસના નિટ્ઠાસિ. ભગવા તત્થેવ વસ્સં ઉપગચ્છિ.
દ્વેપિ સુદં, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂ ઓવદામીતિઆદિ પાટિપદદિવસતો પટ્ઠાય પિણ્ડપાતત્થાયપિ ગામં અપ્પવિસનદીપનત્થં વુત્તં. તેસઞ્હિ ભિક્ખૂનં કમ્મટ્ઠાનેસુ ઉપ્પન્નમલવિસોધનત્થં ભગવા અન્તોવિહારેયેવ અહોસિ. ઉપ્પન્ને ઉપ્પન્ને કમ્મટ્ઠાનમલે તેપિ ભિક્ખૂ ભગવતો સન્તિકં ગન્ત્વા પુચ્છન્તિ. ભગવાપિ તેસં નિસિન્નટ્ઠાનં ગન્ત્વા મલં વિનોદેતિ. અથ નેસં ભગવતા એવં નીહટભત્તેન ઓવદિયમાનાનં વપ્પત્થેરો પાટિપદદિવસે સોતાપન્નો અહોસિ. ભદ્દિયત્થેરો દુતિયાયં, મહાનામત્થેરો તતિયાયં, અસ્સજિત્થેરો ચતુત્થિયં. પક્ખસ્સ પન પઞ્ચમિયં સબ્બેવ તે એકતો સન્નિપાતેત્વા અનત્તલક્ખણસુત્તં કથેસિ, સુત્તપરિયોસાને સબ્બેપિ અરહત્તફલે પતિટ્ઠહિંસુ. તેનાહ – ‘‘અથ ખો, ભિક્ખવે, પઞ્ચવગ્ગિયા ભિક્ખૂ મયા એવં ઓવદિયમાના…પે… અનુત્તરં યોગક્ખેમં નિબ્બાનં અજ્ઝગમંસુ…પે… નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ. એત્તકં કથામગ્ગં ભગવા યં પુબ્બે અવચ – ‘‘તુમ્હેપિ મમઞ્ચેવ પઞ્ચવગ્ગિયાનઞ્ચ મગ્ગં આરુળ્હા, અરિયપરિયેસના તુમ્હાકં પરિયેસના’’તિ ઇમં એકમેવ અનુસન્ધિં દસ્સેન્તો આહરિ.
૨૮૭. ઇદાનિ યસ્મા ન અગારિયાનંયેવ પઞ્ચકામગુણપરિયેસના ¶ હોતિ, અનગારિયાનમ્પિ ચત્તારો પચ્ચયે અપ્પચ્ચવેક્ખિત્વા પરિભુઞ્જન્તાનં પઞ્ચકામગુણવસેન અનરિયપરિયેસના હોતિ, તસ્મા તં દસ્સેતું પઞ્ચિમે, ભિક્ખવે, કામગુણાતિઆદિમાહ. તત્થ નવરત્તેસુ પત્તચીવરાદીસુ ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા રૂપાતિઆદયો ચત્તારો કામગુણા લબ્ભન્તિ. રસો પનેત્થ પરિભોગરસો હોતિ. મનુઞ્ઞે પિણ્ડપાતે ભેસજ્જે ચ પઞ્ચપિ લબ્ભન્તિ. સેનાસનમ્હિ ચીવરે વિય ચત્તારો. રસો પન એત્થાપિ પરિભોગરસોવ. યે હિ કેચિ, ભિક્ખવેતિ કસ્મા આરભિ? એવં પઞ્ચ કામગુણે દસ્સેત્વા ઇદાનિ યે એવં વદેય્યું, ‘‘પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય અનરિયપરિયેસના નામ કુતો, અરિયપરિયેસનાવ પબ્બજિતાન’’ન્તિ, તેસં પટિસેધનત્થાય ‘‘પબ્બજિતાનમ્પિ ચતૂસુ પચ્ચયેસુ અપ્પચ્ચવેક્ખણપરિભોગો અનરિયપરિયેસના ¶ એવા’’તિ દસ્સેતું ઇમં દેસનં આરભિ. તત્થ ગધિતાતિ તણ્હાગેધેન ગધિતા. મુચ્છિતાતિ તણ્હામુચ્છાય મુચ્છિતા ¶ . અજ્ઝોપન્નાતિ તણ્હાય અજ્ઝોગાળ્હા. અનાદીનવદસ્સાવિનોતિ આદીનવં અપસ્સન્તા. અનિસ્સરણપઞ્ઞાતિ નિસ્સરણં વુચ્ચતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણં. તે તેન વિરહિતા.
ઇદાનિ તસ્સત્થસ્સ સાધકં ઉપમં દસ્સેન્તો સેય્યથાપિ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્રેવં ઓપમ્મસંસન્દનં વેદિતબ્બં – આરઞ્ઞકમગો વિય હિ સમણબ્રાહ્મણા, લુદ્દકેન અરઞ્ઞે ઠપિતપાસો વિય ચત્તારો પચ્ચયા, તસ્સ લુદ્દસ્સ પાસરાસિં અજ્ઝોત્થરિત્વા સયનકાલો વિય તેસં ચત્તારો પચ્ચયે અપ્પચ્ચવેક્ખિત્વા પરિભોગકાલો. લુદ્દકે આગચ્છન્તે મગસ્સ યેન કામં અગમનકાલો વિય સમણબ્રાહ્મણાનં મારસ્સ યથાકામકરણીયકાલો, મારવસં ઉપગતભાવોતિ અત્થો. મગસ્સ પન અબદ્ધસ્સ પાસરાસિં અધિસયિતકાલો વિય સમણબ્રાહ્મણાનં ચતૂસુ પચ્ચયેસુ પચ્ચવેક્ખણપરિભોગો, લુદ્દકે આગચ્છન્તે મગસ્સ યેન કામં ગમનં વિય સમણબ્રાહ્મણાનં મારવસં અનુપગમનં વેદિતબ્બં. વિસ્સત્થોતિ નિબ્ભયો નિરાસઙ્કો. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
પાસરાસિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
અરિયપરિયેસનાતિપિ એતસ્સેવ નામં.
૭. ચૂળહત્થિપદોપમસુત્તવણ્ણના
૨૮૮. એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ ચૂળહત્થિપદોપમસુત્તં. તત્થ સબ્બસેતેન વળવાભિરથેનાતિ, ‘‘સેતા સુદં અસ્સા યુત્તા હોન્તિ સેતાલઙ્કારા. સેતો રથો સેતાલઙ્કારો સેતપરિવારો, સેતા રસ્મિયો, સેતા પતોદલટ્ઠિ, સેતં છત્તં, સેતં ઉણ્હીસં, સેતાનિ વત્થાનિ, સેતા ઉપાહના, સેતાય સુદં વાલબીજનિયા બીજિયતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૪) એવં વુત્તેન સકલસેતેન ચતૂહિ વળવાહિ યુત્તરથેન.
રથો ¶ ચ નામેસો દુવિધો હોતિ – યોધરથો, અલઙ્કારરથોતિ. તત્થ યોધરથો ચતુરસ્સસણ્ઠાનો હોતિ નાતિમહા, દ્વિન્નં તિણ્ણં વા જનાનં ગહણસમત્થો. અલઙ્કારરથો મહા હોતિ, દીઘતો દીઘો, પુથુલતો પુથુલો. તત્થ છત્તગ્ગાહકો વાલબીજનિગ્ગાહકો તાલવણ્ટગ્ગાહકોતિ એવં અટ્ઠ વા દસ વા સુખેન ઠાતું વા નિસીદિતું વા નિપજ્જિતું વા સક્કોન્તિ, અયમ્પિ અલઙ્કારરથોયેવ. સો સબ્બો સચક્કપઞ્જરકુબ્બરો રજતપરિક્ખિત્તો અહોસિ. વળવા પકતિયા સેતવણ્ણાવ. પસાધનમ્પિ તાદિસં રજતમયં અહોસિ. રસ્મિયોપિ રજતપનાળિ સુપરિક્ખિત્તા. પતોદલટ્ઠિપિ રજતપરિક્ખિત્તા. બ્રાહ્મણોપિ સેતવત્થં નિવાસેત્વા સેતંયેવ ઉત્તરાસઙ્ગમકાસિ, સેતવિલેપનં વિલિમ્પિ, સેતમાલં પિલન્ધિ, દસસુ અઙ્ગુલીસુ અઙ્ગુલિમુદ્દિકા, કણ્ણેસુ કુણ્ડલાનીતિ એવમાદિઅલઙ્કારોપિસ્સ રજતમયોવ અહોસિ. પરિવારબ્રાહ્મણાપિસ્સ દસસહસ્સમત્તા તથેવ સેતવત્થવિલેપનમાલાલઙ્કારા અહેસું. તેન વુત્તં ‘‘સબ્બસેતેન વળવાભિરથેના’’તિ.
સાવત્થિયા નિય્યાતીતિ સો કિર છન્નં છન્નં માસાનં એકવારં નગરં પદક્ખિણં કરોતિ. ઇતો એત્તકેહિ દિવસેહિ નગરં પદક્ખિણં કરિસ્સતીતિ પુરેતરમેવ ઘોસના કરીયતિ; તં સુત્વા યે નગરતો ન પક્કન્તા, તે ન પક્કમન્તિ. યે પક્કન્તા, તેપિ, ‘‘પુઞ્ઞવતો સિરિસમ્પત્તિં પસ્સિસ્સામા’’તિ આગચ્છન્તિ. યં દિવસં બ્રાહ્મણો નગરં અનુવિચરતિ, તદા પાતોવ નગરવીથિયો સમ્મજ્જિત્વા વાલિકં ઓકિરિત્વા લાજપઞ્ચમેહિ પુપ્ફેહિ ¶ અભિપ્પકિરિત્વા પુણ્ણઘટે ઠપેત્વા ¶ કદલિયો ચ ધજે ચ ઉસ્સાપેત્વા સકલનગરં ધૂપિતવાસિતં કરોન્તિ. બ્રાહ્મણો પાતોવ સીસં ન્હાયિત્વા પુરેભત્તં ભુઞ્જિત્વા વુત્તનયેનેવ સેતવત્થાદીહિ અત્તાનં અલઙ્કરિત્વા પાસાદા ઓરુય્હ રથં અભિરુહતિ. અથ નં તે બ્રાહ્મણા સબ્બસેતવત્થવિલેપનમાલાલઙ્કારા સેતચ્છત્તાનિ ગહેત્વા પરિવારેન્તિ; તતો મહાજનસ્સ સન્નિપાતનત્થં પઠમંયેવ તરુણદારકાનં ફલાફલાનિ વિકિરિત્વા તદનન્તરં માસકરૂપાનિ; તદનન્તરં કહાપણે વિકિરન્તિ; મહાજના સન્નિપતન્તિ. ઉક્કુટ્ઠિયો ચેવ ચેલુક્ખેપા ચ પવત્તન્તિ. અથ બ્રાહ્મણો મઙ્ગલિકસોવત્થિકાદીસુ મઙ્ગલાનિ ચેવ સુવત્થિયો ¶ ચ કરોન્તેસુ મહાસમ્પત્તિયા નગરં અનુવિચરતિ. પુઞ્ઞવન્તા મનુસ્સા એકભૂમકાદિપાસાદે આરુય્હ સુકપત્તસદિસાનિ વાતપાનકવાટાનિ વિવરિત્વા ઓલોકેન્તિ. બ્રાહ્મણોપિ અત્તનો યસસિરિસમ્પત્તિયા નગરં અજ્ઝોત્થરન્તો વિય દક્ખિણદ્વારાભિમુખો હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘સાવત્થિયા નિય્યાતી’’તિ.
દિવા દિવસ્સાતિ દિવસસ્સ દિવા, મજ્ઝન્હકાલેતિ અત્થો. પિલોતિકં પરિબ્બાજકન્તિ પિલોતિકાતિ એવં ઇત્થિલિઙ્ગવોહારવસેન લદ્ધનામં પરિબ્બાજકં. સો કિર પરિબ્બાજકો દહરો પઠમવયે ઠિતો સુવણ્ણવણ્ણો બુદ્ધુપટ્ઠાકો, પાતોવ તથાગતસ્સ ચેવ મહાથેરાનઞ્ચ ઉપટ્ઠાનં કત્વા તિદણ્ડકુણ્ડિકાદિપરિક્ખારં આદાય જેતવના નિક્ખમિત્વા નગરાભિમુખો પાયાસિ. તં એસ દૂરતોવ આગચ્છન્તં અદ્દસ. એતદવોચાતિ અનુક્કમેન સન્તિકં આગતં સઞ્જાનિત્વા એતં, ‘‘હન્દ કુતો નુ ભવં વચ્છાયનો આગચ્છતી’’તિ ગોત્તં કિત્તેન્તો વચનં અવોચ. પણ્ડિતો મઞ્ઞેતિ ભવં વચ્છાયનો સમણં ગોતમં પણ્ડિતોતિ મઞ્ઞતિ, ઉદાહુ નોતિ અયમેત્થ અત્થો.
કો ચાહં, ભોતિ, ભો, સમણસ્સ ગોતમસ્સ પઞ્ઞાવેય્યત્તિયં જાનને અહં કો નામ? કો ચ સમણસ્સ ગોતમસ્સ પઞ્ઞાવેય્યત્તિયં જાનિસ્સામીતિ કુતો ચાહં સમણસ્સ ગોતમસ્સ પઞ્ઞાવેય્યત્તિયં જાનિસ્સામિ, કેન કારણેન જાનિસ્સામીતિ? એવં સબ્બથાપિ અત્તનો અજાનનભાવં દીપેતિ ¶ . સોપિ નૂનસ્સ તાદિસોવાતિ યો સમણસ્સ ગોતમસ્સ પઞ્ઞાવેય્યત્તિયં જાનેય્ય, સોપિ નૂન દસ પારમિયો પૂરેત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો તાદિસો બુદ્ધોયેવ ભવેય્ય. સિનેરું વા હિમવન્તં વા પથવિં વા આકાસં વા પમેતુકામેન તપ્પમાણોવ દણ્ડો વા રજ્જુ વા ¶ લદ્ધું વટ્ટતિ. સમણસ્સ ગોતમસ્સ પઞ્ઞં જાનન્તેનપિ તસ્સ ઞાણસદિસમેવ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં લદ્ધું વટ્ટતીતિ દીપેતિ. આદરવસેન પનેત્થ આમેડિતં કતં. ઉળારાયાતિ ઉત્તરાય સેટ્ઠાય. કો ચાહં, ભોતિ, ભો, અહં સમણસ્સ ગોતમસ્સ પસંસને કો નામ? કો ચ સમણં ગોતમં પસંસિસ્સામીતિ કેન કારણેન પસંસિસ્સામિ? પસત્થપસત્થોતિ સબ્બગુણાનં ઉત્તરિતરેહિ સબ્બલોકપસત્થેહિ અત્તનો ગુણેહેવ પસત્થો, ન તસ્સ અઞ્ઞેહિ પસંસનકિચ્ચં અત્થિ. યથા હિ ચમ્પકપુપ્ફં વા નીલુપ્પલં વા પદુમં વા લોહિતચન્દનં વા અત્તનો વણ્ણગન્ધસિરિયાવ ¶ પાસાદિકઞ્ચેવ સુગન્ધઞ્ચ, ન તસ્સ આગન્તુકેહિ વણ્ણગન્ધેહિ થોમનકિચ્ચં અત્થિ. યથા ચ મણિરતનં વા ચન્દમણ્ડલં વા અત્તનો આલોકેનેવ ઓભાસતિ, ન તસ્સ અઞ્ઞેન ઓભાસનકિચ્ચં અત્થિ. એવં સમણો ગોતમો સબ્બલોકપસત્થેહિ અત્તનો ગુણેહેવ પસત્થો થોમિતો સબ્બલોકસ્સ સેટ્ઠતં પાપિતો, ન તસ્સ અઞ્ઞેન પસંસનકિચ્ચં અત્થિ. પસત્થેહિ વા પસત્થોતિપિ પસત્થપસત્થો.
કે પસત્થા નામ? રાજા પસેનદિ કોસલો કાસિકોસલવાસિકેહિ પસત્થો, બિમ્બિસારો અઙ્ગમગધવાસીહિ. વેસાલિકા લિચ્છવી વજ્જિરટ્ઠવાસીહિ પસત્થા. પાવેય્યકા મલ્લા, કોસિનારકા મલ્લા, અઞ્ઞેપિ તે તે ખત્તિયા તેહિ તેહિ જાનપદેહિ પસત્થા. ચઙ્કીઆદયો બ્રાહ્મણા બ્રાહ્મણગણેહિ, અનાથપિણ્ડિકાદયો ઉપાસકા અનેકસતેહિ ઉપાસકગણેહિ, વિસાખાદયો ઉપાસિકા અનેકસતાહિ ઉપાસિકાહિ, સકુલુદાયિઆદયો પરિબ્બાજકા અનેકેહિ પરિબ્બાજકસતેહિ, ઉપ્પલવણ્ણાથેરિઆદિકા મહાસાવિકા અનેકેહિ ભિક્ખુનિસતેહિ, સારિપુત્તત્થેરાદયો મહાસાવકા અનેકસતેહિ ¶ ભિક્ખૂહિ, સક્કાદયો દેવા અનેકસહસ્સેહિ દેવેહિ, મહાબ્રહ્માદયો બ્રહ્માનો અનેકસહસ્સેહિ બ્રહ્મેહિ પસત્થા. તે સબ્બેપિ દસબલં થોમેન્તિ વણ્ણેન્તિ, પસંસન્તીતિ ભગવા ‘‘પસત્થપસત્થો’’તિ વુચ્ચતિ.
અત્થવસન્તિ અત્થાનિસંસં. અથસ્સ પરિબ્બાજકો અત્તનો પસાદકારણં આચિક્ખન્તો સેય્યથાપિ, ભો, કુસલો નાગવનિકોતિઆદિમાહ. તત્થ નાગવનિકોતિ નાગવનવાસિકો અનુગ્ગહિતસિપ્પો પુરિસો. પરતો પન ઉગ્ગહિતસિપ્પો પુરિસો નાગવનિકોતિ આગતો. ચત્તારિ પદાનીતિ ચત્તારિ ઞાણપદાનિ ઞાણવલઞ્જાનિ, ઞાણેન અક્કન્તટ્ઠાનાનીતિ અત્થો.
૨૮૯. ખત્તિયપણ્ડિતેતિઆદીસુ ¶ પણ્ડિતેતિ પણ્ડિચ્ચેન સમન્નાગતે. નિપુણેતિ સણ્હે સુખુમબુદ્ધિનો, સુખુમઅત્થન્તરપટિવિજ્ઝનસમત્થે. કતપરપ્પવાદેતિ વિઞ્ઞાતપરપ્પવાદે ચેવ પરેહિ સદ્ધિં કતવાદપરિચયે ચ. વાલવેધિરૂપેતિ વાલવેધિધનુગ્ગહસદિસે. તે ભિન્દન્તા મઞ્ઞે ચરન્તીતિ વાલવેધિ ¶ વિય વાલં સુખુમાનિપિ પરેસં દિટ્ઠિગતાનિ અત્તનો પઞ્ઞાગતેન ભિન્દન્તા વિય ચરન્તીતિ અત્થો. પઞ્હં અભિસઙ્ખરોન્તીતિ દુપદમ્પિ તિપદમ્પિ ચતુપ્પદમ્પિ પઞ્હં કરોન્તિ. વાદં આરોપેસ્સામાતિ દોસં આરોપેસ્સામ. ન ચેવ સમણં ગોતમં પઞ્હં પુચ્છન્તીતિ; કસ્મા ન પુચ્છન્તિ? ભગવા કિર પરિસમજ્ઝે ધમ્મં દેસેન્તો પરિસાય અજ્ઝાસયં ઓલોકેતિ, તતો પસ્સતિ – ‘‘ઇમે ખત્તિયપણ્ડિતા ગુળ્હં રહસ્સં પઞ્હં ઓવટ્ટિકસારં કત્વા આગતા’’તિ. સો તેહિ અપુટ્ઠોયેવ એવરૂપે પઞ્હે પુચ્છાય એત્તકા દોસા, વિસ્સજ્જને એત્તકા, અત્થે પદે અક્ખરે એત્તકાતિ ઇમે પઞ્હે પુચ્છન્તો એવં પુચ્છેય્ય, વિસ્સજ્જેન્તો એવં વિસ્સજ્જેય્યાતિ, ઇતિ ઓવટ્ટિકસારં કત્વા આનીતે પઞ્હે ધમ્મકથાય અન્તરે પક્ખિપિત્વા વિદ્ધંસેતિ. ખત્તિયપણ્ડિતા ‘‘સેય્યો વત નો, યે મયં ઇમે પઞ્હે ન પુચ્છિમ્હા, સચે હિ મયં પુચ્છેય્યામ, અપ્પતિટ્ઠેવ નો કત્વા સમણો ગોતમો ખિપેય્યા’’તિ અત્તમના ભવન્તિ.
અપિચ બુદ્ધા નામ ધમ્મં દેસેન્તા પરિસં મેત્તાય ફરન્તિ, મેત્તાફરણેન દસબલે મહાજનસ્સ ચિત્તં પસીદતિ, બુદ્ધા ચ નામ રૂપગ્ગપ્પત્તા હોન્તિ દસ્સનસમ્પન્ના મધુરસ્સરા મુદુજિવ્હા સુફુસિતદન્તાવરણા ¶ અમતેન હદયં સિઞ્ચન્તા વિય ધમ્મં કથેન્તિ. તત્ર નેસં મેત્તાફરણેન પસન્નચિત્તાનં એવં હોતિ – ‘‘એવરૂપં અદ્વેજ્ઝકથં અમોઘકથં નિય્યાનિકકથં કથેન્તેન ભગવતા સદ્ધિં ન સક્ખિસ્સામ પચ્ચનીકગ્ગાહં ગણ્હિતુ’’ન્તિ અત્તનો પસન્નભાવેનેવ ન પુચ્છન્તિ.
અઞ્ઞદત્થૂતિ એકંસેન. સાવકા સમ્પજ્જન્તીતિ સરણગમનવસેન સાવકા હોન્તિ. તદનુત્તરન્તિ તં અનુત્તરં. બ્રહ્મચરિયપરિયોસાનન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ પરિયોસાનભૂતં અરહત્તફલં, તદત્થાય હિ તે પબ્બજન્તિ. મનં વત, ભો, અનસ્સામાતિ, ભો, સચે મયં ન ઉપસઙ્કમેય્યામ, ઇમિના થોકેન અનુપસઙ્કમનમત્તેન અપયિરુપાસનમત્તેનેવ નટ્ઠા ભવેય્યામ. ઉપસઙ્કમનમત્તકેન પનમ્હા ન નટ્ઠાતિ અત્થો. દુતિયપદં પુરિમસ્સેવ વેવચનં. અસ્સમણાવ સમાનાતિઆદીસુ ¶ પાપાનં અસમિતત્તા અસ્સમણાવ. અબાહિતત્તા ચ પન અબ્રાહ્મણાવ. કિલેસારીનં અહતત્તા અનરહન્તોયેવ સમાનાતિ અત્થો.
૨૯૦. ઉદાનં ઉદાનેસીતિ ઉદાહારં ઉદાહરિ. યથા હિ યં તેલં માનં ગહેતું ન સક્કોતિ, વિસ્સન્દિત્વા ગચ્છતિ, તં અવસેકોતિ વુચ્ચતિ, યઞ્ચ ¶ જલં તળાકં ગહેતું ન સક્કોતિ, અજ્ઝોત્થરિત્વા ગચ્છતિ, તં ઓઘોતિ વુચ્ચતિ. એવમેવ યં પીતિમયં વચનં હદયં ગહેતું ન સક્કોતિ, અધિકં હુત્વા અન્તો અસણ્ઠહિત્વા બહિ નિક્ખમતિ, તં ઉદાનન્તિ વુચ્ચતિ. એવરૂપં પીતિમયં વચનં નિચ્છારેસીતિ અત્થો. હત્થિપદોપમોતિ હત્થિપદં ઉપમા અસ્સ ધમ્મસ્સાતિ હત્થિપદોપમો. સો ન એત્તાવતા વિત્થારેન પરિપૂરો હોતીતિ દસ્સેતિ. નાગવનિકોતિ ઉગ્ગહિતહત્થિસિપ્પો હત્થિવનચારિકો. અથ કસ્મા ઇધ કુસલોતિ ન વુત્તોતિ? પરતો ‘‘યો હોતિ કુસલો’’તિ વિભાગદસ્સનતો. યો હિ કોચિ પવિસતિ, યો પન કુસલો હોતિ, સો નેવ તાવ નિટ્ઠં ગચ્છતિ. તસ્મા ઇધ કુસલોતિ અવત્વા પરતો વુત્તો.
૨૯૧. વામનિકાતિ રસ્સા આયામતોપિ ન દીઘા મહાકુચ્છિહત્થિનિયો. ઉચ્ચા ચ નિસેવિતન્તિ સત્તટ્ઠરતનુબ્બેધે વટરુક્ખાદીનં ખન્ધપ્પદેસે ઘંસિતટ્ઠાનં. ઉચ્ચા કાળારિકાતિ ઉચ્ચા ચ યટ્ઠિસદિસપાદા હુત્વા, કાળારિકા ચ દન્તાનં કળારતાય. તાસં કિર એકો દન્તો ઉન્નતો હોતિ, એકો ઓનતો. ઉભોપિ ચ વિરળા હોન્તિ, ન આસન્ના. ઉચ્ચા ¶ ચ દન્તેહિ આરઞ્જિતાનીતિ સત્તટ્ઠરતનુબ્બેધે વટરુક્ખાદીનં ખન્ધપ્પદેસે ફરસુના પહતટ્ઠાનં વિય દાટ્ઠાહિ છિન્નટ્ઠાનં. ઉચ્ચા કણેરુકા નામાતિ ઉચ્ચા ચ યટ્ઠિસદિસદીઘપાદા હુત્વા, કણેરુકા ચ દન્તાનં કણેરુતાય, તા કિર મકુળદાઠા હોન્તિ. તસ્મા કણેરુકાતિ વુચ્ચન્તિ. સો નિટ્ઠં ગચ્છતીતિ સો નાગવનિકો યસ્સ વતાહં નાગસ્સ અનુપદં આગતો, અયમેવ સો, ન અઞ્ઞો. યઞ્હિ અહં પઠમં પદં દિસ્વા વામનિકાનં પદં ઇદં ભવિસ્સતીતિ નિટ્ઠં ન ગતો, યમ્પિ તતો ઓરભાગે દિસ્વા કાળારિકાનં ભવિસ્સતિ, કણેરુકાનં ભવિસ્સતીતિ નિટ્ઠં ન ગતો, સબ્બં તં ઇમસ્સેવ મહાહત્થિનો પદન્તિ મહાહત્થિં દિસ્વાવ નિટ્ઠં ગચ્છતિ.
એવમેવ ખોતિ એત્થ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – નાગવનં વિય હિ આદિતો પટ્ઠાય યાવ નીવરણપ્પહાના ધમ્મદેસના વેદિતબ્બા. કુસલો નાગવનિકો વિય યોગાવચરો; મહાનાગો વિય ¶ સમ્માસમ્બુદ્ધો; મહન્તં હત્થિપદં વિય ઝાનાભિઞ્ઞા. નાગવનિકસ્સ તત્થ તત્થ હત્થિપદં દિસ્વાપિ વામનિકાનં પદં ભવિસ્સતિ, કાળારિકાનં કણેરુકાનં પદં ભવિસ્સતીતિ અનિટ્ઠઙ્ગતભાવો વિય યોગિનો, ઇમા ઝાનાભિઞ્ઞા નામ બાહિરકપરિબ્બાજકાનમ્પિ ¶ સન્તીતિ અનિટ્ઠઙ્ગતભાવો. નાગવનિકસ્સ, તત્થ તત્થ મયા દિટ્ઠં પદં ઇમસ્સેવ મહાહત્થિનો, ન અઞ્ઞસ્સાતિ મહાહત્થિં દિસ્વા નિટ્ઠઙ્ગમનં વિય અરિયસાવકસ્સ અરહત્તં પત્વાવ નિટ્ઠઙ્ગમનં. ઇદઞ્ચ પન ઓપમ્મસંસન્દનં મત્થકે ઠત્વાપિ કાતું વટ્ટતિ. ઇમસ્મિમ્પિ ઠાને વટ્ટતિયેવ. અનુક્કમાગતં પન પાળિપદં ગહેત્વા ઇધેવ કતં. તત્થ ઇધાતિ દેસાપદેસે નિપાતો. સ્વાયં કત્થચિ લોકં ઉપાદાય વુચ્ચતિ. યથાહ – ‘‘ઇધ તથાગતો લોકે ઉપ્પજ્જતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૭૯). કત્થચિ સાસનં. યથાહ – ‘‘ઇધેવ, ભિક્ખવે, સમણો, ઇધ દુતિયો સમણો’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૪૧). કત્થચિ ઓકાસં. યથાહ –
‘‘ઇધેવ તિટ્ઠમાનસ્સ, દેવભૂતસ્સ મે સતો;
પુનરાયુ ચ મે લદ્ધો, એવં જાનાહિ મારિસા’’તિ. (દી. નિ. ૨.૩૬૯; દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૯૦);
કત્થચિ ¶ પદપૂરણમત્તમેવ. યથાહ – ‘‘ઇધાહં, ભિક્ખવે, ભુત્તાવી અસ્સં પવારિતો’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૦). ઇધ પન લોકં ઉપાદાય વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. ઇદં વુત્તં હોતિ ‘‘બ્રાહ્મણ ઇમસ્મિં લોકે તથાગતો ઉપ્પજ્જતિ અરહં…પે… બુદ્ધો ભગવા’’તિ.
તત્થ તથાગતસદ્દો મૂલપરિયાયે, અરહન્તિઆદયો વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતા. લોકે ઉપ્પજ્જતીતિ એત્થ પન લોકોતિ ઓકાસલોકો સત્તલોકો સઙ્ખારલોકોતિ તિવિધો. ઇધ પન સત્તલોકો અધિપ્પેતો. સત્તલોકે ઉપ્પજ્જમાનોપિ ચ તથાગતો ન દેવલોકે, ન બ્રહ્મલોકે, મનુસ્સલોકેયેવ ઉપ્પજ્જતિ. મનુસ્સલોકેપિ ન અઞ્ઞસ્મિં ચક્કવાળે, ઇમસ્મિંયેવ ચક્કવાળે. તત્રાપિ ન સબ્બટ્ઠાનેસુ, ‘‘પુરત્થિમાય દિસાય ગજઙ્ગલં નામ નિગમો. તસ્સાપરેન મહાસાલો, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. પુરત્થિમદક્ખિણાય દિસાય સલ્લવતી નામ નદી, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. દક્ખિણાય દિસાય સેતકણ્ણિકં નામ નિગમો, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. પચ્છિમાય દિસાય થૂણં નામ બ્રાહ્મણગામો ¶ , તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. ઉત્તરાય ¶ દિસાય ઉસિરદ્ધજો નામ પબ્બતો, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે’’તિ (મહાવ. ૨૫૯) એવં પરિચ્છિન્ને આયામતો તિયોજનસતે વિત્થારતો અડ્ઢતેય્યયોજનસતે પરિક્ખેપતો નવયોજનસતે મજ્ઝિમપદેસે ઉપ્પજ્જતિ. ન કેવલઞ્ચ તથાગતોવ, પચ્ચેકબુદ્ધા અગ્ગસાવકા અસીતિ મહાથેરા બુદ્ધમાતા બુદ્ધપિતા ચક્કવત્તી રાજા અઞ્ઞે ચ સારપ્પત્તા બ્રાહ્મણગહપતિકા એત્થેવ ઉપ્પજ્જન્તિ. તત્થ તથાગતો સુજાતાય દિન્નમધુપાયસભોજનતો પટ્ઠાય યાવ અરહત્તમગ્ગો, તાવ ઉપ્પજ્જતિ નામ. અરહત્તફલે ઉપ્પન્નો નામ. મહાભિનિક્ખમનતો વા યાવ અરહત્તમગ્ગો. તુસિતભવનતો વા યાવ અરહત્તમગ્ગો. દીપઙ્કરપાદમૂલતો વા યાવ અરહત્તમગ્ગો, તાવ ઉપ્પજ્જતિ નામ. અરહત્તફલે ઉપ્પન્નો નામ. ઇધ સબ્બપઠમં ઉપ્પન્નભાવં સન્ધાય ઉપ્પજ્જતીતિ વુત્તં ¶ , તથાગતો લોકે ઉપ્પન્નો હોતીતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો.
સો ઇમં લોકન્તિ સો ભગવા ઇમં લોકં, ઇદાનિ વત્તબ્બં નિદસ્સેતિ. સદેવકન્તિ સહ દેવેહિ સદેવકં. એવં સહ મારેન સમારકં. સહ બ્રહ્મુના સબ્રહ્મકં. સહ સમણબ્રાહ્મણેહિ સસ્સમણબ્રાહ્મણિં. પજાતત્તા પજા, તં પજં. સહ દેવમનુસ્સેહિ સદેવમનુસ્સં. તત્થ સદેવકવચનેન પઞ્ચકામાવચરદેવગ્ગહણં વેદિતબ્બં. સમારકવચનેન છટ્ઠકામાવચરદેવગ્ગહણં. સબ્રહ્મકવચનેન બ્રહ્મકાયિકાદિબ્રહ્મગ્ગહણં. સસ્સમણબ્રાહ્મણિવચનેન સાસનસ્સ પચ્ચત્થિપચ્ચામિત્તસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણં સમિતપાપબાહિતપાપસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણઞ્ચ. પજાવચનેન સત્તલોકગ્ગહણં. સદેવમનુસ્સવચનેન સમ્મુતિદેવઅવસેસમનુસ્સગ્ગહણં. એવમેત્થ તીહિ પદેહિ ઓકાસલોકેન સદ્ધિં સત્તલોકો, દ્વીહિ પજાવસેન સત્તલોકોવ ગહિતોતિ વેદિતબ્બો.
અપરો નયો – સદેવકગ્ગહણેન અરૂપાવચરદેવલોકો ગહિતો. સમારકગ્ગહણેન છકામાવચરદેવલોકો. સબ્રહ્મકગ્ગહણેન રૂપી બ્રહ્મલોકો. સસ્સમણબ્રાહ્મણાદિગ્ગહણેન ચતુપરિસવસેન સમ્મુતિદેવેહિ વા સહ મનુસ્સલોકો અવસેસસબ્બસત્તલોકો વા.
અપિચેત્થ ¶ સદેવકવચનેન ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતો સબ્બસ્સ લોકસ્સ સચ્છિકતભાવમાહ. તતો યેસં અહોસિ – ‘‘મારો મહાનુભાવો છકામાવચરિસ્સરો વસવત્તી. કિં સોપિ એતેન સચ્છિકતો’’તિ? તેસં વિમતિં વિધમન્તો સમારકન્તિ આહ. યેસં પન અહોસિ – ‘‘બ્રહ્મા મહાનુભાવો ¶ , એકઙ્ગુલિયા એકસ્મિં ચક્કવાળસહસ્સે આલોકં ફરતિ, દ્વીહિ…પે… દસહિ અઙ્ગુલીહિ દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ આલોકં ફરતિ, અનુત્તરઞ્ચ ઝાનસમાપત્તિસુખં પટિસંવેદેતિ. કિં સોપિ સચ્છિકતો’’તિ? તેસં વિમતિં વિધમન્તો સબ્રહ્મકન્તિ આહ. તતો યે ચિન્તેસું – ‘‘પુથૂ સમણબ્રાહ્મણા સાસનસ્સ પચ્ચત્થિકા, કિં તેપિ સચ્છિકતા’’તિ? તેસં વિમતિં વિધમન્તો સસ્સમણબ્રાહ્મણિં પજન્તિ આહ. એવં ઉક્કટ્ઠુક્કટ્ઠાનં સચ્છિકતભાવં પકાસેત્વા અથ સમ્મુતિદેવે અવસેસમનુસ્સે ચ ઉપાદાય ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન ¶ સેસસત્તલોકસ્સ સચ્છિકતભાવં પકાસેન્તો સદેવમનુસ્સન્તિ આહ. અયમેત્થ ભાવાનુક્કમો. પોરાણા પનાહુ – સદેવકન્તિ દેવતાહિ સદ્ધિં અવસેસલોકં. સમારકન્તિ મારેન સદ્ધિં અવસેસલોકં. સબ્રહ્મકન્તિ બ્રહ્મેહિ સદ્ધિં અવસેસલોકં. એવં સબ્બેપિ તિભવૂપગે સત્તે તીહાકારેહિ તીસુ પદેસુ પક્ખિપેત્વા પુન દ્વીહિ પદેહિ પરિયાદિયન્તો ‘‘સસ્સમણબ્રાહ્મણિં પજં સદેવમનુસ્સ’’ન્તિ આહ. એવં પઞ્ચહિ પદેહિ તેન તેનાકારેન તેધાતુકમેવ પરિયાદિન્નન્તિ.
સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેતીતિ સયન્તિ સામં અપરનેય્યો હુત્વા. અભિઞ્ઞાતિ અભિઞ્ઞાય, અધિકેન ઞાણેન ઞત્વાતિ અત્થો. સચ્છિકત્વાતિ પચ્ચક્ખં કત્વા. એતેન અનુમાનાદિપટિક્ખેપો કતો હોતિ. પવેદેતીતિ બોધેતિ વિઞ્ઞાપેતિ પકાસેતિ. સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં…પે… પરિયોસાનકલ્યાણન્તિ સો ભગવા સત્તેસુ કારુઞ્ઞતં પટિચ્ચ હિત્વાપિ અનુત્તરં વિવેકસુખં ધમ્મં દેસેતિ. તઞ્ચ ખો અપ્પં વા બહું વા દેસેન્તો આદિકલ્યાણાદિપ્પકારમેવ દેસેતિ. આદિમ્હિપિ કલ્યાણં ભદ્દકં અનવજ્જમેવ કત્વા દેસેતિ. મજ્ઝેપિ… પરિયોસાનેપિ કલ્યાણં ભદ્દકં અનવજ્જમેવ કત્વા દેસેતીતિ વુત્તં હોતિ.
તત્થ ¶ અત્થિ દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનં, અત્થિ સાસનસ્સ. દેસનાય તાવ ચતુપ્પદિકાયપિ ગાથાય પઠમપાદો આદિ નામ, તતો દ્વે મજ્ઝં નામ, અન્તે એકો પરિયોસાનં નામ. એકાનુસન્ધિકસ્સ સુત્તસ્સ નિદાનમાદિ, ઇદમવોચાતિ પરિયોસાનં, ઉભિન્નં અન્તરા મજ્ઝં. અનેકાનુસન્ધિકસ્સ સુત્તસ્સ પઠમાનુસન્ધિ આદિ, અન્તે અનુસન્ધિ પરિયોસાનં, મજ્ઝે એકો વા દ્વે વા બહૂ વા મજ્ઝમેવ. સાસનસ્સ પન સીલસમાધિવિપસ્સના ¶ આદિ નામ. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘કો ચાદિ કુસલાનં ધમ્માનં, સીલઞ્ચ સુવિસુદ્ધં, દિટ્ઠિ ચ ઉજુકા’’તિ (સં. નિ. ૫.૩૬૯). ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, મજ્ઝિમા પટિપદા તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધા’’તિ એવં વુત્તો પન અરિયમગ્ગો મજ્ઝં નામ, ફલઞ્ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ પરિયોસાનં નામ. ‘‘એતદત્થમિદં, બ્રાહ્મણ, બ્રહ્મચરિયમેતં સારં, એતં પરિયોસાન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૩૨૪) હિ એત્થ ફલં પરિયોસાનન્તિ વુત્તં. ‘‘નિબ્બાનોગધઞ્હિ ¶ , આવુસો વિસાખ, બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતિ નિબ્બાનપરાયણં નિબ્બાનપરિયોસાન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૬) એત્થ નિબ્બાનં પરિયોસાનન્તિ વુત્તં. ઇધ દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનં અધિપ્પેતં. ભગવા હિ ધમ્મં દેસેન્તો આદિમ્હિ સીલં દસ્સેત્વા મજ્ઝે મગ્ગં પરિયોસાને નિબ્બાનં દસ્સેતિ. તેન વુત્તં – ‘‘સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં મજ્ઝેકલ્યાણં પરિયોસાનકલ્યાણ’’ન્તિ. તસ્મા અઞ્ઞોપિ ધમ્મકથિકો ધમ્મં કથેન્તો –
‘‘આદિમ્હિ સીલં દસ્સેય્ય, મજ્ઝે મગ્ગં વિભાવયે;
પરિયોસાનમ્હિ નિબ્બાનં, એસા કથિકસણ્ઠિતી’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૯૦);
સાત્થં સબ્યઞ્જનન્તિ યસ્સ હિ યાગુભત્તઇત્થિપુરિસાદિવણ્ણના નિસ્સિતા દેસના હોતિ, ન સો સાત્થં દેસેતિ. ભગવા પન તથારૂપં દેસનં પહાય ચતુસતિપટ્ઠાનાદિનિસ્સિતં દેસનં દેસેતિ. તસ્મા ‘‘સાત્થં દેસેતી’’તિ વુચ્ચતિ. યસ્સ પન દેસના એકબ્યઞ્જનાદિયુત્તા વા સબ્બનિરોટ્ઠબ્યઞ્જના વા સબ્બવિસ્સટ્ઠસબ્બનિગ્ગહીતબ્યઞ્જના વા, તસ્સ દમિળકિરાસવરાદિમિલક્ખૂનં ભાસા વિય બ્યઞ્જનપારિપૂરિયા અભાવતો અબ્યઞ્જના નામ દેસના હોતિ. ભગવા પન –
‘‘સિથિલં ¶ ધનિતઞ્ચ દીઘરસ્સં, ગરુકં લહુકઞ્ચ નિગ્ગહીતં;
સમ્બન્ધં વવત્થિતં વિમુત્તં, દસધા બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા પભેદો’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૯૦) –
એવં ¶ વુત્તં દસવિધં બ્યઞ્જનં અમક્ખેત્વા પરિપુણ્ણબ્યઞ્જનમેવ કત્વા ધમ્મં દેસેતિ. તસ્મા ‘‘સબ્યઞ્જનં ધમ્મં દેસેતી’’તિ વુચ્ચતિ.
કેવલપરિપુણ્ણન્તિ એત્થ કેવલન્તિ સકલાધિવચનં. પરિપુણ્ણન્તિ અનૂનાધિકવચનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘સકલપરિપુણ્ણમેવ દેસેતિ, એકદેસનાપિ અપરિપુણ્ણા નત્થી’’તિ. પરિસુદ્ધન્તિ નિરુપક્કિલેસં. યો હિ ઇદં ધમ્મદેસનં નિસ્સાય લાભં વા સક્કારં વા લભિસ્સામીતિ દેસેતિ, તસ્સ અપરિસુદ્ધા દેસના હોતિ. ભગવા પન લોકામિસનિરપેક્ખો ¶ હિતફરણેન મેત્તાભાવનાય મુદુહદયો ઉલ્લુમ્પનસભાવસણ્ઠિતેન ચિત્તેન દેસેતિ. તસ્મા ‘‘પરિસુદ્ધં ધમ્મં દેસેતી’’તિ વુચ્ચતિ. બ્રહ્મચરિયં પકાસેતીતિ એત્થ બ્રહ્મચરિયન્તિ સિક્ખત્તયસઙ્ગહં સકલસાસનં. તસ્મા બ્રહ્મચરિયં પકાસેતીતિ સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં…પે… પરિસુદ્ધં, એવં દેસેન્તો ચ સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં સકલસાસનં બ્રહ્મચરિયં પકાસેતીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. બ્રહ્મચરિયન્તિ સેટ્ઠટ્ઠેન બ્રહ્મભૂતં ચરિયં. બ્રહ્મભૂતાનં વા બુદ્ધાદીનં ચરિયન્તિ વુત્તં હોતિ.
તં ધમ્મન્તિ તં વુત્તપ્પકારસમ્પદં ધમ્મં. સુણાતિ ગહપતિ વાતિ કસ્મા પઠમં ગહપતિં નિદ્દિસતીતિ? નિહતમાનત્તા ઉસ્સન્નત્તા ચ. યેભુય્યેન હિ ખત્તિયકુલતો પબ્બજિતા જાતિં નિસ્સાય માનં કરોન્તિ. બ્રાહ્મણકુલા પબ્બજિતા મન્તે નિસ્સાય માનં કરોન્તિ. હીનજચ્ચકુલા પબ્બજિતા અત્તનો વિજાતિતાય પતિટ્ઠાતું ન સક્કોન્તિ. ગહપતિદારકા પન કચ્છેહિ સેદં મુઞ્ચન્તેહિ પિટ્ઠિયા લોણં પુપ્ફમાનાય ભૂમિં કસિત્વા નિહતમાનદપ્પા હોન્તિ. તે પબ્બજિત્વા માનં વા દપ્પં વા અકત્વા યથાબલં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગહેત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તા સક્કોન્તિ અરહત્તે પતિટ્ઠાતું. ઇતરેહિ ચ કુલેહિ નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતા નામ ન બહુકા, ગહપતિકાવ બહુકા, ઇતિ નિહતમાનત્તા ઉસ્સન્નત્તા ચ પઠમં ગહપતિં નિદ્દિસતીતિ.
અઞ્ઞતરસ્મિં વાતિ ઇતરેસં વા કુલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં. પચ્ચાજાતોતિ પતિજાતો. તથાગતે સદ્ધં પટિલભતીતિ પરિસુદ્ધં ધમ્મં સુત્વા ¶ ધમ્મસ્સામિમ્હિ તથાગતે ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો વત ભગવા’’તિ સદ્ધં પટિલભતિ. ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતીતિ એવં પચ્ચવેક્ખતિ. સમ્બાધો ઘરાવાસોતિ સચેપિ સટ્ઠિહત્થે ઘરે યોજનસતન્તરેપિ વા દ્વે જાયમ્પતિકા વસન્તિ, તથાપિ નેસં સકિઞ્ચનસપલિબોધટ્ઠેન ઘરાવાસો સમ્બાધોયેવ. રજોપથોતિ રાગરજાદીનં ઉટ્ઠાનટ્ઠાનન્તિ મહાઅટ્ઠકથાયં ¶ વુત્તં. આગમનપથોતિપિ વટ્ટતિ. અલગ્ગનટ્ઠેન અબ્ભોકાસો વિયાતિ અબ્ભોકાસો. પબ્બજિતો હિ કૂટાગારરતનપાસાદદેવવિમાનાદીસુ પિહિતદ્વારવાતપાનેસુ પટિચ્છન્નેસુ વસન્તોપિ નેવ લગ્ગતિ ન ¶ સજ્જતિ ન બજ્ઝતિ. તેન વુત્તં – ‘‘અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા’’તિ. અપિચ સમ્બાધો ઘરાવાસો કુસલકિરિયાય ઓકાસાભાવતો. રજોપથો અસંવુતસઙ્કારટ્ઠાનં વિય રજાનં કિલેસરજાનં સન્નિપાતટ્ઠાનતો. અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા કુસલકિરિયાય યથાસુખં ઓકાસસબ્ભાવતો.
નયિદં સુકરં…પે… પબ્બજેય્યન્તિ એત્થ અયં સઙ્ખેપકથા – યદેતં સિક્ખત્તયબ્રહ્મચરિયં એકમ્પિ દિવસં અખણ્ડં કત્વા ચરિમકચિત્તં પાપેતબ્બતાય એકન્તપરિપુણ્ણં. એકદિવસમ્પિ ચ કિલેસમલેન અમલિનં કત્વા ચરિમકચિત્તં પાપેતબ્બતાય એકન્તપરિસુદ્ધં, સઙ્ખલિખિતં લિખિતસઙ્ખસદિસં ધોતસઙ્ખસપ્પટિભાગં ચરિતબ્બં, ઇદં ન સુકરં અગારં અજ્ઝાવસતા અગારમજ્ઝે વસન્તેન એકન્તપરિપુણ્ણં…પે… ચરિતું. યંનૂનાહં કેસે ચ મસ્સુઞ્ચ ઓહારેત્વા કાસાયરસપીતતાય કાસાયાનિ બ્રહ્મચરિયં ચરન્તાનં અનુચ્છવિકાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા પરિદહિત્વા અગારસ્મા નિક્ખમિત્વા અનગારિયં પબ્બજેય્યન્તિ. એત્થ ચ યસ્મા અગારસ્સ હિતં કસિવાણિજ્જાદિકમ્મં અગારિયન્તિ વુચ્ચતિ, તઞ્ચ પબ્બજ્જાય નત્થિ. તસ્મા પબ્બજ્જા અનગારિયાતિ ઞાતબ્બા, તં અનગારિયં. પબ્બજેય્યન્તિ પટિપજ્જેય્યં. અપ્પં વાતિ સહસ્સતો હેટ્ઠા ભોગક્ખન્ધો અપ્પો નામ હોતિ, સહસ્સતો પટ્ઠાય મહા. આબન્ધનટ્ઠેન ઞાતિ એવ પરિવટ્ટો ઞાતિપરિવટ્ટો. સો વીસતિયા હેટ્ઠા અપ્પો હોતિ, વીસતિયા પટ્ઠાય મહા.
૨૯૨. ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નોતિ યા ભિક્ખૂનં અધિસીલસઙ્ખાતા સિક્ખા, તઞ્ચ, યત્થ ચેતે સહ જીવન્તિ એકજીવિકા સભાગવુત્તિનો ¶ હોન્તિ, તં ભગવતા પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદસઙ્ખાતં સાજીવઞ્ચ તત્થ સિક્ખનભાવેન સમાપન્નોતિ ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો. સમાપન્નોતિ સિક્ખં પરિપૂરેન્તો, સાજીવઞ્ચ અવીતિક્કમન્તો હુત્વા તદુભયં ઉપગતોતિ અત્થો. પાણાતિપાતં પહાયાતિઆદીસુ પાણાતિપાતાદિકથા હેટ્ઠા વિત્થારિતા એવ. પહાયાતિ ઇમં પાણાતિપાતચેતનાસઙ્ખાતં દુસ્સીલ્યં પજહિત્વા. પટિવિરતો હોતીતિ પહીનકાલતો પટ્ઠાય તતો દુસ્સીલ્યતો ઓરતો વિરતોવ હોતિ. નિહિતદણ્ડો નિહિતસત્થોતિ પરૂપઘાતત્થાય દણ્ડં વા સત્થં વા આદાય અવત્તનતો નિક્ખિત્તદણ્ડો ચેવ નિક્ખિત્તસત્થો ચાતિ ¶ ¶ અત્થો. એત્થ ચ ઠપેત્વા દણ્ડં સબ્બમ્પિ અવસેસં ઉપકરણં સત્તાનં વિહિંસનભાવતો સત્થન્તિ વેદિતબ્બં. યં પન ભિક્ખૂ કત્તરદણ્ડં વા દન્તકટ્ઠવાસિં વા પિપ્ફલકં વા ગહેત્વા વિચરન્તિ, ન તં પરૂપઘાતત્થાય. તસ્મા નિહિતદણ્ડો નિહિતસત્થોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ. લજ્જીતિ પાપજિગુચ્છનલક્ખણાય લજ્જાય સમન્નાગતો. દયાપન્નોતિ દયં મેત્તચિત્તતં આપન્નો. સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પીતિ સબ્બે પાણભૂતે હિતેન અનુકમ્પકો. તાય દયાપન્નતાય સબ્બેસં પાણભૂતાનં હિતચિત્તકોતિ અત્થો. વિહરતીતિ ઇરિયતિ પાલેતિ.
દિન્નમેવ આદિયતીતિ દિન્નાદાયી. ચિત્તેનપિ દિન્નમેવ પટિકઙ્ખતીતિ દિન્નપાટિકઙ્ખી. થેનેતીતિ થેનો. ન થેનેન અથેનેન. અથેનત્તાયેવ સુચિભૂતેન. અત્તનાતિ અત્તભાવેન, અથેનં સુચિભૂતં અત્તભાવં કત્વા વિહરતીતિ વુત્તં હોતિ.
અબ્રહ્મચરિયન્તિ અસેટ્ઠચરિયં. બ્રહ્મં સેટ્ઠં આચારં ચરતીતિ બ્રહ્મચારી. આરાચારીતિ અબ્રહ્મચરિયતો દૂરચારી. મેથુનાતિ રાગપરિયુટ્ઠાનવસેન સદિસત્તા મેથુનકાતિ લદ્ધવોહારેહિ પટિસેવિતબ્બતો મેથુનાતિ સઙ્ખં ગતા અસદ્ધમ્મા. ગામધમ્માતિ ગામવાસીનં ધમ્મા.
સચ્ચં વદતીતિ સચ્ચવાદી. સચ્ચેન સચ્ચં સન્દહતિ ઘટેતીતિ સચ્ચસન્ધો, ન અન્તરન્તરા મુસા વદતીતિ અત્થો. યો હિ પુરિસો કદાચિ મુસા વદતિ, કદાચિ સચ્ચં, તસ્સ મુસાવાદેન અન્તરિતત્તા સચ્ચં સચ્ચેન ન ઘટીયતિ ¶ . તસ્મા ન સો સચ્ચસન્ધો, અયં પન ન તાદિસો, જીવિતહેતુપિ મુસાવાદં અવત્વા સચ્ચેન સચ્ચં સન્દહતિયેવાતિ સચ્ચસન્ધો. થેતોતિ થિરો, થિરકથોતિ અત્થો. એકો હિ પુગ્ગલો હલિદ્દિરાગો વિય, થુસરાસિમ્હિ નિખાતખાણુ વિય, અસ્સપિટ્ઠે ઠપિતકુમ્ભણ્ડમિવ ચ ન થિરકથો હોતિ. એકો પાસાણલેખા વિય ઇન્દખિલો વિય ચ થિરકથો હોતિ; અસિના સીસે છિજ્જન્તેપિ દ્વે કથા ન કથેતિ; અયં વુચ્ચતિ થેતો ¶ . પચ્ચયિકોતિ પત્તિયાયિતબ્બકો, સદ્ધાયિકોતિ અત્થો. એકચ્ચો હિ પુગ્ગલો ન પચ્ચયિકો હોતિ, ‘‘ઇદં કેન વુત્તં, અસુકેના’’તિ વુત્તે ‘‘મા તસ્સ વચનં સદ્દહથા’’તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. એકો પચ્ચયિકો હોતિ, ‘‘ઇદં કેન વુત્તં, અસુકેના’’તિ વુત્તે, ‘‘યદિ તેન વુત્તં, ઇદમેવ પમાણં, ઇદાનિ ઉપપરિક્ખિતબ્બં નત્થિ, એવમેવ ઇદ’’ન્તિ વત્તબ્બતં ¶ આપજ્જતિ, અયં વુચ્ચતિ પચ્ચયિકો. અવિસંવાદકો લોકસ્સાતિ તાય સચ્ચવાદિતાય લોકં ન વિસંવાદેતીતિ અત્થો.
ઇમેસં ભેદાયાતિ યેસં ઇતો સુત્વાતિ વુત્તાનં સન્તિકે સુતં, તેસં ભેદાય. ભિન્નાનં વા સન્ધાતાતિ દ્વિન્નમ્પિ મિત્તાનં વા સમાનુપજ્ઝાયકાદીનં વા કેનચિદેવ કારણેન ભિન્નાનં એકમેકં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘તુમ્હાકં ઈદિસે કુલે જાતાનં એવં બહુસ્સુતાનં ઇદં ન યુત્ત’’ન્તિઆદીનિ વત્વા સન્ધાનં કત્તા. અનુપ્પદાતાતિ સન્ધાનાનુપ્પદાતા, દ્વે જને સમગ્ગે દિસ્વા, ‘‘તુમ્હાકં એવરૂપે કુલે જાતાનં એવરૂપેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતાનં અનુચ્છવિકમેત’’ન્તિઆદીનિ વત્વા દળ્હીકમ્મં કત્તાતિ અત્થો. સમગ્ગો આરામો અસ્સાતિ સમગ્ગારામો. યત્થ સમગ્ગા નત્થિ, તત્થ વસિતુમ્પિ ન ઇચ્છતીતિ અત્થો. ‘‘સમગ્ગરામો’’તિપિ પાળિ, અયમેવેત્થ અત્થો. સમગ્ગરતોતિ સમગ્ગેસુ રતો, તે પહાય અઞ્ઞત્ર ગન્તુમ્પિ ન ઇચ્છતીતિ અત્થો. સમગ્ગે દિસ્વાપિ સુત્વાપિ નન્દતીતિ સમગ્ગનન્દી. સમગ્ગકરણિં વાચં ભાસિતાતિ યા વાચા સત્તે સમગ્ગેયેવ કરોતિ, તં સામગ્ગિગુણપરિદીપકમેવ વાચં ભાસતિ, ન ઇતરન્તિ.
નેલાતિ એલં વુચ્ચતિ દોસો, નાસ્સા એલન્તિ નેલા, નિદ્દોસાતિ અત્થો. ‘‘નેલઙ્ગો સેતપચ્છાદો’’તિ એત્થ વુત્તનેલં વિય. કણ્ણસુખાતિ ¶ બ્યઞ્જનમધુરતાય કણ્ણાનં સુખા, સૂચિવિજ્ઝનં વિય કણ્ણસૂલં ન જનેતિ. અત્થમધુરતાય સકલસરીરે કોપં અજનેત્વા પેમં જનેતીતિ પેમનીયા. હદયં ગચ્છતિ, અપટિહઞ્ઞમાના સુખેન ચિત્તં પવિસતીતિ હદયઙ્ગમા. ગુણપરિપુણ્ણતાય પુરે ભવાતિ પોરી, પુરે સંવદ્ધનારી વિય સુકુમારાતિપિ પોરી, પુરસ્સ એસાતિપિ પોરી, નગરવાસીનં કથાતિ અત્થો ¶ . નગરવાસિનો હિ યુત્તકથા હોન્તિ, પિતિમત્તં પિતાતિ, માતિમત્તં માતાતિ, ભાતિમત્તં ભાતાતિ વદન્તિ. એવરૂપી કથા બહુનો જનસ્સ કન્તા હોતીતિ બહુજનકન્તા. કન્તભાવેનેવ બહુનો જનસ્સ મનાપા ચિત્તવુદ્ધિકરાતિ બહુજનમનાપા.
કાલેન વદતીતિ કાલવાદી, વત્તબ્બયુત્તકાલં સલ્લક્ખેત્વા વદતીતિ અત્થો. ભૂતં તચ્છં સભાવમેવ વદતીતિ ભૂતવાદી. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકત્થસન્નિસ્સિતમેવ કત્વા વદતીતિ અત્થવાદી ¶ . નવલોકુત્તરધમ્મસન્નિસ્સિતં કત્વા વદતીતિ ધમ્મવાદી. સંવરવિનયપહાનવિનયસન્નિસ્સિતં કત્વા વદતીતિ વિનયવાદી. નિધાનં વુચ્ચતિ ઠપનોકાસો, નિધાનમસ્સા અત્થીતિ નિધાનવતી, હદયે નિધાતબ્બ યુત્તવાચં ભાસિતાતિ અત્થો. કાલેનાતિ એવરૂપિં ભાસમાનોપિ ચ ‘‘અહં નિધાનવતિં વાચં ભાસિસ્સામી’’તિ ન અકાલેન ભાસતિ, યુત્તકાલં પન અવેક્ખિત્વા ભાસતીતિ અત્થો. સાપદેસન્તિ સઉપમં, સકારણન્તિ અત્થો. પરિયન્તવતિન્તિ પરિચ્છેદં દસ્સેત્વા યથાસ્સા પરિચ્છેદો પઞ્ઞાયતિ, એવં ભાસતીતિ અત્થો. અત્થસંહિતન્તિ અનેકેહિપિ નયેહિ વિભજન્તેન પરિયાદાતું અસક્કુણેય્યતાય અત્થસમ્પન્નં, યં વા સો અત્થવાદી અત્થં વદતિ, તેન અત્થેન સંહિતત્તા અત્થસંહિતં વાચં ભાસતિ, ન અઞ્ઞં નિક્ખિપિત્વા અઞ્ઞં ભાસતીતિ વુત્તં હોતિ.
૨૯૩. બીજગામભૂતગામસમારમ્ભાતિ મૂલબીજં ખન્ધબીજં ફળુબીજં અગ્ગબીજં બીજબીજન્તિ પઞ્ચવિધસ્સ બીજગામસ્સ ચેવ યસ્સ કસ્સચિ નીલતિણરુક્ખાદિકસ્સ ભૂતગામસ્સ ચ સમારમ્ભા, છેદનભેદનપચનાદિભાવેન વિકોપના પટિવિરતોતિ અત્થો. એકભત્તિકોતિ પાતરાસભત્તં સાયમાસભત્તન્તિ દ્વે ભત્તાનિ. તેસુ પાતરાસભત્તં અન્તોમજ્ઝન્હિકેન પરિચ્છિન્નં, ઇતરં મજ્ઝન્હિકતો ઉદ્ધં અન્તોઅરુણેન. તસ્મા અન્તોમજ્ઝન્હિકે દસક્ખત્તું ભુઞ્જમાનોપિ ¶ એકભત્તિકોવ હોતિ, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘એકભત્તિકો’’તિ. રત્તિયા ભોજનં રત્તિ, તતો ઉપરતોતિ રત્તૂપરતો. અતિક્કન્તે મજ્ઝન્હિકે યાવ સૂરિયત્થંગમના ભોજનં વિકાલભોજનં નામ. તતો વિરતત્તા વિરતો વિકાલભોજના. સાસનસ્સ ¶ અનનુલોમત્તા વિસૂકં પટાણીભૂતં દસ્સનન્તિ વિસૂકદસ્સનં. અત્તના નચ્ચનનચ્ચાપનાદિવસેન નચ્ચા ચ ગીતા ચ વાદિતા ચ, અન્તમસો મયૂરનચ્ચનાદિવસેનાપિ પવત્તાનં નચ્ચાદીનં વિસૂકભૂતા દસ્સના ચાતિ નચ્ચગીતવાદિતવિસૂકદસ્સના. નચ્ચાદીનિ હિ અત્તના પયોજેતું વા પરેહિ પયોજાપેતું વા પયુત્તાનિ પસ્સિતું વા નેવ ભિક્ખૂનં ન ભિક્ખુનીનં વટ્ટન્તિ. માલાદીસુ માલાતિ યંકિઞ્ચિ પુપ્ફં. ગન્ધન્તિ યંકિઞ્ચિ ગન્ધજાતં. વિલેપનન્તિ છવિરાગકરણં. તત્થ પિળન્ધન્તો ધારેતિ નામ. ઊનટ્ઠાનં પૂરેન્તો મણ્ડેતિ નામ. ગન્ધવસેન છવિરાગવસેન ચ સાદિયન્તો વિભૂસેતિ નામ. ઠાનં વુચ્ચતિ કારણં. તસ્મા યાય દુસ્સીલ્યચેતનાય તાનિ માલાધારણાદીનિ મહાજનો કરોતિ, તતો પટિવિરતોતિ અત્થો.
ઉચ્ચાસયનં ¶ વુચ્ચતિ પમાણાતિક્કન્તં. મહાસયનં અકપ્પિયત્થરણં. તતો પટિવિરતોતિ અત્થો. જાતરૂપન્તિ સુવણ્ણં. રજતન્તિ કહાપણો લોહમાસકો જતુમાસકો દારુમાસકોતિ યે વોહારં ગચ્છન્તિ, તસ્સ ઉભયસ્સપિ પટિગ્ગહણા પટિવિરતો, નેવ નં ઉગ્ગણ્હાતિ, ન ઉગ્ગણ્હાપેતિ, ન ઉપનિક્ખિત્તં સાદિયતીતિ અત્થો. આમકધઞ્ઞપટિગ્ગહણાતિ સાલિવીહિયવગોધૂમકઙ્ગુવરકકુદ્રૂસકસઙ્ખાતસ્સ સત્તવિધસ્સાપિ આમકધઞ્ઞસ્સ પટિગ્ગહણા. ન કેવલઞ્ચ એતેસં પટિગ્ગહણમેવ, આમસનમ્પિ ભિક્ખૂનં ન વટ્ટતિયેવ. આમકમંસપટિગ્ગહણાતિ એત્થ અઞ્ઞત્ર ઓદિસ્સ અનુઞ્ઞાતા આમકમંસમચ્છાનં પટિગ્ગહણમેવ ભિક્ખૂનં ન વટ્ટતિ, નો આમસનં.
ઇત્થિકુમારિકપટિગ્ગહણાતિ એત્થ ઇત્થીતિ પુરિસન્તરગતા, ઇતરા કુમારિકા નામ. તાસં પટિગ્ગહણમ્પિ આમસનમ્પિ અકપ્પિયમેવ. દાસિદાસપટિગ્ગહણાતિ એત્થ દાસિદાસવસેનેવ તેસં પટિગ્ગહણં ન વટ્ટતિ, ‘‘કપ્પિયકારકં દમ્મિ, આરામિકં દમ્મી’’તિ એવં વુત્તે પન વટ્ટતિ. અજેળકાદીસુ ખેત્તવત્થુપરિયોસાનેસુ ¶ કપ્પિયાકપ્પિયનયો વિનયવસેન ઉપપરિક્ખિતબ્બો. તત્થ ખેત્તં નામ યસ્મિં પુબ્બણ્ણં રુહતિ. વત્થુ નામ યસ્મિં અપરણ્ણં ¶ રુહતિ. યત્થ વા ઉભયમ્પિ રુહતિ, તં ખેત્તં. તદત્થાય અકતભૂમિભાગો વત્થુ. ખેત્તવત્થુસીસેન ચેત્થ વાપિતળાકાદીનિપિ સઙ્ગહિતાનેવ. દૂતેય્યં વુચ્ચતિ દૂતકમ્મં, ગિહીનં પણ્ણં વા સાસનં વા ગહેત્વા તત્થ તત્થ ગમનં. પહિણગમનં વુચ્ચતિ ઘરા ઘરં પેસિતસ્સ ખુદ્દકગમનં. અનુયોગો નામ તદુભયકરણં, તસ્મા દૂતેય્યપહિણગમનાનં અનુયોગાતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.
કયવિક્કયાતિ કયા ચ વિક્કયા ચ. તુલાકૂટાદીસુ કૂટન્તિ વઞ્ચનં. તત્થ તુલાકૂટં તાવ રૂપકૂટં અઙ્ગકૂટં ગહણકૂટં પટિચ્છન્નકૂટન્તિ ચતુબ્બિધં હોતિ. તત્થ રૂપકૂટં નામ દ્વે તુલા સરૂપા કત્વા ગણ્હન્તો મહતિયા ગણ્હાતિ, દદન્તો ખુદ્દિકાય દેતિ. અઙ્ગકૂટં નામ ગણ્હન્તો પચ્છાભાગે હત્થેન તુલં અક્કમતિ, દદન્તો પુબ્બભાગે. ગહણકૂટં નામ ગણ્હન્તો મૂલે રજ્જું ગણ્હાતિ, દદન્તો અગ્ગે. પટિચ્છન્નકૂટં નામ તુલં સુસિરં કત્વા અન્તો અયચુણ્ણં પક્ખિપિત્વા ગણ્હન્તો તં પચ્છાભાગે કરોતિ, દદન્તો અગ્ગભાગે. કંસો વુચ્ચતિ સુવણ્ણપાતિ, તાય વઞ્ચનં કંસકૂટં. કથં? એકં સુવણ્ણપાતિં કત્વા અઞ્ઞા દ્વે તિસ્સો લોહપાતિયો સુવણ્ણવણ્ણા કરોતિ, તતો જનપદં ગન્ત્વા કિઞ્ચિદેવ અદ્ધકુલં પવિસિત્વા, ‘‘સુવણ્ણભાજનાનિ ¶ કિણથા’’તિ વત્વા અગ્ઘે પુચ્છિતે સમગ્ઘતરં દાતુકામા હોન્તિ. તતો તેહિ ‘‘કથં ઇમેસં સુવણ્ણભાવો જાનિતબ્બો’’તિ વુત્તે – ‘‘વીમંસિત્વા ગણ્હથા’’તિ સુવણ્ણપાતિં પાસાણે ઘંસિત્વા સબ્બા પાતિયો દત્વા ગચ્છતિ.
માનકૂટં નામ હદયભેદસિખાભેદરજ્જુભેદવસેન તિવિધં હોતિ. તત્થ હદયભેદો સપ્પિતેલાદિમિનનકાલે લબ્ભતિ. તાનિ હિ ગણ્હન્તો હેટ્ઠા છિદ્દેન માનેન, ‘‘સણિકં આસિઞ્ચા’’તિ વત્વા અન્તોભાજને બહું પગ્ઘરાપેત્વા ગણ્હાતિ; દદન્તો છિદ્દં પિધાય સીઘં પૂરેત્વા દેતિ. સિખાભેદો તિલતણ્ડુલાદિમિનનકાલે લબ્ભતિ. તાનિ હિ ગણ્હન્તો સણિકં સિખં ઉસ્સાપેત્વા ગણ્હાતિ, દદન્તો વેગેન પૂરેત્વા સિખં છિન્દન્તો દેતિ. રજ્જુભેદો ખેત્તવત્થુમિનનકાલે ¶ લબ્ભતિ. લઞ્જં અલભન્તા હિ ખેત્તં અમહન્તમ્પિ મહન્તં કત્વા મિનન્તિ.
ઉક્કોટનાદીસુ ¶ ઉક્કોટનન્તિ સામિકે અસ્સામિકે કાતું લઞ્જગ્ગહણં. વઞ્ચનન્તિ તેહિ તેહિ ઉપાયેહિ પરેસં વઞ્ચનં. તત્રિદમેકં વત્થુ – એકો કિર લુદ્દકો મિગઞ્ચ મિગપોતકઞ્ચ ગહેત્વા આગચ્છતિ. તમેકો ધુત્તો, ‘‘કિં, ભો, મિગો અગ્ઘતિ, કિં મિગપોતકો’’તિ આહ. ‘‘મિગો દ્વે કહાપણે મિગપોતકો એક’’ન્તિ ચ વુત્તે કહાપણં દત્વા મિગપોતકં ગહેત્વા થોકં ગન્ત્વા નિવત્તો, ‘‘ન મે, ભો, મિગપોતકેન અત્થો, મિગં મે દેહી’’તિ આહ. તેન હિ ‘‘દ્વે કહાપણે દેહી’’તિ. સો આહ – ‘‘નનુ તે, ભો, મયા પઠમં એકો કહાપણો દિન્નો’’તિ. આમ દિન્નોતિ. ‘‘ઇમમ્પિ મિગપોતકં ગણ્હ, એવં સો ચ કહાપણો અયઞ્ચ કહાપણગ્ઘનકો મિગપોતકોતિ દ્વે કહાપણા ભવિસ્સન્તી’’તિ. સો કારણં વદતીતિ સલ્લક્ખેત્વા મિગપોતકં ગહેત્વા મિગં અદાસીતિ.
નિકતીતિ યોગવસેન વા માયાવસેન વા અપામઙ્ગં પામઙ્ગન્તિ, અમણિં મણિન્તિ, અસુવણ્ણં સુવણ્ણન્તિ કત્વા પટિરૂપકેન વઞ્ચનં. સાચિયોગોતિ કુટિલયોગો, એતેસંયેવ ઉક્કોટનાદીનમેતં નામં, તસ્મા ઉક્કોટનસાચિયોગો વઞ્ચનસાચિયોગો નિકતિસાચિયોગોતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. કેચિ અઞ્ઞં દસ્સેત્વા અઞ્ઞસ્સ પરિવત્તનં સાચિયોગોતિ વદન્તિ. તં પન વઞ્ચનેનેવ સઙ્ગહિતં. છેદનાદીસુ છેદનન્તિ હત્થચ્છેદનાદિ. વધોતિ મારણં. બન્ધોતિ રજ્જુબન્ધનાદીહિ ¶ બન્ધનં. વિપરામોસોતિ હિમવિપરામોસો ગુમ્બવિપરામોસોતિ દુવિધો. યં હિમપાતસમયે હિમેન પટિચ્છન્ના હુત્વા મગ્ગપટિપન્નં જનં મુસન્તિ, અયં હિમવિપરામોસો. યં ગુમ્બાદીહિ પટિચ્છન્ના મુસન્તિ, અયં ગુમ્બવિપરામોસો. આલોપો વુચ્ચતિ ગામનિગમાદીનં વિલોપકરણં. સહસાકારોતિ સાહસિકકિરિયા, ગેહં પવિસિત્વા મનુસ્સાનં ઉરે સત્થં ઠપેત્વા ઇચ્છિતભણ્ડગ્ગહણં. એવમેતસ્મા છેદન…પે… સહસાકારા પટિવિરતો હોતિ.
૨૯૪. સો સન્તુટ્ઠો હોતીતિ સ્વાયં ભિક્ખુ હેટ્ઠા વુત્તેન ચતૂસુ પચ્ચયેસુ દ્વાદસવિધેન ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસેન સમન્નાગતો હોતિ. ઇમિના પન દ્વાદસવિધેન ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસેન ¶ સમન્નાગતસ્સ ભિક્ખુનો અટ્ઠ પરિક્ખારા વટ્ટન્તિ તીણિ ચીવરાનિ પત્તો દન્તકટ્ઠચ્છેદનવાસિ એકા સૂચિ કાયબન્ધનં પરિસ્સાવનન્તિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –
‘‘તિચીવરઞ્ચ ¶ પત્તો ચ, વાસિ સૂચિ ચ બન્ધનં;
પરિસ્સાવનેન અટ્ઠેતે, યુત્તયોગસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ.
તે સબ્બેપિ કાયપરિહારિકાપિ હોન્તિ કુચ્છિપરિહારિકાપિ. કથં? તિચીવરં તાવ નિવાસેત્વા પારુપિત્વા ચ વિચરણકાલે કાયં પરિહરતિ પોસેતીતિ કાયપરિહારિકં હોતિ, ચીવરકણ્ણેન ઉદકં પરિસ્સાવેત્વા પિવનકાલે ખાદિતબ્બફલાફલગ્ગહણકાલે ચ કુચ્છિં પરિહરતિ પોસેતીતિ કુચ્છિપરિહારિકં હોતિ. પત્તોપિ તેન ઉદકં ઉદ્ધરિત્વા નહાનકાલે કુટિપરિભણ્ડકરણકાલે ચ કાયપરિહારિકો હોતિ, આહારં ગહેત્વા ભુઞ્જનકાલે કુચ્છિપરિહારિકો હોતિ. વાસિપિ તાય દન્તકટ્ઠચ્છેદનકાલે મઞ્ચપીઠાનં અઙ્ગપાદચીવરકુટિદણ્ડકસજ્જનકાલે ચ કાયપરિહારિકા હોતિ, ઉચ્છુચ્છેદનનાળિકેરાદિતચ્છનકાલે કુચ્છિપરિહારિકા. સૂચિપિ ચીવરસિબ્બનકાલે કાયપરિહારિકા હોતિ, પૂવં વા ફલં વા વિજ્ઝિત્વા ખાદનકાલે કુચ્છિપરિહારિકા. કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા વિચરણકાલે કાયપરિહારિકં, ઉચ્છુઆદીનિ બન્ધિત્વા ગહણકાલે કુચ્છિપરિહારિકં. પરિસ્સાવનં તેન ઉદકં પરિસ્સાવેત્વા નહાનકાલે, સેનાસનપરિભણ્ડકરણકાલે ચ કાયપરિહારિકં, પાનીયપરિસ્સાવનકાલે તેનેવ તિલતણ્ડુલપુથુકાદીનિ ગહેત્વા ખાદનકાલે ચ કુચ્છિપરિહારિકં. અયં તાવ અટ્ઠપરિક્ખારિકસ્સ પરિક્ખારમત્તા.
નવપરિક્ખારિકસ્સ ¶ પન સેય્યં પવિસન્તસ્સ તત્રટ્ઠકપચ્ચત્થરણં વા કુઞ્ચિકા વા વટ્ટતિ. દસપરિક્ખારિકસ્સ નિસીદનં વા ચમ્મખણ્ડં વા વટ્ટતિ. એકાદસપરિક્ખારિકસ્સ કત્તરયટ્ઠિ વા તેલનાળિકા વા વટ્ટતિ. દ્વાદસપરિક્ખારિકસ્સ છત્તં વા ઉપાહના વા વટ્ટતિ. એતેસુ ચ અટ્ઠપરિક્ખારિકોવ સન્તુટ્ઠો, ઇતરે અસન્તુટ્ઠા, મહિચ્છા મહાભારાતિ ન વત્તબ્બા. એતેપિ હિ અપ્પિચ્છાવ સન્તુટ્ઠાવ ¶ સુભરાવ સલ્લહુકવુત્તિનોવ. ભગવા પન નયિમં સુત્તં તેસં વસેન કથેસિ, અટ્ઠપરિક્ખારિકસ્સ વસેન કથેસિ. સો હિ ખુદ્દકવાસિઞ્ચ સૂચિઞ્ચ પરિસ્સાવને પક્ખિપિત્વા પત્તસ્સ અન્તો ઠપેત્વા પત્તં અંસકૂટે લગ્ગેત્વા તિચીવરં કાયપટિબદ્ધં કત્વા યેનિચ્છકં સુખં પક્કમતિ. પટિનિવત્તેત્વા ગહેતબ્બં નામસ્સ ન હોતિ, ઇતિ ¶ ઇમસ્સ ભિક્ખુનો સલ્લહુકવુત્તિતં દસ્સેન્તો ભગવા, સન્તુટ્ઠો હોતિ કાયપરિહારિકેન ચીવરેનાતિઆદિમાહ.
તત્થ કાયપરિહારિકેનાતિ કાયપરિહરણમત્તકેન. કુચ્છિપરિહારિકેનાતિ કુચ્છિપરિહરણમત્તકેન. સમાદાયેવ પક્કમતીતિ તં અટ્ઠપરિક્ખારમત્તકં સબ્બં ગહેત્વા કાયપટિબદ્ધં કત્વાવ ગચ્છતિ, ‘‘મમ વિહારો પરિવેણં ઉપટ્ઠાકો’’તિસ્સ સઙ્ગો વા બદ્ધો વા ન હોતિ, સો જિયા મુત્તો સરો વિય, યૂથા અપક્કન્તો મત્તહત્થી વિય ઇચ્છિતિચ્છિતં સેનાસનં વનસણ્ડં રુક્ખમૂલં વનપબ્ભારં પરિભુઞ્જન્તો એકોવ તિટ્ઠતિ, એકોવ નિસીદતિ, સબ્બિરિયાપથેસુ એકોવ અદુતિયો.
‘‘ચાતુદ્દિસો અપ્પટિઘો ચ હોતિ,
સન્તુસ્સમાનો ઇતરીતરેન;
પરિસ્સયાનં સહિતા અછમ્ભી,
એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ. (સુ. નિ. ૪૨);
એવં વણ્ણિતં ખગ્ગવિસાણકપ્પતં આપજ્જતિ.
ઇદાનિ તમત્થં ઉપમાય સાધેન્તો સેય્યથાપીતિઆદિમાહ. તત્થ પક્ખી સકુણોતિ પક્ખયુત્તો સકુણો. ડેતીતિ ઉપ્પતતિ. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપત્થો – સકુણા નામ ‘‘અસુકસ્મિં પદેસે ¶ રુક્ખો પરિપક્કફલો’’તિ ઞત્વા નાનાદિસાહિ આગન્ત્વા નખપક્ખતુણ્ડાદીહિ તસ્સ ફલાનિ વિજ્ઝન્તા વિધુનન્તા ખાદન્તિ. ‘‘ઇદં અજ્જતનાય ઇદં સ્વાતનાય ભવિસ્સતી’’તિ નેસં ન હોતિ. ફલે પન ખીણે નેવ રુક્ખસ્સ આરક્ખં ઠપેન્તિ, ન તત્થ પત્તં વા નખં વા તુણ્ડં વા ઠપેન્તિ, અથ ખો તસ્મિં રુક્ખે અનપેક્ખો હુત્વા યો યં દિસાભાગં ઇચ્છતિ, સો તેન સપત્તભારોવ – ઉપ્પતિત્વા ગચ્છતિ. એવમેવ અયં ભિક્ખુ નિસ્સઙ્ગો ¶ નિરપેક્ખોયેવ પક્કમતિ. તેન વુત્તં ‘‘સમાદાયેવ પક્કમતી’’તિ. અરિયેનાતિ નિદ્દોસેન. અજ્ઝત્તન્તિ સકે અત્તભાવે. અનવજ્જસુખન્તિ નિદ્દોસસુખં.
૨૯૫. સો ચક્ખુના રૂપં દિસ્વાતિ સો ઇમિના અરિયેન સીલક્ખન્ધેન સમન્નાગતો ભિક્ખુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન રૂપં પસ્સિત્વાતિ અત્થો. સેસપદેસુ યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તં. અબ્યાસેકસુખન્તિ કિલેસેહિ ¶ અનવસિત્તસુખં, અવિકિણ્ણસુખન્તિપિ વુત્તં. ઇન્દ્રિયસંવરસુખઞ્હિ દિટ્ઠાદીસુ દિટ્ઠમત્તાદિવસેન પવત્તતાય અવિકિણ્ણં હોતિ. સો અભિક્કન્તે પટિક્કન્તેતિ સો મનચ્છટ્ઠાનં ઇન્દ્રિયાનં સંવરેન સમન્નાગતો ભિક્ખુ ઇમેસુ અભિક્કન્તપટિક્કન્તાદીસુ સત્તસુ ઠાનેસુ સતિસમ્પજઞ્ઞવસેન સમ્પજાનકારી હોતિ. તત્થ યં વત્તબ્બં સિયા, તં સતિપટ્ઠાને વુત્તમેવ.
૨૯૬. સો ઇમિના ચાતિઆદિના કિં દસ્સેતિ? અરઞ્ઞવાસસ્સ પચ્ચયસમ્પત્તિં દસ્સેતિ. યસ્સ હિ ઇમે ચત્તારો પચ્ચયા નત્થિ, તસ્સ અરઞ્ઞવાસો ન ઇજ્ઝતિ, તિરચ્છાનગતેહિ વા વનચરકેહિ વા સદ્ધિં વત્તબ્બતં આપજ્જતિ, અરઞ્ઞે અધિવત્થા દેવતા, ‘‘કિં એવરૂપસ્સ પાપભિક્ખુનો અરઞ્ઞવાસેના’’તિ ભેરવસદ્દં સાવેન્તિ, હત્થેહિ સીસં પહરિત્વા પલાયનાકારં કરોન્તિ. ‘‘અસુકો ભિક્ખુ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઇદઞ્ચિદઞ્ચ પાપકમ્મં અકાસી’’તિ અયસો પત્થરતિ. યસ્સ પનેતે ચત્તારો પચ્ચયા અત્થિ, તસ્સ અરઞ્ઞવાસો ઇજ્ઝતિ, સો હિ અત્તનો સીલં પચ્ચવેક્ખન્તો કિઞ્ચિ કાળકં વા તિલકં વા અપસ્સન્તો પીતિં ઉપ્પાદેત્વા તં ખયતો વયતો સમ્મસન્તો અરિયભૂમિં ઓક્કમતિ, અરઞ્ઞે અધિવત્થા દેવતા અત્તમના વણ્ણં ભાસન્તિ, ઇતિસ્સ ઉદકે પક્ખિત્તતેલબિન્દુ વિય યસો વિત્થારિકો હોતિ.
તત્થ ¶ વિવિત્તન્તિ સુઞ્ઞં અપ્પસદ્દં, અપ્પનિગ્ઘોસન્તિ અત્થો. એતદેવ હિ સન્ધાય વિભઙ્ગે, ‘‘વિવિત્તન્તિ સન્તિકે ચેપિ સેનાસનં હોતિ, તઞ્ચ અનાકિણ્ણં ગહટ્ઠેહિ પબ્બજિતેહિ, તેન તં વિવિત્ત’’ન્તિ (વિભ. ૫૨૬) વુત્તં. સેતિ ચેવ આસતિ ચ એત્થાતિ સેનાસનં, મઞ્ચપીઠાદીનમેતં અધિવચનં. તેનાહ – ‘‘સેનાસનન્તિ મઞ્ચોપિ સેનાસનં, પીઠમ્પિ ભિસિપિ બિમ્બોહનમ્પિ, વિહારોપિ અડ્ઢયોગોપિ, પાસાદોપિ, હમ્મિયમ્પિ, ગુહાપિ, અટ્ટોપિ, માળોપિ, લેણમ્પિ, વેળુગુમ્બોપિ ¶ , રુક્ખમૂલમ્પિ, મણ્ડપોપિ સેનાસનં, યત્થ વા પન ભિક્ખૂ પટિક્કમન્તિ, સબ્બમેતં સેનાસન’’ન્તિ. અપિચ ‘‘વિહારો અડ્ઢયોગો પાસાદો હમ્મિયં ગુહા’’તિ ઇદં વિહારસેનાસનં નામ. ‘‘મઞ્ચો પીઠં, ભિસિ બિમ્બોહન’’ન્તિ ઇદં મઞ્ચપીઠસેનાસનં નામ. ‘‘ચિમિલિકા, ચમ્મખણ્ડો, તિણસન્થારો, પણ્ણસન્થારો’’તિ ઇદં સન્થતસેનાસનં નામ. ‘‘યત્થ ¶ વા પન ભિક્ખૂ પટિક્કમન્તી’’તિ ઇદં ઓકાસસેનાસનં નામાતિ એવં ચતુબ્બિધં સેનાસનં હોતિ, તં સબ્બમ્પિ સેનાસનગ્ગહણેન ગહિતમેવ. ઇમસ્સ પન સકુણસદિસસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ ભિક્ખુનો અનુચ્છવિકં દસ્સેન્તો અરઞ્ઞં રુક્ખમૂલન્તિઆદિમાહ.
તત્થ અરઞ્ઞન્તિ ‘‘નિક્ખમિત્વા બહિ ઇન્દખીલા, સબ્બમેતં અરઞ્ઞ’’ન્તિ ઇદં ભિક્ખુનીનં વસેન આગતં અરઞ્ઞં. ‘‘આરઞ્ઞકં નામ સેનાસનં પઞ્ચધનુસતિકં પચ્છિમ’’ન્તિ (પારા. ૬૫૪) ઇદં પન ઇમસ્સ ભિક્ખુનો અનુરૂપં, તસ્સ લક્ખણં વિસુદ્ધિમગ્ગે ધુતઙ્ગનિદ્દેસે વુત્તં. રુક્ખમૂલન્તિ યંકિઞ્ચિ સન્દચ્છાયં વિવિત્તં રક્ખમૂલં. પબ્બતન્તિ સેલં. તત્થ હિ ઉદકસોણ્ડીસુ ઉદકકિચ્ચં કત્વા સીતાય રુક્ખચ્છાયાય નિસિન્નસ્સ નાનાદિસાસુ ખાયમાનાસુ સીતેન વાતેન વીજિયમાનસ્સ ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ. કન્દરન્તિ કં વુચ્ચતિ ઉદકં, તેન દારિતં, ઉદકેન ભિન્નં પબ્બતપ્પદેસં, યં નદીતુમ્બન્તિપિ નદીકુઞ્જન્તિપિ વદન્તિ. તત્થ હિ રજતપટ્ટસદિસા વાલિકા હોન્તિ, મત્થકે મણિવિતાનં વિય વનગહનં, મણિક્ખન્ધસદિસં ઉદકં સન્દતિ. એવરૂપં કન્દરં ઓરુય્હ પાનીયં પિવિત્વા ગત્તાનિ સીતાનિ કત્વા વાલિકં ઉસ્સાપેત્વા પંસુકૂલચીવરં પઞ્ઞાપેત્વા નિસિન્નસ્સ સમણધમ્મં કરોતો ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ. ગિરિગુહન્તિ દ્વિન્નં પબ્બતાનં અન્તરા, એકસ્મિંયેવ વા ઉમઙ્ગસદિસં મહાવિવરં. સુસાનલક્ખણં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તં. વનપત્થન્તિ અતિક્કમિત્વા મનુસ્સાનં ઉપચારટ્ઠાનં, યત્થ ન કસન્તિ ન વપન્તિ. તેનેવાહ – ‘‘વનપત્થન્તિ દૂરાનમેતં સેનાસનાનં અધિવચન’’ન્તિઆદિ (વિભ. ૫૩૧). અબ્ભોકાસન્તિ ¶ અચ્છન્નં, આકઙ્ખમાનો પનેત્થ ચીવરકુટિં કત્વા વસતિ. પલાલપુઞ્જન્તિ પલાલરાસિં ¶ . મહાપલાલપુઞ્જતો હિ પલાલં નિક્કડ્ઢિત્વા પબ્ભારલેણસદિસે આલયે કરોન્તિ, ગચ્છગુમ્બાદીનમ્પિ ઉપરિ પલાલં પક્ખિપિત્વા હેટ્ઠા નિસિન્ના સમણધમ્મં કરોન્તિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તં.
પચ્છાભત્તન્તિ ભત્તસ્સ પચ્છતો. પિણ્ડપાતપટિક્કન્તોતિ પિણ્ડપાતપરિયેસનતો પટિક્કન્તો. પલ્લઙ્કન્તિ સમન્તતો ઊરુબદ્ધાસનં. આભુજિત્વાતિ બન્ધિત્વા. ઉજું કાયં પણિધાયાતિ ઉપરિમં સરીરં ઉજુકં ઠપેત્વા અટ્ઠારસ ¶ પિટ્ઠિકણ્ટકે કોટિયા કોટિં પટિપાદેત્વા. એવઞ્હિ નિસિન્નસ્સ ચમ્મમંસનહારૂનિ ન પણમન્તિ. અથસ્સ યા તેસં પણમનપચ્ચયા ખણે ખણે વેદના ઉપ્પજ્જેય્યું, તા ન ઉપ્પજ્જન્તિ. તાસુ અનુપ્પજ્જમાનાસુ ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ, કમ્મટ્ઠાનં ન પરિપતતિ, વુદ્ધિં ફાતિં ઉપગચ્છતિ. પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વાતિ કમ્મટ્ઠાનાભિમુખં સતિં ઠપયિત્વા, મુખસમીપે વા કત્વાતિ અત્થો. તેનેવ વિભઙ્ગે વુત્તં – ‘‘અયં સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ સૂપટ્ઠિતા નાસિકગ્ગે વા મુખનિમિત્તે વા, તેન વુચ્ચતિ પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા’’તિ (વિભ. ૫૩૭). અથ વા ‘‘પરીતિ પરિગ્ગહટ્ઠો, મુખન્તિ નિય્યાનત્થો, સતીતિ ઉપટ્ઠાનત્થો, તેન વુચ્ચતિ પરિમુખં સતિ’’ન્તિ (પટિ. મ. ૧.૧૬૪) એવં પટિસમ્ભિદાયં વુત્તનયેનપેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. તત્રાયં સઙ્ખેપો ‘‘પરિગ્ગહિતનિય્યાનસતિં કત્વા’’તિ.
અભિજ્ઝં લોકેતિ એત્થ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા લોકો, તસ્મા પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ રાગં પહાય કામચ્છન્દં વિક્ખમ્ભેત્વાતિ અયમેત્થ અત્થો. વિગતાભિજ્ઝેનાતિ વિક્ખમ્ભનવસેન પહીનત્તા વિગતાભિજ્ઝેન, ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણસદિસેનાતિ અત્થો. અભિજ્ઝાય ચિત્તં પરિસોધેતીતિ અભિજ્ઝાતો ચિત્તં પરિમોચેતિ. યથા નં સા મુઞ્ચતિ ચેવ, મુઞ્ચિત્વા ચ ન પુન ગણ્હાતિ, એવં કરોતીતિ અત્થો. બ્યાપાદપદોસં પહાયાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. બ્યાપજ્જતિ ઇમિના ચિત્તં પૂતિકમ્માસાદયો વિય પુરિમપકતિં પજહતીતિ બ્યાપાદો. વિકારાપત્તિયા પદુસ્સતિ, પરં વા પદૂસેતિ વિનાસેતીતિ પદોસો. ઉભયમેતં કોધસ્સેવાધિવચનં. થિનં ચિત્તગેલઞ્ઞં. મિદ્ધં ચેતસિકગેલઞ્ઞં. થિનઞ્ચ મિદ્ધઞ્ચ થિનમિદ્ધં. આલોકસઞ્ઞીતિ ¶ રત્તિમ્પિ દિવા દિટ્ઠઆલોકસઞ્જાનનસમત્થતાય વિગતનીવરણાય પરિસુદ્ધાય સઞ્ઞાય ¶ સમન્નાગતો. સતો સમ્પજાનોતિ સતિયા ચ ઞાણેન ચ સમન્નાગતો. ઇદં ઉભયં આલોકસઞ્ઞાય ઉપકારત્તા વુત્તં. ઉદ્ધચ્ચઞ્ચ કુક્કુચ્ચઞ્ચ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં. તિણ્ણવિચિકિચ્છોતિ વિચિકિચ્છં તરિત્વા અતિક્કમિત્વા ઠિતો. ‘‘કથમિદં કથમિદ’’ન્તિ એવં નપ્પવત્તતીતિ અકથંકથી. કુસલેસુ ધમ્મેસૂતિ અનવજ્જેસુ ધમ્મેસુ. ‘‘ઇમે નુ ખો કુસલા, કથમિમે કુસલા’’તિ એવં ન વિચિકિચ્છતિ ન કઙ્ખતીતિ અત્થો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, ઇમેસુ પન નીવરણેસુ ¶ વચનત્થલક્ખણાદિભેદતો યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તં.
૨૯૭. પઞ્ઞાય દુબ્બલીકરણેતિ ઇમે પઞ્ચ નીવરણા ઉપ્પજ્જમાના અનુપ્પન્નાય લોકિયલોકુત્તરાય પઞ્ઞાય ઉપ્પજ્જિતું ન દેન્તિ, ઉપ્પન્ના અપિ અટ્ઠ સમાપત્તિયો પઞ્ચ વા અભિઞ્ઞા ઉચ્છિન્દિત્વા પાતેન્તિ; તસ્મા ‘‘પઞ્ઞાય દુબ્બલીકરણા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તથાગતપદં ઇતિપીતિ ઇદમ્પિ તથાગતસ્સ ઞાણપદં ઞાણવળઞ્જં ઞાણેન અક્કન્તટ્ઠાનન્તિ વુચ્ચતિ. તથાગતનિસેવિતન્તિ તથાગતસ્સ ઞાણફાસુકાય નિઘંસિતટ્ઠાનં. તથાગતારઞ્જિતન્તિ તથાગતસ્સ ઞાણદાઠાય આરઞ્જિતટ્ઠાનં.
૨૯૯. યથાભૂતં પજાનાતીતિ યથાસભાવં પજાનાતિ. નત્વેવ તાવ અરિયસાવકો નિટ્ઠં ગતો હોતીતિ ઇમા ઝાનાભિઞ્ઞા બાહિરકેહિપિ સાધારણાતિ ન તાવ નિટ્ઠં ગતો હોતિ. મગ્ગક્ખણેપિ અપરિયોસિતકિચ્ચતાય ન તાવ નિટ્ઠં ગતો હોતિ. અપિચ ખો નિટ્ઠં ગચ્છતીતિ અપિચ ખો પન મગ્ગક્ખણે મહાહત્થિં પસ્સન્તો નાગવનિકો વિય સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવાતિ ઇમિના આકારેન તીસુ રતનેસુ નિટ્ઠં ગચ્છતિ. નિટ્ઠં ગતો હોતીતિ એવં મગ્ગક્ખણે નિટ્ઠં ગચ્છન્તો અરહત્તફલક્ખણે પરિયોસિતસબ્બકિચ્ચતાય સબ્બાકારેન તીસુ રતનેસુ નિટ્ઠં ગતો હોતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
ચૂળહત્થિપદોપમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૮. મહાહત્થિપદોપમસુત્તવણ્ણના
૩૦૦. એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ મહાહત્થિપદોપમસુત્તં. તત્થ જઙ્ગલાનન્તિ પથવીતલચારીનં. પાણાનન્તિ સપાદકપાણાનં. પદજાતાનીતિ પદાનિ. સમોધાનં ગચ્છન્તીતિ ઓધાનં પક્ખેપં ગચ્છન્તિ. અગ્ગમક્ખાયતીતિ સેટ્ઠં અક્ખાયતિ. યદિદં મહન્તત્તેનાતિ મહન્તભાવેન અગ્ગં અક્ખાયતિ, ન ગુણવસેનાતિ અત્થો. યે કેચિ કુસલા ધમ્માતિ યે કેચિ લોકિયા ¶ વા લોકુત્તરા વા કુસલા ધમ્મા. સઙ્ગહં ગચ્છન્તીતિ એત્થ ચતુબ્બિધો સઙ્ગહો – સજાતિસઙ્ગહો, સઞ્જાતિસઙ્ગહો, કિરિયસઙ્ગહો, ગણનસઙ્ગહોતિ. તત્થ ‘‘સબ્બે ખત્તિયા આગચ્છન્તુ સબ્બે બ્રાહ્મણા’’તિ એવં સમાનજાતિવસેન સઙ્ગહો સજાતિસઙ્ગહો નામ. ‘‘સબ્બે કોસલકા સબ્બે માગધકા’’તિ એવં સઞ્જાતિદેસવસેન સઙ્ગહો સઞ્જાતિસઙ્ગહો નામ. ‘‘સબ્બે રથિકા સબ્બે ધનુગ્ગહા’’તિ એવં કિરિયવસેન સઙ્ગહો કિરિયસઙ્ગહો નામ. ‘‘ચક્ખાયતનં કતમક્ખન્ધગણનં ગચ્છતીતિ? ચક્ખાયતનં રૂપક્ખન્ધગણનં ગચ્છતિ. હઞ્ચિ ચક્ખાયતનં રૂપક્ખન્ધગણનં ગચ્છતિ, તેન વત રે વત્તબ્બે ચક્ખાયતનં રૂપક્ખન્ધેન સઙ્ગહિત’’ન્તિ (કથા. ૪૭૧), અયં ગણનસઙ્ગહો નામ. ઇમસ્મિમ્પિ ઠાને અયમેવ અધિપ્પેતો.
નનુ ચ ‘‘ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં કતિ કુસલા કતિ અકુસલા કતિ અબ્યાકતાતિ પઞ્હસ્સ વિસ્સજ્જને સમુદયસચ્ચં અકુસલં, મગ્ગસચ્ચં કુસલં, નિરોધસચ્ચં અબ્યાકતં, દુક્ખસચ્ચં સિયા કુસલં, સિયા અકુસલં, સિયા અબ્યાકત’’ન્તિ (વિભ. ૨૧૬-૨૧૭) આગતત્તા ચતુભૂમકમ્પિ કુસલં દિયડ્ઢમેવ સચ્ચં ભજતિ. અથ કસ્મા મહાથેરો ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ ગણનં ગચ્છતીતિ આહાતિ? સચ્ચાનં અન્તોગધત્તા. યથા હિ ‘‘સાધિકમિદં, ભિક્ખવે, દિયડ્ઢસિક્ખાપદસતં અન્વદ્ધમાસં ઉદ્દેસં આગચ્છતિ, યત્થ અત્તકામા ¶ કુલપુત્તા સિક્ખન્તિ. તિસ્સો ઇમા, ભિક્ખવે, સિક્ખા અધિસીલસિક્ખા અધિચિત્તસિક્ખા અધિપઞ્ઞાસિક્ખા’’તિ (અ. નિ. ૩.૮૮) એત્થ સાધિકમિદં દિયડ્ઢસિક્ખાપદસતં એકા અધિસીલસિક્ખાવ હોતિ, તં સિક્ખન્તોપિ તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખતીતિ દસ્સિતો, સિક્ખાનં અન્તોગધત્તા. યથા ચ એકસ્સ હત્થિપદસ્સ ચતૂસુ કોટ્ઠાસેસુ એકસ્મિં કોટ્ઠાસે ઓતિણ્ણાનિપિ દ્વીસુ ¶ તીસુ ચતૂસુ કોટ્ઠાસેસુ ઓતિણ્ણાનિપિ સિઙ્ગાલસસમિગાદીનં પાદાનિ હત્થિપદે સમોધાનં ગતાનેવ હોન્તિ. હત્થિપદતો અમુચ્ચિત્વા તસ્સેવ અન્તોગધત્તા. એવમેવ એકસ્મિમ્પિ દ્વીસુપિ તીસુપિ ચતૂસુપિ સચ્ચેસુ ગણનં ગતા ધમ્મા ચતૂસુ સચ્ચેસુ ગણનં ગતાવ હોન્તિ; સચ્ચાનં અન્તોગધત્તાતિ દિયડ્ઢસચ્ચગણનં ગતેપિ કુસલધમ્મે ‘‘સબ્બે તે ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ સઙ્ગહં ગચ્છન્તી’’તિ આહ. ‘‘દુક્ખે અરિયસચ્ચે’’તિઆદીસુ ઉદ્દેસપદેસુ ચેવ જાતિપિ દુક્ખાતિઆદીસુ નિદ્દેસપદેસુ ચ યં ¶ વત્તબ્બં, તં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તમેવ. કેવલં પનેત્થ દેસનાનુક્કમોવ વેદિતબ્બો.
૩૦૧. યથા હિ છેકો વિલીવકારો સુજાતં વેળું લભિત્વા ચતુધા છેત્વા તતો તયો કોટ્ઠાસે ઠપેત્વા એકં ગણ્હિત્વા પઞ્ચધા ભિન્દેય્ય, તતોપિ ચત્તારો ઠપેત્વા એકં ગણ્હિત્વા ફાલેન્તો પઞ્ચ પેસિયો કરેય્ય, તતો ચતસ્સો ઠપેત્વા એકં ગણ્હિત્વા કુચ્છિભાગં પિટ્ઠિભાગન્તિ દ્વિધા ફાલેત્વા પિટ્ઠિભાગં ઠપેત્વા કુચ્છિભાગં આદાય તતો સમુગ્ગબીજનિતાલવણ્ટાદિનાનપ્પકારં વેળુવિકતિં કરેય્ય, સો પિટ્ઠિભાગઞ્ચ ઇતરા ચ ચતસ્સો પેસિયો ઇતરે ચ ચત્તારો કોટ્ઠાસે ઇતરે ચ તયો કોટ્ઠાસે કમ્માય ન ઉપનેસ્સતીતિ ન વત્તબ્બો. એકપ્પહારેન પન ઉપનેતું ન સક્કા, અનુપુબ્બેન ઉપનેસ્સતિ. એવમેવ અયં મહાથેરોપિ વિલીવકારો સુજાતં વેળું લભિત્વા ચત્તારો કોટ્ઠાસે વિય, ઇમં મહન્તં સુત્તન્તં આરભિત્વા ચતુઅરિયસચ્ચવસેન માતિકં ઠપેસિ. વિલીવકારસ્સ તયો કોટ્ઠાસે ઠપેત્વા એકં ગહેત્વા તસ્સ પઞ્ચધા કરણં વિય થેરસ્સ તીણિ અરિયસચ્ચાનિ ઠપેત્વા એકં દુક્ખસચ્ચં ગહેત્વા ભાજેન્તસ્સ ખન્ધવસેન પઞ્ચધા કરણં. તતો યથા સો વિલીવકારો ચત્તારો કોટ્ઠાસે ¶ ઠપેત્વા એકં ભાગં ગહેત્વા પઞ્ચધા ફાલેસિ, એવં થેરો ચત્તારો અરૂપક્ખન્ધે ઠપેત્વા રૂપક્ખન્ધં વિભજન્તો ચત્તારિ ચ મહાભૂતાનિ ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદાય રૂપન્તિ પઞ્ચધા અકાસિ. તતો યથા સો વિલીવકારો ચતસ્સો પેસિયો ઠપેત્વા એકં ગહેત્વા કુચ્છિભાગં પિટ્ઠિભાગન્તિ દ્વિધા ફાલેસિ, એવં થેરો ઉપાદાય રૂપઞ્ચ તિસ્સો ચ ધાતુયો ઠપેત્વા એકં પથવીધાતું વિભજન્તો અજ્ઝત્તિકબાહિરવસેન દ્વિધા દસ્સેસિ. યથા સો વિલીવકારો પિટ્ઠિભાગં ઠપેત્વા કુચ્છિભાગં આદાય નાનપ્પકારં વિલીવવિકતિં અકાસિ, એવં થેરો બાહિરં પથવીધાતું ઠપેત્વા અજ્ઝત્તિકં પથવીધાતું વીસતિયા આકારેહિ વિભજિત્વા દસ્સેતું કતમા ચાવુસો, અજ્ઝત્તિકા પથવીધાતૂતિઆદિમાહ.
યથા ¶ પન વિલીવકારો પિટ્ઠિભાગઞ્ચ ઇતરા ચ ચત્તસ્સો પેસિયો ઇતરે ચ ચત્તારો કોટ્ઠાસે ઇતરે ચ તયો કોટ્ઠાસે અનુપુબ્બેન ¶ કમ્માય ઉપનેસ્સતિ, ન હિ સક્કા એકપ્પહારેન ઉપનેતું, એવં થેરોપિ બાહિરઞ્ચ પથવીધાતું ઇતરા ચ તિસ્સો ધાતુયો ઉપાદારૂપઞ્ચ ઇતરે ચ ચત્તારો અરૂપિનો ખન્ધે ઇતરાનિ ચ તીણિ અરિયસચ્ચાનિ અનુપુબ્બેન વિભજિત્વા દસ્સેસ્સતિ, ન હિ સક્કા એકપ્પહારેન દસ્સેતું. અપિચ રાજપુત્તૂપમાયપિ અયં કમો વિભાવેતબ્બો –
એકો કિર મહારાજા, તસ્સ પરોસહસ્સં પુત્તા. સો તેસં પિળન્ધનપરિક્ખારં ચતૂસુ પેળાસુ ઠપેત્વા જેટ્ઠપુત્તસ્સ અપ્પેસિ – ‘‘ઇદં તે, તાત, ભાતિકાનં પિળન્ધનભણ્ડં તથારૂપે છણે સમ્પત્તે પિળન્ધનં નો દેહીતિ યાચન્તાનં દદેય્યાસી’’તિ. સો ‘‘સાધુ દેવા’’તિ સારગબ્ભે પટિસામેસિ, તથારૂપે છણદિવસે રાજપુત્તા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘પિળન્ધનં નો, તાત, દેથ, નક્ખત્તં કીળિસ્સામા’’તિ આહંસુ. તાતા, જેટ્ઠભાતિકસ્સ વો હત્થે મયા પિળન્ધનં ઠપિતં, તં આહરાપેત્વા પિળન્ધથાતિ. તે સાધૂતિ પટિસ્સુણિત્વા તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘તુમ્હાકં કિર નો હત્થે પિળન્ધનભણ્ડં, તં દેથા’’તિ આહંસુ. સો એવં કરિસ્સામીતિ ગબ્ભં વિવરિત્વા, ચતસ્સો પેળાયો નીહરિત્વા તિસ્સો ઠપેત્વા એકં વિવરિત્વા, તતો પઞ્ચ સમુગ્ગે નીહરિત્વા ચત્તારો ઠપેત્વા એકં વિવરિત્વા, તતો પઞ્ચસુ કરણ્ડેસુ ¶ નીહરિતેસુ ચત્તારો ઠપેત્વા એકં વિવરિત્વા પિધાનં પસ્સે ઠપેત્વા તતો હત્થૂપગપાદૂપગાદીનિ નાનપ્પકારાનિ પિળન્ધનાનિ નીહરિત્વા અદાસિ. સો કિઞ્ચાપિ ઇતરેહિ ચતૂહિ કરણ્ડેહિ ઇતરેહિ ચતૂહિ સમુગ્ગેહિ ઇતરાહિ તીહિ પેળાહિ ન તાવ ભાજેત્વા દેતિ, અનુપુબ્બેન પન દસ્સતિ, ન હિ સક્કા એકપ્પહારેન દાતું.
તત્થ મહારાજા વિય ભગવા દટ્ઠબ્બો. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘રાજાહમસ્મિ સેલાતિ ભગવા, ધમ્મરાજા અનુત્તરો’’તિ (સુ. નિ. ૫૫૯). જેટ્ઠપુત્તો વિય સારિપુત્તત્થેરો, વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘યં ખો તં, ભિક્ખવે, સમ્મા વદમાનો વદેય્ય, ‘ભગવતો પુત્તો ઓરસો મુખતો જાતો ધમ્મજો ધમ્મનિમ્મિતો ધમ્મદાયાદો, નો આમિસદાયાદો’તિ સારિપુત્તમેવ તં સમ્મા વદમાનો વદેય્ય, ભગવતો પુત્તો…પે… નો આમિસદાયાદો’’તિ (મ. નિ. ૩.૯૭). પરોસહસ્સરાજપુત્તા વિય ભિક્ખુસઙ્ઘો દટ્ઠબ્બો. વુત્તમ્પિ ચેતં –
‘‘પરોસહસ્સં ¶ ¶ ભિક્ખૂનં, સુગતં પયિરુપાસતિ;
દેસેન્તં વિરજં ધમ્મં, નિબ્બાનં અકુતોભય’’ન્તિ. (સં. નિ. ૧.૨૧૬);
રઞ્ઞો તેસં પુત્તાનં પિળન્ધનં ચતૂસુ પેળાસુ પક્ખિપિત્વા જેટ્ઠપુત્તસ્સ હત્થે ઠપિતકાલો વિય ભગવતો ધમ્મસેનાપતિસ્સ હત્થે ચતુસચ્ચપ્પકાસનાય ઠપિતકાલો, તેનેવાહ – ‘‘સારિપુત્તો, ભિક્ખવે, પહોતિ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ વિત્થારેન આચિક્ખિતું દેસેતું પઞ્ઞાપેતું પટ્ઠપેતું વિવરિતું વિભજિતું ઉત્તાનીકાતુ’’ન્તિ (મ. નિ. ૩.૩૭૧). તથારૂપે ખણે તેસં રાજપુત્તાનં તં રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા પિળન્ધનં યાચનકાલો વિય ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ વસ્સૂપનાયિકસમયે આગન્ત્વા ધમ્મદેસનાય યાચિતકાલો. ઉપકટ્ઠાય કિર વસ્સૂપનાયિકાય ઇદં સુત્તં દેસિતં. રઞ્ઞો, ‘‘તાતા, જેટ્ઠભાતિકસ્સ વો હત્થે મયા પિળન્ધનં ઠપિતં તં આહરાપેત્વા પિળન્ધથા’’તિ વુત્તકાલો વિય સમ્બુદ્ધેનાપિ, ‘‘સેવેથ, ભિક્ખવે, સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાને, ભજથ, ભિક્ખવે, સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાને. પણ્ડિતા ભિક્ખૂ અનુગ્ગાહકા સબ્રહ્મચારીન’’ન્તિ એવં ધમ્મસેનાપતિનો સન્તિકે ભિક્ખૂનં પેસિતકાલો.
રાજપુત્તેહિ રઞ્ઞો કથં સુત્વા જેટ્ઠભાતિકસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પિળન્ધનં યાચિતકાલો વિય ભિક્ખૂહિ સત્થુકથં સુત્વા ¶ ધમ્મસેનાપતિં ઉપસઙ્કમ્મ ધમ્મદેસનં આયાચિતકાલો. જેટ્ઠભાતિકસ્સ ગબ્ભં વિવરિત્વા ચતસ્સો પેળાયો નીહરિત્વા ઠપનં વિય ધમ્મસેનાપતિસ્સ ઇમં સુત્તન્તં આરભિત્વા ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં વસેન માતિકાય ઠપનં. તિસ્સો પેળાયો ઠપેત્વા એકં વિવરિત્વા તતો પઞ્ચસમુગ્ગનીહરણં વિય તીણિ અરિયસચ્ચાનિ ઠપેત્વા દુક્ખં અરિયસચ્ચં વિભજન્તસ્સ પઞ્ચક્ખન્ધદસ્સનં. ચત્તારો સમુગ્ગે ઠપેત્વા એકં વિવરિત્વા તતો પઞ્ચકરણ્ડનીહરણં વિય ચત્તારો અરૂપક્ખન્ધે ઠપેત્વા એકં રૂપક્ખન્ધં વિભજન્તસ્સ ચતુમહાભૂતઉપાદારૂપવસેન પઞ્ચકોટ્ઠાસદસ્સનં.
૩૦૨. ચત્તારો કરણ્ડે ઠપેત્વા એકં વિવરિત્વા પિધાનં પસ્સે ઠપેત્વા હત્થૂપગપાદૂપગાદિપિળન્ધનદાનં વિય તીણિ મહાભૂતાનિ ઉપાદારૂપઞ્ચ ઠપેત્વા એકં પથવીધાતું વિભજન્તસ્સ બાહિરં તાવ પિધાનં વિય ઠપેત્વા અજ્ઝત્તિકાય ¶ પથવીધાતુયા નાનાસભાવતો વીસતિયા આકારેહિ દસ્સનત્થં ‘‘કતમા ચાવુસો અજ્ઝત્તિકા પથવીધાતૂ’’તિઆદિવચનં.
તસ્સ ¶ પન રાજપુત્તસ્સ તેહિ ચતૂહિ કરણ્ડેહિ ચતૂહિ સમુગ્ગેહિ તીહિ ચ પેળાહિ પચ્છા અનુપુબ્બેન નીહરિત્વા પિળન્ધનદાનં વિય થેરસ્સાપિ ઇતરેસઞ્ચ તિણ્ણં મહાભૂતાનં ઉપાદારૂપાનઞ્ચ ચતુન્નં અરૂપક્ખન્ધાનઞ્ચ તિણ્ણં અરિયસચ્ચાનઞ્ચ પચ્છા અનુપુબ્બેન ભાજેત્વા દસ્સનં વેદિતબ્બં. યં પનેતં ‘‘કતમા ચાવુસો, અજ્ઝત્તિકા પથવીધાતૂ’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અજ્ઝત્તં પચ્ચત્તન્તિ ઉભયમ્પેતં નિયકાધિવચનમેવ. કક્ખળન્તિ થદ્ધં. ખરિગતન્તિ ફરુસં. ઉપાદિન્નન્તિ ન કમ્મસમુટ્ઠાનમેવ, અવિસેસેન પન સરીરટ્ઠકસ્સેતં ગહણં. સરીરટ્ઠકઞ્હિ ઉપાદિન્નં વા હોતુ, અનુપાદિન્નં વા, આદિન્નગહિતપરામટ્ઠવસેન સબ્બં ઉપાદિન્નમેવ નામ. સેય્યથિદં – કેસા લોમા…પે… ઉદરિયં કરીસન્તિ ઇદં ધાતુકમ્મટ્ઠાનિકસ્સ કુલપુત્તસ્સ અજ્ઝત્તિકપથવીધાતુવસેન તાવ કમ્મટ્ઠાનં વિભત્તં. એત્થ પન મનસિકારં આરભિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં ગહેતુકામેન ¶ યં કાતબ્બં, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતમેવ. મત્થલુઙ્ગં પન ન ઇધ પાળિઆરુળ્હં. તમ્પિ આહરિત્વા, વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તનયેનેવ વણ્ણસણ્ઠાનાદિવસેન વવત્થપેત્વા, ‘‘અયમ્પિ અચેતના અબ્યાકતા સુઞ્ઞા થદ્ધા પથવીધાતુ એવા’’તિ મનસિ કાતબ્બં. યં વા પનઞ્ઞમ્પીતિ ઇદં ઇતરેસુ તીસુ કોટ્ઠાસેસુ અનુગતાય પથવીધાતુયા ગહણત્થં વુત્તં. યા ચેવ ખો પન અજ્ઝત્તિકા પથવીધાતૂતિ યા ચ અયં વુત્તપ્પકારા અજ્ઝત્તિકા પથવીધાતુ. યા ચ બાહિરાતિ યા ચ વિભઙ્ગે, ‘‘અયો લોહં તિપુ સીસ’’ન્તિઆદિના (વિભ. ૧૭૩) નયેન આગતા બાહિરા પથવીધાતુ.
એત્તાવતા થેરેન અજ્ઝત્તિકા પથવીધાતુ નાનાસભાવતો વીસતિયા આકારેહિ વિત્થારેન દસ્સિતા, બાહિરા સઙ્ખેપેન. કસ્મા? યસ્મિઞ્હિ ઠાને સત્તાનં આલયો નિકન્તિ પત્થના પરિયુટ્ઠાનં ગહણં પરામાસો બલવા હોતિ, તત્થ તેસં આલયાદીનં ઉદ્ધરણત્થં બુદ્ધા વા બુદ્ધસાવકા વા વિત્થારકથં કથેન્તિ. યત્થ પન ન બલવા, તત્થ કત્તબ્બકિચ્ચાભાવતો સઙ્ખેપેન કથેન્તિ. યથા હિ કસ્સકો ખેત્તં કસમાનો યત્થ મૂલસન્તાનકાનં બલવતાય નઙ્ગલં લગ્ગતિ, તત્થ ગોણે ઠપેત્વા પંસું વિયૂહિત્વા મૂલસન્તાનકાનિ છેત્વા છેત્વા ¶ ઉદ્ધરન્તો બહું વાયામં કરોતિ. યત્થ તાનિ નત્થિ, તત્થ બલવં પયોગં કત્વા ગોણે પિટ્ઠિયં પહરમાનો કસતિયેવ, એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં.
પથવીધાતુરેવેસાતિ દુવિધાપેસા થદ્ધટ્ઠેન કક્ખળટ્ઠેન ફરુસટ્ઠેન એકલક્ખણા પથવીધાતુયેવ ¶ , આવુસોતિ અજ્ઝત્તિકં બાહિરાય સદ્ધિં યોજેત્વા દસ્સેતિ. યસ્મા બાહિરાય પથવીધાતુયા અચેતનાભાવો પાકટો, ન અજ્ઝત્તિકાય, તસ્મા સા બાહિરાય સદ્ધિં એકસદિસા અચેતનાયેવાતિ ગણ્હન્તસ્સ સુખપરિગ્ગહો હોતિ. યથા કિં? યથા દન્તેન ગોણેન સદ્ધિં યોજિતો અદન્તો કતિપાહમેવ વિસૂકાયતિ વિપ્ફન્દતિ, અથ ન ચિરસ્સેવ દમથં ઉપેતિ. એવં અજ્ઝત્તિકાપિ બાહિરાય સદ્ધિં એકસદિસાતિ ગણ્હન્તસ્સ કતિપાહમેવ અચેતનાભાવો ¶ ન ઉપટ્ઠાતિ, અથ ન ચિરેનેવસ્સા અચેતનાભાવો પાકટો હોતિ. તં નેતં મમાતિ તં ઉભયમ્પિ ન એતં મમ, ન એસોહમસ્મિ, ન એસો મે અત્તાતિ એવં યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય દટ્ઠબ્બં. યથાભૂતન્તિ યથાસભાવં, તઞ્હિ અનિચ્ચાદિસભાવં, તસ્મા અનિચ્ચં દુક્ખમનત્તાતિ એવં દટ્ઠબ્બન્તિ અત્થો.
હોતિ ખો સો, આવુસોતિ કસ્મા આરભિ? બાહિરઆપોધાતુવસેન બાહિરાય પથવીધાતુયા વિનાસં દસ્સેત્વા તતો વિસેસતરેન ઉપાદિન્નાય સરીરટ્ઠકપથવીધાતુયા વિનાસદસ્સનત્થં. પકુપ્પતીતિ આપોસંવટ્ટવસેન વડ્ઢમાના કુપ્પતિ. અન્તરહિતા તસ્મિં સમયે બાહિરા પથવીધાતુ હોતીતિ તસ્મિં સમયે કોટિસતસહસ્સચક્કવાળે ખારોદકેન વિલીયમાના ઉદકાનુગતા હુત્વા સબ્બા પબ્બતાદિવસેન સણ્ઠિતા પથવીધાતુ અન્તરહિતા હોતિ. વિલીયિત્વા ઉદકમેવ હોતિ. તાવ મહલ્લિકાયાતિ તાવ મહન્તાય.
દુવે સતસહસ્સાનિ, ચત્તારિ નહુતાનિ ચ;
એત્તકં બહલત્તેન, સઙ્ખાતાયં વસુન્ધરાતિ. –
એવં બહલત્તેનેવ મહન્તાય, વિત્થારતો પન કોટિસતસહસ્સચક્કવાળપ્પમાણાય. અનિચ્ચતાતિ હુત્વા અભાવતા. ખયધમ્મતાતિ ખયં ગમનસભાવતા ¶ . વયધમ્મતાતિ વયં ગમનસભાવતા. વિપરિણામધમ્મતાતિ પકતિવિજહનસભાવતા, ઇતિ સબ્બેહિપિ ઇમેહિ પદેહિ અનિચ્ચલક્ખણમેવ વુત્તં. યં પન અનિચ્ચં, તં દુક્ખં. યં દુક્ખં, તં અનત્તાતિ તીણિપિ લક્ખણાનિ આગતાનેવ હોન્તિ. મત્તટ્ઠકસ્સાતિ પરિત્તટ્ઠિતિકસ્સ, તત્થ દ્વીહાકારેહિ ઇમસ્સ કાયસ્સ પરિત્તટ્ઠિતિતા વેદિતબ્બા ઠિતિપરિત્તતાય ચ સરસપરિત્તતાય ચ. અયઞ્હિ અતીતે ચિત્તક્ખણે જીવિત્થ, ન જીવતિ, ન જીવિસ્સતિ. અનાગતે ચિત્તક્ખણે જીવિસ્સતિ, ન જીવતિ, ન જીવિત્થ. પચ્ચુપ્પન્ને ચિત્તક્ખણે જીવતિ ¶ , ન જીવિત્થ, ન જીવિસ્સતીતિ વુચ્ચતિ.
‘‘જીવિતં અત્તભાવો ચ, સુખદુક્ખા ચ કેવલા;
એકચિત્તસમાયુત્તા, લહુ સો વત્તતે ખણો’’તિ. –
ઇદં ¶ એતસ્સેવ પરિત્તટ્ઠિતિદસ્સનત્થં વુત્તં. એવં ઠિતિપરિત્તતાય પરિત્તટ્ઠિતિતા વેદિતબ્બા.
અસ્સાસપસ્સાસૂપનિબદ્ધાદિભાવેન પનસ્સ સરસપરિત્તતા વેદિતબ્બા. સત્તાનઞ્હિ અસ્સાસૂપનિબદ્ધં જીવિતં, પસ્સાસૂપનિબદ્ધં જીવિતં, અસ્સાસપસ્સાસૂપનિબદ્ધં જીવિતં, મહાભૂતૂપનિબદ્ધં જીવિતં, કબળીકારાહારૂપનિબદ્ધં જીવિતં, વિઞ્ઞાણૂપનિબદ્ધં જીવિતન્તિ વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતં.
તણ્હુપાદિન્નસ્સાતિ તણ્હાય આદિન્નગહિતપરામટ્ઠસ્સ અહન્તિ વા મમન્તિ વા અસ્મીતિ વા. અથ ખ્વાસ્સ નોતેવેત્થ હોતીતિ અથ ખો અસ્સ ભિક્ખુનો એવં તીણિ લક્ખણાનિ આરોપેત્વા પસ્સન્તસ્સ એત્થ અજ્ઝત્તિકાય પથવીધાતુયા અહન્તિ વાતિઆદિ તિવિધો તણ્હામાનદિટ્ઠિગ્ગાહો નોતેવ હોતિ, ન હોતિયેવાતિ અત્થો. યથા ચ આપોધાતુવસેન, એવં તેજોધાતુવાયોધાતુવસેનપિ બાહિરાય પથવીધાતુયા અન્તરધાનં હોતિ. ઇધ પન એકંયેવ આગતં. ઇતરાનિપિ અત્થતો વેદિતબ્બાનિ.
તઞ્ચે, આવુસોતિ ઇધ તસ્સ ધાતુકમ્મટ્ઠાનિકસ્સ ભિક્ખુનો સોતદ્વારે પરિગ્ગહં પટ્ઠપેન્તો બલં દસ્સેતિ. અક્કોસન્તીતિ દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસન્તિ. પરિભાસન્તીતિ તયા ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કતં, એવઞ્ચ એવઞ્ચ તં કરિસ્સામાતિ વાચાય પરિભાસન્તિ. રોસેન્તીતિ ઘટ્ટેન્તિ. વિહેસેન્તીતિ દુક્ખાપેન્તિ, સબ્બં વાચાય ઘટ્ટનમેવ વુત્તં. સો એવન્તિ સો ધાતુકમ્મટ્ઠાનિકો ¶ એવં સમ્પજાનાતિ. ઉપ્પન્ના ખો મે અયન્તિ સમ્પતિવત્તમાનુપ્પન્નભાવેન ચ સમુદાચારુપ્પન્નભાવેન ચ ઉપ્પન્ના. સોતસમ્ફસ્સજાતિ ઉપનિસ્સયવસેન સોતસમ્ફસ્સતો જાતા સોતદ્વારજવનવેદના, ફસ્સો અનિચ્ચોતિ સોતસમ્ફસ્સો હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચોતિ પસ્સતિ. વેદનાદયોપિ ¶ સોતસમ્ફસ્સસમ્પયુત્તાવ વેદિતબ્બા. ધાતારમ્મણમેવાતિ ધાતુસઙ્ખાતમેવ આરમ્મણં. પક્ખન્દતીતિ ઓતરતિ. પસીદતીતિ તસ્મિં આરમ્મણે પસીદતિ, ભુમ્મવચનમેવ વા એતં. બ્યઞ્જનસન્ધિવસેન ‘‘ધાતારમ્મણમેવા’’તિ વુત્તં, ધાતારમ્મણેયેવાતિ અયમેત્થ અત્થો. અધિમુચ્ચતીતિ ધાતુવસેન એવન્તિ અધિમોક્ખં લભતિ, ન રજ્જતિ, ન દુસ્સતિ. અયઞ્હિ ¶ સોતદ્વારમ્હિ આરમ્મણે આપાથગતે મૂલપરિઞ્ઞાઆગન્તુકતાવકાલિકવસેન પરિગ્ગહં કરોતિ, તસ્સ વિત્થારકથા સતિપટ્ઠાને સતિસમ્પજઞ્ઞપબ્બે વુત્તા. સા પન તત્થ ચક્ખુદ્વારવસેન વુત્તા, ઇધ સોતદ્વારવસેન વેદિતબ્બા.
એવં કતપરિગ્ગહસ્સ હિ ધાતુકમ્મટ્ઠાનિકસ્સ બલવવિપસ્સકસ્સ સચેપિ ચક્ખુદ્વારાદીસુ આરમ્મણે આપાથગતે અયોનિસો આવજ્જનં ઉપ્પજ્જતિ, વોટ્ઠબ્બનં પત્વા એકં દ્વે વારે આસેવનં લભિત્વા ચિત્તં ભવઙ્ગમેવ ઓતરતિ, ન રાગાદિવસેન ઉપ્પજ્જતિ, અયં કોટિપ્પત્તો તિક્ખવિપસ્સકો. અપરસ્સ રાગાદિવસેન એકં વારં જવનં જવતિ, જવનપરિયોસાને પન રાગાદિવસેન એવં મે જવનં જવિતન્તિ આવજ્જતો આરમ્મણં પરિગ્ગહિતમેવ હોતિ, પુન વારં તથા ન જવતિ. અપરસ્સ એકવારં એવં આવજ્જતો પુન દુતિયવારં રાગાદિવસેન જવનં જવતિયેવ, દુતિયવારાવસાને પન એવં મે જવનં જવિતન્તિ આવજ્જતો આરમ્મણં પરિગ્ગહિતમેવ હોતિ, તતિયવારે તથા ન ઉપ્પજ્જતિ. એત્થ પન પઠમો અતિતિક્ખો, તતિયો અતિમન્દો, દુતિયસ્સ પન વસેન ઇમસ્મિં સુત્તે, લટુકિકોપમે, ઇન્દ્રિયભાવને ચ અયમત્થો વેદિતબ્બો.
એવં સોતદ્વારે પરિગ્ગહિતવસેન ધાતુકમ્મટ્ઠાનિકસ્સ બલં દસ્સેત્વા ઇદાનિ કાયદ્વારે દીપેન્તો તઞ્ચે, આવુસોતિઆદિમાહ. અનિટ્ઠારમ્મણઞ્હિ પત્વા દ્વીસુ વારેસુ કિલમતિ સોતદ્વારે ચ કાયદ્વારે ચ. તસ્મા યથા નામ ખેત્તસ્સામી પુરિસો કુદાલં ગહેત્વા ખેત્તં ¶ અનુસઞ્ચરન્તો યત્થ વા તત્થ વા મત્તિકપિણ્ડં અદત્વા દુબ્બલટ્ઠાનેસુયેવ કુદાલેન ભૂમિં ભિન્દિત્વા સતિણમત્તિકપિણ્ડં દેતિ. એવમેવ મહાથેરો અનાગતે સિક્ખાકામા પધાનકમ્મિકા કુલપુત્તા ઇમેસુ દ્વારેસુ સંવરં પટ્ઠપેત્વા ખિપ્પમેવ જાતિજરામરણસ્સ અન્તં કરિસ્સન્તીતિ ઇમેસુયેવ દ્વીસુ દ્વારેસુ ગાળ્હં કત્વા સંવરં દેસેન્તો ઇમં દેસનં આરભિ.
તત્થ ¶ સમુદાચરન્તીતિ ઉપક્કમન્તિ. પાણિસમ્ફસ્સેનાતિ ¶ પાણિપ્પહારેન, ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. તથાભૂતોતિ તથાસભાવો. યથાભૂતસ્મિન્તિ યથાસભાવે. કમન્તીતિ પવત્તન્તિ. એવં બુદ્ધં અનુસ્સરતોતિઆદીસુ ઇતિપિ સો ભગવાતિઆદિના નયેન અનુસ્સરન્તોપિ બુદ્ધં અનુસ્સરતિ, વુત્તં ખો પનેતં ભગવતાતિ અનુસ્સરન્તોપિ અનુસ્સરતિયેવ. સ્વાક્ખાતો ભગવતા ધમ્મોતિઆદિના નયેન અનુસ્સરન્તોપિ ધમ્મં અનુસ્સરતિ, કકચૂપમોવાદં અનુસ્સરન્તોપિ અનુસ્સરતિયેવ. સુપ્પટિપન્નોતિઆદિના નયેન અનુસ્સરન્તોપિ સઙ્ઘં અનુસ્સરતિ, કકચોકન્તનં અધિવાસયમાનસ્સ ભિક્ખુનો ગુણં અનુસ્સરમાનોપિ અનુસ્સરતિયેવ.
ઉપેક્ખા કુસલનિસ્સિતા ન સણ્ઠાતીતિ ઇધ વિપસ્સનુપેક્ખા અધિપ્પેતા. ઉપેક્ખા કુસલનિસ્સિતા સણ્ઠાતીતિ ઇધ છળઙ્ગુપેક્ખા, સા પનેસા કિઞ્ચાપિ ખીણાસવસ્સ ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ આરમ્મણેસુ અરજ્જનાદિવસેન પવત્તતિ, અયં પન ભિક્ખુ વીરિયબલેન ભાવનાસિદ્ધિયા અત્તનો વિપસ્સનં ખીણાસવસ્સ છળઙ્ગુપેક્ખાઠાને ઠપેતીતિ વિપસ્સનાવ છળઙ્ગુપેક્ખા નામ જાતા.
૩૦૩. આપોધાતુનિદ્દેસે આપોગતન્તિ સબ્બઆપેસુ ગતં અલ્લયૂસભાવલક્ખણં. પિત્તં સેમ્હન્તિઆદીસુ પન યં વત્તબ્બં, તં સબ્બં સદ્ધિં ભાવનાનયેન વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તં. પકુપ્પતીતિ ઓઘવસેન વડ્ઢતિ, સમુદ્દતો વા ઉદકં ઉત્તરતિ, અયમસ્સ પાકતિકો પકોપો, આપોસંવટ્ટકાલે પન કોટિસતસહસ્સચક્કવાળં ઉદકપૂરમેવ હોતિ. ઓગચ્છન્તીતિ હેટ્ઠા ગચ્છન્તિ, ઉદ્ધને આરોપિતઉદકં વિય ખયં વિનાસં પાપુણન્તિ. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં.
૩૦૪. તેજોધાતુનિદ્દેસે ¶ તેજોગતન્તિ સબ્બતેજેસુ ગતં ઉણ્હત્તલક્ખણં. તેજો એવ વા તેજોભાવં ગતન્તિ તેજોગતં. પુરિમે આપોગતેપિ પચ્છિમે વાયોગતેપિ એસેવ નયો. યેન ચાતિ યેન તેજોગતેન. તસ્મિં કુપ્પિતે અયં કાયો સન્તપ્પતિ, એકાહિકજરાદિભાવેન ઉસુમજાતો હોતિ. યેન ચ જીરીયતીતિ યેન અયં કાયો જીરતિ, ઇન્દ્રિયવેકલ્લત્તં બલપરિક્ખયં વલિપલિતાદિભાવઞ્ચ પાપુણાતિ. યેન ચ પરિડય્હતીતિ યેન કુપ્પિતેન અયં કાયો દય્હતિ, સો ચ પુગ્ગલો દય્હામિ ¶ દય્હામીતિ કન્દન્તો સતધોતસપ્પિગોસીતચન્દનાદિલેપઞ્ચ ¶ તાલવણ્ટવાતઞ્ચ પચ્ચાસીસતિ. યેન ચ અસિતપીતખાયિતસાયિતં સમ્મા પરિણામં ગચ્છતીતિ યેન તં અસિતં વા ઓદનાદિ, પીતં વા પાનકાદિ, ખાયિતં વા પિટ્ઠખજ્જકાદિ, સાયિતં વા અમ્બપક્કમધુફાણિતાદિ સમ્મા પરિપાકં ગચ્છતિ, રસાદિભાવેન વિવેકં ગચ્છતીતિ અત્થો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારતો પન યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં સદ્ધિં ભાવનાનયેન વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તં.
હરિતન્તન્તિ હરિતમેવ. અલ્લતિણાદિં આગમ્મ નિબ્બાયતીતિ અત્થો. પન્થન્તન્તિ મહામગ્ગમેવ. સેલન્તન્તિ પબ્બતં. ઉદકન્તન્તિ ઉદકં. રમણીયં વા ભૂમિભાગન્તિ તિણગુમ્બાદિરહિતં, વિવિત્તં અબ્ભોકાસં ભૂમિભાગં. અનાહારાતિ નિરાહારા નિરુપાદાના, અયમ્પિ પકતિયાવ તેજોવિકારો વુત્તો, તેજોસંવટ્ટકાલે પન કોટિસતસહસ્સચક્કવાળં ઝાપેત્વા છારિકામત્તમ્પિ ન તિટ્ઠતિ. ન્હારુદદ્દુલેનાતિ ચમ્મનિલ્લેખનેન. અગ્ગિં ગવેસન્તીતિ એવરૂપં સુખુમં ઉપાદાનં ગહેત્વા અગ્ગિં પરિયેસન્તિ, યં અપ્પમત્તકમ્પિ ઉસુમં લભિત્વા પજ્જલતિ, સેસમિધાપિ પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં.
૩૦૫. વાયોધાતુનિદ્દેસે ઉદ્ધઙ્ગમા વાતાતિ ઉગ્ગારહિક્કારાદિપવત્તકા ઉદ્ધં આરોહનવાતા. અધોગમા વાતાતિ ઉચ્ચારપસ્સાવાદિનીહરણકા અધો ઓરોહનવાતા. કુચ્છિસયા વાતાતિ અન્તાનં બહિવાતા. કોટ્ઠાસયા વાતાતિ અન્તાનં અન્તોવાતા. અઙ્ગમઙ્ગાનુસારિનોતિ ધમનીજાલાનુસારેન સકલસરીરે અઙ્ગમઙ્ગાનિ અનુસટા સમિઞ્જનપસારણાદિનિબ્બત્તકવાતા. અસ્સાસોતિ અન્તોપવિસનનાસિકવાતો ¶ . પસ્સાસોતિ બહિનિક્ખમનનાસિકવાતો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારતો પન યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં સદ્ધિં ભાવનાનયેન વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તં.
ગામમ્પિ વહતીતિ સકલગામમ્પિ ચુણ્ણવિચુણ્ણં કુરુમાના આદાય ગચ્છતિ, નિગમાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇધ વાયોસંવટ્ટકાલે કોટિસતસહસ્સચક્કવાળવિદ્ધંસનવસેન ¶ વાયોધાતુવિકારો દસ્સિતો. વિધૂપનેનાતિ અગ્ગિબીજનકેન. ઓસ્સવનેતિ છદનગ્ગે, તેન હિ ઉદકં સવતિ, તસ્મા તં ‘‘ઓસ્સવન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. સેસમિધાપિ પુરિમનયેનેવ યોજેતબ્બં.
૩૦૬. સેય્યથાપિ ¶ , આવુસોતિ ઇધ કિં દસ્સેતિ? હેટ્ઠા કથિતાનં મહાભૂતાનં નિસ્સત્તભાવં. કટ્ઠન્તિ દબ્બસમ્ભારં. વલ્લિન્તિ આબન્ધનવલ્લિં. તિણન્તિ છદનતિણં. મત્તિકન્તિ અનુલેપમત્તિકં. આકાસો પરિવારિતોતિ એતાનિ કટ્ઠાદીનિ અન્તો ચ બહિ ચ પરિવારેત્વા આકાસો ઠિતોતિ અત્થો. અગારંત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતીતિ અગારન્તિ પણ્ણત્તિમત્તં હોતિ. કટ્ઠાદીસુ પન વિસું વિસું રાસિકતેસુ કટ્ઠરાસિવલ્લિરાસીત્વેવ વુચ્ચતિ. એવમેવ ખોતિ એવમેવ અટ્ઠિઆદીનિ અન્તો ચ બહિ ચ પરિવારેત્વા ઠિતો આકાસો, તાનેવ અટ્ઠિઆદીનિ પટિચ્ચ રૂપંત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ, સરીરન્તિ વોહારં ગચ્છતિ. યથા કટ્ઠાદીનિ પટિચ્ચ ગેહન્તિ સઙ્ખં ગતં અગારં ખત્તિયગેહં બ્રાહ્મણગેહન્તિ વુચ્ચતિ, એવમિદમ્પિ ખત્તિયસરીરં બ્રાહ્મણસરીરન્તિ વુચ્ચતિ, ન હેત્થ કોચિ સત્તો વા જીવો વા વિજ્જતિ.
અજ્ઝત્તિકઞ્ચેવ, આવુસો, ચક્ખૂતિ ઇદં કસ્મા આરદ્ધં? હેટ્ઠા ઉપાદારૂપં ચત્તારો ચ અરૂપિનો ખન્ધા તીણિ ચ અરિયસચ્ચાનિ ન કથિતાનિ, ઇદાનિ તાનિ કથેતું અયં દેસના આરદ્ધાતિ. તત્થ ચક્ખું અપરિભિન્નન્તિ ચક્ખુપસાદે નિરુદ્ધેપિ ઉપહતેપિ પિત્તસેમ્હલોહિતેહિ પલિબુદ્ધેપિ ચક્ખુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો ભવિતું ન સક્કોતિ, પરિભિન્નમેવ હોતિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ પન પચ્ચયો ભવિતું સમત્થં અપરિભિન્નં નામ. બાહિરા ચ રૂપાતિ બાહિરા ચતુસમુટ્ઠાનિકરૂપા. તજ્જો સમન્નાહારોતિ તં ચક્ખુઞ્ચ રૂપે ચ પટિચ્ચ ભવઙ્ગં આવટ્ટેત્વા ઉપ્પજ્જનમનસિકારો, ભવઙ્ગાવટ્ટનસમત્થં ચક્ખુદ્વારે ¶ કિરિયમનોધાતુચિત્તન્તિ અત્થો. તં રૂપાનં અનાપાથગતત્તાપિ અઞ્ઞાવિહિતસ્સપિ ન હોતિ, તજ્જસ્સાતિ તદનુરૂપસ્સ. વિઞ્ઞાણભાગસ્સાતિ વિઞ્ઞાણકોટ્ઠાસસ્સ.
યં તથાભૂતસ્સાતિઆદીસુ દ્વારવસેન ચત્તારિ સચ્ચાનિ ¶ દસ્સેતિ. તત્થ તથાભૂતસ્સાતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન સહભૂતસ્સ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણસમઙ્ગિનોતિ અત્થો. રૂપન્તિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ ન રૂપજનકત્તા ચક્ખુવિઞ્ઞાણક્ખણે તિસમુટ્ઠાનરૂપં, તદનન્તરચિત્તક્ખણે ચતુસમુટ્ઠાનમ્પિ લબ્ભતિ. સઙ્ગહં ગચ્છતીતિ ગણનં ગચ્છતિ. વેદનાદયો ચક્ખુવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તાવ. વિઞ્ઞાણમ્પિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણમેવ. એત્થ ચ સઙ્ખારાતિ ચેતનાવ વુત્તા. સઙ્ગહોતિ એકતો સઙ્ગહો. સન્નિપાતોતિ સમાગમો. સમવાયોતિ રાસિ. યો પટિચ્ચસમુપ્પાદં પસ્સતીતિ યો પચ્ચયે પસ્સતિ. સો ધમ્મં પસ્સતીતિ સો પટિચ્ચસમુપ્પન્નધમ્મે પસ્સતિ, છન્દોતિઆદિ સબ્બં તણ્હાવેવચનમેવ ¶ , તણ્હા હિ છન્દકરણવસેન છન્દો. આલયકરણવસેન આલયો. અનુનયકરણવસેન અનુનયો. અજ્ઝોગાહિત્વા ગિલિત્વા ગહનવસેન અજ્ઝોસાનન્તિ વુચ્ચતિ. છન્દરાગવિનયો છન્દરાગપ્પહાનન્તિ નિબ્બાનસ્સેવ વેવચનં, ઇતિ તીણિ સચ્ચાનિ પાળિયં આગતાનેવ મગ્ગસચ્ચં આહરિત્વા ગહેતબ્બં, યા ઇમેસુ તીસુ ઠાનેસુ દિટ્ઠિ સઙ્કપ્પો વાચા કમ્મન્તો આજીવો વાયામો સતિ સમાધિ ભાવનાપટિવેધો, અયં મગ્ગોતિ. બહુકતં હોતીતિ એત્તાવતાપિ બહું ભગવતો સાસનં કતં હોતિ, અજ્ઝત્તિકઞ્ચેવ, આવુસો, સોતન્તિઆદિવારેસુપિ એસેવ નયો.
મનોદ્વારે પન અજ્ઝત્તિકો મનો નામ ભવઙ્ગચિત્તં. તં નિરુદ્ધમ્પિ આવજ્જનચિત્તસ્સ પચ્ચયો ભવિતું અસમત્થં મન્દથામગતમેવ પવત્તમાનમ્પિ પરિભિન્નં નામ હોતિ. આવજ્જનસ્સ પન પચ્ચયો ભવિતું સમત્થં અપરિભિન્નં નામ. બાહિરા ચ ધમ્માતિ ધમ્મારમ્મણં. નેવ તાવ તજ્જસ્સાતિ ઇદં ભવઙ્ગસમયેનેવ કથિતં. દુતિયવારો પગુણજ્ઝાનપચ્ચવેક્ખણેન વા, પગુણકમ્મટ્ઠાનમનસિકારેન વા, પગુણબુદ્ધવચનસજ્ઝાયકરણાદિના વા, અઞ્ઞવિહિતકં સન્ધાય વુત્તો. ઇમસ્મિં વારે રૂપન્તિ ચતુસમુટ્ઠાનમ્પિ લબ્ભતિ. મનોવિઞ્ઞાણઞ્હિ રૂપં સમુટ્ઠાપેતિ, વેદનાદયો મનોવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તા ¶ , વિઞ્ઞાણં મનોવિઞ્ઞાણમેવ. સઙ્ખારા પનેત્થ ફસ્સચેતનાવસેનેવ ¶ ગહિતા. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇતિ મહાથેરો હેટ્ઠા એકદેસમેવ સમ્મસન્તો આગન્ત્વા ઇમસ્મિં ઠાને ઠત્વા હેટ્ઠા પરિહીનદેસનં સબ્બં તંતંદ્વારવસેન ભાજેત્વા દસ્સેન્તો યથાનુસન્ધિનાવ સુત્તન્તં નિટ્ઠપેસીતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
મહાહત્થિપદોપમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૯. મહાસારોપમસુત્તવણ્ણના
૩૦૭. એવં ¶ મે સુતન્તિ મહાસારોપમસુત્તં. તત્થ અચિરપક્કન્તેતિ સઙ્ઘં ભિન્દિત્વા રુહિરુપ્પાદકમ્મં કત્વા નચિરપક્કન્તે સલિઙ્ગેનેવ પાટિયેક્કે જાતે.
ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો કુલપુત્તોતિ કિઞ્ચાપિ અસુકકુલપુત્તોતિ ન નિયામિતો, દેવદત્તંયેવ પન સન્ધાય ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સો હિ અસમ્ભિન્નાય મહાસમ્મતપવેણિયા ઓક્કાકવંસે જાતત્તા જાતિકુલપુત્તો. ઓતિણ્ણોતિ યસ્સ જાતિ અન્તો અનુપવિટ્ઠા, સો જાતિયા ઓતિણ્ણો નામ. જરાદીસુપિ એસેવ નયો. લાભસક્કારાદીસુપિ લાભોતિ ચત્તારો પચ્ચયા. સક્કારોતિ તેસંયેવ સુકતભાવો. સિલોકોતિ વણ્ણભણનં. અભિનિબ્બત્તેતીતિ ઉપ્પાદેતિ. અપઞ્ઞાતાતિ દ્વિન્નં જનાનં ઠિતટ્ઠાને ન પઞ્ઞાયન્તિ, ઘાસચ્છાદનમત્તમ્પિ ન લભન્તિ. અપ્પેસક્ખાતિ અપ્પપરિવારા, પુરતો વા પચ્છતો વા ગચ્છન્તં ન લભન્તિ.
સારેન સારકરણીયન્તિ રુક્ખસારેન કત્તબ્બં અક્ખચક્કયુગનઙ્ગલાદિકં યંકિઞ્ચિ. સાખાપલાસં અગ્ગહેસિ બ્રહ્મચરિયસ્સાતિ મગ્ગફલસારસ્સ સાસનબ્રહ્મચરિયસ્સ ચત્તારો પચ્ચયા સાખાપલાસં નામ, તં અગ્ગહેસિ. તેન ચ વોસાનં આપાદીતિ તેનેવ ચ અલમેત્તાવતા સારો મે પત્તોતિ વોસાનં આપન્નો.
૩૧૦. ઞાણદસ્સનં આરાધેતીતિ દેવદત્તો પઞ્ચાભિઞ્ઞો, દિબ્બચક્ખુ ચ પઞ્ચન્નં અભિઞ્ઞાનં મત્થકે ઠિતં, તં ઇમસ્મિં સુત્તે ‘‘ઞાણદસ્સન’’ન્તિ વુત્તં ¶ . અજાનં અપસ્સં વિહરન્તીતિ ¶ કિઞ્ચિ સુખુમં રૂપં અજાનન્તા અન્તમસો પંસુપિસાચકમ્પિ અપસ્સન્તા વિહરન્તિ.
૩૧૧. અસમયવિમોક્ખં આરાધેતીતિ, ‘‘કતમો અસમયવિમોક્ખો? ચત્તારો ચ અરિયમગ્ગા ચત્તારિ ચ સામઞ્ઞફલાનિ, નિબ્બાનઞ્ચ, અયં અસમયવિમોક્ખો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૨૧૩) એવં ¶ વુત્તે નવલોકુત્તરધમ્મે આરાધેતિ સમ્પાદેતિ પટિલભતિ. લોકિયસમાપત્તિયો હિ અપ્પિતપ્પિતક્ખણેયેવ પચ્ચનીકધમ્મેહિ વિમુચ્ચન્તિ, તસ્મા, ‘‘કતમો સમયવિમોક્ખો? ચત્તારિ ચ ઝાનાનિ ચતસ્સો ચ અરૂપાવચરસમાપત્તિયો, અયં સમયવિમોક્ખો’’તિ એવં સમયવિમોક્ખોતિ વુત્તા. લોકુત્તરધમ્મા પન કાલેન કાલં વિમુચ્ચન્તિ, સકિં વિમુત્તાનિ હિ મગ્ગફલાનિ વિમુત્તાનેવ હોન્તિ. નિબ્બાનં સબ્બકિલેસેહિ અચ્ચન્તં વિમુત્તમેવાતિ ઇમે નવ ધમ્મા અસમયવિમોક્ખોતિ વુત્તા.
અકુપ્પા ચેતોવિમુત્તીતિ અરહત્તફલવિમુત્તિ. અયમત્થો એતસ્સાતિ એતદત્થં, અરહત્તફલત્થમિદં બ્રહ્મચરિયં. અયં એતસ્સ અત્થોતિ વુત્તં હોતિ. એતં સારન્તિ એતં અરહત્તફલં બ્રહ્મચરિયસ્સ સારં. એતં પરિયોસાનન્તિ એતં અરહત્તફલં બ્રહ્મચરિયસ્સ પરિયોસાનં, એસા કોટિ, ન ઇતો પરં પત્તબ્બં અત્થીતિ યથાનુસન્ધિનાવ દેસનં નિટ્ઠપેસીતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
મહાસારોપમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૧૦. ચૂળસારોપમસુત્તવણ્ણના
૩૧૨. એવં ¶ મે સુતન્તિ ચૂળસારોપમસુત્તં. તત્થ પિઙ્ગલકોચ્છોતિ સો બ્રાહ્મણો પિઙ્ગલધાતુકો. કોચ્છોતિ પનસ્સ નામં, તસ્મા ‘‘પિઙ્ગલકોચ્છો’’તિ વુચ્ચતિ. સઙ્ઘિનોતિઆદીસુ પબ્બજિતસમૂહસઙ્ખાતો સઙ્ઘો એતેસં અત્થીતિ સઙ્ઘિનો. સ્વેવ ગણો એતેસં અત્થીતિ ગણિનો. આચારસિક્ખાપનવસેન તસ્સ ગણસ્સ આચરિયાતિ ગણાચરિયા. ઞાતાતિ પઞ્ઞાતા પાકટા. ‘‘અપ્પિચ્છા સન્તુટ્ઠા, અપ્પિચ્છતાય ¶ વત્થમ્પિ ન નિવાસેન્તી’’તિઆદિના નયેન સમુગ્ગતો યસો એતેસં ¶ અત્થીતિ યસસ્સિનો. તિત્થકરાતિ લદ્ધિકરા. સાધુસમ્મતાતિ ઇમે સાધુ સુન્દરા સપ્પુરિસાતિ એવં સમ્મતા. બહુજનસ્સાતિ અસ્સુતવતો અન્ધબાલપુથુજ્જનસ્સ. ઇદાનિ તે દસ્સેન્તો સેય્યથિદં પૂરણોતિઆદિમાહ. તત્થ પૂરણોતિ તસ્સ સત્થુપટિઞ્ઞસ્સ નામં. કસ્સપોતિ ગોત્તં. સો કિર અઞ્ઞતરસ્સ કુલસ્સ એકૂનદાસસતં પૂરયમાનો જાતો, તેનસ્સ ‘‘પૂરણો’’તિ નામં અકંસુ. મઙ્ગલદાસત્તા ચસ્સ ‘‘દુક્કટ’’ન્તિ વત્તા નત્થિ, અકતં વા ન કતન્તિ. ‘‘સો કિમહમેત્થ વસામી’’તિ પલાયિ. અથસ્સ ચોરા વત્થાનિ અચ્છિન્દિંસુ. સો પણ્ણેન વા તિણેન વા પટિચ્છાદેતુમ્પિ અજાનન્તો જાતરૂપેનેવ એકં ગામં પાવિસિ. મનુસ્સા તં દિસ્વા, ‘‘અયં સમણો અરહા અપ્પિચ્છો, નત્થિ ઇમિના સદિસો’’તિ પૂવભત્તાદીનિ ગહેત્વા ઉપસઙ્કમન્તિ. સો ‘‘મય્હં સાટકં અનિવત્થભાવેન ઇદં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ તતો પટ્ઠાય સાટકં લભિત્વાપિ ન નિવાસેસિ, તદેવ પબ્બજ્જં અગ્ગહેસિ. તસ્સ સન્તિકે અઞ્ઞેપિ પઞ્ચસતા મનુસ્સા પબ્બજિંસુ, તં સન્ધાયાહ ‘‘પૂરણો કસ્સપો’’તિ.
મક્ખલીતિ તસ્સ નામં. ગોસાલાય જાતત્તા ગોસાલોતિ દુતિયં નામં. તં કિર સકદ્દમાય ભૂમિયા તેલઘટં ગહેત્વા ગચ્છન્તં, ‘‘તાત, મા ખલી’’તિ સામિકો આહ. સો પમાદેન ખલિત્વા પતિત્વા સામિકસ્સ ભયેન પલાયિતું આરદ્ધો. સામિકો ઉપધાવિત્વા સાટકકણ્ણે અગ્ગહેસિ. સોપિ સાટકં છડ્ડેત્વા અચેલકો હુત્વા પલાયિ, સેસં પૂરણસદિસમેવ.
અજિતોતિ ¶ તસ્સ નામં. કેસકમ્બલં ધારેતીતિ કેસકમ્બલો. ઇતિ નામદ્વયં સંસન્દિત્વા ‘‘અજિતો કેસકમ્બલો’’તિ વુચ્ચતિ. તત્થ કેસકમ્બલો નામ મનુસ્સકેસેહિ કતકમ્બલો, તતો પટિકિટ્ઠતરં વત્થં નામ નત્થિ. યથાહ – ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, યાનિ કાનિચિ તન્તાવુતાનં વત્થાનં, કેસકમ્બલો તેસં પટિકિટ્ઠો અક્ખાયતિ, કેસકમ્બલો, ભિક્ખવે, સીતે સીતો ઉણ્હે ઉણ્હો દુબ્બણ્ણો દુગ્ગન્ધો દુક્ખસમ્ફસ્સો’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૩૮).
પકુધોતિ ¶ તસ્સ નામં. કચ્ચાયનોતિ ગોત્તં. ઇતિ ¶ નામગોત્તં સંસન્દિત્વા, ‘‘પકુધો કચ્ચાયનો’’તિ વુચ્ચતિ. સીતુદકપટિક્ખિત્તકો એસ, વચ્ચં કત્વાપિ ઉદકકિચ્ચં ન કરોતિ, ઉણ્હોદકં વા કઞ્જિયં વા લભિત્વા કરોતિ, નદિં વા મગ્ગોદકં વા અતિક્કમ્મ, ‘‘સીલં મે ભિન્ન’’ન્તિ વાલિકથૂપં કત્વા સીલં અધિટ્ઠાય ગચ્છતિ, એવરૂપો નિસ્સિરિકલદ્ધિકો એસ.
સઞ્જયોતિ તસ્સ નામં. બેલટ્ઠસ્સ પુત્તોતિ બેલટ્ઠપુત્તો. અમ્હાકં ગણ્ઠનકિલેસો પલિબુજ્ઝનકિલેસો નત્થિ, કિલેસગણ્ઠરહિતા મયન્તિ એવં વાદિતાય લદ્ધનામવસેન નિગણ્ઠો. નાટસ્સ પુત્તોતિ નાટપુત્તો. અબ્ભઞ્ઞંસૂતિ યથા તેસં પટિઞ્ઞા, તથેવ જાનિંસુ. ઇદં વુત્તં હોતિ – સચે નેસં સા પટિઞ્ઞા નિય્યાનિકા સબ્બે અબ્ભઞ્ઞંસુ. નો ચે, ન અબ્ભઞ્ઞંસુ. તસ્મા કિં તેસં પટિઞ્ઞા નિય્યાનિકા ન નિય્યાનિકાતિ, અયમેતસ્સ પઞ્હસ્સ અત્થો. અથ ભગવા નેસં અનિય્યાનિકભાવકથનેન અત્થાભાવતો અલન્તિ પટિક્ખિપિત્વા ઉપમાય અત્થં પવેદેન્તો ધમ્મમેવ દેસેતું, ધમ્મં, તે બ્રાહ્મણ, દેસેસ્સામીતિ આહ.
૩૨૦. તત્થ સચ્છિકિરિયાયાતિ સચ્છિકરણત્થં. ન છન્દં જનેતીતિ કત્તુકમ્યતાછન્દં ન જનયતિ. ન વાયમતીતિ વાયામં પરક્કમં ન કરોતિ. ઓલીનવુત્તિકો ચ હોતીતિ લીનજ્ઝાસયો હોતિ. સાથલિકોતિ સિથિલગ્ગાહી, સાસનં સિથિલં કત્વા ગણ્હાતિ, દળ્હં ન ગણ્હાતિ.
૩૨૩. ઇધ, બ્રાહ્મણ ભિક્ખુ, વિવિચ્ચેવ કામેહીતિ કથં ઇમે પઠમજ્ઝાનાદિધમ્મા ઞાણદસ્સનેન ઉત્તરિતરા જાતાતિ? નિરોધપાદકત્તા. હેટ્ઠા પઠમજ્ઝાનાદિધમ્મા હિ વિપસ્સનાપાદકા ¶ , ઇધ નિરોધપાદકા, તસ્મા ઉત્તરિતરા જાતાતિ વેદિતબ્બા. ઇતિ ભગવા ઇદમ્પિ સુત્તં યથાનુસન્ધિનાવ નિટ્ઠપેસિ. દેસનાવસાને બ્રાહ્મણો સરણેસુ પતિટ્ઠિતોતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
ચૂળસારોપમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
તતિયવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪. મહાયમકવગ્ગો
૧. ચૂળગોસિઙ્ગસુત્તવણ્ણના
૩૨૫. એવં ¶ ¶ ¶ મે સુતન્તિ ચૂળગોસિઙ્ગસુત્તં. તત્થ નાતિકે વિહરતીતિ નાતિકા નામ એકં તળાકં નિસ્સાય દ્વિન્નં ચૂળપિતિમહાપિતિપુત્તાનં દ્વે ગામા, તેસુ એકસ્મિં ગામે. ગિઞ્જકાવસથેતિ ઇટ્ઠકામયે આવસથે. એકસ્મિં કિર સમયે ભગવા મહાજનસઙ્ગહં કરોન્તો વજ્જિરટ્ઠે ચારિકં ચરમાનો નાતિકં અનુપ્પત્તો. નાતિકવાસિનો મનુસ્સા ભગવતો મહાદાનં દત્વા ધમ્મકથં સુત્વા પસન્નહદયા, ‘‘સત્થુ વસનટ્ઠાનં કરિસ્સામા’’તિ મન્તેત્વા ઇટ્ઠકાહેવ ભિત્તિસોપાનત્થમ્ભે વાળરૂપાદીનિ દસ્સેન્તો પાસાદં કત્વા સુધાય લિમ્પિત્વા માલાકમ્મલતાકમ્માદીનિ નિટ્ઠાપેત્વા ભુમ્મત્થરણમઞ્ચપીઠાદીનિ પઞ્ઞપેત્વા સત્થુ નિય્યાતેસું. અપરાપરં પનેત્થ મનુસ્સા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનમણ્ડપચઙ્કમાદીનિ કારયિંસુ. ઇતિ સો વિહારો મહા અહોસિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ગિઞ્જકાવસથે’’તિ.
ગોસિઙ્ગસાલવનદાયેતિ તત્થ એકસ્સ જેટ્ઠકરુક્ખસ્સ ખન્ધતો ગોસિઙ્ગસણ્ઠાનં હુત્વા વિટપં ઉટ્ઠહિ, તં રુક્ખં ઉપાદાય સબ્બમ્પિ તં વનં ગોસિઙ્ગસાલવનન્તિ સઙ્ખં ગતં. દાયોતિ અવિસેસેન અરઞ્ઞસ્સેતં નામં. તસ્મા ગોસિઙ્ગસાલવનદાયેતિ ગોસિઙ્ગસાલવનઅરઞ્ઞેતિ અત્થો. વિહરન્તીતિ સામગ્ગિરસં અનુભવમાના વિહરન્તિ. ઇમેસઞ્હિ કુલપુત્તાનં ઉપરિપણ્ણાસકે પુથુજ્જનકાલો કથિતો, ઇધ ખીણાસવકાલો. તદા હિ તે લદ્ધસ્સાદા લદ્ધપતિટ્ઠા અધિગતપટિસમ્ભિદા ખીણાસવા હુત્વા સામગ્ગિરસં અનુભવમાના તત્થ વિહરિંસુ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં.
યેન ગોસિઙ્ગસાલવનદાયો તેનુપસઙ્કમીતિ ધમ્મસેનાપતિમહામોગ્ગલ્લાનત્થેરેસુ વા અસીતિમહાસાવકેસુ ¶ વા, અન્તમસો ધમ્મભણ્ડાગારિકઆનન્દત્થેરમ્પિ કઞ્ચિ અનામન્તેત્વા સયમેવ પત્તચીવરં આદાય અનીકા નિસ્સટો હત્થી વિય, યૂથા નિસ્સટો કાળસીહો વિય ¶ , વાતચ્છિન્નો વલાહકો વિય એકકોવ ઉપસઙ્કમિ. કસ્મા પનેત્થ ભગવા સયં અગમાસીતિ? તયો કુલપુત્તા ¶ સામગ્ગિરસં અનુભવન્તા વિહરન્તિ, તેસં પગ્ગણ્હનતો, પચ્છિમજનતં અનુકમ્પનતો ધમ્મગરુભાવતો ચ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘અહં ઇમે કુલપુત્તે પગ્ગણ્હિત્વા ઉક્કંસિત્વા પટિસન્થારં કત્વા ધમ્મં નેસં દેસેસ્સામી’’તિ. એવં તાવ પગ્ગણ્હનતો અગમાસિ. અપરમ્પિસ્સ અહોસિ – ‘‘અનાગતે કુલપુત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધો સમગ્ગવાસં વસન્તાનં સન્તિકં સયં ગન્ત્વા પટિસન્થારં કત્વા ધમ્મં કથેત્વા તયો કુલપુત્તે પગ્ગણ્હિ, કો નામ સમગ્ગવાસં ન વસેય્યાતિ સમગ્ગવાસં વસિતબ્બં મઞ્ઞમાના ખિપ્પમેવ દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સન્તી’’તિ. એવં પચ્છિમજનતં અનુકમ્પનતોપિ અગમાસિ. બુદ્ધા ચ નામ ધમ્મગરુનો હોન્તિ, સો ચ નેસં ધમ્મગરુભાવો રથવિનીતે આવિકતોવ. ઇતિ ઇમસ્મા ધમ્મગરુભાવતોપિ ધમ્મં પગ્ગણ્હિસ્સામીતિ અગમાસિ.
દાયપાલોતિ અરઞ્ઞપાલો. સો તં અરઞ્ઞં યથા ઇચ્છિતિચ્છિતપ્પદેસેન મનુસ્સા પવિસિત્વા તત્થ પુપ્ફં વા ફલં વા નિય્યાસં વા દબ્બસમ્ભારં વા ન હરન્તિ, એવં વતિયા પરિક્ખિત્તસ્સ તસ્સ અરઞ્ઞસ્સ યોજિતે દ્વારે નિસીદિત્વા તં અરઞ્ઞં રક્ખતિ, પાલેતિ. તસ્મા ‘‘દાયપાલો’’તિ વુત્તો. અત્તકામરૂપાતિ અત્તનો હિતં કામયમાનસભાવા હુત્વા વિહરન્તિ. યો હિ ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિત્વાપિ વેજ્જકમ્મદૂતકમ્મપહિણગમનાદીનં વસેન એકવીસતિઅનેસનાહિ જીવિકં કપ્પેતિ, અયં ન અત્તકામરૂપો નામ. યો પન ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિત્વા એકવીસતિઅનેસનં પહાય ચતુપારિસુદ્ધિસીલે પતિટ્ઠાય બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા સપ્પાયધુતઙ્ગં અધિટ્ઠાય અટ્ઠતિંસાય આરમ્મણેસુ ચિત્તરુચિયં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ગામન્તં પહાય અરઞ્ઞં પવિસિત્વા સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કુરુમાનો વિહરતિ, અયં અત્તકામો નામ. તેપિ તયો કુલપુત્તા એવરૂપા અહેસું. તેન વુત્તં – ‘‘અત્તકામરૂપા વિહરન્તી’’તિ.
મા તેસં અફાસુમકાસીતિ તેસં મા અફાસુકં અકાસીતિ ભગવન્તં વારેસિ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘ઇમે કુલપુત્તા ¶ સમગ્ગા વિહરન્તિ, એકચ્ચસ્સ ચ ગતટ્ઠાને ભણ્ડનકલહવિવાદા વત્તન્તિ, તિખિણસિઙ્ગો ચણ્ડગોણો વિય ઓવિજ્ઝન્તો વિચરતિ, અથેકમગ્ગેન દ્વિન્નં ગમનં ન ¶ હોતિ, કદાચિ અયમ્પિ એવં કરોન્તો ઇમેસં કુલપુત્તાનં સમગ્ગવાસં ¶ ભિન્દેય્ય. પાસાદિકો ચ પનેસ સુવણ્ણવણ્ણો સુરસગિદ્ધો મઞ્ઞે, ગતકાલતો પટ્ઠાય પણીતદાયકાનં અત્તનો ઉપટ્ઠાકાનઞ્ચ વણ્ણકથનાદીહિ ઇમેસં કુલપુત્તાનં અપ્પમાદવિહારં ભિન્દેય્ય. વસનટ્ઠાનાનિ ચાપિ એતેસં કુલપુત્તાનં નિબદ્ધાનિ પરિચ્છિન્નાનિ તિસ્સો ચ પણ્ણસાલા તયો ચઙ્કમા તીણિ દિવાટ્ઠાનાનિ તીણિ મઞ્ચપીઠાનિ. અયં પન સમણો મહાકાયો વુડ્ઢતરો મઞ્ઞે ભવિસ્સતિ. સો અકાલે ઇમે કુલપુત્તે સેનાસના વુટ્ઠાપેસ્સતિ. એવં સબ્બથાપિ એતેસં અફાસુ ભવિસ્સતી’’તિ. તં અનિચ્છન્તો, ‘‘મા તેસં અફાસુકમકાસી’’તિ ભગવન્તં વારેસિ.
કિં પનેસ જાનન્તો વારેસિ, અજાનન્તોતિ? અજાનન્તો. કિઞ્ચાપિ હિ તથાગતસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણતો પટ્ઠાય દસસહસ્સચક્કવાળકમ્પનાદીનિ પાટિહારિયાનિ પવત્તિંસુ, અરઞ્ઞવાસિનો પન દુબ્બલમનુસ્સા સકમ્મપ્પસુતા તાનિ સલ્લક્ખેતું ન સક્કોન્તિ. સમ્માસમ્બુદ્ધો ચ નામ યદા અનેકભિક્ખુસહસ્સપરિવારો બ્યામપ્પભાય અસીતિઅનુબ્યઞ્જનેહિ દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણસિરિયા ચ બુદ્ધાનુભાવં દસ્સેન્તો વિચરતિ, તદા કો એસોતિ અપુચ્છિત્વાવ જાનિતબ્બો હોતિ. તદા પન ભગવા સબ્બમ્પિ તં બુદ્ધાનુભાવં ચીવરગબ્ભેન પટિચ્છાદેત્વા વલાહકગબ્ભેન પટિચ્છન્નો પુણ્ણચન્દો વિય સયમેવ પત્તચીવરમાદાય અઞ્ઞાતકવેસેન અગમાસિ. ઇતિ નં અજાનન્તોવ દાયપાલો નિવારેસિ.
એતદવોચાતિ થેરો કિર મા સમણાતિ દાયપાલસ્સ કથં સુત્વાવ ચિન્તેસિ – ‘‘મયં તયો જના ઇધ વિહરામ, અઞ્ઞે પબ્બજિતા નામ નત્થિ, અયઞ્ચ દાયપાલો પબ્બજિતેન વિય સદ્ધિં કથેતિ, કો નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ દિવાટ્ઠાનતો વુટ્ઠાય દ્વારે ઠત્વા મગ્ગં ઓલોકેન્તો ભગવન્તં અદ્દસ. ભગવાપિ થેરસ્સ સહ દસ્સનેનેવ સરીરોભાસં મુઞ્ચિ, અસીતિઅનુબ્યઞ્જનવિરાજિતા બ્યામપ્પભા પસારિતસુવણ્ણપટો વિય વિરોચિત્થ. થેરો, ‘‘અયં દાયપાલો ફણકતં આસિવિસં ¶ ગીવાય ગહેતું હત્થં પસારેન્તો વિય લોકે અગ્ગપુગ્ગલેન સદ્ધિં કથેન્તોવ ન જાનાતિ, અઞ્ઞતરભિક્ખુના વિય સદ્ધિં કથેતી’’તિ નિવારેન્તો એતં, ‘‘મા, આવુસો દાયપાલા’’તિઆદિવચનં અવોચ.
તેનુપસઙ્કમીતિ ¶ કસ્મા ભગવતો પચ્ચુગ્ગમનં અકત્વા ઉપસઙ્કમિ? એવં કિરસ્સ અહોસિ ¶ – ‘‘મયં તયો જના સમગ્ગવાસં વસામ, સચાહં એકકોવ પચ્ચુગ્ગમનં કરિસ્સામિ, સમગ્ગવાસો નામ ન ભવિસ્સતી’’તિ પિયમિત્તે ગહેત્વાવ પચ્ચુગ્ગમનં કરિસ્સામિ. યથા ચ ભગવા મય્હં પિયો, એવં સહાયાનમ્પિ મે પિયોતિ, તેહિ સદ્ધિં પચ્ચુગ્ગમનં કાતુકામો સયં અકત્વાવ ઉપસઙ્કમિ. કેચિ પન તેસં થેરાનં પણ્ણસાલદ્વારે ચઙ્કમનકોટિયા ભગવતો આગમનમગ્ગો હોતિ, તસ્મા થેરો તેસં સઞ્ઞં દદમાનોવ ગતોતિ. અભિક્કમથાતિ ઇતો આગચ્છથ. પાદે પક્ખાલેસીતિ વિકસિતપદુમસન્નિભેહિ જાલહત્થેહિ મણિવણ્ણં ઉદકં ગહેત્વા સુવણ્ણવણ્ણેસુ પિટ્ઠિપાદેસુ ઉદકમભિસિઞ્ચિત્વા પાદેન પાદં ઘંસન્તો પક્ખાલેસિ. બુદ્ધાનં કાયે રજોજલ્લં નામ ન ઉપલિમ્પતિ, કસ્મા પક્ખાલેસીતિ? સરીરસ્સ ઉતુગ્ગહણત્થં, તેસઞ્ચ ચિત્તસમ્પહંસનત્થં. અમ્હેહિ અભિહટેન ઉદકેન ભગવા પાદે પક્ખાલેસિ, પરિભોગં અકાસીતિ તેસં ભિક્ખૂનં બલવસોમનસ્સવસેન ચિત્તં પીણિતં હોતિ, તસ્મા પક્ખાલેસિ. આયસ્મન્તં અનુરુદ્ધં ભગવા એતદવોચાતિ સો કિર તેસં વુડ્ઢતરો.
૩૨૬. તસ્સ સઙ્ગહે કતે સેસાનં કતોવ હોતીતિ થેરઞ્ઞેવ એતં કચ્ચિ વો અનુરુદ્ધાતિઆદિવચનં અવોચ. તત્થ કચ્ચીતિ પુચ્છનત્થે નિપાતો. વોતિ સામિવચનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – કચ્ચિ અનુરુદ્ધા તુમ્હાકં ખમનીયં, ઇરિયાપથો વો ખમતિ? કચ્ચિ યાપનીયં, કચ્ચિ વો જીવિતં યાપેતિ ઘટિયતિ? કચ્ચિ પિણ્ડકેન ન કિલમથ, કચ્ચિ તુમ્હાકં સુલભપિણ્ડં, સમ્પત્તે વો દિસ્વા મનુસ્સા ઉળુઙ્કયાગું વા કટચ્છુભિક્ખં વા દાતબ્બં મઞ્ઞન્તીતિ ભિક્ખાચારવત્તં પુચ્છતિ. કસ્મા? પચ્ચયેન અકિલમન્તેન હિ સક્કા સમણધમ્મો કાતું, વત્તમેવ વા એતં પબ્બજિતાનં. અથ ¶ તેન પટિવચને દિન્ને, ‘‘અનુરુદ્ધા, તુમ્હે રાજપબ્બજિતા મહાપુઞ્ઞા, મનુસ્સા તુમ્હાકં અરઞ્ઞે વસન્તાનં અદત્વા કસ્સ અઞ્ઞસ્સ દાતબ્બં મઞ્ઞિસ્સન્તિ, તુમ્હે પન એતં ભુઞ્જિત્વા કિં નુ ખો મિગપોતકા વિય અઞ્ઞમઞ્ઞં સઙ્ઘટ્ટેન્તા વિહરથ, ઉદાહુ સામગ્ગિભાવો વો અત્થી’’તિ સામગ્ગિરસં પુચ્છન્તો, કચ્ચિ પન વો, અનુરુદ્ધા, સમગ્ગાતિઆદિમાહ.
તત્થ ખીરોદકીભૂતાતિ યથા ખીરઞ્ચ ઉદકઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસન્દતિ, વિસું ન હોતિ, એકત્તં વિય ઉપેતિ, કચ્ચિ એવં સામગ્ગિવસેન એકત્તૂપગતચિત્તુપ્પાદા ¶ વિહરથાતિ પુચ્છતિ. પિયચક્ખૂહીતિ મેત્તચિત્તં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા ઓલોકનચક્ખૂનિ પિયચક્ખૂનિ નામ. કચ્ચિ તથારૂપેહિ ચક્ખૂહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્પસ્સન્તા વિહરથાતિ પુચ્છતિ. તગ્ઘાતિ એકંસત્થે નિપાતો. એકંસેન ¶ મયં, ભન્તેતિ વુત્તં હોતિ. યથા કથં પનાતિ એત્થ યથાતિ નિપાતમત્તં. કથન્તિ કારણપુચ્છા. કથં પન તુમ્હે એવં વિહરથ, કેન કારણેન વિહરથ, તં મે કારણં બ્રૂથાતિ વુત્તં હોતિ. મેત્તં કાયકમ્મન્તિ મેત્તચિત્તવસેન પવત્તં કાયકમ્મં. આવિ ચેવ રહો ચાતિ સમ્મુખા ચેવ પરમ્મુખા ચ. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો.
તત્થ સમ્મુખા કાયવચીકમ્માનિ સહવાસે લબ્ભન્તિ, ઇતરાનિ વિપ્પવાસે. મનોકમ્મં સબ્બત્થ લબ્ભતિ. યઞ્હિ સહવસન્તેસુ એકેન મઞ્ચપીઠં વા દારુભણ્ડં વા મત્તિકાભણ્ડં વા બહિ દુન્નિક્ખિત્તં હોતિ, તં દિસ્વા કેનિદં વળઞ્જિતન્તિ અવઞ્ઞં અકત્વા અત્તના દુન્નિક્ખિત્તં વિય ગહેત્વા પટિસામેન્તસ્સ પટિજગ્ગિતબ્બયુત્તં વા પન ઠાનં પટિજગ્ગન્તસ્સ સમ્મુખા મેત્તં કાયકમ્મં નામ હોતિ. એકસ્મિં પક્કન્તે તેન દુન્નિક્ખિત્તં સેનાસનપરિક્ખારં તથેવ નિક્ખિપન્તસ્સ પટિજગ્ગિતબ્બયુત્તટ્ઠાનં વા પન પટિજગ્ગન્તસ્સ પરમ્મુખા મેત્તં કાયકમ્મં નામ હોતિ. સહવસન્તસ્સ પન તેહિ સદ્ધિં મધુરં સમ્મોદનીયં કથં પટિસન્થારકથં સારણીયકથં ધમ્મીકથં સરભઞ્ઞં સાકચ્છં પઞ્હપુચ્છનં પઞ્હવિસ્સજ્જનન્તિ એવમાદિકરણે ¶ સમ્મુખા મેત્તં વચીકમ્મં નામ હોતિ. થેરેસુ પન પક્કન્તેસુ મય્હં પિયસહાયો નન્દિયત્થેરો કિમિલત્થેરો એવં સીલસમ્પન્નો, એવં આચારસમ્પન્નોતિઆદિગુણકથનં પરમ્મુખા મેત્તં વચીકમ્મં નામ હોતિ. મય્હં પિયમિત્તો નન્દિયત્થેરો કિમિલત્થેરો અવેરો હોતુ, અબ્યાપજ્જો સુખી હોતૂતિ એવં સમન્નાહરતો પન સમ્મુખાપિ પરમ્મુખાપિ મેત્તં મનોકમ્મં હોતિયેવ.
નાના હિ ખો નો, ભન્તે, કાયાતિ કાયઞ્હિ પિટ્ઠં વિય મત્તિકા વિય ચ ઓમદ્દિત્વા એકતો કાતું ન સક્કા. એકઞ્ચ પન મઞ્ઞે ચિત્તન્તિ ચિત્તં પન નો હિતટ્ઠેન નિરન્તરટ્ઠેન અવિગ્ગહટ્ઠેન સમગ્ગટ્ઠેન એકમેવાતિ દસ્સેતિ. કથં પનેતં સકં ચિત્તં નિક્ખિપિત્વા ઇતરેસં ચિત્તવસેન વત્તિંસૂતિ? એકસ્સ પત્તે મલં ઉટ્ઠહતિ, એકસ્સ ચીવરં કિલિટ્ઠં હોતિ, એકસ્સ પરિભણ્ડકમ્મં હોતિ. તત્થ યસ્સ પત્તે મલં ઉટ્ઠિતં, તેન મમાવુસો, પત્તે મલં ઉટ્ઠિતં પચિતું વટ્ટતીતિ વુત્તે ઇતરે મય્હં ચીવરં કિલિટ્ઠં ¶ ધોવિતબ્બં, મય્હં પરિભણ્ડં કાતબ્બન્તિ અવત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા દારૂનિ આહરિત્વા છિન્દિત્વા પત્તકટાહે પરિભણ્ડં કત્વા તતો પરં ચીવરં વા ધોવન્તિ, પરિભણ્ડં વા કરોન્તિ. મમાવુસો, ચીવરં કિલિટ્ઠં ધોવિતું વટ્ટતિ, મમ પણ્ણસાલા ઉક્લાપા પરિભણ્ડં કાતું વટ્ટતીતિ પઠમતરં આરોચિતેપિ એસેવ નયો.
૩૨૭. સાધુ ¶ સાધુ, અનુરુદ્ધાતિ ભગવા હેટ્ઠા ન ચ મયં, ભન્તે, પિણ્ડકેન કિલમિમ્હાતિ વુત્તે ન સાધુકારમદાસિ. કસ્મા? અયઞ્હિ કબળીકારો આહારો નામ ઇમેસં સત્તાનં અપાયલોકેપિ દેવમનુસ્સલોકેપિ આચિણ્ણસમાચિણ્ણોવ. અયં પન લોકસન્નિવાસો યેભુય્યેન વિવાદપક્ખન્દો, અપાયલોકે દેવમનુસ્સલોકેપિ ઇમે સત્તા પટિવિરુદ્ધા એવ, એતેસં સામગ્ગિકાલો દુલ્લભો, કદાચિદેવ હોતીતિ સમગ્ગવાસસ્સ દુલ્લભત્તા ઇધ ભગવા સાધુકારમદાસિ. ઇદાનિ તેસં અપ્પમાદલક્ખણં પુચ્છન્તો કચ્ચિ ¶ પન વો, અનુરુદ્ધાતિઆદિમાહ. તત્થ વોતિ નિપાતમત્તં પચ્ચત્તવચનં વા, કચ્ચિ તુમ્હેતિ અત્થો. અમ્હાકન્તિ અમ્હેસુ તીસુ જનેસુ. પિણ્ડાય પટિક્કમતીતિ ગામે પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્ચાગચ્છતિ. અવક્કારપાતિન્તિ અતિરેકપિણ્ડપાતં અપનેત્વા ઠપનત્થાય એકં સમુગ્ગપાતિં ધોવિત્વા ઠપેતિ.
યો પચ્છાતિ તે કિર થેરા ન એકતોવ ભિક્ખાચારં પવિસન્તિ, ફલસમાપત્તિરતા હેતે. પાતોવ સરીરપ્પટિજગ્ગનં કત્વા વત્તપ્પટિપત્તિં પૂરેત્વા સેનાસનં પવિસિત્વા કાલપરિચ્છેદં કત્વા ફલસમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસીદન્તિ. તેસુ યો પઠમતરં નિસિન્નો અત્તનો કાલપરિચ્છેદવસેન પઠમતરં ઉટ્ઠાતિ; સો પિણ્ડાય ચરિત્વા પટિનિવત્તો ભત્તકિચ્ચટ્ઠાનં આગન્ત્વા જાનાતિ – ‘‘દ્વે ભિક્ખૂ પચ્છા, અહં પઠમતરં આગતો’’તિ. અથ પત્તં પિદહિત્વા આસનપઞ્ઞાપનાદીનિ કત્વા યદિ પત્તે પટિવિસમત્તમેવ હોતિ, નિસીદિત્વા ભુઞ્જતિ. યદિ અતિરેકં હોતિ, અવક્કારપાતિયં પક્ખિપિત્વા પાતિં પિધાય ભુઞ્જતિ. કતભત્તકિચ્ચો પત્તં ધોવિત્વા વોદકં કત્વા થવિકાય ઓસાપેત્વા પત્તચીવરં ગહેત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનં પવિસતિ. દુતિયોપિ આગન્ત્વાવ જાનાતિ – ‘‘એકો પઠમં આગતો, એકો પચ્છતો’’તિ. સો સચે પત્તે ભત્તં પમાણમેવ હોતિ, ભુઞ્જતિ. સચે મન્દં, અવક્કારપાતિતો ગહેત્વા ભુઞ્જતિ. સચે અતિરેકં ¶ હોતિ, અવક્કારપાતિયં પક્ખિપિત્વા પમાણમેવ ભુઞ્જિત્વા પુરિમત્થેરો વિય વસનટ્ઠાનં પવિસતિ. તતિયોપિ આગન્ત્વાવ જાનાતિ – ‘‘દ્વે પઠમં આગતા, અહં પચ્છતો’’તિ. સોપિ દુતિયત્થેરો વિય ભુઞ્જિત્વા કતભત્તકિચ્ચો પત્તં ધોવિત્વા વોદકં કત્વા થવિકાય ઓસાપેત્વા આસનાનિ ઉક્ખિપિત્વા પટિસામેતિ; પાનીયઘટે વા પરિભોજનીયઘટે વા અવસેસં ઉદકં છડ્ડેત્વા ઘટે નિકુજ્જિત્વા અવક્કારપાતિયં સચે અવસેસભત્તં હોતિ, તં વુત્તનયેન જહિત્વા પાતિં ધોવિત્વા પટિસામેતિ; ભત્તગ્ગં સમ્મજ્જતિ. તતો કચવરં છડ્ડેત્વા ¶ સમ્મજ્જનિં ઉક્ખિપિત્વા ¶ ઉપચિકાહિ મુત્તટ્ઠાને ઠપેત્વા પત્તચીવરમાદાય વસનટ્ઠાનં પવિસતિ. ઇદં થેરાનં બહિવિહારે અરઞ્ઞે ભત્તકિચ્ચકરણટ્ઠાને ભોજનસાલાયં વત્તં. ઇદં સન્ધાય, ‘‘યો પચ્છા’’તિઆદિ વુત્તં.
યો પસ્સતીતિઆદિ પન નેસં અન્તોવિહારે વત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તત્થ વચ્ચઘટન્તિ આચમનકુમ્ભિં. રિત્તન્તિ રિત્તકં. તુચ્છન્તિ તસ્સેવ વેવચનં. અવિસય્હન્તિ ઉક્ખિપિતું અસક્કુણેય્યં, અતિભારિયં. હત્થવિકારેનાતિ હત્થસઞ્ઞાય. તે કિર પાનીયઘટાદીસુ યંકિઞ્ચિ તુચ્છકં ગહેત્વા પોક્ખરણિં ગન્ત્વા અન્તો ચ બહિ ચ ધોવિત્વા ઉદકં પરિસ્સાવેત્વા તીરે ઠપેત્વા અઞ્ઞં ભિક્ખું હત્થવિકારેન આમન્તેન્તિ, ઓદિસ્સ વા અનોદિસ્સ વા સદ્દં ન કરોન્તિ. કસ્મા ઓદિસ્સ સદ્દં ન કરોન્તિ? તં ભિક્ખું સદ્દો બાધેય્યાતિ. કસ્મા અનોદિસ્સ સદ્દં ન કરોન્તિ? અનોદિસ્સ સદ્દે દિન્ને, ‘‘અહં પુરે, અહં પુરે’’તિ દ્વેપિ નિક્ખમેય્યું, તતો દ્વીહિ કત્તબ્બકમ્મે તતિયસ્સ કમ્મચ્છેદો ભવેય્ય. સંયતપદસદ્દો પન હુત્વા અપરસ્સ ભિક્ખુનો દિવાટ્ઠાનસન્તિકં ગન્ત્વા તેન દિટ્ઠભાવં ઞત્વા હત્થસઞ્ઞં કરોતિ, તાય સઞ્ઞાય ઇતરો આગચ્છતિ, તતો દ્વે જના હત્થેન હત્થં સંસિબ્બન્તા દ્વીસુ હત્થેસુ ઠપેત્વા ઉપટ્ઠપેન્તિ. તં સન્ધાયાહ – ‘‘હત્થવિકારેન દુતિયં આમન્તેત્વા હત્થવિલઙ્ઘકેન ઉપટ્ઠપેમા’’તિ.
પઞ્ચાહિકં ખો પનાતિ ચાતુદ્દસે પન્નરસે અટ્ઠમિયન્તિ ઇદં તાવ પકતિધમ્મસ્સવનમેવ, તં અખણ્ડં કત્વા પઞ્ચમે પઞ્ચમે દિવસે દ્વે થેરા નાતિવિકાલે ન્હાયિત્વા અનુરુદ્ધત્થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં ગચ્છન્તિ. તત્થ તયોપિ નિસીદિત્વા તિણ્ણં પિટકાનં અઞ્ઞતરસ્મિં અઞ્ઞમઞ્ઞં પઞ્હં પુચ્છન્તિ ¶ , અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસ્સજ્જેન્તિ, તેસં એવં કરોન્તાનંયેવ અરુણં ઉગ્ગચ્છતિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં. એત્તાવતા થેરેન ભગવતા અપ્પમાદલક્ખણં પુચ્છિતેન પમાદટ્ઠાનેસુયેવ અપ્પમાદલક્ખણં વિસ્સજ્જિતં હોતિ. અઞ્ઞેસઞ્હિ ભિક્ખૂનં ભિક્ખાચારં પવિસનકાલો, નિક્ખમનકાલો, નિવાસનપરિવત્તનં, ચીવરપારુપનં, અન્તોગામે પિણ્ડાય ચરણં ધમ્મકથનં, અનુમોદનં ¶ , ગામતો નિક્ખમિત્વા ભત્તકિચ્ચકરણં, પત્તધોવનં, પત્તઓસાપનં, પત્તચીવરપટિસામનન્તિ પપઞ્ચકરણટ્ઠાનાનિ એતાનિ. તસ્મા થેરો અમ્હાકં એત્તકં ઠાનં મુઞ્ચિત્વા પમાદકાલો નામ નત્થીતિ દસ્સેન્તો પમાદટ્ઠાનેસુયેવ અપ્પમાદલક્ખણં વિસ્સજ્જેસિ.
૩૨૮. અથસ્સ ¶ ભગવા સાધુકારં દત્વા પઠમજ્ઝાનં પુચ્છન્તો પુન અત્થિ પન વોતિઆદિમાહ. તત્થ ઉત્તરિ મનુસ્સધમ્માતિ મનુસ્સધમ્મતો ઉત્તરિ. અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસોતિ અરિયભાવકરણસમત્થો ઞાણવિસેસો. કિઞ્હિ નો સિયા, ભન્તેતિ કસ્મા, ભન્તે, નાધિગતો ભવિસ્સતિ, અધિગતોયેવાતિ. યાવ દેવાતિ યાવ એવ.
૩૨૯. એવં પઠમજ્ઝાનાધિગમે બ્યાકતે દુતિયજ્ઝાનાદીનિ પુચ્છન્તો એતસ્સ પન વોતિઆદિમાહ. તત્થ સમતિક્કમાયાતિ સમતિક્કમત્થાય. પટિપ્પસ્સદ્ધિયાતિ પટિપ્પસ્સદ્ધત્થાય. સેસં સબ્બત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. પચ્છિમપઞ્હે પન લોકુત્તરઞાણદસ્સનવસેન અધિગતં નિરોધસમાપત્તિં પુચ્છન્તો અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસોતિ આહ. થેરોપિ પુચ્છાનુરૂપેનેવ બ્યાકાસિ. તત્થ યસ્મા વેદયિતસુખતો અવેદયિતસુખં સન્તતરં પણીતતરં હોતિ, તસ્મા અઞ્ઞં ફાસુવિહારં ઉત્તરિતરં વા પણીતતરં વા ન સમનુપસ્સામાતિ આહ.
૩૩૦. ધમ્મિયા કથાયાતિ સામગ્ગિરસાનિસંસપ્પટિસંયુત્તાય ધમ્મિયા કથાય. સબ્બેપિ તે ચતૂસુ સચ્ચેસુ પરિનિટ્ઠિતકિચ્ચા, તેન તેસં પટિવેધત્થાય કિઞ્ચિ કથેતબ્બં નત્થિ. સામગ્ગિરસેન પન અયઞ્ચ અયઞ્ચ આનિસંસોતિ સામગ્ગિરસાનિસંસમેવ નેસં ભગવા કથેસિ. ભગવન્તં અનુસંયાયિત્વાતિ અનુગન્ત્વા. તે કિર ભગવતો પત્તચીવરં ગહેત્વા થોકં ¶ અગમંસુ, અથ ભગવા વિહારસ્સ પરિવેણપરિયન્તં ગતકાલે, ‘‘આહરથ મે પત્તચીવરં, તુમ્હે ઇધેવ તિટ્ઠથા’’તિ પક્કામિ. તતો પટિનિવત્તિત્વાતિ તતો ઠિતટ્ઠાનતો નિવત્તિત્વા. કિં નુ ખો મયં આયસ્મતોતિ ભગવન્તં નિસ્સાય પબ્બજ્જાદીનિ ¶ અધિગન્ત્વાપિ અત્તનો ગુણકથાય અટ્ટિયમાના અધિગમપ્પિચ્છતાય આહંસુ. ઇમાસઞ્ચ ઇમાસઞ્ચાતિ પઠમજ્ઝાનાદીનં લોકિયલોકુત્તરાનં. ચેતસા ચેતો પરિચ્ચ વિદિતોતિ અજ્જ મે આયસ્મન્તો લોકિયસમાપત્તિયા વીતિનામેસું, અજ્જ લોકુત્તરાયાતિ એવં ચિત્તેન ચિત્તં પરિચ્છિન્દિત્વા વિદિતં. દેવતાપિ મેતિ, ભન્તે અનુરુદ્ધ, અજ્જ અય્યો નન્દિયત્થેરો, અજ્જ અય્યો કિમિલત્થેરો ઇમાય ચ ઇમાય ચ સમાપત્તિયા વીતિનામેસીતિ એવમારોચેસુન્તિ અત્થો. પઞ્હાભિપુટ્ઠેનાતિ તમ્પિ મયા સયં વિદિતન્તિ વા દેવતાહિ આરોચિતન્તિ વા એત્તકેનેવ મુખં મે સજ્જન્તિ કથં સમુટ્ઠાપેત્વા અપુટ્ઠેનેવ મે ન કથિતં. ભગવતા પન પઞ્હાભિપુટ્ઠેન પઞ્હં અભિપુચ્છિતેન સતા બ્યાકતં, તત્ર મે કિં ન રોચથાતિ આહ.
૩૩૧. દીઘોતિ ¶ ‘‘મણિ માણિવરો દીઘો, અથો સેરીસકો સહા’’તિ (દી. નિ. ૩.૨૯૩) એવં આગતો અટ્ઠવીસતિયા યક્ખસેનાપતીનં અબ્ભન્તરો એકો દેવરાજા. પરજનોતિ તસ્સેવ યક્ખસ્સ નામં. યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમીતિ સો કિર વેસ્સવણેન પેસિતો એતં ઠાનં ગચ્છન્તો ભગવન્તં સયં પત્તચીવરં ગહેત્વા ગિઞ્જકાવસથતો ગોસિઙ્ગસાલવનસ્સ અન્તરે દિસ્વા ભગવા અત્તના પત્તચીવરં ગહેત્વા ગોસિઙ્ગસાલવને તિણ્ણં કુલપુત્તાનં સન્તિકં ગચ્છતિ. અજ્જ મહતી ધમ્મદેસના ભવિસ્સતિ. મયાપિ તસ્સા દેસનાય ભાગિના ભવિતબ્બન્તિ અદિસ્સમાનેન કાયેન સત્થુ પદાનુપદિકો ગન્ત્વા અવિદૂરે ઠત્વા ધમ્મં સુત્વા સત્થરિ ગચ્છન્તેપિ ન ગતો, – ‘‘ઇમે થેરા કિં કરિસ્સન્તી’’તિ દસ્સનત્થં પન તત્થેવ ઠિતો. અથ તે દ્વે થેરે અનુરુદ્ધત્થેરં પલિવેઠેન્તે દિસ્વા, – ‘‘ઇમે થેરા ભગવન્તં નિસ્સાય પબ્બજ્જાદયો સબ્બગુણે અધિગન્ત્વાપિ ભગવતોવ મચ્છરાયન્તિ, ન સહન્તિ, અતિવિય નિલીયન્તિ પટિચ્છાદેન્તિ, ન દાનિ તેસં પટિચ્છાદેતું દસ્સામિ, પથવિતો યાવ ¶ બ્રહ્મલોકા એતેસં ગુણે પકાસેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ.
લાભા વત, ભન્તેતિ યે, ભન્તે, વજ્જિરટ્ઠવાસિનો ભગવન્તઞ્ચ ઇમે ચ તયો કુલપુત્તે પસ્સિતું લભન્તિ, વન્દિતું લભન્તિ, દેય્યધમ્મં દાતું લભન્તિ, ધમ્મં સોતું લભન્તિ, તેસં લાભા, ભન્તે, વજ્જીનન્તિ અત્થો. સદ્દં સુત્વાતિ ¶ સો કિર અત્તનો યક્ખાનુભાવેન મહન્તં સદ્દં કત્વા સકલં વજ્જિરટ્ઠં અજ્ઝોત્થરન્તો તં વાચં નિચ્છારેસિ. તેન ચસ્સ તેસુ રુક્ખપબ્બતાદીસુ અધિવત્થા ભુમ્મા દેવતા સદ્દં અસ્સોસું. તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘સદ્દં સુત્વા’’તિ. અનુસ્સાવેસુન્તિ મહન્તં સદ્દં સુત્વા સાવેસું. એસ નયો સબ્બત્થ. યાવ બ્રહ્મલોકાતિ યાવ અકનિટ્ઠબ્રહ્મલોકા. તઞ્ચેપિ કુલન્તિ, ‘‘અમ્હાકં કુલતો નિક્ખમિત્વા ઇમે કુલપુત્તા પબ્બજિતા એવં સીલવન્તો ગુણવન્તો આચારસમ્પન્ના કલ્યાણધમ્મા’’તિ એવં તઞ્ચેપિ કુલં એતે તયો કુલપુત્તે પસન્નચિત્તં અનુસ્સરેય્યાતિ એવં સબ્બત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઇતિ ભગવા યથાનુસન્ધિનાવ દેસનં નિટ્ઠપેસીતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
ચૂળગોસિઙ્ગસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૨. મહાગોસિઙ્ગસુત્તવણ્ણના
૩૩૨. એવં ¶ મે સુતન્તિ મહાગોસિઙ્ગસુત્તં. તત્થ ગોસિઙ્ગસાલવનદાયેતિ ઇદં વસનટ્ઠાનદસ્સનત્થં વુત્તં. અઞ્ઞેસુ હિ સુત્તેસુ, ‘‘સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે’’તિ એવં પઠમં ગોચરગામં દસ્સેત્વા પચ્છા વસનટ્ઠાનં દસ્સેતિ. ઇમસ્મિં પન મહાગોસિઙ્ગસુત્તે ભગવતો ગોચરગામો અનિબન્ધો, કોચિદેવ ગોચરગામો ભવિસ્સતિ. તસ્મા વસનટ્ઠાનમેવ પરિદીપિતં. અરઞ્ઞનિદાનકં નામેતં સુત્તન્તિ. સમ્બહુલેહીતિ બહુકેહિ. અભિઞ્ઞાતેહિ અભિઞ્ઞાતેહીતિ સબ્બત્થ વિસ્સુતેહિ પાકટેહિ. થેરેહિ સાવકેહિ સદ્ધિન્તિ પાતિમોક્ખસંવરાદીહિ થિરકારકેહેવ ધમ્મેહિ સમન્નાગતત્તા થેરેહિ, સવનન્તે જાતત્તા સાવકેહિ સદ્ધિં એકતો. ઇદાનિ તે થેરે ¶ સરૂપતો દસ્સેન્તો, આયસ્મતા ચ સારિપુત્તેનાતિઆદિમાહ. તત્થાયસ્મા સારિપુત્તો અત્તનો સીલાદીહિ ગુણેહિ બુદ્ધસાસને અભિઞ્ઞાતો. ચક્ખુમન્તાનં ગગનમજ્ઝે ઠિતો સૂરિયો વિય ચન્દો વિય, સમુદ્દતીરે ઠિતાનં ¶ સાગરો વિય ચ પાકટો પઞ્ઞાતો. ન કેવલઞ્ચસ્સ ઇમસ્મિં સુત્તે આગતગુણવસેનેવ મહન્તતા વેદિતબ્બા, ઇતો અઞ્ઞેસં ધમ્મદાયાદસુત્તં અનઙ્ગણસુત્તં સમ્માદિટ્ઠિસુત્તં સીહનાદસુત્તં રથવિનીતં મહાહત્થિપદોપમં મહાવેદલ્લં ચાતુમસુત્તં દીઘનખં અનુપદસુત્તં સેવિતબ્બાસેવિતબ્બસુત્તં સચ્ચવિભઙ્ગસુત્તં પિણ્ડપાતપારિસુદ્ધિ સમ્પસાદનીયં સઙ્ગીતિસુત્તં દસુત્તરસુત્તં પવારણાસુત્તં (સં. નિ. ૧.૨૧૫ આદયો) સુસિમસુત્તં થેરપઞ્હસુત્તં મહાનિદ્દેસો પટિસમ્ભિદામગ્ગો થેરસીહનાદસુત્તં અભિનિક્ખમનં એતદગ્ગન્તિ ઇમેસમ્પિ સુત્તાનં વસેન થેરસ્સ મહન્તતા વેદિતબ્બા. એતદગ્ગસ્મિઞ્હિ, ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં મહાપઞ્ઞાનં યદિદં સારિપુત્તો’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૮૮-૧૮૯) વુત્તં.
મહામોગ્ગલ્લાનોપિ સીલાદિગુણેહિ ચેવ ઇમસ્મિં સુત્તે આગતગુણેહિ ચ થેરો વિય અભિઞ્ઞાતો પાકટો મહા. અપિચસ્સ અનુમાનસુત્તં, ચૂળતણ્હાસઙ્ખયસુત્તં મારતજ્જનિયસુત્તં પાસાદકમ્પનં સકલં ઇદ્ધિપાદસંયુત્તં નન્દોપનન્દદમનં યમકપાટિહારિયકાલે દેવલોકગમનં વિમાનવત્થુ પેતવત્થુ થેરસ્સ અભિનિક્ખમનં એતદગ્ગન્તિ ઇમેસમ્પિ વસેન મહન્તભાવો વેદિતબ્બો ¶ . એતદગ્ગસ્મિઞ્હિ, ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ઇદ્ધિમન્તાનં યદિદં મહામોગ્ગલ્લાનો’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૯૦) વુત્તં.
મહાકસ્સપોપિ સીલાદિગુણેહિ ચેવ ઇમસ્મિં સુત્તે આગતગુણેહિ ચ થેરો વિય અભિઞ્ઞાતો પાકટો મહા. અપિચસ્સ ચીવરપરિવત્તનસુત્તં જિણ્ણચીવરસુત્તં (સં. નિ. ૨.૧૫૪ આદયો) ચન્દોપમં સકલં કસ્સપસંયુત્તં મહાઅરિયવંસસુત્તં થેરસ્સ અભિનિક્ખમનં એતદગ્ગન્તિ ઇમેસમ્પિ વસેન મહન્તભાવો વેદિતબ્બો. એતદગ્ગસ્મિઞ્હિ, ‘‘એતદગ્ગં ¶ , ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ધુતવાદાનં યદિદં મહાકસ્સપો’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૯૧) વુત્તં.
અનુરુદ્ધત્થેરોપિ ¶ સીલાદિગુણેહિ ચેવ ઇમસ્મિં સુત્તે આગતગુણેહિ ચ થેરો વિય અભિઞ્ઞાતો પાકટો મહા. અપિચસ્સ ચૂળગોસિઙ્ગસુત્તં નળકપાનસુત્તં અનુત્તરિયસુત્તં ઉપક્કિલેસસુત્તં અનુરુદ્ધસંયુત્તં મહાપુરિસવિતક્કસુત્તં થેરસ્સ અભિનિક્ખમનં એતદગ્ગન્તિ ઇમેસમ્પિ વસેન મહન્તભાવો વેદિતબ્બો. એતદગ્ગસ્મિઞ્હિ, ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં દિબ્બચક્ખુકાનં યદિદં અનુરુદ્ધો’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૯૨) વુત્તં.
આયસ્મતા ચ રેવતેનાતિ એત્થ પન દ્વે રેવતા ખદિરવનિયરેવતો ચ કઙ્ખારેવતો ચ. તત્થ ખદિરવનિયરેવતો ધમ્મસેનાપતિત્થેરસ્સ કનિટ્ઠભાતિકો, ન સો ઇધ અધિપ્પેતો. ‘‘અકપ્પિયો ગુળો, અકપ્પિયા મુગ્ગા’’તિ (મહાવ. ૨૭૨) એવં કઙ્ખાબહુલો પન થેરો ઇધ રેવતોતિ અધિપ્પેતો. સોપિ સીલાદિગુણેહિ ચેવ ઇમસ્મિં સુત્તે આગતગુણેહિ ચ થેરો વિય અભિઞ્ઞાતો પાકટો મહા. અપિચસ્સ અભિનિક્ખમનેનપિ એતદગ્ગેનપિ મહન્તભાવો વેદિતબ્બો. એતદગ્ગસ્મિઞ્હિ, ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ઝાયીનં યદિદં કઙ્ખારેવતો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૦૪) વુત્તં.
આનન્દત્થેરોપિ સીલાદિગુણેહિ ચેવ ઇમસ્મિં સુત્તે આગતગુણેહિ ચ થેરો વિય અભિઞ્ઞાતો પાકટો મહા. અપિચસ્સ સેક્ખસુત્તં બાહિતિકસુત્તં આનેઞ્જસપ્પાયં ગોપકમોગ્ગલ્લાનં બહુધાતુકં ચૂળસુઞ્ઞતં મહાસુઞ્ઞતં અચ્છરિયબ્ભુતસુત્તં ભદ્દેકરત્તં મહાનિદાનં મહાપરિનિબ્બાનં ¶ સુભસુત્તં ચૂળનિયલોકધાતુસુત્તં અભિનિક્ખમનં એતદગ્ગન્તિ ઇમેસમ્પિ વસેન મહન્તભાવો વેદિતબ્બો. એતદગ્ગસ્મિઞ્હિ, ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં બહુસ્સુતાનં યદિદં આનન્દો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૧૯-૨૨૩) વુત્તં.
અઞ્ઞેહિ ચ અભિઞ્ઞાતેહિ અભિઞ્ઞાતેહીતિ ન કેવલઞ્ચ એતેહેવ, અઞ્ઞેહિ ચ મહાગુણતાય પાકટેહિ અભિઞ્ઞાતેહિ બહૂહિ ¶ થેરેહિ સાવકેહિ સદ્ધિં ભગવા ગોસિઙ્ગસાલવનદાયે વિહરતીતિ અત્થો. આયસ્મા હિ સારિપુત્તો સયં મહાપઞ્ઞો અઞ્ઞેપિ બહૂ મહાપઞ્ઞે ભિક્ખૂ ગહેત્વા તદા દસબલં પરિવારેત્વા વિહાસિ. આયસ્મા ¶ મહામોગ્ગલ્લાનો સયં ઇદ્ધિમા, આયસ્મા મહાકસ્સપો સયં ધુતવાદો, આયસ્મા અનુરુદ્ધો સયં દિબ્બચક્ખુકો, આયસ્મા રેવતો સયં ઝાનાભિરતો, આયસ્મા આનન્દો સયં બહુસ્સુતો અઞ્ઞેપિ બહૂ બહુસ્સુતે ભિક્ખૂ ગહેત્વા તદા દસબલં પરિવારેત્વા વિહાસિ, એવં તદા એતે ચ અઞ્ઞે ચ અભિઞ્ઞાતા મહાથેરા તિંસસહસ્સમત્તા ભિક્ખૂ દસબલં પરિવારેત્વા વિહરિંસૂતિ વેદિતબ્બા.
પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતોતિ ફલસમાપત્તિવિવેકતો વુટ્ઠિતો. યેનાયસ્મા મહાકસ્સપો તેનુપસઙ્કમીતિ થેરો કિર પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો પચ્છિમલોકધાતું ઓલોકેન્તો વનન્તે કીળન્તસ્સ મત્તખત્તિયસ્સ કણ્ણતો પતમાનં કુણ્ડલં વિય, સંહરિત્વા સમુગ્ગે પક્ખિપમાનં રત્તકમ્બલં વિય, મણિનાગદન્તતો પતમાનં સતસહસ્સગ્ઘનિકં સુવણ્ણપાતિં વિય ચ અત્થં ગચ્છમાનં પરિપુણ્ણપણ્ણાસયોજનં સૂરિયમણ્ડલં અદ્દસ. તદનન્તરં પાચીનલોકધાતું ઓલોકેન્તો નેમિયં ગહેત્વા પરિવત્તયમાનં રજતચક્કં વિય, રજતકૂટતો નિક્ખમન્તં ખીરધારામણ્ડં વિય, સપક્ખે પપ્ફોટેત્વા ગગનતલે પક્ખન્દમાનં સેતહંસં વિય ચ મેઘવણ્ણાય સમુદ્દકુચ્છિતો ઉગ્ગન્ત્વા પાચીનચક્કવાળપબ્બતમત્થકે સસલક્ખણપ્પટિમણ્ડિતં એકૂનપણ્ણાસયોજનં ચન્દમણ્ડલં અદ્દસ. તતો સાલવનં ઓલોકેસિ. તસ્મિઞ્હિ સમયે સાલરુક્ખા મૂલતો પટ્ઠાય યાવ અગ્ગા સબ્બપાલિફુલ્લા દુકૂલપારુતા વિય, મુત્તાકલાપવિનદ્ધા વિય ચ વિરોચિંસુ. ભૂમિતલં પુપ્ફસન્થરપૂજાય પટિમણ્ડિતં વિય, તત્થ તત્થ નિપતન્તેન પુપ્ફરેણુના લાખારસેન સિઞ્ચમાનં વિય ચ અહોસિ. ભમરમધુકરગણા કુસુમરેણુમદમત્તા ઉપગાયમાના વિય વનન્તરેસુ વિચરન્તિ. તદા ચ ઉપોસથદિવસોવ હોતિ. અથ થેરો, ‘‘કાય નુ ખો અજ્જ રતિયા વીતિનામેસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ, અરિયસાવકા ચ નામ પિયધમ્મસ્સવના હોન્તિ. અથસ્સ ¶ ¶ એતદહોસિ – ‘‘અજ્જ મય્હં જેટ્ઠભાતિકસ્સ ધમ્મસેનાપતિત્થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મરતિયા વીતિનામેસ્સામી’’તિ. ગચ્છન્તો પન એકકોવ અગન્ત્વા ‘‘મય્હં પિયસહાયં મહાકસ્સપત્થેરં ગહેત્વા ગમિસ્સામી’’તિ નિસિન્નટ્ઠાનતો વુટ્ઠાય ચમ્મખણ્ડં પપ્ફોટેત્વા યેનાયસ્મા મહાકસ્સપો તેનુપસઙ્કમિ.
એવમાવુસોતિ ¶ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપોતિ થેરોપિ યસ્મા પિયધમ્મસ્સવનોવ અરિયસાવકો, તસ્મા તસ્સ વચનં સુત્વા ગચ્છાવુસો, ત્વં, મય્હં સીસં વા રુજ્જતિ પિટ્ઠિ વાતિ કિઞ્ચિ લેસાપદેસં અકત્વા તુટ્ઠહદયોવ, ‘‘એવમાવુસો’’તિઆદિમાહ. પટિસ્સુત્વા ચ નિસિન્નટ્ઠાનતો વુટ્ઠાય ચમ્મખણ્ડં પપ્ફોટેત્વા મહામોગ્ગલ્લાનં અનુબન્ધિ. તસ્મિં સમયે દ્વે મહાથેરા પટિપાટિયા ઠિતાનિ દ્વે ચન્દમણ્ડલાનિ વિય, દ્વે સૂરિયમણ્ડલાનિ વિય, દ્વે છદ્દન્તનાગરાજાનો વિય, દ્વે સીહા વિય, દ્વે બ્યગ્ઘા વિય ચ વિરોચિંસુ. અનુરુદ્ધત્થેરોપિ તસ્મિં સમયે દિવાટ્ઠાને નિસિન્નો દ્વે મહાથેરે સારિપુત્તત્થેરસ્સ સન્તિકં ગચ્છન્તે દિસ્વા પચ્છિમલોકધાતું ઓલોકેન્તો સૂરિયં વનન્તં પવિસન્તં વિય, પાચીનલોકધાતું ઓલોકેન્તો ચન્દં વનન્તતો ઉગ્ગચ્છન્તં વિય, સાલવનં ઓલોકેન્તો સબ્બપાલિફુલ્લમેવ સાલવનઞ્ચ દિસ્વા અજ્જ ઉપોસથદિવસો, ઇમે ચ મે જેટ્ઠભાતિકા ધમ્મસેનાપતિસ્સ સન્તિકં ગચ્છન્તિ, મહન્તેન ધમ્મસ્સવનેન ભવિતબ્બં, અહમ્પિ ધમ્મસ્સવનસ્સ ભાગી ભવિસ્સામીતિ નિસિન્નટ્ઠાનતો વુટ્ઠાય ચમ્મખણ્ડં પપ્ફોટેત્વા મહાથેરાનં પદાનુપદિકો હુત્વા નિક્ખમિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો આયસ્મા ચ મહામોગ્ગલ્લાનો આયસ્મા ચ મહાકસ્સપો આયસ્મા ચ અનુરુદ્ધો યેનાયસ્મા સારિપુત્તો તેનુપસઙ્કમિંસૂ’’તિ. ઉપસઙ્કમિંસૂતિ. પટિપાટિયા ઠિતા તયો ચન્દા વિય, સૂરિયા વિય, સીહા વિય ચ વિરોચમાના ઉપસઙ્કમિંસુ.
૩૩૩. એવં ઉપસઙ્કમન્તે પન તે મહાથેરે આયસ્મા આનન્દો અત્તનો દિવાટ્ઠાને નિસિન્નોયેવ દિસ્વા, ‘‘અજ્જ મહન્તં ધમ્મસ્સવનં ભવિસ્સતિ, મયાપિ તસ્સ ભાગિના ભવિતબ્બં, ન ખો પન એકકોવ ગમિસ્સામિ, મય્હં પિયસહાયમ્પિ રેવતત્થેરં ગહેત્વા ગમિસ્સામી’’તિ સબ્બં મહામોગ્ગલ્લાનસ્સ મહાકસ્સપસ્સ અનુરુદ્ધસ્સ ઉપસઙ્કમને વુત્તનયેનેવ ¶ વિત્થારતો વેદિતબ્બં. ઇતિ તે દ્વે જના પટિપાટિયા ઠિતા દ્વે ચન્દા વિય, સૂરિયા વિય, સીહા વિય ચ વિરોચમાના ઉપસઙ્કમિંસુ. તેન વુત્તં – ‘‘અદ્દસા ખો આયસ્મા સારિપુત્તો’’તિઆદિ ¶ . દિસ્વાન આયસ્મન્તં આનન્દં એતદવોચાતિ દૂરતોવ દિસ્વા અનુક્કમેન કથાઉપચારં સમ્પત્તમેતં, ‘‘એતુ ખો આયસ્મા’’તિઆદિવચનં અવોચ. રમણીયં, આવુસોતિ એત્થ દુવિધં રામણેય્યકં વનરામણેય્યકં પુગ્ગલરામણેય્યકઞ્ચ. તત્થ વનં નામ નાગસલળસાલચમ્પકાદીહિ ¶ સઞ્છન્નં હોતિ બહલચ્છાયં પુપ્ફફલૂપગં વિવિધરુક્ખં ઉદકસમ્પન્નં ગામતો નિસ્સટં, ઇદં વનરામણેય્યકં નામ. યં સન્ધાય વુત્તં –
‘‘રમણીયાનિ અરઞ્ઞાનિ, યત્થ ન રમતી જનો;
વીતરાગા રમિસ્સન્તિ, ન તે કામગવેસિનો’’તિ. (ધ. પ. ૯૯);
વનં પન સચેપિ ઉજ્જઙ્ગલે હોતિ નિરુદકં વિરલચ્છાયં કણ્ટકસમાકિણ્ણં, બુદ્ધાદયોપેત્થ અરિયા વિહરન્તિ, ઇદં પુગ્ગલરામણેય્યકં નામ. યં સન્ધાય વુત્તં –
‘‘ગામે વા યદિ વારઞ્ઞે, નિન્ને વા યદિ વા થલે;
યત્થ અરહન્તો વિહરન્તિ, તં ભૂમિરામણેય્યક’’ન્તિ. (ધ. પ. ૯૮);
ઇધ પન તં દુવિધમ્પિ લબ્ભતિ. તદા હિ ગોસિઙ્ગસાલવનં સબ્બપાલિફુલ્લં હોતિ કુસુમગન્ધસુગન્ધં, સદેવકે ચેત્થ લોકે અગ્ગપુગ્ગલો સમ્માસમ્બુદ્ધો તિંસસહસ્સમત્તેહિ અભિઞ્ઞાતભિક્ખૂહિ સદ્ધિં વિહરતિ. તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘રમણીયં, આવુસો આનન્દ, ગોસિઙ્ગસાલવન’’ન્તિ.
દોસિનાતિ દોસાપગતા, અબ્ભં મહિકા ધૂમો રજો રાહૂતિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ ઉપક્કિલેસેહિ વિરહિતાતિ વુત્તં હોતિ. સબ્બપાલિફુલ્લાતિ સબ્બત્થ પાલિફુલ્લા, મૂલતો પટ્ઠાય યાવ અગ્ગા અપુપ્ફિતટ્ઠાનં નામ નત્થિ. દિબ્બા મઞ્ઞે ગન્ધા સમ્પવન્તીતિ દિબ્બા મન્દારપુપ્ફકોવિળારપારિચ્છત્તકચન્દનચુણ્ણગન્ધા વિય સમન્તા પવાયન્તિ, સક્કસુયાસન્તુસિતનિમ્માનરતિપરનિમ્મિતમહાબ્રહ્માનં ઓતિણ્ણટ્ઠાનં વિય વાયન્તીતિ વુત્તં હોતિ.
કથંરૂપેન ¶ , આવુસો આનન્દાતિ આનન્દત્થેરો તેસં પઞ્ચન્નં થેરાનં સઙ્ઘનવકોવ. કસ્મા થેરો ¶ તંયેવ પઠમં પુચ્છતીતિ? મમાયિતત્તા. તે હિ દ્વે થેરા અઞ્ઞમઞ્ઞં મમાયિંસુ. સારિપુત્તત્થેરો, ‘‘મયા કત્તબ્બં સત્થુ ઉપટ્ઠાનં કરોતી’’તિ આનન્દત્થેરં મમાયિ. આનન્દત્થેરો ભગવતો સાવકાનં અગ્ગોતિ સારિપુત્તત્થેરં મમાયિ, કુલદારકે પબ્બાજેત્વા સારિપુત્તત્થેરસ્સ સન્તિકે ઉપજ્ઝં ગણ્હાપેસિ. સારિપુત્તત્થેરોપિ તથેવ અકાસિ. એવં એકમેકેન અત્તનો પત્તચીવરં ¶ દત્વા પબ્બાજેત્વા ઉપજ્ઝં ગણ્હાપિતાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ અહેસું. આયસ્મા આનન્દો પણીતાનિ ચીવરાદીનિપિ લભિત્વા થેરસ્સેવ દેતિ.
એકો કિર બ્રાહ્મણો ચિન્તેસિ – ‘‘બુદ્ધરતનસ્સ ચ સઙ્ઘરતનસ્સ ચ પૂજા પઞ્ઞાયતિ, કથં નુ ખો ધમ્મરતનં પૂજિતં નામ હોતી’’તિ? સો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા એતમત્થં પુચ્છિ. ભગવા આહ – ‘‘સચેસિ, બ્રાહ્મણ, ધમ્મરતનં પૂજિતુકામો, એકં બહુસ્સુતં પૂજેહી’’તિ બહુસ્સુતં, ભન્તે, આચિક્ખથાતિ ભિક્ખુસઙ્ઘં પુચ્છતિ. સો ભિક્ખુસઙ્ઘં ઉપસઙ્કમિત્વા બહુસ્સુતં, ભન્તે, આચિક્ખથાતિ આહ. આનન્દત્થેરો બ્રાહ્મણાતિ. બ્રાહ્મણો થેરં સહસ્સગ્ઘનિકેન ચીવરેન પૂજેસિ. થેરો તં ગહેત્વા ભગવતો સન્તિકં અગમાસિ. ભગવા ‘‘કુતો, આનન્દ, લદ્ધ’’ન્તિ આહ. એકેન, ભન્તે, બ્રાહ્મણેન દિન્નં, ઇદં પનાહં આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ દાતુકામોતિ. દેહિ, આનન્દાતિ. ચારિકં પક્કન્તો, ભન્તેતિ. આગતકાલે દેહીતિ. સિક્ખાપદં, ભન્તે, પઞ્ઞત્તન્તિ. કદા પન સારિપુત્તો આગમિસ્સતીતિ? દસાહમત્તેન, ભન્તેતિ. ‘‘અનુજાનામિ, આનન્દ, દસાહપરમં અતિરેકચીવરં નિક્ખિપિતુ’’ન્તિ (પારા. ૪૬૧; મહાવ. ૩૪૭) સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસિ. સારિપુત્તત્થેરોપિ તથેવ યંકિઞ્ચિ મનાપં લભતિ, તં આનન્દત્થેરસ્સ દેતિ. એવં તે થેરા અઞ્ઞમઞ્ઞં મમાયિંસુ, ઇતિ મમાયિતત્તા પઠમં પુચ્છિ.
અપિચ અનુમતિપુચ્છા નામેસા ખુદ્દકતો પટ્ઠાય પુચ્છિતબ્બા હોતિ. તસ્મા થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘અહં પઠમં આનન્દં પુચ્છિસ્સામિ, આનન્દો અત્તનો પટિભાનં બ્યાકરિસ્સતિ. તતો રેવતં, અનુરુદ્ધં, મહાકસ્સપં, મહામોગ્ગલ્લાનં ¶ પુચ્છિસ્સામિ. મહામોગ્ગલ્લાનો અત્તનો પટિભાનં બ્યાકરિસ્સતિ. તતો પઞ્ચપિ થેરા મં પુચ્છિસ્સન્તિ, અહમ્પિ અત્તનો પટિભાનં બ્યાકરિસ્સામી’’તિ. એત્તાવતાપિ અયં ધમ્મદેસના સિખાપ્પત્તા વેપુલ્લપ્પત્તા ન ભવિસ્સતિ, અથ મયં સબ્બેપિ દસબલં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિસ્સામ, સત્થા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન બ્યાકરિસ્સતિ. એત્તાવતા અયં ધમ્મદેસના સિખાપ્પત્તા વેપુલ્લપ્પત્તા ભવિસ્સતિ. યથા હિ જનપદમ્હિ ¶ ઉપ્પન્નો અટ્ટો ગામભોજકં પાપુણાતિ, તસ્મિં નિચ્છિતું અસક્કોન્તે જનપદભોજકં પાપુણાતિ, તસ્મિં અસક્કોન્તે મહાવિનિચ્છયઅમચ્ચં, તસ્મિં અસક્કોન્તે ¶ સેનાપતિં, તસ્મિં અસક્કોન્તે ઉપરાજં, તસ્મિં વિનિચ્છિતું અસક્કોન્તે રાજાનં પાપુણાતિ, રઞ્ઞા વિનિચ્છિતકાલતો પટ્ઠાય અટ્ટો અપરાપરં ન સઞ્ચરતિ, રાજવચનેનેવ છિજ્જતિ. એવમેવં અહઞ્હિ પઠમં આનન્દં પુચ્છિસ્સામિ…પે… અથ મયં સબ્બેપિ દસબલં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિસ્સામ, સત્થા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન બ્યાકરિસ્સતિ. એત્તાવતા અયં ધમ્મદેસના સિખાપ્પત્તા વેપુલ્લપ્પત્તા ભવિસ્સતિ. એવં અનુમતિપુચ્છં પુચ્છન્તો થેરો પઠમં આનન્દત્થેરં પુચ્છિ.
બહુસ્સુતો હોતીતિ બહુ અસ્સ સુતં હોતિ, નવઙ્ગં સત્થુસાસનં પાળિઅનુસન્ધિપુબ્બાપરવસેન ઉગ્ગહિતં હોતીતિ અત્થો. સુતધરોતિ સુતસ્સ આધારભૂતો. યસ્સ હિ ઇતો ગહિતં ઇતો પલાયતિ, છિદ્દઘટે ઉદકં વિય ન તિટ્ઠતિ, પરિસમજ્ઝે એકં સુત્તં વા જાતકં વા કથેતું વા વાચેતું વા ન સક્કોતિ, અયં ન સુતધરો નામ. યસ્સ પન ઉગ્ગહિતં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગહિતકાલસદિસમેવ હોતિ, દસપિ વીસતિપિ વસ્સાનિ સજ્ઝાયં અકરોન્તસ્સ ન નસ્સતિ, અયં સુતધરો નામ. સુતસન્નિચયોતિ સુતસ્સ સન્નિચયભૂતો. યથા હિ સુતં હદયમઞ્જૂસાય સન્નિચિતં સિલાયં લેખા વિય, સુવણ્ણઘટે પક્ખિત્તસીહવસા વિય ચ અજ્ઝોસાય તિટ્ઠતિ, અયં સુતસન્નિચયો નામ. ધાતાતિ ઠિતા પગુણા. એકચ્ચસ્સ હિ ઉગ્ગહિતં બુદ્ધવચનં ધાતં પગુણં નિચ્ચલિતં ન હોતિ, અસુકસુત્તં વા જાતકં વા કથેહીતિ વુત્તે સજ્ઝાયિત્વા સંસન્દિત્વા સમનુગ્ગાહિત્વા જાનિસ્સામીતિ વદતિ. એકચ્ચસ્સ ધાતં પગુણં ¶ ભવઙ્ગસોતસદિસં હોતિ, અસુકસુત્તં વા જાતકં વા કથેહીતિ વુત્તે ઉદ્ધરિત્વા તમેવ કથેતિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ધાતા’’તિ.
વચસા પરિચિતાતિ સુત્તદસક-વગ્ગદસક-પણ્ણાસદસકાનં વસેન વાચાય સજ્ઝાયિતા. મનસાનુપેક્ખિતાતિ ચિત્તેન અનુપેક્ખિતા, યસ્સ વાચાય સજ્ઝાયિતં બુદ્ધવચનં મનસા ચિન્તેન્તસ્સ તત્થ તત્થ પાકટં હોતિ. મહાદીપં જાલેત્વા ઠિતસ્સ રૂપગતં વિય પઞ્ઞાયતિ. તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘વચસા પરિચિતા મનસાનુપેક્ખિતા’’તિ. દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધાતિ અત્થતો ચ કારણતો ચ પઞ્ઞાય સુપ્પટિવિદ્ધા. પરિમણ્ડલેહિ ¶ પદબ્યઞ્જનેહીતિ એત્થ પદમેવ અત્થસ્સ બ્યઞ્જનતો પદબ્યઞ્જનં, તં અક્ખરપારિપૂરિં કત્વા દસવિધબ્યઞ્જનબુદ્ધિયો અપરિહાપેત્વા વુત્તં ¶ પરિમણ્ડલં નામ હોતિ, એવરૂપેહિ પદબ્યઞ્જનેહીતિ અત્થો. અપિચ યો ભિક્ખુ પરિસતિ ધમ્મં દેસેન્તો સુત્તં વા જાતકં વા નિક્ખપિત્વા અઞ્ઞં ઉપારમ્ભકરં સુત્તં આહરતિ, તસ્સ ઉપમં કથેતિ, તદત્થં ઓહારેતિ, એવમિદં ગહેત્વા એત્થ ખિપન્તો એકપસ્સેનેવ પરિહરન્તો કાલં ઞત્વા વુટ્ઠહતિ. નિક્ખિત્તસુત્તં પન નિક્ખત્તમત્તમેવ હોતિ, તસ્સ કથા અપરિમણ્ડલા નામ હોતિ. યો પન સુત્તં વા જાતકં વા નિક્ખિપિત્વા બહિ એકપદમ્પિ અગન્ત્વા પાળિયા અનુસન્ધિઞ્ચ પુબ્બાપરઞ્ચ અમક્ખેન્તો આચરિયેહિ દિન્નનયે ઠત્વા તુલિકાય પરિચ્છિન્દન્તો વિય, ગમ્ભીરમાતિકાય ઉદકં પેસેન્તો વિય, પદં કોટ્ટેન્તો સિન્ધવાજાનીયો વિય ગચ્છતિ, તસ્સ કથા પરિમણ્ડલા નામ હોતિ. એવરૂપિં કથં સન્ધાય – ‘‘પરિમણ્ડલેહિ પદબ્યઞ્જનેહી’’તિ વુત્તં.
અનુપ્પબન્ધેહીતિ એત્થ યો ભિક્ખુ ધમ્મં કથેન્તો સુત્તં વા જાતકં વા આરભિત્વા આરદ્ધકાલતો પટ્ઠાય તુરિતતુરિતો અરણિં મન્થેન્તો વિય, ઉણ્હખાદનીયં ખાદન્તો વિય, પાળિયા અનુસન્ધિપુબ્બાપરેસુ ગહિતં ગહિતમેવ અગ્ગહિતં અગ્ગહિતમેવ ચ કત્વા પુરાણપણ્ણન્તરેસુ ચરમાનં ગોધં ઉટ્ઠપેન્તો વિય તત્થ તત્થ પહરન્તો ઓસાપેન્તો ઓહાય ગચ્છતિ. યોપિ ધમ્મં કથેન્તો ¶ કાલેન સીઘં કાલેન દન્ધં કાલેન મહાસદ્દં કાલેન ખુદ્દકસદ્દં કરોતિ. યથા પેતગ્ગિ કાલેન જલતિ, કાલેન નિબ્બાયતિ, એવમેવ ઇધ પેતગ્ગિધમ્મકથિકો નામ હોતિ, પરિસાય ઉટ્ઠાતુકામાય પુનપ્પુનં આરભતિ. યોપિ કથેન્તો તત્થ તત્થ વિત્થાયતિ, નિત્થુનન્તો કન્દન્તો વિય કથેતિ, ઇમેસં સબ્બેસમ્પિ કથા અપ્પબન્ધા નામ હોતિ. યો પન સુત્તં આરભિત્વા આચરિયેહિ દિન્નનયે ઠિતો અચ્છિન્નધારં કત્વા નદીસોતં વિય પવત્તેતિ, આકાસગઙ્ગતો ભસ્સમાનં ઉદકં વિય નિરન્તરં કથં પવત્તેતિ, તસ્સ કથા અનુપ્પબન્ધા હોતિ. તં સન્ધાય વુત્તં ¶ ‘‘અનુપ્પબન્ધેહી’’તિ. અનુસયસમુગ્ઘાતાયાતિ સત્તન્નં અનુસયાનં સમુગ્ઘાતત્થાય. એવરૂપેનાતિ એવરૂપેન બહુસ્સુતેન ભિક્ખુના તથારૂપેનેવ ભિક્ખુસતેન ભિક્ખુસહસ્સેન વા સઙ્ઘાટિકણ્ણેન વા સઙ્ઘાટિકણ્ણં, પલ્લઙ્કેન વા પલ્લઙ્કં આહચ્ચ નિસિન્નેન ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્ય. ઇમિના નયેન સબ્બવારેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.
૩૩૪. પટિસલ્લાનં અસ્સ આરામોતિ પટિસલ્લાનારામો. પટિસલ્લાને રતોતિ પટિસલ્લાનરતો.
૩૩૫. સહસ્સં ¶ લોકાનન્તિ સહસ્સં લોકધાતૂનં. એત્તકઞ્હિ થેરસ્સ ધુવસેવનં આવજ્જનપટિબદ્ધં, આકઙ્ખમાનો પન થેરો અનેકાનિપિ ચક્કવાળસહસ્સાનિ વોલોકેતિયેવ. ઉપરિપાસાદવરગતોતિ સત્તભૂમકસ્સ વા નવભૂમકસ્સ વા પાસાદવરસ્સ ઉપરિ ગતો. સહસ્સં નેમિમણ્ડલાનં વોલોકેય્યાતિ પાસાદપરિવેણે નાભિયા પતિટ્ઠિતાનં નેમિવટ્ટિયા નેમિવટ્ટિં આહચ્ચ ઠિતાનં નેમિમણ્ડલાનં સહસ્સં વાતપાનં વિવરિત્વા ઓલોકેય્ય, તસ્સ નાભિયોપિ પાકટા હોન્તિ, અરાપિ અરન્તરાનિપિ નેમિયોપિ. એવમેવ ખો, આવુસોતિ, આવુસો, એવં અયમ્પિ દિબ્બચક્ખુકો ભિક્ખુ દિબ્બેન ચક્ખુના અતિક્કન્તમાનુસકેન સહસ્સં લોકાનં વોલોકેતિ. તસ્સ પાસાદે ઠિતપુરિસસ્સ ચક્કનાભિયો વિય ચક્કવાળસહસ્સે સિનેરુસહસ્સં પાકટં હોતિ. અરા વિય દીપા પાકટા હોન્તિ. અરન્તરાનિ વિય દીપટ્ઠિતમનુસ્સા પાકટા હોન્તિ. નેમિયો વિય ચક્કવાળપબ્બતા પાકટા હોન્તિ.
૩૩૬. આરઞ્ઞિકોતિ સમાદિણ્ણઅરઞ્ઞધુતઙ્ગો. સેસપદેસુપિ ¶ એસેવ નયો.
૩૩૭. નો ચ સંસાદેન્તીતિ ન ઓસાદેન્તિ. સહેતુકઞ્હિ સકારણં કત્વા પઞ્હં પુચ્છિતું વિસ્સજ્જિતુમ્પિ અસક્કોન્તો સંસાદેતિ નામ. એવં ન કરોન્તીતિ અત્થો. પવત્તિની હોતીતિ નદીસોતોદકં વિય પવત્તતિ.
૩૩૮. યાય ¶ વિહારસમાપત્તિયાતિ યાય લોકિયાય વિહારસમાપત્તિયા, યાય લોકુત્તરાય વિહારસમાપત્તિયા.
૩૩૯. સાધુ સાધુ સારિપુત્તાતિ અયં સાધુકારો આનન્દત્થેરસ્સ દિન્નો. સારિપુત્તત્થેરેન પન સદ્ધિં ભગવા આલપતિ. એસ નયો સબ્બત્થ. યથા તં આનન્દોવાતિ યથા આનન્દોવ સમ્મા બ્યાકરણમાનો બ્યાકરેય્ય, એવં બ્યાકતં આનન્દેન અત્તનો અનુચ્છવિકમેવ, અજ્ઝાસયાનુરૂપમેવ બ્યાકતન્તિ અત્થો. આનન્દત્થેરો હિ અત્તનાપિ બહુસ્સુતો, અજ્ઝાસયોપિસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અહો વત સાસને સબ્રહ્મચારી બહુસ્સુતા ભવેય્યુ’’ન્તિ. કસ્મા? બહુસ્સુતસ્સ હિ કપ્પિયાકપ્પિયં સાવજ્જાનવજ્જં, ગરુકલહુકં સતેકિચ્છાતેકિચ્છં પાકટં હોતિ. બહુસ્સુતો ઉગ્ગહિતબુદ્ધવચનં આવજ્જિત્વા ઇમસ્મિં ઠાને સીલં કથિતં, ઇમસ્મિં ¶ સમાધિ, ઇમસ્મિં વિપસ્સના, ઇમસ્મિં મગ્ગફલનિબ્બાનાનીતિ સીલસ્સ આગતટ્ઠાને સીલં પૂરેત્વા, સમાધિસ્સ આગતટ્ઠાને સમાધિં પૂરેત્વા વિપસ્સનાય આગતટ્ઠાને વિપસ્સનાગબ્ભં ગણ્હાપેત્વા મગ્ગં ભાવેત્વા ફલં સચ્છિકરોતિ. તસ્મા થેરસ્સ એવં અજ્ઝાસયો હોતિ – ‘‘અહો વત સબ્રહ્મચારી એકં વા દ્વે વા તયો વા ચત્તારો વા પઞ્ચ વા નિકાયે ઉગ્ગહેત્વા આવજ્જન્તા સીલાદીનં આગતટ્ઠાનેસુ સીલાદીનિ પરિપૂરેત્વા અનુક્કમેન મગ્ગફલનિબ્બાનાનિ સચ્છિકરેય્યુ’’ન્તિ. સેસવારેસુપિ એસેવ નયો.
૩૪૦. આયસ્મા હિ રેવતો ઝાનજ્ઝાસયો ઝાનાભિરતો, તસ્માસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અહો વત સબ્રહ્મચારી એકિકા નિસીદિત્વા કસિણપરિકમ્મં કત્વા અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા ઝાનપદટ્ઠાનં વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા લોકુત્તરધમ્મં સચ્છિકરેય્યુ’’ન્તિ. તસ્મા એવં બ્યાકાસિ.
૩૪૧. આયસ્મા ¶ અનુરુદ્ધો દિબ્બચક્ખુકો, તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અહો વત સબ્રહ્મચારી આલોકં વડ્ઢેત્વા દિબ્બેન ચક્ખુના અનેકેસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ ચવમાને ચ ઉપપજ્જમાને ચ સત્તે દિસ્વા વટ્ટભયેન ચિત્તં સંવેજેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા લોકુત્તરધમ્મં સચ્છિકરેય્યુ’’ન્તિ. તસ્મા એવં બ્યાકાસિ.
૩૪૨. આયસ્મા મહાકસ્સપો ધુતવાદો, તસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અહો વત સબ્રહ્મચારી ધુતવાદા હુત્વા ધુતઙ્ગાનુભાવેન પચ્ચયતણ્હં મિલાપેત્વા અપરેપિ નાનપ્પકારે કિલેસે ધુનિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા લોકુત્તરધમ્મં સચ્છિકરેય્યુ’’ન્તિ. તસ્મા એવં બ્યાકાસિ.
૩૪૩. આયસ્મા ¶ મહામોગ્ગલ્લાનો સમાધિપારમિયા મત્થકં પત્તો, સુખુમં પન ચિત્તન્તરં ખન્ધન્તરં ધાત્વન્તરં આયતનન્તરં ઝાનોક્કન્તિકં આરમ્મણોક્કન્તિકં અઙ્ગવવત્થાનં આરમ્મણવવત્થાનં અઙ્ગસઙ્કન્તિ આરમ્મણસઙ્કન્તિ એકતોવડ્ઢનં ઉભતોવડ્ઢનન્તિ આભિધમ્મિકધમ્મકથિકસ્સેવ પાકટં. અનાભિધમ્મિકો હિ ધમ્મં કથેન્તો – ‘‘અયં સકવાદો અયં પરવાદો’’તિ ન જાનાતિ. સકવાદં દીપેસ્સામીતિ પરવાદં દીપેતિ, પરવાદં દીપેસ્સામીતિ સકવાદં દીપેતિ, ધમ્મન્તરં વિસંવાદેતિ. આભિધમ્મિકો સકવાદં સકવાદનિયામેનેવ ¶ , પરવાદં પરવાદનિયામેનેવ દીપેતિ, ધમ્મન્તરં ન વિસંવાદેતિ. તસ્મા થેરસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અહો વત સબ્રહ્મચારી આભિધમ્મિકા હુત્વા સુખુમેસુ ઠાનેસુ ઞાણં ઓતારેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા લોકુત્તરધમ્મં સચ્છિકરેય્યુ’’ન્તિ. તસ્મા એવં બ્યાકાસિ.
૩૪૪. આયસ્મા સારિપુત્તો પઞ્ઞાપારમિયા મત્થકં પત્તો, પઞ્ઞવાયેવ ચ ચિત્તં અત્તનો વસે વત્તેતું સક્કોતિ, ન દુપ્પઞ્ઞો. દુપ્પઞ્ઞો હિ ઉપ્પન્નસ્સ ચિત્તસ્સ વસે વત્તેત્વા ઇતો ચિતો ચ વિપ્ફન્દિત્વાપિ કતિપાહેનેવ ગિહિભાવં પત્વા અનયબ્યસનં પાપુણાતિ. તસ્મા થેરસ્સ એવં હોતિ – ‘‘અહો વત સબ્રહ્મચારી અચિત્તવસિકા હુત્વા ચિત્તં અત્તનો વસે વત્તેત્વા સબ્બાનસ્સ વિસેવિતવિપ્ફન્દિતાનિ ભઞ્જિત્વા ઈસકમ્પિ બહિ નિક્ખમિતું અદેન્તા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા ¶ લોકુત્તરધમ્મં સચ્છિકરેય્યુ’’ન્તિ. તસ્મા એવં બ્યાકાસિ.
૩૪૫. સબ્બેસં વો, સારિપુત્ત, સુભાસિતં પરિયાયેનાતિ સારિપુત્ત, યસ્મા સઙ્ઘારામસ્સ નામ બહુસ્સુતભિક્ખૂહિપિ સોભનકારણં અત્થિ, ઝાનાભિરતેહિપિ, દિબ્બચક્ખુકેહિપિ, ધુતવાદેહિપિ, આભિધમ્મિકેહિપિ, અચિત્તવસિકેહિપિ સોભનકારણં અત્થિ. તસ્મા સબ્બેસં ¶ વો સુભાસિતં પરિયાયેન, તેન તેન કારણેન સુભાસિતમેવ, નો દુબ્ભાસિતં. અપિચ મમપિ સુણાથાતિ અપિચ મમપિ વચનં સુણાથ. ન તાવાહં ઇમં પલ્લઙ્કં ભિન્દિસ્સામીતિ ન તાવ અહં ઇમં ચતુરઙ્ગવીરિયં અધિટ્ઠાય આભુજિતં પલ્લઙ્કં ભિન્દિસ્સામિ, ન મોચેસ્સામીતિ અત્થો. ઇદં કિર ભગવા પરિપાકગતે ઞાણે રજ્જસિરિં પહાય કતાભિનિક્ખમનો અનુપુબ્બેન બોધિમણ્ડં આરુય્હ ચતુરઙ્ગવીરિયં અધિટ્ઠાય અપરાજિતપલ્લઙ્કં આભુજિત્વા દળ્હસમાદાનો હુત્વા નિસિન્નો તિણ્ણં મારાનં મત્થકં ભિન્દિત્વા પચ્ચૂસસમયે દસસહસ્સિલોકધાતું ઉન્નાદેન્તો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિજ્ઝિ, તં અત્તનો મહાબોધિપલ્લઙ્કં સન્ધાય એવમાહ. અપિચ પચ્છિમં જનતં અનુકમ્પમાનોપિ પટિપત્તિસારં પુથુજ્જનકલ્યાણકં દસ્સેન્તો એવમાહ. પસ્સતિ હિ ભગવા – ‘‘અનાગતે એવં અજ્ઝાસયા કુલપુત્તા ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખિસ્સન્તિ, ‘ભગવા મહાગોસિઙ્ગસુત્તં કથેન્તો ઇધ, સારિપુત્ત, ભિક્ખુ પચ્છાભત્તં…પે… એવરૂપેન ખો, સારિપુત્ત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યાતિ આહ, મયં ભગવતો અજ્ઝાસયં ગણ્હિસ્સામા’તિ પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તા ચતુરઙ્ગવીરિયં અધિટ્ઠાય દળ્હસમાદાના હુત્વા ‘અરહત્તં અપ્પત્વા ઇમં પલ્લઙ્કં ન ભિન્દિસ્સામા’તિ સમણધમ્મં કાતબ્બં મઞ્ઞિસ્સન્તિ, તે એવં પટિપન્ના કતિપાહેનેવ ¶ જાતિજરામરણસ્સ અન્તં કરિસ્સન્તી’’તિ, ઇમં પચ્છિમં જનતં અનુકમ્પમાનો પટિપત્તિસારં પુથુજ્જનકલ્યાણકં દસ્સેન્તો એવમાહ. એવરૂપેન ખો, સારિપુત્ત, ભિક્ખુના ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યાતિ, સારિપુત્ત, એવરૂપેન ભિક્ખુના નિપ્પરિયાયેનેવ ગોસિઙ્ગસાલવનં સોભેય્યાતિ યથાનુસન્ધિનાવ દેસનં નિટ્ઠપેસીતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
મહાગોસિઙ્ગસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૩. મહાગોપાલકસુત્તવણ્ણના
૩૪૬. એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ મહાગોપાલકસુત્તં. તત્થ તિસ્સો કથા એકનાળિકા, ચતુરસ્સા, નિસિન્નવત્તિકાતિ. તત્થ પાળિં વત્વા એકેકપદસ્સ અત્થકથનં એકનાળિકા નામ. અપણ્ડિતં ગોપાલકં દસ્સેત્વા, અપણ્ડિતં ¶ ભિક્ખું દસ્સેત્વા, પણ્ડિતં ગોપાલકં દસ્સેત્વા, પણ્ડિતં ભિક્ખું દસ્સેત્વાતિ ચતુક્કં બન્ધિત્વા કથનં ચતુરસ્સા નામ. અપણ્ડિતં ગોપાલકં દસ્સેત્વા પરિયોસાનગમનં, અપણ્ડિતં ભિક્ખું દસ્સેત્વા પરિયોસાનગમનં, પણ્ડિતં ગોપાલકં દસ્સેત્વા પરિયોસાનગમનં, પણ્ડિતં ભિક્ખું દસ્સેત્વા પરિયોસાનગમનન્તિ અયં નિસિન્નવત્તિકા નામ. અયં ઇધ સબ્બાચરિયાનં આચિણ્ણા.
એકાદસહિ, ભિક્ખવે, અઙ્ગેહીતિ એકાદસહિ અગુણકોટ્ઠાસેહિ. ગોગણન્તિ ગોમણ્ડલં. પરિહરિતુન્તિ પરિગ્ગહેત્વા વિચરિતું. ફાતિં કાતુન્તિ વડ્ઢિં આપાદેતું. ઇધાતિ ઇમસ્મિં લોકે. ન રૂપઞ્ઞૂ હોતીતિ ગણનતો વા વણ્ણતો વા રૂપં ન જાનાતિ. ગણનતો ન જાનાતિ નામ અત્તનો ગુન્નં સતં વા સહસ્સં વાતિ સઙ્ખ્યં ન જાનાતિ. સો ગાવીસુ હટાસુ વા પલાતાસુ વા ગોગણં ગણેત્વા, અજ્જ એત્તિકા ન દિસ્સન્તીતિ દ્વે તીણિ ગામન્તરાનિ વા અટવિં વા વિચરન્તો ન પરિયેસતિ, અઞ્ઞેસં ગાવીસુ અત્તનો ગોગણં પવિટ્ઠાસુપિ ગોગણં ગણેત્વા, ‘‘ઇમા એત્તિકા ગાવો ન અમ્હાક’’ન્તિ યટ્ઠિયા પોથેત્વા ન નીહરતિ, તસ્સ નટ્ઠા ગાવિયો નટ્ઠાવ હોન્તિ. પરગાવિયો ગહેત્વા વિચરન્તં ગોસામિકા દિસ્વા, ‘‘અયં એત્તકં કાલં અમ્હાકં ધેનું ગણ્હાતી’’તિ તજ્જેત્વા અત્તનો ગાવિયો ગહેત્વા ગચ્છન્તિ. તસ્સ ગોગણોપિ પરિહાયતિ, પઞ્ચગોરસપરિભોગતોપિ પરિબાહિરો હોતિ. વણ્ણતો ન જાનાતિ નામ – ‘‘એત્તિકા ગાવો સેતા, એત્તિકા રત્તા, એત્તિકા કાળા, એત્તિકા કબરા એત્તિકા નીલા’’તિ ન જાનાતિ, સો ગાવીસુ હટાસુ વા…પે… પઞ્ચગોરસપરિભોગતોપિ પરિબાહિરો હોતિ.
ન લક્ખણકુસલો હોતીતિ ગાવીનં સરીરે કતં ધનુસત્તિસૂલાદિભેદં લક્ખણં ન જાનાતિ ¶ , સો ગાવીસુ હટાસુ વા પલાતાસુ વા અજ્જ અસુકલક્ખણા ચ અસુકલક્ખણા ચ ગાવો ¶ ન દિસ્સન્તિ…પે… પઞ્ચગોરસપરિભોગતોપિ પરિબાહિરો હોતિ.
ન આસાટિકં હારેતાતિ ગુન્નં ખાણુકણ્ટકાદીહિ પહટટ્ઠાનેસુ વણો હોતિ. તત્થ નીલમક્ખિકા અણ્ડકાનિ પાતેન્તિ, તેસં આસાટિકાતિ નામ. તાનિ દણ્ડેન અપનેત્વા ભેસજ્જં દાતબ્બં હોતિ. બાલો ¶ ગોપાલકો તથા ન કરોતિ, તેન વુત્તં – ‘‘ન આસાટિકં હારેતા હોતી’’તિ. તસ્સ ગુન્નં વણા વડ્ઢન્તિ, ગમ્ભીરા હોન્તિ, પાણકા કુચ્છિં પવિસન્તિ, ગાવો ગેલઞ્ઞાભિભૂતા નેવ યાવદત્થં તિણાનિ ખાદિતું, ન પાનીયં પાતું સક્કોન્તિ. તત્થ ગુન્નં ખીરં છિજ્જતિ, ગોણાનં જવો હાયતિ, ઉભયેસં જીવિતન્તરાયો હોતિ. એવમસ્સ ગોગણોપિ પરિહાયતિ, પઞ્ચગોરસતોપિ પરિબાહિરો હોતિ.
ન વણં પટિચ્છાદેતા હોતીતિ ગુન્નં વુત્તનયેનેવ સઞ્જાતો વણો ભેસજ્જં દત્વા વાકેન વા ચીરકેન વા બન્ધિત્વા પટિચ્છાદેતબ્બો હોતિ. બાલો ગોપાલકો તથા ન કરોતિ, અથસ્સ ગુન્નં વણેહિ યૂસા પગ્ઘરન્તિ, તા અઞ્ઞમઞ્ઞં નિઘંસેન્તિ, તેન અઞ્ઞેસમ્પિ વણા જાયન્તિ. એવં ગાવો ગેલઞ્ઞાભિભૂતા નેવ યાવદત્થં તિણાનિ ખાદિતું…પે… પરિબાહિરો હોતિ.
ન ધૂમં કત્તા હોતીતિ અન્તોવસ્સે ડંસમકસાદીનં ઉસ્સન્નકાલે ગોગણે વજં પવિટ્ઠે તત્થ તત્થ ધૂમો કાતબ્બો હોતિ, અપણ્ડિતો ગોપાલકો તં ન કરોતિ. ગોગણો સબ્બરત્તિં ડંસાદીહિ ઉપદ્દુતો નિદ્દં અલભિત્વા પુનદિવસે અરઞ્ઞે તત્થ તત્થ રુક્ખમૂલાદીસુ નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયતિ, નેવ યાવદત્થં તિણાનિ ખાદિતું…પે… પઞ્ચગોરસપરિભોગતોપિ પરિબાહિરો હોતિ.
ન તિત્થં જાનાતીતિ તિત્થં સમન્તિ વા વિસમન્તિ વા સગાહન્તિ વા નિગ્ગાહન્તિ વા ન જાનાતિ, સો અતિત્થેન ગાવિયો ઓતારેતિ. તાસં વિસમતિત્થે પાસાણાદીનિ અક્કમન્તીનં પાદા ભિજ્જન્તિ, સગાહં ગમ્ભીરં તિત્થં ઓતિણ્ણા કુમ્ભીલાદયો ગાહા ગણ્હન્તિ. અજ્જ એત્તિકા ગાવો નટ્ઠા, અજ્જ એત્તિકાતિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. એવમસ્સ ગોગણોપિ પરિહાયતિ, પઞ્ચગોરસતોપિ પરિબાહિરો હોતિ.
ન ¶ પીતં જાનાતીતિ પીતમ્પિ અપીતમ્પિ ન જાનાતિ. ગોપાલકેન હિ ‘‘ઇમાય ગાવિયા પીતં, ઇમાય ન પીતં, ઇમાય પાનીયતિત્થે ઓકાસો લદ્ધો, ઇમાય ન ¶ લદ્ધો’’તિ એવં પીતાપીતં જાનિતબ્બં હોતિ. અયં પન દિવસભાગં અરઞ્ઞે ગોગણં રક્ખિત્વા પાનીયં પાયેસ્સામીતિ નદિં વા ¶ તળાકં વા ગહેત્વા ગચ્છતિ. તત્થ મહાઉસભા ચ અનુઉસભા ચ બલવગાવિયો ચ દુબ્બલાનિ ચેવ મહલ્લકાનિ ચ ગોરૂપાનિ સિઙ્ગેહિ વા ફાસુકાહિ વા પહરિત્વા અત્તનો ઓકાસં કત્વા ઊરુપ્પમાણં ઉદકં પવિસિત્વા યથાકામં પિવન્તિ. અવસેસા ઓકાસં અલભમાના તીરે ઠત્વા કલલમિસ્સકં ઉદકં પિવન્તિ, અપીતા એવ વા હોન્તિ. અથ ને ગોપાલકો પિટ્ઠિયં પહરિત્વા પુન અરઞ્ઞં પવેસેતિ, તત્થ અપીતગાવિયો પિપાસાય સુક્ખમાના યાવદત્થં તિણાનિ ખાદિતું ન સક્કોન્તિ, તત્થ ગુન્નં ખીરં છિજ્જતિ, ગોણાનં જવો હાયતિ…પે… પરિબાહિરો હોતિ.
ન વીથિં જાનાતીતિ ‘‘અયં મગ્ગો સમો ખેમો, અયં વિસમો સાસઙ્કો સપ્પટિભયો’’તિ ન જાનાતિ. સો સમં ખેમં મગ્ગં વજ્જેત્વા ગોગણં ઇતરં મગ્ગં પટિપાદેતિ, તત્થ ગાવો સીહબ્યગ્ઘાદીનં ગન્ધેન ચોરપરિસ્સયેન વા અભિભૂતા ભન્તમિગસપ્પટિભાગા ગીવં ઉક્ખિપિત્વા તિટ્ઠન્તિ, નેવ યાવદત્થં તિણાનિ ખાદન્તિ, ન પાનીયં પિવન્તિ, તત્થ ગુન્નં ખીરં છિજ્જતિ…પે… પરિબાહિરો હોતિ.
ન ગોચરકુસલો હોતીતિ ગોપાલકેન હિ ગોચરકુસલેન ભવિતબ્બં, પઞ્ચાહિકવારો વા સત્તાહિકવારો વા જાનિતબ્બો, એકદિસાય ગોગણં ચારેત્વા પુનદિવસે તત્થ ન ચારેતબ્બો. મહતા હિ ગોગણેન ચિણ્ણટ્ઠાનં ભેરિતલં વિય સુદ્ધં હોતિ નિત્તિણં, ઉદકમ્પિ આલુળીયતિ. તસ્મા પઞ્ચમે વા સત્તમે વા દિવસે પુન તત્થ ચારેતું વટ્ટતિ, એત્તકેન હિ તિણમ્પિ પટિવિરુહતિ, ઉદકમ્પિ પસીદતિ. અયં પન ઇમં પઞ્ચાહિકવારં વા સત્તાહિકવારં વા ન જાનાતિ, દિવસે દિવસે રક્ખિતટ્ઠાનેયેવ રક્ખતિ. અથસ્સ ગોગણો હરિતતિણં ન લભતિ, સુક્ખતિણં ખાદન્તો કલલમિસ્સકં ઉદકં પિવતિ, તત્થ ગુન્નં ખીરં છિજ્જતિ…પે… પરિબાહિરો હોતિ.
અનવસેસદોહી ચ હોતીતિ પણ્ડિતગોપાલકેન યાવ વચ્છકસ્સ મંસલોહિતં સણ્ઠાતિ, તાવ ¶ એકં દ્વે થને ઠપેત્વા સાવસેસદોહિના ભવિતબ્બં. અયં વચ્છકસ્સ કિઞ્ચિ અનવસેસેત્વા દુહતિ, ખીરપકો વચ્છો ખીરપિપાસાય સુક્ખતિ, સણ્ઠાતું ¶ અસક્કોન્તો કમ્પમાનો ¶ માતુ પુરતો પતિત્વા કાલઙ્કરોતિ. માતા પુત્તકં દિસ્વા, ‘‘મય્હં પુત્તકો અત્તનો માતુખીરં પાતુમ્પિ ન લભતી’’તિ પુત્તસોકેન ન યાવદત્થં તિણાનિ ખાદિતું, ન પાનીયં પાતું સક્કોતિ, થનેસુ ખીરં છિજ્જતિ. એવમસ્સ ગોગણોપિ પરિહાયતિ, પઞ્ચગોરસતોપિ પરિબાહિરો હોતિ.
ગુન્નં પિતુટ્ઠાનં કરોન્તીતિ ગોપિતરો. ગાવો પરિણયન્તિ યથારુચિં ગહેત્વા ગચ્છન્તીતિ ગોપરિણાયકા. ન અતિરેકપૂજાયાતિ પણ્ડિતો હિ ગોપાલકો એવરૂપે ઉસભે અતિરેકપૂજાય પૂજેતિ, પણીતં ગોભત્તં દેતિ, ગન્ધપઞ્ચઙ્ગુલિકેહિ મણ્ડેતિ, માલં પિલન્ધેતિ, સિઙ્ગે સુવણ્ણરજતકોસકે ચ ધારેતિ, રત્તિં દીપં જાલેત્વા ચેલવિતાનસ્સ હેટ્ઠા સયાપેતિ. અયં પન તતો એકસક્કારમ્પિ ન કરોતિ, ઉસભા અતિરેકપૂજં અલભમાના ગોગણં ન રક્ખન્તિ, પરિસ્સયં ન વારેન્તિ. એવમસ્સ ગોગણો પરિહાયતિ, પઞ્ચગોરસતો પરિબાહિરો હોતિ.
૩૪૭. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. ન રૂપઞ્ઞૂ હોતીતિ, ‘‘ચત્તારિ મહાભૂતાનિ ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદાયરૂપ’’ન્તિ એવં વુત્તરૂપં દ્વીહાકારેહિ ન જાનાતિ ગણનતો વા સમુટ્ઠાનતો વા. ગણનતો ન જાનાતિ નામ, ‘‘ચક્ખાયતનં, સોત-ઘાન-જિવ્હા-કાયાયતનં, રૂપ-સદ્દ-ગન્ધ-રસ-ફોટ્ઠબ્બાયતનં, ઇત્થિન્દ્રિયં, પુરિસિન્દ્રિયં, જીવિતિન્દ્રિયં, કાયવિઞ્ઞત્તિ, વચીવિઞ્ઞત્તિ, આકાસધાતુ, આપોધાતુ, રૂપસ્સ લહુતા, મુદુતા, કમ્મઞ્ઞતા, ઉપચયો, સન્તતિ, જરતા, રૂપસ્સ અનિચ્ચતા, કબળીકારો આહારો’’તિ એવં પાળિયં આગતા પઞ્ચવીસતિ રૂપકોટ્ઠાસાતિ ન જાનાતિ. સેય્યથાપિ સો ગોપાલકો ગણનતો ગુન્નં રૂપં ન જાનાતિ, તથૂપમો અયં ભિક્ખુ. સો ગણનતો રૂપં અજાનન્તો રૂપં પરિગ્ગહેત્વા અરૂપં વવત્થપેત્વા રૂપારૂપં પરિગ્ગહેત્વા પચ્ચયં સલ્લક્ખેત્વા લક્ખણં આરોપેત્વા કમ્મટ્ઠાનં મત્થકં પાપેતું ન સક્કોતિ. સો યથા તસ્સ ગોપાલકસ્સ ગોગણો ન વડ્ઢતિ, એવં ઇમસ્મિં સાસને સીલસમાધિવિપસ્સનામગ્ગફલનિબ્બાનેહિ ન વડ્ઢતિ, યથા ¶ ચ સો ગોપાલકો પઞ્ચહિ ગોરસેહિ પરિબાહિરો હોતિ, એવં અસેક્ખેન સીલક્ખન્ધેન, અસેક્ખેન સમાધિ, પઞ્ઞા, વિમુત્તિ, વિમુત્તિઞાણદસ્સનક્ખન્ધેનાતિ પઞ્ચહિ ધમ્મક્ખન્ધેહિ પરિબાહિરો હોતિ.
સમુટ્ઠાનતો ¶ ¶ ન જાનાતિ નામ, ‘‘એત્તકં રૂપં એકસમુટ્ઠાનં, એત્તકં દ્વિસમુટ્ઠાનં, એત્તકં તિસમુટ્ઠાનં, એત્તકં ચતુસમુટ્ઠાનં, એત્તકં ન કુતોચિસમુટ્ઠાતી’’તિ ન જાનાતિ. સેય્યથાપિ સો ગોપાલકો વણ્ણતો ગુન્નં રૂપં ન જાનાતિ, તથૂપમો અયં ભિક્ખુ. સો સમુટ્ઠાનતો રૂપં અજાનન્તો રૂપં પરિગ્ગહેત્વા અરૂપં વવત્થપેત્વા…પે… પરિબાહિરો હોતિ.
ન લક્ખણકુસલો હોતીતિ કમ્મલક્ખણો બાલો, કમ્મલક્ખણો પણ્ડિતોતિ એવં વુત્તં કુસલાકુસલં કમ્મં પણ્ડિતબાલલક્ખણન્તિ ન જાનાતિ. સો એવં અજાનન્તો બાલે વજ્જેત્વા પણ્ડિતે ન સેવતિ, બાલે વજ્જેત્વા પણ્ડિતે અસેવન્તો કપ્પિયાકપ્પિયં કુસલાકુસલં સાવજ્જાનવજ્જં ગરુકલહુકં સતેકિચ્છઅતેકિચ્છં કારણાકારણં ન જાનાતિ; તં અજાનન્તો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વડ્ઢેતું ન સક્કોતિ. સો યથા તસ્સ ગોપાલકસ્સ ગોગણો ન વડ્ઢતિ, એવં ઇમસ્મિં સાસને યથાવુત્તેહિ સીલાદીહિ ન વડ્ઢતિ, ગોપાલકો વિય ચ પઞ્ચહિ ગોરસેહિ પઞ્ચહિ ધમ્મક્ખન્ધેહિ પરિબાહિરો હોતિ.
ન આસાટિકં હારેતા હોતીતિ ઉપ્પન્નં કામવિતક્કન્તિ એવં વુત્તે કામવિતક્કાદિકે ન વિનોદેતિ, સો ઇમં અકુસલવિતક્કં આસાટિકં અહારેત્વા વિતક્કવસિકો હુત્વા વિચરન્તો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વડ્ઢેતું ન સક્કોતિ, સો યથા તસ્સ ગોપાલકસ્સ…પે… પરિબાહિરો હોતિ.
ન વણં પટિચ્છાદેતા હોતીતિ ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા નિમિત્તગ્ગાહી હોતીતિઆદિના નયેન સબ્બારમ્મણેસુ નિમિત્તં ગણ્હન્તો યથા સો ગોપાલકો વણં ન પટિચ્છાદેતિ, એવં સંવરં ન સમ્પાદેતિ. સો વિવટદ્વારો વિચરન્તો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વડ્ઢેતું ન સક્કોતિ…પે… પરિબાહિરો હોતિ.
ન ધૂમં કત્તા હોતીતિ સો ગોપાલકો ધૂમં વિય ધમ્મદેસનાધૂમં ન કરોતિ, ધમ્મકથં વા સરભઞ્ઞં વા ઉપનિસિન્નકથં વા અનુમોદનં વા ન કરોતિ ¶ . તતો નં મનુસ્સા બહુસ્સુતો ગુણવાતિ ન જાનન્તિ, તે ગુણાગુણં અજાનન્તા ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સઙ્ગહં ન કરોન્તિ ¶ . સો પચ્ચયેહિ ¶ કિલમમાનો બુદ્ધવચનં સજ્ઝાયં કાતું વત્તપટિપત્તિં પૂરેતું કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વડ્ઢેતું ન સક્કોતિ…પે… પરિબાહિરો હોતિ.
ન તિત્થં જાનાતીતિ તિત્થભૂતે બહુસ્સુતભિક્ખૂ ન ઉપસઙ્કમતિ, ઉપસઙ્કમન્તો, ‘‘ઇદં, ભન્તે, બ્યઞ્જનં કથં રોપેતબ્બં, ઇમસ્સ ભાસિતસ્સ કો અત્થો, ઇમસ્મિં ઠાને પાળિ કિં વદેતિ, ઇમસ્મિં ઠાને અત્થો કિં દીપેતી’’તિ એવં ન પરિપુચ્છતિ ન પરિપઞ્હતિ, ન જાનાપેતીતિ અત્થો. તસ્સ તે એવં અપરિપુચ્છતો અવિવટઞ્ચેવ ન વિવરન્તિ, ભાજેત્વા ન દસ્સેન્તિ, અનુત્તાનીકતઞ્ચ ન ઉત્તાનીકરોન્તિ, અપાકટં ન પાકટં કરોન્તિ. અનેકવિહિતેસુ ચ કઙ્ખાઠાનિયેસુ ધમ્મેસૂતિ અનેકવિધાસુ કઙ્ખાસુ એકં કઙ્ખમ્પિ ન પટિવિનોદેન્તિ. કઙ્ખા એવ હિ કઙ્ખાઠાનિયા ધમ્મા નામ. તત્થ એકં કઙ્ખમ્પિ ન નીહરન્તીતિ અત્થો. સો એવં બહુસ્સુતતિત્થં અનુપસઙ્કમિત્વા સકઙ્ખો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વડ્ઢેતું ન સક્કોતિ. યથા ચ સો ગોપાલકો તિત્થં ન જાનાતિ, એવં અયમ્પિ ભિક્ખુ ધમ્મતિત્થં ન જાનાતિ, અજાનન્તો અવિસયે પઞ્હં પુચ્છતિ, અભિધમ્મિકં ઉપસઙ્કમિત્વા કપ્પિયાકપ્પિયં પુચ્છતિ, વિનયધરં ઉપસઙ્કમિત્વા રૂપારૂપપરિચ્છેદં પુચ્છતિ. તે અવિસયે પુટ્ઠા કથેતું ન સક્કોન્તિ, સો અત્તના સકઙ્ખો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વડ્ઢેતું ન સક્કોતિ…પે… પરિબાહિરો હોતિ.
ન પીતં જાનાતીતિ યથા સો ગોપાલકો પીતાપીતં ન જાનાતિ, એવં ધમ્મૂપસઞ્હિતં પામોજ્જં ન જાનાતિ ન લભતિ, સવનમયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થું નિસ્સાય આનિસંસં ન વિન્દતિ, ધમ્મસ્સવનગ્ગં ગન્ત્વા સક્કચ્ચં ન સુણાતિ, નિસિન્નો નિદ્દાયતિ, કથં કથેતિ, અઞ્ઞવિહિતકો હોતિ, સો સક્કચ્ચં ધમ્મં અસુણન્તો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વડ્ઢેતું ન સક્કોતિ…પે… પરિબાહિરો હોતિ.
ન વીથિં જાનાતીતિ સો ગોપાલકો મગ્ગામગ્ગં વિય, – ‘‘અયં લોકિયો અયં લોકુત્તરો’’તિ અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં યથાભૂતં ન પજાનાતિ. અજાનન્તો લોકિયમગ્ગે અભિનિવિસિત્વા લોકુત્તરં નિબ્બત્તેતું ન સક્કોતિ…પે… પરિબાહિરો હોતિ.
ન ગોચરકુસલો હોતીતિ સો ગોપાલકો પઞ્ચાહિકવારે ¶ સત્તાહિકવારે વિય ચત્તારો સતિપટ્ઠાને ¶ , ‘‘ઇમે લોકિયા ઇમે લોકુત્તરા’’તિ યથાભૂતં ન પજાનાતિ. અજાનન્તો સુખુમટ્ઠાનેસુ અત્તનો ¶ ઞાણં ચરાપેત્વા લોકિયસતિપટ્ઠાને અભિનિવિસિત્વા લોકુત્તરં નિબ્બત્તેતું ન સક્કોતિ…પે… પરિબાહિરો હોતિ.
અનવસેસદોહી ચ હોતીતિ પટિગ્ગહણે મત્તં અજાનન્તો અનવસેસં દુહતિ. નિદ્દેસવારે પનસ્સ અભિહટ્ઠું પવારેન્તીતિ અભિહરિત્વા પવારેન્તિ. એત્થ દ્વે અભિહારા વાચાભિહારો ચ પચ્ચયાભિહારો ચ. વાચાભિહારો નામ મનુસ્સા ભિક્ખુસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘વદેય્યાથ, ભન્તે, યેનત્થો’’તિ પવારેન્તિ. પચ્ચયાભિહારો નામ વત્થાદીનિ વા તેલફાણિતાદીનિ વા ગહેત્વા ભિક્ખુસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘ગણ્હથ, ભન્તે, યાવતકેન અત્થો’’તિ વદન્તિ. તત્ર ભિક્ખુ મત્તં ન જાનાતીતિ ભિક્ખુ તેસુ પચ્ચયેસુ પમાણં ન જાનાતિ, – ‘‘દાયકસ્સ વસો વેદિતબ્બો, દેય્યધમ્મસ્સ વસો વેદિતબ્બો, અત્તનો થામો વેદિતબ્બો’’તિ રથવિનીતે વુત્તનયેન પમાણયુત્તં અગ્ગહેત્વા યં આહરન્તિ, તં સબ્બં ગણ્હાતીતિ અત્થો. મનુસ્સા વિપ્પટિસારિનો ન પુન અભિહરિત્વા પવારેન્તિ. સો પચ્ચયેહિ કિલમન્તો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વડ્ઢેતું ન સક્કોતિ…પે… પરિબાહિરો હોતિ.
તે ન અતિરેકપૂજાય પૂજેતા હોતીતિ સો ગોપાલકો મહાઉસભે વિય તે થેરે ભિક્ખૂ ઇમાય આવિ ચેવ રહો ચ મેત્તાય કાયકમ્માદિકાય અતિરેકપૂજાય ન પૂજેતિ. તતો થેરા, – ‘‘ઇમે અમ્હેસુ ગરુચિત્તીકારં ન કરોન્તી’’તિ નવકે ભિક્ખૂ દ્વીહિ સઙ્ગહેહિ ન સઙ્ગણ્હન્તિ, ન આમિસસઙ્ગહેન ચીવરેન વા પત્તેન વા પત્તપરિયાપન્નેન વા વસનટ્ઠાનેન વા. કિલમન્તે મિલાયન્તેપિ નપ્પટિજગ્ગન્તિ. પાળિં વા અટ્ઠકથં વા ધમ્મકથાબન્ધં વા ગુય્હગન્થં વા ન સિક્ખાપેન્તિ. નવકા થેરાનં સન્તિકા સબ્બસો ઇમે દ્વે સઙ્ગહે અલભમાના ઇમસ્મિં સાસને પતિટ્ઠાતું ન સક્કોન્તિ. યથા તસ્સ ગોપાલકસ્સ ગોગણો ન વડ્ઢતિ, એવં સીલાદીનિ ન વડ્ઢન્તિ. યથા ચ સો ગોપાલકો પઞ્ચહિ ગોરસેહિ પરિબાહિરો હોતિ, એવં પઞ્ચહિ ધમ્મક્ખન્ધેહિ પરિબાહિરા હોન્તિ. સુક્કપક્ખો કણ્હપક્ખે વુત્તવિપલ્લાસવસેન યોજેત્વા વેદિતબ્બોતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
મહાગોપાલકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૪. ચૂળગોપાલકસુત્તવણ્ણના
૩૫૦. એવં ¶ ¶ ¶ મે સુતન્તિ ચૂળગોપાલકસુત્તં. તત્થ ઉક્કચેલાયન્તિ એવંનામકે નગરે. તસ્મિં કિર માપિયમાને રત્તિં ગઙ્ગાસોતતો મચ્છો થલં પત્તો. મનુસ્સા ચેલાનિ તેલપાતિયં તેમેત્વા ઉક્કા કત્વા મચ્છં ગણ્હિંસુ. નગરે નિટ્ઠિતે તસ્સ નામં કરોન્તે અમ્હેહિ નગરટ્ઠાનસ્સ ગહિતદિવસે ચેલુક્કાહિ મચ્છો ગહિતોતિ ઉક્કચેલા-ત્વેવસ્સ નામં અકંસુ. ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ યસ્મિં ઠાને નિસિન્નસ્સ સબ્બા ગઙ્ગા પાકટા હુત્વા પઞ્ઞાયતિ, તાદિસે વાલિકુસ્સદે ગઙ્ગાતિત્થે સાયન્હસમયે મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો નિસીદિત્વા મહાગઙ્ગં પરિપુણ્ણં સન્દમાનં ઓલોકેન્તો, – ‘‘અત્થિ નુ ખો ઇમં ગઙ્ગં નિસ્સાય કોચિ પુબ્બે વડ્ઢિપરિહાનિં પત્તો’’તિ આવજ્જિત્વા, પુબ્બે એકં બાલગોપાલકં નિસ્સાય અનેકસતસહસ્સા ગોગણા ઇમિસ્સા ગઙ્ગાય આવટ્ટે પતિત્વા સમુદ્દમેવ પવિટ્ઠા, અપરં પન પણ્ડિતગોપાલકં નિસ્સાય અનેકસતસહસ્સગોગણસ્સ સોત્થિ જાતા વડ્ઢિ જાતા આરોગ્યં જાતન્તિ અદ્દસ. દિસ્વા ઇમં કારણં નિસ્સાય ભિક્ખૂનં ધમ્મં દેસેસ્સામીતિ ચિન્તેત્વા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ.
માગધકોતિ મગધરટ્ઠવાસી. દુપ્પઞ્ઞજાતિકોતિ નિપ્પઞ્ઞસભાવો દન્ધો મહાજળો. અસમવેક્ખિત્વાતિ અસલ્લક્ખેત્વા અનુપધારેત્વા. પતારેસીતિ તારેતું આરભિ. ઉત્તરં તીરં સુવિદેહાનન્તિ ગઙ્ગાય ઓરિમે તીરે મગધરટ્ઠં, પારિમે તીરે વિદેહરટ્ઠં, ગાવો મગધરટ્ઠતો વિદેહરટ્ઠં નેત્વા રક્ખિસ્સામીતિ ઉત્તરં તીરં પતારેસિ. તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘ઉત્તરં તીરં સુવિદેહાન’’ન્તિ. આમણ્ડલિકં કરિત્વાતિ મણ્ડલિકં કત્વા. અનયબ્યસનં આપજ્જિંસૂતિ અવડ્ઢિં વિનાસં પાપુણિંસુ, મહાસમુદ્દમેવ પવિસિંસુ. તેન હિ ગોપાલકેન ગાવો ઓતારેન્તેન ગઙ્ગાય ઓરિમતીરે સમતિત્થઞ્ચ ¶ વિસમતિત્થઞ્ચ ઓલોકેતબ્બં અસ્સ, મજ્ઝે ગઙ્ગાય ગુન્નં વિસ્સમટ્ઠાનત્થં દ્વે તીણિ વાલિકત્થલાનિ સલ્લક્ખેતબ્બાનિ અસ્સુ. તથા પારિમતીરે તીણિ ચત્તારિ તિત્થાનિ, ઇમસ્મા તિત્થા ભટ્ઠા ઇમં તિત્થં ગણ્હિસ્સન્તિ, ઇમસ્મા ભટ્ઠા ઇમન્તિ. અયં પન બાલગોપાલકો ઓરિમતીરે ગુન્નં ઓતરણતિત્થં સમં વા વિસમં વા અનોલોકેત્વાવ મજ્ઝે ¶ ગઙ્ગાય ગુન્નં વિસ્સમટ્ઠાનત્થં દ્વે તીણિ વાલિકત્થલાનિપિ અસલ્લક્ખેત્વાવ પરતીરે ચત્તારિ ¶ પઞ્ચ ઉત્તરણતિત્થાનિ અસમવેક્ખિત્વાવ અતિત્થેનેવ ગાવો ઓતારેસિ. અથસ્સ મહાઉસભો જવનસમ્પન્નતાય ચેવ થામસમ્પન્નતાય ચ તિરિયં ગઙ્ગાય સોતં છેત્વા પારિમં તીરં પત્વા છિન્નતટઞ્ચેવ કણ્ટકગુમ્બગહનઞ્ચ દિસ્વા, ‘‘દુબ્બિનિવિટ્ઠમેત’’ન્તિ ઞત્વા ધુરગ્ગ-પતિટ્ઠાનોકાસમ્પિ અલભિત્વા પટિનિવત્તિ. ગાવો મહાઉસભો નિવત્તો મયમ્પિ નિવત્તિસ્સામાતિ નિવત્તા. મહતો ગોગણસ્સ નિવત્તટ્ઠાને ઉદકં છિજ્જિત્વા મજ્ઝે ગઙ્ગાય આવટ્ટં ઉટ્ઠપેસિ. ગોગણો આવટ્ટં પવિસિત્વા સમુદ્દમેવ પત્તો. એકોપિ ગોણો અરોગો નામ નાહોસિ. તેનાહ – ‘‘તત્થેવ અનયબ્યસનં આપજ્જિંસૂ’’તિ.
અકુસલા ઇમસ્સ લોકસ્સાતિ ઇધ લોકે ખન્ધધાતાયતનેસુ અકુસલા અછેકા, પરલોકેપિ એસેવ નયો. મારધેય્યં વુચ્ચતિ તેભૂમકધમ્મા. અમારધેય્યં નવ લોકુત્તરધમ્મા. મચ્ચુધેય્યમ્પિ તેભૂમકધમ્માવ. અમચ્ચુધેય્યં નવ લોકુત્તરધમ્મા. તત્થ અકુસલા અછેકા. વચનત્થતો પન મારસ્સ ધેય્યં મારધેય્યં. ધેય્યન્તિ ઠાનં વત્થુ નિવાસો ગોચરો. મચ્ચુધેય્યેપિ એસેવ નયો. તેસન્તિ તેસં એવરૂપાનં સમણબ્રાહ્મણાનં, ઇમિના છ સત્થારો દસ્સિતાતિ વેદિતબ્બા.
૩૫૧. એવં કણ્હપક્ખં નિટ્ઠપેત્વા સુક્કપક્ખં દસ્સેન્તો ભૂતપુબ્બં, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ બલવગાવોતિ દન્તગોણે ચેવ ધેનુયો ચ. દમ્મગાવોતિ દમેતબ્બગોણે ચેવ અવિજાતગાવો ચ. વચ્છતરેતિ વચ્છભાવં તરિત્વા ઠિતે બલવવચ્છે. વચ્છકેતિ ધેનુપકે તરુણવચ્છકે ¶ . કિસાબલકેતિ અપ્પમંસલોહિતે મન્દથામે. તાવદેવ જાતકોતિ તંદિવસે જાતકો. માતુગોરવકેન વુય્હમાનોતિ માતા પુરતો પુરતો હુંહુન્તિ ગોરવં કત્વા સઞ્ઞં દદમાના ઉરેન ઉદકં છિન્દમાના ગચ્છતિ, વચ્છકો તાય ગોરવસઞ્ઞાય ધેનુયા વા ઉરેન છિન્નોદકેન ગચ્છમાનો ‘‘માતુગોરવકેન વુય્હમાનો’’તિ વુચ્ચતિ.
૩૫૨. મારસ્સ ¶ સોતં છેત્વાતિ અરહત્તમગ્ગેન મારસ્સ તણ્હાસોતં છેત્વા. પારં ગતાતિ મહાઉસભા નદીપારં વિય સંસારપારં નિબ્બાનં ગતા. પારં અગમંસૂતિ મહાઉસભાનં પારઙ્ગતક્ખણે ગઙ્ગાય સોતસ્સ તયો કોટ્ઠાસે અતિક્કમ્મ ઠિતા મહાઉસભે પારં પત્તે દિસ્વા તેસં ગતમગ્ગં પટિપજ્જિત્વા પારં અગમંસુ. પારં ગમિસ્સન્તીતિ ચતુમગ્ગવજ્ઝાનં કિલેસાનં તયો ¶ કોટ્ઠાસે ખેપેત્વા ઠિતા ઇદાનિ અરહત્તમગ્ગેન અવસેસં તણ્હાસોતં છેત્વા બલવગાવો વિય નદીપારં સંસારપારં નિબ્બાનં ગમિસ્સન્તીતિ. ઇમિના નયેન સબ્બવારેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. ધમ્માનુસારિનો, સદ્ધાનુસારિનોતિ ઇમે દ્વે પઠમમગ્ગસમઙ્ગિનો.
જાનતાતિ સબ્બધમ્મે જાનન્તેન બુદ્ધેન. સુપ્પકાસિતોતિ સુકથિતો. વિવટન્તિ વિવરિતં. અમતદ્વારન્તિ અરિયમગ્ગો. નિબ્બાનપત્તિયાતિ તદત્થાય વિવટં. વિનળીકતન્તિ વિગતમાનનળં કતં. ખેમં પત્થેથાતિ કત્તુકમ્યતાછન્દેન અરહત્તં પત્થેથ, કત્તુકામા નિબ્બત્તેતુકામા હોથાતિ અત્થો. ‘‘પત્ત’ત્થા’’તિપિ પાઠો. એવરૂપં સત્થારં લભિત્વા તુમ્હે પત્તાયેવ નામાતિ અત્થો. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવ. ભગવા પન યથાનુસન્ધિનાવ દેસનં નિટ્ઠપેસીતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
ચૂળગોપાલકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૫. ચૂળસચ્ચકસુત્તવણ્ણના
૩૫૩. એવં ¶ મે સુતન્તિ ચૂળસચ્ચકસુત્તં. તત્થ મહાવને કૂટાગારસાલાયન્તિ મહાવનં નામ સયંજાતં અરોપિમં સપરિચ્છેદં મહન્તં વનં. કપિલવત્થુસામન્તા ¶ પન મહાવનં હિમવન્તેન સહ એકાબદ્ધં અપરિચ્છેદં હુત્વા મહાસમુદ્દં આહચ્ચ ઠિતં. ઇદં તાદિસં ન હોતિ. સપરિચ્છેદં મહન્તં વનન્તિ મહાવનં. કૂટાગારસાલા પન મહાવનં નિસ્સાય કતે આરામે કૂટાગારં અન્તોકત્વા હંસવટ્ટકચ્છન્નેન કતા સબ્બાકારસમ્પન્ના બુદ્ધસ્સ ભગવતો ગન્ધકુટિ વેદિતબ્બા.
સચ્ચકો ¶ નિગણ્ઠપુત્તોતિ પુબ્બે કિર એકો નિગણ્ઠો ચ નિગણ્ઠી ચ પઞ્ચ પઞ્ચ વાદસતાનિ ઉગ્ગહેત્વા, વાદં આરોપેસ્સામાતિ જમ્બુદીપે વિચરન્તા વેસાલિયં સમાગતા. લિચ્છવિરાજાનો દિસ્વા, – ‘‘ત્વં કો, ત્વં કા’’તિ પુચ્છિંસુ. નિગણ્ઠો – ‘‘અહં વાદં આરોપેસ્સામીતિ જમ્બુદીપે વિચરામી’’તિ આહ. નિગણ્ઠીપિ તથા આહ. લિચ્છવિનો, ‘‘ઇધેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં વાદં આરોપેથા’’તિ આહંસુ. નિગણ્ઠી અત્તના ઉગ્ગહિતાનિ પઞ્ચવાદસતાનિ પુચ્છિ, નિગણ્ઠો કથેસિ. નિગણ્ઠેન પુચ્છિતેપિ નિગણ્ઠી કથેસિયેવ. એકસ્સપિ ન જયો, ન પરાજયો, ઉભો સમસમાવ અહેસું. લિચ્છવિનો, – ‘‘તુમ્હે ઉભોપિ સમસમા આહિણ્ડિત્વા કિં કરિસ્સથ, ઇધેવ વસથા’’તિ ગેહં દત્વા બલિં પટ્ઠપેસું. તેસં સંવાસમન્વાય ચતસ્સો ધીતરો જાતા, – એકા સચ્ચા નામ, એકા લોલા નામ, એકા પટાચારા નામ, એકા આચારવતી નામ. તાપિ પણ્ડિતાવ અહેસું, માતાપિતૂહિ ઉગ્ગહિતાનિ પઞ્ચ પઞ્ચ વાદસતાનિ ઉગ્ગહેસું. તા વયપત્તા માતાપિતરો અવોચું – ‘‘અમ્હાકં અમ્મા કુલે દારિકા નામ હિરઞ્ઞસુવણ્ણાદીનિ દત્વા કુલઘરં પેસિતપુબ્બા નામ નત્થિ. યો પન અગારિકો તાસં વાદં મદ્દિતું સક્કોતિ, તસ્સ પાદપરિચારિકા હોન્તિ. યો પબ્બજિતો તાસં મદ્દિતું સક્કોતિ, તસ્સ સન્તિકે પબ્બજન્તિ. તુમ્હે કિં કરિસ્સથા’’તિ? મયમ્પિ એવમેવ કરિસ્સામાતિ. ચતસ્સોપિ પરિબ્બાજિકવેસં ગહેત્વા, ‘‘અયં જમ્બુદીપો નામ જમ્બુયા પઞ્ઞાયતી’’તિ જમ્બુસાખં ગહેત્વા ચારિકં પક્કમિંસુ. યં ગામં પાપુણન્તિ, તસ્સ દ્વારે પંસુપુઞ્જે ¶ વા વાલિકપુઞ્જે વા જમ્બુધજં ઠપેત્વા, – ‘‘યો વાદં આરોપેતું સક્કોતિ, સો ઇમં મદ્દતૂ’’તિ વત્વા ગામં પવિસન્તિ. એવં ગામેન ગામં વિચરન્તિયો સાવત્થિં પાપુણિત્વા તથેવ ગામદ્વારે જમ્બુધજં ¶ ઠપેત્વા સમ્પત્તમનુસ્સાનં આરોચેત્વા અન્તોનગરં પવિટ્ઠા.
તેન સમયેન ભગવા સાવત્થિં નિસ્સાય જેતવને વિહરતિ. અથાયસ્મા સારિપુત્તો ગિલાને પુચ્છન્તો અજગ્ગિતટ્ઠાનં જગ્ગન્તો અત્તનો કિચ્ચમહન્તતાય અઞ્ઞેહિ ભિક્ખૂહિ દિવાતરં ગામં પિણ્ડાય પવિસન્તો ગામદ્વારે જમ્બુધજં દિસ્વા, – ‘‘કિમિદ’’ન્તિ દારકે પુચ્છિ. તે તમત્થં આરોચેસું. તેન હિ મદ્દથાતિ. ન સક્કોમ, ભન્તે, ભાયામાતિ. ‘‘કુમારા ¶ મા ભાયથ, ‘કેન અમ્હાકં જમ્બુધજો મદ્દાપિતો’તિ વુત્તે, બુદ્ધસાવકેન સારિપુત્તત્થેરેન મદ્દાપિતો, વાદં આરોપેતુકામા જેતવને થેરસ્સ સન્તિકં ગચ્છથાતિ વદેય્યાથા’’તિ આહ. તે થેરસ્સ વચનં સુત્વા જમ્બુધજં મદ્દિત્વા છડ્ડેસું. થેરો પિણ્ડાય ચરિત્વા વિહારં ગતો. પરિબ્બાજિકાપિ ગામતો નિક્ખમિત્વા, ‘‘અમ્હાકં ધજો કેન મદ્દાપિતો’’તિ પુચ્છિંસુ. દારકા તમત્થં આરોચેસું. પરિબ્બાજિકા પુન ગામં પવિસિત્વા એકેકં વીથિં ગહેત્વા, – ‘‘બુદ્ધસાવકો કિર સારિપુત્તો નામ અમ્હેહિ સદ્ધિં વાદં કરિસ્સતિ, સોતુકામા નિક્ખમથા’’તિ આરોચેસું. મહાજનો નિક્ખમિ, તેન સદ્ધિં પરિબ્બાજિકા જેતવનં અગમિંસુ.
થેરો – ‘‘અમ્હાકં વસનટ્ઠાને માતુગામસ્સ આગમનં નામ અફાસુક’’ન્તિ વિહારમજ્ઝે નિસીદિ. પરિબ્બાજિકાયો ગન્ત્વા થેરં પુચ્છિંસુ – ‘‘તુમ્હેહિ અમ્હાકં ધજો મદ્દાપિતો’’તિ? આમ, મયા મદ્દાપિતોતિ. મયં તુમ્હેહિ સદ્ધિં વાદં કરિસ્સામાતિ. સાધુ કરોથ, કસ્સ પુચ્છા કસ્સ વિસ્સજ્જનં હોતૂતિ? પુચ્છા નામ અમ્હાકં પત્તા, તુમ્હે પન માતુગામા નામ પઠમં પુચ્છથાતિ આહ. તા ચતસ્સોપિ ચતૂસુ દિસાસુ ઠત્વા માતાપિતૂનં સન્તિકે ઉગ્ગહિતં વાદસહસ્સં પુચ્છિંસુ. થેરો ખગ્ગેન કુમુદનાળં છિન્દન્તો વિય પુચ્છિતં પુચ્છિતં નિજ્જટં નિગ્ગણ્ઠિં કત્વા કથેસિ, કથેત્વા પુન પુચ્છથાતિ આહ. એત્તકમેવ, ભન્તે, મયં જાનામાતિ. થેરો આહ – ‘‘તુમ્હેહિ વાદસહસ્સં પુચ્છિતં મયા કથિતં, અહં પન એકં યેવ પઞ્હં પુચ્છિસ્સામિ, તં તુમ્હે કથેથા’’તિ. તા થેરસ્સ વિસયં દિસ્વા, ‘‘પુચ્છથ, ભન્તે, બ્યાકરિસ્સામા’’તિ વત્તું નાસક્ખિંસુ. ‘‘વદ, ભન્તે, જાનમાના ¶ બ્યાકરિસ્સામા’’તિ પુન આહંસુ.
થેરો ¶ અયં પન કુલપુત્તે પબ્બાજેત્વા પઠમં સિક્ખાપેતબ્બપઞ્હોતિ વત્વા, – ‘‘એકં નામ કિ’’ન્તિ પુચ્છિ. તા નેવ અન્તં, ન કોટિં અદ્દસંસુ. થેરો કથેથાતિ આહ. ન પસ્સામ, ભન્તેતિ. તુમ્હેહિ વાદસહસ્સં પુચ્છિતં મયા કથિતં, મય્હં તુમ્હે એકં પઞ્હમ્પિ કથેતું ન સક્કોથ, એવં સન્તે કસ્સ જયો કસ્સ પરાજયોતિ? તુમ્હાકં, ભન્તે, જયો, અમ્હાકં પરાજયોતિ. ઇદાનિ કિં કરિસ્સથાતિ? તા માતાપિતૂહિ વુત્તવચનં આરોચેત્વા, ‘‘તુમ્હાકં સન્તિકે પબ્બજિસ્સામા’’તિ આહંસુ. તુમ્હે માતુગામા નામ અમ્હાકં સન્તિકે પબ્બજિતું ન વટ્ટતિ, અમ્હાકં પન સાસનં ગહેત્વા ¶ ભિક્ખુનિઉપસ્સયં ગન્ત્વા પબ્બજથાતિ. તા સાધૂતિ થેરસ્સ સાસનં ગહેત્વા ભિક્ખુનિસઙ્ઘસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પબ્બજિંસુ. પબ્બજિતા ચ પન અપ્પમત્તા આતાપિનિયો હુત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિંસુ.
અયં સચ્ચકો તાસં ચતુન્નમ્પિ કનિટ્ઠભાતિકો. તાહિ ચતૂહિપિ ઉત્તરિતરપઞ્ઞો, માતાપિતૂનમ્પિ સન્તિકા વાદસહસ્સં, તતો બહુતરઞ્ચ બાહિરસમયં ઉગ્ગહેત્વા કત્થચિ અગન્ત્વા રાજદારકે સિપ્પં સિક્ખાપેન્તો તત્થેવ વેસાલિયં વસતિ, પઞ્ઞાય અતિપૂરિતત્તા કુચ્છિ મે ભિજ્જેય્યાતિ ભીતો અયપટ્ટેન કુચ્છિં પરિક્ખિપિત્વા ચરતિ, ઇમં સન્ધાય વુત્તં ‘‘સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો’’તિ.
ભસ્સપ્પવાદકોતિ ભસ્સં વુચ્ચતિ કથામગ્ગો, તં પવદતિ કથેતીતિ ભસ્સપ્પવાદકો. પણ્ડિતવાદોતિ અહં પણ્ડિતોતિ એવં વાદો. સાધુસમ્મતો બહુજનસ્સાતિ યં યં નક્ખત્તચારેન આદિસતિ, તં તં યેભુય્યેન તથેવ હોતિ, તસ્મા અયં સાધુલદ્ધિકો ભદ્દકોતિ એવં સમ્મતો મહાજનસ્સ. વાદેન વાદં સમારદ્ધોતિ કથામગ્ગેન દોસં આરોપિતો. આયસ્મા અસ્સજીતિ સારિપુત્તત્થેરસ્સ આચરિયો અસ્સજિત્થેરો. જઙ્ઘાવિહારં અનુચઙ્કમમાનોતિ તતો તતો લિચ્છવિરાજગેહતો તં તં ગેહં ગમનત્થાય અનુચઙ્કમમાનો. યેનાયસ્મા અસ્સજિ તેનુપસઙ્કમીતિ કસ્મા ઉપસઙ્કમિ? સમયજાનનત્થં.
એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘અહં ‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ વાદં આરોપેસ્સામી’તિ આહિણ્ડામિ, ‘સમયં પનસ્સ ન જાનામી’તિ ન આરોપેસિં. પરસ્સ હિ સમયં ¶ ઞત્વા આરોપિતો વાદો સ્વારોપિતો નામ હોતિ. અયં પન સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકો પઞ્ઞાયતિ અસ્સજિત્થેરો ¶ ; સો અત્તનો સત્થુ સમયે કોવિદો, એતાહં પુચ્છિત્વા કથં પતિટ્ઠાપેત્વા સમણસ્સ ગોતમસ્સ વાદં આરોપેસ્સામી’’તિ. તસ્મા ઉપસઙ્કમિ. વિનેતીતિ કથં વિનેતિ, કથં સિક્ખાપેતીતિ પુચ્છતિ. થેરો પન યસ્મા દુક્ખન્તિ વુત્તે ઉપારમ્ભસ્સ ઓકાસો હોતિ, મગ્ગફલાનિપિ પરિયાયેન દુક્ખન્તિ આગતાનિ, અયઞ્ચ દુક્ખન્તિ વુત્તે થેરં પુચ્છેય્ય – ‘‘ભો અસ્સજિ, કિમત્થં તુમ્હે પબ્બજિતા’’તિ. તતો ‘‘મગ્ગફલત્થાયા’’તિ વુત્તે, – ‘‘નયિદં, ભો અસ્સજિ, તુમ્હાકં સાસનં નામ, મહાઆઘાતનં નામેતં, નિરયુસ્સદો નામેસ, નત્થિ તુમ્હાકં સુખાસા, ઉટ્ઠાયુટ્ઠાય દુક્ખમેવ જિરાપેન્તા આહિણ્ડથા’’તિ દોસં આરોપેય્ય, તસ્મા ¶ પરવાદિસ્સ પરિયાયકથં કાતું ન વટ્ટતિ. યથા એસ અપ્પતિટ્ઠો હોતિ, એવમસ્સ નિપ્પરિયાયકથં કથેસ્સામીતિ ચિન્તેત્વા, ‘‘રૂપં, ભિક્ખવે, અનિચ્ચ’’ન્તિ ઇમં અનિચ્ચાનત્તવસેનેવ કથં કથેતિ. દુસ્સુતન્તિ સોતું અયુત્તં.
૩૫૪. સન્થાગારેતિ રાજકુલાનં અત્થાનુસાસનસન્થાગારસાલાયં. યેન તે લિચ્છવી તેનુપસઙ્કમીતિ એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘અહં પુબ્બે સમયં અજાનનભાવેન સમણસ્સ ગોતમસ્સ વાદં ન આરોપેસિં, ઇદાનિ પનસ્સ મહાસાવકેન કથિતં સમયં જાનામિ, ઇમે ચ મમ અન્તેવાસિકા પઞ્ચસતા લિચ્છવી સન્નિપતિતા. એતેહિ સદ્ધિં ગન્ત્વા સમણસ્સ ગોતમસ્સ વાદં આરોપેસ્સામી’’તિ તસ્મા ઉપસઙ્કમિ. ઞાતઞ્ઞતરેનાતિ ઞાતેસુ અભિઞ્ઞાતેસુ પઞ્ચવગ્ગિયત્થેરેસુ અઞ્ઞતરેન. પતિટ્ઠિતન્તિ યથા તેન પતિટ્ઠિતં. સચે એવં પતિટ્ઠિસ્સતિ, અથ પન અઞ્ઞદેવ વક્ખતિ, તત્ર મયા કિં સક્કા કાતુન્તિ ઇદાનેવ પિટ્ઠિં પરિવત્તેન્તો આહ. આકડ્ઢેય્યાતિ અત્તનો અભિમુખં કડ્ઢેય્ય. પરિકડ્ઢેય્યાતિ પુરતો પટિપણામેય્ય. સમ્પરિકડ્ઢેય્યાતિ કાલેન આકડ્ઢેય્ય, કાલેન પરિકડ્ઢેય્ય. સોણ્ડિકાકિલઞ્જન્તિ સુરાઘરે પિટ્ઠકિલઞ્જં. સોણ્ડિકાધુત્તોતિ સુરાધુત્તો. વાલં કણ્ણે ગહેત્વાતિ સુરાપરિસ્સાવનત્થવિકં ધોવિતુકામો ¶ કસટનિધુનનત્થં ઉભોસુ કણ્ણેસુ ગહેત્વા. ઓધુનેય્યાતિ અધોમુખં કત્વા ધુનેય્ય. નિદ્ધુનેય્યાતિ ઉદ્ધંમુખં કત્વા ધુનેય્ય. નિપ્ફોટેય્યાતિ પુનપ્પુનં પપ્ફોટેય્ય. સાણધોવિકં નામાતિ એત્થ મનુસ્સા સાણસાટકકરણત્થં સાણવાકે ગહેત્વા મુટ્ઠિં મુટ્ઠિં બન્ધિત્વા ઉદકે પક્ખિપન્તિ. તે તતિયદિવસે સુટ્ઠુ કિલિન્ના હોન્તિ. અથ મનુસ્સા અમ્બિલયાગુસુરાદીનિ આદાય તત્થ ગન્ત્વા સાણમુટ્ઠિં ગહેત્વા, દક્ખિણતો વામતો સમ્મુખા ચાતિ તીસુ ફલકેસુ સકિં દક્ખિણફલકે, સકિં વામફલકે, સકિં સમ્મુખફલકે પહરન્તા અમ્બિલયાગુસુરાદીનિ ભુઞ્જન્તા પિવન્તા ખાદન્તા ¶ ધોવન્તિ. મહન્તા કીળા હોતિ. રઞ્ઞો નાગો તં કીળં દિસ્વા ગમ્ભીરં ઉદકં અનુપવિસિત્વા સોણ્ડાય ઉદકં ગહેત્વા સકિં કુમ્ભે સકિં પિટ્ઠિયં સકિં ઉભોસુ પસ્સેસુ સકિં અન્તરસત્થિયં પક્ખિપન્તો કીળિત્થ. તદુપાદાય તં કીળિતજાતં સાણધોવિકં નામ વુચ્ચતિ ¶ , તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘સાણધોવિકં નામ કીળિતજાતં કીળતી’’તિ. કિં સો ભવમાનો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો, યો ભગવતો વાદં આરોપેસ્સતીતિ યો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો ભગવતો વાદં આરોપેસ્સતિ, સો કિં ભવમાનો કિં યક્ખો ભવમાનો ઉદાહુ ઇન્દો, ઉદાહુ બ્રહ્મા ભવમાનો ભગવતો વાદં આરોપેસ્સતિ? ન હિ સક્કા પકતિમનુસ્સેન ભગવતો વાદં આરોપેતુન્તિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.
૩૫૫. તેન ખો પન સમયેનાતિ યસ્મિં સમયે સચ્ચકો આરામં પાવિસિ, તસ્મિં. કિસ્મિં પન સમયે પાવિસીતિ? મહામજ્ઝન્હિકસમયે. કસ્મા પન તસ્મિં સમયે ચઙ્કમન્તીતિ? પણીતભોજનપચ્ચયસ્સ થિનમિદ્ધસ્સ વિનોદનત્થં. દિવાપધાનિકા વા તે. તાદિસાનઞ્હિ પચ્છાભત્તં ચઙ્કમિત્વા ન્હત્વા સરીરં ઉતું ગણ્હાપેત્વા નિસજ્જ સમણધમ્મં કરોન્તાનં ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ. યેન તે ભિક્ખૂતિ સો કિર કુહિં સમણો ગોતમોતિ પરિવેણતો પરિવેણં ગન્ત્વા પુચ્છિત્વા પવિસિસ્સામીતિ વિલોકેન્તો અરઞ્ઞે હત્થી વિય ચઙ્કમે ચઙ્કમમાને પંસુકૂલિકભિક્ખૂ દિસ્વા તેસં સન્તિકં અગમાસિ. તં સન્ધાય, ‘‘યેન તે ભિક્ખૂ’’તિઆદિ વુત્તં. કહં ¶ નુ ખો, ભોતિ કતરસ્મિં આવાસે વા મણ્ડપે વાતિ અત્થો. એસ, અગ્ગિવેસ્સન, ભગવાતિ તદા કિર ભગવા પચ્ચૂસકાલે મહાકરુણા સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા દસસહસ્સચક્કવાળે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણજાલં પત્થરિત્વા બોધનેય્યસત્તં ઓલોકેન્તો અદ્દસ – ‘‘સ્વે સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો મહતિં લિચ્છવિપરિસં ગહેત્વા મમ વાદં આરોપેતુકામો આગમિસ્સતી’’તિ. તસ્મા પાતોવ સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો વેસાલિયં પિણ્ડાય ચરિત્વા પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો મહાપરિસાય નિસીદિતું સુખટ્ઠાને નિસીદિસ્સામીતિ ગન્ધકુટિં અપવિસિત્વા મહાવને અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે દિવાવિહારં નિસીદિ. તે ભિક્ખૂ ભગવતો વત્તં દસ્સેત્વા આગતા, સચ્ચકેન પુટ્ઠા દૂરે નિસિન્નં ભગવન્તં દસ્સેન્તા, ‘‘એસ અગ્ગિવેસ્સન ભગવા’’તિ આહંસુ.
મહતિયા લિચ્છવિપરિસાય સદ્ધિન્તિ હેટ્ઠા પઞ્ચમત્તેહિ લિચ્છવિસતેહિ પરિવુતોતિ વુત્તં. તે ¶ એતસ્સ અન્તેવાસિકાયેવ, અન્તોવેસાલિયં પન સચ્ચકો પઞ્ચમત્તાનિ લિચ્છવિરાજસતાનિ ગહેત્વા, ‘‘વાદત્થિકો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમન્તો’’તિ સુત્વા દ્વિન્નં પણ્ડિતાનં કથાસલ્લાપં સોસ્સામાતિ ¶ યેભુય્યેન મનુસ્સા નિક્ખન્તા, એવં સા પરિસા મહતી અપરિચ્છિન્નગણના અહોસિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં. અઞ્જલિં પણામેત્વાતિ એતે ઉભતોપક્ખિકા, તે એવં ચિન્તેસું – ‘‘સચે નો મિચ્છાદિટ્ઠિકા ચોદેસ્સન્તિ, ‘કસ્મા તુમ્હે સમણં ગોતમં વન્દિત્થા’તિ, તેસં, ‘કિં અઞ્જલિમત્તકરણેનપિ વન્દિતં હોતી’તિ વક્ખામ. સચે નો સમ્માદિટ્ઠિકા ચોદેસ્સન્તિ, ‘કસ્મા ભગવન્તં ન વન્દિત્થા’તિ, ‘કિં સીસેન ભૂમિં પહરન્તેનેવ વન્દિતં હોતિ, નનુ અઞ્જલિકમ્મમ્પિ વન્દના એવા’તિ વક્ખામા’’તિ. નામ ગોત્તન્તિ, ભો ગોતમ, અહં અસુકસ્સ પુત્તો દત્તો નામ મિત્તો નામ ઇધ આગતોતિ વદન્તા નામં સાવેન્તિ નામ. ભો ગોતમ, અહં વાસિટ્ઠો નામ કચ્ચાનો નામ ઇધ આગતોતિ વદન્તા ગોત્તં સાવેન્તિ નામ. એતે કિર દલિદ્દા જિણ્ણકુલપુત્તા પરિસમજ્ઝે નામગોત્તવસેન પાકટા ભવિસ્સામાતિ એવં અકંસુ. યે પન તુણ્હીભૂતા નિસીદિંસુ, તે કેરાટિકા ચેવ અન્ધબાલા ચ. તત્થ કેરાટિકા, ‘‘એકં દ્વે કથાસલ્લાપે કરોન્તો વિસ્સાસિકો હોતિ, અથ વિસ્સાસે સતિ ¶ એકં દ્વે ભિક્ખા અદાતું ન યુત્ત’’ન્તિ તતો અત્તાનં મોચેન્તા તુણ્હી નિસીદન્તિ. અન્ધબાલા અઞ્ઞાણતાયેવ અવક્ખિત્તમત્તિકાપિણ્ડો વિય યત્થ કત્થચિ તુણ્હીભૂતા નિસીદન્તિ.
૩૫૬. કિઞ્ચિદેવ દેસન્તિ કઞ્ચિ ઓકાસં કિઞ્ચિ કારણં, અથસ્સ ભગવા પઞ્હપુચ્છને ઉસ્સાહં જનેન્તો આહ – પુચ્છ, અગ્ગિવેસ્સન, યદાકઙ્ખસીતિ. તસ્સત્થો – ‘‘પુચ્છ યદિ આકઙ્ખસિ, ન મે પઞ્હવિસ્સજ્જને ભારો અત્થિ’’. અથ વા ‘‘પુચ્છ યં આકઙ્ખસિ, સબ્બં તે વિસ્સજ્જેસ્સામી’’તિ સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેસિ અસાધારણં પચ્ચેકબુદ્ધઅગ્ગસાવમહાસાવકેહિ. તે હિ યદાકઙ્ખસીતિ ન વદન્તિ, સુત્વા વેદિસ્સામાતિ વદન્તિ. બુદ્ધા પન ‘‘પુચ્છાવુસો, યદાકઙ્ખસી’’તિ (સં. નિ. ૧.૨૩૭) વા, ‘‘પુચ્છ, મહારાજ, યદાકઙ્ખસી’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૬૨) વા,
‘‘પુચ્છ વાસવ મં પઞ્હં, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છસિ;
તસ્સ તસ્સેવ પઞ્હસ્સ, અહં અન્તં કરોમિ તે’’ ઇતિ. (દી. નિ. ૨.૩૫૬) વા,
‘‘તેન ¶ હિ ત્વં, ભિક્ખુ, સકે આસને નિસીદિત્વા પુચ્છ યદાકઙ્ખસી’’તિ (મ. નિ. ૩.૮૫) વા,
‘‘બાવરિસ્સ ¶ ચ તુય્હં વા, સબ્બેસં સબ્બસંસયં;
કતાવકાસા પુચ્છવ્હો, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છથા’’તિ. (સુ. નિ. ૧૦૩૬) વા,
‘‘પુચ્છ મં સભિય પઞ્હં, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છસિ;
તસ્સ તસ્સેવ પઞ્હસ્સ, અહં અન્તં કરોમિ તે’’ ઇતિ. (સુ. નિ. ૫૧૭) વા –
તેસં તેસં યક્ખનરિન્દદેવસમણબ્રાહ્મણપરિબ્બાજકાનં સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેન્તિ. અનચ્છરિયઞ્ચેતં, યં ભગવા બુદ્ધભૂમિં પત્વા એતં પવારણં પવારેય્ય. યો બોધિસત્તભૂમિયં પદેસઞાણેપિ ઠિતો
‘‘કોણ્ડઞ્ઞ પઞ્હાનિ વિયાકરોહિ,
યાચન્તિ તં ઇસયો સાધુરૂપા;
કોણ્ડઞ્ઞ એસો મનુજેસુ ધમ્મો,
યં વુદ્ધમાગચ્છતિ એસ ભારો’’તિ. (જા. ૨.૧૭.૬૦) –
એવં ¶ સક્કાદીનં અત્થાય ઇસીહિ યાચિતો
‘‘કતાવકાસા પુચ્છન્તુ ભોન્તો,
યં કિઞ્ચિ પઞ્હં મનસાભિપત્થિતં;
અહઞ્હિ તં તં વો વિયાકરિસ્સં,
ઞત્વા સયં લોકમિમં પરઞ્ચા’’તિ. (જા. ૨.૧૭.૬૧);
એવં ¶ સરભઙ્ગકાલે, સમ્ભવજાતકે ચ સકલજમ્બુદીપં તિક્ખત્તું વિચરિત્વા પઞ્હાનં અન્તકરં અદિસ્વા સુચિરતેન બ્રાહ્મણેન પઞ્હં પુટ્ઠો ઓકાસે કારિતે, જાતિયા સત્તવસ્સો રથિકાયં પંસું કીળન્તો પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા અન્તરવીથિયં નિસિન્નોવ –
‘‘તગ્ઘ તે અહમક્ખિસ્સં, યથાપિ કુસલો તથા;
રાજા ચ ખો તં જાનાતિ, યદિ કાહતિ વા ન વા’’તિ. (જા. ૧.૧૬.૧૭૨) –
સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેસિ.
એવં ભગવતા સબ્બઞ્ઞુપવારણાય પવારિતાય અત્તમનો પઞ્હં પુચ્છન્તો, ‘‘કથં પન, ભો ગોતમા’’તિઆદિમાહ.
અથસ્સ ¶ ભગવા, ‘‘પસ્સથ, ભો, અઞ્ઞં સાવકેન કથિતં, અઞ્ઞં સત્થા કથેતિ, નનુ મયા પટિકચ્ચેવ વુત્તં, ‘સચે તથા પતિટ્ઠિસ્સતિ, યથાસ્સ સાવકેન પતિટ્ઠિતં, એવાહં વાદં આરોપેસ્સામી’તિ. અયં પન અઞ્ઞમેવ કથેતિ, તત્થ કિં મયા સક્કા કાતુ’’ન્તિ એવં નિગણ્ઠસ્સ વચનોકાસો મા હોતૂતિ હેટ્ઠા અસ્સજિત્થેરેન કથિતનિયામેનેવ કથેન્તો, એવં ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સનાતિઆદિમાહ. ઉપમા મં, ભો ગોતમ, પટિભાતીતિ, ભો ગોતમ, મય્હં એકા ઉપમા ઉપટ્ઠાતિ, આહરામિ તં ઉપમન્તિ વદતિ. પટિભાતુ તં, અગ્ગિવેસ્સનાતિ ઉપટ્ઠાતુ તે, અગ્ગિવેસ્સન, આહર તં ઉપમં વિસત્થોતિ ભગવા અવોચ. બલકરણીયાતિ બાહુબલેન કત્તબ્બા કસિવાણિજ્જાદિકા કમ્મન્તા. રૂપત્તાયં પુરિસપુગ્ગલોતિ રૂપં અત્તા અસ્સાતિ રૂપત્તા, રૂપં અત્તાતિ ગહેત્વા ઠિતપુગ્ગલં દીપેતિ. રૂપે પતિટ્ઠાયાતિ તસ્મિં અત્તાતિ ગહિતરૂપે પતિટ્ઠહિત્વા. પુઞ્ઞં વા અપુઞ્ઞં વા પસવતીતિ કુસલં વા અકુસલં વા પટિલભતિ. વેદનત્તાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇમિના કિં દીપેતિ? ઇમે પઞ્ચક્ખન્ધા ઇમેસં સત્તાનં પથવી વિય પતિટ્ઠા, તે ઇમેસુ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ પતિટ્ઠાય કુસલાકુસલકમ્મં નામ આયૂહન્તિ. તુમ્હે એવરૂપં વિજ્જમાનમેવ અત્તાનં પટિસેધેન્તો પઞ્ચક્ખન્ધા ¶ અનત્તાતિ દીપેથાતિ અતિવિય સકારણં કત્વા ઉપમં આહરિ. ઇમિના ચ નિગણ્ઠેન આહટઓપમ્મં નિયતમેવ ¶ , સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધતો અઞ્ઞો તસ્સ કથં છિન્દિત્વા વાદે દોસં દાતું સમત્થો નામ નત્થિ. દુવિધા હિ પુગ્ગલા બુદ્ધવેનેય્યા ચ સાવકવેનેય્યા ચ. સાવકવેનેય્યે સાવકાપિ વિનેન્તિ બુદ્ધાપિ. બુદ્ધવેનેય્યે પન સાવકા વિનેતું ન સક્કોન્તિ, બુદ્ધાવ વિનેન્તિ. અયમ્પિ નિગણ્ઠો બુદ્ધવેનેય્યો, તસ્મા એતસ્સ વાદં છિન્દિત્વા અઞ્ઞો દોસં દાતું સમત્થો નામ નત્થિ. તેનસ્સ ભગવા સયમેવ વાદે દોસદસ્સનત્થં નનુ ત્વં, અગ્ગિવેસ્સનાતિઆદિમાહ.
અથ નિગણ્ઠો ચિન્તેસિ – ‘‘અતિવિય સમણો ગોતમો મમ વાદં પતિટ્ઠપેતિ, સચે ઉપરિ કોચિ દોસો ભવિસ્સતિ, મમં એકકંયેવ નિગ્ગણ્હિસ્સતિ. હન્દાહં ઇમં વાદં મહાજનસ્સાપિ મત્થકે પક્ખિપામી’’તિ, તસ્મા એવમાહ – અહમ્પિ, ભો ગોતમ, એવં વદામિ રૂપં મે અત્તા…પે… વિઞ્ઞાણં મે અત્તાતિ, અયઞ્ચ મહતી જનતાતિ. ભગવા પન નિગણ્ઠતો સતગુણેનપિ ¶ સહસ્સગુણેનપિ સતસહસ્સગુણેનપિ વાદીવરતરો, તસ્મા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં નિગણ્ઠો અત્તાનં મોચેત્વા મહાજનસ્સ મત્થકે વાદં પક્ખિપતિ, નાસ્સ અત્તાનં મોચેતું દસ્સામિ, મહાજનતો નિવત્તેત્વા એકકંયેવ નં નિગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ. અથ નં કિઞ્હિ તે, અગ્ગિવેસ્સનાતિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – નાયં જનતા મમ વાદં આરોપેતું આગતા, ત્વંયેવ સકલં વેસાલિં સંવટ્ટિત્વા મમ વાદં આરોપેતું આગતો, તસ્મા ત્વં સકમેવ વાદં નિવેઠેહિ, મા મહાજનસ્સ મત્થકે પક્ખિપસીતિ. સો પટિજાનન્તો અહઞ્હિ, ભો ગોતમાતિઆદિમાહ.
૩૫૭. ઇતિ ભગવા નિગણ્ઠસ્સ વાદં પતિટ્ઠપેત્વા, તેન હિ, અગ્ગિવેસ્સનાતિ પુચ્છં આરભિ. તત્થ તેન હીતિ કારણત્થે નિપાતો. યસ્મા ત્વં પઞ્ચક્ખન્ધે અત્તતો પટિજાનાસિ, તસ્માતિ અત્થો. સકસ્મિં વિજિતેતિ અત્તનો રટ્ઠે. ઘાતેતાયં વા ઘાતેતુન્તિ ઘાતારહં ઘાતેતબ્બયુત્તકં ઘાતેતું ¶ . જાપેતાયં વા જાપેતુન્તિ ધનજાનિરહં જાપેતબ્બયુત્તં જાપેતું જિણ્ણધનં કાતું. પબ્બાજેતાયં વા પબ્બાજેતુન્તિ સકરટ્ઠતો પબ્બાજનારહં પબ્બાજેતું, નીહરિતું. વત્તિતુઞ્ચ અરહતીતિ વત્તતિ ચેવ વત્તિતુઞ્ચ અરહતિ. વત્તિતું યુત્તોતિ દીપેતિ. ઇતિ નિગણ્ઠો અત્તનો વાદભેદનત્થં આહટકારણમેવ અત્તનો મારણત્થાય આવુધં તિખિણં કરોન્તો વિય વિસેસેત્વા દીપેતિ, યથા તં બાલો. એવં મે રૂપં હોતૂતિ મમ રૂપં એવંવિધં હોતુ, પાસાદિકં અભિરૂપં અલઙ્કતપ્પટિયત્તં સુવણ્ણતોરણં વિય સુસજ્જિતચિત્તપટો વિય ચ મનાપદસ્સનન્તિ. એવં મે રૂપં ¶ મા અહોસીતિ મમ રૂપં એવંવિધં મા હોતુ, દુબ્બણ્ણં દુસ્સણ્ઠિતં વલિતપલિતં તિલકસમાકિણ્ણન્તિ.
તુણ્હી અહોસીતિ નિગણ્ઠો ઇમસ્મિં ઠાને વિરદ્ધભાવં ઞત્વા, ‘‘સમણો ગોતમો મમ વાદં ભિન્દનત્થાય કારણં આહરિ, અહં બાલતાય તમેવ વિસેસેત્વા દીપેસિં, ઇદાનિ નટ્ઠોમ્હિ, સચે વત્તતીતિ વક્ખામિ, ઇમે રાજાનો ઉટ્ઠહિત્વા, ‘અગ્ગિવેસ્સન, ત્વં મમ રૂપે વસો વત્તતીતિ વદસિ, યદિ તે રૂપે વસો વત્તતિ, કસ્મા ત્વં યથા ઇમે લિચ્છવિરાજાનો ¶ તાવતિંસદેવસદિસેહિ અત્તભાવેહિ વિરોચન્તિ અભિરૂપા પાસાદિકા, એવં ન વિરોચસી’તિ. સચે ન વત્તતીતિ વક્ખામિ, સમણો ગોતમો ઉટ્ઠહિત્વા, ‘અગ્ગિવેસ્સન, ત્વં પુબ્બે વત્તતિ મે રૂપસ્મિં વસોતિ વત્વા ઇદાનિ પટિક્ખિપસી’તિ વાદં આરોપેસ્સતિ. ઇતિ વત્તતીતિ વુત્તેપિ એકો દોસો, ન વત્તતીતિ વુત્તેપિ એકો દોસો’’તિ તુણ્હી અહોસિ. દુતિયમ્પિ ભગવા પુચ્છિ, દુતિયમ્પિ તુણ્હી અહોસિ. યસ્મા પન યાવતતિયં ભગવતા પુચ્છિતે અબ્યાકરોન્તસ્સ સત્તધા મુદ્ધા ફલતિ, બુદ્ધા ચ નામ સત્તાનંયેવ અત્થાય કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ પારમીનં પૂરિતત્તા સત્તેસુ બલવઅનુદ્દયા હોન્તિ. તસ્મા યાવતતિયં અપુચ્છિત્વા અથ ખો ભગવા સચ્ચકં નિગણ્ઠપુત્તં એતદવોચ – એતં ‘‘બ્યાકરોહી દાની’’તિઆદિવચનં અવોચ.
તત્થ સહધમ્મિકન્તિ સહેતુકં સકારણં. વજિરં પાણિમ્હિ અસ્સાતિ વજિરપાણિ. યક્ખોતિ ન યો વા સો વા યક્ખો, સક્કો દેવરાજાતિ વેદિતબ્બો. આદિત્તન્તિ ¶ અગ્ગિવણ્ણં. સમ્પજ્જલિતન્તિ સુટ્ઠુ પજ્જલિતં. સજોતિભૂતન્તિ સમન્તતો જોતિભૂતં, એકગ્ગિજાલભૂતન્તિ અત્થો. ઠિતો હોતીતિ મહન્તં સીસં, કન્દલમકુલસદિસા દાઠા, ભયાનકાનિ અક્ખિનાસાદીનીતિ એવં વિરૂપરૂપં માપેત્વા ઠિતો. કસ્મા પનેસ આગતોતિ? દિટ્ઠિવિસ્સજ્જાપનત્થં. અપિચ, ‘‘અહઞ્ચેવ ખો પન ધમ્મં દેસેય્યં, પરે ચ મે ન આજાનેય્યુ’’ન્તિ એવં ધમ્મદેસનાય અપ્પોસ્સુક્કભાવં આપન્ને ભગવતિ સક્કો મહાબ્રહ્મુના સદ્ધિં આગન્ત્વા, ‘‘ભગવા ધમ્મં દેસેથ, તુમ્હાકં આણાય અવત્તમાને મયં વત્તાપેસ્સામ, તુમ્હાકં ધમ્મચક્કં હોતુ, અમ્હાકં આણાચક્ક’’ન્તિ પટિઞ્ઞમકાસિ. તસ્મા ‘‘અજ્જ સચ્ચકં તાસેત્વા પઞ્હં વિસ્સજ્જાપેસ્સામી’’તિ આગતો.
ભગવા ¶ ચેવ પસ્સતિ, સચ્ચકો ચ નિગણ્ઠપુત્તોતિ યદિ હિ તં અઞ્ઞેપિ પસ્સેય્યું. તં કારણં અગરુ અસ્સ, ‘‘સમણો ગોતમો સચ્ચકં અત્તનો વાદે અનોતરન્તં ઞત્વા યક્ખં આવાહેત્વા દસ્સેસિ, તતો સચ્ચકો ભયેન કથેસી’’તિ વદેય્યું. તસ્મા ભગવા ચેવ પસ્સતિ સચ્ચકો ચ. તસ્સ તં દિસ્વાવ સકલસરીરતો સેદા મુચ્ચિંસુ, અન્તોકુચ્છિ વિપરિવત્તમાના મહારવં રવિ. સો ‘‘અઞ્ઞેપિ નુ ખો પસ્સન્તી’’તિ ઓલોકેન્તો ¶ કસ્સચિ લોમહંસમત્તમ્પિ ન અદ્દસ. તતો – ‘‘ઇદં ભયં મમેવ ઉપ્પન્નં. સચાહં યક્ખોતિ વક્ખામિ, ‘કિં તુય્હમેવ અક્ખીનિ અત્થિ, ત્વમેવ યક્ખં પસ્સસિ, પઠમં યક્ખં અદિસ્વા સમણેન ગોતમેન વાદસઙ્ઘાટે ખિત્તોવ યક્ખં પસ્સસી’તિ વદેય્યુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘ન દાનિ મે ઇધ અઞ્ઞં પટિસરણં અત્થિ, અઞ્ઞત્ર સમણા ગોતમા’’તિ મઞ્ઞમાનો, અથ ખો સચ્ચકો નિગણ્ઠપુત્તો…પે… ભગવન્તં એતદવોચ. તાણં ગવેસીતિ તાણન્તિ ગવેસમાનો. લેણં ગવેસીતિ લેણન્તિ ગવેસમાનો. સરણં ગવેસીતિ સરણન્તિ ગવેસમાનો. એત્થ ચ તાયતિ રક્ખતીતિ તાણં. નિલીયન્તિ એત્થાતિ લેણં. સરતીતિ સરણં, ભયં હિંસતિ વિદ્ધંસેતીતિ અત્થો.
૩૫૮. મનસિ કરિત્વાતિ મનમ્હિ કત્વા પચ્ચવેક્ખિત્વા ઉપધારેત્વા. એવં મે વેદના હોતૂતિ કુસલાવ હોતુ, સુખાવ હોતુ. એવં મે સઞ્ઞા હોતૂતિ કુસલાવ હોતુ, સુખાવ હોતુ, સોમનસ્સસમ્પયુત્તાવ હોતૂતિ. સઙ્ખારવિઞ્ઞાણેસુપિ એસેવ નયો. મા અહોસીતિ એત્થ પન વુત્તવિપરિયાયેન અત્થો ¶ વેદિતબ્બો. કલ્લં નૂતિ યુત્તં નુ. સમનુપસ્સિતુન્તિ ‘‘એતં મમ એસોહમસ્મિ એસો મે અત્તા’’તિ એવં તણ્હામાનદિટ્ઠિવસેન પસ્સિતું. નો હિદં, ભો ગોતમાતિ ન યુત્તમેતં, ભો ગોતમ. ઇતિ ભગવા યથા નામ છેકો અહિતુણ્ડિકો સપ્પદટ્ઠવિસં તેનેવ સપ્પેન પુન ડંસાપેત્વા ઉબ્બાહેય્ય, એવં તસ્સંયેવ પરિસતિ સચ્ચકં નિગણ્ઠપુત્તં તેનેવ મુખેન પઞ્ચક્ખન્ધા અનિચ્ચા દુક્ખા અનત્તાતિ વદાપેસિ. દુક્ખં અલ્લીનોતિ ઇમં પઞ્ચક્ખન્ધદુક્ખં તણ્હાદિટ્ઠીહિ અલ્લીનો. ઉપગતો અજ્ઝોસિતોતિપિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેનેવ વેદિતબ્બો. દુક્ખં એતં મમાતિઆદીસુ પઞ્ચક્ખન્ધદુક્ખં તણ્હામાનદિટ્ઠિવસેન સમનુપસ્સતીતિ અત્થો. પરિજાનેય્યાતિ અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તાતિ તીરણપરિઞ્ઞાય પરિતો જાનેય્ય. પરિક્ખેપેત્વાતિ ખયં વયં અનુપ્પાદં ઉપનેત્વા.
૩૫૯. નવન્તિ ¶ તરુણં. અકુક્કુકજાતન્તિ પુપ્ફગ્ગહણકાલે અન્તો અઙ્ગુટ્ઠપ્પમાણો એકો ઘનદણ્ડકો નિબ્બત્તતિ, તેન વિરહિતન્તિ અત્થો. રિત્તોતિ સુઞ્ઞો અન્તોસારવિરહિતો. રિત્તત્તાવ તુચ્છો. અપરદ્ધોતિ પરાજિતો. ભાસિતા ખો પન તેતિ ઇદં ભગવા તસ્સ મુખરભાવં ¶ પકાસેત્વા નિગ્ગણ્હન્તો આહ. સો કિર પુબ્બે પૂરણાદયો છ સત્થારો ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છતિ. તે વિસ્સજ્જેતું ન સક્કોન્તિ. અથ નેસં પરિસમજ્ઝે મહન્તં વિપ્પકારં આરોપેત્વા ઉટ્ઠાય જયં પવેદેન્તો ગચ્છતિ. સો સમ્માસમ્બુદ્ધમ્પિ તથેવ વિહેઠેસ્સામીતિ સઞ્ઞાય ઉપસઙ્કમિત્વા –
‘‘અમ્ભો કો નામ યં રુક્ખો, સિન્નપત્તો સકણ્ટકો;
યત્થ એકપ્પહારેન, ઉત્તમઙ્ગં વિભિજ્જિત’’ન્તિ.
અયં ખદિરં આહચ્ચ અસારકરુક્ખપરિચિતો મુદુતુણ્ડસકુણો વિય સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસારં આહચ્ચ ઞાણતુણ્ડભેદં પત્તો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ થદ્ધભાવં અઞ્ઞાસિ. તદસ્સ પરિસમજ્ઝે ¶ પકાસેન્તો ભાસિતા ખો પન તેતિઆદિમાહ. નત્થિ એતરહીતિ ઉપાદિન્નકસરીરે સેદો નામ નત્થીતિ ન વત્તબ્બં, એતરહિ પન નત્થીતિ વદતિ. સુવણ્ણવણ્ણં કાયં વિવરીતિ ન સબ્બં કાયં વિવરિ. બુદ્ધા નામ ગણ્ઠિકં પટિમુઞ્ચિત્વા પટિચ્છન્નસરીરા પરિસતિ ધમ્મં દેસેન્તિ. અથ ભગવા ગલવાટકસમ્મુખટ્ઠાને ચીવરં ગહેત્વા ચતુરઙ્ગુલમત્તં ઓતારેસિ. ઓતારિતમત્તે પન તસ્મિં સુવણ્ણવણ્ણા રસ્મિયો પુઞ્જપુઞ્જા હુત્વા સુવણ્ણઘટતો રત્તસુવણ્ણરસધારા વિય, રત્તવણ્ણવલાહકતો વિજ્જુલતા વિય ચ નિક્ખમિત્વા સુવણ્ણમુરજસદિસં મહાખન્ધં ઉત્તમસિરં પદક્ખિણં કુરુમાના આકાસે પક્ખન્દિંસુ. કસ્મા પન ભગવા એવમકાસીતિ? મહાજનસ્સ કઙ્ખાવિનોદનત્થં. મહાજનો હિ સમણો ગોતમો મય્હં સેદો નત્થીતિ વદતિ, સચ્ચકસ્સ તાવ નિગણ્ઠપુત્તસ્સ યન્તારુળ્હસ્સ વિય સેદા પગ્ઘરન્તિ. સમણો પન ગોતમો ઘનદુપટ્ટચીવરં પારુપિત્વા નિસિન્નો, અન્તો સેદસ્સ અત્થિતા વા નત્થિતા વા કથં સક્કા ઞાતુન્તિ કઙ્ખં કરેય્ય, તસ્સ કઙ્ખાવિનોદનત્થં એવમકાસિ. મઙ્કુભૂતોતિ નિત્તેજભૂતો. પત્તક્ખન્ધોતિ પતિતક્ખન્ધો. અપ્પટિભાનોતિ ઉત્તરિ અપ્પસ્સન્તો. નિસીદીતિ પાદઙ્ગુટ્ઠકેન ભૂમિં કસમાનો નિસીદિ.
૩૬૦. દુમ્મુખોતિ ¶ ન વિરૂપમુખો, અભિરૂપો હિ સો પાસાદિકો. નામં પનસ્સ એતં. અભબ્બો તં પોક્ખરણિં પુન ઓતરિતુન્તિ સબ્બેસં અળાનં ¶ ભગ્ગત્તા પચ્છિન્નગમનો ઓતરિતું અભબ્બો, તત્થેવ કાકકુલલાદીનં ભત્તં હોતીતિ દસ્સેતિ. વિસૂકાયિકાનીતિ દિટ્ઠિવિસૂકાનિ. વિસેવિતાનીતિ દિટ્ઠિસઞ્ચરિતાનિ. વિપ્ફન્દિતાનીતિ દિટ્ઠિવિપ્ફન્દિતાનિ. યદિદં વાદાધિપ્પાયોતિ એત્થ યદિદન્તિ નિપાતમત્તં; વાદાધિપ્પાયો હુત્વા વાદં આરોપેસ્સામીતિ અજ્ઝાસયેન ઉપસઙ્કમિતું અભબ્બો; ધમ્મસ્સવનાય પન ઉપસઙ્કમેય્યાતિ દસ્સેતિ. દુમ્મુખં લિચ્છવિપુત્તં એતદવોચાતિ કસ્મા અવોચ ¶ ? દુમ્મુખસ્સ કિરસ્સ ઉપમાહરણકાલે સેસ લિચ્છવિકુમારાપિ ચિન્તેસું – ‘‘ઇમિના નિગણ્ઠેન અમ્હાકં સિપ્પુગ્ગહણટ્ઠાને ચિરં અવમાનો કતો, અયં દાનિ અમિત્તસ્સ પિટ્ઠિં પસ્સિતું કાલો. મયમ્પિ એકેકં ઉપમં આહરિત્વા પાણિપ્પહારેન પતિતં મુગ્ગરેન પોથેન્તો વિય તથા નં કરિસ્સામ, યથા ન પુન પરિસમજ્ઝે સીસં ઉક્ખિપિતું સક્ખિસ્સતી’’તિ, તે ઓપમ્માનિ કરિત્વા દુમ્મુખસ્સ કથાપરિયોસાનં આગમયમાના નિસીદિંસુ. સચ્ચકો તેસં અધિપ્પાયં ઞત્વા, ઇમે સબ્બેવ ગીવં ઉક્ખિપિત્વા ઓટ્ઠેહિ ચલમાનેહિ ઠિતા; સચે પચ્ચેકા ઉપમા હરિતું લભિસ્સન્તિ, પુન મયા પરિસમજ્ઝે સીસં ઉક્ખિપિતું ન સક્કા ભવિસ્સતિ, હન્દાહં દુમ્મુખં અપસાદેત્વા યથા અઞ્ઞસ્સ ઓકાસો ન હોતિ, એવં કથાવારં પચ્છિન્દિત્વા સમણં ગોતમં પઞ્હં પુચ્છિસ્સામીતિ તસ્મા એતદવોચ. તત્થ આગમેહીતિ તિટ્ઠ, મા પુન ભણાહીતિ અત્થો.
૩૬૧. તિટ્ઠતેસા, ભો ગોતમાતિ, ભો ગોતમ, એસા અમ્હાકઞ્ચેવ અઞ્ઞેસઞ્ચ પુથુસમણબ્રાહ્મણાનં વાચા તિટ્ઠતુ. વિલાપં વિલપિતં મઞ્ઞેતિ એતઞ્હિ વચનં વિલપિતં વિય હોતિ, વિપ્પલપિતમત્તં હોતીતિ અત્થો. અથ વા તિટ્ઠતેસાતિ એત્થ કથાતિ આહરિત્વા વત્તબ્બા. વાચાવિલાપં વિલપિતં મઞ્ઞેતિ એત્થ પનિદં વાચાનિચ્છારણં વિલપિતમત્તં મઞ્ઞે હોતીતિ અત્થો.
ઇદાનિ પઞ્હં પુચ્છન્તો કિત્તાવતાતિઆદિમાહ. તત્થ વેસારજ્જપત્તોતિ ઞાણપત્તો. અપરપ્પચ્ચયોતિ અપરપ્પત્તિયો. અથસ્સ ભગવા પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો ઇધ, અગ્ગિવેસ્સનાતિઆદિમાહ, તં ઉત્તાનત્થમેવ. યસ્મા પનેત્થ પસ્સતીતિ વુત્તત્તા સેક્ખભૂમિ દસ્સિતા. તસ્મા ઉત્તરિ અસેક્ખભૂમિં પુચ્છન્તો દુતિયં પઞ્હં પુચ્છિ, તમ્પિસ્સ ભગવા બ્યાકાસિ ¶ . તત્થ ¶ દસ્સનાનુત્તરિયેનાતિઆદીસુ દસ્સનાનુત્તરિયન્તિ લોકિયલોકુત્તરા પઞ્ઞા. પટિપદાનુત્તરિયન્તિ લોકિયલોકુત્તરા પટિપદા. વિમુત્તાનુત્તરિયન્તિ લોકિયલોકુત્તરા વિમુત્તિ. સુદ્ધલોકુત્તરમેવ વા ગહેત્વા દસ્સનાનુત્તરિયન્તિ અરહત્તમગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ. પટિપદાનુત્તરિયન્તિ સેસાનિ મગ્ગઙ્ગાનિ. વિમુત્તાનુત્તરિયન્તિ અગ્ગફલવિમુત્તિ. ખીણાસવસ્સ વા નિબ્બાનદસ્સનં દસ્સનાનુત્તરિયં ¶ નામ. મગ્ગઙ્ગાનિ પટિપદાનુત્તરિયં. અગ્ગફલં વિમુત્તાનુત્તરિયન્તિ વેદિતબ્બં. બુદ્ધો સો ભગવાતિ સો ભગવા સયમ્પિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ બુદ્ધો. બોધાયાતિ પરેસમ્પિ ચતુસચ્ચબોધાય ધમ્મં દેસેતિ. દન્તોતિઆદીસુ દન્તોતિ નિબ્બિસેવનો. દમથાયાતિ નિબ્બિસેવનત્થાય. સન્તોતિ સબ્બકિલેસવૂપસમેન સન્તો. સમથાયાતિ કિલેસવૂપસમાય. તિણ્ણોતિ ચતુરોઘતિણ્ણો. તરણાયાતિ ચતુરોઘતરણાય. પરિનિબ્બુતોતિ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બુતો. પરિનિબ્બાનાયાતિ કિલેસપરિનિબ્બાનત્થાય.
૩૬૨. ધંસીતિ ગુણધંસકા. પગબ્બાતિ વાચાપાગબ્બિયેન સમન્નાગતા. આસાદેતબ્બન્તિ ઘટ્ટેતબ્બં. આસજ્જાતિ ઘટ્ટેત્વા. નત્વેવ ભવન્તં ગોતમન્તિ ભવન્તં ગોતમં આસજ્જ કસ્સચિ અત્તનો વાદં અનુપહતં સકલં આદાય પક્કમિતું થામો નત્થીતિ દસ્સેતિ. ન હિ ભગવા હત્થિઆદયો વિય કસ્સચિ જીવિતન્તરાયં કરોતિ. અયં પન નિગણ્ઠો ઇમા તિસ્સો ઉપમા ન ભગવતો ઉક્કંસનત્થં આહરિ, અત્તુક્કંસનત્થમેવ આહરિ. યથા હિ રાજા કઞ્ચિ પચ્ચત્થિકં ઘાતેત્વા એવં નામ સૂરો એવં થામસમ્પન્નો પુરિસો ભવિસ્સતીતિ પચ્ચત્થિકં થોમેન્તોપિ અત્તાનમેવ થોમેતિ. એવમેવ સોપિ સિયા હિ, ભો ગોતમ, હત્થિં પભિન્નન્તિઆદીહિ ભગવન્તં ઉક્કંસેન્તોપિ મયમેવ સૂરા મયં પણ્ડિતા મયં બહુસ્સુતાયેવ એવં પભિન્નહત્થિં વિય, જલિતઅગ્ગિક્ખન્ધં વિય, ફણકતઆસીવિસં વિય ચ વાદત્થિકા સમ્માસમ્બુદ્ધં ઉપસઙ્કમિમ્હાતિ અત્તાનંયેવ ઉક્કંસેતિ. એવં અત્તાનં ઉક્કંસેત્વા ભગવન્તં નિમન્તયમાનો અધિવાસેતુ મેતિઆદિમાહ. તત્થ અધિવાસેતૂતિ સમ્પટિચ્છતુ. સ્વાતનાયાતિ યં મે તુમ્હેસુ કારં કરોતો સ્વે ભવિસ્સતિ પુઞ્ઞઞ્ચ પીતિપામોજ્જઞ્ચ, તદત્થાય. અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેનાતિ ભગવા ¶ કાયઙ્ગં વા વાચઙ્ગં વા અચોપેત્વા અબ્ભન્તરેયેવ ખન્તિં ધારેન્તો તુણ્હીભાવેન અધિવાસેસિ. સચ્ચકસ્સ અનુગ્ગહકરણત્થં મનસાવ સમ્પટિચ્છીતિ વુત્તં હોતિ.
૩૬૩. યમસ્સ પતિરૂપં મઞ્ઞેય્યાથાતિ તે કિર લિચ્છવી તસ્સ પઞ્ચથાલિપાકસતાનિ નિચ્ચભત્તં ¶ આહરન્તિ ¶ . તદેવ સન્ધાય એસ સ્વે તુમ્હે યં અસ્સ સમણસ્સ ગોતમસ્સ પતિરૂપં કપ્પિયન્તિ મઞ્ઞેય્યાથ, તં આહરેય્યાથ; સમણસ્સ હિ ગોતમસ્સ તુમ્હે પરિચારકા કપ્પિયાકપ્પિયં યુત્તાયુત્તં જાનાથાતિ વદતિ. ભત્તાભિહારં અભિહરિંસૂતિ અભિહરિતબ્બં ભત્તં અભિહરિંસુ. પણીતેનાતિ ઉત્તમેન. સહત્થાતિ સહત્થેન. સન્તપ્પેત્વાતિ સુટ્ઠુ તપ્પેત્વા, પરિપુણ્ણં સુહિતં યાવદત્થં કત્વા. સમ્પવારેત્વાતિ સુટ્ઠુ પવારેત્વા, અલં અલન્તિ હત્થસઞ્ઞાય પટિક્ખિપાપેત્વા. ભુત્તાવિન્તિ ભુત્તવન્તં. ઓનીતપત્તપાણિન્તિ પત્તતો ઓનીતપાણિં, અપનીતહત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ઓનિત્તપત્તપાણિ’’ન્તિપિ પાઠો, તસ્સત્થો, ઓનિત્તં નાનાભૂતં પત્તં પાણિતો અસ્સાતિ ઓનિત્તપત્તપાણી. તં ઓનિત્તપત્તપાણિં, હત્થે ચ પત્તઞ્ચ ધોવિત્વા એકમન્તે પત્તં નિક્ખિપિત્વા નિસિન્નન્તિ અત્થો. એકમન્તં નિસીદીતિ ભગવન્તં એવંભૂતં ઞત્વા એકસ્મિં ઓકાસે નિસીદીતિ અત્થો. પુઞ્ઞઞ્ચાતિ યં ઇમસ્મિં દાને પુઞ્ઞં, આયતિં વિપાકક્ખન્ધાતિ અત્થો. પુઞ્ઞમહીતિ વિપાકક્ખન્ધાનંયેવ પરિવારો. તં દાયકાનં સુખાય હોતૂતિ તં ઇમેસં લિચ્છવીનં સુખત્થાય હોતુ. ઇદં કિર સો અહં પબ્બજિતો નામ, પબ્બજિતેન ચ ન યુત્તં અત્તનો દાનં નિય્યાતેતુન્તિ તેસં નિય્યાતેન્તો એવમાહ. અથ ભગવા યસ્મા લિચ્છવીહિ સચ્ચકસ્સ દિન્નં, ન ભગવતો. સચ્ચકેન પન ભગવતો દિન્નં, તસ્મા તમત્થં દીપેન્તો યં ખો, અગ્ગિવેસ્સનાતિઆદિમાહ. ઇતિ ભગવા નિગણ્ઠસ્સ મતેન વિનાયેવ અત્તનો દિન્નં દક્ખિણં નિગણ્ઠસ્સ નિય્યાતેસિ, સા ચસ્સ અનાગતે વાસના ભવિસ્સતીતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
ચૂળસચ્ચકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૬. મહાસચ્ચકસુત્તવણ્ણના
૩૬૪. એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ મહાસચ્ચકસુત્તં. તત્થ એકં સમયન્તિ ચ તેન ખો પન સમયેનાતિ ચ પુબ્બણ્હસમયન્તિ ચ તીહિ પદેહિ એકોવ સમયો વુત્તો. ભિક્ખૂનઞ્હિ વત્તપટિપત્તિં ¶ કત્વા મુખં ધોવિત્વા પત્તચીવરમાદાય ચેતિયં વન્દિત્વા કતરં ગામં પવિસિસ્સામાતિ વિતક્કમાળકે ઠિતકાલો નામ હોતિ. ભગવા એવરૂપે સમયે રત્તદુપટ્ટં નિવાસેત્વા કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા પંસુકૂલચીવરં એકંસં પારુપિત્વા ગન્ધકુટિતો નિક્ખમ્મ ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ગન્ધકુટિપમુખે અટ્ઠાસિ. તં સન્ધાય, – ‘‘એકં સમયન્તિ ચ તેન ખો પન સમયેનાતિ ચ પુબ્બણ્હસમય’’ન્તિ ચ વુત્તં. પવિસિતુકામોતિ પિણ્ડાય પવિસિસ્સામીતિ એવં કતસન્નિટ્ઠાનો. તેનુપસઙ્કમીતિ કસ્મા ઉપસઙ્કમીતિ? વાદારોપનજ્ઝાસયેન. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘પુબ્બેપાહં અપણ્ડિતતાય સકલં વેસાલિપરિસં ગહેત્વા સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પરિસમજ્ઝે મઙ્કુ જાતો. ઇદાનિ તથા અકત્વા એકકોવ ગન્ત્વા વાદં આરોપેસ્સામિ. યદિ સમણં ગોતમં પરાજેતું સક્ખિસ્સામિ, અત્તનો લદ્ધિં દીપેત્વા જયં કરિસ્સામિ. યદિ સમણસ્સ ગોતમસ્સ જયો ભવિસ્સતિ, અન્ધકારે નચ્ચં વિય ન કોચિ જાનિસ્સતી’’તિ નિદ્દાપઞ્હં નામ ગહેત્વા ઇમિના વાદજ્ઝાસયેન ઉપસઙ્કમિ.
અનુકમ્પં ઉપાદાયાતિ સચ્ચકસ્સ નિગણ્ઠપુત્તસ્સ અનુકમ્પં પટિચ્ચ. થેરસ્સ કિરસ્સ એવં અહોસિ – ‘‘ભગવતિ મુહુત્તં નિસિન્ને બુદ્ધદસ્સનં ધમ્મસ્સવનઞ્ચ લભિસ્સતિ. તદસ્સ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય સંવત્તિસ્સતી’’તિ. તસ્મા ભગવન્તં યાચિત્વા પંસુકૂલચીવરં ચતુગ્ગુણં પઞ્ઞપેત્વા નિસીદતુ ભગવાતિ આહ. ‘‘કારણં આનન્દો વદતી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા નિસીદિ ભગવા પઞ્ઞત્તે આસને. ભગવન્તં એતદવોચાતિ યં પન પઞ્હં ઓવટ્ટિકસારં કત્વા આદાય આગતો તં ઠપેત્વા પસ્સેન તાવ પરિહરન્તો એતં સન્તિ, ભો ગોતમાતિઆદિવચનં અવોચ.
૩૬૫. ફુસન્તિ હિ તે, ભો ગોતમાતિ તે સમણબ્રાહ્મણા સરીરે ઉપ્પન્નં સારીરિકં દુક્ખં વેદનં ફુસન્તિ લભન્તિ, અનુભવન્તીતિ અત્થો. ઊરુક્ખમ્ભોતિ ખમ્ભકતઊરુભાવો, ઊરુથદ્ધતાતિ ¶ અત્થો. વિમ્હયત્થવસેન પનેત્થ ભવિસ્સતીતિ અનાગતવચનં કતં. કાયન્વયં હોતીતિ કાયાનુગતં ¶ હોતિ કાયસ્સ વસવત્તિ. કાયભાવનાતિ ¶ પન વિપસ્સના વુચ્ચતિ, તાય ચિત્તવિક્ખેપં પાપુણન્તો નામ નત્થિ, ઇતિ નિગણ્ઠો અસન્તં અભૂતં યં નત્થિ, તદેવાહ. ચિત્તભાવનાતિપિ સમથો વુચ્ચતિ, સમાધિયુત્તસ્સ ચ પુગ્ગલસ્સ ઊરુક્ખમ્ભાદયો નામ નત્થિ, ઇતિ નિગણ્ઠો ઇદં અભૂતમેવ આહ. અટ્ઠકથાયં પન વુત્તં – ‘‘યથેવ ‘ભૂતપુબ્બન્તિ વત્વા ઊરુક્ખમ્ભોપિ નામ ભવિસ્સતી’તિઆદીનિ વદતો અનાગતરૂપં ન સમેતિ, તથા અત્થોપિ ન સમેતિ, અસન્તં અભૂતં યં નત્થિ, તં કથેતી’’તિ.
નો કાયભાવનન્તિ પઞ્ચાતપતપ્પનાદિં અત્તકિલમથાનુયોગં સન્ધાયાહ. અયઞ્હિ તેસં કાયભાવના નામ. કિં પન સો દિસ્વા એવમાહ? સો કિર દિવાદિવસ્સ વિહારં આગચ્છતિ, તસ્મિં ખો પન સમયે ભિક્ખૂ પત્તચીવરં પટિસામેત્વા અત્તનો અત્તનો રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનેસુ પટિસલ્લાનં ઉપગચ્છન્તિ. સો તે પટિસલ્લીને દિસ્વા ચિત્તભાવનામત્તં એતે અનુયુઞ્જન્તિ, કાયભાવના પનેતેસં નત્થીતિ મઞ્ઞમાનો એવમાહ.
૩૬૬. અથ નં ભગવા અનુયુઞ્જન્તો કિન્તિ પન તે, અગ્ગિવેસ્સન, કાયભાવના સુતાતિ આહ. સો તં વિત્થારેન્તો સેય્યથિદં, નન્દો વચ્છોતિઆદિમાહ. તત્થ નન્દોતિ તસ્સ નામં. વચ્છોતિ ગોત્તં. કિસોતિ નામં. સંકિચ્ચોતિ ગોત્તં. મક્ખલિગોસાલો હેટ્ઠા આગતોવ. એતેતિ એતે તયો જના, તે કિર કિલિટ્ઠતપાનં મત્થકપત્તા અહેસું. ઉળારાનિ ઉળારાનીતિ પણીતાનિ પણીતાનિ. ગાહેન્તિ નામાતિ બલં ગણ્હાપેન્તિ નામ. બ્રૂહેન્તીતિ વડ્ઢેન્તિ. મેદેન્તીતિ જાતમેદં કરોન્તિ. પુરિમં પહાયાતિ પુરિમં દુક્કરકારં પહાય. પચ્છા ઉપચિનન્તીતિ પચ્છા ઉળારખાદનીયાદીહિ સન્તપ્પેન્તિ, વડ્ઢેન્તિ. આચયાપચયો હોતીતિ વડ્ઢિ ચ અવડ્ઢિ ચ હોતિ, ઇતિ ઇમસ્સ કાયસ્સ કાલેન વડ્ઢિ, કાલેન પરિહાનીતિ વડ્ઢિપરિહાનિમત્તમેવ પઞ્ઞાયતિ, કાયભાવના પન ન પઞ્ઞાયતીતિ દીપેત્વા ચિત્તભાવનં પુચ્છન્તો, ‘‘કિન્તિ પન તે, અગ્ગિવેસ્સન, ચિત્તભાવના સુતા’’તિ આહ. ન સમ્પાયાસીતિ સમ્પાદેત્વા કથેતું નાસક્ખિ, યથા તં બાલપુથુજ્જનો.
૩૬૭. કુતો ¶ ¶ પન ત્વન્તિ યો ત્વં એવં ઓળારિકં દુબ્બલં કાયભાવનં ન જાનાસિ? સો ¶ ત્વં કુતો સણ્હં સુખુમં ચિત્તભાવનં જાનિસ્સસીતિ. ઇમસ્મિં પન ઠાને ચોદનાલયત્થેરો, ‘‘અબુદ્ધવચનં નામેતં પદ’’ન્તિ બીજનિં ઠપેત્વા પક્કમિતું આરભિ. અથ નં મહાસીવત્થેરો આહ – ‘‘દિસ્સતિ, ભિક્ખવે, ઇમસ્સ ચાતુમહાભૂતિકસ્સ કાયસ્સ આચયોપિ અપચયોપિ આદાનમ્પિ નિક્ખેપનમ્પી’’તિ (સં. નિ. ૨.૬૨). તં સુત્વા સલ્લક્ખેસિ – ‘‘ઓળારિકં કાયં પરિગ્ગણ્હન્તસ્સ ઉપ્પન્નવિપસ્સના ઓળારિકાતિ વત્તું વટ્ટતી’’તિ.
૩૬૮. સુખસારાગીતિ સુખસારાગેન સમન્નાગતો. સુખાય વેદનાય નિરોધા ઉપ્પજ્જતિ દુક્ખા વેદનાતિ ન અનન્તરાવ ઉપ્પજ્જતિ, સુખદુક્ખાનઞ્હિ અનન્તરપચ્ચયતા પટ્ઠાને (પટ્ઠા. ૧.૨.૪૫-૪૬) પટિસિદ્ધા. યસ્મા પન સુખે અનિરુદ્ધે દુક્ખં નુપ્પજ્જતિ, તસ્મા ઇધ એવં વુત્તં. પરિયાદાય તિટ્ઠતીતિ ખેપેત્વા ગણ્હિત્વા તિટ્ઠતિ. ઉભતોપક્ખન્તિ સુખં એકં પક્ખં દુક્ખં એકં પક્ખન્તિ એવં ઉભતોપક્ખં હુત્વા.
૩૬૯. ઉપ્પન્નાપિ સુખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ, ભાવિતત્તા કાયસ્સ. ઉપ્પન્નાપિ દુક્ખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ, ભાવિતત્તા ચિત્તસ્સાતિ એત્થ કાયભાવના વિપસ્સના, ચિત્તભાવના સમાધિ. વિપસ્સના ચ સુખસ્સ પચ્ચનીકા, દુક્ખસ્સ આસન્ના. સમાધિ દુક્ખસ્સ પચ્ચનીકો, સુખસ્સ આસન્નો. કથં? વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નિસિન્નસ્સ હિ અદ્ધાને ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે તત્થ તત્થ અગ્ગિઉટ્ઠાનં વિય હોતિ, કચ્છેહિ સેદા મુચ્ચન્તિ, મત્થકતો ઉસુમવટ્ટિઉટ્ઠાનં વિય હોતીતિ ચિત્તં હઞ્ઞતિ વિહઞ્ઞતિ વિપ્ફન્દતિ. એવં તાવ વિપસ્સના સુખસ્સ પચ્ચનીકા, દુક્ખસ્સ આસન્ના. ઉપ્પન્ને પન કાયિકે વા ચેતસિકે વા દુક્ખે તં દુક્ખં વિક્ખમ્ભેત્વા સમાપત્તિં સમાપન્નસ્સ સમાપત્તિક્ખણે દુક્ખં દૂરાપગતં હોતિ, અનપ્પકં સુખં ઓક્કમતિ. એવં સમાધિ દુક્ખસ્સ પચ્ચનીકો, સુખસ્સ આસન્નો. યથા વિપસ્સના સુખસ્સ પચ્ચનીકા, દુક્ખસ્સ આસન્ના, ન તથા સમાધિ. યથા સમાધિ દુક્ખસ્સ પચ્ચનીકો, સુખસ્સ આસન્નો, ન ચ તથા વિપસ્સનાતિ. તેન વુત્તં – ‘‘ઉપ્પન્નાપિ સુખા ¶ વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય ¶ તિટ્ઠતિ, ભાવિતત્તા કાયસ્સ. ઉપ્પન્નાપિ દુક્ખા વેદના ચિત્તં ન પરિયાદાય તિટ્ઠતિ, ભાવિતત્તા ચિત્તસ્સા’’તિ.
૩૭૦. આસજ્જ ¶ ઉપનીયાતિ ગુણે ઘટ્ટેત્વા ચેવ ઉપનેત્વા ચ. તં વત મેતિ તં વત મમ ચિત્તં.
૩૭૧. કિઞ્હિ નો સિયા, અગ્ગિવેસ્સનાતિ, અગ્ગિવેસ્સન, કિં ન ભવિસ્સતિ, ભવિસ્સતેવ, મા એવં સઞ્ઞી હોહિ, ઉપ્પજ્જિયેવ મે સુખાપિ દુક્ખાપિ વેદના, ઉપ્પન્નાય પનસ્સા અહં ચિત્તં પરિયાદાય ઠાતું ન દેમિ. ઇદાનિસ્સ તમત્થં પકાસેતું ઉપરિ પસાદાવહં ધમ્મદેસનં દેસેતુકામો મૂલતો પટ્ઠાય મહાભિનિક્ખમનં આરભિ. તત્થ ઇધ મે, અગ્ગિવેસ્સન, પુબ્બેવ સમ્બોધા…પે… તત્થેવ નિસીદિં, અલમિદં પધાનાયાતિ ઇદં સબ્બં હેટ્ઠા પાસરાસિસુત્તે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અયં પન વિસેસો, તત્થ બોધિપલ્લઙ્કે નિસજ્જા, ઇધ દુક્કરકારિકા.
૩૭૪. અલ્લકટ્ઠન્તિ અલ્લં ઉદુમ્બરકટ્ઠં. સસ્નેહન્તિ સખીરં. કામેહીતિ વત્થુકામેહિ. અવૂપકટ્ઠાતિ અનપગતા. કામચ્છન્દોતિઆદીસુ કિલેસકામોવ છન્દકરણવસેન છન્દો. સિનેહકરણવસેન સ્નેહો. મુચ્છાકરણવસેન મુચ્છા. પિપાસાકરણવસેન પિપાસા. અનુદહનવસેન પરિળાહોતિ વેદિતબ્બો. ઓપક્કમિકાતિ ઉપક્કમનિબ્બત્તા. ઞાણાય દસ્સનાય અનુત્તરાય સમ્બોધાયાતિ સબ્બં લોકુત્તરમગ્ગવેવચનમેવ.
ઇદં પનેત્થ ઓપમ્મસંસન્દનં – અલ્લં સખીરં ઉદુમ્બરકટ્ઠં વિય હિ કિલેસકામેન વત્થુકામતો અનિસ્સટપુગ્ગલા. ઉદકે પક્ખિત્તભાવો વિય કિલેસકામેન તિન્તતા; મન્થનેનાપિ અગ્ગિનો અનભિનિબ્બત્તનં વિય કિલેસકામેન વત્થુકામતો અનિસ્સટાનં ઓપક્કમિકાહિ વેદનાહિ લોકુત્તરમગ્ગસ્સ અનધિગમો. અમન્થનેનાપિ અગ્ગિનો અનભિનિબ્બત્તનં વિય તેસં પુગ્ગલાનં વિનાપિ ઓપક્કમિકાહિ વેદનાહિ લોકુત્તરમગ્ગસ્સ અનધિગમો. દુતિયઉપમાપિ ઇમિનાવ નયેન વેદિતબ્બા. અયં પન વિસેસો, પુરિમા સપુત્તભરિયપબ્બજ્જાય ઉપમા; પચ્છિમા બ્રાહ્મણધમ્મિકપબ્બજ્જાય.
૩૭૬. તતિયઉપમાય ¶ ¶ કોળાપન્તિ છિન્નસિનેહં નિરાપં. થલે નિક્ખિત્તન્તિ પબ્બતથલે વા ભૂમિથલે વા નિક્ખિત્તં. એત્થાપિ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – સુક્ખકોળાપકટ્ઠં વિય હિ કિલેસકામેન વત્થુકામતો નિસ્સટપુગ્ગલા, આરકા ઉદકા થલે નિક્ખિત્તભાવો વિય કિલેસકામેન ¶ અતિન્તતા. મન્થનેનાપિ અગ્ગિનો અભિનિબ્બત્તનં વિય કિલેસકામેન વત્થુકામતો નિસ્સટાનં અબ્ભોકાસિકનેસજ્જિકાદિવસેન ઓપક્કમિકાહિપિ વેદનાહિ લોકુત્તરમગ્ગસ્સ અધિગમો. અઞ્ઞસ્સ રુક્ખસ્સ સુક્ખસાખાય સદ્ધિં ઘંસનમત્તેનેવ અગ્ગિનો અભિનિબ્બત્તનં વિય વિનાપિ ઓપક્કમિકાહિ વેદનાહિ સુખાયેવ પટિપદાય લોકુત્તરમગ્ગસ્સ અધિગમોતિ. અયં ઉપમા ભગવતા અત્તનો અત્થાય આહટા.
૩૭૭. ઇદાનિ અત્તનો દુક્કરકારિકં દસ્સેન્તો, તસ્સ મય્હન્તિઆદિમાહ. કિં પન ભગવા દુક્કરં અકત્વા બુદ્ધો ભવિતું ન સમત્થોતિ? કત્વાપિ અકત્વાપિ સમત્થોવ. અથ કસ્મા અકાસીતિ? સદેવકસ્સ લોકસ્સ અત્તનો પરક્કમં દસ્સેસ્સામિ. સો ચ મં વીરિયનિમ્મથનગુણો હાસેસ્સતીતિ. પાસાદે નિસિન્નોયેવ હિ પવેણિઆગતં રજ્જં લભિત્વાપિ ખત્તિયો ન તથાપમુદિતો હોતિ, યથા બલકાયં ગહેત્વા સઙ્ગામે દ્વે તયો સમ્પહારે દત્વા અમિત્તમથનં કત્વા પત્તરજ્જો. એવં પત્તરજ્જસ્સ હિ રજ્જસિરિં અનુભવન્તસ્સ પરિસં ઓલોકેત્વા અત્તનો પરક્કમં અનુસ્સરિત્વા, ‘‘અસુકટ્ઠાને અસુકકમ્મં કત્વા અસુકઞ્ચ અસુકઞ્ચ અમિત્તં એવં વિજ્ઝિત્વા એવં પહરિત્વા ઇમં રજ્જસિરિં પત્તોસ્મી’’તિ ચિન્તયતો બલવસોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. એવમેવં ભગવાપિ સદેવકસ્સ લોકસ્સ પરક્કમં દસ્સેસ્સામિ, સો હિ મં પરક્કમો અતિવિય હાસેસ્સતિ, સોમનસ્સં ઉપ્પાદેસ્સતીતિ દુક્કરમકાસિ.
અપિચ પચ્છિમં જનતં અનુકમ્પમાનોપિ અકાસિયેવ, પચ્છિમા હિ જનતા સમ્માસમ્બુદ્ધો કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ પારમિયો પૂરેત્વાપિ પધાનં પદહિત્વાવ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પત્તો, કિમઙ્ગં પન મયન્તિ પધાનવીરિયં કત્તબ્બં મઞ્ઞિસ્સતિ; એવં સન્તે ખિપ્પમેવ જાતિજરામરણસ્સ અન્તં કરિસ્સતીતિ પચ્છિમં જનતં અનુકમ્પમાનો અકાસિયેવ.
દન્તેભિદન્તમાધાયાતિ ¶ હેટ્ઠાદન્તે ઉપરિદન્તં ઠપેત્વા. ચેતસા ચિત્તન્તિ કુસલચિત્તેન અકુસલચિત્તં. અભિનિગ્ગણ્હેય્યન્તિ નિગ્ગણ્હેય્યં. અભિનિપ્પીળેય્યન્તિ ¶ નિપ્પીળેય્યં. અભિસન્તાપેય્યન્તિ તાપેત્વા વીરિયનિમ્મથનં કરેય્યં. સારદ્ધોતિ સદરથો. પધાનાભિતુન્નસ્સાતિ પધાનેન અભિતુન્નસ્સ, વિદ્ધસ્સ સતોતિ અત્થો.
૩૭૮. અપ્પાણકન્તિ ¶ નિરસ્સાસકં. કમ્મારગગ્ગરિયાતિ કમ્મારસ્સ ગગ્ગરનાળિયા. સીસવેદના હોન્તીતિ કુતોચિ નિક્ખમિતું અલભમાનેહિ વાતેહિ સમુટ્ઠાપિતા બલવતિયો સીસવેદના હોન્તિ. સીસવેઠં દદેય્યાતિ સીસવેઠનં દદેય્ય. દેવતાતિ બોધિસત્તસ્સ ચઙ્કમનકોટિયં પણ્ણસાલપરિવેણસામન્તા ચ અધિવત્થા દેવતા.
તદા કિર બોધિસત્તસ્સ અધિમત્તે કાયદાહે ઉપ્પન્ને મુચ્છા ઉદપાદિ. સો ચઙ્કમેવ નિસિન્નો હુત્વા પપતિ. તં દિસ્વા દેવતા એવમાહંસુ – ‘‘વિહારોત્વેવ સો અરહતો’’તિ, ‘‘અરહન્તો નામ એવરૂપા હોન્તિ મતકસદિસા’’તિ લદ્ધિયા વદન્તિ. તત્થ યા દેવતા ‘‘કાલઙ્કતો’’તિ આહંસુ, તા ગન્ત્વા સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ આરોચેસું – ‘‘તુમ્હાકં પુત્તો કાલઙ્કતો’’તિ. મમ પુત્તો બુદ્ધો હુત્વા કાલઙ્કતો, નો અહુત્વાતિ? બુદ્ધો ભવિતું નાસક્ખિ, પધાનભૂમિયંયેવ પતિત્વા કાલઙ્કતોતિ. નાહં સદ્દહામિ, મમ પુત્તસ્સ બોધિં અપત્વા કાલઙ્કિરિયા નામ નત્થીતિ.
અપરભાગે સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ધમ્મચક્કં પવત્તેત્વા અનુપુબ્બેન રાજગહં ગન્ત્વા કપિલવત્થું અનુપ્પત્તસ્સ સુદ્ધોદનમહારાજા પત્તં ગહેત્વા પાસાદં આરોપેત્વા યાગુખજ્જકં દત્વા અન્તરાભત્તસમયે એતમત્થં આરોચેસિ – તુમ્હાકં ભગવા પધાનકરણકાલે દેવતા આગન્ત્વા, ‘‘પુત્તો તે, મહારાજ, કાલઙ્કતો’’તિ આહંસૂતિ. કિં સદ્દહસિ મહારાજાતિ? ન ભગવા સદ્દહિન્તિ. ઇદાનિ, મહારાજ, સુપિનપ્પટિગ્ગહણતો પટ્ઠાય અચ્છરિયાનિ પસ્સન્તો કિં સદ્દહિસ્સસિ? અહમ્પિ બુદ્ધો જાતો, ત્વમ્પિ બુદ્ધપિતા જાતો, પુબ્બે પન મય્હં અપરિપક્કે ઞાણે બોધિચરિયં ચરન્તસ્સ ધમ્મપાલકુમારકાલેપિ સિપ્પં ઉગ્ગહેતું ગતસ્સ, ‘‘તુમ્હાકં પુત્તો ધમ્મપાલકુમારો કાલઙ્કતો, ઇદમસ્સ અટ્ઠી’’તિ ¶ એળકટ્ઠિં આહરિત્વા દસ્સેસું, તદાપિ તુમ્હે, ‘‘મમ પુત્તસ્સ અન્તરામરણં નામ નત્થિ, નાહં સદ્દહામી’’તિ અવોચુત્થ, મહારાજાતિ ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા ભગવા મહાધમ્મપાલજાતકં કથેસિ.
૩૭૯. મા ¶ ખો ત્વં મારિસાતિ સમ્પિયાયમાના આહંસુ. દેવતાનં કિરાયં પિયમનાપવોહારો, યદિદં મારિસાતિ. અજજ્જિતન્તિ અભોજનં. હલન્તિ વદામીતિ અલન્તિ વદામિ, અલં ઇમિના એવં મા કરિત્થ, યાપેસ્સામહન્તિ એવં પટિસેધેમીતિ અત્થો.
૩૮૦-૧. મઙ્ગુરચ્છવીતિ ¶ મઙ્ગુરમચ્છચ્છવિ. એતાવ પરમન્તિ તાસમ્પિ વેદનાનમેતંયેવ પરમં, ઉત્તમં પમાણં. પિતુ સક્કસ્સ કમ્મન્તે…પે… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિતાતિ રઞ્ઞો કિર વપ્પમઙ્ગલદિવસો નામ હોતિ, તદા અનેકપ્પકારં ખાદનીયં ભોજનીયં પટિયાદેન્તિ. નગરવીથિયો સોધાપેત્વા પુણ્ણઘટે ઠપાપેત્વા ધજપટાકાદયો ઉસ્સાપેત્વા સકલનગરં દેવવિમાનં વિય અલઙ્કરોન્તિ. સબ્બે દાસકમ્મકરાદયો અહતવત્થનિવત્થા ગન્ધમાલાદિપટિમણ્ડિતા રાજકુલે સન્નિપતન્તિ. રઞ્ઞો કમ્મન્તે નઙ્ગલસતસહસ્સં યોજીયતિ. તસ્મિં પન દિવસે એકેન ઊનં અટ્ઠસતં યોજેન્તિ. સબ્બનઙ્ગલાનિ સદ્ધિં બલિબદ્દરસ્મિયોત્તેહિ જાણુસ્સોણિસ્સ રથો વિય રજતપરિક્ખિત્તાનિ હોન્તિ. રઞ્ઞો આલમ્બનનઙ્ગલં રત્તસુવણ્ણપરિક્ખિત્તં હોતિ. બલિબદ્દાનં સિઙ્ગાનિપિ રસ્મિપતોદાપિ સુવણ્ણપરિક્ખિત્તા હોન્તિ. રાજા મહાપરિવારેન નિક્ખમન્તો પુત્તં ગહેત્વા અગમાસિ.
કમ્મન્તટ્ઠાને એકો જમ્બુરુક્ખો બહલપત્તપલાસો સન્દચ્છાયો અહોસિ. તસ્સ હેટ્ઠા કુમારસ્સ સયનં પઞ્ઞપેત્વા ઉપરિ સુવણ્ણતારકખચિતં વિતાનં બન્ધાપેત્વા સાણિપાકારેન પરિક્ખિપાપેત્વા આરક્ખં ઠપેત્વા રાજા સબ્બાલઙ્કારં અલઙ્કરિત્વા અમચ્ચગણપરિવુતો નઙ્ગલકરણટ્ઠાનં અગમાસિ. તત્થ રાજા સુવણ્ણનઙ્ગલં ગણ્હાતિ. અમચ્ચા એકેનૂનઅટ્ઠસતરજતનઙ્ગલાનિ ગહેત્વા ઇતો ચિતો ચ કસન્તિ. રાજા પન ઓરતો પારં ગચ્છતિ, પારતો વા ઓરં ગચ્છતિ. એતસ્મિં ઠાને મહાસમ્પત્તિ હોતિ, બોધિસત્તં પરિવારેત્વા નિસિન્ના ધાતિયો રઞ્ઞો સમ્પત્તિં પસ્સિસ્સામાતિ અન્તોસાણિતો બહિ નિક્ખન્તા. બોધિસત્તો ¶ ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો કઞ્ચિ અદિસ્વા વેગેન ઉટ્ઠાય પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા આનાપાને પરિગ્ગહેત્વા પઠમજ્ઝાનં નિબ્બત્તેસિ. ધાતિયો ખજ્જભોજ્જન્તરે વિચરમાના થોકં ચિરાયિંસુ, સેસરુક્ખાનં ¶ છાયા નિવત્તા, તસ્સ પન રુક્ખસ્સ પરિમણ્ડલા હુત્વા અટ્ઠાસિ. ધાતિયો અય્યપુત્તો એકકોતિ વેગેન સાણિં ઉક્ખિપિત્વા અન્તો પવિસમાના બોધિસત્તં સયને પલ્લઙ્કેન નિસિન્નં તઞ્ચ પાટિહારિયં દિસ્વા ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચયિંસુ – ‘‘કુમારો દેવ, એવં નિસિન્નો અઞ્ઞેસં રુક્ખાનં છાયા નિવત્તા, જમ્બુરુક્ખસ્સ પરિમણ્ડલા ઠિતા’’તિ. રાજા વેગેનાગન્ત્વા પાટિહારિયં દિસ્વા, ‘‘ઇદં તે, તાત, દુતિયં વન્દન’’ન્તિ પુત્તં વન્દિ. ઇદમેતં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘પિતુ સક્કસ્સ કમ્મન્તે…પે… પઠમજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિતા’’તિ. સિયા નુ ખો એસો મગ્ગો બોધાયાતિ ભવેય્ય નુ ખો એતં આનાપાનસ્સતિપઠમજ્ઝાનં બુજ્ઝનત્થાય મગ્ગોતિ. સતાનુસારિવિઞ્ઞાણન્તિ ¶ નયિદં બોધાય મગ્ગો ભવિસ્સતિ, આનાપાનસ્સતિપઠમજ્ઝાનં પન ભવિસ્સતીતિ એવં એકં દ્વે વારે ઉપ્પન્નસતિયા અનન્તરં ઉપ્પન્નવિઞ્ઞાણં સતાનુસારિવિઞ્ઞાણં નામ. યં તં સુખન્તિ યં તં આનાપાનસ્સતિપઠમજ્ઝાનસુખં.
૩૮૨. પચ્ચુપટ્ઠિતા હોન્તીતિ પણ્ણસાલપરિવેણસમ્મજ્જનાદિવત્તકરણેન ઉપટ્ઠિતા હોન્તિ. બાહુલ્લિકોતિ પચ્ચયબાહુલ્લિકો. આવત્તો બાહુલ્લાયાતિ રસગિદ્ધો હુત્વા પણીતપિણ્ડપાતાદીનં અત્થાય આવત્તો. નિબ્બિજ્જ પક્કમિંસૂતિ ઉક્કણ્ઠિત્વા ધમ્મનિયામેનેવ પક્કન્તા બોધિસત્તસ્સ સમ્બોધિં પત્તકાલે કાયવિવેકસ્સ ઓકાસદાનત્થં ધમ્મતાય ગતા. ગચ્છન્તા ચ અઞ્ઞટ્ઠાનં અગન્ત્વા બારાણસિમેવ અગમંસુ. બોધિસત્તો તેસુ ગતેસુ અદ્ધમાસં કાયવિવેકં લભિત્વા બોધિમણ્ડે અપરાજિતપલ્લઙ્કે નિસીદિત્વા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિજ્ઝિ.
૩૮૩. વિવિચ્ચેવ કામેહીતિઆદિ ભયભેરવે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
૩૮૭. અભિજાનામિ ખો પનાહન્તિ અયં પાટિયેક્કો અનુસન્ધિ. નિગણ્ઠો કિર ચિન્તેસિ – ‘‘અહં સમણં ગોતમં એકં પઞ્હં પુચ્છિં. સમણો ગોતમો ‘અપરાપિ મં, અગ્ગિવેસ્સન, અપરાપિ મં, અગ્ગિવેસ્સના’તિ પરિયોસાનં અદસ્સેન્તો કથેતિયેવ. કુપિતો નુ ખો’’તિ? અથ ભગવા, અગ્ગિવેસ્સન ¶ , તથાગતે અનેકસતાય પરિસાય ધમ્મં દેસેન્તે કુપિતો ¶ સમણો ગોતમોતિ એકોપિ વત્તા નત્થિ, પરેસં બોધનત્થાય પટિવિજ્ઝનત્થાય એવ તથાગતો ધમ્મં દેસેતીતિ દસ્સેન્તો ઇમં ધમ્મદેસનં આરભિ. તત્થ આરબ્ભાતિ સન્ધાય. યાવદેવાતિ પયોજનવિધિ પરિચ્છેદનિયમનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – પરેસં વિઞ્ઞાપનમેવ તથાગતસ્સ ધમ્મદેસનાય પયોજનં, તસ્મા ન એકસ્સેવ દેસેતિ, યત્તકા વિઞ્ઞાતારો અત્થિ, સબ્બેસં દેસેતીતિ. તસ્મિંયેવ પુરિમસ્મિન્તિ ઇમિના કિં દસ્સેતીતિ? સચ્ચકો કિર ચિન્તેસિ – ‘‘સમણો ગોતમો અભિરૂપો પાસાદિકો સુફુસિતં દન્તાવરણં, જિવ્હા મુદુકા, મધુરં વાક્કરણં, પરિસં રઞ્જેન્તો મઞ્ઞે વિચરતિ, અન્તો પનસ્સ ચિત્તેકગ્ગતા નત્થી’’તિ. અથ ભગવા, અગ્ગિવેસ્સન, ન તથાગતો પરિસં રઞ્જેન્તો વિચરતિ, ચક્કવાળપરિયન્તાયપિ પરિસાય તથાગતો ધમ્મં દેસેતિ, અસલ્લીનો અનુપલિત્તો એત્તકં એકવિહારી, સુઞ્ઞતફલસમાપત્તિં અનુયુત્તોતિ દસ્સેતું એવમાહ.
અજ્ઝત્તમેવાતિ ¶ ગોચરજ્ઝત્તમેવ. સન્નિસાદેમીતિ સન્નિસીદાપેમિ, તથાગતો હિ યસ્મિં ખણે પરિસા સાધુકારં દેતિ, તસ્મિં ખણે પુબ્બાભોગેન પરિચ્છિન્દિત્વા ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, સાધુકારસદ્દસ્સ નિગ્ઘોસે અવિચ્છિન્નેયેવ સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ઠિતટ્ઠાનતો પટ્ઠાય ધમ્મં દેસેતિ, બુદ્ધાનઞ્હિ ભવઙ્ગપરિવાસો લહુકો હોતીતિ અસ્સાસવારે પસ્સાસવારે સમાપત્તિં સમાપજ્જન્તિ. યેન સુદં નિચ્ચકપ્પન્તિ યેન સુઞ્ઞેન ફલસમાધિના નિચ્ચકાલં વિહરામિ, તસ્મિં સમાધિનિમિત્તે ચિત્તં સણ્ઠપેમિ સમાદહામીતિ દસ્સેતિ.
ઓકપ્પનિયમેતન્તિ સદ્દહનિયમેતં. એવં ભગવતો એકગ્ગચિત્તતં સમ્પટિચ્છિત્વા ઇદાનિ અત્તનો ઓવટ્ટિકસારં કત્વા આનીતપઞ્હં પુચ્છન્તો અભિજાનાતિ ખો પન ભવં ગોતમો દિવા સુપિતાતિ આહ. યથા હિ સુનખો નામ અસમ્ભિન્નખીરપક્કપાયસં સપ્પિના યોજેત્વા ઉદરપૂરં ભોજિતોપિ ગૂથં દિસ્વા અખાદિત્વા ગન્તું ન સક્કા, અખાદમાનો ¶ ઘાયિત્વાપિ ગચ્છતિ, અઘાયિત્વાવ ગતસ્સ કિરસ્સ સીસં રુજ્જતિ; એવમેવં ઇમસ્સપિ સત્થા અસમ્ભિન્નખીરપક્કપાયસસદિસં અભિનિક્ખમનતો પટ્ઠાય યાવ આસવક્ખયા પસાદનીયં ધમ્મદેસનં દેસેતિ. એતસ્સ પન એવરૂપં ધમ્મદેસનં ¶ સુત્વા સત્થરિ પસાદમત્તમ્પિ ન ઉપ્પન્નં, તસ્મા ઓવટ્ટિકસારં કત્વા આનીતપઞ્હં અપુચ્છિત્વા ગન્તું અસક્કોન્તો એવમાહ. તત્થ યસ્મા થિનમિદ્ધં સબ્બખીણાસવાનં અરહત્તમગ્ગેનેવ પહીયતિ, કાયદરથો પન ઉપાદિન્નકેપિ હોતિ અનુપાદિન્નકેપિ. તથા હિ કમલુપ્પલાદીનિ એકસ્મિં કાલે વિકસન્તિ, એકસ્મિં મકુલાનિ હોન્તિ, સાયં કેસઞ્ચિ રુક્ખાનમ્પિ પત્તાનિ પતિલીયન્તિ, પાતો વિપ્ફારિકાનિ હોન્તિ. એવં ઉપાદિન્નકસ્સ કાયસ્સ દરથોયેવ દરથવસેન ભવઙ્ગસોતઞ્ચ ઇધ નિદ્દાતિ અધિપ્પેતં, તં ખીણાસવાનમ્પિ હોતિ. તં સન્ધાય, ‘‘અભિજાનામહ’’ન્તિઆદિમાહ. સમ્મોહવિહારસ્મિં વદન્તીતિ સમ્મોહવિહારોતિ વદન્તિ.
૩૮૯. આસજ્જ આસજ્જાતિ ઘટ્ટેત્વા ઘટ્ટેત્વા. ઉપનીતેહીતિ ઉપનેત્વા કથિતેહિ. વચનપ્પથેહીતિ વચનેહિ. અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વાતિ અલન્તિ ચિત્તેન સમ્પટિચ્છન્તો અભિનન્દિત્વા વાચાયપિ પસંસન્તો અનુમોદિત્વા. ભગવતા ઇમસ્સ નિગણ્ઠસ્સ દ્વે સુત્તાનિ કથિતાનિ. પુરિમસુત્તં એકો ભાણવારો, ઇદં દિયડ્ઢો, ઇતિ અડ્ઢતિયે ભાણવારે સુત્વાપિ અયં નિગણ્ઠો નેવ અભિસમયં પત્તો, ન પબ્બજિતો, ન સરણેસુ પતિટ્ઠિતો. કસ્મા એતસ્સ ભગવા ¶ ધમ્મં દેસેસીતિ? અનાગતે વાસનત્થાય. પસ્સતિ હિ ભગવા, ‘‘ઇમસ્સ ઇદાનિ ઉપનિસ્સયો નત્થિ, મય્હં પન પરિનિબ્બાનતો સમધિકાનં દ્વિન્નં વસ્સસતાનં અચ્ચયેન તમ્બપણ્ણિદીપે સાસનં પતિટ્ઠહિસ્સતિ. તત્રાયં કુલઘરે નિબ્બત્તિત્વા સમ્પત્તે કાલે પબ્બજિત્વા તીણિ પિટકાનિ ઉગ્ગહેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા કાળબુદ્ધરક્ખિતો નામ મહાખીણાસવો ભવિસ્સતી’’તિ. ઇદં દિસ્વા અનાગતે વાસનત્થાય ધમ્મં દેસેસિ.
સોપિ તત્થેવ તમ્બપણ્ણિદીપમ્હિ સાસને પતિટ્ઠિતે દેવલોકતો ચવિત્વા દક્ખિણગિરિવિહારસ્સ ભિક્ખાચારગામે એકસ્મિં અમચ્ચકુલે નિબ્બત્તો પબ્બજ્જાસમત્થયોબ્બને પબ્બજિત્વા તેપિટકં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગહેત્વા ગણં પરિહરન્તો ¶ મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ઉપજ્ઝાયં પસ્સિતું અગમાસિ. અથસ્સ ઉપજ્ઝાયો સદ્ધિવિહારિકં ચોદેસ્સામીતિ તેપિટકં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગહેત્વા આગતેન તેન સદ્ધિં મુખં દત્વા કથામત્તમ્પિ ન અકાસિ. સો પચ્ચૂસસમયે વુટ્ઠાય થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, – ‘‘તુમ્હે, ભન્તે, મયિ ગન્થકમ્મં કત્વા તુમ્હાકં સન્તિકં આગતે મુખં દત્વા કથામત્તમ્પિ ન ¶ કરિત્થ, કો મય્હં દોસો’’તિ પુચ્છિ. થેરો આહ – ‘‘ત્વં, આવુસો, બુદ્ધરક્ખિત એત્તકેનેવ ‘પબ્બજ્જાકિચ્ચં મે મત્થકં પત્ત’ન્તિ સઞ્ઞં કરોસી’’તિ. કિં કરોમિ, ભન્તેતિ? ગણં વિનોદેત્વા ત્વં પપઞ્ચં છિન્દિત્વા ચેતિયપબ્બતવિહારં ગન્ત્વા સમણધમ્મં કરોહીતિ. સો ઉપજ્ઝાયસ્સ ઓવાદે ઠત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા પુઞ્ઞવા રાજપૂજિતો હુત્વા મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો ચેતિયપબ્બતવિહારે વસિ.
તસ્મિઞ્હિ કાલે તિસ્સમહારાજા ઉપોસથકમ્મં કરોન્તો ચેતિયપબ્બતે રાજલેણે વસતિ. સો થેરસ્સ ઉપટ્ઠાકભિક્ખુનો સઞ્ઞં અદાસિ – ‘‘યદા મય્હં અય્યો પઞ્હં વિસ્સજ્જેતિ, ધમ્મં વા કથેતિ, તદા મે સઞ્ઞં દદેય્યાથા’’તિ. થેરોપિ એકસ્મિં ધમ્મસ્સવનદિવસે ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો કણ્ટકચેતિયઙ્ગણં આરુય્હ ચેતિયં વન્દિત્વા કાળતિમ્બરુરુક્ખમૂલે અટ્ઠાસિ. અથ નં એકો પિણ્ડપાતિકત્થેરો કાળકારામસુત્તન્તે પઞ્હં પુચ્છિ. થેરો નનુ, આવુસો, અજ્જ ધમ્મસ્સવનદિવસોતિ આહ. આમ, ભન્તે, ધમ્મસ્સવનદિવસોતિ. તેન હિ પીઠકં આનેથ, ઇધેવ નિસિન્ના ધમ્મસ્સવનં કરિસ્સામાતિ. અથસ્સ રુક્ખમૂલે આસનં પઞ્ઞપેત્વા અદંસુ. થેરો પુબ્બગાથા વત્વા કાળકારામસુત્તં આરભિ. સોપિસ્સ ઉપટ્ઠાકદહરો રઞ્ઞો ¶ સઞ્ઞં દાપેસિ. રાજા પુબ્બગાથાસુ અનિટ્ઠિતાસુયેવ પાપુણિ. પત્વા ચ અઞ્ઞાતકવેસેનેવ પરિસન્તે ઠત્વા તિયામરત્તિં ઠિતકોવ ધમ્મં સુત્વા થેરસ્સ, ઇદમવોચ ભગવાતિ વચનકાલે ¶ સાધુકારં અદાસિ. થેરો ઞત્વા, કદા આગતોસિ, મહારાજાતિ પુચ્છિ. પુબ્બગાથા ઓસારણકાલેયેવ, ભન્તેતિ. દુક્કરં તે મહારાજ, કતન્તિ. નયિદં, ભન્તે, દુક્કરં, યદિ પન મે અય્યસ્સ ધમ્મકથં આરદ્ધકાલતો પટ્ઠાય એકપદેપિ અઞ્ઞવિહિતભાવો અહોસિ, તમ્બપણ્ણિદીપસ્સ પતોદયટ્ઠિનિતુદનમત્તેપિ ઠાને સામિભાવો નામ મે મા હોતૂતિ સપથમકાસિ.
તસ્મિં પન સુત્તે બુદ્ધગુણા પરિદીપિતા, તસ્મા રાજા પુચ્છિ – ‘‘એત્તકાવ, ભન્તે, બુદ્ધગુણા, ઉદાહુ અઞ્ઞેપિ અત્થી’’તિ. મયા કથિતતો, મહારાજ, અકથિતમેવ બહુ અપ્પમાણન્તિ. ઉપમં, ભન્તે, કરોથાતિ. યથા, મહારાજ ¶ , કરીસસહસ્સમત્તે સાલિક્ખેત્તે એકસાલિસીસતો અવસેસસાલીયેવ બહૂ, એવં મયા કથિતગુણા અપ્પા, અવસેસા બહૂતિ. અપરમ્પિ, ભન્તે, ઉપમં કરોથાતિ. યથા, મહારાજ, મહાગઙ્ગાય ઓઘપુણ્ણાય સૂચિપાસં સમ્મુખં કરેય્ય, સૂચિપાસેન ગતઉદકં અપ્પં, સેસં બહુ, એવમેવ મયા કથિતગુણા અપ્પા, અવસેસા બહૂતિ. અપરમ્પિ, ભન્તે, ઉપમં કરોથાતિ. ઇધ, મહારાજ, ચાતકસકુણા નામ આકાસે કીળન્તા વિચરન્તિ. ખુદ્દકા સા સકુણજાતિ, કિં નુ ખો તસ્સ સકુણસ્સ આકાસે પક્ખપસારણટ્ઠાનં બહુ, અવસેસો આકાસો અપ્પોતિ? કિં, ભન્તે, વદથ, અપ્પો તસ્સ પક્ખપસારણોકાસો, અવસેસોવ બહૂતિ. એવમેવ, મહારાજ, અપ્પકા મયા બુદ્ધગુણા કથિતા, અવસેસા બહૂ અનન્તા અપ્પમેય્યાતિ. સુકથિતં, ભન્તે, અનન્તા બુદ્ધગુણા અનન્તેનેવ આકાસેન ઉપમિતા. પસન્ના મયં અય્યસ્સ, અનુચ્છવિકં પન કાતું ન સક્કોમ. અયં મે દુગ્ગતપણ્ણાકારો ઇમસ્મિં તમ્બપણ્ણિદીપે ઇમં તિયોજનસતિકં રજ્જં અય્યસ્સ દેમાતિ. તુમ્હેહિ, મહારાજ, અત્તનો પસન્નાકારો કતો, મયં પન અમ્હાકં દિન્નં રજ્જં તુમ્હાકંયેવ દેમ, ધમ્મેન સમેન રજ્જં કારેહિ મહારાજાતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
મહાસચ્ચકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૭. ચૂળતણ્હાસઙ્ખયસુત્તવણ્ણના
૩૯૦. એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ ચૂળતણ્હાસઙ્ખયસુત્તં. તત્થ પુબ્બારામે મિગારમાતુપાસાદેતિ પુબ્બારામસઙ્ખાતે વિહારે મિગારમાતુયા પાસાદે. તત્રાયં અનુપુબ્બીકથાઅતીતે સતસહસ્સકપ્પમત્થકે એકા ઉપાસિકા પદુમુત્તરં ભગવન્તં નિમન્તેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સતસહસ્સં દાનં દત્વા ભગવતો પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા, ‘‘અનાગતે તુમ્હાદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ અગ્ગુપટ્ઠાયિકા હોમી’’તિ પત્થનમકાસિ. સા કપ્પસતસહસ્સં દેવેસુ ચેવ મનુસ્સેસુ ચ સંસરિત્વા અમ્હાકં ભગવતો ¶ કાલે ભદ્દિયનગરે મેણ્ડકસેટ્ઠિપુત્તસ્સ ધનઞ્જયસ્સ સેટ્ઠિનો ગહે સુમનદેવિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હિ. જાતકાલે ચસ્સા વિસાખાતિ નામં અકંસુ. સા યદા ભગવા ભદ્દિયનગરં અગમાસિ, તદા પઞ્ચહિ દારિકાસતેહિ સદ્ધિં ભગવતો પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા પઠમદસ્સનમ્હિયેવ સોતાપન્ના અહોસિ. અપરભાગે સાવત્થિયં મિગારસેટ્ઠિપુત્તસ્સ પુણ્ણવડ્ઢનકુમારસ્સ ગેહં ગતા, તત્થ નં મિગારસેટ્ઠિ માતિટ્ઠાને ઠપેસિ, તસ્મા મિગારમાતાતિ વુચ્ચતિ.
પતિકુલં ગચ્છન્તિયા ચસ્સા પિતા મહાલતાપિળન્ધનં નામ કારાપેસિ. તસ્મિં પિળન્ધને ચતસ્સો વજિરનાળિયો ઉપયોગં અગમંસુ, મુત્તાનં એકાદસ નાળિયો, પવાળાનં દ્વાવીસતિ નાળિયો, મણીનં તેત્તિંસ નાળિયો, ઇતિ એતેહિ ચ અઞ્ઞેહિ ચ સત્તવણ્ણેહિ રતનેહિ નિટ્ઠાનં અગમાસિ. તં સીસે પટિમુક્કં યાવ પાદપિટ્ઠિયા ભસ્સતિ, પઞ્ચન્નં હત્થીનં બલં ધારયમાનાવ નં ઇત્થી ધારેતું સક્કોતિ. સા અપરભાગે દસબલસ્સ અગ્ગુપટ્ઠાયિકા હુત્વા તં પસાધનં વિસ્સજ્જેત્વા નવહિ કોટીહિ ભગવતો વિહારં કારયમાના કરીસમત્તે ભૂમિભાગે પાસાદં કારેસિ. તસ્સ ઉપરિભૂમિયં પઞ્ચ ગબ્ભસતાનિ હોન્તિ, હેટ્ઠાભૂમિયં પઞ્ચાતિ ગબ્ભસહસ્સપ્પટિમણ્ડિતો અહોસિ. સા ‘‘સુદ્ધપાસાદોવ ન સોભતી’’તિ તં પરિવારેત્વા પઞ્ચ દ્વિકૂટગેહસતાનિ, પઞ્ચ ¶ ચૂળપાસાદસતાનિ, પઞ્ચ દીઘસાલસતાનિ ચ કારાપેસિ. વિહારમહો ચતૂહિ માસેહિ નિટ્ઠાનં અગમાસિ.
માતુગામત્તભાવે ¶ ઠિતાય વિસાખાય વિય અઞ્ઞિસ્સા બુદ્ધસાસને ધનપરિચ્ચાગો નામ નત્થિ, પુરિસત્તભાવે ઠિતસ્સ ચ અનાથપિણ્ડિકસ્સ વિય અઞ્ઞસ્સ બુદ્ધસાસને ધનપરિચ્ચાગો નામ નત્થિ. સો હિ ચતુપઞ્ઞાસકોટિયો વિસ્સજ્જેત્વા સાવત્થિયા દક્ખિણભાગે અનુરાધપુરસ્સ મહાવિહારસદિસે ઠાને જેતવનમહાવિહારં નામ કારેસિ. વિસાખા, સાવત્થિયા પાચીનભાગે ઉત્તમદેવીવિહારસદિસે ઠાને પુબ્બારામં નામ કારેસિ. ભગવા ઇમેસં દ્વિન્નં કુલાનં અનુકમ્પાય સાવત્થિં નિસ્સાય વિહરન્તો ઇમેસુ દ્વીસુ વિહારેસુ નિબદ્ધવાસં વસિ. એકં અન્તોવસ્સં જેતવને વસતિ, એકં પુબ્બારામે, એતસ્મિં પન સમયે ભગવા પુબ્બારામે વિહરતિ. તેન વુત્તં – ‘‘પુબ્બારામે મિગારમાતુપાસાદે’’તિ.
કિત્તાવતા ¶ નુ ખો, ભન્તેતિ કિત્તકેન નુ ખો, ભન્તે. સંખિત્તેન તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તો હોતીતિ તણ્હાસઙ્ખયે નિબ્બાને તં આરમ્મણં કત્વા વિમુત્તચિત્તતાય તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તો નામ સંખિત્તેન કિત્તાવતા હોતિ? યાય પટિપત્તિયા તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તો હોતિ, તં મે ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો પુબ્બભાગપ્પટિપદં સંખિત્તેન દેસેથાતિ પુચ્છતિ. અચ્ચન્તનિટ્ઠોતિ ખયવયસઙ્ખાતં અન્તં અતીતાતિ અચ્ચન્તા. અચ્ચન્તા નિટ્ઠા અસ્સાતિ અચ્ચન્તનિટ્ઠો, એકન્તનિટ્ઠો સતતનિટ્ઠોતિ અત્થો. અચ્ચન્તં યોગક્ખેમીતિ અચ્ચન્તયોગક્ખેમી, નિચ્ચયોગક્ખેમીતિ અત્થો. અચ્ચન્તં બ્રહ્મચારીતિ અચ્ચન્તબ્રહ્મચારી, નિચ્ચબ્રહ્મચારીતિ અત્થો. અચ્ચન્તં પરિયોસાનમસ્સાતિ પુરિમનયેનેવ અચ્ચન્તપરિયોસાનો. સેટ્ઠો દેવમનુસ્સાનન્તિ દેવાનઞ્ચ મનુસ્સાનઞ્ચ સેટ્ઠો ઉત્તમો. એવરૂપો ભિક્ખુ કિત્તાવતા હોતિ, ખિપ્પમેતસ્સ સઙ્ખેપેનેવ પટિપત્તિં કથેથાતિ ભગવન્તં યાચતિ. કસ્મા પનેસ એવં વેગાયતીતિ? કીળં અનુભવિતુકામતાય.
અયં કિર ઉય્યાનકીળં આણાપેત્વા ચતૂહિ મહારાજૂહિ ચતૂસુ દિસાસુ આરક્ખં ગાહાપેત્વા દ્વીસુ દેવલોકેસુ દેવસઙ્ઘેન પરિવુતો અડ્ઢતિયાહિ નાટકકોટીહિ સદ્ધિં એરાવણં ¶ આરુય્હ ઉય્યાનદ્વારે ઠિતો ઇમં પઞ્હં સલ્લક્ખેસિ – ‘‘કિત્તકેન નુ ખો તણ્હાસઙ્ખયવિમુત્તસ્સ ખીણાસવસ્સ સઙ્ખેપતો આગમનિયપુબ્બભાગપટિપદા હોતી’’તિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અયં પઞ્હો અતિવિય સસ્સિરિકો, સચાહં ઇમં પઞ્હં અનુગ્ગણ્હિત્વાવ ઉય્યાનં પવિસિસ્સામિ, છદ્વારિકેહિ આરમ્મણેહિ નિમ્મથિતો ન પુન ઇમં પઞ્હં સલ્લક્ખેસ્સામિ ¶ , તિટ્ઠતુ તાવ ઉય્યાનકીળા, સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ઇમં પઞ્હં પુચ્છિત્વા ઉગ્ગહિતપઞ્હો ઉય્યાને કીળિસ્સામી’’તિ હત્થિક્ખન્ધે અન્તરહિતો ભગવતો સન્તિકે પાતુરહોસિ. તેપિ ચત્તારો મહારાજાનો આરક્ખં ગહેત્વા ઠિતટ્ઠાનેયેવ ઠિતા, પરિચારિકદેવસઙ્ઘાપિ નાટકાનિપિ એરાવણોપિ નાગરાજા તત્થેવ ઉય્યાનદ્વારે અટ્ઠાસિ, એવમેસ કીળં અનુભવિતુકામતાય વેગાયન્તો એવમાહ.
સબ્બે ધમ્મા નાલં અભિનિવેસાયાતિ એત્થ સબ્બે ધમ્મા નામ પઞ્ચક્ખન્ધા દ્વાદસાયતનાનિ અટ્ઠારસ ધાતુયો. તે સબ્બેપિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેન અભિનિવેસાય ¶ નાલં ન પરિયત્તા ન સમત્થા ન યુત્તા, કસ્મા? ગહિતાકારેન અતિટ્ઠનતો. તે હિ નિચ્ચાતિ ગહિતાપિ અનિચ્ચાવ સમ્પજ્જન્તિ, સુખાતિ ગહિતાપિ દુક્ખાવ સમ્પજ્જન્તિ, અત્તાતિ ગહિતાપિ અનત્તાવ સમ્પજ્જન્તિ, તસ્મા નાલં અભિનિવેસાય. અભિજાનાતીતિ અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તાતિ ઞાતપરિઞ્ઞાય અભિજાનાતિ. પરિજાનાતીતિ તથેવ તીરણપરિઞ્ઞાય પરિજાનાતિ. યંકિઞ્ચિ વેદનન્તિ અન્તમસો પઞ્ચવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તમ્પિ યંકિઞ્ચિ અપ્પમત્તકમ્પિ વેદનં અનુભવતિ. ઇમિના ભગવા સક્કસ્સ દેવાનમિન્દસ્સ વેદનાવસેન નિબ્બત્તેત્વા અરૂપપરિગ્ગહં દસ્સેતિ. સચે પન વેદનાકમ્મટ્ઠાનં હેટ્ઠા ન કથિતં ભવેય્ય, ઇમસ્મિં ઠાને કથેતબ્બં સિયા. હેટ્ઠા પન કથિતં, તસ્મા સતિપટ્ઠાને વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અનિચ્ચાનુપસ્સીતિ એત્થ અનિચ્ચં વેદિતબ્બં, અનિચ્ચાનુપસ્સના વેદિતબ્બા, અનિચ્ચાનુપસ્સી વેદિતબ્બો. તત્થ અનિચ્ચન્તિ પઞ્ચક્ખન્ધા, તે હિ ઉપ્પાદવયટ્ઠેન અનિચ્ચા. અનિચ્ચાનુપસ્સનાતિ પઞ્ચક્ખન્ધાનં ખયતો વયતો દસ્સનઞાણં. અનિચ્ચાનુપસ્સીતિ તેન ઞાણેન સમન્નાગતો પુગ્ગલો ¶ . તસ્મા ‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સી વિહરતી’’તિ અનિચ્ચતો અનુપસ્સન્તો વિહરતીતિ અયમેત્થ અત્થો.
વિરાગાનુપસ્સીતિ એત્થ દ્વે વિરાગા ખયવિરાગો ચ અચ્ચન્તવિરાગો ચ. તત્થ સઙ્ખારાનં ખયવયતો અનુપસ્સનાપિ, અચ્ચન્તવિરાગં નિબ્બાનં વિરાગતો દસ્સનમગ્ગઞાણમ્પિ વિરાગાનુપસ્સના. તદુભયસમાઙ્ગીપુગ્ગલો વિરાગાનુપસ્સી નામ, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘વિરાગાનુપસ્સી’’તિ, વિરાગતો અનુપસ્સન્તોતિ અત્થો. નિરોધાનુપસ્સિમ્હિપિ એસેવ નયો, નિરોધોપિ હિ ખયનિરોધો ચ અચ્ચન્તનિરોધો ચાતિ દુવિધોયેવ. પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સીતિ એત્થ પટિનિસ્સગ્ગો વુચ્ચતિ વોસ્સગ્ગો, સો ચ પરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગો પક્ખન્દનવોસ્સગ્ગોતિ દુવિધો હોતિ ¶ . તત્થ પરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગોતિ વિપસ્સના, સા હિ તદઙ્ગવસેન કિલેસે ચ ખન્ધે ચ વોસ્સજ્જતિ. પક્ખન્દનવોસ્સગ્ગોતિ મગ્ગો, સો હિ નિબ્બાનં આરમ્મણં આરમ્મણતો પક્ખન્દતિ. દ્વીહિપિ વા કારણેહિ વોસ્સગ્ગોયેવ, સમુચ્છેદવસેન ખન્ધાનં કિલેસાનઞ્ચ વોસ્સજ્જનતો, નિબ્બાનઞ્ચ પક્ખન્દનતો. તસ્મા કિલેસે ચ ખન્ધે ચ પરિચ્ચજતીતિ પરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગો, નિરોધે નિબ્બાનધાતુયા ચિત્તં પક્ખન્દતીતિ પક્ખન્દનવોસ્સગ્ગોતિ ઉભયમ્પેતં મગ્ગે સમેતિ. તદુભયસમઙ્ગીપુગ્ગલો ઇમાય પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાય સમન્નાગતત્તા પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી નામ હોતિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી’’તિ. ન કિઞ્ચિ લોકે ઉપાદિયતીતિ ¶ કિઞ્ચિ એકમ્પિ સઙ્ખારગતં તણ્હાવસેન ન ઉપાદિયતિ ન ગણ્હાતિ ન પરામસતિ. અનુપાદિયં ન પરિતસ્સતીતિ અગ્ગણ્હન્તો તણ્હાપરિતસ્સનાય ન પરિતસ્સતિ. પચ્ચત્તઞ્ઞેવ પરિનિબ્બાયતીતિ સયમેવ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયતિ. ખીણા જાતીતિઆદિના પનસ્સ પચ્ચવેક્ખણાવ દસ્સિતા. ઇતિ ભગવા સક્કસ્સ દેવાનમિન્દસ્સ સંખિત્તેન ખીણાસવસ્સ પુબ્બભાગપ્પટિપદં પુચ્છિતો સલ્લહુકં કત્વા સંખિત્તેનેવ ખિપ્પં કથેસિ.
૩૯૧. અવિદૂરે નિસિન્નો હોતીતિ અનન્તરે કૂટાગારે નિસિન્નો હોતિ. અભિસમેચ્ચાતિ ઞાણેન અભિસમાગન્ત્વા, જાનિત્વાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – કિં નુ ખો એસ જાનિત્વા અનુમોદિ, ઉદાહુ ¶ અજાનિત્વા વાતિ. કસ્મા પનસ્સ એવમહોસીતિ? થેરો કિર ન ભગવતો પઞ્હવિસ્સજ્જનસદ્દં અસ્સોસિ, સક્કસ્સ પન દેવરઞ્ઞો, ‘‘એવમેતં ભગવા એવમેતં સુગતા’’તિ અનુમોદનસદ્દં અસ્સોસિ. સક્કો કિર દેવરાજા મહતા સદ્દેન અનુમોદિ. અથ કસ્મા ન ભગવતો સદ્દં અસ્સોસીતિ? યથાપરિસવિઞ્ઞાપકત્તા. બુદ્ધાનઞ્હિ ધમ્મં કથેન્તાનં એકાબદ્ધાય ચક્કવાળપરિયન્તાયપિ પરિસાય સદ્દો સુય્યતિ, પરિયન્તં પન મુઞ્ચિત્વા અઙ્ગુલિમત્તમ્પિ બહિદ્ધા ન નિચ્છરતિ. કસ્મા? એવરૂપા મધુરકથા મા નિરત્થકા અગમાસીતિ. તદા ભગવા મિગારમાતુપાસાદે સત્તરતનમયે કૂટાગારે સિરિગબ્ભમ્હિ નિસિન્નો હોતિ, તસ્સ દક્ખિણપસ્સે સારિપુત્તત્થેરસ્સ વસનકૂટાગારં, વામપસ્સે મહામોગ્ગલ્લાનસ્સ, અન્તરે છિદ્દવિવરોકાસો નત્થિ, તસ્મા થેરો ન ભગવતો સદ્દં અસ્સોસિ, સક્કસ્સેવ અસ્સોસીતિ.
પઞ્ચહિ ¶ તૂરિયસતેહીતિ પઞ્ચઙ્ગિકાનં તૂરિયાનં પઞ્ચહિ સતેહિ. પઞ્ચઙ્ગિકં તૂરિયં નામ આતતં વિતતં આતતવિતતં સુસિરં ઘનન્તિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતં. તત્થ આતતં નામ ચમ્મપરિયોનદ્ધેસુ ભેરિઆદીસુ એકતલતૂરિયં. વિતતં નામ ઉભયતલં. આતતવિતતં નામ તન્તિબદ્ધપણવાદિ. સુસિરં વંસાદિ. ઘનં સમ્માદિ. સમપ્પિતોતિ ઉપગતો. સમઙ્ગીભૂતોતિ તસ્સેવ વેવચનં. પરિચારેતીતિ તં સમ્પત્તિં અનુભવન્તો તતો તતો ઇન્દ્રિયાનિ ચારેતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – પરિવારેત્વા વજ્જમાનેહિ પઞ્ચહિ તૂરિયસતેહિ સમન્નાગતો હુત્વા દિબ્બસમ્પત્તિં ¶ અનુભવતી. પટિપણામેત્વાતિ અપનેત્વા, નિસ્સદ્દાનિ કારાપેત્વાતિ અત્થો. યથેવ હિ ઇદાનિ સદ્ધા રાજાનો ગરુભાવનિયં ભિક્ખું દિસ્વા – ‘‘અસુકો નામ અય્યો આગચ્છતિ, મા, તાતા, ગાયથ, મા વાદેથ, મા નચ્ચથા’’તિ નાટકાનિ પટિવિનેન્તિ, સક્કોપિ થેરં દિસ્વા એવમકાસિ. ચિરસ્સં ખો, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, ઇમં પરિયાયમકાસીતિ એવરૂપં લોકે પકતિયા પિયસમુદાહારવચનં હોતિ, લોકિયા હિ ચિરસ્સં આગતમ્પિ અનાગતપુબ્બમ્પિ મનાપજાતિયં આગતં દિસ્વા, – ‘‘કુતો ભવં આગતો, ચિરસ્સં ભવં ¶ આગતો, કથં તે ઇધાગમનમગ્ગો ઞાતો મગ્ગમૂળ્હોસી’’તિઆદીનિ વદન્તિ. અયં પન આગતપુબ્બત્તાયેવ એવમાહ. થેરો હિ કાલેન કાલં દેવચારિકં ગચ્છતિયેવ. તત્થ પરિયાયમકાસીતિ વારમકાસિ. યદિદં ઇધાગમનાયાતિ યો અયં ઇધાગમનાય વારો, તં, ભન્તે, ચિરસ્સમકાસીતિ વુત્તં હોતિ. ઇદમાસનં પઞ્ઞત્તન્તિ યોજનિકં મણિપલ્લઙ્કં પઞ્ઞપાપેત્વા એવમાહ.
૩૯૨. બહુકિચ્ચા બહુકરણીયાતિ એત્થ યેસં બહૂનિ કિચ્ચાનિ, તે બહુકિચ્ચા. બહુકરણીયાતિ તસ્સેવ વેવચનં. અપ્પેવ સકેન કરણીયેનાતિ સકરણીયમેવ અપ્પં મન્દં, ન બહુ, દેવાનં કરણીયં પન બહુ, પથવિતો પટ્ઠાય હિ કપ્પરુક્ખમાતુગામાદીનં અત્થાય અટ્ટા સક્કસ્સ સન્તિકે છિજ્જન્તિ, તસ્મા નિયમેન્તો આહ – અપિચ દેવાનંયેવ તાવતિંસાનં કરણીયેનાતિ. દેવાનઞ્હિ ધીતા ચ પુત્તા ચ અઙ્કે નિબ્બત્તન્તિ, પાદપરિચારિકા ઇત્થિયો સયને નિબ્બત્તન્તિ, તાસં મણ્ડનપસાધનકારિકા દેવધીતા સયનં પરિવારેત્વા નિબ્બત્તન્તિ, વેય્યાવચ્ચકરા અન્તોવિમાને નિબ્બત્તન્તિ, એતેસં અત્થાય અટ્ટકરણં નત્થિ. યે પન સીમન્તરે નિબ્બત્તન્તિ, તે ‘‘મમ સન્તકા તવ સન્તકા’’તિ નિચ્છેતું અસક્કોન્તા અટ્ટં કરોન્તિ, સક્કં દેવરાજાનં પુચ્છન્તિ, સો યસ્સ વિમાનં આસન્નતરં, તસ્સ સન્તકોતિ વદતિ. સચે દ્વેપિ સમટ્ઠાને ¶ હોન્તિ, યસ્સ વિમાનં ઓલોકેન્તો ઠિતો, તસ્સ સન્તકોતિ વદતિ. સચે એકમ્પિ ન ઓલોકેતિ, તં ઉભિન્નં કલહુપચ્છેદનત્થં અત્તનો સન્તકં કરોતિ. તં સન્ધાય, ‘‘દેવાનંયેવ તાવતિંસાનં કરણીયેના’’તિ આહ. અપિચસ્સ એવરૂપં કીળાકિચ્ચમ્પિ કરણીયમેવ.
યં ¶ નો ખિપ્પમેવ અન્તરધાયતીતિ યં અમ્હાકં સીઘમેવ અન્ધકારે રૂપગતં વિય ન દિસ્સતિ. ઇમિના – ‘‘અહં, ભન્તે, તં પઞ્હવિસ્સજ્જનં ન સલ્લક્ખેમી’’તિ દીપેતિ. થેરો – ‘‘કસ્મા નુ ખો અયં યક્ખો અસલ્લક્ખણભાવં દીપેતિ, પસ્સેન પરિહરતી’’તિ આવજ્જન્તો – ‘‘દેવા નામ મહામૂળ્હા હોન્તિ. છદ્વારિકેહિ આરમ્મણેહિ નિમ્મથીયમાના અત્તનો ભુત્તાભુત્તભાવમ્પિ પીતાપીતભાવમ્પિ ન જાનન્તિ, ઇધ કતમેત્થ પમુસ્સન્તી’’તિ અઞ્ઞાસિ. કેચિ ¶ પનાહુ – ‘‘થેરો એતસ્સ ગરુ ભાવનિયો, તસ્મા ‘ઇદાનેવ લોકે અગ્ગપુગ્ગલસ્સ સન્તિકે પઞ્હં ઉગ્ગહેત્વા આગતો, ઇદાનેવ નાટકાનં અન્તરં પવિટ્ઠોતિ એવં મં થેરો તજ્જેય્યા’તિ ભયેન એવમાહા’’તિ. એતં પન કોહઞ્ઞં નામ હોતિ, ન અરિયસાવકસ્સ એવરૂપં કોહઞ્ઞં નામ હોતિ, તસ્મા મૂળ્હભાવેનેવ ન સલ્લક્ખેસીતિ વેદિતબ્બં. ઉપરિ કસ્મા સલ્લક્ખેસીતિ? થેરો તસ્સ સોમનસ્સસંવેગં જનયિત્વા તમં નીહરિ, તસ્મા સલ્લક્ખેસીતિ.
ઇદાનિ સક્કો પુબ્બે અત્તનો એવં ભૂતકારણં થેરસ્સ આરોચેતું ભૂતપુબ્બન્તિઆદિમાહ. તત્થ સમુપબ્યૂળ્હોતિ સન્નિપતિતો રાસિભૂતો. અસુરા પરાજિનિંસૂતિ અસુરા પરાજયં પાપુણિંસુ. કદા પનેતે પરાજિતાતિ? સક્કસ્સ નિબ્બત્તકાલે. સક્કો કિર અનન્તરે અત્તભાવે મગધરટ્ઠે મચલગામે મઘો નામ માણવો અહોસિ, પણ્ડિતો બ્યત્તો, બોધિસત્તચરિયા વિયસ્સ ચરિયા અહોસિ. સો તેત્તિંસ પુરિસે ગહેત્વા કલ્યાણમકાસિ. એકદિવસં અત્તનોવ પઞ્ઞાય ઉપપરિક્ખિત્વા ગામમજ્ઝે મહાજનસ્સ સન્નિપતિતટ્ઠાને કચવરં ઉભયતો અપબ્બહિત્વા તં ઠાનં અતિરમણીયમકાસિ, પુન તત્થેવ મણ્ડપં કારેસિ, પુન ગચ્છન્તે કાલે સાલં કારેસિ. ગામતો ચ નિક્ખમિત્વા ગાવુતમ્પિ અડ્ઢયોજનમ્પિ તિગાવુતમ્પિ યોજનમ્પિ વિચરિત્વા તેહિ સહાયેહિ સદ્ધિં વિસમં સમં અકાસિ. તે સબ્બેપિ એકચ્છન્દા તત્થ તત્થ સેતુયુત્તટ્ઠાનેસુ સેતું, મણ્ડપસાલાપોક્ખરણીમાલાગચ્છરોપનાદીનં યુત્તટ્ઠાનેસુ મણ્ડપાદીનિ કરોન્તા બહું પુઞ્ઞમકંસુ ¶ . મઘો સત્ત વતપદાનિ પૂરેત્વા કાયસ્સ ભેદા સદ્ધિં સહાયેહિ તાવતિંસભવને નિબ્બત્તિ.
તસ્મિં ¶ કાલે અસુરગણા તાવતિંસદેવલોકે પટિવસન્તિ. સબ્બે તે દેવાનં સમાનાયુકા સમાનવણ્ણા ચ હોન્તિ, તે સક્કં સપરિસં દિસ્વા અધુના નિબ્બત્તા નવકદેવપુત્તા આગતાતિ મહાપાનં સજ્જયિંસુ. સક્કો દેવપુત્તાનં સઞ્ઞં ¶ અદાસિ – ‘‘અમ્હેહિ કુસલં કરોન્તેહિ ન પરેહિ સદ્ધિં સાધારણં કતં, તુમ્હે ગણ્ડપાનં મા પિવિત્થ પીતમત્તમેવ કરોથા’’તિ. તે તથા અકંસુ. બાલઅસુરા ગણ્ડપાનં પિવિત્વા મત્તા નિદ્દં ઓક્કમિંસુ. સક્કો દેવાનં સઞ્ઞં દત્વા તે પાદેસુ ગાહાપેત્વા સિનેરુપાદે ખિપાપેસિ, સિનેરુસ્સ હેટ્ઠિમતલે અસુરભવનં નામ અત્થિ, તાવતિંસદેવલોકપ્પમાણમેવ. તત્થ અસુરા વસન્તિ. તેસમ્પિ ચિત્તપાટલિ નામ રુક્ખો અત્થિ. તે તસ્સ પુપ્ફનકાલે જાનન્તિ – ‘‘નાયં તાવતિંસા, સક્કેન વઞ્ચિતા મય’’ન્તિ. તે ગણ્હથ નન્તિ વત્વા સિનેરું પરિહરમાના દેવે વુટ્ઠે વમ્મિકપાદતો વમ્મિકમક્ખિકા વિય અભિરુહિંસુ. તત્થ કાલેન દેવા જિનન્તિ, કાલેન અસુરા. યદા દેવાનં જયો હોતિ, અસુરે યાવ સમુદ્દપિટ્ઠા અનુબન્ધન્તિ. યદા અસુરાનં જયો હોતિ, દેવે યાવ વેદિકપાદા અનુબન્ધન્તિ. તસ્મિં પન સઙ્ગામે દેવાનં જયો અહોસિ, દેવા અસુરે યાવ સમુદ્દપિટ્ઠા અનુબન્ધિંસુ. સક્કો અસુરે પલાપેત્વા પઞ્ચસુ ઠાનેસુ આરક્ખં ઠપેસિ. એવં આરક્ખં દત્વા વેદિકપાદે વજિરહત્થા ઇન્દપટિમાયો ઠપેસિ. અસુરા કાલેન કાલં ઉટ્ઠહિત્વા તા પટિમાયો દિસ્વા, ‘‘સક્કો અપ્પમત્તો તિટ્ઠતી’’તિ તતોવ નિવત્તન્તિ. તતો પટિનિવત્તિત્વાતિ વિજિતટ્ઠાનતો નિવત્તિત્વા. પરિચારિકાયોતિ માલાગન્ધાદિકમ્મકારિકાયો.
૩૯૩. વેસ્સવણો ચ મહારાજાતિ સો કિર સક્કસ્સ વલ્લભો, બલવવિસ્સાસિકો, તસ્મા સક્કેન સદ્ધિં અગમાસિ. પુરક્ખત્વાતિ પુરતો કત્વા. પવિસિંસૂતિ પવિસિત્વા પન ઉપડ્ઢપિહિતાનિ દ્વારાનિ કત્વા ઓલોકયમાના અટ્ઠંસુ. ઇદમ્પિ, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, પસ્સ વેજયન્તસ્સ પાસાદસ્સ રામણેય્યકન્તિ, મારિસ મોગ્ગલ્લાન, ઇદમ્પિ વેજયન્તસ્સ પાસાદસ્સ રામણેય્યકં પસ્સ, સુવણ્ણત્થમ્ભે પસ્સ, રજતત્થમ્ભે મણિત્થમ્ભે પવાળત્થમ્ભે લોહિતઙ્ગત્થમ્ભે મસારગલ્લત્થમ્ભે મુત્તત્થમ્ભે સત્તરતનત્થમ્ભે, તેસંયેવ સુવણ્ણાદિમયે ઘટકે વાળરૂપકાનિ ચ પસ્સાતિ ¶ એવં થમ્ભપન્તિયો આદિં કત્વા રામણેય્યકં દસ્સેન્તો એવમાહ. યથા તં પુબ્બેકતપુઞ્ઞસ્સાતિ ¶ યથા પુબ્બે કતપુઞ્ઞસ્સ ઉપભોગટ્ઠાનેન સોભિતબ્બં, એવમેવં સોભતીતિ અત્થો. અતિબાળ્હં ¶ ખો અયં યક્ખો પમત્તો વિહરતીતિ અત્તનો પાસાદે નાટકપરિવારેન સમ્પત્તિયા વસેન અતિવિય મત્તો.
ઇદ્ધાભિસઙ્ખારં અભિસઙ્ખાસીતિ ઇદ્ધિમકાસિ. આપોકસિણં સમાપજ્જિત્વા પાસાદપતિટ્ઠિતોકાસં ઉદકં હોતૂતિ ઇદ્ધિં અધિટ્ઠાય પાસાદકણ્ણિકે પાદઙ્ગુટ્ઠકેન પહરિ. સો પાસાદો યથા નામ ઉદકપિટ્ઠે ઠપિતપત્તં મુખવટ્ટિયં અઙ્ગુલિયા પહટં અપરાપરં કમ્પતિ ચલતિ ન સન્તિટ્ઠતિ. એવમેવં સંકમ્પિ સમ્પકમ્પિ સમ્પવેધિ, થમ્ભપિટ્ઠસઙ્ઘાટકણ્ણિકગોપાનસિઆદીનિ કરકરાતિ સદ્દં મુઞ્ચન્તાનિ પતિતું વિય આરદ્ધાનિ. તેન વુત્તં – ‘‘સઙ્કમ્પેસિ સમ્પકમ્પેસિ સમ્પવેધેસી’’તિ. અચ્છરિયબ્ભુતચિત્તજાતાતિ અહો અચ્છરિયં, અહો અબ્ભુતન્તિ એવં સઞ્જાતઅચ્છરિયઅબ્ભુતા ચેવ સઞ્જાતતુટ્ઠિનો ચ અહેસું ઉપ્પન્નબલવસોમનસ્સા. સંવિગ્ગન્તિ ઉબ્બિગ્ગં. લોમહટ્ઠજાતન્તિ જાતલોમહંસં, કઞ્ચનભિત્તિયં ઠપિતમણિનાગદન્તેહિ વિય ઉદ્ધગ્ગેહિ લોમેહિ આકિણ્ણસરીરન્તિ અત્થો. લોમહંસો ચ નામેસ સોમનસ્સેનપિ હોતિ દોમનસ્સેનપિ, ઇધ પન સોમનસ્સેન જાતો. થેરો હિ સક્કસ્સ સોમનસ્સવેગેન સંવેજેતું તં પાટિહારિયમકાસિ. તસ્મા સોમનસ્સવેગેન સંવિગ્ગલોમહટ્ઠં વિદિત્વાતિ અત્થો.
૩૯૪. ઇધાહં, મારિસાતિ ઇદાનિસ્સ યસ્મા થેરેન સોમનસ્સસંવેગં જનયિત્વા તમં વિનોદિતં, તસ્મા સલ્લક્ખેત્વા એવમાહ. એસો નુ તે, મારિસ, સો ભગવા સત્થાતિ, મારિસ, ત્વં કુહિં ગતોસીતિ વુત્તે મય્હં સત્થુ સન્તિકન્તિ વદેસિ, ઇમસ્મિં દેવલોકે એકપાદકેન વિય તિટ્ઠસિ, યં ત્વં એવં વદેસિ, એસો નુ તે, મારિસ, સો ભગવા સત્થાતિ પુચ્છિંસુ. સબ્રહ્મચારી મે એસોતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ થેરો અનગારિયો અભિનીહારસમ્પન્નો અગ્ગસાવકો, સક્કો અગારિયો, મગ્ગબ્રહ્મચરિયવસેન પનેતે સબ્રહ્મચારિનો હોન્તિ, તસ્મા એવમાહ. અહો ¶ નૂન તે સો ભગવા સત્થાતિ સબ્રહ્મચારી તાવ તે એવંમહિદ્ધિકો, સો પન તે ભગવા સત્થા અહો નૂન મહિદ્ધિકોતિ સત્થુ ઇદ્ધિપાટિહારિયદસ્સને જાતાભિલાપા હુત્વા એવમાહંસુ.
૩૯૫. ઞાતઞ્ઞતરસ્સાતિ ¶ પઞ્ઞાતઞ્ઞતરસ્સ, સક્કો હિ પઞ્ઞાતાનં અઞ્ઞતરો. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવ, દેસનં પન ભગવા યથાનુસન્ધિનાવ નિટ્ઠાપેસીતિ.
પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાય
ચૂળતણ્હાસઙ્ખયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
૮. મહાતણ્હાસઙ્ખયસુત્તવણ્ણના
૩૯૬. એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ મહાતણ્હાસઙ્ખયસુત્તં. તત્થ દિટ્ઠિગતન્તિ અલગદ્દૂપમસુત્તે લદ્ધિમત્તં દિટ્ઠિગતન્તિ વુત્તં, ઇધ સસ્સતદિટ્ઠિ. સો ચ ભિક્ખુ બહુસ્સુતો, અયં અપ્પસ્સુતો, જાતકભાણકો ભગવન્તં જાતકં કથેત્વા, ‘‘અહં, ભિક્ખવે, તેન સમયેન વેસ્સન્તરો અહોસિં, મહોસધો, વિધુરપણ્ડિતો, સેનકપણ્ડિતો, મહાજનકો રાજા અહોસિ’’ન્તિ સમોધાનેન્તં સુણાતિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘ઇમે રૂપવેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારા તત્થ તત્થેવ નિરુજ્ઝન્તિ, વિઞ્ઞાણં પન ઇધલોકતો પરલોકં, પરલોકતો ઇમં લોકં સન્ધાવતિ સંસરતી’’તિ સસ્સતદસ્સનં ઉપ્પન્નં. તેનાહ – ‘‘તદેવિદં વિઞ્ઞાણં સન્ધાવતિ સંસરતિ અનઞ્ઞ’’ન્તિ.
સમ્માસમ્બુદ્ધેન પન, ‘‘વિઞ્ઞાણં પચ્ચયસમ્ભવં, સતિ પચ્ચયે ઉપ્પજ્જતિ, વિના પચ્ચયં નત્થિ વિઞ્ઞાણસ્સ સમ્ભવો’’તિ વુત્તં. તસ્મા અયં ભિક્ખુ બુદ્ધેન અકથિતં કથેતિ, જિનચક્કે પહારં દેતિ, વેસારજ્જઞાણં પટિબાહતિ, સોતુકામં જનં વિસંવાદેતિ, અરિયપથે તિરિયં નિપતિત્વા મહાજનસ્સ અહિતાય દુક્ખાય પટિપન્નો. યથા નામ રઞ્ઞો રજ્જે મહાચોરો ઉપ્પજ્જમાનો મહાજનસ્સ અહિતાય દુક્ખાય ઉપ્પજ્જતિ, એવં જિનસાસને ચોરો ¶ હુત્વા મહાજનસ્સ અહિતાય દુક્ખાય ઉપ્પન્નોતિ વેદિતબ્બો. સમ્બહુલા ભિક્ખૂતિ જનપદવાસિનો પિણ્ડપાતિકભિક્ખૂ. તેનુપસઙ્કમિંસૂતિ અયં પરિસં લભિત્વા સાસનમ્પિ અન્તરધાપેય્ય, યાવ પક્ખં ન લભતિ, તાવદેવ નં દિટ્ઠિગતા વિવેચેમાતિ સુતસુતટ્ઠાનતોયેવ અટ્ઠત્વા અનિસીદિત્વા ઉપસઙ્કમિંસુ.
૩૯૮. કતમં તં સાતિ વિઞ્ઞાણન્તિ સાતિ યં ત્વં વિઞ્ઞાણં સન્ધાય વદેસિ, કતમં તં વિઞ્ઞાણન્તિ? ય્વાયં, ભન્તે, વદો વેદેય્યો તત્ર તત્ર કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં વિપાકં પટિસંવેદેતીતિ, ભન્તે, યો અયં વદતિ વેદયતિ, યો ચાયં તહિં તહિં કુસલાકુસલકમ્માનં વિપાકં પચ્ચનુભોતિ. ઇદં, ભન્તે, વિઞ્ઞાણં, યમહં સન્ધાય વદેમીતિ ¶ . કસ્સ નુ ખો નામાતિ ¶ કસ્સ ખત્તિયસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા વેસ્સસુદ્દગહટ્ઠપબ્બજિતદેવમનુસ્સાનં વા અઞ્ઞતરસ્સ.
૩૯૯. અથ ખો ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ કસ્મા આમન્તેસિ? સાતિસ્સ કિર એવં અહોસિ – ‘‘સત્થા મં ‘મોઘપુરિસો’તિ વદતિ, ન ચ મોઘપુરિસોતિ વુત્તમત્તેનેવ મગ્ગફલાનં ઉપનિસ્સયો ન હોતિ. ઉપસેનમ્પિ હિ વઙ્ગન્તપુત્તં, ‘અતિલહું ખો ત્વં મોઘપુરિસ બાહુલ્લાય આવત્તો’તિ (મહાવ. ૭૫) ભગવા મોઘપુરિસવાદેન ઓવદિ. થેરો અપરભાગે ઘટેન્તો વાયમન્તો છ અભિઞ્ઞા સચ્છાકાસિ. અહમ્પિ તથારૂપં વીરિયં પગ્ગણ્હિત્વા મગ્ગફલાનિ નિબ્બત્તેસ્સામી’’તિ. અથસ્સ ભગવા છિન્નપચ્ચયો અયં સાસને અવિરુળ્હધમ્મોતિ દસ્સેન્તો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ. ઉસ્મીકતોતિઆદિ હેટ્ઠા વુત્તાધિપ્પાયમેવ. અથ ખો ભગવાતિ અયમ્પિ પાટિયેક્કો અનુસન્ધિ. સાતિસ્સ કિર એતદહોસિ – ‘‘ભગવા મય્હં મગ્ગફલાનં ઉપનિસ્સયો નત્થીતિ વદતિ, કિં સક્કા ઉપનિસ્સયે અસતિ કાતું? ન હિ તથાગતા સઉપનિસ્સયસ્સેવ ધમ્મં દેસેન્તિ, યસ્સ કસ્સચિ દેસેન્તિયેવ. અહં બુદ્ધસ્સ સન્તિકા સુગતોવાદં લભિત્વા સગ્ગસમ્પત્તૂપગં કુસલં કરિસ્સામી’’તિ. અથસ્સ ભગવા, ‘‘નાહં, મોઘપુરિસ, તુય્હં ઓવાદં વા અનુસાસનિં વા દેમી’’તિ સુગતોવાદં પટિપ્પસ્સમ્ભેન્તો ઇમં દેસનં આરભિ. તસ્સત્થો હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. ઇદાનિ પરિસાય ¶ લદ્ધિં સોધેન્તો, ‘‘ઇધાહં ભિક્ખૂ પટિપુચ્છિસ્સામી’’તિઆદિમાહ. તં સબ્બમ્પિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
૪૦૦. ઇદાનિ વિઞ્ઞાણસ્સ સપ્પચ્ચયભાવં દસ્સેતું યં યદેવ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ મનઞ્ચ પટિચ્ચ ધમ્મે ચાતિ સહાવજ્જનેન ભવઙ્ગમનઞ્ચ તેભૂમકધમ્મે ચ પટિચ્ચ. કટ્ઠઞ્ચ પટિચ્ચાતિઆદિ ઓપમ્મનિદસ્સનત્થં વુત્તં. તેન કિં દીપેતિ? દ્વારસઙ્કન્તિયા અભાવં. યથા હિ કટ્ઠં પટિચ્ચ જલમાનો અગ્ગિ ઉપાદાનપચ્ચયે સતિયેવ જલતિ, તસ્મિં અસતિ પચ્ચયવેકલ્લેન તત્થેવ ¶ વૂપસમ્મતિ, ન સકલિકાદીનિ સઙ્કમિત્વા સકલિકગ્ગીતિઆદિસઙ્ખ્યં ગચ્છતિ, એવમેવ ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પન્નં વિઞ્ઞાણં તસ્મિં દ્વારે ચક્ખુરૂપઆલોકમનસિકારસઙ્ખાતે પચ્ચયમ્હિ સતિયેવ ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં અસતિ પચ્ચયવેકલ્લેન તત્થેવ નિરુજ્ઝતિ, ન સોતાદીનિ સઙ્કમિત્વા સોતવિઞ્ઞાણન્તિઆદિસઙ્ખ્યં ગચ્છતિ ¶ . એસ નયો સબ્બવારેસુ. ઇતિ ભગવા નાહં વિઞ્ઞાણપ્પવત્તે દ્વારસઙ્કન્તિમત્તમ્પિ વદામિ, અયં પન સાતિ મોઘપુરિસો ભવસઙ્કન્તિં વદતીતિ સાતિં નિગ્ગહેસિ.
૪૦૧. એવં વિઞ્ઞાણસ્સ સપ્પચ્ચયભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પન પઞ્ચન્નમ્પિ ખન્ધાનં સપ્પચ્ચયભાવં દસ્સેન્તો, ભૂતમિદન્તિઆદિમાહ. તત્થ ભૂતમિદન્તિ ઇદં ખન્ધપઞ્ચકં જાતં ભૂતં નિબ્બત્તં, તુમ્હેપિ તં ભૂતમિદન્તિ, ભિક્ખવે, પસ્સથાતિ. તદાહારસમ્ભવન્તિ તં પનેતં ખન્ધપઞ્ચકં આહારસમ્ભવં પચ્ચયસમ્ભવં, સતિ પચ્ચયે ઉપ્પજ્જતિ એવં પસ્સથાતિ પુચ્છતિ. તદાહારનિરોધાતિ તસ્સ પચ્ચયસ્સ નિરોધા. ભૂતમિદં નોસ્સૂતિ ભૂતં નુ ખો ઇદં, ન નુ ખો ભૂતન્તિ. તદાહારસમ્ભવં નોસ્સૂતિ તં ભૂતં ખન્ધપઞ્ચકં પચ્ચયસમ્ભવં નુ ખો, ન નુ ખોતિ. તદાહારનિરોધાતિ તસ્સ પચ્ચયસ્સ નિરોધા. નિરોધધમ્મં નોસ્સૂતિ તં ધમ્મં નિરોધધમ્મં નુ ખો, ન નુ ખોતિ. સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતોતિ ઇદં ખન્ધપઞ્ચકં જાતં ભૂતં નિબ્બત્તન્તિ યાથાવસરસલક્ખણતો વિપસ્સનાપઞ્ઞાય સમ્મા પસ્સન્તસ્સ. પઞ્ઞાય સુદિટ્ઠન્તિ વુત્તનયેનેવ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય સુટ્ઠુ દિટ્ઠં. એવં યે યે તં પુચ્છં સલ્લક્ખેસું, તેસં તેસં પટિઞ્ઞં ગણ્હન્તો પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં સપ્પચ્ચયભાવં દસ્સેતિ.
ઇદાનિ યાય પઞ્ઞાય તેહિ તં સપ્પચ્ચયં સનિરોધં ખન્ધપઞ્ચકં સુદિટ્ઠં, તત્થ નિત્તણ્હભાવં પુચ્છન્તો ઇમં ચે તુમ્હેતિઆદિમાહ. તત્થ દિટ્ઠિન્તિ વિપસ્સનાસમ્માદિટ્ઠિં ¶ . સભાવદસ્સનેન પરિસુદ્ધં. પચ્ચયદસ્સનેન પરિયોદાતં. અલ્લીયેથાતિ તણ્હાદિટ્ઠીહિ અલ્લીયિત્વા વિહરેય્યાથ. કેલાયેથાતિ તણ્હાદિટ્ઠીહિ કીળમાના વિહરેય્યાથ ¶ . ધનાયેથાતિ ધનં વિય ઇચ્છન્તા ગેધં આપજ્જેય્યાથ. મમાયેથાતિ તણ્હાદિટ્ઠીહિ મમત્તં ઉપ્પાદેય્યાથ. નિત્થરણત્થાય નો ગહણત્થાયાતિ યો સો મયા ચતુરોઘનિત્થરણત્થાય કુલ્લૂપમો ધમ્મો દેસિતો, નો નિકન્તિવસેન ગહણત્થાય. અપિ નુ તં તુમ્હે આજાનેય્યાથાતિ. વિપરિયાયેન સુક્કપક્ખો વેદિતબ્બો.
૪૦૨. ઇદાનિ તેસં ખન્ધાનં પચ્ચયં દસ્સેન્તો, ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, આહારાતિઆદિમાહ, તમ્પિ વુત્તત્થમેવ. યથા પન એકો ઇમં જાનાસીતિ વુત્તો, ‘‘ન કેવલં ઇમં, માતરમ્પિસ્સ જાનામિ, માતુ માતરમ્પી’’તિ એવં પવેણિવસેન જાનન્તો સુટ્ઠુ જાનાતિ નામ. એવમેવં ભગવા ન કેવલં ખન્ધમત્તમેવ જાનાતિ, ખન્ધાનં પચ્ચયમ્પિ તેસમ્પિ પચ્ચયાનં ¶ પચ્ચયન્તિ એવં સબ્બપચ્ચયપરમ્પરં જાનાતિ. સો તં, બુદ્ધબલં દીપેન્તો ઇદાનિ પચ્ચયપરમ્પરં દસ્સેતું, ઇમે ચ, ભિક્ખવે, ચત્તારો આહારાતિઆદિમાહ. તં વુત્તત્થમેવ. ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા…પે… દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતીતિ એત્થ પન પટિચ્ચસમુપ્પાદકથા વિત્થારેતબ્બા ભવેય્ય, સા વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતાવ.
૪૦૪. ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતીતિ ઇમસ્મિં અવિજ્જાદિકે પચ્ચયે સતિ ઇદં સઙ્ખારાદિકં ફલં હોતિ. ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતીતિ ઇમસ્સ અવિજ્જાદિકસ્સ પચ્ચયસ્સ ઉપ્પાદા ઇદં સઙ્ખારાદિકં ફલં ઉપ્પજ્જતિ, તેનેવાહ – ‘‘યદિદં અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા…પે… સમુદયો હોતી’’તિ. એવં વટ્ટં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિવટ્ટં દસ્સેન્તો, અવિજ્જાય ત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધાતિઆદિમાહ. તત્થ અવિજ્જાય ત્વેવાતિ અવિજ્જાય એવ તુ. અસેસવિરાગનિરોધાતિ વિરાગસઙ્ખાતેન મગ્ગેન અસેસનિરોધા અનુપ્પાદનિરોધા. સઙ્ખારનિરોધોતિ સઙ્ખારાનં અનુપ્પાદનિરોધો હોતિ, એવં નિરુદ્ધાનં પન સઙ્ખારાનં નિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધો હોતિ, વિઞ્ઞાણાદીનઞ્ચ નિરોધા નામરૂપાદીનિ નિરુદ્ધાનિયેવ હોન્તીતિ દસ્સેતું સઙ્ખારનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધોતિઆદિં વત્વા એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો ¶ હોતીતિ વુત્તં. તત્થ કેવલસ્સાતિ સકલસ્સ, સુદ્ધસ્સ વા, સત્તવિરહિતસ્સાતિ અત્થો. દુક્ખક્ખન્ધસ્સાતિ ¶ દુક્ખરાસિસ્સ. નિરોધો હોતીતિ અનુપ્પાદો હોતિ.
૪૦૬. ઇમસ્મિં અસતીતિઆદિ વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બં.
૪૦૭. એવં વટ્ટવિવટ્ટં કથેત્વા ઇદાનિ ઇમં દ્વાદસઙ્ગપચ્ચયવટ્ટં સહ વિપસ્સનાય મગ્ગેન જાનન્તસ્સ યા પટિધાવના પહીયતિ, તસ્સા અભાવં પુચ્છન્તો અપિ નુ તુમ્હે, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ એવં જાનન્તાતિ એવં સહવિપસ્સનાય મગ્ગેન જાનન્તા. એવં પસ્સન્તાતિ તસ્સેવ વેવચનં. પુબ્બન્તન્તિ પુરિમકોટ્ઠાસં, અતીતખન્ધધાતુઆયતનાનીતિ અત્થો. પટિધાવેય્યાથાતિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેન પટિધાવેય્યાથ. સેસં સબ્બાસવસુત્તે વિત્થારિતમેવ.
ઇદાનિ નેસં તત્થ નિચ્ચલભાવં પુચ્છન્તો, અપિ નુ તુમ્હે, ભિક્ખવે, એવં જાનન્તા એવં પસ્સન્તા એવં વદેય્યાથ, સત્થા નો ગરૂતિઆદિમાહ. તત્થ ગરૂતિ ભારિકો અકામા અનુવત્તિતબ્બો ¶ . સમણોતિ બુદ્ધસમણો. અઞ્ઞં સત્થારં ઉદ્દિસેય્યાથાતિ અયં સત્થા અમ્હાકં કિચ્ચં સાધેતું ન સક્કોતીતિ અપિ નુ એવંસઞ્ઞિનો હુત્વા અઞ્ઞં બાહિરકં સત્થારં ઉદ્દિસેય્યાથ. પુથુસમણબ્રાહ્મણાનન્તિ એવંસઞ્ઞિનો હુત્વા પુથૂનં તિત્થિયસમણાનં ચેવ બ્રાહ્મણાનઞ્ચ. વતકોતૂહલમઙ્ગલાનીતિ વતસમાદાનાનિ ચ દિટ્ઠિકુતૂહલાનિ ચ દિટ્ઠસુતમુતમઙ્ગલાનિ ચ. તાનિ સારતો પચ્ચાગચ્છેય્યાથાતિ એતાનિ સારન્તિ એવંસઞ્ઞિનો હુત્વા પટિઆગચ્છેય્યાથ. એવં નિસ્સટ્ઠાનિ ચ પુન ગણ્હેય્યાથાતિ અત્થો. સામં ઞાતન્તિ સયં ઞાણેન ઞાતં. સામં દિટ્ઠન્તિ સયં પઞ્ઞાચક્ખુના દિટ્ઠં. સામં વિદિતન્તિ સયં વિભાવિતં પાકટં કતં. ઉપનીતા ખો મે તુમ્હેતિ મયા, ભિક્ખવે, તુમ્હે ઇમિના સન્દિટ્ઠિકાદિસભાવેન ધમ્મેન નિબ્બાનં ઉપનીતા, પાપિતાતિ અત્થો. સન્દિટ્ઠિકોતિઆદીનમત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતો. ઇદમેતં પટિચ્ચ વુત્તન્તિ એતં વચનમિદં તુમ્હેહિ સામં ઞાતાદિભાવં પટિચ્ચ વુત્તં.
૪૦૮. તિણ્ણં ખો પન, ભિક્ખવેતિ કસ્મા આરભિ? નનુ હેટ્ઠા વટ્ટવિવટ્ટવસેન દેસના મત્થકં પાપિતાતિ? આમ પાપિતા. અયં પન પાટિએક્કો અનુસન્ધિ ¶ , ‘‘અયઞ્હિ લોકસન્નિવાસો પટિસન્ધિસમ્મૂળ્હો, તસ્સ સમ્મોહટ્ઠાનં ¶ વિદ્ધંસેત્વા પાકટં કરિસ્સામી’’તિ ઇમં દેસનં આરભિ. અપિચ વટ્ટમૂલં અવિજ્જા, વિવટ્ટમૂલં બુદ્ધુપ્પાદો, ઇતિ વટ્ટમૂલં અવિજ્જં વિવટ્ટમૂલઞ્ચ બુદ્ધુપ્પાદં દસ્સેત્વાપિ, ‘‘પુન એકવારં વટ્ટવિવટ્ટવસેન દેસનં મત્થકં પાપેસ્સામી’’તિ ઇમં દેસનં આરભિ. તત્થ સન્નિપાતાતિ સમોધાનેન પિણ્ડભાવેન. ગબ્ભસ્સાતિ ગબ્ભે નિબ્બત્તનકસત્તસ્સ. અવક્કન્તિ હોતીતિ નિબ્બત્તિ હોતિ. કત્થચિ હિ ગબ્ભોતિ માતુકુચ્છિ વુત્તો. યથાહ –
‘‘યમેકરત્તિં પઠમં, ગબ્ભે વસતિ માણવો;
અબ્ભુટ્ઠિતોવ સો યાતિ, સ ગચ્છં ન નિવત્તતી’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૬૩);
કત્થચિ ગબ્ભે નિબ્બત્તનસત્તો. યથાહ – ‘‘યથા ખો, પનાનન્દ, અઞ્ઞા ઇત્થિકા નવ વા દસ વા માસે ગબ્ભં કુચ્છિના પરિહરિત્વા વિજાયન્તી’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૦૫). ઇધ સત્તો અધિપ્પેતો, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ગબ્ભસ્સ અવક્કન્તિ હોતી’’તિ.
ઇધાતિ ¶ ઇમસ્મિં સત્તલોકે. માતા ચ ઉતુની હોતીતિ ઇદં ઉતુસમયં સન્ધાય વુત્તં. માતુગામસ્સ કિર યસ્મિં ઓકાસે દારકો નિબ્બત્તતિ, તત્થ મહતી લોહિતપીળકા સણ્ઠહિત્વા ભિજ્જિત્વા પગ્ઘરતિ, વત્થુ સુદ્ધં હોતિ, સુદ્ધે વત્થુમ્હિ માતાપિતૂસુ એકવારં સન્નિપતિતેસુ યાવ સત્ત દિવસાનિ ખેત્તમેવ હોતિ. તસ્મિં સમયે હત્થગ્ગાહવેણિગ્ગાહાદિના અઙ્ગપરામસનેનપિ દારકો નિબ્બત્તતિયેવ. ગન્ધબ્બોતિ તત્રૂપગસત્તો. પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતીતિ ન માતાપિતૂનં સન્નિપાતં ઓલોકયમાનો સમીપે ઠિતો પચ્ચુપટ્ઠિતો નામ હોતિ. કમ્મયન્તયન્તિતો પન એકો સત્તો તસ્મિં ઓકાસે નિબ્બત્તનકો હોતીતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો. સંસયેનાતિ ‘‘અરોગો નુ ખો ભવિસ્સામિ અહં વા, પુત્તો વા મે’’તિ એવં મહન્તેન જીવિતસંસયેન. લોહિતઞ્હેતં, ભિક્ખવેતિ તદા કિર માતુલોહિતં તં ઠાનં સમ્પત્તં પુત્તસિનેહેન પણ્ડરં હોતિ. તસ્મા એવમાહ. વઙ્કકન્તિ ગામદારકાનં કીળનકં ખુદ્દકનઙ્ગલં. ઘટિકા વુચ્ચતિ દીઘદણ્ડેન રસ્સદણ્ડકં પહરણકીળા. મોક્ખચિકન્તિ સમ્પરિવત્તકકીળા, આકાસે વા દણ્ડકં ગહેત્વા ભૂમિયં વા સીસં ઠપેત્વા હેટ્ઠુપરિયભાવેન પરિવત્તનકીળનન્તિ ¶ વુત્તં હોતિ. ચિઙ્ગુલકં વુચ્ચતિ તાલપણ્ણાદીહિ કતં વાતપ્પહારેન પરિબ્ભમનચક્કં ¶ . પત્તાળ્હકં વુચ્ચતિ પણ્ણનાળિકા, તાય વાલિકાદીનિ મિનન્તા કીળન્તિ. રથકન્તિ ખુદ્દકરથં. ધનુકમ્પિ ખુદ્દકધનુમેવ.
૪૦૯. સારજ્જતીતિ રાગં ઉપ્પાદેતિ. બ્યાપજ્જતીતિ બ્યાપાદં ઉપ્પાદેતિ. અનુપટ્ઠિતકાયસતીતિ કાયે સતિ કાયસતિ, તં અનુપટ્ઠપેત્વાતિ અત્થો. પરિત્તચેતસોતિ અકુસલચિત્તો. યત્થસ્સ તે પાપકાતિ યસ્સં ફલસમાપત્તિયં એતે નિરુજ્ઝન્તિ, તં ન જાનાતિ નાધિગચ્છતીતિ અત્થો. અનુરોધવિરોધન્તિ રાગઞ્ચેવ દોસઞ્ચ. અભિનન્દતીતિ તણ્હાવસેન અભિનન્દતિ, તણ્હાવસેનેવ અહો સુખન્તિઆદીનિ વદન્તો અભિવદતિ. અજ્ઝોસાય તિટ્ઠતીતિ તણ્હાઅજ્ઝોસાનગહણેન ગિલિત