📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

મજ્ઝિમનિકાયે

મૂલપણ્ણાસ-ટીકા

(પઠમો ભાગો)

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના

૧. સંવણ્ણનારમ્ભે રતનત્તયવન્દના સંવણ્ણેતબ્બસ્સ ધમ્મસ્સ પભવનિસ્સયવિસુદ્ધિપટિવેદનત્થં, તં પન ધમ્મસંવણ્ણનાસુ વિઞ્ઞૂનં બહુમાનુપ્પાદનત્થં, તં સમ્મદેવ તેસં ઉગ્ગહધારણાદિક્કમલદ્ધબ્બાય સમ્માપટિપત્તિયા સબ્બહિતસુખનિપ્ફાદનત્થં. અથ વા મઙ્ગલભાવતો, સબ્બકિરિયાસુ પુબ્બકિચ્ચભાવતો, પણ્ડિતેહિ સમાચરિતભાવતો, આયતિં પરેસં દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જનતો ચ સંવણ્ણનાયં રતનત્તયપણામકિરિયા. અથ વા રતનત્તયપણામકરણં પૂજનીયપૂજાપુઞ્ઞવિસેસનિબ્બત્તનત્થં. તં અત્તનો યથાલદ્ધસમ્પત્તિનિમિત્તકસ્સ કમ્મસ્સ બલાનુપ્પદાનત્થં. અન્તરા ચ તસ્સ અસઙ્કોચનત્થં. તદુભયં અનન્તરાયેન અટ્ઠકથાય પરિસમાપનત્થં. ઇદમેવ ચ પયોજનં આચરિયેન ઇધાધિપ્પેતં. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘ઇતિ મે પસન્નમતિનો…પે… તસ્સાનુભાવેના’’તિ. વત્થુત્તયપૂજાહિ નિરતિસયપુઞ્ઞક્ખેત્તસંબુદ્ધિયા અપરિમેય્યપભાવો પુઞ્ઞાતિસયોતિ બહુવિધન્તરાયેપિ લોકસન્નિવાસે અન્તરાયનિબન્ધનસકલસંકિલેસવિદ્ધંસનાય પહોતિ. ભયાદિઉપદ્દવઞ્ચ નિવારેતિ. યથાહ –

‘‘પૂજારહે પૂજયતો. બુદ્ધે યદિ વ સાવકે’’તિઆદિ (ધ. પ. ૧૯૫; અપ. ૧.૧૦.૧), તથા –

‘‘યે, ભિક્ખવે, બુદ્ધે પસન્ના, અગ્ગે તે પસન્ના, અગ્ગે ખો પન પસન્નાનં અગ્ગો વિપાકો હોતી’’તિઆદિ (ઇતિવુ. ૯૦, ૯૧),

‘‘બુદ્ધોતિ કિત્તયન્તસ્સ, કાયે ભવતિ યા પીતિ;

વરમેવ હિ સા પીતિ, કસિણેનપિ જમ્બુદીપસ્સ.

ધમ્મોતિ કિત્તયન્તસ્સ…પે… કસિણેનપિ જમ્બુદીપસ્સ;

સઙ્ઘોતિ કિત્તયન્તસ્સ…પે… કસિણેનપિ જમ્બુદીપસ્સા’’તિ. (ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૯૦),

તથા –

‘‘યસ્મિં મહાનામ સમયે અરિયસાવકો તથાગતં અનુસ્સરતિ, નેવસ્સ તસ્મિં સમયે રાગપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન દોસ…પે… ન મોહપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૬.૧૦; ૧૧.૧૧),

‘‘અરઞ્ઞે રુક્ખમૂલે વા…પે…

ભયં વા છમ્ભિતત્તં વા,

લોમહંસો ન હેસ્સતી’’તિ ચ. (સં. નિ. ૨.૨૪૯);

તત્થ યસ્સ વત્થુત્તયસ્સ વન્દનં કત્તુકામો, તસ્સ ગુણાતિસયયોગસન્દસ્સનત્થં ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિઆદિના ગાથાત્તયમાહ. ગુણાતિસયયોગેન હિ વન્દનારહભાવો, વન્દનારહે ચ કતા વન્દના યથાધિપ્પેતં પયોજનં સાધેતીતિ. તત્થ યસ્સા દેસનાય સંવણ્ણનં કત્તુકામો. સા ન વિનયદેસના વિય કરુણાપ્પધાના, નાપિ અભિધમ્મદેસના વિય પઞ્ઞાપ્પધાના, અથ ખો કરુણાપઞ્ઞાપ્પધાનાતિ તદુભયપ્પધાનમેવ તાવ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ થોમનં કાતું તમ્મૂલકત્તા સેસરતનાનં ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કિરતીતિ કરુણા, પરદુક્ખં વિક્ખિપતિ અપનેતીતિ અત્થો. અથ વા કિણાતીતિ કરુણા, પરદુક્ખે સતિ કારુણિકં હિંસતિ વિબાધતીતિ અત્થો. પરદુક્ખે સતિ સાધૂનં કમ્પનં હદયખેદં કરોતીતિ વા કરુણા. અથ વા કમિતિ સુખં, તં રુન્ધતીતિ કરુણા. એસા હિ પરદુક્ખાપનયનકામતાલક્ખણા અત્તસુખનિરપેક્ખતાય કારુણિકાનં સુખં રુન્ધતિ વિબન્ધતીતિ અત્થો. કરુણાય સીતલં કરુણાસીતલં, કરુણાસીતલં હદયં અસ્સાતિ કરુણાસીતલહદયો, તં કરુણાસીતલહદયં.

તત્થ કિઞ્ચાપિ પરેસં હિતોપસંહારસુખાદિઅપરિહાનિચ્છનસભાવતાય, બ્યાપાદારતીનં ઉજુવિપચ્ચનીકતાય ચ પરસત્તસન્તાનગતસન્તાપવિચ્છેદનાકારપ્પવત્તિયા મેત્તામુદિતાનમ્પિ ચિત્તસીતલભાવકારણતા ઉપલબ્ભતિ, તથાપિ પરદુક્ખાપનયનાકારપ્પવત્તિયા પરૂપતાપાસહનરસા અવિહિંસાભૂતા કરુણાવ વિસેસેન ભગવતો ચિત્તસ્સ ચિત્તપસ્સદ્ધિ વિય સીતિભાવનિમિત્તન્તિ વુત્તં ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિ. કરુણામુખેન વા મેત્તામુદિતાનમ્પિ હદયસીતલભાવકારણતા વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા અસાધારણઞાણવિસેસનિબન્ધનભૂતા સાતિસયં નિરવસેસઞ્ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં વિય સવિસયબ્યાપિતાય મહાકરુણાભાવં ઉપગતા કરુણાવ ભગવતો અતિસયેન હદયસીતલભાવહેતૂતિ આહ ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિ. અથ વા સતિપિ મેત્તામુદિતાનં સાતિસયે હદયસીતિભાવનિબન્ધનત્તે સકલબુદ્ધગુણવિસેસકારણતાય તાસમ્પિ કારણન્તિ કરુણાવ ભગવતો ‘‘હદયસીતલભાવકારણ’’ન્તિ વુત્તા. કરુણાનિદાના હિ સબ્બેપિ બુદ્ધગુણા. કરુણાનુભાવનિબ્બાપિયમાનસંસારદુક્ખસન્તાપસ્સ હિ ભગવતો પરદુક્ખાપનયનકામતાય અનેકાનિપિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પાનં અકિલન્તરૂપસ્સેવ નિરવસેસબુદ્ધકરધમ્મસમ્ભરણનિરતસ્સ સમધિગતધમ્માધિપતેય્યસ્સ ચ સન્નિહિતેસુપિ સત્તસઙ્ખારસમુપનીતહદયૂપતાપનિમિત્તેસુ ન ઈસકમ્પિ ચિત્તસીતિભાવસ્સ અઞ્ઞથત્તમહોસીતિ. એતસ્મિઞ્ચ અત્થવિકપ્પે તીસુપિ અવત્થાસુ ભગવતો કરુણા સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

પજાનાતીતિ પઞ્ઞા, યથાસભાવં પકારેહિ પટિવિજ્ઝતીતિ અત્થો. પઞ્ઞાવ ઞેય્યાવરણપ્પહાનતો પકારેહિ ધમ્મસભાવજોતનટ્ઠેન પજ્જોતોતિ પઞ્ઞાપજ્જોતો. સવાસનપ્પહાનતો વિસેસેન હતં સમુગ્ઘાતિતં વિહતં, પઞ્ઞાપજ્જોતેન વિહતં પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતં. મુય્હન્તિ તેન, સયં વા મુય્હતિ, મોહનમત્તમેવ વા તન્તિ મોહો, અવિજ્જા, સ્વેવ વિસયસભાવપટિચ્છાદનતો અન્ધકારસરિક્ખતાય તમો વિયાતિ તમો, પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતો મોહતમો એતસ્સાતિ પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમો, તં પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમં. સબ્બેસમ્પિ હિ ખીણાસવાનં સતિપિ પઞ્ઞાપજ્જોતેન અવિજ્જન્ધકારસ્સ વિહતભાવે સદ્ધાવિમુત્તેહિ વિય દિટ્ઠિપ્પત્તાનં સાવકેહિ પચ્ચેકસમ્બુદ્ધેહિ ચ સવાસનપ્પહાનેન સમ્માસમ્બુદ્ધાનં કિલેસપ્પહાનસ્સ વિસેસો વિજ્જતીતિ સાતિસયેન અવિજ્જાપહાનેન ભગવન્તં થોમેન્તો આહ ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ.

અથ વા અન્તરેન પરોપદેસં અત્તનો સન્તાને અચ્ચન્તં અવિજ્જન્ધકારવિગમસ્સ નિબ્બત્તિતત્તા, તથા સબ્બઞ્ઞુતાય બલેસુ ચ વસીભાવસ્સ સમધિગતત્તા, પરસન્તતિયઞ્ચ ધમ્મદેસનાતિસયાનુભાવેન સમ્મદેવ તસ્સ પવત્તિતત્તા ભગવાવ વિસેસતો મોહતમવિગમેન થોમેતબ્બોતિ આહ ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ. ઇમસ્મિઞ્ચ અત્થવિકપ્પે ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતો’’તિ પદેન ભગવતો પટિવેધપઞ્ઞા વિય દેસનાપઞ્ઞાપિ સામઞ્ઞનિદ્દેસેન, એકસેસનયેન વા સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

અથ વા ભગવતો ઞાણસ્સ ઞેય્યપરિયન્તિકત્તા સકલઞેય્યધમ્મસભાવાવબોધનસમત્થેન અનાવરણઞાણસઙ્ખાતેન પઞ્ઞાપજ્જોતેન સબ્બઞેય્યધમ્મસભાવચ્છાદકસ્સ મોહન્ધકારસ્સ વિધમિતત્તા અનઞ્ઞસાધારણો ભગવતો મોહતમવિનાસોતિ કત્વા વુત્તં ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ. એત્થ ચ મોહતમવિધમનન્તે અધિગતત્તા અનાવરણઞાણં કારણૂપચારેન સસન્તાને મોહતમવિધમનન્તિ દટ્ઠબ્બં. અભિનીહારસમ્પત્તિયા સવાસનપ્પહાનમેવ હિ કિલેસાનં ઞેય્યાવરણપ્પહાનન્તિ, પરસન્તાને પન મોહતમવિધમનસ્સ કારણભાવતો અનાવરણઞાણં ‘‘મોહતમવિધમન’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ.

કિં પન કારણં અવિજ્જાસમુગ્ઘાતોયેવેકો પહાનસમ્પત્તિવસેન ભગવતો થોમનાનિમિત્તં ગય્હતિ, ન પન સાતિસયં નિરવસેસકિલેસપ્પહાનન્તિ? તપ્પહાનવચનેનેવ તદેકટ્ઠતાય સકલસંકિલેસગણસમુગ્ઘાતસ્સ જોતિતભાવતો. ન હિ સો તાદિસો કિલેસો અત્થિ, યો નિરવસેસઅવિજ્જાપ્પહાનેન ન પહીયતીતિ.

અથ વા વિજ્જા વિય સકલકુસલધમ્મસમુપ્પત્તિયા નિરવસેસાકુસલધમ્મનિબ્બત્તિયા સંસારપ્પવત્તિયા ચ અવિજ્જા પધાનકારણન્તિ તબ્બિઘાતવચનેન સકલસંકિલેસગણસમુગ્ઘાતો વુત્તોયેવ હોતીતિ વુત્તં ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ.

નરા ચ અમરા ચ નરામરા, સહ નરામરેહીતિ સનરામરો, સનરામરો ચ સો લોકો ચાતિ સનરામરલોકો. તસ્સ ગરૂતિ સનરામરલોકગરુ, તં સનરામરલોકગરું. એતેન દેવમનુસ્સાનં વિય તદવસિટ્ઠસત્તાનમ્પિ યથારહં ગુણવિસેસાવહતાય ભગવતો ઉપકારિતં દસ્સેતિ. ન ચેત્થ પધાનાપ્પધાનભાવો ચોદેતબ્બો. અઞ્ઞો હિ સદ્દક્કમો, અઞ્ઞો અત્થક્કમો. એદિસેસુ હિ સમાસપદેસુ પધાનમ્પિ અપ્પધાનં વિય નિદ્દિસીયતિ યથા ‘‘સરાજિકાય પરિસાયા’’તિ (ચૂળવ. ૩૩૬). કામઞ્ચેત્થ સત્તસઙ્ખારોકાસવસેન તિવિધો લોકો, ગરુભાવસ્સ પન અધિપ્પેતત્તા ગરુકરણસમત્થસ્સેવ યુજ્જનતો સત્તલોકસ્સ વસેન અત્થો ગહેતબ્બો. સો હિ લોકીયન્તિ એત્થ પુઞ્ઞપાપાનિ તબ્બિપાકો ચાતિ ‘‘લોકો’’તિ વુચ્ચતિ. અમરગ્ગહણેન ચેત્થ ઉપપત્તિદેવા અધિપ્પેતા.

અથ વા સમૂહત્થો લોકસદ્દો સમુદાયવસેન લોકીયતિ પઞ્ઞાપીયતીતિ. સહ નરેહીતિ સનરા, સનરા ચ તે અમરા ચાતિ સનરામરા, તેસં લોકોતિ સનરામરલોકોતિ પુરિમનયેનેવ યોજેતબ્બં. અમરસદ્દેન ચેત્થ વિસુદ્ધિદેવાપિ સઙ્ગય્હન્તિ. તે હિ મરણાભાવતો પરમત્થતો અમરા. નરામરાનંયેવ ચ ગહણં ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસવસેન યથા ‘‘સત્થા દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ (દી. નિ. ૧.૧૫૭). તથા હિ સબ્બાનત્થપરિહારપુબ્બઙ્ગમાય નિરવસેસહિતસુખવિધાનતપ્પરાય નિરતિસયાય પયોગસમ્પત્તિયા સદેવમનુસ્સાય પજાય અચ્ચન્તૂપકારિતાય અપરિમિતનિરુપમપ્પભાવગુણવિસેસસમઙ્ગિતાય ચ સબ્બસત્તુત્તમો ભગવા અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં ઉત્તમગારવટ્ઠાનં. તેન વુત્તં ‘‘સનરામરલોકગરુ’’ન્તિ.

સોભનં ગતં ગમનં એતસ્સાતિ સુગતો. ભગવતો હિ વેનેય્યજનુપસઙ્કમનં એકન્તેન તેસં હિતસુખનિપ્ફાદનતો સોભનં, તથા લક્ખણાનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતરૂપકાયતાય દુતવિલમ્બિત-ખલિતાનુકડ્ઢન-નિપ્પીળનુક્કુટિક-કુટિલાકુલતાદિ-દોસરહિત-મવહસિત-રાજહંસ- વસભવારણ-મિગરાજગમનં કાયગમનં ઞાણગમનઞ્ચ વિપુલનિમ્મલકરુણા-સતિવીરિયાદિ-ગુણવિસેસસહિતમભિનીહારતો યાવ મહાબોધિં અનવજ્જતાય સોભનમેવાતિ. અથ વા સયમ્ભુઞાણેન સકલમપિ લોકં પરિઞ્ઞાભિસમયવસેન પરિજાનન્તો ઞાણેન સમ્મા ગતો અવગતોતિ સુગતો. તથા લોકસમુદયં પહાનાભિસમયવસેન પજહન્તો અનુપ્પત્તિધમ્મતં આપાદેન્તો સમ્મા ગતો અતીતોતિ સુગતો, લોકનિરોધં નિબ્બાનં સચ્છિકિરિયાભિસમયવસેન સમ્મા ગતો અધિગતોતિ સુગતો, લોકનિરોધગામિનિં પટિપદં ભાવનાભિસમયવસેન સમ્મા ગતો પટિપન્નોતિ સુગતો. ‘‘સોતાપત્તિમગ્ગેન યે કિલેસા પહીના, તે કિલેસે ન પુનેતિ ન પચ્ચેતિ ન પચ્ચાગચ્છતીતિ સુગતો’’તિઆદિના (મહાનિ. ૩૮; ચૂળનિ. ૨૭) નયેન અયમત્થો વિભાવેતબ્બો. અથ વા સુન્દરં ઠાનં સમ્માસમ્બોધિં, નિબ્બાનમેવ વા ગતો અધિગતોતિ સુગતો. યસ્મા વા ભૂતં તચ્છં અત્થસંહિતં વેનેય્યાનં યથારહં કાલયુત્તમેવ ચ ધમ્મં ભાસતિ, તસ્મા સમ્મા ગદતિ વદતીતિ સુગતો દ-કારસ્સ ત-કારં કત્વા. ઇતિ સોભનગમનતાદીહિ સુગતો, તં સુગતં.

પુઞ્ઞપાપકમ્મેહિ ઉપપજ્જનવસેન ગન્તબ્બતો ગતિયો, ઉપપત્તિભવવિસેસા. તા પન નિરયાદિવસેન પઞ્ચવિધા. તાહિ સકલસ્સપિ ભવગામિકમ્મસ્સ અરિયમગ્ગાધિગમેન અવિપાકારહભાવકરણેન નિવત્તિતત્તા ભગવા પઞ્ચહિપિ ગતીહિ સુટ્ઠુ મુત્તો વિસંયુત્તોતિ આહ ‘‘ગતિવિમુત્ત’’ન્તિ. એતેન ભગવતો કત્થચિપિ ગતિયા અપરિયાપન્નતં દસ્સેતિ, યતો ભગવા ‘‘દેવાતિદેવો’’તિ વુચ્ચતિ. તેનેવાહ –

‘‘યેન દેવૂપપત્યસ્સ, ગન્ધબ્બો વા વિહઙ્ગમો;

યક્ખત્તં યેન ગચ્છેય્યં, મનુસ્સત્તઞ્ચ અબ્બજે;

તે મય્હં આસવા ખીણા, વિદ્ધસ્તા વિનળીકતા’’તિ. (અ. નિ. ૪.૩૬);

તંતંગતિસંવત્તનકાનઞ્હિ કમ્મકિલેસાનં અગ્ગમગ્ગેન બોધિમૂલેયેવ સુપ્પહીનત્તા નત્થિ ભગવતો ગતિપરિયાપન્નતાતિ અચ્ચન્તમેવ ભગવા સબ્બભવયોનિગતિ-વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિ-સત્તાવાસ-સત્તનિકાયેહિ પરિમુત્તો, તં ગતિવિમુત્તં. વન્દેતિ નમામિ, થોમેમીતિ વા અત્થો.

અથ વા ગતિવિમુત્તન્તિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુપ્પત્તિયા ભગવન્તં થોમેતિ. એત્થ હિ દ્વીહિ આકારેહિ ભગવતો થોમના વેદિતબ્બા અત્તહિતસમ્પત્તિતો પરહિતપટિપત્તિતો ચ. તેસુ અત્તહિતસમ્પત્તિ અનાવરણઞાણાધિગમતો સવાસનાનં સબ્બેસં કિલેસાનં અચ્ચન્તપ્પહાનતો અનુપાદિસેસનિબ્બાનપ્પત્તિતો ચ વેદિતબ્બા, પરહિતપટિપત્તિ લાભસક્કારાદિનિરપેક્ખચિત્તસ્સ સબ્બદુક્ખનિય્યાનિકધમ્મદેસનતો વિરુદ્ધેસુપિ નિચ્ચં હિતજ્ઝાસયતો ઞાણપરિપાકકાલાગમનતો ચ. સા પનેત્થ આસયતો પયોગતો ચ દુવિધા પરહિતપટિપત્તિ, તિવિધા ચ અત્તહિતસમ્પત્તિ પકાસિતા હોતિ. કથં? ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિ એતેન આસયતો પરહિતપટિપત્તિ, સમ્માગદનત્થેન સુગતસદ્દેન પયોગતો પરહિતપટિપત્તિ, ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમં ગતિવિમુત્ત’’ન્તિ એતેહિ ચતુસચ્ચપટિવેધત્થેન ચ સુગતસદ્દેન તિવિધાપિ અત્તહિતસમ્પત્તિ, અવસિટ્ઠટ્ઠેન તેન ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ એતેન ચાપિ સબ્બાપિ અત્તહિતસમ્પત્તિપરહિતપટિપત્તિ પકાસિતા હોતીતિ.

અથ વા તીહિ આકારેહિ ભગવતો થોમના વેદિતબ્બા – હેતુતો ફલતો ઉપકારતો ચ. તત્થ હેતુ મહાકરુણા, સા પઠમપદેન દસ્સિતા. ફલં ચતુબ્બિધં ઞાણસમ્પદા પહાનસમ્પદા આનુભાવસમ્પદા રૂપકાયસમ્પદા ચાતિ. તાસુ ઞાણપહાનસમ્પદા દુતિયપદેન સચ્ચપટિવેધત્થેન ચ સુગતસદ્દેન પકાસિતા હોન્તિ, આનુભાવસમ્પદા પન તતિયપદેન, રૂપકાયસમ્પદા યથાવુત્તકાયગમનસોભનત્થેન સુગતસદ્દેન લક્ખણાનુબ્યઞ્જનપારિપૂરિયા વિના તદભાવતો. ઉપકારો અનન્તરં અબાહિરં કરિત્વા તિવિધયાનમુખેન વિમુત્તિધમ્મદેસના. સો સમ્માગદનત્થેન સુગતસદ્દેન પકાસિતો હોતીતિ વેદિતબ્બં.

તત્થ ‘‘કરુણાસીતલહદય’’ન્તિ એતેન સમ્માસમ્બોધિયા મૂલં દસ્સેતિ. મહાકરુણાસઞ્ચોદિતમાનસો હિ ભગવા સંસારપઙ્કતો સત્તાનં સમુદ્ધરણત્થં કતાભિનીહારો અનુપુબ્બેન પારમિયો પૂરેત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અધિગતોતિ કરુણા સમ્માસમ્બોધિયા મૂલં. ‘‘પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમ’’ન્તિ એતેન સમ્માસમ્બોધિં દસ્સેતિ. અનાવરણઞાણપદટ્ઠાનઞ્હિ મગ્ગઞાણં, મગ્ગઞાણપદટ્ઠાનઞ્ચ અનાવરણઞાણં ‘‘સમ્માસમ્બોધી’’તિ વુચ્ચતીતિ. સમ્માગમનત્થેન સુગતસદ્દેન સમ્માસમ્બોધિયા પટિપત્તિં દસ્સેતિ લીનુદ્ધચ્ચપતિટ્ઠાનાયૂહનકામસુખલ્લિકત્તકિલમથાનુયોગસસ્સતુચ્છેદાભિનિવેસાદિ અન્તદ્વયરહિતાય કરુણાપઞ્ઞાપરિગ્ગહિતાય મજ્ઝિમાય પટિપત્તિયા પકાસનતો સુગતસદ્દસ્સ. ઇતરેહિ સમ્માસમ્બોધિયા પધાનાપ્પધાનભેદં પયોજનં દસ્સેતિ. સંસારમહોઘતો સત્તસન્તારણઞ્હેત્થ પધાનં પયોજનં, તદઞ્ઞમપ્પધાનં. તેસુ પધાનેન પરહિતપટિપત્તિં દસ્સેતિ, ઇતરેન અત્તહિતસમ્પત્તિં, તદુભયેન અત્તહિતાય પટિપન્નાદીસુ ચતૂસુ પુગ્ગલેસુ ભગવતો ચતુત્થપુગ્ગલભાવં દસ્સેતિ. તેન ચ અનુત્તરદક્ખિણેય્યભાવં ઉત્તમવન્દનીયભાવં અત્તનો ચ વન્દનકિરિયાય ખેત્તઙ્ગતભાવં દસ્સેતિ.

એત્થ ચ કરુણાગહણેન લોકિયેસુ મહગ્ગતભાવપ્પત્તાસાધારણગુણદીપનતો ભગવતો સબ્બલોકિયગુણસમ્પત્તિ દસ્સિતા હોતિ, પઞ્ઞાગહણેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનમગ્ગઞાણદીપનતો સબ્બલોકુત્તરગુણસમ્પત્તિ. તદુભયગ્ગહણસિદ્ધો હિ અત્થો ‘‘સનરામરલોકગરુ’’ન્તિઆદિના વિપઞ્ચીયતીતિ. કરુણાગહણેન ચ ઉપગમનં નિરુપક્કિલેસં દસ્સેતિ, પઞ્ઞાગહણેન અપગમનં. તથા કરુણાગહણેન લોકસમઞ્ઞાનુરૂપં ભગવતો પવત્તિં દસ્સેતિ લોકવોહારવિસયત્તા કરુણાય, પઞ્ઞાગહણેન સમઞ્ઞાય અનતિધાવનં સભાવાનવબોધેન હિ ધમ્માનં સમઞ્ઞં અતિધાવિત્વા સત્તાદિપરામસનં હોતીતિ. તથા કરુણાગહણેન મહાકરુણાસમાપત્તિવિહારં દસ્સેતિ, પઞ્ઞાગહણેન તીસુ કાલેસુ અપ્પટિહતઞાણં ચતુસચ્ચઞાણં ચતુપટિસમ્ભિદાઞાણં ચતુવેસારજ્જઞાણં.

કરુણાગહણેન મહાકરુણાસમાપત્તિઞાણસ્સ ગહિતત્તા સેસાસાધારણઞાણાનિ, છ અભિઞ્ઞા, અટ્ઠસુ પરિસાસુ અકમ્પનઞાણાનિ, દસ બલાનિ, ચુદ્દસ બુદ્ધઞાણાનિ, સોળસ ઞાણચરિયા, અટ્ઠારસ બુદ્ધધમ્મા, ચતુચત્તાલીસ ઞાણવત્થૂનિ, સત્તસત્તતિઞાણવત્થૂનીતિ એવમાદીનં અનેકેસં પઞ્ઞાપભેદાનં વસેન ઞાણચારં દસ્સેતિ. તથા કરુણાગહણેન ચરણસમ્પત્તિં, પઞ્ઞાગહણેન વિજ્જાસમ્પત્તિં. કરુણાગહણેન અત્તાધિપતિતા, પઞ્ઞાગહણેન ધમ્માધિપતિતા. કરુણાગહણેન લોકનાથભાવો, પઞ્ઞાગહણેન અત્તનાથભાવો. તથા કરુણાગહણેન પુબ્બકારિભાવો, પઞ્ઞાગહણેન કતઞ્ઞુતા. તથા કરુણાગહણેન અપરન્તપતા, પઞ્ઞાગહણેન અનત્તન્તપતા. કરુણાગહણેન વા બુદ્ધકરધમ્મસિદ્ધિ, પઞ્ઞાગહણેન બુદ્ધભાવસિદ્ધિ. તથા કરુણાગહણેન પરેસં તારણં, પઞ્ઞાગહણેન સયં તરણં. તથા કરુણાગહણેન સબ્બસત્તેસુ અનુગ્ગહચિત્તતા, પઞ્ઞાગહણેન સબ્બધમ્મેસુ વિરત્તચિત્તતા દસ્સિતા હોતિ.

સબ્બેસઞ્ચ બુદ્ધગુણાનં કરુણા આદિ તન્નિદાનભાવતો, પઞ્ઞા પરિયોસાનં તતો ઉત્તરિ કરણીયાભાવતો. ઇતિ આદિપરિયોસાનદસ્સનેન સબ્બે બુદ્ધગુણા દસ્સિતા હોન્તિ. તથા કરુણાગહણેન સીલક્ખન્ધપુબ્બઙ્ગમો સમાધિક્ખન્ધો દસ્સિતો હોતિ. કરુણાનિદાનઞ્હિ સીલં તતો પાણાતિપાતાદિવિરતિપ્પવત્તિતો, સા ચ ઝાનત્તયસમ્પયોગિનીતિ. પઞ્ઞાવચનેન પઞ્ઞાક્ખન્ધો. સીલઞ્ચ સબ્બબુદ્ધગુણાનં આદિ, સમાધિ મજ્ઝે, પઞ્ઞા પરિયોસાનન્તિ એવમ્પિ આદિમજ્ઝપરિયોસાનકલ્યાણદસ્સનેન સબ્બે બુદ્ધગુણા દસ્સિતા હોન્તિ નયતો દસ્સિતત્તા. એસો એવ હિ નિરવસેસતો બુદ્ધગુણાનં દસ્સનુપાયો, યદિદં નયગ્ગાહણં. અઞ્ઞથા કો નામ સમત્થો ભગવતો ગુણે અનુપદં નિરવસેસતો દસ્સેતું. તેનેવાહ –

‘‘બુદ્ધોપિ બુદ્ધસ્સ ભણેય્ય વણ્ણં;

કપ્પમ્પિ ચે અઞ્ઞમભાસમાનો.

ખીયેથ કપ્પો ચિરદીઘમન્તરે;

વણ્ણો ન ખીયેથ તથાગતસ્સા’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૩૦૫; ૩.૧૪૧; મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪૨૫; ઉદા. અટ્ઠ. ૫૩; અપ. અટ્ઠ. ૨.૭.૨૦; બુ. વં. અટ્ઠ. ૪.૪; ચરિયા. અટ્ઠ. ૩.૧૨૨ પકિણ્ણકકથા);

તેનેવ ચ આયસ્મતા સારિપુત્તત્થેરેનપિ બુદ્ધગુણપરિચ્છેદનં પતિ અનુયુત્તેન ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’તિ પટિક્ખિપિત્વા ‘‘અપિચ મે, ભન્તે, ધમ્મન્વયો વિદિતો’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૪૬) વુત્તં.

૨. એવં સઙ્ખેપેન સકલસબ્બઞ્ઞુગુણેહિ ભગવન્તં અભિત્થવિત્વા ઇદાનિ સદ્ધમ્મં થોમેતું ‘‘બુદ્ધોપી’’તિઆદિમાહ. તત્થ બુદ્ધોતિ કત્તુનિદ્દેસો. બુદ્ધભાવન્તિ કમ્મનિદ્દેસો. ભાવેત્વા સચ્છિકત્વાતિ ચ પુબ્બકાલકિરિયાનિદ્દેસો. યન્તિ અનિયમતો કમ્મનિદ્દેસો. ઉપગતોતિ અપરકાલકિરિયાનિદ્દેસો. વન્દેતિ કિરિયાનિદ્દેસો. તન્તિ નિયમનં. ધમ્મન્તિ વન્દનકિરિયાય કમ્મનિદ્દેસો. ગતમલં અનુત્તરન્તિ ચ તબ્બિસેસનં.

તત્થ બુદ્ધસદ્દસ્સ તાવ ‘‘બુજ્ઝિતા સચ્ચાનીતિ બુદ્ધો, બોધેતા પજાયાતિ બુદ્ધો’’તિઆદિના નિદ્દેસનયેન (મહાનિ. ૧૯૨; ચૂળનિ. ૯૭) અત્થો વેદિતબ્બો. અથ વા સવાસનાય અઞ્ઞાણનિદ્દાય અચ્ચન્તવિગમતો, બુદ્ધિયા વા વિકસિતભાવતો બુદ્ધવાતિ બુદ્ધો જાગરણવિકસનત્થવસેન. અથ વા કસ્સચિપિ ઞેય્યધમ્મસ્સ અનવબુદ્ધસ્સ અભાવેન ઞેય્યવિસેસસ્સ કમ્મભાવેન અગ્ગહણતો કમ્મવચનિચ્છાય અભાવેન અવગમનત્થવસેનેવ કત્તુનિદ્દેસો લબ્ભતીતિ બુદ્ધવાતિ બુદ્ધો યથા ‘‘દિક્ખિતો ન દદાતી’’તિ. અત્થતો પન પારમિતાપરિભાવિતો સયમ્ભુઞાણેન સહ વાસનાય વિહતવિદ્ધસ્તનિરવસેસકિલેસો મહાકરુણાસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિઅપરિમેય્યગુણગણાધારો ખન્ધસન્તાનો બુદ્ધો. યથાહ –

‘‘બુદ્ધોતિ યો સો ભગવા સયમ્ભૂ. અનાચરિયકો પુબ્બે અનનુસ્સુતેસુ ધમ્મેસુ સામં સચ્ચાનિ અભિસમ્બુજ્ઝિ, તત્થ ચ સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો બલેસુ ચ વસીભાવ’’ન્તિ (મહાનિ. ૧૯૨; ચૂળનિ. ૯૭; પટિ. મ. ૩.૧૬૧).

અપિ-સદ્દો સમ્ભાવને. તેન ‘‘એવં ગુણવિસેસયુત્તો સોપિ નામ ભગવા’’તિ વક્ખમાનગુણે ધમ્મે સમ્ભાવનં દીપેતિ. બુદ્ધભાવન્તિ સમ્માસમ્બોધિં. ભાવેત્વાતિ ઉપ્પાદેત્વા વડ્ઢેત્વા ચ. સચ્છિકત્વાતિ પચ્ચક્ખં કત્વા. ઉપગતોતિ પત્તો, અધિગતોતિ અત્થો. એતસ્સ ‘‘બુદ્ધભાવ’’ન્તિ એતેન સમ્બન્ધો. ગતમલન્તિ વિગતમલં, નિદ્દોસન્તિ અત્થો. વન્દેતિ પણમામિ, થોમેમિ વા. અનુત્તરન્તિ ઉત્તરરહિતં, લોકુત્તરન્તિ અત્થો. ધમ્મન્તિ યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને અપાયતો ચ સંસારતો ચ અપતમાને કત્વા ધારેતીતિ ધમ્મો. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપત્થો – એવં વિવિધગુણગણસમન્નાગતો બુદ્ધોપિ ભગવા યં અરિયમગ્ગસઙ્ખાતં ધમ્મં ભાવેત્વા, ફલનિબ્બાનસઙ્ખાતં પન સચ્છિકત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અધિગતો, તમેતં બુદ્ધાનમ્પિ બુદ્ધભાવહેતુભૂતં સબ્બદોસમલરહિતં અત્તનો ઉત્તરિતરાભાવેન અનુત્તરં પટિવેધસદ્ધમ્મં નમામીતિ. પરિયત્તિસદ્ધમ્મસ્સાપિ તપ્પકાસનત્તા ઇધ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

અથ વા ‘‘અભિધમ્મનયસમુદ્દં અધિગચ્છિ, તીણિ પિટકાનિ સમ્મસી’’તિ ચ અટ્ઠકથાયં વુત્તત્તા પરિયત્તિધમ્મસ્સપિ સચ્છિકિરિયાસમ્મસનપરિયાયો લબ્ભતીતિ સોપિ ઇધ વુત્તો એવાતિ દટ્ઠબ્બં. તથા ‘‘યં ધમ્મં ભાવેત્વા સચ્ચિકત્વા’’તિ ચ વુત્તત્તા બુદ્ધકરધમ્મભૂતાહિ પારમિતાહિ સહ પુબ્બભાગે અધિસીલસિક્ખાદયોપિ ઇધ ધમ્મસદ્દેન સઙ્ગહિતાતિ વેદિતબ્બં. તાપિ હિ મલપટિપક્ખતાય ગતમલા અનઞ્ઞસાધારણતાય અનુત્તરા ચાતિ. તથા હિ સત્તાનં સકલવટ્ટદુક્ખનિસ્સરણત્થાય કતમહાભિનીહારો મહાકરુણાધિવાસપેસલજ્ઝાસયો પઞ્ઞાવિસેસપરિધોતનિમ્મલાનં દાનદમસંયમાદીનં ઉત્તમધમ્માનં સતસહસ્સાધિકાનિ કપ્પાનં ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ સક્કચ્ચં નિરન્તરં નિરવસેસાનં ભાવનાપચ્ચક્ખકરણેહિ કમ્માદીસુ અધિગતવસીભાવો અચ્છરિયાચિન્તેય્યમહાનુભાવો અધિસીલાધિચિત્તાનં પરમુક્કંસપારમિપ્પત્તો ભગવા પચ્ચયાકારે ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સમુખેન મહાવજિરઞાણં પેસેત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ.

એત્થ ચ ‘‘ભાવેત્વા’’તિ એતેન વિજ્જાસમ્પદાય ધમ્મં થોમેતિ, ‘‘સચ્છિકત્વા’’તિ એતેન વિમુત્તિસમ્પદાય. તથા પઠમેન ઝાનસમ્પદાય, દુતિયેન વિમોક્ખસમ્પદાય. પઠમેન વા સમાધિસમ્પદાય, દુતિયેન સમાપત્તિસમ્પદાય. અથ વા પઠમેન ખયેઞાણભાવેન, દુતિયેન અનુપ્પાદેઞાણભાવેન. પુરિમેન વા વિજ્જૂપમતાય, દુતિયેન વજિરૂપમતાય. પુરિમેન વા વિરાગસમ્પત્તિયા, દુતિયેન નિરોધસમ્પત્તિયા. તથા પઠમેન નિય્યાનભાવેન, દુતિયેન નિસ્સ્સરણભાવેન. પઠમેન વા હેતુભાવેન, દુતિયેન અસઙ્ખતભાવેન. પઠમેન વા દસ્સનભાવેન, દુતિયેન વિવેકભાવેન. પઠમેન વા અધિપતિભાવેન, દુતિયેન અમતભાવેન ધમ્મં થોમેતિ. અથ વા ‘‘યં ધમ્મં ભાવેત્વા બુદ્ધભાવં ઉપગતો’’તિ એતેન સ્વાક્ખાતતાય ધમ્મં થોમેતિ. ‘‘સચ્છિકત્વા’’તિ એતેન સન્દિટ્ઠિકતાય. તથા પુરિમેન અકાલિકતાય, પચ્છિમેન એહિપસ્સિકતાય. પુરિમેન વા ઓપનેય્યિકતાય, પચ્છિમેન પચ્ચત્તં વેદિતબ્બતાય ધમ્મં થોમેતિ. ‘‘ગતમલ’’ન્તિ ઇમિના સંકિલેસાભાવદીપનેન ધમ્મસ્સ પરિસુદ્ધતં દસ્સેતિ, ‘‘અનુત્તર’’ન્તિ એતેન અઞ્ઞસ્સ વિસિટ્ઠસ્સ અભાવદીપનેન વિપુલપરિપુણ્ણતં. પઠમેન વા પહાનસમ્પદં ધમ્મસ્સ દસ્સેતિ, દુતિયેન સભાવસમ્પદં. ભાવેતબ્બતાય વા ધમ્મસ્સ ગતમલભાવો યોજેતબ્બો. ભાવનાગુણેન હિ સો દોસાનં સમુગ્ઘાતકો હોતીતિ. સચ્છિકાતબ્બભાવેન અનુત્તરભાવો યોજેતબ્બો. સચ્છિકિરિયાનિબ્બત્તિતો હિ તદુત્તરિકરણીયાભાવતો અનઞ્ઞસાધારણતાય અનુત્તરોતિ. તથા ‘‘ભાવેત્વા’’તિ એતેન સહ પુબ્બભાગસીલાદીહિ સેક્ખા સીલસમાધિપઞ્ઞાક્ખન્ધા દસ્સિતા હોન્તિ, ‘‘સચ્છિકત્વા’’તિ એતેન સહ અસઙ્ખતાય ધાતુયા અસેક્ખા સીલસમાધિપઞ્ઞાક્ખન્ધા દસ્સિતા હોન્તીતિ.

૩. એવં સઙ્ખેપેનેવ સબ્બધમ્મગુણેહિ સદ્ધમ્મં અભિત્થવિત્વા ઇદાનિ અરિયસઙ્ઘં થોમેતું ‘‘સુગતસ્સા’’તિઆદિમાહ. તત્થ સુગતસ્સાતિ સમ્બન્ધનિદ્દેસો, તસ્સ ‘‘પુત્તાન’’ન્તિ એતેન સમ્બન્ધો. ઓરસાનન્તિ પુત્તવિસેસનં. મારસેનમથનાનન્તિ ઓરસપુત્તભાવે કારણનિદ્દેસો. તેન કિલેસપ્પહાનમેવ ભગવતો ઓરસપુત્તભાવે કારણં અનુજાનાતીતિ દસ્સેતિ. અટ્ઠન્નન્તિ ગણનપરિચ્છેદનિદ્દેસો. તેન સતિપિ તેસં સત્તવિસેસભાવેન અનેકસહસ્સસઙ્ખાભાવે ઇમં ગણનપરિચ્છેદં નાતિવત્તન્તીતિ દસ્સેતિ મગ્ગટ્ઠફલટ્ઠભાવાનાતિવત્તનતો. સમૂહન્તિ સમુદાયનિદ્દેસો. અરિયસઙ્ઘન્તિ ગુણવિસિટ્ઠસઙ્ઘાટભાવનિદ્દેસો. તેન અસભિપિ અરિયપુગ્ગલાનં કાયસામગ્ગિયં અરિયસઙ્ઘભાવં દસ્સેતિ દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સંહતભાવતો.

તત્થ ઉરસિ ભવા જાતા સંવદ્ધા ચ ઓરસા. યથા હિ સત્તાનં ઓરસપુત્તા અત્તજાતતાય પિતુ સન્તકસ્સ દાયજ્જસ્સ વિસેસેન ભાગિનો હોન્તિ, એવમેવ તેપિ અરિયપુગ્ગલા સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ધમ્મસ્સવનન્તે અરિયાય જાતિયા જાતતાય ભગવતો સન્તકસ્સ વિમુત્તિસુખસ્સ અરિયધમ્મરતનસ્સ ચ એકન્તભાગિનોતિ ઓરસા વિય ઓરસા. અથ વા ભગવતો ધમ્મદેસનાનુભાવેન અરિયભૂમિં ઓક્કમમાના ઓક્કન્તા ચ અરિયસાવકા ભગવતો ઉરેન વાયામજનિતાભિજાતિતાય નિપ્પરિયાયેન ‘‘ઓરસપુત્તા’’તિ વત્તબ્બતં અરહન્તિ. સાવકેહિ પવત્તિયમાનાપિ હિ ધમ્મદેસના ‘‘ભગવતો ધમ્મદેસના’’ઇચ્ચેવ વુચ્ચતિ તંમૂલિકત્તા લક્ખણાદિવિસેસાભાવતો ચ.

યદિપિ અરિયસાવકાનં અરિયમગ્ગાધિગમસમયે ભગવતો વિય તદન્તરાય કરણત્થં દેવપુત્તમારો, મારવાહિની વા ન એકન્તેન અપસાદેતિ, તેહિ પન અપસાદેતબ્બતાય કારણે વિમથિતે તેપિ વિમથિતા એવ નામ હોન્તીતિ આહ – ‘‘મારસેનમથનાન’’ન્તિ. ઇમસ્મિં પનત્થે ‘‘મારમારસેનમથનાન’’ન્તિ વત્તબ્બે ‘‘મારસેનમથનાન’’ન્તિ એકદેસસરૂપેકસેસો કતોતિ દટ્ઠબ્બં. અથ વા ખન્ધાભિસઙ્ખારમારાનં વિય દેવપુત્તમારસ્સપિ ગુણમારણે સહાયભાવૂપગમનતો કિલેસબલકાયો ‘‘સેના’’તિ વુચ્ચતિ. યથાહ ‘‘કામા તે પઠમા સેના’’તિઆદિ (સુ. નિ. ૪૩૮; મહાનિ. ૨૮, ૬૮, ૧૪૯). સા ચ તેહિ દિયડ્ઢસહસ્સભેદા અનન્તભેદા વા કિલેસવાહિની સતિધમ્મવિચયવીરિયસમથાદિગુણપહરણેહિ ઓધિસો વિમથિતા વિહતા વિદ્ધસ્તા ચાતિ મારસેનમથના, અરિયસાવકા. એતેન તેસં ભગવતો અનુજાતપુત્તતં દસ્સેતિ.

આરકત્તા કિલેસેહિ, અનયે ન ઇરિયનતો, અયે ચ ઇરિયનતો અરિયા નિરુત્તિનયેન. અથ વા સદેવકેન લોકેન ‘‘સરણ’’ન્તિ અરણીયતો ઉપગન્તબ્બતો ઉપગતાનઞ્ચ તદત્થસિદ્ધિતો અરિયા, અરિયાનં સઙ્ઘોતિ અરિયસઙ્ઘો, અરિયો ચ સો સઙ્ઘો ચાતિ વા અરિયસઙ્ઘો, તં અરિયસઙ્ઘં. ભગવતો અપરભાગે બુદ્ધધમ્મરતનાનમ્પિ સમધિગમો સઙ્ઘરતનાધીનોતિ અરિયસઙ્ઘસ્સ બહૂપકારતં દસ્સેતું ઇધેવ ‘‘સિરસા વન્દે’’તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

એત્થ ચ ‘‘સુગતસ્સ ઓરસાનં પુત્તાન’’ન્તિ એતેન અરિયસઙ્ઘસ્સ પભવસમ્પદં દસ્સેતિ, ‘‘મારસેનમથનાન’’ન્તિ એતેન પહાનસમ્પદં સકલસંકિલેસપ્પહાનદીપનતો. ‘‘અટ્ઠન્નમ્પિ સમૂહ’’ન્તિ એતેન ઞાણસમ્પદં મગ્ગટ્ઠફલટ્ઠભાવદીપનતો. ‘‘અરિયસઙ્ઘ’’ન્તિ એતેન પભાવસમ્પદં દસ્સેતિ સબ્બસઙ્ઘાનં અગ્ગભાવદીપનતો. અથ વા ‘‘સુગતસ્સ ઓરસાનં પુત્તાન’’ન્તિ અરિયસઙ્ઘસ્સ વિસુદ્ધનિસ્સયભાવદીપનં, ‘‘મારસેનમથનાન’’ન્તિ સમ્માઉજુઞાયસામીચિપ્પટિપન્નભાવદીપનં, ‘‘અટ્ઠન્નમ્પિ સમૂહ’’ન્તિ આહુનેય્યાદિભાવદીપનં, ‘‘અરિયસઙ્ઘ’’ન્તિ અનુત્તરપુઞ્ઞક્ખેત્તભાવદીપનં. તથા ‘‘સુગતસ્સ ઓરસાનં પુત્તાન’’ન્તિ એતેન અરિયસઙ્ઘસ્સ લોકુત્તરસરણગમનસબ્ભાવં દીપેતિ. લોકુત્તરસરણગમનેન હિ તે ભગવતો ઓરસપુત્તા જાતા. ‘‘મારસેનમથનાન’’ન્તિ એતેન અભિનીહારસમ્પદાસિદ્ધં પુબ્બભાગે સમ્માપટિપત્તિં દસ્સેતિ. કતાભિનીહારા હિ સમ્માપટિપન્ના મારં મારપરિસં વા અભિવિજિનન્તિ. ‘‘અટ્ઠન્નમ્પિ સમૂહ’’ન્તિ એતેન પટિવિદ્ધસ્તવિપક્ખે સેક્ખાસેક્ખધમ્મે દસ્સેતિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન મગ્ગફલધમ્માનં પકાસિતત્તા. ‘‘અરિયસઙ્ઘ’’ન્તિ અગ્ગદક્ખિણેય્યભાવં દસ્સેતિ. સરણગમનઞ્ચ સાવકાનં સબ્બગુણાનં આદિ, સપુબ્બભાગપટિપદા સેક્ખા સીલક્ખન્ધાદયો મજ્ઝે, અસેક્ખા સીલક્ખન્ધાદયો પરિયોસાનન્તિ આદિમજ્ઝપરિયોસાનકલ્યાણા સઙ્ખેપતો સબ્બે અરિયસઙ્ઘગુણા પકાસિતા હોન્તિ.

૪. એવં ગાથાત્તયેન સઙ્ખેપતો સકલગુણસંકિત્તનમુખેન રતનત્તયસ્સ પણામં કત્વા ઇદાનિ તંનિપચ્ચકારં યથાધિપ્પેતે પયોજને પરિણામેન્તો ‘‘ઇતિ મે’’તિઆદિમાહ. તત્થ રતિજનનટ્ઠેન રતનં, બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘા. તેસઞ્હિ ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિના યથાભૂતગુણે આવજ્જેન્તસ્સ અમતાધિગમહેતુભૂતં અનપ્પકં પીતિપામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ. યથાહ –

‘‘યસ્મિં મહાનામ, સમયે અરિયસાવકો તથાગતં અનુસ્સરતિ, નેવસ્સ તસ્મિં સમયે રાગપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ, ન દોસ…પે… ન મોહપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતિ…પે… ઉજુગતચિત્તો ખો મહાનામ, અરિયસાવકો લભતિ અત્થવેદં, લભતિ ધમ્મવેદં, લભતિ ધમ્મૂપસંહિતં પામોજ્જં, પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૬.૧૦; ૧૧.૧૧).

ચિત્તીકતાદિભાવો વા રતનટ્ઠો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘ચિત્તીકતં મહગ્ઘઞ્ચ, અતુલં દુલ્લભદસ્સનં;

અનોમસત્તપરિભોગં, રતનં તેન વુચ્ચતી’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૩; સં. નિ. અટ્ઠ. ૩.૫.૨૨૩; ખુ. પા. અટ્ઠ. ૬.૩; સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૨૬; મહાનિ. અટ્ઠ. ૫૦);

ચિત્તિકતભાવાદયો ચ અનઞ્ઞસાધારણા બુદ્ધાદીસુ એવ લબ્ભન્તીતિ.

વન્દનાવ વન્દનામયં યથા ‘‘દાનમયં સીલમય’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૩૦૫; ઇતિવુ. ૬૦). વન્દના ચેત્થ કાયવાચાચિત્તેહિ તિણ્ણં રતનાનં ગુણનિન્નતા, થોમના વા. પુજ્જભવફલનિબ્બત્તનતો પુઞ્ઞં, અત્તનો સન્તાનં પુનાતીતિ વા. સુવિહતન્તરાયોતિ સુટ્ઠુ વિહતન્તરાયો. એતેન અત્તનો પસાદસમ્પત્તિયા રતનત્તયસ્સ ચ ખેત્તભાવસમ્પત્તિયા તં પુઞ્ઞં અત્થપ્પકાસનસ્સ ઉપઘાતકઉપદ્દવાનં વિહનને સમત્થન્તિ દસ્સેતિ. હુત્વાતિ પુબ્બકાલકિરિયા. તસ્સ ‘‘અત્થં પકાસયિસ્સામી’’તિ એતેન સમ્બન્ધો. તસ્સાતિ યં રતનત્તયવન્દનામયં પુઞ્ઞં, તસ્સ. આનુભાવેનાતિ બલેન.

૫. એવં રતનત્તયસ્સ નિપચ્ચકારે પયોજનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યસ્સા ધમ્મદેસનાય અત્થં સંવણ્ણેતુકામો, તસ્સા તાવ ગુણાભિત્થવનવસેન ઉપઞ્ઞાપનત્થં ‘‘મજ્ઝિમપમાણસુત્તઙ્કિતસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ મજ્ઝિમપમાણસુત્તઙ્કિતસ્સાતિ નાતિદીઘનાતિખુદ્દકપમાણેહિ સુત્તન્તેહિ લક્ખિતસ્સ. યથા હિ દીઘાગમે દીઘપમાણાનિ સુત્તાનિ, યથા ચ સંયુત્તઙ્ગુત્તરાગમેસુ દ્વીસુ ખુદ્દકપમાણાનિ, ન એવં ઇધ. ઇધ પન પમાણતો મજ્ઝિમાનિ સુત્તાનિ. તેન વુત્તં ‘‘મજ્ઝિમપમાણસુત્તઙ્કિતસ્સાતિ નાતિદીઘનાતિખુદ્દકપમાણેહિ સુત્તન્તેહિ લક્ખિતસ્સતિ અત્થો’’તિ. એતેન ‘‘મજ્ઝિમો’’તિ અયં ઇમસ્સ અત્થાનુગતસમઞ્ઞાતિ દસ્સેતિ. નનુ ચ સુત્તાનિ એવ આગમો, કસ્સ પન સુત્તેહિ અઙ્કનન્તિ? સચ્ચમેતં પરમત્થતો, સુત્તાનિ પન ઉપાદાય પઞ્ઞત્તો આગમો. યથેવ હિ અત્થબ્યઞ્જનસમુદાયે ‘‘સુત્ત’’ન્તિ વોહારો, એવં સુત્તસમુદાયે અયં ‘‘આગમો’’તિ વોહારો. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. આગમિસ્સન્તિ એત્થ, એતેન એતસ્મા વા અત્તત્થપરત્થાદયોતિ આગમો, આદિકલ્યાણાદિગુણસમ્પત્તિયા ઉત્તમટ્ઠેન તંતંઅભિપત્થિતસમિદ્ધિહેતુતાય પણ્ડિતેહિ વરિતબ્બતો વરો, આગમો ચ સો વરો ચાતિ આગમવરો. આગમસમ્મતેહિ વા વરોતિ આગમવરો, મજ્ઝિમો ચ સો આગમવરો ચાતિ મજ્ઝિમાગમવરો, તસ્સ.

બુદ્ધાનં અનુબુદ્ધાનં બુદ્ધાનુબુદ્ધા, બુદ્ધાનં સચ્ચપટિવેધં અનુગમ્મ પટિવિદ્ધસચ્ચા અગ્ગસાવકાદયો અરિયા. તેહિ અત્થસંવણ્ણનાગુણસંવણ્ણનાનં વસેન સંવણ્ણિતસ્સ. અથ વા બુદ્ધા ચ અનુબુદ્ધા ચ બુદ્ધાનુબુદ્ધાતિ યોજેતબ્બં. સમ્માસમ્બુદ્ધેનેવ હિ વિનયસુત્તાભિધમ્માનં પકિણ્ણકદેસનાદિવસેન યો પઠમં અત્થો વિભત્તો, સો એવ પચ્છા તસ્સ તસ્સ સંવણ્ણનાવસેન સઙ્ગીતિકારેહિ સઙ્ગહં આરોપિતોતિ. પરવાદમથનસ્સાતિ અઞ્ઞતિત્થિયાનં વાદનિમ્મથનસ્સ, તેસં દિટ્ઠિગતભઞ્જનસ્સાતિ અત્થો. અયઞ્હિ આગમો મૂલપરિયાયસુત્તસબ્બાસવસુત્તાદીસુ દિટ્ઠિગતિકાનં દિટ્ઠિગતદોસવિભાવનતો સચ્ચકસુત્તં (મ. નિ. ૧.૩૫૩) ઉપાલિસુત્તાદીસુ (મ. નિ. ૨.૫૬) સચ્ચકાદીનં મિચ્છાવાદનિમ્મથનદીપનતો વિસેસતો ‘‘પરવાદમથનો’’તિ થોમિતોતિ. સંવણ્ણનાસુ ચાયં આચરિયસ્સ પકતિ, યા તંતંસંવણ્ણનાસુ આદિતો તસ્સ તસ્સ સંવણ્ણેતબ્બસ્સ ધમ્મસ્સ વિસેસગુણકિત્તનેન થોમના. તથા હિ સુમઙ્ગલવિલાસિનીસારત્થપકાસિનીમનોરથપૂરણીસુ અટ્ઠસાલિનીઆદીસુ ચ યથાક્કમં ‘‘સદ્ધાવહગુણસ્સ, ઞાણપ્પભેદજનનસ્સ, ધમ્મકથિકપુઙ્ગવાનં વિચિત્તપટિભાનજનનસ્સ, તસ્સ ગમ્ભીરઞાણેહિ ઓગાળ્હસ્સ અભિણ્હસો નાનાનયવિચિત્તસ્સ અભિધમ્મસ્સા’’તિઆદિના થોમના કતા.

૬. અત્થો કથીયતિ એતાયાતિ અત્થકથા, સા એવ અટ્ઠકથા ત્થ-કારસ્સ ટ્ઠ-કારં કત્વા યથા ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૭; ૨.૮) આદિતોતિઆદિમ્હિ પઠમસઙ્ગીતિયં. છળભિઞ્ઞતાય પરમેન ચિત્તિસ્સરિયભાવેન સમન્નાગતત્તા ઝાનાદીસુ પઞ્ચવિધવસિતાસબ્ભાવતો ચ વસિનો, થેરા મહાકસ્સપાદયો. તેસં સતેહિ પઞ્ચહિ. યાતિ યા અટ્ઠકથા. સઙ્ગીતાતિ અત્થં પકાસેતું યુત્તટ્ઠાને ‘‘અયં એતસ્સ અત્થો, અયં એતસ્સ અત્થો’’તિ સઙ્ગહેત્વા વુત્તા. અનુસઙ્ગીતા ચ યસત્થેરાદીહિ પચ્છાપિ દુતિયતતિયસઙ્ગીતીસુ. ઇમિના અત્તનો સંવણ્ણનાય આગમનસુદ્ધિં દસ્સેતિ.

૭. સીહસ્સ લાનતો ગહણતો સીહળો, સીહકુમારો. તંવંસજાતતાય તમ્બપણ્ણિદીપે ખત્તિયાનં, તેસં નિવાસતાય તમ્બપણ્ણિદીપસ્સ ચ સીહળભાવો વેદિતબ્બો. આભતાતિ જમ્બુદીપતો આનીતા. અથાતિ પચ્છા. અપરભાગે હિ નિકાયન્તરલદ્ધીહિ અસઙ્કરત્થં સીહળભાસાય અટ્ઠકથા ઠપિતાતિ. તેન મૂલટ્ઠકથા સબ્બસાધારણા ન હોતીતિ ઇદં અત્થપ્પકાસનં એકન્તેન કરણીયન્તિ દસ્સેતિ. તેનેવાહ ‘‘દીપવાસીનમત્થાયા’’તિ. તત્થ દીપવાસીનન્તિ જમ્બુદીપવાસીનં, સીહળદીપવાસીનં વા અત્થાય સીહળભાસાય ઠપિતાતિ યોજના.

૮. અપનેત્વાનાતિ કઞ્ચુકસદિસં સીહળભાસં અપનેત્વા. તતોતિ અટ્ઠકથાતો. અહન્તિ અત્તાનં નિદ્દિસતિ, મનોરમં ભાસન્તિ માગધભાસં. સા હિ સભાવનિરુત્તિભૂતા પણ્ડિતાનં મનં રમયતીતિ. તેનેવાહ ‘‘તન્તિનયાનુચ્છવિક’’ન્તિ, પાળિગતિયા અનુલોમિકં પાળિભાસાયાનુવિધાયિનિન્તિ અત્થો. વિગતદોસન્તિ અસભાવનિરુત્તિભાસન્તરરહિતં.

૯. સમયં અવિલોમેન્તોતિ સિદ્ધન્તં અવિરોધેન્તો. એતેન અત્થદોસાભાવમાહ. અવિરુદ્ધત્તા એવ હિ થેરવાદાપિ ઇધ પકાસીયિસ્સન્તિ. થેરવંસદીપાનન્તિ થિરેહિ સીલક્ખન્ધાદીહિ સમન્નાગતત્તા થેરા, મહાકસ્સપાદયો. તેહિ આગતા આચરિયપરમ્પરા થેરવંસો, તપ્પરિયાપન્ના હુત્વા આગમાધિગમસમ્પન્નત્તા પઞ્ઞાપજ્જોતેન તસ્સ સમુજ્જલનતો થેરવંસદીપા, મહાવિહારવાસિનો, તેસં. વિવિધેહિ આકારેહિ નિચ્છીયતીતિ વિનિચ્છયો, ગણ્ઠિટ્ઠાનેસુ ખીલમદ્દનાકારેન પવત્તા વિમતિચ્છેદની કથા. સુટ્ઠુ નિપુણો સણ્હો વિનિચ્છયો એતેસન્તિ સુનિપુણવિનિચ્છયા. અથ વા વિનિચ્છિનોતીતિ વિનિચ્છયો, યથાવુત્તત્થવિસયં ઞાણં. સુટ્ઠુ નિપુણો છેકો વિનિચ્છયો એતેસન્તિ યોજેતબ્બં. એતેન મહાકસ્સપાદિથેરપરમ્પરાભતો, તતો એવ ચ અવિપરીતો સણ્હો સુખુમો મહાવિહારવાસીનં વિનિચ્છયોતિ તસ્સ પમાણભૂતતં દસ્સેતિ.

૧૦. સુજનસ્સ ચાતિ ચ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો. તેન ‘‘ન કેવલં જમ્બુદીપવાસીનમેવ અત્થાય, અથ ખો સાધુજનતોસનત્થઞ્ચા’’તિ દસ્સેતિ. તેન ચ ‘‘તમ્બપણ્ણિદીપવાસીનમ્પિ અત્થાયા’’તિ અયમત્થો સિદ્ધો હોતિ ઉગ્ગહણાદિસુકરતાય તેસમ્પિ બહુકારત્તા. ચિરટ્ઠિતત્થન્તિ ચિરટ્ઠિતિઅત્થં, ચિરકાલટ્ઠિતિયાતિ અત્થો. ઇદઞ્હિ અત્થપ્પકાસનં અવિપરીતપદબ્યઞ્જનસુનિક્ખેપસ્સ અત્થસુનયસ્સ ચ ઉપાયભાવતો સદ્ધમ્મસ્સ ચિરટ્ઠિતિયા સંવત્તતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, ધમ્મા સદ્ધમ્મસ્સ ઠિતિયા અસમ્મોસાય અનન્તરધાનાય સંવત્તન્તિ. કતમે દ્વે? સુન્નિક્ખિત્તઞ્ચ પદબ્યઞ્જનં અત્થો ચ સુનીતો’’તિ (અ. નિ. ૨.૨૦).

૧૧. યં અત્થવણ્ણનં કત્તુકામો, તસ્સા મહત્તં પરિહરિતું ‘‘સીલકથા’’તિઆદિ વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘ન તં ઇધ વિચારયિસ્સામી’’તિ. અથ વા યં અટ્ઠકથં કત્તુકામો, તદેકદેસભાવેન વિસુદ્ધિમગ્ગો ગહેતબ્બોતિ કથિકાનં ઉપદેસં કરોન્તો તત્થ વિચારિતધમ્મે ઉદ્દેસવસેન દસ્સેતિ ‘‘સીલકથા’’તિઆદિના. તત્થ સીલકથાતિ ચારિત્તવારિત્તાદિવસેન સીલસ્સ વિત્થારકથા. ધુતધમ્માતિ પિણ્ડપાતિકઙ્ગાદયો તેરસ કિલેસધુનનકધમ્મા. કમ્મટ્ઠાનાનિ સબ્બાનીતિ પાળિયં આગતાનિ અટ્ઠતિંસ, અટ્ઠકથાયં દ્વેતિ નિરવસેસાનિ યોગકમ્મસ્સ ભાવનાય પવત્તિટ્ઠાનાનિ. ચરિયાવિધાનસહિતોતિ રાગચરિતાદીનં સભાવાદિવિધાનેન સહિતો. ઝાનાનિ ચત્તારિ રૂપાવચરજ્ઝાનાનિ, સમાપત્તિયો ચતસ્સો અરૂપસમાપત્તિયો. અટ્ઠપિ વા પટિલદ્ધમત્તાનિ ઝાનાનિ, સમાપજ્જનવસીભાવપ્પત્તિયા સમાપત્તિયો. ઝાનાનિ વા રૂપારૂપાવચરજ્ઝાનાનિ, સમાપત્તિયો ફલસમાપત્તિનિરોધસમાપત્તિયો.

૧૨. લોકિયલોકુત્તરભેદા છ અભિઞ્ઞાયો સબ્બા અભિઞ્ઞાયો. ઞાણવિભઙ્ગાદીસુ (વિભ. ૭૫૧) આગતનયેન એકવિધાદિના પઞ્ઞાય સંકલેત્વા સમ્પિણ્ડેત્વા નિચ્છયો પઞ્ઞાસઙ્કલનનિચ્છયો.

૧૩. પચ્ચયધમ્માનં હેતાદીનં પચ્ચયુપ્પન્નધમ્માનં હેતુપચ્ચયાદિભાવો પચ્ચયાકારો, તસ્સ દેસના પચ્ચયાકારદેસના, પટિચ્ચસમુપ્પાદકથાતિ અત્થો. સા પન નિકાયન્તરલદ્ધિસઙ્કરરહિતતાય સુટ્ઠુ પરિસુદ્ધા, ઘનવિનિબ્ભોગસ્સ સુદુક્કરતાય નિપુણા સણ્હસુખુમા, એકત્તનયાદિસહિતા ચ તત્થ વિચારિતાતિ આહ ‘‘સુપરિસુદ્ધનિપુણનયા’’તિ. પટિસમ્ભિદાદીસુ આગતનયં અવિસ્સજ્જેત્વાવ વિચારિતત્તા અવિમુત્તતન્તિમગ્ગા.

૧૪. ઇતિ પન સબ્બન્તિ ઇતિ-સદ્દો પરિસમાપને, પન-સદ્દો વચનાલઙ્કારે, એતં સબ્બન્તિ અત્થો. ઇધાતિ ઇમિસ્સા અટ્ઠકથાય. ન તં વિચારયિસ્સામિ પુનરુત્તિભાવતોતિ અધિપ્પાયો.

૧૫. ઇદાનિ તસ્સેવ અવિચારણસ્સ એકન્તકારણં નિદ્ધારેન્તો ‘‘મજ્ઝે વિસુદ્ધિમગ્ગો’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘મજ્ઝે ઠત્વા’’તિ એતેન મજ્ઝટ્ઠભાવદીપનેન વિસેસતો ચતુન્નં આગમાનં સાધારણટ્ઠકથા વિસુદ્ધિમગ્ગો, ન સુમઙ્ગલવિલાસિનીઆદયો વિય અસાધારણટ્ઠકથાતિ દસ્સેતિ. ‘‘વિસેસતો’’તિ ચ ઇદં વિનયાભિધમ્માનમ્પિ વિસુદ્ધિમગ્ગો યથારહં અત્થવણ્ણના હોતિ એવાતિ કત્વા વુત્તં.

૧૬. ઇચ્ચેવાતિ ઇતિ એવ. તમ્પીતિ વિસુદ્ધિમગ્ગમ્પિ. એતાયાતિ પપઞ્ચસૂદનિયા. એત્થ ચ ‘‘સીહળદીપં આભતા’’તિઆદિના અટ્ઠકથાકરણસ્સ નિમિત્તં દસ્સેતિ, ‘‘દીપવાસીનમત્થાય, સુજનસ્સ ચ તુટ્ઠત્થં, ચિરટ્ઠિતત્થઞ્ચ ધમ્મસ્સા’’તિ એતેન પયોજનં, ‘‘મજ્ઝિમાગમવરસ્સ અત્થં પકાસયિસ્સામી’’તિ એતેન પિણ્ડત્થં, ‘‘અપનેત્વાન તતોહં સીહળભાસ’’ન્તિઆદિના, ‘‘સીલકથા’’તિઆદિના ચ કરણપ્પકારં. સીલકથાદીનં અવિચારણમ્પિ હિ ઇધ કરણપ્પકારો એવાતિ.

ગન્થારમ્ભકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિદાનકથાવણ્ણના

૧. વિભાગવન્તાનં સભાવવિભાવનં વિભાગદસ્સનમુખેનેવ હોતીતિ પઠમં તાવ પણ્ણાસવગ્ગસુત્તાદિવસેન મજ્ઝિમાગમસ્સ વિભાગં દસ્સેતું ‘‘તત્થ મજ્ઝિમસઙ્ગીતિ નામા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ યં વુત્તં ‘‘મજ્ઝિમાગમવરસ્સ અત્થં પકાસયિસ્સામી’’તિ, તસ્મિં વચને. યા મજ્ઝિમાગમપરિયાયેન મજ્ઝિમસઙ્ગીતિ વુત્તા, સા પણ્ણાસાદિતો એદિસાતિ દસ્સેતિ ‘‘મજ્ઝિમસઙ્ગીતિ નામા’’તિઆદિના. તત્થાતિ વા ‘‘એતાય અટ્ઠકથાય વિજાનાથ મજ્ઝિમસઙ્ગીતિયા અત્થ’’ન્તિ એત્થ યસ્સા મજ્ઝિમસઙ્ગીતિયા અત્થં વિજાનાથાતિ વુત્તં, સા મજ્ઝિમસઙ્ગીતિ નામ પણ્ણાસાદિતો એદિસાતિ દસ્સેતિ. પઞ્ચ દસકા પણ્ણાસા, મૂલે આદિમ્હિ પણ્ણાસા, મૂલભૂતા વા પણ્ણાસા મૂલપણ્ણાસા. મજ્ઝે ભવા મજ્ઝિમા, મજ્ઝિમા ચ સા પણ્ણાસા ચાતિ મજ્ઝિમપણ્ણાસા. ઉપરિ ઉદ્ધં પણ્ણાસા ઉપરિપણ્ણાસા. પણ્ણાસત્તયસઙ્ગહાતિ પણ્ણાસત્તયપરિગણના.

અયં સઙ્ગહો નામ જાતિસઞ્જાતિકિરિયાગણનવસેન ચતુબ્બિધો. તત્થ ‘‘યા ચાવુસો વિસાખ, સમ્માવાચા, યો ચ સમ્માકમ્મન્તો, યો ચ સમ્માઆજીવો, ઇમે ધમ્મા સીલક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૨) અયં જાતિસઙ્ગહો. ‘‘યો ચાવુસો વિસાખ, સમ્માવાયામો. યા ચ સમ્માસતિ, યો ચ સમ્માસમાધિ, ઇમે ધમ્મા સમાધિક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા’’તિ અયં સઞ્જાતિસઙ્ગહો. ‘‘યા ચાવુસો વિસાખ, સમ્માદિટ્ઠિ, યો ચ સમ્માસઙ્કપ્પો, ઇમે ધમ્મા પઞ્ઞાક્ખન્ધે સઙ્ગહિતા’’તિ અયં કિરિયાસઙ્ગહો. ‘‘હઞ્ચિ ચક્ખાયતનં રૂપક્ખન્ધગણનં ગચ્છતિ, તેન વત રે વત્તબ્બે ચક્ખાયતનં રૂપક્ખન્ધેન સઙ્ગહિત’’ન્તિ (કથા. ૪૭૧) અયં ગણનસઙ્ગહો. અયમેવ ચ ઇધાધિપ્પેતો. તેન વુત્તં ‘‘પણ્ણાસત્તયસઙ્ગહાતિ પણ્ણાસત્તયપરિગણના’’તિ.

વગ્ગતોતિ સમૂહતો, સો પનેત્થ દસકવસેન વેદિતબ્બો. યેભુય્યેન હિ સાસને દસકે વગ્ગવોહારો. તેનેવાહ ‘‘એકેકાય પણ્ણાસાય પઞ્ચ પઞ્ચ વગ્ગે કત્વા’’તિ. પન્નરસવગ્ગસમાયોગાતિ પન્નરસવગ્ગસંયોગાતિ અત્થો. કેચિ પન સમાયોગસદ્દં સમુદાયત્થં વદન્તિ. પદતોતિ એત્થ અટ્ઠક્ખરો ગાથાપાદો ‘‘પદ’’ન્તિ અધિપ્પેતો, તસ્મા ‘‘અક્ખરતો છ અક્ખરસતસહસ્સાનિ ચતુરાસીતુત્તરસતાધિકાનિ ચતુચત્તાલીસ સહસ્સાનિ ચ અક્ખરાની’’તિ પાઠેન ભવિતબ્બન્તિ વદન્તિ. યસ્મા પન નવક્ખરો યાવ દ્વાદસક્ખરો ચ ગાથાપાદો સંવિજ્જતિ, તસ્મા તાદિસાનમ્પિ ગાથાનં વસેન અડ્ઢતેય્યગાથાસતં ભાણવારો હોતીતિ કત્વા ‘‘અક્ખરતો સત્ત અક્ખરસતસહસ્સાનિ ચત્તાલીસઞ્ચ સહસ્સાનિ તેપઞ્ઞાસઞ્ચ અક્ખરાની’’તિ વુત્તં. એવઞ્હિ પદભાણવારગણનાહિ અક્ખરગણના સંસન્દતિ, નેતરથા. ભાણવારોતિ ચ દ્વત્તિંસક્ખરાનં ગાથાનં વસેન અડ્ઢતેય્યગાથાસતં, અયઞ્ચ અક્ખરગણના ભાણવારગણના ચ પદગણનાનુસારેન લદ્ધાતિ વેદિતબ્બા. ઇમમેવ હિ અત્થં ઞાપેતું સુત્તગણનાનન્તરં ભાણવારે અગણેત્વા પદાનિ ગણિતાનિ. તત્રિદં વુચ્ચતિ –

‘‘ભાણવારા યથાપિ હિ, મજ્ઝિમસ્સ પકાસિતા;

ઉપડ્ઢભાણવારો ચ, તેવીસતિપદાધિકો.

સત્ત સતસહસ્સાનિ, અક્ખરાનં વિભાવયે;

ચત્તાલીસ સહસ્સાનિ, તેપઞ્ઞાસઞ્ચ અક્ખર’’ન્તિ.

અનુસન્ધિતોતિ દેસનાનુસન્ધિતો. એકસ્મિં એવ હિ સુત્તે પુરિમપચ્છિમાનં દેસનાભાગાનં સમ્બન્ધો અનુસન્ધાનતો અનુસન્ધિ. એત્થ ચ અત્તજ્ઝાસયાનુસન્ધિ પરજ્ઝાસયાનુસન્ધીતિ દુવિધો અજ્ઝાસયાનુસન્ધિ. સો પન કત્થચિ દેસનાય વિપ્પકતાય ધમ્મં સુણન્તાનં પુચ્છાવસેન, કત્થચિ દેસેન્તસ્સ સત્થુ સાવકસ્સ ધમ્મપટિગ્ગાહકાનઞ્ચ અજ્ઝાસયવસેન, કત્થચિ દેસેતબ્બસ્સ ધમ્મસ્સ વસેન હોતીતિ સમાસતો તિપ્પકારો. તેન વુત્તં ‘‘પુચ્છાનુસન્ધિઅજ્ઝાસયાનુસન્ધિયથાનુસન્ધિવસેન સઙ્ખેપતો તિવિધો અનુસન્ધી’’તિ. સઙ્ખેપેનેવ ચ ચતુબ્બિધો અનુસન્ધિ વેદિતબ્બો. તત્થ ‘‘એવં વુત્તે અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ ભગવન્તં એતદવોચ ‘કિં નુ ખો, ભન્તે, ઓરિમં તીરં, કિં પારિમં તીરં, કો મજ્ઝે સંસીદો, કો થલે ઉસ્સાદો, કો મનુસ્સગ્ગાહો, કો અમનુસ્સગ્ગાહો, કો આવત્તગ્ગાહો, કો અન્તોપૂતિભાવો’તિ’’ (સં. નિ. ૪.૨૪૧)? એવં પુચ્છન્તાનં વિસ્સજ્જેન્તેન ભગવતા પવત્તિતદેસનાવસેન પુચ્છાનુસન્ધી વેદિતબ્બો. ‘‘અથ ખો અઞ્ઞતરસ્સ ભિક્ખુનો એવં ચેતસો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ ‘ઇતિ કિર ભો રૂપં અનત્તા… વેદના… સઞ્ઞા… સઙ્ખારા… વિઞ્ઞાણં અનત્તા, અનત્તકતાનિ કમ્માનિ કમત્તાનં ફુસિસ્સન્તી’તિ. અથ ખો ભગવા તસ્સ ભિક્ખુનો ચેતસા ચેતોપરિવિતક્કમઞ્ઞાય ભિક્ખૂ આમન્તેસિ ઠાનં ખો પનેતં, ભિક્ખવે, વિજ્જતિ, યં ઇધેકચ્ચો મોઘપુરિસો અવિદ્વા અવિજ્જાગતો તણ્હાધિપતેય્યેન ચેતસા સત્થુસાસનં અતિધાવિતબ્બં મઞ્ઞેય્ય ‘ઇતિ કિર ભો રૂપં અનત્તા…પે… ફુસિસ્સન્તી’તિ. તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિ (મ. નિ. ૩.૯૦) એવં પરેસં અજ્ઝાસયં વિદિત્વા ભગવતા પવત્તિતદેસનાવસેન પરજ્ઝાસયાનુસન્ધિ વેદિતબ્બો.

‘‘તસ્સ મય્હં બ્રાહ્મણ એતદહોસિ ‘યંનૂનાહં યા તા રત્તિયો અભિઞ્ઞાતા અભિલક્ખિતા ચાતુદ્દસી પઞ્ચદસી અટ્ઠમી ચ પક્ખસ્સ, તથારૂપાસુ રત્તીસુ યાનિ તાનિ આરામચેતિયાનિ વનચેતિયાનિ રુક્ખચેતિયાનિ ભિંસનકાનિ સલોમહંસાનિ, તથારૂપેસુ સેનાસનેસુ વિહરેય્યં અપ્પેવ નામાહં ભયભેરવં પસ્સેય્ય’ન્તિ’’ (મ. નિ. ૧.૪૯) એવં ભગવતા, ‘‘તત્રાવુસો લોભો ચ પાપકો દોસો ચ પાપકો લોભસ્સ ચ પહાનાય દોસસ્સ ચ પહાનાય અત્થિ મજ્ઝિમા પટિપદા, ચક્ખુકરણી ઞાણકરણી ઉપસમાય અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાય નિબ્બાનાય સંવત્તતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૩) એવં ધમ્મસેનાપતિના ચ અત્તનો અજ્ઝાસયેનેવ પવત્તિતદેસનાવસેન અત્તજ્ઝાસયાનુસન્ધિ વેદિતબ્બો. યેન પન ધમ્મેન આદિમ્હિ દેસના ઉટ્ઠિતા, તસ્સ અનુરૂપધમ્મવસેન વા પટિપક્ખધમ્મવસેન વા યેસુ સુત્તેસુ ઉપરિ દેસના આગચ્છતિ, તેસં વસેન યથાનુસન્ધિ વેદિતબ્બો. સેય્યથિદં આકઙ્ખેય્યસુત્તે (મ. નિ. ૧.૬૫) હેટ્ઠા સીલેન દેસના ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ અભિઞ્ઞા આગતા. વત્થુસુત્તે (મ. નિ. ૧.૭૦) હેટ્ઠા કિલેસેન દેસના ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ બ્રહ્મવિહારા આગતા. કોસમ્બકસુત્તે (મ. નિ. ૧.૪૯૧) હેટ્ઠા ભણ્ડનેન દેસના ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ સારણીયધમ્મા આગતા. કકચૂપમે (મ. નિ. ૧.૨૨૨) હેટ્ઠા અક્ખન્તિયા વસેન દેસના ઉટ્ઠિતા, ઉપરિ કકચૂપમા આગતાતિ.

વિત્થારતો પનેત્થાતિ એવં સઙ્ખેપતો તિવિધો ચતુબ્બિધો ચ અનુસન્ધિ એત્થ એતસ્મિં મજ્ઝિમનિકાયે તસ્મિં તસ્મિં સુત્તે યથારહં વિત્થારતો વિભજિત્વા વિઞ્ઞાયમાના નવસતાધિકાનિ તીણિ અનુસન્ધિસહસ્સાનિ હોન્તિ. યથા ચેતં પણ્ણાસાદિવિભાગવચનં મજ્ઝિમસઙ્ગીતિયા સરૂપદસ્સનત્થં હોતિ, એવં પક્ખેપદોસપરિહરણત્થઞ્ચ હોતિ. એવઞ્હિ પણ્ણાસાદીસુ વવત્થિતેસુ તબ્બિનિમુત્તં કિઞ્ચિ સુત્તં યાવ એકં પદમ્પિ આનેત્વા ઇમં મજ્ઝિમસઙ્ગીતિયાતિ કસ્સચિ વત્તું ઓકાસો ન સિયાતિ.

એવં પણ્ણાસવગ્ગસુત્તભાણવારાનુસન્ધિબ્યઞ્જનતો મજ્ઝિમસઙ્ગીતિં વવત્થપેત્વા ઇદાનિ નં આદિતો પટ્ઠાય સંવણ્ણેતુકામો અત્તનો સંવણ્ણનાય તસ્સા પઠમમહાસઙ્ગીતિયં નિક્ખિત્તાનુક્કમેનેવ પવત્તભાવં દસ્સેતું ‘‘તત્થ પણ્ણાસાસુ મૂલપણ્ણાસા આદી’’તિઆદિમાહ. તત્થ યથાપચ્ચયં તત્થ તત્થ દેસિતત્તા પઞ્ઞત્તત્તા ચ વિપ્પકિણ્ણાનં ધમ્મવિનયાનં સઙ્ગહેત્વા ગાયનં કથનં સઙ્ગીતિ, મહાવિસયત્તા પૂજનીયત્તા ચ મહતી સઙ્ગીતીતિ મહાસઙ્ગીતિ, પઠમા મહાસઙ્ગીતિ પઠમમહાસઙ્ગીતિ, તસ્સા પવત્તિતકાલો પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલો, તસ્મિં પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે. નિદદાતિ દેસનં દેસકાલાદિવસેન અવિદિતં વિદિતં કત્વા નિદસ્સેતીતિ નિદાનં, યો લોકિયેહિ ‘‘ઉપોગ્ઘાતો’’તિ વુચ્ચતિ, સ્વાયમેત્થ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિકો ગન્થો વેદિતબ્બો, ન પન ‘‘સનિદાનાહં, ભિક્ખવે, ધમ્મં દેસેમી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૧૨૬) વિય અજ્ઝાસયાદિદેસનુપ્પત્તિહેતુ. તેનેવાહ ‘‘એવં મે સુતન્તિઆદિકં આયસ્મતા આનન્દેન પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે વુત્તં નિદાનમાદી’’તિ. કામઞ્ચેત્થ યસ્સં પઠમમહાસઙ્ગીતિયં નિક્ખિત્તાનુક્કમેન સંવણ્ણનં કત્તુકામો, સા વિત્થારતો વત્તબ્બા. સુમઙ્ગલવિલાસિનિયં (દી. નિ. ટી. ૧.નિદાનકથાવણ્ણના) પન અત્તના વિત્થારિતત્તા તત્થેવ ગહેતબ્બાતિ ઇમિસ્સા સંવણ્ણનાય મહન્તતં પરિહરન્તો ‘‘સા પનેસા’’તિઆદિમાહ.

નિદાનકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧. મૂલપરિયાયવગ્ગો

૧. મૂલપરિયાયસુત્તવણ્ણના

અબ્ભન્તરનિદાનવણ્ણના

૧. એવં બાહિરનિદાને વત્તબ્બં અતિદિસિત્વા ઇદાનિ અભન્તરનિદાનં આદિતો પટ્ઠાય સંવણ્ણેતું ‘‘યં પનેત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યસ્મા સંવણ્ણનં કરોન્તેન સંવણ્ણેતબ્બે ધમ્મે પદવિભાગં પદત્થઞ્ચ દસ્સેત્વા તતો પરં પિણ્ડત્તાદિદસ્સનવસેન સંવણ્ણના કાતબ્બા, તસ્મા પદાનિ તાવ દસ્સેન્તો ‘‘એવન્તિ નિપાતપદ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ પદવિભાગોતિ પદાનં વિસેસો, ન પદવિગ્ગહો. અથ વા પદાનિ ચ પદવિભાગો ચ પદવિભાગો, પદવિગ્ગહો ચ પદવિભાગો ચ પદવિભાગોતિ વા એકસેસવસેન પદપદવિગ્ગહા પદવિભાગસદ્દેન વુત્તાતિ વેદિતબ્બં. તત્થ પદવિગ્ગહો ‘‘સુભગઞ્ચ તં વનઞ્ચાતિ સુભગવનં, સાલાનં રાજા, સાલો ચ સો રાજા ચ ઇતિપિ સાલરાજા’’તિઆદિવસેન સમાસપદેસુ દટ્ઠબ્બો.

અત્થતોતિ પદત્થતો. તં પન પદત્થં અત્થુદ્ધારક્કમેન પઠમં એવંસદ્દસ્સ દસ્સેન્તો ‘‘એવં-સદ્દો તાવા’’તિઆદિમાહ. અવધારણાદીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન ઇદમત્થપુચ્છાપરિમાણાદિઅત્થાનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. તથા હિ ‘‘એવંગતાનિ પુથુસિપ્પાયતનાનિ (દી. નિ. ૧.૧૬૩), એવવિધો એવમાકારો’’તિ ચ આદીસુ ઇદં-સદ્દસ્સ અત્થે એવં-સદ્દો. ગત-સદ્દો હિ પકારપરિયાયો, તથા વિધાકાર-સદ્દા ચ. તથા હિ વિધયુત્તગત-સદ્દે લોકિયા પકારત્થે વદન્તિ. ‘‘એવં સુ તે સુન્હાતા સુવિલિત્તા કપ્પિતકેસમસ્સૂ આમુક્કમણિકુણ્ડલાભરણા ઓદાતવત્થવસના પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતા સમઙ્ગીભૂતા પરિચારેન્તિ, સેય્યથાપિ ત્વં એતરહિ સાચરિયકોતિ. નો હિદં, ભો ગોતમા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૮૬) પુચ્છાયં. ‘‘એવંલહુપરિવત્તં (અ. નિ. ૧.૪૮) એવમાયુપરિયન્તો’’તિ (પારા. ૧૨) ચ આદીસુ પરિમાણે.

નનુ ચ ‘‘એવં સુ તે સુન્હાતા સુવિલિત્તા, એવમાયુપરિયન્તો’’તિ એત્થ એવં-સદ્દેન પુચ્છનાકારપરિમાણાકારાનં વુત્તત્તા આકારત્થો એવ એવં-સદ્દોતિ? ન, વિસેસસબ્ભાવતો. આકારમત્તવાચકો હિ એવં-સદ્દો આકારત્થોતિ અધિપ્પેતો યથા ‘‘એવં બ્યા ખો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૩૪, ૩૯૬), ન પન આકારવિસેસવાચકો. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘એવં જાતેન મચ્ચેના’’તિઆદીનિ ઉપમાદિઉદાહરણાનિ ઉપપન્નાનિ હોન્તિ. તથા હિ ‘‘યથાપિ…પે… બહુ’’ન્તિ (ધ. પ. ૫૩) એત્થ પુપ્ફરાસિટ્ઠાનિયતો મનુસ્સૂપપત્તિ-સપ્પુરિસૂપનિસ્સય-સદ્ધમ્મસ્સવન-યોનિસોમનસિકાર- ભોગસમ્પત્તિ-આદિદાનાદિ-પુઞ્ઞકિરિયહેતુસમુદાયતો સોભા-સુગન્ધતાદિગુણયોગતો માલાગુણસદિસિયો પહૂતા પુઞ્ઞકિરિયા મરિતબ્બસભાવતાય મચ્ચેન સત્તેન કત્તબ્બાતિ જોતિતત્તા પુપ્ફરાસિમાલાગુણાવ ઉપમા, તેસં ઉપમાકારો યથા-સદ્દેન અનિયમતો વુત્તોતિ ‘‘એવં-સદ્દો ઉપમાકારનિગમનત્થો’’તિ વત્તું યુત્તં. સો પન ઉપમાકારો નિયમિયમાનો અત્થતો ઉપમાવ હોતીતિ આહ ‘‘ઉપમાયં આગતો’’તિ. તથા ‘‘એવં ઇમિના આકારેન અભિક્કમિતબ્બ’’ન્તિઆદિના ઉપદિસિયમાનાય સમણસારુપ્પાય આકપ્પસમ્પત્તિયા યો તત્થ ઉપદિસનાકારો, સો અત્થતો ઉપદેસો એવાતિ વુત્તં ‘‘એવં તે…પે… ઉપદેસે’’તિ. તથા ‘‘એવમેતં ભગવા, એવમેતં સુગતા’’તિ એત્થ ચ ભગવતા યથાવુત્તમત્થં અવિપરીતતો જાનન્તેહિ કતં તત્થ સંવિજ્જમાનગુણાનં પકારેહિ હંસનં ઉદગ્ગતાકરણં સમ્પહંસનં. યો તત્થ સમ્પહંસનાકારોતિ યોજેતબ્બં.

એવમેવં પનાયન્તિ એત્થ ગરહણાકારોતિ યોજેતબ્બં, સો ચ ગરહણાકારો ‘‘વસલી’’તિઆદિખુંસનસદ્દસન્નિધાનતો ઇધ એવં-સદ્દેન પકાસિતોતિ વિઞ્ઞાયતિ. યથા ચેત્થ, એવં ઉપમાકારાદયોપિ ઉપમાદિવસેન વુત્તાનં પુપ્ફરાસિઆદિસદ્દાનં સન્નિધાનતો દટ્ઠબ્બં. એવં, ભન્તેતિ પન ધમ્મસ્સ સાધુકં સવનમનસિકારે સન્નિયોજિતેહિ ભિક્ખૂહિ અત્તનો તત્થ ઠિતભાવસ્સ પટિજાનનવસેન વુત્તત્તા એત્થ એવં-સદ્દો વચનસમ્પટિચ્છનત્થો વુત્તો. તેન એવં, ભન્તે સાધુ, ભન્તે, સુટ્ઠુ, ભન્તેતિ વુત્તં હોતિ. એવઞ્ચ વદેહીતિ ‘‘યથાહં વદામિ, એવં સમણં આનન્દં વદેહી’’તિ યો એવં વદનાકારો ઇદાનિ વત્તબ્બો. સો એવંસદ્દેન નિદસ્સીયતીતિ ‘‘નિદસ્સને’’તિ વુત્તોતિ. એવં નોતિ એત્થાપિ તેસં યથાવુત્તધમ્માનં અહિતદુક્ખાવહભાવે સન્નિટ્ઠાનજનનત્થં અનુમતિગહણવસેન ‘‘સંવત્તન્તિ વા નો વા, કથં વો એત્થ હોતી’’તિ પુચ્છાય કતાય ‘‘એવં નો એત્થ હોતી’’તિ વુત્તત્તા તદાકારસન્નિટ્ઠાનં એવં-સદ્દેન વિભાવિતન્તિ વિઞ્ઞાયતિ. સો પન તેસં ધમ્માનં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તનાકારો નિયમિયમાનો અવધારણત્થો હોતીતિ આહ ‘‘એવં નો એત્થ હોતીતિઆદીસુ અવધારણે’’તિ.

નાનાનયનિપુણન્તિ એકત્તનાનત્તઅબ્યાપારએવંધમ્મતાસઙ્ખાતા, નન્દિયાવત્તતિપુક્ખલસીહવિક્કીળિતઅઙ્કુસદિસાલોચનસઙ્ખાતા વા આધારાદિભેદવસેન નાનાવિધા નયા નાનાનયા, નયા વા પાળિગતિયો, તા ચ પઞ્ઞત્તિઅનુપઞ્ઞત્તિઆદિવસેન સંકિલેસભાગિયાદિલોકિયાદિતદુભયવોમિસ્સકાદિવસેન કુસલાદિવસેન ખન્ધાદિવસેન સઙ્ગહાદિવસેન સમયવિમુત્તાદિવસેન ઠપનાદિવસેન કુસલમૂલાદિવસેન તિકપ્પટ્ઠાનાદિવસેન ચ નાનપ્પકારાતિ નાનાનયા. તેહિ નિપુણં સણ્હં સુખુમન્તિ નાનાનયનિપુણં. આસયોવ અજ્ઝાસયો, તે ચ સસ્સતાદિભેદેન, તત્થ ચ અપ્પરજક્ખતાદિભેદેન અનેકે, અત્તજ્ઝાસયાદયો એવ વા સમુટ્ઠાનં ઉપ્પત્તિહેતુ એતસ્સાતિ અનેકજ્ઝાસયસમુટ્ઠાનં. અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નન્તિ અત્થબ્યઞ્જનપરિપુણ્ણં ઉપનેતબ્બાભાવતો, સઙ્કાસનપકાસન-વિવરણ-વિભજન-ઉત્તાનીકરણ-પઞ્ઞત્તિવસેન છહિ અત્થપદેહિ, અક્ખર-પદબ્યઞ્જનાકારનિરુત્તિનિદ્દેસવસેન છહિ બ્યઞ્જનપદેહિ ચ સમન્નાગતન્તિ વા અત્થો દટ્ઠબ્બો.

વિવિધપાટિહારિયન્તિ એત્થ પાટિહારિયપદસ્સ વચનત્થં (ઉદા. અટ્ઠ. ૧; ઇતિવુ. અટ્ઠ. નિદાનવણ્ણના; સં. નિ. ટી. ૧.૧.૧ દેવતાસંયુત્ત) ‘‘પટિપક્ખહરણતો, રાગાદિકિલેસાપનયનતો ચ પાટિહારિય’’ન્તિ વદન્તિ, ભગવતો પન પટિપક્ખા રાગાદયો ન સન્તિ, યે હરિતબ્બા. પુથુજ્જનાનમ્પિ વિગતૂપક્કિલેસે અટ્ઠગુણસમન્નાગતે ચિત્તે હતપટિપક્ખે ઇદ્ધિવિધં પવત્તતિ, તસ્મા તત્થ પવત્તવોહારેન ચ ન સક્કા ઇધ ‘‘પાટિહારિય’’ન્તિ વત્તું. સચે પન મહાકારુણિકસ્સ ભગવતો વેનેય્યગતા ચ કિલેસા પટિપક્ખા, તેસં હરણતો ‘‘પાટિહારિય’’ન્તિ વુત્તં, એવં સતિ યુત્તમેતં. અથ વા ભગવતો ચ સાસનસ્સ ચ પટિપક્ખા તિત્થિયા, તેસં હરણતો પાટિહારિયં. તે હિ દિટ્ઠિહરણવસેન દિટ્ઠિપકાસને અસમત્થભાવેન ચ ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીહિ હરિતા અપનીતા હોન્તીતિ. ‘‘પટી’’તિ વા અયં સદ્દો ‘‘પચ્છા’’તિ એતસ્સ અત્થં બોધેતિ ‘‘તસ્મિં પટિપવિટ્ઠમ્હિ, અઞ્ઞો આગઞ્છિ બ્રાહ્મણો’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૯૮૫; ચૂળનિ. ૪) વિય, તસ્મા સમાહિતે ચિત્તે વિગતૂપક્કિલેસે ચ કતકિચ્ચેન પચ્છા હરિતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ પાટિહારિયં, અત્તનો વા ઉપક્કિલેસેસુ ચતુત્થજ્ઝાનમગ્ગેહિ હરિતેસુ પચ્છા હરણં પાટિહારિયં, ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનિયો ચ વિગતૂપક્કિલેસેન કતકિચ્ચેન ચ સત્તહિતત્થં પુન પવત્તેતબ્બા, હરિતેસુ ચ અત્તનો ઉપક્કિલેસેસુ પરસત્તાનં ઉપકિલેસહરણાનિ હોન્તીતિ પાટિહારિયાનિ ભવન્તિ. પાટિહારિયમેવ પાટિહારિયં, પાટિહારિયે વા ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનિસમુદાયે ભવં એકમેકં પાટિહારિયન્તિ વુચ્ચતિ. પાટિહારિયં વા ચતુત્થજ્ઝાનં મગ્ગો ચ પટિપક્ખહરણતો, તત્થ જાતં, તસ્મિં વા નિમિત્તભૂતે, તતો વા આગતન્તિ પાટિહારિયં. તસ્સ પન ઇદ્ધિઆદિભેદેન વિસયભેદેન ચ બહુવિધસ્સ ભગવતો દેસનાયં લબ્ભમાનત્તા આહ ‘‘વિવિધપાટિહારિય’’ન્તિ.

ન અઞ્ઞથાતિ ભગવતો સમ્મુખા સુતાકારતો ન અઞ્ઞથાતિ અત્થો, ન પન ભગવતો દેસિતાકારતો. અચિન્તેય્યાનુભાવા હિ ભગવતો દેસના. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘સબ્બપ્પકારેન કો સમત્થો વિઞ્ઞાતુ’’ન્તિ ઇદં વચનં સમત્થિતં ભવતિ, ધારણબલદસ્સનઞ્ચ ન વિરુજ્ઝતિ સુતાકારાવિરજ્ઝનસ્સ અધિપ્પેતત્તા. ન હેત્થ અત્થન્તરતાપરિહારો દ્વિન્નમ્પિ અત્થાનં એકવિસયત્તા. ઇતરથા થેરો ભગવતો દેસનાય સબ્બથા પટિગ્ગહણે સમત્થો અસમત્થો ચાતિ આપજ્જેય્યાતિ.

‘‘યો પરો ન હોતિ, સો અત્તા’’તિ એવં વુત્તાય નિયકજ્ઝત્તસઙ્ખાતાય સસન્તતિયા વત્તનતો તિવિધોપિ મે-સદ્દો કિઞ્ચાપિ એકસ્મિંયેવ અત્થે દિસ્સતિ, કરણસમ્પદાનસામિનિદ્દેસવસેન પન વિજ્જમાનં ભેદં સન્ધાયાહ ‘‘મે-સદ્દો તીસુ અત્થેસુ દિસ્સતી’’તિ.

કિઞ્ચાપિ ઉપસગ્ગો કિરિયં વિસેસેતિ, જોતકભાવતો પન સતિપિ તસ્મિં સુતસદ્દો એવ તં તમત્થં વદતીતિ અનુપસગ્ગસ્સ સુતસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારે સઉપસગ્ગસ્સ ગહણં ન વિરુજ્ઝતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘સઉપસગ્ગો ચ અનુપસગ્ગો ચા’’તિઆદિમાહ. અસ્સાતિ સુતસદ્દસ્સ. કમ્મભાવસાધનાનિ ઇધ સુતસદ્દે સમ્ભવન્તીતિ વુત્તં ‘‘ઉપધારિતન્તિ વા ઉપધારણન્તિ વા અત્થો’’તિ. મયાતિ અત્થે સતીતિ યદા મે-સદ્દસ્સ કત્તુવસેન કરણનિદ્દેસો, તદાતિ અત્થો. મમાતિ અત્થે સતીતિ યદા સમ્બન્ધવસેન સામિનિદ્દેસો, તદા.

સુત-સદ્દસન્નિધાને પયુત્તેન એવં-સદ્દેન સવનકિરિયાજોતકેન ભવિતબ્બન્તિ વુત્તં ‘‘એવન્તિ સોતવિઞ્ઞાણાદિવિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદસ્સન’’ન્તિ. આદિ-સદ્દેન સમ્પટિચ્છનાદીનં પઞ્ચદ્વારિકવિઞ્ઞાણાનં તદભિનીહટાનઞ્ચ મનોદ્વારિકવિઞ્ઞાણાનં ગહણં વેદિતબ્બં. સબ્બેસમ્પિ વાક્યાનં એવ-કારત્થસહિતત્તા ‘‘સુત’’ન્તિ એતસ્સ સુતમેવાતિ અયમત્થો લબ્ભતીતિ આહ ‘‘અસ્સવનભાવપટિક્ખેપતો’’તિ. એતેન અવધારણેન નિરાસઙ્કતં દસ્સેતિ. યથા ચ સુતં સુતમેવાતિ નિયમેતબ્બં, તં સમ્મા સુતં હોતીતિ આહ ‘‘અનૂનાનધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સન’’ન્તિ. અથ વા સદ્દન્તરત્થાપોહનવસેન સદ્દો અત્થં વદતીતિ સુતન્તિ અસુતં ન હોતીતિ અયમેતસ્સ અત્થોતિ વુત્તં ‘‘અસ્સવનભાવપટિક્ખેપતો’’તિ. ઇમિના દિટ્ઠાદિવિનિવત્તનં કરોતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ ‘‘ન ઇદં મયા દિટ્ઠં, ન સયમ્ભુઞાણેન સચ્છિકતં, અથ ખો સુતં, તઞ્ચ ખો સમ્મદેવા’’તિ. તેનેવાહ – ‘‘અનૂનાનધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સન’’ન્તિ. અવધારણત્થે વા એવં-સદ્દે અયમત્થયોજના કરીયતીતિ તદપેક્ખસ્સ સુત-સદ્દસ્સ અયમત્થો વુત્તો ‘‘અસ્સવનભાવપટિક્ખેપતો’’તિ. તેનેવાહ ‘‘અનૂનાનધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સન’’ન્તિ. સવનસદ્દો ચેત્થ કમ્મત્થો વેદિતબ્બો ‘‘સુય્યતી’’તિ.

એવં સવનહેતુસુણન્તપુગ્ગલસવનવિસેસવસેન પદત્તયસ્સ એકેન પકારેન અત્થયોજનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પકારન્તરેહિપિ તં દસ્સેતું ‘‘તથા એવ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તસ્સાતિ યા સા ભગવતો સમ્મુખા ધમ્મસ્સવનાકારેન પવત્તા મનોદ્વારવિઞ્ઞાણવીથિ, તસ્સા. સા હિ નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તિતું સમત્થા. તથા ચ વુત્તં ‘‘સોતદ્વારાનુસારેના’’તિ. નાનપ્પકારેનાતિ વક્ખમાનાનં અનેકવિહિતાનં બ્યઞ્જનત્થગ્ગહણાનં નાનાકારેન. એતેન ઇમિસ્સા યોજનાય આકારત્થો એવં-સદ્દો ગહિતોતિ દીપેતિ. પવત્તિભાવપ્પકાસનન્તિ પવત્તિયા અત્થિભાવપ્પકાસનં. સુતન્તિ ધમ્મપ્પકાસનન્તિ યસ્મિં આરમ્મણે વુત્તપ્પકારા વિઞ્ઞાણવીથિ નાનપ્પકારેન પવત્તા, તસ્સ ધમ્મત્તા વુત્તં, ન સુતસદ્દસ્સ ધમ્મત્થત્તા. વુત્તસ્સેવત્થસ્સ પાકટીકરણં ‘‘અયઞ્હેત્થા’’તિઆદિ. તત્થ વિઞ્ઞાણવીથિયાતિ કરણત્થે કરણવચનં. મયાતિ કત્તુઅત્થે.

એવન્તિ નિદ્દિસિતબ્બપ્પકાસનન્તિ નિદસ્સનત્થં એવં-સદ્દં ગહેત્વા વુત્તં નિદસ્સેતબ્બસ્સ નિદ્દિસિતબ્બત્તાભાવાભાવતો. તેન એવં-સદ્દેન સકલમ્પિ સુત્તં પચ્ચામટ્ઠન્તિ દસ્સેતિ. સુત-સદ્દસ્સ કિરિયાસદ્દત્તા સવનકિરિયાય ચ સાધારણવિઞ્ઞાણપબન્ધપટિબદ્ધત્તા તત્થ ચ પુગ્ગલવોહારોતિ વુત્તં ‘‘સુતન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચપ્પકાસન’’ન્તિ. ન હિ પુગ્ગલવોહારરહિતે ધમ્મપબન્ધે સવનકિરિયા લબ્ભતીતિ.

યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સાતિઆદિપિ આકારત્થમેવ એવં-સદ્દં ગહેત્વા પુરિમયોજનાય અઞ્ઞથા અત્થયોજનં દસ્સેતું વુત્તં. તત્થ આકારપઞ્ઞત્તીતિ ઉપાદાપઞ્ઞત્તિ એવ ધમ્માનં પવત્તિઆકારૂપાદાનવસેન તથા વુત્તા. સુતન્તિ વિસયનિદ્દેસોતિ સોતબ્બભૂતો ધમ્મો સવનકિરિયાકત્તુપુગ્ગલસ્સ સવનકિરિયાવસેન પવત્તિટ્ઠાનન્તિ કત્વા વુત્તં. ચિત્તસન્તાનવિનિમુત્તસ્સ પરમત્થતો કસ્સચિ કત્તુ અભાવેપિ સદ્દવોહારેન બુદ્ધિપરિકપ્પિતભેદવચનિચ્છાય ચિત્તસન્તાનતો અઞ્ઞં વિય તંસમઙ્ગિં કત્વા વુત્તં ‘‘ચિત્તસન્તાનેન તંસમઙ્ગિનો’’તિ. સવનકિરિયાવિસયોપિ સોતબ્બધમ્મો સવનકિરિયાવસેન પવત્તચિત્તસન્તાનસ્સ ઇધ પરમત્થતો કત્તુભાવતો, સવનવસેન ચિત્તપ્પવત્તિયા એવ વા સવનકિરિયાભાવતો તંકિરિયાકત્તુ ચ વિસયો હોતીતિ વુત્તં ‘‘તંસમઙ્ગિનો કત્તુવિસયે’’તિ. સુતાકારસ્સ ચ થેરસ્સ સમ્માનિચ્છિતભાવતો આહ ‘‘ગહણસન્નિટ્ઠાન’’ન્તિ. એતેન વા અવધારણત્થં એવં-સદ્દં ગહેત્વા અયમત્થયોજના કતાતિ દટ્ઠબ્બં.

પુબ્બે સુતાનં નાનાવિહિતાનં સુત્તસઙ્ખાતાનં અત્થબ્યઞ્જનાનં ઉપધારિતરૂપસ્સ આકારસ્સ નિદસ્સનસ્સ, અવધારણસ્સ વા પકાસનસભાવો એવં-સદ્દોતિ તદાકારાદિઉપધારણસ્સ પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિયા ઉપાદાનભૂતધમ્મપબન્ધબ્યાપારતાય વુત્તં – ‘‘એવન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચનિદ્દેસો’’તિ. સવનકિરિયા પન પુગ્ગલવાદિનોપિ વિઞ્ઞાણનિરપેક્ખા નત્થીતિ વિસેસતો વિઞ્ઞાણબ્યાપારોતિ આહ ‘‘સુતન્તિ વિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદ્દેસો’’તિ. ‘‘મે’’તિ સદ્દપ્પવત્તિયા એકન્તેનેવ સત્તવિસયત્તા વિઞ્ઞાણકિચ્ચસ્સ ચ તત્થેવ સમોદહિતબ્બતો ‘‘મેતિ ઉભયકિચ્ચયુત્તપુગ્ગલનિદ્દેસો’’તિ વુત્તં. અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિસભાવા યથાક્કમં એવં-સદ્દ – સુત-સદ્દાનં અત્થાતિ તે તથારૂપ-પઞ્ઞત્તિ-ઉપાદાનભૂત-ધમ્મપબન્ધબ્યાપારભાવેન દસ્સેન્તો આહ – ‘‘એવન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચનિદ્દેસો, સુતન્તિ વિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદ્દેસો’’તિ. એત્થ ચ કરણકિરિયાકત્તુકમ્મવિસેસપ્પકાસનવસેન પુગ્ગલબ્યાપારવિસયપુગ્ગલબ્યાપારનિદસ્સનવસેન ગહણાકારગાહકતબ્બિસયવિસેસનિદ્દેસવસેન કત્તુકરણબ્યાપારકત્તુનિદ્દેસવસેન ચ દુતિયાદયો ચતસ્સો અત્થયોજના દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

સબ્બસ્સપિ સદ્દાધિગમનીયસ્સ અત્થસ્સ પઞ્ઞત્તિમુખેનેવ પટિપજ્જિતબ્બત્તા સબ્બપઞ્ઞત્તીનઞ્ચ વિજ્જમાનાદિવસેન છસુ પઞ્ઞત્તિભેદેસુ અન્તોગધત્તા તેસુ ‘‘એવ’’ન્તિઆદીનં પઞ્ઞત્તીનં સરૂપં નિદ્ધારેન્તો આહ – ‘‘એવન્તિ ચ મેતિ ચા’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘એવ’’ન્તિ ચ ‘‘મે’’તિ ચ વુચ્ચમાનસ્સત્થસ્સ આકારાદિનો ધમ્માનં અસલ્લક્ખણભાવતો અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિભાવોતિ આહ – ‘‘સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તી’’તિ. તત્થ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેનાતિ ભૂતત્થઉત્તમત્થવસેન. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો માયામરીચિઆદયો વિય અભૂતત્થો, અનુસ્સવાદીહિ ગહેતબ્બો વિય અનુત્તમત્થો ચ ન હોતિ, સો રૂપસદ્દાદિસભાવો, રુપ્પનાનુભવનાદિસભાવો વા અત્થો સચ્ચિકટ્ઠો પરમત્થો ચાતિ વુચ્ચતિ, ન તથા ‘‘એવં મે’’તિ પદાનં અત્થોતિ. એતમેવત્થં પાકટતરં કાતું ‘‘કિઞ્હેત્થ ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. સુતન્તિ પન સદ્દાયતનં સન્ધાયાહ ‘‘વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તી’’તિ. તેનેવ હિ ‘‘યઞ્હિ તં એત્થ સોતેન ઉપલદ્ધ’’ન્તિ વુત્તં, ‘‘સોતદ્વારાનુસારેન ઉપલદ્ધ’’ન્તિ પન વુત્તે અત્થબ્યઞ્જનાદિસબ્બં લબ્ભતિ.

તં તં ઉપાદાય વત્તબ્બતોતિ સોતપથમાગતે ધમ્મે ઉપાદાય તેસં ઉપધારિતાકારાદિનો પચ્ચામસનવસેન ‘‘એવ’’ન્તિ, સસન્તતિપરિયાપન્ને ખન્ધે ઉપાદાય ‘‘મે’’તિ વત્તબ્બત્તાતિ અત્થો. દિટ્ઠાદિસભાવરહિતે સદ્દાયતને પવત્તમાનોપિ સુતવોહારો ‘‘દુતિયં તતિય’’ન્તિઆદિકો વિય પઠમાદીનિ દિટ્ઠમુતવિઞ્ઞાતે અપેક્ખિત્વાવ પવત્તોતિ આહ ‘‘દિટ્ઠાદીનિ ઉપનિધાય વત્તબ્બતો’’તિ અસુતં ન હોતીતિ હિ સુતન્તિ પકાસિતોયમત્થોતિ. અત્તના પટિવિદ્ધા સુત્તસ્સ પકારવિસેસા ‘‘એવ’’ન્તિ થેરેન પચ્ચામટ્ઠાતિ આહ ‘‘અસમ્મોહં દીપેતી’’તિ. નાનપ્પકારપટિવેધસમત્થો હોતીતિ એતેન વક્ખમાનસ્સ સુત્તસ્સ નાનપ્પકારતં દુપ્પટિવિજ્ઝતઞ્ચ દસ્સેતિ. સુતસ્સ અસમ્મોસં દીપેતીતિ સુતાકારસ્સ યાથાવતો દસ્સિયમાનત્તા વુત્તં. અસમ્મોહેનાતિ સમ્મોહાભાવેન, પઞ્ઞાય એવ વા સવનકાલસમ્ભૂતાય તદુત્તરકાલપઞ્ઞાસિદ્ધિ. એવં અસમ્મોસેનાતિ એત્થાપિ વત્તબ્બં. બ્યઞ્જનાનં પટિવિજ્ઝિતબ્બો આકારો નાતિગમ્ભીરો, યથાસુતધારણમેવ તત્થ કરણીયન્તિ સતિયા બ્યાપારો અધિકો, પઞ્ઞા તત્થ ગુણીભૂતાતિ વુત્તં ‘‘પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમાયા’’તિઆદિ ‘‘પઞ્ઞાય પુબ્બઙ્ગમા’’તિ કત્વા. પુબ્બઙ્ગમતા ચેત્થ પધાનતા ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧, ૨) વિય. પુબ્બઙ્ગમતાય વા ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીસુ આવજ્જનાદીનં વિય અપ્પધાનત્તે પઞ્ઞા પુબ્બઙ્ગમા એતિસ્સાતિ અયમ્પિ અત્થો યુજ્જતિ. એવં સતિપુબ્બઙ્ગમાયાતિ એત્થાપિ વુત્તનયાનુસારેન યથાસમ્ભવમત્થો વેદિતબ્બો. અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નસ્સાતિ અત્થબ્યઞ્જનપરિપુણ્ણસ્સ, સઙ્કાસનપકાસનવિવરણવિભજનઉત્તાનીકરણપઞ્ઞત્તિવસેન છહિ અત્થપદેહિ, અક્ખરપદબ્યઞ્જનાકારનિરુત્તિનિદ્દેસવસેન છહિ બ્યઞ્જનપદેહિ ચ સમન્નાગતસ્સાતિ વા અત્થો દટ્ઠબ્બો.

યોનિસોમનસિકારં દીપેતિ એવં-સદ્દેન વુચ્ચમાનાનં આકારનિદસ્સનાવધારણત્થાનં અવિપરીતસદ્ધમ્મવિસયત્તાતિ અધિપ્પાયો. અવિક્ખેપં દીપેતીતિ ‘‘મૂલપરિયાયં કત્થ ભાસિત’’ન્તિઆદિપુચ્છાવસેન પકરણપ્પત્તસ્સ વક્ખમાનસ્સ સુત્તસ્સ સવનં સમાધાનમન્તરેન ન સમ્ભવતીતિ કત્વા વુત્તં. વિક્ખિત્તચિત્તસ્સાતિઆદિ તસ્સેવત્થસ્સ સમત્થનવસેન વુત્તં. સબ્બસમ્પત્તિયાતિ અત્થબ્યઞ્જનદેસકપયોજનાદિસમ્પત્તિયા. અવિપરીતસદ્ધમ્મવિસયેહિ વિય આકારનિદસ્સનાવધારણત્થેહિ યોનિસોમનસિકારસ્સ, સદ્ધમ્મસ્સવનેન વિય ચ અવિક્ખેપસ્સ યથા યોનિસોમનસિકારેન ફલભૂતેન અત્તસમ્માપણિધિપુબ્બેકતપુઞ્ઞતાનં સિદ્ધિ વુત્તા તદવિનાભાવતો, એવં અવિક્ખેપેન ફલભૂતેન કારણભૂતાનં સદ્ધમ્મસ્સવનસપ્પુરિસૂપનિસ્સયાનં સિદ્ધિ દસ્સેતબ્બા સિયા અસ્સુતવતો સપ્પુરિસૂપનિસ્સયરહિતસ્સ ચ તદભાવતો. ન હિ વિક્ખિત્તચિત્તોતિઆદિના સમત્થનવચનેન પન અવિક્ખેપેન કારણભૂતેન સપ્પુરિસૂપનિસ્સયેન ચ ફલભૂતસ્સ સદ્ધમ્મસ્સવનસ્સ સિદ્ધિ દસ્સિતા. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો યુત્તો સિયા – સદ્ધમ્મસ્સવનસપ્પુરિસૂપનિસ્સયા ન એકન્તેન અવિક્ખેપસ્સ કારણં બાહિરઙ્ગત્તા, અવિક્ખેપો પન સપ્પુરિસૂપનિસ્સયો વિય સદ્ધમ્મસ્સવનસ્સ એકન્તકારણન્તિ. એવમ્પિ અવિક્ખેપેન સપ્પુરિસૂપનિસ્સયસિદ્ધિજોતના ન સમત્થિતાવ, નો ન સમત્થિતા વિક્ખિત્તચિત્તાનં સપ્પુરિસપયિરુપાસનાભાવસ્સ અત્થસિદ્ધત્તા. એત્થ ચ પુરિમં ફલેન કારણસ્સ સિદ્ધિદસ્સનં નદીપૂરેન વિય ઉપરિ વુટ્ઠિસબ્ભાવસ્સ, દુતિયં કારણેન ફલસ્સ સિદ્ધિદસ્સનં દટ્ઠબ્બં એકન્તવસ્સિના વિય મેઘવુટ્ઠાનેન વુટ્ઠિપ્પવત્તિયા.

ભગવતો વચનસ્સ અત્થબ્યઞ્જનપભેદપરિચ્છેદવસેન સકલસાસનસમ્પત્તિઓગાહનાકારો નિરવસેસપરહિતપારિપૂરિકારણન્તિ વુત્તં ‘‘એવં ભદ્દકો આકારો’’તિ. યસ્મા ન હોતીતિ સમ્બન્ધો. પચ્છિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિન્તિ અત્તસમ્માપણિધિપુબ્બેકતપુઞ્ઞતાસઙ્ખાતં ગુણદ્વયં. અપરાપરવુત્તિયા ચેત્થ ચક્કભાવો, ચરન્તિ એતેહિ સત્તા સમ્પત્તિભવેસૂતિ વા. યે સન્ધાય વુત્તં ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, ચક્કાનિ, યેહિ સમન્નાગતાનં દેવમનુસ્સાનં ચતુચક્કં વત્તતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૪.૩૧). પુરિમપચ્છિમભાવો ચેત્થ દેસનાક્કમવસેન દટ્ઠબ્બો. પચ્છિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયાતિ પચ્છિમચક્કદ્વયસ્સ અત્થિતાય. સમ્માપણિહિતત્તો પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞો સુદ્ધાસયો હોતિ તદસુદ્ધિહેતૂનં કિલેસાનં દૂરીભાવતોતિ આહ – ‘‘આસયસુદ્ધિ સિદ્ધા હોતી’’તિ. તથા હિ વુત્તં ‘‘સમ્માપણિહિતં ચિત્તં, સેય્યસો નં તતો કરે’’તિ (ધ. પ. ૪૩), ‘‘કતપુઞ્ઞોસિ ત્વં આનન્દ, પધાનમનુયુઞ્જ, ખિપ્પં હોહિસિ અનાસવો’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૦૭) ચ. તેનેવાહ ‘‘આસયસુદ્ધિયા અધિગમબ્યત્તિસિદ્ધી’’તિ. પયોગસુદ્ધિયાતિ યોનિસોમનસિકારપુબ્બઙ્ગમસ્સ ધમ્મસ્સવનપયોગસ્સ વિસદભાવેન. તથા ચાહ ‘‘આગમબ્યત્તિસિદ્ધી’’તિ. સબ્બસ્સ વા કાયવચીપયોગસ્સ નિદ્દોસભાવેન. પરિસુદ્ધકાયવચીપયોગો હિ વિપ્પટિસારાભાવતો અવિક્ખિત્તચિત્તો પરિયત્તિયં વિસારદો હોતીતિ.

નાનપ્પકારપટિવેધદીપકેનાતિઆદિના અત્થબ્યઞ્જનેસુ થેરસ્સ એવંસદ્દસુત-સદ્દાનં અસમ્મોહાસમ્મોસદીપનતો ચતુપટિસમ્ભિદાવસેન અત્થયોજનં દસ્સેતિ. તત્થ સોતબ્બભેદપટિવેધદીપકેનાતિ એતેન અયં સુત-સદ્દો એવં-સદ્દસન્નિધાનતો, વક્ખમાનાપેક્ખાય વા સામઞ્ઞેનેવ સોતબ્બધમ્મવિસેસં આમસતીતિ દસ્સેતિ. મનોદિટ્ઠિકરણા પરિયત્તિધમ્માનં અનુપેક્ખનસુપ્પટિવેધા વિસેસતો મનસિકારપટિબદ્ધાતિ તે વુત્તનયેન યોનિસોમનસિકારદીપકેન એવંસદ્દેન યોજેત્વા, સવનધારણવચીપરિચયા પરિયત્તિધમ્માનં વિસેસેન સોતાવધાનપટિબદ્ધાતિ તે અવિક્ખેપદીપકેન સુત-સદ્દેન યોજેત્વા દસ્સેન્તો સાસનસમ્પત્તિયા ધમ્મસ્સવને ઉસ્સાહં જનેતિ. તત્થ ધમ્માતિ પરિયત્તિધમ્મા. મનસાનુપેક્ખિતાતિ ‘‘ઇધ સીલં કથિતં, ઇધ સમાધિ, ઇધ પઞ્ઞા, એત્તકા એત્થ અનુસન્ધિયો’’તિઆદિના નયેન મનસા અનુ અનુ પેક્ખિતા. દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધાતિ નિજ્ઝાનક્ખન્તિભૂતાય, ઞાતપરિઞ્ઞાસઙ્ખાતાય વા દિટ્ઠિયા તત્થ તત્થ વુત્તરૂપારૂપધમ્મે ‘‘ઇતિ રૂપં, એત્તકં રૂપ’’ન્તિઆદિના સુટ્ઠુ વવત્થપેત્વા પટિવિદ્ધા.

સકલેન વચનેનાતિ પુબ્બે તીહિ પદેહિ વિસું વિસું યોજિતત્તા વુત્તં. અત્તનો અદહન્તોતિ ‘‘મમેદ’’ન્તિ અત્તનિ અટ્ઠપેન્તો. અસપ્પુરિસભૂમિન્તિ અકતઞ્ઞુતં ‘‘ઇધેકચ્ચો પાપભિક્ખુ તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મવિનયં પરિયાપુણિત્વા અત્તનો દહતી’’તિ (પારા. ૧૯૫) એવં વુત્તં અનરિયવોહારાવત્થં, સા એવ અનરિયવોહારાવત્થા અસદ્ધમ્મો. નનુ ચ આનન્દત્થેરસ્સ ‘‘મમેદં વચન’’ન્તિ અધિમાનસ્સ, મહાકસ્સપત્થેરાદીનઞ્ચ તદાસઙ્કાય અભાવતો અસપ્પુરિસભૂમિસમતિક્કમાદિવચનં નિરત્થકન્તિ? નયિદમેવં ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ વદન્તેન અયમ્પિ અત્થો વિભાવિતોતિ દસ્સનતો. કેચિ પન ‘‘દેવતાનં પરિવિતક્કાપેક્ખં તથાવચનન્તિ એદિસી ચોદના અનવકાસાવા’’તિ વદન્તિ. તસ્મિં કિર ખણે એકચ્ચાનં દેવતાનં એવં ચેતસો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ ‘‘ભગવા ચ પરિનિબ્બુતો, અયઞ્ચ આયસ્મા દેસનાકુસલો, ઇદાનિ ધમ્મં દેસેતિ સક્યકુલપ્પસુતો તથાગતસ્સ ભાતા ચૂળપિતુપુત્તો, કિં નુ ખો સયં સચ્છિકતં ધમ્મં દેસેતિ, ઉદાહુ ભગવતોયેવ વચનં યથાસુત’’ન્તિ. એવં તદાસઙ્કિતપ્પકારતો અસપ્પુરિસભૂમિસમોક્કમાદિતો અતિક્કમાદિ વિભાવિતન્તિ. અપ્પેતીતિ નિદસ્સેતિ. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેસુ યથારહં સત્તે નેતીતિ નેત્તિ, ધમ્મોયેવ નેત્તિ ધમ્મનેત્તિ.

દળ્હતરનિવિટ્ઠા વિચિકિચ્છા કઙ્ખા. નાતિસંસપ્પના મતિભેદમત્તા વિમતિ. અસ્સદ્ધિયં વિનાસેતિ ભગવતા દેસિતત્તા, સમ્મુખાવસ્સ પટિગ્ગહિતત્તા, ખલિતદુરુત્તાદિગહણદોસાભાવતો ચ. એત્થ ચ પઠમાદયો તિસ્સો અત્થયોજના આકારાદિઅત્થેસુ અગ્ગહિતવિસેસમેવ એવં-સદ્દં ગહેત્વા દસ્સિતા, તતો પરા ચતસ્સો આકારત્થમેવ એવં-સદ્દં ગહેત્વા વિભાવિતા, પચ્છિમા પન તિસ્સો યથાક્કમં આકારત્થં નિદસ્સનત્થં અવધારણત્થઞ્ચ એવં-સદ્દં ગહેત્વા યોજિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

એક-સદ્દો અઞ્ઞસેટ્ઠાસહાયસઙ્ખ્યાદીસુ દિસ્સતિ. તથા હેસ ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચ, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞન્તિ ઇત્થેકે અભિવદન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૨૭) અઞ્ઞત્થે દિસ્સતિ, ‘‘ચેતસો એકોદિભાવ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૨૮) સેટ્ઠત્થે, ‘‘એકો વૂપકટ્ઠો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૪૦૫) અસહાયે, ‘‘એકોવ ખો, ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિઆદીસુ સઙ્ખ્યાયં. ઇધાપિ સઙ્ખ્યાયન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘એકન્તિ ગણનપરિચ્છેદનિદ્દેસો’’તિ. કાલઞ્ચ સમયઞ્ચાતિ યુત્તકાલઞ્ચ પચ્ચયસામગ્ગિઞ્ચ ખણોતિ ઓકાસો. તથાગતુપ્પાદાદિકો હિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ ઓકાસો તપ્પચ્ચયપટિલાભહેતુત્તા. ખણો એવ ચ સમયો. યો ‘‘ખણો’’તિ ચ ‘‘સમયો’’તિ ચ વુચ્ચતિ, સો એકોવાતિ હિ અત્થો મહાસમયોતિ મહાસમૂહો. સમયોપિ ખોતિ સિક્ખાપદપૂરણસ્સ હેતુપિ. સમયપ્પવાદકેતિ દિટ્ઠિપ્પવાદકે. તત્થ હિ નિસિન્ના તિત્થિયા અત્તનો અત્તનો સમયં પવદન્તીતિ. અત્થાભિસમયાતિ હિતપટિલાભા. અભિસમેતબ્બોતિ અભિસમયો, અભિસમયો અત્થો અભિસમયટ્ઠોતિ પીળનાદીનિ અભિસમેતબ્બભાવેન એકીભાવં ઉપનેત્વા વુત્તાનિ. અભિસમયસ્સ વા પટિવેધસ્સ વિસયભૂતો અત્થો અભિસમયટ્ઠોતિ. તાનેવ તથા એકત્તેન વુત્તાનિ. તત્થ પીળનં દુક્ખસચ્ચસ્સ તંસમઙ્ગિનો હિંસનં અવિપ્ફારિકતાકરણં. સન્તાપો દુક્ખદુક્ખતાદિવસેન સન્તાપનં પરિદહનં.

તત્થ સહકારીકારણં સન્નિજ્ઝં સમેતિ સમવેતીતિ સમયો, સમવાયો. સમેતિ સમાગચ્છતિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં એત્થ તદાધારપુગ્ગલેહીતિ સમયો, ખણો. સમેતિ એત્થ, એતેન વા સંગચ્છતિ સત્તો, સભાવધમ્મો વા સહજાતાદીહિ ઉપ્પાદાદીહિ વાતિ સમયો, કાલો. ધમ્મપ્પવત્તિમત્તતાય અત્થતો અભૂતોપિ હિ કાલો ધમ્મપ્પવત્તિયા અધિકરણં કરણં વિય ચ કપ્પનામત્તસિદ્ધેન રૂપેન વોહરીયતીતિ. સમં, સહ વા અવયવાનં અયનં પવત્તિ અવટ્ઠાનન્તિ સમયો, સમૂહો યથા ‘‘સમુદાયો’’તિ. અવયવસહાવટ્ઠાનમેવ હિ સમૂહોતિ. અવસેસપચ્ચયાનં સમાગમે એતિ ફલં એતસ્મા ઉપ્પજ્જતિ પવત્તતિ ચાતિ સમયો, હેતુ યથા ‘‘સમુદયો’’તિ. સમેતિ સંયોજનભાવતો સમ્બન્ધો એતિ અત્તનો વિસયે પવત્તતિ, દળ્હગ્ગહણભાવતો વા સંયુત્તા અયન્તિ પવત્તન્તિ સત્તા યથાભિનિવેસં એતેનાતિ સમયો, દિટ્ઠિ; દિટ્ઠિસઞ્ઞોજનેન હિ સત્તા અતિવિય બજ્ઝન્તીતિ. સમિતિ સઙ્ગતિ સમોધાનન્તિ સમયો, પટિલાભો. સમયનં, સમ્મા વા અયનં અપગમોતિ સમયો, પહાનં. અભિમુખં ઞાણેન સમ્મા એતબ્બો અભિસમેતબ્બોતિ અભિસમયો, ધમ્માનં અવિપરીતો સભાવો. અભિમુખભાવેન સમ્મા એતિ ગચ્છતિ બુજ્ઝતીતિ અભિસમયો, ધમ્માનં અવિપરીતસભાવાવબોધો. એવં તસ્મિં તસ્મિં અત્થે સમય-સદ્દસ્સ પવત્તિ વેદિતબ્બા. સમયસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારે અભિસમયસદ્દસ્સ ઉદાહરણં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અસ્સાતિ સમયસદ્દસ્સ. કાલો અત્થો સમવાયાદીનં અત્થાનં ઇધ અસમ્ભવતો, દેસદેસકપરિસાનં વિય સુત્તસ્સ નિદાનભાવેન કાલસ્સ અપદિસિતબ્બતો ચ.

કસ્મા પનેત્થ અનિયમિતવસેનેવ કાલો નિદ્દિટ્ઠો, ન ઉતુસંવચ્છરાદિવસેન નિયમેત્વાતિ? આહ – ‘‘તત્થ કિઞ્ચાપી’’તિઆદિ. ઉતુસંવચ્છરાદિવસેન નિયમં અકત્વા સમયસદ્દસ્સ વચનેન અયમ્પિ ગુણો લદ્ધો હોતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘યે વા ઇમે’’તિઆદિમાહ. સામઞ્ઞજોતના હિ વિસેસે અવતિટ્ઠતીતિ. તત્થ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસમયો દેવસિકં ઝાનફલસમાપત્તીહિ વીતિનામનકાલો, વિસેસતો સત્તસત્તાહાનિ. સુપ્પકાસાતિ દસસહસ્સિલોકધાતુસંકમ્પનઓભાસપાતુભાવાદીહિ પાકટા. યથાવુત્તભેદેસુ એવ સમયેસુ એકદેસં પકારન્તરેહિ સઙ્ગહેત્વા દસ્સેતું ‘‘યો ચાય’’ન્તિઆદિમાહ. તથા હિ ઞાણકિચ્ચસમયો અત્તહિતપટિપત્તિસમયો ચ અભિસમ્બોધિસમયો, અરિયતુણ્હીભાવસમયો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસમયો, કરુણાકિચ્ચપરહિતપટિપત્તિધમ્મિકથાસમયો દેસનાસમયો એવ.

કરણવચનેન નિદ્દેસો કતોતિ સમ્બન્ધો. તત્થાતિ અભિધમ્મતદઞ્ઞસુત્તપદવિનયેસુ. તથાતિ ભુમ્મકરણેહિ. અધિકરણત્થો આધારત્થો. ભાવો નામ કિરિયા, તાય કિરિયન્તરલક્ખણં ભાવેનભાવલક્ખણં. તત્થ યથા કાલો સભાવધમ્મપરિચ્છિન્નો સયં પરમત્થતો અવિજ્જમાનોપિ આધારભાવેન પઞ્ઞાતો તઙ્ખણપ્પવત્તાનં તતો પુબ્બે પરતો ચ અભાવતો ‘‘પુબ્બણ્હે જાતો, સાયન્હે ગચ્છતી’’તિ ચ આદીસુ, સમૂહો ચ અવયવવિનિમુત્તો અવિજ્જમાનોપિ કપ્પનામત્તસિદ્ધો અવયવાનં આધારભાવેન પઞ્ઞાપીયતિ ‘‘રુક્ખે સાખા, યવરાસિયં સમ્ભૂતો’’તિઆદીસુ, એવં ઇધાપીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અધિકરણઞ્હિ…પે… ધમ્માન’’ન્તિ. યસ્મિં કાલે ધમ્મપુઞ્જે વા કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિં એવ કાલે ધમ્મપુઞ્જે ચ ફસ્સાદયોપિ હોન્તીતિ અયઞ્હિ તત્થ અત્થો. યથા ચ ‘‘ગાવીસુ દુય્હમાનાસુ ગતો, દુદ્ધાસુ આગતો’’તિ દોહનકિરિયાય ગમનકિરિયા લક્ખીયતિ, એવં ઇધાપિ ‘‘યસ્મિં સમયે, તસ્મિં સમયે’’તિ ચ વુત્તે ‘‘સતી’’તિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયમાનો એવ હોતિ પદત્થસ્સ સત્તાવિરહાભાવતોતિ સમયસ્સ સત્તાકિરિયાય ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદકિરિયા ફસ્સાદીનં ભવનકિરિયા ચ લક્ખીયતિ. યસ્મિં સમયેતિ યસ્મિં નવમે ખણે, યસ્મિં યોનિસોમનસિકારાદિહેતુમ્હિ, પચ્ચયસમવાયે વા સતિ કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિંયેવ ખણે, હેતુમ્હિ, પચ્ચયસમવાયે વા ફસ્સાદયોપિ હોન્તીતિ ઉભયત્થ સમયસદ્દે ભુમ્મનિદ્દેસો કતો લક્ખણભૂતભાવયુત્તોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ખણ…પે… લક્ખીયતી’’તિ.

હેતુઅત્થો કરણત્થો ચ સમ્ભવતિ ‘‘અન્નેન વસતિ, અજ્ઝેનેન વસતિ, ફરસુના છિન્દતિ, કુદાલેન ખણતી’’તિઆદીસુ વિય. વીતિક્કમઞ્હિ સુત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતાપેત્વા ઓતિણ્ણવત્થુકં પુગ્ગલં પટિપુચ્છિત્વા વિગરહિત્વા ચ તં તં વત્થું ઓતિણ્ણકાલં અનતિક્કમિત્વા તેનેવ કાલેન સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞપેન્તો ભગવા વિહરતિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુઞ્ચ અપેક્ખમાનો તતિયપારાજિકાદીસુ વિય.

અચ્ચન્તમેવ આરમ્ભતો પટ્ઠાય યાવ દેસનાનિટ્ઠાનં પરહિતપટિપત્તિસઙ્ખાતેન કરુણાવિહારેન. તદત્થજોતનત્થન્તિ અચ્ચન્તસંયોગત્થજોતનત્થં. ઉપયોગવચનનિદ્દેસો કતો યથા ‘‘માસં અજ્ઝેતી’’તિ.

પોરાણાતિ અટ્ઠકથાચરિયા. અભિલાપમત્તભેદોતિ વચનમત્તેન વિસેસો. તેન સુત્તવિનયેસુ વિભત્તિબ્યત્તયો કતોતિ દસ્સેતિ.

સેટ્ઠન્તિ સેટ્ઠવાચકં વચનં ‘‘સેટ્ઠ’’ન્તિ વુત્તં સેટ્ઠગુણસહચરણતો. તથા ઉત્તમન્તિ એત્થાપિ. ગારવયુત્તોતિ ગરુભાવયુત્તો ગરુગુણયોગતો, ગરુકરણારહતાય વા ગારવયુત્તો. વુત્તોયેવ, ન પન ઇધ વત્તબ્બો વિસુદ્ધિમગ્ગસ્સ ઇમિસ્સા અટ્ઠકથાય એકદેસભાવતોતિ અધિપ્પાયો.

અપરો નયો (સં. નિ. ટી. ૧.૧.૧; સારત્થ. ટી. ૧.વિનયાનિસંસકથાવણ્ણના; વિસુદ્ધિ. મહાટી. ૧.૧૪૪; ઇતિવુ. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા) – ભાગવાતિ ભગવા, ભતવાતિ ભગવા, ભાગે વનીતિ ભગવા, ભગે વનીતિ ભગવા, ભત્તવાતિ ભગવા, ભગે વમીતિ ભગવા, ભાગે વમીતિ ભગવા.

ભગવા ભતવા ભાગે, ભગે ચ વનિ ભત્તવા;

ભગે વમિ તથા ભાગે, વમીતિ ભગવા જિનો.

તત્થ કથં ભાગવાતિ ભગવા? યે તે સીલાદયો ધમ્મક્ખન્ધા ગુણભાગા ગુણકોટ્ઠાસા, તે અનઞ્ઞસાધારણા નિરતિસયા તથાગતસ્સ અત્થિ ઉપલબ્ભન્તિ. તથા હિસ્સ સીલં, સમાધિ, પઞ્ઞા, વિમુત્તિ, વિમુત્તિઞાણદસ્સનં, હિરી, ઓત્તપ્પં, સદ્ધા, વીરિયં, સતિ સમ્પજઞ્ઞં, સીલવિસુદ્ધિ, દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ, સમથો, વિપસ્સના, તીણિ કુસલમૂલાનિ, તીણિ સુચરિતાનિ, તયો સમ્માવિતક્કા, તિસ્સો અનવજ્જસઞ્ઞા, તિસ્સો ધાતુયો, ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, ચત્તારો સમ્મપ્પધાના, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા, ચત્તારો અરિયમગ્ગા, ચત્તારિ અરિયફલાનિ, ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા, ચતુયોનિપટિચ્છેદકઞાણં, ચત્તારો અરિયવંસા, ચત્તારિ વેસારજ્જઞાણાનિ, પઞ્ચ પધાનિયઙ્ગાનિ, પઞ્ચઙ્ગિકો સમ્માસમાધિ, પઞ્ચઞાણિકો સમ્માસમાધિ, પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, પઞ્ચ બલાનિ, પઞ્ચ નિસ્સારણીયા ધાતુયો, પઞ્ચ વિમુત્તાયતનઞાણાનિ, પઞ્ચ વિમુત્તિપરિપાચનીયા સઞ્ઞા, છ અનુસ્સતિટ્ઠાનાનિ, છ ગારવા, છ નિસ્સારણીયા ધાતુયો, છ સતતવિહારા, છ અનુત્તરિયાનિ, છ નિબ્બેધભાગિયા સઞ્ઞા, છ અભિઞ્ઞા, છ અસાધારણઞાણાનિ, સત્ત અપરિહાનિયા ધમ્મા, સત્ત અરિયધમ્મા, સત્ત અરિયધનાનિ, સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા, સત્ત સપ્પુરિસધમ્મા, સત્ત નિજ્જરવત્થૂનિ, સત્ત સઞ્ઞા, સત્ત દક્ખિણેય્યપુગ્ગલદેસના, સત્ત ખીણાસવબલદેસના, અટ્ઠ પઞ્ઞાપટિલાભહેતુદેસના, અટ્ઠ સમ્મત્તાનિ, અટ્ઠ લોકધમ્માતિક્કમા, અટ્ઠ આરમ્ભવત્થૂનિ, અટ્ઠ અક્ખણદેસના, અટ્ઠ મહાપુરિસવિતક્કા, અટ્ઠ અભિભાયતનદેસના, અટ્ઠ વિમોક્ખા, નવ યોનિસોમનસિકારમૂલકા ધમ્મા, નવ પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગાનિ, નવ સત્તાવાસદેસના, નવ આઘાતપટિવિનયા, નવ સઞ્ઞા, નવ નાનત્તા, નવ અનુપુબ્બવિહારા, દસ નાથકરણા ધમ્મા, દસ કસિણાયતનાનિ, દસ કુસલકમ્મપથા, દસ સમ્મત્તાનિ, દસ અરિયવાસા, દસ અસેક્ખધમ્મા, દસ તથાગતબલાનિ, એકાદસ મેત્તાનિસંસા, દ્વાદસ ધમ્મચક્કાકારા, તેરસ ધુતગુણા, ચુદ્દસ બુદ્ધઞાણાનિ, પઞ્ચદસ વિમુત્તિપરિપાચનીયા ધમ્મા, સોળસવિધા આનાપાનસ્સતિ, સોળસ અપરન્તપનીયા ધમ્મા, અટ્ઠારસ બુદ્ધધમ્મા, એકૂનવીસતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણાનિ, ચતુચત્તાલીસ ઞાણવત્થૂનિ, પઞ્ઞાસ ઉદયબ્બયઞાણાનિ, પરોપણ્ણાસ કુસલધમ્મા, સત્તસત્તતિ ઞાણવત્થૂનિ, ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસઙ્ખાસમાપત્તિસઞ્ચારિમહાવજિરઞાણં, અનન્તનયસમન્તપટ્ઠાનપવિચયપચ્ચવેક્ખણદેસનાઞાણાનિ તથા અનન્તાસુ લોકધાતૂસુ અનન્તાનં સત્તાનં આસયાદિવિભાવનઞાણાનિ ચાતિ એવમાદયો અનન્તાપરિમાણભેદા અનઞ્ઞસાધારણા નિરતિસયા ગુણભાગા ગુણકોટ્ઠાસા સંવિજ્જન્તિ ઉપલબ્ભન્તિ, તસ્મા યથાવુત્તવિભાગા ગુણભાગા અસ્સ અત્થીતિ ‘‘ભાગવા’’તિ વત્તબ્બે આ-કારસ્સ રસ્સત્તં કત્વા ‘‘ભગવા’’તિ વુત્તો. એવં તાવ ભાગવાતિ ભગવા.

યસ્મા સીલાદયો સબ્બે, ગુણભાગા અસેસતો;

વિજ્જન્તિ સુગતે તસ્મા, ભગવાતિ પવુચ્ચતીતિ.

કથં ભતવાતિ ભગવા? યે તે સબ્બલોકહિતાય ઉસ્સુક્કમાપન્નેહિ મનુસ્સત્તાદિકે અટ્ઠ ધમ્મે સમોધાનેત્વા સમ્માસમ્બોધિયા કતમહાભિનીહારેહિ મહાબોધિસત્તેહિ પરિપૂરિતબ્બા દાનપારમી, સીલ, નેક્ખમ્મ, પઞ્ઞા, વીરિય, ખન્તિ, સચ્ચ, અધિટ્ઠાન, મેત્તા, ઉપેક્ખાપારમીતિ દસ પારમિયો દસ ઉપપારમિયો દસ પરમત્થપારમિયોતિ સમતિંસ પારમિયો, દાનાદીનિ ચત્તારિ સઙ્ગહવત્થૂનિ, સચ્ચાદીનિ ચત્તારિ અધિટ્ઠાનાનિ, અઙ્ગપરિચ્ચાગો નયનધનરજ્જપુત્તદારપરિચ્ચાગોતિ પઞ્ચ મહાપરિચાગા, પુબ્બયોગો, પુબ્બચરિયા, ધમ્મક્ખાનં, ઞાતત્થચરિયા, લોકત્થચરિયા, બુદ્ધિચરિયાતિ એવમાદયો, સઙ્ખેપતો વા સબ્બે પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારા બુદ્ધકરધમ્મા, તે મહાભિનીહારતો પટ્ઠાય કપ્પાનં સતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખેય્યાનિ યથા હાનભાગિયા સંકિલેસભાગિયા ઠિતિભાગિયા વા ન હોન્તિ, અથ ખો ઉત્તરુત્તરિ વિસેસભાગિયાવ હોન્તિ, એવં સક્કચ્ચં નિરન્તરં અનવસેસતો ભતા સમ્ભતા અસ્સ અત્થીતિ ‘‘ભતવા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘ભગવા’’તિ વુત્તો નિરુત્તિનયેન ત-કારસ્સ ગ-કારં કત્વા. અથ વા ભતવાતિ તેયેવ યથાવુત્તે બુદ્ધકરધમ્મે વુત્તનયેનેવ ભરિ સમ્ભરિ, પરિપૂરેસીતિ અત્થો. એવમ્પિ ભતવાતિ ભગવા.

સમ્માસમ્બોધિયા સબ્બે, દાનપારમિઆદિકે;

સમ્ભારે ભતવા નાથો, તેનાપિ ભગવા મતોતિ.

કથં ભાગે વનીતિ ભગવા? યે તે ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસઙ્ખા દેવસિકં વળઞ્જનકસમાપત્તિભાગા, તે અનવસેસતો લોકહિતત્થં અત્તનો ચ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થં નિચ્ચકપ્પં વનિ ભજિ સેવિ બહુલમકાસીતિ ભાગે વનીતિ ભગવા. અથ વા અભિઞ્ઞેય્યધમ્મેસુ કુસલાદીસુ ખન્ધાદીસુ ચ યે તે પરિઞ્ઞેય્યાદિવસેન સઙ્ખેપતો વા ચતુબ્બિધા અભિસમયભાગા, વિત્થારતો પન ‘‘ચક્ખુ પરિઞ્ઞેય્યં સોતં…પે… જરામરણં પરિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિઆદિના (પટિ. મ. ૧.૨૧) અનેકે પરિઞ્ઞેય્યભાગા, ‘‘ચક્ખુસ્સ સમુદયો પહાતબ્બો…પે… જરામરણસ્સ સમુદયો પહાતબ્બો’’તિઆદિના પહાતબ્બભાગા, ‘‘ચક્ખુસ્સ નિરોધો…પે… જરામરણસ્સ નિરોધો સચ્છિકાતબ્બો’’તિઆદિના સચ્છિકાતબ્બભાગા, ‘‘ચક્ખુસ્સ નિરોધગામિની પટિપદા’’તિઆદિના, ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિઆદિના ચ અનેકભેદા ભાવેતબ્બભાગા ચ ધમ્મા, તે સબ્બે વનિ ભજિ યથારહં ગોચરભાવનાસેવનાનં વસેન સેવિ. એવમ્પિ ભાગે વનીતિ ભગવા. અથ વા ‘‘યે ઇમે સીલાદયો ધમ્મક્ખન્ધા સાવકેહિ સાધારણા ગુણભાગા ગુણકોટ્ઠાસા, કિન્તિ નુ ખો તે વિનેય્યસન્તાનેસુ પતિટ્ઠપેય્ય’’ન્તિ મહાકરુણાય વનિ અભિપત્થયિ, સા ચસ્સ અભિપત્થના યથાધિપ્પેતફલાવહા અહોસિ. એવમ્પિ ભાગે વનીતિ ભગવા.

યસ્મા ઞેય્યસમાપત્તિગુણભાગે અસેસતો;

ભજિ પત્થયિ સત્તાનં, હિતાય ભગવા તતોતિ.

કથં ભગે વનીતિ ભગવા? સમાસતો તાવ કતપુઞ્ઞેહિ પયોગસમ્પન્નેહિ યથાવિભવં ભજીયન્તીતિ ભગા, લોકિયલોકુત્તરા સમ્પત્તિયો. તત્થ લોકિયે તાવ તથાગતો સમ્બોધિતો પુબ્બે બોધિસત્તભૂતો પરમુક્કંસગતે વનિ ભજિ સેવિ, યત્થ પતિટ્ઠાય નિરવસેસતો બુદ્ધકરધમ્મે સમન્નાનેન્તો બુદ્ધધમ્મે પરિપાચેસિ, બુદ્ધભૂતો પન તે નિરવજ્જસુખૂપસંહિતે અનઞ્ઞસાધારણે લોકુત્તરેપિ વનિ ભજિ સેવિ, વિત્થારતો પન પદેસરજ્જઇસ્સરિયચક્કવત્તિસમ્પત્તિ-દેવરજ્જસમ્પત્તિઆદિવસેન- ઝાનવિમોક્ખસમાધિસમાપત્તિઞાણદસ્સન-મગ્ગભાવનાફલસચ્છિ- કિરિયાદિ-ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મવસેન ચ અનેકવિહિતે અનઞ્ઞસાધારણે ભગે વનિ ભજિ સેવિ. એવમ્પિ ભગે વનીતિ ભગવા.

યા તા સમ્પત્તિયો લોકે, યા ચ લોકુત્તરા પુથુ;

સબ્બા તા ભજિ સમ્બુદ્ધો, તસ્માપિ ભગવા મતોતિ.

કથં ભત્તવાતિ ભગવા? ભત્તા દળ્હભત્તિકા અસ્સ બહૂ અત્થીતિ ભત્તવા. તથાગતો હિ મહાકરુણાસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિઅપરિમિતનિરુપમપભાવગુણવિસેસસમઙ્ગિભાવતો સબ્બસત્તુત્તમો, સબ્બાનત્થપરિહારપુબ્બઙ્ગમાય નિરવસેસહિતસુખવિધાનતપ્પરાય નિરતિસયાય પયોગસમ્પત્તિયા સદેવમનુસ્સાય પજાય અચ્ચન્તૂપકારિતાય દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણ-અસીતિઅનુબ્યઞ્જન-બ્યામપ્પભાદિઅનઞ્ઞસાધારણ- વિસેસપટિમણ્ડિત-રૂપકાયતાય યથાભુચ્ચ-ગુણાધિગતેન ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિનયપ્પવત્તેન લોકત્તયબ્યાપિના સુવિપુલેન સુવિસુદ્ધેન ચ થુતિઘોસેન સમન્નાગતત્તા ઉક્કંસપારમિપ્પત્તાસુ અપ્પિચ્છતાસન્તુટ્ઠિઆદીસુ સુપ્પતિટ્ઠિતભાવતો દસબલચતુવેસારજ્જાદિનિરતિસયગુણવિસેસ-સમઙ્ગિભાવતો ચ રૂપપ્પમાણો રૂપપ્પસન્નો, ઘોસપ્પમાણો ઘોસપ્પસન્નો, લૂખપ્પમાણો લૂખપ્પસન્નો, ધમ્મપ્પમાણો ધમ્મપ્પસન્નોતિ એવં ચતુપ્પમાણિકે લોકસન્નિવાસે સબ્બથાપિ પસાદાવહભાવેન સમન્તપાસાદિકત્તા અપરિમાણાનં સત્તાનં સદેવમનુસ્સાનં આદરબહુમાનગારવાયતનતાય પરમપેમસમ્ભત્તિટ્ઠાનં. યે તસ્સ ઓવાદે પતિટ્ઠિતા અવેચ્ચપ્પસાદેન સમન્નાગતા હોન્તિ, કેનચિ અસંહારિયા તેસં પસાદભત્તિ સમણેન વા બ્રાહ્મણેન વા દેવેન વા મારેન વા બ્રહ્મુના વા. તથા હિ તે અત્તનો જીવિતપરિચ્ચાગેપિ તત્થ પસાદં ન પરિચ્ચજન્તિ, તસ્સ વા આણં દળ્હભત્તિભાવતો. તેનેવાહ –

‘‘યો વે કતઞ્ઞૂ કતવેદિ ધીરો;

કલ્યાણમિત્તો દળ્હભત્તિ ચ હોતી’’તિ. (જા. ૨.૧૭.૭૮);

‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, મહાસમુદ્દો ઠિતધમ્મો વેલં નાતિવત્તતિ, એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, યં મયા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, તં મમ સાવકા જીવિતહેતુપિ નાતિક્કમન્તી’’તિ (અ. નિ. ૮.૨૦; ઉદા. ૪૫; ચૂળવ. ૩૮૫) ચ.

એવં ભત્તવાતિ ભગવા નિરુત્તિનયેન એકસ્સ ત-કારસ્સ લોપં કત્વા ઇતરસ્સ ગ-કારં કત્વા.

ગુણાતિસયયુત્તસ્સ, યસ્મા લોકહિતેસિનો;

સમ્ભત્તા બહવો સત્થુ, ભગવા તેન વુચ્ચતીતિ.

કથં ભગે વમીતિ ભગવા? યસ્મા તથાગતો બોધિસત્તભૂતોપિ પુરિમાસુ જાતીસુ પારમિયો પૂરેન્તો ભગસઙ્ખાતં સિરિં ઇસ્સરિયં યસઞ્ચ વમિ, ઉગ્ગિરિ, ખેળપિણ્ડં વિય અનપેક્ખો છડ્ડયિ; પચ્છિમત્તભાવેપિ હત્થાગતં ચક્કવત્તિસિરિં દેવલોકાધિપચ્ચસદિસં ચતુદીપિસ્સરિયં ચક્કવત્તિસમ્પત્તિસન્નિસ્સયં સત્તરતનસમુજ્જલં યસઞ્ચ તિણાયપિ અમઞ્ઞમાનો નિરપેક્ખો પહાય અભિનિક્ખમિત્વા સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્મા ઇમે સિરિઆદિકે ભગે વમીતિ ભગવા. અથ વા ભાનિ નામ નક્ખત્તાનિ, તેહિ સમં ગચ્છન્તિ પવત્તન્તીતિ ભગા, સિનેરુયુગન્ધરઉત્તરકુરુહિમવન્તાદિભાજનલોકવિસેસસન્નિસ્સયા સોભા કપ્પટ્ઠિયભાવતો, તેપિ ભગે વમિ તન્નિવાસિસત્તાવાસસમતિક્કમનતો, તપ્પટિબદ્ધછન્દરાગપહાનેન પજહીતિ. એવમ્પિ ભગે વમીતિ ભગવા.

ચક્કવત્તિસિરિં યસ્મા, યસં ઇસ્સરિયં સુખં;

પહાસિ લોકચિત્તઞ્ચ, સુગતો ભગવા તતોતિ.

કથં ભાગે વમીતિ ભગવા? ભાગા નામ સભાગધમ્મકોટ્ઠાસા, તે ખન્ધાયતનધાતાદિવસેન, તત્થાપિ રૂપવેદનાદિવસેન, પથવિયાદિઅતીતાદિવસેન ચ અનેકવિધા. તે ભગવા સબ્બં પપઞ્ચં સબ્બં યોગં સબ્બં ગન્થં સબ્બં સંયોજનં સમુચ્છિન્દિત્વા અમતં ધાતું સમધિગચ્છન્તો વમિ ઉગ્ગિરિ, અનપેક્ખો છડ્ડયિ ન પચ્ચાગમિ. તથા હેસ ‘‘સબ્બત્થમેવ પથવિં આપં તેજં વાયં, ચક્ખું સોતં ઘાનં જિવ્હં કાયં મનં, રૂપે સદ્દે ગન્ધે રસે ફોટ્ઠબ્બે ધમ્મે, ચક્ખુવિઞ્ઞાણં…પે… મનોવિઞ્ઞાણં, ચક્ખુસમ્ફસ્સં…પે… મનોસમ્ફસ્સં, ચક્ખુસમ્ફસ્સજં વેદનં…પે… મનોસમ્ફસ્સજં વેદનં, ચક્ખુસમ્ફસ્સજં સઞ્ઞં…પે… મનોસમ્ફસ્સજં સઞ્ઞં, ચક્ખુસમ્ફસ્સજં ચેતનં…પે… મનોસમ્ફસ્સજં ચેતનં, રૂપતણ્હં…પે… ધમ્મતણ્હં, રૂપવિતક્કં…પે… ધમ્મવિતક્કં, રૂપવિચારં…પે… ધમ્મવિચાર’’ન્તિઆદિના અનુપદધમ્મવિભાગવસેનપિ સબ્બેવ ધમ્મકોટ્ઠાસે અનવસેસતો વમિ ઉગ્ગિરિ, અનપેક્ખપરિચ્ચાગેન છડ્ડયિ. વુત્તં હેતં ‘‘યં તં, આનન્દ, ચત્તં વન્તં મુત્તં પહીનં પટિનિસ્સટ્ઠં, તં તથાગતો પુન પચ્ચાગમિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૮૩). એવમ્પિ ભાગે વમીતિ ભગવા. અથ વા ભાગે વમીતિ સબ્બેપિ કુસલાકુસલે સાવજ્જાનવજ્જે હીનપણીતે કણ્હસુક્કસપ્પટિભાગે ધમ્મે અરિયમગ્ગઞાણમુખેન વમિ ઉગ્ગિરિ અનપેક્ખો પરિચ્ચજિ પજહિ, પરેસઞ્ચ તથત્તાય ધમ્મં દેસેસિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘ધમ્માપિ વો, ભિક્ખવે, પહાતબ્બા, પગેવ અધમ્મા (મ. નિ. ૧.૨૪૦), કુલ્લૂપમં વો, ભિક્ખવે, ધમ્મં દેસેસ્સામિ નિત્થરણત્થાય, નો ગહણત્થાયા’’તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૨૪૦). એવમ્પિ ભાગે વમીતિ ભગવા.

ખન્ધાયતનધાતાદિ-ધમ્મભાગામહેસિના;

કણ્હસુક્કા યતો વન્તા, તતોપિ ભગવા મતોતિ.

તેન વુત્તં –

‘‘ભાગવા ભતવા ભાગે, ભગે ચ વનિ ભત્તવા;

ભગે વમિ તથા ભાગે, વમીતિ ભગવા જિનો’’તિ.

ધમ્મસરીરં પચ્ચક્ખં કરોતીતિ ‘‘યો વો, આનન્દ, મયા ધમ્મો ચ વિનયો ચ દેસિતો પઞ્ઞત્તો, સો વો મમચ્ચયેન સત્થા’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૬) વચનતો ધમ્મસ્સ સત્થુભાવપરિયાયો વિજ્જતીતિ કત્વા વુત્તં. વજિરસઙ્ઘાતસમાનકાયો પરેહિ અભેજ્જસરીરત્તા. ન હિ ભગવતો રૂપકાયે કેનચિ સક્કા અન્તરાયો કાતુન્તિ.

દેસનાસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ વક્ખમાનસ્સ સકલસ્સ સુત્તસ્સ ‘‘એવ’’ન્તિ નિદસ્સનતો. સાવકસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ પટિસમ્ભિદાપ્પત્તેન પઞ્ચસુ ઠાનેસુ ભગવતા એતદગ્ગે ઠપિતેન મયા મહાસાવકેન સુતં, તઞ્ચ ખો મયાવ સુતં, ન અનુસ્સુતિકં, ન પરમ્પરાભતન્તિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ દીપનતો. કાલસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ ભગવા-સદ્દસન્નિધાને પયુત્તસ્સ સમય-સદ્દસ્સ કાલસ્સ બુદ્ધુપ્પાદપટિમણ્ડિતભાવદીપનતો. બુદ્ધુપ્પાદપરમા હિ કાલસમ્પદા. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘કપ્પકસાયે કલિયુગે, બુદ્ધુપ્પાદો અહો મહચ્છરિયં;

હુતાવહમજ્ઝે જાતં, સમુદિતમકરન્દમરવિન્દ’’ન્તિ. (દી. નિ. ટી. ૧.૧; સં. નિ. ટી. ૧.૧.૧; અ. નિ. ટી. ૧.૧.૧ રૂપાદિવગ્ગવણ્ણના);

ભગવાતિ દેસકસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ ગુણવિસિટ્ઠસત્તુત્તમગરુગારવાધિવચનભાવતો.

મઙ્ગલદિવસો સુખણો સુનક્ખત્તન્તિ અજ્જ મઙ્ગલદિવસો, તસ્મા સુનક્ખત્તં, તત્થાપિ અયં સુખણો. મા અતિક્કમીતિ મા રત્તિવિભાયનં અનુદિક્ખન્તાનં રત્તિ અતિક્કમીતિ એવં સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ઉક્કાસુ ઠિતાસુ ઠિતાતિ ઉક્કટ્ઠા (દી. નિ. ટી. ૧.૨૫૫; અ. નિ. ટી. ૨.૪.૩૬). ઉક્કાસુ વિજ્જોતલન્તીસુ ઠિતા પતિટ્ઠિતાતિ મૂલવિભૂજાદિપક્ખેપેન (પાણિનિ ૩.૨.૫) સદ્દસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. નિરુત્તિનયેન વા ઉક્કાસુ ઠિતાસુ ઠિતા આસીતિ ઉક્કટ્ઠા. અપરે પન ભણન્તિ ‘‘ભૂમિભાગસમ્પત્તિયા મનુસ્સસમ્પત્તિયા ઉપકરણસમ્પત્તિયા ચ સા નગરી ઉક્કટ્ઠગુણયોગતો ‘ઉક્કટ્ઠા’તિ નામં લભી’’તિ.

અવિસેસેનાતિ ન વિસેસેન, વિહારભાવસામઞ્ઞેનાતિ અત્થો. ઇરિયાપથ…પે… વિહારેસૂતિ ઇરિયાપથવિહારો દિબ્બવિહારો બ્રહ્મવિહારો અરિયવિહારોતિ એતેસુ ચતૂસુ વિહારેસુ. સમઙ્ગિપરિદીપનન્તિ સમઙ્ગીભાવપરિદીપનં. એતન્તિ ‘‘વિહરતી’’તિ એતં પદં. તથા હિ તં ‘‘ઇધેકચ્ચો ગિહીહિ સંસટ્ઠો વિહરતિ સહનન્દી સહસોકી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૨૪૧) ઇરિયાપથવિહારે આગતં; ‘‘યસ્મિં સમયે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૧૬૦; વિભ. ૬૨૪) દિબ્બવિહારે; ‘‘સો મેત્તાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતી’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૫૫૬; ૩.૩૦૮; મ. નિ. ૧.૭૭; ૨.૩૦૯; ૩.૨૩૦) બ્રહ્મવિહારે; ‘‘સો ખો અહં અગ્ગિવેસ્સન તસ્સાયેવ કથાય પરિયોસાને તસ્મિં એવ પુરિમસ્મિં સમાધિનિમિત્તે અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તં સણ્ઠપેમિ સન્નિસાદેમિ એકોદિં કરોમિ સમાદહામિ, યેન સુદં નિચ્ચકપ્પં વિહરામી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૮૭) અરિયવિહારે.

તત્થ ઇરિયનં વત્તનં ઇરિયા, કાયપ્પયોગો. તસ્સા પવત્તનુપાયભાવતો ઠાનાદિ ઇરિયાપથો. ઠાનસમઙ્ગી વા હિ કાયેન કિઞ્ચિ કરેય્ય ગમનાદીસુ અઞ્ઞતરસમઙ્ગી વા. અથ વા ઇરિયતિ પવત્તતિ એતેન અત્તભાવો, કાયકિચ્ચં વાતિ ઇરિયા, તસ્સા પવત્તિયા ઉપાયભાવતો પથોતિ ઇરિયાપથો, ઠાનાદિ એવ. સો ચ અત્થતો ગતિનિવત્તિઆદિઆકારેન પવત્તો ચતુસન્તતિરૂપપબન્ધો એવ. વિહરણં, વિહરતિ એતેનાતિ વા વિહારો, ઇરિયાપથો એવ વિહારો ઇરિયાપથવિહારો. દિવિ ભવોતિ દિબ્બો. તત્થ બહુલપ્પવત્તિયા બ્રહ્મપારિસજ્જાદિદેવલોકે ભવોતિ અત્થો. તત્થ યો દિબ્બાનુભાવો, તદત્થાય સંવત્તતીતિ વા દિબ્બો, અભિઞ્ઞાભિનીહારવસેન મહાગતિકત્તા વા દિબ્બો, દિબ્બો ચ સો વિહારો ચાતિ દિબ્બવિહારો, ચતસ્સો રૂપાવચરસમાપત્તિયો. આરુપ્પસમાપત્તિયોપિ એત્થેવ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. બ્રહ્મૂનં, બ્રહ્માનો વા વિહારા બ્રહ્મવિહારા, ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞાયો. અરિયાનં, અરિયા વા વિહારા અરિયવિહારા, ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ. સો હિ ભગવા એકં ઇરિયાપથબાધનન્તિઆદિ યદિપિ ભગવા એકેનપિ ઇરિયાપથેન ચિરતરં કાલં અત્તભાવં પવત્તેતું સક્કોતિ, તથાપિ ‘‘ઉપાદિન્નકસરીરસ્સ નામ અયં સભાવો’’તિ દસ્સેતું વુત્તં. યસ્મા વા ભગવા યત્થ કત્થચિ વસન્તો વેનેય્યાનં ધમ્મં દેસેન્તો, નાનાસમાપત્તીહિ ચ કાલં વીતિનામેન્તો વસતીતિ વેનેય્યસત્તાનં અત્તનો ચ વિવિધં હિતસુખં હરતિ ઉપનેતિ ઉપ્પાદેતિ, તસ્મા વિવિધં હરતીતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

સુભગત્તાતિ સિરીકામાનવસેન સોભનત્તા. તેનેવાહ ‘‘સુન્દરસિરિકત્તા સુન્દરકામત્તા ચા’’તિ. છણસમજ્જઉસ્સવેતિ એત્થ છણં નામ ફગ્ગુનમાસાદીસુ ઉત્તરફગ્ગુનાદિ-અભિલક્ખિતદિવસેસુ સપરિજનાનં મનુસ્સાનં મઙ્ગલકરણં. સમજ્જં નામ નટસમજ્જાદિ. ઉસ્સવો નક્ખત્તં. યત્થ ગામનિગમવાસિનો તયો સત્ત વા દિવસે નક્ખત્તઘોસનં કત્વા યથાવિભવં અલઙ્કતપટિયત્તા ભોગે પરિભુઞ્જન્તા નક્ખત્તકીળનં કીળન્તિ. તેસં તં તથેવ હોતીતિ તેસં મનુસ્સાનં તં પત્થનં તન્નિવાસિદેવતાનુભાવેન યેભુય્યેન તથેવ હોતિ, પત્થના સમિજ્ઝતીતિ અત્થો. બહુજનકન્તતાયાતિ ઇમિના ‘‘સુન્દરકામત્તા’’તિ એતસ્સેવ પદસ્સ પકારન્તરેન અત્થં વિભાવેતિ. તત્રાયં વચનત્થો – કમનીયટ્ઠેન સુટ્ઠુ ભજીયતીતિ સુભગં, સુભા અગા રુક્ખા એત્થાતિ વા સુભગં, સુન્દરકિત્તિયોગતો વા ‘‘સુભગ’’ન્તિ એવમ્પેત્થ અત્થં વણ્ણેન્તિ. કેચિ પન ‘‘સુભાગવને’’તિ પઠન્તિ, ‘‘સુન્દરભૂમિભાગે વને’’તિ ચસ્સ અત્થં વદન્તિ. સુભગસ્સ નામ યક્ખસ્સ વનં તેન પરિગ્ગહિતત્તાતિ ‘‘સુભગવન’’ન્તિ અઞ્ઞે. વનનં ભત્તીતિઅત્થે તં વનનં કારેતીતિ એતસ્મિં અત્થે વનયતીતિ પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. તેનેવાહ ‘‘અત્તનિ સિનેહં ઉપ્પાદેતી’’તિ. યાચનત્થે વનુતે ઇતિ વનન્તિ ઉપચારકપ્પનાવસેન વન-સદ્દો વેદિતબ્બો.

ઉજુવંસાતિ ઉજુભૂતવિટપા. મહાસાલાતિ મહારુક્ખા. અઞ્ઞતરસ્મિં સાલમૂલેતિ અઞ્ઞતરસ્સ રુક્ખસ્સ મૂલે. વનપ્પતિજેટ્ઠકરુક્ખોતિ વનપ્પતિભૂતો જેટ્ઠકરુક્ખો. તમેવ જેટ્ઠકભાવન્તિ વનપ્પતિભાવેનાગતં સેટ્ઠભાવં પધાનભાવં. તેન હિ સો ‘‘સાલરાજા’’તિ વુત્તો. ઉપગતાનં રઞ્જનટ્ઠેન રાજા, અઞ્ઞસ્મિમ્પિ તાદિસે રુક્ખે રાજવોહારં દસ્સેતું ‘‘સુપતિટ્ઠિતસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ બ્રાહ્મણ ધમ્મિકાતિ આલપનં. નિપ્પરિયાયેન સાખાદિમતો સઙ્ઘાતસ્સ સુપ્પતિટ્ઠિતભાવસાધને અવયવવિસેસે પવત્તમાનો મૂલ-સદ્દો. યસ્મા તંસદિસેસુ તન્નિસ્સયે પદેસે ચ રુળ્હીવસેન પરિયાયતો પવત્તતિ, તસ્મા ‘‘મૂલાનિ ઉદ્ધરેય્યા’’તિ એત્થ નિપ્પરિયાયમૂલં અધિપ્પેતન્તિ એકેન મૂલ-સદ્દેન વિસેસેત્વા આહ ‘‘મૂલમૂલે દિસ્સતી’’તિ યથા ‘‘દુક્ખદુક્ખં (સં. નિ. ૪.૩૨૭), રૂપરૂપ’’ન્તિ (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૪૯) ચ. અસાધારણહેતુમ્હીતિ અસાધારણકારણે. લોભસહગતચિત્તુપ્પાદાનં એવ આવેણિકે નેસં સુપ્પતિટ્ઠિતભાવસાધનતો મૂલટ્ઠેન ઉપકારકે પચ્ચયધમ્મે દિસ્સતીતિ અત્થો.

તત્થાતિ ‘‘એકં સમયં ભગવા ઉક્કટ્ઠાયં વિહરતિ સુભગવને સાલરાજમૂલે’’તિ યં વુત્તં વાક્યં, તત્ત. સિયાતિ કસ્સચિ એવં પરિવિતક્કો સિયા, વક્ખમાનાકારેન કદાચિ ચોદેય્ય વાતિ અત્થો. અથ તત્થ વિહરતીતિ યદિ સુભગવને સાલરાજમૂલે વિહરતિ. ન વત્તબ્બન્તિ નાનાઠાનભૂતત્તા ઉક્કટ્ઠાસુભગવનાનં, એકં સમયન્તિ ચ વુત્તત્તાતિ અધિપ્પાયો. ઇદાનિ ચોદકો તમેવ અત્તનો અધિપ્પાયં ‘‘ન હિ સક્કા’’તિઆદિના વિવરતિ. ઇતરો સબ્બમેતં અવિપરીતં અત્થં અજાનન્તેન વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ આહ. તત્થ એતન્તિ ‘‘ઉક્કટ્ઠાયં વિહરતિ સુભગવને સાલરાજમૂલે’’તિ એતં વચનં. એવન્તિ ‘‘યદિ તાવ ભગવા’’તિઆદિના યં તં ભવતા ચોદિતં, તં અત્થતો એવં ન ખો પન દટ્ઠબ્બં, ન ઉભયત્થ અપુબ્બઅચરિમં વિહારદસ્સનત્થન્તિ અત્થો.

ઇદાનિ અત્તનો યથાધિપ્પેતં અવિપરીતં અત્થં, તસ્સ ચ પટિકચ્ચેવ વુત્તભાવં, તેન ચ અપ્પટિવિદ્ધત્તં પકાસેન્તો ‘‘નનુ અવોચુમ્હ…પે… સાલરાજમૂલે’’તિ આહ. એવમ્પિ ‘‘સુભગવને સાલરાજમૂલે વિહરતી’’ચ્ચેવ વત્તબ્બં, ન ‘‘ઉક્કટ્ઠાય’’ન્તિ ચોદનં મનસિ કત્વા વુત્તં ‘‘ગોચરગામનિદસ્સનત્થ’’ન્તિઆદિ.

અવસ્સં ચેત્થ ગોચરગામકિત્તનં કાતબ્બં. તથા હિ તં યથા સુભગવનાદિકિત્તનં પબ્બજિતાનુગ્ગહકરણાદિઅનેકપ્પયોજનં, એવં ગહટ્ઠાનુગ્ગહકરણાદિવિવિધપ્પયોજનન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘ઉક્કટ્ઠાકિત્તનેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ પચ્ચયગ્ગહણેન ઉપસઙ્કમનપયિરુપાસનાનં ઓકાસદાનેન ધમ્મદેસનાય સરણેસુ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાપનેન યથૂપનિસ્સયં ઉપરિવિસેસાધિગમાવહનેન ચ ગહટ્ઠાનગ્ગહકરણં, ઉગ્ગહપરિપુચ્છાનં કમ્મટ્ઠાનાનુયોગસ્સ ચ અનુરૂપવસનટ્ઠાનપરિગ્ગહેનેત્થ પબ્બજિતાનુગ્ગહકરણં વેદિતબ્બં. કરુણાય ઉપગમનં, ન લાભાદિનિમિત્તં, પઞ્ઞાય અપગમનં, ન વિરોધાદિનિમિત્તન્તિ ઉપગમનાપગમનાનં નિરુપક્કિલેસતં વિભાવેતિ. ધમ્મિકસુખં નામ અનવજ્જસુખં. દેવાનં ઉપકારબહુલતા જનવિવિત્તતાય. પચુરજનવિવિત્તં હિ ઠાનં દેવા ઉપસઙ્કમિતબ્બં મઞ્ઞન્તિ. તદત્થપરિનિપ્ફાદનન્તિ લોકત્થનિપ્ફાદનં, બુદ્ધકિચ્ચસમ્પાદનન્તિ અત્થો. એવમાદિનાતિ આદિ-સદ્દેન ઉક્કટ્ઠાકિત્તનતો રૂપકાયસ્સ અનુગ્ગણ્હનં દસ્સેતિ, સુભગવનાદિકિત્તનતો ધમ્મકાયસ્સ. તથા પુરિમેન પરાધીનકિરિયાકરણં, દુતિયેન અત્તાધીનકિરિયાકરણં. પુરિમેન વા કરુણાકિચ્ચં, ઇતરેન પઞ્ઞાકિચ્ચં. પુરિમેન ચસ્સ પરમાય અનુકમ્પાય સમન્નાગમં, પચ્છિમેન પરમાય ઉપેક્ખાય સમન્નાગમં દીપેતિ. ભગવા હિ સબ્બસત્તે પરમાય અનુકમ્પાય અનુકમ્પતિ, ન ચ તત્થ સિનેહદોસાનુપતિતો પરમુપેક્ખકભાવતો, ઉપેક્ખકો ચ ન ચ પરહિતસુખકરણે અપ્પોસુક્કો મહાકારુણિકભાવતો.

તસ્સ મહાકારુણિકતાય લોકનાથતા, ઉપેક્ખકતાય અત્તનાથતા. તથા હેસ બોધિસત્તભૂતો મહાકરુણાય સઞ્ચોદિતમાનસો સકલલોકહિતાય ઉસ્સુક્કમાપન્નો મહાભિનીહારતો પટ્ઠાય તદત્થનિપ્ફાદનત્થં પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારે સમ્પાદેન્તો અપરિમિતં કાલં અનપ્પકં દુક્ખમનુભોસિ, ઉપેક્ખકતાય સમ્મા પતિતેહિ દુક્ખેહિ ન વિકમ્પિ. તથા મહાકારુણિકતાય સંસારાભિમુખતા, ઉપેક્ખકતાય તતો નિબ્બિન્દના. તથા ઉપેક્ખકતાય નિબ્બાનાભિમુખતા, મહાકારુણિકતાય તદધિગમો. તથા મહાકારુણિકતાય પરેસં અભિંસાપનં, ઉપેક્ખકતાય સયં પરેહિ અભાયનં. મહાકારુણિકતાય પરં રક્ખતો અત્તનો રક્ખણં, ઉપેક્ખકતાય અત્તાનં રક્ખતો પરેસં રક્ખણં. તેનસ્સ અત્તહિતાય પટિપન્નાદીસુ ચતુત્થપુગ્ગલભાવો સિદ્ધો હોતિ. તથા મહાકારુણિકતાય સચ્ચાધિટ્ઠાનસ્સ ચાગાધિટ્ઠાનસ્સ ચ પારિપૂરિ, ઉપેક્ખકતાય ઉપસમાધિટ્ઠાનસ્સ પઞ્ઞાધિટ્ઠાનસ્સ ચ પારિપૂરિ. એવં પરિસુદ્ધાસયપયોગસ્સ મહાકારુણિકતાય લોકહિતત્થમેવ રજ્જસમ્પદાદિભવસમ્પત્તિયા ઉપગમનં, ઉપેક્ખકતાય તિણાયપિ અમઞ્ઞમાનસ્સ તતો અપગમનં. ઇતિ સુવિસુદ્ધઉપગમાપગમસ્સ મહાકારુણિકતાય લોકહિતત્થમેવ દાનવસેન સમ્પત્તીનં પરિચ્ચજના, ઉપેક્ખકતાય ચસ્સ ફલસ્સ અત્તનો અપચ્ચાસીસના. એવં સમુદાગમનતો પટ્ઠાય અચ્છરિયબ્ભુતગુણસમન્નાગતસ્સ મહાકારુણિકતાય પરેસં હિતસુખત્થં અતિદુક્કરકારિતા, ઉપેક્ખકતાય કાયમ્પિ અનલંકારિતા.

તથા મહાકારુણિકતાય ચરિમત્તભાવે જિણ્ણાતુરમતદસ્સનેન સઞ્જાતસંવેગો, ઉપેક્ખકતાય ઉળારેસુ દેવભોગસદિસેસુ ભોગેસુ નિરપેક્ખો મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિ. તથા મહાકારુણિકતાય ‘‘કિચ્છં વતાયં લોકો આપન્નો’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૫૭; સં. નિ. ૨.૪, ૧૦) કરુણામુખેનેવ વિપસ્સનારમ્ભો, ઉપેક્ખકતાય બુદ્ધભૂતસ્સ સત્ત સત્તાહાનિ વિવેકસુખેનેવ વીતિનામનં. મહાકારુણિકતાય ધમ્મગમ્ભીરતં પચ્ચવેક્ખિત્વા ધમ્મદેસનાય અપ્પોસુક્કતં આપજ્જિત્વાપિ મહાબ્રહ્મુનો અજ્ઝેસનાપદેસેન ઓકાસકરણં, ઉપેક્ખકતાય પઞ્ચવગ્ગિયાદિ વેનેય્યાનં અનનુરૂપસમુદાચારેપિ અનઞ્ઞથાભાવો. મહાકારુણિકતાય કત્થચિ પટિઘાતાભાવેનસ્સ સબ્બત્થ અમિત્તસઞ્ઞાય અભાવો, ઉપેક્ખકતાય કત્થચિપિ અનુરોધાભાવેન સબ્બત્થ સિનેહસન્થવાભાવો. મહાકારુણિકતાય ગામાદીનં આસન્નટ્ઠાને વસન્તસ્સપિ ઉપેક્ખકતાય અરઞ્ઞટ્ઠાને એવ વિહરણં. તેન વુત્તં ‘‘પુરિમેન ચસ્સ પરમાય અન્નુકમ્પાય સમન્નાગમં, પચ્છિમેન પરમાય ઉપેક્ખાય સમન્નાગમં દીપેતી’’તિ.

તન્તિ ‘‘તત્રા’’તિ પદં. દેસકાલપરિદીપનન્તિ યે દેસકાલા ઇધ વિહરણકિરિયાવિસેસનભાવેન વુત્તા, તેસં પરિદીપનન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘યં સમયં…પે… દીપેતી’’તિ આહ. તં-સદ્દો હિ વુત્તસ્સ અત્થસ્સ પટિનિદ્દેસો, તસ્મા ઇધ કાલસ્સ, દેસસ્સ વા પટિનિદ્દેસો ભવિતું અરહતિ, ન અઞ્ઞસ્સ. અયં તાવ તત્ર-સદ્દસ્સ પટિનિદ્દેસભાવે અત્થવિભાવના. યસ્મા પન ઈદિસેસુ ઠાનેસુ તત્ર-સદ્દો ધમ્મદેસનાવિસિટ્ઠં દેસં કાલઞ્ચ વિભાવેતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘ભાસિતબ્બયુત્તે વા દેસકાલે દીપેતી’’તિ. તેન તત્રાતિ યત્થ ભગવા ધમ્મદેસનત્થં ભિક્ખૂ આલપિ અભાસિ, તાદિસે દેસે, કાલે વાતિ અત્થો. ન હીતિઆદિના તમેવત્થં સમત્થેતિ. નનુ ચ યત્થ ઠિતો ભગવા ‘‘અકાલો ખો તાવા’’તિઆદિના બાહિયસ્સ ધમ્મદેસનં પટિક્ખિપિ, તત્થેવ અન્તરવીથિયં ઠિતો તસ્સ ધમ્મં દેસેતીતિ? સચ્ચમેતં, અદેસેતબ્બકાલે અદેસનાય ઇદં ઉદાહરણં. તેનેવાહ ‘‘અકાલો ખો તાવા’’તિ. યં પન તત્થ વુત્તં ‘‘અન્તરઘરં પવિટ્ઠમ્હા’’તિ (ઉદા. ૧૦), તમ્પિ તસ્સ અકાલભાવસ્સેવ પરિયાયેન દસ્સનત્થં વુત્તં. તસ્સ હિ તદા અદ્ધાનપરિસ્સમેન રૂપકાયે અકમ્મઞ્ઞતા અહોસિ, બલવપીતિવેગેન નામકાયે, તદુભયસ્સ વૂપસમં આગમેન્તો પપઞ્ચપરિહારત્થં ભગવા ‘‘અકાલો ખો’’તિ પરિયાયેન પટિક્ખિપિ. અદેસેતબ્બદેસે અદેસનાય પન ઉદાહરણં ‘‘અથ ખો ભગવા મગ્ગા ઓક્કમ્મ અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસીદિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪), વિહારતો નિક્ખમિત્વા વિહારપચ્છાયાયં પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદી’’તિ (દી. નિ. ૧.૩૬૩) ચ એવમાદિકં ઇધ આદિ-સદ્દેન સઙ્ગહિતં.

‘‘અથ ખો સો, ભિક્ખવે, બાલો ઇધ પુબ્બે રસાદો ઇધ પાપાનિ કમ્માનિ કરિત્વા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૨૫૧) પદપૂરણમત્તે ખો-સદ્દો, ‘‘દુક્ખં ખો અગારવો વિહરતિ અપ્પતિસ્સો’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૨૧) અવધારણે, ‘‘કિત્તાવતા નુ ખો, આવુસો, સત્થુ પવિવિત્તસ્સ વિહરતો સાવકા વિવેકં નાનુસિક્ખન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૧) આદિકાલત્થે. વાક્યારમ્ભેતિ અત્થો. તત્થ પદપૂરણેન વચનાલઙ્કારમત્તં કતં હોતિ, આદિકાલત્થેન વાક્યસ્સ ઉપઞ્ઞાસમત્તં, અવધારત્થેન પન નિયમદસ્સનં, તસ્મા આમન્તેસિ એવાતિ આમન્તને નિયમો દસ્સિતો હોતીતિ.

‘‘ભગવાતિ લોકગરુદીપન’’ન્તિ કસ્મા વુત્તં, નનુ પુબ્બેપિ ભગવા-સદ્દસ્સ અત્થો વુત્તોતિ? યદિપિ પુબ્બે વુત્તો, તં પનસ્સ યથાવુત્તે ઠાને વિહરણકિરિયાય કત્તુવિસેસદસ્સનત્થં કતં, ન આમન્તનકિરિયાય, ઇધ પન આમન્તનકિરિયાય, તસ્મા તદત્થં પુન ‘‘ભગવા’’તિ પાળિયં વુત્તન્તિ તસ્સત્થં દસ્સેતું ‘‘ભગવાતિ લોકગરુદીપન’’ન્તિ આહ. કથાસવનયુત્તપુગ્ગલવચનન્તિ વક્ખમાનાય મૂલપરિયાયદેસનાય સવનયોગ્યપુગ્ગલવચનં. ચતૂસુપિ પરિસાસુ ભિક્ખૂ એવ એદિસાનં દેસનાનં વિસેસેન ભાજનભૂતા, ઇતિ સાતિસયસાસનસમ્પટિગ્ગાહકભાવદસ્સનત્થં ઇધ ભિક્ખુગહણન્તિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ સદ્દત્થં દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિમાહ.

તત્થ ભિક્ખકોતિ ભિક્ખૂતિ ભિક્ખનધમ્મતાય ભિક્ખૂતિ અત્થો. ભિક્ખાચરિયં અજ્ઝુપગતોતિ બુદ્ધાદીહિપિ અજ્ઝુપગતં ભિક્ખાચરિયં ઉઞ્છાચરિયં અજ્ઝુપગતત્તા અનુટ્ઠિતત્તા ભિક્ખૂ. યો હિ કોચિ અપ્પં વા મહન્તં વા ભોગક્ખન્ધં પહાય અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો, સો કસિગોરક્ખાદીહિ જીવિકાકપ્પનં હિત્વા લિઙ્ગસમ્પટિચ્છનેનેવ ભિક્ખાચરિયં અજ્ઝુપગતત્તા ભિક્ખુ, પરપટિબદ્ધજીવિકત્તા વા વિહારમજ્ઝે કાજભત્તં ભુઞ્જમાનોપિ ભિક્ખાચરિયં અજ્ઝુપગતોતિ ભિક્ખુ, પિણ્ડિયાલોપભોજનં નિસ્સાય પબ્બજ્જાય ઉસ્સાહજાતત્તા વા ભિક્ખાચરિયં અજ્ઝુપગતોતિ ભિક્ખૂતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. આદિના નયેનાતિ ‘‘ભિન્નપટધરોતિ ભિક્ખુ, ભિન્દતિ પાપકે અકુસલે ધમ્મેતિ ભિક્ખુ, ભિન્નત્તા પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં ભિક્ખૂ’’તિઆદિના વિભઙ્ગે (વિભ. ૫૧૦) આગતનયેન. ઞાપનેતિ અવબોધને, પટિવેદનેતિ અત્થો.

ભિક્ખનસીલતાતિઆદીસુ ભિક્ખનસીલતા ભિક્ખનેન આજીવનસીલતા, ન કસિવણિજ્જાદીહિ આજીવનસીલતા. ભિક્ખનધમ્મતા ‘‘ઉદ્દિસ્સ અરિયા તિટ્ઠન્તી’’તિ (પટિ. મ. ૧૫૩; મિ. પ. ૪.૫.૯) એવં વુત્તભિક્ખનસભાવતા, ન સમ્ભાવનાકોહઞ્ઞસભાવતા. ભિક્ખને સાધુકારિતા ‘‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્યા’’તિ (ધ. પ. ૧૬૮) વચનં અનુસ્સરિત્વા તત્થ અપ્પમજ્જના. અથ વા સીલં નામ પકતિસભાવો, ઇધ પન તદધિટ્ઠાનં. ધમ્મોતિ વતં. અપરે પન ‘‘સીલં નામ વતસમાદાનં, ધમ્મો નામ પવેણીઆગતં ચારિત્તં, સાધુકારિતાતિ સક્કચ્ચકારિતા આદરકિરિયા’’તિ વણ્ણેન્તિ. હીનાધિકજનસેવિતન્તિ યે ભિક્ખુભાવે ઠિતાપિ જાતિમદાદિવસેન ઉદ્ધતા ઉન્નળા. યે ચ ગિહિભાવે પરેસુ અત્થિકભાવમ્પિ અનુપગતતાય ભિક્ખાચરિયં પરમકાપઞ્ઞતં મઞ્ઞન્તિ, તેસં ઉભયેસમ્પિ યથાક્કમં ‘‘ભિક્ખવો’’તિ વચનેન હીનજનેહિ દલિદ્દેહિ પરમકાપઞ્ઞતં પત્તેહિ પરકુલેસુ ભિક્ખાચરિયાય જીવિકં કપ્પેન્તેહિ સેવિતં વુત્તિં પકાસેન્તો ઉદ્ધતભાવનિગ્ગહં કરોતિ, અધિકજનેહિ ઉળારભોગખત્તિયકુલાદિતો પબ્બજિતેહિ બુદ્ધાદીહિ આજીવવિસોધનત્થં સેવિતં વુત્તિં પકાસેન્તો દીનભાવનિગ્ગહં કરોતીતિ યોજેતબ્બં. યસ્મા ‘‘ભિક્ખવો’’તિ વચનં આમન્તનભાવતો અભિમુખીકરણં, પકરણતો સામત્થિયતો ચ સુસ્સૂસાજનનં સક્કચ્ચસવનમનસિકારનિયોજનઞ્ચ હોતિ. તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘ભિક્ખવોતિ ઇમિના’’તિઆદિમાહ.

તત્થ સાધુકસવનમનસિકારેતિ સાધુકસવને સાધુકમનસિકારે ચ. કથં પન પવત્તિતા સવનાદયો સાધુકં પવત્તિતા હોન્તીતિ? ‘‘અદ્ધા ઇમાય સમ્માપટિપત્તિયા સકલસાસનસમ્પત્તિ હત્થગતા ભવિસ્સતી’’તિ આદરગારવયોગેન, કથાદીસુ અપરિભવનાદિના ચ. વુત્તં હિ ‘‘પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, ધમ્મેહિ સમન્નાગતો સુણન્તો સદ્ધમ્મં ભબ્બો નિયામં ઓક્કમિતું કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તં. કતમેહિ પઞ્ચહિ? ન કથં પરિભોતિ, ન કથિકં પરિભોતિ, ન અત્તાનં પરિભોતિ, અવિક્ખિત્તચિત્તો ધમ્મં સુણાતિ એકગ્ગચિત્તો, યોનિસો ચ મનસિ કરોતિ. ઇમેહિ ખો, ભિક્ખવે, પઞ્ચહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતો સુણન્તો સદ્ધમ્મં ભબ્બો નિયામં ઓક્કમિતું કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્ત’’ન્તિ (અ. નિ. ૫.૧૫૧). તેનેવાહ ‘‘સાધુકસવનમનસિકારાયત્તા હિ સાસનસમ્પત્તી’’તિ. સાસનસમ્પત્તિ નામ સીલાદિનિપ્ફત્તિ.

પઠમં ઉપ્પન્નત્તા અધિગમવસેન. સત્થુચરિયાનુવિધાયકત્તા સીલાદિગુણાનુટ્ઠાનેન. તિણ્ણં યાનાનં વસેન અનુધમ્મપટિપત્તિસબ્ભાવતો સકલસાસનપટિગ્ગાહકત્તા. સન્તિકત્તાતિ સમીપભાવતો. સન્તિકાવચરત્તાતિ સબ્બકાલં સમ્પયુત્તભાવતો. યથાનુસિટ્ઠન્તિ અનુસાસનિઅનુરૂપં, અનુસાસનિં અનવસેસતો પટિગ્ગહેત્વાતિ અત્થો. એકચ્ચે ભિક્ખૂયેવ સન્ધાયાતિ યે સુત્તપરિયોસાને ‘‘તે ભિક્ખૂ ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દુ’’ન્તિ વુત્તા પઞ્ચસતા બ્રાહ્મણપબ્બજિતા, તે સન્ધાય.

પુબ્બે સબ્બપરિસસાધારણત્તેપિ ભગવતો ધમ્મદેસનાય ‘‘જેટ્ઠસેટ્ઠા’’તિઆદિના ભિક્ખૂનં એવ આમન્તને કારણં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ભિક્ખૂ આમન્તેત્વાવ ધમ્મદેસનાય પયોજનં દસ્સેતું ‘‘કિમત્થં પન ભગવા’’તિ ચોદનં સમુટ્ઠાપેસિ. તત્થ અઞ્ઞં ચિન્તેન્તાતિ અઞ્ઞવિહિતા. વિક્ખિત્તચિત્તાતિ અસમાહિતચિત્તા. ધમ્મં પચ્ચવેક્ખન્તાતિ તદા હિય્યો તતો પરદિવસેસુ વા સુતધમ્મં પતિ પતિ મનસા અવેક્ખન્તા. ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા ધમ્મે દેસિયમાને આદિતો પટ્ઠાય દેસનં સલ્લક્ખેતું સક્કોન્તીતિ ઇમમેવત્થં બ્યતિરેકમુખેન દસ્સેતું ‘‘તે અનામન્તેત્વા’’તિઆદિ વુત્તં.

ભિક્ખવોતીતિ ચ સન્ધિવસેન ઇ-કારલોપો દટ્ઠબ્બો ‘‘ભિક્ખવો ઇતી’’તિ. અયં હિ ઇતિ-સદ્દો હેતુ-પરિસમાપનાદિપદત્થવિપરિયાય-પકારાવધારણનિદસ્સનાદિઅનેકત્થપ્પભેદો. તથા હેસ ‘‘રુપ્પતીતિ ખો, ભિક્ખવે, તસ્મા ‘રૂપ’ન્તિ વુચ્ચતી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૭૯) હેતુઅત્થે દિસ્સતિ; ‘‘તસ્મા તિહ મે, ભિક્ખવે, ધમ્મદાયાદા ભવથ, મા આમિસદાયાદા, અત્થિ મે તુમ્હેસુ અનુકમ્પા ‘કિન્તિ મે સાવકા ધમ્મદાયાદા ભવેય્યું, નો આમિસદાયાદા’તિ’’આદીસુ પરિસમાપને; ‘‘ઇતિ વા, ઇતિ એવરૂપા નચ્ચગીતવાદિતવિસૂકદસ્સના પટિવિરતો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૧૩) આદિઅત્થે; ‘‘માગણ્ઠિયોતિ તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ સઙ્ખા સમઞ્ઞા પઞ્ઞત્તિ વોહારો નામં નામકમ્મં નામધેય્યં નિરુત્તિ બ્યઞ્જનમભિલાપો’’તિઆદીસુ (મહાનિ. ૭૩) પદત્થવિપરિયાયે; ‘‘ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, સપ્પટિભયો બાલો, અપ્પટિભયો પણ્ડિતો, સઉપદ્દવો બાલો, અનુપદ્દવો પણ્ડિતો, સઉપસગ્ગો બાલો, અનુપસગ્ગો પણ્ડિતો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૨૪) પકારે; ‘‘અત્થિ ઇદપ્પચ્ચયા જરામરણન્તિ ઇતિ પુટ્ઠેન સતા, આનન્દ, અત્થીતિસ્સ વચનીયં, કિં પચ્ચયા જરામરણન્તિ ઇતિ ચે વદેય્ય, જાતિપચ્ચયા જરામરણન્તિ ઇચ્ચસ્સ વચનીય’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૯૬) અવધારણે; ‘‘સબ્બમત્થીતિ ખો, કચ્ચાન, અયમેકો અન્તો, સબ્બં નત્થીતિ ખો, કચ્ચાન, અયં દુતિયો અન્તો’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૧૫) નિદસ્સને. ઇધાપિ નિદસ્સનેવ દટ્ઠબ્બો. ભિક્ખવોતિ હિ આમન્તિતાકારો, તમેસ ઇતિ-સદ્દો નિદસ્સેતિ ‘‘ભિક્ખવોતિ આમન્તેસી’’તિ. ઇમિના નયેન ‘‘ભદ્દન્તે’’તિઆદીસુપિ યથારહં ઇતિ-સદ્દસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો. પુબ્બે ‘‘ભગવા આમન્તેસી’’તિ વુત્તત્તા ‘‘ભગવતો પચ્ચસ્સોસુ’’ન્તિ ઇધ ‘‘ભગવતો’’તિ સામિવચનં આમન્તનમેવ સમ્બન્ધીઅન્તરં અપેક્ખતીતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન ‘‘ભગવતો આમન્તનં પટિઅસ્સોસુ’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘ભગવતો’’તિ પન ઇદં પટિસ્સવસમ્બન્ધનેન સમ્પદાનવચનં યથા ‘‘દેવદત્તસ્સ પટિસ્સુણોતી’’તિ.

યં નિદાનં ભાસિતન્તિ સમ્બન્ધો. એત્થાહ – કિમત્થં પન ધમ્મવિનયસઙ્ગહે કરિયમાને નિદાનવચનં, નનુ ભગવતા ભાસિતવચનસ્સેવ સઙ્ગહો કાતબ્બોતિ? વુચ્ચતે – દેસનાય ઠિતિઅસમ્મોસસદ્ધેય્યભાવસમ્પાદનત્થં. કાલદેસદેસકનિમિત્તપરિસાપદેસેહિ ઉપનિબન્ધિત્વા ઠપિતા હિ દેસના ચિરટ્ઠિતિકા હોતિ અસમ્મોસધમ્મા સદ્ધેય્યા ચ, દેસકાલકત્તુસોતુનિમિત્તેહિ ઉપનિબદ્ધો વિય વોહારવિનિચ્છયો. તેનેવ ચ આયસ્મતા મહાકસ્સપેન ‘‘મૂલપરિયાયસુત્તં આવુસો, આનન્દ, કત્થ ભાસિત’’ન્તિઆદિના દેસાદિપુચ્છાસુ કતાસુ તાસં વિસ્સજ્જનં કરોન્તેન ધમ્મભણ્ડાગારિકેન ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિના ઇમસ્સ સુત્તસ્સ નિદાનં ભાસિતં. અપિચ સત્થુસમ્પત્તિપકાસનત્થં નિદાનવચનં. તથાગતસ્સ હિ ભગવતો પુબ્બરચનાનુમાનાગમતક્કાભાવતો સમ્માસમ્બુદ્ધભાવસિદ્ધિ. ન હિ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પુબ્બરચનાદીહિ અત્થો અત્થિ સબ્બત્થ અપ્પટિહતઞાણચારતાય એકપ્પમાણત્તા ચ ઞેય્યધમ્મેસુ. તથા આચરિયમુટ્ઠિધમ્મમચ્છરિયસાસનસાવકાનુરોધાભાવતો ખીણાસવભાવસિદ્ધિ. ન હિ સબ્બસો ખીણાસવસ્સ તે સમ્ભવન્તીતિ સુવિસુદ્ધસ્સ પરાનુગ્ગહપ્પવત્તિ. એવં દેસકસંકિલેસભૂતાનં દિટ્ઠિસીલસમ્પદાદૂસકાનં અવિજ્જાતણ્હાનં અચ્ચન્તાભાવસંસૂચકેહિ ઞાણસમ્પદાપહાનસમ્પદાભિબ્યઞ્જકેહિ ચ સમ્બુદ્ધવિસુદ્ધભાવેહિ પુરિમવેસારજ્જદ્વયસિદ્ધિ, તતો એવ ચ અન્તરાયિકનિય્યાનિકધમ્મેસુ સમ્મોહાભાવસિદ્ધિતો પચ્છિમવેસારજ્જદ્વયસિદ્ધીતિ ભગવતો ચતુવેસારજ્જસમન્નાગમો અત્તહિતપરહિતપટિપત્તિ ચ નિદાનવચનેન પકાસિતા હોતિ તત્થ તત્થ સમ્પત્તપરિયાય અજ્ઝાસયાનુરૂપં ઠાનુપ્પત્તિકપટિભાનેન ધમ્મદેસનાદીપનતો, ઇધ પન પથવીઆદીસુ વત્થૂસુ પુથુજ્જનાનં પટિપત્તિવિભાગવવત્થાપકદેસનાદીપનતોતિ યોજેતબ્બં. તેન વુત્તં ‘‘સત્થુસમ્પત્તિપકાસનત્થં નિદાનવચન’’ન્તિ.

તથા સાસનસમ્પત્તિપકાસનત્થં નિદાનવચનં. ઞાણકરુણાપરિગ્ગહિતસબ્બકિરિયસ્સ હિ ભગવતો નત્થિ નિરત્થિકા પટિપત્તિ, અત્તહિતત્થા વા. તસ્મા પરેસં એવ અત્થાય પવત્તસબ્બકિરિયસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સકલમ્પિ કાયવચીમનોકમ્મં યથાપવત્તં વુચ્ચમાનં દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ યથારહં સત્તાનં અનુસાસનટ્ઠેન સાસનં, ન કબ્યરચના, તયિદં સત્થુચરિતં કાલદેસદેસકપરિસાપદેસેહિ સદ્ધિં તત્થ તત્થ નિદાનવચનેહિ યથારહં પકાસીયતિ, ઇધ પન ‘‘પથવિયાદીસુ વત્થૂસૂ’’તિ સબ્બં પુરિમસદિસમેવ. તેન વુત્તં ‘‘સાસનસમ્પત્તિપકાસનત્થં નિદાનવચન’’ન્તિ. અપિચ સત્થુનો પમાણભાવપ્પકાસનેન સાસનસ્સ પમાણભાવદસ્સનત્થં નિદાનવચનં, તઞ્ચ દેસકપ્પમાણભાવદસ્સનં હેટ્ઠા વુત્તનયાનુસારેન ‘‘ભગવા’’તિ ચ ઇમિના પદેન વિભાવિતન્તિ વેદિતબ્બં. ‘‘ભગવા’’તિ ઇમિના તથાગતસ્સ રાગદોસમોહાદિસબ્બકિલેસમલદુચ્ચરિતાદિદોસપ્પહાનદીપનેન વચનેન અનઞ્ઞસાધારણસુપરિસુદ્ધઞાણકરુણાદિગુણવિસેસયોગપરિદીપનેન તતો એવ સબ્બસત્તુત્તમભાવદીપનેન અયમત્થો સબ્બથા પકાસિતો હોતીતિ ઇદમેત્થ નિદાનવચનપ્પયોજનસ્સ મુખમત્તદસ્સનં.

અબ્ભન્તરનિદાનવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સુત્તનિક્ખેપવણ્ણના

નિક્ખિત્તસ્સાતિ દેસિતસ્સ. દેસનાપિ હિ દેસેતબ્બસ્સ સીલાદિઅત્થસ્સ વિનેય્યસન્તાનેસુ નિક્ખિપનતો ‘‘નિક્ખેપો’’તિ વુચ્ચતિ. સુત્તનિક્ખેપં વિચારેત્વા વુચ્ચમાના પાકટા હોતીતિ સામઞ્ઞતો ભગવતો દેસનાસમુટ્ઠાનસ્સ વિભાગં દસ્સેત્વા ‘‘એત્થાયં દેસના એવંસમુટ્ઠાના’’તિ દેસનાય સમુટ્ઠાને દસ્સિતે સુત્તસ્સ સમ્મદેવ નિદાનપરિજાનનેન વણ્ણનાય સુવિઞ્ઞેય્યત્તા વુત્તં. એવઞ્હિ ‘‘અસ્સુતવા ભિક્ખવે પુથુજ્જનો’’તિઆદિના, ‘‘યોપિ સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરહં ખીણાસવો’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૮), ‘‘તથાગતોપિ ખો, ભિક્ખવે, અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૧૨) ચ પવત્તદેસના અનુસન્ધિદસ્સનસુખતાય સુવિઞ્ઞેય્યા હોતિ. તત્થ યથા અનેકસતઅનેકસહસ્સભેદાનિપિ સુત્તન્તાનિ સંકિલેસભાગિયાદિપધાનનયવસેન સોળસવિધતં નાતિવત્તન્તિ, એવં અત્તજ્ઝાસયાદિસુત્તનિક્ખેપવસેન ચતુબ્બિધભાવન્તિ આહ ‘‘ચત્તારો હિ સુત્તનિક્ખેપા’’તિ.

એત્થ ચ યથા અત્તજ્ઝાસયસ્સ અટ્ઠુપ્પત્તિયા ચ પરજ્ઝાસયપુચ્છાહિ સદ્ધિં સંસગ્ગભેદો સમ્ભવતિ ‘‘અત્તજ્ઝાસયો ચ પરજ્ઝાસયો ચ, અત્તજ્ઝાસયો ચ પુચ્છાવસિકો ચ, અટ્ઠુપ્પત્તિકો ચ પરજ્ઝાસયો ચ, અટ્ઠુપ્પત્તિકો ચ પુચ્છાવસિકો ચા’’તિ અજ્ઝાસયપુચ્છાનુસન્ધિસબ્ભાવતો, એવં યદિપિ અટ્ઠુપ્પત્તિયા અત્તજ્ઝાસયેનપિ સંસગ્ગભેદો સમ્ભવતિ, અત્તજ્ઝાસયાદીહિ પન પુરતો ઠિતેહિ અટ્ઠુપ્પત્તિયા સંસગ્ગો નત્થીતિ નયિધ નિરવસેસો વિત્થારનયો સમ્ભવતીતિ ‘‘ચત્તારો સુત્તનિક્ખેપા’’તિ વુત્તં, તદન્તોગધત્તા વા સમ્ભવન્તાનં સેસનિક્ખેપાનં મૂલનિક્ખેપવસેન ચત્તારોવ દસ્સિતા. તથાદસ્સનઞ્ચેત્થ અયં સંસગ્ગભેદો ગહેતબ્બોતિ.

તત્રાયં વચનત્થો – નિક્ખિપીયતીતિ નિક્ખેપો, સુત્તં એવ નિક્ખેપો સુત્તનિક્ખેપો. અથ વા નિક્ખિપનં નિક્ખેપો, સુત્તસ્સ નિક્ખેપો સુત્તનિક્ખેપો, સુત્તદેસનાતિ અત્થો. અત્તનો અજ્ઝાસયો અત્તજ્ઝાસયો, સો અસ્સ અત્થિ કારણભૂતોતિ અત્તજ્ઝાસયો. અત્તનો અજ્ઝાસયો એતસ્સાતિ વા અત્તજ્ઝાસયો. પરજ્ઝાસયેપિ એસેવ નયો. પુચ્છાય વસો પુચ્છાવસો, સો એતસ્સ અત્થીતિ પુચ્છાવસિકો. સુત્તદેસનાવત્થુભૂતસ્સ અત્થસ્સ ઉપ્પત્તિ અત્થુપ્પત્તિ, અત્થુપ્પત્તિયેવ અટ્ઠુપ્પત્તિ ત્થ-કારસ્સ ટ્ઠ-કારં કત્વા. સા એતસ્સ અત્થીતિ અટ્ઠુપ્પત્તિકો. અથ વા નિક્ખિપીયતિ સુત્તં એતેનાતિ સુત્તનિક્ખેપો, અત્તજ્ઝાસયાદિ એવ. એતસ્મિં પન અત્તવિકપ્પે અત્તનો અજ્ઝાસયો અત્તજ્ઝાસયો. પરેસં અજ્ઝાસયો પરજ્ઝાસયો. પુચ્છીયતીતિ પુચ્છા, પુચ્છિતબ્બો અત્થો. પુચ્છનવસેન પવત્તં ધમ્મપટિગ્ગાહકાનં વચનં પુચ્છાવસિકં, તદેવ નિક્ખેપ-સદ્દાપેક્ખાય પુલ્લિઙ્ગવસેન ‘‘પુચ્છાવસિકો’’તિ વુત્તં. તથા અટ્ઠુપ્પત્તિ એવ અટ્ઠુપ્પત્તિકોતિ એવમ્પેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

અપિચેત્થ પરેસં ઇન્દ્રિયપરિપાકાદિકારણનિરપેક્ખત્તા અત્તજ્ઝાસયસ્સ વિસું સુત્તનિક્ખેપભાવો યુત્તો કેવલં અત્તનો અજ્ઝાસયેનેવ ધમ્મતન્તિઠપનત્થં પવત્તિતદેસનત્તા. પરજ્ઝાસયપુચ્છાવસિકાનં પન પરેસં અજ્ઝાસયપુચ્છાનં દેસનાપવત્તિહેતુભૂતાનં ઉપ્પત્તિયં પવત્તિતાનં કથમટ્ઠુપ્પત્તિયં અનવરોધો, પુચ્છાવસિકઅટ્ઠુપ્પત્તિકાનં વા પરજ્ઝાસયાનુરોધેન પવત્તિકાનં કથં પરજ્ઝાસયે અનવરોધોતિ? ન ચોદેતબ્બમેતં. પરેસઞ્હિ અભિનીહારપરિપુચ્છાદિવિનિમુત્તસ્સેવ સુત્તદેસનાકારણુપ્પાદસ્સ અટ્ઠુપ્પત્તિભાવેન ગહિતત્તા પરજ્ઝાસયપુચ્છાવસિકાનં વિસું ગહણં. તથા હિ બ્રહ્મજાલ (દી. નિ. ૧.૧) ધમ્મદાયાદસુત્તાદીનં (મ. નિ. ૧.૨૯) વણ્ણાવણ્ણઆમિસુપ્પાદાદિદેસનાનિમિત્તં ‘‘અટ્ઠુપ્પત્તી’’તિ વુચ્ચતિ. પરેસં પુચ્છં વિના અજ્ઝાસયં એવ નિમિત્તં કત્વા દેસિતો પરજ્ઝાસયો, પુચ્છાવસેન દેસિતો પુચ્છાવસિકોતિ પાકટોયમત્થોતિ.

અત્તનો અજ્ઝાસયેનેવ કથેસિ ધમ્મતન્તિઠપનત્થન્તિ દટ્ઠબ્બં. સમ્મપ્પધાનસુત્તન્તહારકોતિ અનુપુબ્બેન નિક્ખિત્તાનં સંયુત્તકે સમ્મપ્પધાનપટિસંયુત્તાનં સુત્તાનં આવળિ. તથા ઇદ્ધિપાદહારકાદયો.

વિમુત્તિપરિપાચનીયા ધમ્મા સદ્ધિન્દ્રિયાદયો. અજ્ઝાસયન્તિ અધિમુત્તિં. ખન્તિન્તિ દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિં. મનન્તિ ચિત્તં. અભિનિહારન્તિ પણિધાનં. બુજ્ઝનભાવન્તિ બુજ્ઝનસભાવં, પટિવિજ્ઝનાકારં વા.

ઉપ્પન્ને માને નિક્ખિત્તન્તિ સમ્બન્ધો. ઇત્થિલિઙ્ગાદીનિ તીણિ લિઙ્ગાનિ. નામાદીનિ ચત્તારિ પદાનિ. પઠમાદયો સત્ત વિભત્તિયો. મુઞ્ચિત્વા ન કિઞ્ચિ કથેતિ સભાવનિરુત્તિયા તથેવ પવત્તનતો. ગણ્ઠિભૂતં પદં. યથા હિ રુક્ખસ્સ ગણ્ઠિટ્ઠાનં દુબ્બિનિબ્બેધં દુત્તચ્છિતઞ્ચ હોતિ, એવમેવં યં પદં અત્થતો વિવરિતું ન સક્કા, તં ‘‘ગણ્ઠિપદ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અનુપહચ્ચાતિ અનુદ્ધરિત્વા.

યેન યેન સમ્બન્ધં ગચ્છતિ, તસ્સ તસ્સ અનવસેસતં દીપેતીતિ ઇમિના ઇમસ્સ સબ્બ-સદ્દસ્સ સપ્પદેસતં દસ્સેતિ. સબ્બ-સદ્દો હિ સબ્બસબ્બં પદેસસબ્બં આયતનસબ્બં સક્કાયસબ્બન્તિ ચતૂસુ વિસયેસુ દિટ્ઠપ્પયોગો. તથા હેસ ‘‘સબ્બે ધમ્મા સબ્બાકારેન બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઞાણમુખે આપાથમાગચ્છન્તી’’તિઆદીસુ (મહાનિ. ૧૫૬; ચૂળનિ. ૮૫; પટિ. મ. ૩.૬) સબ્બસબ્બસ્મિં આગતો. ‘‘સબ્બેસં વો, સારિપુત્ત, સુભાસિતં પરિયાયેના’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૪૫) પદેસસબ્બસ્મિં. ‘‘સબ્બં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ…પે… ચક્ખુઞ્ચેવ રૂપા ચ…પે… મનો ચેવ ધમ્મા ચા’’તિ (સં. નિ. ૪.૨૩) એત્થ આયતનસબ્બસ્મિં. ‘‘સબ્બં સબ્બતો સઞ્જાનાતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૫) સક્કાયસબ્બસ્મિં. તત્થ સબ્બસબ્બસ્મિં આગતો નિપ્પદેસો, ઇતરેસુ તીસુપિ આગતો સપ્પદેસો, ઇધ પન સક્કાયસબ્બસ્મિં વેદિતબ્બો. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘સક્કાયપરિયાપન્ના પન તેભૂમકધમ્માવ અનવસેસતો વેદિતબ્બા’’તિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧ સુત્તનિક્ખેપવણ્ણના).

સચ્ચેસૂતિ અરિયસચ્ચેસુ. એતે ચતુરો ધમ્માતિ ઇદાનિ વુચ્ચમાને સચ્ચાદિકે ચત્તારો ધમ્મે સન્ધાય વદતિ. તત્થ સચ્ચન્તિ વચીસચ્ચં. ઠિતીતિ વીરિયં, ‘‘ધિતી’’તિ વા પાઠો, સો એવત્થો. ચાગોતિ અલોભો. દિટ્ઠં સો અતિવત્તતીતિ યસ્મિં એતે સચ્ચાદયો ધમ્મા ઉપલબ્ભન્તિ, સો દિટ્ઠં અત્તનો અમિત્તં અતિક્કમતિ, ન તસ્સ હત્થતં ગચ્છતિ, અથ ખો નં અભિભવતિ એવાતિ અત્થો. સભાવે વત્તતિ અસભાવધમ્મસ્સ કારણાસમ્ભવતો. ન હિ નિસ્સભાવા ધમ્મા કેનચિ નિબ્બત્તીયન્તિ. અત્તનો લક્ખણં ધારેન્તીતિ યદિપિ લક્ખણવિનિમુત્તા ધમ્મા નામ નત્થિ, તથાપિ યથા દિટ્ઠિતણ્હાપરિકપ્પિતાકારમત્તા અત્તસુભસુખસસ્સતાદયો, પકતિયાદયો, દબ્બાદયો, જીવાદયો, કાયાદયો લોકવોહારમત્તસિદ્ધા ગગણકુસુમાદયોવ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થતો ન ઉપલબ્ભન્તિ, ન એવમેતે, એતે પન સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થભૂતા ઉપલબ્ભન્તિ, તતો એવ સત્તાદિવિસેસવિરહતો ધમ્મમત્તા સભાવવન્તોતિ દસ્સનત્થં ‘‘અત્તનો લક્ખણં ધારેન્તી’’તિ વુત્તં. ભવતિ હિ ભેદાભાવેપિ સુખાવબોધનત્થં ઉપચારમત્તસિદ્ધેન ભેદેન નિદ્દેસો યથા ‘‘સિલાપુત્તકસ્સ સરીર’’ન્તિ. ધારીયન્તિ વા યથાસભાવતો અવધારીયન્તિ ઞાયન્તીતિ ધમ્મા, કક્ખળફુસનાદયો.

અસાધારણહેતુમ્હીતિ અસાધારણકારણે, સક્કાયધમ્મેસુ તસ્સ તસ્સ આવેણિકપચ્ચયેતિ અત્થો. કિં પન તન્તિ? તણ્હામાનદિટ્ઠિયો, અવિજ્જાદયોપિ વા. યથેવ હિ પથવીઆદીસુ મઞ્ઞનાવત્થૂસુ ઉપ્પજ્જમાના તણ્હાદયો મઞ્ઞના તેસં પવત્તિયા મૂલકારણં, એવં અવિજ્જાદયોપિ. તથા હિ ‘‘અસ્સુતવા પુથુજ્જનો’’તિઆદિના ‘‘અપરિઞ્ઞાતં તસ્સાતિ વદામી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨) ‘‘નન્દી દુક્ખસ્સ મૂલ’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૧૩) ચ અન્વયતો, ‘‘ખયા રાગસ્સ…પે… વીતમોહત્તા’’તિ બ્યતિરેકતો ચ તેસં મૂલકારણભાવો વિભાવિતો.

પરિયાયેતિ દેસેતબ્બમત્થં અવગમેતિ બોધયતીતિ પરિયાયો, દેસના. પરિયાયતિ અત્તનો ફલં પરિગ્ગહેત્વા વત્તતિ તસ્સ વા કારણભાવં ગચ્છતીતિ પરિયાયો, કારણં. પરિયાયતિ અપરાપરં પરિવત્તતીતિ પરિયાયો, વારો. એવં પરિયાયસદ્દસ્સ દેસનાકારણવારેસુ પવત્તિ વેદિતબ્બા. યથારુતવસેન અગ્ગહેત્વા નિદ્ધારેત્વા ગહેતબ્બત્થં નેય્યત્થં. તેભૂમકા ધમ્માવ અનવસેસતો વેદિતબ્બા મઞ્ઞનાવત્થુભૂતાનં સબ્બેસં પથવીઆદિધમ્માનં અધિપ્પેતત્તા.

કારણદેસનન્તિ કારણઞાપનં દેસનં. તં અત્થન્તિ તં સબ્બધમ્માનં મૂલકારણસઙ્ખાતં, કારણદેસનાસઙ્ખાતં વા અત્થં. તેનેવાહ ‘‘તં કારણં તં દેસન’’ન્તિ. એકત્થમેતન્તિ એતં પદદ્વયં એકત્થં. સાધુ-સદ્દો એવ હિ ક-કારેન વડ્ઢેત્વા ‘‘સાધુક’’ન્તિ વુત્તો. તેનેવ હિ સાધુસદ્દસ્સ અત્થં વદન્તેન અત્થુદ્ધારવસેન સાધુકસદ્દો ઉદાહટો. ધમ્મરુચીતિ પુઞ્ઞકામો. પઞ્ઞાણવાતિ પઞ્ઞવા. અદ્દુબ્ભોતિ અદૂસકો, અનુપઘાતકોતિ અત્થો. ઇધાપીતિ ઇમસ્મિં મૂલપરિયાયસુત્તેપિ. અયન્તિ સાધુકસદ્દો. એત્થેવ દળ્હીકમ્મેતિ સક્કચ્ચકિરિયાયં. આણત્તિયન્તિ આણાપને. ‘‘સુણાથ સાધુકં મનસિ કરોથા’’તિ હિ વુત્તે સાધુકસદ્દેન સવનમનસિકારાનં સક્કચ્ચકિરિયા વિય તદાણાપનમ્પિ વુત્તં હોતિ. આયાચનત્થતા વિય ચસ્સ આણાપનત્થતા વેદિતબ્બા.

ઇદાનેત્થ એવં યોજના વેદિતબ્બાતિ સમ્બન્ધો. સોતિન્દ્રિયવિક્ખેપવારણં સવને નિયોજનવસેન કિરિયન્તરપટિસેધનભાવતો, સોતં ઓદહથાતિ અત્થો. મનિન્દ્રિયવિક્ખેપનિવારણં અઞ્ઞચિન્તાપટિસેધનતો. પુરિમન્તિ ‘‘સુણાથા’’તિ પદં. એત્થાતિ સુણાથ, મનસિ કરોથા’’તિ પદદ્વયે, એતસ્મિં વા અધિકારે. બ્યઞ્જનવિપલ્લાસગ્ગાહવારણં સોતદ્વારે વિક્ખેપપટિબાહકત્તા. ન હિ યાથાવતો સુણન્તસ્સ સદ્દતો વિપલ્લાસગ્ગાહો હોતિ. અત્થવિપલ્લાસગ્ગાહવારણં મનિન્દ્રિયવિક્ખેપપટિબાહકત્તા. ન હિ સક્કચ્ચં ધમ્મં ઉપધારેન્તસ્સ અત્થતો વિપલ્લાસગ્ગાહો હોતિ. ધમ્મસ્સવને નિયોજેતિ સુણાથાતિ વિદહનતો. ધારણૂપપરિક્ખાસૂતિ ઉપપરિક્ખગ્ગહણેન તુલનતીરણાદિકે દિટ્ઠિયા ચ સુપ્પટિવેધં સઙ્ગણ્હાતિ.

સબ્યઞ્જનોતિ એત્થ યથાધિપ્પેતમત્થં બ્યઞ્જયતીતિ બ્યઞ્જનં, સભાવનિરુત્તિ. સહ બ્યઞ્જનેનાતિ સબ્યઞ્જનો, બ્યઞ્જનસમ્પન્નોતિ અત્થો. અરણીયતો ઉપગન્ધબ્બતો અનુટ્ઠાતબ્બતો અત્થો, ચતુપારિસુદ્ધિસીલાદિકો. સહ અત્થેનાતિ સાત્થો, અત્થસમ્પન્નોતિ અત્થો. ધમ્મગમ્ભીરોતિઆદીસુ ધમ્મો નામ તન્તિ. દેસના નામ તસ્સા મનસા વવત્થાપિતાય તન્તિયા દેસના. અત્થો નામ તન્તિયા અત્થો. પટિવેધો નામ તન્તિયા તન્તિઅત્થસ્સ ચ યથાભૂતાવબોધો. યસ્મા ચેતે ધમ્મદેસનાઅત્થપટિવેધા સસાદીહિ વિય મહાસમુદ્દો મન્દબુદ્ધીહિ દુક્ખોગાળ્હા અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠા ચ, તસ્મા ગમ્ભીરા. તેન વુત્તં ‘‘યસ્મા અયં ધમ્મો…પે… સાધુકં મનસિ કરોથા’’તિ. એત્થ ચ પટિવેધસ્સ દુક્કરભાવતો ધમ્મત્થાનં દેસનાઞાણસ્સ દુક્કરભાવતો દેસનાય દુક્ખોગાહતા, પટિવેધસ્સ પન ઉપ્પાદેતું અસક્કુણેય્યત્તા તબ્બિસયઞાણુપ્પત્તિયા ચ દુક્કરભાવતો દુક્ખોગાહતા વેદિતબ્બા.

દેસનં નામ ઉદ્દિસનં. તસ્સ નિદ્દિસનં ભાસનન્તિ ઇધાધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘વિત્થારતોપિ નં ભાસિસ્સામીતિ વુત્તં હોતી’’તિ. પરિબ્યત્તં કથનં વા ભાસનં. સાળિકાયિવ નિગ્ઘોસોતિ સાળિકાય આલાપો વિય મધુરો કણ્ણસુખો પેમનીયો. પટિભાનન્તિ સદ્દો. ઉદીરયીતિ ઉચ્ચારીયતિ, વુચ્ચતિ વા.

એવં વુત્તે ઉસ્સાહજાતાતિ એવં ‘‘સુણાથ સાધુકં મનસિ કરોથ ભાસિસ્સામી’’તિ વુત્તે ન કિર સત્થા સઙ્ખેપેનેવ દેસેસ્સતિ, વિત્થારેનપિ ભાસિસ્સતીતિ સઞ્જાતુસ્સાહા હટ્ઠતુટ્ઠા હુત્વા. ઇધાતિ ઇમિના વુચ્ચમાનઅધિકરણં તસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉપ્પત્તિટ્ઠાનભૂતં અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘દેસાપદેસે નિપાતો’’તિ. લોકન્તિ ઓકાસલોકં. ઇધ તથાગતો લોકેતિ હિ જાતિખેત્તં, તત્થાપિ અયં ચક્કવાળો અધિપ્પેતો. સમણોતિ સોતાપન્નો. દુતિયો સમણોતિ સકદાગામી. વુત્તઞ્હેતં ‘‘કતમો ચ, ભિક્ખવે, સમણો? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા સોતાપન્નો હોતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૪૧) ‘‘કતમો ચ, ભિક્ખવે, દુતિયો સમણો? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ તિણ્ણં સંયોજનાનં પરિક્ખયા રાગદોસમોહાનં તનુત્તા સકદાગામી હોતી’’તિ ચ (અ. નિ. ૪.૨૪૧). ઇધેવ તિટ્ઠમાનસ્સાતિ ઇમિસ્સા એવ ઇન્દસાલગુહાયં તિટ્ઠમાનસ્સ.

૨. અસ્સુતવાતિ એત્થ (અ. નિ. ટી. ૧.૧.૫૧) સુતન્તિ સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારિતં, ઉપધારણં વા, સુતં અસ્સત્થીતિ સુતવા. વા-સદ્દસ્સ હિ અત્થો અત્થિતામત્તાદિવસેન અનેકવિધો. તથા હિ ‘‘અન્તવા અયં લોકો પરિવટુમો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૫૪; પટિ. મ. ૧.૧૪૦) અત્થિતામત્તં અત્થો. ‘‘ધનવા ભોગવા, લાભી અન્નસ્સા’’તિ ચ આદીસુ બહુભાવો. ‘‘રોગવા હોતિ રોગાભિભૂતો’’તિઆદીસુ કાયાબાધો. ‘‘કુટ્ઠી કુટ્ઠચીવરેના’’તિઆદીસુ નિન્દા, ‘‘ઇસ્સુકી મચ્છરી સઠો માયાવિનો કેટુભિનો’’તિઆદીસુ અભિણ્હયોગો. ‘‘દણ્ડી છત્તી અલમ્બરી’’તિઆદીસુ (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૪૨) સંસગ્ગો. ‘‘પણ્ડિતો વાપિ તેન સો’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૬૩) ઉપમાનં, સદિસભાવોતિ અત્થો. ‘‘તં વાપિ ધીરા મુનિં વેદયન્તી’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૨૧૩) સમુચ્ચયો. ‘‘કે વા ઇમે કસ્સ વા’’તિઆદીસુ (પારા. ૨૯૬) સંસયો. ‘‘અયં વા ઇમેસં સમણબ્રાહ્મણાનં સબ્બબાલો સબ્બમૂળ્હો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૧૮૧) વિભાવનો. ‘‘ન વાયં કુમારો મત્તમઞ્ઞાસી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૧૫૪) પદપૂરણં. ‘‘યે હિ કેચિ, ભિક્ખવે, સમણા વા બ્રાહ્મણા વા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૭૦) વિકપ્પો. ‘‘સક્યપુત્તસ્સ સિરીમતો (દી. નિ. ૩.૨૭૭), સીલવતો સીલસમ્પત્તિયા કલ્યાણો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગચ્છતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૫૦; ૩.૩૧૬; અ. નિ. ૫.૨૧૩; મહાવ. ૨૮૫) ચ આદીસુ પસંસા. ‘‘પઞ્ઞવા હોતિ ઉદયત્થગામિનિયા પઞ્ઞાય સમન્નાગતો અરિયાય નિબ્બેધિકાય સમ્મા દુક્ખક્ખયગામિનિયા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૩૧૭, ૩૫૫) અતિસયો. ઇધાપિ અતિસયો, પસંસા વા અત્થો, તસ્મા યસ્સ પસંસિતં, અતિસયેન વા સુતં અત્થિ, સો સુતવાતિ સંકિલેસવિદ્ધંસનસમત્થં પરિયત્તિધમ્મસ્સવનં, તં સુત્વા તથત્તાય પટિપત્તિ ચ ‘‘સુતવા’’તિ ઇમિના સદ્દેન પકાસિતા. અથ વા સોતબ્બયુત્તં સુત્વા કત્તબ્બનિપ્ફત્તિવસેન સુણીતિ સુતવા, તપ્પટિક્ખેપેન ન સુતવાતિ અસ્સુતવા.

અયઞ્હિ અ-કારો ‘‘અહેતુકા ધમ્મા (ધ. સ. ૨.દુકમાતિકા), અભિક્ખુકો આવાસો’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૧૦૪૬, ૧૦૪૭) તંસહયોગનિવત્તિયં ઇચ્છિતો. ‘‘અપચ્ચયા ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. ૭.દુકમાતિકા) તંસમ્બન્ધીભાવનિવત્તિયં. પચ્ચયુપ્પન્નઞ્હિ પચ્ચયસમ્બન્ધીતિ અપ્પચ્ચયુપ્પન્નત્તા અતંસમ્બન્ધિતા એત્થ જોતિતા. ‘‘અનિદસ્સના ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. ૯.દુકમાતિકા) તંસભાવનિવત્તિયં. નિદસ્સનઞ્હિ દટ્ઠબ્બતા. અથ વા પસ્સતીતિ નિદસ્સનં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તગ્ગહેતબ્બભાવનિવત્તિયં યથા ‘‘અનાસવા ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. ૧૫.દુકમાતિકા), ‘‘અપ્પટિઘા ધમ્મા (ધ. સ. ૧૦.દુકમાતિકા), અનારમ્મણા ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. ૫૫.દુકમાતિકા) તંકિચ્ચનિવત્તિયં, ‘‘અરૂપિનો ધમ્મા (ધ. સ. ૧૧.દુકમાતિકા) અચેતસિકા ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. ૫૭.દુકમાતિકા) તબ્ભાવનિવત્તિયં. તદઞ્ઞથા હિ એત્થ પકાસિતા. ‘‘અમનુસ્સો’’તિ તબ્ભાવમત્તનિવત્તિયં. મનુસ્સમત્તં નત્થિ, અઞ્ઞં સમાનન્તિ. સદિસતા હિ એત્થ સૂચિતા. ‘‘અસ્સમણો સમણપટિઞ્ઞો, અનરિયો’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૩) ચ તંસમ્ભાવનીયગુણનિવત્તિયં. ગરહા હિ ઇધ ઞાયતિ. ‘‘કચ્ચિ ભોતો અનામયં, અનુદરા કઞ્ઞા’’તિ (જા. ૨.૨૦.૧૨૯) તદનપ્પભાવનિવત્તિયં, ‘‘અનુપ્પન્ના ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. ૧૭.તિકમાતિકા) તંસદિસભાવનિવત્તિયં. અતીતાનઞ્હિ ઉપ્પન્નપુબ્બત્તા ઉપ્પાદિધમ્માનઞ્ચ પચ્ચયેકદેસનિપ્ફત્તિયા આરદ્ધુપ્પાદિભાવતો કાલવિમુત્તસ્સ ચ વિજ્જમાનત્તા ઉપ્પન્નાનુકૂલતા પગેવ પચ્ચુપ્પન્નાનન્તિ તબ્બિદૂરતાવ એત્થ વિઞ્ઞાયતિ ‘‘અસેક્ખા ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. ૧૧.તિકમાતિકા) તદપરિયોસાનનિવત્તિયં. તન્નિટ્ઠાનઞ્હિ એત્થ પકાસિતન્તિ. એવમનેકેસં અત્થાનં જોતકો. ઇધ પન ‘‘અરૂપિનો ધમ્મા અચેતસિકા ધમ્મા’’તિઆદીસુ વિય તબ્ભાવનિવત્તિયં દટ્ઠબ્બો, અઞ્ઞત્થેતિ અત્થો. એતેનસ્સ સુતાદિઞાણવિરહતં દસ્સેતિ. તેન વુત્તં ‘‘આગમાધિગમાભાવા ઞેય્યો અસ્સુતવા ઇતી’’તિ.

ઇદાનિ તસ્સ અત્થં વિવરન્તો યસ્મા ખન્ધધાત્વાદિકોસલ્લેનપિ મઞ્ઞનાપટિસેધનસમત્થં બાહુસચ્ચં હોતિ. યથાહ ‘‘કિત્તાવતા નુ ખો, ભન્તે, બહુસ્સુતો હોતિ? યતો ખો ભિક્ખુ ખન્ધકુસલો હોતિ ધાતુ, આયતન, પટિચ્ચસમુપ્પાદકુસલો હોતિ, એત્તાવતા ખો ભિક્ખુ બહુસ્સુતો હોતી’’તિ, તસ્મા ‘‘યસ્સ હિ ખન્ધધાતુઆયતનસચ્ચપચ્ચયાકારસતિપટ્ઠાનાદીસૂતિઆદિ વુત્તં. તત્થ વાચુગ્ગતકરણં ઉગ્ગહો. અત્થપરિપુચ્છનં પરિપુચ્છા. કુસલેહિ સહ ચોદનાપરિહરણવસેન વિનિચ્છયકરણં વિનિચ્છયો. મગ્ગફલનિબ્બાનાનિ અધિગમો.

બહૂનં (ધ. સ. મૂલટી. ૧૦૦૭) નાનપ્પકારાનં કિલેસસક્કાયદિટ્ઠીનં અવિહતત્તા તા જનેન્તિ, તાહિ વા જનિતાતિ પુથુજ્જના. અવિઘાતમેવ વા જન-સદ્દો વદતિ. પુથુ સત્થારાનં મુખમુલ્લોકિકાતિ એત્થ પુથુ જના સત્થુપટિઞ્ઞા એતેસન્તિ પુથુજ્જનાતિ વચનત્થો. પુથુ સબ્બગતીહિ અવુટ્ઠિતાતિ એત્થ જનેતબ્બા, જાયન્તિ વા એત્થ સત્તાતિ જના, નાનાગતિયો, તા પુથૂ એતેસન્તિ પુથુજ્જના. ઇતો પરે જાયન્તિ એતેહીતિ જના, અભિસઙ્ખારાદયો, તે એતેસં પુથૂ વિજ્જન્તીતિ પુથુજ્જના. અભિસઙ્ખરણાદિઅત્થો એવ વા જન-સદ્દો દટ્ઠબ્બો. ઓઘા કામોઘાદયો. રાગગ્ગિઆદયો સન્તાપા. તે એવ, સબ્બેપિ વા કિલેસા પરિળાહા. પુથુ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ રત્તાતિ એત્થ જાયતીતિ જનો, રાગો ગેધોતિ એવમાદિકો, પુથુ જનો એતેસન્તિ પુથુજ્જના. પુથૂસુ વા જના જાતા રત્તાતિ એવં રાગાદિઅત્થો એવ વા જનસદ્દો દટ્ઠબ્બો. રત્તાતિ વત્થં વિય રઙ્ગજાતેન ચિત્તસ્સ વિપરિણામકરેન છન્દરાગેન રત્તા સારત્તા. ગિદ્ધાતિ અભિકઙ્ખનસભાવેન અભિજ્ઝાનેન ગિદ્ધા ગેધં આપન્ના. ગધિતાતિ ગન્થિતા વિય દુમ્મોચનીયભાવેન તત્થ પટિબદ્ધા. મુચ્છિતાતિ કિલેસવસેન વિસઞ્ઞીભૂતા વિય અનઞ્ઞકિચ્ચા મુચ્છં મોહમાપન્ના. અજ્ઝોસન્નાતિ અનઞ્ઞસાધારણે વિય કત્વા ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠપેત્વા ઠિતા. લગ્ગાતિ વઙ્કદણ્ડકે વિય આસત્તા મહાપલિપે વા યાવ નાસિકગ્ગા પલિપન્નપુરિસો વિય ઉદ્ધરિતું અસક્કુણેય્યભાવેન નિમુગ્ગા, લગિતાતિ મક્કટાલેપે આલગ્ગભાવેન પચ્ચુડ્ડિતો વિય મક્કટો પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં વસેન આલગ્ગિતા. પલિબુદ્ધાતિ બદ્ધા, ઉપદ્દુતા વા. આવુટાતિ આવુનિતા, નિવુતાતિ નિવારિતા. ઓવુતાતિ પલિગુણ્ઠિતા, પરિયોનદ્ધા વા. પિહિતાતિ પિદહિતા, પટિચ્છન્નાતિ પટિચ્છાદિતા. પટિકુજ્જિતાતિ હેટ્ઠામુખજાતા. પુથૂનં વા ગણનપથમતીતાનન્તિઆદિના પુથુ જનો પુથુજ્જનોતિ દસ્સેતિ.

‘‘અસ્સુતવા’’તિ એતેન અવિજ્જન્ધતા વુત્તાતિ આહ ‘‘અન્ધપુથુજ્જનો વુત્તો હોતી’’તિ. આરકત્તા (સં. નિ. ટી. ૨.૩.૧) કિલેસેહિ મગ્ગેન સમુચ્છિન્નત્તા. અનયેતિ અવડ્ઢિયં, અનત્થેતિ અત્થો. અનયે વા અનુપાયે. નઇરિયનતો અવત્તનતો. અયેતિ વડ્ઢિયં, અત્થે, ઉપાયે વા. અરણીયતોતિ પયિરુપાસિતબ્બતો. નિરુત્તિનયેન પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા પુરિમેસુ અત્થવિકપ્પેસુ. પચ્છિમે પન સદ્દસત્થવસેનપિ. યદિપિ અરિય-સદ્દો ‘‘યે હિ વો અરિયા પરિસુદ્ધકાયકમ્મન્તા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૫) વિસુદ્ધાસયપયોગેસુ પુથુજ્જનેસુપિ વત્તતિ. ઇધ પન અરિયમગ્ગાધિગમેન સબ્બલોકુત્તરભાવેન ચ અરિયભાવો અધિપ્પેતોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘બુદ્ધા’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘પચ્ચેકબુદ્ધા તથાગતસાવકા ચ સપ્પુરિસા’’તિ ઇદં અરિયા સપ્પુરિસાતિ ઇધ વુત્તપદાનં અત્થં અસઙ્કરતો દસ્સેતું વુત્તં. યસ્મા પન નિપ્પરિયાયતો અરિયસપ્પુરિસભાવા અભિન્નસભાવા. તસ્મા ‘‘સબ્બેવ વા’’તિઆદિ વુત્તં.

એત્તાવતા હિ બુદ્ધસાવકો વુત્તો. તસ્સ હિ એકન્તેન કલ્યાણમિત્તો ઇચ્છિતબ્બો પરતોઘોસમન્તરેન પઠમમગ્ગસ્સ અનુપ્પજ્જનતો. વિસેસતો ચસ્સ ભગવાવ કલ્યાણમિત્તો અધિપ્પેતો. વુત્તઞ્હેતં ‘‘મમઞ્હિ, આનન્દ, કલ્યાણમિત્તં આગમ્મ જાતિધમ્મા સત્તા જાતિયા પરિમુચ્ચન્તી’’તિઆદિ (સં. નિ. ૫.૨). સો એવ ચ અવેચ્ચપસાદાધિગમેન દળ્હભત્તિ નામ. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘યં મયા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, તં મમ સાવકા જીવિતહેતુપિ નાતિક્કમન્તી’’તિ (ઉદા. ૪૫). કતઞ્ઞુતાદીહિ પચ્ચેકબુદ્ધા બુદ્ધાતિ એત્થ કતં જાનાતીતિ કતઞ્ઞૂ. કતં વિદિતં પાકટં કરોતીતિ કતવેદી. અનેકેસુપિ હિ કપ્પસતસહસ્સેસુ કતં ઉપકારં જાનન્તિ પચ્ચેકબુદ્ધા પાકટઞ્ચ કરોન્તિ સતિજનનઆમિસપટિગ્ગહણાદિના, તથા સંસારદુક્ખદુક્ખિતસ્સ સક્કચ્ચં કરોન્તિ કિચ્ચં, યં અત્તના કાતું સક્કા. સમ્માસમ્બુદ્ધો પન કપ્પાનં અસઙ્ખ્યેય્યસહસ્સેસુપિ કતં ઉપકારં મગ્ગફલાનં ઉપનિસ્સયઞ્ચ જાનાતિ, પાકટઞ્ચ કરોતિ, સીહો વિય ચ એવં સબ્બત્થ સક્કચ્ચમેવ ધમ્મદેસનં કરોન્તો બુદ્ધકિચ્ચં કરોતિ. યાય પટિપત્તિયા દિટ્ઠા નામ હોન્તિ, તસ્સા અપ્પટિપજ્જનભાવો, તત્થ ચ આદરાભાવો અરિયાનં અદસ્સનસીલતા ચ, ન ચ દસ્સને સાધુકારિતા ચ વેદિતબ્બા. ચક્ખુના અદસ્સાવીતિ એત્ત ચક્ખુ નામ ન મંસચક્ખુ એવ, અથ ખો દિબ્બચક્ખુપીતિ આહ ‘‘દિબ્બચક્ખુના વા’’તિ. અરિયભાવોતિ યેહિ યોગતો ‘‘અરિયા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તે મગ્ગફલધમ્મા દટ્ઠબ્બા.

તત્રાતિ ઞાણદસ્સનસ્સેવ દસ્સનભાવે. વત્થૂતિ અધિપ્પેતત્થઞાપનકારણં. એવં વુત્તેપીતિ એવં અઞ્ઞાપદેસેન અત્તૂપનાયિકં કત્વા વુત્તેપિ. ધમ્મન્તિ લોકુત્તરધમ્મં, ચતુસચ્ચધમ્મં વા. અરિયકરધમ્મા અનિચ્ચાનુપસ્સનાદયો વિપસ્સિયમાના અનિચ્ચાદયો, ચત્તારિ વા અરિયસચ્ચાનિ.

અવિનીતોતિ ન વિનીતો, અધિસીલસિક્ખાદિવસેન ન સિક્ખિતો. યેસં સંવરવિનયાદીનં અભાવેન અયં અવિનીતોતિ વુચ્ચતિ, તે તાવ દસ્સેતું ‘‘દુવિધો વિનયો નામા’’તિઆદિમાહ. તત્થ સીલસંવરોતિ પાતિમોક્ખસંવરો વેદિતબ્બો, સો ચ અત્થતો કાયિકવાચસિકો અવીતિક્કમો. સતિસંવરોતિ ઇન્દ્રિયરક્ખા, સા ચ તથાપવત્તા સતિ એવ. ઞાણસંવરોતિ ‘‘સોતાનં સંવરં બ્રૂમી’’તિ (સુ. નિ. ૧૦૪૦) વત્વા ‘‘પઞ્ઞાયેતે પિધીયરે’’તિ વચનતો સોતસઙ્ખાતાનં તણ્હાદિટ્ઠિદુચ્ચરિતઅવિજ્જાઅવસિટ્ઠકિલેસાનં સંવરો પિદહનં સમુચ્છેદઞાણન્તિ વેદિતબ્બં. ખન્તિસંવરોતિ અધિવાસના, સા ચ તથાપવત્તા ખન્ધા, અદોસો વા. પઞ્ઞાતિ એકે, તં અટ્ઠકથાય વિરુજ્ઝતિ. વીરિયસંવરો કામવિતક્કાદીનં વિનોદનવસેન પવત્તં વીરિયમેવ. તેન તેન ગુણઙ્ગેન તસ્સ તસ્સ અગુણઙ્ગસ્સ પહાનં તદઙ્ગપહાનં. વિક્ખમ્ભનેન પહાનં વિક્ખમ્ભનપહાનં. સેસપદત્થયેપિ એસેવ નયો.

ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરેનાતિઆદિ સીલસંવરાદીનં વિવરણં. તત્થ સમુપેતોતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદિસત્થો. તેન ‘‘સહગતો સમુપગતો’’તિઆદિના વિભઙ્ગે (વિભ. ૫૧૧) આગતં સંવરવિભઙ્ગં દસ્સેતિ. એસ નયો સેસેસુપિ. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં અનન્તરસુત્તે આવિ ભવિસ્સતિ.

કાયદુચ્ચરિતાદીનન્તિ દુસ્સીલ્યસઙ્ખાતાનં કાયવચીદુચ્ચરિતાદીનં મુટ્ઠસ્સચ્ચસઙ્ખાતસ્સ પમાદસ્સ અભિજ્ઝાદીનં વા અક્ખન્તિઅઞ્ઞાણકોસજ્જાનઞ્ચ. સંવરણતોતિ પિદહનતો થકનતો. વિનયનતોતિ કાયવાચાચિત્તાનં વિરૂપપ્પવત્તિયા વિનયનતો અપનયનતો, કાયદુચ્ચરિતાદીનં વા વિનયનતો, કાયાદીનં વા જિમ્હપ્પવત્તિં વિચ્છિન્દિત્વા ઉજુકં નયનતોતિ અત્થો. પચ્ચયસમવાયે ઉપ્પજ્જનારહાનં કાયદુચ્ચરિતાદીનં તથા તથા અનુપ્પાદનમેવ સંવરણં વિનયનઞ્ચ વેદિતબ્બં.

યં પહાનન્તિ સમ્બન્ધો. ‘‘નામરૂપપરિચ્છેદાદીસુ વિપસ્સનાઞાણેસૂ’’તિ કસ્મા વુત્તં, નનુ નામરૂપપરિચ્છેદપચ્ચયપરિગ્ગહકઙ્ખાવિતરણાનિ ન વિપસ્સનાઞાણાનિ સમ્મસનાકારેન અપ્પવત્તનતો? સચ્ચમેતં. વિપસ્સનાઞાણસ્સ પન અધિટ્ઠાનભાવતો એવં વુત્તં. ‘‘નામરૂપમત્તમિદં, નત્થિ એત્થ અત્તા વા અત્તનિયં વા’’તિ એવં પવત્તઞાણં નામરૂપવવત્થાનં. સતિ વિજ્જમાને ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતે કાયે, સયં વા સતી તસ્મિં કાયે દિટ્ઠીતિ સક્કાયદિટ્ઠિ. ‘‘રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૮૧; ૪.૩૪૫) એવં પવત્તા મિચ્છાદિટ્ઠિ. તસ્સેવ રૂપારૂપસ્સ કમ્માવિજ્જાદિપચ્ચયપરિગ્ગણ્હનઞાણં પચ્ચયપરિગ્ગહો. ‘‘નત્થિ હેતુ નત્થિ પચ્ચયો સત્તાનં સંકિલેસાયા’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૬૮) આદિનયપ્પવત્તા અહેતુકદિટ્ઠિ. ‘‘ઇસ્સરપુરિસપજાપતિપકતિઅણુકાલાદીહિ લોકો પવત્તતિ નિવત્તતિ ચા’’તિ પવત્તા વિસમહેતુદિટ્ઠિ. તસ્સેવાતિ પચ્ચયપરિગ્ગહસ્સેવ. કઙ્ખાવિતરણેનાતિ યથા એતરહિ નામરૂપસ્સ કમ્માદિપચ્ચયતો ઉપ્પત્તિ, એવં અતીતાનાગતેસુપીતિ તીસુપિ કાલેસુ વિચિકિચ્છાપનયનઞાણેન. કથંકથીભાવસ્સાતિ ‘‘અહોસિં નુ ખો અહમતીતમદ્ધાન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૧૮; સં. નિ. ૨.૨૦) આદિનયપ્પવત્તાય સંસયપ્પવત્તિયા. કલાપસમ્મસનેનાતિ ‘‘યં કિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૩૬૧; ૨.૧૧૩; ૩.૮૬, ૮૯) ખન્ધપઞ્ચકં એકાદસસુ ઓકાસેસુ પક્ખિપિત્વા સમ્મસનવસેન પવત્તેન નયવિપસ્સનાઞાણેન. અહં મમાતિ ગાહસ્સાતિ અત્તત્તનિયગહણસ્સ. મગ્ગામગ્ગવવત્થાનેનાતિ મગ્ગામગ્ગઞાણવિસુદ્ધિયા. અમગ્ગે મગ્ગસઞ્ઞાયાતિ ઓભાસાદિકે અમગ્ગે ‘‘મગ્ગો’’તિ ઉપ્પન્નસઞ્ઞાય.

યસ્મા સમ્મદેવ સઙ્ખારાનં ઉદયં પસ્સન્તો ‘‘એવમેવ સઙ્ખારા અનુરૂપકારણતો ઉપ્પજ્જન્તિ, ન પન ઉચ્છિજ્જન્તી’’તિ ગણ્હાતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘ઉદયદસ્સનેન ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા’’તિ. યસ્મા પન સઙ્ખારાનં વયં પસ્સન્તો ‘‘યદિપિમે સઙ્ખારા અવિચ્છિન્ના વત્તન્તિ, ઉપ્પન્નુપ્પન્ના પન અપ્પટિસન્ધિકા નિરુજ્ઝન્તે વા’’તિ પસ્સતિ, તસ્સેવં પસ્સતો કુતો સસ્સતગ્ગાહો, તસ્મા વુત્તં ‘‘વયદસ્સનેન સસ્સતદિટ્ઠિયા’’તિ. ભયદસ્સનેનાતિ ભયતુપટ્ઠાનઞાણેન. સભયેતિ સબ્બભયાનં આકરભાવતો સકલદુક્ખવૂપસમસઙ્ખાતસ્સ પરમસ્સાસસ્સ પટિપક્ખભાવતો ચ સભયે ખન્ધપઞ્ચકે. અભયસઞ્ઞાયાતિ ‘‘અભયં ખેમ’’ન્તિ ઉપ્પન્નસઞ્ઞાય. અસ્સાદસઞ્ઞા નામ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધેસુ અસ્સાદવસેન પવત્તસઞ્ઞા, યા ‘‘આલયાભિનિવેસો’’તિપિ વુચ્ચતિ. અભિરતિસઞ્ઞા તત્થેવ અભિરતિવસેન પવત્તસઞ્ઞા, યા ‘‘નન્દી’’તિપિ વુચ્ચતિ. અમુચ્ચિતુકમ્યતા આદાનં. અનુપેક્ખા સઙ્ખારેહિ અનિબ્બિન્દનં, સાલયતાતિ અત્થો. ધમ્મટ્ઠિતિયં પટિચ્ચસમુપ્પાદે પટિલોમભાવો સસ્સતુચ્છેદગ્ગાહો, પચ્ચયાકારપટિચ્છાદકમોહો વા, નિબ્બાને પટિલોમભાવો સઙ્ખારેસુ રતિ, નિબ્બાનપટિચ્છાદકમોહો વા. સઙ્ખારનિમિત્તગ્ગાહોતિ યાદિસસ્સ કિલેસસ્સ અપ્પહીનત્તા વિપસ્સના સઙ્ખારનિમિત્તં ન મુઞ્ચતિ, સો કિલેસો, યો ‘‘સંયોગાભિનિવેસો’’તિપિ વુચ્ચતિ. સઙ્ખારનિમિત્તગ્ગહણસ્સ અતિક્કમનમેવ વા પહાનં.

પવત્તિ એવ પવત્તિભાવો, પરિયુટ્ઠાનન્તિ અત્થો. નીવરણાદિધમ્માનન્તિ એત્થ આદિ-સદ્દેન નીવરણપક્ખિયા કિલેસા વિતક્કવિચારાદયો ચ ગય્હન્તિ.

ચતુન્નં અરિયમગ્ગાનં ભાવિતત્તા અચ્ચન્તં અપ્પવત્તિભાવેન યં પહાનન્તિ સમ્બન્ધો. કેન પહાનન્તિ? અરિયમગ્ગેહેવાતિ વિઞ્ઞાયમાનોયમત્થો તેસં ભાવિતત્તા અપ્પવત્તિવચનતો. સમુદયપક્ખિકસ્સાતિ એત્થ ચત્તારોપિ મગ્ગા ચતુસચ્ચાભિસમયાતિ કત્વા તેહિ પહાતબ્બેન તેન તેન સમુદયેન સહ પહાતબ્બત્તા સમુદયસભાગત્તા, સચ્ચવિભઙ્ગે ચ સબ્બકિલેસાનં સમુદયભાવસ્સ વુત્તત્તા ‘‘સમુદયપક્ખિકા’’તિ દિટ્ઠિઆદયો વુચ્ચન્તિ. પટિપ્પસ્સદ્ધત્તં વુપસન્તતા. સઙ્ખતનિસ્સટતા સઙ્ખારસભાવાભાવો. પહીનસબ્બસઙ્ખતન્તિ વિરહિતસબ્બસઙ્ખતં, વિસઙ્ખારન્તિ અત્થો. પહાનઞ્ચ તં વિનયો ચાતિ પહાનવિનયો પુરિમેન અત્થેન, દુતિયેન પન પહીયતીતિ પહાનં, તસ્સ વિનયોતિ યોજેતબ્બં.

ભિન્નસંવરત્તાતિ નટ્ઠસંવરત્તા, સંવરાભાવતોતિ અત્થો. તેન અસમાદિન્નસંવરોપિ સઙ્ગહિતો હોતિ. સમાદાનેન હિ સમ્પાદેતબ્બો સંવરો તદભાવે ન હોતીતિ. એવઞ્હિ લોકે વત્તારો હોન્તિ ‘‘મહા વત નો ભોગો, સો નટ્ઠો તથા અકતત્તા’’તિ. અરિયેતિ અરિયો. પચ્ચત્તવચનઞ્હેતં. એસેસેતિ એસો સો એવ, અત્થતો અનઞ્ઞોતિ અત્થો. તજ્જાતેતિ અત્થતો તંસભાવો, સપ્પુરિસો અરિયસભાવો, અરિયો ચ સપ્પુરિસસભાવોતિ અત્થો.

તં અત્થન્તિ ‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાય’’ન્તિ એવં વુત્તમત્થં. કસ્મા પનેત્થ પુગ્ગલાધિટ્ઠાના દેસના કતાતિ? યદેત્થ વત્તબ્બં, તં ‘‘યસ્મા પુથુજ્જનો અપરિઞ્ઞાતવત્થુકો’’તિઆદિના (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨) સયમેવ વક્ખતિ. ધમ્મો અધિટ્ઠાનં એતિસ્સાતિ ધમ્માધિટ્ઠાના, સભાવધમ્મે નિસ્સાય પવત્તિતદેસના. ધમ્મવસેનેવ પવત્તા પઠમા, પુગ્ગલવસેન ઉટ્ઠહિત્વા પુગ્ગલવસેનેવ ગતા તતિયા, ઇતરા ધમ્મપુગ્ગલાનં વોમિસ્સકવસેન. કસ્મા પન ભગવા એવં વિભાગેન ધમ્મં દેસેતીતિ? વેનેય્યજ્ઝાસયેન દેસનાવિલાસેન ચ. યે હિ વેનેય્યા ધમ્માધિટ્ઠાનાય ધમ્મદેસનાય સુખેન અત્થં પટિવિજ્ઝન્તિ, તેસં તથા ધમ્મં દેસેતિ. એસ નયો સબ્બત્થ. યસ્સા ચ ધમ્મધાતુયા સુપ્પટિવિદ્ધત્તા દેસનાવિલાસપ્પત્તો હોતિ, સાયં સુપ્પટિવિદ્ધા, તસ્મા દેસનાવિલાસપ્પત્તો ધમ્મિસ્સરો ધમ્મરાજા યથા યથા ઇચ્છતિ, તથા તથા ધમ્મં દેસેતીતિ એવં ઇમિના વેનેય્યજ્ઝાસયેન દેસનાવિલાસેન ચ એવં વિભાગેન ધમ્મં દેસેતીતિ વેદિતબ્બો.

છધાતુરોતિ પથવિધાતુ આપો-તેજો-વાયો-આકાસધાતુ વિઞ્ઞાણધાતૂતિ ઇમેસં છન્નં ધાતૂનં વસેન છધાતુરો. ‘‘ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા સોમનસ્સટ્ઠાનિયં રૂપં ઉપવિચરતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૩.૩૨૪) વુત્તાનં છન્નં સોમનસ્સૂપવિચારાનં, છન્નં દોમનસ્સઉપેક્ખૂપવિચારાનઞ્ચ વસેન અટ્ઠારસમનોપવિચારો. સચ્ચાધિટ્ઠાનાદિવસેન ચતુરાધિટ્ઠાનો. પઞ્ઞાચક્ખુના દિટ્ઠધમ્મિકસ્સ સમ્પરાયિકસ્સ ચ અત્થસ્સ અદસ્સનતો અન્ધો, દિટ્ઠધમ્મિકસ્સેવ દસ્સનતો એકચક્ખુ, દ્વિન્નમ્પિ દસ્સનતો દ્વિચક્ખુ, વેદિતબ્બો.

સ્વાયં નિદ્દિસીતિ સમ્બન્ધો. સ્વાયન્તિ ચ સો અયં, યથાવુત્તદેસનાવિભાગકુસલો ભગવાતિ અત્થો. અપરિઞ્ઞાતવત્થુકોતિ તીહિ પરિઞ્ઞાહિ અપરિઞ્ઞાતક્ખન્ધો. ખન્ધા હિ પરિઞ્ઞાતવત્થુ. અપરિઞ્ઞામૂલિકાતિ પરિજાનનાભાવનિમિત્તા તસ્મિં સતિ ભાવતો. પરિઞ્ઞાનઞ્હિ અવિજ્જાદયો કિલેસા પટિપક્ખા તમ્મૂલિકા ચ સબ્બમઞ્ઞનાતિ. અરિયાનં અદસ્સાવીતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો. તેન ‘‘અરિયધમ્મસ્સ અકોવિદો’’તિઆદિકં પુથુજનસ્સ વિસેસનભાવેન પવત્તં પાળિસેસં ગણ્હાતિ પુથુજ્જનનિદ્દેસભાવતો. તેનાહ ‘‘એવં પુથુજ્જનં નિદ્દિસી’’તિ.

સુત્તનિક્ખેપવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પથવીવારવણ્ણના

તસ્સાતિ પુથુજ્જનસ્સ. વસતિ એત્થ આરમ્મણકરણવસેનાતિ આરમ્મણમ્પિ વત્થૂતિ વુચ્ચતિ પવત્તિટ્ઠાનભાવતોતિ આહ ‘‘પથવીઆદીસુ વત્થૂસૂ’’તિ. સક્કાયધમ્માનમ્પિ આરમ્મણાદિના સતિપિ મઞ્ઞનાહેતુભાવે મઞ્ઞનાહેતુકત્તેનેવ તેસં નિબ્બત્તિતોતિ વુત્તં ‘‘સબ્બસક્કાયધમ્મજનિતં મઞ્ઞન’’ન્તિ. એત્થ ચ પથવીધાતુ સેસધાતૂનં સસમ્ભારાસમ્ભારભાવા સતિપિ પમાણતો સમભાવે સામત્થિયતો અધિકાનધિકભાવેન વેદિતબ્બા. સમ્ભારન્તીતિ સમ્ભારા, પરિવારા. તંતંકલાપેહિ લક્ખણપથવિયા સેસધમ્મા યથારહં પચ્ચયભાવેન પરિવારભાવેન ચ પવત્તન્તિ. તેનાહ ‘‘સા હિ વણ્ણાદીહિ સમ્ભારેહિ સદ્ધિં પથવીતિ સસમ્ભારપથવી’’તિ. પથવિતોતિ એત્થ પુથુલટ્ઠેન પુથુવી, પુથુવી એવ પથવી. સા હિ સતિપિ પરિચ્છિન્નવુત્તિયં સબ્બેસં સકલાપભાવાનં આધારભાવેન પવત્તમાના પુથુલા પત્થટા વિત્થિણ્ણાતિ વત્તબ્બતં અરહતિ, ન પન તં અનુપવિસિત્વા પવત્તમાના આપાદયો. સસમ્ભારપથવિયા પન પુથુલભાવે વત્તબ્બમેવ નત્થિ. આરમ્મણપથવિયં વડ્ઢનફરણટ્ઠેહિ પુથુલટ્ઠો, ઇતરસ્મિં રુળ્હિયાવ દટ્ઠબ્બો. આરમ્મણપથવીતિ ઝાનસ્સ આરમ્મણભૂતં પથવીસઙ્ખાતં પટિભાગનિમિત્તં. તેનાહ ‘‘નિમિત્તપથવીતિપિ વુચ્ચતી’’તિ. આગમનવસેનાતિ પથવીકસિણભાવનાગમનવસેન. તથા હિ વુત્તં ‘‘આપો ચ દેવા પથવી, તેજો વાયો તદાગમુ’’ન્તિ (દી. નિ. ૨.૩૪૦).

સબ્બાપીતિ ચતુબ્બિધા પથવીપિ. અનુસ્સવાદિમત્તલદ્ધા મઞ્ઞના વત્થુ હોતિયેવ. તથા હિ ‘‘કક્ખળં ખરિગત’’ન્તિઆદિના (વિભ. ૧૭૩) લક્ખણપથવીપિ ઉદ્ધરીયતિ. યં પનેકે વદન્તિ ‘‘લક્ખણે દિટ્ઠે મઞ્ઞના નત્થિ, સઞ્જાનાતીતિ વુત્તસઞ્ઞા ચ દિટ્ઠિગ્ગાહસ્સ મૂલભૂતા પિણ્ડગ્ગાહિતા, સા લક્ખણે નક્ખમતિ, તસ્મા લક્ખણપથવી ન ગહેતબ્બા’’તિ, તદયુત્તં લક્ખણપટિવેધસ્સ ઇધ અનધિપ્પેતત્તા. તેનાહ ‘‘લોકવોહારં ગહેત્વા’’તિ. ન ચ સબ્બસઞ્ઞા પિણ્ડગ્ગાહિકા, નાપિ દિટ્ઠિગ્ગાહસ્સેવ મૂલભૂતા, તસ્મા લક્ખણપથવિયાપિ કાયદ્વારાનુસારેન અઞ્ઞથા ચ ઉપટ્ઠિતાય મઞ્ઞના પવત્તતેવ. તેનેવ ચ ‘‘અનુસ્સવાદિમત્તલદ્ધા’’તિ વુત્તં. પથવિતોતિ પચ્ચતે નિસ્સક્કવચનન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘પથવીતિ સઞ્જાનાતી’’તિ આહ. યસ્મા ચતુબ્બિધમ્પિ પથવિં ‘‘પથવી’તિ સઞ્જાનન્તો તેન તેન નયેન પથવીકોટ્ઠાસેનેવ સઞ્જાનાતીતિ વુચ્ચતિ, ન આપાદિકોટ્ઠાસેન, તસ્મા વુત્તં ‘‘પથવિભાગેન સઞ્જાનાતી’’તિ. લોકવોહારં ગહેત્વાતિ લોકસમઞ્ઞં અવિજહિત્વા. એતેન લક્ખણપથવિયમ્પિ વોહારમુખેનેવસ્સા પવત્તીતિ દસ્સેતિ.

યદિ લોકવોહારેન તત્થ પવત્તિ, કો એત્થ દોસો, નનુ અરિયાપિ ‘‘અયઞ્હિ ભન્તે મહાપથવી’’તિઆદિના લોકવોહારેન પવત્તન્તીતિ? ન એત્થ વોહારમત્તે અવટ્ઠાનં અધિપ્પેતં, અથ ખો વોહારમુખેન મિચ્છાભિનિવેસોતિ દસ્સેન્તો ‘‘સઞ્ઞાવિપલ્લાસેન સઞ્જાનાતી’’તિ આહ. તસ્સત્થો – અયોનિસોમનસિકારસમ્ભૂતાય ‘‘સુભ’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તાય વિપરીતસઞ્ઞાય સઞ્જાનાતીતિ. એતેન દુબ્બલા તણ્હામાનદિટ્ઠિમઞ્ઞના દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બં. યદિ એવં કસ્મા સઞ્ઞા ગહિતાતિ? પાકટભાવતો. યથા નામ અગ્ગિમ્હિ મથિયમાને યદા ધૂમો ઉપલબ્ભતિ, કિઞ્ચાપિ તદા વિજ્જતેવ પાવકો અવિનાભાવતો, પાકટભાવતો પન ધૂમો જાતોતિ વુચ્ચતિ, ન અગ્ગિ જાતોતિ, એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં. યદિપિ તત્થ મઞ્ઞનાકિચ્ચં અત્થિ, ન પન વિભૂતં અપાકટભાવતો સઞ્ઞાકિચ્ચમેવ વિભૂતં, તં પન મઞ્ઞનાનુકૂલં મઞ્ઞનાસહિતં ચાતિ આહ ‘‘સઞ્ઞાવિપલ્લાસેન સઞ્જાનાતી’’તિ. એવં પથવીભાગં અમુઞ્ચન્તોયેવ વા સઞ્જાનાતીતિ સમ્બન્ધો. યો હિ વુત્તપ્પભેદાય પથવિયા પથવિભાગં અમુઞ્ચન્તોયેવ અવિજહન્તોયેવ સીસપિણ્ડે સુવણ્ણસઞ્ઞી વિય અનત્તાદિસભાવંયેવ તં અત્તાદિવસેન સઞ્જાનાતિ, તસ્સ વસેન વુત્તં ‘‘પથવી’’તિઆદિ. ન વત્તબ્બં પુથુજ્જનગ્ગાહસ્સ યુત્તિમગ્ગનનિવારણતોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉમ્મત્તકો વિય…પે… ગણ્હાતી’’તિ. અરિયાનં અદસ્સાવિતાદિભેદન્તિ અરિયાનં અદસ્સાવિતાદિવિસેસં વદન્તેન ભગવતાવ એત્થ યથાવુત્તસઞ્જાનને કારણં વુત્તન્તિ યોજના.

એવન્તિ ‘‘પથવિભાગેન સઞ્જાનાતી’’તિઆદિના વુત્તપ્પકારેન. સઞ્જાનિત્વાતિ પુબ્બકાલકિરિયાનિદ્દેસોતિ આહ ‘‘અપરભાગે…પે… ગણ્હાતી’’તિ. પપઞ્ચસઙ્ખાતિ પપઞ્ચકોટ્ઠાસા. પપઞ્ચન્તિ સત્તા સંસારે ચિરાયન્તિ એતેહીતિ પપઞ્ચા, મઞ્ઞન્તિ ‘‘એતં મમા’’તિઆદિના પરિકપ્પેન્તિ એતાહીતિ મઞ્ઞનાતિ દ્વીહિપિ પરિયાયેહિ તણ્હાદયોવ વુત્તાતિ આહ ‘‘તણ્હામાનદિટ્ઠિપપઞ્ચેહિ ઇધ મઞ્ઞનાનામેન વુત્તેહી’’તિ. અજઞ્ઞસ્સ જઞ્ઞતો, અસેય્યાદિકસ્સ સેય્યાદિતો ગહણતો દિટ્ઠિમઞ્ઞના વિય તણ્હામાનમઞ્ઞનાપિ અઞ્ઞથા ગાહો એવાતિ આહ ‘‘અઞ્ઞથા ગણ્હાતી’’તિ. આરમ્મણાભિનિરોપનાદિના ભિન્નસભાવાનમ્પિ વિતક્કાદીનં સાધારણો ઉપનિજ્ઝાયનસભાવો વિય અનુગિજ્ઝનુણ્ણતિપરામસનસભાવાનમ્પિ તણ્હાદીનં સાધારણેન આરમ્મણપરિકપ્પનાકારેન પવત્તિ મઞ્ઞનાતિ દટ્ઠબ્બં. તેનાહ ‘‘તીહિ મઞ્ઞનાહિ મઞ્ઞતી’’તિઆદિ. અસ્સાતિ પુથુજ્જનસ્સ, ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાદીસુ વિય સુખુમનયેનપિ મઞ્ઞનાપવત્તિ અત્થીતિ વિભાવનસુખતાય થૂલંયેવ તં દસ્સેતુકામો ‘‘ઓળારિકનયેના’’તિઆહ. ઓળારિકે હિ વિભાગે દસ્સિતે સુખુમવિભાવના સુકરાતિ દસ્સેતું અયમત્થયોજના વુચ્ચતીતિ સમ્બન્ધો. અજ્ઝત્તિકાતિ ઇન્દ્રિયબદ્ધા સત્તસન્તાનપરિયાપન્ના નિયકજ્ઝત્તા વુત્તા વિભઙ્ગે પટિસમ્ભિદામગ્ગે ચ.

વિભઙ્ગેતિ ધાતુવિભઙ્ગે (વિભ. ૧૭૩). બાહિરાતિ અનિન્દ્રિયબદ્ધા સઙ્ખારસન્તાનપરિયાપન્ના. કક્ખળન્તિ થદ્ધં. ખરિગતન્તિ ફરુસં. કક્ખળભાવો કક્ખળત્તં. કક્ખળભાવોતિ કક્ખળસભાવો. બહિદ્ધાતિ ઇન્દ્રિયબદ્ધતો બહિદ્ધાભૂતં. અનુપાદિન્નન્તિ ન ઉપાદિન્નં. અયોતિ કાળલોહં. લોહન્તિ જાતિલોહં વિજાતિલોહં કિત્તિમલોહં પિસાચલોહન્તિ ચતુબ્બિધં. તત્થ અયો સજ્ઝુ સુવણ્ણં તિપુ સીસં તમ્બલોહં વેકન્તકલોહન્તિ ઇમાનિ સત્ત જાતિલોહાનિ નામ. નાગનાસિકાલોહં વિજાતિલોહં નામ. કંસલોહં વટ્ટલોહં આરકુટન્તિ તીણિ કિત્તિમલોહાનિ નામ. મોરક્ખકં પુથુકં મલિનકં ચપલકં સલકં આટલં ભત્તકં દુસિલોહન્તિ અટ્ઠ પિસાચલોહાનિ નામ. તેસુ વેકન્તકલોહં નામ સબ્બલોહચ્છેદનસમત્થા એકા લોહજાતિ. તથા હિ તં વિકન્તતિ છિન્દતીતિ વિકન્તકન્તિ વુચ્ચતિ. વિકન્તકમેવ વેકન્તકં. નાગનાસિકાલોહં લોહસદિસં લોહવિજાતિ હલિદ્દાદિવિજાતિ વિય. તથા હિ તં લોહાકારં લોહમલં વિય ઘનસંહતં હુત્વા તિટ્ઠતિ, તાપેત્વા તાળિતં પન ભિન્નં ભિન્નં હુત્વા વિસરતિ મુદુ મટ્ઠં કમ્મનિયં વા ન હોતિ. તિપુતમ્બે મિસ્સેત્વા કતં કંસલોહં. સીસતમ્બે મિસ્સેત્વા કતં વટ્ટલોહં. જસતમ્બે મિસ્સેત્વા કતં આરકુટં. તેનેવ તં કરણેન નિબ્બત્તત્તા કિત્તિમલોહન્તિ વુચ્ચતિ. યં પન કેવલં રસકધાતુ વિનિગ્ગતં, તં ‘‘પિત્તલ’’ન્તિપિ વદન્તિ. તં ઇધ નાધિપ્પેતં, યથાવુત્તં મિસ્સકમેવ કત્વા યોજિતં કિત્તિમન્તિ વુત્તં. મોરક્ખકાદીનિ એવંનામાનેવેતાનિ. તેસુ યસ્મા પઞ્ચ જાતિલોહાનિ પાળિયં વિસું વુત્તાનેવ, તસ્મા વેકન્તકલોહેન સદ્ધિં વુત્તાવસેસં સબ્બં ઇધ લોહન્તિ વેદિતબ્બં.

તિપૂતિ સેતતિપુ. સીસન્તિ કાળતિપુ. સજ્ઝન્તિ રજતં. મુત્તાતિ હત્થિકુમ્ભજાદિકા અટ્ઠવિધાપિ મુત્તા. તથા હિ હત્થિકુમ્ભં વરાહદાઠા ભૂજઙ્ગસીસં વલાહકૂટં વેળૂ મચ્છસીરો સઙ્ખો સિપ્પીતિ અટ્ઠ મુત્તાયોનિયો. તત્થ હત્થિકુમ્ભજા પીતવણ્ણા પભાહીના. વરાહદાઠા વરાહદાઠવણ્ણાવ. ભુજઙ્ગસીસજા નીલાદિવણ્ણા સુવિસુદ્ધા વટ્ટલા ચ. વલાહકજા ભાસુરા દુબ્બિભાગરૂપા રત્તિભાગે અન્ધકારં વિધમન્તિયો તિટ્ઠન્તિ, દેવૂપભોગા એવ ચ હોન્તિ. વેળુજા કરકુપલસમાનવણ્ણા ન ભાસુરા, તે ચ વેળૂ અમનુસ્સગોચરે એવ પદેસે જાયન્તિ. મચ્છસીરજા પાઠીનપિટ્ઠિસમાનવણ્ણા વટ્ટલા લઘવો ચ હોન્તિ પભાવિહીના, તે ચ મચ્છા સમુદ્દમજ્ઝે એવ જાયન્તિ. સઙ્ખજા સઙ્ખોદરચ્છવિવણ્ણા કોલપ્પમાણાપિ હોન્તિ પભાવિહીનાવ. સિપ્પિજા પભાવિસેસયુત્તા હોન્તિ નાનાસણ્ઠાના. એવં જાતિતો અટ્ઠવિધાસુપિ મુત્તાસુ યા મચ્છસઙ્ખસિપ્પિજા, તા સામુદ્દિકા હોન્તિ, ભુજઙ્ગજાપિ કાચિ સામુદ્દિકા હોન્તિ, ઇતરા અસામુદ્દિકા. યસ્મા બહુલં સામુદ્દિકાવ મુત્તા લોકે દિસ્સન્તિ, તત્થાપિ સિપ્પિજાવ, ઇતરા કાદાચિકા. તસ્મા સમ્મોહવિનોદનિયં (વિભ. અટ્ઠ. ૧૭૩) ‘‘મુત્તાતિ સામુદ્દિકા મુત્તા’’તિ વુત્તં.

મણીતિ ઠપેત્વા પાળિઆગતે વેળુરિયાદિકે સેસો જોતિરસાદિભેદો સબ્બોપિ મણિ. વેળુરિયન્તિ વંસવણ્ણમણિ. સઙ્ખોતિ સામુદ્દિકસઙ્ખો. સિલાતિ કાળસિલા પણ્ડુસિલા સેતસિલાદિભેદા અટ્ઠપિ સિલા. રજતન્તિ કહાપણાદિકં વુત્તાવસેસં રજતસમ્મતં. જાતરૂપન્તિ સુવણ્ણં. લોહિતઙ્ગોતિ રત્તમણિ. મસારગલ્લન્તિ કબરમણિ તિણાદીસુ બહિભારા તાલનાળિકેરાદયોપિ તિણં નામ. અન્તોસારં ખદિરાદિ અન્તમસો દારુખણ્ડમ્પિ કટ્ઠં નામ. મુગ્ગમત્તતો યાવ મુટ્ઠિપ્પમાણા મરુમ્બા સક્ખરા નામ. મુગ્ગમત્તતો પટ્ઠાય હેટ્ઠા વાલિકા નામ. કઠલન્તિ કપાલખણ્ડં. ભૂમીતિ સસમ્ભારપથવી. પાસાણોતિ અન્તોમુટ્ઠિયં અસણ્ઠહનતો પટ્ઠાય યાવ હત્થિપ્પમાણં પાસાણં, હત્થિપ્પમાણતો પન પટ્ઠાય ઉપરિ પબ્બતોતિ. અયં અયોઆદીસુ વિભાગનિદ્દેસો. નિમિત્તપથવીતિ પટિભાગનિમિત્તભૂતં પથવિકસિણં. તમ્પિ હિ ‘‘રૂપાવચરતિકચતુક્કજ્ઝાનં કુસલતો ચ વિપાકતો ચ કિરિયતો ચ ચતુત્થસ્સ ઝાનસ્સ વિપાકો ઇમે ધમ્મા બહિદ્ધારમ્મણા’’તિ વચનતો ‘‘બાહિરા પથવી’’તિ વુચ્ચતિ. તેન વુત્તં ‘‘યા ચ અજ્ઝત્તારમ્મણત્તિકે નિમિત્તપથવી, તં ગહેત્વા’’તિ. ઉગ્ગહનિમિત્તઞ્ચેત્થ તંગતિકમેવ દટ્ઠબ્બં, નિમિત્તુપ્પત્તિતો પન પુબ્બે ભૂમિગ્ગહણેનેવ ગહિતન્તિ.

તીહિ મઞ્ઞનાહીતિ વુત્તં મઞ્ઞનાત્તયં સપરસન્તાનેસુ સઙ્ખેપતો યોજેત્વા દસ્સેતું ‘‘અહં પથવી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અહં પથવીતિઆદીના અજ્ઝત્તવિસયં દિટ્ઠિમઞ્ઞનં માનમઞ્ઞનઞ્ચ દસ્સેતિ અત્તાભિનિવેસાહંકારદીપનતો. મમ પથવીતિ ઇમિના તણ્હામઞ્ઞનં માનમઞ્ઞનમ્પિ વા પરિગ્ગહભૂતાયપિ પથવિયા સેય્યાદિતો માનજપ્પનતો. સેસપદદ્વયેપિ ઇમિનાનયેન મઞ્ઞનાવિભાગો વેદિતબ્બો. તત્થ પથવિકસિણજ્ઝાનલાભી ઝાનચક્ખુના ગહિતઝાનારમ્મણં ‘‘અત્તા’’તિ અભિનિવિસન્તો તઞ્ચ સેય્યાદિતો દહન્તો અત્થતો ‘‘અહં પથવી’’તિ મઞ્ઞતિ નામ, તમેવ ‘‘અયં મય્હં અત્તા’’તિ ગહણે પન ‘‘મમ પથવી’’તિ મઞ્ઞતિ નામ. તથા તં ‘‘પરપુરિસો’’તિ વા ‘‘દેવો’’તિ વા વાદવસેન ‘‘અયમેવ પરેસં અત્તા’’તિ વા અભિનિવિસન્તો ‘‘પરો પથવી, પરસ્સ પથવી’’તિ મઞ્ઞતિ નામ. ઇમિના નયેન સેસપથવીસુપિ યથારહં ચતુક્કં નિદ્ધારેતબ્બં.

એવં ‘‘પથવિં મઞ્ઞતી’’તિ એત્થ ચતુક્કવસેન મઞ્ઞનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ મઞ્ઞનાવત્થું મઞ્ઞનાયો ચ વિભજિત્વા અનેકવિહિતં તસ્સ મઞ્ઞનાકારં દસ્સેતું ‘‘અથ વા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અયન્તિ યથાવુત્તો પુથુજ્જનો. છન્દરાગન્તિ બહલરાગં. અસ્સાદેતીતિ નિકામેતિ, ‘‘ઇમે કેસા મુદુસિનિદ્ધકુઞ્ચિતનીલોભાસા’’તિઆદિના તત્થ રસં વિન્દતિ. અભિનન્દતીતિ સપ્પીતિકાય તણ્હાય અભિમુખો નન્દતિ પમોદતિ. અભિવદતીતિ ઉપ્પન્નં તણ્હાભિનન્દનાવેગં હદયેન સન્ધારેતું અસક્કોન્તો ‘‘અહો મે કેસા’’તિ વાચં નિચ્છારેતિ. અજ્ઝોસાય તિટ્ઠતીતિ બલવતણ્હાભિનિવેસેન ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠાપેત્વા તિટ્ઠતિ. અઞ્ઞતરં વા પન રજ્જનીયવત્થુન્તિ કેસાદિતો અઞ્ઞતરં વા કરચરણાદિપ્પભેદં નિયકજ્ઝત્તપરિયાપન્નં રાગુપ્પત્તિહેતુભૂતં વત્થું. ઇતીતિ ઇમિના સિનિદ્ધાદિપ્પકારેનાતિ પત્થયિતબ્બાકારં પરામસતિ. તત્થ નન્દિં સમન્નાનેતીતિ તેસુ ભાવીસુ કેસાદીસુ સિદ્ધં વિય કત્વા નન્દિં તણ્હં સમન્નાહરતિ સમુપચારેતિ. પણિદહતીતિ પત્થનં ઠપેતિ.

સમ્પત્તિં નિસ્સાય ‘‘સેય્યોહમસ્મી’’તિ, વિપત્તિં નિસ્સાય ‘‘હીનોહમસ્મી’’તિ માનં જનેતીતિ યોજના. પથવીકોટ્ઠાસભૂતાનં કેસાદીનં સમ્પત્તિવિપત્તીહિ માનજપ્પના પથવિયા મઞ્ઞના હોતીતિ આહ ‘‘એવં અજ્ઝત્તિકં પથવિં માનમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતી’’તિ. અવયવબ્યતિરેકેન સમુદાયસ્સ અભાવતો સમુદાયો જીવાભિનિવેસો અવયવેપિ હોતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘તં જીવં તં સરીરન્તિ આગતનયેન પન કેસં ‘જીવો’તિ અભિનિવિસતી’’તિ આહ. ‘‘કેસા નામેતે ઇસ્સરવિહિતા પજાપતિનિસ્સિતા અણુસઞ્ચયો પકતિપરિણામો’’તિઆદિના નયેનપેત્થ દિટ્ઠિમઞ્ઞના વેદિતબ્બા.

ઇમિસ્સા પવત્તિયાતિ નિકન્તિમાનદિટ્ઠીનં પરિયાદાનસમુગ્ઘાટપ્પવત્તિયા. ‘‘એતં મમા’’તિઆદિના યદિપિ તિસ્સન્નમ્પિ મઞ્ઞનાનં સમ્ભવો દસ્સિતો. તણ્હામાનમઞ્ઞનાનં પન હેટ્ઠા દસ્સિતત્તા દિટ્ઠિમઞ્ઞના એવેત્થ વિસેસતો ઉદ્ધટાતિ વેદિતબ્બં. તેનાહ ‘‘એવમ્પિ અજ્ઝત્તિકં પથવિં દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતી’’તિ.

બાહિરમ્પિ પથવિં તીહિ મઞ્ઞનાહિ મઞ્ઞતીતિ યોજના. તં પન મઞ્ઞનાવિધિં દસ્સેતું ‘‘કથ’’ન્તિ આહ. તસ્સત્થો હેટ્ઠા વુત્તનયેન વેદિતબ્બો.

અયં જીવોતિ અયં કાળલોહં ‘‘જીવો અત્તા’’તિ અભિનિવિસતિ એકચ્ચે નિગણ્ઠા વિય. એવં બાહિરં પથવિં દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતીતિ એત્થાપિ ‘‘યા ચેવ ખો પન અજ્ઝત્તિકા પથવીધાતુ, યા ચ બાહિરા પથવીધાતૂ’’તિઆદિના નયેન આનેત્વા વત્તબ્બો.

પથવીકસિણં અત્તતો સમનુપસ્સતીતિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. અયમ્પિ ચ નયો ‘‘રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિ એત્થેવ અન્તોગધોતિ દટ્ઠબ્બો કસિણાનમ્પિ રૂપસમઞ્ઞાસમ્ભાવતો. પથવિં મઞ્ઞતીતિ એત્થ યાદિસો મઞ્ઞનાવત્થુમઞ્ઞનાનં વિત્થારનયો વુત્તો, તાદિસો ઇતો પરં વુત્તનયોવાતિ આહ ‘‘ઇતો પરં સઙ્ખેપેનેવ કથયિસ્સામા’’તિ, અતાદિસો પન વિત્થારતોપિ કથયિસ્સતીતિ અત્થો.

તસ્માતિ યસ્મા ‘‘પથવિયા’’તિ ઇદં ભુમ્મવચનં, તસ્મા, સો અત્તપરત્તદુપકરણાનં આધારભાવેન તં મઞ્ઞનાવત્થું કપ્પેતીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘અહં પથવિયા’’તિઆદિ. નનુ ચ ઇન્દ્રિયબદ્ધાનિન્દ્રિયબદ્ધપભેદસ્સ ધમ્મપ્પબન્ધસ્સ સસમ્ભારપથવી ચ આધારનિસ્સયો, ઇતરા આરમ્મણનિસ્સયો તદારમ્મણસ્સાતિ એત્થ નિબ્બિરોધોતિ? ન, મઞ્ઞનાવત્થું નિસ્સયભાવેન પરિકપ્પનતો. અયઞ્હિ ‘‘અહ’’ન્તિ દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય માનમઞ્ઞનાય ચ વત્થુભૂતસ્સ અત્તનો પથવિસન્નિસ્સયં કત્વા ‘‘અહં પથવિયા’’તિ મઞ્ઞતિ, તણ્હામઞ્ઞનાય વત્થુભૂતસ્સ ઉપકરણસ્સ પથવિં સન્નિસ્સયં કત્વા ‘‘મય્હં કિઞ્ચનં પલિબોધો પથવિયા’’તિ મઞ્ઞતિ. પરોતિઆદીસુપિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

ય્વાયં અત્થનયોતિ સમ્બન્ધો. વુત્તો પટિસમ્ભિદામગ્ગે. એતેનેવ નયેનાતિ ય્વાયં ‘‘સો ખો પન મે અત્તા ઇમસ્મિં રૂપે’’તિ સમુદાયસ્સ આધારભાવદીપનો અત્થનયો વુત્તો, એતેનેવ નયેન. ન હિ અવયવબ્યતિરેકેન સમુદાયો લબ્ભતિ, તસ્મા સમુદાયે વુત્તવિધિ અવયવેપિ લબ્ભતીતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમિસ્સા પથવિયાતિ મઞ્ઞન્તોતિ. તસ્મિંયેવ પનસ્સ અત્તનીતિ એત્થ અસ્સાતિ પુથુજ્જનસ્સ. તસ્મિંયેવ અત્તનીતિ અજ્ઝત્તિકબાહિરપથવીસન્નિસ્સયે અત્તનિ. ‘‘પથવિયા મઞ્ઞતી’’તિ પદસ્સાયં વણ્ણના. એવં ‘‘પથવિયા મઞ્ઞતી’’તિ એત્થ અત્તવસેન દિટ્ઠિમાનતણ્હામઞ્ઞનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પરવસેન દસ્સેતું ‘‘યદા પના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અસ્સાતિ પરસ્સ. તદાતિ પરવસેન મઞ્ઞનાયં. દિટ્ઠિમઞ્ઞના એવ યુજ્જતિ તત્થ નિચ્ચાભિનિવેસાદયો સમ્ભવન્તીતિ કત્વા. અવધારણેન માનતણ્હામઞ્ઞના નિવત્તેતિ. ન હિ ‘‘સેય્યોહમસ્મી’’તિઆદિના, ‘‘મય્હ’’ન્તિ ચ પવત્તલક્ખણા માનતણ્હા પરસ્મિં પરસ્સ સન્તકભાવેન ગહિતે ચ પવત્તન્તીતિ અધિપ્પાયો. ઇતરાયોપીતિ માનતણ્હામઞ્ઞનાયોપિ. ઇચ્છન્તિ અટ્ઠકથાચરિયા. પરસ્સપિ હિ પથવીસન્નિસ્સયેન સમ્પત્તિઇસ્સરિયાદિકસ્સ વસેન અત્તનિ સેય્યાદિભાવં દહતો પણિદહતો ચ ચિત્તં તથાભાવાય માનતણ્હામઞ્ઞના સમ્ભવન્તીતિ આચરિયાનં અધિપ્પાયો. ‘‘પરો પથવી પરસ્સ પથવી’’તિ એત્થાપિ ઇમે દ્વે પકારા સાધિપ્પાયા નિદ્ધારેતબ્બા.

‘‘પથવિતો સઞ્જાનાતી’’તિ, ‘‘આદિતો’’તિ ચ આદીસુ અનિસ્સક્કવચનેપિ તો-સદ્દો દિટ્ઠોતિ આહ ‘‘પથવિતોતિ નિસ્સક્કવચન’’ન્તિ. સઉપકરણસ્સાતિ હિરઞ્ઞસુવણ્ણગતસ્સ દાસપોરિસાદિના વિત્તુપકરણેન સઉપકરણસ્સ, અત્તનો વા પરસ્સ વા તેસં ઉપકરણસ્સ વાતિ અત્થો. યથાવુત્તપ્પભેદતોતિ લક્ખણાદિઅજ્ઝત્તિકાદિવુત્તપ્પકારવિભાગતો. ઉપ્પત્તિં વા નિગ્ગમનં વાતિ ‘‘તં અણ્ડં અહોસિ હેમમયં, તસ્મિં સયં બ્રહ્મા ઉપ્પન્નો’’તિ બ્રહ્મણ્ડવાદવસેન વા ‘‘દ્વીહિ અણૂહિ દ્વિઅણુક’’ન્તિ એવં પવત્તઅણુકવાદવસેન વા પથવિતો ઉપ્પત્તિં વા ‘‘સબ્બોયં લોકો ઇસ્સરતો વિનિગ્ગતો’’તિ ઇસ્સરવાદવસેન ઇસ્સરકુત્તતો પથવિતો નિગ્ગમનં વા મઞ્ઞમાનોતિ યોજના. પથવિતો વા અઞ્ઞો આપાદિકો અત્તાતિ અધિપ્પાયો. એત્થ ચ પુરિમસ્મિં અત્થવિકપ્પે કારકલક્ખણં નિસ્સક્કવચનં, દુતિયસ્મિં ઉપપદલક્ખણન્તિ દટ્ઠબ્બં. અત્તનો પરિગ્ગહભૂતપથવિતો સુખપ્પત્તિં તતો એવ ચ પરેહિ સેય્યાદિભાવં કપ્પેન્તસ્સ વસેનપેત્થ તણ્હામાનમઞ્ઞના વેદિતબ્બા. અપરેતિ સારસમાસાચરિયા. તતો અઞ્ઞં અપ્પમાણં અત્તાનં ગહેત્વાતિ પુબ્બે ભાવિતઆપાદિઅપ્પમાણકસિણવસેન વા કાપિલકાણાદદિટ્ઠિવસેન વા અપ્પમાણં બ્યાપિનં અત્તાનં ગહેત્વા. પથવિતોતિ પચ્છા અભાવિતઅવડ્ઢિતપથવીકસિણસઙ્ખાતપથવિતો. બહિદ્ધાપિ મે અત્તાતિ ઇતો પથવિતો બહિપિ મે અત્તાતિ અધિપ્પાયો.

કેવલન્તિ અનવસેસં. મહાપથવિં તણ્હાવસેન મમાયતિ, અયઞ્ચ નયો ચતુદીપિસ્સરિયે ઠિતસ્સ દીપચક્કવત્તિનો ચ લબ્ભેય્ય, મણ્ડલિકરાજમહામત્તકુટુમ્બિકાનમ્પિ વસેન લબ્ભતેવ તેસમ્પિ યથાપરિગ્ગહં અનવસેસેત્વા મઞ્ઞનાય સમ્ભવતો. ‘‘એવં મમા’’તિ ગાહસ્સ ‘‘એસોહમસ્મિં, એસો મે અત્તા’’તિ ગાહવિધૂરતાય વુત્તં ‘‘એકા તણ્હામઞ્ઞના એવ લબ્ભતી’’તિ. ઇમિના નયેનાતિ વુત્તમતિદેસં વિભાવેતું ‘‘સા ચાય’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સા ચાયન્તિ સા ચ અયં તણ્હામઞ્ઞના યોજેતબ્બાતિ સમ્બન્ધો. યથા પન દિટ્ઠિમઞ્ઞનામઞ્ઞિતે વત્થુસ્મિં સિનેહં માનઞ્ચ ઉપ્પાદયતો તણ્હામાનમઞ્ઞના સમ્ભવન્તિ, એવં તણ્હામઞ્ઞનામઞ્ઞિતેન વત્થુના અત્તાનં સેય્યાદિતો દહતો તઞ્ચ અત્તનિયં નિચ્ચં તથા તંસામિભૂતં અત્તાનઞ્ચ પરિકપ્પેન્તસ્સ ઇતરમઞ્ઞનાપિ સમ્ભવન્તીતિ સક્કા વિઞ્ઞાતું. ‘‘મે’’તિ હિ ઇમિના અત્થગ્ગહણમુખેનેવ અત્તનિયસમ્બન્ધો પકાસીયતીતિ.

અભિનન્દતીતિ ઇમિના તણ્હાદિટ્ઠાભિનિવેસાનં સઙ્ગહિતત્તા તે દસ્સેન્તો ‘‘અસ્સાદેતિ પરામસતિ ચા’’તિ આહ. દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તચિત્તુપ્પાદવસેન ચેતસ્સ દ્વયસ્સ અસઙ્કરતો પવત્તિ વેદિતબ્બા, એકચિત્તુપ્પાદેપિ વા અધિપતિધમ્માનં વિય પુબ્બાભિસઙ્ખારવસેન તસ્સ તસ્સ બલવભાવેન પવત્તિ. એતસ્મિં અત્થેતિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેન અભિનન્દનત્થે. એતન્તિ ‘‘પથવિં અભિનન્દતી’’તિ એતં પદં. યેસં વિનેય્યાનં યેહિ પકારવિસેસેહિ ધમ્માનં વિભાવને કતે વિસેસાધિગમો હોતિ, તેસં તેહિ પકારવિસેસેહિ ધમ્મવિભાવનં. યેસં પન યેન એકેનેવ પકારેન ધમ્મવિભાવને કતે વિસેસાધિગમો હોતિ, તેસમ્પિ તં વત્વા ધમ્મિસ્સરતાય તદઞ્ઞનિરવસેસપ્પકારવિભાવનઞ્ચ દેસનાવિલાસો. તેનાહ ‘‘પુબ્બે મઞ્ઞનાવસેન કિલેસુપ્પત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અભિનન્દનાવસેન દસ્સેન્તો’’તિ. ધમ્મધાતુયાતિ સમ્માસમ્બોધિયા. સા હિ સબ્બઞેય્યધમ્મં યથાસભાવતો ધારેતિ ઉપધારેતિ, સકલઞ્ચ વિનેય્યસત્તસઙ્ખાતધમ્મપ્પબન્ધં અપાયદુક્ખસંસારદુક્ખપતનતો ધારેતિ, સયઞ્ચ અવિપરીતપવત્તિઆકારા ધાતૂતિ ધમ્મધાતૂતિ ઇધાધિપ્પેતા. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનઞ્હિ મગ્ગઞાણં, મગ્ગઞાણપદટ્ઠાનઞ્ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં સમ્માસમ્બોધીતિ. સુપ્પટિવિદ્ધત્તાતિ સુટ્ઠુ પટિવિદ્ધભાવતો, સમ્મા અધિગતત્તાતિ અત્થો. અભિકઙ્ખનસમ્પગ્ગહપરામસનાનં વસેન આરમ્મણે પરિકપ્પનાપવત્તિ મઞ્ઞના. તત્થ ‘‘મમં, અહ’’ન્તિ ચ અભિનિવેસનં પરિકપ્પનં. યેન અજ્ઝોસાનં હોતિ, અયં અભિનન્દનાતિ અયમેતેસં વિસેસો. સુત્તાદિઅવિરુદ્ધાયેવ અત્તનોમતિ ઇચ્છિતબ્બા, ન ઇતરાતિ સુત્તેન તસ્સા સઙ્ગહં દસ્સેતું ‘‘વુત્તઞ્ચેત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. દેસનાવિલાસવિભાવનસ્સ પન સહેતુકહેતુસમ્પયુત્તદુકાદિદેસનાય નિબદ્ધતા નિદ્ધારેતબ્બા.

તસ્સાતિ તેન. ઞાતસદ્દસમ્બન્ધેન હેતં કત્તરિ સામિવચનં. તસ્માતિ અપરિઞ્ઞાતત્તા. ‘‘અપરિઞ્ઞાત’’ન્તિ પટિક્ખેપમુખેન યં પરિજાનનં વુત્તં, તં અત્થતો તિવિધા પરિઞ્ઞા હોતીતિ તં સરૂપતો પવત્તિઆકારતો ચ વિભાવેન્તો ‘‘યો હી’’તિઆદિમાહ.

તત્થ યાય પઞ્ઞાય વિપસ્સનાભૂમિં પરિજાનાતિ પરિચ્છિન્દતિ, સા પરિજાનનપઞ્ઞા ઞાતપરિઞ્ઞા. સા હિ તેભૂમકધમ્મજાતં ‘‘અયં વિપસ્સનાભૂમી’’તિ ઞાતં વિદિતં પાકટં કરોન્તીયેવ લક્ખણરસાદિતો અજ્ઝત્તિકાદિવિભાગતો ચ પરિચ્છિજ્જ જાનાતિ. ઇધ પન પથવીધાતુવસેન વેદિતબ્બાતિ વુત્તં ‘‘પથવીધાતું પરિજાનાતી’’તિઆદિ. તીરણપરિઞ્ઞાતિ કીરણવસેન પરિજાનનકપઞ્ઞા. સા હિ પરિવારેહિ અનિચ્ચતાદિઆકારેહિ અનિચ્ચતાદિસભાવસ્સ ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકસ્સ તીરણવસેન સમ્મસનવસેન તં પરિચ્છિજ્જ જાનાતિ. અગ્ગમગ્ગેનાતિ અરહત્તમગ્ગેન. સો હિ અનવસેસતો છન્દરાગં પજહતિ. અગ્ગમગ્ગેનાતિ વા અગ્ગભૂતેન મગ્ગેન, લોકુત્તરમગ્ગેનાતિ અત્થો. ઉભયથાપિ હિ સમુચ્છેદપહાનકારી એવ પઞ્ઞા નિપ્પરિયાયેન પહાનપરિઞ્ઞાતિ દસ્સેતિ.

નામરૂપવવત્થાનન્તિ એતેન પચ્ચયપરિગ્ગહોપિ સઙ્ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બો નામરૂપસ્સ હેતુવવત્થાનભાવતો. સોપિ હિ હેતુપચ્ચયમુખેન નામરૂપસ્સ વવત્થાનમેવાતિ. કલાપસમ્મસનાદિવસેન તીરણપરિઞ્ઞા અનિચ્ચાદિવસેન સમ્મસનભાવતો. તસ્માતિ યસ્મા તા પરિઞ્ઞાયો નત્થિ, તસ્મા. અથ વા તસ્મા અપરિઞ્ઞાતત્તાતિ યસ્મા અપરિઞ્ઞાતા પથવી, તસ્મા અપરિઞ્ઞાતત્તા પથવિયા તં પથવિં મઞ્ઞતિ ચ અભિનન્દતિ ચાતિ.

પથવીવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આપોવારાદિવણ્ણના

આપં આપતોતિ એત્થ અપ્પોતિ, અપ્પાયતીતિ વા આપો, યસ્મિં સઙ્ઘાતે સયં અત્થિ, તં આબન્ધનવસેન બ્યાપેત્વા તિટ્ઠતિ, પરિબ્રૂહેતીતિ વા અત્થો. અત્થાનં અધિ અજ્ઝત્તં. પતિ પતિ અત્તાનન્તિ પચ્ચત્તં. ઉભયેનપિ સત્તસન્તાનપરિયાપન્નમેવ વદતિ. આપો આપોગતન્તિઆદીસુ આબન્ધનમેવ આપો, તદેવ આપોસભાવં ગતત્તા આપોગતં, સભાવેનેવ આપભાવં પત્તન્તિ અત્થો. સિનેહનવસેન સિનેહો, સોયેવ સિનેહનસભાવં ગતત્તા સિનેહગતં. બન્ધનત્તં રૂપસ્સાતિ અવિનિબ્ભોગરૂપસ્સ બન્ધનભાવો, અવિપ્પકિરણવસેન સમ્પિણ્ડનન્તિ અત્થો. ઉગ્ગણ્હન્તોતિ યથાપરિચ્છિન્ને આપોમણ્ડલે યથા ઉગ્ગહનિમિત્તં ઉપલબ્ભતિ, તથા નિમિત્તં ગણ્હન્તો. વુત્તોતિ ‘‘આપસ્મિ’’ન્તિ એત્થ વુત્તઆપો. સો હિ સસમ્ભારઆપો, ન ‘‘આપોકસિણ’’ન્તિ એત્થ વુત્તઆપો. સેસન્તિ આરમ્મણસમ્મુતિઆપાનં સરૂપવિભાવનં. ‘‘આપં આપતો પજાનાતી’’તિઆદિપાળિયા અત્થવિભાવનઞ્ચેવ તત્થ તત્થ મઞ્ઞનાવિભાગદસ્સનઞ્ચ પથવિયં વુત્તસદિસમેવાતિ. તત્થ ‘‘પથવીકસિણમેકો સઞ્જાનાતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૩.૩૬૦; અ. નિ. ૧૦.૨૫) વુત્તં, ઇધ ‘‘આપોકસિણમેકો સઞ્જાનાતી’’તિઆદિના વત્તબ્બં. તત્થ ચ ‘‘પથવીતિ સઞ્જાનાતી’’તિ વુત્તં, ઇધ પન ‘‘આપોતિ સઞ્જાનાતી’’તિઆદિના વત્તબ્બન્તિ એવમાદિ એવ વિસેસો. સેસં તાદિસમેવ. તેન વુત્તં ‘‘પથવિયં વુત્તસદિસમેવા’’તિ. યો પનેત્થ વિસેસો, તં દસ્સેતું ‘‘કેવલ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ મૂલરસોતિ મૂલં પટિચ્ચ નિબ્બત્તરસો. ખન્ધરસાદીસુપિ એસેવ નયો. ખીરાદીનિ પાકટાનેવ. યથા પન ભેસજ્જસિક્ખાપદે (પારા. ૬૧૮-૬૨૫), ન એવમિધ નિયમો અત્થિ. યં કિઞ્ચિ ખીરં ખીરમેવ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. ભુમ્માનીતિ આવાટાદીસુ ઠિતઉદકાનિ. અન્તલિક્ખાનીતિ પથવિં અપ્પત્તાનિ વસ્સોદકાનિ, પત્તાનિ પન ભુમ્માનેવ. એવં વુત્તા ચાતિ ચ-સદ્દેન હિમોદકકપ્પવિનાસકઉદકપથવિયાઅન્તોઉદકપથવીસન્ધારકઉદકાદિં પુબ્બે અવુત્તમ્પિ સમુચ્ચિનોતિ.

તેજં તેજતોતિ એત્થ તેજનટ્ઠેન તેજો, તેજનં નામ દહનપચનાદિસમત્થં નિસાનં, યં ઉણ્હત્તન્તિ વુચ્ચતિ. યેન ચાતિ યેન તેજોગતેન કુપિતેન. સન્તપ્પતીતિ અયં કાયો સમન્તતો તપ્પતિ એકાહિકજરાદિભાવેન ઉસુમજાતો હોતિ. યેન ચ જીરીયતીતિ યેન અયં કાયો જીરીયતિ, ઇન્દ્રિયવેકલ્લતં બલપરિક્ખયં વલિતાદિભાવઞ્ચ પાપુણાતિ. યેન ચ પરિડય્હતીતિ યેન કુપિતેન અયં કાયો પરિતો ડય્હતિ, સો ચ પુગ્ગલો ડય્હામીતિ સતધોતસપ્પિગોસીતચન્દનાદિલેપઞ્ચેવ તાલવણ્ટવાતઞ્ચ પચ્ચાસીસતિ. યેન ચ અસિતપીતખાયિતસાયિતં સમ્મા પરિણામં ગચ્છતીતિ યેન અસિતં વા ઓદનાદિ, પીતં વા પાનકાદિ, ખાયિતં વા પિઠખજ્જકાદિ, સાયિતં વા અમ્બપક્કમધુફાણિતાદિ સમ્મદેવ પરિપાકં ગચ્છતિ, રસાદિભાવેન વિવેકં ગચ્છતીતિ અત્થો. એત્થ ચ સરીરસ્સ પકતિઉસુમં અતિક્કમિત્વા ઉણ્હભાવો સન્તાપો, સરીરદહનવસેન પવત્તો મહાદાહો પરિદાહો, સતવારં તાપેત્વા ઉદકે પક્ખિપિત્વા ઉદ્ધટસપ્પિ સતધોતસપ્પિ, રસરુધિરમંસમેદઅટ્ઠિઅટ્ઠિમિઞ્જસુક્કા રસાદયો. તત્થ પુરિમા તયો તેજા ચતુસમુટ્ઠાના, પચ્છિમો કમ્મસમુટ્ઠાનોવ.

તેજોભાવં ગતત્તા તેજોગતં. ઉસ્માતિ ઉણ્હાકારો. ઉસ્માવ ઉસ્માભાવં ગતત્તા ઉસ્માગતં. ઉસુમન્તિ ચણ્ડઉસુમં. તદેવ ઉસુમગતં, સભાવેનેવ ઉસુમભાવં પત્તન્તિ અત્થો. કટ્ઠગ્ગીતિ કટ્ઠુપાદાનો અગ્ગિ. સકલિકગ્ગીઆદીસુપિ એસેવ નયો. સઙ્કારગ્ગીતિ કચવરં પટિચ્ચ ઉપ્પન્નઅગ્ગિ. ઇન્દગ્ગીતિ અસનિઅગ્ગિ. સન્તાપોતિ જાલાય વા વીતચ્ચિતઙ્ગારાનં વા સન્તાપો. સૂરિયસન્તાપોતિ આતપો. કટ્ઠસન્નિચયસન્તાપોતિ કટ્ઠરાસિં પટિચ્ચ ઉપ્પન્નસન્તાપો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. એવં વુત્તા ચાતિ. ચ-સદ્દેન પેતગ્ગિકપ્પવિનાસકગ્ગિનિરયગ્ગિઆદિકે અવુત્તેપિ સમુચ્ચિનોતિ.

વાયં વાયતોતિ એત્થ વાયનટ્ઠેન વાયો. કિમિદં વાયનં નામ? વિત્થમ્ભનં, સમુદીરણં વા, વાયનં ગમનન્તિ એકે. ઉદ્ધઙ્ગમા વાતાતિ ઉગ્ગારહિક્કાદિપવત્તકા ઉદ્ધં આરોહનવાતા. અધોગમા વાતાતિ ઉચ્ચારપસ્સાવાદિનીહરણતા અધો ઓરોહનવાતા. કુચ્છિસયા વાતાતિ અન્તાનં બહિવાતા. કોટ્ઠાસયા વાતાતિ અન્તાનં અન્તોવાતા. અઙ્ગમઙ્ગાનુસારિનો વાતાતિ ધમનીજાલાનુસારેન સકલસરીરે અઙ્ગમઙ્ગાનિ અનુસટા સમિઞ્જનપસારણાદિનિબ્બત્તકા વાતા. સત્થકવાતાતિ સન્ધિબન્ધનાનિ કત્તરિયા છિન્દન્તા વિય પવત્તવાતા. ખુરકવાતાતિ ખુરેન વિય હદયમંસછેદનફાલનકવાતા. ઉપ્પલકવાતાતિ હદયમંસસ્સ સમુપ્પાટનકવાતા. અસ્સાસોતિ અન્તોપવિસનકનાસિકાવાતો. પસ્સાસોતિ બહિનિક્ખમનનાસિકાવાતો. એત્થ ચ પુરિમા સબ્બે ચતુસમુટ્ઠાના, અસ્સાસપસ્સાસા ચિત્તસમુટ્ઠાનાવ.

વાયોગતન્તિ વાયોવ વાયોગતં, સભાવેનેવ વાયોભાવં પત્તન્તિ અત્થો. થમ્ભિતત્તં રૂપસ્સાતિ અવિનિબ્ભોગરૂપસ્સ થમ્ભિતભાવો. પુરત્થિમા વાતાતિ પુરત્થિમદિસતો આગતા વાતા. પચ્છિમાદીસુપિ એસેવ નયો. સરજાદીસુ સહ રજેન સરજા, રજવિરહિતા સુદ્ધા અરજા. સીતઉતુસમુટ્ઠાના, સીતવલાહકન્તરે વા જાતા સીતા. ઉણ્હઉતુસમુટ્ઠાના, ઉણ્હવલાહકન્તરે વા જાતા ઉણ્હા. પરિત્તાતિ મન્દા તનુકવાતા. અધિમત્તાતિ બલવવાતા. કાળાતિ કાળવલાહકન્તરે સમુટ્ઠિતા. યેહિ અબ્ભાહતો છવિવણ્ણો કાળકો હોતિ, તેસં એતં અધિવચનન્તિપિ એકે. વેરમ્ભવાતાતિ યોજનતો ઉપરિ વાયનવાતા. પક્ખવાતાતિ અન્તમસો મક્ખિકાયપિ પક્ખાયૂહનવાતા. સુપણ્ણવાતાતિ ગરુળવાતા. કામં ચેતેપિ પક્ખવાતાવ, ઉસ્સદવસેન પન વિસું ગહિતા. તાલવણ્ટવાતાતિ તાલવણ્ણેહિ કતેન, અઞ્ઞેહિ વા કતેન કેનચિ મણ્ડલસણ્ઠાનેન સમુટ્ઠાપિતવાતા. વિધૂપનવાતાતિ બીજનપત્તકેન સમુટ્ઠાપિતવાતા. ઇમાનિ ચ તાલવણ્ટવિધૂપનાનિ અનુપ્પન્નમ્પિ વાતં ઉપ્પાદેન્તિ, ઉપ્પન્નમ્પિ પરિવત્તેન્તિ. ઇધાપિ ચ-સદ્દો ઉદકસન્ધારકવાતકપ્પવિનાસકવાતજાલાપેલ્લનકવાતાદિકે અવુત્તેપિ સમુચ્ચિનોતિ. એત્થ ચ ‘‘આપં મઞ્ઞતી’’તિઆદીસુ યસ્મા તીહિ મઞ્ઞનાહિ – ‘‘અહં આપોતિ મઞ્ઞતિ, મમ આપોતિ મઞ્ઞતી’’તિઆદિના પથવીવારે વુત્તનયેન સક્કા મઞ્ઞનાવિભાગો વિભાવેતુન્તિ વુત્તં ‘‘સેસં વુત્તનયમેવા’’તિ. તસ્મા તત્થ વુત્તનયાનુસારેન ઇમેસુ તીસુ વારેસુ યથારહં મઞ્ઞનાવિભાગો વિભાવેતબ્બો.

એત્તાવતાતિ એત્તકેન ઇમિના ચતુવારપરિમાણેન દેસનાવિસેસેન. ચ-સદ્દો બ્યતિરેકો. તેન વક્ખમાનંયેવ વિસેસં જોતેતિ. ય્વાયન્તિ યો અયં લક્ખણો નામ હારો વુત્તોતિ સમ્બન્ધો. સો પન લક્ખણહારો યંલક્ખણો તત્થ વુત્તો, તં દસ્સેતું ‘‘વુત્તમ્હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ વુત્તમ્હિ એકધમ્મેતિ કુસલાદીસુ ખન્ધાદીસુ વા યસ્મિં કસ્મિઞ્ચિ એકધમ્મે સુત્તે સરૂપતો નિદ્ધારણવસેન વા કથિતે. યે ધમ્મા એકલક્ખણા તેનાતિ યે કેચિ ધમ્મા કુસલાદિભાવેન, રૂપક્ખન્ધાદિભાવેન વા તેન વુત્તધમ્મેન સમાનલક્ખણા. વુત્તા ભવન્તિ સબ્બેતિ સબ્બેપિ કુસલાદિસભાવા, ખન્ધાદિસભાવા વા ધમ્મા સુત્તે અવુત્તાપિ તાય સમાનલક્ખણતાય વુત્તા ભવન્તિ, આનેત્વા સંવણ્ણનવસેનાતિ અધિપ્પાયો.

એત્થ ચ એકલક્ખણાતિ સમાનલક્ખણા વુત્તા. તેન સહચરિતા સમાનકિચ્ચતા સમાનહેતુતા સમાનફલતા સમાનારમ્મણતાતિ એવમાદીહિપિ અવુત્તાનં વુત્તાનં વિય નિદ્ધારણં વેદિતબ્બં. ઇતીતિ ઇમિના પકારેન. તેનાહ ‘‘એવં નેત્તિયં લક્ખણો નામ હારો વુત્તો’’તિ, નેત્તિપાળિયં (નેત્તિ. ૨૩) પન ‘‘યે ધમ્મા એકલક્ખણા કેચિ સો હારો લક્ખણો નામા’’તિ પાઠો આગતો. તસ્સ વસેનાતિ તસ્સ લક્ખણહારસ્સ વસેન. રૂપલક્ખણં અનતીતત્તાતિ રુપ્પનસભાવેન સમાનસભાવત્તા. વદન્તેન ભગવતા. એતાતિ ‘‘રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિ એવં વુત્તદિટ્ઠી. એત્થ ચ સક્કાયદિટ્ઠિમઞ્ઞનાદસ્સનેનેવ સકલરૂપવત્થુકા તણ્હામાનમઞ્ઞનાપિ દસ્સિતા એવાતિ દટ્ઠબ્બં. તથા હિ વુત્તં ‘‘તસ્મિંયેવ પનસ્સ દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞિતે વત્થુસ્મિં સિનેહં માનઞ્ચ ઉપ્પાદયતો તણ્હામાનમઞ્ઞનાપિ વેદિતબ્બા’’તિ. અથ વા પથવિં આપં તેજં વાયં મેતિ મઞ્ઞતિ અભિનન્દતીતિ ચ વદન્તેન વુત્તનયેનેવ સકલરૂપવત્થુકા તણ્હામઞ્ઞના તદનુસારેન માનમઞ્ઞનાપિ વુત્તાવ હોતીતિ એવમ્પેત્થ ઇતરમઞ્ઞનાપિ નિદ્ધારેતબ્બા.

આપોવારાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ભૂતવારાદિવણ્ણના

૩. ‘‘પથવિં મઞ્ઞતિ, પથવિયા મઞ્ઞતી’’તિઆદીહિ પદેહિ ‘‘રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતિ, રૂપસ્મિં અત્તાનં સમનુપસ્સતી’’તિઆદીનં સક્કાયદિટ્ઠીનં નિદ્ધારિતત્તા વુત્તં ‘‘એવં રૂપમુખેન સઙ્ખારવત્થુકં મઞ્ઞનં વત્વા’’તિ. તેસુ સઙ્ખારેસુ સત્તેસુપીતિ તદુપાદાનેસુપિ સત્તેસુ. ધાતૂસૂતિ પથવીઆદીસુ ચતૂસુ ધાતૂસુ. ‘‘જાતં ભૂતં સઙ્ખત’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૨૦૭; સં. નિ. ૫.૩૭૯) ભૂત-સદ્દો ઉપ્પાદે દિસ્સતિ, સઉપસગ્ગો પન ‘‘પભૂતમરિયો પકરોતિ પુઞ્ઞ’’ન્તિઆદીસુ વિપુલે, ‘‘યેભુય્યેન ભિક્ખૂનં પરિભૂતરૂપો’’તિઆદીસુ હિંસને, ‘‘સમ્ભૂતો સાણવાસી’’તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૪૫૦) પઞ્ઞત્તિયં, ‘‘અભિભૂતો મારો વિજિતો સઙ્ગામો’’તિઆદીસુ વિમથને, ‘‘પરાભૂતરૂપો ખો અયં અચેલો પાથિકપુત્તો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૨૩, ૨૫, ૩૧, ૩૨) પરાજયે, ‘‘અનુભૂતં સુખદુક્ખ’’ન્તિઆદીસુ વેદિયને, ‘‘વિભૂતં વિભાવિતં પઞ્ઞાયા’’તિઆદીસુ પાકટીકરણે દિસ્સતિ. તે સબ્બે રુક્ખાદીસૂતિ. આદિ-સદ્દેન સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બા. ‘‘કાલો ઘસતિ ભૂતાનીતિ (જા. ૧.૨.૧૯૦), ભૂતા લોકે સમુસ્સય’’ન્તિ (દી. નિ. ૨.૨૨૦; સં. નિ. ૧.૧૮૬) ચ આદીસુ અવિસેસેન સત્તવાચકોપિ ભૂતસદ્દો, ઉપરિ દેવાદિપદેહિ સત્તવિસેસાનં ગહિતત્તા ઇધ તદવસિટ્ઠા ભૂતસદ્દેન ગય્હન્તીતિ આહ ‘‘નો ચ ખો અવિસેસેના’’તિ. તેનેવાહ – ‘‘ચાતુમહારાજિકાનઞ્હિ હેટ્ઠા સત્તા ઇધ ભૂતાતિ અધિપ્પેતા’’તિ. યો હિ સત્તનિકાયો પરિપુણ્ણયોનિકો ચતૂહિપિ યોનીહિ નિબ્બત્તનારહો, તત્થાયં ભૂતસમઞ્ઞા અણ્ડજાદિવસેન ભવનતો.

ભૂતેતિ વુત્તદેસઆદેસિતે ભૂતે. ભૂતતો સઞ્જાનાતીતિ ઇમિના ‘‘ભૂતા’’તિ લોકવોહારં ગહેત્વા યથા તત્થ તણ્હાદિમઞ્ઞના સમ્ભવન્તિ, એવં વિપરીતસઞ્ઞાય સઞ્જાનનં પકાસીયતિ. સ્વાયમત્થો હેટ્ઠા ‘‘પથવિતો સઞ્જાનાતી’’તિ એત્થ વુત્તનયાનુસારેન સક્કા જાનિતુન્તિ આહ ‘‘વુત્તનયમેવા’’તિ. યથા સુદ્ધાવાસા સબ્બદા અભાવતો ઇમં દેસનં નારુળ્હા, એવં નેરયિકાપિ સબ્બમઞ્ઞનાનધિટ્ઠાનતો. એતેનેવ એકચ્ચપેતાનમ્પેત્થ અસઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. અપરે પન ‘‘દિટ્ઠિમઞ્ઞનાધિટ્ઠાનતો તેસમ્પેત્થ સઙ્ગહો ઇચ્છિતોયેવા’’તિ વદન્તિ. ‘‘સમઙ્ગિભૂતં પરિચારેન્ત’’ન્તિઆદિના સુત્તે વુત્તનયેન. રજ્જતીતિ ‘‘સુભા સુખિતા’’તિ વિપલ્લાસગ્ગાહેન તત્થ રાગં જનેતિ. એવમેત્થ રજ્જન્તો ચ ન કેવલં દસ્સનવસેનેવ, સવનાદિવસેનપિ રજ્જતેવાતિ દસ્સેન્તો ‘‘દિસ્વાપિ…પે… ઉત્વાપી’’તિ આહ. તત્થ ઘાયનાદિવસેન રજ્જનં તેહિ અનુભૂતગન્ધમાલાદિવસેન ચેવ વિસભાગવત્થુભૂતાનં તેસં પરિભોગવસેન ચ યથાનુભવં અનુસ્સરણવસેન ચ વેદિતબ્બં. એવં ભૂતે તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતીતિ વુત્તનયેન ભૂતે પટિચ્ચ છન્દરાગં જનેન્તો તેસં પટિપત્તિં અસ્સાદેન્તો અભિનન્દન્તો અભિવદન્તો અજ્ઝોસાય તિટ્ઠન્તો ‘‘ઈદિસી અવત્થા મમ અનાગતમદ્ધાનં સિયા’’તિઆદિના વા પન નયેન તત્થ નન્દિં સમન્નાનેન્તો ભૂતે તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતીતિ અત્થો. અપ્પટિલદ્ધસ્સ ખત્તિયમહાસાલાદિભાવસ્સ, સમ્પત્તિં વિપત્તિન્તિ જાતિવસેન ઉક્કટ્ટનિહીનતં. દહતીતિ ઠપેતિ. યો એવરૂપો માનોતિ યો એસો ‘‘અયં પુબ્બે મયા સદિસો, ઇદાનિ અયં સેટ્ઠો અયં હીનતરો’’તિ ઉપ્પન્નો માનો. અયં વુચ્ચતિ માનાતિમાનોતિ અયં ભારાતિભારો વિય પુરિમં સદિસમાનં ઉપાદાય માનાતિમાનો નામાતિ અત્થો.

નિચ્ચાતિઆદીસુ ઉપ્પાદાભાવતો નિચ્ચા, મરણાભાવતો ધુવા, સબ્બદા ભાવતો સસ્સતા. અનિચ્ચપટિપક્ખતો વા નિચ્ચા, થિરભાવતો ધુવા, સસ્સતિસમતાય સસ્સતા, જરાદિવસેન વિપરિણામસ્સ અભાવતો અવિપરિણામધમ્માતિ મઞ્ઞતિ. સબ્બે સત્તાતિ ઓટ્ઠગોણગદ્રભાદયો અનવસેસા સઞ્જનટ્ઠેન સત્તા. સબ્બે પાણાતિ ‘‘એકિન્દ્રિયો પાણો દ્વિન્દ્રિયો પાણો’’તિઆદિવસેન વુત્તા અનવસેસા પાણનટ્ઠેન પાણા. સબ્બે ભૂતાતિ અનવસેસા અણ્ડકોસાદીસુ ભૂતા સઞ્જાતાતિ ભૂતા. સબ્બે જીવાતિ સાલિયવગોધૂમાદયો અનવસેસા જીવનટ્ઠેન જીવા. તેસુ હિ સો વિરૂહભાવેન જીવસઞ્ઞી. અવસા અબલા અવીરિયાતિ તેસં અત્તનો વસો વા બલં વા વીરિયં વા નત્થીતિ દસ્સેતિ. નિયતિસઙ્ગતિભાવપરિણતાતિ એત્થ નિયતીતિ. નિયતતા, અચ્છેજ્જસુત્તાવુતઅભેજ્જમણિ વિય અવિજહિતપકતિતા. સઙ્ગતીતિ છન્નં અભિજાતીનં તત્થ સઙ્ગમો. ભાવોતિ સભાવોયેવ, કણ્ડકાનં તિખિણતા, કપિટ્ઠફલાદીનં પરિમણ્ડલાદિતા, મિગપક્ખીનં વિચિત્તવણ્ણાદિતાતિ એવમાદિકો. એવં નિયતિયા ચ સઙ્ગતિયા ચ ભાવે ચ પરિણતા નાનપ્પકારતં પત્તા. યેન હિ યથા ભવિતબ્બં, સો તથેવ ભવતિ. યેન ન ભવિતબ્બં, સો ન ભવતીતિ દસ્સેતિ. છસ્વેવાભિજાતીસૂતિ કણ્હાભિજાતિઆદીસુ છસુ એવ અભિજાતીસુ ઠત્વા સુખઞ્ચ દુક્ખઞ્ચ પટિસંવેદેન્તિ, અઞ્ઞા સુખદુક્ખભૂમિ નત્થીતિ દસ્સેતિ. વા-સદ્દેન અન્તાદિભેદે દિટ્ઠાભિનિવેસે સઙ્ગણ્હાતિ.

ઉપપત્તિન્તિ ઇમિના તસ્મિં તસ્મિં સત્તનિકાયે ભૂતાનં સહબ્યતં આકઙ્ખતીતિ દસ્સેતિ. સુખુપ્પત્તિન્તિ ઇમિના પન તત્થ તત્થ ઉપ્પન્નસ્સ સુખુપ્પત્તિં. એકચ્ચે ભૂતે નિચ્ચાતિઆદિના એકચ્ચસસ્સતિકદિટ્ઠિં દસ્સેતિ. અહમ્પિ ભૂતેસુ અઞ્ઞતરોસ્મીતિ ઇમિના પન ચતુત્થં એકચ્ચસસ્સતિકવાદં દસ્સેતિ.

યતો કુતોચીતિ ઇસ્સરપુરિસાદિભેદતો યતો કુતોચિ. એકા તણ્હામઞ્ઞનાવ લબ્ભતીતિ ઇધાપિ હેટ્ઠા વુત્તનયેન ઇતરમઞ્ઞનાનમ્પિ સમ્ભવો નિદ્ધારેતબ્બો. વુત્તપ્પકારેયેવ ભૂતે તણ્હાદિટ્ઠીહિ અભિનન્દતીતિઆદિના વત્તબ્બત્તા આહ ‘‘વુત્તનયમેવા’’તિ. યોજના કાતબ્બાતિ ‘‘યો ભૂતપઞ્ઞત્તિયા ઉપાદાનભૂતે ખન્ધે પરિજાનાતિ, સો તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિજાનાતી’’તિઆદિના યોજના કાતબ્બા. અપરે પનેત્થ ભૂતગામોપિ ભૂત-સદ્દેન સઙ્ગહિતોતિ રુક્ખાદિવસેનપિ મઞ્ઞનાવિભાગં યોજેત્વા દસ્સેન્તિ, તથા મહાભૂતવસેનપિ, તં અટ્ઠકથાયં નત્થિ.

ભૂમિવિસેસાદિના ભેદેનાતિ ભૂમિવિસેસઉપપત્તિવિસેસાદિવિભાગેન. ઇદ્ધિયાતિ પુઞ્ઞવિસેસનિબ્બત્તેન આનુભાવેન. કિઞ્ચાપિ દેવ-સદ્દો ‘‘વિદ્ધે વિગતવલાહકે દેવે’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૧૦; ૩.૧૦૨; ૫.૧૪૬-૧૪૮; મ. નિ. ૧.૪૮૬; અ. નિ. ૧૦.૧૫; ઇતિવુ. ૨૭) અજટાકાસે આગતો, ‘‘દેવો ચ થોકં થોકં ફુસાયતી’’તિઆદીસુ મેઘે, ‘‘અયઞ્હિ દેવ કુમારો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૩૪, ૩૫, ૩૬) ખત્તિયે આગતો, ‘‘પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતો સમઙ્ગિભૂતો પરિચારેતિ દેવો મઞ્ઞે’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૧૮૩; મ. નિ. ૨.૨૧૧) વિય ઇધ ઉપપત્તિદેવેસુ આગતો, દેવ-સદ્દેન પન વત્તબ્બસત્તે અનવસેસતો ઉદ્ધરિત્વા તતો ઇધાધિપ્પેતે દસ્સેતું ‘‘તે તિવિધા’’તિઆદિ વુત્તં. સેસા છ કામાવચરા ઇધ દેવાતિ અધિપ્પેતા ઇતરેસં પદન્તરેહિ નિવત્તિતત્તાતિ અધિપ્પાયો. ભૂતા દેવાતિ ગહિતેસુ સત્તેસુ તણ્હાદિમઞ્ઞનાનં પવત્તાકારેનપિ તિવિધલક્ખણન્તિ આહ ‘‘ભૂતવારે વુત્તનયેન વેદિતબ્બા’’તિ.

‘‘અઞ્ઞતરસ્સ ઉપાસકસ્સ પજાપતિ અભિરૂપા હોતી’’તિઆદીસુ (પારા. ૧૬૮) પજાપતિ-સદ્દો ઘરણિયં આગતો, ‘‘પજાપતિ કામદાયી સુવણ્ણવણ્ણા મે પજા હોતૂ’’તિઆદીસુ દિટ્ઠિગતિકપરિકપ્પિતે, ‘‘પજાપતિસ્સ દેવરાજસ્સ ધજગ્ગં ઉલ્લોકેય્યાથા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૨૪૯) દેવજેટ્ઠકે, ઇધ પન અધિપતીતિ વદન્તિ, તં ઉપરિ બ્રહ્મુનો ગય્હમાનત્તા તેસં મતિમત્તં. દેવાનન્તિ ચાતુમહારાજિકાદિદેવાનં. મહારાજાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન સક્કસુયામસન્તુસ્સિતસુનિમ્મિતવસવત્તિનો ગહિતા. તેસન્તિ મહારાજાદીનં. સત્તસઙ્ખાતાયાતિ કામભૂમિયં સત્તસઙ્ખાતાય. પજાપતિન્તિ પજાપતિભાવં. પજાપતિભાવેન હિ માનં જપ્પેન્તો પજાપતિં માનમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતીતિ વુત્તો.

એકા દિટ્ઠિમઞ્ઞનાવ યુજ્જતીતિ વુત્તં, પજાપતિનો પન સમિપતં સલોકતં વા આકઙ્ખતો, તથાભાવાય ચિત્તં પણિદહતો, તથાલદ્ધબ્બાય સમ્પત્તિયા અત્તનો સેય્યાદિભાવં દહતો ચ તણ્હામાનમઞ્ઞનાપિ સમ્ભવન્તીતિ સક્કા વિઞ્ઞાતું. યે ચ ધમ્માતિ આયુવણ્ણાદિકે વદતિ. પજાપતિન્તિ એત્થાપિ હેટ્ઠા વુત્તનયેન ઇતરમઞ્ઞનાનમ્પિ સમ્ભવો વેદિતબ્બો.

બ્રૂહિતોતિ પરિવુદ્ધો. ગુણવિસેસેહીતિ ઝાનાદીહિ વિસિટ્ઠેહિ ગુણેહિ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મતાય. બ્રહ્મ-સદ્દસ્સ સતિપિ અવિસેસતો વિસિટ્ઠવાચકત્તે યત્થ યત્થ પનસ્સ ગુણવિસેસયુત્તાદિરૂપા પવત્તિ, તં દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. સહસ્સોતિ સહસ્સિયા લોકધાતુયા અધિપતિભૂતો. પઠમાભિનિબ્બત્તોતિ પણીતેન પઠમઝાનેન નિબ્બત્તો, પઠમજ્ઝાનભૂમિયં વા પઠમં અભિનિબ્બત્તો. ગહિતાતિ વેદિતબ્બા પધાનગ્ગહણેન અપ્પધાનાનમ્પિ કેનચિ સમ્બન્ધેન ગહિતભાવસિદ્ધિતો. એત્થ ચ બ્રહ્માતિ મહાબ્રહ્મા અધિપ્પેતો. સો હિ વણ્ણવન્તતાય ચેવ દીઘાયુકતાય ચ બ્રહ્મપારિસજ્જાદીહિ મહન્તો બ્રહ્માતિ મહાબ્રહ્મા, તસ્સ પન પુરોહિતટ્ઠાને ઠિતાતિ બ્રહ્મપુરોહિતા, પરિસાયં ભવા પરિચારકાતિ બ્રહ્મપારિસજ્જાતિ વેદિતબ્બા. ઉક્કટ્ઠેકપુગ્ગલભાવતો પજાપતિસ્મિં વિય બ્રહ્મનિ મઞ્ઞના વત્તતીતિ વુત્તં ‘‘પજાપતિવારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા’’તિ. તથા હિ બહુપુગ્ગલભાવસામઞ્ઞતો આભસ્સરવારાદીનં ભૂતવારસદિસતા વુત્તા.

યથાવુત્તપભાય આભાસનસીલા વા આભસ્સરા. એકતલવાસિનોતિ ઇદં ઝાનન્તરભૂમીનં વિય હેટ્ઠુપરિભાવાભાવતો વુત્તં, ઠાનાનિ પન નેસં પરિચ્છિન્નાનેવ. આભસ્સરેહિ પરિત્તા આભા એતેસન્તિ પરિત્તાભા. અપ્પમાણા આભા એતેસન્તિ અપ્પમાણાભા.

સુભાતિ સોભના પભા. કઞ્ચનપિણ્ડો વિય સસ્સિરિકા કઞ્ચનપિણ્ડસસ્સિરિકા. તત્થ સોભનાય પભાય કિણ્ણા સુભાકિણ્ણાતિ વત્તબ્બે ભા-સદ્દસ્સ રસ્સત્તં, અન્તિમ-ણ-કારસ્સ હ-કારઞ્ચ કત્વા ‘‘સુભકિણ્હા’’તિ વુત્તા. સુભાતિ ચ એકગ્ઘના નિચ્ચલા પભા વુચ્ચતિ, પરિત્તા સુભા એતેસન્તિ પરિત્તસુભા. અપ્પમાણા સુભા એતેસન્તિ અપ્પમાણસુભા.

વિપુલફલાતિ વિપુલસન્તસુખાયુવણ્ણાદિફલા.

સતિપિ દેવબ્રહ્માદીનં પુઞ્ઞફલેન ઝાનફલેન ચ પટિપક્ખાભિભવે યેસં પન પુથુજ્જનઅસઞ્ઞસત્તેસુ અભિભૂવોહારો પાકટો નિરુળ્હો ચ, તેસં વસેનાયં દેસના પવત્તાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અસઞ્ઞભવસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ. યથા પજાપતિવારે ‘‘ઇધેકચ્ચો પજાપતિસ્મિંયેવા’’તિઆદિના મઞ્ઞનાપવત્તિ દસ્સિતા, તથા ઇધાપિ તં દસ્સેતું સક્કાતિ આહ ‘‘સેસં પજાપતિવારે વુત્તનયમેવા’’તિ.

ભૂતવારાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આકાસાનઞ્ચાયતનવારાદિવણ્ણના

૪. એવં સત્તવસેન ભૂમિક્કમદસ્સને સુદ્ધાવાસાનં અગ્ગહણે કારણં નિદ્ધારેન્તો ‘‘એવં ભગવા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અનાગામિખીણાસવાતિ અનાગામિનો ચ ખીણાસવા ચ. કિઞ્ચાપિ સુદ્ધાવાસા અત્થેવ અનેકકપ્પસહસ્સાયુકા, ઉક્કંસપરિચ્છેદતો પન સોળસકપ્પસહસ્સાયુકાવ, ન તતો પરન્તિ આહ ‘‘કતિપયકપ્પસહસ્સાયુકા’’તિ. કામરૂપભવેસુ પવત્તમાનાપિ આકાસાનઞ્ચાયતનાદિધમ્મા અરૂપાવચરભાવતો તંભૂમિકવોહારં ન લભન્તીતિ ‘‘તત્રૂપપન્નાયેવા’’તિ અવધારેત્વા વુત્તં. અભિભૂવારે વુત્તનયેન વેદિતબ્બા યથારહન્તિ અધિપ્પાયો. ન હેત્થ વણ્ણવન્તતાદિ સમ્ભવતીતિ. પજાપતિવારે વુત્તનયેનાતિ એત્થ ‘‘અહમસ્મિ અરૂપો પહીનરૂપપટિઘસઞ્ઞો’’તિઆદિના માનમઞ્ઞના વેદિતબ્બા.

આકાસાનઞ્ચાયતનવારાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દિટ્ઠસુતવારાદિવણ્ણના

૫. રૂપમુખેન મઞ્ઞનાવત્થુદસ્સનં સઙ્ખેપોતિ કત્વા વુત્તં ‘‘વિત્થારતોપી’’તિ. તમ્પિ હિ ‘‘યત્થ નેવ પથવી, ન આપો, ન તેજો, ન વાયો, ન આકાસાનઞ્ચાયતન’’ન્તિઆદિગ્ગહણં વિય સઙ્ખેપતો પઞ્ચવોકારભવદસ્સનં હોતીતિ.

દિટ્ઠન્તિ યં ચક્ખુદ્વારેન કતદસ્સનકિરિયાસમાપનં, યઞ્ચ ચક્ખુ દ્વયં પસ્સતિ પસ્સિસ્સતિ સતિ સમ્ભવે પસ્સેય્ય, તં સબ્બકાલન્તિ વિસેસવચનિચ્છાય અભાવતો દિટ્ઠન્તેવ વુત્તં યથા ‘‘દુદ્ધ’’ન્તિ. તેનાહ ‘‘રૂપાયતનસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ. અયઞ્ચ નયો સુતાદીસુપિ યોજેતબ્બો. સત્તાતિ રૂપાદીસુ સત્તા વિસત્તાતિ સત્તા. સઞ્જનટ્ઠેન સામઞ્ઞસદ્દોપિ ચેસ સત્ત-સદ્દો ‘‘ઇત્થિરૂપે’’તિ વિસયવિસેસિતત્તા ઇધ પુરિસવાચકો દટ્ઠબ્બો. રત્તાતિ વત્થં વિય રઙ્ગજાતેન ચિત્તસ્સ વિપરિણામકારકેન છન્દરાગેન રત્તા સારત્તા. ગિદ્ધાતિ અભિકઙ્ખનસભાવેન અભિગિજ્ઝનેન ગિદ્ધા ગેધં આપન્ના. ગધિતાતિ ગન્થિતા વિય લોભેન દુમ્મોચનીયભાવેન આરમ્મણે પટિબદ્ધા. મુચ્છિતાતિ કિલેસવસેન વિસઞ્ઞીભૂતા વિય અનઞ્ઞકિચ્ચા મુચ્છં મોહં આપન્ના. અજ્ઝોસન્નાતિ વિસયે અઞ્ઞસાધારણે વિય કત્વા ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠાપેત્વા વિય ઠિતા. ઇમિનાતિ સુવણ્ણવણ્ણાદિઆકારેન. મઙ્ગલં અમઙ્ગલન્તિ ઈદિસં દિટ્ઠં મઙ્ગલં, ઈદિસં અમઙ્ગલન્તિ. રૂપસ્મિં અત્તાનં સમનુપસ્સનનયેનાતિ ઇદં વેદનાદિઅરૂપધમ્મે, રૂપાયતનવિનિમુત્તસબ્બધમ્મે વા અત્તતો ગહેત્વા તતો અજ્ઝત્તિકં, બાહિરં વા રૂપાયતનં તસ્સોકાસભાવેન પરિકપ્પેત્વા ‘‘સો ખો પન મે અયં અત્તા ઇમસ્મિં રૂપાયતને’’તિ મઞ્ઞન્તો દિટ્ઠસ્મિં મઞ્ઞતીતિ ઇમં નયં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘પથવિતો મઞ્ઞતી’’તિઆદીસુ યથા ‘‘સઉપકરણસ્સ અત્તનો વા પરસ્સ વા’’તિઆદિમઞ્ઞનાપવત્તિ દસ્સિતા, એવં ‘‘દિટ્ઠતો મઞ્ઞતી’’તિઆદીસુ સક્કા તં દસ્સેતુન્તિ આહ ‘‘તેસં પથવીવારે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બ’’ન્તિ.

આહચ્ચાતિ વિસયં અન્વાય, પત્વાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘ઉપગન્ત્વા’’તિ. અઞ્ઞમઞ્ઞસંસિલેસેતિ ચક્ખુરૂપસોતસદ્દા વિય દુરે અહુત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં અલ્લિયને.

મનસા વિઞ્ઞાતં કેવલન્તિ અત્થો. ઇતરાનિપિ હિ મનસા વિઞ્ઞાયન્તીતિ. સેસેહિ સત્તહિ આયતનેહિ પઞ્ઞત્તિયા અસઙ્ગહિતત્તા તમ્પિ સઙ્ગહેત્વા દસ્સેતું ‘‘ધમ્મારમ્મણસ્સ વા’’તિ વુત્તં. દ્વીસુપિ વિકપ્પેસુ લોકુત્તરાનમ્પિ સઙ્ગહો આપન્નોતિ આહ ‘‘ઇધ પન સક્કાયપરિયાપન્નમેવ લબ્ભતી’’તિ. વિત્થારોતિ મઞ્ઞનાનં પવત્તનાકારવિત્થારો. એત્થાતિ એતેસુ સુતવારાદીસુ.

દિટ્ઠસુતવારાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

એકત્તવારાદિવણ્ણના

૬. સમાપન્નકવારેનાતિ સમાપન્નકપ્પવત્તિયા, રૂપાવચરારૂપાવચરઝાનપ્પવત્તિયાતિ અત્થો. સા હિ એકસ્મિંયેવ આરમ્મણે એકાકારેન પવત્તતીતિ કત્વા ‘‘એકત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ, એવઞ્ચ કત્વા વિપાકજ્ઝાનપ્પવત્તિપિ ઇધ સમાપન્નકવારગ્ગહણેનેવ ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બા. અસમાપન્નકવારેનાતિ કામાવચરધમ્મપ્પવત્તિયા. ઉપચારજ્ઝાનેનપિ હિ ચિત્તં ન સમ્મા એકત્તં ગતન્તિ વુચ્ચતીતિ.

યોજનાતિ મઞ્ઞનાયોજના. ભિન્દિત્વાતિ વિભજિત્વા. સાસનનયેનાતિ પાળિનયેન. તત્થ ‘‘એકત્તં મઞ્ઞતી’’તિઆદીસુ ‘‘વેદનં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિઆદિના નયેન, ‘‘નાનત્તં મઞ્ઞતી’’તિઆદીસુ પન ‘‘રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિઆદિના નયેન વુત્તવિધિં અનુગન્ત્વા મઞ્ઞના વેદિતબ્બા.

પથવીવારાદીસુ વુત્તેન ચ અટ્ઠકથાનયેનાતિ ‘‘અહં વેદનાતિ મઞ્ઞતિ, મમ વેદનાતિ મઞ્ઞતી’’તિઆદિના, ‘‘અહં રૂપન્તિ મઞ્ઞતિ, મમ રૂપન્તિ મઞ્ઞતી’’તિઆદિના ચાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘યથાનુરૂપં વીમંસિત્વા’’તિ, એકત્તનાનત્તભાવેસુ યો યોજનાનયો સમ્ભવતિ, તદનુરૂપં વિચારેત્વાતિ અત્થો. કેચીતિ અભયગિરિવાસિનો. અપરેતિ સારસમાસાચરિયા. દિટ્ઠાભિનિવેસં વદન્તીતિ સમ્બન્ધો. પુથુજ્જનસ્સ મઞ્ઞના નામ સક્કાયં ભિન્દિત્વાવ યથાઉપટ્ઠિતવિસયવસેનેવ પવત્તતીતિ ન તત્થ અયમેકત્તનયો અયં નાનત્તનયોતિ વિભાગવસેનેવ, એકત્તસઞ્ઞી અત્તા હોતીતિઆદીસુ ચ અત્તનો એકત્તનાનત્તસઞ્ઞિતા વુત્તા, ન પન એકત્તં નાનત્તન્તિ એવં પવત્તસ્સ દિટ્ઠાભિનિવેસસ્સ એકત્તનાનત્તભાવોતિ એવમેત્થ તદુભયસ્સ ઇધ અનધિપ્પેતભાવો દટ્ઠબ્બો.

યં યથાવુત્તપુથુજ્જનો અનવસેસતો ગણ્હન્તો ગહેતું સક્કોતિ, તં તસ્સ અનવસેસતો ગહેતબ્બતં ઉપાદાય ‘‘સબ્બ’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘તમેવા’’તિ આહ, સક્કાયસબ્બન્તિ અત્થો. સબ્બસ્મિમ્પિ તેભૂમકધમ્મે આદીનવદસ્સને અસતિ નિબ્બિદાભાવતો અસ્સાદાનુપસ્સનાય તણ્હા વડ્ઢતેવાતિ આહ ‘‘સબ્બં અસ્સાદેન્તો સબ્બં તણ્હામઞ્ઞનાય મઞ્ઞતી’’તિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા – ‘‘સંયોજનિયેસુ, ભિક્ખવે, ધમ્મેસુ અસ્સાદાનુપસ્સિનો વિહરતો તણ્હા પવડ્ઢતી’’તિ (સં. નિ. ૨.૫૩, ૫૭). ‘‘સબ્બમિદં મયા નિમ્મિત’’ન્તિ તેન નિમ્મિતમઞ્ઞનાય અત્તાનં સેય્યાદિતો દહન્તો તેન માનેન નિમ્મિતં મઞ્ઞતિયેવ નામ નિમ્મિતમઞ્ઞનાય વિના તથામાનુપ્પત્તિયા અભાવતોતિ આહ ‘‘અત્તના નિમ્મિતં મઞ્ઞન્તો સબ્બં માનમઞ્ઞનાય મઞ્ઞતી’’તિ. સબ્બં નત્થીતિઆદિના નયેનાતિ આદિ-સદ્દેન નિયતિવાદાદિકે સઙ્ગણ્હાતિ. મહા મે અત્તાતિ ઇમિના સબ્બતો અત્તનો વિભૂતિપવત્તિવાદં દસ્સેતિ. ‘‘સબ્બં સબ્બત્થક’’ન્તિ દિટ્ઠિવસેન – ‘‘અહં સબ્બસ્મિં મય્હં કિઞ્ચનં પલિબોધો સબ્બસ્મિં, પરો સબ્બસ્મિં પરસ્સ કિઞ્ચનં પલિબોધો સબ્બસ્મિ’’ન્તિઆદિના નયેનપેત્થ મઞ્ઞના સમ્ભવતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સેસં પથવીવારે વુત્તનયેન વેદિતબ્બ’’ન્તિ. અપિચ ‘‘સબ્બોયં લોકો પુરિસમયો’’તિ એવંદિટ્ઠિકો પુરિસસઙ્ખાતતો સબ્બતો, અત્તનો ઉપ્પત્તિં વા નિગ્ગમનં વા મઞ્ઞન્તો દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય સબ્બતો મઞ્ઞતિ, તસ્મિંયેવ પન દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞિતે વત્થુસ્મિં સિનેહં માનઞ્ચ ઉપ્પાદયતો તણ્હામઞ્ઞના માનમઞ્ઞના ચ વેદિતબ્બા. તંયેવ પન સબ્બં મય્હં અત્તા કત્તા સામીતિ વા મઞ્ઞન્તો ‘‘સબ્બં મે’’તિ મઞ્ઞતિ, તથાયં દિટ્ઠિતણ્હાભિનન્દનાહિ અભિનન્દન્તો સબ્બં અભિનન્દતીતિ એવમ્પેત્થ મઞ્ઞનાનં પવત્તિ વેદિતબ્બા.

તન્તિ સક્કાયં. ઉક્કંસગતસુખસહિતઞ્હિ ખન્ધપઞ્ચકં દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદી નિબ્બાનન્તિ મઞ્ઞતિ, તં પનત્થતો સક્કાયોયેવાતિ. એકધાતિ પઞ્ચવિધમ્પિ નિબ્બાનભાવેન એકજ્ઝં કત્વા વુત્તં. યતોતિ યસ્મા. પઞ્ચહિ કામગુણેહીતિ મનાપિયરૂપાદીહિ પઞ્ચહિ કામકોટ્ઠાસેહિ, બન્ધનેહિ વા. સમપ્પિતો સુટ્ઠુ અપ્પિતો અલ્લીનો હુત્વા ઠિતો. સમઙ્ગિભૂતોતિ સમન્નાગતો. પરિચારેતીતિ તેસુ કામગુણેસુ કામકોટ્ઠાસેસુ યથાસુખં ઇન્દ્રિયાનિ ચારેતિ સઞ્ચારેતિ ઇતો ચિતો ચ ઉપનેતિ. અથ વા લળતિ રમતિ કીળતિ. એત્થ દ્વિધા કામગુણા માનુસકા ચેવ દિબ્બા ચ. માનુસકા ચ મન્ધાતુકામગુણસદિસા, દિબ્બા પરનિમ્મિતવસવત્તિદેવરાજસ્સ કામગુણસદિસા. એવરૂપે કામે ઉપગતાનઞ્હિ તે દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનસમ્પત્તિં પઞ્ઞપેન્તિ. તેનાહ ‘‘એત્તાવતા ખો…પે… હોતી’’તિ. દિટ્ઠધમ્મોતિ પચ્ચક્ખધમ્મો વુચ્ચતિ, તત્થ તત્થ પટિલદ્ધત્તભાવસ્સેતં અધિવચનં, દિટ્ઠધમ્મે નિબ્બાનં ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે દુક્ખવૂપસમનં દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનં. પરમં ઉત્તમં દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનન્તિ પરમદિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનં, તં પત્તો હોતીતિ અત્થો. પઞ્ચધા આગતન્તિ યથાવુત્તકામગુણસુખસ્સ ચેવ ચતુબ્બિધરૂપાવચરજ્ઝાનસુખસ્સ ચ વસેન પાળિયં પઞ્ચપ્પકારેન આગતં. નિબ્બાનં અસ્સાદેન્તોતિ પરમં સુખં નિસ્સરણન્તિ મઞ્ઞનાય અસ્સાદેન્તો.

‘‘ઇમસ્મિં નિબ્બાને પત્તે ન જાયતિ, ન જીરતિ, ન મીયતી’’તિ એવમ્પિ નિબ્બાનસ્મિં મઞ્ઞતિ. ‘‘ઇતો પરં પરમસ્સાસભૂતં નત્થી’’તિ ગણ્હન્તો નિબ્બાનતો મઞ્ઞતિ. તયિદં નિબ્બાનં મયા અધિગતં, તસ્મા ‘‘નિબ્બાનં મે’’તિ મઞ્ઞતિ. તતોયેવ તં નિબ્બાનં દિટ્ઠાભિનન્દનાય અભિનન્દતિ. અયં તાવેત્થ દિટ્ઠિમઞ્ઞના. તસ્મિંયેવ પન દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય મઞ્ઞિતે વત્થુસ્મિં સિનેહં માનઞ્ચ ઉપ્પાદયતો તણ્હામાનમઞ્ઞનાપિ નિદ્ધારેતબ્બા.

યાદિસોતિ યથારૂપો, યેહિ જેગુચ્છાદિસભાવેહિ પસ્સિતબ્બોતિ અત્થો. એસાતિ અયં. તેનસ્સ અત્તનો સુણન્તાનઞ્ચ પચ્ચક્ખસિદ્ધતમાહ. અસુભાદિસભાવેન સહ વિજ્જમાનાનં રૂપાદિધમ્માનં કાયો સમૂહોતિ સક્કાયો, ઉપાદાનક્ખન્ધા. તથાતિ તસ્સ ભાવભૂતેન પટિકૂલતાદિપ્પકારેન. સબ્બમઞ્ઞનાતિ પથવીઆદિકે સરૂપાવધારણાદિવિભાગભિન્ને વિસયે પવત્તિયા અનેકવિહિતા સબ્બા તણ્હામઞ્ઞના.

જેગુચ્છોતિ જિગુચ્છનીયો. તેનસ્સ અસુભાજઞ્ઞદુગ્ગન્ધપટિકૂલભાવં દસ્સેતિ. સિદુરોતિ ખણે ખણે ભિજ્જનસભાવો. તેનસ્સ અનિચ્ચઅદ્ધુવખયવયપભઙ્ગુરસભાવં દસ્સેતિ. અયન્તિ સક્કાયો. દુક્ખોતિ ન સુખો. તેનસ્સ કિચ્છકસિરાબાધદુક્ખવુત્તિતં દસ્સેતિ. અપરિણાયકોતિ પરિણાયકરહિતો. તેનસ્સ અત્તસુઞ્ઞઅસારવુત્તિતં દસ્સેતિ. તન્તિ સક્કાયં. પચ્ચનીકતોતિ સભાવપટિપક્ખતો, સુભનિચ્ચસુખઅત્તાદિતોતિ અત્થો. ગણ્હન્તિ ગણ્હન્તો, તત્થ સુભાદિગાહવસેન અભિનિવિસન્તોતિ અત્થો.

ઇદાનિ તિસ્સોપિ મઞ્ઞના ઉપમાહિ વિભાવેતું ‘‘સુભતો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યથા મહાપરિળાહે વિપુલાનત્થાવહે ચ અગ્ગિમ્હિ સલભસ્સ પતનં સુભસુખસઞ્ઞાય, એવં તાદિસે સક્કાયે સલભસ્સ તણ્હામઞ્ઞનાતિ ઇમમત્થં દસ્સેતિ ‘‘સુભતો…પે… તણ્હાય મઞ્ઞના’’તિ ઇમિના.

ગૂથાદી કીટકો ગૂથરાસિં લદ્ધા અસમ્પન્નેપિ તસ્મિં સમ્પન્નાકારં પવત્તયમાનો અત્તાનં ઉક્કંસેતિ, એવમનેકાદીનવે એકન્તભેદિનિ સક્કાયે નિચ્ચસઞ્ઞં ઉપટ્ઠપેત્વા સમ્પત્તિમદેન તત્થ બાલો માનં જપ્પેતીતિ ઇમમત્થમાહ ‘‘નિચ્ચસઞ્ઞં…પે… માનેન મઞ્ઞના’’તિ.

યથા બાલો મુદ્ધધાતુકો સમ્મૂળ્હો કોચિ આદાસે અત્તનો પટિબિમ્બં દિસ્વા ‘‘અયં મઞ્ઞે આદાસસામિકો, યદિ અહમિમં ગહેત્વા તિટ્ઠેય્યં, અનત્થમ્પિ મે કરેય્યા’’તિ છડ્ડેત્વા પલાયન્તો તત્થ અવિજ્જમાનમેવ કિઞ્ચિ વિજ્જમાનં કત્વા ગણ્હિ, તથૂપમો અયં બાલો સક્કાયે અત્તત્તનિયગાહં ગણ્હન્તોતિ ઇમમત્થં દીપેતિ ‘‘અત્તા…પે… દિટ્ઠિયા હોતિ મઞ્ઞના’’તિ ઇમિના.

સુખુમં મારબન્ધનં વેપચિત્તિબન્ધનતોપિ સુખુમતરત્તા. તેનાહ ભગવા ‘‘અહો સુખુમતરં ખો, ભિક્ખવે, મારબન્ધન’’ન્તિ.

બહુન્તિ અતિવિય, અનેકક્ખત્તું વા. વિપ્ફન્દમાનોપિ સક્કાયં નાતિવત્તતિ સંસારં નાતિવત્તનતો. યથાહ ‘‘યે તે, ભિક્ખવે, સમણા સતો સત્તસ્સ ઉચ્છેદં વિનાસં વિભવં પઞ્ઞપેન્તિ, તે, સક્કાયંયેવ અનુપરિધાવન્તિ સેય્યથાપિ સા ગદ્દુલબન્ધનો’’તિઆદિ. યથા હિ સત્તસુપિ ઉચ્છેદવિકપ્પેસુ સંસારનાયિકાનં તણ્હાદિટ્ઠીનં પહાનં સમ્ભવતિ, એવં સસ્સતવિકપ્પેસુપીતિ કથઞ્ચિ પન દિટ્ઠિગતિકસ્સ ભવવિપ્પમોક્ખો. તેન વુત્તં ‘‘સક્કાયં નાતિવત્તતી’’તિ.

સસોતિ સો એસો પુથુજ્જનો. નિચ્ચન્તિ સબ્બકાલં.

તન્તિ તસ્મા સક્કાયમલીનસ્સ જાતિયાદીનમનતિવત્તનતો. અસાતતોતિ દુક્ખતો.

પસ્સં એવમિમન્તિ અસુભાનિચ્ચદુક્ખાનત્તસભાવં તં સક્કાયં વુત્તપ્પકારેન યથાભૂતવિપસ્સનાપઞ્ઞાસહિતાય મગ્ગપઞ્ઞાય પસ્સન્તો. પહાયાતિ સમુચ્છેદવસેન સબ્બા મઞ્ઞનાયો પજહિત્વા. સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતીતિ સકલસ્માપિ વટ્ટદુક્ખતો પમુચ્ચતીતિ.

એકત્તવારાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઠમનયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સેક્ખવારદુતિયનયવણ્ણના

૭. અધિપ્પેતસ્સ અત્થસ્સ અનિયમેત્વા વચનં ઉદ્દેસો, નિયમેત્વા વચનં નિદ્દેસોતિ આહ ‘‘યોતિ ઉદ્દેસવચનં, સોતિ નિદ્દેસવચન’’ન્તિ. સમ્પિણ્ડનત્થોતિ સમુચ્ચયત્થો. સમ્પિણ્ડનઞ્ચ સભાગતાવસેન હોતીતિ આહ – ‘‘આરમ્મણસભાગેના’’તિ, આરમ્મણસ્સ સભાગતાય સદિસતાયાતિ અત્થો. સેક્ખં દસ્સેતિ સામઞ્ઞજોતનાય વિસેસે અવટ્ઠાનતો, સેક્ખવિસયત્તા ચ તસ્સ વચનસ્સ.

કેનટ્ઠેનાતિ યસ્મા ઞાણેન અરણીયતો અત્થો સભાવો, તસ્મા કેનટ્ઠેન કેન સભાવેન કેન લક્ખણેન સેક્ખો નામ હોતીતિ અત્થો. યસ્મા પન સેક્ખધમ્માધિગમેન પુગ્ગલે સેક્ખવોહારપ્પવત્તિ, તસ્મા ‘‘સેક્ખધમ્મપટિલાભતો સેક્ખો’’તિ વુત્તં. સેક્ખધમ્મા નામ ચતૂસુ મગ્ગેસુ, હેટ્ઠિમેસુ ચ તીસુ ફલેસુ સમ્માદિટ્ઠિઆદયો. તેનાહ ‘‘સેક્ખાય સમ્માદિટ્ઠિયા…પે… એત્તાવતા ખો ભિક્ખુ સેક્ખો હોતી’’તિ. એવં અભિધમ્મપરિયાયેન સેક્ખલક્ખણં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સુત્તન્તિકપરિયાયેનપિ તં દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સિક્ખતીતિ ઇમિના સિક્ખાત્તયસમઙ્ગી અપરિનિટ્ઠિતસિક્ખો સેક્ખોતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘સિક્ખતી’’તિઆદિ. સિક્ખાહિ નિચ્ચસમાયોગદીપનત્થઞ્ચેત્થ ‘‘સિક્ખતિ સિક્ખતી’’તિ આમેડિતવચનં. અથ વા સિક્ખનં સિક્ખા, સા એતસ્સ સીલન્તિ સેક્ખો. સો હિ અપરિયોસિતસિક્ખત્તા તદધિમુત્તત્તા ચ એકન્તેન સિક્ખનસીલો, ન અસેક્ખો વિય પરિનિટ્ઠિતસિક્ખો તત્થ પટિપ્પસ્સદ્ધુસ્સુક્કો, નાપિ વિસ્સટ્ઠસિક્ખો પચુરજનો વિય તત્થ અનધિમુત્તો. અથ વા અરિયાય જાતિયા તીસુ સિક્ખાસુ જાતો, તત્થ વા ભવોતિ સેક્ખો. અથ વા ઇક્ખતિ એતાયાતિ ઇક્ખા, મગ્ગફલસમ્માદિટ્ઠિ. સહ ઇક્ખાયાતિ સેક્ખો.

અનુલોમપટિપદાય પરિપૂરકારીતિ યા સા સીલાદિકા વિપસ્સનન્તા દુક્ખનિરોધગામિનિયા લોકુત્તરાય પટિપદાય અનુલોમનતો અનુલોમપટિપદા, તસ્સા સમ્પાદનેન પરિપૂરકારીતિ. ઇદાનિ તં પટિપદં પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન દસ્સેતું ‘‘સીલસમ્પન્નો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સીલસમ્પન્નોતિ પાતિમોક્ખસંવરસીલેન સમન્નાગતો, પરિપુણ્ણપાતિમોક્ખસીલો વા. પાતિમોક્ખસીલઞ્હિ ઇધ ‘‘સીલ’’ન્તિ અધિપ્પેતં પધાનભાવતો. રૂપાદિઆરમ્મણેસુ અભિજ્ઝાદીનં પવત્તિનિવારણસઙ્ખાતેન મનચ્છટ્ઠાનં ઇન્દ્રિયાનં પિધાનેન ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારો. પરિયેસનાદિવસેન ભોજને પમાણજાનનેન ભોજને મત્તઞ્ઞૂ. વિગતથિનમિદ્ધો હુત્વા રત્તિન્દિવં કમ્મટ્ઠાનમનસિકારે યુત્તતાય જાગરિયાનુયોગમનુયુત્તો. કથં પન જાગરિયાનુયોગો હોતીતિ તં દસ્સેતું ‘‘પુબ્બરત્તા…પે… વિહરતી’’તિ વુત્તં. યથાહ ‘‘કથઞ્ચ પુબ્બરત્તાપરરત્તં જાગરિયાનુયોગમનુયુત્તો હોતિ? ઇધ ભિક્ખુ દિવસં ચઙ્કમેન નિસજ્જાય આવરણીયેહિ ચિત્તં પરિસોધેતિ, રત્તિયા પઠમં યામં ચઙ્કમેન…પે… સોધેતિ, એવં ખો ભિક્ખુ પુબ્બરત્તાપરરત્તં જાગરિયાનુયોગમનુયુત્તો હોતી’’તિ (વિભ. ૫૧૯). ઇમસ્મિં પનત્થેતિ ‘‘મઞ્ઞતિ, ન મઞ્ઞતી’’તિ ચ વત્તબ્બભાવસઙ્ખાતે અત્થે. નો પુથુજ્જનો અધિપ્પેતો ‘‘અપ્પત્તમાનસો, અનુત્તરં યોગક્ખેમં પત્થયમાનો’’તિ ચ વુત્તત્તા.

સમ્પયુત્તત્તા મનસિ ભવોતિ રાગો માનસો, મનો એવ માનસન્તિ કત્વા ચિત્તં માનસં, અનવસેસતો માનં સીયતિ સમુચ્છિન્દતીતિ અગ્ગમગ્ગો માનસં, તન્નિબ્બત્તત્તા પન અરહત્તસ્સ માનસતા દટ્ઠબ્બા. જનેસુતાતિ જને સકલસત્તલોકે વિસ્સુતા, પત્થટયસાતિ અત્થો.

નત્થિ ઇતો ઉત્તરન્તિ અનુત્તરં. તં પન સબ્બસેટ્ઠં હોન્તં એકન્તતો સદિસરહિતમેવ હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘અનુત્તરન્તિ સેટ્ઠં, અસદિસન્તિ અત્થો’’તિ. પત્થયમાનસ્સાતિ તણ્હાયન્તસ્સ. પજપ્પિતાનીતિ માનજપ્પનાનિ. યસ્મિઞ્હિ વત્થુસ્મિં તણ્હાયના પત્થયમાનમઞ્ઞના સમ્ભવતિ, તસ્મિંયેવ ‘‘સેય્યોહમસ્મી’’તિઆદીનિ પજપ્પિતાનિ સમ્ભવન્તીતિ અધિપ્પાયો. પવેધીતન્તિ પરિવાસિતં. પકપ્પિતેસૂતિ તણ્હાદિટ્ઠિકપ્પેહિ પરિકપ્પિતેસુ આરમ્મણેસુ. સોતન્તિ કિલેસસોતં. તસ્મિઞ્હિ છિન્ને ઇતરસોતં છિન્નમેવાતિ. વિદ્ધસ્તન્તિ વિનાસિતં. તઞ્ચ ખો લોમહંસમત્તમ્પિ અસેસેત્વાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિનળીકત’’ન્તિ, વિગતાવસેસં કતન્તિ અત્થો. અધિમુત્તિયા ઇધાધિપ્પેતપત્થના પાકટા હોતીતિ ‘‘તન્નિન્નો’’તિઆદિ વુત્તં, ન પન કુસલચ્છન્દસ્સ અધિમુત્તિભાવતો. અધિમુચ્ચન્તોતિ ઓકપ્પેન્તો.

સબ્બાકારવિપરીતાયાતિ ‘‘સુભં સુખં નિચ્ચ’’ન્તિઆદીનં સબ્બેસં અત્તના ગહેતબ્બાકારાનં વસેન તબ્બિપરીતતાય, અનવસેસતો ધમ્મસભાવવિપરીતાકારગાહિનિયાતિ અત્થો. અભિવિસિટ્ઠેન ઞાણેનાતિ અસમ્પજાનનમિચ્છાજાનનાનિ વિય ન ધમ્મસભાવં અપ્પત્વા નાપિ અતિક્કમિત્વા, અથ ખો અવિરજ્ઝિત્વા ધમ્મસભાવસ્સ અભિમુખભાવપ્પત્તિયા અભિવિસિટ્ઠેન ઞાણેન, ઞાતપરિઞ્ઞાધિટ્ઠાનાય તીરણપરિઞ્ઞાય પહાનપરિઞ્ઞેકદેસેન ચાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પથવીતિ…પે… વુત્તં હોતી’’તિ. પથવીભાવન્તિ પથવિયં અભિઞ્ઞેય્યભાવં. લક્ખણપથવી હિ ઇધાધિપ્પેતા, પરિઞ્ઞેય્યભાવો પનસ્સા ‘‘અનિચ્ચાતિપી’’તિઆદિના ગહિતોતિ. અભિઞ્ઞત્વાતિ ઞાતતીરણપહાનપરિઞ્ઞાહિ હેટ્ઠિમમગ્ગઞાણેહિ ચ અભિજાનિત્વા. મામઞ્ઞીતિ અપ્પહીનાનં મઞ્ઞનાનં વસેન માતિ મઞ્ઞતીતિ મા, પહીનાનં પન વસેન ન મઞ્ઞતીતિ અમઞ્ઞી, મા ચ સો અમઞ્ઞી ચ મામઞ્ઞીતિ એવમેત્થ પદવિભાગતો અત્થો વેદિતબ્બો. તત્થ યેન ભાગેન અમઞ્ઞી, તેન મઞ્ઞીતિ ન વત્તબ્બો. યેન પન ભાગેન મઞ્ઞી, તેન અમઞ્ઞીતિ ન વત્તબ્બોતિ. એવં પટિક્ખેપપ્પધાનં અત્થં દસ્સેતું અટ્ઠકથાયં ‘‘મઞ્ઞી ચ ન મઞ્ઞી ચ ન વત્તબ્બો’’તિ વુત્તં. પટિક્ખેપપ્પધાનતા ચેત્થ લબ્ભમાનાનમ્પિ મઞ્ઞનાનં દુબ્બલભાવતો વેદિતબ્બા. તેનેવાહ – ‘‘ઇતરા પન તનુભાવં ગતા’’તિ. માતિ ચ નિપાતપદમેતં, અનેકત્થા ચ નિપાતાતિ અધિપ્પાયેન ‘‘એતસ્મિઞ્હિ અત્થે ઇમં પદં નિપાતેત્વા વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. નિપાતેત્વાતિ ચ પકતિઆદિવિભાગનિદ્ધારણે અનુમાનનયં મુઞ્ચિત્વા યથાવુત્તે અત્થે પચ્ચક્ખતોવ દસ્સેત્વાતિ અત્થો. પુથુજ્જનો વિયાતિ એતેનસ્સ ઉપરિમગ્ગવજ્ઝતણ્હામાનવસેન મઞ્ઞના ન પટિક્ખિત્તાતિ દીપેતિ.

અથ વા મા મઞ્ઞીતિ પરિકપ્પકિરિયાપટિક્ખેપવચનમેતં ‘‘મા રન્ધયું, મા જીરી’’તિઆદીસુ વિય, ન મઞ્ઞેય્યાતિ વુત્તઞ્હોતિ. યથા હિ પુથુજ્જનો સબ્બસો અપ્પહીનમઞ્ઞનત્તા ‘‘મઞ્ઞતિ’’ચ્ચેવ વત્તબ્બો, યથા ચ ખીણાસવો સબ્બસો પહીનમઞ્ઞનત્તા ન મઞ્ઞતિ એવ, ન એવં સેક્ખો. તસ્સ હિ એકચ્ચા મઞ્ઞના પહીના, એકચ્ચા અપ્પહીના, તસ્મા ઉભયભાવતો ઉભયથાપિ ન વત્તબ્બો. નનુ ચ ઉભયભાવતો ઉભયથાપિ વત્તબ્બોતિ? ન. યા હિ અપ્પહીના, તાપિસ્સ તનુભાવં ગતાતિ તાહિપિ સો ન મઞ્ઞેય્ય વિભૂતતરાય મઞ્ઞનાય અભાવતો, પગેવ ઇતરાહિ. તેનાહ ભગવા ‘‘મા મઞ્ઞી’’તિ. તેન વુત્તં ‘‘મા મઞ્ઞીતિ પરિકપ્પકિરિયાપટિક્ખેપવચનમેતં ‘મા રન્ધયું, મા જીરી’તિઆદીસુ વિય, ન મઞ્ઞેય્યાતિ વુત્તં હોતી’’તિ. અયઞ્ચસ્સ અમઞ્ઞના વત્થુનો પરિઞ્ઞેય્યત્તા, ન અસેક્ખસ્સ વિય પરિઞ્ઞાતત્તા. યઞ્હિ એકન્તતો પરિજાનિતબ્બં પરિજાનિતું સક્કા, ન તત્થ તબ્બિધુરે વિય પુથુજ્જનસ્સ મઞ્ઞના સમ્ભવન્તિ. તેનાહ ‘‘પરિઞ્ઞેય્યં તસ્સાતિ વદામી’’તિ.

ઓક્કન્તનિયામત્તાતિ અનુપવિટ્ઠસમ્મત્તનિયામત્તા, ઓતિણ્ણમગ્ગસોતત્તાતિ અત્થો. સમ્બોધિપરાયણત્તાતિ ઉપરિમગ્ગસમ્બોધિપટિસરણત્તા, તદધિગમાય નિન્નપોણપબ્ભારભાવતોતિ અત્થો. ઉભયેનપિ તસ્સ અવસ્સંભાવિની સેસપરિઞ્ઞાતિ દસ્સેતિ. પરિઞ્ઞેય્યન્તિ પરિજાનિતબ્બભાવેન ઠિતં, પરિઞ્ઞાતું વા સક્કુણેય્યં. તપ્પટિપક્ખતો અપરિઞ્ઞેય્યં. પુથુજ્જનસ્સ વિયાતિ એતેન ઇધાધિપ્પેતપુથુજ્જનસ્સ પરિઞ્ઞેય્યભાવાસઙ્કા એવ નત્થિ અનધિકારતોતિ દસ્સેતિ. ‘‘માભિનન્દી’’તિ એત્થાપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

સેક્ખવારદુતિયનયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ખીણાસવવારતતિયાદિનયવણ્ણના

૮. સભાગો દિટ્ઠસચ્ચતાદિસામઞ્ઞેન. આરકા કિલેસેહિ અરહન્તિ પદસ્સ નિરુત્તિનયેન અત્થં વત્વા તં પાળિયા સમાનેન્તો ‘‘વુત્તઞ્ચેત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ પાપકાતિ લામકટ્ઠેન દુગ્ગતિસમ્પાપનટ્ઠેન ચ પાપકા. સાવજ્જટ્ઠેન અકોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેન ચ અકુસલા. સંકિલેસં અરહન્તિ, તત્થ વા નિયુત્તાતિ સંકિલેસિકા. પુનબ્ભવસ્સ કરણસીલા, પુનબ્ભવફલં અરહન્તીતિ વા પોનોભવિકા. સહ દરથેન પરિળાહેન પવત્તન્તીતિ સદરા. દુક્ખો કટુકો, દુક્ખમો વા વિપાકો એતેસન્તિ દુક્ખવિપાકા. અનાગતે જાતિયા ચેવ જરામરણાનઞ્ચ વડ્ઢનેન જાતિજરામરણિયાતિ. એવમેતેસં પદાનં અત્થો વેદિતબ્બો. કામઞ્ચાયં સુત્તન્તવણ્ણના, અભિધમ્મનયો પન નિપ્પરિયાયોતિ તેન દસ્સેન્તો ‘‘ચત્તારો આસવા’’તિઆદિમાહ. સમુચ્છિન્ના પટિપ્પસ્સદ્ધાતિ ન કેવલં સમુચ્છિન્ના એવ, અથ ખો પટિપ્પસ્સદ્ધાપીતિ મગ્ગકિચ્ચેન સદિસં ફલકિચ્ચમ્પિ નિદ્ધારેતિ.

સીલવિસોધનાદિના ગરૂનં પટિપત્તિયા અનુકરણં ગરુસંવાસો. અરિયમગ્ગપટિપત્તિ એવ અરિયમગ્ગસંવાસો. દસ અરિયાવાસા નામ પઞ્ચઙ્ગવિપ્પહીનતાદયો. યે સન્ધાય વુત્તં –

‘‘દસયિમે, ભિક્ખવે, અરિયાવાસા, યે અરિયા આવસિંસુ વા આવસન્તિ વા આવસિસ્સન્તિ વા. કતમે દસ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ પઞ્ચઙ્ગવિપ્પહીનો હોતિ છળઙ્ગસમન્નાગતો, એકારક્ખો, ચતુરાપસ્સેનો, પનુણ્ણપચ્ચેકસચ્ચો, સમવયસટ્ઠેસનો, અનાવિલસઙ્કપ્પો, પસ્સદ્ધકાયસઙ્ખારો, સુવિમુત્તચિત્તો, સુવિમુત્તપઞ્ઞો. ઇમે ખો, ભિક્ખવે, દસ અરિયાવાસા’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૧૯).

વુસ્સતીતિ વા વુસિતં, અરિયમગ્ગો, અરિયફલઞ્ચ, તં એતસ્સ અત્થીતિ અતિસયવચનિચ્છાવસેન અરહા ‘‘વુસિતવા’’તિ વુત્તો. કરણીયન્તિ પરિઞ્ઞાપહાનભાવનાસચ્છિકિરિયમાહ. તં પન યસ્મા ચતૂહિ મગ્ગેહિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ કત્તબ્બત્તા સોળસવિધન્તિ વેદિતબ્બં. તેનાહ ‘‘ચતૂહિ મગ્ગેહિ કરણીય’’ન્તિ. સમ્માવિમુત્તસ્સાતિ અગ્ગમગ્ગફલપઞ્ઞાહિ સમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધીનં વસેન સુટ્ઠુ વિમુત્તસ્સ. સન્તચિત્તસ્સાતિ તતો એવ સબ્બકિલેસદરથપરિળાહાનં વૂપસન્તચિત્તસ્સ. ભિન્નકિલેસસ્સ ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો. કતસ્સ પરિઞ્ઞાદિકિચ્ચસ્સ પટિચયો પુન કરણં નત્થિ, તતો એવ કરણીયં ન વિજ્જતિ ન ઉપલબ્ભતિ.

ભારાતિ ઓસીદાપનટ્ઠેન ભારા વિયાતિ ભારા. વુત્તઞ્હિ ‘‘ભારા હવે પઞ્ચક્ખન્ધા’’તિઆદિ (સં. નિ. ૩.૨૨). અત્તનો યોનિસોમનસિકારાયત્તન્તિ અત્તુપનિબન્ધં, સસન્તાનપરિયાપન્નત્તા અત્તાનં અવિજહનં. તયિદં યદિપિ સબ્બસ્મિં અનવજ્જધમ્મે સમ્ભવતિ, અકુપ્પસભાવાપરિહાનધમ્મેસુ પન અગ્ગભૂતે અરહત્તે સાતિસયં, નેતરેસૂતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘અત્તનો પરમત્થટ્ઠેન વા’’તિ, ઉત્તમટ્ઠભાવેનાતિ અત્થો.

સુત્તન્તનયો નામ પરિયાયનયોતિ નિપ્પરિયાયનયેન સંયોજનાનિ દસ્સેન્તો ‘‘ભવરાગઇસ્સામચ્છરિયસંયોજન’’ન્તિ આહ, ન પન ‘‘રૂપરાગો’’તિઆદિના. ભવેસુ સંયોજન્તીતિ કિલેસકમ્મવિપાકવટ્ટાનં પચ્ચયો હુત્વા નિસ્સરિતું અપ્પદાનવસેન બન્ધન્તિ. સતિપિ હિ અઞ્ઞેસં તપ્પચ્ચયભાવે ન વિના સંયોજનાનિ તેસં તપ્પચ્ચયભાવો અત્થિ, ઓરમ્ભાગિયઉદ્ધમ્ભાગિયસઙ્ગહિતેહિ ચ તેહિ તંતંભવનિબ્બત્તકકમ્મનિયમો ભવનિયમો ચ હોતિ, ન ચ ઉપચ્છિન્નસંયોજનસ્સ કતાનિપિ કમ્માનિ ભવં નિબ્બત્તેન્તીતિ તેસંયેવ સંયોજનટ્ઠો દટ્ઠબ્બો.

સમ્મા અઞ્ઞાયાતિ આજાનનભૂતાય અગ્ગમગ્ગપઞ્ઞાય સમ્મા યથાભૂતં દુક્ખાદીસુ યો યથા જાનિતબ્બો, તં તથા જાનિત્વા. ચિત્તવિમુત્તિ સબ્બસ્સ ચિત્તસંકિલેસસ્સ વિસ્સગ્ગો. નિબ્બાનાધિમુત્તિ નિબ્બાને અધિમુચ્ચનં તત્થ નિન્નપોણપબ્ભારતા. તન્તિ પથવીઆદિકં. પરિઞ્ઞાતં, ન પુથુજ્જનસ્સ વિય અપરિઞ્ઞાતં, સેક્ખસ્સ વિય પરિઞ્ઞેય્યં વા. તસ્માતિ પરિઞ્ઞાતત્તા.

ચતુત્થપઞ્ચમછટ્ઠવારા તત્થ તત્થ કિલેસનિબ્બાનકિત્તનવસેન પવત્તત્તા નિબ્બાનવારા નામ. તત્થ પથવીઆદીનં પરિઞ્ઞાતત્તા અમઞ્ઞના, સા પન પરિઞ્ઞા રાગાદીનં ખયેન સિદ્ધાતિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ દીપનવસેન પાળિ પવત્તાતિ દસ્સેન્તો ‘‘પરિઞ્ઞાતં તસ્સાતિ સબ્બપદેહિ યોજેત્વા પુન ખયા રાગસ્સ વીતરાગત્તાતિ યોજેતબ્બં. એસ નયો ઇતરેસૂ’’તિ આહ. તત્થ ઇતરેસૂતિ પઞ્ચમછટ્ઠવારેસુ. યદિ એવં કસ્મા પાળિ એવં ન દિસ્સતીતિ આહ ‘‘દેસના પન એકત્થ વુત્તં સબ્બત્થ વુત્તમેવ હોતીતિ સંખિત્તા’’તિ.

ન ખયા રાગસ્સ વીતરાગો સબ્બસો અપ્પહીનરાગત્તા. વિક્ખમ્ભિતરાગો હિ સોતિ. બાહિરકગ્ગહણઞ્ચેત્થ તથાભાવસ્સેવ તેસુ લબ્ભનતો, ન તેસુ એવ તથાભાવસ્સ લબ્ભનતો. ઇદાનિ યા સા ‘‘પરિઞ્ઞાતં તસ્સા’’તિ સબ્બપદેહિ યોજના વુત્તા, તં વિનાપિ નિબ્બાનવારઅત્થયોજનં દસ્સેતું ‘‘યથા ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ મઞ્ઞનં ન મઞ્ઞતીતિ મઞ્ઞના નપ્પવત્તતીતિ અત્થો. મઞ્ઞનાય મઞ્ઞિતબ્બત્તેપિ તસ્સા વત્થુઅન્તોગધત્તાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

યદિપિ પરિઞ્ઞાતપદં અગ્ગહેત્વા નિબ્બાનવારદેસના પવત્તા, એવમ્પિ ‘‘ખયા’’તિઆદિપદેહિ પરિઞ્ઞાસિદ્ધિ એવ પકાસીયતીતિ કો તેસં વિસેસોતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિ. મગ્ગભાવનાપારિપૂરિદસ્સનત્થં વુત્તો, મગ્ગકિચ્ચન્તા હિ પરિઞ્ઞાયોતિ અધિપ્પાયો. ઇતરે…પે… વેદિતબ્બા વીતરાગાદિકિત્તનતોતિ. દ્વીહિ વા કારણેહીતિ યથાવુત્તકારણદ્વયેન. અસ્સાતિ ખીણાસવસ્સ. અયં વિસેસોતિ ઇદાનિ વુચ્ચમાનો વિસેસો. યદિપિ ખીણાસવો એકન્તેન વીતરાગો વીતદોસો વીતમોહો એવ ચ હોતિ, યાય પન પુબ્બભાગપટિપદાય વીતરાગતાદયો સવિસેસાતિ વત્તબ્બતં લભન્તિ, તં દસ્સેન્તો ‘‘તીસુ હી’’તિઆદિમાહ. ‘‘રત્તો અત્થં ન જાનાતી’’તિઆદિના (નેત્તિ. ૧૧) રાગે આદીનવં પસ્સતો ‘‘રાગો ચ નામ સુખાભિસઙ્ગેન ઉપ્પજ્જતિ, સુખઞ્ચ વિપરિણામતો દુક્ખં. પગેવ ઇતર’’ન્તિ સહેતુકે રાગે આદીનવદસ્સનં દુક્ખાનુપસ્સનાય નિમિત્તં, દુક્ખાનુપસ્સના ચ પણિધિયા પટિપક્ખભાવતો અપ્પણિહિતવિમોક્ખં પરિપુરેતીતિ આહ ‘‘રાગે…પે… વીતરાગો હોતી’’તિ. તથા ‘‘દુટ્ઠો અત્થં ન જાનાતી’’તિઆદિના (ઇતિવુ. ૮૮) દોસે આદીનવં પસ્સતો ‘‘દોસો ચ નામ દુક્ખં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ, તઞ્ચ ઉભયં અનવટ્ઠિતં ઇત્તરં પભઙ્ગૂ’’તિ સહેતુકે દોસે આદીનવદસ્સનં અનિચ્ચાનુપસ્સનાય નિમિત્તં, અનિચ્ચાનુપસ્સના ચ નિચ્ચનિમિત્તાદીનં પટિપક્ખભાવતો અનિમિત્તવિમોક્ખં પરિપૂરેતીતિ આહ ‘‘દોસે…પે… હોતી’’તિ. તથા ‘‘મૂળ્હો અત્થં ન જાનાતી’’તિઆદિના (ઇતિવુ. ૮૮) મોહે આદીનવં પસ્સતો ‘‘મોહો નામ યથાસભાવગ્ગહણસ્સ પરિબ્ભમન્તો’’તિ મોહસ્સ વિક્ખમ્ભનં અનત્તાનુપસ્સનાય નિમિત્તં, અનત્તાનુપસ્સનાય ચ અત્તાભિનિવેસસ્સ પટિપક્ખભાવતો સુઞ્ઞતં વિમોક્ખં પરિપૂરેતીતિ આહ ‘‘મોહે…પે… વીતમોહો હોતી’’તિ.

એવં સન્તેતિ યદિ વીતરાગતાદયો વિમોક્ખવિભાગેન વુત્તા, એવં સન્તે. તસ્માતિ યસ્મા વિમોક્ખમુખવિમોક્ખાનં વસેન નિયમેત્વા ન વુત્તં, તસ્મા. યં કિઞ્ચિ અરહતો સમ્ભવન્તં વિભજિત્વા વુચ્ચતીતિ વારત્તયદેસના કતાતિ ઇમમત્થં દસ્સેતિ ‘‘યં અરહતો’’તિઆદિના.

એવં વિમુત્તિવિભાગેન ખીણાસવસ્સ વિભાગં વારત્તયદેસનાનિબન્ધનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અવિભાગેનપિ તત્થ પરિઞ્ઞાવિસયસ્સ અનુસયવિસયસ્સ ચ વિભાગં તસ્સ નિબન્ધનં દસ્સેન્તો ‘‘અવિસેસેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઉપેક્ખાવેદના વિસેસતો સઙ્ખારદુક્ખં સમ્મોહાધિટ્ઠાનન્તિ વુત્તં ‘‘સઙ્ખાર…પે… મોહો’’તિ. સેસં વુત્તનયત્તા સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

ખીણાસવવારતતિયાદિનયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તથાગતવારસત્તમનયવણ્ણના

૧૨. યેહિ (દી. નિ. અભિ. ટી. ૧.૭.ચૂળસીલવણ્ણના; અ. નિ. ટી. ૧.૧.૧૭૦) ગુણવિસેસેહિ નિમિત્તભૂતેહિ ભગવતિ ‘‘તથાગતો’’તિ અયં સમઞ્ઞા પવત્તા, તં દસ્સનત્થં ‘‘અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો’’તિઆદિ વુત્તં. ગુણનેમિત્તકાનેવ હિ ભગવતો સબ્બાનિ નામાનિ. યથાહ –

‘‘અસઙ્ખ્યેય્યાનિ નામાનિ, સગુણેન મહેસિનો;

ગુણેન નામમુદ્ધેય્યં, અપિ નામસહસ્સતો’’તિ. (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૩૧૩; ઉદા. અટ્ઠ. ૫૩; પટિ. મ. અટ્ઠ. ૧.૭૬; દી. નિ. અભિ. ટી. ૧.૭.ચૂળસીલવણ્ણના; અ. નિ. ટી. ૧.૧.૧૭૦) –

તથા આગતોતિ એત્થ આકારનિયમનવસેન ઓપમ્મસમ્પટિપાદનત્થો તથા-સદ્દો. સામઞ્ઞજોતના હિ વિસેસે અવતિટ્ઠતીતિ પટિપાદગમનત્થો આગત-સદ્દો, ન ઞાણગમનત્થો ‘‘તથલક્ખણં આગતો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૭; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૨; સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩.૭૮; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૭૦; ઉદા. અટ્ઠ. ૧૮; ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૩૮; થેરગા. અટ્ઠ. ૧.૧.૩; બુ. વં. અટ્ઠ. ૨.બાહિરનિદાન; મહાનિ. અટ્ઠ. ૧૪) વિય, નાપિ કાયગમનાદિઅત્થો ‘‘આગતો ખો મહાસમણો, માગધાનં ગિરિબ્બજ’’ન્તિઆદીસુ (મહાવ. ૬૩) વિય. તત્થ યદાકારનિયમનવસેન ઓપમ્મસમ્પટિપાદનત્થો તથા-સદ્દો, તં કરુણાપ્પધાનત્તા મહાકરુણામુખેન પુરિમબુદ્ધાનં આગમનપટિપદં ઉદાહરણવસેન સામઞ્ઞતો દસ્સેન્તો યંતંસદ્દાનં એકન્તસમ્બન્ધભાવતો ‘‘યથા સબ્બલોક…પે… આગતા’’તિ સાધારણતો વત્વા પુન તં પટિપદં મહાપદાનસુત્તાદીસુ (દી. નિ. ૨.૪) સમ્બહુલનિદ્દેસેન સુપાકટાનં આસન્નાનઞ્ચ વિપસ્સીઆદીનં છન્નં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં વસેન દસ્સેન્તો ‘‘યથા વિપસ્સી ભગવા’’તિઆદિમાહ. તત્થ યેન અભિનીહારેનાતિ મનુસ્સત્ત-લિઙ્ગસમ્પત્તિ-હેતુ-સત્થારદસ્સન-પબ્બજ્જા-અભિઞ્ઞાદિગુણસમ્પત્તિ-અધિકાર-છન્દાનં વસેન અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતેન કાયપણિધાનમહાપણિધાનેન. સબ્બેસઞ્હિ સમ્માસમ્બુદ્ધાનં કાયપણિધાનં ઇમિનાવ નીહારેન સમિજ્ઝતીતિ.

એવં મહાભિનીહારવસેન ‘‘તથાગતો’’તિ પદસ્સ અત્થં વત્વા ઇદાનિ પારમીપૂરણવસેન દસ્સેતું ‘‘અથ વા યથા વિપસ્સી ભગવા…પે… યથા કસ્સપો ભગવા દાનપારમિં પૂરેત્વા’’તિઆદિ વુત્તં. ઇમસ્મિં પન ઠાને સુત્તન્તિકાનં મહાબોધિયાનપટિપદાય કોસલ્લજનનત્થં પારમીકથા વત્તબ્બા, સા પન સબ્બાકારસમ્પન્ના ચરિયાપિટકવણ્ણનાય (ચરિયા. પકિણ્ણકકથા) વિત્થારતો નિદ્દિટ્ઠા, તસ્મા અત્થિકેહિ તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. યથા પન પુબ્બે વિપસ્સીઆદયો સમ્માસમ્બુદ્ધા અભિનીહારસમ્પત્તિયં પતિટ્ઠાય સુવિસુદ્ધાય પટિપદાય અનવસેસતો સમ્મદેવ સબ્બા પારમિયો પરિપૂરેસું, એવં અમ્હાકમ્પિ ભગવા પરિપૂરેસીતિ ઇમમત્થં સન્ધાયાહ ‘‘સમત્તિં સપારમિયો પૂરેત્વા’’તિ. સતિપિ અઙ્ગપરિચ્ચાગાદીનં દાનપારમિભાવે પરિચ્ચાગવિસેસભાવદસ્સનત્થઞ્ચેવ સુદુક્કરભાવદસ્સનત્થઞ્ચ ‘‘પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે’’તિ વિસું ગહણં, તતોયેવ ચ અઙ્ગપરિચ્ચાગતો વિસું નયનપરિચ્ચાગગ્ગહણમ્પિ કતં, પરિગ્ગહપરિચ્ચાગભાવસામઞ્ઞેપિ ધનરજ્જપરિચ્ચાગતો પુત્તદારપરિચ્ચાગગ્ગહણઞ્ચ કતં.

ગતપચ્ચાગતિકવત્તપૂરણાદિકાય પુબ્બભાગપટિપદાય સદ્ધિં અભિઞ્ઞાસમાપત્તિનિપ્ફાદનં પુબ્બયોગો, દાનાદીસુયેવ સાતિસયપટિપત્તિનિપ્ફાદનં પુબ્બચરિયા, સા ચરિયાપિટકસઙ્ગહિતા. અભિનીહારો પુબ્બયોગો, દાનાદિપટિપત્તિ, કાયવિવેકવસેન એકચરિયા વા પુબ્બચરિયાતિ કેચિ. દાનાદીનઞ્ચેવ અપ્પિચ્છતાદીનઞ્ચ સંસારનિબ્બાનેસુ આદીનવાનિસંસાનઞ્ચ વિભાવનવસેન સત્તાનં બોધિત્તયે પતિટ્ઠાપનપરિપાચનવસેન ચ પવત્તા કથા ધમ્મક્ખાનં, ઞાતીનં અત્થચરિયા ઞાતત્થચરિયા, સાપિ કરુણાય વસેનેવ. આદિ-સદ્દેન લોકત્થચરિયાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. કમ્મસ્સકતઞાણવસેન, અનવજ્જકમ્માયતનસિપ્પાયતનવિજ્જાટ્ઠાનપરિચયવસેન ખન્ધાયતનાદિપરિચયવસેન, લક્ખણત્તયતીરણવસેન ચ ઞાણચારો બુદ્ધિચરિયા, સા પન અત્થતો પઞ્ઞાપારમીયેવ, ઞાણસમ્ભારદસ્સનત્થં વિસું ગહણં. કોટીતિ પરિયન્તો, ઉક્કંસોતિ અત્થો.

ચત્તારો સતિપટ્ઠાને ભાવેત્વા બ્રૂહેત્વાતિ સમ્બન્ધો. તત્થ ભાવેત્વાતિ ઉપ્પાદેત્વા. બ્રૂહેત્વાતિ વડ્ઢેત્વા. સતિપટ્ઠાનાદિગ્ગહણેન આગમનપટિપદં મત્થકં પાપેત્વા દસ્સેતિ. વિપસ્સનાસહગતા એવ વા સતિપટ્ઠાનાદયો દટ્ઠબ્બા. એત્થ ચ ‘‘યેન અભિનીહારેના’’તિઆદિના આગમનપટિપદાય આદિં દસ્સેતિ, ‘‘દાનપારમી’’તિઆદિના મજ્ઝં, ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાને’’તિઆદિના પરિયોસાનન્તિ વેદિતબ્બં.

સમ્પતિજાતોતિ મુહુત્તજાતો મનુસ્સાનં હત્થતો મુત્તમત્તો, ન માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તમત્તો. નિક્ખન્તમત્તઞ્હિ મહાસત્તં પઠમં બ્રહ્માનો સુવણ્ણજાલેન પટિગ્ગણ્હિંસુ, તેસં હત્થતો ચત્તારો મહારાજાનો અજિનપ્પવેણિયા, તેસં હત્થતો મનુસ્સા દુકૂલચુમ્બટકેન પટિગ્ગણ્હિંસુ, મનુસ્સાનં હત્થતો મુચ્ચિત્વા પથવિયં પતિટ્ઠિતોતિ. યથાહ ભગવા મહાપદાનદેસનાયં. સેતમ્હિ છત્તેતિ દિબ્બસેતચ્છત્તે. અનુધારીયમાનેતિ ધારીયમાને. એત્થ ચ છત્તગ્ગહણેનેવ ખગ્ગાદીનિ પઞ્ચ કકુધભણ્ટાનિપિ વુત્તાનેવાતિ દટ્ઠબ્બં. ખગ્ગતાલવણ્ટમોરહત્થકવાલબીજનીઉણ્હીસપટ્ટાપિ હિ છત્તેન સહ તદા ઉપટ્ઠિતા અહેસું, છત્તાદીનિયેવ ચ તદા પઞ્ઞાયિંસુ, ન છત્તાદિગ્ગાહકા. સબ્બા ચ દિસાતિ દસપિ દિસા. નયિદં સબ્બદિસાવિલોકનં સત્તપદવીતિહારુત્તરકાલં દટ્ઠબ્બં. મહાસત્તો હિ મનુસ્સાનં હત્થતો મુચ્ચિત્વા પુરત્થિમદિસં ઓલોકેસિ. તત્થ દેવમનુસ્સા ગન્ધમાલાદીહિ પૂજયમાના ‘‘મહાપુરિસ ઇધ તુમ્હેહિ સદિસોપિ નત્થિ, કુતો ઉત્તરિતરો’’તિ આહંસુ. એવં ચતસ્સો દિસા, ચતસ્સો અનુદિસા; હેટ્ઠા, ઉપરીતિ સબ્બા દિસા અનુવિલોકેત્વા સબ્બત્થ અત્તના સદિસં અદિસ્વા ‘‘અયં ઉત્તરા દિસા’’તિ તત્થ સત્તપદવીતિહારેન અગમાસિ. આસભિન્તિ ઉત્તમં. અગ્ગોતિ સબ્બપઠમો. જેટ્ઠો સેટ્ઠોતિ ચ તસ્સેવ વેવચનં. અયમન્તિમા જાતિ, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવોતિ ઇમસ્મિં અત્તભાવે પત્તબ્બં અરહત્તં બ્યાકાસિ.

અનેકેસં વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેનાતિ સંખિત્તેન વુત્તમત્થં ‘‘યઞ્હી’’તિઆદિના વિત્થારતો દસ્સેતિ. તત્થ એત્થાતિ –

‘‘અનેકસાખઞ્ચ સહસ્સમણ્ડલં,

છત્તં મરૂ ધારયુમન્તલિક્ખે;

સુવણ્ણદણ્ડા વીતિપતન્તિ ચામરા,

ન દિસ્સરે ચામરછત્તગાહકા’’તિ. (સુ. નિ. ૬૯૩);

ઇમિસ્સા ગાથાય. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ સબ્બત્થ અપ્પટિહતચારતાય અનાવરણઞાણન્તિ આહ ‘‘સબ્બઞ્ઞુતાનાવરણઞાણપટિલાભસ્સા’’તિ. તથા અયં ભગવાપિ ગતો…પે… પુબ્બનિમિત્તભાવેનાતિ એતેન અભિજાતિયં ધમ્મતાવસેન ઉપ્પજ્જનકવિસેસા સબ્બબોધિસત્તાનં સાધારણાતિ દસ્સેતિ. પારમિતાનિસ્સન્દા હિ તેતિ.

વિક્કમીતિ અગમાસિ. મરૂતિ દેવા. સમાતિ વિલોકનસમતાય સમા સદિસિયો. મહાપુરિસો હિ યથા એકં દિસં વિલોકેસિ, એવં સેસદિસાપિ, ન કત્થચિ વિલોકને વિબન્ધો તસ્સ અહોસીતિ. સમાતિ વા વિલોકેતું યુત્તા, વિસમરહિતાતિ અત્થો. ન હિ તદા બોધિસત્તસ્સ વિરૂપબીભચ્છવિસમરૂપાનિ વિલોકેતું અયુત્તાનિ દિસાસુ ઉપટ્ઠહન્તીતિ.

એવં ‘‘તથા ગતો’’તિ કાયગમનટ્ઠેન ગત-સદ્દેન તથાગત-સદ્દં નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ ઞાણગમનટ્ઠેન તં દસ્સેતું ‘‘અથ વા’’તિઆદિમાહ. તત્થ નેક્ખમ્મેનાતિ અલોભપ્પધાનેન કુસલચિત્તુપ્પાદેન. કુસલા હિ ધમ્મા ઇધ નેક્ખમ્મં, ન પબ્બજ્જાદયો, ‘‘પઠમજ્ઝાન’’ન્તિ (દી. નિ. અભિ. ટી. ૧.૭.ચૂળસીલવણ્ણના; અ. નિ. ટી. ૧.૧.૧૭૦) ચ વદન્તિ. પહાયાતિ પજહિત્વા. ગતો અધિગતો, પટિપન્નો ઉત્તરિવિસેસન્તિ અત્થો. પહાયાતિ વા પહાનહેતુ, પહાનલક્ખણં વા. હેતુલક્ખણત્થો હિ અયં પહાય-સદ્દો. કામચ્છન્દાદિપ્પહાનહેતુકં ‘‘ગતો’’તિ હેત્થ વુત્તં ગમનં અવબોધો, પટિપત્તિ એવ વા કામચ્છન્દાદિપ્પહાનેન ચ લક્ખીયતીતિ. એસ નયો પદાલેત્વાતિઆદીસુપિ. અબ્યાપાદેનાતિ મેત્તાય. આલોકસઞ્ઞાયાતિ વિભૂતં કત્વા મનસિકરણેન (દી. નિ. અભિ. ટી. ૧.૭.ચૂળસીલવણ્ણના) ઉપટ્ઠિતઆલોકસઞ્ચાનનેન. અવિક્ખેપેનાતિ સમાધિના. ધમ્મવવત્થાનેનાતિ કુસલાદિધમ્માનં યાથાવનિચ્છયેન. ‘‘સપ્પચ્ચયનામરૂપવવત્થાનેના’’તિપિ વદન્તિ.

એવં કામચ્છન્દાદિનીવરણપ્પહાનેન ‘‘અભિજ્ઝં લોકે પહાયા’’તિઆદિના (વિભ. ૫૦૮) વુત્તાય પઠમજ્ઝાનસ્સ પુબ્બભાગપટિપદાય ભગવતો તથાગતભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સહ ઉપાયેન અટ્ઠહિ સમાપત્તીહિ અટ્ઠારસહિ ચ મહાવિપસ્સનાહિ તં દસ્સેતું ‘‘ઞાણેના’’તિઆદિમાહ. નામરૂપપરિગ્ગહકઙ્ખાવિતરણાનઞ્હિ વિનિબન્ધભૂતસ્સ મોહસ્સ દૂરીકરણેન ઞાતપરિઞ્ઞાયં ઠિતસ્સ અનિચ્ચસઞ્ઞાદયો સિજ્ઝન્તિ, તથા ઝાનસમાપત્તીસુ અભિરતિનિમિત્તેન પામોજ્જેન. તત્થ ‘‘અનભિરતિયા વિનોદિતાય ઝાનાદીનં સમધિગમો’’તિ સમાપત્તિવિપસ્સનાનં અરતિવિનોદનઅવિજ્જાપદાલનાદીનિ ઉપાયો, ઉપ્પટિપાટિનિદ્દેસો પન નીવરણસભાવાય અવિજ્જાય હેટ્ઠા નિવરણેસુપિ સઙ્ગહદસ્સનત્થન્તિ દટ્ઠબ્બં. સમાપત્તિવિહારપ્પવેસવિબન્ધનેન નીવરણાનિ કવાટસદિસાનીતિ આહ ‘‘નીવરણકવાટં ઉગ્ઘાટેત્વા’’તિ. ‘‘રત્તિં અનુવિતક્કેત્વા અનુવિચારેત્વા દિવા કમ્મન્તે પયોજેતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૫૧) વુત્તટ્ઠાને વિતક્કવિચારા ધૂમાયનાતિ અધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘વિતક્કવિચારધૂમ’’ન્તિ. કિઞ્ચાપિ પઠમજ્ઝાનુપચારેયેવ દુક્ખં, ચતુત્થજ્ઝાનુપચારે ચ સુખં પહીયતિ, અતિસયપ્પહાનં પન સન્ધાયાહ ‘‘ચતુત્થજ્ઝાનેન સુખદુક્ખં પહાયા’’તિ.

અનિચ્ચસ્સ, અનિચ્ચન્તિ ચ અનુપસ્સના અનિચ્ચાનુપસ્સના, તેભૂમકધમ્માનં અનિચ્ચતં ગહેત્વા પવત્તાય વિપસ્સનાયેતં નામં. નિચ્ચસઞ્ઞન્તિ સઙ્ખતધમ્મેસુ ‘‘નિચ્ચા સસ્સતા’’તિ એવંપવત્તમિચ્છાસઞ્ઞં. સઞ્ઞાસીસેન દિટ્ઠિચિત્તાનમ્પિ ગહણં દટ્ઠબ્બં. એસ નયો ઇતો પરેસુપિ. નિબ્બિદાનુપસ્સનાયાતિ સઙ્ખારેસુ નિબ્બિજ્જનાકારેન પવત્તાય અનુપસ્સનાય. નન્દિન્તિ સપ્પીતિકતણ્હં. વિરાગાનુપસ્સનાયાતિ સઙ્ખારેસુ વિરજ્જનાકારેન પવત્તાય અનુપસ્સનાય. નિરોધાનુપસ્સનાયાતિ સઙ્ખારાનં નિરોધસ્સ અનુપસ્સનાય. યથા વા સઙ્ખારા નિરુજ્ઝન્તિયેવ, આયતિં પુનબ્ભવવસેન ન ઉપ્પજ્જન્તિ, એવં અનુપસ્સના નિરોધાનુપસ્સના. તેનેવાહ ‘‘નિરોધાનુપસ્સનાય નિરોધેતિ, નો સમુદેતી’’તિ. મુચ્ચિતુકમ્યતા હિ અયં બલપ્પત્તાતિ. પટિનિસ્સજ્જનાકારેન પવત્તા અનુપસ્સના પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના, પટિસઙ્ખાસન્તિટ્ઠના હિ અયં. આદાનન્તિ નિચ્ચાદિવસેન ગહણં. સન્તતિસમૂહકિચ્ચારમ્મણાનં વસેન એકત્તગ્ગહણં ઘનસઞ્ઞા. આયૂહનં અભિસઙ્ખરણં. અવત્થાવિસેસાપત્તિ વિપરિણામો. ધુવસઞ્ઞન્તિ થિરભાવગ્ગહણં. નિમિત્તન્તિ સમૂહાદિઘનવસેન સકિચ્ચપરિચ્છેદતાય ચ સઙ્ખારાનં સવિગ્ગહગ્ગહણં. પણિધિન્તિ રાગાદિપણિધિં. સા પનત્થતો તણ્હાવસેન સઙ્ખારેસુ નિન્નતા. અભિનિવેસન્તિ અત્તાનુદિટ્ઠિં.

અનિચ્ચદુક્ખાદિવસેન સબ્બધમ્મતીરણં અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સના. સારાદાનાભિનિવેસન્તિ અસારેસુ સારગ્ગહણવિપલ્લાસં. ઇસ્સરકુત્તાદિવસેન લોકો સમુપ્પન્નોતિ અભિનિવેસો સમ્મોહાભિનિવેસો. કેચિ પન ‘‘અહોસિં નુ ખો અહં અતીતમદ્ધાનન્તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૧૮; સં. નિ. ૨.૨૦) પવત્તસંસયાપત્તિ સમ્મોહાભિનિવેસો’’તિ વદન્તિ. સઙ્ખારેસુ લેણતાણભાવગ્ગહણં આલયાભિનિવેસો. ‘‘આલયરતા આલયસમ્મુદિતા’’તિ (દી. નિ. ૨.૬૪, ૬૭; મ. નિ. ૧.૨૮૧; ૨.૩૩૭; સં. નિ. ૧.૧૭૨; મહાવ. ૭, ૮) વચનતો આલયો તણ્હા, સાયેવ ચક્ખાદીસુ રૂપાદીસુ ચ અભિનિવિસનવસેન પવત્તિયા આલયાભિનિવેસોતિ કેચિ. ‘‘એવંવિધા સઙ્ખારા પટિનિસ્સજ્જીયન્તી’’તિ પવત્તં ઞાણં પટિસઙ્ખાનુપસ્સના. વટ્ટતો વિગતત્તા વિવટ્ટં, નિબ્બાનં, તત્થ આરમ્મણકરણસઙ્ખાતેન અનુપસ્સનેન પવત્તિયા વિવટ્ટાનુપસ્સના, ગોત્રભૂ. સંયોગાભિનિવેસન્તિ સંયુજ્જનવસેન સઙ્ખારેસુ નિવિસનં. દિટ્ઠેકટ્ઠેતિ દિટ્ઠિયા સહજાતેકટ્ઠે પહાનેકટ્ઠે ચ. ઓળારિકેતિ ઉપરિમગ્ગવજ્ઝકિલેસે અપેક્ખિત્વા વુત્તં, અઞ્ઞથા દસ્સનેન પહાતબ્બાપિ દુતિયમગ્ગવજ્ઝેહિ ઓળારિકાતિ. અણુસહગતેતિ અણુભૂતે. ઇદં હેટ્ઠિમમગ્ગવજ્ઝે અપેક્ખિત્વા વુત્તં. સબ્બકિલેસેતિ અવસિટ્ઠસબ્બકિલેસે. ન હિ પઠમાદિમગ્ગેહિ પહીના કિલેસા પુન પહીયન્તીતિ.

કક્ખળત્તં કથિનભાવો. પગ્ઘરણં દ્રવભાવો. લોકિયવાયુના ભસ્તસ્સ વિય યેન વાયુના તંતંકલાપસ્સ ઉદ્ધુમાયનં, થદ્ધભાવો વા, તં વિત્થમ્ભનં. વિજ્જમાનેપિ કલાપન્તરભૂતાનં કલાપન્તરભૂતેહિ સમ્ફુટ્ઠભાવે તંતંભૂતવિવિત્તતા રૂપપરિયન્તો આકાસોતિ યેસં યો પરિચ્છેદો, તેહિ સો અસમ્ફુટ્ઠોવ, અઞ્ઞથા ભૂતાનં પરિચ્છેદસભાવો ન સિયા બ્યાપીભાવાપત્તિતો, અબ્યાપિતાવ અસમ્ફુટ્ઠતાતિ યસ્મિં કલાપે ભૂતાનં પરિચ્છેદો, તેહિ અસમ્ફુટ્ઠભાવો અસમ્ફુટ્ઠલક્ખણં. તેનાહ ભગવા આકાસધાતુનિદ્દેસે (ધ. સ. ૬૩૭) ‘‘અસમ્ફુટ્ઠં ચતૂહિ મહાભૂતેહી’’તિ.

વિરોધિપચ્ચયસન્નિપાતે વિસદિસુપ્પત્તિ રુપ્પનં. ચેતનાપધાનત્તા સઙ્ખારક્ખન્ધધમ્માનં ચેતનાવસેનેતં વુત્તં ‘‘સઙ્ખારાનં અભિસઙ્ખરણલક્ખણ’’ન્તિ. તથા હિ સુત્તન્તભાજનીયે સઙ્ખારક્ખન્ધવિભઙ્ગે (વિભ. ૯૨) ‘‘ચક્ખુસમ્ફસ્સજા ચેતના’’તિઆદિના ચેતનાવ વિભત્તા. અભિસઙ્ખરણલક્ખણા ચ ચેતના. યથાહ ‘‘તત્થ કતમો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો? કુસલા ચેતના કામાવચરા’’તિઆદિ. ફરણં સવિપ્ફારિકતા. અસ્સદ્ધિયેતિ અસદ્ધિયહેતુ. નિમિત્તત્થે ભુમ્મં. એસ નયો કોસજ્જેતિઆદીસુ. ઉપસમલક્ખણન્તિ કાયચિત્તપરિળાહૂપસમલક્ખણં. લીનુદ્ધચ્ચરહિતે અધિચિત્તે પવત્તમાને પગ્ગહનિગ્ગહસમ્પહંસનેસુ અબ્યાવટતાય અજ્ઝુપેક્ખનં પટિસઙ્ખાનં પક્ખપાતુપચ્છેદતો.

મુસાવાદાદીનં વિસંવાદનાદિકિચ્ચતાય લૂખાનં અપરિગ્ગાહકાનં પટિપક્ખભાવતો પરિગ્ગાહકસભાવા સમ્માવાચા સિનિદ્ધભાવતો સમ્પયુત્તધમ્મે સમ્માવાચાપચ્ચયસુભાસિતાનં સોતારઞ્ચ પુગ્ગલં પરિગ્ગણ્હાતીતિ તસ્સા પરિગ્ગાહલક્ખણં વુત્તં. કાયિકકિરિયા કિઞ્ચિ કત્તબ્બં સમુટ્ઠાપેતિ, સયઞ્ચ સમુટ્ઠહનં ઘટનં હોતીતિ સમ્માકમ્મન્ત સઙ્ખાતાય વિરતિયા સમુટ્ઠાનલક્ખણં દટ્ઠબ્બં. સમ્પયુત્તધમ્માનં વા ઉક્ખિપનં સમુટ્ઠાપનં કાયિકકિરિયાય ભારુક્ખિપનં વિય. જીવમાનસ્સ સત્તસ્સ, સમ્પયુત્તધમ્માનં વા જીવિતિન્દ્રિયપ્પવત્તિયા, આજીવસ્સેવ વા સુદ્ધિ વોદાનં. સસમ્પયુત્તધમ્મસ્સ ચિત્તસ્સ સંકિલેસપક્ખે પતિતું અદત્વા સમ્મદેવ પગ્ગણ્હનં પગ્ગહો.

‘‘સઙ્ખારા’’તિ ઇધ ચેતના અધિપ્પેતાતિ વુત્તં ‘‘સઙ્ખારાનં ચેતનાલક્ખણ’’ન્તિ. નમનં આરમ્મણાભિમુખભાવો. આયતનં પવત્તનં. આયતનાનં વસેન હિ આયસઙ્ખાતાનં ચિત્તચેતસિકાનં પવત્તિ. તણ્હાય હેતુલક્ખણન્તિ વટ્ટસ્સ જનકહેતુભાવો, મગ્ગસ્સ પન નિબ્બાનસમ્પાપકત્તન્તિ અયમેતેસં વિસેસો.

તથલક્ખણં અવિપરીતસભાવો. એકરસો અઞ્ઞમઞ્ઞાનતિવત્તનં અનૂનાનધિકભાવો. યુગનદ્ધા સમથવિપસ્સનાવ. સદ્ધાપઞ્ઞા પગ્ગહાવિક્ખેપાતિપિ વદન્તિ.

ખીણોતિ કિલેસે ખેપતીતિ ખયો, મગ્ગો. અનુપ્પાદપરિયોસાનતાય અનુપ્પાદો, ફલં. પસ્સદ્ધિ કિલેસવૂપસમો. છન્દસ્સાતિ કત્તુકામતાછન્દસ્સ. મૂલલક્ખણં પતિટ્ઠાભાવો. સમુટ્ઠાનભાવો સમુટ્ઠાનલક્ખણં આરમ્મણપટિપાદકતાય સમ્પયુત્તધમ્માનં ઉપ્પત્તિહેતુતા. સમોધાનં વિસયાદિસન્નિપાતેન ગહેતબ્બાકારો, યા સઙ્ગતીતિ વુચ્ચતિ. સમં સહ ઓદહન્તિ અનેન સમ્પયુત્તધમ્માતિ વા સમોધાનં, ફસ્સો. સમોસરન્તિ સન્નિપતન્તિ એત્થાતિ સમોસરણં. વેદનાય વિના અપ્પવત્તમાના સમ્પયુત્તધમ્મા વેદનાનુભવનનિમિત્તં સમોસટા વિય હોન્તીતિ એવં વુત્તં. ગોપાનસીનં કૂટં વિય સમ્પયુત્તાનં પામોક્ખભાવો પમુખલક્ખણં. તતો, તેસં વા સમ્પયુત્તધમ્માનં ઉત્તરિ પધાનન્તિ તતુત્તરિ, પઞ્ઞુત્તરા હિ કુસલા ધમ્મા. વિમુત્તિયાતિ ફલસ્સ. તઞ્હિ સીલાદિગુણસારસ્સ પરમુક્કંસભાવેન સારં. અયઞ્ચ લક્ખણવિભાગો છધાતુપઞ્ચઝાનઙ્ગાદિવસેન તંતંસુત્તપદાનુસારેન પોરાણટ્ઠકથાયં આગતનયેન ચ કતોતિ દટ્ઠબ્બં. તથા હિ પુબ્બે વુત્તોપિ કોચિ ધમ્મો પરિયાયન્તરપકાસનત્થં પુન દસ્સિતો. તતો એવ ચ ‘‘છન્દમૂલકા કુસલા ધમ્મા મનસિકારસમુટ્ઠાના ફસ્સસમોધાના વેદનાસમોસરણા’’તિ, ‘‘પઞ્ઞુત્તરા કુસલા ધમ્મા’’તિ, ‘‘વિમુત્તિસારમિદં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ, ‘‘નિબ્બાનોગધઞ્હિ આવુસો બ્રહ્મચરિયં નિબ્બાનપરિયોસાન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૬) ચ સુત્તપદાનં વસેન ‘‘છન્દસ્સ મૂલલક્ખણ’’ન્તિઆદિ વુત્તં.

તથધમ્મા નામ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ અવિપરીતસભાવત્તા. તથાનિ તંસભાવત્તા. અવિતથાનિ અમુસાસભાવત્તા. અનઞ્ઞથાનિ અઞ્ઞાકારરહિતત્તા. જાતિપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠોતિ જાતિપચ્ચયા સમ્ભૂતં હુત્વા સહિતસ્સ અત્તનો પચ્ચયાનુરૂપસ્સ ઉદ્ધં આગતભાવો, અનુપવત્તનટ્ઠોતિ અત્થો. અથ વા સમ્ભૂતટ્ઠો ચ સમુદાગતટ્ઠો ચ સમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો, ન જાતિતો જરામરણં ન હોતિ, ન ચ જાતિં વિના અઞ્ઞતો હોતીતિ જાતિપચ્ચયસમ્ભૂતટ્ઠો. ઇત્થઞ્ચ જાતિતો સમુદાગચ્છતીતિ જાતિપચ્ચયસમુદાગતટ્ઠો, યા યા જાતિ યથા યથા પચ્ચયો હોતિ, તદનુરૂપં પાતુભાવોતિ અત્થો. અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં પચ્ચયટ્ઠોતિ એત્થાપિ ન અવિજ્જા સઙ્ખારાનં પચ્ચયો ન હોતિ, ન ચ અવિજ્જં વિના સઙ્ખારા ઉપ્પજ્જન્તિ, યા યા અવિજ્જા યેસં યેસં સઙ્ખારાનં યથા યથા પચ્ચયો હોતિ, અયં અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં પચ્ચયટ્ઠો પચ્ચયભાવોતિ અત્થો.

ભગવા તં સબ્બાકારતો જાનાતિ પસ્સતીતિ સમ્બન્ધો. તેનાતિ ભગવતા. તં વિભજ્જમાનન્તિ યોજેતબ્બં. તન્તિ રુપાયતનં. ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદીતિ આદિ-સદ્દેન મજ્ઝત્તં સઙ્ગણ્હાતિ, તથા અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નપરિત્તઅજ્ઝત્તબહિદ્ધાતદુભયાદિભેદં. લબ્ભમાનકપદવસેનાતિ ‘‘રૂપાયતનં દિટ્ઠં, સદ્દાયતનં સુતં, ગન્ધાયતનં રસાયતનં ફોટ્ઠબ્બાયતનં મુતં, સબ્બં રૂપં મનસા વિઞ્ઞાત’’ન્તિ (ધ. સ. ૯૬૬) વચનતો દિટ્ઠપદઞ્ચ વિઞ્ઞાતપદઞ્ચ રૂપારમ્મણે લબ્ભતિ, રૂપારમ્મણં ઇટ્ઠં અનિટ્ઠં મજ્ઝત્તં પરિત્તં અતીતં અનાગતં પચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં બહિદ્ધા દિટ્ઠં વિઞ્ઞાતં રૂપં રૂપાયતનં રૂપધાતુ વણ્ણનિભા સનિદસ્સનં સપ્પટિઘં નીલં પીતકન્તિ એવમાદીહિ અનેકેહિ નામેહિ.

તેરસહિ વારેહીતિ રૂપકણ્ડે (ધ. સ. ૬૧૬) આગતે તેરસ નિદ્દેસવારે સન્ધાયાહ. એકેકસ્મિઞ્ચ વારે ચતુન્નં ચતુન્નં વવત્થાપનનયાનં વસેન ‘‘દ્વેપઞ્ઞાસાય નયેહી’’તિ આહ. તથમેવ અવિપરીતદસ્સિતાય અપ્પટિવત્તિયદેસનતાય ચ. ‘‘જાનામિ અભિઞ્ઞાસિ’’ન્તિ વત્તમાનાતીતકાલેસુ ઞાણપ્પવત્તિદસ્સનેન અનાગતેપિ ઞાણપ્પવત્તિ વુત્તાયેવાતિ દટ્ઠબ્બા. વિદિત-સદ્દો અનામટ્ઠકાલવિસેસો વેદિતબ્બો ‘‘દિટ્ઠં સુતં મુત’’ન્તિઆદીસુ (ધ. સ. ૯૬૬) વિય. ન ઉપટ્ઠાસીતિ અત્તત્તનિયવસેન ન ઉપગચ્છિ. યથા રૂપારમ્મણાદયો ધમ્મા યંસભાવા યંપકારા ચ, તથા ને પસ્સતિ જાનાતિ ગચ્છતીતિ તથાગતોતિ એવં પદસમ્ભવો વેદિતબ્બો. કેચિ પન ‘‘નિરુત્તિનયેન પિસોદરાદિપક્ખેપેન (પાણિનિ ૬.૩.૧૦૯) વા દસ્સિ-સદ્દસ્સ લોપં, આગત-સદ્દસ્સ ચાગમં કત્વા તથાગતો’’તિ વણ્ણેન્તિ.

નિદ્દોસતાય અનુપવજ્જં. પક્ખિપિતબ્બાભાવેન અનૂનં. અપનેતબ્બાભાવેન અનધિકં. અત્થબ્યઞ્જનાદિસમ્પત્તિયા સબ્બાકારપરિપુણ્ણં. નો અઞ્ઞથાતિ ‘‘તથેવા’’તિ વુત્તમેવત્થં બ્યતિરેકેન સમ્પાદેતિ. તેન યદત્થં ભાસિતં, એકન્તેન તદત્થનિપ્ફાદનતો યથા ભાસિતં ભગવતા, તથેવાતિ અવિપરીતદેસનતં દસ્સેતિ. ગદઅત્થોતિ એતેન તથં ગદતીતિ તથાગતોતિ દ-કારસ્સ ત-કારો કતો નિરુત્તિનયેનાતિ દસ્સેતિ.

તથા ગતમસ્સાતિ તથાગતો. ગતન્તિ ચ કાયવાચાપવત્તીતિ અત્થો. તથાતિ ચ વુત્તે યંતંસદ્દાનં અબ્યભિચારિસમ્બન્ધિતાય યથાતિ અયમત્થો ઉપટ્ઠિતોયેવ હોતિ, કાયવચીકિરિયાનઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞાનુલોમેન વચનિચ્છાયં કાયસ્સ વાચા, વાચાય ચ કાયો સમ્બન્ધીભાવેન ઉપતિટ્ઠતીતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ભગવતો હી’’તિઆદિ. ઇમસ્મિં પન અત્થે તથાવાદીતાય તથાગતોતિ અયમ્પિ અત્થો સિદ્ધો હોતિ. સો પન પુબ્બે પકારન્તરેન દસ્સિતોતિ આહ ‘‘એવં તથાકારિતાય તથાગતો’’તિ.

તિરિયં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસૂતિ એતેન યદેકે ‘‘તિરિયં વિય ઉપરિ અધો ચ સન્તિ લોકધાતુયો’’તિ વદન્તિ, તં પટિસેધેતિ. દેસનાવિલાસોયેવ દેસનાવિલાસમયો યથા ‘‘પુઞ્ઞમયં, દાનમય’’ન્તિઆદીસુ.

નિપાતાનં વાચકસદ્દસન્નિધાને તદત્થજોતનભાવેન પવત્તનતો ગત-સદ્દોયેવ અવગતત્થં અતીતત્થઞ્ચ વદતીતિ આહ ‘‘ગતોતિ અવગતો અતીતો’’તિ.

અથ વા અભિનીહારતો પટ્ઠાય યાવ સમ્માસમ્બોધિ, એત્થન્તરે મહાબોધિયાનપટિપત્તિયા હાનટ્ઠાનસંકિલેસનિવત્તીનં અભાવતો યથા પણિધાનં, તથા ગતો અભિનીહારાનુરૂપં પટિપન્નોતિ તથાગતો. અથ વા મહિદ્ધિકતાય પટિસમ્ભિદાનં ઉક્કંસાધિગમેન અનાવરણઞાણતાય ચ કત્થચિપિ પટિઘાતાભાવતો યથા રુચિ, તથા કાયવચીચિત્તાનં ગતાનિ ગમનાનિ પવત્તિયો એતસ્સાતિ તથાગતો. યસ્મા ચ લોકે વિધ-યુત્ત-ગત-પ્પકાર-સદ્દા સમાનત્થા દિસ્સન્તિ. તસ્મા યથાવિધા વિપસ્સીઆદયો ભગવન્તો, અયમ્પિ ભગવા તથાવિધોતિ તથાગતો, યથાયુત્તા ચ તે ભગવન્તો, અયમ્પિ ભગવા તથાયુત્તોતિ તથાગતો. અથ વા યસ્મા સચ્ચં તચ્છં તથન્તિ ઞાણસ્સેતં અધિવચનં, તસ્મા તથેન ઞાણેન આગતોતિ તથાગતો. એવમ્પિ તથાગત-સદ્દસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો.

પહાય કામાદિમલે યથા ગતા,

સમાધિઞાણેહિ વિપસ્સિઆદયો;

મહેસિનો સક્યમુની જુતિન્ધરો,

તથા ગતો તેન મતો તથાગતો.

તથઞ્ચ ધાતાયતનાદિલક્ખણં,

સભાવસામઞ્ઞવિભાગભેદતો;

સયમ્ભુઞાણેન જિનો સમાગતો,

તથાગતો વુચ્ચતિ સક્યપુઙ્ગવો.

તથાનિ સચ્ચાનિ સમન્તચક્ખુના,

તથા ઇદપ્પચ્ચયતા ચ સબ્બસો;

અનઞ્ઞનેય્યેન યતો વિભાવિતા,

યાથાવતો તેન જિનો તથાગતો.

અનેકભેદાસુપિ લોકધાતુસુ,

જિનસ્સ રૂપાયતનાદિગોચરે;

વિચિત્રભેદં તથમેવ દસ્સનં,

તથાગતો તેન સમન્તલોચનો.

યતો ચ ધમ્મં તથમેવ ભાસતિ,

કરોતિ વાચાયનુલોમમત્તનો;

ગુણેહિ લોકં અભિભુય્યિરીયતિ,

તથાગતો તેનપિ લોકનાયકો.

યથાભિનીહારમતો યથારુચિ,

પવત્તવાચા તનુચિત્તભાવતો;

યથાવિધા યેન પુરા મહેસિનો,

તથાવિધો તેન જિનો તથાગતોતિ. (ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૩૮; દી. નિ. ટી. ૧.૭ ચૂળસીલવણ્ણના);

આરકત્તાતિઆદીનં પદાનં અત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૫) બુદ્ધાનુસ્સતિસંવણ્ણનાય વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તાતિ ઇમિનાસ્સ પરોપદેસરહિતસ્સ સબ્બાકારેન સબ્બધમ્માવબોધનસમત્થસ્સ આકઙ્ખાપટિબદ્ધવુત્તિનો અનાવરણઞાણસઙ્ખાતસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ અધિગમો દસ્સિતો.

નનુ ચ (ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૩૮) સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણતો અઞ્ઞં અનાવરણઞાણં, અઞ્ઞથા છ અસાધારણઞાણાનિ બુદ્ધઞાણાનીતિ વચનં વિરુજ્ઝેય્યાતિ? ન વિરુજ્ઝતિ વિસયપ્પવત્તિભેદવસેન અઞ્ઞેહિ અસાધારણઞાણભાવદસ્સનત્થં એકસ્સેવ ઞાણસ્સ દ્વિધા વુત્તત્તા. એકમેવ હિ તં ઞાણં અનવસેસસઙ્ખતાસઙ્ખતસમ્મુતિધમ્મવિસયતાય સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થ ચ આવરણાભાવતો નિસ્સઙ્ગચારમુપાદાય અનાવરણઞાણન્તિ વુત્તં. યથાહ પટિસમ્ભિદાયં (પટિ. મ. ૧.૧૧૯) ‘‘સબ્બં સઙ્ખતાસઙ્ખતમનવસેસં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થાવરણં નત્થીતિ અનાવરણઞાણ’’ન્તિઆદિ, તસ્મા નત્થિ નેસં અત્થતો ભેદો, એકન્તેન ચેતં એવમિચ્છિતબ્બં, અઞ્ઞથા સબ્બઞ્ઞુતાનાવરણઞાણાનં સાવરણતા અસબ્બધમ્મારમ્મણતા ચ આપજ્જેય્ય. ન હિ ભગવતો ઞાણસ્સ અણુમતમ્પિ આવરણં અત્થિ, અનાવરણઞાણસ્સ ચ અસબ્બધમ્મારમ્મણભાવે યત્થ તં નપ્પવત્તતિ, તત્થાવરણસબ્ભાવતો અનાવરણભાવોયેવ ન સિયા. અથ વા પન હોતુ અઞ્ઞમેવ અનાવરણઞાણં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણતો, ઇધ પન સબ્બત્થ અપ્પટિહતવુત્તિતાય અનાવરણઞાણન્તિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ અધિપ્પેતં, તસ્સ ચાધિગમેન ભગવા સબ્બઞ્ઞૂ સબ્બવિદૂ સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ ચ વુચ્ચતિ, ન સકિમેવ સબ્બધમ્માવબોધતો. તથા ચ વુત્તં પટિસમ્ભિદાયં (પટિ. મ. ૧.૧૬૨) ‘‘વિમોક્ખન્તિકમેતં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં બોધિયા મૂલે સહ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ પટિલાભા સચ્છિકા પઞ્ઞત્તિ યદિદં બુદ્ધો’’તિ. સબ્બધમ્માવબોધનસમત્થઞાણસમધિગમેન હિ ભગવતો સન્તાને અનવસેસધમ્મે પટિવિજ્ઝિતું સમત્થતા અહોસીતિ.

એત્થાહ – કિં પનિદં ઞાણં પવત્તમાનં સકિંયેવ સબ્બસ્મિં વિસયે પવત્તતિ, ઉદાહુ કમેનાતિ. કિઞ્ચેત્થ – યદિ તાવ સકિંયેવ સબ્બસ્મિં વિસયે પવત્તતિ, અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નઅજ્ઝત્તબહિદ્ધાદિભેદેન ભિન્નાનં સઙ્ખતધમ્માનં અસઙ્ખતસમ્મુતિધમ્માનઞ્ચ એકજ્ઝં ઉપટ્ઠાને દૂરતો ચિત્તપટં અવેક્ખન્તસ્સ વિય પટિવિભાગેનાવબોધો ન સિયા, તથા ચ સતિ ‘‘સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ વિપસ્સન્તાનં અનત્તાકારેન વિય સબ્બે ધમ્મા અનિરૂપિતરૂપેન ભગવતો ઞાણસ્સ વિસયા હોન્તીતિ આપજ્જતિ. યેપિ ‘‘સબ્બઞેય્યધમ્માનં ઠિતલક્ખણવિસયં વિકપ્પરહિતં સબ્બકાલં બુદ્ધાનં ઞાણં પવત્તતિ, તેન તે સબ્બવિદૂતિ વુચ્ચન્તિ. એવઞ્ચ કત્વા ‘ચરં સમાહિતો નાગો, તિટ્ઠન્તોપિ સમાહિતો’તિ ઇદમ્પિ વચનં સુવુત્તં હોતી’’તિ વદન્તિ, તેસમ્પિ વુત્તદોસાનતિવત્તિ. ઠિતલક્ખણારમ્મણતાય હિ અતીતાનાગતસમ્મુતિધમ્માનં તદભાવતો એકદેસવિસયમેવ ભગવતો ઞાણં સિયા, તસ્મા સકિંયેવ ઞાણં પવત્તતીતિ ન યુજ્જતિ.

અથ કમેન સબ્બસ્મિં વિસયે ઞાણં પવત્તતિ, એવમ્પિ ન યુજ્જતિ. ન હિ જાતિભૂમિસભાવાદિવસેન દિસાદેસકાલાદિવસેન ચ અનેકભેદભિન્ને નેય્યે કમેન ગય્હમાને તસ્સ અનવસેસપટિવેધો સમ્ભવતિ અપરિયન્તભાવતો ઞેય્યસ્સ. યે પન ‘‘અત્થસ્સ અવિસંવાદનતો ઞેય્યસ્સ એકદેસં પચ્ચક્ખં કત્વા સેસેપિ એવન્તિ અધિમુચ્ચિત્વા વવત્થાપનેન સબ્બઞ્ઞૂ ભગવા, તઞ્ચ ઞાણં અનનુમાનિકં સંસયાભાવતો. સંસયાનુબન્ધઞ્હિ લોકે અનુમાનઞાણ’’ન્તિ વદન્તિ, તેસમ્પિ તં ન યુત્તં. સબ્બસ્સ હિ અપ્પચ્ચક્ખભાવે અત્થસ્સ અવિસંવાદનેન ઞેય્યસ્સ એકદેસં પચ્ચક્ખં કત્વા સેસેપિ એવન્તિ અધિમુચ્ચિત્વા વવત્થાપનસ્સ અસમ્ભવતો. યઞ્હિ તં સેસં, તં અપ્પચ્ચક્ખન્તિ. અથ તમ્પિ પચ્ચક્ખં, તસ્સ સેસભાવો એવ ન સિયાતિ? સબ્બમેતં અકારણં. કસ્મા? અવિસયવિચારણભાવતો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘બુદ્ધવિસયો ભિક્ખવે, અચિન્તેય્યો ન ચિન્તેતબ્બો, યો ચિન્તેય્ય, ઉમ્માદસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સા’’તિ (અ. નિ. ૪.૭૭). ઇદં પનેત્થ સન્નિટ્ઠાનં – યં કિઞ્ચિ ભગવતા ઞાતું ઇચ્છિતં સકલમેકદેસો વા, તત્થ અપ્પટિહતવુત્તિતાય પચ્ચક્ખતો ઞાણં પવત્તતિ, નિચ્ચસમાધાનઞ્ચ વિક્ખેપાભાવતો, ઞાતું ઇચ્છિતસ્સ ચ સકલસ્સ અવિસયભાવે તસ્સ આકઙ્ખાપટિબદ્ધવુત્તિતા ન સિયા, એકન્તેનેવ ચ સા ઇચ્છિતબ્બા ‘‘સબ્બે ધમ્મા બુદ્ધસ્સ ભગવતો આવજ્જનપટિબદ્ધા આકઙ્ખપટિબદ્ધા મનસિકારપટિબદ્ધા ચિત્તુપ્પાદપટિબદ્ધા’’તિ (મહાનિ. ૬૯, ૧૫૬; ચૂળનિ. ૮૫; પટિ. મ. ૩.૫) વચનતો. અતીતાનાગતવિસયમ્પિ ભગવતો ઞાણં અનુમાનાગમતક્કગહણવિરહિતત્તા પચ્ચક્ખમેવ.

નનુ ચ એતસ્મિમ્પિ પક્ખે યદા સકલં ઞાતું ઇચ્છિતં, તદા સકિંયેવ સકલવિસયતાય અનિરૂપિતરૂપેન ભગવતો ઞાણં પવત્તેય્યાતિ વુત્તદોસાનતિવત્તિયેવાતિ? ન, તસ્સ વિસોધિતત્તા. વિસોધિતો હિ સો બુદ્ધવિસયો અચિન્તેય્યોતિ. અઞ્ઞથા પચુરજનઞાણસમાનવુત્તિતાય બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં ઞાણસ્સ અચિન્તેય્યતા ન સિયા, તસ્મા સકલધમ્મારમ્મણમ્પિ તં એકધમ્મારમ્મણં વિય સુવવત્થાપિતેયેવ તે ધમ્મે કત્વા પવત્તતીતિ ઇદમેત્થ અચિન્તેય્યં, અનન્તઞ્ચ ઞાણં ઞેય્યં વિય. વુત્તઞ્હેતં ‘‘યાવતકં ઞેય્યં, તાવતકં ઞાણં. યાવતકં ઞાણં, તાવતકં ઞેય્યં. ઞેય્યપરિયન્તિકં ઞાણં, ઞાણપરિયન્તિકં ઞેય્ય’’ન્તિ (મહાનિ. ૬૯, ૧૫૬; ચૂળનિ. ૮૫; પટિ. મ. ૩.૫). એવમેકજ્ઝં, વિસું સકિં, કમેન વા ઇચ્છાનુરૂપં સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધો.

તન્તિ યથાવુત્તં પથવીઆદિભેદં. પરિઞ્ઞાતન્તિ પરિતો સમન્તતો સબ્બાકારતો ઞાતં, તં પરિજાનિતબ્બભાવં કિઞ્ચિ અસેસેત્વા ઞાતન્તિ અત્થો. અયમેવ હિ અત્થો ‘‘પરિઞ્ઞાતન્ત’’ન્તિ ઇમિનાપિ પદેન પકાસિતોતિ દસ્સેન્તો ‘‘પરિઞ્ઞાતન્તં નામા’’તિઆદિમાહ. તેન તેન મગ્ગેન કિલેસપ્પહાનેન વિસેસો નત્થીતિ ઇદં તંતંમગ્ગવજ્ઝકિલેસાનં બુદ્ધાનં સાવકાનઞ્ચ તેન તેન મગ્ગેનેવ પહાતબ્બભાવસામઞ્ઞં સન્ધાય વુત્તં, ન સાવકેહિ બુદ્ધાનં કિલેસપ્પહાનવિસેસાભાવતો. તથા હિ સમ્માસમ્બુદ્ધા એવ સવાસનકિલેસે જહન્તિ, ન સાવકા. એકદેસમેવાતિ અત્તનો સન્તાનગતમેવ. સસન્તતિપરિયાપન્નધમ્મપરિઞ્ઞામત્તેનપિ હિ ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનભાવના સમિજ્ઝતિ. તેનેવાહ – ‘‘ઇમસ્મિંયેવ બ્યામમત્તે કળેવરે સસઞ્ઞિમ્હિ સમનકે લોકઞ્ચ પઞ્ઞપેમિ લોકસમુદયઞ્ચ પઞ્ઞપેમી’’તિઆદિ (સં. નિ. ૧.૧૦૭; અ. નિ. ૪.૪૫). અણુપ્પમાણમ્પિ …પે… નત્થિ, યતો છત્તિંસકોટિસતસહસ્સમુખેન બુદ્ધાનં મહાવજિરઞાણં પવત્તતીતિ વદન્તિ.

તથાગતવારસત્તમનયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તથાગતવારઅટ્ઠમનયવણ્ણના

૧૩. પુરિમતણ્હાતિ પુરિમતરેસુ ભવેસુ નિબ્બત્તા પચ્ચુપ્પન્નત્તભાવહેતુભૂતા તણ્હા. તગ્ગહણેનેવ ચ અતીતદ્ધસઙ્ગહા અવિજ્જાસઙ્ખારા સદ્ધિં ઉપાદાનેન સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બા. એત્થાતિ ‘‘ભવા જાતી’’તિ એતસ્મિં પદે. તેન ઉપપત્તિભવેનાતિ ‘‘ભવા જાતી’’તિ જાતિસીસેન વુત્તઉપપત્તિભવેન. ભૂતસ્સાતિ નિબ્બત્તસ્સ. સો પન યસ્મા સત્તો નામ હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘સત્તસ્સા’’તિ. એવઞ્ચ જાનિત્વાતિ ઇમિના ‘‘ભૂતસ્સ જરામરણ’’ન્તિ એત્થાપિ ‘‘ઇતિ વિદિત્વા’’તિ ઇદં પદં આનેત્વા યોજેતબ્બન્તિ દસ્સેતિ.

યદિપિ તેભૂમકા ઉપાદાનક્ખન્ધા ‘‘યં કિઞ્ચિ રૂપ’’ન્તિઆદિના (વિભ. ૨; મ. નિ. ૧.૨૪૪) એકાદસસુ ઓકાસેસુ પક્ખિપિતબ્બા સમ્મસિતબ્બા ચ, તે પન યસ્મા ભગવતા ‘‘કિમ્હિ નુ ખો સતિ જરામરણં હોતિ, કિંપચ્ચયા જરામરણ’’ન્તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૫૭; સં. નિ. ૨.૪, ૧૦) પટિચ્ચસમુપ્પાદમુખેન સમ્મસિતા, પટિચ્ચસમુપ્પાદો ચ પવત્તિપવત્તિહેતુભાવતો પુરિમસચ્ચદ્વયમેવ હોતિ, તસ્મા તદભિસમયં ‘‘મઞ્ઞનાભાવહેતુ પચ્ચયાકારપટિવેધો’’તિ વિભાવેન્તો ‘‘યં બોધિરુક્ખમૂલે…પે… દસ્સેન્તો’’તિ આહ. સંખિપ્પન્તિ એત્થ અવિજ્જાદયો વિઞ્ઞાણાદયો ચાતિ સઙ્ખેપા, અતીતે હેતુઆદયો ‘‘હેતુ, ફલ’’ન્તિ એવં સંખિપ્પન્તીતિ વા સઙ્ખેપા, અવિજ્જાદયો વિઞ્ઞાણાદયો ચ. સઙ્ખેપ-સદ્દો ભાગાધિવચનન્તિ દટ્ઠબ્બો. તેનાહ ‘‘કોટ્ઠાસાતિ અત્થો’’તિ. તે પન અતીતે હેતુસઙ્ખેપો, એતરહિ ફલસઙ્ખેપો, એતરહિ હેતુસઙ્ખેપો, આયતિં ફલસઙ્ખેપોતિ ચત્તારો સઙ્ખેપા એતસ્સાતિ ચતુસઙ્ખેપો, તં ચતુસઙ્ખેપં. હેતુફલસન્ધિ, ફલહેતુસન્ધિ, પુન હેતુફલસન્ધીતિ એવં તયો સન્ધી એતસ્સાતિ તિસન્ધિ, તં તિસન્ધિં. અતીતપચ્ચુપ્પન્નાનાગતભેદા તયો અદ્ધા એતસ્સાતિ તિયદ્ધો, તં તિયદ્ધં. સરૂપતો અવુત્તાપિ તસ્મિં તસ્મિં સઙ્ખેપે આકિરીયન્તિ અવિજ્જાસઙ્ખારાદિગ્ગહણેહિ પકાસીયન્તીતિ આકારા, અતીતહેતુઆદીનં વા પકારા આકારા, તે એકેકસઙ્ખેપે પઞ્ચ પઞ્ચ કત્વા વીસતિ આકારા એતસ્સાતિ વીસતાકારો, તં વીસતાકારં.

એસ સબ્બોતિ એસ ચતુસઙ્ખેપાદિપભેદો અનવસેસો પચ્ચયો. પચ્ચયલક્ખણેનાતિ પચ્ચયભાવેન અત્તનો ફલસ્સ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયભાવેન, અવિનાભાવલક્ખણેનાતિ અત્થો. યથા હિ તણ્હં વિના અવિજ્જાદયો વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયા ન હોન્તિ, એવં તણ્હાપિ અવિજ્જાદિકે વિનાતિ. એત્થ દુક્ખગ્ગહણેન વિઞ્ઞાણનામરૂપસળાયતનફસ્સવેદનાનં, ભવગ્ગહણેન ચ તણ્હાસઙ્ખારુપાદાનાનં ગહિતતા વુત્તનયા એવાતિ ન ઉદ્ધટા.

ઇદાનિ તે વીસતિ આકારે પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિયા વિભાવેતું ‘‘એવમેતે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ (પટિ. મ. અટ્ઠ. ૧.૪૭) પુરિમકમ્મભવસ્મિન્તિ પુરિમે કમ્મભવે, અતીતજાતિયં કમ્મભવે કયિરમાનેતિ અત્થો. મોહો અવિજ્જાતિ યો તદા દુક્ખાદીસુ મોહો, યેન મૂળ્હો કમ્મં કરોતિ, સા અવિજ્જા. આયૂહના સઙ્ખારાતિ તં તં કમ્મં કરોન્તો દાનુપકરણાદિ સજ્જનાદિવસેન યા પુરિમચેતનાયો, તે સઙ્ખારા. પટિગ્ગાહકાનં પન હત્થે દેય્યધમ્મં પતિટ્ઠાપયતો ચેતના ભવો. એકાવજ્જનજવનેસુ વા પુરિમા ચેતના આયૂહના સઙ્ખારા, સત્તમા ભવો. યા કાચિ વા પન ચેતના ભવો, સમ્પયુત્તા આયૂહના સઙ્ખારા. નિકન્તિ તણ્હાતિ યં કમ્મં કરોન્તસ્સ ઉપપત્તિભવે તસ્સ ફલસ્સ નિકામના પત્થના, સા તણ્હા નામ. ઉપગમનં ઉપાદાનન્તિ યં કમ્મભવસ્સ પચ્ચયભૂતં ‘‘ઇદં કમ્મં કત્વા અસુકસ્મિં નામ ઠાને કામે સેવિસ્સામિ ઉચ્છિજ્જિસ્સામી’’તિઆદિના નયેન પવત્તં ઉપગમનં ગહણં પરામસનં, ઇદં ઉપાદાનં નામ. ચેતના ભવોતિ દ્વીસુ અત્થવિકપ્પેસુ વુત્તસ્સ આયૂહનસ્સ અવસાને વુત્તચેતના, તતિયે પન આયૂહનસમ્પયુત્તચેતના ભવો. ઇતિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા પુરિમકમ્મભવસ્મિં ઇધ પટિસન્ધિયા પચ્ચયાતિ ઇમે યથાવુત્તા મોહાદયો પઞ્ચ ધમ્મા અતીતકમ્મભવસિદ્ધા એતરહિ પટિસન્ધિયા પચ્ચયભૂતાતિ અત્થો.

ઇધ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણન્તિ યં ભવન્તરપટિસન્ધાનવસેન ઉપ્પન્નત્તા પટિસન્ધીતિ વુચ્ચતિ, તં વિઞ્ઞાણં. ઓક્કન્તિ નામરૂપન્તિ યા ગબ્ભે રૂપારૂપધમ્માનં ઓક્કન્તિ આગન્ત્વા પવિસન્તી વિય, ઇદં નામરૂપં. પસાદો આયતનન્તિ ઇદં ચક્ખાદિપઞ્ચાયતનવસેન વુત્તં. ફુટ્ઠો ફસ્સોતિ યો આરમ્મણં ફુટ્ઠો ફુસન્તો ઉપ્પન્નો, અયં ફસ્સો. વેદયિતં વેદનાતિ યં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણેન વા સળાયતનપચ્ચયેન વા ફસ્સેન સહુપ્પન્નં વિપાકવેદયિતં, સા વેદના. ઇતિ ઇમે…પે… પચ્ચયાતિ ઇમે વિઞ્ઞાણાદયો પઞ્ચ કોટ્ઠાસિકા ધમ્મા પુરિમભવે કતસ્સ કમ્મસ્સ કમ્મવટ્ટસ્સ પચ્ચયા, પચ્ચયભાવતો તં પટિચ્ચ ઇધ એતરહિ ઉપપત્તિભવસ્મિં ઉપપત્તિભવભાવેન વા હોન્તીતિ અત્થો.

ઇધ પરિપક્કત્તા આયતનાનં મોહોતિ પરિપક્કાયતનસ્સ કમ્મકરણકાલે અસમ્મોહં દસ્સેતિ. દહરસ્સ હિ ચિત્તપ્પવત્તિ ભવઙ્ગબહુલા યેભુય્યેન ભવન્તરજનકકમ્માયૂહનસમત્થા ન હોતીતિ. કમ્મકરણકાલેતિ ચ ઇમિના સબ્બો કમ્મસ્સ પચ્ચયભૂતો સમ્મોહો ગહિતો, ન સમ્પયુત્તોવ. સેસં વુત્તનયમેવ.

પદયોજનાયાતિ ‘‘તસ્મા’’તિઆદીનં પદાનં સમ્બન્ધેન સહ. અત્થનિગમનન્તિ ઇમસ્મિં અટ્ઠમવારે દેસનત્થનિગમનં. નન્દીતિ એવં વુત્તાનં સબ્બતણ્હાનન્તિ ‘‘નન્દી દુક્ખસ્સ મૂલ’’ન્તિ એવં નન્દનત્થસામઞ્ઞતો એકવચનેન વુત્તાનં સબ્બતણ્હાનં સન્તાનારમ્મણસમ્પયુત્તધમ્મપ્પવત્તિઆકારાદિભેદેન અનેકભેદાનં સબ્બાસં તણ્હાનં. ખયવેવચનાનેવાતિ સમુચ્છેદપહાનવેવચનાનેવ. ‘‘અચ્ચન્તક્ખયા’’તિ હિ વુત્તં. ચતુમગ્ગકિચ્ચસાધારણમેતન્તિ ચતુન્નં અરિયમગ્ગાનં પહાનકિચ્ચસ્સ સાધારણં સામઞ્ઞતો ગહણં એતં ખયાદિવચનન્તિ અત્થો. તેસં પન મગ્ગાનં કમેન પવત્તનં કિચ્ચકમેનેવ દસ્સેતું ‘‘વિરાગા’’તિઆદિ વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘તતો…પે… યોજેતબ્બ’’ન્તિ આહ. તથા સતિપિ ખયાદિસદ્દાનં પહાનપરિયાયભાવે પહાતબ્બાય પન વિસયભેદભિન્નાય તણ્હાય અનવસેસતો પહીનભાવદીપનત્થં ખયાદિપરિયાયન્તરગ્ગહણં કતન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘યાહી’’તિઆદિમાહ. યથાવુત્તસઞ્જનનાદિહેતુભૂતાય તણ્હાય પહીનત્તા તપ્પહાનદીપનં કત્વા વુચ્ચમાનં ખયાદિવચનં ન કથઞ્ચિ ધમ્મતં વિલોમેતીતિ વુત્તં ‘‘ન કિઞ્ચિ વિરુજ્ઝતી’’તિ.

ઉત્તરવિરહિતન્તિ અત્તાનં ઉત્તરિતું સમત્થત્તા ઉત્તરેન અધિકેન વિરહિતં. અયઞ્ચસ્સ ઉત્તરવિરહતા અત્તનો સેટ્ઠભાવેનાતિ આહ ‘‘સબ્બસેટ્ઠ’’ન્તિ. યથા સમ્મા-સં-સદ્દા ‘‘અવિપરીતં, સામ’’ન્તિ ઇમેસં પદાનં અત્થં વદન્તિ, એવં પાસંસસોભનત્થેપીતિ આહ ‘‘સમ્મા સામઞ્ચ બોધિં પસત્થં સુન્દરઞ્ચ બોધિ’’ન્તિ. બુજ્ઝિ એત્થ પટિવિજ્ઝિ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, સબ્બમ્પિ વા નેય્યન્તિ રુક્ખો બોધિ, બુજ્ઝતિ એતેનાતિ પન મગ્ગો બોધિ, તથા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, નિબ્બાનં પન બુજ્ઝિતબ્બતો બોધીતિ અયમેત્થ સાધનવિભાગો દટ્ઠબ્બો. પણ્ણત્તિયમ્પિ અત્થેવ બોધિ-સદ્દો ‘‘બોધિરાજકુમારો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૩૨૪; ચૂળવ. ૨૬૮). અપરેતિ સારસમાસાચરિયા. એત્થ ચ સઉપસગ્ગસ્સ બોધિ-સદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારે અનુપસગ્ગાનં ઉદાહરણે કારણં હેટ્ઠા વુત્તમેવ.

લોકુત્તરભાવતો વા તત્થાપિ હેટ્ઠિમમગ્ગાનં વિય તતુત્તરિમગ્ગાભાવતો ચ ‘‘સિયા નુ ખો અનુત્તરા બોધી’’તિ આસઙ્કં સન્ધાય તં વિધમિતું ‘‘સાવકાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. અભિનીહારસમ્પત્તિયા ફલવિસેસભૂતેહિ ઞાણવિસેસેહિ એકચ્ચેહિ સકલેહિ સદ્ધિં સમિજ્ઝમાનો મગ્ગો અરિયાનં તં તં ઞાણવિસેસાદિં દેન્તો વિય હોતીતિ તસ્સ અસબ્બગુણદાયકત્તં વુત્તં. તેન અનઞ્ઞસાધારણાભિનીહારસમ્પદાસિદ્ધસ્સ નિરતિસય-ગુણાનુબન્ધસ્સ વસેન અરહત્તમગ્ગો અનુત્તરા બોધિ નામ હોતીતિ દસ્સેતિ. સાવકપારમિઞાણં અઞ્ઞેહિ સાવકેહિ અસાધારણં મહાસાવકાનંયેવ આવેણિકં ઞાણં. પચ્ચેકં સચ્ચાનિ બુદ્ધવન્તોતિ પચ્ચેકબુદ્ધા. નનુ ચ સબ્બેપિ અરિયા પચ્ચેકમેવ સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝન્તિ ધમ્મસ્સ પચ્ચત્તં વેદનીયભાવતોતિ? સચ્ચં, નયિદમીદિસં પટિવેધં સન્ધાય વુત્તં, યથા પન સાવકા અઞ્ઞસન્નિસ્સયેન સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝન્તિ પરતોઘોસેન વિના તેસં દસ્સનમગ્ગસ્સ અનુપ્પજ્જનતો, યથા ચ સમ્માસમ્બુદ્ધો અઞ્ઞેસં નિસ્સયભાવેન સચ્ચાનિ અભિસમ્બુજ્ઝન્તિ, ન એવમેતે, એતે પન અપરનેય્યા હુત્વા અપરિણાયકભાવેન સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘પચ્ચેકં સચ્ચાનિ બુદ્ધવન્તોતિ પચ્ચેકબુદ્ધા’’તિ.

ઇતીતિ કરીયતિ ઉચ્ચારીયતીતિ ઇતિકારો, ઇતિ-સદ્દો. કારણત્થો અનિયમરૂપેનાતિ અધિપ્પાયો, તસ્માતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ ‘‘યસ્મા ચા’’તિ. પુબ્બે પન ઇતિ-સદ્દં પકારત્થં કત્વા ‘‘એવં જાનિત્વા’’તિ વુત્તં, ઇધાપિ તં પકારત્થમેવ કત્વા અથો યુજ્જતિ. કથં? વિદિત્વાતિ હિ પદં હેતુઅત્થે દટ્ઠબ્બં ‘‘પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વા’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૭૧), ‘‘ઘતં પિવિત્વા બલં હોતી’’તિ ચ એવમાદીસુ વિય, તસ્મા પકારત્થેપિ ઇતિ-સદ્દે પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ વિદિતત્તાતિ અયં અત્થો લબ્ભતેવ. પટિચ્ચસમુપ્પાદં વિદિત્વાતિ એત્થાપિ હેતુઅત્થે વિદિત્વા-સદ્દે યથાવુત્તા અત્થયોજના યુજ્જતેવ. એત્થ ચ પઠમવિકપ્પે પટિચ્ચસમુપાદસ્સ વિદિતત્થં મઞ્ઞનાભાવસ્સ કારણં વત્વા તણ્હામૂલકસ્સ પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ દસ્સિતત્તા એત્થ તણ્હાપ્પહાનં સમ્માસમ્બોધિયા અધિગમનકારણં ઉદ્ધતન્તિ દસ્સિતં, તસ્મા ‘‘પથવિં ન મઞ્ઞતી’’તિઆદિ નિગમનં દટ્ઠબ્બં. દુતિયવિકપ્પે પન પટિચ્ચસમુપ્પાદવેદનં તણ્હાપ્પહાનસ્સ કારણં વુત્તં, તં અભિસમ્બોધિયા અભિસમ્બોધિમઞ્ઞનાભાવસ્સાતિ અયમત્થો દસ્સિતોતિ અયમેતેસં દ્વિન્નં અત્થવિકપ્પાનં વિસેસો, તસ્મા ‘‘નન્દી દુક્ખસ્સ મૂલ’’ન્તિ વુત્તં.

તં કુતો લબ્ભતીતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘યત્થ યત્થ હી’’તિઆદિ. સાસનયુત્તિ અયં સાસનેપિ એવં સમ્બન્ધો દિસ્સતીતિ કત્વા. લોકેપિ હિ યં-તં-સદ્દાનં અબ્યભિચારિસમ્બન્ધતા સિદ્ધા.

એવં અભિસમ્બુદ્ધોતિ વદામીતિ અભિસમ્બુદ્ધભાવસ્સ ગહિતત્તા, અસબ્બઞ્ઞુના એવં દેસેતું અસક્કુણેય્યત્તા ચ ‘‘સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં દસ્સેન્તો’’તિઆદિમાહ.

વિચિત્રનયદેસનાવિલાસયુત્તન્તિ પુથુજ્જનવારાદિવિભાગભિન્નેહિ વિચિત્તેહિ તન્તિ નયેહિ, લક્ખણકમ્મતણ્હામઞ્ઞનાદિવિભાગભિન્નેહિ વિચિત્તેહિ અત્થનયેહિ, અભિનન્દનપચ્ચયાકારાદિવિસેસાપદેસસિદ્ધેન દેસનાવિલાસેન ચ યુત્તં. યથા તે ન જાનન્તિ, તથા દેસેસીતિ ઇમિનાપિ ભગવતો દેસનાવિલાસંયેવ વિભાવેતિ. તંયેવ કિર પથવિન્તિ એત્થ પથવીગહણં ઉપલક્ખણમત્તં આપાદિવસેનપિ, તથા ‘‘કીદિસા નુ ખો ઇધ પથવી અધિપ્પેતા, કસ્મા ચ ભૂતરૂપાનિયેવ ગહિતાનિ, ન સેસરૂપાની’’તિઆદિનાપિ તેસં સંસયુપ્પત્તિ નિદ્ધારેતબ્બા. અથ વા કથં નામિદન્તિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો પકારત્થો. તેન ઇમસ્મિં સુત્તે સબ્બાયપિ તેસં સંસયુપ્પત્તિયા પરિગ્ગહિતત્તા દટ્ઠબ્બા. અન્તન્તિ મરિયાદં, દેસનાય અન્તં પરિચ્છેદન્તિ અત્થો, યો અનુસન્ધીતિ વુચ્ચતિ. કોટિન્તિ પરિયન્તં, દેસનાય પરિયોસાનન્તિ અત્થો. ઉભયેન સુત્તે અજ્ઝાસયાનુસન્ધિ યથાનુસન્ધીતિ વદતિ.

અન્તરાકથાતિ કમ્મટ્ઠાનમનસિકારઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીનં અન્તરા અઞ્ઞા એકા તથા. વિપ્પકથાતિ અનિટ્ઠિતા સિખં અપ્પત્તા. કઙ્ખણાનુરૂપેનાતિ તસ્મિં ખણે ધમ્મસભાયં સન્નિપતિતાનં ભિક્ખૂનં અજ્ઝાસયાનુરૂપેન. ઇદન્તિ ઇદાનિ વુચ્ચમાનં મૂલપરિયાયજાતકં.

દિસાપામોક્ખોતિ પણ્ડિતભાવેન સબ્બદિસાસુ પમુખભૂતો. બ્રાહ્મણોતિ બ્રહ્મં અણતીતિ બ્રાહ્મણો, મન્તે સજ્ઝાયતીતિ અત્થો. તિણ્ણં વેદાનન્તિ ઇરુવેદ-યજુવેદ-સામવેદાનં. પારગૂતિ અત્થસો બ્યઞ્જનસો ચ પારં પરિયન્તં ગતો. સહ નિઘણ્ડુના ચ કેટુભેન ચાતિ સનિઘણ્ડુકેટુભા, તેસં. નિઘણ્ડૂતિ રુક્ખાદીનં વેવચનપ્પકાસકં સત્થં. કેટુભન્તિ કિરિયાકપ્પવિકપ્પો, કવીનં ઉપકારાવહં સત્થં. સહ અક્ખરપ્પભેદેનાતિ સાક્ખરપ્પભેદા, તેસં, સિક્ખાનિરુત્તિસહિતાનન્તિ અત્થો. ઇતિહાસપઞ્ચમાનન્તિ આથબ્બણવેદં ચતુત્થં કત્વા ‘‘ઇતિહ અસ, ઇતિહ અસા’’તિ ઈદિસવચનપટિસંયુત્તો પુરાણકથાસઙ્ખાતો ઇતિહાસો પઞ્ચમો એતેસન્તિ ઇતિહાસપઞ્ચમા, તેસં. પદં તદવસેસઞ્ચ બ્યાકરણં કાયતિ અજ્ઝેતિ વેદેતિ ચાતિ પદકો, વેય્યાકરણો. લોકાયતં વુચ્ચતિ વિતણ્ડસત્થં. મહાપુરિસાનં બુદ્ધાદીનં લક્ખણદીપનગન્થો મહાપુરિસલક્ખણં. તેસુ અનૂનો પરિપૂરકારીતિ અનવયો.

મન્તેતિ વેદે. યદિપિ વેદો ‘‘મન્તો, બ્રહ્મં, કપ્પો’’તિ તિવિધો, મન્તો એવ પન મૂલવેદો, તદત્થવિવરણં બ્રહ્મં, તત્થ વુત્તનયેન યઞ્ઞકિરિયાવિધાનં કપ્પો. તેન વુત્તં ‘‘મન્તેતિ વેદે’’તિ. પણ્ડિતાતિ પઞ્ઞાવન્તો. તથા હિ તે પુથુપઞ્ઞાતાય બહું સહસ્સદ્વિસહસ્સાદિપરિમાણં ગન્થં પાકટં કત્વા ગણ્હન્તિ ઉગ્ગણ્હન્તિ, જવનપઞ્ઞતાય લહું સીઘં ગણ્હન્તિ, તિક્ખપઞ્ઞતાય સુટ્ઠુ અવિરજ્ઝન્તા ઉપધારેન્તિ, સતિનેપક્કસમ્પત્તિયા ગહિતઞ્ચ નેસં ન વિનસ્સતિ ન સમ્મુસ્સતીતિ. સબ્બમ્પિ સિપ્પન્તિ અટ્ઠારસવિજ્જાટ્ઠાનાદિભેદં સિક્ખિતબ્બટ્ઠેન સિપ્પન્તિ સઙ્ખ્યં ગતં સબ્બં બાહિરકસત્થં મોક્ખાવહસમ્મતમ્પિ ન મોક્ખં આવહતીતિ આહ ‘‘દિટ્ઠધમ્મસમ્પરાયહિત’’ન્તિ. સમ્પિણ્ડિતા હુત્વાતિ યથા મિત્તા, તથા પિણ્ડિતવસેન સન્નિપતિતા હુત્વા. ‘‘એવં ગય્હમાને આદિના વિરુજ્ઝેય્ય, એવં અન્તેના’’તિ ચિન્તેન્તા ઞાતું ઇચ્છિતસ્સ અત્થસ્સ પુબ્બેનાપરં અવિરુદ્ધં નિચ્છયં ગહેતું અસક્કોન્તા ન આદિં, ન અન્તં અદ્દસંસુ.

લોમસાનીતિ લોમવન્તાનિ, ઘનકેસમસ્સુવાનીતિ અત્થો. કેસાપિ હિ લોમગ્ગહણેન ગય્હન્તિ યથા ‘‘લોમનખં ફુસિત્વા સુદ્ધિ કાતબ્બા’’તિ. કણ્ણં વિયાતિ કણ્ણં, પઞ્ઞા, તાય સુત્વા કાતબ્બકિચ્ચસાધનતો વુત્તં ‘‘કણ્ણવાતિ પઞ્ઞવા’’તિ.

યસ્મા સત્તાનં ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે આયુવણ્ણાદિપરિક્ખયો હોતિ, તસ્મા તં કાલેન કતં વિય કત્વા વુત્તં ‘‘નેસં આયુ…પે… ખાદતીતિ વુચ્ચતી’’તિ.

અભિઞ્ઞાયાતિ કુસલાદિભેદં ખન્ધાદિભેદઞ્ચ દેસેતબ્બં ધમ્મં, વેનેય્યાનઞ્ચ આસયાનુસયચરિયાવિમુત્તિઆદિભેદં, તસ્સ ચ નેસં દેસેતબ્બપ્પકારં યાથાવતો અભિજાનિત્વા. ધમ્મં દેસેમીતિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકનિબ્બાનહિતાવહં સદ્ધમ્મં કથયામિ. નો અનભિઞ્ઞાયાતિ યથા બાહિરકા અસમ્માસમ્બુદ્ધત્તા વુત્તવિધિં અજાનન્તાયં કિઞ્ચિ તક્કપરિયાહતં વીમંસાનુચરિતં સયંપટિભાનં કથેન્તિ, એવં ન દેસેમીતિ અત્થો. સનિદાનન્તિ સકારણં, વેનેય્યાનં અજ્ઝાસયવસેન વા પુચ્છાય વા અટ્ઠુપ્પત્તિયા વા સનિમિત્તં હેતુઉદાહરણસહિતઞ્ચાતિ અત્થો. સપ્પાટિહારિયન્તિ સનિસ્સરણં સપ્પટિહરણં, પચ્ચનીકપટિહરણેન સપ્પાટિહારિયમેવ કત્વા દેસેમીતિ અત્થો. અપરે પન ‘‘યથારહં ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનિપાટિહારિયસહિત’’ન્તિ વદન્તિ, અનુસાસનિપાટિહારિયહિતા પન દેસના નત્થીતિ. હિતૂપદેસના ઓવાદો, સા એવ અનુસાસની. અનોતિણ્ણવત્થુવિસયો વા ઓવાદો, ઓતિણ્ણવત્થુવિસયા અનુસાસની. પઠમૂપદેસો વા ઓવાદો, ઇતરા અનુસાસની. અલઞ્ચ પનાતિ યુત્તમેવ. નિટ્ઠમગમાસીતિ અત્થસિદ્ધિં ગતા.

તથાગતવારઅટ્ઠમનયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અયં તાવેત્થ અટ્ઠકથાય લીનત્થવણ્ણના.

નેત્તિનયવણ્ણના

ઇદાનિ (દી. નિ. ટી. ૧.૧૪૯; સં. નિ. ટી. ૧.૧.નેત્તિનયવણ્ણના; અ. નિ. ટી. નેત્તિનયવણ્ણના) પકરણનયેન પાળિયા અત્થવણ્ણનં કરિસ્સામ. સા પનાયં અત્થવણ્ણના યસ્મા દેસનાય સમુટ્ઠાનપયોજનભાજનેસુ પિણ્ડત્થેસુ ચ નિદ્ધારિતેસુ સુતરા હોતિ સુવિઞ્ઞેય્યા ચ, તસ્મા સુત્તદેસનાય સમુટ્ઠાનાદીનિ પઠમં નિદ્ધારયિસ્સામ. તત્થ સમુટ્ઠાનં તાવ પરિયત્તિં નિસ્સાય માનુપ્પાદો, પયોજનંમાનમદ્દનં. વુત્તઞ્હિ અટ્ઠકથાયં ‘‘સુતપરિયત્તિં…પે… આરભી’’તિ. અપિચ વેનેય્યાનં પથવીઆદિભૂતાદિભેદભિન્ને સક્કાયે પુથુજ્જનસ્સ સેક્ખાદિઅરિયસ્સ ચ સદ્ધિં હેતુના મઞ્ઞનામઞ્ઞનવસેન પવત્તિવિભાગાનવબોધો સમુટ્ઠાનં, યથાવુત્તવિભાગાવબોધો પયોજનં, વેનેય્યાનઞ્હિ વુત્તપ્પકારે વિસયે યથાવુત્તાનં પુગ્ગલાનં સદ્ધિં હેતુના મઞ્ઞનામઞ્ઞનવસેન પવત્તિવિભાગાવબોધો પયોજનં.

અપિચ સમુટ્ઠાનં નામ દેસનાનિદાનં. તં સાધારણં અસાધારણન્તિ દુવિધં. તત્થ સાધારણમ્પિ અજ્ઝત્તિકબાહિરભેદતો દુવિધં. તત્થ સાધારણં અજ્ઝત્તિકસમુટ્ઠાનં નામ લોકનાથસ્સ મહાકરુણા. તાય હિ સમુસ્સાહિતસ્સ ભગવતો વેનેય્યાનં ધમ્મદેસનાય ચિત્તં ઉદપાદિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘સત્તેસુ ચ કારુઞ્ઞતં પટિચ્ચ બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેસી’’તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૨૮૩; સં. નિ. ૧.૧૭૨; મહાવ. ૯). એત્થ ચ હેતાવત્થાયપિ મહાકરુણાય સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો યાવદેવ સંસારમહોઘતો સદ્ધમ્મદેસનાહત્થદાનેહિ સત્તસન્તારણત્થં તદુપ્પત્તિતો. યથા ચ મહાકરુણા, એવં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં દસબલઞાણાદીનિ ચ દેસનાય અબ્ભન્તરસમુટ્ઠાનભાવે વત્તબ્બાનિ. સબ્બમ્પિ હિ ઞેય્યધમ્મં, તેસં દેસેતબ્બપ્પકારં, સત્તાનઞ્ચ આસયાનુસયાદિં યાથાવતો જાનન્તો ભગવા ઠાનાટ્ઠાનાદીસુ કોસલ્લેન વેનેય્યજ્ઝાસયાનુરૂપં વિચિત્તનયદેસનં પવત્તેસીતિ. બાહિરં પન સાધારણં સમુટ્ઠાનં દસસહસ્સબ્રહ્મપરિવારિતસ્સ સહમ્પતિમહાબ્રહ્મુનો અજ્ઝેસનં. તદજ્ઝેસનુત્તરકાલઞ્હિ ધમ્મગમ્ભીરતાપચ્ચવેક્ખણાજનિતં અપ્પોસ્સુક્કતં પટિપ્પસ્સમ્ભેત્વા ધમ્મસ્સામી ધમ્મદેસનાય ઉસ્સાહજાતો અહોસિ. અસાધારણમ્પિ અમ્ભન્તરબાહિરભેદતો દુવિધમેવ. તત્થ અબ્ભન્તરં યાય મહાકરુણાય યેન ચ દેસનાઞાણેન ઇદં સુત્તં પવત્તિતં, તદુભયં વેદિતબ્બં. બાહિરં પન પઞ્ચસતાનં બ્રાહ્મણજાતિકાનં ભિક્ખૂનં પરિયત્તિં નિસ્સાય માનુપ્પાદનં, વુત્તમેવ તં અટ્ઠકથાયં.

પયોજનમ્પિ સાધારણં અસાધારણન્તિ દુવિધં. તત્થ સાધારણં અનુક્કમેન યાવ અનુપાદાપરિનિબ્બાનં વિમુત્તિરસત્તા ભગવતો દેસનાય. તેનેવાહ ‘‘એતદત્થા તથા, એતદત્થા મન્તના’’તિઆદિ (પરિ. ૩૬૬). એતેનેવ ચ સંસારચક્કનિવત્તિ સદ્ધમ્મચક્કપ્પવત્તિ સસ્સતાદિમિચ્છાવાદનિરાકરણં સમ્માવાદપુરેક્ખારો અકુસલમૂલસમૂહનનં કુસલમૂલસંરોપનં અપાયદ્વારપિદહનં સગ્ગમોક્ખદ્વારવિવરણં પરિયુટ્ઠાનવૂપસમનં અનુસયસમુગ્ઘાતનં ‘‘મુત્તો મોચેસ્સામી’’તિ (ઉદા. અટ્ઠ. ૧૮; ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૩૮) પુરિમપટિઞ્ઞાઅવિસંવાદનં તપ્પટિપક્ખમારમનોરથવિસંવાદનં તિત્થિયધમ્મનિમ્મથનં બુદ્ધધમ્મપતિટ્ઠાપનન્તિ એવમાદીનમ્પિ પયોજનાનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. અસાધારણં પન તેસં ભિક્ખૂનં માનમદ્દનં. વુત્તઞ્ચેતં અટ્ઠકથાયં (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧) ‘‘દેસનાકુસલો ભગવા માનભઞ્જનત્થં ‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાય’ન્તિ દેસનં આરભી’’તિ. ઉભયમ્પેતં બાહિયમેવ. સચે પન વેનેય્યસન્તાનગતમ્પિ દેસનાબલસિદ્ધિસઙ્ખાતં પયોજનં અધિપ્પાયસમિજ્ઝનભાવતો યથાધિપ્પેતત્થસિદ્ધિયા યથાકારુણિકસ્સ ભગવતોપિ પયોજનમેવાતિ ગણ્હેય્ય, ઇમિના પરિયાયેનસ્સ અબ્ભન્તરતાપિ વેદિતબ્બા.

અપિચ વેનેય્યાનં પથવીઆદિભૂતાદિવિભાગભિન્ને સક્કાયે પુથુજ્જનસ્સ સેક્ખાદિઅરિયસ્સ ચ સદ્ધિં હેતુના મઞ્ઞનામઞ્ઞનવસેન પવત્તિવિભાગાનવબોધો સમુટ્ઠાનં, ઇમસ્સ સુત્તસ્સ યથાવુત્તવિભાગાવબોધો પયોજનન્તિ વુત્તોવાયમત્થો. વેનેય્યાનઞ્હિ વુત્તપ્પકારે વિસયે યથાવુત્તાનં પુગ્ગલાનં સદ્ધિં હેતુના મઞ્ઞનામઞ્ઞનાનં વસેન પવત્તિવિભાગાવબોધો ઇમં દેસનં પયોજેતિ ‘‘તન્નિપ્ફાદનપરાયં દેસના’’તિ કત્વા. યઞ્હિ દેસનાય સાધેતબ્બં ફલં, તં આકઙ્ખિતબ્બત્તા દેસકં દેસનાય પયોજેતીતિ પયોજનન્તિ વુચ્ચતિ. તથા વેનેય્યાનં સબ્બસો એકદેસતો ચ મઞ્ઞનાનં અપ્પહાનં, તત્થ ચ આદીનવાદસ્સનં, નિરઙ્કુસાનં મઞ્ઞનાનં અનેકાકારવોહારસ્સ સક્કાયે પવત્તિવિસેસસ્સ અજાનનં, તત્થ ચ પહીનમઞ્ઞનાનં પટિપત્તિયા અજાનનં, તણ્હામુખેન પચ્ચયાકારસ્સ ચ અનવબોધોતિ એવમાદીનિ ચ પયોજનાનિ ઇધ વેદિતબ્બાનિ.

ભૂમિત્તયપરિયાપન્નેસુ અસઙ્ખાતધમ્મવિપ્પકતપરિઞ્ઞાદિકિચ્ચસઙ્ખાતધમ્માનં સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ચ પટિપત્તિં અજાનન્તા અસદ્ધમ્મસ્સવનધારણપરિચયમનસિકારપરા સદ્ધમ્મસ્સવન-ધારણપરિચયપટિવેધવિમુખા ચ વેનેય્યા ઇમિસ્સા દેસનાય ભાજનં. પિણ્ડત્થા પન ‘‘અસ્સુતવા’’તિઆદિના અયોનિસોમનસિકારબહુલીકારો અકુસલમૂલ-સમાયોગો ઓલીયનાતિધાવનાપરિગ્ગહો ઉપાયવિનિબદ્ધાનુબ્રૂહના મિચ્છાભિનિવેસસમન્નાગમો અવિજ્જાતણ્હા-પરિસુદ્ધિ વટ્ટત્તયાનુપરમો આસવોઘયોગગન્થાગતિતણ્હુપ્પાદુપાદાનાવિયોગો ચેતોખિલ-ચેતોવિનિબદ્ધઅભિનન્દન-નીવરણસઙ્ગાનતિક્કમો વિવાદમૂલાપરિચ્ચાગો અનુસયાનુપચ્છેદો મિચ્છત્તાનતિવત્તનં તણ્હામૂલધમ્મસન્નિસ્સયતા અકુસલકમ્મપથાનુયોગો સબ્બકિલેસ-પરિળાહસારદ્ધકાયચિત્તતાતિ એવમાદયો દીપિતા હોન્તિ. ‘‘પથવિં પથવિતો સઞ્જાનાતી’’તિઆદિના તણ્હાવિચરિતનિદ્દેસો માનજપ્પના વિપરિયેસાભિનિવેસો સંકિલેસો સક્કાયપરિગ્ગહો બાલલક્ખણાપદેસો વઙ્કત્તયવિભાવનાનુયોગો બહુકારપટિપક્ખદીપના તિવિધનિસ્સયસંસૂચના આસવક્ખયકથનન્તિ એવમાદયો દીપિતા હોન્તિ.

સોળસહારવણ્ણના

૧. દેસનાહારવણ્ણના

તત્થ યે ઉપાદાનક્ખન્ધધમ્મે ઉપાદાય પથવીઆદિભૂતાદિભેદા પઞ્ઞત્તિ, તે પઞ્ઞત્તિપટિપાદનભાવેન જાતિજરામરણવિસેસનદુક્ખપરિયાયેન ચ વુત્તા તણ્હાવજ્જા તેભૂમકધમ્મા દુક્ખસચ્ચં. મઞ્ઞનાભિનન્દનનન્દીપરિયાયેહિ વુત્તા તણ્હા સમુદયસચ્ચં. અયં તાવ સુત્તન્તનયો. અભિધમ્મનયે પન યથાવુત્તતણ્હાય સદ્ધિં ‘‘અસ્સુતવા’’તિઆદિના દીપિતા અવિજ્જાદયો, મઞ્ઞનાપરિયાયેન ગહિતા માનદિટ્ઠિયો, ભવપદેન ગહિતો કમ્મભવો ચાતિ સબ્બેપિ કિલેસાભિસઙ્ખારા સમુદયસચ્ચં. ઉભિન્નં અપ્પવત્તિ નિરોધસચ્ચં. અરિયધમ્મગ્ગહણેન, પરિઞ્ઞાભિક્ખુસેક્ખાભિઞ્ઞાગહણેહિ, રાગાદિખયવચનેહિ, સમ્માસમ્બોધિગહણેન ચ મગ્ગસચ્ચં. કેચિ પન તણ્હાક્ખયાદિવચનેહિ નિરોધસચ્ચં ઉદ્ધરન્તિ, તં અટ્ઠકથાય વિરુજ્ઝતિ તત્થ તણ્હાક્ખયાદીનં મગ્ગકિચ્ચભાવસ્સ ઉદ્ધટત્તા.

તત્થ સમુદયેન અસ્સાદો, દુક્ખેન આદીનવો, મગ્ગનિરોધેહિ નિસ્સરણં, તેસં ભિક્ખૂનં માનભઞ્જનં ફલં, તથા ‘‘યથાવુત્તવિભાગાવબોધો’’તિઆદિના વુત્તં પયોજનઞ્ચ. તસ્સ નિપ્ફત્તિકારણત્તા દેસનાય વિચિત્તતા ચતુન્નં પુગ્ગલાનં યાથાવતો સભાવૂપધારણઞ્ચ ઉપાયો, પથવીઆદીસુ પુથુજ્જનાદીનં પવત્તિદસ્સનાપદેસેન પથવીઆદયો એકન્તતો પરિજાનિતબ્બા, મઞ્ઞના ચ પહાતબ્બાતિ અયમેત્થ ભગવતો આણત્તીતિ. અયં દેસનાહારો.

૨. વિચયહારવણ્ણના

મઞ્ઞનાનં સક્કાયસ્સ અવિસેસહેતુભાવતો, કસ્સચિપિ તત્થ અસેસિતબ્બતો ચ સબ્બગહણં, સભાવધારણતો નિસ્સત્તનિજ્જીવતો ચ ધમ્મગ્ગહણં, પતિટ્ઠાભાવતો આવેણિકહેતુભાવતો ચ મૂલગ્ગહણં, કારણભાવતો દેસનત્થસમ્ભવતો ચ પરિયાયગ્ગહણં, સમ્મુખભાવતો સમ્પદાનત્થસમ્ભવતો ચ ‘‘વો’’તિ વચનં, તથારૂપગુણયોગતો અભિમુખીકરણતો ચ ‘‘ભિક્ખવે’’તિ આલપનં. દેસેતું સમત્થભાવતો તેસં સતુપ્પાદનત્થઞ્ચ ‘‘દેસેસ્સામી’’તિ પટિજાનનં, દેસેતબ્બતાય પટિઞ્ઞાતભાવતો, યથાપટિઞ્ઞઞ્ચ દેસનતો ‘‘ત’’ન્તિ પચ્ચામસનં, સોતબ્બભાવતો, સવનત્થસ્સ ચ એકન્તેન નિપ્ફાદનતો ‘‘સુણાથા’’તિ વુત્તં. સક્કાતબ્બતો, સક્કચ્ચકિરિયાય એવ ચ તદત્થસિદ્ધિતો ‘‘સાધુક’’ન્તિ વુત્તં. ધમ્મસ્સ મનસિકરણીયતો તદધીનત્તા ચ સબ્બસમ્પત્તીનં ‘‘મનસિ કરોથા’’તિ વુત્તં યથાપરિઞ્ઞાતાય દેસનાય પરિબ્યત્તભાવતો વિત્થારત્થસમ્ભવતો ચ ‘‘ભાસિસ્સામી’’તિ વુત્તં. ભગવતો સદેવકેન લોકેન સિરસા સમ્પટિચ્છિતબ્બવચનત્તા, તસ્સ ચ યથાધિપ્પેતત્થસાધનતો ‘‘એવ’’ન્તિ વુત્તં. સત્થુ ઉત્તમગારવટ્ઠાનભાવતો, તત્થ ચ ગારવસ્સ ઉળારપુઞ્ઞભાવતો ‘‘ભન્તે’’તિ વુત્તં. ભિક્ખૂનં તથાકિરિયાય નિચ્છિતભાવતો વચનાલઙ્કારતો ચ ‘‘ખો’’તિ વુત્તં. સવનસ્સ પટિજાનિતબ્બતો, તથા તેહિ પટિપન્નત્તા ચ ‘‘પચ્ચસ્સોસુ’’ન્તિ વુત્તં પચ્ચક્ખભાવતો, સકલસ્સપિ એકજ્ઝં કરણતો ‘‘એત’’ન્તિ વુત્તં.

વુચ્ચમાનસ્સ પુગ્ગલસ્સ લોકપરિયાપન્નત્તા લોકાધારત્તા ચ લોકં ઉપાદાય ‘‘ઇધા’’તિ વુત્તં. પટિવેધબાહુસચ્ચાભાવતો પરિયત્તિબાહુસચ્ચાભાવતો ચ ‘‘અસ્સુતવા’’તિ વુત્તં. પુથૂસુ, પુથુ વા જનભાવતો ‘‘પુથુજ્જનો’’તિ વુત્તં. અનરિયધમ્મવિરહતો અરિયધમ્મસમન્નાગમતો ચ ‘‘અરિયાન’’ન્તિ વુત્તં. અરિયભાવકરાય પટિપત્તિયા અભાવતો, તત્થ કોસલ્લદમથાભાવતો ‘‘અરિયાનં અદસ્સાવી’’તિઆદિ વુત્તં. અસન્તધમ્મસ્સવનતો સન્તધમ્મસમન્નાગમતો સબ્ભિ પાસંસિયતો ચ ‘‘સપ્પુરિસાન’’ન્તિ વુત્તં. સપ્પુરિસભાવકરાય પટિપત્તિયા અભાવતો, તત્થ ચ કોસલ્લદમથાભાવતો ‘‘સપ્પુરિસાનં અદસ્સાવી’’તિઆદિ વુત્તં. પથવીવત્થુકાનં મઞ્ઞનાનં, ઉપરિ વુચ્ચમાનાનઞ્ચમઞ્ઞનાનં મૂલકત્તા પપઞ્ચસઙ્ખાનં ‘‘પથવિં પથવિતો સઞ્જાનાતી’’તિ વુત્તં. અન્ધપુથુજ્જનસ્સ અહંકાર-મમંકારાનં કત્થચિપિ અપ્પહીનત્તા ‘‘પથવિં મઞ્ઞતી’’તિઆદિ વુત્તં.

પુબ્બે અગ્ગહિતત્તા, સામઞ્ઞતો ચ ગય્હમાનત્તા, પુગ્ગલસ્સ પથવીઆદિઆરમ્મણસભાગતાય લબ્ભમાનત્તા ચ ‘‘યોપી’’તિ વુત્તં. ‘‘યો’’તિ અનિયમેન ગહિતસ્સ નિયમેતબ્બતો પટિનિદ્દિસિતબ્બતો ચ; ‘‘સો’’તિ વુત્તં સાતિસયં સંસારે ભયસ્સ ઇક્ખનતો કિલેસભેદનસમ્ભવતો ચ ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ વુત્તં. સિક્ખાહિ સમન્નાગમતો સેક્ખધમ્મપટિલાભતો ચ ‘‘સેક્ખો’’તિ વુત્તં. મનસા લદ્ધબ્બસ્સ અરહત્તસ્સ અનધિગતત્તા અધિગમનીયતો ચ ‘‘અપ્પત્તમાનસો’’તિ વુત્તં. અપરેન અનુત્તરણીયતો, પરં અનુચ્છવિકભાવેન ઉત્તરિત્વા ઠિતત્તા ચ ‘‘અનુત્તર’’ન્તિ વુત્તં. યોગેન ભાવનાય કામયોગાદિતો ચ ખેમં સિવં અનુપદ્દવન્તિ ‘‘યોગક્ખેમ’’ન્તિ વુત્તં. છન્દપ્પવત્તિયા ઉસ્સુક્કાપત્તિયા ચ ‘‘પત્થયમાનો’’તિ વુત્તં. તદત્થસ્સ સબ્બસો સબ્બઇરિયાપથવિહારસ્સ સમથવિપસ્સનાવિહારસ્સ દિબ્બવિહારસ્સ ચ વસેન ‘‘વિહરતી’’તિ વુત્તં. સેક્ખસ્સ સબ્બસો અભિઞ્ઞેય્યભાવઞ્ચેવ પરિઞ્ઞેય્યભાવઞ્ચ ઞાણેન અભિભવિત્વા જાનનતો ‘‘અભિજાનાતી’’તિ વુત્તં. સેક્ખસ્સ સબ્બસો અપ્પહીનમઞ્ઞનતાય અભાવતો ‘‘મા મઞ્ઞી’’તિ વુત્તં. સેસં વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બં. ઇમિના નયેન ઇતો પરં સબ્બપદેસુ વિનિચ્છયો કાતબ્બો. સક્કા હિ અટ્ઠકથં તસ્સા લીનત્થવણ્ણનઞ્ચ અનુગન્ત્વા અયમત્થો વિઞ્ઞૂહિ વિભાવેતુન્તિ અતિવિત્થારભયેન ન વિત્થારયિમ્હ. ઇતિ અનુપદવિચયતો વિચયો હારો.

૩. યુત્તિહારવણ્ણના

સક્કાયસ્સ સબ્બમઞ્ઞનાનં મૂલભાવો યુજ્જતિ પરિકપ્પમત્તકત્તા લોકવિચિત્તસ્સ. બ્યાહુસચ્ચદ્વયરહિતસ્સ અન્ધપુથુજ્જનભાવો યુજ્જતિ પુથુકિલેસાભિસઙ્ખારજનનાદિસભાવત્તા. યથાવુત્તપુથુજ્જનસ્સ વા વુત્તપ્પકારબાહુસચ્ચાભાવો યુજ્જતિ તસ્મિં સતિ સબ્ભાવતો. તત્થ અસ્સુતવતો પુથુજ્જનસ્સ અરિયાનં સપ્પુરિસાનઞ્ચ અદસ્સાવિતાદિ યુજ્જતિ અરિયકરધમ્માનં અરિયભાવસ્સ ચ તેન અદિટ્ઠત્તા અપ્પટિપન્નત્તા ચ તથા તસ્સ પથવિયા ‘‘અહં પથવી, મમ પથવી, પરો પથવી’’તિ સઞ્જાનનં યુજ્જતિ અહંકારમમંકારાનં સબ્બેન સબ્બં અપ્પહીનત્તા. તથા સઞ્જાનતો ચસ્સ પથવિં કમ્માદિકરણાદિવસેન ગહેત્વા નાનપ્પકારતો મઞ્ઞનાપવત્તિ યુજ્જતિ સઞ્ઞાનિદાનત્તા પપઞ્ચસઙ્ખાનં. યો મઞ્ઞતિ, તસ્સ અપરિઞ્ઞાતવત્થુકતા યુજ્જતિ પરિઞ્ઞાય વિના મઞ્ઞનાપહાનાભાવતો. ‘‘આપં આપતો સઞ્જાનાતી’’તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. અપરિયોસિતસિક્ખસ્સ અપ્પત્તમાનસતા યુજ્જતિ કતકિચ્ચતાભાવતો. સેક્ખસ્સ સતો યોગક્ખેમપત્થના યુજ્જતિ તદધિમુત્તભાવતો. તથા તસ્સ પથવિયા અભિજાનના યુજ્જતિ પરિઞ્ઞાપહાનેસુ મત્તસો કારિભાવતો. તતો એવ ચસ્સ ‘‘મા મઞ્ઞી’’તિ વત્તબ્બતા યુજ્જતિ વત્થુપરિઞ્ઞાય વિય મઞ્ઞનાપહાનસ્સપિ વિપ્પકતભાવતો. સેક્ખસ્સ પથવિયા પરિઞ્ઞેય્યતા યુજ્જતિ પરિઞ્ઞાતું સક્કુણેય્યત્તા સબ્બસો અપરિઞ્ઞાતત્તા ચ. ‘‘આપં આપતો’’તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. અરહત્તાદિયુત્તસ્સ પથવિયાદીનં અભિજાનના મઞ્ઞનાભાવો ચ યુજ્જતિ સઙ્ખાતધમ્મત્તા, સબ્બસો કિલેસાનં પહીનત્તા, તતો એવ ચસ્સ વીતરાગાદિભાવો તતો સમ્મદેવ ચ પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ પટિવિદ્ધતાતિ. અયં યુત્તિહારો.

૪. પદટ્ઠાનહારવણ્ણના

કિસ્સોપિ મઞ્ઞના સક્કાયસ્સ પદટ્ઠાનં, મઞ્ઞનાનં અયોનિસોમનસિકારો પદટ્ઠાનં, સુતદ્વયવિરહો અન્ધપુથુજ્જનભાવસ્સ પદટ્ઠાનં, સો અરિયાનં અદસ્સાવિતાય પદટ્ઠાનં, સા અરિયધમ્મસ્સ અકોવિદતાય પદટ્ઠાનં, સા અરિયધમ્મે અવિનીતતાય પદટ્ઠાનં. ‘‘સપ્પુરિસાનં અદસ્સાવી’’તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. સઞ્ઞાવિપલ્લાસો મઞ્ઞનાનં પદટ્ઠાનં. સઞ્ઞાનિદાના હિ પપઞ્ચસઙ્ખાતિ. મઞ્ઞનાસુ ચ તણ્હામઞ્ઞના ઇતરમઞ્ઞનાનં પદટ્ઠાનં ‘‘તણ્હાગતાનં પરિતસ્સિતવિપ્ફન્દિત’’ન્તિ, (દી. નિ. ૧.૧૦૫-૧૦૯) ‘‘તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાન’’ન્તિ (મ. નિ. ૩.૧૨૬; મહાવ. ૧) ચ વચનતો, તણ્હાગતસ્સેવ ચ ‘‘સેય્યોહમસ્મિ’’ન્તિઆદિના માનજપ્પનાસબ્ભાવતા. સબ્બાપિ વા મઞ્ઞના સબ્બાસં મઞ્ઞનાનં પદટ્ઠાનં. ‘‘ઉપાદાનપચ્ચયા તણ્હા’’તિ હિ વચનતો દિટ્ઠિપિ તણ્હાય પદટ્ઠાનં. ‘‘અહમસ્મિ બ્રહ્મા મહાબ્રહ્મા’’તિ (દી. નિ. ૧.૪૨; ૩.૩૯) આદિવચનતો માનોપિ દિટ્ઠિયા પદટ્ઠાનં. તથા ‘‘અસ્મીતિ સતિ ઇત્થંસ્મીતિ હોતિ, એવંસ્મીતિ હોતિ, અઞ્ઞથાસ્મીતિ હોતી’’તિઆદિવચનતો માનસ્સપિ તણ્હાય પદટ્ઠાનતા લબ્ભતેવ. સેક્ખા ધમ્મા સપ્પદેસતો મઞ્ઞનાપહાનસ્સ પદટ્ઠાનં. અસેક્ખા નિપ્પદેસતો મઞ્ઞનાપહાનસ્સ પદટ્ઠાનં. કમ્મભવો ચ જાતિયા પદટ્ઠાનં. જાતિ જરામરણસ્સ પદટ્ઠાનં. પચ્ચયાકારસ્સ યથાભૂતાવબોધો સમ્માસમ્બોધિયા પદટ્ઠાનન્તિ. અયં પદટ્ઠાનો હારો.

૫. લક્ખણહારવણ્ણના

‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાય’’ન્તિ એત્થ મૂલગ્ગહણેન મૂલપરિયાયગ્ગહણેન વા યથા તણ્હામાનદિટ્ઠિયો ગય્હન્તિ, એવં દોસમોહાદીનમ્પિ સક્કાયમૂલધમ્માનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો સક્કાયસ્સ મૂલભાવેન એકલક્ખણત્તા. ‘‘અસ્સુતવા’’તિ ઇમિના યથા તસ્સ પુગ્ગલસ્સ પરિયત્તિપટિવેધસદ્ધમ્માનં અભાવો ગય્હતિ, એવં પટિપત્તિસદ્ધમ્મસ્સપિ અભાવો ગય્હતિ સદ્ધમ્મભાવેન એકલક્ખણત્તા. અરિયાનં અદસ્સનકામતાદિલક્ખણા. ‘‘અરિયધમ્મસ્સ અકોવિદો’’તિ ઇમિના અરિયધમ્માધિગમસ્સ વિબન્ધભૂતં અઞ્ઞાણં. ‘‘અરિયધમ્મે અવિનીતો’’તિ ઇમિના અરિયવિનયાભાવો. સો પનત્થતો અરિયવિનયે અપ્પટિપત્તિ એવ વાતિ તીહિપિ પદેહિ યથાવુત્તવિસયા મિચ્છાદિટ્ઠિ વિચિકિચ્છા ચ ગહિતાવ હોન્તિ. તગ્ગહણેન ચ સબ્બેપિ અકુસલા ધમ્મા સઙ્ગહિતાવ હોન્તિ સંકિલેસલક્ખણેન એકલક્ખણત્તા. ‘‘સપ્પુરિસાનં અદસ્સાવી’’તિ એત્થાપિ એસેવ નયો.

‘‘પથવિં પથવિતો સઞ્જાનાતી’’તિ ઇદં દિટ્ઠિમઞ્ઞનાદીનં સઞ્ઞાય કારણભાવદસ્સનં. તત્થ યથા સઞ્ઞા, એવં વિતક્કફસ્સાવિજ્જાઅયોનિસોમનસિકારાદયોપિ તાસં કારણન્તિ અત્થતો તેસમ્પેત્થ સઙ્ગહો વુત્તો હોતિ મઞ્ઞનાનં કારણભાવેન એકલક્ખણત્તા. ‘‘મઞ્ઞતી’’તિ ઇમિના મઞ્ઞનાકિચ્ચેન તણ્હામાનદિટ્ઠિયો ગહિતા તાસં કિલેસસભાવત્તા. તગ્ગહણેનેવ વિચિકિચ્છાદિનમ્પિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો કિલેસલક્ખણેન એકલક્ખણત્તા. તથા તણ્હાય હેતુસભાવત્તા તગ્ગહણેનેવ અવસિટ્ઠાકુસલહેતૂનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો હેતુલક્ખણેન એકલક્ખણત્તા. તથા તણ્હાદિટ્ઠીનં આસવાદિસભાવત્તા તગ્ગહણેનેવ અવસિટ્ઠાસવોઘયોગગન્થનીવરણાદીનમ્પિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો આસવાદિસભાવત્તા એકલક્ખણત્તા. તથા ‘‘પથવિં મઞ્ઞતી’’તિઆદિના પથવીઆદીનં રૂપસભાવત્તા તબ્બિસયાનઞ્ચ મઞ્ઞનાનં રૂપવિસયત્તા તગ્ગહણેનેવ સકલરૂપક્ખન્ધવિસયાપિ મઞ્ઞના દસ્સિતા હોન્તિ રૂપવિસયલક્ખણેન આસં એકલક્ખણત્તા. એવં ચક્ખાયતનાદિવિસયાપિ મઞ્ઞના નિદ્ધારેતબ્બા. ‘‘અપરિઞ્ઞાત’’ન્તિ પરિઞ્ઞાપટિક્ખેપેન તપ્પટિબદ્ધકિલેસાનં પહાનપટિક્ખેપોતિ દટ્ઠબ્બો મગ્ગકિચ્ચભાવેન પરિઞ્ઞાપહાનાનં એકલક્ખણત્તા. ઇમિના નયેન સેસેસુપિ યથારહં એકલક્ખણા નિદ્ધારેતબ્બાતિ. અયં લક્ખણો હારો.

૬. ચતુબ્યૂહહારવણ્ણના

પથવીઆદીસુ વત્થૂસુ બ્યઞ્જનચ્છાયાય અત્થં ગહેત્વા ધમ્મગમ્ભીરતં અસલ્લક્ખેત્વા અસદ્ધમ્મસ્સવનાદિના વઞ્ચિતા હુત્વા સદ્ધમ્મસ્સવનધારણપરિચયમનસિકારવિમુખા પથવીઆદીસુ વત્થૂસુ પુથુજ્જનસેક્ખાસેક્ખતથાગતાનં પટિપત્તિવિસેસં અજાનન્તા ચ વેનેય્યા ઇમિસ્સા દેસનાય નિદાનં. તે ‘‘કથં નુ ખો યથાવુત્તદોસવિનિમુત્તા યથાવુત્તઞ્ચ વિસેસં જાનન્તા સમ્માપટિપત્તિયા ઉભયહિતપરાયણા સવેય્યુ’’ન્તિ અયમેત્થ ભગવતો અધિપ્પાયો. પદનિબ્બચનં નિરુત્તં, તં ‘‘એવ’’ન્તિઆદિનિદાનપદાનં, ‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાય’’ન્તિઆદિપાળિપદાનઞ્ચ અટ્ઠકથાયં, તસ્સા લીનત્થવણ્ણનાયઞ્ચેવ વુત્તનયેન સુવિઞ્ઞેય્યત્તા અતિવિત્થારભયેન ન વિત્થારયિમ્હ.

પદપદત્થદેસનાનિક્ખેપસુત્તસન્ધિવસેન પઞ્ચવિધા સન્ધિ. તત્થ પદસ્સ પદન્તરેન સમ્બન્ધો પદસન્ધિ, તથા પદત્થસ્સ પદત્થન્તરેન સમ્બન્ધો પદત્થસન્ધિ, યો ‘‘કિરિયાકારકસમ્બન્ધો’’તિ વુચ્ચતિ. નાનાનુસન્ધિકસ્સ સુત્તસ્સ તંતંઅનુસન્ધીહિ સમ્બન્ધો, એકાનુસન્ધિકસ્સ પન પુબ્બાપરસમ્બન્ધો દેસનાસન્ધિ. યા અટ્ઠકથાયં ‘‘પુચ્છાનુસન્ધિ અજ્ઝાસયાનુસન્ધિ યથાનુસન્ધી’’તિ તિધા વિભત્તા. અજ્ઝાસયો ચેત્થ અત્તજ્ઝાસયો પરજ્ઝાસયોતિ દ્વિધા વેદિતબ્બો. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા નિદાનવણ્ણનાયં વુત્તમેવ. નિક્ખેપસન્ધિ ચતુન્નં સુત્તનિક્ખેપાનં વસેન વેદિતબ્બો. સુત્તસન્ધિ ઇધ પઠમનિક્ખેપવસેનેવ વેદિતબ્બો. કસ્મા પનેત્થ મૂલપરિયાયસુત્તમેવ પઠમં નિક્ખિત્તન્તિ? નાયમનુયોગો કત્થચિ નપ્પવત્તતિ, અપિચ યસ્મા મઞ્ઞનામૂલકં સક્કાયં, સબ્બમઞ્ઞના ચ તત્થ એવ અનેકભેદભિન્ના પવત્તતિ, ન તસ્સા સવિસયાય લેસમત્તમ્પિ સારં અત્થીતિ પથવીઆદિવિભાગભિન્નેસુ મઞ્ઞનાસુ ચ સાતિસયં નિબ્બેધવિરાગસઞ્જનની ઉપરિ સેક્ખાસેક્ખતથાગતગુણવિભાવની ચ અયં દેસના. સુત્તન્તદેસના ચ વિસેસતો દિટ્ઠિવિનિવેઠનકથા, તસ્મા સનિસ્સયસ્સ દિટ્ઠિગ્ગાહસ્સ આદિતો અસારભાવદીપનં ઉપરિ ચ સબ્બેસં અરિયાનં ગુણવિસેસવિભાવનમિદં સુત્તં પઠમં નિક્ખિત્તં. કિઞ્ચ સક્કાયે મઞ્ઞનામઞ્ઞનામુખેન પવત્તિનિવત્તીસુ આદીનવાનિસંસવિભાવનતો સબ્બેસં પુગ્ગલાનં પટિપત્તિવિભાગતો ચ ઇદમેવ સુત્તં પઠમં નિક્ખિત્તં.

યં પન એકિસ્સા દેસનાય દેસનન્તરેન સદ્ધિં સંસન્દનં, અયમ્પિ દેસનાસન્ધિ, સા એવં વેદિતબ્બા. ‘‘અસ્સુતવા પુથુજ્જનો…પે… નિબ્બાનં અભિનન્દતી’’તિ અયં દેસના. ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, અસ્સુતવા પુથુજ્જનો…પે… સપ્પુરિસધમ્મે અવિનીતો મનસિકરણીયે ધમ્મે નપ્પજાનાતિ, અમનસિકરણીયે ચ ધમ્મે નપ્પજાનાતિ, સો મનસિકરણીયે ધમ્મે અપ્પજાનન્તો અમનસિકરણીયે ચ ધમ્મે અપ્પજાનન્તો યે ધમ્મા ન મનસિકરણીયા, તે ધમ્મે મનસિ કરોતિ…પે… અનુપ્પન્નો વા કામાસવો ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નો વા કામાસવો પવડ્ઢતિ. અનુપ્પન્નો વા ભવાસવો ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નો વા ભવાસવો પવડ્ઢતિ, અનુપ્પન્નો વા અવિજ્જાસવો ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નો વા અવિજ્જાસવો પવડ્ઢતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૭) ઇમાય દેસનાય સંસન્દતિ. તથા ‘‘તસ્સેતં પાટિકઙ્ખં સુભનિમિત્તં મનસિ કરિસ્સતિ, તસ્સ સુભનિમિત્તસ્સ મનસિકારા રાગો ચિત્તં અનુદ્ધંસેસ્સતિ, સો સરાગો સદોસો સમોહો સાઙ્ગણો સંકિલિટ્ઠચિત્તો કાલં કરિસ્સતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૫૯) ઇમાય દેસનાય સંસન્દતિ. તથા ‘‘ચક્ખુઞ્ચાવુસો પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં, તિણ્ણં સઙ્ગતિ ફસ્સો, ફસ્સપચ્ચયા વેદના. યં વેદેતિ તં સઞ્જાનાતિ, યં સઞ્જાનાતિ તં વિતક્કેતિ, યં વિતક્કેતિ તં પપઞ્ચેતિ, યં પપઞ્ચેતિ તતોનિદાનં પુરિસં પપઞ્ચસઞ્ઞાસઙ્ખા સમુદાચરન્તી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૦૪) ઇમાય દેસનાય સંસન્દતિ. તથા ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, અસુતવા પુથુજ્જનો…પે… સપ્પુરિસધમ્મે અવિનીતો રૂપં ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ સમનુપસ્સતિ. વેદનં…પે…, સઞ્ઞં…પે…, સઙ્ખારે…પે…, વિઞ્ઞાણં ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ સમનુપસ્સતિ. યમ્પિ તં દિટ્ઠં…પે… યમ્પિ તં દિટ્ઠિટ્ઠાનં, સો લોકો સો અત્તા સો પેચ્ચ ભવિસ્સામિ નિચ્ચો ધુવો સસ્સતો અવિપરિણામધમ્મો સસ્સતિસમં તથેવ ઠસ્સામીતિ, તમ્પિ ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ સમનુપસ્સતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૪૧) ઇમાય દેસનાય સંસન્દતિ.

‘‘યોપિ સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ…પે… નિબ્બાનં માભિનન્દી’’તિ અયં દેસના. ‘‘ઇધ, દેવાનમિન્દ, ભિક્ખુનો સુતં હોતિ ‘સબ્બે ધમ્મા નાલં અભિનિવેસાયા’તિ, એવઞ્ચેતં, દેવાનમિન્દ, ભિક્ખુનો સુતં હોતિ ‘સબ્બે ધમ્મા નાલં અભિનિવેસાયા’તિ, સો સબ્બં ધમ્મં અભિજાનાતિ, સબ્બં ધમ્મં અભિઞ્ઞાય સબ્બં ધમ્મં પરિજાનાતિ, સબ્બં ધમ્મં પરિઞ્ઞાય યં કિઞ્ચિ વેદનં વેદેતિ સુખં વા દુક્ખં વા અદુક્ખમસુખં વા, સો તાસુ વેદનાસુ અનિચ્ચાનુપસ્સી વિહરતિ, વિરાગાનુપસ્સી વિહરતિ, નિરોધાનુપસ્સી વિહરતિ, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સી વિહરતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૯૦) ઇમાય દેસનાય સંસન્દતિ. ‘‘યોપિ સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અરહં…પે… અભિસમ્બુદ્ધોતિ વદામી’’તિ અયં દેસના ‘‘સુતવા ચ ખો, ભિક્ખવે, અરિયસાવકો…પે… સપ્પુરિસધમ્મે સુવિનીતો રૂપં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ સમનુપસ્સતિ, વેદનં…પે…, સઞ્ઞં…પે…, સઙ્ખારે…પે…, વિઞ્ઞાણં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ સમનુપસ્સતિ. યમ્પિ તં દિટ્ઠં સુતં વિઞ્ઞાતં પત્તં પરિયેસિતં અનુવિચરિતં મનસા, તમ્પિ ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ સમનુપસ્સતિ. યમ્પિ તં દિટ્ઠિટ્ઠાનં, સો લોકો સો અત્તા સો પેચ્ચ ભવિસ્સામિ ‘નિચ્ચો ધુવો સસ્સતો અપિ પરિણામધમ્મો સસ્સતિસમં તથેવ ઠસ્સામી’તિ, તમ્પિ ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ સમનુપસ્સતિ. સો એવં સમનુપસ્સન્તો ન પરિતસ્સતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૪૧) એવમાદિદેસનાહિ સંસન્દતીતિ, અયં ચતુબ્યૂહો હારો.

૭. આવત્તહારવણ્ણના

‘‘અસ્સુતવા પુથુજ્જનો’’તિ ઇમિના યોનિસોમનસિકારપટિક્ખેપમુખેન અયોનિસોમનસિકારપરિગ્ગહો દીપિતો. ‘‘અરિયાનં અદસ્સાવી’’તિઆદિના સપ્પુરિસૂપનિસ્સયાદિપટિક્ખેપમુખેન અસપ્પુરિસૂપનિસ્સયાદિપરિગ્ગહો દીપિતો. તેસુ પુરિમનયેન આસયવિપત્તિ કિત્તિતા, દુતિયેન પયોગવિપત્તિ. પુરિમેન ચસ્સ કિલેસવટ્ટં, તઞ્ચ યતો વિપાકવટ્ટન્તિ સકલં સંસારચક્કમાવત્તતિ. ‘‘પથવિં મઞ્ઞતી’’તિઆદિના તત્થ તિસ્સો મઞ્ઞના વુત્તા. તાસુ તણ્હામઞ્ઞના ‘‘એતં મમા’’તિ તણ્હાગ્ગાહો, માનમઞ્ઞના ‘‘એસોહમસ્મી’’તિ માનગ્ગાહો, દિટ્ઠિમઞ્ઞના ‘‘એસો મે અત્તા’’તિ દિટ્ઠિગ્ગાહો. તત્થ તણ્હાગ્ગાહેન ‘‘તણ્હં પટિચ્ચપરિયેસના’’તિઆદિકા (દી. નિ. ૨.૧૦૩; દી. નિ. ૩.૩૫૯; અ. નિ. ૩.૨૩; વિભ. ૯૬૩) નવ તણ્હામૂલકા ધમ્મા આવત્તન્તિ. માનગ્ગાહેન ‘‘સેય્યોહમસ્મી’’તિઆદિકા નવ માનવિધા આવત્તન્તિ. દિટ્ઠિગ્ગાહેન ‘‘રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિઆદિકા (સં. નિ. ૪.૩૪૫) વીસતિવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠિ આવત્તતિ. તીસુ ચ ગાહેસુ યાય સઞ્ઞાય તણ્હાગ્ગાહસ્સ વિક્ખમ્ભના, સા દુક્ખસઞ્ઞા દુક્ખાનુપસ્સના. યાય સઞ્ઞાય માનગ્ગાહસ્સ વિક્ખમ્ભના, સા અનિચ્ચસઞ્ઞા અનિચ્ચાનુપસ્સના. યાય પન સઞ્ઞાય દિટ્ઠિગ્ગાહસ્સ વિક્ખમ્ભના, સા અનત્તસઞ્ઞા અનત્તાનુપસ્સના. તત્થ પઠમગ્ગાહવિસભાગતો અપ્પણિહિતવિમોક્ખમુખં આવત્તતિ, દુતિયગ્ગાહવિસભાગતો અનિમિત્તવિમોક્ખમુખં આવત્તતિ, તતિયગ્ગાહવિસભાગતો સુઞ્ઞતવિમોક્ખમુખં આવત્તતિ.

સેક્ખગ્ગહણેન અરિયાય સમ્માદિટ્ઠિયા સઙ્ગહો, તતો ચ પરતોઘોસયોનિસોમનસિકારા દીપિતા હોન્તિ. પરતોઘોસેન ચ સુતવા અરિયસાવકોતિ આવત્તતિ, યોનિસોમનસિકારેન નવ યોનિસોમનસિકારમૂલકા ધમ્મા આવત્તન્તિ, ચતુબ્બિધઞ્ચ સમ્પત્તિચક્કં. ‘‘મા મઞ્ઞી’’તિ મઞ્ઞનાનં વિપ્પકતપ્પહાનતાગહણેન એકચ્ચાસવપરિક્ખયો દીપિતો હોતિ, તેન ચ સદ્ધાવિમુત્તદિટ્ઠિપ્પત્તકાયસક્ખિભાવા આવત્તન્તિ. ‘‘અરહં ખીણાસવો’’તિઆદિના અસેક્ખા સીલક્ખન્ધાદયો દસ્સિતા હોન્તિ, સીલક્ખન્ધાદિપારિપૂરિયા ચ દસ નાથકરણા ધમ્મા આવત્તન્તિ. ‘‘ન મઞ્ઞતી’’તિ મઞ્ઞનાપટિક્ખેપેન પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ ‘‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’’તિ સમ્માપટિપત્તિ દસ્સિતા, તાય ચ સાતિસયા નિકન્તિપરિયાદાનમાનસમુગ્ઘાટનદિટ્ઠિઉગ્ઘાટનાનિ પકાસિતાનીતિ અપ્પણિહિતાનિમિત્ત-સુઞ્ઞતવિમોક્ખા આવત્તન્તિ.

‘‘તથાગતો’’તિઆદિના સબ્બઞ્ઞુગુણા વિભાવિતાતિ તદવિનાભાવતો દસબલ-ચતુવેસારજ્જઅસાધારણઞાણઆવેણિકબુદ્ધધમ્મા આવત્તન્તિ. ‘‘નન્દી દુક્ખસ્સ મૂલ’’ન્તિઆદિના સદ્ધિં હેતુના વટ્ટવિવટ્ટં કથિતન્તિ પવત્તિનિવત્તિતદુભયહેતુવિભાવનેન ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ આવત્તન્તિ. ‘‘તણ્હાનં ખયા’’તિઆદિના તણ્હપ્પહાનાપદેસેન તદેકટ્ઠભાવતો દિયડ્ઢસ્સ કિલેસસહસ્સસ્સ પહાનં આવત્તતિ. ‘‘સબ્બસો તણ્હાનં ખયા સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો’’તિ ચ વુત્તત્તા ‘‘નન્દી દુક્ખસ્સ મૂલ’’ન્તિ, ‘‘ઇતિ વિદિત્વા’’તિઆદિના વુત્તસ્સ મઞ્ઞનાભાવહેતુભૂતસ્સ પચ્ચયાકારવેદનસ્સ સાવકેહિ અસાધારણઞાણચારભાવો દસ્સિતો, તેન ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસમાપત્તિસઞ્ચારિ ભગવતો મહાવજિરઞાણં આવત્તતીતિ. અયં આવત્તો હારો.

૮. વિભત્તિહારવણ્ણના

‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાય’’ન્તિ એત્થ સબ્બધમ્મા નામ તેભૂમકા ધમ્મા સક્કાયસ્સ અધિપ્પેતત્તા. તેસં મઞ્ઞના પદટ્ઠાનં પપઞ્ચસઙ્ખાનિમિત્તત્તા લોકવિચિત્તસ્સ. તયિમે કુસલા અકુસલા અબ્યાકતાતિ તિવિધા. તેસુ કુસલાનં યોનિસોમનસિકારાદિ પદટ્ઠાનં, અકુસલાનં અયોનિસોમનસિકારાદિ, અબ્યાકતાનં કમ્મભવઆવજ્જનભૂતરૂપાદિ પદટ્ઠાનં. તત્થ કુસલા કામાવચરાદિવસેન ભૂમિતો તિવિધા, તથા અબ્યાકતા ચિત્તુપ્પાદસભાવા, અચિત્તુપ્પાદસભાવા પન કામાવચરાવ તથા અકુસલા. પરિયત્તિપટિપત્તિપટિવેધસુતકિચ્ચાભાવેન તિવિધો અસ્સુતવા. અન્ધકલ્યાણવિભાગેન દુવિધો પુથુજ્જનો. સમ્માસમ્બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકભેદેન તિવિધા અરિયા. મંસચક્ખુદિબ્બચક્ખુપઞ્ઞાચક્ખૂહિ દસ્સનાભાવેન તિવિધો અદસ્સાવી. મગ્ગફલનિબ્બાનભેદેન તિવિધો, નવવિધો વા અરિયધમ્મો. સવનધારણપરિચયમનસિકારપટિવેધવસેન પઞ્ચવિધા અરિયધમ્મસ્સ કોવિદતા. તદભાવતો અકોવિદો. સંવરપહાનભેદેન દુવિધો, દસવિધો વા અરિયધમ્મવિનયો, તદભાવતો અરિયધમ્મે અવિનીતો. એત્થ પદટ્ઠાનવિભાગો હેટ્ઠા દસ્સિતોયેવ. ‘‘સપ્પુરિસાનં અદસ્સાવી’’તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. ‘‘પથવિં મઞ્ઞતી’’તિઆદીસુ મઞ્ઞનાવત્થુવિભાગો પાળિયં આગતોવ, તથા અજ્ઝત્તિકબાહિરાદિકો ચ અન્તરવિભાગો.

મઞ્ઞના પન તણ્હામાનદિટ્ઠિવસેન સઙ્ખેપતો તિવિધા, વિત્થારતો પન તણ્હામઞ્ઞના તાવ કામતણ્હાદિવસેન અટ્ઠસતવિધા, તથા ‘‘અસ્મીતિ સતિ ઇત્થંસ્મીતિ હોતી’’તિઆદિના. એવં માનમઞ્ઞનાપિ. ‘‘અસ્મીતિ સતિ ઇત્થંસ્મીતિ હોતી’’તિઆદિના પપઞ્ચત્તયં ઉદ્દિટ્ઠં નિદ્દિટ્ઠઞ્ચાતિ. એતેન દિટ્ઠિમઞ્ઞનાયપિ અટ્ઠસતવિધતા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. અપિચ સેય્યસ્સ ‘‘સેય્યોહમસ્મી’’તિઆદિના માનમઞ્ઞનાય નવવિધતા તદન્તરભેદેન અનેકવિધતા ચ વેદિતબ્બા. અયઞ્ચ અત્થો હીનત્તિકત્થવણ્ણનાય વિભાવેતબ્બો. દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય પન બ્રહ્મજાલે આગતનયેન દ્વાસટ્ઠિવિધતા તદન્તરભેદેન અનેકવિધતા ચ વેદિતબ્બા. ‘‘અપરિઞ્ઞાત’’ન્તિ એત્થ ઞાતપરિઞ્ઞાદિવસેન ચેવ રૂપમુખાદિઅભિનિવેસભેદાદિવસેન ચ પરિઞ્ઞાનં અનેકવિધતા વેદિતબ્બા. તથા અટ્ઠમકાદિવસેન સેક્ખવિભાગો પઞ્ઞાવિમુત્તાદિવસેન અસેક્ખવિભાગો ચ. અયમેત્થ ધમ્મવિભાગો. પદટ્ઠાનવિભાગો ચ ભૂમિવિભાગો ચ વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બાતિ. અયં વિભત્તિહારો.

૯. પરિવત્તહારવણ્ણના

‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાય’’ન્તિ એત્થ ‘‘સબ્બધમ્મા’’તિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા ગહિતા, તેસં મૂલકારણન્તિ ચ તણ્હામાનદિટ્ઠિયો. તથા અસ્સુતવા પુથુજ્જનો…પે… સપ્પુરિસધમ્મે અવિનીતોતિ. યાવકીવઞ્ચ પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ સુભતો સુખતો નિચ્ચતો અત્તતો સમનુપસ્સનવસેન ‘‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’’તિ તણ્હામાનદિટ્ઠિગાહા ન સમુચ્છિજ્જન્તિ, તાવ નેસં પબન્ધૂપરમો સુપિનન્તેપિ ન કેનચિ લદ્ધપુબ્બો. યદા પન નેસં અસુભતો દુક્ખતો અનિચ્ચતો અનત્તતો સમનુપસ્સનવસેન ‘‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’’તિ પવત્તમાના અપ્પણિહિતાનિમિત્તસુઞ્ઞતાનુપસ્સના ઉસ્સક્કિત્વા અરિયમગ્ગાધિગમાય સંવત્તન્તિ, અથ નેસં પબન્ધૂપરમો હોતિ અચ્ચન્તઅપ્પઞ્ઞત્તિકભાવૂપગમનતો. તેન વુત્તં ‘‘સબ્બધમ્માતિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા ગહિતા, તેસં મૂલકારણન્તિ ચ તણ્હામાનદિટ્ઠિયો’’તિ. તથા અસ્સુતવા પુથુજ્જનો…પે… સપ્પુરિસધમ્મે અવિનીતો તીહિપિ મઞ્ઞનાહિ પથવિં મઞ્ઞતિ યાવ નિબ્બાનં અભિનન્દતિ, તીહિપિ પરિઞ્ઞાહિ તસ્સ તં વત્થુ અપરિઞ્ઞાતન્તિ કત્વા. યસ્સ પન તં વત્થુ તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિઞ્ઞાતં, ન સો ઇતરો વિય તં મઞ્ઞતિ. તેનાહ ભગવા ‘‘સુતવા ચ ખો, ભિક્ખવે, અરિયસાવકો…પે… સપ્પુરિસધમ્મે સુવિનીતો રૂપં ‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’તિ સમનુપસ્સતિ, વેદનં…પે… અસતિ ન પરિતસ્સતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૪૧). સેક્ખો પથવિં મા મઞ્ઞિ, યાવ નિબ્બાનં માભિનન્દિ, અરહા સમ્માસમ્બુદ્ધો ચ પથવિં ન મઞ્ઞતિ, યાવ નિબ્બાનં નાભિનન્દતિ, મઞ્ઞનામઞ્ઞિતેસુ વત્થૂસુ મત્તસો સબ્બસો ચ પરિઞ્ઞાભિસમયસંસિદ્ધિયા પહાનાભિસમયનિબ્બત્તિતો. યસ્સ પન તેસુ વત્થૂસુ સબ્બસો મત્તસો વા પરિઞ્ઞા એવ નત્થિ, કુતો પહાનં, સો યથાપરિકપ્પં નિરઙ્કુસાહિ મઞ્ઞનાહિ ‘‘એતં મમા’’તિઆદિના મઞ્ઞતેવ. તેનાહ ભગવા ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, અસ્સુતવા પુથુજ્જનો…પે… સપ્પુરિસધમ્મે અવિનીતો રૂપં ‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’તિ સમનુપસ્સતિ, વેદનં…પે…, સઞ્ઞ…પે…’’ન્તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૨૪૧). અયં પરિવત્તો હારો.

૧૦. વેવચનહારવણ્ણના

‘‘સબ્બધમ્મા સકલધમ્મા અનવસેસધમ્મા’’તિ પરિયાયવચનં, ‘‘મૂલપરિયાયં મૂલકારણં અસાધારણહેતુ’’ન્તિ પરિયાયવચનં, ‘‘મૂલપરિયાયન્તિ વા મૂલદેસનં કારણતથન’’ન્તિ પરિયાયવચનં, ‘‘વો તુમ્હાકં તુમ્હ’’ન્તિ પરિયાયવચનં, ‘‘ભિક્ખવે, સમણા તપસ્સિનો’’તિ પરિયાયવચનં, ‘‘દેસેસ્સામી કથેસ્સામી પઞ્ઞપેસ્સામી’’તિ પરિયાયવચનં, ‘‘સુણાથ સોતં ઓદહથ સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારેથા’’તિ પરિયાયવચનં, ‘‘સાધુકં સમ્મા સક્કચ્ચ’’ન્તિ પરિયાયવચનં, ‘‘મનસિ કરોથ ચિત્તે ઠપેથ સમન્નાહરથા’’તિ પરિયાયવચનં, ‘‘ભાસિસ્સામિ બ્યત્તં કથેસ્સામિ વિભજિસ્સામી’’તિ પરિયાયવચનં, ‘‘એવં, ભન્તે, સાધુ સુટ્ઠુ ભન્તે’’તિ પરિયાયવચનં, ‘‘પચ્ચસ્સોસું સમ્પટિચ્છિંસુ સમ્પટિગ્ગહેસુ’’ન્તિ પરિયાયવચનં. ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ વેવચનં વત્તબ્બન્તિ. અયં વેવચનો હારો.

૧૧. પઞ્ઞત્તિહારવણ્ણના

‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાય’’ન્તિ એત્થ સબ્બધમ્મા નામ સક્કાયધમ્મા, તે ખન્ધવસેન પઞ્ચધા પઞ્ઞત્તા, આયતનવસેન દ્વાદસધા, ધાતુવસેન અટ્ઠારસધા પઞ્ઞત્તા. ‘‘મૂલ’’ન્તિ વા ‘‘મૂલપરિયાય’’ન્તિ વા મઞ્ઞના વુત્તા, તા તણ્હામાનદિટ્ઠિવસેન તિધા અન્તરભેદેન અનેકધા ચ પઞ્ઞત્તા. અથ વા ‘‘સબ્બધમ્મા’’તિ તેભૂમકધમ્માનં સઙ્ગહપઞ્ઞત્તિ, ‘‘મૂલપરિયાય’’ન્તિ તેસં પભવપઞ્ઞત્તિ, ‘‘વો’’તિ સમ્પદાનપઞ્ઞતિ, ‘‘દેસેસ્સામિ ભાસિસ્સામી’’તિ પટિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તિ, ‘‘સુણાથ સાધુકં મનસિ કરોથા’’તિ ચ આણાપનપઞ્ઞત્તિ, ‘‘અસ્સુતવા’’તિ પટિવેધવિમુખતાપઞ્ઞત્તિ ચેવ પરિયત્તિવિમુખતાપઞ્ઞત્તિ ચ, ‘‘પુથુજ્જનો’’તિ અનરિયપઞ્ઞત્તિ, સા અરિયધમ્મપટિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ ચેવ અરિયધમ્મવિરહપઞ્ઞત્તિ ચ, ‘‘અરિયાન’’ન્તિ અસમપઞ્ઞત્તિ ચેવ સમપઞ્ઞત્તિ ચ. તત્થ અસમપઞ્ઞત્તિ તથાગતપઞ્ઞત્તિ, સમપઞ્ઞત્તિ પચ્ચેકબુદ્ધાનઞ્ચેવ ઉભતોભાગવિમુત્તાદીનઞ્ચ વસેન અટ્ઠવિધા વેદિતબ્બા. ‘‘અરિયાનં અદસ્સાવી’’તિઆદિ દસ્સનભાવનાપટિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ, ‘‘પથવિં મઞ્ઞતી’’તિઆદિ પઞ્ચન્નં ઉપાદાનક્ખન્ધાનં દ્વાદસન્નં આયતનાનં અટ્ઠારસન્નં ધાતૂનં સમ્મસનુપગાનં ઇન્દ્રિયાનં નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ ચેવ પભવપઞ્ઞત્તિ ચ, તથા વિપલ્લાસાનં કિચ્ચપઞ્ઞત્તિ પરિયુટ્ઠાનં દસ્સનપઞ્ઞત્તિ કિલેસાનં ફલપઞ્ઞત્તિ અભિસઙ્ખારાનં વિરૂહનપઞ્ઞત્તિ તણ્હાય અસ્સાદનપઞ્ઞત્તિ દિટ્ઠિયા વિપ્ફન્દનપઞ્ઞત્તિ, ‘‘સેક્ખા’’તિ સદ્ધાનુસારીસદ્ધાવિમુત્તદિટ્ઠિપ્પત્તકાયસક્ખીનં દસ્સનપઞ્ઞત્તિ ચેવ ભાવનાપઞ્ઞત્તિ ચ ‘‘અપ્પત્તમાનસો’’તિ સેક્ખધમ્માનં ઠિતિપઞ્ઞત્તિ, ‘‘અનુત્તરં યોગક્ખેમં પત્થયમાનો’’તિ પઞ્ઞાય અભિનિબ્બિદાપઞ્ઞત્તિ, ‘‘અભિજાનાતી’’તિ અભિઞ્ઞેય્યધમ્માનં અભિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તિ, દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તિ, સમુદયસ્સ પહાનપઞ્ઞત્તિ, નિરોધસ્સ સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞત્તિ, મગ્ગસ્સ ભાવનાપઞ્ઞત્તિ, ‘‘મા મઞ્ઞી’’તિ મઞ્ઞનાનં પટિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ, સમુદયસ્સ પહાનપઞ્ઞત્તિ. ઇમિના નયેન સેસપદેસુપિ વિત્થારેતબ્બં. અયં પઞ્ઞત્તિ હારો.

૧૨. ઓતરણહારવણ્ણના

‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાય’’ન્તિ એત્થ સબ્બધમ્મા નામ લોકિયા પઞ્ચક્ખન્ધા દ્વાદસાયતનાનિ અટ્ઠારસ ધાતુયો દ્વે સચ્ચાનિ એકૂનવિસતિ ઇન્દ્રિયાનિ દ્વાદસપદિકો પચ્ચયાકારોતિ, અયં સબ્બધમ્મગ્ગહણેન ખન્ધાદિમુખેન દેસનાય ઓતરણં. ‘‘મૂલ’’ન્તિ વા ‘‘મૂલપરિયાય’’ન્તિ વા મઞ્ઞના વુત્તા, તા અત્થતો તણ્હા માનો દિટ્ઠિ ચાતિ તેસં સઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ગહોતિ અયં ખન્ધમુખેન ઓતરણં. તથા ‘‘ધમ્માયતનધમ્મધાતૂહિ સઙ્ગહો’’તિ અયં આયતનમુખેન ધાતુમુખેન ચ ઓતરણં. ‘‘અસ્સુતવા’’તિ ઇમિના સુતસ્સ વિબન્ધભૂતા અવિજ્જાદયો ગહિતા, ‘‘પુથુજ્જનો’’તિ ઇમિના યેસં કિલેસાભિસઙ્ખારાનં જનનાદિના પુથુજ્જનોતિ વુચ્ચતિ, તે કિલેસાભિસઙ્ખારાદયો ગહિતા, ‘‘અરિયાનં અદસ્સાવી’’તિઆદિના યેસં કિલેસધમ્માનં વસેન અરિયાનં અદસ્સાવિઆદિભાવો હોતિ, તે દિટ્ઠિમાનાવિજ્જાદયો ગહિતાતિ સબ્બેહિ તેહિ સઙ્ખારક્ખન્ધસઙ્ગહોતિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ ઓતરણં વેદિતબ્બં. ‘‘સઞ્જાનાતિ મઞ્ઞતિ અભિજાનાતિ ન મઞ્ઞતી’’તિ એત્થાપિ સઞ્જાનનમઞ્ઞનાઅભિજાનનાનુપસ્સનાનં સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નત્તા વુત્તનયેનેવ ઓતરણં વેદિતબ્બં. તથા સેક્ખગ્ગહણેન સેક્ખા, ‘‘અરહ’’ન્તિઆદિના અસેક્ખા સીલક્ખન્ધાદયો ગહિતાતિ એવમ્પિ ખન્ધમુખેન ઓતરણં, આયતનધાતાદિમુખેન ચ ઓતરણં વેદિતબ્બં. તથા ‘‘ન મઞ્ઞતી’’તિ તણ્હાગાહાદિપટિક્ખેપેન દુક્ખાનુપસ્સનાદયો ગહિતા, તેસં વસેન અપ્પણિહિતવિમોક્ખમુખાદીહિ ઓતરણં વેદિતબ્બં. ‘‘પરિઞ્ઞાત’’ન્તિ ઇમિના પરિજાનનકિચ્ચેન પવત્તમાના બોધિપક્ખિયધમ્મા ગય્હન્તીતિ સતિપટ્ઠાનાદિમુખેન ઓતરણં વેદિતબ્બં. નન્દિગ્ગહણેન ભવગ્ગહણેન તણ્હાગહણેન ચ સમુદયસચ્ચં, દુક્ખગ્ગહણેન જાતિજરામરણગ્ગહણેન ચ દુક્ખસચ્ચં, ‘‘તણ્હાનં ખયા’’તિઆદિના નિરોધસચ્ચં, અભિસમ્બોધિયા ગહણેન મગ્ગસચ્ચં ગહિતન્તિ અરિયસચ્ચેહિ ઓતરણન્તિ. અયં ઓતરણો હારો.

૧૩. સોધનહારવણ્ણના

‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાયં વો, ભિક્ખવે…પે… ઇધ, ભિક્ખવે, અસ્સુતવા…પે… પથવિં પથવિતો સઞ્જાનાતી’’તિ આરમ્ભો. ‘‘પથવિં પથવિયા સઞ્ઞત્વા પથવિં મઞ્ઞતી’’તિ પદસુદ્ધિ, નો આરમ્ભસુદ્ધિ. તથા ‘‘પથવિયા મઞ્ઞતિ પથવિતો મઞ્ઞતિ પથવિં મેતિ મઞ્ઞતિ પથવિં અભિનન્દતી’’તિ પદસુદ્ધિ, નો આરમ્ભસુદ્ધિ. ‘‘તં કિસ્સ હેતુ અપરિઞ્ઞાતં તસ્સાતિ વદામી’’તિ પદસુદ્ધિ ચેવ આરમ્ભસુદ્ધિ ચ. સેસવારેસુપિ એસેવ નયોતિ. અયં સોધનો હારો.

૧૪. અધિટ્ઠાનહારવણ્ણના

‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાય’’ન્તિ એત્થ સબ્બધમ્મગ્ગહણં સામઞ્ઞતો અધિટ્ઠાનં. ‘‘પથવિં આપ’’ન્તિઆદિ પન તં અવિકપ્પેત્વા વિસેસવચનં. તથા ‘‘મૂલપરિયાય’’ન્તિ સામઞ્ઞતો અધિટ્ઠાનં, તં અવિકપ્પેત્વા વિસેસવચનં ‘‘પથવિં મઞ્ઞતિ…પે… અભિનન્દતી’’તિ. ‘‘પથવિં મઞ્ઞતી’’તિ ચ સામઞ્ઞતો અધિટ્ઠાનં તણ્હાદિગ્ગાહાનં સાધારણત્તા મઞ્ઞનાય, તં અવિકપ્પેત્વા વિસેસવચનં ‘‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’’તિ, એવં સુત્તન્તરપદાનિપિ આનેત્વા વિસેસવચનં નિદ્ધારેતબ્બં. સેસવારેસુપિ એસેવ નયો. ‘‘સેક્ખો’’તિ સામઞ્ઞતો અધિટ્ઠાનં, તં અવિકપ્પેત્વા વિસેસવચનં ‘‘કાયસક્ખી દિટ્ઠિપ્પત્તો સદ્ધાવિમુત્તો સદ્ધાનુસારી ધમ્માનુસારી’’તિ. તથા ‘‘સેક્ખો’’તિ સામઞ્ઞતો અધિટ્ઠાનં, તં અવિકપ્પેત્વા વિસેસવચનં ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સેક્ખાય સમ્માદિટ્ઠિયા સમન્નાગતો હોતિ…પે… સેક્ખેન સમ્માસમાધિના સમન્નાગતો હોતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૩). ‘‘અરહ’’ન્તિ સામઞ્ઞતો અધિટ્ઠાનં, તં અવિકપ્પેત્વા વિસેસવચનં ‘‘ઉભતોભાગવિમુત્તો પઞ્ઞાવિમુત્તો (પુ. પ. ૧૩.૨; ૧૫.૧ માતિકા), તેવિજ્જો છળભિઞ્ઞો’’તિ (પુ. પ. ૭.૨૬, ૨૭ માતિકા) ચ. ‘‘ખીણાસવો’’તિ સામઞ્ઞતો અધિટ્ઠાનં, તં અવિકપ્પેત્વા વિસેસવચનં ‘‘કામાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચિત્થ, ભવાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચિત્થા’’તિઆદિ (પારા. ૧૪). સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. ‘‘અભિજાનાતી’’તિ સામઞ્ઞતો અધિટ્ઠાનં, તં અવિકપ્પેત્વા વિસેસવચનં ‘‘મઞ્ઞતી’’તિ. મઞ્ઞનાભાવો હિસ્સ પહાનપટિવેધસિદ્ધો, પહાનપટિવેધો ચ પરિઞ્ઞાસચ્છિકિરિયાભાવનાપટિવેધેહિ ન વિનાતિ સબ્બેપિ અભિઞ્ઞાવિસેસા મઞ્ઞનાપટિક્ખેપેન અત્થતો ગહિતાવ હોન્તીતિ. તથા ‘‘અરહ’’ન્તિ સામઞ્ઞતો અધિટ્ઠાનં, તં અવિકપ્પેત્વા વિસેસવચનં ‘‘વીતરાગત્તા વીતદોસત્તા વીતમોહત્તા’’તિ. ઇમિના નયેન સેસપદેસુપિ સામઞ્ઞવિસેસનિદ્ધારણા વેદિતબ્બા. અયં અધિટ્ઠાનો હારો.

૧૪. પરિક્ખારહારવણ્ણના

‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાય’’ન્તિ એત્થ સબ્બધમ્મા નામ પરિયાપન્નધમ્મા, તે કુસલાકુસલાબ્યાકતભેદેન તિવિધા. તેસુ કુસલાનં યોનિસોમનસિકારો અલોભાદયો ચ હેતૂ, અકુસલાનં અયોનિસોમનસિકારો લોભાદયો ચ હેતૂ, અબ્યાકતેસુ વિપાકાનં યથાસકં કમ્મં, ઇતરેસં ભવઙ્ગમાવજ્જનસમન્નાહારાદિ ચ હેતૂ. એત્થ ચ સપ્પુરિસૂપનિસ્સયાદિકો પચ્ચયો હેતુમ્હિ એવ સમવરુળ્હો, સો તત્થ આદિ-સદ્દેન સઙ્ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બો. ‘‘મૂલ’’ન્તિ વુત્તાનં મઞ્ઞનાનં હેતુભાવો પાળિયં વુત્તો એવ. મઞ્ઞનાસુ પન તણ્હામઞ્ઞનાય અસ્સાદાનુપસ્સના હેતુ. ‘‘સઞ્ઞોજનિયેસુ ધમ્મેસુ અસ્સાદાનુપસ્સિનો તણ્હા પવડ્ઢતી’’તિ (સં. નિ. ૨.૫૨) હિ વુત્તં. માનમઞ્ઞનાય દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તલોભો હેતુ કેવલં સંસગ્ગવસેન ‘‘અહમસ્મી’’તિ પવત્તનતો. દિટ્ઠિમઞ્ઞનાય એકત્તનયાદીનં અયાથાવગ્ગાહો હેતુ, અસ્સુતભાવો પુથુજ્જનભાવસ્સ હેતુ, સો અરિયાનં અદસ્સનસીલતાય, સા અરિયધમ્મસ્સ અકોવિદતાય, સા અરિયધમ્મે અવિનીતતાય હેતુ, સબ્બા ચાયં હેતુપરમ્પરા પથવીઆદીસુ ‘‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’’તિ તિસ્સન્નં મઞ્ઞનાનં હેતુ, સેક્ખારહાદિભાવા પન મત્તસો સબ્બસો ચ મઞ્ઞનાભાવસ્સ હેતૂતિ. અયં પરિક્ખારો હારો.

૧૬. સમારોપનહારવણ્ણના

‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાય’’ન્તિઆદીસુ મૂલપરિયાયગ્ગહણેન અસ્સુતવાગહણેન સઞ્જાનનમઞ્ઞનાપરિઞ્ઞાગહણેહિ ચ સંકિલેસધમ્મા દસ્સિતા, તે ચ સઙ્ખેપતો તિવિધા તણ્હાસંકિલેસો દિટ્ઠિસંકિલેસો દુચ્ચરિતસંકિલેસોતિ. તત્થ તણ્હાસંકિલેસો તણ્હાસંકિલેસસ્સ, દિટ્ઠિસંકિલેસસ્સ, દુચ્ચરિતસંકિલેસસ્સ ચ પદટ્ઠાનં, તથા દિટ્ઠિસંકિલેસો દિટ્ઠિસંકિલેસસ્સ, તણ્હાસંકિલેસસ્સ, દુચ્ચરિતસંકિલેસસ્સ ચ પદટ્ઠાનં, દુચ્ચરિતસંકિલેસોપિ દુચ્ચરિતસંકિલેસસ્સ, તણ્હાસંકિલેસસ્સ, દિટ્ઠિસંકિલેસસ્સ ચ પદટ્ઠાનં. તેસુ તણ્હાસંકિલેસો અત્થતો લોભોવ, યો ‘‘લોભો લુબ્ભના લુબ્ભિતત્તં સારાગો સારજ્જના સારજ્જિતત્ત’’ન્તિઆદિના (ધ. સ. ૩૮૯) અનેકેહિ પરિયાયેહિ વિભત્તો. તથા દિટ્ઠિયેવ દિટ્ઠિસંકિલેસો, યો ‘‘દિટ્ઠિગતં દિટ્ઠિગહનં દિટ્ઠિકન્તારો દિટ્ઠિવિસૂકં દિટ્ઠિવિપ્ફન્દિત’’ન્તિઆદિના (ધ. સ. ૧૧૦૫) અનેકેહિ પરિયાયેહિ, ‘‘સન્તિ, ભિક્ખવે, એકે સમણબ્રાહ્મણા’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૩૦) દ્વાસટ્ઠિયા પભેદેહિ ચ વિભત્તો. દુચ્ચરિતસંકિલેસો પન અત્થતો દુસ્સીલ્યચેતના ચેવ ચેતનાસમ્પયુત્તધમ્મા ચ, યા ‘‘કાયદુચ્ચરિતં વચીદુચ્ચરિતં કાયવિસમં વચીવિસમ’’ન્તિ (વિભ. ૯૧૩, ૯૨૪), ‘‘પાણાતિપાતો અદિન્નાદાન’’ન્તિ (વિભ. ૯૧૩) ચ આદિના અનેકેહિ પરિયાયેહિ, અનેકેહિ પભેદેહિ ચ વિભત્તા.

તેસુ તણ્હાસંકિલેસસ્સ સમથો પટિપક્ખો, દિટ્ઠિસંકિલેસસ્સ વિપસ્સના, દુચ્ચરિતસંકિલેસસ્સ સીલં પટિપક્ખો. તે પન સીલાદયો ધમ્મા ઇધ પરિઞ્ઞાગહણેન સેક્ખગ્ગહણેન ‘‘અરહ’’ન્તિઆદિના અરિયતાદિગ્ગહણેન ચ ગહિતા. તત્થ સીલેન દુચ્ચરિતસંકિલેસપ્પહાનં સિજ્ઝતિ, તથા તદઙ્ગપ્પહાનં વીતિક્કમપ્પહાનઞ્ચ, સમથેન તણ્હાસંકિલેસપ્પહાનં સિજ્ઝતિ, તથા વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનઞ્ચ. વિપસ્સનાય દિટ્ઠિસંકિલેસપ્પહાનં સિજ્ઝતિ, તથા સમુચ્છેદપ્પહાનં અનુસયપ્પહાનઞ્ચ. તત્થ પુબ્બભાગે સીલે પતિટ્ઠિતસ્સ સમથો, સમથે પતિટ્ઠિતસ્સ વિપસ્સના, મગ્ગક્ખણે પન સમકાલમેવ ભવન્તિ. પુબ્બેયેવ હિ સુપરિસુદ્ધકાયવચીકમ્મસ્સ સુપરિસુદ્ધાજીવસ્સ ચ સમથવિપસ્સના આરદ્ધા ગબ્ભં ગણ્હન્તિયો પરિપાકં ગચ્છન્તિયો વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનં પરિબ્રૂહેન્તિ, વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સના ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તી મગ્ગેન ઘટેન્તિ મગ્ગક્ખણે સમથવિપસ્સના પરિપૂરેતિ. અથ મગ્ગક્ખણે સમથવિપસ્સનાભાવનાપારિપૂરિયા અનવસેસસંકિલેસધમ્મં સમુચ્છિન્દન્તિયો નિરોધં નિબ્બાનં સચ્છિકરોન્તીતિ. અયં સમારોપનો હારો.

સોળસહારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઞ્ચવિધનયવણ્ણના

૧. નન્દિયાવટ્ટનયવણ્ણના

‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાય’’ન્તિઆદીસુ સબ્બધમ્મમૂલગ્ગહણેન મઞ્ઞનાગહણેન ચ તણ્હામાનદિટ્ઠિયો ગહિતા. મઞ્ઞનાનમ્પિ હિ મઞ્ઞના કારણન્તિ દસ્સિતોયમત્થો. ‘‘અસ્સુતવા’’તિઆદિના અવિજ્જામાનદિટ્ઠિયો ગહિતા, સબ્બેપિ વા સંકિલેસધમ્મા, તથા સઞ્ઞાઅપરિઞ્ઞાતગ્ગહણેન. ‘‘ખીણાસવો પરિક્ખીણભવસઞ્ઞોજનો’’તિ એત્થ પન આસવા સઞ્ઞોજનાનિ ચ સરૂપતો ગહિતાનિ, તથા નન્દિગ્ગહણેન તણ્હાગહણેન ચ તણ્હા, એવમ્પેત્થ સરૂપતો પરિયાયતો ચ તણ્હા અવિજ્જા તપ્પક્ખિયધમ્મા ચ ગહિતા. તત્થ તણ્હાય વિસેસતો રૂપધમ્મા અધિટ્ઠાનં, અવિજ્જાય અરૂપધમ્મા, તે પન સબ્બધમ્મગ્ગહણેન પથવીઆદિગ્ગહણેન ચ દસ્સિતા એવ. તાસં સમથો વિપસ્સના ચ પટિપક્ખો, તેસમેત્થ ગહેતબ્બાકારો હેટ્ઠા દસ્સિતો એવ. સમથસ્સ ચેતોવિમુત્તિ ફલં, વિપસ્સનાય પઞ્ઞાવિમુત્તિ. તથા હિ તા ‘‘રાગવિરાગા’’તિઆદિના વિસેસેત્વા વુચ્ચન્તિ, ઇમાસમેત્થ ગહણં સમ્મદઞ્ઞાવિમુત્તવીતરાગાદિવચનેહિ વેદિતબ્બં. તત્થ તણ્હાવિજ્જા સમુદયસચ્ચં, તપ્પક્ખિયધમ્મા પન તગ્ગહણેનેવ ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. તેસં અધિટ્ઠાનભૂતા વુત્તપ્પભેદા રૂપારૂપધમ્મા દુક્ખસચ્ચં, તેસં અપ્પવત્તિ નિરોધસચ્ચં, નિરોધપજાનના પટિપદા મગ્ગસચ્ચં. તણ્હાગહણેન ચેત્થ માયા-સાઠેય્ય-માનાતિમાન-મદપ્પમાદ-પાપિચ્છતા-પાપમિત્તતા-અહિરિકાનોત્તપ્પાદિવસેન અકુસલપક્ખો નેતબ્બો, અવિજ્જાગહણેન વિપરીતમનસિકાર-કોધૂપનાહ-મક્ખ-પળાસ-ઇસ્સા-મચ્છરિય- સારમ્ભદોવચસ્સતા-ભવદિટ્ઠિ-વિભવદિટ્ઠિઆદિવસેન અકુસલપક્ખો નેતબ્બો, વુત્તવિપરિયાયેન અમાયાઅસાઠેય્યાદિઅવિપરીતમનસિકારાદિવસેન, તથા સમથપક્ખિયાનં સદ્ધિન્દ્રિયાદીનં વિપસ્સનાપક્ખિયાનં અનિચ્ચસઞ્ઞાદીનઞ્ચ વસેન વોદાનપક્ખો નેતબ્બોતિ. અયં નન્દિયાવટ્ટસ્સ ન યસ્સ ભૂમિ.

૨. તિપુક્ખલનયવણ્ણના

તથા વુત્તનયેન સરૂપતો પરિયાયતો ચ ગહિતેસુ તણ્હાવિજ્જાતપ્પક્ખિયધમ્મેસુ તણ્હા લોભો, અવિજ્જા મોહો, અવિજ્જાય સમ્પયુત્તો લોહિતે સતિ પુબ્બો વિય તણ્હાય સતિ સિજ્ઝમાનો આઘાતો દોસો, ઇતિ તીહિ અકુસલમૂલેહિ ગહિતેહિ, તપ્પટિપક્ખતો મઞ્ઞનાપટિક્ખેપપરિઞ્ઞાગહણાદીહિ ચ કુસલમૂલાનિ સિદ્ધાનિયેવ હોન્તિ. ઇધાપિ ‘‘લોભો સબ્બાનિ વા સાસવકુસલાકુસલમૂલાનિ સમુદયસચ્ચં, તેહિ નિબ્બત્તા, તેસં અધિટ્ઠાનગોચરભૂતા ચ ઉપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખસચ્ચ’’ન્તિઆદિના સચ્ચયોજના વેદિતબ્બા. ફલં પનેત્થ તયો વિમોક્ખા, તીહિ પન અકુસલમૂલેહિ તિવિધદુચ્ચરિત-સંકિલેસમલ-વિસમઅકુસલ-સઞ્ઞા-વિતક્કાદિવસેન અકુસલપક્ખો નેતબ્બો. તથા તીહિ કુસલમૂલેહિ તિવિધસુચરિત-સમકુસલ-સઞ્ઞા-વિતક્ક-સદ્ધમ્મ-સમાધિ-વિમોક્ખમુખ-વિમોક્ખા-દિવસેન કુસલપક્ખો નેતબ્બોતિ. અયં તિપુક્ખલસ્સ નયસ્સ ભૂમિ.

૩. સીહવિક્કીળિતનયવણ્ણના

તથા વુત્તનયેન સરૂપતો પરિયાયતો ચ ગહિતેસુ તણ્હાવિજ્જાતપ્પક્ખિયધમ્મેસુ વિસેસતો તણ્હાદિટ્ઠીનં વસેન અસુભે ‘‘સુભ’’ન્તિ, દુક્ખે ‘‘સુખ’’ન્તિ ચ વિપલ્લાસા, અવિજ્જાદિટ્ઠીનં વસેન અનિચ્ચે ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ, અનત્તનિ ‘‘અત્તા’’તિ ચ વિપલ્લાસા વેદિતબ્બા. તેસં પટિપક્ખતો મઞ્ઞનાપટિક્ખેપપરિઞ્ઞાગહણાદિસિદ્ધેહિ સતિવીરિયસમાધિપઞ્ઞિન્દ્રિયેહિ ચત્તારિ સતિપટ્ઠાનાનિ સિદ્ધાનેવ હોન્તિ. તત્થ ચતૂહિ ઇન્દ્રિયેહિ ચત્તારો પુગ્ગલા નિદ્દિસિતબ્બા. કથં? દુવિધો હિ તણ્હાચરિતો મુદિન્દ્રિયો તિક્ખિન્દ્રિયોતિ, તથા દિટ્ઠિચરિતો. તેસં પઠમો અસુભે ‘‘સુભ’’ન્તિ વિપરિયાસગ્ગાહી સતિબલેન યથાભૂતં કાયસભાવં સલ્લક્ખેન્તો તં વિપલ્લાસં સમુગ્ઘાટેત્વા સમ્મત્તનિયામં ઓક્કમતિ. દુતિયો અસુખે ‘‘સુખ’’ન્તિ વિપરિયાસગ્ગાહી ‘‘ઉપ્પન્નં કામવિતક્કં નાધિવાસેતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૩.૩૧૦; મ. નિ. ૧.૨૬; અ. નિ. ૪.૧૪, ૧૧૪; અ. નિ. ૬.૫૮) વુત્તેન વીરિયસંવરભૂતેન વીરિયબલેન તં વિપલ્લાસં વિધમેન્તો સમ્મત્તનિયામં ઓક્કમતિ. તતિયો અનિચ્ચે ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ અયાથાવગ્ગાહી સમાધિબલેન સમાહિતચિત્તો સઙ્ખારાનં ખણિકભાવસલ્લક્ખણેન તં વિપલ્લાસં સમુગ્ઘાટેન્તો અરિયભૂમિં ઓક્કમતિ. ચતુત્થો સન્તતિસમૂહકિચ્ચારમ્મણઘનવઞ્ચિતતાય ફસ્સાદિધમ્મપુઞ્જમત્તે અનત્તનિ ‘‘અત્તા’’તિ મિચ્છાભિનિવેસી ચતુકોટિકસુઞ્ઞતામનસિકારેન તં મિચ્છાભિનિવેસં વિદ્ધંસેન્તો સામઞ્ઞફલં સચ્છિકરોતિ.

ઇધાપિ સુભસઞ્ઞાસુખસઞ્ઞાહિ ચતૂહિપિ વા વિપલ્લાસેહિ સમુદયસચ્ચં, તેસં અધિટ્ઠાનારમ્મણભૂતા પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દુક્ખસચ્ચન્તિઆદિના સચ્ચયોજના વેદિતબ્બા. ફલં પનેત્થ ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ, ચતૂહિ ચિત્તવિપલ્લાસેહિ ચતુરાસવોઘ-યોગ-કાયગન્થ-અગતિ-તણ્હુપ્પાદ-સલ્લુપાદાન-વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિ-અપરિઞ્ઞાદિવસેન અકુસલપક્ખો નેતબ્બો. તથા ચતૂહિ સતિપટ્ઠાનેહિ ચતુબ્બિધઝાન-વિહારાધિટ્ઠાન-સુખભાગિયધમ્મ-અપ્પમઞ્ઞા-સમ્મપ્પધાન-ઇદ્ધિપાદા- દિવસેન વોદાનપક્ખો નેતબ્બોતિ. અયં સીહવિક્કીળિતસ્સ નયસ્સ ભૂમિ.

૪-૫. દિસાલોચન-અઙ્કુસનયદ્વયવણ્ણના

ઇમેસં પન તિણ્ણં અત્થનયાનં સિદ્ધિયા વોહારેન નયદ્વયં સિદ્ધમેવ હોતિ. તથા હિ અત્થનયાનં દિસાભૂતધમ્માનં સમાલોચનં દિસાલોચનં, તેસં સમાનયનં અઙ્કુસોતિ પઞ્ચપિ નયા નિયુત્તાતિ વેદિતબ્બા.

પઞ્ચવિધનયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સાસનપટ્ઠાનવણ્ણના

ઇદઞ્ચ સુત્તં સોળસવિધે સુત્તન્તપટ્ઠાને સંકિલેસનિબ્બેધાસેક્ખભાગિયં, સબ્બભાગિયમેવ વા ‘‘સબ્બધમ્મમૂલપરિયાય’’ન્તિ એત્થ સબ્બધમ્મગ્ગહણેન લોકિયકુસલાનમ્પિ સઙ્ગહિતત્તા. અટ્ઠવીસતિવિધેન પન સુત્તન્તપટ્ઠાને લોકિયલોકુત્તરસબ્બધમ્માધિટ્ઠાનં ઞાણઞેય્યં દસ્સનભાવનં સકવચનં વિસ્સજ્જનીયં કુસલાકુસલં અનુઞ્ઞાતં પટિક્ખિત્તં ચાતિ વેદિતબ્બં.

નેત્તિનયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

મૂલપરિયાયસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.

૨. સબ્બાસવસુત્તવણ્ણના

૧૪. અપુબ્બપદવણ્ણનાતિ અત્થસંવણ્ણનાવસેન હેટ્ઠા અગ્ગહિતતાય અપુબ્બસ્સ અભિનવસ્સ પદસ્સ વણ્ણના અત્થવિભજના. ‘‘હિત્વા પુનપ્પુનાગતમત્થ’’ન્તિ હિ વુત્તં. નિવાસટ્ઠાનભૂતા ભૂતપુબ્બનિવાસટ્ઠાનભૂતા, નિવાસટ્ઠાને વા ભૂતા નિબ્બત્તા નિવાસટ્ઠાનભૂતા, તત્થ માપિતાતિ અત્થો. યથા કાકન્દી માકન્દી કોસમ્બીતિ યથા કાકન્દસ્સ ઇસિનો નિવાસટ્ઠાને માપિતા નગરી કાકન્દી, માકન્દસ્સ નિવાસટ્ઠાને માપિતા માકન્દી, કુસમ્બસ્સનિવાસટ્ઠાને માપિતા કોસમ્બીતિ વુચ્ચતિ, એવં સાવત્થીતિ દસ્સેતિ. ઉપનેત્વા સમીપે કત્વા ભુઞ્જિતબ્બતો ઉપભોગો, સવિઞ્ઞાણકવત્થુ. પરિતો સબ્બદા ભુઞ્જિતબ્બતો પરિભોગો, નિવાસનપારુપનાદિ અવિઞ્ઞાણકવત્થુ. સબ્બમેત્થ અત્થીતિ નિરુત્તિનયેન સાવત્થી-સદ્દસિદ્ધિમાહ. સત્થસમાયોગેતિ સત્થસ્સ નગરિયા સમાગમે, સત્થે તં નગરં ઉપગતેતિ અત્થો. પુચ્છિતે સત્થિકજનેહિ.

સમોહિતન્તિ સન્નિચિતં. રમ્મન્તિ અન્તો બહિ ચ ભૂમિભાગસમ્પત્તિયા ચેવ આરામુય્યાનસમ્પત્તિયા ચ રમણીયં. દસ્સનેય્યન્તિ વિસિખાસન્નિવેસસમ્પત્તિયા ચેવ પાસાદકૂટાગારાદિસમ્પત્તિયા ચ દસ્સનીયં પસ્સિતબ્બયુત્તં. ઉપભોગપરિભોગવત્થુસમ્પત્તિયા ચેવ નિવાસસુખતાય ચ નિબદ્ધવાસં વસન્તાનં ઇતરેસઞ્ચ સત્તાનં મનં રમેતીતિ મનોરમં. દસહિ સદ્દેહીતિ હત્થિસદ્દો, અસ્સ-રથ-ભેરિ-સઙ્ખ-મુદિઙ્ગ-વીણા-ગીત સમ્મતાળસદ્દો, અસ્નાથ-પિવથ-ખાદથાતિ-સદ્દોતિ ઇમેહિ દસહિ સદ્દેહિ. અવિવિત્તન્તિ ન વિવિત્તં, સબ્બકાલં ઘોસિતન્તિ અત્થો.

વુદ્ધિં વેપુલ્લતં પત્તન્તિ તન્નિવાસી સત્તવુદ્ધિયા વુદ્ધિં, તાય પરિવુદ્ધિતાયેવ વિપુલભાવં પત્તં, બહુજનં આકિણ્ણમનુસ્સન્તિ અત્થો. વિત્તૂપકરણસમિદ્ધિયા ઇદ્ધં. સબ્બકાલં સુભિક્ખભાવેન ફીતં. અન્તમસો વિઘાસાદે ઉપાદાય સબ્બેસં કપણદ્ધિકવનિબ્બકયાચકાનમ્પિ ઇચ્છિ તત્થનિપ્ફત્તિયા મનુઞ્ઞં જાતં, પગેવ ઇસ્સરિયે ઠિતાનન્તિ દસ્સનત્થં પુન ‘‘મનોરમ’’ન્તિ વુત્તં. અળકમન્દાવાતિ આટાનાટાદીસુ દસસુ વેસ્સવણમહારાજસ્સ નગરીસુ અળકમન્દા નામ એકા નગરી, યા લોકે અળાકા એવ વુચ્ચતિ. સા યથા પુઞ્ઞકમ્મીનં આવાસભૂતા આરામરામણેય્યકાદિના સોભગ્ગપ્પત્તા, એવં સાવત્થીપીતિ વુત્તં ‘‘અળકમન્દાવા’’તિ. દેવાનન્તિ વેસ્સવણપક્ખિયાનં ચાતુમહારાજિકદેવાનં.

જિનાતીતિ ઇમિના સોત-સદ્દો વિય કત્તુસાધનો જેત-સદ્દોતિ દસ્સેતિ. રઞ્ઞાતિ પસેનદિકોસલરાજેન. રાજગતં જયં આરોપેત્વા કુમારો જિતવાતિ જેતોતિ વુત્તો. મઙ્ગલકબ્યતાયાતિઆદિના ‘‘જેય્યો’’તિ એતસ્મિં અત્થે ‘‘જેતો’’તિ વુત્તન્તિ દસ્સેતિ. સબ્બકામસમિદ્ધિતાયાતિ સબ્બેહિ ઉપભોગપરિભોગવત્થૂહિ ફીતભાવેન વિભવસમ્પન્નતાયાતિ અત્થો. સમિદ્ધાપિ મચ્છરિનો કિઞ્ચિ ન દેન્તીતિ આહ ‘‘વિગતમલમચ્છેરતાયા’’તિ, રાગદોસાદિમલાનઞ્ચેવ મચ્છરિયસ્સ ચ અભાવેનાતિ અત્થો. સમિદ્ધા અમચ્છરિનોપિ ચ કરુણાસદ્ધાદિગુણવિરહિતા અત્તનો સન્તકં પરેસં ન દદેય્યુન્તિ આહ ‘‘કરુણાદિગુણસમઙ્ગિતાય ચા’’તિ. તેનાતિ અનાથાનં પિણ્ડદાનેન. સદ્દત્થતો પન દાતબ્બભાવેન સબ્બકાલં ઉપટ્ઠપિતો અનાથાનં પિણ્ડો એતસ્સ અત્થીતિ અનાથપિણ્ડિકો. પઞ્ચવિધસેનાસનઙ્ગસમ્પત્તિયાતિ ‘‘નાતિદૂરં નચ્ચાસન્નં ગમનાગમનસમ્પન્ન’’ન્તિ એકં અઙ્ગં, ‘‘દિવા અપ્પાકિણ્ણં રત્તિં અપ્પસદ્દં અપ્પનિગ્ઘોસ’’ન્તિ એકં, ‘‘અપ્પડંસમકસવાતાતપસરીસપસમ્ફસ્સ’’ન્તિ એકં, ‘‘તસ્મિં ખો પન સેનાસને વિહરન્તસ્સ અપ્પકસિરેન ઉપ્પજ્જન્તિ ચીવર…પે… પરિક્ખારા’’તિ એકં, ‘‘તસ્મિં ખો પન સેનાસને થેરા ભિક્ખૂ વિહરન્તિ બહુસ્સુતા’’તિ એકં, એવમેતેહિ પઞ્ચવિધસેનાસનઙ્ગેહિ સમ્પન્નતાય. યદિ જેતવનં તથં અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામોતિ આહ ‘‘સો હી’’તિઆદિ.

કીતકાલતો પટ્ઠાય અનાથપિણ્ડિકસ્સેવ તં વનં, અથ કસ્મા ઉભિન્નં પરિકિત્તનન્તિ આહ ‘‘જેતવને’’તિઆદિ. ‘‘યદિપિ સો ભૂમિભાગો કોટિસન્થરેન મહાસેટ્ઠિના કીતો, રુક્ખા પન જેતેન ન વિક્કીતાતિ જેતવનન્તિ વત્તબ્બતં લભી’’તિ વદન્તિ.

કસ્મા ઇદં સુત્તમભાસીતિ કથેતુકમ્યતાય સુત્તનિક્ખેપં પુચ્છતિ. સામઞ્ઞતો હિ ભગવતો દેસનાકારણં પાકટમેવાતિ. કો પનાયં સુત્તનિક્ખેપોતિ? અત્તજ્ઝાસયો. પરેહિ અનજ્ઝિટ્ઠો એવ હિ ભગવા અત્તનો અજ્ઝાસયેન ઇમં સુત્તં દેસેતીતિ આચરિયા. યસ્મા પનેસ ભિક્ખૂનં ઉપક્કિલિટ્ઠચિત્તતં વિદિત્વા ‘‘ઇમે ભિક્ખૂ ઇમાય દેસનાય ઉપક્કિલેસવિસોધનં કત્વા આસવક્ખયાય પટિપજ્જિસ્સન્તી’’તિ અયં દેસના આરદ્ધા, તસ્મા પરજ્ઝાસયોતિ અપરે. ઉભયમ્પિ પન યુત્તં. અત્તજ્ઝાસયાદીનઞ્હિ સંસગ્ગભેદસ્સ સમ્ભવો હેટ્ઠા દસ્સિતોવાતિ. તેસં ભિક્ખૂનન્તિ તદા ધમ્મપટિગ્ગાહતભિક્ખૂનં. ઉપક્કિલેસવિસોધનન્તિ સમથવિપસ્સનુપક્કિલેસતો ચિત્તસ્સ વિસોધનં. પઠમઞ્હિ ભગવા અનુપુબ્બિકથાદિના પટિપત્તિયા સંકિલેસં નીહરિત્વા પચ્છા સામુક્કંસિકં દેસનં દેસેતિ ખેત્તે ખાણુકણ્ટકગુમ્બાદિકે અવહરિત્વા કસનં વિય, તસ્મા કમ્મટ્ઠાનમેવ અવત્વા ઇમાય અનુપુબ્બિયા દેસના પવત્તાતિ અધિપ્પાયો.

સંવરભૂતન્તિ સીલસંવરાદિસંવરભૂતં સંવરણસભાવં કારણં, તં પન અત્થતો દસ્સનાદિ એવાતિ વેદિતબ્બં. સંવરિતાતિ પવત્તિતું અપ્પદાનવસેન સમ્મા, સબ્બથા વા વારિતા. એવંભૂતા ચ યસ્મા પવત્તિદ્વારપિધાનેન પિહિતા નામ હોન્તિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘વિદહિતા હુત્વા’’તિ. એવં અચ્ચન્તિકસ્સ સંવરસ્સ કારણભૂતં અનચ્ચન્તિકં સંવરં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અચ્ચન્તિકમેવ સંવરં દસ્સેન્તો યસ્મિં દસ્સનાદિમ્હિ સતિ ઉપ્પજ્જનારહા આસવા ન ઉપ્પજ્જન્તિ, સો તેસં અનુપ્પાદો નિરોધો ખયો પહાનન્તિ ચ વુચ્ચમાનો અત્થતો અપ્પવત્તિમત્તન્તિ તસ્સ ચ દસ્સનાદિ કારણન્તિ આહ ‘‘યેન કારણેન અનુપ્પાદનિરોધસઙ્ખાતં ખયં ગચ્છન્તિ પહીયન્તિ નપ્પવત્તન્તિ, તં કારણન્તિ અત્થો’’તિ.

ચક્ખુતોપિ…પે… મનતોપીતિ (ધ. સ. મૂલટી. ૧૪-૧૯) ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિવીથીસુ તદનુગતમનોવિઞ્ઞાણવીથીસુ ચ કિઞ્ચાપિ કુસલાદીનમ્પિ પવત્તિ અત્થિ, કામાસવાદયો એવ પન વણતો યૂસં વિય પગ્ઘરણકઅસુચિભાવેન સન્દન્તિ, તસ્મા તે એવ ‘‘આસવા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તત્થ હિ પગ્ઘરણઅસુચિમ્હિ નિરુળ્હો આસવ-સદ્દોતિ. ધમ્મતો યાવ ગોત્રભુન્તિ તતો પરં મગ્ગફલેસુ અપ્પવત્તનતો વુત્તં. એતે હિ આરમ્મણવસેન ધમ્મે ગચ્છન્તા તતો પરં ન ગચ્છન્તિ. નનુ તતો પરં ભવઙ્ગાદીનિપિ ગચ્છન્તીતિ ચે? ન, તેસમ્પિ પુબ્બે આલમ્બિતેસુ લોકિયધમ્મેસુ સાસવભાવેન અન્તોગધત્તા તતો પરતાભાવતો. એત્થ ચ ગોત્રભુવચનેન ગોત્રભુવોદાનફલસમાપત્તિપુરેચારિકપરિકમ્માનિ વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. પઠમમગ્ગપુરેચારિકમેવ વા ગોત્રભુ અવધિનિદસ્સનભાવેન ગહિતં, તતો પરં પન મગ્ગફલસમાનતાય અઞ્ઞેસુ મગ્ગેસુ મગ્ગવીથિયં સમાપત્તિવીથિયં નિરોધાનન્તરઞ્ચ પવત્તમાનેસુ ફલેસુ નિબ્બાને ચ આસવાનં પવત્તિ નિવારિતાતિ વેદિતબ્બં. સવન્તીતિ ગચ્છન્તિ, આરમ્મણકરણવસેન પવત્તન્તીતિ અત્થો. અવધિઅત્થો આ-કારો, અવધિ ચ મરિયાદાભિવિધિભેદતો દુવિધો. તત્થ મરિયાદં કિરિયં બહિ કત્વા પવત્તતિ યથા ‘‘આપાટલિપુત્તા વુટ્ઠો દેવો’’તિ. અભિવિધિ પન કિરિયં બ્યાપેત્વા પવત્તતિ યથા ‘‘આભવગ્ગા ભગવતો યસો પવત્તતી’’તિ. અભિવિધિઅત્થો ચાયં આ-કારો ઇધ ગહિતોતિ વુત્તં ‘‘અન્તોકરણત્થો’’તિ.

મદિરાદયોતિ આદિ-સદ્દેન સિન્ધવકાદમ્બરિકાપોતિકાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. ચિરપારિવાસિયટ્ઠો વિરપરિવુત્થતા પુરાણભાવો. અવિજ્જા નાહોસીતિઆદીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન ‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ ભવતણ્હાયા’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૬૨) ઇદં સુત્તં સઙ્ગહિતં. અવિજ્જાસવભવાસવાનં ચિરપરિવુત્થતાય દસ્સિતાય તબ્ભાવભાવિનો કામાસવસ્સ ચિરપરિવુત્થતા દસ્સિતાવ હોતિ. અઞ્ઞેસુ ચ યથાવુત્તે ધમ્મે ઓકાસઞ્ચ આરમ્મણં કત્વા પવત્તમાનેસુ માનાદીસુ વિજ્જમાનેસુ અત્તત્તનિયાદિગ્ગાહવસેન અભિબ્યાપનં મદકરણવસેન આસવસદિસતા ચ એતેસંયેવ, ન અઞ્ઞેસન્તિ એતેસ્વેવ આસવ-સદ્દો નિરુળ્હોતિ દટ્ઠબ્બો. ન ચેત્થ દિટ્ઠાસવો નાગતોતિ ગહેતબ્બં ભવતણ્હાય વિય ભવદિટ્ઠિયાપિ ભવાસવગ્ગહણેનેવ ગહિતત્તા. આયતં અનાદિકાલિકત્તા. પસવન્તીતિ ફલન્તિ. ન હિ તં કિઞ્ચિ સંસારદુક્ખં અત્થિ, યં આસવેહિ વિના ઉપ્પજ્જેય્ય. પુરિમાનિ ચેત્થાતિ એત્થ એતેસુ ચતૂસુ અત્થવિતપ્પેસુ પુરિમાનિ તીણિ. યત્થાતિ યેસુ સુત્તાભિધમ્મપદેસેસુ. તત્થ યુજ્જન્તિ કિલેસેસુયેવ યથાવુત્તસ્સ અત્થત્તયસ્સ સમ્ભવતો. પચ્છિમં ‘‘આયતં વા સંસારદુક્ખં સવન્તી’’તિ વુત્તનિબ્બચનં. કમ્મેપિ યુજ્જતિ દુક્ખપ્પસવનસ્સ કિલેસકમ્મસાધારણત્તા.

દિટ્ઠધમ્મા વુચ્ચન્તિ પચ્ચક્ખભૂતા ખન્ધા, દિટ્ઠધમ્મે ભવા દિટ્ઠધમ્મિકા. વિવાદમૂલભૂતાતિ વિવાદસ્સ મૂલકારણભૂતા કોધૂપનાહ-મક્ખ-પળાસ-ઇસ્સા-મચ્છરિય-માયા-સાઠેય્ય-થમ્ભ-સારમ્ભ-માનાતિમાના.

યેન દેવૂપપત્યસ્સાતિ યેન કમ્મકિલેસપ્પકારેન આસવેન દેવેસુ ઉપપત્તિ નિબ્બત્તિ અસ્સ મય્હન્તિ સમ્બન્ધો. ગન્ધબ્બો વા વિહઙ્ગમો આકાસચારી અસ્સન્તિ વિભત્તિં પરિણામેત્વા યોજેતબ્બં. એત્થ ચ યક્ખગન્ધબ્બતાય વિનિમુત્તા સબ્બા દેવગતિ દેવગ્ગહણેન ગહિતા. અવસેસા ચ અકુસલા ધમ્માતિ અકુસલકમ્મતો અવસેસા અકુસલા ધમ્મા આસવાતિ આગતાતિ સમ્બન્ધો.

પટિઘાતાયાતિ પટિસેધનાય. પરૂપવા…પે… ઉપદ્દવાતિ ઇદં યદિ ભગવા સિક્ખાપદં ન પઞ્ઞપેય્ય, તતો અસદ્ધમ્મપ્પટિસેવનઅદિન્નાદાનપાણાતિપાતાદિહેતુ યે ઉપ્પજ્જેય્યું પરૂપવાદાદયો દિટ્ઠધમ્મિકા નાનપ્પકારા અનત્થા, યે ચ તન્નિમિત્તા એવ નિરયાદીસુ નિબ્બત્તસ્સ પઞ્ચવિધબન્ધનકમ્મકારણાદિવસેન મહાદુક્ખાનુભવાદિપ્પકારા અનત્થા, તે સન્ધાય વુત્તં. તે પનેતેતિ એતે કામરાગાદિકિલેસ-તેભૂમકકમ્મપરૂપવાદાદિઉપદ્દવપ્પકારા આસવા. યત્થાતિ યસ્મિં વિનયાદિપાળિપદેસે. યથાતિ યેન દુવિધાદિપ્પકારેન અઞ્ઞેસુ ચ સુત્તન્તેસુ આગતાતિ સમ્બન્ધો.

નિરયં ગમેન્તીતિ નિરયગામિનિયા. છક્કનિપાતે આહુનેય્યસુત્તે. તત્થ હિ આસવા છધા આગતા આસવ-સદ્દાભિધેય્યસ્સ અત્થસ્સ પભેદોપચારેન આસવ-પદે પભેદોતિ વુત્તો, કોટ્ઠાસત્થો વા પદ-સદ્દોતિ આસવપદેતિ આસવપ્પકારે સદ્દકોટ્ઠાસે અત્થકોટ્ઠાસે વાતિ અત્થો.

તથા હીતિ તસ્મા સંવરણં પિદહનં પવત્તિતું અપ્પદાનં, તેનેવ કારણેનાતિ અત્થો. સીલાદિસંવરે અધિપ્પેતે પવત્તિતું અપ્પદાનવસેન થકનભાવસામઞ્ઞતો દ્વારં સંવરિત્વાતિ ગેહદ્વારસંવરણમ્પિ ઉદાહટં. સીલસંવરોતિઆદિ હેટ્ઠા મૂલપરિયાયવણ્ણનાય વુત્તમ્પિ ઇમસ્સ સુત્તસ્સ અત્થવણ્ણનં પરિપુણ્ણં કત્વા વત્તુકામો પુન વદતિ. યુત્તં તાવ સીલસતિઞાણાનં સંવરત્થો પાળિયં તથા આગતત્તા, ખન્તિવીરિયાનં પન કથન્તિ આહ ‘‘તેસઞ્ચા’’તિઆદિ. તસ્સત્થો – યદિપિ ‘‘ખમો હોતિ…પે… સીતસ્સ ઉપ્પન્નં કામવિતક્કં નાધિવાસેતી’’તિઆદિનિદ્દેસે ખન્તિવીરિયાનં સંવરપરિયાયો નાગતો, ઉદ્દેસે પન સબ્બાસવસંવરપરિયાયન્તિ સંવરપરિયાયેન ગહિતત્તા અત્થેવ તેસં સંવરભાવોતિ.

પુબ્બે સીલસતિઞાણાનં પાઠન્તરેન સંવરભાવો દસ્સિતોતિ ઇદાનિ તં ઇમિનાપિ સુત્તેન ગહિતભાવં દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. ખન્તિવીરિયસંવરા વુત્તાયેવ ‘‘ખમો હોતિ સીતસ્સા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૧૪) પાળિયા દસ્સનવસેન. ‘‘તઞ્ચ અનાસનં, તઞ્ચ અગોચર’’ન્તિ અયં પનેત્થ સીલસંવરોતિ તઞ્ચ ‘‘યથારૂપે’’તિઆદિના વુત્તં અયુત્તં અનિયતવત્થુકં રહો પટિચ્છન્નાસનં, તઞ્ચ યથાવુત્તં અયુત્તં વેસિયાદિગોચરં, ‘‘પટિસઙ્ખાયોનિસો પરિવજ્જેતી’’તિ આગતં યં પરિવજ્જનં, અયં પન એત્થ એતસ્મિં સુત્તે આગતો સીલસંવરોતિ અત્થો. અનાસનપરિવજ્જનેન હિ અનાચારપરિવજ્જનં વુત્તં, અનાચારાગોચરપરિવજ્જનં ચારિત્તસીલતાયસીલસંવરો. તથા હિ ભગવતા ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરતી’’તિ (વિભ. ૫૦૮) સીલસંવરવિભજને આચારગોચરસમ્પત્તિં દસ્સેન્તેન ‘‘અત્થિ અનાચારો, અત્થિ અગોચરો’’તિઆદિના (વિભ. ૫૧૩, ૫૧૪) અનાચારાગોચરા વિભજિત્વા દસ્સિતા. ઇદઞ્ચ એકદેસેન સમુદાયનિદસ્સનં દટ્ઠબ્બં સમુદ્દપબ્બતનિદસ્સનં વિય.

સબ્બત્થ પટિસઙ્ખા ઞાણસંવરોતિ એત્થ ‘‘યોનિસોમનસિકારો, પટિસઙ્ખા ઞાણસંવરો’’તિ વત્તબ્બં. ન હિ દસ્સનપહાતબ્બનિદ્દેસે પટિસઙ્ખાગહણં અત્થિ, ‘‘યોનિસો મનસિ કરોતી’’તિ પન વુત્તં. યોનિસોમનસિકરણમ્પિ અત્થતો પટિસઙ્ખા ઞાણસંવરમેવાતિ એવં પન અત્થે ગય્હમાને યુત્તમેતં સિયા. કેચિ પન ‘‘યત્થ યત્થ ‘ઇધ પટિસઙ્ખા યોનિસો’તિ આગતં, તં સબ્બં સન્ધાય ‘સબ્બત્થ પટિસઙ્ખા ઞાણસંવરો’તિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. તેસં મતેન ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ યોનિસો મનસિ કરોતી’’તિઆદિકસ્સ ઞાણસંવરેન ચ અસઙ્ગહો સિયા, ‘‘દસ્સનં પટિસેવના ભાવના ચ ઞાણસંવરો’’તિ ચ વચનં વિરુજ્ઝેય્ય, તસ્મા વુત્તનયેનેવેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. ‘‘સબ્બત્થ પટિસઙ્ખા ઞાણસંવરો’’તિ ઇમિના સત્તસુપિ ઠાનેસુ યં ઞાણં, સો ઞાણસંવરોતિ પરિવજ્જનાદિવસેન વુત્તા સીલાદયો સીલસંવરાદયોતિ અયમત્થો દસ્સિતો. એવં સતિ સંવરાનં સઙ્કરો વિય હોતીતિ તે અસઙ્કરતો દસ્સેતું ‘‘અગ્ગહિતગ્ગહણેના’’તિ વુત્તં પરિવજ્જનવિસેસસંવરાધિવાસનવિનોદનાનં સીલસંવરાદિભાવેન ગહિતત્તા, તથા અગ્ગહિતાનં ગહણેનાતિ અત્થો. તે પન અગ્ગહિતે સરૂપતો દસ્સેન્તો ‘‘દસ્સનં પટિસેવના ભાવના’’તિ આહ.

એતેન સીલસંવરાદિના કરણભૂતેન, કારણભૂતેન વા. ધમ્માતિ કુસલાકુસલધમ્મા. સીલસંવરાદિના હિ સહજાતકોટિયા, ઉપનિસ્સયકોટિયા વા પચ્ચયભૂતેન અનુપ્પન્ના કુસલા ધમ્મા ઉપ્પત્તિં ગચ્છન્તિ ઉપ્પજ્જન્તિ, તથા અનિરુદ્ધા અકુસલા ધમ્મા નિરોધં ગચ્છન્તિ નિરુજ્ઝન્તીતિ અત્થો. પાળિયં પન ‘‘અનુપ્પન્ના ચેવ આસવા ન ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉપ્પન્ના ચ આસવા પહીયન્તી’’તિ અકુસલધમ્માનં અનુપ્પાદપહાનાનિ એવ વુત્તાનિ, ન કુસલધમ્માનં ઉપ્પાદાદયોતિ? નયિદમેવં દટ્ઠબ્બં, ‘‘યોનિસો ચ ખો, ભિક્ખવે, મનસિકરોતો’’તિઆદિના કુસલધમ્માનમ્પિ ઉપ્પત્તિ પકાસિતાવ આસવસંવરણસ્સ પધાનભાવેન ગહિતત્તા. તથા હિ પરિયોસાનેપિ ‘‘યે આસવા દસ્સના પહાતબ્બા, તે દસ્સના પહીના હોન્તી’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૮) આસવપ્પહાનમેવ પધાનં કત્વા નિગમિતં.

૧૫. જાનતો પસ્સતોતિ એત્થ દસ્સનમ્પિ પઞ્ઞાચક્ખુનાવ દસ્સનં અધિપ્પેતં, ન મંસચક્ખુના દિબ્બચક્ખુના વાતિ આહ ‘‘દ્વેપિ પદાનિ એકત્થાની’’તિ. એવં સન્તેપીતિ પદદ્વયસ્સ એકત્થત્થેપિ. ઞાણલક્ખણન્તિ ઞાણસ્સ સભાવં, વિસયસ્સ યથાસભાવાવબોધનન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘જાનનલક્ખણઞ્હિ ઞાણ’’ન્તિ. ઞાણપ્પભાવન્તિ ઞાણાનુભાવં, ઞાણકિચ્ચં વિસયોભાસનન્તિ અત્થો. તેનેવાહ ‘‘ઞાણેન વિવટે ધમ્મે’’તિ. ‘‘જાનતો પસ્સતો’’તિ ચ જાનનદસ્સનમુખેન પુગ્ગલાધિટ્ઠાના દેસના પવત્તાતિ આહ ‘‘ઞાણલક્ખણં ઞાણપ્પભાવં ઉપાદાય પુગ્ગલં નિદ્દિસતી’’તિ. જાનતો પસ્સતોતિ ‘‘યોનિસો ચ મનસિકારં અયોનિસો ચ મનસિકાર’’ન્તિ વક્ખમાનત્તા યોનિસોમનસિકારવિસયજાનનં, અયોનિસોમનસિકારવિસયદસ્સનં. તઞ્ચ ખો પન નેસં આસવાનં ખયૂપાયસભાવસ્સ અધિપ્પેતત્તા ઉપ્પાદનાનુપ્પાદનવસેન ન આરમ્મણમત્તેનાતિ અયમત્થો યુત્તોતિ આહ ‘‘યોનિસોમનસિકારં…પે… અયમેત્થ સારો’’તિ.

‘‘જાનતો’’તિ વત્વા જાનનઞ્ચ અનુસ્સવાકારપટિવિતક્કમત્તવસેન ન ઇધાધિપ્પેતં, અથ ખો રૂપાદિ વિય ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન યોનિસોમનસિકારાયોનિસોમનસિકારે પચ્ચક્ખે કત્વા તેસં ઉપ્પાદવસેન દસ્સનન્તિ ઇમમત્થં વિભાવેતું ‘‘પસ્સતો’’તિ વુત્તન્તિ એવં વા એત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અઞ્ઞત્થાપિ હિ ‘‘એવં જાનતો એવં પસ્સતો (ઇતિવુ. ૧૦૨), જાનં જાનાતિ પસ્સં પસ્સતિ (મ. નિ. ૧.૨૦૩), એવં જાનન્તા એવં પસ્સન્તા (મ. નિ. ૧.૪૦૭), અજાનતં અપસ્સત’’ન્તિ ચ આદીસુ ઞાણકિચ્ચસ્સ સામઞ્ઞવિસેસદીપનવસેનેતં પદદ્વયં આગતન્તિ. કેચીતિ અભયગિરિવાસિસારસમાસાચરિયા. તે હિ ‘‘સમાધિના જાનતો વિપસ્સનાય પસ્સતો જાનં જાનાતિ પસ્સં પસ્સતિ, એવં જાનના સમથો, પસ્સના વિપસ્સના’’તિ ચ આદિના પપઞ્ચેન્તિ. તેતિ પપઞ્ચા. ઇમસ્મિં અત્થેતિ ‘‘જાનતો’’તિઆદિનયપ્પવત્તે ઇમસ્મિં સુત્તપદઅત્થે નિદ્ધારિયમાને. ન યુજ્જન્તિ જાનનદસ્સનાનં યોનિસોમનસિકારાયોનિસોમનસિકારવિસયભાવસ્સ પાળિયં વુત્તત્તા.

આસવપ્પહાનં આસવાનં અચ્ચન્તપ્પહાનં. સો પન નેસં અનુપ્પાદો સબ્બેન સબ્બં ખીણતા અભાવો એવાતિ આહ ‘‘આસવાનં અચ્ચન્તખયમસમુપ્પાદં ખીણાકારં નત્થિભાવ’’ન્તિ. ઉજુમગ્ગાનુસારિનોતિ કિલેસવઙ્કસ્સ કાયવઙ્કાદીનઞ્ચ પહાનેન ઉજુભૂતે સવિપસ્સને હેટ્ઠિમમગ્ગે અનુસ્સરન્તસ્સ. તદેવ હિસ્સ સિક્ખનં. ખયસ્મિં પઠમં ઞાણં. તતો અઞ્ઞા અનન્તરાતિ ખયસઙ્ખાતે અગ્ગમગ્ગે તપ્પરિયાપન્નમેવ ઞાણં પઠમં ઉપ્પજ્જતિ, તદનન્તરં પન અઞ્ઞં અરહત્તન્તિ. યદિપિ ગાથાયં ‘‘ખયસ્મિં’’ઇચ્ચેવ વુત્તં, સમુચ્છેદવસેન પન આસવેહિ ખીણોતીતિ મગ્ગો ખયોતિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘મગ્ગો આસવક્ખયોતિ વુત્તો’’તિ. સમણોતિ સમિતપાપો અધિપ્પેતો. સો પન ખીણાસવો હોતીતિ ‘‘આસવાનં ખયા’’તિ ઇમસ્સ ફલપરિયાયતા વુત્તા, નિપ્પરિયાયેન પન આસવક્ખયો મગ્ગો, તેન પત્તબ્બતો ફલં. એતેનેવ નિબ્બાનસ્સપિ આસવક્ખયભાવો વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.

‘‘જાનતો પસ્સતો’’તિ જાનતો એવ પસ્સતો એવાતિ એવમેત્થ નિયમો ઇચ્છિતો, ન અઞ્ઞથા વિસેસાભાવતો અનિટ્ઠસાધનતો ચાતિ તસ્સ નિયમસ્સ ફલં દસ્સેતું ‘‘નો અજાનતો નો અપસ્સતો’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘યો પન ન જાનાતિ ન પસ્સતિ, તસ્સ નેવ વદામીતિ અત્થો’’તિ. ઇમિના દૂરીકતાયોનિસોમનસિકારો ઇધાધિપ્પેતો, યોનિસોમનસિકારો ચ આસવક્ખયસ્સ એકન્તિકકારણન્તિ દસ્સેતિ. એતેનાતિ ‘‘નો અજાનતો નો અપસ્સતો’’તિ વચનેન. તે પટિક્ખિત્તાતિ કે પન તેતિ? ‘‘બાલે ચ પણ્ડિતે ચ સન્ધાવિત્વા સંસરિત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સન્તિ (દી. નિ. ૧.૧૬૮; મ. નિ. ૨.૨૨૮), અહેતૂ અપચ્ચયા સત્તા વિસુજ્ઝન્તી’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૬૮; મ. નિ. ૨.૨૨૭) એવમાદિવાદા. તેસુ હિ કેચિ અભિજાતિસઙ્કન્તિમત્તેન ભવસઙ્કન્તિમત્તેન ચ સંસારસુદ્ધિં પટિજાનન્તિ, અઞ્ઞે ઇસ્સરપજાપતિકાલાદિવસેન, તયિદં સબ્બં ‘‘સંસારાદીહી’’તિ એત્થેવ સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

પુરિમેન વા પદદ્વયેનાતિ ‘‘જાનતો, પસ્સતો’’તિ ઇમિના પદદ્વયેન. ઉપાયો વુત્તો ‘‘આસવક્ખયસ્સા’’તિ અધિકારતો વિઞ્ઞાયતિ. ઇમિનાતિ ‘‘નો અજાનતો, નો અપસ્સતો’’તિ ઇમિના પદદ્વયેન. અનુપાયો એવ હિ આસવાનં ખયસ્સ યદિદં યોનિસો ચ અયોનિસો ચ મનસિકારસ્સ અજાનનં અદસ્સનઞ્ચ, તેન તથત્તાય અપ્પટિપત્તિતો મિચ્છાપટિપત્તિતો ચ. નનુ ‘‘પસ્સતો’’તિ ઇમિના અયોનિસોમનસિકારો યથા ન ઉપ્પજ્જતિ, એવં દસ્સને અધિપ્પેતે પુરિમેનેવ અનુપાયપટિસેધો વુત્તો હોતીતિ? ન હોતિ, અયોનિસોમનસિકારાનુપ્પાદનસ્સપિ ઉપાયભાવતો સતિબલેન સંવુતચક્ખુન્દ્રિયાદિતા વિય સમ્પજઞ્ઞબલેનેવ નિચ્ચાદિવસેન અભૂતજાનનાભાવો હોતીતિ. તેનાહ ‘‘સઙ્ખેપેન…પે… હોતી’’તિ. તત્થ સઙ્ખેપેનાતિ સમાસેન, અન્વયતો બ્યતિરેકતો ચ વિત્થારં અકત્વાતિ અત્થો. ઞાણં…પે… દસ્સિતં હોતિ ‘‘જાનતો’’તિઆદિના ઞાણસ્સેવ ગહિતત્તા. યદિ એવં ‘‘સ્વાયં સંવરો’’તિઆદિ કથં નીયતીતિ? ઞાણસ્સ પધાનભાવદસ્સનત્થં એવમયં દેસના કતાતિ નાયં દોસો, તથા અઞ્ઞત્થાપિ ‘‘અરિયં વો ભિક્ખવે સમ્માસમાધિં દેસેસ્સામિ સઉપનિસં સપરિક્ખાર’’ન્તિ (મ. નિ. ૩.૧૩૬) વિત્થારો.

દબ્બજાતિકોતિ દબ્બરૂપો. સો હિ દ્રબ્યોતિ વુચ્ચતિ ‘‘દ્રબ્યં વિનસ્સતિ નાદ્રબ્ય’’ન્તિઆદીસુ. દબ્બજાતિકો વા સારસભાવો, સારુપ્પસીલાચારોતિ અત્થો. યથાહ ‘‘ન ખો દબ્બ દબ્બા એવં નિબ્બેઠેન્તી’’તિ (પારા. ૩૮૪, ૩૯૧; ચૂળવ. ૧૯૩). વત્તસીસે ઠત્વાતિ વત્તં ઉત્તમઙ્ગં, ધુરં વા કત્વા. યો હિ પરિસુદ્ધાજીવો કાતું અજાનન્તાનં સબ્રહ્મચારીનં, અત્તનો વા વાતાતપાદિપટિબાહનત્થં છત્તાદીનિ કરોતિ, સો વત્તસીસે ઠત્વા કરોતિ નામ. પદટ્ઠાનં ન હોતીતિ ન વત્તબ્બા નાથકરણધમ્મભાવેન ઉપનિસ્સયભાવતો. વુત્તઞ્હિ ‘‘યાનિ તાનિ સબ્રહ્મચારીનં ઉચ્ચાવચાનિ કિચ્ચકરણીયાનિ, તત્થ દક્ખો હોતી’’તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૪૯૭).

ઉપાયમનસિકારોતિ કુસલધમ્મપ્પવત્તિયા કારણભૂતો મનસિકારો. પથમનસિકારોતિ તસ્સા એવ મગ્ગભૂતો મનસિકારો. અનિચ્ચાદીસુ અનિચ્ચન્તિઆદિનાતિ અનિચ્ચદુક્ખઅસુભઅનત્તસભાવેસુ ધમ્મેસુ ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખં અસુભં અનત્તા’’તિઆદિના એવ નયેન, અવિપરીતસભાવેનાતિ અત્થો. સચ્ચાનુલોમિકેન વાતિ સચ્ચાભિસમયસ્સ અનુલોમવસેન. ચિત્તસ્સ આવટ્ટનાતિઆદિના આવટ્ટનાય પચ્ચયભૂતા તતો પુરિમુપ્પન્ના મનોદ્વારિકા કુસલજવનપ્પવત્તિ ફલવોહારેન તથા વુત્તા. તસ્સા હિ વસેન સા કુસલુપ્પત્તિયા ઉપનિસ્સયો હોતિ. આવજ્જના હિ ભવઙ્ગચિત્તં આવટ્ટયતીતિ આવટ્ટના. અનુ અનુ આવટ્ટેતીતિ અન્વાવટ્ટના. ભવઙ્ગારમ્મણતો અઞ્ઞં આભુજતીતિ આભોગો. સમન્નાહરતીતિ સમન્નાહારો. તદેવારમ્મણં અત્તાનં અનુબન્ધિત્વા ઉપ્પજ્જમાનં મનસિ કરોતિ ઠપેતીતિ મનસિકારો. અયં વુચ્ચતીતિ અયં ઉપાયપથમનસિકારલક્ખણો યોનિસોમનસિકારો નામ વુચ્ચતિ, યસ્સ વસેન પુગ્ગલો દુક્ખાદીનિ સચ્ચાનિ આવજ્જિતું સક્કોતિ. અયોનિસોમનસિકારે સચ્ચપટિકૂલેનાતિ સચ્ચાભિસમયસ્સ અનનુલોમવસેન. સેસં યોનિસોમનસિકારે વુત્તવિપરિયાયેન વેદિતબ્બં.

યુત્તિન્તિ ઉપપત્તિસાધનયુત્તિં, હેતુન્તિ અત્થો. તેનેવાહ ‘‘યસ્મા’’તિઆદિ. એત્થાતિ ‘‘અયોનિસો ભિક્ખવે…પે… પહીયન્તી’’તિ એતસ્મિં પાઠે. તત્થાતિ વાક્યોપઞ્ઞાસનં. કસ્મા પનેત્થ અયમુદ્દેસનિદ્દેસો પરિવત્તોતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘યોનિસો’’તિઆદિ. તત્થ મનસિકારપદં દ્વિન્નં સાધારણન્તિ અધિપ્પાયેન ‘‘યોનિસો અયોનિસોતિ ઇમેહિ તાવ દ્વીહિ પદેહી’’તિ વુત્તં. યોનિસોતિ હિ યોનિસોમનસિકારો, અયોનિસોતિ ચ અયોનિસોમનસિકારો તત્થ અનુવત્તનતો વક્ખમાનત્તા ચ. સતિપિ અનત્થુપ્પત્તિસામઞ્ઞે ભવાદીસુ પુગ્ગલસ્સ બહુલિસામઞ્ઞં દસ્સેત્વા તં પરિવત્તિત્વા વિસેસદસ્સનત્તં નાવાદિ ઉપમાત્તયગ્ગહણં દટ્ઠબ્બં. ચક્કયન્તં આહટઘટીયન્તન્તિ વદન્તિ.

અનુપ્પન્નાતિ અનિબ્બત્તા. આરમ્મણવિસેસવસેન તસ્સ અનુપ્પત્તિ વેદિતબ્બા, ન રૂપારમ્મણાદિઆરમ્મણસામઞ્ઞેન, નાપિ આસવવસેન. તેનાહ ‘‘અનનુભૂતપુબ્બં આરમ્મણં…પે… અઞ્ઞથા હિ અનમતગ્ગે સંસારે અનુપ્પન્ના નામ આસવા ન સન્તી’’તિ. વત્થુન્તિ સવિઞ્ઞાણકાવિઞ્ઞાણકપ્પભેદં આસવુપ્પત્તિકારણં. આરમ્મણં આરમ્મણપચ્ચયભૂતરૂપાદીનિ. ઇદાનિ આસવવસેનપિ અનુપ્પન્નપરિયાયો લબ્ભતીતિ દસ્સેતું ‘‘અનુભૂતપુબ્બેપી’’તિઆદિ વુત્તં. પકતિસુદ્ધિયાતિ પુબ્બચરિયતો કિલેસદૂરીભાવસિદ્ધાય સુદ્ધિપકતિતાય. પાળિયા ઉદ્દિસનં ઉદ્દેસો, અત્થકથનં પરિપુચ્છા. અજ્ઝયનં પરિયત્તિ, ચીવરસિબ્બાદિ નવકમ્મં, સમથવિપસ્સનાનુયોગો યોનિસોમનસિકારો. તાદિસેનાતિ યાદિસેન ‘‘મનુઞ્ઞવત્થૂ’’તિમનસિકારાદિના કામાસવાદયો સમ્ભવેય્યું, તાદિસેન. આસવાનં વડ્ઢિ નામ પરિયુટ્ઠાનતિબ્બતાય વેદિતબ્બા, સા ચ અભિણ્હુપ્પત્તિયા બહુલીકારતોતિ તે લદ્ધાસેવના બહુલભાવં પત્તા મદ્દન્તા ફરન્તા છાદેન્તા અન્ધાકારં કરોન્તા અપરાપરં ઉપ્પજ્જમાના એકસન્તાનનયેન ‘‘ઉપ્પન્ના પવડ્ઢન્તી’’તિ વુચ્ચન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પન્ના પવડ્ઢન્તીતિ વુચ્ચન્તી’’તિ. ઇતો અઞ્ઞથાતિ ઇતો અપરાપરુપ્પન્નાનં એકત્તગ્ગહણતો અઞ્ઞથા વડ્ઢિ નામ નત્થિ ખણિકભાવતો.

સો ચ જાનાતીતિ ધમ્મુદ્ધચ્ચવિગ્ગહાભાવમાહ. કારકસ્સેવાતિ યુત્તયોગસ્સેવ. યસ્સ પનાતિઆદિના અનુદ્દેસિકં કત્વા વુત્તમત્થં પુરાતનસ્સ પુરિસાતિસયસ્સ પટિપત્તિદસ્સનેન પાકટતરં કાતું ‘‘મણ્ડલારામવાસીમહાતિસ્સભૂતત્થેરસ્સ વિયા’’તિઆદિ વુત્તં. તઞ્હિ સબ્રહ્મચારીનં આયતિં તથાપટિપત્તિકારણં હોતિ, યતો એદિસં વત્થુ વુચ્ચતિ. તસ્મિં યેવાતિ મણ્ડલારામેયેવ. આચરિયં આપુચ્છિત્વાતિ અત્તનો ઉદ્દેસાચરિયં કમ્મટ્ઠાનગ્ગહણત્થં ગન્તું આપુચ્છિત્વા. આચરિયં વન્દિત્વાતિ કમ્મટ્ઠાનદાયકં મહારક્ખિતત્થેરં વન્દિત્વા. ઉદ્દેસમગ્ગન્તિ યથાઆરદ્ધં ઉદ્દેસપબન્ધં. તદા કિર મુખપાઠેનેવ બહૂ એકજ્ઝં ઉદ્દિસાપેત્વા મનોસજ્ઝાયવસેન ધમ્મં સજ્ઝાયન્તિ. તત્થાયં થેરો પઞ્ઞવન્તતાય ઉદ્દેસં ગણ્હન્તાનં ભિક્ખૂનં ધોરય્હો, સો ‘‘ઇદાનાહં અનાગામી, કિં મય્હં ઉદ્દેસેના’’તિ સઙ્કોચં અનાપજ્જિત્વા દુતિયદિવસે ઉદ્દેસકાલે આચરિયં ઉપસઙ્કમિ. ‘‘ઉપ્પન્ના પહીયન્તી’’તિ એત્થ ઉપ્પન્નસદિસા ‘‘ઉપ્પન્ના’’તિ વુત્તા, ન પચ્ચુપ્પન્ના. ન હિ પચ્ચુપ્પન્નેસુ આસવેસુ મગ્ગેન પહાનં સમ્ભવતીતિ આહ ‘‘યે પન…પે… નત્થી’’તિ. વત્તમાનુપ્પન્ના ખણત્તયસમઙ્ગિનો. તેસં પટિપત્તિયા પહાનં નત્થિ ઉપ્પજ્જનારહાનં પચ્ચયઘાતેન અનુપ્પાદનમેવ તાય પહાનન્તિ.

૧૬. યદિ એવં દુતિયપદં કિમત્થિયન્તિ? પદદ્વયગ્ગહણં આસવાનં ઉપ્પન્નાનુપ્પન્નભાવસમ્ભવદસ્સનત્થઞ્ચેવ પહાયકવિભાગેન પહાતબ્બવિભાગદસ્સનત્થઞ્ચ. તેનાહ ‘‘ઇદમેવ પદં ગહેત્વા’’તિ. અઞ્ઞમ્પીતિ ઞાણતો અઞ્ઞમ્પિ સતિસંવરાદિં. દસ્સનાતિ ઇદં હેતુમ્હિ નિસ્સક્કવચનન્તિ દસ્સનેનાતિ હેતુમ્હિ કરણવચનેન તદત્થં વિવરતિ. એસ નયોતિ તમેવત્થં અતિદિસતિ. દસ્સનેનાતિ સોતાપત્તિમગ્ગેન. સો હિ પઠમં નિબ્બાનદસ્સનતો ‘‘દસ્સન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. યદિપિ તં ગોત્રભુ પઠમતરં પસ્સતિ, દિસ્વા પન કત્તબ્બકિચ્ચસ્સ કિલેસપ્પહાનસ્સ અકરણતો ન તં દસ્સનન્તિ વુચ્ચતિ. આવજ્જનટ્ઠાનિયઞ્હિ તં ઞાણં મગ્ગસ્સ, નિબ્બાનારમ્મણત્તસામઞ્ઞેન ચેતં વુત્તં, ન નિબ્બાનપટિવિજ્ઝનેન, તસ્મા ધમ્મચક્ખુ પુનપ્પુનં નિબ્બત્તનેન ભાવનં અપ્પત્તં દસ્સનં નામ, ધમ્મચક્ખુઞ્ચ પરિઞ્ઞાદિકિચ્ચકરણવસેન ચતુસચ્ચધમ્મદસ્સનં તદભિસમયોતિ નુત્થેત્થ ગોત્રભુસ્સ દસ્સનભાવપ્પત્તિ. અયઞ્ચ વિચારો પરતો અટ્ઠકથાયમેવ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૨) આગમિસ્સતિ. સબ્બત્થાતિ ‘‘સંવરા પહાતબ્બા’’તિઆદીસુ. સંવરાતિ સંવરેન, ‘‘સંવરો’’તિ ચેત્થ સતિસંવરો વેદિતબ્બો. પટિસેવતિ એતેનાતિ પટિસેવનં, પચ્ચયેસુ ઇદમત્થિકતાઞાણં. અધિવાસેતિ ખમતિ એતાયાતિ અધિવાસના, સીતાદીનં ખમનાકારેન પવત્તો અદોસો, તપ્પધાના વા ચત્તારો કુસલક્ખન્ધા. પરિવજ્જેતિ એતેનાતિ પરિવજ્જનં, વાળમિગાદીનં પરિહરણવસેન પવત્તા ચેતના, તથાપવત્તા વા ચત્તારો કુસલક્ખન્ધા. કામવિતક્કાદિકે વિનોદેતિ વિતુદતિ એતેનાતિ વિનોદનં, કુસલવીરિયં. પઠમમગ્ગેન દિટ્ઠે ચતુસચ્ચધમ્મે ભાવનાવસેન ઉપ્પજ્જનતો ભાવના, સેસમગ્ગત્તયં. ન હિ તં અદિટ્ઠપુબ્બં કિઞ્ચિ પસ્સતિ, એવં દસ્સનાદીનં વચનત્થો વેદિતબ્બો.

દસ્સનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના

૧૭. કુસલાકુસલધમ્મેહિ આલમ્બિયમાનાપિ આરમ્મણધમ્મા આવજ્જનમુખેનેવ તબ્ભાવં ગચ્છન્તીતિ દસ્સેન્તો ‘‘મનસિકરણીયે’’તિ પદસ્સ ‘‘આવજ્જિતબ્બે’’તિ અત્થમાહ. હિતસુખાવહભાવેન મનસિકરણં અરહન્તીતિ મનસિકરણીયા, તપ્પટિપક્ખતો અમનસિકરણીયાતિ આહ ‘‘અમનસિકરણીયેતિ તબ્બિપરીતે’’તિ. સેસપદેસૂતિ ‘‘મનસિકરણીયે ધમ્મે અપ્પજાનન્તો’’તિઆદીસુ. યસ્મા કુસલધમ્મેસુપિ સુભસુખનિચ્ચાદિવસેન મનસિકારો અસ્સાદનાદિહેતુતાય સાવજ્જો અહિતદુક્ખાવહો અકુસલધમ્મેસુપિ અનિચ્ચાદિવસેન મનસિકારો નિબ્બિદાદિહેતુતાય અનવજ્જો હિતસુખાવહો, તસ્મા ‘‘ધમ્મતો નિયમો નત્થી’’તિ વત્વા ‘‘આકારતો પન અત્થી’’તિ આહ.

વા-સદ્દો યેભુય્યેન ‘‘મમં વા હિ ભિક્ખવે (દી. નિ. ૧.૫, ૬), દેવો વા ભવિસ્સામિ દેવઞ્ઞતરો વા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૮૬; મ. નિ. ૨.૭૯, ૮૦) વિકપ્પત્થો દિટ્ઠો, ન સમુચ્ચયત્થોતિ તત્થ સમુચ્ચયત્થે પયોગં દસ્સેતું ‘‘યથા’’તિઆદિ વુત્તં. એવઞ્ચ કત્વા સમુચ્ચયત્થદીપકં પનેતં સુત્તપદં સમુદાહટં.

કામાસવોતિ પઞ્ચકામગુણસઙ્ખાતે કામે આસવો કામાસવો. તેનાહ ‘‘પઞ્ચકામગુણિકો રાગો’’તિ. ભવાસવં પન ઠપેત્વા સબ્બો લોભો કામાસવોતિ યુત્તં સિયા. રૂપારૂપભવેતિ કમ્મુપપત્તિભેદતો દુવિધેપિ રૂપારૂપભવે છન્દરાગો. ઝાનનિકન્તીતિ ઝાનસ્સાદો. ‘‘સુન્દરમિદં ઠાનં નિચ્ચં ધુવ’’ન્તિઆદિના અસ્સાદેન્તસ્સ ઉપ્પજ્જમાનો સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિસહગતો રાગો ભવે આસવોતિ ભવાસવો. એવન્તિ સબ્બદિટ્ઠીનં સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિસઙ્ગહતો ભવાસવેનેવ દિટ્ઠાસવો ગહિતો તંસહગતરાગતાયાતિ અધિપ્પાયો. અપરે પન ‘‘દિટ્ઠાસવો અવિજ્જાસવેન ચ સઙ્ગહિતો’’તિ વદન્તિ. એત્થ ચ ‘‘ભવાસવો ચતૂસુ દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તલોભસહગતચિત્તુપ્પાદેસુ ઉપ્પજ્જતી’’તિ (ધ. સ. ૧૪૬૫) વચનતો દિટ્ઠિસમ્પયુત્તરાગસ્સ ભવાસવભાવો વિચારેતબ્બો, અથ ‘‘કામસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૩૩૨) વિય આરમ્મણકરણત્થો સહગતત્થો, એવં સતિ ભવાસવે દિટ્ઠાસવસ્સ સમોધાનગમનં કતં ન સિયા. ન હિ તમ્પયોગતબ્ભાવાદિકે અસતિ તંસઙ્ગહો યુત્તો, તસ્મા યથાવુત્તપાળિં અનુસારેન દિટ્ઠિગતસમ્પયુત્તલોભોપિ કામાસવોતિ યુત્તં સિયા. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકદુક્ખાનઞ્હિ કારણભૂતા કામાસવાદયોપિ દ્વિધા વુત્તા.

અભિધમ્મે (ધ. સ. ૧૧૦૩) ચ કામાસવનિદ્દેસે ‘‘કામેસૂતિ કામરાગદિટ્ઠિરાગાદીનં આરમ્મણભૂતેસુ તેભૂમકેસુ વત્થુકામેસૂ’’તિ અત્થો સમ્ભવતિ. તત્થ હિ ઉપ્પજ્જમાના સા તણ્હા સબ્બાપિ ન કામચ્છન્દાદિનામં ન લભતીતિ. યદિ પન લોભો કામાસવભવાસવવિનિમુત્તોપિ સિયા, સો યદા દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તેસુ ચિત્તેસુ ઉપ્પજ્જતિ, તદા તેન સમ્પયુત્તો અવિજ્જાસવો આસવવિપ્પયુત્તોતિ દોમનસ્સવિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચસમ્પયુત્તસ્સ વિય તસ્સપિ આસવવિપ્પયુત્તતા વત્તબ્બા સિયા ‘‘ચતૂસુ દિટ્ઠિગતવિપ્પયુત્તલોભસહગતચિત્તુપ્પાદેસુ ઉપ્પન્નો મોહો સિયા આસવસમ્પયુત્તો, સિયા આસવવિપ્પયુત્તો’’તિ. ‘‘કામાસવો અટ્ઠસુ લોભસહગતચિત્તુપ્પાદેસુ ઉપ્પજ્જતી’તિ (ધ. સ. ૧૪૬૫), ‘‘કામાસવં પટિચ્ચ દિટ્ઠાસવો અવિજ્જાસવો’’તિ (પટ્ઠા. ૩.૩.૧૦૯) ચ વચનતો દિટ્ઠિસહગતરાગો કામાસવો ન હોતીતિ ન સક્કા વત્તું. કિઞ્ચ અભિજ્ઝાકામરાગાનં વિસેસો આસવદ્વયએકાસવભાવો સિયા, ન અભિજ્ઝાય ચ નોઆસવભાવોતિ નોઆસવલોભસ્સ સબ્ભાવો વિચારેતબ્બો. ન હિ અત્થિ અભિધમ્મે ‘‘આસવો ચ નોઆસવો ચ ધમ્મા આસવસ્સ ધમ્મસ્સ આસવસ્સ ચ નોઆસવસ્સ ચ ધમ્મસ્સ હેતુપચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા. ૩.૩.૧૬-૧૭) સત્તમો નવમો ચ પઞ્હો. ગણનાયઞ્ચ ‘‘હેતુયા સત્તા’’તિ (પટ્ઠા. ૩.૩.૪૦) વુત્તં, નો ‘‘નવા’’તિ. દિટ્ઠિસમ્પયુત્તે પન લોભે નોઆસવે વિજ્જમાને સત્તમનવમાપિ પઞ્હા વિસ્સજ્જનં લભેય્યું, ગણનાય ચ ‘‘હેતુયા નવા’’તિ વત્તબ્બં સિયા, ન પન વુત્તં. દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તે ચ લોભે નોઆસવે વિજ્જમાને વત્તબ્બં વુત્તમેવ. યસ્મા પન સુત્તન્તદેસના નામ પરિયાયકથા, ન અભિધમ્મદેસના વિય નિપ્પરિયાયકથા, તસ્મા બલવકામરાગસ્સેવ કામાસવં દસ્સેતું ‘‘કામાસવોતિ પઞ્ચકામગુણિકો રાગો’’તિ વુત્તં, તથા ભવાભિનન્દનન્તિ.

સામઞ્ઞેન ભવાસવો દિટ્ઠાસવં અન્તોગધં કત્વા ઇધ તયો એવ આસવા વુત્તાતિ તસ્સ તદન્તોગધતં દસ્સેતું ‘‘એવં દિટ્ઠાસવો’’તિઆદિ વુત્તં. તથા હિ વક્ખતિ ભવાસવસ્સ અનિમિત્તવિમોક્ખપટિપક્ખતં. ચતૂસુ સચ્ચેસુ અઞ્ઞાણન્તિ ઇદં સુત્તન્તનયં નિસ્સાય વુત્તં. સુત્તન્તસંવણ્ણના હેસાતિ, તદન્તોગધત્તા વા પુબ્બન્તાદીનં. યથા અત્થતો કામાસવાદયો વવત્થાપિતા, તથા નેસં ઉપ્પાદવડ્ઢિયો દસ્સેન્તો ‘‘કામગુણે’’તિઆદિમાહ. અસ્સાદતો મનસિકરોતોતિ ‘‘સુભસુખા’’તિઆદિના અસ્સાદનવસેન મનસિ કરોન્તસ્સ. ચતુવિપલ્લાસપદટ્ઠાનભાવેનાતિ સુભસઞ્ઞાદીનં વત્થુભાવેન. વુત્તનયપચ્ચનીકતોતિ ‘‘કામા નામેતે અનિચ્ચા દુક્ખા વિપરિણામધમ્મા’’તિઆદિના કામગુણેસુ આદીનવદસ્સનપુબ્બકનેક્ખમ્મપટિપત્તિયા છન્દરાગં વિક્ખમ્ભયતો સમુચ્છિન્દન્તસ્સ ચ અનુપ્પન્નો ચ કામાસવો ન ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નો ચ પહીયતિ. તથા મહગ્ગતધમ્મેસુ ચેવ સકલતેભૂમકધમ્મેસુ ચ આદીનવદસ્સનપુબ્બકઅનિચ્ચાદિમનસિકારવસેન નિસ્સરણપટિપત્તિયા અનુપ્પન્ના ચ ભવાસવઅવિજ્જાસવા ન ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉપ્પન્ના ચ પહીયન્તીતિ એવં તણ્હાપક્ખે વુત્તસ્સ નયસ્સ પટિપક્ખતો સુક્કપક્ખે વિત્થારો વેદિતબ્બો.

તયો એવાતિ અભિધમ્મે વિય ‘‘ચત્તારો’’તિ અવત્વા કસ્મા તયો એવ આસવા ઇધ ઇમિસ્સં દસ્સનાપહાતબ્બકથાયં વુત્તા? તત્થ કામાસવસ્સ તણ્હાપણિધિભાવતો અપ્પણિહિતવિમોક્ખપટિપક્ખતા વેદિતબ્બા. ભવેસુ નિચ્ચગ્ગાહાનુસારતો યેભુય્યતો ભવરાગસમ્પત્તિતો ભવાસવસ્સ અનિમિત્તવિમોક્ખપટિપક્ખતા, ભવદિટ્ઠિયા પન ભવાસવભાવે વત્તબ્બમેવ નત્થિ, અનત્તસઞ્ઞાય ઞાણાનુભાવસિદ્ધિતો અવિજ્જાસવસ્સ સુઞ્ઞતવિમોક્ખપટિપક્ખતા. એત્થાતિ એતિસ્સં આસવકથાયં. વણ્ણિતન્તિ કથિતં. અભેદતોતિ સામઞ્ઞતો.

૧૮. કામાસવાદીનન્તિ મનુસ્સલોકદેવલોકગમનીયાનં કામાસવાદીનં. નિરયાદિગમનીયા પન કામાસવાદયો ‘‘દસ્સના પહાતબ્બે આસવે’’તિ એત્થેવ સમારુળ્હા. અથ વા યદગ્ગેન સો પુગ્ગલોદસ્સનાપહાતબ્બાનં આસવાનં અધિટ્ઠાનં, તદગ્ગેન કામાસવાદીનમ્પિ અધિટ્ઠાનં. ન હિ સમઞ્ઞાભેદેન વત્થુભેદો અત્થીતિ દસ્સેતું ‘‘એત્તાવતા’’તિઆદિ વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘સામઞ્ઞતો વુત્તાન’’ન્તિ. કસ્મા પનેત્થ દસ્સનાપહાતબ્બેસુ આસવેસુ દસ્સેતબ્બેસુ ‘‘અહોસિં નુ ખો અહ’’ન્તિઆદિના વિચિકિચ્છા દસ્સિતાતિ આહ ‘‘વિચિકિચ્છાસીસેન ચેત્થા’’તિઆદિ. એવન્તિ યથા સોળસવત્થુકા વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જતિ, એવં અયોનિસોમનસિકારોતિ.

વિજ્જમાનતં અવિજ્જમાનતઞ્ચાતિ (સં. નિ. ટી. ૨.૨.૨૦) સસ્સતાસઙ્કં નિસ્સાય ‘‘અહોસિં નુ ખો અહમતીતમદ્ધાન’’ન્તિ અતીતે અત્તનો વિજ્જમાનતં, અધિચ્ચસમુપ્પત્તિઆસઙ્કં નિસ્સાય ‘‘યતો પભુતિ અહં, તતો પુબ્બે ન નુ ખો અહોસિ’’ન્તિ અતીતે અત્તનો અવિજ્જમાનતઞ્ચ કઙ્ખતિ. કસ્મા? વિચિકિચ્છાય આકારદ્વયાવલમ્બનતો. તસ્સા પન અતીતવત્થુતાય ગહિતત્તા સસ્સતાધિચ્ચસમુપ્પત્તિઆકારનિસ્સયતા દસ્સિતા. એવં આસપ્પનપરિસપ્પનાપવત્તિકં કત્થચિપિ અપ્પટિવત્તિહેતુભૂતં વિચિકિચ્છં કસ્મા ઉપ્પાદેતીતિ ન ચોદેતબ્બમેતન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘કિં કારણન્તિ ન વત્તબ્બ’’ન્તિ. સ્વેવ પુથુજ્જનભાવો એવ. યદિ એવં તસ્સ અયોનિસોમનસિકારેનેવ ભવિતબ્બન્તિ આપન્નન્તિ આહ ‘‘નનુ ચ પુથુજ્જનોપિ યોનિસો મનસિ કરોતી’’તિ. તત્થાતિ યોનિસોમનસિકરણે.

જાતિલિઙ્ગૂપપત્તિયોતિ ખત્તિયબ્રાહ્મણાદિજાતિં ગહટ્ઠપબ્બજિતાદિલિઙ્ગં દેવમનુસ્સાદિઉપપત્તિઞ્ચ. નિસ્સાયાતિ ઉપાદાય.

તસ્મિં કાલે સત્તાનં મજ્ઝિમપ્પમાણં, તેન યુત્તો પમાણિકો, તદભાવતો, તતો અતીતભાવતો વા અપ્પમાણિકો વેદિતબ્બો. કેચીતિ સારસમાસાચરિયા. તે હિ ‘‘કથં નુ ખોતિ ઇસ્સરેન વા બ્રહ્મુના વા પુબ્બકતેન વા અહેતુતો વા નિબ્બત્તોતિ ચિન્તેતી’’તિ આહુ. તેન વુત્તં ‘‘હેતુતો કઙ્ખતીતિ વદન્તી’’તિ. અહેતુતો નિબ્બત્તિકઙ્ખાપિ હિ હેતુપરામસનમેવાતિ.

પરમ્પરન્તિ પુબ્બાપરપ્પવત્તિં. અદ્ધાનન્તિ કાલાધિવચનં, તઞ્ચ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનં દટ્ઠબ્બં.

વિજ્જમાનતં અવિજ્જમાનતઞ્ચાતિ સસ્સતાસઙ્કં નિસ્સાય ‘‘ભવિસ્સામિ નુ ખો અહમનાગતમદ્ધાન’’ન્તિ અનાગતે અત્તનો વિજ્જમાનતં, ઉચ્છેદાસઙ્કં નિસ્સાય ‘‘યસ્મિઞ્ચ અત્તભાવે અહં, તતો પરં ન નુ ખો ભવિસ્સામી’’તિ અનાગતે અત્તનો અવિજ્જમાનતઞ્ચ કઙ્ખતીતિ હેટ્ઠા વુત્તનયેન યોજેતબ્બં.

પચ્ચુપ્પન્નમદ્ધાનન્તિ અદ્ધાપચ્ચુપ્પન્નસ્સ ઇધાધિપ્પેતત્તા ‘‘પટિસન્ધિં આદિં કત્વા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘ઇદં કથં ઇદં કથ’’ન્તિ પવત્તનતો કથંકથા, વિચિકિચ્છા, સા અસ્સ અત્થીતિ કથંકથીતિ આહ ‘‘વિચિકિચ્છો હોતી’’તિ. કા એત્થ ચિન્તા, ઉમ્મત્તકો વિય હિ બાલપુથુજ્જનોતિ પટિકચ્ચેવ વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો. તં મહામાતાય પુત્તં. મુણ્ડેસુન્તિ મુણ્ડેન અનિચ્છન્તં જાગરણકાલે ન સક્કાતિ સુત્તં મુણ્ડેસું કુલધમ્મતાય યથા તં એકચ્ચે કુલતાપસા, રાજભયેનાતિ ચ વદન્તિ.

સીતિભૂતન્તિ ઇદં મધુરકભાવપ્પત્તિયા કારણવચનં. ‘‘સેતિભૂત’’ન્તિપિ પાઠો, ઉદકે ચિરટ્ઠાનેન સેતભાવં પત્તન્તિ અત્થો.

અત્તનો ખત્તિયભાવં કઙ્ખતિ કણ્ણો વિય સૂતપુત્તસઞ્ઞી. જાતિયા વિભાવિયમાનાય ‘‘અહ’’ન્તિ તસ્સ અત્તનો પરામસનં સન્ધાયાહ ‘‘એવઞ્હિ સિયા કઙ્ખા’’તિ. મનુસ્સાપિ ચ રાજાનો વિયાતિ મનુસ્સાપિ કેચિ એકચ્ચે રાજાનો વિયાતિ અધિપ્પાયો.

વુત્તનયમેવ ‘‘સણ્ઠાનાકારં નિસ્સાયા’’તિઆદિના. એત્થાતિ ‘‘કથં નુ ખોસ્મી’’તિ પદે. અબ્ભન્તરે જીવોતિ પરપરિકપ્પિતં અન્તરત્તાનં વદતિ. સોળસંસાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન સરીર-પરિમાણ-પરિમણ્ડલ-અઙ્ગુટ્ઠયવપરમાણુ-પરિમાણતાદિકે સઙ્ગણ્હાતિ.

‘‘સત્તપઞ્ઞત્તિ જીવવિસયા’’તિ દિટ્ઠિગતિકાનં મતિમત્તં, પરમત્થતો પન સા અત્તભાવવિસયાવાતિ આહ ‘‘અત્તભાવસ્સ આગતિગતિટ્ઠાન’’ન્તિ, યતાયં આગતો, યત્થ ચ ગમિસ્સતિ, તં ઠાનન્તિ અત્થો.

૧૯. યથા અયં વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જતીતિ અયં વુત્તપ્પભેદા વિચિકિચ્છા યથા ઉપ્પજ્જતિ, એવં અયોનિસો મનસિકરોતો. એતેન વિચિકિચ્છાય અત્તાભિનિવેસસન્નિસ્સયતમાહ. યથા હિ વિચિકિચ્છા અત્તાભિનિવેસં નિસ્સાય પવત્તતિ, યતો સા સસ્સતાધિચ્ચસમુપ્પત્તિસસ્સતુચ્છેદાકારાવલમ્બિની વુત્તા, એવં અત્તાભિનિવેસોપિ તં નિસ્સાય પવત્તતિ ‘‘અહોસિં નુ ખો અહ’’ન્તિઆદિના અન્તોગધાહંકારસ્સ કથંકથિભાવસ્સ અત્તગ્ગાહસન્નિસ્સયભાવતો. તેનેવાહ ‘‘સવિચિકિચ્છસ્સ અયોનિસોમનસિકારસ્સ થામગતત્તા’’તિ. વિકપ્પત્થોતિ અનિયમત્થો. ‘‘અઞ્ઞતરા દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ હિ વુત્તં. સુટ્ઠુ દળ્હભાવેનાતિ અભિનિવેસસ્સ અતિવિય થામગતભાવેન. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં ભવે. પચ્ચુપ્પન્નમેવાતિ અવધારણેન અનાગતે અત્થિભાવં નિવત્તેતિ, ન અતીતે તત્થપિ સતિ અત્થિતાય ઉચ્છેદગ્ગાહસ્સ સબ્ભાવતો. અતીતે એવ નત્થિ, ન અનાગતેપીતિ અધિપ્પાયો.

સઞ્ઞાક્ખન્ધસીસેનાતિ સઞ્ઞાક્ખન્ધપમુખેન, સઞ્ઞાક્ખન્ધં પમુખં કત્વાતિ અત્થો. ખન્ધેતિ પઞ્ચપિ ખન્ધે. અત્તાતિ ગહેત્વાતિ ‘‘સઞ્જાનનસભાવો મે અત્તા’’તિ અભિનિવિસ્સ. પકાસેતબ્બં વત્થું વિય, અત્તાનમ્પિ પકાસેન્તો પદીપો વિય, સઞ્જાનિતબ્બં નીલાદિઆરમ્મણં વિય અત્તાનમ્પિ સઞ્જાનાતીતિ એવંદિટ્ઠિતોપિ દિટ્ઠિગતિતો હોતીતિ વુત્તં ‘‘અત્તનાવ અત્તાનં સઞ્જાનામી’’તિ. સ્વાયમત્થો સઞ્ઞં તદઞ્ઞતરધમ્મે ચ ‘‘અત્તા અનત્તા’’તિ ચ ગહણવસેન હોતીતિ વુત્તં ‘‘સઞ્ઞાક્ખન્ધસીસેના’’તિઆદિ. એત્થ ચ ખન્ધવિનિમુત્તો અત્તાતિ ગણ્હતો સસ્સતદિટ્ઠિ, ખન્ધં પન ‘‘અત્તા’’તિ ગણ્હતો ઉચ્છેદદિટ્ઠીતિ આહ ‘‘સબ્બાપિ સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિયોવા’’તિ.

અભિનિવેસાકારાતિ વિપરિયેસાકારા. વદતીતિ ઇમિના કારકવેદકસત્તાનં હિતસુખાવબોધનસમત્થતં અત્તનો દીપેતિ. તેનાહ ‘‘વચીકમ્મસ્સ કારકો’’તિ. વેદેતીતિ વેદિયો, વેદિયોવ વેદેય્યો. ઈદિસાનઞ્હિ પદાનં બહુલા કત્તુસાધનતં સદ્દસત્થવિદૂ મઞ્ઞન્તિ. ઉપ્પાદવતો એકન્તેનેવ વયો ઇચ્છિતબ્બો, સતિ ચ ઉદયબ્બયત્તે નેવ નિચ્ચતાતિ ‘‘નિચ્ચો’’તિ વદન્તસ્સ અધિપ્પાયં વિવરન્તો આહ ‘‘ઉપ્પાદવયરહિતો’’તિ. સારભૂતોતિ નિચ્ચતાય એવ સારભાવો. સબ્બકાલિકોતિ સબ્બસ્મિં કાલે વિજ્જમાનો. પકતિભાવન્તિ સભાવભૂતં પકતિં, ‘‘વદો’’તિઆદિના વા વુત્તં પકતિસઙ્ખાતં સભાવં. સસ્સતિસમન્તિ સસ્સતિયા સમં સસ્સતિસમં, થાવરં નિચ્ચકાલન્તિ અત્થો. તથેવ ઠસ્સતીતિ યેનાકારેન પુબ્બે અટ્ઠાસિ, એતરહિ તિટ્ઠતિ, તથેવ તેનાકારેન અનાગતેપિ ઠસ્સતીતિ અત્થો.

પચ્ચક્ખનિદસ્સનં ઇદં-સદ્દસ્સ આસન્નપચ્ચક્ખભાવં કત્વા. દિટ્ઠિયેવ દિટ્ઠિગતન્તિ ગત-સદ્દસ્સ પદવડ્ઢનમત્તતં આહ. દિટ્ઠીસુગતન્તિ મિચ્છાદિટ્ઠીસુ પરિયાપન્નન્તિ અત્થો. તેનેવાહ ‘‘દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિઅન્તોગધત્તા’’તિ. દિટ્ઠિયા ગમનમત્તન્તિ દિટ્ઠિયા ગહણમત્તં. યથા પન પબ્બતજલવિદુગ્ગાનિ દુન્નિગ્ગમનાનિ, એવં દિટ્ઠિગ્ગાહોપીતિ આહ ‘‘દુન્નિગ્ગમનટ્ઠેન ગહન’’ન્તિ. તં નામ ઉદકં, તં ગહેત્વા તં અતિક્કમિતબ્બતો કન્તારો, નિરુદકવનં, તં પવનન્તિપિ વુચ્ચતિ. અઞ્ઞો પન અરઞ્ઞપદેસો દુરતિક્કમનટ્ઠેન કન્તારો વિયાતિ, એવં દિટ્ઠિપીતિ આહ ‘‘દુરતિક્કમનટ્ઠેના’’તિઆદિ. વિનિવિજ્ઝનં વિતુદનં. વિલોમનં વિપરિણામભાવો. અનવટ્ઠિતસભાવતાય વિચલિતં વિપ્ફન્દિતન્તિ આહ ‘‘કદાચી’’તિઆદિ. અન્દુબન્ધનાદિ વિય નિસ્સરિતું અપ્પદાનવસેન અસેરિભાવકરણં બન્ધનટ્ઠો, કિલેસકમ્મવિપાકવટ્ટાનં પચ્ચયભાવેન દૂરગતમ્પિ આકડ્ઢિત્વા સંયોજનં સંયોજનટ્ઠો, દિટ્ઠિપિ તથારૂપાતિ વુત્તં ‘‘દિટ્ઠિસંયોજન’’ન્તિ. બન્ધનત્થં દસ્સેન્તો કિચ્ચસિદ્ધિયાતિ અધિપ્પાયો. તેનેવાહ ‘‘દિટ્ઠિસંયોજનેન…પે… મુચ્ચતી’’તિ. તત્થ એતેહીતિ ઇમિના જાતિઆદિદુક્ખસ્સ પચ્ચયભાવમાહ. જાતિઆદિકે દુક્ખધમ્મે સરૂપતો દસ્સેત્વાપિ ‘‘ન પરિમુચ્ચતિ દુક્ખસ્મા’’તિ વદન્તેન ભગવતા દિટ્ઠિસંયોજનં નામ સબ્બાનત્થકરં મહાસાવજ્જં સબ્બસ્સપિ દુક્ખસ્સ મૂલભૂતન્તિ અયમત્થો વિભાવિતોતિ દસ્સેતું ‘‘કિં વા બહુના, સકલવટ્ટદુક્ખતોપિ ન મુચ્ચતી’’તિ વુત્તં.

૨૦. નનુ ચેત્થ દિટ્ઠિસંયોજનદસ્સનેન સીલબ્બતપરામાસોપિ દસ્સેતબ્બો, એવઞ્હિ દસ્સનેન પહાતબ્બા આસવા અનવસેસતો દસ્સિતા હોન્તીતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘યસ્મા’’તિઆદિ. સીલબ્બતપરામાસો કામાસવાદિગ્ગહણેનેવ ગહિતો હોતિ કામાસવાદિહેતુકત્તા તસ્સ. અપ્પહીનકામરાગાદિકો હિ કામસુખત્થં વા ભવસુદ્ધત્થં વા એવં ભવવિસુદ્ધિ હોતીતિ સીલબ્બતાનિ પરામસન્તિ, ‘‘ઇમિનાહં સીલેન વા વતેન વા તપેન વા બ્રહ્મચરિયેન વા દેવો વા ભવિસ્સામિ દેવઞ્ઞતરો વા’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૮૬; મ. નિ. ૨.૭૯), ‘‘તત્થ નિચ્ચો ધુવો સસ્સતો અવિપરિણામધમ્મો સસ્સતિસમં તથેવ ઠસ્સામી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૯), ‘‘સીલેન સુદ્ધિ વતેન સુદ્ધિ સીલબ્બતેન સુદ્ધી’’તિ (ધ. સ. ૧૨૨૨) ચ સુત્તેવુત્તં સીલબ્બતં પરામસન્તિ. તત્થ ભવસુખભવવિસુદ્ધિઅત્થન્તિ ભવસુખત્થઞ્ચ ભવવિસુદ્ધિઅત્થઞ્ચ. તસ્સ ગહિતત્તાતિ સીલબ્બતપરામાસસ્સ દિટ્ઠિગ્ગહણેન ગહિતત્તા યથા ‘‘દિટ્ઠિગતાનં પહાનાયા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૨૭૭). તેસન્તિ દસ્સનપહાતબ્બાનં. દસ્સેતું પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય દેસનાય. તબ્બિપરીતસ્સાતિ યોનિસોમનસિકરોતો કલ્યાણપુથુજ્જનસ્સ.

તસ્સાતિ ‘‘સુતવા’’તિઆદિપાઠસ્સ. તાવાતિ ‘‘સુતવા’’તિ ઇતો પટ્ઠાય યાવ ‘‘સો ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ પદં, તાવ ઇમં પદં અવધિં કત્વાતિ અત્થો. હેટ્ઠા વુત્તનયેનાતિ અરિયસપ્પુરિસ-અરિયધમ્મ-સપ્પુરિસધમ્મ-મનસિકરણીય-અમનસિકરણીયપદાનં યથાક્કમં મૂલપરિયાયે ઇધ ગહેત્વા વુત્તનયેન અત્થો વેદિતબ્બોતિ સમ્બન્ધો. વુત્તપચ્ચનીકતોતિ ‘‘સુતવા અરિયસાવકો, અરિયાનં દસ્સાવી, સપ્પુરિસાનં દસ્સાવી’’તિ એતેસં પદાનં સબ્બાકારેન વુત્તવિપરીતતો અત્થો વેદિતબ્બો, કોવિદવિનીતપદાનં પન ન સબ્બપ્પકારેન વુત્તવિપરીતતો. અરહા હિ નિપ્પરિયાયેન અરિયધમ્મે કોવિદો અરિયધમ્મે સુવિનીતો ચ નામ. તેનાહ ‘‘પચ્ચનીકતો ચ સબ્બાકારેન…પે… અરિયસાવકોતિ વેદિતબ્બો’’તિ. સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણં સિખાપ્પત્તવિપસ્સના. કેચિ પન ‘‘ભઙ્ગઞાણતો પટ્ઠાય સિખાપત્તવિપસ્સના’’તિ વદન્તિ, તદયુત્તં. તદનુરૂપેન અત્થેનાતિ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ અનુરૂપેન અરિયટ્ઠેન, ન પટિવેધવસેનાતિ અધિપ્પાયો. કલ્યાણપુથુજ્જનો હિ અયં. યથા ચસ્સ ‘‘યોપિ કલ્યાણપુથુજ્જનો’’તિ આરભિત્વા ‘‘સોપિ વુચ્ચતિ સિક્ખતીતિ સેક્ખો’’તિ પરિયાયેન સેક્ખસુત્તે (સં. નિ. ૫.૧૩) સેક્ખભાવો વુત્તો, એવં ઇધ અરિયસાવકભાવો વુત્તો. વુટ્ઠાનગામિનીવિપસ્સનાલક્ખણેહિ યે અરિયસપ્પુરિસધમ્મવિનયસઙ્ખાતા બોધિપક્ખિયધમ્મા તિસ્સો સિક્ખા એવ વા સમ્ભવન્તિ, તેસં વસેન ઇમસ્સ અરિયસાવકાદિભાવો વુત્તો. તેનાહ ‘‘તદનુરૂપેન અત્થેના’’તિ. અરિયસ્સ સાવકોતિ વા અરિયસાવકત્થેન એવ વુત્તો યથા ‘‘અગમા રાજગહં બુદ્ધો’’તિ (સુ. નિ. ૪૧૦). સિખાપ્પત્તવિપસ્સનાગ્ગહણઞ્ચેત્થ વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અનિવત્તિપટિપદાયં ઠિતસ્સ ગહણત્થન્તિ યથાવુત્તા અત્થસંવણ્ણના સુટ્ઠુતરં યુજ્જતેવ.

૨૧. યથા ધાતુમુખેન વિપસ્સનં અભિનિવિટ્ઠો ધાતુકમ્મટ્ઠાનિકો આયતનાદિમુખેન અભિનિવિટ્ઠો આયતનાદિકમ્મટ્ઠાનિકો, એવં સચ્ચમુખેન અભિનિવિટ્ઠોતિ વુત્તં ‘‘ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનિકો’’તિ. ચતુરોઘનિત્થરણત્થિકેહિ કાતબ્બતો કમ્મં, ભાવના. કમ્મમેવ વિસેસાધિગમસ્સ ઠાનં કારણન્તિ, કમ્મે વા યથાવુત્તનટ્ઠેન ઠાનં અવટ્ઠાનં ભાવનારમ્ભોકમ્મટ્ઠાનં, તદેવ ચતુસચ્ચમુખેન પવત્તં એતસ્સ અત્થીતિ ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનિકો. ઉભયં નપ્પવત્તતિ એત્થાતિ અપ્પવત્તિ. ઉગ્ગહિતચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનોતિ ચ ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનં પાળિતો અત્થતો ચ ઉગ્ગહેત્વા મનસિકારયોગ્ગં કત્વા ઠિતો. વિપસ્સનામગ્ગં સમારુળ્હોતિ સપ્પચ્ચયનામરૂપદસ્સને પતિટ્ઠાય તદેવ નામરૂપં અનિચ્ચાદિતો સમ્મસન્તો. સમન્નાહરતીતિ વિપસ્સનાવજ્જનં સન્ધાયાહ, તસ્મા યથા ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ વિપસ્સનાઞાણં પવત્તતિ, એવં સમન્નાહરતિ આવજ્જતીતિ અત્થો. કથં પનેત્થ ‘‘મનસિ કરોતી’’તિ ઇમિના ‘‘વિપસ્સતી’’તિ અયમત્થો વુત્તો હોતીતિ આહ ‘‘એત્થ…પે… વુત્તા’’તિ. એત્થાતિ ચ ઇમસ્મિં સુત્તેતિ અત્થો. વિપસ્સતીતિ ચ યથા ઉપરિ વિસેસાધિગમો હોતિ, એવં ઞાણચક્ખુના વિપસ્સતિ, ઓલોકેતીતિ અત્થો. મગ્ગોપિ વત્તબ્બો. પુરિમઞ્હિ સચ્ચદ્વયં ગમ્ભીરત્તા દુદ્દસં, ઇતરં દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરં.

અભિનિવેસોતિ વિપસ્સનાભિનિવેસો વિપસ્સનાપટિપત્તિ. તદારમ્મણેતિ તં રૂપક્ખન્ધં આરમ્મણં કત્વા પવત્તે. યાથાવસરસલક્ખણં વવત્થપેત્વાતિ અવિપરીતં અત્તનો આરમ્મણં સભાવચ્છેદનાદિકિચ્ચઞ્ચેવ અઞ્ઞાણાદિલક્ખણઞ્ચ અસઙ્કરતો હદયે ઠપેત્વા. ઇમિના પુબ્બે નામરૂપપરિચ્છેદે કતેપિ ધમ્માનં સલક્ખણવવત્થાપનં પચ્ચયપરિગ્ગહેન સુવવત્થાપિતં નામ હોતીતિ દસ્સેતિ યથા ‘‘દ્વિક્ખત્તું બદ્ધં સુબદ્ધ’’ન્તિ. એવઞ્હિ ઞાતપરિઞ્ઞાય કિચ્ચં સિદ્ધં નામ હોતિ. પચ્ચયતો પચ્ચયુપ્પન્નતો ચ વવત્થાપિતત્તા પાકટભાવેન સિદ્ધેનપિ સિદ્ધભાવો પાકટો હોતીતિ વુત્તં ‘‘અહુત્વા હોન્તી’’તિ. અનિચ્ચલક્ખણં આરોપેતીતિ અસતો હિ ઉપ્પાદેન ભવિતબ્બં, ન સતો, ઉપ્પાદવન્તતો ચ નેસં એકન્તેન ઇચ્છિતબ્બા પચ્ચયાયત્તવુત્તિભાવતો, સતિ ઉપ્પાદે અવસ્સંભાવી નિરોધોતિ નત્થેવ નિચ્ચતાવકાસોતિ. સૂપટ્ઠિતાનિચ્ચતાય ચ ઉદયબ્બયધમ્મેહિ અભિણ્હપટિપીળનતો દુક્ખમનટ્ઠેન દુક્ખં. તેનાહ ‘‘ઉદયબ્બયપટિપીળિતત્તા દુક્ખાતિ દુક્ખલક્ખણં આરોપેતી’’તિ. કત્થચિપિ સઙ્ખારગતે ‘‘મા જીરિ મા બ્યાધિયી’’તિ અલબ્ભનતો નત્થિ વસવત્તનન્તિ આહ ‘‘અવસવત્તનતો અનત્તાતિ અનત્તલક્ખણં આરોપેતી’’તિ. પટિપાટિયાતિ ઉદયબ્બયઞાણાદિપરમ્પરાય.

તસ્મિં ખણેતિ સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે. એકપટિવેધેનેવાતિ એકઞાણેનેવ પટિવિજ્ઝનેન. પટિવેધો પટિઘાતાભાવેન વિસયે નિસ્સઙ્ગચારસઙ્ખાતં નિબ્બિજ્ઝનં. અભિસમયો અવિરજ્ઝિત્વા વિસયસ્સ અધિગમસઙ્ખાતો અવબોધો. ‘‘ઇદં દુક્ખં, એત્તકં દુક્ખં, ન ઇતો ભિય્યો’’તિ પરિચ્છિન્દિત્વા જાનનમેવ વુત્તનયેન પટિવેધોતિ પરિઞ્ઞાપટિવેધો. અયં યથા ઞાણે પવત્તે પચ્છા દુક્ખસ્સ સરૂપાદિપરિચ્છેદે સમ્મોહો ન હોતિ, તથા પવત્તિં ગહેત્વા વુત્તો, ન પન મગ્ગઞાણસ્સ ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિનાપિ વત્તનતો. તેનાહ ‘‘ન હિસ્સ તસ્મિં સમયે’’તિઆદિ. પહીનસ્સ પુન અપ્પહાતબ્બતાય પકટ્ઠં હાનં ચજનં સમુચ્છિન્દનં પહાનં, પહાનમેવ વુત્તનયેન પટિવેધોતિ પહાનપટિવેધો. અયમ્પિ યેન કિલેસેન અપ્પહીયમાનેન મગ્ગભાવનાય ન ભવિતબ્બં, અસતિ ચ મગ્ગભાવનાય યો ઉપ્પજ્જેય્ય, તસ્સ કિલેસસ્સ પદઘાતં કરોન્તસ્સ અનુપ્પત્તિધમ્મતં આપાદેન્તસ્સ ઞાણસ્સ તથાપવત્તિયા પટિઘાતાભાવેન નિસ્સઙ્ગચારં ઉપાદાય એવં વુત્તો. સચ્છિકિરિયા પચ્ચક્ખકરણં, અનુસ્સવાકારપરિવિતક્કાદિકે મુઞ્ચિત્વા સરૂપતો આરમ્મણકરણં ઇદં તન્તિ યથાસભાવતો ગહણં, સા એવ વુત્તનયેન પટિવેધોતિ સચ્છિકિરિયાપટિવેધો. અયં પન યસ્સ આવરણસ્સ અસમુચ્છિન્દનતો ઞાણં નિરોધં આલમ્બિતું ન સક્કોતિ, તસ્સ સમુચ્છિન્દનતો તં સરૂપતો વિભાવિતમેવ પવત્તતીતિ એવં વુત્તો.

ભાવના ઉપ્પાદના વડ્ઢના ચ, તત્થ પઠમમગ્ગે ઉપ્પાદનટ્ઠેન, દુતિયાદીસુ વડ્ઢનટ્ઠેન, ઉભયત્થાપિ વા ઉભયથાપિ વેદિતબ્બં. પઠમમગ્ગોપિ હિ યથારહં વુટ્ઠાનગામિનિયં પવત્તં પરિજાનનાદિં વડ્ઢેન્તો પવત્તોતિ તત્થાપિ વડ્ઢનટ્ઠેન ભાવના સક્કા વિઞ્ઞાતું. દુતિયાદીસુપિ અપ્પહીનકિલેસપ્પહાનતો પુગ્ગલન્તરસાધનતો ઉપ્પાદનટ્ઠેન ભાવના, સા એવ વુત્તનયેન પટિવેધોતિ ભાવના પટિવેધો. અયમ્પિ હિ યથા ઞાણે પવત્તે પચ્છા મગ્ગધમ્માનં સરૂપપરિચ્છેદે સમ્મોહો ન હોતિ, તથા પવત્તિમેવ ગહેત્વા વુત્તો, તિટ્ઠતુ તાવ યથાધિગતમગ્ગધમ્મં યથાપવત્તેસુ ફલધમ્મેસુપિ અયં યથાધિગતસચ્ચધમ્મેસુ વિય વિગતસમ્મોહોવ હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘દિટ્ઠધમ્મો પત્તધમ્મો વિદિતધમ્મો પરિયોગાળ્હધમ્મો’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૯૯, ૩૫૬; મહાવ. ૨૭, ૫૭). યતો ચસ્સ ધમ્મતાસઞ્ચોદિતા યથાધિગતસચ્ચધમ્માવલમ્બિનિયો મગ્ગવીથિતો પરતો મગ્ગફલપહીનાવસિટ્ઠકિલેસનિબ્બાનાનં પચ્ચવેક્ખણા પવત્તન્તિ. દુક્ખસચ્ચધમ્મા હિ સક્કાયદિટ્ઠિઆદયો. અયઞ્ચ અત્થવણ્ણના ‘‘પરિઞ્ઞાભિસમયેના’’તિઆદીસુપિ વિભાવેતબ્બા. એકાભિસમયેન અભિસમેતીતિ વુત્તમેવત્થં વિભૂતતરં કત્વા દસ્સેતું ‘‘નો ચ ખો અઞ્ઞમઞ્ઞેન ઞાણેના’’તિઆદિ વુત્તં.

વિતણ્ડવાદી પનાહ ‘‘અરિયમગ્ગઞાણં ચતૂસુ સચ્ચેસુ નાનાભિસમયવસેન કિચ્ચકરણં, ન એકાભિસમયવસેન. તઞ્હિ કાલેન દુક્ખં પજાનાતિ, કાલેન સમુદયં પજહતિ, કાલેન નિરોધં સચ્છિકરોતિ, કાલેન મગ્ગં ભાવેતિ, અઞ્ઞથા એકસ્સ ઞાણસ્સ એકસ્મિં ખણે ચતુકિચ્ચકરણં ન યુજ્જતિ. ન હિદં કત્થચિ દિટ્ઠમ્પિ સુત્તં અત્થી’’તિ. સો વત્તબ્બો – યદિ અરિયમગ્ગઞાણં નાનાભિસમયવસેન સચ્ચાનિ અભિસમેતિ, ન એકાભિસમયવસેન, એવં સન્તે પચ્ચેકમ્પિ સચ્ચેસુ નાનક્ખણેનેવ પવત્તેય્ય, ન એકક્ખણેન, તથા સતિ દુક્ખાદીનં એકદેસેકદેસમેવ પરિજાનાતિ પજહતીતિ આપજ્જતીતિ નાનાભિસમયે પઠમમગ્ગાદીહિ પહાતબ્બાનં સઞ્ઞોજનત્તયાદીનં એકદેસેકદેસપ્પહાનં સિયાતિ એકદેસસોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠાદિતા, તતો એવ એકદેસસોતાપન્નાદિતા ચ આપજ્જતિ અનન્તરફલત્તા લોકુત્તરકુસલાનં, ન ચ તં યુત્તં. ન હિ કાલભેદેન વિના સો એવ સોતાપન્નો ચ અસોતાપન્નો ચાતિ સક્કા વિઞ્ઞાતું.

અપિચાયં નાનાભિસમયવાદી એવં પુચ્છિતબ્બો ‘‘મગ્ગઞાણં સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝન્તં કિં આરમ્મણતો પટિવિજ્ઝતિ, ઉદાહુ કિચ્ચતો’’તિ? જાનમાનો ‘‘કિચ્ચતો’’તિ વદેય્ય, ‘‘કિચ્ચતો પટિવિજ્ઝન્તસ્સ કિં નાનાભિસમયેના’’તિ વત્વા પટિપાટિયાનિદસ્સનેન સઞ્ઞાપેતબ્બો. અથ ‘‘આરમ્મણતો’’તિ વદેય્ય, એવં સન્તે તસ્સ ઞાણસ્સ વિપસ્સનાઞાણસ્સ વિય દુક્ખસમુદયાનં અચ્ચન્તપરિઞ્ઞાસમુચ્છેદા ન યુત્તા અનિસ્સટત્તા. તથા મગ્ગદસ્સનં. ન હિ મગ્ગો સયમેવ અત્તાનં આરબ્ભ પવત્તતીતિ યુત્તં, મગ્ગન્તરપરિકપ્પનાય પન અનવટ્ઠાનં આપજ્જતિ, તસ્મા તીણિ સચ્ચાનિ કિચ્ચતો, નિરોધં કિચ્ચતો ચ આરમ્મણતો ચ પટિવિજ્ઝતીતિ એવં અસમ્મોહતો પટિવિજ્ઝન્તસ્સ મગ્ગઞાણસ્સ નત્થેવ નાનાભિસમયો. વુત્તઞ્હેતં ‘‘યો ભિક્ખવે દુક્ખં પસ્સતિ, દુક્ખસમુદયમ્પિ સો પસ્સતી’’તિઆદિ. ન ચેતં કાલન્તરદસ્સનં સન્ધાય વુત્તં ‘‘યો નુ ખો, આવુસો, દુક્ખં પસ્સતિ, દુક્ખસમુદયમ્પિ …પે… દુક્ખનિરોધગામિનિપટિપદમ્પિ સો પસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૧૦૦) એકચ્ચદસ્સનસમઙ્ગિનો અઞ્ઞસચ્ચદસ્સનસમઙ્ગિભાવવિચારણાયં તદત્થસાધનત્થં આયસ્મતા ગવમ્પતિત્થેરેન આભતત્તા, પચ્ચેકઞ્ચ સચ્ચત્તયદસ્સનસ્સ યોજિતત્તા, અઞ્ઞથા પુરિમદિટ્ઠસ્સ પુન અદસ્સનતો સમુદયાદિદસ્સનમયોજનિયં સિયા. ન હિ લોકુત્તરમગ્ગો લોકિયમગ્ગો વિય કતકારીભાવેન પવત્તતિ સમુચ્છેદકત્તા, તથા યોજનેન ચ સબ્બદસ્સનં દસ્સનન્તરપરમન્તિ દસ્સનાનુપરમો સિયાતિ એવં આગમતો યુત્તિતો ચ નાનાભિસમયો ન યુજ્જતીતિ સઞ્ઞાપેતબ્બો. એવં ચે સઞ્ઞત્તિં ગચ્છતિ, ઇચ્ચેતં કુસલં. નો ચે ગચ્છતિ, અભિધમ્મે (કથા. ૨૭૪) ઓધિસોકથાય સઞ્ઞાપેતબ્બોતિ.

નિરોધં આરમ્મણતોતિ નિરોધમેવ આરમ્મણતોતિ નિયમો ગહેતબ્બો, ન આરમ્મણતોવાતિ. તેન નિરોધે કિચ્ચતોપિ પટિવેધો સિદ્ધો હોતિ. તસ્મિં સમયેતિ સચ્ચાનં અભિસમયે. વીસતિવત્થુકાતિઆદિ ‘‘તીણિ સઞ્ઞોજનાની’’તિ વુત્તાનં સરૂપદસ્સનં. ચતૂસુ આસવેસૂતિ ઇદં અભિધમ્મનયેન વુત્તં, ન સુત્તન્તનયેન. ન હિ સુત્તે કત્થચિ ચત્તારો આસવા આગતા અત્થિ. યદિ વિચિકિચ્છા ન આસવો, અથ કસ્મા ‘‘સક્કાયદિટ્ઠિ વિચિકિચ્છા સીલબ્બતપરામાસો, ઇમે વુચ્ચન્તિ, ભિક્ખવે, આસવા દસ્સના પહાતબ્બા’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘દસ્સના પહાતબ્બા’’તિઆદિ. એત્થ પરિયાપન્નત્તાતિ એતેન સમ્માસઙ્કપ્પસ્સ વિય પઞ્ઞાક્ખન્ધે કિચ્ચસભાગતાય ઇધ વિચિકિચ્છાય આસવસઙ્ગહો કતોતિ દસ્સેતિ.

સબ્બો અત્તગ્ગાહો સક્કાયદિટ્ઠિવિનિમુત્તો નત્થીતિ વુત્તં ‘‘છન્નં દિટ્ઠીનં…પે… વિભત્તા’’તિ. સા હિ દિટ્ઠિ એકસ્મિં ચિત્તુપ્પાદે સન્તાને ચ ઠિતં એકટ્ઠં, તત્થ પઠમં સહજાતેકટ્ઠં, ઇતરં પહાનેકટ્ઠં, તદુભયમ્પિ નિદ્ધારેત્વા દસ્સેતું ‘‘દિટ્ઠાસવેહી’’તિઆદિ વુત્તં. સબ્બથાપીતિ સબ્બપ્પકારેન, સહજાતેકટ્ઠપહાનેકટ્ઠપ્પકારેહીતિ અત્થો. અવસેસાતિ દિટ્ઠાસવતો અવસિટ્ઠા. તયોપિ આસવાતિ કામાસવભવાસવઅવિજ્જાસવા. તથા હિ પુબ્બે ‘‘ચતૂસુ આસવેસૂ’’તિ વુત્તં. તસ્માતિ યસ્મા બહૂ એવેત્થ આસવા પહાતબ્બા, તસ્મા બહુવચનનિદ્દેસો કતો ‘‘ઇમે વુચ્ચન્તિ, ભિક્ખવે, આસવા દસ્સના પહાતબ્બા’’તિ. પોરાણાનન્તિ અટ્ઠકથાચરિયાનં, ‘‘પુરાતનાનં મજ્ઝિમભાણકાન’’ન્તિ ચ વદન્તિ.

દસ્સના પહાતબ્બાતિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ.

દસ્સનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સંવરાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના

૨૨. સંવરાદીહીતિ સંવરપટિસેવનઅધિવાસનપરિવજ્જનવિનોદનેહિ. સબ્બેસમ્પીતિ ચતુન્નમ્પિ અરિયમગ્ગાનં. અયન્તિ સંવરાપહાતબ્બાદિકથા પુબ્બભાગપટિપદાતિ વેદિતબ્બા. તથા હિ હેટ્ઠા ‘‘ઉપક્કિલેસવિસોધનં આદિં કત્વા આસવક્ખયપટિપત્તિદસ્સનત્થ’’ન્તિ સુત્તન્તદેસનાય પયોજનં વુત્તં. ન હિ સક્કા આદિતો એવ અરિયમગ્ગં ભાવેતું, અથ ખો સમાદિન્નસીલો ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારો ‘‘સઙ્ખાયેકં પટિસેવતિ, સઙ્ખાયેકં અધિવાસેતિ, સઙ્ખાયેકં પરિવજ્જેતિ, સઙ્ખાયેકં વિનોદેતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૪૮; મ. નિ. ૨.૧૬૮) એવં વુત્તં ચતુરાપસ્સેનપટિપત્તિં પટિપજ્જમાનો સમ્મસનવિધિં ઓતરિત્વા અનુક્કમેન વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા મગ્ગપટિપાટિયા આસવે ખેપેતિ. તેનાહ ભગવા ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, મહાસમુદ્દો અનુપુબ્બનિન્નો અનુપુબ્બપોણો અનુપુબ્બપબ્ભારો, ન આયતકેનેવ પપાતો, એવં ખો, ભિક્ખવે, ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે અનુપુબ્બસિક્ખા અનુપુબ્બકિરિયા અનુપુબ્બપટિપદા, ન આયતકેનેવ અઞ્ઞાપટિવેધો’’તિ (અ. નિ. ૮.૨૦; ઉદા. ૪૫; ચૂળવ. ૩૮૫).

ઇધાતિ અયં ઇધ-સદ્દો સબ્બાકારતો ઇન્દ્રિયસંવરસંવુતસ્સ પુગ્ગલસ્સ સન્નિસ્સયભૂતસાસનપરિદીપનો, અઞ્ઞસાસનસ્સ તથાભાવપટિસેધનો ચાતિ વુત્તં ‘‘ઇમસ્મિં સાસને’’તિ. આદીનવપટિસઙ્ખાતિ આદીનવપચ્ચવેક્ખણા. સમ્પલિમટ્ઠન્તિ (અ. નિ. ટી. ૩.૬.૫૮) ઘંસિતં. અનુબ્યઞ્જનસોતિ હત્થપાદહસિતકથિતવિલોકિતાદિપ્પકારભાગસો. તઞ્હિ અયોનિસો મનસિકરોતો કિલેસાનં અનુ અનુ બ્યઞ્જનતો ‘‘અનુબ્યઞ્જન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. નિમિત્તગ્ગાહોતિ ઇત્થિપુરિસનિમિત્તાદિકસ્સ વા કિલેસવત્થુભૂતસ્સ વા નિમિત્તસ્સ ગાહો. આદિત્તપરિયાયનયેનાતિ આદિત્તપરિયાયે (સં. નિ. ૪.૨૮; મહાવ. ૫૪) આગતનયેન વેદિતબ્બા આદીનવપટિસઙ્ખાતિ યોજના. યથા ઇત્થિયા ઇન્દ્રિયન્તિ ઇત્થિન્દ્રિયં, ન એવમિદં, ઇદં પન ચક્ખુમેવ ઇન્દ્રિયન્તિ ચક્ખુન્દ્રિયન્તિ. તિત્થકાકો વિયાતિ તિત્થે કાકો તિત્થકાકો, નદિયા સમતિક્કમનતિત્થે નિયતટ્ઠિતિકો. આવાટકચ્છપોતિઆદીસુપિ એસેવ નયો.

એવં તપ્પટિબદ્ધવુત્તિતાય ચક્ખુન્દ્રિયે નિયતટ્ઠાનો સંવરો ચક્ખુન્દ્રિયસંવરો. મુટ્ઠસ્સચ્ચં સતિપટિપક્ખા અકુસલધમ્મા. યદિપિ અઞ્ઞત્થ અસઙ્ખેય્યમ્પિ ભવઙ્ગચિત્તં નિરન્તરં ઉપ્પજ્જતિ, પસાદઘટ્ટનાવજ્જનુપ્પાદાનં પન અન્તરે દ્વે એવ ભવઙ્ગચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ અયં ચિત્તનિયામોતિ આહ ભવઙ્ગે ‘‘દ્વિક્ખત્તું ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધે’’તિ.

જવનક્ખણે પન સચે દુસ્સીલ્યં વાતિઆદિ (વિસુદ્ધિ. ટી. ૧.૧૫; ધ. સ. મૂલટી. ૧૩૫૨) પુન અવચનત્થં ઇધેવ સબ્બં વુત્તન્તિ છસુ દ્વારેસુ યથાસમ્ભવં યોજેતબ્બં. ન હિ પઞ્ચદ્વારે કાયવચીદુચ્ચરિતસઙ્ખાતો દુસ્સીલ્યસંવરો અત્થીતિ સો મનોદ્વારવસેન, ઇતરો છન્નમ્પિ દ્વારાનં વસેન યોજેતબ્બો. મુટ્ઠસ્સચ્ચાદીનઞ્હિ સતિપટિપક્ખાદિલક્ખણાનં અકુસલધમ્માનં સિયા પઞ્ચદ્વારે ઉપ્પત્તિ, ન ત્વેવ કાયિકવાચસિકવીતિક્કમભૂતસ્સ દુસ્સીલ્યસ્સ તત્થ ઉપ્પત્તિ પઞ્ચદ્વારિકજવનાનં અવિઞ્ઞત્તિજનકત્તાતિ.

યથા કિન્તિ યેન પકારેન જવને ઉપ્પજ્જમાનો અસંવરો ‘‘ચક્ખુદ્વારે અસંવરો’’તિ વુચ્ચતિ, તં નિદસ્સનં કિન્તિ અત્થો. યથાતિઆદિના નગરદ્વારે અસંવરે સતિ તંસમ્બન્ધાનં ઘરાદીનં અસંવુતતા વિય જવને અસંવરે સતિ તંસમ્બન્ધાનં દ્વારાદીનં અસંવુતતાતિ અઞ્ઞાસંવરે અઞ્ઞાસંવુતતાસામઞ્ઞમેવ નિદસ્સેતિ, ન પુબ્બાપરસામઞ્ઞં, અન્તોબહિસામઞ્ઞં વા. સમ્બન્ધો ચ જવનેન દ્વારાદીનં એકસન્તતિપરિયાપન્નતાય એવ દટ્ઠબ્બો. પચ્ચયભાવેન પુરિમનિપ્ફન્નં જવનકાલે અસન્તમ્પિ ભવઙ્ગાદિ ફલનિપ્ફત્તિયા ચક્ખાદિ વિય સન્તંયેવ નામ. ન હિ ધરમાનંયેવ ‘‘સન્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તસ્મા સતિ દ્વારભવઙ્ગાદિકે પચ્છા ઉપ્પજ્જમાનં જવનં બાહિરં વિય કત્વા નગરદ્વારસમાનં વુત્તં. ઇતરઞ્ચ અન્તોનગરઘરાદિસમાનં. જવનસ્સ હિ પરમત્થતો અસતિપિ બાહિરભાવે ઇતરસ્સ ચ અબ્ભન્તરભાવે ‘‘પભસ્સરમિદં, ભિક્ખવે, ચિત્તં, તઞ્ચ ખો આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠ’’ન્તિ (અ. નિ. ૧.૪૯) આદિવચનતો આગન્તુકભૂતસ્સ કદાચિ કદાચિ ઉપ્પજ્જમાનસ્સ જવનસ્સ બાહિરભાવો, તબ્બિધુરસભાવસ્સ ઇતરસ્સ અબ્ભન્તરભાવો ચ પરિયાયતો વેદિતબ્બો. જવને વા અસંવરે ઉપ્પન્ને તતો પરં દ્વારભવઙ્ગાદીનં અસંવરહેતુભાવાપત્તિતો નગરદ્વારસદિસેન જવનેન પવિસિત્વા દુસ્સીલ્યાદિચોરાનં દ્વારભવઙ્ગાદીસુ મુસનં કુસલભણ્ડવિનાસનં દટ્ઠબ્બં. ઉપ્પન્ને હિ અસંવરે દ્વારાદીનં તસ્સ હેતુભાવો પઞ્ઞાયતિ, સો ચ ઉપ્પજ્જમાનોયેવ દ્વારાદીનં સંવરૂપનિસ્સયભાવં પટિબાહેન્તોયેવ પવત્તતીતિ અયઞ્હેત્થ અસંવરાદીનં પવત્તિનયો. પઞ્ચદ્વારે રૂપાદિઆરમ્મણે આપાથગતે યથાપચ્ચયં અકુસલજવને ઉપ્પજ્જિત્વા ભવઙ્ગં ઓતિણ્ણે મનોદ્વારિકજવનં તંયેવ આરમ્મણં કત્વા ભવઙ્ગં ઓતરતિ, પુન તસ્મિંયેવ દ્વારે ‘‘ઇત્થી પુરિસો’’તિઆદિના વિસયં વવત્થપેત્વા જવનં ભવઙ્ગં ઓતરતિ, પુન વારે રજ્જનાદિવસેન જવનં જવતિ, પુનપિ યદિ તાદિસં આરમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ, તંસદિસમેવ પઞ્ચદ્વારે રૂપાદીસુ જવનં ઉપ્પજ્જતિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘એવમેવ જવને દુસ્સીલ્યાદીસુ ઉપ્પન્નેસુ તસ્મિં અસંવરે સતિ દ્વારમ્પિ અગુત્ત’’ન્તિઆદિ. અયં તાવ અસંવરપક્ખે અત્થવણ્ણના.

સંવરપક્ખેપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. સંવરેન સમન્નાગતો પુગ્ગલો સંવુતોતિ વુત્તોતિ આહ ‘‘ઉપેતોતિ વુત્તં હોતી’’તિ. એકજ્ઝં કત્વાતિ ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો’’તિ પદઞ્ચ અત્થતો અભિન્નં સમાનં કત્વા. અયમેવ ચેત્થ અત્થો સુન્દરતરો ઉપરિપાળિયા સંસન્દનતો. તેનાહ ‘‘તથાહી’’તિઆદિ. યન્તિ આદેસોતિ ઇમિના લિઙ્ગવિપલ્લાસેન સદ્ધિં વચનવિપલ્લાસો કતોતિ દસ્સેતિ, નિપાતપદં વા એતં પચ્ચત્તપુથુવચનત્થં. વિઘાતકરાતિ ચિત્તવિઘાતકરણા ચિત્તદુક્ખનિબ્બત્તકા ચ. યથાવુત્તકિલેસહેતુકા દાહાનુબન્ધા વિપાકા એવ વિપાકપરિળાહા. યથા પનેત્થ આસવા અઞ્ઞે ચ વિઘાતકરા કિલેસવિપાકપરિળાહા સમ્ભવન્તિ, તં દસ્સેતું ‘‘ચક્ખુદ્વારેહી’’તિઆદિ વુત્તં, તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. એત્થ ચ સંવરણૂપાયો, સંવરિતબ્બં, સંવરો, યતો સો સંવરો, યત્થ સંવરો, યઞ્ચ સંવરફલન્તિ અયં વિભાગો વેદિતબ્બો. કથં? પટિસઙ્ખા યોનિસોતિ હિ સંવરણૂપાયો. ચક્ખુન્દ્રિયં સંવરિતબ્બં. સંવરગ્ગહણેન ગહિતા સતિ સંવરો. અસંવુતસ્સાતિ સંવરણાવધિ. અસંવરતો હિ સંવરણં. સંવરિતબ્બગ્ગહણેન સિદ્ધો ઇધ સંવરવિસયો. ચક્ખુન્દ્રિયઞ્હિ સંવરઞાણં રૂપારમ્મણે સંવરીયતીતિ અવુત્તસિદ્ધોયમત્થો. આસવતન્નિમિત્તકિલેસાદિપરિળાહાભાવો ફલં. એવં સોતદ્વારાદીસુપિ યોજેતબ્બં. સબ્બત્થેવાતિ મનોદ્વારે પઞ્ચદ્વારે ચાતિ સબ્બસ્મિં દ્વારે.

સંવરાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પટિસેવનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના

૨૩. પટિસઙ્ખા યોનિસો ચીવરન્તિઆદીસુ ‘‘સીતસ્સ પટિઘાતાયા’’તિઆદિના વુત્તં પચ્ચવેક્ખણમેવ યોનિસો પટિસઙ્ખા. ઈદિસન્તિ એવરૂપં ઇટ્ઠારમ્મણં. ભવપત્થનાય અસ્સાદયતોતિ ભવપત્થનામુખેન ભાવિતં આરમ્મણં અસ્સાદેન્તસ્સ. ચીવરન્તિ નિવાસનાદિ યં કિઞ્ચિ ચીવરં. પટિસેવતીતિ નિવાસનાદિવસેન પરિભુઞ્જતિ. યાવદેવાતિ પયોજનપરિમાણનિયમનં. સીતપટિઘાતાદિયેવ હિ યોગિનો ચીવરપટિસેવને પયોજનં. સીતસ્સાતિ ધાતુક્ખોભતો વા ઉતુપરિણામતો વા ઉપ્પન્નસીતસ્સ. પટિઘાતાયાતિ પટિબાહનત્થં તપ્પચ્ચયસ્સ વિકારસ્સ વિનોદનત્થં. ઉણ્હસ્સાતિ અગ્ગિસન્તાપતો ઉપ્પન્નસ્સ ઉણ્હસ્સ. ડંસાદયો પાકટાયેવ. પુન યાવદેવાતિ નિયતપયોજનપરિમાણનિયમનં. નિયતઞ્હિ પયોજનં ચીવરપટિસેવનસ્સ હિરિકોપીનપટિચ્છાદનં, ઇતરં કદાચિ કદાચિ. હિરિકોપીનન્તિ સમ્બાધટ્ઠાનં. યસ્મિઞ્હિ અઙ્ગે વિવટે હિરીકુપ્પતિ વિનસ્સતિ, તં હિરિયા કોપનતો હિરિકોપીનં, તસ્સ પટિચ્છાદનત્થં ચીવરં પટિસેવતિ.

પિણ્ડપાતન્તિ યં કિઞ્ચિ આહારં. સો હિ પિણ્ડોલ્યેન ભિક્ખનાય પત્તે પતનતો તત્થ તત્થ લદ્ધભિક્ખાપિણ્ડાનં પાતો સન્નિપાતોતિ ‘‘પિણ્ડપાતો’’તિ વુચ્ચતિ. નેવ દવાયાતિ ન કીળનાય. ન મદાયાતિ ન બલમદમાનમદપુરિસમદત્થં. ન મણ્ડનાયાતિ ન અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં પીણનભાવત્થં. ન વિભૂસનાયાતિ ન તેસંયેવ સોભનત્થં, છવિસમ્પતિઅત્થન્તિ અત્થો. ઇમાનિ ચ પદાનિ યથાક્કમં મોહ-દોસ-સણ્ઠાન-વણ્ણ-રાગૂપનિસ્સય-પહાનત્થાનિ વેદિતબ્બાનિ. પુરિમં વા દ્વયં અત્તનો અત્તનો સંકિલેસુપ્પત્તિનિસેધનત્થં, ઇતરં પરસ્સપિ. ચત્તારિપિ કામસુખલ્લિકાનુયોગસ્સ પહાનત્થં વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. કાયસ્સાતિ રૂપકાયસ્સ. ઠિતિયા યાપનાયાતિ પબન્ધટ્ઠિતત્થઞ્ચેવ પવત્તિયા અવિચ્છેદનત્થઞ્ચ ચિરકાલટ્ઠિતત્થં જીવિતિન્દ્રિયસ્સ પવત્તાપનત્થં. વિહિંસૂપરતિયાતિ જિઘચ્છાદુક્ખસ્સ ઉપરમણત્થં. બ્રહ્મચરિયાનુગ્ગહાયાતિ સાસનમગ્ગબ્રહ્મચરિયાનં અનુગ્ગહત્થં. ઇતીતિ એવં ઇમિના ઉપાયેન. પુરાણઞ્ચ વેદનં પટિહઙ્ખામીતિ પુરાણં અભુત્તપચ્ચયા ઉપ્પજ્જનકવેદનં પટિહનિસ્સામિ. નવઞ્ચ વેદનં ન ઉપ્પાદેસ્સામીતિ નવં ભુત્તપચ્ચયા ઉપ્પજ્જનકવેદનં ન ઉપ્પાદેસ્સામીતિ. તસ્સા હિ અનુપ્પન્નાય અનુપ્પજ્જનત્થમેવ આહારં પરિભુઞ્જતિ. એત્થ ચ અભુત્તપચ્ચયા ઉપ્પજ્જનકવેદના નામ યથાપવત્તા જિઘચ્છાનિમિત્તા વેદના. સા હિ અભુઞ્જન્તસ્સ ભિય્યો ભિય્યો પવડ્ઢનવસેન ઉપ્પજ્જતિ, ભુત્તપચ્ચયા ઉપ્પજ્જનકવેદનાપિ ખુદાનિમિત્તાવ અઙ્ગદાહસૂલાદિવેદના અપ્પવત્તા. સા હિ ભુત્તપચ્ચયા અનુપ્પન્નાવ ન ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ. વિહિંસાનિમિત્તતા ચેતાસં વિહિંસાય વિસેસો.

યાત્રા ચ મે ભવિસ્સતીતિ યાપના ચ મે ચતુન્નં ઇરિયાપથાનં ભવિસ્સતિ. યાપનાયાતિ ઇમિના જીવિતિન્દ્રિયયાપના વુત્તા, ઇધ ચતુન્નં ઇરિયાપથાનં અવિચ્છેદસઙ્ખાતા યાપનાતિ અયમેતાસં વિસેસો. અનવજ્જતા ચ ફાસુવિહારો ચાતિ અયુત્તપરિયેસનપટિગ્ગહણપરિભોગપરિવજ્જનેન અનવજ્જતા, પરિમિતપરિભોગેન ફાસુવિહારો. અસપ્પાયાપરિમિતભોજનપચ્ચયા અરતિતન્દીવિજમ્ભિતાવિઞ્ઞુગરહાદિદોસાભાવેન વા અનવજ્જતા, સપ્પાયપરિમિતભોજનપચ્ચયા કાયબલસમ્ભવેન ફાસુવિહારો. યાવદત્થઉદરાવદેહકભોજનપરિવજ્જનેન સેય્યસુખપસ્સસુખમિદ્ધસુખાદીનં અભાવતો અનવજ્જતા, ચતુપઞ્ચાલોપમત્તઞ્ઞીનભોજનેન ચતુઇરિયાપથયોગ્યતાપાદનતો ફાસુવિહારો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘ચત્તારો પઞ્ચ આલોપે, અભુત્વા ઉદકં પિવે;

અલં ફાસુવિહારાય, પહિતત્તસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ. (થેરગા. ૯૮૩);

એત્તાવતા પયોજનપરિગ્ગહો, મજ્ઝિમા ચ પટિપદા દીપિતા હોતિ.

સેનાસનન્તિ સયનઞ્ચ આસનઞ્ચ. યત્થ હિ વિહારાદિકે સેતિ નિપજ્જતિ, આસતિ નિસીદતિ, તં સેનાસનં. ઉતુપરિસ્સયવિનોદનપટિસલ્લાનારામત્થન્તિ ઉતુયેવ પરિસહનટ્ઠેન પરિસ્સયો, સરીરાબાધચિત્તવિક્ખેપકરો, અથ વા યથાવુત્તો ઉતુ ચ સીહબ્યગ્ઘાદિપાકટપરિસ્સયો ચ રાગદોસાદિપટિચ્છન્નપરિસ્સયો ચ ઉતુપરિસ્સયો, તસ્સ વિનોદનત્થઞ્ચેવ એકીભાવસુખત્થઞ્ચ. ઇદઞ્ચ ચીવરપટિસેવને હિરિકોપીનપટિચ્છાદનં વિય તસ્સ નિયતપયોજનન્તિ પુન ‘‘યાવદેવા’’તિ વુત્તં.

ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારન્તિ રોગસ્સ પચ્ચનીકપ્પવત્તિયા ગિલાનપચ્ચયો, તતો એવ ભિસક્કસ્સ અનુઞ્ઞાતવત્થુતાય ભેસજ્જં, જીવિતસ્સ પરિવારસમ્ભારભાવેહિ પરિક્ખારો ચાતિ ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારો, તં. ઉપ્પન્નાનન્તિ જાતાનં નિબ્બત્તાનં. વેય્યાબાધિકાનન્તિ બ્યાબાધતો ધાતુક્ખોભતો ચ તન્નિબ્બત્તરોગતો ચ જાતાનં. વેદનાનન્તિ દુક્ખવેદનાનં. અબ્યાબજ્ઝપરમતાયાતિ નિદ્દુક્ખપરમભાવાય પટિસેવામીતિ યોજના. એવમેત્થ સઙ્ખેપેનેવ પાળિવણ્ણના વેદિતબ્બા. નવવેદનુપ્પાદનતોપીતિ ન કેવલં આયતિં એવ વિપાકપરિળાહા, અથ ખો અતિભોજનપચ્ચયા અલંસાટકાદીનં વિય નવવેદનુપ્પાદનતોપિ વેદિતબ્બાતિ અત્થો.

પટિસેવનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અધિવાસનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના

૨૪. ખમોતિ ખમનકો. કમ્મટ્ઠાનિકસ્સ ચલનં નામ કમ્મટ્ઠાનપરિચ્ચાગોતિ આહ ‘‘ચલતિ કમ્પતિ કમ્મટ્ઠાનં વિજહતી’’તિ. અધિમત્તમ્પિ ઉણ્હં સહતિ, સહન્તો ચ ન નગ્ગસમણાદયો વિય સહતિ, અથ ખો કમ્મટ્ઠાનાવિજહનેનાતિ આહ ‘‘સ્વેવ થેરો વિયા’’તિ. બહિચઙ્કમેતિ લેણતો બહિ ચઙ્કમે. ઉણ્હભયેનેવાતિ નરકગ્ગિઉણ્હભયેનેવ. તેનાહ ‘‘અવીચિમહાનિરયં પચ્ચવેક્ખિત્વા’’તિ, તમ્પિ ‘‘મયા અનેકક્ખત્તું અનુભૂતં, ઇદં પન તતો મુદુતર’’ન્તિ એવં પચ્ચવેક્ખિત્વા. એત્થાતિ એતસ્મિં ઠાને. અગ્ગિસન્તાપોવ વેદિતબ્બો સૂરિયસન્તાપસ્સ પરતો વુચ્ચમાનત્તા.

પરિસુદ્ધસીલોહમસ્મીતિ સબ્બથાપિ ‘‘વિસુદ્ધસીલોહમસ્મી’’તિ મરણં અગ્ગહેત્વા અવિપ્પટિસારમૂલિકં પીતિં ઉપ્પાદેસિ. સહ પીતુપ્પાદાતિ ફરણપીતિયા ઉપ્પાદેન સહેવ. વિસં નિવત્તિત્વાતિ પીતિવેગેન અજ્ઝોત્થતં દટ્ઠમુખેનેવ ભસ્સિત્વા. તત્થેવાતિ સપ્પેન દટ્ઠટ્ઠાનેયેવ. ચિત્તેકગ્ગતં લભિત્વાતિ ‘‘પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૪૬૬; ૩.૩૫૯; સં. નિ. ૫.૩૭૬; અ. નિ. ૩.૯૬; ૧૧.૧૨) નયેન સમાધાનં પાપુણિત્વા.

પચ્ચયેસુ સન્તોસો ભાવનાય ચ આરમિતબ્બટ્ઠાનતાય આરામો અસ્સાતિ પચ્ચયસન્તોસભાવનારામો, તસ્સ ભાવો પચ્ચય…પે… રામતા, તાય. મહાથેરોતિ વુડ્ઢતરો થેરો. વચનમેવ તદત્થં ઞાપેતુકામાનં પથોતિ વચનપથો.

અસુખટ્ઠેન વા તિબ્બા. યઞ્હિ ન સુખં, તં અનિટ્ઠં ‘‘તિબ્બ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. એવંસભાવોતિ ‘‘અધિવાસનજાતિયો’’તિ પદસ્સ અત્થમાહ. મુહુત્તેન ખણેવ વાતે હદયં ફાલેતું આરદ્ધેયેવ. અનાગામી હુત્વા પરિનિબ્બાયીતિ અરહત્તં પત્વા પરિનિબ્બાયિ.

એવં સબ્બત્થાતિ ‘‘ઉણ્હેન ફુટ્ઠસ્સ સીતં પત્થયતો’’તિઆદિના સબ્બત્થ ઉણ્હાદિનિમિત્તં કામાસવુપ્પત્તિ વેદિતબ્બા, સીતં વા ઉણ્હં વા અનિટ્ઠન્તિ અધિપ્પાયો. અત્તગ્ગાહે સતિ અત્તનિયગ્ગાહોતિ આહ ‘‘મય્હં સીતં ઉણ્હન્તિ ગાહો દિટ્ઠાસવો’’તિ. સીતાદિકે ઉપગતે સહન્તી ખમન્તી તે અત્તનો ઉપરિ વાસેન્તી વિય હોતીતિ વુત્તં ‘‘આરોપેત્વા વાસેતિયેવા’’તિ. ન નિરસ્સતીતિ ન વિધુનતિ. યો હિ સીતાદિકે ન સહતિ, સો તે નિરસ્સન્તો વિધુનન્તો વિય હોતીતિ.

અધિવાસનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પરિવજ્જનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના

૨૫. અહં સમણોતિ (અ. નિ. ટી. ૩.૬.૫૮) ‘‘અહં સમણો, કિં મમ જીવિતેન વા મરણેન વા’’તિ એવં અચિન્તેત્વાતિ અધિપ્પાયો. પચ્ચવેક્ખિત્વાતિ ગામપ્પદેસં પયોજનાદિઞ્ચ પચ્ચવેક્ખિત્વા. પટિક્કમતીતિ હત્થિઆદીનં સમીપગમનતો અપક્કમતિ. કણ્ટકા યત્થ તિટ્ઠન્તિ, તં કણ્ટકટ્ઠાનં. અમનુસ્સદુટ્ઠાનીતિ અમનુસ્સસઞ્ચારેન દૂસિતાનિ, સપરિસ્સયાનીતિ અત્થો. સમાનન્તિ સમં, અવિસમન્તિ અત્થો. અકાસિ વા તાદિસં અનાચારં.

સીલસંવરસઙ્ખાતેનાતિ ‘‘કથં પરિવજ્જનં સીલ’’ન્તિ યદેત્થ વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. અપિચ ‘‘ચણ્ડં હત્થિં પરિવજ્જેતી’’તિ વચનતો હત્થિઆદિપરિવજ્જનમ્પિ ભગવતો વચનાનુટ્ઠાનન્તિ કત્વા આચારસીલમેવાતિ વેદિતબ્બં.

પરિવજ્જનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વિનોદનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના

૨૬. ઇતિપીતિ ઇમિના કારણેન, અયોનિસોમનસિકારસમુટ્ઠિતત્તાપિ લોભાદિસહગતત્તાપિ કુસલપટિપક્ખતોપીતિઆદીહિ કારણેહિ અયં વિતક્કો અકુસલોતિ અત્થો. ઇમિના નયેન સાવજ્જોતિઆદીસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો. એત્થ ચ અકુસલોતિઆદિના દિટ્ઠધમ્મિકં કામવિતક્કસ્સ આદીનવં દસ્સેતિ, દુક્ખવિપાકોતિ ઇમિના સમ્પરાયિકં. અત્તબ્યાબાધાય સંવત્તતીતિઆદીસુપિ ઇમિનાવ નયેન આદીનવવિભાવના વેદિતબ્બા. ઉપ્પન્નસ્સ કામવિતક્કસ્સ અનધિવાસનં નામ પુન તાદિસસ્સ અનુપ્પાદનં, તં પનસ્સ પહાનં વિનોદનં બ્યન્તિકરણં અનભાવગમનન્તિ ચ વત્તું વટ્ટતીતિ પાળિયં ‘‘ઉપ્પન્નં કામવિતક્કં નાધિવાસેતી’’તિ વત્વા ‘‘પજહતી’’તિઆદિ વુત્તન્તિ તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘અનધિવાસેન્તો કિં કરોતીતિ પજહતી’’તિઆદિમાહ. પહાનઞ્ચેત્થ વિક્ખમ્ભનમેવ, ન સમુચ્છેદોતિ દસ્સેતું ‘‘વિનોદેતી’’તિઆદિ વુત્તન્તિ વિક્ખમ્ભનવસેનેવ અત્થો દસ્સિતો.

કામવિતક્કોતિ સમ્પયોગતો આરમ્મણતો ચ કામસહગતો વિતક્કો. તેનાહ ‘‘કામપટિસંયુત્તો તક્કો’’તિઆદિ. કામપટિસંયુત્તોતિ હિ કામરાગસઙ્ખાતેન કામેન સમ્પયુત્તો વત્થુકામસઙ્ખાતેન પટિબદ્ધો ચ. ઉપ્પન્નુપ્પન્નેતિ તેસં પાપવિતક્કાનં ઉપ્પાદાવત્થાગહણં વા કતં સિયા અનવસેસગ્ગહણં વા. તેસુ પઠમં સન્ધાયાહ ‘‘ઉપન્નમત્તે’’તિ, સમ્પતિજાતેતિ અત્થો. અનવસેસગ્ગહણં બ્યાપનિચ્છાય હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘સતક્ખત્તુમ્પિ ઉપ્પન્ને’’તિ વુત્તં. ઞાતિવિતક્કોતિ ‘‘અમ્હાકં ઞાતયો સુખજીવિનો સમ્પત્તિયુત્તા’’તિઆદિના ગેહસ્સિતપેમવસેન ઞાતકે આરબ્ભ ઉપ્પન્નવિતક્કો. જનપદવિતક્કોતિ ‘‘અમ્હાકં જનપદો સુભિક્ખો સમ્પન્નસસ્સો રમણીયો’’તિઆદિના ગેહસ્સિતપેમવસેનેવ જનપદં આરબ્ભ ઉપ્પન્નવિતક્કો. ઉક્કુટિકપ્પધાનાદીહિ દુક્ખે નિજ્જિણ્ણે સમ્પરાયે અત્તા સુખી હોતિ અમરોતિ દુક્કરકારિકાય પટિસંયુત્તો અમરત્થાય વિતક્કો, તં વા આરબ્ભ અમરાવિક્ખેપદિટ્ઠિસહગતો અમરો ચ સો વિતક્કો ચાતિ અમરવિતક્કો. પરાનુદ્દયતાપટિસંયુત્તોતિ પરેસુ ઉપટ્ઠાકાદીસુ સહનન્દિકાદિવસેન પવત્તો અનુદ્દયતાપતિરૂપકો ગેહસ્સિતપેમેન પટિસંયુત્તો વિતક્કો. લાભસક્કારસિલોકપટિસંયુત્તોતિ ચીવરાદિલાભેન ચેવ સક્કારેન ચ કિત્તિસદ્દેન ચ આરમ્મણકરણવસેન પટિસંયુત્તો. અનવઞ્ઞત્તિપટિસંયુત્તોતિ ‘‘અહો વત મં પરે ન અવજાનેય્યું, ન હેટ્ઠા કત્વા મઞ્ઞેય્યું, પાસાણચ્છત્તં વિય ગરું કરેય્યુ’’ન્તિ ઉપ્પન્નવિતક્કો.

કામવિતક્કો કામસઙ્કપ્પનસભાવત્તા કામસઙ્કપ્પપવત્તિયા સાતિસયત્તા ચ કામનાકારોતિ આહ ‘‘કામવિતક્કો પનેત્થ કામાસવો’’તિ. તબ્બિસેસોતિ કામાસવવિસેસો, રાગસહવુત્તીતિ અધિપ્પાયો. કામવિતક્કાદિકે વિનોદેતિ અત્તનો સન્તાનતો નીહરતિ એતેનાતિ વિનોદનં, વીરિયન્તિ આહ ‘‘વીરિયસંવરસઙ્ખાતેન વિનોદનેના’’તિ.

વિનોદનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ભાવનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના

૨૭. ‘‘સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા ભાવિતા બહુલીકતા વિજ્જાવિમુત્તિયો પરિપૂરેન્તી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૮૭) વચનતો વિજ્જાવિમુત્તીનં અનધિગમો તતો ચ સકલવટ્ટદુક્ખાનતિવત્તિ અભાવનાય આદીનવો, વુત્તવિપરિયાયેન ભગવતો ઓરસપુત્તભાવાદિવસેન ચ ભાવનાય આનિસંસો વેદિતબ્બો. ઉપરિમગ્ગત્તયસમયસમ્ભૂતાતિ દુતિયાદિમગ્ગક્ખણે જાતા, ભાવનાધિકારતો દુતિયમગ્ગાદિપરિયાપન્નાતિ અત્થો. નનુ ચ તે લોકુત્તરા એવ, કસ્મા વિસેસનં કતન્તિ? નયિદં વિસેસનં, વિસેસિતબ્બં પનેતં, લોકુત્તરબોજ્ઝઙ્ગા એવ અધિપ્પેતા, તે ચ ખો ઉપરિમગ્ગત્તયસમયસમ્ભૂતાતિ. બોજ્ઝઙ્ગેસુ અસમ્મોહત્થન્તિ વિપસ્સનાઝાનમગ્ગફલબોજ્ઝઙ્ગેસુ સમ્મોહાભાવત્થં. મિસ્સકનયેન હિ બોજ્ઝઙ્ગેસુ વુચ્ચમાનેસુ તદઙ્ગાદિવિવેકદસ્સનવસેન વિપસ્સનાબોજ્ઝઙ્ગાદયો વિભજિત્વા વુચ્ચન્તિ, ન નિબ્બત્તિતલોકુત્તરબોજ્ઝઙ્ગા એવાતિ બોજ્ઝઙ્ગેસુ સમ્મોહો ન હોતિ બોજ્ઝઙ્ગભાવનાપટિપત્તિયા ચ સમ્મદેવ પકાસિતત્તા. ઇધ પનાતિ ઇમસ્મિં સુત્તે, ઇમસ્મિં વા અધિકારે. લોકુત્તરનયો એવ ગહેતબ્બો ભાવનામગ્ગસ્સ અધિકતત્તા.

આદિપદાનન્તિ (અ. નિ. ટી. ૧.૧.૪૧૮) ‘‘સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગ’’ન્તિ એવમાદીનં તસ્મિં તસ્મિં વાક્યે આદિભૂતાનં પદાનં. અત્થતોતિ વિસેસવસેન સામઞ્ઞવસેન ચ પદત્થતો. લક્ખણાદીહીતિ લક્ખણરસપચ્ચુપટ્ઠાનતો. કમતોતિ અનુપુબ્બિતો. અનૂનાધિકતોતિ તાવત્તકતો. વિભાવિનાતિ વિઞ્ઞુના.

સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગેતિ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગપદે. સરણટ્ઠેનાતિ અનુસ્સરણટ્ઠેન. ચિરકતાદિભેદં આરમ્મણં ઉપગન્ત્વા ઠાનં, અનિસ્સજ્જનં વા ઉપટ્ઠાનં. ઉદકે અલાબુ વિય પિલવિત્વા ગન્તું અદત્વા પાસાણસ્સ વિય નિચ્ચલસ્સ આરમ્મણસ્સ ઠપનં સારણં અસમ્મુટ્ઠતાકરણં અપિલાપનં. વુત્તમ્પિ હેતં મિલિન્દપઞ્હે. ભણ્ડાગારિકોતિ ભણ્ડગોપકો. અપિલાપે કરોતિ અપિલાપેતિ. થેરેનાતિ નાગસેનત્થેરેન. સમ્મોસપચ્ચનીકં કિચ્ચં અસમ્મોસો, ન સમ્મોસાભાવમત્તં. ગોચરાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાનાતિ કાયાદિઆરમ્મણાભિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાના.

બોધિયા ધમ્મસામગ્ગિયા, અઙ્ગો અવયવો, બોધિસ્સ વા અરિયસાવકસ્સ અઙ્ગો કારણં. પતિટ્ઠાનાયૂહના ઓઘતરણસુત્તવણ્ણનાયં (સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧) –

‘‘કિલેસવસેન પતિટ્ઠાનં, અભિસઙ્ખારવસેન આયૂહના. તણ્હાદિટ્ઠીહિ પતિટ્ઠાનં, અવસેસકિલેસાભિસઙ્ખારેહિ આયૂહના. તણ્હાવસેન પતિટ્ઠાનં, દિટ્ઠિવસેન આયૂહના. સસ્સતદિટ્ઠિયા પતિટ્ઠાનં, ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા આયૂહના. લીનવસેન પતિટ્ઠાનં, ઉદ્ધચ્ચવસેન આયૂહના. કામસુખાનુયોગવસેન પતિટ્ઠાનં, અત્તકિલમથાનુયોગવસેન આયૂહના. સબ્બાકુસલાભિસઙ્ખારવસેન પતિટ્ઠાનં, સબ્બલોકિયકુસલાભિસઙ્ખારવસેન આયૂહના’’તિ –

વુત્તેસુ પકારેસુ ઇધ અવુત્તાનં વસેન વેદિતબ્બા. યા હિ અયં બોધીતિ વુચ્ચતીતિ યોજેતબ્બં. ‘‘બુજ્ઝતી’’તિ પદસ્સ પટિબુજ્ઝતીતિ અત્થોતિ આહ ‘‘કિલેસસન્તાનનિદ્દાય ઉટ્ઠહતી’’તિ. તં પન પટિબુજ્ઝનં અત્થતો ચતુન્નં સચ્ચાનં પટિવેધો, નિબ્બાનસ્સેવ વા સચ્છિકિરિયાતિ આહ ‘‘ચત્તારી’’તિઆદિ. ઝાનઙ્ગમગ્ગઙ્ગાદયો વિયાતિ યથા અઙ્ગાનિ એવ ઝાનમગ્ગા, ન અઙ્ગવિનિમુત્તા, એવમિધાપીતિ અત્થો. સેનઙ્ગરથઙ્ગાદયો વિયાતિ એતેન પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિયા અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિભાવં દસ્સેતિ.

બોધાય સંવત્તન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગાતિ ઇદં કારણત્થો અઙ્ગ-સદ્દોતિ કત્વા વુત્તં. બુજ્ઝન્તીતિ બોધિયો, બોધિયો એવ અઙ્ગાતિ બોજ્ઝઙ્ગાતિ વુત્તં ‘‘બુજ્ઝન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા’’તિ. અનુબુજ્ઝન્તીતિ વિપસ્સનાદીનં કારણાનં બુજ્ઝિતબ્બાનઞ્ચ સચ્ચાનં અનુરૂપં બુજ્ઝન્તિ. પટિબુજ્ઝન્તીતિ કિલેસનિદ્દાય ઉટ્ઠહનતો પચ્ચક્ખભાવેન વા પટિમુખં બુજ્ઝન્તિ. સમ્બુજ્ઝન્તીતિ અવિપરીતભાવેન સમ્મા ચ બુજ્ઝન્તિ. એવં ઉપસગ્ગાનં અત્થવિસેસદીપનતા દટ્ઠબ્બા. બોધિ-સદ્દો હિ સબ્બવિસેસયુત્તં બુજ્ઝનં સામઞ્ઞેન ગહેત્વા ઠિતો.

વિચિનાતીતિ ‘‘તયિદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના વીમંસતિ. ઓભાસનં ધમ્માનં યથાભૂતસભાવપટિચ્છાદકસ્સ સમ્મોહસ્સ વિદ્ધંસનં યથા આલોકો અન્ધકારસ્સ. યસ્મિં ધમ્મે સતિ વીરો નામ હોતિ, સો ધમ્મો વીરભાવો. ઈરયિતબ્બતોતિ પવત્તેતબ્બતો. કોસજ્જપક્ખતો પતિતું અપ્પદાનવસેન સમ્પયુત્તાનં પગ્ગણ્હનં પગ્ગહો. ઉપત્થમ્ભનં અનુબલપ્પદાનં. ઓસીદનં લયાપત્તિ, તપ્પટિપક્ખતો અનોસીદનં દટ્ઠબ્બં. પીણયતીતિ તપ્પેતિ વડ્ઢેતિ વા. ફરણં પણીતરૂપેહિ કાયસ્સ બ્યાપનં. તુટ્ઠિ નામ પીતિ. ઉદગ્ગભાવો ઓદગ્યં, કાયચિત્તાનં ઉક્ખિપનન્તિ અત્થો. કાયચિત્તદરથપસ્સમ્ભનતોતિ કાયદરથસ્સ ચિત્તદરથસ્સ ચ પસ્સમ્ભનતો વૂપસમનતો. કાયોતિ ચેત્થ વેદનાદયો તયો ખન્ધા. દરથો સારમ્ભો, દુક્ખદોમનસ્સપચ્ચયાનં ઉદ્ધચ્ચાદિકિલેસાનં, તપ્પધાનાનં વા ચતુન્નં ખન્ધાનં અધિવચનં. ઉદ્ધચ્ચાદિકિલેસપટિપક્ખભાવો દટ્ઠબ્બો, એવઞ્ચેત્થ પસ્સદ્ધિયા અપરિપ્ફન્દનસીતિભાવો દટ્ઠબ્બો અસારદ્ધભાવતો. તેનાહ ભગવા ‘‘પસ્સદ્ધો કાયો અસારદ્ધો’’તિ (મ. નિ. ૧.૫૨).

સમાધાનતોતિ સમ્મા ચિત્તસ્સ આધાનતો ઠપનતો. અવિક્ખેપો સમ્પયુત્તાનં અવિક્ખિત્તતા, યેન સસમ્પયુત્તા ધમ્મા અવિક્ખિત્તા હોન્તિ, સો ધમ્મો અવિક્ખેપોતિ. અવિસારો અત્તનો એવ અવિસરણસભાવો. સમ્પિણ્ડનં સમ્પયુત્તાનં અવિપ્પકિણ્ણભાવાપાદનં ન્હાનીયચુણ્ણાનં ઉદકં વિય. ચિત્તટ્ઠિતિપચ્ચુપટ્ઠાનોતિ ‘‘ચિત્તસ્સ ઠિતી’’તિ (ધ. સ. ૧૧) વચનતો ચિત્તસ્સ પબન્ધઠિતિપચ્ચુપટ્ઠાનો. અજ્ઝુપેક્ખનતોતિ ઉદાસીનભાવતો. સાતિ બોજ્ઝઙ્ગઉપેક્ખા. સમપ્પવત્તે ધમ્મે પટિસઞ્ચિક્ખતિ ઉપપત્તિતો ઇક્ખતિ તદાકારા હુત્વા પવત્તતીતિ પટિસઙ્ખાનલક્ખણા, એવઞ્ચ કત્વા ‘‘પટિસઙ્ખા સન્તિટ્ઠના ગહણે મજ્ઝત્તતા’’તિ ઉપેક્ખાકિચ્ચાધિમત્તતાય સઙ્ખારુપેક્ખા વુત્તા. સમ્પયુત્તધમ્માનં યથાસકકિચ્ચકરણવસેન સમં પવત્તનપચ્ચયતા સમવાહિતા. અલીનાનુદ્ધતપ્પવત્તિપચ્ચયતા ઊનાધિકતાનિવારણં. સમ્પયુત્તાનં અસમપ્પવત્તિહેતુકપક્ખપાતં ઉપચ્છિન્દન્તી વિય હોતીતિ વુત્તં ‘‘પક્ખપાતુપચ્છેદરસા’’તિ. અજ્ઝુપેક્ખનમેવ મજ્ઝત્તભાવો.

સબ્બસ્મિં લીનપક્ખે ઉદ્ધચ્ચપક્ખે ચ અત્થિકા પત્થનીયા ઇચ્છિતબ્બાતિ સબ્બત્થિકા, તં સબ્બત્થિકં. સમાનક્ખણપવત્તીસુ સત્તસુપિ સમ્બોજ્ઝઙ્ગેસુ વાચાય કમપ્પવત્તિતો પટિપાટિયા વત્તબ્બેસુ યં કિઞ્ચિ પઠમં અવત્વા સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સેવ પઠમં વચનસ્સ કારણં સબ્બેસં ઉપકારકત્તન્તિ વુત્તં ‘‘સબ્બેસ’’ન્તિઆદિ. સબ્બેસન્તિ ચ લીનુદ્ધચ્ચપક્ખિકાનં, અઞ્ઞથા સબ્બેપિ સબ્બેસં પચ્ચયાતિ.

‘‘કસ્મા સત્તેવ બોજ્ઝઙ્ગા વુત્તા’’તિ ચોદકો સદ્ધાલોભાદીનમ્પિ બોજ્ઝઙ્ગભાવં આસઙ્કતિ, ઇતરો સતિઆદીનંયેવ ભાવનાય ઉપકારતં દસ્સેન્તો ‘‘લીનુદ્ધચ્ચપટિપક્ખતો સબ્બત્થિકતો ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ લીનસ્સાતિ અતિસિથિલવીરિયતાદીહિ ભાવનાવીથિં અનોતરિત્વા સંકુટિતસ્સ ચિત્તસ્સ. તદા હિ પસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગા ન ભાવેતબ્બા. તઞ્હિ એતેહિ અલ્લતિણાદીહિ વિય પરિત્તો અગ્ગિ દુસ્સમુટ્ઠાપિયં હોતીતિ. તેનાહ ભગવા ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો પરિત્તં અગ્ગિં ઉજ્જાલેતુકામો અસ્સ, સો તત્થ અલ્લાનિ ચેવ તિણાનિ પક્ખિપેય્યા’’તિઆદિ (સં. નિ. ૫.૨૩૪). ધમ્મવિચયવીરિયપીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગા પન ભાવેતબ્બા, સુક્ખતિણાદીહિ વિય પરિત્તો અગ્ગિ લીનં ચિત્તં એતેહિ સુસમુટ્ઠાપિયં હોતીતિ. તેન વુત્તં ‘‘યસ્મિઞ્ચ ખો’’તિઆદિ. તત્થ યથાસકં આહારવસેન ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગાદીનં ભાવના વેદિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, કુસલાકુસલા ધમ્મા…પે… પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભિય્યોભાવાય…પે… સંવત્તતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨). તત્થ સભાવસામઞ્ઞલક્ખણપટિવેધવસેન પવત્તમનસિકારો…પે… ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગાદયો ભાવેતિ નામ.

ઉદ્ધચ્ચસ્સાતિ ચિત્તસ્સ અચ્ચારદ્ધવીરિયતાદીહિ સીતિભાવપતિટ્ઠિતભાવં અનોતિણ્ણતાય, તદા ધમ્મવિચયવીરિયપીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગા ન ભાવેતબ્બા. તઞ્હિ એતેહિ સુક્ખતિણાદીહિ વિય અગ્ગિક્ખન્ધો દુવૂપસમયં હોતિ. તેનાહ ભગવા ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, પુરિસો મહન્તં અગ્ગિક્ખન્ધં નિબ્બાપેતુકામો અસ્સ, સો તત્થ સુક્ખાનિ ચેવ તિણાનિ પક્ખિપેય્યા’’તિઆદિ (સં. નિ. ૫.૨૩૪). પસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગા પન ભાવેતબ્બા, અલ્લતિણાદીહિ વિય અગ્ગિક્ખન્ધો ઉદ્ધતં ચિત્તં એતેહિ સુવૂપસમયં હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘યસ્મિઞ્ચ ખો’’તિઆદિ. એત્થાપિ યથાસકં આહારવસેન પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગાદીનં ભાવના વેદિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, કાયપસ્સદ્ધિ ચિત્તપસ્સદ્ધિ…પે… ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભિય્યોભાવાય સંવત્તતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૨). તત્થ યથાસ્સ પસ્સદ્ધિઆદયો ઉપ્પન્નપુબ્બા, તં આકારં સલ્લક્ખેત્વા તેસં ઉપ્પાદનવસેન તથા મનસિકરોન્તોવ પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગાદયો ભાવેતિ નામ. સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો પન સબ્બત્થ બહૂપકારો. સો હિ ચિત્તં લીનપક્ખિકાનં પસ્સદ્ધિઆદીનં વસેન લયાપત્તિતો, ઉદ્ધચ્ચપક્ખિકાનઞ્ચ ધમ્મવિચયાદીનં વસેન ઉદ્ધચ્ચપાતતો રક્ખતિ, તસ્મા સો લોણધૂપનં વિય સબ્બબ્યઞ્જનેસુ સબ્બકમ્મિકઅમચ્ચો વિય ચ રાજકિચ્ચેસુ સબ્બત્થ ઇચ્છિતબ્બો. તેનાહ ‘‘સતિઞ્ચ ખ્વાહં, ભિક્ખવે, સબ્બત્થિકં વદામી’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૩૪).

ઞત્વા ઞાતબ્બાતિ (સં. નિ. ટી. ૧.૧.૧૨૯) સમ્બન્ધો. વડ્ઢિ નામ વેપુલ્લં ભિય્યોભાવો પુનપ્પુનં ઉપ્પાદો એવાતિ આહ ‘‘પુનપ્પુનં જનેતી’’તિ. અભિવુદ્ધિં પાપેન્તો નિબ્બત્તેતિ. વિવિત્તતાતિ વિવિત્તભાવો. યો હિ વિવેચનીયતો વિવિચ્ચતિ, યં વિવિચ્ચિત્વા ઠિતં, તદુભયં ઇધ વિવિત્તભાવસામઞ્ઞેન ‘‘વિવિત્તતા’’તિ વુત્તં. તેસુ પુરિમો વિવેચનીયતો વિવિચ્ચમાનતાય વિવેકસઙ્ખાતાય વિવિચ્ચનકિરિયાય સમઙ્ગી ધમ્મસમૂહો તાય એવ વિવિચ્ચનકિરિયાય વસેન વિવેકોતિ ગહિતો. ઇતરો સબ્બસો તતો તતો વિવિત્તસભાવતાય. તત્થ યસ્મિં ધમ્મપુઞ્જે સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો વિવિચ્ચનકિરિયાય પવત્તતિ, તં યથાવુત્તાય વિવિચ્ચમાનતાય વિવેકસઙ્ખાતં નિસ્સાયેવ પવત્તતિ, ઇતરં પન તન્નિન્નતાતદારમ્મણતાહીતિ વુત્તં ‘‘વિવેકે નિસ્સિત’’ન્તિ. યથા વા વિવેકવસેન પવત્તં ઝાનં ‘‘વિવેકજ’’ન્તિ વુત્તં, એવં વિવેકવસેન પવત્તો બોજ્ઝઙ્ગો ‘‘વિવેકનિસ્સિતો’’તિ દટ્ઠબ્બો. નિસ્સયટ્ઠો ચ વિપસ્સનામગ્ગાનં વસેન મગ્ગફલાનં વેદિતબ્બો. અસતિપિ પુબ્બાપરભાવે ‘‘પટિચ્ચસમુપ્પાદા’’તિ એત્થ પચ્ચયાનં સમુપ્પાદનં વિય અભિન્નધમ્માધારા નિસ્સયનભાવના સમ્ભવન્તીતિ. અયમેવાતિ વિવેકો એવ. વિવેકો હિ પહાનવિનયવિરાગનિરોધા ચ સમાનત્થા.

તદઙ્ગસમુચ્છેદનિસ્સરણવિવેકનિસ્સિતતં વત્વા પટિપસ્સદ્ધિવિવેકનિસ્સિતતાય અવચનં ‘‘સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતી’’તિઆદિના ભાવેતબ્બાનં બોજ્ઝઙ્ગાનં ઇધ વુત્તત્તા. ભાવિતબ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ હિ યે સચ્છિકાતબ્બા ફલબોજ્ઝઙ્ગા, તેસં કિચ્ચં પટિપસ્સદ્ધિવિવેકો. અજ્ઝાસયતોતિ ‘‘નિબ્બાનં સચ્છિકરિસ્સામી’’તિ મહન્તઅજ્ઝાસયતો. યદિપિ વિપસ્સનાક્ખણે સઙ્ખારારમ્મણં ચિત્તં, સઙ્ખારેસુ પન આદીનવં સુટ્ઠુ દિસ્વા તપ્પટિપક્ખે નિબ્બાને અધિમુત્તતાય અજ્ઝાસયતો નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિતતા દાહાભિભૂતસ્સ પુગ્ગલસ્સ સીતનિન્નચિતત્તા વિય. ન પટિસિદ્ધા વિપસ્સનાપાદકેસુ કસિણારમ્મણાદિઝાનેસુ સતિઆદીનં નિબ્બેધભાગિયત્તા. અનુદ્ધરન્તા પન વિપસ્સના વિય બોધિયા મગ્ગસ્સ આસન્નકારણં ઝાનં ન હોતિ, નાપિ તથા એકન્તિકં કારણં, ન ચ વિપસ્સનાકિચ્ચસ્સ વિય ઝાનકિચ્ચસ્સ નિટ્ઠાનં મગ્ગોતિ કત્વા ન ઉદ્ધરન્તિ. એત્થ ચ કસિણગ્ગહણેન તદાયત્તાનિ આરુપ્પાનિપિ ગહિતાનીતિ દટ્ઠબ્બાનિ. તાનિપિ હિ વિપસ્સનાપાદકાનિ નિબ્બેધભાગિયાનિ ચ હોન્તીતિ વત્તું વટ્ટતિ તન્નિન્નભાવસબ્ભાવતો. યદગ્ગેન હિ નિબ્બાનનિન્નતા, તદગ્ગેન ફલનિન્નતાપિ સિયા. ‘‘કુદાસ્સુ નામાહં તદાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્ય’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૫) આદિવચનમ્પેતસ્સ અત્થસ્સ સાધકં.

વોસ્સગ્ગ-સદ્દો પરિચ્ચાગત્થો પક્ખન્દનત્થો ચાતિ વોસ્સગ્ગસ્સ દુવિધતા વુત્તા. વોસ્સજ્જનઞ્હિ પહાનં, વિસ્સટ્ઠભાવેન નિરાસઙ્કપવતિ ચ, તસ્મા વિપસ્સનાક્ખણે તદઙ્ગવસેન, મગ્ગક્ખણે સમુચ્છેદવસેન પટિપક્ખસ્સ પહાનં વોસ્સગ્ગો, તથા વિપસ્સનાક્ખણે તન્નિન્નભાવેન, મગ્ગક્ખણે આરમ્મણકરણેન વિસ્સટ્ઠસભાવતો વોસ્સગ્ગોતિ વેદિતબ્બં. યથાવુત્તેન પકારેનાતિ તદઙ્ગસમુચ્છેદપકારેન તન્નિન્નતદારમ્મણકરણપકારેન ચ. પુબ્બે વોસ્સગ્ગ-પદસ્સેવ અત્થસ્સ વુત્તત્તા આહ ‘‘સકલેન વચનેના’’તિ. પરિણમન્તં વિપસ્સનાક્ખણે, પરિણતં મગ્ગક્ખણે. પરિણામો નામ પરિપાકોતિ આહ ‘‘પરિપચ્ચન્તં પરિપક્કઞ્ચા’’તિ. પરિપાકો ચ આસેવનલાભેન આહિતસામત્થિયસ્સ કિલેસસ્સ પરિચ્ચજિતું નિબ્બાનઞ્ચ પક્ખન્દિતું તિક્ખવિસદસભાવો. તેનાહ ‘‘અયઞ્હી’’તિઆદિ. એસ નયોતિ ય્વાયં ‘‘તદઙ્ગવિવેકનિસ્સિત’’ન્તિઆદિના સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગે વુત્તો, સેસેસુ ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગાદીસુપિ એસ નયોતિ એવં તત્થ નેતબ્બન્તિ અત્થો.

એવં આદિકમ્મિકાનં બોજ્ઝઙ્ગેસુ અસમ્મોહત્થં મિસ્સકનયં વત્વા ઇદાનિ નિબ્બત્તિતલોકુત્તરબોજ્ઝઙ્ગવસેન અત્થં વિભાવેતું ‘‘ઇધ પના’’તિઆદિ વુત્તં. ઇધ પનાતિ ઇમસ્મિં સબ્બાસવસુત્તન્તે. મગ્ગો એવ વોસ્સગ્ગવિપરિણામી ભાવનામગ્ગસ્સ ઇધ અધિપ્પેતત્તા. તઞ્ચ ખોતિ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં. સમુચ્છેદતોતિ સમુચ્છિન્દનતો.

દિટ્ઠાસવસ્સ પઠમમગ્ગવજ્ઝત્તા ‘‘તયો આસવા’’તિ વુત્તં. તેપિ અનપાયગમનીયા એવ વેદિતબ્બા અપાયગમનીયાનં દસ્સનેનેવ પહીનત્તા. સતિપિ સમ્બોજ્ઝઙ્ગાનં યેભુય્યેન મગ્ગભાવે તત્થ તત્થ સમ્બોજ્ઝઙ્ગસભાવાનં મગ્ગધમ્માનં વસેન વુત્તમગ્ગત્તયસમ્પયુત્તા બોજ્ઝઙ્ગાતિ પચ્ચેકબોજ્ઝઙ્ગે ‘‘બોજ્ઝઙ્ગભાવનાયા’’તિ ઇમિના ગણ્હન્તો ‘‘મગ્ગત્તયસમ્પયુત્તાયા’’તિ આહ.

ભાવનાપહાતબ્બઆસવવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૮. થોમેન્તોતિ આસવપ્પહાનસ્સ સુદુક્કરત્તા તાય એવ દુક્કરકિરિયાય તં અભિત્થવન્તો. અસ્સાતિ પહીનાસવભિક્ખુનો. આનિસંસન્તિ તણ્હાચ્છેદાદિદુક્ખક્ખયપરિયોસાનં ઉદ્રયં. એતેહિ પહાનાદિસંકિત્તનેહિ. ઉસ્સુક્કં જનેન્તોતિ એવં ધમ્મસ્સામિનાપિ અભિત્થવનીયં મહાનિસંસઞ્ચ આસવપ્પહાનન્તિ તત્થ આદરસહિતં ઉસ્સાહં ઉપ્પાદેન્તો. દસ્સનેનેવ પહીનાતિ દસ્સનેન પહીના એવ. તેન વુત્તં ‘‘ન અપ્પહીનેસુયેવ પહીનસઞ્ઞી’’તિ.

સબ્બ-સદ્દેન આસવાનં, આસવસંવરાનઞ્ચ સમ્બન્ધવસેન દુતિયપઠમવિકપ્પાનં ભેદો દટ્ઠબ્બો. દસ્સનાભિસમયાતિ પરિઞ્ઞાભિસમયા પરિઞ્ઞાકિચ્ચસિદ્ધિયા. તેનાહ ‘‘કિચ્ચવસેના’’તિ, અસમ્મોહપટિવેધેનાતિ અત્થો. સમુસ્સયો કાયો, અત્તભાવો વા.

અનવજ્જપીતિસોમનસ્સસહિતં ચિત્તં ‘‘અત્તનો’’તિ વત્તબ્બતં અરહતિ અત્થાવહત્તા, ન તબ્બિપરીતં અનત્થાવહત્તાતિ પીતિસમ્પયુત્તચિત્તતં સન્ધાયાહ ‘‘અત્તમનાતિ સકમના’’તિ. તેનાહ ‘‘તુટ્ઠમના’’તિ. અત્તમનાતિ વા પીતિસોમનસ્સેહિ ગહિતમના. યસ્મા પન તેહિ ગહિતતા સમ્પયુત્તતાવ, તસ્મા વુત્તં ‘‘પીતિસોમનસ્સેહિ વા સમ્પયુત્તમના’’તિ. યદેત્થ અત્થતો ન વિભત્તં, તં વુત્તનયત્તા સુવિઞ્ઞેય્યત્તા ચાતિ વેદિતબ્બં.

સબ્બાસવસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.

૩. ધમ્મદાયાદસુત્તવણ્ણના

૨૯. તસ્મા તં દસ્સેત્વાતિ યસ્મા સુત્તન્તવણ્ણના સુત્તનિક્ખેપં દસ્સેત્વા વુચ્ચમાના પાકટા હોતિ, યસ્મા ચસ્સ ધમ્મદાયાદસુત્તસ્સ અટ્ઠુપ્પત્તિકો નિક્ખેપો, તસ્મા તં નિક્ખેપં દસ્સેત્વા, કથેત્વાતિ અત્થો. લાભસક્કારેતિ (સં. નિ. ટી. ૨.૨.૬૩) લાભસક્કારસઙ્ખાતાય અટ્ઠુપ્પત્તિયાતિ કેચિ, લાભસક્કારે વા અટ્ઠુપ્પત્તિયાતિ અપરે. યા હિ લાભસક્કારનિમિત્તં તદા ભિક્ખૂસુ પચ્ચયબાહુલ્લિકતા જાતા, તં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા ભગવા ઇમં દેસેસીતિ. યમકમહામેઘોતિ હેટ્ઠાઓલમ્બનઉપરિઉગ્ગમનવસેન સતપટલો સહસ્સપટલો યુગળમહામેઘો. તિટ્ઠન્તિ ચેવ ભગવતિ કત્થચિ નિબદ્ધવાસં વસન્તે, ચારિકં પન ગચ્છન્તે અનુબન્ધન્તિ ચ. ભિક્ખૂનમ્પિ યેભુય્યેન કપ્પસતસહસ્સં તતો ભિય્યોપિ પૂરિતદાનપારમિસઞ્ચયત્તા તદા મહાલાભસક્કારો ઉપ્પજ્જીતિ વુત્તં ‘‘એવં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સપી’’તિ.

સક્કતોતિ સક્કારપ્પતો. ગરુકતોતિ ગરુકારપ્પત્તો. માનિતોતિ બહુમતો મનસા પિયાયિતો ચ. પૂજિતોતિ માલાદિપૂજાય ચેવ ચતુપચ્ચયાભિપૂજાય ચ પૂજિતો. અપચિતોતિ અપચાયનપ્પત્તો. યસ્સ હિ ચત્તારો પચ્ચયે સક્કત્વાપિ અભિસઙ્ખતે પણીતપણીતે ઉપનેન્તિ, સો સક્કતો. યસ્મિં ગરુભાવં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા તે દેન્તિ, સો ગરુકતો. યં મનસા પિયાયન્તિ બહુમઞ્ઞન્તિ ચ, સો બહુમતો. યસ્સ સબ્બમેતં પૂજાવસેન કરોન્તિ, સો પૂજિતો. યસ્સ અભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનઞ્જલિકમ્માદિવસેન પરમનિપચ્ચકારં કરોન્તિ, સો અપચિતો. ભગવતિ ભિક્ખુસઙ્ઘે ચ લોકો એવં પટિપન્નો. તેન વુત્તં ‘‘તેન ખો પન…પે… પરિક્ખારાન’’ન્તિ. લાભગ્ગયસગ્ગપત્તન્તિ લાભસ્સ ચ યસસ્સ ચ અગ્ગં ઉક્કંસં પત્તં.

પચ્ચયા ચીવરાદયો ગરુકાતબ્બા એતેસન્તિ પચ્ચયગરુકા, આમિસચક્ખુકાતિ અત્થો. પચ્ચયેસુ ગિદ્ધા ગધિતા પચ્ચયાનં બહુલભાવાય પટિપન્નાતિ પચ્ચયબાહુલિકા. ભગવતોપિ પાકટા અહોસિ પકતિચારિત્તવસેનાતિ અધિપ્પાયો અઞ્ઞથા અપાકટસ્સેવ અભાવતો. ધમ્મસભાવચિન્તાવસેન પવત્તં સહોત્તપ્પઞાણં ધમ્મસંવેગો, ઇધ પન સો ભિક્ખૂનં લાભગરુતાધમ્મવસેન વેદિતબ્બો. સમણધમ્મવુત્તીતિ સમણધમ્મકરણં. સાતિ ધમ્મદાયાદદેસના. પટિબિમ્બદસ્સનવસેન સબ્બકાયસ્સ દસ્સનયોગ્ગો આદાસોતિ સબ્બકાયિકઆદાસો.

પિતુ-દાયં, તેન દાતબ્બં, તતો લદ્ધબ્બં અરહભાવેન આદિયન્તીતિ દાયાદા, પુત્તા. તઞ્ચ લોકે આમિસમેવ, સાસને પન ધમ્મોપીતિ તત્થ યં સાવજ્જં અનિય્યાનિકઞ્ચ, તં પટિક્ખિપિત્વા, યં નિય્યાનિકં અનવજ્જઞ્ચ, તત્થ ભિક્ખૂ નિયોજેન્તો ભગવા અવોચ ‘‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે, ભવથ, મા આમિસદાયાદા’’તિ. ધમ્મસ્સ મે દાયાદાતિ મમ ધમ્મસ્સ ઓગાહિનો, ધમ્મભાગભાગિનોતિ અત્થો. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘ધમ્મકોટ્ઠાસસ્સેવ સામિનો’’તિ (મ. નિ. અટ્ઠ.૧.૨૯). નિબ્બત્તિતધમ્મોતિ અસંકિલેસિકાનુત્તરાદિભાવેન ધમ્મસામઞ્ઞતો નિદ્ધારિતધમ્મો. પરિયાયેતિ સભાવતો પરિવત્તેત્વા ઞાપેતિ એતેનાતિ પરિયાયો, લેસો, લેસકારણં વા. તદભાવતો નિપ્પરિયાયધમ્મો મગ્ગપ્પત્તિયા અપાયપતનાદિતો અચ્ચન્તમેવ વારણતો. ઇતરો વુત્તવિપરિયાયતો પરિયાયધમ્મો અચ્ચન્તં અપાયદુક્ખવટ્ટદુક્ખપાતનતો પરમ્પરાય વારણતો. યથા હિ લોકિયં કુસલં દાનસીલાદિ વિવટ્ટં ઉદ્દિસ્સ નિબ્બત્તિતં, અયં તં અસમ્પાદેન્તમ્પિ તં સમ્પાપકસ્સ ધમ્મસ્સ નિબ્બત્તકારણભાવપરિયાયેન પરિયાયધમ્મો નામ હોતિ, એવં તં વટ્ટં ઉદ્દિસ્સ નિબ્બત્તિતં, યં તણ્હાદીહિ સવિસેસં આમસિતબ્બતો આમિસન્તિ લોકે પાકટં અચ્છાદનભોજનાદિ, તસ્સ, તંસદિસસ્સ ચ ફલવિસેસસ્સ નિમિત્તભાવપરિયાયેન પરિયાયામિસન્તિ વુચ્ચતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યં પનિદં…પે… ઇદં પરિયાયામિસં નામા’’તિ.

‘‘સકલમેવ હિદં, આનન્દ, બ્રહ્મચરિયસ્સ યદિદં કલ્યાણમિત્તતા’’તિ (સં. નિ. ૫.૨, ૩) આદિવચનતો સાવકેહિ અધિગતોપિ લોકુત્તરધમ્મો સત્થુયેવાતિ વત્તબ્બતં અરહતીતિ વુત્તં ‘‘નિપ્પરિયાયધમ્મોપિ ભગવતોયેવ સન્તકો’’તિ. સાવકાનઞ્હિ ધમ્મદિટ્ઠિપચ્ચયસ્સપિ યોનિસોમનસિકારસ્સ વિસેસપચ્ચયો પરતોઘોસો ચ તથાગતાધીનોતિ તેહિ પટિવિદ્ધોપિ ધમ્મો ધમ્મસ્સામિનોયેવાતિ વત્તું યુત્તં. તેનાહ ‘‘ભગવતા હી’’તિઆદિ. તત્થ અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સાતિ કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસનન્તરધાનતો પભુતિ યાવ ઇમસ્મા બુદ્ધુપ્પાદા અસમ્બોધવસેન ન ઉપ્પન્નસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ. ઉપ્પાદેતાતિ નિબ્બત્તેતા. તં પનેતં મગ્ગસ્સ ભગવતો નિબ્બત્તનં, ન પચ્ચેકબુદ્ધાનં વિય સસન્તાનેયેવ, અથ ખો પરસન્તાનેપીતિ દસ્સેતું ‘‘અસઞ્જાતસ્સ મગ્ગસ્સ સઞ્જનેતા, અનક્ખાતસ્સ મગ્ગસ્સ અક્ખાતા’’તિ વુત્તં. તયિદં મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદનં સઞ્જાનનઞ્ચ અત્થતો જાનનઞ્ઞેવ અસમ્મોહપટિવેધભાવતોતિ વુત્તં ‘‘મગ્ગઞ્ઞૂ મગ્ગવિદૂ’’તિ. અક્ખાનં પનસ્સ સુકુસલભાવેનાતિ વુત્તં ‘‘મગ્ગકોવિદો’’તિ. સત્થારા યથાગતં મગ્ગં અનુગચ્છન્તીતિ મગ્ગાનુગા ભગવતો એવ તં મગ્ગં સુટ્ઠુ અધિગમનતો. પચ્છા પરતો સમ્મા અનુ અનુ આગતા પટિપન્નાતિ પચ્છા સમન્નાગતા.

જાનં જાનાતીતિ જાનિતબ્બમેવ અભિઞ્ઞેય્યાદિભેદં જાનાતિ એકન્તહિતપટિપત્તિતો. પસ્સં પસ્સતીતિ તથા પસ્સિતબ્બમેવ પસ્સતિ. અથ વા જાનં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન જાનિતબ્બં જાનાતિયેવ. ન હિ પદેસઞાણેન જાનિતબ્બં સબ્બં એકન્તતો જાનાતિ. પસ્સં પસ્સતીતિ દિબ્બચક્ખુ પઞ્ઞાચક્ખુ ધમ્મચક્ખુ બુદ્ધચક્ખુ સમન્તચક્ખુસઙ્ખાતેહિ પઞ્ચહિ ચક્ખૂહિ પસ્સિતબ્બં પસ્સતિયેવ. અથ વા જાનં જાનાતીતિ યથા અઞ્ઞે સવિપલ્લાસા કામરૂપપરિઞ્ઞાવાદિનો જાનન્તાપિ વિપલ્લાસવસેન જાનન્તિ, ન એવં ભગવા. ભગવા પન પહીનવિપલ્લાસત્તા જાનન્તો જાનાતિયેવ, દિટ્ઠિદસ્સનસ્સ ચ અભાવા પસ્સન્તો પસ્સતિયેવાતિ અત્થો. ચક્ખુભૂતોતિ પઞ્ઞાચક્ખુમયત્તા તસ્સ ચ પત્તત્તા સત્તેસુ ચ તદુપ્પાદનતો દસ્સનપરિણાયકટ્ઠેન લોકસ્સ ચક્ખુ વિય ભૂતો. ઞાણભૂતોતિ એતસ્સ ચ એવમેવ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ધમ્મા બોધિપક્ખિયા, બ્રહ્મા મગ્ગો, તેહિ ઉપ્પન્નત્તા, તેસંવા પત્તત્તા અધિગતત્તા, લોકસ્સ ચ તદુપ્પાદનતો ‘‘ધમ્મભૂતો, બ્રહ્મભૂતો’’તિ ચ વેદિતબ્બો. વત્તાતિ ચતુસચ્ચધમ્મં વદતીતિ વત્તા. ચિરં સચ્ચપ્પટિવેધં પવત્તેન્તો વદતીતિ પવત્તા. અત્થસ્સ નિન્નેતાતિ ધમ્મતાસઙ્ખાતં પરમત્થં નિબ્બાનઞ્ચ નિદ્ધારેત્વા દસ્સેતા, પાપયિતા વા. અમતસ્સ દાતાતિ અમતં સચ્છિકિરિયં સત્તેસુ ઉપ્પાદેન્તો અમતં દદાતીતિ અમતસ્સ દાતા. બોધિપક્ખિયધમ્માનં તદાયત્તભાવતો ધમ્મસ્સામી.

‘‘યા ચ નિબ્બાનસમ્પત્તિ, સબ્બમેતેન લબ્ભતિ;

સુખો વિપાકો પુઞ્ઞાનં, અધિપ્પાયો સમિજ્ઝતિ. (પેટકો. ૨૩);

નિબ્બાનપટિસંયુત્તો, સબ્બસમ્પત્તિદાયકો’’તિ –

એવમાદિં ભગવતો વચનં સુત્વા એવ ભિક્ખૂ દાનાદિપુઞ્ઞાનં વિવટ્ટસન્નિસ્સયતં જાનન્તિ, ન અઞ્ઞથાતિ વુત્તં ‘‘પરિયાયધમ્મોપિ…પે… પટિલભતી’’તિ. ‘‘એદિસં પરિભુઞ્ચિતબ્બ’’ન્તિ કપ્પિયસ્સ ચ ચીવરાદિપચ્ચયસ્સ ભગવતો વચનેન વિના પટિગ્ગહોપિ ભિક્ખૂનં ન સમ્ભવતિ, કુતો પરિભોગોતિ આહ ‘‘નિપ્પરિયાયામિસમ્પી’’તિઆદિ.

પરિયાયામિસસ્સ ભગવતો સન્તકભાવો પરિયાયધમ્મસ્સ તબ્ભાવેનેવ દીપિતો. તદેવ સામિભાવં દસ્સેન્તોતિ સમ્બન્ધો. તસ્માતિ અત્તાધીનપટિલાભપટિગ્ગહતાય અત્તનો સન્તકત્તા ચ. તત્થાતિ તસ્મિં ધમ્મામિસે.

પચ્ચયા ચીવરાદયો પરમા પાપુણિતબ્બભાવેન ઉત્તમમરિયાદા એતસ્સ ન ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અપ્પિચ્છતાદયો ચાતિ પચ્ચયપરમો, લાભગરૂતિ અત્થો. તણ્હુપ્પાદેસૂતિ ‘‘ચીવરહેતુ વા, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતિ, પિણ્ડપાતસેનાસનઇતિભવાભવહેતુ વા, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૧૧; અ. નિ. ૪.૯; ઇતિવુ. ૧૦૫) એવં વુત્તેસુ ચતૂસુ તણ્હુપ્પત્તિકોટ્ઠાસેસુ. અપ્પિચ્છતાસન્તુટ્ઠિસલ્લેખપવિવેકાદયો અપ્પિચ્છતાદયો.

તત્થાતિ તસ્મિં ઓવાદે, તેસુ વા ધમ્મપટિગ્ગાહકેસુ ભિક્ખૂસુ. ભવિસ્સતિ વા યેસં તત્થાતિ યોજના. ઇમસ્મિં પક્ખે તત્થાતિ તસ્મિં ઓવાદે ઇચ્ચેવ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અધિપ્પાયો આમિસદાયાદતાય ઉપ્પજ્જનકઅનત્થાનુપ્પાદસ્સ ધમ્મદાયાદતાય ઉપ્પજ્જનકઅટ્ઠુપ્પત્તિયા ચ આકઙ્ખા. તેનાહ ‘‘પસ્સતી’’તિઆદિ. તત્થ આમિસે ઉપક્ખલિતાનન્તિ આમિસહેતુ વિપ્પટિપન્નાનં. અતીતકાલેતિ કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે. કપિલસ્સ ભિક્ખુનો વત્થુ કપિલસુત્તેન, ‘‘સઙ્ઘાટિપિઆદિત્તા હોતી’’તિઆદિના લક્ખણસુત્તેન (સં. નિ. ૨.૨૧૮) ચ વિભાવેતબ્બં. આમિસગરુકો અપ્પગ્ઘભાવેન કૂટકહાપણો વિય નિત્તેજો સમણતેજેન અનુજ્જલતો નિબ્બુતઙ્ગારો વિય નિપ્પભો ચ હોતીતિ યોજના. તતોતિ પચ્ચયગરુકભાવતો. વિવત્તિતચિત્તોતિ વિનિવત્તિતમાનસો, સલ્લેખવુત્તીતિ અત્થો.

ધમ્મદાયાદાતિ એત્તાવતા અન્તોગધાવધારણં વચનન્તિ તેન અવધારણેન નિવત્તિતમત્થં વિભાવેતું ‘‘મા આમિસદાયાદા’’તિ પટિક્ખેપો દસ્સિતો. તથેવ ચ વિભાવેતું અધિપ્પાયાનિસંસવિભાવનેસુપિ દસ્સિતો, તથા આદીનવવિભાવનેન ધમ્મદાયાદતાપટિક્ખેપો. અપદિસિતબ્બાતિ હેટ્ઠા કત્વા વત્તબ્બાતિ. આદિયાતિ એત્થ યસ્મા આ-કારો મરિયાદત્થો, તસ્મા ધમ્મદાયાદતાવિધુરેન આમિસદાયાદભાવેન હેતુભૂતેન, કરણભૂતેન વા આદિયં વિવેચનં વિઞ્ઞૂહિ વિસું કરણં વવત્થાનસ્સ હોતીતિ આહ ‘‘વિસું કાતબ્બા’’તિ. તેનાહ ‘‘વિઞ્ઞૂહિ ગારય્હા ભવેય્યાથાતિ વુત્તં હોતી’’તિ.

‘‘અત્થિ મે તુમ્હેસુ અનુકમ્પા…પે… નો આમિસદાયાદા’’તિ ભિક્ખૂસુ અત્તનો કરુણાયનાકિત્તનં તેસં મુદુકરણં, ‘‘અહમ્પિ તેના’’તિઆદિ પન તતોપિ સવિસેસં મુદુકરણન્તિ આહ ‘‘અતીવ મુદુકરણત્થ’’ન્તિ.

નાળકપટિપદાદયો નાળકસુત્તાદીસુ (સુ. નિ. ૬૮૪-૭૨૮) આગતપટિપત્તિયો. તા પન યસ્મા નાળકત્થેરાદીહિ પટિપન્ના પરમસલ્લેખવુત્તિભૂતા અતિઉક્કટ્ઠપટિપત્તિયો, તસ્મા ઇધ ધમ્મદાયાદપટિપદાય ઉદાહરણભાવેન ઉદ્ધટા. સક્ખિભૂતાતિ તાય પટિપત્તિયા વુચ્ચમાનાય ‘‘કિં મે વિના પટિપજ્જનકો અત્થી’’તિ અસદ્દહન્તાનં પચ્ચક્ખકરણેન સક્ખિભૂતા. ઇમસ્મિન્તિ ‘‘તુમ્હે ચ મે ભિક્ખવે ધમ્મદાયાદા’’તિઆદિકે વાક્યે. સેસન્તિ ‘‘તુમ્હે ચ મે’’તિઆદિકં સુક્કપક્ખે આગતં પાળિપદં. વુત્તનયપચ્ચનીકેનાતિ ‘‘તેન ધમ્મદાયાદભાવેન નો આમિસદાયાદભાવેના’’તિ એવં કણ્હપક્ખે વુત્તનયસ્સ પટિપક્ખેન.

૩૦. થોમનં સુત્વાતિ પટિપજ્જનકસ્સ પુગ્ગલસ્સ પસંસનં સુત્વા યથા તં સપરિસસ્સ આયસ્મતો ઉપસેનસ્સ પટિપત્તિયા સીલથોમનં સુત્વા. નિપાતપદન્તિ ઇમિના ઇધ-સદ્દસ્સ અનત્થકતમાહ. પવારિતોતિ પટિક્ખેપિતો. યો હિ ભુઞ્જન્તો ભોજનેન તિત્તો પરિવેસકેન ઉપનીતભોજનં પટિક્ખિપતિ, સો તેન પવારિતેન પટિક્ખેપિતો નામ હોતિ. તેનાહ ‘‘પવારિતોતિ…પે… વુત્તં હોતી’’તિ. પકારેહિ દિટ્ઠાદીહિ વારેતિ સઙ્ઘાદિકે યાચાપેતિ ભત્તે કરોતિ એતાયાતિ પવારણા, આપત્તિવિસોધનાય અત્તવોસ્સગ્ગો ઓકાસદાનં. સા પન યસ્મા યેભુય્યેન વસ્સંવુત્થેહિ કાતબ્બા વુત્તા, તસ્મા ‘‘વસ્સંવુત્થપવારણા’’તિ વુત્તં. પવારેતિ પચ્ચયે ઇચ્છાપેતિ એતાયાતિ પવારણા, ચીવરાદીહિ ઉપનિમન્તના. પકારયુત્તા વારણાતિ પવારણા, વિપ્પકતભોજનતાદિચતુરઙ્ગસહિતો ભોજનપટિક્ખેપો. સા પન યસ્મા અનતિરિત્તભોજનનિમિત્તાય આપત્તિયા કારણં હોતિ, તસ્મા ‘‘અનતિરિત્તપવારણા’’તિ વુત્તા. યાવદત્થભોજનસ્સ પવારણા યાવદત્થપવારણા, પરિયોસિતભોજનસ્સ ઉપનીતાહારપટિક્ખેપોતિ અત્થો.

‘‘ભુત્તાવી’’તિ વચનતો ભોજનપારિપૂરિતા ઇધાધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘પરિપુણ્ણોતિ ભોજનેન પરિપુણ્ણો’’તિ. પરિયોસિતોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો ‘‘ભોજનેન ભોજનકિરિયાય પરિયોસિતો’’તિ. અટ્ઠકથાયં પન અધિપ્પેતત્થં પાકટં કત્વા દસ્સેતું ભોજન-સદ્દસ્સ લોપો વુત્તો. ધાતોતિ તિત્તો. સાધકાનીતિ ઞાપકાનિ. પરિયોસિતભોજનં સુહિતયાવદત્થતાગહણેહિ ભુત્તાવિતાદયો, ભુત્તાવિતાદિગ્ગહણેહિ વા ઇતરે બોધિતા હોન્તીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં નેસં ઞાપકઞાપેતબ્બતં દસ્સેતું ‘‘યો હી’’તિઆદિ વુત્તં. એવં છહિપિ પદેહિ ઉદરાવદેહકં ભોજનં દસ્સિતં, તઞ્ચ ખો પરિકપ્પનાવસેન. ન હિ ભગવા એવં ભુઞ્જતિ. તેનાહ ‘‘સબ્બઞ્ચેતં પરિકપ્પેત્વા વુત્ત’’ન્તિ.

‘‘સિયા એવ, નાપિ સિયા’’તિ ચ ઇદં અત્થદ્વયમ્પિ ઇધ સમ્ભવતીતિ વુત્તં ‘‘ઇધ ઉભયમ્પિ વટ્ટતી’’તિ. અથાતિ અનન્તરં, મમ ભોજનસમનન્તરમેવાતિ અત્થો. તં પન યસ્મા યથાવુત્તકાલપચ્ચામસનં હોતિ, તસ્મા ‘‘તમ્હિ કાલે’’તિ વુત્તં. અપ્પરુળ્હહરિતેતિ રુહમાનતિણાદિહરિતરહિતે. અભાવત્થો ચ અયં અપ્પ-સદ્દો ‘‘અપ્પિચ્છો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૫૨, ૩૩૬; સં. નિ. ૨.૧૪૮) વિય.

કથિતેપીતિ પિ-સદ્દો અવુત્તસમુચ્ચયત્થો. તેન વાપસમીકરણાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. તથા હેસ વુત્ત-સદ્દો ‘‘નો ચ ખો પટિવુત્ત’’ન્તિઆદીસુ (પારા. ૨૮૯) વાપસમીકરણે દિસ્સતિ, ‘‘પન્નલોમો પરદત્તવુત્તો’’તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૩૩૨) જીવિતવુત્તિયં, ‘‘પણ્ડુપલાસો બન્ધના પવુત્તો’’તિઆદીસુ (પારા. ૯૨; પાચિ. ૬૬૬; મહાવ. ૧૨૯; મ. નિ. ૩.૫૯) અપગમે, ‘‘ગીતં પવુત્તં સમિહિત’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૮૫) પાવચનભાવેન પવત્તિતે, લોકે પન ‘‘વુત્તં પરાયણ’’ન્તિઆદીસુ (મહાભાસ ૭.૨.૨૬) અજ્ઝેને દિસ્સતીતિ.

ન એત્થ પિણ્ડપાતભોજનેન ધમ્મદાયાદતા નિવારિતા, પિણ્ડપાતભોજનં પન અનાદરિત્વા ધમ્માનુધમ્મપટિપત્તીતિ એત્થ કારણં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પિણ્ડપાતં…પે… વીતિનામેય્યા’’તિ. તત્થ વીતિનામેય્યાતિ કમ્મટ્ઠાનાનુયોગેન ખેપેય્ય. તેનાહ ‘‘આદિત્તસીસૂપમં પચ્ચવેક્ખિત્વા’’તિ. આદિત્તસીસૂપમન્તિઆદિત્તસીસૂપમસુત્તં.

કિઞ્ચાપીતિ અયં ‘‘યદિપી’’તિ ઇમિના સમાનત્થો નિપાતો. નિપાતો ચ નામ યત્થ યત્થ વાક્યે પયુજ્જતિ, તેન તેન વત્તબ્બત્થજોતકો હોતીતિ ઇધ ‘‘પિણ્ડપાત’’ન્તિઆદિના અનુઞ્ઞાપસંસાવસેન વુચ્ચમાનસ્સ અત્થસ્સ જોતકોતિ અધિપ્પાયેન ‘‘અનુજાનનપસંસનત્થે નિપાતો’’તિ વુત્તં, અનુઞ્ઞાપસંસારમ્ભે પન ‘‘અસમ્ભાવનત્થે’’તિ વુત્તં સિયા પુરિમેયેવ સમ્ભાવનાવિભાવનતો અધિકત્તાનુલોમતો ચ.

એકવારં પવત્તં પિણ્ડપાતપટિક્ખિપનં કથં દીઘરત્તં અપ્પિચ્છતાદીનં કારણં હોતીતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘તસ્સ હી’’તિઆદિ. તત્થ અત્રિચ્છતાતિ અત્ર ઇચ્છતીતિ અત્રિચ્છો, તસ્સ ભાવો અત્રિચ્છતા, અત્થતો પરલાભપત્થના. તથા હિ વુત્તં ‘‘પુરિમેયેવ સકલાભેન અસન્તુટ્ઠિ, પરલાભે ચ પત્થના, એતં અત્રિચ્છતાલક્ખણ’’ન્તિ (વિભ. અટ્ઠ. ૮૪૯). પાપિચ્છતાતિ અસન્તગુણસમ્ભાવનાધિપ્પાયતા. પાપા ઇચ્છા એતસ્સાતિ પાપિચ્છો, તસ્સ ભાવો પાપિચ્છતા. યથાહ ‘‘અસન્તગુણસમ્ભાવનતા પટિગ્ગહણે ચ અમત્તઞ્ઞુતા, એતં પાપિચ્છલક્ખણ’’ન્તિ (વિભ. અટ્ઠ. ૮૫૧). મહન્તાનિ વત્થૂનિ ઇચ્છતિ, મહતી વા તસ્સ ઇચ્છાતિ મહિચ્છો, તસ્સ ભાવો મહિચ્છતા. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘સન્તગુણસમ્ભાવનતા પટિગ્ગહણે ચ અમત્તઞ્ઞુતા, એતં મહિચ્છલક્ખણ’’ન્તિ. પચ્ચવેક્ખમાનો નિવારેસ્સતીતિ યોજના. અસ્સ ભિક્ખુનો સંવત્તિસ્સતિ પિણ્ડપાતપટિક્ખેપો.

મહિચ્છો પુગ્ગલો યથા પચ્ચયદાનવસેન પચ્ચયદાયકેહિ ભરિતું અસક્કુણેય્યો, એવં પચ્ચયપરિયેસનવસેન અત્તનાપીતિ વુત્તં ‘‘અત્તનોપિ ઉપટ્ઠાકાનમ્પિ દુબ્ભરો હોતી’’તિ. સદ્ધાદેય્યસ્સ વિનિપાતવસેન પવત્તિયા અઞ્ઞસ્સ ઘરે છડ્ડેન્તો. રિત્તપત્તોવાતિ યેસુ કુલેસુ પટિપિણ્ડવસેન પવત્તતિ, તેસં સબ્બપચ્છિમં અત્તનો યથાલદ્ધં દત્વા તત્થ કિઞ્ચિ અલદ્ધા રિત્તપત્તો વિહારં પવિસિત્વા નિપજ્જતિ જિઘચ્છાદુબ્બલ્યેનાતિ અધિપ્પાયો. યથાલદ્ધપચ્ચયપરિભોગેન, પુન પરિયેસનાનાપજ્જનેન અત્તનો સુભરતા, યથાલદ્ધપચ્ચયેન અવઞ્ઞં અકત્વા સન્તોસાપત્તિયા ઉપટ્ઠાકાનં સુભરતા વેદિતબ્બા.

કથાવત્થૂનીતિ અપ્પિચ્છતાદિપટિસંયુત્તાનં કથાનં વત્થૂનીતિ કથાવત્થૂનિ, અપ્પિચ્છતાદયો એવ. તીણીતિ તીણિ કથાવત્થૂનિ. અભિસલ્લેખિકાતિ અતિવિય કિલેસે સલ્લિખતીતિ અભિસલ્લેખો, અપ્પિચ્છ તાદિગુણસમુદાયો, સો એતિસ્સા અત્થીતિ અભિસલ્લેખિકા, મહિચ્છતાદીનં તનુભાવાય યુત્તરૂપા અપ્પિચ્છતાદિપટિસંયુત્તતા. ચેતોવિનીવરણસપ્પાયાતિ કુસલચિત્તુપ્પત્તિયા નિવારકાનં નીવરણાનં દૂરીભાવકરણેન ચેતોવિનીવરણસઙ્ખાતાનં સમથવિપસ્સનાનં સપ્પાયા. સમથવિપસ્સનાચિત્તસ્સેવ વા વિભૂતિભાવકરણાય સપ્પાયા ઉપકારિકાતિ ચેતોવિનીવરણસપ્પાયા. એકન્તનિબ્બિદાયાતિઆદિ યેન નિબ્બિદાદિઆનિસંસેન અયં કથા અભિસલ્લેખિકા ચેતોવિનીવરણસપ્પાયા ચ નામ હોતિ, તં દસ્સેતું વુત્તં. તત્થ એકન્તનિબ્બિદાયાતિ એકંસેન વટ્ટદુક્ખતો નિબ્બિન્દનત્થાય. વિરાગાય નિરોધાયાતિ તસ્સેવ વિરજ્જનત્થઞ્ચ નિરુજ્ઝનત્થઞ્ચ. ઉપસમાયાતિ સબ્બકિલેસવૂપસમાય. અભિઞ્ઞાયાતિ સબ્બસ્સપિ અભિઞ્ઞેય્યસ્સ અભિજાનનાય. સમ્બોધાયાતિ ચતુમગ્ગસમ્બોધાય. નિબ્બાનાયાતિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનાય. એતેસુ હિ આદિતો તીહિ વિપસ્સના વુત્તા, પુન તીહિ મગ્ગો, ઇતરેન નિબ્બાનં. તેન સમથવિપસ્સના આદિં કત્વા નિબ્બાનપરિયોસાનો અયં સબ્બો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો દસકથાવત્થુલાભિનો સમ્ભવતીતિ દસ્સેતિ. પરિપૂરેસ્સન્તીતિ તંસભાવતો ઉપકારતો ચ સંવત્તિસ્સન્તિ. અપ્પિચ્છતાદયો હિ એકવારઉપ્પન્ના ઉપરિ તદત્થાય સંવત્તિસ્સન્તિ. કથાવત્થુપરિપૂરણં સિક્ખાપરિપૂરણઞ્ચ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

અમતં નિબ્બાનન્તિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતું. ઇતરા પન સેક્ખાસેક્ખધમ્મપારિપૂરિયા પરિપુણ્ણા. નિબ્બાનપારિપૂરિ ચેત્થ તદાવહધમ્મપારિપૂરિવસેન પરિયાયતો વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. ઇદાનિ યાયં અપ્પિચ્છતાદીનં અનુક્કમપરિવુદ્ધિયા ગુણપારિપૂરિતા, તં ઉપમાય સાધેન્તો ‘‘સેય્યથાપી’’તિઆદિમાહ. તત્થ પાવુસ્સકોતિ વસ્સાનમાસે ઉટ્ઠિતો. સો હિ ચિરાનુપ્પવત્તિ હોતિ. પબ્બતકન્દરા પબ્બતેસુ ઉપચ્ચકાધિચ્ચકાપભવનિજ્ઝરાદિનદિયો. સરસાખાતિ યત્થ ઉપરિઉન્નતપદેસતો ઉદકં આગન્ત્વા તિટ્ઠતિ ચેવ સન્દતિ ચ, તે. કુસોબ્ભા ખુદ્દકતળાકા. કુન્નદિયોતિ પબ્બતપાદતો નિક્ખન્તા ખુદ્દકનદિયો. તા હિ મહાનદિયો ઓતરન્તિયો પરિપૂરેન્તિ. પરમધમ્મદાયાદન્તિ પરમં ઉત્તમં ધમ્મદાયાદભાવં, પરમં ધમ્મદાયજ્જં વા. તે ભિક્ખૂતિ તે ધમ્મપટિગ્ગાહકે ભિક્ખૂ. સન્નિયોજેન્તોતિ મૂલગુણેહિ અપ્પિચ્છતાદીહિ યોજેન્તો.

ઉગ્ગહેત્વાતિ અત્થતો બ્યઞ્જનતો ચ ઉપધારણવસેન ગહેત્વા અવિપરીતં ગહેત્વા. સંસન્દેત્વાતિ મમ દેસનાનુસારેન મમજ્ઝાસયં અવિરજ્ઝિત્વા. યથા ઇધેવ ચિન્તેસીતિ યથા ઇમિસ્સા ધમ્મદાયાદદેસનાય ચિન્તેસિ, એવં અઞ્ઞત્થાપિ ધમ્મથોમનત્થં ગન્ધકુટિં પવિસન્તો ચિન્તેસિ. એકજ્ઝાસયાયાતિ સમાનાધિપ્પાયાય. મતિયાતિ પઞ્ઞાય. અયં દેસના અગ્ગાતિઆદિ ભગવા ધમ્મસેનાપતિં ગુણતો એવ પગ્ગણ્હાતીતિ કત્વા વુત્તં.

ચિત્તગતિયાતિ ચિત્તવસેન કાયસ્સ પરિણામનેન ‘‘અયં કાયો ઇદં ચિત્તં વિય હોતૂ’’તિ કાયસ્સ ચિત્તેન સમાનગતિકતાધિટ્ઠાનેન. કથં પન કાયો દન્ધપ્પવત્તિકો લહુપરિવત્તનચિત્તેન સમાનગતિકો હોતીતિ? ન સબ્બથા સમાનગતિકો. યથેવ હિ કાયવસેન ચિત્તપરિણામને ચિત્તં સબ્બથા કાયેન સમાનગતિકં ન હોતિ. ન હિ તદા ચિત્તં સભાવસિદ્ધેન અત્તનો ખણેન અવત્તિત્વા દન્ધવુત્તિકસ્સ રૂપધમ્મસ્સ ખણેન વત્તિતું સક્કોતિ, ‘‘ઇદં ચિત્તં અયં કાયો વિય હોતૂ’’તિ પન અધિટ્ઠાનેન દન્ધગતિકસ્સ કાયસ્સ અનુવત્તનતો યાવ ઇચ્છિતટ્ઠાનપ્પત્તિ, તાવ કાયગતિં અનુલોમેન્તમેવ હુત્વા સન્તાનવસેન પવત્તમાનં ચિત્તં કાયગતિકં કત્વા પરિણામિતં નામ હોતિ, એવં ‘‘અયં કાયો ઇદં ચિત્તં વિય હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાનેન પગેવ લહુસઞ્ઞાય સુખુમસઞ્ઞાય ચ સમ્પાદિતત્તા અભાવિતિદ્ધિપાદાનં વિય દન્ધં અવત્તિત્વા યથા લહું કતિપયચિત્તવારેહેવ ઇચ્છિતટ્ઠાનપ્પત્તિ હોતિ, એવં પવત્તમાનો કાયો ચિત્તગતિકભાવેનેવ પરિણામિતો નામ હોતિ, ન એકચિત્તક્ખણેનેવ પવત્તિયા. એવઞ્ચ કત્વા બાહુસમિઞ્જનપ્પસારણૂપમાપિ ઉપચારેન વિના સુટ્ઠુતરં યુત્તા હોતિ, અઞ્ઞથા ધમ્મતાવિલોમિતા સિયા. ન હિ ધમ્માનં લક્ખણઞ્ઞથત્તં ઇદ્ધિબલેન કાતું સક્કા, ભાવઞ્ઞથત્તમેવ પન સક્કાતિ.

૩૧. ભગવતો અધિપ્પાયાનુરૂપં ભિક્ખૂનઞ્ચ અજ્ઝાસયં ઞત્વાતિ વચનસેસો. દેસકાલે વિય ભાજનમ્પિ ઓલોકેત્વા એવ મહાથેરો ધમ્મં કથેતિ. પક્કન્તસ્સાતિ ઇદં અનાદરે સામિવચનન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘પક્કન્તસ્સ સતો’’તિઆદિમાહ. કિત્તકેનાતિ કેન પરિમાણેન. તં પન પરિમાણં યસ્મા પરિમેય્યસ્સ અત્થસ્સ પરિચ્છિન્દનં હોતિ, તસ્મા ‘‘કિત્તાવતાતિ પરિચ્છેદવચન’’ન્તિ આહ. નુકારો પુચ્છાયન્તિ અયં નુ-સદ્દો ઇધેવ પુચ્છાયં આગતોતિ કત્વા વુત્તં. નુ-સદ્દેન હેત્થ જોતિયમાનો અત્થો કિં-સદ્દેન પરિમાણો અત્થો પરિમેય્યત્થો ચ. એત્થ સંકિલેસપક્ખો વિવેકસ્સ અનનુસિક્ખનં આમિસદાયાદતા, વોદાનપક્ખો તસ્સ અનુસિક્ખનં ધમ્મદાયાદતાતિ. તીહિ વિવેકેહીતિ વિવેકત્તયગ્ગહણં તદન્તોગધત્તા વિવેકપઞ્ચકસ્સ. વિવેકપઞ્ચકગ્ગહણે પનસ્સ સરૂપેન કાયવિવેકો ગહિતો ન સિયા, તદાયત્તત્તા વા સત્થારા તદા પયુજ્જમાનવિવેકદસ્સનવસેન ‘‘તીહિ વિવેકેહી’’તિઆદિ વુત્તં. અઞ્ઞતરમ્પીતિ કસ્મા વુત્તં. ન હિ કાયવિવેકમત્તેન ધમ્મદાયાદભાવો સિજ્ઝતીતિ? ન, વિવેકદ્વયસન્નિસ્સયસ્સેવ કાયવિવેકસ્સ ઇધાધિપ્પેતત્તા. એવઞ્ચ કત્વા ચિત્તવિવેકગ્ગહણમ્પિ સમત્થિતં હોતિ. ન હિ લોકિયજ્ઝાનાધિગમમત્તેન નિપ્પરિયાયતો સત્થુધમ્મદાયાદભાવો ઇચ્છિતો, નિબ્બાનાધિગમેન પન સો ઇચ્છિતો, તસ્મા સબ્બાપિ સાસને વિવેકાનુસિક્ખના નિબ્બાનપોણા નિબ્બાનપબ્ભારા નિબ્બાનોગધા ચાતિ વુત્તં ‘‘તિણ્ણં વિવેકાનં અઞ્ઞતરમ્પી’’તિ. અસતિ આલોકે અન્ધકારો વિય અસતિ ધમ્મદાયાદતાય એકંસિયા આમિસદાયાદતાતિ આહ ‘‘આમિસદાયાદાવ હોન્તી’’તિ. એસ નયો સુક્કપક્ખેપીતિ કણ્હપક્ખતો સાધારણવસેન લબ્ભમાનં અત્થસામઞ્ઞં અતિદિસતિ, ન અત્થવિસેસં તસ્સ વિસદિસત્તા, અત્થવિસેસમેવ વા અતિદિસતિ વિસદિસૂદાહરણૂપાયઞાયેન. ‘‘તિણ્ણં વિવેકાનં અઞ્ઞતર’’ન્તિ ઇદં ઇધ ન લબ્ભતિ. તયોપિ હિ વિવેકા, તેસુ એકો વા ઇતરદ્વયસન્નિસ્સયો ઇધ લબ્ભતિ.

દૂરતોપીતિ દૂરટ્ઠાનતોપિ. તેનાહ ‘‘તિરોરટ્ઠતોપી’’તિઆદિ. કામં ‘‘પટિભાતૂ’’તિ એત્થ પટિ-સદ્દાપેક્ખાય ‘‘સારિપુત્ત’’ન્તિ ઉપયોગવચનં, અત્થો પન સામિવચનવસેનેવ વેદિતબ્બોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘આયસ્મતોયેવ સારિપુત્તસ્સા’’તિ. ભાગો હોતૂતિ ઇમિનાભાગત્થો પટિ-સદ્દોતિ દસ્સેતિ લક્ખણાદિઅત્થાનં ઇધ અયુજ્જનતો. તેનાહ ‘‘એવં સદ્દલક્ખણેન સમેતી’’તિ. દિસ્સતૂતિ ઞાણેન દિસ્સતુ, પસ્સતૂતિ વા અત્થો. ઉપટ્ઠાતૂતિ ઞાણસ્સ પચ્ચુપતિટ્ઠતુ. ઉગ્ગહેસ્સન્તીતિ વાચુગ્ગતં કરિસ્સન્તિ. વાચુગ્ગતકરણઞ્હિ ઉગ્ગહો. પરિયાપુણિસ્સન્તીતિ તસ્સેવ વેવચનં. પુરિપુચ્છનાદિના વા અત્થસ્સ ચિત્તે આપાદનં પટ્ઠપનં પરિયાપુણનં. કારણવચનન્તિ યથાવુત્તસ્સ કારણભાવેન વચનં ‘‘હેતુમ્હિ કરણવચન’’ન્તિ કત્વા. વુત્તત્થપચ્ચામસનં તં-સદ્દેન કરીયતીતિ. તેનાહ ‘‘યસ્મા’’તિઆદિ.

એકેનેવાકારેનાતિ આમિસદાયાદતાસિદ્ધેન આદિયતાસઙ્ખાતેન એકેનેવ પકારેન. તમેવ હિ આકારં સન્ધાયાહ ‘‘ભગવતા વુત્તમત્થ’’ન્તિ. અઞ્ઞથા ‘‘સત્થુ પવિવિત્તસ્સ વિહરતો સાવકા વિવેકં નાનુસિક્ખન્તી’તિ એકેનેવ આકારેન સો અત્થો થેરેનપિ વુત્તો. તીહિ આકારેહીતિ આમિસદાયાદપટિપદાભૂતેહિ તિણ્ણં વિવેકાનં અનનુસિક્ખનાકારેહિ. એત્તાવતાતિ ‘‘ઇધાવુસો…પે… નાનુસિક્ખન્તી’’તિ એત્તકેન કણ્હપક્ખે ઉદ્દેસપાઠેન.

વિત્થારતો સુવિભત્તો હોતિ અનવસેસતો સમ્મદેવ નિદ્દિટ્ઠત્તા. નનુ ચ ઉદ્દેસે સત્થુનોપિ આદિયતા ભગવતા ગહિતા, સા ન નિદ્દિટ્ઠાતિ અનુયોગં સન્ધાયાહ ‘‘સો ચ ખો’’તિઆદિ. સાવકે અનુગ્ગણ્હન્તસ્સાતિ ‘‘આમિસદાયાદા સત્થુ સાવકા’’તિ સત્થુ પરપ્પવાદપરિહરણત્થમ્પિ ‘‘તુમ્હેહિ ધમ્મદાયાદેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ એવં સાવકે અનુકમ્પમાનસ્સ. સાવકાનં તં ન યુત્તં સામીચિઅભાવતોતિ યોજના. એસ નયોતિ યદિદં ‘‘એત્તાવતાયં ભગવા’’તિઆદિના કણ્હપક્ખે ઉદ્દેસસ્સ અત્થવિભાગદસ્સનમુખેન સમ્બન્ધદસ્સનં, એસ નયો સુક્કપક્ખેપિ સમ્બન્ધદસ્સનેતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘અયં તાવેત્થ અનુસન્ધિક્કમયોજના’’તિ, સત્થારા દેસિતાય ઉદ્દેસદેસનાય મહાથેરેન દેસિતાય ચ અનુસન્ધિક્કમેન સમ્બન્ધોતિ અત્થો. યથાનુસન્ધિ એવ ચેત્થ અનુસન્ધિ વેદિતબ્બો.

અચ્ચન્તપવિવિત્તસ્સાતિ એકન્તઉપધિવિવેકો વિય ઇતરેપિ વિવેકો સત્થુ એકન્તિકાવાતિ. અનુસિક્ખનં નામ અનુ અનુ પૂરણન્તિ તપ્પટિક્ખેપેન આહ ‘‘ન પરિપૂરેન્તી’’તિ, ન પરિબ્રૂહેન્તીતિ અત્થો, ન પરિપૂરેન્તીતિ વા ન પરિપાલેન્તીતિ અત્થો. યદગ્ગેન હિ વિવેકં નાનુસિક્ખન્તિ, તદગ્ગેન ન પરિબ્રૂહેન્તિ, ન પરિપાલેન્તીતિ વા વત્તબ્બતં લભન્તીતિ. કસ્મા પનેત્થ ‘‘વિવેકં નાનુસિક્ખન્તી’’તિ ઉદ્દેસે વિય અવિસેસવચને કાયવિવેકસ્સેવ ગહણં કતન્તિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘યદિ પના’’તિઆદિ. પુચ્છાયાતિ પુચ્છાતો અવિસેસો સિયા વિભાગસ્સ અલબ્ભમાનત્તા વિસ્સજ્જનસ્સ. નનુ ચ ‘‘વિવેકં નાનુસિક્ખન્તી’’તિ અવિસેસવચનતો પાળિયં વિભાગો ન લબ્ભતેવાતિ? ન, પદન્તરેન વિભાવિતત્તા. તેનાહ ‘‘યેસઞ્ચ ધમ્માન’’ન્તિઆદિ. બ્યાકરણપક્ખોતિ વિસ્સજ્જનપક્ખો. વિસ્સજ્જનઞ્ચ ન પુચ્છા વિય અવિસેસજોતના, અથ ખો યથાધિપ્પેતત્થવિભજનન્તિ અધિપ્પાયો. ઇમિના પદેનાતિ ‘‘વિવેકં નાનુસિક્ખન્તી’’તિ ઇમિના પદેન કાયવિવેકં અપરિપૂરિયમાનં દસ્સેતીતિ અધિપ્પાયો. ચિત્તવિવેકં ઉપધિવિવેકન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો.

એત્થ ચ નપ્પજહન્તીતિ પહાતબ્બધમ્માનં પહાનાભાવવચનં પહાનલક્ખણવિવેકાભાવદીપનં, તં વત્વા પુન ‘‘વિવેકે નિક્ખિત્તધુરા’’તિ વચનં તતો સાતિસયવિવેકાભાવદીપનન્તિ તદુભયવિવેકાભાવદસ્સનેન ‘‘યેસઞ્ચ ધમ્માન’’ન્તિઆદિનાવ પારિસેસઞાયેન ‘‘વિવેકં નાનુસિક્ખન્તી’’તિ ઇમિના વિવેકદ્વયમૂલભૂતકાયવિવેકાભાવદસ્સનં કતન્તિ દટ્ઠબ્બં. અવિગતતણ્હતાય તં તં પરિક્ખારજાતં બહું લન્તિ આદિયન્તીતિ બહુલા, બહુલા એવ બાહુલિકા યથા ‘‘વેનયિકો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૪૬; અ. નિ. ૮.૧૧; પારા. ૮). તે પન યસ્મા પચ્ચયબહુલભાવાય યુત્તપ્પયુત્તા નામ હોન્તિ, તસ્મા આહ ‘‘ચીવરાદિબાહુલ્લાય પટિપન્ના’’તિ. સિક્ખાય આદરભાવાભાવતો સિથિલં અદળ્હં ગણ્હન્તીતિ ‘‘સાથલિકા’’તિ વુત્તં. સિથિલન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, સિથિલ-સદ્દેન વા સમાનત્થસ્સ સાથલ-સદ્દસ્સ વસેન ‘‘સાથલિકા’’તિ પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. અવગમનટ્ઠેનાતિ અધોગમનટ્ઠેન, ઓરમ્ભાગિયભાવેનાતિ અત્થો. ઉપધિવિવેકેતિ સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગતાય ઉપધીહિ વિવિત્તે. ઓરોપિતધુરાતિ ઉજ્ઝિતુસ્સાહા.

અનિયમેનેવાતિ કિઞ્ચિ વિસેસં અનામસિત્વા ‘‘સાવકા’’તિ અવિસેસેનેવ. નિયમેન્તો‘‘થેરા’’તિઆદિના. દસવસ્સે ઉપાદાયાતિ દસવસ્સતો પટ્ઠાય. ઇસ્સરિયેતિ ‘‘સેટ્ઠિટ્ઠાનં સેનાપતિટ્ઠાન’’ન્તિઆદીસુ વિય. અચિરક્ખણોભાસેન લક્ખવેધકો અક્ખણવેધિ. ઠિતિયન્તિ અવટ્ઠાને. ઠાનસોતિ તઙ્ખણેયેવ. તિટ્ઠતીતિ આધારાધેય્યભાવેનાતિ આહ ‘‘તદાયત્તવુત્તિભાવેના’’તિ. ઉપેક્ખાનુબ્રૂહના સત્તસઙ્ખારેસુ ઉદાસીનતાપિ અસઙ્ખતાધિગમસ્સ ઉપાયોતિ તબ્બિપરિયાયતો ચીવરાદિમણ્ડના ન ઉપધિવિવેકપારિપૂરિયા સંવત્તતીતિ આહ ‘‘ચીવરપત્ત…પે… અપૂરયમાના’’તિ. તત્થાતિ થેરવારે. ઇધાતિ મજ્ઝિમનવકવારેસુ. તથા હિ ‘‘મજ્ઝિમથેરકાલે’’તિઆદિ વુત્તં.

૩૨. ઇમસ્મિઞ્ચ કણ્હપક્ખેતિ ઇમસ્મિઞ્ચ નિદ્દેસવારે કણ્હપક્ખે, ન ઉદ્દેસવારે કણ્હપક્ખે. ઉદ્દેસવારે પન કણ્હપક્ખે વુત્તવિપરિયાયેન ગહેતબ્બત્થો ‘‘એસ નયો સુક્કપક્ખેપી’’તિ અતિદેસેન દસ્સિતો. વુત્તપચ્ચનીકનયેનાતિ ‘‘કાયવિવેકં નાનુસિક્ખન્તિ ન પરિપૂરેન્તી’’તિઆદિના વુત્તસ્સ અત્થસ્સ પચ્ચનીકનયેન, ‘‘કાયવિવેકં અનુસિક્ખન્તિ પરિપૂરેન્તી’’તિઆદિના નયેન. એત્થાતિ એતસ્મિં સુક્કપક્ખે. સઙ્ખેપોતિ અત્થસઙ્ખેપો. યોજનપરમ્પરાયાતિ ગામન્તતો દૂરભાવેન એકં દ્વે તીણીતિ એવં યોજનાનં પટિપાટિયા. અરઞ્ઞવનપત્થાનીતિ અરઞ્ઞેસુ વનસણ્ડભૂતાનિ. પન્તાનીતિ પરિયન્તાનિ. ઉપગન્તું યુત્તકાલો જરાજિણ્ણકાલો ગોચરગામે દૂરે ગમનાગમનસમત્થતાભાવતો. ‘‘એવં ગુણવન્તેસુ દિન્નં અહો સુદિન્ન’’ન્તિ પચ્ચયદાયકાનં પસાદં જનેન્તિ. પાસંસાતિ પસંસિતબ્બા. અયમ્પિ મહાથેરોતિઆદિ એકં અપ્પમાદવિહારિનં વુદ્ધતરં નિદ્દિસિત્વા વદન્તાનં વસેન વુત્તં. પવિટ્ઠો વિવેકટ્ઠાનં. સાયં નિક્ખમતિ યોનિસોમનસિકારં ઉપબ્રૂહેત્વાતિ અધિપ્પાયો. કસિણપરિકમ્મં કરોતિ, ન યં કિઞ્ચિ કિચ્ચન્તરં. સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેતિ, ન મોઘમનસિકારં. સબ્બથાતિઆદિતો તાવ તદઙ્ગવસેન કિલેસેહિ ચિત્તં વિવેચેન્તો તતો વિક્ખમ્ભનવસેન સમુચ્છેદવસેન પટિપસ્સદ્ધિવસેનાતિ સબ્બપ્પકારેન ચિત્તવિવેકં પૂરેતિ. પંસુકૂલાનિ ધારેતીતિ ઇમિના બાહુલિકતાભાવં દસ્સેતિ, અસિથિલં સાસનં ગહેત્વાતિ ઇમિના સાથલિકતાભાવં, વિગતનીવરણોતિ ઇમિના ઓક્કમને નિક્ખિત્તધુરતં, ફલસમાપત્તિન્તિઆદિના પવિવેકપુબ્બઙ્ગમતં દસ્સેતિ.

૩૩. તત્રાવુસોતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદિઅત્થો. તેન ‘‘લોભો ચ પાપકો’’તિઆદિનયપ્પવત્તં ઉપરિદેસનં અનવસેસતો પરિયાદિયતિ. કો અનુસન્ધીતિ યા સા ભગવતા સંકિલેસપક્ખેન સહ ધમ્મદાયાદપટિપત્તિભાવિની ‘‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે, ભવથ, મા આમિસદાયાદા’’તિઆદિના દેસના ઉદ્દિટ્ઠા, તં ‘‘સત્થુ પવિવિત્તસ્સ વિહરતો’’તિઆદિના આરભિત્વા અટ્ઠારસવારપટિમણ્ડિતાય નિદ્દેસદેસનાય વિભજિત્વા તતો પરં ‘‘તત્રાવુસો લોભો ચ પાપકો’’તિઆદિનયાય ઉપરિદેસનાય સમ્બન્ધં પુચ્છતિ. એવન્તિ સંકિલેસપક્ખે ‘‘નપ્પજહન્તી’’તિ પહાનાભાવદસ્સનવસેન, વોદાનપક્ખે ‘‘પજહન્તી’’તિ પહાનસબ્ભાવદસ્સનવસેનાતિ એવં. અનિદ્ધારિતસરૂપા યં-તં-સદ્દેહિ ધમ્મ-સદ્દેન સામઞ્ઞતો યે પહાતબ્બધમ્મા વુત્તા, તે સરૂપતો દસ્સેતુન્તિ યોજના. ઇમે તેતિ એત્થ કસ્મા લોભાદયો એવ પહાતબ્બધમ્મા વુત્તા, નનુ ઇતો અઞ્ઞેપિ મોહદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાદયો પહાતબ્બધમ્મા સન્તીતિ? સચ્ચં સન્તિ, તે પન લોભાદીહિ તદેકટ્ઠતા ગહિતા એવ હોન્તીતિ વુત્તા. અથ વા ઇમેસંયેવેત્થ ગહણે કારણં પરતો આવિ ભવિસ્સતિ.

ઇદાનિ ઉપચયેન અનુસન્ધિં દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સાવકાનં યસ્સ ધમ્મસ્સ દાયાદભાવો સત્થુ અભિરુચિતો, સો ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાને ભાવેતી’’તિઆદિના અકત્થેત્વા ‘‘વિવેકં અનુસિક્ખન્તિ, તે ચ ધમ્મે પજહન્તિ, ન ચ બાહુલિકા’’તિઆદિના કથિતત્તા હેટ્ઠા પરિયાયેનેવ ધમ્મો કથિતોતિ વુત્તં. ‘‘તે ચ ધમ્મે નપ્પજહન્તિ, ઓક્કમને પુબ્બઙ્ગમા’’તિઆદિના આમિસં પરિયાયેનપિ કથિતં. ‘‘સિયા ચ મે પિણ્ડપાતો’’તિઆદિના, ‘‘બાહુલિકા ચ હોન્તી’’તિઆદિના ચ આમિસં નિપ્પરિયાયેનપિ કથિતં. અથ વા યાયં ભગવતા આમિસદાયાદપટિક્ખેપના ધમ્મદાયાદતા વુત્તા, યઞ્ચ તદત્થં વિભજન્તેન મહાથેરેન અત્તના વિવેકાનુસિક્ખનાદિ વુત્તં, તદુભયં હેતુવસેન વિભાવેતું ‘‘તત્રાવુસો, લોભો ચા’’તિઆદિ વુત્તં. હેતુનિરોધેન હિ સંકિલેસપક્ખસ્સ, નિરોધહેતુસમ્પાદનેન ચ વોદાનપક્ખસ્સ તપ્પાપકતા.

અતીતદેસનાનિદસ્સનન્તિ અતીતાય થેરેન યથાદેસિતાય દેસનાય ચ પચ્ચામસનં. તેનેવાહ ‘‘સત્થુ પવિવિત્તસ્સ…પે… દેસનાયન્તિ વુત્તં હોતી’’તિ. તત્થાતિ યં વુત્તં વિસેસતો ‘‘યેસં ધમ્માનં સત્થા પહાનમાહા’’તિ, એતસ્મિં પદે. તત્થ હિ પહાતબ્બધમ્મા લોભાદયો સામઞ્ઞતો વુત્તા. લામકાતિ નિહીના. લોભદોસા હિ હેતુતો પચ્ચયતો સભાવતો ફલતો નિસ્સન્દતો સંકિલિટ્ઠપકતિકા, આયતિં દુક્ખસ્સ પાપનટ્ઠેન વા પાપકા. લુબ્ભનલક્ખણોતિ આરમ્મણસ્સ અભિગિજ્ઝનલક્ખણો. તથા હિ સો લુબ્ભન્તિ તેન, સયં વા લુબ્ભતિ, લુબ્ભનમત્તમેવ વા તન્તિ ‘‘લોભો’’તિ વુચ્ચતિ. રસાદીસુ અભિસઙ્ગરસો, અપરિચ્ચાગપચ્ચુપટ્ઠાનો, સંયોજનિયેસુ ધમ્મેસુ અસ્સાદદસ્સનપદટ્ઠાનો. દુસ્સનલક્ખણોતિ આરમ્મણે બ્યાપજ્જનલક્ખણો. તથા હિ સો દુસ્સન્તિ તેન, સયં વા દુસ્સતિ, દુસ્સનમત્તમેવ વા તન્તિ ‘‘દોસો’’તિ વુચ્ચતિ. રસાદીસુ વિસપ્પનરસો, સનિસ્સયદહનરસો વા, દુસ્સનપચ્ચુપટ્ઠાનો, આઘાતવત્થુપદટ્ઠાનો.

તેસૂતિઆદિના દસ્સનેન લોભદોસાનં એકન્તતો પહાતબ્બતાદસ્સનં. આમિસદાયાદસ્સ પચ્ચયાનં લાભે હોતીતિ ઇદં લોભસ્સ આરમ્મણગ્ગહણસભાવતં સન્ધાય વુત્તં, તણ્હાય વસેન પન અનુગિજ્ઝનં સન્ધાય ‘‘અલદ્ધં પત્થેતી’’તિ આહ. અલાભે પચ્ચયાનં આમિસદાયાદસ્સ હોતીતિ આનેત્વા યોજના. અલભન્તોતિ એત્થ ‘‘પચ્ચયે’’તિ વિભત્તિં પરિણામેત્વા યોજેતબ્બં. વિઘાતવાતિ ‘‘યમ્પિચ્છં ન લભતિ, તમ્પિ દુક્ખ’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૧૨૦; વિભ. ૧૯૦) વચનતો ઇચ્છાવિઘાતવા. લોભો ચ દેય્યધમ્મે હોતિ આમિસદાયાદસ્સાતિ સમ્બન્ધો. એસ નયો અનન્તરપદેપિ. દેય્યધમ્મેતિ ચ ઇદં નિદસ્સનમત્તં સત્તકેલાયનાદિવસેનપિ તસ્સ લોભુપ્પત્તિસબ્ભાવતો. ‘‘તણ્હં પટિચ્ચ પરિયેસના, પરિયેસનં પટિચ્ચ લાભો’’તિ એવમાદયો નવ તણ્હામૂલકા. પરિપૂરેતિ આમિસદાયાદોતિ વિભત્તિવિપરિણામો વેદિતબ્બો. આવાસમચ્છરિયાદીનિ પઞ્ચ મચ્છરિયાનિ.

મગ્ગન્તિ અરિયમગ્ગં. સો હિ કિલેસે મારેન્તો ગચ્છતિ, નિબ્બાનત્થિકેહિ ચ મગ્ગીયતિ, સયં વા સચ્છિકિરિયાભિસમયવસેન નિબ્બાનં મગ્ગતીતિ નિપ્પરિયાયેન ‘‘મગ્ગો’’તિ વુચ્ચતિ. એકો અન્તોતિ ઇતરેન અસમ્મિસ્સો એકો કોટ્ઠાસો, હીનતાય વા લામકટ્ઠેન એકો અન્તો. કામં અઞ્ઞેપિ કુસલધમ્મા એતે અન્તે અસમ્પયોગતો ન ઉપેન્તિ, તેહિ વિમુત્તા એવ, અયં પન અચ્ચન્તવિમુત્તિયા ન ઉપેતીતિ આહ ‘‘વિમુત્તો એતેહિ અન્તેહી’’તિ. તસ્માતિ અન્તદ્વયવિમુત્તત્તા. એતેસં મજ્ઝે ભવત્તાતિ ઇદં મગ્ગસ્સ ઉભયન્તવિમુત્તતાય એવ વુત્તં, ન તપ્પરિયાપન્નતાય, વટ્ટદુક્ખનિસ્સરણત્થિકેહિ પટિપજ્જિતબ્બતો ચ. તથાતિ યથા ઇતરેન અસમ્મિસ્સટ્ઠેન લામકટ્ઠેન ચ લોભો એકો અન્તો, તથા કામસુખલ્લિકાનુયોગોતિ અત્થો. એસ નયો સેસેસુપિ. મગ્ગસ્સ અનુપગમનઞ્ચ નેસં અન્તાનં સબ્બસો અપ્પવત્તિકરણેનેવ દટ્ઠબ્બં. પુરિમનયેનાતિ ‘‘એતે દ્વે અન્તે ન ઉપેતી’’તિઆદિના પુબ્બે વુત્તનયેન.

સચ્ચાનન્તિ ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં. દસ્સનપરિણાયકટ્ઠેનાતિ દસ્સનસ્સ પરિઞ્ઞાભિસમયાદિભેદસ્સ પરિતો સબ્બથા નયનટ્ઠેન પવત્તનટ્ઠેન. ચક્ખુકરણીતિ ધમ્મચક્ખુસ્સ કરણી નિપ્ફાદિકા. તયિદં સતિપિ પટિપદાય ધમ્મચક્ખુતો અનઞ્ઞત્તે અવયવવસેન સિજ્ઝમાનો અત્થો સમુદાયેન કતો નામ હોતીતિ ઉપચારવસેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘મગ્ગોયેવ હિ મગ્ગત્થાય સંવત્તતિ મગ્ગેન કાતબ્બકિચ્ચકરણતો’’તિ. ઞાણાયાતિ યાથાવતો જાનનાય. તેનાહ ‘‘વિદિતકરણટ્ઠેના’’તિ. વિસેસઞાતભાવાપાદનઞ્હિ વિદિતકરણં. વૂપસમનતોતિ સમુચ્છિન્દનવસેન વૂપસમનતો. દુક્ખાદીનં પરિઞ્ઞેય્યાદિભાવો વિય અભિઞ્ઞેય્યભાવોપિ મગ્ગવસેનેવ પાકટો હોતીતિ આહ ‘‘ચતુન્નમ્પિ સચ્ચાનં અભિઞ્ઞેય્યભાવદસ્સનતો’’તિ, વિભાવનતોતિ અત્થો. સમ્બોધોતિ મગ્ગો ‘‘સમ્બુજ્ઝતિ એતેના’’તિ કત્વા. તસ્સત્થાયાતિ મગ્ગકિચ્ચત્થાય. ન હિ મગ્ગતો અઞ્ઞો મગ્ગકિચ્ચકરો અત્થિ. તેનાહ ‘‘મગ્ગોયેવ હી’’તિઆદિ. અથ વા સમ્માદિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જમાના સહજાતાદિપચ્ચયભાવેન ઇતરે ઉપ્પાદેતિ, એવં સેસમગ્ગધમ્માપીતિ એવમ્પિ મગ્ગત્થાય સંવત્તનં વેદિતબ્બં. સચ્છિકિરિયાય પચ્ચક્ખકમ્માયાતિ સચ્છિકરણસઙ્ખાતપચ્ચક્ખકમ્માય. નિબ્બાનાયાતિ વા અનુપાદિસેસનિબ્બાનાય. ઉપસમાયાતિ ઇમિના સઉપાદિસેસનિબ્બાનં ગહિતન્તિ. અયન્તિ ‘‘સા હિ સચ્ચાન’’ન્તિઆદિના યથાવુત્તો અત્થનયો. એત્થાતિ ‘‘ચક્ખુકરણી’’તિઆદીસુ પદેસુ. સારો સુન્દરો અનપનીતો. ઇતો અઞ્ઞથાતિ ‘‘દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાય દિટ્ઠિવિસુદ્ધિં કરોતીતિ ચક્ખુકરણી’’તિઆદિના અત્થવણ્ણનાપપઞ્ચો કેવલં વિત્થારત્થાય.

અયમેવાતિ એત્થ અયન્તિ ઇમિના અત્તનો અઞ્ઞેસઞ્ચ તસ્સં પરિસાયં અરિયાનં મગ્ગસ્સ પચ્ચક્ખભાવં દસ્સેતિ. આસન્નપચ્ચક્ખવાચી હિ અયં-સદ્દો. અઞ્ઞમગ્ગપટિસેધનત્થન્તિ અઞ્ઞસ્સ નિબ્બાનગામિમગ્ગસ્સ અત્થિભાવપટિસેધનત્થં. સત્તાપટિક્ખેપો હિ ઇધ પટિસેધનં અલબ્ભમાનત્તા અઞ્ઞસ્સ મગ્ગસ્સ. બુદ્ધાદીનં સાધારણભાવો અનઞ્ઞતા. તેનાહ બ્રહ્મા સહમ્પતિ –

‘‘એકાયનં જાતિખયન્તદસ્સી,

મગ્ગં પજાનાતિ હિતાનુકમ્પી;

એતેન મગ્ગેન તરિંસુ પુબ્બે,

તરિસ્સન્તિ યે ચ તરન્તિ ઓઘ’’ન્તિ. (સં. નિ. ૫.૩૮૪, ૪૦૯; મહાનિ. ૧૯૧; ચૂળનિ. ૧૦૭, ૧૨૧; નેત્તિ. ૧૭૦);

આરકત્તાતિ ઇમિના નિરુત્તિનયેન અરિય-સદ્દસિદ્ધિમાહ. અરિપહાનાયાતિ અત્થવચનમત્તં. અરયો પાપધમ્મા યન્તિ અપગમન્તિ એતેનાતિ અરિયો. અરિયેન દેસિતોતિ એત્થ અરિયસ્સ ભગવતો અયન્તિ અરિયો. અરિયભાવપ્પટિલાભાયાતિ એત્થ અરિયકરો અરિયોતિ ઉત્તરપદલોપેન અરિય-સદ્દસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. યસ્મા મગ્ગઙ્ગસમુદાયે મગ્ગવોહારો હોતિ, સમુદાયો ચ સમુદાયીહિ સમન્નાગતો નામ હોતીતિ આહ ‘‘અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ ઉપેતત્તા’’તિ, તસ્મા અત્તનો અવયવભૂતાનિ અટ્ઠ અઙ્ગાનિ એતસ્સ સન્તીતિ અટ્ઠઙ્ગિકો. યસ્મા પન પરમત્થતો અઙ્ગાનિયેવ મગ્ગો, તસ્મા વુત્તં ‘‘ન ચ અઙ્ગવિનિમુત્તો’’તિ યથા ‘‘છળઙ્ગો વેદો’’તિ. સદિસૂદાહરણં પન દસ્સેન્તો ‘‘પઞ્ચઙ્ગિકતૂરિયાદીનિ વિયા’’તિ આહ. આદિ-સદ્દેન ચતુરઙ્ગિની સેનાતિ એવમાદીનં સઙ્ગહો. મારેન્તો ગચ્છતીતિ નિરુત્તિનયેન સદ્દસિદ્ધિમાહ. મગ્ગતીતિ ગવેસતિ. અરિયમગ્ગો હિ નિબ્બાનં આરમ્મણં કરોન્તો તં ગવેસન્તો વિય હોતીતિ. મગ્ગીયતિ નિબ્બાનત્થિકેહિ વિવટ્ટૂપનિસ્સયપુઞ્ઞકરણતો પટ્ઠાય તદત્થં પટિપત્તિતો. ગમ્મતીતિ એતેન આદિઅન્તવિપરિયાયેન સદ્દસિદ્ધિમાહ યથા ‘‘કકૂ’’તિ. ‘‘સેય્યથિદન્તિ નિપાતો’’તિ વત્વા તસ્સ સબ્બલિઙ્ગવિભત્તિવચનસાધારણતાય ‘‘કતમાનિ તાનિ અટ્ઠઙ્ગાની’’તિ વુત્તં. નનુ ચ અઙ્ગાનિ સમુદિતાનિ મગ્ગો અન્તમસો સત્તઙ્ગવિકલસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ અભાવતોતિ? સચ્ચમેતં સચ્ચપટિવેધેન, મગ્ગપચ્ચયતાય પન યથાસકં કિચ્ચકરણેન પચ્ચેકમ્પિ તાનિ મગ્ગોયેવાતિ આહ ‘‘એકમેકઞ્હિ અઙ્ગં મગ્ગોયેવા’’તિ, અઞ્ઞથા સમુદિતાનમ્પિ નેસં મગ્ગકિચ્ચં ન સમ્ભવેય્યાતિ. ઇદાનિ તમેવત્થં પાળિયા સમત્થેતું ‘‘સમ્માદિટ્ઠિમગ્ગો ચેવ હેતુ ચા’’તિ વુત્તં.

સમ્મા અવિપરીતં પરિઞ્ઞાભિસમયાદિવસેન ચતુન્નં સચ્ચાનં દસ્સનં પટિવિજ્ઝનં લક્ખણં એતિસ્સાતિ સમ્માદસ્સનલક્ખણા. સમ્મા અવિપરીતં સમ્પયુત્તધમ્મે નિબ્બાનારમ્મણે અભિનિરોપનં અપ્પનાલક્ખણં એતસ્સાતિ સમ્માઅભિનિરોપનલક્ખણો મુસાવાદાદીનં વિસંવાદનાદિકિચ્ચતાય લૂખાનં અપરિગ્ગાહકાનં પટિપક્ખભાવતો સિનિદ્ધસભાવત્તા સમ્પયુત્તધમ્મે, સમ્માવાચપ્પચ્ચયસુભાસિતસોતારઞ્ચ જનં સમ્મદેવ પરિગ્ગણ્હાતીતિ સમ્માવાચા સમ્માપરિગ્ગહો લક્ખણં એતિસ્સાતિ સમ્માપરિગ્ગહલક્ખણા. યથા કાયિકા કિરિયા કિઞ્ચિ કત્તબ્બં સમુટ્ઠાપેતિ, સયઞ્ચ સમુટ્ઠહનં ઘટનં હોતિ, તથા સમ્માકમ્મન્તસઙ્ખાતા વિરતિપીતિ સમ્માસમુટ્ઠાનલક્ખણો સમ્માકમ્મન્તો. સમ્પયુત્તધમ્માનં વા ઉક્ખિપનં સમુટ્ઠાનં કાયિકકિરિયાય ભારુક્ખિપનં વિય. જીવમાનસ્સ સત્તસ્સ, સમ્પયુત્તધમ્માનં વા સુદ્ધિ વોદાનં, આજીવસ્સેવ વા જીવિતપ્પવત્તિયા સુદ્ધિ વોદાનં એતેનાતિ સમ્માવોદાનલક્ખણો સમ્માઆજીવો. કોસજ્જપક્ખે પતિતું અદત્વા સમ્પયુત્તધમ્માનં પગ્ગણ્હનં અનુબલપ્પદાનં પગ્ગહો. આરમ્મણં ઉપગન્ત્વા ઠાનં, તસ્સ વા અનિસ્સજ્જનં ઉપટ્ઠાનં. આરમ્મણે સમ્પયુત્તધમ્માનં સમ્મા, સમં વા આધાનં સમાધાનં. સમ્મા સઙ્કપ્પેતિ સમ્પયુત્તધમ્મે આરમ્મણે અભિનિરોપેતીતિ સમ્માસઙ્કપ્પો. સમ્મા વદતિ એતાયાતિ સમ્માવાચા. સમ્મા કરોતિ એતેનાતિ સમ્માકમ્મં, તદેવ સમ્માકમ્મન્તો. સમ્મા આજીવતિ એતેનાતિ સમ્માઆજીવો. સમ્મા વાયમતિ ઉસ્સહતિ એતેનાતિ સમ્માવાયામો. સમ્મા સરતિ અનુસ્સરતીતિ સમ્માસતિ. સમ્મા સમાધિયતિ ચિત્તં એતેનાતિ સમ્માસમાધીતિ એવં સમ્માસઙ્કપ્પાદીનં નિબ્બચનં વેદિતબ્બં.

મિચ્છાદિટ્ઠિન્તિ સબ્બમ્પિ મિચ્છાદસ્સનં. તપ્પચ્ચનીયકિલેસેતિ એત્થ તં-સદ્દેન સમ્માદિટ્ઠિ. ન હિ મિચ્છાદિટ્ઠિયા કિલેસા પચ્ચનીયા, અથ ખો સમ્માદિટ્ઠિયા. અવિજ્જઞ્ચાતિ અવિજ્જાગ્ગહણં તસ્સા સંકિલેસધમ્માનં પમુખભાવતો. તેનાહ ‘‘અવિજ્જા, ભિક્ખવે, પુબ્બઙ્ગમા અકુસલાનં ધમ્માનં સમાપત્તિયા’’તિ (સં. નિ. ૫.૧). દસ્સનનિવારકસ્સ સમ્મોહસ્સ સમુગ્ઘાતેન અસમ્મોહતો. એત્થ ચ મિચ્છાદિટ્ઠિં…પે… પજહતીતિ એતેન પહાનાભિસમયં, નિબ્બાનં આરમ્મણં કરોતીતિ એતેન સચ્છિકિરિયાભિસમયં, સમ્પયુત્તધમ્મેતિઆદિના ભાવનાભિસમયં સમ્માદિટ્ઠિકિચ્ચં દસ્સેતિ. પરિઞ્ઞાભિસમયો પન નાનન્તરિયતાય અત્થતો વુત્તો એવ હોતીતિ દટ્ઠબ્બો.

કથં પન એકમેવ ઞાણં એકસ્મિં ખણે ચત્તારિ કિચ્ચાનિ સાધેન્તં પવત્તતિ. ન હિ તાદિસં લોકે દિટ્ઠં, ન આગમો વા તાદિસો અત્થીતિ ન વત્તબ્બં. યથા હિ પદીપો એકસ્મિંયેવ ખણે વટ્ટિં દહતિ, સ્નેહં પરિયાદિયતિ, અન્ધકારં વિધમતિ, આલોકઞ્ચ વિદંસેતિ, એવમેતં ઞાણન્તિ દટ્ઠબ્બં. મગ્ગસમઙ્ગિસ્સ ઞાણં દુક્ખેપેતં ઞાણં, દુક્ખસમુદયેપેતં ઞાણં, દુક્ખનિરોધેપેતં ઞાણં, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાયપેતં ઞાણન્તિ સુત્તપદં (વિભ. ૭૫૪) એત્થ ઉદાહરિતબ્બં. યથા ચ સમ્માદિટ્ઠિ પુબ્બભાગે દુક્ખાદીસુ વિસું વિસું પવત્તિત્વા મગ્ગક્ખણે એકાવ ચતુન્નં ઞાણાનં કિચ્ચં સાધેન્તી પવત્તતિ, એવં સમ્માસઙ્કપ્પાદયો પુબ્બભાગે નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પાદિનામકા હુત્વા કામસઙ્કપ્પાદીનં પજહનવસેન વિસું વિસું પવત્તિત્વા મગ્ગક્ખણે તિણ્ણં ચતુન્નઞ્ચ કિચ્ચં સાધેન્તા પવત્તન્તિ. સમ્માસમાધિ પન પુબ્બભાગેપિ મગ્ગક્ખણેપિ નાનાયેવ હુત્વા પવત્તતીતિ કામઞ્ચેત્થ સમ્માદિટ્ઠિયા સબ્બેપિ પાપધમ્મા પટિપક્ખા, ઉજુવિપચ્ચનીકતાદસ્સનવસેન પન સમ્માદિટ્ઠિયા કિચ્ચનિદ્દેસે મિચ્છાદિટ્ઠિગ્ગહણં કતં. તેનેવ ચ ‘‘તપ્પચ્ચનીયકિલેસે ચા’’તિ વુત્તં.

યેસં કિલેસાનં અનુપચ્છિન્દને સમ્માદિટ્ઠિ ન ઉપ્પજ્જેય્ય, તે મિચ્છાદિટ્ઠિયા સહજેકટ્ઠતાય તદેકટ્ઠાવ તપ્પચ્ચનીયકિલેસા દટ્ઠબ્બા. સમ્માસઙ્કપ્પાદીનં કિચ્ચનિદ્દેસેપિ એસેવ નયો. સોતાપત્તિમગ્ગાદિવસેન ચત્તારો લોકુત્તરમગ્ગભાવસામઞ્ઞેન એકતો કત્વા. લોભદોસા સમુદયસચ્ચં, યસ્સ પન સો સમુદયો તં દુક્ખસચ્ચં, પહાનભાવો મગ્ગસચ્ચં, યત્થ તં પહાનં, તં નિરોધસચ્ચન્તિ ઇમાનિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ. કસ્મા પનેત્થ લોભદોસાનં વિસું આદિતો ચ ગહણં? વિસું ગહણં તાવ તથાબુજ્ઝનકાનં પુગ્ગલાનં અજ્ઝાસયવસેન, ઇમેહિ લોભદોસેહિ આમિસદાયાદતા, તપ્પહાનેન ચ ધમ્મદાયાદતાતિ દસ્સનત્થં, તદનુસારેન ચતુસચ્ચયોજનાય એવં એકેકસ્સ નિય્યાનમુખં હોતીતિ દસ્સનત્થઞ્ચ. સેસવારેસુપિ એસેવ નયો. આદિતો ગહણં પન અતિવિય ઓળારિકતાય સુપાકટભાવતો વક્ખમાનાનં અઞ્ઞેસઞ્ચ પાપધમ્માનં મૂલભાવતો તદેકટ્ઠતાય ચ વેદિતબ્બં.

કુજ્ઝનલક્ખણોતિ કુપ્પનસભાવો, ચિત્તસ્સ બ્યાપજ્જનાતિ અત્થો. ચણ્ડિક્કં લુદ્દતા, કુરુરભાવોતિ અત્થો. આઘાતકરણરસોતિ ‘‘અનત્થં મે અચરી’’તિઆદિના ચિત્તે આઘાતસ્સ કરણરસો. દુસ્સનપચ્ચુપટ્ઠાનોતિ સપરસન્તાનસ્સ વિનાસનપચ્ચુપટ્ઠાનો લદ્ધોકાસો વિય સપત્તો. ઉપનન્ધનં નાનપ્પકારસ્સ ઉપરૂપરિ નન્ધનં વિય હોતીતિ કત્વા. તથા હેસ ‘‘વેરઅપ્પટિનિસ્સજ્જનરસો, કોધાનુપબન્ધભાવપચ્ચુપટ્ઠાનો’’તિ ચ વુત્તો. અપરકાલે ઉપનાહોતિઆદીતિ આદિ-સદ્દેન ‘‘ઉપનય્હના ઉપનય્હિતત્તં આઠપના ઠપના સણ્ઠપના અનુસંસન્દના અનુપ્પબન્ધના દળ્હીકમ્મ’’ન્તિઆદીનં (વિભ. ૮૯૧) નિદ્દેસપદાનં અત્થવણ્ણનં સઙ્ગય્હતિ. ઉપનાહસમઙ્ગી હિ પુગ્ગલો વેરસ્સ અનિસ્સજ્જનતો આદિત્તપૂતિઅલાતં વિય જલતિ એવ, ચિત્તઞ્ચસ્સ ધોવિયમાનં અચ્છચમ્મં વિય, મસિમક્ખિતપિલોતિકા વિય ચ ન સુજ્ઝતેવ.

પરગુણમક્ખનલક્ખણોતિ ઉદકપુઞ્છનિયા ઉદકં વિય પરેસં ગુણાનં મક્ખનસભાવો. તથાભૂતો ચાયં અત્તનો કારકં ગૂથેન પહરન્તં ગૂથો વિય પઠમતરં મક્ખેતિ એવાતિ દટ્ઠબ્બો. તથા હેસ્સ સપરસન્તાનેસુ ગુણં મક્ખેતીતિ મક્ખોતિ વુચ્ચતિ. યુગગ્ગાહો સમધુરગ્ગહણં અસમાનસ્સપિ અભૂતસ્સ સમારોપનં. સમભાવકરણં સમીકરણં. પરેસં ગુણપ્પમાણેન અત્તનો ગુણાનં ઉપટ્ઠાનં પચ્ચુપટ્ઠપેતીતિ આહ ‘‘પરેસં ગુણપ્પમાણેન ઉપટ્ઠાનપચ્ચુપટ્ઠાનો’’તિ. તથા હેસ પરેસં ગુણે ડંસિત્વા વિય અત્તનો ગુણેહિ સમે કરોતીતિ પળાસોતિ વુચ્ચતિ.

પરસમ્પત્તિખીયનં પરસમ્પત્તિયા ઉસૂયનં. ઇસ્સતિ પરસમ્પત્તિં ન સહતીતિ ઇસ્સા. તથા હેસા ‘‘પરસમ્પત્તિયા અક્ખમનલક્ખણા’’તિ વુચ્ચતિ. તત્થાતિ પરસમ્પત્તિયં. અનભિરતિરસા અભિરતિપટિપક્ખકિચ્ચા. વિમુખભાવપચ્ચુપટ્ઠાના પરસમ્પત્તિં પસ્સિતુમ્પિ અપ્પદાનતો. નિગૂહનલક્ખણં અત્તનો સમ્પત્તિયા પરેહિ સાધારણભાવાસહનતો. અસુખાયનં ન સુખનં દુક્ખનં, અરોચનન્તિ અધિપ્પાયો.

કતસ્સ કાયદુચ્ચરિતાદિપાપસ્સ પટિચ્છાદનં કતપાપપટિચ્છાદનં. તસ્સ પાપસ્સ આવરણભાવેન પચ્ચુપતિટ્ઠતીતિ તદાવરણપચ્ચુપટ્ઠાના, માયા, યાય સમન્નાગતો પુગ્ગલો ભસ્મછન્નો વિય અઙ્ગારો, ઉદકછન્નો વિય ખાણુ, પિલોતિકપટિચ્છાદિતં વિય ચ સત્થં હોતિ. અવિજ્જમાનગુણપ્પકાસનં અત્તનિ અવિજ્જમાનસીલાદિગુણવિભાવનં, યેન સાઠેય્યેન સમન્નાગતસ્સ પુગ્ગલસ્સ અસન્તગુણસમ્ભાવનેન ચિત્તાનુરૂપકિરિયાવિહરતો ‘‘એવંચિત્તો, એવંકિરિયો’’તિ દુબ્બિઞ્ઞેય્યત્તા કુચ્છિં વા પિટ્ઠિં વા જાનિતું ન સક્કા. યતો –

‘‘વામેન સૂકરો હોતિ, દક્ખિણેન અજામિગો;

સરેન નેલકો હોતિ, વિસાણેન જરગ્ગવો’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૯૬; વિભ. અટ્ઠ. ૮૯૪; મહાનિ. અટ્ઠ. ૧૬૬) –

એવં વુત્તયક્કસૂકરસદિસો હોતિ.

ચિત્તસ્સ ઉદ્ધુમાતભાવો થદ્ધલૂખભાવો. અપ્પતિસ્સયવુત્તીતિ અનિવાતવુત્તિ. અમદ્દવાકારેન પચ્ચુપતિટ્ઠતિ, અમદ્દવતં વા પચ્ચુપટ્ઠપેતીતિ અમદ્દવતાપચ્ચુપટ્ઠાનો, થમ્ભો, યેન સમન્નાગતો પુગ્ગલો ગિલિતનઙ્ગલસીસો વિય અજગરો, વાતભરિતભસ્તા વિય ચ થદ્ધો હુત્વા ગરુટ્ઠાનિયે ચ દિસ્વા ઓનમિતુમ્પિ ન ઇચ્છતિ, પરિયન્તેનેવ ચરતિ. કરણસ્સ ઉત્તરકિરિયા કરણુત્તરિયં. વિસેસતો પચ્ચનીકભાવો વિપચ્ચનીકતા. પરેન હિ કિસ્મિઞ્ચિ કતે તદ્દિગુણં કરણવસેન સારમ્ભો પવત્તતિ.

સેય્યાદિઆકારેહિ ઉન્નમનં ઉન્નતિ. ઓમાનોપિ હિ એવં કરણમુખેન સમ્પગ્ગહવસેનેવ પવત્તતિ. ‘‘અહમસ્મિ સેય્યો’’તિઆદિના અહંકરણં સમ્પગ્ગહો અહઙ્કારો. પરે અભિભવિત્વા અધિકં ઉન્નમનં અબ્ભુન્નતિ. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘પુબ્બકાલે અત્તાનં હીનતો દહતિ અપરકાલે સેય્યતો’’તિ (વિભ. ૮૭૭).

મત્તભાવો જાતિઆદિં પટિચ્ચ ચિત્તસ્સ મજ્જનાકારો, યસ્સ વા ધમ્મસ્સ વસેન પુગ્ગલો મત્તો નામ હોતિ, સો ધમ્મો મત્તભાવો. મદગ્ગાહણરસો મદસ્સ ગાહણકિચ્ચો. મદો હિ અત્તનો મજ્જનાકારં સમ્પયુત્તધમ્મે ગાહેન્તો વિય પવત્તમાનો તંસમઙ્ગિં પુગ્ગલમ્પિ તથા કરોન્તો વિય હોતિ. અહઙ્કારવસેન પુગ્ગલં અનિટ્ઠં કરોન્તો ચિત્તસ્સ ઉમ્માદભાવો વિય હોતીતિ ઉમ્માદપચ્ચુપટ્ઠાનો. સતિયા અનિગ્ગણ્હિત્વા ચિત્તસ્સ વોસ્સજ્જનં ચિત્તવોસ્સગ્ગો, સતિવિરહિતોતિ અત્થો. યથાવુત્તસ્સ વોસ્સગ્ગસ્સ અનુપ્પદાનં પુનપ્પુનં વિસ્સજ્જનં વોસ્સગ્ગાનુપ્પદાનં. ઇમેસં કોધાદીનં લોભાદીનમ્પિ વા. લક્ખણાદીનીતિ લક્ખણરસપચ્ચુપટ્ઠાનાનિ. પદટ્ઠાનં પન ધમ્મન્તરતાય ન ગહિતં. નિબ્બચનં ‘‘કુજ્ઝતીતિ કોધો, ઉપનય્હતીતિ ઉપનાહો’’તિઆદિના સુવિઞ્ઞેય્યમેવાતિ ન વુત્તં, અત્થતો પન કોધો દોસો એવ, તથા ઉપનાહો. પવત્તિઆકારમત્તતો હિ કતો નેસં ભેદો, મક્ખપળાસસારમ્ભા તદાકારપ્પવત્તા પટિઘસહગતચિત્તુપ્પાદધમ્મા, માયાસાઠેય્યથમ્ભમદપ્પમાદા તદાકારપ્પવત્તા લોભસહગતચિત્તુપ્પાદધમ્મા. થમ્ભો વા માનવિસેસો ચિત્તસ્સ થદ્ધભાવેન ગહેતબ્બતો, તથા મદો. તથા હિ સો ‘‘માનો મઞ્ઞના’’તિઆદિના વિભઙ્ગે (વિભ. ૮૭૮) નિદ્દિટ્ઠો. ઇધ પન માનાતિમાનાનં વિસું ગહિતત્તા મજ્જનાકારેન પવત્તધમ્મા એવ ‘‘મદો’’તિ ગહેતબ્બા. સેસાનં ધમ્મન્તરભાવો પાકટો એવ.

કસ્મા પનેત્થ એતે એવ અટ્ઠ દુકા ગહિતા, કિમિતો અઞ્ઞેપિ કિલેસધમ્મા નત્થીતિ? નો નત્થિ, ઇમે પન આમિસદાયાદસ્સ સવિસેસં કિલેસાય સંવત્તન્તીતિ તં વિસેસં વિભાવેન્તેન આમિસદાયાદસ્સ લોભાદીનં પવત્તનાકારં દસ્સેતું ‘‘વિસેસતો’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ એત્થાતિ એતેસુ લોભાદીસુ. અલભન્તો આમિસન્તિ અધિપ્પાયો. તતુત્તરિ ઉપ્પન્નો કોધોતિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. સન્તેપીતિ વિજ્જમાનેપિ. ઇસ્સતીતિ ઇસ્સં જનેતિ. પદુસ્સતીતિ તસ્સેવ વેવચનં. તથા હિ સા ‘‘ઇસ્સતિ દુસ્સતિ પદુસ્સતી’’તિઆદિના નિદ્દિટ્ઠા. યસ્મા વા ઇસ્સં જનેન્તો એકંસતો પદુટ્ઠચિત્તો એવ હોતિ, તસ્મા ‘‘પદુસ્સતી’’તિ વુત્તં. અસ્સાતિ આમિસદાયાદસ્સ. એવં પટિપન્નોતિ એવં અસન્તગુણપ્પકાસનં પટિપદં પટિપન્નો. ઓવદિતું અસક્કુણેય્યોતિ એતેન થમ્ભો નામ દોવચસ્સકરણો ધમ્મોતિ દસ્સેતિ. કિઞ્ચિ વદતિ ઓવાદદાનવસેન. થમ્ભેન…પે… મઞ્ઞન્તોતિ ઇમિના ચ થમ્ભસ્સ માનવિસેસભાવં દસ્સેતિ, થમ્ભેન વા હેતુનાતિ અત્થો. મત્તો સમાનોતિ મત્તો હોન્તો. કામ…પે… પમજ્જતીતિ એતેન મદવસેન એકંસતો પમાદમાપજ્જતીતિ દસ્સેતિ.

એવન્તિ ઇમિના આમિસદાયાદસ્સ લોભાદીનં ઉપ્પત્તિક્કમદસ્સનેનેવ ઇધ પાળિયં નેસં દેસનાક્કમોપિ દસ્સિતોતિ દટ્ઠબ્બો. ન કેવલં ઇમેહેવ, અથ ખો અઞ્ઞેહિ ચ એવરૂપેહિ પાપકેહિ ધમ્મેહિ અપરિમુત્તો હોતીતિ સમ્બન્ધો. કે પન તેતિ? અત્રિચ્છતામહિચ્છતાદયોતિ. એવં મહાદીનવા આમિસદાયાદતાતિ તતો બલવતરો સંવેગો જનેતબ્બોતિ અયમેત્થ ઓવાદો વેદિતબ્બો. એત્થાતિ એતસ્મિં સુત્તે. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ વારેસુ. નિબ્બિસેસોયેવાતિ એતેનેવ પઠમતરં ઇધ દસ્સિતસચ્ચયોજનાનયેન સબ્બવારેસુ યોજેતબ્બોતિ વેદિતબ્બો.

ઞાણપરિચયપાટવત્થન્તિ મગ્ગસ્સ અટ્ઠઙ્ગસત્તઙ્ગતાદિવિસેસવિભાવનાય ઞાણસ્સ આસેવનટ્ઠેન પરિચયો ઞાણપરિચયો, તસ્સ પટુભાવત્થં કોસલ્લત્થં. એત્થાતિ અરિયમગ્ગે. ભેદોતિ વિસેસો. કમોતિ અઙ્ગાનં દેસનાનુપુબ્બી. ભાવનાનયોતિ ભાવનાવિધિ. ‘‘કદાચિ અટ્ઠઙ્ગિકો, કદાચિ સત્તઙ્ગિકો’’તિ સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિવરન્તો પુન ‘‘અયં હી’’તિઆદિમાહ. તત્થ લોકુત્તરપઠમજ્ઝાનવસેનાતિ લોકુત્તરસ્સ પઠમજ્ઝાનસ્સ વસેન. એત્થ ચ કેચિ ઝાનધમ્મા મગ્ગસભાવાતિ એકન્તતો ઝાનં મગ્ગતો વિસું કત્વા વત્તું ન સક્કાતિ ‘‘લોકુત્તરપઠમજ્ઝાનસહિતો’’તિ અવત્વા ‘‘લોકુત્તરપઠમજ્ઝાનવસેન’’ઇચ્ચેવ વુત્તં. અથ વા લોકુત્તરપઠમજ્ઝાનવસેનાતિ લોકુત્તરા હુત્વા પઠમજ્ઝાનસ્સ વસેનાતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અરિયમગ્ગો હિ વિપસ્સનાય પાદકભૂતસ્સ, સમ્મસિતસ્સ વા પઠમજ્ઝાનસ્સ વસેન અટ્ઠઙ્ગિકો હોતિ. અથ વા અઝાનલાભિનો સુક્ખવિપસ્સકસ્સ, ઝાનલાભિનો વા પાદકમકત્વા પઠમજ્ઝાનસ્સ, પકિણ્ણકસઙ્ખારાનં વા સમ્મસને ઉપ્પન્નો અરિયમગ્ગો અટ્ઠઙ્ગિકો હોતિ, સ્વાસ્સ અટ્ઠઙ્ગિકભાવો પઠમજ્ઝાનિકભાવેનાતિ દસ્સેન્તો ‘‘પઠમજ્ઝાનવસેના’’તિ આહ. એવં ‘‘અવસેસજ્ઝાનવસેના’’તિ એત્થાતિ યથારહં અત્થો વેદિતબ્બો.

યદિ અરિયમગ્ગો સત્તઙ્ગિકોપિ હોતિ, અથ કસ્મા પાળિયં ‘‘અટ્ઠઙ્ગિકો’’ઇચ્ચેવ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસતો’’તિઆદિ. યથા ચેત્થ પટિપદાય મગ્ગવસેન અટ્ઠઙ્ગિકસત્તઙ્ગિકભેદો, એવં બોજ્ઝઙ્ગવસેન સત્તઙ્ગિકછળઙ્ગિકભેદો વેદિતબ્બો અપ્પીતિકજ્ઝાનવસેન છળઙ્ગિકત્તા, મગ્ગવસેન પન દેસના આગતાતિ સ્વાયં ભેદો અટ્ઠકથાયં ન ઉદ્ધટો. ઇતો પરન્તિ ઇતો અટ્ઠઙ્ગતો પરં ઉક્કંસતો, અવકંસતો પન સત્તઙ્ગતો પરં મગ્ગઙ્ગં નામ નત્થીતિ. નનુ મગ્ગવિભઙ્ગે (વિભ. ૪૯૩-૫૦૨) પઞ્ચઙ્ગિકવારે પઞ્ચેવ મગ્ગઙ્ગાનિ ઉદ્ધટાનિ, મહાસળાયતને (મ. નિ. ૩.૪૩૧) ચ ‘‘યા તથાભૂતસ્સ દિટ્ઠિ, યો તથાભૂતસ્સ સઙ્કપ્પો, યો તથાભૂતસ્સ વાયામો, યા તથાભૂતસ્સ સતિ, યો તથાભૂતસ્સ સમાધિ, સ્વાસ્સ હોતિ સમ્માસમાધી’’તિ વત્વા પુબ્બભાગવસેન પન ‘‘પુબ્બેવ ખો પનસ્સ કાયકમ્મં વચીકમ્મં આજીવો સુપરિસુદ્ધો હોતી’’તિ સમ્માવાચાદયો આગતાતિ? સચ્ચમેતં, તં પન સમ્માદિટ્ઠિઆદીનં પઞ્ચન્નં કારાપકઙ્ગાનં અતિરેકકિચ્ચદસ્સનવસેન વુત્તં, તસ્મા ન અરિયમગ્ગો સમ્માવાચાદિવિરહિતો અત્થીતિ ‘‘ઇતો પરઞ્હિ મગ્ગઙ્ગં નત્થી’’તિ સુવુત્તમેતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

સબ્બકુસલાનન્તિ સબ્બેસં કુસલધમ્માનં. નિદ્ધારણે ચેતં સામિવચનં. કામાવચરાદિવસેન તંતંકુસલધમ્મેસુ સા સમ્માદિટ્ઠિ સેટ્ઠા. તસ્સા સેટ્ઠભાવેન હિ ‘‘પઞ્ઞાજીવિં જીવિતમાહુ સેટ્ઠ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૪૬; સુ. નિ. ૧૮૪) વુત્તં, મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિયા પન સબ્બસેટ્ઠભાવે વત્તબ્બમેવ નત્થિ. કુસલવારેતિ કુસલુપ્પત્તિસમયે. પુબ્બઙ્ગમા કુસલાદિધમ્માનં યાથાવસભાવબોધેન સમ્પયુત્તધમ્માનં પરિણાયકભાવતો. તેનેવાહ ‘‘સમ્માદિટ્ઠિં સમ્માદિટ્ઠીતિ પજાનાતી’’તિઆદિ. સા સમ્માદિટ્ઠિ પભવો એતસ્સાતિ તપ્પભવો, સમ્માસઙ્કપ્પો. સમ્માદસ્સનવસેન હિ સમ્માસઙ્કપ્પો હોતિ. તતો અભિનિબ્બત્તાનીતિ તપ્પભવાભિનિબ્બત્તાનિ. તપ્પભવાભિનિબ્બત્તાનિપિ ‘‘તદભિનિબ્બત્તાની’’તિ વુચ્ચન્તિ કારણકારણેપિ કારણૂપચારતોતિ આહ ‘‘તપ્પભવાભિનિબ્બત્તાનિ સેસઙ્ગાની’’તિ. તેનાહ ‘‘સમ્માદિટ્ઠિસ્સા’’તિઆદિ. યથા હિ સમ્માદસ્સનં સમ્માવિતક્કનસ્સ વિસેસપચ્ચયો, એવં સમ્માવિતક્કનં સમ્માપરિગ્ગહસ્સ સમ્માપરિગ્ગહો સમ્માસમુટ્ઠાનસ્સ, સમ્માસમુટ્ઠાનં સમ્માવોદાનસ્સ, સમ્માવોદાનં સમ્માવાયામસ્સ, સમ્માવાયામો સમ્માઉપટ્ઠાનસ્સ, સમ્માઉપટ્ઠાનં સમ્માધાનસ્સ વિસેસપચ્ચયો, તસ્મા ‘‘પુરિમં પુરિમં પચ્છિમસ્સ પચ્છિમસ્સ વિસેસપચ્ચયો હોતી’’તિ ઇમિના વિસેસપચ્ચયભાવદસ્સનત્થેન કમેન એતાનિ સમ્માદિટ્ઠિઆદીનિ અઙ્ગાનિ વુત્તાનીતિ દસ્સિતાનિ.

ભાવનાનયોતિ સમથવિપસ્સનાનં યુગનદ્ધભાવેન પવત્તો ભાવનાવિધિ. અયઞ્હિ અરિયમગ્ગક્ખણે ભાવનાવિધિ. તસ્સ પન પુબ્બભાગે ભાવનાનયો કસ્સચિ સમથપુબ્બઙ્ગમો હોતિ, કસ્સચિ વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમોતિ. તં વિધિં દસ્સેતું ‘‘કોચી’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ પઠમો સમથયાનિકસ્સ વસેન વુત્તો, દુતિયો વિપસ્સનાયાનિકસ્સ. તેનાહ ‘‘ઇધેકચ્ચો’’તિઆદિ. તન્તિ સમથં સમાધિં, ઝાનધમ્મેતિ વા અત્થો. તંસમ્પયુત્તેતિ સમાધિસમ્પયુત્તે, ઝાનસમ્પયુત્તે વા ધમ્મે. અયઞ્ચ નયો યેભુય્યેન સમથયાનિકા અરૂપમુખેન, તત્થાપિ ઝાનમુખેન વિપસ્સનાભિનિવેસં કરોન્તીતિ કત્વા વુત્તો. વિપસ્સનં ભાવયતોતિ પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિં આરભિત્વા યથાધિગતં તરુણવિપસ્સનં વડ્ઢેન્તસ્સ. મગ્ગો સઞ્જાયતીતિ પુબ્બભાગિયો લોકિયમગ્ગો ઉપ્પજ્જતિ. આસેવતિ નિબ્બિદાનુપસ્સનાવસેન. ભાવેતિ મુઞ્ચિતુકમ્યતાવસેન. બહુલીકરોતિ પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાવસેન. આસેવતિ વા ભયતૂપટ્ઠાનઞાણવસેન. બહુલીકરોતિ વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાવસેન. સંયોજનાનિ પહીયન્તિ, અનુસયા બ્યન્તી હોન્તિ મગ્ગપટિપાટિયા.

સમથં અનુપ્પાદેત્વાવાતિ અવધારણેન ઉપચારસમાધિં નિવત્તેતિ, ન ખણિકસમાધિં. ન હિ ખણિકસમાધિં વિના વિપસ્સના સમ્ભવતિ. વિપસ્સનાપારિપૂરિયાતિ વિપસ્સનાય પરિપુણ્ણતાય વુટ્ઠાનગામિનિભાવપ્પત્તિયા. તત્થજાતાનન્તિ તસ્મિં અરિયમગ્ગક્ખણે ઉપ્પન્નાનં સમ્માદિટ્ઠિઆદીનં ધમ્માનં. નિદ્ધારણે ચેતં સામિવચનં. વવસ્સગ્ગારમ્મણતોતિ વવસ્સગ્ગસ્સ આરમ્મણતાય. વવસ્સગ્ગો વોસ્સગ્ગો પટિનિસ્સગ્ગોતિ ચ અપવગ્ગોતિ ચ અત્થતો એકં, નિબ્બાનન્તિ વુત્તં હોતિ, તસ્મા નિબ્બાનસ્સ આરમ્મણકરણેનાતિ અત્થો. ચિત્તસ્સ એકગ્ગતાતિ મગ્ગસમ્માસમાધિમાહ. અરિયમગ્ગો હિ એકન્ત સમાહિતો અસમાધાનહેતૂનં કિલેસાનં સમુચ્છેદનતો. સેસં વુત્તનયમેવ.

યુગનદ્ધાવ હોન્તિ તદા સમાધિપઞ્ઞાનં સમરસતાય ઇચ્છિતબ્બતો. મગ્ગક્ખણે હિ ન સમથભાવનાયં વિય સમાધિ, વિપસ્સનાભાવનાયં વિય ચ પઞ્ઞા કિચ્ચતો અધિકા ઇચ્છિતબ્બા, સમરસતાય પન અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ અનતિવત્તનટ્ઠેન દ્વેપિ યુગનદ્ધા વિય પવત્તન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘સમથવિપસ્સના યુગનદ્ધાવ હોન્તી’’તિ.

ધમ્મદાયાદસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.

૪. ભયભેરવસુત્તવણ્ણના

૩૪. એવં મે સુતન્તિ ભયભેરવસુત્તં. કો નિક્ખેપો? કેચિ તાવ એવમાહુ ‘‘પુચ્છાવસિકો નિક્ખેપો’’તિ. દુવિધા હિ પુચ્છા પાકટાપાકટભેદતો. તત્થ યસ્સા દેસનાય નિમિત્તભૂતો ઞાતું ઇચ્છિતો અત્થો કિં-સદ્દપુબ્બકેન પકાસીયતિ, સા પાકટા પુચ્છા યથા ‘‘કિંસૂધ વિત્તં પુરિસસ્સ સેટ્ઠ’’ન્તિ એવમાદિ (સં. નિ. ૧.૨૪૬; સુ. નિ. ૧૮૩). યસ્સા પન દેસનાય નિમિત્તભૂતો ઞાતું ઇચ્છિતો અત્થો કિં-સદ્દરહિતેન કેવલેનેવ સદ્દપયોગેન પકાસીયતિ, સા અપાકટા પુચ્છા. ઞાતું ઇચ્છિતો હિ અત્થો ‘‘પઞ્હા, પુચ્છા’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્માયેવ ઇધ ‘‘યે મે ભો ગોતમા’’તિઆદિકા અપાકટાતિ ‘‘પુચ્છાવસિકો નિક્ખેપો’’તિ. તયિદં અકારણં, યસ્મા સો બ્રાહ્મણો ‘‘યેમે ભો ગોતમા’’તિઆદીનિ વદન્તો ન તત્થ કઙ્ખી વિચિકિચ્છી સંસયમાપન્નો અવોચ, અથ ખો અત્તના યથાનિચ્છિતમત્થં ભગવતિ પસાદભાવબહુમાનં પવેદેન્તો કથેસિ. તેનાહ ‘‘ભગવતિ પસાદં અલત્થા’’તિઆદિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૩૪). વિહારેતિ વિહારકે નિવાસે. અવિચ્છિન્નેયેવાતિ પવત્તમાનેયેવ. પદદ્વયસ્સપ