📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

અઙ્ગુત્તરનિકાયે

એકકનિપાત-અટ્ઠકથા

ગન્થારમ્ભકથા

‘‘કરુણાસીતલહદયં, પઞ્ઞાપજ્જોતવિહતમોહતમં;

સનરામરલોકગરું, વન્દે સુગતં ગતિવિમુત્તં.

‘‘બુદ્ધોપિ બુદ્ધભાવં, ભાવેત્વા ચેવ સચ્છિકત્વા ચ;

યં ઉપગતો ગતમલં, વન્દે તમનુત્તરં ધમ્મં.

‘‘સુગતસ્સ ઓરસાનં, પુત્તાનં મારસેનમથનાનં;

અટ્ઠન્નમ્પિ સમૂહં, સિરસા વન્દે અરિયસઙ્ઘં.

‘‘ઇતિ મે પસન્નમતિનો, રતનત્તયવન્દનામયં પુઞ્ઞં;

યં સુવિહતન્તરાયો, હુત્વા તસ્સાનુભાવેન.

‘‘એકકદુકાદિપટિમણ્ડિતસ્સ અઙ્ગુત્તરાગમવરસ્સ;

ધમ્મકથિકપુઙ્ગવાનં, વિચિત્તપટિભાનજનનસ્સ.

‘‘અત્થપ્પકાસનત્થં, અટ્ઠકથા આદિતો વસિસતેહિ;

પઞ્ચહિ યા સઙ્ગીતા, અનુસઙ્ગીતા ચ પચ્છાપિ.

‘‘સીહળદીપં પન આભતાથ વસિના મહામહિન્દેન;

ઠપિતા સીહળભાસાય, દીપવાસીનમત્થાય.

‘‘અપનેત્વાન તતોહં, સીહળભાસં મનોરમં ભાસં;

તન્તિનયાનુચ્છવિકં, આરોપેન્તો વિગતદોસં.

‘‘સમયં અવિલોમેન્તો, થેરાનં થેરવંસદીપાનં;

સુનિપુણવિનિચ્છયાનં, મહાવિહારે નિવાસીનં.

‘‘હિત્વા પુનપ્પુનાગતમત્થં, અત્થં પકાસયિસ્સામિ;

સુજનસ્સ ચ તુટ્ઠત્થં, ચિરટ્ઠિતત્થઞ્ચ ધમ્મસ્સ.

‘‘સાવત્થિપભૂતીનં, નગરાનં વણ્ણના કતા હેટ્ઠા;

દીઘસ્સ મજ્ઝિમસ્સ ચ, યા મે અત્થં વદન્તેન.

‘‘વિત્થારવસેન સુદં, વત્થૂનિ ચ તત્થ યાનિ વુત્તાનિ;

તેસમ્પિ ન ઇધ ભિય્યો, વિત્થારકથં કરિસ્સામિ.

‘‘સુત્તાનં પન અત્થા, ન વિના વત્થૂહિ યે પકાસન્તિ;

તેસં પકાસનત્થં, વત્થૂનિપિ દસ્સયિસ્સામિ.

‘‘સીલકથા ધુતધમ્મા, કમ્મટ્ઠાનાનિ ચેવ સબ્બાનિ;

ચરિયાવિધાનસહિતો, ઝાનસમાપત્તિવિત્થારો.

‘‘સબ્બા ચ અભિઞ્ઞાયો, પઞ્ઞાસઙ્કલનનિચ્છયો ચેવ;

ખન્ધાધાતાયતનિન્દ્રિયાનિ, અરિયાનિ ચેવ ચત્તારિ.

‘‘સચ્ચાનિ પચ્ચયાકારદેસના સુપરિસુદ્ધનિપુણનયા;

અવિમુત્તતન્તિમગ્ગા, વિપસ્સનાભાવના ચેવ.

‘‘ઇતિ પન સબ્બં યસ્મા, વિસુદ્ધિમગ્ગે મયા સુપરિસુદ્ધં;

વુત્તં તસ્મા ભિય્યો, ન તં ઇધ વિચારયિસ્સામિ.

‘‘મજ્ઝે વિસુદ્ધિમગ્ગો, એસ ચતુન્નમ્પિ આગમાનઞ્હિ;

ઠત્વા પકાસયિસ્સતિ, તત્થ યથાભાસિતમત્થં.

‘‘ઇચ્ચેવ કતો તસ્મા, તમ્પિ ગહેત્વાન સદ્ધિમેતાય;

અટ્ઠકથાય વિજાનથ, અઙ્ગુત્તરનિસ્સિતં અત્થ’’ન્તિ.

સંખેપકથા

૧. રૂપાદિવગ્ગવણ્ણના

તત્થ અઙ્ગુત્તરાગમો નામ એકકનિપાતો દુકનિપાતો તિકનિપાતો ચતુક્કનિપાતો પઞ્ચકનિપાતો છક્કનિપાતો સત્તકનિપાતો અટ્ઠકનિપાતો નવકનિપાતો દસકનિપાતો એકાદસકનિપાતોતિ એકાદસ નિપાતા હોન્તિ. સુત્તતો –

‘‘નવ સુત્તસહસ્સાનિ, પઞ્ચ સુત્તસતાનિ ચ;

સત્તપઞ્ઞાસ સુત્તાનિ, હોન્તિ અઙ્ગુત્તરાગમે’’.

તસ્સ નિપાતેસુ એકકનિપાતો આદિ, સુત્તેસુ ચિત્તપરિયાદાનસુત્તં. તસ્સાપિ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિકં આયસ્મતા આનન્દેન પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે વુત્તં નિદાનમાદિ. સા પનેસા પઠમમહાસઙ્ગીતિ સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા દીઘનિકાયટ્ઠકથાય આદિમ્હિ વિત્થારિતા, તસ્મા સા તત્થ વિત્થારિતનયેનેવ વેદિતબ્બા.

નિદાનવણ્ણના

૧. યં પનેતં ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિકં નિદાનં, તત્થ એવન્તિ નિપાતપદં, મેતિઆદીનિ નામપદાનિ. સાવત્થિયં વિહરતીતિ એત્થ વીતિ ઉપસગ્ગપદં, હરતીતિ આખ્યાતપદન્તિ ઇમિના તાવ નયેન પદવિભાગો વેદિતબ્બો.

અત્થતો પન એવંસદ્દો તાવ ઉપમૂપદેસ-સમ્પહંસન-ગરહણવચન-સમ્પટિગ્ગહાકારનિદસ્સનાવધારણાદિ-અનેકત્થપ્પભેદો. તથા હેસ ‘‘એવં જાતેન મચ્ચેન, કત્તબ્બં કુસલં બહુ’’ન્તિ એવમાદીસુ (ધ. પ. ૫૩) ઉપમાયં આગતો. ‘‘એવં તે અભિક્કમિતબ્બં, એવં તે પટિક્કમિતબ્બ’’ન્તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૨૨) ઉપદેસે. ‘‘એવમેતં ભગવા, એવમેતં સુગતા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૬૬) સમ્પહંસને. ‘‘એવમેવં પનાયં વસલી યસ્મિં વા તસ્મિં વા તસ્સ મુણ્ડકસ્સ સમણકસ્સ વણ્ણં ભાસતી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૮૭) ગરહણે. ‘‘એવં, ભન્તેતિ ખો તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસુ’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧) વચનસમ્પટિગ્ગહે. ‘‘એવં બ્યાખો અહં, ભન્તે, ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૯૮) આકારે. ‘‘એહિ ત્વં, માણવક, યેન સમણો આનન્દો તેનુપસઙ્કમ; ઉપસઙ્કમિત્વા મમ વચનેન સમણં આનન્દં અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારં પુચ્છ – ‘સુભો માણવો તોદેય્યપુત્તો ભવન્તં આનન્દં અપ્પાબાધં…પે… ફાસુવિહારં પુચ્છતી’તિ, એવઞ્ચ વદેહિ ‘‘સાધુ કિર ભવં આનન્દો યેન સુભસ્સ માણવસ્સ તોદેય્યપુત્તસ્સ નિવેસનં, તેનુપસઙ્કમતુ અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૪૪૫) નિદસ્સને. ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, કાલામા, ઇમે ધમ્મા કુસલા વા અકુસલા વાતિ? અકુસલા, ભન્તે. સાવજ્જા વા અનવજ્જા વાતિ? સાવજ્જા, ભન્તે. વિઞ્ઞુગરહિતા વા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા વાતિ? વિઞ્ઞુગરહિતા, ભન્તે. સમત્તા સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ નો વા, કથં વો એત્થ હોતીતિ? સમત્તા, ભન્તે, સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ, એવં નો એત્થ હોતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૬૬) અવધારણે. સ્વાયમિધ આકારનિદસ્સનાવધારણેસુ દટ્ઠબ્બો.

તત્થ આકારત્થેન એવંસદ્દેન એતમત્થં દીપેતિ – નાનાનયનિપુણં અનેકજ્ઝાસયસમુટ્ઠાનં અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નં વિવિધપાટિહારિયં ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધગમ્ભીરં સબ્બસત્તાનં સકસકભાસાનુરૂપતો સોતપથમાગચ્છન્તં તસ્સ ભગવતો વચનં સબ્બપ્પકારેન કો સમત્થો વિઞ્ઞાતું, સબ્બથામેન પન સોતુકામતં જનેત્વાપિ એવં મે સુતં, મયાપિ એકેનાકારેન સુતન્તિ.

નિદસ્સનત્થેન ‘‘નાહં સયમ્ભૂ, ન મયા ઇદં સચ્છિકત’’ન્તિ અત્તાનં પરિમોચેન્તો ‘‘એવં મે સુતં, મયાપિ એવં સુત’’ન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બં સકલં સુત્તં નિદસ્સેતિ.

અવધારણત્થેન ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં બહુસ્સુતાનં યદિદં આનન્દો, સતિમન્તાનં, ગતિમન્તાનં, ધિતિમન્તાનં, ઉપટ્ઠાકાનં યદિદં આનન્દો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૧૯, ૨૨૩) એવં ભગવતા, ‘‘આયસ્મા આનન્દો અત્થકુસલો ધમ્મકુસલો બ્યઞ્જનકુસલો નિરુત્તિકુસલો પુબ્બાપરકુસલો’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૬૯) એવં ધમ્મસેનાપતિના ચ પસત્થભાવાનુરૂપં અત્તનો ધારણબલં દસ્સેન્તો સત્તાનં સોતુકામતં જનેતિ ‘‘એવં મે સુતં, તઞ્ચ ખો અત્થતો વા બ્યઞ્જનતો વા અનૂનમનધિકં, એવમેવ, ન અઞ્ઞથા દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ.

મેસદ્દો તીસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. તથા હિસ્સ ‘‘ગાથાભિગીતં મે અભોજનેય્ય’’ન્તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૮૧; સં. નિ. ૧.૧૯૪) મયાતિ અત્થો. ‘‘સાધુ મે, ભન્તે, ભગવા સંખિત્તેન ધમ્મં દેસેતૂ’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૮૮) મય્હન્તિ અત્થો. ‘‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે, ભવથા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૯) મમાતિ અત્થો. ઇધ પન ‘‘મયા સુત’’ન્તિ ચ, ‘‘મમ સુત’’ન્તિ ચ અત્થદ્વયે યુજ્જતિ.

સુતન્તિ અયં સુતસદ્દો સઉપસગ્ગો ચ અનુપસગ્ગો ચ ગમન-વિસ્સુત-કિલિન્નઉપચિતાનુયોગ-સોતવિઞ્ઞેય્ય-સોતદ્વારાનુસારવિઞ્ઞાતાદિઅનેકત્થપ્પભેદો. તથા હિસ્સ – ‘‘સેનાય પસુતો’’તિઆદીસુ ગચ્છન્તોતિ અત્થો. ‘‘સુતધમ્મસ્સ પસ્સતો’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૧૧) વિસ્સુતધમ્મસ્સાતિ અત્થો. ‘‘અવસ્સુતા અવસ્સુતસ્સા’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૬૫૭) કિલિન્નાકિલિન્નસ્સાતિ અત્થો. ‘‘તુમ્હેહિ પુઞ્ઞં પસુતં અનપ્પક’’ન્તિઆદીસુ (ખુ. પા. ૭-૧૨) ઉપચિતન્તિ અત્થો. ‘‘યે ઝાનપ્પસુતા ધીરા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૮૧) ઝાનાનુયુત્તાતિ અત્થો. ‘‘દિટ્ઠં સુતં મુત’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૪૧) સોતવિઞ્ઞેય્યન્તિ અત્થો. ‘‘સુતધરો સુતસન્નિચયો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૩૯) સોતદ્વારાનુસારવિઞ્ઞાતધરોતિ અત્થો. ઇધ પનસ્સ સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારિતન્તિ વા ઉપધારણન્તિ વાતિ અત્થો. મે-સદ્દસ્સ હિ મયાતિ અત્થે સતિ ‘‘એવં મયા સુતં સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારિત’’ન્તિ યુજ્જતિ. મમાતિ અત્થે સતિ ‘‘એવં મમ સુતં સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારણ’’ન્તિ યુજ્જતિ.

એવમેતેસુ તીસુ પદેસુ એવન્તિ સોતવિઞ્ઞાણાદિવિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદસ્સનં. મેતિ વુત્તવિઞ્ઞાણસમઙ્ગિપુગ્ગલનિદસ્સનં. સુતન્તિ અસ્સવનભાવપટિક્ખેપતો અનૂનાધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સનં. તથા એવન્તિ તસ્સા સોતદ્વારાનુસારેન પવત્તાય વિઞ્ઞાણવીથિયા નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તભાવપ્પકાસનં. મેતિ અત્તપ્પકાસનં. સુતન્તિ ધમ્મપ્પકાસનં. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપો – ‘‘નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તાય વિઞ્ઞાણવીથિયા મયા ન અઞ્ઞં કતં, ઇદં પન કતં, અયં ધમ્મો સુતો’’તિ.

તથા એવન્તિ નિદ્દિસિતબ્બપ્પકાસનં. મેતિ પુગ્ગલપ્પકાસનં. સુતન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચપ્પકાસનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યં સુત્તં નિદ્દિસિસ્સામિ, તં મયા એવં સુતન્તિ.

તથા એવન્તિ યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ નાનાકારપ્પવત્તિયા નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણં હોતિ, તસ્સ નાનાકારનિદ્દેસો. એવન્તિ હિ અયં આકારપઞ્ઞત્તિ. મેતિ કત્તુનિદ્દેસો. સુતન્તિ વિસયનિદ્દેસો. એત્તાવતા નાનાકારપ્પવત્તેન ચિત્તસન્તાનેન તંસમઙ્ગિનો કત્તુ વિસયે ગહણસન્નિટ્ઠાનં કતં હોતિ.

અથ વા એવન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચનિદ્દેસો. સુતન્તિ વિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદ્દેસો. મેતિ ઉભયકિચ્ચયુત્તપુગ્ગલનિદ્દેસો. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો – મયા સવનકિચ્ચવિઞ્ઞાણસમઙ્ગિના પુગ્ગલેન વિઞ્ઞાણવસેન લદ્ધસવનકિચ્ચવોહારેન સુતન્તિ.

તત્થ એવન્તિ ચ મેતિ ચ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. કિઞ્હેત્થ તં પરમત્થતો અત્થિ, યં એવન્તિ વા મેતિ વા નિદ્દેસં લભેથ. સુતન્તિ વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. યઞ્હિ તં એત્થ સોતેન ઉપલદ્ધં, તં પરમત્થતો વિજ્જમાનન્તિ. તથા એવન્તિ ચ મેતિ ચ તં તં ઉપાદાય વત્તબ્બતો ઉપાદાપઞ્ઞત્તિ. સુતન્તિ દિટ્ઠાદીનિ ઉપનિધાય વત્તબ્બતો ઉપનિધાપઞ્ઞત્તિ.

એત્થ ચ એવન્તિ વચનેન અસમ્મોહં દીપેતિ. ન હિ સમ્મૂળ્હો નાનપ્પકારપટિવેધસમત્થો હોતિ. સુતન્તિ વચનેન સુતસ્સ અસમ્મોસં દીપેતિ. યસ્સ હિ સુતં સમ્મુટ્ઠં હોતિ, ન સો કાલન્તરેન મયા સુતન્તિ પટિજાનાતિ. ઇચ્ચસ્સ અસમ્મોહેન પઞ્ઞાસિદ્ધિ, અસમ્મોસેન પન સતિસિદ્ધિ. તત્થ પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમાય સતિયા બ્યઞ્જનાવધારણસમત્થતા, સતિપુબ્બઙ્ગમાય પઞ્ઞાય અત્થપટિવેધસમત્થતા. તદુભયસમત્થતાયોગેન અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નસ્સ ધમ્મકોસસ્સ અનુપાલનસમત્થતો ધમ્મભણ્ડાગારિકત્તસિદ્ધિ.

અપરો નયો – એવન્તિ વચનેન યોનિસો મનસિકારં દીપેતિ, અયોનિસો મનસિકરોતો હિ નાનપ્પકારપટિવેધાભાવતો. સુતન્તિ વચનેન અવિક્ખેપં દીપેતિ, વિક્ખિત્તચિત્તસ્સ સવનાભાવતો. તથા હિ વિક્ખિત્તચિત્તો પુગ્ગલો સબ્બસમ્પત્તિયા વુચ્ચમાનોપિ ‘‘ન મયા સુતં, પુન ભણથા’’તિ ભણતિ. યોનિસો મનસિકારેન ચેત્થ અત્તસમ્માપણિધિં પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞતં સાધેતિ સમ્મા અપ્પણિહિતત્તસ્સ પુબ્બે અકતપુઞ્ઞસ્સ વા તદભાવતો. તથા અવિક્ખેપેન સદ્ધમ્મસ્સવનં સપ્પુરિસૂપનિસ્સયઞ્ચ સાધેતિ. ન હિ વિક્ખિત્તચિત્તો સોતું સક્કોતિ, ન ચ સપ્પુરિસે અનુપસ્સયમાનસ્સ સવનં અત્થીતિ.

અપરો નયો – યસ્મા ‘‘એવન્તિ યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ નાનાકારપ્પવત્તિયા નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણં હોતિ, તસ્સ નાનાકારનિદ્દેસો’’તિ વુત્તં. સો ચ એવં ભદ્દકો આકારો ન સમ્મા અપ્પણિહિતત્તનો પુબ્બે અકતપુઞ્ઞસ્સ વા હોતિ, તસ્મા એવન્તિ ઇમિના ભદ્દકેનાકારેન પચ્છિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિમત્તનો દીપેતિ. સુતન્તિ સવનયોગેન પુરિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિં. ન હિ અપ્પતિરૂપદેસે વસતો સપ્પુરિસૂપનિસ્સયવિરહિતસ્સ વા સવનં અત્થિ. ઇચ્ચસ્સ પચ્છિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયા આસયસુદ્ધિ સિદ્ધા હોતિ, પુરિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયા પયોગસુદ્ધિ. તાય ચ આસયસુદ્ધિયા અધિગમબ્યત્તિસિદ્ધિ, પયોગસુદ્ધિયા આગમબ્યત્તિસિદ્ધિ. ઇતિ પયોગાસયસુદ્ધસ્સ આગમાધિગમસમ્પન્નસ્સ વચનં અરુણુગ્ગં વિય સૂરિયસ્સ ઉદયતો, યોનિસો મનસિકારો વિય ચ કુસલકમ્મસ્સ, અરહતિ ભગવતો વચનસ્સ પુબ્બઙ્ગમં ભવિતુન્તિ ઠાને નિદાનં ઠપેન્તો એવં મે સુતન્તિઆદિમાહ.

અપરો નયો – એવન્તિ ઇમિના નાનપ્પકારપટિવેધદીપકેન વચનેન અત્તનો અત્થપટિભાનપટિસમ્ભિદાસમ્પત્તિસબ્ભાવં દીપેતિ. સુતન્તિ ઇમિના સોતબ્બભેદપટિવેધદીપકેન વચનેન ધમ્મનિરુત્તિપટિસમ્ભિદાસમ્પત્તિસબ્ભાવં. એવન્તિ ચ ઇદં યોનિસો મનસિકારદીપકવચનં ભાસમાનો ‘‘એતે મયા ધમ્મા મનસા અનુપેક્ખિતા દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા’’તિ દીપેતિ. સુતન્તિ ઇદં સવનયોગદીપકવચનં ભાસમાનો ‘‘બહૂ મયા ધમ્મા સુતા ધાતા વચસા પરિચિતા’’તિ દીપેતિ. તદુભયેનપિ અત્થબ્યઞ્જનપારિપૂરિં દીપેન્તો સવને આદરં જનેતિ. અત્થબ્યઞ્જનપરિપુણ્ણં હિ ધમ્મં આદરેન અસ્સુણન્તો મહતા હિતા પરિબાહિરો હોતીતિ આદરં જનેત્વા સક્કચ્ચં ધમ્મો સોતબ્બોતિ.

એવં મે સુતન્તિ ઇમિના પન સકલેન વચનેન આયસ્મા આનન્દો તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મં અત્તનો અદહન્તો અસપ્પુરિસભૂમિં અતિક્કમતિ, સાવકત્તં પટિજાનન્તો સપ્પુરિસભૂમિં ઓક્કમતિ. તથા અસદ્ધમ્મા ચિત્તં વુટ્ઠાપેતિ, સદ્ધમ્મે ચિત્તં પતિટ્ઠાપેતિ. ‘‘કેવલં સુતમેવેતં મયા, તસ્સેવ પન ભગવતો વચન’’ન્તિ દીપેન્તો અત્તાનં પરિમોચેતિ, સત્થારં અપદિસતિ, જિનવચનં અપ્પેતિ, ધમ્મનેત્તિં પતિટ્ઠાપેતિ.

અપિચ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ અત્તના ઉપ્પાદિતભાવં અપ્પટિજાનન્તો પુરિમવચનં વિવરન્તો ‘‘સમ્મુખા પટિગ્ગહિતમિદં મયા તસ્સ ભગવતો ચતુવેસારજ્જવિસારદસ્સ દસબલધરસ્સ આસભટ્ઠાનટ્ઠાયિનો સીહનાદનાદિનો સબ્બસત્તુત્તમસ્સ ધમ્મિસ્સરસ્સ ધમ્મરાજસ્સ ધમ્માધિપતિનો ધમ્મદીપસ્સ ધમ્મસરણસ્સ સદ્ધમ્મવરચક્કવત્તિનો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ વચનં, ન એત્થ અત્થે વા ધમ્મે વા પદે વા બ્યઞ્જને વા કઙ્ખા વા વિમતિ વા કત્તબ્બા’’તિ સબ્બદેવમનુસ્સાનં ઇમસ્મિં ધમ્મે અસ્સદ્ધિયં વિનાસેતિ, સદ્ધાસમ્પદં ઉપ્પાદેતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘વિનાસયતિ અસ્સદ્ધં, સદ્ધં વડ્ઢેતિ સાસને;

એવં મે સુતમિચ્ચેવં, વદં ગોતમસાવકો’’તિ.

એકન્તિ ગણનપરિચ્છેદનિદ્દેસો. સમયન્તિ પરિચ્છિન્નનિદ્દેસો. એકં સમયન્તિ અનિયમિતપરિદીપનં. તત્થ સમયસદ્દો –

‘‘સમવાયે ખણે કાલે, સમૂહે હેતુદિટ્ઠિસુ;

પટિલાભે પહાને ચ, પટિવેધે ચ દિસ્સતિ’’.

તથા હિસ્સ ‘‘અપ્પેવ નામ સ્વેપિ ઉપસઙ્કમેય્યામ કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ ઉપાદાયા’’તિ એવમાદીસુ (દી. નિ. ૧.૪૪૭) સમવાયો અત્થો. ‘‘એકોવ ખો, ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૮.૨૯) ખણો. ‘‘ઉણ્હસમયો પરિળાહસમયો’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૩૫૮) કાલો. ‘‘મહાસમયો પવનસ્મિ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૩૩૨) સમૂહો. ‘‘સમયોપિ ખો તે ભદ્દાલિ અપ્પટિવિદ્ધો અહોસિ, ભગવા ખો સાવત્થિયં વિહરતિ, ભગવાપિ મં જાનિસ્સતિ ‘ભદ્દાલિ નામ ભિક્ખુ સત્થુ સાસને સિક્ખાય અપરિપૂરકારી’તિ, અયમ્પિ ખો તે, ભદ્દાલિ, સમયો અપ્પટિવિદ્ધો અહોસી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૩૫) હેતુ. ‘‘તેન ખો પન સમયેન ઉગ્ગાહમાનો પરિબ્બાજકો સમણમુણ્ડિકાપુત્તો સમયપ્પવાદકે તિન્દુકાચીરે એકસાલકે મલ્લિકાય આરામે પટિવસતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૨૬૦) દિટ્ઠિ.

‘‘દિટ્ઠે ધમ્મે ચ યો અત્થો, યો ચત્થો સમ્પરાયિકો;

અત્થાભિસમયા ધીરો, પણ્ડિતોતિ પવુચ્ચતી’’તિ. –

આદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૨૯) પટિલાભો. ‘‘સમ્મા માનાભિસમયા અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૮) પહાનં. ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો અભિસમયટ્ઠો’’તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૨.૮) પટિવેધો. ઇધ પનસ્સ કાલો અત્થો. તેન સંવચ્છર-ઉતુ-માસ-અડ્ઢમાસ-રત્તિ-દિવ-પુબ્બણ્હ-મજ્ઝન્હિક-સાયન્હ-પઠમ-મજ્ઝિમ- પચ્છિમયામ-મુહુત્તાદીસુ કાલપ્પભેદભૂતેસુ સમયેસુ એકં સમયન્તિ દીપેતિ.

તત્થ કિઞ્ચાપિ એતેસુ સંવચ્છરાદીસુ યં યં સુત્તં યમ્હિ યમ્હિ સંવચ્છરે ઉતુમ્હિ માસે પક્ખે રત્તિભાગે દિવસભાગે વા વુત્તં, સબ્બં તં થેરસ્સ સુવિદિતં સુવવત્થાપિતં પઞ્ઞાય. યસ્મા પન ‘‘એવં મે સુતં અસુકસંવચ્છરે અસુકઉતુમ્હિ અસુકમાસે અસુકપક્ખે અસુકરત્તિભાગે અસુકદિવસભાગે વા’’તિ એવં વુત્તે ન સક્કા સુખેન ધારેતું વા ઉદ્દિસિતું વા ઉદ્દિસાપેતું વા, બહુ ચ વત્તબ્બં હોતિ, તસ્મા એકેનેવ પદેન તમત્થં સમોધાનેત્વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ આહ.

યે વા ઇમે ગબ્ભોક્કન્તિસમયો જાતિસમયો સંવેગસમયો અભિનિક્ખમનસમયો દુક્કરકારિકસમયો મારવિજયસમયો અભિસમ્બોધિસમયો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસમયો દેસનાસમયો પરિનિબ્બાનસમયોતિ એવમાદયો ભગવતો દેવમનુસ્સેસુ અતિવિય સુપ્પકાસા અનેકકાલપ્પભેદા એવ સમયા, તેસુ સમયેસુ દેસનાસમયસઙ્ખાતં એકં સમયન્તિ દીપેતિ. યો ચાયં ઞાણકરુણાકિચ્ચસમયેસુ કરુણાકિચ્ચસમયો, અત્તહિતપરહિત-પટિપત્તિસમયેસુ પરહિત-પટિપત્તિસમયો, સન્નિપતિતાનં કરણીયદ્વયસમયેસુ ધમ્મિકથાસમયો, દેસનાપટિપત્તિસમયેસુ દેસનાસમયો, તેસુપિ સમયેસુ અઞ્ઞતરં સન્ધાય ‘‘એકં સમય’’ન્તિ આહ.

કસ્મા પનેત્થ યથા અભિધમ્મે ‘‘યસ્મિં સમયે કામાવચર’’ન્તિ ચ, ઇતો અઞ્ઞેસુ ચ સુત્તપદેસુ ‘‘યસ્મિં સમયે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિ ચ ભુમ્મવચનેન નિદ્દેસો કતો, વિનયે ચ ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા’’તિ કરણવચનેન નિદ્દેસો કતો, તથા અકત્વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ ઉપયોગવચનેન નિદ્દેસો કતોતિ. તત્થ તથા, ઇધ ચ અઞ્ઞથા અત્થસમ્ભવતો. તત્થ હિ અભિધમ્મે ઇતો અઞ્ઞેસુ સુત્તપદેસુ ચ અધિકરણત્થો ભાવેનભાવલક્ખણત્થો ચ સમ્ભવતિ. અધિકરણં હિ કાલત્થો સમૂહત્થો ચ સમયો, તત્થ વુત્તાનં ફસ્સાદિધમ્માનં ખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતસ્સ ચ સમયસ્સ ભાવેન તેસં ભાવો લક્ખીયતિ, તસ્મા તદત્થજોતનત્થં તત્થ ભુમ્મવચનેન નિદ્દેસો કતો.

વિનયે ચ હેતુઅત્થો કરણત્થો ચ સમ્ભવતિ. યો હિ સો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસમયો સારિપુત્તાદીહિપિ દુબ્બિઞ્ઞેય્યો, તેન સમયેન હેતુભૂતેન કરણભૂતેન ચ સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપયન્તો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિહેતુઞ્ચ અપેક્ખમાનો ભગવા તત્થ તત્થ વિહાસિ. તસ્મા તદત્થજોતનત્થં તત્થ કરણવચનેન નિદ્દેસો કતો.

ઇધ પન અઞ્ઞસ્મિઞ્ચ એવંજાતિકે અચ્ચન્તસંયોગત્થો સમ્ભવતિ. યઞ્હિ સમયં ભગવા ઇમં અઞ્ઞં વા સુત્તન્તં દેસેસિ, અચ્ચન્તમેવ તં સમયં કરુણાવિહારેન વિહાસિ. તસ્મા તદત્થજોતનત્થં ઇધ ઉપયોગવચનનિદ્દેસો કતોતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘તં તં અત્થમપેક્ખિત્વા, ભુમ્મેન કરણેન ચ;

અઞ્ઞત્ર સમયો વુત્તો, ઉપયોગેન સો ઇધા’’તિ.

પોરાણા પન વણ્ણયન્તિ – ‘‘તસ્મિં સમયે’’તિ વા ‘‘તેન સમયેના’’તિ વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વા અભિલાપમત્તભેદો એસ, સબ્બત્થ ભુમ્મમેવત્થોતિ. તસ્મા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વુત્તેપિ ‘‘એકસ્મિં સમયે’’તિ અત્થો વેદિતબ્બો.

ભગવાતિ ગરુ. ગરુઞ્હિ લોકે ‘‘ભગવા’’તિ વદન્તિ. અયઞ્ચ સબ્બગુણવિસિટ્ઠતાય સબ્બસત્તાનં ગરુ, તસ્મા ‘‘ભગવા’’તિ વેદિતબ્બો. પોરાણેહિપિ વુત્તં –

‘‘ભગવાતિ વચનં સેટ્ઠં, ભગવાતિ વચનમુત્તમં;

ગરુ ગારવયુત્તો સો, ભગવા તેન વુચ્ચતી’’તિ.

અપિચ –

‘‘ભાગ્યવા ભગ્ગવા યુત્તો, ભગેહિ ચ વિભત્તવા;

ભત્તવા વન્તગમનો, ભવેસુ ભગવા તતો’’તિ. –

ઇમિસ્સાપિ ગાથાય વસેનસ્સ પદસ્સ વિત્થારતો અત્થો વેદિતબ્બો. સો ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૪૨, ૧૪૪) બુદ્ધાનુસ્સતિનિદ્દેસે વુત્તોયેવ.

એત્તાવતા ચેત્થ એવં મે સુતન્તિ વચનેન યથાસુતં ધમ્મં દસ્સેન્તો ભગવતો ધમ્મસરીરં પચ્ચક્ખં કરોતિ. તેન ‘‘ન ઇદં અતિક્કન્તસત્થુકં પાવચનં, અયં વો સત્થા’’તિ સત્થુ અદસ્સનેન ઉક્કણ્ઠિતં જનં સમસ્સાસેતિ. એકં સમયં ભગવાતિ વચનેન તસ્મિં સમયે ભગવતો અવિજ્જમાનભાવં દસ્સેન્તો રૂપકાયપરિનિબ્બાનં સાધેતિ. તેન ‘‘એવંવિધસ્સ નામ અરિયધમ્મસ્સ દેસકો દસબલધરો વજિરસઙ્ઘાતસમાનકાયો સોપિ ભગવા પરિનિબ્બુતો, કેન અઞ્ઞેન જીવિતે આસા જનેતબ્બા’’તિ જીવિતમદમત્તં જનં સંવેજેતિ, સદ્ધમ્મે ચસ્સ ઉસ્સાહં જનેતિ. એવન્તિ ચ ભણન્તો દેસનાસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ. મે સુતન્તિ સાવકસમ્પત્તિં. એકં સમયન્તિ કાલસમ્પત્તિં. ભગવાતિ દેસકસમ્પત્તિં.

સાવત્થિયન્તિ એવંનામકે નગરે. સમીપત્થે ચેતં ભુમ્મવચનં. વિહરતીતિ અવિસેસેન ઇરિયાપથદિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારેસુ અઞ્ઞતરવિહારસમઙ્ગિપરિદીપનમેતં. ઇધ પન ઠાનગમનનિસજ્જાસયનપ્પભેદેસુ ઇરિયાપથેસુ અઞ્ઞતરઇરિયાપથસમાયોગપરિદીપનં, તેન ઠિતોપિ ગચ્છન્તોપિ નિસિન્નોપિ સયાનોપિ ભગવા વિહરતિચ્ચેવ વેદિતબ્બો. સો હિ એકં ઇરિયાપથબાધનં અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા અપરિપતન્તં અત્તભાવં હરતિ પવત્તેતિ, તસ્મા ‘‘વિહરતી’’તિ વુચ્ચતિ.

જેતવનેતિ જેતસ્સ રાજકુમારસ્સ વને. તઞ્હિ તેન રોપિતં સંવડ્ઢિતં પરિપાલિતં, સો ચસ્સ સામી અહોસિ, તસ્મા જેતવનન્તિ સઙ્ખં ગતં, તસ્મિં જેતવને. અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામેતિ અનાથપિણ્ડિકેન ગહપતિના ચતુપઞ્ઞાસહિરઞ્ઞકોટિપરિચ્ચાગેન બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ નિય્યાતિતત્તા અનાથપિણ્ડિકસ્સાતિ સઙ્ખં ગતે આરામે. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમટ્ઠકથાય સબ્બાસવસુત્તવણ્ણનાયં (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૪ આદયો) વુત્તો.

તત્થ સિયા – યદિ તાવ ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ, ‘‘જેતવને’’તિ ન વત્તબ્બં. અથ તત્થ વિહરતિ, ‘‘સાવત્થિય’’ન્તિ ન વત્તબ્બં. ન હિ સક્કા ઉભયત્થ એકં સમયં વિહરિતુન્તિ. ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં. નનુ અવોચુમ્હ ‘‘સમીપત્થે ભુમ્મવચન’’ન્તિ. તસ્મા યથા ગઙ્ગાયમુનાદીનં સમીપે ગોયૂથાનિ ચરન્તાનિ ‘‘ગઙ્ગાય ચરન્તિ, યમુનાય ચરન્તી’’તિ વુચ્ચન્તિ, એવમિધાપિ યદિદં સાવત્થિયા સમીપે જેતવનં, તત્થ વિહરન્તો વુચ્ચતિ ‘‘સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને’’તિ. ગોચરગામનિદસ્સનત્થં હિસ્સ સાવત્થિવચનં, પબ્બજિતાનુરૂપનિવાસનટ્ઠાનનિદસ્સનત્થં સેસવચનં.

તત્થ સાવત્થિવચનેન આયસ્મા આનન્દો ભગવતો ગહટ્ઠાનુગ્ગહકરણં દસ્સેતિ, જેતવનાદિકિત્તનેન પબ્બજિતાનુગ્ગહકરણં. તથા પુરિમેન પચ્ચયગ્ગહણતો અત્તકિલમથાનુયોગવિવજ્જનં, પચ્છિમેન વત્થુકામપ્પહાનતો કામસુખલ્લિકાનુયોગવિવજ્જનૂપાયદસ્સનં. પુરિમેન ચ ધમ્મદેસનાભિયોગં, પચ્છિમેન વિવેકાધિમુત્તિં. પુરિમેન કરુણાય ઉપગમનં, પચ્છિમેન પઞ્ઞાય અપગમનં. પુરિમેન સત્તાનં હિતસુખનિપ્ફાદનાધિમુત્તિતં, પચ્છિમેન પરહિતસુખકરણે નિરુપલેપતં. પુરિમેન ધમ્મિકસુખાપરિચ્ચાગનિમિત્તફાસુવિહારં, પચ્છિમેન ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માનુયોગનિમિત્તં. પુરિમેન મનુસ્સાનં ઉપકારબહુલતં, પચ્છિમેન દેવતાનં. પુરિમેન લોકે જાતસ્સ લોકે સંવડ્ઢભાવં, પચ્છિમેન લોકેન અનુપલિત્તતં. પુરિમેન ‘‘એકપુગ્ગલો, ભિક્ખવે, લોકે ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતિ બહુજનહિતાય બહુજનસુખાય લોકાનુકમ્પાય અત્થાય હિતાય સુખાય દેવમનુસ્સાનં. કતમો એકપુગ્ગલો? તથાગતો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૭૦) વચનતો યદત્થં ભગવા ઉપ્પન્નો, તદત્થપરિનિપ્ફાદનં, પચ્છિમેન યત્થ ઉપ્પન્નો, તદનુરૂપવિહારં. ભગવા હિ પઠમં લુમ્બિનિવને, દુતિયં બોધિમણ્ડેતિ લોકિયલોકુત્તરાય ઉપ્પત્તિયા વનેયેવ ઉપ્પન્નો. તેનસ્સ વનેયેવ વિહારં દસ્સેતીતિ એવમાદિના નયેનેત્થ અત્થયોજના વેદિતબ્બા.

તત્રાતિ દેસકાલપરિદીપનં. તઞ્હિ યં સમયં વિહરતિ, તત્ર સમયે. યસ્મિઞ્ચ આરામે વિહરતિ, તત્ર આરામેતિ દીપેતિ. ભાસિતબ્બયુત્તે વા દેસકાલે દીપેતિ. ન હિ ભગવા અયુત્તે દેસે વા કાલે વા ધમ્મં ભાસતિ. ‘‘અકાલો ખો તાવ, બાહિયા’’તિઆદિ (ઉદા. ૧૦) ચેત્થ સાધકં. ખોતિ પદપૂરણમત્તે અવધારણે આદિકાલત્થે વા નિપાતો. ભગવાતિ લોકગરુદીપનં. ભિક્ખૂતિ કથાસવનયુત્તપુગ્ગલવચનં. અપિ ચેત્થ ‘‘ભિક્ખકોતિ ભિક્ખુ, ભિક્ખાચરિયં અજ્ઝુપગતોતિ ભિક્ખૂ’’તિઆદિના (પારા. ૪૫; વિભ. ૫૧૧) નયેન વચનત્થો વેદિતબ્બો. આમન્તેસીતિ આલપિ અભાસિ સમ્બોધેસીતિ અયમેત્થ અત્થો. અઞ્ઞત્ર પન ઞાપનેપિ હોતિ. યથાહ – ‘‘આમન્તયામિ વો, ભિક્ખવે, પટિવેદયામિ વો, ભિક્ખવે’’તિ. પક્કોસનેપિ. યથાહ – ‘‘એહિ ત્વં, ભિક્ખુ, મમ વચનેન સારિપુત્તં આમન્તેહી’’તિ (અ. નિ. ૯.૧૧; સં. નિ. ૨.૩૨).

ભિક્ખવોતિ આમન્તનાકારપરિદીપનં. તઞ્ચ ભિક્ખનસીલતાદિગુણયોગસિદ્ધત્તા વુત્તં. ભિક્ખનસીલતાગુણયુત્તોપિ હિ ભિક્ખુ, ભિક્ખનધમ્મતાગુણયુત્તોપિ ભિક્ખુ, ભિક્ખને સાધુકારિતાગુણયુત્તોપીતિ સદ્દવિદૂ મઞ્ઞન્તિ. તેન ચ નેસં ભિક્ખનસીલતાદિગુણયોગસિદ્ધેન વચનેન હીનાધિકજનસેવિતં વુત્તિં પકાસેન્તો ઉદ્ધતદીનભાવનિગ્ગહં કરોતિ. ભિક્ખવોતિ ઇમિના કરુણાવિપ્ફારસોમ્મહદયનયનનિપાતપુબ્બઙ્ગમેન વચનેન તે અત્તનો મુખાભિમુખે કરોતિ. તેનેવ ચ કથેતુકમ્યતાદીપકેન વચનેન તેસં સોતુકમ્યતં જનેતિ. તેનેવ ચ સમ્બોધનત્થેન સાધુકં સવનમનસિકારેપિ તે નિયોજેતિ. સાધુકં સવનમનસિકારાયત્તા હિ સાસનસમ્પત્તિ.

અપરેસુપિ દેવમનુસ્સેસુ વિજ્જમાનેસુ કસ્મા ભિક્ખૂયેવ આમન્તેસીતિ ચે? જેટ્ઠસેટ્ઠાસન્નસદાસન્નિહિતભાવતો. સબ્બપરિસસાધારણા હિ ભગવતો ધમ્મદેસના. પરિસાય ચ જેટ્ઠા ભિક્ખૂ પઠમુપ્પન્નત્તા, સેટ્ઠા અનગારિયભાવં આદિં કત્વા સત્થુચરિયાનુવિધાયકત્તા સકલસાસનપટિગ્ગાહકત્તા ચ. આસન્ના તે તત્થ નિસિન્નેસુ સત્થુસન્તિકત્તા. સદાસન્નિહિતા સત્થુસન્તિકાવચરત્તાતિ. અપિચ તે ધમ્મદેસનાય ભાજનં યથાનુસિટ્ઠં પટિપત્તિસબ્ભાવતોતિપિ તે એવ આમન્તેસિ.

કિમત્થં પન ભગવા ધમ્મં દેસેન્તો પઠમં ભિક્ખૂ આમન્તેસિ, ન ધમ્મમેવ દેસેસીતિ? સતિજનનત્થં. ભિક્ખૂ હિ અઞ્ઞં ચિન્તેન્તાપિ વિક્ખિત્તચિત્તાપિ ધમ્મં પચ્ચવેક્ખન્તાપિ કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તાપિ નિસિન્ના હોન્તિ, તે અનામન્તેત્વા ધમ્મે દેસિયમાને ‘‘અયં દેસના કિંનિદાના કિંપચ્ચયા કતમાય અટ્ઠુપ્પત્તિયા દેસિતા’’તિ સલ્લક્ખેતું અસક્કોન્તા દુગ્ગહિતં વા ગણ્હેય્યું, ન વા ગણ્હેય્યું. તેન નેસં સતિજનનત્થં ભગવા પઠમં આમન્તેત્વા પચ્છા ધમ્મં દેસેતિ.

ભદન્તેતિ ગારવવચનમેતં, સત્થુ પટિવચનદાનં વા. અપિ ચેત્થ ‘‘ભિક્ખવો’’તિ વદમાનો ભગવા તે ભિક્ખૂ આલપતિ. ‘‘ભદન્તે’’તિ વદમાના તે ભગવન્તં પચ્ચાલપન્તિ. તથા ‘‘ભિક્ખવો’’તિ ભગવા આદિમ્હિ ભાસતિ, ‘‘ભદન્તે’’તિ તે પચ્ચાભાસન્તિ. ‘‘ભિક્ખવો’’તિ પટિવચનં દાપેતિ, ‘‘ભદન્તે’’તિ પટિવચનં દેન્તિ. તે ભિક્ખૂતિ યે ભગવા આમન્તેસિ, તે. ભગવતો પચ્ચસ્સોસુન્તિ ભગવતો આમન્તનં પટિઅસ્સોસું, અભિમુખા હુત્વા સુણિંસુ સમ્પટિચ્છિંસુ પટિગ્ગહેસુન્તિ અત્થો. ભગવા એતદવોચાતિ ભગવા એતં ઇદાનિ વત્તબ્બં સકલં સુત્તં અવોચ. એત્તાવતા ચ યં આયસ્મતા આનન્દેન ઇમસ્સ સુત્તસ્સ સુખાવગાહણત્થં કાલદેસદેસકપરિસાપદેસપટિમણ્ડિતં નિદાનં ભાસિતં, તસ્સ અત્થવણ્ણના સમત્તાતિ.

રૂપાદિવણ્ણના

ઇદાનિ નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકરૂપમ્પિ સમનુપસ્સામીતિઆદિના નયેન ભગવતા નિક્ખિત્તસ્સ સુત્તસ્સ વણ્ણનાય ઓકાસો અનુપ્પત્તો, સા પનેસા સુત્તવણ્ણના યસ્મા સુત્તનિક્ખેપં વિચારેત્વાવ વુચ્ચમાના પાકટા હોતિ, તસ્મા સુત્તનિક્ખેપવિચારણા તાવ વેદિતબ્બા. ચત્તારો હિ સુત્તનિક્ખેપા અત્તજ્ઝાસયો પરજ્ઝાસયો પુચ્છાવસિકો અટ્ઠુપ્પત્તિકોતિ. તત્થ યાનિ સુત્તાનિ ભગવા પરેહિ અનજ્ઝિટ્ઠો કેવલં અત્તનો અજ્ઝાસયેનેવ કથેસિ, સેય્યથિદં – આકઙ્ખેય્યસુત્તં વત્થસુત્તન્તિ એવમાદીનિ, તેસં અત્તજ્ઝાસયો નિક્ખેપો. યાનિ પન ‘‘પરિપક્કા ખો રાહુલસ્સ વિમુત્તિપરિપાચનીયા ધમ્મા, યંનૂનાહં રાહુલં ઉત્તરિ આસવાનં ખયે વિનેય્ય’’ન્તિ (સં. નિ. ૪.૧૨૧; મ. નિ. ૩.૪૧૬) એવં પરેસં અજ્ઝાસયં ખન્તિં મનં અભિનીહારં બુજ્ઝનભાવઞ્ચ ઓલોકેત્વા પરજ્ઝાસયવસેન કથિતાનિ, સેય્યથિદં – રાહુલોવાદસુત્તં ધમ્મચક્કપ્પવત્તનન્તિ એવમાદીનિ, તેસં પરજ્ઝાસયો નિક્ખેપો. ભગવન્તં પન ઉપસઙ્કમિત્વા તે તે દેવમનુસ્સા તથા તથા પઞ્હં પુચ્છન્તિ. એવં પુટ્ઠેન ભગવતા યાનિ કથિતાનિ દેવતાસંયુત્તબોજ્ઝઙ્ગસંયુત્તાદીનિ, તેસં પુચ્છાવસિકો નિક્ખેપો. યાનિ પન ઉપ્પન્નં કારણં પટિચ્ચ કથિતાનિ ધમ્મદાયાદસુત્તપુત્તમંસૂપમાદીનિ, તેસં અટ્ઠુપ્પત્તિકો નિક્ખેપો. એવમિમેસુ ચતૂસુ નિક્ખેપેસુ ઇમસ્સ સુત્તસ્સ પરજ્ઝાસયો નિક્ખેપો. પરજ્ઝાસયવસેન હેતં નિક્ખિત્તં. કેસં અજ્ઝાસયેનાતિ? રૂપગરુકાનં પુરિસાનં.

તત્થ નાહં, ભિક્ખવેતિઆદીસુ નકારો પટિસેધત્થો. અહન્તિ અત્તાનં નિદ્દિસતિ. ભિક્ખવેતિ ભિક્ખૂ આલપતિ. અઞ્ઞન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બા ઇત્થિરૂપતો અઞ્ઞં. એકરૂપમ્પીતિ એકમ્પિ રૂપં. સમનુપસ્સામીતિ દ્વે સમનુપસ્સના ઞાણસમનુપસ્સના ચ દિટ્ઠિસમનુપસ્સના ચ. તત્થ ‘‘અનિચ્ચતો સમનુપસ્સતિ, નો નિચ્ચતો’’તિ (પટિ. મ. ૩.૩૫) અયં ઞાણસમનુપસ્સના નામ. ‘‘રૂપં અત્તતો સમનુપસ્સતી’’તિઆદિકા (પટિ. મ. ૧.૧૩૦) પન દિટ્ઠિસમનુપસ્સના નામ. તાસુ ઇધ ઞાણસમનુપસ્સના અધિપ્પેતા. ઇમસ્સ પન પદસ્સ નકારેન સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ઇદં હિ વુત્તં હોતિ – અહં, ભિક્ખવે, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન ઓલોકેન્તોપિ અઞ્ઞં એકરૂપમ્પિ ન સમનુપસ્સામીતિ. યં એવં પુરિસસ્સ ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠતીતિ યં રૂપં રૂપગરુકસ્સ પુરિસસ્સ ચતુભૂમકકુસલચિત્તં પરિયાદિયિત્વા ગણ્હિત્વા ખેપેત્વા તિટ્ઠતિ. ‘‘સબ્બં હત્થિકાયં પરિયાદિયિત્વા’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૨૬) હિ ગહણં પરિયાદાનં નામ. ‘‘અનિચ્ચસઞ્ઞા, ભિક્ખવે, ભાવિતા બહુલીકતા સબ્બં કામરાગં પરિયાદિયતી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૧૦૨) ખેપનં. ઇધ ઉભયમ્પિ વટ્ટતિ. તત્થ ઇદં રૂપં ચતુભૂમકકુસલચિત્તં ગણ્હન્તં ન નીલુપ્પલકલાપં પુરિસો વિય હત્થેન ગણ્હાતિ, નાપિ ખેપયમાનં અગ્ગિ વિય ઉદ્ધને ઉદકં સન્તાપેત્વા ખેપેતિ. ઉપ્પત્તિઞ્ચસ્સ નિવારયમાનમેવ ચતુભૂમકમ્પિ કુસલચિત્તં ગણ્હાતિ ચેવ ખેપેતિ ચાતિ વેદિતબ્બં. તેન વુત્તં – ‘‘પુરિસસ્સ ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠતી’’તિ.

યથયિદન્તિ યથા ઇદં. ઇત્થિરૂપન્તિ ઇત્થિયા રૂપં. તત્થ ‘‘કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, રૂપં વદેથ? રુપ્પતીતિ ખો, ભિક્ખવે, તસ્મા રૂપન્તિ વુચ્ચતિ. કેન રુપ્પતિ? સીતેનપિ રુપ્પતિ ઉણ્હેનપિ રુપ્પતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૭૯) સુત્તાનુસારેન રૂપસ્સ વચનત્થો ચેવ સામઞ્ઞલક્ખણઞ્ચ વેદિતબ્બં. અયં પન રૂપસદ્દો ખન્ધભવનિમિત્તપચ્ચયસરીરવણ્ણસણ્ઠાનાદીસુ અનેકેસુ અત્થેસુ વત્તતિ. અયઞ્હિ ‘‘યં કિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિ (વિભ. ૨; મહાવ. ૨૨) એત્થ રૂપક્ખન્ધે વત્તતિ. ‘‘રૂપૂપપત્તિયા મગ્ગં ભાવેતી’’તિ (ધ. સ. ૧૬૧; વિભ. ૬૨૪) એત્થ રૂપભવે. ‘‘અજ્ઝત્તં અરૂપસઞ્ઞી બહિદ્ધા રૂપાનિ પસ્સતી’’તિ (ધ. સ. ૨૦૪-૨૩૨ આદયો) એત્થ કસિણનિમિત્તે. ‘‘સરૂપા, ભિક્ખવે, ઉપ્પજ્જન્તિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા નો અરૂપા’’તિ (અ. નિ. ૨.૮૩) એત્થ પચ્ચયે. ‘‘આકાસો પરિવારિતો રૂપન્તેવ સઙ્ખં ગચ્છતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૦૬) એત્થ સરીરે. ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૪૦૦; ૩.૪૨૧) એત્થ વણ્ણે. ‘‘રૂપપ્પમાણો રૂપપ્પસન્નો’’તિ (અ. નિ. ૪.૬૫) એત્થ સણ્ઠાને. આદિસદ્દેન ‘‘પિયરૂપં સાતરૂપં, અરસરૂપો’’તિઆદીનિપિ સઙ્ગણ્હિતબ્બાનિ. ઇધ પનેસ ઇત્થિયા ચતુસમુટ્ઠાને રૂપાયતનસઙ્ખાતે વણ્ણે વત્તતિ. અપિચ યો કોચિ ઇત્થિયા નિવત્થનિવાસનસ્સ વા અલઙ્કારસ્સ વા ગન્ધવણ્ણકાદીનં વા પિળન્ધનમાલાદીનં વાતિ કાયપ્પટિબદ્ધો ચ વણ્ણો પુરિસસ્સ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ આરમ્મણં હુત્વા ઉપકપ્પતિ, સબ્બમેતં ઇત્થિરૂપન્તેવ વેદિતબ્બં. ઇત્થિરૂપં, ભિક્ખવે, પુરિસસ્સ ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠતીતિ ઇદં પુરિમસ્સેવ દળ્હીકરણત્થં વુત્તં. પુરિમં વા ‘‘યથયિદં, ભિક્ખવે, ઇત્થિરૂપ’’ન્તિ એવં ઓપમ્મવસેન વુત્તં, ઇદં પરિયાદાનાનુભાવદસ્સનવસેન.

તત્રિદં ઇત્થિરૂપસ્સ પરિયાદાનાનુભાવે વત્થુ – મહાદાઠિકનાગરાજા કિર ચેતિયગિરિમ્હિ અમ્બત્થલે મહાથૂપં કારાપેત્વા ગિરિભણ્ડપૂજં નામ કત્વા કાલેન કાલં ઓરોધગણપરિવુતો ચેતિયગિરિં ગન્ત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દેતિ. બહૂનં સન્નિપાતટ્ઠાને નામ ન સબ્બેસં સતિ સૂપટ્ઠિતા હોતિ, રઞ્ઞો ચ દમિળદેવી નામ મહેસી પઠમવયે ઠિતા દસ્સનીયા પાસાદિકા. અથેકો ચિત્તત્થેરો નામ વુડ્ઢપબ્બજિતો અસંવરનિયામેન ઓલોકેન્તો તસ્સા રૂપારમ્મણે નિમિત્તં ગહેત્વા ઉમ્માદપ્પત્તો વિય ઠિતનિસિન્નટ્ઠાનેસુ ‘‘હન્દ દમિળદેવી, હન્દ દમિળદેવી’’તિ વદન્તો વિચરતિ. તતો પટ્ઠાય ચસ્સ દહરસામણેરા ઉમ્મત્તકચિત્તત્થેરોત્વેવ નામં કત્વા વોહરિંસુ. અથ સા દેવી નચિરસ્સેવ કાલમકાસિ. ભિક્ખુસઙ્ઘે સિવથિકદસ્સનં ગન્ત્વા આગતે દહરસામણેરા તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા એવમાહંસુ – ‘‘ભન્તે ચિત્તત્થેર, યસ્સત્થાય ત્વં વિલપસિ, મયં તસ્સા દેવિયા સિવથિકદસ્સનં ગન્ત્વા આગતા’’તિ. એવં વુત્તેપિ અસ્સદ્દહન્તો ‘‘યસ્સા વા તસ્સા વા તુમ્હે સિવથિકદસ્સનત્થાય ગતા, મુખં તુમ્હાકં ધૂમણ્ણ’’ન્તિ. ઉમ્મત્તકવચનમેવ અવોચ. એવં ઉમ્મત્તકચિત્તત્થેરસ્સ ચિત્તં પરિયાદાય અટ્ઠાસિ ઇદં ઇત્થિરૂપં.

અપરમ્પિ વત્થુ – સદ્ધાતિસ્સમહારાજા કિર એકદિવસં ઓરોધગણપરિવુતો વિહારં આગતો. એકો દહરો લોહપાસાદદ્વારકોટ્ઠકે ઠત્વા અસંવરે ઠિતો એકં ઇત્થિં ઓલોકેસિ. સાપિ ગમનં પચ્છિન્દિત્વા તં ઓલોકેસિ. ઉભોપિ અબ્ભન્તરે ઉટ્ઠિતેન રાગગ્ગિના ડય્હિત્વા કાલમકંસુ. એવં ઇત્થિરૂપં દહરસ્સ ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠતિ.

અપરમ્પિ વત્થુ – કલ્યાણિયમહાવિહારતો કિરેકો દહરો ઉદ્દેસત્થાય કાળદીઘવાપિગામદ્વારવિહારં ગન્ત્વા નિટ્ઠિતુદ્દેસકિચ્ચો અત્થકામાનં વચનં અગ્ગહેત્વા ‘‘ગતટ્ઠાને દહરસામણેરેહિ પુટ્ઠેન ગામસ્સ નિવિટ્ઠાકારો કથેતબ્બો ભવિસ્સતી’’તિ ગામે પિણ્ડાય ચરન્તો વિસભાગારમ્મણે નિમિત્તં ગહેત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનં ગતો તાય નિવત્થવત્થં સઞ્જાનિત્વા ‘‘કહં, ભન્તે, ઇદં લદ્ધ’’ન્તિ પુચ્છન્તો તસ્સા મતભાવં ઞત્વા ‘‘એવરૂપા નામ ઇત્થી મં નિસ્સાય મતા’’તિ ચિન્તેન્તો અન્તોઉટ્ઠિતેન રાગગ્ગિના ડય્હિત્વા જીવિતક્ખયં પાપુણિ. એવમ્પિ ઇદં ઇત્થિરૂપં પુરિસસ્સ ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠતીતિ વેદિતબ્બં.

૨. દુતિયાદીનિ સદ્દગરુકાદીનં આસયવસેન વુત્તાનિ. તેસુ ઇત્થિસદ્દોતિ ઇત્થિયા ચિત્તસમુટ્ઠાનો કથિતગીતવાદિતસદ્દો. અપિચ ઇત્થિયા નિવત્થનિવાસનસ્સાપિ અલઙ્કતાલઙ્કારસ્સાપિ ઇત્થિપયોગનિપ્ફાદિતો વીણાસઙ્ખપણવાદિસદ્દોપિ ઇત્થિસદ્દોત્વેવ વેદિતબ્બો. સબ્બોપિ હેસો પુરિસસ્સ ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠતિ.

તત્થ સુવણ્ણકક્કટકસુવણ્ણમોરદહરભિક્ખુઆદીનં વત્થૂનિ વેદિતબ્બાનિ. પબ્બતન્તરં કિર નિસ્સાય મહન્તં હત્થિનાગકુલં વસતિ. અવિદૂરટ્ઠાને ચસ્સ મહાપરિભોગસરો અત્થિ, તસ્મિં કાયૂપપન્નો સુવણ્ણકક્કટકો અત્થિ. સો તં સરં ઓતિણ્ણોતિણ્ણે સણ્ડાસેન વિય અળેહિ પાદે ગહેત્વા અત્તનો વસં નેત્વા મારેતિ. તસ્સ ઓતારાપેક્ખા હત્થિનાગા એકં મહાહત્થિં જેટ્ઠકં કત્વા વિચરન્તિ. સો એકદિવસં તં હત્થિનાગં ગણ્હિ. થામસતિસમ્પન્નો હત્થિનાગો ચિન્તેસિ – ‘‘સચાહં ભીતરવં રવિસ્સામિ, સબ્બે યથારુચિયા અકીળિત્વા પલાયિસ્સન્તી’’તિ નિચ્ચલોવ અટ્ઠાસિ. અથ સબ્બેસં ઉત્તિણ્ણભાવં ઞત્વા તેન ગહિતભાવં અત્તનો ભરિયં જાનાપેતું વિરવિત્વા એવમાહ –

‘‘સિઙ્ગીમિગો આયતચક્ખુનેત્તો,

અટ્ઠિત્તચો વારિસયો અલોમો;

તેનાભિભૂતો કપણં રુદામિ,

મા હેવ મં પાણસમં જહેય્યા’’તિ. (જા. ૧.૩.૪૯);

સા તં સુત્વા સામિકસ્સ ગહિતભાવં ઞત્વા તં તમ્હા ભયા મોચેતું હત્થિના ચ કુળીરેન ચ સદ્ધિં સલ્લપન્તી એવમાહ –

‘‘અય્ય ન તં જહિસ્સામિ, કુઞ્જરં સટ્ઠિહાયનં;

પથબ્યા ચાતુરન્તાય, સુપ્પિયો હોસિ મે તુવં.

‘‘યે કુળીરા સમુદ્દસ્મિં, ગઙ્ગાય યમુનાય ચ;

તેસં ત્વં વારિજો સેટ્ઠો, મુઞ્ચ રોદન્તિયા પતિ’’ન્તિ. (જા. ૧.૩.૫૦-૫૧);

કુળીરો સહ ઇત્થિસદ્દસ્સવનેન ગહણં સિથિલમકાસિ. અથ હત્થિનાગો ‘‘અયમેવેતસ્સ ઓકાસો’’તિ એકં પાદં ગહિતાકારેનેવ ઠપેત્વા દુતિયં ઉક્ખિપિત્વા તં પિટ્ઠિકપાલે અક્કમિત્વા વિચુણ્ણિકં કત્વા થોકં આકડ્ઢિત્વા તીરે ખિપિ. અથ નં સબ્બહત્થિનો સન્નિપતિત્વા ‘‘અમ્હાકં વેરી’’તિ વિચુણ્ણયિંસુ. એવં તાવ ઇત્થિસદ્દો સુવણ્ણકક્કટકસ્સ ચિત્તં પરિયાદિયિત્વા તિટ્ઠતિ.

સુવણ્ણમોરોપિ હિમવન્તં અનુપવિસિત્વા મહન્તં પબ્બતગહનં નિસ્સાય વસન્તો નિચ્ચકાલં સૂરિયસ્સ ઉદયકાલે સૂરિયમણ્ડલં ઉલ્લોકેત્વા અત્તનો રક્ખં કરોન્તો એવં વદતિ –

‘‘ઉદેતયં ચક્ખુમા એકરાજા,

હરિસ્સવણ્ણો પથવિપ્પભાસો;

તં તં નમસ્સામિ હરિસ્સવણ્ણં પથવિપ્પભાસં,

તયાજ્જ ગુત્તા વિહરેમુ દિવસં.

‘‘યે બ્રાહ્મણા વેદગૂ સબ્બધમ્મે,

તે મે નમો તે ચ મં પાલયન્તુ;

નમત્થુ બુદ્ધાનં નમત્થુ બોધિયા,

નમો વિમુત્તાનં નમો વિમુત્તિયા;

ઇમં સો પરિત્તં કત્વા,

મોરો ચરતિ એસના’’તિ. (જા. ૧.૨.૧૭);

સો દિવસં ગોચરં ગહેત્વા સાયન્હસમયે વસનટ્ઠાનં પવિસન્તો અત્થઙ્ગતં સૂરિયમણ્ડલં ઓલોકેત્વાપિ ઇમં ગાથં વદતિ –

‘‘અપેતયં ચક્ખુમા એકરાજા,

હરિસ્સવણ્ણો પથવિપ્પભાસો;

તં તં નમસ્સામિ હરિસ્સવણ્ણં પથવિપ્પભાસં,

તયાજ્જ ગુત્તા વિહરેમુ રત્તિં.

‘‘યે બ્રાહ્મણા વેદગૂ સબ્બધમ્મે,

તે મે નમો તે ચ મં પાલયન્તુ;

નમત્થુ બુદ્ધાનં નમત્થુ બોધિયા,

નમો વિમુત્તાનં નમો વિમુત્તિયા;

ઇમં સો પરિત્તં કત્વા,

મોરો વાસમકપ્પયી’’તિ. (જા. ૧.૨.૧૮);

ઇમિના નિયામેન સત્ત વસ્સસતાનિ વીતિનામેત્વા એકદિવસં પરિત્તકમ્મતો પુરેતરમેવ મોરકુક્કુટિકાય સદ્દં સુત્વા પરિત્તકમ્મં અસરિત્વા રઞ્ઞા પેસિતસ્સ લુદ્દકસ્સ વસં ઉપગતો. એવં ઇત્થિસદ્દો સુવણ્ણમોરસ્સ ચિત્તં પરિયાદિયિત્વા તિટ્ઠતીતિ. છાતપબ્બતવાસી દહરો પન સુધામુણ્ડકવાસી દહરો ચ ઇત્થિસદ્દં સુત્વા અનયબ્યસનં પત્તાતિ.

૩. તતિયે ઇત્થિગન્ધોતિ ઇત્થિયા ચતુસમુટ્ઠાનિકં ગન્ધાયતનં. સ્વાયં ઇત્થિયા સરીરગન્ધો દુગ્ગન્ધો હોતિ, કાયારુળ્હો પન આગન્તુકઅનુલેપનાદિગન્ધો ઇધ અધિપ્પેતો. એકચ્ચા હિ ઇત્થી અસ્સગન્ધિની હોતિ, એકચ્ચા મેણ્ડકગન્ધિની, એકચ્ચા સેદગન્ધિની, એકચ્ચા સોણિતગન્ધિની. એકચ્ચો અન્ધબાલો એવરૂપાયપિ ઇત્થિયા રજ્જતેવ. ચક્કવત્તિનો પન ઇત્થિરતનસ્સ કાયતો ચન્દનગન્ધો વાયતિ, મુખતો ચ ઉપ્પલગન્ધો. અયં ન સબ્બાસં હોતિ, આગન્તુકઅનુલેપનાદિગન્ધોવ ઇધ અધિપ્પેતો. તિરચ્છાનગતા પન હત્થિઅસ્સગોણાદયો તિરચ્છાનગતાનં સજાતિઇત્થીનં ઉતુગન્ધેન યોજનદ્વિયોજનતિયોજનચતુયોજનમ્પિ ગચ્છન્તિ. ઇત્થિકાયે ગન્ધો વા હોતુ ઇત્થિયા નિવત્થનિવાસનઅનુલિત્તાલેપનપિળન્ધમાલાદિગન્ધો વા, સબ્બોપિ ઇત્થિગન્ધોત્વેવ વેદિતબ્બો.

૪. ચતુત્થે ઇત્થિરસોતિ ઇત્થિયા ચતુસમુટ્ઠાનિકં રસાયતનં. તિપિટકચૂળનાગચૂળાભયત્થેરા પન ‘‘સ્વાયં ઇત્થિયા કિંકારપટિસ્સાવિતાદિવસેન સવનરસો ચેવ પરિભોગરસો ચ, અયં ઇત્થિરસો’’તિ વદન્તિ. કિં તેન? યો પનાયં ઇત્થિયા ઓટ્ઠમંસસમ્મક્ખનખેળાદિરસોપિ, સામિકસ્સ દિન્નયાગુભત્તાદીનં રસોપિ, સબ્બો સો ઇત્થિરસોત્વેવ વેદિતબ્બો. અનેકે હિ સત્તા અત્તનો માતુગામેન યંકિઞ્ચિ સહત્થા દિન્નમેવ મધુરન્તિ ગહેત્વા અનયબ્યસનં પત્તાતિ.

૫. પઞ્ચમે ઇત્થિફોટ્ઠબ્બોતિ ઇત્થિયા કાયસમ્ફસ્સો, ઇત્થિસરીરારુળ્હાનં વત્થાલઙ્કારમાલાદીનમ્પિ ફસ્સો ઇત્થિફોટ્ઠબ્બોત્વેવ વેદિતબ્બો. સબ્બોપેસ પુરિસસ્સ ચિત્તં પરિયાદિયતિ મહાચેતિયઙ્ગણે ગણસજ્ઝાયં ગણ્હન્તસ્સ દહરભિક્ખુનો વિસભાગારમ્મણફસ્સો વિયાતિ.

ઇતિ સત્થા સત્તાનં આસયાનુસયવસેન રૂપાદીસુ એકેકં ગહેત્વા અઞ્ઞં ઈદિસં ન પસ્સામીતિ આહ. યથા હિ રૂપગરુકસ્સ પુરિસસ્સ ઇત્થિરૂપં ચિત્તુપ્પાદં ગમેતિ પલિબુન્ધતિ બજ્ઝાપેતિ બદ્ધાપેતિ મોહેતિ સંમોહેતિ, ન તથા સેસા સદ્દાદયો. યથા ચ સદ્દાદિગરુકાનં સદ્દાદયો, ન તથા રૂપાદીનિ આરમ્મણાનિ. એકચ્ચસ્સ ચ રૂપાદીસુ એકમેવારમ્મણં ચિત્તં પરિયાદિયતિ, એકચ્ચસ્સ દ્વેપિ તીણિપિ ચત્તારિપિ પઞ્ચપિ. ઇતિ ઇમે પઞ્ચ સુત્તન્તા પઞ્ચગરુકવસેન કથિતા, ન પઞ્ચગરુકજાતકવસેન. પઞ્ચગરુકજાતકં પન સક્ખિભાવત્થાય આહરિત્વા કથેતબ્બં. તત્ર હિ અમનુસ્સેહિ કન્તારમજ્ઝે કતાય આપણાદિવિચારણાય મહાપુરિસસ્સ પઞ્ચસુ સહાયેસુ રૂપગરુકો રૂપારમ્મણે બજ્ઝિત્વા અનયબ્યસનં પત્તો, સદ્દાદિગરુકા સદ્દારમ્મણાદીસુ. ઇતિ તં સક્ખિભાવત્થાય આહરિત્વા કથેતબ્બં. ઇમે પન પઞ્ચ સુત્તન્તા પઞ્ચગરુકવસેનેવ કથિતા.

૬. યસ્મા ચ ન કેવલં પુરિસાયેવ પઞ્ચગરુકા હોન્તિ, ઇત્થિયોપિ હોન્તિયેવ, તસ્મા તાસમ્પિ વસેન પુન પઞ્ચ સુત્તન્તે કથેસિ. તેસમ્પિ અત્થો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. વત્થૂસુપિ પઠમસુત્તે લોહપાસાદદ્વારે ઠિતં દહરં ઓલોકેત્વા મતાય રાજોરોધાય વત્થુ વેદિતબ્બં. તં હેટ્ઠા વિત્થારિતમેવ.

૭. દુતિયસુત્તે બારાણસિયં રૂપૂપજીવિનો માતુગામસ્સ વત્થુ વેદિતબ્બં. ગુત્તિલવીણાવાદકો કિરેકિસ્સા ઇત્થિયા સહસ્સં પહિણિ, સા તં ઉપ્પણ્ડેત્વા ગણ્હિતું ન ઇચ્છિ. સો ‘‘કરિસ્સામેત્થ કત્તબ્બ’’ન્તિ સાયન્હકાલસમનન્તરે અલઙ્કતપટિયત્તો તસ્સા ગેહસ્સ અભિમુખટ્ઠાને અઞ્ઞસ્મિં ગેહદ્વારે નિસિન્નો વીણાય તન્તિયો સમે ગુણે પતિટ્ઠાપેત્વા તન્તિસ્સરેન ગીતસ્સરં અનતિક્કમન્તો ગાયિ. સા ઇત્થી તસ્સ ગીતસદ્દં સુત્વા દ્વારન્તિ સઞ્ઞાય ‘‘વિવટવાતપાનેન તસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સામી’’તિ આકાસેયેવ જીવિતક્ખયં પત્તા.

૮. તતિયસુત્તે ચક્કવત્તિરઞ્ઞો કાયતો ચન્દનગન્ધો વાયતિ, મુખતો ચ ઉપ્પલગન્ધોતિ ઇદં આહરિતબ્બં. ઇદં ચેત્થ વત્થુ વેદિતબ્બં. સાવત્થિયં કિરેકિસ્સા કુટુમ્બિકધીતાય સામિકો સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા, ‘‘ન સક્કા મયા અયં ધમ્મો ગિહિભૂતેન પૂરેતુ’’ન્તિ અઞ્ઞતરસ્સ પિણ્ડપાતિકત્થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિ. અથસ્સ ભરિયં ‘‘અસ્સામિકા અય’’ન્તિ ઞત્વા રાજા પસેનદિકોસલો અન્તેપુરં આહરાપેત્વા એકદિવસં એકં નીલુપ્પલકલાપં આદાય અન્તેપુરં પવિટ્ઠો એકેકિસ્સા એકેકં નીલુપ્પલં દાપેસિ. પુપ્ફેસુ ભાજિયમાનેસુ તસ્સા ઇત્થિયા દ્વે હત્થં પત્તાનિ. સા પહટ્ઠાકારં દસ્સેત્વા ઉપસિઙ્ઘિત્વા પરોદિ. રાજા તસ્સા ઉભયાકારં દિસ્વા તં પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ. સા અત્તનો પહટ્ઠકારણઞ્ચ રોદનકારણઞ્ચ કથેસિ. યાવતતિયં કથિતેપિ રાજા અસ્સદ્દહન્તો પુનદિવસે સકલરાજનિવેસને સબ્બમાલાવિલેપનાદિસુગન્ધગન્ધં હરાપેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આસનાનિ પઞ્ઞાપેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને તં ઇત્થિં ‘‘કતરો તે થેરો’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘અય’’ન્તિ વુત્તે ઞત્વા સત્થારં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હેહિ સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘો ગચ્છતુ, અમ્હાકં અસુકત્થેરો અનુમોદનં કરિસ્સતી’’તિ આહ. સત્થા તં ભિક્ખું ઠપેત્વા વિહારં ગતો. થેરે અનુમોદનં વત્તું આરદ્ધમત્તે સકલં રાજનિવેસનં ગન્ધપૂરં વિય જાતં. રાજા ‘‘સચ્ચમેવેસા આહા’’તિ પસીદિત્વા પુનદિવસે સત્થારં તં કારણં પુચ્છિ. સત્થા ‘‘અયં અતીતે ધમ્મકથં સુણન્તો ‘સાધુ સાધૂ’તિ સાધુકારં પવત્તેન્તો સક્કચ્ચં અસ્સોસિ, તમ્મૂલકો તેન મહારાજ અયમાનિસંસો લદ્ધો’’તિ આચિક્ખિ.

‘‘સદ્ધમ્મદેસનાકાલે, સાધુ સાધૂતિ ભાસતો;

મુખતો જાયતે ગન્ધો, ઉપ્પલંવ યથોદકે’’તિ.

સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવાતિ. ઇમસ્મિં વગ્ગે વટ્ટમેવ કથિતં.

રૂપાદિવગ્ગવણ્ણના.

૨. નીવરણપ્પહાનવગ્ગવણ્ણના

૧૧. દુતિયસ્સ પઠમે એકધમ્મમ્પીતિ એત્થ ‘‘તસ્મિં ખો પન સમયે ધમ્મા હોન્તી’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૧૨૧) વિય નિસ્સત્તટ્ઠેન ધમ્મો વેદિતબ્બો. તસ્મા એકધમ્મમ્પીતિ નિસ્સત્તં એકસભાવમ્પીતિ અયમેત્થ અત્થો. અનુપ્પન્નોવાતિ એત્થ પન ‘‘ભૂતાનં વા સત્તાનં ઠિતિયા સમ્ભવેસીનં વા અનુગ્ગહાય (મ. નિ. ૧.૪૦૨; સં. નિ. ૨.૧૧) યાવતા, ભિક્ખવે, સત્તા અપદા વા દ્વિપદા વા’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૪; ઇતિવુ. ૯૦) એવમાદીસુ વિય સમુચ્ચયત્થો વાસદ્દો દટ્ઠબ્બો, ન વિકપ્પત્થો. અયઞ્હેત્થ અત્થો – યેન ધમ્મેન અનુપ્પન્નો ચ કામચ્છન્દો ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નો ચ કામચ્છન્દો ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય સંવત્તતિ, તમહં યથા સુભનિમિત્તં, એવં અઞ્ઞં ન પસ્સામીતિ. તત્થ અનુપ્પન્નોતિ અજાતો અસઞ્જાતો અપાતુભૂતો અસમુદાગતો. કામચ્છન્દોતિ ‘‘યો કામેસુ કામચ્છન્દો કામરાગો કામનન્દી કામતણ્હા’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧૧૫૬) નયેન વિત્થારિતં કામચ્છન્દનીવરણં. ઉપ્પજ્જતીતિ નિબ્બત્તતિ પાતુભવતિ. સો પનેસ અસમુદાચારવસેન વા અનનુભૂતારમ્મણવસેન વા અનુપ્પન્નો ઉપ્પજ્જતીતિ વેદિતબ્બો. અઞ્ઞથા હિ અનમતગ્ગે સંસારે અનુપ્પન્નો નામ નત્થિ.

તત્થ એકચ્ચસ્સ વત્તવસેન કિલેસો ન સમુદાચરતિ, એકચ્ચસ્સ ગન્થધુતઙ્ગસમાધિ- વિપસ્સનાનવકમ્માદીનં અઞ્ઞતરવસેન. કથં? એકચ્ચો હિ વત્તસમ્પન્નો હોતિ, તસ્સ દ્વેઅસીતિ ખુદ્દકવત્તાનિ ચુદ્દસ મહાવત્તાનિ ચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણપાનીયમાળકઉપોસથાગારઆગન્તુકગમિકવત્તાનિ ચ કરોન્તસ્સેવ કિલેસો ઓકાસં ન લભતિ. અપરભાગે પનસ્સ વત્તં વિસ્સજ્જેત્વા ભિન્નવત્તસ્સ ચરતો અયોનિસોમનસિકારઞ્ચેવ સતિવોસ્સગ્ગઞ્ચ આગમ્મ ઉપ્પજ્જતિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્નો ઉપ્પજ્જતિ નામ.

એકચ્ચો ગન્થયુત્તો હોતિ, એકમ્પિ નિકાયં ગણ્હાતિ દ્વેપિ તયોપિ ચત્તારોપિ પઞ્ચપિ. તસ્સ તેપિટકં બુદ્ધવચનં અત્થવસેન પાળિવસેન અનુસન્ધિવસેન પુબ્બાપરવસેન ગણ્હન્તસ્સ સજ્ઝાયન્તસ્સ વાચેન્તસ્સ દેસેન્તસ્સ પકાસેન્તસ્સ કિલેસો ઓકાસં ન લભતિ. અપરભાગે પનસ્સ ગન્થકમ્મં પહાય કુસીતસ્સ ચરતો અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જતિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્નો ઉપ્પજ્જતિ નામ.

એકચ્ચો પન ધુતઙ્ગધરો હોતિ, તેરસ ધુતઙ્ગગુણે સમાદાય વત્તતિ. તસ્સ પન ધુતઙ્ગગુણે પરિહરન્તસ્સ કિલેસો ઓકાસં ન લભતિ. અપરભાગે પનસ્સ ધુતઙ્ગાનિ વિસ્સજ્જેત્વા બાહુલ્લાય આવત્તસ્સ ચરતો અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જતિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્નો ઉપ્પજ્જતિ નામ.

એકચ્ચો અટ્ઠસુ સમાપત્તીસુ ચિણ્ણવસી હોતિ, તસ્સ પઠમજ્ઝાનાદીસુ આવજ્જનવસિઆદીનં વસેન વિહરન્તસ્સ કિલેસો ઓકાસં ન લભતિ. અપરભાગે પનસ્સ પરિહીનજ્ઝાનસ્સ વા વિસ્સટ્ઠજ્ઝાનસ્સ વા ભસ્સાદીસુ અનુયુત્તસ્સ વિહરતો અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જતિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્નો ઉપ્પજ્જતિ નામ.

એકચ્ચો પન વિપસ્સકો હોતિ, સત્તસુ વા અનુપસ્સનાસુ અટ્ઠારસસુ વા મહાવિપસ્સનાસુ કમ્મં કરોન્તો વિહરતિ. તસ્સેવં વિહરતો કિલેસો ઓકાસં ન લભતિ. અપરભાગે પનસ્સ વિપસ્સનાકમ્મં પહાય કાયદળ્હીબહુલસ્સ વિહરતો અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જતિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્નો ઉપ્પજ્જતિ નામ.

એકચ્ચો નવકમ્મિકો હોતિ, ઉપોસથાગારભોજનસાલાદીનિ કારેતિ. તસ્સ તેસં ઉપકરણાનિ ચિન્તેન્તસ્સ કિલેસો ઓકાસં ન લભતિ. અપરભાગે પનસ્સ નવકમ્મે નિટ્ઠિતે વા વિસ્સટ્ઠે વા અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જતિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્નો ઉપ્પજ્જતિ નામ.

એકચ્ચો પન બ્રહ્મલોકા આગતો સુદ્ધસત્તો હોતિ, તસ્સ અનાસેવનતાય કિલેસો ઓકાસં ન લભતિ. અપરભાગે પનસ્સ લદ્ધાસેવનસ્સ અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ ઉપ્પજ્જતિ. એવમ્પિ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્નો ઉપ્પજ્જતિ નામ. એવં તાવ અસમુદાચારવસેન અનુપ્પન્નસ્સ ઉપ્પન્નતા વેદિતબ્બા.

કથં અનનુભૂતારમ્મણવસેન? ઇધેકચ્ચો અનનુભૂતપુબ્બં મનાપિયં રૂપાદિઆરમ્મણં લભતિ, તસ્સ તત્થ અયોનિસોમનસિકારસતિવોસ્સગ્ગે આગમ્મ રાગો ઉપ્પજ્જતિ. એવં અનનુભૂતારમ્મણવસેન અનુપ્પન્નો ઉપ્પજ્જતિ નામ.

ઉપ્પન્નોતિ જાતો સઞ્જાતો નિબ્બત્તો અભિનિબ્બત્તો પાતુભૂતો. ભિય્યોભાવાયાતિ પુનપ્પુનભાવાય. વેપુલ્લાયાતિ વિપુલભાવાય રાસિભાવાય. તત્થ સકિં ઉપ્પન્નો કામચ્છન્દો ન નિરુજ્ઝિસ્સતિ, સકિં નિરુદ્ધો વા સ્વેવ પુન ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ અટ્ઠાનમેતં. એકસ્મિં પન નિરુદ્ધે તસ્મિં વા આરમ્મણે અઞ્ઞસ્મિં વા આરમ્મણે અપરાપરં ઉપ્પજ્જમાનો ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય સંવત્તતિ નામ.

સુભનિમિત્તન્તિ રાગટ્ઠાનિયં આરમ્મણં. ‘‘સનિમિત્તા, ભિક્ખવે, ઉપ્પજ્જન્તિ પાપકા અકુસલા ધમ્મા, નો અનિમિત્તા’’તિ એત્થ નિમિત્તન્તિ પચ્ચયસ્સ નામં. ‘‘અધિચિત્તમનુયુત્તેન, ભિક્ખવે, ભિક્ખુના પઞ્ચ નિમિત્તાનિ કાલેન કાલં મનસિકાતબ્બાની’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૧૬) એત્થ કારણસ્સ. ‘‘સો તં નિમિત્તં આસેવતિ ભાવેતી’’તિ (અ. નિ. ૯.૩૫) એત્થ સમાધિસ્સ. ‘‘યં નિમિત્તં આગમ્મ યં નિમિત્તં મનસિકરોતો અનન્તરા આસવાનં ખયો હોતી’’તિ (અ. નિ. ૬.૨૭) એત્થ વિપસ્સનાય. ઇધ પન રાગટ્ઠાનિયો ઇટ્ઠારમ્મણધમ્મો ‘‘સુભનિમિત્ત’’ન્તિ અધિપ્પેતો. અયોનિસોમનસિકરોતોતિ. ‘‘તત્થ કતમો અયોનિસોમનસિકારો? અનિચ્ચે નિચ્ચન્તિ, દુક્ખે સુખન્તિ, અનત્તનિ અત્તાતિ, અસુભે સુભન્તિ, અયોનિસોમનસિકારો ઉપ્પથમનસિકારો, સચ્ચવિપ્પટિકૂલેન વા ચિત્તસ્સ આવજ્જના અન્વાવજ્જના આભોગો સમન્નાહારો મનસિકારો. અયં વુચ્ચતિ અયોનિસોમનસિકારો’’તિ (વિભ. ૯૩૬) ઇમસ્સ મનસિકારસ્સ વસેન અનુપાયેન મનસિકરોન્તસ્સાતિ.

૧૨. દુતિયે બ્યાપાદોતિ ભત્તબ્યાપત્તિ વિય ચિત્તસ્સ બ્યાપજ્જનં પકતિવિજહનભાવો. ‘‘તત્થ કતમં બ્યાપાદનીવરણં? અનત્થં મે અચરીતિ આઘાતો જાયતી’’તિ (ધ. સ. ૧૧૬૦) એવં વિત્થારિતસ્સ બ્યાપાદનીવરણસ્સેતં અધિવચનં. પટિઘનિમિત્તન્તિ અનિટ્ઠં નિમિત્તં. પટિઘસ્સપિ પટિઘારમ્મણસ્સપિ એતં અધિવચનં. વુત્તમ્પિ ચેતં અટ્ઠકથાયં – ‘‘પટિઘમ્પિ પટિઘનિમિત્તં, પટિઘારમ્મણોપિ ધમ્મો પટિઘનિમિત્ત’’ન્તિ. સેસમેત્થ કામચ્છન્દે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. યથા ચેત્થ, એવં ઇતો પરેસુપિ. તત્થ તત્થ હિ વિસેસમત્તમેવ વક્ખામાતિ.

૧૩. તતિયે થિનમિદ્ધન્તિ થિનઞ્ચેવ મિદ્ધઞ્ચ. તેસુ ચિત્તસ્સ અકમ્મઞ્ઞતા થિનં, આલસિયભાવસ્સેતં અધિવચનં. તિણ્ણં ખન્ધાનં અકમ્મઞ્ઞતા મિદ્ધં, કપિમિદ્ધસ્સ પચલાયિકભાવસ્સેતં અધિવચનં. ઉભિન્નમ્પિ ‘‘તત્થ કતમં થિનં? યા ચિત્તસ્સ અકલ્યતા અકમ્મઞ્ઞતા ઓલીયના સલ્લીયના. તત્થ કતમં મિદ્ધં? યા કાયસ્સ અકલ્યતા અકમ્મઞ્ઞતા ઓનાહો પરિયોનાહો’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧૧૬૨-૧૧૬૩) નયેન વિત્થારો વેદિતબ્બો. અરતીતિઆદીનિ વિભઙ્ગે વિભત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘તત્થ કતમા અરતિ? પન્તેસુ વા સેનાસનેસુ અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેસુ વા અધિકુસલેસુ ધમ્મેસુ અરતિ અરતિતા અનભિરતિ અનભિરમના ઉક્કણ્ઠિતા પરિતસ્સિતા, અયં વુચ્ચતિ અરતિ. તત્થ કતમા તન્દી? યા તન્દી તન્દિયના તન્દિમનતા આલસ્સં આલસ્સાયના આલસ્સાયિતત્તં, અયં વુચ્ચતિ તન્દી. તત્થ કતમા વિજમ્ભિતા? યા કાયસ્સ જમ્ભના વિજમ્ભના આનમના વિનમના સન્નમના પણમના બ્યાધિયકં, અયં વુચ્ચતિ વિજમ્ભિતા. તત્થ કતમો ભત્તસમ્મદો? યા ભુત્તાવિસ્સ ભત્તમુચ્છા ભત્તકિલમથો ભત્તપરિળાહો કાયદુટ્ઠુલ્લં, અયં વુચ્ચતિ ભત્તસમ્મદો. તત્થ કતમં ચેતસો ચ લીનત્તં? યા ચિત્તસ્સ અકલ્યતા અકમ્મઞ્ઞતા ઓલીયના સલ્લીયના લીનં લીયના લીયિતત્તં થિનં થિયના થિયિતત્તં ચિત્તસ્સ, ઇદં વુચ્ચતિ ચેતસો ચ લીનત્ત’’ન્તિ (વિભ. ૮૫૬, ૮૫૭, ૮૫૯, ૮૬૦).

એત્થ ચ પુરિમા ચત્તારો ધમ્મા થિનમિદ્ધનીવરણસ્સ સહજાતવસેનાપિ ઉપનિસ્સયવસેનાપિ પચ્ચયા હોન્તિ, ચેતસો ચ લીનત્તં અત્તનોવ અત્તના સહજાતં ન હોતિ, ઉપનિસ્સયકોટિયા પન હોતીતિ.

૧૪. ચતુત્થે ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચન્તિ ઉદ્ધચ્ચઞ્ચેવ કુક્કુચ્ચઞ્ચ. તત્થ ઉદ્ધચ્ચં નામ ચિત્તસ્સ ઉદ્ધતાકારો. કુક્કુચ્ચં નામ અકતકલ્યાણસ્સ કતપાપસ્સ તપ્પચ્ચયા વિપ્પટિસારો. ચેતસો અવૂપસમોતિ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સેવેતં નામં. અવૂપસન્તચિત્તસ્સાતિ ઝાનેન વા વિપસ્સનાય વા અવૂપસમિતચિત્તસ્સ. અયં પન અવૂપસમો ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ ઉપનિસ્સયકોટિયા પચ્ચયો હોતીતિ.

૧૫. પઞ્ચમે વિચિકિચ્છાતિ ‘‘સત્થરિ કઙ્ખતી’’તિઆદિના (ધ. સ. ૧૧૬૭) નયેન વિત્થારિતં વિચિકિચ્છાનીવરણં. અયોનિસોમનસિકારો વુત્તલક્ખણોયેવાતિ.

૧૬. છટ્ઠે અનુપ્પન્નો વા કામચ્છન્દો નુપ્પજ્જતીતિ અસમુદાચારવસેન વા અનનુભૂતારમ્મણવસેન વાતિ દ્વીહેવ કારણેહિ અનુપ્પન્નો ન ઉપ્પજ્જતિ, તથા વિક્ખમ્ભિતોવ હોતિ, પુન હેતું વા પચ્ચયં વા ન લભતિ. ઇધાપિ વત્તાદીનંયેવ વસેન અસમુદાચારો વેદિતબ્બો. એકચ્ચસ્સ હિ વુત્તનયેનેવ વત્તે યુત્તસ્સ વત્તં કરોન્તસ્સેવ કિલેસો ઓકાસં ન લભતિ, વત્તવસેન વિક્ખમ્ભિતો હોતિ. સો તં તથાવિક્ખમ્ભિતમેવ કત્વા વિવટ્ટેત્વા અરહત્તં ગણ્હાતિ મિલક્ખતિસ્સત્થેરો વિય.

સો કિરાયસ્મા રોહણજનપદે ગામેણ્ડવાલમહાવિહારસ્સ ભિક્ખાચારે નેસાદકુલે નિબ્બત્તો. વયં આગમ્મ કતઘરાવાસો ‘‘પુત્તદારં પોસેસ્સામી’’તિ અદૂહલસતં સણ્ઠપેત્વા પાસસતં યોજેત્વા સૂલસતં રોપેત્વા બહું પાપં આયૂહન્તો એકદિવસં ગેહતો અગ્ગિઞ્ચ લોણઞ્ચ ગહેત્વા અરઞ્ઞં ગતો. પાસે બદ્ધમિગં વધિત્વા અઙ્ગારપક્કમંસં ખાદિત્વા પિપાસિતો હુત્વા ગામેણ્ડવાલમહાવિહારં પવિટ્ઠો પાનીયમાળકે દસમત્તેસુ પાનીયઘટેસુ પિપાસાવિનોદનમત્તમ્પિ પાનીયં અલભન્તો, ‘‘કિં નામેતં એત્તકાનં ભિક્ખૂનં વસનટ્ઠાને પિપાસાય આગતાનં પિપાસાવિનોદનમત્તં પાનીયં નત્થી’’તિ ઉજ્ઝાયિતું આરદ્ધો. ચૂળપિણ્ડપાતિકતિસ્સત્થેરો તસ્સ કથં સુત્વા તસ્સ સન્તિકં ગચ્છન્તો પાનીયમાળકે દસમત્તે પાનીયઘટે પૂરે દિસ્વા ‘‘જીવમાનપેતકસત્તો અયં ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘ઉપાસક, સચે પિપાસિતોસિ, પિવ પાનીય’’ન્તિ વત્વા કુટં ઉક્ખિપિત્વા તસ્સ હત્થેસુ આસિઞ્ચિ. તસ્સ કમ્મં પટિચ્ચ પીતપીતં પાનીયં તત્તકપાલે પક્ખિત્તમિવ નસ્સતિ, સકલેપિ ઘટે પિવતો પિપાસા ન પચ્છિજ્જિ. અથ નં થેરો આહ – ‘‘યાવ દારુણઞ્ચ તે, ઉપાસક, કમ્મં કતં, ઇદાનેવ પેતો જાતો, વિપાકો કીદિસો ભવિસ્સતી’’તિ?

સો તસ્સ કથં સુત્વા લદ્ધસંવેગો થેરં વન્દિત્વા તાનિ અદૂહલાદીનિ વિસઙ્ખરિત્વા વેગેન ઘરં ગન્ત્વા પુત્તદારં ઓલોકેત્વા સત્થાનિ ભિન્દિત્વા દીપકમિગપક્ખિનો અરઞ્ઞે વિસ્સજ્જેત્વા થેરં પચ્ચુપસઙ્કમિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. દુક્કરા, આવુસો, પબ્બજ્જા, કથં ત્વં પબ્બજિસ્સસીતિ? ભન્તે, એવરૂપં પચ્ચક્ખકારણં દિસ્વા કથં ન પબ્બજિસ્સામીતિ? થેરો તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં દત્વા પબ્બાજેસિ. સો વત્તારભિતો હુત્વા બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હન્તો એકદિવસં દેવદૂતસુત્તે ‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા પુન મહાનિરયે પક્ખિપન્તી’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૭૦; અ. નિ. ૩.૩૬) ઇમં ઠાનં સુત્વા ‘‘એત્તકં દુક્ખરાસિં અનુભવિતસત્તં પુન મહાનિરયે પક્ખિપન્તિ, અહો ભારિયો, ભન્તે, મહાનિરયો’’તિ આહ. આમાવુસો, ભારિયોતિ. સક્કા, ભન્તે, પસ્સિતુન્તિ? ‘‘ન સક્કા પસ્સિતું, દિટ્ઠસદિસં કાતું એકં કારણં દસ્સેસ્સામી’’તિ સામણેરે સમાદપેત્વા પાસાણપિટ્ઠે અલ્લદારુરાસિં કારેહીતિ. સો તથા કારેસિ. થેરો યથાનિસિન્નોવ ઇદ્ધિયા અભિસઙ્ખરિત્વા મહાનિરયતો ખજ્જોપનકમત્તં અગ્ગિપપટિકં નીહરિત્વા પસ્સન્તસ્સેવ તસ્સ થેરસ્સ દારુરાસિમ્હિ પક્ખિપિ. તસ્સ તત્થ નિપાતો ચ દારુરાસિનો ઝાયિત્વા છારિકભાવૂપગમનઞ્ચ અપચ્છા અપુરિમં અહોસિ.

સો તં દિસ્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમસ્મિં સાસને કતિ ધુરાનિ નામા’’તિ પુચ્છિ. આવુસો, વિપસ્સનાધુરં, ગન્થધુરન્તિ. ‘‘ભન્તે, ગન્થો નામ પટિબલસ્સ ભારો, મય્હં પન દુક્ખૂપનિસા સદ્ધા, વિપસ્સનાધુરં પૂરેસ્સામિ કમ્મટ્ઠાનં મે દેથા’’તિ વન્દિત્વા નિસીદિ. થેરો ‘‘વત્તસમ્પન્નો ભિક્ખૂ’’તિ વત્તસીસે ઠત્વા તસ્સ કમ્મટ્ઠાનં કથેસિ. સો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિપસ્સનાય ચ કમ્મં કરોતિ, વત્તઞ્ચ પૂરેતિ. એકદિવસં ચિત્તલપબ્બતમહાવિહારે વત્તં કરોતિ, એકદિવસં ગામેણ્ડવાલમહાવિહારે, એકદિવસં ગોચરગામમહાવિહારે. થિનમિદ્ધે ઓક્કન્તમત્તે વત્તપરિહાનિભયેન પલાલવરણકં તેમેત્વા સીસે ઠપેત્વા પાદે ઉદકે ઓતારેત્વા નિસીદતિ. સો એકદિવસં ચિત્તલપબ્બતમહાવિહારે દ્વે યામે વત્તં કત્વા બલવપચ્ચૂસકાલે નિદ્દાય ઓક્કમિતું આરદ્ધાય અલ્લપલાલં સીસે ઠપેત્વા નિસિન્નો પાચીનપબ્બતપસ્સે સામણેરસ્સ અરુણવતિયસુત્તન્તં સજ્ઝાયન્તસ્સ –

‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથ, યુઞ્જથ બુદ્ધસાસને;

ધુનાથ મચ્ચુનો સેનં, નળાગારંવ કુઞ્જરો.

‘‘યો ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે, અપ્પમત્તો વિહસ્સતિ;

પહાય જાતિસંસારં, દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૮૫) –

ઇદં ઠાનં સુત્વા ‘‘માદિસસ્સ આરદ્ધવીરિયસ્સ ભિક્ખુનો સમ્માસમ્બુદ્ધેન ઇદં કથિતં ભવિસ્સતી’’તિ પીતિં ઉપ્પાદેત્વા ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા તદેવ પાદકં કત્વા અનાગામિફલે પતિટ્ઠાય અપરાપરં વાયમન્તો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. પરિનિબ્બાનકાલે ચ તદેવ કારણં દસ્સેન્તો એવમાહ –

‘‘અલ્લં પલાલપુઞ્જાહં, સીસેનાદાય ચઙ્કમિં;

પત્તોસ્મિ તતિયં ઠાનં, એત્થ મે નત્થિ સંસયો’’તિ.

એવરૂપસ્સ વત્તવસેન વિક્ખમ્ભિતકિલેસો તથા વિક્ખમ્ભિતોવ હોતિ.

એકચ્ચસ્સ વુત્તનયેનેવ ગન્થે યુત્તસ્સ ગન્થં ઉગ્ગણ્હન્તસ્સ સજ્ઝાયન્તસ્સ વાચેન્તસ્સ દેસેન્તસ્સ પકાસેન્તસ્સ ચ કિલેસો ઓકાસં ન લભતિ, ગન્થવસેન વિક્ખમ્ભિતોવ હોતિ. સો તં તથા વિક્ખમ્ભિતમેવ કત્વા વિવટ્ટેત્વા અરહત્તં ગણ્હાતિ મલિયદેવત્થેરો વિય. સો કિરાયસ્મા તિવસ્સભિક્ખુકાલે કલ્લગામકે મણ્ડલારામમહાવિહારે ઉદ્દેસઞ્ચ ગણ્હાતિ, વિપસ્સનાય ચ કમ્મં કરોતિ. તસ્સેકદિવસં કલ્લગામે ભિક્ખાય ચરતો એકા ઉપાસિકા યાગુઉળુઙ્કં દત્વા પુત્તસિનેહં ઉપ્પાદેત્વા થેરં અન્તોનિવેસને નિસીદાપેત્વા પણીતભોજનં ભોજેત્વા ‘‘કતરગામવાસિકોસિ તાતા’’તિ પુચ્છિ. મણ્ડલારામમહાવિહારે ગન્થકમ્મં કરોમિ, ઉપાસિકેતિ. તેન હિ તાત યાવ ગન્થકમ્મં કરોસિ, ઇધેવ નિબદ્ધં ભિક્ખં ગણ્હાસીતિ. સો તં અધિવાસેત્વા તત્થ નિબદ્ધં ભિક્ખં ગણ્હાતિ, ભત્તકિચ્ચાવસાને અનુમોદનં કરોન્તો ‘‘સુખં હોતુ, દુક્ખા મુચ્ચતૂ’’તિ પદદ્વયમેવ કથેત્વા ગચ્છતિ. અન્તોવસ્સે તેમાસં તસ્સાયેવ સઙ્ગહં કરોન્તો પિણ્ડાપચિતિં કત્વા મહાપવારણાય સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. નેવાસિકમહાથેરો આહ – ‘‘આવુસો મહાદેવ, અજ્જ વિહારે મહાજનો સન્નિપતિસ્સતિ, તસ્સ ધમ્મદાનં દદેય્યાસી’’તિ. થેરો અધિવાસેસિ.

દહરસામણેરા ઉપાસિકાય સઞ્ઞં અદંસુ – ‘‘અજ્જ તે પુત્તો ધમ્મં કથેસ્સતિ, વિહારં ગન્ત્વા સુણેય્યાસી’’તિ. તાતા, ન સબ્બેવ ધમ્મકથં જાનન્તિ, મમ પુત્તો એત્તકં કાલં મય્હં કથેન્તો ‘‘સુખં હોતુ, દુક્ખા મુચ્ચતૂ’’તિ પદદ્વયમેવ કથેસિ, મા કેળિં કરોથાતિ. મા, ત્વં ઉપાસિકે, જાનનં વા અજાનનં વા ઉપટ્ઠહસ્સુ, વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મમેવ સુણાહીતિ. ઉપાસિકા ગન્ધમાલાદીનિ ગહેત્વા ગન્ત્વા પૂજેત્વા પરિસન્તે ધમ્મં સુણમાના નિસીદિ. દિવાધમ્મકથિકો ચ સરભાણકો ચ અત્તનો પમાણં ઞત્વા ઉટ્ઠહિંસુ. તતો મલિયદેવત્થેરો ધમ્માસને નિસીદિત્વા ચિત્તબીજનિં ગહેત્વા અનુપુબ્બિં કથં વત્વા – ‘‘મયા મહાઉપાસિકાય તયો માસે દ્વીહેવ પદેહિ અનુમોદના કતા, અજ્જ સબ્બરત્તિં તીહિ પિટકેહિ સમ્મસિત્વા તસ્સેવ પદદ્વયસ્સ અત્થં કથેસ્સામી’’તિ ધમ્મદેસનં આરભિત્વા સબ્બરત્તિં કથેસિ. અરુણુગ્ગમને દેસનાપરિયોસાને મહાઉપાસિકા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ.

અપરોપિ તસ્મિંયેવ મહાવિહારે તિસ્સભૂતિત્થેરો નામ વિનયં ગણ્હન્તો ભિક્ખાચારવેલાયં અન્તોગામં પવિટ્ઠો વિસભાગારમ્મણં ઓલોકેસિ. તસ્સ લોભો ઉપ્પજ્જિ, સો પતિટ્ઠિતપાદં અચાલેત્વા અત્તનો પત્તે યાગું ઉપટ્ઠાકદહરસ્સ પત્તે આકિરિત્વા ‘‘અયં વિતક્કો વડ્ઢમાનો મં ચતૂસુ અપાયેસુ સંસીદાપેસ્સતી’’તિ તતોવ નિવત્તિત્વા આચરિયસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતો આહ – ‘‘એકો મે બ્યાધિ ઉપ્પન્નો, અહં એતં તિકિચ્છિતું સક્કોન્તો આગમિસ્સામિ, ઇતરથા નાગમિસ્સામિ. તુમ્હે દિવા ઉદ્દેસઞ્ચ સાયં ઉદ્દેસઞ્ચ મં ઓલોકેત્વા ઠપેથ, પચ્ચૂસકાલે ઉદ્દેસં પન મા ઠપયિત્થા’’તિ એવં વત્વા મલયવાસિમહાસઙ્ઘરક્ખિતત્થેરસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. થેરો અત્તનો પણ્ણસાલાય પરિભણ્ડં કરોન્તો તં અનોલોકેત્વાવ ‘‘પટિસામેહિ, આવુસો, તવ પત્તચીવર’’ન્તિ આહ. ભન્તે, એકો મે બ્યાધિ અત્થિ, સચે તુમ્હે તં તિકિચ્છિતું સક્કોથ, પટિસામેસ્સામીતિ. આવુસો, ઉપ્પન્નં રોગં તિકિચ્છિતું સમત્થસ્સ સન્તિકં આગતોસિ, પટિસામેહીતિ. સુબ્બચો ભિક્ખુ ‘‘અમ્હાકં આચરિયો અજાનિત્વા એવં ન વક્ખતી’’તિ પત્તચીવરં ઠપેત્વા થેરસ્સ વત્તં દસ્સેત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ.

થેરો ‘‘રાગચરિતો અય’’ન્તિ ઞત્વા અસુભકમ્મટ્ઠાનં કથેસિ. સો ઉટ્ઠાય પત્તચીવરં અંસે લગ્ગેત્વા થેરં પુનપ્પુનં વન્દિ. કિં, આવુસો, મહાભૂતિ અતિરેકનિપચ્ચકારં દસ્સેસીતિ? ભન્તે, સચે અત્તનો કિચ્ચં કાતું સક્ખિસ્સામિ, ઇચ્ચેતં કુસલં. નો ચે, ઇદં મે પચ્છિમદસ્સનન્તિ! ગચ્છાવુસો, મહાભૂતિ તાદિસસ્સ યુત્તયોગસ્સ કુલપુત્તસ્સ ન ઝાનં વા વિપસ્સના વા મગ્ગો વા ફલં વા દુલ્લભન્તિ. સો થેરસ્સ કથં સુત્વા નિપચ્ચકારં દસ્સેત્વા આગમનકાલે વવત્થાપિતં છન્નં સેપણ્ણિગચ્છમૂલં ગન્ત્વા પલ્લઙ્કેન નિસિન્નો અસુભકમ્મટ્ઠાનં પાદકં કત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તે પતિટ્ઠાય પચ્ચૂસકાલે ઉદ્દેસં સમ્પાપુણિ. એવરૂપાનં ગન્થવસેન વિક્ખમ્ભિતા કિલેસા તથા વિક્ખમ્ભિતાવ હોન્તિ.

એકચ્ચસ્સ પન વુત્તનયેનેવ ધુતઙ્ગાનિ પરિહરતો કિલેસો ઓકાસં ન લભતિ, ધુતઙ્ગવસેન વિક્ખમ્ભિતોવ હોતિ. સો તં તથા વિક્ખમ્ભિતમેવ કત્વા વિવટ્ટેત્વા અરહત્તં ગણ્હાતિ ગામન્તપબ્ભારવાસી મહાસીવત્થેરો વિય. થેરો કિર મહાગામે તિસ્સમહાવિહારે વસન્તો તેપિટકં અત્થવસેન ચ પાળિવસેન ચ અટ્ઠારસ મહાગણે વાચેતિ. થેરસ્સ ઓવાદે ઠત્વા સટ્ઠિસહસ્સ ભિક્ખૂ અરહત્તં પાપુણિંસુ. તેસુ એકો ભિક્ખુ અત્તના પટિવિદ્ધધમ્મં આરબ્ભ ઉપ્પન્નસોમનસ્સો ચિન્તેસિ – ‘‘અત્થિ નુ ખો ઇદં સુખં અમ્હાકં આચરિયસ્સા’’તિ. સો આવજ્જેન્તો થેરસ્સ પુથુજ્જનભાવં ઞત્વા ‘‘એકેનુપાયેન થેરસ્સ સંવેગં ઉપ્પાદેસ્સામી’’તિ અત્તનો વસનટ્ઠાનતો થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા વત્તં દસ્સેત્વા નિસીદિ. અથ નં થેરો ‘‘કિં આગતોસિ, આવુસો, પિણ્ડપાતિકા’’તિ આહ. ‘‘સચે મે ઓકાસં કરિસ્સથ, એકં ધમ્મપદં ગણ્હિસ્સામી’’તિ આગતોસ્મિ, ભન્તેતિ. બહૂ, આવુસો, ગણ્હન્તિ, તુય્હં ઓકાસો ન ભવિસ્સતીતિ. સો સબ્બેસુ રત્તિદિવસભાગેસુ ઓકાસં અલભન્તો, ‘‘ભન્તે, એવં ઓકાસે અસતિ મરણસ્સ કથં ઓકાસં લભિસ્સથા’’તિ આહ. તદા થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘નાયં ઉદ્દેસત્થાય આગતો, મય્હં પનેસ સંવેગજનનત્થાય આગતો’’તિ. સોપિ થેરો ‘‘ભિક્ખુના નામ, ભન્તે, માદિસેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ વત્વા થેરં વન્દિત્વા મણિવણ્ણે આકાસે ઉપ્પતિત્વા અગમાસિ.

થેરો તસ્સ ગતકાલતો પટ્ઠાય જાતસંવેગો દિવા ઉદ્દેસઞ્ચ સાયં ઉદ્દેસઞ્ચ વાચેત્વા પત્તચીવરં હત્થપાસે ઠપેત્વા પચ્ચૂસકાલે ઉદ્દેસં ગહેત્વા ઓતરન્તેન ભિક્ખુના સદ્ધિં પત્તચીવરમાદાય ઓતિણ્ણો તેરસ ધુતગુણે પરિપુણ્ણે અધિટ્ઠાય ગામન્તપબ્ભારસેનાસનં ગન્ત્વા પબ્ભારં પટિજગ્ગિત્વા મઞ્ચપીઠં ઉસ્સાપેત્વા ‘‘અરહત્તં અપત્વા મઞ્ચે પિટ્ઠિં ન પસારેસ્સામી’’તિ માનસં બન્ધિત્વા ચઙ્કમં ઓતરિ. તસ્સ ‘‘અજ્જ અરહત્તં ગણ્હિસ્સામિ અજ્જ અરહત્તં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ઘટેન્તસ્સેવ પવારણા સમ્પત્તા. સો પવારણાય ઉપકટ્ઠાય ‘‘પુથુજ્જનભાવં પહાય વિસુદ્ધિપવારણં પવારેસ્સામી’’તિ ચિન્તેન્તો અતિવિય કિલમતિ. સો તાય પવારણાય મગ્ગં વા ફલં વા ઉપ્પાદેતું અસક્કોન્તો ‘‘માદિસોપિ નામ આરદ્ધવિપસ્સકો ન લભતિ, યાવ દુલ્લભઞ્ચ વતિદં અરહત્ત’’ન્તિ વત્વા તેનેવ નિયામેન ઠાનચઙ્કમબહુલો હુત્વા તિંસ વસ્સાનિ સમણધમ્મં કત્વા મહાપવારણાય મજ્ઝે ઠિતં પુણ્ણચન્દં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો ચન્દમણ્ડલં વિસુદ્ધં, ઉદાહુ મય્હં સીલ’’ન્તિ ચિન્તેન્તો ‘‘ચન્દમણ્ડલે સસલક્ખણં પઞ્ઞાયતિ, મય્હં પન ઉપસમ્પદતો પટ્ઠાય યાવજ્જદિવસા સીલસ્મિં કાળકં વા તિલકો વા નત્થી’’તિ આવજ્જેત્વા સઞ્જાતપીતિસોમનસ્સો પરિપક્કઞાણત્તા પીતિં વિક્ખમ્ભેત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. એવરૂપસ્સ ધુતઙ્ગવસેન વિક્ખમ્ભિતો કિલેસો તથા વિક્ખમ્ભિતોવ હોતિ.

એકચ્ચસ્સ વુત્તનયેનેવ પઠમજ્ઝાનાદિસમાપજ્જનબહુલતાય કિલેસો ઓકાસં ન લભતિ, સમાપત્તિવસેન વિક્ખમ્ભિતોવ હોતિ. સો તં તથા વિક્ખમ્ભિતમેવ કત્વા વિવટ્ટેત્વા અરહત્તં ગણ્હાતિ મહાતિસ્સત્થેરો વિય. થેરો કિર અવસ્સિકકાલતો પટ્ઠાય અટ્ઠસમાપત્તિલાભી. સો સમાપત્તિવિક્ખમ્ભિતાનં કિલેસાનં અસમુદાચારેન ઉગ્ગહપરિપુચ્છાવસેનેવ અરિયમગ્ગસામન્તં કથેતિ, સટ્ઠિવસ્સકાલેપિ અત્તનો પુથુજ્જનભાવં ન જાનાતિ. અથેકદિવસં મહાગામે તિસ્સમહાવિહારતો ભિક્ખુસઙ્ઘો તલઙ્ગરવાસિધમ્મદિન્નત્થેરસ્સ સાસનં પેસેસિ ‘‘થેરો આગન્ત્વા અમ્હાકં ધમ્મકથં કથેતૂ’’તિ. થેરો અધિવાસેત્વા ‘‘મમ સન્તિકે મહલ્લકતરો ભિક્ખુ નત્થિ, મહાતિસ્સત્થેરો ખો પન મે કમ્મટ્ઠાનાચરિયો, તં સઙ્ઘત્થેરં કત્વા ગમિસ્સામી’’તિ ચિન્તેન્તો ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો થેરસ્સ વિહારં ગન્ત્વા દિવાટ્ઠાને થેરસ્સ વત્તં દસ્સેત્વા એકમન્તં નિસીદિ.

થેરો આહ – ‘‘કિં, ધમ્મદિન્ન, ચિરસ્સં આગતોસી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, તિસ્સમહાવિહારતો મે ભિક્ખુસઙ્ઘો સાસનં પેસેસિ, અહં એકકો ન ગમિસ્સામિ, તુમ્હેહિ પન સદ્ધિં ગન્તુકામો હુત્વા આગતોમ્હી’’તિ સારણીયકથં કથેન્તોવ પપઞ્ચેત્વા ‘‘કદા, ભન્તે, તુમ્હેહિ અયં ધમ્મો અધિગતો’’તિ પુચ્છિ. સટ્ઠિમત્તાનિ, આવુસો ધમ્મદિન્ન, વસ્સાનિ હોન્તીતિ. સમાપત્તિં પન, ભન્તે, વળઞ્જેથાતિ. આમ, આવુસોતિ. એકં પોક્ખરણિં માપેતું સક્કુણેય્યાથ, ભન્તેતિ? ‘‘ન, આવુસો, એતં ભારિય’’ન્તિ વત્વા સમ્મુખટ્ઠાને પોક્ખરણિં માપેસિ. ‘‘એત્થ, ભન્તે, એકં પદુમગચ્છં માપેથા’’તિ ચ વુત્તો તમ્પિ માપેસિ. ઇદાનેત્થ મહન્તં પુપ્ફં દસ્સેથાતિ. થેરો તમ્પિ દસ્સેસિ. એત્થ સોળસવસ્સુદ્દેસિકં ઇત્થિરૂપં દસ્સેથાતિ. થેરો સોળસવસ્સુદ્દેસિકં ઇત્થિરૂપં દસ્સેસિ. તતો નં આહ – ‘‘ઇદં, ભન્તે, પુનપ્પુનં સુભતો મનસિ કરોથા’’તિ. થેરો અત્તનાવ માપિતં ઇત્થિરૂપં ઓલોકેન્તો લોભં ઉપ્પાદેસિ. તદા અત્તનો પુથુજ્જનભાવં ઞત્વા ‘‘અવસ્સયો મે સપ્પુરિસ હોહી’’તિ અન્તેવાસિકસ્સ સન્તિકે ઉક્કુટિકં નિસીદિ. ‘‘એતદત્થમેવાહં, ભન્તે, આગતો’’તિ થેરસ્સ અસુભવસેન સલ્લહુકં કત્વા કમ્મટ્ઠાનં કથેત્વા થેરસ્સ ઓકાસં કાતું બહિ નિક્ખન્તો. સુપરિમદ્દિતસઙ્ખારો થેરો તસ્મિં દિવાટ્ઠાનતો નિક્ખન્તમત્તેયેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. અથ નં સઙ્ઘત્થેરં કત્વા ધમ્મદિન્નત્થેરો તિસ્સમહાવિહારં ગન્ત્વા સઙ્ઘસ્સ ધમ્મકથં કથેસિ. એવરૂપસ્સ સમાપત્તિવસેન વિક્ખમ્ભિતો કિલેસો તથા વિક્ખમ્ભિતોવ હોતિ.

એકચ્ચસ્સ પન વુત્તનયેનેવ વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તસ્સ કિલેસો ઓકાસં ન લભતિ, વિપસ્સનાવસેન વિક્ખમ્ભિતોવ હોતિ. સો તં તથા વિક્ખમ્ભિતમેવ કત્વા વિવટ્ટેત્વા અરહત્તં ગણ્હાતિ, બુદ્ધકાલે સટ્ઠિમત્તા આરદ્ધવિપસ્સકા ભિક્ખૂ વિય. તે કિર સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિવિત્તં અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તા કિલેસાનં અસમુદાચારવસેન ‘‘પટિવિદ્ધમગ્ગફલા મય’’ન્તિ સઞ્ઞાય મગ્ગફલત્થાય વાયામં અકત્વા ‘‘અમ્હેહિ પટિવિદ્ધધમ્મં દસબલસ્સ આરોચેસ્સામા’’તિ સત્થુ સન્તિકં આગચ્છન્તિ.

સત્થા તેસં પુરે આગમનતોવ આનન્દત્થેરં આહ – ‘‘આનન્દ, પધાનકમ્મિકા ભિક્ખૂ અજ્જ મં પસ્સિતું આગમિસ્સન્તિ, તેસં મમ દસ્સનાય ઓકાસં અકત્વા ‘આમકસુસાનં ગન્ત્વા અલ્લઅસુભભાવનં કરોથા’તિ પહિણેય્યાસી’’તિ. થેરો તેસં આગતાનં સત્થારા કથિતસાસનં આરોચેસિ. તે ‘‘તથાગતો અજાનિત્વા ન કથેસ્સતિ, અદ્ધા એત્થ કારણં ભવિસ્સતી’’તિ આમકસુસાનં ગન્ત્વા અલ્લઅસુભં ઓલોકેન્તા લોભં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘ઇદં નૂન સમ્માસમ્બુદ્ધેન દિટ્ઠં ભવિસ્સતી’’તિ જાતસંવેગા લદ્ધમગ્ગં કમ્મટ્ઠાનં આદિતો પટ્ઠાય આરભિંસુ. સત્થા તેસં વિપસ્સનાય આરદ્ધભાવં ઞત્વા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ ઇમં ઓભાસગાથમાહ –

‘‘યાનિમાનિ અપત્તાનિ, અલાબૂનેવ સારદે;

કાપોતકાનિ અટ્ઠીનિ, તાનિ દિસ્વાન કા રતી’’તિ. (ધ. પ. ૧૪૯);

ગાથાપરિયોસાને અરહત્તફલે પતિટ્ઠહિંસુ. એવરૂપાનં વિપસ્સનાવસેન વિક્ખમ્ભિતા કિલેસા તથા વિક્ખમ્ભિતાવ હોન્તિ.

એકચ્ચસ્સ વુત્તનયેનેવ નવકમ્મં કરોન્તસ્સ કિલેસો ઓકાસં ન લભતિ, નવકમ્મવસેન વિક્ખમ્ભિતોવ હોતિ. સો તં તથા વિક્ખમ્ભિતમેવ કત્વા વિવટ્ટેત્વા અરહત્તં ગણ્હાતિ ચિત્તલપબ્બતે તિસ્સત્થેરો વિય. તસ્સ કિર અટ્ઠવસ્સિકકાલે અનભિરતિ ઉપ્પજ્જિ, સો તં વિનોદેતું અસક્કોન્તો અત્તનો ચીવરં ધોવિત્વા રજિત્વા પત્તં પચિત્વા કેસે ઓહારેત્વા ઉપજ્ઝાયં વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. અથ નં થેરો આહ – ‘‘કિં, આવુસો મહાતિસ્સ, અતુટ્ઠસ્સ વિય તે આકારો’’તિ? આમ, ભન્તે, અનભિરતિ મે ઉપ્પન્ના, તં વિનોદેતું ન સક્કોમીતિ. થેરો તસ્સાસયં ઓલોકેન્તો અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા અનુકમ્પાવસેન આહ – ‘‘આવુસો તિસ્સ, મયં મહલ્લકા, એકં નો વસનટ્ઠાનં કરોહી’’તિ. દુતિયકથં અકથિતપુબ્બો ભિક્ખુ ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ સમ્પટિચ્છિ.

અથ નં થેરો આહ – ‘‘આવુસો, નવકમ્મં કરોન્તો ઉદ્દેસમગ્ગઞ્ચ મા વિસ્સજ્જિ, કમ્મટ્ઠાનઞ્ચ મનસિ કરોહિ, કાલેન ચ કાલં કસિણપરિકમ્મં કરોહી’’તિ. ‘‘એવં કરિસ્સામિ, ભન્તે’’તિ થેરં વન્દિત્વા તથારૂપં સપ્પાયટ્ઠાનં ઓલોકેત્વા ‘‘એત્થ કાતું સક્કા’’તિ દારૂહિ પૂરેત્વા ઝાપેત્વા સોધેત્વા ઇટ્ઠકાહિ પરિક્ખિપિત્વા દ્વારવાતપાનાદીનિ યોજેત્વા સદ્ધિં ચઙ્કમનભૂમિભિત્તિપરિકમ્માદીહિ લેણં નિટ્ઠાપેત્વા મઞ્ચપીઠં સન્થરિત્વા થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, નિટ્ઠિતં લેણે પરિકમ્મં, વસથા’’તિ આહ. આવુસો, દુક્ખેન તયા એતં કમ્મં કતં, અજ્જ એકદિવસં ત્વઞ્ઞેવેત્થ વસાહીતિ. સો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ વન્દિત્વા પાદે ધોવિત્વા લેણં પવિસિત્વા પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસિન્નો અત્તના કતકમ્મં આવજ્જિ. તસ્સ ‘‘મનાપં મયા ઉપજ્ઝાયસ્સ કાયવેય્યાવચ્ચં કત’’ન્તિ ચિન્તેન્તસ્સ અબ્ભન્તરે પીતિ ઉપ્પન્ના. સો તં વિક્ખમ્ભેત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અગ્ગફલં અરહત્તં પાપુણિ. એવરૂપસ્સ નવકમ્મવસેન વિક્ખમ્ભિતો કિલેસો તથા વિક્ખમ્ભિતોવ હોતિ.

એકચ્ચો પન બ્રહ્મલોકતો આગતો સુદ્ધસત્તો હોતિ. તસ્સ અનાસેવનતાય કિલેસો ન સમુદાચરતિ, ભવવસેન વિક્ખમ્ભિતો હોતિ. સો તં તથા વિક્ખમ્ભિતમેવ કત્વા વિવટ્ટેત્વા અરહત્તં ગણ્હાતિ આયસ્મા મહાકસ્સપો વિય. સો હિ આયસ્મા અગારમજ્ઝેપિ કામે અપરિભુઞ્જિત્વા મહાસમ્પત્તિં પહાય પબ્બજિત્વા નિક્ખન્તો અન્તરામગ્ગે પચ્ચુગ્ગમનત્થાય આગતં સત્થારં દિસ્વા વન્દિત્વા તીહિ ઓવાદેહિ ઉપસમ્પદં લભિત્વા અટ્ઠમે અરુણે સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. એવરૂપસ્સ ભવવસેન વિક્ખમ્ભિતો કિલેસો તથા વિક્ખમ્ભિતોવ હોતિ.

યો પન અનનુભૂતપુબ્બં રૂપાદિઆરમ્મણં લભિત્વા તત્થેવ વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા વિવટ્ટેત્વા અરહત્તં ગણ્હાતિ, એવરૂપસ્સ અનનુભૂતારમ્મણવસેન કામચ્છન્દો અનુપ્પન્નોવ નુપ્પજ્જતિ નામ.

ઉપ્પન્નો વા કામચ્છન્દો પહીયતીતિ એત્થ ઉપ્પન્નોતિ જાતો ભૂતો સમુદાગતો. પહીયતીતિ તદઙ્ગપ્પહાનં, વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં, સમુચ્છેદપ્પહાનં, પટિપસ્સદ્ધિપ્પહાનં, નિસ્સરણપ્પહાનન્તિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ પહાનેહિ પહીયતિ, ન પુન ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. તત્થ વિપસ્સનાય કિલેસા તદઙ્ગવસેન પહીયન્તીતિ વિપસ્સના તદઙ્ગપ્પહાનન્તિ વેદિતબ્બા. સમાપત્તિ પન કિલેસે વિક્ખમ્ભેતીતિ સા વિક્ખમ્ભનપ્પહાનન્તિ વેદિતબ્બા. મગ્ગો સમુચ્છિન્દન્તો ઉપ્પજ્જતિ, ફલં પટિપ્પસ્સમ્ભયમાનં, નિબ્બાનં સબ્બકિલેસેહિ નિસ્સટન્તિ ઇમાનિ તીણિ સમુચ્છેદપટિપસ્સદ્ધિનિસ્સરણપ્પહાનાનીતિ વુચ્ચન્તિ. ઇમેહિ લોકિયલોકુત્તરેહિ પઞ્ચહિ પહાનેહિ પહીયતીતિ અત્થો.

અસુભનિમિત્તન્તિ દસસુ અસુભેસુ ઉપ્પન્નં સારમ્મણં પઠમજ્ઝાનં. તેનાહુ પોરાણા – ‘‘અસુભમ્પિ અસુભનિમિત્તં, અસુભારમ્મણા ધમ્માપિ અસુભનિમિત્ત’’ન્તિ. યોનિસોમનસિકરોતોતિ. ‘‘તત્થ કતમો યોનિસોમનસિકારો? અનિચ્ચે અનિચ્ચ’’ન્તિઆદિના નયેન વુત્તસ્સ ઉપાયમનસિકારસ્સ વસેન મનસિકરોતો. અનુપ્પન્નો ચેવ કામચ્છન્દો નુપ્પજ્જતીતિ અસમુદાગતો ન સમુદાગચ્છતિ. ઉપ્પન્નો ચ કામચ્છન્દો પહીયતીતિ સમુદાગતો ચ કામચ્છન્દો પઞ્ચવિધેન પહાનેન પહીયતિ.

અપિચ છ ધમ્મા કામચ્છન્દસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તિ – અસુભનિમિત્તસ્સ ઉગ્ગહો, અસુભભાવનાનુયોગો, ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારતા, ભોજને મત્તઞ્ઞુતા, કલ્યાણમિત્તતા સપ્પાયકથાતિ. દસવિધઞ્હિ અસુભનિમિત્તં ઉગ્ગણ્હન્તસ્સાપિ કામચ્છન્દો પહીયતિ, ભાવેન્તસ્સાપિ, ઇન્દ્રિયેસુ પિહિતદ્વારસ્સાપિ, ચતુન્નં પઞ્ચન્નં આલોપાનં ઓકાસે સતિ ઉદકં પિવિત્વા યાપનસીલતાય ભોજને મત્તઞ્ઞુનોપિ. તેનેતં વુત્તં –

‘‘ચત્તારો પઞ્ચ આલોપે, અભુત્વા ઉદકં પિવે;

અલં ફાસુવિહારાય, પહિતત્તસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ. (થેરગા. ૯૮૩);

અસુભકમ્મિકતિસ્સત્થેરસદિસે અસુભભાવનારતે કલ્યાણમિત્તે સેવન્તસ્સાપિ કામચ્છન્દો પહીયતિ, ઠાનનિસજ્જાદીસુ દસઅસુભનિસ્સિતસપ્પાયકથાયપિ પહીયતિ. તેન વુત્તં – ‘‘છ ધમ્મા કામચ્છન્દસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તી’’તિ.

૧૭. સત્તમે મેત્તા ચેતોવિમુત્તીતિ સબ્બસત્તેસુ હિતફરણકા મેત્તા. યસ્મા પન તંસમ્પયુત્તચિત્તં નીવરણાદીહિ પચ્ચનીકધમ્મેહિ વિમુચ્ચતિ, તસ્મા સા ‘‘ચેતોવિમુત્તી’’તિ વુચ્ચતિ. વિસેસતો વા સબ્બબ્યાપાદપરિયુટ્ઠાનેન વિમુત્તત્તા સા ચેતોવિમુત્તીતિ વેદિતબ્બા. તત્થ ‘‘મેત્તા’’તિ એત્તાવતા પુબ્બભાગોપિ વટ્ટતિ, ‘‘ચેતોવિમુત્તી’’તિ વુત્તત્તા પન ઇધ તિકચતુક્કજ્ઝાનવસેન અપ્પનાવ અધિપ્પેતા. યોનિસોમનસિકરોતોતિ તં મેત્તં ચેતોવિમુત્તિં વુત્તલક્ખણેન ઉપાયમનસિકારેન મનસિકરોન્તસ્સ.

અપિચ છ ધમ્મા બ્યાપાદસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તિ – મેત્તાનિમિત્તસ્સ ઉગ્ગહો, મેત્તાભાવનાનુયોગો, કમ્મસ્સકતાપચ્ચવેક્ખણા, પટિસઙ્ખાનબહુલતા, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયકથાતિ. ઓદિસ્સકઅનોદિસ્સકદિસાફરણાનઞ્હિ અઞ્ઞતરવસેન મેત્તં ઉગ્ગણ્હન્તસ્સાપિ બ્યાપાદો પહીયતિ, ઓધિસો અનોધિસો દિસાફરણવસેન મેત્તં ભાવેન્તસ્સાપિ. ‘‘ત્વં એતસ્સ કુદ્ધો કિં કરિસ્સસિ, કિમસ્સ સીલાદીનિ નાસેતું સક્ખિસ્સસિ, નનુ ત્વં અત્તનો કમ્મેન આગન્ત્વા અત્તનો કમ્મેનેવ ગમિસ્સસિ? પરસ્સ કુજ્ઝનં નામ વીતચ્ચિતઙ્ગારતત્તઅયસલાકગૂથાદીનિ ગહેત્વા પરં પહરિતુકામતાસદિસં હોતિ. એસોપિ તવ કુદ્ધો કિં કરિસ્સતિ, કિં તે સીલાદીનિ નાસેતું સક્ખિસ્સતિ? એસ અત્તનો કમ્મેન આગન્ત્વા અત્તનો કમ્મેનેવ ગમિસ્સતિ, અપ્પટિચ્છિતપહેણકં વિય પટિવાતં ખિત્તરજોમુટ્ઠિ વિય ચ એતસ્સેવેસ કોધો મત્થકે પતિસ્સતી’’તિ એવં અત્તનો ચ પરસ્સ ચ કમ્મસ્સકતં પચ્ચવેક્ખતોપિ, ઉભયકમ્મસ્સકતં પચ્ચવેક્ખિત્વા પટિસઙ્ખાને ઠિતસ્સાપિ, અસ્સગુત્તત્થેરસદિસે મેત્તાભાવનારતે કલ્યાણમિત્તે સેવન્તસ્સાપિ બ્યાપાદો પહીયતિ, ઠાનનિસજ્જાદીસુ મેત્તાનિસ્સિતસપ્પાયકથાયપિ પહીયતિ. તેન વુત્તં – ‘‘છ ધમ્મા બ્યાપાદસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તી’’તિ. સેસમિધ ઇતો પરેસુ ચ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં, વિસેસમત્તમેવ પન વક્ખામાતિ.

૧૮. અટ્ઠમે આરમ્ભધાતૂઆદીસુ આરમ્ભધાતુ નામ પઠમારમ્ભવીરિયં. નિક્કમધાતુ નામ કોસજ્જતો નિક્ખન્તત્તા તતો બલવતરં. પરક્કમધાતુ નામ પરં પરં ઠાનં અક્કમનતો તતોપિ બલવતરં. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘આરમ્ભો ચેતસો કામાનં પનૂદનાય, નિક્કમો ચેતસો પલિઘુગ્ઘાટનાય, પરક્કમો ચેતસો બન્ધનચ્છેદનાયા’’તિ વત્વા ‘‘તીહિ પેતેહિ અધિમત્તવીરિયમેવ કથિત’’ન્તિ વુત્તં.

આરદ્ધવીરિયસ્સાતિ પરિપુણ્ણવીરિયસ્સ ચેવ પગ્ગહિતવીરિયસ્સ ચ. તત્થ ચતુદોસાપગતં વીરિયં આરદ્ધન્તિ વેદિતબ્બં. ન ચ અતિલીનં હોતિ, ન ચ અતિપગ્ગહિતં, ન ચ અજ્ઝત્તં સંખિત્તં, ન ચ બહિદ્ધા વિક્ખિત્તં. તદેતં દુવિધં હોતિ – કાયિકં, ચેતસિકઞ્ચ. તત્થ ‘‘ઇધ ભિક્ખુ દિવસં ચઙ્કમેન નિસજ્જાય આવરણીયેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પરિસોધેતી’’તિ (વિભ. ૫૧૯) એવં રત્તિદિવસસ્સ પઞ્ચ કોટ્ઠાસે કાયેન ઘટેન્તસ્સ વાયમન્તસ્સ કાયિકવીરિયં વેદિતબ્બં. ‘‘ન તાવાહં ઇતો લેણા નિક્ખમિસ્સામિ, યાવ મે ન અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચતી’’તિ એવં ઓકાસપરિચ્છેદેન વા, ‘‘ન તાવાહં ઇમં પલ્લઙ્કં ભિન્દિસ્સામી’’તિ એવં નિસજ્જાદિપરિચ્છેદેન વા માનસં બન્ધિત્વા ઘટેન્તસ્સ વાયમન્તસ્સ ચેતસિકવીરિયં વેદિતબ્બં. તદુભયમ્પિ ઇધ વટ્ટતિ. દુવિધેનાપિ હિ ઇમિના વીરિયેન આરદ્ધવીરિયસ્સ અનુપ્પન્નઞ્ચેવ થિનમિદ્ધં નુપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નઞ્ચ થિનમિદ્ધં પહીયતિ મિલક્ખતિસ્સત્થેરસ્સ વિય, ગામન્તપબ્ભારવાસિમહાસીવત્થેરસ્સ વિય, પીતિમલ્લકત્થેરસ્સ વિય, કુટુમ્બિયપુત્તતિસ્સત્થેરસ્સ વિય ચ. એતેસુ હિ પુરિમા તયો અઞ્ઞે ચ એવરૂપા કાયિકવીરિયેન આરદ્ધવીરિયા, કુટુમ્બિયપુત્તતિસ્સત્થેરો અઞ્ઞે ચ એવરૂપા ચેતસિકવીરિયેન આરદ્ધવીરિયા, ઉચ્ચાવાલુકવાસી મહાનાગત્થેરો પન દ્વીહિપિ વીરિયેહિ આરદ્ધવીરિયોવ. થેરો કિર એકં સત્તાહં ચઙ્કમતિ, એકં તિટ્ઠતિ, એકં નિસીદતિ, એકં નિપજ્જતિ. મહાથેરસ્સ એકઇરિયાપથોપિ અસપ્પાયો નામ નત્થિ, ચતુત્થે સત્તાહે વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ.

અપિચ છ ધમ્મા થિનમિદ્ધસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તિ – અતિભોજને નિમિત્તગ્ગાહો, ઇરિયાપથસમ્પરિવત્તનતા, આલોકસઞ્ઞામનસિકારો, અબ્ભોકાસવાસો, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયકથાતિ. આહરહત્થક-ભુત્તવમિતક-તત્રવટ્ટક-અલંસાટક-કાકમાસક-બ્રાહ્મણાદયો વિય ભોજનં ભુઞ્જિત્વા રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાને નિસિન્નસ્સ હિ સમણધમ્મં કરોતો થિનમિદ્ધં મહાહત્થી વિય ઓત્થરન્તં આગચ્છતિ, ચતુપઞ્ચઆલોપઓકાસં પન ઠપેત્વા પાનીયં પિવિત્વા યાપનસીલસ્સ ભિક્ખુનો તં ન હોતીતિ એવં અતિભોજને નિમિત્તં ગણ્હન્તસ્સાપિ થિનમિદ્ધં પહીયતિ. યસ્મિં ઇરિયાપથે થિનમિદ્ધં ઓક્કમતિ, તતો અઞ્ઞં પરિવત્તેન્તસ્સાપિ, રત્તિં ચન્દાલોકદીપાલોકઉક્કાલોકે દિવા સૂરિયાલોકં મનસિકરોન્તસ્સાપિ, અબ્ભોકાસે વસન્તસ્સાપિ, મહાકસ્સપત્થેરસદિસે પહીનથિનમિદ્ધે કલ્યાણમિત્તે સેવન્તસ્સાપિ થિનમિદ્ધં પહીયતિ, ઠાનનિસજ્જાદીસુ ધુતઙ્ગનિસ્સિતસપ્પાયકથાયપિ પહીયતિ. તેન વુત્તં – ‘‘છ ધમ્મા થિનમિદ્ધસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તી’’તિ.

૧૯. નવમે વૂપસન્તચિત્તસ્સાતિ ઝાનેન વા વિપસ્સનાય વા વૂપસમિતચિત્તસ્સ.

અપિચ છ ધમ્મા ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તિ – બહુસ્સુતતા, પરિપુચ્છકતા, વિનયે પકતઞ્ઞુતા, વુદ્ધસેવિતા, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયકથાતિ. બાહુસચ્ચેનાપિ હિ એકં વા દ્વે વા તયો વા ચત્તારો વા પઞ્ચ વા નિકાયે પાળિવસેન ચ અત્થવસેન ચ ઉગ્ગણ્હન્તસ્સાપિ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં પહીયતિ, કપ્પિયાકપ્પિયપરિપુચ્છાબહુલસ્સાપિ, વિનયપઞ્ઞત્તિયં ચિણ્ણવસીભાવતાય પકતઞ્ઞુનોપિ, વુડ્ઢે મહલ્લકત્થેરે ઉપસઙ્કમન્તસ્સાપિ, ઉપાલિત્થેરસદિસે વિનયધરે કલ્યાણમિત્તે સેવન્તસ્સાપિ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં પહીયતિ, ઠાનનિસજ્જાદીસુ કપ્પિયાકપ્પિયનિસ્સિતસપ્પાયકથાયપિ પહીયતિ. તેન વુત્તં – ‘‘છ ધમ્મા ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તી’’તિ.

૨૦. દસમે યોનિસો, ભિક્ખવે, મનસિકરોતોતિ વુત્તનયેનેવ ઉપાયતો મનસિકરોન્તસ્સ.

અપિચ છ ધમ્મા વિચિકિચ્છાય પહાનાય સંવત્તન્તિ – બહુસ્સુતતા, પરિપુચ્છકતા, વિનયે પકતઞ્ઞુતા, અધિમોક્ખબહુલતા, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયકથાતિ. બહુસચ્ચેનાપિ હિ એકં વા…પે… પઞ્ચ વા નિકાયે પાળિવસેન ચ અત્થવસેન ચ ઉગ્ગણ્હન્તસ્સાપિ વિચિકિચ્છા પહીયતિ, તીણિ રતનાનિ આરબ્ભ પરિપુચ્છાબહુલસ્સાપિ, વિનયે ચિણ્ણવસીભાવસ્સાપિ, તીસુ રતનેસુ ઓકપ્પનિયસદ્ધાસઙ્ખાતઅધિમોક્ખબહુલસ્સાપિ, સદ્ધાધિમુત્તે વક્કલિત્થેરસદિસે કલ્યાણમિત્તે સેવન્તસ્સાપિ વિચિકિચ્છા પહીયતિ, ઠાનનિસજ્જાદીસુ તિણ્ણં રતનાનં ગુણનિસ્સિતસપ્પાયકથાયપિ પહીયતિ. તેન વુત્તં – ‘‘છ ધમ્મા વિચિકિચ્છાય પહાનાય સંવત્તન્તી’’તિ. ઇમસ્મિં નીવરણપ્પહાનવગ્ગે વટ્ટવિવટ્ટં કથિતન્તિ.

નીવરણપ્પહાનવગ્ગવણ્ણના.

૩. અકમ્મનિયવગ્ગવણ્ણના

૨૧-૨૨. તતિયસ્સ પઠમે અભાવિતન્તિ અવડ્ઢિતં ભાવનાવસેન અપ્પવત્તિતં. અકમ્મનિયં હોતીતિ કમ્મક્ખમં કમ્મયોગ્ગં ન હોતિ. દુતિયે વુત્તવિપરિયાયેન અત્થો વેદિતબ્બો. એત્થ ચ પઠમે ચિત્તન્તિ વટ્ટવસેન ઉપ્પન્નચિત્તં, દુતિયે વિવટ્ટવસેન ઉપ્પન્નચિત્તં. તત્થ ચ વટ્ટં વટ્ટપાદં, વિવટ્ટં વિવટ્ટપાદન્તિ અયં પભેદો વેદિતબ્બો. વટ્ટં નામ તેભૂમકવટ્ટં, વટ્ટપાદં નામ વટ્ટપટિલાભાય કમ્મં, વિવટ્ટં નામ નવ લોકુત્તરધમ્મા, વિવટ્ટપાદં નામ વિવટ્ટપટિલાભાય કમ્મં. ઇતિ ઇમેસુ સુત્તેસુ વટ્ટવિવટ્ટમેવ કથિતન્તિ.

૨૩-૨૪. તતિયે વટ્ટવસેનેવ ઉપ્પન્નચિત્તં વેદિતબ્બં. મહતો અનત્થાય સંવત્તતીતિ દેવમનુસ્સસમ્પત્તિયો મારબ્રહ્મઇસ્સરિયાનિ ચ દદમાનમ્પિ પુનપ્પુનં જાતિજરાબ્યાધિમરણસોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસે ખન્ધધાતુઆયતનપટિચ્ચસમુપ્પાદવટ્ટાનિ ચ દદમાનં કેવલં દુક્ખક્ખન્ધમેવ દેતીતિ મહતો અનત્થાય સંવત્તતિ નામાતિ. ચતુત્થે ચિત્તન્તિ વિવટ્ટવસેનેવ ઉપ્પન્નચિત્તં.

૨૫-૨૬. પઞ્ચમછટ્ઠેસુ અભાવિતં અપાતુભૂતન્તિ અયં વિસેસો. તત્રામયધિપ્પાયો – વટ્ટવસેન ઉપ્પન્નચિત્તં નામ ઉપ્પન્નમ્પિ અભાવિતં અપાતુભૂતમેવ હોતિ. કસ્મા? લોકુત્તરપાદકજ્ઝાનવિપસ્સનામગ્ગફલનિબ્બાનેસુ પક્ખન્દિતું અસમત્થત્તા. વિવટ્ટવસેન ઉપ્પન્નં પન ભાવિતં પાતુભૂતં નામ હોતિ. કસ્મા? તેસુ ધમ્મેસુ પક્ખન્દિતું સમત્થત્તા. કુરુન્દકવાસી ફુસ્સમિત્તત્થેરો પનાહ – ‘‘મગ્ગચિત્તમેવ, આવુસો, ભાવિતં પાતુભૂતં નામ હોતી’’તિ.

૨૭-૨૮. સત્તમટ્ઠમેસુ અબહુલીકતન્તિ પુનપ્પુનં અકતં. ઇમાનિપિ દ્વે વટ્ટવિવટ્ટવસેન ઉપ્પન્નચિત્તાનેવ વેદિતબ્બાનીતિ.

૨૯. નવમે ‘‘જાતિપિ દુક્ખા’’તિઆદિના નયેન વુત્તં દુક્ખં અધિવહતિ આહરતીતિ દુક્ખાધિવહં. દુક્ખાધિવાહન્તિપિ પાઠો. તસ્સત્થો – લોકુત્તરપાદકજ્ઝાનાદિ અરિયધમ્માભિમુખં દુક્ખેન અધિવાહીયતિ પેસીયતીતિ દુક્ખાધિવાહં. ઇદમ્પિ વટ્ટવસેન ઉપ્પન્નચિત્તમેવ. તઞ્હિ વુત્તપ્પકારા દેવમનુસ્સાદિસમ્પત્તિયો દદમાનમ્પિ જાતિઆદીનં અધિવહનતો દુક્ખાધિવહં, અરિયધમ્માધિગમાય દુપ્પેસનતો દુક્ખાધિવાહઞ્ચ નામ હોતીતિ.

૩૦. દસમે વિવટ્ટવસેન ઉપ્પન્નચિત્તમેવ ચિત્તં. તઞ્હિ માનુસકસુખતો દિબ્બસુખં, દિબ્બસુખતો ઝાનસુખં, ઝાનસુખતો વિપસ્સનાસુખં, વિપસ્સનાસુખતો મગ્ગસુખં, મગ્ગસુખતો ફલસુખં, ફલસુખતો નિબ્બાનસુખં અધિવહતિ આહરતીતિ સુખાધિવહં નામ હોતિ, સુખાધિવાહં વા. તઞ્હિ લોકુત્તરપાદકજ્ઝાનાદિઅરિયધમ્માભિમુખં સુપેસયં વિસ્સટ્ઠઇન્દવજિરસદિસં હોતીતિ સુખાધિવાહન્તિપિ વુચ્ચતિ. ઇમસ્મિમ્પિ વગ્ગે વટ્ટવિવટ્ટમેવ કથિતન્તિ.

અકમ્મનિયવગ્ગવણ્ણના.

૪. અદન્તવગ્ગવણ્ણના

૩૧. ચતુત્થસ્સ પઠમે અદન્તન્તિ સવિસેવનં અદન્તહત્થિઅસ્સાદિસદિસં. ચિત્તન્તિ વટ્ટવસેન ઉપ્પન્નચિત્તમેવ.

૩૨. દુતિયે દન્તન્તિ નિબ્બિસેવનં દન્તહત્થિઅસ્સાદિસદિસં. ઇમસ્મિમ્પિ સુત્તદ્વયે વટ્ટવિવટ્ટવસેન ઉપ્પન્નચિત્તમેવ કથિતં. યથા ચેત્થ, એવં ઇતો પરેસુપીતિ.

૩૩. તતિયે અગુત્તન્તિ અગોપિતં સતિસંવરરહિતં અગુત્તહત્થિઅસ્સાદિસદિસં.

૩૪. ચતુત્થે ગુત્તન્તિ ગોપિતં અવિસ્સટ્ઠસતિસંવરં ગુત્તહત્થિઅસ્સાદિસદિસં.

૩૫-૩૬. પઞ્ચમછટ્ઠાનિ અરક્ખિતં રક્ખિતન્તિ પદવસેન બુજ્ઝનકાનં અજ્ઝાસયેન વુત્તાનિ. અત્થો પનેત્થ પુરિમસદિસોયેવ.

૩૭-૩૮. સત્તમટ્ઠમેસુપિ એસેવ નયો. ઉપમા પનેત્થ અસંવુતઘરદ્વારાદિવસેન વેદિતબ્બા.

૩૯-૪૦. નવમદસમાનિ ચતૂહિપિ પદેહિ યોજેત્વા વુત્તાનિ. ઇમસ્મિમ્પિ વગ્ગે વટ્ટવિવટ્ટમેવ કથિતન્તિ.

અદન્તવગ્ગવણ્ણના.

૫. પણિહિતઅચ્છવગ્ગવણ્ણના

૪૧. પઞ્ચમસ્સ પઠમે સેય્યથાપીતિ ઓપમ્મત્થે નિપાતો. તત્ર ભગવા કત્થચિ અત્થેન ઉપમં પરિવારેત્વા દસ્સેતિ વત્થસુત્તે (મ. નિ. ૧.૭૦ આદયો) વિય, પારિચ્છત્તકોપમ- (અ. નિ. ૭.૬૯) અગ્ગિક્ખન્ધોપમાદિસુત્તેસુ (અ. નિ. ૭.૭૨) વિય ચ, કત્થચિ ઉપમાય અત્થં પરિવારેત્વા દસ્સેતિ લોણમ્બિલસુત્તે (અ. નિ. ૩.૧૦૧) વિય, સુવણ્ણકારસુત્તસૂરિયોપમાદિસુત્તેસુ (અ. નિ. ૭.૬૬) વિય ચ. ઇમસ્મિં પન સાલિસૂકોપમે ઉપમાય અત્થં પરિવારેત્વા દસ્સેન્તો સેય્યથાપિ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ સાલિસૂકન્તિ સાલિફલસ્સ સૂકં. યવસૂકેપિ એસેવ નયો. વા-સદ્દો વિકપ્પત્થો. મિચ્છાપણિહિતન્તિ મિચ્છાઠપિતં. યથા વિજ્ઝિતું સક્કોતિ, ન એવં ઉદ્ધગ્ગં કત્વા ઠપિતન્તિ અત્થો. ભેચ્છતીતિ ભિન્દિસ્સતિ, છવિં છિન્દિસ્સતીતિ અત્થો. મિચ્છાપણિહિતેન ચિત્તેનાતિ મિચ્છાઠપિતેન ચિત્તેન. વટ્ટવસેન ઉપ્પન્નચિત્તં સન્ધાયેતં વુત્તં. અવિજ્જન્તિ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ અઞ્ઞાણભૂતં ઘનબહલં મહાઅવિજ્જં. વિજ્જં ઉપ્પાદેસ્સતીતિ એત્થ વિજ્જન્તિ અરહત્તમગ્ગઞાણં. નિબ્બાનન્તિ તણ્હાવાનતો નિક્ખન્તભાવેન એવં વુત્તં અમતં. સચ્છિકરિસ્સતીતિ પચ્ચક્ખં કરિસ્સતિ.

૪૨. દુતિયે સમ્માપણિહિતન્તિ યથા ભિન્દિતું સક્કોતિ, એવં ઉદ્ધગ્ગં કત્વા સુટ્ઠુ ઠપિતં. અક્કન્તન્તિ એત્થ પાદેનેવ અક્કન્તં નામ હોતિ, હત્થેન ઉપ્પીળિતં. રુળ્હિસદ્દવસેન પન અક્કન્તન્તેવ વુત્તં. અયઞ્હેત્થ અરિયવોહારો. કસ્મા પન અઞ્ઞે સેપણ્ણિકણ્ટકમદનકણ્ટકાદયો મહન્તે અગ્ગહેત્વા સુખુમં દુબ્બલં સાલિસૂકયવસૂકમેવ ગહિતન્તિ? અપ્પમત્તકસ્સાપિ કુસલકમ્મસ્સ વિવટ્ટાય સમત્થભાવદસ્સનત્થં. યથા હિ સુખુમં દુબ્બલં સાલિસૂકં વા યવસૂકં વા હોતુ, મહન્તમહન્તા સેપણ્ણિકણ્ટકમદનકણ્ટકાદયો વા, એતેસુ યંકિઞ્ચિ મિચ્છા ઠપિતં હત્થં વા પાદં વા ભિન્દિતું લોહિતં વા ઉપ્પાદેતું ન સક્કોતિ, સમ્મા ઠપિતં પન સક્કોતિ, એવમેવ અપ્પમત્તકં તિણમુટ્ઠિ મત્તદાનકુસલં વા હોતુ, મહન્તં વેલામદાનાદિકુસલં વા, સચે વટ્ટસમ્પત્તિં પત્થેત્વા વટ્ટસન્નિસ્સિતવસેન મિચ્છા ઠપિતં હોતિ, વટ્ટમેવ આહરિતું સક્કોતિ, નો વિવટ્ટં. ‘‘ઇદં મે દાનં આસવક્ખયાવહં હોતૂ’’તિ એવં પન વિવટ્ટં પત્થેન્તેન વિવટ્ટવસેન સમ્મા ઠપિતં અરહત્તમ્પિ પચ્ચેકબોધિઞાણમ્પિ સબ્બઞ્ઞુતઞાણમ્પિ દાતું સક્કોતિયેવ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘પટિસમ્ભિદા વિમોક્ખા ચ, યા ચ સાવકપારમી;

પચ્ચેકબોધિ બુદ્ધભૂમિ, સબ્બમેતેન લબ્ભતી’’તિ. (ખુ. પા. ૮.૧૫);

ઇમસ્મિં સુત્તદ્વયે ચ વટ્ટવિવટ્ટં કથિતં.

૪૩. તતિયે પદુટ્ઠચિત્તન્તિ દોસેન પદુટ્ઠચિત્તં. ચેતસા ચેતોપરિચ્ચાતિ અત્તનો ચિત્તેન તસ્સ ચિત્તં પરિચ્છિન્દિત્વા. યથાભતં નિક્ખિત્તોતિ યથા આહરિત્વા ઠપિતો. એવં નિરયેતિ એવં નિરયે ઠિતોયેવાતિ વત્તબ્બો. અપાયન્તિઆદિ સબ્બં નિરયવેવચનમેવ. નિરયો હિ અયસઙ્ખાતા સુખા અપેતોતિ અપાયો, દુક્ખસ્સ ગતિ પટિસરણન્તિ દુગ્ગતિ, દુક્કટકારિનો એત્થ વિવસા નિપતન્તીતિ વિનિપાતો, નિરસ્સાદત્થેન નિરયો.

૪૪. ચતુત્થે પસન્નન્તિ સદ્ધાપસાદેન પસન્નં. સુગતિન્તિ સુખસ્સ ગતિં. સગ્ગં લોકન્તિ રૂપાદિસમ્પત્તીહિ સુટ્ઠુ અગ્ગં લોકં.

૪૫. પઞ્ચમે ઉદકરહદોતિ ઉદકદહો. આવિલોતિ અવિપ્પસન્નો. લુળિતોતિ અપરિસણ્ઠિતો. કલલીભૂતોતિ કદ્દમીભૂતો. સિપ્પિસમ્બુકન્તિઆદીસુ સિપ્પિયો ચ સમ્બુકા ચ સિપ્પિસમ્બુકં. સક્ખરા ચ કઠલાનિ ચ સક્ખરકઠલં. મચ્છાનં ગુમ્બં ઘટાતિ મચ્છગુમ્બં. ચરન્તમ્પિ તિટ્ઠન્તમ્પીતિ એત્થ સક્ખરકઠલં તિટ્ઠતિયેવ, ઇતરાનિ ચરન્તિપિ તિટ્ઠન્તિપિ. યથા પન અન્તરન્તરા ઠિતાસુપિ નિસિન્નાસુપિ નિપજ્જમાનાસુપિ ‘‘એતા ગાવિયો ચરન્તી’’તિ ચરન્તિયો ઉપાદાય ઇતરાપિ ‘‘ચરન્તી’’તિ વુચ્ચન્તિ, એવં તિટ્ઠન્તમેવ સક્ખરકઠલં ઉપાદાય ઇતરમ્પિ દ્વયં ‘‘તિટ્ઠન્ત’’ન્તિ વુત્તં, ઇતરં દ્વયં ચરન્તં ઉપાદાય સક્ખરકઠલમ્પિ ‘‘ચરન્ત’’ન્તિ વુત્તં.

આવિલેનાતિ પઞ્ચહિ નીવરણેહિ પરિયોનદ્ધેન. અત્તત્થં વાતિઆદીસુ અત્તનો દિટ્ઠધમ્મિકો લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકો અત્થો અત્તત્થો નામ. અત્તનોવ સમ્પરાયે લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકો અત્થો પરત્થો નામ હોતિ. સો હિ પરત્થ અત્થોતિ પરત્થો. તદુભયં ઉભયત્થો નામ. અપિચ અત્તનો દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકોપિ લોકિયલોકુત્તરો અત્થો અત્તત્થો નામ, પરસ્સ તાદિસોવ અત્થો પરત્થો નામ, તદુભયમ્પિ ઉભયત્થો નામ. ઉત્તરિં વા મનુસ્સધમ્માતિ દસકુસલકમ્મપથસઙ્ખાતા મનુસ્સધમ્મા ઉત્તરિં. અયઞ્હિ દસવિધો ધમ્મો વિનાપિ અઞ્ઞં સમાદાપકં સત્થન્તરકપ્પાવસાને જાતસંવેગેહિ મનુસ્સેહિ સયમેવ સમાદિન્નત્તા મનુસ્સધમ્મોતિ વુચ્ચતિ, તતો ઉત્તરિં પન ઝાનવિપસ્સનામગ્ગફલાનિ વેદિતબ્બાનિ. અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસન્તિ અરિયાનં યુત્તં, અરિયભાવં વા કાતું સમત્થં ઞાણદસ્સનસઙ્ખાતં વિસેસં. ઞાણમેવ હિ જાનનટ્ઠેન ઞાણં, દસ્સનટ્ઠેન દસ્સનન્તિ વેદિતબ્બં, દિબ્બચક્ખુઞાણવિપસ્સનાઞાણમગ્ગઞાણફલઞાણપચ્ચવેક્ખણઞાણાનમેતં અધિવચનં.

૪૬. છટ્ઠે અચ્છોતિ અબહલો, પસન્નોતિપિ વટ્ટતિ. વિપ્પસન્નોતિ સુટ્ઠુ પસન્નો. અનાવિલોતિ ન આવિલો, પરિસુદ્ધોતિ અત્થો, ફેણપુબ્બુળસઙ્ખસેવાલપણકવિરહિતોતિ વુત્તં હોતિ. અનાવિલેનાતિ પઞ્ચનીવરણવિમુત્તેન. સેસં ચતુત્થે વુત્તનયમેવ. ઇમસ્મિમ્પિ સુત્તદ્વયે વટ્ટવિવટ્ટમેવ કથિતં.

૪૭. સત્તમે રુક્ખજાતાનન્તિ પચ્ચત્તે સામિવચનં, રુક્ખજાતાનીતિ અત્થો. રુક્ખાનમેતં અધિવચનં. યદિદન્તિ નિપાતમત્તં. મુદુતાયાતિ મુદુભાવેન. કોચિ હિ રુક્ખો વણ્ણેન અગ્ગો હોતિ, કોચિ ગન્ધેન, કોચિ રસેન, કોચિ થદ્ધતાય. ફન્દનો પન મુદુતાય ચેવ કમ્મઞ્ઞતાય ચ અગ્ગો સેટ્ઠોતિ દસ્સેતિ. ચિત્તં, ભિક્ખવે, ભાવિતં બહુલીકતન્તિ એત્થ સમથવિપસ્સનાવસેન ભાવિતઞ્ચેવ પુનપ્પુનકતઞ્ચ ચિત્તં અધિપ્પેતં. કુરુન્દકવાસિ ફુસ્સમિત્તત્થેરો પનાહ – ‘‘એકન્તં મુદુ ચેવ કમ્મનિયઞ્ચ ચિત્તં નામ અભિઞ્ઞાપાદકચતુત્થજ્ઝાનચિત્તમેવ, આવુસો’’તિ.

૪૮. અટ્ઠમે એવં લહુપરિવત્તન્તિ એવં લહું ઉપ્પજ્જિત્વા લહું નિરુજ્ઝનકં. યાવઞ્ચાતિ અધિમત્તપમાણત્થે નિપાતો, અતિવિય ન સુકરાતિ અત્થો. ઇદન્તિ નિપાતમત્તં. ચિત્તન્તિ એકચ્ચે તાવ આચરિયા ‘‘ભવઙ્ગચિત્ત’’ન્તિ વદન્તિ, તં પન પટિક્ખિપિત્વા ‘‘ઇધ ચિત્તન્તિ યંકિઞ્ચિ અન્તમસો ચક્ખુવિઞ્ઞાણમ્પિ અધિપ્પેતમેવા’’તિ વુત્તં. ઇમસ્મિં પનત્થે મિલિન્દરાજા ધમ્મકથિકં નાગસેનત્થેરં પુચ્છિ, ‘‘ભન્તે નાગસેન, એકસ્મિં અચ્છરાક્ખણે પવત્તિતચિત્તસઙ્ખારા સચે રૂપિનો અસ્સુ, કીવ મહારાસિ ભવેય્યા’’તિ? ‘‘વાહસતાનં ખો, મહારાજ, વીહીનં અડ્ઢચૂળઞ્ચ વાહા વીહિસત્તમ્બણાનિ દ્વે ચ તુમ્બા એકચ્છરાક્ખણે પવત્તિતસ્સ ચિત્તસ્સ સઙ્ખમ્પિ ન ઉપેન્તિ, કલમ્પિ ન ઉપેન્તિ, કલભાગમ્પિ ન ઉપેન્તી’’તિ (મિ. પ. ૪.૧.૨). અથ કસ્મા સમ્માસમ્બુદ્ધેન ‘‘ઉપમાપિ ન સુકરા’’તિ વુત્તં? યથેવ હિ ઉપમં પટિક્ખિપિત્વાપિ કપ્પદીઘભાવસ્સ યોજનિકપબ્બતેન યોજનિકસાસપપુણ્ણનગરેન, નિરયદુક્ખસ્સ સત્તિસતાહતોપમેન, સગ્ગસુખસ્સ ચ ચક્કવત્તિસમ્પત્તિયા ઉપમા કતા, એવમિધાપિ કાતબ્બાતિ? તત્થ ‘‘સક્કા પન, ભન્તે, ઉપમા કાતુ’’ન્તિ એવં પુચ્છાવસેન ઉપમા કતા, ઇમસ્મિં સુત્તે પુચ્છાય અભાવેન ન કતા. ઇદઞ્હિ સુત્તં ધમ્મદેસનાપરિયોસાને વુત્તં. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તે ચિત્તરાસિ નામ કથિતોતિ.

૪૯. નવમે પભસ્સરન્તિ પણ્ડરં પરિસુદ્ધં. ચિત્તન્તિ ભવઙ્ગચિત્તં. કિં પન ચિત્તસ્સ વણ્ણો નામ અત્થીતિ? નત્થિ. નીલાદીનઞ્હિ અઞ્ઞતરવણ્ણં વા હોતુ અવણ્ણં વા યંકિઞ્ચિ પરિસુદ્ધતાય ‘‘પભસ્સર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ઇદમ્પિ નિરુપક્કિલેસતાય પરિસુદ્ધન્તિ પભસ્સરં. તઞ્ચ ખોતિ તં ભવઙ્ગચિત્તં. આગન્તુકેહીતિ અસહજાતેહિ પચ્છા જવનક્ખણે ઉપ્પજ્જનકેહિ. ઉપક્કિલેસેહીતિ રાગાદીહિ ઉપક્કિલિટ્ઠત્તા ઉપક્કિલિટ્ઠં નામાતિ વુચ્ચતિ. કથં? યથા હિ સીલવન્તા આચારસમ્પન્ના માતાપિતરો વા આચરિયુપજ્ઝાયા વા દુસ્સીલાનં દુરાચારાનં અવત્તસમ્પન્નાનં પુત્તાનઞ્ચેવ અન્તેવાસિકસદ્ધિવિહારિકાનઞ્ચ વસેન ‘‘અત્તનો પુત્તે વા અન્તેવાસિકસદ્ધિવિહારિકે વા ન તજ્જેન્તિ ન સિક્ખાપેન્તિ ન ઓવદન્તિ નાનુસાસન્તી’’તિ અવણ્ણં અકિત્તિં લભન્તિ, એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. આચારસમ્પન્ના માતાપિતરો વિય ચ આચરિયુપજ્ઝાયા વિય ચ ભવઙ્ગચિત્તં દટ્ઠબ્બં, પુત્તાદીનં વસેન તેસં અકિત્તિલાભો વિય જવનક્ખણે રજ્જનદુસ્સનમુય્હનસભાવાનં લોભસહગતાદીનં ચિત્તાનં વસેન ઉપ્પન્નેહિ આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ પકતિપરિસુદ્ધમ્પિ ભવઙ્ગચિત્તં ઉપક્કિલિટ્ઠં નામ હોતીતિ.

૫૦. દસમેપિ ભવઙ્ગચિત્તમેવ ચિત્તં. વિપ્પમુત્તન્તિ જવનક્ખણે અરજ્જમાનં અદુસ્સમાનં અમુય્હમાનં તિહેતુકઞાણસમ્પયુત્તાદિકુસલવસેન ઉપ્પજ્જમાનં આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ વિપ્પમુત્તં નામ હોતિ. ઇધાપિ યથા સીલવન્તાનં આચારસમ્પન્નાનં પુત્તાદીનં વસેન માતાદયો ‘‘સોભના એતેયેવ અત્તનો પુત્તકાદયો સિક્ખાપેન્તિ ઓવદન્તિ અનુસાસન્તી’’તિ વણ્ણકિત્તિલાભિનો હોન્તિ, એવં જવનક્ખણે ઉપ્પન્નકુસલચિત્તવસેન ઇદં ભવઙ્ગચિત્તં આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ વિપ્પમુત્તન્તિ વુચ્ચતીતિ.

પણિહિતઅચ્છવગ્ગવણ્ણના.

૬. અચ્છરાસઙ્ઘાતવગ્ગવણ્ણના

૫૧. છટ્ઠસ્સ પઠમે તં અસ્સુતવા પુથુજ્જનોતિ તં ભવઙ્ગચિત્તં સુતવિરહિતો પુથુજ્જનો. તત્થ આગમાધિગમાભાવા ઞેય્યો અસ્સુતવા ઇતિ. યો હિ ઇદં સુત્તં આદિતો પટ્ઠાય અત્થવસેન ઉપપરિક્ખન્તો ‘‘ઇદં ભવઙ્ગચિત્તં નામ પકતિપરિસુદ્ધમ્પિ જવનક્ખણે ઉપ્પન્નેહિ લોભાદીહિ ઉપક્કિલેસેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠ’’ન્તિ નેવ આગમવસેન ન અધિગમવસેન જાનાતિ, યસ્સ ચ ખન્ધધાતુઆયતનપચ્ચયાકારસતિપટ્ઠાનાદીસુ ઉગ્ગહપરિપુચ્છાવિનિચ્છયવિરહિતત્તા યથાભૂતઞાણપટિવેધસાધકો નેવ આગમો, પટિપત્તિયા અધિગન્તબ્બસ્સ અનધિગતત્તા ન અધિગમો અત્થિ. સો આગમાધિગમાભાવા ઞેય્યો અસ્સુતવા ઇતિ. સ્વાયં –

‘‘પુથૂનં જનનાદીહિ, કારણેહિ પુથુજ્જનો;

પુથુજ્જનન્તોગધત્તા, પુથુવાયં જનો ઇતિ’’.

સો હિ પુથૂનં નાનપ્પકારાનં કિલેસાદીનં જનનાદીહિ કારણેહિ પુથુજ્જનો. યથાહ –

‘‘પુથુ કિલેસે જનેન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ અવિહતસક્કાયદિટ્ઠિકાતિ પુથુજ્જના, પુથુ સત્થારાનં મુખુલ્લોકિકાતિ પુથુજ્જના, પુથુ સબ્બગતીહિ અવુટ્ઠિતાતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાભિસઙ્ખારે અભિસઙ્ખરોન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાઓઘેહિ વુય્હન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાસન્તાપેહિ સન્તપ્પન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ નાનાપરિળાહેહિ પરિડય્હન્તીતિ પુથુજ્જના, પુથુ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ રત્તા ગિદ્ધા ગધિતા મુચ્છિતા અજ્ઝોપન્ના લગ્ગા લગ્ગિતા પલિબુદ્ધાતિ પુથુજ્જના, પુથુ પઞ્ચહિ નીવરણેહિ આવુતા નિવુતા ઓવુતા પિહિતા પટિચ્છન્ના પટિકુજ્જિતાતિ પુથુજ્જના’’તિ (મહાનિ. ૫૧, ૯૪).

પુથૂનં વા ગણનપથમતીતાનં અરિયધમ્મપરમ્મુખાનં નીચધમ્મસમાચારાનં જનાનં અન્તોગધત્તાપિ પુથુજ્જનો, પુથુ વા અયં વિસુંયેવ સઙ્ખં ગતો, વિસંસટ્ઠો સીલસુતાદિગુણયુત્તેહિ અરિયેહિ જનોતિ પુથુજ્જનો. એવમેતેહિ ‘‘અસ્સુતવા પુથુજ્જનો’’તિ દ્વીહિ પદેહિ યે તે –

‘‘દુવે પુથુજ્જના વુત્તા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના;

અન્ધો પુથુજ્જનો એકો, કલ્યાણેકો પુથુજ્જનો’’તિ. –

દ્વે પુથુજ્જના વુત્તા, તેસુ અન્ધપુથુજ્જનો વુત્તો હોતીતિ વેદિતબ્બો.

યથાભૂતં નપ્પજાનાતીતિ ‘‘ઇદઞ્ચ ભવઙ્ગચિત્તં એવં આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠં નામ હોતિ, એવં વિપ્પમુત્તં નામા’’તિ યથાસભાવતો ન જાનાતિ. તસ્માતિ યસ્મા ન જાનાતિ, તસ્મા. ચિત્તભાવના નત્થીતિ ચિત્તટ્ઠિતિ ચિત્તપરિગ્ગહો નત્થિ, નત્થિભાવેનેવ ‘‘નત્થી’’તિ વદામીતિ દસ્સેતિ.

૫૨. દુતિયે સુતવાતિ સુતસમ્પન્નો. વિત્થારતો પનેત્થ અસ્સુતવાતિ પદસ્સ પટિપક્ખવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. અરિયસાવકોતિ અત્થિ અરિયો ન સાવકો, સેય્યથાપિ બુદ્ધા ચેવ પચ્ચેકબુદ્ધા ચ; અત્થિ સાવકો ન અરિયો, સેય્યથાપિ ગિહી અનાગતફલો; અત્થિ નેવ અરિયો ન સાવકો સેય્યથાપિ પુથુતિત્થિયા. અત્થિ અરિયોચેવ સાવકો ચ, સેય્યથાપિ સમણા સક્યપુત્તિયા આગતફલા વિઞ્ઞાતસાસના. ઇધ પન ગિહી વા હોતુ પબ્બજિતો વા, યો કોચિ સુતવાતિ એત્થ વુત્તસ્સ અત્થસ્સ વસેન સુતસમ્પન્નો, અયં અરિયસાવકોતિ વેદિતબ્બો. યથાભૂતં પજાનાતીતિ ‘‘એવમિદં ભવઙ્ગચિત્તં આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ વિપ્પમુત્તં હોતિ, એવં ઉપક્કિલિટ્ઠ’’ન્તિ યથાસભાવતો જાનાતિ. ચિત્તભાવના અત્થીતિ ચિત્તટ્ઠિતિ ચિત્તપરિગ્ગહો અત્થિ, અત્થિભાવેનેવ ‘‘અત્થી’’તિ વદામીતિ દસ્સેતિ. ઇમસ્મિં સુત્તે બલવવિપસ્સના કથિતા. કેચિ તરુણવિપસ્સનાતિ વદન્તિ.

૫૩. તતિયં અટ્ઠુપ્પત્તિયં કથિતં. કતરાયં પન અટ્ઠુપ્પત્તિયં? અગ્ગિક્ખન્ધોપમસુત્તન્તઅટ્ઠુપ્પત્તિયં. ભગવા કિર એકસ્મિં સમયે સાવત્થિં ઉપનિસ્સાય જેતવનમહાવિહારે પટિવસતિ. બુદ્ધાનઞ્ચ યત્થ કત્થચિ પટિવસન્તાનં પઞ્ચવિધં કિચ્ચં અવિજહિતમેવ હોતિ. પઞ્ચ હિ બુદ્ધકિચ્ચાનિ – પુરેભત્તકિચ્ચં, પચ્છાભત્તકિચ્ચં, પુરિમયામકિચ્ચં, મજ્ઝિમયામકિચ્ચં, પચ્છિમયામકિચ્ચન્તિ.

તત્રિદં પુરેભત્તકિચ્ચં – ભગવા હિ પાતોવ વુટ્ઠાય ઉપટ્ઠાકાનુગ્ગહત્થં સરીરફાસુકત્થઞ્ચ મુખધોવનાદિસરીરપરિકમ્મં કત્વા યાવ ભિક્ખાચારવેલા તાવ વિવિત્તાસને વીતિનામેત્વા ભિક્ખાચારવેલાય નિવાસેત્વા કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા ચીવરં પારુપિત્વા પત્તમાદાય કદાચિ એકકોવ, કદાચિ ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ગામં વા નિગમં વા પિણ્ડાય પવિસતિ કદાચિ પકતિયા, કદાચિ અનેકેહિ પાટિહારિયેહિ વત્તમાનેહિ. સેય્યથિદં – પિણ્ડાય પવિસતો લોકનાથસ્સ પુરતો પુરતો ગન્ત્વા મુદુગતવાતા પથવિં સોધેન્તિ, વલાહકા ઉદકફુસિતાનિ મુઞ્ચન્તા મગ્ગે રેણું વૂપસમેત્વા ઉપરિ વિતાનં હુત્વા તિટ્ઠન્તિ, અપરે વાતા પુપ્ફાનિ ઉપસંહરિત્વા મગ્ગે ઓકિરન્તિ, ઉન્નતા ભૂમિપ્પદેસા ઓનમન્તિ, ઓનતા ઉન્નમન્તિ, પાદનિક્ખેપસમયે સમાવ ભૂમિ હોતિ, સુખસમ્ફસ્સાનિ પદુમપુપ્ફાનિ વા પાદે સમ્પટિચ્છન્તિ. ઇન્દખીલસ્સ અન્તો ઠપિતમત્તે દક્ખિણપાદે સરીરતો છબ્બણ્ણરસ્મિયો નિક્ખમિત્વા સુવણ્ણરસપિઞ્જરાનિ વિય ચિત્રપટપરિક્ખિત્તાનિ વિય ચ પાસાદકૂટાગારાદીનિ અલઙ્કરોન્તિયો ઇતો ચિતો ચ ધાવન્તિ, હત્થિઅસ્સવિહઙ્ગાદયો સકસકટ્ઠાનેસુ ઠિતાયેવ મધુરેનાકારેન સદ્દં કરોન્તિ, તથા ભેરિવીણાદીનિ તૂરિયાનિ મનુસ્સાનઞ્ચ કાયૂપગાનિ આભરણાનિ. તેન સઞ્ઞાણેન મનુસ્સા જાનન્તિ ‘‘અજ્જ ભગવા ઇધ પિણ્ડાય પવિટ્ઠો’’તિ. તે સુનિવત્થા સુપારુતા ગન્ધપુપ્ફાદીનિ આદાય ઘરા નિક્ખમિત્વા અન્તરવીથિં પટિપજ્જિત્વા ભગવન્તં ગન્ધપુપ્ફાદીહિ સક્કચ્ચં પૂજેત્વા વન્દિત્વા ‘‘અમ્હાકં, ભન્તે, દસ ભિક્ખૂ, અમ્હાકં વીસતિ, પઞ્ઞાસં…પે… સતં દેથા’’તિ યાચિત્વા ભગવતોપિ પત્તં ગહેત્વા આસનં પઞ્ઞાપેત્વા સક્કચ્ચં પિણ્ડપાતેન પટિમાનેન્તિ. ભગવા કતભત્તકિચ્ચો તેસં ઉપનિસ્સયચિત્તસન્તાનાનિ ઓલોકેત્વા તથા ધમ્મં દેસેતિ, યથા કેચિ સરણગમનેસુ પતિટ્ઠહન્તિ, કેચિ પઞ્ચસુ સીલેસુ, કેચિ સોતાપત્તિસકદાગામિઅનાગામિફલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં, કેચિ પબ્બજિત્વા અગ્ગફલે અરહત્તેતિ. એવં મહાજનં અનુગ્ગહેત્વા ઉટ્ઠાયાસના વિહારં ગચ્છતિ. તત્થ ગન્ત્વા ગન્ધમણ્ડલમાળે પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસીદતિ ભિક્ખૂનં ભત્તકિચ્ચપરિયોસાનં આગમયમાનો. તતો ભિક્ખૂનં ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને ઉપટ્ઠાકો ભગવતો નિવેદેતિ. અથ ભગવા ગન્ધકુટિં પવિસતિ. ઇદં તાવ પુરેભત્તકિચ્ચં.

અથ ભગવા એવં કતપુરેભત્તકિચ્ચો ગન્ધકુટિયા ઉપટ્ઠાને નિસીદિત્વા પાદે પક્ખાલેત્વા પાદપીઠે ઠત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં ઓવદતિ – ‘‘ભિક્ખવે, અપ્પમાદેન સમ્પાદેથ, દુલ્લભો બુદ્ધુપ્પાદો લોકસ્મિં, દુલ્લભો મનુસ્સત્તપટિલાભો, દુલ્લભા ખણસમ્પત્તિ, દુલ્લભા પબ્બજ્જા, દુલ્લભં સદ્ધમ્મસ્સવન’’ન્તિ. તત્થ કેચિ ભગવન્તં કમ્મટ્ઠાનં પુચ્છન્તિ. ભગવા તેસં ચરિયાનુરૂપં કમ્મટ્ઠાનં દેતિ. તતો સબ્બેપિ ભગવન્તં વન્દિત્વા અત્તનો અત્તનો રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનાનિ ગચ્છન્તિ. કેચિ અરઞ્ઞં, કેચિ રુક્ખમૂલં, કેચિ પબ્બતાદીનં અઞ્ઞતરં, કેચિ ચાતુમહારાજિકભવનં…પે… કેચિ વસવત્તિભવનન્તિ. તતો ભગવા ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા સચે આકઙ્ખતિ, દક્ખિણેન પસ્સેન સતો સમ્પજાનો મુહુત્તં સીહસેય્યં કપ્પેતિ. અથ સમસ્સાસિતકાયો ઉટ્ઠહિત્વા દુતિયભાગે લોકં વોલોકેતિ. તતિયભાગે યં ગામં વા નિગમં વા ઉપનિસ્સાય વિહરતિ, તત્થ મહાજનો પુરેભત્તં દાનં દત્વા પચ્છાભત્તં સુનિવત્થો સુપારુતો ગન્ધપુપ્ફાદીનિ આદાય વિહારે સન્નિપતતિ. તતો ભગવા સમ્પત્તપરિસાય અનુરૂપેન પાટિહારિયેન ગન્ત્વા ધમ્મસભાયં પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસજ્જ ધમ્મં દેસેતિ કાલયુત્તં સમયયુત્તં, અથ કાલં વિદિત્વા પરિસં ઉય્યોજેતિ, મનુસ્સા ભગવન્તં વન્દિત્વા પક્કમન્તિ. ઇદં પચ્છાભત્તકિચ્ચં.

સો એવં નિટ્ઠિતપચ્છાભત્તકિચ્ચો સચે ગત્તાનિ ઓસિઞ્ચિતુકામો હોતિ, બુદ્ધાસના ઉટ્ઠાય ન્હાનકોટ્ઠકં પવિસિત્વા ઉપટ્ઠાકેન પટિયાદિતઉદકેન ગત્તાનિ ઉતું ગણ્હાપેતિ. ઉપટ્ઠાકોપિ બુદ્ધાસનં આનેત્વા ગન્ધકુટિપરિવેણે પઞ્ઞપેતિ. ભગવા સુરત્તદુપટ્ટં નિવાસેત્વા કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા ઉત્તરાસઙ્ગં એકંસં કત્વા તત્થ આગન્ત્વા નિસીદતિ એકકોવ મુહુત્તં પટિસલ્લીનો, અથ ભિક્ખૂ તતો તતો આગમ્મ ભગવતો ઉપટ્ઠાનં આગચ્છન્તિ. તત્થ એકચ્ચે પઞ્હં પુચ્છન્તિ, એકચ્ચે કમ્મટ્ઠાનં, એકચ્ચે ધમ્મસ્સવનં યાચન્તિ. ભગવા તેસં અધિપ્પાયં સમ્પાદેન્તો પુરિમયામં વિતિનામેતિ. ઇદં પુરિમયામકિચ્ચં.

પુરિમયામકિચ્ચપરિયોસાને પન ભિક્ખૂસુ ભગવન્તં વન્દિત્વા પક્કન્તેસુ સકલદસસહસ્સિલોકધાતુદેવતાયો ઓકાસં લભમાના ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છન્તિ યથાભિસઙ્ખતં અન્તમસો ચતુરક્ખરમ્પિ. ભગવા તાસં દેવતાનં પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો મજ્ઝિમયામં વીતિનામેતિ. ઇદં મજ્ઝિમયામકિચ્ચં.

પચ્છિમયામં પન તયો કોટ્ઠાસે કત્વા પુરેભત્તતો પટ્ઠાય નિસજ્જાપીળિતસ્સ સરીરસ્સ કિલાસુભાવમોચનત્થં એકં કોટ્ઠાસં ચઙ્કમેન વીતિનામેતિ, દુતિયકોટ્ઠાસે ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા દક્ખિણેન પસ્સેન સતો સમ્પજાનો સીહસેય્યં કપ્પેતિ. તતિયકોટ્ઠાસે પચ્ચુટ્ઠાય નિસીદિત્વા પુરિમબુદ્ધાનં સન્તિકે દાનસીલાદિવસેન કતાધિકારપુગ્ગલદસ્સનત્થં બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેતિ. ઇદં પચ્છિમયામકિચ્ચં.

તમ્પિ દિવસં ભગવા ઇમસ્મિંયેવ કિચ્ચે ઠિતો લોકં ઓલોકેન્તો ઇદં અદ્દસ – મયા કોસલરટ્ઠે ચારિકં ચરન્તેન અગ્ગિક્ખન્ધેન ઉપમેત્વા એકસ્મિં સુત્તે દેસિતે સટ્ઠિ ભિક્ખૂ અરહત્તં પાપુણિસ્સન્તિ, સટ્ઠિમત્તાનં ઉણ્હં લોહિતં મુખતો ઉગ્ગચ્છિસ્સતિ, સટ્ઠિમત્તા ગિહિભાવં ગમિસ્સન્તિ. તત્થ યે અરહત્તં પાપુણિસ્સન્તિ, તે યંકિઞ્ચિ ધમ્મદેસનં સુત્વા પાપુણિસ્સન્તેવ. ઇતરેસં પન ભિક્ખૂનં સઙ્ગહત્થાય ચારિકં ચરિતુકામો હુત્વા, ‘‘આનન્દ, ભિક્ખૂનં આરોચેહી’’તિ આહ.

થેરો અનુપરિવેણં ગન્ત્વા, ‘‘આવુસો, સત્થા મહાજનસ્સ સઙ્ગહત્થાય ચારિકં ચરિતુકામો, ગન્તુકામા આગચ્છથા’’તિ આહ. ભિક્ખૂ મહાલાભં લભિત્વા વિય તુટ્ઠમાનસા ‘‘લભિસ્સામ વત મહાજનસ્સ ધમ્મં દેસેન્તસ્સ ભગવતો સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં ઓલોકેતું મધુરઞ્ચ ધમ્મકથં સોતુ’’ન્તિ પરુળ્હકેસા કેસે ઓહારેત્વા મલગ્ગહિતપત્તા પત્તે પચિત્વા કિલિટ્ઠચીવરા ચીવરાનિ ધોવિત્વા ગમનસજ્જા અહેસું. સત્થા અપરિચ્છિન્નેન ભિક્ખુસઙ્ઘેન પરિવુતો કોસલરટ્ઠં ચારિકાય નિક્ખન્તો ગામનિગમપટિપાટિયા એકદિવસં ગાવુતઅડ્ઢયોજનતિગાવુતયોજનપરમં ચારિકં ચરન્તો એકસ્મિં પદેસે મહન્તં સુસિરરુક્ખં અગ્ગિના સમ્પજ્જલિતં દિસ્વા ‘‘ઇમમેવ વત્થું કત્વા સત્તહિ અઙ્ગેહિ પટિમણ્ડેત્વા ધમ્મદેસનં કથેસ્સામી’’તિ ગમનં પચ્છિન્દિત્વા અઞ્ઞતરં રુક્ખમૂલં ઉપસઙ્કમિત્વા નિસજ્જાકારં દસ્સેસિ. આનન્દત્થેરો સત્થુ અધિપ્પાયં ઞત્વા ‘‘અદ્ધા કારણં ભવિસ્સતિ, ન અકારણેન તથાગતા ગમનં પચ્છિન્દિત્વા નિસીદન્તી’’તિ ચતુગ્ગુણં સઙ્ઘાટિં પઞ્ઞાપેસિ. સત્થા નિસીદિત્વા ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા ‘‘પસ્સથ નો તુમ્હે, ભિક્ખવે, અમું મહન્તં અગ્ગિક્ખન્ધ’’ન્તિ અગ્ગિક્ખન્ધોપમસુત્તન્તં (અ. નિ. ૭.૭૨) દેસેતિ.

ઇમસ્મિઞ્ચ પન વેય્યાકરણે ભઞ્ઞમાને સટ્ઠિમત્તાનં ભિક્ખૂનં ઉણ્હં લોહિતં મુખતો ઉગ્ગઞ્છિ, સટ્ઠિમત્તા ભિક્ખૂ સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તિંસુ, સટ્ઠિમત્તાનં ભિક્ખૂનં અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તાનિ વિમુચ્ચિંસુ. તઞ્હિ વેય્યાકરણં સુત્વા સટ્ઠિમત્તાનં ભિક્ખૂનં નામકાયો સન્તત્તો, નામકાયે સન્તત્તે કરજકાયો સન્તત્તો, કરજકાયે સન્તત્તે નિધાનગતં ઉણ્હં લોહિતં મુખતો ઉગ્ગઞ્છિ. સટ્ઠિમત્તા ભિક્ખૂ ‘‘દુક્કરં વત બુદ્ધસાસને યાવજીવં પરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં ચરિતુ’’ન્તિ સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તા, સટ્ઠિમત્તા ભિક્ખૂ સત્થુ દેસનાભિમુખં ઞાણં પેસેત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્તા.

તત્થ યેસં ઉણ્હં લોહિતં મુખતો ઉગ્ગઞ્છિ, તે પારાજિકં આપજ્જિંસુ. યે ગિહિભાવં પત્તા, તે ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ મદ્દન્તા વિચરિંસુ. યે અરહત્તં પત્તા, તે પરિસુદ્ધસીલાવ અહેસું. સત્થુ ધમ્મદેસના ઇમેસં તિણ્ણમ્પિ સફલાવ જાતાતિ. અરહત્તં પત્તાનં તાવ સફલા હોતુ, ઇતરેસં કથં સફલા જાતાતિ? તેપિ હિ સચે ઇમં ધમ્મદેસનં ન સુણેય્યું, પમત્તાવ હુત્વા ઠાનં જહિતું ન સક્કુણેય્યું. તતો નેસં તં પાપં વડ્ઢમાનં અપાયેસુયેવ સંસીદાપેય્ય. ઇમં પન દેસનં સુત્વા જાતસંવેગા ઠાનં જહિત્વા સામણેરભૂમિયં ઠિતા દસ સીલાનિ પૂરેત્વા યોનિસો મનસિકારે યુત્તપ્પયુત્તા કેચિ સોતાપન્ના કેચિ સકદાગામિનો કેચિ અનાગામિનો અહેસું, કેચિ દેવલોકે નિબ્બત્તિંસુ, એવં પારાજિકાપન્નાનમ્પિ સફલા અહોસિ. ઇતરે પન સચે ઇમં ધમ્મદેસનં ન સુણેય્યું, ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે અનુપુબ્બેન સઙ્ઘાદિસેસમ્પિ પારાજિકમ્પિ પાપુણિત્વા અપાયેસુયેવ ઉપ્પજ્જિત્વા મહાદુક્ખં અનુભવેય્યું. ઇમં પન દેસનં સુત્વા ‘‘અહો સલ્લેખિતં બુદ્ધસાસનં, ન સક્કા અમ્હેહિ યાવજીવં ઇમં પટિપત્તિં પૂરેતું, સિક્ખં પચ્ચક્ખાય ઉપાસકધમ્મં પૂરેત્વા દુક્ખા મુચ્ચિસ્સામા’’તિ ગિહિભાવં ઉપગમિંસુ. તે તીસુ સરણેસુ પતિટ્ઠાય પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખિત્વા ઉપાસકધમ્મં પૂરેત્વા કેચિ સોતાપન્ના કેચિ સકદાગામિનો કેચિ અનાગામિનો જાતા, કેચિ દેવલોકે નિબ્બત્તાતિ. એવં તેસમ્પિ સફલાવ અહોસિ.

ઇમં પન સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા દેવસઙ્ઘા યેહિપિ સુતા, યેહિપિ ન સુતા, સબ્બેસંયેવ આરોચેન્તા વિચરિંસુ. ભિક્ખૂ સુત્વા સુત્વા ‘‘દુક્કરં, ભો, બુદ્ધાનં સાસને યાવજીવં પરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં ચરિતુ’’ન્તિ એકક્ખણેનેવ દસપિ ભિક્ખૂ વીસતિપિ સટ્ઠિપિ સતમ્પિ સહસ્સમ્પિ ભિક્ખૂ ગિહી હોન્તિ. સત્થા યથારુચિયા ચારિકં ચરિત્વા પુન જેતવનમેવ આગન્ત્વા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘ભિક્ખવે, તથાગતો ચારિકં ચરમાનો ચિરં આકિણ્ણો વિહાસિ, ઇચ્છામહં, ભિક્ખવે, અડ્ઢમાસં પટિસલ્લીયિતું, નામ્હિ કેનચિ ઉપસઙ્કમિતબ્બો અઞ્ઞત્ર એકેન પિણ્ડપાતનીહારકેના’’તિ. અડ્ઢમાસં એકીભાવેન વીતિનામેત્વા પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો આનન્દત્થેરેન સદ્ધિં વિહારચારિકં ચરમાનો ઓલોકિતોલોકિતટ્ઠાને તનુભૂતં ભિક્ખુસઙ્ઘં દિસ્વા જાનન્તોયેવ થેરં પુચ્છિ – ‘‘આનન્દ, અઞ્ઞસ્મિં કાલે તથાગતે ચારિકં ચરિત્વા જેતવનં આગતે સકલવિહારો કાસાવપજ્જોતો ઇસિવાતપ્પટિવાતો હોતિ, ઇદાનિ પન તનુભૂતો ભિક્ખુસઙ્ઘો દિસ્સતિ, યેભુય્યેન ચ ઉપ્પણ્ડુપણ્ડુકજાતા ભિક્ખૂ, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ? એતરહિ ભગવા તુમ્હાકં અગ્ગિક્ખન્ધોપમધમ્મદેસનં કથિતકાલતો પટ્ઠાય ભિક્ખૂ સંવેગપ્પત્તા હુત્વા ‘‘મયં એતં ધમ્મં સબ્બપ્પકારેન પરિપૂરેતું ન સક્ખિસ્સામ, અસમ્માવત્તન્તાનઞ્ચ જનસ્સ સદ્ધાદેય્યં પરિભુઞ્જિતું અયુત્ત’’ન્તિ ગિહિભાવં સઙ્કમન્તીતિ.

તસ્મિં ખણે ભગવતો ધમ્મસંવેગો ઉપ્પજ્જિ. તતો થેરં આહ – ‘‘મયિ પટિસલ્લાને વીતિનામેન્તે ન કોચિ મમ પુત્તાનં એકં અસ્સાસટ્ઠાનં કથેસિ. સાગરસ્સ હિ ઓતરણતિત્થાનિ વિય બહૂનિ ઇમસ્મિં સાસને અસ્સાસકારણાનિ. ગચ્છાનન્દ, ગન્ધકુટિપરિવેણે બુદ્ધાસનં પઞ્ઞાપેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતેહી’’તિ. થેરો તથા અકાસિ. સત્થા બુદ્ધાસનવરગતો ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, મેત્તાય સબ્બપુબ્બભાગો નામ નેવ અપ્પના, ન ઉપચારો, સત્તાનં હિતફરણમત્તમેવા’’તિ વત્વા ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા ઇમં ચૂળચ્છરાસઙ્ઘાતસુત્તં દેસેસિ.

તત્થ અચ્છરાસઙ્ઘાતમત્તન્તિ અચ્છરાપહરણમત્તં, દ્વે અઙ્ગુલિયો પહરિત્વા સદ્દકરણમત્તન્તિ અત્થો. મેત્તાચિત્તન્તિ સબ્બસત્તાનં હિતફરણચિત્તં. આસેવતીતિ કથં આસેવતિ? આવજ્જેન્તો આસેવતિ, જાનન્તો આસેવતિ, પસ્સન્તો આસેવતિ, પચ્ચવેક્ખન્તો આસેવતિ, ચિત્તં અધિટ્ઠહન્તો આસેવતિ, સદ્ધાય અધિમુચ્ચન્તો આસેવતિ, વીરિયં પગ્ગણ્હન્તો આસેવતિ, સતિં ઉપટ્ઠાપેન્તો આસેવતિ, ચિત્તં સમાદહન્તો આસેવતિ, પઞ્ઞાય પજાનન્તો આસેવતિ, અભિઞ્ઞેય્યં અભિજાનન્તો આસેવતિ, પરિઞ્ઞેય્યં પરિજાનન્તો આસેવતિ, પહાતબ્બં પજહન્તો આસેવતિ, ભાવેતબ્બં ભાવેન્તો આસેવતિ, સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકરોન્તો આસેવતીતિ (પટિ. મ. ૨.૨). ઇધ પન મેત્તાપુબ્બભાગેન હિતફરણપ્પવત્તનમત્તેનેવ આસેવતીતિ વેદિતબ્બો.

અરિત્તજ્ઝાનોતિ અતુચ્છજ્ઝાનો અપરિચ્ચત્તજ્ઝાનો વા. વિહરતીતિ ઇરિયતિ પવત્તતિ પાલેતિ યપેતિ યાપેતિ ચરતિ વિહરતિ. તેન વુચ્ચતિ વિહરતીતિ. ઇમિના પદેન મેત્તં આસેવન્તસ્સ ભિક્ખુનો ઇરિયાપથવિહારો કથિતો. સત્થુસાસનકરોતિ સત્થુ અનુસાસનિકરો. ઓવાદપતિકરોતિ ઓવાદકારકો. એત્થ ચ સકિંવચનં ઓવાદો, પુનપ્પુનવચનં અનુસાસની. સમ્મુખાવચનમ્પિ ઓવાદો, પેસેત્વા પરમ્મુખાવચનં, અનુસાસની. ઓતિણ્ણે વત્થુસ્મિં વચનં ઓવાદો, ઓતિણ્ણે વા અનોતિણ્ણે વા વત્થુસ્મિં તન્તિઠપનવસેન વચનં અનુસાસની. એવં વિસેસો વેદિતબ્બો. પરમત્થતો પન ઓવાદોતિ વા અનુસાસનીતિ વા એસે એકે એકટ્ઠે સમે સમભાગે તજ્જાતે તઞ્ઞેવાતિ. એત્થ ચ ‘‘અચ્છરાસઙ્ઘાતમત્તમ્પિ ચે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ મેત્તાચિત્તં આસેવતી’’તિ ઇદમેવ સત્થુસાસનઞ્ચેવ ઓવાદો ચ, તસ્સ કરણતો એસ સાસનકરો ઓવાદપતિકરોતિ વેદિતબ્બો.

અમોઘન્તિ અતુચ્છં. રટ્ઠપિણ્ડન્તિ ઞાતિપરિવટ્ટં પહાય રટ્ઠં નિસ્સાય પબ્બજિતેન પરેસં ગેહતો પટિલદ્ધત્તા પિણ્ડપાતો રટ્ઠપિણ્ડો નામ વુચ્ચતિ. પરિભુઞ્જતીતિ ચત્તારો પરિભોગા થેય્યપરિભોગો ઇણપરિભોગો દાયજ્જપરિભોગો સામિપરિભોગોતિ. તત્થ દુસ્સીલસ્સ પરિભોગો થેય્યપરિભોગો નામ. સીલવતો અપચ્ચવેક્ખિતપરિભોગો ઇણપરિભોગો નામ. સત્તન્નં સેક્ખાનં પરિભોગો દાયજ્જપરિભોગા નામ. ખીણાસવસ્સ પરિભોગો સામિપરિભોગો નામ. તત્થ ઇમસ્સ ભિક્ખુનો અયં રટ્ઠપિણ્ડપરિભોગો દ્વીહિ કારણેહિ અમોઘો હોતિ. અચ્છરાસઙ્ઘાતમત્તમ્પિ મેત્તાચિત્તં આસેવન્તો ભિક્ખુ રટ્ઠપિણ્ડસ્સ સામિકો હુત્વા, અણણો હુત્વા, દાયાદો હુત્વા પરિભુઞ્જતીતિપિસ્સ અમોઘો રટ્ઠપિણ્ડપરિભોગો. અચ્છરાસઙ્ઘાતમત્તમ્પિ મેત્તં આસેવન્તસ્સ ભિક્ખુનો દિન્નદાનં મહટ્ઠિયં હોતિ મહપ્ફલં મહાનિસંસં મહાજુતિકં મહાવિપ્ફારન્તિપિસ્સ અમોઘો રટ્ઠપિણ્ડપરિભોગો. કો પન વાદો યે નં બહુલીકરોન્તીતિ યે પન ઇમં મેત્તાચિત્તં બહુલં આસેવન્તિ ભાવેન્તિ પુનપ્પુનં કરોન્તિ, તે અમોઘં રટ્ઠપિણ્ડં પરિભુઞ્જન્તીતિ એત્થ વત્તબ્બમેવ કિં? એવરૂપા હિ ભિક્ખૂ રટ્ઠપિણ્ડસ્સ સામિનો અણણા દાયાદા હુત્વા પરિભુઞ્જન્તીતિ.

૫૪-૫૫. ચતુત્થે ભાવેતીતિ ઉપ્પાદેતિ વડ્ઢેતિ. પઞ્ચમે મનસિ કરોતીતિ મનસ્મિં કરોતિ. સેસં ઇમેસુ દ્વીસુપિ તતિયે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. યો હિ આસેવતિ, અયમેવ ભાવેતિ, અયં મનસિ કરોતિ. યેન ચિત્તેન આસેવતિ, તેનેવ ભાવેતિ, તેન મનસિ કરોતિ. સમ્માસમ્બુદ્ધો પન યાય ધમ્મધાતુયા સુપ્પટિવિદ્ધત્તા દેસનાવિલાસપ્પત્તો નામ હોતિ, તસ્સા સુપ્પટિવિદ્ધત્તા અત્તનો દેસનાવિલાસં ધમ્મિસ્સરિયતં પટિસમ્ભિદાપભેદકુસલતં અપ્પટિહતસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્ચ નિસ્સાય એકક્ખણે ઉપ્પન્નં એકચિત્તમેવ તીહિ કોટ્ઠાસેહિ વિભજિત્વા દસ્સેસીતિ.

૫૬. છટ્ઠે યે કેચીતિ અનિયામિતવચનં. અકુસલાતિ તેસં નિયામિતવચનં. એત્તાવતા સબ્બાકુસલા અસેસતો પરિયાદિન્ના હોન્તિ. અકુસલભાગિયા અકુસલપક્ખિકાતિ અકુસલાનમેવેતં નામં. અકુસલાયેવ હિ એકચ્ચે અકુસલં સહજાતવસેન, એકચ્ચે ઉપનિસ્સયવસેન ભજન્તિ ચેવ, તેસઞ્ચ પક્ખા ભવન્તીતિ ‘‘અકુસલભાગિયા અકુસલપક્ખિકા’’તિ વુચ્ચન્તિ. સબ્બેતે મનોપુબ્બઙ્ગમાતિ મનો પુબ્બં પઠમતરં ગચ્છતિ એતેસન્તિ મનોપુબ્બઙ્ગમા. એતે હિ કિઞ્ચાપિ મનેન સદ્ધિં એકુપ્પાદા એકવત્થુકા એકનિરોધા એકારમ્મણા ચ હોન્તિ. યસ્મા પન તેસં મનો ઉપ્પાદકો કારકો જનકો સમુટ્ઠાપકો નિબ્બત્તકો, તસ્મા મનોપુબ્બઙ્ગમા નામ હોન્તિ.

પઠમં ઉપ્પજ્જતીતિ યથા નામ ‘‘રાજા નિક્ખન્તો’’તિ વુત્તે ‘‘રાજાયેવ નિક્ખન્તો, સેસા રાજસેના નિક્ખન્તા અનિક્ખન્તા’’તિ પુચ્છિતબ્બકારણં નત્થિ, સબ્બા નિક્ખન્તાતેવ પઞ્ઞાયન્તિ, એવમેવ મનો ઉપ્પન્નોતિ વુત્તકાલતો પટ્ઠાય અવસેસા સહજાતસંસટ્ઠસમ્પયુત્તા ઉપ્પન્ના ન ઉપ્પન્નાતિ પુચ્છિતબ્બકારણં નત્થિ, સબ્બે તે ઉપ્પન્ના ત્વેવ પઞ્ઞાયન્તિ. એતમત્થવસં પટિચ્ચ તેહિ સંસટ્ઠસમ્પયુત્તો એકુપ્પાદેકનિરોધોપિ સમાનો મનો તેસં ધમ્માનં પઠમં ઉપ્પજ્જતીતિ વુત્તો. અન્વદેવાતિ અનુદેવ, સહેવ એકતોયેવાતિ અત્થો. બ્યઞ્જનચ્છાયં પન ગહેત્વા પઠમં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, પચ્છા ચેતસિકાતિ ન ગહેતબ્બં. અત્થો હિ પટિસરણં, ન બ્યઞ્જનં. ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા, મનોસેટ્ઠા મનોમયા’’તિ ગાથાયપિ એસેવ નયો.

૫૭. સત્તમે કુસલાતિ ચતુભૂમકાપિ કુસલા ધમ્મા કથિતા. સેસં છટ્ઠે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૫૮. અટ્ઠમે યથયિદં, ભિક્ખવે, પમાદોતિ એત્થ, ભિક્ખવેતિ આલપનં, યથા અયં પમાદોતિ અત્થો. પમાદોતિ પમજ્જનાકારો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘તત્થ કતમો પમાદો? કાયદુચ્ચરિતે વા વચીદુચ્ચરિતે વા મનોદુચ્ચરિતે વા પઞ્ચસુ વા કામગુણેસુ ચિત્તસ્સ વોસ્સગ્ગો વોસ્સગ્ગાનુપ્પદાનં કુસલાનં વા ધમ્માનં ભાવનાય અસક્કચ્ચકિરિયતા અસાતચ્ચકિરિયતા અનટ્ઠિતકિરિયતા ઓલીનવુત્તિતા નિક્ખિત્તછન્દતા નિક્ખિત્તધુરતા અનધિટ્ઠાનં અનનુયોગો અનાસેવના અભાવના અબહુલીકમ્મં. યો એવરૂપો પમાદો પમજ્જના પમજ્જિતત્તં, અયં વુચ્ચતિ પમાદો’’તિ (વિભ. ૮૪૬).

ઉપ્પન્ના ચ કુસલા ધમ્મા પરિહાયન્તીતિ ઇદં ઝાનવિપસ્સનાનં વસેન વુત્તં. મગ્ગફલાનં પન સકિં ઉપ્પન્નાનં પુન પરિહાનં નામ નત્થિ.

૫૯. નવમે અપ્પમાદો પમાદસ્સ પટિપક્ખવસેન વિત્થારતો વેદિતબ્બો.

૬૦. દસમે કોસજ્જન્તિ કુસીતભાવો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

અચ્છરાસઙ્ઘાતવગ્ગવણ્ણના.

૭. વીરિયારમ્ભાદિવગ્ગવણ્ણના

૬૧. સત્તમસ્સ પઠમે વીરિયારમ્ભોતિ ચતુકિચ્ચસ્સ સમ્મપ્પધાનવીરિયસ્સ આરમ્ભો, આરદ્ધપગ્ગહિતપરિપુણ્ણવીરિયતાતિ અત્થો.

૬૨. દુતિયે મહિચ્છતાતિ મહાલોભો. યં સન્ધાય વુત્તં –

‘‘તત્થ કતમા મહિચ્છતા? ઇતરીતરચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારેહિ પઞ્ચહિ વા કામગુણેહિ અસન્તુટ્ઠસ્સ ભિય્યોકમ્યતા, યા એવરૂપા ઇચ્છા ઇચ્છાગતા મહિચ્છતા રાગો સારાગો ચિત્તસ્સ સારાગો. અયં વુચ્ચતિ મહિચ્છતા’’તિ (વિભ. ૮૫૦).

૬૩. તતિયે અપ્પિચ્છતાતિ અલોભો. અપ્પિચ્છસ્સાતિ અનિચ્છસ્સ. એત્થ હિ બ્યઞ્જનં સાવસેસં વિય, અત્થો પન નિરવસેસો. ન હિ અપ્પમત્તિકાય ઇચ્છાય અત્થિભાવેન સો અપ્પિચ્છોતિ વુત્તો, ઇચ્છાય પન અભાવેન પુનપ્પુનં આસેવિતસ્સ અલોભસ્સેવ ભાવેન અપ્પિચ્છોતિ વુત્તો.

અપિચેત્થ અત્રિચ્છતા, પાપિચ્છતા, મહિચ્છતા અપ્પિચ્છતાતિ અયં ભેદો વેદિતબ્બો. તત્થ સકલાભે અતિત્તસ્સ પરલાભે પત્થના અત્રિચ્છતા નામ, યાય સમન્નાગતસ્સ એકભાજને પક્કપૂવેપિ અત્તનો પત્તે પતિતે ન સુપક્કો વિય ખુદ્દકો ચ વિય ખાયતિ, સ્વેવ પન પરસ્સ પત્તે પક્ખિત્તો સુપક્કો વિય મહન્તો વિય ચ ખાયતિ. અસન્તગુણસમ્ભાવનતા પન પટિગ્ગહણે ચ અમત્તઞ્ઞુતા પાપિચ્છતા નામ, સા ‘‘ઇધેકચ્ચો અસ્સદ્ધો સમાનો સદ્ધોતિ મં જનો જાનાતૂ’’તિઆદિના નયેન અભિધમ્મે આગતાયેવ, તાય સમન્નાગતો પુગ્ગલો કોહઞ્ઞે પતિટ્ઠાતિ. સન્તગુણસમ્ભાવનતા પન પટિગ્ગહણે ચ અમત્તઞ્ઞુતા મહિચ્છતા નામ, સાપિ ‘‘ઇધેકચ્ચો સદ્ધો સમાનો સદ્ધોતિ મં જનો જાનાતૂતિ ઇચ્છતિ, સીલવા સમાનો સીલવાતિ મં જનો જાનાતૂ’’તિ ઇમિના નયેન આગતાયેવ. તાય સમન્નાગતો પુગ્ગલો દુસ્સન્તપ્પયો હોતિ, વિજાતમાતાપિસ્સ ચિત્તં ગહેતું ન સક્કોતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘અગ્ગિક્ખન્ધો સમુદ્દો ચ, મહિચ્છો ચાપિ પુગ્ગલો;

સકટેન પચ્ચયે દેન્તુ, તયોપેતે અતપ્પયા’’તિ.

સન્તગુણનિગૂહનતા પન પટિગ્ગહણે ચ મત્તઞ્ઞુતા અપ્પિચ્છતા નામ, તાય સમન્નાગતો પુગ્ગલો અત્તનિ વિજ્જમાનમ્પિ ગુણં પટિચ્છાદેતુકામતાય સદ્ધો સમાનો ‘‘સદ્ધોતિ મં જનો જાનાતૂ’’તિ ન ઇચ્છતિ. સીલવા, પવિવિત્તો, બહુસ્સુતો, આરદ્ધવીરિયો, સમાધિસમ્પન્નો, પઞ્ઞવા, ખીણાસવો સમાનો ‘‘ખીણાસવોતિ મં જનો જાનાતૂ’’તિ ન ઇચ્છતિ સેય્યથાપિ મજ્ઝન્તિકત્થેરો.

થેરો કિર મહાખીણાસવો અહોસિ, પત્તચીવરં પનસ્સ પાદમત્તમેવ અગ્ઘતિ. સો અસોકસ્સ ધમ્મરઞ્ઞો વિહારમહદિવસે સઙ્ઘત્થેરો અહોસિ. અથસ્સ અતિલૂખભાવં દિસ્વા મનુસ્સા, ‘‘ભન્તે, થોકં બહિ હોથા’’તિ આહંસુ. થેરો ‘‘માદિસે ખીણાસવે રઞ્ઞો સઙ્ગહં અકરોન્તે અઞ્ઞો કો કરિસ્સતી’’તિ પથવિયં નિમુજ્જિત્વા સઙ્ઘત્થેરસ્સ ઉક્ખિત્તપિણ્ડં ગણ્હન્તોયેવ ઉમ્મુજ્જિ. એવં ખીણાસવો સમાનો ‘‘ખીણાસવોતિ મં જનો જાનાતૂ’’તિ ન ઇચ્છતિ. એવં અપ્પિચ્છો ચ પન ભિક્ખુ અનુપ્પન્નં લાભં ઉપ્પાદેતિ, ઉપ્પન્નં થાવરં કરોતિ, દાયકાનં ચિત્તં આરાધેતિ. યથા યથા હિ સો અત્તનો અપ્પિચ્છતાય અપ્પં ગણ્હાતિ, તથા તથા તસ્સ વત્તે પસન્ના મનુસ્સા બહૂ દેન્તિ.

અપરોપિ ચતુબ્બિધો અપ્પિચ્છો – પચ્ચયઅપ્પિચ્છો, ધુતઙ્ગઅપ્પિચ્છો, પરિયત્તિઅપ્પિચ્છો, અધિગમઅપ્પિચ્છોતિ. તત્થ ચતૂસુ પચ્ચયેસુ અપ્પિચ્છો પચ્ચયઅપ્પિચ્છો નામ. સો દાયકસ્સ વસં જાનાતિ, દેય્યધમ્મસ્સ વસં જાનાતિ, અત્તનો થામં જાનાતિ. યદિ હિ દેય્યધમ્મો બહુ હોતિ, દાયકો અપ્પમત્તકં દાતુકામો, દાયકસ્સ વસેન અપ્પં ગણ્હાતિ. દેય્યધમ્મો અપ્પો, દાયકો બહું દાતુકામો, દેય્યધમ્મસ્સ વસેન અપ્પં ગણ્હાતિ. દેય્યધમ્મોપિ બહુ, દાયકોપિ બહું દાતુકામો, અત્તનો થામં ઞત્વા પમાણેનેવ ગણ્હાતિ.

ધુતઙ્ગસમાદાનસ્સ અત્તનિ અત્થિભાવં નજાનાપેતુકામો ધુતઙ્ગઅપ્પિચ્છો નામ. તસ્સ વિભાવનત્થં ઇમાનિ વત્થૂનિ – સોસાનિકમહાકુમારત્થેરો કિર સટ્ઠિ વસ્સાનિ સુસાને વસિ, અઞ્ઞો એકભિક્ખુપિ ન અઞ્ઞાસિ. તેનેવાહ –

‘‘સુસાને સટ્ઠિ વસ્સાનિ, અબ્બોકિણ્ણં વસામહં;

દુતિયો મં ન જાનેય્ય, અહો સોસાનિકુત્તમો’’તિ.

ચેતિયપબ્બતે દ્વે ભાતિકત્થેરા વસિંસુ. કનિટ્ઠો ઉપટ્ઠાકેન પેસિતં ઉચ્છુખણ્ડિકં ગહેત્વા જેટ્ઠસ્સ સન્તિકં અગમાસિ ‘‘પરિભોગં, ભન્તે, કરોથા’’તિ. થેરસ્સ ચ ભત્તકિચ્ચં કત્વા મુખવિક્ખાલનકાલો અહોસિ. સો ‘‘અલં, આવુસો’’તિ આહ. કચ્ચિ, ભન્તે, એકાસનિકત્થાતિ? આહરાવુસો, ઉચ્છુખણ્ડિકન્તિ પઞ્ઞાસ વસ્સાનિ એકાસનિકો સમાનોપિ ધુતઙ્ગં નિગૂહમાનો પરિભોગં કત્વા મુખં વિક્ખાલેત્વા પુન ધુતઙ્ગં અધિટ્ઠાય ગતો.

યો પન સાકેતતિસ્સત્થેરો વિય બહુસ્સુતભાવં જાનાપેતું ન ઇચ્છતિ, અયં પરિયત્તિઅપ્પિચ્છો નામ. થેરો કિર ‘‘ખણો નત્થીતિ ઉદ્દેસપરિપુચ્છાસુ ઓકાસં અકરોન્તો કદા મરણક્ખણં, ભન્તે, લભિસ્સથા’’તિ ચોદિતો ગણં વિસ્સજ્જેત્વા કણિકારવાલિકસમુદ્દવિહારં ગતો. તત્થ અન્તોવસ્સં થેરનવમજ્ઝિમાનં ઉપકારો હુત્વા મહાપવારણાય ઉપોસથદિવસે ધમ્મકથાય જનપદં ખોભેત્વા ગતો.

યો પન સોતાપન્નાદીસુ અઞ્ઞતરો હુત્વા સોતાપન્નાદિભાવં જાનાપેતું ન ઇચ્છતિ, અયં અધિગમપ્પિચ્છો નામ તયો કુલપુત્તા (મ. નિ. ૧.૩૨૫) વિય ઘટીકારકુમ્ભકારો (મ. નિ. ૨.૨૮૨ આદયો) વિય ચ. ઇમસ્મિં પનત્થે લદ્ધાસેવનેન બલવઅલોભેન સમન્નાગતો સેક્ખોપિ પુથુજ્જનોપિ અપ્પિચ્છોતિ વેદિતબ્બો.

૬૪. ચતુત્થે અસન્તુટ્ઠિતાતિ અસન્તુટ્ઠે પુગ્ગલે સેવન્તસ્સ ભજન્તસ્સ પયિરુપાસન્તસ્સ ઉપ્પન્નો અસન્તોસસઙ્ખાતો લોભો.

૬૫. પઞ્ચમે સન્તુટ્ઠિતાતિ સન્તુટ્ઠે પુગ્ગલે સેવન્તસ્સ ભજન્તસ્સ પયિરુપાસન્તસ્સ ઉપ્પન્નો અલોભસઙ્ખાતો સન્તોસો. સન્તુટ્ઠસ્સાતિ ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસેન સમન્નાગતસ્સ. સો પનેસ સન્તોસો દ્વાદસવિધો હોતિ. સેય્યથિદં – ચીવરે યથાલાભસન્તોસો, યથાબલસન્તોસો, યથાસારુપ્પસન્તોસોતિ તિવિધો. એવં પિણ્ડપાતાદીસુ.

તસ્સાયં પભેદસંવણ્ણના – ઇધ ભિક્ખુ ચીવરં લભતિ સુન્દરં વા અસુન્દરં વા. સો તેનેવ યાપેતિ અઞ્ઞં ન પત્થેતિ, લભન્તોપિ ન ગણ્હાતિ. અયમસ્સ ચીવરે યથાલાભસન્તોસો. અથ પન પકતિદુબ્બલો વા હોતિ આબાધજરાભિભૂતો વા, ગરું ચીવરં પારુપન્તો કિલમતિ. સો સભાગેન ભિક્ખુના સદ્ધિં તં પરિવત્તેત્વા લહુકેન યાપેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ ચીવરે યથાબલસન્તોસો. અપરો પણીતપચ્ચયલાભી હોતિ. સો પટ્ટચીવરાદીનં અઞ્ઞતરં મહગ્ઘચીવરં બહૂનિ વા પન ચીવરાનિ લભિત્વા ‘‘ઇદં થેરાનં ચિરપબ્બજિતાનં, ઇદં બહુસ્સુતાનં અનુરૂપં, ઇદં ગિલાનાનં, ઇદં અપ્પલાભાનં હોતૂ’’તિ દત્વા તેસં પુરાણચીવરં વા સઙ્કારકૂટાદિતો વા નન્તકાનિ ઉચ્ચિનિત્વા તેહિ સઙ્ઘાટિં કત્વા ધારેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ ચીવરે યથાસારુપ્પસન્તોસો.

ઇધ પન ભિક્ખુ પિણ્ડપાતં લભતિ લૂખં વા પણીતં વા, સો તેનેવ યાપેતિ, અઞ્ઞં ન પત્થેતિ, લભન્તોપિ ન ગણ્હાતિ. અયમસ્સ પિણ્ડપાતે યથાલાભસન્તોસો. યો પન અત્તનો પકતિવિરુદ્ધં વા બ્યાધિવિરુદ્ધં વા પિણ્ડપાતં લભતિ, યેનસ્સ પરિભુત્તેન અફાસુ હોતિ, સો સભાગસ્સ ભિક્ખુનો તં દત્વા તસ્સ હત્થતો સપ્પાયભોજનં ભુઞ્જિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ પિણ્ડપાતે યથાબલસન્તોસો. અપરો બહું પણીતં પિણ્ડપાતં લભતિ. સો તં ચીવરં વિય થેરચિરપબ્બજિતબહુસ્સુતઅપ્પલાભગિલાનાનં દત્વા તેસં વા સેસકં પિણ્ડાય વા ચરિત્વા મિસ્સકાહારં ભુઞ્જન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ પિણ્ડપાતે યથાસારુપ્પસન્તોસો.

ઇધ પન ભિક્ખુ સેનાસનં લભતિ મનાપં વા અમનાપં વા, સો તેન નેવ સોમનસ્સં ન દોમનસ્સં ઉપ્પાદેતિ, અન્તમસો તિણસન્થારકેનાપિ યથાલદ્ધેનેવ તુસ્સતિ. અયમસ્સ સેનાસને યથાલાભસન્તોસો. યો પન અત્તનો પકતિવિરુદ્ધં વા બ્યાધિવિરુદ્ધં વા સેનાસનં લભતિ, યત્થસ્સ વસતો અફાસુ હોતિ, સો તં સભાગસ્સ ભિક્ખુનો દત્વા તસ્સ સન્તકે સપ્પાયસેનાસને વસન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ સેનાસને યથાબલસન્તોસો.

અપરો મહાપુઞ્ઞો લેણમણ્ડપકૂટાગારાદીનિ બહૂનિ પણીતસેનાસનાનિ લભતિ. સો તાનિ ચીવરાદીનિ વિય થેરચિરપબ્બજિતબહુસ્સુતઅપ્પલાભગિલાનાનં દત્વા યત્થ કત્થચિ વસન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ સેનાસને યથાસારુપ્પસન્તોસો. યોપિ ‘‘ઉત્તમસેનાસનં નામ પમાદટ્ઠાનં, તત્થ નિસિન્નસ્સ થિનમિદ્ધં ઓક્કમતિ, નિદ્દાભિભૂતસ્સ પુન પટિબુજ્ઝતો પાપવિતક્કા પાતુભવન્તી’’તિ પટિસઞ્ચિક્ખિત્વા તાદિસં સેનાસનં પત્તમ્પિ ન સમ્પટિચ્છતિ, સો તં પટિક્ખિપિત્વા અબ્ભોકાસરુક્ખમૂલાદીસુ વસન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમ્પિસ્સ સેનાસને યથાસારુપ્પસન્તોસો.

ઇધ પન ભિક્ખુ ભેસજ્જં લભતિ લૂખં વા પણીતં વા, સો યં લભતિ, તેનેવ તુસ્સતિ, અઞ્ઞં ન પત્થેતિ, લભન્તોપિ ન ગણ્હાતિ. અયમસ્સ ગિલાનપચ્ચયે યથાલાભસન્તોસો. યો પન તેલેન અત્થિકો ફાણિતં લભતિ, સો તં સભાગસ્સ ભિક્ખુનો દત્વા તસ્સ હત્થતો તેલં ગહેત્વા અઞ્ઞદેવ વા પરિયેસિત્વા ભેસજ્જં કરોન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ ગિલાનપચ્ચયે યથાબલસન્તોસો.

અપરો મહાપુઞ્ઞો બહું તેલમધુફાણિતાદિપણીતભેસજ્જં લભતિ. સો તં ચીવરં વિય થેરચિરપબ્બજિતબહુસ્સુતઅપ્પલાભગિલાનાનં દત્વા તેસં આભતેન યેન કેનચિ યાપેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. યો પન એકસ્મિં ભાજને મુત્તહરીતકં ઠપેત્વા એકસ્મિં ચતુમધુરં – ‘‘ગણ્હથ, ભન્તે, યદિચ્છક’’ન્તિ વુચ્ચમાનો ‘‘સચસ્સ તેસુ અઞ્ઞતરેનપિ રોગો વૂપસમ્મતિ, અથ મુત્તહરીતકં નામ બુદ્ધાદીહિ વણ્ણિત’’ન્તિ ચતુમધુરં પટિક્ખિપિત્વા મુત્તહરીતકેન ભેસજ્જં કરોન્તોપિ પરમસન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ ગિલાનપચ્ચયે યથાસારુપ્પસન્તોસો. ઇમેસં પન પચ્ચેકપચ્ચયેસુ તિણ્ણં તિણ્ણં સન્તોસાનં યથાસારુપ્પસન્તોસોવ અગ્ગો.

૬૬-૬૭. છટ્ઠસત્તમેસુ અયોનિસોમનસિકારયોનિસોમનસિકારા હેટ્ઠા વુત્તલક્ખણાવ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૬૮. અટ્ઠમે અસમ્પજઞ્ઞન્તિ અસમ્પજાનભાવો, મોહસ્સેતં અધિવચનં. અસમ્પજાનસ્સાતિ અજાનન્તસ્સ સમ્મુળ્હસ્સ.

૬૯. નવમે સમ્પજઞ્ઞન્તિ સમ્પજાનભાવો, પઞ્ઞાયેતં નામં. સમ્પજાનસ્સાતિ સમ્પજાનન્તસ્સ.

૭૦. દસમે પાપમિત્તતાતિ યસ્સ પાપા લામકા મિત્તા, સો પાપમિત્તો. પાપમિત્તસ્સ ભાવો પાપમિત્તતા, તેનાકારેન પવત્તાનં ચતુન્નં ખન્ધાનમેવેતં નામં. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘તત્થ કતમા પાપમિત્તતા? યે તે પુગ્ગલા અસ્સદ્ધા દુસ્સીલા અપ્પસ્સુતા મચ્છરિનો દુપ્પઞ્ઞા. યા તેસં સેવના નિસેવના સંસેવના ભજના સમ્ભજના ભત્તિ સમ્ભત્તિ સમ્પવઙ્કતા. અયં વુચ્ચતિ પાપમિત્તતા’’તિ (વિભ. ૯૦૧).

વીરિયારમ્ભાદિવગ્ગવણ્ણના.

૮. કલ્યાણમિત્તતાદિવગ્ગવણ્ણના

૭૧. અટ્ઠમસ્સ પઠમે કલ્યાણમિત્તતાતિ કલ્યાણા મિત્તા અસ્સાતિ કલ્યાણમિત્તો, તસ્સ ભાવો કલ્યાણમિત્તતા. સેસં વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બં.

૭૨-૭૩. દુતિયે અનુયોગોતિ યોગો પયોગો. અનનુયોગોતિ અયોગો અપ્પયોગો. અનુયોગાતિ અનુયોગેન. અનનુયોગાતિ અનનુયોગેન. કુસલાનં ધમ્માનન્તિ ચતુભૂમકકુસલધમ્માનં. તતિયં ઉત્તાનત્થમેવ.

૭૪. ચતુત્થે બોજ્ઝઙ્ગાતિ બુજ્ઝનકસત્તસ્સ અઙ્ગભૂતા સત્ત ધમ્મા. યાય વા ધમ્મસામગ્ગિયા સો બુજ્ઝતિ, સમ્મોહનિદ્દાતો વા વુટ્ઠાતિ, ચતુસચ્ચધમ્મં વા સચ્છિકરોતિ. તસ્સા બોધિયા અઙ્ગભૂતાતિપિ બોજ્ઝઙ્ગા. ‘‘બોજ્ઝઙ્ગાતિ કેનટ્ઠેન બોજ્ઝઙ્ગા? બુજ્ઝન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા, અનુબુજ્ઝન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા, પટિબુજ્ઝન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા, સમ્બુજ્ઝન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા, બોધાય સંવત્તન્તીતિ બોજ્ઝઙ્ગા’’તિ (પટિ. મ. ૨.૧૭). એવં પનેતં પદં વિભત્તમેવ.

૭૫. પઞ્ચમે ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તીતિ ઇમિના પદેન બોજ્ઝઙ્ગાનં યાથાવસરસભૂમિ નામ કથિતા. સા પનેસા ચતુબ્બિધા હોતિ – વિપસ્સના, વિપસ્સનાપાદકજ્ઝાનં, મગ્ગો, ફલન્તિ. તત્થ વિપસ્સનાય ઉપ્પજ્જનકાલે બોજ્ઝઙ્ગા કામાવચરા હોન્તિ, વિપસ્સનાપાદકજ્ઝાનમ્હિ ઉપ્પજ્જનકાલે રૂપાવચરઅરૂપાવચરા, મગ્ગફલેસુ ઉપ્પજ્જનકાલે લોકુત્તરા. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તે બોજ્ઝઙ્ગા ચતુભૂમકા કથિતા.

૭૬. છટ્ઠસ્સ અટ્ઠુપ્પત્તિકો નિક્ખેપો. અટ્ઠુપ્પત્તિયં હેતં નિક્ખિત્તં, સમ્બહુલા કિર ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં સન્નિસિન્ના. તેસં અન્તરે બન્ધુલમલ્લસેનાપતિં આરબ્ભ અયં કથા ઉદપાદિ, ‘‘આવુસો, અસુકં નામ કુલં પુબ્બે બહુઞાતિકં અહોસિ બહુપક્ખં, ઇદાનિ અપ્પઞાતિકં અપ્પપક્ખં જાત’’ન્તિ. અથ ભગવા તેસં ચિત્તાચારં ઞત્વા ‘‘મયિ ગતે મહતી દેસના ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ગન્ધકુટિતો નિક્ખમ્મ ધમ્મસભાયં પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસીદિત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ આહ. ભગવા અઞ્ઞા ગામનિગમાદિકથા નત્થિ, અસુકં નામ કુલં પુબ્બે બહુઞાતિકં અહોસિ બહુપક્ખં, ઇદાનિ અપ્પઞાતિકં અપ્પપક્ખં જાતન્તિ વદન્તા નિસિન્નમ્હાતિ. સત્થા ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા અપ્પમત્તિકા એસા, ભિક્ખવે, પરિહાનીતિ ઇદં સુત્તં આરભિ.

તત્થ અપ્પમત્તિકાતિ પરિત્તા પરિત્તપ્પમાણા. એતાય હિ પરિહાનિયા સગ્ગતો વા મગ્ગતો વા પરિહાનિ નામ નત્થિ, દિટ્ઠધમ્મિકપરિહાનિમત્તમેવ એતન્તિ આહ. એતં પતિકિટ્ઠન્તિ એતં પચ્છિમં એતં લામકં. યદિદં પઞ્ઞાપરિહાનીતિ યા એસા મમ સાસને કમ્મસ્સકતપઞ્ઞાય ઝાનપઞ્ઞાય વિપસ્સનાપઞ્ઞાય મગ્ગપઞ્ઞાય ફલપઞ્ઞાય ચ પરિહાનિ, એસા પચ્છિમા, એસા લામકા, એસા છડ્ડનીયાતિ અત્થો.

૭૭. સત્તમમ્પિ અટ્ઠુપ્પત્તિયમેવ કથિતં. ધમ્મસભાયં કિર નિસિન્નેસુ ભિક્ખૂસુ એકચ્ચે એવં આહંસુ – ‘‘અસુકં નામ કુલં પુબ્બે અપ્પઞાતિકં અપ્પપક્ખં અહોસિ, ઇદાનિ તં બહુઞાતિકં બહુપક્ખં જાત’’ન્તિ. કં સન્ધાય એવમાહંસૂતિ? વિસાખં ઉપાસિકં વેસાલિકે ચ લિચ્છવી. સત્થા તેસં ચિત્તાચારં ઞત્વા પુરિમનયેનેવ આગન્ત્વા ધમ્માસને નિસિન્નો ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિ. તે યથાભૂતં કથયિંસુ. સત્થા ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા ઇમં સુત્તં આરભિ. તત્થ અપ્પમત્તિકાતિ તં સમ્પત્તિં નિસ્સાય સગ્ગં વા મગ્ગં વા સમ્પત્તાનં અભાવતો પરિત્તા. યદિદં પઞ્ઞાવુદ્ધીતિ કમ્મસ્સકતપઞ્ઞાદીનં વુદ્ધિ. તસ્માતિ યસ્મા ઞાતીનં વુદ્ધિ નામ દિટ્ઠધમ્મિકમત્તા અપ્પા પરિત્તા, સા સગ્ગં વા મગ્ગં વા પાપેતું અસમત્થા, તસ્મા. પઞ્ઞાવુદ્ધિયાતિ કમ્મસ્સકતાદિપઞ્ઞાય વુદ્ધિયા.

૭૮. અટ્ઠમમ્પિ અટ્ઠુપ્પત્તિયમેવ કથિતં. સમ્બહુલા કિર ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં સન્નિસિન્ના મહાધનસેટ્ઠિપુત્તં આરબ્ભ ‘‘અસુકં નામ કુલં પુબ્બે મહાભોગં મહાહિરઞ્ઞસુવણ્ણં અહોસિ, તં ઇદાનિ અપ્પભોગં જાત’’ન્તિ કથયિંસુ. સત્થા પુરિમનયેનેવ આગન્ત્વા તેસં વચનં સુત્વા ઇમં સુત્તં આરભિ.

૭૯. નવમમ્પિ અટ્ઠુપ્પત્તિયમેવ વુત્તં. ધમ્મસભાયં કિર સન્નિસિન્ના ભિક્ખૂ કાકવલિયસેટ્ઠિઞ્ચ પુણ્ણસેટ્ઠિઞ્ચ આરબ્ભ ‘‘અસુકં નામ કુલં પુબ્બે અપ્પભોગં અહોસિ, તં ઇદાનિ મહાભોગં જાત’’ન્તિ કથયિંસુ. સત્થા પુરિમનયેનેવ આગન્ત્વા તેસં વચનં સુત્વા ઇમં સુત્તં આરભિ. સેસં ઇમેસુ દ્વીસુપિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૮૦. દસમમ્પિ અટ્ઠુપ્પત્તિયં વુત્તં. ધમ્મસભાયં કિર ભિક્ખૂ કોસલમહારાજાનં આરબ્ભ ‘‘અસુકં નામ કુલં પુબ્બે મહાયસં મહાપરિવારં અહોસિ, ઇદાનિ અપ્પયસં અપ્પપરિવારં જાત’’ન્તિ કથયિંસુ. ભગવા પુરિમનયેનેવ આગન્ત્વા તેસં વચનં સુત્વા ઇમં ધમ્મદેસનં આરભિ. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

કલ્યાણમિત્તતાદિવગ્ગવણ્ણના.

૯. પમાદાદિવગ્ગવણ્ણના

૮૧. નવમસ્સાપિ પઠમં અટ્ઠુપ્પત્તિયમેવ કથિતં. સમ્બહુલા કિર ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં નિસિન્ના કુમ્ભઘોસકં આરબ્ભ ‘‘અસુકં નામ કુલં પુબ્બે અપ્પયસં અપ્પપરિવારં અહોસિ, ઇદાનિ મહાયસં મહાપરિવારં જાત’’ન્તિ કથયિંસુ. સત્થા પુરિમનયેનેવ આગન્ત્વા તેસં વચનં સુત્વા ઇમં સુત્તં આરભિ. તસ્સત્થો હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૮૨. દુતિયાદીસુ મહતો અનત્થાયાતિ મહન્તસ્સ અનત્થસ્સ અત્થાય. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

પમાદાદિવગ્ગવણ્ણના.

૧૦. દુતિયપમાદાદિવગ્ગવણ્ણના

૯૮. દસમે અજ્ઝત્તિકન્તિ નિયકજ્ઝત્તવસેન અજ્ઝત્તિકં. અઙ્ગન્તિ કારણં. ઇતિ કરિત્વાતિ એવં કત્વા. ઇદં વુત્તં હોતિ – ભિક્ખવે, અજ્ઝત્તં પચ્ચત્તં અત્તનો સન્તાને સમુટ્ઠિતં કારણન્તિ કત્વા ન અઞ્ઞં એકં કારણમ્પિ સમનુપસ્સામીતિ.

૧૧૦-૧૧૪. બાહિરન્તિ અજ્ઝત્તસન્તાનતો બહિ ભવં. સદ્ધમ્મસ્સાતિ સુદ્ધમ્મસ્સ, સાસનસ્સાતિ અત્થો. સમ્મોસાયાતિ વિનાસાય. અન્તરધાનાયાતિ અપઞ્ઞાણત્થાય.

૧૧૫. ઠિતિયાતિ ચિરટ્ઠિતત્થં. અસમ્મોસાય અનન્તરધાનાયાતિ વુત્તપટિપક્ખનયેનેવ વેદિતબ્બં. સેસમેત્થ ચતુક્કોટિકે વુત્તનયમેવ.

૧૩૦. ઇતો પરેસુ અધમ્મં ધમ્મોતિ દીપેન્તીતિઆદીસુ સુત્તન્તપરિયાયેન તાવ દસ કુસલકમ્મપથા ધમ્મો, દસ અકુસલકમ્મપથા અધમ્મો. તથા ચત્તારો સતિપટ્ઠાના ચત્તારો સમ્મપ્પધાના ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ પઞ્ચ બલાનિ સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગોતિ સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મા ધમ્મો નામ; તયો સતિપટ્ઠાના તયો સમ્મપ્પધાના તયો ઇદ્ધિપાદા છ ઇન્દ્રિયાનિ છ બલાનિ અટ્ઠ બોજ્ઝઙ્ગા નવઙ્ગિકો મગ્ગોતિ ચ ચત્તારો ઉપાદાના પઞ્ચ નીવરણાનિ સત્ત અનુસયા અટ્ઠ મિચ્છત્તાનિ ચ અયં અધમ્મો.

તત્થ યંકિઞ્ચિ એકં અધમ્મકોટ્ઠાસં ગહેત્વા ‘‘ઇમં અધમ્મં ધમ્મોતિ કરિસ્સામ, એવં અમ્હાકં આચરિયકુલં નિય્યાનિકં ભવિસ્સતિ, મયં ચ લોકે પાકટા ભવિસ્સામા’’તિ તં અધમ્મં ‘‘ધમ્મો અય’’ન્તિ કથયન્તા અધમ્મં ધમ્મોતિ દીપેન્તિ નામ. તથેવ ધમ્મકોટ્ઠાસેસુ એકં ગહેત્વા ‘‘અયં અધમ્મો’’તિ કથેન્તા ધમ્મં અધમ્મોતિ દીપેન્તિ નામ. વિનયપરિયાયેન પન ભૂતેન વત્થુના ચોદેત્વા સારેત્વા યથાપટિઞ્ઞાય કત્તબ્બં કમ્મં ધમ્મો નામ, અભૂતેન વત્થુના અચોદેત્વા અસારેત્વા અપટિઞ્ઞાય કત્તબ્બં કમ્મં અધમ્મો નામ.

સુત્તન્તપરિયાયેન રાગવિનયો દોસવિનયો મોહવિનયો સંવરો પહાનં પટિસઙ્ખાતિ અયં વિનયો નામ, રાગાદીનં અવિનયો અસંવરો અપ્પહાનં અપટિસઙ્ખાતિ અયં અવિનયો નામ. વિનયપરિયાયેન વત્થુસમ્પત્તિ, ઞત્તિસમ્પત્તિ, અનુસ્સાવનસમ્પત્તિ, સીમાસમ્પત્તિ, પરિસસમ્પત્તીતિ અયં વિનયો નામ. વત્થુવિપત્તિ, ઞત્તિવિપત્તિ, અનુસ્સાવનવિપત્તિ, સીમાવિપત્તિ પરિસવિપત્તીતિ અયં અવિનયો નામ.

સુત્તન્તપરિયાયેન ચત્તારો સતિપટ્ઠાના ચત્તારો સમ્મપ્પધાના…પે… અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગોતિ ઇદં ભાસિતં લપિતં તથાગતેન; તયો સતિપટ્ઠાના તયો સમ્મપ્પધાના તયો ઇદ્ધિપાદા છ ઇન્દ્રિયાનિ છ બલાનિ અટ્ઠ બોજ્ઝઙ્ગા નવઙ્ગિકો મગ્ગોતિ ઇદં અભાસિતં અલપિતં તથાગતેન. વિનયપરિયાયેન ચત્તારો પારાજિકા તેરસ સઙ્ઘાદિસેસા દ્વે અનિયતા તિંસ નિસ્સગ્ગિયા પાચિત્તિયાતિ ઇદં ભાસિતં લપિતં તથાગતેન; તયો પારાજિકા ચુદ્દસ સઙ્ઘાદિસેસા તયો અનિયતા એકતિંસ નિસ્સગ્ગિયા પાચિત્તિયાતિ ઇદં અભાસિતં અલપિતં તથાગતેન.

સુત્તન્તપરિયાયેન દેવસિકં ફલસમાપત્તિસમાપજ્જનં મહાકરુણાસમાપત્તિસમાપજ્જનં બુદ્ધચક્ખુના લોકવોલોકનં અટ્ઠુપ્પત્તિવસેન સુત્તન્તદેસના જાતકકથાતિ ઇદં આચિણ્ણં, ન દેવસિકં ફલસમાપત્તિસમાપજ્જનં…પે… ન જાતકકથાતિ ઇદં અનાચિણ્ણં. વિનયપરિયાયેન નિમન્તિતસ્સ વસ્સાવાસં વસિત્વા અપલોકેત્વા ચારિકાપક્કમનં પવારેત્વા ચારિકાપક્કમનં, આગન્તુકેહિ સદ્ધિં પઠમં પટિસન્થારકરણન્તિ ઇદં આચિણ્ણં, તસ્સેવ આચિણ્ણસ્સ અકરણં અનાચિણ્ણં નામ.

સુત્તન્તપરિયાયેન ચત્તારો સતિપટ્ઠાના…પે… અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગોતિ ઇદં પઞ્ઞત્તં નામ; તયો સતિપટ્ઠાના…પે… નવઙ્ગિકો મગ્ગોતિ ઇદં અપઞ્ઞત્તં નામ. વિનયપરિયાયેન ચત્તારો પારાજિકા…પે… તિંસનિસ્સગ્ગિયા પાચિત્તિયાતિ ઇદં પઞ્ઞત્તં નામ; તયો પારાજિકા…પે… એકતિંસ નિસ્સગ્ગિયા પાચિત્તિયાતિ ઇદં અપઞ્ઞત્તં નામ.

યં પનેતં સબ્બસુત્તાનં પરિયોસાને તેચિમં સદ્ધમ્મં અન્તરધાપેન્તીતિ વુત્તં, તત્થ પઞ્ચ અન્તરધાનાનિ નામ અધિગમઅન્તરધાનં, પટિપત્તિઅન્તરધાનં, પરિયત્તિઅન્તરધાનં, લિઙ્ગઅન્તરધાનં, ધાતુઅન્તરધાનન્તિ. તત્થ અધિગમોતિ ચત્તારો મગ્ગા, ચત્તારિ ફલાનિ, ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા, તિસ્સો વિજ્જા, છ અભિઞ્ઞાતિ. સો પરિહાયમાનો પટિસમ્ભિદાતો પટ્ઠાય પરિહાયતિ. બુદ્ધાનં હિ પરિનિબ્બાનતો વસ્સસહસ્સમેવ પટિસમ્ભિદા નિબ્બત્તેતું સક્કોન્તિ, તતો પરં છ અભિઞ્ઞા, તતો તાપિ નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તા તિસ્સો વિજ્જા નિબ્બત્તેન્તિ. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે તાપિ નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તા સુક્ખવિપસ્સકા હોન્તિ. એતેનેવ ઉપાયેન અનાગામિનો સકદાગામિનો સોતાપન્નાતિ. તેસુ ધરન્તેસુ અધિગમો અનન્તરહિતો નામ ન હોતિ. પચ્છિમકસ્સ પન સોતાપન્નસ્સ જીવિતક્ખયેન અધિગમો અન્તરહિતો નામ હોતિ. ઇદં અધિગમઅન્તરધાનં નામ.

પટિપત્તિઅન્તરધાનં નામ ઝાનવિપસ્સનામગ્ગફલાનિ નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તા ચતુપારિસુદ્ધિસીલમત્તં રક્ખન્તિ. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે ‘‘સીલં પરિપુણ્ણં કત્વા રક્ખામ, પધાનઞ્ચ અનુયુઞ્જામ, ન ચ મગ્ગં વા ફલં વા સચ્છિકાતું સક્કોમ, નત્થિ ઇદાનિ અરિયધમ્મપટિવેધો’’તિ વોસાનં આપજ્જિત્વા કોસજ્જબહુલા અઞ્ઞમઞ્ઞં ન ચોદેન્તિ ન સારેન્તિ અકુક્કુચ્ચકા હોન્તિ, તતો પટ્ઠાય ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ મદ્દન્તિ. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે પાચિત્તિયથુલ્લચ્ચયાનિ આપજ્જન્તિ, તતો ગરુકાપત્તિં. પારાજિકમત્તમેવ તિટ્ઠતિ. ચત્તારિ પારાજિકાનિ રક્ખન્તાનં ભિક્ખૂનં સતેપિ સહસ્સેપિ ધરમાને પટિપત્તિ અનન્તરહિતા નામ ન હોતિ. પચ્છિમકસ્સ પન ભિક્ખુનો સીલભેદેન વા જીવિતક્ખયેન વા અન્તરહિતા હોતીતિ ઇદં પટિપત્તિઅન્તરધાનં નામ.

પરિયત્તીતિ તેપિટકં બુદ્ધવચનં સાટ્ઠકથા પાળિ. યાવ સા તિટ્ઠતિ, તાવ પરિયત્તિ પરિપુણ્ણા નામ હોતિ. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે રાજયુવરાજાનો અધમ્મિકા હોન્તિ, તેસુ અધમ્મિકેસુ રાજામચ્ચાદયો અધમ્મિકા હોન્તિ, તતો રટ્ઠજનપદવાસિનોતિ. એતેસં અધમ્મિકતાય દેવો ન સમ્મા વસ્સતિ, તતો સસ્સાનિ ન સમ્પજ્જન્તિ. તેસુ અસમ્પજ્જન્તેસુ પચ્ચયદાયકા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પચ્ચયે દાતું ન સક્કોન્તિ, ભિક્ખૂ પચ્ચયેહિ કિલમન્તા અન્તેવાસિકે સઙ્ગહેતું ન સક્કોન્તિ. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે પરિયત્તિ પરિહાયતિ, અત્થવસેન ધારેતું ન સક્કોન્તિ, પાળિવસેનેવ ધારેન્તિ. તતો ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે પાળિમ્પિ સકલં ધારેતું ન સક્કોન્તિ, પઠમં અભિધમ્મપિટકં પરિહાયતિ. પરિહાયમાનં મત્થકતો પટ્ઠાય પરિહાયતિ. પઠમમેવ હિ પટ્ઠાનમહાપકરણં પરિહાયતિ, તસ્મિં પરિહીને યમકં, કથાવત્થુ, પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિ, ધાતુકથા, વિભઙ્ગો, ધમ્મસઙ્ગહોતિ.

એવં અભિધમ્મપિટકે પરિહીને મત્થકતો પટ્ઠાય સુત્તન્તપિટકં પરિહાયતિ. પઠમઞ્હિ અઙ્ગુત્તરનિકાયો પરિહાયતિ, તસ્મિમ્પિ પઠમં એકાદસકનિપાતો, તતો દસકનિપાતો…પે… તતો એકકનિપાતોતિ. એવં અઙ્ગુત્તરે પરિહીને મત્થકતો પટ્ઠાય સંયુત્તનિકાયો પરિહાયતિ. પઠમં હિ મહાવગ્ગો પરિહાયતિ, તતો સળાયતનવગ્ગો, ખન્ધવગ્ગો, નિદાનવગ્ગો, સગાથાવગ્ગોતિ. એવં સંયુત્તનિકાયે પરિહીને મત્થકતો પટ્ઠાય મજ્ઝિમનિકાયો પરિહાયતિ. પઠમં હિ ઉપરિપણ્ણાસકો પરિહાયતિ, તતો મજ્ઝિમપણ્ણાસકો, તતો મૂલપણ્ણાસકોતિ. એવં મજ્ઝિમનિકાયે પરિહીને મત્થકતો પટ્ઠાય દીઘનિકાયો પરિહાયતિ. પઠમઞ્હિ પાથિકવગ્ગો પરિહાયતિ, તતો મહાવગ્ગો, તતો સીલક્ખન્ધવગ્ગોતિ. એવં દીઘનિકાયે પરિહીને સુત્તન્તપિટકં પરિહીનં નામ હોતિ. વિનયપિટકેન સદ્ધિં જાતકમેવ ધારેન્તિ. વિનયપિટકં લજ્જિનોવ ધારેન્તિ, લાભકામા પન ‘‘સુત્તન્તે કથિતેપિ સલ્લક્ખેન્તા નત્થી’’તિ જાતકમેવ ધારેન્તિ. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે જાતકમ્પિ ધારેતું ન સક્કોન્તિ. અથ તેસં પઠમં વેસ્સન્તરજાતકં પરિહાયતિ, તતો પટિલોમક્કમેન પુણ્ણકજાતકં, મહાનારદજાતકન્તિ પરિયોસાને અપણ્ણકજાતકં પરિહાયતિ. એવં જાતકે પરિહીને વિનયપિટકમેવ ધારેન્તિ.

ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે વિનયપિટકમ્પિ મત્થકતો પટ્ઠાય પરિહાયતિ. પઠમઞ્હિ પરિવારો પરિહાયતિ, તતો ખન્ધકો, ભિક્ખુનીવિભઙ્ગો, મહાવિભઙ્ગોતિ અનુક્કમેન ઉપોસથક્ખન્ધકમત્તમેવ ધારેન્તિ. તદાપિ પરિયત્તિ અન્તરહિતા ન હોતિ. યાવ પન મનુસ્સેસુ ચાતુપ્પદિકગાથાપિ પવત્તતિ, તાવ પરિયત્તિ અનન્તરહિતાવ હોતિ. યદા સદ્ધો પસન્નો રાજા હત્થિક્ખન્ધે સુવણ્ણચઙ્કોટકમ્હિ સહસ્સત્થવિકં ઠપાપેત્વા ‘‘બુદ્ધેહિ કથિતં ચાતુપ્પદિકગાથં જાનન્તો ઇમં સહસ્સં ગણ્હતૂ’’તિ નગરે ભેરિં ચરાપેત્વા ગણ્હનકં અલભિત્વા ‘‘એકવારં ચરાપિતે નામ સુણન્તાપિ હોન્તિ અસ્સુણન્તાપી’’તિ યાવતતિયં ચરાપેત્વા ગણ્હનકં અલભિત્વા રાજપુરિસા તં સહસ્સત્થવિકં પુન રાજકુલં પવેસેન્તિ, તદા પરિયત્તિ અન્તરહિતા નામ હોતિ. ઇદં પરિયત્તિઅન્તરધાનં નામ.

ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે ચીવરગ્ગહણં પત્તગ્ગહણં સમ્મિઞ્જનપસારણં આલોકિતવિલોકિતં ન પાસાદિકં હોતિ. નિગણ્ઠસમણા વિય અલાબુપત્તં ભિક્ખૂ પત્તં અગ્ગબાહાય પક્ખિપિત્વા આદાય વિચરન્તિ, એત્તાવતાપિ લિઙ્ગં અનન્તરહિતમેવ હોતિ. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે પન કાલે અગ્ગબાહતો ઓતારેત્વા હત્થેન વા સિક્કાય વા ઓલમ્બિત્વા વિચરન્તિ, ચીવરમ્પિ રજનસારુપ્પં અકત્વા ઓટ્ઠટ્ઠિવણ્ણં કત્વા વિચરન્તિ. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે રજનમ્પિ ન હોતિ દસચ્છિન્દનમ્પિ ઓવટ્ટિકવિજ્ઝનમ્પિ, કપ્પમત્તં કત્વા વળઞ્જેન્તિ. પુન ઓવટ્ટિકં વિજ્ઝિત્વા કપ્પં ન કરોન્તિ. તતો ઉભયમ્પિ અકત્વા દસા છેત્વા પરિબ્બાજકા વિય ચરન્તિ. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે ‘‘કો ઇમિના અમ્હાકં અત્થો’’તિ ખુદ્દકં કાસાવખણ્ડં હત્થે વા ગીવાય વા બન્ધન્તિ, કેસેસુ વા અલ્લીયાપેન્તિ, દારભરણં વા કરોન્તા કસિત્વા વપિત્વા જીવિકં કપ્પેત્વા વિચરન્તિ. તદા દક્ખિણં દેન્તા સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ એતેસં દેન્તિ. ઇદં સન્ધાય ભગવતા વુત્તં – ‘‘ભવિસ્સન્તિ ખો, પનાનન્દ, અનાગતમદ્ધાનં ગોત્રભુનો કાસાવકણ્ઠા દુસ્સીલા પાપધમ્મા, તેસુ દુસ્સીલેસુ સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ દાનં દસ્સન્તિ, તદાપાહં, આનન્દ, સઙ્ઘગતં દક્ખિણં અસઙ્ખેય્યં અપ્પમેય્યં વદામી’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૮૦). તતો ગચ્છન્તે કાલે નાનાવિધાનિ કમ્માનિ કરોન્તા ‘‘પપઞ્ચો એસ, કિં ઇમિના અમ્હાક’’ન્તિ કાસાવખણ્ડં છિન્દિત્વા અરઞ્ઞે ખિપન્તિ. એતસ્મિં કાલે લિઙ્ગં અન્તરહિતં નામ હોતિ. કસ્સપદસબલસ્સ કિર કાલતો પટ્ઠાય યોનકાનં સેતવત્થં પારુપિત્વા ચરણં ચારિત્તં જાતન્તિ. ઇદં લિઙ્ગઅન્તરધાનં નામ.

ધાતુઅન્તરધાનં પન એવં વેદિતબ્બં – તીણિ પરિનિબ્બાનાનિ, કિલેસપરિનિબ્બાનં – ખન્ધપરિનિબ્બાનં, ધાતુપરિનિબ્બાનન્તિ. તત્થ કિલેસપરિનિબ્બાનં બોધિપલ્લઙ્કે અહોસિ, ખન્ધપરિનિબ્બાનં કુસિનારાયં, ધાતુપરિનિબ્બાનં અનાગતે ભવિસ્સતિ. કથં? તતો તત્થ તત્થ સક્કારસમ્માનં અલભમાના ધાતુયો બુદ્ધાનં અધિટ્ઠાનબલેન સક્કારસમ્માનલભનકટ્ઠાનં ગચ્છન્તિ. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે સબ્બટ્ઠાનેસુ સક્કારસમ્માનો ન હોતિ. સાસનસ્સ હિ ઓસક્કનકાલે ઇમસ્મિં તમ્બપણ્ણિદીપે સબ્બા ધાતુયો સન્નિપતિત્વા મહાચેતિયં, તતો નાગદીપે રાજાયતનચેતિયં, તતો બોધિપલ્લઙ્કં ગમિસ્સન્તિ. નાગભવનતોપિ દેવલોકતોપિ બ્રહ્મલોકતોપિ ધાતુયો મહાબોધિપલ્લઙ્કમેવ ગમિસ્સન્તિ. સાસપમત્તાપિ ધાતુ અન્તરા ન નસ્સિસ્સતિ. સબ્બા ધાતુયો મહાબોધિમણ્ડે સન્નિપતિત્વા બુદ્ધરૂપં ગહેત્વા બોધિમણ્ડે પલ્લઙ્કેન નિસિન્નબુદ્ધસરીરસિરિં દસ્સેન્તિ. દ્વત્તિંસ મહાપુરિસલક્ખણાનિ અસીતિ અનુબ્યઞ્જનાનિ બ્યામપ્પભાતિ સબ્બં પરિપુણ્ણમેવ હોતિ. તતો યમકપાટિહારિયદિવસે વિય પાટિહારિયં કત્વા દસ્સેન્તિ. તદા મનુસ્સભૂતસત્તો નામ તત્થ ગતો નત્થિ, દસસહસ્સચક્કવાળે પન દેવતા સબ્બાવ સન્નિપતિત્વા ‘‘અજ્જ દસબલો પરિનિબ્બાયતિ, ઇતોદાનિ પટ્ઠાય અન્ધકારં ભવિસ્સતી’’તિ પરિદેવન્તિ. અથ ધાતુસરીરતો તેજો સમુટ્ઠાય તં સરીરં અપણ્ણત્તિકભાવં ગમેતિ. ધાતુસરીરતો સમુટ્ઠિતા જાલા યાવ બ્રહ્મલોકા ઉગ્ગચ્છિસ્સતિ, સાસપમત્તાય સેસાયપિ ધાતુયા સતિ એકજાલાવ ભવિસ્સતિ. ધાતૂસુ પરિયાદાનં ગતાસુ પચ્છિજ્જિસ્સતિ. એવં મહન્તં આનુભાવં દસ્સેત્વા ધાતુયો અન્તરધાયન્તિ. તદા સન્નિપતિતા દેવસઙ્ઘા બુદ્ધાનં પરિનિબ્બુતદિવસે વિય દિબ્બગન્ધમાલાતૂરિયાદીહિ સક્કારં કત્વા તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા વન્દિત્વા ‘‘અનાગતે ઉપ્પજ્જનકં બુદ્ધં પસ્સિતું લભિસ્સામ ભગવા’’તિ વત્વા સકસકટ્ઠાનમેવ ગચ્છન્તિ. ઇદં ધાતુઅન્તરધાનં નામ.

ઇમસ્સ પઞ્ચવિધસ્સ અન્તરધાનસ્સ પરિયત્તિઅન્તરધાનમેવ મૂલં. પરિયત્તિયા હિ અન્તરહિતાય પટિપત્તિ અન્તરધાયતિ, પરિયત્તિયા ઠિતાય પટિપત્તિ પતિટ્ઠાતિ. તેનેવ ઇમસ્મિં દીપે ચણ્ડાલતિસ્સમહાભયે સક્કો દેવરાજા મહાઉળુમ્પં માપેત્વા ભિક્ખૂનં આરોચાપેસિ ‘‘મહન્તં ભયં ભવિસ્સતિ, ન સમ્મા દેવો વસ્સિસ્સતિ, ભિક્ખૂ પચ્ચયેહિ કિલમન્તા પરિયત્તિં સન્ધારેતું ન સક્ખિસ્સન્તિ, પરતીરં ગન્ત્વા અય્યેહિ જીવિતં રક્ખિતું વટ્ટતિ. ઇમં મહાઉળુમ્પં આરુય્હ ગચ્છથ, ભન્તે. યેસં એત્થ નિસજ્જટ્ઠાનં નપ્પહોતિ, તે કટ્ઠખણ્ડેપિ ઉરં ઠપેત્વા ગચ્છન્તુ, સબ્બેસમ્પિ ભયં ન ભવિસ્સતી’’તિ. તદા સમુદ્દતીરં પત્વા સટ્ઠિ ભિક્ખૂ કતિકં કત્વા ‘‘અમ્હાકં એત્થ ગમનકિચ્ચં નત્થિ, મયં ઇધેવ હુત્વા તેપિટકં રક્ખિસ્સામા’’તિ તતો નિવત્તિત્વા દક્ખિણમલયજનપદં ગન્ત્વા કન્દમૂલપણ્ણેહિ જીવિકં કપ્પેન્તા વસિંસુ. કાયે વહન્તે નિસીદિત્વા સજ્ઝાયં કરોન્તિ, અવહન્તે વાલિકં ઉસ્સારેત્વા પરિવારેત્વા સીસાનિ એકટ્ઠાને કત્વા પરિયત્તિં સમ્મસન્તિ. ઇમિના નિયામેન દ્વાદસ સંવચ્છરાનિ સાટ્ઠકથં તેપિટકં પરિપુણ્ણં કત્વા ધારયિંસુ.

ભયે વૂપસન્તે સત્તસતા ભિક્ખૂ અત્તનો ગતટ્ઠાને સાટ્ઠકથે તેપિટકે એકક્ખરમ્પિ એકબ્યઞ્જનમ્પિ અનાસેત્વા ઇમમેવ દીપમાગમ્મ કલ્લગામજનપદે મણ્ડલારામવિહારં પવિસિંસુ. થેરાનં આગમનપ્પવત્તિં સુત્વા ઇમસ્મિં દીપે ઓહીના સટ્ઠિ ભિક્ખૂ ‘‘થેરે પસ્સિસ્સામા’’તિ ગન્ત્વા થેરેહિ સદ્ધિં તેપિટકં સોધેન્તા એકક્ખરમ્પિ એકબ્યઞ્જનમ્પિ અસમેન્તં નામ ન પસ્સિંસુ. તસ્મિં ઠાને થેરાનં અયં કથા ઉદપાદિ ‘‘પરિયત્તિ નુ ખો સાસનસ્સ મૂલં, ઉદાહુ પટિપત્તી’’તિ. પંસુકૂલિકત્થેરા ‘‘પટિપત્તિમૂલ’’ન્તિ આહંસુ, ધમ્મકથિકા ‘‘પરિયત્તી’’તિ. અથ ને થેરા ‘‘તુમ્હાકં દ્વિન્નમ્પિ જનાનં વચનમત્તેનેવ ન કરોમ, જિનભાસિતં સુત્તં આહરથા’’તિ આહંસુ. સુત્તં આહરિતું ન ભારોતિ ‘‘ઇમે ચ, સુભદ્દ, ભિક્ખૂ સમ્મા વિહરેય્યું, અસુઞ્ઞો લોકો અરહન્તેહિ અસ્સાતિ (દી. નિ. ૨.૨૧૪). પટિપત્તિમૂલકં, મહારાજ, સત્થુસાસનં પટિપત્તિસારકં. પટિપત્તિયા ધરન્તાય તિટ્ઠતી’’તિ (મિ. પ. ૪.૧.૭) સુત્તં આહરિંસુ. ઇમં સુત્તં સુત્વા ધમ્મકથિકા અત્તનો વાદઠપનત્થાય ઇમં સુત્તં આહરિંસુ –

‘‘યાવ તિટ્ઠન્તિ સુત્તન્તા, વિનયો યાવ દિપ્પતિ;

તાવ દક્ખન્તિ આલોકં, સૂરિયે અબ્ભુટ્ઠિતે યથા.

‘‘સુત્તન્તેસુ અસન્તેસુ, પમુટ્ઠે વિનયમ્હિ ચ;

તમો ભવિસ્સતિ લોકે, સૂરિયે અત્થઙ્ગતે યથા.

‘‘સુત્તન્તે રક્ખિતે સન્તે, પટિપત્તિ હોતિ રક્ખિતા;

પટિપત્તિયં ઠિતો ધીરો, યોગક્ખેમા ન ધંસતી’’તિ.

ઇમસ્મિં સુત્તે આહટે પંસુકૂલિકત્થેરા તુણ્હી અહેસું, ધમ્મકથિકત્થેરાનંયેવ વચનં પુરતો અહોસિ. યથા હિ ગવસતસ્સ વા ગવસહસ્સસ્સ વા અન્તરે પવેણિપાલિકાય ધેનુયા અસતિ સો વંસો સા પવેણિ ન ઘટીયતિ, એવમેવં આરદ્ધવિપસ્સકાનં ભિક્ખૂનં સતેપિ સહસ્સેપિ સંવિજ્જમાને પરિયત્તિયા અસતિ અરિયમગ્ગપટિવેધો નામ ન હોતિ. યથા ચ નિધિકુમ્ભિયા જાનનત્થાય પાસાણપિટ્ઠે અક્ખરેસુ ઠપિતેસુ યાવ અક્ખરાનિ ધરન્તિ, તાવ નિધિકુમ્ભિ નટ્ઠા નામ ન હોતિ. એવમેવં પરિયત્તિયા ધરમાનાય સાસનં અન્તરહિતં નામ ન હોતીતિ.

દુતિયપમાદાદિવગ્ગવણ્ણના.

૧૧. અધમ્મવગ્ગવણ્ણના

૧૪૦. એકાદસમે વગ્ગે અધમ્મં અધમ્મોતિઆદીનિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

અધમ્મવગ્ગવણ્ણના.

૧૨. અનાપત્તિવગ્ગવણ્ણના

૧૫૦. દ્વાદસમે પન અનાપત્તિં આપત્તીતિઆદીસુ ‘‘અનાપત્તિ અજાનન્તસ્સ અથેય્યચિત્તસ્સ નમરણાધિપ્પાયસ્સ અનુલ્લપનાધિપ્પાયસ્સ નમોચનાધિપ્પાયસ્સા’’તિ તત્થ તત્થ વુત્તા અનાપત્તિ અનાપત્તિ નામ, ‘‘જાનન્તસ્સ થેય્યચિત્તસ્સા’’તિઆદિના નયેન વુત્તા આપત્તિ આપત્તિ નામ, પઞ્ચાપત્તિક્ખન્ધા લહુકાપત્તિ નામ, દ્વે આપત્તિક્ખન્ધા ગરુકાપત્તિ નામ. દ્વે આપત્તિક્ખન્ધા દુટ્ઠુલ્લાપત્તિ નામ, પઞ્ચાપત્તિક્ખન્ધા અદુટ્ઠુલ્લાપત્તિ નામ. છ આપત્તિક્ખન્ધા સાવસેસાપત્તિ નામ, એકો પારાજિકાપત્તિક્ખન્ધો અનવસેસાપત્તિ નામ. સપ્પટિકમ્માપત્તિ નામ સાવસેસાપત્તિયેવ, અપ્પટિકમ્માપત્તિ નામ અનવસેસાપત્તિયેવ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

અનાપત્તિવગ્ગવણ્ણના.

૧૩. એકપુગ્ગલવગ્ગવણ્ણના

૧૭૦. એકપુગ્ગલવગ્ગસ્સ પઠમે એકપુગ્ગલોતિ એકો પુગ્ગલો. એત્થ એકોતિ દુતિયાદિપટિક્ખેપત્થો ગણનપરિચ્છેદો. પુગ્ગલોતિ સમ્મુતિકથા, ન પરમત્થકથા. બુદ્ધસ્સ હિ ભગવતો દુવિધા દેસના – સમ્મુતિદેસના, પરમત્થદેસના ચાતિ. તત્થ ‘‘પુગ્ગલો સત્તો ઇત્થી પુરિસો ખત્તિયો બ્રાહ્મણો દેવો મારો’’તિ એવરૂપા સમ્મુતિદેસના, ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા ખન્ધા ધાતૂ આયતનાનિ સતિપટ્ઠાના’’તિ એવરૂપા પરમત્થદેસના. તત્થ ભગવા યે સમ્મુતિવસેન દેસનં સુત્વા અત્થં પટિવિજ્ઝિત્વા મોહં પહાય વિસેસં અધિગન્તું સમત્થા, તેસં સમ્મુતિદેસનં દેસેતિ. યે પન પરમત્થવસેન દેસનં સુત્વા અત્થં પટિવિજ્ઝિત્વા મોહં પહાય વિસેસમધિગન્તું સમત્થા, તેસં પરમત્થદેસનં દેસેતિ.

તત્રાયં ઉપમા – યથા હિ દેસભાસાકુસલો તિણ્ણં વેદાનં અત્થસંવણ્ણનકો આચરિયો યે દમિળભાસાય વુત્તે અત્થં જાનન્તિ, તેસં દમિળભાસાય આચિક્ખતિ. યે અન્ધભાસાદીસુ અઞ્ઞતરાય ભાસાય, તેસં તાય તાય ભાસાય. એવં તે માણવકા છેકં બ્યત્તં આચરિયમાગમ્મ ખિપ્પમેવ સિપ્પં ઉગ્ગણ્હન્તિ. તત્થ આચરિયો વિય બુદ્ધો ભગવા, તયો વેદા વિય કથેતબ્બભાવે ઠિતાનિ તીણિ પિટકાનિ, દેસભાસાકોસલ્લમિવ સમ્મુતિપરમત્થકોસલ્લં, નાનાદેસભાસા માણવકા વિય સમ્મુતિપરમત્થવસેન પટિવિજ્ઝનસમત્થા વેનેય્યસત્તા, આચરિયસ્સ દમિળભાસાદિઆચિક્ખનં વિય ભગવતો સમ્મુતિપરમત્થવસેન દેસના વેદિતબ્બા. આહ ચેત્થ –

‘‘દુવે સચ્ચાનિ અક્ખાસિ, સમ્બુદ્ધો વદતં વરો;

સમ્મુતિં પરમત્થઞ્ચ, તતિયં નુપલબ્ભતિ.

‘‘સઙ્કેતવચનં સચ્ચં, લોકસમ્મુતિકારણા;

પરમત્થવચનં સચ્ચં, ધમ્માનં ભૂતકારણા.

‘‘તસ્મા વોહારકુસલસ્સ, લોકનાથસ્સ સત્થુનો;

સમ્મુતિં વોહરન્તસ્સ, મુસાવાદો ન જાયતી’’તિ.

અપિચ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા પુગ્ગલકથં કથેતિ – હિરોત્તપ્પદીપનત્થં, કમ્મસ્સકતાદીપનત્થં, પચ્ચત્તપુરિસકારદીપનત્થં, આનન્તરિયદીપનત્થં, બ્રહ્મવિહારદીપનત્થં, પુબ્બેનિવાસદીપનત્થં, દક્ખિણાવિસુદ્ધિદીપનત્થં, લોકસમ્મુતિયા અપ્પહાનત્થઞ્ચાતિ. ‘‘ખન્ધધાતુઆયતનાનિ હિરિયન્તિ ઓત્તપ્પન્તી’’તિ હિ વુત્તે મહાજનો ન જાનાતિ, સમ્મોહમાપજ્જતિ, પટિસત્તુ હોતિ ‘‘કિમિદં ખન્ધધાતુઆયતનાનિ હિરિયન્તિ ઓત્તપ્પન્તિ નામા’’તિ? ‘‘ઇત્થી હિરિયતિ ઓત્તપ્પતિ, પુરિસો ખત્તિયો બ્રાહ્મણો દેવો મારો’’તિ વુત્તે પન જાનાતિ, ન સમ્મોહમાપજ્જતિ, ન પટિસત્તુ હોતિ. તસ્મા ભગવા હિરોત્તપ્પદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ.

‘‘ખન્ધા કમ્મસ્સકા, ધાતુયો આયતનાની’’તિ વુત્તેપિ એસેવ નયો. તસ્મા ભગવા કમ્મસ્સકતાદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ.

‘‘વેળુવનાદયો મહાવિહારા ખન્ધેહિ કારાપિતા, ધાતૂહિ આયતનેહી’’તિ વુત્તેપિ એસેવ નયો. તસ્મા ભગવા પચ્ચત્તપુરિસકારદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ.

‘‘ખન્ધા માતરં જીવિતા વોરોપેન્તિ, પિતરં, અરહન્તં, રુહિરુપ્પાદકમ્મં, સઙ્ઘભેદકમ્મં કરોન્તિ, ધાતુયો આયતનાની’’તિ વુત્તેપિ એસેવ નયો. તસ્મા ભગવા આનન્તરિયદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ.

‘‘ખન્ધા મેત્તાયન્તિ, ધાતુયો આયતનાની’’તિ વુત્તેપિ એસેવ નયો. તસ્મા ભગવા બ્રહ્મવિહારદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ.

‘‘ખન્ધા પુબ્બેનિવાસમનુસ્સરન્તિ, ધાતુયો આયતનાની’’તિ વુત્તેપિ એસેવ નયો. તસ્મા ભગવા પુબ્બેનિવાસદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ.

‘‘ખન્ધા દાનં પટિગ્ગણ્હન્તિ, ધાતુયો આયતનાની’’તિ વુત્તેપિ મહાજનો ન જાનાતિ, સમ્મોહં આપજ્જતિ, પટિસત્તુ હોતિ ‘‘કિમિદં ખન્ધધાતુઆયતનાનિ પટિગ્ગણ્હન્તિ નામા’’તિ? ‘‘પુગ્ગલા પટિગ્ગણ્હન્તિ સીલવન્તો કલ્યાણધમ્મો’’તિ વુત્તે પન જાનાતિ, ન સમ્મોહં આપજ્જતિ, ન પટિસત્તુ હોતિ. તસ્મા ભગવા દક્ખિણાવિસુદ્ધિદીપનત્થં પુગ્ગલકથં કથેતિ.

લોકસમ્મુતિઞ્ચ બુદ્ધા ભગવન્તો નપ્પજહન્તિ, લોકસમઞ્ઞાય લોકનિરુત્તિયા લોકાભિલાપે ઠિતાયેવ ધમ્મં દેસેન્તિ. તસ્મા ભગવા લોકસમ્મુતિયા અપ્પહાનત્થમ્પિ પુગ્ગલકથં કથેતિ.

ઇતિ એકો ચ સો પુગ્ગલો ચાતિ એકપુગ્ગલો. કેનટ્ઠેન એકપુગ્ગલો? અસદિસટ્ઠેન ગુણવિસિટ્ઠટ્ઠેન અસમસમટ્ઠેનાતિ. સો હિ દસન્નં પારમીનં પટિપાટિયા આવજ્જનં આદિં કત્વા બોધિસમ્ભારગુણેહિ ચેવ બુદ્ધગુણેહિ ચ સેસમહાજનેન અસદિસોતિ અસદિસટ્ઠેનપિ એકપુગ્ગલો. યે ચસ્સ તે ગુણા, તે સેસસત્તાનં ગુણેહિ વિસિટ્ઠાતિ ગુણવિસિટ્ઠટ્ઠેનપિ એકપુગ્ગલો. પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા સબ્બસત્તેહિ અસમા, તેહિ સદ્ધિં અયમેવ એકો રૂપકાયગુણેહિ ચેવ નામકાયગુણેહિ ચ સમોતિ અસમસમટ્ઠેનપિ એકપુગ્ગલો.

લોકેતિ તયો લોકા – સત્તલોકો, ઓકાસલોકો, સઙ્ખારલોકોતિ. તેસં વિત્થારકથા વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૩૫-૧૩૬) વુત્તા. તેસુ ઇધ સત્તલોકો અધિપ્પેતો. સત્તલોકે ઉપ્પજ્જમાનોપિ ચેસ ન દેવલોકે, ન બ્રહ્મલોકે, મનુસ્સલોકેયેવ ઉપ્પજ્જતિ. મનુસ્સલોકેપિ ન અઞ્ઞસ્મિં ચક્કવાળે, ઇમસ્મિંયેવ ચક્કવાળે ઉપ્પજ્જતિ. તત્રાપિ ન સબ્બટ્ઠાનેસુ.

‘‘પુરત્થિમાય દિસાય ગજઙ્ગલં નામ નિગમો, તસ્સ પરેન મહાસાલા, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. પુરત્થિમદક્ખિણાય દિસાય સલ્લવતી નામ નદી, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. દક્ખિણાય દિસાય સેતકણ્ણિકં નામ નિગમો, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. પચ્છિમાય દિસાય થૂણં નામ બ્રાહ્મણગામો, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. ઉત્તરાય દિસાય ઉસીરદ્ધજો નામ પબ્બતો, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે’’તિ (મહાવ. ૨૫૯) એવં પરિચ્છિન્ને આયામતો તિયોજનસતે વિત્થારતો અડ્ઢતેય્યયોજનસતે પરિક્ખેપતો નવયોજનસતે મજ્ઝિમદેસે ઉપ્પજ્જતિ. ન કેવલઞ્ચ તથાગતોવ, પચ્ચેકબુદ્ધા અગ્ગસાવકા અસીતિ મહાથેરા બુદ્ધમાતા બુદ્ધપિતા ચક્કવત્તી રાજા અઞ્ઞે ચ સારપ્પત્તા બ્રાહ્મણગહપતિકા એત્થેવ ઉપ્પજ્જન્તિ.

ઉપ્પજ્જમાનો ઉપ્પજ્જતીતિ ઇદં પન ઉભયમ્પિ વિપ્પકતવચનમેવ. ઉપ્પજ્જમાનો બહુજનહિતાય ઉપ્પજ્જતિ, ન અઞ્ઞેન કારણેનાતિ એવં પનેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. એવરૂપઞ્ચેત્થ લક્ખણં ન સક્કા એતં અઞ્ઞેન સદ્દલક્ખણેન પટિબાહિતું.

અપિચ ઉપ્પજ્જમાનો નામ, ઉપ્પજ્જતિ નામ, ઉપ્પન્નો નામાતિ અયમેત્થ ભેદો વેદિતબ્બો. એસ હિ દીપઙ્કરપાદમૂલતો પટ્ઠાય લદ્ધબ્યાકરણો બુદ્ધકારકે ધમ્મે પરિયેસન્તો દસ પારમિયો દિસ્વા ‘‘ઇમે ધમ્મા મયા પૂરેતબ્બા’’તિ કતસન્નિટ્ઠાનો દાનપારમિં પૂરેન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. સીલપારમી…પે… ઉપેક્ખાપારમીતિ ઇમા દસ પારમિયો પૂરેન્તોપિ, દસ ઉપપારમિયો પૂરેન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. દસ પરમત્થપારમિયો પૂરેન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનોવ નામ. પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. અત્તત્થચરિયં ઞાતત્થચરિયં લોકત્થચરિયં પૂરયમાનોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ બુદ્ધકારકે ધમ્મે મત્થકં પાપેન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. વેસ્સન્તરત્તભાવં પહાય તુસિતપુરે પટિસન્ધિં ગહેત્વા સટ્ઠિવસ્સસતસહસ્સાધિકા સત્તપણ્ણાસવસ્સકોટિયો તિટ્ઠન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. દેવતાહિ યાચિતો પઞ્ચમહાવિલોકિતં વિલોકેત્વા મહામાયાદેવિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હન્તોપિ, અનૂનાધિકે દસ માસે ગબ્ભવાસં વસન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. એકૂનતિંસ વસ્સાનિ અગારમજ્ઝે તિટ્ઠન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. કામેસુ આદીનવં નેક્ખમ્મે ચ આનિસંસં દિસ્વા રાહુલભદ્દસ્સ જાતદિવસે છન્નસહાયો કણ્ડકં વાહનવરં આરુય્હ નિક્ખમન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનોવ નામ. તીણિ રજ્જાનિ અતિક્કમન્તોપિ અનોમાનદીતીરે પબ્બજન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. છબ્બસ્સાનિ મહાપધાનં કરોન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો નામ. પરિપક્કગતે ઞાણે ઓળારિકાહારં આહરન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનોવ નામ. સાયન્હસમયે વિસાખપુણ્ણમાય મહાબોધિમણ્ડં આરુય્હ મારબલં વિધમેત્વા પઠમયામે પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરિત્વા મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું પરિસોધેત્વા પચ્છિમયામસમનન્તરે દ્વાદસઙ્ગં પટિચ્ચસમુપ્પાદં અનુલોમપટિલોમતો સમ્મસિત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પટિવિજ્ઝન્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનોવ નામ. સોતાપત્તિફલક્ખણેપિ સકદાગામિમગ્ગક્ખણેપિ સકદાગામિફલક્ખણેપિ અનાગામિમગ્ગક્ખણેપિ અનાગામિફલક્ખણેપિ ઉપ્પજ્જમાનોવ નામ. અરહત્તમગ્ગક્ખણે પન ઉપ્પજ્જતિ નામ. અરહત્તફલક્ખણે ઉપ્પન્નો નામ. બુદ્ધાનં હિ સાવકાનં વિય ન પટિપાટિયા ઇદ્ધિવિધઞાણાદીનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, સહેવ પન અરહત્તમગ્ગેન સકલોપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિ ગુણરાસિ આગતોવ નામ હોતિ. તસ્મા તે નિપ્ફત્તસબ્બકિચ્ચત્તા અરહત્તફલક્ખણે ઉપ્પન્ના નામ હોન્તિ. ઇમસ્મિમ્પિ સુત્તે અરહત્તફલક્ખણંયેવ સન્ધાય ‘‘ઉપ્પજ્જતી’’તિ વેદિતબ્બો, ઉપ્પન્નો હોતીતિ અયઞ્હેત્થ અત્થો.

બહુજનહિતાયાતિ મહાજનસ્સ હિતત્થાય ઉપ્પજ્જતિ. બહુજનસુખાયાતિ મહાજનસ્સ સુખત્થાય ઉપ્પજ્જતિ. લોકાનુકમ્પાયાતિ સત્તલોકસ્સ અનુકમ્પં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ. કતરસત્તલોકસ્સાતિ? યો તથાગતસ્સ ધમ્મદેસનં સુત્વા અમતપાનં પિવિત્વા ધમ્મં પટિવિજ્ઝિ, તસ્સ. ભગવતા હિ મહાબોધિમણ્ડે સત્તસત્તાહં વીતિનામેત્વા બોધિમણ્ડા ઇસિપતનં આગમ્મ ‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, અન્તા પબ્બજિતેન ન સેવિતબ્બા’’તિ ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તે (મહાવ. ૧૩; સં. નિ. ૫.૧૦૮૧) દેસિતે આયસ્મતા અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરેન સદ્ધિં અટ્ઠારસકોટિસઙ્ખા બ્રહ્માનો અમતપાનં પિવિંસુ, એતસ્સ સત્તલોકસ્સ અનુકમ્પાય ઉપ્પન્નો. પઞ્ચમદિવસે અનત્તલક્ખણસુત્તન્તપરિયોસાને (મહાવ. ૨૦; સં. નિ. ૩.૫૯) પઞ્ચવગ્ગિયા થેરા અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ, એતસ્સપિ સત્તલોકસ્સ અનુકમ્પાય ઉપ્પન્નો. તતો યસદારકપ્પમુખે પઞ્ચપણ્ણાસ પુરિસે અરહત્તે પતિટ્ઠાપેસિ, તતો કપ્પાસિકવનસણ્ડે તિંસ ભદ્દવગ્ગિયે તયો મગ્ગે ચ તીણિ ફલાનિ ચ સમ્પાપેસિ, એતસ્સપિ સત્તલોકસ્સ અનુકમ્પાય ઉપ્પન્નો. ગયાસીસે આદિત્તપરિયાયસુત્તપરિયોસાને (મહાવ. ૫૪) જટિલસહસ્સં અરહત્તે પતિટ્ઠાપેસિ, તાલટ્ઠિવને બિમ્બિસારપ્પમુખા એકાદસ નહુતા બ્રાહ્મણગહપતિકા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ, એકં નહુતં સરણેસુ પતિટ્ઠિતં. તિરોકુટ્ટઅનુમોદનાવસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સેહિ અમતપાનં પીતં. સુમનમાલાકારસમાગમે ચતુરાસીતિયા ચ. ધનપાલકસમાગમે દસહિ પાણસહસ્સેહિ, ખદિરઙ્ગારજાતકસમાગમે ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સેહિ, જમ્બુકઆજીવકસમાગમે ચતુરાસીતિયા ચ. આનન્દસેટ્ઠિસમાગમે ચતુરાસીતિયા ચ પાણસહસ્સેહિ અમતપાનં પીતં. પાસાણકચેતિયે પારાયનસુત્તન્તકથાદિવસે ચુદ્દસ કોટિયો અમતપાનં પિવિંસુ. યમકપાટિહારિયદિવસે વીસતિ પાણકોટિયો, તાવતિંસભવને પણ્ડુકમ્બલસિલાય નિસીદિત્વા માતરં કાયસક્ખિં કત્વા સત્તપ્પકરણં અભિધમ્મં દેસેન્તસ્સ અસીતિ પાણકોટિયો, દેવોરોહને તિંસ પાણકોટિયો, સક્કપઞ્હસુત્તન્તે અસીતિ દેવતાસહસ્સાનિ અમતપાનં પિવિંસુ. મહાસમયસુત્તન્તે મઙ્ગલસુત્તન્તે ચૂળરાહુલોવાદે સમચિત્તપટિપદાયાતિ ઇમેસુ ચતૂસુ ઠાનેસુ અભિસમયં પત્તસત્તાનં પરિચ્છેદો નત્થિ. એતસ્સપિ સત્તલોકસ્સ અનુકમ્પાય ઉપ્પન્નોતિ. યાવજ્જદિવસા ઇતો પરં અનાગતે ચ સાસનં નિસ્સાય સગ્ગમોક્ખમગ્ગે પતિટ્ઠહન્તાનં વસેનાપિ અયમત્થો વેદિતબ્બો.

દેવમનુસ્સાનન્તિ ન કેવલં દેવમનુસ્સાનંયેવ, અવસેસાનં નાગસુપણ્ણાદીનમ્પિ અત્થાય હિતાય સુખાયેવ ઉપ્પન્નો. સહેતુકપટિસન્ધિકે પન મગ્ગફલસચ્છિકિરિયાય ભબ્બે પુગ્ગલે દસ્સેતું એતં વુત્તં. તસ્મા એતેસમ્પિ અત્થાય હિતાય સુખાયેવ ઉપ્પન્નોતિ વેદિતબ્બો.

કતમો એકપુગ્ગલોતિ અયં પુચ્છા. પુચ્છા ચ નામેસા પઞ્ચવિધા હોતિ – અદિટ્ઠજોતના પુચ્છા, દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છા, વિમતિચ્છેદના પુચ્છા, અનુમતિપુચ્છા, કથેતુકમ્યતાપુચ્છાતિ.

તાસં ઇદં નાનત્તં – કતમા અદિટ્ઠજોતના પુચ્છા? પકતિયા લક્ખણં અઞ્ઞાતં હોતિ અદિટ્ઠં અતુલિતં અતીરિતં અવિભૂતં અભાવિતં. તસ્સ ઞાણાય દસ્સનાય તુલનાય તીરણાય વિભૂતત્થાય વિભાવનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ, અયં અદિટ્ઠજોતના પુચ્છા.

કતમા દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છા? પકતિયા લક્ખણં ઞાતં હોતિ દિટ્ઠં તુલિતં તીરિતં વિભૂતં વિભાવિતં. સો અઞ્ઞેહિ પણ્ડિતેહિ સદ્ધિં સંસન્દનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ, અયં દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છા.

કતમા વિમતિચ્છેદના પુચ્છા? પકતિયા સંસયપક્ખન્તો હોતિ વિમતિપક્ખન્તો દ્વેળ્હકજાતો ‘‘એવં નુ ખો, ન નુ ખો, કિં નુ ખો, કથં નુ ખો’’તિ. સો વિમતિચ્છેદનત્થાય પઞ્હં પુચ્છતિ, અયં વિમતિચ્છેદના પુચ્છા.

કતમા અનુમતિપુચ્છા? ભગવા હિ ભિક્ખૂનં અનુમતિયા પઞ્હં પુચ્છતિ – ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, રૂપં નિચ્ચં વા અનિચ્ચં વા’’તિ? ‘‘અનિચ્ચં, ભન્તે’’. ‘‘યં પનાનિચ્ચં, દુક્ખં વા તં સુખં વા’’તિ? ‘‘દુક્ખં, ભન્તે’’. ‘‘યં પનાનિચ્ચં દુક્ખં વિપરિણામધમ્મં, કલ્લં નુ ખો તં સમનુપસ્સિતું એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’’તિ? ‘‘નો હેતં, ભન્તે’’તિ, અયં અનુમતિપુચ્છા.

કતમા કથેતુકમ્યતાપુચ્છા? ભગવા ભિક્ખૂનં કથેતુકમ્યતાય પઞ્હં પુચ્છતિ – ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, સતિપટ્ઠાના. કતમે ચત્તારો’’તિ? અયં કથેતુકમ્યતાપુચ્છાતિ.

તત્થ બુદ્ધાનં પુરિમા તિસ્સો પુચ્છા નત્થિ. કસ્મા? બુદ્ધાનં હિ તીસુ અદ્ધાસુ કિઞ્ચિ સઙ્ખતં અદ્ધાવિમુત્તં વા અસઙ્ખતં અદિટ્ઠં અજાનિતં અતુલિતં અતીરિતં અવિભૂતં અવિભાવિતં નામ નત્થિ, તસ્મા તેસં અદિટ્ઠજોતનાપુચ્છા નત્થિ. યં પન ભગવતા અત્તનો ઞાણેન પટિવિદ્ધં, તસ્સ અઞ્ઞેન સમણેન વા બ્રાહ્મણેન વા દેવેન વા મારેન વા બ્રહ્મુના વા સદ્ધિં સંસન્દનકિચ્ચં નત્થિ. તેનસ્સ દિટ્ઠસંસન્દનાપુચ્છા નત્થિ. યસ્મા પનેસ અકથંકથી તિણ્ણવિચિકિચ્છો સબ્બધમ્મેસુ વિહતસંસયો, તેનસ્સ વિમતિચ્છેદનાપુચ્છા નત્થિ. ઇતરા પન દ્વે પુચ્છા ભગવતો અત્થિ, તાસુ અયં કથેતુકમ્યતાપુચ્છાતિ વેદિતબ્બા.

ઇદાનિ તાય પુચ્છાય પુટ્ઠં એકપુગ્ગલં વિભાવેન્તો તથાગતો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ આહ. તત્થ તથાગતોતિ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો – તથા આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતોતિ તથાગતો, તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો, તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો, તથદસ્સિતાય તથાગતો, તથવાદિતાય તથાગતો, તથાકારિતાય તથાગતો, અભિભવનટ્ઠેન તથાગતોતિ.

કથં ભગવા તથા આગતોતિ તથાગતો? યથા સબ્બલોકહિતાય ઉસ્સુક્કમાપન્ના પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા આગતા, યથા વિપસ્સી ભગવા આગતો, યથા સિખી ભગવા, યથા વેસ્સભૂ ભગવા, યથા કકુસન્ધો ભગવા, યથા કોણાગમનો ભગવા, યથા કસ્સપો ભગવા આગતોતિ. કિં વુત્તં હોતિ? યેન અભિનીહારેન એતે ભગવન્તો આગતા, તેનેવ અમ્હાકમ્પિ ભગવા આગતો. અથ વા યથા વિપસ્સી ભગવા…પે… યથા કસ્સપો ભગવા દાનપારમિં પૂરેત્વા, સીલનેક્ખમ્મપઞ્ઞાવીરિયખન્તિસચ્ચાધિટ્ઠાનમેત્તાઉપેક્ખાપારમિં પૂરેત્વા ઇમા દસ પારમિયો, દસ ઉપપારમિયો, દસ પરમત્થપારમિયોતિ સમતિંસ પારમિયો પૂરેત્વા, અઙ્ગપરિચ્ચાગં નયનધનરજ્જપુત્તદારપરિચ્ચાગન્તિ ઇમે પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજિત્વા, પુબ્બયોગપુબ્બચરિયધમ્મક્ખાનઞાતત્થચરિયાદયો પૂરેત્વા બુદ્ધિચરિયાય કોટિં પત્વા આગતો, તથા અમ્હાકમ્પિ ભગવા આગતો. યથા ચ વિપસ્સી ભગવા …પે… કસ્સપો ભગવા ચત્તારો સતિપટ્ઠાને ચત્તારો સમ્મપ્પધાને ચત્તારો ઇદ્ધિપાદે પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ પઞ્ચ બલાનિ સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ભાવેત્વા બ્રૂહેત્વા આગતો, તથા અમ્હાકમ્પિ ભગવા આગતોતિ તથાગતો.

‘‘યથેવ લોકમ્હિ વિપસ્સિઆદયો,

સબ્બઞ્ઞુભાવં મુનયો ઇધાગતા;

તથા અયં સક્યમુનીપિ આગતો,

તથાગતો વુચ્ચતિ તેન ચક્ખુમા’’તિ.

એવં તથા આગતોતિ તથાગતો.

કથં તથા ગતોતિ તથાગતો? યથા સમ્પતિજાતો વિપસ્સી ભગવા ગતો…પે… કસ્સપો ભગવા ગતો. કથઞ્ચ સો ગતોતિ? સો હિ સમ્પતિજાતોવ સમેહિ પાદેહિ પથવિયં પતિટ્ઠાય ઉત્તરાભિમુખો સત્તપદવીતિહારેન ગતો. યથાહ – ‘‘સમ્પતિજાતો, આનન્દ, બોધિસત્તો સમેહિ પાદેહિ પથવિયં પતિટ્ઠહિત્વા ઉત્તરાભિમુખો સત્તપદવીતિહારેન ગચ્છતિ સેતમ્હિ છત્તે અનુધારિયમાને, સબ્બા ચ દિસા અનુવિલોકેતિ, આસભિઞ્ચ વાચં ભાસતિ ‘અગ્ગોહમસ્મિ લોકસ્સ, જેટ્ઠોહમસ્મિ લોકસ્સ, સેટ્ઠોહમસ્મિ લોકસ્સ, અયમન્તિમા જાતિ, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૦૭). તઞ્ચસ્સ ગમનં તથં અહોસિ અવિતથં અનેકેસં વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેન. યઞ્હિ સો સમ્પતિજાતોવ સમેહિ પાદેહિ પતિટ્ઠહિ, ઇદમસ્સ ચતુરિદ્ધિપાદપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં, ઉત્તરાભિમુખભાવો પન સબ્બલોકુત્તરભાવસ્સ પુબ્બનિમિત્તં, સત્તપદવીતિહારો સત્તબોજ્ઝઙ્ગરતનપટિલાભસ્સ, ‘‘સુવણ્ણદણ્ડા વીતિપતન્તિ ચામરા’’તિ (સુ. નિ. ૬૯૩) એત્થ વુત્તચામરુક્ખેપો પન સબ્બતિત્થિયનિમ્મથનસ્સ પુબ્બનિમિત્તં, સેતચ્છત્તધારણં અરહત્તફલવિમુત્તિવરવિમલસેતચ્છત્તપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં, સબ્બદિસાનુવિલોકનં સબ્બઞ્ઞુતાનાવરણઞાણપટિલાભસ્સ પુબ્બનિમિત્તં, આસભિવાચાભાસનં અપ્પટિવત્તિયવરધમ્મચક્કપ્પવત્તનસ્સ પુબ્બનિમિત્તં. તથા અયં ભગવાપિ ગતો. તઞ્ચસ્સ ગમનં કથં અહોસિ અવિતથં તેસંયેવ વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેન. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘મુહુત્તજાતોવ ગવમ્પતી યથા,

સમેહિ પાદેહિ ફુસી વસુન્ધરં;

સો વિક્કમી સત્ત પદાનિ ગોતમો,

સેતઞ્ચ છત્તં અનુધારયું મરૂ.

‘‘ગન્ત્વાન સો સત્ત પદાનિ ગોતમો,

દિસા વિલોકેસિ સમા સમન્તતો;

અટ્ઠઙ્ગુપેતં ગિરમબ્ભુદીરયિ,

સીહો યથા પબ્બતમુદ્ધનિટ્ઠિતો’’તિ.

એવં તથા ગતોતિ તથાગતો.

અથ વા યથા વિપસ્સી ભગવા…પે… યથા કસ્સપો ભગવા, અયમ્પિ ભગવા તથેવ નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દં પહાય ગતો, અબ્યાપાદેન બ્યાપાદં, આલોકસઞ્ઞાય થિનમિદ્ધં, અવિક્ખેપેન ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં, ધમ્મવવત્થાનેન વિચિકિચ્છં પહાય ગતો, ઞાણેન અવિજ્જં પદાલેત્વા ગતો, પામોજ્જેન અરતિં વિનોદેત્વા, પઠમજ્ઝાનેન નીવરણકવાટં ઉગ્ઘાટેત્વા, દુતિયજ્ઝાનેન વિતક્કવિચારં વૂપસમેત્વા, તતિયજ્ઝાનેન પીતિં વિરાજેત્વા, ચતુત્થજ્ઝાનેન સુખદુક્ખં પહાય, આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા રૂપસઞ્ઞાપટિઘસઞ્ઞાનાનત્તસઞ્ઞાયો સમતિક્કમિત્વા, વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિયા આકાસાનઞ્ચાયતનસઞ્ઞં, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસઞ્ઞં, નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયા આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં સમતિક્કમિત્વા ગતો.

અનિચ્ચાનુપસ્સનાય નિચ્ચસઞ્ઞં પહાય, દુક્ખાનુપસ્સનાય સુખસઞ્ઞં, અનત્તાનુપસ્સનાય અત્તસઞ્ઞં, નિબ્બિદાનુપસ્સનાય નન્દિં, વિરાગાનુપસ્સનાય રાગં, નિરોધાનુપસ્સનાય સમુદયં, પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાય આદાનં, ખયાનુપસ્સનાય ઘનસઞ્ઞં, વયાનુપસ્સનાય આયૂહનં, વિપરિણામાનુપસ્સનાય ધુવસઞ્ઞં, અનિમિત્તાનુપસ્સનાય નિમિત્તસઞ્ઞં, અપ્પણિહિતાનુપસ્સનાય પણિધિં, સુઞ્ઞતાનુપસ્સનાય અભિનિવેસં, અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનાય સારાદાનાભિનિવેસં, યથાભૂતઞાણદસ્સનેન સમ્મોહાભિનિવેસં, આદીનવાનુપસ્સનાય આલયાભિનિવેસં, પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાય અપ્પટિસઙ્ખં, વિવટ્ટાનુપસ્સનાય સંયોગાભિનિવેસં, સોતાપત્તિમગ્ગેન દિટ્ઠેકટ્ઠે કિલેસે ભઞ્જિત્વા, સકદાગામિમગ્ગેન ઓળારિકે કિલેસે પહાય, અનાગામિમગ્ગેન અણુસહગતે કિલેસે સમુગ્ઘાતેત્વા, અરહત્તમગ્ગેન સબ્બકિલેસે સમુચ્છિન્દિત્વા ગતો. એવમ્પિ તથા ગતોતિ તથાગતો.

કથં તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો? પથવીધાતુયા કક્ખળત્તલક્ખણં તથં અવિતથં, આપોધાતુયા પગ્ઘરણલક્ખણં, તેજોધાતુયા ઉણ્હત્તલક્ખણં, વાયોધાતુયા વિત્થમ્ભનલક્ખણં, આકાસધાતુયા અસમ્ફુટ્ઠલક્ખણં, વિઞ્ઞાણધાતુયા વિજાનનલક્ખણં.

રૂપસ્સ રુપ્પનલક્ખણં, વેદનાય વેદયિતલક્ખણં, સઞ્ઞાય સઞ્જાનનલક્ખણં, સઙ્ખારાનં અભિસઙ્ખરણલક્ખણં, વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનલક્ખણં.

વિતક્કસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણં, વિચારસ્સ અનુમજ્જનલક્ખણં, પીતિયા ફરણલક્ખણં, સુખસ્સ સાતલક્ખણં, ચિત્તેકગ્ગતાય અવિક્ખેપલક્ખણં, ફસ્સસ્સ ફુસનલક્ખણં.

સદ્ધિન્દ્રિયસ્સ અધિમોક્ખલક્ખણં, વીરિયિન્દ્રિયસ્સ પગ્ગહલક્ખણં, સતિન્દ્રિયસ્સ ઉપટ્ઠાનલક્ખણં, સમાધિન્દ્રિયસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં, પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ પજાનનલક્ખણં.

સદ્ધાબલસ્સ અસ્સદ્ધિયે અકમ્પિયલક્ખણં, વીરિયબલસ્સ કોસજ્જે, સતિબલસ્સ મુટ્ઠસ્સચ્ચે, સમાધિબલસ્સ ઉદ્ધચ્ચે, પઞ્ઞાબલસ્સ અવિજ્જાય અકમ્પિયલક્ખણં.

સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ઉપટ્ઠાનલક્ખણં, ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પવિચયલક્ખણં, વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પગ્ગહલક્ખણં, પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ફરણલક્ખણં, પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ વૂપસમલક્ખણં, સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં, ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ પટિસઙ્ખાનલક્ખણં.

સમ્માદિટ્ઠિયા દસ્સનલક્ખણં, સમ્માસઙ્કપ્પસ્સ અભિનિરોપનલક્ખણં, સમ્માવાચાય પરિગ્ગહલક્ખણં, સમ્માકમ્મન્તસ્સ સમુટ્ઠાનલક્ખણં, સમ્માઆજીવસ્સ વોદાનલક્ખણં, સમ્માવાયામસ્સ પગ્ગહલક્ખણં, સમ્માસતિયા ઉપટ્ઠાનલક્ખણં, સમ્માસમાધિસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં.

અવિજ્જાય અઞ્ઞાણલક્ખણં, સઙ્ખારાનં ચેતનાલક્ખણં, વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનલક્ખણં, નામસ્સ નમનલક્ખણં, રૂપસ્સ રુપ્પનલક્ખણં, સળાયતનસ્સ આયતનલક્ખણં, ફસ્સસ્સ ફુસનલક્ખણં, વેદનાય વેદયિતલક્ખણં, તણ્હાય હેતુલક્ખણં, ઉપાદાનસ્સ ગહણલક્ખણં, ભવસ્સ આયૂહનલક્ખણં, જાતિયા નિબ્બત્તિલક્ખણં, જરાય જીરણલક્ખણં, મરણસ્સ ચુતિલક્ખણં.

ધાતૂનં સુઞ્ઞતાલક્ખણં, આયતનાનં આયતનલક્ખણં, સતિપટ્ઠાનાનં ઉપટ્ઠાનલક્ખણં, સમ્મપ્પધાનાનં પદહનલક્ખણં, ઇદ્ધિપાદાનં ઇજ્ઝનલક્ખણં, ઇન્દ્રિયાનં અધિપતિલક્ખણં, બલાનં અકમ્પિયલક્ખણં, બોજ્ઝઙ્ગાનં નિય્યાનલક્ખણં, મગ્ગસ્સ હેતુલક્ખણં.

સચ્ચાનં તથલક્ખણં, સમથસ્સ અવિક્ખેપલક્ખણં, વિપસ્સનાય અનુપસ્સનાલક્ખણં, સમથવિપસ્સનાનં એકરસલક્ખણં, યુગનદ્ધાનં અનતિવત્તનલક્ખણં.

સીલવિસુદ્ધિયા સંવરણલક્ખણં, ચિત્તવિસુદ્ધિયા અવિક્ખેપલક્ખણં, દિટ્ઠિવિસુદ્ધિયા દસ્સનલક્ખણં.

ખયે ઞાણસ્સ સમુચ્છેદલક્ખણં, અનુપ્પાદે ઞાણસ્સ પસ્સદ્ધિલક્ખણં.

છન્દસ્સ મૂલલક્ખણં, મનસિકારસ્સ સમુટ્ઠાનલક્ખણં, ફસ્સસ્સ સમોધાનલક્ખણં, વેદનાય સમોસરણલક્ખણં, સમાધિસ્સ પમુખલક્ખણં, સતિયા આધિપતેય્યલક્ખણં, પઞ્ઞાય તતુત્તરિયલક્ખણં, વિમુત્તિયા સારલક્ખણં, અમતોગધસ્સ નિબ્બાનસ્સ પરિયોસાનલક્ખણં તથં અવિતથં. એવં તથલક્ખણં ઞાણગતિયા આગતો અવિરજ્ઝિત્વા પત્તો અનુપ્પત્તોતિ તથાગતો. એવં તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો.

કથં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો? તથધમ્મા નામ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ. યથાહ – ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિ, ભિક્ખવે, તથમેતં અવિતથમેતં અનઞ્ઞથમેત’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૯૦) વિત્થારો. તાનિ ચ ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્મા તથાનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતોતિ વુચ્ચતિ. અભિસમ્બોધત્થો હિ એત્થ ગતસદ્દો.

અપિચ જરામરણસ્સ જાતિપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો…પે… સઙ્ખારાનં અવિજ્જાપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો. તથા અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં પચ્ચયટ્ઠો, સઙ્ખારાનં વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયટ્ઠો…પે… જાતિયા જરામરણસ્સ પચ્ચયટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો. તં સબ્બં ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો. તસ્માપિ તથાનં ધમ્માનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતોતિ વુચ્ચતિ. એવં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો.

કથં તથદસ્સિતાય તથાગતો? ભગવા યં સદેવકે લોકે…પે… સદેવમનુસ્સાય અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં ચક્ખુદ્વારે આપાથં આગચ્છન્તં રૂપારમ્મણં નામ અત્થિ, તં સબ્બાકારતો જાનાતિ પસ્સતિ. એવં જાનતા પસ્સતા ચ તેન તં ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદિવસેન વા દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતેસુ લબ્ભમાનકપદવસેન વા ‘‘કતમં તં રૂપં રૂપાયતનં? યં રૂપં ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય વણ્ણનિભા સનિદસ્સનં સપ્પટિઘં નીલં પીતક’’ન્તિઆદિના (ધ. સ. ૬૧૬) નયેન અનેકેહિ નામેહિ તેરસહિ વારેહિ દ્વેપઞ્ઞાસાય નયેહિ વિભજ્જમાનં તથમેવ હોતિ, વિતથં નત્થિ. એસ નયો સોતદ્વારાદીસુપિ આપાથમાગચ્છન્તેસુ સદ્દાદીસુ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા – ‘‘યં, ભિક્ખવે, સદેવકસ્સ લોકસ્સ…પે… સદેવમનુસ્સાય દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાતં પત્તં પરિયેસિતં અનુવિચરિતં મનસા, તમહં જાનામિ, તમહં અબ્ભઞ્ઞાસિં, તં તથાગતસ્સ વિદિતં, તં તથાગતો ન ઉપટ્ઠાસી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૪). એવં તથદસ્સિતાય તથાગતો. તત્થ તથદસ્સીઅત્થે તથાગતોતિ પદસમ્ભવો વેદિતબ્બો.

કથં તથવાદિતાય તથાગતો? યં રત્તિં ભગવા બોધિમણ્ડે અપરાજિતપલ્લઙ્કે નિસિન્નો તિણ્ણં મારાનં મત્થકં મદ્દિત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો, યઞ્ચ રત્તિં યમકસાલાનં અન્તરે અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ, એત્થન્તરે પઞ્ચચત્તાલીસવસ્સપરિમાણે કાલે પઠમબોધિયાપિ મજ્ઝિમબોધિયાપિ પચ્છિમબોધિયાપિ યં ભગવતા ભાસિતં સુત્તં ગેય્યં…પે… વેદલ્લં, સબ્બં તં અત્થતો ચ બ્યઞ્જનતો ચ અનુપવજ્જં અનૂનં અનધિકં સબ્બાકારપરિપુણ્ણં રાગમદનિમ્મદનં દોસમોહમદનિમ્મદનં, નત્થિ તત્થ વાલગ્ગમત્તમ્પિ અવક્ખલિતં, સબ્બં તં એકમુદ્દિકાય લઞ્છિતં વિય એકનાળિકાય મિતં વિય એકતુલાય તુલિતં વિય ચ તથમેવ હોતિ અવિતથં. તેનાહ – ‘‘યઞ્ચ, ચુન્દ, રત્તિં તથાગતો અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝતિ, યઞ્ચ રત્તિં અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયતિ, યં એતસ્મિં અન્તરે ભાસતિ લપતિ નિદ્દિસતિ, સબ્બં તં તથેવ હોતિ નો અઞ્ઞથા. તસ્મા તથાગતોતિ વુચ્ચતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૮૮). ગદત્થો હિ એત્થ ગતસદ્દો. એવં તથવાદિતાય તથાગતો.

અપિચ આગદનં આગદો, વચનન્તિ અત્થો. તથો અવિપરીતો આગદો અસ્સાતિ દકારસ્સ તકારં કત્વા તથાગતોતિ એવમ્પેતસ્મિં અત્થે પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા.

કથં તથાકારિતાય તથાગતો? ભગવતો હિ વાચાય કાયો અનુલોમેતિ કાયસ્સપિ વાચા, તસ્મા યથાવાદી તથાકારી યથાકારી તથાવાદી ચ હોતિ. એવં ભૂતસ્સ ચસ્સ યથા વાચા, કાયોપિ તથા ગતો, પવત્તોતિ અત્થો. યથા ચ કાયો, વાચાપિ તથા ગતાતિ તથાગતો. તેનેવાહ – ‘‘યથાવાદી, ભિક્ખવે, તથાગતો તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી. ઇતિ યથાવાદી તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩). એવં તથાકારિતાય તથાગતો.

કથં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો? ઉપરિ ભવગ્ગં હેટ્ઠા અવીચિં પરિયન્તં કત્વા તિરિયં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ સબ્બસત્તે અભિભવતિ સીલેનપિ સમાધિનાપિ પઞ્ઞાયપિ વિમુત્તિયાપિ, ન તસ્સ તુલા વા પમાણં વા અત્થિ, અતુલો અપ્પમેય્યો અનુત્તરો રાજરાજો દેવદેવો સક્કાનમતિસક્કો બ્રહ્માનમતિબ્રહ્મા. તેનાહ – ‘‘સદેવકે લોકે, ભિક્ખવે…પે… સદેવમનુસ્સાય તથાગતો અભિભૂ અનભિભૂતો અઞ્ઞદત્થુ દસો વસવત્તી. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩).

તત્રેવં પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા – અગદો વિય અગદો. કો પનેસ? દેસનાવિલાસો ચેવ પુઞ્ઞુસ્સયો ચ. તેન હેસ મહાનુભાવો ભિસક્કો દિબ્બાગદેન સપ્પે વિય સબ્બપરપ્પવાદિનો સદેવકઞ્ચ લોકં અભિભવતિ. ઇતિ સબ્બલોકાભિભવને તથો અવિપરીતો દેસનાવિલાસો ચેવ પુઞ્ઞુસ્સયો ચ અગદો અસ્સાતિ દકારસ્સ તકારં કત્વા તથાગતોતિ વેદિતબ્બો. એવં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો.

અપિચ તથાય ગતોતિપિ તથાગતો, તથં ગતોતિપિ તથાગતો, ગતોતિ અવગતો અતીતો પત્તો પટિપન્નોતિ અત્થો. તત્થ સકલલોકં તીરણપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અવગતોતિ તથાગતો. લોકસમુદયં પહાનપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અતીતોતિ તથાગતો, લોકનિરોધં સચ્છિકિરિયાય તથાય ગતો પત્તોતિ તથાગતો, લોકનિરોધગામિનિં પટિપદં તથાય ગતો પટિપન્નોતિ તથાગતો. તેન યં વુત્તં ભગવતા –

‘‘લોકો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકસ્મા તથાગતો વિસંયુત્તો. લોકસમુદયો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકસમુદયો તથાગતસ્સ પહીનો. લોકનિરોધો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકનિરોધો તથાગતસ્સ સચ્છિકતો. લોકનિરોધગામિની પટિપદા, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધા, લોકનિરોધગામિની પટિપદા તથાગતસ્સ ભાવિતા. યં, ભિક્ખવે, સદેવકસ્સ લોકસ્સ…પે… સબ્બં તં તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધં. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩).

તસ્સપિ એવં અત્થો વેદિતબ્બો. ઇદમ્પિ ચ તથાગતસ્સ તથાગતભાવદીપને મુખમત્તમેવ. સબ્બાકારેન પન તથાગતોવ તથાગતસ્સ તથાગતભાવં વણ્ણેય્ય.

અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ પદદ્વયે પન આરકત્તા, અરીનં અરાનઞ્ચ હતત્તા, પચ્ચયાદીનં અરહત્તા, પાપકરણે રહાભાવાતિ ઇમેહિ તાવ કારણેહિ અરહન્તિ વેદિતબ્બો. સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા પન સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પનેતં પદદ્વયં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૩ આદયો) બુદ્ધાનુસ્સતિવણ્ણનાયં પકાસિતન્તિ.

૧૭૧. દુતિયે પાતુભાવોતિ ઉપ્પત્તિ નિપ્ફત્તિ. દુલ્લભો લોકસ્મિન્તિ ઇમસ્મિં સત્તલોકે દુલ્લભો સુદુલ્લભો પરમદુલ્લભો. કસ્મા દુલ્લભોતિ? એકવારં દાનપારમિં પૂરેત્વા બુદ્ધેન ભવિતું ન સક્કા, દ્વે વારે દસ વારે વીસતિ વારે પઞ્ઞાસ વારે વારસતં વારસહસ્સં વારસતસહસ્સં વારકોટિસતસહસ્સમ્પિ દાનપારમિં પૂરેત્વા બુદ્ધેન ભવિતું ન સક્કા, તથા એકદિવસં દ્વે દિવસે દસ દિવસે વીસતિ દિવસે પઞ્ઞાસ દિવસે દિવસસતં દિવસસહસ્સં દિવસસતસહસ્સં દિવસકોટિસતસહસ્સં. એકમાસં દ્વે માસે…પે… માસકોટિસતસહસ્સં. એકસંવચ્છરં દ્વે સંવચ્છરે…પે… સંવચ્છરકોટિસતસહસ્સં. એકકપ્પં દ્વે કપ્પે…પે… કપ્પકોટિસતસહસ્સં. કપ્પાનં એકં અસઙ્ખ્યેય્યં દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ તીણિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ દાનપારમિં પૂરેત્વા બુદ્ધેન ભવિતું ન સક્કા. સીલપારમીનેક્ખમ્મપારમી…પે… ઉપેક્ખાપારમીસુપિ એસેવ નયો. પચ્છિમકોટિયા પન કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ દસ પારમિયો પૂરેત્વા બુદ્ધેન ભવિતું સક્કાતિ ઇમિના કારણેન દુલ્લભો.

૧૭૨. તતિયે અચ્છરિયમનુસ્સોતિ અચ્છરિયો મનુસ્સો. અચ્છરિયોતિ અન્ધસ્સ પબ્બતારોહણં વિય નિચ્ચં ન હોતીતિ અત્થો. અયં તાવ સદ્દનયો. અયં પન અટ્ઠકથાનયો – અચ્છરાયોગ્ગોતિ અચ્છરિયો, અચ્છરં પહરિત્વા પસ્સિતબ્બોતિ અત્થો. અપિચ ‘‘તથાગતસ્સ, ભિક્ખવે, અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પાતુભાવા ચત્તારો અચ્છરિયા અબ્ભુતા ધમ્મા પાતુભવન્તી’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૨૭) એવમાદીહિ અનેકેહિ અચ્છરિયબ્ભુતધમ્મેહિ સમન્નાગતત્તાપિ અચ્છરિયમનુસ્સો. આચિણ્ણમનુસ્સોતિપિ અચ્છરિયમનુસ્સો.

અભિનીહારસ્સ હિ સમ્પાદકે અટ્ઠ ધમ્મે સમોધાનેત્વા એકબુદ્ધસ્સ સમ્મુખે મહાબોધિમણ્ડે માનસં બન્ધિત્વા નિસજ્જનં નામ ન અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ આચિણ્ણં, સબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તસ્સેવ આચિણ્ણં. તથા બુદ્ધાનં સન્તિકે બ્યાકરણં લભિત્વા અનિવત્તકેન હુત્વા વીરિયાધિટ્ઠાનં અધિટ્ઠાય બુદ્ધકારકધમ્માનં પૂરણમ્પિ ન અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ આચિણ્ણં, સબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તસ્સેવ આચિણ્ણં. તથા પારમિયો ગબ્ભં ગણ્હાપેત્વા વેસ્સન્તરત્તભાવસદિસે અત્તભાવે ઠત્વા સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતાનં હત્થીનં સત્તસતાનિ અસ્સાનં સત્તસતાનીતિ એવં સત્તસતકમહાદાનં દત્વા જાલિકુમારસદિસં પુત્તં, કણ્હાજિનાસદિસં ધીતરં, મદ્દીદેવિસદિસં ભરિયઞ્ચ દાનમુખે નિય્યાતેત્વા યાવતાયુકં ઠત્વા દુતિયે અત્તભાવે તુસિતભવને પટિસન્ધિગ્ગહણમ્પિ ન અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ આચિણ્ણં, સબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તસ્સેવ આચિણ્ણં. તુસિતપુરે યાવતાયુકં ઠત્વા દેવતાનં આયાચનં સમ્પટિચ્છિત્વા પઞ્ચમહાવિલોકનં વિલોકેત્વા સતસ્સ સમ્પજાનસ્સ તુસિતપુરા ચવિત્વા મહાભોગકુલે પટિસન્ધિગ્ગહણમ્પિ ન અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ આચિણ્ણં, સબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તસ્સેવ આચિણ્ણં. તથા પટિસન્ધિગ્ગહણદિવસે દસસહસ્સિલોકધાતુકમ્પનમ્પિ, સતસ્સ સમ્પજાનસ્સ માતુકુચ્છિયં નિવાસોપિ, સતસ્સ સમ્પજાનસ્સ માતુકુચ્છિતો નિક્ખમનદિવસે દસસહસ્સિલોકધાતુકમ્પનમ્પિ, સમ્પતિજાતસ્સ સત્તપદવીતિહારગમનમ્પિ, દિબ્બસેતચ્છત્ત. ધારણમ્પિ, દિબ્બવાળબીજનુક્ખેપોપિ, સબ્બદિસાસુ સીહવિલોકનં વિલોકેત્વા અત્તના પટિસમં કઞ્ચિ સત્તં અદિસ્વા ‘‘અગ્ગોહમસ્મિ લોકસ્સા’’તિ એવં સીહનાદનદનમ્પિ, પરિપાકગતે ઞાણે મહાસમ્પત્તિં પહાય મહાભિનિક્ખમનમ્પિ, મહાબોધિમણ્ડે પલ્લઙ્કેન નિસિન્નસ્સ મારવિજયં આદિં કત્વા પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિદિબ્બચક્ખુવિસોધનાનિ કત્વા પચ્ચૂસસમયે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણગુણરાસિપટિવિદ્ધક્ખણે દસસહસ્સિલોકધાતુકમ્પનમ્પિ, પઠમધમ્મદેસનાય અનુત્તરં તિપરિવટ્ટં ધમ્મચક્કપ્પવત્તનમ્પીતિ એવમાદિ સબ્બં ન અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ આચિણ્ણં, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસ્સેવ આચિણ્ણં. એવં આચિણ્ણમનુસ્સોતિપિ અચ્છરિયમનુસ્સો.

૧૭૩. ચતુત્થે કાલકિરિયાતિ એકસ્મિં કાલે પાકટા કિરિયાતિ કાલકિરિયા. તથાગતો હિ પઞ્ચચત્તાલીસ વસ્સાનિ ઠત્વા તીણિ પિટકાનિ પઞ્ચ નિકાયે નવઙ્ગં સત્થુસાસનં ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનિ પકાસેત્વા મહાજનં નિબ્બાનનિન્નં નિબ્બાનપોણં કત્વા યમકસાલાનમન્તરે નિપન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘં આમન્તેત્વા અપ્પમાદેન ઓવદિત્વા સતો સમ્પજાનો અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ. અયમસ્સ કિરિયા યાવજ્જતના પાકટાતિ એકસ્મિં કાલે પાકટા કિરિયાતિ કાલકિરિયા. અનુતપ્પા હોતીતિ અનુતાપકરા હોતિ. તત્થ ચક્કવત્તિરઞ્ઞો કાલકિરિયા એકચક્કવાળે દેવમનુસ્સાનં અનુતાપકરા હોતિ. બુદ્ધાનં કાલકિરિયા દસસહસ્સચક્કવાળેસુ દેવમનુસ્સાનં અનુતાપકરા હોતિ. તેન વુત્તં – ‘‘બહુનો જનસ્સ અનુતપ્પા હોતી’’તિ.

૧૭૪. પઞ્ચમે અદુતિયોતિ દુતિયસ્સ બુદ્ધસ્સ અભાવા અદુતિયો. ચત્તારો હિ બુદ્ધા સુતબુદ્ધો, ચતુસચ્ચબુદ્ધો, પચ્ચેકબુદ્ધો, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધોતિ. તત્થ બહુસ્સુતો ભિક્ખુ સુતબુદ્ધો નામ. ખીણાસવો ચતુસચ્ચબુદ્ધો નામ. કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ પારમિયો પૂરેત્વા સામં પટિવિદ્ધપચ્ચેકબોધિઞાણો પચ્ચેકબુદ્ધો નામ. કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ વા અટ્ઠ વા સોળસ વા અસઙ્ખ્યેય્યાનિ પારમિયો પૂરેત્વા તિણ્ણં મારાનં મત્થકં મદ્દિત્વા પટિવિદ્ધસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણો સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધો નામ. ઇમેસુ ચતૂસુ બુદ્ધેસુ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધોવ અદુતિયો નામ. ન હિ તેન સદ્ધિં અઞ્ઞો સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધો નામ ઉપ્પજ્જતિ.

અસહાયોતિ અત્તભાવેન વા પટિવિદ્ધધમ્મેહિ વા સદિસો સહાયો નામ અસ્સ નત્થીતિ અસહાયો. ‘‘લદ્ધસહાયો ખો પન સો ભગવા સેખાનઞ્ચેવ પટિપદાન’’ન્તિ ઇમિના પન પરિયાયેન સેખાસેખા બુદ્ધાનં સહાયા નામ હોન્તિ. અપ્પટિમોતિ પટિમા વુચ્ચતિ અત્તભાવો, તસ્સ અત્તભાવસદિસા અઞ્ઞા પટિમા નત્થીતિ અપ્પટિમો. યાપિ ચ મનુસ્સા સુવણ્ણરજતાદિમયા પટિમા કરોન્તિ, તાસુ વાલગ્ગમત્તમ્પિ ઓકાસં તથાગતસ્સ અત્તભાવસદિસં કાતું સમત્થો નામ નત્થીતિ સબ્બથાપિ અપ્પટિમો.

અપ્પટિસમોતિ અત્તભાવેનેવસ્સ પટિસમો નામ કોચિ નત્થીતિ અપ્પટિસમો. અપ્પટિભાગોતિ યે તથાગતેન ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિઆદિના નયેન ધમ્મા દેસિતા, તેસુ ‘‘ન ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, તયો વા પઞ્ચ વા’’તિઆદિના નયેન પટિભાગં કાતું સમત્થો નામ નત્થીતિ અપ્પટિભાગો. અપ્પટિપુગ્ગલોતિ અઞ્ઞો કોચિ ‘‘અહં બુદ્ધો’’તિ એવં પટિઞ્ઞં કાતું સમત્થો પુગ્ગલો નત્થીતિ અપ્પટિપુગ્ગલો. અસમોતિ અપ્પટિપુગ્ગલત્તાવ સબ્બસત્તેહિ અસમો. અસમસમોતિ અસમા વુચ્ચન્તિ અતીતાનાગતા સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધા, તેહિ અસમેહિ સમોતિ અસમસમો.

દ્વિપદાનં અગ્ગોતિ સમ્માસમ્બુદ્ધો અપદાનં દ્વિપદાનં ચતુપ્પદાનં બહુપ્પદાનં રૂપીનં અરૂપીનં સઞ્ઞીનં અસઞ્ઞીનં નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીનં સત્તાનં અગ્ગોવ. કસ્મા ઇધ દ્વિપદાનં અગ્ગોતિ વુત્તો? સેટ્ઠતરવસેન. ઇમસ્મિઞ્હિ લોકે સેટ્ઠો નામ ઉપ્પજ્જમાનો અપદચતુપ્પદબહુપ્પદેસુ ન ઉપ્પજ્જતિ, દ્વિપદેસુયેવ ઉપ્પજ્જતિ. કતરદ્વિપદ્વેસૂતિ? મનુસ્સેસુ ચેવ દેવેસુ ચ. મનુસ્સેસુ ઉપ્પજ્જમાનો તિસહસ્સિમહાસહસ્સિલોકધાતું વસે વત્તેતું સમત્થો બુદ્ધો હુત્વા ઉપ્પજ્જતિ. દેવેસુ ઉપ્પજ્જમાનો દસસહસ્સિલોકધાતું વસવત્તી મહાબ્રહ્મા હુત્વા ઉપ્પજ્જતિ. સો તસ્સ કપ્પિયકારકો વા આરામિકો વા સમ્પજ્જતિ. ઇતિ તતોપિ સેટ્ઠતરવસેનેસ દ્વિપદાનં અગ્ગોતિ વુત્તો.

૧૭૫-૧૮૬. છટ્ઠાદીસુ એકપુગ્ગલસ્સ, ભિક્ખવે, પાતુભાવા મહતો ચક્ખુસ્સ પાતુભાવો હોતીતિ, ભિક્ખવે, એકપુગ્ગલસ્સ તથાગતસ્સ અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પાતુભાવેન મહન્તસ્સ ચક્ખુસ્સ પાતુભાવો હોતિ. તસ્મિં પુગ્ગલે પાતુભૂતે તં પાતુભૂતમેવ હોતિ, ન વિના તસ્સ પાતુભાવેન પાતુભવતિ. પાતુભાવોતિ ઉપ્પત્તિ નિપ્ફત્તિ. કતમસ્સ ચક્ખુસ્સાતિ? પઞ્ઞાચક્ખુસ્સ. કીવરૂપસ્સાતિ? સારિપુત્તત્થેરસ્સ વિપસ્સનાપઞ્ઞાસદિસસ્સ મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ સમાધિપઞ્ઞાસદિસસ્સાતિ. આલોકાદીસુપિ એસેવ નયો. ઉભિન્નં અગ્ગસાવકાનં પઞ્ઞાઆલોકસદિસોયેવ હિ એત્થ આલોકો, પઞ્ઞાઓભાસસદિસોયેવ ઓભાસો અધિપ્પેતો. ‘‘મહતો ચક્ખુસ્સ, મહતો આલોકસ્સ, મહતો ઓભાસસ્સા’’તિ ઇમાનિ ચ પન તીણિપિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનિ કથિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

છન્નં અનુત્તરિયાનન્તિ ઉત્તરિતરવિરહિતાનં છન્નં ઉત્તમધમ્માનં. તત્થ દસ્સનાનુત્તરિયં, સવનાનુત્તરિયં, લાભાનુત્તરિયં, સિક્ખાનુત્તરિયં, પારિચરિયાનુત્તરિયં, અનુસ્સતાનુત્તરિયન્તિ ઇમાનિ છ અનુત્તરિયાનિ. ઇમેસં પાતુભાવો હોતીતિ અત્થો. આયસ્મા હિ આનન્દત્થેરો સાયંપાતં તથાગતં ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન દટ્ઠું લભતિ, ઇદં દસ્સનાનુત્તરિયં. અઞ્ઞોપિ સોતાપન્નો વા સકદાગામી વા અનાગામી વા આનન્દત્થેરો વિય તથાગતં દસ્સનાય લભતિ, ઇદમ્પિ દસ્સનાનુત્તરિયં. અપરો પન પુથુજ્જનકલ્યાણકો આનન્દત્થેરો વિય દસબલં દસ્સનાય લભિત્વા તં દસ્સનં વડ્ઢેત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પાપેતિ. ઇદં દસ્સનમેવ નામ, મૂલદસ્સનં પન દસ્સનાનુત્તરિયં નામ.

આનન્દત્થેરોયેવ ચ અભિક્ખણં દસબલસ્સ વચનં સોતવિઞ્ઞાણેન સોતું લભતિ, ઇદં સવનાનુત્તરિયં. અઞ્ઞેપિ સોતાપન્નાદયો આનન્દત્થેરો વિય તથાગતસ્સ વચનં સવનાય લભન્તિ, ઇદમ્પિ સવનાનુત્તરિયં. અપરો પન પુથુજ્જનકલ્યાણકો આનન્દત્થેરો વિય તથાગતસ્સ વચનં સોતું લભિત્વા તં સવનં વડ્ઢેત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પાપેતિ. ઇદં સવનમેવ નામ, મૂલસવનં પન સવનાનુત્તરિયં નામ.

આનન્દત્થેરોયેવ ચ દસબલે સદ્ધં પટિલભતિ, ઇદં લાભાનુત્તરિયં. અઞ્ઞેપિ સોતાપન્નાદયો આનન્દત્થેરો વિય દસબલે સદ્ધાપટિલાભં લભન્તિ, ઇદમ્પિ લાભાનુત્તરિયં. અપરો પન પુથુજ્જનકલ્યાણકો આનન્દત્થેરો વિય દસબલે સદ્ધાપટિલાભં લભિત્વા તં લાભં વડ્ઢેત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પાપેતિ, અયં લાભોયેવ નામ, મૂલલાભો પન લાભાનુત્તરિયં નામ.

આનન્દત્થેરોયેવ ચ દસબલસ્સ સાસને તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખતિ, ઇદં સિક્ખાનુત્તરિયં. અઞ્ઞેપિ સોતાપન્નાદયો આનન્દત્થેરો વિય દસબલસ્સ સાસને તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખન્તિ, ઇદમ્પિ સિક્ખાનુત્તરિયં. અપરો પન પુથુજ્જનકલ્યાણકો આનન્દત્થેરો વિય દસબલસ્સ સાસને તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખિત્વા તા સિક્ખા વડ્ઢેત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પાપેતિ. અયં સિક્ખાયેવ નામ, મૂલસિક્ખા પન સિક્ખાનુત્તરિયં નામ.

આનન્દત્થેરોયેવ ચ અભિણ્હં દસબલં પરિચરતિ, ઇદં પારિચરિયાનુત્તરિયં. અઞ્ઞેપિ સોતાપન્નાદયો આનન્દત્થેરો વિય અભિણ્હં દસબલં પરિચરન્તિ, ઇદમ્પિ પારિચરિયાનુત્તરિયં. અપરો પન પુથુજ્જનકલ્યાણકો આનન્દત્થેરો વિય દસબલં પરિચરિત્વા તં પારિચરિયં વડ્ઢેત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પાપેતિ, અયં પારિચરિયાયેવ નામ, મૂલપારિચરિયા પન પારિચરિયાનુત્તરિયં નામ.

આનન્દત્થેરોયેવ ચ દસબલસ્સ લોકિયલોકુત્તરે ગુણે અનુસ્સરતિ, ઇદં અનુસ્સતાનુત્તરિયં. અઞ્ઞેપિ સોતાપન્નાદયો આનન્દત્થેરો વિય દસબલસ્સ લોકિયલોકુત્તરે ગુણે અનુસ્સરન્તિ, ઇદમ્પિ અનુસ્સતાનુત્તરિયં. અપરો પન પુથુજ્જનકલ્યાણકો આનન્દત્થેરો વિય દસબલસ્સ લોકિયલોકુત્તરે ગુણે અનુસ્સરિત્વા તં અનુસ્સતિં વડ્ઢેત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પાપેતિ, અયં અનુસ્સતિયેવ નામ, મૂલાનુસ્સતિ પન અનુસ્સતાનુત્તરિયં નામ. ઇમાનિ છ અનુત્તરિયાનિ, ઇમેસં પાતુભાવો હોતિ. ઇમાનિ ચ પન છ અનુત્તરિયાનિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનિ કથિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

ચતુન્નં પટિસમ્ભિદાનં સચ્છિકિરિયા હોતીતિ ચતસ્સો હિ પટિસમ્ભિદાયો અત્થપટિસમ્ભિદા, ધમ્મપટિસમ્ભિદા, નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા, પટિભાનપટિસમ્ભિદાતિ. તત્થ અત્થેસુ ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, ધમ્મેસુ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, અત્થધમ્મનિરુત્તાભિલાપે ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા, ઞાણેસુ ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પનેતાસં અભિધમ્મે (વિભ. ૭૧૮ આદયો) આગતોયેવ. ઇમાસં ચતસ્સન્નં પટિસમ્ભિદાનં બુદ્ધુપ્પાદે પચ્ચક્ખકિરિયા હોતિ, ન વિના બુદ્ધુપ્પાદા. એતાસં સચ્છિકિરિયાતિ અત્થો. ઇમાપિ લોકિયલોકુત્તરાવ કથિતાતિ વેદિતબ્બા.

અનેકધાતુપટિવેધોતિ ‘‘ચક્ખુધાતુ રૂપધાતૂ’’તિઆદીનં અટ્ઠારસન્નં ધાતૂનં બુદ્ધુપ્પાદેયેવ પટિવેધો હોતિ, ન વિના બુદ્ધુપ્પાદેનાતિ અત્થો. નાનાધાતુપટિવેધોતિ એત્થ ઇમાવ અટ્ઠારસ ધાતુયો નાનાસભાવતો નાનાધાતુયોતિ વેદિતબ્બા. યો પનેતાસં ‘‘નાનાસભાવા એતા’’તિ એવં નાનાકરણતો પટિવેધો, અયં નાનાધાતુપટિવેધો નામ. વિજ્જાવિમુત્તિફલસચ્છિકિરિયાતિ એત્થ વિજ્જાતિ ફલે ઞાણં, વિમુત્તીતિ તદવસેસા ફલસમ્પયુત્તા ધમ્મા. સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાતિ સોતોતિ પઠમમગ્ગો, તેન સોતેન પત્તબ્બં ફલન્તિ સોતાપત્તિફલં. સકદાગામિફલાદીનિ પાકટાનેવ.

૧૮૭. અનુત્તરન્તિ નિરુત્તરં. ધમ્મચક્કન્તિ સેટ્ઠચક્કં. ચક્કસદ્દો હેસ –

‘‘ચતુબ્ભિ અટ્ઠજ્ઝગમા, અટ્ઠાહિપિ ચ સોળસ;

સોળસાહિ ચ બાત્તિંસ, અત્રિચ્છં ચક્કમાસદો;

ઇચ્છાહતસ્સ પોસસ્સ, ચક્કં ભમતિ મત્થકે’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૦૪; ૧.૫.૧૦૩) –

એત્થ ઉરચક્કે આગતો. ‘‘ચક્કસમારુળ્હા જાનપદા પરિયાયન્તી’’તિ (અ. નિ. ૩.૬૩; ૫.૫૪) એત્થ ઇરિયાપથચક્કે. ‘‘અથ ખો સો, ભિક્ખવે, રથકારો યં તં ચક્કં છહિ માસેહિ નિટ્ઠિતં, તં પવત્તેસી’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૫) એત્થ દારુચક્કે. ‘‘અદ્દસા ખો દોણો બ્રાહ્મણો ભગવતો પાદેસુ ચક્કાનિ સહસ્સારાની’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૬) એત્થ લક્ખણચક્કે. ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, ચક્કાનિ, યેહિ સમન્નાગતાનં દેવમનુસ્સાનં ચતુચક્કં વત્તતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૧) એત્થ સમ્પત્તિચક્કે. ‘‘દિબ્બં ચક્કરતનં પાતુભવતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૪૩; મ. નિ. ૩.૨૫૬) એત્થ રતનચક્કે. ઇધ પન ધમ્મચક્કે આગતો.

પવત્તિતન્તિ એત્થ ધમ્મચક્કં અભિનીહરતિ નામ, અભિનીહટં નામ, ઉપ્પાદેતિ નામ, ઉપ્પાદિતં નામ, પવત્તેતિ નામ, પવત્તિતં નામાતિ અયં પભેદો વેદિતબ્બો. કુતો પટ્ઠાય ધમ્મચક્કં અભિનીહરતિ નામાતિ? યદા સુમેધબ્રાહ્મણો હુત્વા કામેસુ આદીનવં નેક્ખમ્મે ચ આનિસંસં દિસ્વા સત્તસતકમહાદાનં દત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા પઞ્ચ અભિઞ્ઞા અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેતિ, તતો પટ્ઠાય ધમ્મચક્કં અભિનીહરતિ નામ.

કુતો પટ્ઠાય અભિનીહટં નામાતિ? યદા અટ્ઠ ધમ્મે સમોધાનેત્વા દીપઙ્કરપાદમૂલે મહાબોધિમણ્ડત્થાય માનસં બન્ધિત્વા ‘‘બ્યાકરણં અલદ્ધા ન વુટ્ઠહિસ્સામી’’તિ વીરિયાધિટ્ઠાનં અધિટ્ઠાય નિપન્નો દસબલસ્સ સન્તિકા બ્યાકરણં લભિ, તતો પટ્ઠાય ધમ્મચક્કં અભિનીહટં નામ.

કુતો પટ્ઠાય ઉપ્પાદેતિ નામાતિ? તતો પટ્ઠાય દાનપારમિં પૂરેન્તોપિ ધમ્મચક્કં ઉપ્પાદેતિ નામ. સીલપારમિં પૂરેન્તોપિ…પે… ઉપેક્ખાપારમિં પૂરેન્તોપિ ધમ્મચક્કં ઉપ્પાદેતિ નામ. દસ પારમિયો દસ ઉપપારમિયો દસ પરમત્થપારમિયો પૂરેન્તોપિ, પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજન્તોપિ, ઞાતત્થચરિયં પૂરેન્તોપિ ધમ્મચક્કં ઉપ્પાદેતિ નામ. વેસ્સન્તરત્તભાવે ઠત્વા સત્તસતકમહાદાનં દત્વા પુત્તદારં દાનમુખે નિય્યાતેત્વા પારમિકૂટં ગહેત્વા તુસિતપુરે નિબ્બત્તિત્વા તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા દેવતાહિ આયાચિતો પટિઞ્ઞં દત્વા પઞ્ચમહાવિલોકનં વિલોકેન્તોપિ ધમ્મચક્કં ઉપ્પાદેતિયેવ નામ. માતુકુચ્છિયં પટિસન્ધિં ગણ્હન્તોપિ, પટિસન્ધિક્ખણે દસસહસ્સચક્કવાળં કમ્પેન્તોપિ, માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તદિવસે તથેવ લોકં કમ્પેન્તોપિ, સમ્પતિજાતો સત્ત પદાનિ ગન્ત્વા ‘‘અગ્ગોમહસ્મી’’તિ સીહનાદં નદન્તોપિ, એકૂનતિંસ સંવચ્છરાનિ અગારમજ્ઝે વસન્તોપિ, મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમન્તોપિ, અનોમાનદીતીરે પબ્બજન્તોપિ, મહાપધાને છબ્બસ્સાનિ વીરિયં કરોન્તોપિ, સુજાતાય દિન્નં મધુપાયાસં ભુઞ્જિત્વા સુવણ્ણપાતિં નદિયા પવાહેત્વા સાયન્હસમયે બોધિમણ્ડવરગતો પુરત્થિમં લોકધાતું ઓલોકેન્તો નિસીદિત્વા સૂરિયે ધરમાનેયેવ મારબલં વિધમેત્વા પઠમયામે પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરન્તોપિ, મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું વિસોધેન્તોપિ, પચ્ચૂસકાલસમનન્તરે પચ્ચયાકારં સમ્મસિત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પટિવિજ્ઝન્તોપિ, સોતાપત્તિફલં સચ્છિકરોન્તોપિ, સકદાગામિમગ્ગં સકદાગામિફલં અનાગામિમગ્ગં અનાગામિફલં સચ્છિકરોન્તોપિ, અરહત્તમગ્ગં પટિવિજ્ઝન્તોપિ ધમ્મચક્કં ઉપ્પાદેતિયેવ નામ.

અરહત્તફલક્ખણે પન તેન ધમ્મચક્કં ઉપ્પાદિતં નામ. બુદ્ધાનઞ્હિ સકલલોકિયલોકુત્તરગુણરાસિ અરહત્તફલેનેવ સદ્ધિં ઇજ્ઝતિ. તસ્મા તેન તસ્મિં ખણે ધમ્મચક્કં ઉપ્પાદિતં નામ હોતિ.

કદા પવત્તેતિ નામ? બોધિમણ્ડે સત્તસત્તાહં વીતિનામેત્વા ઇસિપતને મિગદાયે અઞ્ઞાકોણ્ડઞ્ઞત્થેરં કાયસક્ખિં કત્વા ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તન્તં દેસેન્તો ધમ્મચક્કં પવત્તેતિ નામ.

યદા પન અઞ્ઞાકોણ્ડઞ્ઞત્થેરેન દસબલસ્સ દેસનાઞાણાનુભાવનિબ્બત્તં સવનં લભિત્વા સબ્બપઠમં ધમ્મો અધિગતો, તતો પટ્ઠાય ધમ્મચક્કં પવત્તિતં નામ હોતીતિ વેદિતબ્બં. ધમ્મચક્કન્તિ ચેતં દેસનાઞાણસ્સપિ નામં પટિવેધઞાણસ્સપિ. તેસુ દેસનાઞાણં લોકિયં, પટિવેધઞાણં લોકુત્તરં. કસ્સ દેસનાપટિવેધઞાણન્તિ? ન અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ, સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સેવ દેસનાઞાણઞ્ચ પટિવેધઞાણઞ્ચાતિ વેદિતબ્બં.

સમ્મદેવાતિ હેતુના નયેન કારણેનેવ. અનુપ્પવત્તેતીતિ યથા પુરતો ગચ્છન્તસ્સ પચ્છતો ગચ્છન્તો તં અનુગચ્છતિ નામ, એવં પઠમતરં સત્થારા પવત્તિતં થેરો અનુપ્પવત્તેતિ નામ. કથં? સત્થા હિ ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, સતિપટ્ઠાના. કતમે ચત્તારો’’તિ કથેન્તો ધમ્મચક્કં પવત્તેતિ નામ, ધમ્મસેનાપતિ સારિપુત્તત્થેરોપિ ‘‘ચત્તારોમે, આવુસો, સતિપટ્ઠાના’’તિ કથેન્તો ધમ્મચક્કં અનુપ્પવત્તેતિ નામ. સમ્મપ્પધાનાદીસુપિ એસેવ નયો. ન કેવલઞ્ચ બોધિપક્ખિયધમ્મેસુ, ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, અરિયસચ્ચાનિ. ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, અરિયવંસા’’તિઆદીસુપિ અયં નયો નેતબ્બોવ. એવં સમ્માસમ્બુદ્ધો ધમ્મચક્કં પવત્તેતિ નામ, થેરો દસબલેન પવત્તિતં ધમ્મચક્કં અનુપ્પવત્તેતિ નામ.

એવં ધમ્મચક્કં અનુપ્પવત્તેન્તેન પન થેરેન ધમ્મો દેસિતોપિ પકાસિતોપિ સત્થારાવ દેસિતો પકાસિતો હોતિ. યો હિ કોચિ ભિક્ખુ વા ભિક્ખુની વા ઉપાસકો વા ઉપાસિકા વા દેવો વા સક્કો વા મારો વા બ્રહ્મા વા ધમ્મં દેસેતુ પકાસેતુ, સબ્બો સો સત્થારા દેસિતો પકાસિતોવ નામ હોતિ, સેસજનો પન લેખહારકપક્ખે ઠિતોવ નામ હોતિ. કથં? યથા હિ રઞ્ઞા દિન્નં પણ્ણં વાચેત્વા યં યં કમ્મં કરોન્તિ, તં તં કમ્મં યેન કેનચિ કતમ્પિ કારિતમ્પિ રઞ્ઞા કારિતન્તેવ વુચ્ચતિ. મહારાજા વિય હિ સમ્માસમ્બુદ્ધો. રાજપણ્ણં વિય તેપિટકં બુદ્ધવચનં. પણ્ણદાનં વિય તેપિટકે નયમુખદાનં પણ્ણં વાચેત્વા તંતંકમ્માનં કરણં વિય ચતુન્નં પરિસાનં અત્તનો બલેન બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા પરેસં દેસના પકાસના. તત્થ યથા પણ્ણં વાચેત્વા યેન કેનચિ કતમ્પિ કારિતમ્પિ તં કમ્મં રઞ્ઞા કારિતમેવ હોતિ, એવમેવ યેન કેનચિ દેસિતોપિ પકાસિતોપિ ધમ્મો સત્થારા દેસિતો પકાસિતોવ નામ હોતીતિ વેદિતબ્બો. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

એકપુગ્ગલવગ્ગવણ્ણના.

૧૪. એતદગ્ગવગ્ગો

(૧૪) ૧. પઠમએતદગ્ગવગ્ગો

એતદગ્ગપદવણ્ણના

૧૮૮. એતદગ્ગેસુ પઠમવગ્ગસ્સ પઠમે એતદગ્ગન્તિ એતં અગ્ગં. એત્થ ચ અયં અગ્ગસદ્દો આદિકોટિકોટ્ઠાસસેટ્ઠેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અજ્જતગ્ગે, સમ્મ દોવારિક, આવરામિ દ્વારં નિગણ્ઠાનં નિગણ્ઠીન’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૭૦) હિ આદિમ્હિ દિસ્સતિ. ‘‘તેનેવ અઙ્ગુલગ્ગેન તં અઙ્ગુલગ્ગં પરામસેય્ય (કથા. ૪૪૧), ઉચ્છગ્ગં વેળગ્ગ’’ન્તિઆદીસુ કોટિયં. ‘‘અમ્બિલગ્ગં વા મધુરગ્ગં વા તિત્તકગ્ગં વા (સં. નિ. ૫.૩૭૪), અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વિહારગ્ગેન વા પરિવેણગ્ગેન વા ભાજેતુ’’ન્તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૩૧૮) કોટ્ઠાસે. ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, સત્તા અપદા વા…પે… તથાગતો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૩૪; ઇતિવુ. ૯૦) સેટ્ઠે. સ્વાયમિધ કોટિયમ્પિ વટ્ટતિ સેટ્ઠેપિ. તે હિ થેરા અત્તનો અત્તનો ઠાને કોટિભૂતાતિપિ અગ્ગા, સેટ્ઠભૂતાતિપિ. તસ્મા એતદગ્ગન્તિ એસા કોટિ એસો સેટ્ઠોતિ અયમેત્થ અત્થો. એસેવ નયો સબ્બસુત્તેસુ.

અયઞ્ચ એતદગ્ગસન્નિક્ખેપો નામ ચતૂહિ કારણેહિ લબ્ભતિ અટ્ઠુપ્પત્તિતો આગમનતો ચિણ્ણવસિતો ગુણાતિરેકતોતિ. તત્થ કોચિ થેરો એકેન કારણેન એતદગ્ગટ્ઠાનં લભતિ, કોચિ દ્વીહિ, કોચિ તીહિ, કોચિ સબ્બેહેવ ચતૂહિપિ આયસ્મા સારિપુત્તત્થેરો વિય. સો હિ અટ્ઠુપ્પત્તિતોપિ મહાપઞ્ઞતાય એતદગ્ગટ્ઠાનં લભિ આગમનાદીહિપિ. કથં? એકસ્મિં હિ સમયે સત્થા જેતવનમહાવિહારે વિહરન્તો કણ્ડમ્બરુક્ખમૂલે તિત્થિયમદ્દનં યમકપાટિહારિયં દસ્સેત્વા ‘‘કહં નુ ખો પુરિમબુદ્ધા યમકપાટિહારિયં કત્વા વસ્સં ઉપગચ્છન્તી’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘તાવતિંસભવને’’તિ ઞત્વા દ્વે પદન્તરાનિ દસ્સેત્વા તતિયેન પદેન તાવતિંસભવને પચ્ચુટ્ઠાસિ. સક્કો દેવરાજા ભગવન્તં દિસ્વા પણ્ડુકમ્બલસિલાતો ઉટ્ઠાય સદ્ધિં દેવગણેન પચ્ચુગ્ગમનં અગમાસિ. દેવા ચિન્તયિંસુ – ‘‘સક્કો દેવરાજા દેવગણપરિવુતો સટ્ઠિયોજનાયામાય પણ્ડુકમ્બલસિલાય નિસીદિત્વા સમ્પત્તિં અનુભવતિ, બુદ્ધાનં નામ નિસિન્નકાલતો પટ્ઠાય ન સક્કા અઞ્ઞેન એત્થ હત્થમ્પિ ઠપેતુ’’ન્તિ. સત્થાપિ તત્થ નિસિન્નો તેસં ચિત્તાચારં ઞત્વા મહાપંસુકૂલિકો વિય મુણ્ડપીઠકં સબ્બમેવ પણ્ડુકમ્બલસિલં અવત્થરિત્વા નિસીદિ. એવં નિસીદન્તો પન અત્તનો વા સરીરં મહન્તં કત્વા માપેસિ, પણ્ડુકમ્બલસિલં વા ખુદ્દકં અકાસીતિ ન સલ્લક્ખેતબ્બં. અચિન્તેય્યો હિ બુદ્ધવિસયો. એવં નિસિન્નો પન માતરં કાયસક્ખિં કત્વા દસસહસ્સચક્કવાળદેવતાનં ‘‘કુસલા ધમ્મા અકુસલા ધમ્મા અબ્યાકતા ધમ્મા’’તિ અભિધમ્મપિટકં દેસેસિ.

પાટિહારિયટ્ઠાનેપિ સબ્બાપિ દ્વાદસયોજનિકા પરિસા અનુરુદ્ધત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કહં, ભન્તે, દસબલો ગતો’’તિ પુચ્છિ. તાવતિંસભવને પણ્ડુકમ્બલસિલાયં વસ્સં ઉપગન્ત્વા અભિધમ્મકથં દેસેતું ગતોતિ. ભન્તે, ન મયં સત્થારં અદિસ્વા ગમિસ્સામ. કદા સત્થા આગમિસ્સતીતિ સત્થુ આગમનકાલં જાનાથાતિ? મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ ભારં કરોથ, સો બુદ્ધાનં સન્તિકં ગન્ત્વા સાસનં આહરિસ્સતીતિ. કિં પન થેરસ્સ તત્થ ગન્તું બલં નત્થીતિ? અત્થિ, વિસેસવન્તાનં પન વિસેસં પસ્સન્તૂતિ એવમાહ. મહાજનો મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા સત્થુ સાસનં ગહેત્વા આગમનત્થાય યાચિ. થેરો પસ્સન્તેયેવ મહાજને પથવિયં નિમુજ્જિત્વા અન્તોસિનેરુના ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, મહાજનો તુમ્હાકં દસ્સનકામો, આગમનદિવસં વો જાનિતું ઇચ્છતી’’તિ. તેન હિ ‘‘ઇતો તેમાસચ્ચયેન સઙ્કસ્સનગરદ્વારે પસ્સથા’’તિસ્સ વદેહીતિ. થેરો ભગવતો સાસનં આહરિત્વા મહાજનસ્સ કથેસિ. મહાજનો તત્થેવ તેમાસં ખન્ધાવારં બન્ધિત્વા વસિ. ચૂળઅનાથપિણ્ડિકો દ્વાદસયોજનાય પરિસાય તેમાસં યાગુભત્તં આદાસિ.

સત્થાપિ સત્તપ્પકરણાનિ દેસેત્વા મનુસ્સલોકં આગમનત્થાય આકપ્પં દસ્સેસિ. સક્કો દેવરાજા વિસ્સકમ્મં આમન્તેત્વા તથાગતસ્સ ઓતરણત્થાય સોપાનં માપેતું આણાપેસિ. સો એકતો સોવણ્ણમયં એકતો રજતમયં સોપાનં માપેત્વા મજ્ઝે મણિમયં માપેસિ. સત્થા મણિમયે સોપાને ઠત્વા ‘‘મહાજનો મં પસ્સતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ. અત્તનો આનુભાવેનેવ ‘‘મહાજનો અવીચિમહાનિરયં પસ્સતૂ’’તિપિ અધિટ્ઠાસિ. નિરયદસ્સનેન ચસ્સ ઉપ્પન્નસંવેગતં ઞત્વા દેવલોકં દસ્સેસિ. અથસ્સ ઓતરન્તસ્સ મહાબ્રહ્મા છત્તં ધારેસિ, સક્કો દેવરાજા પત્તં ગણ્હિ, સુયામો દેવરાજા દિબ્બં વાળબીજનિં બીજિ, પઞ્ચસિખો ગન્ધબ્બદેવપુત્તો બેલુવપણ્ડુવીણં સમપઞ્ઞાસાય મુચ્છનાહિ મુચ્છિત્વા વાદેન્તો પુરતો ઓતરિ. બુદ્ધાનં પથવિયં પતિટ્ઠિતકાલે ‘‘અહં પઠમં વન્દિસ્સામિ, અહં પઠમં વન્દિસ્સામી’’તિ મહાજનો અટ્ઠાસિ. સહ મહાપથવીઅક્કમનેન પન ભગવતો નેવ મહાજનો ન અસીતિમહાસાવકા પઠમકવન્દનં સમ્પાપુણિંસુ, ધમ્મસેનાપતિ સારિપુત્તત્થેરોયેવ પન સમ્પાપુણિ.

અથ સત્થા દ્વાદસયોજનાય પરિસાય અન્તરે ‘‘થેરસ્સ પઞ્ઞાનુભાવં જાનન્તૂ’’તિ પુથુજ્જનપઞ્ચકં પઞ્હં આરભિ. પઠમં લોકિયમહાજનો સલ્લક્ખેસ્સતીતિ પુથુજ્જનપઞ્હં પુચ્છિ. યે યે સલ્લક્ખિંસુ, તે તે કથયિંસુ. દુતિયં પુથુજ્જનવિસયં અતિક્કમિત્વા સોતાપત્તિમગ્ગે પઞ્હં પુચ્છિ. પુથુજ્જના તુણ્હી અહેસું, સોતાપન્નાવ કથયિંસુ. તતો સોતાપન્નાનં વિસયં અતિક્કમિત્વા સકદાગામિમગ્ગે પઞ્હં પુચ્છિ. સોતાપન્ના તુણ્હી અહેસું, સકદાગામિનોવ કથયિંસુ. તેસમ્પિ વિસયં અતિક્કમિત્વા અનાગામિમગ્ગે પઞ્હં પુચ્છિ. સકદાગામિનો તુણ્હી અહેસું, અનાગામિનોવ કથયિંસુ. તેસમ્પિ વિસયં અતિક્કમિત્વા અરહત્તમગ્ગે પઞ્હં પુચ્છિ. અનાગામિનો તુણ્હી અહેસું, અરહન્તાવ કથયિંસુ. તતો હેટ્ઠિમકોટિતો પટ્ઠાય અભિઞ્ઞાતે અભિઞ્ઞાતે સાવકે પુચ્છિ, તે અત્તનો અત્તનો પટિસમ્ભિદાવિસયે ઠત્વા કથયિંસુ. અથ મહામોગ્ગલ્લાનં પુચ્છિ, સેસસાવકા તુણ્હી અહેસું, થેરોવ કથેસિ. તસ્સાપિ વિસયં અતિક્કમિત્વા સારિપુત્તત્થેરસ્સ વિસયે પઞ્હં પુચ્છિ. મહામોગ્ગલ્લાનો તુણ્હી અહોસિ, સારિપુત્તત્થેરોવ કથેસિ. થેરસ્સાપિ વિસયં અતિક્કમિત્વા બુદ્ધવિસયે પઞ્હં પુચ્છિ. ધમ્મસેનાપતિ આવજ્જેન્તોપિ પસ્સિતું ન સક્કોતિ, પુરત્થિમપચ્છિમુત્તરદક્ખિણા ચતસ્સો દિસા ચતસ્સો અનુદિસાતિ ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો પઞ્હુપ્પત્તિટ્ઠાનં સલ્લક્ખેતું નાસક્ખિ.

સત્થા થેરસ્સ કિલમનભાવં જાનિત્વા ‘‘સારિપુત્તો કિલમતિ, નયમુખમસ્સ દસ્સેસ્સામી’’તિ ‘‘આગમેહિ ત્વં, સારિપુત્તા’’તિ વત્વા ‘‘નાયં તુય્હં વિસયો પઞ્હો, બુદ્ધાનં એસ વિસયો સબ્બઞ્ઞૂનં યસસ્સીન’’ન્તિ બુદ્ધવિસયભાવં આચિક્ખિત્વા ‘‘ભૂતમિદન્તિ, સારિપુત્ત, સમનુપસ્સસી’’તિ આહ. થેરો ‘‘ચતુમહાભૂતિકકાયપરિગ્ગહં મે ભગવા આચિક્ખતી’’તિ ઞત્વા ‘‘અઞ્ઞાતં ભગવા, અઞ્ઞાતં સુગતા’’તિ આહ. એતસ્મિં ઠાને અયં કથા ઉદપાદિ – મહાપઞ્ઞો વત, ભો, સારિપુત્તત્થેરો, યત્ર હિ નામ સબ્બેહિ અનઞ્ઞાતં પઞ્હં કથેસિ, બુદ્ધેહિ ચ દિન્નનયે ઠત્વા બુદ્ધવિસયે પઞ્હં કથેસિ, ઇતિ થેરસ્સ પઞ્ઞાનુભાવો યત્તકં ઠાનં બુદ્ધાનં કિત્તિસદ્દેન ઓત્થટં, સબ્બં અજ્ઝોત્થરિત્વા ગતોતિ એવં તાવ થેરો અટ્ઠુપ્પત્તિતો મહાપઞ્ઞતાય એતદગ્ગટ્ઠાનં લભિ.

કથં આગમનતો? ઇમિસ્સાયેવ હિ અટ્ઠુપ્પત્તિયા સત્થા આહ – સારિપુત્તો ન ઇદાનેવ પઞ્ઞવા, અતીતે પઞ્ચ જાતિસતાનિ ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વાપિ મહાપઞ્ઞોવ અહોસિ –

‘‘યો પબ્બજી જાતિસતાનિ પઞ્ચ,

પહાય કામાનિ મનોરમાનિ;

તં વીતરાગં સુસમાહિતિન્દ્રિયં,

પરિનિબ્બુતં વન્દથ સારિપુત્ત’’ન્તિ.

એવં પબ્બજ્જં ઉપબ્રૂહયમાનો એકસ્મિં સમયે બારાણસિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તો. તયો વેદે ઉગ્ગણ્હિત્વા તત્થ સારં અપસ્સન્તો ‘‘પબ્બજિત્વા એકં મોક્ખધમ્મં ગવેસિતું વટ્ટતી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ. તસ્મિં કાલે બોધિસત્તોપિ કાસિરટ્ઠે ઉદિચ્ચબ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તો વુદ્ધિમન્વાય ઉગ્ગહિતસિપ્પો કામેસુ આદીનવં નેક્ખમ્મે ચ આનિસંસં દિસ્વા ઘરાવાસં પહાય હિમવન્તં પવિસિત્વા કસિણપરિકમ્મં કત્વા પઞ્ચ અભિઞ્ઞા અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા વનમૂલફલાહારો હિમવન્તપ્પદેસે વસતિ. સોપિ માણવો નિક્ખમિત્વા તસ્સેવ સન્તિકે પબ્બજિ. પરિવારો મહા અહોસિ પઞ્ચસતમત્તા ઇસયો.

અથસ્સ સો જેટ્ઠન્તેવાસિકો એકદેસં પરિસં ગહેત્વા લોણમ્બિલસેવનત્થં મનુસ્સપથં અગમાસિ. તસ્મિં સમયે બોધિસત્તો તસ્મિંયેવ હિમવન્તપ્પદેસે કાલં અકાસિ. કાલકિરિયસમયેવ નં અન્તેવાસિકા સન્નિપતિત્વા પુચ્છિંસુ – ‘‘અત્થિ તુમ્હેહિ કોચિ વિસેસો અધિગતો’’તિ. બોધિસત્તો ‘‘નત્થિ કિઞ્ચી’’તિ વત્વા અપરિહીનજ્ઝાનો આભસ્સરબ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તો. સો કિઞ્ચાપિ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસ્સ લાભી, બોધિસત્તાનં પન અરૂપાવચરે પટિસન્ધિ નામ ન હોતિ. કસ્મા? અભબ્બટ્ઠાનત્તા. ઇતિ સો અરૂપસમાપત્તિલાભી સમાનોપિ રૂપાવચરે નિબ્બત્તિ. અન્તેવાસિકાપિસ્સ ‘‘આચરિયો ‘નત્થિ કિઞ્ચી’તિ આહ, મોઘા તસ્સ કાલકિરિયા’’તિ ન કિઞ્ચિ સક્કારસમ્માનં અકંસુ. અથ સો જેટ્ઠન્તેવાસિકો અતિક્કન્તે વસ્સાવાસે આગન્ત્વા ‘‘કહં આચરિયો’’તિ પુચ્છિ. કાલં કતોતિ. અપિ નુ આચરિયેન લદ્ધગુણં પુચ્છિત્થાતિ? આમ પુચ્છિમ્હાતિ. કિં વદેતીતિ? નત્થિ કિઞ્ચીતિ. મયમ્પિ ‘‘આચરિયેન લદ્ધગુણો નામ નત્થી’’તિ નાસ્સ સક્કારસમ્માનં કરિમ્હાતિ. તુમ્હે ભાસિતસ્સ અત્થં ન જાનિત્થ, આચરિયો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસ્સ લાભીતિ.

અથ તે જેટ્ઠન્તેવાસિકસ્સ કથં ન સદ્દહિંસુ. સો પુનપ્પુનં કથેન્તોપિ સદ્દહાપેતું નાસક્ખિ. અથ બોધિસત્તો આવજ્જમાનો ‘‘અન્ધબાલો મહાજનો મય્હં જેટ્ઠન્તેવાસિકસ્સ કથં ન ગણ્હાતિ, ઇમં કારણં પાકટં કરિસ્સામી’’તિ બ્રહ્મલોકતો ઓતરિત્વા અસ્સમપદમત્થકે ઠિતો આકાસગતોવ જેટ્ઠન્તેવાસિકસ્સ પઞ્ઞાનુભાવં વણ્ણેત્વા ઇમં ગાથં અભાસિ –

‘‘પરોસહસ્સમ્પિ સમાગતાનં,

કન્દેય્યું તે વસ્સસતં અપઞ્ઞા;

એકોવ સેય્યો પુરિસો સપઞ્ઞો,

યો ભાસિતસ્સ વિજાનાતિ અત્થ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૧૦૧);

એવં ઇસિગણં સઞ્ઞાપેત્વા બોધિસત્તો બ્રહ્મલોકમેવ ગતો. સેસઇસિગણોપિ અપરિહીનજ્ઝાનો હુત્વા કાલં કત્વા બ્રહ્મલોકપરાયણો જાતો. તત્થ બોધિસત્તો સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો, જેટ્ઠન્તેવાસિકો સારિપુત્તત્થેરો જાતો, સેસા ઇસયો બુદ્ધપરિસા જાતાતિ એવં અતીતેપિ સારિપુત્તો મહાપઞ્ઞોવ સંખિત્તેન ભાસિતસ્સ વિત્થારેન અત્થં જાનિતું સમત્થોતિ વેદિતબ્બો.

ઇદમેવ ચ પુથુજ્જનપઞ્ચકં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા –

‘‘પરોસતઞ્ચેપિ સમાગતાનં,

ઝાયેય્યું તે વસ્સસતં અપઞ્ઞા;

એકોવ સેય્યો પુરિસો સપઞ્ઞો,

સો ભાસિતસ્સ વિજાનાતિ અત્થ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૧૦૧) –

ઇમમ્પિ જાતકં કથેસિ. તસ્સ પુરિમજાતકે વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

અપરમ્પિ ઇદમેવ પુથુજ્જનપઞ્ચકં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા –

‘‘યે સઞ્ઞિનો તેપિ દુગ્ગતા, યેપિ અસઞ્ઞિનો તેપિ દુગ્ગતા;

એતં ઉભયં વિવજ્જય, તં સમાપત્તિસુખં અનઙ્ગણ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૧૩૪) –

ઇમં અનઙ્ગણજાતકં કથેસિ. એત્થ ચ આચરિયો કાલં કરોન્તો અન્તેવાસિકેહિ પુચ્છિતો ‘‘નેવસઞ્ઞી નાસઞ્ઞી’’તિ આહ. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

અપરમ્પિ ઇદમેવ પુથુજ્જનપઞ્ચકં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા –

‘‘ચન્દાભં સૂરિયાભઞ્ચ, યોધ પઞ્ઞાય ગાધતિ;

અવિતક્કેન ઝાનેન, હોતિ આભસ્સરૂપગો’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૩૫) –

ઇદં ચન્દાભજાતકં કથેસિ. એત્થાપિ આચરિયો કાલં કરોન્તો અન્તેવાસિકેહિ પુચ્છિતો ‘‘ઓદાતકસિણં ચન્દાભં નામ, પીતકસિણં સૂરિયાભં નામાતિ તં ઉભયં યો પઞ્ઞાય ગાધતિ પવિસતિ પક્ખન્દતિ, સો અવિતક્કેન દુતિયજ્ઝાનેન આભસ્સરૂપગો હોતિ, તાદિસો અહ’’ન્તિ સન્ધાય – ‘‘ચન્દાભં સૂરિયાભ’’ન્તિ આહ. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં.

ઇદમેવ ચ પુથુજ્જનપઞ્ચકં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા –

‘‘આસીસેથેવ પુરિસો, ન નિબ્બિન્દેય્ય પણ્ડિતો;

પસ્સામિ વોહં અત્તાનં, યથા ઇચ્છિં તથા અહુ.

‘‘આસીસેથેવ પુરિસો, ન નિબ્બિન્દેય્ય પણ્ડિતો;

પસ્સામિ વોહં અત્તાનં, ઉદકા થલમુબ્ભતં.

‘‘વાયમેથેવ પુરિસો, ન નિબ્બિન્દેય્ય પણ્ડિતો;

પસ્સામિ વોહં અત્તાનં, યથા ઇચ્છિં તથા અહુ.

‘‘વાયમેથેવ પુરિસો, ન નિબ્બિન્દેય્ય પણ્ડિતો;

પસ્સામિ વોહં અત્તાનં, ઉદકા થલમુબ્ભતં.

‘‘દુક્ખૂપનીતોપિ નરો સપઞ્ઞો,

આસં ન છિન્દેય્ય સુખાગમાય;

બહૂ હિ ફસ્સા અહિતા હિતા ચ,

અવિતક્કિતા મચ્ચમુપબ્બજન્તિ.

‘‘અચિન્તિતમ્પિ ભવતિ, ચિન્તિતમ્પિ વિનસ્સતિ;

ન હિ ચિન્તામયા ભોગા, ઇત્થિયા પુરિસસ્સ વા.

‘‘સરભં ગિરિદુગ્ગસ્મિં, યં ત્વં અનુસરી પુરે;

અલીનચિત્તસ્સ તુવં, વિક્કન્તમનુજીવસિ.

‘‘યો તં વિદુગ્ગા નરકા સમુદ્ધરિ,

સિલાય યોગ્ગં સરભો કરિત્વા;

દુક્ખૂપનીતં મચ્ચુમુખા પમોચયિ,

અલીનચિત્તં ત મિગં વદેસિ.

‘‘કિં ત્વં નુ તત્થેવ તદા અહોસિ,

ઉદાહુ તે કોચિ નં એતદક્ખા;

વિવટ્ટચ્છદ્દો નુસિ સબ્બદસ્સી,

ઞાણં નુ તે બ્રાહ્મણ ભિંસરૂપં.

‘‘ન ચેવહં તત્થ તદા અહોસિં,

ન ચાપિ મે કોચિ નં એતદક્ખા;

ગાથાપદાનઞ્ચ સુભાસિતાનં,

અત્થં તદાનેન્તિ જનિન્દ ધીરા’’તિ. (જા. ૧.૧૩.૧૩૪-૧૪૩) –

ઇમં તેરસનિપાતે સરભજાતકઞ્ચ કથેસિ. ઇમાનિ પન પઞ્ચપિ જાતકાનિ અતીતેપિ સંખિત્તેન ભાસિતસ્સ વિત્થારેન અત્થં મય્હં પુત્તો જાનાતીતિ સત્થારા ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરસ્સ પઞ્ઞાનુભાવપ્પકાસનત્થમેવ કથિતાનીતિ એવં આગમનતોપિ થેરો મહાપઞ્ઞતાય એતદગ્ગટ્ઠાનં લભિ.

કથં ચિણ્ણવસિતોતિ? ચિણ્ણં કિરેતં થેરસ્સ ચતુપરિસમજ્ઝે ધમ્મં કથેન્તો ચત્તારિ સચ્ચાનિ અમુઞ્ચિત્વા કથેતીતિ એવં ચિણ્ણવસિતોપિ થેરો મહાપઞ્ઞતાય એતદગ્ગટ્ઠાનં લભિ.

કથં ગુણાતિરેકતોતિ? ઠપેત્વા હિ દસબલં અઞ્ઞો કોચિ એકસાવકોપિ મહાપઞ્ઞતાય ધમ્મસેનાપતિના સદિસો નામ નત્થીતિ એવં ગુણાતિરેકતોપિ થેરો મહાપઞ્ઞતાય એતદગ્ગટ્ઠાનં લભિ.

યથા ચ સારિપુત્તત્થેરો, એવં મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરોપિ સબ્બેહેવ ચતૂહિપિ ઇમેહિ કારણેહિ એતદગ્ગટ્ઠાનં લભિ. કથં? થેરો હિ મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો નન્દોપનન્દસદિસમ્પિ નાગરાજાનં દમેસીતિ એવં તાવ અટ્ઠુપ્પત્તિતો લભિ. ન પનેસ ઇદાનેવ મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો, અતીતે પઞ્ચ જાતિસતાનિ ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિતોપિ મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો અહોસીતિ.

‘‘યો પબ્બજી જાતિસતાનિ પઞ્ચ,

પહાય કામાનિ મનોરમાનિ;

તં વીતરાગં સુસમાહિતિન્દ્રિયં,

પરિનિબ્બુતં વન્દથ મોગ્ગલ્લાન’’ન્તિ. –

એવં આગમનતોપિ લભિ. ચિણ્ણં ચેતં થેરસ્સ નિરયં ગન્ત્વા અત્તનો ઇદ્ધિબલેન નિરયસત્તાનં અસ્સાસજનનત્થં સીતં અધિટ્ઠાય ચક્કમત્તં પદુમં માપેત્વા પદુમકણ્ણિકાયં નિસીદિત્વા ધમ્મકથં કથેતિ, દેવલોકં ગન્ત્વા દેવસઙ્ઘં કમ્મગતિં જાનાપેત્વા સચ્ચકથં કથેતીતિ એવં ચિણ્ણવસિતો લભિ. ઠપેત્વા ચ સમ્માસમ્બુદ્ધં અઞ્ઞો સાવકો મહામોગ્ગલ્લાનો વિય મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો નત્થીતિ એવં ગુણાતિરેકતો લભિ.

યથા ચેસ, એવં મહાકસ્સપત્થેરોપિ સબ્બેહેવિમેહિ કારણેહિ એતદગ્ગટ્ઠાનં લભિ. કથં? સમ્માસમ્બુદ્ધો હિ થેરસ્સ તિગાવુતં મગ્ગં પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા તીહિ ઓવાદેહિ ઉપસમ્પાદેત્વા ચીવરં પરિવત્તેત્વા અદાસિ. તસ્મિં સમયે મહાપથવી ઉદકપરિયન્તં કત્વા કમ્પિ, મહાજનસ્સ અબ્ભન્તરે થેરસ્સ કિત્તિસદ્દો અજ્ઝોત્થરિત્વા ગતો. એવં અટ્ઠુપ્પત્તિતો લભિ. ન ચેસ ઇદાનેવ ધુતધરો, અતીતે પઞ્ચ જાતિસતાનિ ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિતોપિ ધુતધરોવ અહોસિ.

‘‘યો પબ્બજી જાતિસતાનિ પઞ્ચ,

પહાય કામાનિ મનોરમાનિ;

તં વીતરાગં સુસમાહિતિન્દ્રિયં,

પરિનિબ્બુતં વન્દથ મહાકસ્સપ’’ન્તિ. –

એવં આગમનતોપિ લભિ. ચિણ્ણં ચેતં થેરસ્સ ચતુપરિસમજ્ઝગતો ધમ્મં કથેન્તો દસ કથાવત્થૂનિ અવિજહિત્વાવ કથેતીતિ એવં ચિણ્ણવસિતો લભિ. ઠપેત્વા ચ સમ્માસમ્બુદ્ધં અઞ્ઞો સાવકો તેરસહિ ધુતગુણેહિ મહાકસ્સપસદિસો નત્થીતિ એવં ગુણાતિરેકતો લભિ. ઇમિનાવ નિયામેન તેસં તેસં થેરાનં યથાલાભતો ગુણે કિત્તેતું વટ્ટતિ.

ગુણવસેનેવ હિ સમ્માસમ્બુદ્ધો યથા નામ રાજા ચક્કવત્તી ચક્કરતનાનુભાવેન ચક્કવાળગબ્ભે રજ્જસિરિં પત્વા ‘‘પત્તબ્બં મે પત્તં, કિં મે ઇદાનિ મહાજનેન ઓલોકિતેના’’તિ ન અપ્પોસ્સુક્કો હુત્વા રજ્જસિરિંયેવ અનુભોતિ, કાલેન પન કાલં વિનિચ્છયટ્ઠાને નિસીદિત્વા નિગ્ગહેતબ્બે નિગ્ગણ્હાતિ, પગ્ગહેતબ્બે પગ્ગણ્હાતિ, ઠાનન્તરેસુ ચ ઠપેતબ્બયુત્તકે ઠાનન્તરેસુ ઠપેતિ, એવમેવં મહાબોધિમણ્ડે અધિગતસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ આનુભાવેન અનુપ્પત્તધમ્મરજ્જો ધમ્મરાજાપિ ‘‘કિં મે ઇદાનિ લોકેન ઓલોકિતેન, અનુત્તરં ફલસમાપત્તિસુખં અનુભવિસ્સામી’’તિ અપ્પોસ્સુક્કતં અનાપજ્જિત્વા ચતુપરિસમજ્ઝે પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસિન્નો અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં બ્રહ્મસ્સરં નિચ્છારેત્વા ધમ્મં દેસયમાનો નિગ્ગહેતબ્બયુત્તે કણ્હધમ્મે પુગ્ગલે સિનેરુપાદે પક્ખિપન્તો વિય અપાયભયસન્તજ્જનેન નિગ્ગહેત્વા પગ્ગહેતબ્બયુત્તે કલ્યાણધમ્મે પુગ્ગલે ઉક્ખિપિત્વા ભવગ્ગે નિસીદાપેન્તો વિય પગ્ગણ્હિત્વા ઠાનન્તરેસુ ઠપેતબ્બયુત્તકે અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરાદયો સાવકે યાથાવસરસગુણવસેનેવ ઠાનન્તરેસુ ઠપેન્તો એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં રત્તઞ્ઞૂનં, યદિદં અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞોતિઆદિમાહ.

અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરવત્થુ

તત્થ એતદગ્ગન્તિ પદં વુત્તત્થમેવ. રત્તઞ્ઞૂનન્તિ રત્તિયો જાનન્તાનં. ઠપેત્વા હિ સમ્માસમ્બુદ્ધં અઞ્ઞો સાવકો અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરતો પઠમતરં પબ્બજિતો નામ નત્થીતિ પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય થેરો ચિરકાલં રત્તિયો જાનાતીતિ રત્તઞ્ઞૂ. સબ્બપઠમં ધમ્મસ્સ પટિવિદ્ધત્તા યદા તેન ધમ્મો પટિવિદ્ધો, ચિરકાલતો પટ્ઠાય તં રત્તિં જાનાતીતિપિ રત્તઞ્ઞૂ. અપિચ ખીણાસવાનં રત્તિદિવસપરિચ્છેદો પાકટોવ હોતિ, અયઞ્ચ પઠમખીણાસવોતિ એવમ્પિ રત્તઞ્ઞૂનં સાવકાનં અયમેવ અગ્ગો પુરિમકોટિભૂતો સેટ્ઠો. તેન વુત્તં – ‘‘રત્તઞ્ઞૂનં યદિદં અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞો’’તિ.

એત્થ ચ યદિદન્તિ નિપાતો, તસ્સ થેરં અવેક્ખિત્વા યો એસોતિ, અગ્ગસદ્દં અવેક્ખિત્વા યં એતન્તિ અત્થો. અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞોતિ ઞાતકોણ્ડઞ્ઞો પટિવિદ્ધકોણ્ડઞ્ઞો. તેનેવાહ – ‘‘અઞ્ઞાસિ વત, ભો, કોણ્ડઞ્ઞો, અઞ્ઞાસિ વત, ભો, કોણ્ડઞ્ઞોતિ. ઇતિ હિદં આયસ્મતો કોણ્ડઞ્ઞસ્સ અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞો ત્વેવ નામં અહોસી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૭).

અયં પન થેરો કતરબુદ્ધકાલે પુબ્બપત્થનં અભિનીહારં અકાસિ, કદા પબ્બજિતો, કદાનેન પઠમં ધમ્મો અધિગતો, કદા ઠાનન્તરે ઠપિતોતિ ઇમિના નયેન સબ્બેસુપિ એતદગ્ગેસુ પઞ્હકમ્મં વેદિતબ્બં.

તત્થ ઇમસ્સ તાવ થેરસ્સ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – ઇતો કપ્પસતસહસ્સમત્થકે પદુમુત્તરો નામ બુદ્ધો લોકે ઉદપાદિ, તસ્સ પટિવિદ્ધસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ મહાબોધિપલ્લઙ્કતો ઉટ્ઠહન્તસ્સ મહાપથવિયં ઠપેતું પાદે ઉક્ખિત્તમત્તે પાદસમ્પટિચ્છનત્થં મહન્તં પદુમપુપ્ફં ઉગ્ગઞ્છિ, તસ્સ ધુરપત્તાનિ નવુતિહત્થાનિ હોન્તિ, કેસરં તિંસહત્થં, કણ્ણિકા દ્વાદસહત્થા, પાદેન પતિટ્ઠિતટ્ઠાનં એકાદસહત્થં. તસ્સ પન ભગવતો સરીરં અટ્ઠપણ્ણાસહત્થુબ્બેધં અહોસિ. તસ્સ પદુમકણ્ણિકાય દક્ખિણપાદે પતિટ્ઠહન્તે મહાતુમ્બમત્તા રેણુ ઉગ્ગન્ત્વા સરીરં ઓકિરમાના ઓતરિ, વામપાદસ્સ ઠપનકાલેપિ તથારૂપંયેવ પદુમં ઉગ્ગન્ત્વા પાદં સમ્પટિચ્છિ. તતોપિ ઉગ્ગન્ત્વા વુત્તપ્પમાણાવ રેણુ સરીરં ઓકિરિ. તં પન રેણું અભિભવમાના તસ્સ ભગવતો સરીરપ્પભા નિક્ખમિત્વા યન્તનાળિકાય વિસ્સટ્ઠસુવણ્ણરસધારા વિય સમન્તા દ્વાદસયોજનટ્ઠાનં એકોભાસં અકાસિ. તતિયપાદુદ્ધરણકાલે પથમુગ્ગતં પદુમં અન્તરધાયિ, પાદસમ્પટિચ્છનત્થં અઞ્ઞં નવં પદુમં ઉગ્ગઞ્છિ. ઇમિનાવ નિયામેન યત્થ યત્થ ગન્તુકામો હોતિ, તત્થ તત્થાપિ મહાપદુમં ઉગ્ગચ્છતિ. તેનેવસ્સ ‘‘પદુમુત્તરસમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ નામં અહોસિ.

એવં સો ભગવા લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા ભિક્ખુસતસહસ્સપરિવારો મહાજનસ્સ સઙ્ગહત્થાય ગામનિગમરાજધાનીસુ ભિક્ખાય ચરન્તો હંસવતીનગરં સમ્પાપુણિ. તસ્સ આગતભાવં સુત્વા પિતા મહારાજા પચ્ચુગ્ગમનં અકાસિ. સત્થા તસ્સ ધમ્મકથં કથેસિ. દેસનાપરિયોસાને કેચિ સોતાપન્ના કેચિ સકદાગામી કેચિ અનાગામી કેચિ અરહત્તં પાપુણિંસુ. રાજા સ્વાતનાય દસબલં નિમન્તેત્વા પુનદિવસે કાલં આરોચાપેત્વા ભિક્ખુસતસહસ્સપરિવારસ્સ ભગવતો સકનિવેસને મહાદાનં અદાસિ. સત્થા ભત્તાનુમોદનં કત્વા વિહારમેવ ગતો. તેનેવ નિયામેન પુનદિવસે નાગરા, પુનદિવસે રાજાતિ દીઘમદ્ધાનં દાનં અદંસુ.

તસ્મિં કાલે અયં થેરો હંસવતીનગરે ગહપતિમહાસાલકુલે નિબ્બત્તો. એકદિવસં બુદ્ધાનં ધમ્મદેસનાકાલે હંસવતીનગરવાસિનો ગન્ધમાલાદિહત્થે યેન બુદ્ધો, યેન ધમ્મો, યેન સઙ્ઘો, તન્નિન્ને તપ્પોણે તપ્પબ્ભારે ગચ્છન્તે દિસ્વા તેન મહાજનેન સદ્ધિં ધમ્મદેસનટ્ઠાનં અગમાસિ. તસ્મિઞ્ચ સમયે પદુમુત્તરો ભગવા અત્તનો સાસને પઠમં પટિવિદ્ધધમ્મં એકં ભિક્ખું એતદગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. સો કુલપુત્તો તં કારણં સુત્વા ‘‘મહા વતાયં ભિક્ખુ, ઠપેત્વા કિર બુદ્ધં અઞ્ઞો ઇમિના પઠમતરં પટિવિદ્ધધમ્મો નામ નત્થિ. અહો વતાહમ્પિ અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને પઠમં ધમ્મં પટિવિજ્ઝનસમત્થો ભવેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા દેસનાપરિયોસાને ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘સ્વે મય્હં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ નિમન્તેસિ. સત્થા અધિવાસેસિ.

સો ભગવન્તં અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા સકનિવેસનં ગન્ત્વા સબ્બરત્તિં બુદ્ધાનં નિસજ્જનટ્ઠાનં ગન્ધદામમાલાદામાદીહિ અલઙ્કરિત્વા પણીતં ખાદનીયં ભોજનીયં પટિયાદાપેત્વા તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન સકનિવેસને ભિક્ખુસતસહસ્સપરિવારસ્સ ભગવતો વિચિત્રયાગુખજ્જકપરિવારં નાનારસસૂપબ્યઞ્જનં ગન્ધસાલિભોજનં દત્વા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને તિચીવરપહોનકે વઙ્ગપટ્ટે તથાગતસ્સ પાદમૂલે ઠપેત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘નાહં પરિત્તકસ્સ ઠાનસ્સત્થાય ચરામિ, મહન્તં ઠાનં પત્થેન્તો ચરામિ, ન ખો પન સક્કા એકમેવ દિવસં દાનં દત્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેતુ’’ન્તિ ‘‘અનુપટિપાટિયા સત્ત દિવસાનિ મહાદાનં દત્વા પત્થેસ્સામી’’તિ. સો તેનેવ નિયામેન સત્ત દિવસાનિ મહાદાનં દત્વા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને દુસ્સકોટ્ઠાગારં વિવરાપેત્વા ઉત્તમસુખુમવત્થં બુદ્ધાનં પાદમૂલે ઠપેત્વા ભિક્ખુસતસહસ્સં તિચીવરેન અચ્છાદેત્વા તથાગતં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, યો તુમ્હેહિ ઇતો સત્તદિવસમત્થકે ભિક્ખુ એતદગ્ગે ઠપિતો, અહમ્પિ સો ભિક્ખુ વિય અનાગતે ઉપ્પજ્જનકબુદ્ધસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા પઠમં ધમ્મં પટિવિજ્ઝિતું સમત્થો ભવેય્ય’’ન્તિ વત્વા સત્થુ પાદમૂલે સીસં કત્વા નિપજ્જિ.

સત્થા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ઇમિના કુલપુત્તેન મહાઅધિકારો કતો, સમિજ્ઝિસ્સતિ નુ ખો એતસ્સ અયં પત્થના નો’’તિ અનાગતંસઞાણં પેસેત્વા આવજ્જેન્તો ‘‘સમિજ્ઝિસ્સતી’’તિ પસ્સિ. બુદ્ધાનઞ્હિ અતીતં વા અનાગતં વા પચ્ચુપ્પન્નં વા આરબ્ભ આવજ્જેન્તાનં આવરણં નામ નત્થિ, અનેકકપ્પકોટિસતસહસ્સન્તરમ્પિ ચ અતીતં વા અનાગતં વા ચક્કવાળસહસ્સન્તરમ્પિ ચ પચ્ચુપ્પન્નં વા આવજ્જનપટિબદ્ધમેવ મનસિકારપટિબદ્ધમેવ હોતિ. એવં અપ્પટિવત્તિયેન ઞાણેન સો ભગવા ઇદં અદ્દસ – ‘‘અનાગતે સતસહસ્સકપ્પપરિયોસાને ગોતમો નામ બુદ્ધો લોકે ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તદા ઇમસ્સ પત્થના સમિજ્ઝિસ્સતી’’તિ. અથ નં એવમાહ – ‘‘અમ્ભો, કુલપુત્ત, અનાગતે સતસહસ્સકપ્પપરિયોસાને ગોતમો નામ બુદ્ધો લોકે ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, ત્વં તસ્સ પઠમકધમ્મદેસનાય તેપરિવટ્ટધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તન્તપરિયોસાને અટ્ઠારસહિ બ્રહ્મકોટીહિ સદ્ધિં સહસ્સનયસમ્પન્ને સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિસ્સસી’’તિ.

ઇતિ સત્થા તં કુલપુત્તં બ્યાકરિત્વા ચતુરાસીતિ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનિ દેસેત્વા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ. તસ્સ પરિનિબ્બુતસ્સ સરીરં સુવણ્ણક્ખન્ધો વિય એકગ્ઘનં અહોસિ, સરીરચેતિયં પનસ્સુબ્બેધેન સત્તયોજનિકં અકંસુ. ઇટ્ઠકા સુવણ્ણમયા અહેસું, હરિતાલમનોસિલાય મત્તિકાકિચ્ચં, તેલેન ઉદકકિચ્ચં સાધયિંસુ. બુદ્ધાનં ધરમાનકાલે સરીરપ્પભા દ્વાદસયોજનિકં ફરિ, પરિનિબ્બુતાનં પન તેસં રસ્મિ નિક્ખમિત્વા સમન્તા યોજનસતં અવત્થરિ.

અયં સેટ્ઠિ બુદ્ધાનં સરીરચેતિયં પરિવારેત્વા સહસ્સરતનગ્ઘિયાનિ કારેસિ. ચેતિયપતિટ્ઠાપનદિવસે અન્તોચેતિયે રતનઘરં કારેસિ. સો વસ્સસતસહસ્સં મહન્તં દાનાદિમયં કલ્યાણકમ્મં કત્વા તતો ચુતો દેવપુરે નિબ્બત્તિ. તસ્સ દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરન્તસ્સેવ નવનવુતિ કપ્પસહસ્સાનિ નવ કપ્પસતાનિ નવ ચ કપ્પા સમતિક્કન્તા. એત્તકસ્સ કાલસ્સ અચ્ચયેન ઇતો એકનવુતિકપ્પમત્થકે અયં કુલપુત્તો બન્ધુમતીનગરસ્સ દ્વારસમીપે ગામે કુટુમ્બિયગેહે નિબ્બત્તો. તસ્સ મહાકાલોતિ નામં અહોસિ, કનિટ્ઠભાતા પનસ્સ ચૂળકાલો નામ.

તસ્મિં સમયે વિપસ્સી બોધિસત્તો તુસિતપુરા ચવિત્વા બન્ધુમતીનગરે બન્ધુમસ્સ રઞ્ઞો અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિસ્મિં નિબ્બત્તો. અનુક્કમેન સબ્બઞ્ઞુતં પત્વા ધમ્મદેસનત્થાય મહાબ્રહ્મુના આયાચિતો ‘‘કસ્સ નુ ખો પઠમં ધમ્મં દેસેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા અત્તનો કનિટ્ઠં ખણ્ડં નામ રાજકુમારં તિસ્સઞ્ચ પુરોહિતપુત્તં ‘‘પઠમં ધમ્મં પટિવિજ્ઝિતું સમત્થા’’તિ દિસ્વા ‘‘તેસઞ્ચ ધમ્મં દેસેસ્સામિ, પિતુ ચ સઙ્ગહં કરિસ્સામી’’તિ બોધિમણ્ડતો આકાસેનેવ આગન્ત્વા ખેમે મિગદાયે ઓતિણ્ણો તે પક્કોસાપેત્વા ધમ્મં દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને તે દ્વેપિ જના ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સેહિ સદ્ધિં અરહત્તફલે પતિટ્ઠહિંસુ.

અથાપરેપિ બોધિસત્તકાલે અનુપબ્બજિતા ચતુરાસીતિસહસ્સા કુલપુત્તા તં પવત્તિં સુત્વા સત્થુ સન્તિકં આગન્ત્વા ધમ્મદેસનં સુત્વા અરહત્તફલે પતિટ્ઠહિંસુ. સત્થા તં તત્થેવ ખણ્ડત્થેરં અગ્ગસાવકટ્ઠાને, તિસ્સત્થેરં દુતિયસાવકટ્ઠાને ઠપેસિ. રાજાપિ તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘પુત્તં પસ્સિસ્સામી’’તિ ઉય્યાનં ગન્ત્વા ધમ્મદેસનં સુત્વા તીસુ સરણેસુ પતિટ્ઠાય સત્થારં સ્વાતનાય નિમન્તેત્વા અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ.

સો પાસાદવરગતો નિસીદિત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હં જેટ્ઠપુત્તો નિક્ખમિત્વા બુદ્ધો જાતો, દુતિયપુત્તો મે અગ્ગસાવકો, પુરોહિતપુત્તો દુતિયસાવકો. ઇમે ચ અવસેસભિક્ખૂ ગિહિકાલેપિ મય્હં પુત્તમેવ પરિવારેત્વા વિચરિંસુ, ઇમે પુબ્બેપિ દાનિપિ મય્હમેવ ભારા, અહમેવ તે ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહિસ્સામિ, અઞ્ઞેસં ઓકાસં ન દસ્સામી’’તિ. વિહારદ્વારકોટ્ઠકતો પટ્ઠાય યાવ રાજગેહદ્વારા ઉભોસુ પસ્સેસુ ખદિરપાકારં કારેત્વા વત્થેહિ પટિચ્છાદાપેત્વા ઉપરિ સુવણ્ણતારકવિચિત્તં સમોલમ્બિતતાલક્ખન્ધમત્તવિવિધપુપ્ફદામવિતાનં કારેત્વા હેટ્ઠાભૂમિં વિચિત્તત્થરણેહિ સન્થરાપેત્વા અન્તો ઉભોસુ પસ્સેસુ માલાગચ્છકેસુ પુણ્ણઘટે સકલમગ્ગવાસત્થાય ચ ગન્ધન્તરેસુ પુપ્ફાનિ પુપ્ફન્તરેસુ ગન્ધે ચ ઠપાપેત્વા ભગવતો કાલં આરોચાપેસિ. ભગવા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો અન્તોસાણિયાવ રાજગેહં ગન્ત્વા ભત્તકિચ્ચં કત્વા વિહારં પચ્ચાગચ્છતિ. અઞ્ઞો કોચિ દટ્ઠુમ્પિ ન લભતિ, કુતો પન ભિક્ખં વા દાતું પૂજં વા કાતું.

નાગરા ચિન્તેસું – ‘‘અજ્જ સત્થુ લોકે ઉપ્પન્નસ્સ સત્તમાસાધિકાનિ સત્ત સંવચ્છરાનિ, મયઞ્ચ દટ્ઠુમ્પિ ન લભામ, પગેવ ભિક્ખં વા દાતું પૂજં વા કાતું ધમ્મં વા સોતું. રાજા ‘મય્હં એવ બુદ્ધો, મય્હં ધમ્મો, મય્હં સઙ્ઘો’તિ મમાયિત્વા સયમેવ ઉપટ્ઠહતિ. સત્થા ચ ઉપ્પજ્જમાનો સદેવકસ્સ લોકસ્સ અત્થાય ઉપ્પન્નો, ન રઞ્ઞોયેવ અત્થાય. ન હિ રઞ્ઞોયેવ નિરયો ઉણ્હો, અઞ્ઞેસં નીલુપ્પલવનસદિસો. તસ્મા રાજાનં એવં વદામ ‘સચે નો સત્થારં દેતિ, ઇચ્ચેતં કુસલં. નો ચે દેતિ, રઞ્ઞા સદ્ધિં યુજ્ઝિત્વા સઙ્ઘં ગહેત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોમ. ન સક્કા ખો પન સુદ્ધનાગરેહેવ એવં કાતું, એકં જેટ્ઠકપુરિસમ્પિ ગણ્હામા’’’તિ સેનાપતિં ઉપસઙ્કમિત્વા તસ્સ તમત્થં આરોચેત્વા ‘‘સામિ કિં અમ્હાકં પક્ખો હોહિસિ, ઉદાહુ રઞ્ઞો’’તિ આહંસુ. સો આહ – ‘‘તુમ્હાકં પક્ખો હોમિ, અપિચ ખો પન પઠમદિવસો મય્હં દાતબ્બો’’તિ. તે સમ્પટિચ્છિંસુ.

સો રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘નાગરા, દેવ, તુમ્હાકં કુપિતા’’તિ આહ. કિમત્થં તાતાતિ? સત્થારં કિર તુમ્હેવ ઉપટ્ઠહથ, અમ્હે ન લભામાતિ. સચે ઇદાનિપિ લભન્તિ, ન કુપ્પન્તિ. અલભન્તા તુમ્હેહિ સદ્ધિં યુજ્ઝિતુકામા, દેવાતિ. યુજ્ઝામિ, તાત, ન ભિક્ખુસઙ્ઘં દેમીતિ. દેવ, તુમ્હાકં દાસા તુમ્હેહિ સદ્ધિં યુજ્ઝામાતિ વદન્તિ, તુમ્હે કં ગણ્હિત્વા યુજ્ઝિસ્સથાતિ? નનુ ત્વં સેનાપતીતિ? નાગરેહિ વિના અસમત્થો અહં, દેવાતિ. તતો રાજા ‘‘બલવન્તો નાગરા, સેનાપતિપિ તેસંયેવ પક્ખો’’તિ ઞત્વા ‘‘અઞ્ઞાનિ સત્તમાસાધિકાનિ સત્ત સંવચ્છરાનિ મય્હં ભિક્ખુસઙ્ઘં દેન્તૂ’’તિ આહ. નાગરા ન સમ્પટિચ્છિંસુ. રાજા ‘‘છબ્બસ્સાનિ પઞ્ચવસ્સાની’’તિ એવં હાપેત્વા અઞ્ઞે સત્ત દિવસે યાચિ. નાગરા ‘‘અતિકક્ખળં દાનિ રઞ્ઞા સદ્ધિં કાતું ન વટ્ટતી’’તિ અનુજાનિંસુ. રાજા સત્તમાસાધિકાનં સત્તન્નં સંવચ્છરાનં સજ્જિતં દાનમુખં સત્તન્નમેવ દિવસાનં સજ્જેત્વા છ દિવસે કેસઞ્ચિ અપસ્સન્તાનંયેવ દાનં દત્વા સત્તમે દિવસે નાગરે પક્કોસાપેત્વા ‘‘સક્ખિસ્સથ, તાતા, એવરૂપં દાનં દાતુ’’ન્તિ આહ. તેપિ ‘‘નનુ અમ્હેયેવ નિસ્સાયેતં દેવસ્સ ઉપ્પન્ન’’ન્તિ વત્વા ‘‘સક્ખિસ્સામા’’તિ આહંસુ. રાજા પિટ્ઠિહત્થેન અસ્સૂનિ પુઞ્છમાનો ભગવન્તં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, અટ્ઠસટ્ઠિભિક્ખુસતસહસ્સં અઞ્ઞસ્સુ ભારં અકત્વા યાવજીવં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહિસ્સામીતિ ચિન્તેસિં, નાગરાનં દાનિ મે અનુઞ્ઞાતં, નાગરા હિ ‘મયં દાનં દાતું ન લભામા’તિ ભગવા કુપ્પન્તિ. સ્વેવ પટ્ઠાય તેસં અનુગ્ગહં કરોથા’’તિ આહ.

અથ દુતિયદિવસે સેનાપતિ મહાદાનં અદાસિ. તતો નાગરા રઞ્ઞા કતસક્કારતો ઉત્તરિતરં સક્કારસમ્માનં કત્વા દાનં અદંસુ. એતેનેવ નિયામેન સકલનગરસ્સ પટિપાટિયા ગતાય દ્વારગામવાસિનો સક્કારસમ્માનં સજ્જયિંસુ. મહાકાલકુટુમ્બિકો ચૂળકાલં આહ – ‘‘દસબલસ્સ સક્કારસમ્માનં સ્વેવ અમ્હાકં પાપુણાતિ, કિં સક્કારં કરિસ્સામા’’તિ? ત્વમેવ ભાતિક જાનાહીતિ. સચે મય્હં રુચિયા કરોસિ, અમ્હાકં સોળસકરીસમત્તેસુ ખેત્તેસુ ગહિતગબ્ભા સાલિયો અત્થિ. સાલિગબ્ભં ફાલેત્વા આદાય બુદ્ધાનં અનુચ્છવિકં પચાપેમાતિ. એવં કયિરમાને કસ્સચિ ઉપકારો ન હોતિ, તસ્મા નેતં મય્હં રુચ્ચતીતિ. સચે ત્વં એવં ન કરોસિ, અહં મય્હં સન્તકં મમાયિતું લભામીતિ સોળસકરીસમત્તં ખેત્તં મજ્ઝે ભિન્દિત્વા અટ્ઠકરીસટ્ઠાને સીમં ઠપેત્વા સાલિગબ્ભં ફાલેત્વા આદાય અસમ્ભિન્ને ખીરે પચાપેત્વા ચતુમધુરં પક્ખિપિત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ અદાસિ. કુટુમ્બિકસ્સ ખો ગબ્ભં ફાલેત્વા ગહિતગહિતટ્ઠાનં પુન પૂરતિ. પુથુકકાલે પુથુકગ્ગં નામ અદાસિ, ગામવાસીહિ સદ્ધિં અગ્ગસસ્સં નામ અદાસિ, લાયને લાયનગ્ગં, વેણિકરણે વેણગ્ગં, કલાપાદીસુ કલાપગ્ગં ખલગ્ગં ખલભણ્ડગ્ગં કોટ્ઠગ્ગન્તિ. એવં સો એકસસ્સેવ નવ વારે અગ્ગદાનં અદાસિ. તમ્પિ સસ્સં અતિરેકં ઉટ્ઠાનસમ્પન્નં અહોસિ.

યાવ બુદ્ધા ધરતિ, યાવ ચ સઙ્ઘો ધરતિ, એતેનેવ નિયામેન કલ્યાણકમ્મં કત્વા તતો ચુતો દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા દેવેસુ ચેવ મનુસ્સેસુ ચ સંસરન્તો એકનવુતિકપ્પે સમ્પત્તિં અનુભવિત્વા અમ્હાકં સત્થુ લોકે ઉપ્પન્નકાલે કપિલવત્થુનગરસ્સ અવિદૂરે દોણવત્થુબ્રાહ્મણગામે બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે કોણ્ડઞ્ઞમાણવોતિ નામં અકંસુ. સો વુડ્ઢિમન્વાય તયો વેદે ઉગ્ગહેત્વા લક્ખણમન્તાનં પારં અગમાસિ. તેન સમયેન અમ્હાકં બોધિસત્તો તુસિતપુરા ચવિત્વા કપિલવત્થુપુરે નિબ્બત્તિ. તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે અટ્ઠુત્તરં બ્રાહ્મણસતં અહતવત્થેહિ અચ્છાદેત્વા અપ્પોદકં મધુપાયાસં પાયેત્વા તેસં અન્તરે અટ્ઠ જને ઉચ્ચિનિત્વા મહાતલે નિસીદાપેત્વા અલઙ્કતપટિયત્તં બોધિસત્તં દુકૂલચુમ્બટકે નિપજ્જાપેત્વા લક્ખણપરિગ્ગહણત્થં તેસં સન્તિકં આનયિંસુ. ધુરાસને નિસિન્નબ્રાહ્મણો મહાપુરિસસ્સ સરીરસમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા દ્વે અઙ્ગુલિયો ઉક્ખિપિ. એવં પટિપાટિયા સત્ત જના ઉક્ખિપિંસુ. તેસં પન સબ્બનવકો કોણ્ડઞ્ઞમાણવો, સો બોધિસત્તસ્સ લક્ખણવરનિપ્ફત્તિં ઓલોકેત્વા ‘‘અગારમજ્ઝે ઠાનકારણં નત્થિ, એકન્તેનેસ વિવટ્ટચ્છદો બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ એકમેવ અઙ્ગુલિં ઉક્ખિપિ. ઇતરે પન સત્ત જના ‘‘સચે અગારં અજ્ઝાવસિસ્સતિ, રાજા ભવિસ્સતિ ચક્કવત્તી. સચે પબ્બજિસ્સતિ, બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ દ્વે ગતિયો દિસ્વા દ્વે અઙ્ગુલિયો ઉક્ખિપિંસુ. અયં પન કોણ્ડઞ્ઞો કતાધિકારો પચ્છિમભવિકસત્તો પઞ્ઞાય ઇતરે સત્ત જને અભિભવિત્વા ‘‘ઇમેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતસ્સ અગારમજ્ઝે ઠાનકરણં નામ નત્થિ, નિસ્સંસયં બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ એકમેવ ગતિં અદ્દસ, તસ્મા એકં અઙ્ગુલિં ઉક્ખિપિ. તતો બ્રાહ્મણા અત્તનો ઘરાનિ ગન્ત્વા પુત્તે આમન્તયિંસુ – ‘‘તાતા, અમ્હે મહલ્લકા, સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ પુત્તં સબ્બઞ્ઞુતપ્પત્તં મયં સમ્ભાવેય્યામ વા નો વા. તુમ્હે તસ્મિં કુમારે સબ્બઞ્ઞુતં પત્તે તસ્સ સાસને પબ્બજેય્યાથા’’તિ.

સુદ્ધોદનમહારાજાપિ બોધિસત્તસ્સ ધાતિયો આદિં કત્વા પરિહારં ઉપટ્ઠપેન્તો બોધિસત્તં વુદ્ધિં આપાદેસિ. મહાસત્તોપિ વુદ્ધિપ્પત્તો દેવો વિય સમ્પત્તિં અનુભવિત્વા પરિપક્કે ઞાણે કામેસુ આદીનવં નેક્ખમ્મે ચ આનિસંસં દિસ્વા રાહુલકુમારસ્સ જાતદિવસે છન્નસહાયો કણ્ડકં આરુય્હ દેવતાહિ વિવટેન દ્વારેન મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિત્વા તેનેવ રત્તિભાગેન તીણિ રજ્જાનિ અતિક્કમિત્વા અનોમાનદીતીરે પબ્બજિત્વા ઘટિકારમહાબ્રહ્મુના આભતે અરહદ્ધજે ગહિતમત્તેયેવ વસ્સસટ્ઠિકત્થેરો વિય પાસાદિકેન ઇરિયાપથેન રાજગહં પત્વા તત્થ પિણ્ડાય ચરિત્વા પણ્ડવપબ્બતચ્છાયાય પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા રઞ્ઞા માગધેન રજ્જસિરિયા નિમન્તિયમાનોપિ તં પટિક્ખિપિત્વા અનુક્કમેન ઉરુવેલં ગન્ત્વા ‘‘રમણીયો વત અયં ભૂમિભાગો, અલં વતિદં કુલપુત્તસ્સ પધાનત્થિકસ્સ પધાનાયા’’તિ પધાનાભિમુખં ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા તત્થ વાસં ઉપગતો.

તેન સમયેન ઇતરે સત્ત બ્રાહ્મણા યથાકમ્મં ગતા, સબ્બદહરો પન લક્ખણપરિગ્ગાહકો કોણ્ડઞ્ઞમાણવો અરોગો. સો ‘‘મહાપુરિસો પબ્બજિતો’’તિ સુત્વા તેસં બ્રાહ્મણાનં પુત્તે ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહ – ‘‘સિદ્ધત્થકુમારો કિર પબ્બજિતો. સો હિ નિસ્સંસયં બુદ્ધો ભવિસ્સતિ. સચે તુમ્હાકં પિતરો અરોગા અસ્સુ, અજ્જ નિક્ખમિત્વા પબ્બજેય્યું. સચે તુમ્હેપિ ઇચ્છથ, એથ મયં તં મહાપુરિસમનુપબ્બજિસ્સામા’’તિ. તે સબ્બે એકચ્છન્દા ભવિતું નાસક્ખિંસુ. તયો જના ન પબ્બજિંસુ, કોણ્ડઞ્ઞબ્રાહ્મણં જેટ્ઠકં કત્વા ઇતરે ચત્તારો પબ્બજિંસુ. ઇમે પઞ્ચ પબ્બજિત્વા ગામનિગમરાજધાનીસુ ભિક્ખાય ચરન્તા બોધિસત્તસ્સ સન્તિકં અગમિંસુ. તે છબ્બસ્સાનિ બોધિસત્તે મહાપધાનં પદહન્તે ‘‘ઇદાનિ બુદ્ધો ભવિસ્સતિ ઇદાનિ બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ મહાસત્તં ઉપટ્ઠહમાના સન્તિકાવચરાવસ્સ અહેસું. યદા પન બોધિસત્તો એકતિલતણ્ડુલાદીહિ વીતિનામેન્તોપિ દુક્કરકારિકાય અરિયધમ્મપટિવેધસ્સ અભાવં ઞત્વા ઓળારિકં આહારં આહરિ, તદા તે પક્કમિત્વા ઇસિપતનં અગમંસુ.

અથ બોધિસત્તો ઓળારિકાહારપરિભોગેન છવિમંસલોહિતપારિપૂરિં કત્વા વિસાખપુણ્ણમદિવસે સુજાતાય દિન્નં વરભોજનં ભુઞ્જિત્વા સુવણ્ણપાતિં નદિયા પટિસોતં ખિપિત્વા ‘‘અજ્જ બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ કતસન્નિટ્ઠાનો સાયન્હસમયે કાલેન નાગરાજેન અનેકેહિ થુતિસતેહિ અભિત્થવિયમાનો મહાબોધિમણ્ડં આરુય્હ અચલટ્ઠાને પાચીનલોકધાતુઅભિમુખો પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં વીરિયં અધિટ્ઠાય સૂરિયે ધરમાનેયેવ મારબલં વિધમિત્વા પઠમયામે પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરિત્વા મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું વિસોધેત્વા પચ્ચૂસકાલસમનન્તરે પટિચ્ચસમુપ્પાદે ઞાણં ઓતારેત્વા અનુલોમપટિલોમં પચ્ચયાકારવટ્ટં સમ્મસન્તો સબ્બબુદ્ધેહિ પટિવિદ્ધં અસાધારણં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિજ્ઝિત્વા નિબ્બાનારમ્મણાય ફલસમાપત્તિયા તત્થેવ સત્તાહં વીતિનામેસિ.

એતેનેવ ઉપાયેન સત્તસત્તાહં બોધિમણ્ડે વિહરિત્વા રાજાયતનમૂલે મધુપિણ્ડિકભોજનં પરિભુઞ્જિત્વા પુન અજપાલનિગ્રોધમૂલં આગન્ત્વા તત્થ નિસિન્નો ધમ્મગમ્ભીરતં પચ્ચવેક્ખિત્વા અપ્પોસ્સુક્કતાય ચિત્તે નમન્તે મહાબ્રહ્મુના યાચિતો બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો તિક્ખિન્દ્રિયાદિભેદે સત્તે દિસ્વા મહાબ્રહ્મુનો ધમ્મદેસનાય પટિઞ્ઞં દત્વા ‘‘કસ્સ નુ ખો અહં પઠમં ધમ્મં દેસેસ્સામી’’તિ આળારુદકાનં કાલકતભાવં ઞત્વા પુન ચિન્તેન્તો ‘‘બહૂપકારા ખો પન મે પઞ્ચવગ્ગિયા ભિક્ખૂ, યે મં પધાનપહિતત્તં ઉપટ્ઠહિંસુ. યંનૂનાહં પઞ્ચવગ્ગિયાનં ભિક્ખૂનં પઠમં ધમ્મં દેસેય્ય’’ન્તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ. ઇદં પન સબ્બમેવ બુદ્ધાનં પરિવિતક્કમત્તમેવ, ઠપેત્વા પન કોણ્ડઞ્ઞબ્રાહ્મણં અઞ્ઞો કોચિ પઠમં ધમ્મં પટિવિજ્ઝિતું સમત્થો નામ નત્થિ. સોપિ એતદત્થમેવ કપ્પસતસહસ્સં અધિકારકમ્મં અકાસિ, બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ નવ વારે અગ્ગસસ્સદાનં અદાસિ.

અથ સત્થા પત્તચીવરમાદાય અનુપુબ્બેન ઇસિપતનં ગન્ત્વા યેન પઞ્ચવગ્ગિયા ભિક્ખૂ, તેનુપસઙ્કમિ. તે તથાગતં આગચ્છન્તં દિસ્વાવ અત્તનો કતિકાય સણ્ઠાતું નાસક્ખિંસુ. એકો પત્તચીવરં પટિગ્ગહેસિ, એકો આસનં પઞ્ઞાપેસિ, એકો પાદોદકં પચ્ચુપટ્ઠાપેસિ, એકો પાદે ધોવિ, એકો તાલવણ્ટં ગહેત્વા બીજમાનો ઠિતો. એવં તેસુ વત્તં દસ્સેત્વા સન્તિકે નિસિન્નેસુ કોણ્ડઞ્ઞત્થેરં કાયસક્ખિં કત્વા સત્થા અનુત્તરં તેપરિવટ્ટં ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તન્તં આરભિ. મનુસ્સપરિસા પઞ્ચ જનાવ અહેસું, દેવપરિસા અપરિચ્છિન્ના. દેસનાપરિયોસાને કોણ્ડઞ્ઞત્થેરો અટ્ઠારસહિ મહાબ્રહ્મકોટીહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠિતો. અથ સત્થા ‘‘મયા દુક્કરસતાભતં ધમ્મં પઠમમેવ અઞ્ઞાસીતિ અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞો નામ અય’’ન્તિ થેરં આલપન્તો ‘‘અઞ્ઞાસિ વત, ભો, કોણ્ડઞ્ઞો, અઞ્ઞાસિ વત, ભો, કોણ્ડઞ્ઞો’’તિ આહ. તસ્સ તદેવ નામં જાતં. તેન વુત્તં – ‘‘ઇતિ હિદં આયસ્મતો કોણ્ડઞ્ઞસ્સ અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞોત્વેવ નામં અહોસી’’તિ.

ઇતિ થેરો આસાળ્હિપુણ્ણમાયં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠિતો, પાટિપદદિવસે ભદ્દિયત્થેરો, દુતિયપક્ખદિવસે વપ્પત્થેરો, તતિયપક્ખદિવસે મહાનામત્થેરો, પક્ખસ્સ ચતુત્થિયં અસ્સજિત્થેરો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠિતો. પઞ્ચમિયા પન પક્ખસ્સ અનત્તલક્ખણસુત્તન્તદેસનાપરિયોસાને સબ્બેપિ અરહત્તે પતિટ્ઠિતા.

તેન ખો પન સમયેન છ લોકે અરહન્તો હોન્તિ. તતો પટ્ઠાય સત્થા યસદારકપ્પમુખે પઞ્ચપઞ્ઞાસ પુરિસે, કપ્પાસિયવનસણ્ડે તિંસમત્તે ભદ્દવગ્ગિયે, ગયાસીસે પિટ્ઠિપાસાણે સહસ્સમત્તે પુરાણજટિલેતિ એવં મહાજનં અરિયભૂમિં ઓતારેત્વા બિમ્બિસારપ્પમુખાનિ એકાદસનહુતાનિ સોતાપત્તિફલે, એકં નહુતં સરણત્તયે પતિટ્ઠાપેત્વા જમ્બુદીપતલે સાસનં પુપ્ફિતફલિતં કત્વા સકલજમ્બુદીપમણ્ડલં કાસાવપજ્જોતં ઇસિવાતપટિવાતં કરોન્તો એકસ્મિં સમયે જેતવનમહાવિહારં પત્વા તત્થ વસન્તો ભિક્ખુસઙ્ઘમજ્ઝે પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસનગતો ધમ્મં દેસેન્તો ‘‘પઠમં ધમ્મં પટિવિદ્ધભિક્ખૂનં અન્તરે મમ પુત્તો કોણ્ડઞ્ઞો અગ્ગો’’તિ દસ્સેતું એતદગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ.

થેરોપિ દ્વે અગ્ગસાવકે અત્તનો નિપચ્ચકારં કરોન્તે દિસ્વા બુદ્ધાનં સન્તિકા અપક્કમિતુકામો હુત્વા ‘‘પુણ્ણમાણવો પબ્બજિત્વા સાસને અગ્ગધમ્મકથિકો ભવિસ્સતી’’તિ દિસ્વા દોણવત્થુબ્રાહ્મણગામં ગન્ત્વા અત્તનો ભાગિનેય્યં પુણ્ણમાણવં પબ્બાજેત્વા ‘‘અયં બુદ્ધાનં સન્તિકે વસિસ્સતી’’તિ તસ્સ બુદ્ધાનં અન્તેવાસિકભાવં કત્વા સયં દસબલં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ભગવા મય્હં ગામન્તસેનાસનં અસપ્પાયં, આકિણ્ણો વિહરિતું ન સક્કોમિ, છદ્દન્તદહં ગન્ત્વા વસિસ્સામી’’તિ ભગવન્તં અનુજાનાપેત્વા ઉટ્ઠાયાસના સત્થારં વન્દિત્વા છદ્દન્તદહં ગન્ત્વા છદ્દન્તહત્થિકુલં નિસ્સાય દ્વાદસ વસ્સાનિ વીતિનામેત્વા તત્થેવ અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ.

સારિપુત્ત-મોગ્ગલ્લાનત્થેરવત્થુ

૧૮૯-૧૯૦. દુતિયતતિયેસુ મહાપઞ્ઞાનન્તિ મહતિયા પઞ્ઞાય સમન્નાગતાનં. ઇદ્ધિમન્તાનન્તિ ઇદ્ધિયા સમ્પન્નાનં. સારિપુત્તો મોગ્ગલ્લાનોતિ તેસં થેરાનં નામં.

ઇમેસમ્પિ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – ઇતો સતસહસ્સકપ્પાધિકે અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પમત્થકે સારિપુત્તો બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ, નામેન સરદમાણવો નામ અહોસિ. મોગ્ગલ્લાનો ગહપતિમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ, નામેન સિરિવડ્ઢનકુટુમ્બિયો નામ અહોસિ. તે ઉભોપિ સહપંસુકીળિતાવ સહાયકા અહેસું. સરદમાણવો પિતુ અચ્ચયેન કુલસન્તકં મહાધનં પટિપજ્જિત્વા એકદિવસં રહોગતો ચિન્તેસિ – ‘‘અહં ઇધલોકત્તભાવમેવ જાનામિ, નો પરલોકત્તભાવં, જાતસત્તાનઞ્ચ મરણં નામ ધુવં, મયા એકં પબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા મોક્ખધમ્મગવેસનં કાતું વટ્ટતી’’તિ. સો સહાયકં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘સમ્મ સિરિવડ્ઢન, અહં પબ્બજિત્વા મોક્ખધમ્મં ગવેસિસ્સામિ, ત્વં મયા સદ્ધિં પબ્બજિતું સક્ખિસ્સસી’’તિ. ન સક્ખિસ્સામિ, સમ્મ, ત્વંયેવ પબ્બજાહીતિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘પરલોકં ગચ્છન્તા સહાયે વા ઞાતિમિત્તે વા ગહેત્વા ગતા નામ નત્થિ, અત્તના કતં અત્તનોવ હોતી’’તિ. તતો રતનકોટ્ઠાગારં વિવરાપેત્વા કપણદ્ધિકવણિબ્બકયાચકાનં મહાદાનં દત્વા પબ્બતપાદં પવિસિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિ. તસ્સ એકો દ્વે તયોતિ એવં અનુપબ્બજ્જં પબ્બજિતા ચતુસત્તતિસહસ્સમત્તા જટિલા અહેસું. સો પઞ્ચાભિઞ્ઞા અટ્ઠ ચ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા તેસમ્પિ જટિલાનં કસિણપરિકમ્મં આચિક્ખિ. તેપિ સબ્બે પઞ્ચ અભિઞ્ઞા અટ્ઠ ચ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેસું.

તેન સમયેન અનોમદસ્સી નામ બુદ્ધો લોકે ઉદપાદિ. નગરં ચન્દવતી નામ અહોસિ, પિતા યસવન્તો નામ ખત્તિયો, માતા યસોધરા નામ દેવી, બોધિ અજ્જુનરુક્ખો, નિસભત્થેરો ચ અનોમત્થેરો ચાતિ દ્વે અગ્ગસાવકા, વરુણત્થેરો નામ ઉપટ્ઠાકો, સુન્દરા ચ સુમના ચાતિ દ્વે અગ્ગસાવિકા, આયુ વસ્સસતસહસ્સં અહોસિ, સરીરં અટ્ઠપઞ્ઞાસહત્થુબ્બેધં, સરીરપ્પભા દ્વાદસયોજનં ફરિ, ભિક્ખુસતસહસ્સપરિવારો અહોસિ.

અથેકદિવસં પચ્ચૂસકાલે મહાકરુણાસમાપત્તિતો વુટ્ઠાય લોકં વોલોકેન્તો સરદતાપસં દિસ્વા ‘‘અજ્જ મય્હં સરદતાપસસ્સ સન્તિકં ગતપચ્ચયેન ધમ્મદેસના ચ મહતી ભવિસ્સતિ, સો ચ અગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થેસ્સતિ, તસ્સ સહાયકો સિરિવડ્ઢનકુટુમ્બિયો દુતિયસાવકટ્ઠાનં, દેસનાપરિયોસાને ચસ્સ પરિવારા ચતુસત્તતિસહસ્સજટિલા અરહત્તં પાપુણિસ્સન્તિ, મયા તત્થ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ અત્તનો પત્તચીવરમાદાય અઞ્ઞં કઞ્ચિ અનામન્તેત્વા સીહો વિય એકચરો હુત્વા સરદતાપસસ્સ અન્તેવાસિકેસુ ફલાફલત્થાય ગતેસુ ‘‘બુદ્ધભાવં મે જાનાતૂ’’તિ તસ્સ પસ્સન્તસ્સેવ સરદતાપસસ્સ આકાસતો ઓતરિત્વા પથવિયં પતિટ્ઠાસિ. સરદતાપસો બુદ્ધાનુભાવં ચેવ સરીરસમ્પત્તિં ચસ્સ દિસ્વા લક્ખણમન્તે સમ્મસિત્વા ‘‘ઇમેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતો નામ અગારમજ્ઝે વસન્તો રાજા હોતિ ચક્કવત્તી, પબ્બજ્જન્તો લોકે વિવટ્ટચ્છદો સબ્બઞ્ઞુ બુદ્ધો હોતિ, અયં પુરિસો નિસ્સંસયં બુદ્ધો’’તિ જાનિત્વા પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા આસનં પઞ્ઞાપેત્વા અદાસિ. નિસીદિ ભગવા પઞ્ઞત્તાસને. સરદતાપસોપિ અત્તનો અનુચ્છવિકં આસનં ગહેત્વા એકમન્તં નિસીદિ.

તસ્મિં સમયે ચતુસત્તતિસહસ્સજટિલા પણીતપણીતાનિ ઓજવન્તાનિ ફલાફલાનિ ગહેત્વા આચરિયસ્સ સન્તિકં સમ્પત્તા બુદ્ધાનઞ્ચેવ આચરિયસ્સ ચ નિસિન્નાસનં ઓલોકેત્વા આહંસુ – ‘‘આચરિય, મયં ‘ઇમસ્મિં લોકે તુમ્હેહિ મહન્તતરો નત્થી’તિ વિચરામ, અયં પન પુરિસો તુમ્હેહિ મહન્તતરો મઞ્ઞે’’તિ. તાતા, કિં વદથ? સાસપેન સદ્ધિં અટ્ઠસટ્ઠિયોજનસતસહસ્સુબ્બેધં સિનેરું સમં કાતું ઇચ્છથ, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેન સદ્ધિં મય્હં ઉપમં મા કરિત્થ પુત્તકાતિ. અથ તે તાપસા ‘‘સચે અયં ઇત્તરસત્તો અભવિસ્સ, ન અમ્હાકં આચરિયો એવરૂપં ઉપમં આહરેય્ય, યાવ મહા વતાયં પુરિસો’’તિ સબ્બેવ પાદેસુ નિપતિત્વા સિરસા વન્દિંસુ.

અથ ને આચરિયો આહ – ‘‘તાતા, અમ્હાકં બુદ્ધાનં અનુચ્છવિકો દેય્યધમ્મો નત્થિ, સત્થા ચ ભિક્ખાચારવેલાય ઇધાગતો, મયં યથાબલં દેય્યધમ્મં દસ્સામ. તુમ્હે યં યં પણીતં ફલાફલં, તં તં આહરથા’’તિ. આહરાપેત્વા હત્થે ધોવિત્વા સયં તથાગતસ્સ પત્તે પતિટ્ઠાપેસિ. સત્થારા ચ ફલાફલે પટિગ્ગહિતમત્તે દેવતા દિબ્બોજં પક્ખિપિંસુ. તાપસો ઉદકમ્પિ સયમેવ પરિસ્સાવેત્વા અદાસિ. તતો ભત્તકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા હત્થં ધોવિત્વા નિસિન્ને સત્થરિ સબ્બે અન્તેવાસિકે પક્કોસિત્વા સત્થુ સન્તિકે સારણીયં કથં કથેન્તો નિસીદિ. સત્થા ‘‘દ્વે અગ્ગસાવકા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં આગચ્છન્તૂ’’તિ ચિન્તેસિ. તે સત્થુ ચિત્તં ઞત્વા સતસહસ્સખીણાસવપરિવારા આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠંસુ.

તતો સરદતાપસો અન્તેવાસિકે આમન્તેસિ – ‘‘તાતા, બુદ્ધાનં નિસિન્નાસનમ્પિ નીચં, સમણસતસહસ્સાનમ્પિ આસનં નત્થિ, તુમ્હેહિ અજ્જ ઉળારં બુદ્ધસક્કારં કાતું વટ્ટતિ, પબ્બતપાદતો વણ્ણગન્ધસમ્પન્નાનિ પુપ્ફાનિ આહરથા’’તિ. કથનકાલો પપઞ્ચો વિય હોતિ, ઇદ્ધિમન્તાનં પન વિસયો અચિન્તેય્યોતિ મુહુત્તમત્તેનેવ તે તાપસા વણ્ણગન્ધસમ્પન્નાનિ પુપ્ફાનિ આહરિત્વા બુદ્ધાનં યોજનપ્પમાણં પુપ્ફાસનં પઞ્ઞાપેસું, ઉભિન્નં અગ્ગસાવકાનં તિગાવુતં, સેસભિક્ખૂનં અડ્ઢયોજનિકાદિભેદં, સઙ્ઘનવકસ્સ ઉસભમત્તં અહોસિ. એવં પઞ્ઞત્તેસુ આસનેસુ સરદતાપસો તથાગતસ્સ પુરતો અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ઠિતો, ‘‘ભન્તે, મય્હં દીઘરત્તં હિતસુખત્થાય ઇમં પુપ્ફાસનં અભિરુહથા’’તિ આહ.

‘‘નાનાપુપ્ફઞ્ચ ગન્ધઞ્ચ, સમ્પાદેત્વાન એકતો;

પુપ્ફાસનં પઞ્ઞાપેત્વા, ઇદં વચનમબ્રવિં.

‘‘ઇદં તે આસનં વીર, પઞ્ઞત્તં તવનુચ્છવિં;

મમ ચિત્તં પસાદેન્તો, નિસીદ પુપ્ફમાસને.

‘‘સત્તરત્તિદિવં બુદ્ધો, નિસીદિ પુપ્ફમાસને;

મમ ચિત્તં પસાદેત્વા, હાસયિત્વા સદેવકે’’તિ.

એવં નિસિન્ને સત્થરિ દ્વે અગ્ગસાવકા ચ સેસભિક્ખૂ ચ અત્તનો અત્તનો પત્તાસનેસુ નિસીદિંસુ. સરદતાપસો મહન્તં પુપ્ફચ્છત્તં ગહેત્વા તથાગતસ્સ મત્થકે ધારયન્તો અટ્ઠાસિ. સત્થા ‘‘જટિલાનં અયં સક્કારો મહપ્ફલો હોતૂ’’તિ નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિ. સત્થુ સમાપન્નભાવં ઞત્વા દ્વે અગ્ગસાવકાપિ સેસભિક્ખૂપિ સમાપત્તિં સમાપજ્જિંસુ. તથાગતે સત્તાહં નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા નિસિન્ને અન્તેવાસિકા ભિક્ખાચારકાલે સમ્પત્તે વનમૂલફલાફલં પરિભુઞ્જિત્વા સેસકાલે બુદ્ધાનં અઞ્જલિં પગ્ગય્હ તિટ્ઠન્તિ. સરદતાપસો પન ભિક્ખાચારમ્પિ અગન્ત્વા પુપ્ફચ્છત્તં ગહિતનિયામેનેવ સત્તાહં પીતિસુખેન વીતિનામેસિ.

સત્થા નિરોધતો વુટ્ઠાય દક્ખિણપસ્સે નિસિન્નં અગ્ગસાવકં નિસભત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘નિસભ સક્કારકારકાનં તાપસાનં પુપ્ફાસનાનુમોદનં કરોહી’’તિ. થેરો ચક્કવત્તિરઞ્ઞો સન્તિકા પટિલદ્ધમહાલાભો મહાયોધો વિય તુટ્ઠમાનસો સાવકપારમિઞાણે ઠત્વા પુપ્ફાસનાનુમોદનં આરભિ. તસ્સ દેસનાવસાને દુતિયસાવકં આમન્તેસિ – ‘‘ત્વમ્પિ ધમ્મં દેસેહી’’તિ. અનોમત્થેરો તેપિટકં બુદ્ધવચનં સમ્મસિત્વા ધમ્મં કથેસિ. દ્વિન્નં સાવકાનં દેસનાય એકસ્સપિ અભિસમયો નાહોસિ. અથ સત્થા અપરિમાણે બુદ્ધવિસયે ઠત્વા ધમ્મદેસનં આરભિ. દેસનાપરિયોસાને ઠપેત્વા સરદતાપસં સબ્બેપિ ચતુસત્તતિસહસ્સજટિલા અરહત્તં પાપુણિંસુ. સત્થા ‘‘એથ ભિક્ખવો’’તિ હત્થં પસારેસિ. તેસં તાવદેવ કેસમસ્સુ અન્તરધાયિ, અટ્ઠ પરિક્ખારા કાયે પટિમુક્કાવ અહેસું.

સરદતાપસો કસ્મા અરહત્તં ન પત્તોતિ? વિક્ખિત્તચિત્તત્તા. તસ્સ કિર બુદ્ધાનં દુતિયાસને નિસીદિત્વા સાવકપારમિઞાણે ઠત્વા ધમ્મં દેસયતો અગ્ગસાવકસ્સ દેસનં સોતું આરદ્ધકાલતો પટ્ઠાય ‘‘અહો વતાહમ્પિ અનાગતે ઉપ્પજ્જનકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને ઇમિનાવ સાવકેન લદ્ધધુરં લભેય્ય’’ન્તિ ચિત્તં ઉદપાદિ. સો તેન પરિવિતક્કેન મગ્ગફલપટિવેધં કાતું નાસક્ખિ. તથાગતં પન વન્દિત્વા સમ્મુખે ઠત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં અનન્તરાસને નિસિન્નો ભિક્ખુ તુમ્હાકં સાસને કો નામ હોતી’’તિ? મયા પવત્તિતં ધમ્મચક્કં અનુપ્પવત્તેતા સાવકપારમિઞાણસ્સ કોટિપ્પત્તો સોળસ પઞ્ઞા પટિવિજ્ઝિત્વા ઠિતો મય્હં સાસને અગ્ગસાવકો નિસભત્થેરો નામ એસોતિ. ‘‘ભન્તે, ય્વાયં મયા સત્તાહં પુપ્ફચ્છત્તં ધારેન્તેન સક્કારો કતો, અહં ઇમસ્સ ફલેન અઞ્ઞં સક્કત્તં વા બ્રહ્મત્તં વા ન પત્થેમિ, અનાગતે પન અયં નિસભત્થેરો વિય એકસ્સ બુદ્ધસ્સ અગ્ગસાવકો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ.

સત્થા ‘‘સમિજ્ઝિસ્સતિ નુ ખો ઇમસ્સ પુરિસસ્સ પત્થના’’તિ અનાગતંસઞાણં પેસેત્વા ઓલોકેન્તો કપ્પસતસહસ્સાધિકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા સમિજ્ઝનભાવં અદ્દસ. દિસ્વા સરદતાપસં આહ – ‘‘ન તે અયં પત્થના મોઘા ભવિસ્સતિ, અનાગતે પન કપ્પસતસહસ્સાધિકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા ગોતમો નામ બુદ્ધો લોકે ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. તસ્સ માતા મહામાયા નામ દેવી ભવિસ્સતિ, પિતા સુદ્ધોદનો નામ રાજા, પુત્તો રાહુલો નામ, ઉપટ્ઠાકો આનન્દો નામ, દુતિયસાવકો મોગ્ગલ્લાનો નામ, ત્વં પન તસ્સ અગ્ગસાવકો ધમ્મસેનાપતિ સારિપુત્તો નામ ભવિસ્સસી’’તિ. એવં તાપસં બ્યાકરિત્વા ધમ્મકથં કથેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો આકાસં પક્ખન્દિ.

સરદતાપસોપિ અન્તેવાસિકત્થેરાનં સન્તિકં ગન્ત્વા સહાયકસ્સ સિરિવડ્ઢનકુટુમ્બિકસ્સ સાસનં પેસેસિ – ‘‘ભન્તે, મમ સહાયકસ્સ વદેથ ‘સહાયકેન તે સરદતાપસેન અનોમદસ્સિબુદ્ધસ્સ પાદમૂલે અનાગતે ઉપ્પજ્જનકસ્સ ગોતમબુદ્ધસ્સ સાસને અગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થિતં, ત્વં દુતિયસાવકટ્ઠાનં પત્થેહી’’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા થેરેહિ પુરેતરમેવ એકપસ્સેન ગન્ત્વા સિરિવડ્ઢસ્સ નિવેસનદ્વારે અટ્ઠાસિ.

સિરિવડ્ઢનો ‘‘ચિરસ્સં વત મે અય્યો આગતો’’તિ આસને નિસીદાપેત્વા અત્તના નીચાસને નિસિન્નો ‘‘અન્તેવાસિકપરિસા પન વો, ભન્તે, ન પઞ્ઞાયતી’’તિ પુચ્છિ. આમ સમ્મ, અમ્હાકં અસ્સમં અનોમદસ્સી નામ બુદ્ધો આગતો, મયં તસ્સ અત્તનો બલેન સક્કારં અકરિમ્હ. સત્થા સબ્બેસં ધમ્મં દેસેસિ, દેસનાપરિયોસાને ઠપેત્વા મં સેસા અરહત્તં પત્વા પબ્બજિંસૂતિ. તુમ્હે કસ્મા ન પબ્બજિતાતિ? અહં સત્થુ અગ્ગસાવકં નિસભત્થેરં દિસ્વા અનાગતે ઉપ્પજ્જનકસ્સ ગોતમસ્સ નામ બુદ્ધસ્સ સાસને અગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થેસિં, ત્વમ્પિ તસ્સ સાસને દુતિયસાવકટ્ઠાનં પત્થેહીતિ. મય્હં બુદ્ધેહિ સદ્ધિં પરિચયો નત્થિ, ભન્તેતિ. બુદ્ધેહિ સદ્ધિં કથનં મય્હં ભારો હોતુ, ત્વં મહન્તં અધિકારં સજ્જેહીતિ.

સિરિવડ્ઢનો સરદતાપસસ્સ વચનં સુત્વા અત્તનો નિવેસનદ્વારે રાજમાનેન અટ્ઠકરીસમત્તં ઠાનં સમતલં કારેત્વા વાલુકં ઓકિરાપેત્વા લાજપઞ્ચમાનિ પુપ્ફાનિ વિકિરિત્વા નીલુપ્પલચ્છદનં મણ્ડપં કારેત્વા બુદ્ધાસનં પઞ્ઞાપેત્વા સેસભિક્ખૂનમ્પિ આસનાનિ પટિયાદાપેત્વા મહન્તં સક્કારસમ્માનં સજ્જેત્વા બુદ્ધાનં નિમન્તનત્થાય સરદતાપસસ્સ સઞ્ઞં અદાસિ. તાપસો તસ્સ વચનં સુત્વા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં ગહેત્વા તસ્સ નિવેસનં અગમાસિ. સિરિવડ્ઢનો પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા તથાગતસ્સ હત્થતો પત્તં ગહેત્વા મણ્ડપં પવેસેત્વા પઞ્ઞત્તાસનેસુ નિસિન્નસ્સ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દક્ખિણોદકં દત્વા પણીતેન ભોજનેન પરિવિસિત્વા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં મહારહેહિ વત્થેહિ અચ્છાદેત્વા, ‘‘ભન્તે, નાયં આરમ્ભો અપ્પમત્તકટ્ઠાનત્થાય, ઇમિનાવ નિયામેન સત્તાહં અનુકમ્પં કરોથા’’તિ આહ. સત્થા અધિવાસેસિ. સો તેનેવ નિયામેન સત્તાહં મહાદાનં પવત્તેત્વા ભગવન્તં વન્દિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ઠિતો આહ – ‘‘ભન્તે, મમ સહાયો સરદતાપસો યસ્સ સત્થુ અગ્ગસાવકો હોમીતિ પત્થેસિ, અહમ્પિ તસ્સેવ દુતિયસાવકો ભવામી’’તિ.

સત્થા અનાગતં ઓલોકેત્વા તસ્સ પત્થનાય સમિજ્ઝનભાવં દિસ્વા બ્યાકાસિ – ‘‘ત્વં ઇતો કપ્પસતસહસ્સાધિકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા ગોતમબુદ્ધસ્સ દુતિયસાવકો ભવિસ્સસી’’તિ. બુદ્ધાનં બ્યાકરણં સુત્વા સિરિવડ્ઢનો હટ્ઠપહટ્ઠો અહોસિ. સત્થાપિ ભત્તાનુમોદનં કત્વા સપરિવારો વિહારમેવ ગતો. સિરિવડ્ઢનો તતો પટ્ઠાય યાવજીવં કલ્યાણકમ્મં કત્વા દુતિયત્તવારે કામાવચરદેવલોકે નિબ્બત્તો. સરદતાપસો ચત્તારો બ્રહ્મવિહારે ભાવેત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તો.

તતો પટ્ઠાય ઇમેસં ઉભિન્નમ્પિ અન્તરાકમ્મં ન કથિતં. અમ્હાકં પન બુદ્ધસ્સ નિબ્બત્તિતો પુરેતરમેવ સરદતાપસો રાજગહનગરસ્સ અવિદૂરે ઉપતિસ્સગામે સારિબ્રાહ્મણિયા કુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તંદિવસમેવ ચસ્સ સહાયોપિ રાજગહસ્સેવ અવિદૂરે કોલિતગામે મોગ્ગલ્લિબ્રાહ્મણિયા કુચ્છિયં પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તાનિ કિર દ્વેપિ કુલાનિ યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા આબદ્ધપટિબદ્ધસહાયકાનેવ. તેસં દ્વિન્નમ્પિ એકદિવસમેવ ગબ્ભપરિહારં અદંસુ. દસમાસચ્ચયેન જાતાનમ્પિ તેસં છસટ્ઠિ ધાતિયો ઉપટ્ઠહિંસુ. નામગ્ગહણદિવસે સારિબ્રાહ્મણિયા પુત્તસ્સ ઉપતિસ્સગામે જેટ્ઠકુલસ્સ પુત્તત્તા ઉપતિસ્સોતિ નામં અકંસુ, ઇતરસ્સ કોલિતગામે જેટ્ઠકુલસ્સ પુત્તત્તા કોલિતોતિ નામં અકંસુ. તે ઉભોપિ વુદ્ધિમન્વાય સબ્બસિપ્પાનં પારં અગમંસુ.

ઉપતિસ્સમાણવસ્સ કીળનત્થાય નદિં વા ઉય્યાનં વા પબ્બતં વા ગમનકાલે પઞ્ચ સુવણ્ણસિવિકાસતાનિ પરિવારા હોન્તિ, કોલિતમાણવસ્સ પઞ્ચ આજઞ્ઞરથસતાનિ. દ્વેપિ જના પઞ્ચપઞ્ચમાણવકસતપરિવારા હોન્તિ. રાજગહે ચ અનુસંવચ્છરં ગિરગ્ગસમજ્જં નામ હોતિ, તેસં દ્વિન્નમ્પિ એકટ્ઠાનેયેવ મઞ્ચં બન્ધન્તિ. દ્વેપિ જના એકતોવ નિસીદિત્વા સમજ્જં પસ્સન્તા હસિતબ્બટ્ઠાને હસન્તિ, સંવેગટ્ઠાને સંવિજ્જન્તિ, દાયં દાતું યુત્તટ્ઠાને દાયં દેન્તિ. તેસં ઇમિનાવ નિયામેન એકદિવસં સમજ્જં પસ્સન્તાનં પરિપાકગતત્તા ઞાણસ્સ પુરિમદિવસેસુ વિય હસિતબ્બટ્ઠાને હાસો વા સંવેગટ્ઠાને સંવેજનં વા દાયં દાતું યુત્તટ્ઠાને દાયદાનં વા નાહોસિ. દ્વેપિ પન જના એવં ચિન્તયિંસુ – ‘‘કિં એત્થ ઓલોકેતબ્બં અત્થિ, સબ્બેપિમે અપ્પત્તે વસ્સસતે અપણ્ણત્તિકભાવં ગમિસ્સન્તિ. અમ્હેહિ પન એકં મોક્ખધમ્મં ગવેસિતું વટ્ટતી’’તિ આરમ્મણં ગહેત્વા નિસીદિંસુ.

તતો કોલિતો ઉપતિસ્સં આહ – ‘‘સમ્મ ઉપતિસ્સ, ન ત્વં અઞ્ઞસુ દિવસેસુ વિય હટ્ઠપહટ્ઠો, અનત્તમનધાતુકોસિ, કિં તે સલ્લક્ખિત’’ન્તિ? સમ્મ કોલિત, ‘‘એતેસં ઓલોકને સારો નત્થિ, નિરત્થકમેતં, અત્તનો મોક્ખધમ્મં ગવેસિતું વટ્ટતી’’તિ ઇદં ચિન્તયન્તો નિસિન્નોમ્હીતિ, ત્વં પન કસ્મા અનત્તમનોસીતિ? સોપિ તથેવ આહ. અથસ્સ અત્તના સદ્ધિં એકજ્ઝાસયતં ઞત્વા ઉપતિસ્સો તં એવમાહ – ‘‘અમ્હાકં ઉભિન્નમ્પિ સુચિન્તિતં, મોક્ખધમ્મં ગવેસન્તેહિ પન એકા પબ્બજ્જા લદ્ધું વટ્ટતિ, કસ્સ સન્તિકે પબ્બજામા’’તિ.

તેન ખો પન સમયેન સઞ્ચયો પરિબ્બાજકો રાજગહે પટિવસતિ મહતિયા પરિબ્બાજકપરિસાય સદ્ધિં. તે ‘‘તસ્સ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામા’’તિ પઞ્ચહિ માણવકસતેહિ સદ્ધિં સઞ્ચયસ્સ સન્તિકે પબ્બજિંસુ. તેસં પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય સઞ્ચયો અતિરેકલાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તો અહોસિ. તે કતિપાહેનેવ સબ્બં સઞ્ચયસ્સ સમયં પરિગ્ગણ્હિત્વા, ‘‘આચરિય, તુમ્હાકં જાનનસમયો એત્તકોવ, ઉદાહુ ઉત્તરિપિ અત્થી’’તિ પુચ્છિંસુ. સઞ્ચયો ‘‘એત્તકોવ, સબ્બં તુમ્હેહિ ઞાત’’ન્તિ આહ. તે તસ્સ કથં સુત્વા ચિન્તયિંસુ – ‘‘એવં સતિ ઇમસ્સ સન્તિકે બ્રહ્મચરિયવાસો નિરત્થકો, મયં મોક્ખધમ્મં ગવેસિતું નિક્ખન્તા, સો ઇમસ્સ સન્તિકે ઉપ્પાદેતું ન સક્કા. મહા ખો પન જમ્બુદીપો, ગામનિગમરાજધાનિયો ચરન્તા મયં અવસ્સં મોક્ખધમ્મદેસકં એકં આચરિયં લભિસ્સામા’’તિ. તે તતો પટ્ઠાય યત્થ યત્થ પણ્ડિતા સમણબ્રાહ્મણા અત્થીતિ સુણન્તિ, તત્થ તત્થ ગન્ત્વા પઞ્હસાકચ્છં કરોન્તિ. તેહિ પુટ્ઠં પઞ્હં અઞ્ઞે કથેતું સમત્થા નત્થિ, તે પન તેસં પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તિ. એવં સકલજમ્બુદીપં પરિગ્ગણ્હિત્વા નિવત્તિત્વા સકટ્ઠાનમેવ આગન્ત્વા, ‘‘સમ્મ કોલિત, યો પઠમં અમતં અધિગચ્છતિ, સો આરોચેતૂ’’તિ કતિકં અકંસુ.

તેન સમયેન અમ્હાકં સત્થા પઠમાભિસમ્બોધિં પત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો અનુપુબ્બેન રાજગહં સમ્પત્તો હોતિ. અથ ‘‘એકસટ્ઠિ અરહન્તો લોકે ઉપ્પન્ના હોન્તી’’તિ વુત્તકાલે ‘‘ચરથ, ભિક્ખવે, ચારિકં બહુજનહિતાયા’’તિ રતનત્તયગુણપ્પકાસનત્થં ઉય્યોજિતાનં ભિક્ખૂનં અન્તરે પઞ્ચવગ્ગિયબ્ભન્તરો અસ્સજિત્થેરો પટિનિવત્તિત્વા રાજગહમેવ આગતો. પુનદિવસે પાતોવ પત્તચીવરં આદાય રાજગહં પિણ્ડાય પાવિસિ.

તસ્મિં સમયે ઉપતિસ્સપરિબ્બાજકો પાતોવ ભત્તકિચ્ચં કત્વા પરિબ્બાજકારામં ગચ્છન્તો થેરં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘મયા એવરૂપો પબ્બજિતો નામ ન દિટ્ઠપુબ્બો. યે વત લોકે અરહન્તો વા અરહત્તમગ્ગં વા સમાપન્ના, અયં તેસં ભિક્ખૂનં અઞ્ઞતરો, યંનૂનાહં ઇમં ભિક્ખું ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છેય્યં – ‘કંસિ ત્વં, આવુસો ઉદ્દિસ્સ, પબ્બજિતો, કો વા તે સત્થા, કસ્સ વા ત્વં ધમ્મં રોચેસી’’’તિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અકાલો ખો ઇમં ભિક્ખું પઞ્હં પુચ્છિતું, અન્તરઘરં પવિટ્ઠો પિણ્ડાય ચરતિ, યંનૂનાહં ઇમં ભિક્ખું પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો અનુબન્ધેય્યં અત્થિકેહિ ઉપઞ્ઞાતં મગ્ગ’’ન્તિ. સો થેરં લદ્ધપિણ્ડપાતં અઞ્ઞતરં ઓકાસં ગચ્છન્તં દિસ્વા નિસીદિતુકામતઞ્ચસ્સ ઞત્વા અત્તનો પરિબ્બાજકપીઠકં પઞ્ઞાપેત્વા અદાસિ. ભત્તકિચ્ચપરિયોસાનેપિસ્સ અત્તનો કુણ્ડિકાય ઉદકં અદાસિ.

એવં આચરિયવત્તં કત્વા કતભત્તકિચ્ચેન થેરેન સદ્ધિં મધુરપટિસન્થારં કત્વા ‘‘વિપ્પસન્નાનિ ખો તે, આવુસો, ઇન્દ્રિયાનિ, પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો પરિયોદાતો, કંસિ ત્વં, આવુસો ઉદ્દિસ્સ, પબ્બજિતો, કો વા તે સત્થા, કસ્સ વા ત્વં ધમ્મં રોચેસી’’તિ પુચ્છિ. થેરો ‘‘અત્થાવુસો, મહાસમણો સક્યપુત્તો સક્યકુલા પબ્બજિતો, તાહં ભગવન્તં ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતો, સો ચ મે ભગવા સત્થા, તસ્સેવાહં ભગવતો ધમ્મં રોચેમી’’તિ આહ. અથ નં ‘‘કિંવાદી પનાયસ્મતો સત્થા, કિમક્ખાયી’’તિ પુચ્છિ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે પરિબ્બાજકા નામ સાસનસ્સ પટિપક્ખભૂતા, ઇમસ્સ સાસનસ્સ ગમ્ભીરતં દસ્સેસ્સામી’’તિ. અત્તનો નવકભાવં દસ્સેન્તો આહ – ‘‘અહં ખો, આવુસો, નવો અચિરપબ્બજિતો, અધુનાગતો ઇમં ધમ્મવિનયં, ન તાવાહં સક્કોમિ વિત્થારેન ધમ્મં દેસેતુ’’ન્તિ. પરિબ્બાજકો ‘‘અહં ઉપતિસ્સો નામ, ત્વં યથાસત્તિયા અપ્પં વા બહું વા વદ, એતં નયસતેન નયસહસ્સેન પટિવિજ્ઝિતું મય્હં ભારો’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –

‘‘અપ્પં વા બહું વા ભાસસ્સુ, અત્થંયેવ મે બ્રૂહિ;

અત્થેનેવ મે અત્થો, કિં કાહસિ બ્યઞ્જનં બહુ’’ન્તિ. (મહાવ. ૬૦);

એવં વુત્તે થેરો ‘‘યે ધમ્મા હેતુપ્પભવા’’તિ (મહાવ. ૬૦; અપ. થેર. ૧.૧.૨૮૬) ગાથં આહ. પરિબ્બાજકો પઠમપદદ્વયમેવ સુત્વા સહસ્સનયસમ્પન્ને સોતાપત્તિમગ્ગે પતિટ્ઠહિ. ઇતરં પદદ્વયં સોતાપન્નકાલે નિટ્ઠાસિ.

સો સોતાપન્નો હુત્વા ઉપરિવિસેસે અપ્પવત્તન્તે ‘‘ભવિસ્સતિ એત્થ કારણ’’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા થેરં આહ – ‘‘ભન્તે, મા ઉપરિ ધમ્મદેસનં વડ્ઢયિત્થ, એત્તકમેવ હોતુ, કહં અમ્હાકં સત્થા વસતી’’તિ? વેળુવને પરિબ્બાજકાતિ. ભન્તે, તુમ્હે પુરતો યાથ, મય્હં એકો સહાયકો અત્થિ. અમ્હેહિ ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં કતિકા કતા ‘‘યો પઠમં અમતં અધિગચ્છતિ, સો આરોચેતૂ’’તિ. અહં તં પટિઞ્ઞં મોચેત્વા સહાયકં ગહેત્વા તુમ્હાકં ગતમગ્ગેનેવ સત્થુ સન્તિકં આગમિસ્સામીતિ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન થેરસ્સ પાદેસુ નિપતિત્વા તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા થેરં ઉય્યોજેત્વા પરિબ્બાજકારામાભિમુખો અગમાસિ.

કોલિતપરિબ્બાજકો તં દૂરતોવ આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘અજ્જ મય્હં સહાયકસ્સ મુખવણ્ણો ન અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ વિય, અદ્ધા તેન અમતં અધિગતં ભવિસ્સતી’’તિ અમતાધિગમં પુચ્છિ. સોપિસ્સ ‘‘આમ આવુસો, અમતં અધિગત’’ન્તિ પટિજાનિત્વા તમેવ ગાથં અભાસિ. ગાથાપરિયોસાને કોલિતો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિત્વા આહ – ‘‘કહં કિર, સમ્મ, સત્થા વસતી’’તિ? ‘‘વેળુવને કિર, સમ્મ, વસતી’’તિ એવં નો આચરિયેન અસ્સજિત્થેરેન કથિતન્તિ. તેન હિ સમ્મ આયામ, સત્થારં પસ્સિસ્સામાતિ. સારિપુત્તત્થેરો ચ નામેસ સદાપિ આચરિયપૂજકોવ, તસ્મા સહાયં કોલિતમાણવં એવમાહ – ‘‘સમ્મ, અમ્હેહિ અધિગતં અમતં અમ્હાકં આચરિયસ્સ સઞ્ચયપરિબ્બાજકસ્સાપિ કથેસ્સામ. બુજ્ઝમાનો પટિવિજ્ઝિસ્સતિ, અપ્પટિવિજ્ઝન્તો અમ્હાકં સદ્દહિત્વા સત્થુ સન્તિકં ગમિસ્સતિ, બુદ્ધાનં દેસનં સુત્વા મગ્ગફલપટિવેધં કરિસ્સતી’’તિ.

તતો દ્વેપિ જના સઞ્ચયસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘આચરિય, ત્વં કિં કરોસિ, બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો, સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, સુપ્પટિપન્નો સઙ્ઘો. આયામ, દસબલં પસ્સિસ્સામા’’તિ. સો ‘‘કિં વદેથ, તાતા’’તિ તેપિ વારેત્વા લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તિમેવ તેસં દીપેસિ. તે ‘‘અમ્હાકં એવરૂપો અન્તેવાસિકવાસો નિચ્ચમેવ હોતુ, તુમ્હાકં પન ગમનં વા અગમનં વા જાનાથા’’તિ આહંસુ. સઞ્ચયો ‘‘ઇમે એત્તકં જાનન્તા મમ વચનં ન કરિસ્સન્તી’’તિ ઞત્વા ‘‘ગચ્છથ તુમ્હે, તાતા, અહં મહલ્લકકાલે અન્તેવાસિકવાસં વસિતું ન સક્કોમી’’તિ આહ. તે અનેકેહિપિ કારણેહિ તં બોધેતું અસક્કોન્તા અત્તનો ઓવાદે વત્તમાનં જનં આદાય વેળુવનં અગમંસુ. અથ તેસં પઞ્ચસુ અન્તેવાસિકસતેસુ અડ્ઢતેય્યસતા નિવત્તિંસુ, અડ્ઢતેય્યસતા તેહિ સદ્ધિં અગમંસુ.

સત્થા ચતુપરિસમજ્ઝે ધમ્મં દેસેન્તો તે દૂરતોવ દિસ્વા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘એતે, ભિક્ખવે, દ્વે સહાયા આગચ્છન્તિ કોલિતો ચ ઉપતિસ્સો ચ, એતં મે સાવકયુગં ભવિસ્સતિ અગ્ગં ભદ્દયુગ’’ન્તિ. અથ તેસં પરિસાય ચરિયવસેન ધમ્મદેસનં વડ્ઢેસિ. ઠપેત્વા દ્વે અગ્ગસાવકે સબ્બેપિ તે અડ્ઢતેય્યસતા પરિબ્બાજકા અરહત્તં પાપુણિંસુ. સત્થા ‘‘એથ ભિક્ખવો’’તિ હત્થં પસારેસિ. સબ્બેસં કેસમસ્સુ અન્તરધાયિ, ઇદ્ધિમયં પત્તચીવરં કાયપ્પટિબદ્ધં અહોસિ. દ્વિન્નં અગ્ગસાવકાનમ્પિ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરં આગતં, ઉપરિમગ્ગત્તયકિચ્ચં પન ન નિટ્ઠાસિ. કસ્મા? સાવકપારમિઞાણસ્સ મહન્તતાય.

અથાયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો પબ્બજિતદિવસતો સત્તમે દિવસે મગધરટ્ઠે કલ્લવાલગામકં ઉપનિસ્સાય સમણધમ્મં કરોન્તો થિનમિદ્ધે ઓક્કન્તે સત્થારા સંવેજિતો થિનમિદ્ધં વિનોદેત્વા તથાગતેન દિન્નં ધાતુકમ્મટ્ઠાનં સુણન્તોવ ઉપરિમગ્ગત્તયકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા સાવકપારમિઞાણસ્સ મત્થકં પત્તો. સારિપુત્તત્થેરોપિ પબ્બજિતદિવસતો અદ્ધમાસં અતિક્કમિત્વા સત્થારા સદ્ધિં તમેવ રાજગહં ઉપનિસ્સાય સૂકરખતલેણે વિહરન્તો અત્તનો ભાગિનેય્યસ્સ દીઘનખપરિબ્બાજકસ્સ વેદનાપરિગ્ગહસુત્તન્તે (મ. નિ. ૨.૨૦૫-૨૦૬) દેસિયમાને સુત્તાનુસારેન ઞાણં પેસેત્વા પરસ્સ વડ્ઢિતભત્તં ભુઞ્જન્તો વિય સાવકપારમિઞાણસ્સ મત્થકં પત્તો. ભાગિનેય્યો પનસ્સ દેસનાપરિયોસાને સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠિતો. ઇતિ દ્વિન્નમ્પિ મહાસાવકાનં તથાગતે રાજગહે વિહરન્તેયેવ સાવકપારમિઞાણકિચ્ચં મત્થકં પત્તં. અપરભાગે પન સત્થા જેતવને વિહરન્તો ‘‘મહાપઞ્ઞાનં યદિદં સારિપુત્તો, ઇદ્ધિમન્તાનં યદિદં મહામોગ્ગલ્લાનો’’તિ દ્વેપિ મહાસાવકે ઠાનન્તરે ઠપેસીતિ.

મહાકસ્સપત્થેરવત્થુ

૧૯૧. ચતુત્થે ધુતવાદાનન્તિ એત્થ ધુતો વેદિતબ્બો, ધુતવાદો વેદિતબ્બો, ધુતધમ્મા વેદિતબ્બા, ધુતઙ્ગાનિ વેદિતબ્બાનિ. તત્થ ધુતોતિ ધુતકિલેસો વા પુગ્ગલો કિલેસધુનનો વા ધમ્મો.

ધુતવાદોતિ એત્થ પન અત્થિ ધુતો ન ધુતવાદો, અત્થિ ન ધુતો ધુતવાદો, અત્થિ નેવ ધુતો ન ધુતવાદો, અત્થિ ધુતો ચેવ ધુતવાદો ચ. તત્થ યો ધુતઙ્ગેન અત્તનો કિલેસે ધુનિ, પરં પન ધુતઙ્ગેન ન ઓવદતિ નાનુસાસતિ બાકુલત્થેરો વિય, અયં ધુતો ન ધુતવાદો. યથાહ – ‘‘તયિદં આયસ્મા બાકુલો ધુતો ન ધુતવાદો’’તિ. યો પન ધુતઙ્ગેન અત્તનો કિલેસે ન ધુનિ, કેવલં અઞ્ઞે ધુતઙ્ગેન ઓવદતિ અનુસાસતિ ઉપનન્દત્થેરો વિય, અયં ન ધુતો ધુતવાદો. યથાહ – ‘‘તયિદં આયસ્મા ઉપનન્દો ન ધુતો ધુતવાદો’’તિ. યો પન ઉભયવિપન્નો લાળુદાયી વિય, અયં નેવ ધુતો ન ધુતવાદો. યથાહ – ‘‘તયિદં આયસ્મા લાળુદાયી નેવ ધુતો ન ધુતવાદો’’તિ. યો પન ઉભયસમ્પન્નો આયસ્મા મહાકસ્સપત્થેરો વિય, અયં ધુતો ચેવ ધુતવાદો ચ. યથાહ – ‘‘તયિદં આયસ્મા મહાકસ્સપો ધુતો ચેવ ધુતવાદો ચા’’તિ.

ધુતધમ્મા વેદિતબ્બાતિ અપ્પિચ્છતા સન્તુટ્ઠિતા સલ્લેખતા પવિવેકતા ઇદમટ્ઠિકતાતિ ઇમે ધુતઙ્ગચેતનાય પરિવારા પઞ્ચ ધમ્મા ‘‘અપ્પિચ્છંયેવ નિસ્સાયા’’તિઆદિવચનતો (અ. નિ. ૫.૧૮૧; પરિ. ૩૨૫) ધુતધમ્મા નામ. તત્થ અપ્પિચ્છતા ચ સન્તુટ્ઠિતા ચ અલોભો, સલ્લેખતા ચ પવિવેકતા ચ દ્વીસુ ધમ્મેસુ અનુપતન્તિ અલોભે ચેવ અમોહે ચ, ઇદમટ્ઠિતા ઞાણમેવ. તત્થ અલોભેન પટિક્ખેપવત્થૂસુ લોભં, અમોહેન તેસ્વેવ આદીનવપ્પટિચ્છાદકં મોહં ધુનાતિ. અલોભેન ચ અનુઞ્ઞાતાનં પટિસેવનમુખેન પવત્તં કામસુખલ્લિકાનુયોગં, અમોહેન ધુતઙ્ગેસુ અતિસલ્લેખમુખેન પવત્તં અત્તકિલમથાનુયોગં ધુનાતિ. તસ્મા ઇમે ધમ્મા ધુતધમ્માતિ વેદિતબ્બા.

ધુતઙ્ગાનિ વેદિતબ્બાનીતિ તેરસ ધુતઙ્ગાનિ વેદિતબ્બાનિ પંસુકૂલિકઙ્ગં…પે… નેસજ્જિકઙ્ગન્તિ.

ધુતવાદાનં યદિદં મહાકસ્સપોતિ યત્તકા ધુતવાદં વદન્તિ, તેસં સબ્બેસમ્પિ અન્તરે અયં મહાકસ્સપત્થેરો અગ્ગોતિ અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. મહાકસ્સપોતિ ઉરુવેળકસ્સપો નદીકસ્સપો ગયાકસ્સપો કુમારકસ્સપોતિ ઇમે ખુદ્દાનુખુદ્દકે થેરે ઉપાદાય અયં મહા, તસ્મા મહાકસ્સપોતિ વુત્તો.

ઇમસ્સાપિ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અતીતે કિર કપ્પસતસહસ્સમત્થકે પદુમુત્તરો નામ સત્થા લોકે ઉદપાદિ, તસ્મિં હંસવતીનગરં ઉપનિસ્સાય ખેમે મિગદાયે વિહરન્તે વેદેહો નામ કુટુમ્બિકો અસીતિકોટિધનવિભવો પાતોવ સુભોજનં ભુઞ્જિત્વા ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠાય ગન્ધપુપ્ફાદીનિ ગહેત્વા વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં પૂજેત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. તસ્મિઞ્ચ ખણે સત્થા મહાનિસભત્થેરં નામ તતિયસાવકં ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ધુતવાદાનં, યદિદં નિસભો’’તિ એતદગ્ગે ઠપેસિ. ઉપાસકો તં સુત્વા પસન્નો ધમ્મકથાવસાને મહાજને ઉટ્ઠાય ગતે સત્થારં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, સ્વે મય્હં ભિક્ખં અધિવાસેથા’’તિ આહ. મહા ખો, ઉપાસક, ભિક્ખુસઙ્ઘોતિ. કિત્તકો ભગવાતિ? અટ્ઠસટ્ઠિભિક્ખુસતસહસ્સન્તિ. ભન્તે, એકં સામણેરમ્પિ વિહારે અસેસેત્વા ભિક્ખં અધિવાસેથાતિ. અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેન. ઉપાસકો સત્થુ અધિવાસનં વિદિત્વા ગેહં ગન્ત્વા મહાદાનં સજ્જેત્વા પુનદિવસે સત્થુ કાલં આરોચાપેસિ. સત્થા પત્તચીવરમાદાય ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ઉપાસકસ્સ ઘરં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસિન્નો દક્ખિણોદકાવસાને યાગુઆદીનિ સમ્પટિચ્છન્તો ભત્તવિસ્સગ્ગં અકાસિ. ઉપાસકોપિ સત્થુ સન્તિકે નિસીદિ.

તસ્મિં અન્તરે મહાનિસભત્થેરો પિણ્ડાય ચરન્તો તમેવ વીથિ પટિપજ્જિ. ઉપાસકો દિસ્વા ઉટ્ઠાય ગન્ત્વા થેરં વન્દિત્વા ‘‘પત્તં, ભન્તે, દેથા’’તિ આહ. થેરો પત્તં અદાસિ. ‘‘ભન્તે, ઇધેવ પવિસથ, સત્થાપિ ગેહે નિસિન્નો’’તિ. ન વટ્ટિસ્સતિ ઉપાસકાતિ. ઉપાસકો થેરસ્સ પત્તં ગહેત્વા પિણ્ડપાતસ્સ પૂરેત્વા નીહરિત્વા અદાસિ. તતો થેરં અનુગન્ત્વા નિવત્તો સત્થુ સન્તિકે નિસીદિત્વા એવમાહ – ‘‘ભન્તે, મહાનિસભત્થેરો ‘સત્થા ગેહે નિસિન્નો’તિ વુત્તેપિ પવિસિતું ન ઇચ્છિ, અત્થિ નુ ખો એતસ્સ તુમ્હાકં ગુણેહિ અતિરેકો ગુણો’’તિ. બુદ્ધાનઞ્ચ વણ્ણમચ્છેરં નામ નત્થિ. અથ સત્થા એવમાહ – ‘‘ઉપાસક, મયં ભિક્ખં આગમયમાના ગેહે નિસીદામ, સો ભિક્ખુ ન એવં નિસીદિત્વા ભિક્ખં ઉદિક્ખતિ. મયં ગામન્તસેનાસને વસામ, સો અરઞ્ઞસ્મિંયેવ વસતિ. મયં છન્ને વસામ, સો અબ્ભોકાસમ્હિયેવ વસતિ. ઇતિ તસ્સ અયઞ્ચ અયઞ્ચ ગુણો’’તિ મહાસમુદ્દં પૂરયમાનો વિય કથેસિ. ઉપાસકો પકતિયાપિ જલમાનદીપો તેલેન આસિત્તો વિય સુટ્ઠુતરં પસન્નો હુત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘કિં મય્હં અઞ્ઞાય સમ્પત્તિયા, અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સન્તિકે ધુતવાદાનં અગ્ગભાવત્થાય પત્થનં કરિસ્સામી’’તિ?

સો પુનપિ સત્થારં નિમન્તેત્વા તેનેવ નિયામેન સત્ત દિવસાનિ મહાદાનં દત્વા સત્તમે દિવસે બુદ્ધપ્પમુખસ્સ મહાભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ તિચીવરાનિ દત્વા સત્થુ પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા એવમાહ – ‘‘યં મે, ભન્તે, સત્ત દિવસાનિ દાનં દેન્તસ્સ મેત્તં કાયકમ્મં મેત્તં વચીકમ્મં મેત્તં મનોકમ્મં પચ્ચુપટ્ઠિતં, ઇમિનાહં ન અઞ્ઞં દેવસમ્પત્તિં વા સક્કમારબ્રહ્મસમ્પત્તિં વા પત્થેમિ, ઇદં પન મે કમ્મં અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સન્તિકે એતસ્સ મહાનિસભત્થેરેન પત્તઠાનન્તરં પાપુણનત્થાય તેરસધુતઙ્ગધરાનં અગ્ગભાવસ્સ સચ્ચકારો હોતૂ’’તિ. સત્થા ‘‘મહન્તં ઠાનં ઇમિના પત્થિતં, સમિજ્ઝિસ્સતિ નુ ખો, નો’’તિ ઓલોકેન્તો સમિજ્ઝનભાવં દિસ્વા આહ – ‘‘મનાપં તે ઠાનં પત્થિતં, અનાગતે સતસહસ્સકપ્પાવસાને ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ ત્વં તતિયસાવકો મહાકસ્સપત્થેરો નામ ભવિસ્સસી’’તિ. તં સુત્વા ઉપાસકો ‘‘બુદ્ધાનં દ્વે કથા નામ નત્થી’’તિ પુનદિવસે પત્તબ્બં વિય તં સમ્પત્તિં અમઞ્ઞિત્થ. સો યાવતાયુકં નાનપ્પકારં દાનં દત્વા સીલં રક્ખિત્વા નાનપ્પકારં કલ્યાણકમ્મં કત્વા તત્થ કાલં કતો સગ્ગે નિબ્બત્તિ.

તતો પટ્ઠાય દેવમનુસ્સેસુ સમ્પત્તિં અનુભવન્તો ઇતો એકનવુતિકપ્પે વિપસ્સિસમ્માસમ્બુદ્ધે બન્ધુમતિં નિસ્સાય ખેમે મિગદાયે વિહરન્તે દેવલોકા ચવિત્વા અઞ્ઞતરસ્મિં પરિજિણ્ણે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્મિઞ્ચ કાલે વિપસ્સી ભગવા સત્તમે સત્તમે સંવચ્છરે ધમ્મં કથેતિ, મહન્તં કોલાહલં અહોસિ. સકલજમ્બુદીપે દેવતા ‘‘સત્થા ધમ્મં કથેસ્સતી’’તિ આરોચેન્તિ. બ્રાહ્મણો તં સાસનં અસ્સોસિ. તસ્સ ચ નિવાસનસાટકો એકોવ હોતિ, તથા બ્રાહ્મણિયા. પારુપનં પન દ્વિન્નમ્પિ એકમેવ. સકલનગરે એકસાટકબ્રાહ્મણોતિ પઞ્ઞાયતિ. બ્રાહ્મણાનં કેનચિદેવ કિચ્ચેન સન્નિપાતે સતિ બ્રાહ્મણિં ગેહે ઠપેત્વા સયં ગચ્છતિ. બ્રાહ્મણીનં સન્નિપાતે સતિ સયં ગેહે તિટ્ઠતિ, બ્રાહ્મણી તં વત્થં પારુપિત્વા ગચ્છતિ. તસ્મિં પન દિવસે બ્રાહ્મણો બ્રાહ્મણિં આહ – ‘‘ભોતિ, કિં રત્તિં ધમ્મસ્સવનં સુણિસ્સસિ, દિવા’’તિ. ‘‘મયં માતુગામજાતિકા નામ રત્તિં સોતું ન સક્કોમ, દિવા સોસ્સામી’’તિ બ્રાહ્મણં ગેહે ઠપેત્વા તં વત્થં પારુપિત્વા ઉપાસિકાહિ સદ્ધિં દિવા ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તે નિસિન્ના ધમ્મં સુત્વા ઉપાસિકાહિયેવ સદ્ધિં આગમાસિ. અથ બ્રાહ્મણો બ્રાહ્મણિં ગેહે ઠપેત્વા તં વત્થં પારુપિત્વા વિહારં ગતો.

તસ્મિઞ્ચ સમયે સત્થા પરિસમજ્ઝે અલઙ્કતધમ્માસને નિસિન્નો ચિત્તબીજનિં આદાય આકાસગઙ્ગં ઓતારેન્તો વિય સિનેરું મત્થં કત્વા સાગરં નિમ્મથેન્તો વિય ધમ્મકથં કથેસિ. બ્રાહ્મણસ્સ પરિસન્તે નિસિન્નસ્સ ધમ્મં સુણન્તસ્સ પઠમયામસ્મિંયેવ સકલસરીરં પૂરયમાના પઞ્ચવણ્ણા પીતિ ઉપ્પજ્જિ. સો પારુતવત્થં સઙ્ઘરિત્વા ‘‘દસબલસ્સ દસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. અત્થસ્સ આદીનવસહસ્સં દસ્સયમાનં મચ્છેરં ઉપ્પજ્જિ. સો ‘‘બ્રાહ્મણિયા ચ મય્હઞ્ચ એકમેવ વત્થં, અઞ્ઞં કિઞ્ચિ પારુપનં નત્થિ, અપારુપિત્વા ચ નામ બહિ ચરિતું ન સક્કા’’તિ સબ્બથાપિ અદાતુકામો અહોસિ. અથસ્સ નિક્ખન્તે પઠમયામે મજ્ઝિમયામેપિ તથેવ પીતિ ઉપ્પજ્જિ. સો તથેવ ચિન્તેત્વા તથેવ અદાતુકામો અહોસિ. અથસ્સ મજ્ઝિમયામે નિક્ખન્તે પચ્છિમયામેપિ તથેવ પીતિ ઉપ્પજ્જિ. સો ‘‘તરણં વા હોતુ મરણં વા, પચ્છાપિ જાનિસ્સામી’’તિ વત્થં સઙ્ઘરિત્વા સત્થુ પાદમૂલે ઠપેસિ. તતો વામહત્થં આભુજિત્વા દક્ખિણેન હત્થેન તિક્ખત્તું અપ્ફોટેત્વા ‘‘જિતં મે, જિતં મે’’તિ તયો વારે નદિ.

તસ્મિઞ્ચ સમયે બન્ધુમરાજા ધમ્માસનસ્સ પચ્છતો અન્તોસાણિયં નિસિન્નો ધમ્મં સુણાતિ. રઞ્ઞો ચ નામ ‘‘જિતં મે’’તિ સદ્દો અમનાપો હોતિ. સો પુરિસં પેસેસિ – ‘‘ગચ્છ એતં પુચ્છ કિં વદસી’’તિ. સો તેન ગન્ત્વા પુચ્છિતો આહ – ‘‘અવસેસા હત્થિયાનાદીનિ આરુય્હ અસિચમ્માદીનિ ગહેત્વા પરસેનં જિનન્તિ, ન તં જિતં અચ્છરિયં, અહં પન પચ્છતો આગચ્છન્તસ્સ દુટ્ઠગોણસ્સ મુગ્ગરેન સીસં ભિન્દિત્વા તં પલાપેન્તો વિય મચ્છેરચિત્તં મદ્દિત્વા પારુતવત્થં દસબલસ્સ અદાસિં, તં મે મચ્છરિયં જિત’’ન્તિ આહ. સો પુરિસો આગન્ત્વા તં પવત્તિં રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા આહ – ‘‘અમ્હે ભણે દસબલસ્સ અનુરૂપં ન જાનિમ્હ, બ્રાહ્મણો જાની’’તિ વત્થયુગં પેસેસિ. તં દિસ્વા બ્રાહ્મણો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં મય્હં તુણ્હી નિસિન્નસ્સ પઠમં કિઞ્ચિ અદત્વા સત્થુ ગુણે કથેન્તસ્સ અદાસિ, સત્થુ ગુણે પટિચ્ચ ઉપ્પન્નેન મય્હં કો અત્થો’’તિ? તમ્પિ વત્થયુગં દસબલસ્સેવ અદાસિ. રાજાપિ ‘‘કિં બ્રાહ્મણેન કત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘તમ્પિ તેન વત્થયુગં તથાગતસ્સેવ દિન્ન’’ન્તિ સુત્વા અઞ્ઞાનિપિ દ્વે વત્થયુગાનિ પેસેસિ. સો તાનિપિ અદાસિ. રાજા અઞ્ઞાનિપિ ચત્તારીતિ એવં યાવ દ્વત્તિંસવત્થયુગાનિ પેસેસિ. અથ બ્રાહ્મણો ‘‘ઇદં વડ્ઢેત્વા ગહણં વિય હોતી’’તિ અત્તનો અત્થાય એકં, બ્રાહ્મણિયા એકન્તિ દ્વે વત્થયુગાનિ ગહેત્વા તિંસ યુગાનિ તથાગતસ્સેવ અદાસિ. તતો પટ્ઠાય ચસ્સ સત્થુ વિસ્સાસિકો જાતો.

અથ નં રાજા એકદિવસં સીતસમયે સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તં દિસ્વા સતસહસ્સગ્ઘનકં અત્તનો પારુતરત્તકમ્બલં દત્વા આહ – ‘‘ઇતો પત્થાય ઇમં પારુપિત્વા ધમ્મં સુણાહી’’તિ. સો ‘‘કિં મે ઇમિના કમ્બલેન ઇમસ્મિં પૂતિકાયે ઉપનીતેના’’તિ ચિન્તેત્વા અન્તોગન્ધકુટિયં તથાગતસ્સ મઞ્ચસ્સ ઉપરિ વિતાનં કત્વા અગમાસિ. અથેકદિવસં રાજા પાતોવ વિહારં ગન્ત્વા અન્તોગન્ધકુટિયં સત્થુ સન્તિકે નિસીદિ. તસ્મિઞ્ચ સમયે છબ્બણ્ણા બુદ્ધરસ્મિયો કમ્બલે પટિહઞ્ઞન્તિ, કમ્બલો અતિવિય વિરોચતિ. રાજા ઓલોકેન્તો સઞ્જાનિત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, અમ્હાકં એસ કમ્બલો, અમ્હેહિ એકસાટકબ્રાહ્મણસ્સ દિન્નો’’તિ. તુમ્હેહિ, મહારાજ, બ્રાહ્મણો પૂજિતો, બ્રાહ્મણેન મયં પૂજિતાતિ. રાજા ‘‘બ્રાહ્મણો યુત્તં અઞ્ઞાસિ, ન મય’’ન્તિ પસીદિત્વા યં મનુસ્સાનં ઉપકારભૂતં, તં સબ્બં અટ્ઠટ્ઠકં કત્વા સબ્બઅટ્ઠકં નામ દાનં દત્વા પુરોહિતટ્ઠાને ઠપેસિ. સોપિ ‘‘અટ્ઠટ્ઠકં નામ ચતુસટ્ઠિ હોતી’’તિ ચતુસટ્ઠિ સલાકાભત્તાનિ ઉપનિબન્ધાપેત્વા યાવજીવં દાનં દત્વા સીલં રક્ખિત્વા તતો ચુતો સગ્ગે નિબ્બત્તિ.

પુન તતો ચુતો ઇમસ્મિં કપ્પે કોણાગમનસ્સ ચ ભગવતો કસ્સપદસબલસ્સ ચાતિ દ્વિન્નં બુદ્ધાનં અન્તરે બારાણસિયં કુટુમ્બિયઘરે નિબ્બત્તો. સો વુદ્ધિમન્વાય ઘરાવાસં વસન્તો એકદિવસં અરઞ્ઞે જઙ્ઘવિહારં ચરતિ, તસ્મિં ચ સમયે પચ્ચેકબુદ્ધો નદીતીરે ચીવરકમ્મં કરોન્તો અનુવાતે અપ્પહોન્તે સઙ્ઘરિત્વા ઠપેતું આરદ્ધો. સો દિસ્વા ‘‘કસ્મા, ભન્તે, સઙ્ઘરિત્વા ઠપેથા’’તિ આહ. અનુવાતો નપ્પહોતીતિ. ‘‘ઇમિના, ભન્તે, કરોથા’’તિ સાટકં દત્વા ‘‘નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને મે કેનચિ પરિહાનિ મા હોતૂ’’તિ પત્થનં પટ્ઠપેસિ.

અથ ઘરેપિસ્સ ભગિનિયા સદ્ધિં ભરિયાય કલહં કરોન્તિયા પચ્ચેકબુદ્ધો પિણ્ડાય પાવિસિ. અથસ્સ ભગિની પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પિણ્ડપાતં દત્વા તસ્સ ભરિયં સન્ધાય, ‘‘એવરૂપં બાલં યોજનસતેન પરિવજ્જેય્ય’’ન્તિ પત્થનં પટ્ઠપેસિ. સા ગેહદ્વારે ઠિતા સુત્વા ‘‘ઇમાય દિન્નં ભત્તં મા એસ ભુઞ્જતૂ’’તિ પત્તં ગહેત્વા પિણ્ડપાતં છડ્ડેત્વા કલલસ્સ પૂરેત્વા અદાસિ. ઇતરા દિસ્વા ‘‘બાલે મં તાવ અક્કોસ વા પહર વા, એવરૂપસ્સ પન દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ પૂરિતપારમિસ્સ પત્તતો ભત્તં છડ્ડેત્વા કલલં દાતું ન યુત્ત’’ન્તિ આહ. અથસ્સ ભરિયાય પટિસઙ્ખાનં ઉપ્પજ્જિ. સા ‘‘તિટ્ઠથ, ભન્તે’’તિ કલલં છડ્ડેત્વા પત્તં ધોવિત્વા ગન્ધચુણ્ણેન ઉબ્બટ્ટેત્વા ચતુમધુરસ્સ પૂરેત્વા ઉપરિ આસિત્તેન પદુમગબ્ભવણ્ણેન સપ્પિના વિજ્જોતમાનં પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ હત્થે ઠપેત્વા ‘‘યથા અયં પિણ્ડપાતો ઓભાસજાતો, એવં ઓભાસજાતં મે સરીરં હોતૂ’’તિ પત્થનં પટ્ઠપેસિ. પચ્ચેકબુદ્ધો અનુમોદિત્વા આકાસં પક્ખન્દિ. તેપિ દ્વે જાયમ્પતિકા યાવતાયુકં કુસલં કત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તિત્વા પુન તતો ચવિત્વા ઉપાસકો કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે બારાણસિયં અસીતિકોટિવિભવસ્સ સેટ્ઠિનો પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, ઇતરાપિ તાદિસસ્સેવ સેટ્ઠિનો ધીતા હુત્વા નિબ્બત્તિ.

તસ્સ વુદ્ધિપ્પત્તસ્સ તમેવ સેટ્ઠિધીતરં આનયિંસુ. તસ્સા પુબ્બે અદિન્નવિપાકસ્સ તસ્સ કમ્મસ્સ આનુભાવેન પતિકૂલં પવિટ્ઠમત્તાય ઉમ્મારબ્ભન્તરે સકલસરીરં ઉગ્ઘાટિતવચ્ચકુટિ વિય દુગ્ગન્ધં જાતં. સેટ્ઠિકુમારો ‘‘કસ્સાયં ગન્ધો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સેટ્ઠિકઞ્ઞાયા’’તિ સુત્વા ‘‘નીહરથા’’તિ આભતનિયામેનેવ કુલઘરં પેસેસિ. સા એતેનેવ નીહારેન સત્તસુ ઠાનેસુ પટિનિવત્તિતા.

તેન ચ સમયેન કસ્સપદસબલો પરિનિબ્બાયિ, તસ્સ ઘનકોટ્ટિમાહિ સતસહસ્સગ્ઘનિકાહિ રત્તસુવણ્ણઇટ્ઠકાહિ યોજનુબ્બેધં ચેતિયં આરભિંસુ. તસ્મિં ચેતિયે કરિયમાને સા સેટ્ઠિધીતા ચિન્તેસિ – ‘‘અહં સત્તસુ ઠાનેસુ પટિનિવત્તિતા, કિં મે જીવિતેના’’તિ અત્તનો સરીરાભરણભણ્ડકં ભઞ્જાપેત્વા સુવણ્ણઇટ્ઠકં કારેસિ રતનાયતં વિદત્થિવિત્થિન્નં ચતુરઙ્ગુલુબ્બેધં. તતો હરિતાલમનોસિલાપિણ્ડં ગહેત્વા અટ્ઠ ઉપ્પલહત્થકે આદાય ચેતિયકરણટ્ઠાનં ગતા. તસ્મિઞ્ચ ખણે એકા ઇટ્ઠકાપન્તિ પરિક્ખિપિત્વા આગચ્છમાના ઘટનિટ્ઠકાય ઊના હોતિ. સેટ્ઠિધીતા વડ્ઢકિં આહ – ‘‘ઇમં ઇટ્ઠકં એત્થ ઠપેથા’’તિ. અમ્મ, ભદ્દકે કાલે આગતાસિ, સયમેવ ઠપેહીતિ. સા આરુય્હ તેલેન હરિતાલમનોસિલં યોજેત્વા તેન બન્ધનેન ઇટ્ઠકં પતિટ્ઠપેત્વા ઉપરિ અટ્ઠહિ ઉપ્પલહત્થકેહિ પૂજં કત્વા વન્દિત્વા ‘‘નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને મે કાયતો ચન્દનગન્ધો વાયતુ, મુખતો ઉપ્પલગન્ધો’’તિ પત્થનં કત્વા ચેતિયં વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા અગમાસિ.

અથ તસ્મિંયેવ ખણે યસ્સ સેટ્ઠિપુત્તસ્સ પઠમં ગેહં નીતા, તસ્સ તં આરબ્ભ સતિ ઉદપાદિ. નગરેપિ નક્ખત્તં સઙ્ઘુટ્ઠં હોતિ. સો ઉપટ્ઠાકે આહ – ‘‘તદા ઇધ આનીતા સેટ્ઠિધીતા અત્થિ, કહં સા’’તિ? કુલગેહે સામીતિ. આનેથ નં, નક્ખત્તં કીળિસ્સામાતિ. તે ગન્ત્વા તં વન્દિત્વા ઠિતા ‘‘કિં, તાતા, આગતત્થા’’તિ તાય પુટ્ઠા તં પવત્તિં આચિક્ખિંસુ. તાતા, મયા આભરણભણ્ડેન ચેતિયં પૂજિતં, આભરણં મે નત્થીતિ. તે ગન્ત્વા સેટ્ઠિપુત્તસ્સ આરોચેસું. આનેથ નં, પિળન્ધનં લભિસ્સામાતિ. તે આનયિંસુ. તસ્સા સહ ઘરપ્પવેસનેન સકલગેહં ચન્દનગન્ધઞ્ચેવ નીલુપ્પલગન્ધઞ્ચ વાયિ.

સેટ્ઠિપુત્તો તં પુચ્છિ ‘‘પઠમં તવ સરીરતો દુગ્ગન્ધો વાયિ, ઇદાનિ પન તે સરીરતો ચન્દનગન્ધો, મુખતો ઉપ્પલગન્ધો વાયતિ, કિં એત’’ન્તિ? સા આદિતો પટ્ઠાય અત્તના કતકમ્મં આરોચેસિ. સેટ્ઠિપુત્તો ‘‘નિય્યાનિકં વત બુદ્ધસાસન’’ન્તિ પસીદિત્વા યોજનિકં સુવણ્ણચેતિયં કમ્બલકઞ્ચુકેન પરિક્ખિપિત્વા તત્થ તત્થ રથચક્કપ્પમાણેહિ સુવણ્ણપદુમેહિ અલઙ્કરિ. તેસં દ્વાદસહત્થા ઓલમ્બકા હોન્તિ. સો તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તિત્વા તતો ચુતો બારાણસિતો યોજનમત્તે ઠાને અઞ્ઞતરસ્મિં અમચ્ચકુલે નિબ્બત્તિ. સેટ્ઠિકઞ્ઞાપિ દેવલોકતો ચવિત્વા રાજકુલે જેટ્ઠધીતા હુત્વા નિબ્બત્તિ.

તેસુ વયપત્તેસુ કુમારસ્સ વસનગામે નક્ખત્તં સઙ્ઘુટ્ઠં. સો માતરં આહ – ‘‘સાટકં મે, અમ્મ, દેહિ, નક્ખત્તં કીળિસ્સામી’’તિ. સા ધોતવત્થં નીહરિત્વા અદાસિ. અમ્મ, થૂલં ઇદં, અઞ્ઞં દેહીતિ. અઞ્ઞં નીહરિત્વા અદાસિ, તમ્પિ પટિક્ખિપિ. અઞ્ઞં નીહરિત્વા અદાસિ, તમ્પિ પટિક્ખિપિ. અથ નં માતા આહ – ‘‘તાત, યાદિસે ગેહે મયં જાતા, નત્થિ નો ઇતો સુખુમતરસ્સ પટિલાભાય પુઞ્ઞ’’ન્તિ. તેન હિ લભનટ્ઠાનં ગચ્છામિ, અમ્માતિ. પુત્ત અહં અજ્જેવ તુય્હં બારાણસિનગરે રજ્જપટિલાભં ઇચ્છામીતિ. સો માતરં વન્દિત્વા આહ – ‘‘ગચ્છામિ, અમ્મા’’તિ. ગચ્છ, તાતાતિ. એવં કિરસ્સા ચિત્તં અહોસિ – ‘‘કહં ગમિસ્સતિ, ઇધ વા એત્થ વા ગેહે નિસીદિસ્સતી’’તિ? સો પન પુઞ્ઞનિયામેન નિક્ખમિત્વા બારાણસિં ગન્ત્વા ઉય્યાને મઙ્ગલસિલાપટ્ટે સસીસં પારુપિત્વા નિપજ્જિ. સો ચ બારાણસિરઞ્ઞો કાલકતસ્સ સત્તમો દિવસો હોતિ.

અમચ્ચા રઞ્ઞો સરીરકિચ્ચં કત્વા રાજઙ્ગણે નિસીદિત્વા મન્તયિંસુ – ‘‘રઞ્ઞો એકા ધીતાવ અત્થિ, પુત્તો નત્થિ, અરાજકં રજ્જં ન વટ્ટતિ, કો રાજા હોતી’’તિ મન્તેત્વા ‘‘ત્વં હોહિ, ત્વં હોહી’’તિ આહંસુ. પુરોહિતો આહ – ‘‘બહું ઓલોકેતું ન વટ્ટતિ, ફુસ્સરથં વિસ્સજ્જેમા’’તિ. તે કુમુદવણ્ણે ચત્તારો સિન્ધવે યોજેત્વા પઞ્ચવિધં રાજકકુધભણ્ડં સેતચ્છત્તઞ્ચ રથસ્મિંયેવ ઠપેત્વા રથં વિસ્સજ્જેત્વા પચ્છતો તૂરિયાનિ પગ્ગણ્હાપેસું. રથો પાચીનદ્વારેન નિક્ખમિત્વા ઉય્યાનાભિમુખો અહોસિ. ‘‘પરિચયેન ઉય્યાનાભિમુખો ગચ્છતિ, નિવત્તેમા’’તિ કેચિ આહંસુ. પુરોહિતો ‘‘મા નિવત્તયિત્થા’’તિ આહ. રથો કુમારં પદક્ખિણં કત્વા આરોહનસજ્જો હુત્વા અટ્ઠાસિ. પુરોહિતો પારુપનકણ્ણં અપનેત્વા પાદતલાનિ ઓલોકેન્તો ‘‘તિટ્ઠતુ અયં દીપો, દ્વિસહસ્સદીપપરિવારેસુ ચતૂસુ દીપેસુ એસો રજ્જં કારેતું યુત્તો’’તિ વત્વા ‘‘પુનપિ તૂરિયાનિ પગ્ગણ્હથ, પુનપિ તૂરિયાનિ પગ્ગણ્હથા’’તિ તિક્ખત્તું તૂરિયાનિ પગ્ગણ્હાપેસિ.

અથ કુમારો મુખં વિવરિત્વા ઓલોકેત્વા ‘‘કેન કમ્મેન આગતત્થા’’તિ આહ. દેવ તુમ્હાકં રજ્જં પાપુણાતીતિ. રાજા કહન્તિ? દેવત્તં ગતો સામીતિ. કતિ દિવસા અતિક્કન્તાતિ? અજ્જ સત્તમો દિવસોતિ. પુત્તો વા ધીતા વા નત્થીતિ? ધીતા અત્થિ દેવ, પુત્તો નત્થીતિ. કરિસ્સામિ રજ્જન્તિ. તે તાવદેવ અભિસેકમણ્ડપં કારેત્વા રાજધીતરં સબ્બાલઙ્કારેહિ અલઙ્કરિત્વા ઉય્યાનં આનેત્વા કુમારસ્સ અભિસેકં અકંસુ.

અથસ્સ કતાભિસેકસ્સ સહસ્સગ્ઘનકં વત્થં ઉપહરિંસુ. સો ‘‘કિમિદં, તાતા’’તિ આહ. નિવાસનવત્થં દેવાતિ. નનુ, તાતા, થૂલં, અઞ્ઞં સુખુમતરં નત્થીતિ? મનુસ્સાનં પરિભોગવત્થેસુ ઇતો સુખુમતરં નત્થિ દેવાતિ. તુમ્હાકં રાજા એવરૂપં નિવાસેસીતિ? આમ, દેવાતિ. ન મઞ્ઞે પુઞ્ઞવા તુમ્હાકં રાજા, સુવણ્ણભિઙ્ગારં આહરથ, લભિસ્સામ વત્થન્તિ. તે સુવણ્ણભિઙ્ગારં આહરિંસુ. સો ઉટ્ઠાય હત્થે ધોવિત્વા મુખં વિક્ખાલેત્વા હત્થેન ઉદકં આદાય પુરત્થિમાય દિસાય અબ્ભુક્કિરિ, તાવદેવ ઘનપથવિં ભિન્દિત્વા અટ્ઠ કપ્પરુક્ખા ઉટ્ઠહિંસુ. પુન ઉદકં ગહેત્વા દક્ખિણં પચ્છિમં ઉત્તરન્તિ એવં ચતસ્સોપિ દિસા અબ્ભુક્કિરિ, સબ્બદિસાસુ અટ્ઠટ્ઠ કત્વા દ્વત્તિંસ કપ્પરુક્ખા ઉટ્ઠહિંસુ. સો એકં દિબ્બદુસ્સં નિવાસેત્વા એકં પારુપિત્વા ‘‘નન્દરઞ્ઞો વિજિતે સુત્તકન્તિકા ઇત્થિયો મા સુત્તં કન્તિંસૂતિ એવં ભેરિં ચરાપેથા’’તિ વત્વા છત્તં ઉસ્સાપેત્વા અલઙ્કતપટિયત્તો હત્થિક્ખન્ધવરગતો નગરં પવિસિત્વા પાસાદં આરુય્હ મહાસમ્પત્તિં અનુભવિ.

એવં કાલે ગચ્છન્તે એકદિવસં દેવી રઞ્ઞો મહાસમ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘અહો તપસ્સી’’તિ કારુઞ્ઞાકારં દસ્સેસિ. ‘‘કિમિદં દેવી’’તિ ચ પુટ્ઠા ‘‘અતિમહતી તે દેવ સમ્પત્તિ, અતીતે બુદ્ધાનં સદ્દહિત્વા કલ્યાણં અકત્થ, ઇદાનિ અનાગતસ્સ પચ્ચયં કુસલં ન કરોથા’’તિ આહ. કસ્સ દસ્સામિ, સીલવન્તો નત્થીતિ. ‘‘અસુઞ્ઞો, દેવ, જમ્બુદીપો અરહન્તેહિ, તુમ્હે દાનમેવ સજ્જેથ, અહં અરહન્તે લચ્છામી’’તિ આહ. રાજા પુનદિવસે પાચીનદ્વારે દાનં સજ્જાપેસિ. દેવી પાતોવ ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠાય ઉપરિપાસાદે પુરત્થાભિમુખા ઉરેન નિપજ્જિત્વા ‘‘સચે એતિસ્સા દિસાય અરહન્તો અત્થિ, સ્વે આગન્ત્વા અમ્હાકં ભિક્ખં ગણ્હન્તૂ’’તિ આહ. તસ્સં દિસાયં અરહન્તો નાહેસું, તં સક્કારં કપણયાચકાનં અદંસુ.

પુનદિવસે દક્ખિણદ્વારે દાનં સજ્જેત્વા તથેવ અકાસિ, પુનદિવસે પચ્છિમદ્વારે. ઉત્તરદ્વારે સજ્જનદિવસે પન દેવિયા તથેવ નિમન્તિતે હિમવન્તે વસન્તાનં પદુમવતિયા પુત્તાનં પઞ્ચસતાનં પચ્ચેકબુદ્ધાનં જેટ્ઠકો મહાપદુમપચ્ચેકબુદ્ધો ભાતિકે આમન્તેસિ – ‘‘મારિસા, નન્દરાજા તુમ્હે નિમન્તેતિ, અધિવાસેથ તસ્સા’’તિ. તે અધિવાસેત્વા પુનદિવસે અનોતત્તદહે મુખં ધોવિત્વા આકાસેન આગન્ત્વા ઉત્તરદ્વારે ઓતરિંસુ. મનુસ્સા ગન્ત્વા ‘‘પઞ્ચસતા, દેવ, પચ્ચેકબુદ્ધા આગતા’’તિ રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા સદ્ધિં દેવિયા ગન્ત્વા વન્દિત્વા પત્તં ગહેત્વા પચ્ચેકબુદ્ધે પાસાદં આરોપેત્વા તત્ર તેસં દાનં દત્વા ભત્તકિચ્ચાવસાને રાજા સઙ્ઘત્થેરસ્સ, દેવી સઙ્ઘનવકસ્સ પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા, ‘‘અય્યા, પચ્ચયેહિ ન કિલમિસ્સન્તિ, મયં પુઞ્ઞેન ન હાયિસ્સામ, અમ્હાકં યાવજીવં ઇધ નિવાસાય પટિઞ્ઞં દેથા’’તિ. પટિઞ્ઞં કારેત્વા ઉય્યાને પઞ્ચ પણ્ણસાલાસતાનિ પઞ્ચ ચઙ્કમનસતાનીતિ સબ્બાકારેન નિવાસટ્ઠાનં સમ્પાદેત્વા તત્થ વસાપેસું.

એવં કાલે ગચ્છન્તે રઞ્ઞો પચ્ચન્તો કુપિતો. સો ‘‘અહં પચ્ચન્તં વૂપસમેતું ગચ્છામિ, ત્વં પચ્ચેકબુદ્ધેસુ મા પમજ્જી’’તિ દેવિં ઓવદિત્વા ગતો. તસ્મિં અનાગતેયેવ પચ્ચેકબુદ્ધાનં આયુસઙ્ખારા ખીણા. મહાપદુમપચ્ચેકબુદ્ધો તિયામરત્તિં ઝાનકીળં કીળિત્વા અરુણુગ્ગમને આલમ્બનફલકં આલમ્બિત્વા ઠિતકોવ અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ. એતેનુપાયેન સેસાપીતિ સબ્બેવ પરિનિબ્બુતા. પુનદિવસે દેવી પચ્ચેકબુદ્ધાનં નિસીદનટ્ઠાનં હરિતુપલિત્તં કારેત્વા પુપ્ફાનિ વિકિરિત્વા ધૂમં દત્વા તેસં આગમનં ઓલોકેન્તી નિસિન્ના; આગમનં અપસ્સન્તી પુરિસં પેસેસિ ‘‘ગચ્છ, તાત, જાનાહિ, કિં અય્યાનં કિઞ્ચિ અફાસુક’’ન્તિ. સો ગન્ત્વા મહાપદુમસ્સ પણ્ણસાલાદ્વારં વિવરિત્વા તત્થ અપસ્સન્તો ચઙ્કમનં ગન્ત્વા આલમ્બનફલકં નિસ્સાય ઠિતં દિસ્વા વન્દિત્વા ‘‘કાલો, ભન્તે’’તિ આહ. પરિનિબ્બુતસરીરં કિં કથેસ્સતિ? સો ‘‘નિદ્દાયતિ મઞ્ઞે’’તિ ગન્ત્વા પિટ્ઠિપાદે હત્થેન પરામસિત્વા પાદાનં સીતલતાય ચેવ થદ્ધતાય ચ પરિનિબ્બુતભાવં ઞત્વા દુતિયસ્સ સન્તિકં અગમાસિ, એવં તતિયસ્સાતિ સબ્બેસં પરિનિબ્બુતભાવં ઞત્વા રાજકુલં ગતો. ‘‘કહં, તાત, પચ્ચેકબુદ્ધા’’તિ પુટ્ઠો ‘‘પરિનિબ્બુતા દેવી’’તિ આહ. દેવી કન્દન્તી રોદન્તી નિક્ખમિત્વા નાગરેહિ સદ્ધિં તત્થ ગન્ત્વા સાધુકીળિતં કારેત્વા પચ્ચેકબુદ્ધાનં સરીરકિચ્ચં કત્વા ધાતુયો ગહેત્વા ચેતિયં પતિટ્ઠાપેસિ.

રાજા પચ્ચન્તં વૂપસમેત્વા આગતો પચ્ચુગ્ગમનં આગતં દેવિં પુચ્છિ – ‘‘કિં, ભદ્દે, પચ્ચેકબુદ્ધેસુ નપ્પમજ્જિ, નિરોગા અય્યા’’તિ? પરિનિબ્બુતા દેવાતિ. રાજા ચિન્તેસિ – ‘‘એવરૂપાનમ્પિ પણ્ડિતાનં મરણં ઉપ્પજ્જતિ, અમ્હાકં કુતો મોક્ખો’’તિ? સો નગરં અગન્ત્વા ઉય્યાનમેવ પવિસિત્વા જેટ્ઠપુત્તં પક્કોસાપેત્વા તસ્સ રજ્જં પટિયાદેત્વા સયં સમણકપબ્બજ્જં પબ્બજિ. દેવીપિ ‘‘ઇમસ્મિં પબ્બજિતે અહં કિં કરિસ્સામી’’તિ તત્થેવ ઉય્યાને પબ્બજિતા. દ્વેપિ ઝાનં ભાવેત્વા તતો ચુતા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિંસુ.

તેસુ તત્થેવ વસન્તેસુ અમ્હાકં સત્થા લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો અનુપુબ્બેન રાજગહં પાવિસિ. સત્થરિ તત્થ વસન્તે અયં પિપ્પલિમાણવો મગધરટ્ઠે મહાતિત્થબ્રાહ્મણગામે કપિલબ્રાહ્મણસ્સ અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તો, અયં ભદ્દા કાપિલાની મદ્દરટ્ઠે સાગલનગરે કોસિયગોત્તબ્રાહ્મણસ્સ અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તા. તેસં અનુક્કમેન વડ્ઢમાનાનં પિપ્પલિમાણવસ્સ વીસતિમે વસ્સે ભદ્દાય સોળસમે વસ્સે સમ્પત્તે માતાપિતરો પુત્તં ઓલોકેત્વા, ‘‘તાત, ત્વં વયપત્તો, કુલવંસો નામ પતિટ્ઠાપેતબ્બો’’તિ અતિવિય નિપ્પીળયિંસુ. માણવો આહ – ‘‘મય્હં સોતપથે એવરૂપં કથં મા કથેથ, અહં યાવ તુમ્હે ધરથ, તાવ પટિજગ્ગિસ્સામિ, તુમ્હાકં અચ્ચયેન નિક્ખમિત્વા પબ્બજિસ્સામી’’તિ. તે કતિપાહં અતિક્કમિત્વા પુન કથયિંસુ, સોપિ તથેવ પટિક્ખિપિ. પુનપિ કથયિંસુ, પુનપિ પટિક્ખિપિ. તતો પટ્ઠાય માતા નિરન્તરં કથેસિયેવ.

માણવો ‘‘મમ માતરં સઞ્ઞાપેસ્સામી’’તિ રત્તસુવણ્ણસ્સ નિક્ખસહસ્સં દત્વા સુવણ્ણકારેહિ એકં ઇત્થિરૂપં કારાપેત્વા તસ્સ મજ્જનઘટ્ટનાદિકમ્મપરિયોસાને તં રત્તવત્થં નિવાસાપેત્વા વણ્ણસમ્પન્નેહિ પુપ્ફેહિ ચેવ નાનાઅલઙ્કારેહિ ચ અલઙ્કારાપેત્વા માતરં પક્કોસાપેત્વા આહ – ‘‘અમ્મ, એવરૂપં આરમ્મણં લભન્તો ગેહે વસિસ્સામિ, અલભન્તો ન વસિસ્સામી’’તિ. પણ્ડિતા બ્રાહ્મણી ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હં પુત્તો પુઞ્ઞવા દિન્નદાનો કતાભિનીહારો, પુઞ્ઞં કરોન્તો ન એકકોવ અકાસિ, અદ્ધા એતેન સહ કતપુઞ્ઞા સુવણ્ણરૂપકપટિભાગાવ ભવિસ્સતી’’તિ અટ્ઠ બ્રાહ્મણે પક્કોસાપેત્વા સબ્બકામેહિ સન્તપ્પેત્વા સુવણ્ણરૂપકં રથં આરોપેત્વા ‘‘ગચ્છથ, તાતા, યત્થ અમ્હાકં જાતિગોત્તભોગેહિ સમાનકુલે એવરૂપં દારિકં પસ્સથ, ઇમમેવ સુવણ્ણરૂપકં પણ્ણાકારં કત્વા દેથા’’તિ ઉય્યોજેસિ.

તે ‘‘અમ્હાકં નામ એતં કમ્મ’’ન્તિ નિક્ખમિત્વા ‘‘કત્થ ગમિસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘મદ્દરટ્ઠં નામ ઇત્થાકરો, મદ્દરટ્ઠં ગમિસ્સામા’’તિ મદ્દરટ્ઠે સાગલનગરં અગમંસુ. તત્થ તં સુવણ્ણરૂપકં ન્હાનતિત્થે ઠપેત્વા એકમન્તે નિસીદિંસુ. અથ ભદ્દાય ધાતી ભદ્દં ન્હાપેત્વા અલઙ્કરિત્વા સિરિગબ્ભે નિસીદાપેત્વા ન્હાયિતું આગચ્છન્તી તં રૂપકં દિસ્વા ‘‘અય્યધીતા મે ઇધાગતા’’તિ સઞ્ઞાય સન્તજ્જેત્વા ‘‘દુબ્બિનીતે કિં ત્વં ઇધાગતા’’તિ તલસત્તિકં ઉગ્ગિરિત્વા ‘‘ગચ્છ સીઘ’’ન્તિ ગણ્ડપસ્સે પહરિ. હત્થો પાસાણે પટિહતો વિય કમ્પિત્થ. સા પટિક્કમિત્વા ‘‘એવં થદ્ધં નામ મહાગીવં દિસ્વા ‘અય્યધીતા મે’તિ સઞ્ઞં ઉપ્પાદેસિં, અય્યધીતાય હિ મે નિવાસનપટિગ્ગાહિકાયપિ અયુત્તા’’તિ આહ. અથ નં તે મનુસ્સા પરિવારેત્વા ‘‘એવરૂપા તે સામિધીતા’’તિ પુચ્છિંસુ. કિં એસા, ઇમાય સતગુણેન સહસ્સગુણેન મય્હં અય્યાધીતા અભિરૂપતરા, દ્વાદસહત્થે ગબ્ભે નિસિન્નાય પદીપકિચ્ચં નત્થિ, સરીરોભાસેનેવ તમં વિધમતીતિ. ‘‘તેન હિ આગચ્છા’’તિ ખુજ્જં ગહેત્વા સુવણ્ણરૂપકં રથં આરોપેત્વા કોસિયગોત્તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ઘરદ્વારે ઠત્વા આગમનં નિવેદયિંસુ.

બ્રાહ્મણો પટિસન્થારં કત્વા ‘‘કુતો આગતત્થા’’તિ પુચ્છિ. મગધરટ્ઠે મહાતિત્થગામે કપિલબ્રાહ્મણસ્સ ઘરતોતિ. કિં કારણા આગતાતિ? ઇમિના નામ કારણેનાતિ. ‘‘કલ્યાણં, તાતા, સમજાતિગોત્તવિભવો અમ્હાકં બ્રાહ્મણો, દસ્સામિ દારિક’’ન્તિ પણ્ણાકારં ગણ્હિ. તે કપિલબ્રાહ્મણસ્સ સાસનં પહિણિંસુ ‘‘લદ્ધા દારિકા, કત્તબ્બં કરોથા’’તિ. તં સાસનં સુત્વા પિપ્પલિમાણવસ્સ આરોચયિંસુ ‘‘લદ્ધા કિર દારિકા’’તિ. માણવો ‘‘અહં ‘ન લભિસ્સન્તી’તિ ચિન્તેસિં, ‘ઇમે લદ્ધાતિ વદન્તિ’, અનત્થિકો હુત્વા પણ્ણં પેસેસ્સામી’’તિ રહોગતો પણ્ણં લિખિ ‘‘ભદ્દા અત્તનો જાતિગોત્તભોગાનુરૂપં ઘરાવાસં લભતુ, અહં નિક્ખમિત્વા પબ્બજિસ્સામિ, મા પચ્છા વિપ્પટિસારિની અહોસી’’તિ. ભદ્દાપિ ‘‘અસુકસ્સ કિર મં દાતુકામો’’તિ સુત્વા રહોગતા પણ્ણં લિખિ ‘‘અય્યપુત્તો અત્તનો જાતિગોત્તભોગાનુરૂપં ઘરાવાસં લભતુ, અહં નિક્ખમિત્વા પબ્બજિસ્સામિ, મા પચ્છા વિપ્પટિસારી અહોસી’’તિ. દ્વે પણ્ણાનિ અન્તરામગ્ગે સમાગચ્છિંસુ. ઇદં કસ્સ પણ્ણન્તિ? પિપ્પલિમાણવેન ભદ્દાય પહિતન્તિ. ઇદં કસ્સાતિ? ભદ્દાય પિપ્પલિમાણવસ્સ પહિતન્તિ ચ વુત્તે દ્વેપિ વાચેત્વા ‘‘પસ્સથ દારકાનં કમ્મ’’ન્તિ ફાલેત્વા અરઞ્ઞે છડ્ડેત્વા સમાનપણ્ણં લિખિત્વા ઇતો ચ એત્તો ચ પેસેસું. ઇતિ તેસં અનિચ્છમાનાનંયેવ સમાગમો અહોસિ.

તંદિવસમેવ માણવો એકં પુપ્ફદામં ગહેત્વા ઠપેસિ. ભદ્દાપિ, તાનિ સયનમજ્ઝે ઠપેસિ. ભુત્તસાયમાસા ઉભોપિ ‘‘સયનં અભિરુહિસ્સામા’’તિ સમાગન્ત્વા માણવો દક્ખિણપસ્સેન સયનં અભિરુહિ. ભદ્દા વામપસ્સેન અભિરુહિત્વા આહ – ‘‘યસ્સ પસ્સે પુપ્ફાનિ મિલાયન્તિ, તસ્સ રાગચિત્તં ઉપ્પન્નન્તિ વિજાનિસ્સામ, ઇમં પુપ્ફદામં ન અલ્લીયિતબ્બ’’ન્તિ. તે પન અઞ્ઞમઞ્ઞં સરીરસમ્ફસ્સભયેન તિયામરત્તિં નિદ્દં અનોક્કમન્તાવ વીતિનામેન્તિ, દિવા પન હાસમત્તમ્પિ નાહોસિ. તે લોકામિસેન અસંસટ્ઠા યાવ માતાપિતરો ધરન્તિ, તાવ કુટુમ્બં અવિચારેત્વા તેસુ કાલઙ્કતેસુ વિચારયિંસુ. મહતી માણવસ્સ સમ્પત્તિ સત્તાસીતિકોટિધનં, એકદિવસં સરીરં ઉબ્બટ્ટેત્વા છડ્ડેતબ્બં સુવણ્ણચુણ્ણમેવ મગધનાળિયા દ્વાદસનાળિમત્તં લદ્ધું વટ્ટતિ. યન્તબદ્ધાનિ સટ્ઠિ મહાતળાકાનિ, કમ્મન્તો દ્વાદસયોજનિકો, અનુરાધપુરપ્પમાણા ચુદ્દસ ગામા, ચુદ્દસ હત્થાનીકા, ચુદ્દસ અસ્સાનીકા, ચુદ્દસ રથાનીકા.

સો એકદિવસં અલઙ્કતઅસ્સં આરુય્હ મહાજનપરિવુતો કમ્મન્તં ગન્ત્વા ખેત્તકોટિયં ઠિતો નઙ્ગલેહિ ભિન્નટ્ઠાનતો કાકાદયો સકુણે ગણ્ડુપ્પાદાદિપાણકે ઉદ્ધરિત્વા ખાદન્તે દિસ્વા, ‘‘તાતા, ઇમે કિં ખાદન્તી’’તિ પુચ્છિ. ગણ્ડુપ્પાદે, અય્યાતિ. એતેહિ કતં પાપં કસ્સ હોતીતિ? તુમ્હાકં, અય્યાતિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘સચે એતેહિ કતં પાપં મય્હં હોતિ, કિં મે કરિસ્સતિ સત્તાસીતિકોટિધનં, કિં દ્વાદસયોજનિકો કમ્મન્તો, કિં સટ્ઠિયન્તબદ્ધાનિ તળાકાનિ, કિં ચુદ્દસ ગામા? સબ્બમેતં ભદ્દાય કાપિલાનિયા નિય્યાતેત્વા નિક્ખમ્મ પબ્બજિસ્સામી’’તિ.

ભદ્દાપિ કાપિલાની તસ્મિં ખણે અન્તરવત્થુમ્હિ તયો તિલકુમ્ભે પત્થરાપેત્વા ધાતીહિ પરિવુતા નિસિન્ના કાકે તિલપાણકે ખાદન્તે દિસ્વા, ‘‘અમ્મા, કિં ઇમે ખાદન્તી’’તિ પુચ્છિ. પાણકે, અય્યેતિ. અકુસલં કસ્સ હોતીતિ? તુમ્હાકં, અય્યેતિ. સા ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હં ચતુહત્થવત્થં નાળિકોદનમત્તઞ્ચ લદ્ધું વટ્ટતિ, યદિ પનેતં એત્તકેન જનેન કતં અકુસલં મય્હં હોતિ, અદ્ધા ભવસહસ્સેનપિ વટ્ટતો સીસં ઉક્ખિપિતું ન સક્કા, અય્યપુત્તે આગતમત્તેયેવ સબ્બં તસ્સ નિય્યાતેત્વા નિક્ખમ્મ પબ્બજિસ્સામી’’તિ.

માણવો આગન્ત્વા ન્હાયિત્વા પાસાદં આરુય્હ મહારહે પલ્લઙ્કે નિસીદિ. અથસ્સ ચક્કવત્તિનો અનુચ્છવિકં ભોજનં સજ્જયિંસુ. દ્વેપિ ભુઞ્જિત્વા પરિજને નિક્ખન્તે રહોગતા ફાસુકટ્ઠાને નિસીદિંસુ. તતો માણવો ભદ્દં આહ – ‘‘ભદ્દે ઇમં ઘરં આગચ્છન્તી કિત્તકં ધનં આહરી’’તિ? પઞ્ચપણ્ણાસ સકટસહસ્સાનિ, અય્યાતિ. એતં સબ્બં, યા ચ ઇમસ્મિં ઘરે સત્તાસીતિ કોટિયો યન્તબદ્ધા સટ્ઠિતળાકાદિભેદા સમ્પત્તિ અત્થિ, સબ્બં તુય્હંયેવ નિય્યાતેમીતિ. તુમ્હે પન કહં ગચ્છથ, અય્યાતિ? અહં પબ્બજિસ્સામીતિ. અય્ય, અહમ્પિ તુમ્હાકંયેવ આગમનં ઓલોકયમાના નિસિન્ના, અહમ્પિ પબ્બજિસ્સામીતિ. તેસં આદિત્તપણ્ણકુટિ વિય તયો ભવા ઉપટ્ઠહિંસુ. તે અન્તરાપણતો કસાવરસપીતાનિ વત્થાનિ મત્તિકાપત્તે ચ આહરાપેત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં કેસે ઓહારાપેત્વા ‘‘યે લોકે અરહન્તો, તે ઉદ્દિસ્સ અમ્હાકં પબ્બજ્જા’’તિ વત્વા થવિકાય પત્તે ઓસારેત્વા અંસે લગ્ગેત્વા પાસાદતો ઓતરિંસુ. ગેહે દાસેસુ વા કમ્મકારેસુ વા ન કોચિ સઞ્જાનિ.

અથ ને બ્રાહ્મણગામતો નિક્ખમ્મ દાસગામદ્વારેન ગચ્છન્તે આકપ્પકુત્તવસેન દાસગામવાસિનો સઞ્જાનિંસુ. તે રોદન્તા પાદેસુ નિપતિત્વા ‘‘કિં અમ્હે અનાથે કરોથ, અય્યા’’તિ આહંસુ. ‘‘મયં ભણે આદિત્તપણ્ણસાલા વિય તયો ભવાતિ પબ્બજિમ્હા, સચે તુમ્હેસુ એકેકં ભુજિસ્સં કરોમ, વસ્સસતમ્પિ નપ્પહોતિ. તુમ્હેવ તુમ્હાકં સીસં ધોવિત્વા ભુજિસ્સા હુત્વા જીવથા’’તિ વત્વા તેસં રોદન્તાનંયેવ પક્કમિંસુ. થેરો પુરતો ગચ્છન્તો નિવત્તિત્વા ઓલોકેન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં ભદ્દા કાપિલાની સકલજમ્બુદીપગ્ઘનિકા ઇત્થી મય્હં પચ્છતો આગચ્છતિ. ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ, યં કોચિદેવ એવં ચિન્તેય્ય ‘ઇમે પબ્બજિત્વાપિ વિના ભવિતું ન સક્કોન્તિ, અનનુચ્છવિકં કરોન્તી’તિ. કોચિ વા પન અમ્હેસુ મનં પદૂસેત્વા અપાયપૂરકો ભવેય્ય. ઇમં પહાય મયા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ.

સો પુરતો ગચ્છન્તો દ્વેધાપથં દિસ્વા તસ્સ મત્થકે અટ્ઠાસિ. ભદ્દાપિ આગન્ત્વા વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. અથ નં આહ – ‘‘ભદ્દે તાદિસિં ઇત્થિં મમ પચ્છતો આગચ્છન્તિં દિસ્વા ‘ઇમે પબ્બજિત્વાપિ વિના ભવિતું ન સક્કોન્તી’તિ ચિન્તેત્વા અમ્હેસુ પદુટ્ઠચિત્તો મહાજનો અપાયપૂરકો ભવેય્ય. ઇમસ્મિં દ્વેધાપથે ત્વં એકં ગણ્હ, અહં એકેન ગમિસ્સામી’’તિ. ‘‘આમ, અય્ય, પબ્બજિતાનં માતુગામો નામ મલં, ‘પબ્બજિત્વાપિ વિના ન ભવન્તી’તિ અમ્હાકં દોસં દસ્સન્તિ, તુમ્હે એકં મગ્ગં ગણ્હથ, અહં એકં ગણ્હિત્વા વિના ભવિસ્સામા’’તિ તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા ચતૂસુ ઠાનેસુ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા દસનખસમોધાનસમુજ્જલં અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ‘‘સતસહસ્સકપ્પપ્પમાણે અદ્ધાને કતો મિત્તસન્થવો અજ્જ ભિજ્જતી’’તિ વત્વા ‘‘તુમ્હે દક્ખિણજાતિકા નામ, તુમ્હાકં દક્ખિણમગ્ગો વટ્ટતિ. મયં માતુગામા નામ વામજાતિકા, અમ્હાકં વામમગ્ગો વટ્ટતી’’તિ વન્દિત્વા મગ્ગં પટિપન્ના. તેસં દ્વેધાભૂતકાલે અયં મહાપથવી ‘‘અહં ચક્કવાળગિરિસિનેરુપબ્બતે ધારેતું સક્કોન્તીપિ તુમ્હાકં ગુણે ધારેતું ન સક્કોમી’’તિ વદન્તી વિય વિરવમાના અકમ્પિ, આકાસે અસનિસદ્દો વિય પવત્તિ, ચક્કવાળપબ્બતો ઉન્નદિ.

સમ્માસમ્બુદ્ધો વેળુવનમહાવિહારે ગન્ધકુટિયં નિસિન્નો પથવીકમ્પનસદ્દં સુત્વા ‘‘કસ્સ નુ ખો પથવી કમ્પતી’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘પિપ્પલિમાણવો ચ ભદ્દા ચ કાપિલાની મં ઉદ્દિસ્સ અપ્પમેય્યં સમ્પત્તિં પહાય પબ્બજિતા, તેસં વિયોગટ્ઠાને ઉભિન્નમ્પિ ગુણબલેન અયં પથવીકમ્પો જાતો, મયાપિ એતેસં સઙ્ગહં કાતું વટ્ટતી’’તિ ગન્ધકુટિતો નિક્ખમ્મ સયમેવ પત્તચીવરમાદાય અસીતિમહાથેરેસુ કઞ્ચિ અનામન્તેત્વા તિગાવુતં મગ્ગં પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા રાજગહસ્સ ચ નાલન્દાય ચ અન્તરે બહુપુત્તકનિગ્રોધરુક્ખમૂલે પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસીદિ. નિસીદન્તો પન અઞ્ઞતરપંસુકૂલિકો વિય અનિસીદિત્વા બુદ્ધવેસં ગહેત્વા અસીતિહત્થા ઘનબુદ્ધરસ્મિયો વિસ્સજ્જેન્તો નિસીદિ. ઇતિ તસ્મિં ખણે પણ્ણચ્છત્તસકટચક્કકૂટાગારાદિપ્પમાણા બુદ્ધરસ્મિયો ઇતો ચિતો ચ વિપ્ફન્દન્તિયો વિધાવન્તિયો ચન્દસહસ્સ-સૂરિયસહસ્સ-ઉગ્ગમનકાલો વિય કુરુમાના તં વનન્તં એકોભાસં અકંસુ. દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણસિરિયા સમુજ્જલતારાગણં વિય ગગનં, સુપુપ્ફિતકમલકુવલયં વિય સલિલં વનન્તં વિરોચિત્થ. નિગ્રોધરુક્ખસ્સ ખન્ધો નામ સેતો હોતિ, પત્તાનિ નામ નીલાનિ, પક્કાનિ રત્તાનિ. તસ્મિં પન દિવસે સતસાખો નિગ્રોધો સુવણ્ણવણ્ણોવ અહોસિ.

મહાકસ્સપત્થેરો ‘‘અયં મય્હં સત્થા ભવિસ્સતિ, ઇમાહં ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતો’’તિ દિટ્ઠટ્ઠાનતો પટ્ઠાય ઓણતોણતો ગન્ત્વા તીસુ ઠાનેસુ વન્દિત્વા ‘‘સત્થા મે, ભન્તે ભગવા, સાવકોહમસ્મિ, સત્થા મે, ભન્તે ભગવા, સાવકોહમસ્મી’’તિ આહ. અથ નં ભગવા અવોચ – ‘‘કસ્સપ, સચે ત્વં ઇમં નિપચ્ચકારં મહાપથવિયા કરેય્યાસિ, સાપિ ધારેતું ન સક્કુણેય્ય. તથાગતસ્સ એવં ગુણમહન્તતં જાનતા તયા કતો નિપચ્ચકારો મય્હં લોમમ્પિ ચાલેતું ન સક્કોતિ. નિસીદ, કસ્સપ, દાયજ્જં તે દસ્સામી’’તિ. અથસ્સ ભગવા તીહિ ઓવાદેહિ ઉપસમ્પદં અદાસિ. દત્વા બહુપુત્તકનિગ્રોધમૂલતો નિક્ખમિત્વા થેરં પચ્છાસમણં કત્વા મગ્ગં પટિપજ્જિ. સત્થુ સરીરં દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણવિચિત્તં, મહાકસ્સપસ્સ સત્તમહાપુરિસલક્ખણપટિમણ્ડિતં. સો કઞ્ચનમહાનાવાય પચ્છાબન્ધો વિય સત્થુ પદાનુપદિકં અનુગઞ્છિ. સત્થા થોકં મગ્ગં ગન્ત્વા મગ્ગા ઓક્કમ્મ અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસજ્જાકારં દસ્સેસિ, થેરો ‘‘નિસીદિતુકામો સત્થા’’તિ ઞત્વા અત્તનો પારુપનપિલોતિકસઙ્ઘાટિં ચતુગ્ગુણં કત્વા પઞ્ઞાપેસિ.

સત્થા તસ્મિં નિસીદિત્વા હત્થેન ચીવરં પરામસિત્વા ‘‘મુદુકા ખો ત્યાયં, કસ્સપ, પિલોતિકસઙ્ઘાટી’’તિ આહ. થેરો ‘‘સત્થા મે સઙ્ઘાટિયા મુદુકભાવં કથેતિ, પારુપિતુકામો ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘પારુપતુ, ભન્તે, ભગવા સઙ્ઘાટિ’’ન્તિ આહ. કિં ત્વં પારુપિસ્સસિ કસ્સપાતિ? તુમ્હાકં નિવાસનં લભન્તો પારુપિસ્સામિ, ભન્તેતિ. ‘‘કિં પન ત્વં, કસ્સપ, ઇમં પરિભોગજિણ્ણં પંસુકૂલં ધારેતું સક્ખિસ્સસિ? મયા હિ ઇમસ્સ પંસુકૂલસ્સ ગહિતદિવસે ઉદકપરિયન્તં કત્વા મહાપથવી કમ્પિ, ઇમં બુદ્ધાનં પરિભોગજિણ્ણં ચીવરં નામ ન સક્કા પરિત્તગુણેન ધારેતું, પટિબલેનેવિદં પટિપત્તિપૂરણસમત્થેન જાતિપંસુકૂલિકેન ગહેતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા થેરેન સદ્ધિં ચીવરં પરિવત્તેસિ.

એવં પન ચીવરપરિવત્તં કત્વા થેરેન પારુતચીવરં ભગવા પારુપિ, સત્થુ ચીવરં થેરો પારુપિ. તસ્મિં સમયે અચેતનાપિ અયં મહાપથવી ‘‘દુક્કરં, ભન્તે, અકત્થ, અત્તના પારુતચીવરં સાવકસ્સ દિન્નપુબ્બં નામ નત્થિ, અહં તુમ્હાકં ગુણં ધારેતું ન સક્કોમી’’તિ વદન્તી વિય ઉદકપરિયન્તં કત્વા કમ્પિ. થેરોપિ ‘‘લદ્ધં દાનિ મયા બુદ્ધાનં પરિભોગચીવરં, કિં મે ઇદાનિ ઉત્તરિ કત્તબ્બં અત્થી’’તિ ઉન્નતિં અકત્વા બુદ્ધાનં સન્તિકેયેવ તેરસ ધુતગુણે સમાદાય સત્તદિવસમત્તં પુથુજ્જનો હુત્વા અટ્ઠમે અરુણે સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. સત્થાપિ ‘‘કસ્સપો, ભિક્ખવે, ચન્દૂપમો કુલાનિ ઉપસઙ્કમતિ, અપકસ્સેવ કાયં અપકસ્સ ચિત્તં નિચ્ચનવકો કુલેસુ અપ્પગબ્ભો’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૪૬) એવમાદીહિ સુત્તેહિ થેરં થોમેત્વા અપરભાગે એતદેવ કસ્સપસંયુત્તં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા ‘‘મમ સાસને ધુતવાદાનં ભિક્ખૂનં મહાકસ્સપો અગ્ગો’’તિ થેરં ઠાનન્તરે ઠપેસીતિ.

અનુરુદ્ધત્થેરવત્થુ

૧૯૨. પઞ્ચમે દિબ્બચક્ખુકાનં યદિદં અનુરુદ્ધોતિ દિબ્બચક્ખુકભિક્ખૂનં અનુરુદ્ધત્થેરો અગ્ગોતિ વદતિ. તસ્સ ચિણ્ણવસિતાય અગ્ગભાવો વેદિતબ્બો. થેરો કિર ભોજનપપઞ્ચમત્તં ઠપેત્વા સેસકાલં આલોકં વડ્ઢેત્વા દિબ્બચક્ખુના સત્તે ઓલોકેન્તોવ વિહરતિ. ઇતિ અહોરત્તં ચિણ્ણવસિતાય એસ દિબ્બચક્ખુકાનં અગ્ગો નામ જાતો. અપિચ કપ્પસતસહસ્સં પત્થિતભાવેનપેસ દિબ્બચક્ખુકાનં અગ્ગોવ જાતો.

તત્રસ્સ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અયમ્પિ હિ કુલપુત્તો પદુમુત્તરસ્સેવ ભગવતો કાલે પચ્છાભત્તં ધમ્મસ્સવનત્થં વિહારં ગચ્છન્તેન મહાજનેન સદ્ધિં અગમાસિ. અયં હિ તદા અઞ્ઞતરો અપાકટનામો ઇસ્સરકુટુમ્બિકો અહોસિ. સો દસબલં વન્દિત્વા પરિસપરિયન્તે ઠિતો ધમ્મકથં સુણાતિ. સત્થા દેસનં યથાનુસન્ધિકં ઘટેત્વા એકં દિબ્બચક્ખુકં ભિક્ખું એતદગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ.

તતો કુટુમ્બિકસ્સ એતદહોસિ – ‘‘મહા વતાયં ભિક્ખુ, યં એવં સત્થા સયં દિબ્બચક્ખુકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. અહો વતાહમ્પિ અનાગતે ઉપ્પજ્જનકબુદ્ધસ્સ સાસને દિબ્બચક્ખુકાનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા પરિસન્તરેન ગન્ત્વા સ્વાતનાય ભગવન્તં ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં નિમન્તેત્વા પુનદિવસે બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા ‘‘મહન્તં ઠાનન્તરં મયા પત્થિત’’ન્તિ તેનેવ નિયામેન અજ્જતનાય સ્વાતનાયાતિ નિમન્તેત્વા સત્ત દિવસાનિ મહાદાનં પવત્તેત્વા સપરિવારસ્સ ભગવતો ઉત્તમવત્થાનિ દત્વા ‘‘ભગવા નાહં ઇમં સક્કારં દિબ્બસમ્પત્તિયા ન મનુસ્સસમ્પત્તિયા અત્થાય કરોમિ. યં પન તુમ્હે ઇતો સત્તદિવસમત્થકે ભિક્ખું દિબ્બચક્ખુકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપયિત્થ, અહમ્પિ અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને સો ભિક્ખુ વિય દિબ્બચક્ખુકાનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં કત્વા પાદમૂલે નિપજ્જિ. સત્થા અનાગતં ઓલોકેત્વા તસ્સ પત્થનાય સમિજ્ઝનભાવં ઞત્વા એવમાહ – ‘‘અમ્ભો પુરિસ, અનાગતે કપ્પસતસહસ્સપરિયોસાને ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ સાસને ત્વં દિબ્બચક્ખુકાનં અગ્ગો અનુરુદ્ધો નામ ભવિસ્સસી’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા ભત્તાનુમોદનં કત્વા વિહારમેવ અગમાસિ.

કુટુમ્બિકોપિ યાવ બુદ્ધો ધરતિ, તાવ અવિજહિતમેવ કલ્યાણકમ્મં કત્વા પરિનિબ્બુતે સત્થરિ નિટ્ઠિતે સત્તયોજનિકે સુવણ્ણચેતિયે ભિક્ખુસઙ્ઘં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, કિં દિબ્બચક્ખુસ્સ પરિકમ્મ’’ન્તિ પુચ્છિ. પદીપદાનં નામ દાતું વટ્ટતિ ઉપાસકાતિ. સાધુ, ભન્તે, કરિસ્સામીતિ સહસ્સદીપાનંયેવ તાવ દીપરુક્ખાનં સહસ્સં કારેસિ, તદનન્તરં તતો પરિત્તતરે, તદનન્તરં તતો પરિયત્તતરેતિ અનેકસહસ્સે દીપરુક્ખે કારેસિ. સેસપદીપા પન અપરિમાણા અહેસું.

એવં યાવજીવં કલ્યાણકમ્મં કત્વા દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરન્તો કપ્પસતસહસ્સં અતિક્કમિત્વા કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ કાલે બારાણસિયં કુટુમ્બિયગેહે નિબ્બત્તિત્વા પરિનિબ્બુતે સત્થરિ નિટ્ઠિતે યોજનિકે ચેતિયે બહુ કંસપાતિયો કારાપેત્વા સપ્પિમણ્ડસ્સ પૂરેત્વા મજ્ઝે એકેકં ગુળપિણ્ડં ઠપેત્વા ઉજ્જાલેત્વા મુખવટ્ટિયા મુખવટ્ટિં ફુસાપેન્તો ચેતિયં પરિક્ખિપાપેત્વા અત્તનો સબ્બમહન્તં કંસપાતિં કારેત્વા સપ્પિમણ્ડસ્સ પૂરેત્વા તસ્સા મુખવટ્ટિયં સમન્તતો વટ્ટિસહસ્સં જાલાપેત્વા મજ્ઝટ્ઠાને થૂપિકં પિલોતિકાય વેઠેત્વા જાલાપેત્વા કંસપાતિં સીસેનાદાય સબ્બરત્તિં યોજનિકં ચેતિયં અનુપરિયાયિ. એવં તેનાપિ અત્તભાવેન યાવજીવં કલ્યાણકમ્મં કત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તો.

પુન અનુપ્પન્ને બુદ્ધે તસ્મિંયેવ નગરે દુગ્ગતકુલસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિત્વા સુમનસેટ્ઠિં નામ નિસ્સાય વસિ, અન્નભારોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો પન સુમનસેટ્ઠિ દેવસિકં કપણદ્ધિકવણિબ્બકયાચકાનં ગેહદ્વારે મહાદાનં દેતિ. અથેકદિવસં ઉપરિટ્ઠો નામ પચ્ચેકબુદ્ધો ગન્ધમાદનપબ્બતે નિરોધસમાપત્તિં સમાપન્નો. તતો વુટ્ઠાય ‘‘અજ્જ કસ્સ અનુગ્ગહં કાતું વટ્ટતી’’તિ વીમંસિ. પચ્ચેકબુદ્ધા ચ નામ દુગ્ગતાનુકમ્પકા હોન્તિ. સો ‘‘અજ્જ મયા અન્નભારસ્સ અનુગ્ગહં કાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ઇદાનિ અન્નભારો અટવિતો અત્તનો ગેહં આગમિસ્સતી’’તિ ઞત્વા પત્તચીવરમાદાય ગન્ધમાદનપબ્બતા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા ગામદ્વારે અન્નભારસ્સ સમ્મુખે પચ્ચુટ્ઠાસિ.

અન્નભારો પચ્ચેકબુદ્ધં તુચ્છપત્તહત્થં દિસ્વા પચ્ચેકબુદ્ધં અભિવાદેત્વા ‘‘અપિ, ભન્તે, ભિક્ખં લભિત્થા’’તિ પુચ્છિ. લભિસ્સામ મહાપુઞ્ઞાતિ. ‘‘ભન્તે, થોકં ઇધેવ હોથા’’તિ વેગેન ગન્ત્વા અત્તનો ગેહે માતુગામં પુચ્છિ – ‘‘ભદ્દે, મય્હં ઠપિતં ભાગભત્તં અત્થિ, નત્થી’’તિ? અત્થિ સામીતિ. સો તતોવ ગન્ત્વા પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ હત્થતો પત્તમાદાય આગન્ત્વા ‘‘ભદ્દે, મયં પુરિમભવે કલ્યાણકમ્મસ્સ અકતત્તા ભત્તં પચ્ચાસીસમાના વિહરામ, અમ્હાકં દાતુકામતાય સતિ દેય્યધમ્મો ન હોતિ, દેય્યધમ્મે સતિ પટિગ્ગાહકં ન લભામ, અજ્જ મે ઉપરિટ્ઠપચ્ચેકબુદ્ધો દિટ્ઠો, ભાગભત્તઞ્ચ અત્થિ, મય્હં ભાગભત્તં ઇમસ્મિં પત્તે પક્ખિપાહી’’તિ.

બ્યત્તા ઇત્થી ‘‘યતો મય્હં સામિકો ભાગભત્તં દેતિ, મયાપિ ઇમસ્મિં દાને ભાગિનિયા ભવિતબ્બ’’ન્તિ અત્તનો ભાગભત્તમ્પિ ઉપરિટ્ઠસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પત્તે પતિટ્ઠપેત્વા અદાસિ. અન્નભારો પત્તં આહરિત્વા પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ હત્થે ઠપેત્વા, ‘‘ભન્તે, એવરૂપા દુજ્જીવિતા મુચ્ચામા’’તિ આહ. એવં હોતુ, મહાપુઞ્ઞાતિ. સો અત્તનો ઉત્તરસાટકં એકસ્મિં પદેસે અત્થરિત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇધ નિસીદિત્વા પરિભુઞ્જથા’’તિ આહ. પચ્ચેકબુદ્ધો તત્થ નિસીદિત્વા નવવિધં પાટિકૂલ્યં પચ્ચવેક્ખન્તો પરિભુઞ્જિ. પરિભુત્તકાલે અન્નભારો પત્તધોવનઉદકં અદાસિ. પચ્ચેકબુદ્ધો નિટ્ઠિતભત્તકિચ્ચો –

‘‘ઇચ્છિતં પત્થિતં તુય્હં, સબ્બમેવ સમિજ્ઝતુ;

સબ્બે પૂરેન્તુ સઙ્કપ્પા, ચન્દો પન્નરસો યથા’’તિ. –

અનુમોદનં કત્વા મગ્ગં પટિપજ્જિ. સુમનસેટ્ઠિસ્સ છત્તે અધિવત્થા દેવતા ‘‘અહો દાનં પરમદાનં ઉપરિટ્ઠે સુપ્પતિટ્ઠિત’’ન્તિ તિક્ખત્તું વત્વા સાધુકારં અદાસિ. સુમનસેટ્ઠિ ‘‘કિં ત્વં મં એત્તકં કાલં દાનં દદમાનં ન પસ્સસી’’તિ આહ. નાહં તવ દાને સાધુકારં દેમિ, અન્નભારેન ઉપરિટ્ઠપચ્ચેકબુદ્ધસ્સ દિન્નપિણ્ડપાતે પસીદિત્વા સાધુકારં દેમીતિ.

સુમનસેટ્ઠિ ચિન્તેસિ – ‘‘અચ્છરિયં વતિદં, અહં એત્તકં કાલં દાનં દેન્તો દેવતં સાધુકારં દાપેતું નાસક્ખિં. અયં અન્નભારો મં નિસ્સાય વસન્તો અનુરૂપસ્સ પટિગ્ગાહકપુગ્ગલસ્સ લદ્ધત્તા એકપિણ્ડપાતદાનેનેવ સાધુકારં દાપેસિ, એતસ્સ અનુચ્છવિકં દત્વા એતં પિણ્ડપાતં મમ સન્તકં કાતું વટ્ટતી’’તિ અન્નભારં પક્કોસાપેત્વા ‘‘અજ્જ તયા કસ્સચિ કિઞ્ચિ દાનં દિન્ન’’ન્તિ પુચ્છિ. આમ, અય્ય, ઉપરિટ્ઠપચ્ચેકબુદ્ધસ્સ મે અત્તનો ભાગભત્તં દિન્નન્તિ. હન્દ, ભો, કહાપણં ગણ્હિત્વા એતં પિણ્ડપાતં મય્હં દેહીતિ. ન દેમિ અય્યાતિ. સો યાવ સહસ્સં વડ્ઢેસિ, અન્નભારો ‘‘સહસ્સેનાપિ ન દેમી’’તિ આહ. હોતુ, ભો, યદિ પિણ્ડપાતં ન દેસિ, સહસ્સં ગણ્હિત્વા પત્તિં મે દેહીતિ. ‘‘એતમ્પિ દાતું યુત્તં વા અયુત્તં વા ન જાનામિ, અય્યં પન ઉપરિટ્ઠપચ્ચેકબુદ્ધં પુચ્છિત્વા સચે દાતું યુત્તં ભવિસ્સતિ, દસ્સામી’’તિ ગન્ત્વા પચ્ચેકબુદ્ધં સમ્પાપુણિત્વા, ‘‘ભન્તે, સુમનસેટ્ઠિ મય્હં સહસ્સં દત્વા તુમ્હાકં દિન્નપિણ્ડપાતે પત્તિં યાચતિ, દમ્મિ વા ન દમ્મિ વા’’તિ. ઉપમં તે પણ્ડિત કરિસ્સામિ. સેય્યથાપિ કુલસતિકે ગામે એકસ્મિંયેવ ઘરે દીપં જાલેય્ય, સેસા અત્તનો અત્તનો તેલેન વટ્ટિં તેમેત્વા જાલાપેત્વા ગણ્હેય્યું, પુરિમદીપસ્સ પભા અત્થિ, નત્થીતિ. અતિરેકતરા, ભન્તે, પભા હોતીતિ. એવમેવ પણ્ડિત ઉળુઙ્કયાગુ વા હોતુ કટચ્છુભિક્ખા વા, અત્તનો પિણ્ડપાતે પરેસં પત્તિં દેન્તસ્સ સતસ્સ વા દેતુ સહસ્સસ્સ વા, યત્તકાનં દેતિ, તત્તકાનં પુઞ્ઞં વડ્ઢતિ. ત્વં દેન્તો એકમેવ પિણ્ડપાતં અદાસિ, સુમનસેટ્ઠિસ્સ પન પત્તિયા દિન્નાય દ્વે પિણ્ડપાતા હોન્તિ એકો તવ, એકો ચ તસ્સાતિ.

સો પચ્ચેકબુદ્ધં અભિવાદેત્વા સુમનસેટ્ઠિસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘પિણ્ડપાતે પત્તિં ગણ્હ સામી’’તિ આહ. હન્દ, કહાપણસહસ્સં ગણ્હાતિ. નાહં પિણ્ડપાતં વિક્કિણામિ, સદ્ધાય પન તુમ્હાકં પત્તિં દેમીતિ. તાત, ત્વં મય્હં સદ્ધાય પત્તિં દેસિ, અહં પન તુય્હં ગુણં પૂજેન્તો સહસ્સં દેમિ, ગણ્હ, તાતાતિ. સો ‘‘એવં હોતૂ’’તિ સહસ્સં ગણ્હિ. તાત, તુય્હં સહસ્સં લદ્ધકાલતો પટ્ઠાય સહત્થા કમ્મકરણકિચ્ચં નત્થિ, વીથિયં ઘરં માપેત્વા વસ. યેન તુય્હં અત્થો, તં મં આહરાપેત્વા ગણ્હાહીતિ. નિરોધસમાપત્તિતો વુટ્ઠિતપચ્ચેકબુદ્ધસ્સ દિન્નપિણ્ડપાતો નામ તંદિવસમેવ વિપાકં દેતિ. તસ્મા સુમનસેટ્ઠિ અઞ્ઞં દિવસં અન્નભારં ગહેત્વા રાજકુલં અગચ્છન્તોપિ તંદિવસં ગહેત્વાવ ગતો.

અન્નભારસ્સ પુઞ્ઞં આગમ્મ રાજા સેટ્ઠિં અનોલોકેત્વા અન્નભારમેવ ઓલોકેસિ. કિં, દેવ, ઇમં પુરિસં અતિવિય ઓલોકેસીતિ? અઞ્ઞં દિવસં અદિટ્ઠપુબ્બત્તા ઓલોકેમીતિ. ઓલોકેતબ્બયુત્તકો એસ દેવાતિ. કો પનસ્સ ઓલોકેતબ્બયુત્તકો ગુણોતિ? અજ્જ અત્તનો ભાગભત્તં સયં અભુઞ્જિત્વા ઉપરિટ્ઠપચ્ચેકબુદ્ધસ્સ દિન્નત્તા મમ હત્થતો સહસ્સં લભિ દેવાતિ. કોનામો એસોતિ? અન્નભારો નામ દેવાતિ. ‘‘તવ હત્થતો લદ્ધત્તા મમપિ હત્થતો લદ્ધું અરહતિ, અહમ્પિસ્સ પૂજં કરિસ્સામી’’તિ વત્વા સહસ્સં અદાસિ. એતસ્સ વસનગેહં જાનાથ ભણેતિ? સાધુ દેવાતિ એકં ગેહટ્ઠાનં સોધેન્તા કુદ્દાલેન આહતાહતટ્ઠાને નિધિકુમ્ભિયો ગીવાય ગીવં આહચ્ચ ઠિતા દિસ્વા રઞ્ઞો આરોચયિંસુ. રાજા ‘‘તેન હિ ગન્ત્વા ખનથા’’તિ આહ. તેસં ખનન્તાનં ખનન્તાનં હેટ્ઠા ગચ્છન્તિ. પુન ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચયિંસુ. રાજા ‘‘અન્નભારસ્સ વચનેન ખનથા’’તિ આહ. તે ગન્ત્વા ‘‘અન્નભારસ્સેવ વચન’’ન્તિ ખનિંસુ. કુદ્દાલેન આહતાહતટ્ઠાને અહિચ્છત્તકમકુળાનિ વિય કુમ્ભિયો ઉટ્ઠહિંસુ. તે ધનં આહરિત્વા રઞ્ઞો સન્તિકે રાસિં અકંસુ. રાજા અમચ્ચે સન્નિપાતેત્વા ‘‘ઇમસ્મિં નગરે કસ્સ અઞ્ઞસ્સ એત્તકં ધનં અત્થી’’તિ પુચ્છિ. નત્થિ કસ્સચિ દેવાતિ. તેન હિ અયં અન્નભારો ઇમસ્મિં નગરે ધનસેટ્ઠિ નામ હોતૂતિ. તંદિવસમેવ સેટ્ઠિચ્છત્તં લભિ.

સો તતો પટ્ઠાય યાવજીવં કલ્યાણકમ્મં કત્વા તતો ચુતો દેવલોકે નિબ્બત્તો. દીઘરત્તં દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા અમ્હાકં સત્થુ ઉપ્પજ્જનકાલે કપિલવત્થુનગરે અમિત્તોદનસક્કસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિ. નામગ્ગહણદિવસે પનસ્સ અનુરુદ્ધોતિ નામં અકંસુ. મહાનામસક્કસ્સ કનિટ્ઠભાતા સત્થુ ચૂળપિતુપુત્તો પરમસુખુમાલો મહાપુઞ્ઞો અહોસિ. સુવણ્ણપાતિયંયેવસ્સ ભત્તં ઉપ્પજ્જિ. અથસ્સ માતા એકદિવસં ‘‘મમ પુત્તં નત્થીતિ પદં જાનાપેસ્સામી’’તિ એકં સુવણ્ણપાતિં અઞ્ઞાય સુવણ્ણપાતિયા પિદહિત્વા તુચ્છકંયેવ પેસેસિ. અન્તરામગ્ગે દેવતા દિબ્બપૂવેહિ પૂરેસું. એવં મહાપુઞ્ઞો અહોસિ. તિણ્ણં ઉતૂનં અનુચ્છવિકેસુ તીસુ પાસાદેસુ અલઙ્કતનાટકિત્થીહિ પરિવુતો દેવો વિય સમ્પત્તિં અનુભવિ.

અમ્હાકમ્પિ બોધિસત્તો તસ્મિં સમયે તુસિતપુરા ચવિત્વા સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિં ગહેત્વા અનુક્કમેન વુદ્ધિપ્પત્તો એકૂનતિંસ વસ્સાનિ અગારમજ્ઝે વસિત્વા મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિત્વા અનુક્કમેન પટિવિદ્ધસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણો બોધિમણ્ડે સત્તસત્તાહં વીતિનામેત્વા ઇસિપતને મિગદાયે ધમ્મચક્કપ્પત્તનં પવત્તેત્વા લોકાનુગ્ગહં કરોન્તો રાજગહં આગમ્મ ‘‘પુત્તો મે રાજગહં આગતો’’તિ સુત્વા ‘‘ગચ્છથ ભણે મમ પુત્તં આનેથા’’તિ પિતરા પહિતે સહસ્સસહસ્સપરિવારે દસ અમચ્ચે એહિભિક્ખુપબ્બજ્જાય પબ્બાજેત્વા કાળુદાયિત્થેરેન ચારિકાગમનં આયાચિતો રાજગહતો વીસતિસહસ્સભિક્ખુપરિવારો નિક્ખમિત્વા કપિલવત્થુપુરં ગન્ત્વા ઞાતિસમાગમે અનેકેહિ ઇદ્ધિપાટિહારિયેહિ સપ્પાટિહારિયં વિચિત્રધમ્મદેસનં કત્વા મહાજનં અમતપાનં પાયેત્વા દુતિયદિવસે પત્તચીવરમાદાય નગરદ્વારે ઠત્વા ‘‘કિં નુ ખો કુલનગરં આગતાનં સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધાનં આચિણ્ણ’’ન્તિ આવજ્જમાનો ‘‘સપદાનં પિણ્ડાય ચરણં આચિણ્ણ’’ન્તિ ઞત્વા સપદાનં પિણ્ડાય ચરન્તો ‘‘પુત્તો મે પિણ્ડાય ચરતી’’તિ સુત્વા આગતસ્સ રઞ્ઞો ધમ્મં કથેત્વા તેન સકનિવેસનં પવેસેત્વા કતસક્કારસમ્માનો તત્થ કાતબ્બં ઞાતિજનાનુગ્ગહં કત્વા રાહુલકુમારં પબ્બાજેત્વા નચિરસ્સેવ કપિલવત્થુપુરતો મલ્લરટ્ઠે ચારિકં ચરમાનો અનુપિયઅમ્બવનં અગમાસિ.

તસ્મિં સમયે સુદ્ધોદનમહારાજા સાકિયજનં સન્નિપાતેત્વા આહ – ‘‘સચે મમ પુત્તો અગારં અજ્ઝાવસિસ્સ, રાજા અભવિસ્સ ચક્કવત્તી સત્તરતનસમન્નાગતો. નત્તાપિ મે રાહુલકુમારો ખત્તિયગણેન સદ્ધિં તં પરિવારેત્વા અચરિસ્સ, તુમ્હેપિ એતમત્થં જાનાથ. ઇદાનિ પન મે પુત્તો બુદ્ધો જાતો, ખત્તિયાવસ્સ પરિવારા હોન્તુ. તુમ્હે એકેકકુલતો એકેકં દારકં દેથા’’તિ. એવં વુત્તે એકપ્પહારેનેવ સહસ્સખત્તિયકુમારા પબ્બજિંસુ. તસ્મિં સમયે મહાનામો કુટુમ્બસામિકો હોતિ. સો અનુરુદ્ધસક્કં ઉપસઙ્કમિત્વા એતદવોચ – ‘‘એતરહિ, તાત અનુરુદ્ધ, અભિઞ્ઞાતા અભિઞ્ઞાતા સક્યકુમારા ભગવન્તં પબ્બજિતં અનુપબ્બજન્તિ, અમ્હાકં કુલે નત્થિ કોચિ અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો. તેન હિ ત્વં વા પબ્બજ, અહં વા પબ્બજિસ્સામી’’તિ. સો તસ્સ વચનં સુત્વા ઘરાવાસે રુચિં અકત્વા અત્તસત્તમો અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો. તસ્સ પબ્બજ્જાનુક્કમો સઙ્ઘભેદકક્ખન્ધકે (ચૂળવ. ૩૩૦ આદયો) આગતોવ.

એવં અનુપિયઅમ્બવનં ગન્ત્વા પબ્બજિતેસુ પન તેસુ તસ્મિંયેવ અન્તોવસ્સે ભદ્દિયત્થેરો અરહત્તં પાપુણિ. અનુરુદ્ધત્થેરો દિબ્બચક્ખું નિબ્બત્તેસિ, દેવદત્તો અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેસિ, આનન્દત્થેરો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ, ભગુત્થેરો ચ કિમિલત્થેરો ચ પચ્છા અરહત્તં પાપુણિંસુ. તેસં પન સબ્બેસમ્પિ થેરાનં અત્તનો અત્તનો આગતટ્ઠાને પુબ્બપત્થનાભિનીહારો આગમિસ્સતિ. અયં પન અનુરુદ્ધત્થેરો ધમ્મસેનાપતિસ્સ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ચેતિયરટ્ઠે પાચીનવંસમિગદાયં ગન્ત્વા સમણધમ્મં કરોન્તો સત્ત મહાપુરિસવિતક્કે વિતક્કેસિ, અટ્ઠમે કિલમતિ. સત્થા ‘‘અનુરુદ્ધો અટ્ઠમે મહાપુરિસવિતક્કે કિલમતી’’તિ ઞત્વા ‘‘તસ્સ સઙ્કપ્પં પૂરેસ્સામી’’તિ તત્થ ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસિન્નો અટ્ઠમં મહાપુરિસવિતક્કં પૂરેત્વા ચતુપચ્ચયસન્તોસભાવનારામપટિમણ્ડિતં મહાઅરિયવંસપટિપદં (અ. નિ. ૮.૩૦) કથેત્વા આકાસે ઉપ્પતિત્વા ભેસકલાવનમેવ ગતો.

થેરો તથાગતે ગતમત્તેયેવ તેવિજ્જો મહાખીણાસવો હુત્વા ‘‘સત્થા મય્હં મનં જાનિત્વા આગન્ત્વા અટ્ઠમં મહાપુરિસવિતક્કં પૂરેત્વા અદાસિ. સો ચ મે મનોરથો મત્થકં પત્તો’’તિ બુદ્ધાનં ધમ્મદેસનં અત્તનો ચ પટિવિદ્ધધમ્મં આરબ્ભ ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, સત્થા લોકે અનુત્તરો;

મનોમયેન કાયેન, ઇદ્ધિયા ઉપસઙ્કમિ.

‘‘યથા મે અહુ સઙ્કપ્પો, તતો ઉત્તરિ દેસયિ;

નિપ્પપઞ્ચરતો બુદ્ધો, નિપ્પપઞ્ચમદેસયિ.

‘‘તસ્સાહં ધમ્મમઞ્ઞાય, વિહાસિં સાસને રતો;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તો, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ. (થેરગા. ૯૦૧-૯૦૩);

અથ નં અપરભાગે સત્થા જેતવનમહાવિહારે વિહરન્તો ‘‘મમ સાસને દિબ્બચક્ખુકાનં અનુરુદ્ધો અગ્ગો’’તિ અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ.

ભદ્દિયત્થેરવત્થુ

૧૯૩. છટ્ઠે ઉચ્ચાકુલિકાનન્તિ ઉચ્ચે કુલે જાતાનં. ભદ્દિયોતિ અનુરુદ્ધત્થેરેન સદ્ધિં નિક્ખમન્તો સક્યરાજા. કાળિગોધાય પુત્તોતિ કાળવણ્ણા સા દેવી, ગોધાતિ પનસ્સા નામં. તસ્મા કાળિગોધાતિ વુચ્ચતિ, તસ્સા પુત્તોતિ અત્થો. કસ્મા પનાયં ઉચ્ચાકુલિકાનં અગ્ગોતિ વુત્તો, કિં તતો ઉચ્ચાકુલિકતરા નત્થીતિ? આમ નત્થિ. તસ્સ હિ માતા સાકિયાનીનં અન્તરે વયેન સબ્બજેટ્ઠિકા, સોયેવ ચ સાકિયકુલે સમ્પત્તં રજ્જં પહાય પબ્બજિતો. તસ્મા ઉચ્ચાકુલિકાનં અગ્ગોતિ વુત્તો. અપિચ પુબ્બપત્થનાનુભાવેન ચેસ અનુપટિપાટિયા પઞ્ચ જાતિસતાનિ રાજકુલે નિબ્બત્તિત્વા રજ્જં કારેસિયેવ. ઇમિનાપિ કારણેન ઉચ્ચાકુલિકાનં અગ્ગોતિ વુત્તો.

પઞ્હકમ્મે પનસ્સ અયમનુપુબ્બિકથા – અયમ્પિ હિ અતીતે પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે મહાભોગકુલે નિબ્બત્તો વુત્તનયેનેવ ધમ્મસ્સવનત્થાય ગતો. તંદિવસં સત્થારં એકં ભિક્ખું ઉચ્ચાકુલિકાનં ભિક્ખૂનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા ‘‘મયાપિ અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને ઉચ્ચાકુલિકાનં ભિક્ખૂનં અગ્ગેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ તથાગતં નિમન્તેત્વા સત્ત દિવસાનિ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા, ‘‘ભન્તે, અહં ઇમસ્સ દાનસ્સ ફલેન નાઞ્ઞં સમ્પત્તિં આકઙ્ખામિ, અનાગતે પન એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને ઉચ્ચાકુલિકાનં ભિક્ખૂનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થયિત્વા પાદમૂલે નિપજ્જિ.

સત્થા અનાગતં ઓલોકેન્તો સમિજ્ઝનભાવં દિસ્વા ‘‘સમિજ્ઝિસ્સતિ તે ઇદં કમ્મં, ઇતો કપ્પસતસહસ્સાવસાને ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, ત્વં તસ્સ સાસને ઉચ્ચાકુલિકાનં ભિક્ખૂનં અગ્ગો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકરિત્વા ભત્તાનુમોદનં કત્વા વિહારં અગમાસિ. સોપિ તં બ્યાકરણં લભિત્વા ઉચ્ચાકુલિકસંવત્તનિકકમ્મં પુચ્છિત્વા ધમ્માસનાનિ કારેત્વા તેસુ પચ્ચત્થરણાનિ સન્થરાપેત્વા ધમ્મબીજનિયો ધમ્મકથિકવટ્ટં ઉપોસથાગારે પદીપતેલદાનન્તિ એવં યાવજીવં બહુવિધં કલ્યાણકમ્મં કત્વા તત્થ કાલકતો દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરન્તો કસ્સપદસબલસ્સ ચ અમ્હાકઞ્ચ ભગવતો અન્તરે બારાણસિયં કુટુમ્બિયઘરે નિબ્બત્તો.

તેન ચ સમયેન સમ્બહુલા પચ્ચેકબુદ્ધા ગન્ધમાદનપબ્બતા આગમ્મ બારાણસિયં ગઙ્ગાય તીરે ફાસુકટ્ઠાને નિસીદિત્વા પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જન્તિ. સો કુટુમ્બિયો તેસં નિબદ્ધમેવ તસ્મિં ઠાને ભત્તવિસ્સગ્ગકરણં ઞત્વા અટ્ઠ પાસાણફલકાનિ અત્થરિત્વા યાવજીવં પચ્ચેકબુદ્ધે ઉપટ્ઠહિ. અથેકં બુદ્ધન્તરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કપિલવત્થુનગરે ખત્તિયકુલે નિબ્બત્તિ. નામગ્ગહણદિવસે ચસ્સ ભદ્દિયકુમારોતિ નામં અકંસુ. સો વયં આગમ્મ હેટ્ઠા અનુરુદ્ધસુત્તે વુત્તનયેનેવ છન્નં ખત્તિયાનં અબ્ભન્તરો હુત્વા સત્થરિ અનુપિયઅમ્બવને વિહરન્તે સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિ. અથ સત્થા અપરભાગે જેતવનમહાવિહારે વિહરન્તો ‘‘મમ સાસને ઉચ્ચાકુલિકાનં કાળિગોધાય પુત્તો ભદ્દિયત્થેરો અગ્ગો’’તિ અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ.

લકુણ્ડકભદ્દિયત્થેરવત્થુ

૧૯૪. સત્તમે મઞ્જુસ્સરાનન્તિ મધુરસ્સરાનં. લકુણ્ડકભદ્દિયોતિ ઉબ્બેધેન રસ્સો, નામેન ભદ્દિયો. તસ્સાપિ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અયમ્પિ હિ પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે હંસવતીનગરે મહાભોગકુલે નિબ્બત્તો વુત્તનયેનેવ ધમ્મસ્સવનત્થાય વિહારં ગતો. તસ્મિં સમયે સત્થારં એકં મઞ્જુસ્સરં ભિક્ખું એતદગ્ગે ઠપેન્તં દિસ્વા ‘‘અહો વતાહમ્પિ અનાગતે અયં ભિક્ખુ વિય એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને મઞ્જુસ્સરાનં ભિક્ખૂનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા સત્થારં નિમન્તેત્વા સત્ત દિવસાનિ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા, ‘‘ભન્તે, અહં ઇમસ્સ દાનસ્સ ફલેન ન અઞ્ઞં સમ્પત્તિં આકઙ્ખામિ, અનાગતે પન એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને મઞ્જુસ્સરાનં ભિક્ખૂનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થયિત્વા સત્થુપાદમૂલે નિપજ્જિ. સત્થા અનાગતં ઓલોકેન્તો સમિજ્ઝનભાવં દિસ્વા ‘‘સમિજ્ઝિસ્સતિ તે ઇદં કમ્મં, ઇતો કપ્પસતસહસ્સાવસાને ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, ત્વં તસ્સ સાસને મઞ્જુસ્સરાનં ભિક્ખૂનં અગ્ગો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકરિત્વા વિહારં અગમાસિ.

સોપિ તં બ્યાકરણં લભિત્વા યાવજીવં કલ્યાણકમ્મં કત્વા તતો કાલકતો દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરન્તો વિપસ્સીસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે ચિત્તપત્તકોકિલો નામ હુત્વા ખેમે મિગદાયે વસન્તો એકદિવસં હિમવન્તં ગન્ત્વા મધુરં અમ્બફલં તુણ્ડેન ગહેત્વા આગચ્છન્તો ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતં સત્થારં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અહં અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ રિત્તકો તથાગતં પસ્સામિ, અજ્જ પન મે ઇમં અમ્બપક્કં પુત્તકાનં અત્થાય આગતં. તેસં અઞ્ઞમ્પિ આહરિત્વા દસ્સામિ, ઇમં પન દસબલસ્સ દાતું વટ્ટતી’’તિ ઓતરિત્વા આકાસે ચરતિ. સત્થા તસ્સ ચિત્તં ઞત્વા અસોકત્થેરં નામ ઉપટ્ઠાકં ઓલોકેસિ. સો પત્તં નીહરિત્વા સત્થુ હત્થે ઠપેસિ. સો કોકિલો દસબલસ્સ પત્તે અમ્બપક્કં પતિટ્ઠાપેસિ. સત્થા તત્થેવ નિસીદિત્વા તં પરિભુઞ્જિ. કોકિલો પસન્નચિત્તો પુનપ્પુનં દસબલસ્સ ગુણે આવજ્જેત્વા દસબલં વન્દિત્વા અત્તનો કુલાવકં ગન્ત્વા સત્તાહં પીતિસુખેન વીતિનામેસિ. એત્તકં તસ્મિં અત્તભાવે કલ્યાણકમ્મં, ઇમિનાસ્સ કમ્મેન સરો મધુરો અહોસિ.

કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે પન ચેતિયે આરદ્ધે ‘‘કિંપમાણં કરોમ? સત્તયોજનપ્પમાણં. અતિમહન્તં એતં, છયોજનં કરોમ. ઇદમ્પિ અતિમહન્તં, પઞ્ચયોજનં કરોમ, ચતુયોજનં, તિયોજનં, દ્વિયોજન’’ન્તિ વુત્તે અયં તદા જેટ્ઠવડ્ઢકી હુત્વા ‘‘એથ, ભો, અનાગતે સુખપટિજગ્ગિયં કાતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા રજ્જું આદાય પરિક્ખિપન્તો ગાવુતમત્તકે ઠત્વા ‘‘એકેકં મુખં ગાવુતં ગાવુતં હોતુ, ચેતિયં યોજનાવટ્ટં યોજનુબ્બેધં ભવિસ્સતી’’તિ આહ. તે તસ્સ વચને અટ્ઠંસુ. ઇતિ અપ્પમાણસ્સ બુદ્ધસ્સ પમાણં અકાસીતિ. તેન કમ્મેન નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને અઞ્ઞેહિ હીનતરપ્પમાણો અહોસિ. સો અમ્હાકં સત્થુ કાલે સાવત્થિયં મહાભોગકુલે નિબ્બત્તિ. ‘‘ભદ્દિયો’’તિસ્સ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો સત્થરિ જેતવનમહાવિહારે પટિવસન્તે વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મદેસનં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો અરહત્તં પાપુણિ. અથ નં સત્થા અપરભાગે અરિયવરગણમજ્ઝે નિસિન્નો મઞ્જુસ્સરાનં ભિક્ખૂનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ.

પિણ્ડોલભારદ્વાજત્થેરવત્થુ

૧૯૫. અટ્ઠમે સીહનાદિકાનન્તિ સીહનાદં નદન્તાનં. પિણ્ડોલભારદ્વાજોતિ સો કિર અરહત્તં પત્તદિવસે અવાપુરણં આદાય વિહારેન વિહારં પરિવેણેન પરિવેણં ગન્ત્વા ‘‘યસ્સ મગ્ગે વા ફલે વા કઙ્ખા અત્થિ, સો મં પુચ્છતૂ’’તિ સીહનાદં નદન્તો વિચરિ. બુદ્ધાનમ્પિ પુરતો ઠત્વા ‘‘ઇમસ્મિં, ભન્તે, સાસને કતબ્બકિચ્ચં મય્હં મત્થકં પત્ત’’ન્તિ સીહનાદં નદિ. તસ્મા સીહનાદિકાનં અગ્ગો નામ જાતો.

પઞ્હકમ્મે પનસ્સ અયમનુપુબ્બિકથા – અયં કિર પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે પબ્બતપાદે સીહયોનિયં નિબ્બત્તો. સત્થા પચ્ચૂસસમયે લોકં વોલોકેન્તો તસ્સ હેતુસમ્પત્તિં દિસ્વા હંસવતિયં પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્છાભત્તં સીહે ગોચરાય પક્કન્તે તસ્સ વસનગુહં પવિસિત્વા આકાસે પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિરોધં સમાપજ્જિત્વા નિસીદિ. સીહો ગોચરં લભિત્વા નિવત્તો ગુહાદ્વારે ઠિતો અન્તોગુહાયં દસબલં નિસિન્નં દિસ્વા ‘‘મમ વસનટ્ઠાનં આગન્ત્વા અઞ્ઞો સત્તો નિસીદિતું સમત્થો નામ નત્થિ, મહન્તો વતાયં પુરિસો, યો અન્તોગુહાયં પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસિન્નો. સરીરપ્પભાપિસ્સ સમન્તા ફરિત્વા ગતા, મયા એવરૂપં અચ્છરિયં નદિટ્ઠપુબ્બં. અયં પુરિસો ઇમસ્મિં લોકે પૂજનેય્યાનં અગ્ગો ભવિસ્સતિ, મયાપિસ્સ યથાસત્તિ યથાબલં સક્કારં કાતું વટ્ટતી’’તિ જલજથલજાનિ નાનાકુસુમાનિ આહરિત્વા ભૂમિતો યાવ નિસિન્નપલ્લઙ્કટ્ઠાના પુપ્ફાસનં સન્થરિત્વા સબ્બરત્તિં સમ્મુખટ્ઠાને તથાગતં નમસ્સમાનો અટ્ઠાસિ. પુનદિવસે પુરાણપુપ્ફાનિ અપનેત્વા નવપુપ્ફેહિ આસનં સન્થરિ.

એતેનેવ નિયામેન સત્ત દિવસાનિ પુપ્ફાસનં પઞ્ઞાપેત્વા બલવપીતિસોમનસ્સં નિબ્બત્તેત્વા ગુહાદ્વારે આરક્ખં ગણ્હિ. સત્તમે દિવસે સત્થા નિરોધતો વુટ્ઠાય ગુહાદ્વારે અટ્ઠાસિ. સીહોપિ મિગરાજા તથાગતં તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા ચતૂસુ ઠાનેસુ વન્દિત્વા પટિક્કમિત્વા અટ્ઠાસિ. સત્થા ‘‘વટ્ટિસ્સતિ એત્તકો ઉપનિસ્સયો એતસ્સા’’તિ વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા વિહારમેવ ગતો.

સોપિ સીહો બુદ્ધવિયોગેન દુક્ખિતો કાલં કત્વા હંસવતીનગરે મહાસાલકુલે પટિસન્ધિં ગણ્હિત્વા વયપ્પત્તો એકદિવસં નગરવાસીહિ સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મદેસનં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું સીહનાદિકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા વુત્તનયેનેવ સત્તાહં મહાદાનં પવત્તેત્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેત્વા સત્થારા સમિજ્ઝનભાવં દિસ્વા બ્યાકતો યાવજીવં કુસલં કત્વા તત્થ કાલકતો દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહનગરે બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ. નામેન ભારદ્વાજો નામ અહોસિ. સો વયપ્પત્તો તયો વેદે ઉગ્ગહેત્વા પઞ્ચ માણવસતાનિ મન્તે વાચેન્તો વિચરતિ. સો અત્તનો જેટ્ઠકભાવેન નિમન્તનટ્ઠાનેસુ સબ્બેસં ભિક્ખં સયમેવ સમ્પટિચ્છિ. એસો કિર ઈસકં લોલધાતુકો અહોસિ. સો તેહિ માણવેહિ સદ્ધિં ‘‘કુહિં યાગુ કુહિં ભત્ત’’ન્તિ યાગુભત્તખજ્જકાનેવ પરિયેસમાનો ચરતિ. સો ગતગતટ્ઠાને પિણ્ડમેવ પટિમાનેન્તો ચરતીતિ પિણ્ડોલભારદ્વાજોતેવ પઞ્ઞાયિ.

સો એકદિવસં સત્થરિ રાજગહમનુપ્પત્તે ધમ્મકથં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો અરહત્તં પાપુણિ. અરહત્તં પત્તવેલાયમેવ અવાપુરણં આદાય વિહારેન વિહારં પરિવેણેન પરિવેણં ગન્ત્વા ‘‘યસ્સ મગ્ગે વા ફલે વા કઙ્ખા અત્થિ, સો મં પુચ્છતૂ’’તિ સીહનાદં નદન્તો વિચરિ. સો એકદિવસં રાજગહસેટ્ઠિના વેળુપરમ્પરાય ઉસ્સાપેત્વા આકાસે લગ્ગિતં જયસુમનવણ્ણં ચન્દનસારપત્તં ઇદ્ધિયા આદાય સાધુકારં દદન્તેન મહાજનેન પરિવુતો વિહારં આગન્ત્વા તથાગતસ્સ હત્થે ઠપેસિ. સત્થા જાનન્તોવ પટિપુચ્છિ – ‘‘કુતો તે, ભારદ્વાજ, અયં પત્તો લદ્ધો’’તિ? સો લદ્ધકારણં કથેસિ. સત્થા ‘‘ત્વં એવરૂપં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં મહાજનસ્સ દસ્સેસિ, અકત્તબ્બં તયા કત’’ન્તિ અનેકપરિયાયેન વિગરહિત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ગિહીનં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં ઇદ્ધિપાટિહારિયં દસ્સેતબ્બં, યો દસ્સેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (ચૂળવ. ૨૫૨) સિક્ખાપદં પઞ્ઞાપેસિ.

અથ ભિક્ખુસઙ્ઘમજ્ઝે કથા ઉદપાદિ – ‘‘સીહનાદિયત્થેરો અરહત્તં પત્તદિવસે ભિક્ખુસઙ્ઘમજ્ઝે ‘યસ્સ મગ્ગે વા ફલે વા કઙ્ખા અત્થિ, સો મં પુચ્છતૂ’તિ કથેસિ. બુદ્ધાનમ્પિ સમ્મુખે અત્તનો અરહત્તપ્પત્તિં કથેસિ, અઞ્ઞે સાવકા તુણ્હી અહેસું. અત્તનો સીહનાદિયભાવેનેવ મહાજનસ્સ પસાદં જનેત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા ચન્દનસારપત્તઞ્ચ ગણ્હી’’તિ. તે ભિક્ખૂ ઇમે તયોપિ ગુણે એકતો કત્વા સત્થુ કથયિંસુ. બુદ્ધા ચ નામ ગરહિતબ્બયુત્તકં ગરહન્તિ, પસંસિતબ્બયુત્તકં પસંસન્તીતિ ઇમસ્મિં ઠાને થેરસ્સ પસંસિતબ્બયુત્તમેવ અઙ્ગં ગહેત્વા ‘‘તિણ્ણં ખો પન, ભિક્ખવે, ઇન્દ્રિયાનં ભાવિતત્તા બહુલીકતત્તા ભારદ્વાજો ભિક્ખુ અઞ્ઞં બ્યાકાસિ – ‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ પજાનામી’તિ. કતમેસં તિણ્ણં? સતિન્દ્રિયસ્સ, સમાધિન્દ્રિયસ્સ, પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ. ઇમેસં ખો, ભિક્ખવે, તિણ્ણં ઇન્દ્રિયાનં ભાવિતત્તા બહુલીકતત્તા ભારદ્વાજો ભિક્ખુ અઞ્ઞં બ્યાકાસિ – ‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ પજાનામી’’’તિ (સં. નિ. ૫.૫૧૯) થેરં પસંસિત્વા સીહનાદિકાનં ભિક્ખૂનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ.

મન્તાણિપુત્તપુણ્ણત્થેરવત્થુ

૧૯૬. નવમે પુણ્ણો મન્તાણિપુત્તોતિ નામેન પુણ્ણો, મન્તાણિબ્રાહ્મણિયા પન સો પુત્તોતિ મન્તાણિપુત્તો. તસ્સ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અયં કિર પદુમુત્તરદસબલસ્સ ઉપ્પત્તિતો પુરેતરમેવ હંસવતીનગરે બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે ગોતમોતિ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો તયો વેદે ઉગ્ગણ્હિત્વા સબ્બસિપ્પેસુ કોવિદો હુત્વા પઞ્ચમાણવકસતપરિવારો વિચરન્તો તયોપિ વેદે ઓલોકેત્વા મોક્ખધમ્મં અદિસ્વા ‘‘ઇદં વેદત્તયં નામ કદલિક્ખન્ધો વિય બહિ મટ્ઠં અન્તો નિસ્સારં, ઇમં ગહેત્વા વિચરણં થુસકોટ્ટનસદિસં હોતિ. કિં મે ઇમિના’’તિ ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા બ્રહ્મવિહારે નિબ્બત્તેત્વા ‘‘અપરિહીનજ્ઝાનો બ્રહ્મલોકોકૂપપન્નો ભવિસ્સામી’’તિ પઞ્ચહિ માણવકસતેહિ સદ્ધિં પબ્બતપાદં ગન્ત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિ. તસ્સ પરિવારાનિ અટ્ઠારસ્સ જટિલસહસ્સાનિ અહેસું. સો પઞ્ચ અભિઞ્ઞા અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા તેસમ્પિ કસિણપરિકમ્મં આચિક્ખિ. તે તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા સબ્બેપિ પઞ્ચ અભિઞ્ઞા અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેસું.

અદ્ધાને અતિક્કન્તે તસ્સ ગોતમતાપસસ્સ મહલ્લકકાલે પદુમુત્તરદસબલો પઠમાભિસમ્બોધિં પત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો ભિક્ખુસતસહસ્સપરિવારો હંસવતીનગરં ઉપનિસ્સાય વિહાસિ. સો એકદિવસં પચ્ચૂસસમયે લોકં ઓલોકેન્તો ગોતમતાપસસ્સ પરિસાય અરહત્તૂપનિસ્સયં ગોતમતાપસસ્સ ચ ‘‘અહં અનાગતે ઉપ્પજ્જમાનકબુદ્ધસ્સ સાસને ધમ્મકથિકભિક્ખૂનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનભાવઞ્ચ દિસ્વા પાતોવ સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા અત્તનો પત્તચીવરં સયમેવ ગહેત્વા અઞ્ઞાતકવેસેન ગોતમતાપસસ્સ અન્તેવાસિકેસુ વનમૂલફલાફલત્થાય ગતેસુ ગન્ત્વા ગોતમસ્સ પણ્ણસાલાદ્વારે અટ્ઠાસિ. ગોતમો બુદ્ધાનં ઉપ્પન્નભાવં અજાનન્તોપિ દૂરતોવ દસબલં દિસ્વા ‘‘અયં પુરિસો લોકતો મુત્તો હુત્વા પઞ્ઞાયતિ, યથા અસ્સ સરીરનિપ્ફત્તિ યેહિ ચ લક્ખણેહિ સમન્નાગતો અગારમજ્ઝે વા તિટ્ઠન્તો ચક્કવત્તી રાજા હોતિ, પબ્બજન્તો વા વિવટ્ટચ્છદો સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધો હોતી’’તિ ઞત્વા પઠમદસ્સનેનેવ દસબલં અભિવાદેત્વા ‘‘ઇતો એથ ભગવા’’તિ બુદ્ધાસનં પઞ્ઞાપેત્વા અદાસિ. તથાગતો તાપસસ્સ ધમ્મં દેસયમાનો નિસીદિ.

તસ્મિં સમયે તે જટિલા ‘‘પણીતપણીતં વનમૂલફલાફલં આચરિયસ્સ દત્વા સેસકં પરિભુઞ્જિસ્સામા’’તિ આગચ્છન્તા દસબલં ઉચ્ચાસને, આચરિયં પન નીચાસને નિસિન્નં દિસ્વા ‘‘પસ્સથ, મયં ‘ઇમસ્મિં લોકે અમ્હાકં આચરિયેન ઉત્તરિતરો નત્થી’તિ વિચરામ. ઇદાનિ પન નો આચરિયં નીચાસને નિસીદાપેત્વા ઉચ્ચાસને નિસિન્નકો એકો પઞ્ઞાયતિ, મહન્તો વતાયં પુરિસો ભવિસ્સતી’’તિ પિટકાનિ ગહેત્વા આગચ્છન્તિ. ગોતમતાપસો ‘‘ઇમે મં દસબલસ્સ સન્તિકે વન્દેય્યુ’’ન્તિ ભીતો દૂરતો આહ – ‘‘તાતા, મા મં વન્દિત્થ, સદેવકે લોકે અગ્ગપુગ્ગલો સબ્બેસં વન્દનારહો પુરિસો ઇધ નિસિન્નો, એતં વન્દથા’’તિ. તાપસા ‘‘ન અજાનિત્વા આચરિયો કથેસ્સતી’’તિ સબ્બેવ તથાગતસ્સ પાદે વન્દિંસુ. ‘‘તાતા, અમ્હાકં અઞ્ઞં દસબલસ્સ દાતબ્બયુત્તકં ભોજનં નત્થિ, ઇમં વનમૂલફલાફલં દસ્સામા’’તિ પણીતપણીતં બુદ્ધાનં પત્તે પતિટ્ઠાપેસિ. સત્થા વનમૂલફલાફલં પરિભુઞ્જિ. તદનન્તરં તાપસોપિ સદ્ધિં અન્તેવાસિકેહિ પરિભુઞ્જિ. સત્થા ભત્તકિચ્ચં કત્વા ‘‘દ્વે અગ્ગસાવકા ભિક્ખુસતસહસ્સં ગહેત્વા આગચ્છન્તૂ’’તિ ચિન્તેસિ. તસ્મિં ખણે અગ્ગસાવકો મહાદેવલત્થેરો ‘‘કહં નુ ખો સત્થા ગતો’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘સત્થા અમ્હાકં આગમનં પચ્ચાસીસતી’’તિ ભિક્ખુસતસહસ્સં ગહેત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા નમસ્સમાનો અટ્ઠાસિ.

ગોતમો અન્તેવાસિકે આહ – ‘‘તાતા, અમ્હાકં અઞ્ઞો સક્કારો નત્થિ, ભિક્ખુસઙ્ઘો દુક્ખેન ઠિતો. બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પુપ્ફાસનં પઞ્ઞાપેસ્સામ, જલજથલજપુપ્ફાનિ આહરથા’’તિ. તે તાવદેવ પબ્બતપાદતો વણ્ણગન્ધસમ્પન્નાનિ પુપ્ફાનિ ઇદ્ધિયા આહરિત્વા સારિપુત્તત્થેરસ્સ વત્થુમ્હિ વુત્તનયેનેવ આસનાનિ પઞ્ઞાપયિંસુ. નિરોધસમાપત્તિસમાપજ્જનમ્પિ છત્તધારણમ્પિ સબ્બં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

સત્થા સત્તમે દિવસે નિરોધતો વુટ્ઠાય પરિવારેત્વા ઠિતે તાપસે દિસ્વા ધમ્મકથિકભાવે એતદગ્ગપ્પત્તં સાવકં આમન્તેસિ – ‘‘ઇમિના ભિક્ખુ ઇસિગણેન મહાસક્કારો કતો, એતેસં પુપ્ફાસનાનુમોદનં કરોહી’’તિ. સો સત્થુ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા તીણિ પિટકાનિ સમ્મસિત્વા અનુમોદનં અકાસિ. તસ્સ દેસનાપરિયોસાને સત્થા સયં બ્રહ્મઘોસં નિચ્છારેત્વા ધમ્મં દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને ઠપેત્વા ગોતમતાપસં સેસા અટ્ઠારસ સહસ્સજટિલા અરહત્તં પાપુણિંસુ.

ગોતમો પન તેનત્તભાવેન પટિવેધં કાતું અસક્કોન્તો ભગવન્તં આહ – ‘‘ભગવા યેન ભિક્ખુના પઠમં ધમ્મો દેસિતો, કો નામ અયં તુમ્હાકં સાસને’’તિ? અયં ગોતમ મય્હં સાસને ધમ્મકથિકાનં અગ્ગોતિ. ‘‘અહમ્પિ, ભન્તે, ઇમસ્સ સત્ત દિવસાનિ કતસ્સ અધિકારસ્સ ફલેન અયં ભિક્ખુ વિય અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને ધમ્મકથિકાનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં કત્વા પાદમૂલે નિપજ્જિ.

સત્થા અનાગતં ઓલોકેત્વા અનન્તરાયેનસ્સ પત્થનાય સમિજ્ઝનભાવં ઞત્વા ‘‘અનાગતે કપ્પસતસહસ્સાવસાને ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, ત્વં તસ્સ સાસને ધમ્મકથિકાનં અગ્ગો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકરિત્વા તે અરહત્તપ્પત્તે તાપસે ‘‘એથ ભિક્ખવો’’તિ આહ. સબ્બે અન્તરહિતકેસમસ્સૂ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા વસ્સસટ્ઠિકત્થેરસદિસા અહેસું. સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘમાદાય વિહારં ગતો.

ગોતમોપિ યાવજીવં તથાગતં પરિચરિત્વા યથાબલં કલ્યાણકમ્મં કત્વા કપ્પસતસહસ્સં દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરિત્વા અમ્હાકં ભગવતો કાલે કપિલવત્થુનગરસ્સ અવિદૂરે દોણવત્થુબ્રાહ્મણગામે બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે પુણ્ણમાણવોતિ નામં અકંસુ. સત્થરિ અભિસમ્બોધિં પત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કે અનુપુબ્બેન આગન્ત્વા રાજગહં ઉપનિસ્સાય વિહરન્તે અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરો કપિલવત્થું ગન્ત્વા અત્તનો ભાગિનેય્યં પુણ્ણમાણવં પબ્બાજેત્વા પુનદિવસે દસબલસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા ભગવન્તં વન્દિત્વા આપુચ્છિત્વા નિવાસત્થાય છદ્દન્તદહં ગતો. પુણ્ણોપિ મન્તાણિપુત્તો માતુલેન અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરેન સદ્ધિં દસબલસ્સ સન્તિકં અગન્ત્વા ‘‘મય્હં પબ્બજિતકિચ્ચં મત્થકં પાપેત્વાવ દસબલસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સામી’’તિ કપિલવત્થુસ્મિંયેવ ઓહીનો યોનિસોમનસિકારે કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તસ્સ સન્તિકે પબ્બજિતકુલપુત્તાપિ પઞ્ચસતા અહેસું. થેરો સયં દસકથાવત્થુલાભિતાય તેપિ દસહિ કથાવત્થૂહિ ઓવદતિ. તે તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા સબ્બેવ અરહત્તં પત્તા.

તે અત્તનો પબ્બજિતકિચ્ચં મત્થકં પત્તં ઞત્વા ઉપજ્ઝાયં ઉપસઙ્કમિત્વા આહંસુ – ‘‘ભન્તે, અમ્હાકં કિચ્ચં મત્થકં પત્તં, દસન્નઞ્ચ મહાકથાવત્થૂનં લાભિનો, સમયો નો દસબલં પસ્સિતુ’’ન્તિ. થેરો તેસં કથં સુત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘મમ દસકથાવત્થુલાભિતં સત્થા જાનાતિ, અહં ધમ્મં દેસેન્તો દસ કથાવત્થૂનિ અમુઞ્ચન્તોવ દેસેમિ. મયિ ગચ્છન્તે સબ્બેપિમે ભિક્ખૂ પરિવારેત્વા ગચ્છિસ્સન્તિ, એવં ગણસઙ્ગણિકાય ગન્ત્વા પન અયુત્તં મય્હં દસબલં પસ્સિતું, ઇમે તાવ ગન્ત્વા પસ્સન્તૂ’’તિ તે ભિક્ખૂ આહ – ‘‘આવુસો, તુમ્હે પુરતો ગન્ત્વા તથાગતં પસ્સથ, મમ વચનેન દસબલસ્સ પાદે વન્દથ, અહમ્પિ તુમ્હાકં ગતમગ્ગેન ગમિસ્સામી’’તિ.

તે થેરા સબ્બેપિ દસબલસ્સ જાતિભૂમિરટ્ઠવાસિનો સબ્બે ખીણાસવા સબ્બે દસકથાવત્થુલાભિનો અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સ ઓવાદં અભિન્દિત્વા અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરન્તા સટ્ઠિયોજનમગ્ગં અતિક્કમ્મ રાજગહે વેળુવનમહાવિહારં ગન્ત્વા દસબલસ્સ પાદે વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. આચિણ્ણં ખો પનેતં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં આગન્તુકેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં પટિસમ્મોદિતુન્તિ ભગવા તેહિ સદ્ધિં ‘‘કચ્ચિ, ભિક્ખવે, ખમનીય’’ન્તિઆદિના નયેન મધુરપટિસન્થારં કત્વા ‘‘કુતો ચ તુમ્હે, ભિક્ખવે, આગચ્છથા’’તિ પુચ્છિ. તેહિ ‘‘જાતિભૂમિતો’’તિ વુત્તે ‘‘કો નુ ખો, ભિક્ખવે, જાતિભૂમિયં જાતિભૂમકાનં ભિક્ખૂનં સબ્રહ્મચારીહિ એવં સમ્ભાવિતો અત્તના ચ અપ્પિચ્છો અપ્પિચ્છકથઞ્ચ ભિક્ખૂનં કત્તા’’તિ દસકથાવત્થુલાભિં ભિક્ખું પુચ્છિ. તેપિ ‘‘પુણ્ણો નામ, ભન્તે, આયસ્મા મન્તાણિપુત્તો’’તિ આરોચયિંસુ. તં કથં સુત્વા આયસ્મા સારિપુત્તો થેરસ્સ દસ્સનકામો અહોસિ.

અથ સત્થા રાજગહતો સાવત્થિં અગમાસિ. પુણ્ણત્થેરો દસબલસ્સ તત્થ આગતભાવં સુત્વા ‘‘સત્થારં પસ્સિસ્સામી’’તિ ગન્ત્વા અન્તોગન્ધકુટિયંયેવ તથાગતં સમ્પાપુણિ. સત્થા તસ્સ ધમ્મં દેસેસિ. થેરો ધમ્મં સુત્વા દસબલં વન્દિત્વા પટિસલ્લાનત્થાય અન્ધવનં ગન્ત્વા અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે દિવાવિહારં નિસીદિ. સારિપુત્તત્થેરોપિ તસ્સ ગમનં સુત્વા સીસાનુલોકિકો ગન્ત્વા ઓકાસં સલ્લક્ખેત્વા તં રુક્ખમૂલં ઉપસઙ્કમિત્વા થેરેન સદ્ધિં સમ્મોદિત્વા સત્તવિસુદ્ધિક્કમં પુચ્છિ. થેરોપિસ્સ પુચ્છિતં પુચ્છિતં બ્યાકાસિ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ સુભાસિતં સમનુમોદિંસુ. અથ સત્થા અપરભાગે ભિક્ખુસઙ્ઘમજ્ઝે નિસિન્નો થેરં ધમ્મકથિકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

મહાકચ્ચાનત્થેરવત્થુ

૧૯૭. દસમે સંખિત્તેન ભાસિતસ્સાતિ સંખિત્તેન કથિતધમ્મસ્સ. વિત્થારેન અત્થં વિભજન્તાનન્તિ તં દેસનં વિત્થારેત્વા અત્થં વિભજમાનાનં. અઞ્ઞે કિર તથાગતસ્સ સઙ્ખેપવચનં અત્થવસેન વા પૂરેતું સક્કોન્તિ બ્યઞ્જનવસેન વા, અયં પન થેરો ઉભયવસેનપિ સક્કોતિ. તસ્મા અગ્ગોતિ વુત્તો. પુબ્બપત્થનાપિ ચસ્સ એવરૂપાવ.

અયં પનસ્સ પઞ્હકમ્મે અનુપુબ્બિકથા – અયં કિર પદુમુત્તરસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે ગહપતિમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિત્વા વુદ્ધિપ્પત્તો એકદિવસં વુત્તનયેનેવ વિહારં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે ઠિતો ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં અત્તના સંખિત્તેન ભાસિતસ્સ વિત્થારેન અત્થં વિભજન્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં એકં ભિક્ખું દિસ્વા ‘‘મહન્તો વતાયં ભિક્ખુ, યં સત્થા એવં વણ્ણેતિ, મયાપિ અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને એવરૂપેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ સત્થારં નિમન્તેત્વા વુત્તનયેનેવ સત્તાહં મહાદાનં દત્વા, ‘‘ભન્તે, અહં ઇમસ્સ સક્કારસ્સ ફલેન ન અઞ્ઞં સમ્પત્તિં પત્થેમિ, અનાગતે પન એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને ઇતો સત્તદિવસમત્થકે તુમ્હેહિ ઠાનન્તરે ઠપિતભિક્ખુ વિય અહમ્પિ તં ઠાનન્તરં લભેય્ય’’ન્તિ પત્થનં કત્વા પાદમૂલે નિપજ્જિ. સત્થા અનાગતં ઓલોકેન્તો ‘‘સમિજ્ઝિસ્સતિ ઇમસ્સ કુલપુત્તસ્સ પત્થના’’તિ દિસ્વા ‘‘અમ્ભો, કુલપુત્ત, અનાગતે કપ્પસતસહસ્સાવસાને ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, ત્વં તસ્સ સાસને સંખિત્તેન ભાસિતસ્સ વિત્થારેન અત્થં વિભજન્તાનં અગ્ગો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકરિત્વા અનુમોદનં કત્વા પક્કામિ.

સોપિ કુલપુત્તો યાવજીવં કુસલં કત્વા કપ્પસતસહસ્સં દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા કસ્સપબુદ્ધકાલે બારાણસિયં કુલગેહે પટિસન્ધિં ગહેત્વા સત્થરિ પરિનિબ્બુતે સુવણ્ણચેતિયકરણટ્ઠાનં ગન્ત્વા સતસહસ્સગ્ઘનિકાય સુવણ્ણિટ્ઠકાય પૂજં કત્વા ‘‘ભગવા મય્હં નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને સરીરં સુવણ્ણવણ્ણં હોતૂ’’તિ પત્થનં અકાસિ. તતો યાવજીવં કુસલકમ્મં કત્વા એકં બુદ્ધન્તરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા અમ્હાકં દસબલસ્સ ઉપ્પત્તિકાલે ઉજ્જેનિનગરે પુરોહિતસ્સ ગેહે નિબ્બત્તિ. તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે ‘‘મય્હં પુત્તો સુવણ્ણવણ્ણસરીરો અત્તનાવ અત્તનો નામં ગહેત્વા આગતો’’તિ કઞ્ચનમાણવોતેવસ્સ નામં અકંસુ. સો વુદ્ધિમન્વાય તયો વેદે ઉગ્ગણ્હિત્વા પિતુ અચ્ચયેન પુરોહિતટ્ઠાનં લભિ. સો ગોત્તવસેન કચ્ચાનો નામ જાતો.

ચણ્ડપજ્જોતરાજા અમચ્ચે સન્નિપાતેત્વા આહ – ‘‘બુદ્ધો લોકે નિબ્બત્તો, તં આનેતું સમત્થા ગન્ત્વા આનેથ તાતા’’તિ. દેવ, અઞ્ઞો દસબલં આનેતું સમત્થો નામ નત્થિ, આચરિયો કચ્ચાનબ્રાહ્મણોવ સમત્થો, તં પહિણથાતિ. રાજા તં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘તાત, દસબલસ્સ સન્તિકં ગચ્છાહી’’તિ આહ. ગન્ત્વા પબ્બજિતું લભન્તો ગમિસ્સામિ, મહારાજાતિ. યંકિઞ્ચિ કત્વા તથાગતં આનેહિ, તાતાતિ. સો ‘‘બુદ્ધાનં સન્તિકં ગચ્છન્તસ્સ મહાપરિસાય કમ્મં નત્થી’’તિ અત્તટ્ઠમો અગમાસિ. અથસ્સ સત્થા ધમ્મં દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને સદ્ધિં સત્તહિ જનેહિ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. સત્થા ‘‘એથ ભિક્ખવો’’તિ હત્થં પસારેસિ. તંખણંયેવ સબ્બેવ અન્તરહિતકેસમસ્સૂ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા વસ્સસટ્ઠિકત્થેરા વિય જાતા.

થેરો અત્તનો કિચ્ચે મત્થકં પત્તે તુણ્હીભાવેન અનિસીદિત્વા કાળુદાયિત્થેરો વિય સત્થુ ઉજ્જેનિગમનત્થાય ગમનવણ્ણં કથેસિ. સત્થા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘કચ્ચાનો અત્તનો જાતિભૂમિયં મમ ગમનં પચ્ચાસીસતી’’તિ અઞ્ઞાસિ. બુદ્ધા ચ નામ એકં કારણં પટિચ્ચ ગન્તું અયુત્તટ્ઠાનં ન ગચ્છન્તિ. તસ્મા થેરં આહ – ‘‘ત્વંયેવ ભિક્ખુ ગચ્છ, તયિ ગતેપિ રાજા પસીદિસ્સતી’’તિ. થેરો ‘‘બુદ્ધાનં દ્વે કથા નામ નત્થી’’તિ તથાગતં વન્દિત્વા અત્તના સદ્ધિં આગતેહિ સત્તહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં ઉજ્જેનિં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે તેલપનાળિ નામ નિગમો, તત્થ પિણ્ડાય ચરિ. તસ્મિં ચ નિગમે દ્વે સેટ્ઠિધીતરો. તાસુ એકા પરિજિણ્ણકુલે નિબ્બત્તા દુગ્ગતા માતાપિતૂનં અચ્ચયેન ધાતિં નિસ્સાય જીવતિ. અત્તભાવો પનસ્સા સમિદ્ધો, કેસા અઞ્ઞાહિ અતિવિય દીઘા. તસ્મિંયેવ નિગમે અઞ્ઞા ઇસ્સરસેટ્ઠિકુલસ્સ ધીતા નિક્કેસિકા. સા તતો પુબ્બે તસ્સા સમીપં પેસેત્વા ‘‘સતં વા સહસ્સં વા દસ્સામી’’તિ વત્વાપિ કેસે આહરાપેતું નાસક્ખિ.

તસ્મિં પન દિવસે સા સેટ્ઠિધીતા મહાકચ્ચાનત્થેરં સત્તહિ ભિક્ખૂહિ પરિવુતં તુચ્છપત્તં આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘અયં સુવણ્ણવણ્ણો એકો બ્રહ્મબન્ધુભિક્ખુ યથાધોતેનેવ પત્તેન આગચ્છતિ, મય્હઞ્ચ અઞ્ઞં ધનં નત્થિ. અસુકસેટ્ઠિધીતા પન ઇમેસં કેસાનં અત્થાય પેસેસિ. ઇદાનિ ઇતો લદ્ધઉપ્પાદેન સક્કા થેરસ્સ દેય્યધમ્મં દાતુ’’ન્તિ ધાતિં પેસેત્વા થેરે નિમન્તેત્વા અન્તોગેહે નિસીદાપેસિ. થેરાનં નિસિન્નકાલે ગબ્ભં પવિસિત્વા ધાતિયા અત્તનો કેસે કપ્પાપેત્વા, ‘‘અમ્મ, ઇમે કેસે અસુકાય નામ સેટ્ઠિધીતાય દત્વા યં સા દેતિ, તં આહર, અય્યાનં પિણ્ડપાતં દસ્સામા’’તિ. ધાતિ પિટ્ઠિહત્થેન અસ્સૂનિ પુઞ્છિત્વા એકેન હત્થેન હદયમંસં સન્ધારેત્વા થેરાનં સન્તિકે પટિચ્છાદેત્વા તે કેસે આદાય તસ્સા સેટ્ઠિધીતાય સન્તિકં ગતા.

પણિયં નામ સારવન્તમ્પિ સયં ઉપનીતં ગારવં ન જનેતિ, તસ્મા સા સેટ્ઠિધીતા ચિન્તેસિ – ‘‘અહં પુબ્બે બહુનાપિ ધનેન ઇમે કેસે આહરાપેતું નાસક્ખિં, ઇદાનિ પન છિન્નકાલતો પટ્ઠાય ન યથામૂલમેવ લભિસ્સતી’’તિ. ધાતિં આહ – ‘‘અહં પુબ્બે તવ સામિનિં બહુનાપિ ધનેન કેસે આહરાપેતું નાસક્ખિં, યત્થ કત્થચિ વિનિપાતા પન નિજ્જીવકેસા નામ અટ્ઠ કહાપણે અગ્ઘન્તી’’તિ અટ્ઠેવ કહાપણે અદાસિ. ધાતિ કહાપણે આહરિત્વા સેટ્ઠિધીતાય અદાસિ. સેટ્ઠિધીતા એકેકં પિણ્ડપાતં એકેકકહાપણગ્ઘનકં કત્વા થેરાનં દાપેસિ. થેરો આવજ્જિત્વા સેટ્ઠિધીતાય ઉપનિસ્સયં દિસ્વા ‘‘કહં સેટ્ઠિધીતા’’તિ પુચ્છિ. ગબ્ભે, અય્યાતિ. પક્કોસથ નન્તિ. સા ચ થેરેસુ ગારવેન એકવચનેનેવ આગન્ત્વા થેરે વન્દિત્વા બલવસદ્ધં ઉપ્પાદેસિ. સુખેત્તે પતિટ્ઠિતપિણ્ડપાતો દિટ્ઠેવ ધમ્મે વિપાકં દેતીતિ સહ થેરાનં વન્દનેન કેસા પકતિભાવેયેવ અટ્ઠંસુ. થેરાપિ તં પિણ્ડપાતં ગહેત્વા પસ્સન્તિયાયેવ સેટ્ઠિધીતાય વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા કઞ્ચનવનુય્યાને ઓતરિંસુ.

ઉય્યાનપાલો થેરં દિસ્વા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘દેવ, મે અય્યો પુરોહિતો કચ્ચાનો પબ્બજિત્વા ઉય્યાનમાગતો’’તિ આહ. રાજા ચણ્ડપજ્જોતો ઉય્યાનં ગન્ત્વા કતભત્તકિચ્ચં થેરં પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો ‘‘કહં, ભન્તે, ભગવા’’તિ પુચ્છિ. સત્થા સયં અનાગન્ત્વા મં પેસેસિ મહારાજાતિ. કહં, ભન્તે, અજ્જ ભિક્ખં અલત્થાતિ? થેરો રઞ્ઞો પુચ્છાસભાગેન સબ્બં સેટ્ઠિધીતાય કતં દુક્કરં આરોચેસિ. રાજા થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં પટિયાદેત્વા થેરં નિમન્તેત્વા નિવેસનં ગન્ત્વા સેટ્ઠિધીતરં આણાપેત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસિ. ઇમિસ્સા ઇત્થિયા દિટ્ઠધમ્મિકોવ યસપટિલાભો અહોસિ.

તતો પટ્ઠાય રાજા થેરસ્સ મહાસક્કારં કરોતિ. થેરસ્સ ધમ્મકથાય પસીદિત્વા મહાજનો થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિ. તતો પટ્ઠાય સકલનગરં એકકાસાવપજ્જોતં ઇસિવાતપટિવાતં અહોસિ. સાપિ દેવી ગબ્ભં લભિત્વા દસમાસચ્ચયેન પુત્તં વિજાયિ. તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે ગોપાલકુમારોતિ માતામહસેટ્ઠિનો નામં અકંસુ. સા પુત્તસ્સ નામવસેન ગોપાલમાતા નામ દેવી જાતા. સા દેવી થેરે અતિવિય પસીદિત્વા રાજાનં સમ્પટિચ્છાપેત્વા કઞ્ચનવનુય્યાને થેરસ્સ વિહારં કારેસિ. થેરો ઉજ્જેનિનગરં પસાદેત્વા પુન સત્થુ સન્તિકં ગતો. અથ સત્થા અપરભાગે જેતવને વિહરન્તો મધુપિણ્ડિકસુત્તં (મ. નિ. ૧.૧૯૯ આદયો) કચ્ચાનપેય્યાલં (મ. નિ. ૩.૨૭૯ આદયો) પારાયનસુત્તન્તિ ઇમે તયો સુત્તન્તે અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા થેરં સંખિત્તેન ભાસિતસ્સ વિત્થારેન અત્થં વિભજન્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

પઠમવગ્ગવણ્ણના.

૧૪. એતદગ્ગવગ્ગો

(૧૪) ૨. દુતિયએતદગ્ગવગ્ગો

ચૂળપન્થકત્થેરવત્થુ

૧૯૮-૨૦૦. દુતિયસ્સ પઠમે મનોમયન્તિ મનેન નિબ્બત્તિતં. ‘‘મનોમયેન કાયેન, ઇદ્ધિયા ઉપસઙ્કમી’’તિ (થેરગા. ૯૦૧) વુત્તટ્ઠાનસ્મિઞ્હિ મનેન કતકાયો મનોમયકાયો નામ જાતો. ‘‘અઞ્ઞતરં મનોમયં કાયં ઉપપજ્જતી’’તિ (ચૂળવ. ૩૩૩) વુત્તટ્ઠાને મનેન નિબ્બત્તિતકાયો મનોમયકાયો નામ જાતો. અયમિધ અધિપ્પેતો. તત્થ અઞ્ઞે ભિક્ખૂ મનોમયં કાયં નિબ્બત્તેન્તા તયો વા ચત્તારો વા નિબ્બત્તેન્તિ, ન બહુકે. એકસદિસેયેવ ચ કત્વા નિબ્બત્તેન્તિ એકવિધમેવ કમ્મં કુરુમાને. ચૂળપન્થકત્થેરો પન એકાવજ્જનેન સમણસહસ્સં માપેસિ. દ્વેપિ ચ જને ન એકસદિસે અકાસિ ન એકવિધં કમ્મં કુરુમાને. તસ્મા મનોમયં કાયં અભિનિમ્મિનન્તાનં અગ્ગો નામ જાતો.

ચેતોવિવટ્ટકુસલાનમ્પિ ચૂળપન્થકોવ અગ્ગો, સઞ્ઞાવિવટ્ટકુસલાનં પન મહાપન્થકત્થેરો અગ્ગોતિ વુત્તો. તત્થ ચૂળપન્થકત્થેરો ચતુન્નં રૂપાવચરજ્ઝાનાનં લાભિતાય ‘‘ચેતોવિવટ્ટકુસલો’’તિ વુત્તો, મહાપન્થકત્થેરો ચતુન્નં અરૂપાવચરજ્ઝાનાનં લાભિતાય ‘‘સઞ્ઞાવિવટ્ટકુસલો’’તિ વુત્તો. ચૂળપન્થકો ચ સમાધિકુસલતાય ચેતોવિવટ્ટકુસલો નામ, મહાપન્થકો વિપસ્સનાકુસલતાય સઞ્ઞાવિવટ્ટકુસલો નામ. એકો ચેત્થ સમાધિલક્ખણે છેકો, એકો વિપસ્સનાલક્ખણે. તથા એકો સમાધિગાળ્હો, એકો વિપસ્સનાગાળ્હો. એકો ચેત્થ અઙ્ગસંખિત્તે છેકો, એકો આરમ્મણસંખિત્તે. તથા એકો અઙ્ગવવત્થાને છેકો, એકો આરમ્મણવવત્થાનેતિ એવમેત્થ યોજના કાતબ્બા.

અપિચ ચૂળપન્થકત્થેરો રૂપાવચરજ્ઝાનલાભી હુત્વા ઝાનઙ્ગેહિ વુટ્ઠાય અરહત્તં પત્તોતિ ચેતોવિવટ્ટકુસલો, મહાપન્થકો અરૂપાવચરજ્ઝાનલાભી હુત્વા ઝાનઙ્ગેહિ વુટ્ઠાય અરહત્તં પત્તોતિ સઞ્ઞાવિવટ્ટકુસલો. ઉભોપિ પન્થે જાતત્તા પન્થકા નામ જાતા. તેસં પઠમજાતો મહાપન્થકો નામ, પચ્છાજાતો ચૂળપન્થકો નામ.

ઇમેસં પન ઉભિન્નમ્પિ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અતીતે કિર પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે હંસવતીનગરવાસિનો દ્વે ભાતિકા કુટુમ્બિકા સદ્ધા પસન્ના નિબદ્ધં સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મં સુણન્તિ. તેસુ એકદિવસં કનિટ્ઠો સત્થારં દ્વીહઙ્ગેહિ સમન્નાગતં એકં ભિક્ખું ‘‘મમ સાસને મનોમયં કાયં અભિનિમ્મિનન્તાનં ચેતોવિવટ્ટકુસલાનઞ્ચ અયં ભિક્ખુ અગ્ગો’’તિ એતદગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘મહા વતાયં ભિક્ખુ એકો હુત્વા દ્વે અઙ્ગાનિ પરિપૂરેત્વા ચરતિ, મયાપિ અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને અઙ્ગદ્વયપૂરકેન હુત્વા વિચરિતું વટ્ટતી’’તિ. સો પુરિમનયેનેવ સત્થારં નિમન્તેત્વા સત્તાહં મહાદાનં દત્વા એવમાહ – ‘‘યં, ભન્તે, ભિક્ખું તુમ્હે ઇતો સત્તદિવસમત્થકે મનોમયઙ્ગેન ચ ચેતોવિવટ્ટકુસલઙ્ગેન ચ ‘અયં મમ સાસને અગ્ગો’તિ એતદગ્ગે ઠપયિત્થ, અહમ્પિ ઇમસ્સ અધિકારકમ્મસ્સ ફલેન સો ભિક્ખુ વિય અઙ્ગદ્વયપૂરકો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ.

સત્થા અનાગતં ઓલોકેત્વા અનન્તરાયેનસ્સ પત્થનાય સમિજ્ઝનભાવં દિસ્વા ‘‘અનાગતે કપ્પસતસહસ્સાવસાને ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, સો તં ઇમસ્મિં ઠાનદ્વયે ઠપેસ્સતી’’તિ બ્યાકરિત્વા અનુમોદનં કત્વા પક્કામિ. ભાતાપિસ્સ એકદિવસં સત્થારં સઞ્ઞાવિવટ્ટકુસલં ભિક્ખું એતદગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા તથેવ અધિકારં કત્વા પત્થનં અકાસિ, સત્થાપિ તં બ્યાકાસિ.

તે ઉભોપિ જના સત્થરિ ધરમાને કુસલકમ્મં કરિત્વા સત્થુ પરિનિબ્બુતકાલે સરીરચેતિયે સુવણ્ણપૂજં કત્વા તતો ચુતા દેવલોકે નિબ્બત્તા. તેસં દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તાનંયેવ કપ્પસતસહસ્સં અતિક્કન્તં. તત્થ મહાપન્થકસ્સ અન્તરા કતકલ્યાણકમ્મં ન કથિયતિ, ચૂળપન્થકો પન કસ્સપભગવતો સાસને પબ્બજિત્વા વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ ઓદાતકસિણકમ્મં કત્વા દેવપુરે નિબ્બત્તિ. અથ અમ્હાકં સત્થા અભિસમ્બોધિં પત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો રાજગહં ઉપનિસ્સાય વેળુવનમહાવિહારે પટિવસતિ.

ઇમસ્મિં ઠાને ઠત્વા ઇમેસં દ્વિન્નં નિબ્બત્તિં કથેતું વટ્ટતિ. રાજગહે કિર ધનસેટ્ઠિકુલસ્સ ધીતા અત્તનો દાસેનેવ સદ્ધિં સન્થવં કત્વા ‘‘અઞ્ઞેપિ મે ઇમં કમ્મં જાનેય્યુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા એવમાહ – ‘‘અમ્હેહિ ઇમસ્મિં ઠાને વસિતું ન સક્કા, સચે મે માતાપિતરો ઇમં દોસં જાનિસ્સન્તિ, ખણ્ડાખણ્ડં કરિસ્સન્તિ, વિદેસં ગન્ત્વા વસિસ્સામા’’તિ હત્થસારં ગહેત્વા અગ્ગદ્વારેન નિક્ખમિત્વા ‘‘યત્થ વા તત્થ વા અઞ્ઞેહિ અજાનનટ્ઠાનં ગન્ત્વા વસિસ્સામા’’તિ ઉભોપિ અગમંસુ.

તેસં એકસ્મિં ઠાને વસન્તાનં સંવાસમન્વાય તસ્સા કુચ્છિયં ગબ્ભો પતિટ્ઠાસિ. સા ગબ્ભસ્સ પરિપાકં આગમ્મ સામિકેન સદ્ધિં મન્તેસિ – ‘‘ગબ્ભો મે પરિપાકં ગતો, ઞાતિમિત્તાદિવિરહિતે ઠાને ગબ્ભવુટ્ઠાનં નામ ઉભિન્નમ્પિ અમ્હાકં દુક્ખમેવ, કુલગેહમેવ ગચ્છામા’’તિ. સો ‘‘અજ્જ ગચ્છામ, સ્વે ગચ્છામા’’તિ દિવસે અતિક્કમાપેસિ. સા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં બાલો અત્તનો દોસમહન્તાય ગન્તું ન ઉસ્સહતિ, માતાપિતરો ચ નામ એકન્તહિતા, અયં ગચ્છતુ વા મા વા, મયા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ. તસ્મિં ગેહા નિક્ખન્તે સા ગેહે પરિક્ખારં પટિસામેત્વા અત્તનો કુલઘરં ગતભાવં અનન્તરગેહવાસીનં આરોચેત્વા મગ્ગં પટિપજ્જિ.

અથ સો પુરિસો ઘરં આગતો તં અદિસ્વા પટિવિસ્સકે પુચ્છિત્વા ‘‘કુલઘરં ગતા’’તિ સુત્વા વેગેન અનુબન્ધિત્વા અન્તરામગ્ગે સમ્પાપુણિ. તસ્સાપિ તત્થેવ ગબ્ભવુટ્ઠાનં અહોસિ. સો ‘‘કિં ઇદં ભદ્દે’’તિ પુચ્છિ. સામિ એકો પુત્તો જાતોતિ. ઇદાનિ કિં કરિસ્સામાતિ? યસ્સ અત્થાય મયં કુલઘરં ગચ્છામ, તં કમ્મં અન્તરાવ નિપ્ફન્નં, તત્થ ગન્ત્વા કિં કરિસ્સામ, નિવત્તામાતિ દ્વેપિ એકચિત્તા હુત્વા નિવત્તિંસુ. તસ્સ દારકસ્સ ચ પન્થે જાતત્તા પન્થકોતિ નામં અકંસુ. તસ્સા નચિરસ્સેવ અપરોપિ ગબ્ભો પતિટ્ઠહિ. સબ્બં પુરિમનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં. તસ્સપિ દારકસ્સ પન્થે જાતત્તા પઠમજાતસ્સ મહાપન્થકોતિ નામં કત્વા પચ્છાજાતસ્સ ચૂળપન્થકોતિ નામં અકંસુ.

તે દ્વેપિ દારકે ગહેત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ ગતા. તેસં તત્થ વસન્તાનં અયં મહાપન્થકદારકો અઞ્ઞે દારકજને ‘‘ચૂળપિતા મહાપિતા અય્યકો અય્યિકા’’તિ વદન્તે સુત્વા માતરં પટિપુચ્છિ – ‘‘અમ્મ, અઞ્ઞે દારકા કથેન્તિ ‘અય્યકો અય્યિકા’તિ, કિં અમ્હાકં ઞાતકા નત્થી’’તિ? આમ, તાત, તુમ્હાકં એત્થ ઞાતકા નત્થિ, રાજગહનગરે પન વો ધનસેટ્ઠિ નામ અય્યકો, તત્થ તુમ્હાકં બહૂ ઞાતકાતિ. કસ્મા તત્થ ન ગચ્છથ અમ્માતિ? સા અત્તનો અગમનકારણં પુત્તસ્સ અકથેત્વા પુત્તેસુ પુનપ્પુનં કથેન્તેસુ સામિકમાહ – ‘‘ઇમે દારકા અતિવિય મં કિલમેન્તિ, કિં નો માતાપિતરો દિસ્વા મંસં ખાદિસ્સન્તિ, એહિ દારકાનં અય્યકકુલં દસ્સેમા’’તિ. અહં સમ્મુખા ભવિતું ન સક્ખિસ્સામિ, તં પન નયિસ્સામીતિ. ‘‘સાધુ સામિ, યેન કેનચિ ઉપાયેન દારકાનં અય્યકકુલમેવ દટ્ઠું વટ્ટતી’’તિ દ્વેપિ જના દારકે આદાય અનુપુબ્બેન રાજગહં પત્વા નગરદ્વારે એકિસ્સા સાલાય નિવાસં કત્વા દારકમાતા દ્વે દારકે ગહેત્વા આગતભાવં માતાપિતૂનં આરોચાપેસિ.

તે તં સાસનં સુત્વા સંસારે સંસરન્તાનં ન પુત્તો ન ધીતા નામ નત્થિ, તે અમ્હાકં મહાપરાધિકા, ન સક્કા તેહિ અમ્હાકં ચક્ખુપથે ઠાતું. એત્તકં પન ધનં ગહેત્વા દ્વેપિ જના ફાસુકટ્ઠાનં ગન્ત્વા જીવન્તુ, દારકે પન ઇધ પેસેન્તૂતિ. સેટ્ઠિધીતા માતાપિતૂહિ પેસિતં ધનં ગહેત્વા દારકે આગતદૂતાનં હત્થેયેવ દત્વા પેસેસિ. દારકા અય્યકકુલે વડ્ઢન્તિ. તેસુ ચૂળપન્થકો અતિદહરો, મહાપન્થકો પન અય્યકેન સદ્ધિં દસબલસ્સ ધમ્મકથં સોતું ગચ્છતિ. તસ્સ નિચ્ચં સત્થુ સમ્મુખે ધમ્મં સુણન્તસ્સ પબ્બજ્જાય ચિત્તં નમિ. સો અય્યકં આહ – ‘‘સચે તુમ્હે અનુજાનેય્યાથ, અહં પબ્બજ્જેય્ય’’ન્તિ. ‘‘કિં વદેસિ, તાત, મય્હં સકલલોકસ્સપિ પબ્બજ્જતો તવેવ પબ્બજ્જા ભદ્દિકા. સચે સક્કોસિ, પબ્બજ, તાતા’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સત્થુ સન્તિકં ગતો. સત્થા ‘‘કિં, મહાસેટ્ઠિ, દારકો તે લદ્ધો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, અયં દારકો મય્હં નત્તા, તુમ્હાકં સન્તિકે પબ્બજામીતિ વદતી’’તિ આહ.

સત્થા અઞ્ઞતરં પિણ્ડચારિકં ‘‘ઇમં દારકં પબ્બાજેહી’’તિ આણાપેસિ. થેરો તસ્સ તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિત્વા પબ્બાજેસિ. સો બહું બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા પરિપુણ્ણવસ્સો ઉપસમ્પદં લભિ. ઉપસમ્પન્નો હુત્વા યોનિસોમનસિકારે કમ્મં કરોન્તો ચતુન્નં અરૂપાવચરજ્ઝાનાનં લાભી હુત્વા ઝાનઙ્ગેહિ વુટ્ઠાય અરહત્તં પાપુણિ. ઇતિ સો સઞ્ઞાવિવટ્ટકુસલાનં અગ્ગો જાતો. સો ઝાનસુખેન ફલસુખેન વીતિનામેન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘સક્કા નુ ખો ઇમં સુખં ચૂળપન્થકસ્સ દાતુ’’ન્તિ. તતો અય્યકસેટ્ઠિસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘મહાસેટ્ઠિ સચે તુમ્હે સમ્પટિચ્છથ, અહં ચૂળપન્થકં પબ્બાજેય્ય’’ન્તિ આહ. પબ્બાજેથ, ભન્તેતિ. થેરો ચૂળપન્થકદારકં પબ્બાજેત્વા દસસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેસિ. ચૂળપન્થકસામણેરો ભાતિકસ્સ સન્તિકે.

‘‘પદુમં યથા કોકનદં સુગન્ધં,

પાતો સિયા ફુલ્લમવીતગન્ધં;

અઙ્ગીરસં પસ્સ વિરોચમાનં,

તપન્તમાદિચ્ચમિવન્તલિક્ખે’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૨૩; અ. નિ. ૫.૧૯૫) –

ઇમં ગાથં ગણ્હાતિ. ગહિતગહિતપદં ઉપરૂપરિપદં ગણ્હન્તસ્સ નસ્સતિ. તસ્સ ઇમં ગાથં ગહેતું વાયમન્તસ્સેવ ચત્તારો માસા અતિક્કન્તા. અથ નં મહાપન્થકો આહ – ‘‘ચૂળપન્થક, ત્વં ઇમસ્મિં સાસને અભબ્બો, ચતૂહિ માસેહિ એકગાથમ્પિ ગહેતું ન સક્કોસિ, પબ્બજિતકિચ્ચં પન ત્વં કથં મત્થકં પાપેસ્સસિ, નિક્ખમ ઇતો’’તિ. સો થેરેન પણામિતો વિહારપચ્ચન્તે રોદમાનો અટ્ઠાસિ.

તેન સમયેન સત્થા રાજગહં ઉપનિસ્સાય જીવકમ્બવને વિહરતિ. તસ્મિં સમયે જીવકો પુરિસં પેસેસિ ‘‘પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં સત્થારં નિમન્તેહી’’તિ. તેન ખો પન સમયેન મહાપન્થકો ભત્તુદ્દેસકો હોતિ. સો ‘‘પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં ભિક્ખં સમ્પટિચ્છથ, ભન્તે’’તિ વુત્તો ‘‘ચૂળપન્થકં ઠપેત્વા સેસાનં સમ્પટિચ્છામી’’તિ આહ. ચૂળપન્થકો તં કથં સુત્વા ભિય્યોસોમત્તાય દોમનસ્સપ્પત્તો અહોસિ. સત્થા ચૂળપન્થકસ્સ ખેદં દિસ્વા ‘‘ચૂળપન્થકો મયિ ગતે બુજ્ઝિસ્સતી’’તિ ગન્ત્વા અવિદૂરે ઠાને અત્તાનં દસ્સેત્વા ‘‘કિં ત્વં, પન્થક, રોદસી’’તિ આહ. ભાતા મં, ભન્તે, પણામેતીતિ. પન્થક, તુય્હં ભાતિકસ્સ પરપુગ્ગલાનં આસયાનુસયઞાણં નત્થિ, ત્વં બુદ્ધવેનેય્યપુગ્ગલો નામાતિ ઇદ્ધિયા અભિસઙ્ખરિત્વા સુદ્ધં ચોળખણ્ડં અદાસિ ‘‘ઇમં ગહેત્વા ‘રજોહરણં રજોહરણ’ન્તિ વત્વા ભાવેહિ પન્થકા’’તિ.

સો સત્થારા દિન્નં ચોળખણ્ડં ‘‘રજોહરણં રજોહરણ’’ન્તિ હત્થેન પરિમજ્જન્તો નિસીદિ. તસ્સ પરિમજ્જન્તસ્સ લોમાનિ કિલિટ્ઠધાતુકાનિ જાતાનિ. પુન પરિમજ્જન્તસ્સ ઉક્ખલિપરિપુઞ્છનસદિસં જાતં. સો ઞાણપરિપાકં આગમ્મ તત્થ ખયવયં પટ્ઠપેત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇદં ચોળખણ્ડં પકતિયા પણ્ડરં પરિસુદ્ધં, ઉપાદિન્નકસરીરં નિસ્સાય કિલિટ્ઠં જાતં, ઇદં ચિત્તમ્પિ એવંગતિકમેવા’’તિ. સમાધિં ભાવેત્વા ચત્તારિ રૂપાવચરજ્ઝાનાનિ પાદકાનિ કત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. સો મનોમયજ્ઝાનલાભી હુત્વા એકો હુત્વા બહુધા, બહુધા હુત્વા એકો ભવિતું સમત્થો અહોસિ. અરહત્તમગ્ગેનેવ ચસ્સ તેપિટકઞ્ચ છ અભિઞ્ઞા ચ આગમિંસુ.

પુનદિવસે સત્થા એકૂનેહિ પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં ગન્ત્વા જીવકસ્સ નિવેસને નિસીદિ. ચૂળપન્થકો પન અત્તનો ભિક્ખાય અસમ્પટિચ્છિતત્તાયેવ ન ગતો. જીવકો યાગું દાતું આરભિ, સત્થા હત્થેન પત્તં પિદહિ. કસ્મા, ભન્તે, ન ગણ્હથાતિ? વિહારે એકો ભિક્ખુ અત્થિ જીવકાતિ. સો પુરિસં પહિણિ ‘‘ગચ્છ, ભણે, વિહારે નિસિન્નં અય્યં ગહેત્વા એહી’’તિ. ચૂળપન્થકત્થેરોપિ તસ્સ પુરિસસ્સ પુરે આગમનાયેવ ભિક્ખુસહસ્સં નિમ્મિનિત્વા એકમ્પિ એકેન અસદિસં, એકસ્સપિ ચ ચીવરવિચારણાદિસમણકમ્મં અઞ્ઞેન અસદિસં અકાસિ. સો પુરિસો વિહારે ભિક્ખૂનં બહુભાવં દિસ્વા ગન્ત્વા જીવકસ્સ કથેસિ – ‘‘ભન્તે, ઇમસ્મિં વિહારે ભિક્ખુસઙ્ઘો બહુતરો, તતો પક્કોસિતબ્બં ભદન્તં ન જાનામી’’તિ. જીવકો સત્થારં પટિપુચ્છિ – ‘‘કોનામો, ભન્તે, વિહારે નિસિન્નભિક્ખૂ’’તિ? ચૂળપન્થકો નામ જીવકાતિ. ગચ્છ ભો ‘‘ચૂળપન્થકો નામ કતરો’’તિ પુચ્છિત્વા આનેહીતિ. સો વિહારં ગન્ત્વા ‘‘ચૂળપન્થકો નામ, ભન્તે, કતરો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અહં ચૂળપન્થકો અહં ચૂળપન્થકો’’તિ ભિક્ખુસહસ્સમ્પિ કથેસિ. સો પુનાગન્ત્વા જીવકસ્સ કથેસિ ‘‘સહસ્સમત્તા ભિક્ખૂ સબ્બેપિ ‘અહં ચૂળપન્થકો અહં ચૂળપન્થકો’તિ કથેન્તિ, અહં ‘અસુકો નામ પક્કોસિતબ્બો’તિ ન જાનામી’’તિ. જીવકોપિ પટિવિદ્ધસચ્ચતાય ‘‘ઇદ્ધિમા ભિક્ખૂ’’તિ નયતો ઞત્વા ‘‘પઠમં કથનભિક્ખુમેવ ‘તુમ્હે સત્થા પક્કોસતી’તિ વત્વા ચીવરકણ્ણે ગણ્હ તાતા’’તિ આહ. સો વિહારં ગન્ત્વા તથા અકાસિ, તાવદેવ સહસ્સમત્તા ભિક્ખૂ અન્તરધાયિંસુ. સો થેરં ગહેત્વા અગમાસિ. સત્થા તસ્મિં ખણે યાગું ગણ્હિ.

દસબલે ભત્તકિચ્ચં કત્વા વિહારં ગતે ધમ્મસભાયં કથા ઉદપાદિ ‘‘યાવ મહન્તા વત બુદ્ધા નામ ચત્તારો માસે એકગાથં ગણ્હિતું અસક્કોન્તં ભિક્ખું એવંમહિદ્ધિકં અકંસૂ’’તિ. સત્થા તેસં ભિક્ખૂનં ચિત્તાચારં ઞત્વા ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસજ્જ ‘‘કિં વદેથ, ભિક્ખવે’’તિ પુચ્છિ. ન ભગવા અઞ્ઞં કિઞ્ચિ કથેમ, ચૂળપન્થકેન તુમ્હાકં સન્તિકા મહાલાભો લદ્ધોતિ તુમ્હાકંયેવ ગુણં કથેમાતિ. અનચ્છરિયં, ભિક્ખવે, ઇદાનિ મય્હં ઓવાદં કત્વા લોકુત્તરદાયજ્જલાભો, અયં અતીતેપિ અપરિપક્કઞાણે ઠિતસ્સ મય્હં ઓવાદં કત્વા લોકિયદાયજ્જં લભીતિ. ભિક્ખૂ ‘‘કદા, ભન્તે’’તિ આયાચિંસુ. સત્થા તેસં ભિક્ખૂનં અતીતં આહરિત્વા દસ્સેસિ.

ભિક્ખવે, અતીતે બારાણસીનગરે બ્રહ્મદત્તો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. તસ્મિં સમયે ચૂળકસેટ્ઠિ નામ પણ્ડિતો બ્યત્તો સબ્બનિમિત્તાનિ જાનાતિ. સો એકદિવસં રાજૂપટ્ઠાનં ગચ્છન્તો અન્તરવીથિયં મતમૂસિકં દિસ્વા તસ્મિં ખણે નક્ખત્તં સમાનેત્વા ઇદમાહ – ‘‘સક્કા ચક્ખુમતા કુલપુત્તેન ઇમં ઉન્દૂરં ગહેત્વા દારભરણઞ્ચ કાતું કમ્મન્તે ચ પયોજેતુ’’ન્તિ. અઞ્ઞતરો દુગ્ગતકુલપુત્તો તં સેટ્ઠિસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘નાયં અજાનિત્વા કથેસ્સતી’’તિ મૂસિકં ગહેત્વા એકસ્મિં આપણે બિળારસ્સત્થાય દત્વા કાકણિકં લભિ. તાય કાકણિકાય ફાણિતં કિણિત્વા એકેન કુટેન પાનીયં ગણ્હિત્વા અરઞ્ઞતો આગચ્છન્તે માલાકારે દિસ્વા થોકં થોકં ફાણિતખણ્ડં દત્વા ઉળુઙ્કેન પાનીયં અદાસિ. તે તસ્સ એકેકં પુપ્ફમુટ્ઠિં અદંસુ. સો તેન પુપ્ફમૂલેન પુનદિવસેપિ ફાણિતઞ્ચ પાનીયઘટઞ્ચ ગહેત્વા પુપ્ફારામમેવ ગતો. તસ્સ તંદિવસં માલાકારા અડ્ઢઓચિતકે પુપ્ફગચ્છે દત્વા અગમંસુ. સો નચિરસ્સેવ ઇમિના ઉપાયેન અટ્ઠ કહાપણે લભિ.

પુન એકસ્મિં વાતવુટ્ઠિદિવસે છડ્ડિતઉય્યાનં ગન્ત્વા પતિતદારૂનં રાસિં કત્વા નિસિન્નો રાજકુમ્ભકારસ્સ સન્તિકા સોળસ કહાપણે લભિ. સો ચતુવીસતિયા કહાપણેસુ જાતેસુ ‘‘અત્થિ અયં ઉપાયો મય્હ’’ન્તિ નગરદ્વારતો અવિદૂરે ઠાને એકં પાનીયચાટિં ઠપેત્વા પઞ્ચસતે તિણહારકે પાનીયેન ઉપટ્ઠહિ. તે આહંસુ – ‘‘ત્વં, સમ્મ, અમ્હાકં બહુપકારો, કિં તે કરોમા’’તિ? સોપિ ‘‘મય્હં કિચ્ચે ઉપ્પન્ને કરિસ્સથા’’તિ વત્વા ઇતો ચિતો ચ વિચરન્તો થલપથકમ્મિકેન ચ જલપથકમ્મિકેન ચ સદ્ધિં મિત્તસન્થવં અકાસિ. તસ્સ થલપથકમ્મિકો ‘‘સ્વે ઇમં નગરં અસ્સવાણિજકો પઞ્ચ અસ્સસતાનિ ગહેત્વા આગમિસ્સતી’’તિ આચિક્ખિ. સો તસ્સ વચનં સુત્વા તિણહારકાનં સઞ્ઞં દત્વા એકેકં તિણકલાપં દિગુણં કત્વા આહરાપેસિ. અથ સો અસ્સાનં નગરં પવિટ્ઠવેલાય તિણકલાપસહસ્સં અન્તરદ્વારે રાસિં કત્વા નિસીદિ. અસ્સવાણિજો સકલનગરે અસ્સાનં ચારિં અલભિત્વા તસ્સ સહસ્સં દત્વા તં તિણં ગણ્હિ.

તતો કતિપાહચ્ચયેનસ્સ સમુદ્દકમ્મિકસહાયકો આરોચેસિ ‘‘પટ્ટનં મહાનાવા આગતા’’તિ. સો ‘‘અત્થિ અયં ઉપાયો’’તિ અટ્ઠહિ કહાપણેહિ સબ્બપરિવારસમ્પન્નં તાવકાલિકં રથં ગહેત્વા નાવાપટ્ટનં ગન્ત્વા એકં અઙ્ગુલિમુદ્દિકં નાવિકસ્સ સચ્ચકારં દત્વા અવિદૂરે ઠાને સાણિં પરિક્ખિપાપેત્વા તત્થ નિસિન્નો પુરિસે આણાપેસિ ‘‘બાહિરકેસુ વાણિજેસુ આગતેસુ તતિયેન પટિહારેન આરોચેથા’’તિ. ‘‘નાવા આગતા’’તિ સુત્વા બારાણસિતો સતમત્તા વાણિજા ‘‘ભણ્ડં ગણ્હામા’’તિ આગમંસુ. ભણ્ડં તુમ્હે ન લભિસ્સથ, અસુકટ્ઠાને નામ મહાવાણિજેન સચ્ચકારો દિન્નોતિ. તે તેસં સુત્વા તસ્સ સન્તિકં આગતા, પાદમૂલિકપુરિસા પુરિમસઞ્ઞાવસેન તતિયેન પાટિહારેન તેસં આગતભાવં આરોચેસું. તે સતમત્તાપિ વાણિજા એકેકં સહસ્સં દત્વા તેન સદ્ધિં નાવાય પત્તિકા હુત્વા પુન એકેકં સહસ્સં દત્વા પત્તિં વિસ્સજ્જાપેત્વા ભણ્ડં અત્તનો સન્તકં અકંસુ. સો પુરિસો દ્વે સતસહસ્સાનિ ગહેત્વા બારાણસિં આગન્ત્વા ‘‘કતઞ્ઞુના ભવિતું વટ્ટતી’’તિ એકં સતસહસ્સં ગહેત્વા ચૂળસેટ્ઠિસ્સ સન્તિકં ગતો.

અથ તં ચૂળસેટ્ઠિ ‘‘કિં તે, તાત, કત્વા ઇદં ધનં લદ્ધ’’ન્તિ પુચ્છિ. સો ‘‘તુમ્હેહિ કથિતઉપાયે ઠત્વા ચતુમાસબ્ભન્તરેયેવ લદ્ધ’’ન્તિ આહ. સેટ્ઠિ તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ઇદાનિ એવરૂપં દારકં પરસન્તકં કાતું ન વટ્ટતી’’તિ વયપ્પત્તં ધીતરં દત્વા સકલકુટુમ્બસ્સ સામિકં અકાસિ. સોપિ કુલપુત્તો સેટ્ઠિનો અચ્ચયેન તસ્મિં નગરે સેટ્ઠિટ્ઠાનં ગહેત્વા યાવતાયુકં ઠત્વા યથાકમ્મં ગતો. સત્થા દ્વે વત્થૂનિ કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા અભિસમ્બુદ્ધકાલે ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અપ્પકેનપિ મેધાવી, પાભતેન વિચક્ખણો;

સમુટ્ઠાપેતિ અત્તાનં, અણું અગ્ગિંવ સન્ધમ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૪);

ઇતિ સત્થા ધમ્મસભાયં સન્નિસિન્નાનં ઇમં કારણં દસ્સેસિ. અયં દ્વિન્નમ્પિ મહાસાવકાનં પુબ્બપત્થનતો પટ્ઠાય અનુપુબ્બિકથા. અપરભાગે પન સત્થા અરિયગણપરિવુતો ધમ્માસને નિસિન્નો મનોમયં કાયં અભિનિમ્મિનન્તાનં ચેતોવિવટ્ટકુસલાનઞ્ચ ચૂળપન્થકત્થેરં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ, સઞ્ઞાવિવટ્ટકુસલાનં મહાપન્થકન્તિ.

સુભૂતિત્થેરવત્થુ

૨૦૧. તતિયે અરણવિહારીનન્તિ નિક્કિલેસવિહારીનં. રણન્તિ હિ રાગાદયો કિલેસા વુચ્ચન્તિ, તેસં અભાવેન નિક્કિલેસવિહારો અરણવિહારો નામ. સો યેસં અત્થિ, તે અરણવિહારિનો. તેસં અરણવિહારીનં સુભૂતિત્થેરો અગ્ગોતિ. કિઞ્ચાપિ હિ અઞ્ઞેપિ ખીણાસવા અરણવિહારિનોવ, થેરેન પન ધમ્મદેસનાય એતં નામં લદ્ધં. અઞ્ઞે હિ ભિક્ખૂ ધમ્મં દેસેન્તો ઉદ્દિસ્સકં કત્વા વણ્ણં વા અવણ્ણં વા કથેન્તિ, થેરો પન ધમ્મં દેસેન્તો સત્થારા દેસિતનિયામતો અનોક્કમિત્વા દેસેતિ, તસ્મા અરણવિહારીનં અગ્ગો નામ જાતો.

૨૦૨. ચતુત્થે દક્ખિણેય્યાનન્તિ દક્ખિણારહાનં. તત્થ કિઞ્ચાપિ અઞ્ઞેપિ ખીણાસવા અગ્ગદક્ખિણેય્યા, થેરો પન પિણ્ડાય ચરન્તો ઘરે ઘરે મેત્તાઝાનં સમાપજ્જિત્વા સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ભિક્ખં ગણ્હાતિ ‘‘એવં ભિક્ખાદાયકાનં મહપ્ફલં ભવિસ્સતી’’તિ. તસ્મા દક્ખિણેય્યાનં અગ્ગોતિ વુત્તો. અત્તભાવો પનસ્સ સુસમિદ્ધો, અલઙ્કતતોરણં વિય ચિત્તપટો વિય ચ અતિવિય વિરોચતિ. તસ્મા સુભૂતીતિ વુચ્ચતિ.

તસ્સ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અયં કિર પદુમુત્તરે ભગવતિ અનુપ્પન્નેયેવ હંસવતીનગરે બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ, નન્દમાણવોતિસ્સ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો તયો વેદે ઉગ્ગણ્હિત્વા તત્થ સારં અપસ્સન્તો અત્તનો પરિવારેહિ ચતુચત્તાલીસાય માણવકસહસ્સેહિ સદ્ધિં પબ્બતપાદે ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા પઞ્ચ અભિઞ્ઞા અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેસિ, અન્તેવાસિકેપિ ઝાનલાભિનો અકાસિ.

તસ્મિં સમયે પદુમુત્તરો ભગવા લોકે નિબ્બત્તિત્વા હંસવતીનગરં ઉપનિસ્સાય વિહરન્તો એકદિવસં પચ્ચૂસસમયે લોકં ઓલોકેન્તો નન્દતાપસસ્સ અન્તેવાસિકાનં જટિલાનં અરહત્તૂપનિસ્સયં નન્દતાપસસ્સ ચ દ્વીહઙ્ગેહિ સમન્નાગતસ્સ સાવકસ્સ ઠાનન્તરપત્થનં દિસ્વા પાતોવ સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા પુબ્બણ્હસમયં પત્તચીવરમાદાય સારિપુત્તત્થેરસ્સ વત્થુમ્હિ વુત્તનયેનેવ નન્દતાપસસ્સ અસ્સમં અગમાસિ. તત્થ ફલાફલદાનઞ્ચ પુપ્ફાસનપઞ્ઞાપનઞ્ચ નિરોધસમાપત્તિસમાપજ્જનઞ્ચ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

સત્થા પન નિરોધા વુટ્ઠિતો અરણવિહારિઅઙ્ગેન ચ દક્ખિણેય્યઙ્ગેન ચાતિ દ્વીહઙ્ગેહિ સમન્નાગતં એકં સાવકં ‘‘ઇસિગણસ્સ પુપ્ફાસનાનુમોદનં કરોહી’’તિ આણાપેસિ. સો અત્તનો વિસયે ઠત્વા તેપિટકં સમ્મસિત્વા અનુમોદનં અકાસિ. તસ્સ દેસનાવસાને સત્થા સયં ધમ્મં દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને સબ્બે ચતુચત્તાલીસસહસ્સાપિ તાપસા અરહત્તં પાપુણિંસુ. નન્દતાપસો પન અનુમોદકસ્સ ભિક્ખુનો નિમિત્તં ગણ્હિત્વા સત્થુ દેસનાનુસારેન ઞાણં પેસેતું નાસક્ખિ. સત્થા ‘‘એથ, ભિક્ખવો’’તિ સેસભિક્ખૂનં હત્થં પસારેસિ. સબ્બેપિ અન્તરહિતકેસમસ્સૂ ઇદ્ધિમયપરિક્ખારા વસ્સસટ્ઠિકત્થેરા વિય અહેસું.

નન્દતાપસો તથાગતં વન્દિત્વા સમ્મુખે ઠિતો આહ – ‘‘ભન્તે, યેન ભિક્ખુના ઇસિગણસ્સ પુપ્ફાસનાનુમોદના કતા, કો નામોયં તુમ્હાકં સાસને’’તિ? અરણવિહારિઅઙ્ગેન ચ દક્ખિણેય્યઙ્ગેન ચ એતદગ્ગં પત્તો એસોતિ. ‘‘ભન્તે, અહમ્પિ ઇમિના સત્તાહકતેન અધિકારકમ્મેન અઞ્ઞં સમ્પત્તિં ન પત્થેમિ, અનાગતે પનાહં એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને અયં થેરો વિય દ્વીહઙ્ગેહિ સમન્નાગતો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. સત્થા અનન્તરાયં દિસ્વા બ્યાકરિત્વા પક્કામિ. નન્દતાપસોપિ કાલેન કાલં દસબલસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા અપરિહીનજ્ઝાનો બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તો. ઇદમસ્સ કલ્યાણકમ્મં. અન્તરા પન કમ્મં ન કથિયતિ.

સો કપ્પસતસહસ્સં અતિક્કમિત્વા સાવત્થિયં સુમનસેટ્ઠિસ્સ ગેહે નિબ્બત્તિ, સુભૂતીતિસ્સ નામં અકંસુ. અપરભાગે અમ્હાકં સત્થા લોકે નિબ્બત્તો રાજગહં ઉપનિસ્સાય વિહરતિ. તદા અનાથપિણ્ડિકો સેટ્ઠિ સાવત્થિયં ઉટ્ઠાનકભણ્ડં ગહેત્વા અત્તનો સહાયકસ્સ રાજગહસેટ્ઠિનો ઘરં ગતો સત્થુ ઉપ્પન્નભાવં ઞત્વા સત્થારં સીતવને વિહરન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પઠમદસ્સનેનેવ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય સત્થારં સાવત્થિં આગમનત્થાય યાચિત્વા પઞ્ચચત્તાલીસયોજને મગ્ગે યોજને યોજને સતસહસ્સપરિચ્ચાગેન વિહારે પતિટ્ઠાપેત્વા સાવત્થિયં રાજમાનેન અટ્ઠકરીસપ્પમાણં જેતરાજકુમારસ્સ ઉય્યાનભૂમિં કોટિસન્થારેન કિણિત્વા તત્થ ભગવતો વિહારં કારેત્વા અદાસિ. વિહારમહદિવસે અયં સુભૂતિકુટિમ્બિકો અનાથપિણ્ડિકસેટ્ઠિના સદ્ધિં ગન્ત્વા ધમ્મં સુણન્તો સદ્ધં પટિલભિત્વા પબ્બજિ. સો ઉપસમ્પન્નો દ્વે માતિકા પગુણં કત્વા કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા અરઞ્ઞે સમણધમ્મં કરોન્તો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા મેત્તાઝાનં પાદકં કત્વા અરહત્તં પાપુણિ. ધમ્મં દેસેન્તો વુત્તનયેનેવ ધમ્મં કથેતિ, પિણ્ડાય ચરન્તો વુત્તનયેનેવ મેત્તાઝાનતો વુટ્ઠાય ભિક્ખં ગણ્હાતિ. અથ નં સત્થા ઇમં કારણદ્વયં પટિચ્ચ અરણવિહારીનઞ્ચ દક્ખિણેય્યાનઞ્ચ ભિક્ખૂનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

ખદિરવનિયરેવતત્થેરવત્થુ

૨૦૩. પઞ્ચમે આરઞ્ઞકાનન્તિ અરઞ્ઞવાસીનં. રેવતો ખદિરવનિયોતિ ધમ્મસેનાપતિત્થેરસ્સ કનિટ્ઠભાતિકો. સો યથા અઞ્ઞે થેરા અરઞ્ઞે વસમાના વનસભાગં ઉદકસભાગં ભિક્ખાચારસભાગઞ્ચ સલ્લક્ખેત્વા અરઞ્ઞે વસન્તિ, ન એવં વસિ. એતાનિ પન સભાગાનિ અનાદિયિત્વા ઉજ્જઙ્ગલસક્ખરપાસાણવિસમે ખદિરવને પટિવસતિ. તસ્મા આરઞ્ઞકાનં અગ્ગોતિ વુત્તો.

તસ્સ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અયં કિર અતીતે પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે હંસવતીનગરે નિબ્બત્તો મહાગઙ્ગાય પયાગપતિટ્ઠાનતિત્થે નાવાકમ્મં કરોન્તો પટિવસતિ. તસ્મિં સમયે સત્થા સતસહસ્સભિક્ખુપરિવારો ચારિકં ચરન્તો પયાગપતિટ્ઠાનતિત્થં સમ્પાપુણિ. સો દસબલં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હં કાલેન કાલં બુદ્ધદસ્સનં નામ નત્થિ, અયં મે કલ્યાણકમ્માયૂહનક્ખણો’’તિ નાવાસઙ્ઘાટં બન્ધાપેત્વા ઉપરિ ચેલવિતાનં કારેત્વા ગન્ધમાલાદામાનિ ઓસારેત્વા હેટ્ઠા વરપોત્થકં ચિત્તત્થરણં અત્થરાપેત્વા સપરિવારં સત્થારં પરતીરં તારેસિ.

તસ્મિં સમયે સત્થા એકં આરઞ્ઞકં ભિક્ખું એતદગ્ગે ઠપેસિ. સો નાવિકો તં દિસ્વા ‘‘મયાપિ એવમેવં અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને આરઞ્ઞકાનં અગ્ગેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ સત્થારં નિમન્તેત્વા સત્તાહં મહાદાનં દત્વા સત્થુ પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હેહિ એતદગ્ગે ઠપિતો સો ભિક્ખુ વિય અહમ્પિ અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને આરઞ્ઞકાનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. સત્થા અનન્તરાયં દિસ્વા ‘‘અનાગતે ગોતમબુદ્ધસ્સ સાસને ત્વં આરઞ્ઞકાનં અગ્ગો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકરિત્વા પક્કામિ. અન્તરા પન અઞ્ઞં કમ્મં ન કથિયતિ.

સો યાવજીવં કલ્યાણકમ્મં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મગધક્ખેત્તે નાલકબ્રાહ્મણગામે સારીબ્રાહ્મણિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગહેત્વા તિણ્ણં ભાતિકાનં તિસ્સન્નઞ્ચ ભગિનીનં સબ્બકનિટ્ઠો હુત્વા નિબ્બત્તિ, રેવતોતિસ્સ નામં અકંસુ. અથસ્સ માતાપિતરો ચિન્તેસું – ‘‘વડ્ઢિતવડ્ઢિતે દારકે સમણા સક્યપુત્તિયા નેત્વા પબ્બાજેન્તિ, અમ્હાકં પુત્તં રેવતં દહરમેવ ઘરબન્ધનેન બન્ધિસ્સામા’’તિ સમાનકુલતો દારિકં આનેત્વા રેવતસ્સ અય્યિકં વન્દાપેત્વા, ‘‘અમ્મ, તવ અય્યિકાય મહલ્લકતરા હોહી’’તિ આહંસુ. રેવતો તેસં કથં સુત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં દારિકા દહરા પઠમવયે ઠિતા, ઇમિસ્સા કિર એવંવિધં રૂપં મમ અય્યિકાય રૂપસદિસં ભવિસ્સતિ, પુચ્છિસ્સામિ તાવ નેસં અધિપ્પાય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા આહ – ‘‘તુમ્હે કિં કથેથા’’તિ? તાત, ‘‘અયં દારિકા અય્યિકા વિય તે જરં પાપુણાતૂ’’તિ વદામાતિ. સો ‘‘ઇમિસ્સા રૂપં એવંવિધં ભવિસ્સતી’’તિ પુચ્છિ. તાત, કિં વદેસિ, મહાપુઞ્ઞા એવંવિધા હોન્તીતિ.

સો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇદં કિર રૂપં ઇમિના નિયામેન વલિત્તચં ભવિસ્સતિ પલિતકેસં ખણ્ડદન્તં, અહં એવરૂપે રૂપે રજ્જિત્વા કિં કરિસ્સામિ, મમ ભાતિકાનં ગતમગ્ગમેવ ગમિસ્સામી’’તિ કીળન્તો વિય હુત્વા સમવયે તરુણદારકે આહ – ‘‘એથ, ભો, વિધાવનિકં કરિસ્સામા’’તિ નિક્ખમિ. તાત, મઙ્ગલદિવસે મા બહિ ગચ્છાતિ. સો દારકેહિ સદ્ધિં કીળન્તો વિય અત્તનો ધાવનવારે સમ્પત્તે થોકં ગન્ત્વા પપઞ્ચેત્વા આગચ્છતિ. પુન દુતિયવારે સમ્પત્તે તતો તુરિતં વિય ગન્ત્વા આગતો, તતિયવારે સમ્પત્તે ‘‘અયં મે કાલો’’તિ ઞત્વા સમ્મુખટ્ઠાનેનેવ પલાયિત્વા પંસુકૂલિકભિક્ખૂનં નિવાસટ્ઠાનં અરઞ્ઞં ગન્ત્વા થેરે અભિવાદેત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. સપ્પુરિસ મયં તં ન જાનામ ‘‘કસ્સાસિ પુત્તો’’તિ, ત્વઞ્ચ અલઙ્કતનિયામેનેવ આગતો, કો તં પબ્બાજેતું ઉસ્સહિસ્સતીતિ. સો ઉભો બાહા પગ્ગય્હ ‘‘વિલુમ્પન્તિ મં વિલુમ્પન્તિ મ’’ન્તિ મહારવં વિરવિ. ઇતો ચિતો ચ ભિક્ખૂ સન્નિપતિત્વા ‘‘સપ્પુરિસ, ઇમસ્મિં ઠાને તવ વત્થં વા પિળન્ધનં વા કોચિ ગણ્હન્તો નામ નત્થિ, ત્વઞ્ચ ‘વિલુમ્પન્તી’તિ વદસિ, કિં સન્ધાય વદસી’’તિ? ભન્તે, નાહં વત્થાલઙ્કારં સન્ધાય વદામિ, તિસ્સન્નં પન મે સમ્પત્તીનં વિલોપો વત્તતિ, તં સન્ધાય વદામિ. મં તાવ તુમ્હે મા પબ્બાજયિત્થ, ભાતરં પન મે જાનાથાતિ. કોનામો પન તે ભાતાતિ? ગિહિકાલે ઉપતિસ્સો નામ, ઇદાનિ પન સારિપુત્તો નામ જાતોતિ વદન્તીતિ. ‘‘આવુસો, એવં સન્તે અયં કુલપુત્તો અમ્હાકં કનિટ્ઠભાતિકો નામ હોતિ, જેટ્ઠભાતિકો નો ધમ્મસેનાપતિ પુરેતરંયેવ આહ – ‘અમ્હાકં ઞાતકા સબ્બેવ મિચ્છાદિટ્ઠિકા, યો કોચિ અમ્હાકં ઞાતીતિ આગચ્છતિ, તં યેન તેનુપાયેન પબ્બાજેય્યથા’તિ. અયં પન થેરસ્સ અજ્ઝત્તભાતિકો, પબ્બાજેથ ન’’ન્તિ વત્વા તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિત્વા પબ્બાજયિંસુ. અથ નં પરિપુણ્ણવસ્સં ઉપસમ્પાદેત્વા કમ્મટ્ઠાને યોજયિંસુ.

થેરો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા આચરિયુપજ્ઝાયાનં અવિદૂરે ઠાને વુત્તપ્પકારં ખદિરવનં પવિસિત્વા સમણધમ્મં કરોતિ. તસ્સ ‘‘અરહત્તં અપ્પત્વા દસબલં વા ભાતિકત્થેરં વા ન પસ્સિસ્સામી’’તિ વાયમન્તસ્સેવ તયો માસા અતિક્કન્તા, સુખુમાલકુલપુત્તસ્સ લૂખભોજનં ભુઞ્જન્તસ્સ ચિત્તં વલીતં નામ હોતિ, કમ્મટ્ઠાનં વિમોક્ખં ન ગતં. સો તેમાસચ્ચયેન પવારેત્વા વુત્થવસ્સો હુત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને સમણધમ્મં કરોતિ. તસ્સ સમણધમ્મં કરોન્તસ્સ ચિત્તં એકગ્ગં અહોસિ, સો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ.

અથાયસ્મા સારિપુત્તો સત્થારં આહ – ‘‘ભન્તે, મય્હં કિર કનિટ્ઠભાતા રેવતો પબ્બજિતો, સો અભિરમેય્ય વા ન વા, ગન્ત્વા નં પસ્સિસ્સામી’’તિ. ભગવા રેવતસ્સ આરદ્ધવિપસ્સકભાવં ઞત્વા દ્વે વારે પટિક્ખિપિત્વા તતિયવારે યાચિતો અરહત્તં પત્તભાવં ઞત્વા, ‘‘સારિપુત્ત, અહમ્પિ ગમિસ્સામિ, ભિક્ખૂનં આરોચેહી’’તિ. થેરો ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતેત્વા, ‘‘આવુસો, સત્થા ચારિકં ચરિતુકામો, ગન્તુકામા આગચ્છન્તૂ’’તિ સબ્બેસંયેવ આરોચેસિ. દસબલસ્સ ચારિકત્થાય ગમનકાલે ઓહીનકભિક્ખૂ નામ અપ્પકા હોન્તિ, ‘‘સત્થુ સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં પસ્સિસ્સામ, મધુરધમ્મકથં વા સુણિસ્સામા’’તિ યેભુય્યેન ગન્તુકામાવ બહુકા હોન્તિ. ઇતિ સત્થા મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો ‘‘રેવતં પસ્સિસ્સામી’’તિ નિક્ખન્તો.

અથેકસ્મિં પદેસે આનન્દત્થેરો દ્વેધાપથં પત્વા ભગવન્તં પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, ઇમસ્મિં ઠાને દ્વે મગ્ગા, કતરમગ્ગેન સઙ્ઘો ગચ્છતૂ’’તિ. કતરમગ્ગો, આનન્દ, ઉજુકોતિ? ભન્તે, ઉજુમગ્ગો તિંસયોજનો અમનુસ્સપથો, પરિહારમગ્ગો પન સટ્ઠિયોજનિકો ખેમો સુભિક્ખોતિ. આનન્દ, સીવલિ અમ્હેહિ સદ્ધિં આગતોતિ? આમ, ભન્તે, આગતોતિ. તેન હિ સઙ્ઘો ઉજુમગ્ગમેવ ગણ્હતુ, સીવલિસ્સ પુઞ્ઞં વીમંસિસ્સામાતિ. સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો સીવલિત્થેરસ્સ પુઞ્ઞવીમંસનત્થં અટવિમગ્ગં અભિરુહિ. મગ્ગં અભિરુહનટ્ઠાનતો પટ્ઠાય દેવસઙ્ઘો યોજને યોજને ઠાને નગરં માપેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ વસનત્થાય વિહારે પટિયાદેસિ. દેવપુત્તા રઞ્ઞા પેસિતકમ્મકારા વિય હુત્વા યાગુખજ્જકાદીનિ ગહેત્વા ‘‘કહં અય્યો સીવલિ, કહં અય્યો સીવલી’’તિ પુચ્છન્તા ગચ્છન્તિ. થેરો તં સક્કારસમ્માનં ગણ્હાપેત્વા સત્થુ સન્તિકં ગચ્છતિ. સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં પરિભુઞ્જિ.

ઇમિનાવ નિયામેન સત્થા સક્કારસમ્માનં અનુભવન્તો દેવસિકં યોજનપરમં ગન્ત્વા તિંસયોજનિકં કન્તારં અતિક્કમ્મ ખદિરવનિયત્થેરસ્સ સભાગટ્ઠાનં પત્તો. થેરો સત્થુ આગમનં ઞત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાને બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પહોનકવિહારે દસબલસ્સ ગન્ધકુટિં રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનાદીનિ ચ ઇદ્ધિયા માપેત્વા તથાગતસ્સ પચ્ચુગ્ગમનં ગતો. સત્થા અલઙ્કતપટિયત્તેન મગ્ગેન વિહારં પાવિસિ. અથ તથાગતે ગન્ધકુટિં પવિટ્ઠે ભિક્ખૂ વસ્સગ્ગેન પત્તસેનાસનાનિ પવિસિંસુ. દેવતા ‘‘અકાલો આહારસ્સા’’તિ અટ્ઠવિધં પાનકં આહરિંસુ. સત્થા સઙ્ઘેન સદ્ધિં પાનકં પિવિ. ઇમિનાવ નિયામેન તથાગતસ્સ સક્કારસમ્માનં અનુભવન્તસ્સેવ અદ્ધમાસો અતિક્કન્તો.

અથેકચ્ચે ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખૂ એકસ્મિં ઠાને નિસીદિત્વા કથં ઉપ્પાદયિંસુ ‘‘સત્થા દસબલો ‘મય્હં અગ્ગસાવકસ્સ કનિટ્ઠભાતા’તિ વત્વા એવરૂપં નવકમ્મિકભિક્ખું પસ્સિતું આગતો, ઇમસ્સ વિહારસ્સ સન્તિકે જેતવનમહાવિહારો વા વેળુવનવિહારાદયો વા કિં કરિસ્સન્તિ. અયમ્પિ ભિક્ખુ એવરૂપસ્સ નવકમ્મસ્સ કારકો, કિં નામ સમણધમ્મં કરિસ્સતી’’તિ? અથ સત્થા ચિન્તેસિ – ‘‘મયિ ચિરં વસન્તે ઇદં ઠાનં આકિણ્ણં ભવિસ્સતિ, આરઞ્ઞકા ભિક્ખૂ નામ પવિવેકત્થિકા હોન્તિ, રેવતસ્સ અફાસુવિહારો ભવિસ્સતી’’તિ તતો રેવતસ્સ દિવાટ્ઠાનં ગતો. થેરો એકકોવ ચઙ્કમનકોટિયં આલમ્બનફલકં નિસ્સાય પાસાણફલકે નિસિન્નો સત્થારં દૂરતોવ આગચ્છન્તં દિસ્વા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા વન્દિ.

અથ નં સત્થા પુચ્છિ – ‘‘રેવત, ઇમં વાળમિગટ્ઠાનં, ચણ્ડાનં હત્થિઅસ્સાદીનં સદ્દં સુત્વા કિન્તિ કરોસી’’તિ? તેસં મે, ભન્તે, સદ્દં સુણતો અરઞ્ઞરતિ નામ ઉપ્પજ્જતીતિ. સત્થા તસ્મિં ઠાને રેવતત્થેરસ્સ પઞ્ચહિ ગાથાસતેહિ અરઞ્ઞે નિવાસાનિસંસં નામ કથેત્વા પુનદિવસે અવિદૂરે ઠાને પિણ્ડાય ચરિત્વા રેવતત્થેરં નિવત્તેત્વા યેહિ ભિક્ખૂહિ થેરસ્સ અવણ્ણો કથિતો, તેસં કત્તરયટ્ઠિઉપાહનાતેલનાળિછત્તાનં પમુસ્સનભાવં અકાસિ. તે અત્તનો પરિક્ખારત્થાય નિવત્તા આગતમગ્ગેનેવ ગચ્છન્તાપિ તં ઠાનં સલ્લક્ખેતું ન સક્કોન્તિ. પઠમં હિ તે અલઙ્કતપટિયત્તેન મગ્ગેન ગન્ત્વા તંદિવસં પન વિસમમગ્ગેન ગચ્છન્તા તસ્મિં તસ્મિં ઠાને ઉક્કુટિકં નિસીદન્તિ, જાણુકેન ગચ્છન્તિ. તે ગુમ્બે ચ ગચ્છે ચ કણ્ટકે ચ મદ્દન્તા અત્તનો વસિતસભાગટ્ઠાનં ગન્ત્વા તસ્મિં તસ્મિં ખદિરખાણુકે અત્તનો છત્તં સઞ્જાનન્તિ, ઉપાહનં કત્તરયટ્ઠિં તેલનાળિં સઞ્જાનન્તિ. તે તસ્મિં સમયે ‘‘ઇદ્ધિમા અયં ભિક્ખૂ’’તિ ઞત્વા અત્તનો પરિક્ખારે આદાય ‘‘દસબલસ્સ પટિયત્તસક્કારો નામ એવરૂપો હોતી’’તિ વદન્તા આગમંસુ.

પુરતો ગતભિક્ખૂ, વિસાખા ઉપાસિકા, અત્તનો ગેહે નિસિન્નકાલે પુચ્છતિ – ‘‘મનાપં નુ ખો, ભન્તે, રેવતત્થેરસ્સ વસનટ્ઠાન’’ન્તિ? મનાપં ઉપાસિકે નન્દનવનચિત્તલતાદિપટિભાગં તં સેનાસનન્તિ. અથ નેસં સબ્બપચ્છતો આગતભિક્ખૂ પુચ્છિ – ‘‘મનાપં, અય્યા, રેવતત્થેરસ્સ વસનટ્ઠાન’’ન્તિ. મા પુચ્છ ઉપાસિકે, કથેતું અયુત્તટ્ઠાનમેતં, ઉજ્જઙ્ગલં સક્ખરપાસાણવિસમં ખદિરવનં એતં, તત્થ સો ભિક્ખુ વિહરતીતિ. વિસાખા, પુરિમાનઞ્ચ પચ્છિમાનઞ્ચ ભિક્ખૂનં કથં સુત્વા ‘‘કેસં નુ ખો કથા સચ્ચા’’તિ પચ્છાભત્તે ગન્ધમાલં આદાય દસબલસ્સ ઉપટ્ઠાનં ગન્ત્વા, વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્ના સત્થારં પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, રેવતત્થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં એકચ્ચે, અય્યા, વણ્ણેન્તિ, એકચ્ચે નિન્દન્તિ, કિં નામેતં, ભન્તે’’તિ? વિસાખે રમણીયં વા હોતુ મા વા, યસ્મિં ઠાને અરિયાનં ચિત્તં રમતિ, તદેવ ઠાનં રમણીયં નામાતિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ગામે વા યદિ વારઞ્ઞે, નિન્ને વા યદિ વા થલે;

યત્થ અરહન્તો વિહરન્તિ, તં ભૂમિરામણેય્યક’’ન્તિ. (ધ. પ. ૯૮; સં. નિ. ૧.૨૬૧);

અથ સત્થા અપરભાગે જેતવનમહાવિહારે અરિયગણમજ્ઝે નિસિન્નો થેરં આરઞ્ઞકાનં ભિક્ખૂનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

કઙ્ખારેવતત્થેરવત્થુ

૨૦૪. છટ્ઠે ઝાયીનન્તિ ઝાનલાભીનં ઝાનાભિરતાનં. સો કિર થેરો યા ઝાનસમાપત્તિયો દસબલો સમાપજ્જતિ, તતો અપ્પતરં ઠપેત્વા બહુતરા સમાપજ્જતિ. તસ્મા ઝાયીનં અગ્ગો નામ જાતો. કઙ્ખાયનભાવેન કઙ્ખારેવતોતિ વુચ્ચતિ. કઙ્ખા નામ કુક્કુચ્ચં, કુક્કુચ્ચકોતિ અત્થો. કિં પન અઞ્ઞે કુક્કુચ્ચકા નત્થીતિ? અત્થિ, અયં પન થેરો કપ્પિયેપિ કુક્કુચ્ચં ઉપ્પાદેસિ. તેનસ્સ કુક્કુચ્ચકતા અતિપાકટા જાતાતિ કઙ્ખારેવતોત્વેવ સઙ્ખં ગતો.

તસ્સ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અયં કિર પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે પુરિમનયેનેવ મહાજનેન સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે ઠિતો ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું ઝાનાભિરતાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા ‘‘મયાપિ અનાગતે એવરૂપેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ દેસનાવસાને સત્થારં નિમન્તેત્વા પુરિમનયેનેવ સત્તાહં મહાસક્કારં કત્વા ભગવન્તં આહ – ‘‘ભન્તે, અહં ઇમિના અધિકારકમ્મેન ન અઞ્ઞં સમ્પત્તિં પત્થેમિ, યથા પન સો તુમ્હેહિ ઇતો સત્તદિવસમત્થકે ભિક્ખુ ઝાયીનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપિતો, એવં અહમ્પિ અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને ઝાયીનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. સત્થા અનાગતં ઓલોકેત્વા સમિજ્ઝનભાવં દિસ્વા ‘‘અનાગતે કપ્પસતસહસ્સાવસાને ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ સાસને ત્વં ઝાયીનં અગ્ગો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકરિત્વા પક્કામિ.

સો યાવજીવં કલ્યાણકમ્મં કત્વા કપ્પસતસહસ્સં દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા અમ્હાકં ભગવતો કાલે સાવત્થિનગરે મહાભોગકુલે નિબ્બત્તો પચ્છાભત્તં ધમ્મસ્સવનત્થં ગચ્છન્તેન મહાજનેન સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે ઠિતો દસબલસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા સદ્ધં પટિલભિત્વા પબ્બજિતો ઉપસમ્પદં લભિત્વા કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા ઝાનપરિકમ્મં કરોન્તો ઝાનલાભી હુત્વા ઝાનમેવ પાદકં કત્વા અરહત્તફલં પાપુણિ. સો દસબલેન સમાપજ્જિતબ્બસમાપત્તીનં અપ્પતરા ઠપેત્વા બહુતરા સમાપજ્જન્તો અહોરત્તં ઝાનેસુ ચિણ્ણવસી અહોસિ. અથ નં અપરભાગે સત્થા ઇમં ગુણં ગહેત્વા ઝાયીનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. ‘‘અકપ્પિયો, આવુસો ગુળો, અકપ્પિયા મુગ્ગા’’તિ (મહાવ. ૨૭૨) એવં પન કપ્પિયેસ્વેવ વત્થૂસુ કુક્કુચ્ચસ્સ ઉપ્પાદિતતાય કુક્કુચ્ચસઙ્ખાતાય કઙ્ખાય ભાવેન કઙ્ખારેવતોતિ સઙ્ખં ગતોતિ.

સોણકોળિવિસત્થેરવત્થુ

૨૦૫. સત્તમે આરદ્ધવીરિયાનન્તિ પગ્ગહિતવીરિયાનં પરિપુણ્ણવીરિયાનં. સોણો કોળિવિસોતિ સોણોતિ તસ્સ નામં, કોળિવિસોતિ ગોત્તં. કોટિવેસ્સોતિ વા અત્થો, ઇસ્સરિયેન કોટિપ્પત્તસ્સ વેસ્સકુલસ્સ દારકોતિ અધિપ્પાયો. યસ્મા પન અઞ્ઞેસં ભિક્ખૂનં વીરિયં નામ વડ્ઢેતબ્બં હોતિ, થેરસ્સ પન હાપેતબ્બમેવ અહોસિ. તસ્મા એસ આરદ્ધવીરિયાનં અગ્ગો નામ જાતો.

તસ્સ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અયં કિર અતીતે પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તિ, સિરિવડ્ઢકુમારોતિસ્સ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો પુરિમનયેનેવ વિહારં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે ઠિતો ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું આરદ્ધવીરિયાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા ‘‘મયાપિ અનાગતે એવરૂપેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ દેસનાપરિયોસાને દસબલં નિમન્તેત્વા સત્તાહં મહાદાનં દત્વા વુત્તનયેનેવ પત્થનં અકાસિ. સત્થા તસ્સ પત્થનાય સમિજ્ઝનભાવં દિસ્વા પુરિમનયેનેવ બ્યાકરિત્વા વિહારં ગતો.

સોપિ સિરિવડ્ઢસેટ્ઠિ યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કપ્પસતસહસ્સં અતિક્કમિત્વા ઇમસ્મિં કપ્પે પરિનિબ્બુતે કસ્સપદસબલે અનુપ્પન્ને અમ્હાકં ભગવતિ બારાણસિયં કુલગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિ. સો અત્તનો સહાયકેહિ સદ્ધિં ગઙ્ગાયં કીળતિ. તસ્મિં સમયે એકો જિણ્ણચીવરિકો પચ્ચેકબુદ્ધો ‘‘બારાણસિં ઉપનિસ્સાય ગઙ્ગાતીરે પણ્ણસાલં કત્વા વસ્સં ઉપગચ્છિસ્સામી’’તિ ઉદકેન સમુપબ્યૂળ્હે દણ્ડકે ચ વલ્લિયો ચ સંકડ્ઢતિ. અયં કુમારો સહાયકેહિ સદ્ધિં ગન્ત્વા અભિવાદેત્વા ઠિતો, ‘‘ભન્તે, કિં કરોથા’’તિ પુચ્છિ. કુમાર ઉપકટ્ઠે અન્તોવસ્સે પબ્બજિતાનં વસનટ્ઠાનં નામ લદ્ધું વટ્ટતીતિ. ‘‘ભન્તે, અજ્જેવ એકદિવસં અય્યો યથા તથા આગમેતુ, અહં સ્વે અય્યસ્સ વસનટ્ઠાનં કરિસ્સામી’’તિ આહ. પચ્ચેકબુદ્ધો ‘‘તસ્સેવ કુમારસ્સ સઙ્ગહં કરિસ્સામી’’તિ આગતત્તા અધિવાસેસિ. સો તસ્સ અધિવાસનં વિદિત્વા ગતો પુનદિવસે સક્કારસમ્માનં સજ્જેત્વા પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ આગમનં ઓલોકેન્તો અટ્ઠાસિ. પચ્ચેકબુદ્ધોપિ ‘‘કહં નુ ખો અજ્જ ભિક્ખાચારં લભિસ્સામી’’તિ આવજ્જેન્તો ઞત્વા તસ્સેવ ગેહદ્વારં અગમાસિ.

કુમારો પચ્ચેકબુદ્ધં દિસ્વા સમ્પિયાયમાનો પત્તં આદાય ભિક્ખં દત્વા ‘‘ઇમં અન્તોવસ્સં મય્હં ગેહદ્વારમેવ આગચ્છથ, ભન્તે’’તિ પટિઞ્ઞં ગહેત્વા પચ્ચેકબુદ્ધે ભત્તકિચ્ચં કત્વા પક્કન્તે અત્તનો સહાયકેહિ સદ્ધિં ગન્ત્વા એકદિવસેનેવ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ વસનપણ્ણસાલઞ્ચ ચઙ્કમનઞ્ચ રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનાનિ ચ કારાપેત્વા અદાસિ. તસ્સેવ પણ્ણસાલં પવિસનવેલાય હરિતૂપલિત્તાય ભૂમિયા ‘‘પાદેસુ કલલં મા લગ્ગી’’તિ અત્તનો પારુપનં સતસહસ્સગ્ઘનકં રત્તકમ્બલં ભૂમત્થરણં સન્થરિત્વા કમ્બલસ્સ વણ્ણેન સદ્ધિં પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ સરીરપ્પભં એકસદિસં દિસ્વા અતિવિય પસન્નો હુત્વા આહ – ‘‘યથા તુમ્હેહિ અક્કન્તકાલતો પટ્ઠાય ઇમસ્સ કમ્બલસ્સ અતિવિય પભા વિરોચતિ, એવમેવ મય્હમ્પિ નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને હત્થપાદાનં વણ્ણો બન્ધુજીવકપુપ્ફવણ્ણો હોતુ, સતક્ખત્તું વિહતકપ્પાસપટલફસ્સસદિસોવ ફસ્સો હોતૂ’’તિ. સો તેમાસં પચ્ચેકબુદ્ધં ઉપટ્ઠહિત્વા પવારિતકાલે તિચીવરં અદાસિ. પચ્ચેકબુદ્ધો પરિપુણ્ણપત્તચીવરો ગન્ધમાદનમેવ ગતો.

સોપિ કુલપુત્તો દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો અમ્હાકં ભગવતો કાલે કાળચમ્પાનગરે ઉપસેટ્ઠિસ્સ ઘરે પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણકાલતો પટ્ઠાય સેટ્ઠિકુલં અનેકાનિ પણ્ણાકારસહસ્સાનિ આગચ્છન્તિ. જાતદિવસે ચ સકલનગરં એકસક્કારસમ્માનં અહોસિ. અથસ્સ નામગ્ગહણદિવસે માતાપિતરો ‘‘અમ્હાકં પુત્તો અત્તનો નામં ગણ્હિત્વાવ આગતો, રત્તસુવણ્ણરસપરિસિત્તા વિયસ્સ સરીરચ્છવી’’તિ સોણકુમારોત્વેવસ્સ નામં અકંસુ.

અથસ્સ સટ્ઠિ ધાતિયો ઉપનેત્વા દેવકુમારં વિય નં સુખેન વડ્ઢેસું. તસ્સ એવરૂપં આહારવિધાનં અહોસિ – સટ્ઠિકરીસમત્તં ઠાનં કસિત્વા તિવિધેન ઉદકેન પોસેન્તિ. કેદારે પવિસન્તીસુ ઉદકમાતિકાસુ ખીરોદકસ્સ ચ ગન્ધોદકસ્સ ચ અનેકાનિ ચાટિસહસ્સાનિ આસિઞ્ચન્તિ. સાલિસીસાનં ખીરગ્ગહણકાલે સુકાદીનં પાણાનં ઉચ્છિટ્ઠકરણનિવારણત્થં વીહિગબ્ભાનં સુખુમાલભાવત્થઞ્ચ પરિયન્તપરિક્ખેપે ચ અન્તરન્તરા ચ થમ્ભે નિખનિત્વા ઉપરિ દણ્ડકે દત્વા કિલઞ્જેહિ છાદેત્વા સમન્તા સાણિયા પરિક્ખિપિત્વા સબ્બપરિયન્તે આરક્ખં ગણ્હન્તિ. સસ્સે નિપ્ફન્ને કોટ્ઠે ચતુજાતિગન્ધેહિ પરિભણ્ડં કત્વા ઉપરિ ઉત્તમગન્ધેહિ પરિભાવેન્તિ. અનેકસહસ્સપુરિસા ખેત્તં ઓરુય્હ સાલિસીસાનિ વણ્ટેસુ છિન્દિત્વા મુટ્ઠિમુટ્ઠિયો કત્વા રજ્જુકેહિ બન્ધિત્વા સુક્ખાપેન્તિ. તતો કોટ્ઠકસ્સ હેટ્ઠિમતલે ગન્ધે સન્થરિત્વા ઉપરિ સાલિસીસાનિ સન્થરન્તિ. એવં એકન્તરિકં કત્વા સન્થરન્તા કોટ્ઠકં પૂરેત્વા દ્વારં પિદહન્તિ, તિવસ્સસમ્પત્તકાલે કોટ્ઠકં વિવરન્તિ. વિવટકાલે સકલનગરં સુગન્ધગન્ધિકં હોતિ. સાલિમ્હિ પહતે ધુત્તા થુસે કિણિત્વા ગણ્હન્તિ, કુણ્ડકં પન ચૂળુપટ્ઠાકા લભન્તિ. મુસલઘટ્ટિતકે સાલિતણ્ડુલે વિચિનિત્વા ગણ્હન્તિ. તે સુવણ્ણહીરકપચ્છિયં પક્ખિપિત્વા સતકાલં પરિસ્સાવેત્વા ગહિતે પક્કુથિતજાતિરસે એકવારં પક્ખિપિત્વા ઉદ્ધરન્તિ, પમુખટ્ઠાનં સુમનપુપ્ફસદિસં હોતિ. તં ભોજનં સુવણ્ણસરકે પક્ખિપિત્વા પક્કુથિતઅપ્પોદકમધુપાયાસપૂરિતસ્સ રજતથાલસ્સ ઉપરિ કત્વા આદાય ગન્ત્વા સેટ્ઠિપુત્તસ્સ પુરતો ઠપેન્તિ.

સો અત્તનો યાપનમત્તં ભુઞ્જિત્વા ગન્ધવાસિતેન ઉદકેન મુખં વિક્ખાલેત્વા હત્થપાદે ધોવતિ. અથસ્સ ધોતહત્થપાદસ્સ નાનપ્પકારં મુખવાસં ઉપનેન્તિ. તસ્સ અક્કમનટ્ઠાને વરપોત્થકચિત્તત્થરણં અત્થરન્તિ. હત્થપાદતલાનિસ્સ બન્ધુજીવકપુપ્ફવણ્ણાનિ હોન્તિ, સતકાલવિહતકપ્પાસસ્સ વિય ફસ્સો, પાદતલેસુ મણિકુણ્ડલાવત્તવણ્ણાનિ લોમાનિ જાયિંસુ. સો કસ્સચિદેવ કુજ્ઝિત્વા ‘‘આજાનાહિ ભૂમિં અક્કમિસ્સામી’’તિ વદતિ. તસ્સ વયપ્પત્તસ્સ તિણ્ણં ઉતૂનં અનુચ્છવિકે તયો પાસાદે કારેત્વા નાટકાનિ ચ ઉપટ્ઠાપેસું. સો મહાસમ્પત્તિં અનુભવન્તો દેવો મઞ્ઞે પટિવસતિ.

અથ અમ્હાકં સત્થરિ સબ્બઞ્ઞુતં પત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કે રાજગહં ઉપનિસ્સાય વિહરન્તે પાદલોમદસ્સનત્થં રઞ્ઞા માગધેન પક્કોસાપેત્વા અસીતિયા ગામિયસહસ્સેહિ સદ્ધિં સત્થુ સન્તિકં પહિતો ધમ્મદેસનં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો સત્થારં પબ્બજ્જં યાચિ. અથ નં ભગવા ‘‘અનુઞ્ઞાતોસિ માતાપિતૂહી’’તિ પુચ્છિત્વા અનનુઞ્ઞાતભાવં સુત્વા ‘‘ન ખો, સોણ, તથાગતા માતાપિતૂહિ અનનુઞ્ઞાતં પુત્તં પબ્બાજેન્તી’’તિ પટિક્ખિપિ. સો ‘‘સાધુ ભગવા’’તિ તથાગતસ્સ વચનં સિરસા સમ્પટિચ્છિત્વા માતાપિતૂનં સન્તિકં ગન્ત્વા અનુજાનાપેત્વા સત્થુ સન્તિકં આગમ્મ અઞ્ઞતરસ્સ ભિક્ખુનો સન્તિકે પબ્બજિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પનસ્સ પબ્બજ્જાવિધાનં પાળિયં (મહાવ. ૨૪૩) આગતમેવ.

તસ્સ પબ્બજ્જઞ્ચ ઉપસમ્પદઞ્ચ લભિત્વા રાજગહે વિહરન્તસ્સ સમ્બહુલા ઞાતિસાલોહિતા ચ સન્દિટ્ઠસમ્ભત્તા ચ સક્કારસમ્માનં આહરન્તિ, રૂપનિપ્ફત્તિયા વણ્ણં કથેન્તિ, અઞ્ઞેપિ જના પસ્સિતું આગચ્છન્તિ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘મમ સન્તિકં બહૂ જના આગચ્છન્તિ, કમ્મટ્ઠાને વા વિપસ્સનાય વા કમ્મં કાતું કથં સક્ખિસ્સામિ, યંનૂનાહં સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા સીતવનસુસાનં ગન્ત્વા સમણધમ્મં કરેય્યં. તત્ર હિ સુસાનન્તિ જિગુચ્છિત્વા બહૂ જના નાગમિસ્સન્તિ, એવંસન્તે મમ કિચ્ચં મત્થકં પાપુણિસ્સતી’’તિ સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા સીતવનં ગન્ત્વા સમણધમ્મં કાતું આરભિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હં સરીરં પરમસુખુમાલં, ન ખો પન સક્કા સુખેનેવ સુખં પાપુણિતું, કાયં કિલમેત્વાપિ સમણધમ્મં કાતું વટ્ટતી’’તિ. તતો ઠાનચઙ્કમમેવ અધિટ્ઠાય પધાનમકાસિ. તસ્સ સુખુમાલાનં પાદતલાનં અન્તન્તેહિ ફોટા ઉટ્ઠાય ભિજ્જિંસુ, ચઙ્કમો એકલોહિતોવ અહોસિ. પાદેસુ અવહન્તેસુ જણ્ણુકેહિપિ હત્થેહિપિ વાયમિત્વા ચઙ્કમતિ. એવં વીરિયં દળ્હં કરોન્તોપિ ઓભાસમત્તમ્પિ નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘સચે અઞ્ઞોપિ આરદ્ધવીરિયો ભવેય્ય, માદિસોવ ભવેય્ય. અહં ખો પન એવં વાયમન્તોપિ મગ્ગં વા ફલં વા ઉપ્પાદેતું ન સક્કોમિ, અદ્ધા નેવાહં ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ, ન વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ, ન નેય્યો, પદપરમેન મયા ભવિતબ્બં. કિં મે પબ્બજ્જાય, હીનાયાવત્તિત્વા ભોગે ચ ભુઞ્જિસ્સામિ પુઞ્ઞાનિ ચ કરિસ્સામી’’તિ.

તસ્મિં સમયે સત્થા થેરસ્સ વિતક્કં ઞત્વા સાયન્હસમયે ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો તત્થ ગન્ત્વા લોહિતેન ફુટ્ઠં ચઙ્કમં દિસ્વા થેરં વીણોવાદેન (મહાવ. ૨૪૩) ઓવદિત્વા વીરિયસમથયોજનત્થાય તસ્સ કમ્મટ્ઠાનં કથેત્વા ગિજ્ઝકૂટમેવ ગતો. સોણત્થેરોપિ દસબલસ્સ સમ્મુખા ઓવાદં લભિત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. અથ સત્થા અપરભાગે જેતવને ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ધમ્મં દેસેન્તો થેરં આરદ્ધવીરિયાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

સોણકુટિકણ્ણત્થેરવત્થુ

૨૦૬. અટ્ઠમે કલ્યાણવાક્કરણાનન્તિ વાક્કરણં વુચ્ચતિ વચનકિરિયા, મધુરવચનાનન્તિ અત્થો. અયઞ્હિ થેરો દસબલેન સદ્ધિં એકગન્ધકુટિયા તથાગતસ્સ મધુરેન સરેન ધમ્મકથં કથેસિ. અથસ્સ સત્થા સાધુકારં અદાસિ. તસ્મા સો કલ્યાણવાક્કરણાનં અગ્ગો નામ જાતો. સોણોતિ તસ્સ નામં, કોટિઅગ્ઘનકં પન કણ્ણપિળન્ધનં ધારેસિ. તસ્મા કુટિકણ્ણોતિ વુચ્ચતિ, કોટિકણ્ણોતિ અત્થો.

તસ્સ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અયમ્પિ પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે પુરિમનયેનેવ મહાજનેન સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે ઠત્વા સત્થુ ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું કલ્યાણવાક્કરણાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા ‘‘મયાપિ અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને કલ્યાણવાક્કરણાનં અગ્ગેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા દસબલં નિમન્તેત્વા સત્તાહં મહાદાનં દત્વા, ‘‘ભન્તે, યં ભિક્ખું તુમ્હે ઇતો સત્તદિવસમત્થકે કલ્યાણવાક્કરણાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપયિત્થ, અહમ્પિ ઇમસ્સ અધિકારકમ્મસ્સ ફલેન અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને તથારૂપો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. સત્થા તસ્સ અનન્તરાયં દિસ્વા ‘‘અનાગતે ગોતમબુદ્ધસ્સ સાસને કલ્યાણવાક્કરણાનં અગ્ગો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકરિત્વા પક્કામિ.

સોપિ યાવજીવં કુસલં કત્વા કપ્પસતસહસ્સં દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરન્તો અમ્હાકં દસબલસ્સ ઉપ્પત્તિતો પુરેતરમેવ દેવલોકા ચવિત્વા કાળિયા નામ કુરરઘરિકાય ઉપાસિકાય કુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિં ગણ્હિ. સા પરિપક્કે ગબ્ભે રાજગહનગરે અત્તનો કુલનિવેસનં આગતા.

તસ્મિં સમયે અમ્હાકં સત્થા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો ઇસિપતને ધમ્મચક્કં પવત્તેસિ. ધમ્મચક્કપ્પવત્તને દસસહસ્સચક્કવાળદેવતા સન્નિપતિંસુ. તત્થ એકો અટ્ઠવીસતિયા યક્ખસેનાપતીનં અબ્ભન્તરે સાતાગિરો નામ યક્ખો દસબલસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય ચિન્તેસિ – ‘‘કિં નુ ખો અયં એવં મધુરધમ્મકથા મમ સહાયેન હેમવતેન સુતા ન સુતા’’તિ? સો દેવસઙ્ઘસ્સ અન્તરે ઓલોકેન્તો તં અપસ્સિત્વા ‘‘અદ્ધા મમ સહાયો તિણ્ણં રતનાનં ઉપ્પન્નભાવં ન જાનાતિ, ગચ્છામિ દસબલસ્સ ચેવ વણ્ણં કથેસ્સામિ, પટિવિદ્ધધમ્મઞ્ચ આરોચેસ્સામી’’તિ અત્તનો પરિસાય સદ્ધિં રાજગહમત્થકેન તસ્સ સન્તિકં પાયાસિ.

હેમવતોપિ તિયોજનસહસ્સં હિમવન્તં અકાલપુપ્ફિતં દિસ્વા ‘‘મમ સહાયેન સાતાગિરેન સદ્ધિં હિમવન્તકીળિતં કીળિસ્સામી’’તિ અત્તનો પરિસાય સદ્ધિં રાજગહમત્થકેનેવ પાયાસિ. તેસં દ્વિન્નમ્પિ અગ્ગબલકાયા કુલઘરિકાય કાળિઉપાસિકાય નિવેસનમત્થકે સમાગન્ત્વા ‘‘તુમ્હે કસ્સ પરિસા, મયં સાતાગિરસ્સ. તુમ્હે કસ્સ પરિસા, મયં હેમવતસ્સા’’તિ આહંસુ. તે હટ્ઠતુટ્ઠાવ ગન્ત્વા તેસં યક્ખસેનાપતીનં આરોચયિંસુ. તેપિ તંખણઞ્ઞેવ ઉપાસિકાય નિવેસનમત્થકે સમાગચ્છિંસુ. સાતાગિરો હેમવતં આહ – ‘‘કહં, સમ્મ, ગચ્છસી’’તિ? તવ સન્તિકં સમ્માતિ. કિંકારણાતિ? હિમવન્તં પુપ્ફિતં દિસ્વા તયા સદ્ધિં તત્થ કીળિસ્સામીતિ. ત્વં પન, સમ્મ, કહં ગચ્છસીતિ? તવ સન્તિકં, સમ્માતિ. કિંકારણાતિ? ત્વં હિમવન્તસ્સ કેન પુપ્ફિતભાવં જાનાસીતિ? ન જાનામિ, સમ્માતિ. સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ પુત્તો સિદ્ધત્થકુમારો દસસહસ્સિલોકધાતું કમ્પેત્વા પટિવિદ્ધસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણો દસસહસ્સચક્કવાળદેવતાનં મજ્ઝે અનુત્તરં ધમ્મચક્કં પવત્તેસિ. તસ્સ પવત્તિતભાવં ન જાનાસીતિ? ન જાનામિ, સમ્માતિ. ત્વં એત્તકમેવ ઠાનં પુપ્ફિતન્તિ અઞ્ઞાસિ, તસ્સ પન પુરિસસ્સ સક્કારત્થાય સકલદસસહસ્સચક્કવાળં એકમાલાગુળસદિસં અજ્જ જાતં સમ્માતિ. માલા તાવ પુપ્ફન્તુ, તયા સો સત્થા અક્ખીનિ પૂરેત્વા દિટ્ઠોતિ. આમ, સમ્મ, સત્થા ચ મે દિટ્ઠો, ધમ્મો ચ સુતો, અમતઞ્ચ પીતં. અહં ‘‘એતં અમતધમ્મં તમ્પિ જાનાપેસ્સામી’’તિ તવ સન્તિકં આગતોસ્મિ, સમ્માતિ. તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં કથેન્તાનંયેવ ઉપાસિકા સિરિસયનતો ઉટ્ઠાય નિસિન્ના તં કથાસલ્લાપં સુત્વા સદ્દે નિમિત્તં ગણ્હિ. ‘‘અયં સદ્દો ઉદ્ધં, ન હેટ્ઠા, અમનુસ્સભાસિતો, નો મનુસ્સભાસિતો’’તિ સલ્લક્ખેત્વા ઓહિતસોતા પગ્ગહિતમાનસા હુત્વા નિસીદિ. તતો –

‘‘અજ્જ પન્નરસો ઉપોસથો (ઇતિ સાતાગિરો યક્ખો),

દિબ્બા રત્તિ ઉપટ્ઠિતા;

અનોમનામં સત્થારં,

હન્દ પસ્સામ ગોતમ’’ન્તિ. (સુ. નિ. ૧૫૩) –

એવં સાતાગિરેન વુત્તે –

‘‘કચ્ચિ મનો સુપણિહિતો (ઇતિ હેમવતો યક્ખો),

સબ્બભૂતેસુ તાદિનો;

કચ્ચિ ઇટ્ઠે અનિટ્ઠે ચ,

સઙ્કપ્પસ્સ વસીકતા’’તિ. (સુ. નિ. ૧૫૪);

એવં હેમવતો સત્થુ કાયસમાચારઞ્ચ આજીવઞ્ચ મનોસમાચારઞ્ચ પુચ્છિ. પુચ્છિતં પુચ્છિતં સાતાગિરો વિસ્સજ્જેસિ. એવં સત્થુ સરીરવણ્ણગુણવણ્ણકથનવસેન હેમવતસુત્તન્તે નિટ્ઠિતે હેમવતો સહાયકસ્સ ધમ્મદેસનાનુસારેન ઞાણં પેસેત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ.

અથ, કાળી ઉપાસિકા, પરસ્સ ધમ્મે દેસીયમાને તથાગતં અદિટ્ઠપુબ્બાવ હુત્વા અનુસ્સવપ્પસાદં ઉપ્પાદેત્વા પરસ્સ વડ્ઢિતં ભોજનં ભુઞ્જમાના વિય સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ. સા સબ્બમાતુગામાનં અન્તરે પઠમકસોતાપન્ના સબ્બજેટ્ઠિકા અહોસિ. તસ્સા સહ સોતાપત્તિભાવેન તમેવ રત્તિં ગબ્ભવુટ્ઠાનં જાતં, પટિલદ્ધદારકસ્સ નામગ્ગહણદિવસે સોણોતિ નામં અકાસિ. સા યથારુચિયા કુલગેહે વસિત્વા કુલઘરમેવ અગમાસિ.

તસ્મિં સમયે મહાકચ્ચાનત્થેરો તં નગરં ઉપનિસ્સાય ઉપવત્તે પબ્બતે પટિવસતિ. ઉપાસિકા થેરં ઉપટ્ઠાતિ. થેરો નિબદ્ધં તસ્સા નિવેસનં ગચ્છતિ. સોણદારકોપિ નિબદ્ધં થેરસ્સ સન્તિકે વિચરન્તો વિસ્સાસિકો અહોસિ. સો અપરેન સમયેન થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિ. થેરો તં ઉપસમ્પાદેતુકામો તીણિ વસ્સાનિ ગણં પરિયેસિત્વા ઉપસમ્પાદેસિ. સો ઉપસમ્પન્નો કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પત્વા થેરસ્સેવ સન્તિકે સુત્તનિપાતં ઉગ્ગણ્હિત્વા વુત્થવસ્સો પવારેત્વા સત્થારં પસ્સિતુકામો હુત્વા ઉપજ્ઝાયં આપુચ્છિ. થેરો આહ – ‘‘સોણ, તયિ ગતે સત્થા તં એકગન્ધકુટિયં વસાપેત્વા ધમ્મં અજ્ઝેસિસ્સતિ, ત્વં ધમ્મં કથેસ્સસિ. સત્થા તવ ધમ્મકથાય પસીદિત્વા તુય્હં વરં દસ્સતિ. ત્વં વરં ગણ્હન્તો ઇમઞ્ચ ઇમઞ્ચ ગણ્હાહિ, મમ વચનેન દસબલસ્સ પાદે વન્દાહી’’તિ. સો ઉપજ્ઝાયેન અનુઞ્ઞાતો માતુઉપાસિકાય ગેહં ગન્ત્વા આરોચેસિ. સાપિ ‘‘સાધુ, તાત, ત્વં દસબલં પસ્સિતું ગચ્છન્તો ઇમં કમ્બલં આહરિત્વા સત્થુ વસનગન્ધકુટિયા ભૂમત્થરણં કત્વા અત્થરાહી’’તિ કમ્બલં અદાસિ. સોણત્થેરો તં આદાય સેનાસનં સંસામેત્વા અનુપુબ્બેન સત્થુ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા દસબલસ્સ બુદ્ધાસને નિસિન્નવેલાયમેવ ઉપસઙ્કમિત્વા અભિવાદેત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. સત્થા તેન સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા આનન્દત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘આનન્દ, ઇમસ્સ ભિક્ખુસ્સ સેનાસનં જાનાહી’’તિ. થેરો સત્થુ અધિપ્પાયં ઞત્વા અન્તોગન્ધકુટિયંયેવ ભૂમત્થરણં ઉસ્સારેન્તો વિય અત્થરિ.

અથ ખો ભગવા બહુદેવરત્તિં અજ્ઝોકાસે વીતિનામેત્વા વિહારં પાવિસિ, આયસ્માપિ ખો સોણો બહુદેવરત્તિં અજ્ઝોકાસે વીતિનામેત્વા વિહારં પાવિસિ. સત્થા પચ્છિમયામે સીહસેય્યં કપ્પેત્વા પચ્ચૂસસમયે વુટ્ઠાય નિસીદિત્વા ‘‘એત્તકેન કાલેન સોણસ્સ કાયદરથો પટિપ્પસ્સદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા આયસ્મન્તં સોણં અજ્ઝેસિ – ‘‘પટિભાતુ તં ભિક્ખુ ધમ્મો ભાસિતુ’’ન્તિ. સોણત્થેરો મધુરસ્સરેન એકબ્યઞ્જનમ્પિ અવિનાસેન્તો અટ્ઠકવગ્ગિયાનિ સુત્તાનિ (સુ. નિ. ૭૭૨ આદયો) અભાસિ. કથાપરિયોસાને ભગવા સાધુકારં દત્વા ‘‘સુગ્ગહિતો તે ભિક્ખુ ધમ્મો, મયા દેસિતકાલે ચ અજ્જ ચ એકસદિસાવ દેસના, કિઞ્ચિ ઊનં વા અધિકં વા નત્થી’’તિ પસન્નભાવં પકાસેસિ. સોણત્થેરોપિ ‘‘અયં ઓકાસો’’તિ સલ્લક્ખેત્વા ઉપજ્ઝાયસ્સ વચનેન દસબલં વન્દિત્વા વિનયધરપઞ્ચમેન ગણેન ઉપસમ્પદં આદિં કત્વા સબ્બે વરે યાચિ, સત્થા અદાસિ. પુન થેરો માતુઉપાસિકાય વચનેન વન્દિત્વા ‘‘અયં, ભન્તે, ઉપાસિકાય તુમ્હાકં વસનગન્ધકુટિયં ભૂમત્થરણત્થં કમ્બલો પહિતો’’તિ કમ્બલં દત્વા ઉટ્ઠાયાસના સત્થારં વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પન થેરસ્સ પબ્બજ્જં આદિં કત્વા સબ્બં સુત્તે આગતમેવ.

ઇતિ થેરો સત્થુ સન્તિકા અટ્ઠ વરે લભિત્વા ઉપજ્ઝાયસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેસિ. પુનદિવસે માતુઉપાસિકાય નિવેસનદ્વારં ગન્ત્વા ભિક્ખાય અટ્ઠાસિ. ઉપાસિકા ‘‘પુત્તો કિર મે દ્વારે ઠિતો’’તિ સુત્વા વેગેન આગન્ત્વા અભિવાદેત્વા હત્થતો પત્તં ગહેત્વા અન્તોનિવેસને નિસીદાપેત્વા ભોજનં અદાસિ. અથ નં ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને આહ – ‘‘દિટ્ઠો તે, તાત, દસબલો’’તિ? આમ ઉપાસિકેતિ. વન્દિતો તે મમ વચનેનાતિ? આમ વન્દિતો, સોપિ ચ મે કમ્બલો તથાગતસ્સ વસનટ્ઠાને ભૂમત્થરણં કત્વા અત્થતોતિ. કિં, તાત, તયા કિર સત્થુ ધમ્મકથા કથિતા, સત્થારા ચ તે સાધુકારો દિન્નોતિ? તયા કથં ઞાતં ઉપાસિકેતિ? તાત, મય્હં ગેહે અધિવત્થા દેવતા દસબલેન તુય્હં સાધુકારં દિન્નદિવસે ‘‘સકલદસસહસ્સચક્કવાળે દેવતા સાધુકારં અદંસૂ’’તિ આહ – તાત, તયા કથિતધમ્મકથં બુદ્ધાનં કથિતનિયામેનેવ મય્હમ્પિ કથેતું પચ્ચાસીસામીતિ. થેરો માતુ કથં સમ્પટિચ્છિ. સા તસ્સ અધિવાસનં વિદિત્વા દ્વારે મણ્ડપં કારેત્વા દસબલસ્સ કથિતનિયામેનેવ અત્તનો ધમ્મકથં કથાપેસીતિ વત્થુ એત્થ સમુટ્ઠિતં. સત્થા અપરભાગે અરિયગણમજ્ઝે નિસિન્નો થેરં કલ્યાણવાક્કરણાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

સીવલિત્થેરવત્થુ

૨૦૭. નવમે લાભીનં યદિદં સીવલીતિ ઠપેત્વા તથાગતં લાભીનં ભિક્ખૂનં સીવલિત્થેરો અગ્ગોતિ દસ્સેતિ. તસ્સ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અયમ્પિ અતીતે પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે વુત્તનયેનેવ વિહારં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે ઠિતો ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું લાભીનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા ‘‘મયાપિ અનાગતે એવરૂપેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ દસબલં નિમન્તેત્વા પુરિમનયેનેવ સત્તાહં મહાદાનં દત્વા ‘‘ભગવા અહમ્પિ ઇમિના અધિકારકમ્મેન અઞ્ઞં સમ્પત્તિં ન પત્થેમિ, અનાગતે પન એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને અહમ્પિ તુમ્હેહિ સો એતદગ્ગે ઠપિતભિક્ખુ વિય લાભીનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. સત્થા અનન્તરાયં દિસ્વા ‘‘અયં તે પત્થના અનાગતે ગોતમસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને સમિજ્ઝિસ્સતી’’તિ બ્યાકરિત્વા પક્કામિ.

સોપિ કુલપુત્તો યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો વિપસ્સીબુદ્ધકાલે બન્ધુમતીનગરતો અવિદૂરે એકસ્મિં ગામે પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તસ્મિં સમયે બન્ધુમતીનગરવાસિનો રઞ્ઞા સદ્ધિં સાકચ્છિત્વા સાકચ્છિત્વા દસબલસ્સ દાનં દેન્તિ. તે એકદિવસં સબ્બેવ એકતો હુત્વા દાનં દેન્તા ‘‘કિં નુ ખો અમ્હાકં દાનમુખે નત્થી’’તિ મધુઞ્ચ ગુળદધિઞ્ચ ન અદ્દસંસુ. તે ‘‘યતો કુતોચિ આહરિસ્સામા’’તિ જનપદતો નગરં પવિસનમગ્ગે પુરિસં ઠપેસું. તદા એસ કુલપુત્તો અત્તનો ગામતો ગુળદધિવારકં ગહેત્વા ‘‘કિઞ્ચિદેવ આહરિસ્સામી’’તિ નગરં ગચ્છન્તો મુખં ધોવિત્વા ‘‘ધોતહત્થપાદો પવિસિસ્સામી’’તિ ફાસુકટ્ઠાનં ઓલોકેન્તો નઙ્ગલસીસમત્તં નિમ્મક્ખિકં દણ્ડકમધું દિસ્વા ‘‘પુઞ્ઞેન મે ઇદં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ ગહેત્વા નગરં પવિસતિ. નાગરેહિ ઠપિતપુરિસો તં દિસ્વા, ‘‘ભો પુરિસ, કસ્સિમં આહરસી’’તિ પુચ્છિ. ન કસ્સચિ સામિ, વિક્કિણિતું પન મે ઇદં આનીતન્તિ. તેન હિ, ભો પુરિસ, ઇમં કહાપણં ગહેત્વા એતં મધુઞ્ચ ગુળદધિઞ્ચ દેહીતિ.

સો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇદં ન બહુમૂલં, અયઞ્ચ એકપ્પહારેનેવ બહું દેતિ, વીમંસિતું વટ્ટતી’’તિ. તતો નં ‘‘નાહં એકકહાપણેન દેમી’’તિ આહ. યદિ એવં, દ્વે ગહેત્વા દેહીતિ. દ્વીહિપિ ન દેમીતિ. એતેનુપાયેન વડ્ઢન્તં વડ્ઢન્તં સહસ્સં પાપુણિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અતિઅઞ્છિતું ન વટ્ટતિ, હોતુ તાવ, ઇમસ્સ કત્તબ્બકિચ્ચં પુચ્છિસ્સામી’’તિ. અથ નં આહ – ‘‘ઇદં ન બહુઅગ્ઘનકં, ત્વઞ્ચ બહું દેસિ, કેન કમ્મેન ઇદં ગણ્હાસી’’તિ? ઇધ, ભો, નગરવાસિનો રઞ્ઞા સદ્ધિં પટિવિરુજ્ઝિત્વા વિપસ્સીદસબલસ્સ દાનં દેન્તા ઇદં દ્વયં દાનમુખે અપસ્સન્તા પરિયેસન્તિ. સચે ઇદં દ્વયં ન લભિસ્સન્તિ, નાગરાનં પરાજયો ભવિસ્સતિ. તસ્મા સહસ્સં દત્વા ગણ્હામીતિ. કિં પનેતં નાગરાનમેવ વટ્ટતિ, ન અઞ્ઞેસં દાતું વટ્ટતીતિ? યસ્સ કસ્સચિ દાતું અવારિતમેતન્તિ. અત્થિ પન તે કોચિ નાગરાનં દાને એકદિવસં સહસ્સં દાતાતિ? નત્થિ સમ્માતિ. ઇમેસં પન દ્વિન્નં સહસ્સગ્ઘનકભાવં જાનાસીતિ? આમ જાનામીતિ. તેન હિ ગચ્છ, નાગરાનં આચિક્ખ – ‘‘એકો પુરિસો ઇમાનિ દ્વે મૂલેન ન દેતિ, સહત્થેનેવ દાતુકામો, તુમ્હે ઇમેસં દ્વિન્નં કારણા નિરુસ્સુક્કા હોથા’’તિ. ત્વં પન મે ઇમસ્મિં દાનમુખે જેટ્ઠકભાવસ્સ કાયસક્ખી હોહીતિ.

સો ગામવાસી પરિબ્બયત્થં ગહિતમાસકેન પઞ્ચકટુકં ગહેત્વા ચુણ્ણં કત્વા દધિતો કઞ્જિયં વાહેત્વા તત્થ મધુપટલં પીળેત્વા પઞ્ચકટુકચુણ્ણેન યોજેત્વા એકસ્મિં પદુમિનિપત્તે પક્ખિપિત્વા તં સંવિદહિત્વા આદાય દસબલસ્સ અવિદૂરે ઠાને નિસીદિ. મહાજનેન આહરિયમાનસ્સ સક્કારસ્સ અન્તરે અત્તનો પત્તવારં ઓલોકયમાનો ઓકાસં ઞત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘ભગવા અયં મય્હં દુગ્ગતપણ્ણાકારો, ઇમં મે અનુકમ્પં પટિચ્ચ ગણ્હથા’’તિ. સત્થા તસ્સ અનુકમ્પં પટિચ્ચ ચતુમહારાજદત્તિયેન સેલમયેન પત્તેન તં પટિગ્ગહેત્વા યથા અટ્ઠસટ્ઠિભિક્ખુસતસહસ્સસ્સ દિય્યમાનં ન ખીયતિ, એવં અધિટ્ઠાસિ. સોપિ કુલપુત્તો નિટ્ઠિતભત્તકિચ્ચં ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં ઠિતો આહ – ‘‘દિટ્ઠો મે ભગવા અજ્જ બન્ધુમતીનગરવાસિકેહિ તુમ્હાકં સક્કારો આહરિયમાનો, અહમ્પિ ઇમસ્સ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન નિબ્બત્તનિબ્બત્તભવે લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તો ભવેય્ય’’ન્તિ. સત્થા ‘‘એવં હોતુ કુલપુત્તા’’તિ વત્વા તસ્સ ચ નગરવાસીનઞ્ચ ભત્તાનુમોદનં કત્વા પક્કામિ.

સોપિ કુલપુત્તો યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સુપ્પવાસાય રાજધીતાય કુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિં ગણ્હિ. પટિસન્ધિગ્ગહણતો પટ્ઠાય સાયં પાતઞ્ચ પણ્ણાકારસતાનિ પાપુણન્તિ, સુપ્પવાસા સમ્પત્તિં ગચ્છતિ. અથ નં પુઞ્ઞવીમંસનત્થં હત્થેન બીજપચ્છિં ફુસાપેન્તિ, એકેકબીજતો સલાકસતમ્પિ સલાકસહસ્સમ્પિ નિગચ્છતિ. એકકરીસખેત્તતો પઞ્ઞાસમ્પિ સટ્ઠિપિ સકટાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. કોટ્ઠપૂરણકાલેપિ કોટ્ઠદ્વારં હત્થેન ફુસાપેન્તિ, રાજધીતાય પુઞ્ઞેન ગણ્હન્તાનં ગહિતગહિતટ્ઠાનં પુન પૂરતિ. પરિપુણ્ણભત્તકુમ્ભિતોપિ ‘‘રાજધીતાય પુઞ્ઞ’’ન્તિ વત્વા યસ્સ કસ્સચિ દેન્તાનં યાવ ન ઉક્કડ્ઢન્તિ, ન તાવ ભત્તં ખીયતિ. દારકે કુચ્છિગતેયેવ સત્ત વસ્સાનિ અતિક્કમિંસુ.

ગબ્ભે પન પરિપક્કે સત્તાહં મહાદુક્ખં અનુભોસિ. સા સામિકં આમન્તેત્વા ‘‘પુરે મરણા જીવમાનાવ દાનં દસ્સામી’’તિ સત્થુ સન્તિકં પેસેસિ – ‘‘ગચ્છ ઇમં પવત્તિં સત્થુ આરોચેત્વા સત્થારં નિમન્તેહિ, યઞ્ચ સત્થા વદેતિ, તં સાધુકં ઉપલક્ખેત્વા આગન્ત્વા મય્હં કથેહી’’તિ. સો ગન્ત્વા તસ્સા સાસનં ભગવતો આરોચેસિ. સત્થા ‘‘સુખિની હોતુ સુપ્પવાસા કોલિયધીતા, સુખિની અરોગા અરોગં પુત્તં વિજાયતૂ’’તિ આહ. રાજા તં સુત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા અન્તોગામાભિમુખો પાયાસિ. તસ્સ પુરે આગમનાયેવ સુપ્પવાસાય કુચ્છિતો ધમકરણા ઉદકં વિય ગબ્ભો નિક્ખમિ, પરિવારેત્વા નિસિન્નજનો અસ્સુમુખોવ હસિતું આરદ્ધો. હટ્ઠતુટ્ઠો મહાજનો રઞ્ઞો પુત્તસાસનં આરોચેતું અગમાસિ.

રાજા તેસં ઇઙ્ગિતં દિસ્વાવ ‘‘દસબલેન કથિતકથા નિપ્ફન્ના મઞ્ઞે’’તિ ચિન્તેસિ. સો આગન્ત્વા સત્થુ સાસનં રાજધીતાય આરોચેસિ. રાજધીતા ‘‘તયા નિમન્તિતં જીવિતભત્તમેવ મઙ્ગલભત્તં ભવિસ્સતિ, ગચ્છ સત્તાહં દસબલં નિમન્તેહી’’તિ. રાજા તથા અકાસિ. સત્તાહં બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં પવત્તયિંસુ. દારકો સબ્બેસં ઞાતીનં સન્તત્તચિત્તં નિબ્બાપેન્તો જાતોતિ સીવલિદારકોત્વેવસ્સ નામં અકંસુ. સો સત્ત વસ્સાનિ ગબ્ભે વસિતત્તા જાતકાલતો પટ્ઠાય સબ્બકમ્મક્ખમો અહોસિ. ધમ્મસેનાપતિ સારિપુત્તો સત્તમે દિવસે તેન સદ્ધિં કથાસલ્લાપં અકાસિ. સત્થાપિ ધમ્મપદે ગાથં અભાસિ –

‘‘યોમં પલિપથં દુગ્ગં, સંસારં મોહમચ્ચગા;

તિણ્ણો પારઙ્ગતો ઝાયી, અનેજો અકથંકથી;

અનુપાદાય નિબ્બુતો, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૪૧૪);

અથ નં થેરો એવમાહ – ‘‘કિં પન તયા એવરૂપં દુક્ખરાસિં અનુભવિત્વા પબ્બજિતું ન વટ્ટતી’’તિ? લભમાનો પબ્બજેય્યં, ભન્તેતિ. સુપ્પવાસા તં દારકં થેરેન સદ્ધિં કથેન્તં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો મે પુત્તો ધમ્મસેનાપતિના સદ્ધિં કથેતી’’તિ થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ – ‘‘મય્હં પુત્તો તુમ્હેહિ સદ્ધિં કિં કથેતિ, ભદન્તે’’તિ? અત્તના અનુભૂતં ગબ્ભવાસદુક્ખં કથેત્વા તુમ્હેહિ અનુઞ્ઞાતો પબ્બજિસ્સામીતિ વદતીતિ. સાધુ, ભન્તે, પબ્બાજેથ નન્તિ. થેરો તં વિહારં નેત્વા તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં દત્વા પબ્બાજેન્તો, ‘‘સીવલિ, ન તુય્હં અઞ્ઞેન ઓવાદેન કમ્મં અત્થિ, તયા સત્ત વસ્સાનિ અનુભૂતદુક્ખમેવ પચ્ચવેક્ખાહી’’તિ. ભન્તે, પબ્બાજનમેવ તુમ્હાકં ભારો, યં પન મયા કાતું સક્કા, તમહં જાનિસ્સામીતિ. સો પઠમકેસવટ્ટિયા ઓહારિતક્ખણેયેવ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ, દુતિયાય ઓહારિતક્ખણે સકદાગામિફલે, તતિયાય અનાગામિફલે. સબ્બેસંયેવ પન કેસાનં ઓરોપનઞ્ચ અરહત્તસચ્છિકિરિયા ચ અપચ્છા અપુરિમા અહોસિ. તસ્સ પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાય ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચત્તારો પચ્ચયા યદિચ્છકં ઉપ્પજ્જન્તિ. એવં એત્થ વત્થુ સમુટ્ઠિતં.

અપરભાગે સત્થા સાવત્થિં અગમાસિ. થેરો સત્થારં અભિવાદેત્વા, ‘‘ભન્તે, મય્હં પુઞ્ઞં વીમંસિસ્સામિ, પઞ્ચ મે ભિક્ખુસતાનિ દેથા’’તિ આહ. ગણ્હ, સીવલીતિ. સો પઞ્ચસતે ભિક્ખૂ ગહેત્વા હિમવન્તાભિમુખં ગચ્છન્તો અટવિમગ્ગં ગચ્છતિ. તસ્સ પઠમં દિટ્ઠા નિગ્રોધે અધિવત્થા દેવતા સત્ત દિવસાનિ દાનં અદાસિ. ઇતિ સો –

‘‘નિગ્રોધં પઠમં પસ્સિ, દુતિયં પણ્ડવપબ્બતં;

તતિયં અચિરવતિયં, ચતુત્થં વરસાગરં.

‘‘પઞ્ચમં હિમવન્તં સો, છટ્ઠં છદ્દન્તુપાગમિ;

સત્તમં ગન્ધમાદનં, અટ્ઠમં અથ રેવત’’ન્તિ.

સબ્બટ્ઠાનેસુ સત્ત સત્ત દિવસાનેવ દાનં અદંસુ. ગન્ધમાદનપબ્બતે પન નાગદત્તદેવરાજા નામ સત્તદિવસેસુ એકદિવસં ખીરપિણ્ડપાતં અદાસિ, એકદિવસં સપ્પિપિણ્ડપાતં અદાસિ. ભિક્ખુસઙ્ઘો આહ – ‘‘આવુસો, ઇમસ્સ દેવરઞ્ઞો નેવ ધેનુયો દુય્હમાના પઞ્ઞાયન્તિ, ન દધિનિમ્મથનં, કુતો તે, દેવરાજ, ઇમં ઉપ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘ભન્તે, કસ્સપદસબલસ્સ કાલે ખીરસલાકભત્તદાનસ્સેતં ફલ’’ન્તિ દેવરાજા આહ. અપરભાગે સત્થા ખદિરવનિયરેવતસ્સ પચ્ચુગ્ગમનં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા થેરં અત્તનો સાસને લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

વક્કલિત્થેરવત્થુ

૨૦૮. દસમે સદ્ધાધિમુત્તાનન્તિ સદ્ધાય અધિમુત્તાનં, બલવસદ્ધાનં ભિક્ખૂનં વક્કલિત્થેરો અગ્ગોતિ દસ્સેતિ. અઞ્ઞેસં હિ સદ્ધા વડ્ઢેતબ્બા હોતિ, થેરસ્સ પન હાપેતબ્બા જાતા. તસ્મા સો સદ્ધાધિમુત્તાનં અગ્ગોતિ વુત્તો. વક્કલીતિ પનસ્સ નામં.

તસ્સ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અયમ્પિ હિ અતીતે પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે વુત્તનયેનેવ વિહારં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે ઠિતો ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું સદ્ધાધિમુત્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા ‘‘મયાપિ અનાગતે એવરૂપેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ વુત્તનયેનેવ સત્થારં નિમન્તેત્વા સત્તાહં મહાદાનં દત્વા દસબલં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, અહમ્પિ ઇમિના અધિકારકમ્મેન તુમ્હેહિ સદ્ધાધિમુત્તાનં એતદગ્ગે ઠપિતભિક્ખુ વિય અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને સદ્ધાધિમુત્તાનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. સત્થા તસ્સ અનન્તરાયં દિસ્વા બ્યાકરિત્વા પક્કામિ.

સોપિ યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો અમ્હાકં સત્થુકાલે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણકુલે પટિસન્ધિં ગણ્હિ, વક્કલીતિસ્સ નામં અકંસુ. સો વુદ્ધિપ્પત્તો તયો વેદે ઉગ્ગણ્હિત્વા દસબલં ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતં સાવત્થિયં ચરન્તં દિસ્વા સત્થુ સરીરસમ્પત્તિં ઓલોકેન્તો સરીરસમ્પત્તિદસ્સનેન અતિત્તો દસબલેન સદ્ધિંયેવ વિચરતિ. વિહારં ગચ્છન્તેન સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા સરીરનિપ્ફત્તિં ઓલોકેન્તોવ તિટ્ઠતિ. ધમ્મસભાયં નિસીદિત્વા ધમ્મં કથેન્તસ્સ સમ્મુખટ્ઠાને ઠિતો ધમ્મં સુણાતિ. સો સદ્ધં પટિલભિત્વા ‘‘અગારમજ્ઝે વસન્તો નિબદ્ધં દસબલસ્સ દસ્સનં ન લભિસ્સામી’’તિ પબ્બજ્જં યાચિત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિ.

તતો પટ્ઠાય ઠપેત્વા આહારકરણવેલં અવસેસકાલે યત્થ ઠિતેન સક્કા દસબલં પસ્સિતું, તત્થ ઠિતો યોનિસોમનસિકારં પહાય દસબલં ઓલોકેન્તોવ વિહરતિ. સત્થા તસ્સ ઞાણપરિપાકં આગમેન્તો દીઘમ્પિ અદ્ધાનં તસ્મિં રૂપદસ્સનવસેનેવ વિચરન્તે કિઞ્ચિ અવત્વા ‘‘ઇદાનિસ્સ ઞાણં પરિપાકગતં, સક્કા એતં બોધેતુ’’ન્તિ ઞત્વા એવમાહ – ‘‘કિં તે, વક્કલિ, ઇમિના પૂતિકાયેન દિટ્ઠેન, યો ખો, વક્કલિ, ધમ્મં પસ્સતિ, સો મં પસ્સતિ. યો મં પસ્સતિ, સો ધમ્મં પસ્સતિ. ધમ્મઞ્હિ, વક્કલિ, પસ્સન્તો મં પસ્સતિ, મં પસ્સન્તો ધમ્મં પસ્સતી’’તિ.

સત્થરિ એવં ઓવદન્તેપિ થેરો દસબલસ્સ દસ્સનં પહાય નેવ અઞ્ઞત્થ ગન્તું સક્કોતિ. તતો સત્થા ‘‘નાયં ભિક્ખુ સંવેગં અલભિત્વા બુજ્ઝિસ્સતી’’તિ ઉપકટ્ઠાય વસ્સૂપનાયિકાય રાજગહં ગન્ત્વા વસ્સૂપનાયિકદિવસે ‘‘અપેહિ, વક્કલી’’તિ થેરં પણામેતિ. બુદ્ધા ચ નામ આદેય્યવચના હોન્તિ, તસ્મા થેરો સત્થારં પટિપ્ફરિત્વા ઠાતું અસક્કોન્તો તેમાસં દસબલસ્સ સમ્મુખે આગન્તું અવિસહન્તો ‘‘કિં દાનિ સક્કા કાતું, તથાગતેનમ્હિ પણામિતો, સમ્મુખીભાવં ન લભામિ, કિં મય્હં જીવિતેના’’તિ ગિજ્ઝકૂટપબ્બતે પપાતટ્ઠાનં અભિરુહિ. સત્થા તસ્સ કિલમનભાવં ઞત્વા ‘‘અયં ભિક્ખુ મમ સન્તિકા અસ્સાસં અલભન્તો મગ્ગફલાનં ઉપનિસ્સયં નાસેય્યા’’તિ અત્તાનં દસ્સેતું ઓભાસં વિસ્સજ્જેસિ. અથસ્સ સત્થુ દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય એવ મહન્તં સોકસલ્લં પહીનં. સત્થા સુક્ખતળાકે ઓઘં આહરન્તો વિય વક્કલિત્થેરસ્સ બલવપીતિસોમનસ્સં ઉપ્પાદેતું ધમ્મપદે ઇમં ગાથમાહ –

‘‘પામોજ્જબહુલો ભિક્ખુ, પસન્નો બુદ્ધસાસને;

અધિગચ્છે પદં સન્તં, સઙ્ખારૂપસમં સુખ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૩૮૧);

વક્કલિત્થેરસ્સ ચ ‘‘એહિ, વક્કલી’’તિ હત્થં પસારેસિ. થેરો ‘‘દસબલો મે દિટ્ઠો, એહીતિ અવ્હાયનમ્પિ લદ્ધ’’ન્તિ બલવપીતિં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘કુતો ગચ્છામી’’તિ અત્તનો ગમનભાવં અજાનિત્વાવ દસબલસ્સ સમ્મુખે આકાસે પક્ખન્દિત્વા પઠમપાદેન પબ્બતે ઠિતોયેવ સત્થારા વુત્તગાથં આવજ્જેન્તો આકાસેયેવ પીતિં વિક્ખમ્ભેત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા તથાગતં વન્દમાનોવ ઓતરિ. અપરભાગે સત્થા અરિયગણમજ્ઝે નિસિન્નો થેરં સદ્ધાધિમુત્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

દુતિયવગ્ગવણ્ણના.

૧૪. એતદગ્ગવગ્ગો

(૧૪) ૩. તતિયએતદગ્ગવગ્ગો

૨૦૯. તતિયવગ્ગસ્સ પઠમે સિક્ખાકામાનન્તિ તિસ્સો સિક્ખા કામયમાનાનં સમ્પિયાયિત્વા સિક્ખન્તાનન્તિ અત્થો. રાહુલોતિ અત્તનો પુત્તં રાહુલત્થેરં દસ્સેતિ. થેરો કિર પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાય પાતોવ ઉટ્ઠહન્તો હત્થપૂરં વાલિકં ઉક્ખિપિત્વા ‘‘અહો વતાહં અજ્જ દસબલસ્સ ચેવ આચરિયુપજ્ઝાયાનઞ્ચ સન્તિકા એત્તકં ઓવાદઞ્ચેવ અનુસાસનિઞ્ચ લભેય્ય’’ન્તિ પત્થેતિ. તસ્મા સિક્ખાકામાનં અગ્ગો નામ જાતોતિ.

૨૧૦. દુતિયે સદ્ધાપબ્બજિતાનન્તિ સદ્ધાય પબ્બજિતાનં. રટ્ઠપાલોતિ રટ્ઠં પાલેતું સમત્થો, ભિન્નં વા રટ્ઠં સન્ધારેતું સમત્થે કુલે જાતોતિપિ રટ્ઠપાલોતિ સઙ્ખં ગતો. સો હિ સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો ચુદ્દસભત્તચ્છેદે કત્વા માતાપિતરો પબ્બજ્જં અનુજાનાપેત્વા પબ્બજિતો. તસ્મા સદ્ધાપબ્બજિતાનં અગ્ગો નામ જાતો.

રાહુલ-રટ્ઠપાલત્થેરવત્થુ

ઇમેસં પન ઉભિન્નમ્પિ થેરાનં પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – એતે કિર દ્વેપિ અતીતે પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે હંસવતીનગરે ગહપતિમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિંસુ. તેસં દહરકાલે નામં વા ગોત્તં વા ન કથિયતિ. વયપ્પત્તા પન ઘરાવાસે પતિટ્ઠાય અત્તનો અત્તનો પિતુ અચ્ચયેન ઉભોપિ અત્તનો અત્તનો રતનકોટ્ઠાગારકમ્મિકે પક્કોસાપેત્વા અપરિમાણં ધનં દિસ્વા – ‘‘ઇમં એત્તકં ધનરાસિં અય્યકપય્યકાદયો અત્તના સદ્ધિં ગહેત્વા ગન્તું નાસક્ખિંસુ, અમ્હેહિ દાનિ યેન કેનચિ ઉપાયેન ઇમં ધનં ગહેત્વા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ તે ઉભોપિ જના ચતૂસુ ઠાનેસુ કપણદ્ધિકાદીનં મહાદાનં દાતું આરદ્ધા. એકો અત્તનો દાનગ્ગે આગતાગતજનં પુચ્છિત્વા યાગુખજ્જકાદીસુ યસ્સ યં પટિભાતિ, તસ્સ તં અદાસિ, તસ્સ તેનેવ કારણેન આગતપાકોતિ નામં જાતં. ઇતરો અપુચ્છિત્વાવ ગહિતગહિતભાજનં પૂરેત્વા પૂરેત્વા દેતિ, તસ્સપિ તેનેવ કારણેન અનગ્ગપાકોતિ નામં જાતં, અપ્પમાણપાકોતિ અત્થો.

તે ઉભોપિ એકદિવસં પાતોવ મુખધોવનત્થં બહિગામં અગમંસુ. તસ્મિં સમયે હિમવન્તતો દ્વે મહિદ્ધિકા તાપસા ભિક્ખાચારત્થાય આકાસેન આગન્ત્વા તેસં સહાયકાનં અવિદૂરે ઓતરિત્વા ‘‘મા નો એતે પસ્સિંસૂ’’તિ એકપસ્સે અટ્ઠંસુ. તે ઉભોપિ જના તેસં લાબુભાજનાદિપરિક્ખારં સંવિધાય અન્તોગામં સન્ધાય ભિક્ખાય ગતાનં સન્તિકં આગમ્મ વન્દિંસુ. અથ ને તાપસા ‘‘કાય વેલાય આગતત્થ મહાપુઞ્ઞા’’તિ આહંસુ. તે ‘‘અધુનાવ, ભન્તે’’તિ વત્વા તેસં હત્થતો લાબુભાજનં ગહેત્વા અત્તનો અત્તનો ગેહં નેત્વા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને નિબદ્ધં ભિક્ખાગહણત્થં પટિઞ્ઞં ગણ્હિંસુ.

તેસુ એકો તાપસો સપરિળાહકાયધાતુકો હોતિ. સો અત્તનો આનુભાવેન મહાસમુદ્દઉદકં દ્વેધા કત્વા પથવિન્ધરનાગરાજસ્સ ભવનં ગન્ત્વા દિવાવિહારં નિસીદતિ. સો ઉતુસપ્પાયં ગહેત્વા પચ્ચાગન્ત્વા અત્તનો ઉપટ્ઠાકસ્સ ગેહે ભત્તાનુમોદનં કરોન્તો ‘‘પથવિન્ધરનાગભવનં વિય હોતૂ’’તિ વદતિ. અથ નં એકદિવસં ઉપટ્ઠાકો પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, તુમ્હે અનુમોદનં કરોન્તા ‘પથવિન્ધરનાગભવનં વિય હોતૂ’તિ વદથ, મયમસ્સ અત્થં ન જાનામ, કિં વુત્તં હોતિ ઇદં, ભન્તે’’તિ? આમ, કુટુમ્બિય અહં ‘‘તુમ્હાકં સમ્પત્તિ પથવિન્ધરનાગરાજસમ્પત્તિસદિસા હોતૂ’’તિ વદામીતિ. કુટુમ્બિકો તતો પટ્ઠાય પથવિન્ધરનાગરાજભવને ચિત્તં ઠપેસિ.

ઇતરો તાપસો તાવતિંસભવનં ગન્ત્વા સુઞ્ઞે સેરિસકવિમાને દિવાવિહારં કરોતિ. સો આગચ્છન્તો ગચ્છન્તો ચ સક્કસ્સ દેવરાજસ્સ સમ્પત્તિં દિસ્વા અત્તનો ઉપટ્ઠાકસ્સ અનુમોદનં કરોન્તો ‘‘સક્કવિમાનં વિય હોતૂ’’તિ વદતિ. અથ નં સોપિ કુટુમ્બિયો ઇતરો સહાયકો તં તાપસં વિય પુચ્છિ. સો તસ્સ વચનં સુત્વા સક્કભવને ચિત્તં ઠપેસિ. તે ઉભોપિ પત્થિતટ્ઠાનેસુયેવ નિબ્બત્તા.

પથવિન્ધરભવને નિબ્બત્તો પથવિન્ધરનાગરાજા નામ જાતો. સો નિબ્બત્તક્ખણે અત્તનો અત્તભાવં દિસ્વા ‘‘અમનાપસ્સ વત મે ઠાનસ્સ કુલુપકતાપસો વણ્ણં કથેસિ, ઉરેન પરિસક્કિત્વા વિચરણટ્ઠાનમેતં, નૂન સો અઞ્ઞં ઠાનં ન જાનાતી’’તિ વિપ્પટિસારી અહોસિ. અથસ્સ તંખણેયેવ અલઙ્કતપટિયત્તાનિ નાગનાટકાનિ સબ્બદિસાસુ તૂરિયાનિ પગ્ગણ્હિંસુ. સો તસ્મિંયેવ ખણે તં અત્તભાવં વિજહિત્વા માણવકવણ્ણી અહોસિ. અન્વદ્ધમાસઞ્ચ ચત્તારો મહારાજાનો સક્કસ્સ ઉપટ્ઠાનં ગચ્છન્તિ. તસ્મા સોપિ વિરૂપક્ખેન નાગરઞ્ઞા સદ્ધિં સક્કસ્સ ઉપટ્ઠાનં ગતો. સક્કો તં દૂરતોવ આગચ્છન્તં દિસ્વા સઞ્જાનિ. અથ નં સમીપે આગન્ત્વા ઠિતકાલે ‘‘કહં નિબ્બત્તોસિ સમ્મા’’તિ પુચ્છિ. મા કથેસિ, મહારાજ, ઉરેન પરિસક્કનટ્ઠાને નિબ્બત્તોમ્હિ, તુમ્હે પન કલ્યાણમિત્તં લભિત્થાતિ. સમ્મ, ત્વં ‘‘અટ્ઠાને નિબ્બત્તોમ્હી’’તિ મા વિતક્કયિ, પદુમુત્તરદસબલો લોકે નિબ્બત્તો, તસ્સ અધિકારકમ્મં કત્વા ઇમંયેવ ઠાનં પત્થેહિ, ઉભો સુખં વસિસ્સામાતિ. સો ‘‘એવં, દેવ, કરિસ્સામી’’તિ ગન્ત્વા પદુમુત્તરદસબલં નિમન્તેત્વા અત્તનો નાગભવને નાગપરિસાય સદ્ધિં સબ્બરત્તિં સક્કારસમ્માનં સજ્જેસિ.

સત્થા પુનદિવસે ઉટ્ઠિતે અરુણે અત્તનો ઉપટ્ઠાકં સુમનત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘સુમન, અજ્જ તથાગતો દૂરં ભિક્ખાચારં ગમિસ્સતિ, મા પુથુજ્જનભિક્ખૂ આગચ્છન્તુ, તેપિટકા પટિસમ્ભિદાપ્પત્તા છળભિઞ્ઞાવ આગચ્છન્તૂ’’તિ. થેરો સત્થુ વચનં સુત્વા સબ્બેસં આરોચેસિ. સત્થારા સદ્ધિં સતસહસ્સા ભિક્ખૂ આકાસં પક્ખન્દિંસુ. પથવિન્ધરો નાગપરિસાય સદ્ધિં દસબલસ્સ પચ્ચુગ્ગમનં આગતો સત્થારં પરિવારેત્વા સમુદ્દમત્થકે મણિવણ્ણા ઊમિયો મદ્દમાનં ભિક્ખુસઙ્ઘં ઓલોકેત્વા આદિતો સત્થારં, પરિયોસાને સઙ્ઘનવકં તથાગતસ્સ પુત્તં ઉપરેવતસામણેરં નામ ઓલોકેન્તો ‘‘અનચ્છરિયો સેસસાવકાનં એવરૂપો ઇદ્ધાનુભાવો, ઇમસ્સ પન તરુણબાલદારકસ્સ એવરૂપો ઇદ્ધાનુભાવો અતિવિય અચ્છરિયો’’તિ પીતિપામોજ્જં ઉપ્પાદેસિ.

અથસ્સ ભવને દસબલે નિસિન્ને સેસભિક્ખૂસુ કોટિતો પટ્ઠાય નિસીદન્તેસુ સત્થુ સમ્મુખટ્ઠાનેયેવ ઉપરેવતસામણેરસ્સ આસનં પાપુણિ. નાગરાજા યાગું દેન્તોપિ ખજ્જકં દેન્તોપિ સકિં દસબલં ઓલોકેતિ, સકિં ઉપરેવતસામણેરં. તસ્સ કિર સરીરે સત્થુ સરીરે વિય દ્વત્તિંસ મહાપુરિસલક્ખણાનિ પઞ્ઞાયન્તિ. તતો નાગરાજા ‘‘અયં સામણેરો બુદ્ધાનં સદિસો પઞ્ઞાયતિ, કિં નુ ખો હોતી’’તિ અવિદૂરે નિસિન્નં અઞ્ઞતરં ભિક્ખું પુચ્છિ – ‘‘અયં, ભન્તે, સામણેરો દસબલસ્સ કિં હોતી’’તિ? પુત્તો, મહારાજાતિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘મહા વતાયં ભિક્ખુ, એવરૂપસ્સ સોભગ્ગપ્પત્તસ્સ તથાગતસ્સ પુત્તભાવં લભિ. સરીરમ્પિસ્સ એકદેસેન બુદ્ધાનં સરીરસદિસં પઞ્ઞાયતિ, મયાપિ અનાગતે એવરૂપેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ સત્તાહં મહાદાનં દત્વા, ‘‘ભન્તે, અહં ઇમસ્સ અધિકારકમ્મસ્સાનુભાવેન અયં ઉપરેવતો વિય અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ પુત્તો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. સત્થા અનન્તરાયં દિસ્વા ‘‘અનાગતે ગોતમબુદ્ધસ્સ પુત્તો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકરિત્વા પક્કામિ.

પથવિન્ધરોપિ પુન અદ્ધમાસે સમ્પત્તે વિરૂપક્ખેન સદ્ધિં સક્કસ્સ ઉપટ્ઠાનં ગતો. અથ નં સમીપે ઠિતં સક્કો પુચ્છિ – ‘‘પત્થિતો તે, સમ્મ, અયં દેવલોકો’’તિ? ન પત્થિતો મહારાજાતિ. કિં દોસં અદ્દસાતિ? દોસો નત્થિ, મહારાજ, અહં પન દસબલસ્સ પુત્તં ઉપરેવતસામણેરં પસ્સિં. તસ્સ મે દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય અઞ્ઞત્થ ચિત્તં ન નમિ, સ્વાહં ‘‘અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ એવરૂપો પુત્તો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિં. ત્વમ્પિ, મહારાજ, એકં પત્થનં કરોહિ, તે મયં નિબ્બત્તટ્ઠાને ન વિના ભવિસ્સામાતિ. સક્કો તસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા એકં મહાનુભાવં ભિક્ખું દિસ્વા ‘‘કતરકુલા નુ ખો નિક્ખમિત્વા અયં કુલપુત્તો પબ્બજિતો’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘અયં ભિન્નં રટ્ઠં સન્ધારેતું સમત્થસ્સ કુલસ્સ પુત્તો હુત્વા ચુદ્દસ ભત્તચ્છેદે કત્વા માતાપિતરો પબ્બજ્જં અનુજાનાપેત્વા પબ્બજિતો’’તિ અઞ્ઞાસિ. ઞત્વા ચ પન અજાનન્તો વિય દસબલં પુચ્છિત્વા સત્તાહં મહાસક્કારં કત્વા, ‘‘ભન્તે, અહં ઇમસ્સ કલ્યાણકમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન તુમ્હાકં સાસને અયં કુલપુત્તો વિય અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને સદ્ધાપબ્બજિતાનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. સત્થા અનન્તરાયં દિસ્વા ‘‘ત્વં, મહારાજ, અનાગતે ગોતમસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને સદ્ધાપબ્બજિતાનં અગ્ગો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકરિત્વા પક્કામિ. સક્કોપિ અત્તનો દેવપુરમેવ ગતો.

તે ઉભોપિ નિબ્બત્તટ્ઠાનતો ચવિત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તા અનેકસહસ્સકપ્પે અતિક્કમિંસુ. ઇતો પન દ્વાનવુતિકપ્પમત્થકે ફુસ્સો નામ બુદ્ધો લોકે ઉદપાદિ. તસ્સ પિતા મહિન્દો નામ રાજા અહોસિ, વેમાતિકા તયો કનિટ્ઠભાતરો. રાજા દિવસે દિવસે ‘‘મય્હંયેવ બુદ્ધો મય્હં ધમ્મો મય્હં સઙ્ઘો’’તિ મમાયન્તો સયમેવ દસબલં નિબદ્ધં ભોજનં ભોજેતિ.

અથસ્સ એકદિવસં પચ્ચન્તો કુપિતો. સો પુત્તે આમન્તેસિ – ‘‘તાતા, પચ્ચન્તો કુપિતો, તુમ્હેહિ વા મયા વા ગન્તબ્બં. યદિ અહં ગચ્છામિ, તુમ્હેહિ ઇમિના નિયામેન દસબલો પરિચરિતબ્બો’’તિ. તે તયોપિ એકપ્પહારેનેવ આહંસુ – ‘‘તાત, તુમ્હાકં ગમનકિચ્ચં નત્થિ, મયં ચોરે વિધમિસ્સામા’’તિ પિતરં વન્દિત્વા પચ્ચન્તં ગન્ત્વા ચોરે વિધમિત્વા વિજિતસઙ્ગામા હુત્વા નિવત્તિંસુ. તે અન્તરામગ્ગે પાદમૂલિકેહિ સદ્ધિં મન્તયિંસુ – ‘‘તાતા, અમ્હાકં ગતક્ખણેયેવ પિતા વરં દસ્સતિ, કતરં વરં ગણ્હામા’’તિ? અય્યા, તુમ્હાકં પિતુ અચ્ચયેન દુલ્લભં નામ નત્થિ, તુમ્હાકં પન જેટ્ઠભાતિકં ફુસ્સબુદ્ધં પટિજગ્ગનવરં ગણ્હથા’’તિ આહંસુ. તે ‘‘કલ્યાણં તુમ્હેહિ વુત્ત’’ન્તિ સબ્બેપિ એકચિત્તા હુત્વા ગન્ત્વા પિતરં અદ્દસંસુ. તદા પિતા તેસં પસીદિત્વા વરં અદાસિ. તે ‘‘તેમાસં તથાગતં પટિજગ્ગિસ્સામા’’તિ વરં યાચિંસુ. રાજા ‘‘અયં દાતું ન સક્કા, અઞ્ઞં વરં ગણ્હથા’’તિ આહ. તાત, અમ્હાકં અઞ્ઞેન વરેન કિચ્ચં નત્થિ, સચે તુમ્હે દાતુકામા, એતંયેવ નો વરં દેથાતિ. રાજા તેસુ પુનપ્પુનં કથેન્તેસુ અત્તના પટિઞ્ઞાતત્તા ‘‘ન સક્કા ન દાતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા આહ – ‘‘તાતા, અહં તુમ્હાકં વરં દેમિ, અપિચ ખો પન બુદ્ધા નામ દુરાસદા હોન્તિ સીહા વિય એકચરા, દસબલં પટિજગ્ગન્તા અપ્પમત્તા ભવેય્યાથા’’તિ.

તે ચિન્તયિંસુ – ‘‘અમ્હેહિ તથાગતં પટિજગ્ગન્તેહિ અનુચ્છવિકં કત્વા પટિજગ્ગિતું વટ્ટતી’’તિ સબ્બેપિ એકચિત્તા હુત્વા દસસીલાનિ સમાદાય નિરામગન્ધા હુત્વા સત્થુ દાનગ્ગપરિવહનકે તયો પુરિસે ઠપયિંસુ. તેસુ એકો ધનધઞ્ઞુપ્પાદકો અહોસિ, એકો માપકો, એકો દાનસંવિધાયકો. તેસુ ધનધઞ્ઞુપ્પાદકો પચ્ચુપ્પન્ને બિમ્બિસારો મહારાજા જાતો, માપકો વિસાખો ઉપાસકો, દાનસંવિધાયકો રટ્ઠપાલત્થેરોતિ. સો તત્થ યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવપુરે નિબ્બત્તો. અયં પન રાહુલત્થેરો નામ કસ્સપદસબલસ્સ કાલે કિકિસ્સ કાસિરઞ્ઞો જેટ્ઠપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, પથવિન્ધરકુમારોતિસ્સ નામં અકંસુ. તસ્સ સત્ત ભગિનિયો અહેસું. તા દસબલસ્સ સત્ત પરિવેણાનિ કારયિંસુ. પથવિન્ધરો ઓપરજ્જં લભિ. સો તા ભગિનિયો આહ – ‘‘તુમ્હેહિ કારિતપરિવેણેસુ મય્હમ્પિ એકં દેથા’’તિ. ભાતિક, તુમ્હે ઉપરાજટ્ઠાને ઠિતા, તુમ્હેહિ નામ અમ્હાકં દાતબ્બં, તુમ્હે અઞ્ઞં પરિવેણં કરોથાતિ. સો તાસં વચનં સુત્વા પઞ્ચ વિહારસતાનિ કારેસિ. પઞ્ચ પરિવેણસતાનીતિપિ વદન્તિ. સો તત્થ યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવપુરે નિબ્બત્તિ. ઇમસ્મિં પન બુદ્ધુપ્પાદે પથવિન્ધરકુમારો અમ્હાકં બોધિસત્તસ્સ અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિં ગણ્હિ, તસ્સ સહાયકો કુરુરટ્ઠે થુલ્લકોટ્ઠિતનિગમે રટ્ઠપાલસેટ્ઠિગેહે નિબ્બત્તિ.

અથ અમ્હાકં દસબલો અભિસમ્બોધિં પત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો અનુપુબ્બેન કપિલવત્થું આગન્ત્વા રાહુલકુમારં પબ્બાજેસિ. તસ્સ પબ્બજ્જાવિધાનં પાળિયં (મહાવ. ૧૦૫) આગતમેવ. એવં પબ્બજિતસ્સ પનસ્સ સત્થા અભિણ્હઓવાદવસેન રાહુલોવાદસુત્તં અભાસિ. રાહુલોપિ પાતોવ વુટ્ઠાય હત્થેન વાલુકં ઉક્ખિપિત્વા ‘‘દસબલસ્સ ચેવ આચરિયુપજ્ઝાયાનઞ્ચ સન્તિકા અજ્જ એત્તકં ઓવાદં લભેય્ય’’ન્તિ વદતિ. ભિક્ખુસઙ્ઘમજ્ઝે કથા ઉદપાદિ ‘‘ઓવાદક્ખમો વત રાહુલસામણેરો પિતુ અનુચ્છવિકો પુત્તો’’તિ. સત્થા ભિક્ખૂનં ચિત્તાચારં ઞત્વા ‘‘મયિ ગતે એકા ધમ્મદેસના ચ વડ્ઢિસ્સતિ, રાહુલસ્સ ચ ગુણો પાકટો ભવિસ્સતી’’તિ ગન્ત્વા ધમ્મસભાયં બુદ્ધાસાને નિસિન્નો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ. રાહુલસામણેરસ્સ ઓવાદક્ખમભાવં કથેમ ભગવાતિ. સત્થા ઇમસ્મિં ઠાને ઠત્વા રાહુલસ્સ ગુણદીપનત્થં મિગજાતકં આહરિત્વા કથેસિ –

‘‘મિગં તિપલ્લત્થમનેકમાયં,

અટ્ઠક્ખુરં અડ્ઢરત્તા પપાયિં;

એકેન સોતેન છમા’સ્સસન્તો,

છહિ કલાહિતિભોતિ ભાગિનેય્યો’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૬);

અથસ્સ સત્તવસ્સિકસામણેરકાલે ‘‘મા હેવ ખો રાહુલો દહરભાવેન કીળનત્થાયપિ સમ્પજાનમુસા ભાસેય્યા’’તિ અમ્બલટ્ઠિયરાહુલોવાદં (મ. નિ. ૨.૧૦૭ આદયો) દેસેસિ. અટ્ઠારસવસ્સિકસામણેરકાલે તથાગતસ્સ પચ્છતો પિણ્ડાય પવિસન્તસ્સ સત્થુ ચેવ અત્તનો ચ રૂપસમ્પત્તિં દિસ્વા ગેહસિતં વિતક્કં વિતક્કેન્તસ્સ ‘‘યંકિઞ્ચિ, રાહુલ, રૂપ’’ન્તિઆદિના નયેન મહારાહુલોવાદસુત્તન્તં (મ. નિ. ૨.૧૧૩) કથેસિ. સંયુત્તકે (સં. નિ. ૪.૧૨૧) પન રાહુલોવાદોપિ અઙ્ગુત્તરે (અ. નિ. ૪.૧૭૭) રાહુલોવાદોપિ થેરસ્સ વિપસ્સનાચારોયેવ. અથસ્સ સત્થા ઞાણપરિપાકં ઞત્વા અવસ્સિકભિક્ખુકાલે અન્ધવને નિસિન્નો ચૂળરાહુલોવાદં (મ. નિ. ૩.૪૧૬ આદયો) કથેસિ. દેસનાપરિયોસાને રાહુલત્થેરો કોટિસતસહસ્સદેવતાહિ સદ્ધિં અરહત્તં પાપુણિ, સોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામિદેવતાનં ગણના નત્થિ. અથ સત્થા અપરભાગે અરિયસઙ્ઘમજ્ઝે નિસિન્નો થેરં ઇમસ્મિં સાસને સિક્ખાકામાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ.

સત્થરિ પન કુરુરટ્ઠે ચારિકાય નિક્ખમિત્વા થુલ્લકોટ્ઠિતં અનુપ્પત્તે રટ્ઠપાલો કુલપુત્તો સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો માતાપિતરો અનુજાનાપેત્વા દસબલં ઉપસઙ્કમિત્વા સત્થુ આણત્તિયા અઞ્ઞતરસ્સ થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિ. તસ્સ પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાય સેટ્ઠિગહપતિ ભિક્ખૂ અત્તનો નિવેસનદ્વારેન ગચ્છન્તે દિસ્વા ‘‘કિં તુમ્હાકં ઇમસ્મિં ગેહે કમ્મં, એકોવ પુત્તકો અહોસિ, તં ગણ્હિત્વા ગતત્થ, ઇદાનિ કિં કરિસ્સથા’’તિ અક્કોસતિ પરિભાસતિ. સત્થા અદ્ધમાસં થુલ્લકોટ્ઠિતે વસિત્વા પુન સાવત્થિમેવ અગમાસિ. તત્થાયસ્મા રટ્ઠપાલો યોનિસો મનસિકરોન્તો કમ્મં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. સો સત્થારં અનુજાનાપેત્વા માતાપિતરો દસ્સનત્થં થુલ્લકોટ્ઠિતં ગન્ત્વા તત્થ સપદાનં પિણ્ડાય ચરન્તો પિતુ નિવેસને આભિદોસિકં કુમ્માસં લભિત્વા તં અમતં વિય પરિભુઞ્જન્તો પિતરા નિમન્તિતો અધિવાસેત્વા દુતિયદિવસે પિતુ નિવેસને પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા અલઙ્કતપટિયત્તે ઇત્થિજને અસુભસઞ્ઞં ઉપ્પાદેત્વા ઠિતકોવ ધમ્મં દેસેત્વા જિયા મુત્તો વિય નારાચો આકાસં ઉપ્પતિત્વા કોરબ્યરઞ્ઞો મિગચીરં ગન્ત્વા મઙ્ગલસિલાપટ્ટે નિસિન્નો દસ્સનત્થાય આગતસ્સ રઞ્ઞો ચતુપારિજુઞ્ઞપટિમણ્ડિતં ધમ્મં (મ. નિ. ૨.૩૦૪) દેસેત્વા અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરમાનો પુન સત્થુ સન્તિકંયેવ આગતો. એવમેતં વત્થુ સમુટ્ઠિતં. અથ સત્થા અપરભાગે અરિયગણમજ્ઝે નિસિન્નો થેરં ઇમસ્મિં સાસને સદ્ધાપબ્બજિતાનં કુલપુત્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

કુણ્ડધાનત્થેરવત્થુ

૨૧૧. તતિયે પઠમં સલાકં ગણ્હન્તાનન્તિ સબ્બપઠમં સલાકગાહકાનં ભિક્ખૂનં કુણ્ડધાનત્થેરો અગ્ગોતિ દસ્સેતિ. સો કિર થેરો મહાસુભદ્દાય નિમન્તિતદિવસે તથાગતે ઉગ્ગનગરં ગચ્છન્તે ‘‘અજ્જ સત્થા દૂરં ભિક્ખાચારં ગમિસ્સતિ, પુથુજ્જના સલાકં મા ગણ્હન્તુ, પઞ્ચસતા ખીણાસવાવ ગણ્હન્તૂ’’તિ વુત્તે પઠમમેવ સીહનાદં નદિત્વા સલાકં ગણ્હિ. ચૂળસુભદ્દાય નિમન્તિતદિવસે તથાગતે સાકેતં ગચ્છન્તેપિ પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં અન્તરે પઠમમેવ સલાકં ગણ્હિ, સુનાપરન્તજનપદં ગચ્છન્તેપિ. ઇમેહિ કારણેહિ થેરો પઠમં સલાકં ગણ્હન્તાનં અગ્ગો નામ જાતો. કુણ્ડધાનોતિ પનસ્સ નામં.

તસ્સ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અયં કિર પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે હંસવતીનગરે કુલગેહે નિબ્બત્તો વુત્તનયેનેવ વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું પઠમં સલાકં ગણ્હન્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા બુદ્ધાનં અધિકારકમ્મં કત્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેત્વા સત્થારા અનન્તરાયં દિસ્વા બ્યાકતો યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરન્તો કસ્સપબુદ્ધકાલે ભૂમટ્ઠકદેવતા હુત્વા નિબ્બત્તિ. દીઘાયુકબુદ્ધાનઞ્ચ નામ ન અન્વદ્ધમાસિકો ઉપોસથો હોતિ. વિપસ્સીદસબલસ્સ હિ છબ્બસ્સન્તરે છબ્બસ્સન્તરે ઉપોસથો અહોસિ, કસ્સપદસબલો પન છટ્ઠે છટ્ઠે માસે પાતિમોક્ખં ઓસારેસિ. તસ્સ પાતિમોક્ખં ઓસારણકાલે દિસાવાસિકા દ્વે સહાયકા ભિક્ખૂ ‘‘ઉપોસથં કરિસ્સામા’’તિ ગચ્છન્તિ. અયં ભુમ્મદેવતા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમેસં દ્વિન્નં ભિક્ખૂનં મેત્તિ અતિવિય દળ્હા, કિં નુ ખો ભેદકે સતિ ભિજ્જેય્ય, ન ભિજ્જેય્યા’’તિ? તેસં ઓકાસં ઓલોકયમાના તેસં અવિદૂરેનેવ ગચ્છતિ.

અથેકો થેરો એકસ્સ હત્થે પત્તચીવરં દત્વા સરીરવળઞ્જનત્થં ઉદકફાસુકટ્ઠાનં ગન્ત્વા ધોતહત્થપાદો હુત્વા ગુમ્બસભાગતો નિક્ખમતિ. ભુમ્મદેવતા તસ્સ થેરસ્સ પચ્છતો પચ્છતો ઉત્તમરૂપા ઇત્થી હુત્વા કેસે વિધુનિત્વા સંવિધાય બન્ધન્તી વિય પિટ્ઠિતો પંસું પુઞ્છમાના વિય સાટકં સંવિધાય નિવાસયમાના વિય ચ હુત્વા થેરસ્સ પદાનુપદિકા હુત્વા ગુમ્બતો નિક્ખન્તા. એકમન્તે ઠિતો સહાયકત્થેરો ઇમં કારણં દિસ્વા દોમનસ્સજાતો ‘‘નટ્ઠો દાનિ મે ઇમિના ભિક્ખુના સદ્ધિં દીઘરત્તાનુગતો સિનેહો. સચાહં એવંવિધભાવં જાનેય્યં, એત્તકં અદ્ધાનં ઇમિના સદ્ધિં વિસ્સાસં ન કરેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા આગચ્છન્તસ્સેવસ્સ ‘‘હન્દાવુસો, તુય્હં પત્તચીવરં, તાદિસેન પાપેન સહાયેન સદ્ધિં એકમગ્ગં ન ગચ્છામી’’તિ આહ. તં કથં સુત્વા તસ્સ લજ્જિભિક્ખુનો હદયં તિખિણસત્તિં ગહેત્વા વિદ્ધં વિય અહોસિ. તતો નં આહ – ‘‘આવુસો, કિં નામેતં વદસિ, અહં એત્તકં કાલં દુક્કટમત્તમ્પિ આપત્તિં ન જાનામિ. ત્વં પન મં અજ્જ ‘પાપો’તિ વદસિ, કિં તે દિટ્ઠ’’ન્તિ? કિં અઞ્ઞેન દિટ્ઠેન, કિં ત્વં એવંવિધેન અલઙ્કતપટિયત્તેન માતુગામેન સદ્ધિં એકટ્ઠાને હુત્વા નિક્ખન્તોતિ? નત્થેતં, આવુસો, મય્હં, નાહં એવરૂપં માતુગામં પસ્સામીતિ. તસ્સ યાવતતિયં કથેન્તસ્સાપિ ઇતરો થેરો કથં અસદ્દહિત્વા અત્તના દિટ્ઠકારણંયેવ અત્થં ગહેત્વા તેન સદ્ધિં એકમગ્ગેન અગન્ત્વા અઞ્ઞેન મગ્ગેન સત્થુ સન્તિકં ગતો. ઇતરોપિ અઞ્ઞેન મગ્ગેન સત્થુ સન્તિકંયેવ ગતો.

તતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઉપોસથાગારં પવિસનવેલાય સો ભિક્ખુ તં ભિક્ખું ઉપોસથગ્ગે સઞ્જાનિત્વા ‘‘ઇમસ્મિં ઉપોસથગ્ગે એવરૂપો નામ પાપભિક્ખુ અત્થિ, નાહં તેન સદ્ધિં ઉપોસથં કરિસ્સામી’’તિ નિક્ખમિત્વા બહિ અટ્ઠાસિ. ભુમ્મદેવતા ‘‘ભારિયં મયા કમ્મં કત’’ન્તિ મહલ્લકઉપાસકવણ્ણેન તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કસ્મા, ભન્તે, અય્યો ઇમસ્મિં ઠાને ઠિતો’’તિ આહ. ઉપાસક, ઇમં ઉપોસથગ્ગં એકો પાપભિક્ખુ પવિટ્ઠો, અહં તેન સદ્ધિં ઉપોસથં ન કરોમીતિ વત્વા નિક્ખમિત્વા બહિ ઠિતોમ્હીતિ. ભન્તે, મા એવં ગણ્હથ, પરિસુદ્ધસીલો એસ ભિક્ખુ. તુમ્હેહિ દિટ્ઠમાતુગામો નામ અહં, મયા તુમ્હાકં વીમંસનત્થાય ‘‘દળ્હા નુ ખો ઇમેસં થેરાનં મેત્તિ, નો દળ્હા’’તિ લજ્જિઅલજ્જિભાવં ઓલોકેન્તેન તં કમ્મં કતન્તિ. કો પન ત્વં સપ્પુરિસાતિ? અહં એકા ભુમ્મદેવતા, ભન્તેતિ. દેવપુત્તો કથેન્તોવ દિબ્બાનુભાવેન ઠત્વા થેરસ્સ પાદેસુ પતિત્વા ‘‘મય્હં, ભન્તે, ખમથ, એતં દોસં થેરો ન જાનાતિ, ઉપોસથં કરોથા’’તિ થેરં યાચિત્વા ઉપોસથગ્ગં પવેસેસિ. સો થેરો ઉપોસથં તાવ એકટ્ઠાને અકાસિ, મિત્તસન્થવવસેન ન પુન તેન સદ્ધિં એકટ્ઠાને અહોસીતિ. ઇમસ્સ થેરસ્સ કમ્મં ન કથિયતિ, ચુદિતકત્થેરો પન અપરાપરં વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો અરહત્તં પાપુણિ.

ભુમ્મદેવતા તસ્સ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન એકં બુદ્ધન્તરં અપાયતો ન મુચ્ચિત્થ. સચે પન કાલેન કાલં મનુસ્સત્તં આગચ્છતિ, અઞ્ઞેન યેન કેનચિ કતો દોસો તસ્સેવ ઉપરિ પતતિ. સો અમ્હાકં ભગવતો કાલે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિ, ધાનમાણવોતિસ્સ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો તયો વેદે ઉગ્ગણ્હિત્વા મહલ્લકકાલે સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિ, તસ્સ ઉપસમ્પન્નદિવસતો પટ્ઠાય એકા અલઙ્કતપટિયત્તા ઇત્થી તસ્મિં ગામં પવિસન્તે સદ્ધિંયેવ ગામં પવિસતિ, નિક્ખમન્તે નિક્ખમતિ. વિહારં પવિસન્તેપિ પવિસતિ, તિટ્ઠન્તેપિ તિટ્ઠતીતિ એવં નિચ્ચાનુબન્ધા પઞ્ઞાયતિ. થેરો તં ન પસ્સતિ, તસ્સ પન પુરિમસ્સ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન સા અઞ્ઞેસં ઉપટ્ઠાતિ.

ગામે યાગુભિક્ખં દદમાના ઇત્થિયો, ‘‘ભન્તે, અયં એકો યાગુઉળુઙ્કો તુમ્હાકં, એકો ઇમિસ્સા અમ્હાકં સહાયિકાયા’’તિ પરિહાસં કરોન્તિ. થેરસ્સ મહતી વિહેસા હોતિ. વિહારં ગતમ્પિ નં સામણેરા ચેવ દહરભિક્ખૂ ચ પરિવારેત્વા ‘‘ધાનો કોણ્ડો જાતો’’તિ પરિહાસં કરોન્તિ. અથસ્સ તેનેવ કારણેન કુણ્ડધાનત્થેરોતિ નામં જાતં. સો ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય તેહિ કયિરમાનં કેળિં સહિતું અસક્કોન્તો ઉમ્માદં ગહેત્વા ‘‘તુમ્હે કોણ્ડા, તુમ્હાકં ઉપજ્ઝાયા કોણ્ડા, આચરિયા કોણ્ડા’’તિ વદતિ. અથ નં સત્થુ આરોચેસું – ‘‘કુણ્ડધાનો દહરસામણેરેહિ સદ્ધિં એવં ફરુસવાચં વદતી’’તિ. સત્થા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં ભિક્ખૂ’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં ભગવા’’તિ વુત્તે ‘‘કસ્મા એવં વદેસી’’તિ આહ. ભન્તે, નિબદ્ધં વિહેસં અસહન્તો એવં કથેમીતિ. ‘‘ત્વં પુબ્બે કતકમ્મં યાવજ્જદિવસા જીરાપેતું ન સક્કોસિ, પુન એવરૂપં ફરુસં મા વદ ભિક્ખૂ’’તિ વત્વા આહ –

‘‘માવોચ ફરુસં કઞ્ચિ, વુત્તા પટિવદેય્યુ તં;

દુક્ખા હિ સારમ્ભકથા, પટિદણ્ડા ફુસેય્યુ તં.

‘‘સચે નેરેસિ અત્તાનં, કંસો ઉપહતો યથા;

એસ પત્તોસિ નિબ્બાનં, સારમ્ભો તે ન વિજ્જતી’’તિ. (ધ. પ. ૧૩૩-૧૩૪);

ઇમઞ્ચ પન તસ્સ થેરસ્સ માતુગામેન સદ્ધિં વિચરણભાવં કોસલરઞ્ઞોપિ કથયિંસુ. રાજા ‘‘ગચ્છથ, ભણે, વીમંસથા’’તિ પેસેત્વા સયમ્પિ મન્દેનેવ પરિવારેન સદ્ધિં થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા એકમન્તે ઓલોકેન્તો અટ્ઠાસિ. તસ્મિં ખણે થેરો સૂચિકમ્મં કરોન્તો નિસિન્નો હોતિ, સાપિસ્સ ઇત્થી અવિદૂરે ઠાને ઠિતા વિય પઞ્ઞાયતિ.

રાજા તં દિસ્વા ‘‘અત્થિદં કારણ’’ન્તિ તસ્સા ઠિતટ્ઠાનં અગમાસિ. સા તસ્મિં આગચ્છન્તે થેરસ્સ વસનપણ્ણસાલં પવિટ્ઠા વિય અહોસિ. રાજાપિ તાય સદ્ધિંયેવ પણ્ણસાલં પવિસિત્વા સબ્બત્થ ઓલોકેન્તો અદિસ્વા ‘‘નાયં માતુગામો, થેરસ્સ એકો કમ્મવિપાકો’’તિ સઞ્ઞં કત્વા પઠમં થેરસ્સ સમીપેન ગચ્છન્તોપિ થેરં અવન્દિત્વા તસ્સ કારણસ્સ અભૂતભાવં ઞત્વા આગમ્મ થેરં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો ‘‘કચ્ચિ, ભન્તે, પિણ્ડકેન ન કિલમથા’’તિ પુચ્છિ. થેરો ‘‘વટ્ટતિ મહારાજા’’તિ આહ. ‘‘જાનામિ, ભન્તે, અય્યસ્સ કથં, એવરૂપેન ચ પરિક્કિલેસેન સદ્ધિં ચરન્તાનં તુમ્હાકં કે નામ પસીદિસ્સન્તિ, ઇતો પટ્ઠાય વો કત્થચિ ગમનકિચ્ચં નત્થિ, અહં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહિસ્સામિ, તુમ્હે યોનિસોમનસિકારે મા પમજ્જિત્થા’’તિ નિબદ્ધં ભિક્ખં પટ્ઠપેસિ. થેરો રાજાનં ઉપત્થમ્ભકં લભિત્વા ભોજનસપ્પાયેન એકગ્ગચિત્તો હુત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તતો પટ્ઠાય સા ઇત્થી અન્તરધાયિ.

મહાસુભદ્દા ઉગ્ગનગરે મિચ્છાદિટ્ઠિકુલે વસમાના ‘‘સત્થા મં અનુકમ્પતૂ’’તિ ઉપોસથં અધિટ્ઠાય નિરામગન્ધા હુત્વા ઉપરિપાસાદતલે ઠિતા ‘‘ઇમાનિ પુપ્ફાનિ અન્તરે અટ્ઠત્વા દસબલસ્સ મત્થકે વિતાનં હુત્વા તિટ્ઠન્તુ, દસબલો ઇમાય સઞ્ઞાય સ્વે પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં મય્હં ભિક્ખં ગણ્હતૂ’’તિ સચ્ચકિરિયં કત્વા અટ્ઠ સુમનપુપ્ફમુટ્ઠિયો વિસ્સજ્જેસિ. પુપ્ફાનિ ગન્ત્વા ધમ્મદેસનાવેલાય સત્થુ મત્થકે વિતાનં હુત્વા અટ્ઠંસુ. સત્થા તં સુમનપુપ્ફવિતાનં દિસ્વા ચિત્તેનેવ સુભદ્દાય ભિક્ખં અધિવાસેત્વા પુનદિવસે અરુણે ઉટ્ઠિતે આનન્દત્થેરં આહ – ‘‘આનન્દ, મયં અજ્જ દૂરં ભિક્ખાચારં ગમિસ્સામ, પુથુજ્જનાનં અદત્વા અરિયાનંયેવ સલાકં દેહી’’તિ. થેરો ભિક્ખૂનં આરોચેસિ – ‘‘આવુસો, સત્થા અજ્જ દૂરં ભિક્ખાચારં ગમિસ્સતિ, પુથુજ્જના મા ગણ્હન્તુ, અરિયાવ સલાકં ગણ્હન્તૂ’’તિ. કુણ્ડધાનત્થેરો ‘‘આહરાવુસો, સલાક’’ન્તિ પઠમંયેવ હત્થં પસારેસિ. આનન્દા ‘‘સત્થા તાદિસાનં ભિક્ખૂનં સલાકં ન દાપેતિ, અરિયાનંયેવ દાપેતી’’તિ વિતક્કં ઉપ્પાદેત્વા ગન્ત્વા સત્થુ આરોચેસિ. સત્થા ‘‘આહરાપેન્તસ્સ સલાકં દેહી’’તિ આહ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘સચે કુણ્ડધાનસ્સ સલાકા દાતું ન યુત્તા અસ્સ, અથ સત્થા પટિબાહેય્ય, ભવિસ્સતિ એકં કારણ’’ન્તિ. ‘‘કુણ્ડધાનસ્સ સલાકં દસ્સામી’’તિ ગમનં અભિનીહરિ. કુણ્ડધાનત્થેરો તસ્સ પુરે આગમનાવ અભિઞ્ઞાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા ઇદ્ધિયા આકાસે ઠત્વા ‘‘આહરાવુસો આનન્દ, સત્થા મં જાનાતિ, માદિસં ભિક્ખું પઠમં સલાકં ગણ્હન્તં ન સત્થા વારેતી’’તિ હત્થં પસારેત્વા સલાકં ગણ્હિ. સત્થા તં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા થેરં ઇમસ્મિં સાસને પઠમં સલાકં ગણ્હન્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

વઙ્ગીસત્થેરવત્થુ

૨૧૨. ચતુત્થે પટિભાનવન્તાનન્તિ સમ્પન્નપટિભાનાનં વઙ્ગીસત્થેરો અગ્ગોતિ દસ્સેતિ. અયં કિર થેરો દસબલસ્સ સન્તિકં ઉપસઙ્કમન્તો ચક્ખુપથતો પટ્ઠાય ચન્દેન સદ્ધિં ઉપમેત્વા, સૂરિયેન, આકાસેન, મહાસમુદ્દેન, હત્થિનાગેન, સીહેન મિગરઞ્ઞા સદ્ધિં ઉપમેત્વાપિ અનેકેહિ પદસતેહિ પદસહસ્સેહિ સત્થુ વણ્ણં વદન્તોયેવ ઉપસઙ્કમતિ. તસ્મા પટિભાનવન્તાનં અગ્ગો નામ જાતો.

તસ્સ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અયમ્પિ કિર પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે હંસવતીનગરે મહાભોગકુલે પટિસન્ધિં ગણ્હિત્વા પુરિમનયેનેવ વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું પટિભાનવન્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા સત્થુ અધિકારકમ્મં કત્વા ‘‘અહમ્પિ અનાગતે પટિભાનવન્તાનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં કત્વા સત્થારા બ્યાકતો યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિ. વઙ્ગીસમાણવોતિસ્સ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો તયો વેદે ઉગ્ગણ્હન્તો આચરિયં આરાધેત્વા છવસીસમન્તં નામ સિક્ખિત્વા છવસીસં નખેન આકોટેત્વા ‘‘અયં સત્તો અસુકયોનિયં નામ નિબ્બત્તો’’તિ જાનાતિ.

બ્રાહ્મણા ‘‘અયં અમ્હાકં જીવિકમગ્ગો’’તિ ઞત્વા વઙ્ગીસમાણવં પટિચ્છન્નયાને નિસીદાપેત્વા ગામનિગમરાજધાનિયો ચરન્તા નગરદ્વારે વા નિગમદ્વારે વા ઠપેત્વા મહાજનસ્સ રાસિભૂતભાવં ઞત્વા ‘‘યો વઙ્ગીસં પસ્સતિ, સો ધનં વા લભતિ, યસં વા લભતિ, સગ્ગં વા ગચ્છતી’’તિ વદન્તિ. તેસં કથં સુત્વા બહૂ જના લઞ્જં દત્વા પસ્સિતુકામા હોન્તિ. રાજરાજમહામત્તા તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કો આચરિયસ્સ જાનવિસેસો’’તિ પુચ્છન્તિ. તુમ્હે ન જાનાથ, સકલજમ્બુદીપે અમ્હાકં આચરિયસદિસો અઞ્ઞો પણ્ડિતો નામ નત્થિ, તિવસ્સમત્થકે મતકાનં સીસં આહરાપેત્વા નખેન આકોટેત્વા ‘‘અયં સત્તો અસુકયોનિયં નિબ્બત્તો’’તિ જાનાતિ. વઙ્ગીસોપિ મહાજનસ્સ કઙ્ખછેદનત્થં તે તે જને આવાહેત્વા અત્તનો અત્તનો ગતિં કથાપેતિ. તં નિસ્સાય મહાજનસ્સ હત્થતો સતમ્પિ સહસ્સમ્પિ લભતિ.

બ્રાહ્મણા વઙ્ગીસમાણવં આદાય યથારુચિં વિચરિત્વા પુન સાવત્થિં આગમંસુ. વઙ્ગીસો જેતવનમહાવિહારસ્સ અવિદૂરટ્ઠાને ઠિતો ચિન્તેસિ – ‘‘સમણો ગોતમો પણ્ડિતોતિ વદન્તિ, ન ખો પન સબ્બકાલં મયા ઇમેસંયેવ વચનં કરોન્તેન ચરિતું વટ્ટતિ, પણ્ડિતાનમ્પિ સન્તિકં ગન્તું વટ્ટતી’’તિ. સો બ્રાહ્મણે આહ – ‘‘તુમ્હે ગચ્છથ, અહં ન બહુકેહિ સદ્ધિં ગન્ત્વા સમણં ગોતમં પસ્સિસ્સામી’’તિ. તે આહંસુ – ‘‘વઙ્ગીસ, મા તે રુચ્ચિ સમણં ગોતમં પસ્સિતું. યો હિ નં પસ્સતિ, તં સો માયાય આવટ્ટેતી’’તિ. વઙ્ગીસો તેસં કથં અનાદિયિત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા મધુરપટિસન્થારં કત્વા એકમન્તં નિસીદિ.

અથ નં સત્થા પુચ્છિ – ‘‘વઙ્ગીસ, કિઞ્ચિ સિપ્પં જાનાસી’’તિ. આમ, ભો ગોતમ, છવસીસમન્તં નામેકં જાનામીતિ. કિં સો મન્તો કરોતીતિ? તિવસ્સમત્થકે મતાનમ્પિ તં મન્તં જપ્પિત્વા સીસં નખેન આકોટેત્વા નિબ્બત્તટ્ઠાનં જાનામીતિ. સત્થા તસ્સ એકં નિરયે ઉપ્પન્નસ્સ સીસં દસ્સેસિ, એકં મનુસ્સેસુ ઉપ્પન્નસ્સ, એકં દેવેસુ, એકં પરિનિબ્બુતસ્સ સીસં દસ્સેસિ. સો પઠમં સીસં આકોટેત્વા, ‘‘ભો ગોતમ, અયં સત્તો નિરયં ગતો’’તિ આહ. સાધુ સાધુ, વઙ્ગીસ, સુદિટ્ઠં તયા, અયં સત્તો કહં ગતોતિ પુચ્છિ. મનુસ્સલોકં, ભો ગોતમાતિ. અયં સત્તો કહં ગતોતિ? દેવલોકં, ભો ગોતમાતિ તિણ્ણમ્પિ ગતટ્ઠાનં કથેસિ. પરિનિબ્બુતસ્સ પન સીસં નખેન આકોટેન્તો નેવ અન્તં ન કોટિં પસ્સતિ. અથ નં સત્થા ‘‘ન સક્કોસિ ત્વં, વઙ્ગીસા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પસ્સથ, ભો ગોતમ, ઉપપરિક્ખામિ તાવા’’તિ પુનપ્પુનં પરિવત્તેતિ. બાહિરકમન્તેન ખીણાસવસ્સ ગતિં કથં જાનિસ્સતિ, અથસ્સ મત્થકતો સેદો મુચ્ચિ. સો લજ્જિત્વા તુણ્હીભૂતો અટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા ‘‘કિલમસિ, વઙ્ગીસા’’તિ આહ. આમ, ભો ગોતમ, ઇમસ્સ સત્તસ્સ ગતટ્ઠાનં જાનિતું ન સક્કોમિ. સચે તુમ્હે જાનાથ, કથેથાતિ. ‘‘વઙ્ગીસ, અહં એતમ્પિ જાનામિ ઇતો ઉત્તરિતરમ્પી’’તિ વત્વા ધમ્મપદે ઇમા દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘ચુતિં યો વેદિ સત્તાનં, ઉપપત્તિં ચ સબ્બસો;

અસત્તં સુગતં બુદ્ધં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણં.

‘‘યસ્સ ગતિં ન જાનન્તિ, દેવા ગન્ધબ્બમાનુસા;

ખીણાસવં અરહન્તં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૪૧૯-૪૨૦);

તતો વઙ્ગીસો આહ – ‘‘ભો ગોતમ, વિજ્જાય વિજ્જં દેન્તસ્સ નામ પરિહાનિ નત્થિ, અહં અત્તના જાનનકં મન્તં તુમ્હાકં દસ્સામિ, તુમ્હે એતં મન્તં મય્હં દેથા’’તિ. વઙ્ગીસ, ન મયં મન્તેન મન્તં દેમ, એવમેવ દેમાતિ. ‘‘સાધુ, ભો ગોતમ, દેથ મે મન્ત’’ન્તિ અપચિતિં દસ્સેત્વા હત્થકચ્છપકં કત્વા નિસીદિ. કિં, વઙ્ગીસ, તુમ્હાકં સમયે મહગ્ઘમન્તં વા કિઞ્ચિ વા ગણ્હન્તાનં પરિવાસો નામ ન હોતીતિ? હોતિ, ભો ગોતમાતિ. અમ્હાકં પન મન્તો નિપ્પરિવાસોતિ સઞ્ઞં કરોસીતિ? બ્રાહ્મણા નામ મન્તેહિ અતિત્તા હોન્તિ, તસ્મા સો ભગવન્તં આહ – ‘‘ભો ગોતમ, તુમ્હેહિ કથિતનિયામં કરિસ્સામી’’તિ. ભગવા આહ – ‘‘વઙ્ગીસ, મયં ઇમં મન્તં દેન્તા અમ્હેહિ સમાનલિઙ્ગસ્સ દેમા’’તિ. વઙ્ગીસો ‘‘યંકિઞ્ચિ કત્વા મયા ઇમં મન્તં ગણ્હિત્વા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ બ્રાહ્મણે આહ. તુમ્હે મયિ પબ્બજન્તે મા ચિન્તયિત્થ, અહં ઇમં મન્તં ગણ્હિત્વા સકલજમ્બુદીપે જેટ્ઠકો ભવિસ્સામિ. એવં સન્તે તુમ્હાકમ્પિ ભદ્દકં ભવિસ્સતી’’તિ મન્તત્થાય સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિ. સત્થા ‘‘મન્તપરિવાસં તાવ વસાહી’’તિ દ્વત્તિંસાકારં આચિક્ખિ. પઞ્ઞવા સત્તો દ્વત્તિંસાકારં સજ્ઝાયન્તોવ તત્થ ખયવયં પટ્ઠપેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ.

તસ્મિં અરહત્તં પત્તે બ્રાહ્મણા ‘‘કા નુ ખો વઙ્ગીસસ્સ પવત્તિ, પસ્સિસ્સામ ન’’ન્તિ તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કિં, ભો વઙ્ગીસ, સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકે સિપ્પં સિક્ખિત’’ન્તિ પુચ્છિંસુ. આમ, સિક્ખિતન્તિ. તેન હિ એહિ ગમિસ્સામાતિ. ગચ્છથ તુમ્હે, તુમ્હેહિ સદ્ધિં ગન્તબ્બકિચ્ચં મય્હં નિટ્ઠિતન્તિ. પઠમમેવ અમ્હેહિ તુય્હં કથિતં ‘‘સમણો ગોતમો અત્તાનં પસ્સિતું આગતે માયાય આવટ્ટેતી’’તિ. ત્વં હિ ઇદાનિ સમણસ્સ ગોતમસ્સ વસં આપન્નો, કિં મયં તવ સન્તિકે કરિસ્સામાતિ આગતમગ્ગેનેવ પક્કમિંસુ. વઙ્ગીસત્થેરોપિ યં યં વેલં દસબલં પસ્સિતું ગચ્છતિ, એકં થુતિં કરોન્તોવ ગચ્છતિ. તેન તં સત્થા સઙ્ઘમજ્ઝે નિસિન્નો પટિભાનવન્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

ઉપસેનવઙ્ગન્તપુત્તત્થેરવત્થુ

૨૧૩. પઞ્ચમે સમન્તપાસાદિકાનન્તિ સબ્બપાસાદિકાનં. ઉપસેનોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં. વઙ્ગન્તબ્રાહ્મણસ્સ પન સો પુત્તો, તસ્મા વઙ્ગન્તપુત્તોતિ વુચ્ચતિ. અયં પન થેરો ન કેવલં અત્તનાવ પાસાદિકો, પરિસાપિસ્સ પાસાદિકા, ઇતિ પરિસં નિસ્સાય લદ્ધનામવસેન સમન્તપાસાદિકાનં અગ્ગો નામ જાતો.

પઞ્હકમ્મે પનસ્સ અયમનુપુબ્બિકથા – અયમ્પિ હિ પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે હંસવતીનગરે કુલગેહે નિબ્બત્તો વયં આગમ્મ પુરિમનયેનેવ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મં સુણમાનો સત્થારં એકં ભિક્ખું સમન્તપાસાદિકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા સત્થુ અધિકારકમ્મં કત્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેત્વા યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે નાલકબ્રાહ્મણગામે સારિબ્રાહ્મણિયા કુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિં ગણ્હિ, ઉપસેનદારકોતિસ્સ નામં અકંસુ.

સો વયપ્પત્તો તયો વેદે ઉગ્ગણ્હિત્વા દસબલસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિ. સો ઉપસમ્પદાય એકવસ્સિકો હુત્વા ‘‘અરિયગબ્ભં વડ્ઢેમી’’તિ એકં કુલપુત્તં અત્તનો સન્તિકે પબ્બાજેત્વા ઉપસમ્પાદેસિ. સો પવારેત્વા સદ્ધિવિહારિકસ્સ એકવસ્સિકકાલે અત્તના દુવસ્સો ‘‘દસબલો મં પસ્સિત્વા તુસિસ્સતી’’તિ સદ્ધિવિહારિકં આદાય દસબલં પસ્સિતું આગતો. સત્થા તં વન્દિત્વા એકમન્તે નિસિન્નં પુચ્છિ – ‘‘કતિવસ્સોસિ ત્વં ભિક્ખૂ’’તિ? દુવસ્સો અહં ભગવાતિ. અયં પન ભિક્ખુ કતિવસ્સોતિ? એકવસ્સો ભગવાતિ. કિન્તાયં ભિક્ખુ હોતીતિ? સદ્ધિવિહારિકો મે ભગવાતિ. અથ નં સત્થા ‘‘અતિલહું ખો ત્વં, મોઘપુરિસ, બાહુલ્લાય આવત્તો’’તિ વત્વા અનેકપરિયાયેન વિગરહિ. થેરો સત્થુ સન્તિકા ગરહં લભિત્વા ભગવન્તં વન્દિત્વા ‘‘ઇમિનાવ પુણ્ણચન્દસસ્સિરિકેન મુખેન સત્થારં પરિસમેવ નિસ્સાય સાધુકારં દાપેસ્સામી’’તિ તંદિવસેયેવ એકં ઠાનં ગન્ત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ.

તતો યસ્મા થેરો મહાકુલતો નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતો પથવિઘુટ્ઠધમ્મકથિકોવ, તસ્મા તસ્સ ધમ્મકથાય ચેવ પસીદિત્વા મિત્તામચ્ચઞાતિકુલેહિ ચ નિક્ખમિત્વા બહૂ કુલદારકા થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજન્તિ. ‘‘અહં આરઞ્ઞકો, તુમ્હેપિ આરઞ્ઞકા ભવિતું સક્કોન્તા પબ્બજથા’’તિ તેરસ ધુતઙ્ગાનિ આચિક્ખિત્વા ‘‘સક્ખિસ્સામ, ભન્તે’’તિ વદન્તે પબ્બાજેતિ. તે અત્તનો બલેન તં તં ધુતઙ્ગં અધિટ્ઠહન્તિ. થેરો અત્તનો દસવસ્સકાલે વિનયં પગુણં કત્વા સબ્બેવ ઉપસમ્પાદેસિ. એવં ઉપસમ્પન્ના ચસ્સ પઞ્ચસતમત્તા ભિક્ખૂ પરિવારા અહેસું.

તસ્મિં સમયે સત્થા જેતવનમહાવિહારે વસન્તો ‘‘ઇચ્છામહં, ભિક્ખવે, અદ્ધમાસં પટિસલ્લીયિતુ’’ન્તિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરોચેત્વા એકવિહારી હોતિ. ભિક્ખુસઙ્ઘોપિ ‘‘યો ભગવન્તં દસ્સનાય ઉપસઙ્કમતિ, સો પાચિત્તિયં દેસાપેતબ્બો’’તિ કતિકં અકાસિ. તદા ઉપસેનત્થેરો ‘‘ભગવન્તં પસ્સિસ્સામી’’તિ અત્તનો પરિસાય સદ્ધિં જેતવનં ગન્ત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. સત્થા કથાસમુટ્ઠાપનત્થં અઞ્ઞતરં થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકં આમન્તેસિ – ‘‘મનાપાનિ તે ભિક્ખુ પંસુકૂલાની’’તિ. ‘‘ન ખો મે, ભન્તે, મનાપાનિ પંસુકૂલાની’’તિ વત્વા ઉપજ્ઝાયે ગારવેન પંસુકૂલિકભાવં આરોચેસિ. ઇમસ્મિં ઠાને સત્થા ‘‘સાધુ સાધુ, ઉપસેના’’તિ થેરસ્સ સાધુકારં દત્વા અનેકપરિયાયેન ગુણકથં કથેસિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પન ઇદં વત્થુ પાળિયં (પારા. ૫૬૫) આગતમેવ. અથ સત્થા અપરભાગે અરિયગણમજ્ઝે નિસિન્નો ઇમસ્મિં સાસને થેરં સમન્તપાસાદિકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

દબ્બત્થેરવત્થુ

૨૧૪. છટ્ઠે સેનાસનપઞ્ઞાપકાનન્તિ સેનાસનં પઞ્ઞાપેન્તાનં. થેરસ્સ કિર સેનાસનપઞ્ઞાપનકાલે અટ્ઠારસસુ મહાવિહારેસુ અસમ્મટ્ઠં પરિવેણં વા અપટિજગ્ગિતં સેનાસનં વા અસોધિતં મઞ્ચપીઠં વા અનુપટ્ઠિતં પાનીયપરિભોજનીયં વા નાહોસિ. તસ્મા સેનાસનપઞ્ઞાપકાનં અગ્ગો નામ જાતો. દબ્બોતિસ્સ નામં. મલ્લરાજકુલે પન ઉપ્પન્નત્તા મલ્લપુત્તો નામ જાતો.

તસ્સ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અયઞ્હિ પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે હંસવતીનગરે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો વુત્તનયેનેવ વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું સેનાસનપઞ્ઞાપકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા અધિકારકમ્મં કત્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેત્વા સત્થારા બ્યાકતો યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા કસ્સપદસબલસ્સ સાસનસ્સ ઓસક્કનકાલે પબ્બજિ, તદા તેન સદ્ધિં અપરે છ જનાતિ સત્ત ભિક્ખૂ એકચિત્તા હુત્વા અઞ્ઞે સાસને અગારવં કરોન્તે દિસ્વા ‘‘ઇધ કિં કરોમ, એકમન્તે સમણધમ્મં કત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સામા’’તિ નિસ્સેણિં બન્ધિત્વા ઉચ્ચપબ્બતસિખરં અભિરુહિત્વા ‘‘અત્તનો ચિત્તબલં જાનન્તા નિસ્સેણિં પાતેન્તુ, જીવિતે સાલયા ઓતરન્તુ, મા પચ્છાનુતાપિનો અહુવત્થા’’તિ વત્વા સબ્બે એકચિત્તા હુત્વા નિસ્સેણિં પાતેત્વા ‘‘અપ્પમત્તા હોથ, આવુસો’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ઓવદિત્વા ચિત્તરુચિયેસુ ઠાનેસુ નિસીદિત્વા સમણધમ્મં કાતું આરભિંસુ.

તત્રેકો થેરો પઞ્ચમે દિવસે અરહત્તં પત્વા ‘‘મમ કિચ્ચં નિપ્ફન્નં, અહં ઇમસ્મિં ઠાને કિં કરિસ્સામી’’તિ ઇદ્ધિયા ઉત્તરકુરુતો પિણ્ડપાતં આહરિત્વા, ‘‘આવુસો, ઇમં પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જથ, ભિક્ખાચારકિચ્ચં મમાયત્તં હોતુ, તુમ્હે અત્તનો કમ્મં કરોથા’’તિ આહ. કિં નુ ખો મયં, આવુસો, નિસ્સેણિં પાતેન્તા એવં અવોચુમ્હા ‘‘યો પઠમં ધમ્મં સચ્છિકરોતિ, સો ભિક્ખં આહરતુ, તેન આભતં સેસા પરિભુઞ્જિત્વા સમણધમ્મં કરિસ્સન્તી’’તિ. નત્થિ, આવુસોતિ. તુમ્હે અત્તનો પુબ્બહેતુના લભિત્થ, મયમ્પિ સક્કોન્તા વટ્ટસ્સન્તં કરિસ્સામ, ગચ્છથ તુમ્હેતિ. થેરો તે સઞ્ઞાપેતું અસક્કોન્તો ફાસુકટ્ઠાને પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા ગતો. અપરો થેરો સત્તમે દિવસે અનાગામિફલં પત્વા તતો ચુતો સુદ્ધાવાસબ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તો.

ઇતરેપિ થેરા તતો ચુતા એકં બુદ્ધન્તરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે તેસુ તેસુ કુલેસુ નિબ્બત્તા. એકો ગન્ધારરટ્ઠે તક્કસિલનગરે રાજગેહે નિબ્બત્તો, એકો પબ્બતેય્યરટ્ઠે પરિબ્બાજિકાય કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તો, એકો બાહિયરટ્ઠે કુટુમ્બિકગેહે નિબ્બત્તો, એકો રાજગહે કુટુમ્બિકગેહે નિબ્બત્તો. અયં પન દબ્બત્થેરો મલ્લરટ્ઠે અનુપિયનગરે એકસ્સ મલ્લરઞ્ઞો ગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તસ્સ માતા ઉપવિજઞ્ઞકાલે કાલમકાસિ, મતસરીરં સુસાનં નેત્વા દારુચિતકં આરોપેત્વા અગ્ગિં અદંસુ. તસ્સા અગ્ગિવેગસન્તત્તં ઉદરપટલં દ્વેધા અહોસિ. દારકો અત્તનો પુઞ્ઞબલેન ઉપ્પતિત્વા એકસ્મિં દબ્બત્થમ્ભે નિપતિ. તં દારકં ગહેત્વા અય્યિકાય અદંસુ. સા તસ્સ નામં ગણ્હન્તી દબ્બત્થમ્ભે નિપતિત્વા લદ્ધજીવિતત્તા દબ્બોતિસ્સ નામં અકાસિ.

તસ્સ સત્તવસ્સિકકાલે સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો મલ્લરટ્ઠે ચારિકં ચરમાનો અનુપિયનિગમં પત્વા અનુપિયમ્બવને વિહરતિ. દબ્બકુમારો સત્થારં દિસ્વા દસ્સનેનેવ પસીદિત્વા પબ્બજિતુકામો હુત્વા ‘‘અહં દસબલસ્સ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામી’’તિ અય્યિકં આપુચ્છિ. સા ‘‘સાધુ, તાતા’’તિ દબ્બકુમારં આદાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમં કુમારં પબ્બાજેથા’’તિ આહ. સત્થા અઞ્ઞતરસ્સ ભિક્ખુનો સઞ્ઞં અદાસિ ‘‘ભિક્ખુ ઇમં દારકં પબ્બાજેહી’’તિ. સો થેરો સત્થુ વચનં સુત્વા દબ્બકુમારં પબ્બાજેન્તો તચપઞ્ચકં કમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિ. પુબ્બહેતુસમ્પન્નો કતાભિનીહારો સત્તો પઠમકેસવટ્ટિયા ઓરોપિયમાનાય સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ, દુતિયકેસવટ્ટિયા ઓરોપિયમાનાય સકદાગામિફલે, તતિયાય અનાગામિફલે. સબ્બકેસાનં પન ઓરોપનઞ્ચ અરહત્તફલસચ્છિકિરિયા ચ અપચ્છા અપુરે અહોસિ.

સત્થા મલ્લરટ્ઠે યથાભિરન્તં વિહરિત્વા રાજગહં ગન્ત્વા વેળુવને વાસં કપ્પેસિ. તત્રાયસ્મા દબ્બો મલ્લપુત્તો રહોગતો અત્તનો કિચ્ચનિપ્ફત્તિં ઓલોકેત્વા સઙ્ઘસ્સ વેય્યાવચ્ચકરણે કાયં યોજેતુકામો ચિન્તેસિ – ‘‘યંનૂનાહં સઙ્ઘસ્સ સેનાસનઞ્ચ પઞ્ઞાપેય્યં, ભત્તાનિ ચ ઉદ્દિસેય્ય’’ન્તિ. સો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા અત્તનો પરિવિતક્કં આરોચેસિ. સત્થા તસ્સ સાધુકારં દત્વા સેનાસનપઞ્ઞાપકત્તઞ્ચ ભત્તુદ્દેસકત્તઞ્ચ સમ્પટિચ્છિ. અથ નં ‘‘અયં દબ્બો દહરોવ સમાનો મહન્તટ્ઠાને ઠિતો’’તિ સત્તવસ્સિકકાલેયેવ ઉપસમ્પાદેસિ. થેરો ઉપસમ્પન્નકાલતોયેવ પટ્ઠાય રાજગહં ઉપનિસ્સાય વિહરન્તાનં સબ્બભિક્ખૂનં સેનાસનાનિ ચ પઞ્ઞાપેતિ, ભિક્ખઞ્ચ સમ્પટિચ્છિત્વા ઉદ્દિસતિ. તસ્સ સેનાસનપઞ્ઞાપકભાવો સબ્બદિસાસુ પાકટો અહોસિ – ‘‘દબ્બો કિર મલ્લપુત્તો સભાગસભાગાનં ભિક્ખૂનં એકટ્ઠાને સેનાસનાનિ પઞ્ઞાપેતિ, દૂરેપિ સેનાસનં પઞ્ઞાપેતિયેવ. ગન્તું અસક્કોન્તે ઇદ્ધિયા નેતીતિ.

અથ નં ભિક્ખૂ કાલેપિ વિકાલેપિ ‘‘અમ્હાકં, આવુસો, જીવકમ્બવને સેનાસનં પઞ્ઞાપેહિ, અમ્હાકં મદ્દકુચ્છિસ્મિં મિગદાયે’’તિ એવં સેનાસનં ઉદ્દિસાપેત્વા તસ્સ ઇદ્ધિં પસ્સન્તા ગચ્છન્તિ. સોપિ ઇદ્ધિયા મનોમયે કાયે અભિસઙ્ખરિત્વા એકેકસ્સ થેરસ્સ એકેકં અત્તના સદિસં ભિક્ખું નિમ્મિનિત્વા અઙ્ગુલિયા જલમાનાય પુરતો પુરતો ગન્ત્વા ‘‘અયં મઞ્ચો, ઇદં પીઠ’’ન્તિઆદીનિ વત્વા સેનાસનં પઞ્ઞાપેત્વા પુન અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ આગચ્છતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પનિદં વત્થુ પાળિયં આગતમેવ. સત્થા ઇદમેવ કારણં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા અપરભાગે અરિયગણમજ્ઝે નિસિન્નો થેરં સેનાસનપઞ્ઞાપકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

પિલિન્દવચ્છત્થેરવત્થુ

૨૧૫. સત્તમે દેવતાનં પિયમનાપાનન્તિ દેવતાનં પિયાનઞ્ચેવ મનાપાનઞ્ચ પિલિન્દવચ્છત્થેરો અગ્ગોતિ દસ્સેતિ. સો કિર અનુપ્પન્ને બુદ્ધે ચક્કવત્તી રાજા હુત્વા મહાજનં પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા સગ્ગપરાયણં અકાસિ. યેભુય્યેન કિર છસુ કામસગ્ગેસુ નિબ્બત્તદેવતા તસ્સેવ ઓવાદં લભિત્વા નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને અત્તનો સમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા ‘‘કં નુ ખો નિસ્સાય ઇમં સગ્ગસમ્પત્તિં લભિમ્હા’’તિ આવજ્જમાના ઇમં થેરં દિસ્વા ‘‘થેરં નિસ્સાય અમ્હેહિ સમ્પતિ લદ્ધા’’તિ સાયંપાતં થેરં નમસ્સન્તિ. તસ્મા સો દેવતાનં પિયમનાપાનં અગ્ગો નામ જાતો. પિલિન્દોતિ પનસ્સ ગોત્તં, વચ્છોતિ નામં. તદુભયં સંસન્દેત્વા પિલિન્દવચ્છોતિ વુચ્ચતિ.

તસ્સ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અયં કિર પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે હંસવતીનગરે મહાભોગકુલે નિબ્બત્તો પુરિમનયેનેવ સત્થુ ધમ્મદેસનં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું દેવતાનં પિયમનાપટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેત્વા યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિ. પિલિન્દવચ્છોતિસ્સ નામં અકંસુ. સો અપરેન સમયેન સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા ઉપસમ્પન્નો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. સો ગિહીહિપિ ભિક્ખૂહિપિ સદ્ધિં કથેન્તો ‘‘એહિ, વસલ, ગચ્છ, વસલ, આહર, વસલ, ગણ્હ, વસલા’’તિ વસલવાદેનેવ સમુદાચરતિ. તં કથં આહરિત્વા તથાગતં પુચ્છિંસુ – ‘‘ભગવા અરિયા નામ ફરુસવાચા ન હોન્તી’’તિ. ભિક્ખવે, અરિયાનં પરવમ્ભનવસેન ફરુસવાચા નામ નત્થિ, અપિચ ખો પન ભવન્તરે આચિણ્ણવસેન ભવેય્યાતિ. ભન્તે, પિલિન્દવચ્છત્થેરો ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય ગિહીહિપિ ભિક્ખૂહિપિ સદ્ધિં કથેન્તો, ‘‘વસલ, વસલા’’તિ કથેતિ, કિમેત્થ કારણં ભગવાતિ. ભિક્ખવે, ન મય્હં પુત્તસ્સ એતં ઇદાનેવ આચિણ્ણં, અતીતે પનેસ પઞ્ચ જાતિસતાનિ વસલવાદિબ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિ. ઇચ્ચેસ ભવાચિણ્ણેનેવ કથેસિ, ન ફરુસવસેન. અરિયાનઞ્હિ વોહારો ફરુસોપિ સમાનો ચેતનાય અફરુસભાવેન પરિસુદ્ધોવ, અપ્પમત્તકમ્પેત્થ પાપં ન ઉપલબ્ભતીતિ વત્વા ધમ્મપદે ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અકક્કસં વિઞ્ઞાપનિં, ગિરં સચ્ચમુદીરયે;

યાય નાભિસજે કઞ્ચિ, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

અથેકદિવસં થેરો રાજગહં પિણ્ડાય પવિસન્તો એકં પુરિસં પિપ્પલીનં ભાજનં પૂરેત્વા આદાય અન્તોનગરં પવિસન્તં દિસ્વા ‘‘કિં તે, વસલ, ભાજને’’તિ આહ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં સમણો મયા સદ્ધિં પાતોવ ફરુસકથં કથેસિ, ઇમસ્સ અનુચ્છવિકમેવ વત્તું વટ્ટતી’’તિ ‘‘મૂસિકવચ્ચં મે, ભન્તે, ભાજને’’તિ આહ. એવં ભવિસ્સતિ, વસલાતિ. તસ્સ થેરસ્સ દસ્સનં વિજહન્તસ્સ સબ્બં મૂસિકવચ્ચમેવ અહોસિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમા પિપ્પલિયો મૂસિકવચ્ચસદિસા પઞ્ઞાયન્તિ, સભાવો નુ ખો નો’’તિ વીમંસન્તો હત્થેન ઉપ્પીળેસિ. અથસ્સ ઉન્દૂરવચ્ચભાવં ઞત્વા બલવદોમનસ્સં ઉપ્પજ્જિ. સો ‘‘ઇમાયેવ નુ ખો એવરૂપા, ઉદાહુ સકટેપી’’તિ ગન્ત્વા ઓલોકેન્તો સબ્બાપિ પિપ્પલિયો તાદિસાવ દિસ્વા હદયં હત્થેન સન્ધારેત્વા ‘‘ઇદં ન અઞ્ઞસ્સ કમ્મં, મયા પાતોવ દિટ્ઠભિક્ખુસ્સેતં કમ્મં, અદ્ધા એકં ઉપાયં ભવિસ્સતિ, તસ્સ ગતટ્ઠાનં અનુવિચિનિત્વા એતં કારણં જાનિસ્સામી’’તિ થેરસ્સ ગતમગ્ગં પુચ્છિત્વા પાયાસિ.

અથેકો પુરિસો તં અતિવિય ચણ્ડિકતં ગચ્છન્તં દિસ્વા, ‘‘ભો પુરિસ, ત્વં અતિવિય ચણ્ડિકતોવ ગચ્છસિ, કેન કમ્મેન ગચ્છસી’’તિ પુચ્છિ. સો તસ્સ તં પવત્તિં આરોચેસિ. સો તસ્સ કથં સુત્વા એવમાહ – ‘‘ભો, મા ચિન્તયિ, મય્હં અય્યો પિલિન્દવચ્છો ભવિસ્સતિ, ત્વં એતદેવ ભાજનં પૂરેત્વા આદાય ગન્ત્વા થેરસ્સ પુરતો તિટ્ઠ. ‘કિં નામેતં, વસલા’તિ વુત્તકાલે ચ ‘પિપ્પલિયો, ભન્તે’તિ વદ, થેરો ‘એવં ભવિસ્સતિ, વસલા’તિ વક્ખતિ. પુન સબ્બાપિ પિપ્પલિયો ભવિસ્સન્તી’’તિ. સો તથા અકાસિ. સબ્બા પિપ્પલિયો પટિપાકતિકા અહેસું. ઇદમેત્તકં વત્થુ. અપરભાગે પન સત્થા દેવતાનં પિયમનાપકારણમેવ વત્થું કત્વા થેરં દેવતાનં પિયમનાપાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

બાહિયદારુચીરિયત્થેરવત્થુ

૨૧૬. અટ્ઠમે ખિપ્પાભિઞ્ઞાનન્તિ ખિપ્પં અધિગતઅભિઞ્ઞાનં દારુચીરિયત્થેરો અગ્ગોતિ દસ્સેતિ. અયઞ્હિ થેરો સંખિત્તધમ્મદેસનાપરિયોસાને અરહત્તં પાપુણિ, મગ્ગફલાનં પરિકમ્મકિચ્ચં નાહોસિ. તસ્મા ખિપ્પાભિઞ્ઞાનં અગ્ગો નામ જાતો. બાહિયરટ્ઠે પન જાતત્તા બાહિયોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો અપરભાગે દારુચીરં નિવાસેસિ. તસ્મા દારુચીરિયો નામ જાતો.

તસ્સ પઞ્હકમ્મે અયમનુપુબ્બિકથા – અયમ્પિ હિ પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે હંસવતીનગરે કુલગેહે નિબ્બત્તો દસબલસ્સ ધમ્મદેસનં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું ખિપ્પાભિઞ્ઞાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા અધિકારકમ્મં કત્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેત્વા યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપદસબલસ્સ સાસનસ્સ ઓસક્કનકાલે હેટ્ઠા વુત્તેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં સમણધમ્મં કત્વા પરિપુણ્ણસીલો જીવિતક્ખયં પત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિ.

સો એકં બુદ્ધન્તરં દેવલોકે વસિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે બાહિયરટ્ઠે કુલગેહે નિબ્બત્તો. વયં આગમ્મ ઘરાવાસં વસન્તો ‘