📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ.

અઙ્ગુત્તરનિકાયે

દુકનિપાત-અટ્ઠકથા

૧. પઠમપણ્ણાસકં

૧. કમ્મકારણવગ્ગો

૧. વજ્જસુત્તવણ્ણના

૧. દુકનિપાતસ્સ પઠમે વજ્જાનીતિ દોસા અપરાધા. દિટ્ઠધમ્મિકન્તિ દિટ્ઠેવ ધમ્મે ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે ઉપ્પન્નફલં. સમ્પરાયિકન્તિ સમ્પરાયે અનાગતે અત્તભાવે ઉપ્પન્નફલં. આગુચારિન્તિ પાપકારિં અપરાધકારકં. રાજાનો ગહેત્વા વિવિધા કમ્મકારણા કારેન્તેતિ ચોરં ગહેત્વા વિવિધા કમ્મકારણા રાજપુરિસા કરોન્તિ, રાજાનો પન તા કારેન્તિ નામ. તં ચોરં એવં કમ્મકારણા કારિયમાનં એસ પસ્સતિ. તેન વુત્તં – ‘‘પસ્સતિ ચોરં આગુચારિં રાજાનો ગહેત્વા વિવિધા કમ્મકારણા કારેન્તે’’તિ. અદ્ધદણ્ડકેહીતિ મુગ્ગરેહિ, પહારસાધનત્થં વા ચતુહત્થદણ્ડં દ્વેધા છેત્વા ગહિતદણ્ડકેહિ. બિલઙ્ગથાલિકન્તિ કઞ્જિયઉક્ખલિકકમ્મકારણં. તં કરોન્તા સીસકટાહં ઉપ્પાટેત્વા તત્તં અયોગુળં સણ્ડાસેન ગહેત્વા તત્થ પક્ખિપન્તિ, તેન મત્થલુઙ્ગં પક્કુથિત્વા ઉત્તરતિ. સઙ્ખમુણ્ડિકન્તિ સઙ્ખમુણ્ડકમ્મકારણં. તં કરોન્તા ઉત્તરોટ્ઠઉભતોકણ્ણચૂળિકગલવાટકપરિચ્છેદેન ચમ્મં છિન્દિત્વા સબ્બકેસે એકતો ગણ્ઠિં કત્વા દણ્ડકેન વેઠેત્વા ઉપ્પાટેન્તિ, સહ કેસેહિ ચમ્મં ઉટ્ઠહતિ. તતો સીસકટાહં થૂલસક્ખરાહિ ઘંસિત્વા ધોવન્તા સઙ્ખવણ્ણં કરોન્તિ. રાહુમુખન્તિ રાહુમુખકમ્મકારણં. તં કરોન્તા સઙ્કુના મુખં વિવરિત્વા અન્તોમુખે દીપં જાલેન્તિ, કણ્ણચૂળિકાહિ વા પટ્ઠાય મુખં નિખાદનેન ખનન્તિ, લોહિતં પગ્ઘરિત્વા મુખં પૂરેતિ.

જોતિમાલિકન્તિ સકલસરીરં તેલપિલોતિકાય વેઠેત્વા આલિમ્પેન્તિ. હત્થપજ્જોતિકન્તિ હત્થે તેલપિલોતિકાય વેઠેત્વા દીપં વિય પજ્જાલેન્તિ. એરકવત્તિકન્તિ એરકવત્તકમ્મકારણં. તં કરોન્તા હેટ્ઠાગીવતો પટ્ઠાય ચમ્મવટ્ટે કન્તિત્વા ગોપ્ફકે ઠપેન્તિ, અથ નં યોત્તેહિ બન્ધિત્વા કડ્ઢન્તિ. સો અત્તનો ચમ્મવટ્ટે અક્કમિત્વા અક્કમિત્વા પતતિ. ચીરકવાસિકન્તિ ચીરકવાસિકકમ્મકારણં. તં કરોન્તા તથેવ ચમ્મવટ્ટે કન્તિત્વા કટિયં ઠપેન્તિ, કટિતો પટ્ઠાય કન્તિત્વા ગોપ્ફકેસુ ઠપેન્તિ, ઉપરિમેહિ હેટ્ઠિમસરીરં ચીરકનિવાસનનિવત્થં વિય હોતિ. એણેય્યકન્તિ એણેય્યકકમ્મકારણં. તં કરોન્તા ઉભોસુ કપ્પરેસુ ચ ઉભોસુ જાણુકેસુ ચ અયવલયાનિ દત્વા અયસૂલાનિ કોટ્ટેન્તિ. સો ચતૂહિ અયસૂલેહિ ભૂમિયં પતિટ્ઠહતિ. અથ નં પરિવારેત્વા અગ્ગિં કરોન્તિ. ‘‘એણેય્યકો જોતિપરિગ્ગહો યથા’’તિ આગતટ્ઠાનેપિ ઇદમેવ વુત્તં. તં કાલેન કાલં સૂલાનિ અપનેત્વા ચતૂહિ અટ્ઠિકોટીહિયેવ ઠપેન્તિ. એવરૂપા કમ્મકારણા નામ નત્થિ.

બળિસમંસિકન્તિ ઉભતોમુખેહિ બળિસેહિ પહરિત્વા ચમ્મમંસન્હારૂનિ ઉપ્પાટેન્તિ. કહાપણિકન્તિ સકલસરીરં તિણ્હાહિ વાસીહિ કોટિતો પટ્ઠાય કહાપણમત્તં, કહાપણમત્તં પાતેન્તા કોટ્ટેન્તિ. ખારાપતચ્છિકન્તિ સરીરં તત્થ તત્થ આવુધેહિ પહરિત્વા કોચ્છેહિ ખારં ઘંસન્તિ, ચમ્મમંસન્હારૂનિ પગ્ઘરિત્વા અટ્ઠિકસઙ્ખલિકાવ તિટ્ઠતિ. પલિઘપરિવત્તિકન્તિ એકેન પસ્સેન નિપજ્જાપેત્વા કણ્ણચ્છિદ્દેન અયસૂલં કોટ્ટેત્વા પથવિયા એકાબદ્ધં કરોન્તિ. અથ નં પાદે ગહેત્વા આવિઞ્છન્તિ. પલાલપીઠકન્તિ છેકો કારણિકો છવિચમ્મં અચ્છિન્દિત્વા નિસદપોતેહિ અટ્ઠીનિ ભિન્દિત્વા કેસેસુ ગહેત્વા ઉક્ખિપતિ, મંસરાસિયેવ હોતિ. અથ નં કેસેહેવ પરિયોનન્ધિત્વા ગણ્હન્તિ, પલાલવટ્ટિં વિય કત્વા પુન વેઠેન્તિ. સુનખેહિપીતિ કતિપયાનિ દિવસાનિ આહારં અદત્વા છાતકસુનખેહિ ખાદાપેન્તિ. તે મુહુત્તેન અટ્ઠિકસઙ્ખલિકમેવ કરોન્તિ. સૂલે ઉત્તાસેન્તેતિ સૂલે આરોપેન્તે.

ન પરેસં પાભતં વિલુમ્પન્તો ચરતીતિ પરેસં સન્તકં ભણ્ડં પરમ્મુખં આભતં અન્તમસો અન્તરવીથિયં પતિતં સહસ્સભણ્ડિકમ્પિ દિસ્વા ‘‘ઇમિના જીવિસ્સામી’’તિ વિલુમ્પન્તો ન વિચરતિ, કો ઇમિના અત્થોતિ પિટ્ઠિપાદેન વા પવટ્ટેત્વા ગચ્છતિ.

પાપકોતિ લામકો. દુક્ખોતિ અનિટ્ઠો. કિઞ્ચ તન્તિ કિં નામ તં કારણં ભવેય્ય. યાહન્તિ યેન અહં. કાયદુચ્ચરિતન્તિ પાણાતિપાતાદિ તિવિધં અકુસલં કાયકમ્મં. કાયસુચરિતન્તિ તસ્સ પટિપક્ખભૂતં તિવિધં કુસલકમ્મં. વચીદુચ્ચરિતન્તિ મુસાવાદાદિ ચતુબ્બિધં અકુસલં વચીકમ્મં. વચીસુચરિતન્તિ તસ્સ પટિપક્ખભૂતં ચતુબ્બિધં કુસલકમ્મં. મનોદુચ્ચરિતન્તિ અભિજ્ઝાદિ તિવિધં અકુસલકમ્મં. મનોસુચરિતન્તિ તસ્સ પટિપક્ખભૂતં તિવિધં કુસલકમ્મં. સુદ્ધં અત્તાનં પરિહરતીતિ એત્થ દુવિધા સુદ્ધિ – પરિયાયતો ચ નિપ્પરિયાયતો ચ. સરણગમનેન હિ પરિયાયેન સુદ્ધં અત્તાનં પરિહરતિ નામ. તથા પઞ્ચહિ સીલેહિ, દસહિ સીલેહિ – ચતુપારિસુદ્ધિસીલેન, પઠમજ્ઝાનેન…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનેન, સોતાપત્તિમગ્ગેન, સોતાપત્તિફલેન…પે… અરહત્તમગ્ગેન પરિયાયેન સુદ્ધં અત્તાનં પરિહરતિ નામ. અરહત્તફલે પતિટ્ઠિતો પન ખીણાસવો છિન્નમૂલકે પઞ્ચક્ખન્ધે ન્હાપેન્તોપિ ખાદાપેન્તોપિ ભુઞ્જાપેન્તોપિ નિસીદાપેન્તોપિ નિપજ્જાપેન્તોપિ નિપ્પરિયાયેનેવ સુદ્ધં નિમ્મલં અત્તાનં પરિહરતિ પટિજગ્ગતીતિ વેદિતબ્બો.

તસ્માતિ યસ્મા ઇમાનિ દ્વે વજ્જાનેવ, નો ન વજ્જાનિ, તસ્મા. વજ્જભીરુનોતિ વજ્જભીરુકા. વજ્જભયદસ્સાવિનોતિ વજ્જાનિ ભયતો દસ્સનસીલા. એતં પાટિકઙ્ખન્તિ એતં ઇચ્છિતબ્બં, એતં અવસ્સંભાવીતિ અત્થો. યન્તિ નિપાતમત્તં, કારણવચનં વા યેન કારણેન પરિમુચ્ચિસ્સતિ સબ્બવજ્જેહિ. કેન પન કારણેન પરિમુચ્ચિસ્સતીતિ? ચતુત્થમગ્ગેન ચેવ ચતુત્થફલેન ચ. મગ્ગેન હિ પરિમુચ્ચતિ નામ, ફલં પત્તો પરિમુત્તો નામ હોતીતિ. કિં પન ખીણાસવસ્સ અકુસલં ન વિપચ્ચતીતિ? વિપચ્ચતિ, તં પન ખીણાસવભાવતો પુબ્બે કતં. તઞ્ચ ખો ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે, સમ્પરાયે પનસ્સ કમ્મફલં નામ નત્થીતિ. પઠમં.

૨. પધાનસુત્તવણ્ણના

૨. દુતિયે પધાનાનીતિ વીરિયાનિ. વીરિયઞ્હિ પદહિતબ્બતો પધાનભાવકરણતો વા પધાનન્તિ વુચ્ચતિ. દુરભિસમ્ભવાનીતિ દુસ્સહાનિ દુપ્પૂરિયાનિ, દુક્કરાનીતિ અત્થો. અગારં અજ્ઝાવસતન્તિ અગારે વસન્તાનં. ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાનુપ્પદાનત્થં પધાનન્તિ એતેસં ચીવરાદીનં ચતુન્નં પચ્ચયાનં અનુપ્પદાનત્થાય પધાનં નામ દુરભિસમ્ભવન્તિ દસ્સેતિ. ચતુરતનિકમ્પિ હિ પિલોતિકં, પસતતણ્ડુલમત્તં વા ભત્તં, ચતુરતનિકં વા પણ્ણસાલં, તેલસપ્પિનવનીતાદીસુ વા અપ્પમત્તકમ્પિ ભેસજ્જં પરેસં દેથાતિ વત્તુમ્પિ નીહરિત્વા દાતુમ્પિ દુક્કરં ઉભતોબ્યૂળ્હસઙ્ગામપ્પવેસનસદિસં. તેનાહ ભગવા –

‘‘દાનઞ્ચ યુદ્ધઞ્ચ સમાનમાહુ,

અપ્પાપિ સન્તા બહુકે જિનન્તિ;

અપ્પમ્પિ ચે સદ્દહાનો દદાતિ,

તેનેવ સો હોતિ સુખી પરત્થા’’તિ. (જા. ૧.૮.૭૨; સં. નિ. ૧.૩૩);

અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતાનન્તિ ગેહતો નિક્ખમિત્વા અગારસ્સ ઘરાવાસસ્સ હિતાવહેહિ કસિગોરક્ખાદીહિ વિરહિતં અનગારિયં પબ્બજ્જં ઉપગતાનં. સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગત્થાય પધાનન્તિ સબ્બેસં ખન્ધૂપધિકિલેસૂપધિઅભિસઙ્ખારૂપધિસઙ્ખાતાનં ઉપધીનં પટિનિસ્સગ્ગસઙ્ખાતસ્સ નિબ્બાનસ્સ અત્થાય વિપસ્સનાય ચેવ મગ્ગેન ચ સહજાતવીરિયં. તસ્માતિ યસ્મા ઇમાનિ દ્વે પધાનાનિ દુરભિસમ્ભવાનિ, તસ્મા. દુતિયં.

૩. તપનીયસુત્તવણ્ણના

૩. તતિયે તપનીયાતિ ઇધ ચેવ સમ્પરાયે ચ તપન્તીતિ તપનીયા. તપ્પતીતિ ચિત્તસન્તાપેન તપ્પતિ અનુસોચતિ કાયદુચ્ચરિતં કત્વા નન્દયક્ખો વિય નન્દમાણવો વિય નન્દગોઘાતકો વિય દેવદત્તો વિય દ્વેભાતિકા વિય ચ. તે કિર ગાવં વધિત્વા મંસં દ્વે કોટ્ઠાસે અકંસુ. તતો કનિટ્ઠો જેટ્ઠકં આહ – ‘‘મય્હં દારકા બહૂ, ઇમાનિ મે અન્તાનિ દેહી’’તિ. અથ નં સો ‘‘સબ્બં મંસં દ્વેધા વિભત્તં, પુન કિં મગ્ગસી’’તિ પહરિત્વા જીવિતક્ખયં પાપેસિ. નિવત્તિત્વા ચ નં ઓલોકેન્તો મતં દિસ્વા ‘‘ભારિયં મે કમ્મં કત’’ન્તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ. અથસ્સ બલવસોકો ઉપ્પજ્જિ. સો ઠિતટ્ઠાનેપિ નિસિન્નટ્ઠાનેપિ તદેવ કમ્મં આવજ્જેતિ, ચિત્તસ્સાદં ન લભતિ. અસિતપીતખાયિતસાયિતમ્પિસ્સ સરીરે ઓજં ન ફરતિ, અટ્ઠિચમ્મમત્તમેવ અહોસિ. અથ નં એકો થેરો દિસ્વા – ‘‘ઉપાસક, ત્વં પહૂતઅન્નપાનો, અટ્ઠિચમ્મમત્તમેવ તે અવસિટ્ઠં, અત્થિ નુ ખો તે કિઞ્ચિ તપનીયકમ્મ’’ન્તિ? સો ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ સબ્બં આરોચેસિ. અથ નં થેરો ‘‘ભારિયં તે ઉપાસક કમ્મં કતં, અનપરાધટ્ઠાને અપરદ્ધ’’ન્તિ આહ. સો તેનેવ કમ્મેન કાલં કત્વા નિરયે નિબ્બત્તો. વચીદુચ્ચરિતેન સુપ્પબુદ્ધસક્કકોકાલિકચિઞ્ચમાણવિકાદયો વિય તપ્પતિ. સેસમેત્થ ચતુત્થે ચ ઉત્તાનત્થમેવ. તતિયં.

૫. ઉપઞ્ઞાતસુત્તવણ્ણના

૫. પઞ્ચમે દ્વિન્નાહન્તિ દ્વિન્નં અહં. ઉપઞ્ઞાસિન્તિ ઉપગન્ત્વા ગુણં અઞ્ઞાસિં, જાનિં પટિવિજ્ઝિન્તિ અત્થો. ઇદાનિ તે ધમ્મે દસ્સેન્તો યા ચ અસન્તુટ્ઠિતાતિઆદિમાહ. ઇમઞ્હિ ધમ્મદ્વયં નિસ્સાય સત્થા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો, તસ્મા તસ્સાનુભાવં દસ્સેન્તો એવમાહ. તત્થ અસન્તુટ્ઠિતા કુસલેસુ ધમ્મેસૂતિ ઇમિના ઇમં દીપેતિ – ‘‘અહં ઝાનમત્તકેન વા ઓભાસનિમિત્તમત્તકેન વા અસન્તુટ્ઠો હુત્વા અરહત્તમગ્ગમેવ ઉપ્પાદેસિં. યાવ સો ન ઉપ્પજ્જિ, ન તાવાહં સન્તુટ્ઠો અહોસિં. પધાનસ્મિં ચ અનુક્કણ્ઠિતો હુત્વા અનોસક્કનાય ઠત્વાયેવ પધાનકિરિયં અકાસિ’’ન્તિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો યા ચ અપ્પટિવાનિતાતિઆદિમાહ. તત્થ અપ્પટિવાનિતાતિ અપ્પટિક્કમના અનોસક્કના. અપ્પટિવાની સુદાહં, ભિક્ખવે, પદહામીતિ એત્થ સુદન્તિ નિપાતમત્તં. અહં, ભિક્ખવે, અનોસક્કનાયં ઠિતો બોધિસત્તકાલે સબ્બઞ્ઞુતં પત્થેન્તો પધાનમકાસિન્તિ અયમેત્થ અત્થો.

ઇદાનિ યથા તેન તં પધાનં કતં, તં દસ્સેન્તો કામં તચો ચાતિઆદિમાહ. તત્થ પત્તબ્બન્તિ ઇમિના પત્તબ્બં ગુણજાતં દસ્સેતિ. પુરિસથામેનાતિઆદિના પુરિસસ્સ ઞાણથામો ઞાણવીરિયં ઞાણપરક્કમો ચ કથિતો. સણ્ઠાનન્તિ ઠપના અપ્પવત્તના ઓસક્કના, પટિપ્પસ્સદ્ધીતિ અત્થો. એત્તાવતા તેન ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં વીરિયાધિટ્ઠાનં નામ કથિતં. એત્થ હિ કામં તચો ચાતિ એકં અઙ્ગં, ન્હારુ ચાતિ એકં, અટ્ઠિ ચાતિ એકં, મંસલોહિતન્તિ એકં, ઇમાનિ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ. પુરિસથામેનાતિઆદીનિ અધિમત્તવીરિયાધિવચનાનિ. ઇતિ પુરિમેહિ ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતેન હુત્વા એવં અધિટ્ઠિતં વીરિયં ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં વીરિયાધિટ્ઠાનં નામાતિ વેદિતબ્બં. એત્તાવતા તેન બોધિપલ્લઙ્કે અત્તનો આગમનીયપટિપદા કથિતા.

ઇદાનિ તાય પટિપદાય પટિલદ્ધગુણં કથેતું તસ્સ મય્હં, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ અપ્પમાદાધિગતાતિ સતિઅવિપ્પવાસસઙ્ખાતેન અપ્પમાદેન અધિગતા, ન સુત્તપ્પમત્તેન લદ્ધા. સમ્બોધીતિ ચતુમગ્ગઞાણઞ્ચેવ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્ચ. ન હિ સક્કા એતં સુત્તપ્પમત્તેન અધિગન્તુન્તિ. તેનાહ – ‘‘અપ્પમાદાધિગતા સમ્બોધી’’તિ. અનુત્તરો યોગક્ખેમોતિ ન કેવલં બોધિયેવ, અરહત્તફલનિબ્બાનસઙ્ખાતો અનુત્તરો યોગક્ખેમોપિ અપ્પમાદાધિગતોવ.

ઇદાનિ અત્તના પટિલદ્ધગુણેસુ ભિક્ખુસઙ્ઘં સમાદપેન્તો તુમ્હે ચેપિ ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ યસ્સત્થાયાતિ યસ્સ અત્થાય, યં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિતુકામા હુત્વાતિ અત્થો. તદનુત્તરન્તિ તં અનુત્તરં. બ્રહ્મચરિયપરિયોસાનન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ પરિયોસાનભૂતં અરિયફલં. અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વાતિ અભિઞ્ઞાય ઉત્તમપઞ્ઞાય પચ્ચક્ખં કત્વા. ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સથાતિ પટિલભિત્વા પાપુણિત્વા વિહરિસ્સથ. તસ્માતિ યસ્મા અપ્પટિવાનપધાનં નામેતં બહૂપકારં ઉત્તમત્થસાધકં, તસ્મા. પઞ્ચમં.

૬. સંયોજનસુત્તવણ્ણના

૬. છટ્ઠે સંયોજનિયેસુ ધમ્મેસૂતિ દસન્નં સંયોજનાનં પચ્ચયભૂતેસુ તેભૂમકધમ્મેસુ. અસ્સાદાનુપસ્સિતાતિ અસ્સાદતો પસ્સિતા પસ્સનભાવોતિ અત્થો. નિબ્બિદાનુપસ્સિતાતિ નિબ્બિદાવસેન ઉક્કણ્ઠનવસેન પસ્સનભાવો. જાતિયાતિ ખન્ધનિબ્બત્તિતો. જરાયાતિ ખન્ધપરિપાકતો. મરણેનાતિ ખન્ધભેદતો. સોકેહીતિ અન્તોનિજ્ઝાયનલક્ખણેહિ સોકેહિ. પરિદેવેહીતિ તન્નિસ્સિતલાલપ્પિતલક્ખણેહિ પરિદેવેહિ. દુક્ખેહીતિ કાયપટિપીળનદુક્ખેહિ. દોમનસ્સેહીતિ મનોવિઘાતદોમનસ્સેહિ. ઉપાયાસેહીતિ અધિમત્તાયાસલક્ખણઉપાયાસેહિ. દુક્ખસ્માતિ સકલવટ્ટદુક્ખતો. પજહતીતિ મગ્ગેન પજહતિ. પહાયાતિ એત્થ પન ફલક્ખણો કથિતો. ઇમસ્મિં સુત્તે વટ્ટવિવટ્ટં કથિતં. છટ્ઠં.

૭. કણ્હસુત્તવણ્ણના

૭. સત્તમે કણ્હાતિ ન કાળવણ્ણતાય કણ્હા, કણ્હતાય પન ઉપનેન્તીતિ નિપ્ફત્તિકાળતાય કણ્હા. સરસેનાપિ વા સબ્બાકુસલધમ્મા કણ્હા એવ. ન હિ તેસં ઉપ્પત્તિયા ચિત્તં પભસ્સરં હોતિ. અહિરિકન્તિ અહિરિકભાવો. અનોત્તપ્પન્તિ અનોત્તાપિભાવો. સત્તમં.

૮. સુક્કસુત્તવણ્ણના

૮. અટ્ઠમે સુક્કાતિ ન વણ્ણસુક્કતાય સુક્કા, સુક્કતાય પન ઉપનેન્તીતિ નિપ્ફત્તિસુક્કતાય સુક્કા. સરસેનાપિ વા સબ્બકુસલધમ્મા સુક્કા એવ. તેસં હિ ઉપ્પત્તિયા ચિત્તં પભસ્સરં હોતિ. હિરી ચ ઓત્તપ્પઞ્ચાતિ એત્થ પાપતો જિગુચ્છનલક્ખણા હિરી, ભાયનલક્ખણં ઓત્તપ્પં. યં પનેત્થ વિત્થારતો વત્તબ્બં સિયા, તં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તમેવ. અટ્ઠમં.

૯. ચરિયસુત્તવણ્ણના

૯. નવમે લોકં પાલેન્તીતિ લોકં સન્ધારેન્તિ ઠપેન્તિ રક્ખન્તિ. નયિધ પઞ્ઞાયેથ માતાતિ ઇમસ્મિં લોકે જનિકા માતા ‘‘અયં મે માતા’’તિ ગરુચિત્તીકારવસેન ન પઞ્ઞાયેથ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. સમ્ભેદન્તિ સઙ્કરં મરિયાદભેદં વા. યથા અજેળકાતિઆદીસુ એતે હિ સત્તા ‘‘અયં મે માતા’’તિ વા ‘‘માતુચ્છા’’તિ વા ગરુચિત્તીકારવસેન ન જાનન્તિ. યં વત્થું નિસ્સાય ઉપ્પન્ના, તત્થેવ વિપ્પટિપજ્જન્તિ. તસ્મા ઉપમં આહરન્તો ‘‘યથા અજેળકા’’તિઆદિમાહ. નવમં.

૧૦. વસ્સૂપનાયિકસુત્તવણ્ણના

૧૦. દસમં અટ્ઠુપ્પત્તિયં વુત્તં. કતરઅટ્ઠુપ્પત્તિયં? મનુસ્સાનં ઉજ્ઝાયને. ભગવતા હિ પઠમબોધિયં વીસતિ વસ્સાનિ વસ્સૂપનાયિકા અપ્પઞ્ઞત્તા અહોસિ. ભિક્ખૂ અનિબદ્ધવાસા વસ્સેપિ ઉતુવસ્સેપિ યથાસુખં વિચરિંસુ. તે દિસ્વા મનુસ્સા ‘‘કથઞ્હિ નામ સમણા સક્યપુત્તિયા હેમન્તમ્પિ ગિમ્હમ્પિ વસ્સમ્પિ ચારિકં ચરિસ્સન્તિ હરિતાનિ તિણાનિ સમ્મદ્દન્તા એકિન્દ્રિયં જીવં વિહેઠેન્તા બહૂ ખુદ્દકે પાણે સઙ્ઘાતં આપાદેન્તા. ઇમે હિ નામ અઞ્ઞતિત્થિયા દુરક્ખાતધમ્મા વસ્સાવાસં અલ્લીયિસ્સન્તિ સંકસાયિસ્સન્તિ, ઇમે નામ સકુણા રુક્ખગ્ગેસુ કુલાવકાનિ કત્વા વસ્સાવાસં અલ્લીયિસ્સન્તિ સંકસાયિસ્સન્તી’’તિઆદીનિ વત્વા ઉજ્ઝાયિંસુ. તમત્થં ભિક્ખૂ ભગવતો આરોચેસું. ભગવા તં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા ઇમં સુત્તં દેસેન્તો પઠમં તાવ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વસ્સં ઉપગન્તુ’’ન્તિ (મહાવ. ૧૮૪) એત્તકમેવાહ. અથ ભિક્ખૂનં ‘‘કદા નુ ખો વસ્સં ઉપગન્તબ્બ’’ન્તિ ઉપ્પન્નં વિતક્કં સુત્વા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વસ્સાને વસ્સં ઉપગન્તુ’’ન્તિ આહ. અથ ખો ભિક્ખૂનં એતદહોસિ – ‘‘કતિ નુ ખો વસ્સૂપનાયિકા’’તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું. તં સુત્વા સકલમ્પિ ઇદં સુત્તં દેસેન્તો દ્વેમા, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ વસ્સૂપનાયિકાતિ વસ્સૂપગમનાનિ. પુરિમિકાતિ અપરજ્જુગતાય આસાળ્હિયા ઉપગન્તબ્બા પુરિમકત્તિકપુણ્ણમિપરિયોસાના પઠમા તેમાસી. પચ્છિમિકાતિ માસગતાય આસાળ્હિયા ઉપગન્તબ્બા પચ્છિમકત્તિકપરિયોસાના પચ્છિમા તેમાસીતિ. દસમં.

કમ્મકારણવગ્ગો પઠમો.

૨. અધિકરણવગ્ગવણ્ણના

૧૧. દુતિયસ્સ પઠમે બલાનીતિ કેનટ્ઠેન બલાનિ. અકમ્પિયટ્ઠેન બલાનિ નામ, તથા દુરભિભવનટ્ઠેન અનજ્ઝોમદ્દનટ્ઠેન ચ. પટિસઙ્ખાનબલન્તિ પચ્ચવેક્ખણબલં. ભાવનાબલન્તિ બ્રૂહનબલં વડ્ઢનબલં. સુદ્ધં અત્તાનન્તિ ઇદં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. તત્રાતિ તેસુ દ્વીસુ બલેસુ. યમિદન્તિ યં ઇદં. સેખાનમેતં બલન્તિ સત્તન્નં સેખાનં ઞાણબલમેતં. સેખઞ્હિ સો, ભિક્ખવે, બલં આગમ્માતિ સત્તન્નં સેખાનં ઞાણબલં આરબ્ભ સન્ધાય પટિચ્ચ. પજહતીતિ મગ્ગેન પજહતિ. પહાયાતિ ઇમિના પન ફલં કથિતં. યં પાપન્તિ યં પાપકં લામકં. યસ્મા પનેતાનિ દ્વેપિ વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, તસ્મા એત્થ એતદગ્ગં નાગતન્તિ વેદિતબ્બં.

૧૨. દુતિયે સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતીતિઆદીસુ અયં હેટ્ઠા અનાગતાનં પદાનં વસેન અત્થવણ્ણના – વિવેકનિસ્સિતન્તિ વિવેકં નિસ્સિતં. વિવેકોતિ વિવિત્તતા. સ્વાયં તદઙ્ગવિવેકો વિક્ખમ્ભન-સમુચ્છેદ-પટિપ્પસ્સદ્ધિ-નિસ્સરણવિવેકોતિ પઞ્ચવિધો. તસ્મિં પઞ્ચવિધે વિવેકે. વિવેકનિસ્સિતન્તિ તદઙ્ગવિવેકનિસ્સિતં, સમુચ્છેદવિવેકનિસ્સિતં, નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિતઞ્ચ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતીતિ અયમત્થો વેદિતબ્બો. તથા હિ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગભાવનાનુયુત્તો યોગી વિપસ્સનાક્ખણે કિચ્ચતો તદઙ્ગવિવેકનિસ્સિતં, અજ્ઝાસયતો નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિતં, મગ્ગકાલે પન કિચ્ચતો સમુચ્છેદવિવેકનિસ્સિતં, આરમ્મણતો નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિતં સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ. પઞ્ચવિધવિવેકનિસ્સિતમ્પીતિ એકે. તે હિ ન કેવલં બલવવિપસ્સનામગ્ગફલક્ખણેસુયેવ બોજ્ઝઙ્ગે ઉદ્ધરન્તિ, વિપસ્સનાપાદકકસિણજ્ઝાનઆનાપાનાસુભબ્રહ્મવિહારજ્ઝાનેસુપિ ઉદ્ધરન્તિ, ન ચ પટિસિદ્ધા અટ્ઠકથાચરિયેહિ. તસ્મા તેસં મતેન એતેસં ઝાનાનં પવત્તિક્ખણે કિચ્ચતો એવ વિક્ખમ્ભનવિવેકનિસ્સિતં. યથા ચ ‘‘વિપસ્સનાક્ખણે અજ્ઝાસયતો નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિત’’ન્તિ વુત્તં, એવં ‘‘પટિપ્પસ્સદ્ધિવિવેકનિસ્સિતમ્પિ ભાવેતી’’તિ વત્તું વટ્ટતિ. એસ નયો વિરાગનિસ્સિતન્તિઆદીસુ. વિવેકત્થા એવ હિ વિરાગાદયો.

કેવલં હેત્થ વોસ્સગ્ગો દુવિધો પરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગો ચ પક્ખન્દનવોસ્સગ્ગો ચાતિ. તત્થ પરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગોતિ વિપસ્સનાક્ખણે ચ તદઙ્ગવસેન, મગ્ગક્ખણે ચ સમુચ્છેદવસેન કિલેસપ્પહાનં. પક્ખન્દનવોસ્સગ્ગોતિ વિપસ્સનાક્ખણે તન્નિન્નભાવેન, મગ્ગક્ખણે પન આરમ્મણકરણેન નિબ્બાનપક્ખન્દનં. તદુભયમ્પિ ઇમસ્મિં લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકે અત્થવણ્ણનાનયે વટ્ટતિ. તથા હિ અયં સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો યથાવુત્તેન પકારેન કિલેસે પરિચ્ચજતિ, નિબ્બાનઞ્ચ પક્ખન્દતિ. વોસ્સગ્ગપરિણામિન્તિ ઇમિના પન સકલેન વચનેન વોસ્સગ્ગત્થં પરિણમન્તં પરિણતઞ્ચ, પરિપચ્ચન્તં પરિપક્કઞ્ચાતિ ઇદં વુત્તં હોતિ. અયઞ્હિ બોજ્ઝઙ્ગભાવનાનુયુત્તો ભિક્ખુ યથા સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો કિલેસપરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગત્થં નિબ્બાનપક્ખન્દનવોસ્સગ્ગત્થઞ્ચ પરિપચ્ચતિ, યથા ચ પરિપક્કો હોતિ, તથા નં ભાવેતીતિ. એસ નયો સેસબોજ્ઝઙ્ગેસુ.

ઇધ પન નિબ્બાનંયેવ સબ્બસઙ્ખતેહિ વિવિત્તત્તા વિવેકો, સબ્બેસં વિરાગભાવતો વિરાગો, નિરોધભાવતો નિરોધોતિ વુત્તં. મગ્ગો એવ ચ વોસ્સગ્ગપરિણામી, તસ્મા સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ વિવેકં આરમ્મણં કત્વા પવત્તિયા વિવેકનિસ્સિતં, તથા વિરાગનિસ્સિતં નિરોધનિસ્સિતં. તઞ્ચ ખો અરિયમગ્ગક્ખણુપ્પત્તિયા કિલેસાનં સમુચ્છેદતો પરિચ્ચાગભાવેન ચ નિબ્બાનપક્ખન્દનભાવેન ચ પરિણતં પરિપક્કન્તિ અયમેવ અત્થો દટ્ઠબ્બો. એસ નયો સેસબોજ્ઝઙ્ગેસુ. ઇતિ ઇમે સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા કથિતા. ઇમેસુપિ દ્વીસુ બલેસુ એતદગ્ગભાવો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૧૩. તતિયે વિવિચ્ચેવ કામેહીતિઆદીનં ચતુન્નં ઝાનાનં પાળિઅત્થો ચ ભાવનાનયો ચ સબ્બો સબ્બાકારેન વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૬૯-૭૦) વિત્થારિતોયેવ. ઇમાનિ પન ચત્તારિ ઝાનાનિ એકો ભિક્ખુ ચિત્તેકગ્ગત્થાય ભાવેતિ, એકો વિપસ્સનાપાદકત્થાય, એકો અભિઞ્ઞાપાદકત્થાય, એકો નિરોધપાદકત્થાય, એકો ભવવિસેસત્થાય. ઇધ પન તાનિપિ વિપસ્સનાપાદકાનિ અધિપ્પેતાનિ. અયં હિ ભિક્ખુ ઇમાનિ ઝાનાનિ સમાપજ્જિત્વા સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા હેતુપચ્ચયપરિગ્ગહં કત્વા સપ્પચ્ચયં નામરૂપઞ્ચ વવત્થપેત્વા ઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગાનિ સમોધાનેત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ. એવમેતાનિ ઝાનાનિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનેવ કથિતાનિ. ઇમસ્મિમ્પિ બલદ્વયે એતદગ્ગભાવો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૧૪. ચતુત્થે સંખિત્તેન ચ વિત્થારેન ચાતિ સંખિત્તધમ્મદેસના વિત્થારધમ્મદેસના ચાતિ દ્વેયેવ ધમ્મદેસનાતિ દસ્સેતિ. તત્થ માતિકં ઉદ્દિસિત્વા કથિતા દેસના સંખિત્તદેસના નામ. તમેવ માતિકં વિત્થારતો વિભજિત્વા કથિતા વિત્થારદેસના નામ. માતિકં વા ઠપેત્વાપિ અટ્ઠપેત્વાપિ વિત્થારતો વિભજિત્વા કથિતા વિત્થારદેસના નામ. તાસુ સંખિત્તદેસના નામ મહાપઞ્ઞસ્સ પુગ્ગલસ્સ વસેન કથિતા, વિત્થારદેસના નામ મન્દપઞ્ઞસ્સ. મહાપઞ્ઞસ્સ હિ વિત્થારદેસના અતિપપઞ્ચો વિય હોતિ. મન્દપઞ્ઞસ્સ સઙ્ખેપદેસના સસકસ્સ ઉપ્પતનં વિય હોતિ, નેવ અન્તં ન કોટિં પાપુણિતું સક્કોતિ. સઙ્ખેપદેસના ચ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુસ્સ વસેન કથિતા, વિત્થારદેસના ઇતરેસં તિણ્ણં વસેન. સકલમ્પિ હિ તેપિટકં સઙ્ખેપદેસના વિત્થારદેસનાતિ એત્થેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ.

૧૫. પઞ્ચમે યસ્મિં, ભિક્ખવે, અધિકરણેતિ વિવાદાધિકરણં, અનુવાદાધિકરણં, આપત્તાધિકરણં, કિચ્ચાધિકરણન્તિ ઇમેસં ચતુન્નં અધિકરણાનં યસ્મિં અધિકરણે. આપન્નો ચ ભિક્ખૂતિ આપત્તિં આપન્નો ભિક્ખુ ચ. તસ્મેતન્તિ તસ્મિં એતં. દીઘત્તાયાતિ દીઘં અદ્ધાનં તિટ્ઠનત્થાય. ખરત્તાયાતિ દાસ-કોણ્ડ-ચણ્ડાલ-વેનાતિ એવં ખરવાચાપવત્તનત્થાય. વાળત્તાયાતિ પાણિ લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પહરણવસેન કક્ખળભાવત્થાય. ભિક્ખૂ ચ ન ફાસું વિહરિસ્સન્તીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિવાદાપન્ને ભિક્ખુસઙ્ઘે યેપિ ઉદ્દેસં વા પરિપુચ્છં વા ગહેતુકામા પધાનં વા અનુયુઞ્જિતુકામા, તે ફાસું ન વિહરિસ્સન્તિ. ભિક્ખુસઙ્ઘસ્મિં હિ ઉપોસથપવારણાય ઠિતાય ઉદ્દેસાદીહિ અત્થિકા ઉદ્દેસાદીનિ ગહેતું ન સક્કોન્તિ, વિપસ્સકાનં ચિત્તુપ્પાદો ન એકગ્ગો હોતિ, તતો વિસેસં નિબ્બત્તેતું ન સક્કોન્તિ. એવં ભિક્ખૂ ચ ન ફાસું વિહરિસ્સન્તિ. ન દીઘત્તાયાતિઆદીસુ વુત્તપટિપક્ખનયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતીતિ એવં પચ્ચવેક્ખતિ. અકુસલં આપન્નોતિ એત્થ અકુસલન્તિ આપત્તિ અધિપ્પેતા, આપત્તિં આપન્નોતિ અત્થો. કઞ્ચિદેવ દેસન્તિ ન સબ્બમેવ આપત્તિં, આપત્તિયા પન કઞ્ચિદેવ દેસં અઞ્ઞતરં આપત્તિન્તિ અત્થો. કાયેનાતિ કરજકાયેન. અનત્તમનોતિ અતુટ્ઠચિત્તો. અનત્તમનવાચન્તિ અતુટ્ઠવાચં. મમેવાતિ મંયેવ. તત્થાતિ તસ્મિં અધિકરણે. અચ્ચયો અચ્ચગમાતિ અપરાધો અતિક્કમિત્વા મદ્દિત્વા ગતો, અહમેવેત્થ અપરાધિકો. સુઙ્કદાયકંવ ભણ્ડસ્મિન્તિ યથા સુઙ્કટ્ઠાનં પરિહરિત્વા નીતે ભણ્ડસ્મિં સુઙ્કદાયકં અપરાધો અભિભવતિ, સો ચ તત્થ અપરાધિકો હોતિ, ન રાજાનો ન રાજપુરિસાતિ અત્થો.

ઇદં વુત્તં હોતિ – યો હિ રઞ્ઞા ઠપિતં સુઙ્કટ્ઠાનં પરિહરિત્વા ભણ્ડં હરતિ, તં સહ ભણ્ડસકટેન આનેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેન્તિ. તત્થ નેવ સુઙ્કટ્ઠાનસ્સ દોસો અત્થિ, ન રઞ્ઞો ન રાજપુરિસાનં, પરિહરિત્વા ગતસ્સેવ પન દોસો, એવમેવં યં સો ભિક્ખુ આપત્તિં આપન્નો, તત્થ નેવ આપત્તિયા દોસો, ન ચોદકસ્સ. તીહિ પન કારણેહિ તસ્સેવ ભિક્ખુનો દોસો. તસ્સ હિ આપત્તિં આપન્નભાવેનપિ દોસો, ચોદકે અનત્તમનતાયપિ દોસો, અનત્તમનસ્સ સતો પરેસં આરોચનેનપિ દોસો. ચોદકસ્સ પન યં સો તં આપત્તિં આપજ્જન્તં અદ્દસ, તત્થ દોસો નત્થિ. અનત્તમનતાય ચોદનાય પન દોસો. તમ્પિ અમનસિકરિત્વા અયં ભિક્ખુ અત્તનોવ દોસં પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘ઇતિ મમેવ તત્થ અચ્ચયો અચ્ચગમા સુઙ્કદાયકંવ ભણ્ડસ્મિ’’ન્તિ એવં પટિસઞ્ચિક્ખતીતિ અત્થો. દુતિયવારે ચોદકસ્સ અનત્તમનતા ચ અનત્તમનતાય ચોદિતભાવો ચાતિ દ્વે દોસા, તેસં વસેન ‘‘અચ્ચયો અચ્ચગમા’’તિ એત્થ યોજના કાતબ્બા. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૧૬. છટ્ઠે અઞ્ઞતરોતિ એકો અપાકટનામો બ્રાહ્મણો. યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમીતિ યેનાતિ ભુમ્મત્થે કરણવચનં. તસ્મા યત્થ ભગવા, તત્થ ઉપસઙ્કમીતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. યેન વા કારણેન ભગવા દેવમનુસ્સેહિ ઉપસઙ્કમિતબ્બો, તેન કારણેન ઉપસઙ્કમીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. કેન ચ કારણેન ભગવા ઉપસઙ્કમિતબ્બો? નાનપ્પકારગુણવિસેસાધિગમાધિપ્પાયેન, સાદુફલૂપભોગાધિપ્પાયેન દિજગણેહિ નિચ્ચફલિતમહારુક્ખો વિય. ઉપસઙ્કમીતિ ગતોતિ વુત્તં હોતિ. ઉપસઙ્કમિત્વાતિ ઉપસઙ્કમનપરિયોસાનદીપનં. અથ વા એવં ગતો તતો આસન્નતરં ઠાનં ભગવતો સમીપસઙ્ખાતં ગન્ત્વાતિપિ વુત્તં હોતિ.

ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદીતિ યથા ચ ખમનીયાદીનિ પુચ્છન્તો ભગવા તેન, એવં સોપિ ભગવતા સદ્ધિં સમપ્પવત્તમોદો અહોસિ, સીતોદકં વિય ઉણ્હોદકેન સમ્મોદિતં એકીભાવં અગમાસિ. યાય ચ ‘‘કચ્ચિ, ભો ગોતમ, ખમનીયં, કચ્ચિ યાપનીયં, કચ્ચિ ભોતો ગોતમસ્સ ચ સાવકાનઞ્ચ અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારો’’તિઆદિકાય કથાય સમ્મોદિ, તં પીતિપામોજ્જસઙ્ખાતસ્સ સમ્મોદસ્સ જનનતો સમ્મોદિતું યુત્તભાવતો ચ સમ્મોદનીયં, અત્થબ્યઞ્જનમધુરતાય સુચિરમ્પિ કાલં સારેતું નિરન્તરં પવત્તેતું અરહરૂપતો સરિતબ્બભાવતો ચ સારણીયં. સુય્યમાનસુખતો વા સમ્મોદનીયં, અનુસ્સરિયમાનસુખતો સારણીયં, તથા બ્યઞ્જનપરિસુદ્ધતાય સમ્મોદનીયં, અત્થપરિસુદ્ધતાય સારણીયન્તિ એવં અનેકેહિ પરિયાયેહિ સમ્મોદનીયં સારણીયં કથં વીતિસારેત્વા પરિયોસાપેત્વા નિટ્ઠપેત્વા યેનત્થેન આગતો, તં પુચ્છિતુકામો એકમન્તં નિસીદિ.

એકમન્તન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો ‘‘વિસમં ચન્દિમસૂરિયા પરિવત્તન્તી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૭૦) વિય. તસ્મા યથા નિસિન્નો એકમન્તં નિસિન્નો હોતિ, તથા નિસીદીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ભુમ્મત્થે વા એતં ઉપયોગવચનં. નિસીદીતિ ઉપાવિસિ. પણ્ડિતા હિ પુરિસા ગરુટ્ઠાનીયં ઉપસઙ્કમિત્વા આસનકુસલતાય એકમન્તં નિસીદન્તિ. અયઞ્ચ નેસં અઞ્ઞતરો, તસ્મા એકમન્તં નિસીદિ.

કથં નિસિન્નો પન એકમન્તં નિસિન્નો હોતીતિ? છ નિસજ્જદોસે વજ્જેત્વા. સેય્યથિદં – અતિદૂરં, અચ્ચાસન્નં, ઉપરિવાતં, ઉન્નતપ્પદેસં, અતિસમ્મુખં અતિપચ્છાતિ. અતિદૂરે નિસિન્નો હિ સચે કથેતુકામો હોતિ, ઉચ્ચાસદ્દેન કથેતબ્બં હોતિ. અચ્ચાસન્ને નિસિન્નો સઙ્ઘટ્ટનં કરોતિ. ઉપરિવાતે નિસિન્નો સરીરગન્ધેન બાધતિ. ઉન્નતપ્પદેસે નિસિન્નો અગારવં પકાસેતિ. અતિસમ્મુખા નિસિન્નો સચે દટ્ઠુકામો હોતિ, ચક્ખુના ચક્ખું આહચ્ચ દટ્ઠબ્બં હોતિ. અતિપચ્છા નિસિન્નો સચે દટ્ઠુકામો હોતિ, ગીવં પસારેત્વા દટ્ઠબ્બં હોતિ. તસ્મા અયમ્પિ એતે છ નિસજ્જદોસે વજ્જેત્વા નિસીદિ. તેન વુત્તં ‘‘એકમન્તં નિસીદી’’તિ.

એતદવોચાતિ દુવિધા હિ પુચ્છા – અગારિકપુચ્છા, અનગારિકપુચ્છા ચ. તત્થ ‘‘કિં, ભન્તે, કુસલં, કિં અકુસલ’’ન્તિ (મ. નિ. ૩.૨૯૬) ઇમિના નયેન અગારિકપુચ્છા આગતા. ‘‘ઇમે નુ ખો, ભન્તે, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા’’તિ (મ. નિ. ૩.૮૬) ઇમિના નયેન અનગારિકપુચ્છા. અયં પન અત્તનો અનુરૂપં અગારિકપુચ્છં પુચ્છન્તો એતં ‘‘કો નુ ખો, ભો ગોતમ, હેતુ કો પચ્ચયો’’તિઆદિવચનં અવોચ. તત્થ હેતુ પચ્ચયોતિ ઉભયમ્પેતં કારણવેવચનમેવ. અધમ્મચરિયાવિસમચરિયાહેતૂતિ અધમ્મચરિયાસઙ્ખાતાય વિસમચરિયાય હેતુ, તંકારણા તપ્પચ્ચયાતિ અત્થો. તત્રાયં પદત્થો – અધમ્મસ્સ ચરિયા અધમ્મચરિયા, અધમ્મકારણન્તિ અત્થો. વિસમં ચરિયા, વિસમસ્સ વા કમ્મસ્સ ચરિયાતિ વિસમચરિયા. અધમ્મચરિયા ચ સા વિસમચરિયા ચાતિ અધમ્મચરિયાવિસમચરિયા. એતેનુપાયેન સુક્કપક્ખેપિ અત્થો વેદિતબ્બો. અત્થતો પનેત્થ અધમ્મચરિયાવિસમચરિયા નામ દસ અકુસલકમ્મપથા, ધમ્મચરિયાસમચરિયા નામ દસ કુસલકમ્મપથાતિ વેદિતબ્બા.

અભિક્કન્તં, ભો ગોતમાતિ એત્થ અયં અભિક્કન્તસદ્દો ખયસુન્દરાભિરૂપઅબ્ભનુમોદનેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અભિક્કન્તા, ભન્તે, રત્તિ, નિક્ખન્તો પઠમો યામો, ચિરનિસિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૪૫; ચૂળવ. ૩૮૩; અ. નિ. ૮.૨૦) હિ ખયે દિસ્સતિ. ‘‘અયં ઇમેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં અભિક્કન્તતરો ચ પણીતતરો ચા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૦૦) સુન્દરે.

‘‘કો મે વન્દતિ પાદાનિ, ઇદ્ધિયા યસસા જલં;

અભિક્કન્તેન વણ્ણેન, સબ્બા ઓભાસયં દિસા’’તિ. –

આદીસુ (વિ. વ. ૮૫૭) અભિરૂપે. ‘‘અભિક્કન્તં, ભન્તે’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૫૦; પારા. ૧૫) અબ્ભનુમોદને. ઇધાપિ અબ્ભનુમોદનેયેવ. યસ્મા ચ અબ્ભનુમોદને, તસ્મા સાધુ સાધુ, ભો ગોતમાતિ વુત્તં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

‘‘ભયે કોધે પસંસાયં, તુરિતે કોતૂહલચ્છરે;

હાસે સોકે પસાદે ચ, કરે આમેડિતં બુધો’’તિ. –

ઇમિના ચ લક્ખણેન ઇધ પસાદવસેન પસંસાવસેન ચાયં દ્વિક્ખત્તું વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. અથ વા અભિક્કન્તન્તિ અભિક્કન્તં અતિઇટ્ઠં અતિમનાપં, અતિસુન્દરન્તિ વુત્તં હોતિ.

તત્થ એકેન અભિક્કન્તસદ્દેન દેસનં થોમેતિ, એકેન અત્તનો પસાદં. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – અભિક્કન્તં, ભો ગોતમ, યદિદં ભોતો ગોતમસ્સ ધમ્મદેસના, અભિક્કન્તં યદિદં ભોતો ગોતમસ્સ ધમ્મદેસનં આગમ્મ મમ પસાદોતિ. ભગવતોયેવ વા વચનં દ્વે દ્વે અત્થે સન્ધાય થોમેતિ – ભોતો ગોતમસ્સ વચનં અભિક્કન્તં દોસનાસનતો, અભિક્કન્તં ગુણાધિગમનતો, તથા સદ્ધાજનનતો, પઞ્ઞાજનનતો, સાત્થતો, સબ્યઞ્જનતો, ઉત્તાનપદતો, ગમ્ભીરત્થતો, કણ્ણસુખતો, હદયઙ્ગમતો, અનત્તુક્કંસનતો, અપરવમ્ભનતો, કરુણાસીતલતો, પઞ્ઞાવદાતતો, આપાથરમણીયતો, વિમદ્દક્ખમતો, સુય્યમાનસુખતો, વીમંસિયમાનહિતતોતિ એવમાદીહિ યોજેતબ્બં.

તતો પરમ્પિ ચતૂહિ ઉપમાહિ દેસનંયેવ થોમેતિ. તત્થ નિક્કુજ્જિતન્તિ અધોમુખઠપિતં, હેટ્ઠામુખજાતં વા. ઉક્કુજ્જેય્યાતિ ઉપરિમુખં કરેય્ય. પટિચ્છન્નન્તિ તિણપણ્ણાદિછાદિતં. વિવરેય્યાતિ ઉગ્ઘાટેય્ય. મૂળ્હસ્સાતિ દિસામૂળ્હસ્સ. મગ્ગં આચિક્ખેય્યાતિ હત્થે ગહેત્વા ‘‘એસ મગ્ગો’’તિ વદેય્ય. અન્ધકારેતિ કાળપક્ખચાતુદ્દસીઅડ્ઢરત્તઘનવનસણ્ડમેઘપટલેહિ ચતુરઙ્ગે તમે. અયં તાવ અનુત્તાનપદત્થો.

અયં પન અધિપ્પાયયોજના – યથા કોચિ નિક્કુજ્જિતં ઉક્કુજ્જેય્ય, એવં સદ્ધમ્મવિમુખં અસદ્ધમ્મે પતિતં મં અસદ્ધમ્મા વુટ્ઠાપેન્તેન, યથા પટિચ્છન્નં વિવરેય્ય, એવં કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસનન્તરધાનતો પભુતિ મિચ્છાદિટ્ઠિગહનપટિચ્છન્નં સાસનં વિવરન્તેન, યથા મૂળ્હસ્સ મગ્ગં આચિક્ખેય્ય, એવં કુમ્મગ્ગમિચ્છામગ્ગપ્પટિપન્નસ્સ મે સગ્ગમોક્ખમગ્ગં આવિકરોન્તેન, યથા અન્ધકારે તેલપજ્જોતં ધારેય્ય, એવં મોહન્ધકારે નિમુગ્ગસ્સ મે બુદ્ધાદિરતનરૂપાનિ અપસ્સતો તપ્પટિચ્છાદકમોહન્ધકારવિદ્ધંસકદેસનાપજ્જોતધારણેન મય્હં ભોતા ગોતમેન એતેહિ પરિયાયેહિ પકાસિતત્તા અનેકપરિયાયેન ધમ્મો પકાસિતોતિ.

એવં દેસનં થોમેત્વા ઇમાય દેસનાય રતનત્તયે પસન્નચિત્તો પસન્નાકારં કરોન્તો એસાહન્તિઆદિમાહ. તત્થ એસાહન્તિ એસો અહં. ભવન્તં ગોતમં સરણં ગચ્છામીતિ ભવં મે ગોતમો સરણં પરાયણં અઘસ્સ તાતા હિતસ્સ ચ વિધાતાતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન ભવન્તં ગોતમં ગચ્છામિ ભજામિ સેવામિ પયિરુપાસામિ, એવં વા જાનામિ બુજ્ઝામીતિ. યેસઞ્હિ ધાતૂનં ગતિ અત્થો, બુદ્ધિપિ તેસં અત્થો. તસ્મા ગચ્છામીતિ ઇમસ્સ જાનામિ બુજ્ઝામીતિ અયમત્થો વુત્તો. ધમ્મઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચાતિ એત્થ પન અધિગતમગ્ગે સચ્છિકતનિરોધે યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચ ચતૂસુ અપાયેસુ અપતમાને ધારેતીતિ ધમ્મો. સો અત્થતો અરિયમગ્ગો ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, ધમ્મા સઙ્ખતા, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૪) વિત્થારો. ન કેવલઞ્ચ અરિયમગ્ગો ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ, અપિચ ખો અરિયફલેહિ સદ્ધિં પરિયત્તિધમ્મોપિ. વુત્તઞ્હેતં છત્તમાણવકવિમાને –

‘‘રાગવિરાગમનેજમસોકં, ધમ્મમસઙ્ખતમપ્પટિકૂલં;

મધુરમિમં પગુણં સુવિભત્તં, ધમ્મમિમં સરણત્થમુપેહી’’તિ. (વિ. વ. ૮૮૭);

એત્થ રાગવિરોગોતિ મગ્ગો કથિતો. અનોજમસોકન્તિ ફલં. ધમ્મમસઙ્ખતન્તિ નિબ્બાનં. અપ્પટિકૂલં મધુરમિમં પગુણં સુવિભત્તન્તિ પિટકત્તયેન વિભત્તા સબ્બધમ્મક્ખન્ધાતિ. દિટ્ઠિસીલસઙ્ઘાતેન સંહતોતિ સઙ્ઘો. સો અત્થતો અટ્ઠઅરિયપુગ્ગલસમૂહો. વુત્તઞ્હેતં તસ્મિયેવ વિમાને –

‘‘યત્થ ચ દિન્નમહપ્ફલમાહુ, ચતૂસુ સુચીસુ પુરિસયુગેસુ;

અટ્ઠ ચ પુગ્ગલધમ્મદસા તે, સઙ્ઘમિમં સરણત્થમુપેહી’’તિ. (વિ. વ. ૮૮૮);

ભિક્ખૂનં સઙ્ઘો ભિક્ખુસઙ્ઘો. એત્તાવતા બ્રાહ્મણો તીણિ સરણગમનાનિ પટિવેદેસિ.

ઇદાનિ તેસુ સરણગમનેસુ કોસલ્લત્થં સરણં, સરણગમનં, યો ચ સરણં ગચ્છતિ, સરણગમનપ્પભેદો, સરણગમનફલં, સંકિલેસો, ભેદોતિ અયં વિધિ વેદિતબ્બો.

સેય્યથિદં – પદત્થતો તાવ હિંસતીતિ સરણં, સરણગતાનં તેનેવ સરણગમનેન ભયં સન્તાસં દુક્ખં દુગ્ગતિપરિકિલેસં હનતિ વિનાસેતીતિ અત્થો, રતનત્તયસ્સેવેતં અધિવચનં. અથ વા હિતે પવત્તનેન અહિતા ચ નિવત્તનેન સત્તાનં ભયં હિંસતીતિ બુદ્ધો, ભવકન્તારા ઉત્તારણેન લોકસ્સ અસ્સાસદાનેન ચ ધમ્મો, અપ્પકાનમ્પિ કારાનં વિપુલફલપટિલાભકરણેન સઙ્ઘો. તસ્મા ઇમિનાપિ પરિયાયેન રતનત્તયં સરણં. તપ્પસાદતગ્ગરુતાહિ વિહતકિલેસો તપ્પરાયણતાકારપ્પવત્તો ચિત્તુપ્પાદો સરણગમનં. તંસમઙ્ગીસત્તો સરણં ગચ્છતિ, વુત્તપ્પકારેન ચિત્તુપ્પાદેન ‘‘એતાનિ મે તીણિ રતનાનિ સરણં, એતાનિ પરાયણ’’ન્તિ એવં ઉપેતીતિ અત્થો. એવં તાવ સરણં સરણગમનં યો ચ સરણં ગચ્છતિ ઇદં તયં વેદિતબ્બં.

સરણગમનપ્પભેદે પન દુવિધં સરણગમનં લોકુત્તરં લોકિયઞ્ચાતિ. તત્થ લોકુત્તરં દિટ્ઠસચ્ચાનં મગ્ગક્ખણે સરણગમનુપક્કિલેસસમુચ્છેદેન આરમ્મણતો નિબ્બાનારમ્મણં હુત્વા કિચ્ચતો સકલેપિ રતનત્તયે ઇજ્ઝતિ. લોકિયં પુથુજ્જનાનં સરણગમનુપક્કિલેસવિક્ખમ્ભનેન આરમ્મણતો બુદ્ધાદિગુણારમ્મણં હુત્વા ઇજ્ઝતિ. તં અત્થતો બુદ્ધાદીસુ વત્થૂસુ સદ્ધાપટિલાભો, સદ્ધામૂલિકા ચ સમ્માદિટ્ઠિ દસસુ પુઞ્ઞકિરિયાવત્થૂસુ દિટ્ઠિજુકમ્મન્તિ વુચ્ચતિ.

તયિદં ચતુધા પવત્તતિ અત્તસન્નિય્યાતનેન તપ્પરાયણતાય સિસ્સભાવૂપગમનેન પણિપાતેનાતિ. તત્થ અત્તસન્નિય્યાતનં નામ ‘‘અજ્જ આદિં કત્વા અહં અત્તાનં બુદ્ધસ્સ નિય્યાતેમિ, ધમ્મસ્સ, સઙ્ઘસ્સા’’તિ એવં બુદ્ધાદીનં અત્તપરિચ્ચજનં. તપ્પરાયણતા નામ ‘‘અજ્જ આદિં કત્વા અહં બુદ્ધપરાયણો, ધમ્મપરાયણો, સઙ્ઘપરાયણો ઇતિ મં ધારેથા’’તિ એવં તપ્પરાયણભાવો. સિસ્સભાવૂપગમનં નામ ‘‘અજ્જ આદિં કત્વા અહં બુદ્ધસ્સ અન્તેવાસિકો, ધમ્મસ્સ, સઙ્ઘસ્સ ઇતિ મં ધારેથા’’તિ એવં સિસ્સભાવૂપગમો. પણિપાતો નામ ‘‘અજ્જ આદિં કત્વા અહં અભિવાદન-પચ્ચુટ્ઠાન-અઞ્જલિકમ્મ-સામીચિકમ્મં બુદ્ધાદીનંયેવ તિણ્ણં વત્થૂનં કરોમિ ઇતિ મં ધારેથા’’તિ એવં બુદ્ધાદીસુ પરમનિપચ્ચકારો. ઇમેસઞ્હિ ચતુન્નમ્પિ આકારાનં અઞ્ઞતરમ્પિ કરોન્તેન ગહિતંયેવ હોતિ સરણગમનં.

અપિચ ‘‘ભગવતો અત્તાનં પરિચ્ચજામિ, ધમ્મસ્સ, સઙ્ઘસ્સ અત્તાનં પરિચ્ચજામિ, જીવિતં પરિચ્ચજામિ, પરિચ્ચત્તોયેવ મે અત્તા, પરિચ્ચત્તંયેવ મે જીવિતં, જીવિતપરિયન્તિકં બુદ્ધં સરણં ગચ્છામિ, બુદ્ધો મે સરણં લેણં તાણ’’ન્તિ એવમ્પિ અત્તસન્નિય્યાતનં વેદિતબ્બં. ‘‘સત્થારઞ્ચ વતાહં પસ્સેય્યં, ભગવન્તમેવ પસ્સેય્યં, સુગતઞ્ચ વતાહં પસ્સેય્યં, ભગવન્તમેવ પસ્સેય્યં, સમ્માસમ્બુદ્ધઞ્ચ વતાહં પસ્સેય્યં, ભગવન્તમેવ પસ્સેય્ય’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪) એવમ્પિ મહાકસ્સપસ્સ સરણગમને વિય સિસ્સભાવૂપગમનં દટ્ઠબ્બં.

‘‘સો અહં વિચરિસ્સામિ, ગામા ગામં પુરા પુરં;

નમસ્સમાનો સમ્બુદ્ધં, ધમ્મસ્સ ચ સુધમ્મત’’ન્તિ. (સુ. નિ. ૧૯૪; સં. નિ. ૧.૨૪૬);

એવમ્પિ આળવકાદીનં સરણગમનં વિય તપ્પરાયણતા વેદિતબ્બા. ‘‘અથ ખો બ્રહ્માયુ બ્રાહ્મણો ઉટ્ઠાયાસના એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા ભગવતો પાદેસુ સિરસા નિપતિત્વા ભગવતો પાદાનિ મુખેન ચ પરિચુમ્બતિ, પાણીહિ ચ પરિસમ્બાહતિ, નામઞ્ચ સાવેતિ – ‘બ્રહ્માયુ અહં, ભો ગોતમ, બ્રાહ્મણો; બ્રહ્માયુ અહં, ભો ગોતમ, બ્રાહ્મણો’’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૯૪) એવમ્પિ પણિપાતો વેદિતબ્બો.

સો પનેસ ઞાતિભયાચરિયદક્ખિણેય્યવસેન ચતુબ્બિધો હોતિ. તત્થ દક્ખિણેય્યપણિપાતેન સરણગમનં હોતિ, ન ઇતરેહિ. સેટ્ઠવસેનેવ હિ સરણં ગણ્હાતિ, સેટ્ઠવસેન ચ ભિજ્જતિ. તસ્મા યો સાકિયો વા કોલિયો વા ‘‘બુદ્ધો અમ્હાકં ઞાતકો’’તિ વન્દતિ, અગ્ગહિતમેવ હોતિ સરણં. યો વા ‘‘સમણો ગોતમો રાજપૂજિતો મહાનુભાવો અવન્દિયમાનો અનત્થમ્પિ કરેય્યા’’તિ ભયેન વન્દતિ, અગ્ગહિતમેવ હોતિ સરણં. યો વા બોધિસત્તકાલે ભગવતો સન્તિકે કિઞ્ચિ ઉગ્ગહિતં સરમાનો બુદ્ધકાલે વા –

‘‘એકેન ભોગે ભુઞ્જેય્ય, દ્વીહિ કમ્મં પયોજયે;

ચતુત્થઞ્ચ નિધાપેય્ય, આપદાસુ ભવિસ્સતી’’તિ. (દી. નિ. ૩.૨૬૫) –

એવરૂપં અનુસાસનિં ઉગ્ગહેત્વા ‘‘આચરિયો મે’’તિ વન્દતિ, અગ્ગહિતમેવ હોતિ સરણં. યો પન ‘‘અયં લોકે અગ્ગદક્ખિણેય્યો’’તિ વન્દતિ, તેનેવ ગહિતં હોતિ સરણં.

એવં ગહિતસરણસ્સ ચ ઉપાસકસ્સ વા ઉપાસિકાય વા અઞ્ઞતિત્થિયેસુ પબ્બજિતમ્પિ ઞાતિં ‘‘ઞાતકો મે અય’’ન્તિ વન્દતો સરણગમનં ન ભિજ્જતિ, પગેવ અપબ્બજિતં. તથા રાજાનં ભયવસેન વન્દતો. સો હિ રટ્ઠપૂજિતત્તા અવન્દિયમાનો અનત્થમ્પિ કરેય્યાતિ. તથા યં કિઞ્ચિ સિપ્પં સિક્ખાપકં તિત્થિયં ‘‘આચરિયો મે અય’’ન્તિ વન્દતોપિ ન ભિજ્જતીતિ એવં સરણગમનપ્પભેદો વેદિતબ્બો.

એત્થ ચ લોકુત્તરસ્સ સરણગમનસ્સ ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ વિપાકફલં, સબ્બદુક્ખક્ખયો આનિસંસફલં. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યો ચ બુદ્ધઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, સઙ્ઘઞ્ચ સરણં ગતો;

ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતિ. (ધ. પ. ૧૯૦);

‘‘દુક્ખં દુક્ખસમુપ્પાદં, દુક્ખસ્સ ચ અતિક્કમં;

અરિયઞ્ચટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં, દુક્ખૂપસમગામિનં. (ધ. પ. ૧૯૧);

‘‘એતં ખો સરણં ખેમં, એતં સરણમુત્તમં;

એતં સરણમાગમ્મ, સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ. (ધ. પ. ૧૯૨);

અપિચ નિચ્ચતો અનુપગમનાદિવસેનપેતસ્સ આનિસંસફલં વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘અટ્ઠાનમેતં, ભિક્ખવે, અનવકાસો, યં દિટ્ઠિસમ્પન્નો પુગ્ગલો કઞ્ચિ સઙ્ખારં નિચ્ચતો ઉપગચ્છેય્ય, સુખતો ઉપગચ્છેય્ય, કઞ્ચિ ધમ્મં અત્તતો ઉપગચ્છેય્ય, માતરં જીવિતા વોરોપેય્ય, પિતરં, અરહન્તં જીવિતા વોરોપેય્ય, પદુટ્ઠચિત્તો તથાગતસ્સ લોહિતં ઉપ્પાદેય્ય, સઙ્ઘં ભિન્દેય્ય, અઞ્ઞં સત્થારં ઉદ્દિસેય્ય, નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૧૨૮-૧૩૦; અ. નિ. ૧.૨૭૨-૨૭૭).

લોકિયસ્સ પન સરણગમનસ્સ ભવસમ્પદાપિ ભોગસમ્પદાપિ ફલમેવ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યે કેચિ બુદ્ધં સરણં ગતાસે,

ન તે ગમિસ્સન્તિ અપાયભૂમિં;

પહાય માનુસં દેહં,

દેવકાયં પરિપૂરેસ્સન્તી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૩૭);

અપરમ્પિ વુત્તં –

‘‘અથ ખો સક્કો દેવાનમિન્દો અસીતિયા દેવતાસહસ્સેહિ સદ્ધિં યેનાયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો તેનુપસઙ્કમિ…પે… એકમન્તં ઠિતં ખો સક્કં દેવાનમિન્દં આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો એતદવોચ – ‘સાધુ ખો, દેવાનમિન્દ, બુદ્ધસરણગમનં હોતિ. બુદ્ધસરણગમનહેતુ ખો દેવાનમિન્દ એવમિધેકચ્ચે સત્તા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જન્તિ. તે અઞ્ઞે દેવે દસહિ ઠાનેહિ અધિગણ્હન્તિ દિબ્બેન આયુના દિબ્બેન વણ્ણેન સુખેન યસેન આધિપતેય્યેન દિબ્બેહિ રૂપેહિ સદ્દેહિ ગન્ધેહિ રસેહિ ફોટ્ઠબ્બેહી’’’તિ (સં. નિ. ૪.૩૪૧).

એસેવ નયો ધમ્મે સઙ્ઘે ચ. અપિચ વેલામસુત્તાદિવસેનાપિ (અ. નિ. ૯.૨૦ આદયો) સરણગમનસ્સ ફલવિસેસો વેદિતબ્બો. એવં સરણગમનફલં વેદિતબ્બં.

તત્થ લોકિયસરણગમનં તીસુ વત્થૂસુ અઞ્ઞાણસંસયમિચ્છાઞાણાદીહિ સંકિલિસ્સતિ, ન મહાજુતિકં હોતિ ન મહાવિપ્ફારં. લોકુત્તરસ્સ નત્થિ સંકિલેસો. લોકિયસ્સ ચ સરણગમનસ્સ દુવિધો ભેદો સાવજ્જો અનવજ્જો ચ. તત્થ સાવજ્જો અઞ્ઞસત્થારાદીસુ અત્તસન્નિય્યાતનાદીહિ હોતિ, સો અનિટ્ઠફલો. અનવજ્જો કાલકિરિયાય, સો અવિપાકત્તા અફલો. લોકુત્તરસ્સ પન નેવત્થિ ભેદો. ભવન્તરેપિ હિ અરિયસાવકો અઞ્ઞં સત્થારં ન ઉદ્દિસતીતિ એવં સરણગમનસ્સ સંકિલેસો ચ ભેદો ચ વેદિતબ્બો.

ઉપાસકં મં ભવં ગોતમો ધારેતૂતિ મં ભવં ગોતમો ‘‘ઉપાસકો અય’’ન્તિ એવં ધારેતુ, જાનાતૂતિ અત્થો. ઉપાસકવિધિકોસલ્લત્થં પનેત્થ કો ઉપાસકો, કસ્મા ઉપાસકોતિ વુચ્ચતિ, કિમસ્સ સીલં, કો આજીવો, કા વિપત્તિ, કા સમ્પત્તીતિ ઇદં પકિણ્ણકં વેદિતબ્બં.

તત્થ કો ઉપાસકોતિ યો કોચિ સરણગતો ગહટ્ઠો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યતો ખો, મહાનામ, ઉપાસકો બુદ્ધં સરણં ગતો હોતિ, ધમ્મં સરણં ગતો, સઙ્ઘં સરણં ગતો હોતિ. એત્તાવતા ખો, મહાનામ, ઉપાસકો હોતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૩૩).

કસ્મા ઉપાસકોતિ. રતનત્તયસ્સ ઉપાસનતો. સો હિ બુદ્ધં ઉપાસતીતિ ઉપાસકો. ધમ્મં, સઙ્ઘં ઉપાસતીતિ ઉપાસકોતિ.

કિમસ્સ સીલન્તિ. પઞ્ચ વેરમણિયો. યથાહ –

‘‘યતો ખો, મહાનામ, ઉપાસકો પાણાતિપાતા પટિવિરતો હોતિ, અદિન્નાદાના, કામેસુમિચ્છાચારા, મુસાવાદા, સુરામેરયમજ્જપ્પમાદટ્ઠાના પટિવિરતો હોતિ. એત્તાવતા ખો, મહાનામ, ઉપાસકો સીલવા હોતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૩૩).

કો આજીવોતિ. પઞ્ચ મિચ્છાવણિજ્જા પહાય ધમ્મેન સમેન જીવિકકપ્પનં. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘પઞ્ચિમા, ભિક્ખવે, વણિજ્જા ઉપાસકેન અકરણીયા. કતમા પઞ્ચ. સત્થવણિજ્જા, સત્તવણિજ્જા, મંસવણિજ્જા, મજ્જવણિજ્જા, વિસવણિજ્જા. ઇમા ખો, ભિક્ખવે, પઞ્ચ વણિજ્જા ઉપાસકેન અકરણીયા’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૭૭).

કા વિપત્તીતિ. યા તસ્સેવ સીલસ્સ ચ આજીવસ્સ ચ વિપત્તિ, અયમસ્સ વિપત્તિ. અપિચ યાય એસ ચણ્ડાલો ચેવ હોતિ મલઞ્ચ પતિકુટ્ઠો ચ, સાપિ તસ્સ વિપત્તીતિ વેદિતબ્બા. તે ચ અત્થતો અસ્સદ્ધિયાદયો પઞ્ચ ધમ્મા હોન્તિ. યથાહ –

‘‘પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, ધમ્મેહિ સમન્નાગતો ઉપાસકો ઉપાસકચણ્ડાલો ચ હોતિ ઉપાસકમલઞ્ચ ઉપાસકપતિકુટ્ઠો ચ. કતમેહિ પઞ્ચહિ? અસ્સદ્ધો હોતિ, દુસ્સીલો હોતિ, કોતૂહલમઙ્ગલિકો હોતિ, મઙ્ગલં પચ્ચેતિ નો કમ્મં, ઇતો ચ બહિદ્ધા દક્ખિણેય્યં પરિયેસતિ, તત્થ ચ પુબ્બકારં કરોતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૭૫).

કા સમ્પત્તીતિ. યા ચસ્સ સીલસમ્પદા ચ આજીવસમ્પદા ચ, સા સમ્પત્તિ. યે ચસ્સ રતનભાવાદિકરા સદ્ધાદયો પઞ્ચ ધમ્મા. યથાહ –

‘‘પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, ધમ્મેહિ સમન્નાગતો ઉપાસકો ઉપાસકરતનઞ્ચ હોતિ ઉપાસકપદુમઞ્ચ ઉપાસકપુણ્ડરીકઞ્ચ. કતમેહિ પઞ્ચહિ? સદ્ધો હોતિ, સીલવા હોતિ, ન કોતૂહલમઙ્ગલિકો હોતિ, કમ્મં પચ્ચેતિ નો મઙ્ગલં, ન ઇતો બહિદ્ધા દક્ખિણેય્યં ગવેસતિ, ઇધ ચ પુબ્બકારં કરોતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૭૫).

અજ્જતગ્ગેતિ એત્થ અયં અગ્ગસદ્દો આદિકોટિકોટ્ઠાસસેટ્ઠેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અજ્જતગ્ગે સમ્મ, દોવારિક, આવરામિ દ્વારં નિગણ્ઠાનં નિગણ્ઠીન’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૭૦) હિ આદિમ્હિ દિસ્સતિ. ‘‘તેનેવ અઙ્ગુલગ્ગેન તં અઙ્ગુલગ્ગં પરામસેય્ય (કથા. ૪૪૧). ઉચ્છગ્ગં વેળગ્ગ’’ન્તિઆદીસુ કોટિયં. ‘‘અમ્બિલગ્ગં વા મધુરગ્ગં વા તિત્તકગ્ગં વા (સં. નિ. ૫.૩૭૪), અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વિહારગ્ગેન વા પરિવેણગ્ગેન વા ભાજેતુ’’ન્તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૩૧૮) કોટ્ઠાસે. ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, સત્તા અપદા વા…પે… તથાગતો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૩૪) સેટ્ઠે. ઇધ પનાયં આદિમ્હિ દટ્ઠબ્બો. તસ્મા અજ્જતગ્ગેતિ અજ્જતં આદિં કત્વાતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અજ્જતન્તિ અજ્જભાવં. અજ્જદગ્ગેતિ વા પાઠો, દકારો પદસન્ધિકરો, અજ્જ અગ્ગં કત્વાતિ અત્થો.

પાણુપેતન્તિ પાણેહિ ઉપેતં, યાવ મે જીવિતં પવત્તતિ, તાવ ઉપેતં, અનઞ્ઞસત્થુકં તીહિ સરણગમનેહિ સરણં ગતં ઉપાસકં કપ્પિયકારકં મં ભવં ગોતમો ધારેતુ જાનાતુ. અહઞ્હિ સચેપિ મે તિખિણેન અસિના સીસં છિન્દેય્ય, નેવ બુદ્ધં ‘‘ન બુદ્ધો’’તિ વા ધમ્મં ‘‘ન ધમ્મો’’તિ વા સઙ્ઘં ‘‘ન સઙ્ઘો’’તિ વા વદેય્યન્તિ એવં અત્તસન્નિય્યાતનેન સરણં ગન્ત્વા ચતૂહિ ચ પચ્ચયેહિ પવારેત્વા ઉટ્ઠાયાસના ભગવન્તં અભિવાદેત્વા તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા પક્કામીતિ.

૧૭. સત્તમે જાણુસ્સોણીતિ જાણુસ્સોણિઠાનન્તરં કિર નામેકં ઠાનન્તરં, તં યેન કુલેન લદ્ધં, તં જાણુસ્સોણિકુલન્તિ વુચ્ચતિ. અયં તસ્મિં કુલે જાતત્તા રઞ્ઞો સન્તિકે ચ લદ્ધજાણુસ્સોણિસક્કારત્તા જાણુસ્સોણીતિ વુચ્ચતિ. તેનુપસઙ્કમીતિ ‘‘સમણો કિર ગોતમો પણ્ડિતો બ્યત્તો બહુસ્સુતો’’તિ સુત્વા ‘‘સચે સો લિઙ્ગવિભત્તિકારકાદિભેદં જાનિસ્સતિ, અમ્હેહિ ઞાતમેવ જાનિસ્સતિ, અઞ્ઞાતં કિં જાનિસ્સતિ. ઞાતમેવ કથેસ્સતિ, અઞ્ઞાતં કિં કથેસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા માનદ્ધજં પગ્ગય્હ સિઙ્ગં ઉક્ખિપિત્વા મહાપરિવારેહિ પરિવુતો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ. કતત્તા ચ, બ્રાહ્મણ, અકતત્તા ચાતિ સત્થા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘અયં બ્રાહ્મણો ઇધ આગચ્છન્તો ન જાનિતુકામો અત્થગવેસી હુત્વા આગતો, માનં પન પગ્ગય્હ સિઙ્ગં ઉક્ખિપિત્વા આગતો. કિં નુ ખ્વસ્સ યથા પઞ્હસ્સ અત્થં જાનાતિ, એવં કથિતે વડ્ઢિ ભવિસ્સતિ, ઉદાહુ યથા ન જાનાતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘યથા ન જાનાતિ, એવં કથિતે વડ્ઢિ ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘કતત્તા ચ, બ્રાહ્મણ, અકતત્તા ચા’’તિ આહ.

બ્રાહ્મણો તં સુત્વા ‘‘સમણો ગોતમો કતત્તાપિ અકતત્તાપિ નિરયે નિબ્બત્તિં વદતિ, ઇદં ઉભયકારણેનાપિ એકટ્ઠાને નિબ્બત્તિયા કથિતત્તા દુજ્જાનં મહન્ધકારં, નત્થિ મય્હં એત્થ પતિટ્ઠા. સચે પનાહં એત્તકેનેવ તુણ્હી ભવેય્યં, બ્રાહ્મણાનં મજ્ઝે કથનકાલેપિ મં એવં વદેય્યું – ‘ત્વં સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકં માનં પગ્ગય્હ સિઙ્ગં ઉક્ખિપિત્વા ગતોસિ, એકવચનેનેવ તુણ્હી હુત્વા કિઞ્ચિ વત્તું નાસક્ખિ, ઇમસ્મિં ઠાને કસ્મા કથેસી’તિ. તસ્મા પરાજિતોપિ અપરાજિતસદિસો હુત્વા પુન સગ્ગગમનપઞ્હં પુચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા કો નુ ખો, ભો ગોતમાતિ ઇમં દુતિયપઞ્હં આરભિ.

એવમ્પિ તસ્સ અહોસિ – ‘‘ઉપરિપઞ્હેન હેટ્ઠાપઞ્હં જાનિસ્સામિ, હેટ્ઠાપઞ્હેન ઉપરિપઞ્હ’’ન્તિ. તસ્માપિ ઇમં પઞ્હં પુચ્છિ. સત્થા પુરિમનયેનેવ ચિન્તેત્વા યથા ન જાનાતિ, એવમેવ કથેન્તો પુનપિ ‘‘કતત્તા ચ, બ્રાહ્મણ, અકતત્તા ચા’’તિ આહ. બ્રાહ્મણો તસ્મિમ્પિ પતિટ્ઠાતું અસક્કોન્તો ‘‘અલં, ભો, ન ઈદિસસ્સ પુરિસસ્સ સન્તિકં આગતેન અજાનિત્વા ગન્તું વટ્ટતિ, સકવાદં પહાય સમણં ગોતમં અનુવત્તિત્વા મય્હં અત્થં ગવેસિસ્સામિ, પરલોકમગ્ગં સોધેસ્સામી’’તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા સત્થારં આયાચન્તો ન ખો અહન્તિઆદિમાહ. અથસ્સ નિહતમાનતં ઞત્વા સત્થા ઉપરિ દેસનં વડ્ઢેન્તો તેન હિ, બ્રાહ્મણાતિઆદિમાહ. તત્થ તેન હીતિ કારણનિદ્દેસો. યસ્મા સંખિત્તેન ભાસિતસ્સ અત્થં અજાનન્તો વિત્થારદેસનં યાચસિ, તસ્માતિ અત્થો. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૧૮. અટ્ઠમે આયસ્માતિ પિયવચનમેતં. આનન્દોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં. એકંસેનાતિ એકન્તેન. અનુવિચ્ચાતિ અનુપવિસિત્વા. વિઞ્ઞૂતિ પણ્ડિતા. ગરહન્તીતિ નિન્દન્તિ, અવણ્ણં ભાસન્તિ. સેસમેત્થ નવમે ચ સબ્બં ઉત્તાનત્થમેવ.

૨૦. દસમે દુન્નિક્ખિત્તઞ્ચ પદબ્યઞ્જનન્તિ ઉપ્પટિપાટિયા ગહિતપાળિપદમેવ હિ અત્થસ્સ બ્યઞ્જનત્તા બ્યઞ્જનન્તિ વુચ્ચતિ. ઉભયમેતં પાળિયાવ નામં. અત્થો ચ દુન્નીતોતિ પરિવત્તેત્વા ઉપ્પટિપાટિયા ગહિતા અટ્ઠકથા. દુન્નિક્ખિત્તસ્સ, ભિક્ખવે, પદબ્યઞ્જનસ્સ અત્થોપિ દુન્નયો હોતીતિ પરિવત્તેત્વા ઉપ્પટિપાટિયા ગહિતાય પાળિયા અટ્ઠકથા નામ દુન્નયા દુન્નીહારા દુક્કથા નામ હોતિ. એકાદસમે વુત્તપટિપક્ખનયેન અત્થો વેદિતબ્બોતિ.

અધિકરણવગ્ગો દુતિયો.

૩. બાલવગ્ગવણ્ણના

૨૨. તતિયસ્સ પઠમે અચ્ચયં અચ્ચયતો ન પસ્સતીતિ ‘‘અપરજ્ઝિત્વા અપરદ્ધં મયા’’તિ અત્તનો અપરાધં ન પસ્સતિ, અપરદ્ધં મયાતિ વત્વા દણ્ડકમ્મં આહરિત્વા ન ખમાપેતીતિ અત્થો. અચ્ચયં દેસેન્તસ્સાતિ એવં વત્વા દણ્ડકમ્મં આહરિત્વા ખમાપેન્તસ્સ. યથાધમ્મં નપ્પટિગ્ગણ્હાતીતિ ‘‘પુન એવં ન કરિસ્સામિ, ખમથ મે’’તિ વુચ્ચમાનો અચ્ચયં ઇમં યથાધમ્મં યથાસભાવં ન પટિગ્ગણ્હાતિ. ‘‘ઇતો પટ્ઠાય પુન એવરૂપં મા અકાસિ, ખમામિ તુય્હ’’ન્તિ ન વદતિ. સુક્કપક્ખો વુત્તપટિપક્ખનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૨૩. દુતિયે અબ્ભાચિક્ખન્તીતિ અભિભવિત્વા આચિક્ખન્તિ, અભૂતેન વદન્તિ. દોસન્તરોતિ અન્તરે પતિતદોસો. એવરૂપો હિ ‘‘નત્થિ સમણસ્સ ગોતમસ્સ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો’’તિઆદીનિ વદન્તો સુનક્ખત્તો વિય તથાગતં અબ્ભાચિક્ખતિ. સદ્ધો વા દુગ્ગહિતેનાતિ યો હિ ઞાણવિરહિતાય સદ્ધાય અતિસદ્ધો હોતિ મુદ્ધપ્પસન્નો, સોપિ ‘‘બુદ્ધો નામ સબ્બલોકુત્તરો, સબ્બે તસ્સ કેસાદયો બાત્તિંસ કોટ્ઠાસા લોકુત્તરાયેવા’’તિઆદિના નયેન દુગ્ગહિતં ગણ્હિત્વા તથાગતં અબ્ભાચિક્ખતિ. તતિયં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૨૫. ચતુત્થે નેય્યત્થં સુત્તન્તન્તિ યસ્સ અત્થો નેતબ્બો, તં નેતબ્બત્થં સુત્તન્તં. નીતત્થો સુત્તન્તોતિ દીપેતીતિ કથિતત્થો અયં સુત્તન્તોતિ વદતિ. તત્થ ‘‘એકપુગ્ગલો, ભિક્ખવે, દ્વેમે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલા, તયોમે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલા, ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલા’’તિ એવરૂપો સુત્તન્તો નેય્યત્થો નામ. એત્થ હિ કિઞ્ચાપિ સમ્માસમ્બુદ્ધેન ‘‘એકપુગ્ગલો, ભિક્ખવે’’તિઆદિ વુત્તં, પરમત્થતો પન પુગ્ગલો નામ નત્થીતિ એવમસ્સ અત્થો નેતબ્બોવ હોતિ. અયં પન અત્તનો બાલતાય નીતત્થો અયં સુત્તન્તોતિ દીપેતિ. પરમત્થતો હિ પુગ્ગલે અસતિ ન તથાગતો ‘‘એકપુગ્ગલો, ભિક્ખવે’’તિઆદીનિ વદેય્ય. યસ્મા પન તેન વુત્તં, તસ્મા પરમત્થતો અત્થિ પુગ્ગલોતિ ગણ્હન્તો તં નેય્યત્થં સુત્તન્તં નીતત્થો સુત્તન્તોતિ દીપેતિ. નીતત્થન્તિ અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તાતિ એવં કથિતત્થં. એત્થ હિ અનિચ્ચમેવ દુક્ખમેવ અનત્તાયેવાતિ અત્થો. અયં પન અત્તનો બાલતાય ‘‘નેય્યત્થો અયં સુત્તન્તો, અત્થમસ્સ આહરિસ્સામી’’તિ ‘‘નિચ્ચં નામ અત્થિ, સુખં નામ અત્થિ, અત્તા નામ અત્થી’’તિ ગણ્હન્તો નીતત્થં સુત્તન્તં નેય્યત્થો સુત્તન્તોતિ દીપેતિ નામ. પઞ્ચમં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૨૭. છટ્ઠે પટિચ્છન્નકમ્મન્તસ્સાતિ પાપકમ્મસ્સ. પાપં હિ પટિચ્છાદેત્વા કરોન્તિ. નો ચેપિ પટિચ્છાદેત્વા કરોન્તિ, પાપકમ્મં પટિચ્છન્નમેવાતિ વુચ્ચતિ. નિરયોતિ સહોકાસકા ખન્ધા. તિરચ્છાનયોનિયં ખન્ધાવ લબ્ભન્તિ. સત્તમટ્ઠમાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૩૦. નવમે પટિગ્ગાહાતિ પટિગ્ગાહકા, દુસ્સીલં પુગ્ગલં દ્વે ઠાનાનિ પટિગ્ગણ્હન્તીતિ અત્થો.

૩૧. દસમે અત્થવસેતિ કારણાનિ. અરઞ્ઞવનપત્થાનીતિ અરઞ્ઞાનિ ચ વનપત્થાનિ ચ. તત્થ કિઞ્ચાપિ અભિધમ્મે નિપ્પરિયાયેન ‘‘નિક્ખમિત્વા બહિ ઇન્દખીલા, સબ્બમેતં અરઞ્ઞ’’ન્તિ (વિભ. ૫૨૯) વુત્તં, તથાપિ યં તં ‘‘પઞ્ચધનુસતિકં પચ્છિમ’’ન્તિ (પારા. ૬૫૪) આરઞ્ઞકઙ્ગનિપ્ફાદકં સેનાસનં વુત્તં, તદેવ અધિપ્પેતન્તિ વેદિતબ્બં. વનપત્થન્તિ ગામન્તં અતિક્કમિત્વા મનુસ્સાનં અનુપચારટ્ઠાનં, યત્થ ન કસીયતિ ન વપીયતિ. પન્તાનીતિ પરિયન્તાનિ અતિદૂરાનિ, દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારન્તિ લોકિયલોકુત્તરં ફાસુવિહારં. પચ્છિમઞ્ચ જનતં અનુકમ્પમાનોતિ પચ્છિમે મમ સાવકે અનુકમ્પન્તો.

૩૨. એકાદસમે વિજ્જાભાગિયાતિ વિજ્જાકોટ્ઠાસિકા. સમથોતિ ચિત્તેકગ્ગતા. વિપસ્સનાતિ સઙ્ખારપરિગ્ગાહકઞાણં. કમત્થમનુભોતીતિ કતમં અત્થં આરાધેતિ સમ્પાદેતિ પરિપૂરેતિ. ચિત્તં ભાવીયતીતિ મગ્ગચિત્તં ભાવીયતિ બ્રૂહીયતિ વડ્ઢીયતિ. યો રાગો, સો પહીયતીતિ યો રજ્જનકવસેન રાગો, સો પહીયતિ. રાગો હિ મગ્ગચિત્તસ્સ પચ્ચનીકો, મગ્ગચિત્તં રાગસ્સ ચ. રાગક્ખણે મગ્ગચિત્તં નત્થિ, મગ્ગચિત્તક્ખણે રાગો નત્થિ. યદા પન રાગો ઉપ્પજ્જતિ, તદા મગ્ગચિત્તસ્સ ઉપ્પત્તિં નિવારેતિ, પદં પચ્છિન્દતિ. યદા પન મગ્ગચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તદા રાગં સમૂલકં ઉબ્બટ્ટેત્વા સમુગ્ઘાતેન્તમેવ ઉપ્પજ્જતિ. તેન વુત્તં – ‘‘રાગો પહીયતી’’તિ.

વિપસ્સના, ભિક્ખવે, ભાવિતાતિ વિપસ્સનાઞાણં બ્રૂહિતં વડ્ઢિતં. પઞ્ઞા ભાવીયતીતિ મગ્ગપઞ્ઞા ભાવીયતિ બ્રૂહીયતિ વડ્ઢીયતિ. યા અવિજ્જા, સા પહીયતીતિ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ વટ્ટમૂલિકા મહાઅવિજ્જા પહીયતિ. અવિજ્જા હિ મગ્ગપઞ્ઞાય પચ્ચનીકા, મગ્ગપઞ્ઞા અવિજ્જાય. અવિજ્જાક્ખણે મગ્ગપઞ્ઞા નત્થિ, મગ્ગપઞ્ઞાક્ખણે અવિજ્જા નત્થિ. યદા પન અવિજ્જા ઉપ્પજ્જતિ, તદા મગ્ગપઞ્ઞાય ઉપ્પત્તિં નિવારેતિ, પદં પચ્છિન્દતિ. યદા મગ્ગપઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, તદા અવિજ્જં સમૂલિકં ઉબ્બટ્ટેત્વા સમુગ્ઘાતયમાનાવ ઉપ્પજ્જતિ. તેન વુત્તં – ‘‘અવિજ્જા પહીયતી’’તિ. ઇતિ મગ્ગચિત્તં મગ્ગપઞ્ઞાતિ દ્વેપિ સહજાતધમ્માવ કથિતા.

રાગુપક્કિલિટ્ઠં વા, ભિક્ખવે, ચિત્તં ન વિમુચ્ચતીતિ રાગેન ઉપક્કિલિટ્ઠત્તા મગ્ગચિત્તં ન વિમુચ્ચતીતિ દસ્સેતિ. અવિજ્જુપક્કિલિટ્ઠા વા પઞ્ઞા ન ભાવીયતીતિ અવિજ્જાય ઉપક્કિલિટ્ઠત્તા મગ્ગપઞ્ઞા ન ભાવીયતીતિ દસ્સેતિ. ઇતિ ખો, ભિક્ખવેતિ એવં ખો, ભિક્ખવે. રાગવિરાગા ચેતોવિમુત્તીતિ રાગસ્સ ખયવિરાગેન ચેતોવિમુત્તિ નામ હોતિ. ફલસમાધિસ્સેતં નામં. અવિજ્જાવિરાગા પઞ્ઞાવિમુત્તીતિ અવિજ્જાય ખયવિરાગેન પઞ્ઞાવિમુત્તિ નામ હોતિ. ઇમસ્મિં સુત્તે નાનાક્ખણિકા સમાધિવિપસ્સના કથિતાતિ.

બાલવગ્ગો તતિયો.

૪. સમચિત્તવગ્ગવણ્ણના

૩૩. ચતુત્થસ્સ પઠમે અસપ્પુરિસભૂમીતિ અસપ્પુરિસાનં પતિટ્ઠાનટ્ઠાનં. સપ્પુરિસભૂમિયમ્પિ એસેવ નયો. અકતઞ્ઞૂતિ કતં ન જાનાતિ. અકતવેદીતિ કતં પાકટં કત્વા ન જાનાતિ. ઉપઞ્ઞાતન્તિ વણ્ણિતં થોમિતં પસત્થં. યદિદન્તિ યા અયં. અકતઞ્ઞુતા અકતવેદિતાતિ પરેન કતસ્સ ઉપકારસ્સ અજાનનઞ્ચેવ પાકટં કત્વા અજાનનઞ્ચ. કેવલાતિ સકલા. સુક્કપક્ખેપિ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

૩૪. દુતિયે માતુ ચ પિતુ ચાતિ જનકમાતુ ચ જનકપિતુ ચ. એકેન, ભિક્ખવે, અંસેન માતરં પરિહરેય્યાતિ એકસ્મિં અંસકૂટે ઠપેત્વા માતરં પટિજગ્ગેય્ય. એકેન અંસેન પિતરં પરિહરેય્યાતિ એકસ્મિં અંસકૂટે ઠપેત્વા પિતરં પટિજગ્ગેય્ય. વસ્સસતાયુકો વસ્સસતજીવીતિ વસ્સસતાયુકકાલે જાતો સકલં વસ્સસતં જીવન્તો. ઇદં વુત્તં હોતિ – સચે પુત્તો નામ ‘‘માતાપિતૂનં પટિકરિસ્સામી’’તિ ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય દક્ખિણે અંસકૂટે માતરં, વામે પિતરં ઠપેત્વા વસ્સસતાયુકો સકલમ્પિ વસ્સસતં જીવમાનો પરિહરેય્ય. સો ચ નેસં ઉચ્છાદનપરિમદ્દનન્હાપનસમ્બાહનેનાતિ સો ચ પુત્તો નેસં માતાપિતૂનં અંસકૂટેસુ ઠિતાનંયેવ દુગ્ગન્ધપટિવિનોદનત્થં સુગન્ધકરણેન ઉચ્છાદનેન, પરિસ્સમવિનોદનત્થં હત્થપરિમદ્દનેન, સીતુણ્હકાલે ચ ઉણ્હોદકસીતોદકન્હાપનેન, હત્થપાદાદીનં આકડ્ઢનપરિકડ્ઢનસઙ્ખાતેન સમ્બાહનેન ઉપટ્ઠાનં કરેય્ય. તે ચ તત્થેવાતિ તે ચ માતાપિતરો તત્થેવ તસ્સ અંસકૂટેસુ નિસિન્નાવ મુત્તકરીસં ચજેય્યું. નત્વેવ , ભિક્ખવેતિ, ભિક્ખવે, એવમ્પિ નત્વેવ માતાપિતૂનં કતં વા હોતિ પટિકતં વા.

ઇસ્સરાધિપચ્ચે રજ્જેતિ ચક્કવત્તિરજ્જં સન્ધાયેવમાહ. આપાદકાતિ વડ્ઢકા અનુપાલકા. પુત્તા હિ માતાપિતૂહિ વડ્ઢિતા ચેવ અનુપાલિતા ચ. પોસકાતિ હત્થપાદે વડ્ઢેત્વા હદયલોહિતં પાયેત્વા પોસકા. પુત્તા હિ માતાપિતૂહિ પુટ્ઠા ભતા અન્નપાનાદીહિ પટિજગ્ગિતા. ઇમસ્સ લોકસ્સ દસ્સેતારોતિ સચે હિ માતાપિતરો જાતદિવસેયેવ પુત્તં પાદે ગહેત્વા અરઞ્ઞે વા નદિયં વા પપાતે વા ખિપેય્યું, ઇમસ્મિં લોકે ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણં ન પસ્સેય્ય. એવં અકત્વા આપાદિતત્તા પોસિતત્તા એસ ઇમસ્મિં લોકે ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણં માતાપિતરો નિસ્સાય પસ્સતીતિ ત્યાસ્સ ઇમસ્સ લોકસ્સ દસ્સેતારો નામ હોન્તિ. સમાદપેતીતિ ગણ્હાપેતિ. ઇમસ્મિં સુત્તે સદ્ધાસીલચાગપઞ્ઞા લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા કથિતા. ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરસદિસોવ ભિક્ખુ તેસુ પતિટ્ઠાપેતિ નામાતિ વેદિતબ્બો.

૩૫. તતિયે તેનુપસઙ્કમીતિ સો હિ બ્રાહ્મણો ‘‘સમણો કિર ગોતમો કથિતં વિસ્સજ્જેતિ, પુચ્છાયસ્સ વિરજ્ઝનં નામ નત્થિ. અહમસ્સ વિરજ્ઝનપઞ્હં અભિસઙ્ખરિસ્સામી’’તિ પણીતભોજનં ભુઞ્જિત્વા ગબ્ભદ્વારં પિદહિત્વા નિસિન્નો ચિન્તેતું આરભિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દો વત્તતિ, ચિત્તં ન એકગ્ગં હોતિ, ભૂમિઘરં કારેસ્સામી’’તિ ભૂમિઘરં કારેત્વા તત્થ પવિસિત્વા – ‘‘એવં પુટ્ઠો એવં કથેસ્સતિ, એવં પુટ્ઠો એવં કથેસ્સતી’’તિ એકં ગણ્હિત્વા એકં વિસ્સજ્જેન્તો સકલદિવસં કિઞ્ચિ પસ્સિતું નાસક્ખિ. તસ્સ ઇમિનાવ નીહારેન ચત્તારો માસા વીતિવત્તા. સો ચતુન્નં માસાનં અચ્ચયેન ઉભતોકોટિકં પઞ્હં નામ અદ્દસ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘અહં સમણં ગોતમં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘કિંવાદી ભવ’ન્તિ પુચ્છિસ્સામિ. સચે ‘કિરિયવાદિમ્હી’તિ વક્ખતિ, ‘સબ્બાકુસલાનં નામ તુમ્હે કિરિયં વદેથા’તિ નં નિગ્ગણ્હિસ્સામિ. સચે ‘અકિરિયવાદિમ્હી’તિ વક્ખતિ, ‘કુસલધમ્માનં નામ તુમ્હે અકિરિયં વદેથા’તિ નં નિગ્ગણ્હિસ્સામિ. ઇદઞ્હિ ઉભતોકોટિકં પઞ્હં પુટ્ઠો નેવ ઉગ્ગિલિતું સક્ખિસ્સતિ ન નિગ્ગિલિતું. એવં મમ જયો ભવિસ્સતિ, સમણસ્સ ગોતમસ્સ પરાજયો’’તિ ઉટ્ઠાય અપ્ફોટેત્વા ભૂમિઘરા નિક્ખમ્મ ‘‘એવરૂપં પઞ્હં પુચ્છન્તેન ન એકકેન ગન્તું વટ્ટતી’’તિ નગરે ઘોસનં કારેત્વા સકલનાગરેહિ પરિવુતો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ. કિંવાદીતિ કિંલદ્ધિકો. કિમક્ખાયીતિ કિં નામ સાવકાનં પટિપદં અક્ખાયીતિ પુચ્છિ. અથસ્સ ભગવા ચતૂહિ માસેહિ પઞ્હં અભિસઙ્ખરિત્વા ‘‘દિટ્ઠો મે સમણસ્સ ગોતમસ્સ પરાજયપઞ્હો’’તિ માનં પગ્ગય્હ આગતભાવં ઞત્વા એકપદેનેવ તં પઞ્હં ભિન્દન્તો કિરિયવાદી ચાહં, બ્રાહ્મણાતિઆદિમાહ. અથ બ્રાહ્મણો અત્તનો માનં અપનેત્વા ભગવન્તં આયાચન્તો યથાકથં પનાતિઆદિમાહ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૩૬. ચતુત્થે દક્ખિણેય્યાતિ દક્ખિણા વુચ્ચતિ દાનં, તસ્સ પટિગ્ગહણયુત્તા કતિ પુગ્ગલાતિ પુચ્છતિ. સેખોતિ ઇમિના સત્ત સેક્ખે દસ્સેતિ. એત્થ ચ સીલવન્તપુથુજ્જનોપિ સોતાપન્નેનેવ સઙ્ગહિતો. આહુનેય્યા યજમાનાનં હોન્તીતિ દાનં દદન્તાનં આહુનસ્સ અરહા દાનપટિગ્ગાહકા નામ હોન્તીતિ અત્થો. ખેત્તન્તિ વત્થુ પતિટ્ઠા, પુઞ્ઞસ્સ વિરુહનટ્ઠાનન્તિ અત્થો.

૩૭. પઞ્ચમે પુબ્બારામેતિ સાવત્થિતો પુરત્થિમદિસાભાગે આરામે. મિગારમાતુપાસાદેતિ વિસાખાય ઉપાસિકાય પાસાદે. સા હિ મિગારસેટ્ઠિના માતુટ્ઠાને ઠપિતત્તાપિ, સબ્બજેટ્ઠકસ્સ પુત્તસ્સ અય્યકસેટ્ઠિનોવ સમાનનામકત્તાપિ મિગારમાતાતિ વુચ્ચતિ. તાય કારિતો સહસ્સગબ્ભો પાસાદો મિગારમાતુપાસાદો નામ. થેરો તસ્મિં વિહરતિ. તત્ર ખો આયસ્મા સારિપુત્તોતિ તસ્મિં પાસાદે વિહરન્તો ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરો.

ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ કસ્મિં કાલે આમન્તેસિ? કાનિચિ હિ સુત્તાનિ પુરેભત્તે ભાસિતાનિ અત્થિ, કાનિચિ પચ્છાભત્તે, કાનિચિ પુરિમયામે, કાનિચિ મજ્ઝિમયામે, કાનિચિ પચ્છિમયામે. ઇદં પન સમચિત્તપટિપદાસુત્તં પચ્છાભત્તે ભાસિતં. તસ્મા સાયન્હસમયે આમન્તેસિ.

ન કેવલં ચેતં થેરેનેવ ભાસિતં, તથાગતેનાપિ ભાસિતં. કત્થ નિસીદિત્વાતિ? વિસાખાય રતનપાસાદે નિસીદિત્વા. તથાગતો હિ પઠમબોધિયં વીસતિ વસ્સાનિ અનિબદ્ધવાસો હુત્વા યત્થ યત્થ ફાસુકં હોતિ, તત્થ તત્થેવ ગન્ત્વા વસિ. પઠમં અન્તોવસ્સઞ્હિ ઇસિપતને ધમ્મચક્કં પવત્તેત્વા અટ્ઠારસ મહાબ્રહ્મકોટિયો અમતપાનં પાયેત્વા બારાણસિં ઉપનિસ્સાય ઇસિપતને વસિ. દુતિયં અન્તોવસ્સં રાજગહં ઉપનિસ્સાય વેળુવને, તતિયચતુત્થાનિપિ તત્થેવ, પઞ્ચમં અન્તોવસ્સં વેસાલિં ઉપનિસ્સાય મહાવને કૂટાગારસાલાયં, છટ્ઠં અન્તોવસ્સં મકુલપબ્બતે, સત્તમં તાવતિંસભવને, અટ્ઠમં ભગ્ગે સુસુમારગિરં નિસ્સાય ભેસકળાવને, નવમં કોસમ્બિયં, દસમં પાલિલેય્યકે વનસણ્ડે, એકાદસમં નાલાયં બ્રાહ્મણગામે, દ્વાદસમં વેરઞ્જાયં, તેરસમં ચાલિયપબ્બતે, ચુદ્દસમં જેતવને, પઞ્ચદસમં કપિલવત્થુસ્મિં, સોળસમં આળવકં દમેત્વા ચતુરાસીતિપાણસહસ્સાનિ અમતપાનં પાયેત્વા આળવિયં, સત્તરસમં રાજગહેયેવ, અટ્ઠારસમં ચાલિયપબ્બતેયેવ, તથા એકૂનવીસતિમં, વીસતિમં પન અન્તોવસ્સં રાજગહંયેવ ઉપનિસ્સાય વસિ. એવં વીસતિ વસ્સાનિ અનિબદ્ધવાસો હુત્વા યત્થ યત્થ ફાસુકં હોતિ, તત્થ તત્થેવ વસિ.

તતો પટ્ઠાય પન દ્વે સેનાસનાનિ ધુવપરિભોગાનિ અકાસિ. કતરાનિ દ્વે? જેતવનઞ્ચ પુબ્બારામઞ્ચ. કસ્મા? દ્વિન્નં કુલાનં ગુણમહન્તતાય. અનાથપિણ્ડિકસ્સ હિ વિસાખાય ચ ગુણં સન્ધાય ગુણં પટિચ્ચ સત્થા તાનિ સેનાસનાનિ ધુવપરિભોગેન પરિભુઞ્જિ. ઉતુવસ્સં ચારિકં ચરિત્વાપિ હિ અન્તોવસ્સે દ્વીસુયેવ સેનાસનેસુ વસતિ. એવં વસન્તો પન જેતવને રત્તિં વસિત્વા પુનદિવસે ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો દક્ખિણદ્વારેન સાવત્થિં પિણ્ડાય પવિસિત્વા પાચીનદ્વારેન નિક્ખમિત્વા પુબ્બારામે દિવાવિહારં કરોતિ. પુબ્બારામે રત્તિં વસિત્વા પુનદિવસે પાચીનદ્વારેન સાવત્થિં પિણ્ડાય પવિસિત્વા દક્ખિણદ્વારેન નિક્ખમિત્વા જેતવને દિવાવિહારં કરોતિ. તસ્મિં પન દિવસે સમ્માસમ્બુદ્ધો જેતવનેયેવ વસિ. યત્થ કત્થચિ વસન્તસ્સ ચસ્સ પઞ્ચવિધકિચ્ચં અવિજહિતમેવ હોતિ. તં હેટ્ઠા વિત્થારિતમેવ. તેસુ કિચ્ચેસુ પચ્છિમયામકિચ્ચકાલે ભગવા લોકં ઓલોકેન્તો સાવત્થિવાસીનઞ્ચ સમન્તા ચ સાવત્થિયા ગાવુતઅડ્ઢયોજનયોજનપરમે ઠાને અપરિમાણાનં સત્તાનં અભિસમયભાવં અદ્દસ.

તતો ‘‘કસ્મિં નુ ખો કાલે અભિસમયો ભવિસ્સતી’’તિ ઓલોકેન્તો ‘‘સાયન્હસમયે’’તિ દિસ્વા ‘‘મયિ નુ ખો કથેન્તે અભિસમયો ભવિસ્સતિ, સાવકે કથેન્તે ભવિસ્સતી’’તિ ‘‘સારિપુત્તત્થેરે કથેન્તે ભવિસ્સતી’’તિ અદ્દસ. તતો ‘‘કત્થ નિસીદિત્વા કથેન્તે ભવિસ્સતી’’તિ ઓલોકેન્તો ‘‘વિસાખાય રતનપાસાદે નિસીદિત્વા’’તિ દિસ્વા ‘‘બુદ્ધાનં નામ તયો સાવકસન્નિપાતા હોન્તિ, અગ્ગસાવકાનં એકો. તેસુ અજ્જ ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરસ્સ સાવકસન્નિપાતો ભવિસ્સતી’’તિ અદ્દસ. દિસ્વા પાતોવ સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા નિવત્થનિવાસનો સુગતચીવરં પારુપિત્વા સેલમયપત્તં આદાય ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો દક્ખિણદ્વારેન નગરં પવિસિત્વા પિણ્ડાય ચરન્તો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સુલભપિણ્ડપાતં કત્વા વાતપ્પહતા વિય નાવા પટિનિવત્તિત્વા દક્ખિણદ્વારેન નિક્ખમિત્વા બહિદ્વારે અટ્ઠાસિ. તતો અસીતિ મહાસાવકા ભિક્ખુનિપરિસા ઉપાસકપરિસા ઉપાસિકાપરિસાતિ ચતસ્સો પરિસા સત્થારં પરિવારયિંસુ.

સત્થા સારિપુત્તત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘સારિપુત્ત, તયા પુબ્બારામં ગન્તું વટ્ટતિ, તવ ચ પરિસં ગહેત્વા ગચ્છાહી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ થેરો અત્તનો પરિવારેહિ પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ પરિવુતો પુબ્બારામં અગમાસિ. એતેનેવ નિયામેન અસીતિ મહાસાવકે પુબ્બારામમેવ પેસેત્વા સયં એકેન આનન્દત્થેરેનેવ સદ્ધિં જેતવનં અગમાસિ. આનન્દત્થેરોપિ વિહારે સત્થુ વત્તં કત્વા વન્દિત્વા ‘‘પુબ્બારામં ગચ્છામિ, ભન્તે’’તિ આહ. એવં કરોહિ આનન્દાતિ. સત્થારં વન્દિત્વા તત્થેવ અગમાસિ. સત્થા એકકોવ જેતવને ઓહીનો.

તં દિવસઞ્હિ ચતસ્સો પરિસા થેરસ્સેવ ધમ્મકથં સોતુકામા અહેસું. કોસલમહારાજાપિ બલકાયેન પરિવુતો પુબ્બારામમેવ ગતો. તથા પઞ્ચસતઉપાસકપરિવારો અનાથપિણ્ડિકો. વિસાખા પન મહાઉપાસિકા દ્વીહિ જઙ્ઘસહસ્સેહિ પરિવુતો અગમાસિ. સત્તપણ્ણાસાય કુલસતસહસ્સાનં વસનટ્ઠાને સાવત્થિનગરે ગેહપાલકદારકે ઠપેત્વા સેસજનો ગન્ધચુણ્ણમાલાદીનિ ગહેત્વા પુબ્બારામમેવ અગમાસિ. ચતૂસુ દ્વારગામેસુ ગાવુતઅડ્ઢયોજનયોજનપરમટ્ઠાને સબ્બેયેવ મનુસ્સા ગન્ધચુણ્ણમાલાદિહત્થા પુબ્બારામમેવ અગમંસુ. સકલવિહારો મિસ્સકપુપ્ફેહિ અભિકિણ્ણો વિય અહોસિ.

ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરોપિ ખો વિહારં ગન્ત્વા વિહારપરિવેણે અઙ્ગણટ્ઠાને અટ્ઠાસિ. ભિક્ખૂ થેરસ્સ આસનં પઞ્ઞાપયિંસુ. થેરો તત્થ નિસીદિત્વા ઉપટ્ઠાકત્થેરેન વત્તે કતે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઓવાદં કત્વા ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા સમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસીદિ. સો પરિચ્છિન્નકાલવસેન સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય અચિરવતિં ગન્ત્વા રજોજલ્લં પવાહેત્વા પટિપ્પસ્સદ્ધદરથો ઓતિણ્ણતિત્થેનેવ ઉત્તરિત્વા નિવત્થનિવાસનો સઙ્ઘાટિં પારુપિત્વા અટ્ઠાસિ. ભિક્ખુસઙ્ઘોપિ સમ્મુખસમ્મુખટ્ઠાનેન ઓતરિત્વા સરીરે રજોજલ્લં પવાહેત્વા પચ્ચુત્તરિત્વા થેરં પરિવારયિંસુ. અન્તોવિહારેપિ થેરસ્સ ધમ્માસનં પઞ્ઞાપયિંસુ. ચતસ્સોપિ પરિસા અત્તનો અત્તનો ઓકાસં ઞત્વા મગ્ગં ઠપેત્વા નિસીદિંસુ. સારિપુત્તત્થેરોપિ પઞ્ચભિક્ખુસતપરિવારો ધમ્મસભં આગન્ત્વા સીહમત્થકપ્પતિટ્ઠિતે સમુસ્સિતસેતચ્છત્તે રતનપલ્લઙ્કે ચિત્તબીજનિં ગહેત્વા પુરત્થાભિમુખો નિસીદિ. નિસીદિત્વા પરિસં ઓલોકેત્વા – ‘‘મહતી વતાયં પરિસા, ઇમિસ્સા ન અપ્પમત્તિકા પરિત્તકધમ્મદેસના અનુચ્છવિકા, કતરધમ્મદેસના નુ ખો અનુચ્છવિકા ભવિસ્સતી’’તિ તીણિ પિટકાનિ આવજ્જમાનો ઇમં સંયોજનપરિયાય ધમ્મદેસનં અદ્દસ.

એવં દેસનં સલ્લક્ખેત્વા તં દેસેતુકામો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ આવુસો, ભિક્ખવેતિ. આવુસોતિ હિ અવત્વા, ભિક્ખવેતિ વચનં બુદ્ધાલાપો નામ હોતિ, અયં પનાયસ્મા ‘‘દસબલેન સમાનં આલપનં ન કરિસ્સામી’’તિ સત્થુ ગારવવસેન સાવકાલાપં કરોન્તો, ‘‘આવુસો ભિક્ખવે’’તિ આહ. એતદવોચાતિ એતં ‘‘અજ્ઝત્તસંયોજનઞ્ચ, આવુસો, પુગ્ગલં દેસેસ્સામિ બહિદ્ધાસંયોજનઞ્ચા’’તિ ધમ્મદેસનાપદં અવોચ.

તસ્મિં પન રતનપાસાદે અધિવત્થો એકો સોતાપન્નો દેવપુત્તો અત્થિ, સો બુદ્ધેહિ વા સાવકેહિ વા દેસનાય આરદ્ધમત્તાયયેવ જાનાતિ – ‘‘અયં દેસના ઉત્તાનિકા ભવિસ્સતિ, અયં ગમ્ભીરા. અયં ઝાનનિસ્સિતા ભવિસ્સતિ, અયં વિપસ્સનાનિસ્સિતા. અયં મગ્ગનિસ્સિતા અયં ફલનિસ્સિતા, અયં નિબ્બાનનિસ્સિતા’’તિ. સો તસ્મિમ્પિ દિવસે થેરેન દેસનાય આરદ્ધમત્તાય એવં અઞ્ઞાસિ – ‘‘યેન નીહારેન મય્હં અય્યેન ધમ્મસેનાપતિના સારિપુત્તત્થેરેન દેસના આરદ્ધા, અયં દેસના વિપસ્સનાગાળ્હા ભવિસ્સતિ, છહિ મુખેહિ વિપસ્સનં કથેસ્સતિ. દેસનાપરિયોસાને કોટિસતસહસ્સદેવતા અરહત્તં પાપુણિસ્સન્તિ, સોતાપન્નાદીનં પન દેવમનુસ્સાનં પરિચ્છેદો ન ભવિસ્સતિ. દેસનાય અનુચ્છવિકં કત્વા મય્હં અય્યસ્સ સાધુકારં દસ્સામી’’તિ દેવાનુભાવેન મહન્તં સદ્દં કત્વા – ‘‘સાધુ સાધુ અય્યા’’તિ આહ.

દેવરાજેન સાધુકારે દિન્ને પરિવારકપાસાદસહસ્સે અધિવત્થા દેવતા સબ્બાવ સાધુકારં અદંસુ. તાસં સાધુકારસદ્દેન સબ્બા પુબ્બારામે વસનદેવતા, તાસં સદ્દેન ગાવુતમત્તે દેવતા, તતો અડ્ઢયોજને યોજનેતિ એતેનુપાયેન એકચક્કવાળે, દ્વીસુ ચક્કવાળેસુ, તીસુ ચક્કવાળેસૂતિ દસસહસ્સચક્કવાળેસુ દેવતા સાધુકારમદંસુ. તાસં સાધુકારસદ્દેન પથવિટ્ઠકનાગા ચ આકાસટ્ઠકદેવતા ચ. તતો અબ્ભવલાહકા, ઉણ્હવલાહકા, સીતવલાહકા, વસ્સવલાહકા, ચાતુમહારાજિકા ચત્તારો મહારાજાનો, તાવતિંસા દેવતા, સક્કો દેવરાજા, યામા દેવતા, સુયામો દેવરાજા, તુસિતા દેવતા, સન્તુસિતો દેવરાજા, નિમ્માનરતી દેવતા, સુનિમ્મિતો દેવરાજા, વસવત્તી દેવતા, વસવત્તી દેવરાજા, બ્રહ્મપારિસજ્જા, બ્રહ્મપુરોહિતા, મહાબ્રહ્માનો, પરિત્તાભા, અપ્પમાણાભા, આભસ્સરા, પરિત્તસુભા, અપ્પમાણસુભા, સુભકિણ્હા, વેહપ્ફલા, અવિહા, અતપ્પા, સુદસ્સા, સુદસ્સી, અકનિટ્ઠા દેવતાતિ અસઞ્ઞે ચ અરૂપાવચરસત્તે ચ ઠપેત્વા સોતાયતનપવત્તિટ્ઠાને સબ્બા દેવતા સાધુકારમદંસુ.

તતો ખીણાસવમહાબ્રહ્માનો – ‘‘મહા વતાયં સાધુકારસદ્દો, પથવિતલતો પટ્ઠાય યાવ અકનિટ્ઠલોકં આગતો, કિમત્થં નુ ખો એસો’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરો પુબ્બારામે વિસાખાય રતનપાસાદે નિસીદિત્વા સંયોજનપરિયાયધમ્મદેસનમારભિ, અમ્હેહિપિ તત્થ કાયસક્ખીહિ ભવિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા તત્થ અગમંસુ. પુબ્બારામો દેવતાહિ પરિપુણ્ણો, સમન્તા પુબ્બારામસ્સ ગાવુતં અડ્ઢયોજનં, યોજનન્તિ સકલચક્કવાળં હેટ્ઠા પથવિતલેન તિરિયં ચક્કવાળપરિયન્તેન પરિચ્છિન્નં દસહિ ચક્કવાળસહસ્સેહિ સન્નિપતિતાહિ દેવતાહિ નિરન્તરમહોસિ, આરગ્ગનિતુદનમત્તે ઠાને ઉપરિમકોટિયા સટ્ઠિ દેવતા સુખુમત્તભાવે માપેત્વા અટ્ઠંસુ.

અથાયસ્મા સારિપુત્તો ‘‘મહન્તં વતિદં હલાહલં, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ આવજ્જેન્તો દસસહસ્સચક્કવાળે ઠિતાનં દેવતાનં એકચક્કવાળે સન્નિપતિતભાવં અદ્દસ. અથ યસ્મા બુદ્ધાનં અધિટ્ઠાનકિચ્ચં નત્થિ, પરિસપરિમાણેનેવ પસ્સન્તિ ચેવ સદ્દઞ્ચ સાવેન્તિ. સાવકાનં પન અધિટ્ઠાનં વટ્ટતિ. તસ્મા થેરો સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય મહગ્ગતચિત્તેન અધિટ્ઠાસિ – ‘‘ચક્કવાળપરિયન્તા પરિસા સબ્બાપિ મં પસ્સતુ, ધમ્મઞ્ચ મે દેસેન્તસ્સ સદ્દં સુણાતૂ’’તિ. અધિટ્ઠિતકાલતો પટ્ઠાય દક્ખિણજાણુપસ્સે ચ ચક્કવાળમુખવટ્ટિયઞ્ચ નિસીદિત્વા ‘‘ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરો નામ કીદિસો દીઘો રસ્સો સામો ઓદાતો’’તિ વત્તબ્બકારણં નાહોસિ, સબ્બેસમ્પિ સબ્બદિસાસુ નિસિન્નાનં અભિમુખેયેવ પઞ્ઞાયિત્થ, નભમજ્ઝે ઠિતચન્દો વિય અહોસિ. ધમ્મં દેસેન્તસ્સાપિસ્સ દક્ખિણજાણુપસ્સે ચ ચક્કવાળમુખવટ્ટિયઞ્ચ નિસિન્ના સબ્બે એકકંસેનેવ સદ્દં સુણિંસુ.

એવં અધિટ્ઠહિત્વા થેરો અજ્ઝત્તસંયોજનઞ્ચ, આવુસોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં આરભિ. તત્થ અજ્ઝત્તન્તિ કામભવો. બહિદ્ધાતિ રૂપારૂપભવો. કિઞ્ચાપિ હિ સત્તા કામભવે અપ્પં કાલં વસન્તિ કપ્પસ્સ ચતુત્થમેવ કોટ્ઠાસં, ઇતરેસુ તીસુ કોટ્ઠાસેસુ કામભવો સુઞ્ઞો હોતિ તુચ્છો, રૂપભવે બહું કાલં વસન્તિ, તથાપિ તેસં યસ્મા કામભવે ચુતિપટિસન્ધિયો બહુકા હોન્તિ, અપ્પકા રૂપારૂપભવેસુ. યત્થ ચ ચુતિપટિસન્ધિયો બહુકા, તત્થ આલયોપિ પત્થનાપિ અભિલાસોપિ બહુ હોતિ. યત્થ અપ્પા, તત્થ અપ્પો. તસ્મા કામભવો અજ્ઝત્તં નામ જાતં, રૂપારૂપભવા બહિદ્ધા નામ. ઇતિ અજ્ઝત્તસઙ્ખાતે કામભવે છન્દરાગો અજ્ઝત્તસંયોજનં નામ, બહિદ્ધાસઙ્ખાતેસુ રૂપારૂપભવેસુ છન્દરાગો બહિદ્ધાસંયોજનં નામ. ઓરમ્ભાગિયાનિ વા પઞ્ચ સંયોજનાનિ અજ્ઝત્તસંયોજનં નામ, ઉદ્ધમ્ભાગિયાનિ પઞ્ચ બહિદ્ધાસંયોજનં નામ. તત્રાયં વચનત્થો – ઓરં વુચ્ચતિ કામધાતુ, તત્થ ઉપપત્તિનિપ્ફાદનતો તં ઓરં ભજન્તીતિ ઓરમ્ભાગિયાનિ. ઉદ્ધં વુચ્ચતિ રૂપારૂપધાતુ, તત્થ ઉપપત્તિનિપ્ફાદનતો તં ઉદ્ધં ભજન્તીતિ ઉદ્ધમ્ભાગિયાનિ.

એવં વુત્તપ્પભેદેન અજ્ઝત્તસંયોજનેન સંયુત્તો પુગ્ગલો અજ્ઝત્તસંયોજનો, બહિદ્ધાસંયોજનેન સંયુત્તો પુગ્ગલો બહિદ્ધાસંયોજનો. ઉભયમ્પિ ચેતં ન લોકિયસ્સ વટ્ટનિસ્સિતમહાજનસ્સ નામં. યેસં પન ભવો દ્વેધા પરિચ્છિન્નો, તેસં સોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામીનં અરિયસાવકાનં એતં નામં. યથા હિ મહાઅરઞ્ઞે ખદિરવનસાલવનાદીનિ થમ્ભો તુલાસઙ્ઘાટોતિ નામં ન લભન્તિ, ખદિરવનં સાલવનન્તિ નામમેવ લભન્તિ. યદા પન તતો રુક્ખા તિણ્હાય કુઠારિયા છિન્દિત્વા થમ્ભાદિસણ્ઠાનેન તચ્છિતા હોન્તિ, તદા થમ્ભો તુલાસઙ્ઘાટોતિ નામં લભન્તિ. એવમેવં અપરિચ્છિન્નભવો બહલકિલેસો પુથુજ્જનો એતં નામં ન લભતિ, ભવં પરિચ્છિન્દિત્વા કિલેસે તનુકે કત્વા ઠિતા સોતાપન્નાદયોવ લભન્તિ.

ઇમસ્સ ચ પનત્થસ્સ વિભાવનત્થં ઇદં વચ્છકસાલોપમં વેદિતબ્બં. વચ્છકસાલં હિ કત્વા અન્તો ખાણુકે કોટ્ટેત્વા વચ્છકે યોત્તેહિ બન્ધિત્વા તેસુ ઉપનિબન્ધન્તિ, યોત્તેસુ અપ્પહોન્તેસુ કણ્ણેસુપિ ગહેત્વા તત્થ વચ્છકે પવેસેન્તિ, અન્તોસાલાય ઓકાસે અપ્પહોન્તે બહિ ખાણુકે કોટ્ટેત્વાપિ એવમેવ કરોન્તિ. તત્થ કોચિ અન્તોબદ્ધો વચ્છકો બહિનિપન્નો હોતિ, કોચિ બહિબદ્ધો અન્તોનિપન્નો, કોચિ અન્તોબદ્ધો અન્તોવ નિપન્નો, કોચિ બહિબદ્ધો બહિયેવ નિપન્નો. કોચિ અન્તોપિ અબદ્ધોવ ચરતિ, બહિપિ અબદ્ધોવ. તત્થ અન્તોબદ્ધસ્સ બહિનિપન્નસ્સ બન્ધનં દીઘં હોતિ. સો હિ ઉણ્હાદિપીળિતો નિક્ખમિત્વા બહિ વચ્છકાનં અબ્ભન્તરે નિપજ્જતિ. બહિબદ્ધે અન્તોનિપન્નેપિ એસેવ નયો. યો પન અન્તોબદ્ધો અન્તોનિપન્નો, તસ્સ બન્ધનં રસ્સં હોતિ. બહિબદ્ધે બહિનિપન્નેપિ એસેવ નયો. ઉભોપિ હિ તે દિવસમ્પિ ખાણુકં અનુપરિગન્ત્વા તત્થેવ સયન્તિ. યો પન અન્તો અબદ્ધો તત્થેવ વચ્છકાનં અન્તરે વિચરતિ. અયં સીલવા વચ્છકો કણ્ણે ગહેત્વા વચ્છકાનં અન્તરે વિસ્સટ્ઠો દિવસમ્પિ અઞ્ઞત્થ અગન્ત્વા તત્થેવ ચરતિ. બહિ અબદ્ધે તત્થેવ વિચરન્તેપિ એસેવ નયો.

તત્થ વચ્છકસાલા વિય તયો ભવા વેદિતબ્બા. વચ્છકસાલાયં ખાણુકા વિય અવિજ્જાખાણુકો. વચ્છકબન્ધનયોત્તં વિય દસ સંયોજનાનિ. વચ્છકા વિય તીસુ ભવેસુ નિબ્બત્તસત્તા. અન્તોબદ્ધો બહિસયિતવચ્છકો વિય રૂપારૂપભવેસુ સોતાપન્નસકદાગામિનો. તે હિ કિઞ્ચાપિ તત્થેવ વસન્તિ, સંયોજનં પન તેસં કામાવચરૂપનિબદ્ધમેવ. કેનટ્ઠેન? અપ્પહીનટ્ઠેન. રૂપારૂપભવેસુ પુથુજ્જનોપિ એતેહેવ સઙ્ગહિતો. સોપિ હિ કિઞ્ચાપિ તત્થ વસતિ, સંયોજનં પનસ્સ કામાવચરૂપનિબદ્ધમેવ. બહિબદ્ધો અન્તોસયિતવચ્છકો વિય કામાવચરે અનાગામી. સો હિ કિઞ્ચાપિ કામાવચરે વસતિ, સંયોજનં પનસ્સ રૂપારૂપભવૂપનિબદ્ધમેવ. અન્તોબદ્ધો અન્તોનિપન્નો વિય કામાવચરે સોતાપન્નસકદાગામિનો. તે હિ સયમ્પિ કામાવચરે વસન્તિ, સંયોજનમ્પિ તેસં કામાવચરૂપનિબદ્ધમેવ. બહિબદ્ધો બહિનિપન્નો વિય રૂપારૂપભવેસુ અનાગામી. સો હિ સયમ્પિ તત્થ વસતિ, સંયોજનમ્પિસ્સ રૂપારૂપભવૂપનિબદ્ધમેવ. અન્તોઅબદ્ધો અન્તોવિચરણવચ્છકો વિય કામાવચરે ખીણાસવો. બહિઅબદ્ધો બહિવિચરણવચ્છકો વિય રૂપારૂપભવે ખીણાસવો. સંયોજનેસુ પન સક્કાયદિટ્ઠિ વિચિકિચ્છા સીલબ્બતપરામાસોતિ ઇમાનિ તીણિ ગચ્છન્તં નિવારેન્તિ, ગતં પટિઆનેન્તિ. કામચ્છન્દો બ્યાપાદોતિ ઇમાનિ પન દ્વે સંયોજનાનિ સમાપત્તિયા વા અવિક્ખમ્ભેત્વા મગ્ગેન વા અસમુચ્છિન્દિત્વા રૂપારૂપભવે નિબ્બત્તિતું ન સક્કોતિ.

કતમો ચાવુસોતિ ઇદં થેરો યથા નામ પુરિસો દ્વે રતનપેળા પસ્સે ઠપેત્વા સમ્પત્તપરિસાય દ્વે હત્થે પૂરેત્વા સત્તવિધં રતનં ભાજેત્વા દદેય્ય, એવં પઠમં રતનપેળં દત્વા દુતિયમ્પિ તથેવ દદેય્ય. એવમેવં ‘‘અજ્ઝત્તસંયોજનઞ્ચ, આવુસો, પુગ્ગલં દેસેસ્સામિ બહિદ્ધાસંયોજનઞ્ચા’’તિ ઇમાનિ દ્વે પદાનિ માતિકાવસેન ઠપેત્વા ઇદાનિ અટ્ઠવિધાય પરિસાય ભાજેત્વા દસ્સેતું વિત્થારકથં આરભિ.

તત્થ ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. સીલવા હોતીતિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલેહિ સીલસમ્પન્નો હોતિ. ઇતિ થેરો એત્તાવતા ચ કિર ચતુપારિસુદ્ધિસીલં ઉદ્દિસિત્વા ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો’’તિ ઇમિના તત્થ જેટ્ઠકસીલં વિત્થારેત્વા દસ્સેસીતિ દીપવિહારવાસી સુમ્મત્થેરો આહ. અન્તેવાસિકો પનસ્સ તિપિટકચૂળનાગત્થેરો આહ – ‘‘ઉભયત્થાપિ પાતિમોક્ખસંવરોવ વુત્તો. પાતિમોક્ખસંવરોયેવ હિ સીલં, ઇતરાનિ પન તીણિ સીલન્તિ વુત્તટ્ઠાનં નામ અત્થી’’તિ અનનુજાનન્તો ઉત્તરિ આહ – ઇન્દ્રિયસંવરો નામ છદ્વારરક્ખામત્તકમેવ, આજીવપારિસુદ્ધિ ધમ્મેન સમેન પચ્ચયુપ્પત્તિમત્તકં, પચ્ચયસન્નિસ્સિતં પટિલદ્ધપચ્ચયે ‘‘ઇદમત્થ’’ન્તિ પચ્ચવેક્ખિત્વા પરિભુઞ્જનમત્તકં, નિપ્પરિયાયેન પન પાતિમોક્ખસંવરોવ સીલં. યસ્સ સો ભિન્નો, અયં છિન્નસીસો વિય પુરિસો હત્થપાદે સેસાનિ રક્ખિસ્સતીતિ ન વત્તબ્બો. યસ્સ પન સો અરોગો, અયં અચ્છિન્નસીસો વિય પુરિસો જીવિતં સેસાનિ પુન પાકતિકાનિ કત્વા રક્ખિતું સક્કોતિ. તસ્મા સીલવાતિ ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરં ઉદ્દિસિત્વા તં વિત્થારેન્તો ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો’’તિઆદિમાહાતિ.

તત્થ પાતિમોક્ખસંવરસંવુતોતિ પાતિમોક્ખસંવરેન સમન્નાગતો. આચારગોચરસમ્પન્નોતિ આચારેન ચ ગોચરેન ચ સમ્પન્નો. અણુમત્તેસૂતિ અપ્પમત્તકેસુ. વજ્જેસૂતિ અકુસલધમ્મેસુ. ભયદસ્સાવીતિ ભયદસ્સી. સમાદાયાતિ સમ્મા આદિયિત્વા. સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસૂતિ તં તં સિક્ખાપદં સમાદિયિત્વા સિક્ખતિ. અપિચ સમાદાય સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસૂતિ યંકિઞ્ચિ સિક્ખાપદેસુ સિક્ખાકોટ્ઠાસેસુ સિક્ખિતબ્બં કાયિકં વા વાચસિકં વા, તં સબ્બં સમ્મા આદાય સિક્ખતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પન સબ્બાનેતાનિ પાતિમોક્ખસંવરાદીનિ પદાનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૪ આદયો) વુત્તાનિ, ચતુપારિસુદ્ધિસીલઞ્ચ સબ્બાકારેન વિભજિત્વા દસ્સિતં. અઞ્ઞતરં દેવનિકાયન્તિ છસુ કામાવચરદેવઘટાસુ અઞ્ઞતરં દેવઘટં. આગામી હોતીતિ હેટ્ઠા આગામી હોતિ. આગન્તા ઇત્થત્તન્તિ ઇત્થત્તં માનુસકપઞ્ચક્ખન્ધભાવમેવ આગન્તા હોતિ. તત્રૂપપત્તિકો વા ઉપરૂપપત્તિકો વા ન હોતિ, પુન હેટ્ઠાગામીયેવ હોતીતિ દસ્સેતિ. ઇમિના અઙ્ગેન સુક્ખવિપસ્સકસ્સ ધાતુકમ્મટ્ઠાનિકભિક્ખુનો હેટ્ઠિમં મગ્ગદ્વયઞ્ચેવ ફલદ્વયઞ્ચ કથિતં.

અઞ્ઞતરં સન્તં ચેતોવિમુત્તિન્તિ અટ્ઠસુ સમાપત્તીસુ અઞ્ઞતરં ચતુત્થજ્ઝાનસમાપત્તિં. સા હિ પચ્ચનીકકિલેસાનં સન્તત્તા સન્તા, તેહેવ ચ કિલેસેહિ ચેતસો વિમુત્તત્તા ચેતોવિમુત્તીતિ વુચ્ચતિ. અઞ્ઞતરં દેવનિકાયન્તિ પઞ્ચસુ સુદ્ધાવાસદેવનિકાયેસુ અઞ્ઞતરં. અનાગન્તા ઇત્થત્તન્તિ પુન ઇમં પઞ્ચક્ખન્ધભાવં અનાગન્તા, હેટ્ઠૂપપત્તિકો ન હોતિ, ઉપરૂપપત્તિકો વા હોતિ તત્થેવ વા પરિનિબ્બાયીતિ દસ્સેતિ. ઇમિના અઙ્ગેન સમાધિકમ્મિકસ્સ ભિક્ખુનો તયો મગ્ગા તીણિ ચ ફલાનિ કથિતાનિ.

કામાનંયેવ નિબ્બિદાયાતિ દુવિધાનમ્પિ કામાનં નિબ્બિન્દનત્થાય ઉક્કણ્ઠનત્થાય. વિરાગાયાતિ વિરજ્જનત્થાય. નિરોધાયાતિ અપ્પવત્તિકરણત્થાય. પટિપન્નો હોતીતિ પટિપત્તિં પટિપન્નો હોતિ. એત્તાવતા સોતાપન્નસ્સ ચ સકદાગામિનો ચ પઞ્ચકામગુણિકરાગક્ખયત્થાય અનાગામિમગ્ગવિપસ્સના કથિતા હોતિ. ભવાનંયેવાતિ તિણ્ણં ભવાનં. ઇમિના અનાગામિનો ભવરાગક્ખયત્થાય અરહત્તમગ્ગવિપસ્સના કથિતા હોતિ. તણ્હાક્ખયાય પટિપન્નો હોતીતિ ઇમિનાપિ સોતાપન્નસકદાગામીનંયેવ પઞ્ચકામગુણિકતણ્હાક્ખયકરણત્થં અનાગામિમગ્ગવિપસ્સના કથિતા. સો લોભક્ખયાયાતિ ઇમિનાપિ અનાગામિનો ભવલોભક્ખયત્થાય અરહત્તમગ્ગવિપસ્સનાવ કથિતા. અઞ્ઞતરં દેવનિકાયન્તિ સુદ્ધાવાસેસ્વેવ અઞ્ઞતરં દેવનિકાયં. અનાગન્તા ઇત્થત્તન્તિ ઇમં ખન્ધપઞ્ચકભાવં અનાગન્તા, હેટ્ઠૂપપત્તિકો ન હોતિ, ઉપરૂપપત્તિકો વા હોતિ, તત્થેવ વા પરિનિબ્બાયતિ.

ઇતિ પઠમેન અઙ્ગેન સુક્ખવિપસ્સકસ્સ ધાતુકમ્મટ્ઠાનિકભિક્ખુનો હેટ્ઠિમાનિ દ્વે મગ્ગફલાનિ કથિતાનિ, દુતિયેન સમાધિકમ્મિકસ્સ તીણિ મગ્ગફલાનિ, ‘‘સો કામાન’’ન્તિ ઇમિના સોતાપન્નસકદાગામીનં પઞ્ચકામગુણિકરાગક્ખયાય ઉપરિ અનાગામિમગ્ગવિપસ્સના, ‘‘સો ભવાનંયેવા’’તિ ઇમિના અનાગામિસ્સ ઉપરિ અરહત્તમગ્ગવિપસ્સના, ‘‘સો તણ્હાક્ખયાયા’’તિ ઇમિના સોતાપન્નસકદાગામીનં પઞ્ચકામગુણિકતણ્હાક્ખયાય ઉપરિ અનાગામિમગ્ગવિપસ્સના, ‘‘સો લોભક્ખયાયા’’તિ ઇમિના અનાગામિનો ભવલોભક્ખયાય ઉપરિ અરહત્તમગ્ગવિપસ્સના કથિતાતિ એવં છહિ મુખેહિ વિપસ્સનં કથેત્વા દેસનં યથાનુસન્ધિં પાપેસિ. દેસનાપરિયોસાને કોટિસતસહસ્સદેવતા અરહત્તં પાપુણિંસુ, સોતાપન્નાદીનં પરિચ્છેદોવ નાહોસિ. યથા ચ ઇમસ્મિં સમાગમે, એવં મહાસમયસુત્તે મઙ્ગલસુત્તે ચ ચૂળરાહુલોવાદસુત્તે ચ કોટિસતસહસ્સદેવતા અરહત્તં પાપુણિંસુ, સોતાપન્નાદીનં દેવમનુસ્સાનં પરિચ્છેદો નાહોસિ.

સમચિત્તા દેવતાતિ ચિત્તસ્સ સુખુમભાવસમતાય સમચિત્તા. સબ્બાપિ હિ તા અત્તનો અત્તભાવે સુખુમે ચિત્તસરિક્ખકે કત્વા માપેસું. તેન સમચિત્તા નામ જાતા. અપરેનપિ કારણેન સમચિત્તા – ‘‘થેરેન સમાપત્તિ તાવ કથિતા, સમાપત્તિથામો પન ન કથિતો. મયં દસબલં પક્કોસિત્વા સમાપત્તિયા થામં કથાપેસ્સામા’’તિ સબ્બાપિ એકચિત્તા અહેસુન્તિપિ સમચિત્તા. અપરમ્પિ કારણં – ‘‘થેરેન એકેન પરિયાયેન સમાપત્તિપિ સમાપત્તિથામોપિ કથિતો, કો નુ ખો ઇમં સમાગમં સમ્પત્તો, કો ન સમ્પત્તો’’તિ ઓલોકયમાના તથાગતસ્સ અસમ્પત્તભાવં દિસ્વા ‘‘મયં તથાગતં પક્કોસિત્વા પરિસં પરિપુણ્ણં કરિસ્સામા’’તિ સબ્બાપિ એકચિત્તા અહેસુન્તિપિ સમચિત્તા. અપરમ્પિ કારણં – અનાગતે કોચિદેવ ભિક્ખુ વા ભિક્ખુની વા દેવો વા મનુસ્સો વા ‘‘અયં દેસના સાવકભાસિતા’’તિ અગારવં કરેય્ય, સમ્માસમ્બુદ્ધં પક્કોસિત્વા ઇમં દેસનં સબ્બઞ્ઞુભાસિતં કરિસ્સામ. એવં અનાગતે ગરુભાવનીયા ભવિસ્સતીતિ સબ્બાવ એકચિત્તા અહેસુન્તિપિ સમચિત્તા. અપરમ્પિ કારણં – સબ્બાપિ હિ તા એકસમાપત્તિલાભિનિયો વા અહેસું એકારમ્મણલાભિનિયો વાતિ એવમ્પિ સમચિત્તા.

હટ્ઠાતિ તુટ્ઠપહટ્ઠા આમોદિતા પમોદિતા. સાધૂતિ આયાચનત્થે નિપાતો. અનુકમ્પં ઉપાદાયાતિ ન થેરસ્સ અનુકમ્પં કારુઞ્ઞં અનુદ્દયં પટિચ્ચ, ન ચ ઇમસ્મિં ઠાને થેરસ્સ અનુકમ્પિતબ્બકિચ્ચં અત્થિ. યસ્મિં હિ દિવસે થેરો સૂકરખતલેણદ્વારે ભાગિનેય્યસ્સ દીઘનખપરિબ્બાજકસ્સ વેદનાકમ્મટ્ઠાને (મ. નિ. ૨.૨૦૬) કથિયમાને તાલવણ્ટં ગહેત્વા સત્થારં બીજમાનો ઠિતો પરસ્સ વડ્ઢિતભોજનં ભુઞ્જિત્વા ખુદં વિનોદેન્તો વિય પરસ્સ સજ્જિતપસાધનં સીસે પટિમુઞ્ચન્તો વિય ચ સાવકપારમિઞાણસ્સ નિપ્પદેસતો મત્થકં પત્તો, તસ્મિંયેવ દિવસે ભગવતા અનુકમ્પિતો નામ. અવસેસાનં પન તં ઠાનં સમ્પત્તાનં દેવમનુસ્સાનં અનુકમ્પં ઉપાદાય ગચ્છતુ ભગવાતિ ભગવન્તં યાચિંસુ.

બલવા પુરિસોતિ દુબ્બલો હિ ખિપ્પં સમિઞ્જનપસારણં કાતું ન સક્કોતિ, બલવાવ સક્કોતિ. તેનેતં વુત્તં. સમ્મુખે પાતુરહોસીતિ સમ્મુખટ્ઠાને પુરતોયેવ પાકટો અહોસિ. ભગવા એતદવોચાતિ એતં ‘‘ઇધ સારિપુત્તા’’તિઆદિના નયેન અત્તનો આગમનકારણં અવોચ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘સચે કોચિ બાલો અકતઞ્ઞૂ ભિક્ખુ વા ભિક્ખુની વા ઉપાસકો વા ઉપાસિકા વા એવં ચિન્તેય્ય – ‘સારિપુત્તત્થેરો મહન્તં પરિસં અલત્થ, સમ્માસમ્બુદ્ધો એત્તકં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો ઉસૂયાય પરિસં ઉટ્ઠાપેતું આગતો’તિ. સો ઇમં મયિ મનોપદોસં કત્વા અપાયે નિબ્બત્તેય્યા’’તિ. અથત્તનો આગમનકારણં કથેન્તો એતં ‘‘ઇધ સારિપુત્તા’’તિઆદિવચનં અવોચ.

એવં અત્તનો આગમનકારણં કથેત્વા ઇદાનિ સમાપત્તિયા થામં કથેતું તા ખો પન, સારિપુત્ત, દેવતા દસપિ હુત્વાતિઆદિમાહ. તત્થ યસવસેન વા અત્થં આહરિતું વટ્ટતિ સમાપત્તિવસેન વા. યસવસેન તાવ મહેસક્ખા દેવતા દસ દસ એકટ્ઠાને અટ્ઠંસુ, તાહિ અપ્પેસક્ખતરા વીસતિ વીસતિ એકટ્ઠાને અટ્ઠંસુ, તાહિ અપ્પેસક્ખતરા…પે… સટ્ઠિ સટ્ઠિ એકટ્ઠાને અટ્ઠંસુ. સમાપત્તિવસેન પન યાહિ પણીતા સમાપત્તિ ભાવિતા, તા સટ્ઠિ સટ્ઠિ એકટ્ઠાને અટ્ઠંસુ. યાહિ તતો હીનતરા, તા પઞ્ઞાસ પઞ્ઞાસ…પે… યાહિ તતો હીનતરા સમાપત્તિ ભાવિતા…પે… તા દસ દસ એકટ્ઠાને અટ્ઠંસુ. યાહિ વા હીના ભાવિતા, તા દસ દસ એકટ્ઠાને અટ્ઠંસુ. યાહિ તતો પણીતતરા ભાવિતા, તા વીસતિ વીસતિ. યાહિ તતો પણીતતરા…પે… તા સટ્ઠિ સટ્ઠિ એકટ્ઠાને અટ્ઠંસુ.

આરગ્ગકોટિનિતુદનમત્તેતિ આરગ્ગકોટિયા પતનમત્તે ઓકાસે. ન ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં બ્યાબાધેન્તીતિ એવં સમ્બાધે ઠાને તિટ્ઠન્તિયોપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ન બ્યાબાધેન્તિ ન ઘટ્ટેન્તિ, અસમ્પીળા અસમ્બાધાવ અહેસું. ‘‘તવ હત્થો મં બાધતિ, તવ પાદો મં બાધતિ, ત્વં મં મદ્દન્તી ઠિતા’’તિ વત્તબ્બકારણં નાહોસિ. તત્થ નૂનાતિ તસ્મિં ભવે નૂન. તથાચિત્તં ભાવિતન્તિ તેનાકારેન ચિત્તં ભાવિતં. યેન તા દેવતાતિ યેન તથાભાવિતેન ચિત્તેન તા દેવતા દસપિ હુત્વા…પે… તિટ્ઠન્તિ, ન ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં બ્યાબાધેન્તીતિ. ઇધેવ ખોતિ સાસને વા મનુસ્સલોકે વા ભુમ્મં, ઇમસ્મિંયેવ સાસને ઇમસ્મિંયેવ મનુસ્સલોકેતિ અત્થો. તાસઞ્હિ દેવતાનં ઇમસ્મિંયેવ મનુસ્સલોકે ઇમસ્મિંયેવ ચ સાસને તં ચિત્તં ભાવિતં, યેન તા સન્તે રૂપભવે નિબ્બત્તા, તતો ચ પન આગન્ત્વા એવં સુખુમે અત્તભાવે માપેત્વા ઠિતા. તત્થ કિઞ્ચાપિ કસ્સપદસબલસ્સ સાસને તીણિ મગ્ગફલાનિ નિબ્બત્તેત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તદેવતાપિ અત્થિ, સબ્બબુદ્ધાનં પન એકાવ અનુસાસની એકં સાસનન્તિ કત્વા ‘‘ઇધેવ ખો, સારિપુત્તા’’તિ અઞ્ઞબુદ્ધાનં સાસનમ્પિ ઇમમેવ સાસનં કરોન્તો આહ. એત્તાવતા તથાગતેન સમાપત્તિયા થામો કથિતો.

ઇદાનિ સારિપુત્તત્થેરં આરબ્ભ તન્તિવસેન અનુસાસનિં કથેન્તો તસ્માતિહ, સારિપુત્તાતિ આહ. તત્થ તસ્માતિ યસ્મા તા દેવતા ઇધેવ સન્તં સમાપત્તિં નિબ્બત્તેત્વા સન્તે ભવે નિબ્બત્તા, તસ્મા. સન્તિન્દ્રિયાતિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં સન્તતાય નિબ્બુતતાય પણીતતાય સન્તિન્દ્રિયા. સન્તમાનસાતિ માનસસ્સ સન્તતાય નિબ્બુતતાય પણીતતાય સન્તમાનસા. સન્તંયેવ ઉપહારં ઉપહરિસ્સામાતિ કાયચિત્તૂપહારં સન્તં નિબ્બુતં પણીતંયેવ ઉપહરિસ્સામ. સબ્રહ્મચારીસૂતિ સમાનં એકુદ્દેસતાદિં બ્રહ્મં ચરન્તેસુ સહધમ્મિકેસુ. એવઞ્હિ વો, સારિપુત્ત, સિક્ખિતબ્બન્તિ ઇમિના એત્તકેન વારેન ભગવા દેસનં સબ્બઞ્ઞુભાસિતં અકાસિ. અનસ્સુન્તિ નટ્ઠા વિનટ્ઠા. યે ઇમં ધમ્મપરિયાયં નાસ્સોસુન્તિ યે અત્તનો પાપિકં તુચ્છં નિરત્થકં દિટ્ઠિં નિસ્સાય ઇમં એવરૂપં ધમ્મદેસનં સોતું ન લભિંસૂતિ યથાનુસન્ધિના દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

૩૮. છટ્ઠે વરણાયં વિહરતીતિ વરણા નામ એકં નગરં, તં ઉપનિસ્સાય વિહરતિ. કામરાગાભિનિવેસવિનિબન્ધપલિગેધપરિયુટ્ઠાનજ્ઝોસાનહેતૂતિ કામરાગાભિનિવેસહેતુ, કામરાગવિનિબન્ધહેતુ, કામરાગપલિગેધહેતુ, કામરાગપરિયુટ્ઠાનહેતુ, કામરાગઅજ્ઝોસાનહેતૂતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ય્વાયં પઞ્ચ કામગુણે નિસ્સાય ઉપ્પજ્જતિ કામરાગો, તસ્સાભિનિવેસાદિહેતુ. કામરાગેન અભિનિવિટ્ઠત્તા વિનિબદ્ધત્તા તસ્મિંયેવ ચ કામરાગે મહાપઙ્કે વિય પલિગેધત્તા અનુપવિટ્ઠત્તા તેનેવ ચ કામરાગેન પરિયુટ્ઠિતત્તા ગહિતત્તા કામરાગેનેવ ચ અજ્ઝોસિતત્તા ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠપેત્વા ગહિતત્તાતિ. દિટ્ઠિરાગાદિપદેસુપિ એસેવ નયો. દિટ્ઠિરાગોતિ પનેત્થ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકરાગો વેદિતબ્બો. પુરત્થિમેસુ જનપદેસૂતિ થેરસ્સ વસનટ્ઠાનતો સાવત્થિજનપદો પુરત્થિમદિસાભાગે હોતિ, થેરો ચ નિસીદન્તોપિ તતોમુખોવ નિસિન્નો, તસ્મા એવમાહ. ઉદાનં ઉદાનેસીતિ ઉદાહારં ઉદાહરિ. યથા હિ યં તેલં માનં ગહેતું ન સક્કોતિ, વિસ્સન્દિત્વા ગચ્છતિ, તં અવસેસકોતિ વુચ્ચતિ. યઞ્ચ જલં તળાકં ગહેતું ન સક્કોતિ, અજ્ઝોત્થરિત્વા ગચ્છતિ, તં ઓઘોતિ વુચ્ચતિ, એવમેવં યં પીતિવચનં હદયં ગહેતું ન સક્કોતિ, અધિકં હુત્વા અન્તો અસણ્ઠહિત્વા બહિ નિક્ખમતિ, તં ઉદાનન્તિ વુચ્ચતિ, એવરૂપં પીતિમયવચનં નિચ્છારેસીતિ અત્થો.

૩૯. સત્તમે ગુન્દાવનેતિ એવં નામકે વને. ઉપસઙ્કમીતિ ‘‘મહાકચ્ચાનત્થેરો કિર નામ અત્તનો પિતુમત્તમ્પિ અય્યકમત્તમ્પિ દિસ્વા નેવ અભિવાદેતિ ન પચ્ચુટ્ઠેતિ ન આસનેન નિમન્તેતી’’તિ સુત્વા ‘‘ન સક્કા એત્તકેન નિટ્ઠં ગન્તું, ઉપસઙ્કમિત્વા નં પરિગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ ભુત્તપાતરાસો યેનાયસ્મા મહાકચ્ચાનો તેનુપસઙ્કમિ. જિણ્ણેતિ જરાજિણ્ણે. વુદ્ધેતિ વયોવુદ્ધે. મહલ્લકેતિ જાતિમહલ્લકે. અદ્ધગતેતિ દીઘકાલદ્ધાનં અતિક્કન્તે. વયોઅનુપ્પત્તેતિ પચ્છિમવયં અનુપ્પત્તે. તયિદં, ભો કચ્ચાન, તથેવાતિ, ભો કચ્ચાન, યં તં અમ્હેહિ કેવલં સુતમેવ, તં ઇમિના દિટ્ઠેન સમેતિ. તસ્મા તં તથેવ, ન અઞ્ઞથા. ન હિ ભવં કચ્ચાનો બ્રાહ્મણેતિ ઇદં અત્તાનં સન્ધાય વદતિ. અયં કિરસ્સ અધિપ્પાયો – અમ્હે એવં મહલ્લકે દિસ્વા ભોતો કચ્ચાનસ્સ અભિવાદનમત્તમ્પિ પચ્ચુટ્ઠાનમત્તમ્પિ આસનેન નિમન્તનમત્તમ્પિ નત્થીતિ. ન સમ્પન્નમેવાતિ ન યુત્તમેવ ન અનુચ્છવિકમેવ.

થેરો બ્રાહ્મણસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘અયં બ્રાહ્મણો નેવ વુદ્ધે જાનાતિ ન દહરે, આચિક્ખિસ્સામિસ્સ વુદ્ધે ચ દહરે ચા’’તિ દેસનં વડ્ઢેન્તો અત્થિ બ્રાહ્મણાતિઆદિમાહ. તત્થ જાનતાતિ સબ્બં નેય્યં જાનન્તેન. પસ્સતાતિ તદેવ હત્થે ઠપિતં આમલકં વિય પસ્સન્તેન. વુદ્ધભૂમીતિ યેન કારણેન વુદ્ધો નામ હોતિ, તં કારણં. દહરભૂમીતિ યેન કારણેન દહરો નામ હોતિ, તં કારણં. આસીતિકોતિ અસીતિવસ્સવયો. નાવુતિકોતિ નવુતિવસ્સવયો. કામે પરિભુઞ્જતીતિ વત્થુકામે કિલેસકામેતિ દુવિધેપિ કામે કમનવસેન પરિભુઞ્જતિ. કામમજ્ઝાવસતીતિ દુવિધેપિ કામે ઘરે ઘરસ્સામિકો વિય વસતિ અધિવસતિ. કામપરિયેસનાય ઉસ્સુકોતિ દુવિધાનમ્પિ કામાનં પરિયેસનત્થં ઉસ્સુક્કમાપન્નો. બાલો ન થેરોત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતીતિ સો ન થેરો બાલો મન્દોત્વેવ ગણનં ગચ્છતિ. વુત્તં હેતં –

‘‘ન તેન થેરો સો હોતિ, યેનસ્સ પલિતં સિરો;

પરિપક્કો વયો તસ્સ, મોઘજિણ્ણોતિ વુચ્ચતી’’તિ. (ધ. પ. ૨૬૦);

દહરોતિ તરુણો. યુવાતિ યોબ્બનેન સમન્નાગતો. સુસુકાળકેસોતિ સુટ્ઠુ કાળકેસો. ભદ્રેન યોબ્બનેન સમન્નાગતોતિ યેન યોબ્બનેન સમન્નાગતો યુવા, તં યોબ્બનં ભદ્રં લદ્ધકન્તિ દસ્સેતિ. પઠમેન વયસાતિ પઠમવયો નામ તેત્તિંસ વસ્સાનિ, તેન સમન્નાગતોતિ અત્થો. પણ્ડિતો થેરોત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતીતિ સો એવરૂપો પુગ્ગલો પણ્ડિતોતિ ચ થેરોતિ ચ ગણનં ગચ્છતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘યમ્હિ સચ્ચઞ્ચ ધમ્મો ચ, અહિંસા સંયમો દમો;

સ વે વન્તમલો ધીરો, થેરો ઇતિ પવુચ્ચતી’’તિ. (ધ. પ. ૨૬૧);

૪૦. અટ્ઠમે ચોરા બલવન્તો હોન્તીતિ પક્ખસમ્પન્ના, પરિવારસમ્પન્ના, ધનસમ્પન્ના, નિવાસટ્ઠાનસમ્પન્ના, વાહનસમ્પન્ના ચ હોન્તિ. રાજાનો તસ્મિં સમયે દુબ્બલા હોન્તીતિ તસ્મિં સમયે રાજાનો તાસં સમ્પત્તીનં અભાવેન દુબ્બલા હોન્તિ. અતિયાતુન્તિ બહિદ્ધા જનપદચારિકં ચરિત્વા ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણે અન્તોનગરં પવિસિતું. નિય્યાતુન્તિ ‘‘ચોરા જનપદં વિલુમ્પન્તિ મદ્દન્તિ, તે નિસેધેસ્સામા’’તિ પઠમયામે વા મજ્ઝિમયામે વા પચ્છિમયામે વા નિક્ખમિતું ફાસુકં ન હોતિ. તતો ઉટ્ઠાય ચોરા મનુસ્સે પોથેત્વા અચ્છિન્દિત્વા ગચ્છન્તિ. પચ્ચન્તિમે વા જનપદે અનુસઞ્ઞાતુન્તિ ગામં વાસકરણત્થાય સેતું અત્થરણત્થાય પોક્ખરણિં ખણાપનત્થાય સાલાદીનં કરણત્થાય પચ્ચન્તિમે જનપદે અનુસઞ્ઞાતુમ્પિ ન સુખં હોતિ. બ્રાહ્મણગહપતિકાનન્તિ અન્તોનગરવાસીનં બ્રાહ્મણગહપતિકાનં. બાહિરાનિ વા કમ્મન્તાનીતિ બહિગામે આરામે ખેત્તકમ્મન્તાનિ. પાપભિક્ખૂ બલવન્તો હોન્તીતિ પક્ખુત્તરા યસુત્તરા પુઞ્ઞવન્તો બહુકેહિ ઉપટ્ઠાકેહિ ચ ઉપટ્ઠાકીહિ ચ સમન્નાગતા રાજરાજમહામત્તસન્નિસ્સિતા. પેસલા ભિક્ખૂ તસ્મિં સમયે દુબ્બલા હોન્તીતિ તસ્મિં સમયે પિયસીલા ભિક્ખૂ તાસં સમ્પત્તીનં અભાવેન દુબ્બલા હોન્તિ. તુણ્હીભૂતા તુણ્હીભૂતાવ સઙ્ઘમજ્ઝે સઙ્કસાયન્તીતિ નિસ્સદ્દા હુત્વા સઙ્ઘમજ્ઝે નિસિન્ના કિઞ્ચિ એકવચનમ્પિ મુખં ઉક્ખિપિત્વા કથેતું અસક્કોન્તા પજ્ઝાયન્તા વિય નિસીદન્તિ. તયિદન્તિ તદેતં કારણં. સુક્કપક્ખો વુત્તવિપલ્લાસેન વેદિતબ્બો.

૪૧. નવમે મિચ્છાપટિપત્તાધિકરણહેતૂતિ મિચ્છાપટિપત્તિયા કારણહેતુ પટિપજ્જનહેતૂતિ અત્થો. ઞાયં ધમ્મં કુસલન્તિ સહવિપસ્સનકં મગ્ગં. એવરૂપો હિ સહવિપસ્સનકં મગ્ગં આરાધેતું સમ્પાદેતું પૂરેતું ન સક્કોતિ. સુક્કપક્ખો વુત્તવિપલ્લાસેન વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિં સુત્તે સહ વિપસ્સનાય મગ્ગો કથિતો.

૪૨. દસમે દુગ્ગહિતેહીતિ ઉપ્પટિપાટિયા ગહિતેહિ. બ્યઞ્જનપ્પતિરૂપકેહીતિ બ્યઞ્જનસો પતિરૂપકેહિ અક્ખરચિત્રતાય લદ્ધકેહિ. અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ પટિબાહન્તીતિ સુગ્ગહિતસુત્તન્તાનં અત્થઞ્ચ પાળિઞ્ચ પટિબાહન્તિ, અત્તનો દુગ્ગહિતસુત્તન્તાનંયેવ અત્થઞ્ચ પાળિઞ્ચ ઉત્તરિતરં કત્વા દસ્સેન્તિ. સુક્કપક્ખો વુત્તવિપલ્લાસેન વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિં સુત્તે સાસનસ્સ વુદ્ધિ ચ પરિહાનિ ચ કથિતાતિ.

સમચિત્તવગ્ગો ચતુત્થો.

૫. પરિસવગ્ગવણ્ણના

૪૩. પઞ્ચમસ્સ પઠમે ઉત્તાનાતિ પાકટા અપ્પટિચ્છન્ના. ગમ્ભીરાતિ ગુળ્હા પટિચ્છન્ના. ઉદ્ધતાતિ ઉદ્ધચ્ચેન સમન્નાગતા. ઉન્નળાતિ ઉગ્ગતનળા, ઉટ્ઠિતતુચ્છમાનાતિ વુત્તં હોતિ. ચપલાતિ પત્તચીવરમણ્ડનાદિના ચાપલ્લેન યુત્તા. મુખરાતિ મુખખરા ખરવચના. વિકિણ્ણવાચાતિ અસંયતવચના દિવસમ્પિ નિરત્થકવચનપલાપિનો. મુટ્ઠસ્સતીતિ વિસ્સટ્ઠસતિનો. અસમ્પજાનાતિ નિપ્પઞ્ઞા. અસમાહિતાતિ ચિત્તેકગ્ગતામત્તસ્સાપિ અલાભિનો. પાકતિન્દ્રિયાતિ પકતિયા ઠિતેહિ વિવટેહિ અરક્ખિતેહિ ઇન્દ્રિયેહિ સમન્નાગતા. સુક્કપક્ખો વુત્તવિપલ્લાસેન વેદિતબ્બો.

૪૪. દુતિયે ભણ્ડનજાતાતિ ભણ્ડનં વુચ્ચતિ કલહસ્સ પુબ્બભાગો, તં તેસં જાતન્તિ ભણ્ડનજાતા. તથા ‘‘મયં તુમ્હે દણ્ડાપેસ્સામ બન્ધાપેસ્સામા’’તિઆદિવચનપ્પવત્તિયા સઞ્જાતકલહા. અયં તાવ ગિહીસુ નયો. પબ્બજિતા પન આપત્તિવીતિક્કમવાચં વદન્તા કલહજાતા નામ. વિવાદાપન્નાતિ વિરુદ્ધવાદં આપન્ના. મુખસત્તીહિ વિતુદન્તાતિ ગુણાનં છિન્દનટ્ઠેન દુબ્ભાસિતા વાચા મુખસત્તિયોતિ વુચ્ચન્તિ, તાહિ વિતુદન્તા વિજ્ઝન્તા. સમગ્ગાતિ એકકમ્મં એકુદ્દેસો સમસિક્ખતાતિ એતેસં કરણેન સમગ્ગતાય સહિતા. પિયચક્ખૂહીતિ મેત્તાચક્ખૂહિ.

૪૫. તતિયે અગ્ગવતીતિ ઉત્તમપુગ્ગલવતી, અગ્ગાય વા ઉત્તમાય પટિપત્તિયા સમન્નાગતા. તતો વિપરીતા અનગ્ગવતી. બાહુલિકાતિ ચીવરાદિબાહુલ્લાય પટિપન્ના. સાસનં સિથિલં ગણ્હન્તીતિ સાથલિકા. ઓક્કમને પુબ્બઙ્ગમાતિ એત્થ ઓક્કમનં વુચ્ચતિ અવગમનટ્ઠેન પઞ્ચ નીવરણાનિ, તેન પઞ્ચનીવરણપૂરણે પુબ્બઙ્ગમાતિ વુત્તં હોતિ. પવિવેકેતિ ઉપધિવિવેકે નિબ્બાને. નિક્ખિત્તધુરાતિ તિવિધેપિ વિવેકે ઓરોપિતધુરા. ન વીરિયં આરભન્તીતિ દુવિધમ્પિ વીરિયં ન કરોન્તિ. અપ્પત્તસ્સ પત્તિયાતિ પુબ્બે અપ્પત્તસ્સ ઝાનવિપસ્સનામગ્ગફલવિસેસસ્સ પત્તિઅત્થાય. ઇતરં પદદ્વયં તસ્સેવ વેવચનં. પચ્છિમા જનતાતિ સદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકજનો. દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જતીતિ આચરિયુપજ્ઝાયેહિ કતં અનુકરોન્તો દિટ્ઠસ્સ તેસં આચારસ્સ અનુગતિં આપજ્જતિ નામ. સેસં વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બં.

૪૬. ચતુત્થે અરિયાતિ અરિયસાવકપરિસા. અનરિયાતિ પુથુજ્જનપરિસા. ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ યથાભૂતં નપ્પજાનન્તીતિ ઠપેત્વા તણ્હં તેભૂમકા પઞ્ચક્ખન્ધા દુક્ખસચ્ચં નામ, એત્તકમેવ દુક્ખં, ઇતો ઉદ્ધં દુક્ખં નત્થીતિ યથાસભાવતો નપ્પજાનન્તિ. એસ નયો સબ્બત્થ. સેસપદેસુ પન તસ્સ દુક્ખસ્સ સમુટ્ઠાપિકા પુરિમતણ્હા સમુદયો નામ, તસ્સાયેવ તણ્હાય, દ્વિન્નમ્પિ વા તેસં સચ્ચાનં અચ્ચન્તક્ખયો અસમુપ્પત્તિ દુક્ખનિરોધો નામ, અટ્ઠઙ્ગિકો અરિયમગ્ગો દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા નામાતિ એવં ઇમસ્મિં સુત્તે ચતૂહિ સચ્ચેહિ ચત્તારો મગ્ગા ચ ચત્તારિ ચ ફલાનિ કથિતાનિ.

૪૭. પઞ્ચમે પરિસાકસટોતિ કસટપરિસા કચવરપરિસા પલાપપરિસાતિ અત્થો. પરિસામણ્ડોતિ પસન્નપરિસા સારપરિસાતિ અત્થો. છન્દાગતિં ગચ્છન્તીતિ છન્દેન અગતિં ગચ્છન્તિ, અકત્તબ્બં કરોન્તીતિ અત્થો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. ઇમાનિ પન ચત્તારિ અગતિગમનાનિ ભણ્ડભાજનીયે ચ વિનિચ્છયટ્ઠાને ચ લબ્ભન્તિ. તત્થ ભણ્ડભાજનીયે તાવ અત્તનો ભારભૂતાનં ભિક્ખૂનં અમનાપે ભણ્ડકે પત્તે તં પરિવત્તેત્વા મનાપં દેન્તો છન્દાગતિં ગચ્છતિ નામ. અત્તનો પન અભારભૂતાનં મનાપે ભણ્ડકે પત્તે તં પરિવત્તેત્વા અમનાપં દેન્તો દોસાગતિં ગચ્છતિ નામ. ભણ્ડકભાજનીયવત્થુઞ્ચ ઠિતિકઞ્ચ અજાનન્તો મોહાગતિં ગચ્છતિ નામ. મુખરાનં વા રાજાદિનિસ્સિતાનં વા ‘‘ઇમે મે અમનાપે ભણ્ડકે દિન્ને અનત્થમ્પિ કરેય્યુ’’ન્તિ ભયેન પરિવત્તેત્વા મનાપં દેન્તો ભયાગતિં ગચ્છતિ નામ. યો પન એવં ન ગચ્છતિ, સબ્બેસં તુલાભૂતો પમાણભૂતો મજ્ઝત્તો હુત્વા યં યસ્સ પાપુણાતિ, તઞ્ઞેવ તસ્સ દેતિ, અયં ચતુબ્બિધમ્પિ અગતિગમનં ન ગચ્છતિ નામ. વિનિચ્છયટ્ઠાને પન અત્તનો ભારભૂતસ્સ ગરુકાપત્તિં લહુકાપત્તીતિ કત્વા કથેન્તો છન્દાગતિં ગચ્છતિ નામ. ઇતરસ્સ લહુકાપત્તિં ગરુકાપત્તીતિ કત્વા કથેન્તો દોસાગતિં ગચ્છતિ નામ. આપત્તિવુટ્ઠાનં પન સમુચ્ચયક્ખન્ધકઞ્ચ અજાનન્તો મોહાગતિં ગચ્છતિ નામ. મુખરસ્સ વા રાજપૂજિતસ્સ વા ‘‘અયં મે ગરુકં કત્વા આપત્તિં કથેન્તસ્સ અનત્થમ્પિ કરેય્યા’’તિ ગરુકમેવ લહુકાતિ કત્વા કથેન્તો ભયાગતિં ગચ્છતિ નામ. યો પન સબ્બેસં યથાભૂતમેવ કથેતિ, અયં ચતુબ્બિધમ્પિ અગતિગમનં ન ગચ્છતિ નામ.

૪૮. છટ્ઠે ઓક્કાચિતવિનીતાતિ દુબ્બિનીતા. નો પટિપુચ્છાવિનીતાતિ ન પુચ્છિત્વા વિનીતા. ગમ્ભીરાતિ પાળિવસેન ગમ્ભીરા સલ્લસુત્તસદિસા. ગમ્ભીરત્થાતિ અત્થવસેન ગમ્ભીરા મહાવેદલ્લસુત્તસદિસા. લોકુત્તરાતિ લોકુત્તરઅત્થદીપકા. સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તાતિ સત્તસુઞ્ઞં ધમ્મમત્તમેવ પકાસકા અસઙ્ખતસંયુત્તસદિસા. ન અઞ્ઞા ચિત્તં ઉપટ્ઠપેન્તીતિ વિજાનનત્થાય ચિત્તં ન ઉપટ્ઠપેન્તિ, નિદ્દાયન્તિ વા અઞ્ઞવિહિતા વા હોન્તિ. ઉગ્ગહેતબ્બં પરિયાપુણિતબ્બન્તિ ઉગ્ગહેતબ્બે ચ પરિયાપુણિતબ્બે ચ. કવિતાતિ કવીહિ કતા. ઇતરં તસ્સેવ વેવચનં. ચિત્તક્ખરાતિ વિચિત્રઅક્ખરા. ઇતરં તસ્સેવ વેવચનં. બાહિરકાતિ સાસનતો બહિભૂતા. સાવકભાસિતાતિ તેસં તેસં સાવકેહિ ભાસિતા. સુસ્સૂસન્તીતિ અક્ખરચિત્તતાય ચેવ સરસમ્પત્તિયા ચ અત્તમના હુત્વા સુણન્તિ. ન ચેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં પટિપુચ્છન્તીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં અત્થં વા અનુસન્ધિં વા પુબ્બાપરં વા ન પુચ્છન્તિ. ન ચ પટિવિચરન્તીતિ પુચ્છનત્થાય ચારિકં ન વિચરન્તિ. ઇદં કથન્તિ ઇદં બ્યઞ્જનં કથં રોપેતબ્બં કિન્તિ રોપેતબ્બં? ઇમસ્સ કો અત્થોતિ ઇમસ્સ ભાસિતસ્સ કો અત્થો, કા અનુસન્ધિ, કિં પુબ્બાપરં? અવિવટન્તિ પટિચ્છન્નં. ન વિવરન્તીતિ ન ઉગ્ઘાટેન્તિ. અનુત્તાનીકતન્તિ અપાકટં કતં. ન ઉત્તાનિં કરોન્તીતિ પાકટં ન કરોન્તિ. કઙ્ખાઠાનિયેસૂતિ કઙ્ખાય કારણભૂતેસુ. સુક્કપક્ખો વુત્તવિપલ્લાસેન વેદિતબ્બો.

૪૯. સત્તમે આમિસગરૂતિ ચતુપચ્ચયગરુકા લોકુત્તરધમ્મં લામકતો ગહેત્વા ઠિતપરિસા. સદ્ધમ્મગરૂતિ નવ લોકુત્તરધમ્મે ગરુકે કત્વા ચત્તારો પચ્ચયે લામકતો ગહેત્વા ઠિતપરિસા. ઉભતોભાગવિમુત્તોતિ દ્વીહિ ભાગેહિ વિમુત્તો. પઞ્ઞાવિમુત્તોતિ પઞ્ઞાય વિમુત્તો સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવો. કાયસક્ખીતિ કાયેન ઝાનફસ્સં ફુસિત્વા પચ્છા નિરોધં નિબ્બાનં સચ્છિકત્વા ઠિતો. દિટ્ઠિપ્પત્તોતિ દિટ્ઠન્તં પત્તો. ઇમે દ્વેપિ છસુ ઠાનેસુ લબ્ભન્તિ. સદ્ધાવિમુત્તોતિ સદ્દહન્તો વિમુત્તો. અયમ્પિ છસુ ઠાનેસુ લબ્ભતિ. ધમ્મં અનુસ્સરતીતિ ધમ્માનુસારી. સદ્ધં અનુસ્સરતીતિ સદ્ધાનુસારી. ઇમે દ્વેપિ પઠમમગ્ગસમઙ્ગિનો. કલ્યાણધમ્મોતિ સુન્દરધમ્મો. દુસ્સીલો પાપધમ્મોતિ નિસ્સીલો લામકધમ્મો. ઇમં કસ્મા ગણ્હન્તિ? સબ્બેસુ હિ એકસદિસેસુ જાતેસુ સીલવન્તેસુ બલવગારવં ન હોતિ, એકચ્ચેસુ પન દુસ્સીલેસુ સતિ સીલવન્તાનં ઉપરિ બલવગારવં હોતીતિ મઞ્ઞન્તા ગણ્હન્તિ. તે તેન લાભં લભન્તીતિ તે ભિક્ખૂ એકચ્ચાનં વણ્ણં એકચ્ચાનં અવણ્ણં કથેત્વા ચત્તારો પચ્ચયે લભન્તિ. ગથિતાતિ તણ્હાય ગન્થિતા. મુચ્છિતાતિ તણ્હાવસેનેવ મુચ્છિતા. અજ્ઝોપન્નાતિ અજ્ઝોસાય ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠપેત્વા ઠિતા. અનાદીનવદસ્સાવિનોતિ અપચ્ચવેક્ખિતપરિભોગે આદીનવં અપસ્સન્તા. અનિસ્સરણપઞ્ઞાતિ ચતૂસુ પચ્ચયેસુ છન્દરાગઅપકડ્ઢનાય નિસ્સરણપઞ્ઞાય વિરહિતા ઇદમત્થં એતન્તિ અજાનન્તા. પરિભુઞ્જન્તીતિ સચ્છન્દરાગા હુત્વા પરિભુઞ્જન્તિ.

સુક્કપક્ખે ઉભતોભાગવિમુત્તોતિઆદીસુ અયં સત્તન્નમ્પિ અરિયપુગ્ગલાનં સઙ્ખેપપકાસના – એકો ભિક્ખુ પઞ્ઞાધુરેન અભિનિવિટ્ઠો અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પાપુણાતિ. સો તસ્મિં ખણે ધમ્માનુસારી નામ હોતિ, સોતાપત્તિફલાદીસુ છસુ ઠાનેસુ કાયસક્ખિ નામ, અરહત્તફલક્ખણે ઉભતોભાગવિમુત્તો નામ. સમાપત્તીહિ વિક્ખમ્ભનવિમુત્તિયા મગ્ગેન સમુચ્છેદવિમુત્તિયાતિ દ્વિક્ખત્તું વા દ્વીહિ વા ભાગેહિ વિમુત્તોતિ અત્થો. અપરો પઞ્ઞાધુરેન અભિનિવિટ્ઠો સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો સુક્ખવિપસ્સકોવ હુત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પાપુણાતિ. સો તસ્મિં ખણે ધમ્માનુસારી નામ હોતિ, સોતાપત્તિફલાદીસુ છસુ ઠાનેસુ દિટ્ઠિપ્પત્તો નામ, અરહત્તફલક્ખણે પઞ્ઞાવિમુત્તો નામ. અપરો સદ્ધાધુરેન અભિનિવિટ્ઠો અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પાપુણાતિ. સો તસ્મિં ખણે સદ્ધાનુસારી નામ હોતિ, સોતાપત્તિફલાદીસુ છસુ ઠાનેસુ કાયસક્ખિ નામ, અરહત્તફલક્ખણે ઉભતોભાગવિમુત્તો નામ. અપરો સદ્ધાધુરેન અભિનિવિટ્ઠો સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો સુક્ખવિપસ્સકોવ હુત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પાપુણાતિ. સો તસ્મિં ખણે સદ્ધાનુસારી નામ હોતિ, સોતાપત્તિફલાદીસુ છસુ ઠાનેસુ સદ્ધાવિમુત્તો નામ, અરહત્તફલક્ખણે પઞ્ઞાવિમુત્તો નામ.

૫૦. અટ્ઠમે વિસમાતિ સપક્ખલનટ્ઠેન વિસમા. સમાતિ નિપક્ખલનટ્ઠેન સમા. અધમ્મકમ્માનીતિ ઉદ્ધમ્માનિ કમ્માનિ. અવિનયકમ્માનીતિ ઉબ્બિનયાનિ કમ્માનિ.

૫૧. નવમે અધમ્મિકાતિ નિદ્ધમ્મા. ધમ્મિકાતિ ધમ્મયુત્તા.

૫૨. દસમે અધિકરણન્તિ વિવાદાધિકરણાદિચતુબ્બિધં અધિકરણં. આદિયન્તીતિ ગણ્હન્તિ. સઞ્ઞાપેન્તીતિ જાનાપેન્તિ. ન ચ સઞ્ઞત્તિં ઉપગચ્છન્તીતિ સઞ્ઞાપનત્થં ન સન્નિપતન્તિ. ન ચ નિજ્ઝાપેન્તીતિ ન પેક્ખાપેન્તિ. ન ચ નિજ્ઝત્તિં ઉપગચ્છન્તીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં નિજ્ઝાપનત્થાય ન સન્નિપતન્તિ. અસઞ્ઞત્તિબલાતિ અસઞ્ઞત્તિયેવ બલં એતેસન્તિ અસઞ્ઞત્તિબલા. અપ્પટિનિસ્સગ્ગમન્તિનોતિ યેસં હિ એવં હોતિ – ‘‘સચે અમ્હેહિ ગહિતં અધિકરણં ધમ્મિકં ભવિસ્સતિ, ગણ્હિસ્સામ. સચે અધમ્મિકં, વિસ્સજ્જેસ્સામા’’તિ, તે પટિનિસ્સગ્ગમન્તિનો નામ હોન્તિ. ઇમે પન ન તથા મન્તેન્તીતિ અપ્પટિનિસ્સગ્ગમન્તિનો. થામસા પરામાસા અભિનિવિસ્સાતિ દિટ્ઠિથામેન ચ દિટ્ઠિપરામાસેન ચ અભિનિવિસિત્વા. ઇદમેવ સચ્ચન્તિ ઇદં અમ્હાકં વચનમેવ સચ્ચં. મોઘમઞ્ઞન્તિ અવસેસાનં વચનં મોઘં તુચ્છં. સુક્કપક્ખો ઉત્તાનત્થોયેવાતિ.

પરિસવગ્ગો પઞ્ચમો.

પઠમપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૨. દુતિયપણ્ણાસકં

(૬) ૧. પુગ્ગલવગ્ગવણ્ણના

૫૩. દુતિયપણ્ણાસકસ્સ પઠમે ચક્કવત્તિના સદ્ધિં ગહિતત્તા ‘‘લોકાનુકમ્પાયા’’તિ ન વુત્તં. એત્થ ચ ચક્કવત્તિનો ઉપ્પત્તિયા દ્વે સમ્પત્તિયો લભન્તિ, બુદ્ધાનં ઉપ્પત્તિયા તિસ્સોપિ.

૫૪. દુતિયે અચ્છરિયમનુસ્સાતિ આચિણ્ણમનુસ્સા અબ્ભુતમનુસ્સા.

૫૫. તતિયે બહુનો જનસ્સ અનુતપ્પા હોતીતિ મહાજનસ્સ અનુતાપકારી હોતિ. તત્થ ચક્કવત્તિનો કાલકિરિયા એકચક્કવાળે દેવમનુસ્સાનં અનુતાપં કરોતિ, તથાગતસ્સ કાલકિરિયા દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ.

૫૬. ચતુત્થે થૂપારહાતિ થૂપસ્સ યુત્તા અનુચ્છવિકા. ચક્કવત્તિનો હિ ચેતિયં પટિજગ્ગિત્વા દ્વે સમ્પત્તિયો લભન્તિ, બુદ્ધાનં ચેતિયં પટિજગ્ગિત્વા તિસ્સોપિ.

૫૭. પઞ્ચમે બુદ્ધાતિ અત્તનો આનુભાવેન ચત્તારિ સચ્ચાનિ બુદ્ધા.

૫૮. છટ્ઠે ફલન્તિયાતિ સદ્દં કરોન્તિયા. ન સન્તસન્તીતિ ન ભાયન્તિ. તત્થ ખીણાસવો અત્તનો સક્કાયદિટ્ઠિયા પહીનત્તા ન ભાયતિ, હત્થાજાનીયો સક્કાયદિટ્ઠિયા બલવત્તાતિ. સત્તમટ્ઠમેસુપિ એસેવ નયો.

૬૧. નવમે કિંપુરિસાતિ કિન્નરા. માનુસિં વાચં ન ભાસન્તીતિ મનુસ્સકથં ન કથેન્તિ. ધમ્માસોકસ્સ કિર એકં કિન્નરં આનેત્વા દસ્સેસું. સો ‘‘કથાપેથ ન’’ન્તિ આહ. કિન્નરો કથેતું ન ઇચ્છતિ. એકો પુરિસો ‘‘અહમેતં કથાપેસ્સામી’’તિ હેટ્ઠાપાસાદં ઓતારેત્વા દ્વે ખાણુકે કોટ્ટેત્વા ઉક્ખલિં આરોપેસિ. સા ઉભતોપસ્સેહિ પતતિ. તં દિસ્વા કિન્નરો ‘‘કિં અઞ્ઞં એકં ખાણુકં કોટ્ટેતું ન વટ્ટતી’’તિ એત્તકમેવ આહ. પુન અપરભાગે દ્વે કિન્નરે આનેત્વા દસ્સેસું. રાજા ‘‘કથાપેથ ને’’તિ આહ. તે કથેતું ન ઇચ્છિંસુ. એકો પુરિસો ‘‘અહમેતે કથાપેસ્સામી’’તિ તે ગહેત્વા અન્તરાપણં અગમાસિ. તત્થેકો અમ્બપક્કઞ્ચ મચ્છે ચ અદ્દસ, એકો કબિટ્ઠફલઞ્ચ અમ્બિલિકાફલઞ્ચ. તત્થ પુરિમો ‘‘મહાવિસં મનુસ્સા ખાદન્તિ, કથં તે કિલાસિનો ન હોન્તી’’તિ આહ. ઇતરો ‘‘કથં ઇમે એતં નિસ્સાય કુટ્ઠિનો ન હોન્તી’’તિ આહ. એવં માનુસિં વાચં કથેતું સક્કોન્તાપિ દ્વે અત્થે સમ્પસ્સમાના ન કથેન્તીતિ.

૬૨. દસમે અપ્પટિવાનોતિ અનુકણ્ઠિતો અપચ્ચોસક્કિતો.

૬૩. એકાદસમે અસન્તસન્નિવાસન્તિ અસપ્પુરિસાનં સન્નિવાસં. ન વદેય્યાતિ ઓવાદેન વા અનુસાસનિયા વા ન વદેય્ય, મા વદતૂતિ અત્થો. થેરમ્પાહં ન વદેય્યન્તિ અહમ્પિ થેરં ભિક્ખું ઓવાદાનુસાસનિવસેન ન વદેય્યં. અહિતાનુકમ્પીતિ અહિતં ઇચ્છમાનો. નો હિતાનુકમ્પીતિ હિતં અનિચ્છમાનો. નોતિ નં વદેય્યન્તિ ‘‘અહં તવ વચનં ન કરિસ્સ’’ન્તિ નં વદેય્યં. વિહેઠેય્યન્તિ વચનસ્સ અકરણેન વિહેઠેય્યં. પસ્સમ્પિસ્સ નપ્પટિકરેય્યન્તિ પસ્સન્તોપિ જાનન્તોપિ અહં તસ્સ વચનં ન કરેય્યં. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. સુક્કપક્ખે પન સાધૂતિ નં વદેય્યન્તિ ‘‘સાધુ ભદ્દકં સુકથિતં તયા’’તિ તસ્સ કથં અભિનન્દન્તો નં વદેય્યન્તિ અત્થો.

૬૪. દ્વાદસમે ઉભતો વચીસંસારોતિ દ્વીસુપિ પક્ખેસુ અઞ્ઞમઞ્ઞં અક્કોસનપચ્ચક્કોસનવસેન સંસરમાના વાચા વચીસંસારો. દિટ્ઠિપળાસોતિ દિટ્ઠિં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકો યુગગ્ગાહલક્ખણો પળાસો દિટ્ઠિપળાસો નામ. ચેતસો આઘાતોતિ કોપો. સો હિ ચિત્તં આઘાતેન્તો ઉપ્પજ્જતિ. અપ્પચ્ચયોતિ અતુટ્ઠાકારો, દોમનસ્સન્તિ અત્થો. અનભિરદ્ધીતિ કોપોયેવ. સો હિ અનભિરાધનવસેન અનભિરદ્ધીતિ વુચ્ચતિ. અજ્ઝત્તં અવૂપસન્તં હોતીતિ સબ્બમ્પેતં નિયકજ્ઝત્તસઙ્ખાતે અત્તનો ચિત્તે ચ સદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકસઙ્ખાતાય અત્તનો પરિસાય ચ અવૂપસન્તં હોતિ. તસ્મેતન્તિ તસ્મિં એતં. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

પુગ્ગલવગ્ગો પઠમો.

(૭) ૨. સુખવગ્ગવણ્ણના

૬૫. દુતિયસ્સ પઠમે ગિહિસુખન્તિ ગિહીનં સબ્બકામનિપ્ફત્તિમૂલકં સુખં. પબ્બજિતસુખન્તિ પબ્બજિતાનં પબ્બજ્જામૂલકં સુખં.

૬૬. દુતિયે કામસુખન્તિ કામે આરબ્ભ ઉપ્પજ્જનકસુખં. નેક્ખમ્મસુખન્તિ નેક્ખમ્મં વુચ્ચતિ પબ્બજ્જા, તં આરબ્ભ ઉપ્પજ્જનકસુખં.

૬૭. તતિયે ઉપધિસુખન્તિ તેભૂમકસુખં. નિરુપધિસુખન્તિ લોકુત્તરસુખં.

૬૮. ચતુત્થે સાસવસુખન્તિ આસવાનં પચ્ચયભૂતં વટ્ટસુખં. અનાસવસુખન્તિ તેસં અપચ્ચયભૂતં વિવટ્ટસુખં.

૬૯. પઞ્ચમે સામિસન્તિ સંકિલેસં વટ્ટગામિસુખં. નિરામિસન્તિ નિક્કિલેસં વિવટ્ટગામિસુખં.

૭૦. છટ્ઠે અરિયસુખન્તિ અપુથુજ્જનસુખં. અનરિયસુખન્તિ પુથુજ્જનસુખં.

૭૧. સત્તમે કાયિકન્તિ કાયવિઞ્ઞાણસહજાતં. ચેતસિકન્તિ મનોદ્વારિકસુખં. તં લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકં કથિતં.

૭૨. અટ્ઠમે સપ્પીતિકન્તિ પઠમદુતિયજ્ઝાનસુખં. નિપ્પીતિકન્તિ તતિયચતુત્થજ્ઝાનસુખં. તત્થ લોકિયસપ્પીતિકતો લોકિયનિપ્પીતિકં, લોકુત્તરસપ્પીતિકતો ચ લોકુત્તરનિપ્પીતિકં અગ્ગન્તિ એવં ભુમ્મન્તરં અભિન્દિત્વા અગ્ગભાવો વેદિતબ્બો.

૭૩. નવમે સાતસુખન્તિ તીસુ ઝાનેસુ સુખં. ઉપેક્ખાસુખન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનસુખં.

૭૪. દસમે સમાધિસુખન્તિ અપ્પનં વા ઉપચારં વા પત્તસુખં. અસમાધિસુખન્તિ તદુભયં અપ્પત્તસુખં.

૭૫. એકાદસમે સપ્પીતિકારમ્મણન્તિ સપ્પીતિકં ઝાનદ્વયં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પન્નસુખં. નિપ્પીતિકારમ્મણેપિ એસેવ નયો. દ્વાદસમેપિ ઇમિનાવ ઉપાયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

૭૭. તેરસમે રૂપારમ્મણન્તિ રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનારમ્મણં, યંકિઞ્ચિ રૂપં આરબ્ભ ઉપ્પજ્જનકં વા. અરૂપારમ્મણન્તિ અરૂપાવચરજ્ઝાનારમ્મણં, યંકિઞ્ચિ અરૂપં આરબ્ભ ઉપ્પજ્જનકં વાતિ.

સુખવગ્ગો દુતિયો.

(૮) ૩. સનિમિત્તવગ્ગવણ્ણના

૭૮-૭૯. તતિયસ્સ પઠમે સનિમિત્તાતિ સકારણા. દુતિયાદીસુપિ એસેવ નયો. નિદાનં હેતુ સઙ્ખારો પચ્ચયો રૂપન્તિ સબ્બાનિપિ હિ એતાનિ કારણવેવચનાનેવ.

૮૪. સત્તમે સવેદનાતિ પચ્ચયભૂતાય સમ્પયુત્તવેદનાય સતિયેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, નાસતીતિ અત્થો. અટ્ઠમનવમેસુપિ એસેવ નયો.

૮૭. દસમે સઙ્ખતારમ્મણાતિ પચ્ચયનિબ્બત્તં સઙ્ખતધમ્મં આરમ્મણં કત્વાવ ઉપ્પજ્જન્તિ. નો અસઙ્ખતારમ્મણાતિ અસઙ્ખતં પન નિબ્બાનં આરબ્ભ ન ઉપ્પજ્જન્તિ. ન હોન્તીતિ મગ્ગક્ખણે ન હોન્તિ નામ, ફલે પત્તે નાહેસુન્તિ. એવમેતેસુ દસસુપિ ઠાનેસુ યાવ અરહત્તા દેસના દેસિતાતિ.

સનિમિત્તવગ્ગો તતિયો.

(૯) ૪. ધમ્મવગ્ગવણ્ણના

૮૮. ચતુત્થસ્સ પઠમે ચેતોવિમુત્તીતિ ફલસમાધિ. પઞ્ઞાવિમુત્તીતિ ફલપઞ્ઞા.

૮૯. દુતિયે પગ્ગાહોતિ વીરિયં. અવિક્ખેપોતિ ચિત્તેકગ્ગતા.

૯૦. તતિયે નામન્તિ ચત્તારો અરૂપક્ખન્ધા. રૂપન્તિ રૂપક્ખન્ધો. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તે ધમ્મકોટ્ઠાસપરિચ્છેદઞાણં નામ કથિતં.

૯૧. ચતુત્થે વિજ્જાતિ ફલઞાણં. વિમુત્તીતિ તંસમ્પયુત્તા સેસધમ્મા.

૯૨. પઞ્ચમે ભવદિટ્ઠીતિ સસ્સતદિટ્ઠિ. વિભવદિટ્ઠીતિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. છટ્ઠસત્તમાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૯૫. અટ્ઠમે દોવચસ્સતાતિ દુબ્બચભાવો. પાપમિત્તતાતિ પાપમિત્તસેવનભાવો. નવમં વુત્તવિપરિયાયેન વેદિતબ્બં.

૯૭. દસમે ધાતુકુસલતાતિ અટ્ઠારસ ધાતુયો ધાતૂતિ જાનનં. મનસિકારકુસલતાતિ તાસંયેવ ધાતૂનં અનિચ્ચાદિવસેન લક્ખણત્તયં આરોપેત્વા જાનનં.

૯૮. એકાદસમે આપત્તિકુસલતાતિ પઞ્ચન્નઞ્ચ સત્તન્નઞ્ચ આપત્તિક્ખન્ધાનં જાનનં. આપત્તિવુટ્ઠાનકુસલતાતિ દેસનાય વા કમ્મવાચાય વા આપત્તીહિ વુટ્ઠાનજાનનન્તિ.

ધમ્મવગ્ગો ચતુત્થો.

(૧૦) ૫. બાલવગ્ગવણ્ણના

૯૯. પઞ્ચમસ્સ પઠમે અનાગતં ભારં વહતીતિ ‘‘સમ્મજ્જની પદીપો ચ, ઉદકં આસનેન ચ, છન્દપારિસુદ્ધિઉતુક્ખાનં, ભિક્ખુગણના ચ ઓવાદો, પાતિમોક્ખં થેરભારોતિ વુચ્ચતી’’તિ ઇમં દસવિધં થેરભારં નવકો હુત્વા થેરેન અનજ્ઝિટ્ઠો કરોન્તો અનાગતં ભારં વહતિ નામ. આગતં ભારં ન વહતીતિ થેરો સમાનો તમેવ દસવિધં ભારં અત્તના વા અકરોન્તો પરં વા અસમાદપેન્તો આગતં ભારં ન વહતિ નામ. દુતિયસુત્તેપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

૧૦૧. તતિયે અકપ્પિયે કપ્પિયસઞ્ઞીતિ અકપ્પિયે સીહમંસાદિમ્હિ ‘‘કપ્પિયં ઇદ’’ન્તિ એવંસઞ્ઞી. કપ્પિયે અકપ્પિયસઞ્ઞીતિ કુમ્ભીલમંસબિળારમંસાદિમ્હિ કપ્પિયે ‘‘અકપ્પિયં ઇદ’’ન્તિ એવંસઞ્ઞી. ચતુત્થં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૧૦૩. પઞ્ચમે અનાપત્તિયા આપત્તિસઞ્ઞીતિ આપુચ્છિત્વા ભણ્ડકં ધોવન્તસ્સ, પત્તં પચન્તસ્સ, કેસે છિન્દન્તસ્સ, ગામં પવિસન્તસ્સાતિઆદીસુ અનાપત્તિ, તત્થ ‘‘આપત્તિ અય’’ન્તિ એવંસઞ્ઞી. આપત્તિયા અનાપત્તિસઞ્ઞીતિ તેસઞ્ઞેવ વત્થૂનં અનાપુચ્છાકરણે આપત્તિ, તત્થ ‘‘અનાપત્તી’’તિ એવંસઞ્ઞી. છટ્ઠેપિ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. સત્તમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૧૦૯. એકાદસમે આસવાતિ કિલેસા. ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બન્તિ સઙ્ઘભોગસ્સ અપટ્ઠપનં અવિચારણં ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બં નામ, તં કુક્કુચ્ચાયતિ. કુક્કુચ્ચાયિતબ્બન્તિ તસ્સેવ પટ્ઠપનં વિચારણં, તં ન કુક્કુચ્ચાયતિ. દ્વાદસમાદીનિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનીતિ.

બાલવગ્ગો પઞ્ચમો.

દુતિયપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૩. તતિયપણ્ણાસકં

(૧૧) ૧. આસાદુપ્પજહવગ્ગવણ્ણના

૧૧૯. તતિયસ્સ પણ્ણાસકસ્સ પઠમે આસાતિ તણ્હા. દુપ્પજહાતિ દુચ્ચજા દુન્નીહરા. લાભાસાય દુપ્પજહભાવેન સત્તા દસપિ વસ્સાનિ વીસતિપિ સટ્ઠિપિ વસ્સાનિ ‘‘અજ્જ લભિસ્સામ, સ્વે લભિસ્સામા’’તિ રાજાનં ઉપટ્ઠહન્તિ, કસિકમ્માદીનિ કરોન્તિ, ઉભતોબ્યૂળ્હં સઙ્ગામં પક્ખન્દન્તિ, અજપથસઙ્કુપથાદયો પટિપજ્જન્તિ, નાવાય મહાસમુદ્દં પવિસન્તિ. જીવિતાસાય દુપ્પજહત્તા સમ્પત્તે મરણકાલેપિ વસ્સસતજીવિં અત્તાનં મઞ્ઞન્તિ. સો કમ્મકમ્મનિમિત્તાદીનિ પસ્સન્તોપિ ‘‘દાનં દેહિ પૂજં, કરોહી’’તિ અનુકમ્પકેહિ વુચ્ચમાનો ‘‘નાહં મરિસ્સામિ, જીવિસ્સામિ’’ચ્ચેવ આસાય કસ્સચિ વચનં ન ગણ્હાતિ.

૧૨૦. દુતિયે પુબ્બકારીતિ પઠમં ઉપકારસ્સ કારકો. કતઞ્ઞૂકતવેદીતિ તેન કતં ઞત્વા પચ્છા કારકો. તેસુ પુબ્બકારી ‘‘ઇણં દેમી’’તિ સઞ્ઞં કરોતિ, પચ્છા કારકો ‘‘ઇણં જીરાપેમી’’તિ સઞ્ઞં કરોતિ.

૧૨૧. તતિયે તિત્તો ચ તપ્પેતા ચાતિ પચ્ચેકબુદ્ધો ચ તથાગતસાવકો ચ ખીણાસવો તિત્તો નામ, તથાગતો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો તિત્તો ચ તપ્પેતા ચ.

૧૨૨. ચતુત્થે દુત્તપ્પયાતિ દાયકેન દુત્તપ્પયા તપ્પેતું ન સુકરા. નિક્ખિપતીતિ નિદહતિ ન પરિભુઞ્જતિ. વિસ્સજ્જેતીતિ પરેસં દેતિ.

૧૨૩. પઞ્ચમે ન વિસ્સજ્જેતીતિ સબ્બંયેવ પરેસં ન દેતિ, અત્તનો પન યાપનમત્તં ગહેત્વા અવસેસં દેતિ.

૧૨૪. છટ્ઠે સુભનિમિત્તન્તિ ઇટ્ઠારમ્મણં.

૧૨૫. સત્તમે પટિઘનિમિત્તન્તિ અનિટ્ઠનિમિત્તં.

૧૨૬. અટ્ઠમે પરતો ચ ઘોસોતિ પરસ્સ સન્તિકા અસ્સદ્ધમ્મસવનં.

૧૨૭. નવમે પરતો ચ ઘોસોતિ પરસ્સ સન્તિકા સદ્ધમ્મસવનં. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

આસાદુપ્પજહવગ્ગો પઠમો.

(૧૨) ૨. આયાચનવગ્ગવણ્ણના

૧૩૧. દુતિયસ્સ પઠમે એવં સમ્મા આયાચમાનો આયાચેય્યાતિ સદ્ધો ભિક્ખુ ઉટ્ઠહિત્વા ‘‘યાદિસો સારિપુત્તત્થેરો પઞ્ઞાય, અહમ્પિ તાદિસો હોમિ. યાદિસો મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો ઇદ્ધિયા, અહમ્પિ તાદિસો હોમી’’તિ એવં આયાચન્તો પિહેન્તો પત્થેન્તો યં અત્થિ, તસ્સેવ પત્થિતત્તા સમ્મા પત્થેય્ય નામ. ઇતો ઉત્તરિ પત્થેન્તો મિચ્છા પત્થેય્ય. એવરૂપા હિ પત્થના યં નત્થિ, તસ્સ પત્થિતત્તા મિચ્છાપત્થના નામ હોતિ. કિં કારણા? એસા, ભિક્ખવે, તુલા એતં પમાણન્તિ યથા હિ સુવણ્ણં વા હિરઞ્ઞં વા તુલેન્તસ્સ તુલા ઇચ્છિતબ્બા, ધઞ્ઞં મિનન્તસ્સ માનન્તિ તુલને તુલા, મિનને ચ માનં પમાણં હોતિ, એવમેવ મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં એસા તુલા એતં પમાણં યદિદં સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના. તે ગહેત્વા ‘‘અહમ્પિ ઞાણેન વા ઇદ્ધિયા વા એતમ્પમાણો હોમી’’તિ અત્તાનં તુલેતું વા પમાણેતું વા સક્કા, ન ઇતો અઞ્ઞથા.

૧૩૨. દુતિયાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇદં પનેત્થ વિસેસમત્તં – ખેમા ચ ભિક્ખુની ઉપ્પલવણ્ણા ચાતિ એતાસુ હિ ખેમા પઞ્ઞાય અગ્ગા, ઉપ્પલવણ્ણા ઇદ્ધિયા. તસ્મા ‘‘પઞ્ઞાય વા ઇદ્ધિયા વા એતાદિસી હોમી’’તિ સમ્મા આયાચમાના આયાચેય્ય. તથા ચિત્તો ગહપતિ પઞ્ઞાય અગ્ગો, હત્થકો રાજકુમારો મહિદ્ધિકતાય. તસ્મા ‘‘પઞ્ઞાય વા ઇદ્ધિયા વા એદિસો હોમી’’તિ સમ્મા આયાચમાનો આયાચેય્ય. ખુજ્જુત્તરાપિ મહાપઞ્ઞતાય અગ્ગા, નન્દમાતા મહિદ્ધિકતાય. તસ્મા ‘‘પઞ્ઞાય વા ઇદ્ધિયા વા એતાદિસી હોમી’’તિ સમ્મા આયાચમાના આયાચેય્ય.

૧૩૫. પઞ્ચમે ખતન્તિ ગુણાનં ખતત્તા ખતં. ઉપહતન્તિ ગુણાનં ઉપહતત્તા ઉપહતં, છિન્નગુણં નટ્ઠગુણન્તિ અત્થો. અત્તાનં પરિહરતીતિ નિગ્ગુણં અત્તાનં જગ્ગતિ ગોપાયતિ. સાવજ્જોતિ સદોસો. સાનુવજ્જોતિ સઉપવાદો. પસવતીતિ પટિલભતિ. અનનુવિચ્ચાતિ અજાનિત્વા અવિનિચ્છિનિત્વા. અપરિયોગાહેત્વાતિ અનનુપવિસિત્વા. અવણ્ણારહસ્સાતિ અવણ્ણયુત્તસ્સ મિચ્છાપટિપન્નસ્સ તિત્થિયસ્સ વા તિત્થિયસાવકસ્સ વા. વણ્ણં ભાસતીતિ ‘‘સુપ્પટિપન્નો એસ સમ્માપટિપન્નો’’તિ ગુણં કથેતિ. વણ્ણારહસ્સાતિ બુદ્ધાદીસુ અઞ્ઞતરસ્સ સમ્માપટિપન્નસ્સ. અવણ્ણં ભાસતીતિ ‘‘દુપ્પટિપન્નો એસ મિચ્છાપટિપન્નો’’તિ અગુણં કથેતિ. અવણ્ણારહસ્સ અવણ્ણં ભાસતીતિ ઇધેકચ્ચો પુગ્ગલો દુપ્પટિપન્નાનં મિચ્છાપટિપન્નાનં તિત્થિયાનં તિત્થિયસાવકાનં ‘‘ઇતિપિ દુપ્પટિપન્ના ઇતિપિ મિચ્છાપટિપન્ના’’તિ અવણ્ણં ભાસતિ. વણ્ણારહસ્સ વણ્ણં ભાસતીતિ સુપ્પટિપન્નાનં સમ્માપટિપન્નાનં બુદ્ધાનં બુદ્ધસાવકાનં ‘‘ઇતિપિ સુપ્પટિપન્ના ઇતિપિ સમ્માપટિપન્ના’’તિ વણ્ણં ભાસતિ.

૧૩૬. છટ્ઠે અપ્પસાદનીયે ઠાનેતિ અપ્પસાદકારણે. પસાદં ઉપદંસેતીતિ દુપ્પટિપદાય મિચ્છાપટિપદાય ‘‘અયં સુપ્પટિપદા સમ્માપટિપદા’’તિ પસાદં જનેતિ. પસાદનીયે ઠાને અપ્પસાદન્તિ સુપ્પટિપદાય સમ્માપટિપદાય ‘‘અયં દુપ્પટિપદા મિચ્છાપટિપદા’’તિ અપ્પસાદં જનેતીતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

૧૩૭. સત્તમે દ્વીસૂતિ દ્વીસુ ઓકાસેસુ દ્વીસુ કારણેસુ. મિચ્છાપટિપજ્જમાનોતિ મિચ્છાપટિપત્તિં પટિપજ્જમાનો. માતરિ ચ પિતરિ ચાતિ મિત્તવિન્દકો વિય માતરિ, અજાતસત્તુ વિય પિતરિ. સુક્કપક્ખો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૧૩૮. અટ્ઠમે તથાગતે ચ તથાગતસાવકે ચાતિ દેવદત્તો વિય તથાગતે, કોકાલિકો વિય ચ તથાગતસાવકે. સુક્કપક્ખે આનન્દત્થેરો વિય તથાગતે, નન્દગોપાલકસેટ્ઠિપુત્તો વિય ચ તથાગતસાવકે.

૧૩૯. નવમે સચિત્તવોદાનન્તિ સકચિત્તસ્સ વોદાનં, અટ્ઠન્નં સમાપત્તીનં એતં નામં. ન ચ કિઞ્ચિ લોકે ઉપાદિયતીતિ લોકે ચ રૂપાદીસુ ધમ્મેસુ કિઞ્ચિ એકં ધમ્મમ્પિ ન ગણ્હાતિ ન પરામસતિ. એવમેત્થ અનુપાદાનં નામ દુતિયો ધમ્મો હોતિ. દસમેકાદસમાનિ ઉત્તાનત્થાનેવાતિ.

આયાચનવગ્ગો દુતિયો.

(૧૩) ૩. દાનવગ્ગવણ્ણના

૧૪૨. તતિયસ્સ પઠમે દાનાનીતિ દિય્યનકવસેન દાનાનિ, દેય્યધમ્મસ્સેતં નામં. સવત્થુકા વા ચેતના દાનં, સમ્પત્તિપરિચ્ચાગસ્સેતં નામં. આમિસદાનન્તિ ચત્તારો પચ્ચયા દિય્યનકવસેન આમિસદાનં નામ. ધમ્મદાનન્તિ ઇધેકચ્ચો અમતપત્તિપટિપદં કથેત્વા દેતિ, ઇદં ધમ્મદાનં નામ.

૧૪૩. દુતિયે ચત્તારો પચ્ચયા યજનકવસેન યાગો નામ ધમ્મોપિ યજનકવસેન યાગોતિ વેદિતબ્બો.

૧૪૪. તતિયે આમિસસ્સ ચજનં આમિસચાગો, ધમ્મસ્સ ચજનં ધમ્મચાગો. ચતુત્થે ઉપસગ્ગમત્તં વિસેસો.

૧૪૬. પઞ્ચમે ચતુન્નં પચ્ચયાનં ભુઞ્જનં આમિસભોગો, ધમ્મસ્સ ભુઞ્જનં ધમ્મભોગો. છટ્ઠે ઉપસગ્ગમત્તં વિસેસો.

૧૪૮. સત્તમે ચતુન્નં પચ્ચયાનં સંવિભજનં આમિસસંવિભાગો, ધમ્મસ્સ સંવિભજનં ધમ્મસંવિભાગો.

૧૪૯. અટ્ઠમે ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સઙ્ગહો આમિસસઙ્ગહો, ધમ્મેન સઙ્ગહો ધમ્મસઙ્ગહો.

૧૫૦. નવમે ચતૂહિ પચ્ચયેહિ અનુગ્ગણ્હનં આમિસાનુગ્ગહો, ધમ્મેન અનુગ્ગણ્હનં ધમ્માનુગ્ગહો.

૧૫૧. દસમે ચતૂહિ પચ્ચયેહિ અનુકમ્પનં આમિસાનુકમ્પા, ધમ્મેન અનુકમ્પનં ધમ્માનુકમ્પાતિ.

દાનવગ્ગો તતિયો.

(૧૪) ૪. સન્થારવગ્ગવણ્ણના

૧૫૨. ચતુત્થસ્સ પઠમે ચતૂહિ પચ્ચયેહિ અત્તનો ચ પરસ્સ ચ અન્તરપટિચ્છાદનવસેન સન્થરણં આમિસસન્થારો, ધમ્મેન સન્થરણં ધમ્મસન્થારો. દુતિયે ઉપસગ્ગમત્તં વિસેસો.

૧૫૪. તતિયે વુત્તપ્પકારસ્સ આમિસસ્સ એસના આમિસેસના, ધમ્મસ્સ એસના ધમ્મેસના. ચતુત્થે ઉપસગ્ગમત્તમેવ વિસેસો.

૧૫૬. પઞ્ચમે મત્થકપ્પત્તા આમિસપરિયેસના આમિસપરિયેટ્ઠિ, મત્થકપ્પત્તાવ ધમ્મપરિયેસના ધમ્મપરિયેટ્ઠીતિ વુત્તા.

૧૫૭. છટ્ઠે આમિસેન પૂજનં આમિસપૂજા, ધમ્મેન પૂજનં ધમ્મપૂજા.

૧૫૮. સત્તમે આતિથેય્યાનીતિ આગન્તુકદાનાનિ. અતિથેય્યાનીતિપિ પાઠો.

૧૫૯. અટ્ઠમે આમિસં ઇજ્ઝનકસમિજ્ઝનકવસેન આમિસિદ્ધિ, ધમ્મોપિ ઇજ્ઝનકસમિજ્ઝનકવસેન ધમ્મિદ્ધિ.

૧૬૦. નવમે આમિસેન વડ્ઢનં આમિસવુદ્ધિ, ધમ્મેન વડ્ઢનં ધમ્મવુદ્ધિ.

૧૬૧. દસમે રતિકરણટ્ઠેન આમિસં આમિસરતનં, ધમ્મો ધમ્મરતનં.

૧૬૨. એકાદસમે આમિસસ્સ ચિનનં વડ્ઢનં આમિસસન્નિચયો, ધમ્મસ્સ ચિનનં વડ્ઢનં ધમ્મસન્નિચયો.

૧૬૩. દ્વાદસમે આમિસસ્સ વિપુલભાવો આમિસવેપુલ્લં, ધમ્મસ્સ વિપુલભાવો ધમ્મવેપુલ્લન્તિ.

સન્થારવગ્ગો ચતુત્થો.

(૧૫) ૫. સમાપત્તિવગ્ગવણ્ણના

૧૬૪. પઞ્ચમસ્સ પઠમે સમાપત્તિકુસલતાતિ આહારસપ્પાયં ઉતુસપ્પાયં પરિગ્ગણ્હિત્વા સમાપત્તિસમાપજ્જને છેકતા. સમાપત્તિવુટ્ઠાનકુસલતાતિ યથાપરિચ્છેદેન ગતે કાલે વિયત્તો હુત્વા ઉટ્ઠહન્તો વુટ્ઠાનકુસલો નામ હોતિ, એવં કુસલતા.

૧૬૫. દુતિયે અજ્જવન્તિ ઉજુભાવો. મદ્દવન્તિ મુદુભાવો.

૧૬૬. તતિયે ખન્તીતિ અધિવાસનખન્તિ. સોરચ્ચન્તિ સુસીલ્યભાવેન સુરતભાવો.

૧૬૭. ચતુત્થે સાખલ્યન્તિ સણ્હવાચાવસેન સમ્મોદમાનભાવો. પટિસન્થારોતિ આમિસેન વા ધમ્મેન વા પટિસન્થરણં.

૧૬૮. પઞ્ચમે અવિહિંસાતિ કરુણાપુબ્બભાગો. સોચેય્યન્તિ સીલવસેન સુચિભાવો. છટ્ઠસત્તમાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૧૭૧. અટ્ઠમે પટિસઙ્ખાનબલન્તિ પચ્ચવેક્ખણબલં.

૧૭૨. નવમે મુટ્ઠસ્સચ્ચે અકમ્પનેન સતિયેવ સતિબલં. ઉદ્ધચ્ચે અકમ્પનેન સમાધિયેવ સમાધિબલં.

૧૭૩. દસમે સમથોતિ ચિત્તેકગ્ગતા. વિપસ્સનાતિ સઙ્ખારપરિગ્ગાહકઞ્ઞાણં.

૧૭૪. એકાદસમે સીલવિપત્તીતિ દુસ્સીલ્યં. દિટ્ઠિવિપત્તીતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ.

૧૭૫. દ્વાદસમે સીલસમ્પદાતિ પરિપુણ્ણસીલતા. દિટ્ઠિસમ્પદાતિ સમ્માદિટ્ઠિકભાવો. તેન કમ્મસ્સકતસમ્માદિટ્ઠિ, ઝાનસમ્માદિટ્ઠિ, વિપસ્સનાસમ્માદિટ્ઠિ, મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ, ફલસમ્માદિટ્ઠીતિ સબ્બાપિ પઞ્ચવિધા સમ્માદિટ્ઠિ સઙ્ગહિતા હોતિ.

૧૭૬. તેરસમે સીલવિસુદ્ધીતિ વિસુદ્ધિસમ્પાપકં સીલં. દિટ્ઠિવિસુદ્ધીતિ વિસુદ્ધિસમ્પાપિકા ચતુમગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ, પઞ્ચવિધાપિ વા સમ્માદિટ્ઠિ.

૧૭૭. ચુદ્દસમે દિટ્ઠિવિસુદ્ધીતિ વિસુદ્ધિસમ્પાપિકા સમ્માદિટ્ઠિયેવ. યથાદિટ્ઠિસ્સ ચ પધાનન્તિ હેટ્ઠિમમગ્ગસમ્પયુત્તં વીરિયં. તઞ્હિ તસ્સા દિટ્ઠિયા અનુરૂપત્તા ‘‘યથાદિટ્ઠિસ્સ ચ પધાન’’ન્તિ વુત્તં.

૧૭૮. પન્નરસમે અસન્તુટ્ઠિતા ચ કુસલેસુ ધમ્મેસૂતિ અઞ્ઞત્ર અરહત્તમગ્ગા કુસલેસુ ધમ્મેસુ અસન્તુટ્ઠિભાવો.

૧૭૯. સોળસમે મુટ્ઠસ્સચ્ચન્તિ મુટ્ઠસ્સતિભાવો. અસમ્પજઞ્ઞન્તિ અઞ્ઞાણભાવો.

૧૮૦. સત્તરસમે અપિલાપનલક્ખણા સતિ. સમ્મા પજાનનલક્ખણં સમ્પજઞ્ઞન્તિ.

સમાપત્તિવગ્ગો પઞ્ચમો. તતિયપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૧. કોધપેય્યાલં

૧૮૧. ઇતો પરેસુ કુજ્ઝનલક્ખણો કોધો. ઉપનન્ધનલક્ખણો ઉપનાહો. સુકતકરણમક્ખનલક્ખણો મક્ખો. યુગગ્ગાહલક્ખણો પલાસો. ઉસૂયનલક્ખણા ઇસ્સા. પઞ્ચમચ્છેરભાવો મચ્છરિયં. તં સબ્બમ્પિ મચ્છરાયનલક્ખણં. કતપટિચ્છાદનલક્ખણા માયા. કેરાટિકલક્ખણં સાઠેય્યં. અલજ્જનાકારો અહિરિકં. ઉપવાદતો અભાયનાકારો અનોત્તપ્પં. અક્કોધાદયો તેસં પટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બા.

૧૮૫. સેક્ખસ્સ ભિક્ખુનોતિ સત્તવિધસ્સાપિ સેક્ખસ્સ ઉપરિઉપરિગુણેહિ પરિહાનાય સંવત્તન્તિ, પુથુજ્જનસ્સ પન પઠમતરંયેવ પરિહાનાય સંવત્તન્તીતિ વેદિતબ્બા. અપરિહાનાયાતિ ઉપરિઉપરિગુણેહિ અપરિહાનત્થાય.

૧૮૭. યથાભતં નિક્ખિત્તોતિ યથા આનેત્વા નિક્ખિત્તો, એવં નિરયે પતિટ્ઠિતો વાતિ વેદિતબ્બો.

૧૯૦. એકચ્ચોતિ યસ્સેતે કોધાદયો અત્થિ, સો એકચ્ચો નામ.

કોધપેય્યાલં નિટ્ઠિતં.

૨. અકુસલપેય્યાલં

૧૯૧-૨૦૦. સાવજ્જાતિ સદોસા. અનવજ્જાતિ નિદ્દોસા. દુક્ખુદ્રયાતિ દુક્ખવડ્ઢિકા. સુખુદ્રિયાતિ સુખવડ્ઢિકા. સબ્યાબજ્ઝાતિ સદુક્ખા. અબ્યાબજ્ઝાતિ નિદ્દુક્ખા. એત્તાવતા વટ્ટવિવટ્ટમેવ કથિતં.

અકુસલપેય્યાલં નિટ્ઠિતં.

૩. વિનયપેય્યાલં

૨૦૧. દ્વેમે, ભિક્ખવે, અત્થવસે પટિચ્ચાતિ, ભિક્ખવે, દ્વે અત્થે નિસ્સાય દ્વે કારણાનિ સન્ધાય. સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તન્તિ સિક્ખાકોટ્ઠાસો ઠપિતો. સઙ્ઘસુટ્ઠુતાયાતિ સઙ્ઘસ્સ સુટ્ઠુભાવાય, ‘‘સુટ્ઠુ, ભન્તે’’તિ વત્વા સમ્પટિચ્છનત્થાયાતિ અત્થો. સઙ્ઘફાસુતાયાતિ સઙ્ઘસ્સ ફાસુવિહારત્થાય. દુમ્મઙ્કૂનન્તિ દુસ્સીલાનં. પેસલાનન્તિ પીયસીલાનં. દિટ્ઠધમ્મિકાનં આસવાનન્તિ દિટ્ઠધમ્મે ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે વીતિક્કમપચ્ચયા પટિલદ્ધબ્બાનં વધબન્ધનાદિદુક્ખધમ્મસઙ્ખાતાનં આસવાનં. સંવરાયાતિ પિદહનત્થાય. સમ્પરાયિકાનન્તિ તથારૂપાનંયેવ અપાયદુક્ખસઙ્ખાતાનં સમ્પરાયે ઉપ્પજ્જનકઆસવાનં. પટિઘાતાયાતિ પટિસેધનત્થાય. વેરાનન્તિ અકુસલવેરાનમ્પિ પુગ્ગલવેરાનમ્પિ. વજ્જાનન્તિ દોસાનં. તે એવ વા દુક્ખધમ્મા વજ્જનીયત્તા ઇધ વજ્જાતિ અધિપ્પેતા. ભયાનન્તિ ચિત્તુત્રાસભયાનમ્પિ ભયહેતૂનં તેસંયેવ દુક્ખધમ્માનમ્પિ. અકુસલાનન્તિ અક્ખમટ્ઠેન અકુસલસઙ્ખાતાનં દુક્ખધમ્માનં. ગિહીનં અનુકમ્પાયાતિ ગિહીસુ ઉજ્ઝાયન્તેસુ પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદં ગિહીનં અનુકમ્પાય પઞ્ઞત્તં નામ. પાપિચ્છાનં પક્ખુપચ્છેદાયાતિ પાપિચ્છા પક્ખં નિસ્સાય સઙ્ઘં ભિન્દેય્યુન્તિ તેસં પક્ખુપચ્છેદનત્થાય. અપ્પસન્નાનં પસાદાયાતિ પુબ્બે અપ્પસન્નાનમ્પિ પણ્ડિતમનુસ્સાનં સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસમ્પદં દિસ્વા પસાદુપ્પત્તિઅત્થાય. પસન્નાનં ભિય્યોભાવાયાતિ પસન્નાનં ઉપરૂપરિપસાદભાવાય. સદ્ધમ્મટ્ઠિતિયાતિ સદ્ધમ્મસ્સ ચિરટ્ઠિતત્થં. વિનયાનુગ્ગહાયાતિ પઞ્ચવિધસ્સાપિ વિનયસ્સ અનુગ્ગણ્હનત્થાય.

૨૦૨-૨૩૦. પાતિમોક્ખં પઞ્ઞત્તન્તિ ભિક્ખુપાતિમોક્ખં ભિક્ખુનિપાતિમોક્ખન્તિ દુવિધં પાતિમોક્ખં પઞ્ઞત્તં. પાતિમોક્ખુદ્દેસોતિ ભિક્ખૂનં પઞ્ચ, ભિક્ખુનીનં ચત્તારોતિ નવ પાતિમોક્ખુદ્દેસા પઞ્ઞત્તા. પાતિમોક્ખટ્ઠપનન્તિ ઉપોસથટ્ઠપનં. પવારણા પઞ્ઞત્તાતિ ચાતુદ્દસિકા પન્નરસિકાતિ દ્વે પવારણા પઞ્ઞત્તા. પવારણટ્ઠપનં પઞ્ઞત્તન્તિ સાપત્તિકસ્સ ભિક્ખુનો પવારણા ઉત્તિયા વત્તમાનાય પવારણટ્ઠપનં પઞ્ઞત્તં. તજ્જનીયકમ્માદીસુ ભિક્ખૂ વાચાસત્તીહિ વિતુદન્તાનં પણ્ડુકલોહિતકાનં ભિક્ખૂનં તજ્જનીયકમ્મં (ચૂળવ. ૧ આદયો) પઞ્ઞત્તં. બાલસ્સ અબ્યત્તસ્સ સેય્યસકસ્સ ભિક્ખુનો નિયસ્સકમ્મં પઞ્ઞત્તં. કુલદૂસકે અસ્સજિપુનબ્બસુકે ભિક્ખૂ આરબ્ભ પબ્બાજનીયકમ્મં (ચૂળવ. ૨૧ આદયો) પઞ્ઞત્તં. ગિહીનં અક્કોસકસ્સ સુધમ્મત્થેરસ્સ પટિસારણીયકમ્મં (ચૂળવ. ૩૩ આદયો) પઞ્ઞત્તં. આપત્તિયા અદસ્સનાદીસુ ઉક્ખેપનીયકમ્મં પઞ્ઞત્તં. ગરુકાપત્તિં આપન્નસ્સ પટિચ્છન્નાય આપત્તિયા પરિવાસદાનં પઞ્ઞત્તં. પરિવાસે અન્તરાપત્તિં આપન્નસ્સ મૂલાય પટિકસ્સનં પઞ્ઞત્તં. પટિચ્છન્નાયપિ અપ્પટિચ્છન્નાયપિ આપત્તિયા માનત્તદાનં પઞ્ઞત્તં. ચિણ્ણમાનત્તસ્સ અબ્ભાનં પઞ્ઞત્તં. સમ્મા વત્તન્તસ્સ ઓસારણીયં પઞ્ઞત્તં. અસમ્માવત્તનાદીસુ નિસ્સારણીયં પઞ્ઞત્તં.

એહિભિક્ખૂપસમ્પદા સરણગમનૂપસમ્પદા ઓવાદૂપસમ્પદા પઞ્હાબ્યાકરણૂપસમ્પદા ઞત્તિચતુત્થકમ્મૂપસમ્પદા ગરુધમ્મૂપસમ્પદા ઉભતોસઙ્ઘે ઉપસમ્પદા દૂતેન ઉપસમ્પદાતિ અટ્ઠવિધા ઉપસમ્પદા પઞ્ઞત્તા. ઞત્તિકમ્મં નવ ઠાનાનિ ગચ્છતીતિ એવં નવટ્ઠાનિકં ઞત્તિકમ્મં પઞ્ઞત્તં. ઞત્તિદુતિયકમ્મં સત્ત ઠાનાનિ ગચ્છતીતિ એવં સત્તટ્ઠાનિકમેવ ઞત્તિદુતિયકમ્મં પઞ્ઞત્તં. ઞત્તિચતુત્થકમ્મં સત્ત ઠાનાનિ ગચ્છતીતિ એવં સત્તટ્ઠાનિકમેવ ઞત્તિચતુત્થકમ્મં પઞ્ઞત્તં. પઠમપારાજિકાદીનં પઠમપઞ્ઞત્તિ અપઞ્ઞત્તે પઞ્ઞત્તં. તેસંયેવ અનુપઞ્ઞત્તિ પઞ્ઞત્તે અનુપઞ્ઞત્તં. ધમ્મસમ્મુખતા વિનયસમ્મુખતા સઙ્ઘસમ્મુખતા પુગ્ગલસમ્મુખતાતિ ઇમસ્સ ચતુબ્બિધસ્સ સમ્મુખીભાવસ્સ વસેન સમ્મુખાવિનયો પઞ્ઞત્તો. સતિવેપુલ્લપ્પત્તસ્સ ખીણાસવસ્સ અચોદનત્થાય સતિવિનયો પઞ્ઞત્તો. ઉમ્મત્તકસ્સ ભિક્ખુનો અમૂળ્હવિનયો પઞ્ઞત્તો. અપ્પટિઞ્ઞાય ચુદિતકસ્સ આપત્તિયા અતરણત્થં પટિઞ્ઞાતકરણં પઞ્ઞત્તં. બહુતરાનં ધમ્મવાદીનં લદ્ધિં ગહેત્વા અધિકરણવૂપસમનત્થં. યેભુય્યસિકા પઞ્ઞત્તા. પાપુસ્સન્નસ્સ પુગ્ગલસ્સ નિગ્ગણ્હનત્થં તસ્સપાપિયસિકા પઞ્ઞત્તા. ભણ્ડનાદિવસેન બહું અસ્સામણકં કત્વા આપત્તિં આપન્નાનં ભિક્ખૂનં ઠપેત્વા થુલ્લવજ્જં ઠપેત્વા ગિહિપટિસંયુત્તઞ્ચ અવસેસાપત્તીનં વૂપસમનત્થાય તિણવત્થારકો પઞ્ઞત્તો.

વિનયપેય્યાલં નિટ્ઠિતં.

૪. રાગપેય્યાલં

૨૩૧. રાગસ્સ, ભિક્ખવે, અભિઞ્ઞાયાતિ પઞ્ચકામગુણિકરાગસ્સ અભિજાનનત્થં પચ્ચક્ખકરણત્થં. પરિઞ્ઞાયાતિ પરિજાનનત્થં. પરિક્ખયાયાતિ પરિક્ખયગમનત્થં. પહાનાયાતિ પજહનત્થં. ખયાય વયાયાતિ ખયવયગમનત્થં. વિરાગાયાતિ વિરજ્જનત્થં. નિરોધાયાતિ નિરુજ્ઝનત્થં. ચાગાયાતિ ચજનત્થં. પટિનિસ્સગ્ગાયાતિ પટિનિસ્સજ્જનત્થં.

૨૩૨-૨૪૬. થમ્ભસ્સાતિ કોધમાનવસેન થદ્ધભાવસ્સ. સારબ્ભસ્સાતિ કારણુત્તરિયલક્ખણસ્સ સારબ્ભસ્સ. માનસ્સાતિ નવવિધમાનસ્સ. અતિમાનસ્સાતિ અતિક્કમિત્વા મઞ્ઞનમાનસ્સ. મદસ્સાતિ મજ્જનાકારમદસ્સ. પમાદસ્સાતિ સતિવિપ્પવાસસ્સ, પઞ્ચસુ કામગુણેસુ ચિત્તવોસ્સગ્ગસ્સ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

રાગપેય્યાલં નિટ્ઠિતં.

મનોરથપૂરણિયા અઙ્ગુત્તરનિકાય-અટ્ઠકથાય

દુકનિપાતસ્સ સંવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ.

અઙ્ગુત્તરનિકાયે

તિકનિપાત-અટ્ઠકથા

૧. પઠમપણ્ણાસકં

૧. બાલવગ્ગો

૧. ભયસુત્તવણ્ણના

૧. તિકનિપાતસ્સ પઠમે ભયાનીતિઆદીસુ ભયન્તિ ચિત્તુત્રાસો. ઉપદ્દવોતિ અનેકગ્ગતાકારો. ઉપસગ્ગોતિ ઉપસટ્ઠાકારો તત્થ તત્થ લગ્ગનાકારો.

તેસં એવં નાનત્તં વેદિતબ્બં – પબ્બતવિસમનિસ્સિતા ચોરા જનપદવાસીનં પેસેન્તિ – ‘‘મયં અસુકદિવસે નામ તુમ્હાકં ગામં પહરિસ્સામા’’તિ. તે તં પવત્તિં સુતકાલતો પટ્ઠાય ભયં સન્તાસં આપજ્જન્તિ. અયં ચિત્તુત્રાસો નામ. ‘‘યથા નો તે ચોરા કુપિતા અનત્થમ્પિ આવહેય્યુ’’ન્તિ હત્થસારં ગહેત્વા દ્વિપદચતુપ્પદેહિ સદ્ધિં અરઞ્ઞં પવિસિત્વા તત્થ તત્થ ભૂમિયં નિપજ્જન્તિ ડંસમકસાદીહિ ખજ્જમાના, ગુમ્બન્તરાનિ પવિસન્તા ખાણુકણ્ટકે મદ્દન્તિ. તેસં એવં વિચરન્તાનં વિક્ખિત્તભાવો અનેકગ્ગતાકારો નામ. તતો ચોરેસુ યથાવુત્તે દિવસે અનાગચ્છન્તેસુ ‘‘તુચ્છકસાસનં ભવિસ્સતિ, ગામં પવિસિસ્સામા’’તિ સપરિક્ખારા ગામં પવિસન્તિ. અથ તેસં પવિટ્ઠભાવં ઞત્વા ગામં પરિવારેત્વા દ્વારે અગ્ગિં દત્વા મનુસ્સે ઘાતેત્વા ચોરા સબ્બં વિભવં વિલુમ્પિત્વા ગચ્છન્તિ. તેસુ ઘાતિતાવસેસા અગ્ગિં નિબ્બાપેત્વા કોટ્ઠકચ્છાયાભિત્તિચ્છાયાદીસુ તત્થ તત્થ લગ્ગિત્વા નિસીદન્તિ નટ્ઠં અનુસોચમાના. અયં ઉપસટ્ઠાકારો લગ્ગનાકારો નામ.

નળાગારાતિ નળેહિ છન્નપટિચ્છન્નઅગારા. સેસસમ્ભારા પનેત્થ રુક્ખમયા હોન્તિ. તિણાગારેપિ એસેવ નયો. કૂટાગારાનીતિ કૂટસઙ્ગહિતાનિ અગારાનિ. ઉલ્લિત્તાવલિત્તાનીતિ અન્તો ચ બહિ ચ લિત્તાનિ. નિવાતાનીતિ નિવારિતવાતપ્પવેસાનિ. ફુસિતગ્ગળાનીતિ છેકેહિ વડ્ઢકીહિ કતત્તા પિટ્ઠસઙ્ઘાટમ્હિ સુટ્ઠુ ફુસિતકવાટાનિ. પિહિતવાતપાનાનીતિ યુત્તવાતપાનાનિ. ઇમિના પદદ્વયેન કવાટવાતપાનાનં નિચ્ચપિહિતતં અકથેત્વા સમ્પત્તિયેવ કથિતા. ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણે પન તાનિ પિધીયન્તિ ચ વિવરીયન્તિ ચ.

બાલતો ઉપ્પજ્જન્તીતિ બાલમેવ નિસ્સાય ઉપ્પજ્જન્તિ. બાલો હિ અપણ્ડિતપુરિસો રજ્જં વા ઓપરજ્જં વા અઞ્ઞં વા પન મહન્તં ઠાનં પત્થેન્તો કતિપયે અત્તના સદિસે વિધવપુત્તે મહાધુત્તે ગહેત્વા ‘‘એથ અહં તુમ્હે ઇસ્સરે કરિસ્સામી’’તિ પબ્બતગહનાદીનિ નિસ્સાય અન્તમન્તે ગામે પહરન્તો દામરિકભાવં જાનાપેત્વા અનુપુબ્બેન નિગમેપિ જનપદેપિ પહરતિ. મનુસ્સા ગેહાનિ છડ્ડેત્વા ખેમટ્ઠાનં પત્થયમાના પક્કમન્તિ. તે નિસ્સાય વસન્તા ભિક્ખૂપિ ભિક્ખુનિયોપિ અત્તનો અત્તનો વસનટ્ઠાનાનિ પહાય પક્કમન્તિ. ગતગતટ્ઠાને ભિક્ખાપિ સેનાસનમ્પિ દુલ્લભં હોતિ. એવં ચતુન્નમ્પિ પરિસાનં ભયં આગતમેવ હોતિ. પબ્બજ્જિતેસુપિ દ્વે બાલા ભિક્ખૂ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિવાદં પટ્ઠપેત્વા ચોદનં આરભન્તિ. ઇતિ કોસમ્બિવાસિકાનં વિય મહાકલહો ઉપ્પજ્જતિ. ચતુન્નં પરિસાનં ભયં આગતમેવ હોતીતિ એવં યાનિ કાનિચિ ભયાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, સબ્બાનિ તાનિ બાલતો ઉપ્પજ્જન્તીતિ યથાનુસન્ધિના દેસનં નિટ્ઠપેસિ.

૨. લક્ખણસુત્તવણ્ણના

૨. દુતિયે કાયદ્વારાદિપવત્તં કમ્મં લક્ખણં સઞ્જાનનકારણં અસ્સાતિ કમ્મલક્ખણો. અપદાનસોભની પઞ્ઞાતિ યા પઞ્ઞા નામ અપદાનેન સોભતિ, બાલા ચ પણ્ડિતા ચ અત્તનો અત્તનો ચરિતેનેવ પાકટા હોન્તીતિ અત્થો. બાલેન હિ ગતમગ્ગો રુક્ખગચ્છગામનિગમાદીનિ ઝાપેત્વા ગચ્છન્તસ્સ ઇન્દગ્ગિનો ગતમગ્ગો વિય હોતિ, ઝામટ્ઠાનમત્તમેવ અઙ્ગારમસિછારિકાસમાકુલં પઞ્ઞાયતિ. પણ્ડિતેન ગતમગ્ગો કુસોબ્ભાદયો પૂરેત્વા વિવિધસસ્સસમ્પદં આવહમાનેન ચતુદીપિકમેઘેન ગતમગ્ગો વિય હોતિ. યથા તેન ગતમગ્ગે ઉદકપૂરાનિ ચેવ વિવિધસસ્સફલાફલાનિ ચ તાનિ તાનિ ઠાનાનિ પઞ્ઞાયન્તિ, એવં પણ્ડિતેન ગતમગ્ગે સમ્પત્તિયોવ પઞ્ઞાયન્તિ નો વિપત્તિયોતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

૩. ચિન્તીસુત્તવણ્ણના

૩. તતિયે બાલલક્ખણાનીતિ ‘‘બાલો અય’’ન્તિ એતેહિ લક્ખીયતિ ઞાયતીતિ બાલલક્ખણાનિ. તાનેવસ્સ સઞ્જાનનકારણાનીતિ બાલનિમિત્તાનિ. બાલાપદાનાનીતિ બાલસ્સ અપદાનાનિ. દુચ્ચિન્તિતચિન્તીતિ ચિન્તયન્તો અભિજ્ઝાબ્યાપાદમિચ્છાદસ્સનવસેન દુચ્ચિન્તિતમેવ ચિન્તેતિ. દુબ્ભાસિતભાસીતિ ભાસમાનોપિ મુસાવાદાદિભેદં દુબ્ભાસિતમેવ ભાસતિ. દુક્કટકમ્મકારીતિ કરોન્તોપિ પાણાતિપાતાદિવસેન દુક્કટકમ્મમેવ કરોતિ. પણ્ડિતલક્ખણાનીતિઆદિ વુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બં. સુચિન્તિતચિન્તીતિઆદીનિ ચેત્થ મનોસુચરિતાદીનં વસેન યોજેતબ્બાનિ.

૪. અચ્ચયસુત્તવણ્ણના

૪. ચતુત્થે અચ્ચયં અચ્ચયતો ન પસ્સતીતિ અત્તનો અપરાધં અપરાધતો ન પસ્સતિ. અચ્ચયતો દિસ્વા યથાધમ્મં નપ્પટિકરોતીતિ ‘‘અપરદ્ધં મયા’’તિ ઞત્વાપિ યો ધમ્મો, તં ન કરોતિ, દણ્ડકમ્મં આહરિત્વા અચ્ચયં ન દેસેતિ નક્ખમાપેતિ. અચ્ચયં દેસેન્તસ્સ યથાધમ્મં નપ્પટિગ્ગણ્હાતીતિ પરસ્સ ‘‘વિરદ્ધં મયા’’તિ ઞત્વા દણ્ડકમ્મં આહરિત્વા ખમાપેન્તસ્સ નક્ખમતિ. સુક્કપક્ખો વુત્તપટિપક્ખતો વેદિતબ્બો.

૫. અયોનિસોસુત્તવણ્ણના

૫. પઞ્ચમે અયોનિસો પઞ્હં કત્તા હોતીતિ ‘‘કતિ નુ ખો, ઉદાયિ, અનુસ્સતિટ્ઠાનાની’’તિ વુત્તે ‘‘પુબ્બેનિવાસો અનુસ્સતિટ્ઠાનં ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા લાળુદાયિત્થેરો વિય અનુપાયચિન્તાય અપઞ્હમેવ પઞ્હન્તિ કત્તા હોતિ. અયોનિસો પઞ્હં વિસ્સજ્જેતા હોતીતિ એવં ચિન્તિતં પન પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તોપિ ‘‘ઇધ, ભન્તે, ભિક્ખુ અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ. સેય્યથિદં, એકમ્પિ જાતિ’’ન્તિઆદિના નયેન સોયેવ થેરો વિય અયોનિસો વિસ્સજ્જેતા હોતિ, અપઞ્હમેવ પઞ્હન્તિ કથેતિ. પરિમણ્ડલેહિ પદબ્યઞ્જનેહીતિ એત્થ પદમેવ અત્થસ્સ બ્યઞ્જનતો પદબ્યઞ્જનં. તં અક્ખરપારિપૂરિં કત્વા દસવિધં બ્યઞ્જનબુદ્ધિં અપરિહાપેત્વા વુત્તં પરિમણ્ડલં નામ હોતિ, એવરૂપેહિ પદબ્યઞ્જનેહીતિ અત્થો. સિલિટ્ઠેહીતિ પદસિલિટ્ઠતાય સિલિટ્ઠેહિ. ઉપગતેહીતિ અત્થઞ્ચ કારણઞ્ચ ઉપગતેહિ. નાબ્ભનુમોદિતાતિ એવં યોનિસો સબ્બં કારણસમ્પન્નં કત્વાપિ વિસ્સજ્જિતં પરસ્સ પઞ્હં નાભિનુમોદતિ નાભિનન્દતિ સારિપુત્તત્થેરસ્સ પઞ્હં લાળુદાયિત્થેરો વિય. યથાહ –

‘‘અટ્ઠાનં ખો એતં, આવુસો સારિપુત્ત, અનવકાસો, યં સો અતિક્કમ્મેવ કબળીકારાહારભક્ખાનં દેવાનં સહબ્યતં અઞ્ઞતરં મનોમયં કાયં ઉપપન્નો સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં સમાપજ્જેય્યાપિ વુટ્ઠહેય્યાપિ, નત્થેતં ઠાન’’ન્તિ (અ. નિ. ૫.૧૬૬).

યોનિસો પઞ્હં કત્તાતિઆદીસુ આનન્દત્થેરો વિય યોનિસોવ પઞ્હં ચિન્તેત્વા યોનિસો વિસ્સજ્જિતા હોતિ. થેરો હિ ‘‘કતિ નુ ખો, આનન્દ, અનુસ્સતિટ્ઠાનાની’’તિ પુચ્છિતો ‘‘અયં પઞ્હો ભવિસ્સતી’’તિ યોનિસો ચિન્તેત્વા યોનિસો વિસ્સજ્જેન્તો આહ – ‘‘ઇધ, ભન્તે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… ચતુત્થજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. ઇદં, ભન્તે, અનુસ્સતિટ્ઠાનં એવંભાવિતં એવંબહુલીકતં દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારાય સંવત્તતી’’તિ. અબ્ભનુમોદિતા હોતીતિ તથાગતો વિય યોનિસો અબ્ભનુમોદિતા હોતિ. તથાગતો હિ આનન્દત્થેરેન પઞ્હે વિસ્સજ્જિતે ‘‘સાધુ સાધુ, આનન્દ, તેન હિ ત્વં, આનન્દ, ઇમમ્પિ છટ્ઠં અનુસ્સતિટ્ઠાનં ધારેહિ. ઇધાનન્દ, ભિક્ખુ સતોવ અભિક્કમતિ સતોવ પટિક્કમતી’’તિઆદિમાહ. છટ્ઠાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૯. ખતસુત્તવણ્ણના

૯. નવમે સુક્કપક્ખો પુબ્બભાગે દસહિપિ કુસલકમ્મપથેહિ પરિચ્છિન્નો, ઉપરિ યાવ અરહત્તમગ્ગા લબ્ભતિ. બહુઞ્ચ પુઞ્ઞં પસવતીતિ એત્થ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકપુઞ્ઞં કથિતં.

૧૦. મલસુત્તવણ્ણના

૧૦. દસમે દુસ્સીલભાવો દુસ્સીલ્યં, દુસ્સીલ્યમેવ મલં દુસ્સીલ્યમલં. કેનટ્ઠેન મલન્તિ? અનુદહનટ્ઠેન દુગ્ગન્ધટ્ઠેન કિલિટ્ઠકરણટ્ઠેન ચ. તઞ્હિ નિરયાદીસુ અપાયેસુ અનુદહતીતિ અનુદહનટ્ઠેનપિ મલં. તેન સમન્નાગતો પુગ્ગલો માતાપિતૂનમ્પિ સન્તિકે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સાપિ અન્તરે બોધિચેતિયટ્ઠાનેસુપિ જિગુચ્છનીયો હોતિ, સબ્બદિસાસુ ચસ્સ ‘‘એવરૂપં કિર તેન પાપકમ્મં કત’’ન્તિ અવણ્ણગન્ધો વાયતીતિ દુગ્ગન્ધટ્ઠેનપિ મલં. તેન ચ સમન્નાગતો પુગ્ગલો ગતગતટ્ઠાને ઉપતાપઞ્ચેવ લભતિ, કાયકમ્માદીનિ ચસ્સ અસુચીનિ હોન્તિ અપભસ્સરાનીતિ કિલિટ્ઠકરણટ્ઠેનપિ મલં. અપિચ તં દેવમનુસ્સસમ્પત્તિયો ચેવ નિબ્બાનસમ્પત્તિઞ્ચ મિલાપેતીતિ મિલાપનટ્ઠેનપિ મલન્તિ વેદિતબ્બં. ઇસ્સામલમચ્છેરમલેસુપિ એસેવ નયો.

બાલવગ્ગો પઠમો.

૨. રથકારવગ્ગો

૧. ઞાતસુત્તવણ્ણના

૧૧. દુતિયસ્સ પઠમે ઞાતોતિ પઞ્ઞાતો પાકટો. અનનુલોમિકેતિ સાસનસ્સ ન અનુલોમેતીતિ અનનુલોમિકં, તસ્મિં અનનુલોમિકે. કાયકમ્મેતિ પાણાતિપાતાદિમ્હિ કાયદુચ્ચરિતે. ઓળારિકં વા એતં, ન એવરૂપે સમાદપેતું સક્કોતિ. દિસા નમસ્સિતું વટ્ટતિ, ભૂતબલિં કાતું વટ્ટતીતિ એવરૂપે સમાદપેતિ ગણ્હાપેતિ. વચીકમ્મેપિ મુસાવાદાદીનિ ઓળારિકાનિ, અત્તનો સન્તકં પરસ્સ અદાતુકામેન ‘‘નત્થી’’તિ અયં વઞ્ચનમુસાવાદો નામ વત્તું વટ્ટતીતિ એવરૂપે સમાદપેતિ. મનોકમ્મેપિ અભિજ્ઝાદયો ઓળારિકા, કમ્મટ્ઠાનં વિસંવાદેત્વા કથેન્તો પન અનનુલોમિકેસુ ધમ્મેસુ સમાદપેતિ નામ દક્ખિણવિહારવાસિત્થેરો વિય. તં કિર થેરં એકો ઉપટ્ઠાકો અમચ્ચપુત્તો ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘મેત્તાયન્તેન પઠમં કીદિસે પુગ્ગલે મેત્તાયિતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિ. થેરો સભાગવિસભાગં અનાચિક્ખિત્વા ‘‘પિયપુગ્ગલે’’તિ આહ. તસ્સ ચ ભરિયા પિયા હોતિ મનાપા, સો તં આરબ્ભ મેત્તાયન્તો ઉમ્માદં પાપુણિ. કથં પનેસ બહુજનઅહિતાય પટિપન્નો હોતીતિ? એવરૂપસ્સ હિ સદ્ધિવિહારિકાદયો ચેવ ઉપટ્ઠાકાદયો ચ તેસં આરક્ખદેવતા આદિં કત્વા તાસં તાસં મિત્તભૂતા યાવ બ્રહ્મલોકા સેસદેવતા ચ ‘‘અયં ભિક્ખુ ન અજાનિત્વા કરિસ્સતી’’તિ તેન કતમેવ કરોન્તિ, એવમેસ બહુજનઅહિતાય પટિપન્નો હોતિ.

સુક્કપક્ખે પાણાતિપાતા વેરમણિઆદીનંયેવ વસેન કાયકમ્મવચીકમ્માનિ વેદિતબ્બાનિ. કમ્મટ્ઠાનં પન અવિસંવાદેત્વા કથેન્તો અનુલોમિકેસુ ધમ્મેસુ સમાદપેતિ નામ કોળિતવિહારવાસી ચતુનિકાયિકતિસ્સત્થેરો વિય. તસ્સ કિર જેટ્ઠભાતા નન્દાભયત્થેરો નામ પોતલિયવિહારે વસન્તો એકસ્મિં રોગે સમુટ્ઠિતે કનિટ્ઠં પક્કોસાપેત્વા આહ – ‘‘આવુસો, મય્હં સલ્લહુકં કત્વા એકં કમ્મટ્ઠાનં કથેહી’’તિ. કિં, ભન્તે, અઞ્ઞેન કમ્મટ્ઠાનેન, કબળીકારાહારં પરિગ્ગણ્હિતું વટ્ટતીતિ? કિમત્થિકો એસ, આવુસોતિ? ભન્તે, કબળીકારાહારો ઉપાદારૂપં, એકસ્મિઞ્ચ ઉપાદારૂપે દિટ્ઠે તેવીસતિ ઉપાદારૂપાનિ પાકટાનિ હોન્તીતિ. સો ‘‘વટ્ટિસ્સતિ, આવુસો, એત્તક’’ન્તિ તં ઉય્યોજેત્વા કબળીકારાહારં પરિગ્ગણ્હિત્વા ઉપાદારૂપં સલ્લક્ખેત્વા વિવટ્ટેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. અથ નં થેરં બહિવિહારા અનિક્ખન્તમેવ પક્કોસિત્વા, ‘‘આવુસો, મહાઅવસ્સયોસિ મય્હં જાતો’’તિ કનિટ્ઠત્થેરસ્સ અત્તના પટિલદ્ધગુણં આરોચેસિ. બહુજનહિતાયાતિ એતસ્સપિ હિ સદ્ધિવિહારિકાદયો ‘‘અયં ન અજાનિત્વા કરિસ્સતી’’તિ તેન કતમેવ કરોન્તીતિ બહુજનહિતાય પટિપન્નો નામ હોતીતિ.

૨. સારણીયસુત્તવણ્ણના

૧૨. દુતિયે ખત્તિયસ્સાતિ જાતિયા ખત્તિયસ્સ. મુદ્ધાવસિત્તસ્સાતિ રાજાભિસેકેન મુદ્ધનિ અભિસિત્તસ્સ. સારણીયાનિ ભવન્તીતિ સરિતબ્બાનિ અસમ્મુસ્સનીયાનિ હોન્તિ. જાતોતિ નિબ્બત્તો. યાવજીવં સારણીયન્તિ દહરકાલે જાનિતુમ્પિ ન સક્કા, અપરભાગે પન માતાપિતુઆદીહિ ઞાતકેહિ વા દાસાદીહિ વા ‘‘ત્વં અસુકજનપદે અસુકનગરે અસુકદિવસે અસુકનક્ખત્તે જાતો’’તિ આચિક્ખિતે સુત્વા તતો પટ્ઠાય યાવજીવં સરતિ ન સમ્મુસ્સતિ. તેન વુત્તં – ‘‘યાવજીવં સારણીયં હોતી’’તિ.

ઇદં, ભિક્ખવે, દુતિયન્તિ અભિસેકટ્ઠાનં નામ રઞ્ઞો બલવતુટ્ઠિકરં હોતિ, તેનસ્સ તં યાવજીવં સારણીયં. સઙ્ગામવિજયટ્ઠાનેપિ એસેવ નયો. એત્થ પન સઙ્ગામન્તિ યુદ્ધં. અભિવિજિનિત્વાતિ જિનિત્વા સત્તુમદ્દનં કત્વા. તમેવ સઙ્ગામસીસન્તિ તમેવ સઙ્ગામટ્ઠાનં. અજ્ઝાવસતીતિ અભિભવિત્વા આવસતિ.

ઇદાનિ યસ્મા સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ રઞ્ઞો જાતિટ્ઠાનાદીહિ કત્તબ્બકિચ્ચં નત્થિ, ઇમસ્મિં પન સાસને તપ્પટિભાગે તયો પુગ્ગલે દસ્સેતું ઇદં કારણં આભતં, તસ્મા તે દસ્સેન્તો એવમેવ ખો, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ અનગારિયં પબ્બજિતો હોતીતિ એત્થ ચતુપારિસુદ્ધિસીલમ્પિ પબ્બજ્જાનિસ્સિતમેવાતિ વેદિતબ્બં. સારણીયં હોતીતિ ‘‘અહં અસુકરટ્ઠે અસુકજનપદે અસુકવિહારે અસુકમાળકે અસુકદિવાટ્ઠાને અસુકચઙ્કમે અસુકરુક્ખમૂલે પબ્બજિતો’’તિ એવં યાવજીવં સરિતબ્બમેવ હોતિ ન સમ્મુસ્સિતબ્બં.

ઇદં દુક્ખન્તિ એત્તકં દુક્ખં, ન ઇતો ઉદ્ધં દુક્ખં અત્થિ. અયં દુક્ખસમુદયોતિ એત્તકો દુક્ખસમુદયો, ન ઇતો ઉદ્ધં દુક્ખસમુદયો અત્થીતિ. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. એવમેત્થ ચતૂહિ સચ્ચેહિ સોતાપત્તિમગ્ગો કથિતો. કસિણપરિકમ્મવિપસ્સનાઞાણાનિ પન મગ્ગસન્નિસ્સિતાનેવ હોન્તિ. સારણીયં હોતીતિ ‘‘અહં અસુકરટ્ઠે…પે… અસુકરુક્ખમૂલે સોતાપન્નો જાતો’’તિ યાવજીવં સારણીયં હોતિ અસમ્મુસ્સનીયં.

આસવાનં ખયાતિ આસવાનં ખયેન. ચેતોવિમુત્તિન્તિ ફલસમાધિં. પઞ્ઞાવિમુત્તિન્તિ ફલપઞ્ઞં. સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વાતિ અત્તનાવ અભિવિસિટ્ઠાય પઞ્ઞાય પચ્ચક્ખં કત્વા. ઉપસમ્પજ્જ વિહરતીતિ પટિલભિત્વા વિહરતિ. સારણીયન્તિ ‘‘મયા અસુકરટ્ઠે…પે… અસુકરુક્ખમૂલે અરહત્તં પત્ત’’ન્તિ અત્તનો અરહત્તપત્તિટ્ઠાનં નામ યાવજીવં સારણીયં હોતિ અસમ્મુસ્સનીયન્તિ યથાનુસન્ધિનાવ દેસનં નિટ્ઠપેસિ.

૩. આસંસસુત્તવણ્ણના

૧૩. તતિયે સન્તોતિ અત્થિ ઉપલબ્ભન્તિ. સંવિજ્જમાનાતિ તસ્સેવ વેવચનં. લોકસ્મિન્તિ સત્તલોકે. નિરાસોતિ અનાસો અપત્થનો. આસંસોતિ આસંસમાનો પત્થયમાનો. વિગતાસોતિ અપગતાસો. ચણ્ડાલકુલેતિ ચણ્ડાલાનં કુલે. વેનકુલેતિ વિલીવકારકુલે. નેસાદકુલેતિ મિગલુદ્દકાનં કુલે. રથકારકુલેતિ ચમ્મકારકુલે. પુક્કુસકુલેતિ પુપ્ફચ્છડ્ડકકુલે.

એત્તાવતા કુલવિપત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યસ્મા નીચકુલે જાતોપિ એકચ્ચો અડ્ઢો હોતિ મહદ્ધનો, અયં પન ન તાદિસો, તસ્માસ્સ ભોગવિપત્તિં દસ્સેતું દલિદ્દેતિઆદિમાહ. તત્થ દલિદ્દેતિ દાલિદ્દિયેન સમન્નાગતે. અપ્પન્નપાનભોજનેતિ પરિત્તકઅન્નપાનભોજને. કસિરવુત્તિકેતિ દુક્ખજીવિકે, યત્થ વાયામેન પયોગેન જીવિતવુત્તિં સાધેન્તિ, તથારૂપેતિ અત્થો. યત્થ કસિરેન ઘાસચ્છાદો લબ્ભતીતિ યસ્મિં કુલે દુક્ખેન યાગુભત્તઘાસો ચ કોપીનમત્તં અચ્છાદનઞ્ચ લબ્ભતિ.

ઇદાનિ યસ્મા એકચ્ચો નીચકુલે જાતોપિ ઉપધિસમ્પન્નો હોતિ અત્તભાવસમિદ્ધિયં ઠિતો, અયઞ્ચ ન તાદિસો, તસ્માસ્સ સરીરવિપત્તિમ્પિ દસ્સેતું સો ચ હોતિ દુબ્બણ્ણોતિઆદિમાહ. તત્થ દુબ્બણ્ણોતિ પંસુપિસાચકો વિય ઝામખાણુવણ્ણો. દુદ્દસિકોતિ વિજાતમાતુયાપિ અમનાપદસ્સનો. ઓકોટિમકોતિ લકુણ્ડકો. કાણોતિ એકક્ખિકાણો વા ઉભયક્ખિકાણો વા. કુણીતિ એકહત્થકુણી વા ઉભયહત્થકુણી વા. ખઞ્જોતિ એકપાદખઞ્જો વા ઉભયપાદખઞ્જો વા. પક્ખહતોતિ હતપક્ખો પીઠસપ્પી. પદીપેય્યસ્સાતિ વટ્ટિતેલકપલ્લકાદિનો પદીપઉપકરણસ્સ. તસ્સ ન એવં હોતીતિ. કસ્મા ન હોતિ? નીચકુલે જાતત્તા.

જેટ્ઠોતિ અઞ્ઞસ્મિં જેટ્ઠે સતિ કનિટ્ઠો આસં ન કરોતિ, તસ્મા જેટ્ઠોતિ આહ. આભિસેકોતિ જેટ્ઠોપિ ન અભિસેકારહો આસં ન કરોતિ, તસ્મા આભિસેકોતિ આહ. અનભિસિત્તોતિ અભિસેકારહોપિ કાણકુણિઆદિદોસરહિતો સકિં અભિસિત્તો પુન અભિસેકે આસં ન કરોતિ, તસ્મા અનભિસિત્તોતિ આહ. અચલપ્પત્તોતિ જેટ્ઠોપિ આભિસેકો અનભિસિત્તો મન્દો ઉત્તાનસેય્યકો, સોપિ અભિસેકે આસં ન કરોતિ. સોળસવસ્સુદ્દેસિકો પન પઞ્ઞાયમાનમસ્સુભેદો અચલપ્પત્તો નામ હોતિ, મહન્તમ્પિ રજ્જં વિચારેતું સમત્થો, તસ્મા ‘‘અચલપ્પત્તો’’તિ આહ. તસ્સ એવં હોતીતિ કસ્મા હોતિ? મહાજાતિતાય.

દુસ્સીલોતિ નિસ્સીલો. પાપધમ્મોતિ લામકધમ્મો. અસુચીતિ અસુચીહિ કાયકમ્માદીહિ સમન્નાગતો. સઙ્કસ્સરસમાચારોતિ સઙ્કાહિ સરિતબ્બસમાચારો, કિઞ્ચિદેવ અસારુપ્પં દિસ્વા ‘‘ઇદં ઇમિના કતં ભવિસ્સતી’’તિ એવં પરેસં આસઙ્કનીયસમાચારો, અત્તનાયેવ વા સઙ્કાહિ સરિતબ્બસમાચારો, સાસઙ્કસમાચારોતિ અત્થો. તસ્સ હિ દિવાટ્ઠાનાદીસુ સન્નિપતિત્વા કિઞ્ચિદેવ મન્તયન્તે ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘ઇમે એકતો હુત્વા મન્તેન્તિ, કચ્ચિ નુ ખો મયા કતકમ્મં જાનિત્વા મન્તેન્તી’’તિ એવં સાસઙ્કસમાચારો હોતિ. પટિચ્છન્નકમ્મન્તોતિ પટિચ્છાદેતબ્બયુત્તકેન પાપકમ્મેન સમન્નાગતો. અસ્સમણો સમણપટિઞ્ઞોતિ અસ્સમણો હુત્વાવ સમણપતિરૂપકતાય ‘‘સમણો અહ’’ન્તિ એવં પટિઞ્ઞો. અબ્રહ્મચારી બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞોતિ અઞ્ઞે બ્રહ્મચારિનો સુનિવત્થે સુપારુતે સુમ્ભકપત્તધરે ગામનિગમરાજધાનીસુ પિણ્ડાય ચરિત્વા જીવિકં કપ્પેન્તે દિસ્વા સયમ્પિ તાદિસેન આકારેન તથા પટિપજ્જનતો ‘‘અહં બ્રહ્મચારી’’તિ પટિઞ્ઞં દેન્તો વિય હોતિ. ‘‘અહં ભિક્ખૂ’’તિ વત્વા ઉપોસથગ્ગાદીનિ પવિસન્તો પન બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞો હોતિયેવ, તથા સઙ્ઘિકં લાભં ગણ્હન્તો. અન્તોપૂતીતિ પૂતિના કમ્મેન અન્તો અનુપવિટ્ઠો. અવસ્સુતોતિ રાગાદીહિ તિન્તો. કસમ્બુજાતોતિ સઞ્જાતરાગાદિકચવરો. તસ્સ ન એવં હોતીતિ. કસ્મા ન હોતિ? લોકુત્તરધમ્મઉપનિસ્સયસ્સ નત્થિતાય. તસ્સ એવં હોતીતિ. કસ્મા હોતિ? મહાસીલસ્મિં પરિપૂરકારિતાય.

૪. ચક્કવત્તિસુત્તવણ્ણના

૧૪. ચતુત્થે ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ જનં રઞ્જેતીતિ રાજા. ચક્કં વત્તેતીતિ ચક્કવત્તી. વત્તિતં વા અનેન ચક્કન્તિ ચક્કવત્તી. ધમ્મો અસ્સ અત્થીતિ ધમ્મિકો. ધમ્મેનેવ દસવિધેન ચક્કવત્તિવત્તેન રાજા જાતોતિ ધમ્મરાજા. સોપિ ન અરાજકન્તિ સોપિ અઞ્ઞં નિસ્સયરાજાનં અલભિત્વા ચક્કં નામ વત્તેતું ન સક્કોતીતિ અત્થો. ઇતિ સત્થા દેસનં પટ્ઠપેત્વા યથાનુસન્ધિં અપાપેત્વાવ તુણ્હી અહોસિ. કસ્મા? અનુસન્ધિકુસલા ઉટ્ઠહિત્વા અનુસન્ધિં પુચ્છિસ્સન્તિ, બહૂ હિ ઇમસ્મિં ઠાને તથારૂપા ભિક્ખૂ, અથાહં તેહિ પુટ્ઠો દેસનં વડ્ઢેસ્સામીતિ. અથેકો અનુસન્ધિકુસલો ભિક્ખુ ભગવન્તં પુચ્છન્તો કો પન, ભન્તેતિઆદિમાહ. ભગવાપિસ્સ બ્યાકરોન્તો ધમ્મો ભિક્ખૂતિઆદિમાહ.

તત્થ ધમ્મોતિ દસકુસલકમ્મપથધમ્મો. ધમ્મન્તિ તમેવ વુત્તપ્પકારં ધમ્મં. નિસ્સાયાતિ તદધિટ્ઠાનેન ચેતસા તમેવ નિસ્સયં કત્વા. ધમ્મં સક્કરોન્તોતિ યથા કતો સો ધમ્મો સુટ્ઠુ કતો હોતિ, એવમેતં કરોન્તો. ધમ્મં ગરું કરોન્તોતિ તસ્મિં ગારવુપ્પત્તિયા તં ગરુકરોન્તો. ધમ્મં અપચાયમાનોતિ તસ્સેવ ધમ્મસ્સ અઞ્જલિકરણાદીહિ નીચવુત્તિતં કરોન્તો. ધમ્મદ્ધજો ધમ્મકેતૂતિ તં ધમ્મં ધજમિવ પુરક્ખત્વા કેતુમિવ ઉક્ખિપિત્વા પવત્તિયા ધમ્મદ્ધજો ધમ્મકેતુ ચ હુત્વાતિ અત્થો. ધમ્માધિપતેય્યોતિ ધમ્માધિપતિભૂતાગતભાવેન ધમ્મવસેનેવ ચ સબ્બકિરિયાનં કરણેન ધમ્માધિપતેય્યો હુત્વા. ધમ્મિકં રક્ખાવરણગુત્તિં સંવિદહતીતિ ધમ્મો અસ્સા અત્થીતિ ધમ્મિકા, રક્ખા ચ આવરણઞ્ચ ગુત્તિ ચ રક્ખાવરણગુત્તિ. તત્થ ‘‘પરં રક્ખન્તો અત્તાનં રક્ખતી’’તિ વચનતો ખન્તિઆદયો રક્ખા. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, પરં રક્ખન્તો અત્તાનં રક્ખતિ. ખન્તિયા અવિહિંસાય મેત્તચિત્તતાય અનુદ્દયાયા’’તિ (સં. નિ. ૫.૩૮૫). નિવાસનપારુપનગેહાદીનિ આવરણં. ચોરાદિઉપદ્દવનિવારણત્થં ગોપાયના ગુત્તિ. તં સબ્બમ્પિ સુટ્ઠુ વિદહતિ પવત્તેતિ ઠપેતીતિ અત્થો.

ઇદાનિ યત્થ સા સંવિદહિતબ્બા, તં દસ્સેન્તો અન્તોજનસ્મિન્તિઆદિમાહ. તત્રાયં સઙ્ખેપત્થો – અન્તોજનસઙ્ખાતં પુત્તદારં સીલસંવરે પતિટ્ઠાપેન્તો વત્થગન્ધમાલાદીનિ ચસ્સ દદમાનો સબ્બોપદ્દવે ચસ્સ નિવારયમાનો ધમ્મિકં રક્ખાવરણગુત્તિં સંવિદહતિ નામ. ખત્તિયાદીસુપિ એસેવ નયો. અયં પન વિસેસો – અભિસિત્તખત્તિયા ભદ્રઅસ્સાજાનીયાદિરતનસમ્પદાનેનપિ ઉપગણ્હિતબ્બા, અનુયન્તા ખત્તિયા તેસં અનુરૂપયાનવાહનસમ્પદાનેનપિ પરિતોસેતબ્બા, બલકાયો કાલં અનતિક્કમેત્વા ભત્તવેતનસમ્પદાનેનપિ અનુગ્ગહેતબ્બો, બ્રાહ્મણા અન્નપાનવત્થાદિના દેય્યધમ્મેન, ગહપતિકા ભત્તબીજનઙ્ગલબલિબદ્દાદિસમ્પદાનેન, તથા નિગમવાસિનો નેગમા જનપદવાસિનો ચ જાનપદા. સમિતપાપબાહિતપાપા પન સમણબ્રાહ્મણા સમણપરિક્ખારસમ્પદાનેન સક્કાતબ્બા, મિગપક્ખિનો અભયદાનેન સમસ્સાસેતબ્બા.

ધમ્મેનેવ ચક્કં વત્તેતીતિ દસકુસલકમ્મપથધમ્મેનેવ ચક્કં પવત્તેતિ. તં હોતિ ચક્કં અપ્પટિવત્તિયન્તિ તં તેન એવં પવત્તિતં આણાચક્કં અપ્પટિવત્તિયં હોતિ. કેનચિ મનુસ્સભૂતેનાતિ દેવતા નામ અત્તના ઇચ્છિતિચ્છિતમેવ કરોન્તિ, તસ્મા તા અગ્ગણ્હિત્વા ‘‘મનુસ્સભૂતેના’’તિ વુત્તં. પચ્ચત્થિકેનાતિ પટિઅત્થિકેન, પટિસત્તુનાતિ અત્થો. ધમ્મિકોતિ ચક્કવત્તી દસકુસલકમ્મપથવસેન ધમ્મિકો, તથાગતો પન નવલોકુત્તરધમ્મવસેન. ધમ્મરાજાતિ નવહિ લોકુત્તરધમ્મેહિ મહાજનં રઞ્જેતીતિ ધમ્મરાજા. ધમ્મંયેવાતિ નવલોકુત્તરધમ્મમેવ નિસ્સાય તમેવ સક્કરોન્તો તં ગરુકરોન્તો તં અપચાયમાનો. સોવસ્સ ધમ્મો અબ્ભુગ્ગતટ્ઠેન ધજોતિ ધમ્મદ્ધજો. સોવસ્સ કેતૂતિ ધમ્મકેતુ. તમેવ અધિપતિં જેટ્ઠકં કત્વા વિહરતીતિ ધમ્માધિપતેય્યો. ધમ્મિકં રક્ખાવરણગુત્તિન્તિ લોકિયલોકુત્તરધમ્મદાયિકરક્ખઞ્ચ આવરણઞ્ચ ગુત્તિઞ્ચ. સંવિદહતીતિ ઠપેતિ પઞ્ઞપેતિ. એવરૂપન્તિ તિવિધં કાયદુચ્ચરિતં ન સેવિતબ્બં, સુચરિતં સેવિતબ્બન્તિ એવં સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. સંવિદહિત્વાતિ ઠપેત્વા કથેત્વા. ધમ્મેનેવ અનુત્તરં ધમ્મચક્કં પવત્તેતીતિ નવલોકુત્તરધમ્મેનેવ અસદિસં ધમ્મચક્કં પવત્તેતિ. તં હોતિ ચક્કં અપ્પટિવત્તિયન્તિ તં એવં પવત્તિતં ધમ્મચક્કં એતેસુ સમણાદીસુ એકેનપિ પટિવત્તેતું પટિબાહિતું ન સક્કા. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૫. સચેતનસુત્તવણ્ણના

૧૫. પઞ્ચમે ઇસિપતનેતિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસઙ્ખાતાનં ઇસીનં ધમ્મચક્કપ્પવત્તનત્થાય ચેવ ઉપોસથકરણત્થાય ચ આગન્ત્વા પતને, સન્નિપાતટ્ઠાનેતિ અત્થો. પદનેતિપિ પાઠો, અયમેવ અત્થો. મિગદાયેતિ મિગાનં અભયત્થાય દિન્ને. છહિ માસેહિ છારત્તૂનેહીતિ સો કિર રઞ્ઞા આણત્તદિવસેયેવ સબ્બૂપકરણાનિ સજ્જેત્વા અન્તેવાસિકેહિ સદ્ધિં અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ગામદ્વારગામમજ્ઝદેવકુલસુસાનાદીસુ ઠિતરુક્ખે ચેવ ઝામપતિતસુક્ખરુક્ખે ચ વિવજ્જેત્વા સમ્પન્નપદેસે ઠિતે સબ્બદોસવિવજ્જિતે નાભિઅરનેમીનં અનુરૂપે રુક્ખે ગહેત્વા તં ચક્કં અકાસિ. તસ્સ રુક્ખે વિચિનિત્વા ગણ્હન્તસ્સ ચેવ કરોન્તસ્સ ચ એત્તકો કાલો વીતિવત્તો. તેન વુત્તં – ‘‘છહિ માસેહિ છારત્તૂનેહી’’તિ. નાનાકરણન્તિ નાનત્તં. નેસન્તિ ન એસં. અત્થેસન્તિ અત્થિ એસં. અભિસઙ્ખારસ્સ ગતીતિ પયોગસ્સ ગમનં. ચિઙ્ગુલાયિત્વાતિ પરિબ્ભમિત્વા. અક્ખાહતં મઞ્ઞેતિ અક્ખે પવેસેત્વા ઠપિતમિવ.

સદોસાતિ સગણ્ડા ઉણ્ણતોણતટ્ઠાનયુત્તા. સકસાવાતિ પૂતિસારેન ચેવ ફેગ્ગુના ચ યુત્તા. કાયવઙ્કાતિઆદીનિ કાયદુચ્ચરિતાદીનં નામાનિ. એવં પપતિતાતિ એવં ગુણપતનેન પતિતા. એવં પતિટ્ઠિતાતિ એવં ગુણેહિ પતિટ્ઠિતા. તત્થ લોકિયમહાજના પપતિતા નામ, સોતાપન્નાદયો પતિટ્ઠિતા નામ. તેસુપિ પુરિમા તયો કિલેસાનં સમુદાચારક્ખણે પપતિતા નામ, ખીણાસવા પન એકન્તેનેવ પતિટ્ઠિતા નામ. તસ્માતિ યસ્મા અપ્પહીનકાયવઙ્કાદયો પપતન્તિ, પહીનકાયવઙ્કાદયો પતિટ્ઠહન્તિ, તસ્મા. કાયવઙ્કાદીનં પન એવં પહાનં વેદિતબ્બં – પાણાતિપાતો અદિન્નાદાનં મિચ્છાચારો મુસાવાદો પિસુણાવાચા મિચ્છાદિટ્ઠીતિ ઇમે તાવ છ સોતાપત્તિમગ્ગેન પહીયન્તિ, ફરુસાવાચા બ્યાપાદોતિ દ્વે અનાગામિમગ્ગેન, અભિજ્ઝા સમ્ફપ્પલાપોતિ દ્વે અરહત્તમગ્ગેનાતિ.

૬. અપણ્ણકસુત્તવણ્ણના

૧૬. છટ્ઠે અપણ્ણકપટિપદન્તિ અવિરદ્ધપટિપદં એકંસપટિપદં નિય્યાનિકપટિપદં કારણપટિપદં સારપટિપદં મણ્ડપટિપદં અપચ્ચનીકપટિપદં અનુલોમપટિપદં ધમ્માનુધમ્મપટિપદં પટિપન્નો હોતિ, ન તક્કગ્ગાહેન વા નયગ્ગાહેન વા. એવં ગહેત્વા પટિપન્નો હિ ભિક્ખુ વા ભિક્ખુની વા ઉપાસકો વા ઉપાસિકા વા મનુસ્સદેવનિબ્બાનસમ્પત્તીહિ હાયતિ પરિહાયતિ, અપણ્ણકપટિપદં પટિપન્નો પન તાહિ સમ્પત્તીહિ ન પરિહાયતિ. અતીતે કન્તારદ્ધાનમગ્ગં પટિપન્નેસુ દ્વીસુ સત્થવાહેસુ યક્ખસ્સ વચનં ગહેત્વા બાલસત્થવાહો સદ્ધિં સત્થેન અનયબ્યસનં પત્તો, યક્ખસ્સ વચનં અગ્ગહેત્વા ‘‘ઉદકદિટ્ઠટ્ઠાને ઉદકં છડ્ડેસ્સામા’’તિ સત્થકે સઞ્ઞાપેત્વા મગ્ગં પટિપન્નો પણ્ડિતસત્થવાહો વિય. યં સન્ધાય વુત્તં –

‘‘અપણ્ણકં ઠાનમેકે, દુતિયં આહુ તક્કિકા;

એતદઞ્ઞાય મેધાવી, તં ગણ્હે યદપણ્ણક’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૧);

યોનિ ચસ્સ આરદ્ધા હોતીતિ એત્થ યોનીતિ ખન્ધકોટ્ઠાસસ્સપિ કારણસ્સપિ પસ્સાવમગ્ગસ્સપિ નામં. ‘‘ચતસ્સો ખો ઇમા, સારિપુત્ત, યોનિયો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૫૨) હિ ખન્ધકોટ્ઠાસો યોનિ નામ. ‘‘યોનિ હેસા ભૂમિજ ફલસ્સ અધિગમાયા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૨૨૬) કારણં. ‘‘ન ચાહં બ્રાહ્મણં બ્રૂમિ, યોનિજં મત્તિસમ્ભવ’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૪૫૭; ધ. પ. ૩૯૬) ચ ‘‘તમેનં કમ્મજવાતા નિવત્તિત્વા ઉદ્ધંપાદં અધોસિરં સમ્પરિવત્તેત્વા માતુ યોનિમુખે સમ્પટિપાદેન્તી’’તિ ચ આદીસુ પસ્સાવમગ્ગો. ઇધ પન કારણં અધિપ્પેતં. આરદ્ધાતિ પગ્ગહિતા પરિપુણ્ણા.

આસવાનં ખયાયાતિ એત્થ આસવન્તીતિ આસવા, ચક્ખુતોપિ…પે… મનતોપિ સન્દન્તિ પવત્તન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ધમ્મતો યાવ ગોત્રભુ, ઓકાસતો યાવ ભવગ્ગા સવન્તીતિ વા આસવા, એતે ધમ્મે એતઞ્ચ ઓકાસં અન્તોકરિત્વા પવત્તન્તીતિ અત્થો. અન્તોકરણત્થો હિ અયં આકારો. ચિરપારિવાસિયટ્ઠેન મદિરાદયો આસવા, આસવા વિયાતિપિ આસવા. લોકસ્મિમ્પિ હિ ચિરપારિવાસિકા મદિરાદયો આસવાતિ વુચ્ચન્તિ, યદિ ચ ચિરપારિવાસિયટ્ઠેન આસવા, એતેયેવ ભવિતુમરહન્તિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ અવિજ્જાય, ઇતો પુબ્બે અવિજ્જા નાહોસી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૧૦.૬૧). આયતં વા સંસારદુક્ખં સવન્તિ પસવન્તીતિપિ આસવા. પુરિમાનિ ચેત્થ નિબ્બચનાનિ યત્થ કિલેસા આસવાતિ આગચ્છન્તિ, તત્થ યુજ્જન્તિ, પચ્છિમં કમ્મેપિ. ન કેવલઞ્ચ કમ્મકિલેસાયેવ આસવા, અપિચ ખો નાનપ્પકારા ઉપદ્દવાપિ. સુત્તેસુ હિ ‘‘નાહં, ચુન્દ, દિટ્ઠધમ્મિકાનંયેવ આસવાનં સંવરાય ધમ્મં દેસેમી’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૮૨) એત્થ વિવાદમૂલભૂતા કિલેસા આસવાતિ આગતા.

‘‘યેન દેવૂપપત્યસ્સ, ગન્ધબ્બો વા વિહઙ્ગમો;

યક્ખત્તં યેન ગચ્છેય્યં, મનુસ્સત્તઞ્ચ અબ્બજે;

તે મય્હં આસવા ખીણા, વિદ્ધસ્તા વિનળીકતા’’તિ. (અ. નિ. ૪.૩૬) –

એત્થ તેભૂમકં ચ કમ્મં અવસેસા ચ અકુસલા ધમ્મા. ‘‘દિટ્ઠધમ્મિકાનં આસવાનં સંવરાય સમ્પરાયિકાનં આસવાનં પટિઘાતાયા’’તિ (પારા. ૩૯; અ. નિ. ૨.૨૦૨-૨૩૦) એત્થ પરૂપવાદવિપ્પટિસારવધબન્ધાદયો ચેવ અપાયદુક્ખભૂતા ચ નાનપ્પકારા ઉપદ્દવા.

તે પનેતે આસવા યત્થ યથા આગતા, તત્થ તથા વેદિતબ્બા. એતે હિ વિનયે તાવ ‘‘દિટ્ઠધમ્મિકાનં આસવાનં સંવરાય, સમ્પરાયિકાનં આસવાનં પટિઘાતાયા’’તિ (પારા. ૩૯; અ. નિ. ૨.૨૦૨-૨૩૦) દ્વેધા આગતા. સળાયતને ‘‘તયો મે, આવુસો, આસવા કામાસવો ભવાસવો અવિજ્જાસવો’’તિ (સં. નિ. ૪.૩૨૧) તિધા આગતા. અઞ્ઞેસુ ચ સુત્તન્તેસુ (ચૂળનિ. જતુકણ્ણિમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો ૬૯; પટિ. મ. ૧.૧૦૭) અભિધમ્મે (ધ. સ. ૧૧૦૨-૧૧૦૬; વિભ. ૯૩૭) ચ તેયેવ દિટ્ઠાસવેન સહ ચતુધા આગતા. નિબ્બેધિકપરિયાયેન ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, આસવા નિરયગામિનિયા, અત્થિ આસવા તિરચ્છાનયોનિગામિનિયા, અત્થિ આસવા પેત્તિવિસયગામિનિયા, અત્થિ આસવા મનુસ્સલોકગામિનિયા, અત્થિ આસવા દેવલોકગામિનિયા’’તિ (અ. નિ. ૬.૬૩) પઞ્ચધા આગતા. કમ્મમેવ ચેત્થ આસવાતિ વુત્તં. છક્કનિપાતે ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, આસવા સંવરાપહાતબ્બા’’તિઆદિના (અ. નિ. ૬.૫૮) નયેન છધા આગતા. સબ્બાસવપરિયાયે (મ. નિ. ૧.૧૪ આદયો) તેયેવ દસ્સનેન પહાતબ્બેહિ સદ્ધિં સત્તધા આગતા. ઇધ પન અભિધમ્મનયેન ચત્તારો આસવા અધિપ્પેતાતિ વેદિતબ્બા.

ખયાયાતિ એત્થ પન આસવાનં સરસભેદોપિ ખીણાકારોપિ મગ્ગફલનિબ્બાનાનિપિ ‘‘આસવક્ખયો’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘યો આસવાનં ખયો વયો ભેદો પરિભેદો અનિચ્ચતા અન્તરધાન’’ન્તિ એત્થ હિ આસવાનં સરસભેદો ‘‘આસવક્ખયો’’તિ વુત્તો. ‘‘જાનતો અહં, ભિક્ખવે, પસ્સતો આસવાનં ખયં વદામી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૫; સં. નિ. ૨.૨૩; ઇતિવુ. ૧૦૨) એત્થ આસવપ્પહાનં આસવાનં અચ્ચન્તક્ખયો અસમુપ્પાદો ખીણાકારો નત્થિભાવો ‘‘આસવક્ખયો’’તિ વુત્તો.

‘‘સેખસ્સ સિક્ખમાનસ્સ, ઉજુમગ્ગાનુસારિનો;

ખયસ્મિં પઠમં ઞાણં, તતો અઞ્ઞા અનન્તરા’’તિ. (ઇતિવુ. ૬૨) –

એત્થ મગ્ગો ‘‘આસવક્ખયો’’તિ વુત્તો. ‘‘આસવાનં ખયા સમણો હોતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૩૮) એત્થ ફલં.

‘‘પરવજ્જાનુપસ્સિસ્સ, નિચ્ચં ઉજ્ઝાનસઞ્ઞિનો;

આસવા તસ્સ વડ્ઢન્તિ, આરા સો આસવક્ખયા’’તિ. (ધ. પ. ૨૫૩) –

એત્થ નિબ્બાનં. ઇમસ્મિં પન સુત્તે ફલં સન્ધાય ‘‘આસવાનં ખયાયા’’તિ આહ, અરહત્તફલત્થાયાતિ અત્થો.

ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારોતિ મનચ્છટ્ઠેસુ ઇન્દ્રિયેસુ પિહિતદ્વારો. ભોજને મત્તઞ્ઞૂતિ ભોજનસ્મિં પમાણઞ્ઞૂ, પટિગ્ગહણપરિભોગપચ્ચવેક્ખણમત્તં જાનાતિ પજાનાતીતિ અત્થો. જાગરિયં અનુયુત્તોતિ રત્તિન્દિવં છ કોટ્ઠાસે કત્વા પઞ્ચસુ કોટ્ઠાસેસુ જાગરણભાવં અનુયુત્તો, જાગરણેયેવ યુત્તપ્પયુત્તોતિ અત્થો.

એવં માતિકં ઠપેત્વા ઇદાનિ તમેવ ઠપિતપટિપાટિયા વિભજન્તો કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂતિઆદિમાહ. તત્થ ચક્ખુના રૂપં દિસ્વાતિઆદીનં અત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૫) વિત્થારિતો, તથા પટિસઙ્ખા યોનિસો આહારં આહારેતિ નેવ દવાયાતિઆદીનં (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૮). આવરણીયેહિ ધમ્મેહીતિ પઞ્ચહિ નીવરણેહિ ધમ્મેહિ. નીવરણાનિ હિ ચિત્તં આવરિત્વા તિટ્ઠન્તિ, તસ્મા આવરણીયા ધમ્માતિ વુચ્ચન્તિ. સીહસેય્યં કપ્પેતીતિ સીહો વિય સેય્યં કપ્પેતિ. પાદે પાદં અચ્ચાધાયાતિ વામપાદં દક્ખિણપાદે અતિઆધાય. સમં ઠપિતે હિ પાદે જાણુકેન જાણુકં ગોપ્ફકેન ચ ગોપ્ફકં ઘટીયતિ, તતો વેદના ઉટ્ઠહન્તિ. તસ્મા તસ્સ દોસસ્સ પરિવજ્જનત્થં થોકં અતિક્કમિત્વા એસ પાદં ઠપેતિ. તેન વુત્તં – ‘‘પાદે પાદં અચ્ચાધાયા’’તિ.

સતો સમ્પજાનોતિ સતિયા ચેવ સમ્પજઞ્ઞેન ચ સમન્નાગતો. કથં પનેસ નિદ્દાયન્તો સતો સમ્પજાનો નામ હોતીતિ? પુરિમપ્પવત્તિવસેન. અયં હિ ચઙ્કમે ચઙ્કમન્તો નિદ્દાય ઓક્કમનભાવં ઞત્વા પવત્તમાનં કમ્મટ્ઠાનં ઠપેત્વા મઞ્ચે વા ફલકે વા નિપન્નો નિદ્દં ઉપગન્ત્વા પુન પબુજ્ઝમાનો કમ્મટ્ઠાનં ઠિતટ્ઠાને ગણ્હન્તોયેવ પબુજ્ઝતિ. તસ્મા નિદ્દાયન્તોપિ સતો સમ્પજાનો નામ હોતિ. અયં તાવ મૂલકમ્મટ્ઠાને નયોવ. પરિગ્ગહકમ્મટ્ઠાનવસેનાપિ પનેસ સતો સમ્પજાનો નામ હોતિ. કથં? અયં હિ ચઙ્કમન્તો નિદ્દાય ઓક્કમનભાવં ઞત્વા પાસાણફલકે વા મઞ્ચે વા દક્ખિણેન પસ્સેન નિપજ્જિત્વા પચ્ચવેક્ખતિ – ‘‘અચેતનો કાયો અચેતને મઞ્ચે પતિટ્ઠિતો, અચેતનો મઞ્ચો અચેતનાય પથવિયા, અચેતના પથવી અચેતને ઉદકે, અચેતનં ઉદકં અચેતને વાતે, અચેતનો વાતો અચેતને આકાસે પતિટ્ઠિતો. તત્થ આકાસમ્પિ ‘અહં વાતં ઉક્ખિપિત્વા ઠિત’ન્તિ ન જાનાતિ, વાતોપિ ‘અહં આકાસે પતિટ્ઠિતો’તિ ન જાનાતિ. તથા વાતો ન જાનાતિ. ‘અહં ઉદકં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતો’તિ…પે… મઞ્ચો ન જાનાતિ, ‘અહં કાયં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતો’તિ, કાયો ન જાનાતિ ‘અહં મઞ્ચે પતિટ્ઠિતો’તિ. ન હિ તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગો વા સમન્નાહારો વા મનસિકારો વા ચેતના વા પત્થના વા અત્થી’’તિ. તસ્સ એવં પચ્ચવેક્ખતો તં પચ્ચવેક્ખણચિત્તં ભવઙ્ગે ઓતરતિ. એવં નિદ્દાયન્તોપિ સતો સમ્પજાનો નામ હોતીતિ.

ઉટ્ઠાનસઞ્ઞં મનસિકરિત્વાતિ ‘‘એત્તકં ઠાનં ગતે ચન્દે વા તારકાય વા ઉટ્ઠહિસ્સામી’’તિ ઉટ્ઠાનકાલપરિચ્છેદિકં સઞ્ઞં મનસિકરિત્વા, ચિત્તે ઠપેત્વાતિ અત્થો. એવં કરિત્વા સયિતો હિ યથાપરિચ્છિન્નેયેવ કાલે ઉટ્ઠહતિ.

૭. અત્તબ્યાબાધસુત્તવણ્ણના

૧૭. સત્તમે અત્તબ્યાબાધાયાતિ અત્તદુક્ખાય. પરબ્યાબાધાયાતિ પરદુક્ખાય. કાયસુચરિતન્તિઆદીનિ પુબ્બભાગે દસકુસલકમ્મપથવસેન આગતાનિ, ઉપરિ પન યાવ અરહત્તા અવારિતાનેવ.

૮. દેવલોકસુત્તવણ્ણના

૧૮. અટ્ઠમે અટ્ટીયેય્યાથાતિ અટ્ટા પીળિતા ભવેય્યાથ. હરાયેય્યાથાતિ લજ્જેય્યાથ. જિગુચ્છેય્યાથાતિ ગૂથે વિય તસ્મિં વચને સઞ્જાતજિગુચ્છા ભવેય્યાથ. ઇતિ કિરાતિ એત્થ ઇતીતિ પદસન્ધિબ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતા, કિરાતિ અનુસ્સવત્થે નિપાતો. દિબ્બેન કિર આયુના અટ્ટીયથાતિ એવમસ્સ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. પગેવ ખો પનાતિ પઠમતરંયેવ.

૯. પઠમપાપણિકસુત્તવણ્ણના

૧૯. નવમે પાપણિકોતિ આપણિકો, આપણં ઉગ્ઘાટેત્વા ભણ્ડવિક્કાયકસ્સ વાણિજસ્સેતં અધિવચનં. અભબ્બોતિ અભાજનભૂતો. ન સક્કચ્ચં કમ્મન્તં અધિટ્ઠાતીતિ યથા અધિટ્ઠિતં સુઅધિટ્ઠિતં હોતિ, એવં સયં અત્તપચ્ચક્ખં કરોન્તો નાધિટ્ઠાતિ. તત્થ પચ્ચૂસકાલે પદસદ્દેન ઉટ્ઠાય દીપં જાલેત્વા ભણ્ડં પસારેત્વા અનિસીદન્તો પુબ્બણ્હસમયં ન સક્કચ્ચં કમ્મન્તં અધિટ્ઠાતિ નામ. અયં હિ યં ચોરા રત્તિં ભણ્ડં હરિત્વા ‘‘ઇદં અમ્હાકં હત્થતો વિસ્સજ્જેસ્સામા’’તિ આપણં ગન્ત્વા અપ્પેન અગ્ઘેન દેન્તિ, યમ્પિ બહુવેરિનો મનુસ્સા રત્તિં નગરે વસિત્વા પાતોવ આપણં ગન્ત્વા ભણ્ડં ગણ્હન્તિ, યં વા પન જનપદં ગન્તુકામા મનુસ્સા પાતોવ આપણં ગન્ત્વા ભણ્ડં કિણન્તિ, તપ્પચ્ચયસ્સ લાભસ્સ અસ્સામિકો હોતિ.

અઞ્ઞેસં ભોજનવેલાય પન ભુઞ્જિતું આગન્ત્વા પાતોવ ભણ્ડં પટિસામેત્વા ઘરં ગન્ત્વા ભુઞ્જિત્વા નિદ્દાયિત્વા સાયં પુન આપણં આગચ્છન્તો મજ્ઝન્હિકસમયં ન સક્કચ્ચં કમ્મન્તં અધિટ્ઠાતિ નામ. સો હિ યં ચોરા પાતોવ વિસ્સજ્જેતું ન સમ્પાપુણિંસુ, દિવાકાલે પન પરેસં અસઞ્ચારક્ખણે આપણં ગન્ત્વા અપ્પગ્ઘેન દેન્તિ, યઞ્ચ ભોજનવેલાય પુઞ્ઞવન્તો ઇસ્સરા ‘‘આપણતો ઇદઞ્ચિદઞ્ચ લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ પહિણિત્વા આહરાપેન્તિ, તપ્પચ્ચયસ્સ લાભસ્સ અસ્સામિકો હોતિ.

યાવ યામભેરિનિક્ખમના પન અન્તોઆપણે દીપં જાલાપેત્વા અનિસીદન્તો સાયન્હસમયં ન સક્કચ્ચં કમ્મન્તં અધિટ્ઠાતિ નામ. સો હિ યં ચોરા પાતોપિ દિવાપિ વિસ્સજ્જેતું ન સમ્પાપુણિંસુ, સાયં પન આપણં ગન્ત્વા અપ્પગ્ઘેન દેન્તિ, તપ્પચ્ચયસ્સ લાભસ્સ અસ્સામિકો હોતિ.

ન સક્કચ્ચં સમાધિનિમિત્તં અધિટ્ઠાતીતિ સક્કચ્ચકિરિયાય સમાધિં ન સમાપજ્જતિ. એત્થ ચ પાતોવ ચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણેસુ વત્તં કત્વા સેનાસનં પવિસિત્વા યાવ ભિક્ખાચારવેલા, તાવ સમાપત્તિં અપ્પેત્વા અનિસીદન્તો પુબ્બણ્હસમયં ન સક્કચ્ચં સમાધિનિમિત્તં અધિટ્ઠાતિ નામ. પચ્છાભત્તં પન પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનં પવિસિત્વા યાવ સાયન્હસમયા સમાપત્તિં અપ્પેત્વા અનિસીદન્તો મજ્ઝન્હિકસમયં ન સક્કચ્ચં સમાધિનિમિત્તં અધિટ્ઠાતિ નામ. સાયં પન ચેતિયં વન્દિત્વા થેરૂપટ્ઠાનં કત્વા સેનાસનં પવિસિત્વા પઠમયામં સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા અનિસીદન્તો સાયન્હસમયં ન સક્કચ્ચં સમાધિનિમિત્તં અધિટ્ઠાતિ નામ. સુક્કપક્ખો વુત્તપટિપક્ખનયેનેવ વેદિતબ્બો. અપિચેત્થ ‘‘સમાપત્તિં અપ્પેત્વા’’તિ વુત્તટ્ઠાને સમાપત્તિયા અસતિ વિપસ્સનાપિ વટ્ટતિ, સમાધિનિમિત્તન્તિ ચ સમાધિઆરમ્મણમ્પિ વટ્ટતિયેવ. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘સમાધિપિ સમાધિનિમિત્તં, સમાધારમ્મણમ્પિ સમાધિનિમિત્ત’’ન્તિ.

૧૦. દુતિયપાપણિકસુત્તવણ્ણના

૨૦. દસમે ચક્ખુમાતિ પઞ્ઞાચક્ખુના ચક્ખુમા હોતિ. વિધુરોતિ વિસિટ્ઠધુરો ઉત્તમધુરો ઞાણસમ્પયુત્તેન વીરિયેન સમન્નાગતો. નિસ્સયસમ્પન્નોતિ અવસ્સયસમ્પન્નો પતિટ્ઠાનસમ્પન્નો. પણિયન્તિ વિક્કાયિકભણ્ડં. એત્તકં મૂલં ભવિસ્સતિ એત્તકો ઉદયોતિ તસ્મિં ‘‘એવં કીતં એવં વિક્કાયમાન’’ન્તિ વુત્તપણિયે યેન કયેન તં કીતં, તં કયસઙ્ખાતં મૂલં એત્તકં ભવિસ્સતિ. યો ચ તસ્મિં વિક્કયમાને વિક્કયો, તસ્મિં વિક્કયે એત્તકો ઉદયો ભવિસ્સતિ, એત્તિકા વડ્ઢીતિ અત્થો.

કુસલો હોતિ પણિયં કેતુઞ્ચ વિક્કેતુઞ્ચાતિ સુલભટ્ઠાનં ગન્ત્વા કિણન્તો દુલ્લભટ્ઠાનં ગન્ત્વા વિક્કિણન્તો ચ એત્થ કુસલો નામ હોતિ, દસગુણમ્પિ વીસતિગુણમ્પિ લાભં લભતિ.

અડ્ઢાતિ ઇસ્સરા બહુના નિક્ખિત્તધનેન સમન્નાગતા. મહદ્ધનાતિ વળઞ્જનકવસેન મહદ્ધના. મહાભોગાતિ ઉપભોગપરિભોગભણ્ડેન મહાભોગા. પટિબલોતિ કાયબલેન ચેવ ઞાણબલેન ચ સમન્નાગતત્તા સમત્થો. અમ્હાકઞ્ચ કાલેન કાલં અનુપ્પદાતુન્તિ અમ્હાકઞ્ચ ગહિતધનમૂલિકં વડ્ઢિં કાલેન કાલં અનુપ્પદાતું. નિપતન્તીતિ નિમન્તેન્તિ. નિપાતેન્તીતિપિ પાઠો, અયમેવ અત્થો.

કુસલાનં ધમ્માનં ઉપસમ્પદાયાતિ કુસલધમ્માનં સમ્પાદનત્થાય પટિલાભત્થાય. થામવાતિ ઞાણથામેન સમન્નાગતો. દળ્હપરક્કમોતિ થિરેન ઞાણપરક્કમેન સમન્નાગતો. અનિક્ખિત્તધુરોતિ ‘‘અગ્ગમગ્ગં અપાપુણિત્વા ઇમં વીરિયધુરં ન ઠપેસ્સામી’’તિ એવં અટ્ઠપિતધુરો.

બહુસ્સુતાતિ એકનિકાયાદિવસેન બહુ બુદ્ધવચનં સુતં એતેસન્તિ બહુસ્સુતા. આગતાગમાતિ એકો નિકાયો એકો આગમો નામ, દ્વે નિકાયા દ્વે આગમા નામ, પઞ્ચ નિકાયા પઞ્ચ આગમા નામ, એતેસુ આગમેસુ યેસં એકોપિ આગમો આગતો પગુણો પવત્તિતો, તે આગતાગમા નામ. ધમ્મધરાતિ સુત્તન્તપિટકધરા. વિનયધરાતિ વિનયપિટકધરા. માતિકાધરાતિ દ્વેમાતિકાધરા. પરિપુચ્છતીતિ અત્થાનત્થં કારણાકારણં પુચ્છતિ. પરિપઞ્હતીતિ ‘‘ઇમં નામ પુચ્છિસ્સામી’’તિ અઞ્ઞાતિ તુલેતિ પરિગ્ગણ્હાતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

ઇમસ્મિં પન સુત્તે પઠમં પઞ્ઞા આગતા, પચ્છા વીરિયઞ્ચ કલ્યાણમિત્તસેવના ચ. તત્થ પઠમં અરહત્તં પત્વા પચ્છા વીરિયં કત્વા કલ્યાણમિત્તા સેવિતબ્બાતિ ન એવં અત્થો દટ્ઠબ્બો, દેસનાય નામ હેટ્ઠિમેન વા પરિચ્છેદો હોતિ ઉપરિમેન વા દ્વીહિપિ વા કોટીહિ. ઇધ પન ઉપરિમેન પરિચ્છેદો વેદિતબ્બો. તસ્મા કથેન્તેન પઠમં કલ્યાણમિત્તઉપનિસ્સયં દસ્સેત્વા મજ્ઝે વીરિયં દસ્સેત્વા પચ્છા અરહત્તં કથેતબ્બન્તિ.

રથકારવગ્ગો દુતિયો.

૩. પુગ્ગલવગ્ગો

૧. સમિદ્ધસુત્તવણ્ણના

૨૧. તતિયસ્સ પઠમે ઝાનફસ્સં પઠમં ફુસતિ, પચ્છા નિરોધં નિબ્બાનં સચ્છિકરોતીતિ કાયસક્ખિ. દિટ્ઠન્તં પત્તોતિ દિટ્ઠિપ્પત્તો. સદ્દહન્તો વિમુત્તોતિ સદ્ધાવિમુત્તો. ખમતીતિ રુચ્ચતિ. અભિક્કન્તતરોતિ અતિસુન્દરતરો. પણીતતરોતિ અતિપણીતતરો. સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમત્તં હોતીતિ સમિદ્ધત્થેરસ્સ કિર અરહત્તમગ્ગક્ખણે સદ્ધિન્દ્રિયં ધુરં અહોસિ, સેસાનિ ચત્તારિ સહજાતિન્દ્રિયાનિ તસ્સેવ પરિવારાનિ અહેસું. ઇતિ થેરો અત્તના પટિવિદ્ધમગ્ગં કથેન્તો એવમાહ. મહાકોટ્ઠિકત્થેરસ્સ પન અરહત્તમગ્ગક્ખણે સમાધિન્દ્રિયં ધુરં અહોસિ, સેસાનિ ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનિ તસ્સેવ પરિવારાનિ અહેસું. તસ્મા સોપિ સમાધિન્દ્રિયં અધિમત્તન્તિ કથેન્તો અત્તના પટિવિદ્ધમગ્ગમેવ કથેસિ. સારિપુત્તત્થેરસ્સ પન અરહત્તમગ્ગક્ખણે પઞ્ઞિન્દ્રિયં ધુરં અહોસિ. સેસાનિ ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનિ તસ્સેવ પરિવારાનિ અહેસું. તસ્મા સોપિ પઞ્ઞિન્દ્રિયં અધિમત્તન્તિ કથેન્તો અત્તના પટિવિદ્ધમગ્ગમેવ કથેસિ.

ન ખ્વેત્થાતિ ન ખો એત્થ. એકંસેન બ્યાકાતુન્તિ એકન્તેન બ્યાકરિતું. અરહત્તાય પટિપન્નોતિ અરહત્તમગ્ગસમઙ્ગિં દસ્સેતિ. એવમેતસ્મિં સુત્તે તીહિપિ થેરેહિ અત્તના પટિવિદ્ધમગ્ગોવ કથિતો, સમ્માસમ્બુદ્ધો પન ભુમ્મન્તરેનેવ કથેસિ.

૨. ગિલાનસુત્તવણ્ણના

૨૨. દુતિયે સપ્પાયાનીતિ હિતાનિ વુદ્ધિકરાનિ. પતિરૂપન્તિ અનુચ્છવિકં. નેવ વુટ્ઠાતિ તમ્હા આબાધાતિ ઇમિના અતેકિચ્છેન વાતાપમારાદિના રોગેન સમન્નાગતો નિટ્ઠાપત્તગિલાનો કથિતો. વુટ્ઠાતિ તમ્હા આબાધાતિ ઇમિના ખિપિતકકચ્છુતિણપુપ્ફકજરાદિભેદો અપ્પમત્તઆબાધો કથિતો. લભન્તો સપ્પાયાનિ ભોજનાનિ નો અલભન્તોતિ ઇમિના પન યેસં પટિજગ્ગનેન ફાસુકં હોતિ, સબ્બેપિ તે આબાધા કથિતા. એત્થ ચ પતિરૂપો ઉપટ્ઠાકો નામ ગિલાનુપટ્ઠાકઅઙ્ગેહિ સમન્નાગતો પણ્ડિતો દક્ખો અનલસો વેદિતબ્બો. ગિલાનુપટ્ઠાકો અનુઞ્ઞાતોતિ ભિક્ખુસઙ્ઘેન દાતબ્બોતિ અનુઞ્ઞાતો. તસ્મિઞ્હિ ગિલાને અત્તનો ધમ્મતાય યાપેતું અસક્કોન્તે ભિક્ખુસઙ્ઘેન તસ્સ ભિક્ખુનો એકો ભિક્ખુ ચ સામણેરો ચ ‘‘ઇમં પટિજગ્ગથા’’તિ અપલોકેત્વા દાતબ્બા. યાવ પન તે તં પટિજગ્ગન્તિ, તાવ ગિલાનસ્સ ચ તેસઞ્ચ દ્વિન્નં યેનત્થો, સબ્બં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સેવ ભારો.

અઞ્ઞેપિ ગિલાના ઉપટ્ઠાતબ્બાતિ ઇતરેપિ દ્વે ગિલાના ઉપટ્ઠાપેતબ્બા. કિં કારણા? યોપિ હિ નિટ્ઠપત્તગિલાનો, સો અનુપટ્ઠિયમાનો ‘‘સચે મં પટિજગ્ગેય્યું, ફાસુકં મે ભવેય્ય. ન ખો પન મં પટિજગ્ગન્તી’’તિ મનોપદોસં કત્વા અપાયે નિબ્બત્તેય્ય. પટિજગ્ગિયમાનસ્સ પનસ્સ એવં હોતિ ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘેન યં કાતબ્બં, તં કતં. મય્હં પન કમ્મવિપાકો ઈદિસો’’તિ. સો ભિક્ખુસઙ્ઘે મેત્તં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તિસ્સતિ. યો પન અપ્પમત્તકેન બ્યાધિના સમન્નાગતો લભન્તોપિ અલભન્તોપિ વુટ્ઠાતિયેવ, તસ્સ વિનાપિ ભેસજ્જેન વૂપસમનબ્યાધિ ભેસજ્જે કતે ખિપ્પતરં વૂપસમ્મતિ. સો તતો બુદ્ધવચનં વા ઉગ્ગણ્હિતું સક્ખિસ્સતિ, સમણધમ્મં વા કાતું સક્ખિસ્સતિ. ઇમિના કારણેન ‘‘અઞ્ઞેપિ ગિલાના ઉપટ્ઠાતબ્બા’’તિ વુત્તં.

નેવ ઓક્કમતીતિ નેવ પવિસતિ. નિયામં કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તન્તિ કુસલેસુ ધમ્મેસુ મગ્ગનિયામસઙ્ખાતં સમ્મત્તં. ઇમિના પદપરમો પુગ્ગલો કથિતો. દુતિયવારેન ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ ગહિતો સાસને નાલકત્થેરસદિસો બુદ્ધન્તરે એકવારં પચ્ચેકબુદ્ધાનં સન્તિકે ઓવાદં લભિત્વા પટિવિદ્ધપચ્ચેકબોધિઞાણો ચ. તતિયવારેન વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ પુગ્ગલો કથિતો, નેય્યો પન તન્નિસ્સિતોવ હોતિ.

ધમ્મદેસના અનુઞ્ઞાતાતિ માસસ્સ અટ્ઠ વારે ધમ્મકથા અનુઞ્ઞાતા. અઞ્ઞેસમ્પિ ધમ્મો દેસેતબ્બોતિ ઇતરેસમ્પિ ધમ્મો કથેતબ્બો. કિં કારણા? પદપરમસ્સ હિ ઇમસ્મિં અત્તભાવે ધમ્મં પટિવિજ્ઝિતું અસક્કોન્તસ્સાપિ અનાગતે પચ્ચયો ભવિસ્સતિ. યો પન તથાગતસ્સ રૂપદસ્સનં લભન્તોપિ અલભન્તોપિ ધમ્મવિનયઞ્ચ સવનાય લભન્તોપિ અલભન્તોપિ ધમ્મં અભિસમેતિ, સો અલભન્તો તાવ અભિસમેતિ. લભન્તો પન ખિપ્પમેવ અભિસમેસ્સતીતિ ઇમિના કારણેન તેસં ધમ્મો દેસેતબ્બો. તતિયસ્સ પન પુનપ્પુનં દેસેતબ્બોવ.

૩. સઙ્ખારસુત્તવણ્ણના

૨૩. તતિયે સબ્યાબજ્ઝન્તિ સદુક્ખં. કાયસઙ્ખારન્તિ કાયદ્વારે ચેતનારાસિં. અભિસઙ્ખરોતીતિ આયૂહતિ રાસિં કરોતિ પિણ્ડં કરોતિ. વચીમનોદ્વારેસુપિ એસેવ નયો. સબ્યાબજ્ઝં લોકન્તિ સદુક્ખં લોકં. સબ્યાબજ્ઝા ફસ્સા ફુસન્તીતિ સદુક્ખા વિપાકફસ્સા ફુસન્તિ. સબ્યાબજ્ઝં વેદનં વેદિયતીતિ સદુક્ખં વિપાકવેદનં વેદિયતિ, સાબાધં નિરસ્સાદન્તિ અત્થો. સેય્યથાપિ સત્તા નેરયિકાતિ યથા નિરયે નિબ્બત્તસત્તા એકન્તદુક્ખં વેદનં વેદિયન્તિ, એવં વેદિયતીતિ અત્થો. કિં પન તત્થ ઉપેક્ખાવેદના નત્થીતિ? અત્થિ, દુક્ખવેદનાય પન બલવભાવેન સા અબ્બોહારિકટ્ઠાને ઠિતા. ઇતિ નિરયોવ નિરયસ્સ ઉપમં કત્વા આહટો. તત્ર પટિભાગઉપમા નામ કિર એસા.

સેય્યથાપિ દેવા સુભકિણ્હાતિ ઇધાપિ દેવલોકોવ દેવલોકસ્સ ઉપમં કત્વા આહટો. યસ્મા પન હેટ્ઠિમેસુ બ્રહ્મલોકેસુ સપ્પીતિકજ્ઝાનવિપાકો વત્તતિ, સુભકિણ્હેસુ નિપ્પીતિકો એકન્તસુખોવ, તસ્મા તે અગ્ગહેત્વા સુભકિણ્હાવ કથિતા. ઇતિ અયમ્પિ તત્ર પટિભાગઉપમા નામાતિ વેદિતબ્બા.

વોકિણ્ણસુખદુક્ખન્તિ વોમિસ્સકસુખદુક્ખં. સેય્યથાપિ મનુસ્સાતિ મનુસ્સાનં હિ કાલેન સુખં હોતિ, કાલેન દુક્ખં. એકચ્ચે ચ દેવાતિ કામાવચરદેવા. તેસમ્પિ કાલેન સુખં હોતિ, કાલેન દુક્ખં. તેસં હિ હીનતરાનં મહેસક્ખતરા દેવતા દિસ્વા આસના વુટ્ઠાતબ્બં હોતિ, મગ્ગા ઉક્કમિતબ્બં, પારુતવત્થં અપનેતબ્બં, અઞ્જલિકમ્મં કાતબ્બન્તિ તં સબ્બમ્પિ દુક્ખં નામ હોતિ. એકચ્ચે ચ વિનિપાતિકાતિ વેમાનિકપેતા. તે હિ કાલેન સમ્પત્તિં અનુભવન્તિ કાલેન કમ્મન્તિ વોકિણ્ણસુખદુક્ખાવ હોન્તિ. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તે તીણિ સુચરિતાનિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનિ કથિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

૪. બહુકારસુત્તવણ્ણના

૨૪. ચતુત્થે તયોમે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલાતિ તયો આચરિયપુગ્ગલા. પુગ્ગલસ્સ બહુકારાતિ અન્તેવાસિકપુગ્ગલસ્સ બહૂપકારા. બુદ્ધન્તિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધં. સરણં ગતો હોતીતિ અવસ્સયં ગતો હોતિ. ધમ્મન્તિ સતન્તિકં નવલોકુત્તરધમ્મં. સઙ્ઘન્તિ અટ્ઠઅરિયપુગ્ગલસમૂહં. ઇદઞ્ચ પન સરણગમનં અગ્ગહિતસરણપુબ્બસ્સ અકતાભિનિવેસસ્સ વસેન વુત્તં. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તે સરણદાયકો સોતાપત્તિમગ્ગસમ્પાપકો અરહત્તમગ્ગસમ્પાપકોતિ તયો આચરિયા બહુકારાતિ આગતા, પબ્બજ્જાદાયકો બુદ્ધવચનદાયકો કમ્મવાચાચરિયો સકદાગામિમગ્ગસમ્પાપકો અનાગામિમગ્ગસમ્પાપકોતિ ઇમે આચરિયા ન આગતા, કિં એતે ન બહુકારાતિ? નો, ન બહુકારા. અયં પન દેસના દુવિધેન પરિચ્છિન્ના. તસ્મા સબ્બેપેતે બહુકારા. તેસુ સરણગમનસ્મિંયેવ અકતાભિનિવેસો વટ્ટતિ, ચતુપારિસુદ્ધિસીલકસિણપરિકમ્મવિપસ્સનાઞાણાનિ પન પઠમમગ્ગસન્નિસ્સિતાનિ હોન્તિ, ઉપરિ દ્વે મગ્ગા ચ ફલાનિ ચ અરહત્તમગ્ગસન્નિસ્સિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

ઇમિના પુગ્ગલેનાતિ ઇમિના અન્તેવાસિકપુગ્ગલેન. ન સુપ્પતિકારં વદામીતિ પતિકારં કાતું ન સુકરન્તિ વદામિ. અભિવાદનાદીસુ અનેકસતવારં અનેકસહસ્સવારમ્પિ હિ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન નિપતિત્વા વન્દન્તો આસના વુટ્ઠાય પચ્ચુગ્ગચ્છન્તો દિટ્ઠદિટ્ઠક્ખણે અઞ્જલિં પગ્ગણ્હન્તો અનુચ્છવિકં સામીચિકમ્મં કરોન્તો દિવસે દિવસે ચીવરસતં ચીવરસહસ્સં પિણ્ડપાતસતં પિણ્ડપાતસહસ્સં દદમાનો ચક્કવાળપરિયન્તેન સબ્બરતનમયં આવાસં કરોન્તો સપ્પિનવનીતાદિનાનપ્પકારં ભેસજ્જં અનુપ્પદજ્જમાનો નેવ સક્કોતિ આચરિયેન કતસ્સ પતિકારં નામ કાતુન્તિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

૫. વજિરૂપમસુત્તવણ્ણના

૨૫. પઞ્ચમે અરુકૂપમચિત્તોતિ પુરાણવણસદિસચિત્તો. વિજ્જૂપમચિત્તોતિ ઇત્તરકાલોભાસનેન વિજ્જુસદિસચિત્તો. વજિરૂપમચિત્તોતિ કિલેસાનં મૂલઘાતકરણસમત્થતાય વજિરેન સદિસચિત્તો. અભિસજ્જતીતિ લગ્ગતિ. કુપ્પતીતિ કોપવસેન કુપ્પતિ. બ્યાપજ્જતીતિ પકતિભાવં પજહતિ, પૂતિકો હોતિ. પતિત્થીયતીતિ થિનભાવં થદ્ધભાવં આપજ્જતિ. કોપન્તિ દુબ્બલકોધં. દોસન્તિ દુસ્સનવસેન તતો બલવતરં. અપ્પચ્ચયન્તિ અતુટ્ઠાકારં દોમનસ્સં. દુટ્ઠારુકોતિ પુરાણવણો. કટ્ઠેનાતિ દણ્ડકકોટિયા. કઠલેનાતિ કપાલેન. આસવં દેતીતિ અપરાપરં સવતિ. પુરાણવણો હિ અત્તનો ધમ્મતાયેવ પુબ્બં લોહિતં યૂસન્તિ ઇમાનિ તીણિ સવતિ, ઘટ્ટિતો પન તાનિ અધિકતરં સવતિ.

એવમેવ ખોતિ એત્થ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – દુટ્ઠારુકો વિય હિ કોધનપુગ્ગલો, તસ્સ અત્તનો ધમ્મતાય સવનં વિય કોધનસ્સપિ અત્તનો ધમ્મતાય ઉદ્ધુમાતસ્સ વિય ચણ્ડિકતસ્સ ચરણં, કટ્ઠેન વા કઠલાય વા ઘટ્ટનં વિય અપ્પમત્તં વચનં, ભિય્યોસોમત્તાય સવનં વિય ‘‘માદિસં નામ એસ એવં વદતી’’તિ ભિય્યોસોમત્તાય ઉદ્ધુમાયનભાવો દટ્ઠબ્બો.

રત્તન્ધકારતિમિસાયન્તિ રત્તિં ચક્ખુવિઞ્ઞાણુપ્પત્તિનિવારણેન અન્ધભાવકરણે બહલતમે. વિજ્જન્તરિકાયાતિ વિજ્જુપ્પત્તિક્ખણે. ઇધાપિ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – ચક્ખુમા પુરિસો વિય હિ યોગાવચરો દટ્ઠબ્બો, અન્ધકારં વિય સોતાપત્તિમગ્ગવજ્ઝા કિલેસા, વિજ્જુસઞ્ચરણં વિય સોતાપત્તિમગ્ગઞાણસ્સ ઉપ્પત્તિકાલો, વિજ્જન્તરિકાય ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ સમન્તા રૂપદસ્સનં વિય સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે નિબ્બાનદસ્સનં, પુન અન્ધકારાવત્થરણં વિય સકદાગામિમગ્ગવજ્ઝા કિલેસા, પુન વિજ્જુસઞ્ચરણં વિય સકદાગામિમગ્ગઞાણસ્સ ઉપ્પાદો, વિજ્જન્તરિકાય ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ સમન્તા રૂપદસ્સનં વિય સકદાગામિમગ્ગક્ખણે નિબ્બાનદસ્સનં, પુન અન્ધકારાવત્થરણં વિય અનાગામિમગ્ગવજ્ઝા કિલેસા, પુન વિજ્જુસઞ્ચરણં વિય અનાગામિમગ્ગઞાણસ્સ ઉપ્પાદો, વિજ્જન્તરિકાય ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ સમન્તા રૂપદસ્સનં વિય અનાગામિમગ્ગક્ખણે નિબ્બાનદસ્સનં વેદિતબ્બં.

વજિરૂપમચિત્તતાયપિ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – વજિરં વિય હિ અરહત્તમગ્ગઞાણં દટ્ઠબ્બં, મણિગણ્ઠિપાસાણગણ્ઠિ વિય અરહત્તમગ્ગવજ્ઝા કિલેસા, વજિરસ્સ મણિગણ્ઠિમ્પિ વા પાસાણગણ્ઠિમ્પિ વા વિનિવિજ્ઝિત્વા અગમનભાવસ્સ નત્થિતા વિય અરહત્તમગ્ગઞાણેન અચ્છેજ્જાનં કિલેસાનં નત્થિભાવો, વજિરેન નિબ્બિદ્ધવેધસ્સ પુન અપતિપૂરણં વિય અરહત્તમગ્ગેન છિન્નાનં કિલેસાનં પુન અનુપ્પાદો દટ્ઠબ્બોતિ.

૬. સેવિતબ્બસુત્તવણ્ણના

૨૬. છટ્ઠે સેવિતબ્બોતિ ઉપસઙ્કમિતબ્બો. ભજિતબ્બોતિ અલ્લીયિતબ્બો. પયિરુપાસિતબ્બોતિ સન્તિકે નિસીદનવસેન પુનપ્પુનં ઉપાસિતબ્બો. સક્કત્વા ગરું કત્વાતિ સક્કારઞ્ચેવ ગરુકારઞ્ચ કત્વા. હીનો હોતિ સીલેનાતિઆદીસુ ઉપાદાયુપાદાય હીનતા વેદિતબ્બા. તત્થ યો હિ પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખતિ, સો દસ સીલાનિ રક્ખન્તેન ન સેવિતબ્બો. યો દસ સીલાનિ રક્ખતિ, સો ચતુપારિસુદ્ધિસીલં રક્ખન્તેન ન સેવિતબ્બો. અઞ્ઞત્ર અનુદ્દયા અઞ્ઞત્ર અનુકમ્પાતિ ઠપેત્વા અનુદ્દયઞ્ચ અનુકમ્પઞ્ચ. અત્તનો અત્થાયેવ હિ એવરૂપો પુગ્ગલો ન સેવિતબ્બો, અનુદ્દયાનુકમ્પાવસેન પન તં ઉપસઙ્કમિતું વટ્ટતિ.

સીલસામઞ્ઞગતાનં સતન્તિ સીલેન સમાનભાવં ગતાનં સન્તાનં. સીલકથા ચ નો ભવિસ્સતીતિ એવં સમાનસીલાનં અમ્હાકં સીલમેવ આરબ્ભ કથા ભવિસ્સતિ. સા ચ નો પવત્તિની ભવિસ્સતીતિ સા ચ અમ્હાકં કથા દિવસમ્પિ કથેન્તાનં પવત્તિસ્સતિ ન પટિહઞ્ઞિસ્સતિ. સા ચ નો ફાસુ ભવિસ્સતીતિ સા ચ દિવસમ્પિ પવત્તમાના સીલકથા અમ્હાકં ફાસુવિહારો સુખવિહારો ભવિસ્સતિ. સમાધિપઞ્ઞાકથાસુપિ એસેવ નયો.

સીલક્ખન્ધન્તિ સીલરાસિં. તત્થ તત્થ પઞ્ઞાય અનુગ્ગહેસ્સામીતિ એત્થ સીલસ્સ અસપ્પાયે અનુપકારધમ્મે વજ્જેત્વા સપ્પાયે ઉપકારધમ્મે સેવન્તો તસ્મિં તસ્મિં ઠાને સીલક્ખન્ધં પઞ્ઞાય અનુગ્ગણ્હાતિ નામ. સમાધિપઞ્ઞાક્ખન્ધેસુપિ એસેવ નયો. નિહીયતીતિ અત્તનો હીનતરં પુગ્ગલં સેવન્તો ખારપરિસ્સાવને આસિત્તઉદકં વિય સતતં સમિતં હાયતિ પરિહાયતિ. તુલ્યસેવીતિ અત્તના સમાનસેવી. સેટ્ઠમુપનમન્તિ સેટ્ઠં પુગ્ગલં ઓણમન્તો. ઉદેતિ ખિપ્પન્તિ ખિપ્પમેવ વડ્ઢતિ. તસ્મા અત્તનો ઉત્તરિં ભજેથાતિ યસ્મા સેટ્ઠં પુગ્ગલં ઉપનમન્તો ઉદેતિ ખિપ્પં, તસ્મા અત્તનો ઉત્તરિતરં વિસિટ્ઠતરં ભજેથ.

૭. જિગુચ્છિતબ્બસુત્તવણ્ણના

૨૭. સત્તમે જિગુચ્છિતબ્બોતિ ગૂથં વિય જિગુચ્છિતબ્બો. અથ ખો નન્તિ અથ ખો અસ્સ. કિત્તિસદ્દોતિ કથાસદ્દો. એવમેવ ખોતિ એત્થ ગૂથકૂપો વિય દુસ્સીલ્યં દટ્ઠબ્બં. ગૂથકૂપે પતિત્વા ઠિતો ધમ્મનિઅહિ વિય દુસ્સીલપુગ્ગલો. ગૂથકૂપતો ઉદ્ધરિયમાનેન તેન અહિના પુરિસસ્સ સરીરં આરુળ્હેનાપિ અદટ્ઠભાવો વિય દુસ્સીલં સેવમાનસ્સાપિ તસ્સ કિરિયાય અકરણભાવો. સરીરં ગૂથેન મક્ખેત્વા અહિના ગતકાલો વિય દુસ્સીલં સેવમાનસ્સ પાપકિત્તિસદ્દઅબ્ભુગ્ગમનકાલો વેદિતબ્બો.

તિન્દુકાલાતન્તિ તિન્દુકરુક્ખઅલાતં. ભિય્યોસોમત્તાય ચિચ્ચિટાયતીતિ તં હિ ઝાયમાનં પકતિયાપિ પપટિકાયો મુઞ્ચન્તં ચિચ્ચિટાતિ ‘‘ચિટિચિટા’’તિ સદ્દં કરોતિ, ઘટ્ટિતં પન અધિમત્તં કરોતીતિ અત્થો. એવમેવ ખોતિ એવમેવં કોધનો અત્તનો ધમ્મતાયપિ ઉદ્ધતો ચણ્ડિકતો હુત્વા ચરતિ, અપ્પમત્તકં પન વચનં સુતકાલે ‘‘માદિસં નામ એવં વદતિ એવં વદતી’’તિ અતિરેકતરં ઉદ્ધતો ચણ્ડિકતો હુત્વા ચરતિ. ગૂથકૂપોતિ ગૂથપુણ્ણકૂપો, ગૂથરાસિયેવ વા. ઓપમ્મસંસન્દનં પનેત્થ પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં. તસ્મા એવરૂપો પુગ્ગલો અજ્ઝુપેક્ખિતબ્બો ન સેવિતબ્બોતિ યસ્મા કોધનો અતિસેવિયમાનો અતિઉપસઙ્કમિયમાનોપિ કુજ્ઝતિયેવ, ‘‘કિં ઇમિના’’તિ પટિક્કમન્તેપિ કુજ્ઝતિયેવ. તસ્મા પલાલગ્ગિ વિય અજ્ઝુપેક્ખિતબ્બો ન સેવિતબ્બો ન ભજિતબ્બો. કિં વુત્તં હોતિ? યો હિ પલાલગ્ગિં અતિઉપસઙ્કમિત્વા તપ્પતિ, તસ્સ સરીરં ઝાયતિ. યો અતિપટિક્કમિત્વા તપ્પતિ, તસ્સ સીતં ન વૂપસમ્મતિ. અનુપસઙ્કમિત્વા અપટિક્કમિત્વા પન મજ્ઝત્તભાવેન તપ્પન્તસ્સ સીતં વૂપસમ્મતિ, તસ્મા પલાલગ્ગિ વિય કોધનો પુગ્ગલો મજ્ઝત્તભાવેન અજ્ઝુપેક્ખિતબ્બો, ન સેવિતબ્બો ન ભજિતબ્બો ન પયિરુપાસિતબ્બો.

કલ્યાણમિત્તોતિ સુચિમિત્તો. કલ્યાણસહાયોતિ સુચિસહાયો. સહાયા નામ સહગામિનો સદ્ધિંચરા. કલ્યાણસમ્પવઙ્કોતિ કલ્યાણેસુ સુચિપુગ્ગલેસુ સમ્પવઙ્કો, તન્નિન્નતપ્પોણતપ્પબ્ભારમાનસોતિ અત્થો.

૮. ગૂથભાણીસુત્તવણ્ણના

૨૮. અટ્ઠમે ગૂથભાણીતિ યો ગૂથં વિય દુગ્ગન્ધકથં કથેતિ. પુપ્ફભાણીતિ યો પુપ્ફાનિ વિય સુગન્ધકથં કથેતિ. મધુભાણીતિ યો મધુ વિય મધુરકથં કથેતિ. સભગ્ગતોતિ સભાય ઠિતો. પરિસગ્ગતોતિ ગામપરિસાય ઠિતો. ઞાતિમજ્ઝગતોતિ ઞાતીનં મજ્ઝે ઠિતો. પૂગમજ્ઝગતોતિ સેણીનં મજ્ઝે ઠિતો. રાજકુલમજ્ઝગતોતિ રાજકુલસ્સ મજ્ઝે મહાવિનિચ્છયે ઠિતો. અભિનીતોતિ પુચ્છનત્થાયાનીતો. સક્ખિપુટ્ઠોતિ સક્ખિં કત્વા પુચ્છિતો. એહમ્ભો પુરિસાતિ આલપનમેતં. અત્તહેતુ વા પરહેતુ વાતિ અત્તનો વા પરસ્સ વા હત્થપાદાદિહેતુ વા ધનહેતુ વા. આમિસકિઞ્ચિક્ખહેતુ વાતિ એત્થ આમિસન્તિ લઞ્જો અધિપ્પેતો. કિઞ્ચિક્ખન્તિ યં વા તં વા અપ્પમત્તકં અન્તમસો તિત્તિરિયવટ્ટકસપ્પિપિણ્ડનવનીતપિણ્ડાદિમત્તકસ્સ લઞ્જસ્સ હેતૂતિ અત્થો. સમ્પજાનમુસા ભાસિતા હોતીતિ જાનન્તોયેવ મુસાવાદં કત્તા હોતિ.

નેલાતિ એલં વુચ્ચતિ દોસો, નાસ્સ એલન્તિ નેલા, નિદ્દોસાતિ અત્થો. ‘‘નેલઙ્ગો સેતપચ્છાદો’’તિ (ઉદા. ૬૫) એત્થ વુત્તસીલં વિય. કણ્ણસુખાતિ બ્યઞ્જનમધુરતાય કણ્ણાનં સુખા, સૂચિવિજ્ઝનં વિય કણ્ણસૂલં ન જનેતિ. અત્થમધુરતાય સકલસરીરે કોપં અજનેત્વા પેમં જનેતીતિ પેમનીયા. હદયં ગચ્છતિ અપ્પટિહઞ્ઞમાના સુખેન ચિત્તં પવિસતીતિ હદયઙ્ગમા. ગુણપરિપુણ્ણતાય પુરે ભવાતિ પોરી. પુરે સંવડ્ઢનારી વિય સુકુમારાતિપિ પોરી. પુરસ્સ એસાતિપિ પોરી. પુરસ્સ એસાતિ નગરવાસીનં કથાતિ અત્થો. નગરવાસિનો હિ યુત્તકથા હોન્તિ, પિતિમત્તં પિતાતિ, માતિમત્તં માતાતિ, ભાતિમત્તં ભાતાતિ વદન્તિ. એવરૂપી કથા બહુનો જનસ્સ કન્તા હોતીતિ બહુજનકન્તા. કન્તભાવેનેવ બહુનો જનસ્સ મનાપા ચિત્તવુદ્ધિકરાતિ બહુજનમનાપા.

૯. અન્ધસુત્તવણ્ણના

૨૯. નવમે ચક્ખુ ન હોતીતિ પઞ્ઞાચક્ખુ ન હોતિ. ફાતિં કરેય્યાતિ ફીતં વડ્ઢિતં કરેય્ય. સાવજ્જાનવજ્જેતિ સદોસનિદ્દોસે. હીનપ્પણીતેતિ અધમુત્તમે. કણ્હસુક્કસપ્પટિભાગેતિ કણ્હસુક્કાયેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં પટિબાહનતો પટિપક્ખવસેન સપ્પટિભાગાતિ વુચ્ચન્તિ. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો – કુસલે ધમ્મે ‘‘કુસલા ધમ્મા’’તિ જાનેય્ય, અકુસલે ધમ્મે ‘‘અકુસલા ધમ્મા’’તિ જાનેય્ય. સાવજ્જાદીસુપિ એસેવ નયો. કણ્હસુક્કસપ્પટિભાગેસુ પન કણ્હધમ્મે ‘‘સુક્કસપ્પટિભાગા’’તિ જાનેય્ય, સુક્કધમ્મે ‘‘કણ્હસપ્પટિભાગા’’તિ યેન પઞ્ઞાચક્ખુના જાનેય્ય, તથારૂપમ્પિસ્સ ચક્ખુ ન હોતીતિ. ઇમિના નયેન સેસવારેસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો.

ન ચેવ ભોગા તથારૂપાતિ તથાજાતિકા ભોગાપિસ્સ ન હોન્તિ. ન ચ પુઞ્ઞાનિ કુબ્બતીતિ પુઞ્ઞાનિ ચ ન કરોતિ. એત્તાવતા ભોગુપ્પાદનચક્ખુનો ચ પુઞ્ઞકરણચક્ખુનો ચ અભાવો વુત્તો. ઉભયત્થ કલિગ્ગાહોતિ ઇધલોકે ચ પરલોકે ચાતિ ઉભયસ્મિમ્પિ અપરદ્ધગ્ગાહો, પરાજયગ્ગાહો હોતીતિ અત્થો. અથ વા ઉભયત્થ કલિગ્ગાહોતિ ઉભયેસમ્પિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકાનં અત્થાનં કલિગ્ગાહો, પરાજયગ્ગાહોતિ અત્થો. ધમ્માધમ્મેનાતિ દસકુસલકમ્મપથધમ્મેનપિ દસઅકુસલકમ્મપથઅધમ્મેનપિ. સઠોતિ કેરાટિકો. ભોગાનિ પરિયેસતીતિ ભોગે ગવેસતિ. થેય્યેન કૂટકમ્મેન, મુસાવાદેન ચૂભયન્તિ થેય્યાદીસુ ઉભયેન પરિયેસતીતિ અત્થો. કથં? થેય્યેન કૂટકમ્મેન ચ પરિયેસતિ, થેય્યેન મુસાવાદેન ચ પરિયેસતિ, કૂટકમ્મેન મુસાવાદેન ચ પરિયેસતિ. સઙ્ઘાતુન્તિ સઙ્ઘરિતું. ધમ્મલદ્ધેહીતિ દસકુસલકમ્મપથધમ્મં અકોપેત્વા લદ્ધેહિ. ઉટ્ઠાનાધિગતન્તિ વીરિયેન અધિગતં. અબ્યગ્ઘમાનસોતિ નિબ્બિચિકિચ્છચિત્તો. ભદ્દકં ઠાનન્તિ સેટ્ઠં દેવટ્ઠાનં. ન સોચતીતિ યસ્મિં ઠાને અન્તોસોકેન ન સોચતિ.

૧૦. અવકુજ્જસુત્તવણ્ણના

૩૦. દસમે અવકુજ્જપઞ્ઞોતિ અધોમુખપઞ્ઞો. ઉચ્છઙ્ગપઞ્ઞોતિ ઉચ્છઙ્ગસદિસપઞ્ઞો. પુથુપઞ્ઞોતિ વિત્થારિકપઞ્ઞો. આદિકલ્યાણન્તિઆદીસુ આદીતિ પુબ્બપટ્ઠપના. મજ્ઝન્તિ કથાવેમજ્ઝં. પરિયોસાનન્તિ સન્નિટ્ઠાનં. ઇતિસ્સ તે ધમ્મં કથેન્તા પુબ્બપટ્ઠપનેપિ કલ્યાણં ભદ્દકં અનવજ્જમેવ કત્વા કથેન્તિ, વેમજ્ઝેપિ પરિયોસાનેપિ. એત્થ ચ અત્થિ દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનાનિ, અત્થિ સાસનસ્સ. તત્થ દેસનાય તાવ ચતુપ્પદિકગાથાય પઠમપદં આદિ, દ્વે પદાનિ મજ્ઝં, અવસાનપદં પરિયોસાનં. એકાનુસન્ધિકસ્સ સુત્તસ્સ નિદાનં આદિ, અનુસન્ધિ મજ્ઝં, ઇદમવોચાતિ અપ્પના પરિયોસાનં. અનેકાનુસન્ધિકસ્સ પઠમો અનુસન્ધિ આદિ, તતો પરં એકો વા અનેકે વા મજ્ઝં, પચ્છિમો પરિયોસાનં. અયં તાવ દેસનાય નયો. સાસનસ્સ પન સીલં આદિ, સમાધિ મજ્ઝં, વિપસ્સના પરિયોસાનં. સમાધિ વા આદિ, વિપસ્સના મજ્ઝં, મગ્ગો પરિયોસાનં. વિપસ્સના વા આદિ, મગ્ગો મજ્ઝં, ફલં પરિયોસાનં. મગ્ગો વા આદિ, ફલં મજ્ઝં, નિબ્બાનં પરિયોસાનં. દ્વે દ્વે વા કયિરમાને સીલસમાધયો આદિ, વિપસ્સનામગ્ગા મજ્ઝં, ફલનિબ્બાનાનિ પરિયોસાનં.

સાત્થન્તિ સાત્થકં કત્વા દેસેન્તિ. સબ્યઞ્જનન્તિ અક્ખરપારિપૂરિં કત્વા દેસેન્તિ. કેવલપરિપુણ્ણન્તિ સકલપરિપુણ્ણં અનૂનં કત્વા દેસેન્તિ. પરિસુદ્ધન્તિ પરિસુદ્ધં નિજ્જટં નિગ્ગણ્ઠિં કત્વા દેસેન્તિ. બ્રહ્મચરિયં પકાસેન્તીતિ એવં દેસેન્તા ચ સેટ્ઠચરિયભૂતં સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં પકાસેન્તિ. નેવ આદિં મનસિ કરોતીતિ નેવ પુબ્બપટ્ઠપનં મનસિ કરોતિ.

કુમ્ભોતિ ઘટો. નિકુજ્જોતિ અધોમુખો ઠપિતો. એવમેવ ખોતિ એત્થ કુમ્ભો નિકુજ્જો વિય અવકુજ્જપઞ્ઞો પુગ્ગલો દટ્ઠબ્બો, ઉદકાસિઞ્ચનકાલો વિય ધમ્મદેસનાય લદ્ધકાલો, ઉદકસ્સ વિવટ્ટનકાલો વિય તસ્મિં આસને નિસિન્નસ્સ ઉગ્ગહેતું અસમત્થકાલો, ઉદકસ્સ અસણ્ઠાનકાલો વિય વુટ્ઠહિત્વા અસલ્લક્ખણકાલો વેદિતબ્બો.

આકિણ્ણાનીતિ પક્ખિત્તાનિ. સતિસમ્મોસાય પકિરેય્યાતિ મુટ્ઠસ્સતિતાય વિકિરેય્ય. એવમેવ ખોતિ એત્થ ઉચ્છઙ્ગો વિય ઉચ્છઙ્ગપઞ્ઞો પુગ્ગલો દટ્ઠબ્બો, નાનાખજ્જકાનિ વિય નાનપ્પકારં બુદ્ધવચનં, ઉચ્છઙ્ગે નાનાખજ્જકાનિ ખાદન્તસ્સ નિસિન્નકાલો વિય તસ્મિં આસને નિસિન્નસ્સ ઉગ્ગણ્હનકાલો, વુટ્ઠહન્તસ્સ સતિસમ્મોસા પકિરણકાલો વિય તસ્મા આસના વુટ્ઠાય ગચ્છન્તસ્સ અસલ્લક્ખણકાલો વેદિતબ્બો.

ઉક્કુજ્જોતિ ઉપરિમુખો ઠપિતો. સણ્ઠાતીતિ પતિટ્ઠહતિ. એવમેવ ખોતિ એત્થ ઉપરિમુખો ઠપિતો કુમ્ભો વિય પુથુપઞ્ઞો પુગ્ગલો દટ્ઠબ્બો, ઉદકસ્સ આસિત્તકાલો વિય દેસનાય લદ્ધકાલો, ઉદકસ્સ સણ્ઠાનકાલો વિય તત્થ નિસિન્નસ્સ ઉગ્ગણ્હનકાલો, નો વિવટ્ટનકાલો વિય વુટ્ઠાય ગચ્છન્તસ્સ સલ્લક્ખણકાલો વેદિતબ્બો.

દુમ્મેધોતિ નિપ્પઞ્ઞો. અવિચક્ખણોતિ સંવિદહનપઞ્ઞાય રહિતો. ગન્તાતિ ગમનસીલો. સેય્યો એતેન વુચ્ચતીતિ એતસ્મા પુગ્ગલા ઉત્તરિતરોતિ વુચ્ચતિ. ધમ્માનુધમ્મપ્પટિપન્નોતિ નવલોકુત્તરધમ્મસ્સ અનુધમ્મં સહ સીલેન પુબ્બભાગપટિપદં પટિપન્નો. દુક્ખસ્સાતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ. અન્તકરો સિયાતિ કોટિકરો પરિચ્છેદકરો પરિવટુમકરો ભવેય્યાતિ.

પુગ્ગલવગ્ગો તતિયો.

૪. દેવદૂતવગ્ગો

૧. સબ્રહ્મકસુત્તવણ્ણના

૩૧. ચતુત્થસ્સ પઠમે અજ્ઝાગારેતિ સકે ઘરે. પૂજિતા હોન્તીતિ યં ઘરે અત્થિ, તેન પટિજગ્ગિતા ગોપિતા હોન્તિ. ઇતિ માતાપિતુપૂજકાનિ કુલાનિ માતાપિતૂહિ સબ્રહ્મકાનીતિ પકાસેત્વા ઇદાનિ નેસં સપુબ્બાચરિયકાદિભાવં પકાસેન્તો સપુબ્બાચરિયકાનીતિઆદિમાહ. તત્થ બ્રહ્માતિઆદીનિ તેસં બ્રહ્માદિભાવસાધનત્થં વુત્તાનિ. બહુકારાતિ પુત્તાનં બહૂપકારા. આપાદકાતિ જીવિતસ્સ આપાદકા. પુત્તકાનં હિ માતાપિતૂહિ જીવિતં આપાદિતં પાલિતં ઘટિતં અનુપ્પબન્ધેન પવત્તિતં. પોસકાતિ હત્થપાદે વડ્ઢેત્વા હદયલોહિતં પાયેત્વા પોસેતારો. ઇમસ્સ લોકસ્સ દસ્સેતારોતિ પુત્તાનં હિ ઇમસ્મિં લોકે ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણસ્સ દસ્સનં નામ માતાપિતરો નિસ્સાય જાતન્તિ ઇમસ્સ લોકસ્સ દસ્સેતારો નામ.

બ્રહ્માતિ માતાપિતરોતિ સેટ્ઠાધિવચનં. યથા બ્રહ્મુનો ચતસ્સો ભાવના અવિજહિતા હોન્તિ મેત્તા કરુણા મુદિતા ઉપેક્ખાતિ, એવમેવ માતાપિતૂનં પુત્તકેસુ ચતસ્સો ભાવના અવિજહિતા હોન્તિ. તા તસ્મિં તસ્મિં કાલે વેદિતબ્બા – કુચ્છિગતસ્મિં હિ દારકે ‘‘કદા નુ ખો પુત્તકં અરોગં પરિપુણ્ણઙ્ગપચ્ચઙ્ગં પસ્સિસ્સામા’’તિ માતાપિતૂનં મેત્તચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યદા પનેસ મન્દો ઉત્તાનસેય્યકો ઊકાહિ વા મઙ્કુલાદીહિ પાણકેહિ દટ્ઠો દુક્ખસેય્યાય વા પન પીળિતો પરોદતિ વિરવતિ, તદાસ્સ સદ્દં સુત્વા માતાપિતૂનં કારુઞ્ઞં ઉપ્પજ્જતિ, આધાવિત્વા વિધાવિત્વા કીળનકાલે પન લોભનીયવયસ્મિં વા ઠિતકાલે દારકં ઓલોકેત્વા માતાપિતૂનં ચિત્તં સપ્પિમણ્ડે પક્ખિત્તસતવિહતકપ્પાસપિચુપટલં વિય મુદુકં હોતિ આમોદિતં પમોદિતં, તદા તેસં મુદિતા લબ્ભતિ. યદા પનેસ પુત્તો દારાભરણં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા પાટિયેક્કં અગારં અજ્ઝાવસતિ, તદા માતાપિતૂનં ‘‘સક્કોતિ દાનિ નો પુત્તકો અત્તનો ધમ્મતાય યાપેતુ’’ન્તિ મજ્ઝત્તભાવો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં કાલે ઉપેક્ખા લબ્ભતીતિ ઇમિના કારણેન ‘‘બ્રહ્માતિ માતાપિતરો’’તિ વુત્તં.

પુબ્બાચરિયાતિ વુચ્ચરેતિ માતાપિતરો હિ જાતકાલતો પટ્ઠાય ‘‘એવં નિસીદ, એવં તિટ્ઠ, એવં ગચ્છ, એવં સય, એવં ખાદ, એવં ભુઞ્જ, અયં તે, તાતાતિ વત્તબ્બો, અયં ભાતિકાતિ, અયં ભગિનીતિ, ઇદં નામ કાતું વટ્ટતિ, ઇદં ન વટ્ટતિ, અસુકં નામ ઉપસઙ્કમિતું વટ્ટતિ, અસુકં ન વટ્ટતી’’તિ ગાહાપેન્તિ સિક્ખાપેન્તિ. અથાપરભાગે અઞ્ઞે આચરિયા હત્થિસિપ્પઅસ્સસિપ્પરથસિપ્પધનુસિપ્પથરુસિપ્પમુદ્દાગણનાદીનિ સિક્ખાપેન્તિ. અઞ્ઞો સરણાનિ દેતિ, અઞ્ઞો સીલેસુ પતિટ્ઠાપેતિ, અઞ્ઞો પબ્બાજેતિ, અઞ્ઞો બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હાપેતિ, અઞ્ઞો ઉપસમ્પાદેતિ, અઞ્ઞો સોતાપત્તિમગ્ગાદીનિ પાપેતિ. ઇતિ સબ્બેપિ તે પચ્છાચરિયા નામ હોન્તિ, માતાપિતરો પન સબ્બપઠમા, તેનાહ – ‘‘પુબ્બાચરિયાતિ વુચ્ચરે’’તિ. તત્થ વુચ્ચરેતિ વુચ્ચન્તિ કથિયન્તિ. આહુનેય્યા ચ પુત્તાનન્તિ પુત્તાનં આહુતં પાહુતં અભિસઙ્ખતં અન્નપાનાદિં અરહન્તિ, અનુચ્છવિકા તં પટિગ્ગહેતું. તસ્મા ‘‘આહુનેય્યા ચ પુત્તાન’’ન્તિ વુત્તં. પજાય અનુકમ્પકાતિ પરેસં પાણે અચ્છિન્દિત્વાપિ અત્તનો પજં પટિજગ્ગન્તિ ગોપાયન્તિ. તસ્મા ‘‘પજાય અનુકમ્પકા’’તિ વુત્તં.

નમસ્સેય્યાતિ નમો કરેય્ય. સક્કરેય્યાતિ સક્કારેન પટિમાનેય્ય. ઇદાનિ તં સક્કારં દસ્સેન્તો ‘‘અન્નેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ અન્નેનાતિ યાગુભત્તખાદનીયેન. પાનેનાતિ અટ્ઠવિધપાનેન. વત્થેનાતિ નિવાસનપારુપનકેન વત્થેન. સયનેનાતિ મઞ્ચપીઠાનુપ્પદાનેન. ઉચ્છાદનેનાતિ દુગ્ગન્ધં પટિવિનોદેત્વા સુગન્ધકરણુચ્છાદનેન. ન્હાપનેનાતિ સીતે ઉણ્હોદકેન, ઉણ્હે સીતોદકેન ગત્તાનિ પરિસિઞ્ચિત્વા ન્હાપનેન. પાદાનં ધોવનેનાતિ ઉણ્હોદકસીતોદકેહિ પાદધોવનેન ચેવ તેલમક્ખનેન ચ. પેચ્ચાતિ પરલોકં ગન્ત્વા. સગ્ગે પમોદતીતિ ઇધ તાવ માતાપિતૂસુ પારિચરિયં દિસ્વા પારિચરિયકારણા તં પણ્ડિતમનુસ્સા ઇધેવ પસંસન્તિ, પરલોકં પન ગન્ત્વા સગ્ગે ઠિતો સો માતાપિતુઉપટ્ઠાકો દિબ્બસમ્પત્તીહિ આમોદતિ પમોદતીતિ.

૨. આનન્દસુત્તવણ્ણના

૩૨. દુતિયે તથારૂપોતિ તથાજાતિકો. સમાધિપટિલાભોતિ ચિત્તેકગ્ગતાલાભો. ઇમસ્મિં ચ સવિઞ્ઞાણકેતિ એત્થ અત્તનો ચ પરસ્સ ચાતિ ઉભયેસમ્પિ કાયો સવિઞ્ઞાણકટ્ઠેન એકતો કત્વા ઇમસ્મિન્તિ વુત્તો. અહઙ્કારમમઙ્કારમાનાનુસયાતિ અહઙ્કારદિટ્ઠિ ચ મમઙ્કારતણ્હા ચ માનાનુસયો ચાતિ અત્તનો ચ પરસ્સ ચ કિલેસા. નાસ્સૂતિ ન ભવેય્યું. બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેસૂતિ રૂપનિમિત્તં, સદ્દનિમિત્તં, ગન્ધનિમિત્તં, રસનિમિત્તં, ફોટ્ઠબ્બનિમિત્તં, સસ્સતાદિનિમિત્તં, પુગ્ગલનિમિત્તં ધમ્મનિમિત્તન્તિ એવરૂપેસુ ચ બહિદ્ધા સબ્બનિમિત્તેસુ. ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિન્તિ ફલસમાધિઞ્ચેવ ફલઞાણઞ્ચ. સિયાતિ ભવેય્ય.

ઇધાનન્દ, ભિક્ખુનોતિ, આનન્દ, ઇમસ્મિં સાસને ભિક્ખુનો. એતં સન્તં એતં પણીતન્તિ નિબ્બાનં દસ્સેન્તો આહ. નિબ્બાનં હિ કિલેસાનં સન્તતાય સન્તં નામ, નિબ્બાનં સન્તન્તિ સમાપત્તિં અપ્પેત્વાવ દિવસમ્પિ નિસિન્નસ્સ ચિત્તુપ્પાદો સન્તન્તેવ પવત્તતીતિપિ સન્તં. પણીતન્તિ સમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસિન્નસ્સાપિ ચિત્તુપ્પાદો પણીતન્તેવ પવત્તતીતિ નિબ્બાનં પણીતં નામ. સબ્બસઙ્ખારસમથોતિઆદીનિપિ તસ્સેવ વેવચનાનિ. ‘‘સબ્બસઙ્ખારસમથો’’તિ સમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસિન્નસ્સ હિ દિવસભાગમ્પિ ચિત્તુપ્પાદો સબ્બસઙ્ખારસમથોતેવ પવત્તતિ…પે… તથા તીસુ ભવેસુ વાનસઙ્ખાતાય તણ્હાય અભાવેન નિબ્બાનન્તિ લદ્ધનામે તસ્મિં સમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસિન્નસ્સ ચિત્તુપ્પાદો નિબ્બાનં નિબ્બાનન્તેવ પવત્તતીતિ સબ્બસઙ્ખારસમથોતિઆદીનિ નામાનિ લભતિ. ઇમસ્મિં પન અટ્ઠવિધે આભોગસમન્નાહારે ઇમસ્મિં ઠાને એકોપિ લબ્ભતિ, દ્વેપિ સબ્બેપિ લબ્ભન્તેવ.

સઙ્ખાયાતિ ઞાણેન જાનિત્વા. પરોપરાનીતિ પરાનિ ચ ઓપરાનિ ચ. પરઅત્તભાવસકઅત્તભાવાનિ હિ પરાનિ ચ ઓપરાનિ ચાતિ વુત્તં હોતિ. યસ્સાતિ યસ્સ અરહતો. ઇઞ્જિતન્તિ રાગિઞ્જિતં દોસમોહમાનદિટ્ઠિકિલેસદુચ્ચરિતિઞ્જિતન્તિ ઇમાનિ સત્ત ઇઞ્જિતાનિ ચલિતાનિ ફન્દિતાનિ. નત્થિ કુહિઞ્ચીતિ કત્થચિ એકારમ્મણેપિ નત્થિ. સન્તોતિ પચ્ચનીકકિલેસાનં સન્તતાય સન્તો. વિધૂમોતિ કાયદુચ્ચરિતાદિધૂમવિરહિતો. અનીઘોતિ રાગાદિઈઘવિરહિતો. નિરાસોતિ નિત્તણ્હો. અતારીતિ તિણ્ણો ઉત્તિણ્ણો સમતિક્કન્તો. સોતિ સો અરહં ખીણાસવો. જાતિજરન્તિ એત્થ જાતિજરાગહણેનેવ બ્યાધિમરણમ્પિ ગહિતમેવાતિ વેદિતબ્બં. ઇતિ સુત્તન્તેપિ ગાથાયપિ અરહત્તફલસમાપત્તિયેવ કથિતાતિ.

૩. સારિપુત્તસુત્તવણ્ણના

૩૩. તતિયે સંખિત્તેનાતિ માતિકાઠપનેન. વિત્થારેનાતિ ઠપિતમાતિકાવિભજનેન. સંખિત્તવિત્થારેનાતિ કાલે સંખિત્તેન કાલે વિત્થારેન. અઞ્ઞાતારો ચ દુલ્લભાતિ પટિવિજ્ઝનકપુગ્ગલા પન દુલ્લભા. ઇદં ભગવા ‘‘સારિપુત્તત્થેરસ્સ ઞાણં ઘટ્ટેમી’’તિ અધિપ્પાયેન કથેસિ. તં સુત્વા થેરો કિઞ્ચાપિ ‘‘અહં, ભન્તે, આજાનિસ્સામી’’તિ ન વદતિ, અધિપ્પાયેન પન ‘‘વિસ્સત્થા તુમ્હે, ભન્તે, દેસેથ, અહં તુમ્હેહિ દેસિતં ધમ્મં નયસતેન નયસહસ્સેન પટિવિજ્ઝિસ્સામિ, મમેસ ભારો હોતૂ’’તિ સત્થારં દેસનાય ઉસ્સાહેન્તો એતસ્સ ભગવા કાલોતિઆદિમાહ.

અથસ્સ સત્થા તસ્માતિહાતિ દેસનં આરભિ. તત્થ ઇમસ્મિઞ્ચ સવિઞ્ઞાણકેતિઆદિ વુત્તનયમેવ. અચ્છેચ્છિ તણ્હન્તિ મગ્ગઞાણસત્થેન તણ્હં છિન્દિ. વિવત્તયિ સંયોજનન્તિ દસવિધમ્પિ સંયોજનં સમૂલકં ઉબ્બત્તેત્વા છડ્ડેસિ. સમ્મા માનાભિસમયા અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સાતિ સમ્મા ઉપાયેન સમ્મા પટિપત્તિયા નવવિધસ્સ માનસ્સ પહાનાભિસમયેન વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તમકાસિ. ઇદઞ્ચ પન મેતં, સારિપુત્ત, સન્ધાય ભાસિતન્તિ, સારિપુત્ત, મયા પારાયને ઉદયપઞ્હે ઇદં ફલસમાપત્તિમેવ સન્ધાય એતં ભાસિતં.

ઇદાનિ યં તં ભગવતા ભાસિતં, તં દસ્સેન્તો પહાનં કામસઞ્ઞાનન્તિઆદિ આરદ્ધં. ઉદયપઞ્હે ચ એતં પદં ‘‘પહાનં કામચ્છન્દાન’’ન્તિ (સુ. નિ. ૧૧૧૨; ચૂળનિ. ઉદયમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો ૭૫) આગતં, ઇધ પન અઙ્ગુત્તરભાણકેહિ ‘‘કામસઞ્ઞાન’’ન્તિ આરોપિતં. તત્થ બ્યઞ્જનમેવ નાનં, અત્થો પન એકોયેવ. કામસઞ્ઞાનન્તિ કામે આરબ્ભ ઉપ્પન્નસઞ્ઞાનં, અટ્ઠહિ વા લોભસહગતચિત્તેહિ સહજાતસઞ્ઞાનં. દોમનસ્સાન ચૂભયન્તિ એતાસઞ્ચ કામસઞ્ઞાનં ચેતસિકદોમનસ્સાનઞ્ચાતિ ઉભિન્નમ્પિ પહાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિપહાનસઙ્ખાતં અરહત્તફલં અઞ્ઞાવિમોક્ખં પબ્રૂમીતિ અત્થો. નિદ્દેસે પન ‘‘કામચ્છન્દસ્સ ચ દોમનસ્સસ્સ ચ ઉભિન્નં પહાનં વૂપસમં પટિનિસ્સગ્ગં પટિપ્પસ્સદ્ધિં અમતં નિબ્બાન’’ન્તિ (ચૂળનિ. ઉદયમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો ૭૫) વુત્તં, તં અત્થુદ્ધારવસેન વુત્તં. પહાનન્તિ હિ ખીણાકારસઙ્ખાતો વૂપસમોપિ વુચ્ચતિ, કિલેસે પટિનિસ્સજ્જન્તો મગ્ગોપિ, કિલેસપટિપ્પસ્સદ્ધિસઙ્ખાતં ફલમ્પિ, યં આગમ્મ કિલેસા પહીયન્તિ, તં અમતં નિબ્બાનમ્પિ. તસ્મા તત્થ તાનિ પદાનિ આગતાનિ. ‘‘અઞ્ઞાવિમોક્ખં પબ્રૂમી’’તિ વચનતો પન અરહત્તફલમેવ અધિપ્પેતં. થિનસ્સ ચ પનૂદનન્તિપિ થિનસ્સ ચ પનૂદનન્તે ઉપ્પન્નત્તા અરહત્તફલમેવ અધિપ્પેતં. કુક્કુચ્ચાનં નિવારણન્તિ કુક્કુચ્ચનિવારણસ્સ મગ્ગસ્સ અનન્તરં ઉપ્પન્નત્તા ફલમેવ અધિપ્પેતં.

ઉપેક્ખાસતિસંસુદ્ધન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનિકે ફલે ઉપ્પન્નાય ઉપેક્ખાય ચ સતિયા ચ સંસુદ્ધં. ધમ્મતક્કપુરેજવન્તિ ધમ્મતક્કો વુચ્ચતિ સમ્માસઙ્કપ્પો, સો આદિતો હોતિ, પુરતો હોતિ, પુબ્બઙ્ગમો હોતિ અઞ્ઞાવિમોક્ખસ્સાતિ ધમ્મતક્કપુરેજવો. તં ધમ્મતક્કપુરેજવં. અઞ્ઞાવિમોક્ખન્તિ અઞ્ઞિન્દ્રિયપરિયોસાને ઉપ્પન્નં વિમોક્ખં, અઞ્ઞાય વા વિમોક્ખં અઞ્ઞાવિમોક્ખં, પઞ્ઞાવિમુત્તન્તિ અત્થો. અવિજ્જાય પભેદનન્તિ અવિજ્જાય પભેદનન્તે ઉપ્પન્નત્તા, અવિજ્જાય પભેદનસઙ્ખાતં વા નિબ્બાનં આરબ્ભ ઉપ્પન્નત્તા એવંલદ્ધનામં અરહત્તફલમેવ. ઇતિ સબ્બેહિપિ ઇમેહિ પહાનન્તિઆદીહિ પદેહિ અરહત્તફલમેવ પકાસિતન્તિ વેદિતબ્બં.

૪. નિદાનસુત્તવણ્ણના

૩૪. ચતુત્થે નિદાનાનીતિ કારણાનિ. કમ્માનન્તિ વટ્ટગામિકમ્માનં. લોભો નિદાનં કમ્માનં સમુદયાયાતિ લુબ્ભનપલુબ્ભનસભાવો લોભો વટ્ટગામિકમ્માનં સમુદયાય પિણ્ડકરણત્થાય નિદાનં કારણં પચ્ચયોતિ અત્થો. દોસોતિ દુસ્સનપદુસ્સનસભાવો દોસો. મોહોતિ મુય્હનપમુય્હનસભાવો મોહો.

લોભપકતન્તિ લોભેન પકતં, લોભાભિભૂતેન લુદ્ધેન હુત્વા કતકમ્મન્તિ અત્થો. લોભતો જાતન્તિ લોભજં. લોભો નિદાનમસ્સાતિ લોભનિદાનં. લોભો સમુદયો અસ્સાતિ લોભસમુદયં. સમુદયોતિ પચ્ચયો, લોભપચ્ચયન્તિ અત્થો. યત્થસ્સ અત્તભાવો નિબ્બત્તતીતિ યસ્મિં ઠાને અસ્સ લોભજકમ્મવતો પુગ્ગલસ્સ અત્તભાવો નિબ્બત્તતિ, ખન્ધા પાતુભવન્તિ. તત્થ તં કમ્મં વિપચ્ચતીતિ તેસુ ખન્ધેસુ તં કમ્મં વિપચ્ચતિ. દિટ્ઠે વા ધમ્મેતિઆદિ યસ્મા તં કમ્મં દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં વા હોતિ ઉપપજ્જવેદનીયં વા અપરપરિયાયવેદનીયં વા, તસ્મા તં પભેદં દસ્સેતું વુત્તં. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો.

અખણ્ડાનીતિ અભિન્નાનિ. અપૂતીનીતિ પૂતિભાવેન અબીજત્તં અપ્પત્તાનિ. અવાતાતપહતાનીતિ ન વાતેન ન ચ આતપેન હતાનિ. સારાદાનીતિ ગહિતસારાનિ સારવન્તાનિ ન નિસ્સારાનિ. સુખસયિતાનીતિ સન્નિચયભાવેન સુખં સયિતાનિ. સુખેત્તેતિ મણ્ડખેત્તે. સુપરિકમ્મકતાય ભૂમિયાતિ નઙ્ગલકસનેન ચેવ અટ્ઠદન્તકેન ચ સુટ્ઠુ પરિકમ્મકતાય ખેત્તભૂમિયા. નિક્ખિત્તાનીતિ ઠપિતાનિ રોપિતાનિ. અનુપ્પવેચ્છેય્યાતિ અનુપ્પવેસેય્ય. વુદ્ધિન્તિઆદીસુ ઉદ્ધગ્ગમનેન વુદ્ધિં, હેટ્ઠા મૂલપ્પતિટ્ઠાનેન વિરૂળ્હિં, સમન્તા વિત્થારિકભાવેન વેપુલ્લં.

યં પનેત્થ દિટ્ઠે વા ધમ્મેતિઆદિ વુત્તં, તત્થ અસમ્મોહત્થં ઇમસ્મિં ઠાને કમ્મવિભત્તિ નામ કથેતબ્બા. સુત્તન્તિકપરિયાયેન હિ એકાદસ કમ્માનિ વિભત્તાનિ. સેય્યથિદં – દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં ઉપપજ્જવેદનીયં અપરપરિયાયવેદનીયં, યગ્ગરુકં યબ્બહુલં યદાસન્નં કટત્તા વા પન કમ્મં, જનકં ઉપત્થમ્ભકં ઉપપીળકં ઉપઘાતકન્તિ. તત્થ એકજવનવીથિયં સત્તસુ ચિત્તેસુ કુસલા વા અકુસલા વા પઠમજવનચેતના દિટ્ઠધમ્મવેદનીયકમ્મં નામ. તં ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે વિપાકં દેતિ કાકવળિયપુણ્ણસેટ્ઠીનં વિય કુસલં, નન્દયક્ખનન્દમાણવકનન્દગોઘાતકકોકાલિયસુપ્પબુદ્ધદેવદત્તચિઞ્ચમાણવિકાનં વિય ચ અકુસલં. તથા અસક્કોન્તં પન અહોસિકમ્મં નામ હોતિ, અવિપાકં સમ્પજ્જતિ. તં મિગલુદ્દકોપમાય સાધેતબ્બં. યથા હિ મિગલુદ્દકેન મિગં દિસ્વા ધનું આકડ્ઢિત્વા ખિત્તો સરો સચે ન વિરજ્ઝતિ, તં મિગં તત્થેવ પાતેતિ, અથ નં મિગલુદ્દકો નિચ્ચમ્મં કત્વા ખણ્ડાખણ્ડિકં છેત્વા મંસં આદાય પુત્તદારં તોસેન્તો ગચ્છતિ. સચે પન વિરજ્ઝતિ, મિગો પલાયિત્વા પુન તં દિસં ન ઓલોકેતિ. એવં સમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં. સરસ્સ અવિરજ્ઝિત્વા મિગવિજ્ઝનં વિય હિ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકવારપટિલાભો, અવિજ્ઝનં વિય અવિપાકભાવાય સમ્પજ્જનન્તિ.

અત્થસાધિકા પન સત્તમજવનચેતના ઉપપજ્જવેદનીયકમ્મં નામ. તં અનન્તરે અત્તભાવે વિપાકં દેતિ. તં પનેતં કુસલપક્ખે અટ્ઠસમાપત્તિવસેન, અકુસલપક્ખે પઞ્ચાનન્તરિયકમ્મવસેન વેદિતબ્બં. તત્થ અટ્ઠસમાપત્તિલાભી એકાય સમાપત્તિયા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તતિ. પઞ્ચન્નમ્પિ આનન્તરિયાનં કત્તા એકેન કમ્મેન નિરયે નિબ્બત્તતિ, સેસસમાપત્તિયો ચ કમ્માનિ ચ અહોસિકમ્મભાવંયેવ આપજ્જન્તિ, અવિપાકાનિ હોન્તિ. અયમ્પિ અત્થો પુરિમઉપમાયયેવ દીપેતબ્બો.

ઉભિન્નં અન્તરે પન પઞ્ચજવનચેતના અપરપરિયાયવેદનીયકમ્મં નામ. તં અનાગતે યદા ઓકાસં લભતિ, તદા વિપાકં દેતિ. સતિ સંસારપ્પવત્તિયા અહોસિકમ્મં નામ ન હોતિ. તં સબ્બં સુનખલુદ્દકેન દીપેતબ્બં. યથા હિ સુનખલુદ્દકેન મિગં દિસ્વા સુનખો વિસ્સજ્જિતો મિગં અનુબન્ધિત્વા યસ્મિં ઠાને પાપુણાતિ, તસ્મિં યેવ ડંસતિ; એવમેવં ઇદં કમ્મં યસ્મિં ઠાને ઓકાસં લભતિ, તસ્મિંયેવ વિપાકં દેતિ, તેન મુત્તો સત્તો નામ નત્થિ.

કુસલાકુસલેસુ પન ગરુકાગરુકેસુ યં ગરુકં હોતિ, તં યગ્ગરુકં નામ. તદેતં કુસલપક્ખે મહગ્ગતકમ્મં, અકુસલપક્ખે પઞ્ચાનન્તરિયકમ્મં વેદિતબ્બં. તસ્મિં સતિ સેસાનિ કુસલાનિ વા અકુસલાનિ વા વિપચ્ચિતું ન સક્કોન્તિ, તદેવ દુવિધમ્પિ પટિસન્ધિં દેતિ. યથા હિ સાસપપ્પમાણાપિ સક્ખરા વા અયગુળિકા વા ઉદકરહદે પક્ખિત્તા ઉદકપિટ્ઠે ઉપ્લવિતું ન સક્કોતિ, હેટ્ઠાવ પવિસતિ; એવમેવ કુસલેપિ અકુસલેપિ યં ગરુકં, તદેવ ગણ્હિત્વા ગચ્છતિ.

કુસલાકુસલેસુ પન યં બહુલં હોતિ, તં યબ્બહુલં નામ. તં દીઘરત્તં લદ્ધાસેવનવસેન વેદિતબ્બં. યં વા બલવકુસલકમ્મેસુ સોમનસ્સકરં, અકુસલકમ્મેસુ સન્તાપકરં, એતં યબ્બહુલં નામ. તદેતં યથા નામ દ્વીસુ મલ્લેસુ યુદ્ધભૂમિં ઓતિણ્ણેસુ યો બલવા, સો ઇતરં પાતેત્વા ગચ્છતિ; એવમેવ ઇતરં દુબ્બલકમ્મં અવત્થરિત્વા યં આસેવનવસેન વા બહુલં, આસન્નવસેન વા બલવં, તં વિપાકં દેતિ, દુટ્ઠગામણિઅભયરઞ્ઞો કમ્મં વિય.

સો કિર ચૂળઙ્ગણિયયુદ્ધે પરાજિતો વળવં આરુય્હ પલાયિ. તસ્સ ચૂળુપટ્ઠાકો તિસ્સામચ્ચો નામ એકકોવ પચ્છતો અહોસિ. સો એકં અટવિં પવિસિત્વા નિસિન્નો જિઘચ્છાય બાધયમાનાય – ‘‘ભાતિક તિસ્સ, અતિવિય નો જિઘચ્છા બાધતિ, કિં કરિસ્સામા’’તિ આહ. અત્થિ, દેવ, મયા સાટકન્તરે ઠપેત્વા એકં સુવણ્ણસરકભત્તં આભતન્તિ. તેન હિ આહરાતિ. સો નીહરિત્વા રઞ્ઞો પુરતો ઠપેસિ. રાજા દિસ્વા, ‘‘તાત, ચત્તારો કોટ્ઠાસે કરોહી’’તિ આહ. મયં તયો જના, કસ્મા દેવો ચત્તારો કોટ્ઠાસે કારયતીતિ? ભાતિક તિસ્સ, યતો પટ્ઠાય અહં અત્તાનં સરામિ, ન મે અય્યાનં અદત્વા આહારો પરિભુત્તપુબ્બો અત્થિ, સ્વાહં અજ્જપિ અદત્વા ન પરિભુઞ્જિસ્સામીતિ. સો ચત્તારો કોટ્ઠાસે અકાસિ. રાજા ‘‘કાલં ઘોસેહી’’તિ આહ. છડ્ડિતારઞ્ઞે કુતો, અય્યે, લભિસ્સામ દેવાતિ. ‘‘નાયં તવ ભારો. સચે મમ સદ્ધા અત્થિ, અય્યે, લભિસ્સામ, વિસ્સત્થો કાલં ઘોસેહી’’તિ આહ. સો ‘‘કાલો, ભન્તે, કાલો, ભન્તે’’તિ તિક્ખત્તું ઘોસેસિ.

અથસ્સ બોધિમાતુમહાતિસ્સત્થેરો તં સદ્દં દિબ્બાય સોતધાતુયા સુત્વા ‘કત્થાયં સદ્દો’તિ તં આવજ્જેન્તો ‘‘અજ્જ દુટ્ઠગામણિઅભયમહારાજા યુદ્ધપરાજિતો અટવિં પવિસિત્વા નિસિન્નો એકં સરકભત્તં ચત્તારો કોટ્ઠાસે કારેત્વા ‘એકકોવ ન પરિભુઞ્જિસ્સામી’તિ કાલં ઘોસાપેસી’’તિ ઞત્વા ‘‘અજ્જ મયા રઞ્ઞો સઙ્ગહં કાતું વટ્ટતી’’તિ મનોગતિયા આગન્ત્વા રઞ્ઞો પુરતો અટ્ઠાસિ. રાજા દિસ્વા પસન્નચિત્તો ‘‘પસ્સ, ભાતિક, તિસ્સા’’તિ વત્વા થેરં વન્દિત્વા ‘‘પત્તં, ભન્તે, દેથા’’તિ આહ. થેરો પત્તં નીહરિ. રાજા અત્તનો કોટ્ઠાસેન સદ્ધિં થેરસ્સ કોટ્ઠાસં પત્તે પક્ખિપિત્વા, ‘‘ભન્તે, આહારપરિસ્સયો નામ મા કદાચિ હોતૂ’’તિ વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. તિસ્સામચ્ચોપિ ‘‘મમ અય્યપુત્તે પસ્સન્તે ભુઞ્જિતું ન સક્ખિસ્સામી’’તિ અત્તનો કોટ્ઠાસં થેરસ્સેવ પત્તે આકિરિ. વળવાપિ ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હમ્પિ કોટ્ઠાસં થેરસ્સેવ દાતું વટ્ટતી’’તિ. રાજા વળવં ઓલોકેત્વા ‘‘અયમ્પિ અત્તનો કોટ્ઠાસં થેરસ્સેવ પત્તે પક્ખિપનં પચ્ચાસીસતી’’તિ ઞત્વા તમ્પિ તત્થેવ પક્ખિપિત્વા થેરં વન્દિત્વા ઉય્યોજેસિ. થેરો તં ભત્તં આદાય ગન્ત્વા આદિતો પટ્ઠાય ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આલોપસઙ્ખેપેન અદાસિ.

રાજાપિ ચિન્તેસિ – ‘‘અતિવિયમ્હા જિઘચ્છિતા, સાધુ વતસ્સ સચે અતિરેકભત્તસિત્થાનિ પહિણેય્યા’’તિ. થેરો રઞ્ઞો ચિત્તં ઞત્વા અતિરેકભત્તં એતેસં યાપનમત્તં કત્વા પત્તં આકાસે ખિપિ, પત્તો આગન્ત્વા રઞ્ઞો હત્થે પતિટ્ઠાસિ. ભત્તં તિણ્ણમ્પિ જનાનં યાવદત્થં અહોસિ. અથ રાજા પત્તં ધોવિત્વા ‘‘તુચ્છપત્તં ન પેસિસ્સામી’’તિ ઉત્તરિસાટકં મોચેત્વા ઉદકં પુઞ્છિત્વા સાટકં પત્તે ઠપેત્વા ‘‘પત્તો ગન્ત્વા મમ અય્યસ્સ હત્થે પતિટ્ઠાતૂ’’તિ આકાસે ખિપિ. પત્તો ગન્ત્વા થેરસ્સ હત્થે પતિટ્ઠાસિ.

અપરભાગે રઞ્ઞો તથાગતસ્સ સરીરધાતૂનં અટ્ઠમભાગં પતિટ્ઠાપેત્વા વીસરતનસતિકં મહાચેતિયં કારેન્તસ્સ અપરિનિટ્ઠિતેયેવ ચેતિયે કાલકિરિયાસમયો અનુપ્પત્તો. અથસ્સ મહાચેતિયસ્સ દક્ખિણપસ્સે નિપન્નસ્સ પઞ્ચનિકાયવસેન ભિક્ખુસઙ્ઘે સજ્ઝાયં કરોન્તે છહિ દેવલોકેહિ છ રથા આગન્ત્વા પુરતો આકાસે અટ્ઠંસુ. રાજા ‘‘પુઞ્ઞપોત્થકં આહરથા’’તિ આદિતો પટ્ઠાય પુઞ્ઞપોત્થકં વાચાપેસિ. અથ નં કિઞ્ચિ કમ્મં ન પરિતોસેસિ. સો ‘‘પરતો વાચેથા’’તિ આહ. પોત્થકવાચકો ‘‘ચૂળઙ્ગણિયયુદ્ધે પરાજિતેન તે દેવ અટવિં પવિસિત્વા નિસિન્નેન એકં સરકભત્તં ચત્તારો કોટ્ઠાસે કારેત્વા બોધિમાતુમહાતિસ્સત્થેરસ્સ ભિક્ખા દિન્ના’’તિ આહ. રાજા ‘‘ઠપેહી’’તિ વત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં પુચ્છિ, ‘‘ભન્તે, કતરો દેવલોકો રમણીયો’’તિ? સબ્બબોધિસત્તાનં વસનટ્ઠાનં તુસિતભવનં મહારાજાતિ. રાજા કાલં કત્વા તુસિતભવનતો આગતરથેવ પતિટ્ઠાય તુસિતભવનં અગમાસિ. ઇદં બલવકમ્મસ્સ વિપાકદાને વત્થુ.

યં પન કુસલાકુસલેસુ આસન્નમરણે અનુસ્સરિતું સક્કોતિ, તં યદાસન્નં નામ. તદેતં યથા નામ ગોગણપરિપુણ્ણસ્સ વજસ્સ દ્વારે વિવટે પરભાગે દમ્મગવબલવગવેસુ સન્તેસુપિ યો વજદ્વારસ્સ આસન્નો હોતિ અન્તમસો દુબ્બલજરગ્ગવોપિ, સો એવ પઠમતરં નિક્ખમતિ, એવમેવ અઞ્ઞેસુ કુસલાકુસલેસુ સન્તેસુપિ મરણકાલસ્સ આસન્નત્તા વિપાકં દેતિ.

તત્રિમાનિ વત્થૂનિ – મધુઅઙ્ગણગામે કિર એકો દમિળદોવારિકો પાતોવ બળિસં આદાય ગન્ત્વા મચ્છે વધિત્વા તયો કોટ્ઠાસે કત્વા એકેન તણ્ડુલં ગણ્હાતિ, એકેન દધિં, એકં પચતિ. ઇમિના નીહારેન પઞ્ઞાસ વસ્સાનિ પાણાતિપાતકમ્મં કત્વા અપરભાગે મહલ્લકો અનુટ્ઠાનસેય્યં ઉપગચ્છતિ. તસ્મિં ખણે ગિરિવિહારવાસી ચૂળપિણ્ડપાતિકતિસ્સત્થેરો ‘‘મા અયં સત્તો મયિ પસ્સન્તે નસ્સતૂ’’તિ ગન્ત્વા તસ્સ ગેહદ્વારે અટ્ઠાસિ. અથસ્સ ભરિયા, ‘‘સામિ, થેરો આગતો’’તિ આરોચેસિ. અહં પઞ્ઞાસ વસ્સાનિ થેરસ્સ સન્તિકં ન ગતપુબ્બો, કતરેન મે ગુણેન થેરો આગમિસ્સતિ, ગચ્છાતિ નં વદથાતિ. સા ‘‘અતિચ્છથ, ભન્તે’’તિ આહ. થેરો ‘‘ઉપાસકસ્સ કા સરીરપ્પવત્તી’’તિ પુચ્છિ. દુબ્બલો, ભન્તેતિ. થેરો ઘરં પવિસિત્વા સતિં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘સીલં ગણ્હિસ્સસી’’તિ આહ. આમ, ભન્તે, દેથાતિ. થેરો તીણિ સરણાનિ દત્વા પઞ્ચ સીલાનિ દાતું આરભિ. તસ્સ પઞ્ચ સીલાનીતિ વચનકાલેયેવ જિવ્હા પપતિ. થેરો ‘‘વટ્ટિસ્સતિ એત્તક’’ન્તિ નિક્ખમિત્વા ગતો. સોપિ કાલં કત્વા ચાતુમહારાજિકભવને નિબ્બત્તિ. નિબ્બત્તક્ખણેયેવ ચ ‘‘કિં નુ ખો કમ્મં કત્વા મયા ઇદં લદ્ધ’’ન્તિ આવજ્જેન્તો થેરં નિસ્સાય લદ્ધભાવં ઞત્વા દેવલોકતો આગન્ત્વા થેરં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. ‘‘કો એસો’’તિ ચ વુત્તે ‘‘અહં, ભન્તે, દમિળદોવારિકો’’તિ આહ. કુહિં નિબ્બત્તોસીતિ? ચાતુમહારાજિકેસુ, ભન્તે, સચે મે અય્યો પઞ્ચ સીલાનિ અદસ્સ, ઉપરિ દેવલોકે નિબ્બત્તો અસ્સં. અહં કિં કરિસ્સામિ, ત્વં ગણ્હિતું નાસક્ખિ, પુત્તકાતિ. સો થેરં વન્દિત્વા દેવલોકમેવ ગતો. ઇદં તાવ કુસલકમ્મે વત્થુ.

અન્તરગઙ્ગાય પન મહાવાચકાલઉપાસકો નામ અહોસિ. સો તિંસ વસ્સાનિ સોતાપત્તિમગ્ગત્થાય દ્વત્તિંસાકારં સજ્ઝાયિત્વા ‘‘અહં એવં દ્વત્તિંસાકારં સજ્ઝાયન્તો ઓભાસમત્તમ્પિ નિબ્બત્તેતું નાસક્ખિં, બુદ્ધસાસનં અનિય્યાનિકં ભવિસ્સતી’’તિ દિટ્ઠિવિપલ્લાસં પત્વા કાલકિરિયં કત્વા મહાગઙ્ગાય નવઉસભિકો સુસુમારપેતો હુત્વા નિબ્બત્તિ. એકં સમયં કચ્છકતિત્થેન સટ્ઠિ પાસાણત્થમ્ભસકટાનિ અગમંસુ. સો સબ્બેપિ તે ગોણે ચ પાસાણે ચ ખાદિ. ઇદં અકુસલકમ્મે વત્થુ.

એતેહિ પન તીહિ મુત્તં અઞ્ઞાણવસેન કતં કટત્તા વા પન કમ્મં નામ. તં યથા નામ ઉમ્મત્તકેન ખિત્તદણ્ડં યત્થ વા તત્થ વા ગચ્છતિ, એવમેવ તેસં અભાવે યત્થ કત્થચિ વિપાકં દેતિ.

જનકં નામ એકં પટિસન્ધિં જનેત્વા પવત્તિં ન જનેતિ, પવત્તે અઞ્ઞં કમ્મં વિપાકં નિબ્બત્તેતિ. યથા હિ માતા જનેતિયેવ, ધાતિયેવ પન જગ્ગતિ; એવમેવં માતા વિય પટિસન્ધિનિબ્બત્તકં જનકકમ્મં, ધાતિ વિય પવત્તે સમ્પત્તકમ્મં. ઉપત્થમ્ભકં નામ કુસલેપિ લબ્ભતિ અકુસલેપિ. એકચ્ચો હિ કુસલં કત્વા સુગતિભવે નિબ્બત્તતિ. સો તત્થ ઠિતો પુનપ્પુનં કુસલં કત્વા તં કમ્મં ઉપત્થમ્ભેત્વા અનેકાનિ વસ્સસતસહસ્સાનિ સુગતિભવસ્મિંયેવ વિચરતિ. એકચ્ચો અકુસલં કત્વા દુગ્ગતિભવે નિબ્બત્તતિ. સો તત્થ ઠિતો પુનપ્પુનં અકુસલં કત્વા તં કમ્મં ઉપત્થમ્ભેત્વા બહૂનિ વસ્સસતસહસ્સાનિ દુગ્ગતિભવસ્મિંયેવ વિચરતિ.

અપરો નયો – જનકં નામ કુસલમ્પિ હોતિ અકુસલમ્પિ. તં પટિસન્ધિયમ્પિ પવત્તેપિ રૂપારૂપવિપાકક્ખન્ધે જનેતિ. ઉપત્થમ્ભકં પન વિપાકં જનેતું ન સક્કોતિ, અઞ્ઞેન કમ્મેન દિન્નાય પટિસન્ધિયા જનિતે વિપાકે ઉપ્પજ્જનકસુખદુક્ખં ઉપત્થમ્ભેતિ, અદ્ધાનં પવત્તેતિ. ઉપપીળકં નામ અઞ્ઞેન કમ્મેન દિન્નાય પટિસન્ધિયા જનિતે વિપાકે ઉપ્પજ્જનકસુખદુક્ખં પીળેતિ બાધેતિ, અદ્ધાનં પવત્તિતું ન દેતિ. તત્રાયં નયો – કુસલકમ્મે વિપચ્ચમાને અકુસલકમ્મં ઉપપીળકં હુત્વા તસ્સ વિપચ્ચિતું ન દેતિ. અકુસલકમ્મે વિપચ્ચમાને કુસલકમ્મં ઉપપીળકં હુત્વા તસ્સ વિપચ્ચિતું ન દેતિ. યથા વડ્ઢમાનકં રુક્ખં વા ગચ્છં વા લતં વા કોચિદેવ દણ્ડેન વા સત્થેન વા ભિન્દેય્ય વા છિન્દેય્ય વા, અથ સો રુક્ખો વા ગચ્છો વા લતા વા વડ્ઢિતું ન સક્કુણેય્ય; એવમેવં કુસલં વિપચ્ચમાનં અકુસલેન ઉપપીળિતં, અકુસલં વા પન વિપચ્ચમાનં કુસલેન ઉપપીળિતં વિપચ્ચિતું ન સક્કોતિ. તત્થ સુનક્ખત્તસ્સ અકુસલકમ્મં કુસલં ઉપપીળેસિ, ચોરઘાતકસ્સ કુસલકમ્મં અકુસલં ઉપપીળેસિ.

રાજગહે કિર વાતકાળકો પઞ્ઞાસ વસ્સાનિ ચોરઘાતકમ્મં અકાસિ. અથ નં રઞ્ઞો આરોચેસું – ‘‘દેવ, વાતકાળકો મહલ્લકો ચોરે ઘાતેતું ન સક્કોતી’’તિ. ‘‘અપનેથ નં તસ્મા ઠાનન્તરાતિ. અમચ્ચા નં અપનેત્વા અઞ્ઞં તસ્મિં ઠાને ઠપયિંસુ. વાતકાળકોપિ યાવ તં કમ્મં અકાસિ, તાવ અહતવત્થાનિ વા અચ્છાદિતું સુરભિપુપ્ફાનિ વા પિળન્ધિતું પાયાસં વા ભુઞ્જિતું ઉચ્છાદનન્હાપનં વા પચ્ચનુભોતું નાલત્થ. સો ‘‘દીઘરત્તં મે કિલિટ્ઠવેસેન ચરિત’’ન્તિ ‘‘પાયાસં મે પચાહી’’તિ ભરિયં આણાપેત્વા ન્હાનીયસમ્ભારાનિ ગાહાપેત્વા ન્હાનતિત્થં ગન્ત્વા સીસં ન્હત્વા અહતવત્થાનિ અચ્છાદેત્વા ગન્ધે વિલિમ્પિત્વા પુપ્ફાનિ પિળન્ધિત્વા ઘરં આગચ્છન્તો સારિપુત્તત્થેરં દિસ્વા ‘‘સંકિલિટ્ઠકમ્મતો ચમ્હિ અપગતો, અય્યો ચ મે દિટ્ઠો’’તિ તુટ્ઠમાનસો થેરં ઘરં નેત્વા નવસપ્પિસક્કરચુણ્ણાભિસઙ્ખતેન પાયાસેન પરિવિસિ. થેરો તસ્સ અનુમોદનમકાસિ. સો અનુમોદનં સુત્વા અનુલોમિકખન્તિં પટિલભિત્વા થેરં અનુગન્ત્વા નિવત્તમાનો અન્તરામગ્ગે તરુણવચ્છાય ગાવિયા મદ્દિત્વા જીવિતક્ખયં પાપિતો ગન્ત્વા તાવતિંસભવને નિબ્બત્તિ. ભિક્ખૂ તથાગતં પુચ્છિંસુ – ‘‘ભન્તે, ચોરઘાતકો અજ્જેવ કિલિટ્ઠકમ્મતો અપનીતો, અજ્જેવ કાલઙ્કતો, કહં નુ ખો નિબ્બત્તો’’તિ? તાવતિંસભવને, ભિક્ખવેતિ. ભન્તે, ચોરઘાતકો દીઘરત્તં પુરિસે ઘાતેસિ, તુમ્હે ચ એવં વદેથ, નત્થિ નુ ખો પાપકમ્મસ્સ ફલન્તિ. મા, ભિક્ખવે, એવં અવચુત્થ, બલવકલ્યાણમિત્તૂપનિસ્સયં લભિત્વા ધમ્મસેનાપતિસ્સ પિણ્ડપાતં દત્વા અનુમોદનં સુત્વા અનુલોમિકખન્તિં પટિલભિત્વા સો તત્થ નિબ્બત્તોતિ.

‘‘સુભાસિતં સુણિત્વાન, નાગરિયો ચોરઘાતકો;

અનુલોમખન્તિં લદ્ધાન, મોદતી તિદિવં ગતો’’તિ.

ઉપઘાતકં પન સયં કુસલમ્પિ અકુસલમ્પિ સમાનં અઞ્ઞં દુબ્બલકમ્મં ઘાતેત્વા તસ્સ વિપાકં પટિબાહિત્વા અત્તનો વિપાકસ્સ ઓકાસં કરોતિ. એવં પન કમ્મેન કતે ઓકાસે તં વિપાકં ઉપ્પન્નં નામ વુચ્ચતિ. ઉપચ્છેદકન્તિપિ એતસ્સેવ નામં. તત્રાયં નયો – કુસલકમ્મસ્સ વિપચ્ચનકાલે એકં અકુસલકમ્મં ઉટ્ઠાય તં કમ્મં છિન્દિત્વા પાતેતિ. અકુસલકમ્મસ્સપિ વિપચ્ચનકાલે એકં કુસલકમ્મં ઉટ્ઠાય તં કમ્મં છિન્દિત્વા પાતેતિ. ઇદં ઉપચ્છેદકં નામ. તત્થ અજાતસત્તુનો કમ્મં કુસલચ્છેદકં અહોસિ, અઙ્ગુલિમાલત્થેરસ્સ અકુસલચ્છેદકન્તિ. એવં સુત્તન્તિકપરિયાયેન એકાદસ કમ્માનિ વિભત્તાનિ.

અભિધમ્મપરિયાયેન પન સોળસ કમ્માનિ વિભત્તાનિ, સેય્યથિદં – ‘‘અત્થેકચ્ચાનિ પાપકાનિ કમ્મસમાદાનાનિ ગતિસમ્પત્તિપટિબાળ્હાનિ ન વિપચ્ચન્તિ, અત્થેકચ્ચાનિ પાપકાનિ કમ્મસમાદાનાનિ ઉપધિસમ્પત્તિપટિબાળ્હાનિ ન વિપચ્ચન્તિ, અત્થેકચ્ચાનિ પાપકાનિ કમ્મસમાદાનાનિ કાલસમ્પત્તિપટિબાળ્હાનિ ન વિપચ્ચન્તિ, અત્થેકચ્ચાનિ પાપકાનિ કમ્મસમાદાનાનિ પયોગસમ્પત્તિપટિબાળ્હાનિ ન વિપચ્ચન્તિ. અત્થેકચ્ચાનિ પાપકાનિ કમ્મસમાદાનાનિ ગતિવિપત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચન્તિ, ઉપધિવિપત્તિં, કાલવિપત્તિં, પયોગવિપત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચન્તિ. અત્થેકચ્ચાનિ કલ્યાણાનિ કમ્મસમાદાનાનિ ગતિવિપત્તિપટિબાળ્હાનિ ન વિપચ્ચન્તિ, ઉપધિવિપત્તિ, કાલવિપત્તિ, પયોગવિપત્તિપટિબાળ્હાનિ ન વિપચ્ચન્તિ. અત્થેકચ્ચાનિ કલ્યાણાનિ કમ્મસમાદાનાનિ ગતિસમ્પત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચન્તિ, ઉપધિસમ્પત્તિં, કાલસમ્પત્તિં, પયોગસમ્પત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચન્તી’’તિ (વિભ. ૮૧૦).

તત્થ પાપકાનીતિ લામકાનિ. કમ્મસમાદાનાનીતિ કમ્મગ્ગહણાનિ. ગહિતસમાદિન્નાનં કમ્માનમેતં અધિવચનં. ગતિસમ્પત્તિપટિબાળ્હાનિ ન વિપચ્ચન્તીતિઆદીસુ અનિટ્ઠારમ્મણાનુભવનારહે કમ્મે વિજ્જમાનેયેવ સુગતિભવે નિબ્બત્તસ્સ તં કમ્મં ગતિસમ્પત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ. ગતિસમ્પત્તિયા પતિબાહિતં હુત્વા ન વિપચ્ચતીતિ અત્થો. યો પન પાપકમ્મેન દાસિયા વા કમ્મકારિયા વા કુચ્છિયં નિબ્બત્તિત્વા ઉપધિસમ્પન્નો હોતિ, અત્તભાવસમિદ્ધિયં તિટ્ઠતિ. અથસ્સ સામિકા તસ્સ રૂપસમ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘નાયં કિલિટ્ઠકમ્મસ્સાનુચ્છવિકો’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા અત્તનો જાતપુત્તં વિય ભણ્ડાગારિકાદિટ્ઠાનેસુ ઠપેત્વા સમ્પત્તિં યોજેત્વા પરિહરન્તિ. એવરૂપસ્સ કમ્મં ઉપધિસમ્પત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ. યો પન પઠમકપ્પિકકાલસદિસે સુલભસમ્પન્નરસભોજને સુભિક્ખકાલે નિબ્બત્તતિ, તસ્સ વિજ્જમાનમ્પિ પાપકમ્મં કાલસમ્પત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ. યો પન સમ્માપયોગં નિસ્સાય જીવતિ, ઉપસઙ્કમિતબ્બયુત્તકાલે ઉપસઙ્કમતિ, પટિક્કમિતબ્બયુત્તકાલે પટિક્કમતિ, પલાયિતબ્બયુત્તકાલે પલાયતિ. લઞ્જદાનયુત્તકાલે લઞ્જં દેતિ, ચોરિકયુત્તકાલે ચોરિકં કરોતિ, એવરૂપસ્સ પાપકમ્મં પયોગસમ્પત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ.

દુગ્ગતિભવે નિબ્બત્તસ્સ પન પાપકમ્મં ગતિવિપત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ. યો પન દાસિયા વા કમ્મકારિયા વા કુચ્છિસ્મિં નિબ્બત્તો દુબ્બણ્ણો હોતિ દુસ્સણ્ઠાનો, ‘‘યક્ખો નુ ખો મનુસ્સો નુ ખો’’તિ વિમતિં ઉપ્પાદેતિ. સો સચે પુરિસો હોતિ, અથ નં ‘‘નાયં અઞ્ઞસ્સ કમ્મસ્સ અનુચ્છવિકો’’તિ હત્થિં વા રક્ખાપેન્તિ અસ્સં વા ગોણે વા, તિણકટ્ઠાદીનિ વા આહરાપેન્તિ, ખેળસરકં વા ગણ્હાપેન્તિ. સચે ઇત્થી હોતિ, અથ નં હત્થિઅસ્સાદીનં ભત્તમાસાદીનિ વા પચાપેન્તિ, કચવરં વા છડ્ડાપેન્તિ, અઞ્ઞં વા પન જિગુચ્છનીયકમ્મં કારેન્તિ. એવરૂપસ્સ પાપકમ્મં ઉપધિવિપત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ. યો પન દુબ્ભિક્ખકાલે વા પરિહીનસમ્પત્તિકાલે વા અન્તરકપ્પે વા નિબ્બત્તતિ, તસ્સ પાપકમ્મં કાલવિપત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ. યો પન પયોગં સમ્પાદેતું ન જાનાતિ, ઉપસઙ્કમિતબ્બયુત્તકાલે ઉપસઙ્કમિતું ન જાનાતિ…પે… ચોરિકયુત્તકાલે ચોરિકં કાતું ન જાનાતિ, તસ્સ પાપકમ્મં પયોગવિપત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ.

યો પન ઇટ્ઠારમ્મણાનુભવનારહે કમ્મે વિજ્જમાનેયેવ ગન્ત્વા દુગ્ગતિભવે નિબ્બત્તતિ, તસ્સ તં કમ્મં ગતિવિપત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ. યો પન પુઞ્ઞાનુભાવેન રાજરાજમહામત્તાદીનં ગેહે નિબ્બત્તિત્વા કાણો વા હોતિ કુણી વા ખઞ્જો વા પક્ખહતો વા, તસ્સ ઓપરજ્જસેનાપતિભણ્ડાગારિકટ્ઠાનાદીનિ ન અનુચ્છવિકાનીતિ ન દેન્તિ. ઇચ્ચસ્સ તં પુઞ્ઞં ઉપધિવિપત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ. યો પન દુબ્ભિક્ખકાલે વા પરિહીનસમ્પત્તિકાલે વા અન્તરકપ્પે વા મનુસ્સેસુ નિબ્બત્તતિ, તસ્સ તં કલ્યાણકમ્મં કાલવિપત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ. યો હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ પયોગં સમ્પાદેતું ન જાનાતિ, તસ્સ કલ્યાણકમ્મં પયોગવિપત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ.

કલ્યાણકમ્મેન પન સુગતિભવે નિબ્બત્તસ્સ તં કમ્મં ગતિસમ્પત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ. રાજરાજમહામત્તાદીનં કુલે નિબ્બત્તિત્વા ઉપધિસમ્પત્તિં પત્તસ્સ અત્તભાવસમિદ્ધિયં ઠિતસ્સ દેવનગરે સમુસ્સિતરતનતોરણસદિસં અત્તભાવં દિસ્વા ‘‘ઇમસ્સ ઓપરજ્જસેનાપતિભણ્ડાગારિકટ્ઠાનાદીનિ અનુચ્છવિકાની’’તિ દહરસ્સેવ સતો તાનિ ઠાનન્તરાનિ દેન્તિ, એવરૂપસ્સ કલ્યાણકમ્મં ઉપધિસમ્પત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ. યો પઠમકપ્પિકેસુ વા સુલભન્નપાનકાલે વા નિબ્બત્તતિ, તસ્સ કલ્યાણકમ્મં કાલસમ્પત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ. યો વુત્તનયેનેવ પયોગં સમ્પાદેતું જાનાતિ, તસ્સ કમ્મં પયોગસમ્પત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ. એવં અભિધમ્મપરિયાયેન સોળસ કમ્માનિ વિભત્તાનિ.

અપરાનિપિ પટિસમ્ભિદામગ્ગપરિયાયેન દ્વાદસ કમ્માનિ વિભત્તાનિ. સેય્યથિદં – ‘‘અહોસિ કમ્મં અહોસિ કમ્મવિપાકો, અહોસિ કમ્મં નાહોસિ કમ્મવિપાકો, અહોસિ કમ્મં અત્થિ કમ્મવિપાકો, અહોસિ કમ્મં નત્થિ કમ્મવિપાકો, અહોસિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો, અહોસિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો, અત્થિ કમ્મં અત્થિ કમ્મવિપાકો, અત્થિ કમ્મં નત્થિ કમ્મવિપાકો, અત્થિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો, અત્થિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો, ભવિસ્સતિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો, ભવિસ્સતિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૨૩૪).

તત્થ યં કમ્મં અતીતે આયૂહિતં અતીતેયેવ વિપાકવારં લભિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં જનેસિ, રૂપજનકં રૂપં, તં અહોસિ કમ્મં અહોસિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં પન વિપાકવારં ન લભિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં રૂપજનકં વા રૂપં જનેતું નાસક્ખિ, તં અહોસિ કમ્મં નાહોસિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં પન અતીતે આયૂહિતં એતરહિ લદ્ધવિપાકવારં પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં જનેત્વા રૂપજનકં રૂપં જનેત્વા ઠિતં, તં અહોસિ કમ્મં અત્થિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં અલદ્ધવિપાકવારં પટિસન્ધિજનકં વા પટિસન્ધિં રૂપજનકં વા રૂપં જનેતું નાસક્ખિ, તં અહોસિ કમ્મં નત્થિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં પન અતીતે આયૂહિતં અનાગતે વિપાકવારં લભિસ્સતિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં રૂપજનકં રૂપં જનેતું સક્ખિસ્સતિ, તં અહોસિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં અનાગતે વિપાકવારં ન લભિસ્સતિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં રૂપજનકં વા રૂપં જનેતું ન સક્ખિસ્સતિ, તં અહોસિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં.

યં પન એતરહિ આયૂહિતં એતરહિયેવ વિપાકવારં લભતિ, તં અત્થિ કમ્મં અત્થિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં પન એતરહિ વિપાકવારં ન લભતિ, તં અત્થિ કમ્મં નત્થિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં પન એતરહિ આયૂહિતં અનાગતે વિપાકવારં લભિસ્સતિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં રૂપજનકં રૂપં જનેતું સક્ખિસ્સતિ, તં અત્થિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં પન વિપાકવારં ન લભિસ્સતિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં રૂપજનકં વા રૂપં જનેતું સક્ખિસ્સતિ, તં અત્થિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં.

યં પનાનાગતે આયૂહિસ્સતિ, અનાગતેયેવ વિપાકવારં લભિસ્સતિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં રૂપજનકં વા રૂપં જનેસ્સતિ, તં ભવિસ્સતિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં પન વિપાકવારં ન લભિસ્સતિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં રૂપજનકં વા રૂપં જનેતું ન સક્ખિસ્સતિ, તં ભવિસ્સતિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. એવં પટિસમ્ભિદામગ્ગપરિયાયેન દ્વાદસ કમ્માનિ વિભત્તાનિ.

ઇતિ ઇમાનિ ચેવ દ્વાદસ અભિધમ્મપરિયાયેન વિભત્તાનિ ચ સોળસ કમ્માનિ અત્તનો ઠાના ઓસક્કિત્વા સુત્તન્તિકપરિયાયેન વુત્તાનિ એકાદસ કમ્માનિયેવ ભવન્તિ. તાનિપિ તતો ઓસક્કિત્વા તીણિયેવ કમ્માનિ હોન્તિ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં, ઉપપજ્જવેદનીયં, અપરપરિયાયવેદનીયન્તિ. તેસં સઙ્કમનં નત્થિ, યથાઠાનેયેવ તિટ્ઠન્તિ. યદિ હિ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં કમ્મં ઉપપજ્જવેદનીયં વા અપરપરિયાયવેદનીયં વા ભવેય્ય, ‘‘દિટ્ઠે વા ધમ્મે’’તિ સત્થા ન વદેય્ય. સચેપિ ઉપપજ્જવેદનીયં દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં વા અપરપરિયાયવેદનીયં વા ભવેય્ય, ‘‘ઉપપજ્જ વા’’તિ સત્થા ન વદેય્ય. અથાપિ અપરપરિયાયવેદનીયં દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં વા ઉપપજ્જવેદનીયં વા ભવેય્ય, ‘‘અપરે વા પરિયાયે’’તિ સત્થા ન વદેય્ય.

સુક્કપક્ખેપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. એત્થ પન લોભે વિગતેતિ લોભે અપગતે નિરુદ્ધે. તાલવત્થુકતન્તિ તાલવત્થુ વિય કતં, મત્થકચ્છિન્નતાલો વિય પુન અવિરુળ્હિસભાવં કતન્તિ અત્થો. અનભાવં કતન્તિ અનુઅભાવં કતં, યથા પુન નુપ્પજ્જતિ, એવં કતન્તિ અત્થો. એવસ્સૂતિ એવં ભવેય્યું. એવમેવ ખોતિ એત્થ બીજાનિ વિય કુસલાકુસલં કમ્મં દટ્ઠબ્બં, તાનિ અગ્ગિના ડહનપુરિસો વિય યોગાવચરો, અગ્ગિ વિય મગ્ગઞાણં, અગ્ગિં દત્વા બીજાનં ડહનકાલો વિય મગ્ગઞાણેન કિલેસાનં દડ્ઢકાલો, મસિકતકાલો વિય પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં છિન્નમૂલકે કત્વા ઠપિતકાલો, મહાવાતે ઓપુનિત્વા નદિયા વા પવાહેત્વા અપ્પવત્તિકતકાલો વિય ઉપાદિન્નકસન્તાનસ્સ નિરોધેન છિન્નમૂલકાનં પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં અપ્પટિસન્ધિકભાવેન નિરુજ્ઝિત્વા પુન ભવસ્મિં પટિસન્ધિં અગ્ગહિતકાલો વેદિતબ્બો.

મોહજઞ્ચાપવિદ્દસૂતિ મોહજઞ્ચાપિ અવિદ્દસુ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યં સો અવિદૂ અન્ધબાલો લોભજઞ્ચ દોસજઞ્ચ મોહજઞ્ચાતિ કમ્મં કરોતિ, એવં કરોન્તેન યં તેન પકતં કમ્મં અપ્પં વા યદિ વા બહું. ઇધેવ તં વેદનિયન્તિ તં કમ્મં તેન બાલેન ઇધ સકે અત્તભાવેયેવ વેદનીયં, તસ્સેવ તં અત્તભાવે વિપચ્ચતીતિ અત્થો. વત્થું અઞ્ઞં ન વિજ્જતીતિ તસ્સ કમ્મસ્સ વિપચ્ચનત્થાય અઞ્ઞં વત્થુ નત્થિ. ન હિ અઞ્ઞેન કતં કમ્મં અઞ્ઞસ્સ અત્તભાવે વિપચ્ચતિ. તસ્મા લોભઞ્ચ દોસઞ્ચ, મોહજઞ્ચાપિ વિદ્દસૂતિ તસ્મા યો વિદૂ મેધાવી પણ્ડિતો તં લોભજાદિભેદં કમ્મં ન કરોતિ, સો વિજ્જં ઉપ્પાદયં ભિક્ખુ, સબ્બા દુગ્ગતિયો જહે, અરહત્તમગ્ગવિજ્જં ઉપ્પાદેત્વા તં વા પન વિજ્જં ઉપ્પાદેન્તો સબ્બા દુગ્ગતિયો જહતિ. દેસનાસીસમેવેતં, સુગતિયોપિ પન સો ખીણાસવો જહતિયેવ. યમ્પિ ચેતં ‘‘તસ્મા લોભઞ્ચ દોસઞ્ચા’’તિ વુત્તં, એત્થાપિ લોભદોસસીસેન લોભજઞ્ચ દોસજઞ્ચ કમ્મમેવ નિદ્દિટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં. એવં સુત્તન્તેસુપિ ગાથાયપિ વટ્ટવિવટ્ટમેવ કથિતન્તિ.

૫. હત્થકસુત્તવણ્ણના

૩૫. પઞ્ચમે આળવિયન્તિ આળવિરટ્ઠે. ગોમગ્ગેતિ ગુન્નં ગમનમગ્ગે. પણ્ણસન્થરેતિ સયં પતિતપણ્ણસન્થરે. અથાતિ એવં ગુન્નં ગમનમગ્ગં ઉજું મહાપથં નિસ્સાય સિંસપાવને સયં પતિતપણ્ણાનિ સઙ્કડ્ઢિત્વા કતસન્થરે સુગતમહાચીવરં પત્થરિત્વા પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસિન્ને તથાગતે. હત્થકો આળવકોતિ હત્થતો હત્થં ગતત્તા એવંલદ્ધનામો આળવકો રાજપુત્તો. એતદવોચાતિ એતં ‘‘કચ્ચિ, ભન્તે, ભગવા’’તિઆદિવચનં અવોચ. કસ્મા પન સમ્માસમ્બુદ્ધો તં ઠાનં ગન્ત્વા નિસિન્નો, કસ્મા રાજકુમારો તત્થ ગતોતિ? સમ્માસમ્બુદ્ધો તાવ અટ્ઠુપ્પત્તિકાય ધમ્મદેસનાય સમુટ્ઠાનં દિસ્વા તત્થ નિસિન્નો, રાજકુમારોપિ પાતોવ ઉટ્ઠાય પઞ્ચહિ ઉપાસકસતેહિ પરિવુતો બુદ્ધુપટ્ઠાનં ગચ્છન્તો મહામગ્ગા ઓક્કમ્મ ગોપથં ગહેત્વા ‘‘બુદ્ધાનં પૂજનત્થાય મિસ્સકમાલં ઓચિનિસ્સામી’’તિ ગચ્છન્તો સત્થારં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ, એવં સો તત્થ ગતોતિ. સુખમસયિત્થાતિ સુખં સયિત્થ.

અન્તરટ્ઠકોતિ માઘફગ્ગુણાનં અન્તરે અટ્ઠદિવસપરિમાણો કાલો. માઘસ્સ હિ અવસાને ચત્તારો દિવસા, ફગ્ગુણસ્સ આદિમ્હિ ચત્તારોતિ અયં ‘‘અન્તરટ્ઠકો’’તિ વુચ્ચતિ. હિમપાતસમયોતિ હિમસ્સ પતનસમયો. ખરાતિ ફરુસા કક્ખળા વા. ગોકણ્ટકહતાતિ નવવુટ્ઠે દેવે ગાવીનં અક્કન્તક્કન્તટ્ઠાને ખુરન્તરેહિ કદ્દમો ઉગ્ગન્ત્વા તિટ્ઠતિ, સો વાતાતપેન સુક્ખો કકચદન્તસદિસો હોતિ દુક્ખસમ્ફસ્સો. તં સન્ધાયાહ – ‘‘ગોકણ્ટકહતા ભૂમી’’તિ. ગુન્નં ખુરન્તરેહિ છિન્નાતિપિ અત્થો. વેરમ્ભો વાતો વાયતીતિ ચતૂહિ દિસાહિ વાયન્તો વાતો વાયતિ. એકાય દિસાય વા દ્વીહિ વા દિસાહિ તીહિ વા દિસાહિ વાયન્તો વાતો વેરમ્ભોતિ ન વુચ્ચતિ.

તેન હિ રાજકુમારાતિ ઇદં સત્થા ‘‘અયં રાજકુમારો લોકસ્મિં નેવ સુખવાસિનો, ન દુક્ખવાસિનો જાનાતિ, જાનાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ ઉપરિ દેસનં વડ્ઢેન્તો આહ. તત્થ યથા તે ખમેય્યાતિ યથા તુય્હં રુચ્ચેય્ય. ઇધસ્સાતિ ઇમસ્મિં લોકે અસ્સ. ગોનકત્થતોતિ ચતુરઙ્ગુલાધિકલોમેન કાળકોજવેન અત્થતો. પટિકત્થતોતિ ઉણ્ણામયેન સેતત્થરણેન અત્થતો. પટલિકત્થતોતિ ઘનપુપ્ફેન ઉણ્ણામયઅત્થરણેન અત્થતો. કદલિમિગપવરપચ્ચત્થરણોતિ કદલિમિગચમ્મમયેન ઉત્તમપચ્ચત્થરણેન અત્થતો. તં કિર પચ્ચત્થરણં સેતવત્થસ્સ ઉપરિ કદલિમિગચમ્મં અત્થરિત્વા સિબ્બિત્વા કરોન્તિ. સઉત્તરચ્છદોતિ સહ ઉત્તરચ્છદેન, ઉપરિ બદ્ધેન રત્તવિતાનેન સદ્ધિન્તિ અત્થો. ઉભતોલોહિતકૂપધાનોતિ સીસૂપધાનઞ્ચ પાદૂપધાનઞ્ચાતિ પલ્લઙ્કસ્સ ઉભતો ઠપિતલોહિતકૂપધાનો. પજાપતિયોતિ ભરિયાયો. મનાપેન પચ્ચુપટ્ઠિતા અસ્સૂતિ મનાપેન ઉપટ્ઠાનવિધાનેન પચ્ચુપટ્ઠિતા ભવેય્યું.

કાયિકાતિ પઞ્ચદ્વારકાયં ખોભયમાના. ચેતસિકાતિ મનોદ્વારં ખોભયમાના. સો રાગો તથાગતસ્સ પહીનોતિ તથારૂપો રાગો તથાગતસ્સ પહીનોતિ અત્થો. યો પન તસ્સ રાગો, ન સો તથાગતસ્સ પહીનો નામ. દોસમોહેસુપિ એસેવ નયો.

બ્રાહ્મણોતિ બાહિતપાપો ખીણાસવબ્રાહ્મણો. પરિનિબ્બુતોતિ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બુતો. ન લિમ્પતિ કામેસૂતિ વત્થુકામેસુ ચ કિલેસકામેસુ ચ તણ્હાદિટ્ઠિલેપેહિ ન લિમ્પતિ. સીતિભૂતોતિ અબ્ભન્તરે તાપનકિલેસાનં અભાવેન સીતિભૂતો. નિરૂપધીતિ કિલેસૂપધીનં અભાવેન નિરૂપધિ. સબ્બા આસત્તિયો છેત્વાતિ આસત્તિયો વુચ્ચન્તિ તણ્હાયો, તા સબ્બાપિ રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ આસત્તવિસત્તા આસત્તિયો છિન્દિત્વા. વિનેય્ય હદયે દરન્તિ હદયનિસ્સિતં દરથં વિનયિત્વા વૂપસમેત્વા. સન્તિં પપ્પુય્ય ચેતસોતિ ચિત્તસ્સ કિલેસનિબ્બાનં પાપુણિત્વા. કરણવચનં વા એતં ‘‘સબ્બચેતસો સમન્નાહરિત્વા’’તિઆદીસુ વિય, ચેતસા નિબ્બાનં પાપુણિત્વાતિ અત્થો.

૬. દેવદૂતસુત્તવણ્ણના

૩૬. છટ્ઠે દેવદૂતાનીતિ દેવદૂતા. અયં પનેત્થ વચનત્થો – દેવોતિ મચ્ચુ, તસ્સ દૂતાતિ દેવદૂતા. જિણ્ણબ્યાધિમતા હિ સંવેગજનનટ્ઠેન ‘‘ઇદાનિ તે મચ્ચુસમીપં ગન્તબ્બ’’ન્તિ ચોદેન્તિ વિય, તસ્મા દેવદૂતાતિ વુચ્ચન્તિ. દેવા વિય દૂતાતિપિ દેવદૂતા. યથા હિ અલઙ્કતપટિયત્તાય દેવતાય આકાસે ઠત્વા ‘‘ત્વં અસુકદિવસે મરિસ્સસી’’તિ વુત્તે તસ્સા વચનં સદ્ધાતબ્બં હોતિ; એવમેવં જિણ્ણબ્યાધિમતાપિ દિસ્સમાના ‘‘ત્વમ્પિ એવંધમ્મો’’તિ ચોદેન્તિ વિય, તેસઞ્ચ તં વચનં અનઞ્ઞથાભાવિતાય દેવતાય બ્યાકરણસદિસમેવ હોતીતિ દેવા વિય દૂતાતિ દેવદૂતા. વિસુદ્ધિદેવાનં દૂતાતિપિ દેવદૂતા. સબ્બબોધિસત્તા હિ જિણ્ણબ્યાધિમતપબ્બજિતે દિસ્વાવ સંવેગં આપજ્જિત્વા નિક્ખમ્મ પબ્બજિંસુ. એવં વિસુદ્ધિદેવાનં દૂતાતિપિ દેવદૂતા. ઇધ પન લિઙ્ગવિપલ્લાસેન ‘‘દેવદૂતાની’’તિ વુત્તં.

કાયેન દુચ્ચરિતન્તિઆદિ કસ્મા આરદ્ધં? દેવદૂતાનુયુઞ્જનટ્ઠાનુપક્કમકમ્મદસ્સનત્થં. ઇમિના હિ કમ્મેન અયં સત્તો નિરયે નિબ્બત્તતિ, અથ નં તત્થ યમો રાજા દેવદૂતે સમનુયુઞ્જતિ. તત્થ કાયેન દુચ્ચરિતં ચરતીતિ કાયદ્વારેન તિવિધં દુચ્ચરિતં ચરતિ. વાચાયાતિ વચીદ્વારેન ચતુબ્બિધં દુચ્ચરિતં ચરતિ. મનસાતિ મનોદ્વારેન તિવિધં દુચ્ચરિતં ચરતિ.

તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલાતિ એત્થ એકચ્ચે થેરા ‘‘નિરયપાલા નામ નત્થિ, યન્તરૂપં વિય કમ્મમેવ કારણં કારેતી’’તિ વદન્તિ. તં ‘‘અત્થિ નિરયે નિરયપાલાતિ, આમન્તા. અત્થિ ચ કારણિકા’’તિઆદિના નયેન અભિધમ્મે (કથા. ૮૬૬) પટિસેધિતમેવ. યથા હિ મનુસ્સલોકે કમ્મકારણકારકા અત્થિ, એવમેવ નિરયે નિરયપાલા અત્થીતિ. યમસ્સ રઞ્ઞોતિ યમરાજા નામ વેમાનિકપેતરાજા. એકસ્મિં કાલે દિબ્બવિમાને દિબ્બકપ્પરુક્ખદિબ્બઉય્યાનદિબ્બનાટકાદિસબ્બસમ્પત્તિં અનુભવતિ, એકસ્મિં કાલે કમ્મવિપાકં, ધમ્મિકો રાજા, ન ચેસ એકોવ હોતિ, ચતૂસુ પન દ્વારેસુ ચત્તારો જના હોન્તિ. અમત્તેય્યોતિ માતુ હિતો મત્તેય્યો, માતરિ સમ્મા પટિપન્નોતિ અત્થો. ન મત્તેય્યોતિ અમત્તેય્યો, માતરિ મિચ્છા પટિપન્નોતિ અત્થો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. અબ્રહ્મઞ્ઞોતિ એત્થ ચ ખીણાસવા બ્રાહ્મણા નામ, તેસુ મિચ્છા પટિપન્નો અબ્રહ્મઞ્ઞો નામ.

સમનુયુઞ્જતીતિ અનુયોગવત્તં આરોપેન્તો પુચ્છતિ, લદ્ધિં પતિટ્ઠાપેન્તો પન સમનુગ્ગાહતિ નામ, કારણં પુચ્છન્તો સમનુભાસતિ નામ. નાદ્દસન્તિ અત્તનો સન્તિકે પહિતસ્સ કસ્સચિ દેવદૂતસ્સ અભાવં સન્ધાય એવં વદતિ.

અથ નં યમો ‘‘નાયં ભાસિતસ્સ અત્થં સલ્લક્ખેતી’’તિ ઞત્વા અત્થં સલ્લક્ખાપેતુકામો અમ્ભોતિઆદિમાહ. તત્થ જિણ્ણન્તિ જરાજિણ્ણં. ગોપાનસિવઙ્કન્તિ ગોપાનસી વિય વઙ્કં. ભોગ્ગન્તિ ભગ્ગં. ઇમિનાપિસ્સ વઙ્કભાવમેવ દીપેતિ. દણ્ડપરાયણન્તિ દણ્ડપટિસરણં દણ્ડદુતિયં. પવેધમાનન્તિ કમ્પમાનં. આતુરન્તિ જરાતુરં. ખણ્ડદન્તન્તિ જરાનુભાવેન ખણ્ડિતદન્તં. પલિતકેસન્તિ પણ્ડરકેસં. વિલૂનન્તિ લુઞ્ચિત્વા ગહિતકેસં વિય ખલ્લાટં. ખલિતસિરન્તિ મહાખલ્લાટસીસં. વલિતન્તિ સઞ્જાતવલિં. તિલકાહતગત્તન્તિ સેતતિલકકાળતિલકેહિ વિકિણ્ણસરીરં. જરાધમ્મોતિ જરાસભાવો, અપરિમુત્તો જરાય, જરા નામ મય્હં અબ્ભન્તરેયેવ પવત્તતીતિ. પરતો બ્યાધિધમ્મો મરણધમ્મોતિ પદદ્વયેપિ એસેવ નયો.

પઠમં દેવદૂતં સમનુયુઞ્જિત્વાતિ એત્થ જરાજિણ્ણસત્તો અત્થતો એવં વદતિ નામ – ‘‘પસ્સથ, ભો, અહમ્પિ તુમ્હે વિય તરુણો અહોસિં ઊરુબલી બાહુબલી જવસમ્પન્નો, તસ્સ મે તા બલજવસમ્પત્તિયો અન્તરહિતા, વિજ્જમાનાપિ મે હત્થપાદા હત્થપાદકિચ્ચં ન કરોન્તિ, જરાયમ્હિ અપરિમુત્તતાય એદિસો જાતો. ન ખો પનાહમેવ, તુમ્હેપિ જરાય અપરિમુત્તાવ. યથેવ હિ મય્હં, એવં તુમ્હાકમ્પિ જરા આગમિસ્સતિ. ઇતિ તસ્સા પુરે આગમનાવ કલ્યાણં કરોથા’’તિ. તેનેવેસ દેવદૂતો નામ જાતો. આબાધિકન્તિ બાધિકં. દુક્ખિતન્તિ દુક્ખપ્પત્તં. બાળ્હગિલાનન્તિ અધિમત્તગિલાનં.

દુતિયં દેવદૂતન્તિ એત્થપિ ગિલાનસત્તો અત્થતો એવં વદતિ નામ – ‘‘પસ્સથ, ભો, અહમ્પિ તુમ્હે વિય નિરોગો અહોસિં, સોમ્હિ એતરહિ બ્યાધિના અભિહતો, સકે મુત્તકરીસે પલિપન્નો, ઉટ્ઠાતુમ્પિ ન સક્કોમિ. વિજ્જમાનાપિ મે હત્થપાદા હત્થપાદકિચ્ચં ન કરોન્તિ, બ્યાધિતોમ્હિ અપરિમુત્તતાય એદિસો જાતો. ન ખો પનાહમેવ, તુમ્હેપિ બ્યાધિતો અપરિમુત્તાવ. યથેવ હિ મય્હં, એવં તુમ્હાકમ્પિ બ્યાધિ આગમિસ્સતિ. ઇતિ તસ્સ પુરે આગમનાવ કલ્યાણં કરોથા’’તિ. તેનેવેસ દેવદૂતો નામ જાતો.

એકાહમતન્તિઆદીસુ એકાહં મતસ્સ અસ્સાતિ એકાહમતો, તં એકાહમતં. પરતો પદદ્વયેપિ એસેવ નયો. ભસ્તા વિય વાયુના ઉદ્ધં જીવિતપરિયાદાના યથાક્કમં સમુગ્ગતેન સૂનભાવેન ઉદ્ધુમાતત્તા ઉદ્ધુમાતકં. વિનીલો વુચ્ચતિ વિપરિભિન્નવણ્ણો, વિનીલોવ વિનીલકો, તં વિનીલકં. પટિકૂલત્તા વા કુચ્છિતં વિનીલન્તિ વિનીલકં. વિપુબ્બકન્તિ વિસ્સન્દમાનપુબ્બકં, પરિભિન્નટ્ઠાને હિ પગ્ઘરિતેન પુબ્બેન પલિમક્ખિતન્તિ અત્થો.

તતિયં દેવદૂતન્તિ એત્થ મતકસત્તો અત્થતો એવં વદતિ નામ – ‘‘પસ્સથ, ભો, મં આમકસુસાને છડ્ડિતં ઉદ્ધુમાતકાદિભાવપ્પત્તં, મરણતોમ્હિ અપરિમુત્તતાય એદિસો જાતો. ન ખો પનાહમેવ, તુમ્હેપિ મરણતો અપરિમુત્તા. યથેવ હિ મય્હં, એવં તુમ્હાકમ્પિ મરણં આગમિસ્સતિ. ઇતિ તસ્સ પુરે આગમનાવ કલ્યાણં કરોથા’’તિ. તેનેવસ્સ દેવદૂતો નામ જાતો.

ઇમં પન દેવદૂતાનુયોગં કો લભતિ, કો ન લભતિ? યેન તાવ બહું પાપં કતં, સો ગન્ત્વા નિરયે નિબ્બત્તતિયેવ. યેન પન પરિત્તં પાપં કતં, સો લભતિ. યથા હિ સભણ્ડં ચોરં ગહેત્વા કત્તબ્બમેવ કરોન્તિ ન વિનિચ્છિનન્તિ. અનુવિજ્જિત્વા ગહિતં પન વિનિચ્છયટ્ઠાનં નયન્તિ, સો વિનિચ્છયં લભતિ. એવંસમ્પદમેતં. પરિત્તપાપકમ્મા હિ અત્તનો ધમ્મતાયપિ સરન્તિ, સારીયમાનાપિ સરન્તિ.

તત્થ દીઘજયન્તદમિળો નામ અત્તનો ધમ્મતાય સરિ. સો કિર દમિળો સુમનગિરિમહાવિહારે આકાસચેતિયં રત્તપટેન પૂજેસિ, અથ નિરયે ઉસ્સદસામન્તે નિબ્બત્તો અગ્ગિજાલસદ્દં સુત્વાવ અત્તના પૂજિતપટં અનુસ્સરિ, સો ગન્ત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તો. અપરોપિ પુત્તસ્સ દહરભિક્ખુનો ખલિસાટકં દેન્તો પાદમૂલે ઠપેસિ, મરણકાલમ્હિ પટપટાતિ સદ્દે નિમિત્તં ગણ્હિ, સોપિ ઉસ્સદસામન્તે નિબ્બત્તો જાલસદ્દેન તં સાટકં અનુસ્સરિત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તો. એવં તાવ અત્તનો ધમ્મતાય કુસલં કમ્મં સરિત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તતીતિ.

અત્તનો ધમ્મતાય અસરન્તે પન તયો દેવદૂતે પુચ્છતિ. તત્થ કોચિ પઠમેન દેવદૂતેન સરતિ, કોચિ દુતિયતતિયેહિ, કોચિ તીહિપિ નસ્સરતિ. તં યમો રાજા દિસ્વા સયં સારેતિ. એકો કિર અમચ્ચો સુમનપુપ્ફકુમ્ભેન મહાચેતિયં પૂજેત્વા યમસ્સ પત્તિં અદાસિ, તં અકુસલકમ્મેન નિરયે નિબ્બત્તં યમસ્સ સન્તિકં નયિંસુ. તસ્મિં તીહિપિ દેવદૂતેહિ કુસલં અસરન્તે યમો સયં ઓલોકેન્તો દિસ્વા – ‘‘નનુ ત્વં મહાચેતિયં સુમનપુપ્ફકુમ્ભેન પૂજેત્વા મય્હં પત્તિં અદાસી’’તિ સારેસિ, સો તસ્મિં કાલે સરિત્વા દેવલોકં ગતો. યમો પન સયં ઓલોકેત્વાપિ અપસ્સન્તો – ‘‘મહાદુક્ખં નામ અનુભવિસ્સતિ અયં સત્તો’’તિ તુણ્હી અહોસિ.

તત્તં અયોખિલન્તિ તિગાવુતં અત્તભાવં સમ્પજ્જલિતાય લોહપથવિયા ઉત્તાનકં નિપજ્જાપેત્વા દક્ખિણહત્થે તાલપ્પમાણં અયસૂલં પવેસેન્તિ, તથા વામહત્થાદીસુ. યથા ચ તં ઉત્તાનકં નિપજ્જાપેત્વા, એવં ઉરેનપિ વામપસ્સેનપિ દક્ખિણપસ્સેનપિ નિપજ્જાપેત્વા તે તં કમ્મકારણં કરોન્તિયેવ. સંવેસેત્વાતિ જલિતાય લોહપથવિયા તિગાવુતં અત્તભાવં નિપજ્જાપેત્વા. કુઠારીહીતિ મહતીહિ ગેહસ્સ એકપક્ખચ્છદનમત્તાહિ કુઠારીહિ તચ્છન્તિ, લોહિતં નદી હુત્વા સન્દતિ, લોહપથવિતો જાલા ઉટ્ઠહિત્વા તચ્છિતટ્ઠાનં ગણ્હાતિ, મહાદુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ. તચ્છન્તા પન સુત્તાહતં કરિત્વા દારું વિય અટ્ઠંસમ્પિ છળંસમ્પિ કરોન્તિ. વાસીહીતિ મહાસુપ્પપ્પમાણાહિ વાસીહિ. રથે યોજેત્વાતિ સદ્ધિં યુગયોત્તપક્ખરથચક્કકુબ્બરપાજનેહિ સબ્બતો પજ્જલિતે રથે યોજેત્વા. મહન્તન્તિ મહાકૂટાગારપ્પમાણં. આરોપેન્તીતિ સમ્પજ્જલિતેહિ અયમુગ્ગરેહિ પોથેન્તા આરોપેન્તિ. સકિમ્પિ ઉદ્ધન્તિ સુપક્કુથિતાય ઉક્ખલિયા પક્ખિત્તતણ્ડુલા વિય ઉદ્ધમધોતિરિયઞ્ચ ગચ્છતિ. મહાનિરયેતિ અવીચિમહાનિરયમ્હિ.

ભાગસો મિતોતિ ભાગે ઠપેત્વા વિભત્તો. પરિયન્તોતિ પરિક્ખિત્તો. અયસાતિ ઉપરિ અયપટ્ટેન છાદિતો. સમન્તા યોજનસતં, ફરિત્વા તિટ્ઠતીતિ એવં ફરિત્વા તિટ્ઠતિ, યથા તં સમન્તા યોજનસતે ઠત્વા ઓલોકેન્તસ્સ અક્ખીનિ યમકગોળકા વિય નિક્ખમન્તિ.

હીનકાયૂપગાતિ હીનં કાયં ઉપગતા હુત્વા. ઉપાદાનેતિ તણ્હાદિટ્ઠિગ્ગહણે. જાતિમરણસમ્ભવેતિ જાતિયા ચ મરણસ્સ ચ કારણભૂતે. અનુપાદાતિ ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ અનુપાદિયિત્વા. જાતિમરણસઙ્ખયેતિ જાતિમરણસઙ્ખયસઙ્ખાતે નિબ્બાને વિમુચ્ચન્તિ. દિટ્ઠધમ્માભિનિબ્બુતાતિ દિટ્ઠધમ્મે ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે સબ્બકિલેસનિબ્બાનેન નિબ્બુતા. સબ્બદુક્ખં ઉપચ્ચગુન્તિ સકલવટ્ટદુક્ખં અતિક્કન્તા.

૭. ચતુમહારાજસુત્તવણ્ણના

૩૭. સત્તમે અમચ્ચા પારિસજ્જાતિ પરિચારિકદેવતા. ઇમં લોકં અનુવિચરન્તીતિ અટ્ઠમીદિવસે કિર સક્કો દેવરાજા ચત્તારો મહારાજાનો આણાપેતિ – ‘‘તાતા, અજ્જ અટ્ઠમીદિવસે મનુસ્સલોકં અનુવિચરિત્વા પુઞ્ઞાનિ કરોન્તાનં નામગોત્તં ઉગ્ગણ્હિત્વા આગચ્છથા’’તિ. તે ગન્ત્વા અત્તનો પરિચારકે પેસેન્તિ – ‘‘ગચ્છથ, તાતા, મનુસ્સલોકં વિચરિત્વા પુઞ્ઞકારકાનં નામગોત્તાનિ સુવણ્ણપટ્ટે લિખિત્વા આનેથા’’તિ. તે તથા કરોન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘ઇમં લોકં અનુવિચરન્તી’’તિ. કચ્ચિ બહૂતિઆદિ તેસં ઉપપરિક્ખાકારદસ્સનત્થં વુત્તં. એવં ઉપપરિક્ખન્તા હિ તે અનુવિચરન્તિ. તત્થ ઉપોસથં ઉપવસન્તીતિ માસસ્સ અટ્ઠવારે ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠહન્તિ. પટિજાગરોન્તીતિ પટિજાગરઉપોસથકમ્મં નામ કરોન્તિ. તં કરોન્તા એકસ્મિં અદ્ધમાસે ચતુન્નં ઉપોસથદિવસાનં પચ્ચુગ્ગમનાનુગ્ગમનવસેન કરોન્તિ. પઞ્ચમીઉપોસથં પચ્ચુગ્ગચ્છન્તા ચતુત્થિયં ઉપોસથિકા હોન્તિ, અનુગચ્છન્તા છટ્ઠિયં. અટ્ઠમીઉપોસથં પચ્ચુગ્ગચ્છન્તા સત્તમિયં, અનુગચ્છન્તા નવમિયં. ચાતુદ્દસિં પચ્ચુગ્ગચ્છન્તા તેરસિયં, પન્નરસીઉપોસથં અનુગચ્છન્તા પાટિપદે ઉપોસથિકા હોન્તિ. પુઞ્ઞાનિ કરોન્તીતિ સરણગમનનિચ્ચસીલપુપ્ફપૂજાધમ્મસ્સવનપદીપસહસ્સઆરોપનવિહારકરણાદીનિ નાનપ્પકારાનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તિ. તે એવં અનુવિચરિત્વા પુઞ્ઞકમ્મકારકાનં નામગોત્તાનિ સોવણ્ણમયે પટ્ટે લિખિત્વા આહરિત્વા ચતુન્નં મહારાજાનં દેન્તિ. પુત્તા ઇમં લોકં અનુવિચરન્તીતિ ચતૂહિ મહારાજેહિ પુરિમનયેનેવ પહિતત્તા અનુવિચરન્તિ. તદહૂતિ તંદિવસં. ઉપોસથેતિ ઉપોસથદિવસે.

સચે, ભિક્ખવે, અપ્પકા હોન્તીતિ ચતુન્નં મહારાજાનં અમચ્ચા પારિસજ્જા તા તા ગામનિગમરાજધાનિયો ઉપસઙ્કમન્તિ, તતો તં ઉપનિસ્સાય અધિવત્થા દેવતા ‘‘મહારાજાનં અમચ્ચા આગતા’’તિ પણ્ણાકારં ગહેત્વા તેસં સન્તિકં ગચ્છન્તિ. તે પણ્ણાકારં ગહેત્વા ‘‘કચ્ચિ નુ ખો મારિસા બહૂ મનુસ્સા મત્તેય્યા’’તિ વુત્તનયેન મનુસ્સાનં પુઞ્ઞપટિપત્તિં પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, મારિસ, ઇમસ્મિં ગામે અસુકો ચ અસુકો ચ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તી’’તિ વુત્તે તેસં નામગોત્તં લિખિત્વા અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તિ. અથ ચાતુદ્દસિયં ચતુન્નં મહારાજાનં પુત્તાપિ તમેવ સુવણ્ણપટ્ટં ગહેત્વા તેનેવ નયેન અનુવિચરન્તા નામગોત્તાનિ લિખન્તિ. તદહુપોસથે પન્નરસે ચત્તારોપિ મહારાજાનો તેનેવ નયેન તસ્મિંયેવ સુવણ્ણપટ્ટે નામગોત્તાનિ લિખન્તિ. તે સુવણ્ણપટ્ટપરિમાણેનેવ – ‘‘ઇમસ્મિં કાલે મનુસ્સા અપ્પકા, ઇમસ્મિં કાલે બહુકા’’તિ જાનન્તિ. તં સન્ધાય ‘‘સચે, ભિક્ખવે, અપ્પકા હોન્તિ મનુસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. દેવાનં તાવતિંસાનન્તિ પઠમં અભિનિબ્બત્તે તેત્તિંસ દેવપુત્તે ઉપાદાય એવંલદ્ધનામાનં. તેસં પન ઉપ્પત્તિકથા દીઘનિકાયે સક્કપઞ્હસુત્તવણ્ણનાય વિત્થારિતા. તેનાતિ તેન આરોચનેન, તેન વા પુઞ્ઞકારકાનં અપ્પકભાવેન. દિબ્બા વત, ભો, કાયા પરિહાયિસ્સન્તીતિ નવનવાનં દેવપુત્તાનં અપાતુભાવેન દેવકાયા પરિહાયિસ્સન્તિ, રમણીયં દસયોજનસહસ્સં દેવનગરં સુઞ્ઞં ભવિસ્સતિ. પરિપૂરિસ્સન્તિ અસુરકાયાતિ ચત્તારો અપાયા પરિપૂરિસ્સન્તિ. ઇમિના ‘‘મયં પરિપુણ્ણે દેવનગરે દેવસઙ્ઘમજ્ઝે નક્ખત્તં કીળિતું ન લભિસ્સામા’’તિ અનત્તમના હોન્તિ. સુક્કપક્ખેપિ ઇમિનાવ ઉપાયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

ભૂતપુબ્બં, ભિક્ખવે, સક્કો દેવાનમિન્દોતિ અત્તનો સક્કદેવરાજકાલં સન્ધાય કથેતિ. એકસ્સ વા સક્કસ્સ અજ્ઝાસયં ગહેત્વા કથેતીતિ વુત્તં. અનુનયમાનોતિ અનુબોધયમાનો. તાયં વેલાયન્તિ તસ્મિં કાલે.

પાટિહારિયપક્ખઞ્ચાતિ એત્થ પાટિહારિયપક્ખો નામ અન્તોવસ્સે તેમાસં નિબદ્ધુપોસથો, તં અસક્કોન્તસ્સ દ્વિન્નં પવારણાનં અન્તરે એકમાસં નિબદ્ધુપોસથો, તમ્પિ અસક્કોન્તસ્સ પઠમપવારણતો પટ્ઠાય એકો અદ્ધમાસો પાટિહારિયપક્ખોયેવ નામ. અટ્ઠઙ્ગસુસમાગતન્તિ અટ્ઠહિ ગુણઙ્ગેહિ સમન્નાગતં. યોપિસ્સ માદિસો નરોતિ યોપિ સત્તો માદિસો ભવેય્ય. સક્કોપિ કિર વુત્તપ્પકારસ્સ ઉપોસથકમ્મસ્સ ગુણં જાનિત્વા દ્વે દેવલોકસમ્પત્તિયો પહાય માસસ્સ અટ્ઠ વારે ઉપોસથં ઉપવસતિ. તસ્મા એવમાહ. અપરો નયો – યોપિસ્સ માદિસો નરોતિ યોપિ સત્તો માદિસો અસ્સ, મયા પત્તં સમ્પત્તિં પાપુણિતું ઇચ્છેય્યાતિ અત્થો. સક્કા હિ એવરૂપેન ઉપોસથકમ્મેન સક્કસમ્પત્તિં પાપુણિતુન્તિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.

વુસિતવાતિ વુત્થવાસો. કતકરણીયોતિ ચતૂહિ મગ્ગેહિ કત્તબ્બકિચ્ચં કત્વા ઠિતો. ઓહિતભારોતિ ખન્ધભારકિલેસભારઅભિસઙ્ખારભારે ઓતારેત્વા ઠિતો. અનુપ્પત્તસદત્થોતિ સદત્થો વુચ્ચતિ અરહત્તં, તં અનુપ્પત્તો. પરિક્ખીણભવસંયોજનોતિ યેન સંયોજનેન બદ્ધો ભવેસુ આકડ્ઢીયતિ, તસ્સ ખીણત્તા પરિક્ખીણભવસંયોજનો. સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તોતિ હેતુના નયેન કારણેન જાનિત્વા વિમુત્તો. કલ્લં વચનાયાતિ યુત્તં વત્તું.

યોપિસ્સ માદિસો નરોતિ યોપિ માદિસો ખીણાસવો અસ્સ, સોપિ એવરૂપં ઉપોસથં ઉપવસેય્યાતિ ઉપોસથકમ્મસ્સ ગુણં જાનન્તો એવં વદેય્ય. અપરો નયો યોપિસ્સ માદિસો નરોતિ યોપિ સત્તો માદિસો અસ્સ, મયા પત્તં સમ્પત્તિં પાપુણિતું ઇચ્છેય્યાતિ અત્થો. સક્કા હિ એવરૂપેન ઉપોસથકમ્મેન ખીણાસવસમ્પત્તિં પાપુણિતુન્તિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો. અટ્ઠમં ઉત્તાનત્થમેવ.

૯. સુખુમાલસુત્તવણ્ણના

૩૯. નવમે સુખુમાલોતિ નિદ્દુક્ખો. પરમસુખુમાલોતિ પરમનિદ્દુક્ખો. અચ્ચન્તસુખુમાલોતિ સતતનિદ્દુક્ખો. ઇમં ભગવા કપિલપુરે નિબ્બત્તકાલતો પટ્ઠાય નિદ્દુક્ખભાવં ગહેત્વા આહ, ચરિયકાલે પન તેન અનુભૂતદુક્ખસ્સ અન્તો નત્થીતિ. એકત્થાતિ એકિસ્સા પોક્ખરણિયા. ઉપ્પલં વપ્પતીતિ ઉપ્પલં રોપેતિ. સા નીલુપ્પલવનસઞ્છન્ના હોતિ. પદુમન્તિ પણ્ડરપદુમં. પુણ્ડરીકન્તિ રત્તપદુમં. એવં ઇતરાપિ દ્વે પદુમપુણ્ડરીકવનેહિ સઞ્છન્ના હોન્તિ. બોધિસત્તસ્સ કિર સત્તટ્ઠવસ્સિકકાલે રાજા અમચ્ચે પુચ્છિ – ‘‘તરુણદારકા કતરકીળિકં પિયાયન્તી’’તિ? ઉદકકીળિકં દેવાતિ. તતો રાજા કુદ્દાલકમ્મકારકે સન્નિપાતેત્વા પોક્ખરણિટ્ઠાનાનિ ગણ્હાપેસિ. અથ સક્કો દેવરાજા આવજ્જેન્તો તં પવત્તિં ઞત્વા – ‘‘ન યુત્તો મહાસત્તસ્સ માનુસકપરિભોગો, દિબ્બપરિભોગો યુત્તો’’તિ વિસ્સકમ્મં આમન્તેત્વા – ‘‘ગચ્છ, તાત, મહાસત્તસ્સ કીળાભૂમિયં પોક્ખરણિયો માપેહી’’તિ આહ. કીદિસા હોન્તુ, દેવાતિ? અપગતકલલકદ્દમા હોન્તુ વિપ્પકિણ્ણમણિમુત્તપવાળિકા સત્તરતનમયપાકારપરિક્ખિત્તા પવાળમયઉણ્હીસેહિ મણિમયસોપાનબાહુકેહિ સુવણ્ણરજતમણિમયફલકેહિ સોપાનેહિ સમન્નાગતા. સુવણ્ણરજતમણિપવાળમયા ચેત્થ નાવા હોન્તુ, સુવણ્ણનાવાય રજતપલ્લઙ્કો હોતુ, રજતનાવાય સુવણ્ણપલ્લઙ્કો, મણિનાવાય પવાળપલ્લઙ્કો, પવાળનાવાય મણિપલ્લઙ્કો, સુવણ્ણરજતમણિપવાળમયાવ ઉદકસેચનનાળિકા હોન્તુ, પઞ્ચવણ્ણેહિ ચ પદુમેહિ સઞ્છન્ના હોન્તૂતિ. ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ વિસ્સકમ્મદેવપુત્તો સક્કસ્સ પટિસ્સુત્વા રત્તિભાગે ઓતરિત્વા રઞ્ઞો ગાહાપિતપોક્ખરણિટ્ઠાનેસુયેવ તેનેવ નિયામેન પોક્ખરણિયો માપેસિ.

નનુ ચેતા અપગતકલલકદ્દમા, કથમેત્થ પદુમાનિ પુપ્ફિંસૂતિ? સો કિર તાસુ પોક્ખરણીસુ તત્થ તત્થ સુવણ્ણરજતમણિપવાળમયા ખુદ્દકનાવાયો માપેત્વા ‘‘એતા કલલકદ્દમપૂરિતા ચ હોન્તુ, પઞ્ચવણ્ણાનિ ચેત્થ પદુમાનિ પુપ્ફન્તૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ. એવં પઞ્ચવણ્ણાનિ પદુમાનિ પુપ્ફિંસુ, રેણુવટ્ટિયો ઉગ્ગન્ત્વા ઉદકપિટ્ઠં અજ્ઝોત્થરિત્વા વિચરન્તિ. પઞ્ચવિધા ભમરગણા ઉપકૂજન્તા વિચરન્તિ. એવં તા માપેત્વા વિસ્સકમ્મો દેવપુરમેવ ગતો. તતો વિભાતાય રત્તિયા મહાજનો દિસ્વા ‘‘મહાપુરિસ્સસ્સ માપિતા ભવિસ્સન્તી’’તિ ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા મહાજનપરિવારો ગન્ત્વા પોક્ખરણિયો દિસ્વા ‘‘મમ પુત્તસ્સ પુઞ્ઞિદ્ધિયા દેવતાહિ માપિતા ભવિસ્સન્તી’’તિ અત્તમનો અહોસિ. તતો પટ્ઠાય મહાપુરિસો ઉદકકીળિકં અગમાસિ.

યાવદેવ મમત્થાયાતિ એત્થ યાવદેવાતિ પયોજનાવધિનિયામવચનં, યાવ મમેવ અત્થાય, નત્થેત્થ અઞ્ઞં કારણન્તિ અત્થો. ન ખો પનસ્સાહન્તિ ન ખો પનસ્સ અહં. અકાસિકં ચન્દનન્તિ અસણ્હં ચન્દનં. કાસિકં, ભિક્ખવે, સુ મે તં વેઠનન્તિ, ભિક્ખવે, વેઠનમ્પિ મે કાસિકં હોતિ. એત્થ હિ સુઇતિ ચ તન્તિ ચ નિપાતમત્તં, મેતિ સામિવચનં. વેઠનમ્પિ મે સણ્હમેવ હોતીતિ દસ્સેતિ. કાસિકા કઞ્ચુકાતિ પારુપનકઞ્ચુકોપિ સણ્હકઞ્ચુકોવ. સેતચ્છત્તં ધારીયતીતિ માનુસકસેતચ્છત્તમ્પિ દિબ્બસેતચ્છત્તમ્પિ ઉપરિધારિતમેવ હોતિ. મા નં ફુસિ સીતં વાતિ મા એતં બોધિસત્તં સીતં વા ઉણ્હાદીસુ વા અઞ્ઞતરં ફુસતૂતિ અત્થો.

તયો પાસાદા અહેસુન્તિ બોધિસત્તે કિર સોળસવસ્સુદ્દેસિકે જાતે સુદ્ધોદનમહારાજા ‘‘પુત્તસ્સ વસનકપાસાદે કારેસ્સામી’’તિ વડ્ઢકિનો સન્નિપાતાપેત્વા ભદ્દકેન નક્ખત્તમુહુત્તેન નવભૂમિકતપરિકમ્મં કારેત્વા તયો પાસાદે કારાપેસિ. તે સન્ધાયેતં વુત્તં. હેમન્તિકોતિઆદીસુ યત્થ સુખં હેમન્તે વસિતું, અયં હેમન્તિકો. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. અયં પનેત્થ વચનત્થો – હેમન્તે વાસો હેમન્તં, હેમન્તં અરહતીતિ હેમન્તિકો. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો.

તત્થ હેમન્તિકો પાસાદો નવભૂમકો અહોસિ, ભૂમિયો પનસ્સ ઉણ્હઉતુગ્ગાહાપનત્થાય નીચા અહેસું. તત્થ દ્વારવાતપાનાનિ સુફુસિતકવાટાનિ અહેસું નિબ્બિવરાનિ. ચિત્તકમ્મમ્પિ કરોન્તા તત્થ તત્થ પજ્જલિતે અગ્ગિક્ખન્ધેયેવ અકંસુ. ભૂમત્થરણં પનેત્થ કમ્બલમયં, તથા સાણિવિતાનનિવાસનપારુપનવેઠનાનિ. વાતપાનાનિ ઉણ્હગ્ગાહાપનત્થં દિવા વિવટાનિ રત્તિં પિહિતાનિ હોન્તિ.

ગિમ્હિકો પન પઞ્ચભૂમકો અહોસિ. સીતઉતુગ્ગાહાપનત્થં પનેત્થ ભૂમિયો ઉચ્ચા અસમ્બાધા અહેસું. દ્વારવાતપાનાનિ નાતિફુસિતાનિ સવિવરાનિ સજાલાનિ અહેસું. ચિત્તકમ્મે ઉપ્પલાનિ પદુમાનિ પુણ્ડરીકાનિયેવ અકંસુ. ભૂમત્થરણં પનેત્થ દુકૂલમયં, તથા સાણિવિતાનનિવાસનપારુપનવેઠનાનિ. વાતપાનસમીપેસુ ચેત્થ નવ ચાટિયો ઠપેત્વા ઉદકસ્સ પૂરેત્વા નીલુપ્પલાદીહિ સઞ્છાદેન્તિ. તેસુ તેસુ પદેસેસુ ઉદકયન્તાનિ કરોન્તિ, યેહિ દેવે વસ્સન્તે વિય ઉદકધારા નિક્ખમન્તિ. અન્તોપાસાદે તત્થ તત્થ કલલપૂરા દોણિયો ઠપેત્વા પઞ્ચવણ્ણાનિ પદુમાનિ રોપયિંસુ. પાસાદમત્થકે સુક્ખમહિંસચમ્મં બન્ધિત્વા યન્તં પરિવત્તેત્વા યાવ છદનપિટ્ઠિયા પાસાણે આરોપેત્વા તસ્મિં વિસ્સજ્જેન્તિ. તેસં ચમ્મે પવટ્ટન્તાનં સદ્દો મેઘગજ્જિતં વિય હોતિ. દ્વારવાતપાનાનિ પનેત્થ દિવા પિહિતાનિ હોન્તિ રત્તિં વિવટાનિ.

વસ્સિકો સત્તભૂમકો અહોસિ. ભૂમિયો પનેત્થ દ્વિન્નમ્પિ ઉતૂનં ગાહાપનત્થાય નાતિઉચ્ચા નાતિનીચા અકંસુ. એકચ્ચાનિ દ્વારવાતપાનાનિ સુફુસિતાનિ, એકચ્ચાનિ સવિવરાનિ. તત્થ ચિત્તકમ્મમ્પિ કેસુચિ ઠાનેસુ પજ્જલિતઅગ્ગિક્ખન્ધવસેન, કેસુચિ જાતસ્સરવસેન કતં. ભૂમત્થરણાદીનિ પનેત્થ કમ્બલદુકૂલવસેન ઉભયમિસ્સકાનિ. એકચ્ચે દ્વારવાતપાના રત્તિં વિવટા દિવા પિહિતા, એકચ્ચે દિવા વિવટા રત્તિં પિહિતા. તયોપિ પાસાદા ઉબ્બેધેન સમપ્પમાણા. ભૂમિકાસુ પન નાનત્તં અહોસિ.

એવં નિટ્ઠિતેસુ પાસાદેસુ રાજા ચિન્તેસિ – ‘‘પુત્તો મે વયપ્પત્તો, છત્તમસ્સ ઉસ્સાપેત્વા રજ્જસિરિં પસ્સિસ્સામી’’તિ. સો સાકિયાનં પણ્ણાનિ પહિણિ – ‘‘પુત્તો મે વયપ્પત્તો, રજ્જે નં પતિટ્ઠાપેસ્સામિ, સબ્બે અત્તનો અત્તનો ગેહેસુ વયપ્પત્તા, દારિકા ઇમં ગેહં પેસેન્તૂ’’તિ. તે સાસનં સુત્વા – ‘‘કુમારો કેવલં દસ્સનક્ખમો રૂપસમ્પન્નો, ન કિઞ્ચિ સિપ્પં જાનાતિ, દારભરણં કાતું ન સક્ખિસ્સતિ, ન મયં ધીતરો દસ્સામા’’તિ આહંસુ. રાજા તં પવત્તિં સુત્વા પુત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા આરોચેસિ. બોધિસત્તો ‘‘કિં સિપ્પં દસ્સેતું વટ્ટતિ, તાતા’’તિ આહ. સહસ્સથામધનું આરોપેતું વટ્ટતિ, તાતાતિ. તેન હિ આહરાપેથાતિ. રાજા આહરાપેત્વા અદાસિ. ધનું પુરિસસહસ્સં આરોપેતિ, પુરિસસહસ્સં ઓરોપેતિ. મહાપુરિસો ધનું આહરાપેત્વા પલ્લઙ્કે નિસિન્નોવ જિયં પાદઙ્ગુટ્ઠકે વેઠેત્વા કડ્ઢન્તો પાદઙ્ગુટ્ઠકેનેવ ધનું આરોપેત્વા વામેન હત્થેન દણ્ડે ગહેત્વા દક્ખિણેન હત્થેન કડ્ઢિત્વા જિયં પોથેસિ. સકલનગરં ઉપ્પતનાકારપ્પત્તં અહોસિ. ‘‘કિં સદ્દો એસો’’તિ ચ વુત્તે ‘‘દેવો ગજ્જતી’’તિ આહંસુ. અથઞ્ઞે ‘‘તુમ્હે ન જાનાથ, ન દેવો ગજ્જતિ, અઙ્ગીરસસ્સ કુમારસ્સ સહસ્સથામધનું આરોપેત્વા જિયં પોથેન્તસ્સ જિયપ્પહારસદ્દો એસો’’તિ આહંસુ. સાકિયા તાવતકેનેવ આરદ્ધચિત્તા અહેસું.

મહાપુરિસો ‘‘અઞ્ઞં કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ આહ. અટ્ઠઙ્ગુલમત્તબહલં અયોપટ્ટં કણ્ડેન વિનિવિજ્ઝિતું વટ્ટતીતિ. તં વિનિવિજ્ઝિત્વા ‘‘અઞ્ઞં કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ આહ. ચતુરઙ્ગુલબહલં અસનફલકં વિનિવિજ્ઝિતું વટ્ટતીતિ. તં વિનિવિજ્ઝિત્વા ‘‘અઞ્ઞં કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ આહ. વિદત્થિબહલં ઉદુમ્બરફલકં વિનિવિજ્ઝિતું વટ્ટતીતિ. તં વિનિવિજ્ઝિત્વા ‘‘અઞ્ઞં કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ. યન્તે બદ્ધં ફલકસતં વિનિવિજ્ઝિતું વટ્ટતીતિ. તં વિનિવિજ્ઝિત્વા ‘‘અઞ્ઞં કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ આહ. સટ્ઠિપટલં સુક્ખમહિંસચમ્મં વિનિવિજ્ઝિતું વટ્ટતીતિ. તમ્પિ વિનિવિજ્ઝિત્વા ‘‘અઞ્ઞં કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ આહ. તતો વાલિકસકટાદીનિ આચિક્ખિંસુ. મહાસત્તો વાલિકસકટમ્પિ પલાલસકટમ્પિ વિનિવિજ્ઝિત્વા ઉદકે એકુસભપ્પમાણં કણ્ડં પેસેસિ, થલે અટ્ઠઉસભપ્પમાણં. અથ નં ‘‘ઇદાનિ વાતિઙ્ગણસઞ્ઞાય વાલં વિજ્ઝિતું વટ્ટતી’’તિ આહંસુ. તેન હિ બન્ધાપેથાતિ. સદ્દન્તરે બજ્ઝતુ, તાતાતિ. પુરતો ગચ્છન્તુ, ગાવુતન્તરે બન્ધન્તૂતિ. પુરતો ગચ્છન્તુ, અદ્ધયોજને બન્ધન્તૂતિ. પુરતો ગચ્છન્તુ યોજને બન્ધન્તૂતિ. બન્ધાપેથ, તાતાતિ યોજનમત્થકે વાતિઙ્ગણસઞ્ઞાય વાલં બન્ધાપેત્વા રત્તન્ધકારે મેઘપટલચ્છન્નાસુ દિસાસુ કણ્ડં ખિપિ, તં ગન્ત્વા યોજનમત્થકે વાલં ફાલેત્વા પથવિં પાવિસિ. ન કેવલઞ્ચ એત્તકમેવ, તં દિવસં પન મહાસત્તો લોકે વત્તમાનસિપ્પં સબ્બમેવ સન્દસ્સેસિ. સક્યરાજાનો અત્તનો અત્તનો ધીતરો અલઙ્કરિત્વા પેસયિંસુ, ચત્તાલીસસહસ્સનાટકિત્થિયો અહેસું. મહાપુરિસો તીસુ પાસાદેસુ દેવો મઞ્ઞે પરિચારેન્તો મહાસમ્પત્તિં અનુભવતિ.

નિપ્પુરિસેહીતિ પુરિસવિરહિતેહિ. ન કેવલં ચેત્થ તૂરિયાનેવ નિપ્પુરિસાનિ, સબ્બટ્ઠાનાનિપિ નિપ્પુરિસાનેવ. દોવારિકાપિ ઇત્થિયોવ, ન્હાપનાદિપરિકમ્મકરાપિ ઇત્થિયોવ. રાજા કિર ‘‘તથારૂપં ઇસ્સરિયસુખસમ્પત્તિં અનુભવમાનસ્સ પુરિસં દિસ્વા પરિસઙ્કા ઉપ્પજ્જતિ, સા મે પુત્તસ્સ મા અહોસી’’તિ સબ્બકિચ્ચેસુ ઇત્થિયોવ ઠપેસિ. પરિચારયમાનોતિ મોદમાનો. ન હેટ્ઠાપાસાદં ઓરોહામીતિ પાસાદતો હેટ્ઠા ન ઓતરામિ. ઇતિ મં ચત્તારો માસે અઞ્ઞો સિખાબદ્ધો પુરિસો નામ પસ્સિતું નાલત્થ. યથાતિ યેન નિયામેન. દાસકમ્મકરપોરિસસ્સાતિ દાસાનઞ્ચેવ દેવસિકભત્તવેતનાભતાનં કમ્મકરાનઞ્ચ નિસ્સાય જીવમાનપુરિસાનઞ્ચ. કણાજકન્તિ સકુણ્ડકભત્તં. બિલઙ્ગદુતિયન્તિ કઞ્જિકદુતિયં.

એવરૂપાય ઇદ્ધિયાતિ એવંજાતિકાય પુઞ્ઞિદ્ધિયા સમન્નાગતસ્સ. એવરૂપેન ચ સુખુમાલેનાતિ એવંજાતિકેન ચ નિદ્દુક્ખભાવેન. સોખુમાલેનાતિપિ પાઠો. એવં તથાગતો એત્તકેન ઠાનેન અત્તનો સિરિસમ્પત્તિં કથેસિ. કથેન્તો ચ ન ઉપ્પિલાવિતભાવત્થં કથેસિ, ‘‘એવરૂપાયપિ પન સમ્પત્તિયા ઠિતો પમાદં અકત્વા અપ્પમત્તોવ અહોસિ’’ન્તિ અપ્પમાદલક્ખણસ્સેવ દીપનત્થં કથેસિ. તેનેવ અસ્સુતવા ખો પુથુજ્જનોતિઆદિમાહ. તત્થ પરન્તિ પરપુગ્ગલં. જિણ્ણન્તિ જરાજિણ્ણં. અટ્ટીયતીતિ અટ્ટો પીળિતો હોતિ. હરાયતીતિ હિરિં કરોતિ લજ્જતિ. જિગુચ્છતીતિ અસુચિં વિય દિસ્વા જિગુચ્છં ઉપ્પાદેતિ. અત્તાનંયેવ અતિસિત્વાતિ જરાધમ્મમ્પિ સમાનં અત્તાનં અતિક્કમિત્વા અટ્ટીયતિ હરાયતીતિ અત્થો. જરાધમ્મોતિ જરાસભાવો. જરં અનતીતોતિ જરં અનતિક્કન્તો, અન્તો જરાય વત્તામિ. ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતોતિ એવં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ. યોબ્બનમદોતિ યોબ્બનં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકો માનમદો. સબ્બસો પહીયીતિ સબ્બાકારેન પહીનો. મગ્ગેન પહીનસદિસો કત્વા દસ્સિતો. ન પનેસ મગ્ગેન પહીનો, પટિસઙ્ખાનેન પહીનોવ કથિતોતિ વેદિતબ્બો. બોધિસત્તસ્સ હિ દેવતા જરાપત્તં દસ્સેસું. તતો પટ્ઠાય યાવ અરહત્તા અન્તરા મહાસત્તસ્સ યોબ્બનમદો નામ ન ઉપ્પજ્જતિ. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. એત્થ પન આરોગ્યમદોતિ અહં નિરોગોતિ આરોગ્યં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકો માનમદો. જીવિતમદોતિ અહં ચિરં જીવીતિ તં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકો માનમદો. સિક્ખં પચ્ચક્ખાયાતિ સિક્ખં પટિક્ખિપિત્વા. હીનાયાવત્તતીતિ હીનાય લામકાય ગિહિભાવાય આવત્તતિ.

યથાધમ્માતિ બ્યાધિઆદીહિ યથાસભાવા. તથાસન્તાતિ યથા સન્તા એવ અવિપરીતબ્યાધિઆદિસભાવાવ હુત્વાતિ અત્થો. જિગુચ્છન્તીતિ પરપુગ્ગલં જિગુચ્છન્તિ. મમ એવં વિહારિનોતિ મય્હં એવં જિગુચ્છાવિહારેન વિહરન્તસ્સ એવં જિગુચ્છનં નપ્પતિરૂપં ભવેય્ય નાનુચ્છવિકં. સોહં એવં વિહરન્તોતિ સો અહં એવં પરં જિગુચ્છમાનો વિહરન્તો, એવં વા ઇમિના પટિસઙ્ખાનવિહારેન વિહરન્તો. ઞત્વા ધમ્મં નિરૂપધિન્તિ સબ્બૂપધિવિરહિતં નિબ્બાનધમ્મં ઞત્વા. સબ્બે મદે અભિભોસ્મીતિ સબ્બે તયોપિ મદે અભિભવિં સમતિક્કમિં. નેક્ખમ્મે દટ્ઠુ ખેમતન્તિ નિબ્બાને ખેમભાવં દિસ્વા. નેક્ખમ્મં દટ્ઠુ ખેમતોતિપિ પાઠો, નિબ્બાનં ખેમતો દિસ્વાતિ અત્થો. તસ્સ મે અહુ ઉસ્સાહોતિ તસ્સ મય્હં તં નેક્ખમ્મસઙ્ખાતં નિબ્બાનં અભિપસ્સન્તસ્સ ઉસ્સાહો અહુ, વાયામો અહોસીતિ અત્થો. નાહં ભબ્બો એતરહિ, કામાનિ પટિસેવિતુન્તિ અહં દાનિ દુવિધેપિ કામે પટિસેવિતું અભબ્બો. અનિવત્તિ ભવિસ્સામીતિ પબ્બજ્જતો ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણતો ચ ન નિવત્તિસ્સામિ, અનિવત્તકો ભવિસ્સામિ. બ્રહ્મચરિયપરાયણોતિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયપરાયણો જાતોસ્મીતિ અત્થો. ઇતિ ઇમાહિ ગાથાહિ મહાબોધિપલ્લઙ્કે અત્તનો આગમનીયવીરિયં કથેસિ.

૧૦. આધિપતેય્યસુત્તવણ્ણના

૪૦. દસમે આધિપતેય્યાનીતિ જેટ્ઠકકારણતો નિબ્બત્તાનિ. અત્તાધિપતેય્યન્તિઆદીસુ અત્તાનં જેટ્ઠકં કત્વા નિબ્બત્તિતં ગુણજાતં અત્તાધિપતેય્યં. લોકં જેટ્ઠકં કત્વા નિબ્બત્તિતં લોકાધિપતેય્યં. નવવિધં લોકુત્તરધમ્મં જેટ્ઠકં કત્વા નિબ્બત્તિતં ધમ્માધિપતેય્યં. ન ઇતિ ભવાભવહેતૂતિ ઇતિ ભવો, ઇતિ ભવોતિ એવં આયતિં, ન તસ્સ તસ્સ સમ્પત્તિભવસ્સ હેતુ. ઓતિણ્ણોતિ અનુપવિટ્ઠો. યસ્સ હિ જાતિ અન્તોપવિટ્ઠા, સો જાતિયા ઓતિણ્ણો નામ. જરાદીસુપિ એસેવ નયો. કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સાતિ સકલસ્સ વટ્ટદુક્ખરાસિસ્સ. અન્તકિરિયા પઞ્ઞાયેથાતિ અન્તકરણં પરિચ્છેદપરિવટુમકરણં પઞ્ઞાયેય્ય. ઓહાયાતિ પહાય. પાપિટ્ઠતરેતિ લામકતરે. આરદ્ધન્તિ પગ્ગહિતં પરિપુણ્ણં, આરદ્ધત્તાવ અસલ્લીનં. ઉપટ્ઠિતાતિ ચતુસતિપટ્ઠાનવસેન ઉપટ્ઠિતા. ઉપટ્ઠિતત્તાવ અસમ્મુટ્ઠા. પસ્સદ્ધો કાયોતિ નામકાયો ચ કરજકાયો ચ પસ્સદ્ધો વૂપસન્તદરથો. પસ્સદ્ધત્તાવ અસારદ્ધો. સમાહિતં ચિત્તન્તિ આરમ્મણે ચિત્તં સમ્મા આહિતં સુટ્ઠુ ઠપિતં. સમ્મા આહિતત્તાવ એકગ્ગં. અધિપતિં કરિત્વાતિ જેટ્ઠકં કત્વા. સુદ્ધં અત્તાનં પરિહરતીતિ સુદ્ધં નિમ્મલં કત્વા અત્તાનં પરિહરતિ પટિજગ્ગતિ, ગોપાયતીતિ અત્થો. અયઞ્ચ યાવ અરહત્તમગ્ગા પરિયાયેન સુદ્ધમત્તાનં પરિહરતિ નામ, ફલપ્પત્તોવ પન નિપ્પરિયાયેન સુદ્ધમત્તાનં પરિહરતિ.

સ્વાક્ખાતોતિઆદીનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૪૭) વિત્થારિતાનિ. જાનં પસ્સં વિહરન્તીતિ તં ધમ્મં જાનન્તા પસ્સન્તા વિહરન્તિ. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, તીણિ આધિપતેય્યાનીતિ એત્તાવતા તીણિ આધિપતેય્યાનિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનિ કથિતાનિ.

પકુબ્બતોતિ કરોન્તસ્સ. અત્તા તે પુરિસ જાનાતિ, સચ્ચં વા યદિ વા મુસાતિ યં ત્વં કરોસિ, તં યદિ વા યથાસભાવં યદિ વા નો યથાસભાવન્તિ તવ અત્તાવ જાનાતિ. ઇમિના ચ કારણેન વેદિતબ્બં ‘‘પાપકમ્મં કરોન્તસ્સ લોકે પટિચ્છન્નટ્ઠાનં નામ નત્થી’’તિ. કલ્યાણન્તિ સુન્દરં. અતિમઞ્ઞસીતિ અતિક્કમિત્વા મઞ્ઞસિ. અત્તાનં પરિગૂહસીતિ યથા મે અત્તાપિ ન જાનાતિ, એવં નં પરિગૂહામીતિ વાયમસિ. અત્તાધિપતેય્યકોતિ અત્તજેટ્ઠકો. લોકાધિપોતિ લોકજેટ્ઠકો. નિપકોતિ પઞ્ઞવા. ઝાયીતિ ઝાયન્તો. ધમ્માધિપોતિ ધમ્મજેટ્ઠકો. સચ્ચપરક્કમોતિ થિરપરક્કમો ભૂતપરક્કમો. પસય્હ મારન્તિ મારં પસહિત્વા. અભિભુય્ય અન્તકન્તિ ઇદં તસ્સેવ વેવચનં. યો ચ ફુસી જાતિક્ખયં પધાનવાતિ યો ઝાયી પધાનવા મારં અભિભવિત્વા જાતિક્ખયં અરહત્તં ફુસિ. સો તાદિસોતિ સો તથાવિધો તથાસણ્ઠિતો. લોકવિદૂતિ તયો લોકે વિદિતે પાકટે કત્વા ઠિતો. સુમેધોતિ સુપઞ્ઞો. સબ્બેસુ ધમ્મેસુ અતમ્મયો મુનીતિ સબ્બે તેભૂમકધમ્મે તણ્હાસઙ્ખાતાય તમ્મયતાય અભાવેન અતમ્મયો ખીણાસવમુનિ કદાચિ કત્થચિ ન હીયતિ ન પરિહીયતીતિ વુત્તં હોતીતિ.

દેવદૂતવગ્ગો ચતુત્થો.

૫. ચૂળવગ્ગો

૧. સમ્મુખીભાવસુત્તવણ્ણના

૪૧. પઞ્ચમસ્સ પઠમે સમ્મુખીભાવાતિ સમ્મુખીભાવેન, વિજ્જમાનતાયાતિ અત્થો. પસવતીતિ પટિલભતિ. સદ્ધાય સમ્મુખીભાવાતિ યદિ હિ સદ્ધા ન ભવેય્ય, દેય્યધમ્મો ન ભવેય્ય, દક્ખિણેય્યસઙ્ખાતા પટિગ્ગાહકપુગ્ગલા ન ભવેય્યું, કથં પુઞ્ઞકમ્મં કરેય્ય. તેસં પન સમ્મુખીભાવેન સક્કા કાતુન્તિ તસ્મા ‘‘સદ્ધાય સમ્મુખીભાવા’’તિઆદિમાહ. એત્થ ચ દ્વે ધમ્મા સુલભા દેય્યધમ્મા ચેવ દક્ખિણેય્યા ચ, સદ્ધા પન દુલ્લભા. પુથુજ્જનસ્સ હિ સદ્ધા અથાવરા પદવારેન નાના હોતિ, તેનેવ મહામોગ્ગલ્લાનસદિસોપિ અગ્ગસાવકો પાટિભોગો ભવિતું અસક્કોન્તો આહ – ‘‘દ્વિન્નં ખો તે અહં, આવુસો, ધમ્માનં પાટિભોગો ભોગાનઞ્ચ જીવિતસ્સ ચ, સદ્ધાય પન ત્વંયેવ પાટિભોગો’’તિ (ઉદા. ૧૮).

૨. તિઠાનસુત્તવણ્ણના

૪૨. દુતિયે વિગતમલમચ્છેરેનાતિ વિગતમચ્છરિયમલેન. મુત્તચાગોતિ વિસ્સટ્ઠચાગો. પયતપાણીતિ ધોતહત્થો. અસ્સદ્ધો હિ સતક્ખત્તું હત્થે ધોવિત્વાપિ મલિનહત્થોવ હોતિ, સદ્ધો પન દાનાભિરતત્તા મલિનહત્થોપિ ધોતહત્થોવ. વોસ્સગ્ગરતોતિ વોસ્સગ્ગસઙ્ખાતે દાને રતો. યાચયોગોતિ યાચિતું યુત્તો, યાચકેહિ વા યોગો અસ્સાતિપિ યાચયોગો. દાનસંવિભાગરતોતિ દાનં દદન્તો સંવિભાગઞ્ચ કરોન્તો દાનસંવિભાગરતો નામ હોતિ.

દસ્સનકામો સીલવતન્તિ દસપિ યોજનાનિ વીસમ્પિ તિંસમ્પિ યોજનસતમ્પિ ગન્ત્વા સીલસમ્પન્ને દટ્ઠુકામો હોતિ પાટલિપુત્તકબ્રાહ્મણો વિય સદ્ધાતિસ્સમહારાજા વિય ચ. પાટલિપુત્તસ્સ કિર નગરદ્વારે સાલાય નિસિન્ના દ્વે બ્રાહ્મણા કાળવલ્લિમણ્ડપવાસિમહાનાગત્થેરસ્સ ગુણકથં સુત્વા ‘‘અમ્હેહિ તં ભિક્ખું દટ્ઠું વટ્ટતી’’તિ દ્વેપિ જના નિક્ખમિંસુ. એકો અન્તરામગ્ગે કાલમકાસિ. એકો સમુદ્દતીરં પત્વા નાવાય મહાતિત્થપટ્ટને ઓરુય્હ અનુરાધપુરં આગન્ત્વા ‘‘કાળવલ્લિમણ્ડપો કુહિ’’ન્તિ પુચ્છિ. રોહણજનપદેતિ. સો અનુપુબ્બેન થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં પત્વા ચૂળનગરગામે ધુરઘરે નિવાસં ગહેત્વા થેરસ્સ આહારં સમ્પાદેત્વા પાતોવ વુટ્ઠાય થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં પુચ્છિત્વા ગન્ત્વા જનપરિયન્તે ઠિતો થેરં દૂરતોવ આગચ્છન્તં દિસ્વા સકિં તત્થેવ ઠિતો વન્દિત્વા પુન ઉપસઙ્કમિત્વા ગોપ્ફકેસુ દળ્હં ગહેત્વા વન્દન્તો ‘‘ઉચ્ચા, ભન્તે, તુમ્હે’’તિ આહ. થેરો ચ નાતિઉચ્ચો નાતિરસ્સો પમાણયુત્તોવ, તેન નં પુન આહ – ‘‘નાતિઉચ્ચા તુમ્હે, તુમ્હાકં પન ગુણા મેચકવણ્ણસ્સ સમુદ્દસ્સ મત્થકેન ગન્ત્વા સકલજમ્બુદીપતલં અજ્ઝોત્થરિત્વા ગતા, અહમ્પિ પાટલિપુત્તનગરદ્વારે નિસિન્નો તુમ્હાકં ગુણકથં અસ્સોસિ’’ન્તિ. સો થેરસ્સ ભિક્ખાહારં દત્વા અત્તનો તિચીવરં પટિયાદેત્વા થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા તસ્સોવાદે પતિટ્ઠાય કતિપાહેનેવ અરહત્તં પાપુણિ.

સદ્ધાતિસ્સમહારાજાપિ, ‘‘ભન્તે, મય્હં વન્દિતબ્બયુત્તકં એકં અય્યં આચિક્ખથા’’તિ પુચ્છિ. ભિક્ખૂ ‘‘મઙ્ગલવાસી કુટ્ટતિસ્સત્થેરો’’તિ આહંસુ. રાજા મહાપરિવારેન પઞ્ચયોજનમગ્ગં અગમાસિ. થેરો ‘‘કિં સદ્દો એસો, આવુસો’’તિ ભિક્ખુસઙ્ઘં પુચ્છિ. ‘‘રાજા, ભન્તે, તુમ્હાકં દસ્સનત્થાય આગતો’’તિ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘કિં મય્હં મહલ્લકકાલે રાજગેહે કમ્મ’’ન્તિ દિવાટ્ઠાને મઞ્ચે નિપજ્જિત્વા ભૂમિયં લેખં લિખન્તો અચ્છિ. રાજા ‘‘કહં થેરો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘દિવાટ્ઠાને’’તિ સુત્વા તત્થ ગચ્છન્તો થેરં ભૂમિયં લેખં લિખન્તં દિસ્વા ‘‘ખીણાસવસ્સ નામ હત્થકુક્કુચ્ચં નત્થિ, નાયં ખીણાસવો’’તિ અવન્દિત્વાવ નિવત્તિ. ભિક્ખુસઙ્ઘો થેરં આહ – ‘‘ભન્તે, એવંવિધસ્સ સદ્ધસ્સ પસન્નસ્સ રઞ્ઞો કસ્મા વિપ્પટિસારં કરિત્થા’’તિ. ‘‘આવુસો, રઞ્ઞો પસાદરક્ખનં ન તુમ્હાકં ભારો, મહલ્લકત્થેરસ્સ ભારો’’તિ વત્વા અપરભાગે અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયન્તો ભિક્ખુસઙ્ઘં આહ – ‘‘મય્હં કૂટાગારમ્હિ અઞ્ઞમ્પિ પલ્લઙ્કં અત્થરથા’’તિ. તસ્મિં અત્થતે થેરો – ‘‘ઇદં કૂટાગારં અન્તરે અપ્પતિટ્ઠહિત્વા રઞ્ઞા દિટ્ઠકાલેયેવ ભૂમિયં પતિટ્ઠાતૂ’’તિ અધિટ્ઠહિત્વા પરિનિબ્બાયિ. કૂટાગારં પઞ્ચયોજનમગ્ગં આકાસેન અગમાસિ. પઞ્ચયોજનમગ્ગે ધજં ધારેતું સમત્થા રુક્ખા ધજપગ્ગહિતાવ અહેસું. ગચ્છાપિ ગુમ્બાપિ સબ્બે કૂટાગારાભિમુખા હુત્વા અટ્ઠંસુ.

રઞ્ઞોપિ પણ્ણં પહિણિંસુ ‘‘થેરો પરિનિબ્બુતો, કૂટાગારં આકાસેન આગચ્છતી’’તિ. રાજા ન સદ્દહિ. કૂટાગારં આકાસેન ગન્ત્વા થૂપારામં પદક્ખિણં કત્વા સિલાચેતિયટ્ઠાનં અગમાસિ. ચેતિયં સહ વત્થુના ઉપ્પતિત્વા કૂટાગારમત્થકે અટ્ઠાસિ, સાધુકારસહસ્સાનિ પવત્તિંસુ. તસ્મિં ખણે મહાબ્યગ્ઘત્થેરો નામ લોહપાસાદે સત્તમકૂટાગારે નિસિન્નો ભિક્ખૂનં વિનયકમ્મં કરોન્તો તં સદ્દં સુત્વા ‘‘કિં સદ્દો એસો’’તિ પટિપુચ્છિ. ભન્તે, મઙ્ગલવાસી કુટ્ટતિસ્સત્થેરો પરિનિબ્બુતો, કૂટાગારં પઞ્ચયોજનમગ્ગં આકાસેન આગતં, તત્થ સો સાધુકારસદ્દોતિ. આવુસો, પુઞ્ઞવન્તે નિસ્સાય સક્કારં લભિસ્સામાતિ અન્તેવાસિકે ખમાપેત્વા આકાસેનેવ આગન્ત્વા તં કૂટાગારં પવિસિત્વા દુતિયમઞ્ચે નિસીદિત્વા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ. રાજા ગન્ધપુપ્ફચુણ્ણાનિ આદાય ગન્ત્વા આકાસે ઠિતં કૂટાગારં દિસ્વા કૂટાગારં પૂજેસિ. તસ્મિં ખણે કૂટાગારં ઓતરિત્વા પથવિયં પતિટ્ઠિતં. રાજા મહાસક્કારેન સરીરકિચ્ચં કારેત્વા ધાતુયો ગહેત્વા ચેતિયં અકાસિ. એવરૂપા સીલવન્તાનં દસ્સનકામા નામ હોન્તિ.

સદ્ધમ્મં સોતુમિચ્છતીતિ તથાગતપ્પવેદિતં સદ્ધમ્મં સોતુકામો હોતિ પિણ્ડપાતિકત્થેરાદયો વિય. ગઙ્ગાવનવાલિઅઙ્ગણમ્હિ કિર તિંસ ભિક્ખૂ વસ્સં ઉપગતા અન્વદ્ધમાસં ઉપોસથદિવસે ચતુપચ્ચયસન્તોસભાવનારામમહાઅરિયવંસઞ્ચ (અ. નિ. ૪.૨૮) કથેન્તિ. એકો પિણ્ડપાતિકત્થેરો પચ્છાભાગેન આગન્ત્વા પટિચ્છન્નટ્ઠાને નિસીદિ. અથ નં એકો ગોનસો જઙ્ઘપિણ્ડિમંસં સણ્ડાસેન ગણ્હન્તો વિય ડંસિ. થેરો ઓલોકેન્તો ગોનસં દિસ્વા ‘‘અજ્જ ધમ્મસ્સવનન્તરાયં ન કરિસ્સામી’’તિ ગોનસં ગહેત્વા થવિકાય પક્ખિપિત્વા થવિકામુખં બન્ધિત્વા અવિદૂરે ઠાને ઠપેત્વા ધમ્મં સુણન્તોવ નિસીદિ. અરુણુગ્ગમનઞ્ચ વિસં વિક્ખમ્ભેત્વા થેરસ્સ તિણ્ણં ફલાનં પાપુણનઞ્ચ વિસસ્સ દટ્ઠટ્ઠાનેનેવ ઓતરિત્વા પથવિપવિસનઞ્ચ ધમ્મકથિકત્થેરસ્સ ધમ્મકથાનિટ્ઠાપનઞ્ચ એકક્ખણેયેવ અહોસિ. તતો થેરો આહ – ‘‘આવુસો એકો મે ચોરો ગહિતો’’તિ થવિકં મુઞ્ચિત્વા ગોનસં વિસ્સજ્જેસિ. ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘કાય વેલાય દટ્ઠત્થ, ભન્તે’’તિ પુચ્છિંસુ. હિય્યો સાયન્હસમયે, આવુસોતિ. કસ્મા, ભન્તે, એવં ભારિયં કમ્મં કરિત્થાતિ. આવુસો, સચાહં દીઘજાતિકેન દટ્ઠોતિ વદેય્યં, નયિમં એત્તકં આનિસંસં લભેય્યન્તિ. ઇદં તાવ પિણ્ડપાતિકત્થેરસ્સ વત્થુ.

દીઘવાપિયમ્પિ ‘‘મહાજાતકભાણકત્થેરો ગાથાસહસ્સં મહાવેસ્સન્તરં કથેસ્સતી’’તિ તિસ્સમહાગામે તિસ્સમહાવિહારવાસી એકો દહરો સુત્વા તતો નિક્ખમિત્વા એકાહેનેવ નવયોજનમગ્ગં આગતો. તસ્મિંયેવ ખણે થેરો ધમ્મકથં આરભિ. દહરો દૂરમગ્ગાગમનેન સઞ્જાતકાયદરથત્તા પટ્ઠાનગાથાય સદ્ધિં અવસાનગાથંયેવ વવત્થપેસિ. તતો થેરસ્સ ‘‘ઇદમવોચા’’તિ વત્વા ઉટ્ઠાય ગમનકાલે ‘‘મય્હં આગમનકમ્મં મોઘં જાત’’ન્તિ રોદમાનો અટ્ઠાસિ. એકો મનુસ્સો તં કથં સુત્વા ગન્ત્વા થેરસ્સ આરોચેસિ, ‘‘ભન્તે, ‘તુમ્હાકં ધમ્મકથં સોસ્સામી’તિ એકો દહરભિક્ખુ તિસ્સમહાવિહારા આગતો, સો ‘કાયદરથભાવેન મે આગમનં મોઘં જાત’ન્તિ રોદમાનો ઠિતો’’તિ. ગચ્છથ સઞ્ઞાપેથ નં ‘‘પુન સ્વે કથેસ્સામા’’તિ. સો પુનદિવસે થેરસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા સોતાપત્તિફલં પાપુણિ.

અપરાપિ ઉલ્લકોલિકણ્ણિવાસિકા એકા ઇત્થી પુત્તકં પાયમાના ‘‘દીઘભાણકમહાઅભયત્થેરો નામ અરિયવંસપટિપદં કથેતી’’તિ સુત્વા પઞ્ચયોજનમગ્ગં ગન્ત્વા દિવાકથિકત્થેરસ્સ નિસિન્નકાલેયેવ વિહારં પવિસિત્વા ભૂમિયં પુત્તં નિપજ્જાપેત્વા દિવાકથિકત્થેરસ્સ ઠિતકાવ ધમ્મં અસ્સોસિ. સરભાણકે થેરે ઉટ્ઠિતે દીઘભાણકમહાઅભયત્થેરો ચતુપચ્ચયસન્તોસભાવનારામમહાઅરિયવંસં આરભિ. સા ઠિતકાવ પગ્ગણ્હાતિ. થેરો તયો એવ પચ્ચયે કથેત્વા ઉટ્ઠાનાકારં અકાસિ. સા ઉપાસિકા આહ – ‘‘અય્યો, ‘અરિયવંસં કથેસ્સામી’તિ સિનિદ્ધભોજનં ભુઞ્જિત્વા મધુરપાનકં પિવિત્વા યટ્ઠિમધુકતેલાદીહિ ભેસજ્જં કત્વા કથેતું યુત્તટ્ઠાનેયેવ ઉટ્ઠહતી’’તિ. થેરો ‘‘સાધુ, ભગિની’’તિ વત્વા ઉપરિ ભાવનારામં પટ્ઠપેસિ. અરુણુગ્ગમનઞ્ચ થેરસ્સ ‘‘ઇદમવોચા’’તિ વચનઞ્ચ ઉપાસિકાય સોતાપત્તિફલુપ્પત્તિ ચ એકક્ખણેયેવ અહોસિ.

અપરાપિ કળમ્પરવાસિકા ઇત્થી અઙ્કેન પુત્તં આદાય ‘‘ધમ્મં સોસ્સામી’’તિ ચિત્તલપબ્બતં ગન્ત્વા એકં રુક્ખં નિસ્સાય દારકં નિપજ્જાપેત્વા સયં ઠિતકાવ ધમ્મં સુણાતિ. રત્તિભાગસમનન્તરે એકો દીઘજાતિકો તસ્સા પસ્સન્તિયાયેવ સમીપે નિપન્નદારકં ચતૂહિ દાઠાહિ ડંસિત્વા અગમાસિ. સા ચિન્તેસિ – ‘‘સચાહં ‘પુત્તો મે સપ્પેન દટ્ઠો’તિ વક્ખામિ, ધમ્મસ્સ અન્તરાયો ભવિસ્સતિ. અનેકક્ખત્તું ખો પન મે અયં સંસારવટ્ટે વટ્ટન્તિયા પુત્તો અહોસિ, ધમ્મમેવ ચરિસ્સામી’’તિ તિયામરત્તિં ઠિતકાવ ધમ્મં પગ્ગણ્હિત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય અરુણે ઉગ્ગતે સચ્ચકિરિયાય પુત્તસ્સ વિસં નિમ્મથેત્વા પુત્તં ગહેત્વા ગતા. એવરૂપા પુગ્ગલા ધમ્મં સોતુકામા નામ હોન્તિ.

૩. અત્થવસસુત્તવણ્ણના

૪૩. તતિયે તયો, ભિક્ખવે, અત્થવસે સમ્પસ્સમાનેનાતિ તયો અત્થે તીણિ કારણાનિ પસ્સન્તેન. અલમેવાતિ યુત્તમેવ. યો ધમ્મં દેસેતીતિ યો પુગ્ગલો ચતુસચ્ચધમ્મં પકાસેતિ. અત્થપ્પટિસંવેદીતિ અટ્ઠકથં ઞાણેન પટિસંવેદી. ધમ્મપ્પટિસંવેદીતિ પાળિધમ્મં પટિસંવેદી.

૪. કથાપવત્તિસુત્તવણ્ણના

૪૪. ચતુત્થે ઠાનેહીતિ કારણેહિ. પવત્તિનીતિ અપ્પટિહતા નિય્યાનિકા.

૫. પણ્ડિતસુત્તવણ્ણના

૪૫. પઞ્ચમે પણ્ડિતપઞ્ઞત્તાનીતિ પણ્ડિતેહિ પઞ્ઞત્તાનિ કથિતાનિ પસત્થાનિ. સપ્પુરિસપઞ્ઞત્તાનીતિ સપ્પુરિસેહિ મહાપુરિસેહિ પઞ્ઞત્તાનિ કથિતાનિ પસત્થાનિ. અહિંસાતિ કરુણા ચેવ કરુણાપુબ્બભાગો ચ. સંયમોતિ સીલસંયમો. દમોતિ ઇન્દ્રિયસંવરો, ઉપોસથવસેન વા અત્તદમનં, પુણ્ણોવાદે (મ. નિ. ૩.૩૯૫ આદયો; સં. નિ. ૪.૮૮ આદયો) દમોતિ વુત્તા ખન્તિપિ આળવકે (સં. નિ. ૧.૨૪૬; સુ. નિ. ૧૮૩ આદયો) વુત્તા પઞ્ઞાપિ ઇમસ્મિં સુત્તે વટ્ટતિયેવ. માતાપિતુ ઉપટ્ઠાનન્તિ માતાપિતૂનં રક્ખનં ગોપનં પટિજગ્ગનં. સન્તાનન્તિ અઞ્ઞત્થ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધઅરિયસાવકા સન્તો નામ, ઇધ પન માતાપિતુઉપટ્ઠાકા અધિપ્પેતા. તસ્મા ઉત્તમટ્ઠેન સન્તાનં, સેટ્ઠચરિયટ્ઠેન બ્રહ્મચારીનં. ઇદં માતાપિતુઉપટ્ઠાનં સબ્ભિ ઉપઞ્ઞાતન્તિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. સતં એતાનિ ઠાનાનીતિ સન્તાનં ઉત્તમપુરિસાનં એતાનિ ઠાનાનિ કારણાનિ. અરિયો દસ્સનસમ્પન્નોતિ ઇધ ઇમેસંયેવ તિણ્ણં ઠાનાનં કારણેન અરિયો ચેવ દસ્સનસમ્પન્નો ચ વેદિતબ્બો, ન બુદ્ધાદયો ન સોતાપન્ના. અથ વા સતં એતાનિ ઠાનાનીતિ માતુપટ્ઠાનં પિતુપટ્ઠાનન્તિ એતાનિ ઠાનાનિ સન્તાનં ઉત્તમપુરિસાનં કારણાનીતિ એવં માતાપિતુઉપટ્ઠાકવસેન ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થો વેદિતબ્બો. માતાપિતુઉપટ્ઠાકોયેવ હિ ઇધ ‘‘અરિયો દસ્સનસમ્પન્નો’’તિ વુત્તો. સ લોકં ભજતે સિવન્તિ સો ખેમં દેવલોકં ગચ્છતીતિ.

૬. સીલવન્તસુત્તવણ્ણના

૪૬. છટ્ઠે તીહિ ઠાનેહીતિ તીહિ કારણેહિ. કાયેનાતિઆદીસુ ભિક્ખૂ આગચ્છન્તે દિસ્વા પચ્ચુગ્ગમનં કરોન્તા ગચ્છન્તે અનુગચ્છન્તા આસનસાલાય સમ્મજ્જનઉપલેપનાદીનિ કરોન્તા આસનાનિ પઞ્ઞાપેન્તા પાનીયં પચ્ચુપટ્ઠાપેન્તા કાયેન પુઞ્ઞં પસવન્તિ નામ. ભિક્ખુસઙ્ઘં પિણ્ડાય ચરન્તં દિસ્વા ‘‘યાગું દેથ, ભત્તં દેથ, સપ્પિનવનીતાદીનિ દેથ, ગન્ધપુપ્ફાદીહિ પૂજેથ, ઉપોસથં ઉપવસથ, ધમ્મં સુણાથ, ચેતિયં વન્દથા’’તિઆદીનિ વદન્તા વાચાય પુઞ્ઞં પસવન્તિ નામ. ભિક્ખૂ પિણ્ડાય ચરન્તે દિસ્વા ‘‘લભન્તૂ’’તિ ચિન્તેન્તા મનસા પુઞ્ઞં પસવન્તિ નામ. પસવન્તીતિ પટિલભન્તિ. પુઞ્ઞં પનેત્થ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકં કથિતં.

૭. સઙ્ખતલક્ખણસુત્તવણ્ણના

૪૭. સત્તમે સઙ્ખતસ્સાતિ પચ્ચયેહિ સમાગન્ત્વા કતસ્સ. સઙ્ખતલક્ખણાનીતિ સઙ્ખતં એતન્તિ સઞ્જાનનકારણાનિ નિમિત્તાનિ. ઉપ્પાદોતિ જાતિ. વયોતિ ભેદો. ઠિતસ્સ અઞ્ઞથત્તં નામ જરા. તત્થ સઙ્ખતન્તિ તેભૂમકા ધમ્મા. મગ્ગફલાનિ પન અસમ્મસનૂપગત્તા ઇધ ન કથીયન્તિ. ઉપ્પાદાદયો સઙ્ખતલક્ખણા નામ. તેસુ ઉપ્પાદક્ખણે ઉપ્પાદો, ઠાનક્ખણે જરા, ભેદક્ખણે વયો. લક્ખણં ન સઙ્ખતં, સઙ્ખતં ન લક્ખણં, લક્ખણેન પન સઙ્ખતં પરિચ્છિન્નં. યથા હત્થિઅસ્સગોમહિંસાદીનં સત્તિસૂલાદીનિ સઞ્જાનનલક્ખણાનિ ન હત્થિઆદયો, નપિ હત્થિઆદયો લક્ખણાનેવ, લક્ખણેહિ પન તે ‘‘અસુકસ્સ હત્થી, અસુકસ્સ અસ્સો, અસુકહત્થી, અસુકઅસ્સો’’તિ વા પઞ્ઞાયન્તિ, એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં.

૮. અસઙ્ખતલક્ખણસુત્તવણ્ણના

૪૮. અટ્ઠમે અસઙ્ખતસ્સાતિ પચ્ચયેહિ સમાગન્ત્વા અકતસ્સ. અસઙ્ખતલક્ખણાનીતિ અસઙ્ખતં એતન્તિ સઞ્જાનનકારણાનિ નિમિત્તાનિ. ન ઉપ્પાદો પઞ્ઞાયતીતિઆદીહિ ઉપ્પાદજરાભઙ્ગાનં અભાવો વુત્તો. ઉપ્પાદાદીનઞ્હિ અભાવેન અસઙ્ખતન્તિ પઞ્ઞાયતિ.

૯. પબ્બતરાજસુત્તવણ્ણના

૪૯. નવમે મહાસાલાતિ મહારુક્ખા. કુલપતિન્તિ કુલજેટ્ઠકં. સેલોતિ સિલામયો. અરઞ્ઞસ્મિન્તિ અગામકટ્ઠાને. બ્રહ્માતિ મહન્તો. વનેતિ અટવિયં. વનપ્પતીતિ વનજેટ્ઠકા. ઇધ ધમ્મં ચરિત્વાન, મગ્ગં સુગતિગામિનન્તિ સુગતિગામિકમગ્ગસઙ્ખાતં ધમ્મં ચરિત્વા.

૧૦. આતપ્પકરણીયસુત્તવણ્ણના

૫૦. દસમે આતપ્પં કરણીયન્તિ વીરિયં કાતું યુત્તં. અનુપ્પાદાયાતિ અનુપ્પાદત્થાય, અનુપ્પાદં સાધેસ્સામીતિ ઇમિના કારણેન કત્તબ્બન્તિ અત્થો. પરતોપિ એસેવ નયો. સારીરિકાનન્તિ સરીરસમ્ભવાનં. દુક્ખાનન્તિ દુક્ખમાનં. તિબ્બાનન્તિ બહલાનં, તાપનવસેન વા તિબ્બાનં. ખરાનન્તિ ફરુસાનં. કટુકાનન્તિ તિખિણાનં. અસાતાનન્તિ અમધુરાનં. અમનાપાનન્તિ મનં વડ્ઢેતું અસમત્થાનં. પાણહરાનન્તિ જીવિતહરાનં. અધિવાસનાયાતિ અધિવાસનત્થાય સહનત્થાય ખમનત્થાય.

એત્તકે ઠાને સત્થા આણાપેત્વા આણત્તિં પવત્તેત્વા ઇદાનિ સમાદપેન્તો યતો ખો, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ યતોતિ યદા. આતાપીતિ વીરિયવા. નિપકોતિ સપ્પઞ્ઞો. સતોતિ સતિયા સમન્નાગતો. દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાયાતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ પરિચ્છેદપરિવટુમકિરિયાય. ઇમે ચ પન આતાપાદયો તયોપિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા કથિતા.

૧૧. મહાચોરસુત્તવણ્ણના

૫૧. એકાદસમે મહાચોરોતિ મહન્તો બલવચોરો. સન્ધિન્તિ ઘરસન્ધિં. નિલ્લોપન્તિ મહાવિલોપં. એકાગારિકન્તિ એકમેવ ગેહં પરિવારેત્વા વિલુમ્પનં. પરિપન્થેપિ તિટ્ઠતીતિ પન્થદૂહનકમ્મં કરોતિ. નદીવિદુગ્ગન્તિ નદીનં દુગ્ગમટ્ઠાનં અન્તરદીપકં, યત્થ સક્કા હોતિ દ્વીહિપિ તીહિપિ જઙ્ઘસહસ્સેહિ સદ્ધિં નિલીયિતું. પબ્બતવિસમન્તિ પબ્બતાનં વિસમટ્ઠાનં પબ્બતન્તરં, યત્થ સક્કા હોતિ સત્તહિ વા અટ્ઠહિ વા જઙ્ઘસહસ્સેહિ સદ્ધિં નિલીયિતું. તિણગહનન્તિ તિણેન વડ્ઢિત્વા સઞ્છન્નં દ્વત્તિયોજનટ્ઠાનં. રોધન્તિ ઘનં અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસટ્ઠસાખં એકાબદ્ધં મહાવનસણ્ડં. પરિયોધાય અત્થં ભણિસ્સન્તીતિ પરિયોદહિત્વા તં તં કારણં પક્ખિપિત્વા અત્થં કથયિસ્સન્તિ. ત્યાસ્સાતિ તે અસ્સ. પરિયોધાય અત્થં ભણન્તીતિ કિસ્મિઞ્ચિ કિઞ્ચિ વત્તું આરદ્ધેયેવ ‘‘મા એવં અવચુત્થ, મયં એતં કુલપરમ્પરાય જાનામ, ન એસ એવરૂપં કરિસ્સતી’’તિ તં તં કારણં પક્ખિપિત્વા મહન્તમ્પિ દોસં હરન્તા અત્થં ભણન્તિ. અથ વા પરિયોધાયાતિ પટિચ્છાદેત્વાતિપિ અત્થો. તે હિ તસ્સપિ દોસં પટિચ્છાદેત્વા અત્થં ભણન્તિ. ખતં ઉપહતન્તિ ગુણખનનેન ખતં, ગુણુપઘાતેન ઉપહતં. વિસમેન કાયકમ્મેનાતિ સમ્પક્ખલનટ્ઠેન વિસમેન કાયદ્વારિકકમ્મેન. વચીમનોકમ્મેસુપિ એસેવ નયો. અન્તગ્ગાહિકાયાતિ દસવત્થુકાય અન્તં ગહેત્વા ઠિતદિટ્ઠિયા. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

ચૂળવગ્ગો પઞ્ચમો.

પઠમપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૨. દુતિયપણ્ણાસકં

(૬) ૧. બ્રાહ્મણવગ્ગો

૧. પઠમદ્વેબ્રાહ્મણસુત્તવણ્ણના

૫૨. બ્રાહ્મણવગ્ગસ્સ પઠમે જિણ્ણાતિ જરાજિણ્ણા. વુદ્ધાતિ વયોવુદ્ધા. મહલ્લકાતિ જાતિમહલ્લકા. અદ્ધગતાતિ તયો અદ્ધે અતિક્કન્તા. વયોઅનુપ્પત્તાતિ તતિયં વયં અનુપ્પત્તા. યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસૂતિ પુત્તદારે અત્તનો વચનં અકરોન્તે દિસ્વા ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા નિય્યાનિકમગ્ગં ગવેસિસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા ઉપસઙ્કમિંસુ. મયમસ્સુ, ભો ગોતમ, બ્રાહ્મણાતિ; ભો ગોતમ, મયં બ્રાહ્મણા ન ખત્તિયા નામચ્ચા ન ગહપતિકાતિ બ્રાહ્મણભાવં જાનાપેત્વા જિણ્ણાતિઆદિમાહંસુ. અકતભીરુત્તાણાતિ અકતભયપરિત્તાણા. અવસ્સયભૂતં પતિટ્ઠાકમ્મં અમ્હેહિ ન કતન્તિ દસ્સેન્તિ. તગ્ઘાતિ એકંસત્થે નિપાતો, સમ્પટિચ્છનત્થે વા. એકન્તેન તુમ્હે એવરૂપા, અહમ્પિ ખો એતં સમ્પટિચ્છામીતિ ચ દસ્સેતિ. ઉપનીયતીતિ ઉપસંહરીયતિ. અયં હિ જાતિયા જરં ઉપનીયતિ, જરાય બ્યાધિં, બ્યાધિના મરણં, મરણેન પુન જાતિં. તેન વુત્તં – ‘‘ઉપનીયતી’’તિ.

ઇદાનિ યસ્મા તે બ્રાહ્મણા મહલ્લકત્તા પબ્બજિત્વાપિ વત્તં પૂરેતું ન સક્ખિસ્સન્તિ, તસ્મા ને પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેન્તો ભગવા યોધ કાયેન સંયમોતિઆદિમાહ. તત્થ કાયેન સંયમોતિ કાયદ્વારેન સંવરો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. તં તસ્સ પેતસ્સાતિ તં પુઞ્ઞં તસ્સ પરલોકં ગતસ્સ તાયનટ્ઠેન તાણં, નિલીયનટ્ઠેન લેણં, પતિટ્ઠાનટ્ઠેન દીપો, અવસ્સયનટ્ઠેન સરણં, ઉત્તમગતિવસેન પરાયણઞ્ચ હોતીતિ દસ્સેતિ. ગાથા ઉત્તાનત્થાયેવ. એવં તે બ્રાહ્મણા તથાગતેન પઞ્ચસુ સીલેસુ સમાદપિતા યાવજીવં પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખિત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તિંસુ.

૨. દુતિયદ્વેબ્રાહ્મણસુત્તવણ્ણના

૫૩. દુતિયે ભાજનન્તિ યંકિઞ્ચિ ભણ્ડકં. સેસં પઠમે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૩. અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણસુત્તવણ્ણના

૫૪. તતિયે સમ્મોદનીયન્તિ સમ્મોદજનનિં. સારણીયન્તિ સરિતબ્બયુત્તકં. વીતિસારેત્વાતિ પરિયોસાપેત્વા. કિત્તાવતાતિ કિત્તકેન. સન્દિટ્ઠિકો ધમ્મો હોતીતિ સામં પસ્સિતબ્બો હોતિ. અકાલિકોતિ ન કાલન્તરે ફલદાયકો. એહિપસ્સિકોતિ ‘‘એહિ પસ્સા’’તિ એવં દસ્સેતું સક્કાતિ આગમનીયપટિપદં પુચ્છતિ. ઓપનેય્યિકોતિ અત્તનો ચિત્તં ઉપનેતબ્બો. પચ્ચત્તં વેદિતબ્બોતિ સામંયેવ જાનિતબ્બો. વિઞ્ઞૂહીતિ પણ્ડિતેહિ. પરિયાદિન્નચિત્તોતિ આદિન્નગહિતપરામટ્ઠચિત્તો હુત્વા. ચેતેતીતિ ચિન્તેતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ઇમસ્મિં પન સુત્તે બ્રાહ્મણેન લોકુત્તરમગ્ગો પુચ્છિતો, સત્થારાપિ સોયેવ કથિતો. સો હિ સામં પસ્સિતબ્બત્તા સન્દિટ્ઠિકો નામાતિ.

૪. પરિબ્બાજકસુત્તવણ્ણના

૫૫. ચતુત્થે બ્રાહ્મણપરિબ્બાજકોતિ બ્રાહ્મણજાતિકો પરિબ્બાજકો, ન ખત્તિયાદિજાતિકો. અત્તત્થમ્પીતિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકં લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકં અત્તનો અત્થં.

૫. નિબ્બુતસુત્તવણ્ણના

૫૬. પઞ્ચમે અકાલિકન્તિ ન કાલન્તરે પત્તબ્બં. ઓપનેય્યિકન્તિ પટિપત્તિયા ઉપગન્તબ્બં.

૬. પલોકસુત્તવણ્ણના

૫૭. છટ્ઠે આચરિયપાચરિયાનન્તિ આચરિયાનઞ્ચેવ આચરિયાચરિયાનઞ્ચ. અવીચિ મઞ્ઞે ફુટો અહોસીતિ યથા અવીચિ મહાનિરયો નિરન્તરફુટો નેરયિકસત્તેહિ પરિપુણ્ણો, મનુસ્સેહિ એવં પરિપુણ્ણો હોતિ. કુક્કુટસંપાતિકાતિ એકગામસ્સ છદનપિટ્ઠિતો ઉપ્પતિત્વા ઇતરગામસ્સ છદનપિટ્ઠે પતનસઙ્ખાતો કુક્કુટસંપાતો એતાસુ અત્થીતિ કુક્કુટસંપાતિકા. કુક્કુટસંપાદિકાતિપિ પાઠો, ગામન્તરતો ગામન્તરં કુક્કુટાનં પદસા ગમનસઙ્ખાતો કુક્કુટસંપાદો એતાસુ અત્થીતિ અત્થો. ઉભયમ્પેતં ઘનનિવાસતંયેવ દીપેતિ. અધમ્મરાગરત્તાતિ રાગો નામ એકન્તેનેવ અધમ્મો, અત્તનો પરિક્ખારેસુ પન ઉપ્પજ્જમાનો ન અધમ્મરાગોતિ અધિપ્પેતો, પરપરિક્ખારેસુ ઉપ્પજ્જમાનોવ અધમ્મરાગોતિ. વિસમલોભાભિભૂતાતિ લોભસ્સ સમકાલો નામ નત્થિ, એકન્તં વિસમોવ એસ. અત્તના પરિગ્ગહિતવત્થુમ્હિ પન ઉપ્પજ્જમાનો સમલોભો નામ, પરપરિગ્ગહિતવત્થુમ્હિ ઉપ્પજ્જમાનોવ વિસમોતિ અધિપ્પેતો. મિચ્છાધમ્મપરેતાતિ અવત્થુપટિસેવનસઙ્ખાતેન મિચ્છાધમ્મેન સમન્નાગતા. દેવો ન સમ્મા ધારં અનુપ્પવેચ્છતીતિ વસ્સિતબ્બયુત્તે કાલે વસ્સં ન વસ્સતિ. દુબ્ભિક્ખન્તિ દુલ્લભભિક્ખં. દુસ્સસ્સન્તિ વિવિધસસ્સાનં અસમ્પજ્જનેન દુસ્સસ્સં. સેતટ્ઠિકન્તિ સસ્સે સમ્પજ્જમાને પાણકા પતન્તિ, તેહિ દટ્ઠત્તા નિક્ખન્તનિક્ખન્તાનિ સાલિસીસાનિ સેતવણ્ણાનિ હોન્તિ નિસ્સારાનિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘સેતટ્ઠિક’’ન્તિ. સલાકાવુત્તન્તિ વપિતં વપિતં સસ્સં સલાકામત્તમેવ સમ્પજ્જતિ, ફલં ન દેતીતિ અત્થો. યક્ખાતિ યક્ખાધિપતિનો. વાળે અમનુસ્સે ઓસ્સજ્જન્તીતિ ચણ્ડયક્ખે મનુસ્સપથે વિસ્સજ્જેન્તિ, તે લદ્ધોકાસા મહાજનં જીવિતક્ખયં પાપેન્તિ.

૭. વચ્છગોત્તસુત્તવણ્ણના

૫૮. સત્તમે મહપ્ફલન્તિ મહાવિપાકં. ધમ્મસ્સ ચાનુધમ્મં બ્યાકરોન્તીતિ એત્થ ધમ્મો નામ કથિતકથા, અનુધમ્મો નામ કથિતસ્સ પટિકથનં. સહધમ્મિકોતિ સકારણો સહેતુકો. વાદાનુપાતોતિ વાદસ્સ અનુપાતો, અનુપતનં પવત્તીતિ અત્થો. ગારય્હં ઠાનન્તિ ગરહિતબ્બયુત્તં કારણં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ભોતા ગોતમેન વુત્તા સકારણા વાદપ્પવત્તિ કિઞ્ચિપિ ગારય્હં કારણં ન આગચ્છતીતિ. અથ વા તેહિ પરેહિ વુત્તા સકારણા વાદપ્પવત્તિ કિઞ્ચિ ગારય્હં કારણં ન આગચ્છતીતિ પુચ્છતિ.

અન્તરાયકરો હોતીતિ અન્તરાયં વિનાસં કિચ્છલાભકં વિલોમકં કરોતિ. પારિપન્થિકોતિ પન્થદૂહનચોરો. ખતો ચ હોતીતિ ગુણખનનેન ખતો હોતિ. ઉપહતોતિ ગુણુપઘાતેનેવ ઉપહતો.

ચન્દનિકાયાતિ અસુચિકલલકૂપે. ઓલિગલ્લેતિ નિદ્ધમનકલલે. સો ચાતિ સો સીલવાતિ વુત્તખીણાસવો. સીલક્ખન્ધેનાતિ સીલરાસિના. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ વિમુત્તિઞાણદસ્સનં વુચ્ચતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણં, તં અસેક્ખસ્સ પવત્તત્તા અસેક્ખન્તિ વુત્તં. ઇતરાનિ સિક્ખાપરિયોસાનપ્પત્તતાય સયમ્પિ અસેક્ખાનેવ. તાનિ ચ પન લોકુત્તરાનિ, પચ્ચવેક્ખણઞાણં લોકિયં.

રોહિણીસૂતિ રત્તવણ્ણાસુ. સરૂપાસૂતિ અત્તનો વચ્છકેહિ સમાનરૂપાસુ. પારેવતાસૂતિ કપોતવણ્ણાસુ. દન્તોતિ નિબ્બિસેવનો. પુઙ્ગવોતિ ઉસભો. ધોરય્હોતિ ધુરવાહો. કલ્યાણજવનિક્કમોતિ કલ્યાણેન ઉજુના જવેન ગન્તા. નાસ્સ વણ્ણં પરિક્ખરેતિ અસ્સ ગોણસ્સ સરીરવણ્ણં ન ઉપપરિક્ખન્તિ, ધુરવહનકમ્મમેવ પન ઉપપરિક્ખન્તિ. યસ્મિં કસ્મિઞ્ચિ જાતિયેતિ યત્થ કત્થચિ કુલજાતે. યાસુ કાસુચિ એતાસૂતિ એતાસુ ખત્તિયાદિપ્પભેદાસુ યાસુ કાસુચિ જાતીસુ.

બ્રહ્મચરિયસ્સ કેવલીતિ બ્રહ્મચરિયસ્સ કેવલેન સમન્નાગતો, પરિપુણ્ણભાવેન યુત્તોતિ અત્થો. ખીણાસવો હિ સકલબ્રહ્મચારી નામ હોતિ. તેનેતં વુત્તં. પન્નભારોતિ ઓરોપિતભારો, ખન્ધભારં કિલેસભારં કામગુણભારઞ્ચ ઓરોપેત્વા ઠિતોતિ અત્થો. કતકિચ્ચોતિ ચતૂહિ મગ્ગેહિ કિચ્ચં કત્વા ઠિતો. પારગૂ સબ્બધમ્માનન્તિ સબ્બધમ્મા વુચ્ચન્તિ પઞ્ચક્ખન્ધા દ્વાદસાયતનાનિ અટ્ઠારસ ધાતુયો, તેસં સબ્બધમ્માનં અભિઞ્ઞાપારં, પરિઞ્ઞાપારં, પહાનપારં, ભાવનાપારં, સચ્છિકિરિયાપારં, સમાપત્તિપારઞ્ચાતિ છબ્બિધં પારં ગતત્તા પારગૂ. અનુપાદાયાતિ અગ્ગહેત્વા. નિબ્બુતોતિ કિલેસસન્તાપરહિતો. વિરજેતિ રાગદોસમોહરજરહિતે.

અવિજાનન્તાતિ ખેત્તં અજાનન્તા. દુમ્મેધાતિ નિપ્પઞ્ઞા. અસ્સુતાવિનોતિ ખેત્તવિનિચ્છયસવનેન રહિતા. બહિદ્ધાતિ ઇમમ્હા સાસના બહિદ્ધા. ન હિ સન્તે ઉપાસરેતિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધખીણાસવે ઉત્તમપુરિસે ન ઉપસઙ્કમન્તિ. ધીરસમ્મતેતિ પણ્ડિતેહિ સમ્મતે સમ્ભાવિતે. મૂલજાતા પતિટ્ઠિતાતિ ઇમિના સોતાપન્નસ્સ સદ્ધં દસ્સેતિ. કુલે વા ઇધ જાયરેતિ ઇધ વા મનુસ્સલોકે ખત્તિયબ્રાહ્મણવેસ્સકુલે જાયન્તિ. અયમેવ હિ તિવિધા કુલસમ્પત્તિ નામ. અનુપુબ્બેન નિબ્બાનં, અધિગચ્છન્તીતિ સીલસમાધિપઞ્ઞાતિ ઇમે ગુણે પૂરેત્વા અનુક્કમેન નિબ્બાનં અધિગચ્છન્તીતિ.

૮. તિકણ્ણસુત્તવણ્ણના

૫૯. અટ્ઠમે તિકણ્ણોતિ તસ્સ નામં. ઉપસઙ્કમીતિ ‘‘સમણો કિર ગોતમો પણ્ડિતો, ગચ્છિસ્સામિ તસ્સ સન્તિક’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ભુત્તપાતરાસો મહાજનપરિવુતો ઉપસઙ્કમિ. ભગવતો સમ્મુખાતિ દસબલસ્સ પુરતો નિસીદિત્વા. વણ્ણં ભાસતીતિ કસ્મા ભાસતિ? સો કિર ઇતો પુબ્બે તથાગતસ્સ સન્તિકં અગતપુબ્બો. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘બુદ્ધા નામ દુરાસદા, મયિ પઠમતરં અકથેન્તે કથેય્ય વા ન વા. સચે ન કથેસ્સતિ, અથ મં સમાગમટ્ઠાને કથેન્તં એવં વક્ખન્તિ ‘ત્વં ઇધ કસ્મા કથેસિ, યેન તે સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વચનમત્તમ્પિ ન લદ્ધ’ન્તિ. તસ્મા ‘એવં મે અયં ગરહા મુચ્ચિસ્સતી’’’તિ મઞ્ઞમાનો ભાસતિ. કિઞ્ચાપિ બ્રાહ્મણાનં વણ્ણં ભાસતિ, તથાગતસ્સ પન ઞાણં ઘટ્ટેસ્સામીતિ અધિપ્પાયેનેવ ભાસતિ. એવમ્પિ તેવિજ્જા બ્રાહ્મણાતિ તેવિજ્જકબ્રાહ્મણા એવંપણ્ડિતા એવંધીરા એવંબ્યત્તા એવંબહુસ્સુતા એવંવાદિનો, એવંસમ્મતાતિ અત્થો. ઇતિપીતિ ઇમિના તેસં પણ્ડિતાદિઆકારપરિચ્છેદં દસ્સેતિ. એત્તકેન કારણેન પણ્ડિતા…પે… એત્તકેન કારણેન સમ્મતાતિ અયઞ્હિ એત્થ અત્થો.

યથા કથં પન બ્રાહ્મણાતિ એત્થ યથાતિ કારણવચનં, કથં પનાતિ પુચ્છાવચનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – કથં પન, બ્રાહ્મણ, બ્રાહ્મણા તેવિજ્જં પઞ્ઞાપેન્તિ. યથા એવં સક્કા હોતિ જાનિતું, તં કારણં વદેહીતિ. તં સુત્વા બ્રાહ્મણો ‘‘જાનનટ્ઠાનેયેવ મં સમ્માસમ્બુદ્ધો પુચ્છિ, નો અજાનનટ્ઠાને’’તિ અત્તમનો હુત્વા ઇધ, ભો ગોતમાતિઆદિમાહ. તત્થ ઉભતોતિ દ્વીહિપિ પક્ખેહિ. માતિતો ચ પિતિતો ચાતિ યસ્સ માતા બ્રાહ્મણી, માતુ માતા બ્રાહ્મણી, તસ્સાપિ માતા બ્રાહ્મણી. પિતા બ્રાહ્મણો, પિતુ પિતા બ્રાહ્મણો, તસ્સાપિ પિતા બ્રાહ્મણો, સો ઉભતો સુજાતો માતિતો ચ પિતિતો ચ. સંસુદ્ધગહણિકોતિ યસ્સ સંસુદ્ધા માતુ ગહણી, કુચ્છીતિ અત્થો. ‘‘સમવેપાકિનિયા ગહણિયા’’તિ પન એત્થ કમ્મજતેજોધાતુ ગહણીતિ વુચ્ચતિ.

યાવ સત્તમા પિતામહયુગાતિ એત્થ પિતુ પિતા પિતામહો, પિતામહસ્સ યુગં પિતામહયુગં. યુગન્તિ આયુપ્પમાણં વુચ્ચતિ. અભિલાપમત્તમેવ ચેતં, અત્થતો પન પિતામહોયેવ પિતામહયુગં. તતો ઉદ્ધં સબ્બેપિ પુબ્બપુરિસા પિતામહગ્ગહણેનેવ ગહિતા. એવં યાવ સત્તમો પુરિસો, તાવ સંસુદ્ધગહણિકો, અથ વા અક્ખિત્તો અનુપક્કુટ્ઠો જાતિવાદેનાતિ દસ્સેતિ. અક્ખિત્તોતિ ‘‘અપનેથ એતં, કિં ઇમિના’’તિ એવં અક્ખિત્તો અનવક્ખિત્તો. અનુપક્કુટ્ઠોતિ ન ઉપક્કુટ્ઠો, ન અક્કોસં વા નિન્દં વા પત્તપુબ્બો. કેન કારણેનાતિ? જાતિવાદેન. ‘‘ઇતિપિ હીનજાતિકો એસો’’તિ એવરૂપેન વચનેનાતિ અત્થો.

અજ્ઝાયકોતિ ઇદં ‘‘ન દાનિમે ઝાયન્તિ, ન દાનિમે ઝાયન્તીતિ ખો, વાસેટ્ઠ, અજ્ઝાયકા અજ્ઝાયકાતેવ તતિયં અક્ખરં ઉપનિબ્બત્ત’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૧૩૨) એવં પઠમકપ્પિકકાલે ઝાનવિરહિતાનં બ્રાહ્મણાનં ગરહવચનં ઉપ્પન્નં. ઇદાનિ પન તં અજ્ઝાયતીતિ અજ્ઝાયકો, મન્તે પરિવત્તેતીતિ ઇમિના અત્થેન પસંસાવચનં કત્વા વોહરન્તિ. મન્તે ધારેતીતિ મન્તધરો.

તિણ્ણં વેદાનન્તિ ઇરુબ્બેદયજુબ્બેદસામબ્બેદાનં. ઓટ્ઠપહતકરણવસેન પારં ગતોતિ પારગૂ. સહ નિઘણ્ડુના ચ કેટુભેન ચ સનિઘણ્ડુકેટુભાનં. નિઘણ્ડૂતિ નામનિઘણ્ડુરુક્ખાદીનં વેવચનપકાસકસત્થં. કેટુભન્તિ કિરિયાકપ્પવિકપ્પો કવીનં ઉપકારાય સત્થં. સહ અક્ખરપ્પભેદેન સાક્ખરપ્પભેદાનં. અક્ખરપ્પભેદોતિ સિક્ખા ચ નિરુત્તિ ચ. ઇતિહાસપઞ્ચમાનન્તિ આથબ્બણવેદં ચતુત્થં કત્વા ઇતિહ આસ, ઇતિહ આસાતિ ઈદિસવચનપટિસંયુત્તો પુરાણકથાસઙ્ખાતો ખત્તવિજ્જાસઙ્ખાતો વા ઇતિહાસો પઞ્ચમો એતેસન્તિ ઇતિહાસપઞ્ચમા. તેસં ઇતિહાસપઞ્ચમાનં વેદાનં.

પદં તદવસેસઞ્ચ બ્યાકરણં અધીયતિ વેદેતિ ચાતિ પદકો વેય્યાકરણો. લોકાયતં વુચ્ચતિ વિતણ્ડવાદસત્થં. મહાપુરિસલક્ખણન્તિ મહાપુરિસાનં બુદ્ધાદીનં લક્ખણદીપકં દ્વાદસસહસ્સગન્થપમાણં સત્થં, યત્થ સોળસસહસ્સગાથાપદપરિમાણા બુદ્ધમન્તા નામ અહેસું, યેસં વસેન ‘‘ઇમિના લક્ખણેન સમન્નાગતા બુદ્ધા નામ હોન્તિ, ઇમિના પચ્ચેકબુદ્ધા, દ્વે અગ્ગસાવકા, અસીતિ મહાસાવકા, બુદ્ધમાતા, બુદ્ધપિતા, અગ્ગુપટ્ઠાકા, અગ્ગુપટ્ઠાયિકા, રાજા ચક્કવત્તી’’તિ અયં વિસેસો ઞાયતિ. અનવયોતિ ઇમેસુ લોકાયતમહાપુરિસલક્ખણેસુ અનૂનો પરિપૂરકારી, અવયો ન હોતીતિ વુત્તં હોતિ. અવયો નામ યો તાનિ અત્થતો ચ ગન્થતો ચ સન્ધારેતું ન સક્કોતિ. અથ વા અનવયોતિ અનુ અવયો, સન્ધિવસેન ઉકારલોપો. અનુ અવયો પરિપુણ્ણસિપ્પોતિ અત્થો.

તેન હીતિ ઇદં ભગવા નં આયાચન્તં દિસ્વા ‘‘ઇદાનિસ્સ પઞ્હં કથેતું કાલો’’તિ ઞત્વા આહ. તસ્સત્થો – યસ્મા મં આયાચસિ, તસ્મા સુણાહીતિ. વિવિચ્ચેવ કામેહીતિઆદિ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૭૦) વિત્થારિતમેવ. ઇધ પનેતં તિસ્સન્નં વિજ્જાનં પુબ્બભાગપટિપત્તિદસ્સનત્થં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તત્થ દ્વિન્નં વિજ્જાનં અનુપદવણ્ણના ચેવ ભાવનાનયો ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૦૨ આદયો) વિત્થારિતોવ.

પઠમા વિજ્જાતિ પઠમં ઉપ્પન્નાતિ પઠમા, વિદિતકરણટ્ઠેન વિજ્જા. કિં વિદિતં કરોતિ? પુબ્બેનિવાસં. અવિજ્જાતિ તસ્સેવ પુબ્બેનિવાસસ્સ અવિદિતકરણટ્ઠેન તપ્પટિચ્છાદકો મોહો વુચ્ચતિ. તમોતિ સ્વેવ મોહો પટિચ્છાદકટ્ઠેન તમોતિ વુચ્ચતિ. આલોકોતિ સાયેવ વિજ્જા ઓભાસકરણટ્ઠેન આલોકોતિ વુચ્ચતિ. એત્થ ચ વિજ્જા અધિગતાતિ અયં અત્થો. સેસં પસંસાવચનં. યોજના પનેત્થ અયમસ્સ વિજ્જા અધિગતા, અથસ્સ અધિગતવિજ્જસ્સ અવિજ્જા વિહતા વિનટ્ઠાતિ અત્થો. કસ્મા? યસ્મા વિજ્જા ઉપ્પન્ના. ઇતરસ્મિમ્પિ પદદ્વયે એસેવ નયો. યથા તન્તિ એત્થ યથાતિ ઓપમ્મં, તન્તિ નિપાતમત્તં. સતિયા અવિપ્પવાસેન અપ્પમત્તસ્સ. વીરિયાતાપેન આતાપિનો. કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખતાય પહિતત્તસ્સ. પેસિતત્તસ્સાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા અપ્પમત્તસ્સ આતાપિનો પહિતત્તસ્સ વિહરતો અવિજ્જા વિહઞ્ઞેય્ય, વિજ્જા ઉપ્પજ્જેય્ય. તમો વિહઞ્ઞેય્ય, આલોકો ઉપ્પજ્જેય્ય, એવમેવ તસ્સ અવિજ્જા વિહતા, વિજ્જા ઉપ્પન્ના. તમો વિહતો, આલોકો ઉપ્પન્નો. એતસ્સ તેન પધાનાનુયોગસ્સ અનુરૂપમેવ ફલં લદ્ધન્તિ.

ચુતૂપપાતકથાયં વિજ્જાતિ દિબ્બચક્ખુઞાણવિજ્જા. અવિજ્જાતિ સત્તાનં ચુતિપટિસન્ધિપ્પટિચ્છાદિકા અવિજ્જા. સેસં વુત્તનયમેવ.

તતિયવિજ્જાય સો એવં સમાહિતે ચિત્તેતિ વિપસ્સનાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં વેદિતબ્બં. આસવાનં ખયઞાણાયાતિ અરહત્તમગ્ગઞાણત્થાય. અરહત્તમગ્ગો હિ આસવવિનાસનતો આસવાનં ખયોતિ વુચ્ચતિ, તત્ર ચેતં ઞાણં તત્થ પરિયાપન્નત્તાતિ. ચિત્તં અભિનિન્નામેતીતિ વિપસ્સનાચિત્તં અભિનીહરતિ. સો ઇદં દુક્ખન્તિ એવમાદીસુ એત્તકં દુક્ખં, ન ઇતો ભિય્યોતિ સબ્બમ્પિ દુક્ખસચ્ચં સરસલક્ખણપ્પટિવેધેન યથાભૂતં પજાનાતિ પટિવિજ્ઝતિ, તસ્સ ચ દુક્ખસ્સ નિબ્બત્તિકં તણ્હં ‘‘અયં દુક્ખસમુદયો’’તિ, તદુભયમ્પિ યં ઠાનં પત્વા નિરુજ્ઝતિ, તં તેસં અપવત્તિં નિબ્બાનં ‘‘અયં દુક્ખનિરોધો’’તિ. તસ્સ ચ સમ્પાપકં અરિયમગ્ગં ‘‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ સરસલક્ખણપ્પટિવેધેન યથાભૂતં પજાનાતિ પટિવિજ્ઝતીતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

એવં સરૂપતો સચ્ચાનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ કિલેસવસેન પરિયાયતો દસ્સેન્તો ઇમે આસવાતિઆદિમાહ. તસ્સ એવં જાનતો એવં પસ્સતોતિ તસ્સ ભિક્ખુનો એવં જાનન્તસ્સ એવં પસ્સન્તસ્સ. સહ વિપસ્સનાય કોટિપ્પત્તં મગ્ગં કથેસિ. કામાસવાતિ કામાસવતો. વિમુચ્ચતીતિ ઇમિના મગ્ગક્ખણં દસ્સેતિ. મગ્ગક્ખણે હિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, ફલક્ખણે વિમુત્તં હોતિ. વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણન્તિ ઇમિના પચ્ચવેક્ખણઞાણં દસ્સેતિ. ખીણા જાતીતિઆદીહિ તસ્સ ભૂમિં. તેન હિ ઞાણેન સો પચ્ચવેક્ખન્તો ખીણા જાતીતિઆદીનિ પજાનાતિ. કતમા પનસ્સ જાતિ ખીણા, કથઞ્ચ નં પજાનાતીતિ? ન તાવસ્સ અતીતા જાતિ ખીણા પુબ્બેવ ખીણત્તા, ન અનાગતા, અનાગતે વાયામાભાવતો, ન પચ્ચુપ્પન્ના, વિજ્જમાનત્તા. યા પન મગ્ગસ્સ અભાવિતત્તા ઉપ્પજ્જેય્ય એકચતુપઞ્ચવોકારભવેસુ એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધપ્પભેદા જાતિ, સા મગ્ગસ્સ ભાવિતત્તા અનુપ્પાદધમ્મતં આપજ્જનેન ખીણા. તં સો મગ્ગભાવનાય પહીનકિલેસે પચ્ચવેક્ખિત્વા કિલેસાભાવે વિજ્જમાનમ્પિ કમ્મં આયતિઅપ્પટિસન્ધિકં હોતીતિ જાનન્તો પજાનાતિ.

વુસિતન્તિ વુત્થં પરિવુત્થં, કતં ચરિતં નિટ્ઠિતન્તિ અત્થો. બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં. પુથુજ્જનકલ્યાણકેન હિ સદ્ધિં સત્ત સેક્ખા બ્રહ્મચરિયવાસં વસન્તિ નામ, ખીણાસવો વુત્થવાસો. તસ્મા સો અત્તનો બ્રહ્મચરિયવાસં પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘વુસિતં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ પજાનાતિ. કતં કરણીયન્તિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવનાભિસમયવસેન સોળસવિધમ્પિ કિચ્ચં નિટ્ઠાપિતન્તિ અત્થો. પુથુજ્જનકલ્યાણકાદયો હિ તં કિચ્ચં કરોન્તિ, ખીણાસવો કતકરણીયો. તસ્મા સો અત્તનો કરણીયં પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘કતં કરણીય’’ન્તિ પજાનાતિ. નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ પુન ઇત્થભાવાય, એવં સોળસવિધકિચ્ચભાવાય કિલેસક્ખયાય વા મગ્ગભાવનાકિચ્ચં મે નત્થીતિ પજાનાતિ. અથ વા ઇત્થત્તાયાતિ ઇત્થભાવતો, ઇમસ્મા એવં પકારા ઇદાનિ વત્તમાનક્ખન્ધસન્તાના અપરં ખન્ધસન્તાનં મય્હં નત્થિ, ઇમે પન પઞ્ચક્ખન્ધા પરિઞ્ઞાતા તિટ્ઠન્તિ છિન્નમૂલકા રુક્ખા વિય. તે ચરિમકવિઞ્ઞાણનિરોધેન અનુપાદાનો વિય જાતવેદો નિબ્બાયિસ્સન્તીતિ પજાનાતિ. ઇધ વિજ્જાતિ અરહત્તમગ્ગઞાણવિજ્જા. અવિજ્જાતિ ચતુસચ્ચપ્પટિચ્છાદિકા અવિજ્જા. સેસં વુત્તનયમેવ.

અનુચ્ચાવચસીલસ્સાતિ યસ્સ સીલં કાલેન હાયતિ, કાલેન વડ્ઢતિ, સો ઉચ્ચાવચસીલો નામ હોતિ. ખીણાસવસ્સ પન સીલં એકન્તવડ્ઢિતમેવ. તસ્મા સો અનુચ્ચાવચસીલો નામ હોતિ. વસીભૂતન્તિ વસિપ્પત્તં. સુસમાહિતન્તિ સુટ્ઠુ સમાહિતં, આરમ્મણમ્હિ સુટ્ઠપિતં. ધીરન્તિ ધિતિસમ્પન્નં. મચ્ચુહાયિનન્તિ મચ્ચું જહિત્વા ઠિતં. સબ્બપ્પહાયિનન્તિ સબ્બે પાપધમ્મે પજહિત્વા ઠિતં. બુદ્ધન્તિ ચતુસચ્ચબુદ્ધં. અન્તિમદેહિનન્તિ સબ્બપચ્છિમસરીરધારિનં. તં નમસ્સન્તિ ગોતમન્તિ તં ગોતમગોત્તં બુદ્ધસાવકા નમસ્સન્તિ. અથ વા ગોતમબુદ્ધસ્સ સાવકોપિ ગોતમો, તં ગોતમં દેવમનુસ્સા નમસ્સન્તીતિ અત્થો.

પુબ્બેનિવાસન્તિ પુબ્બેનિવુત્થક્ખન્ધપરમ્પરં. યોવેતીતિ યો અવેતિ અવગચ્છતિ. યોવેદીતિપિ પાઠો. યો અવેદિ, વિદિતં પાકટં કત્વા ઠિતોતિ અત્થો. સગ્ગાપાયઞ્ચ પસ્સતીતિ છ કામાવચરે નવ બ્રહ્મલોકે ચત્તારો ચ અપાયે પસ્સતિ. જાતિક્ખયં પત્તોતિ અરહત્તં પત્તો. અભિઞ્ઞાવોસિતોતિ જાનિત્વા કિચ્ચવોસાનેન વોસિતો. મુનીતિ મોનેય્યેન સમન્નાગતો ખીણાસવમુનિ. એતાહીતિ હેટ્ઠા નિદ્દિટ્ઠાહિ પુબ્બેનિવાસઞાણાદીહિ. નાઞ્ઞં લપિતલાપનન્તિ યો પનઞ્ઞો તેવિજ્જોતિ અઞ્ઞેહિ લપિતવચનમત્તમેવ લપતિ, તમહં તેવિજ્જોતિ ન વદામિ, અત્તપચ્ચક્ખતો ઞત્વા પરસ્સપિ તિસ્સો વિજ્જા કથેન્તમેવાહં તેવિજ્જોતિ વદામીતિ અત્થો. કલન્તિ કોટ્ઠાસં. નાગ્ઘતીતિ ન પાપુણાતિ. ઇદાનિ બ્રાહ્મણો ભગવતો કથાય પસન્નો પસન્નાકારં કરોન્તો અભિક્કન્તન્તિઆદિમાહ.

૯. જાણુસ્સોણિસુત્તવણ્ણના

૬૦. નવમે યસ્સસ્સૂતિ યસ્સ ભવેય્યું. યઞ્ઞોતિઆદીસુ યજિતબ્બોતિ યઞ્ઞો, દેય્યધમ્મસ્સેતં નામં. સદ્ધન્તિ મતકભત્તં. થાલિપાકોતિ વરપુરિસાનં દાતબ્બયુત્તં ભત્તં. દેય્યધમ્મન્તિ વુત્તાવસેસં યંકિઞ્ચિ દેય્યધમ્મં નામ. તેવિજ્જેસુ બ્રાહ્મણેસુ દાનં દદેય્યાતિ સબ્બમેતં દાનં તેવિજ્જેસુ દદેય્ય, તેવિજ્જા બ્રાહ્મણાવ પટિગ્ગહેતું યુત્તાતિ દસ્સેતિ. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયમેવાતિ.

૧૦. સઙ્ગારવસુત્તવણ્ણના

૬૧. દસમે સઙ્ગારવોતિ એવંનામકો રાજગહનગરે જિણ્ણપટિસઙ્ખરણકારકો આયુત્તકબ્રાહ્મણો. ઉપસઙ્કમીતિ ભુત્તપાતરાસો હુત્વા મહાજનપરિવુતો ઉપસઙ્કમિ. મયમસ્સૂતિ એત્થ અસ્સૂતિ નિપાતમત્તં, મયં, ભો ગોતમ, બ્રાહ્મણા નામાતિ ઇદમેવ અત્થપદં. યઞ્ઞં યજામાતિ બાહિરસમયે સબ્બચતુક્કેન સબ્બટ્ઠકેન સબ્બસોળસકેન સબ્બદ્વત્તિંસાય સબ્બચતુસટ્ઠિયા સબ્બસતેન સબ્બપઞ્ચસતેનાતિ ચ એવં પાણઘાતપટિસંયુત્તો યઞ્ઞો નામ હોતિ. તં સન્ધાયેવમાહ. અનેકસારીરિકન્તિ અનેકસરીરસમ્ભવં. યદિદન્તિ યા એસા. યઞ્ઞાધિકરણન્તિ યજનકારણા ચેવ યાજનકારણા ચાતિ અત્થો. એકસ્મિઞ્હિ બહૂનં દદન્તેપિ દાપેન્તેપિ બહૂસુપિ બહૂનં દેન્તેસુપિ દાપેન્તેસુપિ પુઞ્ઞપટિપદા અનેકસારીરિકા નામ હોતિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં. તુય્હઞ્ચ તુય્હઞ્ચ યજામીતિ વદન્તસ્સાપિ ત્વઞ્ચ ત્વઞ્ચ યજાહીતિ આણાપેન્તસ્સાપિ ચ અનેકસારીરિકાવ હોતિ. તમ્પિ સન્ધાયેતં વુત્તં. યસ્સ વા તસ્સ વાતિ યસ્મા વા તસ્મા વા. એકમત્તાનં દમેતીતિ અત્તનો ઇન્દ્રિયદમનવસેન એકં અત્તાનમેવ દમેતિ. એકમત્તાનં સમેતીતિ અત્તનો રાગાદિસમનવસેન એકં અત્તાનમેવ સમેતિ. પરિનિબ્બાપેતીતિ રાગાદિપરિનિબ્બાનેનેવ પરિનિબ્બાપેતિ. એવમસ્સાયન્તિ એવં સન્તેપિ અયં.

એવમિદં બ્રાહ્મણસ્સ કથં સુત્વા સત્થા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં બ્રાહ્મણો પસુઘાતકસંયુત્તં મહાયઞ્ઞં અનેકસારીરિકં પુઞ્ઞપટિપદં વદેતિ, પબ્બજ્જામૂલકં પન પુઞ્ઞુપ્પત્તિપટિપદં એકસારીરિકન્તિ વદેતિ. નેવાયં એકસારીરિકં જાનાતિ, ન અનેકસારીરિકં, હન્દસ્સ એકસારીરિકઞ્ચ અનેકસારીરિકઞ્ચ પટિપદં દેસેસ્સામી’’તિ ઉપરિ દેસનં વડ્ઢેન્તો તેન હિ બ્રાહ્મણાતિઆદિમાહ. તત્થ યથા તે ખમેય્યાતિ યથા તુય્હં રુચ્ચેય્ય. ઇધ તથાગતો લોકે ઉપ્પજ્જતીતિઆદિ વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતમેવ. એથાયં મગ્ગોતિ એથ તુમ્હે, અહમનુસાસામિ, અયં મગ્ગો. અયં પટિપદાતિ તસ્સેવ વેવચનં. યથા પટિપન્નોતિ યેન મગ્ગેન પટિપન્નો. અનુત્તરં બ્રહ્મચરિયોગધન્તિ અરહત્તમગ્ગસઙ્ખાતસ્સ બ્રહ્મચરિયસ્સ અનુત્તરં ઓગધં ઉત્તમપતિટ્ઠાભૂતં નિબ્બાનં. ઇચ્ચાયન્તિ ઇતિ અયં.

અપ્પટ્ઠતરાતિ યત્થ બહૂહિ વેય્યાવચ્ચકરેહિ વા ઉપકરણેહિ વા અત્થો નત્થિ. અપ્પસમારમ્ભતરાતિ યત્થ બહૂનં કમ્મચ્છેદવસેન પીળાસઙ્ખાતો સમારમ્ભો નત્થિ. સેય્યથાપિ ભવં ગોતમો, ભવં ચાનન્દો, એતે મે પુજ્જાતિ યથા ભવં ગોતમો, ભવઞ્ચાનન્દો, એવરૂપા મમ પૂજિતા, તુમ્હેયેવ દ્વે જના મય્હં પુજ્જા ચ પાસંસા ચાતિ ઇમમત્થં સન્ધાયેતં વદતિ. તસ્સ કિર એવં અહોસિ – ‘‘આનન્દત્થેરો મંયેવ ઇમં પઞ્હં કથાપેતુકામો, અત્તનો ખો પન વણ્ણે વુત્તે પદુસ્સનકો નામ નત્થી’’તિ. તસ્મા પઞ્હં અકથેતુકામો વણ્ણભણનેન વિક્ખેપં કરોન્તો એવમાહ.

ન ખો ત્યાહન્તિ ન ખો તે અહં. થેરોપિ કિર ચિન્તેસિ – ‘‘અયં બ્રાહ્મણો પઞ્હં અકથેતુકામો પરિવત્તતિ, ઇમં પઞ્હં એતંયેવ કથાપેસ્સામી’’તિ. તસ્મા નં એવમાહ.

સહધમ્મિકન્તિ સકારણં. સંસાદેતીતિ સંસીદાપેતિ. નો વિસ્સજ્જેતીતિ ન કથેતિ. યંનૂનાહં પરિમોચેય્યન્તિ યંનૂનાહં ઉભોપેતે વિહેસતો પરિમોચેય્યં. બ્રાહ્મણો હિ આનન્દેન પુચ્છિતં પઞ્હં અકથેન્તો વિહેસેતિ, આનન્દોપિ બ્રાહ્મણં અકથેન્તં કથાપેન્તો. ઇતિ ઉભોપેતે વિહેસતો મોચેસ્સામીતિ ચિન્તેત્વા એવમાહ. કા ન્વજ્જાતિ કા નુ અજ્જ. અન્તરાકથા ઉદપાદીતિ અઞ્ઞિસ્સા કથાય અન્તરન્તરે કતરા કથા ઉપ્પજ્જીતિ પુચ્છતિ. તદા કિર રાજન્તેપુરે તીણિ પાટિહારિયાનિ આરબ્ભ કથા ઉદપાદિ, તં પુચ્છામીતિ સત્થા એવમાહ. અથ બ્રાહ્મણો ‘‘ઇદાનિ વત્તું સક્ખિસ્સામી’’તિ રાજન્તેપુરે ઉપ્પન્નં કથં આરોચેન્તો અયં ખ્વજ્જ, ભો ગોતમાતિઆદિમાહ. તત્થ અયં ખ્વજ્જાતિ અયં ખો અજ્જ. પુબ્બે સુદન્તિ એત્થ સુદન્તિ નિપાતમત્તં. ઉત્તરિ મનુસ્સધમ્માતિ દસકુસલકમ્મપથસઙ્ખાતા મનુસ્સધમ્મા ઉત્તરિં. ઇદ્ધિપાટિહારિયં દસ્સેસુન્તિ ભિક્ખાચારં ગચ્છન્તા આકાસેનેવ ગમિંસુ ચેવ આગમિંસુ ચાતિ એવં પુબ્બે પવત્તં આકાસગમનં સન્ધાયેવમાહ. એતરહિ પન બહુતરા ચ ભિક્ખૂતિ ઇદં સો બ્રાહ્મણો ‘‘પુબ્બે ભિક્ખૂ ‘ચત્તારો પચ્ચયે ઉપ્પાદેસ્સામા’તિ મઞ્ઞે એવમકંસુ, ઇદાનિ પચ્ચયાનં ઉપ્પન્નભાવં ઞત્વા સોપ્પેન ચેવ પમાદેન ચ વીતિનામેન્તી’’તિ લદ્ધિયા એવમાહ.

પાટિહારિયાનીતિ પચ્ચનીકપટિહરણવસેન પાટિહારિયાનિ. ઇદ્ધિપાટિહારિયન્તિ ઇજ્ઝનવસેન ઇદ્ધિ, પટિહરણવસેન પાટિહારિયં, ઇદ્ધિયેવ પાટિહારિયં ઇદ્ધિપાટિહારિયં. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. અનેકવિહિતં ઇદ્ધિવિધન્તિઆદીનં અત્થો ચેવ ભાવનાનયો ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૩૬૫) વિત્થારિતોવ.

નિમિત્તેન આદિસતીતિ આગતનિમિત્તેન વા ગતનિમિત્તેન વા ઠિતનિમિત્તેન વા ‘‘ઇદં નામ ભવિસ્સતી’’તિ કથેતિ. તત્રિદં વત્થુ – એકો કિર રાજા તિસ્સો મુત્તા ગહેત્વા પુરોહિતં પુચ્છિ ‘‘કિં મે, આચરિય, હત્થે’’તિ. સો ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેસિ, તેન ચ સમયેન એકા સરબૂ ‘‘મક્ખિકં ગહેસ્સામી’’તિ પક્ખન્તા, ગહણકાલે મક્ખિકા પલાતા. સો મક્ખિકાય મુત્તત્તા ‘‘મુત્તા મહારાજા’’તિ આહ. મુત્તા તાવ હોન્તુ, કતિ મુત્તાતિ. સો પુન નિમિત્તં ઓલોકેસિ. અથાવિદૂરે કુક્કુટો તિક્ખત્તું સદ્દં નિચ્છારેસિ. બ્રાહ્મણો ‘‘તિસ્સો મહારાજા’’તિ આહ. એવં એકચ્ચો આગતનિમિત્તેન કથેતિ. એતેનુપાયેન ગતઠિતનિમિત્તેહિપિ કથનં વેદિતબ્બં. એવમ્પિ તે મનોતિ એવં તવ મનો સોમનસ્સિતો વા દોમનસ્સિતો વા કામવિતક્કાદિસંયુત્તો વાતિ. દુતિયં તસ્સેવ વેવચનં. ઇતિપિ તે ચિત્તન્તિ ઇતિપિ તવ ચિત્તં, ઇમઞ્ચ ઇમઞ્ચ અત્થં ચિન્તયમાનં પવત્તતીતિ અત્થો. બહું ચેપિ આદિસતીતિ બહું ચેપિ કથેતિ. તથેવ તં હોતીતિ યથા કથિતં, તથેવ હોતિ.

અમનુસ્સાનન્તિ યક્ખપિસાચાદીનં. દેવતાનન્તિ ચાતુમહારાજિકાદીનં. સદ્દં સુત્વાતિ અઞ્ઞસ્સ ચિત્તં ઞત્વા કથેન્તાનં સુત્વા. વિતક્કવિપ્ફારસદ્દન્તિ વિતક્કવિપ્ફારવસેન ઉપ્પન્નં વિપ્પલપન્તાનં સુત્તપ્પમત્તાદીનં સદ્દં. સુત્વાતિ તં સુત્વા. યં વિતક્કયતો તસ્સ સો સદ્દો ઉપ્પન્નો, તસ્સ વસેન ‘‘એવમ્પિ તે મનો’’તિઆદિસતિ.

તત્રિમાનિ વત્થૂનિ – એકો કિર મનુસ્સો ‘‘અટ્ટં કરિસ્સામી’’તિ ગામા નગરં ગચ્છન્તો નિક્ખન્તટ્ઠાનતો પટ્ઠાય ‘‘વિનિચ્છયસભાયં રઞ્ઞો ચ રાજમહામત્તાનઞ્ચ ઇદં કથેસ્સામિ ઇદં કથેસ્સામી’’તિ વિતક્કેન્તો રાજકુલં ગતો વિય રઞ્ઞો પુરતો ઠિતો વિય અટ્ટકારકેન સદ્ધિં કથેન્તો વિય ચ અહોસિ, તસ્સ તં વિતક્કવિપ્ફારવસેન નિચ્છરન્તં સદ્દં સુત્વા એકો પુરિસો ‘‘કેનટ્ઠેન ગચ્છસી’’તિ આહ. અટ્ટકમ્મેનાતિ. ગચ્છ, જયો તે ભવિસ્સતીતિ. સો ગન્ત્વા અટ્ટં કત્વા જયમેવ પાપુણિ.

અપરોપિ થેરો મોળિયગામે પિણ્ડાય ચરિ. અથ નં નિક્ખમન્તં એકા દારિકા અઞ્ઞવિહિતા ન અદ્દસ. સો ગામદ્વારે ઠત્વા નિવત્તિત્વા ઓલોકેત્વા તં દિસ્વા વિતક્કેન્તો અગમાસિ. ગચ્છન્તોયેવ ચ ‘‘કિં નુ ખો કુરુમાના દારિકા ન અદ્દસા’’તિ વચીભેદં અકાસિ. પસ્સે ઠિતો એકો પુરિસો સુત્વા ‘‘તુમ્હે, ભન્તે, મોળિયગામે ચરિત્થા’’તિ આહ.

મનોસઙ્ખારા પણિહિતાતિ ચિત્તસઙ્ખારા સુટ્ઠપિતા. વિતક્કેસ્સતીતિ વિતક્કયિસ્સતિ પવત્તયિસ્સતીતિ પજાનાતિ. પજાનન્તો ચ આગમનેન જાનાતિ, પુબ્બભાગેન જાનાતિ, અન્તોસમાપત્તિયં ચિત્તં અપલોકેત્વા જાનાતિ. આગમનેન જાનાતિ નામ કસિણપરિકમ્મકાલેયેવ ‘‘યેનાકારેનેસ કસિણભાવનં આરદ્ધો પઠમજ્ઝાનં વા…પે… ચતુત્થજ્ઝાનં વા અટ્ઠ વા સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેસ્સતી’’તિ જાનાતિ. પુબ્બભાગેન જાનાતિ નામ પઠમવિપસ્સનાય આરદ્ધાયયેવ જાનાતિ, ‘‘યેનાકારેન એસ વિપસ્સનં આરદ્ધો સોતાપત્તિમગ્ગં વા નિબ્બત્તેસ્સતિ…પે… અરહત્તમગ્ગં વા નિબ્બત્તેસ્સતી’’તિ જાનાતિ. અન્તોસમાપત્તિયં ચિત્તં ઓલોકેત્વા જાનાતિ નામ – ‘‘યેનાકારેન ઇમસ્સ મનોસઙ્ખારા સુટ્ઠપિતા, ઇમસ્સ નામ ચિત્તસ્સ અનન્તરા ઇમં નામ વિતક્કં વિતક્કેસ્સતિ, ઇતો વુટ્ઠિતસ્સ એતસ્સ હાનભાગિયો વા સમાધિ ભવિસ્સતિ ઠિતિભાગિયો વા વિસેસભાગિયો વા નિબ્બેધભાગિયો વા, અભિઞ્ઞાયો વા નિબ્બત્તેસ્સતી’’તિ જાનાતિ. તત્થ પુથુજ્જનો ચેતોપરિયઞાણલાભી પુથુજ્જનાનંયેવ ચિત્તં જાનાતિ, ન અરિયાનં. અરિયેસુપિ હેટ્ઠિમો ઉપરિમસ્સ ચિત્તં ન જાનાતિ, ઉપરિમો પન હેટ્ઠિમસ્સ જાનાતિ. એતેસુ ચ સોતાપન્નો સોતાપત્તિફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ…પે… અરહા અરહત્તફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ. ઉપરિમો હેટ્ઠિમં ન સમાપજ્જતિ. તેસઞ્હિ હેટ્ઠિમા હેટ્ઠિમા સમાપત્તિ તત્રવત્તિયેવ હોતિ. તથેવ તં હોતીતિ એતં એકંસેન તથેવ હોતિ. ચેતોપરિયઞાણવસેન ઞાતઞ્હિ અઞ્ઞથાભાવિ નામ નત્થિ.

એવં વિતક્કેથાતિ એવં નેક્ખમ્મવિતક્કાદયો પવત્તેન્તા વિતક્કેથ. મા એવં વિતક્કયિત્થાતિ એવં કામવિતક્કાદયો પવત્તેન્તા મા વિતક્કયિત્થ. એવં મનસિ કરોથાતિ એવં અનિચ્ચસઞ્ઞમેવ, દુક્ખસઞ્ઞાદીસુ વા અઞ્ઞતરં મનસિ કરોથ. મા એવન્તિ નિચ્ચન્તિઆદિના નયેન મા મનસા કરિત્થ. ઇદન્તિ ઇદં પઞ્ચકામગુણરાગં પજહથ. ઇદઞ્ચ ઉપસમ્પજ્જાતિ ઇદં ચતુમગ્ગફલપ્પભેદં લોકુત્તરધમ્મમેવ ઉપસમ્પજ્જ પાપુણિત્વા નિપ્ફાદેત્વા વિહરથ.

માયાસહધમ્મરૂપં વિય ખાયતીતિ માયાય સમાનકારણજાતિકં વિય હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ. માયાકારોપિ હિ ઉદકં ગહેત્વા તેલં કરોતિ, તેલં ગહેત્વા ઉદકન્તિ એવં અનેકરૂપં માયં દસ્સેતિ. ઇદમ્પિ પાટિહારિયં તથારૂપમેવાતિ. ઇદમ્પિ મે, ભો ગોતમ, પાટિહારિયં માયાસહધમ્મરૂપં વિય ખાયતીતિ ચિન્તામણિકવિજ્જાસરિક્ખકતં સન્ધાય એવં આહ. ચિન્તામણિકવિજ્જં જાનન્તાપિ હિ આગચ્છન્તમેવ દિસ્વા ‘‘અયં ઇદં નામ વિતક્કેન્તો આગચ્છતી’’તિ જાનન્તિ. તથા ‘‘ઇદં નામ વિતક્કેન્તો ઠિતો, ઇદં નામ વિતક્કેન્તો નિસિન્નો, ઇદં નામ વિતક્કેન્તો નિપન્નો’’તિ જાનન્તિ.

અભિક્કન્તતરન્તિ સુન્દરતરં. પણીતતરન્તિ ઉત્તમતરં. ભવઞ્હિ ગોતમો અવિતક્કં અવિચારન્તિ ઇધ બ્રાહ્મણો અવસેસં આદેસનાપાટિહારિયં બાહિરકન્તિ ન ગણ્હિ. ઇદઞ્ચ પન સબ્બં સો બ્રાહ્મણો તથાગતસ્સ વણ્ણં કથેન્તોયેવ આહ. અદ્ધા ખો ત્યાયન્તિ એકંસેનેવ તયા અયં. આસજ્જ ઉપનીય વાચા ભાસિતાતિ મમ ગુણે ઘટ્ટેત્વા મમેવ ગુણાનં સન્તિકં ઉપનીતા વાચા ભાસિતા. અપિચ ત્યાહં બ્યાકરિસ્સામીતિ અપિચ તે અહમેવ કથેસ્સામીતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

બ્રાહ્મણવગ્ગો પઠમો.

(૭) ૨. મહાવગ્ગો

૧. તિત્થાયતનસુત્તવણ્ણના

૬૨. દુતિયસ્સ પઠમે તિત્થાયતનાનીતિ તિત્થભૂતાનિ આયતનાનિ, તિત્થિયાનં વા આયતનાનિ. તત્થ તિત્થં જાનિતબ્બં, તિત્થકરા જાનિતબ્બા, તિત્થિયા જાનિતબ્બા, તિત્થિયસાવકા જાનિતબ્બા. તિત્થં નામ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો. તિત્થિકરા નામ તાસં દિટ્ઠીનં ઉપ્પાદકા. તિત્થિયા નામ યેસં તા દિટ્ઠિયો રુચ્ચન્તિ ખમન્તિ. તિત્થિયસાવકા નામ તેસં પચ્ચયદાયકા. આયતનન્તિ ‘‘કમ્બોજો અસ્સાનં આયતનં, ગુન્નં દક્ખિણાપથો આયતન’’ન્તિ એત્થ સઞ્જાતિટ્ઠાનં આયતનં નામ.

‘‘મનોરમે આયતને, સેવન્તિ નં વિહઙ્ગમા;

છાયં છાયત્થિનો યન્તિ, ફલત્થં ફલભોજિનો’’તિ. (અ. નિ. ૫.૩૮) –

એત્થ સમોસરણટ્ઠાનં. ‘‘પઞ્ચિમાનિ, ભિક્ખવે, વિમુત્તાયતનાની’’તિ (અ. નિ. ૫.૨૬) એત્થ કારણં. તં ઇધ સબ્બમ્પિ લબ્ભતિ. સબ્બેપિ હિ દિટ્ઠિગતિકા સઞ્જાયમાના ઇમેસુયેવ તીસુ ઠાનેસુ સઞ્જાયન્તિ, સમોસરણમાનાપિ એતેસુયેવ તીસુ ઠાનેસુ સમોસરન્તિ સન્નિપતન્તિ, દિટ્ઠિગતિકભાવે ચ નેસં એતાનેવ તીણિ કારણાનીતિ તિત્થભૂતાનિ સઞ્જાતિઆદિના અત્થેન આયતનાનીતિપિ તિત્થાયતનાનિ. તેનેવત્થેન તિત્થિયાનં આયતનાનીતિપિ તિત્થાયતનાનિ. સમનુયુઞ્જિયમાનાનીતિ કા નામેતા દિટ્ઠિયોતિ એવં પુચ્છિયમાનાનિ. સમનુગાહિયમાનાનીતિ કિંકારણા એતા દિટ્ઠિયો ઉપ્પન્નાતિ એવં સમ્મા અનુગ્ગાહિયમાનાનિ. સમનુભાસિયમાનાનીતિ પટિનિસ્સજ્જેથ એતાનિ પાપકાનિ દિટ્ઠિગતાનીતિ એવં સમ્મા અનુસાસિયમાનાનિ. અપિચ તીણિપિ એતાનિ અનુયોગપુચ્છાવેવચનાનેવ. તેન વુત્તં અટ્ઠકથાયં – ‘‘સમનુયુઞ્જતીતિ વા સમનુગ્ગાહતીતિ વા સમનુભાસતીતિ વા એસેસે એકટ્ઠે સમે સમભાગે તજ્જાતે તઞ્ઞેવા’’તિ.

પરમ્પિ ગન્ત્વાતિ આચરિયપરમ્પરા લદ્ધિપરમ્પરા અત્તભાવપરમ્પરાતિ એતેસુ યંકિઞ્ચિ પરમ્પરં ગન્ત્વાપિ. અકિરિયાય સણ્ઠહન્તીતિ અકિરિયમત્તે સંતિટ્ઠન્તિ. ‘‘અમ્હાકં આચરિયો પુબ્બેકતવાદી, અમ્હાકં પાચરિયો પુબ્બેકતવાદી, અમ્હાકં આચરિયપાચરિયો પુબ્બેકતવાદી. અમ્હાકં આચરિયો ઇસ્સરનિમ્માનવાદી, અમ્હાકં પાચરિયો ઇસ્સરનિમ્માનવાદી, અમ્હાકં આચરિયપાચરિયો ઇસ્સરનિમ્માનવાદી. અમ્હાકં આચરિયો અહેતુઅપચ્ચયવાદી, અમ્હાકં પાચરિયો અહેતુઅપચ્ચયવાદી, અમ્હાકં આચરિયપાચરિયો અહેતુઅપચ્ચયવાદી’’તિ એવં ગચ્છન્તાનિ હિ એતાનિ આચરિયપરમ્પરં ગચ્છન્તિ નામ. ‘‘અમ્હાકં આચરિયો પુબ્બેકતલદ્ધિકો, અમ્હાકં પાચરિયો…પે… અમ્હાકં આચરિયપાચરિયો અહેતુઅપચ્ચયલદ્ધિકો’’તિ એવં ગચ્છન્તાનિ લદ્ધિપરમ્પરં ગચ્છન્તિ નામ. ‘‘અમ્હાકં આચરિયસ્સ અત્તભાવો પુબ્બેકતહેતુ, અમ્હાકં પાચરિયસ્સ…પે… અમ્હાકં આચરિયપાચરિયસ્સ અત્તભાવો અહેતુ અપચ્ચયો’’તિ એવં ગચ્છન્તાનિ અત્તભાવપરમ્પરં ગચ્છન્તિ નામ. એવં પન સુવિદૂરમ્પિ ગચ્છન્તાનિ અકિરિયમત્તેયેવ સણ્ઠહન્તિ, એકોપિ એતેસં દિટ્ઠિગતિકાનં કત્તા વા કારેતા વા ન પઞ્ઞાયતિ.

પુરિસપુગ્ગલોતિ સત્તો. કામઞ્ચ પુરિસોતિપિ વુત્તે પુગ્ગલોતિપિ વુત્તે સત્તોયેવ વુત્તો હોતિ, અયં પન સમ્મુતિકથા નામ યો યથા જાનાતિ, તસ્સ તથા વુચ્ચતિ. પટિસંવેદેતીતિ અત્તનો સન્તાને ઉપ્પન્નં જાનાતિ પટિસંવિદિતં કરોતિ, અનુભવતિ વા. પુબ્બેકતહેતૂતિ પુબ્બેકતકારણા, પુબ્બેકતકમ્મપચ્ચયેનેવ પટિસંવેદેતીતિ અત્થો. ઇમિના કમ્મવેદનઞ્ચ કિરિયવેદનઞ્ચ પટિક્ખિપિત્વા એકં વિપાકવેદનમેવ સમ્પટિચ્છન્તિ. યે વા ઇમે પિત્તસમુટ્ઠાના આબાધા સેમ્હસમુટ્ઠાના વાતસમુટ્ઠાના સન્નિપાતિકા ઉતુપરિણામજા વિસમપરિહારજા ઓપક્કમિકા આબાધા કમ્મવિપાકજા આબાધાતિ અટ્ઠ રોગા વુત્તા, તેસુ સત્ત પટિક્ખિપિત્વા એકં વિપાકવેદનંયેવ સમ્પટિચ્છન્તિ. યેપિમે દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં ઉપપજ્જવેદનીયં અપરપરિયાયવેદનીયન્તિ તયો કમ્મરાસયો વુત્તા, તેસુપિ દ્વે પટિબાહિત્વા એકં અપરપરિયાયકમ્મંયેવ સમ્પટિચ્છન્તિ. યેપિમે દિટ્ઠધમ્મવેદનીયો વિપાકો ઉપપજ્જવેદનીયો અપરપરિયાયવેદનીયોતિ તયો વિપાકરાસયો વુત્તા, તેસુપિ દ્વે પટિબાહિત્વા એકં અપરપરિયાયવિપાકમેવ સમ્પટિચ્છન્તિ. યેપિમે કુસલચેતના અકુસલચેતના વિપાકચેતના કિરિયચેતનાતિ ચત્તારો ચેતનારાસયો વુત્તા, તેસુપિ તયો પટિબાહિત્વા એકં વિપાકચેતનંયેવ સમ્પટિચ્છન્તિ.

ઇસ્સરનિમ્માનહેતૂતિ ઇસ્સરનિમ્માનકારણા, ઇસ્સરેન નિમ્મિતત્તા પટિસંવેદેતીતિ અત્થો. અયં હિ તેસં અધિપ્પાયો – ઇમા તિસ્સો વેદના પચ્ચુપ્પન્ને અત્તના કતમૂલકેન વા આણત્તિમૂલકેન વા પુબ્બેકતેન વા અહેતુઅપચ્ચયા વા પટિસંવેદિતું નામ ન સક્કા, ઇસ્સરનિમ્માનકારણાયેવ પન ઇમા પટિસંવેદેતીતિ. એવંવાદિનો પનેતે હેટ્ઠા વુત્તેસુ અટ્ઠસુ રોગેસુ એકમ્પિ અસમ્પટિચ્છિત્વા સબ્બે પટિબાહન્તિ, હેટ્ઠા વુત્તેસુ ચ તીસુ કમ્મરાસીસુ તીસુ વિપાકરાસીસુ ચતૂસુ ચેતનારાસીસુ એકમ્પિ અસમ્પટિચ્છિત્વા સબ્બેપિ પટિબાહન્તિ.

અહેતુઅપચ્ચયાતિ હેતુઞ્ચ પચ્ચયઞ્ચ વિના, અકારણેનેવ પટિસંવેદેતીતિ અત્થો. અયઞ્હિ નેસં અધિપ્પાયો – ઇમા તિસ્સો વેદના પચ્ચુપ્પન્ને અત્તના કતમૂલકેન વા આણત્તિમૂલકેન વા પુબ્બેકતેન વા ઇસ્સરનિમ્માનહેતુના વા પટિસંવેદિતું નામ ન સક્કા, અહેતુઅપચ્ચયાયેવ પન ઇમા પટિસંવેદેતીતિ. એવંવાદિનો પનેતે હેટ્ઠા વુત્તેસુ રોગાદીસુ એકમ્પિ અસમ્પટિચ્છિત્વા સબ્બં પટિબાહન્તિ.

એવં સત્થા માતિકં નિક્ખિપિત્વા ઇદાનિ તં વિભજિત્વા દસ્સેતું તત્ર, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ એવં વદામીતિ લદ્ધિપતિટ્ઠાપનત્થં એવં વદામીતિ દસ્સેતિ. લદ્ધિઞ્હિ અપ્પતિટ્ઠાપેત્વા નિગ્ગય્હમાના લદ્ધિતો લદ્ધિં સઙ્કમન્તિ, ભો ગોતમ, ન મયં પુબ્બેકતવાદં વદામાતિઆદીનિ વદન્તિ. લદ્ધિયા પન પતિટ્ઠાપિતાય સઙ્કમિતું અલભન્તા સુનિગ્ગહિતા હોન્તિ, ઇતિ નેસં લદ્ધિપતિટ્ઠાપનત્થં એવં વદામીતિ આહ. તેનહાયસ્મન્તોતિ તેન હિ આયસ્મન્તો. કિં વુત્તં હોતિ – યદિ એતં સચ્ચં, એવં સન્તે તેન તુમ્હાકં વાદેન. પાણાતિપાતિનો ભવિસ્સન્તિ પુબ્બેકતહેતૂતિ યે કેચિ લોકે પાણં અતિપાતેન્તિ, સબ્બે તે પુબ્બેકતહેતુ પાણાતિપાતિનો ભવિસ્સન્તિ. કિંકારણા? ન હિ પાણાતિપાતકમ્મં અત્તના કતમૂલકેન ન આણત્તિમૂલકેન ન ઇસ્સરનિમ્માનહેતુના ન અહેતુઅપચ્ચયા સક્કા પટિસંવેદેતું, પુબ્બેકતહેતુયેવ પટિસંવેદેતીતિ અયં વો લદ્ધિ. યથા ચ પાણાતિપાતિનો, એવં પાણાતિપાતા વિરમન્તાપિ પુબ્બેકતહેતુયેવ વિરમિસ્સન્તીતિ. ઇતિ ભગવા તેસંયેવ લદ્ધિં ગહેત્વા તેસં નિગ્ગહં આરોપેતિ. ઇમિના નયેન અદિન્નાદાયિનોતિઆદીસુપિ યોજના વેદિતબ્બા.

સારતો પચ્ચાગચ્છતન્તિ સારભાવેન ગણ્હન્તાનં. છન્દોતિ કત્તુકમ્યતાછન્દો. ઇદં વા કરણીયં ઇદં વા અકરણીયન્તિ એત્થ અયં અધિપ્પાયો – ઇદં વા કરણીયન્તિ કત્તબ્બસ્સ કરણત્થાય, ઇદં વા અકરણીયન્તિ અકત્તબ્બસ્સ અકરણત્થાય કત્તુકમ્યતા વા પચ્ચત્તપુરિસકારો વા ન હોતિ. છન્દવાયામેસુ વા અસન્તેસુ ‘‘ઇદં કત્તબ્બ’’ન્તિપિ ‘‘ઇદં ન કત્તબ્બ’’ન્તિપિ ન હોતિ. ઇતિ કરણીયાકરણીયે ખો પન સચ્ચતો થેતતો અનુપલબ્ભિયમાનેતિ એવં કત્તબ્બે ચ અકત્તબ્બે ચ ભૂતતો થિરતો અપઞ્ઞાયમાને અલબ્ભમાને. યદિ હિ કત્તબ્બં કાતું અકત્તબ્બતો ચ વિરમિતું લભેય્ય, કરણીયાકરણીયં સચ્ચતો થેતતો ઉપલબ્ભેય્ય. યસ્મા પન ઉભયમ્પિ તં એસ નુપલબ્ભતિ, તસ્મા તં સચ્ચતો થેતતો ન ઉપલબ્ભતિ, એવં તસ્મિં ચ અનુપલબ્ભિયમાનેતિ અત્થો. મુટ્ઠસ્સતીનન્તિ નટ્ઠસ્સતીનં વિસ્સટ્ઠસ્સતીનં. અનારક્ખાનં વિહરતન્તિ છસુ દ્વારેસુ નિરારક્ખાનં વિહરન્તાનં. ન હોતિ પચ્ચત્તં સહધમ્મિકો સમણવાદોતિ એવં ભૂતાનં તુમ્હાકં વા અઞ્ઞેસં વા મયં સમણાતિ પચ્ચત્તં સકારણો સમણવાદો ન હોતિ ન ઇજ્ઝતિ. સમણાપિ હિ પુબ્બેકતકારણાયેવ હોન્તિ, અસ્સમણાપિ પુબ્બેકતકારણાયેવાતિ. સહધમ્મિકોતિ સકારણો. નિગ્ગહો હોતીતિ મમ નિગ્ગહો હોતિ, તે પન નિગ્ગહિતા હોન્તીતિ.

એવં પુબ્બેકતવાદિનો નિગ્ગહેત્વા ઇદાનિ ઇસ્સરનિમ્માનવાદિનો નિગ્ગહેતું તત્ર, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તસ્સત્થો પુબ્બેકતવાદે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો, તથા અહેતુકવાદેપિ.

એવં ઇમેસં તિત્થાયતનાનં પરમ્પિ ગન્ત્વા અકિરિયાય સણ્ઠહનભાવેન તુચ્છભાવં અનિય્યાનિકભાવં, અસારભાવેન થુસકોટ્ટનસદિસતં આપજ્જનભાવેન અગ્ગિસઞ્ઞાય ધમમાનખજ્જુપનકસરિક્ખતં તંદિટ્ઠિકાનં પુરિમસ્સપિ મજ્ઝિમસ્સપિ પચ્છિમસ્સપિ અત્થદસ્સનતાય અભાવેન અન્ધવેણૂપમતં સદ્દમત્તેનેવ તાનિ ગહેત્વા સારદિટ્ઠિકાનં પથવિયં પતિતસ્સ બેલુવપક્કસ્સ દદ્દભાયિતસદ્દં સુત્વા ‘‘પથવી સંવટ્ટમાના આગચ્છતી’’તિ સઞ્ઞાય પલાયન્તેન સસકેન સરિક્ખભાવઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ અત્તના દેસિતસ્સ ધમ્મસ્સ સારભાવઞ્ચેવ નિય્યાનિકભાવઞ્ચ દસ્સેતું અયં ખો પન, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ અનિગ્ગહિતોતિ અઞ્ઞેહિ અનિગ્ગહિતો નિગ્ગહેતું અસક્કુણેય્યો. અસંકિલિટ્ઠોતિ નિક્કિલેસો પરિસુદ્ધો, ‘‘સંકિલિટ્ઠં નં કરિસ્સામા’’તિ પવત્તેહિપિ તથા કાતું અસક્કુણેય્યો. અનુપવજ્જોતિ ઉપવાદવિનિમુત્તો. અપ્પટિકુટ્ઠોતિ ‘‘કિં ઇમિના હરથ ન’’ન્તિ એવં અપ્પટિબાહિતો, અનુપક્કુટ્ઠો વા. વિઞ્ઞૂહીતિ પણ્ડિતેહિ. અપણ્ડિતાનઞ્હિ અજાનિત્વા કથેન્તાનં વચનં અપ્પમાણં. તસ્મા વિઞ્ઞૂહીતિ આહ.

ઇદાનિ તસ્સ ધમ્મસ્સ દસ્સનત્થં ‘‘કતમો ચ, ભિક્ખવે’’તિ પઞ્હં પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમા છ ધાતુયો’’તિઆદિના નયેન માતિકં નિક્ખિપિત્વા યથાપટિપાટિયા વિભજિત્વા દસ્સેન્તો પુન ઇમા છ ધાતુયોતિઆદિમાહ. તત્થ ધાતુયોતિ સભાવા. નિજ્જીવનિસ્સત્તભાવપ્પકાસકો હિ સભાવટ્ઠો ધાત્વટ્ઠો નામ. ફસ્સાયતનાનીતિ વિપાકફસ્સાનં આકરટ્ઠેન આયતનાનિ. મનોપવિચારાતિ વિતક્કવિચારપાદેહિ અટ્ઠારસસુ ઠાનેસુ મનસ્સ ઉપવિચારા.

પથવીધાતૂતિ પતિટ્ઠાધાતુ. આપોધાતૂતિ આબન્ધનધાતુ. તેજોધાતૂતિ પરિપાચનધાતુ. વાયોધાતૂતિ વિત્થમ્ભનધાતુ. આકાસધાતૂતિ અસમ્ફુટ્ઠધાતુ. વિઞ્ઞાણધાતૂતિ વિજાનનધાતુ. એવમિદં ધાતુકમ્મટ્ઠાનં આગતં. તં ખો પનેતં સઙ્ખેપતો આગતટ્ઠાને સઙ્ખેપતોપિ વિત્થારતોપિ કથેતું વટ્ટતિ. વિત્થારતો આગતટ્ઠાને સઙ્ખેપતો કથેતું ન વટ્ટતિ, વિત્થારતોવ વટ્ટતિ. ઇમસ્મિં પન તિત્થાયતનસુત્તે ઇદં સઙ્ખેપતો છધાતુવસેન કમ્મટ્ઠાનં આગતં. તં ઉભયથાપિ કથેતું વટ્ટતિ.

સઙ્ખેપતો છધાતુવસેન કમ્મટ્ઠાનં પરિગ્ગણ્હન્તોપિ એવં પરિગ્ગણ્હાતિ – પથવીધાતુ આપોધાતુ તેજોધાતુ વાયોધાતૂતિ ઇમાનિ ચત્તારિ મહાભૂતાનિ, આકાસધાતુ ઉપાદારૂપં. એકસ્મિં ચ ઉપાદારૂપે દિટ્ઠે સેસાનિ તેવીસતિ દિટ્ઠાનેવાતિ સલ્લક્ખેતબ્બાનિ. વિઞ્ઞાણધાતૂતિ ચિત્તં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો હોતિ, તેન સહજાતા વેદના વેદનાક્ખન્ધો, સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ફસ્સો ચ ચેતના ચ સઙ્ખારક્ખન્ધોતિ ઇમે ચત્તારો અરૂપક્ખન્ધા નામ. ચત્તારિ પન મહાભૂતાનિ ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદારૂપં રૂપક્ખન્ધો નામ. તત્થ ચત્તારો અરૂપક્ખન્ધા નામં, રૂપક્ખન્ધો રૂપન્તિ નામઞ્ચ રૂપઞ્ચાતિ દ્વેયેવ ધમ્મા હોન્તિ, તતો ઉદ્ધં સત્તો વા જીવો વા નત્થીતિ એવં એકસ્સ ભિક્ખુનો સઙ્ખેપતો છધાતુવસેન અરહત્તસમ્પાપકં કમ્મટ્ઠાનં વેદિતબ્બં.

વિત્થારતો પરિગ્ગણ્હન્તો પન ચત્તારિ મહાભૂતાનિ પરિગ્ગણ્હિત્વા આકાસધાતુપરિગ્ગહાનુસારેન તેવીસતિ ઉપાદારૂપાનિ પરિગ્ગણ્હાતિ. અથ નેસં પચ્ચયં ઉપપરિક્ખન્તો પુન ચત્તારેવ મહાભૂતાનિ દિસ્વા તેસુ પથવીધાતુ વીસતિકોટ્ઠાસા, આપોધાતુ દ્વાદસ, તેજોધાતુ ચત્તારો, વાયોધાતુ છકોટ્ઠાસાતિ કોટ્ઠાસવસેન સમોધાનેત્વા દ્વાચત્તાલીસ મહાભૂતાનિ ચ વવત્થપેત્વા તેસુ તેવીસતિ ઉપાદારૂપાનિ પક્ખિપિત્વા પઞ્ચસટ્ઠિ રૂપાનિ વવત્થપેતિ. તાનિ ચ વત્થુરૂપેન સદ્ધિં છસટ્ઠિ હોન્તીતિ છસટ્ઠિ રૂપાનિ પસ્સતિ. વિઞ્ઞાણધાતુ પન લોકિયચિત્તવસેન એકાસીતિ ચિત્તાનિ. તાનિ સબ્બાનિપિ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો નામ હોતિ. તેહિ સહજાતા વેદનાદયોપિ તત્તકાયેવાતિ એકાસીતિ વેદના વેદનાક્ખન્ધો, એકાસીતિ સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, એકાસીતિ ચેતના સઙ્ખારક્ખન્ધોતિ ઇમે ચત્તારો અરૂપક્ખન્ધા તેભૂમકવસેન ગય્હમાના ચતુવીસાધિકાનિ તીણિ ધમ્મસતાનિ હોન્તીતિ ઇતિ ઇમે ચ અરૂપધમ્મા છસટ્ઠિ ચ રૂપધમ્માતિ સબ્બેપિ સમોધાનેત્વા નામઞ્ચ રૂપઞ્ચાતિ દ્વેવ ધમ્મા હોન્તિ, તતો ઉદ્ધં સત્તો વા જીવો વા નત્થીતિ નામરૂપવસેન પઞ્ચક્ખન્ધે વવત્થપેત્વા તેસં પચ્ચયં પરિયેસન્તો અવિજ્જાપચ્ચયા તણ્હાપચ્ચયા કમ્મપચ્ચયા આહારપચ્ચયાતિ એવં પચ્ચયં દિસ્વા ‘‘અતીતેપિ ઇમેહિ પચ્ચયેહિ ઇદં વટ્ટં પવત્તિત્થ, અનાગતેપિ એતેહિ પચ્ચયેહિ પવત્તિસ્સતિ, એતરહિપિ એતેહિયેવ પવત્તતી’’તિ તીસુ કાલેસુ કઙ્ખં વિતરિત્વા અનુક્કમેન પટિપજ્જમાનો અરહત્તં પાપુણાતિ. એવં વિત્થારતોપિ છધાતુવસેન અરહત્તસમ્પાપકં કમ્મટ્ઠાનં વેદિતબ્બં.

ચક્ખુ ફસ્સાયતનન્તિ સુવણ્ણાદીનં સુવણ્ણાદિઆકરો વિય દ્વે ચક્ખુવિઞ્ઞાણાનિ દ્વે સમ્પટિચ્છનાનિ તીણિ સન્તીરણાનીતિ ઇમેહિ સત્તહિ વિઞ્ઞાણેહિ સહજાતાનં સત્તન્નં ફસ્સાનં સમુટ્ઠાનટ્ઠેન આકરોતિ આયતનં. સોતં ફસ્સાયતનન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. મનો ફસ્સાયતનન્તિ એત્થ પન દ્વાવીસતિ વિપાકફસ્સા યોજેતબ્બા. ઇતિ હિદં છફસ્સાયતનાનં વસેન કમ્મટ્ઠાનં આગતં. તં સઙ્ખેપતોપિ વિત્થારતોપિ કથેતબ્બં. સઙ્ખેપતો તાવ – એત્થ હિ પુરિમાનિ પઞ્ચ આયતનાનિ ઉપાદારૂપં, તેસુ દિટ્ઠેસુ અવસેસં ઉપાદારૂપં દિટ્ઠમેવ હોતિ. છટ્ઠં આયતનં ચિત્તં, તં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો હોતિ, તેન સહજાતા વેદનાદયો સેસા તયો અરૂપક્ખન્ધાતિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ સઙ્ખેપતો ચ વિત્થારતો ચ અરહત્તસમ્પાપકં કમ્મટ્ઠાનં વેદિતબ્બં.

ચક્ખુના રૂપં દિસ્વાતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન રૂપં પસ્સિત્વા. સોમનસ્સટ્ઠાનિયન્તિ સોમનસ્સસ્સ કારણભૂતં. ઉપવિચરતીતિ તત્થ મનં ચારેન્તો ઉપવિચરતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ ઇટ્ઠં વા હોતુ અનિટ્ઠં વા, યં રૂપં દિસ્વા સોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ, તં સોમનસ્સટ્ઠાનિયં નામ. યં દિસ્વા દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ, તં દોમનસ્સટ્ઠાનિયં નામ. યં દિસ્વા ઉપેક્ખા ઉપ્પજ્જતિ, તં ઉપેક્ખાટ્ઠાનિયં નામાતિ વેદિતબ્બં. સદ્દાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇતિ ઇદં સઙ્ખેપતો કમ્મટ્ઠાનં આગતં. તં ખો પનેતં સઙ્ખેપતો આગતટ્ઠાને સઙ્ખેપતોપિ વિત્થારતોપિ કથેતું વટ્ટતિ. વિત્થારતો આગતટ્ઠાને સઙ્ખેપતો કથેતું ન વટ્ટતિ. ઇમસ્મિં પન તિત્થાયતનસુત્તે ઇદં સઙ્ખેપતો અટ્ઠારસમનોપવિચારવસેન કમ્મટ્ઠાનં આગતં. તં સઙ્ખેપતોપિ વિત્થારતોપિ કથેતું વટ્ટતિ.

તત્થ સઙ્ખેપતો તાવ – ચક્ખુ સોતં ઘાનં જિવ્હા કાયો, રૂપં સદ્દો ગન્ધો રસોતિ ઇમાનિ નવ ઉપાદારૂપાનિ, તેસુ દિટ્ઠેસુ સેસં ઉપાદારૂપં દિટ્ઠમેવ હોતિ. ફોટ્ઠબ્બં તીણિ મહાભૂતાનિ, તેહિ દિટ્ઠેહિ ચતુત્થં દિટ્ઠમેવ હોતિ. મનો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, તેન સહજાતા વેદનાદયો તયો અરૂપક્ખન્ધાતિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ સઙ્ખેપતો ચ વિત્થારતો ચ અરહત્તસમ્પાપકં કમ્મટ્ઠાનં વેદિતબ્બં.

અરિયસચ્ચાનીતિ અરિયભાવકરાનિ, અરિયપટિવિદ્ધાનિ વા સચ્ચાનિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પનેતં પદં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૨૯) પકાસિતં. છન્નં, ભિક્ખવે, ધાતૂનન્તિ ઇદં કિમત્થં આરદ્ધં? સુખાવબોધનત્થં. યસ્સ હિ તથાગતો દ્વાદસપદં પચ્ચયાવટ્ટં કથેતુકામો હોતિ, તસ્સ ગબ્ભાવક્કન્તિ વટ્ટં દસ્સેતિ. ગબ્ભાવક્કન્તિ વટ્ટસ્મિં હિ દસ્સિતે કથેતુમ્પિ સુખં હોતિ પરં અવબોધે ઉતુમ્પીતિ સુખાવબોધનત્થં ઇદમારદ્ધન્તિ વેદિતબ્બં. તત્થ છન્નં ધાતૂનન્તિ હેટ્ઠા વુત્તાનંયેવ પથવીધાતુઆદીનં. ઉપાદાયાતિ પટિચ્ચ. એતેન પચ્ચયમત્તં દસ્સેતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ ‘‘છધાતુપચ્ચયા ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતી’’તિ. કસ્સ છન્નં ધાતૂનં પચ્ચયેન, કિં માતુ, ઉદાહુ પિતૂતિ? ન માતુ ન પિતુ, પટિસન્ધિગ્ગણ્હનકસત્તસ્સેવ પન છન્નં ધાતૂનં પચ્ચયેન ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ નામ હોતિ. ગબ્ભો ચ નામેસ નિરયગબ્ભો તિરચ્છાનયોનિગબ્ભો પેત્તિવિસયગબ્ભો મનુસ્સગબ્ભો દેવગબ્ભોતિ નાનપ્પકારો હોતિ. ઇમસ્મિં પન ઠાને મનુસ્સગબ્ભો અધિપ્પેતો. અવક્કન્તિ હોતીતિ ઓક્કન્તિ નિબ્બત્તિ પાતુભાવો હોતિ, કથં હોતીતિ? તિણ્ણં સન્નિપાતેન. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘તિણ્ણં ખો પન, ભિક્ખવે, સન્નિપાતા ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતિ. કતમેસં તિણ્ણં? ઇધ માતાપિતરો ચ સન્નિપતિતા હોન્તિ, માતા ચ ન ઉતુની હોતિ, ગન્ધબ્બો ચ ન પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતિ. નેવ તાવ ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતિ. ઇધ માતાપિતરો ચ સન્નિપતિતા હોન્તિ, માતા ચ ઉતુની હોતિ, ગન્ધબ્બો ચ ન પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતિ, નેવ તાવ ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતિ. યતો ચ ખો, ભિક્ખવે, માતાપિતરો ચ સન્નિપતિતા હોન્તિ, માતા ચ ઉતુની હોતિ, ગન્ધબ્બો ચ પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતિ. એવં તિણ્ણં સન્નિપાતા ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૦૮).

ઓક્કન્તિયા સતિ નામરૂપન્તિ ‘‘વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપ’’ન્તિ વુત્તટ્ઠાને વત્થુદસકં કાયદસકં ભાવદસકં તયો અરૂપિનો ખન્ધાતિ તેત્તિંસ ધમ્મા ગહિતા, ઇમસ્મિં પન ‘‘ઓક્કન્તિયા સતિ નામરૂપ’’ન્તિ વુત્તટ્ઠાને વિઞ્ઞાણક્ખન્ધમ્પિ પક્ખિપિત્વા ગબ્ભસેય્યકાનં પટિસન્ધિક્ખણે ચતુત્તિંસ ધમ્મા ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનન્તિઆદીહિ યથેવ ઓક્કન્તિયા સતિ નામરૂપપાતુભાવો દસ્સિતો, એવં નામરૂપે સતિ સળાયતનપાતુભાવો, સળાયતને સતિ ફસ્સપાતુભાવો, ફસ્સે સતિ વેદનાપાતુભાવો દસ્સિતો.

વેદિયમાનસ્સાતિ એત્થ વેદનં અનુભવન્તોપિ વેદિયમાનોતિ વુચ્ચતિ જાનન્તોપિ. ‘‘વેદિયામહં, ભન્તે, વેદિયતીતિ મં સઙ્ઘો ધારેતૂ’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) એત્થ હિ અનુભવન્તો વેદિયમાનો નામ, ‘‘સુખં વેદનં વેદિયમાનો સુખં વેદનં વેદિયામીતિ પજાનાતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૧૩; દી. નિ. ૨.૩૮૦; વિભ. ૩૬૩) એત્થ જાનન્તો. ઇધાપિ જાનન્તોવ અધિપ્પેતો. ઇદં દુક્ખન્તિ પઞ્ઞપેમીતિ એવં જાનન્તસ્સ સત્તસ્સ ‘‘ઇદં દુક્ખં એત્તકં દુક્ખં, નત્થિ ઇતો ઉદ્ધં દુક્ખ’’ન્તિ પઞ્ઞપેમિ બોધેમિ જાનાપેમિ. અયં દુક્ખસમુદયોતિઆદીસુપિ એસેવ નયો.

તત્થ દુક્ખાદીસુ અયં સન્નિટ્ઠાનકથા – ઠપેત્વા હિ તણ્હં તેભૂમકા પઞ્ચક્ખન્ધા દુક્ખં નામ, તસ્સેવ પભાવિકા પુબ્બતણ્હા દુક્ખસમુદયો નામ, તેસં દ્વિન્નમ્પિ સચ્ચાનં અનુપ્પત્તિનિરોધો દુક્ખનિરોધો નામ, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા નામ. ઇતિ ભગવા ઓક્કન્તિયા સતિ નામરૂપન્તિ કથેન્તોપિ વેદિયમાનસ્સ જાનમાનસ્સેવ કથેસિ, નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનન્તિ કથેન્તોપિ, સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સોતિ કથેન્તોપિ, ફસ્સપચ્ચયા વેદનાતિ કથેન્તોપિ, વેદિયમાનસ્સ ખો પનાહં, ભિક્ખવે, ઇદં દુક્ખન્તિ પઞ્ઞપેમીતિ કથેન્તોપિ, અયં દુક્ખસમુદયોતિ, અયં દુક્ખનિરોધોતિ, અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ પઞ્ઞપેમીતિ કથેન્તોપિ વેદિયમાનસ્સ જાનમાનસ્સેવ કથેસિ.

ઇદાનિ તાનિ પટિપાટિયા ઠપિતાનિ સચ્ચાનિ વિત્થારેન્તો કતમઞ્ચ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તં સબ્બં સબ્બાકારેન વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૩૭) વિત્થારિતમેવ. તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અયં પન વિસેસો – તત્થ ‘‘દુક્ખસમુદયં અરિયસચ્ચં યાયં તણ્હા પોનોબ્ભવિકા’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૩૩; દી. નિ. ૨.૪૦૦; વિભ. ૨૦૩) ઇમાય તન્તિયા આગતં, ઇધ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ પચ્ચયાકારવસેન. તત્થ ચ દુક્ખનિરોધં અરિયસચ્ચં ‘‘યો તસ્સાયેવ તણ્હાય અસેસવિરાગનિરોધો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૩૪; દી. નિ. ૨.૪૦૧; વિભ. ૨૦૪) ઇમાય તન્તિયા આગતં, ઇધ ‘‘અવિજ્જાયત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા’’તિ પચ્ચયાકારનિરોધવસેન.

તત્થ અસેસવિરાગનિરોધાતિ અસેસવિરાગેન ચ અસેસનિરોધેન ચ. ઉભયમ્પેતં અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનમેવ. સઙ્ખારનિરોધોતિ સઙ્ખારાનં અનુપ્પત્તિનિરોધો હોતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. ઇમેહિ પન પદેહિ યં આગમ્મ અવિજ્જાદયો નિરુજ્ઝન્તિ, અત્થતો તં નિબ્બાનં દીપિતં હોતિ. નિબ્બાનઞ્હિ અવિજ્જાનિરોધોતિપિ સઙ્ખારનિરોધોતિપિ એવં તેસં તેસં ધમ્માનં નિરોધનામેન કથીયતિ. કેવલસ્સાતિ સકલસ્સ. દુક્ખક્ખન્ધસ્સાતિ વટ્ટદુક્ખરાસિસ્સ. નિરોધો હોતીતિ અપ્પવત્તિ હોતિ. તત્થ યસ્મા અવિજ્જાદીનં નિરોધો નામ ખીણાકારોપિ વુચ્ચતિ અરહત્તમ્પિ નિબ્બાનમ્પિ, તસ્મા ઇધ ખીણાકારદસ્સનવસેન દ્વાદસસુ ઠાનેસુ અરહત્તં, દ્વાદસસુયેવ નિબ્બાનં કથિતન્તિ વેદિતબ્બં. ઇદં વુચ્ચતીતિ એત્થ નિબ્બાનમેવ સન્ધાય ઇદન્તિ વુત્તં. અટ્ઠઙ્ગિકોતિ ન અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ વિનિમુત્તો અઞ્ઞો મગ્ગો નામ અત્થિ. યથા પન પઞ્ચઙ્ગિકં તૂરિયન્તિ વુત્તે પઞ્ચઙ્ગમત્તમેવ તૂરિયન્તિ વુત્તં હોતિ, એવમિધાપિ અટ્ઠઙ્ગિકમત્તમેવ મગ્ગો હોતીતિ વેદિતબ્બો. અનિગ્ગહિતોતિ ન નિગ્ગહિતો. નિગ્ગણ્હન્તો હિ હાપેત્વા વા દસ્સેતિ વડ્ઢેત્વા વા તં પરિવત્તેત્વા વા. તત્થ યસ્મા ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ ‘‘ન ઇમાનિ ચત્તારિ, દ્વે વા તીણિ વા’’તિ એવં હાપેત્વાપિ ‘‘પઞ્ચ વા છ વા’’તિ એવં વડ્ઢેત્વાપિ ‘‘ન ઇમાનિ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, અઞ્ઞાનેવ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાની’’તિ દસ્સેતું ન સક્કા. તસ્મા અયં ધમ્મો અનિગ્ગહિતો નામ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૨. ભયસુત્તવણ્ણના

૬૩. દુતિયે અમાતાપુત્તિકાનીતિ માતા ચ પુત્તો ચ માતાપુત્તં, પરિત્તાતું સમત્થભાવેન નત્થિ એત્થ માતાપુત્તન્તિ અમાતાપુત્તિકાનિ. યન્તિ યસ્મિં સમયે. તત્થ માતાપિ પુત્તં નપ્પટિલભતીતિ તસ્મિં અગ્ગિભયે ઉપ્પન્ને માતાપિ પુત્તં પસ્સિતું ન લભતિ, પુત્તોપિ માતરં પસ્સિતું ન લભતીતિ અત્થો. ભયં હોતીતિ ચિત્તુત્રાસભયં હોતિ. અટવિસઙ્કોપોતિ અટવિયા સઙ્કોપો. અટવીતિ ચેત્થ અટવિવાસિનો ચોરા વેદિતબ્બા. યદા હિ તે અટવિતો જનપદં ઓતરિત્વા ગામનિગમરાજધાનિયો પહરિત્વા વિલુમ્પન્તિ, તદા અટવિસઙ્કોપો નામ હોતિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તં. ચક્કસમારૂળ્હાતિ એત્થ ઇરિયાપથચક્કમ્પિ વટ્ટતિ યાનચક્કમ્પિ. ભયસ્મિં હિ સમ્પત્તે યેસં યાનકાનિ અત્થિ, તે અત્તનો પરિક્ખારભણ્ડં તેસુ આરોપેત્વા પલાયન્તિ. યેસં નત્થિ, તે કાજેન વા આદાય સીસેન વા ઉક્ખિપિત્વા પલાયન્તિયેવ. તે ચક્કસમારૂળ્હા નામ હોન્તિ. પરિયાયન્તીતિ ઇતો ચિતો ચ ગચ્છન્તિ. કદાચીતિ કિસ્મિઞ્ચિદેવ કાલે. કરહચીતિ તસ્સેવ વેવચનં. માતાપિ પુત્તં પટિલભતીતિ આગચ્છન્તં વા ગચ્છન્તં વા એકસ્મિં ઠાને નિલીનં વા પસ્સિતું લભતિ. ઉદકવાહકોતિ નદીપૂરો. માતાપિ પુત્તં પટિલભતીતિ કુલ્લે વા ઉળુમ્પે વા મત્તિકાભાજને વા દારુક્ખણ્ડે વા લગ્ગં વુય્હમાનં પસ્સિતું પટિલભતિ, સોત્થિના વા પુન ઉત્તરિત્વા ગામે વા અરઞ્ઞે વા ઠિતં પસ્સિતું લભતીતિ.

એવં પરિયાયતો અમાતાપુત્તિકાનિ ભયાનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ નિપ્પરિયાયેન દસ્સેન્તો તીણિમાનીતિઆદિમાહ. તત્થ જરાભયન્તિ જરં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જનકભયં. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘જરં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ ભયં ભયાનકં છમ્ભિતત્તં લોમહંસો ચેતસો ઉત્રાસો. બ્યાધિં પટિચ્ચ, મરણં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ ભયં ભયાનકં છમ્ભિતત્તં લોમહંસો ચેતસો ઉત્રાસો’’તિ (વિભ. ૯૨૧). સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૩. વેનાગપુરસુત્તવણ્ણના

૬૪. તતિયે કોસલેસૂતિ એવંનામકે જનપદે. ચારિકં ચરમાનોતિ અદ્ધાનગમનં ગચ્છન્તો. ચારિકા ચ નામેસા ભગવતો દુવિધા હોતિ તુરિતચારિકા ચ અતુરિતચારિકા ચાતિ. તત્થ દૂરેપિ બોધનેય્યપુગ્ગલં દિસ્વા તસ્સ બોધનત્થાય સહસા ગમનં તુરિતચારિકા નામ. સા મહાકસ્સપપચ્ચુગ્ગમનાદીસુ દટ્ઠબ્બા. યં પન ગામનિગમપટિપાટિયા દેવસિકં યોજનઅદ્ધયોજનવસેન પિણ્ડપાતચરિયાદીહિ લોકં અનુગ્ગણ્હન્તસ્સ ગમનં, અયં અતુરિતચારિકા નામ. ઇમં સન્ધાયેતં વુત્તં – ‘‘ચારિકં ચરમાનો’’તિ. વિત્થારેન પન ચારિકાકથા સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા દીઘનિકાયટ્ઠકથાય અમ્બટ્ઠસુત્તવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૫૪) વુત્તા. બ્રાહ્મણગામોતિ બ્રાહ્મણાનં સમોસરણગામોપિ બ્રાહ્મણગામોતિ વુચ્ચતિ, બ્રાહ્મણાનં ભોગગામોપિ. ઇધ સમોસરણગામો બ્રાહ્મણવસનગામોતિ અધિપ્પેતો. તદવસરીતિ તત્થ અવસરિ, સમ્પત્તોતિ અત્થો. વિહારો પનેત્થ અનિયામિતો. તસ્મા તસ્સ અવિદૂરે બુદ્ધાનં અનુચ્છવિકો એકો વનસણ્ડો અત્થિ, સત્થા તં વનસણ્ડં ગતોતિ વેદિતબ્બો.

અસ્સોસુન્તિ સુણિંસુ ઉપલભિંસુ, સોતદ્વારસમ્પત્તવચનનિગ્ઘોસાનુસારેન જાનિંસુ. ખોતિ અવધારણત્થે, પદપૂરણમત્તે વા નિપાતો. તત્થ અવધારણત્થેન ‘‘અસ્સોસું એવ, ન તેસં કોચિ સવનન્તરાયો અહોસી’’તિ અયમત્થો વેદિતબ્બો. પદપૂરણેન બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતામત્તમેવ.

ઇદાનિ યમત્થં અસ્સોસું, તં પકાસેતું સમણો ખલુ, ભો, ગોતમોતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સમિતપાપત્તા સમણોતિ વેદિતબ્બો. ખલૂતિ અનુસ્સવત્થે નિપાતો. ભોતિ તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં આલપનમત્તં. ગોતમોતિ ભગવતો ગોત્તવસેન પરિદીપનં, તસ્મા ‘‘સમણો ખલુ, ભો, ગોતમો’’તિ એત્થ સમણો કિર, ભો, ગોતમગોત્તોતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. સક્યપુત્તોતિ ઇદં પન ભગવતો ઉચ્ચાકુલપરિદીપનં. સક્યકુલા પબ્બજિતોતિ સદ્ધાપબ્બજિતભાવપરિદીપનં, કેનચિ પારિજુઞ્ઞેન અનભિભૂતો અપરિક્ખીણંયેવ તં કુલં પહાય સદ્ધાય પબ્બજિતોતિ વુત્તં હોતિ. તં ખો પનાતિ ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થે ઉપયોગવચનં, તસ્સ ખો પન ભોતો ગોતમસ્સાતિ અત્થો. કલ્યાણોતિ કલ્યાણગુણસમન્નાગતો, સેટ્ઠોતિ વુત્તં હોતિ. કિત્તિસદ્દોતિ કિત્તિયેવ, થુતિઘોસો વા. અબ્ભુગ્ગતોતિ સદેવકં લોકં અજ્ઝોત્થરિત્વા ઉગ્ગતો. કિન્તિ? ઇતિપિ સો ભગવા…પે… બુદ્ધો ભગવાતિ. તત્રાયં પદસમ્બન્ધો – સો ભગવા ઇતિપિ અરહં, ઇતિપિ સમ્માસમ્બુદ્ધો…પે… ઇતિપિ ભગવાતિ. ઇમિના ચ ઇમિના ચ કારણેનાતિ વુત્તં હોતિ.

તત્થ ‘‘આરકત્તા, અરીનં અરાનઞ્ચ હતત્તા, પચ્ચયાદીનં અરહત્તા, પાપકરણે રહાભાવાતિ ઇમેહિ કારણેહિ સો ભગવા અરહન્તિ વેદિતબ્બો’’તિઆદિના નયેન માતિકં નિક્ખિપિત્વા સબ્બાનેવ એતાનિ પદાનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૫-૧૨૭) બુદ્ધાનુસ્સતિનિદ્દેસે વિત્થારિતાનીતિ તતો નેસં વિત્થારો ગહેતબ્બો.

સો ઇમં લોકન્તિ સો ભવં ગોતમો ઇમં લોકં, ઇદાનિ વત્તબ્બં નિદસ્સેતિ. સદેવકન્તિ સહ દેવેહિ સદેવકં. એવં સહ મારેન સમારકં. સહ બ્રહ્મુના સબ્રહ્મકં. સહ સમણબ્રાહ્મણેહિ સસ્સમણબ્રાહ્મણિં. પજાતત્તા પજા, તં પજં. સહ દેવમનુસ્સેહિ સદેવમનુસ્સં. તત્થ સદેવકવચનેન પઞ્ચકામાવચરદેવગ્ગહણં વેદિતબ્બં, સમારકવચનેન છટ્ઠકામાવચરદેવગ્ગહણં, સબ્રહ્મકવચનેન બ્રહ્મકાયિકાદિબ્રહ્મગ્ગહણં, સસ્સમણબ્રાહ્મણિવચનેન સાસનસ્સ પચ્ચત્થિકપચ્ચામિત્તસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણં, સમિતપાપબાહિતપાપસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણઞ્ચ, પજાવચનેન સત્તલોકગ્ગહણં, સદેવમનુસ્સવચનેન સમ્મુતિદેવઅવસેસમનુસ્સગ્ગહણં. એવમેત્થ તીહિ પદેહિ ઓકાસલોકેન સદ્ધિં સત્તલોકો, દ્વીહિ પજાવસેન સત્તલોકોવ ગહિતોતિ વેદિતબ્બો.

અપરો નયો – સદેવકગ્ગહણેન અરૂપાવચરલોકો ગહિતો, સમારકગ્ગહણેન છકામાવચરદેવલોકો, સબ્રહ્મકગ્ગહણેન રૂપીબ્રહ્મલોકો, સસ્સમણબ્રાહ્મણાદિગ્ગહણેન ચતુપરિસવસેન, સમ્મુતિદેવેહિ વા સહ મનુસ્સલોકો, અવસેસસબ્બસત્તલોકો વા. પોરાણા પનાહુ – સદેવકન્તિ દેવતાહિ સદ્ધિં અવસેસલોકં. સમારકન્તિ મારેન સદ્ધિં અવસેસલોકં. સબ્રહ્મકન્તિ બ્રહ્મેહિ સદ્ધિં અવસેસલોકં. એવં સબ્બેપિ તિભવૂપગે સત્તે તીહાકારેહિ તીસુ પદેસુ પક્ખિપિત્વા પુન દ્વીહિ પદેહિ પરિયાદાતું સસ્સમણબ્રાહ્મણિં પજં સદેવમનુસ્સન્તિ વુત્તં. એવં પઞ્ચહિ પદેહિ તેન તેનાકારેન તેધાતુકમેવ પરિયાદિન્નન્તિ.

સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેતીતિ સયન્તિ સામં, અપરનેય્યો હુત્વા. અભિઞ્ઞાતિ અભિઞ્ઞાય, અધિકેન ઞાણેન ઞત્વાતિ અત્થો. સચ્છિકત્વાતિ પચ્ચક્ખં કત્વા, એતેન અનુમાનાદિપટિક્ખેપો કતો. પવેદેતીતિ બોધેતિ ઞાપેતિ પકાસેતિ.

સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં…પે… પરિયોસાનકલ્યાણન્તિ સો ભગવા સત્તેસુ કારુઞ્ઞતં પટિચ્ચ હિત્વાપિ અનુત્તરં વિવેકસુખં ધમ્મં દેસેતિ. તઞ્ચ ખો અપ્પં વા બહું વા દેસેન્તો આદિકલ્યાણાદિપ્પકારમેવ દેસેતિ, આદિમ્હિપિ કલ્યાણં ભદ્દકં અનવજ્જમેવ કત્વા દેસેતિ, મજ્ઝેપિ, પરિયોસાનેપિ કલ્યાણં ભદ્દકં અનવજ્જમેવ કત્વા દેસેતીતિ વુત્તં હોતિ.

તત્થ અત્થિ દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનં, અત્થિ સાસનસ્સ. દેસનાય તાવ ચતુપ્પદિકાયપિ ગાથાય પઠમપાદો આદિ નામ, તતો દ્વે મજ્ઝં નામ, અન્તે એકો પરિયોસાનં નામ. એકાનુસન્ધિકસ્સ સુત્તસ્સ નિદાનં આદિ, ઇદમવોચાતિ પરિયોસાનં, ઉભિન્નં અન્તરા મજ્ઝં. અનેકાનુસન્ધિકસ્સ સુત્તસ્સ પઠમાનુસન્ધિ આદિ, અન્તે અનુસન્ધિ પરિયોસાનં, મજ્ઝે એકો વા દ્વે વા બહૂ વા મજ્ઝમેવ.

સાસનસ્સ સીલસમાધિવિપસ્સના આદિ નામ. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘કો ચાદિ કુસલાનં ધમ્માનં, સીલઞ્ચ સુવિસુદ્ધં દિટ્ઠિ ચ ઉજુકા’’તિ (સં. નિ. ૫.૩૬૯). ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, મજ્ઝિમા પટિપદા તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધા’’તિ એવં વુત્તો પન અરિયમગ્ગો મજ્ઝં નામ. ફલઞ્ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ પરિયોસાનં નામ. ‘‘તસ્માતિહ ત્વં, બ્રાહ્મણ, બ્રહ્મચરિયં એતંપારં એતંપરિયોસાન’’ન્તિ એત્થ ફલં પરિયોસનન્તિ વુત્તં. ‘‘નિબ્બાનોગધઞ્હિ, આવુસો વિસાખ, બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતિ નિબ્બાનપરાયણં નિબ્બાનપરિયોસાન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૬) એત્થ નિબ્બાનં પરિયોસાનન્તિ વુત્તં. ઇધ પન દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનં અધિપ્પેતં. ભગવા હિ ધમ્મં દેસેન્તો આદિમ્હિ સીલં દસ્સેત્વા મજ્ઝે મગ્ગં પરિયોસાને નિબ્બાનં દસ્સેતિ. તેન વુત્તં – ‘‘સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં મજ્ઝેકલ્યાણં પરિયોસાનકલ્યાણ’’ન્તિ. તસ્મા અઞ્ઞોપિ ધમ્મકથિકો ધમ્મં કથેન્તો –

‘‘આદિમ્હિ સીલં દસ્સેય્ય, મજ્ઝે મગ્ગં વિભાવયે;

પરિયોસાનમ્હિ નિબ્બાનં, એસા કથિકસણ્ઠિતી’’તિ.

સાત્થં સબ્યઞ્જનન્તિ યસ્સ હિ યાગુભત્તઇત્થિપુરિસાદિવણ્ણનાનિસ્સિતા દેસના હોતિ, ન સો સાત્થં દેસેતિ. ભગવા પન તથારૂપં દેસનં પહાય ચતુસતિપટ્ઠાનાદિનિસ્સિતં દેસનં દેસેતિ. તસ્મા ‘‘સાત્થં દેસેતી’’તિ વુચ્ચતિ. યસ્સ પન દેસના એકબ્યઞ્જનાદિયુત્તા વા સબ્બનિરોટ્ઠબ્યઞ્જના વા સબ્બવિસ્સટ્ઠબ્યઞ્જના વા સબ્બનિગ્ગહિતબ્યઞ્જના વા, તસ્સ દમિળકિરાતયવનાદિમિલક્ખાનં ભાસા વિય બ્યઞ્જનપારિપૂરિયા અભાવતો અબ્યઞ્જના નામ દેસના હોતિ. ભગવા પન –

‘‘સિથિલં ધનિતઞ્ચ દીઘરસ્સં, લહુકં ગરુકઞ્ચ નિગ્ગહીતં;

સમ્બન્ધં વવત્થિતં વિમુત્તં, દસધા બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા પભેદો’’તિ. –

એવં વુત્તં દસવિધં બ્યઞ્જનં અમક્ખેત્વા પરિપુણ્ણબ્યઞ્જનમેવ કત્વા ધમ્મં દેસેતિ. તસ્મા ‘‘સબ્યઞ્જનં કત્વા દેસેતી’’તિ વુચ્ચતિ. કેવલપરિપુણ્ણન્તિ એત્થ કેવલન્તિ સકલાધિવચનં. પરિપુણ્ણન્તિ અનૂનાધિકવચનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – સકલપરિપુણ્ણમેવ દેસેતિ, એકદેસનાપિ અપરિપુણ્ણા નત્થીતિ. પરિસુદ્ધન્તિ નિરુપક્કિલેસં. યો હિ ‘‘ઇમં ધમ્મદેસનં નિસ્સાય લાભં વા સક્કારં વા લભિસ્સામી’’તિ દેસેતિ, તસ્સ અપરિસુદ્ધા દેસના નામ હોતિ. ભગવા પન લોકામિસનિરપેક્ખો હિતફરણેનેવ મેત્તાભાવનાય મુદુહદયો ઉલ્લુમ્પનસભાવસણ્ઠિતેન ચિત્તેન દેસેતિ. તસ્મા પરિસુદ્ધં દેસેતીતિ વુચ્ચતિ. બ્રહ્મચરિયં પકાસેતીતિ એત્થ બ્રહ્મચરિયન્તિ સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં સકલં સાસનં. તસ્મા બ્રહ્મચરિયં પકાસેતીતિ સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં…પે… પરિસુદ્ધં, એવં દેસેન્તો ચ સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં સકલસાસનબ્રહ્મચરિયં પકાસેતીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. બ્રહ્મચરિયન્તિ સેટ્ઠટ્ઠેન બ્રહ્મભૂતં ચરિયં, બ્રહ્મભૂતાનં વા બુદ્ધાદીનં ચરિયન્તિ વુત્તં હોતિ.

સાધુ ખો પનાતિ સુન્દરં ખો પન, અત્થાવહં સુખાવહન્તિ વુત્તં હોતિ. તથારૂપાનં અરહતન્તિ યથારૂપો સો ભવં ગોતમો, એવરૂપાનં અનેકેહિપિ કપ્પકોટિસતસહસ્સેહિ દુલ્લભદસ્સનાનં બ્યામપ્પભાપરિક્ખિત્તેહિ અસીતિઅનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતેહિ દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણવરેહિ સમાકિણ્ણમનોરમસરીરાનં અનપ્પકદસ્સનાનં અતિમધુરધમ્મનિગ્ઘોસાનં યથાભૂતગુણાધિગમેન લોકે અરહન્તોતિ લદ્ધસદ્દાનં અરહતં. દસ્સનં હોતીતિ પસાદસોમ્માનિ અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા દસ્સનમત્તમ્પિ સાધુ હોતિ. સચે પન અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતેન બ્રહ્મસ્સરેન ધમ્મં દેસેન્તસ્સ એકપદમ્પિ સોતું લભિસ્સામ, સાધુતરંયેવ ભવિસ્સતીતિ એવં અજ્ઝાસયં કત્વા. યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસૂતિ સબ્બકિચ્ચાનિ પહાય તુટ્ઠમાનસા અગમંસુ. અઞ્જલિં પણામેત્વાતિ એતે ઉભતોપક્ખિકા, તે એવં ચિન્તેસું – ‘‘સચે નો મિચ્છાદિટ્ઠિકા ચોદેસ્સન્તિ ‘કસ્મા તુમ્હે સમણં ગોતમં વન્દિત્થા’તિ, તેસં ‘કિં અઞ્જલિકરણમત્તેનાપિ વન્દિતં હોતી’તિ વક્ખામ. સચે નો સમ્માદિટ્ઠિકા ચોદેસ્સન્તિ ‘કસ્મા ભગવન્તં ન વન્દિત્થા’તિ, ‘કિં સીસેન ભૂમિં પહરન્તેનેવ વન્દિતં હોતિ. નનુ અઞ્જલિકમ્મમ્પિ વન્દના એવા’તિ વક્ખામા’’તિ.

નામગોત્તન્તિ, ‘‘ભો ગોતમ, અહં અસુકસ્સ પુત્તો દત્તો નામ મિત્તો નામ ઇધાગતો’’તિ વદન્તા નામં સાવેન્તિ નામ. ‘‘ભો ગોતમ, અહં વાસેટ્ઠો નામ કચ્ચાનો નામ ઇધાગતો’’તિ વદન્તા ગોત્તં સાવેન્તિ નામ. એતે કિર દલિદ્દા જિણ્ણકુલપુત્તા ‘‘પરિસમજ્ઝે નામગોત્તવસેન પાકટા ભવિસ્સામા’’તિ એવં અકંસુ. યે પન તુણ્હીભૂતા નિસીદિંસુ, તે કેરાટિકા ચેવ અન્ધબાલા ચ. તત્થ કેરાટિકા ‘‘એકં દ્વે કથાસલ્લાપે કરોન્તે વિસ્સાસિકો હોતિ, અથ વિસ્સાસે સતિ એકં દ્વે ભિક્ખા અદાતું ન યુત્ત’’ન્તિ તતો અત્તાનં મોચેન્તા તુણ્હીભૂતા નિસીદન્તિ. અન્ધબાલા અઞ્ઞાણતાયેવ અવક્ખિત્તમત્તિકાપિણ્ડા વિય યત્થ કત્થચિ તુણ્હીભૂતા નિસીદન્તિ.

વેનાગપુરિકોતિ વેનાગપુરવાસી. એતદવોચાતિ પાદન્તતો પટ્ઠાય યાવ કેસગ્ગા તથાગતસ્સ સરીરં ઓલોકેન્તો અસીતિઅનુબ્યઞ્જનસમુજ્જલેહિ દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણેહિ પટિમણ્ડિતં સરીરા નિક્ખમિત્વા સમન્તતો અસીતિહત્થપ્પદેસં અજ્ઝોત્થરિત્વા ઠિતાહિ છબ્બણ્ણાહિ ઘનબુદ્ધરંસીહિ સમ્પરિવારિતં તથાગતસ્સ સરીરં દિસ્વા સઞ્જાતવિમ્હયો વણ્ણં ભણન્તો એતં ‘‘અચ્છરિયં, ભો ગોતમા’’તિઆદિવચનં અવોચ.

તત્થ યાવઞ્ચિદન્તિ અધિમત્તપ્પમાણપરિચ્છેદવચનમેતં. તસ્સ વિપ્પસન્નપદેન સદ્ધિં સમ્બન્ધો. યાવઞ્ચ વિપ્પસન્નાનિ અધિમત્તવિપ્પસન્નાનીતિ અત્થો. ઇન્દ્રિયાનીતિ ચક્ખાદીનિ છ ઇન્દ્રિયાનિ. તસ્સ હિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં પતિટ્ઠિતોકાસસ્સ વિપ્પસન્નતં દિસ્વા તેસં વિપ્પસન્નતા પાકટા અહોસિ. યસ્મા પન સા મને વિપ્પસન્નેયેવ હોતિ, અવિપ્પસન્નચિત્તાનઞ્હિ ઇન્દ્રિયપ્પસાદો નામ નત્થિ, તસ્માસ્સ મનિન્દ્રિયપ્પસાદોપિ પાકટો અહોસિ. તં એસ વિપ્પસન્નતં ગહેત્વા ‘‘વિપ્પસન્નાનિ ઇન્દ્રિયાની’’તિ આહ. પરિસુદ્ધોતિ નિમ્મલો. પરિયોદાતોતિ પભસ્સરો. સારદં બદરપણ્ડુન્તિ સરદકાલે જાતં નાતિસુપરિપક્કં બદરં. તઞ્હિ પરિસુદ્ધઞ્ચેવ હોતિ પરિયોદાતઞ્ચ. તાલપક્કન્તિ સુપરિપક્કતાલફલં. સમ્પતિ બન્ધના પમુત્તન્તિ તંખણઞ્ઞેવ બન્ધના પમુત્તં. તસ્સ હિ બન્ધનમૂલં અપનેત્વા પરમુખં કત્વા ફલકે ઠપિતસ્સ ચતુરઙ્ગુલમત્તં ઠાનં ઓલોકેન્તાનં પરિસુદ્ધં પરિયોદાતં હુત્વા ખાયતિ. તં સન્ધાયેવમાહ. નેક્ખં જમ્બોનદન્તિ સુરત્તવણ્ણસ્સ જમ્બોનદસુવણ્ણસ્સ ઘટિકા. દક્ખકમ્મારપુત્તસુપરિકમ્મકતન્તિ દક્ખેન સુવણ્ણકારપુત્તેન સુટ્ઠુ કતપરિકમ્મં. ઉક્કામુખે સુકુસલસમ્પહટ્ઠન્તિ સુવણ્ણકારઉદ્ધને પચિત્વા સુકુસલેન સુવણ્ણકારેન ઘટ્ટનપરિમજ્જનહંસનેન સુટ્ઠુ પહટ્ઠં સુપરિમદ્દિતન્તિ અત્થો. પણ્ડુકમ્બલે નિક્ખિત્તન્તિ અગ્ગિના પચિત્વા દીપિદાઠાય ઘંસિત્વા ગેરુકપરિકમ્મં કત્વા રત્તકમ્બલે ઠપિતં. ભાસતેતિ સઞ્જાતઓભાસતાય ભાસતે. તપતેતિ અન્ધકારવિદ્ધંસનતાય તપતે. વિરોચતીતિ વિજ્જોતમાનં હુત્વા વિરોચતિ, સોભતીતિ અત્થો.

ઉચ્ચાસયનમહાસયનાનીતિ એત્થ અતિક્કન્તપ્પમાણં ઉચ્ચાસયનં નામ, આયતવિત્થતં અકપ્પિયભણ્ડં મહાસયનં નામ. ઇદાનિ તાનિ દસ્સેન્તો સેય્યથિદં, આસન્દીતિઆદિમાહ. તત્થ આસન્દીતિ અતિક્કન્તપ્પમાણં આસનં. પલ્લઙ્કોતિ પાદેસુ વાળરૂપાનિ ઠપેત્વા કતો. ગોનકોતિ દીઘલોમકો મહાકોજવો. ચતુરઙ્ગુલાધિકાનિ કિર તસ્સ લોમાનિ. ચિત્તકોતિ વાનચિત્તં ઉણ્ણામયત્થરણં. પટિકાતિ ઉણ્ણામયો સેતત્થરકો. પટલિકાતિ ઘનપુપ્ફો ઉણ્ણામયત્થરકો, યો આમલકપટ્ટોતિપિ વુચ્ચતિ. તૂલિકાતિ તિણ્ણં તૂલાનં અઞ્ઞતરપુણ્ણા તૂલિકા. વિકતિકાતિ સીહબ્યગ્ઘાદિરૂપવિચિત્રો ઉણ્ણામયત્થરકો. ઉદ્દલોમીતિ ઉભતોદસં ઉણ્ણામયત્થરણં. કેચિ એકતો ઉગ્ગતપુપ્ફન્તિ વદન્તિ. એકન્તલોમીતિ એકતોદસં ઉણ્ણામયત્થરણં. કેચિ ઉભતો ઉગ્ગતપુપ્ફન્તિ વદન્તિ. કટ્ટિસ્સન્તિ રતનપરિસિબ્બિતં કોસેય્યકટ્ટિસ્સમયં પચ્ચત્થરણં. કોસેય્યન્તિ રતનપરિસિબ્બિતમેવ કોસિયસુત્તમયં પચ્ચત્થરણં. કુત્તકન્તિ સોળસન્નં નાટકિત્થીનં ઠત્વા નચ્ચનયોગ્ગં ઉણ્ણામયત્થરણં. હત્થત્થરાદયો હત્થિપિટ્ઠાદીસુ અત્થરણકઅત્થરકા ચેવ હત્થિરૂપાદીનિ દસ્સેત્વા કતઅત્થરકા ચ. અજિનપ્પવેણીતિ અજિનચમ્મેહિ મઞ્ચપ્પમાણેન સિબ્બિત્વા કતપ્પવેણી. સેસં હેટ્ઠા વુત્તત્થમેવ.

નિકામલાભીતિ અતિકામલાભી ઇચ્છિતિચ્છિતલાભી. અકિચ્છલાભીતિ અદુક્ખલાભી. અકસિરલાભીતિ વિપુલલાભી મહન્તલાભી, ઉળારુળારાનેવ લભતિ મઞ્ઞેતિ સન્ધાય વદતિ. અયં કિર બ્રાહ્મણો સયનગરુકો, સો ભગવતો વિપ્પસન્નિન્દ્રિયાદિતં દિસ્વા ‘‘અદ્ધા એસ એવરૂપેસુ ઉચ્ચાસયનમહાસયનેસુ નિસીદતિ ચેવ નિપજ્જતિ ચ. તેનસ્સ વિપ્પસન્નાનિ ઇન્દ્રિયાનિ, પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો પરિયોદાતો’’તિ મઞ્ઞમાનો ઇમં સેનાસનવણ્ણં કથેસિ.

લદ્ધા ચ પન ન કપ્પન્તીતિ એત્થ કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ કપ્પતિ. સુદ્ધકોસેય્યઞ્હિ મઞ્ચેપિ અત્થરિતું વટ્ટતિ, ગોનકાદયો ચ ભૂમત્થરણપરિભોગેન, આસન્દિયા પાદે છિન્દિત્વા, પલ્લઙ્કસ્સ વાળે ભિન્દિત્વા, તૂલિકં વિજટેત્વા ‘‘બિમ્બોહનઞ્ચ કાતુ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૯૭) વચનતો ઇમાનિપિ એકેન વિધાનેન કપ્પન્તિ. અકપ્પિયં પન ઉપાદાય સબ્બાનેવ ન કપ્પન્તીતિ વુત્તાનિ.

વનન્તઞ્ઞેવ પવિસામીતિ અરઞ્ઞંયેવ પવિસામિ. યદેવાતિ યાનિયેવ. પલ્લઙ્કં આભુજિત્વાતિ સમન્તતો ઊરુબદ્ધાસનં બન્ધિત્વા. ઉજું કાયં પણિધાયાતિ અટ્ઠારસ પિટ્ઠિકણ્ટકે કોટિયા કોટિં પટિપાદેન્તો ઉજું કાયં ઠપેત્વા. પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વાતિ કમ્મટ્ઠાનાભિમુખં સતિં ઠપેત્વા, પરિગ્ગહિતનિય્યાનં વા કત્વાતિ અત્થો. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘પરીતિ પરિગ્ગહટ્ઠો. મુખન્તિ નિય્યાનટ્ઠો. સતીતિ ઉપટ્ઠાનટ્ઠો. તેન વુચ્ચતિ પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૬૪). ઉપસમ્પજ્જ વિહરામીતિ પટિલભિત્વા પચ્ચક્ખં કત્વા વિહરામિ. એવંભૂતોતિ એવં પઠમજ્ઝાનાદીસુ અઞ્ઞતરસમઙ્ગી હુત્વા. દિબ્બો મે એસો તસ્મિં સમયે ચઙ્કમો હોતીતિ ચત્તારિ હિ રૂપજ્ઝાનાનિ સમાપજ્જિત્વા ચઙ્કમન્તસ્સ ચઙ્કમો દિબ્બચઙ્કમો નામ હોતિ, સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ચઙ્કમન્તસ્સાપિ ચઙ્કમો દિબ્બચઙ્કમોયેવ. ઠાનાદીસુપિ એસેવ નયો. તથા ઇતરેસુ દ્વીસુ વિહારેસુ.

સો એવં પજાનામિ ‘‘રાગો મે પહીનો’’તિ મહાબોધિપલ્લઙ્કે અરહત્તમગ્ગેન પહીનરાગમેવ દસ્સેન્તો ‘‘સો એવં પજાનામિ રાગો મે પહીનો’’તિ આહ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. ઇમિના પન કિં કથિતં હોતીતિ? પચ્ચવેક્ખણા કથિતા, પચ્ચવેક્ખણાય ફલસમાપત્તિ કથિતા. ફલસમાપત્તિઞ્હિ સમાપન્નસ્સપિ સમાપત્તિતો વુટ્ઠિતસ્સાપિ ચઙ્કમાદયો અરિયચઙ્કમાદયો હોન્તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૪. સરભસુત્તવણ્ણના

૬૫. ચતુત્થે રાજગહેતિ એવંનામકે નગરે. ગિજ્ઝકૂટે પબ્બતેતિ ગિજ્ઝસદિસાનિસ્સ કૂટાનિ, ગિજ્ઝા વા તસ્સ કૂટેસુ વસન્તીતિ ગિજ્ઝકૂટો, તસ્મિં ગિજ્ઝકૂટે પબ્બતે. એતેનસ્સ રાજગહં ગોચરગામં કત્વા વિહરન્તસ્સ વસનટ્ઠાનં દસ્સિતં. ગિજ્ઝકૂટસ્મિઞ્હિ તથાગતં ઉદ્દિસ્સ વિહારો કારિતો, ગિજ્ઝકૂટવિહારોત્વેવસ્સ નામં. તત્થાયં તસ્મિં સમયે વિહરતીતિ. સરભો નામ પરિબ્બાજકો અચિરપક્કન્તો હોતીતિ સરભોતિ એવંનામકો પરિબ્બાજકો ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિત્વા નચિરસ્સેવ પક્કન્તો હોતિ, અધુના વિબ્ભન્તોતિ અત્થો. સમ્માસમ્બુદ્ધે હિ લોકે ઉપ્પન્ને તિત્થિયા નટ્ઠલાભસક્કારા અહેસું, તિણ્ણં રતનાનં મહાલાભસક્કારો ઉપ્પજ્જિ. યથાહ –

‘‘તેન ખો પન સમયેન ભગવા સક્કતો હોતિ ગરુકતો માનિતો પૂજિતો અપચિતો લાભી ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાનં. અઞ્ઞતિત્થિયા પન પરિબ્બાજકા અસક્કતા હોન્તિ અગરુકતા અમાનિતા અપૂજિતા ન લાભિનો ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાન’’ન્તિ (ઉદા.૧૪; સં.નિ.૧.૨.૭૦).

તે એવં પરિહીનલાભસક્કારા પઞ્ચસતમત્તા એકસ્મિં પરિબ્બાજકારામે સન્નિપતિત્વા સમ્મન્તયિંસુ – ‘‘ભો, મયં સમણસ્સ ગોતમસ્સ ઉપ્પન્નકાલતો પટ્ઠાય હતલાભસક્કારા જાતા, સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકાનઞ્ચસ્સ એકં અવણ્ણં ઉપધારેથ, અવણ્ણં પત્થરિત્વા એતસ્સ સાસનં ગરહિત્વા અમ્હાકં લાભસક્કારં ઉપ્પાદેસ્સામા’’તિ. તે વજ્જં ઓલોકેન્તા – ‘‘તીસુ દ્વારેસુ આજીવે ચાતિ ચતૂસુપિ ઠાનેસુ સમણસ્સ ગોતમસ્સ વજ્જં પસ્સિતું ન સક્કા, ઇમાનિ ચત્તારિ ઠાનાનિ મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞત્થ ઓલોકેથા’’તિ આહંસુ. અથ નેસં અન્તરે એકો એવમાહ – ‘‘અહં અઞ્ઞં ન પસ્સામિ, ઇમે અન્વડ્ઢમાસં સન્નિપતિત્વા દ્વારવાતપાનાનિ પિધાય સામણેરાનમ્પિ પવેસનં ન દેન્તિ. જીવિતસદિસાપિ ઉપટ્ઠાકા દટ્ઠું ન લભન્તિ, આવટ્ટનિમાયં ઓસારેત્વા ઓસારેત્વા જનં આવટ્ટેત્વા આવટ્ટેત્વા ખાદન્તિ. સચે તં મયં આહરિતું સક્ખિસ્સામ, એવં નો લાભસક્કારઉળારો ભવિસ્સતી’’તિ. અપરોપિ એવમેવ વદન્તો ઉટ્ઠાસિ. સબ્બે એકવાદા અહેસું. તતો આહંસુ – ‘‘યો તં આહરિતું સક્ખિસ્સતિ, તં મયં અમ્હાકં સમયે જેટ્ઠકં કરિસ્સામા’’તિ.

તતો કોટિતો પટ્ઠાય ‘‘ત્વં સક્ખિસ્સસિ, ત્વં સક્ખિસ્સસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અહં ન સક્ખિસ્સામિ, અહં ન સક્ખિસ્સામી’’તિ બહૂહિ વુત્તે સરભં પુચ્છિંસુ – ‘‘ત્વં સક્ખિસ્સસિ આચરિયા’’તિ. સો આહ – ‘‘અગરુ એતં આહરિતું, સચે તુમ્હે અત્તનો કથાય ઠત્વા મં જેટ્ઠકં કરિસ્સથા’’તિ. અગરુ એતમાચરિય આહર, ત્વં કતોયેવાસિ અમ્હેહિ જેટ્ઠકોતિ. સો આહ – ‘‘તં આહરન્તેન થેનેત્વા વા વિલુમ્પિત્વા વા આહરિતું ન સક્કા, સમણસ્સ પન ગોતમસ્સ સાવકસદિસેન હુત્વા તસ્સ સાવકે વન્દિત્વા વત્તપટિવત્તં કત્વા તેસં પત્તે ભત્તં ભુઞ્જિત્વા આહરિતું સક્કા. રુચ્ચતિ વો એતસ્સ એત્તકસ્સ કિરિયા’’તિ. યંકિઞ્ચિ કત્વા આહરિત્વા ચ નો દેહીતિ. તેન હિ મં દિસ્વા અપસ્સન્તા વિય ભવેય્યાથાતિ પરિબ્બાજકાનં સઞ્ઞં દત્વા દુતિયદિવસે પાતોવ ઉટ્ઠાય ગિજ્ઝકૂટમહાવિહારં ગન્ત્વા દિટ્ઠદિટ્ઠાનં ભિક્ખૂનં પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન પાદે વન્દિ. ભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘અઞ્ઞે પરિબ્બાજકા ચણ્ડા ફરુસા, અયં પન સદ્ધો ભવિસ્સતિ પસન્નો’’તિ. ભન્તે, તુમ્હે ઞત્વા યુત્તટ્ઠાનસ્મિંયેવ પબ્બજિતા, મયં પન અનુપધારેત્વા અતિત્થેનેવ પક્ખન્તા અનિય્યાનિકમગ્ગે વિચરામાતિ. સો એવં વત્વા દિટ્ઠે દિટ્ઠે ભિક્ખૂ પુનપ્પુનં વન્દતિ, ન્હાનોદકાદીનિ પટિયાદેતિ, દન્તકટ્ઠં કપ્પિયં કરોતિ, પાદે ધોવતિ મક્ખેતિ, અતિરેકભત્તં લભિત્વા ભુઞ્જતિ.

તં ઇમિના નીહારેન વસન્તં એકો મહાથેરો દિસ્વા, ‘‘પરિબ્બાજક, ત્વં સદ્ધો પસન્નો, કિં ન પબ્બજસી’’તિ. કો મં, ભન્તે, પબ્બાજેસ્સતિ. મયઞ્હિ ચિરકાલં ભદન્તાનં પચ્ચત્થિકા હુત્વા વિચરિમ્હાતિ. થેરો ‘‘સચે ત્વં પબ્બજિતુકામો, અહં તં પબ્બાજેસ્સામી’’તિ વત્વા પબ્બાજેસિ. સો પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય નિરન્તરં વત્તપટિવત્તમકાસિ. અથ નં થેરો વત્તે પસીદિત્વા નચિરસ્સેવ ઉપસમ્પાદેસિ. સો ઉપોસથદિવસે ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં ઉપોસથગ્ગં પવિસિત્વા ભિક્ખૂ મહન્તેન ઉસ્સાહેન પાતિમોક્ખં પગ્ગણ્હન્તે દિસ્વા ‘‘ઇમિના નીહારેન ઓસારેત્વા ઓસારેત્વા લોકં ખાદન્તિ, કતિપાહેન હરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. સો પરિવેણં ગન્ત્વા ઉપજ્ઝાયં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, કો નામો અયં ધમ્મો’’તિ પુચ્છિ. પાતિમોક્ખો નામ, આવુસોતિ. ઉત્તમધમ્મો એસ, ભન્તે, ભવિસ્સતીતિ. આમ, આવુસો, સકલસાસનધારણી અયં સિક્ખાતિ. ભન્તે, સચે એસ સિક્ખાધમ્મો ઉત્તમો, ઇમમેવ પઠમં ગણ્હામીતિ. ગણ્હાવુસોતિ થેરો સમ્પટિચ્છિ. સો ગણ્હન્તો પરિબ્બાજકે પસ્સિત્વા ‘‘કીદિસં આચરિયા’’તિ પુચ્છિતો, ‘‘આવુસો, મા ચિન્તયિત્થ, કતિપાહેન આહરિસ્સામી’’તિ વત્વા નચિરસ્સેવ ઉગ્ગણ્હિત્વા ઉપજ્ઝાયં આહ – ‘‘એત્તકમેવ, ભન્તે, ઉદાહુ અઞ્ઞમ્પિ અત્થી’’તિ. એત્તકમેવ, આવુસોતિ.

સો પુનદિવસે યથાનિવત્થપારુતોવ ગહિતનીહારેનેવ પત્તં ગહેત્વા ગિજ્ઝકૂટા નિક્ખમ્મ પરિબ્બાજકારામં અગમાસિ. પરિબ્બાજકા દિસ્વા ‘‘કીદિસં, આચરિય, નાસક્ખિત્થ મઞ્ઞે આવટ્ટનિમાયં આહરિતુ’’ન્તિ તં પરિવારયિંસુ. મા ચિન્તયિત્થ, આવુસો, આહટા મે આવટ્ટનિમાયા, ઇતો પટ્ઠાય અમ્હાકં લાભસક્કારો મહા ભવિસ્સતિ. તુમ્હે અઞ્ઞમઞ્ઞં સમગ્ગા હોથ, મા વિવાદં અકત્થાતિ. સચે તે, આચરિય, સુગ્ગહિતા, અમ્હેપિ નં વાચેહીતિ. સો આદિતો પટ્ઠાય પાતિમોક્ખં ઓસારેસિ. અથ તે સબ્બેપિ – ‘‘એથ, ભો, નગરે વિચરન્તા સમણસ્સ ગોતમસ્સ અવણ્ણં કથેસ્સામા’’તિ અનુગ્ઘાટિતેસુયેવ નગરદ્વારેસુ દ્વારસમીપં ગન્ત્વા વિવટેન દ્વારેન સબ્બપઠમં પવિસિંસુ. એવં સલિઙ્ગેનેવ અપક્કન્તં તં પરિબ્બાજકં સન્ધાય – ‘‘સરભો નામ પરિબ્બાજકો અચિરપક્કન્તો હોતી’’તિ વુત્તં.

તં દિવસં પન ભગવા પચ્ચૂસસમયે લોકં ઓલોકેન્તો ઇદં અદ્દસ – ‘‘અજ્જ સરભો પરિબ્બાજકો નગરે વિચરિત્વા પકાસનીયકમ્મં કરિસ્સતિ, તિણ્ણં રતનાનં અવણ્ણં કથેન્તો વિસં સિઞ્ચિત્વા પરિબ્બાજકારામં ગમિસ્સતિ, અહમ્પિ તત્થેવ ગમિસ્સામિ, ચતસ્સોપિ પરિસા તત્થેવ ઓસરિસ્સન્તિ. તસ્મિં સમાગમે ચતુરાસીતિ પાણસહસ્સાનિ અમતપાનં પિવિસ્સન્તી’’તિ. તતો ‘‘તસ્સ ઓકાસો હોતુ, યથારુચિયા અવણ્ણં પત્થરતૂ’’તિ ચિન્તેત્વા આનન્દત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘આનન્દ, અટ્ઠારસસુ મહાવિહારેસુ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મયા સદ્ધિંયેવ પિણ્ડાય ચરિતું આરોચેહી’’તિ. થેરો તથા અકાસિ. ભિક્ખૂ પત્તચીવરમાદાય સત્થારમેવ પરિવારયિંસુ. સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘં આદાય દ્વારગામસમીપેયેવ પિણ્ડાય ચરિ. સરભોપિ પરિબ્બાજકેહિ સદ્ધિં નગરં પવિટ્ઠો તત્થ તત્થ પરિસમજ્ઝે રાજદ્વારવીથિચતુક્કાદીસુ ચ ગન્ત્વા ‘‘અઞ્ઞાતો મયા સમણાનં સક્યપુત્તિયાનં ધમ્મો’’તિઆદીનિ અભાસિ. તં સન્ધાય સો રાજગહે પરિસતિ એવં વાચં ભાસતીતિઆદિ વુત્તં. તત્થ અઞ્ઞાતોતિ ઞાતો અવબુદ્ધો, પાકટં કત્વા ઉગ્ગહિતોતિ દીપેતિ. અઞ્ઞાયાતિ જાનિત્વા. અપક્કન્તોતિ સલિઙ્ગેનેવ અપક્કન્તો. સચે હિ સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાસને કોચિ સારો અભવિસ્સ, નાહં અપક્કમિસ્સં. તસ્સ પન સાસનં અસારં નિસ્સારં, આવટ્ટનિમાયં ઓસારેત્વા સમણા લોકં ખાદન્તીતિ એવમત્થં દીપેન્તો એવમાહ.

અથ ખો સમ્બહુલા ભિક્ખૂતિ અથ એવં તસ્મિં પરિબ્બાજકે ભાસમાને અરઞ્ઞવાસિનો પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ ‘‘અસુકટ્ઠાનં નામ સત્થા પિણ્ડાય ચરિતું ગતો’’તિ અજાનન્તા ભિક્ખાચારવેલાયં રાજગહં પિણ્ડાય પવિસિંસુ. તે સન્ધાયેતં વુત્તં. અસ્સોસુન્તિ સુણિંસુ. યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસૂતિ ‘‘ઇમં કારણં દસબલસ્સ આરોચેસ્સામા’’તિ ઉપસઙ્કમિંસુ.

સિપ્પિનિકાતીરન્તિ સિપ્પિનિકાતિ એવંનામિકાય નદિયા તીરં. અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેનાતિ કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ અચોપેત્વા અબ્ભન્તરે ખન્તિં ધારેત્વા ચિત્તેનેવ અધિવાસેસીતિ અત્થો. એવં અધિવાસેત્વા પુન ચિન્તેસિ – ‘‘કિં નુ ખો અજ્જ મયા સરભસ્સ વાદં મદ્દિતું ગચ્છન્તેન એકકેન ગન્તબ્બં, ઉદાહુ ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતેના’’તિ. અથસ્સ એતદહોસિ – સચાહં ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ગમિસ્સામિ, મહાજનો એવં ચિન્તેસ્સતિ – ‘‘સમણો ગોતમો વાદુપ્પત્તિટ્ઠાનં ગચ્છન્તો પક્ખં ઉક્ખિપિત્વા ગન્ત્વા પરિસબલેન ઉપ્પન્નં વાદં મદ્દતિ, પરવાદીનં સીસં ઉક્ખિપિતું ન દેતી’’તિ. ન ખો પન મય્હં ઉપ્પન્ને વાદે પરં ગહેત્વા મદ્દનકિચ્ચં અત્થિ, અહમેવ ગન્ત્વા મદ્દિસ્સામિ. અનચ્છરિયં ચેતં ય્વાહં ઇદાનિ બુદ્ધભૂતો અત્તનો ઉપ્પન્નં વાદં મદ્દેય્યં, ચરિયં ચરણકાલે અહેતુકપટિસન્ધિયં નિબ્બત્તેનાપિ હિ મયા વહિતબ્બં ધુરં અઞ્ઞો વહિતું સમત્થો નામ નાહોસિ. ઇમસ્સ પનત્થસ્સ સાધનત્થં –

‘‘યતો યતો ગરુ ધુરં, યતો ગમ્ભીરવત્તની;

તદાસ્સુ કણ્હં યુઞ્જેન્તિ, સ્વાસ્સુ તં વહતે ધુર’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૨૯) –

ઇદં કણ્હજાતકં આહરિતબ્બં. અતીતે કિર એકો સત્થવાહો એકિસ્સા મહલ્લિકાય ગેહે નિવાસં ગણ્હિ. અથસ્સ એકિસ્સા ધેનુયા રત્તિભાગસમનન્તરે ગબ્ભવુટ્ઠાનં અહોસિ. સા એકં વચ્છકં વિજાયિ. મહલ્લિકાય વચ્છકં દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય પુત્તસિનેહો ઉદપાદિ. પુનદિવસે સત્થવાહપુત્તો – ‘‘તવ ગેહવેતનં ગણ્હાહી’’તિ આહ. મહલ્લિકા ‘‘મય્હં અઞ્ઞેન કિચ્ચં ન અત્થિ, ઇમમેવ વચ્છકં દેહી’’તિ આહ. ગણ્હ, અમ્માતિ. સા તં ગણ્હિત્વા ખીરં પાયેત્વા યાગુભત્તતિણાદીનિ દદમાના પોસેસિ. સો વુદ્ધિમન્વાય પરિપુણ્ણરૂપો બલવીરિયસમ્પન્નો અહોસિ સમ્પન્નાચારો, કાળકો નામ નામેન. અથેકસ્સ સત્થવાહસ્સ પઞ્ચહિ સકટસતેહિ આગચ્છન્તસ્સ ઉદકભિન્નટ્ઠાને સકટચક્કં લગ્ગિ. સો દસપિ વીસમ્પિ તિંસમ્પિ યોજેત્વા નીહરાપેતું અસક્કોન્તો કાળકં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘તાત, તવ વેતનં દસ્સામિ, સકટં મે ઉક્ખિપિત્વા દેહી’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા તં આદાય – ‘‘અઞ્ઞો ઇમિના સદ્ધિં ધુરં વહિતું સમત્થો નત્થી’’તિ ધુરસકટે યોત્તં બન્ધિત્વા તં એકકંયેવ યોજેસિ. સો તં સકટં ઉક્ખિપિત્વા થલે પતિટ્ઠાપેત્વા એતેનેવ નિહારેન પઞ્ચ સકટસતાનિ નીહરિ. સો સબ્બપચ્છિમસકટં નીહરિત્વા મોચિયમાનો ‘‘સુ’’ન્તિ કત્વા સીસં ઉક્ખિપિ.

સત્થવાહો ‘‘અયં એત્તકાનિ સકટાનિ ઉક્ખિપન્તો એવં ન અકાસિ, વેતનત્થં મઞ્ઞે કરોતી’’તિ સકટગણનાય કહાપણે ગહેત્વા પઞ્ચસતભણ્ડિકં તસ્સ ગીવાય બન્ધાપેસિ. સો અઞ્ઞેસં અત્તનો સન્તિકં અલ્લીયિતું અદેન્તો ઉજુકં ગેહમેવ અગમાસિ. મહલ્લિકા દિસ્વા મોચેત્વા કહાપણભાવં ઞત્વા ‘‘કસ્મા, પુત્ત, એવમકાસિ, મા ત્વં ‘મયા કમ્મં કત્વા આભતેન અયં જીવિસ્સતી’તિ સઞ્ઞમકાસી’’તિ વત્વા ગોણં ઉણ્હોદકેન ન્હાપેત્વા તેલેન અબ્ભઞ્જિત્વા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય પુન મા એવમકાસી’’તિ ઓવદિ. એવં સત્થા ‘‘ચરિયં ચરણકાલે અહેતુકપટિસન્ધિયં નિબ્બત્તેનાપિ હિ મયા વહિતબ્બધુરં અઞ્ઞો વહિતું સમત્થો નામ નાહોસી’’તિ ચિન્તેત્વા એકકોવ અગમાસિ. તં દસ્સેતું અથ ખો ભગવા સાયન્હસમયં પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતોતિઆદિ વુત્તં.

તત્થ પટિસલ્લાનાતિ પુથુત્તારમ્મણેહિ ચિત્તં પટિસંહરિત્વા સલ્લાનતો, ફલસમાપત્તિતોતિ અત્થો. તેનુપસઙ્કમીતિ પરિબ્બાજકેસુ સકલનગરે પકાસનીયકમ્મં કત્વા નગરા નિક્ખમ્મ પરિબ્બાજકારામે સન્નિપતિત્વા ‘‘સચે, આવુસો સરભ, સમણો ગોતમો આગમિસ્સતિ, કિં કરિસ્સસી’’તિ. સમણે ગોતમે એકં કરોન્તે અહં દ્વે કરિસ્સામિ, દ્વે કરોન્તે ચત્તારિ, ચત્તારિ કરોન્તે પઞ્ચ, પઞ્ચ કરોન્તે દસ, દસ કરોન્તે વીસતિ, વીસતિ કરોન્તે તિંસં, તિંસં કરોન્તે ચત્તાલીસં, ચત્તાલીસં કરોન્તે પઞ્ઞાસં, પઞ્ઞાસં કરોન્તે સતં, સતં કરોન્તે સહસ્સં કરિસ્સામીતિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં સીહનાદકથં સમુટ્ઠાપેત્વા નિસિન્નેસુ ઉપસઙ્કમિ.

ઉપસઙ્કમન્તો પન યસ્મા પરિબ્બાજકારામસ્સ નગરમજ્ઝેનેવ મગ્ગો, તસ્મા સુરત્તદુપટ્ટં નિવાસેત્વા સુગતમહાચીવરં પારુપિત્વા વિસ્સટ્ઠબલો રાજા વિય એકકોવ નગરમજ્ઝેન અગમાસિ. મિચ્છાદિટ્ઠિકા દિસ્વા ‘‘પરિબ્બાજકા સમણસ્સ ગોતમસ્સ પકાસનીયકમ્મં કરોન્તા અવણ્ણં પત્થરિંસુ, સો એતે અનુવત્તિત્વા સઞ્ઞાપેતું ગચ્છતિ મઞ્ઞે’’તિ અનુબન્ધિંસુ. સમ્માદિટ્ઠિકાપિ ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો પત્તચીવરં આદાય એકકોવ નિક્ખન્તો, અજ્જ સરભેન સદ્ધિં મહાધમ્મસઙ્ગામો ભવિસ્સતિ. મયમ્પિ તસ્મિં સમાગમે કાયસક્ખિનો ભવિસ્સામા’’તિ અનુબન્ધિંસુ. સત્થા પસ્સન્તસ્સેવ મહાજનસ્સ પરિબ્બાજકારામં ઉપસઙ્કમિ.

પરિબ્બાજકા રુક્ખાનં ખન્ધવિટપસાખન્તરેહિ સમુગ્ગચ્છન્તા છબ્બણ્ણઘનબુદ્ધરસ્મિયો દિસ્વા ‘‘અઞ્ઞદા એવરૂપો ઓભાસો નામ નત્થિ, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ઉલ્લોકેત્વા ‘‘સમણો ગોતમો આગચ્છતી’’તિ આહંસુ. તં સુત્વાવ સરભો જાણુકન્તરે સીસં ઠપેત્વા અધોમુખો નિસીદિ. એવં તસ્મિં સમયે ભગવા તં આરામં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. તથાગતો હિ જમ્બુદીપતલે અગ્ગકુલે જાતત્તા અગ્ગાસનારહોતિસ્સ સબ્બત્થ આસનં પઞ્ઞત્તમેવ હોતિ. એવં પઞ્ઞત્તે મહારહે બુદ્ધાસને નિસીદિ.

તે પરિબ્બાજકા સરભં પરિબ્બાજકં એતદવોચુન્તિ સમ્માસમ્બુદ્ધે કિર સરભેન સદ્ધિં એત્તકં કથેન્તેયેવ ભિક્ખુસઙ્ઘો સત્થુ પદાનુપદિકો હુત્વા પરિબ્બાજકારામં સમ્પાપુણિ, ચતસ્સોપિ પરિસા પરિબ્બાજકારામેયેવ ઓસરિંસુ. તતો તે પરિબ્બાજકા ‘‘અચ્છરિયં સમણસ્સ ગોતમસ્સ કમ્મં, સકલનગરં વિચરિત્વા અવણ્ણં પત્થરિત્વા પકાસનીયકમ્મં કત્વા આગતાનં વેરીનં પટિસત્તૂનં પચ્ચામિત્તાનં સન્તિકં આગન્ત્વા થોકમ્પિ વિગ્ગાહિકકથં ન કથેસિ, આગતકાલતો પટ્ઠાય સતપાકતેલેન મક્ખેન્તો વિય અમતપાનં પાયેન્તો વિય મધુરકથં કથેતી’’તિ સબ્બેપિ સમ્માસમ્બુદ્ધં અનુવત્તન્તા એતદવોચું.

યાચેય્યાસીતિ આયાચેય્યાસિ પત્થેય્યાસિ પિહેય્યાસિ. તુણ્હીભૂતોતિ તુણ્હીભાવં ઉપગતો. મઙ્કુભૂતોતિ નિત્તેજતં આપન્નો. પત્તક્ખન્ધોતિ ઓનતગીવો. અધોમુખોતિ હેટ્ઠામુખો. સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ તે પટિજાનતોતિ ‘‘અહં સમ્માસમ્બુદ્ધો, સબ્બે ધમ્મા મયા અભિસમ્બુદ્ધા’’તિ એવં પટિજાનતો તવ. અનભિસમ્બુદ્ધાતિ ઇમે નામ ધમ્મા તયા અનભિસમ્બુદ્ધા. તત્થાતિ તેસુ અનભિસમ્બુદ્ધાતિ એવં દસ્સિતધમ્મેસુ. અઞ્ઞેન વા અઞ્ઞં પટિચરિસ્સતીતિ અઞ્ઞેન વા વચનેન અઞ્ઞં વચનં પટિચ્છાદેસ્સતિ, અઞ્ઞં પુચ્છિતો અઞ્ઞં કથેસ્સતીતિ અધિપ્પાયો. બહિદ્ધા કથં અપનામેસ્સતીતિ બહિદ્ધા અઞ્ઞં આગન્તુકકથં આહરન્તો પુરિમકથં અપનામેસ્સતિ. અપ્પચ્ચયન્તિ અનભિરદ્ધિં અતુટ્ઠાકારં પાતુકરિસ્સતીતિ પાકટં કરિસ્સતિ. એત્થ ચ અપ્પચ્ચયેન દોમનસ્સં વુત્તં, પુરિમેહિ દ્વીહિ મન્દબલવભેદો કોધોયેવ.

એવં ભગવા પઠમવેસારજ્જેન સીહનાદં નદિત્વા પુન દુતિયાદીહિ નદન્તો યો ખો મં પરિબ્બાજકાતિઆદિમાહ. તત્થ યસ્સ ખો પન તે અત્થાય ધમ્મો દેસિતોતિ યસ્સ મગ્ગસ્સ વા ફલસ્સ વા અત્થાય તયા ચતુસચ્ચધમ્મો દેસિતો. સો ન નિય્યાતીતિ સો ધમ્મો ન નિય્યાતિ ન નિગ્ગચ્છતિ, ન તં અત્થં સાધેતીતિ વુત્તં હોતિ. તક્કરસ્સાતિ યો નં કરોતિ, તસ્સ પટિપત્તિપૂરકસ્સ પુગ્ગલસ્સાતિ અત્થો. સમ્મા દુક્ખક્ખયાયાતિ હેતુના નયેન કારણેન સકલસ્સ વટ્ટદુક્ખસ્સ ખયાય. અથ વા યસ્સ ખો પન તે અત્થાય ધમ્મો દેસિતોતિ યસ્સ તે અત્થાય ધમ્મો દેસિતો. સેય્યથિદં – રાગપટિઘાતત્થાય અસુભકમ્મટ્ઠાનં, દોસપટિઘાતત્થાય મેત્તાભાવના, મોહપટિઘાતત્થાય પઞ્ચ ધમ્મા, વિતક્કુપચ્છેદાય આનાપાનસ્સતિ. સો ન નિય્યાતિ તક્કરસ્સ સમ્મા દુક્ખક્ખયાયાતિ સો ધમ્મો યો નં યથાદેસિતં કરોતિ, તસ્સ તક્કરસ્સ સમ્મા હેતુના નયેન કારણેન વટ્ટદુક્ખક્ખયાય ન નિય્યાતિ ન નિગ્ગચ્છતિ, તં અત્થં ન સાધેતીતિ અયમેત્થ અત્થો. સેય્યથાપિ સરભો પરિબ્બાજકોતિ યથા અયં સરભો પરિબ્બાજકો પજ્ઝાયન્તો અપ્પટિભાનો નિસિન્નો, એવં નિસીદિસ્સતીતિ.

એવં તીહિ પદેહિ સીહનાદં નદિત્વા દેસનં નિવત્તેન્તસ્સેવ તથાગતસ્સ તસ્મિં ઠાને સન્નિપતિતા ચતુરાસીતિપાણસહસ્સપરિમાણા પરિસા અમતપાનં પિવિ, સત્થા પરિસાય અમતપાનસ્સ પીતભાવં ઞત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પક્કામિ. તમત્થં દસ્સેતું અથ ખો ભગવાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સીહનાદન્તિ સેટ્ઠનાદં અભીતનાદં અપ્પટિનાદં. વેહાસં પક્કામીતિ અભિઞ્ઞાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય અધિટ્ઠાય સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેન આકાસં પક્ખન્દિ. એવં પક્ખન્દો ચ પન તંખણઞ્ઞેવ ગિજ્ઝકૂટમહાવિહારે પતિટ્ઠાસિ.

વાચાય સન્નિતોદકેનાતિ વચનપતોદેન. સઞ્જમ્ભરિમકંસૂતિ સમ્ભરિતં નિરન્તરફુટં અકંસુ, ઉપરિ વિજ્ઝિંસૂતિ વુત્તં હોતિ. બ્રહારઞ્ઞેતિ મહારઞ્ઞે. સીહનાદં નદિસ્સામીતિ સીહસ્સ નદતો આકારં દિસ્વા ‘‘અયમ્પિ તિરચ્છાનગતો, અહમ્પિ, ઇમસ્સ ચત્તારો પાદા, મય્હમ્પિ, અહમ્પિ એવમેવ સીહનાદં નદિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. સો સીહસ્સ સમ્મુખા નદિતું અસક્કોન્તો તસ્મિં ગોચરાય પક્કન્તે એકકો નદિતું આરભિ. અથસ્સ સિઙ્ગાલસદ્દોયેવ નિચ્છરિ. તેન વુત્તં – સિઙ્ગાલકંયેવ નદતીતિ. ભેરણ્ડકન્તિ તસ્સેવ વેવચનં. અપિચ ભિન્નસ્સરં અમનાપસદ્દં નદતીતિ વુત્તં હોતિ. એવમેવ ખો ત્વન્તિ ઇમિના ઓપમ્મેન પરિબ્બાજકા તથાગતં સીહસદિસં કત્વા સરભં સિઙ્ગાલસદિસં અકંસુ. અમ્બુકસઞ્ચરીતિ ખુદ્દકકુક્કુટિકા. પુરિસકરવિતં રવિસ્સામીતિ મહાકુક્કુટં રવન્તં દિસ્વા ‘‘ઇમસ્સપિ દ્વે પાદા દ્વે પક્ખા, મય્હમ્પિ તથેવ, અહમ્પિ એવરૂપં રવિતં રવિસ્સામી’’તિ સા તસ્સ સમ્મુખા રવિતું અસક્કોન્તી તસ્મિં પક્કન્તે રવમાના કુક્કુટિકારવંયેવ રવિ. તેન વુત્તં – અમ્બુકસઞ્ચરિરવિતંયેવ રવતીતિ. ઉસભોતિ ગોણો. સુઞ્ઞાયાતિ તુચ્છાય જેટ્ઠકવસભેહિ વિરહિતાય. ગમ્ભીરં નદિતબ્બં મઞ્ઞતીતિ જેટ્ઠકવસભસ્સ નાદસદિસં ગમ્ભીરનાદં નદિતબ્બં મઞ્ઞતિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૫. કેસમુત્તિસુત્તવણ્ણના

૬૬. પઞ્ચમે કાલામાનં નિગમોતિ કાલામા નામ ખત્તિયા, તેસં નિગમો. કેસમુત્તિયાતિ કેસમુત્તનિગમવાસિનો. ઉપસઙ્કમિંસૂતિ સપ્પિનવનીતાદિભેસજ્જાનિ ચેવ અટ્ઠવિધપાનકાનિ ચ ગાહાપેત્વા ઉપસઙ્કમિંસુ. સકંયેવ વાદં દીપેન્તીતિ અત્તનોયેવ લદ્ધિં કથેન્તિ. જોતેન્તીતિ પકાસેન્તિ. ખુંસેન્તીતિ ઘટ્ટેન્તિ. વમ્ભેન્તીતિ અવજાનન્તિ. પરિભવન્તીતિ લામકં કરોન્તિ. ઓમક્ખિં કરોન્તીતિ ઉક્ખિત્તકં કરોન્તિ, ઉક્ખિપિત્વા છડ્ડેન્તિ. અપરેપિ, ભન્તેતિ સો કિર અટવિમુખે ગામો, તસ્મા તત્થ અટવિં અતિક્કન્તા ચ અતિક્કમિતુકામા ચ વાસં કપ્પેન્તિ. તેસુપિ પઠમં આગતા અત્તનો લદ્ધિં દીપેત્વા પક્કમિંસુ, પચ્છા આગતા ‘‘કિં તે જાનન્તિ, અમ્હાકં અન્તેવાસિકા તે, અમ્હાકં સન્તિકે કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિંસૂ’’તિ અત્તનો લદ્ધિં દીપેત્વા પક્કમિંસુ. કાલામા એકલદ્ધિયમ્પિ સણ્ઠહિતું ન સક્ખિંસુ. તે એતમત્થં દીપેત્વા ભગવતો એવમારોચેત્વા તેસં નો, ભન્તેતિઆદિમાહંસુ. તત્થ હોતેવ કઙ્ખાતિ હોતિયેવ કઙ્ખા. વિચિકિચ્છાતિ તસ્સેવ વેવચનં. અલન્તિ યુત્તં.

મા અનુસ્સવેનાતિ અનુસ્સવકથાયપિ મા ગણ્હિત્થ. મા પરમ્પરાયાતિ પરમ્પરકથાયપિ મા ગણ્હિત્થ. મા ઇતિકિરાયાતિ એવં કિર એતન્તિ મા ગણ્હિત્થ. મા પિટકસમ્પદાનેનાતિ અમ્હાકં પિટકતન્તિયા સદ્ધિં સમેતીતિ મા ગણ્હિત્થ. મા તક્કહેતૂતિ તક્કગ્ગાહેનપિ મા ગણ્હિત્થ. મા નયહેતૂતિ નયગ્ગાહેનપિ મા ગણ્હિત્થ. મા આકારપરિવિતક્કેનાતિ સુન્દરમિદં કારણન્તિ એવં કારણપરિવિતક્કેનપિ મા ગણ્હિત્થ. મા દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયાતિ અમ્હાકં નિજ્ઝાયિત્વા ખમિત્વા ગહિતદિટ્ઠિયા સદ્ધિં સમેતીતિપિ મા ગણ્હિત્થ. મા ભબ્બરૂપતાયાતિ અયં ભિક્ખુ ભબ્બરૂપો, ઇમસ્સ કથં ગહેતું યુત્તન્તિપિ મા ગણ્હિત્થ. મા સમણો નો ગરૂતિ અયં સમણો અમ્હાકં ગરુ, ઇમસ્સ કથં ગહેતું યુત્તન્તિપિ મા ગણ્હિત્થ. સમત્તાતિ પરિપુણ્ણા. સમાદિન્નાતિ ગહિતા પરામટ્ઠા. યંસ હોતીતિ યં કારણં તસ્સ પુગ્ગલસ્સ હોતિ. અલોભાદયો લોભાદિપટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બા. વિગતાભિજ્ઝોતિઆદીહિ મેત્તાય પુબ્બભાગો કથિતો.

ઇદાનિ મેત્તાદિકં કમ્મટ્ઠાનં કથેન્તો મેત્તાસહગતેનાતિઆદિમાહ. તત્થ કમ્મટ્ઠાનકથાય વા ભાવનાનયે વા પાળિવણ્ણનાય વા યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૪૦) વુત્તમેવ. એવં અવેરચિત્તોતિ એવં અકુસલવેરસ્સ ચ પુગ્ગલવેરિનો ચ નત્થિતાય અવેરચિત્તો. અબ્યાબજ્ઝચિત્તોતિ કોધચિત્તસ્સ અભાવેન નિદ્દુક્ખચિત્તો. અસંકિલિટ્ઠચિત્તોતિ કિલેસસ્સ નત્થિતાય અસંકિલિટ્ઠચિત્તો. વિસુદ્ધચિત્તોતિ કિલેસમલાભાવેન વિસુદ્ધચિત્તો હોતીતિ અત્થો. તસ્સાતિ તસ્સ એવરૂપસ્સ અરિયસાવકસ્સ. અસ્સાસાતિ અવસ્સયા પતિટ્ઠા. સચે ખો પન અત્થિ પરો લોકોતિ યદિ ઇમમ્હા લોકા પરલોકો નામ અત્થિ. અથાહં કાયસ્સ ભેદા પરમ્મરણા…પે… ઉપપજ્જિસ્સામીતિ અત્થેતં કારણં, યેનાહં કાયસ્સ ભેદા પરમ્મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જિસ્સામીતિ એવં સબ્બત્થ નયો વેદિતબ્બો. અનીઘન્તિ નિદ્દુક્ખં. સુખિન્તિ સુખિતં. ઉભયેનેવ વિસુદ્ધં અત્તાનં સમનુપસ્સામીતિ યઞ્ચ પાપં ન કરોમિ, યઞ્ચ કરોતોપિ ન કરીયતિ, ઇમિના ઉભયેનાપિ વિસુદ્ધં અત્તાનં સમનુપસ્સામિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૬. સાળ્હસુત્તવણ્ણના

૬૭. છટ્ઠે મિગારનત્તાતિ મિગારસેટ્ઠિનો નત્તા. સેખુનિયનત્તાતિ સેખુનિયસેટ્ઠિનો નત્તા. ઉપસઙ્કમિંસૂતિ ભુત્તપાતરાસા દાસકમ્મકરપરિવુતા ઉપસઙ્કમિંસુ. તેસં કિર પુરેભત્તે પુબ્બણ્હસમયેયેવ ગેહે એકો પઞ્હો સમુટ્ઠિતો, તં પન કથેતું ઓકાસો નાહોસિ. તે ‘‘તં પઞ્હં સોસ્સામા’’તિ થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા તુણ્હી નિસીદિંસુ. થેરો ‘‘ગામે તં સમુટ્ઠિતં પઞ્હં સોતું આગતા ભવિસ્સન્તી’’તિ તેસં મનં ઞત્વા તમેવ પઞ્હં આરભન્તો એથ તુમ્હે સાળ્હાતિઆદિમાહ. તત્થ અત્થિ લોભોતિ લુબ્ભનસભાવો લોભો નામ અત્થીતિ પુચ્છતિ. અભિજ્ઝાતિ ખો અહં સાળ્હા એતમત્થં વદામીતિ એતં લોભસઙ્ખાતં અત્થં અહં ‘‘અભિજ્ઝા’’તિ વદામિ, ‘‘તણ્હા’’તિ વદામીતિ સમુટ્ઠિતપઞ્હસ્સ અત્થં દીપેન્તો આહ. એવં સબ્બવારેસુ નયો નેતબ્બો.

સો એવં પજાનાતીતિ સો ચત્તારો બ્રહ્મવિહારે ભાવેત્વા ઠિતો અરિયસાવકો સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય વિપસ્સનં આરભન્તો એવં પજાનાતિ. અત્થિ ઇદન્તિ અત્થિ દુક્ખસચ્ચસઙ્ખાતં ખન્ધપઞ્ચકં નામરૂપવસેન પરિચ્છિન્દિત્વા પજાનન્તો એસ ‘‘એવં પજાનાતિ અત્થિ ઇદ’’ન્તિ વુત્તો. હીનન્તિ સમુદયસચ્ચં. પણીતન્તિ મગ્ગસચ્ચં. ઇમસ્સ સઞ્ઞાગતસ્સ ઉત્તરિ નિસ્સરણન્તિ ઇમસ્સ વિપસ્સનાસઞ્ઞાસઙ્ખાતસ્સ સઞ્ઞાગતસ્સ ઉત્તરિ નિસ્સરણં નામ નિબ્બાનં, તમત્થીતિ ઇમિના નિરોધસચ્ચં દસ્સેતિ. વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણન્તિ એકૂનવીસતિવિધં પચ્ચવેક્ખણઞાણં કથિતં. અહુ પુબ્બે લોભોતિ પુબ્બે મે લોભો અહોસિ. તદહુ અકુસલન્તિ તં અકુસલં નામ અહોસિ, તદા વા અકુસલં નામ અહોસિ. ઇચ્ચેતં કુસલન્તિ ઇતિ એતં કુસલં, તસ્સેવ અકુસલસ્સ નત્થિભાવં કુસલં ખેમન્તિ સન્ધાય વદતિ. નિચ્છાતોતિ નિત્તણ્હો. નિબ્બુતોતિ અબ્ભન્તરે સન્તાપકરાનં કિલેસાનં અભાવેન નિબ્બુતો. સીતિભૂતોતિ સીતલીભૂતો. સુખપ્પટિસંવેદીતિ કાયિકચેતસિકસ્સ સુખસ્સ પટિસંવેદિતા. બ્રહ્મભૂતેનાતિ સેટ્ઠભૂતેન. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૭. કથાવત્થુસુત્તવણ્ણના

૬૮. સત્તમે કથાવત્થૂનીતિ કથાકારણાનિ, કથાય ભૂમિયો પતિટ્ઠાયોતિ અત્થો. અતીતં વા, ભિક્ખવે, અદ્ધાનન્તિ અતીતમદ્ધાનં નામ કાલોપિ વટ્ટતિ ખન્ધાપિ. અનાગતપચ્ચુપ્પન્નેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ અતીતે કસ્સપો નામ સમ્માસમ્બુદ્ધો અહોસિ, તસ્સ કિકી નામ કાસિકરાજા અગ્ગુપટ્ઠાકો અહોસિ, વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયુ અહોસીતિ ઇમિના નયેન કથેન્તો અતીતં આરબ્ભ કથં કથેતિ નામ. અનાગતે મેત્તેય્યો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સતિ, તસ્સ સઙ્ખો નામ રાજા અગ્ગુપટ્ઠાકો ભવિસ્સતિ, અસીતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયુ ભવિસ્સતીતિ ઇમિના નયેન કથેન્તો અનાગતં આરબ્ભ કથં કથેતિ નામ. એતરહિ અસુકો નામ રાજા ધમ્મિકોતિ ઇમિના નયેન કથેન્તો પચ્ચુપ્પન્નં આરબ્ભ કથં કથેતિ નામ.

કથાસમ્પયોગેનાતિ કથાસમાગમેન. કચ્છોતિ કથેતું યુત્તો. અકચ્છોતિ કથેતું ન યુત્તો. એકંસબ્યાકરણીયં પઞ્હન્તિઆદીસુ, ‘‘ચક્ખુ, અનિચ્ચ’’ન્તિ પુટ્ઠેન, ‘‘આમ, અનિચ્ચ’’ન્તિ એકંસેનેવ બ્યાકાતબ્બં. એસેવ નયો સોતાદીસુ. અયં એકંસબ્યાકરણીયો પઞ્હો. ‘‘અનિચ્ચં નામ ચક્ખૂ’’તિ પુટ્ઠેન પન ‘‘ન ચક્ખુમેવ, સોતમ્પિ અનિચ્ચં, ઘાનમ્પિ અનિચ્ચ’’ન્તિ એવં વિભજિત્વા બ્યાકાતબ્બં. અયં વિભજ્જબ્યાકરણીયો પઞ્હો. ‘‘યથા ચક્ખુ, તથા સોતં. યથા સોતં, તથા ચક્ખૂ’’તિ પુટ્ઠેન ‘‘કેનટ્ઠેન પુચ્છસી’’તિ પટિપુચ્છિત્વા ‘‘દસ્સનટ્ઠેન પુચ્છામી’’તિ વુત્તે ‘‘ન હી’’તિ બ્યાકાતબ્બં. ‘‘અનિચ્ચટ્ઠેન પુચ્છામી’’તિ વુત્તે, ‘‘આમા’’તિ બ્યાકાતબ્બં. અયં પટિપુચ્છાબ્યાકરણીયો પઞ્હો. ‘‘તં જીવં તં સરીર’’ન્તિઆદીનિ પુટ્ઠેન પન ‘‘અબ્યાકતમેતં ભગવતા’’તિ ઠપેતબ્બો, એસ પઞ્હો ન બ્યાકાતબ્બો. અયં ઠપનીયો પઞ્હો.

ઠાનાઠાને ન સણ્ઠાતીતિ કારણાકારણે ન સણ્ઠાતિ. તત્રાયં નયો – સસ્સતવાદી યુત્તેન કારણેન પહોતિ ઉચ્છેદવાદિં નિગ્ગહેતું, ઉચ્છેદવાદી તેન નિગ્ગય્હમાનો ‘‘કિં પનાહં ઉચ્છેદં વદામી’’તિ સસ્સતવાદિભાવમેવ દીપેતિ, અત્તનો વાદે પતિટ્ઠાતું ન સક્કોતિ. એવં ઉચ્છેદવાદિમ્હિ પહોન્તે સસ્સતવાદી, પુગ્ગલવાદિમ્હિ પહોન્તે સુઞ્ઞતવાદી, સુઞ્ઞતવાદિમ્હિ પહોન્તે પુગ્ગલવાદીતિ એવં ઠાનાઠાને ન સણ્ઠાતિ નામ.

પરિકપ્પે ન સણ્ઠાતીતિ ઇદં પઞ્હપુચ્છનેપિ પઞ્હકથનેપિ લબ્ભતિ. કથં? એકચ્ચો હિ ‘‘પઞ્હં પુચ્છિસ્સામી’’તિ કણ્ઠં સોધેતિ, સો ઇતરેન ‘‘ઇદં નામ ત્વં પુચ્છિસ્સસી’’તિ વુત્તો ઞાતભાવં ઞત્વા ‘‘ન એતં, અઞ્ઞં પુચ્છિસ્સામી’’તિ વદતિ. પઞ્હં પુટ્ઠોપિ ‘‘પઞ્હં કથેસ્સામી’’તિ હનું સંસોધેતિ, સો ઇતરેન ‘‘ઇદં નામ કથેસ્સસી’’તિ વુત્તો ઞાતભાવં ઞત્વા ‘‘ન એતં, અઞ્ઞં કથેસ્સામી’’તિ વદતિ. એવં પરિકપ્પે ન સણ્ઠાતિ નામ.

અઞ્ઞાતવાદે ન સણ્ઠાતીતિ અઞ્ઞાતવાદે જાનિતવાદે ન સણ્ઠાતિ. કથં? એકચ્ચો પઞ્હં પુચ્છતિ, તં ઇતરો ‘‘મનાપો તયા પઞ્હો પુચ્છિતો, કહં તે એસ ઉગ્ગહિતો’’તિ વદતિ. ઇતરો પુચ્છિતબ્બનિયામેનેવ પઞ્હં પુચ્છિત્વાપિ તસ્સ કથાય ‘‘અપઞ્હં નુ ખો પુચ્છિત’’ન્તિ વિમતિં કરોતિ. અપરો પઞ્હં પુટ્ઠો કથેતિ, તમઞ્ઞો ‘‘સુટ્ઠુ તે પઞ્હો કથિતો, કત્થ તે ઉગ્ગહિતો, પઞ્હં કથેન્તેન નામ એવં કથેતબ્બો’’તિ વદતિ. ઇતરો કથેતબ્બનિયામેનેવ પઞ્હં કથેત્વાપિ તસ્સ કથાય ‘‘અપઞ્હો નુ ખો મયા કથિતો’’તિ વિમતિં કરોતિ.

પટિપદાય ન સણ્ઠાતીતિ પટિપત્તિયં ન તિટ્ઠતિ, વત્તં અજાનિત્વા અપુચ્છિતબ્બટ્ઠાને પુચ્છતીતિ અત્થો. અયં પઞ્હો નામ ચેતિયઙ્ગણે પુચ્છિતેન ન કથેતબ્બો, તથા ભિક્ખાચારમગ્ગે ગામં પિણ્ડાય ચરણકાલે. આસનસાલાય નિસિન્નકાલે યાગું વા ભત્તં વા ગહેત્વા નિસિન્નકાલે પરિભુઞ્જિત્વા નિસિન્નકાલે દિવાવિહારટ્ઠાનગમનકાલેપિ. દિવાટ્ઠાને નિસિન્નકાલે પન ઓકાસં કારેત્વાવ પુચ્છન્તસ્સ કથેતબ્બો, અકારેત્વા પુચ્છન્તસ્સ ન કથેતબ્બો. ઇદં વત્તં અજાનિત્વા પુચ્છન્તો પટિપદાય ન સણ્ઠાતિ નામ. એવં સન્તાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો અકચ્છો હોતીતિ, ભિક્ખવે, એતં ઇમસ્મિં ચ કારણે સતિ અયં પુગ્ગલો ન કથેતું યુત્તો નામ હોતિ.

ઠાનાઠાને સણ્ઠાતીતિ સસ્સતવાદી યુત્તેન કારણેન પહોતિ ઉચ્છેદવાદિં નિગ્ગહેતું, ઉચ્છેદવાદી તેન નિગ્ગય્હમાનોપિ ‘‘અહં તયા સતક્ખત્તું નિગ્ગય્હમાનોપિ ઉચ્છેદવાદીયેવા’’તિ વદતિ. ઇમિના નયેન સસ્સતપુગ્ગલસુઞ્ઞતવાદાદીસુપિ નયો નેતબ્બો. એવં ઠાનાઠાને સણ્ઠાતિ નામ. પરિકપ્પે સણ્ઠાતીતિ ‘‘પઞ્હં પુચ્છિસ્સામી’’તિ કણ્ઠં સોધેન્તો ‘‘ત્વં ઇમં નામ પુચ્છિસ્સસી’’તિ વુત્તે, ‘‘આમ, એતંયેવ પુચ્છિસ્સામી’’તિ વદતિ. પઞ્હં કથેસ્સામીતિ હનું સંસોધેન્તોપિ ‘‘ત્વં ઇમં નામ કથેસ્સસી’’તિ વુત્તે, ‘‘આમ, એતંયેવ કથેસ્સામી’’તિ વદતિ. એવં પરિકપ્પે સણ્ઠાતિ નામ.

અઞ્ઞાતવાદે સણ્ઠાતીતિ ઇમં પઞ્હં પુચ્છિત્વા ‘‘સુટ્ઠુ તે પઞ્હો પુચ્છિતો, પુચ્છન્તેન નામ એવં પુચ્છિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તે સમ્પટિચ્છતિ, વિમતિં ન ઉપ્પાદેતિ. પઞ્હં કથેત્વાપિ ‘‘સુટ્ઠુ તે પઞ્હો કથિતો, કથેન્તેન નામ એવં કથેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તે સમ્પટિચ્છતિ, વિમતિં ન ઉપ્પાદેતિ. પટિપદાય સણ્ઠાતીતિ ગેહે નિસીદાપેત્વા યાગુખજ્જકાદીનિ દત્વા યાવ ભત્તં નિટ્ઠાતિ, તસ્મિં અન્તરે નિસિન્નો પઞ્હં પુચ્છતિ. સપ્પિઆદીનિ ભેસજ્જાનિ અટ્ઠવિધાનિ પાનકાનિ વત્થચ્છાદનમાલાગન્ધાદીનિ વા આદાય વિહારં ગન્ત્વા તાનિ દત્વા દિવાટ્ઠાનં પવિસિત્વા ઓકાસં કારેત્વા પઞ્હં પુચ્છતિ. એવઞ્હિ વત્તં ઞત્વા પુચ્છન્તો પટિપદાય સણ્ઠાતિ નામ. તસ્સ પઞ્હં કથેતું વટ્ટતિ.

અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરતીતિ અઞ્ઞેન વચનેન અઞ્ઞં પટિચ્છાદેતિ, અઞ્ઞં વા પુચ્છિતો અઞ્ઞં કથેતિ. બહિદ્ધા કથં અપનામેતીતિ આગન્તુકકથં ઓતારેન્તો પુરિમકથં બહિદ્ધા અપનામેતિ. તત્રિદં વત્થુ – ભિક્ખૂ કિર સન્નિપતિત્વા એકં દહરં, ‘‘આવુસો, ત્વં ઇમઞ્ચિમઞ્ચ આપત્તિં આપન્નો’’તિ આહંસુ. સો આહ – ‘‘ભન્તે, નાગદીપં ગતોમ્હી’’તિ. આવુસો, ન મયં તવ નાગદીપગમનેન અત્થિકા, આપત્તિં પન આપન્નોતિ પુચ્છામાતિ. ભન્તે, નાગદીપં ગન્ત્વા મચ્છે ખાદિન્તિ. આવુસો, તવ મચ્છખાદનેન કમ્મં નત્થિ, આપત્તિં કિરસિ આપન્નોતિ. સો ‘‘નાતિસુપક્કો મચ્છો મય્હં અફાસુકમકાસિ, ભન્તે’’તિ. આવુસો, તુય્હં ફાસુકેન વા અફાસુકેન વા કમ્મં નત્થિ, આપત્તિં આપન્નોસીતિ. ભન્તે, યાવ તત્થ વસિં, તાવ મે અફાસુકમેવ જાતન્તિ. એવં આગન્તુકકથાવસેન બહિદ્ધા કથં અપનામેતીતિ વેદિતબ્બં.

અભિહરતીતિ ઇતો ચિતો ચ સુત્તં આહરિત્વા અવત્થરતિ. તેપિટકતિસ્સત્થેરો વિય. પુબ્બે કિર ભિક્ખૂ મહાચેતિયઙ્ગણે સન્નિપતિત્વા સઙ્ઘકિચ્ચં કત્વા ભિક્ખૂનં ઓવાદં દત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં પઞ્હસાકચ્છં કરોન્તિ. તત્થાયં થેરો તીહિ પિટકેહિ તતો તતો સુત્તં આહરિત્વા દિવસભાગે એકમ્પિ પઞ્હં નિટ્ઠાપેતું ન દેતિ. અભિમદ્દતીતિ કારણં આહરિત્વા મદ્દતિ. અનુપજગ્ઘતીતિ પરેન પઞ્હે પુચ્છિતેપિ કથિતેપિ પાણિં પહરિત્વા મહાહસિતં હસતિ, યેન પરસ્સ ‘‘અપુચ્છિતબ્બં નુ ખો પુચ્છિં, અકથેતબ્બં નુ ખો કથેસિ’’ન્તિ વિમતિ ઉપ્પજ્જતિ. ખલિતં ગણ્હાતીતિ અપ્પમત્તકં મુખદોસમત્તં ગણ્હાતિ, અક્ખરે વા પદે વા બ્યઞ્જને વા દુરુત્તે ‘‘એવં નામેતં વત્તબ્બ’’ન્તિ ઉજ્ઝાયમાનો વિચરતિ. સઉપનિસોતિ સઉપનિસ્સયો સપચ્ચયો.

ઓહિતસોતોતિ ઠપિતસોતો. અભિજાનાતિ એકં ધમ્મન્તિ એકં કુસલધમ્મં અભિજાનાતિ અરિયમગ્ગં. પરિજાનાતિ એકં ધમ્મન્તિ એકં દુક્ખસચ્ચધમ્મં તીરણપરિઞ્ઞાય પરિજાનાતિ. પજહતિ એકં ધમ્મન્તિ એકં સબ્બાકુસલધમ્મં પજહતિ વિનોદેતિ બ્યન્તીકરોતિ. સચ્છિકરોતિ એકં ધમ્મન્તિ એકં અરહત્તફલધમ્મં નિરોધમેવ વા પચ્ચક્ખં કરોતિ. સમ્માવિમુત્તિં ફુસતીતિ સમ્મા હેતુના નયેન કારણેન અરહત્તફલવિમોક્ખં ઞાણફસ્સેન ફુસતિ.

એતદત્થા, ભિક્ખવે, કથાતિ, ભિક્ખવે, યા એસા કથાસમ્પયોગેનાતિ કથા દસ્સિતા, સા એતદત્થા, અયં તસ્સા કથાય ભૂમિ પતિટ્ઠા. ઇદં વત્થુ યદિદં અનુપાદા ચિત્તસ્સ વિમોક્ખોતિ એવં સબ્બપદેસુ યોજના વેદિતબ્બા. એતદત્થા મન્તનાતિ યા અયં કચ્છાકચ્છેસુ પુગ્ગલેસુ કચ્છેન સદ્ધિં મન્તના, સાપિ એતદત્થાયેવ. એતદત્થા ઉપનિસાતિ ઓહિતસોતો સઉપનિસોતિ એવં વુત્તા ઉપનિસાપિ એતદત્થાયેવ. એતદત્થં સોતાવધાનન્તિ તસ્સા ઉપનિસાય સોતાવધાનં, તમ્પિ એતદત્થમેવ. અનુપાદાતિ ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ અગ્ગહેત્વા. ચિત્તસ્સ વિમોક્ખોતિ અરહત્તફલવિમોક્ખો. અરહત્તફલત્થાય હિ સબ્બમેતન્તિ સુત્તન્તં વિનિવત્તેત્વા ઉપરિ ગાથાહિ કૂટં ગણ્હન્તો યે વિરુદ્ધાતિઆદિમાહ.

તત્થ વિરુદ્ધાતિ વિરોધસઙ્ખાતેન કોપેન વિરુદ્ધા. સલ્લપન્તીતિ સલ્લાપં કરોન્તિ. વિનિવિટ્ઠાતિ અભિનિવિટ્ઠા હુત્વા. સમુસ્સિતાતિ માનુસ્સયેન સુટ્ઠુ ઉસ્સિતા. અનરિયગુણમાસજ્જાતિ અનરિયગુણકથં ગુણમાસજ્જ કથેન્તિ. ગુણં ઘટ્ટેત્વા કથા હિ અનરિયકથા નામ, ન અરિયકથા, તં કથેન્તીતિ અત્થો. અઞ્ઞોઞ્ઞવિવરેસિનોતિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ છિદ્દં અપરાધં ગવેસમાના. દુબ્ભાસિતન્તિ દુક્કથિતં. વિક્ખલિતન્તિ અપ્પમત્તકં મુખદોસખલિતં. સમ્પમોહં પરાજયન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ અપ્પમત્તેન મુખદોસેન સમ્પમોહઞ્ચ પરાજયઞ્ચ. અભિનન્દન્તીતિ તુસ્સન્તિ. નાચરેતિ ન ચરતિ ન કથેતિ. ધમ્મટ્ઠપટિસંયુત્તાતિ યા ચ ધમ્મે ઠિતેન કથિતકથા, સા ધમ્મટ્ઠા ચેવ હોતિ તેન ચ ધમ્મેન પટિસંયુત્તાતિ ધમ્મટ્ઠપટિસંયુત્તા. અનુન્નતેન મનસાતિ અનુદ્ધતેન ચેતસા. અપળાસોતિ યુગગ્ગાહપળાસવસેન અપળાસો હુત્વા. અસાહસોતિ રાગદોસમોહસાહસાનં વસેન અસાહસો હુત્વા.

અનુસૂયાયમાનોતિ ન ઉસૂયમાનો. દુબ્ભટ્ઠે નાપસાદયેતિ દુક્કથિતસ્મિં ન અપસાદેય્ય. ઉપારમ્ભં ન સિક્ખેય્યાતિ કારણુત્તરિયલક્ખણં ઉપારમ્ભં ન સિક્ખેય્ય. ખલિતઞ્ચ ન ગાહયેતિ અપ્પમત્તકં મુખખલિતં ‘‘અયં તે દોસો’’તિ ન ગાહયેય્ય. નાભિહરેતિ નાવત્થરેય્ય. નાભિમદ્દેતિ એકં કારણં આહરિત્વા ન મદ્દેય્ય. ન વાચં પયુતં ભણેતિ સચ્ચાલિકપટિસંયુત્તં વાચં ન ભણેય્ય. અઞ્ઞાતત્થન્તિ જાનનત્થં. પસાદત્થન્તિ પસાદજનનત્થં. ન સમુસ્સેય્ય મન્તયેતિ ન માનુસ્સયેન સમુસ્સિતો ભવેય્ય. ન હિ માનુસ્સિતા હુત્વા પણ્ડિતા કથયન્તિ, માનેન પન અનુસ્સિતોવ હુત્વા મન્તયે કથેય્ય ભાસેય્યાતિ.

૮. અઞ્ઞતિત્થિયસુત્તવણ્ણના

૬૯. અટ્ઠમે ભગવંમૂલકાતિ ભગવા મૂલં એતેસન્તિ ભગવંમૂલકા. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇમે, ભન્તે, અમ્હાકં ધમ્મા પુબ્બે કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધેન ઉપ્પાદિતા, તસ્મિં પરિનિબ્બુતે એકં બુદ્ધન્તરં અઞ્ઞો સમણો વા બ્રાહ્મણો વા ઇમે ધમ્મે ઉપ્પાદેતું સમત્થો નામ નાહોસિ, ભગવતો પન નો ઇમે ધમ્મા ઉપ્પાદિતા. ભગવન્તઞ્હિ નિસ્સાય મયં ઇમે ધમ્મે આજાનામ પટિવિજ્ઝામાતિ એવં ભગવંમૂલકા નો, ભન્તે, ધમ્માતિ. ભગવંનેત્તિકાતિ ભગવા ધમ્માનં નેતા વિનેતા અનુનેતા યથાસભાવતો પાટિયેક્કં પાટિયેક્કં નામં ગહેત્વાવ દસ્સેતાતિ ધમ્મા ભગવંનેત્તિકા નામ હોન્તિ. ભગવંપટિસરણાતિ ચતુભૂમકધમ્મા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ આપાથં આગચ્છમાના ભગવતિ પટિસરન્તિ નામાતિ ભગવંપટિસરણા. પટિસરન્તીતિ ઓસરન્તિ સમોસરન્તિ. અપિચ મહાબોધિમણ્ડે નિસિન્નસ્સ ભગવતો પટિવેધવસેન ફસ્સો આગચ્છતિ – ‘‘અહં ભગવા કિન્નામો’’તિ. ત્વં ફુસનટ્ઠેન ફસ્સો નામ. વેદના, સઞ્ઞા, સઙ્ખારા, વિઞ્ઞાણં આગચ્છતિ – ‘‘અહં ભગવા કિન્નામ’’ન્તિ. ત્વં વિજાનનટ્ઠેન વિઞ્ઞાણં નામાતિ. એવં ચતુભૂમકધમ્માનં યથાસભાવતો પાટિયેક્કં પાટિયેક્કં નામં ગણ્હન્તો ભગવા ધમ્મે પટિસરતીતિ ભગવંપટિસરણા. ભગવન્તંયેવ પટિભાતૂતિ ભગવતોવ એતસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો ઉપટ્ઠાતુ, તુમ્હેયેવ નો કથેત્વા દેથાતિ અત્થો.

રાગો ખોતિ રજ્જનવસેન પવત્તરાગો. અપ્પસાવજ્જોતિ લોકવજ્જવસેનપિ વિપાકવજ્જવસેનપીતિ દ્વીહિપિ વજ્જેહિ અપ્પસાવજ્જો, અપ્પદોસોતિ અત્થો. કથં? માતાપિતરો હિ ભાતિભગિનિઆદયો ચ પુત્તભાતિકાનં આવાહવિવાહમઙ્ગલં નામ કારેન્તિ. એવં તાવેસો લોકવજ્જવસેન અપ્પસાવજ્જો. સદારસન્તોસમૂલિકા પન અપાયે પટિસન્ધિ નામ ન હોતીતિ એવં વિપાકવજ્જવસેન અપ્પસાવજ્જો. દન્ધવિરાગીતિ વિરજ્જમાનો પનેસ સણિકં વિરજ્જતિ, ન સીઘં મુચ્ચતિ. તેલમસિરાગો વિય ચિરં અનુબન્ધતિ, દ્વે તીણિ ભવન્તરાનિ ગન્ત્વાપિ નાપગચ્છતીતિ દન્ધવિરાગી.

તત્રિદં વત્થુ – એકો કિર પુરિસો ભાતુ જાયાય મિચ્છાચારં ચરતિ. તસ્સાપિ ઇત્થિયા અત્તનો સામિકતો સોયેવ પિયતરો અહોસિ. સા તમાહ – ‘‘ઇમસ્મિં કારણે પાકટે જાતે મહતી ગરહા ભવિસ્સતિ, તવ ભાતિકં ઘાતેહી’’તિ. સો ‘‘નસ્સ, વસલિ, મા એવં પુન અવચા’’તિ અપસાદેસિ. સા તુણ્હી હુત્વા કતિપાહચ્ચયેન પુન કથેસિ, તસ્સ ચિત્તં દ્વજ્ઝભાવં અગમાસિ. તતો તતિયવારં કથિતો ‘‘કિન્તિ કત્વા ઓકાસં લભિસ્સામી’’તિ આહ. અથસ્સ સા ઉપાયં કથેન્તી ‘‘ત્વં મયા વુત્તમેવ કરોહિ, અસુકટ્ઠાને મહાકકુધસમીપે તિત્થં અત્થિ, તત્થ તિખિણં દણ્ડકવાસિં ગહેત્વા તિટ્ઠાહી’’તિ. સો તથા અકાસિ. જેટ્ઠભાતાપિસ્સ અરઞ્ઞે કમ્મં કત્વા ઘરં આગતો. સા તસ્મિં મુદુચિત્તા વિય હુત્વા ‘‘એહિ સામિ, સીસે તે ઓલિખિસ્સામી’’તિ ઓલિખન્તી ‘‘ઉપક્કિલિટ્ઠં તે સીસ’’ન્તિ આમલકપિણ્ડં દત્વા ‘‘ગચ્છ અસુકટ્ઠાને સીસં ધોવિત્વા આગચ્છાહી’’તિ પેસેસિ. સો તાય વુત્તતિત્થમેવ ગન્ત્વા આમલકકક્કેન સીસં મક્ખેત્વા ઉદકં ઓરુય્હ ઓનમિત્વા સીસં ધોવિ. અથ નં ઇતરો રુક્ખન્તરતો નિક્ખમિત્વા ખન્ધટ્ઠિકે પહરિત્વા જીવિતા વોરોપેત્વા ગેહં અગમાસિ.

ઇતરો ભરિયાય સિનેહં પરિચ્ચજિતુમસક્કોન્તો તસ્મિંયેવ ગેહે મહાધમ્મનિ હુત્વા નિબ્બત્તિ. સો તસ્સા ઠિતાયપિ નિસિન્નાયપિ ગન્ત્વા સરીરે પતતિ. અથ નં સા ‘‘સોયેવ અયં ભવિસ્સતી’’તિ ઘાતાપેસિ. સો પુન તસ્સા સિનેહેન તસ્મિંયેવ ગેહે કુક્કુરો હુત્વા નિબ્બત્તિ. સો પદસા ગમનકાલતો પટ્ઠાય તસ્સા પચ્છતો પચ્છતો ચરતિ. અરઞ્ઞં ગચ્છન્તિયાપિ સદ્ધિંયેવ ગચ્છતિ. તં દિસ્વા મનુસ્સા ‘‘નિક્ખન્તો સુનખલુદ્દકો, કતરટ્ઠાનં ગમિસ્સતી’’તિ ઉપ્પણ્ડેન્તિ. સા પુન તં ઘાતાપેસિ.

સોપિ પુન તસ્મિંયેવ ગેહે વચ્છકો હુત્વા નિબ્બત્તિ. તથેવ તસ્સા પચ્છતો પચ્છતો ચરતિ. તદાપિ નં મનુસ્સા દિસ્વા ‘‘નિક્ખન્તો ગોપાલકો, કત્થ ગાવિયો ચરિસ્સન્તી’’તિ ઉપ્પણ્ડેન્તિ. સા તસ્મિમ્પિ ઠાને તં ઘાતાપેસિ. સો તદાપિ તસ્સા ઉપરિ સિનેહં છિન્દિતું અસક્કોન્તો ચતુત્થે વારે તસ્સાયેવ કુચ્છિયં જાતિસ્સરો હુત્વા નિબ્બત્તિ. સો પટિપાટિયા ચતૂસુ અત્તભાવેસુ તાય ઘાતિતભાવં દિસ્વા ‘‘એવરૂપાય નામ પચ્ચત્થિકાય કુચ્છિસ્મિં નિબ્બત્તોસ્મી’’તિ તતો પટ્ઠાય તસ્સા હત્થેન અત્તાનં ફુસિતું ન દેતિ. સચે નં સા ફુસતિ, કન્દતિ રોદતિ. અથ નં અય્યકોવ પટિજગ્ગતિ. તં અપરભાગે વુદ્ધિપ્પત્તં અય્યકો આહ – ‘‘તાત, કસ્મા ત્વં માતુ હત્થેન અત્તાનં ફુસિતું ન દેસિ. સચેપિ તં ફુસતિ, મહાસદ્દેન રોદસિ કન્દસી’’તિ. અય્યકેન પુટ્ઠો ‘‘ન એસા મય્હં માતા, પચ્ચામિત્તા એસા’’તિ તં પવત્તિં સબ્બં આરોચેસિ. સો તં આલિઙ્ગિત્વા રોદિત્વા ‘‘એહિ, તાત, કિં અમ્હાકં ઈદિસે ઠાને નિવાસકિચ્ચ’’ન્તિ તં આદાય નિક્ખમિત્વા એકં વિહારં ગન્ત્વા પબ્બજિત્વા ઉભોપિ તત્થ વસન્તા અરહત્તં પાપુણિંસુ.

મહાસાવજ્જોતિ લોકવજ્જવસેનપિ વિપાકવજ્જવસેનપીતિ દ્વીહિપિ કારણેહિ મહાસાવજ્જો. કથં? દોસેન હિ દુટ્ઠો હુત્વા માતરિપિ અપરજ્ઝતિ, પિતરિપિ ભાતિભગિનિઆદીસુપિ પબ્બજિતેસુપિ. સો ગતગતટ્ઠાનેસુ ‘‘અયં પુગ્ગલો માતાપિતૂસુપિ અપરજ્ઝતિ, ભાતિભગિનિઆદીસુપિ, પબ્બજિતેસુપી’’તિ મહતિં ગરહં લભતિ. એવં તાવ લોકવજ્જવસેન મહાસાવજ્જો. દોસવસેન પન કતેન આનન્તરિયકમ્મેન કપ્પં નિરયે પચ્ચતિ. એવં વિપાકવજ્જવસેન મહાસાવજ્જો. ખિપ્પવિરાગીતિ ખિપ્પં વિરજ્જતિ. દોસેન હિ દુટ્ઠો માતાપિતૂસુપિ ચેતિયેપિ બોધિમ્હિપિ પબ્બજિતેસુપિ અપરજ્ઝિત્વા ‘‘મય્હં ખમથા’’તિ. અચ્ચયં દેસેતિ. તસ્સ સહ ખમાપનેન તં કમ્મં પાકતિકમેવ હોતિ.

મોહોપિ દ્વીહેવ કારણેહિ મહાસાવજ્જો. મોહેન હિ મૂળ્હો હુત્વા માતાપિતૂસુપિ ચેતિયેપિ બોધિમ્હિપિ પબ્બજિતેસુપિ અપરજ્ઝિત્વા ગતગતટ્ઠાને ગરહં લભતિ. એવં તાવ લોકવજ્જવસેન મહાસાવજ્જો. મોહવસેન પન કતેન આનન્તરિયકમ્મેન કપ્પં નિરયે પચ્ચતિ. એવં વિપાકવજ્જવસેનપિ મહાસાવજ્જો. દન્ધવિરાગીતિ સણિકં વિરજ્જતિ. મોહેન મૂળ્હેન હિ કતકમ્મં સણિકં મુચ્ચતિ. યથા હિ અચ્છચમ્મં સતક્ખત્તુમ્પિ ધોવિયમાનં ન પણ્ડરં હોતિ, એવમેવ મોહેન મૂળ્હેન કતકમ્મં સીઘં ન મુચ્ચતિ, સણિકમેવ મુચ્ચતીતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૯. અકુસલમૂલસુત્તવણ્ણના

૭૦. નવમે અકુસલમૂલાનીતિ અકુસલાનં મૂલાનિ, અકુસલાનિ ચ તાનિ મૂલાનિ ચાતિ વા અકુસલમૂલાનિ. યદપિ, ભિક્ખવે, લોભોતિ યોપિ, ભિક્ખવે, લોભો. તદપિ અકુસલમૂલન્તિ સોપિ અકુસલમૂલં. અકુસલમૂલં વા સન્ધાય ઇધ તમ્પીતિ અત્થો વટ્ટતિયેવ. એતેનુપાયેન સબ્બત્થ નયો નેતબ્બો. અભિસઙ્ખરોતીતિ આયૂહતિ સમ્પિણ્ડેતિ રાસિં કરોતિ. અસતા દુક્ખં ઉપ્પાદયતીતિ અભૂતેન અવિજ્જમાનેન યંકિઞ્ચિ તસ્સ અભૂતં દોસં વત્વા દુક્ખં ઉપ્પાદેતિ. વધેન વાતિઆદિ યેનાકારેન દુક્ખં ઉપ્પાદેતિ, તં દસ્સેતું વુત્તં. તત્થ જાનિયાતિ ધનજાનિયા. પબ્બાજનાયાતિ ગામતો વા રટ્ઠતો વા પબ્બાજનીયકમ્મેન. બલવમ્હીતિ અહમસ્મિ બલવા. બલત્થો ઇતિપીતિ બલેન મે અત્થો ઇતિપિ, બલે વા ઠિતોમ્હીતિપિ વદતિ.

અકાલવાદીતિ કાલસ્મિં ન વદતિ, અકાલસ્મિં વદતિ નામ. અભૂતવાદીતિ ભૂતં ન વદતિ, અભૂતં વદતિ નામ. અનત્થવાદીતિ અત્થં ન વદતિ, અનત્થં વદતિ નામ. અધમ્મવાદીતિ ધમ્મં ન વદતિ, અધમ્મં વદતિ નામ. અવિનયવાદીતિ વિનયં ન વદતિ, અવિનયં વદતિ નામ.

તથા હાયન્તિ તથા હિ અયં. ન આતપ્પં કરોતિ તસ્સ નિબ્બેઠનાયાતિ તસ્સ અભૂતસ્સ નિબ્બેઠનત્થાય વીરિયં ન કરોતિ. ઇતિપેતં અતચ્છન્તિ ઇમિનાપિ કારણેન એતં અતચ્છં. ઇતરં તસ્સેવ વેવચનં.

દુગ્ગતિ પાટિકઙ્ખાતિ નિરયાદિકા દુગ્ગતિ ઇચ્છિતબ્બા, સા અસ્સ અવસ્સભાવિની, તત્થાનેન નિબ્બત્તિતબ્બન્તિ અત્થો. ઉદ્ધસ્તોતિ ઉપરિ ધંસિતો. પરિયોનદ્ધોતિ સમન્તા ઓનદ્ધો. અનયં આપજ્જતીતિ અવુડ્ઢિં આપજ્જતિ. બ્યસનં આપજ્જતીતિ વિનાસં આપજ્જતિ. ગિમ્હકાલસ્મિઞ્હિ માલુવાસિપાટિકાય ફલિતાય બીજાનિ ઉપ્પતિત્વા વટરુક્ખાદીનં મૂલે પતન્તિ. તત્થ યસ્સ રુક્ખસ્સ મૂલે તીસુ દિસાસુ તીણિ બીજાનિ પતિતાનિ હોન્તિ, તસ્મિં રુક્ખે પાવુસ્સકેન મેઘેન અભિવટ્ઠે તીહિ બીજેહિ તયો અઙ્કુરા ઉટ્ઠહિત્વા તં રુક્ખં અલ્લીયન્તિ. તતો પટ્ઠાય રુક્ખદેવતાયો સકભાવેન સણ્ઠાતું ન સક્કોન્તિ. તેપિ અઙ્કુરા વડ્ઢમાના લતાભાવં આપજ્જિત્વા તં રુક્ખં અભિરુહિત્વા સબ્બવિટપસાખાપસાખા સંસિબ્બિત્વા તં રુક્ખં ઉપરિ પરિયોનન્ધન્તિ. સો માલુવાલતાહિ સંસિબ્બિતો ઘનેહિ મહન્તેહિ માલુવાપત્તેહિ સઞ્છન્નો દેવે વા વસ્સન્તે વાતે વા વાયન્તે તત્થ તત્થ પલુજ્જિત્વા ખાણુમત્તમેવ અવસિસ્સતિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં.

એવમેવ ખોતિ એત્થ પન ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – સાલાદીસુ અઞ્ઞતરરુક્ખો વિય હિ અયં સત્તો દટ્ઠબ્બો, તિસ્સો માલુવાલતા વિય તીણિ અકુસલમૂલાનિ, યાવ રુક્ખસાખા અસમ્પત્તા, તાવ તાસં લતાનં ઉજુકં રુક્ખારોહનં વિય લોભાદીનં દ્વારં અસમ્પત્તકાલો, સાખાનુસારેન ગમનકાલો વિય દ્વારવસેન ગમનકાલો, પરિયોનદ્ધકાલો વિય લોભાદીહિ પરિયુટ્ઠિતકાલો, ખુદ્દકસાખાનં પલુજ્જનકાલો વિય દ્વારપ્પત્તાનં કિલેસાનં વસેન ખુદ્દાનુખુદ્દકા આપત્તિયો આપન્નકાલો, મહાસાખાનં પલુજ્જનકાલો વિય ગરુકાપત્તિં આપન્નકાલો, લતાનુસારેન ઓતિણ્ણેન ઉદકેન મૂલેસુ તિન્તેસુ રુક્ખસ્સ ભૂમિયં પતનકાલો વિય કમેન ચત્તારિ પારાજિકાનિ આપજ્જિત્વા ચતૂસુ અપાયેસુ નિબ્બત્તનકાલો દટ્ઠબ્બો.

સુક્કપક્ખો વુત્તવિપલ્લાસેન વેદિતબ્બો. એવમેવ ખોતિ એત્થ પન ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – સાલાદીસુ અઞ્ઞતરરુક્ખો વિય અયં સત્તો દટ્ઠબ્બો, તિસ્સો માલુવાલતા વિય તીણિ અકુસલમૂલાનિ, તાસં અપ્પવત્તિં કાતું આગતપુરિસો વિય યોગાવચરો, કુદ્દાલો વિય પઞ્ઞા, કુદ્દાલપિટકં વિય સદ્ધાપિટકં, પલિખનનખણિત્તિ વિય વિપસ્સનાપઞ્ઞા, ખણિત્તિયા મૂલચ્છેદનં વિય વિપસ્સનાઞાણેન અવિજ્જામૂલસ્સ છિન્દનકાલો, ખણ્ડાખણ્ડિકં છિન્દનકાલો વિય ખન્ધવસેન દિટ્ઠકાલો, ફાલનકાલો વિય મગ્ગઞાણેન કિલેસાનં સમુગ્ઘાતિતકાલો, મસિકરણકાલો વિય ધરમાનકપઞ્ચક્ખન્ધકાલો, મહાવાતે ઓપુણિત્વા અપ્પવત્તનકાલો વિય ઉપાદિન્નકક્ખન્ધાનં અપ્પટિસન્ધિકનિરોધેન નિરુજ્ઝિત્વા પુનબ્ભવે પટિસન્ધિઅગ્ગહણકાલો દટ્ઠબ્બોતિ. ઇમસ્મિં સુત્તે વટ્ટવિવટ્ટં કથિતં.

૧૦. ઉપોસથસુત્તવણ્ણના

૭૧. દસમે તદહુપોસથેતિ તસ્મિં અહુ ઉપોસથે તં દિવસં ઉપોસથે, પન્નરસિકઉપોસથદિવસેતિ વુત્તં હોતિ. ઉપસઙ્કમીતિ ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠાય ગન્ધમાલાદિહત્થા ઉપસઙ્કમિ. હન્દાતિ વવસ્સગ્ગત્થે નિપાતો. દિવા દિવસ્સાતિ દિવસસ્સ દિવા નામ મજ્ઝન્હો, ઇમસ્મિં ઠિતે મજ્ઝન્હિકે કાલેતિ અત્થો. કુતો નુ ત્વં આગચ્છસીતિ કિં કરોન્તી વિચરસીતિ પુચ્છતિ. ગોપાલકુપોસથોતિ ગોપાલકેહિ સદ્ધિં ઉપવસનઉપોસથો. નિગણ્ઠુપોસથોતિ નિગણ્ઠાનં ઉપવસનઉપોસથો. અરિયુપોસથોતિ અરિયાનં ઉપવસનઉપોસથો. સેય્યથાપિ વિસાખેતિ યથા નામ, વિસાખે. સાયન્હસમયે સામિકાનં ગાવો નિય્યાતેત્વાતિ ગોપાલકા હિ દેવસિકવેતનેન વા પઞ્ચાહદસાહઅદ્ધમાસમાસછમાસસંવચ્છરપરિચ્છેદેન વા ગાવો ગહેત્વા રક્ખન્તિ. ઇધ પન દેવસિકવેતનેન રક્ખન્તં સન્ધાયેતં વુત્તં – નિય્યાતેત્વાતિ પટિચ્છાપેત્વા ‘‘એતા વો ગાવો’’તિ દત્વા. ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતીતિ અત્તનો ગેહં ગન્ત્વા ભુઞ્જિત્વા મઞ્ચે નિપન્નો એવં પચ્ચવેક્ખતિ. અભિજ્ઝાસહગતેનાતિ તણ્હાય સમ્પયુત્તેન. એવં ખો, વિસાખે, ગોપાલકુપોસથો હોતીતિ અરિયુપોસથોવ અયં, અપરિસુદ્ધવિતક્કતાય પન ગોપાલકઉપોસથટ્ઠાને ઠિતો. ન મહપ્ફલોતિ વિપાકફલેન ન મહપ્ફલો. ન મહાનિસંસોતિ વિપાકાનિસંસેન ન મહાનિસંસો. ન મહાજુતિકોતિ વિપાકોભાસેન ન મહાઓભાસો. ન મહાવિપ્ફારોતિ વિપાકવિપ્ફારસ્સ અમહન્તતાય ન મહાવિપ્ફારો.

સમણજાતિકાતિ સમણાયેવ. પરં યોજનસતન્તિ યોજનસતં અતિક્કમિત્વા તતો પરં. તેસુ દણ્ડં નિક્ખિપાહીતિ તેસુ યોજનસતતો પરભાગેસુ ઠિતેસુ સત્તેસુ દણ્ડં નિક્ખિપ, નિક્ખિત્તદણ્ડો હોહિ. નાહં ક્વચનિ કસ્સચિ કિઞ્ચનતસ્મિન્તિ અહં કત્થચિ કસ્સચિ પરસ્સ કિઞ્ચનતસ્મિં ન હોમિ. કિઞ્ચનં વુચ્ચતિ પલિબોધો, પલિબોધો ન હોમીતિ વુત્તં હોતિ. ન ચ મમ ક્વચનિ કત્થચિ કિઞ્ચનતત્થીતિ મમાપિ ક્વચનિ અન્તો વા બહિદ્ધા વા કત્થચિ એકપરિક્ખારેપિ કિઞ્ચનતા નત્થિ, પલિબોધો નત્થિ, છિન્નપલિબોધોહમસ્મીતિ વુત્તં હોતિ. ભોગેતિ મઞ્ચપીઠયાગુભત્તાદયો. અદિન્નંયેવ પરિભુઞ્જતીતિ પુનદિવસે મઞ્ચે નિપજ્જન્તોપિ પીઠે નિસીદન્તોપિ યાગું પિવન્તોપિ ભત્તં ભુઞ્જન્તોપિ તે ભોગે અદિન્નેયેવ પરિભુઞ્જતિ. ન મહપ્ફલોતિ નિપ્ફલો. બ્યઞ્જનમેવ હિ એત્થ સાવસેસં, અત્થો પન નિરવસેસો. એવં ઉપવુત્થસ્સ હિ ઉપોસથસ્સ અપ્પમત્તકમ્પિ વિપાકફલં ઇટ્ઠં કન્તં મનાપં નામ નત્થિ. તસ્મા નિપ્ફલોત્વેવ વેદિતબ્બો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો.

ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સાતિ ઇદં કસ્મા આહ? સંકિલિટ્ઠેન હિ ચિત્તેન ઉપવુત્થો ઉપોસથો ન મહપ્ફલો હોતીતિ દસ્સિતત્તા વિસુદ્ધેન ચિત્તેન ઉપવુત્થસ્સ મહપ્ફલતા અનુઞ્ઞાતા હોતિ. તસ્મા યેન કમ્મટ્ઠાનેન ચિત્તં વિસુજ્ઝતિ, તં ચિત્તવિસોધનકમ્મટ્ઠાનં દસ્સેતું ઇદમાહ. તત્થ ઉપક્કમેનાતિ પચ્ચત્તપુરિસકારેન, ઉપાયેન વા. તથાગતં અનુસ્સરતીતિ અટ્ઠહિ કારણેહિ તથાગતગુણે અનુસ્સરતિ. એત્થ હિ ઇતિપિ સો ભગવાતિ સો ભગવા ઇતિપિ સીલેન, ઇતિપિ સમાધિનાતિ સબ્બે લોકિયલોકુત્તરા બુદ્ધગુણા સઙ્ગહિતા. અરહન્તિઆદીહિ પાટિયેક્કગુણાવ નિદ્દિટ્ઠા. તથાગતં અનુસ્સરતો ચિત્તં પસીદતીતિ લોકિયલોકુત્તરે તથાગતગુણે અનુસ્સરન્તસ્સ ચિત્તુપ્પાદો પસન્નો હોતિ.

ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસાતિ પઞ્ચ નીવરણા. કક્કન્તિ આમલકકક્કં. તજ્જં વાયામન્તિ તજ્જાતિકં તદનુચ્છવિકં કક્કેન મક્ખનઘંસનધોવનવાયામં. પરિયોદપના હોતીતિ સુદ્ધભાવકરણં હોતિ. કિલિટ્ઠસ્મિં હિ સીસે પસાધનં પસાધેત્વા નક્ખત્તં કીળમાનો ન સોભતિ, પરિસુદ્ધે પન તસ્મિં પસાધનં પસાધેત્વા નક્ખત્તં કીળમાનો સોભતિ, એવમેવ કિલિટ્ઠચિત્તેન ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠાય ઉપોસથો ઉપવુત્થો ન મહપ્ફલો હોતિ, પરિસુદ્ધેન પન ચિત્તેન ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠાય ઉપવુત્થો ઉપોસથો મહપ્ફલો હોતીતિ અધિપ્પાયેન એવમાહ. બ્રહ્મુપોસથં ઉપવસતીતિ બ્રહ્મા વુચ્ચતિ સમ્માસમ્બુદ્ધો, તસ્સ ગુણાનુસ્સરણવસેન અયં ઉપોસથો બ્રહ્મુપોસથો નામ, તં ઉપવસતિ. બ્રહ્મુના સદ્ધિં સંવસતીતિ સમ્માસમ્બુદ્ધેન સદ્ધિં સંવસતિ. બ્રહ્મઞ્ચસ્સ આરબ્ભાતિ સમ્માસમ્બુદ્ધં આરબ્ભ.

ધમ્મં અનુસ્સરતીતિ સહતન્તિકં લોકુત્તરધમ્મં અનુસ્સરતિ. સોત્તિન્તિ કુરુવિન્દકસોત્તિં. કુરુવિન્દકપાસાણચુણ્ણેન હિ સદ્ધિં લાખં યોજેત્વા મણિકે કત્વા વિજ્ઝિત્વા સુત્તેન આવુણિત્વા તં મણિ કલાપપન્તિં ઉભતો ગહેત્વા પિટ્ઠિં ઘંસેન્તિ, તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘સોત્તિઞ્ચ પટિચ્ચા’’તિ. ચુણ્ણન્તિ ન્હાનીયચુણ્ણં. તજ્જં વાયામન્તિ ઉબ્બટ્ટનઘંસનધોવનાદિકં તદનુરૂપવાયામં. ધમ્મુપોસથન્તિ સહતન્તિકં નવલોકુત્તરધમ્મં આરબ્ભ ઉપવુત્થત્તા અયં ઉપોસથો ‘‘ધમ્મુપોસથો’’તિ વુત્તો. ઇધાપિ પરિયોદપનાતિ પદે ઠત્વા પુરિમનયેનેવ યોજના કાતબ્બા.

સઙ્ઘં અનુસ્સરતીતિ અટ્ઠન્નં અરિયપુગ્ગલાનં ગુણે અનુસ્સરતિ. ઉસ્મઞ્ચ પટિચ્ચાતિ દ્વે તયો વારે ગાહાપિતં ઉસુમં પટિચ્ચ. ઉસઞ્ચાતિપિ પાઠો, અયમેવત્થો. ખારન્તિ છારિકં. ગોમયન્તિ ગોમુત્તં વા અજલણ્ડિકા વા. પરિયોદપનાતિ ઇધાપિ પુરિમનયેનેવ યોજના કાતબ્બા. સઙ્ઘુપોસથન્તિ અટ્ઠન્નં અરિયપુગ્ગલાનં ગુણે આરબ્ભ ઉપવુત્થત્તા અયં ઉપોસથો ‘‘સઙ્ઘુપોસથો’’તિ વુત્તો.

સીલાનીતિ ગહટ્ઠો ગહટ્ઠસીલાનિ, પબ્બજિતો પબ્બજિતસીલાનિ. અખણ્ડાનીતિઆદીનં અત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૧) વિત્થારિતોવ. વાલણ્ડુપકન્તિ અસ્સવાલેહિ વા મકચિવાલાદીહિ વા કતં અણ્ડુપકં. તજ્જં વાયામન્તિ તેલેન તેમેત્વા મલસ્સ તિન્તભાવં ઞત્વા છારિકં પક્ખિપિત્વા વાલણ્ડુપકેન ઘંસનવાયામો. ઇધ પરિયોદપનાતિ પદે ઠત્વા એવં યોજના કાતબ્બા કિલિટ્ઠસ્મિઞ્હિ આદાસે મણ્ડિતપસાધિતોપિ અત્તભાવો ઓલોકિયમાનો ન સોભતિ, પરિસુદ્ધે સોભતિ. એવમેવ કિલિટ્ઠેન ચિત્તેન ઉપવુત્થો ઉપોસથો ન મહપ્ફલો હોતિ, પરિસુદ્ધેન પન મહપ્ફલો હોતીતિ. સીલુપોસથન્તિ અત્તનો સીલાનુસ્સરણવસેન ઉપવુત્થો ઉપોસથો સીલુપોસથો નામ. સીલેન સદ્ધિન્તિ અત્તનો પઞ્ચસીલદસસીલેન સદ્ધિં. સીલઞ્ચસ્સ આરબ્ભાતિ પઞ્ચસીલં દસસીલઞ્ચ આરબ્ભ.

દેવતા અનુસ્સરતીતિ દેવતા સક્ખિટ્ઠાને ઠપેત્વા અત્તનો સદ્ધાદિગુણે અનુસ્સરતિ. ઉક્કન્તિ ઉદ્ધનં. લોણન્તિ લોણમત્તિકા. ગેરુકન્તિ ગેરુકચુણ્ણં. નાળિકસણ્ડાસન્તિ ધમનનાળિકઞ્ચેવ પરિવત્તનસણ્ડાસઞ્ચ. તજ્જં વાયામન્તિ ઉદ્ધને પક્ખિપનધમનપરિવત્તનાદિકં અનુરૂપં વાયામં. ઇધ પરિયોદપનાતિ પદે ઠત્વા એવં યોજના વેદિતબ્બા – સંકિલિટ્ઠસુવણ્ણમયેન હિ પસાધનભણ્ડેન પસાધિતા નક્ખત્તં કીળમાના ન સોભન્તિ, પરિસુદ્ધસુવણ્ણમયેન સોભન્તિ. એવમેવ સંકિલિટ્ઠચિત્તસ્સ ઉપોસથો ન મહપ્ફલો હોતિ, પરિસુદ્ધચિત્તસ્સ મહપ્ફલો. દેવતુપોસથન્તિ દેવતા સક્ખિટ્ઠાને ઠપેત્વા અત્તનો ગુણે અનુસ્સરન્તેન ઉપવુત્થઉપોસથો દેવતુપોસથો નામ. સેસં ઇમેસુ બુદ્ધાનુસ્સતિઆદીસુ કમ્મટ્ઠાનેસુ યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૩ આદયો) વુત્તમેવ.

પાણાતિપાતન્તિ પાણવધં. પહાયાતિ તં પાણાતિપાતચેતનાસઙ્ખાતં દુસ્સીલ્યં પજહિત્વા. પટિવિરતાતિ પહીનકાલતો પટ્ઠાય તતો દુસ્સીલ્યતો ઓરતા વિરતાવ. નિહિતદણ્ડા નિહિતસત્થાતિ પરૂપઘાતત્થાય દણ્ડં વા સત્થં વા આદાય અવત્તનતો નિક્ખિત્તદણ્ડા ચેવ નિક્ખિત્તસત્થા ચાતિ અત્થો. એત્થ ચ ઠપેત્વા દણ્ડં સબ્બમ્પિ અવસેસં ઉપકરણં સત્તાનં વિહિંસનભાવતો સત્થન્તિ વેદિતબ્બં. યં પન ભિક્ખૂ કત્તરદણ્ડં વા દન્તકટ્ઠવાસિં વા પિપ્ફલકં વા ગહેત્વા વિચરન્તિ, ન તં પરૂપઘાતત્થાય. તસ્મા નિહિતદણ્ડા નિહિતસત્થાત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છન્તિ. લજ્જીતિ પાપજિગુચ્છનલક્ખણાય લજ્જાય સમન્નાગતા. દયાપન્નાતિ દયં મેત્તચિત્તતં આપન્ના. સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પીતિ સબ્બે પાણભૂતે હિતેન અનુકમ્પકા, તાય એવ દયાપન્નતાય સબ્બેસં પાણભૂતાનં હિતચિત્તકાતિ અત્થો. અહમ્પજ્જાતિ અહમ્પિ અજ્જ. ઇમિનાપિ અઙ્ગેનાતિ ઇમિનાપિ ગુણઙ્ગેન. અરહતં અનુકરોમીતિ યથા પુરતો ગચ્છન્તં પચ્છતો ગચ્છન્તો અનુગચ્છતિ નામ, એવં અહમ્પિ અરહન્તેહિ પઠમં કતં ઇમં ગુણં પચ્છા કરોન્તો તેસં અરહન્તાનં અનુકરોમિ. ઉપોસથો ચ મે ઉપવુત્થો ભવિસ્સતીતિ એવં કરોન્તેન મયા અરહતઞ્ચ અનુકતં ભવિસ્સતિ, ઉપોસથો ચ ઉપવુત્થો ભવિસ્સતિ.

અદિન્નાદાનન્તિ અદિન્નસ્સ પરપરિગ્ગહિતસ્સ આદાનં, થેય્યં ચોરિકન્તિ અત્થો. દિન્નમેવ આદિયન્તીતિ દિન્નાદાયી. ચિત્તેનપિ દિન્નમેવ પટિકઙ્ખન્તીતિ દિન્નપાટિકઙ્ખી. થેનેતીતિ થેનો, ન થેનેન અથેનેન. અથેનત્તાયેવ સુચિભૂતેન. અત્તનાતિ અત્તભાવેન, અથેનં સુચિભૂતં અત્તભાવં કત્વા વિહરન્તીતિ વુત્તં હોતિ.

અબ્રહ્મચરિયન્તિ અસેટ્ઠચરિયં. બ્રહ્મં સેટ્ઠં આચારં ચરન્તીતિ બ્રહ્મચારી. આરાચારીતિ અબ્રહ્મચરિયતો દૂરાચારી. મેથુનાતિ રાગપરિયુટ્ઠાનવસેન સદિસત્તા મેથુનકાતિ લદ્ધવોહારેહિ પટિસેવિતબ્બતો મેથુનોતિ સઙ્ખં ગતા અસદ્ધમ્મા. ગામધમ્માતિ ગામવાસીનં ધમ્મા.

મુસાવાદાતિ અલિકવચના તુચ્છવચના. સચ્ચં વદન્તીતિ સચ્ચવાદી. સચ્ચેન સચ્ચં સંદહન્તિ ઘટ્ટેન્તીતિ સચ્ચસન્ધા, ન અન્તરન્તરા મુસા વદન્તીતિ અત્થો. યો હિ પુરિસો કદાચિ મુસાવાદં વદતિ, કદાચિ સચ્ચં. તસ્સ મુસાવાદેન અન્તરિતત્તા સચ્ચં સચ્ચેન ન ઘટીયતિ. તસ્મા ન સો સચ્ચસન્ધો. ઇમે પન ન તાદિસા, જીવિતહેતુપિ મુસા અવત્વા સચ્ચેન સચ્ચં સંદહન્તિયેવાતિ સચ્ચસન્ધા. થેતાતિ થિરા, ઠિતકથાતિ અત્થો. એકો પુગ્ગલો હલિદ્દિરાગો વિય થુસરાસિમ્હિ નિખાતખાણુ વિય અસ્સપિટ્ઠે ઠપિતકુમ્ભણ્ડમિવ ચ ન ઠિતકથો હોતિ. એકો પાસાણલેખા વિય ઇન્દખીલો વિય ચ ઠિતકથો હોતિ, અસિના સીસં છિન્દન્તેપિ દ્વે કથા ન કથેતિ. અયં વુચ્ચતિ થેતો. પચ્ચયિકાતિ પત્તિયાયિતબ્બકા, સદ્ધાયિકાતિ અત્થો. એકચ્ચો હિ પુગ્ગલો ન પચ્ચયિકો હોતિ, ‘‘ઇદં કેન વુત્તં, અસુકેન નામા’’તિ વુત્તે ‘‘મા તસ્સ વચનં સદ્દહથા’’તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. એકો પચ્ચયિકો હોતિ, ‘‘ઇદં કેન વુત્તં, અસુકેના’’તિ વુત્તે ‘‘યદિ તેન વુત્તં, ઇદમેવ પમાણં, ઇદાનિ પટિક્ખિપિતબ્બં નત્થિ, એવમેવં ઇદ’’ન્તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. અયં વુચ્ચતિ પચ્ચયિકો. અવિસંવાદકા લોકસ્સાતિ તાય સચ્ચવાદિતાય લોકં ન વિસંવાદેન્તીતિ અત્થો.

સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાનન્તિ સુરામેરયમજ્જાનં પાનચેતનાસઙ્ખાતં પમાદકારણં. એકભત્તિકાતિ પાતરાસભત્તં સાયમાસભત્તન્તિ દ્વે ભત્તાનિ. તેસુ પાતરાસભત્તં અન્તોમજ્ઝન્હિકેન પરિચ્છિન્નં, ઇતરં મજ્ઝન્હિકતો ઉદ્ધં અન્તોઅરુણેન. તસ્મા અન્તોમજ્ઝન્હિકે દસક્ખત્તું ભુઞ્જમાનાપિ એકભત્તિકાવ હોન્તિ. તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘એકભત્તિકા’’તિ. રત્તિભોજનં રત્તિ, તતો ઉપરતાતિ રત્તૂપરતા. અતિક્કન્તે મજ્ઝન્હિકે યાવ સૂરિયત્થઙ્ગમના ભોજનં વિકાલભોજનં નામ, તતો વિરતત્તા વિરતા વિકાલભોજના.

સાસનસ્સ અનનુલોમત્તા વિસૂકં પટાણિભૂતં દસ્સનન્તિ વિસૂકદસ્સનં, અત્તના નચ્ચનનચ્ચાપનાદિવસેન નચ્ચઞ્ચ ગીતઞ્ચ વાદિતઞ્ચ, અન્તમસો મયૂરનચ્ચનાદિવસેનાપિ પવત્તાનં નચ્ચાદીનં વિસૂકભૂતં દસ્સનઞ્ચાતિ નચ્ચગીતવાદિતવિસૂકદસ્સનં. નચ્ચાદીનિ હિ અત્તના પયોજેતું વા પરેહિ પયોજાપેતું વા પયુત્તાનિ પસ્સિતું વા નેવ ભિક્ખૂનં, ન ભિક્ખુનીનં વટ્ટન્તિ.

માલાદીસુ માલાતિ યંકિઞ્ચિ પુપ્ફં. ગન્ધન્તિ યંકિઞ્ચિ ગન્ધજાતં. વિલેપનન્તિ છવિરાગકરણં. તત્થ પિળન્ધન્તો ધારેતિ નામ, ઊનટ્ઠાનં પૂરેન્તો મણ્ડેતિ નામ, ગન્ધવસેન છવિરાગવસેન ચ સાદિયન્તો વિભૂસેતિ નામ. ઠાનં વુચ્ચતિ કારણં, તસ્મા યાય દુસ્સીલ્યચેતનાય તાનિ માલાધારણાદીનિ મહાજનો કરોતિ, તતો પટિવિરતાતિ અત્થો. ઉચ્ચાસયનં વુચ્ચતિ પમાણાતિક્કન્તં, મહાસયનં અકપ્પિયત્થરણં, તતો પટિવિરતાતિ અત્થો.

કીવમહપ્ફલોતિ કિત્તકં મહપ્ફલો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. પહૂતરત્તરતનાનન્તિ પહૂતેન રત્તસઙ્ખાતેન રતનેન સમન્નાગતાનં, સકલજમ્બુદીપતલં ભેરિતલસદિસં કત્વા કટિપ્પમાણેહિ સત્તહિ રતનેહિ પૂરિતાનન્તિ અત્થો. ઇસ્સરિયાધિપચ્ચન્તિ ઇસ્સરભાવેન વા ઇસ્સરિયમેવ વા આધિપચ્ચં, ન એત્થ સાહસિકકમ્મન્તિપિ ઇસ્સરિયાધિપચ્ચં. રજ્જં કારેય્યાતિ એવરૂપં ચક્કવત્તિરજ્જં કારેય્ય. અઙ્ગાનન્તિઆદીનિ તેસં જનપદાનં નામાનિ. કલં નાગ્ઘતિ સોળસિન્તિ એકં અહોરત્તં ઉપવુત્થઉપોસથે પુઞ્ઞં સોળસભાગે કત્વા તતો એકં ભાગઞ્ચ ન અગ્ઘતિ. એકરત્તુપોસથસ્સ સોળસિયા કલાય યં વિપાકફલં, તંયેવ તતો બહુતરં હોતીતિ અત્થો. કપણન્તિ પરિત્તકં.

અબ્રહ્મચરિયાતિ અસેટ્ઠચરિયતો. રત્તિં ન ભુઞ્જેય્ય વિકાલભોજનન્તિ ઉપોસથં ઉપવસન્તો રત્તિભોજનઞ્ચ દિવાવિકાલભોજનઞ્ચ ન ભુઞ્જેય્ય. મઞ્ચે છમાયંવ સયેથ સન્થતેતિ મુટ્ઠિહત્થપાદકે કપ્પિયમઞ્ચે વા સુધાદિપરિકમ્મકતાય ભૂમિયં વા તિણપણ્ણપલાલાદીનિ સન્થરિત્વા કતે સન્થતે વા સયેથાતિ અત્થો. એતં હિ અટ્ઠઙ્ગિકમાહુપોસથન્તિ એવં પાણાતિપાતાદીનિ અસમાચરન્તેન ઉપવુત્થં ઉપોસથં અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતત્તા અટ્ઠઙ્ગિકન્તિ વદન્તિ. તં પન ઉપવસન્તેન ‘‘સ્વે ઉપોસથિકો ભવિસ્સામી’’તિ અજ્જેવ ‘‘ઇદઞ્ચ ઇદઞ્ચ કરેય્યાથા’’તિ આહારાદિવિધાનં વિચારેતબ્બં. ઉપોસથદિવસે પાતોવ ભિક્ખુસ્સ વા ભિક્ખુનિયા વા દસસીલલક્ખણઞ્ઞુનો ઉપાસકસ્સ વા ઉપાસિકાય વા સન્તિકે વાચં ભિન્દિત્વા ઉપોસથઙ્ગાનિ સમાદાતબ્બાનિ. પાળિં અજાનન્તેન પન ‘‘બુદ્ધપઞ્ઞત્તં ઉપોસથં અધિટ્ઠામી’’તિ અધિટ્ઠાતબ્બં. અઞ્ઞં અલભન્તેન અત્તનાપિ અધિટ્ઠાતબ્બં, વચીભેદો પન કાતબ્બોયેવ. ઉપોસથં ઉપવસન્તેન પરૂપરોધપટિસંયુત્તા કમ્મન્તા ન વિચારેતબ્બા, આયવયગણનં કરોન્તેન ન વીતિનામેતબ્બં, ગેહે પન આહારં લભિત્વા નિચ્ચભત્તિકભિક્ખુના વિય પરિભુઞ્જિત્વા વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મો વા સોતબ્બો, અટ્ઠતિંસાય આરમ્મણેસુ અઞ્ઞતરં વા મનસિકાતબ્બં.

સુદસ્સનાતિ સુન્દરદસ્સના. ઓભાસયન્તિ ઓભાસયમાના. અનુપરિયન્તીતિ વિચરન્તિ. યાવતાતિ યત્તકં ઠાનં. અન્તલિક્ખગાતિ આકાસઙ્ગમા. પભાસન્તીતિ જોતન્તિ પભા મુઞ્ચન્તિ. દિસાવિરોચનાતિ સબ્બદિસાસુ વિરોચમાના. અથ વા પભાસન્તીતિ દિસાહિ દિસા ઓભાસન્તિ. વિરોચનાતિ વિરોચમાના. વેળુરિયન્તિ મણીતિ વત્વાપિ ઇમિના જાતિમણિભાવં દસ્સેતિ. એકવસ્સિકવેળુવણ્ણઞ્હિ વેળુરિયં જાતિમણિ નામ. તં સન્ધાયેવમાહ. ભદ્દકન્તિ લદ્ધકં. સિઙ્ગીસુવણ્ણન્તિ ગોસિઙ્ગસદિસં હુત્વા ઉપ્પન્નત્તા એવં નામકં સુવણ્ણં. કઞ્ચનન્તિ પબ્બતેય્યં પબ્બતે જાતસુવણ્ણં. જાતરૂપન્તિ સત્થુવણ્ણસુવણ્ણં. હટકન્તિ કિપિલ્લિકાહિ નીહટસુવણ્ણં. નાનુભવન્તીતિ ન પાપુણન્તિ. ચન્દપ્પભાતિ સામિઅત્થે પચ્ચત્તં, ચન્દપ્પભાયાતિ અત્થો. ઉપવસ્સુપોસથન્તિ ઉપવસિત્વા ઉપોસથં. સુખુદ્રયાનીતિ સુખફલાનિ સુખવેદનીયાનિ. સગ્ગમુપેન્તિ ઠાનન્તિ સગ્ગસઙ્ખાતં ઠાનં ઉપગચ્છન્તિ, કેનચિ અનિન્દિતા હુત્વા દેવલોકે ઉપ્પજ્જન્તીતિ અત્થો. સેસમેત્થ યં અન્તરન્તરા ન વુત્તં, તં વુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

મહાવગ્ગો દુતિયો.

(૮) ૩. આનન્દવગ્ગો

૧. છન્નસુત્તવણ્ણના

૭૨. તતિયસ્સ પઠમે છન્નોતિ એવંનામકો છન્નપરિબ્બાજકો. તુમ્હેપિ, આવુસોતિ, આવુસો, યથા મયં રાગાદીનં પહાનં પઞ્ઞાપેમ, કિં એવં તુમ્હેપિ પઞ્ઞાપેથાતિ પુચ્છતિ. તતો થેરો ‘‘અયં પરિબ્બાજકો અમ્હે રાગાદીનં પહાનં પઞ્ઞાપેમાતિ વદતિ, નત્થિ પનેતં બાહિરસમયે’’તિ તં પટિક્ખિપન્તો મયં ખો, આવુસોતિઆદિમાહ. તત્થ ખોતિ અવધારણત્થે નિપાતો, મયમેવ પઞ્ઞાપેમાતિ અત્થો. તતો પરિબ્બાજકો ચિન્તેસિ ‘‘અયં થેરો બાહિરસમયં લુઞ્ચિત્વા હરન્તો ‘મયમેવા’તિ આહ. કિં નુ ખો આદીનવં દિસ્વા એતે એતેસં પહાનં પઞ્ઞાપેન્તી’’તિ. અથ થેરં પુચ્છન્તો કિં પન તુમ્હેતિઆદિમાહ. થેરો તસ્સ બ્યાકરોન્તો રત્તો ખોતિઆદિમાહ. તત્થ અત્તત્થન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકં લોકિયલોકુત્તરં અત્તનો અત્થં. પરત્થઉભયત્થેસુપિ એસેવ નયો.

અન્ધકરણોતિઆદીસુ યસ્સ રાગો ઉપ્પજ્જતિ, તં યથાભૂતદસ્સનનિવારણેન અન્ધં કરોતીતિ અન્ધકરણો. પઞ્ઞાચક્ખું ન કરોતીતિ અચક્ખુકરણો. ઞાણં ન કરોતીતિ અઞ્ઞાણકરણો. કમ્મસ્સકતપઞ્ઞા ઝાનપઞ્ઞા વિપસ્સનાપઞ્ઞાતિ ઇમા તિસ્સો પઞ્ઞા અપ્પવત્તિકરણેન નિરોધેતીતિ પઞ્ઞાનિરોધિકો. અનિટ્ઠફલદાયકત્તા દુક્ખસઙ્ખાતસ્સ વિઘાતસ્સેવ પક્ખે વત્તતીતિ વિઘાતપક્ખિકો. કિલેસનિબ્બાનં ન સંવત્તેતીતિ અનિબ્બાનસંવત્તનિકો. અલઞ્ચ પનાવુસો આનન્દ, અપ્પમાદાયાતિ, આવુસો આનન્દ, સચે એવરૂપા પટિપદા અત્થિ, અલં તુમ્હાકં અપ્પમાદાય યુત્તં અનુચ્છવિકં, અપ્પમાદં કરોથ, આવુસોતિ થેરસ્સ વચનં અનુમોદિત્વા પક્કામિ. ઇમસ્મિં સુત્તે અરિયમગ્ગો લોકુત્તરમિસ્સકો કથિતો. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૨. આજીવકસુત્તવણ્ણના

૭૩. દુતિયે તેન હિ ગહપતીતિ થેરો કિર ચિન્તેસિ – ‘‘અયં ઇધ આગચ્છન્તો ન અઞ્ઞાતુકામો હુત્વા આગમિ, પરિગ્ગણ્હનત્થં પન આગતો. ઇમિના પુચ્છિતપઞ્હં ઇમિનાવ કથાપેસ્સામી’’તિ. ઇતિ તંયેવ કથં કથાપેતુકામો તેન હીતિઆદિમાહ. તત્થ તેન હીતિ કારણાપદેસો. યસ્મા ત્વં એવં પુચ્છસિ, તસ્મા તઞ્ઞેવેત્થ પટિપુચ્છામીતિ. કેસં નોતિ કતમેસં નુ. સધમ્મુક્કંસનાતિ અત્તનો લદ્ધિયા ઉક્ખિપિત્વા ઠપના. પરધમ્માપસાદનાતિ પરેસં લદ્ધિયા ઘટ્ટના વમ્ભના અવક્ખિપના. આયતનેવ ધમ્મદેસનાતિ કારણસ્મિંયેવ ધમ્મદેસના. અત્થો ચ વુત્તોતિ મયા પુચ્છિતપઞ્હાય અત્થો ચ પકાસિતો. અત્તા ચ અનુપનીતોતિ અમ્હે એવરૂપાતિ એવં અત્તા ચ ન ઉપનીતો. નુપનીતોતિપિ પાઠો.

૩. મહાનામસક્કસુત્તવણ્ણના

૭૪. તતિયે ગિલાના વુટ્ઠિતોતિ ગિલાનો હુત્વા વુટ્ઠિતો. ગેલઞ્ઞાતિ ગિલાનભાવતો. ઉપસઙ્કમીતિ ભુત્તપાતરાસો માલાગન્ધાદીનિ આદાય મહાપરિવારપરિવુતો ઉપસઙ્કમિ. બાહાયં ગહેત્વાતિ ન બાહાયં ગહેત્વા આકડ્ઢિ, નિસિન્નાસનતો વુટ્ઠાય તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા દક્ખિણબાહાયં અઙ્ગુટ્ઠકેન સઞ્ઞં દત્વા એકમન્તં અપનેસીતિ વેદિતબ્બો. અથસ્સ ‘‘સેખમ્પિ ખો, મહાનામ, સીલ’’ન્તિઆદિના નયેન સત્તન્નં સેખાનં સીલઞ્ચ સમાધિઞ્ચ પઞ્ઞઞ્ચ કથેત્વા ઉપરિ અરહત્તફલવસેન અસેખા સીલસમાધિપઞ્ઞાયો કથેન્તો – ‘‘સેખસમાધિતો સેખં વિપસ્સનાઞાણં અસેખઞ્ચ ફલઞાણં પચ્છા, સેખવિપસ્સનાઞાણતો ચ અસેખફલસમાધિ પચ્છા ઉપ્પજ્જતી’’તિ દીપેસિ. યાનિ પન સમ્પયુત્તાનિ સમાધિઞાણાનિ, તેસં અપચ્છા અપુરે ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બાતિ.

૪. નિગણ્ઠસુત્તવણ્ણના

૭૫. ચતુત્થે કૂટાગારસાલાયન્તિ દ્વે કણ્ણિકા ગહેત્વા હંસવટ્ટકચ્છન્નેન કતાય ગન્ધકુટિયા. અપરિસેસં ઞાણદસ્સનં પટિજાનાતીતિ અપ્પમત્તકમ્પિ અસેસેત્વા સબ્બં ઞાણદસ્સનં પટિજાનાતિ. સતતં સમિતન્તિ સબ્બકાલં નિરન્તરં. ઞાણદસ્સનં પચ્ચુપટ્ઠિતન્તિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં મય્હં ઉપટ્ઠિતમેવાતિ દસ્સેતિ. પુરાણાનં કમ્માનન્તિ આયૂહિતકમ્માનં. તપસા બ્યન્તીભાવન્તિ દુક્કરતપેન વિગતન્તકરણં. નવાનં કમ્માનન્તિ ઇદાનિ આયૂહિતબ્બકમ્માનં. અકરણાતિ અનાયૂહનેન. સેતુઘાતન્તિ પદઘાતં પચ્ચયઘાતં કથેતિ. કમ્મક્ખયા દુક્ખક્ખયોતિ કમ્મવટ્ટક્ખયેન દુક્ખક્ખયો. દુક્ખક્ખયા વેદનાક્ખયોતિ દુક્ખવટ્ટક્ખયેન વેદનાક્ખયો. દુક્ખવટ્ટસ્મિઞ્હિ ખીણે વેદનાવટ્ટમ્પિ ખીણમેવ હોતિ. વેદનાક્ખયા સબ્બં દુક્ખં નિજ્જિણ્ણં ભવિસ્સતીતિ વેદનાક્ખયેન પન સકલવટ્ટદુક્ખં નિજ્જિણ્ણમેવ ભવિસ્સતિ. સન્દિટ્ઠિકાયાતિ સામં પસ્સિતબ્બાય પચ્ચક્ખાય. નિજ્જરાય વિસુદ્ધિયાતિ કિલેસજીરણકપટિપદાય કિલેસે વા નિજ્જીરણતો નિજ્જરાય સત્તાનં વિસુદ્ધિયા. સમતિક્કમો હોતીતિ સકલસ્સ વટ્ટદુક્ખસ્સ અતિક્કમો હોતિ. ઇધ, ભન્તે, ભગવા કિમાહાતિ, ભન્તે, ભગવા ઇમાય પટિપત્તિયા કિમાહ, કિં એતંયેવ કિલેસનિજ્જીરણકપટિપદં પઞ્ઞપેતિ, ઉદાહુ અઞ્ઞન્તિ પુચ્છતિ.

જાનતાતિ અનાવરણઞાણેન જાનન્તેન. પસ્સતાતિ સમન્તચક્ખુના પસ્સન્તેન. વિસુદ્ધિયાતિ વિસુદ્ધિસમ્પાપનત્થાય. સમતિક્કમાયાતિ સમતિક્કમનત્થાય. અત્થઙ્ગમાયાતિ અત્થં ગમનત્થાય. ઞાયસ્સ અધિગમાયાતિ સહ વિપસ્સનાય મગ્ગસ્સ અધિગમનત્થાય. નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાયાતિ અપચ્ચયનિબ્બાનસ્સ સચ્છિકરણત્થાય. નવઞ્ચ કમ્મં ન કરોતીતિ નવં કમ્મં નાયૂહતિ. પુરાણઞ્ચ કમ્મન્તિ પુબ્બે આયૂહિતકમ્મં. ફુસ્સ ફુસ્સ બ્યન્તી કરોતીતિ ફુસિત્વા ફુસિત્વા વિગતન્તં કરોતિ, વિપાકફસ્સં ફુસિત્વા ફુસિત્વા તં કમ્મં ખેપેતીતિ અત્થો. સન્દિટ્ઠિકાતિ સામં પસ્સિતબ્બા. અકાલિકાતિ ન કાલન્તરે કિચ્ચકારિકા. એહિપસ્સિકાતિ ‘‘એહિ પસ્સા’’તિ એવં દસ્સેતું યુત્તા. ઓપનેય્યિકાતિ ઉપનયે યુત્તા અલ્લીયિતબ્બયુત્તા. પચ્ચત્તં વેદિતબ્બા વિઞ્ઞૂહીતિ પણ્ડિતેહિ અત્તનો અત્તનો સન્તાનેયેવ જાનિતબ્બા, બાલેહિ પન દુજ્જાના. ઇતિ સીલવસેન દ્વે મગ્ગા, દ્વે ચ ફલાનિ કથિતાનિ. સોતાપન્નસકદાગામિનો હિ સીલેસુ પરિપૂરકારિનોતિ. વિવિચ્ચેવ કામેહીતિઆદિકાય પન સમાધિસમ્પદાય તયો મગ્ગા, તીણિ ચ ફલાનિ કથિતાનિ. અનાગામી અરિયસાવકો હિ સમાધિમ્હિ પરિપૂરકારીતિ વુત્તો. આસવાનં ખયાતિઆદીહિ અરહત્તફલં કથિતં. કેચિ પન સીલસમાધયોપિ અરહત્તફલસમ્પયુત્તાવ ઇધ અધિપ્પેતા. એકેકસ્સ પન વસેન પટિપત્તિદસ્સનત્થં વિસું વિસું તન્તિ આરોપિતાતિ.

૫. નિવેસકસુત્તવણ્ણના

૭૬. પઞ્ચમે અમચ્ચાતિ સુહજ્જા. ઞાતીતિ સસ્સુસસુરપક્ખિકા. સાલોહિતાતિ સમાનલોહિતા ભાતિભગિનિઆદયો. અવેચ્ચપ્પસાદેતિ ગુણે અવેચ્ચ જાનિત્વા ઉપ્પન્ને અચલપ્પસાદે. અઞ્ઞથત્તન્તિ ભાવઞ્ઞથત્તં. પથવીધાતુયાતિઆદીસુ વીસતિયા કોટ્ઠાસેસુ થદ્ધાકારભૂતાય પથવીધાતુયા, દ્વાદસસુ કોટ્ઠાસેસુ યૂસગતાય આબન્ધનભૂતાય આપોધાતુયા, ચતૂસુ કોટ્ઠાસેસુ પરિપાચનભૂતાય તેજોધાતુયા, છસુ કોટ્ઠાસેસુ વિત્થમ્ભનભૂતાય વાયોધાતુયા સિયા અઞ્ઞથત્તં. ન ત્વેવાતિ ઇમેસં હિ ચતુન્નં મહાભૂતાનં અઞ્ઞમઞ્ઞભાવૂપગમનેન સિયા અઞ્ઞથત્તં, અરિયસાવકસ્સ પન ન ત્વેવ સિયાતિ દસ્સેતિ. એત્થ ચ અઞ્ઞથત્તન્તિ પસાદઞ્ઞથત્તઞ્ચ ગતિઅઞ્ઞથત્તઞ્ચ. તઞ્હિ તસ્સ ન હોતિ, ભાવઞ્ઞથત્તં પન હોતિ. અરિયસાવકો હિ મનુસ્સો હુત્વા દેવોપિ હોતિ બ્રહ્માપિ. પસાદો પનસ્સ ભવન્તરેપિ ન વિગચ્છતિ, ન ચ અપાયગતિસઙ્ખાતં ગતિઅઞ્ઞથત્તં પાપુણાતિ. સત્થાપિ તદેવ દસ્સેન્તો તત્રિદં અઞ્ઞથત્તન્તિઆદિમાહ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૬. પઠમભવસુત્તવણ્ણના

૭૭. છટ્ઠે કામધાતુવેપક્કન્તિ કામધાતુયા વિપચ્ચનકં. કામભવોતિ કામધાતુયં ઉપપત્તિભવો. કમ્મં ખેત્તન્તિ કુસલાકુસલકમ્મં વિરુહનટ્ઠાનટ્ઠેન ખેત્તં. વિઞ્ઞાણં બીજન્તિ સહજાતં અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણં વિરુહનટ્ઠેન બીજં. તણ્હા સ્નેહોતિ પગ્ગણ્હનાનુબ્રૂહનવસેન તણ્હા ઉદકં નામ. અવિજ્જાનીવરણાનન્તિ અવિજ્જાય આવરિતાનં. તણ્હાસંયોજનાનન્તિ તણ્હાબન્ધનેન બદ્ધાનં. હીનાય ધાતુયાતિ કામધાતુયા. વિઞ્ઞાણં પતિટ્ઠિતન્તિ અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણં પતિટ્ઠિતં. મજ્ઝિમાય ધાતુયાતિ રૂપધાતુયા. પણીતાય ધાતુયાતિ અરૂપધાતુયા. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૭. દુતિયભવસુત્તવણ્ણના

૭૮. સત્તમે ચેતનાતિ કમ્મચેતના. પત્થનાપિ કમ્મપત્થનાવ. સેસં પુરિમસદિસમેવાતિ.

૮. સીલબ્બતસુત્તવણ્ણના

૭૯. અટ્ઠમે સીલબ્બતન્તિ સીલઞ્ચેવ વતઞ્ચ. જીવિતન્તિ દુક્કરકારિકાનુયોગો. બ્રહ્મચરિયન્તિ બ્રહ્મચરિયવાસો. ઉપટ્ઠાનસારન્તિ ઉપટ્ઠાનેન સારં, ‘‘ઇદં વરં ઇદં નિટ્ઠા’’તિ એવં ઉપટ્ઠિતન્તિ અત્થો. સફલન્તિ સઉદ્રયં સવડ્ઢિકં હોતીતિ પુચ્છતિ. ન ખ્વેત્થ, ભન્તે, એકંસેનાતિ, ભન્તે, ન ખો એત્થ એકંસેન બ્યાકાતબ્બન્તિ અત્થો. ઉપટ્ઠાનસારં સેવતોતિ ઇદં સારં વરં નિટ્ઠાતિ એવં ઉપટ્ઠિતં સેવમાનસ્સ. અફલન્તિ ઇટ્ઠફલેન અફલં. એત્તાવતા કમ્મવાદિકિરિયવાદીનં પબ્બજ્જં ઠપેત્વા સેસો સબ્બોપિ બાહિરકસમયો ગહિતો હોતિ. સફલન્તિ ઇટ્ઠફલેન સફલં સઉદ્રયં. એત્તાવતા ઇમં સાસનં આદિં કત્વા સબ્બાપિ કમ્મવાદિકિરિયવાદીનં પબ્બજ્જા ગહિતા. ન ચ પનસ્સ સુલભરૂપો સમસમો પઞ્ઞાયાતિ એવં સેક્ખભૂમિયં ઠત્વા પઞ્હં કથેન્તો અસ્સ આનન્દસ્સ પઞ્ઞાય સમસમો ન સુલભોતિ દસ્સેતિ. ઇમસ્મિં સુત્તે સેક્ખભૂમિ નામ કથિતાતિ.

૯. ગન્ધજાતસુત્તવણ્ણના

૮૦. નવમે એતદવોચાતિ પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો દસબલસ્સ વત્તં દસ્સેત્વા અત્તનો દિવાવિહારટ્ઠાનં ગન્ત્વા ‘‘ઇમસ્મિં લોકે મૂલગન્ધો નામ અત્થિ, સારગન્ધો નામ અત્થિ, પુપ્ફગન્ધો નામ અત્થિ. ઇમે પન તયોપિ ગન્ધા અનુવાતંયેવ ગચ્છન્તિ, ન પટિવાતં. અત્થિ નુ ખો કિઞ્ચિ, યસ્સ પટિવાતમ્પિ ગન્ધો ગચ્છતી’’તિ ચિન્તેત્વા અટ્ઠન્નં વરાનં ગહણકાલેયેવ કઙ્ખુપ્પત્તિસમયે ઉપસઙ્કમનવરસ્સ ગહિતત્તા તક્ખણંયેવ દિવાટ્ઠાનતો વુટ્ઠાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો ઉપ્પન્નાય કઙ્ખાય વિનોદનત્થં એતં ‘‘તીણિમાનિ, ભન્તે’’તિઆદિવચનં અવોચ. તત્થ ગન્ધજાતાનીતિ ગન્ધજાતિયો. મૂલગન્ધોતિ મૂલવત્થુકો ગન્ધો, ગન્ધસમ્પન્નં વા મૂલમેવ મૂલગન્ધો. તસ્સ હિ ગન્ધો અનુવાતં ગચ્છતિ. ગન્ધસ્સ પન ગન્ધો નામ નત્થિ. સારગન્ધપુપ્ફગન્ધેસુપિ એસેવ નયો. અત્થાનન્દ, કિઞ્ચિ ગન્ધજાતન્તિ એત્થ સરણગમનાદયો ગુણવણ્ણભાસનવસેન દિસાગામિતાય ગન્ધસદિસત્તા ગન્ધા, તેસં વત્થુભૂતો પુગ્ગલો ગન્ધજાતં નામ. ગન્ધો ગચ્છતીતિ વણ્ણભાસનવસેન ગચ્છતિ. સીલવાતિ પઞ્ચસીલેન વા દસસીલેન વા સીલવા. કલ્યાણધમ્મોતિ તેનેવ સીલધમ્મેન કલ્યાણધમ્મો સુન્દરધમ્મો. વિગતમલમચ્છેરેનાતિઆદીનં અત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૬૦) વિત્થારિતોવ. દિસાસૂતિ ચતૂસુ દિસાસુ ચતૂસુ અનુદિસાસુ. સમણબ્રાહ્મણાતિ સમિતપાપબાહિતપાપા સમણબ્રાહ્મણા.

ન પુપ્ફગન્ધો પટિવાતમેતીતિ વસ્સિકપુપ્ફાદીનં ગન્ધો પટિવાતં ન ગચ્છતિ. ન ચન્દનં તગરમલ્લિકા વાતિ ચન્દનતગરમલ્લિકાનમ્પિ ગન્ધો પટિવાતં ન ગચ્છતીતિ અત્થો. દેવલોકેપિ ફુટસુમના નામ હોતિ, તસ્સા પુપ્ફિતદિવસે ગન્ધો યોજનસતં અજ્ઝોત્થરતિ. સોપિ પટિવાતં વિદત્થિમત્તમ્પિ રતનમત્તમ્પિ ગન્તું ન સક્કોતીતિ વદન્તિ. સતઞ્ચ ગન્ધો પટિવાતમેતીતિ સતઞ્ચ પણ્ડિતાનં બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધપુત્તાનં સીલાદિગુણગન્ધો પટિવાતં ગચ્છતિ. સબ્બા દિસા સપ્પુરિસો પવાયતીતિ સપ્પુરિસો પણ્ડિતો સીલાદિગુણગન્ધેન સબ્બા દિસા પવાયતિ, સબ્બા દિસા ગન્ધેન અવત્થરતીતિ અત્થો.

૧૦. ચૂળનિકાસુત્તવણ્ણના

૮૧. દસમસ્સ દુવિધો નિક્ખેપો અત્થુપ્પત્તિકોપિ પુચ્છાવસિકોપિ. કતરઅત્થુપ્પત્તિયં કસ્સ પુચ્છાય કથિતન્તિ ચે? અરુણવતિસુત્તન્તઅત્થુપ્પત્તિયં (સં. નિ. ૧.૧૮૫ આદયો) આનન્દત્થેરસ્સ પુચ્છાય કથિતં. અરુણવતિસુત્તન્તો કેન કથિતોતિ? દ્વીહિ બુદ્ધેહિ કથિતો સિખિના ચ ભગવતા અમ્હાકઞ્ચ સત્થારા. ઇમસ્મા હિ કપ્પા એકતિંસકપ્પમત્થકે અરુણવતિનગરે અરુણવતો રઞ્ઞો પભાવતિયા નામ મહેસિયા કુચ્છિસ્મિં નિબ્બત્તિત્વા પરિપક્કે ઞાણે મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિત્વા સિખી ભગવા બોધિમણ્ડે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિજ્ઝિત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો અરુણવતિં નિસ્સાય વિહરન્તો એકદિવસં પાતોવ સરીરપ્પટિજગ્ગનં કત્વા મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો ‘‘અરુણવતિં પિણ્ડાય પવિસિસ્સામી’’તિ નિક્ખમિત્વા વિહારદ્વારકોટ્ઠકસમીપે ઠિતો અભિભું નામ અગ્ગસાવકં આમન્તેસિ – ‘‘અતિપ્પગો ખો, ભિક્ખુ, અરુણવતિં પિણ્ડાય પવિસિતું, યેન અઞ્ઞતરો બ્રહ્મલોકો તેનુપસઙ્કમિસ્સામા’’તિ. યથાહ –

‘‘અથ ખો, ભિક્ખવે, સિખી ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો અભિભું ભિક્ખું આમન્તેસિ – ‘આયામ, બ્રાહ્મણ, યેન અઞ્ઞતરો બ્રહ્મલોકો તેનુપસઙ્કમિસ્સામ, ન તાવ ભત્તકાલો ભવિસ્સતી’તિ. ‘એવં, ભન્તે’તિ ખો, ભિક્ખવે, અભિભૂ ભિક્ખુ સિખિસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પચ્ચસ્સોસિ. અથ ખો, ભિક્ખવે, સિખી ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો અભિભૂ ચ ભિક્ખુ યેન અઞ્ઞતરો બ્રહ્મલોકો તેનુપસઙ્કમિંસૂ’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૮૫).

તત્થ મહાબ્રહ્મા સમ્માસમ્બુદ્ધં દિસ્વા અત્તમનો પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા બ્રહ્માસનં પઞ્ઞાપેત્વા અદાસિ, થેરસ્સાપિ અનુચ્છવિકં આસનં પઞ્ઞાપયિંસુ. નિસીદિ ભગવા પઞ્ઞત્તે આસને, થેરોપિ અત્તનો પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ. મહાબ્રહ્માપિ દસબલં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ.

અથ ખો, ભિક્ખવે, સિખી ભગવા અભિભું ભિક્ખું આમન્તેસિ – ‘‘પટિભાતુ તં, બ્રાહ્મણ, બ્રહ્મુનો ચ બ્રહ્મપરિસાય ચ બ્રહ્મપારિસજ્જાનઞ્ચ ધમ્મીકથાતિ. ‘એવં, ભન્તે’તિ ખો, ભિક્ખવે, અભિભૂ ભિક્ખુ સિખિસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પટિસ્સુણિત્વા બ્રહ્મુનો ચ બ્રહ્મપરિસાય ચ બ્રહ્મપારિસજ્જાનઞ્ચ ધમ્મિં કથં કથેસિ. થેરે ધમ્મં કથેન્તે બ્રહ્મગણા ઉજ્ઝાયિંસુ – ‘‘ચિરસ્સઞ્ચ મયં સત્થુ બ્રહ્મલોકાગમનં લભિમ્હ, અયઞ્ચ ભિક્ખુ ઠપેત્વા સત્થારં સયં ધમ્મકથં આરભી’’તિ.

સત્થા તેસં અનત