📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ.

અઙ્ગુત્તરનિકાયે

દુકનિપાત-અટ્ઠકથા

૧. પઠમપણ્ણાસકં

૧. કમ્મકારણવગ્ગો

૧. વજ્જસુત્તવણ્ણના

૧. દુકનિપાતસ્સ પઠમે વજ્જાનીતિ દોસા અપરાધા. દિટ્ઠધમ્મિકન્તિ દિટ્ઠેવ ધમ્મે ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે ઉપ્પન્નફલં. સમ્પરાયિકન્તિ સમ્પરાયે અનાગતે અત્તભાવે ઉપ્પન્નફલં. આગુચારિન્તિ પાપકારિં અપરાધકારકં. રાજાનો ગહેત્વા વિવિધા કમ્મકારણા કારેન્તેતિ ચોરં ગહેત્વા વિવિધા કમ્મકારણા રાજપુરિસા કરોન્તિ, રાજાનો પન તા કારેન્તિ નામ. તં ચોરં એવં કમ્મકારણા કારિયમાનં એસ પસ્સતિ. તેન વુત્તં – ‘‘પસ્સતિ ચોરં આગુચારિં રાજાનો ગહેત્વા વિવિધા કમ્મકારણા કારેન્તે’’તિ. અદ્ધદણ્ડકેહીતિ મુગ્ગરેહિ, પહારસાધનત્થં વા ચતુહત્થદણ્ડં દ્વેધા છેત્વા ગહિતદણ્ડકેહિ. બિલઙ્ગથાલિકન્તિ કઞ્જિયઉક્ખલિકકમ્મકારણં. તં કરોન્તા સીસકટાહં ઉપ્પાટેત્વા તત્તં અયોગુળં સણ્ડાસેન ગહેત્વા તત્થ પક્ખિપન્તિ, તેન મત્થલુઙ્ગં પક્કુથિત્વા ઉત્તરતિ. સઙ્ખમુણ્ડિકન્તિ સઙ્ખમુણ્ડકમ્મકારણં. તં કરોન્તા ઉત્તરોટ્ઠઉભતોકણ્ણચૂળિકગલવાટકપરિચ્છેદેન ચમ્મં છિન્દિત્વા સબ્બકેસે એકતો ગણ્ઠિં કત્વા દણ્ડકેન વેઠેત્વા ઉપ્પાટેન્તિ, સહ કેસેહિ ચમ્મં ઉટ્ઠહતિ. તતો સીસકટાહં થૂલસક્ખરાહિ ઘંસિત્વા ધોવન્તા સઙ્ખવણ્ણં કરોન્તિ. રાહુમુખન્તિ રાહુમુખકમ્મકારણં. તં કરોન્તા સઙ્કુના મુખં વિવરિત્વા અન્તોમુખે દીપં જાલેન્તિ, કણ્ણચૂળિકાહિ વા પટ્ઠાય મુખં નિખાદનેન ખનન્તિ, લોહિતં પગ્ઘરિત્વા મુખં પૂરેતિ.

જોતિમાલિકન્તિ સકલસરીરં તેલપિલોતિકાય વેઠેત્વા આલિમ્પેન્તિ. હત્થપજ્જોતિકન્તિ હત્થે તેલપિલોતિકાય વેઠેત્વા દીપં વિય પજ્જાલેન્તિ. એરકવત્તિકન્તિ એરકવત્તકમ્મકારણં. તં કરોન્તા હેટ્ઠાગીવતો પટ્ઠાય ચમ્મવટ્ટે કન્તિત્વા ગોપ્ફકે ઠપેન્તિ, અથ નં યોત્તેહિ બન્ધિત્વા કડ્ઢન્તિ. સો અત્તનો ચમ્મવટ્ટે અક્કમિત્વા અક્કમિત્વા પતતિ. ચીરકવાસિકન્તિ ચીરકવાસિકકમ્મકારણં. તં કરોન્તા તથેવ ચમ્મવટ્ટે કન્તિત્વા કટિયં ઠપેન્તિ, કટિતો પટ્ઠાય કન્તિત્વા ગોપ્ફકેસુ ઠપેન્તિ, ઉપરિમેહિ હેટ્ઠિમસરીરં ચીરકનિવાસનનિવત્થં વિય હોતિ. એણેય્યકન્તિ એણેય્યકકમ્મકારણં. તં કરોન્તા ઉભોસુ કપ્પરેસુ ચ ઉભોસુ જાણુકેસુ ચ અયવલયાનિ દત્વા અયસૂલાનિ કોટ્ટેન્તિ. સો ચતૂહિ અયસૂલેહિ ભૂમિયં પતિટ્ઠહતિ. અથ નં પરિવારેત્વા અગ્ગિં કરોન્તિ. ‘‘એણેય્યકો જોતિપરિગ્ગહો યથા’’તિ આગતટ્ઠાનેપિ ઇદમેવ વુત્તં. તં કાલેન કાલં સૂલાનિ અપનેત્વા ચતૂહિ અટ્ઠિકોટીહિયેવ ઠપેન્તિ. એવરૂપા કમ્મકારણા નામ નત્થિ.

બળિસમંસિકન્તિ ઉભતોમુખેહિ બળિસેહિ પહરિત્વા ચમ્મમંસન્હારૂનિ ઉપ્પાટેન્તિ. કહાપણિકન્તિ સકલસરીરં તિણ્હાહિ વાસીહિ કોટિતો પટ્ઠાય કહાપણમત્તં, કહાપણમત્તં પાતેન્તા કોટ્ટેન્તિ. ખારાપતચ્છિકન્તિ સરીરં તત્થ તત્થ આવુધેહિ પહરિત્વા કોચ્છેહિ ખારં ઘંસન્તિ, ચમ્મમંસન્હારૂનિ પગ્ઘરિત્વા અટ્ઠિકસઙ્ખલિકાવ તિટ્ઠતિ. પલિઘપરિવત્તિકન્તિ એકેન પસ્સેન નિપજ્જાપેત્વા કણ્ણચ્છિદ્દેન અયસૂલં કોટ્ટેત્વા પથવિયા એકાબદ્ધં કરોન્તિ. અથ નં પાદે ગહેત્વા આવિઞ્છન્તિ. પલાલપીઠકન્તિ છેકો કારણિકો છવિચમ્મં અચ્છિન્દિત્વા નિસદપોતેહિ અટ્ઠીનિ ભિન્દિત્વા કેસેસુ ગહેત્વા ઉક્ખિપતિ, મંસરાસિયેવ હોતિ. અથ નં કેસેહેવ પરિયોનન્ધિત્વા ગણ્હન્તિ, પલાલવટ્ટિં વિય કત્વા પુન વેઠેન્તિ. સુનખેહિપીતિ કતિપયાનિ દિવસાનિ આહારં અદત્વા છાતકસુનખેહિ ખાદાપેન્તિ. તે મુહુત્તેન અટ્ઠિકસઙ્ખલિકમેવ કરોન્તિ. સૂલે ઉત્તાસેન્તેતિ સૂલે આરોપેન્તે.

ન પરેસં પાભતં વિલુમ્પન્તો ચરતીતિ પરેસં સન્તકં ભણ્ડં પરમ્મુખં આભતં અન્તમસો અન્તરવીથિયં પતિતં સહસ્સભણ્ડિકમ્પિ દિસ્વા ‘‘ઇમિના જીવિસ્સામી’’તિ વિલુમ્પન્તો ન વિચરતિ, કો ઇમિના અત્થોતિ પિટ્ઠિપાદેન વા પવટ્ટેત્વા ગચ્છતિ.

પાપકોતિ લામકો. દુક્ખોતિ અનિટ્ઠો. કિઞ્ચ તન્તિ કિં નામ તં કારણં ભવેય્ય. યાહન્તિ યેન અહં. કાયદુચ્ચરિતન્તિ પાણાતિપાતાદિ તિવિધં અકુસલં કાયકમ્મં. કાયસુચરિતન્તિ તસ્સ પટિપક્ખભૂતં તિવિધં કુસલકમ્મં. વચીદુચ્ચરિતન્તિ મુસાવાદાદિ ચતુબ્બિધં અકુસલં વચીકમ્મં. વચીસુચરિતન્તિ તસ્સ પટિપક્ખભૂતં ચતુબ્બિધં કુસલકમ્મં. મનોદુચ્ચરિતન્તિ અભિજ્ઝાદિ તિવિધં અકુસલકમ્મં. મનોસુચરિતન્તિ તસ્સ પટિપક્ખભૂતં તિવિધં કુસલકમ્મં. સુદ્ધં અત્તાનં પરિહરતીતિ એત્થ દુવિધા સુદ્ધિ – પરિયાયતો ચ નિપ્પરિયાયતો ચ. સરણગમનેન હિ પરિયાયેન સુદ્ધં અત્તાનં પરિહરતિ નામ. તથા પઞ્ચહિ સીલેહિ, દસહિ સીલેહિ – ચતુપારિસુદ્ધિસીલેન, પઠમજ્ઝાનેન…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનેન, સોતાપત્તિમગ્ગેન, સોતાપત્તિફલેન…પે… અરહત્તમગ્ગેન પરિયાયેન સુદ્ધં અત્તાનં પરિહરતિ નામ. અરહત્તફલે પતિટ્ઠિતો પન ખીણાસવો છિન્નમૂલકે પઞ્ચક્ખન્ધે ન્હાપેન્તોપિ ખાદાપેન્તોપિ ભુઞ્જાપેન્તોપિ નિસીદાપેન્તોપિ નિપજ્જાપેન્તોપિ નિપ્પરિયાયેનેવ સુદ્ધં નિમ્મલં અત્તાનં પરિહરતિ પટિજગ્ગતીતિ વેદિતબ્બો.

તસ્માતિ યસ્મા ઇમાનિ દ્વે વજ્જાનેવ, નો ન વજ્જાનિ, તસ્મા. વજ્જભીરુનોતિ વજ્જભીરુકા. વજ્જભયદસ્સાવિનોતિ વજ્જાનિ ભયતો દસ્સનસીલા. એતં પાટિકઙ્ખન્તિ એતં ઇચ્છિતબ્બં, એતં અવસ્સંભાવીતિ અત્થો. યન્તિ નિપાતમત્તં, કારણવચનં વા યેન કારણેન પરિમુચ્ચિસ્સતિ સબ્બવજ્જેહિ. કેન પન કારણેન પરિમુચ્ચિસ્સતીતિ? ચતુત્થમગ્ગેન ચેવ ચતુત્થફલેન ચ. મગ્ગેન હિ પરિમુચ્ચતિ નામ, ફલં પત્તો પરિમુત્તો નામ હોતીતિ. કિં પન ખીણાસવસ્સ અકુસલં ન વિપચ્ચતીતિ? વિપચ્ચતિ, તં પન ખીણાસવભાવતો પુબ્બે કતં. તઞ્ચ ખો ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે, સમ્પરાયે પનસ્સ કમ્મફલં નામ નત્થીતિ. પઠમં.

૨. પધાનસુત્તવણ્ણના

૨. દુતિયે પધાનાનીતિ વીરિયાનિ. વીરિયઞ્હિ પદહિતબ્બતો પધાનભાવકરણતો વા પધાનન્તિ વુચ્ચતિ. દુરભિસમ્ભવાનીતિ દુસ્સહાનિ દુપ્પૂરિયાનિ, દુક્કરાનીતિ અત્થો. અગારં અજ્ઝાવસતન્તિ અગારે વસન્તાનં. ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાનુપ્પદાનત્થં પધાનન્તિ એતેસં ચીવરાદીનં ચતુન્નં પચ્ચયાનં અનુપ્પદાનત્થાય પધાનં નામ દુરભિસમ્ભવન્તિ દસ્સેતિ. ચતુરતનિકમ્પિ હિ પિલોતિકં, પસતતણ્ડુલમત્તં વા ભત્તં, ચતુરતનિકં વા પણ્ણસાલં, તેલસપ્પિનવનીતાદીસુ વા અપ્પમત્તકમ્પિ ભેસજ્જં પરેસં દેથાતિ વત્તુમ્પિ નીહરિત્વા દાતુમ્પિ દુક્કરં ઉભતોબ્યૂળ્હસઙ્ગામપ્પવેસનસદિસં. તેનાહ ભગવા –

‘‘દાનઞ્ચ યુદ્ધઞ્ચ સમાનમાહુ,

અપ્પાપિ સન્તા બહુકે જિનન્તિ;

અપ્પમ્પિ ચે સદ્દહાનો દદાતિ,

તેનેવ સો હોતિ સુખી પરત્થા’’તિ. (જા. ૧.૮.૭૨; સં. નિ. ૧.૩૩);

અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતાનન્તિ ગેહતો નિક્ખમિત્વા અગારસ્સ ઘરાવાસસ્સ હિતાવહેહિ કસિગોરક્ખાદીહિ વિરહિતં અનગારિયં પબ્બજ્જં ઉપગતાનં. સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગત્થાય પધાનન્તિ સબ્બેસં ખન્ધૂપધિકિલેસૂપધિઅભિસઙ્ખારૂપધિસઙ્ખાતાનં ઉપધીનં પટિનિસ્સગ્ગસઙ્ખાતસ્સ નિબ્બાનસ્સ અત્થાય વિપસ્સનાય ચેવ મગ્ગેન ચ સહજાતવીરિયં. તસ્માતિ યસ્મા ઇમાનિ દ્વે પધાનાનિ દુરભિસમ્ભવાનિ, તસ્મા. દુતિયં.

૩. તપનીયસુત્તવણ્ણના

૩. તતિયે તપનીયાતિ ઇધ ચેવ સમ્પરાયે ચ તપન્તીતિ તપનીયા. તપ્પતીતિ ચિત્તસન્તાપેન તપ્પતિ અનુસોચતિ કાયદુચ્ચરિતં કત્વા નન્દયક્ખો વિય નન્દમાણવો વિય નન્દગોઘાતકો વિય દેવદત્તો વિય દ્વેભાતિકા વિય ચ. તે કિર ગાવં વધિત્વા મંસં દ્વે કોટ્ઠાસે અકંસુ. તતો કનિટ્ઠો જેટ્ઠકં આહ – ‘‘મય્હં દારકા બહૂ, ઇમાનિ મે અન્તાનિ દેહી’’તિ. અથ નં સો ‘‘સબ્બં મંસં દ્વેધા વિભત્તં, પુન કિં મગ્ગસી’’તિ પહરિત્વા જીવિતક્ખયં પાપેસિ. નિવત્તિત્વા ચ નં ઓલોકેન્તો મતં દિસ્વા ‘‘ભારિયં મે કમ્મં કત’’ન્તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ. અથસ્સ બલવસોકો ઉપ્પજ્જિ. સો ઠિતટ્ઠાનેપિ નિસિન્નટ્ઠાનેપિ તદેવ કમ્મં આવજ્જેતિ, ચિત્તસ્સાદં ન લભતિ. અસિતપીતખાયિતસાયિતમ્પિસ્સ સરીરે ઓજં ન ફરતિ, અટ્ઠિચમ્મમત્તમેવ અહોસિ. અથ નં એકો થેરો દિસ્વા – ‘‘ઉપાસક, ત્વં પહૂતઅન્નપાનો, અટ્ઠિચમ્મમત્તમેવ તે અવસિટ્ઠં, અત્થિ નુ ખો તે કિઞ્ચિ તપનીયકમ્મ’’ન્તિ? સો ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ સબ્બં આરોચેસિ. અથ નં થેરો ‘‘ભારિયં તે ઉપાસક કમ્મં કતં, અનપરાધટ્ઠાને અપરદ્ધ’’ન્તિ આહ. સો તેનેવ કમ્મેન કાલં કત્વા નિરયે નિબ્બત્તો. વચીદુચ્ચરિતેન સુપ્પબુદ્ધસક્કકોકાલિકચિઞ્ચમાણવિકાદયો વિય તપ્પતિ. સેસમેત્થ ચતુત્થે ચ ઉત્તાનત્થમેવ. તતિયં.

૫. ઉપઞ્ઞાતસુત્તવણ્ણના

૫. પઞ્ચમે દ્વિન્નાહન્તિ દ્વિન્નં અહં. ઉપઞ્ઞાસિન્તિ ઉપગન્ત્વા ગુણં અઞ્ઞાસિં, જાનિં પટિવિજ્ઝિન્તિ અત્થો. ઇદાનિ તે ધમ્મે દસ્સેન્તો યા ચ અસન્તુટ્ઠિતાતિઆદિમાહ. ઇમઞ્હિ ધમ્મદ્વયં નિસ્સાય સત્થા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો, તસ્મા તસ્સાનુભાવં દસ્સેન્તો એવમાહ. તત્થ અસન્તુટ્ઠિતા કુસલેસુ ધમ્મેસૂતિ ઇમિના ઇમં દીપેતિ – ‘‘અહં ઝાનમત્તકેન વા ઓભાસનિમિત્તમત્તકેન વા અસન્તુટ્ઠો હુત્વા અરહત્તમગ્ગમેવ ઉપ્પાદેસિં. યાવ સો ન ઉપ્પજ્જિ, ન તાવાહં સન્તુટ્ઠો અહોસિં. પધાનસ્મિં ચ અનુક્કણ્ઠિતો હુત્વા અનોસક્કનાય ઠત્વાયેવ પધાનકિરિયં અકાસિ’’ન્તિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો યા ચ અપ્પટિવાનિતાતિઆદિમાહ. તત્થ અપ્પટિવાનિતાતિ અપ્પટિક્કમના અનોસક્કના. અપ્પટિવાની સુદાહં, ભિક્ખવે, પદહામીતિ એત્થ સુદન્તિ નિપાતમત્તં. અહં, ભિક્ખવે, અનોસક્કનાયં ઠિતો બોધિસત્તકાલે સબ્બઞ્ઞુતં પત્થેન્તો પધાનમકાસિન્તિ અયમેત્થ અત્થો.

ઇદાનિ યથા તેન તં પધાનં કતં, તં દસ્સેન્તો કામં તચો ચાતિઆદિમાહ. તત્થ પત્તબ્બન્તિ ઇમિના પત્તબ્બં ગુણજાતં દસ્સેતિ. પુરિસથામેનાતિઆદિના પુરિસસ્સ ઞાણથામો ઞાણવીરિયં ઞાણપરક્કમો ચ કથિતો. સણ્ઠાનન્તિ ઠપના અપ્પવત્તના ઓસક્કના, પટિપ્પસ્સદ્ધીતિ અત્થો. એત્તાવતા તેન ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં વીરિયાધિટ્ઠાનં નામ કથિતં. એત્થ હિ કામં તચો ચાતિ એકં અઙ્ગં, ન્હારુ ચાતિ એકં, અટ્ઠિ ચાતિ એકં, મંસલોહિતન્તિ એકં, ઇમાનિ ચત્તારિ અઙ્ગાનિ. પુરિસથામેનાતિઆદીનિ અધિમત્તવીરિયાધિવચનાનિ. ઇતિ પુરિમેહિ ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતેન હુત્વા એવં અધિટ્ઠિતં વીરિયં ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં વીરિયાધિટ્ઠાનં નામાતિ વેદિતબ્બં. એત્તાવતા તેન બોધિપલ્લઙ્કે અત્તનો આગમનીયપટિપદા કથિતા.

ઇદાનિ તાય પટિપદાય પટિલદ્ધગુણં કથેતું તસ્સ મય્હં, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ અપ્પમાદાધિગતાતિ સતિઅવિપ્પવાસસઙ્ખાતેન અપ્પમાદેન અધિગતા, ન સુત્તપ્પમત્તેન લદ્ધા. સમ્બોધીતિ ચતુમગ્ગઞાણઞ્ચેવ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણઞ્ચ. ન હિ સક્કા એતં સુત્તપ્પમત્તેન અધિગન્તુન્તિ. તેનાહ – ‘‘અપ્પમાદાધિગતા સમ્બોધી’’તિ. અનુત્તરો યોગક્ખેમોતિ ન કેવલં બોધિયેવ, અરહત્તફલનિબ્બાનસઙ્ખાતો અનુત્તરો યોગક્ખેમોપિ અપ્પમાદાધિગતોવ.

ઇદાનિ અત્તના પટિલદ્ધગુણેસુ ભિક્ખુસઙ્ઘં સમાદપેન્તો તુમ્હે ચેપિ ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ યસ્સત્થાયાતિ યસ્સ અત્થાય, યં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિતુકામા હુત્વાતિ અત્થો. તદનુત્તરન્તિ તં અનુત્તરં. બ્રહ્મચરિયપરિયોસાનન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ પરિયોસાનભૂતં અરિયફલં. અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વાતિ અભિઞ્ઞાય ઉત્તમપઞ્ઞાય પચ્ચક્ખં કત્વા. ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સથાતિ પટિલભિત્વા પાપુણિત્વા વિહરિસ્સથ. તસ્માતિ યસ્મા અપ્પટિવાનપધાનં નામેતં બહૂપકારં ઉત્તમત્થસાધકં, તસ્મા. પઞ્ચમં.

૬. સંયોજનસુત્તવણ્ણના

૬. છટ્ઠે સંયોજનિયેસુ ધમ્મેસૂતિ દસન્નં સંયોજનાનં પચ્ચયભૂતેસુ તેભૂમકધમ્મેસુ. અસ્સાદાનુપસ્સિતાતિ અસ્સાદતો પસ્સિતા પસ્સનભાવોતિ અત્થો. નિબ્બિદાનુપસ્સિતાતિ નિબ્બિદાવસેન ઉક્કણ્ઠનવસેન પસ્સનભાવો. જાતિયાતિ ખન્ધનિબ્બત્તિતો. જરાયાતિ ખન્ધપરિપાકતો. મરણેનાતિ ખન્ધભેદતો. સોકેહીતિ અન્તોનિજ્ઝાયનલક્ખણેહિ સોકેહિ. પરિદેવેહીતિ તન્નિસ્સિતલાલપ્પિતલક્ખણેહિ પરિદેવેહિ. દુક્ખેહીતિ કાયપટિપીળનદુક્ખેહિ. દોમનસ્સેહીતિ મનોવિઘાતદોમનસ્સેહિ. ઉપાયાસેહીતિ અધિમત્તાયાસલક્ખણઉપાયાસેહિ. દુક્ખસ્માતિ સકલવટ્ટદુક્ખતો. પજહતીતિ મગ્ગેન પજહતિ. પહાયાતિ એત્થ પન ફલક્ખણો કથિતો. ઇમસ્મિં સુત્તે વટ્ટવિવટ્ટં કથિતં. છટ્ઠં.

૭. કણ્હસુત્તવણ્ણના

૭. સત્તમે કણ્હાતિ ન કાળવણ્ણતાય કણ્હા, કણ્હતાય પન ઉપનેન્તીતિ નિપ્ફત્તિકાળતાય કણ્હા. સરસેનાપિ વા સબ્બાકુસલધમ્મા કણ્હા એવ. ન હિ તેસં ઉપ્પત્તિયા ચિત્તં પભસ્સરં હોતિ. અહિરિકન્તિ અહિરિકભાવો. અનોત્તપ્પન્તિ અનોત્તાપિભાવો. સત્તમં.

૮. સુક્કસુત્તવણ્ણના

૮. અટ્ઠમે સુક્કાતિ ન વણ્ણસુક્કતાય સુક્કા, સુક્કતાય પન ઉપનેન્તીતિ નિપ્ફત્તિસુક્કતાય સુક્કા. સરસેનાપિ વા સબ્બકુસલધમ્મા સુક્કા એવ. તેસં હિ ઉપ્પત્તિયા ચિત્તં પભસ્સરં હોતિ. હિરી ચ ઓત્તપ્પઞ્ચાતિ એત્થ પાપતો જિગુચ્છનલક્ખણા હિરી, ભાયનલક્ખણં ઓત્તપ્પં. યં પનેત્થ વિત્થારતો વત્તબ્બં સિયા, તં વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તમેવ. અટ્ઠમં.

૯. ચરિયસુત્તવણ્ણના

૯. નવમે લોકં પાલેન્તીતિ લોકં સન્ધારેન્તિ ઠપેન્તિ રક્ખન્તિ. નયિધ પઞ્ઞાયેથ માતાતિ ઇમસ્મિં લોકે જનિકા માતા ‘‘અયં મે માતા’’તિ ગરુચિત્તીકારવસેન ન પઞ્ઞાયેથ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. સમ્ભેદન્તિ સઙ્કરં મરિયાદભેદં વા. યથા અજેળકાતિઆદીસુ એતે હિ સત્તા ‘‘અયં મે માતા’’તિ વા ‘‘માતુચ્છા’’તિ વા ગરુચિત્તીકારવસેન ન જાનન્તિ. યં વત્થું નિસ્સાય ઉપ્પન્ના, તત્થેવ વિપ્પટિપજ્જન્તિ. તસ્મા ઉપમં આહરન્તો ‘‘યથા અજેળકા’’તિઆદિમાહ. નવમં.

૧૦. વસ્સૂપનાયિકસુત્તવણ્ણના

૧૦. દસમં અટ્ઠુપ્પત્તિયં વુત્તં. કતરઅટ્ઠુપ્પત્તિયં? મનુસ્સાનં ઉજ્ઝાયને. ભગવતા હિ પઠમબોધિયં વીસતિ વસ્સાનિ વસ્સૂપનાયિકા અપ્પઞ્ઞત્તા અહોસિ. ભિક્ખૂ અનિબદ્ધવાસા વસ્સેપિ ઉતુવસ્સેપિ યથાસુખં વિચરિંસુ. તે દિસ્વા મનુસ્સા ‘‘કથઞ્હિ નામ સમણા સક્યપુત્તિયા હેમન્તમ્પિ ગિમ્હમ્પિ વસ્સમ્પિ ચારિકં ચરિસ્સન્તિ હરિતાનિ તિણાનિ સમ્મદ્દન્તા એકિન્દ્રિયં જીવં વિહેઠેન્તા બહૂ ખુદ્દકે પાણે સઙ્ઘાતં આપાદેન્તા. ઇમે હિ નામ અઞ્ઞતિત્થિયા દુરક્ખાતધમ્મા વસ્સાવાસં અલ્લીયિસ્સન્તિ સંકસાયિસ્સન્તિ, ઇમે નામ સકુણા રુક્ખગ્ગેસુ કુલાવકાનિ કત્વા વસ્સાવાસં અલ્લીયિસ્સન્તિ સંકસાયિસ્સન્તી’’તિઆદીનિ વત્વા ઉજ્ઝાયિંસુ. તમત્થં ભિક્ખૂ ભગવતો આરોચેસું. ભગવા તં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા ઇમં સુત્તં દેસેન્તો પઠમં તાવ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વસ્સં ઉપગન્તુ’’ન્તિ (મહાવ. ૧૮૪) એત્તકમેવાહ. અથ ભિક્ખૂનં ‘‘કદા નુ ખો વસ્સં ઉપગન્તબ્બ’’ન્તિ ઉપ્પન્નં વિતક્કં સુત્વા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વસ્સાને વસ્સં ઉપગન્તુ’’ન્તિ આહ. અથ ખો ભિક્ખૂનં એતદહોસિ – ‘‘કતિ નુ ખો વસ્સૂપનાયિકા’’તિ. ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું. તં સુત્વા સકલમ્પિ ઇદં સુત્તં દેસેન્તો દ્વેમા, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ વસ્સૂપનાયિકાતિ વસ્સૂપગમનાનિ. પુરિમિકાતિ અપરજ્જુગતાય આસાળ્હિયા ઉપગન્તબ્બા પુરિમકત્તિકપુણ્ણમિપરિયોસાના પઠમા તેમાસી. પચ્છિમિકાતિ માસગતાય આસાળ્હિયા ઉપગન્તબ્બા પચ્છિમકત્તિકપરિયોસાના પચ્છિમા તેમાસીતિ. દસમં.

કમ્મકારણવગ્ગો પઠમો.

૨. અધિકરણવગ્ગવણ્ણના

૧૧. દુતિયસ્સ પઠમે બલાનીતિ કેનટ્ઠેન બલાનિ. અકમ્પિયટ્ઠેન બલાનિ નામ, તથા દુરભિભવનટ્ઠેન અનજ્ઝોમદ્દનટ્ઠેન ચ. પટિસઙ્ખાનબલન્તિ પચ્ચવેક્ખણબલં. ભાવનાબલન્તિ બ્રૂહનબલં વડ્ઢનબલં. સુદ્ધં અત્તાનન્તિ ઇદં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. તત્રાતિ તેસુ દ્વીસુ બલેસુ. યમિદન્તિ યં ઇદં. સેખાનમેતં બલન્તિ સત્તન્નં સેખાનં ઞાણબલમેતં. સેખઞ્હિ સો, ભિક્ખવે, બલં આગમ્માતિ સત્તન્નં સેખાનં ઞાણબલં આરબ્ભ સન્ધાય પટિચ્ચ. પજહતીતિ મગ્ગેન પજહતિ. પહાયાતિ ઇમિના પન ફલં કથિતં. યં પાપન્તિ યં પાપકં લામકં. યસ્મા પનેતાનિ દ્વેપિ વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, તસ્મા એત્થ એતદગ્ગં નાગતન્તિ વેદિતબ્બં.

૧૨. દુતિયે સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતીતિઆદીસુ અયં હેટ્ઠા અનાગતાનં પદાનં વસેન અત્થવણ્ણના – વિવેકનિસ્સિતન્તિ વિવેકં નિસ્સિતં. વિવેકોતિ વિવિત્તતા. સ્વાયં તદઙ્ગવિવેકો વિક્ખમ્ભન-સમુચ્છેદ-પટિપ્પસ્સદ્ધિ-નિસ્સરણવિવેકોતિ પઞ્ચવિધો. તસ્મિં પઞ્ચવિધે વિવેકે. વિવેકનિસ્સિતન્તિ તદઙ્ગવિવેકનિસ્સિતં, સમુચ્છેદવિવેકનિસ્સિતં, નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિતઞ્ચ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતીતિ અયમત્થો વેદિતબ્બો. તથા હિ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગભાવનાનુયુત્તો યોગી વિપસ્સનાક્ખણે કિચ્ચતો તદઙ્ગવિવેકનિસ્સિતં, અજ્ઝાસયતો નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિતં, મગ્ગકાલે પન કિચ્ચતો સમુચ્છેદવિવેકનિસ્સિતં, આરમ્મણતો નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિતં સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ. પઞ્ચવિધવિવેકનિસ્સિતમ્પીતિ એકે. તે હિ ન કેવલં બલવવિપસ્સનામગ્ગફલક્ખણેસુયેવ બોજ્ઝઙ્ગે ઉદ્ધરન્તિ, વિપસ્સનાપાદકકસિણજ્ઝાનઆનાપાનાસુભબ્રહ્મવિહારજ્ઝાનેસુપિ ઉદ્ધરન્તિ, ન ચ પટિસિદ્ધા અટ્ઠકથાચરિયેહિ. તસ્મા તેસં મતેન એતેસં ઝાનાનં પવત્તિક્ખણે કિચ્ચતો એવ વિક્ખમ્ભનવિવેકનિસ્સિતં. યથા ચ ‘‘વિપસ્સનાક્ખણે અજ્ઝાસયતો નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિત’’ન્તિ વુત્તં, એવં ‘‘પટિપ્પસ્સદ્ધિવિવેકનિસ્સિતમ્પિ ભાવેતી’’તિ વત્તું વટ્ટતિ. એસ નયો વિરાગનિસ્સિતન્તિઆદીસુ. વિવેકત્થા એવ હિ વિરાગાદયો.

કેવલં હેત્થ વોસ્સગ્ગો દુવિધો પરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગો ચ પક્ખન્દનવોસ્સગ્ગો ચાતિ. તત્થ પરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગોતિ વિપસ્સનાક્ખણે ચ તદઙ્ગવસેન, મગ્ગક્ખણે ચ સમુચ્છેદવસેન કિલેસપ્પહાનં. પક્ખન્દનવોસ્સગ્ગોતિ વિપસ્સનાક્ખણે તન્નિન્નભાવેન, મગ્ગક્ખણે પન આરમ્મણકરણેન નિબ્બાનપક્ખન્દનં. તદુભયમ્પિ ઇમસ્મિં લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકે અત્થવણ્ણનાનયે વટ્ટતિ. તથા હિ અયં સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો યથાવુત્તેન પકારેન કિલેસે પરિચ્ચજતિ, નિબ્બાનઞ્ચ પક્ખન્દતિ. વોસ્સગ્ગપરિણામિન્તિ ઇમિના પન સકલેન વચનેન વોસ્સગ્ગત્થં પરિણમન્તં પરિણતઞ્ચ, પરિપચ્ચન્તં પરિપક્કઞ્ચાતિ ઇદં વુત્તં હોતિ. અયઞ્હિ બોજ્ઝઙ્ગભાવનાનુયુત્તો ભિક્ખુ યથા સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો કિલેસપરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગત્થં નિબ્બાનપક્ખન્દનવોસ્સગ્ગત્થઞ્ચ પરિપચ્ચતિ, યથા ચ પરિપક્કો હોતિ, તથા નં ભાવેતીતિ. એસ નયો સેસબોજ્ઝઙ્ગેસુ.

ઇધ પન નિબ્બાનંયેવ સબ્બસઙ્ખતેહિ વિવિત્તત્તા વિવેકો, સબ્બેસં વિરાગભાવતો વિરાગો, નિરોધભાવતો નિરોધોતિ વુત્તં. મગ્ગો એવ ચ વોસ્સગ્ગપરિણામી, તસ્મા સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ વિવેકં આરમ્મણં કત્વા પવત્તિયા વિવેકનિસ્સિતં, તથા વિરાગનિસ્સિતં નિરોધનિસ્સિતં. તઞ્ચ ખો અરિયમગ્ગક્ખણુપ્પત્તિયા કિલેસાનં સમુચ્છેદતો પરિચ્ચાગભાવેન ચ નિબ્બાનપક્ખન્દનભાવેન ચ પરિણતં પરિપક્કન્તિ અયમેવ અત્થો દટ્ઠબ્બો. એસ નયો સેસબોજ્ઝઙ્ગેસુ. ઇતિ ઇમે સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા કથિતા. ઇમેસુપિ દ્વીસુ બલેસુ એતદગ્ગભાવો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૧૩. તતિયે વિવિચ્ચેવ કામેહીતિઆદીનં ચતુન્નં ઝાનાનં પાળિઅત્થો ચ ભાવનાનયો ચ સબ્બો સબ્બાકારેન વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૬૯-૭૦) વિત્થારિતોયેવ. ઇમાનિ પન ચત્તારિ ઝાનાનિ એકો ભિક્ખુ ચિત્તેકગ્ગત્થાય ભાવેતિ, એકો વિપસ્સનાપાદકત્થાય, એકો અભિઞ્ઞાપાદકત્થાય, એકો નિરોધપાદકત્થાય, એકો ભવવિસેસત્થાય. ઇધ પન તાનિપિ વિપસ્સનાપાદકાનિ અધિપ્પેતાનિ. અયં હિ ભિક્ખુ ઇમાનિ ઝાનાનિ સમાપજ્જિત્વા સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા હેતુપચ્ચયપરિગ્ગહં કત્વા સપ્પચ્ચયં નામરૂપઞ્ચ વવત્થપેત્વા ઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગાનિ સમોધાનેત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ. એવમેતાનિ ઝાનાનિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનેવ કથિતાનિ. ઇમસ્મિમ્પિ બલદ્વયે એતદગ્ગભાવો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૧૪. ચતુત્થે સંખિત્તેન ચ વિત્થારેન ચાતિ સંખિત્તધમ્મદેસના વિત્થારધમ્મદેસના ચાતિ દ્વેયેવ ધમ્મદેસનાતિ દસ્સેતિ. તત્થ માતિકં ઉદ્દિસિત્વા કથિતા દેસના સંખિત્તદેસના નામ. તમેવ માતિકં વિત્થારતો વિભજિત્વા કથિતા વિત્થારદેસના નામ. માતિકં વા ઠપેત્વાપિ અટ્ઠપેત્વાપિ વિત્થારતો વિભજિત્વા કથિતા વિત્થારદેસના નામ. તાસુ સંખિત્તદેસના નામ મહાપઞ્ઞસ્સ પુગ્ગલસ્સ વસેન કથિતા, વિત્થારદેસના નામ મન્દપઞ્ઞસ્સ. મહાપઞ્ઞસ્સ હિ વિત્થારદેસના અતિપપઞ્ચો વિય હોતિ. મન્દપઞ્ઞસ્સ સઙ્ખેપદેસના સસકસ્સ ઉપ્પતનં વિય હોતિ, નેવ અન્તં ન કોટિં પાપુણિતું સક્કોતિ. સઙ્ખેપદેસના ચ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુસ્સ વસેન કથિતા, વિત્થારદેસના ઇતરેસં તિણ્ણં વસેન. સકલમ્પિ હિ તેપિટકં સઙ્ખેપદેસના વિત્થારદેસનાતિ એત્થેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ.

૧૫. પઞ્ચમે યસ્મિં, ભિક્ખવે, અધિકરણેતિ વિવાદાધિકરણં, અનુવાદાધિકરણં, આપત્તાધિકરણં, કિચ્ચાધિકરણન્તિ ઇમેસં ચતુન્નં અધિકરણાનં યસ્મિં અધિકરણે. આપન્નો ચ ભિક્ખૂતિ આપત્તિં આપન્નો ભિક્ખુ ચ. તસ્મેતન્તિ તસ્મિં એતં. દીઘત્તાયાતિ દીઘં અદ્ધાનં તિટ્ઠનત્થાય. ખરત્તાયાતિ દાસ-કોણ્ડ-ચણ્ડાલ-વેનાતિ એવં ખરવાચાપવત્તનત્થાય. વાળત્તાયાતિ પાણિ લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પહરણવસેન કક્ખળભાવત્થાય. ભિક્ખૂ ચ ન ફાસું વિહરિસ્સન્તીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિવાદાપન્ને ભિક્ખુસઙ્ઘે યેપિ ઉદ્દેસં વા પરિપુચ્છં વા ગહેતુકામા પધાનં વા અનુયુઞ્જિતુકામા, તે ફાસું ન વિહરિસ્સન્તિ. ભિક્ખુસઙ્ઘસ્મિં હિ ઉપોસથપવારણાય ઠિતાય ઉદ્દેસાદીહિ અત્થિકા ઉદ્દેસાદીનિ ગહેતું ન સક્કોન્તિ, વિપસ્સકાનં ચિત્તુપ્પાદો ન એકગ્ગો હોતિ, તતો વિસેસં નિબ્બત્તેતું ન સક્કોન્તિ. એવં ભિક્ખૂ ચ ન ફાસું વિહરિસ્સન્તિ. ન દીઘત્તાયાતિઆદીસુ વુત્તપટિપક્ખનયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતીતિ એવં પચ્ચવેક્ખતિ. અકુસલં આપન્નોતિ એત્થ અકુસલન્તિ આપત્તિ અધિપ્પેતા, આપત્તિં આપન્નોતિ અત્થો. કઞ્ચિદેવ દેસન્તિ ન સબ્બમેવ આપત્તિં, આપત્તિયા પન કઞ્ચિદેવ દેસં અઞ્ઞતરં આપત્તિન્તિ અત્થો. કાયેનાતિ કરજકાયેન. અનત્તમનોતિ અતુટ્ઠચિત્તો. અનત્તમનવાચન્તિ અતુટ્ઠવાચં. મમેવાતિ મંયેવ. તત્થાતિ તસ્મિં અધિકરણે. અચ્ચયો અચ્ચગમાતિ અપરાધો અતિક્કમિત્વા મદ્દિત્વા ગતો, અહમેવેત્થ અપરાધિકો. સુઙ્કદાયકંવ ભણ્ડસ્મિન્તિ યથા સુઙ્કટ્ઠાનં પરિહરિત્વા નીતે ભણ્ડસ્મિં સુઙ્કદાયકં અપરાધો અભિભવતિ, સો ચ તત્થ અપરાધિકો હોતિ, ન રાજાનો ન રાજપુરિસાતિ અત્થો.

ઇદં વુત્તં હોતિ – યો હિ રઞ્ઞા ઠપિતં સુઙ્કટ્ઠાનં પરિહરિત્વા ભણ્ડં હરતિ, તં સહ ભણ્ડસકટેન આનેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેન્તિ. તત્થ નેવ સુઙ્કટ્ઠાનસ્સ દોસો અત્થિ, ન રઞ્ઞો ન રાજપુરિસાનં, પરિહરિત્વા ગતસ્સેવ પન દોસો, એવમેવં યં સો ભિક્ખુ આપત્તિં આપન્નો, તત્થ નેવ આપત્તિયા દોસો, ન ચોદકસ્સ. તીહિ પન કારણેહિ તસ્સેવ ભિક્ખુનો દોસો. તસ્સ હિ આપત્તિં આપન્નભાવેનપિ દોસો, ચોદકે અનત્તમનતાયપિ દોસો, અનત્તમનસ્સ સતો પરેસં આરોચનેનપિ દોસો. ચોદકસ્સ પન યં સો તં આપત્તિં આપજ્જન્તં અદ્દસ, તત્થ દોસો નત્થિ. અનત્તમનતાય ચોદનાય પન દોસો. તમ્પિ અમનસિકરિત્વા અયં ભિક્ખુ અત્તનોવ દોસં પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘ઇતિ મમેવ તત્થ અચ્ચયો અચ્ચગમા સુઙ્કદાયકંવ ભણ્ડસ્મિ’’ન્તિ એવં પટિસઞ્ચિક્ખતીતિ અત્થો. દુતિયવારે ચોદકસ્સ અનત્તમનતા ચ અનત્તમનતાય ચોદિતભાવો ચાતિ દ્વે દોસા, તેસં વસેન ‘‘અચ્ચયો અચ્ચગમા’’તિ એત્થ યોજના કાતબ્બા. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૧૬. છટ્ઠે અઞ્ઞતરોતિ એકો અપાકટનામો બ્રાહ્મણો. યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમીતિ યેનાતિ ભુમ્મત્થે કરણવચનં. તસ્મા યત્થ ભગવા, તત્થ ઉપસઙ્કમીતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. યેન વા કારણેન ભગવા દેવમનુસ્સેહિ ઉપસઙ્કમિતબ્બો, તેન કારણેન ઉપસઙ્કમીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. કેન ચ કારણેન ભગવા ઉપસઙ્કમિતબ્બો? નાનપ્પકારગુણવિસેસાધિગમાધિપ્પાયેન, સાદુફલૂપભોગાધિપ્પાયેન દિજગણેહિ નિચ્ચફલિતમહારુક્ખો વિય. ઉપસઙ્કમીતિ ગતોતિ વુત્તં હોતિ. ઉપસઙ્કમિત્વાતિ ઉપસઙ્કમનપરિયોસાનદીપનં. અથ વા એવં ગતો તતો આસન્નતરં ઠાનં ભગવતો સમીપસઙ્ખાતં ગન્ત્વાતિપિ વુત્તં હોતિ.

ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદીતિ યથા ચ ખમનીયાદીનિ પુચ્છન્તો ભગવા તેન, એવં સોપિ ભગવતા સદ્ધિં સમપ્પવત્તમોદો અહોસિ, સીતોદકં વિય ઉણ્હોદકેન સમ્મોદિતં એકીભાવં અગમાસિ. યાય ચ ‘‘કચ્ચિ, ભો ગોતમ, ખમનીયં, કચ્ચિ યાપનીયં, કચ્ચિ ભોતો ગોતમસ્સ ચ સાવકાનઞ્ચ અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારો’’તિઆદિકાય કથાય સમ્મોદિ, તં પીતિપામોજ્જસઙ્ખાતસ્સ સમ્મોદસ્સ જનનતો સમ્મોદિતું યુત્તભાવતો ચ સમ્મોદનીયં, અત્થબ્યઞ્જનમધુરતાય સુચિરમ્પિ કાલં સારેતું નિરન્તરં પવત્તેતું અરહરૂપતો સરિતબ્બભાવતો ચ સારણીયં. સુય્યમાનસુખતો વા સમ્મોદનીયં, અનુસ્સરિયમાનસુખતો સારણીયં, તથા બ્યઞ્જનપરિસુદ્ધતાય સમ્મોદનીયં, અત્થપરિસુદ્ધતાય સારણીયન્તિ એવં અનેકેહિ પરિયાયેહિ સમ્મોદનીયં સારણીયં કથં વીતિસારેત્વા પરિયોસાપેત્વા નિટ્ઠપેત્વા યેનત્થેન આગતો, તં પુચ્છિતુકામો એકમન્તં નિસીદિ.

એકમન્તન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો ‘‘વિસમં ચન્દિમસૂરિયા પરિવત્તન્તી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૭૦) વિય. તસ્મા યથા નિસિન્નો એકમન્તં નિસિન્નો હોતિ, તથા નિસીદીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ભુમ્મત્થે વા એતં ઉપયોગવચનં. નિસીદીતિ ઉપાવિસિ. પણ્ડિતા હિ પુરિસા ગરુટ્ઠાનીયં ઉપસઙ્કમિત્વા આસનકુસલતાય એકમન્તં નિસીદન્તિ. અયઞ્ચ નેસં અઞ્ઞતરો, તસ્મા એકમન્તં નિસીદિ.

કથં નિસિન્નો પન એકમન્તં નિસિન્નો હોતીતિ? છ નિસજ્જદોસે વજ્જેત્વા. સેય્યથિદં – અતિદૂરં, અચ્ચાસન્નં, ઉપરિવાતં, ઉન્નતપ્પદેસં, અતિસમ્મુખં અતિપચ્છાતિ. અતિદૂરે નિસિન્નો હિ સચે કથેતુકામો હોતિ, ઉચ્ચાસદ્દેન કથેતબ્બં હોતિ. અચ્ચાસન્ને નિસિન્નો સઙ્ઘટ્ટનં કરોતિ. ઉપરિવાતે નિસિન્નો સરીરગન્ધેન બાધતિ. ઉન્નતપ્પદેસે નિસિન્નો અગારવં પકાસેતિ. અતિસમ્મુખા નિસિન્નો સચે દટ્ઠુકામો હોતિ, ચક્ખુના ચક્ખું આહચ્ચ દટ્ઠબ્બં હોતિ. અતિપચ્છા નિસિન્નો સચે દટ્ઠુકામો હોતિ, ગીવં પસારેત્વા દટ્ઠબ્બં હોતિ. તસ્મા અયમ્પિ એતે છ નિસજ્જદોસે વજ્જેત્વા નિસીદિ. તેન વુત્તં ‘‘એકમન્તં નિસીદી’’તિ.

એતદવોચાતિ દુવિધા હિ પુચ્છા – અગારિકપુચ્છા, અનગારિકપુચ્છા ચ. તત્થ ‘‘કિં, ભન્તે, કુસલં, કિં અકુસલ’’ન્તિ (મ. નિ. ૩.૨૯૬) ઇમિના નયેન અગારિકપુચ્છા આગતા. ‘‘ઇમે નુ ખો, ભન્તે, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા’’તિ (મ. નિ. ૩.૮૬) ઇમિના નયેન અનગારિકપુચ્છા. અયં પન અત્તનો અનુરૂપં અગારિકપુચ્છં પુચ્છન્તો એતં ‘‘કો નુ ખો, ભો ગોતમ, હેતુ કો પચ્ચયો’’તિઆદિવચનં અવોચ. તત્થ હેતુ પચ્ચયોતિ ઉભયમ્પેતં કારણવેવચનમેવ. અધમ્મચરિયાવિસમચરિયાહેતૂતિ અધમ્મચરિયાસઙ્ખાતાય વિસમચરિયાય હેતુ, તંકારણા તપ્પચ્ચયાતિ અત્થો. તત્રાયં પદત્થો – અધમ્મસ્સ ચરિયા અધમ્મચરિયા, અધમ્મકારણન્તિ અત્થો. વિસમં ચરિયા, વિસમસ્સ વા કમ્મસ્સ ચરિયાતિ વિસમચરિયા. અધમ્મચરિયા ચ સા વિસમચરિયા ચાતિ અધમ્મચરિયાવિસમચરિયા. એતેનુપાયેન સુક્કપક્ખેપિ અત્થો વેદિતબ્બો. અત્થતો પનેત્થ અધમ્મચરિયાવિસમચરિયા નામ દસ અકુસલકમ્મપથા, ધમ્મચરિયાસમચરિયા નામ દસ કુસલકમ્મપથાતિ વેદિતબ્બા.

અભિક્કન્તં, ભો ગોતમાતિ એત્થ અયં અભિક્કન્તસદ્દો ખયસુન્દરાભિરૂપઅબ્ભનુમોદનેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અભિક્કન્તા, ભન્તે, રત્તિ, નિક્ખન્તો પઠમો યામો, ચિરનિસિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૪૫; ચૂળવ. ૩૮૩; અ. નિ. ૮.૨૦) હિ ખયે દિસ્સતિ. ‘‘અયં ઇમેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં અભિક્કન્તતરો ચ પણીતતરો ચા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૦૦) સુન્દરે.

‘‘કો મે વન્દતિ પાદાનિ, ઇદ્ધિયા યસસા જલં;

અભિક્કન્તેન વણ્ણેન, સબ્બા ઓભાસયં દિસા’’તિ. –

આદીસુ (વિ. વ. ૮૫૭) અભિરૂપે. ‘‘અભિક્કન્તં, ભન્તે’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૫૦; પારા. ૧૫) અબ્ભનુમોદને. ઇધાપિ અબ્ભનુમોદનેયેવ. યસ્મા ચ અબ્ભનુમોદને, તસ્મા સાધુ સાધુ, ભો ગોતમાતિ વુત્તં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

‘‘ભયે કોધે પસંસાયં, તુરિતે કોતૂહલચ્છરે;

હાસે સોકે પસાદે ચ, કરે આમેડિતં બુધો’’તિ. –

ઇમિના ચ લક્ખણેન ઇધ પસાદવસેન પસંસાવસેન ચાયં દ્વિક્ખત્તું વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. અથ વા અભિક્કન્તન્તિ અભિક્કન્તં અતિઇટ્ઠં અતિમનાપં, અતિસુન્દરન્તિ વુત્તં હોતિ.

તત્થ એકેન અભિક્કન્તસદ્દેન દેસનં થોમેતિ, એકેન અત્તનો પસાદં. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – અભિક્કન્તં, ભો ગોતમ, યદિદં ભોતો ગોતમસ્સ ધમ્મદેસના, અભિક્કન્તં યદિદં ભોતો ગોતમસ્સ ધમ્મદેસનં આગમ્મ મમ પસાદોતિ. ભગવતોયેવ વા વચનં દ્વે દ્વે અત્થે સન્ધાય થોમેતિ – ભોતો ગોતમસ્સ વચનં અભિક્કન્તં દોસનાસનતો, અભિક્કન્તં ગુણાધિગમનતો, તથા સદ્ધાજનનતો, પઞ્ઞાજનનતો, સાત્થતો, સબ્યઞ્જનતો, ઉત્તાનપદતો, ગમ્ભીરત્થતો, કણ્ણસુખતો, હદયઙ્ગમતો, અનત્તુક્કંસનતો, અપરવમ્ભનતો, કરુણાસીતલતો, પઞ્ઞાવદાતતો, આપાથરમણીયતો, વિમદ્દક્ખમતો, સુય્યમાનસુખતો, વીમંસિયમાનહિતતોતિ એવમાદીહિ યોજેતબ્બં.

તતો પરમ્પિ ચતૂહિ ઉપમાહિ દેસનંયેવ થોમેતિ. તત્થ નિક્કુજ્જિતન્તિ અધોમુખઠપિતં, હેટ્ઠામુખજાતં વા. ઉક્કુજ્જેય્યાતિ ઉપરિમુખં કરેય્ય. પટિચ્છન્નન્તિ તિણપણ્ણાદિછાદિતં. વિવરેય્યાતિ ઉગ્ઘાટેય્ય. મૂળ્હસ્સાતિ દિસામૂળ્હસ્સ. મગ્ગં આચિક્ખેય્યાતિ હત્થે ગહેત્વા ‘‘એસ મગ્ગો’’તિ વદેય્ય. અન્ધકારેતિ કાળપક્ખચાતુદ્દસીઅડ્ઢરત્તઘનવનસણ્ડમેઘપટલેહિ ચતુરઙ્ગે તમે. અયં તાવ અનુત્તાનપદત્થો.

અયં પન અધિપ્પાયયોજના – યથા કોચિ નિક્કુજ્જિતં ઉક્કુજ્જેય્ય, એવં સદ્ધમ્મવિમુખં અસદ્ધમ્મે પતિતં મં અસદ્ધમ્મા વુટ્ઠાપેન્તેન, યથા પટિચ્છન્નં વિવરેય્ય, એવં કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસનન્તરધાનતો પભુતિ મિચ્છાદિટ્ઠિગહનપટિચ્છન્નં સાસનં વિવરન્તેન, યથા મૂળ્હસ્સ મગ્ગં આચિક્ખેય્ય, એવં કુમ્મગ્ગમિચ્છામગ્ગપ્પટિપન્નસ્સ મે સગ્ગમોક્ખમગ્ગં આવિકરોન્તેન, યથા અન્ધકારે તેલપજ્જોતં ધારેય્ય, એવં મોહન્ધકારે નિમુગ્ગસ્સ મે બુદ્ધાદિરતનરૂપાનિ અપસ્સતો તપ્પટિચ્છાદકમોહન્ધકારવિદ્ધંસકદેસનાપજ્જોતધારણેન મય્હં ભોતા ગોતમેન એતેહિ પરિયાયેહિ પકાસિતત્તા અનેકપરિયાયેન ધમ્મો પકાસિતોતિ.

એવં દેસનં થોમેત્વા ઇમાય દેસનાય રતનત્તયે પસન્નચિત્તો પસન્નાકારં કરોન્તો એસાહન્તિઆદિમાહ. તત્થ એસાહન્તિ એસો અહં. ભવન્તં ગોતમં સરણં ગચ્છામીતિ ભવં મે ગોતમો સરણં પરાયણં અઘસ્સ તાતા હિતસ્સ ચ વિધાતાતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન ભવન્તં ગોતમં ગચ્છામિ ભજામિ સેવામિ પયિરુપાસામિ, એવં વા જાનામિ બુજ્ઝામીતિ. યેસઞ્હિ ધાતૂનં ગતિ અત્થો, બુદ્ધિપિ તેસં અત્થો. તસ્મા ગચ્છામીતિ ઇમસ્સ જાનામિ બુજ્ઝામીતિ અયમત્થો વુત્તો. ધમ્મઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચાતિ એત્થ પન અધિગતમગ્ગે સચ્છિકતનિરોધે યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચ ચતૂસુ અપાયેસુ અપતમાને ધારેતીતિ ધમ્મો. સો અત્થતો અરિયમગ્ગો ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, ધમ્મા સઙ્ખતા, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૪) વિત્થારો. ન કેવલઞ્ચ અરિયમગ્ગો ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ, અપિચ ખો અરિયફલેહિ સદ્ધિં પરિયત્તિધમ્મોપિ. વુત્તઞ્હેતં છત્તમાણવકવિમાને –

‘‘રાગવિરાગમનેજમસોકં, ધમ્મમસઙ્ખતમપ્પટિકૂલં;

મધુરમિમં પગુણં સુવિભત્તં, ધમ્મમિમં સરણત્થમુપેહી’’તિ. (વિ. વ. ૮૮૭);

એત્થ રાગવિરોગોતિ મગ્ગો કથિતો. અનોજમસોકન્તિ ફલં. ધમ્મમસઙ્ખતન્તિ નિબ્બાનં. અપ્પટિકૂલં મધુરમિમં પગુણં સુવિભત્તન્તિ પિટકત્તયેન વિભત્તા સબ્બધમ્મક્ખન્ધાતિ. દિટ્ઠિસીલસઙ્ઘાતેન સંહતોતિ સઙ્ઘો. સો અત્થતો અટ્ઠઅરિયપુગ્ગલસમૂહો. વુત્તઞ્હેતં તસ્મિયેવ વિમાને –

‘‘યત્થ ચ દિન્નમહપ્ફલમાહુ, ચતૂસુ સુચીસુ પુરિસયુગેસુ;

અટ્ઠ ચ પુગ્ગલધમ્મદસા તે, સઙ્ઘમિમં સરણત્થમુપેહી’’તિ. (વિ. વ. ૮૮૮);

ભિક્ખૂનં સઙ્ઘો ભિક્ખુસઙ્ઘો. એત્તાવતા બ્રાહ્મણો તીણિ સરણગમનાનિ પટિવેદેસિ.

ઇદાનિ તેસુ સરણગમનેસુ કોસલ્લત્થં સરણં, સરણગમનં, યો ચ સરણં ગચ્છતિ, સરણગમનપ્પભેદો, સરણગમનફલં, સંકિલેસો, ભેદોતિ અયં વિધિ વેદિતબ્બો.

સેય્યથિદં – પદત્થતો તાવ હિંસતીતિ સરણં, સરણગતાનં તેનેવ સરણગમનેન ભયં સન્તાસં દુક્ખં દુગ્ગતિપરિકિલેસં હનતિ વિનાસેતીતિ અત્થો, રતનત્તયસ્સેવેતં અધિવચનં. અથ વા હિતે પવત્તનેન અહિતા ચ નિવત્તનેન સત્તાનં ભયં હિંસતીતિ બુદ્ધો, ભવકન્તારા ઉત્તારણેન લોકસ્સ અસ્સાસદાનેન ચ ધમ્મો, અપ્પકાનમ્પિ કારાનં વિપુલફલપટિલાભકરણેન સઙ્ઘો. તસ્મા ઇમિનાપિ પરિયાયેન રતનત્તયં સરણં. તપ્પસાદતગ્ગરુતાહિ વિહતકિલેસો તપ્પરાયણતાકારપ્પવત્તો ચિત્તુપ્પાદો સરણગમનં. તંસમઙ્ગીસત્તો સરણં ગચ્છતિ, વુત્તપ્પકારેન ચિત્તુપ્પાદેન ‘‘એતાનિ મે તીણિ રતનાનિ સરણં, એતાનિ પરાયણ’’ન્તિ એવં ઉપેતીતિ અત્થો. એવં તાવ સરણં સરણગમનં યો ચ સરણં ગચ્છતિ ઇદં તયં વેદિતબ્બં.

સરણગમનપ્પભેદે પન દુવિધં સરણગમનં લોકુત્તરં લોકિયઞ્ચાતિ. તત્થ લોકુત્તરં દિટ્ઠસચ્ચાનં મગ્ગક્ખણે સરણગમનુપક્કિલેસસમુચ્છેદેન આરમ્મણતો નિબ્બાનારમ્મણં હુત્વા કિચ્ચતો સકલેપિ રતનત્તયે ઇજ્ઝતિ. લોકિયં પુથુજ્જનાનં સરણગમનુપક્કિલેસવિક્ખમ્ભનેન આરમ્મણતો બુદ્ધાદિગુણારમ્મણં હુત્વા ઇજ્ઝતિ. તં અત્થતો બુદ્ધાદીસુ વત્થૂસુ સદ્ધાપટિલાભો, સદ્ધામૂલિકા ચ સમ્માદિટ્ઠિ દસસુ પુઞ્ઞકિરિયાવત્થૂસુ દિટ્ઠિજુકમ્મન્તિ વુચ્ચતિ.

તયિદં ચતુધા પવત્તતિ અત્તસન્નિય્યાતનેન તપ્પરાયણતાય સિસ્સભાવૂપગમનેન પણિપાતેનાતિ. તત્થ અત્તસન્નિય્યાતનં નામ ‘‘અજ્જ આદિં કત્વા અહં અત્તાનં બુદ્ધસ્સ નિય્યાતેમિ, ધમ્મસ્સ, સઙ્ઘસ્સા’’તિ એવં બુદ્ધાદીનં અત્તપરિચ્ચજનં. તપ્પરાયણતા નામ ‘‘અજ્જ આદિં કત્વા અહં બુદ્ધપરાયણો, ધમ્મપરાયણો, સઙ્ઘપરાયણો ઇતિ મં ધારેથા’’તિ એવં તપ્પરાયણભાવો. સિસ્સભાવૂપગમનં નામ ‘‘અજ્જ આદિં કત્વા અહં બુદ્ધસ્સ અન્તેવાસિકો, ધમ્મસ્સ, સઙ્ઘસ્સ ઇતિ મં ધારેથા’’તિ એવં સિસ્સભાવૂપગમો. પણિપાતો નામ ‘‘અજ્જ આદિં કત્વા અહં અભિવાદન-પચ્ચુટ્ઠાન-અઞ્જલિકમ્મ-સામીચિકમ્મં બુદ્ધાદીનંયેવ તિણ્ણં વત્થૂનં કરોમિ ઇતિ મં ધારેથા’’તિ એવં બુદ્ધાદીસુ પરમનિપચ્ચકારો. ઇમેસઞ્હિ ચતુન્નમ્પિ આકારાનં અઞ્ઞતરમ્પિ કરોન્તેન ગહિતંયેવ હોતિ સરણગમનં.

અપિચ ‘‘ભગવતો અત્તાનં પરિચ્ચજામિ, ધમ્મસ્સ, સઙ્ઘસ્સ અત્તાનં પરિચ્ચજામિ, જીવિતં પરિચ્ચજામિ, પરિચ્ચત્તોયેવ મે અત્તા, પરિચ્ચત્તંયેવ મે જીવિતં, જીવિતપરિયન્તિકં બુદ્ધં સરણં ગચ્છામિ, બુદ્ધો મે સરણં લેણં તાણ’’ન્તિ એવમ્પિ અત્તસન્નિય્યાતનં વેદિતબ્બં. ‘‘સત્થારઞ્ચ વતાહં પસ્સેય્યં, ભગવન્તમેવ પસ્સેય્યં, સુગતઞ્ચ વતાહં પસ્સેય્યં, ભગવન્તમેવ પસ્સેય્યં, સમ્માસમ્બુદ્ધઞ્ચ વતાહં પસ્સેય્યં, ભગવન્તમેવ પસ્સેય્ય’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪) એવમ્પિ મહાકસ્સપસ્સ સરણગમને વિય સિસ્સભાવૂપગમનં દટ્ઠબ્બં.

‘‘સો અહં વિચરિસ્સામિ, ગામા ગામં પુરા પુરં;

નમસ્સમાનો સમ્બુદ્ધં, ધમ્મસ્સ ચ સુધમ્મત’’ન્તિ. (સુ. નિ. ૧૯૪; સં. નિ. ૧.૨૪૬);

એવમ્પિ આળવકાદીનં સરણગમનં વિય તપ્પરાયણતા વેદિતબ્બા. ‘‘અથ ખો બ્રહ્માયુ બ્રાહ્મણો ઉટ્ઠાયાસના એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા ભગવતો પાદેસુ સિરસા નિપતિત્વા ભગવતો પાદાનિ મુખેન ચ પરિચુમ્બતિ, પાણીહિ ચ પરિસમ્બાહતિ, નામઞ્ચ સાવેતિ – ‘બ્રહ્માયુ અહં, ભો ગોતમ, બ્રાહ્મણો; બ્રહ્માયુ અહં, ભો ગોતમ, બ્રાહ્મણો’’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૯૪) એવમ્પિ પણિપાતો વેદિતબ્બો.

સો પનેસ ઞાતિભયાચરિયદક્ખિણેય્યવસેન ચતુબ્બિધો હોતિ. તત્થ દક્ખિણેય્યપણિપાતેન સરણગમનં હોતિ, ન ઇતરેહિ. સેટ્ઠવસેનેવ હિ સરણં ગણ્હાતિ, સેટ્ઠવસેન ચ ભિજ્જતિ. તસ્મા યો સાકિયો વા કોલિયો વા ‘‘બુદ્ધો અમ્હાકં ઞાતકો’’તિ વન્દતિ, અગ્ગહિતમેવ હોતિ સરણં. યો વા ‘‘સમણો ગોતમો રાજપૂજિતો મહાનુભાવો અવન્દિયમાનો અનત્થમ્પિ કરેય્યા’’તિ ભયેન વન્દતિ, અગ્ગહિતમેવ હોતિ સરણં. યો વા બોધિસત્તકાલે ભગવતો સન્તિકે કિઞ્ચિ ઉગ્ગહિતં સરમાનો બુદ્ધકાલે વા –

‘‘એકેન ભોગે ભુઞ્જેય્ય, દ્વીહિ કમ્મં પયોજયે;

ચતુત્થઞ્ચ નિધાપેય્ય, આપદાસુ ભવિસ્સતી’’તિ. (દી. નિ. ૩.૨૬૫) –

એવરૂપં અનુસાસનિં ઉગ્ગહેત્વા ‘‘આચરિયો મે’’તિ વન્દતિ, અગ્ગહિતમેવ હોતિ સરણં. યો પન ‘‘અયં લોકે અગ્ગદક્ખિણેય્યો’’તિ વન્દતિ, તેનેવ ગહિતં હોતિ સરણં.

એવં ગહિતસરણસ્સ ચ ઉપાસકસ્સ વા ઉપાસિકાય વા અઞ્ઞતિત્થિયેસુ પબ્બજિતમ્પિ ઞાતિં ‘‘ઞાતકો મે અય’’ન્તિ વન્દતો સરણગમનં ન ભિજ્જતિ, પગેવ અપબ્બજિતં. તથા રાજાનં ભયવસેન વન્દતો. સો હિ રટ્ઠપૂજિતત્તા અવન્દિયમાનો અનત્થમ્પિ કરેય્યાતિ. તથા યં કિઞ્ચિ સિપ્પં સિક્ખાપકં તિત્થિયં ‘‘આચરિયો મે અય’’ન્તિ વન્દતોપિ ન ભિજ્જતીતિ એવં સરણગમનપ્પભેદો વેદિતબ્બો.

એત્થ ચ લોકુત્તરસ્સ સરણગમનસ્સ ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ વિપાકફલં, સબ્બદુક્ખક્ખયો આનિસંસફલં. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યો ચ બુદ્ધઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, સઙ્ઘઞ્ચ સરણં ગતો;

ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતિ. (ધ. પ. ૧૯૦);

‘‘દુક્ખં દુક્ખસમુપ્પાદં, દુક્ખસ્સ ચ અતિક્કમં;

અરિયઞ્ચટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં, દુક્ખૂપસમગામિનં. (ધ. પ. ૧૯૧);

‘‘એતં ખો સરણં ખેમં, એતં સરણમુત્તમં;

એતં સરણમાગમ્મ, સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ. (ધ. પ. ૧૯૨);

અપિચ નિચ્ચતો અનુપગમનાદિવસેનપેતસ્સ આનિસંસફલં વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘અટ્ઠાનમેતં, ભિક્ખવે, અનવકાસો, યં દિટ્ઠિસમ્પન્નો પુગ્ગલો કઞ્ચિ સઙ્ખારં નિચ્ચતો ઉપગચ્છેય્ય, સુખતો ઉપગચ્છેય્ય, કઞ્ચિ ધમ્મં અત્તતો ઉપગચ્છેય્ય, માતરં જીવિતા વોરોપેય્ય, પિતરં, અરહન્તં જીવિતા વોરોપેય્ય, પદુટ્ઠચિત્તો તથાગતસ્સ લોહિતં ઉપ્પાદેય્ય, સઙ્ઘં ભિન્દેય્ય, અઞ્ઞં સત્થારં ઉદ્દિસેય્ય, નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૧૨૮-૧૩૦; અ. નિ. ૧.૨૭૨-૨૭૭).

લોકિયસ્સ પન સરણગમનસ્સ ભવસમ્પદાપિ ભોગસમ્પદાપિ ફલમેવ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યે કેચિ બુદ્ધં સરણં ગતાસે,

ન તે ગમિસ્સન્તિ અપાયભૂમિં;

પહાય માનુસં દેહં,

દેવકાયં પરિપૂરેસ્સન્તી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૩૭);

અપરમ્પિ વુત્તં –

‘‘અથ ખો સક્કો દેવાનમિન્દો અસીતિયા દેવતાસહસ્સેહિ સદ્ધિં યેનાયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો તેનુપસઙ્કમિ…પે… એકમન્તં ઠિતં ખો સક્કં દેવાનમિન્દં આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો એતદવોચ – ‘સાધુ ખો, દેવાનમિન્દ, બુદ્ધસરણગમનં હોતિ. બુદ્ધસરણગમનહેતુ ખો દેવાનમિન્દ એવમિધેકચ્ચે સત્તા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જન્તિ. તે અઞ્ઞે દેવે દસહિ ઠાનેહિ અધિગણ્હન્તિ દિબ્બેન આયુના દિબ્બેન વણ્ણેન સુખેન યસેન આધિપતેય્યેન દિબ્બેહિ રૂપેહિ સદ્દેહિ ગન્ધેહિ રસેહિ ફોટ્ઠબ્બેહી’’’તિ (સં. નિ. ૪.૩૪૧).

એસેવ નયો ધમ્મે સઙ્ઘે ચ. અપિચ વેલામસુત્તાદિવસેનાપિ (અ. નિ. ૯.૨૦ આદયો) સરણગમનસ્સ ફલવિસેસો વેદિતબ્બો. એવં સરણગમનફલં વેદિતબ્બં.

તત્થ લોકિયસરણગમનં તીસુ વત્થૂસુ અઞ્ઞાણસંસયમિચ્છાઞાણાદીહિ સંકિલિસ્સતિ, ન મહાજુતિકં હોતિ ન મહાવિપ્ફારં. લોકુત્તરસ્સ નત્થિ સંકિલેસો. લોકિયસ્સ ચ સરણગમનસ્સ દુવિધો ભેદો સાવજ્જો અનવજ્જો ચ. તત્થ સાવજ્જો અઞ્ઞસત્થારાદીસુ અત્તસન્નિય્યાતનાદીહિ હોતિ, સો અનિટ્ઠફલો. અનવજ્જો કાલકિરિયાય, સો અવિપાકત્તા અફલો. લોકુત્તરસ્સ પન નેવત્થિ ભેદો. ભવન્તરેપિ હિ અરિયસાવકો અઞ્ઞં સત્થારં ન ઉદ્દિસતીતિ એવં સરણગમનસ્સ સંકિલેસો ચ ભેદો ચ વેદિતબ્બો.

ઉપાસકં મં ભવં ગોતમો ધારેતૂતિ મં ભવં ગોતમો ‘‘ઉપાસકો અય’’ન્તિ એવં ધારેતુ, જાનાતૂતિ અત્થો. ઉપાસકવિધિકોસલ્લત્થં પનેત્થ કો ઉપાસકો, કસ્મા ઉપાસકોતિ વુચ્ચતિ, કિમસ્સ સીલં, કો આજીવો, કા વિપત્તિ, કા સમ્પત્તીતિ ઇદં પકિણ્ણકં વેદિતબ્બં.

તત્થ કો ઉપાસકોતિ યો કોચિ સરણગતો ગહટ્ઠો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યતો ખો, મહાનામ, ઉપાસકો બુદ્ધં સરણં ગતો હોતિ, ધમ્મં સરણં ગતો, સઙ્ઘં સરણં ગતો હોતિ. એત્તાવતા ખો, મહાનામ, ઉપાસકો હોતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૩૩).

કસ્મા ઉપાસકોતિ. રતનત્તયસ્સ ઉપાસનતો. સો હિ બુદ્ધં ઉપાસતીતિ ઉપાસકો. ધમ્મં, સઙ્ઘં ઉપાસતીતિ ઉપાસકોતિ.

કિમસ્સ સીલન્તિ. પઞ્ચ વેરમણિયો. યથાહ –

‘‘યતો ખો, મહાનામ, ઉપાસકો પાણાતિપાતા પટિવિરતો હોતિ, અદિન્નાદાના, કામેસુમિચ્છાચારા, મુસાવાદા, સુરામેરયમજ્જપ્પમાદટ્ઠાના પટિવિરતો હોતિ. એત્તાવતા ખો, મહાનામ, ઉપાસકો સીલવા હોતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૩૩).

કો આજીવોતિ. પઞ્ચ મિચ્છાવણિજ્જા પહાય ધમ્મેન સમેન જીવિકકપ્પનં. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘પઞ્ચિમા, ભિક્ખવે, વણિજ્જા ઉપાસકેન અકરણીયા. કતમા પઞ્ચ. સત્થવણિજ્જા, સત્તવણિજ્જા, મંસવણિજ્જા, મજ્જવણિજ્જા, વિસવણિજ્જા. ઇમા ખો, ભિક્ખવે, પઞ્ચ વણિજ્જા ઉપાસકેન અકરણીયા’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૭૭).

કા વિપત્તીતિ. યા તસ્સેવ સીલસ્સ ચ આજીવસ્સ ચ વિપત્તિ, અયમસ્સ વિપત્તિ. અપિચ યાય એસ ચણ્ડાલો ચેવ હોતિ મલઞ્ચ પતિકુટ્ઠો ચ, સાપિ તસ્સ વિપત્તીતિ વેદિતબ્બા. તે ચ અત્થતો અસ્સદ્ધિયાદયો પઞ્ચ ધમ્મા હોન્તિ. યથાહ –

‘‘પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, ધમ્મેહિ સમન્નાગતો ઉપાસકો ઉપાસકચણ્ડાલો ચ હોતિ ઉપાસકમલઞ્ચ ઉપાસકપતિકુટ્ઠો ચ. કતમેહિ પઞ્ચહિ? અસ્સદ્ધો હોતિ, દુસ્સીલો હોતિ, કોતૂહલમઙ્ગલિકો હોતિ, મઙ્ગલં પચ્ચેતિ નો કમ્મં, ઇતો ચ બહિદ્ધા દક્ખિણેય્યં પરિયેસતિ, તત્થ ચ પુબ્બકારં કરોતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૭૫).

કા સમ્પત્તીતિ. યા ચસ્સ સીલસમ્પદા ચ આજીવસમ્પદા ચ, સા સમ્પત્તિ. યે ચસ્સ રતનભાવાદિકરા સદ્ધાદયો પઞ્ચ ધમ્મા. યથાહ –

‘‘પઞ્ચહિ, ભિક્ખવે, ધમ્મેહિ સમન્નાગતો ઉપાસકો ઉપાસકરતનઞ્ચ હોતિ ઉપાસકપદુમઞ્ચ ઉપાસકપુણ્ડરીકઞ્ચ. કતમેહિ પઞ્ચહિ? સદ્ધો હોતિ, સીલવા હોતિ, ન કોતૂહલમઙ્ગલિકો હોતિ, કમ્મં પચ્ચેતિ નો મઙ્ગલં, ન ઇતો બહિદ્ધા દક્ખિણેય્યં ગવેસતિ, ઇધ ચ પુબ્બકારં કરોતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૭૫).

અજ્જતગ્ગેતિ એત્થ અયં અગ્ગસદ્દો આદિકોટિકોટ્ઠાસસેટ્ઠેસુ દિસ્સતિ. ‘‘અજ્જતગ્ગે સમ્મ, દોવારિક, આવરામિ દ્વારં નિગણ્ઠાનં નિગણ્ઠીન’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૭૦) હિ આદિમ્હિ દિસ્સતિ. ‘‘તેનેવ અઙ્ગુલગ્ગેન તં અઙ્ગુલગ્ગં પરામસેય્ય (કથા. ૪૪૧). ઉચ્છગ્ગં વેળગ્ગ’’ન્તિઆદીસુ કોટિયં. ‘‘અમ્બિલગ્ગં વા મધુરગ્ગં વા તિત્તકગ્ગં વા (સં. નિ. ૫.૩૭૪), અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, વિહારગ્ગેન વા પરિવેણગ્ગેન વા ભાજેતુ’’ન્તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૩૧૮) કોટ્ઠાસે. ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, સત્તા અપદા વા…પે… તથાગતો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૩૪) સેટ્ઠે. ઇધ પનાયં આદિમ્હિ દટ્ઠબ્બો. તસ્મા અજ્જતગ્ગેતિ અજ્જતં આદિં કત્વાતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અજ્જતન્તિ અજ્જભાવં. અજ્જદગ્ગેતિ વા પાઠો, દકારો પદસન્ધિકરો, અજ્જ અગ્ગં કત્વાતિ અત્થો.

પાણુપેતન્તિ પાણેહિ ઉપેતં, યાવ મે જીવિતં પવત્તતિ, તાવ ઉપેતં, અનઞ્ઞસત્થુકં તીહિ સરણગમનેહિ સરણં ગતં ઉપાસકં કપ્પિયકારકં મં ભવં ગોતમો ધારેતુ જાનાતુ. અહઞ્હિ સચેપિ મે તિખિણેન અસિના સીસં છિન્દેય્ય, નેવ બુદ્ધં ‘‘ન બુદ્ધો’’તિ વા ધમ્મં ‘‘ન ધમ્મો’’તિ વા સઙ્ઘં ‘‘ન સઙ્ઘો’’તિ વા વદેય્યન્તિ એવં અત્તસન્નિય્યાતનેન સરણં ગન્ત્વા ચતૂહિ ચ પચ્ચયેહિ પવારેત્વા ઉટ્ઠાયાસના ભગવન્તં અભિવાદેત્વા તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા પક્કામીતિ.

૧૭. સત્તમે જાણુસ્સોણીતિ જાણુસ્સોણિઠાનન્તરં કિર નામેકં ઠાનન્તરં, તં યેન કુલેન લદ્ધં, તં જાણુસ્સોણિકુલન્તિ વુચ્ચતિ. અયં તસ્મિં કુલે જાતત્તા રઞ્ઞો સન્તિકે ચ લદ્ધજાણુસ્સોણિસક્કારત્તા જાણુસ્સોણીતિ વુચ્ચતિ. તેનુપસઙ્કમીતિ ‘‘સમણો કિર ગોતમો પણ્ડિતો બ્યત્તો બહુસ્સુતો’’તિ સુત્વા ‘‘સચે સો લિઙ્ગવિભત્તિકારકાદિભેદં જાનિસ્સતિ, અમ્હેહિ ઞાતમેવ જાનિસ્સતિ, અઞ્ઞાતં કિં જાનિસ્સતિ. ઞાતમેવ કથેસ્સતિ, અઞ્ઞાતં કિં કથેસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા માનદ્ધજં પગ્ગય્હ સિઙ્ગં ઉક્ખિપિત્વા મહાપરિવારેહિ પરિવુતો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ. કતત્તા ચ, બ્રાહ્મણ, અકતત્તા ચાતિ સત્થા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘અયં બ્રાહ્મણો ઇધ આગચ્છન્તો ન જાનિતુકામો અત્થગવેસી હુત્વા આગતો, માનં પન પગ્ગય્હ સિઙ્ગં ઉક્ખિપિત્વા આગતો. કિં નુ ખ્વસ્સ યથા પઞ્હસ્સ અત્થં જાનાતિ, એવં કથિતે વડ્ઢિ ભવિસ્સતિ, ઉદાહુ યથા ન જાનાતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘યથા ન જાનાતિ, એવં કથિતે વડ્ઢિ ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘કતત્તા ચ, બ્રાહ્મણ, અકતત્તા ચા’’તિ આહ.

બ્રાહ્મણો તં સુત્વા ‘‘સમણો ગોતમો કતત્તાપિ અકતત્તાપિ નિરયે નિબ્બત્તિં વદતિ, ઇદં ઉભયકારણેનાપિ એકટ્ઠાને નિબ્બત્તિયા કથિતત્તા દુજ્જાનં મહન્ધકારં, નત્થિ મય્હં એત્થ પતિટ્ઠા. સચે પનાહં એત્તકેનેવ તુણ્હી ભવેય્યં, બ્રાહ્મણાનં મજ્ઝે કથનકાલેપિ મં એવં વદેય્યું – ‘ત્વં સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકં માનં પગ્ગય્હ સિઙ્ગં ઉક્ખિપિત્વા ગતોસિ, એકવચનેનેવ તુણ્હી હુત્વા કિઞ્ચિ વત્તું નાસક્ખિ, ઇમસ્મિં ઠાને કસ્મા કથેસી’તિ. તસ્મા પરાજિતોપિ અપરાજિતસદિસો હુત્વા પુન સગ્ગગમનપઞ્હં પુચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા કો નુ ખો, ભો ગોતમાતિ ઇમં દુતિયપઞ્હં આરભિ.

એવમ્પિ તસ્સ અહોસિ – ‘‘ઉપરિપઞ્હેન હેટ્ઠાપઞ્હં જાનિસ્સામિ, હેટ્ઠાપઞ્હેન ઉપરિપઞ્હ’’ન્તિ. તસ્માપિ ઇમં પઞ્હં પુચ્છિ. સત્થા પુરિમનયેનેવ ચિન્તેત્વા યથા ન જાનાતિ, એવમેવ કથેન્તો પુનપિ ‘‘કતત્તા ચ, બ્રાહ્મણ, અકતત્તા ચા’’તિ આહ. બ્રાહ્મણો તસ્મિમ્પિ પતિટ્ઠાતું અસક્કોન્તો ‘‘અલં, ભો, ન ઈદિસસ્સ પુરિસસ્સ સન્તિકં આગતેન અજાનિત્વા ગન્તું વટ્ટતિ, સકવાદં પહાય સમણં ગોતમં અનુવત્તિત્વા મય્હં અત્થં ગવેસિસ્સામિ, પરલોકમગ્ગં સોધેસ્સામી’’તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા સત્થારં આયાચન્તો ન ખો અહન્તિઆદિમાહ. અથસ્સ નિહતમાનતં ઞત્વા સત્થા ઉપરિ દેસનં વડ્ઢેન્તો તેન હિ, બ્રાહ્મણાતિઆદિમાહ. તત્થ તેન હીતિ કારણનિદ્દેસો. યસ્મા સંખિત્તેન ભાસિતસ્સ અત્થં અજાનન્તો વિત્થારદેસનં યાચસિ, તસ્માતિ અત્થો. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૧૮. અટ્ઠમે આયસ્માતિ પિયવચનમેતં. આનન્દોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં. એકંસેનાતિ એકન્તેન. અનુવિચ્ચાતિ અનુપવિસિત્વા. વિઞ્ઞૂતિ પણ્ડિતા. ગરહન્તીતિ નિન્દન્તિ, અવણ્ણં ભાસન્તિ. સેસમેત્થ નવમે ચ સબ્બં ઉત્તાનત્થમેવ.

૨૦. દસમે દુન્નિક્ખિત્તઞ્ચ પદબ્યઞ્જનન્તિ ઉપ્પટિપાટિયા ગહિતપાળિપદમેવ હિ અત્થસ્સ બ્યઞ્જનત્તા બ્યઞ્જનન્તિ વુચ્ચતિ. ઉભયમેતં પાળિયાવ નામં. અત્થો ચ દુન્નીતોતિ પરિવત્તેત્વા ઉપ્પટિપાટિયા ગહિતા અટ્ઠકથા. દુન્નિક્ખિત્તસ્સ, ભિક્ખવે, પદબ્યઞ્જનસ્સ અત્થોપિ દુન્નયો હોતીતિ પરિવત્તેત્વા ઉપ્પટિપાટિયા ગહિતાય પાળિયા અટ્ઠકથા નામ દુન્નયા દુન્નીહારા દુક્કથા નામ હોતિ. એકાદસમે વુત્તપટિપક્ખનયેન અત્થો વેદિતબ્બોતિ.

અધિકરણવગ્ગો દુતિયો.

૩. બાલવગ્ગવણ્ણના

૨૨. તતિયસ્સ પઠમે અચ્ચયં અચ્ચયતો ન પસ્સતીતિ ‘‘અપરજ્ઝિત્વા અપરદ્ધં મયા’’તિ અત્તનો અપરાધં ન પસ્સતિ, અપરદ્ધં મયાતિ વત્વા દણ્ડકમ્મં આહરિત્વા ન ખમાપેતીતિ અત્થો. અચ્ચયં દેસેન્તસ્સાતિ એવં વત્વા દણ્ડકમ્મં આહરિત્વા ખમાપેન્તસ્સ. યથાધમ્મં નપ્પટિગ્ગણ્હાતીતિ ‘‘પુન એવં ન કરિસ્સામિ, ખમથ મે’’તિ વુચ્ચમાનો અચ્ચયં ઇમં યથાધમ્મં યથાસભાવં ન પટિગ્ગણ્હાતિ. ‘‘ઇતો પટ્ઠાય પુન એવરૂપં મા અકાસિ, ખમામિ તુય્હ’’ન્તિ ન વદતિ. સુક્કપક્ખો વુત્તપટિપક્ખનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૨૩. દુતિયે અબ્ભાચિક્ખન્તીતિ અભિભવિત્વા આચિક્ખન્તિ, અભૂતેન વદન્તિ. દોસન્તરોતિ અન્તરે પતિતદોસો. એવરૂપો હિ ‘‘નત્થિ સમણસ્સ ગોતમસ્સ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો’’તિઆદીનિ વદન્તો સુનક્ખત્તો વિય તથાગતં અબ્ભાચિક્ખતિ. સદ્ધો વા દુગ્ગહિતેનાતિ યો હિ ઞાણવિરહિતાય સદ્ધાય અતિસદ્ધો હોતિ મુદ્ધપ્પસન્નો, સોપિ ‘‘બુદ્ધો નામ સબ્બલોકુત્તરો, સબ્બે તસ્સ કેસાદયો બાત્તિંસ કોટ્ઠાસા લોકુત્તરાયેવા’’તિઆદિના નયેન દુગ્ગહિતં ગણ્હિત્વા તથાગતં અબ્ભાચિક્ખતિ. તતિયં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૨૫. ચતુત્થે નેય્યત્થં સુત્તન્તન્તિ યસ્સ અત્થો નેતબ્બો, તં નેતબ્બત્થં સુત્તન્તં. નીતત્થો સુત્તન્તોતિ દીપેતીતિ કથિતત્થો અયં સુત્તન્તોતિ વદતિ. તત્થ ‘‘એકપુગ્ગલો, ભિક્ખવે, દ્વેમે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલા, તયોમે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલા, ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલા’’તિ એવરૂપો સુત્તન્તો નેય્યત્થો નામ. એત્થ હિ કિઞ્ચાપિ સમ્માસમ્બુદ્ધેન ‘‘એકપુગ્ગલો, ભિક્ખવે’’તિઆદિ વુત્તં, પરમત્થતો પન પુગ્ગલો નામ નત્થીતિ એવમસ્સ અત્થો નેતબ્બોવ હોતિ. અયં પન અત્તનો બાલતાય નીતત્થો અયં સુત્તન્તોતિ દીપેતિ. પરમત્થતો હિ પુગ્ગલે અસતિ ન તથાગતો ‘‘એકપુગ્ગલો, ભિક્ખવે’’તિઆદીનિ વદેય્ય. યસ્મા પન તેન વુત્તં, તસ્મા પરમત્થતો અત્થિ પુગ્ગલોતિ ગણ્હન્તો તં નેય્યત્થં સુત્તન્તં નીતત્થો સુત્તન્તોતિ દીપેતિ. નીતત્થન્તિ અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તાતિ એવં કથિતત્થં. એત્થ હિ અનિચ્ચમેવ દુક્ખમેવ અનત્તાયેવાતિ અત્થો. અયં પન અત્તનો બાલતાય ‘‘નેય્યત્થો અયં સુત્તન્તો, અત્થમસ્સ આહરિસ્સામી’’તિ ‘‘નિચ્ચં નામ અત્થિ, સુખં નામ અત્થિ, અત્તા નામ અત્થી’’તિ ગણ્હન્તો નીતત્થં સુત્તન્તં નેય્યત્થો સુત્તન્તોતિ દીપેતિ નામ. પઞ્ચમં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૨૭. છટ્ઠે પટિચ્છન્નકમ્મન્તસ્સાતિ પાપકમ્મસ્સ. પાપં હિ પટિચ્છાદેત્વા કરોન્તિ. નો ચેપિ પટિચ્છાદેત્વા કરોન્તિ, પાપકમ્મં પટિચ્છન્નમેવાતિ વુચ્ચતિ. નિરયોતિ સહોકાસકા ખન્ધા. તિરચ્છાનયોનિયં ખન્ધાવ લબ્ભન્તિ. સત્તમટ્ઠમાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૩૦. નવમે પટિગ્ગાહાતિ પટિગ્ગાહકા, દુસ્સીલં પુગ્ગલં દ્વે ઠાનાનિ પટિગ્ગણ્હન્તીતિ અત્થો.

૩૧. દસમે અત્થવસેતિ કારણાનિ. અરઞ્ઞવનપત્થાનીતિ અરઞ્ઞાનિ ચ વનપત્થાનિ ચ. તત્થ કિઞ્ચાપિ અભિધમ્મે નિપ્પરિયાયેન ‘‘નિક્ખમિત્વા બહિ ઇન્દખીલા, સબ્બમેતં અરઞ્ઞ’’ન્તિ (વિભ. ૫૨૯) વુત્તં, તથાપિ યં તં ‘‘પઞ્ચધનુસતિકં પચ્છિમ’’ન્તિ (પારા. ૬૫૪) આરઞ્ઞકઙ્ગનિપ્ફાદકં સેનાસનં વુત્તં, તદેવ અધિપ્પેતન્તિ વેદિતબ્બં. વનપત્થન્તિ ગામન્તં અતિક્કમિત્વા મનુસ્સાનં અનુપચારટ્ઠાનં, યત્થ ન કસીયતિ ન વપીયતિ. પન્તાનીતિ પરિયન્તાનિ અતિદૂરાનિ, દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારન્તિ લોકિયલોકુત્તરં ફાસુવિહારં. પચ્છિમઞ્ચ જનતં અનુકમ્પમાનોતિ પચ્છિમે મમ સાવકે અનુકમ્પન્તો.

૩૨. એકાદસમે વિજ્જાભાગિયાતિ વિજ્જાકોટ્ઠાસિકા. સમથોતિ ચિત્તેકગ્ગતા. વિપસ્સનાતિ સઙ્ખારપરિગ્ગાહકઞાણં. કમત્થમનુભોતીતિ કતમં અત્થં આરાધેતિ સમ્પાદેતિ પરિપૂરેતિ. ચિત્તં ભાવીયતીતિ મગ્ગચિત્તં ભાવીયતિ બ્રૂહીયતિ વડ્ઢીયતિ. યો રાગો, સો પહીયતીતિ યો રજ્જનકવસેન રાગો, સો પહીયતિ. રાગો હિ મગ્ગચિત્તસ્સ પચ્ચનીકો, મગ્ગચિત્તં રાગસ્સ ચ. રાગક્ખણે મગ્ગચિત્તં નત્થિ, મગ્ગચિત્તક્ખણે રાગો નત્થિ. યદા પન રાગો ઉપ્પજ્જતિ, તદા મગ્ગચિત્તસ્સ ઉપ્પત્તિં નિવારેતિ, પદં પચ્છિન્દતિ. યદા પન મગ્ગચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તદા રાગં સમૂલકં ઉબ્બટ્ટેત્વા સમુગ્ઘાતેન્તમેવ ઉપ્પજ્જતિ. તેન વુત્તં – ‘‘રાગો પહીયતી’’તિ.

વિપસ્સના, ભિક્ખવે, ભાવિતાતિ વિપસ્સનાઞાણં બ્રૂહિતં વડ્ઢિતં. પઞ્ઞા ભાવીયતીતિ મગ્ગપઞ્ઞા ભાવીયતિ બ્રૂહીયતિ વડ્ઢીયતિ. યા અવિજ્જા, સા પહીયતીતિ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ વટ્ટમૂલિકા મહાઅવિજ્જા પહીયતિ. અવિજ્જા હિ મગ્ગપઞ્ઞાય પચ્ચનીકા, મગ્ગપઞ્ઞા અવિજ્જાય. અવિજ્જાક્ખણે મગ્ગપઞ્ઞા નત્થિ, મગ્ગપઞ્ઞાક્ખણે અવિજ્જા નત્થિ. યદા પન અવિજ્જા ઉપ્પજ્જતિ, તદા મગ્ગપઞ્ઞાય ઉપ્પત્તિં નિવારેતિ, પદં પચ્છિન્દતિ. યદા મગ્ગપઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, તદા અવિજ્જં સમૂલિકં ઉબ્બટ્ટેત્વા સમુગ્ઘાતયમાનાવ ઉપ્પજ્જતિ. તેન વુત્તં – ‘‘અવિજ્જા પહીયતી’’તિ. ઇતિ મગ્ગચિત્તં મગ્ગપઞ્ઞાતિ દ્વેપિ સહજાતધમ્માવ કથિતા.

રાગુપક્કિલિટ્ઠં વા, ભિક્ખવે, ચિત્તં ન વિમુચ્ચતીતિ રાગેન ઉપક્કિલિટ્ઠત્તા મગ્ગચિત્તં ન વિમુચ્ચતીતિ દસ્સેતિ. અવિજ્જુપક્કિલિટ્ઠા વા પઞ્ઞા ન ભાવીયતીતિ અવિજ્જાય ઉપક્કિલિટ્ઠત્તા મગ્ગપઞ્ઞા ન ભાવીયતીતિ દસ્સેતિ. ઇતિ ખો, ભિક્ખવેતિ એવં ખો, ભિક્ખવે. રાગવિરાગા ચેતોવિમુત્તીતિ રાગસ્સ ખયવિરાગેન ચેતોવિમુત્તિ નામ હોતિ. ફલસમાધિસ્સેતં નામં. અવિજ્જાવિરાગા પઞ્ઞાવિમુત્તીતિ અવિજ્જાય ખયવિરાગેન પઞ્ઞાવિમુત્તિ નામ હોતિ. ઇમસ્મિં સુત્તે નાનાક્ખણિકા સમાધિવિપસ્સના કથિતાતિ.

બાલવગ્ગો તતિયો.

૪. સમચિત્તવગ્ગવણ્ણના

૩૩. ચતુત્થસ્સ પઠમે અસપ્પુરિસભૂમીતિ અસપ્પુરિસાનં પતિટ્ઠાનટ્ઠાનં. સપ્પુરિસભૂમિયમ્પિ એસેવ નયો. અકતઞ્ઞૂતિ કતં ન જાનાતિ. અકતવેદીતિ કતં પાકટં કત્વા ન જાનાતિ. ઉપઞ્ઞાતન્તિ વણ્ણિતં થોમિતં પસત્થં. યદિદન્તિ યા અયં. અકતઞ્ઞુતા અકતવેદિતાતિ પરેન કતસ્સ ઉપકારસ્સ અજાનનઞ્ચેવ પાકટં કત્વા અજાનનઞ્ચ. કેવલાતિ સકલા. સુક્કપક્ખેપિ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

૩૪. દુતિયે માતુ ચ પિતુ ચાતિ જનકમાતુ ચ જનકપિતુ ચ. એકેન, ભિક્ખવે, અંસેન માતરં પરિહરેય્યાતિ એકસ્મિં અંસકૂટે ઠપેત્વા માતરં પટિજગ્ગેય્ય. એકેન અંસેન પિતરં પરિહરેય્યાતિ એકસ્મિં અંસકૂટે ઠપેત્વા પિતરં પટિજગ્ગેય્ય. વસ્સસતાયુકો વસ્સસતજીવીતિ વસ્સસતાયુકકાલે જાતો સકલં વસ્સસતં જીવન્તો. ઇદં વુત્તં હોતિ – સચે પુત્તો નામ ‘‘માતાપિતૂનં પટિકરિસ્સામી’’તિ ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય દક્ખિણે અંસકૂટે માતરં, વામે પિતરં ઠપેત્વા વસ્સસતાયુકો સકલમ્પિ વસ્સસતં જીવમાનો પરિહરેય્ય. સો ચ નેસં ઉચ્છાદનપરિમદ્દનન્હાપનસમ્બાહનેનાતિ સો ચ પુત્તો નેસં માતાપિતૂનં અંસકૂટેસુ ઠિતાનંયેવ દુગ્ગન્ધપટિવિનોદનત્થં સુગન્ધકરણેન ઉચ્છાદનેન, પરિસ્સમવિનોદનત્થં હત્થપરિમદ્દનેન, સીતુણ્હકાલે ચ ઉણ્હોદકસીતોદકન્હાપનેન, હત્થપાદાદીનં આકડ્ઢનપરિકડ્ઢનસઙ્ખાતેન સમ્બાહનેન ઉપટ્ઠાનં કરેય્ય. તે ચ તત્થેવાતિ તે ચ માતાપિતરો તત્થેવ તસ્સ અંસકૂટેસુ નિસિન્નાવ મુત્તકરીસં ચજેય્યું. નત્વેવ , ભિક્ખવેતિ, ભિક્ખવે, એવમ્પિ નત્વેવ માતાપિતૂનં કતં વા હોતિ પટિકતં વા.

ઇસ્સરાધિપચ્ચે રજ્જેતિ ચક્કવત્તિરજ્જં સન્ધાયેવમાહ. આપાદકાતિ વડ્ઢકા અનુપાલકા. પુત્તા હિ માતાપિતૂહિ વડ્ઢિતા ચેવ અનુપાલિતા ચ. પોસકાતિ હત્થપાદે વડ્ઢેત્વા હદયલોહિતં પાયેત્વા પોસકા. પુત્તા હિ માતાપિતૂહિ પુટ્ઠા ભતા અન્નપાનાદીહિ પટિજગ્ગિતા. ઇમસ્સ લોકસ્સ દસ્સેતારોતિ સચે હિ માતાપિતરો જાતદિવસેયેવ પુત્તં પાદે ગહેત્વા અરઞ્ઞે વા નદિયં વા પપાતે વા ખિપેય્યું, ઇમસ્મિં લોકે ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણં ન પસ્સેય્ય. એવં અકત્વા આપાદિતત્તા પોસિતત્તા એસ ઇમસ્મિં લોકે ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણં માતાપિતરો નિસ્સાય પસ્સતીતિ ત્યાસ્સ ઇમસ્સ લોકસ્સ દસ્સેતારો નામ હોન્તિ. સમાદપેતીતિ ગણ્હાપેતિ. ઇમસ્મિં સુત્તે સદ્ધાસીલચાગપઞ્ઞા લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા કથિતા. ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરસદિસોવ ભિક્ખુ તેસુ પતિટ્ઠાપેતિ નામાતિ વેદિતબ્બો.

૩૫. તતિયે તેનુપસઙ્કમીતિ સો હિ બ્રાહ્મણો ‘‘સમણો કિર ગોતમો કથિતં વિસ્સજ્જેતિ, પુચ્છાયસ્સ વિરજ્ઝનં નામ નત્થિ. અહમસ્સ વિરજ્ઝનપઞ્હં અભિસઙ્ખરિસ્સામી’’તિ પણીતભોજનં ભુઞ્જિત્વા ગબ્ભદ્વારં પિદહિત્વા નિસિન્નો ચિન્તેતું આરભિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દો વત્તતિ, ચિત્તં ન એકગ્ગં હોતિ, ભૂમિઘરં કારેસ્સામી’’તિ ભૂમિઘરં કારેત્વા તત્થ પવિસિત્વા – ‘‘એવં પુટ્ઠો એવં કથેસ્સતિ, એવં પુટ્ઠો એવં કથેસ્સતી’’તિ એકં ગણ્હિત્વા એકં વિસ્સજ્જેન્તો સકલદિવસં કિઞ્ચિ પસ્સિતું નાસક્ખિ. તસ્સ ઇમિનાવ નીહારેન ચત્તારો માસા વીતિવત્તા. સો ચતુન્નં માસાનં અચ્ચયેન ઉભતોકોટિકં પઞ્હં નામ અદ્દસ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘અહં સમણં ગોતમં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘કિંવાદી ભવ’ન્તિ પુચ્છિસ્સામિ. સચે ‘કિરિયવાદિમ્હી’તિ વક્ખતિ, ‘સબ્બાકુસલાનં નામ તુમ્હે કિરિયં વદેથા’તિ નં નિગ્ગણ્હિસ્સામિ. સચે ‘અકિરિયવાદિમ્હી’તિ વક્ખતિ, ‘કુસલધમ્માનં નામ તુમ્હે અકિરિયં વદેથા’તિ નં નિગ્ગણ્હિસ્સામિ. ઇદઞ્હિ ઉભતોકોટિકં પઞ્હં પુટ્ઠો નેવ ઉગ્ગિલિતું સક્ખિસ્સતિ ન નિગ્ગિલિતું. એવં મમ જયો ભવિસ્સતિ, સમણસ્સ ગોતમસ્સ પરાજયો’’તિ ઉટ્ઠાય અપ્ફોટેત્વા ભૂમિઘરા નિક્ખમ્મ ‘‘એવરૂપં પઞ્હં પુચ્છન્તેન ન એકકેન ગન્તું વટ્ટતી’’તિ નગરે ઘોસનં કારેત્વા સકલનાગરેહિ પરિવુતો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ. કિંવાદીતિ કિંલદ્ધિકો. કિમક્ખાયીતિ કિં નામ સાવકાનં પટિપદં અક્ખાયીતિ પુચ્છિ. અથસ્સ ભગવા ચતૂહિ માસેહિ પઞ્હં અભિસઙ્ખરિત્વા ‘‘દિટ્ઠો મે સમણસ્સ ગોતમસ્સ પરાજયપઞ્હો’’તિ માનં પગ્ગય્હ આગતભાવં ઞત્વા એકપદેનેવ તં પઞ્હં ભિન્દન્તો કિરિયવાદી ચાહં, બ્રાહ્મણાતિઆદિમાહ. અથ બ્રાહ્મણો અત્તનો માનં અપનેત્વા ભગવન્તં આયાચન્તો યથાકથં પનાતિઆદિમાહ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૩૬. ચતુત્થે દક્ખિણેય્યાતિ દક્ખિણા વુચ્ચતિ દાનં, તસ્સ પટિગ્ગહણયુત્તા કતિ પુગ્ગલાતિ પુચ્છતિ. સેખોતિ ઇમિના સત્ત સેક્ખે દસ્સેતિ. એત્થ ચ સીલવન્તપુથુજ્જનોપિ સોતાપન્નેનેવ સઙ્ગહિતો. આહુનેય્યા યજમાનાનં હોન્તીતિ દાનં દદન્તાનં આહુનસ્સ અરહા દાનપટિગ્ગાહકા નામ હોન્તીતિ અત્થો. ખેત્તન્તિ વત્થુ પતિટ્ઠા, પુઞ્ઞસ્સ વિરુહનટ્ઠાનન્તિ અત્થો.

૩૭. પઞ્ચમે પુબ્બારામેતિ સાવત્થિતો પુરત્થિમદિસાભાગે આરામે. મિગારમાતુપાસાદેતિ વિસાખાય ઉપાસિકાય પાસાદે. સા હિ મિગારસેટ્ઠિના માતુટ્ઠાને ઠપિતત્તાપિ, સબ્બજેટ્ઠકસ્સ પુત્તસ્સ અય્યકસેટ્ઠિનોવ સમાનનામકત્તાપિ મિગારમાતાતિ વુચ્ચતિ. તાય કારિતો સહસ્સગબ્ભો પાસાદો મિગારમાતુપાસાદો નામ. થેરો તસ્મિં વિહરતિ. તત્ર ખો આયસ્મા સારિપુત્તોતિ તસ્મિં પાસાદે વિહરન્તો ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરો.

ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ કસ્મિં કાલે આમન્તેસિ? કાનિચિ હિ સુત્તાનિ પુરેભત્તે ભાસિતાનિ અત્થિ, કાનિચિ પચ્છાભત્તે, કાનિચિ પુરિમયામે, કાનિચિ મજ્ઝિમયામે, કાનિચિ પચ્છિમયામે. ઇદં પન સમચિત્તપટિપદાસુત્તં પચ્છાભત્તે ભાસિતં. તસ્મા સાયન્હસમયે આમન્તેસિ.

ન કેવલં ચેતં થેરેનેવ ભાસિતં, તથાગતેનાપિ ભાસિતં. કત્થ નિસીદિત્વાતિ? વિસાખાય રતનપાસાદે નિસીદિત્વા. તથાગતો હિ પઠમબોધિયં વીસતિ વસ્સાનિ અનિબદ્ધવાસો હુત્વા યત્થ યત્થ ફાસુકં હોતિ, તત્થ તત્થેવ ગન્ત્વા વસિ. પઠમં અન્તોવસ્સઞ્હિ ઇસિપતને ધમ્મચક્કં પવત્તેત્વા અટ્ઠારસ મહાબ્રહ્મકોટિયો અમતપાનં પાયેત્વા બારાણસિં ઉપનિસ્સાય ઇસિપતને વસિ. દુતિયં અન્તોવસ્સં રાજગહં ઉપનિસ્સાય વેળુવને, તતિયચતુત્થાનિપિ તત્થેવ, પઞ્ચમં અન્તોવસ્સં વેસાલિં ઉપનિસ્સાય મહાવને કૂટાગારસાલાયં, છટ્ઠં અન્તોવસ્સં મકુલપબ્બતે, સત્તમં તાવતિંસભવને, અટ્ઠમં ભગ્ગે સુસુમારગિરં નિસ્સાય ભેસકળાવને, નવમં કોસમ્બિયં, દસમં પાલિલેય્યકે વનસણ્ડે, એકાદસમં નાલાયં બ્રાહ્મણગામે, દ્વાદસમં વેરઞ્જાયં, તેરસમં ચાલિયપબ્બતે, ચુદ્દસમં જેતવને, પઞ્ચદસમં કપિલવત્થુસ્મિં, સોળસમં આળવકં દમેત્વા ચતુરાસીતિપાણસહસ્સાનિ અમતપાનં પાયેત્વા આળવિયં, સત્તરસમં રાજગહેયેવ, અટ્ઠારસમં ચાલિયપબ્બતેયેવ, તથા એકૂનવીસતિમં, વીસતિમં પન અન્તોવસ્સં રાજગહંયેવ ઉપનિસ્સાય વસિ. એવં વીસતિ વસ્સાનિ અનિબદ્ધવાસો હુત્વા યત્થ યત્થ ફાસુકં હોતિ, તત્થ તત્થેવ વસિ.

તતો પટ્ઠાય પન દ્વે સેનાસનાનિ ધુવપરિભોગાનિ અકાસિ. કતરાનિ દ્વે? જેતવનઞ્ચ પુબ્બારામઞ્ચ. કસ્મા? દ્વિન્નં કુલાનં ગુણમહન્તતાય. અનાથપિણ્ડિકસ્સ હિ વિસાખાય ચ ગુણં સન્ધાય ગુણં પટિચ્ચ સત્થા તાનિ સેનાસનાનિ ધુવપરિભોગેન પરિભુઞ્જિ. ઉતુવસ્સં ચારિકં ચરિત્વાપિ હિ અન્તોવસ્સે દ્વીસુયેવ સેનાસનેસુ વસતિ. એવં વસન્તો પન જેતવને રત્તિં વસિત્વા પુનદિવસે ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો દક્ખિણદ્વારેન સાવત્થિં પિણ્ડાય પવિસિત્વા પાચીનદ્વારેન નિક્ખમિત્વા પુબ્બારામે દિવાવિહારં કરોતિ. પુબ્બારામે રત્તિં વસિત્વા પુનદિવસે પાચીનદ્વારેન સાવત્થિં પિણ્ડાય પવિસિત્વા દક્ખિણદ્વારેન નિક્ખમિત્વા જેતવને દિવાવિહારં કરોતિ. તસ્મિં પન દિવસે સમ્માસમ્બુદ્ધો જેતવનેયેવ વસિ. યત્થ કત્થચિ વસન્તસ્સ ચસ્સ પઞ્ચવિધકિચ્ચં અવિજહિતમેવ હોતિ. તં હેટ્ઠા વિત્થારિતમેવ. તેસુ કિચ્ચેસુ પચ્છિમયામકિચ્ચકાલે ભગવા લોકં ઓલોકેન્તો સાવત્થિવાસીનઞ્ચ સમન્તા ચ સાવત્થિયા ગાવુતઅડ્ઢયોજનયોજનપરમે ઠાને અપરિમાણાનં સત્તાનં અભિસમયભાવં અદ્દસ.

તતો ‘‘કસ્મિં નુ ખો કાલે અભિસમયો ભવિસ્સતી’’તિ ઓલોકેન્તો ‘‘સાયન્હસમયે’’તિ દિસ્વા ‘‘મયિ નુ ખો કથેન્તે અભિસમયો ભવિસ્સતિ, સાવકે કથેન્તે ભવિસ્સતી’’તિ ‘‘સારિપુત્તત્થેરે કથેન્તે ભવિસ્સતી’’તિ અદ્દસ. તતો ‘‘કત્થ નિસીદિત્વા કથેન્તે ભવિસ્સતી’’તિ ઓલોકેન્તો ‘‘વિસાખાય રતનપાસાદે નિસીદિત્વા’’તિ દિસ્વા ‘‘બુદ્ધાનં નામ તયો સાવકસન્નિપાતા હોન્તિ, અગ્ગસાવકાનં એકો. તેસુ અજ્જ ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરસ્સ સાવકસન્નિપાતો ભવિસ્સતી’’તિ અદ્દસ. દિસ્વા પાતોવ સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા નિવત્થનિવાસનો સુગતચીવરં પારુપિત્વા સેલમયપત્તં આદાય ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો દક્ખિણદ્વારેન નગરં પવિસિત્વા પિણ્ડાય ચરન્તો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સુલભપિણ્ડપાતં કત્વા વાતપ્પહતા વિય નાવા પટિનિવત્તિત્વા દક્ખિણદ્વારેન નિક્ખમિત્વા બહિદ્વારે અટ્ઠાસિ. તતો અસીતિ મહાસાવકા ભિક્ખુનિપરિસા ઉપાસકપરિસા ઉપાસિકાપરિસાતિ ચતસ્સો પરિસા સત્થારં પરિવારયિંસુ.

સત્થા સારિપુત્તત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘સારિપુત્ત, તયા પુબ્બારામં ગન્તું વટ્ટતિ, તવ ચ પરિસં ગહેત્વા ગચ્છાહી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ થેરો અત્તનો પરિવારેહિ પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ પરિવુતો પુબ્બારામં અગમાસિ. એતેનેવ નિયામેન અસીતિ મહાસાવકે પુબ્બારામમેવ પેસેત્વા સયં એકેન આનન્દત્થેરેનેવ સદ્ધિં જેતવનં અગમાસિ. આનન્દત્થેરોપિ વિહારે સત્થુ વત્તં કત્વા વન્દિત્વા ‘‘પુબ્બારામં ગચ્છામિ, ભન્તે’’તિ આહ. એવં કરોહિ આનન્દાતિ. સત્થારં વન્દિત્વા તત્થેવ અગમાસિ. સત્થા એકકોવ જેતવને ઓહીનો.

તં દિવસઞ્હિ ચતસ્સો પરિસા થેરસ્સેવ ધમ્મકથં સોતુકામા અહેસું. કોસલમહારાજાપિ બલકાયેન પરિવુતો પુબ્બારામમેવ ગતો. તથા પઞ્ચસતઉપાસકપરિવારો અનાથપિણ્ડિકો. વિસાખા પન મહાઉપાસિકા દ્વીહિ જઙ્ઘસહસ્સેહિ પરિવુતો અગમાસિ. સત્તપણ્ણાસાય કુલસતસહસ્સાનં વસનટ્ઠાને સાવત્થિનગરે ગેહપાલકદારકે ઠપેત્વા સેસજનો ગન્ધચુણ્ણમાલાદીનિ ગહેત્વા પુબ્બારામમેવ અગમાસિ. ચતૂસુ દ્વારગામેસુ ગાવુતઅડ્ઢયોજનયોજનપરમટ્ઠાને સબ્બેયેવ મનુસ્સા ગન્ધચુણ્ણમાલાદિહત્થા પુબ્બારામમેવ અગમંસુ. સકલવિહારો મિસ્સકપુપ્ફેહિ અભિકિણ્ણો વિય અહોસિ.

ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરોપિ ખો વિહારં ગન્ત્વા વિહારપરિવેણે અઙ્ગણટ્ઠાને અટ્ઠાસિ. ભિક્ખૂ થેરસ્સ આસનં પઞ્ઞાપયિંસુ. થેરો તત્થ નિસીદિત્વા ઉપટ્ઠાકત્થેરેન વત્તે કતે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઓવાદં કત્વા ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા સમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસીદિ. સો પરિચ્છિન્નકાલવસેન સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય અચિરવતિં ગન્ત્વા રજોજલ્લં પવાહેત્વા પટિપ્પસ્સદ્ધદરથો ઓતિણ્ણતિત્થેનેવ ઉત્તરિત્વા નિવત્થનિવાસનો સઙ્ઘાટિં પારુપિત્વા અટ્ઠાસિ. ભિક્ખુસઙ્ઘોપિ સમ્મુખસમ્મુખટ્ઠાનેન ઓતરિત્વા સરીરે રજોજલ્લં પવાહેત્વા પચ્ચુત્તરિત્વા થેરં પરિવારયિંસુ. અન્તોવિહારેપિ થેરસ્સ ધમ્માસનં પઞ્ઞાપયિંસુ. ચતસ્સોપિ પરિસા અત્તનો અત્તનો ઓકાસં ઞત્વા મગ્ગં ઠપેત્વા નિસીદિંસુ. સારિપુત્તત્થેરોપિ પઞ્ચભિક્ખુસતપરિવારો ધમ્મસભં આગન્ત્વા સીહમત્થકપ્પતિટ્ઠિતે સમુસ્સિતસેતચ્છત્તે રતનપલ્લઙ્કે ચિત્તબીજનિં ગહેત્વા પુરત્થાભિમુખો નિસીદિ. નિસીદિત્વા પરિસં ઓલોકેત્વા – ‘‘મહતી વતાયં પરિસા, ઇમિસ્સા ન અપ્પમત્તિકા પરિત્તકધમ્મદેસના અનુચ્છવિકા, કતરધમ્મદેસના નુ ખો અનુચ્છવિકા ભવિસ્સતી’’તિ તીણિ પિટકાનિ આવજ્જમાનો ઇમં સંયોજનપરિયાય ધમ્મદેસનં અદ્દસ.

એવં દેસનં સલ્લક્ખેત્વા તં દેસેતુકામો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ આવુસો, ભિક્ખવેતિ. આવુસોતિ હિ અવત્વા, ભિક્ખવેતિ વચનં બુદ્ધાલાપો નામ હોતિ, અયં પનાયસ્મા ‘‘દસબલેન સમાનં આલપનં ન કરિસ્સામી’’તિ સત્થુ ગારવવસેન સાવકાલાપં કરોન્તો, ‘‘આવુસો ભિક્ખવે’’તિ આહ. એતદવોચાતિ એતં ‘‘અજ્ઝત્તસંયોજનઞ્ચ, આવુસો, પુગ્ગલં દેસેસ્સામિ બહિદ્ધાસંયોજનઞ્ચા’’તિ ધમ્મદેસનાપદં અવોચ.

તસ્મિં પન રતનપાસાદે અધિવત્થો એકો સોતાપન્નો દેવપુત્તો અત્થિ, સો બુદ્ધેહિ વા સાવકેહિ વા દેસનાય આરદ્ધમત્તાયયેવ જાનાતિ – ‘‘અયં દેસના ઉત્તાનિકા ભવિસ્સતિ, અયં ગમ્ભીરા. અયં ઝાનનિસ્સિતા ભવિસ્સતિ, અયં વિપસ્સનાનિસ્સિતા. અયં મગ્ગનિસ્સિતા અયં ફલનિસ્સિતા, અયં નિબ્બાનનિસ્સિતા’’તિ. સો તસ્મિમ્પિ દિવસે થેરેન દેસનાય આરદ્ધમત્તાય એવં અઞ્ઞાસિ – ‘‘યેન નીહારેન મય્હં અય્યેન ધમ્મસેનાપતિના સારિપુત્તત્થેરેન દેસના આરદ્ધા, અયં દેસના વિપસ્સનાગાળ્હા ભવિસ્સતિ, છહિ મુખેહિ વિપસ્સનં કથેસ્સતિ. દેસનાપરિયોસાને કોટિસતસહસ્સદેવતા અરહત્તં પાપુણિસ્સન્તિ, સોતાપન્નાદીનં પન દેવમનુસ્સાનં પરિચ્છેદો ન ભવિસ્સતિ. દેસનાય અનુચ્છવિકં કત્વા મય્હં અય્યસ્સ સાધુકારં દસ્સામી’’તિ દેવાનુભાવેન મહન્તં સદ્દં કત્વા – ‘‘સાધુ સાધુ અય્યા’’તિ આહ.

દેવરાજેન સાધુકારે દિન્ને પરિવારકપાસાદસહસ્સે અધિવત્થા દેવતા સબ્બાવ સાધુકારં અદંસુ. તાસં સાધુકારસદ્દેન સબ્બા પુબ્બારામે વસનદેવતા, તાસં સદ્દેન ગાવુતમત્તે દેવતા, તતો અડ્ઢયોજને યોજનેતિ એતેનુપાયેન એકચક્કવાળે, દ્વીસુ ચક્કવાળેસુ, તીસુ ચક્કવાળેસૂતિ દસસહસ્સચક્કવાળેસુ દેવતા સાધુકારમદંસુ. તાસં સાધુકારસદ્દેન પથવિટ્ઠકનાગા ચ આકાસટ્ઠકદેવતા ચ. તતો અબ્ભવલાહકા, ઉણ્હવલાહકા, સીતવલાહકા, વસ્સવલાહકા, ચાતુમહારાજિકા ચત્તારો મહારાજાનો, તાવતિંસા દેવતા, સક્કો દેવરાજા, યામા દેવતા, સુયામો દેવરાજા, તુસિતા દેવતા, સન્તુસિતો દેવરાજા, નિમ્માનરતી દેવતા, સુનિમ્મિતો દેવરાજા, વસવત્તી દેવતા, વસવત્તી દેવરાજા, બ્રહ્મપારિસજ્જા, બ્રહ્મપુરોહિતા, મહાબ્રહ્માનો, પરિત્તાભા, અપ્પમાણાભા, આભસ્સરા, પરિત્તસુભા, અપ્પમાણસુભા, સુભકિણ્હા, વેહપ્ફલા, અવિહા, અતપ્પા, સુદસ્સા, સુદસ્સી, અકનિટ્ઠા દેવતાતિ અસઞ્ઞે ચ અરૂપાવચરસત્તે ચ ઠપેત્વા સોતાયતનપવત્તિટ્ઠાને સબ્બા દેવતા સાધુકારમદંસુ.

તતો ખીણાસવમહાબ્રહ્માનો – ‘‘મહા વતાયં સાધુકારસદ્દો, પથવિતલતો પટ્ઠાય યાવ અકનિટ્ઠલોકં આગતો, કિમત્થં નુ ખો એસો’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરો પુબ્બારામે વિસાખાય રતનપાસાદે નિસીદિત્વા સંયોજનપરિયાયધમ્મદેસનમારભિ, અમ્હેહિપિ તત્થ કાયસક્ખીહિ ભવિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા તત્થ અગમંસુ. પુબ્બારામો દેવતાહિ પરિપુણ્ણો, સમન્તા પુબ્બારામસ્સ ગાવુતં અડ્ઢયોજનં, યોજનન્તિ સકલચક્કવાળં હેટ્ઠા પથવિતલેન તિરિયં ચક્કવાળપરિયન્તેન પરિચ્છિન્નં દસહિ ચક્કવાળસહસ્સેહિ સન્નિપતિતાહિ દેવતાહિ નિરન્તરમહોસિ, આરગ્ગનિતુદનમત્તે ઠાને ઉપરિમકોટિયા સટ્ઠિ દેવતા સુખુમત્તભાવે માપેત્વા અટ્ઠંસુ.

અથાયસ્મા સારિપુત્તો ‘‘મહન્તં વતિદં હલાહલં, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ આવજ્જેન્તો દસસહસ્સચક્કવાળે ઠિતાનં દેવતાનં એકચક્કવાળે સન્નિપતિતભાવં અદ્દસ. અથ યસ્મા બુદ્ધાનં અધિટ્ઠાનકિચ્ચં નત્થિ, પરિસપરિમાણેનેવ પસ્સન્તિ ચેવ સદ્દઞ્ચ સાવેન્તિ. સાવકાનં પન અધિટ્ઠાનં વટ્ટતિ. તસ્મા થેરો સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય મહગ્ગતચિત્તેન અધિટ્ઠાસિ – ‘‘ચક્કવાળપરિયન્તા પરિસા સબ્બાપિ મં પસ્સતુ, ધમ્મઞ્ચ મે દેસેન્તસ્સ સદ્દં સુણાતૂ’’તિ. અધિટ્ઠિતકાલતો પટ્ઠાય દક્ખિણજાણુપસ્સે ચ ચક્કવાળમુખવટ્ટિયઞ્ચ નિસીદિત્વા ‘‘ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરો નામ કીદિસો દીઘો રસ્સો સામો ઓદાતો’’તિ વત્તબ્બકારણં નાહોસિ, સબ્બેસમ્પિ સબ્બદિસાસુ નિસિન્નાનં અભિમુખેયેવ પઞ્ઞાયિત્થ, નભમજ્ઝે ઠિતચન્દો વિય અહોસિ. ધમ્મં દેસેન્તસ્સાપિસ્સ દક્ખિણજાણુપસ્સે ચ ચક્કવાળમુખવટ્ટિયઞ્ચ નિસિન્ના સબ્બે એકકંસેનેવ સદ્દં સુણિંસુ.

એવં અધિટ્ઠહિત્વા થેરો અજ્ઝત્તસંયોજનઞ્ચ, આવુસોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં આરભિ. તત્થ અજ્ઝત્તન્તિ કામભવો. બહિદ્ધાતિ રૂપારૂપભવો. કિઞ્ચાપિ હિ સત્તા કામભવે અપ્પં કાલં વસન્તિ કપ્પસ્સ ચતુત્થમેવ કોટ્ઠાસં, ઇતરેસુ તીસુ કોટ્ઠાસેસુ કામભવો સુઞ્ઞો હોતિ તુચ્છો, રૂપભવે બહું કાલં વસન્તિ, તથાપિ તેસં યસ્મા કામભવે ચુતિપટિસન્ધિયો બહુકા હોન્તિ, અપ્પકા રૂપારૂપભવેસુ. યત્થ ચ ચુતિપટિસન્ધિયો બહુકા, તત્થ આલયોપિ પત્થનાપિ અભિલાસોપિ બહુ હોતિ. યત્થ અપ્પા, તત્થ અપ્પો. તસ્મા કામભવો અજ્ઝત્તં નામ જાતં, રૂપારૂપભવા બહિદ્ધા નામ. ઇતિ અજ્ઝત્તસઙ્ખાતે કામભવે છન્દરાગો અજ્ઝત્તસંયોજનં નામ, બહિદ્ધાસઙ્ખાતેસુ રૂપારૂપભવેસુ છન્દરાગો બહિદ્ધાસંયોજનં નામ. ઓરમ્ભાગિયાનિ વા પઞ્ચ સંયોજનાનિ અજ્ઝત્તસંયોજનં નામ, ઉદ્ધમ્ભાગિયાનિ પઞ્ચ બહિદ્ધાસંયોજનં નામ. તત્રાયં વચનત્થો – ઓરં વુચ્ચતિ કામધાતુ, તત્થ ઉપપત્તિનિપ્ફાદનતો તં ઓરં ભજન્તીતિ ઓરમ્ભાગિયાનિ. ઉદ્ધં વુચ્ચતિ રૂપારૂપધાતુ, તત્થ ઉપપત્તિનિપ્ફાદનતો તં ઉદ્ધં ભજન્તીતિ ઉદ્ધમ્ભાગિયાનિ.

એવં વુત્તપ્પભેદેન અજ્ઝત્તસંયોજનેન સંયુત્તો પુગ્ગલો અજ્ઝત્તસંયોજનો, બહિદ્ધાસંયોજનેન સંયુત્તો પુગ્ગલો બહિદ્ધાસંયોજનો. ઉભયમ્પિ ચેતં ન લોકિયસ્સ વટ્ટનિસ્સિતમહાજનસ્સ નામં. યેસં પન ભવો દ્વેધા પરિચ્છિન્નો, તેસં સોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામીનં અરિયસાવકાનં એતં નામં. યથા હિ મહાઅરઞ્ઞે ખદિરવનસાલવનાદીનિ થમ્ભો તુલાસઙ્ઘાટોતિ નામં ન લભન્તિ, ખદિરવનં સાલવનન્તિ નામમેવ લભન્તિ. યદા પન તતો રુક્ખા તિણ્હાય કુઠારિયા છિન્દિત્વા થમ્ભાદિસણ્ઠાનેન તચ્છિતા હોન્તિ, તદા થમ્ભો તુલાસઙ્ઘાટોતિ નામં લભન્તિ. એવમેવં અપરિચ્છિન્નભવો બહલકિલેસો પુથુજ્જનો એતં નામં ન લભતિ, ભવં પરિચ્છિન્દિત્વા કિલેસે તનુકે કત્વા ઠિતા સોતાપન્નાદયોવ લભન્તિ.

ઇમસ્સ ચ પનત્થસ્સ વિભાવનત્થં ઇદં વચ્છકસાલોપમં વેદિતબ્બં. વચ્છકસાલં હિ કત્વા અન્તો ખાણુકે કોટ્ટેત્વા વચ્છકે યોત્તેહિ બન્ધિત્વા તેસુ ઉપનિબન્ધન્તિ, યોત્તેસુ અપ્પહોન્તેસુ કણ્ણેસુપિ ગહેત્વા તત્થ વચ્છકે પવેસેન્તિ, અન્તોસાલાય ઓકાસે અપ્પહોન્તે બહિ ખાણુકે કોટ્ટેત્વાપિ એવમેવ કરોન્તિ. તત્થ કોચિ અન્તોબદ્ધો વચ્છકો બહિનિપન્નો હોતિ, કોચિ બહિબદ્ધો અન્તોનિપન્નો, કોચિ અન્તોબદ્ધો અન્તોવ નિપન્નો, કોચિ બહિબદ્ધો બહિયેવ નિપન્નો. કોચિ અન્તોપિ અબદ્ધોવ ચરતિ, બહિપિ અબદ્ધોવ. તત્થ અન્તોબદ્ધસ્સ બહિનિપન્નસ્સ બન્ધનં દીઘં હોતિ. સો હિ ઉણ્હાદિપીળિતો નિક્ખમિત્વા બહિ વચ્છકાનં અબ્ભન્તરે નિપજ્જતિ. બહિબદ્ધે અન્તોનિપન્નેપિ એસેવ નયો. યો પન અન્તોબદ્ધો અન્તોનિપન્નો, તસ્સ બન્ધનં રસ્સં હોતિ. બહિબદ્ધે બહિનિપન્નેપિ એસેવ નયો. ઉભોપિ હિ તે દિવસમ્પિ ખાણુકં અનુપરિગન્ત્વા તત્થેવ સયન્તિ. યો પન અન્તો અબદ્ધો તત્થેવ વચ્છકાનં અન્તરે વિચરતિ. અયં સીલવા વચ્છકો કણ્ણે ગહેત્વા વચ્છકાનં અન્તરે વિસ્સટ્ઠો દિવસમ્પિ અઞ્ઞત્થ અગન્ત્વા તત્થેવ ચરતિ. બહિ અબદ્ધે તત્થેવ વિચરન્તેપિ એસેવ નયો.

તત્થ વચ્છકસાલા વિય તયો ભવા વેદિતબ્બા. વચ્છકસાલાયં ખાણુકા વિય અવિજ્જાખાણુકો. વચ્છકબન્ધનયોત્તં વિય દસ સંયોજનાનિ. વચ્છકા વિય તીસુ ભવેસુ નિબ્બત્તસત્તા. અન્તોબદ્ધો બહિસયિતવચ્છકો વિય રૂપારૂપભવેસુ સોતાપન્નસકદાગામિનો. તે હિ કિઞ્ચાપિ તત્થેવ વસન્તિ, સંયોજનં પન તેસં કામાવચરૂપનિબદ્ધમેવ. કેનટ્ઠેન? અપ્પહીનટ્ઠેન. રૂપારૂપભવેસુ પુથુજ્જનોપિ એતેહેવ સઙ્ગહિતો. સોપિ હિ કિઞ્ચાપિ તત્થ વસતિ, સંયોજનં પનસ્સ કામાવચરૂપનિબદ્ધમેવ. બહિબદ્ધો અન્તોસયિતવચ્છકો વિય કામાવચરે અનાગામી. સો હિ કિઞ્ચાપિ કામાવચરે વસતિ, સંયોજનં પનસ્સ રૂપારૂપભવૂપનિબદ્ધમેવ. અન્તોબદ્ધો અન્તોનિપન્નો વિય કામાવચરે સોતાપન્નસકદાગામિનો. તે હિ સયમ્પિ કામાવચરે વસન્તિ, સંયોજનમ્પિ તેસં કામાવચરૂપનિબદ્ધમેવ. બહિબદ્ધો બહિનિપન્નો વિય રૂપારૂપભવેસુ અનાગામી. સો હિ સયમ્પિ તત્થ વસતિ, સંયોજનમ્પિસ્સ રૂપારૂપભવૂપનિબદ્ધમેવ. અન્તોઅબદ્ધો અન્તોવિચરણવચ્છકો વિય કામાવચરે ખીણાસવો. બહિઅબદ્ધો બહિવિચરણવચ્છકો વિય રૂપારૂપભવે ખીણાસવો. સંયોજનેસુ પન સક્કાયદિટ્ઠિ વિચિકિચ્છા સીલબ્બતપરામાસોતિ ઇમાનિ તીણિ ગચ્છન્તં નિવારેન્તિ, ગતં પટિઆનેન્તિ. કામચ્છન્દો બ્યાપાદોતિ ઇમાનિ પન દ્વે સંયોજનાનિ સમાપત્તિયા વા અવિક્ખમ્ભેત્વા મગ્ગેન વા અસમુચ્છિન્દિત્વા રૂપારૂપભવે નિબ્બત્તિતું ન સક્કોતિ.

કતમો ચાવુસોતિ ઇદં થેરો યથા નામ પુરિસો દ્વે રતનપેળા પસ્સે ઠપેત્વા સમ્પત્તપરિસાય દ્વે હત્થે પૂરેત્વા સત્તવિધં રતનં ભાજેત્વા દદેય્ય, એવં પઠમં રતનપેળં દત્વા દુતિયમ્પિ તથેવ દદેય્ય. એવમેવં ‘‘અજ્ઝત્તસંયોજનઞ્ચ, આવુસો, પુગ્ગલં દેસેસ્સામિ બહિદ્ધાસંયોજનઞ્ચા’’તિ ઇમાનિ દ્વે પદાનિ માતિકાવસેન ઠપેત્વા ઇદાનિ અટ્ઠવિધાય પરિસાય ભાજેત્વા દસ્સેતું વિત્થારકથં આરભિ.

તત્થ ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. સીલવા હોતીતિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલેહિ સીલસમ્પન્નો હોતિ. ઇતિ થેરો એત્તાવતા ચ કિર ચતુપારિસુદ્ધિસીલં ઉદ્દિસિત્વા ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો’’તિ ઇમિના તત્થ જેટ્ઠકસીલં વિત્થારેત્વા દસ્સેસીતિ દીપવિહારવાસી સુમ્મત્થેરો આહ. અન્તેવાસિકો પનસ્સ તિપિટકચૂળનાગત્થેરો આહ – ‘‘ઉભયત્થાપિ પાતિમોક્ખસંવરોવ વુત્તો. પાતિમોક્ખસંવરોયેવ હિ સીલં, ઇતરાનિ પન તીણિ સીલન્તિ વુત્તટ્ઠાનં નામ અત્થી’’તિ અનનુજાનન્તો ઉત્તરિ આહ – ઇન્દ્રિયસંવરો નામ છદ્વારરક્ખામત્તકમેવ, આજીવપારિસુદ્ધિ ધમ્મેન સમેન પચ્ચયુપ્પત્તિમત્તકં, પચ્ચયસન્નિસ્સિતં પટિલદ્ધપચ્ચયે ‘‘ઇદમત્થ’’ન્તિ પચ્ચવેક્ખિત્વા પરિભુઞ્જનમત્તકં, નિપ્પરિયાયેન પન પાતિમોક્ખસંવરોવ સીલં. યસ્સ સો ભિન્નો, અયં છિન્નસીસો વિય પુરિસો હત્થપાદે સેસાનિ રક્ખિસ્સતીતિ ન વત્તબ્બો. યસ્સ પન સો અરોગો, અયં અચ્છિન્નસીસો વિય પુરિસો જીવિતં સેસાનિ પુન પાકતિકાનિ કત્વા રક્ખિતું સક્કોતિ. તસ્મા સીલવાતિ ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરં ઉદ્દિસિત્વા તં વિત્થારેન્તો ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો’’તિઆદિમાહાતિ.

તત્થ પાતિમોક્ખસંવરસંવુતોતિ પાતિમોક્ખસંવરેન સમન્નાગતો. આચારગોચરસમ્પન્નોતિ આચારેન ચ ગોચરેન ચ સમ્પન્નો. અણુમત્તેસૂતિ અપ્પમત્તકેસુ. વજ્જેસૂતિ અકુસલધમ્મેસુ. ભયદસ્સાવીતિ ભયદસ્સી. સમાદાયાતિ સમ્મા આદિયિત્વા. સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસૂતિ તં તં સિક્ખાપદં સમાદિયિત્વા સિક્ખતિ. અપિચ સમાદાય સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસૂતિ યંકિઞ્ચિ સિક્ખાપદેસુ સિક્ખાકોટ્ઠાસેસુ સિક્ખિતબ્બં કાયિકં વા વાચસિકં વા, તં સબ્બં સમ્મા આદાય સિક્ખતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પન સબ્બાનેતાનિ પાતિમોક્ખસંવરાદીનિ પદાનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૪ આદયો) વુત્તાનિ, ચતુપારિસુદ્ધિસીલઞ્ચ સબ્બાકારેન વિભજિત્વા દસ્સિતં. અઞ્ઞતરં દેવનિકાયન્તિ છસુ કામાવચરદેવઘટાસુ અઞ્ઞતરં દેવઘટં. આગામી હોતીતિ હેટ્ઠા આગામી હોતિ. આગન્તા ઇત્થત્તન્તિ ઇત્થત્તં માનુસકપઞ્ચક્ખન્ધભાવમેવ આગન્તા હોતિ. તત્રૂપપત્તિકો વા ઉપરૂપપત્તિકો વા ન હોતિ, પુન હેટ્ઠાગામીયેવ હોતીતિ દસ્સેતિ. ઇમિના અઙ્ગેન સુક્ખવિપસ્સકસ્સ ધાતુકમ્મટ્ઠાનિકભિક્ખુનો હેટ્ઠિમં મગ્ગદ્વયઞ્ચેવ ફલદ્વયઞ્ચ કથિતં.

અઞ્ઞતરં સન્તં ચેતોવિમુત્તિન્તિ અટ્ઠસુ સમાપત્તીસુ અઞ્ઞતરં ચતુત્થજ્ઝાનસમાપત્તિં. સા હિ પચ્ચનીકકિલેસાનં સન્તત્તા સન્તા, તેહેવ ચ કિલેસેહિ ચેતસો વિમુત્તત્તા ચેતોવિમુત્તીતિ વુચ્ચતિ. અઞ્ઞતરં દેવનિકાયન્તિ પઞ્ચસુ સુદ્ધાવાસદેવનિકાયેસુ અઞ્ઞતરં. અનાગન્તા ઇત્થત્તન્તિ પુન ઇમં પઞ્ચક્ખન્ધભાવં અનાગન્તા, હેટ્ઠૂપપત્તિકો ન હોતિ, ઉપરૂપપત્તિકો વા હોતિ તત્થેવ વા પરિનિબ્બાયીતિ દસ્સેતિ. ઇમિના અઙ્ગેન સમાધિકમ્મિકસ્સ ભિક્ખુનો તયો મગ્ગા તીણિ ચ ફલાનિ કથિતાનિ.

કામાનંયેવ નિબ્બિદાયાતિ દુવિધાનમ્પિ કામાનં નિબ્બિન્દનત્થાય ઉક્કણ્ઠનત્થાય. વિરાગાયાતિ વિરજ્જનત્થાય. નિરોધાયાતિ અપ્પવત્તિકરણત્થાય. પટિપન્નો હોતીતિ પટિપત્તિં પટિપન્નો હોતિ. એત્તાવતા સોતાપન્નસ્સ ચ સકદાગામિનો ચ પઞ્ચકામગુણિકરાગક્ખયત્થાય અનાગામિમગ્ગવિપસ્સના કથિતા હોતિ. ભવાનંયેવાતિ તિણ્ણં ભવાનં. ઇમિના અનાગામિનો ભવરાગક્ખયત્થાય અરહત્તમગ્ગવિપસ્સના કથિતા હોતિ. તણ્હાક્ખયાય પટિપન્નો હોતીતિ ઇમિનાપિ સોતાપન્નસકદાગામીનંયેવ પઞ્ચકામગુણિકતણ્હાક્ખયકરણત્થં અનાગામિમગ્ગવિપસ્સના કથિતા. સો લોભક્ખયાયાતિ ઇમિનાપિ અનાગામિનો ભવલોભક્ખયત્થાય અરહત્તમગ્ગવિપસ્સનાવ કથિતા. અઞ્ઞતરં દેવનિકાયન્તિ સુદ્ધાવાસેસ્વેવ અઞ્ઞતરં દેવનિકાયં. અનાગન્તા ઇત્થત્તન્તિ ઇમં ખન્ધપઞ્ચકભાવં અનાગન્તા, હેટ્ઠૂપપત્તિકો ન હોતિ, ઉપરૂપપત્તિકો વા હોતિ, તત્થેવ વા પરિનિબ્બાયતિ.

ઇતિ પઠમેન અઙ્ગેન સુક્ખવિપસ્સકસ્સ ધાતુકમ્મટ્ઠાનિકભિક્ખુનો હેટ્ઠિમાનિ દ્વે મગ્ગફલાનિ કથિતાનિ, દુતિયેન સમાધિકમ્મિકસ્સ તીણિ મગ્ગફલાનિ, ‘‘સો કામાન’’ન્તિ ઇમિના સોતાપન્નસકદાગામીનં પઞ્ચકામગુણિકરાગક્ખયાય ઉપરિ અનાગામિમગ્ગવિપસ્સના, ‘‘સો ભવાનંયેવા’’તિ ઇમિના અનાગામિસ્સ ઉપરિ અરહત્તમગ્ગવિપસ્સના, ‘‘સો તણ્હાક્ખયાયા’’તિ ઇમિના સોતાપન્નસકદાગામીનં પઞ્ચકામગુણિકતણ્હાક્ખયાય ઉપરિ અનાગામિમગ્ગવિપસ્સના, ‘‘સો લોભક્ખયાયા’’તિ ઇમિના અનાગામિનો ભવલોભક્ખયાય ઉપરિ અરહત્તમગ્ગવિપસ્સના કથિતાતિ એવં છહિ મુખેહિ વિપસ્સનં કથેત્વા દેસનં યથાનુસન્ધિં પાપેસિ. દેસનાપરિયોસાને કોટિસતસહસ્સદેવતા અરહત્તં પાપુણિંસુ, સોતાપન્નાદીનં પરિચ્છેદોવ નાહોસિ. યથા ચ ઇમસ્મિં સમાગમે, એવં મહાસમયસુત્તે મઙ્ગલસુત્તે ચ ચૂળરાહુલોવાદસુત્તે ચ કોટિસતસહસ્સદેવતા અરહત્તં પાપુણિંસુ, સોતાપન્નાદીનં દેવમનુસ્સાનં પરિચ્છેદો નાહોસિ.

સમચિત્તા દેવતાતિ ચિત્તસ્સ સુખુમભાવસમતાય સમચિત્તા. સબ્બાપિ હિ તા અત્તનો અત્તભાવે સુખુમે ચિત્તસરિક્ખકે કત્વા માપેસું. તેન સમચિત્તા નામ જાતા. અપરેનપિ કારણેન સમચિત્તા – ‘‘થેરેન સમાપત્તિ તાવ કથિતા, સમાપત્તિથામો પન ન કથિતો. મયં દસબલં પક્કોસિત્વા સમાપત્તિયા થામં કથાપેસ્સામા’’તિ સબ્બાપિ એકચિત્તા અહેસુન્તિપિ સમચિત્તા. અપરમ્પિ કારણં – ‘‘થેરેન એકેન પરિયાયેન સમાપત્તિપિ સમાપત્તિથામોપિ કથિતો, કો નુ ખો ઇમં સમાગમં સમ્પત્તો, કો ન સમ્પત્તો’’તિ ઓલોકયમાના તથાગતસ્સ અસમ્પત્તભાવં દિસ્વા ‘‘મયં તથાગતં પક્કોસિત્વા પરિસં પરિપુણ્ણં કરિસ્સામા’’તિ સબ્બાપિ એકચિત્તા અહેસુન્તિપિ સમચિત્તા. અપરમ્પિ કારણં – અનાગતે કોચિદેવ ભિક્ખુ વા ભિક્ખુની વા દેવો વા મનુસ્સો વા ‘‘અયં દેસના સાવકભાસિતા’’તિ અગારવં કરેય્ય, સમ્માસમ્બુદ્ધં પક્કોસિત્વા ઇમં દેસનં સબ્બઞ્ઞુભાસિતં કરિસ્સામ. એવં અનાગતે ગરુભાવનીયા ભવિસ્સતીતિ સબ્બાવ એકચિત્તા અહેસુન્તિપિ સમચિત્તા. અપરમ્પિ કારણં – સબ્બાપિ હિ તા એકસમાપત્તિલાભિનિયો વા અહેસું એકારમ્મણલાભિનિયો વાતિ એવમ્પિ સમચિત્તા.

હટ્ઠાતિ તુટ્ઠપહટ્ઠા આમોદિતા પમોદિતા. સાધૂતિ આયાચનત્થે નિપાતો. અનુકમ્પં ઉપાદાયાતિ ન થેરસ્સ અનુકમ્પં કારુઞ્ઞં અનુદ્દયં પટિચ્ચ, ન ચ ઇમસ્મિં ઠાને થેરસ્સ અનુકમ્પિતબ્બકિચ્ચં અત્થિ. યસ્મિં હિ દિવસે થેરો સૂકરખતલેણદ્વારે ભાગિનેય્યસ્સ દીઘનખપરિબ્બાજકસ્સ વેદનાકમ્મટ્ઠાને (મ. નિ. ૨.૨૦૬) કથિયમાને તાલવણ્ટં ગહેત્વા સત્થારં બીજમાનો ઠિતો પરસ્સ વડ્ઢિતભોજનં ભુઞ્જિત્વા ખુદં વિનોદેન્તો વિય પરસ્સ સજ્જિતપસાધનં સીસે પટિમુઞ્ચન્તો વિય ચ સાવકપારમિઞાણસ્સ નિપ્પદેસતો મત્થકં પત્તો, તસ્મિંયેવ દિવસે ભગવતા અનુકમ્પિતો નામ. અવસેસાનં પન તં ઠાનં સમ્પત્તાનં દેવમનુસ્સાનં અનુકમ્પં ઉપાદાય ગચ્છતુ ભગવાતિ ભગવન્તં યાચિંસુ.

બલવા પુરિસોતિ દુબ્બલો હિ ખિપ્પં સમિઞ્જનપસારણં કાતું ન સક્કોતિ, બલવાવ સક્કોતિ. તેનેતં વુત્તં. સમ્મુખે પાતુરહોસીતિ સમ્મુખટ્ઠાને પુરતોયેવ પાકટો અહોસિ. ભગવા એતદવોચાતિ એતં ‘‘ઇધ સારિપુત્તા’’તિઆદિના નયેન અત્તનો આગમનકારણં અવોચ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘સચે કોચિ બાલો અકતઞ્ઞૂ ભિક્ખુ વા ભિક્ખુની વા ઉપાસકો વા ઉપાસિકા વા એવં ચિન્તેય્ય – ‘સારિપુત્તત્થેરો મહન્તં પરિસં અલત્થ, સમ્માસમ્બુદ્ધો એત્તકં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો ઉસૂયાય પરિસં ઉટ્ઠાપેતું આગતો’તિ. સો ઇમં મયિ મનોપદોસં કત્વા અપાયે નિબ્બત્તેય્યા’’તિ. અથત્તનો આગમનકારણં કથેન્તો એતં ‘‘ઇધ સારિપુત્તા’’તિઆદિવચનં અવોચ.

એવં અત્તનો આગમનકારણં કથેત્વા ઇદાનિ સમાપત્તિયા થામં કથેતું તા ખો પન, સારિપુત્ત, દેવતા દસપિ હુત્વાતિઆદિમાહ. તત્થ યસવસેન વા અત્થં આહરિતું વટ્ટતિ સમાપત્તિવસેન વા. યસવસેન તાવ મહેસક્ખા દેવતા દસ દસ એકટ્ઠાને અટ્ઠંસુ, તાહિ અપ્પેસક્ખતરા વીસતિ વીસતિ એકટ્ઠાને અટ્ઠંસુ, તાહિ અપ્પેસક્ખતરા…પે… સટ્ઠિ સટ્ઠિ એકટ્ઠાને અટ્ઠંસુ. સમાપત્તિવસેન પન યાહિ પણીતા સમાપત્તિ ભાવિતા, તા સટ્ઠિ સટ્ઠિ એકટ્ઠાને અટ્ઠંસુ. યાહિ તતો હીનતરા, તા પઞ્ઞાસ પઞ્ઞાસ…પે… યાહિ તતો હીનતરા સમાપત્તિ ભાવિતા…પે… તા દસ દસ એકટ્ઠાને અટ્ઠંસુ. યાહિ વા હીના ભાવિતા, તા દસ દસ એકટ્ઠાને અટ્ઠંસુ. યાહિ તતો પણીતતરા ભાવિતા, તા વીસતિ વીસતિ. યાહિ તતો પણીતતરા…પે… તા સટ્ઠિ સટ્ઠિ એકટ્ઠાને અટ્ઠંસુ.

આરગ્ગકોટિનિતુદનમત્તેતિ આરગ્ગકોટિયા પતનમત્તે ઓકાસે. ન ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં બ્યાબાધેન્તીતિ એવં સમ્બાધે ઠાને તિટ્ઠન્તિયોપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ન બ્યાબાધેન્તિ ન ઘટ્ટેન્તિ, અસમ્પીળા અસમ્બાધાવ અહેસું. ‘‘તવ હત્થો મં બાધતિ, તવ પાદો મં બાધતિ, ત્વં મં મદ્દન્તી ઠિતા’’તિ વત્તબ્બકારણં નાહોસિ. તત્થ નૂનાતિ તસ્મિં ભવે નૂન. તથાચિત્તં ભાવિતન્તિ તેનાકારેન ચિત્તં ભાવિતં. યેન તા દેવતાતિ યેન તથાભાવિતેન ચિત્તેન તા દેવતા દસપિ હુત્વા…પે… તિટ્ઠન્તિ, ન ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં બ્યાબાધેન્તીતિ. ઇધેવ ખોતિ સાસને વા મનુસ્સલોકે વા ભુમ્મં, ઇમસ્મિંયેવ સાસને ઇમસ્મિંયેવ મનુસ્સલોકેતિ અત્થો. તાસઞ્હિ દેવતાનં ઇમસ્મિંયેવ મનુસ્સલોકે ઇમસ્મિંયેવ ચ સાસને તં ચિત્તં ભાવિતં, યેન તા સન્તે રૂપભવે નિબ્બત્તા, તતો ચ પન આગન્ત્વા એવં સુખુમે અત્તભાવે માપેત્વા ઠિતા. તત્થ કિઞ્ચાપિ કસ્સપદસબલસ્સ સાસને તીણિ મગ્ગફલાનિ નિબ્બત્તેત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તદેવતાપિ અત્થિ, સબ્બબુદ્ધાનં પન એકાવ અનુસાસની એકં સાસનન્તિ કત્વા ‘‘ઇધેવ ખો, સારિપુત્તા’’તિ અઞ્ઞબુદ્ધાનં સાસનમ્પિ ઇમમેવ સાસનં કરોન્તો આહ. એત્તાવતા તથાગતેન સમાપત્તિયા થામો કથિતો.

ઇદાનિ સારિપુત્તત્થેરં આરબ્ભ તન્તિવસેન અનુસાસનિં કથેન્તો તસ્માતિહ, સારિપુત્તાતિ આહ. તત્થ તસ્માતિ યસ્મા તા દેવતા ઇધેવ સન્તં સમાપત્તિં નિબ્બત્તેત્વા સન્તે ભવે નિબ્બત્તા, તસ્મા. સન્તિન્દ્રિયાતિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં સન્તતાય નિબ્બુતતાય પણીતતાય સન્તિન્દ્રિયા. સન્તમાનસાતિ માનસસ્સ સન્તતાય નિબ્બુતતાય પણીતતાય સન્તમાનસા. સન્તંયેવ ઉપહારં ઉપહરિસ્સામાતિ કાયચિત્તૂપહારં સન્તં નિબ્બુતં પણીતંયેવ ઉપહરિસ્સામ. સબ્રહ્મચારીસૂતિ સમાનં એકુદ્દેસતાદિં બ્રહ્મં ચરન્તેસુ સહધમ્મિકેસુ. એવઞ્હિ વો, સારિપુત્ત, સિક્ખિતબ્બન્તિ ઇમિના એત્તકેન વારેન ભગવા દેસનં સબ્બઞ્ઞુભાસિતં અકાસિ. અનસ્સુન્તિ નટ્ઠા વિનટ્ઠા. યે ઇમં ધમ્મપરિયાયં નાસ્સોસુન્તિ યે અત્તનો પાપિકં તુચ્છં નિરત્થકં દિટ્ઠિં નિસ્સાય ઇમં એવરૂપં ધમ્મદેસનં સોતું ન લભિંસૂતિ યથાનુસન્ધિના દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

૩૮. છટ્ઠે વરણાયં વિહરતીતિ વરણા નામ એકં નગરં, તં ઉપનિસ્સાય વિહરતિ. કામરાગાભિનિવેસવિનિબન્ધપલિગેધપરિયુટ્ઠાનજ્ઝોસાનહેતૂતિ કામરાગાભિનિવેસહેતુ, કામરાગવિનિબન્ધહેતુ, કામરાગપલિગેધહેતુ, કામરાગપરિયુટ્ઠાનહેતુ, કામરાગઅજ્ઝોસાનહેતૂતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ય્વાયં પઞ્ચ કામગુણે નિસ્સાય ઉપ્પજ્જતિ કામરાગો, તસ્સાભિનિવેસાદિહેતુ. કામરાગેન અભિનિવિટ્ઠત્તા વિનિબદ્ધત્તા તસ્મિંયેવ ચ કામરાગે મહાપઙ્કે વિય પલિગેધત્તા અનુપવિટ્ઠત્તા તેનેવ ચ કામરાગેન પરિયુટ્ઠિતત્તા ગહિતત્તા કામરાગેનેવ ચ અજ્ઝોસિતત્તા ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠપેત્વા ગહિતત્તાતિ. દિટ્ઠિરાગાદિપદેસુપિ એસેવ નયો. દિટ્ઠિરાગોતિ પનેત્થ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકરાગો વેદિતબ્બો. પુરત્થિમેસુ જનપદેસૂતિ થેરસ્સ વસનટ્ઠાનતો સાવત્થિજનપદો પુરત્થિમદિસાભાગે હોતિ, થેરો ચ નિસીદન્તોપિ તતોમુખોવ નિસિન્નો, તસ્મા એવમાહ. ઉદાનં ઉદાનેસીતિ ઉદાહારં ઉદાહરિ. યથા હિ યં તેલં માનં ગહેતું ન સક્કોતિ, વિસ્સન્દિત્વા ગચ્છતિ, તં અવસેસકોતિ વુચ્ચતિ. યઞ્ચ જલં તળાકં ગહેતું ન સક્કોતિ, અજ્ઝોત્થરિત્વા ગચ્છતિ, તં ઓઘોતિ વુચ્ચતિ, એવમેવં યં પીતિવચનં હદયં ગહેતું ન સક્કોતિ, અધિકં હુત્વા અન્તો અસણ્ઠહિત્વા બહિ નિક્ખમતિ, તં ઉદાનન્તિ વુચ્ચતિ, એવરૂપં પીતિમયવચનં નિચ્છારેસીતિ અત્થો.

૩૯. સત્તમે ગુન્દાવનેતિ એવં નામકે વને. ઉપસઙ્કમીતિ ‘‘મહાકચ્ચાનત્થેરો કિર નામ અત્તનો પિતુમત્તમ્પિ અય્યકમત્તમ્પિ દિસ્વા નેવ અભિવાદેતિ ન પચ્ચુટ્ઠેતિ ન આસનેન નિમન્તેતી’’તિ સુત્વા ‘‘ન સક્કા એત્તકેન નિટ્ઠં ગન્તું, ઉપસઙ્કમિત્વા નં પરિગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ ભુત્તપાતરાસો યેનાયસ્મા મહાકચ્ચાનો તેનુપસઙ્કમિ. જિણ્ણેતિ જરાજિણ્ણે. વુદ્ધેતિ વયોવુદ્ધે. મહલ્લકેતિ જાતિમહલ્લકે. અદ્ધગતેતિ દીઘકાલદ્ધાનં અતિક્કન્તે. વયોઅનુપ્પત્તેતિ પચ્છિમવયં અનુપ્પત્તે. તયિદં, ભો કચ્ચાન, તથેવાતિ, ભો કચ્ચાન, યં તં અમ્હેહિ કેવલં સુતમેવ, તં ઇમિના દિટ્ઠેન સમેતિ. તસ્મા તં તથેવ, ન અઞ્ઞથા. ન હિ ભવં કચ્ચાનો બ્રાહ્મણેતિ ઇદં અત્તાનં સન્ધાય વદતિ. અયં કિરસ્સ અધિપ્પાયો – અમ્હે એવં મહલ્લકે દિસ્વા ભોતો કચ્ચાનસ્સ અભિવાદનમત્તમ્પિ પચ્ચુટ્ઠાનમત્તમ્પિ આસનેન નિમન્તનમત્તમ્પિ નત્થીતિ. ન સમ્પન્નમેવાતિ ન યુત્તમેવ ન અનુચ્છવિકમેવ.

થેરો બ્રાહ્મણસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘અયં બ્રાહ્મણો નેવ વુદ્ધે જાનાતિ ન દહરે, આચિક્ખિસ્સામિસ્સ વુદ્ધે ચ દહરે ચા’’તિ દેસનં વડ્ઢેન્તો અત્થિ બ્રાહ્મણાતિઆદિમાહ. તત્થ જાનતાતિ સબ્બં નેય્યં જાનન્તેન. પસ્સતાતિ તદેવ હત્થે ઠપિતં આમલકં વિય પસ્સન્તેન. વુદ્ધભૂમીતિ યેન કારણેન વુદ્ધો નામ હોતિ, તં કારણં. દહરભૂમીતિ યેન કારણેન દહરો નામ હોતિ, તં કારણં. આસીતિકોતિ અસીતિવસ્સવયો. નાવુતિકોતિ નવુતિવસ્સવયો. કામે પરિભુઞ્જતીતિ વત્થુકામે કિલેસકામેતિ દુવિધેપિ કામે કમનવસેન પરિભુઞ્જતિ. કામમજ્ઝાવસતીતિ દુવિધેપિ કામે ઘરે ઘરસ્સામિકો વિય વસતિ અધિવસતિ. કામપરિયેસનાય ઉસ્સુકોતિ દુવિધાનમ્પિ કામાનં પરિયેસનત્થં ઉસ્સુક્કમાપન્નો. બાલો ન થેરોત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતીતિ સો ન થેરો બાલો મન્દોત્વેવ ગણનં ગચ્છતિ. વુત્તં હેતં –

‘‘ન તેન થેરો સો હોતિ, યેનસ્સ પલિતં સિરો;

પરિપક્કો વયો તસ્સ, મોઘજિણ્ણોતિ વુચ્ચતી’’તિ. (ધ. પ. ૨૬૦);

દહરોતિ તરુણો. યુવાતિ યોબ્બનેન સમન્નાગતો. સુસુકાળકેસોતિ સુટ્ઠુ કાળકેસો. ભદ્રેન યોબ્બનેન સમન્નાગતોતિ યેન યોબ્બનેન સમન્નાગતો યુવા, તં યોબ્બનં ભદ્રં લદ્ધકન્તિ દસ્સેતિ. પઠમેન વયસાતિ પઠમવયો નામ તેત્તિંસ વસ્સાનિ, તેન સમન્નાગતોતિ અત્થો. પણ્ડિતો થેરોત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતીતિ સો એવરૂપો પુગ્ગલો પણ્ડિતોતિ ચ થેરોતિ ચ ગણનં ગચ્છતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘યમ્હિ સચ્ચઞ્ચ ધમ્મો ચ, અહિંસા સંયમો દમો;

સ વે વન્તમલો ધીરો, થેરો ઇતિ પવુચ્ચતી’’તિ. (ધ. પ. ૨૬૧);

૪૦. અટ્ઠમે ચોરા બલવન્તો હોન્તીતિ પક્ખસમ્પન્ના, પરિવારસમ્પન્ના, ધનસમ્પન્ના, નિવાસટ્ઠાનસમ્પન્ના, વાહનસમ્પન્ના ચ હોન્તિ. રાજાનો તસ્મિં સમયે દુબ્બલા હોન્તીતિ તસ્મિં સમયે રાજાનો તાસં સમ્પત્તીનં અભાવેન દુબ્બલા હોન્તિ. અતિયાતુન્તિ બહિદ્ધા જનપદચારિકં ચરિત્વા ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણે અન્તોનગરં પવિસિતું. નિય્યાતુન્તિ ‘‘ચોરા જનપદં વિલુમ્પન્તિ મદ્દન્તિ, તે નિસેધેસ્સામા’’તિ પઠમયામે વા મજ્ઝિમયામે વા પચ્છિમયામે વા નિક્ખમિતું ફાસુકં ન હોતિ. તતો ઉટ્ઠાય ચોરા મનુસ્સે પોથેત્વા અચ્છિન્દિત્વા ગચ્છન્તિ. પચ્ચન્તિમે વા જનપદે અનુસઞ્ઞાતુન્તિ ગામં વાસકરણત્થાય સેતું અત્થરણત્થાય પોક્ખરણિં ખણાપનત્થાય સાલાદીનં કરણત્થાય પચ્ચન્તિમે જનપદે અનુસઞ્ઞાતુમ્પિ ન સુખં હોતિ. બ્રાહ્મણગહપતિકાનન્તિ અન્તોનગરવાસીનં બ્રાહ્મણગહપતિકાનં. બાહિરાનિ વા કમ્મન્તાનીતિ બહિગામે આરામે ખેત્તકમ્મન્તાનિ. પાપભિક્ખૂ બલવન્તો હોન્તીતિ પક્ખુત્તરા યસુત્તરા પુઞ્ઞવન્તો બહુકેહિ ઉપટ્ઠાકેહિ ચ ઉપટ્ઠાકીહિ ચ સમન્નાગતા રાજરાજમહામત્તસન્નિસ્સિતા. પેસલા ભિક્ખૂ તસ્મિં સમયે દુબ્બલા હોન્તીતિ તસ્મિં સમયે પિયસીલા ભિક્ખૂ તાસં સમ્પત્તીનં અભાવેન દુબ્બલા હોન્તિ. તુણ્હીભૂતા તુણ્હીભૂતાવ સઙ્ઘમજ્ઝે સઙ્કસાયન્તીતિ નિસ્સદ્દા હુત્વા સઙ્ઘમજ્ઝે નિસિન્ના કિઞ્ચિ એકવચનમ્પિ મુખં ઉક્ખિપિત્વા કથેતું અસક્કોન્તા પજ્ઝાયન્તા વિય નિસીદન્તિ. તયિદન્તિ તદેતં કારણં. સુક્કપક્ખો વુત્તવિપલ્લાસેન વેદિતબ્બો.

૪૧. નવમે મિચ્છાપટિપત્તાધિકરણહેતૂતિ મિચ્છાપટિપત્તિયા કારણહેતુ પટિપજ્જનહેતૂતિ અત્થો. ઞાયં ધમ્મં કુસલન્તિ સહવિપસ્સનકં મગ્ગં. એવરૂપો હિ સહવિપસ્સનકં મગ્ગં આરાધેતું સમ્પાદેતું પૂરેતું ન સક્કોતિ. સુક્કપક્ખો વુત્તવિપલ્લાસેન વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિં સુત્તે સહ વિપસ્સનાય મગ્ગો કથિતો.

૪૨. દસમે દુગ્ગહિતેહીતિ ઉપ્પટિપાટિયા ગહિતેહિ. બ્યઞ્જનપ્પતિરૂપકેહીતિ બ્યઞ્જનસો પતિરૂપકેહિ અક્ખરચિત્રતાય લદ્ધકેહિ. અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ પટિબાહન્તીતિ સુગ્ગહિતસુત્તન્તાનં અત્થઞ્ચ પાળિઞ્ચ પટિબાહન્તિ, અત્તનો દુગ્ગહિતસુત્તન્તાનંયેવ અત્થઞ્ચ પાળિઞ્ચ ઉત્તરિતરં કત્વા દસ્સેન્તિ. સુક્કપક્ખો વુત્તવિપલ્લાસેન વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિં સુત્તે સાસનસ્સ વુદ્ધિ ચ પરિહાનિ ચ કથિતાતિ.

સમચિત્તવગ્ગો ચતુત્થો.

૫. પરિસવગ્ગવણ્ણના

૪૩. પઞ્ચમસ્સ પઠમે ઉત્તાનાતિ પાકટા અપ્પટિચ્છન્ના. ગમ્ભીરાતિ ગુળ્હા પટિચ્છન્ના. ઉદ્ધતાતિ ઉદ્ધચ્ચેન સમન્નાગતા. ઉન્નળાતિ ઉગ્ગતનળા, ઉટ્ઠિતતુચ્છમાનાતિ વુત્તં હોતિ. ચપલાતિ પત્તચીવરમણ્ડનાદિના ચાપલ્લેન યુત્તા. મુખરાતિ મુખખરા ખરવચના. વિકિણ્ણવાચાતિ અસંયતવચના દિવસમ્પિ નિરત્થકવચનપલાપિનો. મુટ્ઠસ્સતીતિ વિસ્સટ્ઠસતિનો. અસમ્પજાનાતિ નિપ્પઞ્ઞા. અસમાહિતાતિ ચિત્તેકગ્ગતામત્તસ્સાપિ અલાભિનો. પાકતિન્દ્રિયાતિ પકતિયા ઠિતેહિ વિવટેહિ અરક્ખિતેહિ ઇન્દ્રિયેહિ સમન્નાગતા. સુક્કપક્ખો વુત્તવિપલ્લાસેન વેદિતબ્બો.

૪૪. દુતિયે ભણ્ડનજાતાતિ ભણ્ડનં વુચ્ચતિ કલહસ્સ પુબ્બભાગો, તં તેસં જાતન્તિ ભણ્ડનજાતા. તથા ‘‘મયં તુમ્હે દણ્ડાપેસ્સામ બન્ધાપેસ્સામા’’તિઆદિવચનપ્પવત્તિયા સઞ્જાતકલહા. અયં તાવ ગિહીસુ નયો. પબ્બજિતા પન આપત્તિવીતિક્કમવાચં વદન્તા કલહજાતા નામ. વિવાદાપન્નાતિ વિરુદ્ધવાદં આપન્ના. મુખસત્તીહિ વિતુદન્તાતિ ગુણાનં છિન્દનટ્ઠેન દુબ્ભાસિતા વાચા મુખસત્તિયોતિ વુચ્ચન્તિ, તાહિ વિતુદન્તા વિજ્ઝન્તા. સમગ્ગાતિ એકકમ્મં એકુદ્દેસો સમસિક્ખતાતિ એતેસં કરણેન સમગ્ગતાય સહિતા. પિયચક્ખૂહીતિ મેત્તાચક્ખૂહિ.

૪૫. તતિયે અગ્ગવતીતિ ઉત્તમપુગ્ગલવતી, અગ્ગાય વા ઉત્તમાય પટિપત્તિયા સમન્નાગતા. તતો વિપરીતા અનગ્ગવતી. બાહુલિકાતિ ચીવરાદિબાહુલ્લાય પટિપન્ના. સાસનં સિથિલં ગણ્હન્તીતિ સાથલિકા. ઓક્કમને પુબ્બઙ્ગમાતિ એત્થ ઓક્કમનં વુચ્ચતિ અવગમનટ્ઠેન પઞ્ચ નીવરણાનિ, તેન પઞ્ચનીવરણપૂરણે પુબ્બઙ્ગમાતિ વુત્તં હોતિ. પવિવેકેતિ ઉપધિવિવેકે નિબ્બાને. નિક્ખિત્તધુરાતિ તિવિધેપિ વિવેકે ઓરોપિતધુરા. ન વીરિયં આરભન્તીતિ દુવિધમ્પિ વીરિયં ન કરોન્તિ. અપ્પત્તસ્સ પત્તિયાતિ પુબ્બે અપ્પત્તસ્સ ઝાનવિપસ્સનામગ્ગફલવિસેસસ્સ પત્તિઅત્થાય. ઇતરં પદદ્વયં તસ્સેવ વેવચનં. પચ્છિમા જનતાતિ સદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકજનો. દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જતીતિ આચરિયુપજ્ઝાયેહિ કતં અનુકરોન્તો દિટ્ઠસ્સ તેસં આચારસ્સ અનુગતિં આપજ્જતિ નામ. સેસં વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બં.

૪૬. ચતુત્થે અરિયાતિ અરિયસાવકપરિસા. અનરિયાતિ પુથુજ્જનપરિસા. ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ યથાભૂતં નપ્પજાનન્તીતિ ઠપેત્વા તણ્હં તેભૂમકા પઞ્ચક્ખન્ધા દુક્ખસચ્ચં નામ, એત્તકમેવ દુક્ખં, ઇતો ઉદ્ધં દુક્ખં નત્થીતિ યથાસભાવતો નપ્પજાનન્તિ. એસ નયો સબ્બત્થ. સેસપદેસુ પન તસ્સ દુક્ખસ્સ સમુટ્ઠાપિકા પુરિમતણ્હા સમુદયો નામ, તસ્સાયેવ તણ્હાય, દ્વિન્નમ્પિ વા તેસં સચ્ચાનં અચ્ચન્તક્ખયો અસમુપ્પત્તિ દુક્ખનિરોધો નામ, અટ્ઠઙ્ગિકો અરિયમગ્ગો દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા નામાતિ એવં ઇમસ્મિં સુત્તે ચતૂહિ સચ્ચેહિ ચત્તારો મગ્ગા ચ ચત્તારિ ચ ફલાનિ કથિતાનિ.

૪૭. પઞ્ચમે પરિસાકસટોતિ કસટપરિસા કચવરપરિસા પલાપપરિસાતિ અત્થો. પરિસામણ્ડોતિ પસન્નપરિસા સારપરિસાતિ અત્થો. છન્દાગતિં ગચ્છન્તીતિ છન્દેન અગતિં ગચ્છન્તિ, અકત્તબ્બં કરોન્તીતિ અત્થો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. ઇમાનિ પન ચત્તારિ અગતિગમનાનિ ભણ્ડભાજનીયે ચ વિનિચ્છયટ્ઠાને ચ લબ્ભન્તિ. તત્થ ભણ્ડભાજનીયે તાવ અત્તનો ભારભૂતાનં ભિક્ખૂનં અમનાપે ભણ્ડકે પત્તે તં પરિવત્તેત્વા મનાપં દેન્તો છન્દાગતિં ગચ્છતિ નામ. અત્તનો પન અભારભૂતાનં મનાપે ભણ્ડકે પત્તે તં પરિવત્તેત્વા અમનાપં દેન્તો દોસાગતિં ગચ્છતિ નામ. ભણ્ડકભાજનીયવત્થુઞ્ચ ઠિતિકઞ્ચ અજાનન્તો મોહાગતિં ગચ્છતિ નામ. મુખરાનં વા રાજાદિનિસ્સિતાનં વા ‘‘ઇમે મે અમનાપે ભણ્ડકે દિન્ને અનત્થમ્પિ કરેય્યુ’’ન્તિ ભયેન પરિવત્તેત્વા મનાપં દેન્તો ભયાગતિં ગચ્છતિ નામ. યો પન એવં ન ગચ્છતિ, સબ્બેસં તુલાભૂતો પમાણભૂતો મજ્ઝત્તો હુત્વા યં યસ્સ પાપુણાતિ, તઞ્ઞેવ તસ્સ દેતિ, અયં ચતુબ્બિધમ્પિ અગતિગમનં ન ગચ્છતિ નામ. વિનિચ્છયટ્ઠાને પન અત્તનો ભારભૂતસ્સ ગરુકાપત્તિં લહુકાપત્તીતિ કત્વા કથેન્તો છન્દાગતિં ગચ્છતિ નામ. ઇતરસ્સ લહુકાપત્તિં ગરુકાપત્તીતિ કત્વા કથેન્તો દોસાગતિં ગચ્છતિ નામ. આપત્તિવુટ્ઠાનં પન સમુચ્ચયક્ખન્ધકઞ્ચ અજાનન્તો મોહાગતિં ગચ્છતિ નામ. મુખરસ્સ વા રાજપૂજિતસ્સ વા ‘‘અયં મે ગરુકં કત્વા આપત્તિં કથેન્તસ્સ અનત્થમ્પિ કરેય્યા’’તિ ગરુકમેવ લહુકાતિ કત્વા કથેન્તો ભયાગતિં ગચ્છતિ નામ. યો પન સબ્બેસં યથાભૂતમેવ કથેતિ, અયં ચતુબ્બિધમ્પિ અગતિગમનં ન ગચ્છતિ નામ.

૪૮. છટ્ઠે ઓક્કાચિતવિનીતાતિ દુબ્બિનીતા. નો પટિપુચ્છાવિનીતાતિ ન પુચ્છિત્વા વિનીતા. ગમ્ભીરાતિ પાળિવસેન ગમ્ભીરા સલ્લસુત્તસદિસા. ગમ્ભીરત્થાતિ અત્થવસેન ગમ્ભીરા મહાવેદલ્લસુત્તસદિસા. લોકુત્તરાતિ લોકુત્તરઅત્થદીપકા. સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તાતિ સત્તસુઞ્ઞં ધમ્મમત્તમેવ પકાસકા અસઙ્ખતસંયુત્તસદિસા. ન અઞ્ઞા ચિત્તં ઉપટ્ઠપેન્તીતિ વિજાનનત્થાય ચિત્તં ન ઉપટ્ઠપેન્તિ, નિદ્દાયન્તિ વા અઞ્ઞવિહિતા વા હોન્તિ. ઉગ્ગહેતબ્બં પરિયાપુણિતબ્બન્તિ ઉગ્ગહેતબ્બે ચ પરિયાપુણિતબ્બે ચ. કવિતાતિ કવીહિ કતા. ઇતરં તસ્સેવ વેવચનં. ચિત્તક્ખરાતિ વિચિત્રઅક્ખરા. ઇતરં તસ્સેવ વેવચનં. બાહિરકાતિ સાસનતો બહિભૂતા. સાવકભાસિતાતિ તેસં તેસં સાવકેહિ ભાસિતા. સુસ્સૂસન્તીતિ અક્ખરચિત્તતાય ચેવ સરસમ્પત્તિયા ચ અત્તમના હુત્વા સુણન્તિ. ન ચેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં પટિપુચ્છન્તીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં અત્થં વા અનુસન્ધિં વા પુબ્બાપરં વા ન પુચ્છન્તિ. ન ચ પટિવિચરન્તીતિ પુચ્છનત્થાય ચારિકં ન વિચરન્તિ. ઇદં કથન્તિ ઇદં બ્યઞ્જનં કથં રોપેતબ્બં કિન્તિ રોપેતબ્બં? ઇમસ્સ કો અત્થોતિ ઇમસ્સ ભાસિતસ્સ કો અત્થો, કા અનુસન્ધિ, કિં પુબ્બાપરં? અવિવટન્તિ પટિચ્છન્નં. ન વિવરન્તીતિ ન ઉગ્ઘાટેન્તિ. અનુત્તાનીકતન્તિ અપાકટં કતં. ન ઉત્તાનિં કરોન્તીતિ પાકટં ન કરોન્તિ. કઙ્ખાઠાનિયેસૂતિ કઙ્ખાય કારણભૂતેસુ. સુક્કપક્ખો વુત્તવિપલ્લાસેન વેદિતબ્બો.

૪૯. સત્તમે આમિસગરૂતિ ચતુપચ્ચયગરુકા લોકુત્તરધમ્મં લામકતો ગહેત્વા ઠિતપરિસા. સદ્ધમ્મગરૂતિ નવ લોકુત્તરધમ્મે ગરુકે કત્વા ચત્તારો પચ્ચયે લામકતો ગહેત્વા ઠિતપરિસા. ઉભતોભાગવિમુત્તોતિ દ્વીહિ ભાગેહિ વિમુત્તો. પઞ્ઞાવિમુત્તોતિ પઞ્ઞાય વિમુત્તો સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવો. કાયસક્ખીતિ કાયેન ઝાનફસ્સં ફુસિત્વા પચ્છા નિરોધં નિબ્બાનં સચ્છિકત્વા ઠિતો. દિટ્ઠિપ્પત્તોતિ દિટ્ઠન્તં પત્તો. ઇમે દ્વેપિ છસુ ઠાનેસુ લબ્ભન્તિ. સદ્ધાવિમુત્તોતિ સદ્દહન્તો વિમુત્તો. અયમ્પિ છસુ ઠાનેસુ લબ્ભતિ. ધમ્મં અનુસ્સરતીતિ ધમ્માનુસારી. સદ્ધં અનુસ્સરતીતિ સદ્ધાનુસારી. ઇમે દ્વેપિ પઠમમગ્ગસમઙ્ગિનો. કલ્યાણધમ્મોતિ સુન્દરધમ્મો. દુસ્સીલો પાપધમ્મોતિ નિસ્સીલો લામકધમ્મો. ઇમં કસ્મા ગણ્હન્તિ? સબ્બેસુ હિ એકસદિસેસુ જાતેસુ સીલવન્તેસુ બલવગારવં ન હોતિ, એકચ્ચેસુ પન દુસ્સીલેસુ સતિ સીલવન્તાનં ઉપરિ બલવગારવં હોતીતિ મઞ્ઞન્તા ગણ્હન્તિ. તે તેન લાભં લભન્તીતિ તે ભિક્ખૂ એકચ્ચાનં વણ્ણં એકચ્ચાનં અવણ્ણં કથેત્વા ચત્તારો પચ્ચયે લભન્તિ. ગથિતાતિ તણ્હાય ગન્થિતા. મુચ્છિતાતિ તણ્હાવસેનેવ મુચ્છિતા. અજ્ઝોપન્નાતિ અજ્ઝોસાય ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠપેત્વા ઠિતા. અનાદીનવદસ્સાવિનોતિ અપચ્ચવેક્ખિતપરિભોગે આદીનવં અપસ્સન્તા. અનિસ્સરણપઞ્ઞાતિ ચતૂસુ પચ્ચયેસુ છન્દરાગઅપકડ્ઢનાય નિસ્સરણપઞ્ઞાય વિરહિતા ઇદમત્થં એતન્તિ અજાનન્તા. પરિભુઞ્જન્તીતિ સચ્છન્દરાગા હુત્વા પરિભુઞ્જન્તિ.

સુક્કપક્ખે ઉભતોભાગવિમુત્તોતિઆદીસુ અયં સત્તન્નમ્પિ અરિયપુગ્ગલાનં સઙ્ખેપપકાસના – એકો ભિક્ખુ પઞ્ઞાધુરેન અભિનિવિટ્ઠો અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પાપુણાતિ. સો તસ્મિં ખણે ધમ્માનુસારી નામ હોતિ, સોતાપત્તિફલાદીસુ છસુ ઠાનેસુ કાયસક્ખિ નામ, અરહત્તફલક્ખણે ઉભતોભાગવિમુત્તો નામ. સમાપત્તીહિ વિક્ખમ્ભનવિમુત્તિયા મગ્ગેન સમુચ્છેદવિમુત્તિયાતિ દ્વિક્ખત્તું વા દ્વીહિ વા ભાગેહિ વિમુત્તોતિ અત્થો. અપરો પઞ્ઞાધુરેન અભિનિવિટ્ઠો સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો સુક્ખવિપસ્સકોવ હુત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પાપુણાતિ. સો તસ્મિં ખણે ધમ્માનુસારી નામ હોતિ, સોતાપત્તિફલાદીસુ છસુ ઠાનેસુ દિટ્ઠિપ્પત્તો નામ, અરહત્તફલક્ખણે પઞ્ઞાવિમુત્તો નામ. અપરો સદ્ધાધુરેન અભિનિવિટ્ઠો અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પાપુણાતિ. સો તસ્મિં ખણે સદ્ધાનુસારી નામ હોતિ, સોતાપત્તિફલાદીસુ છસુ ઠાનેસુ કાયસક્ખિ નામ, અરહત્તફલક્ખણે ઉભતોભાગવિમુત્તો નામ. અપરો સદ્ધાધુરેન અભિનિવિટ્ઠો સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો સુક્ખવિપસ્સકોવ હુત્વા સોતાપત્તિમગ્ગં પાપુણાતિ. સો તસ્મિં ખણે સદ્ધાનુસારી નામ હોતિ, સોતાપત્તિફલાદીસુ છસુ ઠાનેસુ સદ્ધાવિમુત્તો નામ, અરહત્તફલક્ખણે પઞ્ઞાવિમુત્તો નામ.

૫૦. અટ્ઠમે વિસમાતિ સપક્ખલનટ્ઠેન વિસમા. સમાતિ નિપક્ખલનટ્ઠેન સમા. અધમ્મકમ્માનીતિ ઉદ્ધમ્માનિ કમ્માનિ. અવિનયકમ્માનીતિ ઉબ્બિનયાનિ કમ્માનિ.

૫૧. નવમે અધમ્મિકાતિ નિદ્ધમ્મા. ધમ્મિકાતિ ધમ્મયુત્તા.

૫૨. દસમે અધિકરણન્તિ વિવાદાધિકરણાદિચતુબ્બિધં અધિકરણં. આદિયન્તીતિ ગણ્હન્તિ. સઞ્ઞાપેન્તીતિ જાનાપેન્તિ. ન ચ સઞ્ઞત્તિં ઉપગચ્છન્તીતિ સઞ્ઞાપનત્થં ન સન્નિપતન્તિ. ન ચ નિજ્ઝાપેન્તીતિ ન પેક્ખાપેન્તિ. ન ચ નિજ્ઝત્તિં ઉપગચ્છન્તીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં નિજ્ઝાપનત્થાય ન સન્નિપતન્તિ. અસઞ્ઞત્તિબલાતિ અસઞ્ઞત્તિયેવ બલં એતેસન્તિ અસઞ્ઞત્તિબલા. અપ્પટિનિસ્સગ્ગમન્તિનોતિ યેસં હિ એવં હોતિ – ‘‘સચે અમ્હેહિ ગહિતં અધિકરણં ધમ્મિકં ભવિસ્સતિ, ગણ્હિસ્સામ. સચે અધમ્મિકં, વિસ્સજ્જેસ્સામા’’તિ, તે પટિનિસ્સગ્ગમન્તિનો નામ હોન્તિ. ઇમે પન ન તથા મન્તેન્તીતિ અપ્પટિનિસ્સગ્ગમન્તિનો. થામસા પરામાસા અભિનિવિસ્સાતિ દિટ્ઠિથામેન ચ દિટ્ઠિપરામાસેન ચ અભિનિવિસિત્વા. ઇદમેવ સચ્ચન્તિ ઇદં અમ્હાકં વચનમેવ સચ્ચં. મોઘમઞ્ઞન્તિ અવસેસાનં વચનં મોઘં તુચ્છં. સુક્કપક્ખો ઉત્તાનત્થોયેવાતિ.

પરિસવગ્ગો પઞ્ચમો.

પઠમપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૨. દુતિયપણ્ણાસકં

(૬) ૧. પુગ્ગલવગ્ગવણ્ણના

૫૩. દુતિયપણ્ણાસકસ્સ પઠમે ચક્કવત્તિના સદ્ધિં ગહિતત્તા ‘‘લોકાનુકમ્પાયા’’તિ ન વુત્તં. એત્થ ચ ચક્કવત્તિનો ઉપ્પત્તિયા દ્વે સમ્પત્તિયો લભન્તિ, બુદ્ધાનં ઉપ્પત્તિયા તિસ્સોપિ.

૫૪. દુતિયે અચ્છરિયમનુસ્સાતિ આચિણ્ણમનુસ્સા અબ્ભુતમનુસ્સા.

૫૫. તતિયે બહુનો જનસ્સ અનુતપ્પા હોતીતિ મહાજનસ્સ અનુતાપકારી હોતિ. તત્થ ચક્કવત્તિનો કાલકિરિયા એકચક્કવાળે દેવમનુસ્સાનં અનુતાપં કરોતિ, તથાગતસ્સ કાલકિરિયા દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ.

૫૬. ચતુત્થે થૂપારહાતિ થૂપસ્સ યુત્તા અનુચ્છવિકા. ચક્કવત્તિનો હિ ચેતિયં પટિજગ્ગિત્વા દ્વે સમ્પત્તિયો લભન્તિ, બુદ્ધાનં ચેતિયં પટિજગ્ગિત્વા તિસ્સોપિ.

૫૭. પઞ્ચમે બુદ્ધાતિ અત્તનો આનુભાવેન ચત્તારિ સચ્ચાનિ બુદ્ધા.

૫૮. છટ્ઠે ફલન્તિયાતિ સદ્દં કરોન્તિયા. ન સન્તસન્તીતિ ન ભાયન્તિ. તત્થ ખીણાસવો અત્તનો સક્કાયદિટ્ઠિયા પહીનત્તા ન ભાયતિ, હત્થાજાનીયો સક્કાયદિટ્ઠિયા બલવત્તાતિ. સત્તમટ્ઠમેસુપિ એસેવ નયો.

૬૧. નવમે કિંપુરિસાતિ કિન્નરા. માનુસિં વાચં ન ભાસન્તીતિ મનુસ્સકથં ન કથેન્તિ. ધમ્માસોકસ્સ કિર એકં કિન્નરં આનેત્વા દસ્સેસું. સો ‘‘કથાપેથ ન’’ન્તિ આહ. કિન્નરો કથેતું ન ઇચ્છતિ. એકો પુરિસો ‘‘અહમેતં કથાપેસ્સામી’’તિ હેટ્ઠાપાસાદં ઓતારેત્વા દ્વે ખાણુકે કોટ્ટેત્વા ઉક્ખલિં આરોપેસિ. સા ઉભતોપસ્સેહિ પતતિ. તં દિસ્વા કિન્નરો ‘‘કિં અઞ્ઞં એકં ખાણુકં કોટ્ટેતું ન વટ્ટતી’’તિ એત્તકમેવ આહ. પુન અપરભાગે દ્વે કિન્નરે આનેત્વા દસ્સેસું. રાજા ‘‘કથાપેથ ને’’તિ આહ. તે કથેતું ન ઇચ્છિંસુ. એકો પુરિસો ‘‘અહમેતે કથાપેસ્સામી’’તિ તે ગહેત્વા અન્તરાપણં અગમાસિ. તત્થેકો અમ્બપક્કઞ્ચ મચ્છે ચ અદ્દસ, એકો કબિટ્ઠફલઞ્ચ અમ્બિલિકાફલઞ્ચ. તત્થ પુરિમો ‘‘મહાવિસં મનુસ્સા ખાદન્તિ, કથં તે કિલાસિનો ન હોન્તી’’તિ આહ. ઇતરો ‘‘કથં ઇમે એતં નિસ્સાય કુટ્ઠિનો ન હોન્તી’’તિ આહ. એવં માનુસિં વાચં કથેતું સક્કોન્તાપિ દ્વે અત્થે સમ્પસ્સમાના ન કથેન્તીતિ.

૬૨. દસમે અપ્પટિવાનોતિ અનુકણ્ઠિતો અપચ્ચોસક્કિતો.

૬૩. એકાદસમે અસન્તસન્નિવાસન્તિ અસપ્પુરિસાનં સન્નિવાસં. ન વદેય્યાતિ ઓવાદેન વા અનુસાસનિયા વા ન વદેય્ય, મા વદતૂતિ અત્થો. થેરમ્પાહં ન વદેય્યન્તિ અહમ્પિ થેરં ભિક્ખું ઓવાદાનુસાસનિવસેન ન વદેય્યં. અહિતાનુકમ્પીતિ અહિતં ઇચ્છમાનો. નો હિતાનુકમ્પીતિ હિતં અનિચ્છમાનો. નોતિ નં વદેય્યન્તિ ‘‘અહં તવ વચનં ન કરિસ્સ’’ન્તિ નં વદેય્યં. વિહેઠેય્યન્તિ વચનસ્સ અકરણેન વિહેઠેય્યં. પસ્સમ્પિસ્સ નપ્પટિકરેય્યન્તિ પસ્સન્તોપિ જાનન્તોપિ અહં તસ્સ વચનં ન કરેય્યં. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. સુક્કપક્ખે પન સાધૂતિ નં વદેય્યન્તિ ‘‘સાધુ ભદ્દકં સુકથિતં તયા’’તિ તસ્સ કથં અભિનન્દન્તો નં વદેય્યન્તિ અત્થો.

૬૪. દ્વાદસમે ઉભતો વચીસંસારોતિ દ્વીસુપિ પક્ખેસુ અઞ્ઞમઞ્ઞં અક્કોસનપચ્ચક્કોસનવસેન સંસરમાના વાચા વચીસંસારો. દિટ્ઠિપળાસોતિ દિટ્ઠિં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકો યુગગ્ગાહલક્ખણો પળાસો દિટ્ઠિપળાસો નામ. ચેતસો આઘાતોતિ કોપો. સો હિ ચિત્તં આઘાતેન્તો ઉપ્પજ્જતિ. અપ્પચ્ચયોતિ અતુટ્ઠાકારો, દોમનસ્સન્તિ અત્થો. અનભિરદ્ધીતિ કોપોયેવ. સો હિ અનભિરાધનવસેન અનભિરદ્ધીતિ વુચ્ચતિ. અજ્ઝત્તં અવૂપસન્તં હોતીતિ સબ્બમ્પેતં નિયકજ્ઝત્તસઙ્ખાતે અત્તનો ચિત્તે ચ સદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકસઙ્ખાતાય અત્તનો પરિસાય ચ અવૂપસન્તં હોતિ. તસ્મેતન્તિ તસ્મિં એતં. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

પુગ્ગલવગ્ગો પઠમો.

(૭) ૨. સુખવગ્ગવણ્ણના

૬૫. દુતિયસ્સ પઠમે ગિહિસુખન્તિ ગિહીનં સબ્બકામનિપ્ફત્તિમૂલકં સુખં. પબ્બજિતસુખન્તિ પબ્બજિતાનં પબ્બજ્જામૂલકં સુખં.

૬૬. દુતિયે કામસુખન્તિ કામે આરબ્ભ ઉપ્પજ્જનકસુખં. નેક્ખમ્મસુખન્તિ નેક્ખમ્મં વુચ્ચતિ પબ્બજ્જા, તં આરબ્ભ ઉપ્પજ્જનકસુખં.

૬૭. તતિયે ઉપધિસુખન્તિ તેભૂમકસુખં. નિરુપધિસુખન્તિ લોકુત્તરસુખં.

૬૮. ચતુત્થે સાસવસુખન્તિ આસવાનં પચ્ચયભૂતં વટ્ટસુખં. અનાસવસુખન્તિ તેસં અપચ્ચયભૂતં વિવટ્ટસુખં.

૬૯. પઞ્ચમે સામિસન્તિ સંકિલેસં વટ્ટગામિસુખં. નિરામિસન્તિ નિક્કિલેસં વિવટ્ટગામિસુખં.

૭૦. છટ્ઠે અરિયસુખન્તિ અપુથુજ્જનસુખં. અનરિયસુખન્તિ પુથુજ્જનસુખં.

૭૧. સત્તમે કાયિકન્તિ કાયવિઞ્ઞાણસહજાતં. ચેતસિકન્તિ મનોદ્વારિકસુખં. તં લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકં કથિતં.

૭૨. અટ્ઠમે સપ્પીતિકન્તિ પઠમદુતિયજ્ઝાનસુખં. નિપ્પીતિકન્તિ તતિયચતુત્થજ્ઝાનસુખં. તત્થ લોકિયસપ્પીતિકતો લોકિયનિપ્પીતિકં, લોકુત્તરસપ્પીતિકતો ચ લોકુત્તરનિપ્પીતિકં અગ્ગન્તિ એવં ભુમ્મન્તરં અભિન્દિત્વા અગ્ગભાવો વેદિતબ્બો.

૭૩. નવમે સાતસુખન્તિ તીસુ ઝાનેસુ સુખં. ઉપેક્ખાસુખન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનસુખં.

૭૪. દસમે સમાધિસુખન્તિ અપ્પનં વા ઉપચારં વા પત્તસુખં. અસમાધિસુખન્તિ તદુભયં અપ્પત્તસુખં.

૭૫. એકાદસમે સપ્પીતિકારમ્મણન્તિ સપ્પીતિકં ઝાનદ્વયં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પન્નસુખં. નિપ્પીતિકારમ્મણેપિ એસેવ નયો. દ્વાદસમેપિ ઇમિનાવ ઉપાયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

૭૭. તેરસમે રૂપારમ્મણન્તિ રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનારમ્મણં, યંકિઞ્ચિ રૂપં આરબ્ભ ઉપ્પજ્જનકં વા. અરૂપારમ્મણન્તિ અરૂપાવચરજ્ઝાનારમ્મણં, યંકિઞ્ચિ અરૂપં આરબ્ભ ઉપ્પજ્જનકં વાતિ.

સુખવગ્ગો દુતિયો.

(૮) ૩. સનિમિત્તવગ્ગવણ્ણના

૭૮-૭૯. તતિયસ્સ પઠમે સનિમિત્તાતિ સકારણા. દુતિયાદીસુપિ એસેવ નયો. નિદાનં હેતુ સઙ્ખારો પચ્ચયો રૂપન્તિ સબ્બાનિપિ હિ એતાનિ કારણવેવચનાનેવ.

૮૪. સત્તમે સવેદનાતિ પચ્ચયભૂતાય સમ્પયુત્તવેદનાય સતિયેવ ઉપ્પજ્જન્તિ, નાસતીતિ અત્થો. અટ્ઠમનવમેસુપિ એસેવ નયો.

૮૭. દસમે સઙ્ખતારમ્મણાતિ પચ્ચયનિબ્બત્તં સઙ્ખતધમ્મં આરમ્મણં કત્વાવ ઉપ્પજ્જન્તિ. નો અસઙ્ખતારમ્મણાતિ અસઙ્ખતં પન નિબ્બાનં આરબ્ભ ન ઉપ્પજ્જન્તિ. ન હોન્તીતિ મગ્ગક્ખણે ન હોન્તિ નામ, ફલે પત્તે નાહેસુન્તિ. એવમેતેસુ દસસુપિ ઠાનેસુ યાવ અરહત્તા દેસના દેસિતાતિ.

સનિમિત્તવગ્ગો તતિયો.

(૯) ૪. ધમ્મવગ્ગવણ્ણના

૮૮. ચતુત્થસ્સ પઠમે ચેતોવિમુત્તીતિ ફલસમાધિ. પઞ્ઞાવિમુત્તીતિ ફલપઞ્ઞા.

૮૯. દુતિયે પગ્ગાહોતિ વીરિયં. અવિક્ખેપોતિ ચિત્તેકગ્ગતા.

૯૦. તતિયે નામન્તિ ચત્તારો અરૂપક્ખન્ધા. રૂપન્તિ રૂપક્ખન્ધો. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તે ધમ્મકોટ્ઠાસપરિચ્છેદઞાણં નામ કથિતં.

૯૧. ચતુત્થે વિજ્જાતિ ફલઞાણં. વિમુત્તીતિ તંસમ્પયુત્તા સેસધમ્મા.

૯૨. પઞ્ચમે ભવદિટ્ઠીતિ સસ્સતદિટ્ઠિ. વિભવદિટ્ઠીતિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. છટ્ઠસત્તમાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૯૫. અટ્ઠમે દોવચસ્સતાતિ દુબ્બચભાવો. પાપમિત્તતાતિ પાપમિત્તસેવનભાવો. નવમં વુત્તવિપરિયાયેન વેદિતબ્બં.

૯૭. દસમે ધાતુકુસલતાતિ અટ્ઠારસ ધાતુયો ધાતૂતિ જાનનં. મનસિકારકુસલતાતિ તાસંયેવ ધાતૂનં અનિચ્ચાદિવસેન લક્ખણત્તયં આરોપેત્વા જાનનં.

૯૮. એકાદસમે આપત્તિકુસલતાતિ પઞ્ચન્નઞ્ચ સત્તન્નઞ્ચ આપત્તિક્ખન્ધાનં જાનનં. આપત્તિવુટ્ઠાનકુસલતાતિ દેસનાય વા કમ્મવાચાય વા આપત્તીહિ વુટ્ઠાનજાનનન્તિ.

ધમ્મવગ્ગો ચતુત્થો.

(૧૦) ૫. બાલવગ્ગવણ્ણના

૯૯. પઞ્ચમસ્સ પઠમે અનાગતં ભારં વહતીતિ ‘‘સમ્મજ્જની પદીપો ચ, ઉદકં આસનેન ચ, છન્દપારિસુદ્ધિઉતુક્ખાનં, ભિક્ખુગણના ચ ઓવાદો, પાતિમોક્ખં થેરભારોતિ વુચ્ચતી’’તિ ઇમં દસવિધં થેરભારં નવકો હુત્વા થેરેન અનજ્ઝિટ્ઠો કરોન્તો અનાગતં ભારં વહતિ નામ. આગતં ભારં ન વહતીતિ થેરો સમાનો તમેવ દસવિધં ભારં અત્તના વા અકરોન્તો પરં વા અસમાદપેન્તો આગતં ભારં ન વહતિ નામ. દુતિયસુત્તેપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

૧૦૧. તતિયે અકપ્પિયે કપ્પિયસઞ્ઞીતિ અકપ્પિયે સીહમંસાદિમ્હિ ‘‘કપ્પિયં ઇદ’’ન્તિ એવંસઞ્ઞી. કપ્પિયે અકપ્પિયસઞ્ઞીતિ કુમ્ભીલમંસબિળારમંસાદિમ્હિ કપ્પિયે ‘‘અકપ્પિયં ઇદ’’ન્તિ એવંસઞ્ઞી. ચતુત્થં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૧૦૩. પઞ્ચમે અનાપત્તિયા આપત્તિસઞ્ઞીતિ આપુચ્છિત્વા ભણ્ડકં ધોવન્તસ્સ, પત્તં પચન્તસ્સ, કેસે છિન્દન્તસ્સ, ગામં પવિસન્તસ્સાતિઆદીસુ અનાપત્તિ, તત્થ ‘‘આપત્તિ અય’’ન્તિ એવંસઞ્ઞી. આપત્તિયા અનાપત્તિસઞ્ઞીતિ તેસઞ્ઞેવ વત્થૂનં અનાપુચ્છાકરણે આપત્તિ, તત્થ ‘‘અનાપત્તી’’તિ એવંસઞ્ઞી. છટ્ઠેપિ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. સત્તમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૧૦૯. એકાદસમે આસવાતિ કિલેસા. ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બન્તિ સઙ્ઘભોગસ્સ અપટ્ઠપનં અવિચારણં ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બં નામ, તં કુક્કુચ્ચાયતિ. કુક્કુચ્ચાયિતબ્બન્તિ તસ્સેવ પટ્ઠપનં વિચારણં, તં ન કુક્કુચ્ચાયતિ. દ્વાદસમાદીનિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનીતિ.

બાલવગ્ગો પઞ્ચમો.

દુતિયપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૩. તતિયપણ્ણાસકં

(૧૧) ૧. આસાદુપ્પજહવગ્ગવણ્ણના

૧૧૯. તતિયસ્સ પણ્ણાસકસ્સ પઠમે આસાતિ તણ્હા. દુપ્પજહાતિ દુચ્ચજા દુન્નીહરા. લાભાસાય દુપ્પજહભાવેન સત્તા દસપિ વસ્સાનિ વીસતિપિ સટ્ઠિપિ વસ્સાનિ ‘‘અજ્જ લભિસ્સામ, સ્વે લભિસ્સામા’’તિ રાજાનં ઉપટ્ઠહન્તિ, કસિકમ્માદીનિ કરોન્તિ, ઉભતોબ્યૂળ્હં સઙ્ગામં પક્ખન્દન્તિ, અજપથસઙ્કુપથાદયો પટિપજ્જન્તિ, નાવાય મહાસમુદ્દં પવિસન્તિ. જીવિતાસાય દુપ્પજહત્તા સમ્પત્તે મરણકાલેપિ વસ્સસતજીવિં અત્તાનં મઞ્ઞન્તિ. સો કમ્મકમ્મનિમિત્તાદીનિ પસ્સન્તોપિ ‘‘દાનં દેહિ પૂજં, કરોહી’’તિ અનુકમ્પકેહિ વુચ્ચમાનો ‘‘નાહં મરિસ્સામિ, જીવિસ્સામિ’’ચ્ચેવ આસાય કસ્સચિ વચનં ન ગણ્હાતિ.

૧૨૦. દુતિયે પુબ્બકારીતિ પઠમં ઉપકારસ્સ કારકો. કતઞ્ઞૂકતવેદીતિ તેન કતં ઞત્વા પચ્છા કારકો. તેસુ પુબ્બકારી ‘‘ઇણં દેમી’’તિ સઞ્ઞં કરોતિ, પચ્છા કારકો ‘‘ઇણં જીરાપેમી’’તિ સઞ્ઞં કરોતિ.

૧૨૧. તતિયે તિત્તો ચ તપ્પેતા ચાતિ પચ્ચેકબુદ્ધો ચ તથાગતસાવકો ચ ખીણાસવો તિત્તો નામ, તથાગતો અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો તિત્તો ચ તપ્પેતા ચ.

૧૨૨. ચતુત્થે દુત્તપ્પયાતિ દાયકેન દુત્તપ્પયા તપ્પેતું ન સુકરા. નિક્ખિપતીતિ નિદહતિ ન પરિભુઞ્જતિ. વિસ્સજ્જેતીતિ પરેસં દેતિ.

૧૨૩. પઞ્ચમે ન વિસ્સજ્જેતીતિ સબ્બંયેવ પરેસં ન દેતિ, અત્તનો પન યાપનમત્તં ગહેત્વા અવસેસં દેતિ.

૧૨૪. છટ્ઠે સુભનિમિત્તન્તિ ઇટ્ઠારમ્મણં.

૧૨૫. સત્તમે પટિઘનિમિત્તન્તિ અનિટ્ઠનિમિત્તં.

૧૨૬. અટ્ઠમે પરતો ચ ઘોસોતિ પરસ્સ સન્તિકા અસ્સદ્ધમ્મસવનં.

૧૨૭. નવમે પરતો ચ ઘોસોતિ પરસ્સ સન્તિકા સદ્ધમ્મસવનં. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

આસાદુપ્પજહવગ્ગો પઠમો.

(૧૨) ૨. આયાચનવગ્ગવણ્ણના

૧૩૧. દુતિયસ્સ પઠમે એવં સમ્મા આયાચમાનો આયાચેય્યાતિ સદ્ધો ભિક્ખુ ઉટ્ઠહિત્વા ‘‘યાદિસો સારિપુત્તત્થેરો પઞ્ઞાય, અહમ્પિ તાદિસો હોમિ. યાદિસો મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો ઇદ્ધિયા, અહમ્પિ તાદિસો હોમી’’તિ એવં આયાચન્તો પિહેન્તો પત્થેન્તો યં અત્થિ, તસ્સેવ પત્થિતત્તા સમ્મા પત્થેય્ય નામ. ઇતો ઉત્તરિ પત્થેન્તો મિચ્છા પત્થેય્ય. એવરૂપા હિ પત્થના યં નત્થિ, તસ્સ પત્થિતત્તા મિચ્છાપત્થના નામ હોતિ. કિં કારણા? એસા, ભિક્ખવે, તુલા એતં પમાણન્તિ યથા હિ સુવણ્ણં વા હિરઞ્ઞં વા તુલેન્તસ્સ તુલા ઇચ્છિતબ્બા, ધઞ્ઞં મિનન્તસ્સ માનન્તિ તુલને તુલા, મિનને ચ માનં પમાણં હોતિ, એવમેવ મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં એસા તુલા એતં પમાણં યદિદં સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના. તે ગહેત્વા ‘‘અહમ્પિ ઞાણેન વા ઇદ્ધિયા વા એતમ્પમાણો હોમી’’તિ અત્તાનં તુલેતું વા પમાણેતું વા સક્કા, ન ઇતો અઞ્ઞથા.

૧૩૨. દુતિયાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇદં પનેત્થ વિસેસમત્તં – ખેમા ચ ભિક્ખુની ઉપ્પલવણ્ણા ચાતિ એતાસુ હિ ખેમા પઞ્ઞાય અગ્ગા, ઉપ્પલવણ્ણા ઇદ્ધિયા. તસ્મા ‘‘પઞ્ઞાય વા ઇદ્ધિયા વા એતાદિસી હોમી’’તિ સમ્મા આયાચમાના આયાચેય્ય. તથા ચિત્તો ગહપતિ પઞ્ઞાય અગ્ગો, હત્થકો રાજકુમારો મહિદ્ધિકતાય. તસ્મા ‘‘પઞ્ઞાય વા ઇદ્ધિયા વા એદિસો હોમી’’તિ સમ્મા આયાચમાનો આયાચેય્ય. ખુજ્જુત્તરાપિ મહાપઞ્ઞતાય અગ્ગા, નન્દમાતા મહિદ્ધિકતાય. તસ્મા ‘‘પઞ્ઞાય વા ઇદ્ધિયા વા એતાદિસી હોમી’’તિ સમ્મા આયાચમાના આયાચેય્ય.

૧૩૫. પઞ્ચમે ખતન્તિ ગુણાનં ખતત્તા ખતં. ઉપહતન્તિ ગુણાનં ઉપહતત્તા ઉપહતં, છિન્નગુણં નટ્ઠગુણન્તિ અત્થો. અત્તાનં પરિહરતીતિ નિગ્ગુણં અત્તાનં જગ્ગતિ ગોપાયતિ. સાવજ્જોતિ સદોસો. સાનુવજ્જોતિ સઉપવાદો. પસવતીતિ પટિલભતિ. અનનુવિચ્ચાતિ અજાનિત્વા અવિનિચ્છિનિત્વા. અપરિયોગાહેત્વાતિ અનનુપવિસિત્વા. અવણ્ણારહસ્સાતિ અવણ્ણયુત્તસ્સ મિચ્છાપટિપન્નસ્સ તિત્થિયસ્સ વા તિત્થિયસાવકસ્સ વા. વણ્ણં ભાસતીતિ ‘‘સુપ્પટિપન્નો એસ સમ્માપટિપન્નો’’તિ ગુણં કથેતિ. વણ્ણારહસ્સાતિ બુદ્ધાદીસુ અઞ્ઞતરસ્સ સમ્માપટિપન્નસ્સ. અવણ્ણં ભાસતીતિ ‘‘દુપ્પટિપન્નો એસ મિચ્છાપટિપન્નો’’તિ અગુણં કથેતિ. અવણ્ણારહસ્સ અવણ્ણં ભાસતીતિ ઇધેકચ્ચો પુગ્ગલો દુપ્પટિપન્નાનં મિચ્છાપટિપન્નાનં તિત્થિયાનં તિત્થિયસાવકાનં ‘‘ઇતિપિ દુપ્પટિપન્ના ઇતિપિ મિચ્છાપટિપન્ના’’તિ અવણ્ણં ભાસતિ. વણ્ણારહસ્સ વણ્ણં ભાસતીતિ સુપ્પટિપન્નાનં સમ્માપટિપન્નાનં બુદ્ધાનં બુદ્ધસાવકાનં ‘‘ઇતિપિ સુપ્પટિપન્ના ઇતિપિ સમ્માપટિપન્ના’’તિ વણ્ણં ભાસતિ.

૧૩૬. છટ્ઠે અપ્પસાદનીયે ઠાનેતિ અપ્પસાદકારણે. પસાદં ઉપદંસેતીતિ દુપ્પટિપદાય મિચ્છાપટિપદાય ‘‘અયં સુપ્પટિપદા સમ્માપટિપદા’’તિ પસાદં જનેતિ. પસાદનીયે ઠાને અપ્પસાદન્તિ સુપ્પટિપદાય સમ્માપટિપદાય ‘‘અયં દુપ્પટિપદા મિચ્છાપટિપદા’’તિ અપ્પસાદં જનેતીતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

૧૩૭. સત્તમે દ્વીસૂતિ દ્વીસુ ઓકાસેસુ દ્વીસુ કારણેસુ. મિચ્છાપટિપજ્જમાનોતિ મિચ્છાપટિપત્તિં પટિપજ્જમાનો. માતરિ ચ પિતરિ ચાતિ મિત્તવિન્દકો વિય માતરિ, અજાતસત્તુ વિય પિતરિ. સુક્કપક્ખો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૧૩૮. અટ્ઠમે તથાગતે ચ તથાગતસાવકે ચાતિ દેવદત્તો વિય તથાગતે, કોકાલિકો વિય ચ તથાગતસાવકે. સુક્કપક્ખે આનન્દત્થેરો વિય તથાગતે, નન્દગોપાલકસેટ્ઠિપુત્તો વિય ચ તથાગતસાવકે.

૧૩૯. નવમે સચિત્તવોદાનન્તિ સકચિત્તસ્સ વોદાનં, અટ્ઠન્નં સમાપત્તીનં એતં નામં. ન ચ કિઞ્ચિ લોકે ઉપાદિયતીતિ લોકે ચ રૂપાદીસુ ધમ્મેસુ કિઞ્ચિ એકં ધમ્મમ્પિ ન ગણ્હાતિ ન પરામસતિ. એવમેત્થ અનુપાદાનં નામ દુતિયો ધમ્મો હોતિ. દસમેકાદસમાનિ ઉત્તાનત્થાનેવાતિ.

આયાચનવગ્ગો દુતિયો.

(૧૩) ૩. દાનવગ્ગવણ્ણના

૧૪૨. તતિયસ્સ પઠમે દાનાનીતિ દિય્યનકવસેન દાનાનિ, દેય્યધમ્મસ્સેતં નામં. સવત્થુકા વા ચેતના દાનં, સમ્પત્તિપરિચ્ચાગસ્સેતં નામં. આમિસદાનન્તિ ચત્તારો પચ્ચયા દિય્યનકવસેન આમિસદાનં નામ. ધમ્મદાનન્તિ ઇધેકચ્ચો અમતપત્તિપટિપદં કથેત્વા દેતિ, ઇદં ધમ્મદાનં નામ.

૧૪૩. દુતિયે ચત્તારો પચ્ચયા યજનકવસેન યાગો નામ ધમ્મોપિ યજનકવસેન યાગોતિ વેદિતબ્બો.

૧૪૪. તતિયે આમિસસ્સ ચજનં આમિસચાગો, ધમ્મસ્સ ચજનં ધમ્મચાગો. ચતુત્થે ઉપસગ્ગમત્તં વિસેસો.

૧૪૬. પઞ્ચમે ચતુન્નં પચ્ચયાનં ભુઞ્જનં આમિસભોગો, ધમ્મસ્સ ભુઞ્જનં ધમ્મભોગો. છટ્ઠે ઉપસગ્ગમત્તં વિસેસો.

૧૪૮. સત્તમે ચતુન્નં પચ્ચયાનં સંવિભજનં આમિસસંવિભાગો, ધમ્મસ્સ સંવિભજનં ધમ્મસંવિભાગો.

૧૪૯. અટ્ઠમે ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સઙ્ગહો આમિસસઙ્ગહો, ધમ્મેન સઙ્ગહો ધમ્મસઙ્ગહો.

૧૫૦. નવમે ચતૂહિ પચ્ચયેહિ અનુગ્ગણ્હનં આમિસાનુગ્ગહો, ધમ્મેન અનુગ્ગણ્હનં ધમ્માનુગ્ગહો.

૧૫૧. દસમે ચતૂહિ પચ્ચયેહિ અનુકમ્પનં આમિસાનુકમ્પા, ધમ્મેન અનુકમ્પનં ધમ્માનુકમ્પાતિ.

દાનવગ્ગો તતિયો.

(૧૪) ૪. સન્થારવગ્ગવણ્ણના

૧૫૨. ચતુત્થસ્સ પઠમે ચતૂહિ પચ્ચયેહિ અત્તનો ચ પરસ્સ ચ અન્તરપટિચ્છાદનવસેન સન્થરણં આમિસસન્થારો, ધમ્મેન સન્થરણં ધમ્મસન્થારો. દુતિયે ઉપસગ્ગમત્તં વિસેસો.

૧૫૪. તતિયે વુત્તપ્પકારસ્સ આમિસસ્સ એસના આમિસેસના, ધમ્મસ્સ એસના ધમ્મેસના. ચતુત્થે ઉપસગ્ગમત્તમેવ વિસેસો.

૧૫૬. પઞ્ચમે મત્થકપ્પત્તા આમિસપરિયેસના આમિસપરિયેટ્ઠિ, મત્થકપ્પત્તાવ ધમ્મપરિયેસના ધમ્મપરિયેટ્ઠીતિ વુત્તા.

૧૫૭. છટ્ઠે આમિસેન પૂજનં આમિસપૂજા, ધમ્મેન પૂજનં ધમ્મપૂજા.

૧૫૮. સત્તમે આતિથેય્યાનીતિ આગન્તુકદાનાનિ. અતિથેય્યાનીતિપિ પાઠો.

૧૫૯. અટ્ઠમે આમિસં ઇજ્ઝનકસમિજ્ઝનકવસેન આમિસિદ્ધિ, ધમ્મોપિ ઇજ્ઝનકસમિજ્ઝનકવસેન ધમ્મિદ્ધિ.

૧૬૦. નવમે આમિસેન વડ્ઢનં આમિસવુદ્ધિ, ધમ્મેન વડ્ઢનં ધમ્મવુદ્ધિ.

૧૬૧. દસમે રતિકરણટ્ઠેન આમિસં આમિસરતનં, ધમ્મો ધમ્મરતનં.

૧૬૨. એકાદસમે આમિસસ્સ ચિનનં વડ્ઢનં આમિસસન્નિચયો, ધમ્મસ્સ ચિનનં વડ્ઢનં ધમ્મસન્નિચયો.

૧૬૩. દ્વાદસમે આમિસસ્સ વિપુલભાવો આમિસવેપુલ્લં, ધમ્મસ્સ વિપુલભાવો ધમ્મવેપુલ્લન્તિ.

સન્થારવગ્ગો ચતુત્થો.

(૧૫) ૫. સમાપત્તિવગ્ગવણ્ણના

૧૬૪. પઞ્ચમસ્સ પઠમે સમાપત્તિકુસલતાતિ આહારસપ્પાયં ઉતુસપ્પાયં પરિગ્ગણ્હિત્વા સમાપત્તિસમાપજ્જને છેકતા. સમાપત્તિવુટ્ઠાનકુસલતાતિ યથાપરિચ્છેદેન ગતે કાલે વિયત્તો હુત્વા ઉટ્ઠહન્તો વુટ્ઠાનકુસલો નામ હોતિ, એવં કુસલતા.

૧૬૫. દુતિયે અજ્જવન્તિ ઉજુભાવો. મદ્દવન્તિ મુદુભાવો.

૧૬૬. તતિયે ખન્તીતિ અધિવાસનખન્તિ. સોરચ્ચન્તિ સુસીલ્યભાવેન સુરતભાવો.

૧૬૭. ચતુત્થે સાખલ્યન્તિ સણ્હવાચાવસેન સમ્મોદમાનભાવો. પટિસન્થારોતિ આમિસેન વા ધમ્મેન વા પટિસન્થરણં.

૧૬૮. પઞ્ચમે અવિહિંસાતિ કરુણાપુબ્બભાગો. સોચેય્યન્તિ સીલવસેન સુચિભાવો. છટ્ઠસત્તમાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૧૭૧. અટ્ઠમે પટિસઙ્ખાનબલન્તિ પચ્ચવેક્ખણબલં.

૧૭૨. નવમે મુટ્ઠસ્સચ્ચે અકમ્પનેન સતિયેવ સતિબલં. ઉદ્ધચ્ચે અકમ્પનેન સમાધિયેવ સમાધિબલં.

૧૭૩. દસમે સમથોતિ ચિત્તેકગ્ગતા. વિપસ્સનાતિ સઙ્ખારપરિગ્ગાહકઞ્ઞાણં.

૧૭૪. એકાદસમે સીલવિપત્તીતિ દુસ્સીલ્યં. દિટ્ઠિવિપત્તીતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ.

૧૭૫. દ્વાદસમે સીલસમ્પદાતિ પરિપુણ્ણસીલતા. દિટ્ઠિસમ્પદાતિ સમ્માદિટ્ઠિકભાવો. તેન કમ્મસ્સકતસમ્માદિટ્ઠિ, ઝાનસમ્માદિટ્ઠિ, વિપસ્સનાસમ્માદિટ્ઠિ, મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ, ફલસમ્માદિટ્ઠીતિ સબ્બાપિ પઞ્ચવિધા સમ્માદિટ્ઠિ સઙ્ગહિતા હોતિ.

૧૭૬. તેરસમે સીલવિસુદ્ધીતિ વિસુદ્ધિસમ્પાપકં સીલં. દિટ્ઠિવિસુદ્ધીતિ વિસુદ્ધિસમ્પાપિકા ચતુમગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ, પઞ્ચવિધાપિ વા સમ્માદિટ્ઠિ.

૧૭૭. ચુદ્દસમે દિટ્ઠિવિસુદ્ધીતિ વિસુદ્ધિસમ્પાપિકા સમ્માદિટ્ઠિયેવ. યથાદિટ્ઠિસ્સ ચ પધાનન્તિ હેટ્ઠિમમગ્ગસમ્પયુત્તં વીરિયં. તઞ્હિ તસ્સા દિટ્ઠિયા અનુરૂપત્તા ‘‘યથાદિટ્ઠિસ્સ ચ પધાન’’ન્તિ વુત્તં.

૧૭૮. પન્નરસમે અસન્તુટ્ઠિતા ચ કુસલેસુ ધમ્મેસૂતિ અઞ્ઞત્ર અરહત્તમગ્ગા કુસલેસુ ધમ્મેસુ અસન્તુટ્ઠિભાવો.

૧૭૯. સોળસમે મુટ્ઠસ્સચ્ચન્તિ મુટ્ઠસ્સતિભાવો. અસમ્પજઞ્ઞન્તિ અઞ્ઞાણભાવો.

૧૮૦. સત્તરસમે અપિલાપનલક્ખણા સતિ. સમ્મા પજાનનલક્ખણં સમ્પજઞ્ઞન્તિ.

સમાપત્તિવગ્ગો પઞ્ચમો. તતિયપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૧. કોધપેય્યાલં

૧૮૧. ઇતો પરેસુ કુજ્ઝનલક્ખણો કોધો. ઉપનન્ધનલક્ખણો ઉપનાહો. સુકતકરણમક્ખનલક્ખણો મક્ખો. યુગગ્ગાહલક્ખણો પલાસો. ઉસૂયનલક્ખણા ઇસ્સા. પઞ્ચમચ્છેરભાવો મચ્છરિયં. તં સબ્બમ્પિ મચ્છરાયનલક્ખણં. કતપટિચ્છાદનલક્ખણા માયા. કેરાટિકલક્ખણં સાઠેય્યં. અલજ્જનાકારો અહિરિકં. ઉપવાદતો અભાયનાકારો અનોત્તપ્પં. અક્કોધાદયો તેસં પટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બા.

૧૮૫. સેક્ખસ્સ ભિક્ખુનોતિ સત્તવિધસ્સાપિ સેક્ખસ્સ ઉપરિઉપરિગુણેહિ પરિહાનાય સંવત્તન્તિ, પુથુજ્જનસ્સ પન પઠમતરંયેવ પરિહાનાય સંવત્તન્તીતિ વેદિતબ્બા. અપરિહાનાયાતિ ઉપરિઉપરિગુણેહિ અપરિહાનત્થાય.

૧૮૭. યથાભતં નિક્ખિત્તોતિ યથા આનેત્વા નિક્ખિત્તો, એવં નિરયે પતિટ્ઠિતો વાતિ વેદિતબ્બો.

૧૯૦. એકચ્ચોતિ યસ્સેતે કોધાદયો અત્થિ, સો એકચ્ચો નામ.

કોધપેય્યાલં નિટ્ઠિતં.

૨. અકુસલપેય્યાલં

૧૯૧-૨૦૦. સાવજ્જાતિ સદોસા. અનવજ્જાતિ નિદ્દોસા. દુક્ખુદ્રયાતિ દુક્ખવડ્ઢિકા. સુખુદ્રિયાતિ સુખવડ્ઢિકા. સબ્યાબજ્ઝાતિ સદુક્ખા. અબ્યાબજ્ઝાતિ નિદ્દુક્ખા. એત્તાવતા વટ્ટવિવટ્ટમેવ કથિતં.

અકુસલપેય્યાલં નિટ્ઠિતં.

૩. વિનયપેય્યાલં

૨૦૧. દ્વેમે, ભિક્ખવે, અત્થવસે પટિચ્ચાતિ, ભિક્ખવે, દ્વે અત્થે નિસ્સાય દ્વે કારણાનિ સન્ધાય. સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તન્તિ સિક્ખાકોટ્ઠાસો ઠપિતો. સઙ્ઘસુટ્ઠુતાયાતિ સઙ્ઘસ્સ સુટ્ઠુભાવાય, ‘‘સુટ્ઠુ, ભન્તે’’તિ વત્વા સમ્પટિચ્છનત્થાયાતિ અત્થો. સઙ્ઘફાસુતાયાતિ સઙ્ઘસ્સ ફાસુવિહારત્થાય. દુમ્મઙ્કૂનન્તિ દુસ્સીલાનં. પેસલાનન્તિ પીયસીલાનં. દિટ્ઠધમ્મિકાનં આસવાનન્તિ દિટ્ઠધમ્મે ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે વીતિક્કમપચ્ચયા પટિલદ્ધબ્બાનં વધબન્ધનાદિદુક્ખધમ્મસઙ્ખાતાનં આસવાનં. સંવરાયાતિ પિદહનત્થાય. સમ્પરાયિકાનન્તિ તથારૂપાનંયેવ અપાયદુક્ખસઙ્ખાતાનં સમ્પરાયે ઉપ્પજ્જનકઆસવાનં. પટિઘાતાયાતિ પટિસેધનત્થાય. વેરાનન્તિ અકુસલવેરાનમ્પિ પુગ્ગલવેરાનમ્પિ. વજ્જાનન્તિ દોસાનં. તે એવ વા દુક્ખધમ્મા વજ્જનીયત્તા ઇધ વજ્જાતિ અધિપ્પેતા. ભયાનન્તિ ચિત્તુત્રાસભયાનમ્પિ ભયહેતૂનં તેસંયેવ દુક્ખધમ્માનમ્પિ. અકુસલાનન્તિ અક્ખમટ્ઠેન અકુસલસઙ્ખાતાનં દુક્ખધમ્માનં. ગિહીનં અનુકમ્પાયાતિ ગિહીસુ ઉજ્ઝાયન્તેસુ પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદં ગિહીનં અનુકમ્પાય પઞ્ઞત્તં નામ. પાપિચ્છાનં પક્ખુપચ્છેદાયાતિ પાપિચ્છા પક્ખં નિસ્સાય સઙ્ઘં ભિન્દેય્યુન્તિ તેસં પક્ખુપચ્છેદનત્થાય. અપ્પસન્નાનં પસાદાયાતિ પુબ્બે અપ્પસન્નાનમ્પિ પણ્ડિતમનુસ્સાનં સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસમ્પદં દિસ્વા પસાદુપ્પત્તિઅત્થાય. પસન્નાનં ભિય્યોભાવાયાતિ પસન્નાનં ઉપરૂપરિપસાદભાવાય. સદ્ધમ્મટ્ઠિતિયાતિ સદ્ધમ્મસ્સ ચિરટ્ઠિતત્થં. વિનયાનુગ્ગહાયાતિ પઞ્ચવિધસ્સાપિ વિનયસ્સ અનુગ્ગણ્હનત્થાય.

૨૦૨-૨૩૦. પાતિમોક્ખં પઞ્ઞત્તન્તિ ભિક્ખુપાતિમોક્ખં ભિક્ખુનિપાતિમોક્ખન્તિ દુવિધં પાતિમોક્ખં પઞ્ઞત્તં. પાતિમોક્ખુદ્દેસોતિ ભિક્ખૂનં પઞ્ચ, ભિક્ખુનીનં ચત્તારોતિ નવ પાતિમોક્ખુદ્દેસા પઞ્ઞત્તા. પાતિમોક્ખટ્ઠપનન્તિ ઉપોસથટ્ઠપનં. પવારણા પઞ્ઞત્તાતિ ચાતુદ્દસિકા પન્નરસિકાતિ દ્વે પવારણા પઞ્ઞત્તા. પવારણટ્ઠપનં પઞ્ઞત્તન્તિ સાપત્તિકસ્સ ભિક્ખુનો પવારણા ઉત્તિયા વત્તમાનાય પવારણટ્ઠપનં પઞ્ઞત્તં. તજ્જનીયકમ્માદીસુ ભિક્ખૂ વાચાસત્તીહિ વિતુદન્તાનં પણ્ડુકલોહિતકાનં ભિક્ખૂનં તજ્જનીયકમ્મં (ચૂળવ. ૧ આદયો) પઞ્ઞત્તં. બાલસ્સ અબ્યત્તસ્સ સેય્યસકસ્સ ભિક્ખુનો નિયસ્સકમ્મં પઞ્ઞત્તં. કુલદૂસકે અસ્સજિપુનબ્બસુકે ભિક્ખૂ આરબ્ભ પબ્બાજનીયકમ્મં (ચૂળવ. ૨૧ આદયો) પઞ્ઞત્તં. ગિહીનં અક્કોસકસ્સ સુધમ્મત્થેરસ્સ પટિસારણીયકમ્મં (ચૂળવ. ૩૩ આદયો) પઞ્ઞત્તં. આપત્તિયા અદસ્સનાદીસુ ઉક્ખેપનીયકમ્મં પઞ્ઞત્તં. ગરુકાપત્તિં આપન્નસ્સ પટિચ્છન્નાય આપત્તિયા પરિવાસદાનં પઞ્ઞત્તં. પરિવાસે અન્તરાપત્તિં આપન્નસ્સ મૂલાય પટિકસ્સનં પઞ્ઞત્તં. પટિચ્છન્નાયપિ અપ્પટિચ્છન્નાયપિ આપત્તિયા માનત્તદાનં પઞ્ઞત્તં. ચિણ્ણમાનત્તસ્સ અબ્ભાનં પઞ્ઞત્તં. સમ્મા વત્તન્તસ્સ ઓસારણીયં પઞ્ઞત્તં. અસમ્માવત્તનાદીસુ નિસ્સારણીયં પઞ્ઞત્તં.

એહિભિક્ખૂપસમ્પદા સરણગમનૂપસમ્પદા ઓવાદૂપસમ્પદા પઞ્હાબ્યાકરણૂપસમ્પદા ઞત્તિચતુત્થકમ્મૂપસમ્પદા ગરુધમ્મૂપસમ્પદા ઉભતોસઙ્ઘે ઉપસમ્પદા દૂતેન ઉપસમ્પદાતિ અટ્ઠવિધા ઉપસમ્પદા પઞ્ઞત્તા. ઞત્તિકમ્મં નવ ઠાનાનિ ગચ્છતીતિ એવં નવટ્ઠાનિકં ઞત્તિકમ્મં પઞ્ઞત્તં. ઞત્તિદુતિયકમ્મં સત્ત ઠાનાનિ ગચ્છતીતિ એવં સત્તટ્ઠાનિકમેવ ઞત્તિદુતિયકમ્મં પઞ્ઞત્તં. ઞત્તિચતુત્થકમ્મં સત્ત ઠાનાનિ ગચ્છતીતિ એવં સત્તટ્ઠાનિકમેવ ઞત્તિચતુત્થકમ્મં પઞ્ઞત્તં. પઠમપારાજિકાદીનં પઠમપઞ્ઞત્તિ અપઞ્ઞત્તે પઞ્ઞત્તં. તેસંયેવ અનુપઞ્ઞત્તિ પઞ્ઞત્તે અનુપઞ્ઞત્તં. ધમ્મસમ્મુખતા વિનયસમ્મુખતા સઙ્ઘસમ્મુખતા પુગ્ગલસમ્મુખતાતિ ઇમસ્સ ચતુબ્બિધસ્સ સમ્મુખીભાવસ્સ વસેન સમ્મુખાવિનયો પઞ્ઞત્તો. સતિવેપુલ્લપ્પત્તસ્સ ખીણાસવસ્સ અચોદનત્થાય સતિવિનયો પઞ્ઞત્તો. ઉમ્મત્તકસ્સ ભિક્ખુનો અમૂળ્હવિનયો પઞ્ઞત્તો. અપ્પટિઞ્ઞાય ચુદિતકસ્સ આપત્તિયા અતરણત્થં પટિઞ્ઞાતકરણં પઞ્ઞત્તં. બહુતરાનં ધમ્મવાદીનં લદ્ધિં ગહેત્વા અધિકરણવૂપસમનત્થં. યેભુય્યસિકા પઞ્ઞત્તા. પાપુસ્સન્નસ્સ પુગ્ગલસ્સ નિગ્ગણ્હનત્થં તસ્સપાપિયસિકા પઞ્ઞત્તા. ભણ્ડનાદિવસેન બહું અસ્સામણકં કત્વા આપત્તિં આપન્નાનં ભિક્ખૂનં ઠપેત્વા થુલ્લવજ્જં ઠપેત્વા ગિહિપટિસંયુત્તઞ્ચ અવસેસાપત્તીનં વૂપસમનત્થાય તિણવત્થારકો પઞ્ઞત્તો.

વિનયપેય્યાલં નિટ્ઠિતં.

૪. રાગપેય્યાલં

૨૩૧. રાગસ્સ, ભિક્ખવે, અભિઞ્ઞાયાતિ પઞ્ચકામગુણિકરાગસ્સ અભિજાનનત્થં પચ્ચક્ખકરણત્થં. પરિઞ્ઞાયાતિ પરિજાનનત્થં. પરિક્ખયાયાતિ પરિક્ખયગમનત્થં. પહાનાયાતિ પજહનત્થં. ખયાય વયાયાતિ ખયવયગમનત્થં. વિરાગાયાતિ વિરજ્જનત્થં. નિરોધાયાતિ નિરુજ્ઝનત્થં. ચાગાયાતિ ચજનત્થં. પટિનિસ્સગ્ગાયાતિ પટિનિસ્સજ્જનત્થં.

૨૩૨-૨૪૬. થમ્ભસ્સાતિ કોધમાનવસેન થદ્ધભાવસ્સ. સારબ્ભસ્સાતિ કારણુત્તરિયલક્ખણસ્સ સારબ્ભસ્સ. માનસ્સાતિ નવવિધમાનસ્સ. અતિમાનસ્સાતિ અતિક્કમિત્વા મઞ્ઞનમાનસ્સ. મદસ્સાતિ મજ્જનાકારમદસ્સ. પમાદસ્સાતિ સતિવિપ્પવાસસ્સ, પઞ્ચસુ કામગુણેસુ ચિત્તવોસ્સગ્ગસ્સ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

રાગપેય્યાલં નિટ્ઠિતં.

મનોરથપૂરણિયા અઙ્ગુત્તરનિકાય-અટ્ઠકથાય

દુકનિપાતસ્સ સંવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ.

અઙ્ગુત્તરનિકાયે

તિકનિપાત-અટ્ઠકથા

૧. પઠમપણ્ણાસકં

૧. બાલવગ્ગો

૧. ભયસુત્તવણ્ણના

૧. તિકનિપાતસ્સ પઠમે ભયાનીતિઆદીસુ ભયન્તિ ચિત્તુત્રાસો. ઉપદ્દવોતિ અનેકગ્ગતાકારો. ઉપસગ્ગોતિ ઉપસટ્ઠાકારો તત્થ તત્થ લગ્ગનાકારો.

તેસં એવં નાનત્તં વેદિતબ્બં – પબ્બતવિસમનિસ્સિતા ચોરા જનપદવાસીનં પેસેન્તિ – ‘‘મયં અસુકદિવસે નામ તુમ્હાકં ગામં પહરિસ્સામા’’તિ. તે તં પવત્તિં સુતકાલતો પટ્ઠાય ભયં સન્તાસં આપજ્જન્તિ. અયં ચિત્તુત્રાસો નામ. ‘‘યથા નો તે ચોરા કુપિતા અનત્થમ્પિ આવહેય્યુ’’ન્તિ હત્થસારં ગહેત્વા દ્વિપદચતુપ્પદેહિ સદ્ધિં અરઞ્ઞં પવિસિત્વા તત્થ તત્થ ભૂમિયં નિપજ્જન્તિ ડંસમકસાદીહિ ખજ્જમાના, ગુમ્બન્તરાનિ પવિસન્તા ખાણુકણ્ટકે મદ્દન્તિ. તેસં એવં વિચરન્તાનં વિક્ખિત્તભાવો અનેકગ્ગતાકારો નામ. તતો ચોરેસુ યથાવુત્તે દિવસે અનાગચ્છન્તેસુ ‘‘તુચ્છકસાસનં ભવિસ્સતિ, ગામં પવિસિસ્સામા’’તિ સપરિક્ખારા ગામં પવિસન્તિ. અથ તેસં પવિટ્ઠભાવં ઞત્વા ગામં પરિવારેત્વા દ્વારે અગ્ગિં દત્વા મનુસ્સે ઘાતેત્વા ચોરા સબ્બં વિભવં વિલુમ્પિત્વા ગચ્છન્તિ. તેસુ ઘાતિતાવસેસા અગ્ગિં નિબ્બાપેત્વા કોટ્ઠકચ્છાયાભિત્તિચ્છાયાદીસુ તત્થ તત્થ લગ્ગિત્વા નિસીદન્તિ નટ્ઠં અનુસોચમાના. અયં ઉપસટ્ઠાકારો લગ્ગનાકારો નામ.

નળાગારાતિ નળેહિ છન્નપટિચ્છન્નઅગારા. સેસસમ્ભારા પનેત્થ રુક્ખમયા હોન્તિ. તિણાગારેપિ એસેવ નયો. કૂટાગારાનીતિ કૂટસઙ્ગહિતાનિ અગારાનિ. ઉલ્લિત્તાવલિત્તાનીતિ અન્તો ચ બહિ ચ લિત્તાનિ. નિવાતાનીતિ નિવારિતવાતપ્પવેસાનિ. ફુસિતગ્ગળાનીતિ છેકેહિ વડ્ઢકીહિ કતત્તા પિટ્ઠસઙ્ઘાટમ્હિ સુટ્ઠુ ફુસિતકવાટાનિ. પિહિતવાતપાનાનીતિ યુત્તવાતપાનાનિ. ઇમિના પદદ્વયેન કવાટવાતપાનાનં નિચ્ચપિહિતતં અકથેત્વા સમ્પત્તિયેવ કથિતા. ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણે પન તાનિ પિધીયન્તિ ચ વિવરીયન્તિ ચ.

બાલતો ઉપ્પજ્જન્તીતિ બાલમેવ નિસ્સાય ઉપ્પજ્જન્તિ. બાલો હિ અપણ્ડિતપુરિસો રજ્જં વા ઓપરજ્જં વા અઞ્ઞં વા પન મહન્તં ઠાનં પત્થેન્તો કતિપયે અત્તના સદિસે વિધવપુત્તે મહાધુત્તે ગહેત્વા ‘‘એથ અહં તુમ્હે ઇસ્સરે કરિસ્સામી’’તિ પબ્બતગહનાદીનિ નિસ્સાય અન્તમન્તે ગામે પહરન્તો દામરિકભાવં જાનાપેત્વા અનુપુબ્બેન નિગમેપિ જનપદેપિ પહરતિ. મનુસ્સા ગેહાનિ છડ્ડેત્વા ખેમટ્ઠાનં પત્થયમાના પક્કમન્તિ. તે નિસ્સાય વસન્તા ભિક્ખૂપિ ભિક્ખુનિયોપિ અત્તનો અત્તનો વસનટ્ઠાનાનિ પહાય પક્કમન્તિ. ગતગતટ્ઠાને ભિક્ખાપિ સેનાસનમ્પિ દુલ્લભં હોતિ. એવં ચતુન્નમ્પિ પરિસાનં ભયં આગતમેવ હોતિ. પબ્બજ્જિતેસુપિ દ્વે બાલા ભિક્ખૂ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિવાદં પટ્ઠપેત્વા ચોદનં આરભન્તિ. ઇતિ કોસમ્બિવાસિકાનં વિય મહાકલહો ઉપ્પજ્જતિ. ચતુન્નં પરિસાનં ભયં આગતમેવ હોતીતિ એવં યાનિ કાનિચિ ભયાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, સબ્બાનિ તાનિ બાલતો ઉપ્પજ્જન્તીતિ યથાનુસન્ધિના દેસનં નિટ્ઠપેસિ.

૨. લક્ખણસુત્તવણ્ણના

૨. દુતિયે કાયદ્વારાદિપવત્તં કમ્મં લક્ખણં સઞ્જાનનકારણં અસ્સાતિ કમ્મલક્ખણો. અપદાનસોભની પઞ્ઞાતિ યા પઞ્ઞા નામ અપદાનેન સોભતિ, બાલા ચ પણ્ડિતા ચ અત્તનો અત્તનો ચરિતેનેવ પાકટા હોન્તીતિ અત્થો. બાલેન હિ ગતમગ્ગો રુક્ખગચ્છગામનિગમાદીનિ ઝાપેત્વા ગચ્છન્તસ્સ ઇન્દગ્ગિનો ગતમગ્ગો વિય હોતિ, ઝામટ્ઠાનમત્તમેવ અઙ્ગારમસિછારિકાસમાકુલં પઞ્ઞાયતિ. પણ્ડિતેન ગતમગ્ગો કુસોબ્ભાદયો પૂરેત્વા વિવિધસસ્સસમ્પદં આવહમાનેન ચતુદીપિકમેઘેન ગતમગ્ગો વિય હોતિ. યથા તેન ગતમગ્ગે ઉદકપૂરાનિ ચેવ વિવિધસસ્સફલાફલાનિ ચ તાનિ તાનિ ઠાનાનિ પઞ્ઞાયન્તિ, એવં પણ્ડિતેન ગતમગ્ગે સમ્પત્તિયોવ પઞ્ઞાયન્તિ નો વિપત્તિયોતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

૩. ચિન્તીસુત્તવણ્ણના

૩. તતિયે બાલલક્ખણાનીતિ ‘‘બાલો અય’’ન્તિ એતેહિ લક્ખીયતિ ઞાયતીતિ બાલલક્ખણાનિ. તાનેવસ્સ સઞ્જાનનકારણાનીતિ બાલનિમિત્તાનિ. બાલાપદાનાનીતિ બાલસ્સ અપદાનાનિ. દુચ્ચિન્તિતચિન્તીતિ ચિન્તયન્તો અભિજ્ઝાબ્યાપાદમિચ્છાદસ્સનવસેન દુચ્ચિન્તિતમેવ ચિન્તેતિ. દુબ્ભાસિતભાસીતિ ભાસમાનોપિ મુસાવાદાદિભેદં દુબ્ભાસિતમેવ ભાસતિ. દુક્કટકમ્મકારીતિ કરોન્તોપિ પાણાતિપાતાદિવસેન દુક્કટકમ્મમેવ કરોતિ. પણ્ડિતલક્ખણાનીતિઆદિ વુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બં. સુચિન્તિતચિન્તીતિઆદીનિ ચેત્થ મનોસુચરિતાદીનં વસેન યોજેતબ્બાનિ.

૪. અચ્ચયસુત્તવણ્ણના

૪. ચતુત્થે અચ્ચયં અચ્ચયતો ન પસ્સતીતિ અત્તનો અપરાધં અપરાધતો ન પસ્સતિ. અચ્ચયતો દિસ્વા યથાધમ્મં નપ્પટિકરોતીતિ ‘‘અપરદ્ધં મયા’’તિ ઞત્વાપિ યો ધમ્મો, તં ન કરોતિ, દણ્ડકમ્મં આહરિત્વા અચ્ચયં ન દેસેતિ નક્ખમાપેતિ. અચ્ચયં દેસેન્તસ્સ યથાધમ્મં નપ્પટિગ્ગણ્હાતીતિ પરસ્સ ‘‘વિરદ્ધં મયા’’તિ ઞત્વા દણ્ડકમ્મં આહરિત્વા ખમાપેન્તસ્સ નક્ખમતિ. સુક્કપક્ખો વુત્તપટિપક્ખતો વેદિતબ્બો.

૫. અયોનિસોસુત્તવણ્ણના

૫. પઞ્ચમે અયોનિસો પઞ્હં કત્તા હોતીતિ ‘‘કતિ નુ ખો, ઉદાયિ, અનુસ્સતિટ્ઠાનાની’’તિ વુત્તે ‘‘પુબ્બેનિવાસો અનુસ્સતિટ્ઠાનં ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા લાળુદાયિત્થેરો વિય અનુપાયચિન્તાય અપઞ્હમેવ પઞ્હન્તિ કત્તા હોતિ. અયોનિસો પઞ્હં વિસ્સજ્જેતા હોતીતિ એવં ચિન્તિતં પન પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તોપિ ‘‘ઇધ, ભન્તે, ભિક્ખુ અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતિ. સેય્યથિદં, એકમ્પિ જાતિ’’ન્તિઆદિના નયેન સોયેવ થેરો વિય અયોનિસો વિસ્સજ્જેતા હોતિ, અપઞ્હમેવ પઞ્હન્તિ કથેતિ. પરિમણ્ડલેહિ પદબ્યઞ્જનેહીતિ એત્થ પદમેવ અત્થસ્સ બ્યઞ્જનતો પદબ્યઞ્જનં. તં અક્ખરપારિપૂરિં કત્વા દસવિધં બ્યઞ્જનબુદ્ધિં અપરિહાપેત્વા વુત્તં પરિમણ્ડલં નામ હોતિ, એવરૂપેહિ પદબ્યઞ્જનેહીતિ અત્થો. સિલિટ્ઠેહીતિ પદસિલિટ્ઠતાય સિલિટ્ઠેહિ. ઉપગતેહીતિ અત્થઞ્ચ કારણઞ્ચ ઉપગતેહિ. નાબ્ભનુમોદિતાતિ એવં યોનિસો સબ્બં કારણસમ્પન્નં કત્વાપિ વિસ્સજ્જિતં પરસ્સ પઞ્હં નાભિનુમોદતિ નાભિનન્દતિ સારિપુત્તત્થેરસ્સ પઞ્હં લાળુદાયિત્થેરો વિય. યથાહ –

‘‘અટ્ઠાનં ખો એતં, આવુસો સારિપુત્ત, અનવકાસો, યં સો અતિક્કમ્મેવ કબળીકારાહારભક્ખાનં દેવાનં સહબ્યતં અઞ્ઞતરં મનોમયં કાયં ઉપપન્નો સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં સમાપજ્જેય્યાપિ વુટ્ઠહેય્યાપિ, નત્થેતં ઠાન’’ન્તિ (અ. નિ. ૫.૧૬૬).

યોનિસો પઞ્હં કત્તાતિઆદીસુ આનન્દત્થેરો વિય યોનિસોવ પઞ્હં ચિન્તેત્વા યોનિસો વિસ્સજ્જિતા હોતિ. થેરો હિ ‘‘કતિ નુ ખો, આનન્દ, અનુસ્સતિટ્ઠાનાની’’તિ પુચ્છિતો ‘‘અયં પઞ્હો ભવિસ્સતી’’તિ યોનિસો ચિન્તેત્વા યોનિસો વિસ્સજ્જેન્તો આહ – ‘‘ઇધ, ભન્તે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… ચતુત્થજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. ઇદં, ભન્તે, અનુસ્સતિટ્ઠાનં એવંભાવિતં એવંબહુલીકતં દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારાય સંવત્તતી’’તિ. અબ્ભનુમોદિતા હોતીતિ તથાગતો વિય યોનિસો અબ્ભનુમોદિતા હોતિ. તથાગતો હિ આનન્દત્થેરેન પઞ્હે વિસ્સજ્જિતે ‘‘સાધુ સાધુ, આનન્દ, તેન હિ ત્વં, આનન્દ, ઇમમ્પિ છટ્ઠં અનુસ્સતિટ્ઠાનં ધારેહિ. ઇધાનન્દ, ભિક્ખુ સતોવ અભિક્કમતિ સતોવ પટિક્કમતી’’તિઆદિમાહ. છટ્ઠાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૯. ખતસુત્તવણ્ણના

૯. નવમે સુક્કપક્ખો પુબ્બભાગે દસહિપિ કુસલકમ્મપથેહિ પરિચ્છિન્નો, ઉપરિ યાવ અરહત્તમગ્ગા લબ્ભતિ. બહુઞ્ચ પુઞ્ઞં પસવતીતિ એત્થ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકપુઞ્ઞં કથિતં.

૧૦. મલસુત્તવણ્ણના

૧૦. દસમે દુસ્સીલભાવો દુસ્સીલ્યં, દુસ્સીલ્યમેવ મલં દુસ્સીલ્યમલં. કેનટ્ઠેન મલન્તિ? અનુદહનટ્ઠેન દુગ્ગન્ધટ્ઠેન કિલિટ્ઠકરણટ્ઠેન ચ. તઞ્હિ નિરયાદીસુ અપાયેસુ અનુદહતીતિ અનુદહનટ્ઠેનપિ મલં. તેન સમન્નાગતો પુગ્ગલો માતાપિતૂનમ્પિ સન્તિકે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સાપિ અન્તરે બોધિચેતિયટ્ઠાનેસુપિ જિગુચ્છનીયો હોતિ, સબ્બદિસાસુ ચસ્સ ‘‘એવરૂપં કિર તેન પાપકમ્મં કત’’ન્તિ અવણ્ણગન્ધો વાયતીતિ દુગ્ગન્ધટ્ઠેનપિ મલં. તેન ચ સમન્નાગતો પુગ્ગલો ગતગતટ્ઠાને ઉપતાપઞ્ચેવ લભતિ, કાયકમ્માદીનિ ચસ્સ અસુચીનિ હોન્તિ અપભસ્સરાનીતિ કિલિટ્ઠકરણટ્ઠેનપિ મલં. અપિચ તં દેવમનુસ્સસમ્પત્તિયો ચેવ નિબ્બાનસમ્પત્તિઞ્ચ મિલાપેતીતિ મિલાપનટ્ઠેનપિ મલન્તિ વેદિતબ્બં. ઇસ્સામલમચ્છેરમલેસુપિ એસેવ નયો.

બાલવગ્ગો પઠમો.

૨. રથકારવગ્ગો

૧. ઞાતસુત્તવણ્ણના

૧૧. દુતિયસ્સ પઠમે ઞાતોતિ પઞ્ઞાતો પાકટો. અનનુલોમિકેતિ સાસનસ્સ ન અનુલોમેતીતિ અનનુલોમિકં, તસ્મિં અનનુલોમિકે. કાયકમ્મેતિ પાણાતિપાતાદિમ્હિ કાયદુચ્ચરિતે. ઓળારિકં વા એતં, ન એવરૂપે સમાદપેતું સક્કોતિ. દિસા નમસ્સિતું વટ્ટતિ, ભૂતબલિં કાતું વટ્ટતીતિ એવરૂપે સમાદપેતિ ગણ્હાપેતિ. વચીકમ્મેપિ મુસાવાદાદીનિ ઓળારિકાનિ, અત્તનો સન્તકં પરસ્સ અદાતુકામેન ‘‘નત્થી’’તિ અયં વઞ્ચનમુસાવાદો નામ વત્તું વટ્ટતીતિ એવરૂપે સમાદપેતિ. મનોકમ્મેપિ અભિજ્ઝાદયો ઓળારિકા, કમ્મટ્ઠાનં વિસંવાદેત્વા કથેન્તો પન અનનુલોમિકેસુ ધમ્મેસુ સમાદપેતિ નામ દક્ખિણવિહારવાસિત્થેરો વિય. તં કિર થેરં એકો ઉપટ્ઠાકો અમચ્ચપુત્તો ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘મેત્તાયન્તેન પઠમં કીદિસે પુગ્ગલે મેત્તાયિતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિ. થેરો સભાગવિસભાગં અનાચિક્ખિત્વા ‘‘પિયપુગ્ગલે’’તિ આહ. તસ્સ ચ ભરિયા પિયા હોતિ મનાપા, સો તં આરબ્ભ મેત્તાયન્તો ઉમ્માદં પાપુણિ. કથં પનેસ બહુજનઅહિતાય પટિપન્નો હોતીતિ? એવરૂપસ્સ હિ સદ્ધિવિહારિકાદયો ચેવ ઉપટ્ઠાકાદયો ચ તેસં આરક્ખદેવતા આદિં કત્વા તાસં તાસં મિત્તભૂતા યાવ બ્રહ્મલોકા સેસદેવતા ચ ‘‘અયં ભિક્ખુ ન અજાનિત્વા કરિસ્સતી’’તિ તેન કતમેવ કરોન્તિ, એવમેસ બહુજનઅહિતાય પટિપન્નો હોતિ.

સુક્કપક્ખે પાણાતિપાતા વેરમણિઆદીનંયેવ વસેન કાયકમ્મવચીકમ્માનિ વેદિતબ્બાનિ. કમ્મટ્ઠાનં પન અવિસંવાદેત્વા કથેન્તો અનુલોમિકેસુ ધમ્મેસુ સમાદપેતિ નામ કોળિતવિહારવાસી ચતુનિકાયિકતિસ્સત્થેરો વિય. તસ્સ કિર જેટ્ઠભાતા નન્દાભયત્થેરો નામ પોતલિયવિહારે વસન્તો એકસ્મિં રોગે સમુટ્ઠિતે કનિટ્ઠં પક્કોસાપેત્વા આહ – ‘‘આવુસો, મય્હં સલ્લહુકં કત્વા એકં કમ્મટ્ઠાનં કથેહી’’તિ. કિં, ભન્તે, અઞ્ઞેન કમ્મટ્ઠાનેન, કબળીકારાહારં પરિગ્ગણ્હિતું વટ્ટતીતિ? કિમત્થિકો એસ, આવુસોતિ? ભન્તે, કબળીકારાહારો ઉપાદારૂપં, એકસ્મિઞ્ચ ઉપાદારૂપે દિટ્ઠે તેવીસતિ ઉપાદારૂપાનિ પાકટાનિ હોન્તીતિ. સો ‘‘વટ્ટિસ્સતિ, આવુસો, એત્તક’’ન્તિ તં ઉય્યોજેત્વા કબળીકારાહારં પરિગ્ગણ્હિત્વા ઉપાદારૂપં સલ્લક્ખેત્વા વિવટ્ટેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. અથ નં થેરં બહિવિહારા અનિક્ખન્તમેવ પક્કોસિત્વા, ‘‘આવુસો, મહાઅવસ્સયોસિ મય્હં જાતો’’તિ કનિટ્ઠત્થેરસ્સ અત્તના પટિલદ્ધગુણં આરોચેસિ. બહુજનહિતાયાતિ એતસ્સપિ હિ સદ્ધિવિહારિકાદયો ‘‘અયં ન અજાનિત્વા કરિસ્સતી’’તિ તેન કતમેવ કરોન્તીતિ બહુજનહિતાય પટિપન્નો નામ હોતીતિ.

૨. સારણીયસુત્તવણ્ણના

૧૨. દુતિયે ખત્તિયસ્સાતિ જાતિયા ખત્તિયસ્સ. મુદ્ધાવસિત્તસ્સાતિ રાજાભિસેકેન મુદ્ધનિ અભિસિત્તસ્સ. સારણીયાનિ ભવન્તીતિ સરિતબ્બાનિ અસમ્મુસ્સનીયાનિ હોન્તિ. જાતોતિ નિબ્બત્તો. યાવજીવં સારણીયન્તિ દહરકાલે જાનિતુમ્પિ ન સક્કા, અપરભાગે પન માતાપિતુઆદીહિ ઞાતકેહિ વા દાસાદીહિ વા ‘‘ત્વં અસુકજનપદે અસુકનગરે અસુકદિવસે અસુકનક્ખત્તે જાતો’’તિ આચિક્ખિતે સુત્વા તતો પટ્ઠાય યાવજીવં સરતિ ન સમ્મુસ્સતિ. તેન વુત્તં – ‘‘યાવજીવં સારણીયં હોતી’’તિ.

ઇદં, ભિક્ખવે, દુતિયન્તિ અભિસેકટ્ઠાનં નામ રઞ્ઞો બલવતુટ્ઠિકરં હોતિ, તેનસ્સ તં યાવજીવં સારણીયં. સઙ્ગામવિજયટ્ઠાનેપિ એસેવ નયો. એત્થ પન સઙ્ગામન્તિ યુદ્ધં. અભિવિજિનિત્વાતિ જિનિત્વા સત્તુમદ્દનં કત્વા. તમેવ સઙ્ગામસીસન્તિ તમેવ સઙ્ગામટ્ઠાનં. અજ્ઝાવસતીતિ અભિભવિત્વા આવસતિ.

ઇદાનિ યસ્મા સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ રઞ્ઞો જાતિટ્ઠાનાદીહિ કત્તબ્બકિચ્ચં નત્થિ, ઇમસ્મિં પન સાસને તપ્પટિભાગે તયો પુગ્ગલે દસ્સેતું ઇદં કારણં આભતં, તસ્મા તે દસ્સેન્તો એવમેવ ખો, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ અનગારિયં પબ્બજિતો હોતીતિ એત્થ ચતુપારિસુદ્ધિસીલમ્પિ પબ્બજ્જાનિસ્સિતમેવાતિ વેદિતબ્બં. સારણીયં હોતીતિ ‘‘અહં અસુકરટ્ઠે અસુકજનપદે અસુકવિહારે અસુકમાળકે અસુકદિવાટ્ઠાને અસુકચઙ્કમે અસુકરુક્ખમૂલે પબ્બજિતો’’તિ એવં યાવજીવં સરિતબ્બમેવ હોતિ ન સમ્મુસ્સિતબ્બં.

ઇદં દુક્ખન્તિ એત્તકં દુક્ખં, ન ઇતો ઉદ્ધં દુક્ખં અત્થિ. અયં દુક્ખસમુદયોતિ એત્તકો દુક્ખસમુદયો, ન ઇતો ઉદ્ધં દુક્ખસમુદયો અત્થીતિ. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. એવમેત્થ ચતૂહિ સચ્ચેહિ સોતાપત્તિમગ્ગો કથિતો. કસિણપરિકમ્મવિપસ્સનાઞાણાનિ પન મગ્ગસન્નિસ્સિતાનેવ હોન્તિ. સારણીયં હોતીતિ ‘‘અહં અસુકરટ્ઠે…પે… અસુકરુક્ખમૂલે સોતાપન્નો જાતો’’તિ યાવજીવં સારણીયં હોતિ અસમ્મુસ્સનીયં.

આસવાનં ખયાતિ આસવાનં ખયેન. ચેતોવિમુત્તિન્તિ ફલસમાધિં. પઞ્ઞાવિમુત્તિન્તિ ફલપઞ્ઞં. સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વાતિ અત્તનાવ અભિવિસિટ્ઠાય પઞ્ઞાય પચ્ચક્ખં કત્વા. ઉપસમ્પજ્જ વિહરતીતિ પટિલભિત્વા વિહરતિ. સારણીયન્તિ ‘‘મયા અસુકરટ્ઠે…પે… અસુકરુક્ખમૂલે અરહત્તં પત્ત’’ન્તિ અત્તનો અરહત્તપત્તિટ્ઠાનં નામ યાવજીવં સારણીયં હોતિ અસમ્મુસ્સનીયન્તિ યથાનુસન્ધિનાવ દેસનં નિટ્ઠપેસિ.

૩. આસંસસુત્તવણ્ણના

૧૩. તતિયે સન્તોતિ અત્થિ ઉપલબ્ભન્તિ. સંવિજ્જમાનાતિ તસ્સેવ વેવચનં. લોકસ્મિન્તિ સત્તલોકે. નિરાસોતિ અનાસો અપત્થનો. આસંસોતિ આસંસમાનો પત્થયમાનો. વિગતાસોતિ અપગતાસો. ચણ્ડાલકુલેતિ ચણ્ડાલાનં કુલે. વેનકુલેતિ વિલીવકારકુલે. નેસાદકુલેતિ મિગલુદ્દકાનં કુલે. રથકારકુલેતિ ચમ્મકારકુલે. પુક્કુસકુલેતિ પુપ્ફચ્છડ્ડકકુલે.

એત્તાવતા કુલવિપત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યસ્મા નીચકુલે જાતોપિ એકચ્ચો અડ્ઢો હોતિ મહદ્ધનો, અયં પન ન તાદિસો, તસ્માસ્સ ભોગવિપત્તિં દસ્સેતું દલિદ્દેતિઆદિમાહ. તત્થ દલિદ્દેતિ દાલિદ્દિયેન સમન્નાગતે. અપ્પન્નપાનભોજનેતિ પરિત્તકઅન્નપાનભોજને. કસિરવુત્તિકેતિ દુક્ખજીવિકે, યત્થ વાયામેન પયોગેન જીવિતવુત્તિં સાધેન્તિ, તથારૂપેતિ અત્થો. યત્થ કસિરેન ઘાસચ્છાદો લબ્ભતીતિ યસ્મિં કુલે દુક્ખેન યાગુભત્તઘાસો ચ કોપીનમત્તં અચ્છાદનઞ્ચ લબ્ભતિ.

ઇદાનિ યસ્મા એકચ્ચો નીચકુલે જાતોપિ ઉપધિસમ્પન્નો હોતિ અત્તભાવસમિદ્ધિયં ઠિતો, અયઞ્ચ ન તાદિસો, તસ્માસ્સ સરીરવિપત્તિમ્પિ દસ્સેતું સો ચ હોતિ દુબ્બણ્ણોતિઆદિમાહ. તત્થ દુબ્બણ્ણોતિ પંસુપિસાચકો વિય ઝામખાણુવણ્ણો. દુદ્દસિકોતિ વિજાતમાતુયાપિ અમનાપદસ્સનો. ઓકોટિમકોતિ લકુણ્ડકો. કાણોતિ એકક્ખિકાણો વા ઉભયક્ખિકાણો વા. કુણીતિ એકહત્થકુણી વા ઉભયહત્થકુણી વા. ખઞ્જોતિ એકપાદખઞ્જો વા ઉભયપાદખઞ્જો વા. પક્ખહતોતિ હતપક્ખો પીઠસપ્પી. પદીપેય્યસ્સાતિ વટ્ટિતેલકપલ્લકાદિનો પદીપઉપકરણસ્સ. તસ્સ ન એવં હોતીતિ. કસ્મા ન હોતિ? નીચકુલે જાતત્તા.

જેટ્ઠોતિ અઞ્ઞસ્મિં જેટ્ઠે સતિ કનિટ્ઠો આસં ન કરોતિ, તસ્મા જેટ્ઠોતિ આહ. આભિસેકોતિ જેટ્ઠોપિ ન અભિસેકારહો આસં ન કરોતિ, તસ્મા આભિસેકોતિ આહ. અનભિસિત્તોતિ અભિસેકારહોપિ કાણકુણિઆદિદોસરહિતો સકિં અભિસિત્તો પુન અભિસેકે આસં ન કરોતિ, તસ્મા અનભિસિત્તોતિ આહ. અચલપ્પત્તોતિ જેટ્ઠોપિ આભિસેકો અનભિસિત્તો મન્દો ઉત્તાનસેય્યકો, સોપિ અભિસેકે આસં ન કરોતિ. સોળસવસ્સુદ્દેસિકો પન પઞ્ઞાયમાનમસ્સુભેદો અચલપ્પત્તો નામ હોતિ, મહન્તમ્પિ રજ્જં વિચારેતું સમત્થો, તસ્મા ‘‘અચલપ્પત્તો’’તિ આહ. તસ્સ એવં હોતીતિ કસ્મા હોતિ? મહાજાતિતાય.

દુસ્સીલોતિ નિસ્સીલો. પાપધમ્મોતિ લામકધમ્મો. અસુચીતિ અસુચીહિ કાયકમ્માદીહિ સમન્નાગતો. સઙ્કસ્સરસમાચારોતિ સઙ્કાહિ સરિતબ્બસમાચારો, કિઞ્ચિદેવ અસારુપ્પં દિસ્વા ‘‘ઇદં ઇમિના કતં ભવિસ્સતી’’તિ એવં પરેસં આસઙ્કનીયસમાચારો, અત્તનાયેવ વા સઙ્કાહિ સરિતબ્બસમાચારો, સાસઙ્કસમાચારોતિ અત્થો. તસ્સ હિ દિવાટ્ઠાનાદીસુ સન્નિપતિત્વા કિઞ્ચિદેવ મન્તયન્તે ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘ઇમે એકતો હુત્વા મન્તેન્તિ, કચ્ચિ નુ ખો મયા કતકમ્મં જાનિત્વા મન્તેન્તી’’તિ એવં સાસઙ્કસમાચારો હોતિ. પટિચ્છન્નકમ્મન્તોતિ પટિચ્છાદેતબ્બયુત્તકેન પાપકમ્મેન સમન્નાગતો. અસ્સમણો સમણપટિઞ્ઞોતિ અસ્સમણો હુત્વાવ સમણપતિરૂપકતાય ‘‘સમણો અહ’’ન્તિ એવં પટિઞ્ઞો. અબ્રહ્મચારી બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞોતિ અઞ્ઞે બ્રહ્મચારિનો સુનિવત્થે સુપારુતે સુમ્ભકપત્તધરે ગામનિગમરાજધાનીસુ પિણ્ડાય ચરિત્વા જીવિકં કપ્પેન્તે દિસ્વા સયમ્પિ તાદિસેન આકારેન તથા પટિપજ્જનતો ‘‘અહં બ્રહ્મચારી’’તિ પટિઞ્ઞં દેન્તો વિય હોતિ. ‘‘અહં ભિક્ખૂ’’તિ વત્વા ઉપોસથગ્ગાદીનિ પવિસન્તો પન બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞો હોતિયેવ, તથા સઙ્ઘિકં લાભં ગણ્હન્તો. અન્તોપૂતીતિ પૂતિના કમ્મેન અન્તો અનુપવિટ્ઠો. અવસ્સુતોતિ રાગાદીહિ તિન્તો. કસમ્બુજાતોતિ સઞ્જાતરાગાદિકચવરો. તસ્સ ન એવં હોતીતિ. કસ્મા ન હોતિ? લોકુત્તરધમ્મઉપનિસ્સયસ્સ નત્થિતાય. તસ્સ એવં હોતીતિ. કસ્મા હોતિ? મહાસીલસ્મિં પરિપૂરકારિતાય.

૪. ચક્કવત્તિસુત્તવણ્ણના

૧૪. ચતુત્થે ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ જનં રઞ્જેતીતિ રાજા. ચક્કં વત્તેતીતિ ચક્કવત્તી. વત્તિતં વા અનેન ચક્કન્તિ ચક્કવત્તી. ધમ્મો અસ્સ અત્થીતિ ધમ્મિકો. ધમ્મેનેવ દસવિધેન ચક્કવત્તિવત્તેન રાજા જાતોતિ ધમ્મરાજા. સોપિ ન અરાજકન્તિ સોપિ અઞ્ઞં નિસ્સયરાજાનં અલભિત્વા ચક્કં નામ વત્તેતું ન સક્કોતીતિ અત્થો. ઇતિ સત્થા દેસનં પટ્ઠપેત્વા યથાનુસન્ધિં અપાપેત્વાવ તુણ્હી અહોસિ. કસ્મા? અનુસન્ધિકુસલા ઉટ્ઠહિત્વા અનુસન્ધિં પુચ્છિસ્સન્તિ, બહૂ હિ ઇમસ્મિં ઠાને તથારૂપા ભિક્ખૂ, અથાહં તેહિ પુટ્ઠો દેસનં વડ્ઢેસ્સામીતિ. અથેકો અનુસન્ધિકુસલો ભિક્ખુ ભગવન્તં પુચ્છન્તો કો પન, ભન્તેતિઆદિમાહ. ભગવાપિસ્સ બ્યાકરોન્તો ધમ્મો ભિક્ખૂતિઆદિમાહ.

તત્થ ધમ્મોતિ દસકુસલકમ્મપથધમ્મો. ધમ્મન્તિ તમેવ વુત્તપ્પકારં ધમ્મં. નિસ્સાયાતિ તદધિટ્ઠાનેન ચેતસા તમેવ નિસ્સયં કત્વા. ધમ્મં સક્કરોન્તોતિ યથા કતો સો ધમ્મો સુટ્ઠુ કતો હોતિ, એવમેતં કરોન્તો. ધમ્મં ગરું કરોન્તોતિ તસ્મિં ગારવુપ્પત્તિયા તં ગરુકરોન્તો. ધમ્મં અપચાયમાનોતિ તસ્સેવ ધમ્મસ્સ અઞ્જલિકરણાદીહિ નીચવુત્તિતં કરોન્તો. ધમ્મદ્ધજો ધમ્મકેતૂતિ તં ધમ્મં ધજમિવ પુરક્ખત્વા કેતુમિવ ઉક્ખિપિત્વા પવત્તિયા ધમ્મદ્ધજો ધમ્મકેતુ ચ હુત્વાતિ અત્થો. ધમ્માધિપતેય્યોતિ ધમ્માધિપતિભૂતાગતભાવેન ધમ્મવસેનેવ ચ સબ્બકિરિયાનં કરણેન ધમ્માધિપતેય્યો હુત્વા. ધમ્મિકં રક્ખાવરણગુત્તિં સંવિદહતીતિ ધમ્મો અસ્સા અત્થીતિ ધમ્મિકા, રક્ખા ચ આવરણઞ્ચ ગુત્તિ ચ રક્ખાવરણગુત્તિ. તત્થ ‘‘પરં રક્ખન્તો અત્તાનં રક્ખતી’’તિ વચનતો ખન્તિઆદયો રક્ખા. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, પરં રક્ખન્તો અત્તાનં રક્ખતિ. ખન્તિયા અવિહિંસાય મેત્તચિત્તતાય અનુદ્દયાયા’’તિ (સં. નિ. ૫.૩૮૫). નિવાસનપારુપનગેહાદીનિ આવરણં. ચોરાદિઉપદ્દવનિવારણત્થં ગોપાયના ગુત્તિ. તં સબ્બમ્પિ સુટ્ઠુ વિદહતિ પવત્તેતિ ઠપેતીતિ અત્થો.

ઇદાનિ યત્થ સા સંવિદહિતબ્બા, તં દસ્સેન્તો અન્તોજનસ્મિન્તિઆદિમાહ. તત્રાયં સઙ્ખેપત્થો – અન્તોજનસઙ્ખાતં પુત્તદારં સીલસંવરે પતિટ્ઠાપેન્તો વત્થગન્ધમાલાદીનિ ચસ્સ દદમાનો સબ્બોપદ્દવે ચસ્સ નિવારયમાનો ધમ્મિકં રક્ખાવરણગુત્તિં સંવિદહતિ નામ. ખત્તિયાદીસુપિ એસેવ નયો. અયં પન વિસેસો – અભિસિત્તખત્તિયા ભદ્રઅસ્સાજાનીયાદિરતનસમ્પદાનેનપિ ઉપગણ્હિતબ્બા, અનુયન્તા ખત્તિયા તેસં અનુરૂપયાનવાહનસમ્પદાનેનપિ પરિતોસેતબ્બા, બલકાયો કાલં અનતિક્કમેત્વા ભત્તવેતનસમ્પદાનેનપિ અનુગ્ગહેતબ્બો, બ્રાહ્મણા અન્નપાનવત્થાદિના દેય્યધમ્મેન, ગહપતિકા ભત્તબીજનઙ્ગલબલિબદ્દાદિસમ્પદાનેન, તથા નિગમવાસિનો નેગમા જનપદવાસિનો ચ જાનપદા. સમિતપાપબાહિતપાપા પન સમણબ્રાહ્મણા સમણપરિક્ખારસમ્પદાનેન સક્કાતબ્બા, મિગપક્ખિનો અભયદાનેન સમસ્સાસેતબ્બા.

ધમ્મેનેવ ચક્કં વત્તેતીતિ દસકુસલકમ્મપથધમ્મેનેવ ચક્કં પવત્તેતિ. તં હોતિ ચક્કં અપ્પટિવત્તિયન્તિ તં તેન એવં પવત્તિતં આણાચક્કં અપ્પટિવત્તિયં હોતિ. કેનચિ મનુસ્સભૂતેનાતિ દેવતા નામ અત્તના ઇચ્છિતિચ્છિતમેવ કરોન્તિ, તસ્મા તા અગ્ગણ્હિત્વા ‘‘મનુસ્સભૂતેના’’તિ વુત્તં. પચ્ચત્થિકેનાતિ પટિઅત્થિકેન, પટિસત્તુનાતિ અત્થો. ધમ્મિકોતિ ચક્કવત્તી દસકુસલકમ્મપથવસેન ધમ્મિકો, તથાગતો પન નવલોકુત્તરધમ્મવસેન. ધમ્મરાજાતિ નવહિ લોકુત્તરધમ્મેહિ મહાજનં રઞ્જેતીતિ ધમ્મરાજા. ધમ્મંયેવાતિ નવલોકુત્તરધમ્મમેવ નિસ્સાય તમેવ સક્કરોન્તો તં ગરુકરોન્તો તં અપચાયમાનો. સોવસ્સ ધમ્મો અબ્ભુગ્ગતટ્ઠેન ધજોતિ ધમ્મદ્ધજો. સોવસ્સ કેતૂતિ ધમ્મકેતુ. તમેવ અધિપતિં જેટ્ઠકં કત્વા વિહરતીતિ ધમ્માધિપતેય્યો. ધમ્મિકં રક્ખાવરણગુત્તિન્તિ લોકિયલોકુત્તરધમ્મદાયિકરક્ખઞ્ચ આવરણઞ્ચ ગુત્તિઞ્ચ. સંવિદહતીતિ ઠપેતિ પઞ્ઞપેતિ. એવરૂપન્તિ તિવિધં કાયદુચ્ચરિતં ન સેવિતબ્બં, સુચરિતં સેવિતબ્બન્તિ એવં સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. સંવિદહિત્વાતિ ઠપેત્વા કથેત્વા. ધમ્મેનેવ અનુત્તરં ધમ્મચક્કં પવત્તેતીતિ નવલોકુત્તરધમ્મેનેવ અસદિસં ધમ્મચક્કં પવત્તેતિ. તં હોતિ ચક્કં અપ્પટિવત્તિયન્તિ તં એવં પવત્તિતં ધમ્મચક્કં એતેસુ સમણાદીસુ એકેનપિ પટિવત્તેતું પટિબાહિતું ન સક્કા. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૫. સચેતનસુત્તવણ્ણના

૧૫. પઞ્ચમે ઇસિપતનેતિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસઙ્ખાતાનં ઇસીનં ધમ્મચક્કપ્પવત્તનત્થાય ચેવ ઉપોસથકરણત્થાય ચ આગન્ત્વા પતને, સન્નિપાતટ્ઠાનેતિ અત્થો. પદનેતિપિ પાઠો, અયમેવ અત્થો. મિગદાયેતિ મિગાનં અભયત્થાય દિન્ને. છહિ માસેહિ છારત્તૂનેહીતિ સો કિર રઞ્ઞા આણત્તદિવસેયેવ સબ્બૂપકરણાનિ સજ્જેત્વા અન્તેવાસિકેહિ સદ્ધિં અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ગામદ્વારગામમજ્ઝદેવકુલસુસાનાદીસુ ઠિતરુક્ખે ચેવ ઝામપતિતસુક્ખરુક્ખે ચ વિવજ્જેત્વા સમ્પન્નપદેસે ઠિતે સબ્બદોસવિવજ્જિતે નાભિઅરનેમીનં અનુરૂપે રુક્ખે ગહેત્વા તં ચક્કં અકાસિ. તસ્સ રુક્ખે વિચિનિત્વા ગણ્હન્તસ્સ ચેવ કરોન્તસ્સ ચ એત્તકો કાલો વીતિવત્તો. તેન વુત્તં – ‘‘છહિ માસેહિ છારત્તૂનેહી’’તિ. નાનાકરણન્તિ નાનત્તં. નેસન્તિ ન એસં. અત્થેસન્તિ અત્થિ એસં. અભિસઙ્ખારસ્સ ગતીતિ પયોગસ્સ ગમનં. ચિઙ્ગુલાયિત્વાતિ પરિબ્ભમિત્વા. અક્ખાહતં મઞ્ઞેતિ અક્ખે પવેસેત્વા ઠપિતમિવ.

સદોસાતિ સગણ્ડા ઉણ્ણતોણતટ્ઠાનયુત્તા. સકસાવાતિ પૂતિસારેન ચેવ ફેગ્ગુના ચ યુત્તા. કાયવઙ્કાતિઆદીનિ કાયદુચ્ચરિતાદીનં નામાનિ. એવં પપતિતાતિ એવં ગુણપતનેન પતિતા. એવં પતિટ્ઠિતાતિ એવં ગુણેહિ પતિટ્ઠિતા. તત્થ લોકિયમહાજના પપતિતા નામ, સોતાપન્નાદયો પતિટ્ઠિતા નામ. તેસુપિ પુરિમા તયો કિલેસાનં સમુદાચારક્ખણે પપતિતા નામ, ખીણાસવા પન એકન્તેનેવ પતિટ્ઠિતા નામ. તસ્માતિ યસ્મા અપ્પહીનકાયવઙ્કાદયો પપતન્તિ, પહીનકાયવઙ્કાદયો પતિટ્ઠહન્તિ, તસ્મા. કાયવઙ્કાદીનં પન એવં પહાનં વેદિતબ્બં – પાણાતિપાતો અદિન્નાદાનં મિચ્છાચારો મુસાવાદો પિસુણાવાચા મિચ્છાદિટ્ઠીતિ ઇમે તાવ છ સોતાપત્તિમગ્ગેન પહીયન્તિ, ફરુસાવાચા બ્યાપાદોતિ દ્વે અનાગામિમગ્ગેન, અભિજ્ઝા સમ્ફપ્પલાપોતિ દ્વે અરહત્તમગ્ગેનાતિ.

૬. અપણ્ણકસુત્તવણ્ણના

૧૬. છટ્ઠે અપણ્ણકપટિપદન્તિ અવિરદ્ધપટિપદં એકંસપટિપદં નિય્યાનિકપટિપદં કારણપટિપદં સારપટિપદં મણ્ડપટિપદં અપચ્ચનીકપટિપદં અનુલોમપટિપદં ધમ્માનુધમ્મપટિપદં પટિપન્નો હોતિ, ન તક્કગ્ગાહેન વા નયગ્ગાહેન વા. એવં ગહેત્વા પટિપન્નો હિ ભિક્ખુ વા ભિક્ખુની વા ઉપાસકો વા ઉપાસિકા વા મનુસ્સદેવનિબ્બાનસમ્પત્તીહિ હાયતિ પરિહાયતિ, અપણ્ણકપટિપદં પટિપન્નો પન તાહિ સમ્પત્તીહિ ન પરિહાયતિ. અતીતે કન્તારદ્ધાનમગ્ગં પટિપન્નેસુ દ્વીસુ સત્થવાહેસુ યક્ખસ્સ વચનં ગહેત્વા બાલસત્થવાહો સદ્ધિં સત્થેન અનયબ્યસનં પત્તો, યક્ખસ્સ વચનં અગ્ગહેત્વા ‘‘ઉદકદિટ્ઠટ્ઠાને ઉદકં છડ્ડેસ્સામા’’તિ સત્થકે સઞ્ઞાપેત્વા મગ્ગં પટિપન્નો પણ્ડિતસત્થવાહો વિય. યં સન્ધાય વુત્તં –

‘‘અપણ્ણકં ઠાનમેકે, દુતિયં આહુ તક્કિકા;

એતદઞ્ઞાય મેધાવી, તં ગણ્હે યદપણ્ણક’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૧);

યોનિ ચસ્સ આરદ્ધા હોતીતિ એત્થ યોનીતિ ખન્ધકોટ્ઠાસસ્સપિ કારણસ્સપિ પસ્સાવમગ્ગસ્સપિ નામં. ‘‘ચતસ્સો ખો ઇમા, સારિપુત્ત, યોનિયો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૫૨) હિ ખન્ધકોટ્ઠાસો યોનિ નામ. ‘‘યોનિ હેસા ભૂમિજ ફલસ્સ અધિગમાયા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૨૨૬) કારણં. ‘‘ન ચાહં બ્રાહ્મણં બ્રૂમિ, યોનિજં મત્તિસમ્ભવ’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૪૫૭; ધ. પ. ૩૯૬) ચ ‘‘તમેનં કમ્મજવાતા નિવત્તિત્વા ઉદ્ધંપાદં અધોસિરં સમ્પરિવત્તેત્વા માતુ યોનિમુખે સમ્પટિપાદેન્તી’’તિ ચ આદીસુ પસ્સાવમગ્ગો. ઇધ પન કારણં અધિપ્પેતં. આરદ્ધાતિ પગ્ગહિતા પરિપુણ્ણા.

આસવાનં ખયાયાતિ એત્થ આસવન્તીતિ આસવા, ચક્ખુતોપિ…પે… મનતોપિ સન્દન્તિ પવત્તન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ધમ્મતો યાવ ગોત્રભુ, ઓકાસતો યાવ ભવગ્ગા સવન્તીતિ વા આસવા, એતે ધમ્મે એતઞ્ચ ઓકાસં અન્તોકરિત્વા પવત્તન્તીતિ અત્થો. અન્તોકરણત્થો હિ અયં આકારો. ચિરપારિવાસિયટ્ઠેન મદિરાદયો આસવા, આસવા વિયાતિપિ આસવા. લોકસ્મિમ્પિ હિ ચિરપારિવાસિકા મદિરાદયો આસવાતિ વુચ્ચન્તિ, યદિ ચ ચિરપારિવાસિયટ્ઠેન આસવા, એતેયેવ ભવિતુમરહન્તિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ અવિજ્જાય, ઇતો પુબ્બે અવિજ્જા નાહોસી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૧૦.૬૧). આયતં વા સંસારદુક્ખં સવન્તિ પસવન્તીતિપિ આસવા. પુરિમાનિ ચેત્થ નિબ્બચનાનિ યત્થ કિલેસા આસવાતિ આગચ્છન્તિ, તત્થ યુજ્જન્તિ, પચ્છિમં કમ્મેપિ. ન કેવલઞ્ચ કમ્મકિલેસાયેવ આસવા, અપિચ ખો નાનપ્પકારા ઉપદ્દવાપિ. સુત્તેસુ હિ ‘‘નાહં, ચુન્દ, દિટ્ઠધમ્મિકાનંયેવ આસવાનં સંવરાય ધમ્મં દેસેમી’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૮૨) એત્થ વિવાદમૂલભૂતા કિલેસા આસવાતિ આગતા.

‘‘યેન દેવૂપપત્યસ્સ, ગન્ધબ્બો વા વિહઙ્ગમો;

યક્ખત્તં યેન ગચ્છેય્યં, મનુસ્સત્તઞ્ચ અબ્બજે;

તે મય્હં આસવા ખીણા, વિદ્ધસ્તા વિનળીકતા’’તિ. (અ. નિ. ૪.૩૬) –

એત્થ તેભૂમકં ચ કમ્મં અવસેસા ચ અકુસલા ધમ્મા. ‘‘દિટ્ઠધમ્મિકાનં આસવાનં સંવરાય સમ્પરાયિકાનં આસવાનં પટિઘાતાયા’’તિ (પારા. ૩૯; અ. નિ. ૨.૨૦૨-૨૩૦) એત્થ પરૂપવાદવિપ્પટિસારવધબન્ધાદયો ચેવ અપાયદુક્ખભૂતા ચ નાનપ્પકારા ઉપદ્દવા.

તે પનેતે આસવા યત્થ યથા આગતા, તત્થ તથા વેદિતબ્બા. એતે હિ વિનયે તાવ ‘‘દિટ્ઠધમ્મિકાનં આસવાનં સંવરાય, સમ્પરાયિકાનં આસવાનં પટિઘાતાયા’’તિ (પારા. ૩૯; અ. નિ. ૨.૨૦૨-૨૩૦) દ્વેધા આગતા. સળાયતને ‘‘તયો મે, આવુસો, આસવા કામાસવો ભવાસવો અવિજ્જાસવો’’તિ (સં. નિ. ૪.૩૨૧) તિધા આગતા. અઞ્ઞેસુ ચ સુત્તન્તેસુ (ચૂળનિ. જતુકણ્ણિમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો ૬૯; પટિ. મ. ૧.૧૦૭) અભિધમ્મે (ધ. સ. ૧૧૦૨-૧૧૦૬; વિભ. ૯૩૭) ચ તેયેવ દિટ્ઠાસવેન સહ ચતુધા આગતા. નિબ્બેધિકપરિયાયેન ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, આસવા નિરયગામિનિયા, અત્થિ આસવા તિરચ્છાનયોનિગામિનિયા, અત્થિ આસવા પેત્તિવિસયગામિનિયા, અત્થિ આસવા મનુસ્સલોકગામિનિયા, અત્થિ આસવા દેવલોકગામિનિયા’’તિ (અ. નિ. ૬.૬૩) પઞ્ચધા આગતા. કમ્મમેવ ચેત્થ આસવાતિ વુત્તં. છક્કનિપાતે ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, આસવા સંવરાપહાતબ્બા’’તિઆદિના (અ. નિ. ૬.૫૮) નયેન છધા આગતા. સબ્બાસવપરિયાયે (મ. નિ. ૧.૧૪ આદયો) તેયેવ દસ્સનેન પહાતબ્બેહિ સદ્ધિં સત્તધા આગતા. ઇધ પન અભિધમ્મનયેન ચત્તારો આસવા અધિપ્પેતાતિ વેદિતબ્બા.

ખયાયાતિ એત્થ પન આસવાનં સરસભેદોપિ ખીણાકારોપિ મગ્ગફલનિબ્બાનાનિપિ ‘‘આસવક્ખયો’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘યો આસવાનં ખયો વયો ભેદો પરિભેદો અનિચ્ચતા અન્તરધાન’’ન્તિ એત્થ હિ આસવાનં સરસભેદો ‘‘આસવક્ખયો’’તિ વુત્તો. ‘‘જાનતો અહં, ભિક્ખવે, પસ્સતો આસવાનં ખયં વદામી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૫; સં. નિ. ૨.૨૩; ઇતિવુ. ૧૦૨) એત્થ આસવપ્પહાનં આસવાનં અચ્ચન્તક્ખયો અસમુપ્પાદો ખીણાકારો નત્થિભાવો ‘‘આસવક્ખયો’’તિ વુત્તો.

‘‘સેખસ્સ સિક્ખમાનસ્સ, ઉજુમગ્ગાનુસારિનો;

ખયસ્મિં પઠમં ઞાણં, તતો અઞ્ઞા અનન્તરા’’તિ. (ઇતિવુ. ૬૨) –

એત્થ મગ્ગો ‘‘આસવક્ખયો’’તિ વુત્તો. ‘‘આસવાનં ખયા સમણો હોતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૩૮) એત્થ ફલં.

‘‘પરવજ્જાનુપસ્સિસ્સ, નિચ્ચં ઉજ્ઝાનસઞ્ઞિનો;

આસવા તસ્સ વડ્ઢન્તિ, આરા સો આસવક્ખયા’’તિ. (ધ. પ. ૨૫૩) –

એત્થ નિબ્બાનં. ઇમસ્મિં પન સુત્તે ફલં સન્ધાય ‘‘આસવાનં ખયાયા’’તિ આહ, અરહત્તફલત્થાયાતિ અત્થો.

ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારોતિ મનચ્છટ્ઠેસુ ઇન્દ્રિયેસુ પિહિતદ્વારો. ભોજને મત્તઞ્ઞૂતિ ભોજનસ્મિં પમાણઞ્ઞૂ, પટિગ્ગહણપરિભોગપચ્ચવેક્ખણમત્તં જાનાતિ પજાનાતીતિ અત્થો. જાગરિયં અનુયુત્તોતિ રત્તિન્દિવં છ કોટ્ઠાસે કત્વા પઞ્ચસુ કોટ્ઠાસેસુ જાગરણભાવં અનુયુત્તો, જાગરણેયેવ યુત્તપ્પયુત્તોતિ અત્થો.

એવં માતિકં ઠપેત્વા ઇદાનિ તમેવ ઠપિતપટિપાટિયા વિભજન્તો કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂતિઆદિમાહ. તત્થ ચક્ખુના રૂપં દિસ્વાતિઆદીનં અત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૫) વિત્થારિતો, તથા પટિસઙ્ખા યોનિસો આહારં આહારેતિ નેવ દવાયાતિઆદીનં (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૮). આવરણીયેહિ ધમ્મેહીતિ પઞ્ચહિ નીવરણેહિ ધમ્મેહિ. નીવરણાનિ હિ ચિત્તં આવરિત્વા તિટ્ઠન્તિ, તસ્મા આવરણીયા ધમ્માતિ વુચ્ચન્તિ. સીહસેય્યં કપ્પેતીતિ સીહો વિય સેય્યં કપ્પેતિ. પાદે પાદં અચ્ચાધાયાતિ વામપાદં દક્ખિણપાદે અતિઆધાય. સમં ઠપિતે હિ પાદે જાણુકેન જાણુકં ગોપ્ફકેન ચ ગોપ્ફકં ઘટીયતિ, તતો વેદના ઉટ્ઠહન્તિ. તસ્મા તસ્સ દોસસ્સ પરિવજ્જનત્થં થોકં અતિક્કમિત્વા એસ પાદં ઠપેતિ. તેન વુત્તં – ‘‘પાદે પાદં અચ્ચાધાયા’’તિ.

સતો સમ્પજાનોતિ સતિયા ચેવ સમ્પજઞ્ઞેન ચ સમન્નાગતો. કથં પનેસ નિદ્દાયન્તો સતો સમ્પજાનો નામ હોતીતિ? પુરિમપ્પવત્તિવસેન. અયં હિ ચઙ્કમે ચઙ્કમન્તો નિદ્દાય ઓક્કમનભાવં ઞત્વા પવત્તમાનં કમ્મટ્ઠાનં ઠપેત્વા મઞ્ચે વા ફલકે વા નિપન્નો નિદ્દં ઉપગન્ત્વા પુન પબુજ્ઝમાનો કમ્મટ્ઠાનં ઠિતટ્ઠાને ગણ્હન્તોયેવ પબુજ્ઝતિ. તસ્મા નિદ્દાયન્તોપિ સતો સમ્પજાનો નામ હોતિ. અયં તાવ મૂલકમ્મટ્ઠાને નયોવ. પરિગ્ગહકમ્મટ્ઠાનવસેનાપિ પનેસ સતો સમ્પજાનો નામ હોતિ. કથં? અયં હિ ચઙ્કમન્તો નિદ્દાય ઓક્કમનભાવં ઞત્વા પાસાણફલકે વા મઞ્ચે વા દક્ખિણેન પસ્સેન નિપજ્જિત્વા પચ્ચવેક્ખતિ – ‘‘અચેતનો કાયો અચેતને મઞ્ચે પતિટ્ઠિતો, અચેતનો મઞ્ચો અચેતનાય પથવિયા, અચેતના પથવી અચેતને ઉદકે, અચેતનં ઉદકં અચેતને વાતે, અચેતનો વાતો અચેતને આકાસે પતિટ્ઠિતો. તત્થ આકાસમ્પિ ‘અહં વાતં ઉક્ખિપિત્વા ઠિત’ન્તિ ન જાનાતિ, વાતોપિ ‘અહં આકાસે પતિટ્ઠિતો’તિ ન જાનાતિ. તથા વાતો ન જાનાતિ. ‘અહં ઉદકં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતો’તિ…પે… મઞ્ચો ન જાનાતિ, ‘અહં કાયં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતો’તિ, કાયો ન જાનાતિ ‘અહં મઞ્ચે પતિટ્ઠિતો’તિ. ન હિ તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં આભોગો વા સમન્નાહારો વા મનસિકારો વા ચેતના વા પત્થના વા અત્થી’’તિ. તસ્સ એવં પચ્ચવેક્ખતો તં પચ્ચવેક્ખણચિત્તં ભવઙ્ગે ઓતરતિ. એવં નિદ્દાયન્તોપિ સતો સમ્પજાનો નામ હોતીતિ.

ઉટ્ઠાનસઞ્ઞં મનસિકરિત્વાતિ ‘‘એત્તકં ઠાનં ગતે ચન્દે વા તારકાય વા ઉટ્ઠહિસ્સામી’’તિ ઉટ્ઠાનકાલપરિચ્છેદિકં સઞ્ઞં મનસિકરિત્વા, ચિત્તે ઠપેત્વાતિ અત્થો. એવં કરિત્વા સયિતો હિ યથાપરિચ્છિન્નેયેવ કાલે ઉટ્ઠહતિ.

૭. અત્તબ્યાબાધસુત્તવણ્ણના

૧૭. સત્તમે અત્તબ્યાબાધાયાતિ અત્તદુક્ખાય. પરબ્યાબાધાયાતિ પરદુક્ખાય. કાયસુચરિતન્તિઆદીનિ પુબ્બભાગે દસકુસલકમ્મપથવસેન આગતાનિ, ઉપરિ પન યાવ અરહત્તા અવારિતાનેવ.

૮. દેવલોકસુત્તવણ્ણના

૧૮. અટ્ઠમે અટ્ટીયેય્યાથાતિ અટ્ટા પીળિતા ભવેય્યાથ. હરાયેય્યાથાતિ લજ્જેય્યાથ. જિગુચ્છેય્યાથાતિ ગૂથે વિય તસ્મિં વચને સઞ્જાતજિગુચ્છા ભવેય્યાથ. ઇતિ કિરાતિ એત્થ ઇતીતિ પદસન્ધિબ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતા, કિરાતિ અનુસ્સવત્થે નિપાતો. દિબ્બેન કિર આયુના અટ્ટીયથાતિ એવમસ્સ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. પગેવ ખો પનાતિ પઠમતરંયેવ.

૯. પઠમપાપણિકસુત્તવણ્ણના

૧૯. નવમે પાપણિકોતિ આપણિકો, આપણં ઉગ્ઘાટેત્વા ભણ્ડવિક્કાયકસ્સ વાણિજસ્સેતં અધિવચનં. અભબ્બોતિ અભાજનભૂતો. ન સક્કચ્ચં કમ્મન્તં અધિટ્ઠાતીતિ યથા અધિટ્ઠિતં સુઅધિટ્ઠિતં હોતિ, એવં સયં અત્તપચ્ચક્ખં કરોન્તો નાધિટ્ઠાતિ. તત્થ પચ્ચૂસકાલે પદસદ્દેન ઉટ્ઠાય દીપં જાલેત્વા ભણ્ડં પસારેત્વા અનિસીદન્તો પુબ્બણ્હસમયં ન સક્કચ્ચં કમ્મન્તં અધિટ્ઠાતિ નામ. અયં હિ યં ચોરા રત્તિં ભણ્ડં હરિત્વા ‘‘ઇદં અમ્હાકં હત્થતો વિસ્સજ્જેસ્સામા’’તિ આપણં ગન્ત્વા અપ્પેન અગ્ઘેન દેન્તિ, યમ્પિ બહુવેરિનો મનુસ્સા રત્તિં નગરે વસિત્વા પાતોવ આપણં ગન્ત્વા ભણ્ડં ગણ્હન્તિ, યં વા પન જનપદં ગન્તુકામા મનુસ્સા પાતોવ આપણં ગન્ત્વા ભણ્ડં કિણન્તિ, તપ્પચ્ચયસ્સ લાભસ્સ અસ્સામિકો હોતિ.

અઞ્ઞેસં ભોજનવેલાય પન ભુઞ્જિતું આગન્ત્વા પાતોવ ભણ્ડં પટિસામેત્વા ઘરં ગન્ત્વા ભુઞ્જિત્વા નિદ્દાયિત્વા સાયં પુન આપણં આગચ્છન્તો મજ્ઝન્હિકસમયં ન સક્કચ્ચં કમ્મન્તં અધિટ્ઠાતિ નામ. સો હિ યં ચોરા પાતોવ વિસ્સજ્જેતું ન સમ્પાપુણિંસુ, દિવાકાલે પન પરેસં અસઞ્ચારક્ખણે આપણં ગન્ત્વા અપ્પગ્ઘેન દેન્તિ, યઞ્ચ ભોજનવેલાય પુઞ્ઞવન્તો ઇસ્સરા ‘‘આપણતો ઇદઞ્ચિદઞ્ચ લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ પહિણિત્વા આહરાપેન્તિ, તપ્પચ્ચયસ્સ લાભસ્સ અસ્સામિકો હોતિ.

યાવ યામભેરિનિક્ખમના પન અન્તોઆપણે દીપં જાલાપેત્વા અનિસીદન્તો સાયન્હસમયં ન સક્કચ્ચં કમ્મન્તં અધિટ્ઠાતિ નામ. સો હિ યં ચોરા પાતોપિ દિવાપિ વિસ્સજ્જેતું ન સમ્પાપુણિંસુ, સાયં પન આપણં ગન્ત્વા અપ્પગ્ઘેન દેન્તિ, તપ્પચ્ચયસ્સ લાભસ્સ અસ્સામિકો હોતિ.

ન સક્કચ્ચં સમાધિનિમિત્તં અધિટ્ઠાતીતિ સક્કચ્ચકિરિયાય સમાધિં ન સમાપજ્જતિ. એત્થ ચ પાતોવ ચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણેસુ વત્તં કત્વા સેનાસનં પવિસિત્વા યાવ ભિક્ખાચારવેલા, તાવ સમાપત્તિં અપ્પેત્વા અનિસીદન્તો પુબ્બણ્હસમયં ન સક્કચ્ચં સમાધિનિમિત્તં અધિટ્ઠાતિ નામ. પચ્છાભત્તં પન પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનં પવિસિત્વા યાવ સાયન્હસમયા સમાપત્તિં અપ્પેત્વા અનિસીદન્તો મજ્ઝન્હિકસમયં ન સક્કચ્ચં સમાધિનિમિત્તં અધિટ્ઠાતિ નામ. સાયં પન ચેતિયં વન્દિત્વા થેરૂપટ્ઠાનં કત્વા સેનાસનં પવિસિત્વા પઠમયામં સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા અનિસીદન્તો સાયન્હસમયં ન સક્કચ્ચં સમાધિનિમિત્તં અધિટ્ઠાતિ નામ. સુક્કપક્ખો વુત્તપટિપક્ખનયેનેવ વેદિતબ્બો. અપિચેત્થ ‘‘સમાપત્તિં અપ્પેત્વા’’તિ વુત્તટ્ઠાને સમાપત્તિયા અસતિ વિપસ્સનાપિ વટ્ટતિ, સમાધિનિમિત્તન્તિ ચ સમાધિઆરમ્મણમ્પિ વટ્ટતિયેવ. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘સમાધિપિ સમાધિનિમિત્તં, સમાધારમ્મણમ્પિ સમાધિનિમિત્ત’’ન્તિ.

૧૦. દુતિયપાપણિકસુત્તવણ્ણના

૨૦. દસમે ચક્ખુમાતિ પઞ્ઞાચક્ખુના ચક્ખુમા હોતિ. વિધુરોતિ વિસિટ્ઠધુરો ઉત્તમધુરો ઞાણસમ્પયુત્તેન વીરિયેન સમન્નાગતો. નિસ્સયસમ્પન્નોતિ અવસ્સયસમ્પન્નો પતિટ્ઠાનસમ્પન્નો. પણિયન્તિ વિક્કાયિકભણ્ડં. એત્તકં મૂલં ભવિસ્સતિ એત્તકો ઉદયોતિ તસ્મિં ‘‘એવં કીતં એવં વિક્કાયમાન’’ન્તિ વુત્તપણિયે યેન કયેન તં કીતં, તં કયસઙ્ખાતં મૂલં એત્તકં ભવિસ્સતિ. યો ચ તસ્મિં વિક્કયમાને વિક્કયો, તસ્મિં વિક્કયે એત્તકો ઉદયો ભવિસ્સતિ, એત્તિકા વડ્ઢીતિ અત્થો.

કુસલો હોતિ પણિયં કેતુઞ્ચ વિક્કેતુઞ્ચાતિ સુલભટ્ઠાનં ગન્ત્વા કિણન્તો દુલ્લભટ્ઠાનં ગન્ત્વા વિક્કિણન્તો ચ એત્થ કુસલો નામ હોતિ, દસગુણમ્પિ વીસતિગુણમ્પિ લાભં લભતિ.

અડ્ઢાતિ ઇસ્સરા બહુના નિક્ખિત્તધનેન સમન્નાગતા. મહદ્ધનાતિ વળઞ્જનકવસેન મહદ્ધના. મહાભોગાતિ ઉપભોગપરિભોગભણ્ડેન મહાભોગા. પટિબલોતિ કાયબલેન ચેવ ઞાણબલેન ચ સમન્નાગતત્તા સમત્થો. અમ્હાકઞ્ચ કાલેન કાલં અનુપ્પદાતુન્તિ અમ્હાકઞ્ચ ગહિતધનમૂલિકં વડ્ઢિં કાલેન કાલં અનુપ્પદાતું. નિપતન્તીતિ નિમન્તેન્તિ. નિપાતેન્તીતિપિ પાઠો, અયમેવ અત્થો.

કુસલાનં ધમ્માનં ઉપસમ્પદાયાતિ કુસલધમ્માનં સમ્પાદનત્થાય પટિલાભત્થાય. થામવાતિ ઞાણથામેન સમન્નાગતો. દળ્હપરક્કમોતિ થિરેન ઞાણપરક્કમેન સમન્નાગતો. અનિક્ખિત્તધુરોતિ ‘‘અગ્ગમગ્ગં અપાપુણિત્વા ઇમં વીરિયધુરં ન ઠપેસ્સામી’’તિ એવં અટ્ઠપિતધુરો.

બહુસ્સુતાતિ એકનિકાયાદિવસેન બહુ બુદ્ધવચનં સુતં એતેસન્તિ બહુસ્સુતા. આગતાગમાતિ એકો નિકાયો એકો આગમો નામ, દ્વે નિકાયા દ્વે આગમા નામ, પઞ્ચ નિકાયા પઞ્ચ આગમા નામ, એતેસુ આગમેસુ યેસં એકોપિ આગમો આગતો પગુણો પવત્તિતો, તે આગતાગમા નામ. ધમ્મધરાતિ સુત્તન્તપિટકધરા. વિનયધરાતિ વિનયપિટકધરા. માતિકાધરાતિ દ્વેમાતિકાધરા. પરિપુચ્છતીતિ અત્થાનત્થં કારણાકારણં પુચ્છતિ. પરિપઞ્હતીતિ ‘‘ઇમં નામ પુચ્છિસ્સામી’’તિ અઞ્ઞાતિ તુલેતિ પરિગ્ગણ્હાતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

ઇમસ્મિં પન સુત્તે પઠમં પઞ્ઞા આગતા, પચ્છા વીરિયઞ્ચ કલ્યાણમિત્તસેવના ચ. તત્થ પઠમં અરહત્તં પત્વા પચ્છા વીરિયં કત્વા કલ્યાણમિત્તા સેવિતબ્બાતિ ન એવં અત્થો દટ્ઠબ્બો, દેસનાય નામ હેટ્ઠિમેન વા પરિચ્છેદો હોતિ ઉપરિમેન વા દ્વીહિપિ વા કોટીહિ. ઇધ પન ઉપરિમેન પરિચ્છેદો વેદિતબ્બો. તસ્મા કથેન્તેન પઠમં કલ્યાણમિત્તઉપનિસ્સયં દસ્સેત્વા મજ્ઝે વીરિયં દસ્સેત્વા પચ્છા અરહત્તં કથેતબ્બન્તિ.

રથકારવગ્ગો દુતિયો.

૩. પુગ્ગલવગ્ગો

૧. સમિદ્ધસુત્તવણ્ણના

૨૧. તતિયસ્સ પઠમે ઝાનફસ્સં પઠમં ફુસતિ, પચ્છા નિરોધં નિબ્બાનં સચ્છિકરોતીતિ કાયસક્ખિ. દિટ્ઠન્તં પત્તોતિ દિટ્ઠિપ્પત્તો. સદ્દહન્તો વિમુત્તોતિ સદ્ધાવિમુત્તો. ખમતીતિ રુચ્ચતિ. અભિક્કન્તતરોતિ અતિસુન્દરતરો. પણીતતરોતિ અતિપણીતતરો. સદ્ધિન્દ્રિયં અધિમત્તં હોતીતિ સમિદ્ધત્થેરસ્સ કિર અરહત્તમગ્ગક્ખણે સદ્ધિન્દ્રિયં ધુરં અહોસિ, સેસાનિ ચત્તારિ સહજાતિન્દ્રિયાનિ તસ્સેવ પરિવારાનિ અહેસું. ઇતિ થેરો અત્તના પટિવિદ્ધમગ્ગં કથેન્તો એવમાહ. મહાકોટ્ઠિકત્થેરસ્સ પન અરહત્તમગ્ગક્ખણે સમાધિન્દ્રિયં ધુરં અહોસિ, સેસાનિ ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનિ તસ્સેવ પરિવારાનિ અહેસું. તસ્મા સોપિ સમાધિન્દ્રિયં અધિમત્તન્તિ કથેન્તો અત્તના પટિવિદ્ધમગ્ગમેવ કથેસિ. સારિપુત્તત્થેરસ્સ પન અરહત્તમગ્ગક્ખણે પઞ્ઞિન્દ્રિયં ધુરં અહોસિ. સેસાનિ ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનિ તસ્સેવ પરિવારાનિ અહેસું. તસ્મા સોપિ પઞ્ઞિન્દ્રિયં અધિમત્તન્તિ કથેન્તો અત્તના પટિવિદ્ધમગ્ગમેવ કથેસિ.

ન ખ્વેત્થાતિ ન ખો એત્થ. એકંસેન બ્યાકાતુન્તિ એકન્તેન બ્યાકરિતું. અરહત્તાય પટિપન્નોતિ અરહત્તમગ્ગસમઙ્ગિં દસ્સેતિ. એવમેતસ્મિં સુત્તે તીહિપિ થેરેહિ અત્તના પટિવિદ્ધમગ્ગોવ કથિતો, સમ્માસમ્બુદ્ધો પન ભુમ્મન્તરેનેવ કથેસિ.

૨. ગિલાનસુત્તવણ્ણના

૨૨. દુતિયે સપ્પાયાનીતિ હિતાનિ વુદ્ધિકરાનિ. પતિરૂપન્તિ અનુચ્છવિકં. નેવ વુટ્ઠાતિ તમ્હા આબાધાતિ ઇમિના અતેકિચ્છેન વાતાપમારાદિના રોગેન સમન્નાગતો નિટ્ઠાપત્તગિલાનો કથિતો. વુટ્ઠાતિ તમ્હા આબાધાતિ ઇમિના ખિપિતકકચ્છુતિણપુપ્ફકજરાદિભેદો અપ્પમત્તઆબાધો કથિતો. લભન્તો સપ્પાયાનિ ભોજનાનિ નો અલભન્તોતિ ઇમિના પન યેસં પટિજગ્ગનેન ફાસુકં હોતિ, સબ્બેપિ તે આબાધા કથિતા. એત્થ ચ પતિરૂપો ઉપટ્ઠાકો નામ ગિલાનુપટ્ઠાકઅઙ્ગેહિ સમન્નાગતો પણ્ડિતો દક્ખો અનલસો વેદિતબ્બો. ગિલાનુપટ્ઠાકો અનુઞ્ઞાતોતિ ભિક્ખુસઙ્ઘેન દાતબ્બોતિ અનુઞ્ઞાતો. તસ્મિઞ્હિ ગિલાને અત્તનો ધમ્મતાય યાપેતું અસક્કોન્તે ભિક્ખુસઙ્ઘેન તસ્સ ભિક્ખુનો એકો ભિક્ખુ ચ સામણેરો ચ ‘‘ઇમં પટિજગ્ગથા’’તિ અપલોકેત્વા દાતબ્બા. યાવ પન તે તં પટિજગ્ગન્તિ, તાવ ગિલાનસ્સ ચ તેસઞ્ચ દ્વિન્નં યેનત્થો, સબ્બં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સેવ ભારો.

અઞ્ઞેપિ ગિલાના ઉપટ્ઠાતબ્બાતિ ઇતરેપિ દ્વે ગિલાના ઉપટ્ઠાપેતબ્બા. કિં કારણા? યોપિ હિ નિટ્ઠપત્તગિલાનો, સો અનુપટ્ઠિયમાનો ‘‘સચે મં પટિજગ્ગેય્યું, ફાસુકં મે ભવેય્ય. ન ખો પન મં પટિજગ્ગન્તી’’તિ મનોપદોસં કત્વા અપાયે નિબ્બત્તેય્ય. પટિજગ્ગિયમાનસ્સ પનસ્સ એવં હોતિ ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘેન યં કાતબ્બં, તં કતં. મય્હં પન કમ્મવિપાકો ઈદિસો’’તિ. સો ભિક્ખુસઙ્ઘે મેત્તં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તિસ્સતિ. યો પન અપ્પમત્તકેન બ્યાધિના સમન્નાગતો લભન્તોપિ અલભન્તોપિ વુટ્ઠાતિયેવ, તસ્સ વિનાપિ ભેસજ્જેન વૂપસમનબ્યાધિ ભેસજ્જે કતે ખિપ્પતરં વૂપસમ્મતિ. સો તતો બુદ્ધવચનં વા ઉગ્ગણ્હિતું સક્ખિસ્સતિ, સમણધમ્મં વા કાતું સક્ખિસ્સતિ. ઇમિના કારણેન ‘‘અઞ્ઞેપિ ગિલાના ઉપટ્ઠાતબ્બા’’તિ વુત્તં.

નેવ ઓક્કમતીતિ નેવ પવિસતિ. નિયામં કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તન્તિ કુસલેસુ ધમ્મેસુ મગ્ગનિયામસઙ્ખાતં સમ્મત્તં. ઇમિના પદપરમો પુગ્ગલો કથિતો. દુતિયવારેન ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ ગહિતો સાસને નાલકત્થેરસદિસો બુદ્ધન્તરે એકવારં પચ્ચેકબુદ્ધાનં સન્તિકે ઓવાદં લભિત્વા પટિવિદ્ધપચ્ચેકબોધિઞાણો ચ. તતિયવારેન વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ પુગ્ગલો કથિતો, નેય્યો પન તન્નિસ્સિતોવ હોતિ.

ધમ્મદેસના અનુઞ્ઞાતાતિ માસસ્સ અટ્ઠ વારે ધમ્મકથા અનુઞ્ઞાતા. અઞ્ઞેસમ્પિ ધમ્મો દેસેતબ્બોતિ ઇતરેસમ્પિ ધમ્મો કથેતબ્બો. કિં કારણા? પદપરમસ્સ હિ ઇમસ્મિં અત્તભાવે ધમ્મં પટિવિજ્ઝિતું અસક્કોન્તસ્સાપિ અનાગતે પચ્ચયો ભવિસ્સતિ. યો પન તથાગતસ્સ રૂપદસ્સનં લભન્તોપિ અલભન્તોપિ ધમ્મવિનયઞ્ચ સવનાય લભન્તોપિ અલભન્તોપિ ધમ્મં અભિસમેતિ, સો અલભન્તો તાવ અભિસમેતિ. લભન્તો પન ખિપ્પમેવ અભિસમેસ્સતીતિ ઇમિના કારણેન તેસં ધમ્મો દેસેતબ્બો. તતિયસ્સ પન પુનપ્પુનં દેસેતબ્બોવ.

૩. સઙ્ખારસુત્તવણ્ણના

૨૩. તતિયે સબ્યાબજ્ઝન્તિ સદુક્ખં. કાયસઙ્ખારન્તિ કાયદ્વારે ચેતનારાસિં. અભિસઙ્ખરોતીતિ આયૂહતિ રાસિં કરોતિ પિણ્ડં કરોતિ. વચીમનોદ્વારેસુપિ એસેવ નયો. સબ્યાબજ્ઝં લોકન્તિ સદુક્ખં લોકં. સબ્યાબજ્ઝા ફસ્સા ફુસન્તીતિ સદુક્ખા વિપાકફસ્સા ફુસન્તિ. સબ્યાબજ્ઝં વેદનં વેદિયતીતિ સદુક્ખં વિપાકવેદનં વેદિયતિ, સાબાધં નિરસ્સાદન્તિ અત્થો. સેય્યથાપિ સત્તા નેરયિકાતિ યથા નિરયે નિબ્બત્તસત્તા એકન્તદુક્ખં વેદનં વેદિયન્તિ, એવં વેદિયતીતિ અત્થો. કિં પન તત્થ ઉપેક્ખાવેદના નત્થીતિ? અત્થિ, દુક્ખવેદનાય પન બલવભાવેન સા અબ્બોહારિકટ્ઠાને ઠિતા. ઇતિ નિરયોવ નિરયસ્સ ઉપમં કત્વા આહટો. તત્ર પટિભાગઉપમા નામ કિર એસા.

સેય્યથાપિ દેવા સુભકિણ્હાતિ ઇધાપિ દેવલોકોવ દેવલોકસ્સ ઉપમં કત્વા આહટો. યસ્મા પન હેટ્ઠિમેસુ બ્રહ્મલોકેસુ સપ્પીતિકજ્ઝાનવિપાકો વત્તતિ, સુભકિણ્હેસુ નિપ્પીતિકો એકન્તસુખોવ, તસ્મા તે અગ્ગહેત્વા સુભકિણ્હાવ કથિતા. ઇતિ અયમ્પિ તત્ર પટિભાગઉપમા નામાતિ વેદિતબ્બા.

વોકિણ્ણસુખદુક્ખન્તિ વોમિસ્સકસુખદુક્ખં. સેય્યથાપિ મનુસ્સાતિ મનુસ્સાનં હિ કાલેન સુખં હોતિ, કાલેન દુક્ખં. એકચ્ચે ચ દેવાતિ કામાવચરદેવા. તેસમ્પિ કાલેન સુખં હોતિ, કાલેન દુક્ખં. તેસં હિ હીનતરાનં મહેસક્ખતરા દેવતા દિસ્વા આસના વુટ્ઠાતબ્બં હોતિ, મગ્ગા ઉક્કમિતબ્બં, પારુતવત્થં અપનેતબ્બં, અઞ્જલિકમ્મં કાતબ્બન્તિ તં સબ્બમ્પિ દુક્ખં નામ હોતિ. એકચ્ચે ચ વિનિપાતિકાતિ વેમાનિકપેતા. તે હિ કાલેન સમ્પત્તિં અનુભવન્તિ કાલેન કમ્મન્તિ વોકિણ્ણસુખદુક્ખાવ હોન્તિ. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તે તીણિ સુચરિતાનિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનિ કથિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

૪. બહુકારસુત્તવણ્ણના

૨૪. ચતુત્થે તયોમે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલાતિ તયો આચરિયપુગ્ગલા. પુગ્ગલસ્સ બહુકારાતિ અન્તેવાસિકપુગ્ગલસ્સ બહૂપકારા. બુદ્ધન્તિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધં. સરણં ગતો હોતીતિ અવસ્સયં ગતો હોતિ. ધમ્મન્તિ સતન્તિકં નવલોકુત્તરધમ્મં. સઙ્ઘન્તિ અટ્ઠઅરિયપુગ્ગલસમૂહં. ઇદઞ્ચ પન સરણગમનં અગ્ગહિતસરણપુબ્બસ્સ અકતાભિનિવેસસ્સ વસેન વુત્તં. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તે સરણદાયકો સોતાપત્તિમગ્ગસમ્પાપકો અરહત્તમગ્ગસમ્પાપકોતિ તયો આચરિયા બહુકારાતિ આગતા, પબ્બજ્જાદાયકો બુદ્ધવચનદાયકો કમ્મવાચાચરિયો સકદાગામિમગ્ગસમ્પાપકો અનાગામિમગ્ગસમ્પાપકોતિ ઇમે આચરિયા ન આગતા, કિં એતે ન બહુકારાતિ? નો, ન બહુકારા. અયં પન દેસના દુવિધેન પરિચ્છિન્ના. તસ્મા સબ્બેપેતે બહુકારા. તેસુ સરણગમનસ્મિંયેવ અકતાભિનિવેસો વટ્ટતિ, ચતુપારિસુદ્ધિસીલકસિણપરિકમ્મવિપસ્સનાઞાણાનિ પન પઠમમગ્ગસન્નિસ્સિતાનિ હોન્તિ, ઉપરિ દ્વે મગ્ગા ચ ફલાનિ ચ અરહત્તમગ્ગસન્નિસ્સિતાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

ઇમિના પુગ્ગલેનાતિ ઇમિના અન્તેવાસિકપુગ્ગલેન. ન સુપ્પતિકારં વદામીતિ પતિકારં કાતું ન સુકરન્તિ વદામિ. અભિવાદનાદીસુ અનેકસતવારં અનેકસહસ્સવારમ્પિ હિ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન નિપતિત્વા વન્દન્તો આસના વુટ્ઠાય પચ્ચુગ્ગચ્છન્તો દિટ્ઠદિટ્ઠક્ખણે અઞ્જલિં પગ્ગણ્હન્તો અનુચ્છવિકં સામીચિકમ્મં કરોન્તો દિવસે દિવસે ચીવરસતં ચીવરસહસ્સં પિણ્ડપાતસતં પિણ્ડપાતસહસ્સં દદમાનો ચક્કવાળપરિયન્તેન સબ્બરતનમયં આવાસં કરોન્તો સપ્પિનવનીતાદિનાનપ્પકારં ભેસજ્જં અનુપ્પદજ્જમાનો નેવ સક્કોતિ આચરિયેન કતસ્સ પતિકારં નામ કાતુન્તિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

૫. વજિરૂપમસુત્તવણ્ણના

૨૫. પઞ્ચમે અરુકૂપમચિત્તોતિ પુરાણવણસદિસચિત્તો. વિજ્જૂપમચિત્તોતિ ઇત્તરકાલોભાસનેન વિજ્જુસદિસચિત્તો. વજિરૂપમચિત્તોતિ કિલેસાનં મૂલઘાતકરણસમત્થતાય વજિરેન સદિસચિત્તો. અભિસજ્જતીતિ લગ્ગતિ. કુપ્પતીતિ કોપવસેન કુપ્પતિ. બ્યાપજ્જતીતિ પકતિભાવં પજહતિ, પૂતિકો હોતિ. પતિત્થીયતીતિ થિનભાવં થદ્ધભાવં આપજ્જતિ. કોપન્તિ દુબ્બલકોધં. દોસન્તિ દુસ્સનવસેન તતો બલવતરં. અપ્પચ્ચયન્તિ અતુટ્ઠાકારં દોમનસ્સં. દુટ્ઠારુકોતિ પુરાણવણો. કટ્ઠેનાતિ દણ્ડકકોટિયા. કઠલેનાતિ કપાલેન. આસવં દેતીતિ અપરાપરં સવતિ. પુરાણવણો હિ અત્તનો ધમ્મતાયેવ પુબ્બં લોહિતં યૂસન્તિ ઇમાનિ તીણિ સવતિ, ઘટ્ટિતો પન તાનિ અધિકતરં સવતિ.

એવમેવ ખોતિ એત્થ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – દુટ્ઠારુકો વિય હિ કોધનપુગ્ગલો, તસ્સ અત્તનો ધમ્મતાય સવનં વિય કોધનસ્સપિ અત્તનો ધમ્મતાય ઉદ્ધુમાતસ્સ વિય ચણ્ડિકતસ્સ ચરણં, કટ્ઠેન વા કઠલાય વા ઘટ્ટનં વિય અપ્પમત્તં વચનં, ભિય્યોસોમત્તાય સવનં વિય ‘‘માદિસં નામ એસ એવં વદતી’’તિ ભિય્યોસોમત્તાય ઉદ્ધુમાયનભાવો દટ્ઠબ્બો.

રત્તન્ધકારતિમિસાયન્તિ રત્તિં ચક્ખુવિઞ્ઞાણુપ્પત્તિનિવારણેન અન્ધભાવકરણે બહલતમે. વિજ્જન્તરિકાયાતિ વિજ્જુપ્પત્તિક્ખણે. ઇધાપિ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – ચક્ખુમા પુરિસો વિય હિ યોગાવચરો દટ્ઠબ્બો, અન્ધકારં વિય સોતાપત્તિમગ્ગવજ્ઝા કિલેસા, વિજ્જુસઞ્ચરણં વિય સોતાપત્તિમગ્ગઞાણસ્સ ઉપ્પત્તિકાલો, વિજ્જન્તરિકાય ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ સમન્તા રૂપદસ્સનં વિય સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે નિબ્બાનદસ્સનં, પુન અન્ધકારાવત્થરણં વિય સકદાગામિમગ્ગવજ્ઝા કિલેસા, પુન વિજ્જુસઞ્ચરણં વિય સકદાગામિમગ્ગઞાણસ્સ ઉપ્પાદો, વિજ્જન્તરિકાય ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ સમન્તા રૂપદસ્સનં વિય સકદાગામિમગ્ગક્ખણે નિબ્બાનદસ્સનં, પુન અન્ધકારાવત્થરણં વિય અનાગામિમગ્ગવજ્ઝા કિલેસા, પુન વિજ્જુસઞ્ચરણં વિય અનાગામિમગ્ગઞાણસ્સ ઉપ્પાદો, વિજ્જન્તરિકાય ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ સમન્તા રૂપદસ્સનં વિય અનાગામિમગ્ગક્ખણે નિબ્બાનદસ્સનં વેદિતબ્બં.

વજિરૂપમચિત્તતાયપિ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – વજિરં વિય હિ અરહત્તમગ્ગઞાણં દટ્ઠબ્બં, મણિગણ્ઠિપાસાણગણ્ઠિ વિય અરહત્તમગ્ગવજ્ઝા કિલેસા, વજિરસ્સ મણિગણ્ઠિમ્પિ વા પાસાણગણ્ઠિમ્પિ વા વિનિવિજ્ઝિત્વા અગમનભાવસ્સ નત્થિતા વિય અરહત્તમગ્ગઞાણેન અચ્છેજ્જાનં કિલેસાનં નત્થિભાવો, વજિરેન નિબ્બિદ્ધવેધસ્સ પુન અપતિપૂરણં વિય અરહત્તમગ્ગેન છિન્નાનં કિલેસાનં પુન અનુપ્પાદો દટ્ઠબ્બોતિ.

૬. સેવિતબ્બસુત્તવણ્ણના

૨૬. છટ્ઠે સેવિતબ્બોતિ ઉપસઙ્કમિતબ્બો. ભજિતબ્બોતિ અલ્લીયિતબ્બો. પયિરુપાસિતબ્બોતિ સન્તિકે નિસીદનવસેન પુનપ્પુનં ઉપાસિતબ્બો. સક્કત્વા ગરું કત્વાતિ સક્કારઞ્ચેવ ગરુકારઞ્ચ કત્વા. હીનો હોતિ સીલેનાતિઆદીસુ ઉપાદાયુપાદાય હીનતા વેદિતબ્બા. તત્થ યો હિ પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખતિ, સો દસ સીલાનિ રક્ખન્તેન ન સેવિતબ્બો. યો દસ સીલાનિ રક્ખતિ, સો ચતુપારિસુદ્ધિસીલં રક્ખન્તેન ન સેવિતબ્બો. અઞ્ઞત્ર અનુદ્દયા અઞ્ઞત્ર અનુકમ્પાતિ ઠપેત્વા અનુદ્દયઞ્ચ અનુકમ્પઞ્ચ. અત્તનો અત્થાયેવ હિ એવરૂપો પુગ્ગલો ન સેવિતબ્બો, અનુદ્દયાનુકમ્પાવસેન પન તં ઉપસઙ્કમિતું વટ્ટતિ.

સીલસામઞ્ઞગતાનં સતન્તિ સીલેન સમાનભાવં ગતાનં સન્તાનં. સીલકથા ચ નો ભવિસ્સતીતિ એવં સમાનસીલાનં અમ્હાકં સીલમેવ આરબ્ભ કથા ભવિસ્સતિ. સા ચ નો પવત્તિની ભવિસ્સતીતિ સા ચ અમ્હાકં કથા દિવસમ્પિ કથેન્તાનં પવત્તિસ્સતિ ન પટિહઞ્ઞિસ્સતિ. સા ચ નો ફાસુ ભવિસ્સતીતિ સા ચ દિવસમ્પિ પવત્તમાના સીલકથા અમ્હાકં ફાસુવિહારો સુખવિહારો ભવિસ્સતિ. સમાધિપઞ્ઞાકથાસુપિ એસેવ નયો.

સીલક્ખન્ધન્તિ સીલરાસિં. તત્થ તત્થ પઞ્ઞાય અનુગ્ગહેસ્સામીતિ એત્થ સીલસ્સ અસપ્પાયે અનુપકારધમ્મે વજ્જેત્વા સપ્પાયે ઉપકારધમ્મે સેવન્તો તસ્મિં તસ્મિં ઠાને સીલક્ખન્ધં પઞ્ઞાય અનુગ્ગણ્હાતિ નામ. સમાધિપઞ્ઞાક્ખન્ધેસુપિ એસેવ નયો. નિહીયતીતિ અત્તનો હીનતરં પુગ્ગલં સેવન્તો ખારપરિસ્સાવને આસિત્તઉદકં વિય સતતં સમિતં હાયતિ પરિહાયતિ. તુલ્યસેવીતિ અત્તના સમાનસેવી. સેટ્ઠમુપનમન્તિ સેટ્ઠં પુગ્ગલં ઓણમન્તો. ઉદેતિ ખિપ્પન્તિ ખિપ્પમેવ વડ્ઢતિ. તસ્મા અત્તનો ઉત્તરિં ભજેથાતિ યસ્મા સેટ્ઠં પુગ્ગલં ઉપનમન્તો ઉદેતિ ખિપ્પં, તસ્મા અત્તનો ઉત્તરિતરં વિસિટ્ઠતરં ભજેથ.

૭. જિગુચ્છિતબ્બસુત્તવણ્ણના

૨૭. સત્તમે જિગુચ્છિતબ્બોતિ ગૂથં વિય જિગુચ્છિતબ્બો. અથ ખો નન્તિ અથ ખો અસ્સ. કિત્તિસદ્દોતિ કથાસદ્દો. એવમેવ ખોતિ એત્થ ગૂથકૂપો વિય દુસ્સીલ્યં દટ્ઠબ્બં. ગૂથકૂપે પતિત્વા ઠિતો ધમ્મનિઅહિ વિય દુસ્સીલપુગ્ગલો. ગૂથકૂપતો ઉદ્ધરિયમાનેન તેન અહિના પુરિસસ્સ સરીરં આરુળ્હેનાપિ અદટ્ઠભાવો વિય દુસ્સીલં સેવમાનસ્સાપિ તસ્સ કિરિયાય અકરણભાવો. સરીરં ગૂથેન મક્ખેત્વા અહિના ગતકાલો વિય દુસ્સીલં સેવમાનસ્સ પાપકિત્તિસદ્દઅબ્ભુગ્ગમનકાલો વેદિતબ્બો.

તિન્દુકાલાતન્તિ તિન્દુકરુક્ખઅલાતં. ભિય્યોસોમત્તાય ચિચ્ચિટાયતીતિ તં હિ ઝાયમાનં પકતિયાપિ પપટિકાયો મુઞ્ચન્તં ચિચ્ચિટાતિ ‘‘ચિટિચિટા’’તિ સદ્દં કરોતિ, ઘટ્ટિતં પન અધિમત્તં કરોતીતિ અત્થો. એવમેવ ખોતિ એવમેવં કોધનો અત્તનો ધમ્મતાયપિ ઉદ્ધતો ચણ્ડિકતો હુત્વા ચરતિ, અપ્પમત્તકં પન વચનં સુતકાલે ‘‘માદિસં નામ એવં વદતિ એવં વદતી’’તિ અતિરેકતરં ઉદ્ધતો ચણ્ડિકતો હુત્વા ચરતિ. ગૂથકૂપોતિ ગૂથપુણ્ણકૂપો, ગૂથરાસિયેવ વા. ઓપમ્મસંસન્દનં પનેત્થ પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં. તસ્મા એવરૂપો પુગ્ગલો અજ્ઝુપેક્ખિતબ્બો ન સેવિતબ્બોતિ યસ્મા કોધનો અતિસેવિયમાનો અતિઉપસઙ્કમિયમાનોપિ કુજ્ઝતિયેવ, ‘‘કિં ઇમિના’’તિ પટિક્કમન્તેપિ કુજ્ઝતિયેવ. તસ્મા પલાલગ્ગિ વિય અજ્ઝુપેક્ખિતબ્બો ન સેવિતબ્બો ન ભજિતબ્બો. કિં વુત્તં હોતિ? યો હિ પલાલગ્ગિં અતિઉપસઙ્કમિત્વા તપ્પતિ, તસ્સ સરીરં ઝાયતિ. યો અતિપટિક્કમિત્વા તપ્પતિ, તસ્સ સીતં ન વૂપસમ્મતિ. અનુપસઙ્કમિત્વા અપટિક્કમિત્વા પન મજ્ઝત્તભાવેન તપ્પન્તસ્સ સીતં વૂપસમ્મતિ, તસ્મા પલાલગ્ગિ વિય કોધનો પુગ્ગલો મજ્ઝત્તભાવેન અજ્ઝુપેક્ખિતબ્બો, ન સેવિતબ્બો ન ભજિતબ્બો ન પયિરુપાસિતબ્બો.

કલ્યાણમિત્તોતિ સુચિમિત્તો. કલ્યાણસહાયોતિ સુચિસહાયો. સહાયા નામ સહગામિનો સદ્ધિંચરા. કલ્યાણસમ્પવઙ્કોતિ કલ્યાણેસુ સુચિપુગ્ગલેસુ સમ્પવઙ્કો, તન્નિન્નતપ્પોણતપ્પબ્ભારમાનસોતિ અત્થો.

૮. ગૂથભાણીસુત્તવણ્ણના

૨૮. અટ્ઠમે ગૂથભાણીતિ યો ગૂથં વિય દુગ્ગન્ધકથં કથેતિ. પુપ્ફભાણીતિ યો પુપ્ફાનિ વિય સુગન્ધકથં કથેતિ. મધુભાણીતિ યો મધુ વિય મધુરકથં કથેતિ. સભગ્ગતોતિ સભાય ઠિતો. પરિસગ્ગતોતિ ગામપરિસાય ઠિતો. ઞાતિમજ્ઝગતોતિ ઞાતીનં મજ્ઝે ઠિતો. પૂગમજ્ઝગતોતિ સેણીનં મજ્ઝે ઠિતો. રાજકુલમજ્ઝગતોતિ રાજકુલસ્સ મજ્ઝે મહાવિનિચ્છયે ઠિતો. અભિનીતોતિ પુચ્છનત્થાયાનીતો. સક્ખિપુટ્ઠોતિ સક્ખિં કત્વા પુચ્છિતો. એહમ્ભો પુરિસાતિ આલપનમેતં. અત્તહેતુ વા પરહેતુ વાતિ અત્તનો વા પરસ્સ વા હત્થપાદાદિહેતુ વા ધનહેતુ વા. આમિસકિઞ્ચિક્ખહેતુ વાતિ એત્થ આમિસન્તિ લઞ્જો અધિપ્પેતો. કિઞ્ચિક્ખન્તિ યં વા તં વા અપ્પમત્તકં અન્તમસો તિત્તિરિયવટ્ટકસપ્પિપિણ્ડનવનીતપિણ્ડાદિમત્તકસ્સ લઞ્જસ્સ હેતૂતિ અત્થો. સમ્પજાનમુસા ભાસિતા હોતીતિ જાનન્તોયેવ મુસાવાદં કત્તા હોતિ.

નેલાતિ એલં વુચ્ચતિ દોસો, નાસ્સ એલન્તિ નેલા, નિદ્દોસાતિ અત્થો. ‘‘નેલઙ્ગો સેતપચ્છાદો’’તિ (ઉદા. ૬૫) એત્થ વુત્તસીલં વિય. કણ્ણસુખાતિ બ્યઞ્જનમધુરતાય કણ્ણાનં સુખા, સૂચિવિજ્ઝનં વિય કણ્ણસૂલં ન જનેતિ. અત્થમધુરતાય સકલસરીરે કોપં અજનેત્વા પેમં જનેતીતિ પેમનીયા. હદયં ગચ્છતિ અપ્પટિહઞ્ઞમાના સુખેન ચિત્તં પવિસતીતિ હદયઙ્ગમા. ગુણપરિપુણ્ણતાય પુરે ભવાતિ પોરી. પુરે સંવડ્ઢનારી વિય સુકુમારાતિપિ પોરી. પુરસ્સ એસાતિપિ પોરી. પુરસ્સ એસાતિ નગરવાસીનં કથાતિ અત્થો. નગરવાસિનો હિ યુત્તકથા હોન્તિ, પિતિમત્તં પિતાતિ, માતિમત્તં માતાતિ, ભાતિમત્તં ભાતાતિ વદન્તિ. એવરૂપી કથા બહુનો જનસ્સ કન્તા હોતીતિ બહુજનકન્તા. કન્તભાવેનેવ બહુનો જનસ્સ મનાપા ચિત્તવુદ્ધિકરાતિ બહુજનમનાપા.

૯. અન્ધસુત્તવણ્ણના

૨૯. નવમે ચક્ખુ ન હોતીતિ પઞ્ઞાચક્ખુ ન હોતિ. ફાતિં કરેય્યાતિ ફીતં વડ્ઢિતં કરેય્ય. સાવજ્જાનવજ્જેતિ સદોસનિદ્દોસે. હીનપ્પણીતેતિ અધમુત્તમે. કણ્હસુક્કસપ્પટિભાગેતિ કણ્હસુક્કાયેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં પટિબાહનતો પટિપક્ખવસેન સપ્પટિભાગાતિ વુચ્ચન્તિ. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો – કુસલે ધમ્મે ‘‘કુસલા ધમ્મા’’તિ જાનેય્ય, અકુસલે ધમ્મે ‘‘અકુસલા ધમ્મા’’તિ જાનેય્ય. સાવજ્જાદીસુપિ એસેવ નયો. કણ્હસુક્કસપ્પટિભાગેસુ પન કણ્હધમ્મે ‘‘સુક્કસપ્પટિભાગા’’તિ જાનેય્ય, સુક્કધમ્મે ‘‘કણ્હસપ્પટિભાગા’’તિ યેન પઞ્ઞાચક્ખુના જાનેય્ય, તથારૂપમ્પિસ્સ ચક્ખુ ન હોતીતિ. ઇમિના નયેન સેસવારેસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો.

ન ચેવ ભોગા તથારૂપાતિ તથાજાતિકા ભોગાપિસ્સ ન હોન્તિ. ન ચ પુઞ્ઞાનિ કુબ્બતીતિ પુઞ્ઞાનિ ચ ન કરોતિ. એત્તાવતા ભોગુપ્પાદનચક્ખુનો ચ પુઞ્ઞકરણચક્ખુનો ચ અભાવો વુત્તો. ઉભયત્થ કલિગ્ગાહોતિ ઇધલોકે ચ પરલોકે ચાતિ ઉભયસ્મિમ્પિ અપરદ્ધગ્ગાહો, પરાજયગ્ગાહો હોતીતિ અત્થો. અથ વા ઉભયત્થ કલિગ્ગાહોતિ ઉભયેસમ્પિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકાનં અત્થાનં કલિગ્ગાહો, પરાજયગ્ગાહોતિ અત્થો. ધમ્માધમ્મેનાતિ દસકુસલકમ્મપથધમ્મેનપિ દસઅકુસલકમ્મપથઅધમ્મેનપિ. સઠોતિ કેરાટિકો. ભોગાનિ પરિયેસતીતિ ભોગે ગવેસતિ. થેય્યેન કૂટકમ્મેન, મુસાવાદેન ચૂભયન્તિ થેય્યાદીસુ ઉભયેન પરિયેસતીતિ અત્થો. કથં? થેય્યેન કૂટકમ્મેન ચ પરિયેસતિ, થેય્યેન મુસાવાદેન ચ પરિયેસતિ, કૂટકમ્મેન મુસાવાદેન ચ પરિયેસતિ. સઙ્ઘાતુન્તિ સઙ્ઘરિતું. ધમ્મલદ્ધેહીતિ દસકુસલકમ્મપથધમ્મં અકોપેત્વા લદ્ધેહિ. ઉટ્ઠાનાધિગતન્તિ વીરિયેન અધિગતં. અબ્યગ્ઘમાનસોતિ નિબ્બિચિકિચ્છચિત્તો. ભદ્દકં ઠાનન્તિ સેટ્ઠં દેવટ્ઠાનં. ન સોચતીતિ યસ્મિં ઠાને અન્તોસોકેન ન સોચતિ.

૧૦. અવકુજ્જસુત્તવણ્ણના

૩૦. દસમે અવકુજ્જપઞ્ઞોતિ અધોમુખપઞ્ઞો. ઉચ્છઙ્ગપઞ્ઞોતિ ઉચ્છઙ્ગસદિસપઞ્ઞો. પુથુપઞ્ઞોતિ વિત્થારિકપઞ્ઞો. આદિકલ્યાણન્તિઆદીસુ આદીતિ પુબ્બપટ્ઠપના. મજ્ઝન્તિ કથાવેમજ્ઝં. પરિયોસાનન્તિ સન્નિટ્ઠાનં. ઇતિસ્સ તે ધમ્મં કથેન્તા પુબ્બપટ્ઠપનેપિ કલ્યાણં ભદ્દકં અનવજ્જમેવ કત્વા કથેન્તિ, વેમજ્ઝેપિ પરિયોસાનેપિ. એત્થ ચ અત્થિ દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનાનિ, અત્થિ સાસનસ્સ. તત્થ દેસનાય તાવ ચતુપ્પદિકગાથાય પઠમપદં આદિ, દ્વે પદાનિ મજ્ઝં, અવસાનપદં પરિયોસાનં. એકાનુસન્ધિકસ્સ સુત્તસ્સ નિદાનં આદિ, અનુસન્ધિ મજ્ઝં, ઇદમવોચાતિ અપ્પના પરિયોસાનં. અનેકાનુસન્ધિકસ્સ પઠમો અનુસન્ધિ આદિ, તતો પરં એકો વા અનેકે વા મજ્ઝં, પચ્છિમો પરિયોસાનં. અયં તાવ દેસનાય નયો. સાસનસ્સ પન સીલં આદિ, સમાધિ મજ્ઝં, વિપસ્સના પરિયોસાનં. સમાધિ વા આદિ, વિપસ્સના મજ્ઝં, મગ્ગો પરિયોસાનં. વિપસ્સના વા આદિ, મગ્ગો મજ્ઝં, ફલં પરિયોસાનં. મગ્ગો વા આદિ, ફલં મજ્ઝં, નિબ્બાનં પરિયોસાનં. દ્વે દ્વે વા કયિરમાને સીલસમાધયો આદિ, વિપસ્સનામગ્ગા મજ્ઝં, ફલનિબ્બાનાનિ પરિયોસાનં.

સાત્થન્તિ સાત્થકં કત્વા દેસેન્તિ. સબ્યઞ્જનન્તિ અક્ખરપારિપૂરિં કત્વા દેસેન્તિ. કેવલપરિપુણ્ણન્તિ સકલપરિપુણ્ણં અનૂનં કત્વા દેસેન્તિ. પરિસુદ્ધન્તિ પરિસુદ્ધં નિજ્જટં નિગ્ગણ્ઠિં કત્વા દેસેન્તિ. બ્રહ્મચરિયં પકાસેન્તીતિ એવં દેસેન્તા ચ સેટ્ઠચરિયભૂતં સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં પકાસેન્તિ. નેવ આદિં મનસિ કરોતીતિ નેવ પુબ્બપટ્ઠપનં મનસિ કરોતિ.

કુમ્ભોતિ ઘટો. નિકુજ્જોતિ અધોમુખો ઠપિતો. એવમેવ ખોતિ એત્થ કુમ્ભો નિકુજ્જો વિય અવકુજ્જપઞ્ઞો પુગ્ગલો દટ્ઠબ્બો, ઉદકાસિઞ્ચનકાલો વિય ધમ્મદેસનાય લદ્ધકાલો, ઉદકસ્સ વિવટ્ટનકાલો વિય તસ્મિં આસને નિસિન્નસ્સ ઉગ્ગહેતું અસમત્થકાલો, ઉદકસ્સ અસણ્ઠાનકાલો વિય વુટ્ઠહિત્વા અસલ્લક્ખણકાલો વેદિતબ્બો.

આકિણ્ણાનીતિ પક્ખિત્તાનિ. સતિસમ્મોસાય પકિરેય્યાતિ મુટ્ઠસ્સતિતાય વિકિરેય્ય. એવમેવ ખોતિ એત્થ ઉચ્છઙ્ગો વિય ઉચ્છઙ્ગપઞ્ઞો પુગ્ગલો દટ્ઠબ્બો, નાનાખજ્જકાનિ વિય નાનપ્પકારં બુદ્ધવચનં, ઉચ્છઙ્ગે નાનાખજ્જકાનિ ખાદન્તસ્સ નિસિન્નકાલો વિય તસ્મિં આસને નિસિન્નસ્સ ઉગ્ગણ્હનકાલો, વુટ્ઠહન્તસ્સ સતિસમ્મોસા પકિરણકાલો વિય તસ્મા આસના વુટ્ઠાય ગચ્છન્તસ્સ અસલ્લક્ખણકાલો વેદિતબ્બો.

ઉક્કુજ્જોતિ ઉપરિમુખો ઠપિતો. સણ્ઠાતીતિ પતિટ્ઠહતિ. એવમેવ ખોતિ એત્થ ઉપરિમુખો ઠપિતો કુમ્ભો વિય પુથુપઞ્ઞો પુગ્ગલો દટ્ઠબ્બો, ઉદકસ્સ આસિત્તકાલો વિય દેસનાય લદ્ધકાલો, ઉદકસ્સ સણ્ઠાનકાલો વિય તત્થ નિસિન્નસ્સ ઉગ્ગણ્હનકાલો, નો વિવટ્ટનકાલો વિય વુટ્ઠાય ગચ્છન્તસ્સ સલ્લક્ખણકાલો વેદિતબ્બો.

દુમ્મેધોતિ નિપ્પઞ્ઞો. અવિચક્ખણોતિ સંવિદહનપઞ્ઞાય રહિતો. ગન્તાતિ ગમનસીલો. સેય્યો એતેન વુચ્ચતીતિ એતસ્મા પુગ્ગલા ઉત્તરિતરોતિ વુચ્ચતિ. ધમ્માનુધમ્મપ્પટિપન્નોતિ નવલોકુત્તરધમ્મસ્સ અનુધમ્મં સહ સીલેન પુબ્બભાગપટિપદં પટિપન્નો. દુક્ખસ્સાતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ. અન્તકરો સિયાતિ કોટિકરો પરિચ્છેદકરો પરિવટુમકરો ભવેય્યાતિ.

પુગ્ગલવગ્ગો તતિયો.

૪. દેવદૂતવગ્ગો

૧. સબ્રહ્મકસુત્તવણ્ણના

૩૧. ચતુત્થસ્સ પઠમે અજ્ઝાગારેતિ સકે ઘરે. પૂજિતા હોન્તીતિ યં ઘરે અત્થિ, તેન પટિજગ્ગિતા ગોપિતા હોન્તિ. ઇતિ માતાપિતુપૂજકાનિ કુલાનિ માતાપિતૂહિ સબ્રહ્મકાનીતિ પકાસેત્વા ઇદાનિ નેસં સપુબ્બાચરિયકાદિભાવં પકાસેન્તો સપુબ્બાચરિયકાનીતિઆદિમાહ. તત્થ બ્રહ્માતિઆદીનિ તેસં બ્રહ્માદિભાવસાધનત્થં વુત્તાનિ. બહુકારાતિ પુત્તાનં બહૂપકારા. આપાદકાતિ જીવિતસ્સ આપાદકા. પુત્તકાનં હિ માતાપિતૂહિ જીવિતં આપાદિતં પાલિતં ઘટિતં અનુપ્પબન્ધેન પવત્તિતં. પોસકાતિ હત્થપાદે વડ્ઢેત્વા હદયલોહિતં પાયેત્વા પોસેતારો. ઇમસ્સ લોકસ્સ દસ્સેતારોતિ પુત્તાનં હિ ઇમસ્મિં લોકે ઇટ્ઠાનિટ્ઠારમ્મણસ્સ દસ્સનં નામ માતાપિતરો નિસ્સાય જાતન્તિ ઇમસ્સ લોકસ્સ દસ્સેતારો નામ.

બ્રહ્માતિ માતાપિતરોતિ સેટ્ઠાધિવચનં. યથા બ્રહ્મુનો ચતસ્સો ભાવના અવિજહિતા હોન્તિ મેત્તા કરુણા મુદિતા ઉપેક્ખાતિ, એવમેવ માતાપિતૂનં પુત્તકેસુ ચતસ્સો ભાવના અવિજહિતા હોન્તિ. તા તસ્મિં તસ્મિં કાલે વેદિતબ્બા – કુચ્છિગતસ્મિં હિ દારકે ‘‘કદા નુ ખો પુત્તકં અરોગં પરિપુણ્ણઙ્ગપચ્ચઙ્ગં પસ્સિસ્સામા’’તિ માતાપિતૂનં મેત્તચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યદા પનેસ મન્દો ઉત્તાનસેય્યકો ઊકાહિ વા મઙ્કુલાદીહિ પાણકેહિ દટ્ઠો દુક્ખસેય્યાય વા પન પીળિતો પરોદતિ વિરવતિ, તદાસ્સ સદ્દં સુત્વા માતાપિતૂનં કારુઞ્ઞં ઉપ્પજ્જતિ, આધાવિત્વા વિધાવિત્વા કીળનકાલે પન લોભનીયવયસ્મિં વા ઠિતકાલે દારકં ઓલોકેત્વા માતાપિતૂનં ચિત્તં સપ્પિમણ્ડે પક્ખિત્તસતવિહતકપ્પાસપિચુપટલં વિય મુદુકં હોતિ આમોદિતં પમોદિતં, તદા તેસં મુદિતા લબ્ભતિ. યદા પનેસ પુત્તો દારાભરણં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા પાટિયેક્કં અગારં અજ્ઝાવસતિ, તદા માતાપિતૂનં ‘‘સક્કોતિ દાનિ નો પુત્તકો અત્તનો ધમ્મતાય યાપેતુ’’ન્તિ મજ્ઝત્તભાવો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં કાલે ઉપેક્ખા લબ્ભતીતિ ઇમિના કારણેન ‘‘બ્રહ્માતિ માતાપિતરો’’તિ વુત્તં.

પુબ્બાચરિયાતિ વુચ્ચરેતિ માતાપિતરો હિ જાતકાલતો પટ્ઠાય ‘‘એવં નિસીદ, એવં તિટ્ઠ, એવં ગચ્છ, એવં સય, એવં ખાદ, એવં ભુઞ્જ, અયં તે, તાતાતિ વત્તબ્બો, અયં ભાતિકાતિ, અયં ભગિનીતિ, ઇદં નામ કાતું વટ્ટતિ, ઇદં ન વટ્ટતિ, અસુકં નામ ઉપસઙ્કમિતું વટ્ટતિ, અસુકં ન વટ્ટતી’’તિ ગાહાપેન્તિ સિક્ખાપેન્તિ. અથાપરભાગે અઞ્ઞે આચરિયા હત્થિસિપ્પઅસ્સસિપ્પરથસિપ્પધનુસિપ્પથરુસિપ્પમુદ્દાગણનાદીનિ સિક્ખાપેન્તિ. અઞ્ઞો સરણાનિ દેતિ, અઞ્ઞો સીલેસુ પતિટ્ઠાપેતિ, અઞ્ઞો પબ્બાજેતિ, અઞ્ઞો બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હાપેતિ, અઞ્ઞો ઉપસમ્પાદેતિ, અઞ્ઞો સોતાપત્તિમગ્ગાદીનિ પાપેતિ. ઇતિ સબ્બેપિ તે પચ્છાચરિયા નામ હોન્તિ, માતાપિતરો પન સબ્બપઠમા, તેનાહ – ‘‘પુબ્બાચરિયાતિ વુચ્ચરે’’તિ. તત્થ વુચ્ચરેતિ વુચ્ચન્તિ કથિયન્તિ. આહુનેય્યા ચ પુત્તાનન્તિ પુત્તાનં આહુતં પાહુતં અભિસઙ્ખતં અન્નપાનાદિં અરહન્તિ, અનુચ્છવિકા તં પટિગ્ગહેતું. તસ્મા ‘‘આહુનેય્યા ચ પુત્તાન’’ન્તિ વુત્તં. પજાય અનુકમ્પકાતિ પરેસં પાણે અચ્છિન્દિત્વાપિ અત્તનો પજં પટિજગ્ગન્તિ ગોપાયન્તિ. તસ્મા ‘‘પજાય અનુકમ્પકા’’તિ વુત્તં.

નમસ્સેય્યાતિ નમો કરેય્ય. સક્કરેય્યાતિ સક્કારેન પટિમાનેય્ય. ઇદાનિ તં સક્કારં દસ્સેન્તો ‘‘અન્નેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ અન્નેનાતિ યાગુભત્તખાદનીયેન. પાનેનાતિ અટ્ઠવિધપાનેન. વત્થેનાતિ નિવાસનપારુપનકેન વત્થેન. સયનેનાતિ મઞ્ચપીઠાનુપ્પદાનેન. ઉચ્છાદનેનાતિ દુગ્ગન્ધં પટિવિનોદેત્વા સુગન્ધકરણુચ્છાદનેન. ન્હાપનેનાતિ સીતે ઉણ્હોદકેન, ઉણ્હે સીતોદકેન ગત્તાનિ પરિસિઞ્ચિત્વા ન્હાપનેન. પાદાનં ધોવનેનાતિ ઉણ્હોદકસીતોદકેહિ પાદધોવનેન ચેવ તેલમક્ખનેન ચ. પેચ્ચાતિ પરલોકં ગન્ત્વા. સગ્ગે પમોદતીતિ ઇધ તાવ માતાપિતૂસુ પારિચરિયં દિસ્વા પારિચરિયકારણા તં પણ્ડિતમનુસ્સા ઇધેવ પસંસન્તિ, પરલોકં પન ગન્ત્વા સગ્ગે ઠિતો સો માતાપિતુઉપટ્ઠાકો દિબ્બસમ્પત્તીહિ આમોદતિ પમોદતીતિ.

૨. આનન્દસુત્તવણ્ણના

૩૨. દુતિયે તથારૂપોતિ તથાજાતિકો. સમાધિપટિલાભોતિ ચિત્તેકગ્ગતાલાભો. ઇમસ્મિં ચ સવિઞ્ઞાણકેતિ એત્થ અત્તનો ચ પરસ્સ ચાતિ ઉભયેસમ્પિ કાયો સવિઞ્ઞાણકટ્ઠેન એકતો કત્વા ઇમસ્મિન્તિ વુત્તો. અહઙ્કારમમઙ્કારમાનાનુસયાતિ અહઙ્કારદિટ્ઠિ ચ મમઙ્કારતણ્હા ચ માનાનુસયો ચાતિ અત્તનો ચ પરસ્સ ચ કિલેસા. નાસ્સૂતિ ન ભવેય્યું. બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેસૂતિ રૂપનિમિત્તં, સદ્દનિમિત્તં, ગન્ધનિમિત્તં, રસનિમિત્તં, ફોટ્ઠબ્બનિમિત્તં, સસ્સતાદિનિમિત્તં, પુગ્ગલનિમિત્તં ધમ્મનિમિત્તન્તિ એવરૂપેસુ ચ બહિદ્ધા સબ્બનિમિત્તેસુ. ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિન્તિ ફલસમાધિઞ્ચેવ ફલઞાણઞ્ચ. સિયાતિ ભવેય્ય.

ઇધાનન્દ, ભિક્ખુનોતિ, આનન્દ, ઇમસ્મિં સાસને ભિક્ખુનો. એતં સન્તં એતં પણીતન્તિ નિબ્બાનં દસ્સેન્તો આહ. નિબ્બાનં હિ કિલેસાનં સન્તતાય સન્તં નામ, નિબ્બાનં સન્તન્તિ સમાપત્તિં અપ્પેત્વાવ દિવસમ્પિ નિસિન્નસ્સ ચિત્તુપ્પાદો સન્તન્તેવ પવત્તતીતિપિ સન્તં. પણીતન્તિ સમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસિન્નસ્સાપિ ચિત્તુપ્પાદો પણીતન્તેવ પવત્તતીતિ નિબ્બાનં પણીતં નામ. સબ્બસઙ્ખારસમથોતિઆદીનિપિ તસ્સેવ વેવચનાનિ. ‘‘સબ્બસઙ્ખારસમથો’’તિ સમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસિન્નસ્સ હિ દિવસભાગમ્પિ ચિત્તુપ્પાદો સબ્બસઙ્ખારસમથોતેવ પવત્તતિ…પે… તથા તીસુ ભવેસુ વાનસઙ્ખાતાય તણ્હાય અભાવેન નિબ્બાનન્તિ લદ્ધનામે તસ્મિં સમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસિન્નસ્સ ચિત્તુપ્પાદો નિબ્બાનં નિબ્બાનન્તેવ પવત્તતીતિ સબ્બસઙ્ખારસમથોતિઆદીનિ નામાનિ લભતિ. ઇમસ્મિં પન અટ્ઠવિધે આભોગસમન્નાહારે ઇમસ્મિં ઠાને એકોપિ લબ્ભતિ, દ્વેપિ સબ્બેપિ લબ્ભન્તેવ.

સઙ્ખાયાતિ ઞાણેન જાનિત્વા. પરોપરાનીતિ પરાનિ ચ ઓપરાનિ ચ. પરઅત્તભાવસકઅત્તભાવાનિ હિ પરાનિ ચ ઓપરાનિ ચાતિ વુત્તં હોતિ. યસ્સાતિ યસ્સ અરહતો. ઇઞ્જિતન્તિ રાગિઞ્જિતં દોસમોહમાનદિટ્ઠિકિલેસદુચ્ચરિતિઞ્જિતન્તિ ઇમાનિ સત્ત ઇઞ્જિતાનિ ચલિતાનિ ફન્દિતાનિ. નત્થિ કુહિઞ્ચીતિ કત્થચિ એકારમ્મણેપિ નત્થિ. સન્તોતિ પચ્ચનીકકિલેસાનં સન્તતાય સન્તો. વિધૂમોતિ કાયદુચ્ચરિતાદિધૂમવિરહિતો. અનીઘોતિ રાગાદિઈઘવિરહિતો. નિરાસોતિ નિત્તણ્હો. અતારીતિ તિણ્ણો ઉત્તિણ્ણો સમતિક્કન્તો. સોતિ સો અરહં ખીણાસવો. જાતિજરન્તિ એત્થ જાતિજરાગહણેનેવ બ્યાધિમરણમ્પિ ગહિતમેવાતિ વેદિતબ્બં. ઇતિ સુત્તન્તેપિ ગાથાયપિ અરહત્તફલસમાપત્તિયેવ કથિતાતિ.

૩. સારિપુત્તસુત્તવણ્ણના

૩૩. તતિયે સંખિત્તેનાતિ માતિકાઠપનેન. વિત્થારેનાતિ ઠપિતમાતિકાવિભજનેન. સંખિત્તવિત્થારેનાતિ કાલે સંખિત્તેન કાલે વિત્થારેન. અઞ્ઞાતારો ચ દુલ્લભાતિ પટિવિજ્ઝનકપુગ્ગલા પન દુલ્લભા. ઇદં ભગવા ‘‘સારિપુત્તત્થેરસ્સ ઞાણં ઘટ્ટેમી’’તિ અધિપ્પાયેન કથેસિ. તં સુત્વા થેરો કિઞ્ચાપિ ‘‘અહં, ભન્તે, આજાનિસ્સામી’’તિ ન વદતિ, અધિપ્પાયેન પન ‘‘વિસ્સત્થા તુમ્હે, ભન્તે, દેસેથ, અહં તુમ્હેહિ દેસિતં ધમ્મં નયસતેન નયસહસ્સેન પટિવિજ્ઝિસ્સામિ, મમેસ ભારો હોતૂ’’તિ સત્થારં દેસનાય ઉસ્સાહેન્તો એતસ્સ ભગવા કાલોતિઆદિમાહ.

અથસ્સ સત્થા તસ્માતિહાતિ દેસનં આરભિ. તત્થ ઇમસ્મિઞ્ચ સવિઞ્ઞાણકેતિઆદિ વુત્તનયમેવ. અચ્છેચ્છિ તણ્હન્તિ મગ્ગઞાણસત્થેન તણ્હં છિન્દિ. વિવત્તયિ સંયોજનન્તિ દસવિધમ્પિ સંયોજનં સમૂલકં ઉબ્બત્તેત્વા છડ્ડેસિ. સમ્મા માનાભિસમયા અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સાતિ સમ્મા ઉપાયેન સમ્મા પટિપત્તિયા નવવિધસ્સ માનસ્સ પહાનાભિસમયેન વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તમકાસિ. ઇદઞ્ચ પન મેતં, સારિપુત્ત, સન્ધાય ભાસિતન્તિ, સારિપુત્ત, મયા પારાયને ઉદયપઞ્હે ઇદં ફલસમાપત્તિમેવ સન્ધાય એતં ભાસિતં.

ઇદાનિ યં તં ભગવતા ભાસિતં, તં દસ્સેન્તો પહાનં કામસઞ્ઞાનન્તિઆદિ આરદ્ધં. ઉદયપઞ્હે ચ એતં પદં ‘‘પહાનં કામચ્છન્દાન’’ન્તિ (સુ. નિ. ૧૧૧૨; ચૂળનિ. ઉદયમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો ૭૫) આગતં, ઇધ પન અઙ્ગુત્તરભાણકેહિ ‘‘કામસઞ્ઞાન’’ન્તિ આરોપિતં. તત્થ બ્યઞ્જનમેવ નાનં, અત્થો પન એકોયેવ. કામસઞ્ઞાનન્તિ કામે આરબ્ભ ઉપ્પન્નસઞ્ઞાનં, અટ્ઠહિ વા લોભસહગતચિત્તેહિ સહજાતસઞ્ઞાનં. દોમનસ્સાન ચૂભયન્તિ એતાસઞ્ચ કામસઞ્ઞાનં ચેતસિકદોમનસ્સાનઞ્ચાતિ ઉભિન્નમ્પિ પહાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિપહાનસઙ્ખાતં અરહત્તફલં અઞ્ઞાવિમોક્ખં પબ્રૂમીતિ અત્થો. નિદ્દેસે પન ‘‘કામચ્છન્દસ્સ ચ દોમનસ્સસ્સ ચ ઉભિન્નં પહાનં વૂપસમં પટિનિસ્સગ્ગં પટિપ્પસ્સદ્ધિં અમતં નિબ્બાન’’ન્તિ (ચૂળનિ. ઉદયમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો ૭૫) વુત્તં, તં અત્થુદ્ધારવસેન વુત્તં. પહાનન્તિ હિ ખીણાકારસઙ્ખાતો વૂપસમોપિ વુચ્ચતિ, કિલેસે પટિનિસ્સજ્જન્તો મગ્ગોપિ, કિલેસપટિપ્પસ્સદ્ધિસઙ્ખાતં ફલમ્પિ, યં આગમ્મ કિલેસા પહીયન્તિ, તં અમતં નિબ્બાનમ્પિ. તસ્મા તત્થ તાનિ પદાનિ આગતાનિ. ‘‘અઞ્ઞાવિમોક્ખં પબ્રૂમી’’તિ વચનતો પન અરહત્તફલમેવ અધિપ્પેતં. થિનસ્સ ચ પનૂદનન્તિપિ થિનસ્સ ચ પનૂદનન્તે ઉપ્પન્નત્તા અરહત્તફલમેવ અધિપ્પેતં. કુક્કુચ્ચાનં નિવારણન્તિ કુક્કુચ્ચનિવારણસ્સ મગ્ગસ્સ અનન્તરં ઉપ્પન્નત્તા ફલમેવ અધિપ્પેતં.

ઉપેક્ખાસતિસંસુદ્ધન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનિકે ફલે ઉપ્પન્નાય ઉપેક્ખાય ચ સતિયા ચ સંસુદ્ધં. ધમ્મતક્કપુરેજવન્તિ ધમ્મતક્કો વુચ્ચતિ સમ્માસઙ્કપ્પો, સો આદિતો હોતિ, પુરતો હોતિ, પુબ્બઙ્ગમો હોતિ અઞ્ઞાવિમોક્ખસ્સાતિ ધમ્મતક્કપુરેજવો. તં ધમ્મતક્કપુરેજવં. અઞ્ઞાવિમોક્ખન્તિ અઞ્ઞિન્દ્રિયપરિયોસાને ઉપ્પન્નં વિમોક્ખં, અઞ્ઞાય વા વિમોક્ખં અઞ્ઞાવિમોક્ખં, પઞ્ઞાવિમુત્તન્તિ અત્થો. અવિજ્જાય પભેદનન્તિ અવિજ્જાય પભેદનન્તે ઉપ્પન્નત્તા, અવિજ્જાય પભેદનસઙ્ખાતં વા નિબ્બાનં આરબ્ભ ઉપ્પન્નત્તા એવંલદ્ધનામં અરહત્તફલમેવ. ઇતિ સબ્બેહિપિ ઇમેહિ પહાનન્તિઆદીહિ પદેહિ અરહત્તફલમેવ પકાસિતન્તિ વેદિતબ્બં.

૪. નિદાનસુત્તવણ્ણના

૩૪. ચતુત્થે નિદાનાનીતિ કારણાનિ. કમ્માનન્તિ વટ્ટગામિકમ્માનં. લોભો નિદાનં કમ્માનં સમુદયાયાતિ લુબ્ભનપલુબ્ભનસભાવો લોભો વટ્ટગામિકમ્માનં સમુદયાય પિણ્ડકરણત્થાય નિદાનં કારણં પચ્ચયોતિ અત્થો. દોસોતિ દુસ્સનપદુસ્સનસભાવો દોસો. મોહોતિ મુય્હનપમુય્હનસભાવો મોહો.

લોભપકતન્તિ લોભેન પકતં, લોભાભિભૂતેન લુદ્ધેન હુત્વા કતકમ્મન્તિ અત્થો. લોભતો જાતન્તિ લોભજં. લોભો નિદાનમસ્સાતિ લોભનિદાનં. લોભો સમુદયો અસ્સાતિ લોભસમુદયં. સમુદયોતિ પચ્ચયો, લોભપચ્ચયન્તિ અત્થો. યત્થસ્સ અત્તભાવો નિબ્બત્તતીતિ યસ્મિં ઠાને અસ્સ લોભજકમ્મવતો પુગ્ગલસ્સ અત્તભાવો નિબ્બત્તતિ, ખન્ધા પાતુભવન્તિ. તત્થ તં કમ્મં વિપચ્ચતીતિ તેસુ ખન્ધેસુ તં કમ્મં વિપચ્ચતિ. દિટ્ઠે વા ધમ્મેતિઆદિ યસ્મા તં કમ્મં દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં વા હોતિ ઉપપજ્જવેદનીયં વા અપરપરિયાયવેદનીયં વા, તસ્મા તં પભેદં દસ્સેતું વુત્તં. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો.

અખણ્ડાનીતિ અભિન્નાનિ. અપૂતીનીતિ પૂતિભાવેન અબીજત્તં અપ્પત્તાનિ. અવાતાતપહતાનીતિ ન વાતેન ન ચ આતપેન હતાનિ. સારાદાનીતિ ગહિતસારાનિ સારવન્તાનિ ન નિસ્સારાનિ. સુખસયિતાનીતિ સન્નિચયભાવેન સુખં સયિતાનિ. સુખેત્તેતિ મણ્ડખેત્તે. સુપરિકમ્મકતાય ભૂમિયાતિ નઙ્ગલકસનેન ચેવ અટ્ઠદન્તકેન ચ સુટ્ઠુ પરિકમ્મકતાય ખેત્તભૂમિયા. નિક્ખિત્તાનીતિ ઠપિતાનિ રોપિતાનિ. અનુપ્પવેચ્છેય્યાતિ અનુપ્પવેસેય્ય. વુદ્ધિન્તિઆદીસુ ઉદ્ધગ્ગમનેન વુદ્ધિં, હેટ્ઠા મૂલપ્પતિટ્ઠાનેન વિરૂળ્હિં, સમન્તા વિત્થારિકભાવેન વેપુલ્લં.

યં પનેત્થ દિટ્ઠે વા ધમ્મેતિઆદિ વુત્તં, તત્થ અસમ્મોહત્થં ઇમસ્મિં ઠાને કમ્મવિભત્તિ નામ કથેતબ્બા. સુત્તન્તિકપરિયાયેન હિ એકાદસ કમ્માનિ વિભત્તાનિ. સેય્યથિદં – દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં ઉપપજ્જવેદનીયં અપરપરિયાયવેદનીયં, યગ્ગરુકં યબ્બહુલં યદાસન્નં કટત્તા વા પન કમ્મં, જનકં ઉપત્થમ્ભકં ઉપપીળકં ઉપઘાતકન્તિ. તત્થ એકજવનવીથિયં સત્તસુ ચિત્તેસુ કુસલા વા અકુસલા વા પઠમજવનચેતના દિટ્ઠધમ્મવેદનીયકમ્મં નામ. તં ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે વિપાકં દેતિ કાકવળિયપુણ્ણસેટ્ઠીનં વિય કુસલં, નન્દયક્ખનન્દમાણવકનન્દગોઘાતકકોકાલિયસુપ્પબુદ્ધદેવદત્તચિઞ્ચમાણવિકાનં વિય ચ અકુસલં. તથા અસક્કોન્તં પન અહોસિકમ્મં નામ હોતિ, અવિપાકં સમ્પજ્જતિ. તં મિગલુદ્દકોપમાય સાધેતબ્બં. યથા હિ મિગલુદ્દકેન મિગં દિસ્વા ધનું આકડ્ઢિત્વા ખિત્તો સરો સચે ન વિરજ્ઝતિ, તં મિગં તત્થેવ પાતેતિ, અથ નં મિગલુદ્દકો નિચ્ચમ્મં કત્વા ખણ્ડાખણ્ડિકં છેત્વા મંસં આદાય પુત્તદારં તોસેન્તો ગચ્છતિ. સચે પન વિરજ્ઝતિ, મિગો પલાયિત્વા પુન તં દિસં ન ઓલોકેતિ. એવં સમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં. સરસ્સ અવિરજ્ઝિત્વા મિગવિજ્ઝનં વિય હિ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકવારપટિલાભો, અવિજ્ઝનં વિય અવિપાકભાવાય સમ્પજ્જનન્તિ.

અત્થસાધિકા પન સત્તમજવનચેતના ઉપપજ્જવેદનીયકમ્મં નામ. તં અનન્તરે અત્તભાવે વિપાકં દેતિ. તં પનેતં કુસલપક્ખે અટ્ઠસમાપત્તિવસેન, અકુસલપક્ખે પઞ્ચાનન્તરિયકમ્મવસેન વેદિતબ્બં. તત્થ અટ્ઠસમાપત્તિલાભી એકાય સમાપત્તિયા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તતિ. પઞ્ચન્નમ્પિ આનન્તરિયાનં કત્તા એકેન કમ્મેન નિરયે નિબ્બત્તતિ, સેસસમાપત્તિયો ચ કમ્માનિ ચ અહોસિકમ્મભાવંયેવ આપજ્જન્તિ, અવિપાકાનિ હોન્તિ. અયમ્પિ અત્થો પુરિમઉપમાયયેવ દીપેતબ્બો.

ઉભિન્નં અન્તરે પન પઞ્ચજવનચેતના અપરપરિયાયવેદનીયકમ્મં નામ. તં અનાગતે યદા ઓકાસં લભતિ, તદા વિપાકં દેતિ. સતિ સંસારપ્પવત્તિયા અહોસિકમ્મં નામ ન હોતિ. તં સબ્બં સુનખલુદ્દકેન દીપેતબ્બં. યથા હિ સુનખલુદ્દકેન મિગં દિસ્વા સુનખો વિસ્સજ્જિતો મિગં અનુબન્ધિત્વા યસ્મિં ઠાને પાપુણાતિ, તસ્મિં યેવ ડંસતિ; એવમેવં ઇદં કમ્મં યસ્મિં ઠાને ઓકાસં લભતિ, તસ્મિંયેવ વિપાકં દેતિ, તેન મુત્તો સત્તો નામ નત્થિ.

કુસલાકુસલેસુ પન ગરુકાગરુકેસુ યં ગરુકં હોતિ, તં યગ્ગરુકં નામ. તદેતં કુસલપક્ખે મહગ્ગતકમ્મં, અકુસલપક્ખે પઞ્ચાનન્તરિયકમ્મં વેદિતબ્બં. તસ્મિં સતિ સેસાનિ કુસલાનિ વા અકુસલાનિ વા વિપચ્ચિતું ન સક્કોન્તિ, તદેવ દુવિધમ્પિ પટિસન્ધિં દેતિ. યથા હિ સાસપપ્પમાણાપિ સક્ખરા વા અયગુળિકા વા ઉદકરહદે પક્ખિત્તા ઉદકપિટ્ઠે ઉપ્લવિતું ન સક્કોતિ, હેટ્ઠાવ પવિસતિ; એવમેવ કુસલેપિ અકુસલેપિ યં ગરુકં, તદેવ ગણ્હિત્વા ગચ્છતિ.

કુસલાકુસલેસુ પન યં બહુલં હોતિ, તં યબ્બહુલં નામ. તં દીઘરત્તં લદ્ધાસેવનવસેન વેદિતબ્બં. યં વા બલવકુસલકમ્મેસુ સોમનસ્સકરં, અકુસલકમ્મેસુ સન્તાપકરં, એતં યબ્બહુલં નામ. તદેતં યથા નામ દ્વીસુ મલ્લેસુ યુદ્ધભૂમિં ઓતિણ્ણેસુ યો બલવા, સો ઇતરં પાતેત્વા ગચ્છતિ; એવમેવ ઇતરં દુબ્બલકમ્મં અવત્થરિત્વા યં આસેવનવસેન વા બહુલં, આસન્નવસેન વા બલવં, તં વિપાકં દેતિ, દુટ્ઠગામણિઅભયરઞ્ઞો કમ્મં વિય.

સો કિર ચૂળઙ્ગણિયયુદ્ધે પરાજિતો વળવં આરુય્હ પલાયિ. તસ્સ ચૂળુપટ્ઠાકો તિસ્સામચ્ચો નામ એકકોવ પચ્છતો અહોસિ. સો એકં અટવિં પવિસિત્વા નિસિન્નો જિઘચ્છાય બાધયમાનાય – ‘‘ભાતિક તિસ્સ, અતિવિય નો જિઘચ્છા બાધતિ, કિં કરિસ્સામા’’તિ આહ. અત્થિ, દેવ, મયા સાટકન્તરે ઠપેત્વા એકં સુવણ્ણસરકભત્તં આભતન્તિ. તેન હિ આહરાતિ. સો નીહરિત્વા રઞ્ઞો પુરતો ઠપેસિ. રાજા દિસ્વા, ‘‘તાત, ચત્તારો કોટ્ઠાસે કરોહી’’તિ આહ. મયં તયો જના, કસ્મા દેવો ચત્તારો કોટ્ઠાસે કારયતીતિ? ભાતિક તિસ્સ, યતો પટ્ઠાય અહં અત્તાનં સરામિ, ન મે અય્યાનં અદત્વા આહારો પરિભુત્તપુબ્બો અત્થિ, સ્વાહં અજ્જપિ અદત્વા ન પરિભુઞ્જિસ્સામીતિ. સો ચત્તારો કોટ્ઠાસે અકાસિ. રાજા ‘‘કાલં ઘોસેહી’’તિ આહ. છડ્ડિતારઞ્ઞે કુતો, અય્યે, લભિસ્સામ દેવાતિ. ‘‘નાયં તવ ભારો. સચે મમ સદ્ધા અત્થિ, અય્યે, લભિસ્સામ, વિસ્સત્થો કાલં ઘોસેહી’’તિ આહ. સો ‘‘કાલો, ભન્તે, કાલો, ભન્તે’’તિ તિક્ખત્તું ઘોસેસિ.

અથસ્સ બોધિમાતુમહાતિસ્સત્થેરો તં સદ્દં દિબ્બાય સોતધાતુયા સુત્વા ‘કત્થાયં સદ્દો’તિ તં આવજ્જેન્તો ‘‘અજ્જ દુટ્ઠગામણિઅભયમહારાજા યુદ્ધપરાજિતો અટવિં પવિસિત્વા નિસિન્નો એકં સરકભત્તં ચત્તારો કોટ્ઠાસે કારેત્વા ‘એકકોવ ન પરિભુઞ્જિસ્સામી’તિ કાલં ઘોસાપેસી’’તિ ઞત્વા ‘‘અજ્જ મયા રઞ્ઞો સઙ્ગહં કાતું વટ્ટતી’’તિ મનોગતિયા આગન્ત્વા રઞ્ઞો પુરતો અટ્ઠાસિ. રાજા દિસ્વા પસન્નચિત્તો ‘‘પસ્સ, ભાતિક, તિસ્સા’’તિ વત્વા થેરં વન્દિત્વા ‘‘પત્તં, ભન્તે, દેથા’’તિ આહ. થેરો પત્તં નીહરિ. રાજા અત્તનો કોટ્ઠાસેન સદ્ધિં થેરસ્સ કોટ્ઠાસં પત્તે પક્ખિપિત્વા, ‘‘ભન્તે, આહારપરિસ્સયો નામ મા કદાચિ હોતૂ’’તિ વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. તિસ્સામચ્ચોપિ ‘‘મમ અય્યપુત્તે પસ્સન્તે ભુઞ્જિતું ન સક્ખિસ્સામી’’તિ અત્તનો કોટ્ઠાસં થેરસ્સેવ પત્તે આકિરિ. વળવાપિ ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હમ્પિ કોટ્ઠાસં થેરસ્સેવ દાતું વટ્ટતી’’તિ. રાજા વળવં ઓલોકેત્વા ‘‘અયમ્પિ અત્તનો કોટ્ઠાસં થેરસ્સેવ પત્તે પક્ખિપનં પચ્ચાસીસતી’’તિ ઞત્વા તમ્પિ તત્થેવ પક્ખિપિત્વા થેરં વન્દિત્વા ઉય્યોજેસિ. થેરો તં ભત્તં આદાય ગન્ત્વા આદિતો પટ્ઠાય ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આલોપસઙ્ખેપેન અદાસિ.

રાજાપિ ચિન્તેસિ – ‘‘અતિવિયમ્હા જિઘચ્છિતા, સાધુ વતસ્સ સચે અતિરેકભત્તસિત્થાનિ પહિણેય્યા’’તિ. થેરો રઞ્ઞો ચિત્તં ઞત્વા અતિરેકભત્તં એતેસં યાપનમત્તં કત્વા પત્તં આકાસે ખિપિ, પત્તો આગન્ત્વા રઞ્ઞો હત્થે પતિટ્ઠાસિ. ભત્તં તિણ્ણમ્પિ જનાનં યાવદત્થં અહોસિ. અથ રાજા પત્તં ધોવિત્વા ‘‘તુચ્છપત્તં ન પેસિસ્સામી’’તિ ઉત્તરિસાટકં મોચેત્વા ઉદકં પુઞ્છિત્વા સાટકં પત્તે ઠપેત્વા ‘‘પત્તો ગન્ત્વા મમ અય્યસ્સ હત્થે પતિટ્ઠાતૂ’’તિ આકાસે ખિપિ. પત્તો ગન્ત્વા થેરસ્સ હત્થે પતિટ્ઠાસિ.

અપરભાગે રઞ્ઞો તથાગતસ્સ સરીરધાતૂનં અટ્ઠમભાગં પતિટ્ઠાપેત્વા વીસરતનસતિકં મહાચેતિયં કારેન્તસ્સ અપરિનિટ્ઠિતેયેવ ચેતિયે કાલકિરિયાસમયો અનુપ્પત્તો. અથસ્સ મહાચેતિયસ્સ દક્ખિણપસ્સે નિપન્નસ્સ પઞ્ચનિકાયવસેન ભિક્ખુસઙ્ઘે સજ્ઝાયં કરોન્તે છહિ દેવલોકેહિ છ રથા આગન્ત્વા પુરતો આકાસે અટ્ઠંસુ. રાજા ‘‘પુઞ્ઞપોત્થકં આહરથા’’તિ આદિતો પટ્ઠાય પુઞ્ઞપોત્થકં વાચાપેસિ. અથ નં કિઞ્ચિ કમ્મં ન પરિતોસેસિ. સો ‘‘પરતો વાચેથા’’તિ આહ. પોત્થકવાચકો ‘‘ચૂળઙ્ગણિયયુદ્ધે પરાજિતેન તે દેવ અટવિં પવિસિત્વા નિસિન્નેન એકં સરકભત્તં ચત્તારો કોટ્ઠાસે કારેત્વા બોધિમાતુમહાતિસ્સત્થેરસ્સ ભિક્ખા દિન્ના’’તિ આહ. રાજા ‘‘ઠપેહી’’તિ વત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં પુચ્છિ, ‘‘ભન્તે, કતરો દેવલોકો રમણીયો’’તિ? સબ્બબોધિસત્તાનં વસનટ્ઠાનં તુસિતભવનં મહારાજાતિ. રાજા કાલં કત્વા તુસિતભવનતો આગતરથેવ પતિટ્ઠાય તુસિતભવનં અગમાસિ. ઇદં બલવકમ્મસ્સ વિપાકદાને વત્થુ.

યં પન કુસલાકુસલેસુ આસન્નમરણે અનુસ્સરિતું સક્કોતિ, તં યદાસન્નં નામ. તદેતં યથા નામ ગોગણપરિપુણ્ણસ્સ વજસ્સ દ્વારે વિવટે પરભાગે દમ્મગવબલવગવેસુ સન્તેસુપિ યો વજદ્વારસ્સ આસન્નો હોતિ અન્તમસો દુબ્બલજરગ્ગવોપિ, સો એવ પઠમતરં નિક્ખમતિ, એવમેવ અઞ્ઞેસુ કુસલાકુસલેસુ સન્તેસુપિ મરણકાલસ્સ આસન્નત્તા વિપાકં દેતિ.

તત્રિમાનિ વત્થૂનિ – મધુઅઙ્ગણગામે કિર એકો દમિળદોવારિકો પાતોવ બળિસં આદાય ગન્ત્વા મચ્છે વધિત્વા તયો કોટ્ઠાસે કત્વા એકેન તણ્ડુલં ગણ્હાતિ, એકેન દધિં, એકં પચતિ. ઇમિના નીહારેન પઞ્ઞાસ વસ્સાનિ પાણાતિપાતકમ્મં કત્વા અપરભાગે મહલ્લકો અનુટ્ઠાનસેય્યં ઉપગચ્છતિ. તસ્મિં ખણે ગિરિવિહારવાસી ચૂળપિણ્ડપાતિકતિસ્સત્થેરો ‘‘મા અયં સત્તો મયિ પસ્સન્તે નસ્સતૂ’’તિ ગન્ત્વા તસ્સ ગેહદ્વારે અટ્ઠાસિ. અથસ્સ ભરિયા, ‘‘સામિ, થેરો આગતો’’તિ આરોચેસિ. અહં પઞ્ઞાસ વસ્સાનિ થેરસ્સ સન્તિકં ન ગતપુબ્બો, કતરેન મે ગુણેન થેરો આગમિસ્સતિ, ગચ્છાતિ નં વદથાતિ. સા ‘‘અતિચ્છથ, ભન્તે’’તિ આહ. થેરો ‘‘ઉપાસકસ્સ કા સરીરપ્પવત્તી’’તિ પુચ્છિ. દુબ્બલો, ભન્તેતિ. થેરો ઘરં પવિસિત્વા સતિં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘સીલં ગણ્હિસ્સસી’’તિ આહ. આમ, ભન્તે, દેથાતિ. થેરો તીણિ સરણાનિ દત્વા પઞ્ચ સીલાનિ દાતું આરભિ. તસ્સ પઞ્ચ સીલાનીતિ વચનકાલેયેવ જિવ્હા પપતિ. થેરો ‘‘વટ્ટિસ્સતિ એત્તક’’ન્તિ નિક્ખમિત્વા ગતો. સોપિ કાલં કત્વા ચાતુમહારાજિકભવને નિબ્બત્તિ. નિબ્બત્તક્ખણેયેવ ચ ‘‘કિં નુ ખો કમ્મં કત્વા મયા ઇદં લદ્ધ’’ન્તિ આવજ્જેન્તો થેરં નિસ્સાય લદ્ધભાવં ઞત્વા દેવલોકતો આગન્ત્વા થેરં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. ‘‘કો એસો’’તિ ચ વુત્તે ‘‘અહં, ભન્તે, દમિળદોવારિકો’’તિ આહ. કુહિં નિબ્બત્તોસીતિ? ચાતુમહારાજિકેસુ, ભન્તે, સચે મે અય્યો પઞ્ચ સીલાનિ અદસ્સ, ઉપરિ દેવલોકે નિબ્બત્તો અસ્સં. અહં કિં કરિસ્સામિ, ત્વં ગણ્હિતું નાસક્ખિ, પુત્તકાતિ. સો થેરં વન્દિત્વા દેવલોકમેવ ગતો. ઇદં તાવ કુસલકમ્મે વત્થુ.

અન્તરગઙ્ગાય પન મહાવાચકાલઉપાસકો નામ અહોસિ. સો તિંસ વસ્સાનિ સોતાપત્તિમગ્ગત્થાય દ્વત્તિંસાકારં સજ્ઝાયિત્વા ‘‘અહં એવં દ્વત્તિંસાકારં સજ્ઝાયન્તો ઓભાસમત્તમ્પિ નિબ્બત્તેતું નાસક્ખિં, બુદ્ધસાસનં અનિય્યાનિકં ભવિસ્સતી’’તિ દિટ્ઠિવિપલ્લાસં પત્વા કાલકિરિયં કત્વા મહાગઙ્ગાય નવઉસભિકો સુસુમારપેતો હુત્વા નિબ્બત્તિ. એકં સમયં કચ્છકતિત્થેન સટ્ઠિ પાસાણત્થમ્ભસકટાનિ અગમંસુ. સો સબ્બેપિ તે ગોણે ચ પાસાણે ચ ખાદિ. ઇદં અકુસલકમ્મે વત્થુ.

એતેહિ પન તીહિ મુત્તં અઞ્ઞાણવસેન કતં કટત્તા વા પન કમ્મં નામ. તં યથા નામ ઉમ્મત્તકેન ખિત્તદણ્ડં યત્થ વા તત્થ વા ગચ્છતિ, એવમેવ તેસં અભાવે યત્થ કત્થચિ વિપાકં દેતિ.

જનકં નામ એકં પટિસન્ધિં જનેત્વા પવત્તિં ન જનેતિ, પવત્તે અઞ્ઞં કમ્મં વિપાકં નિબ્બત્તેતિ. યથા હિ માતા જનેતિયેવ, ધાતિયેવ પન જગ્ગતિ; એવમેવં માતા વિય પટિસન્ધિનિબ્બત્તકં જનકકમ્મં, ધાતિ વિય પવત્તે સમ્પત્તકમ્મં. ઉપત્થમ્ભકં નામ કુસલેપિ લબ્ભતિ અકુસલેપિ. એકચ્ચો હિ કુસલં કત્વા સુગતિભવે નિબ્બત્તતિ. સો તત્થ ઠિતો પુનપ્પુનં કુસલં કત્વા તં કમ્મં ઉપત્થમ્ભેત્વા અનેકાનિ વસ્સસતસહસ્સાનિ સુગતિભવસ્મિંયેવ વિચરતિ. એકચ્ચો અકુસલં કત્વા દુગ્ગતિભવે નિબ્બત્તતિ. સો તત્થ ઠિતો પુનપ્પુનં અકુસલં કત્વા તં કમ્મં ઉપત્થમ્ભેત્વા બહૂનિ વસ્સસતસહસ્સાનિ દુગ્ગતિભવસ્મિંયેવ વિચરતિ.

અપરો નયો – જનકં નામ કુસલમ્પિ હોતિ અકુસલમ્પિ. તં પટિસન્ધિયમ્પિ પવત્તેપિ રૂપારૂપવિપાકક્ખન્ધે જનેતિ. ઉપત્થમ્ભકં પન વિપાકં જનેતું ન સક્કોતિ, અઞ્ઞેન કમ્મેન દિન્નાય પટિસન્ધિયા જનિતે વિપાકે ઉપ્પજ્જનકસુખદુક્ખં ઉપત્થમ્ભેતિ, અદ્ધાનં પવત્તેતિ. ઉપપીળકં નામ અઞ્ઞેન કમ્મેન દિન્નાય પટિસન્ધિયા જનિતે વિપાકે ઉપ્પજ્જનકસુખદુક્ખં પીળેતિ બાધેતિ, અદ્ધાનં પવત્તિતું ન દેતિ. તત્રાયં નયો – કુસલકમ્મે વિપચ્ચમાને અકુસલકમ્મં ઉપપીળકં હુત્વા તસ્સ વિપચ્ચિતું ન દેતિ. અકુસલકમ્મે વિપચ્ચમાને કુસલકમ્મં ઉપપીળકં હુત્વા તસ્સ વિપચ્ચિતું ન દેતિ. યથા વડ્ઢમાનકં રુક્ખં વા ગચ્છં વા લતં વા કોચિદેવ દણ્ડેન વા સત્થેન વા ભિન્દેય્ય વા છિન્દેય્ય વા, અથ સો રુક્ખો વા ગચ્છો વા લતા વા વડ્ઢિતું ન સક્કુણેય્ય; એવમેવં કુસલં વિપચ્ચમાનં અકુસલેન ઉપપીળિતં, અકુસલં વા પન વિપચ્ચમાનં કુસલેન ઉપપીળિતં વિપચ્ચિતું ન સક્કોતિ. તત્થ સુનક્ખત્તસ્સ અકુસલકમ્મં કુસલં ઉપપીળેસિ, ચોરઘાતકસ્સ કુસલકમ્મં અકુસલં ઉપપીળેસિ.

રાજગહે કિર વાતકાળકો પઞ્ઞાસ વસ્સાનિ ચોરઘાતકમ્મં અકાસિ. અથ નં રઞ્ઞો આરોચેસું – ‘‘દેવ, વાતકાળકો મહલ્લકો ચોરે ઘાતેતું ન સક્કોતી’’તિ. ‘‘અપનેથ નં તસ્મા ઠાનન્તરાતિ. અમચ્ચા નં અપનેત્વા અઞ્ઞં તસ્મિં ઠાને ઠપયિંસુ. વાતકાળકોપિ યાવ તં કમ્મં અકાસિ, તાવ અહતવત્થાનિ વા અચ્છાદિતું સુરભિપુપ્ફાનિ વા પિળન્ધિતું પાયાસં વા ભુઞ્જિતું ઉચ્છાદનન્હાપનં વા પચ્ચનુભોતું નાલત્થ. સો ‘‘દીઘરત્તં મે કિલિટ્ઠવેસેન ચરિત’’ન્તિ ‘‘પાયાસં મે પચાહી’’તિ ભરિયં આણાપેત્વા ન્હાનીયસમ્ભારાનિ ગાહાપેત્વા ન્હાનતિત્થં ગન્ત્વા સીસં ન્હત્વા અહતવત્થાનિ અચ્છાદેત્વા ગન્ધે વિલિમ્પિત્વા પુપ્ફાનિ પિળન્ધિત્વા ઘરં આગચ્છન્તો સારિપુત્તત્થેરં દિસ્વા ‘‘સંકિલિટ્ઠકમ્મતો ચમ્હિ અપગતો, અય્યો ચ મે દિટ્ઠો’’તિ તુટ્ઠમાનસો થેરં ઘરં નેત્વા નવસપ્પિસક્કરચુણ્ણાભિસઙ્ખતેન પાયાસેન પરિવિસિ. થેરો તસ્સ અનુમોદનમકાસિ. સો અનુમોદનં સુત્વા અનુલોમિકખન્તિં પટિલભિત્વા થેરં અનુગન્ત્વા નિવત્તમાનો અન્તરામગ્ગે તરુણવચ્છાય ગાવિયા મદ્દિત્વા જીવિતક્ખયં પાપિતો ગન્ત્વા તાવતિંસભવને નિબ્બત્તિ. ભિક્ખૂ તથાગતં પુચ્છિંસુ – ‘‘ભન્તે, ચોરઘાતકો અજ્જેવ કિલિટ્ઠકમ્મતો અપનીતો, અજ્જેવ કાલઙ્કતો, કહં નુ ખો નિબ્બત્તો’’તિ? તાવતિંસભવને, ભિક્ખવેતિ. ભન્તે, ચોરઘાતકો દીઘરત્તં પુરિસે ઘાતેસિ, તુમ્હે ચ એવં વદેથ, નત્થિ નુ ખો પાપકમ્મસ્સ ફલન્તિ. મા, ભિક્ખવે, એવં અવચુત્થ, બલવકલ્યાણમિત્તૂપનિસ્સયં લભિત્વા ધમ્મસેનાપતિસ્સ પિણ્ડપાતં દત્વા અનુમોદનં સુત્વા અનુલોમિકખન્તિં પટિલભિત્વા સો તત્થ નિબ્બત્તોતિ.

‘‘સુભાસિતં સુણિત્વાન, નાગરિયો ચોરઘાતકો;

અનુલોમખન્તિં લદ્ધાન, મોદતી તિદિવં ગતો’’તિ.

ઉપઘાતકં પન સયં કુસલમ્પિ અકુસલમ્પિ સમાનં અઞ્ઞં દુબ્બલકમ્મં ઘાતેત્વા તસ્સ વિપાકં પટિબાહિત્વા અત્તનો વિપાકસ્સ ઓકાસં કરોતિ. એવં પન કમ્મેન કતે ઓકાસે તં વિપાકં ઉપ્પન્નં નામ વુચ્ચતિ. ઉપચ્છેદકન્તિપિ એતસ્સેવ નામં. તત્રાયં નયો – કુસલકમ્મસ્સ વિપચ્ચનકાલે એકં અકુસલકમ્મં ઉટ્ઠાય તં કમ્મં છિન્દિત્વા પાતેતિ. અકુસલકમ્મસ્સપિ વિપચ્ચનકાલે એકં કુસલકમ્મં ઉટ્ઠાય તં કમ્મં છિન્દિત્વા પાતેતિ. ઇદં ઉપચ્છેદકં નામ. તત્થ અજાતસત્તુનો કમ્મં કુસલચ્છેદકં અહોસિ, અઙ્ગુલિમાલત્થેરસ્સ અકુસલચ્છેદકન્તિ. એવં સુત્તન્તિકપરિયાયેન એકાદસ કમ્માનિ વિભત્તાનિ.

અભિધમ્મપરિયાયેન પન સોળસ કમ્માનિ વિભત્તાનિ, સેય્યથિદં – ‘‘અત્થેકચ્ચાનિ પાપકાનિ કમ્મસમાદાનાનિ ગતિસમ્પત્તિપટિબાળ્હાનિ ન વિપચ્ચન્તિ, અત્થેકચ્ચાનિ પાપકાનિ કમ્મસમાદાનાનિ ઉપધિસમ્પત્તિપટિબાળ્હાનિ ન વિપચ્ચન્તિ, અત્થેકચ્ચાનિ પાપકાનિ કમ્મસમાદાનાનિ કાલસમ્પત્તિપટિબાળ્હાનિ ન વિપચ્ચન્તિ, અત્થેકચ્ચાનિ પાપકાનિ કમ્મસમાદાનાનિ પયોગસમ્પત્તિપટિબાળ્હાનિ ન વિપચ્ચન્તિ. અત્થેકચ્ચાનિ પાપકાનિ કમ્મસમાદાનાનિ ગતિવિપત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચન્તિ, ઉપધિવિપત્તિં, કાલવિપત્તિં, પયોગવિપત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચન્તિ. અત્થેકચ્ચાનિ કલ્યાણાનિ કમ્મસમાદાનાનિ ગતિવિપત્તિપટિબાળ્હાનિ ન વિપચ્ચન્તિ, ઉપધિવિપત્તિ, કાલવિપત્તિ, પયોગવિપત્તિપટિબાળ્હાનિ ન વિપચ્ચન્તિ. અત્થેકચ્ચાનિ કલ્યાણાનિ કમ્મસમાદાનાનિ ગતિસમ્પત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચન્તિ, ઉપધિસમ્પત્તિં, કાલસમ્પત્તિં, પયોગસમ્પત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચન્તી’’તિ (વિભ. ૮૧૦).

તત્થ પાપકાનીતિ લામકાનિ. કમ્મસમાદાનાનીતિ કમ્મગ્ગહણાનિ. ગહિતસમાદિન્નાનં કમ્માનમેતં અધિવચનં. ગતિસમ્પત્તિપટિબાળ્હાનિ ન વિપચ્ચન્તીતિઆદીસુ અનિટ્ઠારમ્મણાનુભવનારહે કમ્મે વિજ્જમાનેયેવ સુગતિભવે નિબ્બત્તસ્સ તં કમ્મં ગતિસમ્પત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ. ગતિસમ્પત્તિયા પતિબાહિતં હુત્વા ન વિપચ્ચતીતિ અત્થો. યો પન પાપકમ્મેન દાસિયા વા કમ્મકારિયા વા કુચ્છિયં નિબ્બત્તિત્વા ઉપધિસમ્પન્નો હોતિ, અત્તભાવસમિદ્ધિયં તિટ્ઠતિ. અથસ્સ સામિકા તસ્સ રૂપસમ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘નાયં કિલિટ્ઠકમ્મસ્સાનુચ્છવિકો’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા અત્તનો જાતપુત્તં વિય ભણ્ડાગારિકાદિટ્ઠાનેસુ ઠપેત્વા સમ્પત્તિં યોજેત્વા પરિહરન્તિ. એવરૂપસ્સ કમ્મં ઉપધિસમ્પત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ. યો પન પઠમકપ્પિકકાલસદિસે સુલભસમ્પન્નરસભોજને સુભિક્ખકાલે નિબ્બત્તતિ, તસ્સ વિજ્જમાનમ્પિ પાપકમ્મં કાલસમ્પત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ. યો પન સમ્માપયોગં નિસ્સાય જીવતિ, ઉપસઙ્કમિતબ્બયુત્તકાલે ઉપસઙ્કમતિ, પટિક્કમિતબ્બયુત્તકાલે પટિક્કમતિ, પલાયિતબ્બયુત્તકાલે પલાયતિ. લઞ્જદાનયુત્તકાલે લઞ્જં દેતિ, ચોરિકયુત્તકાલે ચોરિકં કરોતિ, એવરૂપસ્સ પાપકમ્મં પયોગસમ્પત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ.

દુગ્ગતિભવે નિબ્બત્તસ્સ પન પાપકમ્મં ગતિવિપત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ. યો પન દાસિયા વા કમ્મકારિયા વા કુચ્છિસ્મિં નિબ્બત્તો દુબ્બણ્ણો હોતિ દુસ્સણ્ઠાનો, ‘‘યક્ખો નુ ખો મનુસ્સો નુ ખો’’તિ વિમતિં ઉપ્પાદેતિ. સો સચે પુરિસો હોતિ, અથ નં ‘‘નાયં અઞ્ઞસ્સ કમ્મસ્સ અનુચ્છવિકો’’તિ હત્થિં વા રક્ખાપેન્તિ અસ્સં વા ગોણે વા, તિણકટ્ઠાદીનિ વા આહરાપેન્તિ, ખેળસરકં વા ગણ્હાપેન્તિ. સચે ઇત્થી હોતિ, અથ નં હત્થિઅસ્સાદીનં ભત્તમાસાદીનિ વા પચાપેન્તિ, કચવરં વા છડ્ડાપેન્તિ, અઞ્ઞં વા પન જિગુચ્છનીયકમ્મં કારેન્તિ. એવરૂપસ્સ પાપકમ્મં ઉપધિવિપત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ. યો પન દુબ્ભિક્ખકાલે વા પરિહીનસમ્પત્તિકાલે વા અન્તરકપ્પે વા નિબ્બત્તતિ, તસ્સ પાપકમ્મં કાલવિપત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ. યો પન પયોગં સમ્પાદેતું ન જાનાતિ, ઉપસઙ્કમિતબ્બયુત્તકાલે ઉપસઙ્કમિતું ન જાનાતિ…પે… ચોરિકયુત્તકાલે ચોરિકં કાતું ન જાનાતિ, તસ્સ પાપકમ્મં પયોગવિપત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ.

યો પન ઇટ્ઠારમ્મણાનુભવનારહે કમ્મે વિજ્જમાનેયેવ ગન્ત્વા દુગ્ગતિભવે નિબ્બત્તતિ, તસ્સ તં કમ્મં ગતિવિપત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ. યો પન પુઞ્ઞાનુભાવેન રાજરાજમહામત્તાદીનં ગેહે નિબ્બત્તિત્વા કાણો વા હોતિ કુણી વા ખઞ્જો વા પક્ખહતો વા, તસ્સ ઓપરજ્જસેનાપતિભણ્ડાગારિકટ્ઠાનાદીનિ ન અનુચ્છવિકાનીતિ ન દેન્તિ. ઇચ્ચસ્સ તં પુઞ્ઞં ઉપધિવિપત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ. યો પન દુબ્ભિક્ખકાલે વા પરિહીનસમ્પત્તિકાલે વા અન્તરકપ્પે વા મનુસ્સેસુ નિબ્બત્તતિ, તસ્સ તં કલ્યાણકમ્મં કાલવિપત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ. યો હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ પયોગં સમ્પાદેતું ન જાનાતિ, તસ્સ કલ્યાણકમ્મં પયોગવિપત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ નામ.

કલ્યાણકમ્મેન પન સુગતિભવે નિબ્બત્તસ્સ તં કમ્મં ગતિસમ્પત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ. રાજરાજમહામત્તાદીનં કુલે નિબ્બત્તિત્વા ઉપધિસમ્પત્તિં પત્તસ્સ અત્તભાવસમિદ્ધિયં ઠિતસ્સ દેવનગરે સમુસ્સિતરતનતોરણસદિસં અત્તભાવં દિસ્વા ‘‘ઇમસ્સ ઓપરજ્જસેનાપતિભણ્ડાગારિકટ્ઠાનાદીનિ અનુચ્છવિકાની’’તિ દહરસ્સેવ સતો તાનિ ઠાનન્તરાનિ દેન્તિ, એવરૂપસ્સ કલ્યાણકમ્મં ઉપધિસમ્પત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ. યો પઠમકપ્પિકેસુ વા સુલભન્નપાનકાલે વા નિબ્બત્તતિ, તસ્સ કલ્યાણકમ્મં કાલસમ્પત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ. યો વુત્તનયેનેવ પયોગં સમ્પાદેતું જાનાતિ, તસ્સ કમ્મં પયોગસમ્પત્તિં આગમ્મ વિપચ્ચતિ નામ. એવં અભિધમ્મપરિયાયેન સોળસ કમ્માનિ વિભત્તાનિ.

અપરાનિપિ પટિસમ્ભિદામગ્ગપરિયાયેન દ્વાદસ કમ્માનિ વિભત્તાનિ. સેય્યથિદં – ‘‘અહોસિ કમ્મં અહોસિ કમ્મવિપાકો, અહોસિ કમ્મં નાહોસિ કમ્મવિપાકો, અહોસિ કમ્મં અત્થિ કમ્મવિપાકો, અહોસિ કમ્મં નત્થિ કમ્મવિપાકો, અહોસિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો, અહોસિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો, અત્થિ કમ્મં અત્થિ કમ્મવિપાકો, અત્થિ કમ્મં નત્થિ કમ્મવિપાકો, અત્થિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો, અત્થિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો, ભવિસ્સતિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો, ભવિસ્સતિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૨૩૪).

તત્થ યં કમ્મં અતીતે આયૂહિતં અતીતેયેવ વિપાકવારં લભિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં જનેસિ, રૂપજનકં રૂપં, તં અહોસિ કમ્મં અહોસિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં પન વિપાકવારં ન લભિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં રૂપજનકં વા રૂપં જનેતું નાસક્ખિ, તં અહોસિ કમ્મં નાહોસિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં પન અતીતે આયૂહિતં એતરહિ લદ્ધવિપાકવારં પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં જનેત્વા રૂપજનકં રૂપં જનેત્વા ઠિતં, તં અહોસિ કમ્મં અત્થિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં અલદ્ધવિપાકવારં પટિસન્ધિજનકં વા પટિસન્ધિં રૂપજનકં વા રૂપં જનેતું નાસક્ખિ, તં અહોસિ કમ્મં નત્થિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં પન અતીતે આયૂહિતં અનાગતે વિપાકવારં લભિસ્સતિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં રૂપજનકં રૂપં જનેતું સક્ખિસ્સતિ, તં અહોસિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં અનાગતે વિપાકવારં ન લભિસ્સતિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં રૂપજનકં વા રૂપં જનેતું ન સક્ખિસ્સતિ, તં અહોસિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં.

યં પન એતરહિ આયૂહિતં એતરહિયેવ વિપાકવારં લભતિ, તં અત્થિ કમ્મં અત્થિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં પન એતરહિ વિપાકવારં ન લભતિ, તં અત્થિ કમ્મં નત્થિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં પન એતરહિ આયૂહિતં અનાગતે વિપાકવારં લભિસ્સતિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં રૂપજનકં રૂપં જનેતું સક્ખિસ્સતિ, તં અત્થિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં પન વિપાકવારં ન લભિસ્સતિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં રૂપજનકં વા રૂપં જનેતું સક્ખિસ્સતિ, તં અત્થિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં.

યં પનાનાગતે આયૂહિસ્સતિ, અનાગતેયેવ વિપાકવારં લભિસ્સતિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં રૂપજનકં વા રૂપં જનેસ્સતિ, તં ભવિસ્સતિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. યં પન વિપાકવારં ન લભિસ્સતિ, પટિસન્ધિજનકં પટિસન્ધિં રૂપજનકં વા રૂપં જનેતું ન સક્ખિસ્સતિ, તં ભવિસ્સતિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકોતિ વુત્તં. એવં પટિસમ્ભિદામગ્ગપરિયાયેન દ્વાદસ કમ્માનિ વિભત્તાનિ.

ઇતિ ઇમાનિ ચેવ દ્વાદસ અભિધમ્મપરિયાયેન વિભત્તાનિ ચ સોળસ કમ્માનિ અત્તનો ઠાના ઓસક્કિત્વા સુત્તન્તિકપરિયાયેન વુત્તાનિ એકાદસ કમ્માનિયેવ ભવન્તિ. તાનિપિ તતો ઓસક્કિત્વા તીણિયેવ કમ્માનિ હોન્તિ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં, ઉપપજ્જવેદનીયં, અપરપરિયાયવેદનીયન્તિ. તેસં સઙ્કમનં નત્થિ, યથાઠાનેયેવ તિટ્ઠન્તિ. યદિ હિ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં કમ્મં ઉપપજ્જવેદનીયં વા અપરપરિયાયવેદનીયં વા ભવેય્ય, ‘‘દિટ્ઠે વા ધમ્મે’’તિ સત્થા ન વદેય્ય. સચેપિ ઉપપજ્જવેદનીયં દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં વા અપરપરિયાયવેદનીયં વા ભવેય્ય, ‘‘ઉપપજ્જ વા’’તિ સત્થા ન વદેય્ય. અથાપિ અપરપરિયાયવેદનીયં દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં વા ઉપપજ્જવેદનીયં વા ભવેય્ય, ‘‘અપરે વા પરિયાયે’’તિ સત્થા ન વદેય્ય.

સુક્કપક્ખેપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. એત્થ પન લોભે વિગતેતિ લોભે અપગતે નિરુદ્ધે. તાલવત્થુકતન્તિ તાલવત્થુ વિય કતં, મત્થકચ્છિન્નતાલો વિય પુન અવિરુળ્હિસભાવં કતન્તિ અત્થો. અનભાવં કતન્તિ અનુઅભાવં કતં, યથા પુન નુપ્પજ્જતિ, એવં કતન્તિ અત્થો. એવસ્સૂતિ એવં ભવેય્યું. એવમેવ ખોતિ એત્થ બીજાનિ વિય કુસલાકુસલં કમ્મં દટ્ઠબ્બં, તાનિ અગ્ગિના ડહનપુરિસો વિય યોગાવચરો, અગ્ગિ વિય મગ્ગઞાણં, અગ્ગિં દત્વા બીજાનં ડહનકાલો વિય મગ્ગઞાણેન કિલેસાનં દડ્ઢકાલો, મસિકતકાલો વિય પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં છિન્નમૂલકે કત્વા ઠપિતકાલો, મહાવાતે ઓપુનિત્વા નદિયા વા પવાહેત્વા અપ્પવત્તિકતકાલો વિય ઉપાદિન્નકસન્તાનસ્સ નિરોધેન છિન્નમૂલકાનં પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં અપ્પટિસન્ધિકભાવેન નિરુજ્ઝિત્વા પુન ભવસ્મિં પટિસન્ધિં અગ્ગહિતકાલો વેદિતબ્બો.

મોહજઞ્ચાપવિદ્દસૂતિ મોહજઞ્ચાપિ અવિદ્દસુ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યં સો અવિદૂ અન્ધબાલો લોભજઞ્ચ દોસજઞ્ચ મોહજઞ્ચાતિ કમ્મં કરોતિ, એવં કરોન્તેન યં તેન પકતં કમ્મં અપ્પં વા યદિ વા બહું. ઇધેવ તં વેદનિયન્તિ તં કમ્મં તેન બાલેન ઇધ સકે અત્તભાવેયેવ વેદનીયં, તસ્સેવ તં અત્તભાવે વિપચ્ચતીતિ અત્થો. વત્થું અઞ્ઞં ન વિજ્જતીતિ તસ્સ કમ્મસ્સ વિપચ્ચનત્થાય અઞ્ઞં વત્થુ નત્થિ. ન હિ અઞ્ઞેન કતં કમ્મં અઞ્ઞસ્સ અત્તભાવે વિપચ્ચતિ. તસ્મા લોભઞ્ચ દોસઞ્ચ, મોહજઞ્ચાપિ વિદ્દસૂતિ તસ્મા યો વિદૂ મેધાવી પણ્ડિતો તં લોભજાદિભેદં કમ્મં ન કરોતિ, સો વિજ્જં ઉપ્પાદયં ભિક્ખુ, સબ્બા દુગ્ગતિયો જહે, અરહત્તમગ્ગવિજ્જં ઉપ્પાદેત્વા તં વા પન વિજ્જં ઉપ્પાદેન્તો સબ્બા દુગ્ગતિયો જહતિ. દેસનાસીસમેવેતં, સુગતિયોપિ પન સો ખીણાસવો જહતિયેવ. યમ્પિ ચેતં ‘‘તસ્મા લોભઞ્ચ દોસઞ્ચા’’તિ વુત્તં, એત્થાપિ લોભદોસસીસેન લોભજઞ્ચ દોસજઞ્ચ કમ્મમેવ નિદ્દિટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં. એવં સુત્તન્તેસુપિ ગાથાયપિ વટ્ટવિવટ્ટમેવ કથિતન્તિ.

૫. હત્થકસુત્તવણ્ણના

૩૫. પઞ્ચમે આળવિયન્તિ આળવિરટ્ઠે. ગોમગ્ગેતિ ગુન્નં ગમનમગ્ગે. પણ્ણસન્થરેતિ સયં પતિતપણ્ણસન્થરે. અથાતિ એવં ગુન્નં ગમનમગ્ગં ઉજું મહાપથં નિસ્સાય સિંસપાવને સયં પતિતપણ્ણાનિ સઙ્કડ્ઢિત્વા કતસન્થરે સુગતમહાચીવરં પત્થરિત્વા પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસિન્ને તથાગતે. હત્થકો આળવકોતિ હત્થતો હત્થં ગતત્તા એવંલદ્ધનામો આળવકો રાજપુત્તો. એતદવોચાતિ એતં ‘‘કચ્ચિ, ભન્તે, ભગવા’’તિઆદિવચનં અવોચ. કસ્મા પન સમ્માસમ્બુદ્ધો તં ઠાનં ગન્ત્વા નિસિન્નો, કસ્મા રાજકુમારો તત્થ ગતોતિ? સમ્માસમ્બુદ્ધો તાવ અટ્ઠુપ્પત્તિકાય ધમ્મદેસનાય સમુટ્ઠાનં દિસ્વા તત્થ નિસિન્નો, રાજકુમારોપિ પાતોવ ઉટ્ઠાય પઞ્ચહિ ઉપાસકસતેહિ પરિવુતો બુદ્ધુપટ્ઠાનં ગચ્છન્તો મહામગ્ગા ઓક્કમ્મ ગોપથં ગહેત્વા ‘‘બુદ્ધાનં પૂજનત્થાય મિસ્સકમાલં ઓચિનિસ્સામી’’તિ ગચ્છન્તો સત્થારં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ, એવં સો તત્થ ગતોતિ. સુખમસયિત્થાતિ સુખં સયિત્થ.

અન્તરટ્ઠકોતિ માઘફગ્ગુણાનં અન્તરે અટ્ઠદિવસપરિમાણો કાલો. માઘસ્સ હિ અવસાને ચત્તારો દિવસા, ફગ્ગુણસ્સ આદિમ્હિ ચત્તારોતિ અયં ‘‘અન્તરટ્ઠકો’’તિ વુચ્ચતિ. હિમપાતસમયોતિ હિમસ્સ પતનસમયો. ખરાતિ ફરુસા કક્ખળા વા. ગોકણ્ટકહતાતિ નવવુટ્ઠે દેવે ગાવીનં અક્કન્તક્કન્તટ્ઠાને ખુરન્તરેહિ કદ્દમો ઉગ્ગન્ત્વા તિટ્ઠતિ, સો વાતાતપેન સુક્ખો કકચદન્તસદિસો હોતિ દુક્ખસમ્ફસ્સો. તં સન્ધાયાહ – ‘‘ગોકણ્ટકહતા ભૂમી’’તિ. ગુન્નં ખુરન્તરેહિ છિન્નાતિપિ અત્થો. વેરમ્ભો વાતો વાયતીતિ ચતૂહિ દિસાહિ વાયન્તો વાતો વાયતિ. એકાય દિસાય વા દ્વીહિ વા દિસાહિ તીહિ વા દિસાહિ વાયન્તો વાતો વેરમ્ભોતિ ન વુચ્ચતિ.

તેન હિ રાજકુમારાતિ ઇદં સત્થા ‘‘અયં રાજકુમારો લોકસ્મિં નેવ સુખવાસિનો, ન દુક્ખવાસિનો જાનાતિ, જાનાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ ઉપરિ દેસનં વડ્ઢેન્તો આહ. તત્થ યથા તે ખમેય્યાતિ યથા તુય્હં રુચ્ચેય્ય. ઇધસ્સાતિ ઇમસ્મિં લોકે અસ્સ. ગોનકત્થતોતિ ચતુરઙ્ગુલાધિકલોમેન કાળકોજવેન અત્થતો. પટિકત્થતોતિ ઉણ્ણામયેન સેતત્થરણેન અત્થતો. પટલિકત્થતોતિ ઘનપુપ્ફેન ઉણ્ણામયઅત્થરણેન અત્થતો. કદલિમિગપવરપચ્ચત્થરણોતિ કદલિમિગચમ્મમયેન ઉત્તમપચ્ચત્થરણેન અત્થતો. તં કિર પચ્ચત્થરણં સેતવત્થસ્સ ઉપરિ કદલિમિગચમ્મં અત્થરિત્વા સિબ્બિત્વા કરોન્તિ. સઉત્તરચ્છદોતિ સહ ઉત્તરચ્છદેન, ઉપરિ બદ્ધેન રત્તવિતાનેન સદ્ધિન્તિ અત્થો. ઉભતોલોહિતકૂપધાનોતિ સીસૂપધાનઞ્ચ પાદૂપધાનઞ્ચાતિ પલ્લઙ્કસ્સ ઉભતો ઠપિતલોહિતકૂપધાનો. પજાપતિયોતિ ભરિયાયો. મનાપેન પચ્ચુપટ્ઠિતા અસ્સૂતિ મનાપેન ઉપટ્ઠાનવિધાનેન પચ્ચુપટ્ઠિતા ભવેય્યું.

કાયિકાતિ પઞ્ચદ્વારકાયં ખોભયમાના. ચેતસિકાતિ મનોદ્વારં ખોભયમાના. સો રાગો તથાગતસ્સ પહીનોતિ તથારૂપો રાગો તથાગતસ્સ પહીનોતિ અત્થો. યો પન તસ્સ રાગો, ન સો તથાગતસ્સ પહીનો નામ. દોસમોહેસુપિ એસેવ નયો.

બ્રાહ્મણોતિ બાહિતપાપો ખીણાસવબ્રાહ્મણો. પરિનિબ્બુતોતિ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બુતો. ન લિમ્પતિ કામેસૂતિ વત્થુકામેસુ ચ કિલેસકામેસુ ચ તણ્હાદિટ્ઠિલેપેહિ ન લિમ્પતિ. સીતિભૂતોતિ અબ્ભન્તરે તાપનકિલેસાનં અભાવેન સીતિભૂતો. નિરૂપધીતિ કિલેસૂપધીનં અભાવેન નિરૂપધિ. સબ્બા આસત્તિયો છેત્વાતિ આસત્તિયો વુચ્ચન્તિ તણ્હાયો, તા સબ્બાપિ રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ આસત્તવિસત્તા આસત્તિયો છિન્દિત્વા. વિનેય્ય હદયે દરન્તિ હદયનિસ્સિતં દરથં વિનયિત્વા વૂપસમેત્વા. સન્તિં પપ્પુય્ય ચેતસોતિ ચિત્તસ્સ કિલેસનિબ્બાનં પાપુણિત્વા. કરણવચનં વા એતં ‘‘સબ્બચેતસો સમન્નાહરિત્વા’’તિઆદીસુ વિય, ચેતસા નિબ્બાનં પાપુણિત્વાતિ અત્થો.

૬. દેવદૂતસુત્તવણ્ણના

૩૬. છટ્ઠે દેવદૂતાનીતિ દેવદૂતા. અયં પનેત્થ વચનત્થો – દેવોતિ મચ્ચુ, તસ્સ દૂતાતિ દેવદૂતા. જિણ્ણબ્યાધિમતા હિ સંવેગજનનટ્ઠેન ‘‘ઇદાનિ તે મચ્ચુસમીપં ગન્તબ્બ’’ન્તિ ચોદેન્તિ વિય, તસ્મા દેવદૂતાતિ વુચ્ચન્તિ. દેવા વિય દૂતાતિપિ દેવદૂતા. યથા હિ અલઙ્કતપટિયત્તાય દેવતાય આકાસે ઠત્વા ‘‘ત્વં અસુકદિવસે મરિસ્સસી’’તિ વુત્તે તસ્સા વચનં સદ્ધાતબ્બં હોતિ; એવમેવં જિણ્ણબ્યાધિમતાપિ દિસ્સમાના ‘‘ત્વમ્પિ એવંધમ્મો’’તિ ચોદેન્તિ વિય, તેસઞ્ચ તં વચનં અનઞ્ઞથાભાવિતાય દેવતાય બ્યાકરણસદિસમેવ હોતીતિ દેવા વિય દૂતાતિ દેવદૂતા. વિસુદ્ધિદેવાનં દૂતાતિપિ દેવદૂતા. સબ્બબોધિસત્તા હિ જિણ્ણબ્યાધિમતપબ્બજિતે દિસ્વાવ સંવેગં આપજ્જિત્વા નિક્ખમ્મ પબ્બજિંસુ. એવં વિસુદ્ધિદેવાનં દૂતાતિપિ દેવદૂતા. ઇધ પન લિઙ્ગવિપલ્લાસેન ‘‘દેવદૂતાની’’તિ વુત્તં.

કાયેન દુચ્ચરિતન્તિઆદિ કસ્મા આરદ્ધં? દેવદૂતાનુયુઞ્જનટ્ઠાનુપક્કમકમ્મદસ્સનત્થં. ઇમિના હિ કમ્મેન અયં સત્તો નિરયે નિબ્બત્તતિ, અથ નં તત્થ યમો રાજા દેવદૂતે સમનુયુઞ્જતિ. તત્થ કાયેન દુચ્ચરિતં ચરતીતિ કાયદ્વારેન તિવિધં દુચ્ચરિતં ચરતિ. વાચાયાતિ વચીદ્વારેન ચતુબ્બિધં દુચ્ચરિતં ચરતિ. મનસાતિ મનોદ્વારેન તિવિધં દુચ્ચરિતં ચરતિ.

તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલાતિ એત્થ એકચ્ચે થેરા ‘‘નિરયપાલા નામ નત્થિ, યન્તરૂપં વિય કમ્મમેવ કારણં કારેતી’’તિ વદન્તિ. તં ‘‘અત્થિ નિરયે નિરયપાલાતિ, આમન્તા. અત્થિ ચ કારણિકા’’તિઆદિના નયેન અભિધમ્મે (કથા. ૮૬૬) પટિસેધિતમેવ. યથા હિ મનુસ્સલોકે કમ્મકારણકારકા અત્થિ, એવમેવ નિરયે નિરયપાલા અત્થીતિ. યમસ્સ રઞ્ઞોતિ યમરાજા નામ વેમાનિકપેતરાજા. એકસ્મિં કાલે દિબ્બવિમાને દિબ્બકપ્પરુક્ખદિબ્બઉય્યાનદિબ્બનાટકાદિસબ્બસમ્પત્તિં અનુભવતિ, એકસ્મિં કાલે કમ્મવિપાકં, ધમ્મિકો રાજા, ન ચેસ એકોવ હોતિ, ચતૂસુ પન દ્વારેસુ ચત્તારો જના હોન્તિ. અમત્તેય્યોતિ માતુ હિતો મત્તેય્યો, માતરિ સમ્મા પટિપન્નોતિ અત્થો. ન મત્તેય્યોતિ અમત્તેય્યો, માતરિ મિચ્છા પટિપન્નોતિ અત્થો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. અબ્રહ્મઞ્ઞોતિ એત્થ ચ ખીણાસવા બ્રાહ્મણા નામ, તેસુ મિચ્છા પટિપન્નો અબ્રહ્મઞ્ઞો નામ.

સમનુયુઞ્જતીતિ અનુયોગવત્તં આરોપેન્તો પુચ્છતિ, લદ્ધિં પતિટ્ઠાપેન્તો પન સમનુગ્ગાહતિ નામ, કારણં પુચ્છન્તો સમનુભાસતિ નામ. નાદ્દસન્તિ અત્તનો સન્તિકે પહિતસ્સ કસ્સચિ દેવદૂતસ્સ અભાવં સન્ધાય એવં વદતિ.

અથ નં યમો ‘‘નાયં ભાસિતસ્સ અત્થં સલ્લક્ખેતી’’તિ ઞત્વા અત્થં સલ્લક્ખાપેતુકામો અમ્ભોતિઆદિમાહ. તત્થ જિણ્ણન્તિ જરાજિણ્ણં. ગોપાનસિવઙ્કન્તિ ગોપાનસી વિય વઙ્કં. ભોગ્ગન્તિ ભગ્ગં. ઇમિનાપિસ્સ વઙ્કભાવમેવ દીપેતિ. દણ્ડપરાયણન્તિ દણ્ડપટિસરણં દણ્ડદુતિયં. પવેધમાનન્તિ કમ્પમાનં. આતુરન્તિ જરાતુરં. ખણ્ડદન્તન્તિ જરાનુભાવેન ખણ્ડિતદન્તં. પલિતકેસન્તિ પણ્ડરકેસં. વિલૂનન્તિ લુઞ્ચિત્વા ગહિતકેસં વિય ખલ્લાટં. ખલિતસિરન્તિ મહાખલ્લાટસીસં. વલિતન્તિ સઞ્જાતવલિં. તિલકાહતગત્તન્તિ સેતતિલકકાળતિલકેહિ વિકિણ્ણસરીરં. જરાધમ્મોતિ જરાસભાવો, અપરિમુત્તો જરાય, જરા નામ મય્હં અબ્ભન્તરેયેવ પવત્તતીતિ. પરતો બ્યાધિધમ્મો મરણધમ્મોતિ પદદ્વયેપિ એસેવ નયો.

પઠમં દેવદૂતં સમનુયુઞ્જિત્વાતિ એત્થ જરાજિણ્ણસત્તો અત્થતો એવં વદતિ નામ – ‘‘પસ્સથ, ભો, અહમ્પિ તુમ્હે વિય તરુણો અહોસિં ઊરુબલી બાહુબલી જવસમ્પન્નો, તસ્સ મે તા બલજવસમ્પત્તિયો અન્તરહિતા, વિજ્જમાનાપિ મે હત્થપાદા હત્થપાદકિચ્ચં ન કરોન્તિ, જરાયમ્હિ અપરિમુત્તતાય એદિસો જાતો. ન ખો પનાહમેવ, તુમ્હેપિ જરાય અપરિમુત્તાવ. યથેવ હિ મય્હં, એવં તુમ્હાકમ્પિ જરા આગમિસ્સતિ. ઇતિ તસ્સા પુરે આગમનાવ કલ્યાણં કરોથા’’તિ. તેનેવેસ દેવદૂતો નામ જાતો. આબાધિકન્તિ બાધિકં. દુક્ખિતન્તિ દુક્ખપ્પત્તં. બાળ્હગિલાનન્તિ અધિમત્તગિલાનં.

દુતિયં દેવદૂતન્તિ એત્થપિ ગિલાનસત્તો અત્થતો એવં વદતિ નામ – ‘‘પસ્સથ, ભો, અહમ્પિ તુમ્હે વિય નિરોગો અહોસિં, સોમ્હિ એતરહિ બ્યાધિના અભિહતો, સકે મુત્તકરીસે પલિપન્નો, ઉટ્ઠાતુમ્પિ ન સક્કોમિ. વિજ્જમાનાપિ મે હત્થપાદા હત્થપાદકિચ્ચં ન કરોન્તિ, બ્યાધિતોમ્હિ અપરિમુત્તતાય એદિસો જાતો. ન ખો પનાહમેવ, તુમ્હેપિ બ્યાધિતો અપરિમુત્તાવ. યથેવ હિ મય્હં, એવં તુમ્હાકમ્પિ બ્યાધિ આગમિસ્સતિ. ઇતિ તસ્સ પુરે આગમનાવ કલ્યાણં કરોથા’’તિ. તેનેવેસ દેવદૂતો નામ જાતો.

એકાહમતન્તિઆદીસુ એકાહં મતસ્સ અસ્સાતિ એકાહમતો, તં એકાહમતં. પરતો પદદ્વયેપિ એસેવ નયો. ભસ્તા વિય વાયુના ઉદ્ધં જીવિતપરિયાદાના યથાક્કમં સમુગ્ગતેન સૂનભાવેન ઉદ્ધુમાતત્તા ઉદ્ધુમાતકં. વિનીલો વુચ્ચતિ વિપરિભિન્નવણ્ણો, વિનીલોવ વિનીલકો, તં વિનીલકં. પટિકૂલત્તા વા કુચ્છિતં વિનીલન્તિ વિનીલકં. વિપુબ્બકન્તિ વિસ્સન્દમાનપુબ્બકં, પરિભિન્નટ્ઠાને હિ પગ્ઘરિતેન પુબ્બેન પલિમક્ખિતન્તિ અત્થો.

તતિયં દેવદૂતન્તિ એત્થ મતકસત્તો અત્થતો એવં વદતિ નામ – ‘‘પસ્સથ, ભો, મં આમકસુસાને છડ્ડિતં ઉદ્ધુમાતકાદિભાવપ્પત્તં, મરણતોમ્હિ અપરિમુત્તતાય એદિસો જાતો. ન ખો પનાહમેવ, તુમ્હેપિ મરણતો અપરિમુત્તા. યથેવ હિ મય્હં, એવં તુમ્હાકમ્પિ મરણં આગમિસ્સતિ. ઇતિ તસ્સ પુરે આગમનાવ કલ્યાણં કરોથા’’તિ. તેનેવસ્સ દેવદૂતો નામ જાતો.

ઇમં પન દેવદૂતાનુયોગં કો લભતિ, કો ન લભતિ? યેન તાવ બહું પાપં કતં, સો ગન્ત્વા નિરયે નિબ્બત્તતિયેવ. યેન પન પરિત્તં પાપં કતં, સો લભતિ. યથા હિ સભણ્ડં ચોરં ગહેત્વા કત્તબ્બમેવ કરોન્તિ ન વિનિચ્છિનન્તિ. અનુવિજ્જિત્વા ગહિતં પન વિનિચ્છયટ્ઠાનં નયન્તિ, સો વિનિચ્છયં લભતિ. એવંસમ્પદમેતં. પરિત્તપાપકમ્મા હિ અત્તનો ધમ્મતાયપિ સરન્તિ, સારીયમાનાપિ સરન્તિ.

તત્થ દીઘજયન્તદમિળો નામ અત્તનો ધમ્મતાય સરિ. સો કિર દમિળો સુમનગિરિમહાવિહારે આકાસચેતિયં રત્તપટેન પૂજેસિ, અથ નિરયે ઉસ્સદસામન્તે નિબ્બત્તો અગ્ગિજાલસદ્દં સુત્વાવ અત્તના પૂજિતપટં અનુસ્સરિ, સો ગન્ત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તો. અપરોપિ પુત્તસ્સ દહરભિક્ખુનો ખલિસાટકં દેન્તો પાદમૂલે ઠપેસિ, મરણકાલમ્હિ પટપટાતિ સદ્દે નિમિત્તં ગણ્હિ, સોપિ ઉસ્સદસામન્તે નિબ્બત્તો જાલસદ્દેન તં સાટકં અનુસ્સરિત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તો. એવં તાવ અત્તનો ધમ્મતાય કુસલં કમ્મં સરિત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તતીતિ.

અત્તનો ધમ્મતાય અસરન્તે પન તયો દેવદૂતે પુચ્છતિ. તત્થ કોચિ પઠમેન દેવદૂતેન સરતિ, કોચિ દુતિયતતિયેહિ, કોચિ તીહિપિ નસ્સરતિ. તં યમો રાજા દિસ્વા સયં સારેતિ. એકો કિર અમચ્ચો સુમનપુપ્ફકુમ્ભેન મહાચેતિયં પૂજેત્વા યમસ્સ પત્તિં અદાસિ, તં અકુસલકમ્મેન નિરયે નિબ્બત્તં યમસ્સ સન્તિકં નયિંસુ. તસ્મિં તીહિપિ દેવદૂતેહિ કુસલં અસરન્તે યમો સયં ઓલોકેન્તો દિસ્વા – ‘‘નનુ ત્વં મહાચેતિયં સુમનપુપ્ફકુમ્ભેન પૂજેત્વા મય્હં પત્તિં અદાસી’’તિ સારેસિ, સો તસ્મિં કાલે સરિત્વા દેવલોકં ગતો. યમો પન સયં ઓલોકેત્વાપિ અપસ્સન્તો – ‘‘મહાદુક્ખં નામ અનુભવિસ્સતિ અયં સત્તો’’તિ તુણ્હી અહોસિ.

તત્તં અયોખિલન્તિ તિગાવુતં અત્તભાવં સમ્પજ્જલિતાય લોહપથવિયા ઉત્તાનકં નિપજ્જાપેત્વા દક્ખિણહત્થે તાલપ્પમાણં અયસૂલં પવેસેન્તિ, તથા વામહત્થાદીસુ. યથા ચ તં ઉત્તાનકં નિપજ્જાપેત્વા, એવં ઉરેનપિ વામપસ્સેનપિ દક્ખિણપસ્સેનપિ નિપજ્જાપેત્વા તે તં કમ્મકારણં કરોન્તિયેવ. સંવેસેત્વાતિ જલિતાય લોહપથવિયા તિગાવુતં અત્તભાવં નિપજ્જાપેત્વા. કુઠારીહીતિ મહતીહિ ગેહસ્સ એકપક્ખચ્છદનમત્તાહિ કુઠારીહિ તચ્છન્તિ, લોહિતં નદી હુત્વા સન્દતિ, લોહપથવિતો જાલા ઉટ્ઠહિત્વા તચ્છિતટ્ઠાનં ગણ્હાતિ, મહાદુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ. તચ્છન્તા પન સુત્તાહતં કરિત્વા દારું વિય અટ્ઠંસમ્પિ છળંસમ્પિ કરોન્તિ. વાસીહીતિ મહાસુપ્પપ્પમાણાહિ વાસીહિ. રથે યોજેત્વાતિ સદ્ધિં યુગયોત્તપક્ખરથચક્કકુબ્બરપાજનેહિ સબ્બતો પજ્જલિતે રથે યોજેત્વા. મહન્તન્તિ મહાકૂટાગારપ્પમાણં. આરોપેન્તીતિ સમ્પજ્જલિતેહિ અયમુગ્ગરેહિ પોથેન્તા આરોપેન્તિ. સકિમ્પિ ઉદ્ધન્તિ સુપક્કુથિતાય ઉક્ખલિયા પક્ખિત્તતણ્ડુલા વિય ઉદ્ધમધોતિરિયઞ્ચ ગચ્છતિ. મહાનિરયેતિ અવીચિમહાનિરયમ્હિ.

ભાગસો મિતોતિ ભાગે ઠપેત્વા વિભત્તો. પરિયન્તોતિ પરિક્ખિત્તો. અયસાતિ ઉપરિ અયપટ્ટેન છાદિતો. સમન્તા યોજનસતં, ફરિત્વા તિટ્ઠતીતિ એવં ફરિત્વા તિટ્ઠતિ, યથા તં સમન્તા યોજનસતે ઠત્વા ઓલોકેન્તસ્સ અક્ખીનિ યમકગોળકા વિય નિક્ખમન્તિ.

હીનકાયૂપગાતિ હીનં કાયં ઉપગતા હુત્વા. ઉપાદાનેતિ તણ્હાદિટ્ઠિગ્ગહણે. જાતિમરણસમ્ભવેતિ જાતિયા ચ મરણસ્સ ચ કારણભૂતે. અનુપાદાતિ ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ અનુપાદિયિત્વા. જાતિમરણસઙ્ખયેતિ જાતિમરણસઙ્ખયસઙ્ખાતે નિબ્બાને વિમુચ્ચન્તિ. દિટ્ઠધમ્માભિનિબ્બુતાતિ દિટ્ઠધમ્મે ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે સબ્બકિલેસનિબ્બાનેન નિબ્બુતા. સબ્બદુક્ખં ઉપચ્ચગુન્તિ સકલવટ્ટદુક્ખં અતિક્કન્તા.

૭. ચતુમહારાજસુત્તવણ્ણના

૩૭. સત્તમે અમચ્ચા પારિસજ્જાતિ પરિચારિકદેવતા. ઇમં લોકં અનુવિચરન્તીતિ અટ્ઠમીદિવસે કિર સક્કો દેવરાજા ચત્તારો મહારાજાનો આણાપેતિ – ‘‘તાતા, અજ્જ અટ્ઠમીદિવસે મનુસ્સલોકં અનુવિચરિત્વા પુઞ્ઞાનિ કરોન્તાનં નામગોત્તં ઉગ્ગણ્હિત્વા આગચ્છથા’’તિ. તે ગન્ત્વા અત્તનો પરિચારકે પેસેન્તિ – ‘‘ગચ્છથ, તાતા, મનુસ્સલોકં વિચરિત્વા પુઞ્ઞકારકાનં નામગોત્તાનિ સુવણ્ણપટ્ટે લિખિત્વા આનેથા’’તિ. તે તથા કરોન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘ઇમં લોકં અનુવિચરન્તી’’તિ. કચ્ચિ બહૂતિઆદિ તેસં ઉપપરિક્ખાકારદસ્સનત્થં વુત્તં. એવં ઉપપરિક્ખન્તા હિ તે અનુવિચરન્તિ. તત્થ ઉપોસથં ઉપવસન્તીતિ માસસ્સ અટ્ઠવારે ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠહન્તિ. પટિજાગરોન્તીતિ પટિજાગરઉપોસથકમ્મં નામ કરોન્તિ. તં કરોન્તા એકસ્મિં અદ્ધમાસે ચતુન્નં ઉપોસથદિવસાનં પચ્ચુગ્ગમનાનુગ્ગમનવસેન કરોન્તિ. પઞ્ચમીઉપોસથં પચ્ચુગ્ગચ્છન્તા ચતુત્થિયં ઉપોસથિકા હોન્તિ, અનુગચ્છન્તા છટ્ઠિયં. અટ્ઠમીઉપોસથં પચ્ચુગ્ગચ્છન્તા સત્તમિયં, અનુગચ્છન્તા નવમિયં. ચાતુદ્દસિં પચ્ચુગ્ગચ્છન્તા તેરસિયં, પન્નરસીઉપોસથં અનુગચ્છન્તા પાટિપદે ઉપોસથિકા હોન્તિ. પુઞ્ઞાનિ કરોન્તીતિ સરણગમનનિચ્ચસીલપુપ્ફપૂજાધમ્મસ્સવનપદીપસહસ્સઆરોપનવિહારકરણાદીનિ નાનપ્પકારાનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તિ. તે એવં અનુવિચરિત્વા પુઞ્ઞકમ્મકારકાનં નામગોત્તાનિ સોવણ્ણમયે પટ્ટે લિખિત્વા આહરિત્વા ચતુન્નં મહારાજાનં દેન્તિ. પુત્તા ઇમં લોકં અનુવિચરન્તીતિ ચતૂહિ મહારાજેહિ પુરિમનયેનેવ પહિતત્તા અનુવિચરન્તિ. તદહૂતિ તંદિવસં. ઉપોસથેતિ ઉપોસથદિવસે.

સચે, ભિક્ખવે, અપ્પકા હોન્તીતિ ચતુન્નં મહારાજાનં અમચ્ચા પારિસજ્જા તા તા ગામનિગમરાજધાનિયો ઉપસઙ્કમન્તિ, તતો તં ઉપનિસ્સાય અધિવત્થા દેવતા ‘‘મહારાજાનં અમચ્ચા આગતા’’તિ પણ્ણાકારં ગહેત્વા તેસં સન્તિકં ગચ્છન્તિ. તે પણ્ણાકારં ગહેત્વા ‘‘કચ્ચિ નુ ખો મારિસા બહૂ મનુસ્સા મત્તેય્યા’’તિ વુત્તનયેન મનુસ્સાનં પુઞ્ઞપટિપત્તિં પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, મારિસ, ઇમસ્મિં ગામે અસુકો ચ અસુકો ચ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તી’’તિ વુત્તે તેસં નામગોત્તં લિખિત્વા અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તિ. અથ ચાતુદ્દસિયં ચતુન્નં મહારાજાનં પુત્તાપિ તમેવ સુવણ્ણપટ્ટં ગહેત્વા તેનેવ નયેન અનુવિચરન્તા નામગોત્તાનિ લિખન્તિ. તદહુપોસથે પન્નરસે ચત્તારોપિ મહારાજાનો તેનેવ નયેન તસ્મિંયેવ સુવણ્ણપટ્ટે નામગોત્તાનિ લિખન્તિ. તે સુવણ્ણપટ્ટપરિમાણેનેવ – ‘‘ઇમસ્મિં કાલે મનુસ્સા અપ્પકા, ઇમસ્મિં કાલે બહુકા’’તિ જાનન્તિ. તં સન્ધાય ‘‘સચે, ભિક્ખવે, અપ્પકા હોન્તિ મનુસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. દેવાનં તાવતિંસાનન્તિ પઠમં અભિનિબ્બત્તે તેત્તિંસ દેવપુત્તે ઉપાદાય એવંલદ્ધનામાનં. તેસં પન ઉપ્પત્તિકથા દીઘનિકાયે સક્કપઞ્હસુત્તવણ્ણનાય વિત્થારિતા. તેનાતિ તેન આરોચનેન, તેન વા પુઞ્ઞકારકાનં અપ્પકભાવેન. દિબ્બા વત, ભો, કાયા પરિહાયિસ્સન્તીતિ નવનવાનં દેવપુત્તાનં અપાતુભાવેન દેવકાયા પરિહાયિસ્સન્તિ, રમણીયં દસયોજનસહસ્સં દેવનગરં સુઞ્ઞં ભવિસ્સતિ. પરિપૂરિસ્સન્તિ અસુરકાયાતિ ચત્તારો અપાયા પરિપૂરિસ્સન્તિ. ઇમિના ‘‘મયં પરિપુણ્ણે દેવનગરે દેવસઙ્ઘમજ્ઝે નક્ખત્તં કીળિતું ન લભિસ્સામા’’તિ અનત્તમના હોન્તિ. સુક્કપક્ખેપિ ઇમિનાવ ઉપાયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

ભૂતપુબ્બં, ભિક્ખવે, સક્કો દેવાનમિન્દોતિ અત્તનો સક્કદેવરાજકાલં સન્ધાય કથેતિ. એકસ્સ વા સક્કસ્સ અજ્ઝાસયં ગહેત્વા કથેતીતિ વુત્તં. અનુનયમાનોતિ અનુબોધયમાનો. તાયં વેલાયન્તિ તસ્મિં કાલે.

પાટિહારિયપક્ખઞ્ચાતિ એત્થ પાટિહારિયપક્ખો નામ અન્તોવસ્સે તેમાસં નિબદ્ધુપોસથો, તં અસક્કોન્તસ્સ દ્વિન્નં પવારણાનં અન્તરે એકમાસં નિબદ્ધુપોસથો, તમ્પિ અસક્કોન્તસ્સ પઠમપવારણતો પટ્ઠાય એકો અદ્ધમાસો પાટિહારિયપક્ખોયેવ નામ. અટ્ઠઙ્ગસુસમાગતન્તિ અટ્ઠહિ ગુણઙ્ગેહિ સમન્નાગતં. યોપિસ્સ માદિસો નરોતિ યોપિ સત્તો માદિસો ભવેય્ય. સક્કોપિ કિર વુત્તપ્પકારસ્સ ઉપોસથકમ્મસ્સ ગુણં જાનિત્વા દ્વે દેવલોકસમ્પત્તિયો પહાય માસસ્સ અટ્ઠ વારે ઉપોસથં ઉપવસતિ. તસ્મા એવમાહ. અપરો નયો – યોપિસ્સ માદિસો નરોતિ યોપિ સત્તો માદિસો અસ્સ, મયા પત્તં સમ્પત્તિં પાપુણિતું ઇચ્છેય્યાતિ અત્થો. સક્કા હિ એવરૂપેન ઉપોસથકમ્મેન સક્કસમ્પત્તિં પાપુણિતુન્તિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.

વુસિતવાતિ વુત્થવાસો. કતકરણીયોતિ ચતૂહિ મગ્ગેહિ કત્તબ્બકિચ્ચં કત્વા ઠિતો. ઓહિતભારોતિ ખન્ધભારકિલેસભારઅભિસઙ્ખારભારે ઓતારેત્વા ઠિતો. અનુપ્પત્તસદત્થોતિ સદત્થો વુચ્ચતિ અરહત્તં, તં અનુપ્પત્તો. પરિક્ખીણભવસંયોજનોતિ યેન સંયોજનેન બદ્ધો ભવેસુ આકડ્ઢીયતિ, તસ્સ ખીણત્તા પરિક્ખીણભવસંયોજનો. સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તોતિ હેતુના નયેન કારણેન જાનિત્વા વિમુત્તો. કલ્લં વચનાયાતિ યુત્તં વત્તું.

યોપિસ્સ માદિસો નરોતિ યોપિ માદિસો ખીણાસવો અસ્સ, સોપિ એવરૂપં ઉપોસથં ઉપવસેય્યાતિ ઉપોસથકમ્મસ્સ ગુણં જાનન્તો એવં વદેય્ય. અપરો નયો યોપિસ્સ માદિસો નરોતિ યોપિ સત્તો માદિસો અસ્સ, મયા પત્તં સમ્પત્તિં પાપુણિતું ઇચ્છેય્યાતિ અત્થો. સક્કા હિ એવરૂપેન ઉપોસથકમ્મેન ખીણાસવસમ્પત્તિં પાપુણિતુન્તિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો. અટ્ઠમં ઉત્તાનત્થમેવ.

૯. સુખુમાલસુત્તવણ્ણના

૩૯. નવમે સુખુમાલોતિ નિદ્દુક્ખો. પરમસુખુમાલોતિ પરમનિદ્દુક્ખો. અચ્ચન્તસુખુમાલોતિ સતતનિદ્દુક્ખો. ઇમં ભગવા કપિલપુરે નિબ્બત્તકાલતો પટ્ઠાય નિદ્દુક્ખભાવં ગહેત્વા આહ, ચરિયકાલે પન તેન અનુભૂતદુક્ખસ્સ અન્તો નત્થીતિ. એકત્થાતિ એકિસ્સા પોક્ખરણિયા. ઉપ્પલં વપ્પતીતિ ઉપ્પલં રોપેતિ. સા નીલુપ્પલવનસઞ્છન્ના હોતિ. પદુમન્તિ પણ્ડરપદુમં. પુણ્ડરીકન્તિ રત્તપદુમં. એવં ઇતરાપિ દ્વે પદુમપુણ્ડરીકવનેહિ સઞ્છન્ના હોન્તિ. બોધિસત્તસ્સ કિર સત્તટ્ઠવસ્સિકકાલે રાજા અમચ્ચે પુચ્છિ – ‘‘તરુણદારકા કતરકીળિકં પિયાયન્તી’’તિ? ઉદકકીળિકં દેવાતિ. તતો રાજા કુદ્દાલકમ્મકારકે સન્નિપાતેત્વા પોક્ખરણિટ્ઠાનાનિ ગણ્હાપેસિ. અથ સક્કો દેવરાજા આવજ્જેન્તો તં પવત્તિં ઞત્વા – ‘‘ન યુત્તો મહાસત્તસ્સ માનુસકપરિભોગો, દિબ્બપરિભોગો યુત્તો’’તિ વિસ્સકમ્મં આમન્તેત્વા – ‘‘ગચ્છ, તાત, મહાસત્તસ્સ કીળાભૂમિયં પોક્ખરણિયો માપેહી’’તિ આહ. કીદિસા હોન્તુ, દેવાતિ? અપગતકલલકદ્દમા હોન્તુ વિપ્પકિણ્ણમણિમુત્તપવાળિકા સત્તરતનમયપાકારપરિક્ખિત્તા પવાળમયઉણ્હીસેહિ મણિમયસોપાનબાહુકેહિ સુવણ્ણરજતમણિમયફલકેહિ સોપાનેહિ સમન્નાગતા. સુવણ્ણરજતમણિપવાળમયા ચેત્થ નાવા હોન્તુ, સુવણ્ણનાવાય રજતપલ્લઙ્કો હોતુ, રજતનાવાય સુવણ્ણપલ્લઙ્કો, મણિનાવાય પવાળપલ્લઙ્કો, પવાળનાવાય મણિપલ્લઙ્કો, સુવણ્ણરજતમણિપવાળમયાવ ઉદકસેચનનાળિકા હોન્તુ, પઞ્ચવણ્ણેહિ ચ પદુમેહિ સઞ્છન્ના હોન્તૂતિ. ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ વિસ્સકમ્મદેવપુત્તો સક્કસ્સ પટિસ્સુત્વા રત્તિભાગે ઓતરિત્વા રઞ્ઞો ગાહાપિતપોક્ખરણિટ્ઠાનેસુયેવ તેનેવ નિયામેન પોક્ખરણિયો માપેસિ.

નનુ ચેતા અપગતકલલકદ્દમા, કથમેત્થ પદુમાનિ પુપ્ફિંસૂતિ? સો કિર તાસુ પોક્ખરણીસુ તત્થ તત્થ સુવણ્ણરજતમણિપવાળમયા ખુદ્દકનાવાયો માપેત્વા ‘‘એતા કલલકદ્દમપૂરિતા ચ હોન્તુ, પઞ્ચવણ્ણાનિ ચેત્થ પદુમાનિ પુપ્ફન્તૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ. એવં પઞ્ચવણ્ણાનિ પદુમાનિ પુપ્ફિંસુ, રેણુવટ્ટિયો ઉગ્ગન્ત્વા ઉદકપિટ્ઠં અજ્ઝોત્થરિત્વા વિચરન્તિ. પઞ્ચવિધા ભમરગણા ઉપકૂજન્તા વિચરન્તિ. એવં તા માપેત્વા વિસ્સકમ્મો દેવપુરમેવ ગતો. તતો વિભાતાય રત્તિયા મહાજનો દિસ્વા ‘‘મહાપુરિસ્સસ્સ માપિતા ભવિસ્સન્તી’’તિ ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા મહાજનપરિવારો ગન્ત્વા પોક્ખરણિયો દિસ્વા ‘‘મમ પુત્તસ્સ પુઞ્ઞિદ્ધિયા દેવતાહિ માપિતા ભવિસ્સન્તી’’તિ અત્તમનો અહોસિ. તતો પટ્ઠાય મહાપુરિસો ઉદકકીળિકં અગમાસિ.

યાવદેવ મમત્થાયાતિ એત્થ યાવદેવાતિ પયોજનાવધિનિયામવચનં, યાવ મમેવ અત્થાય, નત્થેત્થ અઞ્ઞં કારણન્તિ અત્થો. ન ખો પનસ્સાહન્તિ ન ખો પનસ્સ અહં. અકાસિકં ચન્દનન્તિ અસણ્હં ચન્દનં. કાસિકં, ભિક્ખવે, સુ મે તં વેઠનન્તિ, ભિક્ખવે, વેઠનમ્પિ મે કાસિકં હોતિ. એત્થ હિ સુઇતિ ચ તન્તિ ચ નિપાતમત્તં, મેતિ સામિવચનં. વેઠનમ્પિ મે સણ્હમેવ હોતીતિ દસ્સેતિ. કાસિકા કઞ્ચુકાતિ પારુપનકઞ્ચુકોપિ સણ્હકઞ્ચુકોવ. સેતચ્છત્તં ધારીયતીતિ માનુસકસેતચ્છત્તમ્પિ દિબ્બસેતચ્છત્તમ્પિ ઉપરિધારિતમેવ હોતિ. મા નં ફુસિ સીતં વાતિ મા એતં બોધિસત્તં સીતં વા ઉણ્હાદીસુ વા અઞ્ઞતરં ફુસતૂતિ અત્થો.

તયો પાસાદા અહેસુન્તિ બોધિસત્તે કિર સોળસવસ્સુદ્દેસિકે જાતે સુદ્ધોદનમહારાજા ‘‘પુત્તસ્સ વસનકપાસાદે કારેસ્સામી’’તિ વડ્ઢકિનો સન્નિપાતાપેત્વા ભદ્દકેન નક્ખત્તમુહુત્તેન નવભૂમિકતપરિકમ્મં કારેત્વા તયો પાસાદે કારાપેસિ. તે સન્ધાયેતં વુત્તં. હેમન્તિકોતિઆદીસુ યત્થ સુખં હેમન્તે વસિતું, અયં હેમન્તિકો. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. અયં પનેત્થ વચનત્થો – હેમન્તે વાસો હેમન્તં, હેમન્તં અરહતીતિ હેમન્તિકો. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો.

તત્થ હેમન્તિકો પાસાદો નવભૂમકો અહોસિ, ભૂમિયો પનસ્સ ઉણ્હઉતુગ્ગાહાપનત્થાય નીચા અહેસું. તત્થ દ્વારવાતપાનાનિ સુફુસિતકવાટાનિ અહેસું નિબ્બિવરાનિ. ચિત્તકમ્મમ્પિ કરોન્તા તત્થ તત્થ પજ્જલિતે અગ્ગિક્ખન્ધેયેવ અકંસુ. ભૂમત્થરણં પનેત્થ કમ્બલમયં, તથા સાણિવિતાનનિવાસનપારુપનવેઠનાનિ. વાતપાનાનિ ઉણ્હગ્ગાહાપનત્થં દિવા વિવટાનિ રત્તિં પિહિતાનિ હોન્તિ.

ગિમ્હિકો પન પઞ્ચભૂમકો અહોસિ. સીતઉતુગ્ગાહાપનત્થં પનેત્થ ભૂમિયો ઉચ્ચા અસમ્બાધા અહેસું. દ્વારવાતપાનાનિ નાતિફુસિતાનિ સવિવરાનિ સજાલાનિ અહેસું. ચિત્તકમ્મે ઉપ્પલાનિ પદુમાનિ પુણ્ડરીકાનિયેવ અકંસુ. ભૂમત્થરણં પનેત્થ દુકૂલમયં, તથા સાણિવિતાનનિવાસનપારુપનવેઠનાનિ. વાતપાનસમીપેસુ ચેત્થ નવ ચાટિયો ઠપેત્વા ઉદકસ્સ પૂરેત્વા નીલુપ્પલાદીહિ સઞ્છાદેન્તિ. તેસુ તેસુ પદેસેસુ ઉદકયન્તાનિ કરોન્તિ, યેહિ દેવે વસ્સન્તે વિય ઉદકધારા નિક્ખમન્તિ. અન્તોપાસાદે તત્થ તત્થ કલલપૂરા દોણિયો ઠપેત્વા પઞ્ચવણ્ણાનિ પદુમાનિ રોપયિંસુ. પાસાદમત્થકે સુક્ખમહિંસચમ્મં બન્ધિત્વા યન્તં પરિવત્તેત્વા યાવ છદનપિટ્ઠિયા પાસાણે આરોપેત્વા તસ્મિં વિસ્સજ્જેન્તિ. તેસં ચમ્મે પવટ્ટન્તાનં સદ્દો મેઘગજ્જિતં વિય હોતિ. દ્વારવાતપાનાનિ પનેત્થ દિવા પિહિતાનિ હોન્તિ રત્તિં વિવટાનિ.

વસ્સિકો સત્તભૂમકો અહોસિ. ભૂમિયો પનેત્થ દ્વિન્નમ્પિ ઉતૂનં ગાહાપનત્થાય નાતિઉચ્ચા નાતિનીચા અકંસુ. એકચ્ચાનિ દ્વારવાતપાનાનિ સુફુસિતાનિ, એકચ્ચાનિ સવિવરાનિ. તત્થ ચિત્તકમ્મમ્પિ કેસુચિ ઠાનેસુ પજ્જલિતઅગ્ગિક્ખન્ધવસેન, કેસુચિ જાતસ્સરવસેન કતં. ભૂમત્થરણાદીનિ પનેત્થ કમ્બલદુકૂલવસેન ઉભયમિસ્સકાનિ. એકચ્ચે દ્વારવાતપાના રત્તિં વિવટા દિવા પિહિતા, એકચ્ચે દિવા વિવટા રત્તિં પિહિતા. તયોપિ પાસાદા ઉબ્બેધેન સમપ્પમાણા. ભૂમિકાસુ પન નાનત્તં અહોસિ.

એવં નિટ્ઠિતેસુ પાસાદેસુ રાજા ચિન્તેસિ – ‘‘પુત્તો મે વયપ્પત્તો, છત્તમસ્સ ઉસ્સાપેત્વા રજ્જસિરિં પસ્સિસ્સામી’’તિ. સો સાકિયાનં પણ્ણાનિ પહિણિ – ‘‘પુત્તો મે વયપ્પત્તો, રજ્જે નં પતિટ્ઠાપેસ્સામિ, સબ્બે અત્તનો અત્તનો ગેહેસુ વયપ્પત્તા, દારિકા ઇમં ગેહં પેસેન્તૂ’’તિ. તે સાસનં સુત્વા – ‘‘કુમારો કેવલં દસ્સનક્ખમો રૂપસમ્પન્નો, ન કિઞ્ચિ સિપ્પં જાનાતિ, દારભરણં કાતું ન સક્ખિસ્સતિ, ન મયં ધીતરો દસ્સામા’’તિ આહંસુ. રાજા તં પવત્તિં સુત્વા પુત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા આરોચેસિ. બોધિસત્તો ‘‘કિં સિપ્પં દસ્સેતું વટ્ટતિ, તાતા’’તિ આહ. સહસ્સથામધનું આરોપેતું વટ્ટતિ, તાતાતિ. તેન હિ આહરાપેથાતિ. રાજા આહરાપેત્વા અદાસિ. ધનું પુરિસસહસ્સં આરોપેતિ, પુરિસસહસ્સં ઓરોપેતિ. મહાપુરિસો ધનું આહરાપેત્વા પલ્લઙ્કે નિસિન્નોવ જિયં પાદઙ્ગુટ્ઠકે વેઠેત્વા કડ્ઢન્તો પાદઙ્ગુટ્ઠકેનેવ ધનું આરોપેત્વા વામેન હત્થેન દણ્ડે ગહેત્વા દક્ખિણેન હત્થેન કડ્ઢિત્વા જિયં પોથેસિ. સકલનગરં ઉપ્પતનાકારપ્પત્તં અહોસિ. ‘‘કિં સદ્દો એસો’’તિ ચ વુત્તે ‘‘દેવો ગજ્જતી’’તિ આહંસુ. અથઞ્ઞે ‘‘તુમ્હે ન જાનાથ, ન દેવો ગજ્જતિ, અઙ્ગીરસસ્સ કુમારસ્સ સહસ્સથામધનું આરોપેત્વા જિયં પોથેન્તસ્સ જિયપ્પહારસદ્દો એસો’’તિ આહંસુ. સાકિયા તાવતકેનેવ આરદ્ધચિત્તા અહેસું.

મહાપુરિસો ‘‘અઞ્ઞં કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ આહ. અટ્ઠઙ્ગુલમત્તબહલં અયોપટ્ટં કણ્ડેન વિનિવિજ્ઝિતું વટ્ટતીતિ. તં વિનિવિજ્ઝિત્વા ‘‘અઞ્ઞં કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ આહ. ચતુરઙ્ગુલબહલં અસનફલકં વિનિવિજ્ઝિતું વટ્ટતીતિ. તં વિનિવિજ્ઝિત્વા ‘‘અઞ્ઞં કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ આહ. વિદત્થિબહલં ઉદુમ્બરફલકં વિનિવિજ્ઝિતું વટ્ટતીતિ. તં વિનિવિજ્ઝિત્વા ‘‘અઞ્ઞં કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ. યન્તે બદ્ધં ફલકસતં વિનિવિજ્ઝિતું વટ્ટતીતિ. તં વિનિવિજ્ઝિત્વા ‘‘અઞ્ઞં કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ આહ. સટ્ઠિપટલં સુક્ખમહિંસચમ્મં વિનિવિજ્ઝિતું વટ્ટતીતિ. તમ્પિ વિનિવિજ્ઝિત્વા ‘‘અઞ્ઞં કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ આહ. તતો વાલિકસકટાદીનિ આચિક્ખિંસુ. મહાસત્તો વાલિકસકટમ્પિ પલાલસકટમ્પિ વિનિવિજ્ઝિત્વા ઉદકે એકુસભપ્પમાણં કણ્ડં પેસેસિ, થલે અટ્ઠઉસભપ્પમાણં. અથ નં ‘‘ઇદાનિ વાતિઙ્ગણસઞ્ઞાય વાલં વિજ્ઝિતું વટ્ટતી’’તિ આહંસુ. તેન હિ બન્ધાપેથાતિ. સદ્દન્તરે બજ્ઝતુ, તાતાતિ. પુરતો ગચ્છન્તુ, ગાવુતન્તરે બન્ધન્તૂતિ. પુરતો ગચ્છન્તુ, અદ્ધયોજને બન્ધન્તૂતિ. પુરતો ગચ્છન્તુ યોજને બન્ધન્તૂતિ. બન્ધાપેથ, તાતાતિ યોજનમત્થકે વાતિઙ્ગણસઞ્ઞાય વાલં બન્ધાપેત્વા રત્તન્ધકારે મેઘપટલચ્છન્નાસુ દિસાસુ કણ્ડં ખિપિ, તં ગન્ત્વા યોજનમત્થકે વાલં ફાલેત્વા પથવિં પાવિસિ. ન કેવલઞ્ચ એત્તકમેવ, તં દિવસં પન મહાસત્તો લોકે વત્તમાનસિપ્પં સબ્બમેવ સન્દસ્સેસિ. સક્યરાજાનો અત્તનો અત્તનો ધીતરો અલઙ્કરિત્વા પેસયિંસુ, ચત્તાલીસસહસ્સનાટકિત્થિયો અહેસું. મહાપુરિસો તીસુ પાસાદેસુ દેવો મઞ્ઞે પરિચારેન્તો મહાસમ્પત્તિં અનુભવતિ.

નિપ્પુરિસેહીતિ પુરિસવિરહિતેહિ. ન કેવલં ચેત્થ તૂરિયાનેવ નિપ્પુરિસાનિ, સબ્બટ્ઠાનાનિપિ નિપ્પુરિસાનેવ. દોવારિકાપિ ઇત્થિયોવ, ન્હાપનાદિપરિકમ્મકરાપિ ઇત્થિયોવ. રાજા કિર ‘‘તથારૂપં ઇસ્સરિયસુખસમ્પત્તિં અનુભવમાનસ્સ પુરિસં દિસ્વા પરિસઙ્કા ઉપ્પજ્જતિ, સા મે પુત્તસ્સ મા અહોસી’’તિ સબ્બકિચ્ચેસુ ઇત્થિયોવ ઠપેસિ. પરિચારયમાનોતિ મોદમાનો. ન હેટ્ઠાપાસાદં ઓરોહામીતિ પાસાદતો હેટ્ઠા ન ઓતરામિ. ઇતિ મં ચત્તારો માસે અઞ્ઞો સિખાબદ્ધો પુરિસો નામ પસ્સિતું નાલત્થ. યથાતિ યેન નિયામેન. દાસકમ્મકરપોરિસસ્સાતિ દાસાનઞ્ચેવ દેવસિકભત્તવેતનાભતાનં કમ્મકરાનઞ્ચ નિસ્સાય જીવમાનપુરિસાનઞ્ચ. કણાજકન્તિ સકુણ્ડકભત્તં. બિલઙ્ગદુતિયન્તિ કઞ્જિકદુતિયં.

એવરૂપાય ઇદ્ધિયાતિ એવંજાતિકાય પુઞ્ઞિદ્ધિયા સમન્નાગતસ્સ. એવરૂપેન ચ સુખુમાલેનાતિ એવંજાતિકેન ચ નિદ્દુક્ખભાવેન. સોખુમાલેનાતિપિ પાઠો. એવં તથાગતો એત્તકેન ઠાનેન અત્તનો સિરિસમ્પત્તિં કથેસિ. કથેન્તો ચ ન ઉપ્પિલાવિતભાવત્થં કથેસિ, ‘‘એવરૂપાયપિ પન સમ્પત્તિયા ઠિતો પમાદં અકત્વા અપ્પમત્તોવ અહોસિ’’ન્તિ અપ્પમાદલક્ખણસ્સેવ દીપનત્થં કથેસિ. તેનેવ અસ્સુતવા ખો પુથુજ્જનોતિઆદિમાહ. તત્થ પરન્તિ પરપુગ્ગલં. જિણ્ણન્તિ જરાજિણ્ણં. અટ્ટીયતીતિ અટ્ટો પીળિતો હોતિ. હરાયતીતિ હિરિં કરોતિ લજ્જતિ. જિગુચ્છતીતિ અસુચિં વિય દિસ્વા જિગુચ્છં ઉપ્પાદેતિ. અત્તાનંયેવ અતિસિત્વાતિ જરાધમ્મમ્પિ સમાનં અત્તાનં અતિક્કમિત્વા અટ્ટીયતિ હરાયતીતિ અત્થો. જરાધમ્મોતિ જરાસભાવો. જરં અનતીતોતિ જરં અનતિક્કન્તો, અન્તો જરાય વત્તામિ. ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતોતિ એવં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ. યોબ્બનમદોતિ યોબ્બનં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકો માનમદો. સબ્બસો પહીયીતિ સબ્બાકારેન પહીનો. મગ્ગેન પહીનસદિસો કત્વા દસ્સિતો. ન પનેસ મગ્ગેન પહીનો, પટિસઙ્ખાનેન પહીનોવ કથિતોતિ વેદિતબ્બો. બોધિસત્તસ્સ હિ દેવતા જરાપત્તં દસ્સેસું. તતો પટ્ઠાય યાવ અરહત્તા અન્તરા મહાસત્તસ્સ યોબ્બનમદો નામ ન ઉપ્પજ્જતિ. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. એત્થ પન આરોગ્યમદોતિ અહં નિરોગોતિ આરોગ્યં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકો માનમદો. જીવિતમદોતિ અહં ચિરં જીવીતિ તં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકો માનમદો. સિક્ખં પચ્ચક્ખાયાતિ સિક્ખં પટિક્ખિપિત્વા. હીનાયાવત્તતીતિ હીનાય લામકાય ગિહિભાવાય આવત્તતિ.

યથાધમ્માતિ બ્યાધિઆદીહિ યથાસભાવા. તથાસન્તાતિ યથા સન્તા એવ અવિપરીતબ્યાધિઆદિસભાવાવ હુત્વાતિ અત્થો. જિગુચ્છન્તીતિ પરપુગ્ગલં જિગુચ્છન્તિ. મમ એવં વિહારિનોતિ મય્હં એવં જિગુચ્છાવિહારેન વિહરન્તસ્સ એવં જિગુચ્છનં નપ્પતિરૂપં ભવેય્ય નાનુચ્છવિકં. સોહં એવં વિહરન્તોતિ સો અહં એવં પરં જિગુચ્છમાનો વિહરન્તો, એવં વા ઇમિના પટિસઙ્ખાનવિહારેન વિહરન્તો. ઞત્વા ધમ્મં નિરૂપધિન્તિ સબ્બૂપધિવિરહિતં નિબ્બાનધમ્મં ઞત્વા. સબ્બે મદે અભિભોસ્મીતિ સબ્બે તયોપિ મદે અભિભવિં સમતિક્કમિં. નેક્ખમ્મે દટ્ઠુ ખેમતન્તિ નિબ્બાને ખેમભાવં દિસ્વા. નેક્ખમ્મં દટ્ઠુ ખેમતોતિપિ પાઠો, નિબ્બાનં ખેમતો દિસ્વાતિ અત્થો. તસ્સ મે અહુ ઉસ્સાહોતિ તસ્સ મય્હં તં નેક્ખમ્મસઙ્ખાતં નિબ્બાનં અભિપસ્સન્તસ્સ ઉસ્સાહો અહુ, વાયામો અહોસીતિ અત્થો. નાહં ભબ્બો એતરહિ, કામાનિ પટિસેવિતુન્તિ અહં દાનિ દુવિધેપિ કામે પટિસેવિતું અભબ્બો. અનિવત્તિ ભવિસ્સામીતિ પબ્બજ્જતો ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણતો ચ ન નિવત્તિસ્સામિ, અનિવત્તકો ભવિસ્સામિ. બ્રહ્મચરિયપરાયણોતિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયપરાયણો જાતોસ્મીતિ અત્થો. ઇતિ ઇમાહિ ગાથાહિ મહાબોધિપલ્લઙ્કે અત્તનો આગમનીયવીરિયં કથેસિ.

૧૦. આધિપતેય્યસુત્તવણ્ણના

૪૦. દસમે આધિપતેય્યાનીતિ જેટ્ઠકકારણતો નિબ્બત્તાનિ. અત્તાધિપતેય્યન્તિઆદીસુ અત્તાનં જેટ્ઠકં કત્વા નિબ્બત્તિતં ગુણજાતં અત્તાધિપતેય્યં. લોકં જેટ્ઠકં કત્વા નિબ્બત્તિતં લોકાધિપતેય્યં. નવવિધં લોકુત્તરધમ્મં જેટ્ઠકં કત્વા નિબ્બત્તિતં ધમ્માધિપતેય્યં. ન ઇતિ ભવાભવહેતૂતિ ઇતિ ભવો, ઇતિ ભવોતિ એવં આયતિં, ન તસ્સ તસ્સ સમ્પત્તિભવસ્સ હેતુ. ઓતિણ્ણોતિ અનુપવિટ્ઠો. યસ્સ હિ જાતિ અન્તોપવિટ્ઠા, સો જાતિયા ઓતિણ્ણો નામ. જરાદીસુપિ એસેવ નયો. કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સાતિ સકલસ્સ વટ્ટદુક્ખરાસિસ્સ. અન્તકિરિયા પઞ્ઞાયેથાતિ અન્તકરણં પરિચ્છેદપરિવટુમકરણં પઞ્ઞાયેય્ય. ઓહાયાતિ પહાય. પાપિટ્ઠતરેતિ લામકતરે. આરદ્ધન્તિ પગ્ગહિતં પરિપુણ્ણં, આરદ્ધત્તાવ અસલ્લીનં. ઉપટ્ઠિતાતિ ચતુસતિપટ્ઠાનવસેન ઉપટ્ઠિતા. ઉપટ્ઠિતત્તાવ અસમ્મુટ્ઠા. પસ્સદ્ધો કાયોતિ નામકાયો ચ કરજકાયો ચ પસ્સદ્ધો વૂપસન્તદરથો. પસ્સદ્ધત્તાવ અસારદ્ધો. સમાહિતં ચિત્તન્તિ આરમ્મણે ચિત્તં સમ્મા આહિતં સુટ્ઠુ ઠપિતં. સમ્મા આહિતત્તાવ એકગ્ગં. અધિપતિં કરિત્વાતિ જેટ્ઠકં કત્વા. સુદ્ધં અત્તાનં પરિહરતીતિ સુદ્ધં નિમ્મલં કત્વા અત્તાનં પરિહરતિ પટિજગ્ગતિ, ગોપાયતીતિ અત્થો. અયઞ્ચ યાવ અરહત્તમગ્ગા પરિયાયેન સુદ્ધમત્તાનં પરિહરતિ નામ, ફલપ્પત્તોવ પન નિપ્પરિયાયેન સુદ્ધમત્તાનં પરિહરતિ.

સ્વાક્ખાતોતિઆદીનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૪૭) વિત્થારિતાનિ. જાનં પસ્સં વિહરન્તીતિ તં ધમ્મં જાનન્તા પસ્સન્તા વિહરન્તિ. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, તીણિ આધિપતેય્યાનીતિ એત્તાવતા તીણિ આધિપતેય્યાનિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનિ કથિતાનિ.

પકુબ્બતોતિ કરોન્તસ્સ. અત્તા તે પુરિસ જાનાતિ, સચ્ચં વા યદિ વા મુસાતિ યં ત્વં કરોસિ, તં યદિ વા યથાસભાવં યદિ વા નો યથાસભાવન્તિ તવ અત્તાવ જાનાતિ. ઇમિના ચ કારણેન વેદિતબ્બં ‘‘પાપકમ્મં કરોન્તસ્સ લોકે પટિચ્છન્નટ્ઠાનં નામ નત્થી’’તિ. કલ્યાણન્તિ સુન્દરં. અતિમઞ્ઞસીતિ અતિક્કમિત્વા મઞ્ઞસિ. અત્તાનં પરિગૂહસીતિ યથા મે અત્તાપિ ન જાનાતિ, એવં નં પરિગૂહામીતિ વાયમસિ. અત્તાધિપતેય્યકોતિ અત્તજેટ્ઠકો. લોકાધિપોતિ લોકજેટ્ઠકો. નિપકોતિ પઞ્ઞવા. ઝાયીતિ ઝાયન્તો. ધમ્માધિપોતિ ધમ્મજેટ્ઠકો. સચ્ચપરક્કમોતિ થિરપરક્કમો ભૂતપરક્કમો. પસય્હ મારન્તિ મારં પસહિત્વા. અભિભુય્ય અન્તકન્તિ ઇદં તસ્સેવ વેવચનં. યો ચ ફુસી જાતિક્ખયં પધાનવાતિ યો ઝાયી પધાનવા મારં અભિભવિત્વા જાતિક્ખયં અરહત્તં ફુસિ. સો તાદિસોતિ સો તથાવિધો તથાસણ્ઠિતો. લોકવિદૂતિ તયો લોકે વિદિતે પાકટે કત્વા ઠિતો. સુમેધોતિ સુપઞ્ઞો. સબ્બેસુ ધમ્મેસુ અતમ્મયો મુનીતિ સબ્બે તેભૂમકધમ્મે તણ્હાસઙ્ખાતાય તમ્મયતાય અભાવેન અતમ્મયો ખીણાસવમુનિ કદાચિ કત્થચિ ન હીયતિ ન પરિહીયતીતિ વુત્તં હોતીતિ.

દેવદૂતવગ્ગો ચતુત્થો.

૫. ચૂળવગ્ગો

૧. સમ્મુખીભાવસુત્તવણ્ણના

૪૧. પઞ્ચમસ્સ પઠમે સમ્મુખીભાવાતિ સમ્મુખીભાવેન, વિજ્જમાનતાયાતિ અત્થો. પસવતીતિ પટિલભતિ. સદ્ધાય સમ્મુખીભાવાતિ યદિ હિ સદ્ધા ન ભવેય્ય, દેય્યધમ્મો ન ભવેય્ય, દક્ખિણેય્યસઙ્ખાતા પટિગ્ગાહકપુગ્ગલા ન ભવેય્યું, કથં પુઞ્ઞકમ્મં કરેય્ય. તેસં પન સમ્મુખીભાવેન સક્કા કાતુન્તિ તસ્મા ‘‘સદ્ધાય સમ્મુખીભાવા’’તિઆદિમાહ. એત્થ ચ દ્વે ધમ્મા સુલભા દેય્યધમ્મા ચેવ દક્ખિણેય્યા ચ, સદ્ધા પન દુલ્લભા. પુથુજ્જનસ્સ હિ સદ્ધા અથાવરા પદવારેન નાના હોતિ, તેનેવ મહામોગ્ગલ્લાનસદિસોપિ અગ્ગસાવકો પાટિભોગો ભવિતું અસક્કોન્તો આહ – ‘‘દ્વિન્નં ખો તે અહં, આવુસો, ધમ્માનં પાટિભોગો ભોગાનઞ્ચ જીવિતસ્સ ચ, સદ્ધાય પન ત્વંયેવ પાટિભોગો’’તિ (ઉદા. ૧૮).

૨. તિઠાનસુત્તવણ્ણના

૪૨. દુતિયે વિગતમલમચ્છેરેનાતિ વિગતમચ્છરિયમલેન. મુત્તચાગોતિ વિસ્સટ્ઠચાગો. પયતપાણીતિ ધોતહત્થો. અસ્સદ્ધો હિ સતક્ખત્તું હત્થે ધોવિત્વાપિ મલિનહત્થોવ હોતિ, સદ્ધો પન દાનાભિરતત્તા મલિનહત્થોપિ ધોતહત્થોવ. વોસ્સગ્ગરતોતિ વોસ્સગ્ગસઙ્ખાતે દાને રતો. યાચયોગોતિ યાચિતું યુત્તો, યાચકેહિ વા યોગો અસ્સાતિપિ યાચયોગો. દાનસંવિભાગરતોતિ દાનં દદન્તો સંવિભાગઞ્ચ કરોન્તો દાનસંવિભાગરતો નામ હોતિ.

દસ્સનકામો સીલવતન્તિ દસપિ યોજનાનિ વીસમ્પિ તિંસમ્પિ યોજનસતમ્પિ ગન્ત્વા સીલસમ્પન્ને દટ્ઠુકામો હોતિ પાટલિપુત્તકબ્રાહ્મણો વિય સદ્ધાતિસ્સમહારાજા વિય ચ. પાટલિપુત્તસ્સ કિર નગરદ્વારે સાલાય નિસિન્ના દ્વે બ્રાહ્મણા કાળવલ્લિમણ્ડપવાસિમહાનાગત્થેરસ્સ ગુણકથં સુત્વા ‘‘અમ્હેહિ તં ભિક્ખું દટ્ઠું વટ્ટતી’’તિ દ્વેપિ જના નિક્ખમિંસુ. એકો અન્તરામગ્ગે કાલમકાસિ. એકો સમુદ્દતીરં પત્વા નાવાય મહાતિત્થપટ્ટને ઓરુય્હ અનુરાધપુરં આગન્ત્વા ‘‘કાળવલ્લિમણ્ડપો કુહિ’’ન્તિ પુચ્છિ. રોહણજનપદેતિ. સો અનુપુબ્બેન થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં પત્વા ચૂળનગરગામે ધુરઘરે નિવાસં ગહેત્વા થેરસ્સ આહારં સમ્પાદેત્વા પાતોવ વુટ્ઠાય થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં પુચ્છિત્વા ગન્ત્વા જનપરિયન્તે ઠિતો થેરં દૂરતોવ આગચ્છન્તં દિસ્વા સકિં તત્થેવ ઠિતો વન્દિત્વા પુન ઉપસઙ્કમિત્વા ગોપ્ફકેસુ દળ્હં ગહેત્વા વન્દન્તો ‘‘ઉચ્ચા, ભન્તે, તુમ્હે’’તિ આહ. થેરો ચ નાતિઉચ્ચો નાતિરસ્સો પમાણયુત્તોવ, તેન નં પુન આહ – ‘‘નાતિઉચ્ચા તુમ્હે, તુમ્હાકં પન ગુણા મેચકવણ્ણસ્સ સમુદ્દસ્સ મત્થકેન ગન્ત્વા સકલજમ્બુદીપતલં અજ્ઝોત્થરિત્વા ગતા, અહમ્પિ પાટલિપુત્તનગરદ્વારે નિસિન્નો તુમ્હાકં ગુણકથં અસ્સોસિ’’ન્તિ. સો થેરસ્સ ભિક્ખાહારં દત્વા અત્તનો તિચીવરં પટિયાદેત્વા થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા તસ્સોવાદે પતિટ્ઠાય કતિપાહેનેવ અરહત્તં પાપુણિ.

સદ્ધાતિસ્સમહારાજાપિ, ‘‘ભન્તે, મય્હં વન્દિતબ્બયુત્તકં એકં અય્યં આચિક્ખથા’’તિ પુચ્છિ. ભિક્ખૂ ‘‘મઙ્ગલવાસી કુટ્ટતિસ્સત્થેરો’’તિ આહંસુ. રાજા મહાપરિવારેન પઞ્ચયોજનમગ્ગં અગમાસિ. થેરો ‘‘કિં સદ્દો એસો, આવુસો’’તિ ભિક્ખુસઙ્ઘં પુચ્છિ. ‘‘રાજા, ભન્તે, તુમ્હાકં દસ્સનત્થાય આગતો’’તિ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘કિં મય્હં મહલ્લકકાલે રાજગેહે કમ્મ’’ન્તિ દિવાટ્ઠાને મઞ્ચે નિપજ્જિત્વા ભૂમિયં લેખં લિખન્તો અચ્છિ. રાજા ‘‘કહં થેરો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘દિવાટ્ઠાને’’તિ સુત્વા તત્થ ગચ્છન્તો થેરં ભૂમિયં લેખં લિખન્તં દિસ્વા ‘‘ખીણાસવસ્સ નામ હત્થકુક્કુચ્ચં નત્થિ, નાયં ખીણાસવો’’તિ અવન્દિત્વાવ નિવત્તિ. ભિક્ખુસઙ્ઘો થેરં આહ – ‘‘ભન્તે, એવંવિધસ્સ સદ્ધસ્સ પસન્નસ્સ રઞ્ઞો કસ્મા વિપ્પટિસારં કરિત્થા’’તિ. ‘‘આવુસો, રઞ્ઞો પસાદરક્ખનં ન તુમ્હાકં ભારો, મહલ્લકત્થેરસ્સ ભારો’’તિ વત્વા અપરભાગે અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયન્તો ભિક્ખુસઙ્ઘં આહ – ‘‘મય્હં કૂટાગારમ્હિ અઞ્ઞમ્પિ પલ્લઙ્કં અત્થરથા’’તિ. તસ્મિં અત્થતે થેરો – ‘‘ઇદં કૂટાગારં અન્તરે અપ્પતિટ્ઠહિત્વા રઞ્ઞા દિટ્ઠકાલેયેવ ભૂમિયં પતિટ્ઠાતૂ’’તિ અધિટ્ઠહિત્વા પરિનિબ્બાયિ. કૂટાગારં પઞ્ચયોજનમગ્ગં આકાસેન અગમાસિ. પઞ્ચયોજનમગ્ગે ધજં ધારેતું સમત્થા રુક્ખા ધજપગ્ગહિતાવ અહેસું. ગચ્છાપિ ગુમ્બાપિ સબ્બે કૂટાગારાભિમુખા હુત્વા અટ્ઠંસુ.

રઞ્ઞોપિ પણ્ણં પહિણિંસુ ‘‘થેરો પરિનિબ્બુતો, કૂટાગારં આકાસેન આગચ્છતી’’તિ. રાજા ન સદ્દહિ. કૂટાગારં આકાસેન ગન્ત્વા થૂપારામં પદક્ખિણં કત્વા સિલાચેતિયટ્ઠાનં અગમાસિ. ચેતિયં સહ વત્થુના ઉપ્પતિત્વા કૂટાગારમત્થકે અટ્ઠાસિ, સાધુકારસહસ્સાનિ પવત્તિંસુ. તસ્મિં ખણે મહાબ્યગ્ઘત્થેરો નામ લોહપાસાદે સત્તમકૂટાગારે નિસિન્નો ભિક્ખૂનં વિનયકમ્મં કરોન્તો તં સદ્દં સુત્વા ‘‘કિં સદ્દો એસો’’તિ પટિપુચ્છિ. ભન્તે, મઙ્ગલવાસી કુટ્ટતિસ્સત્થેરો પરિનિબ્બુતો, કૂટાગારં પઞ્ચયોજનમગ્ગં આકાસેન આગતં, તત્થ સો સાધુકારસદ્દોતિ. આવુસો, પુઞ્ઞવન્તે નિસ્સાય સક્કારં લભિસ્સામાતિ અન્તેવાસિકે ખમાપેત્વા આકાસેનેવ આગન્ત્વા તં કૂટાગારં પવિસિત્વા દુતિયમઞ્ચે નિસીદિત્વા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ. રાજા ગન્ધપુપ્ફચુણ્ણાનિ આદાય ગન્ત્વા આકાસે ઠિતં કૂટાગારં દિસ્વા કૂટાગારં પૂજેસિ. તસ્મિં ખણે કૂટાગારં ઓતરિત્વા પથવિયં પતિટ્ઠિતં. રાજા મહાસક્કારેન સરીરકિચ્ચં કારેત્વા ધાતુયો ગહેત્વા ચેતિયં અકાસિ. એવરૂપા સીલવન્તાનં દસ્સનકામા નામ હોન્તિ.

સદ્ધમ્મં સોતુમિચ્છતીતિ તથાગતપ્પવેદિતં સદ્ધમ્મં સોતુકામો હોતિ પિણ્ડપાતિકત્થેરાદયો વિય. ગઙ્ગાવનવાલિઅઙ્ગણમ્હિ કિર તિંસ ભિક્ખૂ વસ્સં ઉપગતા અન્વદ્ધમાસં ઉપોસથદિવસે ચતુપચ્ચયસન્તોસભાવનારામમહાઅરિયવંસઞ્ચ (અ. નિ. ૪.૨૮) કથેન્તિ. એકો પિણ્ડપાતિકત્થેરો પચ્છાભાગેન આગન્ત્વા પટિચ્છન્નટ્ઠાને નિસીદિ. અથ નં એકો ગોનસો જઙ્ઘપિણ્ડિમંસં સણ્ડાસેન ગણ્હન્તો વિય ડંસિ. થેરો ઓલોકેન્તો ગોનસં દિસ્વા ‘‘અજ્જ ધમ્મસ્સવનન્તરાયં ન કરિસ્સામી’’તિ ગોનસં ગહેત્વા થવિકાય પક્ખિપિત્વા થવિકામુખં બન્ધિત્વા અવિદૂરે ઠાને ઠપેત્વા ધમ્મં સુણન્તોવ નિસીદિ. અરુણુગ્ગમનઞ્ચ વિસં વિક્ખમ્ભેત્વા થેરસ્સ તિણ્ણં ફલાનં પાપુણનઞ્ચ વિસસ્સ દટ્ઠટ્ઠાનેનેવ ઓતરિત્વા પથવિપવિસનઞ્ચ ધમ્મકથિકત્થેરસ્સ ધમ્મકથાનિટ્ઠાપનઞ્ચ એકક્ખણેયેવ અહોસિ. તતો થેરો આહ – ‘‘આવુસો એકો મે ચોરો ગહિતો’’તિ થવિકં મુઞ્ચિત્વા ગોનસં વિસ્સજ્જેસિ. ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘કાય વેલાય દટ્ઠત્થ, ભન્તે’’તિ પુચ્છિંસુ. હિય્યો સાયન્હસમયે, આવુસોતિ. કસ્મા, ભન્તે, એવં ભારિયં કમ્મં કરિત્થાતિ. આવુસો, સચાહં દીઘજાતિકેન દટ્ઠોતિ વદેય્યં, નયિમં એત્તકં આનિસંસં લભેય્યન્તિ. ઇદં તાવ પિણ્ડપાતિકત્થેરસ્સ વત્થુ.

દીઘવાપિયમ્પિ ‘‘મહાજાતકભાણકત્થેરો ગાથાસહસ્સં મહાવેસ્સન્તરં કથેસ્સતી’’તિ તિસ્સમહાગામે તિસ્સમહાવિહારવાસી એકો દહરો સુત્વા તતો નિક્ખમિત્વા એકાહેનેવ નવયોજનમગ્ગં આગતો. તસ્મિંયેવ ખણે થેરો ધમ્મકથં આરભિ. દહરો દૂરમગ્ગાગમનેન સઞ્જાતકાયદરથત્તા પટ્ઠાનગાથાય સદ્ધિં અવસાનગાથંયેવ વવત્થપેસિ. તતો થેરસ્સ ‘‘ઇદમવોચા’’તિ વત્વા ઉટ્ઠાય ગમનકાલે ‘‘મય્હં આગમનકમ્મં મોઘં જાત’’ન્તિ રોદમાનો અટ્ઠાસિ. એકો મનુસ્સો તં કથં સુત્વા ગન્ત્વા થેરસ્સ આરોચેસિ, ‘‘ભન્તે, ‘તુમ્હાકં ધમ્મકથં સોસ્સામી’તિ એકો દહરભિક્ખુ તિસ્સમહાવિહારા આગતો, સો ‘કાયદરથભાવેન મે આગમનં મોઘં જાત’ન્તિ રોદમાનો ઠિતો’’તિ. ગચ્છથ સઞ્ઞાપેથ નં ‘‘પુન સ્વે કથેસ્સામા’’તિ. સો પુનદિવસે થેરસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા સોતાપત્તિફલં પાપુણિ.

અપરાપિ ઉલ્લકોલિકણ્ણિવાસિકા એકા ઇત્થી પુત્તકં પાયમાના ‘‘દીઘભાણકમહાઅભયત્થેરો નામ અરિયવંસપટિપદં કથેતી’’તિ સુત્વા પઞ્ચયોજનમગ્ગં ગન્ત્વા દિવાકથિકત્થેરસ્સ નિસિન્નકાલેયેવ વિહારં પવિસિત્વા ભૂમિયં પુત્તં નિપજ્જાપેત્વા દિવાકથિકત્થેરસ્સ ઠિતકાવ ધમ્મં અસ્સોસિ. સરભાણકે થેરે ઉટ્ઠિતે દીઘભાણકમહાઅભયત્થેરો ચતુપચ્ચયસન્તોસભાવનારામમહાઅરિયવંસં આરભિ. સા ઠિતકાવ પગ્ગણ્હાતિ. થેરો તયો એવ પચ્ચયે કથેત્વા ઉટ્ઠાનાકારં અકાસિ. સા ઉપાસિકા આહ – ‘‘અય્યો, ‘અરિયવંસં કથેસ્સામી’તિ સિનિદ્ધભોજનં ભુઞ્જિત્વા મધુરપાનકં પિવિત્વા યટ્ઠિમધુકતેલાદીહિ ભેસજ્જં કત્વા કથેતું યુત્તટ્ઠાનેયેવ ઉટ્ઠહતી’’તિ. થેરો ‘‘સાધુ, ભગિની’’તિ વત્વા ઉપરિ ભાવનારામં પટ્ઠપેસિ. અરુણુગ્ગમનઞ્ચ થેરસ્સ ‘‘ઇદમવોચા’’તિ વચનઞ્ચ ઉપાસિકાય સોતાપત્તિફલુપ્પત્તિ ચ એકક્ખણેયેવ અહોસિ.

અપરાપિ કળમ્પરવાસિકા ઇત્થી અઙ્કેન પુત્તં આદાય ‘‘ધમ્મં સોસ્સામી’’તિ ચિત્તલપબ્બતં ગન્ત્વા એકં રુક્ખં નિસ્સાય દારકં નિપજ્જાપેત્વા સયં ઠિતકાવ ધમ્મં સુણાતિ. રત્તિભાગસમનન્તરે એકો દીઘજાતિકો તસ્સા પસ્સન્તિયાયેવ સમીપે નિપન્નદારકં ચતૂહિ દાઠાહિ ડંસિત્વા અગમાસિ. સા ચિન્તેસિ – ‘‘સચાહં ‘પુત્તો મે સપ્પેન દટ્ઠો’તિ વક્ખામિ, ધમ્મસ્સ અન્તરાયો ભવિસ્સતિ. અનેકક્ખત્તું ખો પન મે અયં સંસારવટ્ટે વટ્ટન્તિયા પુત્તો અહોસિ, ધમ્મમેવ ચરિસ્સામી’’તિ તિયામરત્તિં ઠિતકાવ ધમ્મં પગ્ગણ્હિત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય અરુણે ઉગ્ગતે સચ્ચકિરિયાય પુત્તસ્સ વિસં નિમ્મથેત્વા પુત્તં ગહેત્વા ગતા. એવરૂપા પુગ્ગલા ધમ્મં સોતુકામા નામ હોન્તિ.

૩. અત્થવસસુત્તવણ્ણના

૪૩. તતિયે તયો, ભિક્ખવે, અત્થવસે સમ્પસ્સમાનેનાતિ તયો અત્થે તીણિ કારણાનિ પસ્સન્તેન. અલમેવાતિ યુત્તમેવ. યો ધમ્મં દેસેતીતિ યો પુગ્ગલો ચતુસચ્ચધમ્મં પકાસેતિ. અત્થપ્પટિસંવેદીતિ અટ્ઠકથં ઞાણેન પટિસંવેદી. ધમ્મપ્પટિસંવેદીતિ પાળિધમ્મં પટિસંવેદી.

૪. કથાપવત્તિસુત્તવણ્ણના

૪૪. ચતુત્થે ઠાનેહીતિ કારણેહિ. પવત્તિનીતિ અપ્પટિહતા નિય્યાનિકા.

૫. પણ્ડિતસુત્તવણ્ણના

૪૫. પઞ્ચમે પણ્ડિતપઞ્ઞત્તાનીતિ પણ્ડિતેહિ પઞ્ઞત્તાનિ કથિતાનિ પસત્થાનિ. સપ્પુરિસપઞ્ઞત્તાનીતિ સપ્પુરિસેહિ મહાપુરિસેહિ પઞ્ઞત્તાનિ કથિતાનિ પસત્થાનિ. અહિંસાતિ કરુણા ચેવ કરુણાપુબ્બભાગો ચ. સંયમોતિ સીલસંયમો. દમોતિ ઇન્દ્રિયસંવરો, ઉપોસથવસેન વા અત્તદમનં, પુણ્ણોવાદે (મ. નિ. ૩.૩૯૫ આદયો; સં. નિ. ૪.૮૮ આદયો) દમોતિ વુત્તા ખન્તિપિ આળવકે (સં. નિ. ૧.૨૪૬; સુ. નિ. ૧૮૩ આદયો) વુત્તા પઞ્ઞાપિ ઇમસ્મિં સુત્તે વટ્ટતિયેવ. માતાપિતુ ઉપટ્ઠાનન્તિ માતાપિતૂનં રક્ખનં ગોપનં પટિજગ્ગનં. સન્તાનન્તિ અઞ્ઞત્થ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધઅરિયસાવકા સન્તો નામ, ઇધ પન માતાપિતુઉપટ્ઠાકા અધિપ્પેતા. તસ્મા ઉત્તમટ્ઠેન સન્તાનં, સેટ્ઠચરિયટ્ઠેન બ્રહ્મચારીનં. ઇદં માતાપિતુઉપટ્ઠાનં સબ્ભિ ઉપઞ્ઞાતન્તિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. સતં એતાનિ ઠાનાનીતિ સન્તાનં ઉત્તમપુરિસાનં એતાનિ ઠાનાનિ કારણાનિ. અરિયો દસ્સનસમ્પન્નોતિ ઇધ ઇમેસંયેવ તિણ્ણં ઠાનાનં કારણેન અરિયો ચેવ દસ્સનસમ્પન્નો ચ વેદિતબ્બો, ન બુદ્ધાદયો ન સોતાપન્ના. અથ વા સતં એતાનિ ઠાનાનીતિ માતુપટ્ઠાનં પિતુપટ્ઠાનન્તિ એતાનિ ઠાનાનિ સન્તાનં ઉત્તમપુરિસાનં કારણાનીતિ એવં માતાપિતુઉપટ્ઠાકવસેન ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થો વેદિતબ્બો. માતાપિતુઉપટ્ઠાકોયેવ હિ ઇધ ‘‘અરિયો દસ્સનસમ્પન્નો’’તિ વુત્તો. સ લોકં ભજતે સિવન્તિ સો ખેમં દેવલોકં ગચ્છતીતિ.

૬. સીલવન્તસુત્તવણ્ણના

૪૬. છટ્ઠે તીહિ ઠાનેહીતિ તીહિ કારણેહિ. કાયેનાતિઆદીસુ ભિક્ખૂ આગચ્છન્તે દિસ્વા પચ્ચુગ્ગમનં કરોન્તા ગચ્છન્તે અનુગચ્છન્તા આસનસાલાય સમ્મજ્જનઉપલેપનાદીનિ કરોન્તા આસનાનિ પઞ્ઞાપેન્તા પાનીયં પચ્ચુપટ્ઠાપેન્તા કાયેન પુઞ્ઞં પસવન્તિ નામ. ભિક્ખુસઙ્ઘં પિણ્ડાય ચરન્તં દિસ્વા ‘‘યાગું દેથ, ભત્તં દેથ, સપ્પિનવનીતાદીનિ દેથ, ગન્ધપુપ્ફાદીહિ પૂજેથ, ઉપોસથં ઉપવસથ, ધમ્મં સુણાથ, ચેતિયં વન્દથા’’તિઆદીનિ વદન્તા વાચાય પુઞ્ઞં પસવન્તિ નામ. ભિક્ખૂ પિણ્ડાય ચરન્તે દિસ્વા ‘‘લભન્તૂ’’તિ ચિન્તેન્તા મનસા પુઞ્ઞં પસવન્તિ નામ. પસવન્તીતિ પટિલભન્તિ. પુઞ્ઞં પનેત્થ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકં કથિતં.

૭. સઙ્ખતલક્ખણસુત્તવણ્ણના

૪૭. સત્તમે સઙ્ખતસ્સાતિ પચ્ચયેહિ સમાગન્ત્વા કતસ્સ. સઙ્ખતલક્ખણાનીતિ સઙ્ખતં એતન્તિ સઞ્જાનનકારણાનિ નિમિત્તાનિ. ઉપ્પાદોતિ જાતિ. વયોતિ ભેદો. ઠિતસ્સ અઞ્ઞથત્તં નામ જરા. તત્થ સઙ્ખતન્તિ તેભૂમકા ધમ્મા. મગ્ગફલાનિ પન અસમ્મસનૂપગત્તા ઇધ ન કથીયન્તિ. ઉપ્પાદાદયો સઙ્ખતલક્ખણા નામ. તેસુ ઉપ્પાદક્ખણે ઉપ્પાદો, ઠાનક્ખણે જરા, ભેદક્ખણે વયો. લક્ખણં ન સઙ્ખતં, સઙ્ખતં ન લક્ખણં, લક્ખણેન પન સઙ્ખતં પરિચ્છિન્નં. યથા હત્થિઅસ્સગોમહિંસાદીનં સત્તિસૂલાદીનિ સઞ્જાનનલક્ખણાનિ ન હત્થિઆદયો, નપિ હત્થિઆદયો લક્ખણાનેવ, લક્ખણેહિ પન તે ‘‘અસુકસ્સ હત્થી, અસુકસ્સ અસ્સો, અસુકહત્થી, અસુકઅસ્સો’’તિ વા પઞ્ઞાયન્તિ, એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં.

૮. અસઙ્ખતલક્ખણસુત્તવણ્ણના

૪૮. અટ્ઠમે અસઙ્ખતસ્સાતિ પચ્ચયેહિ સમાગન્ત્વા અકતસ્સ. અસઙ્ખતલક્ખણાનીતિ અસઙ્ખતં એતન્તિ સઞ્જાનનકારણાનિ નિમિત્તાનિ. ન ઉપ્પાદો પઞ્ઞાયતીતિઆદીહિ ઉપ્પાદજરાભઙ્ગાનં અભાવો વુત્તો. ઉપ્પાદાદીનઞ્હિ અભાવેન અસઙ્ખતન્તિ પઞ્ઞાયતિ.

૯. પબ્બતરાજસુત્તવણ્ણના

૪૯. નવમે મહાસાલાતિ મહારુક્ખા. કુલપતિન્તિ કુલજેટ્ઠકં. સેલોતિ સિલામયો. અરઞ્ઞસ્મિન્તિ અગામકટ્ઠાને. બ્રહ્માતિ મહન્તો. વનેતિ અટવિયં. વનપ્પતીતિ વનજેટ્ઠકા. ઇધ ધમ્મં ચરિત્વાન, મગ્ગં સુગતિગામિનન્તિ સુગતિગામિકમગ્ગસઙ્ખાતં ધમ્મં ચરિત્વા.

૧૦. આતપ્પકરણીયસુત્તવણ્ણના

૫૦. દસમે આતપ્પં કરણીયન્તિ વીરિયં કાતું યુત્તં. અનુપ્પાદાયાતિ અનુપ્પાદત્થાય, અનુપ્પાદં સાધેસ્સામીતિ ઇમિના કારણેન કત્તબ્બન્તિ અત્થો. પરતોપિ એસેવ નયો. સારીરિકાનન્તિ સરીરસમ્ભવાનં. દુક્ખાનન્તિ દુક્ખમાનં. તિબ્બાનન્તિ બહલાનં, તાપનવસેન વા તિબ્બાનં. ખરાનન્તિ ફરુસાનં. કટુકાનન્તિ તિખિણાનં. અસાતાનન્તિ અમધુરાનં. અમનાપાનન્તિ મનં વડ્ઢેતું અસમત્થાનં. પાણહરાનન્તિ જીવિતહરાનં. અધિવાસનાયાતિ અધિવાસનત્થાય સહનત્થાય ખમનત્થાય.

એત્તકે ઠાને સત્થા આણાપેત્વા આણત્તિં પવત્તેત્વા ઇદાનિ સમાદપેન્તો યતો ખો, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ યતોતિ યદા. આતાપીતિ વીરિયવા. નિપકોતિ સપ્પઞ્ઞો. સતોતિ સતિયા સમન્નાગતો. દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાયાતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ પરિચ્છેદપરિવટુમકિરિયાય. ઇમે ચ પન આતાપાદયો તયોપિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા કથિતા.

૧૧. મહાચોરસુત્તવણ્ણના

૫૧. એકાદસમે મહાચોરોતિ મહન્તો બલવચોરો. સન્ધિન્તિ ઘરસન્ધિં. નિલ્લોપન્તિ મહાવિલોપં. એકાગારિકન્તિ એકમેવ ગેહં પરિવારેત્વા વિલુમ્પનં. પરિપન્થેપિ તિટ્ઠતીતિ પન્થદૂહનકમ્મં કરોતિ. નદીવિદુગ્ગન્તિ નદીનં દુગ્ગમટ્ઠાનં અન્તરદીપકં, યત્થ સક્કા હોતિ દ્વીહિપિ તીહિપિ જઙ્ઘસહસ્સેહિ સદ્ધિં નિલીયિતું. પબ્બતવિસમન્તિ પબ્બતાનં વિસમટ્ઠાનં પબ્બતન્તરં, યત્થ સક્કા હોતિ સત્તહિ વા અટ્ઠહિ વા જઙ્ઘસહસ્સેહિ સદ્ધિં નિલીયિતું. તિણગહનન્તિ તિણેન વડ્ઢિત્વા સઞ્છન્નં દ્વત્તિયોજનટ્ઠાનં. રોધન્તિ ઘનં અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસટ્ઠસાખં એકાબદ્ધં મહાવનસણ્ડં. પરિયોધાય અત્થં ભણિસ્સન્તીતિ પરિયોદહિત્વા તં તં કારણં પક્ખિપિત્વા અત્થં કથયિસ્સન્તિ. ત્યાસ્સાતિ તે અસ્સ. પરિયોધાય અત્થં ભણન્તીતિ કિસ્મિઞ્ચિ કિઞ્ચિ વત્તું આરદ્ધેયેવ ‘‘મા એવં અવચુત્થ, મયં એતં કુલપરમ્પરાય જાનામ, ન એસ એવરૂપં કરિસ્સતી’’તિ તં તં કારણં પક્ખિપિત્વા મહન્તમ્પિ દોસં હરન્તા અત્થં ભણન્તિ. અથ વા પરિયોધાયાતિ પટિચ્છાદેત્વાતિપિ અત્થો. તે હિ તસ્સપિ દોસં પટિચ્છાદેત્વા અત્થં ભણન્તિ. ખતં ઉપહતન્તિ ગુણખનનેન ખતં, ગુણુપઘાતેન ઉપહતં. વિસમેન કાયકમ્મેનાતિ સમ્પક્ખલનટ્ઠેન વિસમેન કાયદ્વારિકકમ્મેન. વચીમનોકમ્મેસુપિ એસેવ નયો. અન્તગ્ગાહિકાયાતિ દસવત્થુકાય અન્તં ગહેત્વા ઠિતદિટ્ઠિયા. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

ચૂળવગ્ગો પઞ્ચમો.

પઠમપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૨. દુતિયપણ્ણાસકં

(૬) ૧. બ્રાહ્મણવગ્ગો

૧. પઠમદ્વેબ્રાહ્મણસુત્તવણ્ણના

૫૨. બ્રાહ્મણવગ્ગસ્સ પઠમે જિણ્ણાતિ જરાજિણ્ણા. વુદ્ધાતિ વયોવુદ્ધા. મહલ્લકાતિ જાતિમહલ્લકા. અદ્ધગતાતિ તયો અદ્ધે અતિક્કન્તા. વયોઅનુપ્પત્તાતિ તતિયં વયં અનુપ્પત્તા. યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસૂતિ પુત્તદારે અત્તનો વચનં અકરોન્તે દિસ્વા ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા નિય્યાનિકમગ્ગં ગવેસિસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા ઉપસઙ્કમિંસુ. મયમસ્સુ, ભો ગોતમ, બ્રાહ્મણાતિ; ભો ગોતમ, મયં બ્રાહ્મણા ન ખત્તિયા નામચ્ચા ન ગહપતિકાતિ બ્રાહ્મણભાવં જાનાપેત્વા જિણ્ણાતિઆદિમાહંસુ. અકતભીરુત્તાણાતિ અકતભયપરિત્તાણા. અવસ્સયભૂતં પતિટ્ઠાકમ્મં અમ્હેહિ ન કતન્તિ દસ્સેન્તિ. તગ્ઘાતિ એકંસત્થે નિપાતો, સમ્પટિચ્છનત્થે વા. એકન્તેન તુમ્હે એવરૂપા, અહમ્પિ ખો એતં સમ્પટિચ્છામીતિ ચ દસ્સેતિ. ઉપનીયતીતિ ઉપસંહરીયતિ. અયં હિ જાતિયા જરં ઉપનીયતિ, જરાય બ્યાધિં, બ્યાધિના મરણં, મરણેન પુન જાતિં. તેન વુત્તં – ‘‘ઉપનીયતી’’તિ.

ઇદાનિ યસ્મા તે બ્રાહ્મણા મહલ્લકત્તા પબ્બજિત્વાપિ વત્તં પૂરેતું ન સક્ખિસ્સન્તિ, તસ્મા ને પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેન્તો ભગવા યોધ કાયેન સંયમોતિઆદિમાહ. તત્થ કાયેન સંયમોતિ કાયદ્વારેન સંવરો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. તં તસ્સ પેતસ્સાતિ તં પુઞ્ઞં તસ્સ પરલોકં ગતસ્સ તાયનટ્ઠેન તાણં, નિલીયનટ્ઠેન લેણં, પતિટ્ઠાનટ્ઠેન દીપો, અવસ્સયનટ્ઠેન સરણં, ઉત્તમગતિવસેન પરાયણઞ્ચ હોતીતિ દસ્સેતિ. ગાથા ઉત્તાનત્થાયેવ. એવં તે બ્રાહ્મણા તથાગતેન પઞ્ચસુ સીલેસુ સમાદપિતા યાવજીવં પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખિત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તિંસુ.

૨. દુતિયદ્વેબ્રાહ્મણસુત્તવણ્ણના

૫૩. દુતિયે ભાજનન્તિ યંકિઞ્ચિ ભણ્ડકં. સેસં પઠમે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૩. અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણસુત્તવણ્ણના

૫૪. તતિયે સમ્મોદનીયન્તિ સમ્મોદજનનિં. સારણીયન્તિ સરિતબ્બયુત્તકં. વીતિસારેત્વાતિ પરિયોસાપેત્વા. કિત્તાવતાતિ કિત્તકેન. સન્દિટ્ઠિકો ધમ્મો હોતીતિ સામં પસ્સિતબ્બો હોતિ. અકાલિકોતિ ન કાલન્તરે ફલદાયકો. એહિપસ્સિકોતિ ‘‘એહિ પસ્સા’’તિ એવં દસ્સેતું સક્કાતિ આગમનીયપટિપદં પુચ્છતિ. ઓપનેય્યિકોતિ અત્તનો ચિત્તં ઉપનેતબ્બો. પચ્ચત્તં વેદિતબ્બોતિ સામંયેવ જાનિતબ્બો. વિઞ્ઞૂહીતિ પણ્ડિતેહિ. પરિયાદિન્નચિત્તોતિ આદિન્નગહિતપરામટ્ઠચિત્તો હુત્વા. ચેતેતીતિ ચિન્તેતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ઇમસ્મિં પન સુત્તે બ્રાહ્મણેન લોકુત્તરમગ્ગો પુચ્છિતો, સત્થારાપિ સોયેવ કથિતો. સો હિ સામં પસ્સિતબ્બત્તા સન્દિટ્ઠિકો નામાતિ.

૪. પરિબ્બાજકસુત્તવણ્ણના

૫૫. ચતુત્થે બ્રાહ્મણપરિબ્બાજકોતિ બ્રાહ્મણજાતિકો પરિબ્બાજકો, ન ખત્તિયાદિજાતિકો. અત્તત્થમ્પીતિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકં લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકં અત્તનો અત્થં.

૫. નિબ્બુતસુત્તવણ્ણના

૫૬. પઞ્ચમે અકાલિકન્તિ ન કાલન્તરે પત્તબ્બં. ઓપનેય્યિકન્તિ પટિપત્તિયા ઉપગન્તબ્બં.

૬. પલોકસુત્તવણ્ણના

૫૭. છટ્ઠે આચરિયપાચરિયાનન્તિ આચરિયાનઞ્ચેવ આચરિયાચરિયાનઞ્ચ. અવીચિ મઞ્ઞે ફુટો અહોસીતિ યથા અવીચિ મહાનિરયો નિરન્તરફુટો નેરયિકસત્તેહિ પરિપુણ્ણો, મનુસ્સેહિ એવં પરિપુણ્ણો હોતિ. કુક્કુટસંપાતિકાતિ એકગામસ્સ છદનપિટ્ઠિતો ઉપ્પતિત્વા ઇતરગામસ્સ છદનપિટ્ઠે પતનસઙ્ખાતો કુક્કુટસંપાતો એતાસુ અત્થીતિ કુક્કુટસંપાતિકા. કુક્કુટસંપાદિકાતિપિ પાઠો, ગામન્તરતો ગામન્તરં કુક્કુટાનં પદસા ગમનસઙ્ખાતો કુક્કુટસંપાદો એતાસુ અત્થીતિ અત્થો. ઉભયમ્પેતં ઘનનિવાસતંયેવ દીપેતિ. અધમ્મરાગરત્તાતિ રાગો નામ એકન્તેનેવ અધમ્મો, અત્તનો પરિક્ખારેસુ પન ઉપ્પજ્જમાનો ન અધમ્મરાગોતિ અધિપ્પેતો, પરપરિક્ખારેસુ ઉપ્પજ્જમાનોવ અધમ્મરાગોતિ. વિસમલોભાભિભૂતાતિ લોભસ્સ સમકાલો નામ નત્થિ, એકન્તં વિસમોવ એસ. અત્તના પરિગ્ગહિતવત્થુમ્હિ પન ઉપ્પજ્જમાનો સમલોભો નામ, પરપરિગ્ગહિતવત્થુમ્હિ ઉપ્પજ્જમાનોવ વિસમોતિ અધિપ્પેતો. મિચ્છાધમ્મપરેતાતિ અવત્થુપટિસેવનસઙ્ખાતેન મિચ્છાધમ્મેન સમન્નાગતા. દેવો ન સમ્મા ધારં અનુપ્પવેચ્છતીતિ વસ્સિતબ્બયુત્તે કાલે વસ્સં ન વસ્સતિ. દુબ્ભિક્ખન્તિ દુલ્લભભિક્ખં. દુસ્સસ્સન્તિ વિવિધસસ્સાનં અસમ્પજ્જનેન દુસ્સસ્સં. સેતટ્ઠિકન્તિ સસ્સે સમ્પજ્જમાને પાણકા પતન્તિ, તેહિ દટ્ઠત્તા નિક્ખન્તનિક્ખન્તાનિ સાલિસીસાનિ સેતવણ્ણાનિ હોન્તિ નિસ્સારાનિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘સેતટ્ઠિક’’ન્તિ. સલાકાવુત્તન્તિ વપિતં વપિતં સસ્સં સલાકામત્તમેવ સમ્પજ્જતિ, ફલં ન દેતીતિ અત્થો. યક્ખાતિ યક્ખાધિપતિનો. વાળે અમનુસ્સે ઓસ્સજ્જન્તીતિ ચણ્ડયક્ખે મનુસ્સપથે વિસ્સજ્જેન્તિ, તે લદ્ધોકાસા મહાજનં જીવિતક્ખયં પાપેન્તિ.

૭. વચ્છગોત્તસુત્તવણ્ણના

૫૮. સત્તમે મહપ્ફલન્તિ મહાવિપાકં. ધમ્મસ્સ ચાનુધમ્મં બ્યાકરોન્તીતિ એત્થ ધમ્મો નામ કથિતકથા, અનુધમ્મો નામ કથિતસ્સ પટિકથનં. સહધમ્મિકોતિ સકારણો સહેતુકો. વાદાનુપાતોતિ વાદસ્સ અનુપાતો, અનુપતનં પવત્તીતિ અત્થો. ગારય્હં ઠાનન્તિ ગરહિતબ્બયુત્તં કારણં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ભોતા ગોતમેન વુત્તા સકારણા વાદપ્પવત્તિ કિઞ્ચિપિ ગારય્હં કારણં ન આગચ્છતીતિ. અથ વા તેહિ પરેહિ વુત્તા સકારણા વાદપ્પવત્તિ કિઞ્ચિ ગારય્હં કારણં ન આગચ્છતીતિ પુચ્છતિ.

અન્તરાયકરો હોતીતિ અન્તરાયં વિનાસં કિચ્છલાભકં વિલોમકં કરોતિ. પારિપન્થિકોતિ પન્થદૂહનચોરો. ખતો ચ હોતીતિ ગુણખનનેન ખતો હોતિ. ઉપહતોતિ ગુણુપઘાતેનેવ ઉપહતો.

ચન્દનિકાયાતિ અસુચિકલલકૂપે. ઓલિગલ્લેતિ નિદ્ધમનકલલે. સો ચાતિ સો સીલવાતિ વુત્તખીણાસવો. સીલક્ખન્ધેનાતિ સીલરાસિના. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ વિમુત્તિઞાણદસ્સનં વુચ્ચતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણં, તં અસેક્ખસ્સ પવત્તત્તા અસેક્ખન્તિ વુત્તં. ઇતરાનિ સિક્ખાપરિયોસાનપ્પત્તતાય સયમ્પિ અસેક્ખાનેવ. તાનિ ચ પન લોકુત્તરાનિ, પચ્ચવેક્ખણઞાણં લોકિયં.

રોહિણીસૂતિ રત્તવણ્ણાસુ. સરૂપાસૂતિ અત્તનો વચ્છકેહિ સમાનરૂપાસુ. પારેવતાસૂતિ કપોતવણ્ણાસુ. દન્તોતિ નિબ્બિસેવનો. પુઙ્ગવોતિ ઉસભો. ધોરય્હોતિ ધુરવાહો. કલ્યાણજવનિક્કમોતિ કલ્યાણેન ઉજુના જવેન ગન્તા. નાસ્સ વણ્ણં પરિક્ખરેતિ અસ્સ ગોણસ્સ સરીરવણ્ણં ન ઉપપરિક્ખન્તિ, ધુરવહનકમ્મમેવ પન ઉપપરિક્ખન્તિ. યસ્મિં કસ્મિઞ્ચિ જાતિયેતિ યત્થ કત્થચિ કુલજાતે. યાસુ કાસુચિ એતાસૂતિ એતાસુ ખત્તિયાદિપ્પભેદાસુ યાસુ કાસુચિ જાતીસુ.

બ્રહ્મચરિયસ્સ કેવલીતિ બ્રહ્મચરિયસ્સ કેવલેન સમન્નાગતો, પરિપુણ્ણભાવેન યુત્તોતિ અત્થો. ખીણાસવો હિ સકલબ્રહ્મચારી નામ હોતિ. તેનેતં વુત્તં. પન્નભારોતિ ઓરોપિતભારો, ખન્ધભારં કિલેસભારં કામગુણભારઞ્ચ ઓરોપેત્વા ઠિતોતિ અત્થો. કતકિચ્ચોતિ ચતૂહિ મગ્ગેહિ કિચ્ચં કત્વા ઠિતો. પારગૂ સબ્બધમ્માનન્તિ સબ્બધમ્મા વુચ્ચન્તિ પઞ્ચક્ખન્ધા દ્વાદસાયતનાનિ અટ્ઠારસ ધાતુયો, તેસં સબ્બધમ્માનં અભિઞ્ઞાપારં, પરિઞ્ઞાપારં, પહાનપારં, ભાવનાપારં, સચ્છિકિરિયાપારં, સમાપત્તિપારઞ્ચાતિ છબ્બિધં પારં ગતત્તા પારગૂ. અનુપાદાયાતિ અગ્ગહેત્વા. નિબ્બુતોતિ કિલેસસન્તાપરહિતો. વિરજેતિ રાગદોસમોહરજરહિતે.

અવિજાનન્તાતિ ખેત્તં અજાનન્તા. દુમ્મેધાતિ નિપ્પઞ્ઞા. અસ્સુતાવિનોતિ ખેત્તવિનિચ્છયસવનેન રહિતા. બહિદ્ધાતિ ઇમમ્હા સાસના બહિદ્ધા. ન હિ સન્તે ઉપાસરેતિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધખીણાસવે ઉત્તમપુરિસે ન ઉપસઙ્કમન્તિ. ધીરસમ્મતેતિ પણ્ડિતેહિ સમ્મતે સમ્ભાવિતે. મૂલજાતા પતિટ્ઠિતાતિ ઇમિના સોતાપન્નસ્સ સદ્ધં દસ્સેતિ. કુલે વા ઇધ જાયરેતિ ઇધ વા મનુસ્સલોકે ખત્તિયબ્રાહ્મણવેસ્સકુલે જાયન્તિ. અયમેવ હિ તિવિધા કુલસમ્પત્તિ નામ. અનુપુબ્બેન નિબ્બાનં, અધિગચ્છન્તીતિ સીલસમાધિપઞ્ઞાતિ ઇમે ગુણે પૂરેત્વા અનુક્કમેન નિબ્બાનં અધિગચ્છન્તીતિ.

૮. તિકણ્ણસુત્તવણ્ણના

૫૯. અટ્ઠમે તિકણ્ણોતિ તસ્સ નામં. ઉપસઙ્કમીતિ ‘‘સમણો કિર ગોતમો પણ્ડિતો, ગચ્છિસ્સામિ તસ્સ સન્તિક’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ભુત્તપાતરાસો મહાજનપરિવુતો ઉપસઙ્કમિ. ભગવતો સમ્મુખાતિ દસબલસ્સ પુરતો નિસીદિત્વા. વણ્ણં ભાસતીતિ કસ્મા ભાસતિ? સો કિર ઇતો પુબ્બે તથાગતસ્સ સન્તિકં અગતપુબ્બો. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘બુદ્ધા નામ દુરાસદા, મયિ પઠમતરં અકથેન્તે કથેય્ય વા ન વા. સચે ન કથેસ્સતિ, અથ મં સમાગમટ્ઠાને કથેન્તં એવં વક્ખન્તિ ‘ત્વં ઇધ કસ્મા કથેસિ, યેન તે સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વચનમત્તમ્પિ ન લદ્ધ’ન્તિ. તસ્મા ‘એવં મે અયં ગરહા મુચ્ચિસ્સતી’’’તિ મઞ્ઞમાનો ભાસતિ. કિઞ્ચાપિ બ્રાહ્મણાનં વણ્ણં ભાસતિ, તથાગતસ્સ પન ઞાણં ઘટ્ટેસ્સામીતિ અધિપ્પાયેનેવ ભાસતિ. એવમ્પિ તેવિજ્જા બ્રાહ્મણાતિ તેવિજ્જકબ્રાહ્મણા એવંપણ્ડિતા એવંધીરા એવંબ્યત્તા એવંબહુસ્સુતા એવંવાદિનો, એવંસમ્મતાતિ અત્થો. ઇતિપીતિ ઇમિના તેસં પણ્ડિતાદિઆકારપરિચ્છેદં દસ્સેતિ. એત્તકેન કારણેન પણ્ડિતા…પે… એત્તકેન કારણેન સમ્મતાતિ અયઞ્હિ એત્થ અત્થો.

યથા કથં પન બ્રાહ્મણાતિ એત્થ યથાતિ કારણવચનં, કથં પનાતિ પુચ્છાવચનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – કથં પન, બ્રાહ્મણ, બ્રાહ્મણા તેવિજ્જં પઞ્ઞાપેન્તિ. યથા એવં સક્કા હોતિ જાનિતું, તં કારણં વદેહીતિ. તં સુત્વા બ્રાહ્મણો ‘‘જાનનટ્ઠાનેયેવ મં સમ્માસમ્બુદ્ધો પુચ્છિ, નો અજાનનટ્ઠાને’’તિ અત્તમનો હુત્વા ઇધ, ભો ગોતમાતિઆદિમાહ. તત્થ ઉભતોતિ દ્વીહિપિ પક્ખેહિ. માતિતો ચ પિતિતો ચાતિ યસ્સ માતા બ્રાહ્મણી, માતુ માતા બ્રાહ્મણી, તસ્સાપિ માતા બ્રાહ્મણી. પિતા બ્રાહ્મણો, પિતુ પિતા બ્રાહ્મણો, તસ્સાપિ પિતા બ્રાહ્મણો, સો ઉભતો સુજાતો માતિતો ચ પિતિતો ચ. સંસુદ્ધગહણિકોતિ યસ્સ સંસુદ્ધા માતુ ગહણી, કુચ્છીતિ અત્થો. ‘‘સમવેપાકિનિયા ગહણિયા’’તિ પન એત્થ કમ્મજતેજોધાતુ ગહણીતિ વુચ્ચતિ.

યાવ સત્તમા પિતામહયુગાતિ એત્થ પિતુ પિતા પિતામહો, પિતામહસ્સ યુગં પિતામહયુગં. યુગન્તિ આયુપ્પમાણં વુચ્ચતિ. અભિલાપમત્તમેવ ચેતં, અત્થતો પન પિતામહોયેવ પિતામહયુગં. તતો ઉદ્ધં સબ્બેપિ પુબ્બપુરિસા પિતામહગ્ગહણેનેવ ગહિતા. એવં યાવ સત્તમો પુરિસો, તાવ સંસુદ્ધગહણિકો, અથ વા અક્ખિત્તો અનુપક્કુટ્ઠો જાતિવાદેનાતિ દસ્સેતિ. અક્ખિત્તોતિ ‘‘અપનેથ એતં, કિં ઇમિના’’તિ એવં અક્ખિત્તો અનવક્ખિત્તો. અનુપક્કુટ્ઠોતિ ન ઉપક્કુટ્ઠો, ન અક્કોસં વા નિન્દં વા પત્તપુબ્બો. કેન કારણેનાતિ? જાતિવાદેન. ‘‘ઇતિપિ હીનજાતિકો એસો’’તિ એવરૂપેન વચનેનાતિ અત્થો.

અજ્ઝાયકોતિ ઇદં ‘‘ન દાનિમે ઝાયન્તિ, ન દાનિમે ઝાયન્તીતિ ખો, વાસેટ્ઠ, અજ્ઝાયકા અજ્ઝાયકાતેવ તતિયં અક્ખરં ઉપનિબ્બત્ત’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૧૩૨) એવં પઠમકપ્પિકકાલે ઝાનવિરહિતાનં બ્રાહ્મણાનં ગરહવચનં ઉપ્પન્નં. ઇદાનિ પન તં અજ્ઝાયતીતિ અજ્ઝાયકો, મન્તે પરિવત્તેતીતિ ઇમિના અત્થેન પસંસાવચનં કત્વા વોહરન્તિ. મન્તે ધારેતીતિ મન્તધરો.

તિણ્ણં વેદાનન્તિ ઇરુબ્બેદયજુબ્બેદસામબ્બેદાનં. ઓટ્ઠપહતકરણવસેન પારં ગતોતિ પારગૂ. સહ નિઘણ્ડુના ચ કેટુભેન ચ સનિઘણ્ડુકેટુભાનં. નિઘણ્ડૂતિ નામનિઘણ્ડુરુક્ખાદીનં વેવચનપકાસકસત્થં. કેટુભન્તિ કિરિયાકપ્પવિકપ્પો કવીનં ઉપકારાય સત્થં. સહ અક્ખરપ્પભેદેન સાક્ખરપ્પભેદાનં. અક્ખરપ્પભેદોતિ સિક્ખા ચ નિરુત્તિ ચ. ઇતિહાસપઞ્ચમાનન્તિ આથબ્બણવેદં ચતુત્થં કત્વા ઇતિહ આસ, ઇતિહ આસાતિ ઈદિસવચનપટિસંયુત્તો પુરાણકથાસઙ્ખાતો ખત્તવિજ્જાસઙ્ખાતો વા ઇતિહાસો પઞ્ચમો એતેસન્તિ ઇતિહાસપઞ્ચમા. તેસં ઇતિહાસપઞ્ચમાનં વેદાનં.

પદં તદવસેસઞ્ચ બ્યાકરણં અધીયતિ વેદેતિ ચાતિ પદકો વેય્યાકરણો. લોકાયતં વુચ્ચતિ વિતણ્ડવાદસત્થં. મહાપુરિસલક્ખણન્તિ મહાપુરિસાનં બુદ્ધાદીનં લક્ખણદીપકં દ્વાદસસહસ્સગન્થપમાણં સત્થં, યત્થ સોળસસહસ્સગાથાપદપરિમાણા બુદ્ધમન્તા નામ અહેસું, યેસં વસેન ‘‘ઇમિના લક્ખણેન સમન્નાગતા બુદ્ધા નામ હોન્તિ, ઇમિના પચ્ચેકબુદ્ધા, દ્વે અગ્ગસાવકા, અસીતિ મહાસાવકા, બુદ્ધમાતા, બુદ્ધપિતા, અગ્ગુપટ્ઠાકા, અગ્ગુપટ્ઠાયિકા, રાજા ચક્કવત્તી’’તિ અયં વિસેસો ઞાયતિ. અનવયોતિ ઇમેસુ લોકાયતમહાપુરિસલક્ખણેસુ અનૂનો પરિપૂરકારી, અવયો ન હોતીતિ વુત્તં હોતિ. અવયો નામ યો તાનિ અત્થતો ચ ગન્થતો ચ સન્ધારેતું ન સક્કોતિ. અથ વા અનવયોતિ અનુ અવયો, સન્ધિવસેન ઉકારલોપો. અનુ અવયો પરિપુણ્ણસિપ્પોતિ અત્થો.

તેન હીતિ ઇદં ભગવા નં આયાચન્તં દિસ્વા ‘‘ઇદાનિસ્સ પઞ્હં કથેતું કાલો’’તિ ઞત્વા આહ. તસ્સત્થો – યસ્મા મં આયાચસિ, તસ્મા સુણાહીતિ. વિવિચ્ચેવ કામેહીતિઆદિ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૭૦) વિત્થારિતમેવ. ઇધ પનેતં તિસ્સન્નં વિજ્જાનં પુબ્બભાગપટિપત્તિદસ્સનત્થં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તત્થ દ્વિન્નં વિજ્જાનં અનુપદવણ્ણના ચેવ ભાવનાનયો ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૦૨ આદયો) વિત્થારિતોવ.

પઠમા વિજ્જાતિ પઠમં ઉપ્પન્નાતિ પઠમા, વિદિતકરણટ્ઠેન વિજ્જા. કિં વિદિતં કરોતિ? પુબ્બેનિવાસં. અવિજ્જાતિ તસ્સેવ પુબ્બેનિવાસસ્સ અવિદિતકરણટ્ઠેન તપ્પટિચ્છાદકો મોહો વુચ્ચતિ. તમોતિ સ્વેવ મોહો પટિચ્છાદકટ્ઠેન તમોતિ વુચ્ચતિ. આલોકોતિ સાયેવ વિજ્જા ઓભાસકરણટ્ઠેન આલોકોતિ વુચ્ચતિ. એત્થ ચ વિજ્જા અધિગતાતિ અયં અત્થો. સેસં પસંસાવચનં. યોજના પનેત્થ અયમસ્સ વિજ્જા અધિગતા, અથસ્સ અધિગતવિજ્જસ્સ અવિજ્જા વિહતા વિનટ્ઠાતિ અત્થો. કસ્મા? યસ્મા વિજ્જા ઉપ્પન્ના. ઇતરસ્મિમ્પિ પદદ્વયે એસેવ નયો. યથા તન્તિ એત્થ યથાતિ ઓપમ્મં, તન્તિ નિપાતમત્તં. સતિયા અવિપ્પવાસેન અપ્પમત્તસ્સ. વીરિયાતાપેન આતાપિનો. કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખતાય પહિતત્તસ્સ. પેસિતત્તસ્સાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા અપ્પમત્તસ્સ આતાપિનો પહિતત્તસ્સ વિહરતો અવિજ્જા વિહઞ્ઞેય્ય, વિજ્જા ઉપ્પજ્જેય્ય. તમો વિહઞ્ઞેય્ય, આલોકો ઉપ્પજ્જેય્ય, એવમેવ તસ્સ અવિજ્જા વિહતા, વિજ્જા ઉપ્પન્ના. તમો વિહતો, આલોકો ઉપ્પન્નો. એતસ્સ તેન પધાનાનુયોગસ્સ અનુરૂપમેવ ફલં લદ્ધન્તિ.

ચુતૂપપાતકથાયં વિજ્જાતિ દિબ્બચક્ખુઞાણવિજ્જા. અવિજ્જાતિ સત્તાનં ચુતિપટિસન્ધિપ્પટિચ્છાદિકા અવિજ્જા. સેસં વુત્તનયમેવ.

તતિયવિજ્જાય સો એવં સમાહિતે ચિત્તેતિ વિપસ્સનાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં વેદિતબ્બં. આસવાનં ખયઞાણાયાતિ અરહત્તમગ્ગઞાણત્થાય. અરહત્તમગ્ગો હિ આસવવિનાસનતો આસવાનં ખયોતિ વુચ્ચતિ, તત્ર ચેતં ઞાણં તત્થ પરિયાપન્નત્તાતિ. ચિત્તં અભિનિન્નામેતીતિ વિપસ્સનાચિત્તં અભિનીહરતિ. સો ઇદં દુક્ખન્તિ એવમાદીસુ એત્તકં દુક્ખં, ન ઇતો ભિય્યોતિ સબ્બમ્પિ દુક્ખસચ્ચં સરસલક્ખણપ્પટિવેધેન યથાભૂતં પજાનાતિ પટિવિજ્ઝતિ, તસ્સ ચ દુક્ખસ્સ નિબ્બત્તિકં તણ્હં ‘‘અયં દુક્ખસમુદયો’’તિ, તદુભયમ્પિ યં ઠાનં પત્વા નિરુજ્ઝતિ, તં તેસં અપવત્તિં નિબ્બાનં ‘‘અયં દુક્ખનિરોધો’’તિ. તસ્સ ચ સમ્પાપકં અરિયમગ્ગં ‘‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ સરસલક્ખણપ્પટિવેધેન યથાભૂતં પજાનાતિ પટિવિજ્ઝતીતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

એવં સરૂપતો સચ્ચાનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ કિલેસવસેન પરિયાયતો દસ્સેન્તો ઇમે આસવાતિઆદિમાહ. તસ્સ એવં જાનતો એવં પસ્સતોતિ તસ્સ ભિક્ખુનો એવં જાનન્તસ્સ એવં પસ્સન્તસ્સ. સહ વિપસ્સનાય કોટિપ્પત્તં મગ્ગં કથેસિ. કામાસવાતિ કામાસવતો. વિમુચ્ચતીતિ ઇમિના મગ્ગક્ખણં દસ્સેતિ. મગ્ગક્ખણે હિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, ફલક્ખણે વિમુત્તં હોતિ. વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણન્તિ ઇમિના પચ્ચવેક્ખણઞાણં દસ્સેતિ. ખીણા જાતીતિઆદીહિ તસ્સ ભૂમિં. તેન હિ ઞાણેન સો પચ્ચવેક્ખન્તો ખીણા જાતીતિઆદીનિ પજાનાતિ. કતમા પનસ્સ જાતિ ખીણા, કથઞ્ચ નં પજાનાતીતિ? ન તાવસ્સ અતીતા જાતિ ખીણા પુબ્બેવ ખીણત્તા, ન અનાગતા, અનાગતે વાયામાભાવતો, ન પચ્ચુપ્પન્ના, વિજ્જમાનત્તા. યા પન મગ્ગસ્સ અભાવિતત્તા ઉપ્પજ્જેય્ય એકચતુપઞ્ચવોકારભવેસુ એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધપ્પભેદા જાતિ, સા મગ્ગસ્સ ભાવિતત્તા અનુપ્પાદધમ્મતં આપજ્જનેન ખીણા. તં સો મગ્ગભાવનાય પહીનકિલેસે પચ્ચવેક્ખિત્વા કિલેસાભાવે વિજ્જમાનમ્પિ કમ્મં આયતિઅપ્પટિસન્ધિકં હોતીતિ જાનન્તો પજાનાતિ.

વુસિતન્તિ વુત્થં પરિવુત્થં, કતં ચરિતં નિટ્ઠિતન્તિ અત્થો. બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં. પુથુજ્જનકલ્યાણકેન હિ સદ્ધિં સત્ત સેક્ખા બ્રહ્મચરિયવાસં વસન્તિ નામ, ખીણાસવો વુત્થવાસો. તસ્મા સો અત્તનો બ્રહ્મચરિયવાસં પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘વુસિતં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ પજાનાતિ. કતં કરણીયન્તિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવનાભિસમયવસેન સોળસવિધમ્પિ કિચ્ચં નિટ્ઠાપિતન્તિ અત્થો. પુથુજ્જનકલ્યાણકાદયો હિ તં કિચ્ચં કરોન્તિ, ખીણાસવો કતકરણીયો. તસ્મા સો અત્તનો કરણીયં પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘કતં કરણીય’’ન્તિ પજાનાતિ. નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ પુન ઇત્થભાવાય, એવં સોળસવિધકિચ્ચભાવાય કિલેસક્ખયાય વા મગ્ગભાવનાકિચ્ચં મે નત્થીતિ પજાનાતિ. અથ વા ઇત્થત્તાયાતિ ઇત્થભાવતો, ઇમસ્મા એવં પકારા ઇદાનિ વત્તમાનક્ખન્ધસન્તાના અપરં ખન્ધસન્તાનં મય્હં નત્થિ, ઇમે પન પઞ્ચક્ખન્ધા પરિઞ્ઞાતા તિટ્ઠન્તિ છિન્નમૂલકા રુક્ખા વિય. તે ચરિમકવિઞ્ઞાણનિરોધેન અનુપાદાનો વિય જાતવેદો નિબ્બાયિસ્સન્તીતિ પજાનાતિ. ઇધ વિજ્જાતિ અરહત્તમગ્ગઞાણવિજ્જા. અવિજ્જાતિ ચતુસચ્ચપ્પટિચ્છાદિકા અવિજ્જા. સેસં વુત્તનયમેવ.

અનુચ્ચાવચસીલસ્સાતિ યસ્સ સીલં કાલેન હાયતિ, કાલેન વડ્ઢતિ, સો ઉચ્ચાવચસીલો નામ હોતિ. ખીણાસવસ્સ પન સીલં એકન્તવડ્ઢિતમેવ. તસ્મા સો અનુચ્ચાવચસીલો નામ હોતિ. વસીભૂતન્તિ વસિપ્પત્તં. સુસમાહિતન્તિ સુટ્ઠુ સમાહિતં, આરમ્મણમ્હિ સુટ્ઠપિતં. ધીરન્તિ ધિતિસમ્પન્નં. મચ્ચુહાયિનન્તિ મચ્ચું જહિત્વા ઠિતં. સબ્બપ્પહાયિનન્તિ સબ્બે પાપધમ્મે પજહિત્વા ઠિતં. બુદ્ધન્તિ ચતુસચ્ચબુદ્ધં. અન્તિમદેહિનન્તિ સબ્બપચ્છિમસરીરધારિનં. તં નમસ્સન્તિ ગોતમન્તિ તં ગોતમગોત્તં બુદ્ધસાવકા નમસ્સન્તિ. અથ વા ગોતમબુદ્ધસ્સ સાવકોપિ ગોતમો, તં ગોતમં દેવમનુસ્સા નમસ્સન્તીતિ અત્થો.

પુબ્બેનિવાસન્તિ પુબ્બેનિવુત્થક્ખન્ધપરમ્પરં. યોવેતીતિ યો અવેતિ અવગચ્છતિ. યોવેદીતિપિ પાઠો. યો અવેદિ, વિદિતં પાકટં કત્વા ઠિતોતિ અત્થો. સગ્ગાપાયઞ્ચ પસ્સતીતિ છ કામાવચરે નવ બ્રહ્મલોકે ચત્તારો ચ અપાયે પસ્સતિ. જાતિક્ખયં પત્તોતિ અરહત્તં પત્તો. અભિઞ્ઞાવોસિતોતિ જાનિત્વા કિચ્ચવોસાનેન વોસિતો. મુનીતિ મોનેય્યેન સમન્નાગતો ખીણાસવમુનિ. એતાહીતિ હેટ્ઠા નિદ્દિટ્ઠાહિ પુબ્બેનિવાસઞાણાદીહિ. નાઞ્ઞં લપિતલાપનન્તિ યો પનઞ્ઞો તેવિજ્જોતિ અઞ્ઞેહિ લપિતવચનમત્તમેવ લપતિ, તમહં તેવિજ્જોતિ ન વદામિ, અત્તપચ્ચક્ખતો ઞત્વા પરસ્સપિ તિસ્સો વિજ્જા કથેન્તમેવાહં તેવિજ્જોતિ વદામીતિ અત્થો. કલન્તિ કોટ્ઠાસં. નાગ્ઘતીતિ ન પાપુણાતિ. ઇદાનિ બ્રાહ્મણો ભગવતો કથાય પસન્નો પસન્નાકારં કરોન્તો અભિક્કન્તન્તિઆદિમાહ.

૯. જાણુસ્સોણિસુત્તવણ્ણના

૬૦. નવમે યસ્સસ્સૂતિ યસ્સ ભવેય્યું. યઞ્ઞોતિઆદીસુ યજિતબ્બોતિ યઞ્ઞો, દેય્યધમ્મસ્સેતં નામં. સદ્ધન્તિ મતકભત્તં. થાલિપાકોતિ વરપુરિસાનં દાતબ્બયુત્તં ભત્તં. દેય્યધમ્મન્તિ વુત્તાવસેસં યંકિઞ્ચિ દેય્યધમ્મં નામ. તેવિજ્જેસુ બ્રાહ્મણેસુ દાનં દદેય્યાતિ સબ્બમેતં દાનં તેવિજ્જેસુ દદેય્ય, તેવિજ્જા બ્રાહ્મણાવ પટિગ્ગહેતું યુત્તાતિ દસ્સેતિ. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયમેવાતિ.

૧૦. સઙ્ગારવસુત્તવણ્ણના

૬૧. દસમે સઙ્ગારવોતિ એવંનામકો રાજગહનગરે જિણ્ણપટિસઙ્ખરણકારકો આયુત્તકબ્રાહ્મણો. ઉપસઙ્કમીતિ ભુત્તપાતરાસો હુત્વા મહાજનપરિવુતો ઉપસઙ્કમિ. મયમસ્સૂતિ એત્થ અસ્સૂતિ નિપાતમત્તં, મયં, ભો ગોતમ, બ્રાહ્મણા નામાતિ ઇદમેવ અત્થપદં. યઞ્ઞં યજામાતિ બાહિરસમયે સબ્બચતુક્કેન સબ્બટ્ઠકેન સબ્બસોળસકેન સબ્બદ્વત્તિંસાય સબ્બચતુસટ્ઠિયા સબ્બસતેન સબ્બપઞ્ચસતેનાતિ ચ એવં પાણઘાતપટિસંયુત્તો યઞ્ઞો નામ હોતિ. તં સન્ધાયેવમાહ. અનેકસારીરિકન્તિ અનેકસરીરસમ્ભવં. યદિદન્તિ યા એસા. યઞ્ઞાધિકરણન્તિ યજનકારણા ચેવ યાજનકારણા ચાતિ અત્થો. એકસ્મિઞ્હિ બહૂનં દદન્તેપિ દાપેન્તેપિ બહૂસુપિ બહૂનં દેન્તેસુપિ દાપેન્તેસુપિ પુઞ્ઞપટિપદા અનેકસારીરિકા નામ હોતિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં. તુય્હઞ્ચ તુય્હઞ્ચ યજામીતિ વદન્તસ્સાપિ ત્વઞ્ચ ત્વઞ્ચ યજાહીતિ આણાપેન્તસ્સાપિ ચ અનેકસારીરિકાવ હોતિ. તમ્પિ સન્ધાયેતં વુત્તં. યસ્સ વા તસ્સ વાતિ યસ્મા વા તસ્મા વા. એકમત્તાનં દમેતીતિ અત્તનો ઇન્દ્રિયદમનવસેન એકં અત્તાનમેવ દમેતિ. એકમત્તાનં સમેતીતિ અત્તનો રાગાદિસમનવસેન એકં અત્તાનમેવ સમેતિ. પરિનિબ્બાપેતીતિ રાગાદિપરિનિબ્બાનેનેવ પરિનિબ્બાપેતિ. એવમસ્સાયન્તિ એવં સન્તેપિ અયં.

એવમિદં બ્રાહ્મણસ્સ કથં સુત્વા સત્થા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં બ્રાહ્મણો પસુઘાતકસંયુત્તં મહાયઞ્ઞં અનેકસારીરિકં પુઞ્ઞપટિપદં વદેતિ, પબ્બજ્જામૂલકં પન પુઞ્ઞુપ્પત્તિપટિપદં એકસારીરિકન્તિ વદેતિ. નેવાયં એકસારીરિકં જાનાતિ, ન અનેકસારીરિકં, હન્દસ્સ એકસારીરિકઞ્ચ અનેકસારીરિકઞ્ચ પટિપદં દેસેસ્સામી’’તિ ઉપરિ દેસનં વડ્ઢેન્તો તેન હિ બ્રાહ્મણાતિઆદિમાહ. તત્થ યથા તે ખમેય્યાતિ યથા તુય્હં રુચ્ચેય્ય. ઇધ તથાગતો લોકે ઉપ્પજ્જતીતિઆદિ વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતમેવ. એથાયં મગ્ગોતિ એથ તુમ્હે, અહમનુસાસામિ, અયં મગ્ગો. અયં પટિપદાતિ તસ્સેવ વેવચનં. યથા પટિપન્નોતિ યેન મગ્ગેન પટિપન્નો. અનુત્તરં બ્રહ્મચરિયોગધન્તિ અરહત્તમગ્ગસઙ્ખાતસ્સ બ્રહ્મચરિયસ્સ અનુત્તરં ઓગધં ઉત્તમપતિટ્ઠાભૂતં નિબ્બાનં. ઇચ્ચાયન્તિ ઇતિ અયં.

અપ્પટ્ઠતરાતિ યત્થ બહૂહિ વેય્યાવચ્ચકરેહિ વા ઉપકરણેહિ વા અત્થો નત્થિ. અપ્પસમારમ્ભતરાતિ યત્થ બહૂનં કમ્મચ્છેદવસેન પીળાસઙ્ખાતો સમારમ્ભો નત્થિ. સેય્યથાપિ ભવં ગોતમો, ભવં ચાનન્દો, એતે મે પુજ્જાતિ યથા ભવં ગોતમો, ભવઞ્ચાનન્દો, એવરૂપા મમ પૂજિતા, તુમ્હેયેવ દ્વે જના મય્હં પુજ્જા ચ પાસંસા ચાતિ ઇમમત્થં સન્ધાયેતં વદતિ. તસ્સ કિર એવં અહોસિ – ‘‘આનન્દત્થેરો મંયેવ ઇમં પઞ્હં કથાપેતુકામો, અત્તનો ખો પન વણ્ણે વુત્તે પદુસ્સનકો નામ નત્થી’’તિ. તસ્મા પઞ્હં અકથેતુકામો વણ્ણભણનેન વિક્ખેપં કરોન્તો એવમાહ.

ન ખો ત્યાહન્તિ ન ખો તે અહં. થેરોપિ કિર ચિન્તેસિ – ‘‘અયં બ્રાહ્મણો પઞ્હં અકથેતુકામો પરિવત્તતિ, ઇમં પઞ્હં એતંયેવ કથાપેસ્સામી’’તિ. તસ્મા નં એવમાહ.

સહધમ્મિકન્તિ સકારણં. સંસાદેતીતિ સંસીદાપેતિ. નો વિસ્સજ્જેતીતિ ન કથેતિ. યંનૂનાહં પરિમોચેય્યન્તિ યંનૂનાહં ઉભોપેતે વિહેસતો પરિમોચેય્યં. બ્રાહ્મણો હિ આનન્દેન પુચ્છિતં પઞ્હં અકથેન્તો વિહેસેતિ, આનન્દોપિ બ્રાહ્મણં અકથેન્તં કથાપેન્તો. ઇતિ ઉભોપેતે વિહેસતો મોચેસ્સામીતિ ચિન્તેત્વા એવમાહ. કા ન્વજ્જાતિ કા નુ અજ્જ. અન્તરાકથા ઉદપાદીતિ અઞ્ઞિસ્સા કથાય અન્તરન્તરે કતરા કથા ઉપ્પજ્જીતિ પુચ્છતિ. તદા કિર રાજન્તેપુરે તીણિ પાટિહારિયાનિ આરબ્ભ કથા ઉદપાદિ, તં પુચ્છામીતિ સત્થા એવમાહ. અથ બ્રાહ્મણો ‘‘ઇદાનિ વત્તું સક્ખિસ્સામી’’તિ રાજન્તેપુરે ઉપ્પન્નં કથં આરોચેન્તો અયં ખ્વજ્જ, ભો ગોતમાતિઆદિમાહ. તત્થ અયં ખ્વજ્જાતિ અયં ખો અજ્જ. પુબ્બે સુદન્તિ એત્થ સુદન્તિ નિપાતમત્તં. ઉત્તરિ મનુસ્સધમ્માતિ દસકુસલકમ્મપથસઙ્ખાતા મનુસ્સધમ્મા ઉત્તરિં. ઇદ્ધિપાટિહારિયં દસ્સેસુન્તિ ભિક્ખાચારં ગચ્છન્તા આકાસેનેવ ગમિંસુ ચેવ આગમિંસુ ચાતિ એવં પુબ્બે પવત્તં આકાસગમનં સન્ધાયેવમાહ. એતરહિ પન બહુતરા ચ ભિક્ખૂતિ ઇદં સો બ્રાહ્મણો ‘‘પુબ્બે ભિક્ખૂ ‘ચત્તારો પચ્ચયે ઉપ્પાદેસ્સામા’તિ મઞ્ઞે એવમકંસુ, ઇદાનિ પચ્ચયાનં ઉપ્પન્નભાવં ઞત્વા સોપ્પેન ચેવ પમાદેન ચ વીતિનામેન્તી’’તિ લદ્ધિયા એવમાહ.

પાટિહારિયાનીતિ પચ્ચનીકપટિહરણવસેન પાટિહારિયાનિ. ઇદ્ધિપાટિહારિયન્તિ ઇજ્ઝનવસેન ઇદ્ધિ, પટિહરણવસેન પાટિહારિયં, ઇદ્ધિયેવ પાટિહારિયં ઇદ્ધિપાટિહારિયં. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. અનેકવિહિતં ઇદ્ધિવિધન્તિઆદીનં અત્થો ચેવ ભાવનાનયો ચ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૩૬૫) વિત્થારિતોવ.

નિમિત્તેન આદિસતીતિ આગતનિમિત્તેન વા ગતનિમિત્તેન વા ઠિતનિમિત્તેન વા ‘‘ઇદં નામ ભવિસ્સતી’’તિ કથેતિ. તત્રિદં વત્થુ – એકો કિર રાજા તિસ્સો મુત્તા ગહેત્વા પુરોહિતં પુચ્છિ ‘‘કિં મે, આચરિય, હત્થે’’તિ. સો ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેસિ, તેન ચ સમયેન એકા સરબૂ ‘‘મક્ખિકં ગહેસ્સામી’’તિ પક્ખન્તા, ગહણકાલે મક્ખિકા પલાતા. સો મક્ખિકાય મુત્તત્તા ‘‘મુત્તા મહારાજા’’તિ આહ. મુત્તા તાવ હોન્તુ, કતિ મુત્તાતિ. સો પુન નિમિત્તં ઓલોકેસિ. અથાવિદૂરે કુક્કુટો તિક્ખત્તું સદ્દં નિચ્છારેસિ. બ્રાહ્મણો ‘‘તિસ્સો મહારાજા’’તિ આહ. એવં એકચ્ચો આગતનિમિત્તેન કથેતિ. એતેનુપાયેન ગતઠિતનિમિત્તેહિપિ કથનં વેદિતબ્બં. એવમ્પિ તે મનોતિ એવં તવ મનો સોમનસ્સિતો વા દોમનસ્સિતો વા કામવિતક્કાદિસંયુત્તો વાતિ. દુતિયં તસ્સેવ વેવચનં. ઇતિપિ તે ચિત્તન્તિ ઇતિપિ તવ ચિત્તં, ઇમઞ્ચ ઇમઞ્ચ અત્થં ચિન્તયમાનં પવત્તતીતિ અત્થો. બહું ચેપિ આદિસતીતિ બહું ચેપિ કથેતિ. તથેવ તં હોતીતિ યથા કથિતં, તથેવ હોતિ.

અમનુસ્સાનન્તિ યક્ખપિસાચાદીનં. દેવતાનન્તિ ચાતુમહારાજિકાદીનં. સદ્દં સુત્વાતિ અઞ્ઞસ્સ ચિત્તં ઞત્વા કથેન્તાનં સુત્વા. વિતક્કવિપ્ફારસદ્દન્તિ વિતક્કવિપ્ફારવસેન ઉપ્પન્નં વિપ્પલપન્તાનં સુત્તપ્પમત્તાદીનં સદ્દં. સુત્વાતિ તં સુત્વા. યં વિતક્કયતો તસ્સ સો સદ્દો ઉપ્પન્નો, તસ્સ વસેન ‘‘એવમ્પિ તે મનો’’તિઆદિસતિ.

તત્રિમાનિ વત્થૂનિ – એકો કિર મનુસ્સો ‘‘અટ્ટં કરિસ્સામી’’તિ ગામા નગરં ગચ્છન્તો નિક્ખન્તટ્ઠાનતો પટ્ઠાય ‘‘વિનિચ્છયસભાયં રઞ્ઞો ચ રાજમહામત્તાનઞ્ચ ઇદં કથેસ્સામિ ઇદં કથેસ્સામી’’તિ વિતક્કેન્તો રાજકુલં ગતો વિય રઞ્ઞો પુરતો ઠિતો વિય અટ્ટકારકેન સદ્ધિં કથેન્તો વિય ચ અહોસિ, તસ્સ તં વિતક્કવિપ્ફારવસેન નિચ્છરન્તં સદ્દં સુત્વા એકો પુરિસો ‘‘કેનટ્ઠેન ગચ્છસી’’તિ આહ. અટ્ટકમ્મેનાતિ. ગચ્છ, જયો તે ભવિસ્સતીતિ. સો ગન્ત્વા અટ્ટં કત્વા જયમેવ પાપુણિ.

અપરોપિ થેરો મોળિયગામે પિણ્ડાય ચરિ. અથ નં નિક્ખમન્તં એકા દારિકા અઞ્ઞવિહિતા ન અદ્દસ. સો ગામદ્વારે ઠત્વા નિવત્તિત્વા ઓલોકેત્વા તં દિસ્વા વિતક્કેન્તો અગમાસિ. ગચ્છન્તોયેવ ચ ‘‘કિં નુ ખો કુરુમાના દારિકા ન અદ્દસા’’તિ વચીભેદં અકાસિ. પસ્સે ઠિતો એકો પુરિસો સુત્વા ‘‘તુમ્હે, ભન્તે, મોળિયગામે ચરિત્થા’’તિ આહ.

મનોસઙ્ખારા પણિહિતાતિ ચિત્તસઙ્ખારા સુટ્ઠપિતા. વિતક્કેસ્સતીતિ વિતક્કયિસ્સતિ પવત્તયિસ્સતીતિ પજાનાતિ. પજાનન્તો ચ આગમનેન જાનાતિ, પુબ્બભાગેન જાનાતિ, અન્તોસમાપત્તિયં ચિત્તં અપલોકેત્વા જાનાતિ. આગમનેન જાનાતિ નામ કસિણપરિકમ્મકાલેયેવ ‘‘યેનાકારેનેસ કસિણભાવનં આરદ્ધો પઠમજ્ઝાનં વા…પે… ચતુત્થજ્ઝાનં વા અટ્ઠ વા સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેસ્સતી’’તિ જાનાતિ. પુબ્બભાગેન જાનાતિ નામ પઠમવિપસ્સનાય આરદ્ધાયયેવ જાનાતિ, ‘‘યેનાકારેન એસ વિપસ્સનં આરદ્ધો સોતાપત્તિમગ્ગં વા નિબ્બત્તેસ્સતિ…પે… અરહત્તમગ્ગં વા નિબ્બત્તેસ્સતી’’તિ જાનાતિ. અન્તોસમાપત્તિયં ચિત્તં ઓલોકેત્વા જાનાતિ નામ – ‘‘યેનાકારેન ઇમસ્સ મનોસઙ્ખારા સુટ્ઠપિતા, ઇમસ્સ નામ ચિત્તસ્સ અનન્તરા ઇમં નામ વિતક્કં વિતક્કેસ્સતિ, ઇતો વુટ્ઠિતસ્સ એતસ્સ હાનભાગિયો વા સમાધિ ભવિસ્સતિ ઠિતિભાગિયો વા વિસેસભાગિયો વા નિબ્બેધભાગિયો વા, અભિઞ્ઞાયો વા નિબ્બત્તેસ્સતી’’તિ જાનાતિ. તત્થ પુથુજ્જનો ચેતોપરિયઞાણલાભી પુથુજ્જનાનંયેવ ચિત્તં જાનાતિ, ન અરિયાનં. અરિયેસુપિ હેટ્ઠિમો ઉપરિમસ્સ ચિત્તં ન જાનાતિ, ઉપરિમો પન હેટ્ઠિમસ્સ જાનાતિ. એતેસુ ચ સોતાપન્નો સોતાપત્તિફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ…પે… અરહા અરહત્તફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ. ઉપરિમો હેટ્ઠિમં ન સમાપજ્જતિ. તેસઞ્હિ હેટ્ઠિમા હેટ્ઠિમા સમાપત્તિ તત્રવત્તિયેવ હોતિ. તથેવ તં હોતીતિ એતં એકંસેન તથેવ હોતિ. ચેતોપરિયઞાણવસેન ઞાતઞ્હિ અઞ્ઞથાભાવિ નામ નત્થિ.

એવં વિતક્કેથાતિ એવં નેક્ખમ્મવિતક્કાદયો પવત્તેન્તા વિતક્કેથ. મા એવં વિતક્કયિત્થાતિ એવં કામવિતક્કાદયો પવત્તેન્તા મા વિતક્કયિત્થ. એવં મનસિ કરોથાતિ એવં અનિચ્ચસઞ્ઞમેવ, દુક્ખસઞ્ઞાદીસુ વા અઞ્ઞતરં મનસિ કરોથ. મા એવન્તિ નિચ્ચન્તિઆદિના નયેન મા મનસા કરિત્થ. ઇદન્તિ ઇદં પઞ્ચકામગુણરાગં પજહથ. ઇદઞ્ચ ઉપસમ્પજ્જાતિ ઇદં ચતુમગ્ગફલપ્પભેદં લોકુત્તરધમ્મમેવ ઉપસમ્પજ્જ પાપુણિત્વા નિપ્ફાદેત્વા વિહરથ.

માયાસહધમ્મરૂપં વિય ખાયતીતિ માયાય સમાનકારણજાતિકં વિય હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ. માયાકારોપિ હિ ઉદકં ગહેત્વા તેલં કરોતિ, તેલં ગહેત્વા ઉદકન્તિ એવં અનેકરૂપં માયં દસ્સેતિ. ઇદમ્પિ પાટિહારિયં તથારૂપમેવાતિ. ઇદમ્પિ મે, ભો ગોતમ, પાટિહારિયં માયાસહધમ્મરૂપં વિય ખાયતીતિ ચિન્તામણિકવિજ્જાસરિક્ખકતં સન્ધાય એવં આહ. ચિન્તામણિકવિજ્જં જાનન્તાપિ હિ આગચ્છન્તમેવ દિસ્વા ‘‘અયં ઇદં નામ વિતક્કેન્તો આગચ્છતી’’તિ જાનન્તિ. તથા ‘‘ઇદં નામ વિતક્કેન્તો ઠિતો, ઇદં નામ વિતક્કેન્તો નિસિન્નો, ઇદં નામ વિતક્કેન્તો નિપન્નો’’તિ જાનન્તિ.

અભિક્કન્તતરન્તિ સુન્દરતરં. પણીતતરન્તિ ઉત્તમતરં. ભવઞ્હિ ગોતમો અવિતક્કં અવિચારન્તિ ઇધ બ્રાહ્મણો અવસેસં આદેસનાપાટિહારિયં બાહિરકન્તિ ન ગણ્હિ. ઇદઞ્ચ પન સબ્બં સો બ્રાહ્મણો તથાગતસ્સ વણ્ણં કથેન્તોયેવ આહ. અદ્ધા ખો ત્યાયન્તિ એકંસેનેવ તયા અયં. આસજ્જ ઉપનીય વાચા ભાસિતાતિ મમ ગુણે ઘટ્ટેત્વા મમેવ ગુણાનં સન્તિકં ઉપનીતા વાચા ભાસિતા. અપિચ ત્યાહં બ્યાકરિસ્સામીતિ અપિચ તે અહમેવ કથેસ્સામીતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

બ્રાહ્મણવગ્ગો પઠમો.

(૭) ૨. મહાવગ્ગો

૧. તિત્થાયતનસુત્તવણ્ણના

૬૨. દુતિયસ્સ પઠમે તિત્થાયતનાનીતિ તિત્થભૂતાનિ આયતનાનિ, તિત્થિયાનં વા આયતનાનિ. તત્થ તિત્થં જાનિતબ્બં, તિત્થકરા જાનિતબ્બા, તિત્થિયા જાનિતબ્બા, તિત્થિયસાવકા જાનિતબ્બા. તિત્થં નામ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો. તિત્થિકરા નામ તાસં દિટ્ઠીનં ઉપ્પાદકા. તિત્થિયા નામ યેસં તા દિટ્ઠિયો રુચ્ચન્તિ ખમન્તિ. તિત્થિયસાવકા નામ તેસં પચ્ચયદાયકા. આયતનન્તિ ‘‘કમ્બોજો અસ્સાનં આયતનં, ગુન્નં દક્ખિણાપથો આયતન’’ન્તિ એત્થ સઞ્જાતિટ્ઠાનં આયતનં નામ.

‘‘મનોરમે આયતને, સેવન્તિ નં વિહઙ્ગમા;

છાયં છાયત્થિનો યન્તિ, ફલત્થં ફલભોજિનો’’તિ. (અ. નિ. ૫.૩૮) –

એત્થ સમોસરણટ્ઠાનં. ‘‘પઞ્ચિમાનિ, ભિક્ખવે, વિમુત્તાયતનાની’’તિ (અ. નિ. ૫.૨૬) એત્થ કારણં. તં ઇધ સબ્બમ્પિ લબ્ભતિ. સબ્બેપિ હિ દિટ્ઠિગતિકા સઞ્જાયમાના ઇમેસુયેવ તીસુ ઠાનેસુ સઞ્જાયન્તિ, સમોસરણમાનાપિ એતેસુયેવ તીસુ ઠાનેસુ સમોસરન્તિ સન્નિપતન્તિ, દિટ્ઠિગતિકભાવે ચ નેસં એતાનેવ તીણિ કારણાનીતિ તિત્થભૂતાનિ સઞ્જાતિઆદિના અત્થેન આયતનાનીતિપિ તિત્થાયતનાનિ. તેનેવત્થેન તિત્થિયાનં આયતનાનીતિપિ તિત્થાયતનાનિ. સમનુયુઞ્જિયમાનાનીતિ કા નામેતા દિટ્ઠિયોતિ એવં પુચ્છિયમાનાનિ. સમનુગાહિયમાનાનીતિ કિંકારણા એતા દિટ્ઠિયો ઉપ્પન્નાતિ એવં સમ્મા અનુગ્ગાહિયમાનાનિ. સમનુભાસિયમાનાનીતિ પટિનિસ્સજ્જેથ એતાનિ પાપકાનિ દિટ્ઠિગતાનીતિ એવં સમ્મા અનુસાસિયમાનાનિ. અપિચ તીણિપિ એતાનિ અનુયોગપુચ્છાવેવચનાનેવ. તેન વુત્તં અટ્ઠકથાયં – ‘‘સમનુયુઞ્જતીતિ વા સમનુગ્ગાહતીતિ વા સમનુભાસતીતિ વા એસેસે એકટ્ઠે સમે સમભાગે તજ્જાતે તઞ્ઞેવા’’તિ.

પરમ્પિ ગન્ત્વાતિ આચરિયપરમ્પરા લદ્ધિપરમ્પરા અત્તભાવપરમ્પરાતિ એતેસુ યંકિઞ્ચિ પરમ્પરં ગન્ત્વાપિ. અકિરિયાય સણ્ઠહન્તીતિ અકિરિયમત્તે સંતિટ્ઠન્તિ. ‘‘અમ્હાકં આચરિયો પુબ્બેકતવાદી, અમ્હાકં પાચરિયો પુબ્બેકતવાદી, અમ્હાકં આચરિયપાચરિયો પુબ્બેકતવાદી. અમ્હાકં આચરિયો ઇસ્સરનિમ્માનવાદી, અમ્હાકં પાચરિયો ઇસ્સરનિમ્માનવાદી, અમ્હાકં આચરિયપાચરિયો ઇસ્સરનિમ્માનવાદી. અમ્હાકં આચરિયો અહેતુઅપચ્ચયવાદી, અમ્હાકં પાચરિયો અહેતુઅપચ્ચયવાદી, અમ્હાકં આચરિયપાચરિયો અહેતુઅપચ્ચયવાદી’’તિ એવં ગચ્છન્તાનિ હિ એતાનિ આચરિયપરમ્પરં ગચ્છન્તિ નામ. ‘‘અમ્હાકં આચરિયો પુબ્બેકતલદ્ધિકો, અમ્હાકં પાચરિયો…પે… અમ્હાકં આચરિયપાચરિયો અહેતુઅપચ્ચયલદ્ધિકો’’તિ એવં ગચ્છન્તાનિ લદ્ધિપરમ્પરં ગચ્છન્તિ નામ. ‘‘અમ્હાકં આચરિયસ્સ અત્તભાવો પુબ્બેકતહેતુ, અમ્હાકં પાચરિયસ્સ…પે… અમ્હાકં આચરિયપાચરિયસ્સ અત્તભાવો અહેતુ અપચ્ચયો’’તિ એવં ગચ્છન્તાનિ અત્તભાવપરમ્પરં ગચ્છન્તિ નામ. એવં પન સુવિદૂરમ્પિ ગચ્છન્તાનિ અકિરિયમત્તેયેવ સણ્ઠહન્તિ, એકોપિ એતેસં દિટ્ઠિગતિકાનં કત્તા વા કારેતા વા ન પઞ્ઞાયતિ.

પુરિસપુગ્ગલોતિ સત્તો. કામઞ્ચ પુરિસોતિપિ વુત્તે પુગ્ગલોતિપિ વુત્તે સત્તોયેવ વુત્તો હોતિ, અયં પન સમ્મુતિકથા નામ યો યથા જાનાતિ, તસ્સ તથા વુચ્ચતિ. પટિસંવેદેતીતિ અત્તનો સન્તાને ઉપ્પન્નં જાનાતિ પટિસંવિદિતં કરોતિ, અનુભવતિ વા. પુબ્બેકતહેતૂતિ પુબ્બેકતકારણા, પુબ્બેકતકમ્મપચ્ચયેનેવ પટિસંવેદેતીતિ અત્થો. ઇમિના કમ્મવેદનઞ્ચ કિરિયવેદનઞ્ચ પટિક્ખિપિત્વા એકં વિપાકવેદનમેવ સમ્પટિચ્છન્તિ. યે વા ઇમે પિત્તસમુટ્ઠાના આબાધા સેમ્હસમુટ્ઠાના વાતસમુટ્ઠાના સન્નિપાતિકા ઉતુપરિણામજા વિસમપરિહારજા ઓપક્કમિકા આબાધા કમ્મવિપાકજા આબાધાતિ અટ્ઠ રોગા વુત્તા, તેસુ સત્ત પટિક્ખિપિત્વા એકં વિપાકવેદનંયેવ સમ્પટિચ્છન્તિ. યેપિમે દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં ઉપપજ્જવેદનીયં અપરપરિયાયવેદનીયન્તિ તયો કમ્મરાસયો વુત્તા, તેસુપિ દ્વે પટિબાહિત્વા એકં અપરપરિયાયકમ્મંયેવ સમ્પટિચ્છન્તિ. યેપિમે દિટ્ઠધમ્મવેદનીયો વિપાકો ઉપપજ્જવેદનીયો અપરપરિયાયવેદનીયોતિ તયો વિપાકરાસયો વુત્તા, તેસુપિ દ્વે પટિબાહિત્વા એકં અપરપરિયાયવિપાકમેવ સમ્પટિચ્છન્તિ. યેપિમે કુસલચેતના અકુસલચેતના વિપાકચેતના કિરિયચેતનાતિ ચત્તારો ચેતનારાસયો વુત્તા, તેસુપિ તયો પટિબાહિત્વા એકં વિપાકચેતનંયેવ સમ્પટિચ્છન્તિ.

ઇસ્સરનિમ્માનહેતૂતિ ઇસ્સરનિમ્માનકારણા, ઇસ્સરેન નિમ્મિતત્તા પટિસંવેદેતીતિ અત્થો. અયં હિ તેસં અધિપ્પાયો – ઇમા તિસ્સો વેદના પચ્ચુપ્પન્ને અત્તના કતમૂલકેન વા આણત્તિમૂલકેન વા પુબ્બેકતેન વા અહેતુઅપચ્ચયા વા પટિસંવેદિતું નામ ન સક્કા, ઇસ્સરનિમ્માનકારણાયેવ પન ઇમા પટિસંવેદેતીતિ. એવંવાદિનો પનેતે હેટ્ઠા વુત્તેસુ અટ્ઠસુ રોગેસુ એકમ્પિ અસમ્પટિચ્છિત્વા સબ્બે પટિબાહન્તિ, હેટ્ઠા વુત્તેસુ ચ તીસુ કમ્મરાસીસુ તીસુ વિપાકરાસીસુ ચતૂસુ ચેતનારાસીસુ એકમ્પિ અસમ્પટિચ્છિત્વા સબ્બેપિ પટિબાહન્તિ.

અહેતુઅપચ્ચયાતિ હેતુઞ્ચ પચ્ચયઞ્ચ વિના, અકારણેનેવ પટિસંવેદેતીતિ અત્થો. અયઞ્હિ નેસં અધિપ્પાયો – ઇમા તિસ્સો વેદના પચ્ચુપ્પન્ને અત્તના કતમૂલકેન વા આણત્તિમૂલકેન વા પુબ્બેકતેન વા ઇસ્સરનિમ્માનહેતુના વા પટિસંવેદિતું નામ ન સક્કા, અહેતુઅપચ્ચયાયેવ પન ઇમા પટિસંવેદેતીતિ. એવંવાદિનો પનેતે હેટ્ઠા વુત્તેસુ રોગાદીસુ એકમ્પિ અસમ્પટિચ્છિત્વા સબ્બં પટિબાહન્તિ.

એવં સત્થા માતિકં નિક્ખિપિત્વા ઇદાનિ તં વિભજિત્વા દસ્સેતું તત્ર, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ એવં વદામીતિ લદ્ધિપતિટ્ઠાપનત્થં એવં વદામીતિ દસ્સેતિ. લદ્ધિઞ્હિ અપ્પતિટ્ઠાપેત્વા નિગ્ગય્હમાના લદ્ધિતો લદ્ધિં સઙ્કમન્તિ, ભો ગોતમ, ન મયં પુબ્બેકતવાદં વદામાતિઆદીનિ વદન્તિ. લદ્ધિયા પન પતિટ્ઠાપિતાય સઙ્કમિતું અલભન્તા સુનિગ્ગહિતા હોન્તિ, ઇતિ નેસં લદ્ધિપતિટ્ઠાપનત્થં એવં વદામીતિ આહ. તેનહાયસ્મન્તોતિ તેન હિ આયસ્મન્તો. કિં વુત્તં હોતિ – યદિ એતં સચ્ચં, એવં સન્તે તેન તુમ્હાકં વાદેન. પાણાતિપાતિનો ભવિસ્સન્તિ પુબ્બેકતહેતૂતિ યે કેચિ લોકે પાણં અતિપાતેન્તિ, સબ્બે તે પુબ્બેકતહેતુ પાણાતિપાતિનો ભવિસ્સન્તિ. કિંકારણા? ન હિ પાણાતિપાતકમ્મં અત્તના કતમૂલકેન ન આણત્તિમૂલકેન ન ઇસ્સરનિમ્માનહેતુના ન અહેતુઅપચ્ચયા સક્કા પટિસંવેદેતું, પુબ્બેકતહેતુયેવ પટિસંવેદેતીતિ અયં વો લદ્ધિ. યથા ચ પાણાતિપાતિનો, એવં પાણાતિપાતા વિરમન્તાપિ પુબ્બેકતહેતુયેવ વિરમિસ્સન્તીતિ. ઇતિ ભગવા તેસંયેવ લદ્ધિં ગહેત્વા તેસં નિગ્ગહં આરોપેતિ. ઇમિના નયેન અદિન્નાદાયિનોતિઆદીસુપિ યોજના વેદિતબ્બા.

સારતો પચ્ચાગચ્છતન્તિ સારભાવેન ગણ્હન્તાનં. છન્દોતિ કત્તુકમ્યતાછન્દો. ઇદં વા કરણીયં ઇદં વા અકરણીયન્તિ એત્થ અયં અધિપ્પાયો – ઇદં વા કરણીયન્તિ કત્તબ્બસ્સ કરણત્થાય, ઇદં વા અકરણીયન્તિ અકત્તબ્બસ્સ અકરણત્થાય કત્તુકમ્યતા વા પચ્ચત્તપુરિસકારો વા ન હોતિ. છન્દવાયામેસુ વા અસન્તેસુ ‘‘ઇદં કત્તબ્બ’’ન્તિપિ ‘‘ઇદં ન કત્તબ્બ’’ન્તિપિ ન હોતિ. ઇતિ કરણીયાકરણીયે ખો પન સચ્ચતો થેતતો અનુપલબ્ભિયમાનેતિ એવં કત્તબ્બે ચ અકત્તબ્બે ચ ભૂતતો થિરતો અપઞ્ઞાયમાને અલબ્ભમાને. યદિ હિ કત્તબ્બં કાતું અકત્તબ્બતો ચ વિરમિતું લભેય્ય, કરણીયાકરણીયં સચ્ચતો થેતતો ઉપલબ્ભેય્ય. યસ્મા પન ઉભયમ્પિ તં એસ નુપલબ્ભતિ, તસ્મા તં સચ્ચતો થેતતો ન ઉપલબ્ભતિ, એવં તસ્મિં ચ અનુપલબ્ભિયમાનેતિ અત્થો. મુટ્ઠસ્સતીનન્તિ નટ્ઠસ્સતીનં વિસ્સટ્ઠસ્સતીનં. અનારક્ખાનં વિહરતન્તિ છસુ દ્વારેસુ નિરારક્ખાનં વિહરન્તાનં. ન હોતિ પચ્ચત્તં સહધમ્મિકો સમણવાદોતિ એવં ભૂતાનં તુમ્હાકં વા અઞ્ઞેસં વા મયં સમણાતિ પચ્ચત્તં સકારણો સમણવાદો ન હોતિ ન ઇજ્ઝતિ. સમણાપિ હિ પુબ્બેકતકારણાયેવ હોન્તિ, અસ્સમણાપિ પુબ્બેકતકારણાયેવાતિ. સહધમ્મિકોતિ સકારણો. નિગ્ગહો હોતીતિ મમ નિગ્ગહો હોતિ, તે પન નિગ્ગહિતા હોન્તીતિ.

એવં પુબ્બેકતવાદિનો નિગ્ગહેત્વા ઇદાનિ ઇસ્સરનિમ્માનવાદિનો નિગ્ગહેતું તત્ર, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તસ્સત્થો પુબ્બેકતવાદે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો, તથા અહેતુકવાદેપિ.

એવં ઇમેસં તિત્થાયતનાનં પરમ્પિ ગન્ત્વા અકિરિયાય સણ્ઠહનભાવેન તુચ્છભાવં અનિય્યાનિકભાવં, અસારભાવેન થુસકોટ્ટનસદિસતં આપજ્જનભાવેન અગ્ગિસઞ્ઞાય ધમમાનખજ્જુપનકસરિક્ખતં તંદિટ્ઠિકાનં પુરિમસ્સપિ મજ્ઝિમસ્સપિ પચ્છિમસ્સપિ અત્થદસ્સનતાય અભાવેન અન્ધવેણૂપમતં સદ્દમત્તેનેવ તાનિ ગહેત્વા સારદિટ્ઠિકાનં પથવિયં પતિતસ્સ બેલુવપક્કસ્સ દદ્દભાયિતસદ્દં સુત્વા ‘‘પથવી સંવટ્ટમાના આગચ્છતી’’તિ સઞ્ઞાય પલાયન્તેન સસકેન સરિક્ખભાવઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ અત્તના દેસિતસ્સ ધમ્મસ્સ સારભાવઞ્ચેવ નિય્યાનિકભાવઞ્ચ દસ્સેતું અયં ખો પન, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ અનિગ્ગહિતોતિ અઞ્ઞેહિ અનિગ્ગહિતો નિગ્ગહેતું અસક્કુણેય્યો. અસંકિલિટ્ઠોતિ નિક્કિલેસો પરિસુદ્ધો, ‘‘સંકિલિટ્ઠં નં કરિસ્સામા’’તિ પવત્તેહિપિ તથા કાતું અસક્કુણેય્યો. અનુપવજ્જોતિ ઉપવાદવિનિમુત્તો. અપ્પટિકુટ્ઠોતિ ‘‘કિં ઇમિના હરથ ન’’ન્તિ એવં અપ્પટિબાહિતો, અનુપક્કુટ્ઠો વા. વિઞ્ઞૂહીતિ પણ્ડિતેહિ. અપણ્ડિતાનઞ્હિ અજાનિત્વા કથેન્તાનં વચનં અપ્પમાણં. તસ્મા વિઞ્ઞૂહીતિ આહ.

ઇદાનિ તસ્સ ધમ્મસ્સ દસ્સનત્થં ‘‘કતમો ચ, ભિક્ખવે’’તિ પઞ્હં પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમા છ ધાતુયો’’તિઆદિના નયેન માતિકં નિક્ખિપિત્વા યથાપટિપાટિયા વિભજિત્વા દસ્સેન્તો પુન ઇમા છ ધાતુયોતિઆદિમાહ. તત્થ ધાતુયોતિ સભાવા. નિજ્જીવનિસ્સત્તભાવપ્પકાસકો હિ સભાવટ્ઠો ધાત્વટ્ઠો નામ. ફસ્સાયતનાનીતિ વિપાકફસ્સાનં આકરટ્ઠેન આયતનાનિ. મનોપવિચારાતિ વિતક્કવિચારપાદેહિ અટ્ઠારસસુ ઠાનેસુ મનસ્સ ઉપવિચારા.

પથવીધાતૂતિ પતિટ્ઠાધાતુ. આપોધાતૂતિ આબન્ધનધાતુ. તેજોધાતૂતિ પરિપાચનધાતુ. વાયોધાતૂતિ વિત્થમ્ભનધાતુ. આકાસધાતૂતિ અસમ્ફુટ્ઠધાતુ. વિઞ્ઞાણધાતૂતિ વિજાનનધાતુ. એવમિદં ધાતુકમ્મટ્ઠાનં આગતં. તં ખો પનેતં સઙ્ખેપતો આગતટ્ઠાને સઙ્ખેપતોપિ વિત્થારતોપિ કથેતું વટ્ટતિ. વિત્થારતો આગતટ્ઠાને સઙ્ખેપતો કથેતું ન વટ્ટતિ, વિત્થારતોવ વટ્ટતિ. ઇમસ્મિં પન તિત્થાયતનસુત્તે ઇદં સઙ્ખેપતો છધાતુવસેન કમ્મટ્ઠાનં આગતં. તં ઉભયથાપિ કથેતું વટ્ટતિ.

સઙ્ખેપતો છધાતુવસેન કમ્મટ્ઠાનં પરિગ્ગણ્હન્તોપિ એવં પરિગ્ગણ્હાતિ – પથવીધાતુ આપોધાતુ તેજોધાતુ વાયોધાતૂતિ ઇમાનિ ચત્તારિ મહાભૂતાનિ, આકાસધાતુ ઉપાદારૂપં. એકસ્મિં ચ ઉપાદારૂપે દિટ્ઠે સેસાનિ તેવીસતિ દિટ્ઠાનેવાતિ સલ્લક્ખેતબ્બાનિ. વિઞ્ઞાણધાતૂતિ ચિત્તં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો હોતિ, તેન સહજાતા વેદના વેદનાક્ખન્ધો, સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ફસ્સો ચ ચેતના ચ સઙ્ખારક્ખન્ધોતિ ઇમે ચત્તારો અરૂપક્ખન્ધા નામ. ચત્તારિ પન મહાભૂતાનિ ચતુન્નઞ્ચ મહાભૂતાનં ઉપાદારૂપં રૂપક્ખન્ધો નામ. તત્થ ચત્તારો અરૂપક્ખન્ધા નામં, રૂપક્ખન્ધો રૂપન્તિ નામઞ્ચ રૂપઞ્ચાતિ દ્વેયેવ ધમ્મા હોન્તિ, તતો ઉદ્ધં સત્તો વા જીવો વા નત્થીતિ એવં એકસ્સ ભિક્ખુનો સઙ્ખેપતો છધાતુવસેન અરહત્તસમ્પાપકં કમ્મટ્ઠાનં વેદિતબ્બં.

વિત્થારતો પરિગ્ગણ્હન્તો પન ચત્તારિ મહાભૂતાનિ પરિગ્ગણ્હિત્વા આકાસધાતુપરિગ્ગહાનુસારેન તેવીસતિ ઉપાદારૂપાનિ પરિગ્ગણ્હાતિ. અથ નેસં પચ્ચયં ઉપપરિક્ખન્તો પુન ચત્તારેવ મહાભૂતાનિ દિસ્વા તેસુ પથવીધાતુ વીસતિકોટ્ઠાસા, આપોધાતુ દ્વાદસ, તેજોધાતુ ચત્તારો, વાયોધાતુ છકોટ્ઠાસાતિ કોટ્ઠાસવસેન સમોધાનેત્વા દ્વાચત્તાલીસ મહાભૂતાનિ ચ વવત્થપેત્વા તેસુ તેવીસતિ ઉપાદારૂપાનિ પક્ખિપિત્વા પઞ્ચસટ્ઠિ રૂપાનિ વવત્થપેતિ. તાનિ ચ વત્થુરૂપેન સદ્ધિં છસટ્ઠિ હોન્તીતિ છસટ્ઠિ રૂપાનિ પસ્સતિ. વિઞ્ઞાણધાતુ પન લોકિયચિત્તવસેન એકાસીતિ ચિત્તાનિ. તાનિ સબ્બાનિપિ વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો નામ હોતિ. તેહિ સહજાતા વેદનાદયોપિ તત્તકાયેવાતિ એકાસીતિ વેદના વેદનાક્ખન્ધો, એકાસીતિ સઞ્ઞા સઞ્ઞાક્ખન્ધો, એકાસીતિ ચેતના સઙ્ખારક્ખન્ધોતિ ઇમે ચત્તારો અરૂપક્ખન્ધા તેભૂમકવસેન ગય્હમાના ચતુવીસાધિકાનિ તીણિ ધમ્મસતાનિ હોન્તીતિ ઇતિ ઇમે ચ અરૂપધમ્મા છસટ્ઠિ ચ રૂપધમ્માતિ સબ્બેપિ સમોધાનેત્વા નામઞ્ચ રૂપઞ્ચાતિ દ્વેવ ધમ્મા હોન્તિ, તતો ઉદ્ધં સત્તો વા જીવો વા નત્થીતિ નામરૂપવસેન પઞ્ચક્ખન્ધે વવત્થપેત્વા તેસં પચ્ચયં પરિયેસન્તો અવિજ્જાપચ્ચયા તણ્હાપચ્ચયા કમ્મપચ્ચયા આહારપચ્ચયાતિ એવં પચ્ચયં દિસ્વા ‘‘અતીતેપિ ઇમેહિ પચ્ચયેહિ ઇદં વટ્ટં પવત્તિત્થ, અનાગતેપિ એતેહિ પચ્ચયેહિ પવત્તિસ્સતિ, એતરહિપિ એતેહિયેવ પવત્તતી’’તિ તીસુ કાલેસુ કઙ્ખં વિતરિત્વા અનુક્કમેન પટિપજ્જમાનો અરહત્તં પાપુણાતિ. એવં વિત્થારતોપિ છધાતુવસેન અરહત્તસમ્પાપકં કમ્મટ્ઠાનં વેદિતબ્બં.

ચક્ખુ ફસ્સાયતનન્તિ સુવણ્ણાદીનં સુવણ્ણાદિઆકરો વિય દ્વે ચક્ખુવિઞ્ઞાણાનિ દ્વે સમ્પટિચ્છનાનિ તીણિ સન્તીરણાનીતિ ઇમેહિ સત્તહિ વિઞ્ઞાણેહિ સહજાતાનં સત્તન્નં ફસ્સાનં સમુટ્ઠાનટ્ઠેન આકરોતિ આયતનં. સોતં ફસ્સાયતનન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. મનો ફસ્સાયતનન્તિ એત્થ પન દ્વાવીસતિ વિપાકફસ્સા યોજેતબ્બા. ઇતિ હિદં છફસ્સાયતનાનં વસેન કમ્મટ્ઠાનં આગતં. તં સઙ્ખેપતોપિ વિત્થારતોપિ કથેતબ્બં. સઙ્ખેપતો તાવ – એત્થ હિ પુરિમાનિ પઞ્ચ આયતનાનિ ઉપાદારૂપં, તેસુ દિટ્ઠેસુ અવસેસં ઉપાદારૂપં દિટ્ઠમેવ હોતિ. છટ્ઠં આયતનં ચિત્તં, તં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો હોતિ, તેન સહજાતા વેદનાદયો સેસા તયો અરૂપક્ખન્ધાતિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ સઙ્ખેપતો ચ વિત્થારતો ચ અરહત્તસમ્પાપકં કમ્મટ્ઠાનં વેદિતબ્બં.

ચક્ખુના રૂપં દિસ્વાતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન રૂપં પસ્સિત્વા. સોમનસ્સટ્ઠાનિયન્તિ સોમનસ્સસ્સ કારણભૂતં. ઉપવિચરતીતિ તત્થ મનં ચારેન્તો ઉપવિચરતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ ઇટ્ઠં વા હોતુ અનિટ્ઠં વા, યં રૂપં દિસ્વા સોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ, તં સોમનસ્સટ્ઠાનિયં નામ. યં દિસ્વા દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ, તં દોમનસ્સટ્ઠાનિયં નામ. યં દિસ્વા ઉપેક્ખા ઉપ્પજ્જતિ, તં ઉપેક્ખાટ્ઠાનિયં નામાતિ વેદિતબ્બં. સદ્દાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇતિ ઇદં સઙ્ખેપતો કમ્મટ્ઠાનં આગતં. તં ખો પનેતં સઙ્ખેપતો આગતટ્ઠાને સઙ્ખેપતોપિ વિત્થારતોપિ કથેતું વટ્ટતિ. વિત્થારતો આગતટ્ઠાને સઙ્ખેપતો કથેતું ન વટ્ટતિ. ઇમસ્મિં પન તિત્થાયતનસુત્તે ઇદં સઙ્ખેપતો અટ્ઠારસમનોપવિચારવસેન કમ્મટ્ઠાનં આગતં. તં સઙ્ખેપતોપિ વિત્થારતોપિ કથેતું વટ્ટતિ.

તત્થ સઙ્ખેપતો તાવ – ચક્ખુ સોતં ઘાનં જિવ્હા કાયો, રૂપં સદ્દો ગન્ધો રસોતિ ઇમાનિ નવ ઉપાદારૂપાનિ, તેસુ દિટ્ઠેસુ સેસં ઉપાદારૂપં દિટ્ઠમેવ હોતિ. ફોટ્ઠબ્બં તીણિ મહાભૂતાનિ, તેહિ દિટ્ઠેહિ ચતુત્થં દિટ્ઠમેવ હોતિ. મનો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, તેન સહજાતા વેદનાદયો તયો અરૂપક્ખન્ધાતિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ સઙ્ખેપતો ચ વિત્થારતો ચ અરહત્તસમ્પાપકં કમ્મટ્ઠાનં વેદિતબ્બં.

અરિયસચ્ચાનીતિ અરિયભાવકરાનિ, અરિયપટિવિદ્ધાનિ વા સચ્ચાનિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પનેતં પદં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૨૯) પકાસિતં. છન્નં, ભિક્ખવે, ધાતૂનન્તિ ઇદં કિમત્થં આરદ્ધં? સુખાવબોધનત્થં. યસ્સ હિ તથાગતો દ્વાદસપદં પચ્ચયાવટ્ટં કથેતુકામો હોતિ, તસ્સ ગબ્ભાવક્કન્તિ વટ્ટં દસ્સેતિ. ગબ્ભાવક્કન્તિ વટ્ટસ્મિં હિ દસ્સિતે કથેતુમ્પિ સુખં હોતિ પરં અવબોધે ઉતુમ્પીતિ સુખાવબોધનત્થં ઇદમારદ્ધન્તિ વેદિતબ્બં. તત્થ છન્નં ધાતૂનન્તિ હેટ્ઠા વુત્તાનંયેવ પથવીધાતુઆદીનં. ઉપાદાયાતિ પટિચ્ચ. એતેન પચ્ચયમત્તં દસ્સેતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ ‘‘છધાતુપચ્ચયા ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતી’’તિ. કસ્સ છન્નં ધાતૂનં પચ્ચયેન, કિં માતુ, ઉદાહુ પિતૂતિ? ન માતુ ન પિતુ, પટિસન્ધિગ્ગણ્હનકસત્તસ્સેવ પન છન્નં ધાતૂનં પચ્ચયેન ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ નામ હોતિ. ગબ્ભો ચ નામેસ નિરયગબ્ભો તિરચ્છાનયોનિગબ્ભો પેત્તિવિસયગબ્ભો મનુસ્સગબ્ભો દેવગબ્ભોતિ નાનપ્પકારો હોતિ. ઇમસ્મિં પન ઠાને મનુસ્સગબ્ભો અધિપ્પેતો. અવક્કન્તિ હોતીતિ ઓક્કન્તિ નિબ્બત્તિ પાતુભાવો હોતિ, કથં હોતીતિ? તિણ્ણં સન્નિપાતેન. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘તિણ્ણં ખો પન, ભિક્ખવે, સન્નિપાતા ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતિ. કતમેસં તિણ્ણં? ઇધ માતાપિતરો ચ સન્નિપતિતા હોન્તિ, માતા ચ ન ઉતુની હોતિ, ગન્ધબ્બો ચ ન પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતિ. નેવ તાવ ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતિ. ઇધ માતાપિતરો ચ સન્નિપતિતા હોન્તિ, માતા ચ ઉતુની હોતિ, ગન્ધબ્બો ચ ન પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતિ, નેવ તાવ ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતિ. યતો ચ ખો, ભિક્ખવે, માતાપિતરો ચ સન્નિપતિતા હોન્તિ, માતા ચ ઉતુની હોતિ, ગન્ધબ્બો ચ પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતિ. એવં તિણ્ણં સન્નિપાતા ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૦૮).

ઓક્કન્તિયા સતિ નામરૂપન્તિ ‘‘વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપ’’ન્તિ વુત્તટ્ઠાને વત્થુદસકં કાયદસકં ભાવદસકં તયો અરૂપિનો ખન્ધાતિ તેત્તિંસ ધમ્મા ગહિતા, ઇમસ્મિં પન ‘‘ઓક્કન્તિયા સતિ નામરૂપ’’ન્તિ વુત્તટ્ઠાને વિઞ્ઞાણક્ખન્ધમ્પિ પક્ખિપિત્વા ગબ્ભસેય્યકાનં પટિસન્ધિક્ખણે ચતુત્તિંસ ધમ્મા ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનન્તિઆદીહિ યથેવ ઓક્કન્તિયા સતિ નામરૂપપાતુભાવો દસ્સિતો, એવં નામરૂપે સતિ સળાયતનપાતુભાવો, સળાયતને સતિ ફસ્સપાતુભાવો, ફસ્સે સતિ વેદનાપાતુભાવો દસ્સિતો.

વેદિયમાનસ્સાતિ એત્થ વેદનં અનુભવન્તોપિ વેદિયમાનોતિ વુચ્ચતિ જાનન્તોપિ. ‘‘વેદિયામહં, ભન્તે, વેદિયતીતિ મં સઙ્ઘો ધારેતૂ’’તિ (ચૂળવ. અટ્ઠ. ૧૦૨) એત્થ હિ અનુભવન્તો વેદિયમાનો નામ, ‘‘સુખં વેદનં વેદિયમાનો સુખં વેદનં વેદિયામીતિ પજાનાતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૧૩; દી. નિ. ૨.૩૮૦; વિભ. ૩૬૩) એત્થ જાનન્તો. ઇધાપિ જાનન્તોવ અધિપ્પેતો. ઇદં દુક્ખન્તિ પઞ્ઞપેમીતિ એવં જાનન્તસ્સ સત્તસ્સ ‘‘ઇદં દુક્ખં એત્તકં દુક્ખં, નત્થિ ઇતો ઉદ્ધં દુક્ખ’’ન્તિ પઞ્ઞપેમિ બોધેમિ જાનાપેમિ. અયં દુક્ખસમુદયોતિઆદીસુપિ એસેવ નયો.

તત્થ દુક્ખાદીસુ અયં સન્નિટ્ઠાનકથા – ઠપેત્વા હિ તણ્હં તેભૂમકા પઞ્ચક્ખન્ધા દુક્ખં નામ, તસ્સેવ પભાવિકા પુબ્બતણ્હા દુક્ખસમુદયો નામ, તેસં દ્વિન્નમ્પિ સચ્ચાનં અનુપ્પત્તિનિરોધો દુક્ખનિરોધો નામ, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા નામ. ઇતિ ભગવા ઓક્કન્તિયા સતિ નામરૂપન્તિ કથેન્તોપિ વેદિયમાનસ્સ જાનમાનસ્સેવ કથેસિ, નામરૂપપચ્ચયા સળાયતનન્તિ કથેન્તોપિ, સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સોતિ કથેન્તોપિ, ફસ્સપચ્ચયા વેદનાતિ કથેન્તોપિ, વેદિયમાનસ્સ ખો પનાહં, ભિક્ખવે, ઇદં દુક્ખન્તિ પઞ્ઞપેમીતિ કથેન્તોપિ, અયં દુક્ખસમુદયોતિ, અયં દુક્ખનિરોધોતિ, અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ પઞ્ઞપેમીતિ કથેન્તોપિ વેદિયમાનસ્સ જાનમાનસ્સેવ કથેસિ.

ઇદાનિ તાનિ પટિપાટિયા ઠપિતાનિ સચ્ચાનિ વિત્થારેન્તો કતમઞ્ચ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તં સબ્બં સબ્બાકારેન વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૩૭) વિત્થારિતમેવ. તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અયં પન વિસેસો – તત્થ ‘‘દુક્ખસમુદયં અરિયસચ્ચં યાયં તણ્હા પોનોબ્ભવિકા’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૩૩; દી. નિ. ૨.૪૦૦; વિભ. ૨૦૩) ઇમાય તન્તિયા આગતં, ઇધ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ પચ્ચયાકારવસેન. તત્થ ચ દુક્ખનિરોધં અરિયસચ્ચં ‘‘યો તસ્સાયેવ તણ્હાય અસેસવિરાગનિરોધો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૩૪; દી. નિ. ૨.૪૦૧; વિભ. ૨૦૪) ઇમાય તન્તિયા આગતં, ઇધ ‘‘અવિજ્જાયત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા’’તિ પચ્ચયાકારનિરોધવસેન.

તત્થ અસેસવિરાગનિરોધાતિ અસેસવિરાગેન ચ અસેસનિરોધેન ચ. ઉભયમ્પેતં અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનમેવ. સઙ્ખારનિરોધોતિ સઙ્ખારાનં અનુપ્પત્તિનિરોધો હોતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. ઇમેહિ પન પદેહિ યં આગમ્મ અવિજ્જાદયો નિરુજ્ઝન્તિ, અત્થતો તં નિબ્બાનં દીપિતં હોતિ. નિબ્બાનઞ્હિ અવિજ્જાનિરોધોતિપિ સઙ્ખારનિરોધોતિપિ એવં તેસં તેસં ધમ્માનં નિરોધનામેન કથીયતિ. કેવલસ્સાતિ સકલસ્સ. દુક્ખક્ખન્ધસ્સાતિ વટ્ટદુક્ખરાસિસ્સ. નિરોધો હોતીતિ અપ્પવત્તિ હોતિ. તત્થ યસ્મા અવિજ્જાદીનં નિરોધો નામ ખીણાકારોપિ વુચ્ચતિ અરહત્તમ્પિ નિબ્બાનમ્પિ, તસ્મા ઇધ ખીણાકારદસ્સનવસેન દ્વાદસસુ ઠાનેસુ અરહત્તં, દ્વાદસસુયેવ નિબ્બાનં કથિતન્તિ વેદિતબ્બં. ઇદં વુચ્ચતીતિ એત્થ નિબ્બાનમેવ સન્ધાય ઇદન્તિ વુત્તં. અટ્ઠઙ્ગિકોતિ ન અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ વિનિમુત્તો અઞ્ઞો મગ્ગો નામ અત્થિ. યથા પન પઞ્ચઙ્ગિકં તૂરિયન્તિ વુત્તે પઞ્ચઙ્ગમત્તમેવ તૂરિયન્તિ વુત્તં હોતિ, એવમિધાપિ અટ્ઠઙ્ગિકમત્તમેવ મગ્ગો હોતીતિ વેદિતબ્બો. અનિગ્ગહિતોતિ ન નિગ્ગહિતો. નિગ્ગણ્હન્તો હિ હાપેત્વા વા દસ્સેતિ વડ્ઢેત્વા વા તં પરિવત્તેત્વા વા. તત્થ યસ્મા ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ ‘‘ન ઇમાનિ ચત્તારિ, દ્વે વા તીણિ વા’’તિ એવં હાપેત્વાપિ ‘‘પઞ્ચ વા છ વા’’તિ એવં વડ્ઢેત્વાપિ ‘‘ન ઇમાનિ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, અઞ્ઞાનેવ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાની’’તિ દસ્સેતું ન સક્કા. તસ્મા અયં ધમ્મો અનિગ્ગહિતો નામ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૨. ભયસુત્તવણ્ણના

૬૩. દુતિયે અમાતાપુત્તિકાનીતિ માતા ચ પુત્તો ચ માતાપુત્તં, પરિત્તાતું સમત્થભાવેન નત્થિ એત્થ માતાપુત્તન્તિ અમાતાપુત્તિકાનિ. યન્તિ યસ્મિં સમયે. તત્થ માતાપિ પુત્તં નપ્પટિલભતીતિ તસ્મિં અગ્ગિભયે ઉપ્પન્ને માતાપિ પુત્તં પસ્સિતું ન લભતિ, પુત્તોપિ માતરં પસ્સિતું ન લભતીતિ અત્થો. ભયં હોતીતિ ચિત્તુત્રાસભયં હોતિ. અટવિસઙ્કોપોતિ અટવિયા સઙ્કોપો. અટવીતિ ચેત્થ અટવિવાસિનો ચોરા વેદિતબ્બા. યદા હિ તે અટવિતો જનપદં ઓતરિત્વા ગામનિગમરાજધાનિયો પહરિત્વા વિલુમ્પન્તિ, તદા અટવિસઙ્કોપો નામ હોતિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તં. ચક્કસમારૂળ્હાતિ એત્થ ઇરિયાપથચક્કમ્પિ વટ્ટતિ યાનચક્કમ્પિ. ભયસ્મિં હિ સમ્પત્તે યેસં યાનકાનિ અત્થિ, તે અત્તનો પરિક્ખારભણ્ડં તેસુ આરોપેત્વા પલાયન્તિ. યેસં નત્થિ, તે કાજેન વા આદાય સીસેન વા ઉક્ખિપિત્વા પલાયન્તિયેવ. તે ચક્કસમારૂળ્હા નામ હોન્તિ. પરિયાયન્તીતિ ઇતો ચિતો ચ ગચ્છન્તિ. કદાચીતિ કિસ્મિઞ્ચિદેવ કાલે. કરહચીતિ તસ્સેવ વેવચનં. માતાપિ પુત્તં પટિલભતીતિ આગચ્છન્તં વા ગચ્છન્તં વા એકસ્મિં ઠાને નિલીનં વા પસ્સિતું લભતિ. ઉદકવાહકોતિ નદીપૂરો. માતાપિ પુત્તં પટિલભતીતિ કુલ્લે વા ઉળુમ્પે વા મત્તિકાભાજને વા દારુક્ખણ્ડે વા લગ્ગં વુય્હમાનં પસ્સિતું પટિલભતિ, સોત્થિના વા પુન ઉત્તરિત્વા ગામે વા અરઞ્ઞે વા ઠિતં પસ્સિતું લભતીતિ.

એવં પરિયાયતો અમાતાપુત્તિકાનિ ભયાનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ નિપ્પરિયાયેન દસ્સેન્તો તીણિમાનીતિઆદિમાહ. તત્થ જરાભયન્તિ જરં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જનકભયં. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘જરં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ ભયં ભયાનકં છમ્ભિતત્તં લોમહંસો ચેતસો ઉત્રાસો. બ્યાધિં પટિચ્ચ, મરણં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ ભયં ભયાનકં છમ્ભિતત્તં લોમહંસો ચેતસો ઉત્રાસો’’તિ (વિભ. ૯૨૧). સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૩. વેનાગપુરસુત્તવણ્ણના

૬૪. તતિયે કોસલેસૂતિ એવંનામકે જનપદે. ચારિકં ચરમાનોતિ અદ્ધાનગમનં ગચ્છન્તો. ચારિકા ચ નામેસા ભગવતો દુવિધા હોતિ તુરિતચારિકા ચ અતુરિતચારિકા ચાતિ. તત્થ દૂરેપિ બોધનેય્યપુગ્ગલં દિસ્વા તસ્સ બોધનત્થાય સહસા ગમનં તુરિતચારિકા નામ. સા મહાકસ્સપપચ્ચુગ્ગમનાદીસુ દટ્ઠબ્બા. યં પન ગામનિગમપટિપાટિયા દેવસિકં યોજનઅદ્ધયોજનવસેન પિણ્ડપાતચરિયાદીહિ લોકં અનુગ્ગણ્હન્તસ્સ ગમનં, અયં અતુરિતચારિકા નામ. ઇમં સન્ધાયેતં વુત્તં – ‘‘ચારિકં ચરમાનો’’તિ. વિત્થારેન પન ચારિકાકથા સુમઙ્ગલવિલાસિનિયા દીઘનિકાયટ્ઠકથાય અમ્બટ્ઠસુત્તવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૫૪) વુત્તા. બ્રાહ્મણગામોતિ બ્રાહ્મણાનં સમોસરણગામોપિ બ્રાહ્મણગામોતિ વુચ્ચતિ, બ્રાહ્મણાનં ભોગગામોપિ. ઇધ સમોસરણગામો બ્રાહ્મણવસનગામોતિ અધિપ્પેતો. તદવસરીતિ તત્થ અવસરિ, સમ્પત્તોતિ અત્થો. વિહારો પનેત્થ અનિયામિતો. તસ્મા તસ્સ અવિદૂરે બુદ્ધાનં અનુચ્છવિકો એકો વનસણ્ડો અત્થિ, સત્થા તં વનસણ્ડં ગતોતિ વેદિતબ્બો.

અસ્સોસુન્તિ સુણિંસુ ઉપલભિંસુ, સોતદ્વારસમ્પત્તવચનનિગ્ઘોસાનુસારેન જાનિંસુ. ખોતિ અવધારણત્થે, પદપૂરણમત્તે વા નિપાતો. તત્થ અવધારણત્થેન ‘‘અસ્સોસું એવ, ન તેસં કોચિ સવનન્તરાયો અહોસી’’તિ અયમત્થો વેદિતબ્બો. પદપૂરણેન બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતામત્તમેવ.

ઇદાનિ યમત્થં અસ્સોસું, તં પકાસેતું સમણો ખલુ, ભો, ગોતમોતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સમિતપાપત્તા સમણોતિ વેદિતબ્બો. ખલૂતિ અનુસ્સવત્થે નિપાતો. ભોતિ તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં આલપનમત્તં. ગોતમોતિ ભગવતો ગોત્તવસેન પરિદીપનં, તસ્મા ‘‘સમણો ખલુ, ભો, ગોતમો’’તિ એત્થ સમણો કિર, ભો, ગોતમગોત્તોતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. સક્યપુત્તોતિ ઇદં પન ભગવતો ઉચ્ચાકુલપરિદીપનં. સક્યકુલા પબ્બજિતોતિ સદ્ધાપબ્બજિતભાવપરિદીપનં, કેનચિ પારિજુઞ્ઞેન અનભિભૂતો અપરિક્ખીણંયેવ તં કુલં પહાય સદ્ધાય પબ્બજિતોતિ વુત્તં હોતિ. તં ખો પનાતિ ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થે ઉપયોગવચનં, તસ્સ ખો પન ભોતો ગોતમસ્સાતિ અત્થો. કલ્યાણોતિ કલ્યાણગુણસમન્નાગતો, સેટ્ઠોતિ વુત્તં હોતિ. કિત્તિસદ્દોતિ કિત્તિયેવ, થુતિઘોસો વા. અબ્ભુગ્ગતોતિ સદેવકં લોકં અજ્ઝોત્થરિત્વા ઉગ્ગતો. કિન્તિ? ઇતિપિ સો ભગવા…પે… બુદ્ધો ભગવાતિ. તત્રાયં પદસમ્બન્ધો – સો ભગવા ઇતિપિ અરહં, ઇતિપિ સમ્માસમ્બુદ્ધો…પે… ઇતિપિ ભગવાતિ. ઇમિના ચ ઇમિના ચ કારણેનાતિ વુત્તં હોતિ.

તત્થ ‘‘આરકત્તા, અરીનં અરાનઞ્ચ હતત્તા, પચ્ચયાદીનં અરહત્તા, પાપકરણે રહાભાવાતિ ઇમેહિ કારણેહિ સો ભગવા અરહન્તિ વેદિતબ્બો’’તિઆદિના નયેન માતિકં નિક્ખિપિત્વા સબ્બાનેવ એતાનિ પદાનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૫-૧૨૭) બુદ્ધાનુસ્સતિનિદ્દેસે વિત્થારિતાનીતિ તતો નેસં વિત્થારો ગહેતબ્બો.

સો ઇમં લોકન્તિ સો ભવં ગોતમો ઇમં લોકં, ઇદાનિ વત્તબ્બં નિદસ્સેતિ. સદેવકન્તિ સહ દેવેહિ સદેવકં. એવં સહ મારેન સમારકં. સહ બ્રહ્મુના સબ્રહ્મકં. સહ સમણબ્રાહ્મણેહિ સસ્સમણબ્રાહ્મણિં. પજાતત્તા પજા, તં પજં. સહ દેવમનુસ્સેહિ સદેવમનુસ્સં. તત્થ સદેવકવચનેન પઞ્ચકામાવચરદેવગ્ગહણં વેદિતબ્બં, સમારકવચનેન છટ્ઠકામાવચરદેવગ્ગહણં, સબ્રહ્મકવચનેન બ્રહ્મકાયિકાદિબ્રહ્મગ્ગહણં, સસ્સમણબ્રાહ્મણિવચનેન સાસનસ્સ પચ્ચત્થિકપચ્ચામિત્તસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણં, સમિતપાપબાહિતપાપસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણઞ્ચ, પજાવચનેન સત્તલોકગ્ગહણં, સદેવમનુસ્સવચનેન સમ્મુતિદેવઅવસેસમનુસ્સગ્ગહણં. એવમેત્થ તીહિ પદેહિ ઓકાસલોકેન સદ્ધિં સત્તલોકો, દ્વીહિ પજાવસેન સત્તલોકોવ ગહિતોતિ વેદિતબ્બો.

અપરો નયો – સદેવકગ્ગહણેન અરૂપાવચરલોકો ગહિતો, સમારકગ્ગહણેન છકામાવચરદેવલોકો, સબ્રહ્મકગ્ગહણેન રૂપીબ્રહ્મલોકો, સસ્સમણબ્રાહ્મણાદિગ્ગહણેન ચતુપરિસવસેન, સમ્મુતિદેવેહિ વા સહ મનુસ્સલોકો, અવસેસસબ્બસત્તલોકો વા. પોરાણા પનાહુ – સદેવકન્તિ દેવતાહિ સદ્ધિં અવસેસલોકં. સમારકન્તિ મારેન સદ્ધિં અવસેસલોકં. સબ્રહ્મકન્તિ બ્રહ્મેહિ સદ્ધિં અવસેસલોકં. એવં સબ્બેપિ તિભવૂપગે સત્તે તીહાકારેહિ તીસુ પદેસુ પક્ખિપિત્વા પુન દ્વીહિ પદેહિ પરિયાદાતું સસ્સમણબ્રાહ્મણિં પજં સદેવમનુસ્સન્તિ વુત્તં. એવં પઞ્ચહિ પદેહિ તેન તેનાકારેન તેધાતુકમેવ પરિયાદિન્નન્તિ.

સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેતીતિ સયન્તિ સામં, અપરનેય્યો હુત્વા. અભિઞ્ઞાતિ અભિઞ્ઞાય, અધિકેન ઞાણેન ઞત્વાતિ અત્થો. સચ્છિકત્વાતિ પચ્ચક્ખં કત્વા, એતેન અનુમાનાદિપટિક્ખેપો કતો. પવેદેતીતિ બોધેતિ ઞાપેતિ પકાસેતિ.

સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં…પે… પરિયોસાનકલ્યાણન્તિ સો ભગવા સત્તેસુ કારુઞ્ઞતં પટિચ્ચ હિત્વાપિ અનુત્તરં વિવેકસુખં ધમ્મં દેસેતિ. તઞ્ચ ખો અપ્પં વા બહું વા દેસેન્તો આદિકલ્યાણાદિપ્પકારમેવ દેસેતિ, આદિમ્હિપિ કલ્યાણં ભદ્દકં અનવજ્જમેવ કત્વા દેસેતિ, મજ્ઝેપિ, પરિયોસાનેપિ કલ્યાણં ભદ્દકં અનવજ્જમેવ કત્વા દેસેતીતિ વુત્તં હોતિ.

તત્થ અત્થિ દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનં, અત્થિ સાસનસ્સ. દેસનાય તાવ ચતુપ્પદિકાયપિ ગાથાય પઠમપાદો આદિ નામ, તતો દ્વે મજ્ઝં નામ, અન્તે એકો પરિયોસાનં નામ. એકાનુસન્ધિકસ્સ સુત્તસ્સ નિદાનં આદિ, ઇદમવોચાતિ પરિયોસાનં, ઉભિન્નં અન્તરા મજ્ઝં. અનેકાનુસન્ધિકસ્સ સુત્તસ્સ પઠમાનુસન્ધિ આદિ, અન્તે અનુસન્ધિ પરિયોસાનં, મજ્ઝે એકો વા દ્વે વા બહૂ વા મજ્ઝમેવ.

સાસનસ્સ સીલસમાધિવિપસ્સના આદિ નામ. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘કો ચાદિ કુસલાનં ધમ્માનં, સીલઞ્ચ સુવિસુદ્ધં દિટ્ઠિ ચ ઉજુકા’’તિ (સં. નિ. ૫.૩૬૯). ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, મજ્ઝિમા પટિપદા તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધા’’તિ એવં વુત્તો પન અરિયમગ્ગો મજ્ઝં નામ. ફલઞ્ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ પરિયોસાનં નામ. ‘‘તસ્માતિહ ત્વં, બ્રાહ્મણ, બ્રહ્મચરિયં એતંપારં એતંપરિયોસાન’’ન્તિ એત્થ ફલં પરિયોસનન્તિ વુત્તં. ‘‘નિબ્બાનોગધઞ્હિ, આવુસો વિસાખ, બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતિ નિબ્બાનપરાયણં નિબ્બાનપરિયોસાન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૬) એત્થ નિબ્બાનં પરિયોસાનન્તિ વુત્તં. ઇધ પન દેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનં અધિપ્પેતં. ભગવા હિ ધમ્મં દેસેન્તો આદિમ્હિ સીલં દસ્સેત્વા મજ્ઝે મગ્ગં પરિયોસાને નિબ્બાનં દસ્સેતિ. તેન વુત્તં – ‘‘સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં મજ્ઝેકલ્યાણં પરિયોસાનકલ્યાણ’’ન્તિ. તસ્મા અઞ્ઞોપિ ધમ્મકથિકો ધમ્મં કથેન્તો –

‘‘આદિમ્હિ સીલં દસ્સેય્ય, મજ્ઝે મગ્ગં વિભાવયે;

પરિયોસાનમ્હિ નિબ્બાનં, એસા કથિકસણ્ઠિતી’’તિ.

સાત્થં સબ્યઞ્જનન્તિ યસ્સ હિ યાગુભત્તઇત્થિપુરિસાદિવણ્ણનાનિસ્સિતા દેસના હોતિ, ન સો સાત્થં દેસેતિ. ભગવા પન તથારૂપં દેસનં પહાય ચતુસતિપટ્ઠાનાદિનિસ્સિતં દેસનં દેસેતિ. તસ્મા ‘‘સાત્થં દેસેતી’’તિ વુચ્ચતિ. યસ્સ પન દેસના એકબ્યઞ્જનાદિયુત્તા વા સબ્બનિરોટ્ઠબ્યઞ્જના વા સબ્બવિસ્સટ્ઠબ્યઞ્જના વા સબ્બનિગ્ગહિતબ્યઞ્જના વા, તસ્સ દમિળકિરાતયવનાદિમિલક્ખાનં ભાસા વિય બ્યઞ્જનપારિપૂરિયા અભાવતો અબ્યઞ્જના નામ દેસના હોતિ. ભગવા પન –

‘‘સિથિલં ધનિતઞ્ચ દીઘરસ્સં, લહુકં ગરુકઞ્ચ નિગ્ગહીતં;

સમ્બન્ધં વવત્થિતં વિમુત્તં, દસધા બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા પભેદો’’તિ. –

એવં વુત્તં દસવિધં બ્યઞ્જનં અમક્ખેત્વા પરિપુણ્ણબ્યઞ્જનમેવ કત્વા ધમ્મં દેસેતિ. તસ્મા ‘‘સબ્યઞ્જનં કત્વા દેસેતી’’તિ વુચ્ચતિ. કેવલપરિપુણ્ણન્તિ એત્થ કેવલન્તિ સકલાધિવચનં. પરિપુણ્ણન્તિ અનૂનાધિકવચનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – સકલપરિપુણ્ણમેવ દેસેતિ, એકદેસનાપિ અપરિપુણ્ણા નત્થીતિ. પરિસુદ્ધન્તિ નિરુપક્કિલેસં. યો હિ ‘‘ઇમં ધમ્મદેસનં નિસ્સાય લાભં વા સક્કારં વા લભિસ્સામી’’તિ દેસેતિ, તસ્સ અપરિસુદ્ધા દેસના નામ હોતિ. ભગવા પન લોકામિસનિરપેક્ખો હિતફરણેનેવ મેત્તાભાવનાય મુદુહદયો ઉલ્લુમ્પનસભાવસણ્ઠિતેન ચિત્તેન દેસેતિ. તસ્મા પરિસુદ્ધં દેસેતીતિ વુચ્ચતિ. બ્રહ્મચરિયં પકાસેતીતિ એત્થ બ્રહ્મચરિયન્તિ સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં સકલં સાસનં. તસ્મા બ્રહ્મચરિયં પકાસેતીતિ સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણં…પે… પરિસુદ્ધં, એવં દેસેન્તો ચ સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં સકલસાસનબ્રહ્મચરિયં પકાસેતીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. બ્રહ્મચરિયન્તિ સેટ્ઠટ્ઠેન બ્રહ્મભૂતં ચરિયં, બ્રહ્મભૂતાનં વા બુદ્ધાદીનં ચરિયન્તિ વુત્તં હોતિ.

સાધુ ખો પનાતિ સુન્દરં ખો પન, અત્થાવહં સુખાવહન્તિ વુત્તં હોતિ. તથારૂપાનં અરહતન્તિ યથારૂપો સો ભવં ગોતમો, એવરૂપાનં અનેકેહિપિ કપ્પકોટિસતસહસ્સેહિ દુલ્લભદસ્સનાનં બ્યામપ્પભાપરિક્ખિત્તેહિ અસીતિઅનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતેહિ દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણવરેહિ સમાકિણ્ણમનોરમસરીરાનં અનપ્પકદસ્સનાનં અતિમધુરધમ્મનિગ્ઘોસાનં યથાભૂતગુણાધિગમેન લોકે અરહન્તોતિ લદ્ધસદ્દાનં અરહતં. દસ્સનં હોતીતિ પસાદસોમ્માનિ અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા દસ્સનમત્તમ્પિ સાધુ હોતિ. સચે પન અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતેન બ્રહ્મસ્સરેન ધમ્મં દેસેન્તસ્સ એકપદમ્પિ સોતું લભિસ્સામ, સાધુતરંયેવ ભવિસ્સતીતિ એવં અજ્ઝાસયં કત્વા. યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસૂતિ સબ્બકિચ્ચાનિ પહાય તુટ્ઠમાનસા અગમંસુ. અઞ્જલિં પણામેત્વાતિ એતે ઉભતોપક્ખિકા, તે એવં ચિન્તેસું – ‘‘સચે નો મિચ્છાદિટ્ઠિકા ચોદેસ્સન્તિ ‘કસ્મા તુમ્હે સમણં ગોતમં વન્દિત્થા’તિ, તેસં ‘કિં અઞ્જલિકરણમત્તેનાપિ વન્દિતં હોતી’તિ વક્ખામ. સચે નો સમ્માદિટ્ઠિકા ચોદેસ્સન્તિ ‘કસ્મા ભગવન્તં ન વન્દિત્થા’તિ, ‘કિં સીસેન ભૂમિં પહરન્તેનેવ વન્દિતં હોતિ. નનુ અઞ્જલિકમ્મમ્પિ વન્દના એવા’તિ વક્ખામા’’તિ.

નામગોત્તન્તિ, ‘‘ભો ગોતમ, અહં અસુકસ્સ પુત્તો દત્તો નામ મિત્તો નામ ઇધાગતો’’તિ વદન્તા નામં સાવેન્તિ નામ. ‘‘ભો ગોતમ, અહં વાસેટ્ઠો નામ કચ્ચાનો નામ ઇધાગતો’’તિ વદન્તા ગોત્તં સાવેન્તિ નામ. એતે કિર દલિદ્દા જિણ્ણકુલપુત્તા ‘‘પરિસમજ્ઝે નામગોત્તવસેન પાકટા ભવિસ્સામા’’તિ એવં અકંસુ. યે પન તુણ્હીભૂતા નિસીદિંસુ, તે કેરાટિકા ચેવ અન્ધબાલા ચ. તત્થ કેરાટિકા ‘‘એકં દ્વે કથાસલ્લાપે કરોન્તે વિસ્સાસિકો હોતિ, અથ વિસ્સાસે સતિ એકં દ્વે ભિક્ખા અદાતું ન યુત્ત’’ન્તિ તતો અત્તાનં મોચેન્તા તુણ્હીભૂતા નિસીદન્તિ. અન્ધબાલા અઞ્ઞાણતાયેવ અવક્ખિત્તમત્તિકાપિણ્ડા વિય યત્થ કત્થચિ તુણ્હીભૂતા નિસીદન્તિ.

વેનાગપુરિકોતિ વેનાગપુરવાસી. એતદવોચાતિ પાદન્તતો પટ્ઠાય યાવ કેસગ્ગા તથાગતસ્સ સરીરં ઓલોકેન્તો અસીતિઅનુબ્યઞ્જનસમુજ્જલેહિ દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણેહિ પટિમણ્ડિતં સરીરા નિક્ખમિત્વા સમન્તતો અસીતિહત્થપ્પદેસં અજ્ઝોત્થરિત્વા ઠિતાહિ છબ્બણ્ણાહિ ઘનબુદ્ધરંસીહિ સમ્પરિવારિતં તથાગતસ્સ સરીરં દિસ્વા સઞ્જાતવિમ્હયો વણ્ણં ભણન્તો એતં ‘‘અચ્છરિયં, ભો ગોતમા’’તિઆદિવચનં અવોચ.

તત્થ યાવઞ્ચિદન્તિ અધિમત્તપ્પમાણપરિચ્છેદવચનમેતં. તસ્સ વિપ્પસન્નપદેન સદ્ધિં સમ્બન્ધો. યાવઞ્ચ વિપ્પસન્નાનિ અધિમત્તવિપ્પસન્નાનીતિ અત્થો. ઇન્દ્રિયાનીતિ ચક્ખાદીનિ છ ઇન્દ્રિયાનિ. તસ્સ હિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં પતિટ્ઠિતોકાસસ્સ વિપ્પસન્નતં દિસ્વા તેસં વિપ્પસન્નતા પાકટા અહોસિ. યસ્મા પન સા મને વિપ્પસન્નેયેવ હોતિ, અવિપ્પસન્નચિત્તાનઞ્હિ ઇન્દ્રિયપ્પસાદો નામ નત્થિ, તસ્માસ્સ મનિન્દ્રિયપ્પસાદોપિ પાકટો અહોસિ. તં એસ વિપ્પસન્નતં ગહેત્વા ‘‘વિપ્પસન્નાનિ ઇન્દ્રિયાની’’તિ આહ. પરિસુદ્ધોતિ નિમ્મલો. પરિયોદાતોતિ પભસ્સરો. સારદં બદરપણ્ડુન્તિ સરદકાલે જાતં નાતિસુપરિપક્કં બદરં. તઞ્હિ પરિસુદ્ધઞ્ચેવ હોતિ પરિયોદાતઞ્ચ. તાલપક્કન્તિ સુપરિપક્કતાલફલં. સમ્પતિ બન્ધના પમુત્તન્તિ તંખણઞ્ઞેવ બન્ધના પમુત્તં. તસ્સ હિ બન્ધનમૂલં અપનેત્વા પરમુખં કત્વા ફલકે ઠપિતસ્સ ચતુરઙ્ગુલમત્તં ઠાનં ઓલોકેન્તાનં પરિસુદ્ધં પરિયોદાતં હુત્વા ખાયતિ. તં સન્ધાયેવમાહ. નેક્ખં જમ્બોનદન્તિ સુરત્તવણ્ણસ્સ જમ્બોનદસુવણ્ણસ્સ ઘટિકા. દક્ખકમ્મારપુત્તસુપરિકમ્મકતન્તિ દક્ખેન સુવણ્ણકારપુત્તેન સુટ્ઠુ કતપરિકમ્મં. ઉક્કામુખે સુકુસલસમ્પહટ્ઠન્તિ સુવણ્ણકારઉદ્ધને પચિત્વા સુકુસલેન સુવણ્ણકારેન ઘટ્ટનપરિમજ્જનહંસનેન સુટ્ઠુ પહટ્ઠં સુપરિમદ્દિતન્તિ અત્થો. પણ્ડુકમ્બલે નિક્ખિત્તન્તિ અગ્ગિના પચિત્વા દીપિદાઠાય ઘંસિત્વા ગેરુકપરિકમ્મં કત્વા રત્તકમ્બલે ઠપિતં. ભાસતેતિ સઞ્જાતઓભાસતાય ભાસતે. તપતેતિ અન્ધકારવિદ્ધંસનતાય તપતે. વિરોચતીતિ વિજ્જોતમાનં હુત્વા વિરોચતિ, સોભતીતિ અત્થો.

ઉચ્ચાસયનમહાસયનાનીતિ એત્થ અતિક્કન્તપ્પમાણં ઉચ્ચાસયનં નામ, આયતવિત્થતં અકપ્પિયભણ્ડં મહાસયનં નામ. ઇદાનિ તાનિ દસ્સેન્તો સેય્યથિદં, આસન્દીતિઆદિમાહ. તત્થ આસન્દીતિ અતિક્કન્તપ્પમાણં આસનં. પલ્લઙ્કોતિ પાદેસુ વાળરૂપાનિ ઠપેત્વા કતો. ગોનકોતિ દીઘલોમકો મહાકોજવો. ચતુરઙ્ગુલાધિકાનિ કિર તસ્સ લોમાનિ. ચિત્તકોતિ વાનચિત્તં ઉણ્ણામયત્થરણં. પટિકાતિ ઉણ્ણામયો સેતત્થરકો. પટલિકાતિ ઘનપુપ્ફો ઉણ્ણામયત્થરકો, યો આમલકપટ્ટોતિપિ વુચ્ચતિ. તૂલિકાતિ તિણ્ણં તૂલાનં અઞ્ઞતરપુણ્ણા તૂલિકા. વિકતિકાતિ સીહબ્યગ્ઘાદિરૂપવિચિત્રો ઉણ્ણામયત્થરકો. ઉદ્દલોમીતિ ઉભતોદસં ઉણ્ણામયત્થરણં. કેચિ એકતો ઉગ્ગતપુપ્ફન્તિ વદન્તિ. એકન્તલોમીતિ એકતોદસં ઉણ્ણામયત્થરણં. કેચિ ઉભતો ઉગ્ગતપુપ્ફન્તિ વદન્તિ. કટ્ટિસ્સન્તિ રતનપરિસિબ્બિતં કોસેય્યકટ્ટિસ્સમયં પચ્ચત્થરણં. કોસેય્યન્તિ રતનપરિસિબ્બિતમેવ કોસિયસુત્તમયં પચ્ચત્થરણં. કુત્તકન્તિ સોળસન્નં નાટકિત્થીનં ઠત્વા નચ્ચનયોગ્ગં ઉણ્ણામયત્થરણં. હત્થત્થરાદયો હત્થિપિટ્ઠાદીસુ અત્થરણકઅત્થરકા ચેવ હત્થિરૂપાદીનિ દસ્સેત્વા કતઅત્થરકા ચ. અજિનપ્પવેણીતિ અજિનચમ્મેહિ મઞ્ચપ્પમાણેન સિબ્બિત્વા કતપ્પવેણી. સેસં હેટ્ઠા વુત્તત્થમેવ.

નિકામલાભીતિ અતિકામલાભી ઇચ્છિતિચ્છિતલાભી. અકિચ્છલાભીતિ અદુક્ખલાભી. અકસિરલાભીતિ વિપુલલાભી મહન્તલાભી, ઉળારુળારાનેવ લભતિ મઞ્ઞેતિ સન્ધાય વદતિ. અયં કિર બ્રાહ્મણો સયનગરુકો, સો ભગવતો વિપ્પસન્નિન્દ્રિયાદિતં દિસ્વા ‘‘અદ્ધા એસ એવરૂપેસુ ઉચ્ચાસયનમહાસયનેસુ નિસીદતિ ચેવ નિપજ્જતિ ચ. તેનસ્સ વિપ્પસન્નાનિ ઇન્દ્રિયાનિ, પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો પરિયોદાતો’’તિ મઞ્ઞમાનો ઇમં સેનાસનવણ્ણં કથેસિ.

લદ્ધા ચ પન ન કપ્પન્તીતિ એત્થ કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ કપ્પતિ. સુદ્ધકોસેય્યઞ્હિ મઞ્ચેપિ અત્થરિતું વટ્ટતિ, ગોનકાદયો ચ ભૂમત્થરણપરિભોગેન, આસન્દિયા પાદે છિન્દિત્વા, પલ્લઙ્કસ્સ વાળે ભિન્દિત્વા, તૂલિકં વિજટેત્વા ‘‘બિમ્બોહનઞ્ચ કાતુ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૯૭) વચનતો ઇમાનિપિ એકેન વિધાનેન કપ્પન્તિ. અકપ્પિયં પન ઉપાદાય સબ્બાનેવ ન કપ્પન્તીતિ વુત્તાનિ.

વનન્તઞ્ઞેવ પવિસામીતિ અરઞ્ઞંયેવ પવિસામિ. યદેવાતિ યાનિયેવ. પલ્લઙ્કં આભુજિત્વાતિ સમન્તતો ઊરુબદ્ધાસનં બન્ધિત્વા. ઉજું કાયં પણિધાયાતિ અટ્ઠારસ પિટ્ઠિકણ્ટકે કોટિયા કોટિં પટિપાદેન્તો ઉજું કાયં ઠપેત્વા. પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વાતિ કમ્મટ્ઠાનાભિમુખં સતિં ઠપેત્વા, પરિગ્ગહિતનિય્યાનં વા કત્વાતિ અત્થો. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘પરીતિ પરિગ્ગહટ્ઠો. મુખન્તિ નિય્યાનટ્ઠો. સતીતિ ઉપટ્ઠાનટ્ઠો. તેન વુચ્ચતિ પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૬૪). ઉપસમ્પજ્જ વિહરામીતિ પટિલભિત્વા પચ્ચક્ખં કત્વા વિહરામિ. એવંભૂતોતિ એવં પઠમજ્ઝાનાદીસુ અઞ્ઞતરસમઙ્ગી હુત્વા. દિબ્બો મે એસો તસ્મિં સમયે ચઙ્કમો હોતીતિ ચત્તારિ હિ રૂપજ્ઝાનાનિ સમાપજ્જિત્વા ચઙ્કમન્તસ્સ ચઙ્કમો દિબ્બચઙ્કમો નામ હોતિ, સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ચઙ્કમન્તસ્સાપિ ચઙ્કમો દિબ્બચઙ્કમોયેવ. ઠાનાદીસુપિ એસેવ નયો. તથા ઇતરેસુ દ્વીસુ વિહારેસુ.

સો એવં પજાનામિ ‘‘રાગો મે પહીનો’’તિ મહાબોધિપલ્લઙ્કે અરહત્તમગ્ગેન પહીનરાગમેવ દસ્સેન્તો ‘‘સો એવં પજાનામિ રાગો મે પહીનો’’તિ આહ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. ઇમિના પન કિં કથિતં હોતીતિ? પચ્ચવેક્ખણા કથિતા, પચ્ચવેક્ખણાય ફલસમાપત્તિ કથિતા. ફલસમાપત્તિઞ્હિ સમાપન્નસ્સપિ સમાપત્તિતો વુટ્ઠિતસ્સાપિ ચઙ્કમાદયો અરિયચઙ્કમાદયો હોન્તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૪. સરભસુત્તવણ્ણના

૬૫. ચતુત્થે રાજગહેતિ એવંનામકે નગરે. ગિજ્ઝકૂટે પબ્બતેતિ ગિજ્ઝસદિસાનિસ્સ કૂટાનિ, ગિજ્ઝા વા તસ્સ કૂટેસુ વસન્તીતિ ગિજ્ઝકૂટો, તસ્મિં ગિજ્ઝકૂટે પબ્બતે. એતેનસ્સ રાજગહં ગોચરગામં કત્વા વિહરન્તસ્સ વસનટ્ઠાનં દસ્સિતં. ગિજ્ઝકૂટસ્મિઞ્હિ તથાગતં ઉદ્દિસ્સ વિહારો કારિતો, ગિજ્ઝકૂટવિહારોત્વેવસ્સ નામં. તત્થાયં તસ્મિં સમયે વિહરતીતિ. સરભો નામ પરિબ્બાજકો અચિરપક્કન્તો હોતીતિ સરભોતિ એવંનામકો પરિબ્બાજકો ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિત્વા નચિરસ્સેવ પક્કન્તો હોતિ, અધુના વિબ્ભન્તોતિ અત્થો. સમ્માસમ્બુદ્ધે હિ લોકે ઉપ્પન્ને તિત્થિયા નટ્ઠલાભસક્કારા અહેસું, તિણ્ણં રતનાનં મહાલાભસક્કારો ઉપ્પજ્જિ. યથાહ –

‘‘તેન ખો પન સમયેન ભગવા સક્કતો હોતિ ગરુકતો માનિતો પૂજિતો અપચિતો લાભી ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાનં. અઞ્ઞતિત્થિયા પન પરિબ્બાજકા અસક્કતા હોન્તિ અગરુકતા અમાનિતા અપૂજિતા ન લાભિનો ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાન’’ન્તિ (ઉદા.૧૪; સં.નિ.૧.૨.૭૦).

તે એવં પરિહીનલાભસક્કારા પઞ્ચસતમત્તા એકસ્મિં પરિબ્બાજકારામે સન્નિપતિત્વા સમ્મન્તયિંસુ – ‘‘ભો, મયં સમણસ્સ ગોતમસ્સ ઉપ્પન્નકાલતો પટ્ઠાય હતલાભસક્કારા જાતા, સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકાનઞ્ચસ્સ એકં અવણ્ણં ઉપધારેથ, અવણ્ણં પત્થરિત્વા એતસ્સ સાસનં ગરહિત્વા અમ્હાકં લાભસક્કારં ઉપ્પાદેસ્સામા’’તિ. તે વજ્જં ઓલોકેન્તા – ‘‘તીસુ દ્વારેસુ આજીવે ચાતિ ચતૂસુપિ ઠાનેસુ સમણસ્સ ગોતમસ્સ વજ્જં પસ્સિતું ન સક્કા, ઇમાનિ ચત્તારિ ઠાનાનિ મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞત્થ ઓલોકેથા’’તિ આહંસુ. અથ નેસં અન્તરે એકો એવમાહ – ‘‘અહં અઞ્ઞં ન પસ્સામિ, ઇમે અન્વડ્ઢમાસં સન્નિપતિત્વા દ્વારવાતપાનાનિ પિધાય સામણેરાનમ્પિ પવેસનં ન દેન્તિ. જીવિતસદિસાપિ ઉપટ્ઠાકા દટ્ઠું ન લભન્તિ, આવટ્ટનિમાયં ઓસારેત્વા ઓસારેત્વા જનં આવટ્ટેત્વા આવટ્ટેત્વા ખાદન્તિ. સચે તં મયં આહરિતું સક્ખિસ્સામ, એવં નો લાભસક્કારઉળારો ભવિસ્સતી’’તિ. અપરોપિ એવમેવ વદન્તો ઉટ્ઠાસિ. સબ્બે એકવાદા અહેસું. તતો આહંસુ – ‘‘યો તં આહરિતું સક્ખિસ્સતિ, તં મયં અમ્હાકં સમયે જેટ્ઠકં કરિસ્સામા’’તિ.

તતો કોટિતો પટ્ઠાય ‘‘ત્વં સક્ખિસ્સસિ, ત્વં સક્ખિસ્સસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અહં ન સક્ખિસ્સામિ, અહં ન સક્ખિસ્સામી’’તિ બહૂહિ વુત્તે સરભં પુચ્છિંસુ – ‘‘ત્વં સક્ખિસ્સસિ આચરિયા’’તિ. સો આહ – ‘‘અગરુ એતં આહરિતું, સચે તુમ્હે અત્તનો કથાય ઠત્વા મં જેટ્ઠકં કરિસ્સથા’’તિ. અગરુ એતમાચરિય આહર, ત્વં કતોયેવાસિ અમ્હેહિ જેટ્ઠકોતિ. સો આહ – ‘‘તં આહરન્તેન થેનેત્વા વા વિલુમ્પિત્વા વા આહરિતું ન સક્કા, સમણસ્સ પન ગોતમસ્સ સાવકસદિસેન હુત્વા તસ્સ સાવકે વન્દિત્વા વત્તપટિવત્તં કત્વા તેસં પત્તે ભત્તં ભુઞ્જિત્વા આહરિતું સક્કા. રુચ્ચતિ વો એતસ્સ એત્તકસ્સ કિરિયા’’તિ. યંકિઞ્ચિ કત્વા આહરિત્વા ચ નો દેહીતિ. તેન હિ મં દિસ્વા અપસ્સન્તા વિય ભવેય્યાથાતિ પરિબ્બાજકાનં સઞ્ઞં દત્વા દુતિયદિવસે પાતોવ ઉટ્ઠાય ગિજ્ઝકૂટમહાવિહારં ગન્ત્વા દિટ્ઠદિટ્ઠાનં ભિક્ખૂનં પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન પાદે વન્દિ. ભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘અઞ્ઞે પરિબ્બાજકા ચણ્ડા ફરુસા, અયં પન સદ્ધો ભવિસ્સતિ પસન્નો’’તિ. ભન્તે, તુમ્હે ઞત્વા યુત્તટ્ઠાનસ્મિંયેવ પબ્બજિતા, મયં પન અનુપધારેત્વા અતિત્થેનેવ પક્ખન્તા અનિય્યાનિકમગ્ગે વિચરામાતિ. સો એવં વત્વા દિટ્ઠે દિટ્ઠે ભિક્ખૂ પુનપ્પુનં વન્દતિ, ન્હાનોદકાદીનિ પટિયાદેતિ, દન્તકટ્ઠં કપ્પિયં કરોતિ, પાદે ધોવતિ મક્ખેતિ, અતિરેકભત્તં લભિત્વા ભુઞ્જતિ.

તં ઇમિના નીહારેન વસન્તં એકો મહાથેરો દિસ્વા, ‘‘પરિબ્બાજક, ત્વં સદ્ધો પસન્નો, કિં ન પબ્બજસી’’તિ. કો મં, ભન્તે, પબ્બાજેસ્સતિ. મયઞ્હિ ચિરકાલં ભદન્તાનં પચ્ચત્થિકા હુત્વા વિચરિમ્હાતિ. થેરો ‘‘સચે ત્વં પબ્બજિતુકામો, અહં તં પબ્બાજેસ્સામી’’તિ વત્વા પબ્બાજેસિ. સો પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય નિરન્તરં વત્તપટિવત્તમકાસિ. અથ નં થેરો વત્તે પસીદિત્વા નચિરસ્સેવ ઉપસમ્પાદેસિ. સો ઉપોસથદિવસે ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં ઉપોસથગ્ગં પવિસિત્વા ભિક્ખૂ મહન્તેન ઉસ્સાહેન પાતિમોક્ખં પગ્ગણ્હન્તે દિસ્વા ‘‘ઇમિના નીહારેન ઓસારેત્વા ઓસારેત્વા લોકં ખાદન્તિ, કતિપાહેન હરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. સો પરિવેણં ગન્ત્વા ઉપજ્ઝાયં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, કો નામો અયં ધમ્મો’’તિ પુચ્છિ. પાતિમોક્ખો નામ, આવુસોતિ. ઉત્તમધમ્મો એસ, ભન્તે, ભવિસ્સતીતિ. આમ, આવુસો, સકલસાસનધારણી અયં સિક્ખાતિ. ભન્તે, સચે એસ સિક્ખાધમ્મો ઉત્તમો, ઇમમેવ પઠમં ગણ્હામીતિ. ગણ્હાવુસોતિ થેરો સમ્પટિચ્છિ. સો ગણ્હન્તો પરિબ્બાજકે પસ્સિત્વા ‘‘કીદિસં આચરિયા’’તિ પુચ્છિતો, ‘‘આવુસો, મા ચિન્તયિત્થ, કતિપાહેન આહરિસ્સામી’’તિ વત્વા નચિરસ્સેવ ઉગ્ગણ્હિત્વા ઉપજ્ઝાયં આહ – ‘‘એત્તકમેવ, ભન્તે, ઉદાહુ અઞ્ઞમ્પિ અત્થી’’તિ. એત્તકમેવ, આવુસોતિ.

સો પુનદિવસે યથાનિવત્થપારુતોવ ગહિતનીહારેનેવ પત્તં ગહેત્વા ગિજ્ઝકૂટા નિક્ખમ્મ પરિબ્બાજકારામં અગમાસિ. પરિબ્બાજકા દિસ્વા ‘‘કીદિસં, આચરિય, નાસક્ખિત્થ મઞ્ઞે આવટ્ટનિમાયં આહરિતુ’’ન્તિ તં પરિવારયિંસુ. મા ચિન્તયિત્થ, આવુસો, આહટા મે આવટ્ટનિમાયા, ઇતો પટ્ઠાય અમ્હાકં લાભસક્કારો મહા ભવિસ્સતિ. તુમ્હે અઞ્ઞમઞ્ઞં સમગ્ગા હોથ, મા વિવાદં અકત્થાતિ. સચે તે, આચરિય, સુગ્ગહિતા, અમ્હેપિ નં વાચેહીતિ. સો આદિતો પટ્ઠાય પાતિમોક્ખં ઓસારેસિ. અથ તે સબ્બેપિ – ‘‘એથ, ભો, નગરે વિચરન્તા સમણસ્સ ગોતમસ્સ અવણ્ણં કથેસ્સામા’’તિ અનુગ્ઘાટિતેસુયેવ નગરદ્વારેસુ દ્વારસમીપં ગન્ત્વા વિવટેન દ્વારેન સબ્બપઠમં પવિસિંસુ. એવં સલિઙ્ગેનેવ અપક્કન્તં તં પરિબ્બાજકં સન્ધાય – ‘‘સરભો નામ પરિબ્બાજકો અચિરપક્કન્તો હોતી’’તિ વુત્તં.

તં દિવસં પન ભગવા પચ્ચૂસસમયે લોકં ઓલોકેન્તો ઇદં અદ્દસ – ‘‘અજ્જ સરભો પરિબ્બાજકો નગરે વિચરિત્વા પકાસનીયકમ્મં કરિસ્સતિ, તિણ્ણં રતનાનં અવણ્ણં કથેન્તો વિસં સિઞ્ચિત્વા પરિબ્બાજકારામં ગમિસ્સતિ, અહમ્પિ તત્થેવ ગમિસ્સામિ, ચતસ્સોપિ પરિસા તત્થેવ ઓસરિસ્સન્તિ. તસ્મિં સમાગમે ચતુરાસીતિ પાણસહસ્સાનિ અમતપાનં પિવિસ્સન્તી’’તિ. તતો ‘‘તસ્સ ઓકાસો હોતુ, યથારુચિયા અવણ્ણં પત્થરતૂ’’તિ ચિન્તેત્વા આનન્દત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘આનન્દ, અટ્ઠારસસુ મહાવિહારેસુ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મયા સદ્ધિંયેવ પિણ્ડાય ચરિતું આરોચેહી’’તિ. થેરો તથા અકાસિ. ભિક્ખૂ પત્તચીવરમાદાય સત્થારમેવ પરિવારયિંસુ. સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘં આદાય દ્વારગામસમીપેયેવ પિણ્ડાય ચરિ. સરભોપિ પરિબ્બાજકેહિ સદ્ધિં નગરં પવિટ્ઠો તત્થ તત્થ પરિસમજ્ઝે રાજદ્વારવીથિચતુક્કાદીસુ ચ ગન્ત્વા ‘‘અઞ્ઞાતો મયા સમણાનં સક્યપુત્તિયાનં ધમ્મો’’તિઆદીનિ અભાસિ. તં સન્ધાય સો રાજગહે પરિસતિ એવં વાચં ભાસતીતિઆદિ વુત્તં. તત્થ અઞ્ઞાતોતિ ઞાતો અવબુદ્ધો, પાકટં કત્વા ઉગ્ગહિતોતિ દીપેતિ. અઞ્ઞાયાતિ જાનિત્વા. અપક્કન્તોતિ સલિઙ્ગેનેવ અપક્કન્તો. સચે હિ સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાસને કોચિ સારો અભવિસ્સ, નાહં અપક્કમિસ્સં. તસ્સ પન સાસનં અસારં નિસ્સારં, આવટ્ટનિમાયં ઓસારેત્વા સમણા લોકં ખાદન્તીતિ એવમત્થં દીપેન્તો એવમાહ.

અથ ખો સમ્બહુલા ભિક્ખૂતિ અથ એવં તસ્મિં પરિબ્બાજકે ભાસમાને અરઞ્ઞવાસિનો પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ ‘‘અસુકટ્ઠાનં નામ સત્થા પિણ્ડાય ચરિતું ગતો’’તિ અજાનન્તા ભિક્ખાચારવેલાયં રાજગહં પિણ્ડાય પવિસિંસુ. તે સન્ધાયેતં વુત્તં. અસ્સોસુન્તિ સુણિંસુ. યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસૂતિ ‘‘ઇમં કારણં દસબલસ્સ આરોચેસ્સામા’’તિ ઉપસઙ્કમિંસુ.

સિપ્પિનિકાતીરન્તિ સિપ્પિનિકાતિ એવંનામિકાય નદિયા તીરં. અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેનાતિ કાયઙ્ગવાચઙ્ગાનિ અચોપેત્વા અબ્ભન્તરે ખન્તિં ધારેત્વા ચિત્તેનેવ અધિવાસેસીતિ અત્થો. એવં અધિવાસેત્વા પુન ચિન્તેસિ – ‘‘કિં નુ ખો અજ્જ મયા સરભસ્સ વાદં મદ્દિતું ગચ્છન્તેન એકકેન ગન્તબ્બં, ઉદાહુ ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતેના’’તિ. અથસ્સ એતદહોસિ – સચાહં ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ગમિસ્સામિ, મહાજનો એવં ચિન્તેસ્સતિ – ‘‘સમણો ગોતમો વાદુપ્પત્તિટ્ઠાનં ગચ્છન્તો પક્ખં ઉક્ખિપિત્વા ગન્ત્વા પરિસબલેન ઉપ્પન્નં વાદં મદ્દતિ, પરવાદીનં સીસં ઉક્ખિપિતું ન દેતી’’તિ. ન ખો પન મય્હં ઉપ્પન્ને વાદે પરં ગહેત્વા મદ્દનકિચ્ચં અત્થિ, અહમેવ ગન્ત્વા મદ્દિસ્સામિ. અનચ્છરિયં ચેતં ય્વાહં ઇદાનિ બુદ્ધભૂતો અત્તનો ઉપ્પન્નં વાદં મદ્દેય્યં, ચરિયં ચરણકાલે અહેતુકપટિસન્ધિયં નિબ્બત્તેનાપિ હિ મયા વહિતબ્બં ધુરં અઞ્ઞો વહિતું સમત્થો નામ નાહોસિ. ઇમસ્સ પનત્થસ્સ સાધનત્થં –

‘‘યતો યતો ગરુ ધુરં, યતો ગમ્ભીરવત્તની;

તદાસ્સુ કણ્હં યુઞ્જેન્તિ, સ્વાસ્સુ તં વહતે ધુર’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૨૯) –

ઇદં કણ્હજાતકં આહરિતબ્બં. અતીતે કિર એકો સત્થવાહો એકિસ્સા મહલ્લિકાય ગેહે નિવાસં ગણ્હિ. અથસ્સ એકિસ્સા ધેનુયા રત્તિભાગસમનન્તરે ગબ્ભવુટ્ઠાનં અહોસિ. સા એકં વચ્છકં વિજાયિ. મહલ્લિકાય વચ્છકં દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય પુત્તસિનેહો ઉદપાદિ. પુનદિવસે સત્થવાહપુત્તો – ‘‘તવ ગેહવેતનં ગણ્હાહી’’તિ આહ. મહલ્લિકા ‘‘મય્હં અઞ્ઞેન કિચ્ચં ન અત્થિ, ઇમમેવ વચ્છકં દેહી’’તિ આહ. ગણ્હ, અમ્માતિ. સા તં ગણ્હિત્વા ખીરં પાયેત્વા યાગુભત્તતિણાદીનિ દદમાના પોસેસિ. સો વુદ્ધિમન્વાય પરિપુણ્ણરૂપો બલવીરિયસમ્પન્નો અહોસિ સમ્પન્નાચારો, કાળકો નામ નામેન. અથેકસ્સ સત્થવાહસ્સ પઞ્ચહિ સકટસતેહિ આગચ્છન્તસ્સ ઉદકભિન્નટ્ઠાને સકટચક્કં લગ્ગિ. સો દસપિ વીસમ્પિ તિંસમ્પિ યોજેત્વા નીહરાપેતું અસક્કોન્તો કાળકં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘તાત, તવ વેતનં દસ્સામિ, સકટં મે ઉક્ખિપિત્વા દેહી’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા તં આદાય – ‘‘અઞ્ઞો ઇમિના સદ્ધિં ધુરં વહિતું સમત્થો નત્થી’’તિ ધુરસકટે યોત્તં બન્ધિત્વા તં એકકંયેવ યોજેસિ. સો તં સકટં ઉક્ખિપિત્વા થલે પતિટ્ઠાપેત્વા એતેનેવ નિહારેન પઞ્ચ સકટસતાનિ નીહરિ. સો સબ્બપચ્છિમસકટં નીહરિત્વા મોચિયમાનો ‘‘સુ’’ન્તિ કત્વા સીસં ઉક્ખિપિ.

સત્થવાહો ‘‘અયં એત્તકાનિ સકટાનિ ઉક્ખિપન્તો એવં ન અકાસિ, વેતનત્થં મઞ્ઞે કરોતી’’તિ સકટગણનાય કહાપણે ગહેત્વા પઞ્ચસતભણ્ડિકં તસ્સ ગીવાય બન્ધાપેસિ. સો અઞ્ઞેસં અત્તનો સન્તિકં અલ્લીયિતું અદેન્તો ઉજુકં ગેહમેવ અગમાસિ. મહલ્લિકા દિસ્વા મોચેત્વા કહાપણભાવં ઞત્વા ‘‘કસ્મા, પુત્ત, એવમકાસિ, મા ત્વં ‘મયા કમ્મં કત્વા આભતેન અયં જીવિસ્સતી’તિ સઞ્ઞમકાસી’’તિ વત્વા ગોણં ઉણ્હોદકેન ન્હાપેત્વા તેલેન અબ્ભઞ્જિત્વા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય પુન મા એવમકાસી’’તિ ઓવદિ. એવં સત્થા ‘‘ચરિયં ચરણકાલે અહેતુકપટિસન્ધિયં નિબ્બત્તેનાપિ હિ મયા વહિતબ્બધુરં અઞ્ઞો વહિતું સમત્થો નામ નાહોસી’’તિ ચિન્તેત્વા એકકોવ અગમાસિ. તં દસ્સેતું અથ ખો ભગવા સાયન્હસમયં પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતોતિઆદિ વુત્તં.

તત્થ પટિસલ્લાનાતિ પુથુત્તારમ્મણેહિ ચિત્તં પટિસંહરિત્વા સલ્લાનતો, ફલસમાપત્તિતોતિ અત્થો. તેનુપસઙ્કમીતિ પરિબ્બાજકેસુ સકલનગરે પકાસનીયકમ્મં કત્વા નગરા નિક્ખમ્મ પરિબ્બાજકારામે સન્નિપતિત્વા ‘‘સચે, આવુસો સરભ, સમણો ગોતમો આગમિસ્સતિ, કિં કરિસ્સસી’’તિ. સમણે ગોતમે એકં કરોન્તે અહં દ્વે કરિસ્સામિ, દ્વે કરોન્તે ચત્તારિ, ચત્તારિ કરોન્તે પઞ્ચ, પઞ્ચ કરોન્તે દસ, દસ કરોન્તે વીસતિ, વીસતિ કરોન્તે તિંસં, તિંસં કરોન્તે ચત્તાલીસં, ચત્તાલીસં કરોન્તે પઞ્ઞાસં, પઞ્ઞાસં કરોન્તે સતં, સતં કરોન્તે સહસ્સં કરિસ્સામીતિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં સીહનાદકથં સમુટ્ઠાપેત્વા નિસિન્નેસુ ઉપસઙ્કમિ.

ઉપસઙ્કમન્તો પન યસ્મા પરિબ્બાજકારામસ્સ નગરમજ્ઝેનેવ મગ્ગો, તસ્મા સુરત્તદુપટ્ટં નિવાસેત્વા સુગતમહાચીવરં પારુપિત્વા વિસ્સટ્ઠબલો રાજા વિય એકકોવ નગરમજ્ઝેન અગમાસિ. મિચ્છાદિટ્ઠિકા દિસ્વા ‘‘પરિબ્બાજકા સમણસ્સ ગોતમસ્સ પકાસનીયકમ્મં કરોન્તા અવણ્ણં પત્થરિંસુ, સો એતે અનુવત્તિત્વા સઞ્ઞાપેતું ગચ્છતિ મઞ્ઞે’’તિ અનુબન્ધિંસુ. સમ્માદિટ્ઠિકાપિ ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો પત્તચીવરં આદાય એકકોવ નિક્ખન્તો, અજ્જ સરભેન સદ્ધિં મહાધમ્મસઙ્ગામો ભવિસ્સતિ. મયમ્પિ તસ્મિં સમાગમે કાયસક્ખિનો ભવિસ્સામા’’તિ અનુબન્ધિંસુ. સત્થા પસ્સન્તસ્સેવ મહાજનસ્સ પરિબ્બાજકારામં ઉપસઙ્કમિ.

પરિબ્બાજકા રુક્ખાનં ખન્ધવિટપસાખન્તરેહિ સમુગ્ગચ્છન્તા છબ્બણ્ણઘનબુદ્ધરસ્મિયો દિસ્વા ‘‘અઞ્ઞદા એવરૂપો ઓભાસો નામ નત્થિ, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ઉલ્લોકેત્વા ‘‘સમણો ગોતમો આગચ્છતી’’તિ આહંસુ. તં સુત્વાવ સરભો જાણુકન્તરે સીસં ઠપેત્વા અધોમુખો નિસીદિ. એવં તસ્મિં સમયે ભગવા તં આરામં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. તથાગતો હિ જમ્બુદીપતલે અગ્ગકુલે જાતત્તા અગ્ગાસનારહોતિસ્સ સબ્બત્થ આસનં પઞ્ઞત્તમેવ હોતિ. એવં પઞ્ઞત્તે મહારહે બુદ્ધાસને નિસીદિ.

તે પરિબ્બાજકા સરભં પરિબ્બાજકં એતદવોચુન્તિ સમ્માસમ્બુદ્ધે કિર સરભેન સદ્ધિં એત્તકં કથેન્તેયેવ ભિક્ખુસઙ્ઘો સત્થુ પદાનુપદિકો હુત્વા પરિબ્બાજકારામં સમ્પાપુણિ, ચતસ્સોપિ પરિસા પરિબ્બાજકારામેયેવ ઓસરિંસુ. તતો તે પરિબ્બાજકા ‘‘અચ્છરિયં સમણસ્સ ગોતમસ્સ કમ્મં, સકલનગરં વિચરિત્વા અવણ્ણં પત્થરિત્વા પકાસનીયકમ્મં કત્વા આગતાનં વેરીનં પટિસત્તૂનં પચ્ચામિત્તાનં સન્તિકં આગન્ત્વા થોકમ્પિ વિગ્ગાહિકકથં ન કથેસિ, આગતકાલતો પટ્ઠાય સતપાકતેલેન મક્ખેન્તો વિય અમતપાનં પાયેન્તો વિય મધુરકથં કથેતી’’તિ સબ્બેપિ સમ્માસમ્બુદ્ધં અનુવત્તન્તા એતદવોચું.

યાચેય્યાસીતિ આયાચેય્યાસિ પત્થેય્યાસિ પિહેય્યાસિ. તુણ્હીભૂતોતિ તુણ્હીભાવં ઉપગતો. મઙ્કુભૂતોતિ નિત્તેજતં આપન્નો. પત્તક્ખન્ધોતિ ઓનતગીવો. અધોમુખોતિ હેટ્ઠામુખો. સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ તે પટિજાનતોતિ ‘‘અહં સમ્માસમ્બુદ્ધો, સબ્બે ધમ્મા મયા અભિસમ્બુદ્ધા’’તિ એવં પટિજાનતો તવ. અનભિસમ્બુદ્ધાતિ ઇમે નામ ધમ્મા તયા અનભિસમ્બુદ્ધા. તત્થાતિ તેસુ અનભિસમ્બુદ્ધાતિ એવં દસ્સિતધમ્મેસુ. અઞ્ઞેન વા અઞ્ઞં પટિચરિસ્સતીતિ અઞ્ઞેન વા વચનેન અઞ્ઞં વચનં પટિચ્છાદેસ્સતિ, અઞ્ઞં પુચ્છિતો અઞ્ઞં કથેસ્સતીતિ અધિપ્પાયો. બહિદ્ધા કથં અપનામેસ્સતીતિ બહિદ્ધા અઞ્ઞં આગન્તુકકથં આહરન્તો પુરિમકથં અપનામેસ્સતિ. અપ્પચ્ચયન્તિ અનભિરદ્ધિં અતુટ્ઠાકારં પાતુકરિસ્સતીતિ પાકટં કરિસ્સતિ. એત્થ ચ અપ્પચ્ચયેન દોમનસ્સં વુત્તં, પુરિમેહિ દ્વીહિ મન્દબલવભેદો કોધોયેવ.

એવં ભગવા પઠમવેસારજ્જેન સીહનાદં નદિત્વા પુન દુતિયાદીહિ નદન્તો યો ખો મં પરિબ્બાજકાતિઆદિમાહ. તત્થ યસ્સ ખો પન તે અત્થાય ધમ્મો દેસિતોતિ યસ્સ મગ્ગસ્સ વા ફલસ્સ વા અત્થાય તયા ચતુસચ્ચધમ્મો દેસિતો. સો ન નિય્યાતીતિ સો ધમ્મો ન નિય્યાતિ ન નિગ્ગચ્છતિ, ન તં અત્થં સાધેતીતિ વુત્તં હોતિ. તક્કરસ્સાતિ યો નં કરોતિ, તસ્સ પટિપત્તિપૂરકસ્સ પુગ્ગલસ્સાતિ અત્થો. સમ્મા દુક્ખક્ખયાયાતિ હેતુના નયેન કારણેન સકલસ્સ વટ્ટદુક્ખસ્સ ખયાય. અથ વા યસ્સ ખો પન તે અત્થાય ધમ્મો દેસિતોતિ યસ્સ તે અત્થાય ધમ્મો દેસિતો. સેય્યથિદં – રાગપટિઘાતત્થાય અસુભકમ્મટ્ઠાનં, દોસપટિઘાતત્થાય મેત્તાભાવના, મોહપટિઘાતત્થાય પઞ્ચ ધમ્મા, વિતક્કુપચ્છેદાય આનાપાનસ્સતિ. સો ન નિય્યાતિ તક્કરસ્સ સમ્મા દુક્ખક્ખયાયાતિ સો ધમ્મો યો નં યથાદેસિતં કરોતિ, તસ્સ તક્કરસ્સ સમ્મા હેતુના નયેન કારણેન વટ્ટદુક્ખક્ખયાય ન નિય્યાતિ ન નિગ્ગચ્છતિ, તં અત્થં ન સાધેતીતિ અયમેત્થ અત્થો. સેય્યથાપિ સરભો પરિબ્બાજકોતિ યથા અયં સરભો પરિબ્બાજકો પજ્ઝાયન્તો અપ્પટિભાનો નિસિન્નો, એવં નિસીદિસ્સતીતિ.

એવં તીહિ પદેહિ સીહનાદં નદિત્વા દેસનં નિવત્તેન્તસ્સેવ તથાગતસ્સ તસ્મિં ઠાને સન્નિપતિતા ચતુરાસીતિપાણસહસ્સપરિમાણા પરિસા અમતપાનં પિવિ, સત્થા પરિસાય અમતપાનસ્સ પીતભાવં ઞત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પક્કામિ. તમત્થં દસ્સેતું અથ ખો ભગવાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ સીહનાદન્તિ સેટ્ઠનાદં અભીતનાદં અપ્પટિનાદં. વેહાસં પક્કામીતિ અભિઞ્ઞાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય અધિટ્ઠાય સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેન આકાસં પક્ખન્દિ. એવં પક્ખન્દો ચ પન તંખણઞ્ઞેવ ગિજ્ઝકૂટમહાવિહારે પતિટ્ઠાસિ.

વાચાય સન્નિતોદકેનાતિ વચનપતોદેન. સઞ્જમ્ભરિમકંસૂતિ સમ્ભરિતં નિરન્તરફુટં અકંસુ, ઉપરિ વિજ્ઝિંસૂતિ વુત્તં હોતિ. બ્રહારઞ્ઞેતિ મહારઞ્ઞે. સીહનાદં નદિસ્સામીતિ સીહસ્સ નદતો આકારં દિસ્વા ‘‘અયમ્પિ તિરચ્છાનગતો, અહમ્પિ, ઇમસ્સ ચત્તારો પાદા, મય્હમ્પિ, અહમ્પિ એવમેવ સીહનાદં નદિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. સો સીહસ્સ સમ્મુખા નદિતું અસક્કોન્તો તસ્મિં ગોચરાય પક્કન્તે એકકો નદિતું આરભિ. અથસ્સ સિઙ્ગાલસદ્દોયેવ નિચ્છરિ. તેન વુત્તં – સિઙ્ગાલકંયેવ નદતીતિ. ભેરણ્ડકન્તિ તસ્સેવ વેવચનં. અપિચ ભિન્નસ્સરં અમનાપસદ્દં નદતીતિ વુત્તં હોતિ. એવમેવ ખો ત્વન્તિ ઇમિના ઓપમ્મેન પરિબ્બાજકા તથાગતં સીહસદિસં કત્વા સરભં સિઙ્ગાલસદિસં અકંસુ. અમ્બુકસઞ્ચરીતિ ખુદ્દકકુક્કુટિકા. પુરિસકરવિતં રવિસ્સામીતિ મહાકુક્કુટં રવન્તં દિસ્વા ‘‘ઇમસ્સપિ દ્વે પાદા દ્વે પક્ખા, મય્હમ્પિ તથેવ, અહમ્પિ એવરૂપં રવિતં રવિસ્સામી’’તિ સા તસ્સ સમ્મુખા રવિતું અસક્કોન્તી તસ્મિં પક્કન્તે રવમાના કુક્કુટિકારવંયેવ રવિ. તેન વુત્તં – અમ્બુકસઞ્ચરિરવિતંયેવ રવતીતિ. ઉસભોતિ ગોણો. સુઞ્ઞાયાતિ તુચ્છાય જેટ્ઠકવસભેહિ વિરહિતાય. ગમ્ભીરં નદિતબ્બં મઞ્ઞતીતિ જેટ્ઠકવસભસ્સ નાદસદિસં ગમ્ભીરનાદં નદિતબ્બં મઞ્ઞતિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૫. કેસમુત્તિસુત્તવણ્ણના

૬૬. પઞ્ચમે કાલામાનં નિગમોતિ કાલામા નામ ખત્તિયા, તેસં નિગમો. કેસમુત્તિયાતિ કેસમુત્તનિગમવાસિનો. ઉપસઙ્કમિંસૂતિ સપ્પિનવનીતાદિભેસજ્જાનિ ચેવ અટ્ઠવિધપાનકાનિ ચ ગાહાપેત્વા ઉપસઙ્કમિંસુ. સકંયેવ વાદં દીપેન્તીતિ અત્તનોયેવ લદ્ધિં કથેન્તિ. જોતેન્તીતિ પકાસેન્તિ. ખુંસેન્તીતિ ઘટ્ટેન્તિ. વમ્ભેન્તીતિ અવજાનન્તિ. પરિભવન્તીતિ લામકં કરોન્તિ. ઓમક્ખિં કરોન્તીતિ ઉક્ખિત્તકં કરોન્તિ, ઉક્ખિપિત્વા છડ્ડેન્તિ. અપરેપિ, ભન્તેતિ સો કિર અટવિમુખે ગામો, તસ્મા તત્થ અટવિં અતિક્કન્તા ચ અતિક્કમિતુકામા ચ વાસં કપ્પેન્તિ. તેસુપિ પઠમં આગતા અત્તનો લદ્ધિં દીપેત્વા પક્કમિંસુ, પચ્છા આગતા ‘‘કિં તે જાનન્તિ, અમ્હાકં અન્તેવાસિકા તે, અમ્હાકં સન્તિકે કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિંસૂ’’તિ અત્તનો લદ્ધિં દીપેત્વા પક્કમિંસુ. કાલામા એકલદ્ધિયમ્પિ સણ્ઠહિતું ન સક્ખિંસુ. તે એતમત્થં દીપેત્વા ભગવતો એવમારોચેત્વા તેસં નો, ભન્તેતિઆદિમાહંસુ. તત્થ હોતેવ કઙ્ખાતિ હોતિયેવ કઙ્ખા. વિચિકિચ્છાતિ તસ્સેવ વેવચનં. અલન્તિ યુત્તં.

મા અનુસ્સવેનાતિ અનુસ્સવકથાયપિ મા ગણ્હિત્થ. મા પરમ્પરાયાતિ પરમ્પરકથાયપિ મા ગણ્હિત્થ. મા ઇતિકિરાયાતિ એવં કિર એતન્તિ મા ગણ્હિત્થ. મા પિટકસમ્પદાનેનાતિ અમ્હાકં પિટકતન્તિયા સદ્ધિં સમેતીતિ મા ગણ્હિત્થ. મા તક્કહેતૂતિ તક્કગ્ગાહેનપિ મા ગણ્હિત્થ. મા નયહેતૂતિ નયગ્ગાહેનપિ મા ગણ્હિત્થ. મા આકારપરિવિતક્કેનાતિ સુન્દરમિદં કારણન્તિ એવં કારણપરિવિતક્કેનપિ મા ગણ્હિત્થ. મા દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયાતિ અમ્હાકં નિજ્ઝાયિત્વા ખમિત્વા ગહિતદિટ્ઠિયા સદ્ધિં સમેતીતિપિ મા ગણ્હિત્થ. મા ભબ્બરૂપતાયાતિ અયં ભિક્ખુ ભબ્બરૂપો, ઇમસ્સ કથં ગહેતું યુત્તન્તિપિ મા ગણ્હિત્થ. મા સમણો નો ગરૂતિ અયં સમણો અમ્હાકં ગરુ, ઇમસ્સ કથં ગહેતું યુત્તન્તિપિ મા ગણ્હિત્થ. સમત્તાતિ પરિપુણ્ણા. સમાદિન્નાતિ ગહિતા પરામટ્ઠા. યંસ હોતીતિ યં કારણં તસ્સ પુગ્ગલસ્સ હોતિ. અલોભાદયો લોભાદિપટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બા. વિગતાભિજ્ઝોતિઆદીહિ મેત્તાય પુબ્બભાગો કથિતો.

ઇદાનિ મેત્તાદિકં કમ્મટ્ઠાનં કથેન્તો મેત્તાસહગતેનાતિઆદિમાહ. તત્થ કમ્મટ્ઠાનકથાય વા ભાવનાનયે વા પાળિવણ્ણનાય વા યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૪૦) વુત્તમેવ. એવં અવેરચિત્તોતિ એવં અકુસલવેરસ્સ ચ પુગ્ગલવેરિનો ચ નત્થિતાય અવેરચિત્તો. અબ્યાબજ્ઝચિત્તોતિ કોધચિત્તસ્સ અભાવેન નિદ્દુક્ખચિત્તો. અસંકિલિટ્ઠચિત્તોતિ કિલેસસ્સ નત્થિતાય અસંકિલિટ્ઠચિત્તો. વિસુદ્ધચિત્તોતિ કિલેસમલાભાવેન વિસુદ્ધચિત્તો હોતીતિ અત્થો. તસ્સાતિ તસ્સ એવરૂપસ્સ અરિયસાવકસ્સ. અસ્સાસાતિ અવસ્સયા પતિટ્ઠા. સચે ખો પન અત્થિ પરો લોકોતિ યદિ ઇમમ્હા લોકા પરલોકો નામ અત્થિ. અથાહં કાયસ્સ ભેદા પરમ્મરણા…પે… ઉપપજ્જિસ્સામીતિ અત્થેતં કારણં, યેનાહં કાયસ્સ ભેદા પરમ્મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જિસ્સામીતિ એવં સબ્બત્થ નયો વેદિતબ્બો. અનીઘન્તિ નિદ્દુક્ખં. સુખિન્તિ સુખિતં. ઉભયેનેવ વિસુદ્ધં અત્તાનં સમનુપસ્સામીતિ યઞ્ચ પાપં ન કરોમિ, યઞ્ચ કરોતોપિ ન કરીયતિ, ઇમિના ઉભયેનાપિ વિસુદ્ધં અત્તાનં સમનુપસ્સામિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૬. સાળ્હસુત્તવણ્ણના

૬૭. છટ્ઠે મિગારનત્તાતિ મિગારસેટ્ઠિનો નત્તા. સેખુનિયનત્તાતિ સેખુનિયસેટ્ઠિનો નત્તા. ઉપસઙ્કમિંસૂતિ ભુત્તપાતરાસા દાસકમ્મકરપરિવુતા ઉપસઙ્કમિંસુ. તેસં કિર પુરેભત્તે પુબ્બણ્હસમયેયેવ ગેહે એકો પઞ્હો સમુટ્ઠિતો, તં પન કથેતું ઓકાસો નાહોસિ. તે ‘‘તં પઞ્હં સોસ્સામા’’તિ થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા તુણ્હી નિસીદિંસુ. થેરો ‘‘ગામે તં સમુટ્ઠિતં પઞ્હં સોતું આગતા ભવિસ્સન્તી’’તિ તેસં મનં ઞત્વા તમેવ પઞ્હં આરભન્તો એથ તુમ્હે સાળ્હાતિઆદિમાહ. તત્થ અત્થિ લોભોતિ લુબ્ભનસભાવો લોભો નામ અત્થીતિ પુચ્છતિ. અભિજ્ઝાતિ ખો અહં સાળ્હા એતમત્થં વદામીતિ એતં લોભસઙ્ખાતં અત્થં અહં ‘‘અભિજ્ઝા’’તિ વદામિ, ‘‘તણ્હા’’તિ વદામીતિ સમુટ્ઠિતપઞ્હસ્સ અત્થં દીપેન્તો આહ. એવં સબ્બવારેસુ નયો નેતબ્બો.

સો એવં પજાનાતીતિ સો ચત્તારો બ્રહ્મવિહારે ભાવેત્વા ઠિતો અરિયસાવકો સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય વિપસ્સનં આરભન્તો એવં પજાનાતિ. અત્થિ ઇદન્તિ અત્થિ દુક્ખસચ્ચસઙ્ખાતં ખન્ધપઞ્ચકં નામરૂપવસેન પરિચ્છિન્દિત્વા પજાનન્તો એસ ‘‘એવં પજાનાતિ અત્થિ ઇદ’’ન્તિ વુત્તો. હીનન્તિ સમુદયસચ્ચં. પણીતન્તિ મગ્ગસચ્ચં. ઇમસ્સ સઞ્ઞાગતસ્સ ઉત્તરિ નિસ્સરણન્તિ ઇમસ્સ વિપસ્સનાસઞ્ઞાસઙ્ખાતસ્સ સઞ્ઞાગતસ્સ ઉત્તરિ નિસ્સરણં નામ નિબ્બાનં, તમત્થીતિ ઇમિના નિરોધસચ્ચં દસ્સેતિ. વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણન્તિ એકૂનવીસતિવિધં પચ્ચવેક્ખણઞાણં કથિતં. અહુ પુબ્બે લોભોતિ પુબ્બે મે લોભો અહોસિ. તદહુ અકુસલન્તિ તં અકુસલં નામ અહોસિ, તદા વા અકુસલં નામ અહોસિ. ઇચ્ચેતં કુસલન્તિ ઇતિ એતં કુસલં, તસ્સેવ અકુસલસ્સ નત્થિભાવં કુસલં ખેમન્તિ સન્ધાય વદતિ. નિચ્છાતોતિ નિત્તણ્હો. નિબ્બુતોતિ અબ્ભન્તરે સન્તાપકરાનં કિલેસાનં અભાવેન નિબ્બુતો. સીતિભૂતોતિ સીતલીભૂતો. સુખપ્પટિસંવેદીતિ કાયિકચેતસિકસ્સ સુખસ્સ પટિસંવેદિતા. બ્રહ્મભૂતેનાતિ સેટ્ઠભૂતેન. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૭. કથાવત્થુસુત્તવણ્ણના

૬૮. સત્તમે કથાવત્થૂનીતિ કથાકારણાનિ, કથાય ભૂમિયો પતિટ્ઠાયોતિ અત્થો. અતીતં વા, ભિક્ખવે, અદ્ધાનન્તિ અતીતમદ્ધાનં નામ કાલોપિ વટ્ટતિ ખન્ધાપિ. અનાગતપચ્ચુપ્પન્નેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ અતીતે કસ્સપો નામ સમ્માસમ્બુદ્ધો અહોસિ, તસ્સ કિકી નામ કાસિકરાજા અગ્ગુપટ્ઠાકો અહોસિ, વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયુ અહોસીતિ ઇમિના નયેન કથેન્તો અતીતં આરબ્ભ કથં કથેતિ નામ. અનાગતે મેત્તેય્યો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સતિ, તસ્સ સઙ્ખો નામ રાજા અગ્ગુપટ્ઠાકો ભવિસ્સતિ, અસીતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયુ ભવિસ્સતીતિ ઇમિના નયેન કથેન્તો અનાગતં આરબ્ભ કથં કથેતિ નામ. એતરહિ અસુકો નામ રાજા ધમ્મિકોતિ ઇમિના નયેન કથેન્તો પચ્ચુપ્પન્નં આરબ્ભ કથં કથેતિ નામ.

કથાસમ્પયોગેનાતિ કથાસમાગમેન. કચ્છોતિ કથેતું યુત્તો. અકચ્છોતિ કથેતું ન યુત્તો. એકંસબ્યાકરણીયં પઞ્હન્તિઆદીસુ, ‘‘ચક્ખુ, અનિચ્ચ’’ન્તિ પુટ્ઠેન, ‘‘આમ, અનિચ્ચ’’ન્તિ એકંસેનેવ બ્યાકાતબ્બં. એસેવ નયો સોતાદીસુ. અયં એકંસબ્યાકરણીયો પઞ્હો. ‘‘અનિચ્ચં નામ ચક્ખૂ’’તિ પુટ્ઠેન પન ‘‘ન ચક્ખુમેવ, સોતમ્પિ અનિચ્ચં, ઘાનમ્પિ અનિચ્ચ’’ન્તિ એવં વિભજિત્વા બ્યાકાતબ્બં. અયં વિભજ્જબ્યાકરણીયો પઞ્હો. ‘‘યથા ચક્ખુ, તથા સોતં. યથા સોતં, તથા ચક્ખૂ’’તિ પુટ્ઠેન ‘‘કેનટ્ઠેન પુચ્છસી’’તિ પટિપુચ્છિત્વા ‘‘દસ્સનટ્ઠેન પુચ્છામી’’તિ વુત્તે ‘‘ન હી’’તિ બ્યાકાતબ્બં. ‘‘અનિચ્ચટ્ઠેન પુચ્છામી’’તિ વુત્તે, ‘‘આમા’’તિ બ્યાકાતબ્બં. અયં પટિપુચ્છાબ્યાકરણીયો પઞ્હો. ‘‘તં જીવં તં સરીર’’ન્તિઆદીનિ પુટ્ઠેન પન ‘‘અબ્યાકતમેતં ભગવતા’’તિ ઠપેતબ્બો, એસ પઞ્હો ન બ્યાકાતબ્બો. અયં ઠપનીયો પઞ્હો.

ઠાનાઠાને ન સણ્ઠાતીતિ કારણાકારણે ન સણ્ઠાતિ. તત્રાયં નયો – સસ્સતવાદી યુત્તેન કારણેન પહોતિ ઉચ્છેદવાદિં નિગ્ગહેતું, ઉચ્છેદવાદી તેન નિગ્ગય્હમાનો ‘‘કિં પનાહં ઉચ્છેદં વદામી’’તિ સસ્સતવાદિભાવમેવ દીપેતિ, અત્તનો વાદે પતિટ્ઠાતું ન સક્કોતિ. એવં ઉચ્છેદવાદિમ્હિ પહોન્તે સસ્સતવાદી, પુગ્ગલવાદિમ્હિ પહોન્તે સુઞ્ઞતવાદી, સુઞ્ઞતવાદિમ્હિ પહોન્તે પુગ્ગલવાદીતિ એવં ઠાનાઠાને ન સણ્ઠાતિ નામ.

પરિકપ્પે ન સણ્ઠાતીતિ ઇદં પઞ્હપુચ્છનેપિ પઞ્હકથનેપિ લબ્ભતિ. કથં? એકચ્ચો હિ ‘‘પઞ્હં પુચ્છિસ્સામી’’તિ કણ્ઠં સોધેતિ, સો ઇતરેન ‘‘ઇદં નામ ત્વં પુચ્છિસ્સસી’’તિ વુત્તો ઞાતભાવં ઞત્વા ‘‘ન એતં, અઞ્ઞં પુચ્છિસ્સામી’’તિ વદતિ. પઞ્હં પુટ્ઠોપિ ‘‘પઞ્હં કથેસ્સામી’’તિ હનું સંસોધેતિ, સો ઇતરેન ‘‘ઇદં નામ કથેસ્સસી’’તિ વુત્તો ઞાતભાવં ઞત્વા ‘‘ન એતં, અઞ્ઞં કથેસ્સામી’’તિ વદતિ. એવં પરિકપ્પે ન સણ્ઠાતિ નામ.

અઞ્ઞાતવાદે ન સણ્ઠાતીતિ અઞ્ઞાતવાદે જાનિતવાદે ન સણ્ઠાતિ. કથં? એકચ્ચો પઞ્હં પુચ્છતિ, તં ઇતરો ‘‘મનાપો તયા પઞ્હો પુચ્છિતો, કહં તે એસ ઉગ્ગહિતો’’તિ વદતિ. ઇતરો પુચ્છિતબ્બનિયામેનેવ પઞ્હં પુચ્છિત્વાપિ તસ્સ કથાય ‘‘અપઞ્હં નુ ખો પુચ્છિત’’ન્તિ વિમતિં કરોતિ. અપરો પઞ્હં પુટ્ઠો કથેતિ, તમઞ્ઞો ‘‘સુટ્ઠુ તે પઞ્હો કથિતો, કત્થ તે ઉગ્ગહિતો, પઞ્હં કથેન્તેન નામ એવં કથેતબ્બો’’તિ વદતિ. ઇતરો કથેતબ્બનિયામેનેવ પઞ્હં કથેત્વાપિ તસ્સ કથાય ‘‘અપઞ્હો નુ ખો મયા કથિતો’’તિ વિમતિં કરોતિ.

પટિપદાય ન સણ્ઠાતીતિ પટિપત્તિયં ન તિટ્ઠતિ, વત્તં અજાનિત્વા અપુચ્છિતબ્બટ્ઠાને પુચ્છતીતિ અત્થો. અયં પઞ્હો નામ ચેતિયઙ્ગણે પુચ્છિતેન ન કથેતબ્બો, તથા ભિક્ખાચારમગ્ગે ગામં પિણ્ડાય ચરણકાલે. આસનસાલાય નિસિન્નકાલે યાગું વા ભત્તં વા ગહેત્વા નિસિન્નકાલે પરિભુઞ્જિત્વા નિસિન્નકાલે દિવાવિહારટ્ઠાનગમનકાલેપિ. દિવાટ્ઠાને નિસિન્નકાલે પન ઓકાસં કારેત્વાવ પુચ્છન્તસ્સ કથેતબ્બો, અકારેત્વા પુચ્છન્તસ્સ ન કથેતબ્બો. ઇદં વત્તં અજાનિત્વા પુચ્છન્તો પટિપદાય ન સણ્ઠાતિ નામ. એવં સન્તાયં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો અકચ્છો હોતીતિ, ભિક્ખવે, એતં ઇમસ્મિં ચ કારણે સતિ અયં પુગ્ગલો ન કથેતું યુત્તો નામ હોતિ.

ઠાનાઠાને સણ્ઠાતીતિ સસ્સતવાદી યુત્તેન કારણેન પહોતિ ઉચ્છેદવાદિં નિગ્ગહેતું, ઉચ્છેદવાદી તેન નિગ્ગય્હમાનોપિ ‘‘અહં તયા સતક્ખત્તું નિગ્ગય્હમાનોપિ ઉચ્છેદવાદીયેવા’’તિ વદતિ. ઇમિના નયેન સસ્સતપુગ્ગલસુઞ્ઞતવાદાદીસુપિ નયો નેતબ્બો. એવં ઠાનાઠાને સણ્ઠાતિ નામ. પરિકપ્પે સણ્ઠાતીતિ ‘‘પઞ્હં પુચ્છિસ્સામી’’તિ કણ્ઠં સોધેન્તો ‘‘ત્વં ઇમં નામ પુચ્છિસ્સસી’’તિ વુત્તે, ‘‘આમ, એતંયેવ પુચ્છિસ્સામી’’તિ વદતિ. પઞ્હં કથેસ્સામીતિ હનું સંસોધેન્તોપિ ‘‘ત્વં ઇમં નામ કથેસ્સસી’’તિ વુત્તે, ‘‘આમ, એતંયેવ કથેસ્સામી’’તિ વદતિ. એવં પરિકપ્પે સણ્ઠાતિ નામ.

અઞ્ઞાતવાદે સણ્ઠાતીતિ ઇમં પઞ્હં પુચ્છિત્વા ‘‘સુટ્ઠુ તે પઞ્હો પુચ્છિતો, પુચ્છન્તેન નામ એવં પુચ્છિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તે સમ્પટિચ્છતિ, વિમતિં ન ઉપ્પાદેતિ. પઞ્હં કથેત્વાપિ ‘‘સુટ્ઠુ તે પઞ્હો કથિતો, કથેન્તેન નામ એવં કથેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તે સમ્પટિચ્છતિ, વિમતિં ન ઉપ્પાદેતિ. પટિપદાય સણ્ઠાતીતિ ગેહે નિસીદાપેત્વા યાગુખજ્જકાદીનિ દત્વા યાવ ભત્તં નિટ્ઠાતિ, તસ્મિં અન્તરે નિસિન્નો પઞ્હં પુચ્છતિ. સપ્પિઆદીનિ ભેસજ્જાનિ અટ્ઠવિધાનિ પાનકાનિ વત્થચ્છાદનમાલાગન્ધાદીનિ વા આદાય વિહારં ગન્ત્વા તાનિ દત્વા દિવાટ્ઠાનં પવિસિત્વા ઓકાસં કારેત્વા પઞ્હં પુચ્છતિ. એવઞ્હિ વત્તં ઞત્વા પુચ્છન્તો પટિપદાય સણ્ઠાતિ નામ. તસ્સ પઞ્હં કથેતું વટ્ટતિ.

અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરતીતિ અઞ્ઞેન વચનેન અઞ્ઞં પટિચ્છાદેતિ, અઞ્ઞં વા પુચ્છિતો અઞ્ઞં કથેતિ. બહિદ્ધા કથં અપનામેતીતિ આગન્તુકકથં ઓતારેન્તો પુરિમકથં બહિદ્ધા અપનામેતિ. તત્રિદં વત્થુ – ભિક્ખૂ કિર સન્નિપતિત્વા એકં દહરં, ‘‘આવુસો, ત્વં ઇમઞ્ચિમઞ્ચ આપત્તિં આપન્નો’’તિ આહંસુ. સો આહ – ‘‘ભન્તે, નાગદીપં ગતોમ્હી’’તિ. આવુસો, ન મયં તવ નાગદીપગમનેન અત્થિકા, આપત્તિં પન આપન્નોતિ પુચ્છામાતિ. ભન્તે, નાગદીપં ગન્ત્વા મચ્છે ખાદિન્તિ. આવુસો, તવ મચ્છખાદનેન કમ્મં નત્થિ, આપત્તિં કિરસિ આપન્નોતિ. સો ‘‘નાતિસુપક્કો મચ્છો મય્હં અફાસુકમકાસિ, ભન્તે’’તિ. આવુસો, તુય્હં ફાસુકેન વા અફાસુકેન વા કમ્મં નત્થિ, આપત્તિં આપન્નોસીતિ. ભન્તે, યાવ તત્થ વસિં, તાવ મે અફાસુકમેવ જાતન્તિ. એવં આગન્તુકકથાવસેન બહિદ્ધા કથં અપનામેતીતિ વેદિતબ્બં.

અભિહરતીતિ ઇતો ચિતો ચ સુત્તં આહરિત્વા અવત્થરતિ. તેપિટકતિસ્સત્થેરો વિય. પુબ્બે કિર ભિક્ખૂ મહાચેતિયઙ્ગણે સન્નિપતિત્વા સઙ્ઘકિચ્ચં કત્વા ભિક્ખૂનં ઓવાદં દત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં પઞ્હસાકચ્છં કરોન્તિ. તત્થાયં થેરો તીહિ પિટકેહિ તતો તતો સુત્તં આહરિત્વા દિવસભાગે એકમ્પિ પઞ્હં નિટ્ઠાપેતું ન દેતિ. અભિમદ્દતીતિ કારણં આહરિત્વા મદ્દતિ. અનુપજગ્ઘતીતિ પરેન પઞ્હે પુચ્છિતેપિ કથિતેપિ પાણિં પહરિત્વા મહાહસિતં હસતિ, યેન પરસ્સ ‘‘અપુચ્છિતબ્બં નુ ખો પુચ્છિં, અકથેતબ્બં નુ ખો કથેસિ’’ન્તિ વિમતિ ઉપ્પજ્જતિ. ખલિતં ગણ્હાતીતિ અપ્પમત્તકં મુખદોસમત્તં ગણ્હાતિ, અક્ખરે વા પદે વા બ્યઞ્જને વા દુરુત્તે ‘‘એવં નામેતં વત્તબ્બ’’ન્તિ ઉજ્ઝાયમાનો વિચરતિ. સઉપનિસોતિ સઉપનિસ્સયો સપચ્ચયો.

ઓહિતસોતોતિ ઠપિતસોતો. અભિજાનાતિ એકં ધમ્મન્તિ એકં કુસલધમ્મં અભિજાનાતિ અરિયમગ્ગં. પરિજાનાતિ એકં ધમ્મન્તિ એકં દુક્ખસચ્ચધમ્મં તીરણપરિઞ્ઞાય પરિજાનાતિ. પજહતિ એકં ધમ્મન્તિ એકં સબ્બાકુસલધમ્મં પજહતિ વિનોદેતિ બ્યન્તીકરોતિ. સચ્છિકરોતિ એકં ધમ્મન્તિ એકં અરહત્તફલધમ્મં નિરોધમેવ વા પચ્ચક્ખં કરોતિ. સમ્માવિમુત્તિં ફુસતીતિ સમ્મા હેતુના નયેન કારણેન અરહત્તફલવિમોક્ખં ઞાણફસ્સેન ફુસતિ.

એતદત્થા, ભિક્ખવે, કથાતિ, ભિક્ખવે, યા એસા કથાસમ્પયોગેનાતિ કથા દસ્સિતા, સા એતદત્થા, અયં તસ્સા કથાય ભૂમિ પતિટ્ઠા. ઇદં વત્થુ યદિદં અનુપાદા ચિત્તસ્સ વિમોક્ખોતિ એવં સબ્બપદેસુ યોજના વેદિતબ્બા. એતદત્થા મન્તનાતિ યા અયં કચ્છાકચ્છેસુ પુગ્ગલેસુ કચ્છેન સદ્ધિં મન્તના, સાપિ એતદત્થાયેવ. એતદત્થા ઉપનિસાતિ ઓહિતસોતો સઉપનિસોતિ એવં વુત્તા ઉપનિસાપિ એતદત્થાયેવ. એતદત્થં સોતાવધાનન્તિ તસ્સા ઉપનિસાય સોતાવધાનં, તમ્પિ એતદત્થમેવ. અનુપાદાતિ ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ અગ્ગહેત્વા. ચિત્તસ્સ વિમોક્ખોતિ અરહત્તફલવિમોક્ખો. અરહત્તફલત્થાય હિ સબ્બમેતન્તિ સુત્તન્તં વિનિવત્તેત્વા ઉપરિ ગાથાહિ કૂટં ગણ્હન્તો યે વિરુદ્ધાતિઆદિમાહ.

તત્થ વિરુદ્ધાતિ વિરોધસઙ્ખાતેન કોપેન વિરુદ્ધા. સલ્લપન્તીતિ સલ્લાપં કરોન્તિ. વિનિવિટ્ઠાતિ અભિનિવિટ્ઠા હુત્વા. સમુસ્સિતાતિ માનુસ્સયેન સુટ્ઠુ ઉસ્સિતા. અનરિયગુણમાસજ્જાતિ અનરિયગુણકથં ગુણમાસજ્જ કથેન્તિ. ગુણં ઘટ્ટેત્વા કથા હિ અનરિયકથા નામ, ન અરિયકથા, તં કથેન્તીતિ અત્થો. અઞ્ઞોઞ્ઞવિવરેસિનોતિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ છિદ્દં અપરાધં ગવેસમાના. દુબ્ભાસિતન્તિ દુક્કથિતં. વિક્ખલિતન્તિ અપ્પમત્તકં મુખદોસખલિતં. સમ્પમોહં પરાજયન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ અપ્પમત્તેન મુખદોસેન સમ્પમોહઞ્ચ પરાજયઞ્ચ. અભિનન્દન્તીતિ તુસ્સન્તિ. નાચરેતિ ન ચરતિ ન કથેતિ. ધમ્મટ્ઠપટિસંયુત્તાતિ યા ચ ધમ્મે ઠિતેન કથિતકથા, સા ધમ્મટ્ઠા ચેવ હોતિ તેન ચ ધમ્મેન પટિસંયુત્તાતિ ધમ્મટ્ઠપટિસંયુત્તા. અનુન્નતેન મનસાતિ અનુદ્ધતેન ચેતસા. અપળાસોતિ યુગગ્ગાહપળાસવસેન અપળાસો હુત્વા. અસાહસોતિ રાગદોસમોહસાહસાનં વસેન અસાહસો હુત્વા.

અનુસૂયાયમાનોતિ ન ઉસૂયમાનો. દુબ્ભટ્ઠે નાપસાદયેતિ દુક્કથિતસ્મિં ન અપસાદેય્ય. ઉપારમ્ભં ન સિક્ખેય્યાતિ કારણુત્તરિયલક્ખણં ઉપારમ્ભં ન સિક્ખેય્ય. ખલિતઞ્ચ ન ગાહયેતિ અપ્પમત્તકં મુખખલિતં ‘‘અયં તે દોસો’’તિ ન ગાહયેય્ય. નાભિહરેતિ નાવત્થરેય્ય. નાભિમદ્દેતિ એકં કારણં આહરિત્વા ન મદ્દેય્ય. ન વાચં પયુતં ભણેતિ સચ્ચાલિકપટિસંયુત્તં વાચં ન ભણેય્ય. અઞ્ઞાતત્થન્તિ જાનનત્થં. પસાદત્થન્તિ પસાદજનનત્થં. ન સમુસ્સેય્ય મન્તયેતિ ન માનુસ્સયેન સમુસ્સિતો ભવેય્ય. ન હિ માનુસ્સિતા હુત્વા પણ્ડિતા કથયન્તિ, માનેન પન અનુસ્સિતોવ હુત્વા મન્તયે કથેય્ય ભાસેય્યાતિ.

૮. અઞ્ઞતિત્થિયસુત્તવણ્ણના

૬૯. અટ્ઠમે ભગવંમૂલકાતિ ભગવા મૂલં એતેસન્તિ ભગવંમૂલકા. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇમે, ભન્તે, અમ્હાકં ધમ્મા પુબ્બે કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધેન ઉપ્પાદિતા, તસ્મિં પરિનિબ્બુતે એકં બુદ્ધન્તરં અઞ્ઞો સમણો વા બ્રાહ્મણો વા ઇમે ધમ્મે ઉપ્પાદેતું સમત્થો નામ નાહોસિ, ભગવતો પન નો ઇમે ધમ્મા ઉપ્પાદિતા. ભગવન્તઞ્હિ નિસ્સાય મયં ઇમે ધમ્મે આજાનામ પટિવિજ્ઝામાતિ એવં ભગવંમૂલકા નો, ભન્તે, ધમ્માતિ. ભગવંનેત્તિકાતિ ભગવા ધમ્માનં નેતા વિનેતા અનુનેતા યથાસભાવતો પાટિયેક્કં પાટિયેક્કં નામં ગહેત્વાવ દસ્સેતાતિ ધમ્મા ભગવંનેત્તિકા નામ હોન્તિ. ભગવંપટિસરણાતિ ચતુભૂમકધમ્મા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ આપાથં આગચ્છમાના ભગવતિ પટિસરન્તિ નામાતિ ભગવંપટિસરણા. પટિસરન્તીતિ ઓસરન્તિ સમોસરન્તિ. અપિચ મહાબોધિમણ્ડે નિસિન્નસ્સ ભગવતો પટિવેધવસેન ફસ્સો આગચ્છતિ – ‘‘અહં ભગવા કિન્નામો’’તિ. ત્વં ફુસનટ્ઠેન ફસ્સો નામ. વેદના, સઞ્ઞા, સઙ્ખારા, વિઞ્ઞાણં આગચ્છતિ – ‘‘અહં ભગવા કિન્નામ’’ન્તિ. ત્વં વિજાનનટ્ઠેન વિઞ્ઞાણં નામાતિ. એવં ચતુભૂમકધમ્માનં યથાસભાવતો પાટિયેક્કં પાટિયેક્કં નામં ગણ્હન્તો ભગવા ધમ્મે પટિસરતીતિ ભગવંપટિસરણા. ભગવન્તંયેવ પટિભાતૂતિ ભગવતોવ એતસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો ઉપટ્ઠાતુ, તુમ્હેયેવ નો કથેત્વા દેથાતિ અત્થો.

રાગો ખોતિ રજ્જનવસેન પવત્તરાગો. અપ્પસાવજ્જોતિ લોકવજ્જવસેનપિ વિપાકવજ્જવસેનપીતિ દ્વીહિપિ વજ્જેહિ અપ્પસાવજ્જો, અપ્પદોસોતિ અત્થો. કથં? માતાપિતરો હિ ભાતિભગિનિઆદયો ચ પુત્તભાતિકાનં આવાહવિવાહમઙ્ગલં નામ કારેન્તિ. એવં તાવેસો લોકવજ્જવસેન અપ્પસાવજ્જો. સદારસન્તોસમૂલિકા પન અપાયે પટિસન્ધિ નામ ન હોતીતિ એવં વિપાકવજ્જવસેન અપ્પસાવજ્જો. દન્ધવિરાગીતિ વિરજ્જમાનો પનેસ સણિકં વિરજ્જતિ, ન સીઘં મુચ્ચતિ. તેલમસિરાગો વિય ચિરં અનુબન્ધતિ, દ્વે તીણિ ભવન્તરાનિ ગન્ત્વાપિ નાપગચ્છતીતિ દન્ધવિરાગી.

તત્રિદં વત્થુ – એકો કિર પુરિસો ભાતુ જાયાય મિચ્છાચારં ચરતિ. તસ્સાપિ ઇત્થિયા અત્તનો સામિકતો સોયેવ પિયતરો અહોસિ. સા તમાહ – ‘‘ઇમસ્મિં કારણે પાકટે જાતે મહતી ગરહા ભવિસ્સતિ, તવ ભાતિકં ઘાતેહી’’તિ. સો ‘‘નસ્સ, વસલિ, મા એવં પુન અવચા’’તિ અપસાદેસિ. સા તુણ્હી હુત્વા કતિપાહચ્ચયેન પુન કથેસિ, તસ્સ ચિત્તં દ્વજ્ઝભાવં અગમાસિ. તતો તતિયવારં કથિતો ‘‘કિન્તિ કત્વા ઓકાસં લભિસ્સામી’’તિ આહ. અથસ્સ સા ઉપાયં કથેન્તી ‘‘ત્વં મયા વુત્તમેવ કરોહિ, અસુકટ્ઠાને મહાકકુધસમીપે તિત્થં અત્થિ, તત્થ તિખિણં દણ્ડકવાસિં ગહેત્વા તિટ્ઠાહી’’તિ. સો તથા અકાસિ. જેટ્ઠભાતાપિસ્સ અરઞ્ઞે કમ્મં કત્વા ઘરં આગતો. સા તસ્મિં મુદુચિત્તા વિય હુત્વા ‘‘એહિ સામિ, સીસે તે ઓલિખિસ્સામી’’તિ ઓલિખન્તી ‘‘ઉપક્કિલિટ્ઠં તે સીસ’’ન્તિ આમલકપિણ્ડં દત્વા ‘‘ગચ્છ અસુકટ્ઠાને સીસં ધોવિત્વા આગચ્છાહી’’તિ પેસેસિ. સો તાય વુત્તતિત્થમેવ ગન્ત્વા આમલકકક્કેન સીસં મક્ખેત્વા ઉદકં ઓરુય્હ ઓનમિત્વા સીસં ધોવિ. અથ નં ઇતરો રુક્ખન્તરતો નિક્ખમિત્વા ખન્ધટ્ઠિકે પહરિત્વા જીવિતા વોરોપેત્વા ગેહં અગમાસિ.

ઇતરો ભરિયાય સિનેહં પરિચ્ચજિતુમસક્કોન્તો તસ્મિંયેવ ગેહે મહાધમ્મનિ હુત્વા નિબ્બત્તિ. સો તસ્સા ઠિતાયપિ નિસિન્નાયપિ ગન્ત્વા સરીરે પતતિ. અથ નં સા ‘‘સોયેવ અયં ભવિસ્સતી’’તિ ઘાતાપેસિ. સો પુન તસ્સા સિનેહેન તસ્મિંયેવ ગેહે કુક્કુરો હુત્વા નિબ્બત્તિ. સો પદસા ગમનકાલતો પટ્ઠાય તસ્સા પચ્છતો પચ્છતો ચરતિ. અરઞ્ઞં ગચ્છન્તિયાપિ સદ્ધિંયેવ ગચ્છતિ. તં દિસ્વા મનુસ્સા ‘‘નિક્ખન્તો સુનખલુદ્દકો, કતરટ્ઠાનં ગમિસ્સતી’’તિ ઉપ્પણ્ડેન્તિ. સા પુન તં ઘાતાપેસિ.

સોપિ પુન તસ્મિંયેવ ગેહે વચ્છકો હુત્વા નિબ્બત્તિ. તથેવ તસ્સા પચ્છતો પચ્છતો ચરતિ. તદાપિ નં મનુસ્સા દિસ્વા ‘‘નિક્ખન્તો ગોપાલકો, કત્થ ગાવિયો ચરિસ્સન્તી’’તિ ઉપ્પણ્ડેન્તિ. સા તસ્મિમ્પિ ઠાને તં ઘાતાપેસિ. સો તદાપિ તસ્સા ઉપરિ સિનેહં છિન્દિતું અસક્કોન્તો ચતુત્થે વારે તસ્સાયેવ કુચ્છિયં જાતિસ્સરો હુત્વા નિબ્બત્તિ. સો પટિપાટિયા ચતૂસુ અત્તભાવેસુ તાય ઘાતિતભાવં દિસ્વા ‘‘એવરૂપાય નામ પચ્ચત્થિકાય કુચ્છિસ્મિં નિબ્બત્તોસ્મી’’તિ તતો પટ્ઠાય તસ્સા હત્થેન અત્તાનં ફુસિતું ન દેતિ. સચે નં સા ફુસતિ, કન્દતિ રોદતિ. અથ નં અય્યકોવ પટિજગ્ગતિ. તં અપરભાગે વુદ્ધિપ્પત્તં અય્યકો આહ – ‘‘તાત, કસ્મા ત્વં માતુ હત્થેન અત્તાનં ફુસિતું ન દેસિ. સચેપિ તં ફુસતિ, મહાસદ્દેન રોદસિ કન્દસી’’તિ. અય્યકેન પુટ્ઠો ‘‘ન એસા મય્હં માતા, પચ્ચામિત્તા એસા’’તિ તં પવત્તિં સબ્બં આરોચેસિ. સો તં આલિઙ્ગિત્વા રોદિત્વા ‘‘એહિ, તાત, કિં અમ્હાકં ઈદિસે ઠાને નિવાસકિચ્ચ’’ન્તિ તં આદાય નિક્ખમિત્વા એકં વિહારં ગન્ત્વા પબ્બજિત્વા ઉભોપિ તત્થ વસન્તા અરહત્તં પાપુણિંસુ.

મહાસાવજ્જોતિ લોકવજ્જવસેનપિ વિપાકવજ્જવસેનપીતિ દ્વીહિપિ કારણેહિ મહાસાવજ્જો. કથં? દોસેન હિ દુટ્ઠો હુત્વા માતરિપિ અપરજ્ઝતિ, પિતરિપિ ભાતિભગિનિઆદીસુપિ પબ્બજિતેસુપિ. સો ગતગતટ્ઠાનેસુ ‘‘અયં પુગ્ગલો માતાપિતૂસુપિ અપરજ્ઝતિ, ભાતિભગિનિઆદીસુપિ, પબ્બજિતેસુપી’’તિ મહતિં ગરહં લભતિ. એવં તાવ લોકવજ્જવસેન મહાસાવજ્જો. દોસવસેન પન કતેન આનન્તરિયકમ્મેન કપ્પં નિરયે પચ્ચતિ. એવં વિપાકવજ્જવસેન મહાસાવજ્જો. ખિપ્પવિરાગીતિ ખિપ્પં વિરજ્જતિ. દોસેન હિ દુટ્ઠો માતાપિતૂસુપિ ચેતિયેપિ બોધિમ્હિપિ પબ્બજિતેસુપિ અપરજ્ઝિત્વા ‘‘મય્હં ખમથા’’તિ. અચ્ચયં દેસેતિ. તસ્સ સહ ખમાપનેન તં કમ્મં પાકતિકમેવ હોતિ.

મોહોપિ દ્વીહેવ કારણેહિ મહાસાવજ્જો. મોહેન હિ મૂળ્હો હુત્વા માતાપિતૂસુપિ ચેતિયેપિ બોધિમ્હિપિ પબ્બજિતેસુપિ અપરજ્ઝિત્વા ગતગતટ્ઠાને ગરહં લભતિ. એવં તાવ લોકવજ્જવસેન મહાસાવજ્જો. મોહવસેન પન કતેન આનન્તરિયકમ્મેન કપ્પં નિરયે પચ્ચતિ. એવં વિપાકવજ્જવસેનપિ મહાસાવજ્જો. દન્ધવિરાગીતિ સણિકં વિરજ્જતિ. મોહેન મૂળ્હેન હિ કતકમ્મં સણિકં મુચ્ચતિ. યથા હિ અચ્છચમ્મં સતક્ખત્તુમ્પિ ધોવિયમાનં ન પણ્ડરં હોતિ, એવમેવ મોહેન મૂળ્હેન કતકમ્મં સીઘં ન મુચ્ચતિ, સણિકમેવ મુચ્ચતીતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૯. અકુસલમૂલસુત્તવણ્ણના

૭૦. નવમે અકુસલમૂલાનીતિ અકુસલાનં મૂલાનિ, અકુસલાનિ ચ તાનિ મૂલાનિ ચાતિ વા અકુસલમૂલાનિ. યદપિ, ભિક્ખવે, લોભોતિ યોપિ, ભિક્ખવે, લોભો. તદપિ અકુસલમૂલન્તિ સોપિ અકુસલમૂલં. અકુસલમૂલં વા સન્ધાય ઇધ તમ્પીતિ અત્થો વટ્ટતિયેવ. એતેનુપાયેન સબ્બત્થ નયો નેતબ્બો. અભિસઙ્ખરોતીતિ આયૂહતિ સમ્પિણ્ડેતિ રાસિં કરોતિ. અસતા દુક્ખં ઉપ્પાદયતીતિ અભૂતેન અવિજ્જમાનેન યંકિઞ્ચિ તસ્સ અભૂતં દોસં વત્વા દુક્ખં ઉપ્પાદેતિ. વધેન વાતિઆદિ યેનાકારેન દુક્ખં ઉપ્પાદેતિ, તં દસ્સેતું વુત્તં. તત્થ જાનિયાતિ ધનજાનિયા. પબ્બાજનાયાતિ ગામતો વા રટ્ઠતો વા પબ્બાજનીયકમ્મેન. બલવમ્હીતિ અહમસ્મિ બલવા. બલત્થો ઇતિપીતિ બલેન મે અત્થો ઇતિપિ, બલે વા ઠિતોમ્હીતિપિ વદતિ.

અકાલવાદીતિ કાલસ્મિં ન વદતિ, અકાલસ્મિં વદતિ નામ. અભૂતવાદીતિ ભૂતં ન વદતિ, અભૂતં વદતિ નામ. અનત્થવાદીતિ અત્થં ન વદતિ, અનત્થં વદતિ નામ. અધમ્મવાદીતિ ધમ્મં ન વદતિ, અધમ્મં વદતિ નામ. અવિનયવાદીતિ વિનયં ન વદતિ, અવિનયં વદતિ નામ.

તથા હાયન્તિ તથા હિ અયં. ન આતપ્પં કરોતિ તસ્સ નિબ્બેઠનાયાતિ તસ્સ અભૂતસ્સ નિબ્બેઠનત્થાય વીરિયં ન કરોતિ. ઇતિપેતં અતચ્છન્તિ ઇમિનાપિ કારણેન એતં અતચ્છં. ઇતરં તસ્સેવ વેવચનં.

દુગ્ગતિ પાટિકઙ્ખાતિ નિરયાદિકા દુગ્ગતિ ઇચ્છિતબ્બા, સા અસ્સ અવસ્સભાવિની, તત્થાનેન નિબ્બત્તિતબ્બન્તિ અત્થો. ઉદ્ધસ્તોતિ ઉપરિ ધંસિતો. પરિયોનદ્ધોતિ સમન્તા ઓનદ્ધો. અનયં આપજ્જતીતિ અવુડ્ઢિં આપજ્જતિ. બ્યસનં આપજ્જતીતિ વિનાસં આપજ્જતિ. ગિમ્હકાલસ્મિઞ્હિ માલુવાસિપાટિકાય ફલિતાય બીજાનિ ઉપ્પતિત્વા વટરુક્ખાદીનં મૂલે પતન્તિ. તત્થ યસ્સ રુક્ખસ્સ મૂલે તીસુ દિસાસુ તીણિ બીજાનિ પતિતાનિ હોન્તિ, તસ્મિં રુક્ખે પાવુસ્સકેન મેઘેન અભિવટ્ઠે તીહિ બીજેહિ તયો અઙ્કુરા ઉટ્ઠહિત્વા તં રુક્ખં અલ્લીયન્તિ. તતો પટ્ઠાય રુક્ખદેવતાયો સકભાવેન સણ્ઠાતું ન સક્કોન્તિ. તેપિ અઙ્કુરા વડ્ઢમાના લતાભાવં આપજ્જિત્વા તં રુક્ખં અભિરુહિત્વા સબ્બવિટપસાખાપસાખા સંસિબ્બિત્વા તં રુક્ખં ઉપરિ પરિયોનન્ધન્તિ. સો માલુવાલતાહિ સંસિબ્બિતો ઘનેહિ મહન્તેહિ માલુવાપત્તેહિ સઞ્છન્નો દેવે વા વસ્સન્તે વાતે વા વાયન્તે તત્થ તત્થ પલુજ્જિત્વા ખાણુમત્તમેવ અવસિસ્સતિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં.

એવમેવ ખોતિ એત્થ પન ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – સાલાદીસુ અઞ્ઞતરરુક્ખો વિય હિ અયં સત્તો દટ્ઠબ્બો, તિસ્સો માલુવાલતા વિય તીણિ અકુસલમૂલાનિ, યાવ રુક્ખસાખા અસમ્પત્તા, તાવ તાસં લતાનં ઉજુકં રુક્ખારોહનં વિય લોભાદીનં દ્વારં અસમ્પત્તકાલો, સાખાનુસારેન ગમનકાલો વિય દ્વારવસેન ગમનકાલો, પરિયોનદ્ધકાલો વિય લોભાદીહિ પરિયુટ્ઠિતકાલો, ખુદ્દકસાખાનં પલુજ્જનકાલો વિય દ્વારપ્પત્તાનં કિલેસાનં વસેન ખુદ્દાનુખુદ્દકા આપત્તિયો આપન્નકાલો, મહાસાખાનં પલુજ્જનકાલો વિય ગરુકાપત્તિં આપન્નકાલો, લતાનુસારેન ઓતિણ્ણેન ઉદકેન મૂલેસુ તિન્તેસુ રુક્ખસ્સ ભૂમિયં પતનકાલો વિય કમેન ચત્તારિ પારાજિકાનિ આપજ્જિત્વા ચતૂસુ અપાયેસુ નિબ્બત્તનકાલો દટ્ઠબ્બો.

સુક્કપક્ખો વુત્તવિપલ્લાસેન વેદિતબ્બો. એવમેવ ખોતિ એત્થ પન ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – સાલાદીસુ અઞ્ઞતરરુક્ખો વિય અયં સત્તો દટ્ઠબ્બો, તિસ્સો માલુવાલતા વિય તીણિ અકુસલમૂલાનિ, તાસં અપ્પવત્તિં કાતું આગતપુરિસો વિય યોગાવચરો, કુદ્દાલો વિય પઞ્ઞા, કુદ્દાલપિટકં વિય સદ્ધાપિટકં, પલિખનનખણિત્તિ વિય વિપસ્સનાપઞ્ઞા, ખણિત્તિયા મૂલચ્છેદનં વિય વિપસ્સનાઞાણેન અવિજ્જામૂલસ્સ છિન્દનકાલો, ખણ્ડાખણ્ડિકં છિન્દનકાલો વિય ખન્ધવસેન દિટ્ઠકાલો, ફાલનકાલો વિય મગ્ગઞાણેન કિલેસાનં સમુગ્ઘાતિતકાલો, મસિકરણકાલો વિય ધરમાનકપઞ્ચક્ખન્ધકાલો, મહાવાતે ઓપુણિત્વા અપ્પવત્તનકાલો વિય ઉપાદિન્નકક્ખન્ધાનં અપ્પટિસન્ધિકનિરોધેન નિરુજ્ઝિત્વા પુનબ્ભવે પટિસન્ધિઅગ્ગહણકાલો દટ્ઠબ્બોતિ. ઇમસ્મિં સુત્તે વટ્ટવિવટ્ટં કથિતં.

૧૦. ઉપોસથસુત્તવણ્ણના

૭૧. દસમે તદહુપોસથેતિ તસ્મિં અહુ ઉપોસથે તં દિવસં ઉપોસથે, પન્નરસિકઉપોસથદિવસેતિ વુત્તં હોતિ. ઉપસઙ્કમીતિ ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠાય ગન્ધમાલાદિહત્થા ઉપસઙ્કમિ. હન્દાતિ વવસ્સગ્ગત્થે નિપાતો. દિવા દિવસ્સાતિ દિવસસ્સ દિવા નામ મજ્ઝન્હો, ઇમસ્મિં ઠિતે મજ્ઝન્હિકે કાલેતિ અત્થો. કુતો નુ ત્વં આગચ્છસીતિ કિં કરોન્તી વિચરસીતિ પુચ્છતિ. ગોપાલકુપોસથોતિ ગોપાલકેહિ સદ્ધિં ઉપવસનઉપોસથો. નિગણ્ઠુપોસથોતિ નિગણ્ઠાનં ઉપવસનઉપોસથો. અરિયુપોસથોતિ અરિયાનં ઉપવસનઉપોસથો. સેય્યથાપિ વિસાખેતિ યથા નામ, વિસાખે. સાયન્હસમયે સામિકાનં ગાવો નિય્યાતેત્વાતિ ગોપાલકા હિ દેવસિકવેતનેન વા પઞ્ચાહદસાહઅદ્ધમાસમાસછમાસસંવચ્છરપરિચ્છેદેન વા ગાવો ગહેત્વા રક્ખન્તિ. ઇધ પન દેવસિકવેતનેન રક્ખન્તં સન્ધાયેતં વુત્તં – નિય્યાતેત્વાતિ પટિચ્છાપેત્વા ‘‘એતા વો ગાવો’’તિ દત્વા. ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતીતિ અત્તનો ગેહં ગન્ત્વા ભુઞ્જિત્વા મઞ્ચે નિપન્નો એવં પચ્ચવેક્ખતિ. અભિજ્ઝાસહગતેનાતિ તણ્હાય સમ્પયુત્તેન. એવં ખો, વિસાખે, ગોપાલકુપોસથો હોતીતિ અરિયુપોસથોવ અયં, અપરિસુદ્ધવિતક્કતાય પન ગોપાલકઉપોસથટ્ઠાને ઠિતો. ન મહપ્ફલોતિ વિપાકફલેન ન મહપ્ફલો. ન મહાનિસંસોતિ વિપાકાનિસંસેન ન મહાનિસંસો. ન મહાજુતિકોતિ વિપાકોભાસેન ન મહાઓભાસો. ન મહાવિપ્ફારોતિ વિપાકવિપ્ફારસ્સ અમહન્તતાય ન મહાવિપ્ફારો.

સમણજાતિકાતિ સમણાયેવ. પરં યોજનસતન્તિ યોજનસતં અતિક્કમિત્વા તતો પરં. તેસુ દણ્ડં નિક્ખિપાહીતિ તેસુ યોજનસતતો પરભાગેસુ ઠિતેસુ સત્તેસુ દણ્ડં નિક્ખિપ, નિક્ખિત્તદણ્ડો હોહિ. નાહં ક્વચનિ કસ્સચિ કિઞ્ચનતસ્મિન્તિ અહં કત્થચિ કસ્સચિ પરસ્સ કિઞ્ચનતસ્મિં ન હોમિ. કિઞ્ચનં વુચ્ચતિ પલિબોધો, પલિબોધો ન હોમીતિ વુત્તં હોતિ. ન ચ મમ ક્વચનિ કત્થચિ કિઞ્ચનતત્થીતિ મમાપિ ક્વચનિ અન્તો વા બહિદ્ધા વા કત્થચિ એકપરિક્ખારેપિ કિઞ્ચનતા નત્થિ, પલિબોધો નત્થિ, છિન્નપલિબોધોહમસ્મીતિ વુત્તં હોતિ. ભોગેતિ મઞ્ચપીઠયાગુભત્તાદયો. અદિન્નંયેવ પરિભુઞ્જતીતિ પુનદિવસે મઞ્ચે નિપજ્જન્તોપિ પીઠે નિસીદન્તોપિ યાગું પિવન્તોપિ ભત્તં ભુઞ્જન્તોપિ તે ભોગે અદિન્નેયેવ પરિભુઞ્જતિ. ન મહપ્ફલોતિ નિપ્ફલો. બ્યઞ્જનમેવ હિ એત્થ સાવસેસં, અત્થો પન નિરવસેસો. એવં ઉપવુત્થસ્સ હિ ઉપોસથસ્સ અપ્પમત્તકમ્પિ વિપાકફલં ઇટ્ઠં કન્તં મનાપં નામ નત્થિ. તસ્મા નિપ્ફલોત્વેવ વેદિતબ્બો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો.

ઉપક્કિલિટ્ઠસ્સ ચિત્તસ્સાતિ ઇદં કસ્મા આહ? સંકિલિટ્ઠેન હિ ચિત્તેન ઉપવુત્થો ઉપોસથો ન મહપ્ફલો હોતીતિ દસ્સિતત્તા વિસુદ્ધેન ચિત્તેન ઉપવુત્થસ્સ મહપ્ફલતા અનુઞ્ઞાતા હોતિ. તસ્મા યેન કમ્મટ્ઠાનેન ચિત્તં વિસુજ્ઝતિ, તં ચિત્તવિસોધનકમ્મટ્ઠાનં દસ્સેતું ઇદમાહ. તત્થ ઉપક્કમેનાતિ પચ્ચત્તપુરિસકારેન, ઉપાયેન વા. તથાગતં અનુસ્સરતીતિ અટ્ઠહિ કારણેહિ તથાગતગુણે અનુસ્સરતિ. એત્થ હિ ઇતિપિ સો ભગવાતિ સો ભગવા ઇતિપિ સીલેન, ઇતિપિ સમાધિનાતિ સબ્બે લોકિયલોકુત્તરા બુદ્ધગુણા સઙ્ગહિતા. અરહન્તિઆદીહિ પાટિયેક્કગુણાવ નિદ્દિટ્ઠા. તથાગતં અનુસ્સરતો ચિત્તં પસીદતીતિ લોકિયલોકુત્તરે તથાગતગુણે અનુસ્સરન્તસ્સ ચિત્તુપ્પાદો પસન્નો હોતિ.

ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસાતિ પઞ્ચ નીવરણા. કક્કન્તિ આમલકકક્કં. તજ્જં વાયામન્તિ તજ્જાતિકં તદનુચ્છવિકં કક્કેન મક્ખનઘંસનધોવનવાયામં. પરિયોદપના હોતીતિ સુદ્ધભાવકરણં હોતિ. કિલિટ્ઠસ્મિં હિ સીસે પસાધનં પસાધેત્વા નક્ખત્તં કીળમાનો ન સોભતિ, પરિસુદ્ધે પન તસ્મિં પસાધનં પસાધેત્વા નક્ખત્તં કીળમાનો સોભતિ, એવમેવ કિલિટ્ઠચિત્તેન ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠાય ઉપોસથો ઉપવુત્થો ન મહપ્ફલો હોતિ, પરિસુદ્ધેન પન ચિત્તેન ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠાય ઉપવુત્થો ઉપોસથો મહપ્ફલો હોતીતિ અધિપ્પાયેન એવમાહ. બ્રહ્મુપોસથં ઉપવસતીતિ બ્રહ્મા વુચ્ચતિ સમ્માસમ્બુદ્ધો, તસ્સ ગુણાનુસ્સરણવસેન અયં ઉપોસથો બ્રહ્મુપોસથો નામ, તં ઉપવસતિ. બ્રહ્મુના સદ્ધિં સંવસતીતિ સમ્માસમ્બુદ્ધેન સદ્ધિં સંવસતિ. બ્રહ્મઞ્ચસ્સ આરબ્ભાતિ સમ્માસમ્બુદ્ધં આરબ્ભ.

ધમ્મં અનુસ્સરતીતિ સહતન્તિકં લોકુત્તરધમ્મં અનુસ્સરતિ. સોત્તિન્તિ કુરુવિન્દકસોત્તિં. કુરુવિન્દકપાસાણચુણ્ણેન હિ સદ્ધિં લાખં યોજેત્વા મણિકે કત્વા વિજ્ઝિત્વા સુત્તેન આવુણિત્વા તં મણિ કલાપપન્તિં ઉભતો ગહેત્વા પિટ્ઠિં ઘંસેન્તિ, તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘સોત્તિઞ્ચ પટિચ્ચા’’તિ. ચુણ્ણન્તિ ન્હાનીયચુણ્ણં. તજ્જં વાયામન્તિ ઉબ્બટ્ટનઘંસનધોવનાદિકં તદનુરૂપવાયામં. ધમ્મુપોસથન્તિ સહતન્તિકં નવલોકુત્તરધમ્મં આરબ્ભ ઉપવુત્થત્તા અયં ઉપોસથો ‘‘ધમ્મુપોસથો’’તિ વુત્તો. ઇધાપિ પરિયોદપનાતિ પદે ઠત્વા પુરિમનયેનેવ યોજના કાતબ્બા.

સઙ્ઘં અનુસ્સરતીતિ અટ્ઠન્નં અરિયપુગ્ગલાનં ગુણે અનુસ્સરતિ. ઉસ્મઞ્ચ પટિચ્ચાતિ દ્વે તયો વારે ગાહાપિતં ઉસુમં પટિચ્ચ. ઉસઞ્ચાતિપિ પાઠો, અયમેવત્થો. ખારન્તિ છારિકં. ગોમયન્તિ ગોમુત્તં વા અજલણ્ડિકા વા. પરિયોદપનાતિ ઇધાપિ પુરિમનયેનેવ યોજના કાતબ્બા. સઙ્ઘુપોસથન્તિ અટ્ઠન્નં અરિયપુગ્ગલાનં ગુણે આરબ્ભ ઉપવુત્થત્તા અયં ઉપોસથો ‘‘સઙ્ઘુપોસથો’’તિ વુત્તો.

સીલાનીતિ ગહટ્ઠો ગહટ્ઠસીલાનિ, પબ્બજિતો પબ્બજિતસીલાનિ. અખણ્ડાનીતિઆદીનં અત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૧) વિત્થારિતોવ. વાલણ્ડુપકન્તિ અસ્સવાલેહિ વા મકચિવાલાદીહિ વા કતં અણ્ડુપકં. તજ્જં વાયામન્તિ તેલેન તેમેત્વા મલસ્સ તિન્તભાવં ઞત્વા છારિકં પક્ખિપિત્વા વાલણ્ડુપકેન ઘંસનવાયામો. ઇધ પરિયોદપનાતિ પદે ઠત્વા એવં યોજના કાતબ્બા કિલિટ્ઠસ્મિઞ્હિ આદાસે મણ્ડિતપસાધિતોપિ અત્તભાવો ઓલોકિયમાનો ન સોભતિ, પરિસુદ્ધે સોભતિ. એવમેવ કિલિટ્ઠેન ચિત્તેન ઉપવુત્થો ઉપોસથો ન મહપ્ફલો હોતિ, પરિસુદ્ધેન પન મહપ્ફલો હોતીતિ. સીલુપોસથન્તિ અત્તનો સીલાનુસ્સરણવસેન ઉપવુત્થો ઉપોસથો સીલુપોસથો નામ. સીલેન સદ્ધિન્તિ અત્તનો પઞ્ચસીલદસસીલેન સદ્ધિં. સીલઞ્ચસ્સ આરબ્ભાતિ પઞ્ચસીલં દસસીલઞ્ચ આરબ્ભ.

દેવતા અનુસ્સરતીતિ દેવતા સક્ખિટ્ઠાને ઠપેત્વા અત્તનો સદ્ધાદિગુણે અનુસ્સરતિ. ઉક્કન્તિ ઉદ્ધનં. લોણન્તિ લોણમત્તિકા. ગેરુકન્તિ ગેરુકચુણ્ણં. નાળિકસણ્ડાસન્તિ ધમનનાળિકઞ્ચેવ પરિવત્તનસણ્ડાસઞ્ચ. તજ્જં વાયામન્તિ ઉદ્ધને પક્ખિપનધમનપરિવત્તનાદિકં અનુરૂપં વાયામં. ઇધ પરિયોદપનાતિ પદે ઠત્વા એવં યોજના વેદિતબ્બા – સંકિલિટ્ઠસુવણ્ણમયેન હિ પસાધનભણ્ડેન પસાધિતા નક્ખત્તં કીળમાના ન સોભન્તિ, પરિસુદ્ધસુવણ્ણમયેન સોભન્તિ. એવમેવ સંકિલિટ્ઠચિત્તસ્સ ઉપોસથો ન મહપ્ફલો હોતિ, પરિસુદ્ધચિત્તસ્સ મહપ્ફલો. દેવતુપોસથન્તિ દેવતા સક્ખિટ્ઠાને ઠપેત્વા અત્તનો ગુણે અનુસ્સરન્તેન ઉપવુત્થઉપોસથો દેવતુપોસથો નામ. સેસં ઇમેસુ બુદ્ધાનુસ્સતિઆદીસુ કમ્મટ્ઠાનેસુ યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૩ આદયો) વુત્તમેવ.

પાણાતિપાતન્તિ પાણવધં. પહાયાતિ તં પાણાતિપાતચેતનાસઙ્ખાતં દુસ્સીલ્યં પજહિત્વા. પટિવિરતાતિ પહીનકાલતો પટ્ઠાય તતો દુસ્સીલ્યતો ઓરતા વિરતાવ. નિહિતદણ્ડા નિહિતસત્થાતિ પરૂપઘાતત્થાય દણ્ડં વા સત્થં વા આદાય અવત્તનતો નિક્ખિત્તદણ્ડા ચેવ નિક્ખિત્તસત્થા ચાતિ અત્થો. એત્થ ચ ઠપેત્વા દણ્ડં સબ્બમ્પિ અવસેસં ઉપકરણં સત્તાનં વિહિંસનભાવતો સત્થન્તિ વેદિતબ્બં. યં પન ભિક્ખૂ કત્તરદણ્ડં વા દન્તકટ્ઠવાસિં વા પિપ્ફલકં વા ગહેત્વા વિચરન્તિ, ન તં પરૂપઘાતત્થાય. તસ્મા નિહિતદણ્ડા નિહિતસત્થાત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છન્તિ. લજ્જીતિ પાપજિગુચ્છનલક્ખણાય લજ્જાય સમન્નાગતા. દયાપન્નાતિ દયં મેત્તચિત્તતં આપન્ના. સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પીતિ સબ્બે પાણભૂતે હિતેન અનુકમ્પકા, તાય એવ દયાપન્નતાય સબ્બેસં પાણભૂતાનં હિતચિત્તકાતિ અત્થો. અહમ્પજ્જાતિ અહમ્પિ અજ્જ. ઇમિનાપિ અઙ્ગેનાતિ ઇમિનાપિ ગુણઙ્ગેન. અરહતં અનુકરોમીતિ યથા પુરતો ગચ્છન્તં પચ્છતો ગચ્છન્તો અનુગચ્છતિ નામ, એવં અહમ્પિ અરહન્તેહિ પઠમં કતં ઇમં ગુણં પચ્છા કરોન્તો તેસં અરહન્તાનં અનુકરોમિ. ઉપોસથો ચ મે ઉપવુત્થો ભવિસ્સતીતિ એવં કરોન્તેન મયા અરહતઞ્ચ અનુકતં ભવિસ્સતિ, ઉપોસથો ચ ઉપવુત્થો ભવિસ્સતિ.

અદિન્નાદાનન્તિ અદિન્નસ્સ પરપરિગ્ગહિતસ્સ આદાનં, થેય્યં ચોરિકન્તિ અત્થો. દિન્નમેવ આદિયન્તીતિ દિન્નાદાયી. ચિત્તેનપિ દિન્નમેવ પટિકઙ્ખન્તીતિ દિન્નપાટિકઙ્ખી. થેનેતીતિ થેનો, ન થેનેન અથેનેન. અથેનત્તાયેવ સુચિભૂતેન. અત્તનાતિ અત્તભાવેન, અથેનં સુચિભૂતં અત્તભાવં કત્વા વિહરન્તીતિ વુત્તં હોતિ.

અબ્રહ્મચરિયન્તિ અસેટ્ઠચરિયં. બ્રહ્મં સેટ્ઠં આચારં ચરન્તીતિ બ્રહ્મચારી. આરાચારીતિ અબ્રહ્મચરિયતો દૂરાચારી. મેથુનાતિ રાગપરિયુટ્ઠાનવસેન સદિસત્તા મેથુનકાતિ લદ્ધવોહારેહિ પટિસેવિતબ્બતો મેથુનોતિ સઙ્ખં ગતા અસદ્ધમ્મા. ગામધમ્માતિ ગામવાસીનં ધમ્મા.

મુસાવાદાતિ અલિકવચના તુચ્છવચના. સચ્ચં વદન્તીતિ સચ્ચવાદી. સચ્ચેન સચ્ચં સંદહન્તિ ઘટ્ટેન્તીતિ સચ્ચસન્ધા, ન અન્તરન્તરા મુસા વદન્તીતિ અત્થો. યો હિ પુરિસો કદાચિ મુસાવાદં વદતિ, કદાચિ સચ્ચં. તસ્સ મુસાવાદેન અન્તરિતત્તા સચ્ચં સચ્ચેન ન ઘટીયતિ. તસ્મા ન સો સચ્ચસન્ધો. ઇમે પન ન તાદિસા, જીવિતહેતુપિ મુસા અવત્વા સચ્ચેન સચ્ચં સંદહન્તિયેવાતિ સચ્ચસન્ધા. થેતાતિ થિરા, ઠિતકથાતિ અત્થો. એકો પુગ્ગલો હલિદ્દિરાગો વિય થુસરાસિમ્હિ નિખાતખાણુ વિય અસ્સપિટ્ઠે ઠપિતકુમ્ભણ્ડમિવ ચ ન ઠિતકથો હોતિ. એકો પાસાણલેખા વિય ઇન્દખીલો વિય ચ ઠિતકથો હોતિ, અસિના સીસં છિન્દન્તેપિ દ્વે કથા ન કથેતિ. અયં વુચ્ચતિ થેતો. પચ્ચયિકાતિ પત્તિયાયિતબ્બકા, સદ્ધાયિકાતિ અત્થો. એકચ્ચો હિ પુગ્ગલો ન પચ્ચયિકો હોતિ, ‘‘ઇદં કેન વુત્તં, અસુકેન નામા’’તિ વુત્તે ‘‘મા તસ્સ વચનં સદ્દહથા’’તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. એકો પચ્ચયિકો હોતિ, ‘‘ઇદં કેન વુત્તં, અસુકેના’’તિ વુત્તે ‘‘યદિ તેન વુત્તં, ઇદમેવ પમાણં, ઇદાનિ પટિક્ખિપિતબ્બં નત્થિ, એવમેવં ઇદ’’ન્તિ વત્તબ્બતં આપજ્જતિ. અયં વુચ્ચતિ પચ્ચયિકો. અવિસંવાદકા લોકસ્સાતિ તાય સચ્ચવાદિતાય લોકં ન વિસંવાદેન્તીતિ અત્થો.

સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાનન્તિ સુરામેરયમજ્જાનં પાનચેતનાસઙ્ખાતં પમાદકારણં. એકભત્તિકાતિ પાતરાસભત્તં સાયમાસભત્તન્તિ દ્વે ભત્તાનિ. તેસુ પાતરાસભત્તં અન્તોમજ્ઝન્હિકેન પરિચ્છિન્નં, ઇતરં મજ્ઝન્હિકતો ઉદ્ધં અન્તોઅરુણેન. તસ્મા અન્તોમજ્ઝન્હિકે દસક્ખત્તું ભુઞ્જમાનાપિ એકભત્તિકાવ હોન્તિ. તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘એકભત્તિકા’’તિ. રત્તિભોજનં રત્તિ, તતો ઉપરતાતિ રત્તૂપરતા. અતિક્કન્તે મજ્ઝન્હિકે યાવ સૂરિયત્થઙ્ગમના ભોજનં વિકાલભોજનં નામ, તતો વિરતત્તા વિરતા વિકાલભોજના.

સાસનસ્સ અનનુલોમત્તા વિસૂકં પટાણિભૂતં દસ્સનન્તિ વિસૂકદસ્સનં, અત્તના નચ્ચનનચ્ચાપનાદિવસેન નચ્ચઞ્ચ ગીતઞ્ચ વાદિતઞ્ચ, અન્તમસો મયૂરનચ્ચનાદિવસેનાપિ પવત્તાનં નચ્ચાદીનં વિસૂકભૂતં દસ્સનઞ્ચાતિ નચ્ચગીતવાદિતવિસૂકદસ્સનં. નચ્ચાદીનિ હિ અત્તના પયોજેતું વા પરેહિ પયોજાપેતું વા પયુત્તાનિ પસ્સિતું વા નેવ ભિક્ખૂનં, ન ભિક્ખુનીનં વટ્ટન્તિ.

માલાદીસુ માલાતિ યંકિઞ્ચિ પુપ્ફં. ગન્ધન્તિ યંકિઞ્ચિ ગન્ધજાતં. વિલેપનન્તિ છવિરાગકરણં. તત્થ પિળન્ધન્તો ધારેતિ નામ, ઊનટ્ઠાનં પૂરેન્તો મણ્ડેતિ નામ, ગન્ધવસેન છવિરાગવસેન ચ સાદિયન્તો વિભૂસેતિ નામ. ઠાનં વુચ્ચતિ કારણં, તસ્મા યાય દુસ્સીલ્યચેતનાય તાનિ માલાધારણાદીનિ મહાજનો કરોતિ, તતો પટિવિરતાતિ અત્થો. ઉચ્ચાસયનં વુચ્ચતિ પમાણાતિક્કન્તં, મહાસયનં અકપ્પિયત્થરણં, તતો પટિવિરતાતિ અત્થો.

કીવમહપ્ફલોતિ કિત્તકં મહપ્ફલો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. પહૂતરત્તરતનાનન્તિ પહૂતેન રત્તસઙ્ખાતેન રતનેન સમન્નાગતાનં, સકલજમ્બુદીપતલં ભેરિતલસદિસં કત્વા કટિપ્પમાણેહિ સત્તહિ રતનેહિ પૂરિતાનન્તિ અત્થો. ઇસ્સરિયાધિપચ્ચન્તિ ઇસ્સરભાવેન વા ઇસ્સરિયમેવ વા આધિપચ્ચં, ન એત્થ સાહસિકકમ્મન્તિપિ ઇસ્સરિયાધિપચ્ચં. રજ્જં કારેય્યાતિ એવરૂપં ચક્કવત્તિરજ્જં કારેય્ય. અઙ્ગાનન્તિઆદીનિ તેસં જનપદાનં નામાનિ. કલં નાગ્ઘતિ સોળસિન્તિ એકં અહોરત્તં ઉપવુત્થઉપોસથે પુઞ્ઞં સોળસભાગે કત્વા તતો એકં ભાગઞ્ચ ન અગ્ઘતિ. એકરત્તુપોસથસ્સ સોળસિયા કલાય યં વિપાકફલં, તંયેવ તતો બહુતરં હોતીતિ અત્થો. કપણન્તિ પરિત્તકં.

અબ્રહ્મચરિયાતિ અસેટ્ઠચરિયતો. રત્તિં ન ભુઞ્જેય્ય વિકાલભોજનન્તિ ઉપોસથં ઉપવસન્તો રત્તિભોજનઞ્ચ દિવાવિકાલભોજનઞ્ચ ન ભુઞ્જેય્ય. મઞ્ચે છમાયંવ સયેથ સન્થતેતિ મુટ્ઠિહત્થપાદકે કપ્પિયમઞ્ચે વા સુધાદિપરિકમ્મકતાય ભૂમિયં વા તિણપણ્ણપલાલાદીનિ સન્થરિત્વા કતે સન્થતે વા સયેથાતિ અત્થો. એતં હિ અટ્ઠઙ્ગિકમાહુપોસથન્તિ એવં પાણાતિપાતાદીનિ અસમાચરન્તેન ઉપવુત્થં ઉપોસથં અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતત્તા અટ્ઠઙ્ગિકન્તિ વદન્તિ. તં પન ઉપવસન્તેન ‘‘સ્વે ઉપોસથિકો ભવિસ્સામી’’તિ અજ્જેવ ‘‘ઇદઞ્ચ ઇદઞ્ચ કરેય્યાથા’’તિ આહારાદિવિધાનં વિચારેતબ્બં. ઉપોસથદિવસે પાતોવ ભિક્ખુસ્સ વા ભિક્ખુનિયા વા દસસીલલક્ખણઞ્ઞુનો ઉપાસકસ્સ વા ઉપાસિકાય વા સન્તિકે વાચં ભિન્દિત્વા ઉપોસથઙ્ગાનિ સમાદાતબ્બાનિ. પાળિં અજાનન્તેન પન ‘‘બુદ્ધપઞ્ઞત્તં ઉપોસથં અધિટ્ઠામી’’તિ અધિટ્ઠાતબ્બં. અઞ્ઞં અલભન્તેન અત્તનાપિ અધિટ્ઠાતબ્બં, વચીભેદો પન કાતબ્બોયેવ. ઉપોસથં ઉપવસન્તેન પરૂપરોધપટિસંયુત્તા કમ્મન્તા ન વિચારેતબ્બા, આયવયગણનં કરોન્તેન ન વીતિનામેતબ્બં, ગેહે પન આહારં લભિત્વા નિચ્ચભત્તિકભિક્ખુના વિય પરિભુઞ્જિત્વા વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મો વા સોતબ્બો, અટ્ઠતિંસાય આરમ્મણેસુ અઞ્ઞતરં વા મનસિકાતબ્બં.

સુદસ્સનાતિ સુન્દરદસ્સના. ઓભાસયન્તિ ઓભાસયમાના. અનુપરિયન્તીતિ વિચરન્તિ. યાવતાતિ યત્તકં ઠાનં. અન્તલિક્ખગાતિ આકાસઙ્ગમા. પભાસન્તીતિ જોતન્તિ પભા મુઞ્ચન્તિ. દિસાવિરોચનાતિ સબ્બદિસાસુ વિરોચમાના. અથ વા પભાસન્તીતિ દિસાહિ દિસા ઓભાસન્તિ. વિરોચનાતિ વિરોચમાના. વેળુરિયન્તિ મણીતિ વત્વાપિ ઇમિના જાતિમણિભાવં દસ્સેતિ. એકવસ્સિકવેળુવણ્ણઞ્હિ વેળુરિયં જાતિમણિ નામ. તં સન્ધાયેવમાહ. ભદ્દકન્તિ લદ્ધકં. સિઙ્ગીસુવણ્ણન્તિ ગોસિઙ્ગસદિસં હુત્વા ઉપ્પન્નત્તા એવં નામકં સુવણ્ણં. કઞ્ચનન્તિ પબ્બતેય્યં પબ્બતે જાતસુવણ્ણં. જાતરૂપન્તિ સત્થુવણ્ણસુવણ્ણં. હટકન્તિ કિપિલ્લિકાહિ નીહટસુવણ્ણં. નાનુભવન્તીતિ ન પાપુણન્તિ. ચન્દપ્પભાતિ સામિઅત્થે પચ્ચત્તં, ચન્દપ્પભાયાતિ અત્થો. ઉપવસ્સુપોસથન્તિ ઉપવસિત્વા ઉપોસથં. સુખુદ્રયાનીતિ સુખફલાનિ સુખવેદનીયાનિ. સગ્ગમુપેન્તિ ઠાનન્તિ સગ્ગસઙ્ખાતં ઠાનં ઉપગચ્છન્તિ, કેનચિ અનિન્દિતા હુત્વા દેવલોકે ઉપ્પજ્જન્તીતિ અત્થો. સેસમેત્થ યં અન્તરન્તરા ન વુત્તં, તં વુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

મહાવગ્ગો દુતિયો.

(૮) ૩. આનન્દવગ્ગો

૧. છન્નસુત્તવણ્ણના

૭૨. તતિયસ્સ પઠમે છન્નોતિ એવંનામકો છન્નપરિબ્બાજકો. તુમ્હેપિ, આવુસોતિ, આવુસો, યથા મયં રાગાદીનં પહાનં પઞ્ઞાપેમ, કિં એવં તુમ્હેપિ પઞ્ઞાપેથાતિ પુચ્છતિ. તતો થેરો ‘‘અયં પરિબ્બાજકો અમ્હે રાગાદીનં પહાનં પઞ્ઞાપેમાતિ વદતિ, નત્થિ પનેતં બાહિરસમયે’’તિ તં પટિક્ખિપન્તો મયં ખો, આવુસોતિઆદિમાહ. તત્થ ખોતિ અવધારણત્થે નિપાતો, મયમેવ પઞ્ઞાપેમાતિ અત્થો. તતો પરિબ્બાજકો ચિન્તેસિ ‘‘અયં થેરો બાહિરસમયં લુઞ્ચિત્વા હરન્તો ‘મયમેવા’તિ આહ. કિં નુ ખો આદીનવં દિસ્વા એતે એતેસં પહાનં પઞ્ઞાપેન્તી’’તિ. અથ થેરં પુચ્છન્તો કિં પન તુમ્હેતિઆદિમાહ. થેરો તસ્સ બ્યાકરોન્તો રત્તો ખોતિઆદિમાહ. તત્થ અત્તત્થન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકં લોકિયલોકુત્તરં અત્તનો અત્થં. પરત્થઉભયત્થેસુપિ એસેવ નયો.

અન્ધકરણોતિઆદીસુ યસ્સ રાગો ઉપ્પજ્જતિ, તં યથાભૂતદસ્સનનિવારણેન અન્ધં કરોતીતિ અન્ધકરણો. પઞ્ઞાચક્ખું ન કરોતીતિ અચક્ખુકરણો. ઞાણં ન કરોતીતિ અઞ્ઞાણકરણો. કમ્મસ્સકતપઞ્ઞા ઝાનપઞ્ઞા વિપસ્સનાપઞ્ઞાતિ ઇમા તિસ્સો પઞ્ઞા અપ્પવત્તિકરણેન નિરોધેતીતિ પઞ્ઞાનિરોધિકો. અનિટ્ઠફલદાયકત્તા દુક્ખસઙ્ખાતસ્સ વિઘાતસ્સેવ પક્ખે વત્તતીતિ વિઘાતપક્ખિકો. કિલેસનિબ્બાનં ન સંવત્તેતીતિ અનિબ્બાનસંવત્તનિકો. અલઞ્ચ પનાવુસો આનન્દ, અપ્પમાદાયાતિ, આવુસો આનન્દ, સચે એવરૂપા પટિપદા અત્થિ, અલં તુમ્હાકં અપ્પમાદાય યુત્તં અનુચ્છવિકં, અપ્પમાદં કરોથ, આવુસોતિ થેરસ્સ વચનં અનુમોદિત્વા પક્કામિ. ઇમસ્મિં સુત્તે અરિયમગ્ગો લોકુત્તરમિસ્સકો કથિતો. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૨. આજીવકસુત્તવણ્ણના

૭૩. દુતિયે તેન હિ ગહપતીતિ થેરો કિર ચિન્તેસિ – ‘‘અયં ઇધ આગચ્છન્તો ન અઞ્ઞાતુકામો હુત્વા આગમિ, પરિગ્ગણ્હનત્થં પન આગતો. ઇમિના પુચ્છિતપઞ્હં ઇમિનાવ કથાપેસ્સામી’’તિ. ઇતિ તંયેવ કથં કથાપેતુકામો તેન હીતિઆદિમાહ. તત્થ તેન હીતિ કારણાપદેસો. યસ્મા ત્વં એવં પુચ્છસિ, તસ્મા તઞ્ઞેવેત્થ પટિપુચ્છામીતિ. કેસં નોતિ કતમેસં નુ. સધમ્મુક્કંસનાતિ અત્તનો લદ્ધિયા ઉક્ખિપિત્વા ઠપના. પરધમ્માપસાદનાતિ પરેસં લદ્ધિયા ઘટ્ટના વમ્ભના અવક્ખિપના. આયતનેવ ધમ્મદેસનાતિ કારણસ્મિંયેવ ધમ્મદેસના. અત્થો ચ વુત્તોતિ મયા પુચ્છિતપઞ્હાય અત્થો ચ પકાસિતો. અત્તા ચ અનુપનીતોતિ અમ્હે એવરૂપાતિ એવં અત્તા ચ ન ઉપનીતો. નુપનીતોતિપિ પાઠો.

૩. મહાનામસક્કસુત્તવણ્ણના

૭૪. તતિયે ગિલાના વુટ્ઠિતોતિ ગિલાનો હુત્વા વુટ્ઠિતો. ગેલઞ્ઞાતિ ગિલાનભાવતો. ઉપસઙ્કમીતિ ભુત્તપાતરાસો માલાગન્ધાદીનિ આદાય મહાપરિવારપરિવુતો ઉપસઙ્કમિ. બાહાયં ગહેત્વાતિ ન બાહાયં ગહેત્વા આકડ્ઢિ, નિસિન્નાસનતો વુટ્ઠાય તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા દક્ખિણબાહાયં અઙ્ગુટ્ઠકેન સઞ્ઞં દત્વા એકમન્તં અપનેસીતિ વેદિતબ્બો. અથસ્સ ‘‘સેખમ્પિ ખો, મહાનામ, સીલ’’ન્તિઆદિના નયેન સત્તન્નં સેખાનં સીલઞ્ચ સમાધિઞ્ચ પઞ્ઞઞ્ચ કથેત્વા ઉપરિ અરહત્તફલવસેન અસેખા સીલસમાધિપઞ્ઞાયો કથેન્તો – ‘‘સેખસમાધિતો સેખં વિપસ્સનાઞાણં અસેખઞ્ચ ફલઞાણં પચ્છા, સેખવિપસ્સનાઞાણતો ચ અસેખફલસમાધિ પચ્છા ઉપ્પજ્જતી’’તિ દીપેસિ. યાનિ પન સમ્પયુત્તાનિ સમાધિઞાણાનિ, તેસં અપચ્છા અપુરે ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બાતિ.

૪. નિગણ્ઠસુત્તવણ્ણના

૭૫. ચતુત્થે કૂટાગારસાલાયન્તિ દ્વે કણ્ણિકા ગહેત્વા હંસવટ્ટકચ્છન્નેન કતાય ગન્ધકુટિયા. અપરિસેસં ઞાણદસ્સનં પટિજાનાતીતિ અપ્પમત્તકમ્પિ અસેસેત્વા સબ્બં ઞાણદસ્સનં પટિજાનાતિ. સતતં સમિતન્તિ સબ્બકાલં નિરન્તરં. ઞાણદસ્સનં પચ્ચુપટ્ઠિતન્તિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં મય્હં ઉપટ્ઠિતમેવાતિ દસ્સેતિ. પુરાણાનં કમ્માનન્તિ આયૂહિતકમ્માનં. તપસા બ્યન્તીભાવન્તિ દુક્કરતપેન વિગતન્તકરણં. નવાનં કમ્માનન્તિ ઇદાનિ આયૂહિતબ્બકમ્માનં. અકરણાતિ અનાયૂહનેન. સેતુઘાતન્તિ પદઘાતં પચ્ચયઘાતં કથેતિ. કમ્મક્ખયા દુક્ખક્ખયોતિ કમ્મવટ્ટક્ખયેન દુક્ખક્ખયો. દુક્ખક્ખયા વેદનાક્ખયોતિ દુક્ખવટ્ટક્ખયેન વેદનાક્ખયો. દુક્ખવટ્ટસ્મિઞ્હિ ખીણે વેદનાવટ્ટમ્પિ ખીણમેવ હોતિ. વેદનાક્ખયા સબ્બં દુક્ખં નિજ્જિણ્ણં ભવિસ્સતીતિ વેદનાક્ખયેન પન સકલવટ્ટદુક્ખં નિજ્જિણ્ણમેવ ભવિસ્સતિ. સન્દિટ્ઠિકાયાતિ સામં પસ્સિતબ્બાય પચ્ચક્ખાય. નિજ્જરાય વિસુદ્ધિયાતિ કિલેસજીરણકપટિપદાય કિલેસે વા નિજ્જીરણતો નિજ્જરાય સત્તાનં વિસુદ્ધિયા. સમતિક્કમો હોતીતિ સકલસ્સ વટ્ટદુક્ખસ્સ અતિક્કમો હોતિ. ઇધ, ભન્તે, ભગવા કિમાહાતિ, ભન્તે, ભગવા ઇમાય પટિપત્તિયા કિમાહ, કિં એતંયેવ કિલેસનિજ્જીરણકપટિપદં પઞ્ઞપેતિ, ઉદાહુ અઞ્ઞન્તિ પુચ્છતિ.

જાનતાતિ અનાવરણઞાણેન જાનન્તેન. પસ્સતાતિ સમન્તચક્ખુના પસ્સન્તેન. વિસુદ્ધિયાતિ વિસુદ્ધિસમ્પાપનત્થાય. સમતિક્કમાયાતિ સમતિક્કમનત્થાય. અત્થઙ્ગમાયાતિ અત્થં ગમનત્થાય. ઞાયસ્સ અધિગમાયાતિ સહ વિપસ્સનાય મગ્ગસ્સ અધિગમનત્થાય. નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયાયાતિ અપચ્ચયનિબ્બાનસ્સ સચ્છિકરણત્થાય. નવઞ્ચ કમ્મં ન કરોતીતિ નવં કમ્મં નાયૂહતિ. પુરાણઞ્ચ કમ્મન્તિ પુબ્બે આયૂહિતકમ્મં. ફુસ્સ ફુસ્સ બ્યન્તી કરોતીતિ ફુસિત્વા ફુસિત્વા વિગતન્તં કરોતિ, વિપાકફસ્સં ફુસિત્વા ફુસિત્વા તં કમ્મં ખેપેતીતિ અત્થો. સન્દિટ્ઠિકાતિ સામં પસ્સિતબ્બા. અકાલિકાતિ ન કાલન્તરે કિચ્ચકારિકા. એહિપસ્સિકાતિ ‘‘એહિ પસ્સા’’તિ એવં દસ્સેતું યુત્તા. ઓપનેય્યિકાતિ ઉપનયે યુત્તા અલ્લીયિતબ્બયુત્તા. પચ્ચત્તં વેદિતબ્બા વિઞ્ઞૂહીતિ પણ્ડિતેહિ અત્તનો અત્તનો સન્તાનેયેવ જાનિતબ્બા, બાલેહિ પન દુજ્જાના. ઇતિ સીલવસેન દ્વે મગ્ગા, દ્વે ચ ફલાનિ કથિતાનિ. સોતાપન્નસકદાગામિનો હિ સીલેસુ પરિપૂરકારિનોતિ. વિવિચ્ચેવ કામેહીતિઆદિકાય પન સમાધિસમ્પદાય તયો મગ્ગા, તીણિ ચ ફલાનિ કથિતાનિ. અનાગામી અરિયસાવકો હિ સમાધિમ્હિ પરિપૂરકારીતિ વુત્તો. આસવાનં ખયાતિઆદીહિ અરહત્તફલં કથિતં. કેચિ પન સીલસમાધયોપિ અરહત્તફલસમ્પયુત્તાવ ઇધ અધિપ્પેતા. એકેકસ્સ પન વસેન પટિપત્તિદસ્સનત્થં વિસું વિસું તન્તિ આરોપિતાતિ.

૫. નિવેસકસુત્તવણ્ણના

૭૬. પઞ્ચમે અમચ્ચાતિ સુહજ્જા. ઞાતીતિ સસ્સુસસુરપક્ખિકા. સાલોહિતાતિ સમાનલોહિતા ભાતિભગિનિઆદયો. અવેચ્ચપ્પસાદેતિ ગુણે અવેચ્ચ જાનિત્વા ઉપ્પન્ને અચલપ્પસાદે. અઞ્ઞથત્તન્તિ ભાવઞ્ઞથત્તં. પથવીધાતુયાતિઆદીસુ વીસતિયા કોટ્ઠાસેસુ થદ્ધાકારભૂતાય પથવીધાતુયા, દ્વાદસસુ કોટ્ઠાસેસુ યૂસગતાય આબન્ધનભૂતાય આપોધાતુયા, ચતૂસુ કોટ્ઠાસેસુ પરિપાચનભૂતાય તેજોધાતુયા, છસુ કોટ્ઠાસેસુ વિત્થમ્ભનભૂતાય વાયોધાતુયા સિયા અઞ્ઞથત્તં. ન ત્વેવાતિ ઇમેસં હિ ચતુન્નં મહાભૂતાનં અઞ્ઞમઞ્ઞભાવૂપગમનેન સિયા અઞ્ઞથત્તં, અરિયસાવકસ્સ પન ન ત્વેવ સિયાતિ દસ્સેતિ. એત્થ ચ અઞ્ઞથત્તન્તિ પસાદઞ્ઞથત્તઞ્ચ ગતિઅઞ્ઞથત્તઞ્ચ. તઞ્હિ તસ્સ ન હોતિ, ભાવઞ્ઞથત્તં પન હોતિ. અરિયસાવકો હિ મનુસ્સો હુત્વા દેવોપિ હોતિ બ્રહ્માપિ. પસાદો પનસ્સ ભવન્તરેપિ ન વિગચ્છતિ, ન ચ અપાયગતિસઙ્ખાતં ગતિઅઞ્ઞથત્તં પાપુણાતિ. સત્થાપિ તદેવ દસ્સેન્તો તત્રિદં અઞ્ઞથત્તન્તિઆદિમાહ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૬. પઠમભવસુત્તવણ્ણના

૭૭. છટ્ઠે કામધાતુવેપક્કન્તિ કામધાતુયા વિપચ્ચનકં. કામભવોતિ કામધાતુયં ઉપપત્તિભવો. કમ્મં ખેત્તન્તિ કુસલાકુસલકમ્મં વિરુહનટ્ઠાનટ્ઠેન ખેત્તં. વિઞ્ઞાણં બીજન્તિ સહજાતં અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણં વિરુહનટ્ઠેન બીજં. તણ્હા સ્નેહોતિ પગ્ગણ્હનાનુબ્રૂહનવસેન તણ્હા ઉદકં નામ. અવિજ્જાનીવરણાનન્તિ અવિજ્જાય આવરિતાનં. તણ્હાસંયોજનાનન્તિ તણ્હાબન્ધનેન બદ્ધાનં. હીનાય ધાતુયાતિ કામધાતુયા. વિઞ્ઞાણં પતિટ્ઠિતન્તિ અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણં પતિટ્ઠિતં. મજ્ઝિમાય ધાતુયાતિ રૂપધાતુયા. પણીતાય ધાતુયાતિ અરૂપધાતુયા. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૭. દુતિયભવસુત્તવણ્ણના

૭૮. સત્તમે ચેતનાતિ કમ્મચેતના. પત્થનાપિ કમ્મપત્થનાવ. સેસં પુરિમસદિસમેવાતિ.

૮. સીલબ્બતસુત્તવણ્ણના

૭૯. અટ્ઠમે સીલબ્બતન્તિ સીલઞ્ચેવ વતઞ્ચ. જીવિતન્તિ દુક્કરકારિકાનુયોગો. બ્રહ્મચરિયન્તિ બ્રહ્મચરિયવાસો. ઉપટ્ઠાનસારન્તિ ઉપટ્ઠાનેન સારં, ‘‘ઇદં વરં ઇદં નિટ્ઠા’’તિ એવં ઉપટ્ઠિતન્તિ અત્થો. સફલન્તિ સઉદ્રયં સવડ્ઢિકં હોતીતિ પુચ્છતિ. ન ખ્વેત્થ, ભન્તે, એકંસેનાતિ, ભન્તે, ન ખો એત્થ એકંસેન બ્યાકાતબ્બન્તિ અત્થો. ઉપટ્ઠાનસારં સેવતોતિ ઇદં સારં વરં નિટ્ઠાતિ એવં ઉપટ્ઠિતં સેવમાનસ્સ. અફલન્તિ ઇટ્ઠફલેન અફલં. એત્તાવતા કમ્મવાદિકિરિયવાદીનં પબ્બજ્જં ઠપેત્વા સેસો સબ્બોપિ બાહિરકસમયો ગહિતો હોતિ. સફલન્તિ ઇટ્ઠફલેન સફલં સઉદ્રયં. એત્તાવતા ઇમં સાસનં આદિં કત્વા સબ્બાપિ કમ્મવાદિકિરિયવાદીનં પબ્બજ્જા ગહિતા. ન ચ પનસ્સ સુલભરૂપો સમસમો પઞ્ઞાયાતિ એવં સેક્ખભૂમિયં ઠત્વા પઞ્હં કથેન્તો અસ્સ આનન્દસ્સ પઞ્ઞાય સમસમો ન સુલભોતિ દસ્સેતિ. ઇમસ્મિં સુત્તે સેક્ખભૂમિ નામ કથિતાતિ.

૯. ગન્ધજાતસુત્તવણ્ણના

૮૦. નવમે એતદવોચાતિ પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો દસબલસ્સ વત્તં દસ્સેત્વા અત્તનો દિવાવિહારટ્ઠાનં ગન્ત્વા ‘‘ઇમસ્મિં લોકે મૂલગન્ધો નામ અત્થિ, સારગન્ધો નામ અત્થિ, પુપ્ફગન્ધો નામ અત્થિ. ઇમે પન તયોપિ ગન્ધા અનુવાતંયેવ ગચ્છન્તિ, ન પટિવાતં. અત્થિ નુ ખો કિઞ્ચિ, યસ્સ પટિવાતમ્પિ ગન્ધો ગચ્છતી’’તિ ચિન્તેત્વા અટ્ઠન્નં વરાનં ગહણકાલેયેવ કઙ્ખુપ્પત્તિસમયે ઉપસઙ્કમનવરસ્સ ગહિતત્તા તક્ખણંયેવ દિવાટ્ઠાનતો વુટ્ઠાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો ઉપ્પન્નાય કઙ્ખાય વિનોદનત્થં એતં ‘‘તીણિમાનિ, ભન્તે’’તિઆદિવચનં અવોચ. તત્થ ગન્ધજાતાનીતિ ગન્ધજાતિયો. મૂલગન્ધોતિ મૂલવત્થુકો ગન્ધો, ગન્ધસમ્પન્નં વા મૂલમેવ મૂલગન્ધો. તસ્સ હિ ગન્ધો અનુવાતં ગચ્છતિ. ગન્ધસ્સ પન ગન્ધો નામ નત્થિ. સારગન્ધપુપ્ફગન્ધેસુપિ એસેવ નયો. અત્થાનન્દ, કિઞ્ચિ ગન્ધજાતન્તિ એત્થ સરણગમનાદયો ગુણવણ્ણભાસનવસેન દિસાગામિતાય ગન્ધસદિસત્તા ગન્ધા, તેસં વત્થુભૂતો પુગ્ગલો ગન્ધજાતં નામ. ગન્ધો ગચ્છતીતિ વણ્ણભાસનવસેન ગચ્છતિ. સીલવાતિ પઞ્ચસીલેન વા દસસીલેન વા સીલવા. કલ્યાણધમ્મોતિ તેનેવ સીલધમ્મેન કલ્યાણધમ્મો સુન્દરધમ્મો. વિગતમલમચ્છેરેનાતિઆદીનં અત્થો વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૬૦) વિત્થારિતોવ. દિસાસૂતિ ચતૂસુ દિસાસુ ચતૂસુ અનુદિસાસુ. સમણબ્રાહ્મણાતિ સમિતપાપબાહિતપાપા સમણબ્રાહ્મણા.

ન પુપ્ફગન્ધો પટિવાતમેતીતિ વસ્સિકપુપ્ફાદીનં ગન્ધો પટિવાતં ન ગચ્છતિ. ન ચન્દનં તગરમલ્લિકા વાતિ ચન્દનતગરમલ્લિકાનમ્પિ ગન્ધો પટિવાતં ન ગચ્છતીતિ અત્થો. દેવલોકેપિ ફુટસુમના નામ હોતિ, તસ્સા પુપ્ફિતદિવસે ગન્ધો યોજનસતં અજ્ઝોત્થરતિ. સોપિ પટિવાતં વિદત્થિમત્તમ્પિ રતનમત્તમ્પિ ગન્તું ન સક્કોતીતિ વદન્તિ. સતઞ્ચ ગન્ધો પટિવાતમેતીતિ સતઞ્ચ પણ્ડિતાનં બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધપુત્તાનં સીલાદિગુણગન્ધો પટિવાતં ગચ્છતિ. સબ્બા દિસા સપ્પુરિસો પવાયતીતિ સપ્પુરિસો પણ્ડિતો સીલાદિગુણગન્ધેન સબ્બા દિસા પવાયતિ, સબ્બા દિસા ગન્ધેન અવત્થરતીતિ અત્થો.

૧૦. ચૂળનિકાસુત્તવણ્ણના

૮૧. દસમસ્સ દુવિધો નિક્ખેપો અત્થુપ્પત્તિકોપિ પુચ્છાવસિકોપિ. કતરઅત્થુપ્પત્તિયં કસ્સ પુચ્છાય કથિતન્તિ ચે? અરુણવતિસુત્તન્તઅત્થુપ્પત્તિયં (સં. નિ. ૧.૧૮૫ આદયો) આનન્દત્થેરસ્સ પુચ્છાય કથિતં. અરુણવતિસુત્તન્તો કેન કથિતોતિ? દ્વીહિ બુદ્ધેહિ કથિતો સિખિના ચ ભગવતા અમ્હાકઞ્ચ સત્થારા. ઇમસ્મા હિ કપ્પા એકતિંસકપ્પમત્થકે અરુણવતિનગરે અરુણવતો રઞ્ઞો પભાવતિયા નામ મહેસિયા કુચ્છિસ્મિં નિબ્બત્તિત્વા પરિપક્કે ઞાણે મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિત્વા સિખી ભગવા બોધિમણ્ડે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિજ્ઝિત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો અરુણવતિં નિસ્સાય વિહરન્તો એકદિવસં પાતોવ સરીરપ્પટિજગ્ગનં કત્વા મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો ‘‘અરુણવતિં પિણ્ડાય પવિસિસ્સામી’’તિ નિક્ખમિત્વા વિહારદ્વારકોટ્ઠકસમીપે ઠિતો અભિભું નામ અગ્ગસાવકં આમન્તેસિ – ‘‘અતિપ્પગો ખો, ભિક્ખુ, અરુણવતિં પિણ્ડાય પવિસિતું, યેન અઞ્ઞતરો બ્રહ્મલોકો તેનુપસઙ્કમિસ્સામા’’તિ. યથાહ –

‘‘અથ ખો, ભિક્ખવે, સિખી ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો અભિભું ભિક્ખું આમન્તેસિ – ‘આયામ, બ્રાહ્મણ, યેન અઞ્ઞતરો બ્રહ્મલોકો તેનુપસઙ્કમિસ્સામ, ન તાવ ભત્તકાલો ભવિસ્સતી’તિ. ‘એવં, ભન્તે’તિ ખો, ભિક્ખવે, અભિભૂ ભિક્ખુ સિખિસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પચ્ચસ્સોસિ. અથ ખો, ભિક્ખવે, સિખી ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો અભિભૂ ચ ભિક્ખુ યેન અઞ્ઞતરો બ્રહ્મલોકો તેનુપસઙ્કમિંસૂ’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૮૫).

તત્થ મહાબ્રહ્મા સમ્માસમ્બુદ્ધં દિસ્વા અત્તમનો પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા બ્રહ્માસનં પઞ્ઞાપેત્વા અદાસિ, થેરસ્સાપિ અનુચ્છવિકં આસનં પઞ્ઞાપયિંસુ. નિસીદિ ભગવા પઞ્ઞત્તે આસને, થેરોપિ અત્તનો પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ. મહાબ્રહ્માપિ દસબલં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ.

અથ ખો, ભિક્ખવે, સિખી ભગવા અભિભું ભિક્ખું આમન્તેસિ – ‘‘પટિભાતુ તં, બ્રાહ્મણ, બ્રહ્મુનો ચ બ્રહ્મપરિસાય ચ બ્રહ્મપારિસજ્જાનઞ્ચ ધમ્મીકથાતિ. ‘એવં, ભન્તે’તિ ખો, ભિક્ખવે, અભિભૂ ભિક્ખુ સિખિસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પટિસ્સુણિત્વા બ્રહ્મુનો ચ બ્રહ્મપરિસાય ચ બ્રહ્મપારિસજ્જાનઞ્ચ ધમ્મિં કથં કથેસિ. થેરે ધમ્મં કથેન્તે બ્રહ્મગણા ઉજ્ઝાયિંસુ – ‘‘ચિરસ્સઞ્ચ મયં સત્થુ બ્રહ્મલોકાગમનં લભિમ્હ, અયઞ્ચ ભિક્ખુ ઠપેત્વા સત્થારં સયં ધમ્મકથં આરભી’’તિ.

સત્થા તેસં અનત્તમનભાવં ઞત્વા અભિભું ભિક્ખું એતદવોચ – ‘‘ઉજ્ઝાયન્તિ ખો તે, બ્રાહ્મણ, બ્રહ્મા ચ બ્રહ્મપરિસા ચ બ્રહ્મપારિસજ્જા ચ. તેન હિ ત્વં – બ્રાહ્મણ, ભિય્યોસોમત્તાય સંવેજેહી’’તિ. થેરો સત્થુ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા અનેકવિહિતં ઇદ્ધિવિકુબ્બનં કત્વા સહસ્સિલોકધાતું સરેન વિઞ્ઞાપેન્તો ‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથા’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૮૫) ગાથાદ્વયં અભાસિ. કિં પન કત્વા થેરો સહસ્સિલોકધાતું વિઞ્ઞાપેસીતિ? નીલકસિણં તાવ સમાપજ્જિત્વા સબ્બત્થ અન્ધકારં ફરિ, તતો ‘‘કિમિદં અન્ધકાર’’ન્તિ સત્તાનં આભોગે ઉપ્પન્ને આલોકં દસ્સેસિ. ‘‘કિં આલોકો અય’’ન્તિ વિચિનન્તાનં અત્તાનં દસ્સેસિ, સહસ્સચક્કવાળે દેવમનુસ્સા અઞ્જલિં પગ્ગણ્હિત્વા પગ્ગણ્હિત્વા થેરંયેવ નમસ્સમાના અટ્ઠંસુ. થેરો ‘‘મહાજનો મય્હં ધમ્મં દેસેન્તસ્સ સરં સુણાતૂ’’તિ ઇમા ગાથા અભાસિ. સબ્બે ઓસટાય પરિસાય મજ્ઝે નિસીદિત્વા ધમ્મં દેસેન્તસ્સ વિય સદ્દં અસ્સોસું. અત્થોપિ નેસં પાકટો અહોસિ.

અથ ખો ભગવા સદ્ધિં થેરેન અરુણવતિં પચ્ચાગન્ત્વા પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો ભિક્ખુસઙ્ઘં પુચ્છિ – ‘‘અસ્સુત્થ નો તુમ્હે, ભિક્ખવે, અભિભુસ્સ ભિક્ખુનો બ્રહ્મલોકે ઠિતસ્સ ગાથાયો ભાસમાનસ્સા’’તિ. તે ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ પટિજાનિત્વા સુતભાવં આવિકરોન્તા તદેવ ગાથાદ્વયં ઉદાહરિંસુ. સત્થા ‘‘સાધુ સાધૂ’’તિ સાધુકારં દત્વા દેસનં નિટ્ઠપેસિ. એવં તાવ ઇદં સુત્તં ઇતો એકતિંસકપ્પમત્થકે સિખિના ભગવતા કથિતં.

અમ્હાકં પન ભગવા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો પવત્તિતવરધમ્મચક્કો સાવત્થિં ઉપનિસ્સાય જેતવને વિહરન્તો જેટ્ઠમૂલમાસપુણ્ણમદિવસે ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા ઇમં અરુણવતિસુત્તં પટ્ઠપેસિ. આનન્દત્થેરો બીજનિં ગહેત્વા બીજયમાનો ઠિતકોવ આદિતો પટ્ઠાય યાવ પરિયોસાના એકબ્યઞ્જનમ્પિ અહાપેત્વા સકલસુત્તં ઉગ્ગણ્હિ. સો પુનદિવસે પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો દસબલસ્સ વત્તં દસ્સેત્વા અત્તનો દિવાવિહારટ્ઠાનં ગન્ત્વા સદ્ધિવિહારિકન્તેવાસિકેસુ વત્તં દસ્સેત્વા પક્કન્તેસુ હિય્યો કથિતં અરુણવતિસુત્તં આવજ્જેન્તો નિસીદિ. અથસ્સ સબ્બં સુત્તં વિભૂતં ઉપટ્ઠાસિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘સિખિસ્સ ભગવતો અગ્ગસાવકો બ્રહ્મલોકે ઠત્વા ચક્કવાળસહસ્સે અન્ધકારં વિધમેત્વા સરીરોભાસં દસ્સેત્વા અત્તનો સદ્દં સાવેન્તો ધમ્મકથં કથેસીતિ હિય્યો સત્થારા કથિતં, સાવકસ્સ તાવ વિસયો એવરૂપો, દસ પારમિયો પૂરેત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો પન સમ્માસમ્બુદ્ધો કિત્તકં ઠાનં સરેન વિઞ્ઞાપેય્યા’’તિ. સો એવં ઉપ્પન્નાય વિમતિયા વિનોદનત્થં તઙ્ખણેયેવ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા તમત્થં પુચ્છિ. એતમત્થં દસ્સેતું અથ ખો આયસ્મા આનન્દોતિ વુત્તં.

તત્થ સમ્મુખાતિ સમ્મુખીભૂતેન મયા એતં સુતં, ન અનુસ્સવેન, ન દૂતપરમ્પરાયાતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન એવમાહ. કીવતકં પહોતિ સરેન વિઞ્ઞાપેતુન્તિ કિત્તકં ઠાનં સરીરોભાસેન વિહતન્ધકારં કત્વા સરેન વિઞ્ઞાપેતું સક્કોતિ. સાવકો સો, આનન્દ, અપ્પમેય્યા તથાગતાતિ ઇદં ભગવા ઇમિના અધિપ્પાયેનાહ – આનન્દ, ત્વં કિં વદેસિ, સો પદેસઞાણે ઠિતો સાવકો. તથાગતા પન દસ પારમિયો પૂરેત્વા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પત્તા અપ્પમેય્યા. સો ત્વં નખસિખાય પંસું ગહેત્વા મહાપથવિપંસુના સદ્ધિં ઉપમેન્તો વિય કિં નામેતં વદેસિ. અઞ્ઞો હિ સાવકાનં વિસયો, અઞ્ઞો બુદ્ધાનં. અઞ્ઞો સાવકાનં ગોચરો, અઞ્ઞો બુદ્ધાનં. અઞ્ઞં સાવકાનં બલં, અઞ્ઞં બુદ્ધાનન્તિ. ઇતિ ભગવા ઇમિના અધિપ્પાયેન અપ્પમેય્યભાવં વત્વા તુણ્હી અહોસિ.

થેરો દુતિયમ્પિ પુચ્છિ. સત્થા, ‘‘આનન્દ, ત્વં તાળચ્છિદ્દં ગહેત્વા અનન્તાકાસેન ઉપમેન્તો વિય, ચાતકસકુણં ગહેત્વા દિયડ્ઢયોજનસતિકેન સુપણ્ણરાજેન ઉપમેન્તો વિય, હત્થિસોણ્ડાય ઉદકં ગહેત્વા મહાગઙ્ગાય ઉપમેન્તો વિય, ચતુરતનિકે આવાટે ઉદકં ગહેત્વા સત્તહિ સરેહિ ઉપમેન્તો વિય, નાળિકોદનમત્તલાભિં મનુસ્સં ગહેત્વા ચક્કવત્તિરઞ્ઞા ઉપમેન્તો વિય, પંસુપિસાચકં ગહેત્વા સક્કેન દેવરઞ્ઞા ઉપમેન્તો વિય, ખજ્જોપનકપ્પભં ગહેત્વા સૂરિયપ્પભાય ઉપમેન્તો વિય કિં નામેતં વદેસીતિ દીપેન્તો દુતિયમ્પિ અપ્પમેય્યભાવમેવ વત્વા તુણ્હી અહોસિ. તતો થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘સત્થા મયા પુચ્છિતો ન તાવ કથેસિ, હન્દ નં યાવતતિયં યાચિત્વા બુદ્ધસીહનાદં નદાપેસ્સામી’’તિ. સો તતિયમ્પિ યાચિ. તં દસ્સેતું તતિયમ્પિ ખોતિઆદિ વુત્તં. અથસ્સ ભગવા બ્યાકરોન્તો સુતા તે આનન્દાતિઆદિમાહ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘સત્થા મે ‘સુતા તે, આનન્દ, સહસ્સી ચૂળનિકા લોકધાતૂ’તિ એત્તકમેવ વત્વા તુણ્હી જાતો, ઇદાનિ બુદ્ધસીહનાદં નદિસ્સતી’’તિ સો સત્થારં યાચન્તો એતસ્સ ભગવા કાલોતિઆદિમાહ.

ભગવાપિસ્સ વિત્થારકથં કથેતું તેન હાનન્દાતિઆદિમાહ. તત્થ યાવતાતિ યત્તકં ઠાનં. ચન્દિમસૂરિયાતિ ચન્દિમા ચ સૂરિયો ચ. પરિહરન્તીતિ વિચરન્તિ. દિસા ભન્તીતિ સબ્બદિસા ઓભાસન્તિ. વિરોચનાતિ વિરોચમાના. એત્તાવતા એકચક્કવાળં પરિચ્છિન્દિત્વા દસ્સિતં હોતિ. ઇદાનિ તં સહસ્સગુણં કત્વા દસ્સેન્તો તાવ સહસ્સધા લોકોતિ આહ. તસ્મિં સહસ્સધા લોકેતિ તસ્મિં સહસ્સચક્કવાળે. સહસ્સં ચાતુમહારાજિકાનન્તિ સહસ્સં ચાતુમહારાજિકાનં દેવલોકાનં. યસ્મા પન એકેકસ્મિં ચક્કવાળે ચત્તારો ચત્તારો મહારાજાનો, તસ્મા ચત્તારિ મહારાજસહસ્સાનીતિ વુત્તં. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. ચૂળનિકાતિ ખુદ્દિકા. અયં સાવકાનં વિસયો. કસ્મા પનેસા આનીતાતિ? મજ્ઝિમિકાય લોકધાતુયા પરિચ્છેદદસ્સનત્થં.

યાવતાતિ યત્તકા. તાવ સહસ્સધાતિ તાવ સહસ્સભાગેન. દ્વિસહસ્સી મજ્ઝિમિકા લોકધાતૂતિ અયં સહસ્સચક્કવાળાનિ સહસ્સભાગેન ગણેત્વા દસસતસહસ્સચક્કવાળપરિમાણા દ્વિસહસ્સી મજ્ઝિમિકા નામ લોકધાતુ. અયં સાવકાનં અવિસયો, બુદ્ધાનમેવ વિસયો. એત્તકેપિ હિ ઠાને તથાગતા અન્ધકારં વિધમેત્વા સરીરોભાસં દસ્સેત્વા સરેન વિઞ્ઞાપેતું સક્કોન્તીતિ દીપેતિ. એત્તકેન બુદ્ધાનં જાતિક્ખેત્તં નામ દસ્સિતં. બોધિસત્તાનઞ્હિ પચ્છિમભવે દેવલોકતો ચવિત્વા માતુકુચ્છિયં પટિસન્ધિગ્ગહણદિવસે ચ કુચ્છિતો નિક્ખમનદિવસે ચ મહાભિનિક્ખમનદિવસે ચ સમ્બોધિધમ્મચક્કપ્પવત્તનઆયુસઙ્ખારવોસ્સજ્જનપરિનિબ્બાનદિવસેસુ ચ એત્તકં ઠાનં કમ્પતિ.

તિસહસ્સી મહાસહસ્સીતિ સહસ્સિતો પટ્ઠાય તતિયાતિ તિસહસ્સી, સહસ્સં સહસ્સધા કત્વા ગણિતં મજ્ઝિમિકં સહસ્સધા કત્વા ગણિતત્તા મહન્તેહિ સહસ્સેહિ ગણિતાતિ મહાસહસ્સી. એત્તાવતા કોટિસતસહસ્સચક્કવાળપરિમાણો લોકો દસ્સિતો હોતિ. ભગવા આકઙ્ખમાનો એત્તકે ઠાને અન્ધકારં વિધમેત્વા સરીરોભાસં દસ્સેત્વા સરેન વિઞ્ઞાપેય્યાતિ. ગણકપુત્તતિસ્સત્થેરો પન એવમાહ – ‘‘ન તિસહસ્સિમહાસહસ્સિલોકધાતુયા એવં પરિમાણં. ઇદઞ્હિ આચરિયાનં સજ્ઝાયમુળ્હકં વાચાય પરિહીનટ્ઠાનં, દસકોટિસતસહસ્સચક્કવાળપરિમાણં પન ઠાનં તિસહસ્સિમહાસહસ્સિલોકધાતુ નામા’’તિ. એત્તાવતા હિ ભગવતા આણાક્ખેત્તં નામ દસ્સિતં. એતસ્મિઞ્હિ અન્તરે આટાનાટિયપરિત્તઇસિગિલિપરિત્તધજગ્ગપરિત્તબોજ્ઝઙ્ગપરિત્તખન્ધપરિત્ત- મોરપરિત્તમેત્તપરિત્તરતનપરિત્તાનં આણા ફરતિ. યાવતા પન આકઙ્ખેય્યાતિ યત્તકં ઠાનં ઇચ્છેય્ય, ઇમિના વિસયક્ખેત્તં દસ્સેતિ. બુદ્ધાનઞ્હિ વિસયક્ખેત્તસ્સ પમાણપરિચ્છેદો નામ નત્થિ, નત્થિકભાવે ચસ્સ ઇમં ઓપમ્મં આહરન્તિ – કોટિસતસહસ્સચક્કવાળમ્હિ યાવ બ્રહ્મલોકા સાસપેહિ પૂરેત્વા સચે કોચિ પુરત્થિમાય દિસાય એકચક્કવાળે એકં સાસપં પક્ખિપન્તો આગચ્છેય્ય, સબ્બેપિ તે સાસપા પરિક્ખયં ગચ્છેય્યું, ન ત્વેવ પુરત્થિમાય દિસાય ચક્કવાળાનિ. દક્ખિણાદીસુપિ એસેવ નયો. તત્થ બુદ્ધાનં અવિસયો નામ નત્થિ.

એવં વુત્તે થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘સત્થા એવમાહ – ‘આકઙ્ખમાનો, આનન્દ, તથાગતો તિસહસ્સિમહાસહસ્સિલોકધાતું સરેન વિઞ્ઞાપેય્ય, યાવતા પન આકઙ્ખેય્યા’તિ. વિસમો ખો પનાયં લોકો, અનન્તાનિ ચક્કવાળાનિ, એકસ્મિં ઠાને સૂરિયો ઉગ્ગતો હોતિ, એકસ્મિં ઠાને મજ્ઝે ઠિતો, એકસ્મિં ઠાને અત્થઙ્ગતો. એકસ્મિં ઠાને પઠમયામો હોતિ, એકસ્મિં ઠાને મજ્ઝિમયામો, એકસ્મિં ઠાને પચ્છિમયામો. સત્તાપિ કમ્મપ્પસુતા, ખિડ્ડાપસુતા, આહારપ્પસુતાતિ એવં તેહિ તેહિ કારણેહિ વિક્ખિત્તા ચ પમત્તા ચ હોન્તિ. કથં નુ ખો તે સત્થા સરેન વિઞ્ઞાપેય્યા’’તિ. સો એવં ચિન્તેત્વા વિમતિચ્છેદનત્થં તથાગતં પુચ્છન્તો યથા કથં પનાતિઆદિમાહ.

અથસ્સ સત્થા બ્યાકરોન્તો ઇધાનન્દ, તથાગતોતિઆદિમાહ. તત્થ ઓભાસેન ફરેય્યાતિ સરીરોભાસેન ફરેય્ય. ફરમાનો પનેસ કિં કરેય્યાતિ? યસ્મિં ઠાને સૂરિયો પઞ્ઞાયતિ, તત્થ નં અત્તનો આનુભાવેન અત્થં ગમેય્ય. યત્થ પન ન પઞ્ઞાયતિ, તત્થ નં ઉટ્ઠાપેત્વા મજ્ઝે ઠપેય્ય. તતો યત્થ સૂરિયો પઞ્ઞાયતિ, તત્થ મનુસ્સા ‘‘અધુનાવ સૂરિયો પઞ્ઞાયિત્થ, સો ઇદાનેવ અત્થઙ્ગમિતો, નાગાવટ્ટો નુ ખો અયં, ભૂતાવટ્ટયક્ખાવટ્ટદેવતાવટ્ટાનં અઞ્ઞતરો’’તિ વિત્તક્કં ઉપ્પાદેય્યું. યત્થ પન ન પઞ્ઞાયતિ, તત્થ મનુસ્સા ‘‘અધુનાવ સૂરિયો અત્થઙ્ગમિતો, સ્વાયં ઇદાનેવ ઉટ્ઠિતો, કિં નુ ખો અયં નાગાવટ્ટભૂતાવટ્ટયક્ખાવટ્ટદેવતાવટ્ટાનં અઞ્ઞતરો’’તિ વિતક્કં ઉપ્પાદેય્યું. તતો તેસુ મનુસ્સેસુ આલોકઞ્ચ અન્ધકારઞ્ચ આવજ્જિત્વા ‘‘કિં પચ્ચયા નુ ખો ઇદ’’ન્તિ પરિયેસમાનેસુ સત્થા નીલકસિણં સમાપજ્જિત્વા બહલન્ધકારં પત્થરેય્ય. કસ્મા? તેસં કમ્માદિપ્પસુતાનં સત્તાનં સન્તાસજનનત્થં. અથ નેસં સન્તાસં આપન્નભાવં ઞત્વા ઓદાતકસિણસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા પણ્ડરં ઘનબુદ્ધરસ્મિં વિસ્સજ્જેન્તો ચન્દસહસ્સસૂરિયસહસ્સઉટ્ઠાનકાલો વિય એકપ્પહારેનેવ સબ્બં એકાલોકં કરેય્ય. તઞ્ચ ખો તિલબીજમત્તેન કાયપ્પદેસેન ઓભાસં મુઞ્ચન્તો. યો હિ ચક્કવાળપથવિં દીપકપલ્લકં કત્વા મહાસમુદ્દે ઉદકં તેલં કત્વા સિનેરું વટ્ટિં કત્વા અઞ્ઞસ્મિં સિનેરુમુદ્ધનિ ઠપેત્વા જાલેય્ય, સો એકચક્કવાળેયેવ આલોકં કરેય્ય. તતો પરં વિદત્થિમ્પિ ઓભાસેતું ન સક્કુણેય્ય. તથાગતો પન તિલફલપ્પમાણેન સરીરપ્પદેસેન ઓભાસં મુઞ્ચિત્વા તિસહસ્સિમહાસહસ્સિલોકધાતું એકોભાસં કરેય્ય તતો વા પન ભિય્યો. એવં મહન્તા હિ બુદ્ધગુણાતિ.

તં આલોકં સઞ્જાનેય્યુન્તિ તં આલોકં દિસ્વા ‘‘યેન સૂરિયો અત્થઞ્ચેવ ગમિતો ઉટ્ઠાપિતો ચ, બહલન્ધકારઞ્ચ વિસ્સટ્ઠં, એસ સો પુરિસો ઇદાનિ આલોકં કત્વા ઠિતો, અહો અચ્છરિયપુરિસો’’તિ અઞ્જલિં પગ્ગય્હ નમસ્સમાના નિસીદેય્યું. સદ્દમનુસ્સાવેય્યાતિ ધમ્મકથાસદ્દમનુસ્સાવેય્ય. યો હિ એકં ચક્કવાળપબ્બતં ભેરિં કત્વા મહાપથવિં ભેરિચમ્મં કત્વા સિનેરું દણ્ડં કત્વા અઞ્ઞસ્મિં સિનેરુમત્થકે ઠપેત્વા આકોટેય્ય, સો એકચક્કવાળેયેવ તં સદ્દં સાવેય્ય, પરતો વિદત્થિમ્પિ અતિક્કામેતું ન સક્કુણેય્ય. તથાગતો પન પલ્લઙ્કે વા પીઠે વા નિસીદિત્વા તિસહસ્સિમહાસહસ્સિલોકધાતું સરેન વિઞ્ઞાપેતિ, તતો વા પન ભિય્યો, એવં મહાનુભાવા તથાગતાતિ. ઇતિ ભગવા ઇમિના એત્તકેન વિસયક્ખેત્તમેવ દસ્સેતિ.

ઇમઞ્ચ પન બુદ્ધસીહનાદં સુત્વા થેરસ્સ અબ્ભન્તરે બલવપીતિ ઉપ્પન્ના, સો પીતિવસેન ઉદાનં ઉદાનેન્તો લાભા વત મેતિઆદિમાહ. તત્થ યસ્સ મે સત્થા એવંમહિદ્ધિકોતિ યસ્સ મય્હં સત્થા એવંમહિદ્ધિકો, તસ્સ મય્હં એવંમહિદ્ધિકસ્સ સત્થુ પટિલાભો લાભા ચેવ સુલદ્ધઞ્ચાતિ અત્થો. અથ વા ય્વાહં એવરૂપસ્સ સત્થુનો પત્તચીવરં ગહેત્વા વિચરિતું, પાદપરિકમ્મં પિટ્ઠિપરિકમ્મં કાતું, મુખધોવનઉદકન્હાનોદકાનિ દાતું, ગન્ધકુટિપરિવેણં સમ્મજ્જિતું, ઉપ્પન્નાય કઙ્ખાય પઞ્હં પુચ્છિતું, મધુરધમ્મકથઞ્ચ સોતું લભામિ, એતે સબ્બેપિ મય્હં લાભા ચેવ સુલદ્ધઞ્ચાતિપિ સન્ધાય એવમાહ. એત્થ ચ ભગવતો અન્ધકારાલોકસદ્દસવનસઙ્ખાતાનં ઇદ્ધીનં મહન્તતાય મહિદ્ધિકતા, તાસંયેવ અનુફરણેન મહાનુભાવતા વેદિતબ્બા. ઉદાયીતિ લાળુદાયિત્થેરો. સો કિર પુબ્બે ઉપટ્ઠાકત્થેરે આઘાતં બન્ધિત્વા ચરતિ. તસ્મા ઇદાનિ ઓકાસં લભિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધસીહનાદપરિયોસાને જલમાનં દીપસિખં નિબ્બાપેન્તો વિય ચરન્તસ્સ ગોણસ્સ તુણ્ડે પહારં દેન્તો વિય ભત્તભરિતં પાતિં અવકુજ્જન્તો વિય થેરસ્સ પસાદભઙ્ગં કરોન્તો એવમાહ.

એવં વુત્તે ભગવાતિ એવં ઉદાયિત્થેરેન વુત્તે ભગવા યથા નામ પપાતતટે ઠત્વા પવેધમાનં પુરિસં એકમન્તે ઠિતો હિતેસી પુરિસો ‘‘ઇતો એહિ ઇતો એહી’’તિ પુનપ્પુનં વદેય્ય, એવમેવં ઉદાયિત્થેરં તસ્મા વચના નિવારેન્તો મા હેવં ઉદાયિ, મા હેવં ઉદાયીતિ આહ. તત્થ હીતિ નિપાતમત્તં, મા એવં અવચાતિ અત્થો. મહારજ્જન્તિ ચક્કવત્તિરજ્જં. નનુ ચ સત્થા એકસ્સ સાવકસ્સ ધમ્મદેસનાય ઉપ્પન્નપસાદસ્સ મહાનિસંસં અપરિચ્છિન્નં અકાસિ, સો કસ્મા ઇમસ્સ બુદ્ધસીહનાદં આરબ્ભ ઉપ્પન્નસ્સ પસાદસ્સ આનિસંસં પરિચ્છિન્દતીતિ? અરિયસાવકસ્સ એત્તકઅત્તભાવપરિમાણત્તા. દન્ધપઞ્ઞોપિ હિ સોતાપન્નો સત્તક્ખત્તું દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ અત્તભાવં પટિલભતિ, તેનસ્સ ગતિં પરિચ્છિન્દન્તો એવમાહ. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે ઠત્વા. પરિનિબ્બાયિસ્સતીતિ અપ્પચ્ચયપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયિસ્સતિ. ઇતિ નિબ્બાનેન કૂટં ગણ્હન્તો ઇમં સીહનાદસુત્તં નિટ્ઠાપેસીતિ.

આનન્દવગ્ગો તતિયો.

(૯) ૪. સમણવગ્ગો

૧. સમણસુત્તવણ્ણના

૮૨. ચતુત્થસ્સ પઠમે સમણિયાનીતિ સમણસન્તકાનિ. સમણકરણીયાનીતિ સમણેન કત્તબ્બકિચ્ચાનિ. અધિસીલસિક્ખાસમાદાનન્તિઆદીસુ સમાદાનં વુચ્ચતિ ગહણં, અધિસીલસિક્ખાય સમાદાનં ગહણં પૂરણં અધિસીલસિક્ખાસમાદાનં. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ સીલં અધિસીલં, ચિત્તં અધિચિત્તં, પઞ્ઞા અધિપઞ્ઞાતિ અયં વિભાગો વેદિતબ્બો. તત્થ પઞ્ચસીલં સીલં નામ, તં ઉપાદાય દસસીલં અધિસીલં નામ, તમ્પિ ઉપાદાય ચતુપારિસુદ્ધિસીલં અધિસીલં નામ. અપિચ સબ્બમ્પિ લોકિયસીલં સીલં નામ, લોકુત્તરસીલં અધિસીલં, તદેવ સિક્ખિતબ્બતો સિક્ખાતિ વુચ્ચતિ. કામાવચરચિત્તં પન ચિત્તં નામ, તં ઉપાદાય રૂપાવચરં અધિચિત્તં નામ, તમ્પિ ઉપાદાય અરૂપાવચરં અધિચિત્તં નામ. અપિચ સબ્બમ્પિ લોકિયચિત્તં ચિત્તમેવ, લોકુત્તરં અધિચિત્તં. પઞ્ઞાયપિ એસેવ નયો. તસ્માતિ યસ્મા ઇમાનિ તીણિ સમણકરણીયાનિ, તસ્મા. તિબ્બોતિ બહલો. છન્દોતિ કત્તુકમ્યતાકુસલચ્છન્દો. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તન્તે તિસ્સો સિક્ખા લોકિયલોકુત્તરા કથિતાતિ.

૨. ગદ્રભસુત્તવણ્ણના

૮૩. દુતિયે પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતોતિ પચ્છતો પચ્છતો. અહમ્પિ દમ્મો અહમ્પિ દમ્મોતિ અહમ્પિ ‘‘દમ્મો દમ્મમાનો’’તિ વદમાનો ગાવીતિ. સેય્યથાપિ ગુન્નન્તિ યથા ગાવીનં. ગાવો હિ કાળાપિ રત્તાપિ સેતાદિવણ્ણાપિ હોન્તિ, ગદ્રભસ્સ પન તાદિસો વણ્ણો નામ નત્થિ. યથા ચ વણ્ણો, એવં સરોપિ પદમ્પિ અઞ્ઞાદિસમેવ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ. ઇમસ્મિમ્પિ સુત્તે તિસ્સો સિક્ખા મિસ્સિકાવ કથિતાતિ.

૩. ખેત્તસુત્તવણ્ણના

૮૪. તતિયે પટિકચ્ચેવાતિ પઠમમેવ. સુકટ્ઠં કરોતીતિ નઙ્ગલેન સુકટ્ઠં કરોતિ. સુમતિકતન્તિ મતિયા સુટ્ઠુ સમીકતં. કાલેનાતિ વપિતબ્બયુત્તકાલેન. સેસં ઉત્તાનમેવ. ઇધાપિ તિસ્સો સિક્ખા મિસ્સિકાવ કથિતા.

૪. વજ્જિપુત્તસુત્તવણ્ણના

૮૫. ચતુત્થે વજ્જિપુત્તકોતિ વજ્જિરાજકુલસ્સ પુત્તો. દિયડ્ઢસિક્ખાપદસતન્તિ પણ્ણાસાધિકં સિક્ખાપદસતં. તસ્મિં સમયે પઞ્ઞત્તાનિ સિક્ખાપદાનેવ સન્ધાયેતં વુત્તં. સો કિર ભિક્ખુ અજ્જવસમ્પન્નો ઉજુજાતિકો અવઙ્કો અકુટિલો, તસ્મા ‘‘અહં એત્તકાનિ સિક્ખાપદાનિ રક્ખિતું સક્કુણેય્યં વા ન વા’’તિ ચિન્તેત્વા સત્થુ આરોચેસિ. સક્કોમહન્તિ સક્કોમિ અહં. સો કિર ‘‘એત્તકેસુ સિક્ખાપદેસુ સિક્ખન્તસ્સ અગરુ તીસુ સિક્ખાસુ સિક્ખિતુ’’ન્તિ મઞ્ઞમાનો એવમાહ. અથ ભગવા યથા નામ પઞ્ઞાસ તિણકલાપિયો ઉક્ખિપિતું અસક્કોન્તસ્સ કલાપિયસતં બન્ધિત્વા સીસે ઠપેય્ય, એવમેવ એકિસ્સાપિ સિક્ખાય સિક્ખિતું અસક્કોન્તસ્સ અપરા દ્વેપિ સિક્ખા ઉપરિ પક્ખિપન્તો તસ્માતિહ ત્વં ભિક્ખૂતિઆદિમાહ. સુખુમાલો કિર ઉત્તરો નામ જાનપદમનુસ્સો લોહપાસાદવિહારે વસતિ. અથ નં દહરભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘ઉત્તર, અગ્ગિસાલા ઓવસ્સતિ, તિણં કપ્પિયં કત્વા દેહી’’તિ. તં આદાય અટવિં ગન્ત્વા તેન લાયિતં તિણંયેવ કરળે બન્ધિત્વા ‘‘પઞ્ઞાસ કરળે ગહેતું સક્ખિસ્સસિ ઉત્તરા’’તિ આહંસુ. સો ‘‘ન સક્ખિસ્સામી’’તિ આહ. અસીતિં પન સક્ખિસ્સસીતિ? ન સક્ખિસ્સામિ, ભન્તેતિ. એકં કરળસતં સક્ખિસ્સસીતિ? આમ, ભન્તે, ગણ્હિસ્સામીતિ. દહરભિક્ખૂ કરળસતં બન્ધિત્વા તસ્સ સીસે ઠપયિંસુ. સો ઉક્ખિપિત્વા નિત્થુનન્તો ગન્ત્વા અગ્ગિસાલાય સમીપે પાતેસિ. અથ નં ભિક્ખૂ ‘‘કિલન્તરૂપોસિ ઉત્તરા’’તિ આહંસુ. આમ, ભન્તે, દહરા ભિક્ખૂ મં વઞ્ચેસું, ઇમં એકમ્પિ કરળસતં ઉક્ખિપિતું અસક્કોન્તં મં ‘‘પણ્ણાસ કરળે ઉક્ખિપાહી’’તિ વદિંસુ. આમ, ઉત્તર, વઞ્ચયિંસુ તન્તિ. એવં સમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. ઇધાપિ તિસ્સો સિક્ખા મિસ્સિકાવ કથિતા.

૫. સેક્ખસુત્તવણ્ણના

૮૬. પઞ્ચમે ઉજુમગ્ગાનુસારિનોતિ ઉજુમગ્ગો વુચ્ચતિ અરિયમગ્ગો, તં અનુસ્સરન્તસ્સ પટિપન્નકસ્સાતિ અત્થો. ખયસ્મિં પઠમં ઞાણન્તિ પઠમમેવ મગ્ગઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. મગ્ગો હિ કિલેસાનં ખેપનતો ખયો નામ, તંસમ્પયુત્તં ઞાણં ખયસ્મિં ઞાણં નામ. તતો અઞ્ઞા અનન્તરાતિ તતો ચતુત્થમગ્ગઞાણતો અનન્તરા અઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, અરહત્તફલં ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. અઞ્ઞાવિમુત્તસ્સાતિ અરહત્તફલવિમુત્તિયા વિમુત્તસ્સ. ઞાણં વે હોતીતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણં હોતિ. ઇતિ સુત્તેપિ ગાથાસુપિ સત્ત સેખા કથિતા. અવસાને પન ખીણાસવો દસ્સિતોતિ.

૬. પઠમસિક્ખાસુત્તવણ્ણના

૮૭. છટ્ઠે અત્તકામાતિ અત્તનો હિતકામા. યત્થેતં સબ્બં સમોધાનં ગચ્છતીતિ યાસુ સિક્ખાસુ સબ્બમેતં દિયડ્ઢસિક્ખાપદસતં સઙ્ગહં ગચ્છતિ. પરિપૂરકારી હોતીતિ સમત્તકારી હોતિ. મત્તસો કારીતિ પમાણેન કારકો, સબ્બેન સબ્બં કાતું ન સક્કોતીતિ અત્થો. ખુદ્દાનુખુદ્દકાનીતિ ચત્તારિ પારાજિકાનિ ઠપેત્વા સેસસિક્ખાપદાનિ. તત્રાપિ સઙ્ઘાદિસેસં ખુદ્દકં, થુલ્લચ્ચયં અનુખુદ્દકં નામ. થુલ્લચ્ચયઞ્ચ ખુદ્દકં, પાચિત્તિયં અનુખુદ્દકં નામ, પાચિત્તિયઞ્ચ ખુદ્દકં, પાટિદેસનિયદુક્કટદુબ્ભાસિતાનિ અનુખુદ્દકાનિ નામ. ઇમે પન અઙ્ગુત્તરમહાનિકાયવળઞ્જનકઆચરિયા ‘‘ચત્તારિ પારાજિકાનિ ઠપેત્વા સેસાનિ સબ્બાનિપિ ખુદ્દાનુખુદ્દકાની’’તિ વદન્તિ. તાનિ આપજ્જતિપિ વુટ્ઠાતિપીતિ એત્થ પન ખીણાસવો તાવ લોકવજ્જં નાપજ્જતિ, પણ્ણત્તિવજ્જમેવ આપજ્જતિ. આપજ્જન્તો ચ કાયેનપિ વાચાયપિ ચિત્તેનપિ આપજ્જતિ. કાયેન આપજ્જન્તો કુટિકારસહસેય્યાદીનિ આપજ્જતિ, વાચાય આપજ્જન્તો સઞ્ચરિત્તપદસોધમ્માદીનિ, ચિત્તેન આપજ્જન્તો રૂપિયપટિગ્ગહણં આપજ્જતિ. સેક્ખેસુપિ એસેવ નયો. ન હિ મેત્થ, ભિક્ખવે, અભબ્બતા વુત્તાતિ, ભિક્ખવે, ન હિ મયા એત્થ એવરૂપં આપત્તિં આપજ્જને ચ વુટ્ઠાને ચ અરિયપુગ્ગલસ્સ અભબ્બતા કથિતા. આદિબ્રહ્મચરિયકાનીતિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ આદિભૂતાનિ ચત્તારિ મહાસીલસિક્ખાપદાનિ. બ્રહ્મચરિયસારુપ્પાનીતિ તાનિયેવ ચતુમગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ સારુપ્પાનિ અનુચ્છવિકાનિ. તત્થાતિ તેસુ સિક્ખાપદેસુ. ધુવસીલોતિ નિબદ્ધસીલો. ઠિતસીલોતિ પતિટ્ઠિતસીલો. સોતાપન્નોતિ સોતસઙ્ખાતેન મગ્ગેન ફલં આપન્નો. અવિનિપાતધમ્મોતિ ચતૂસુ અપાયેસુ અપતનસભાવો. નિયતોતિ સોતાપત્તિમગ્ગનિયામેન નિયતો. સમ્બોધિપરાયણોતિ ઉપરિમગ્ગત્તયસમ્બોધિપરાયણો.

તનુત્તાતિ તનુભાવો. સકદાગામિનો હિ રાગાદયો અબ્ભપટલં વિય મચ્છિકાપત્તં વિય ચ તનુકા હોન્તિ, ન બહલા. ઓરમ્ભાગિયાનન્તિ હેટ્ઠાભાગિયાનં. સંયોજનાનન્તિ બન્ધનાનં. પરિક્ખયાતિ પરિક્ખયેન. ઓપપાતિકો હોતીતિ ઉપ્પન્નકો હોતિ. તત્થ પરિનિબ્બાયીતિ હેટ્ઠા અનોતરિત્વા ઉપરિયેવ પરિનિબ્બાનધમ્મો. અનાવત્તિધમ્મોતિ યોનિગતિવસેન અનાગમનધમ્મો.

પદેસં પદેસકારીતિઆદીસુ પદેસકારી પુગ્ગલો નામ સોતાપન્નો ચ સકદાગામી ચ અનાગામી ચ, સો પદેસમેવ સમ્પાદેતિ. પરિપૂરકારી નામ અરહા, સો પરિપૂરમેવ સમ્પાદેતિ. અવઞ્ઝાનીતિ અતુચ્છાનિ સફલાનિ સઉદ્રયાનીતિ અત્થો. ઇધાપિ તિસ્સો સિક્ખા મિસ્સકાવ કથિતા.

૭. દુતિયસિક્ખાસુત્તવણ્ણના

૮૮. સત્તમે કોલંકોલોતિ કુલા કુલં ગમનકો. કુલન્તિ ચેત્થ ભવો અધિપ્પેતો, તસ્મા ‘‘દ્વે વા તીણિ વા કુલાની’’તિ એત્થપિ દ્વે વા તયો વા ભવેતિ અત્થો વેદિતબ્બો. અયઞ્હિ દ્વે વા ભવે સન્ધાવતિ તયો વા, ઉત્તમકોટિયા છ વા. તસ્મા દ્વે વા તીણિ વા ચત્તારિ વા પઞ્ચ વા છ વાતિ એવમેત્થ વિકપ્પો દટ્ઠબ્બો. એકબીજીતિ એકસ્સેવ ભવસ્સ બીજં એતસ્સ અત્થીતિ એકબીજી. ઉદ્ધંસોતોતિઆદીસુ અત્થિ ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી, અત્થિ ઉદ્ધંસોતો ન અકનિટ્ઠગામી, અત્થિ ન ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી, અત્થિ ન ઉદ્ધંસોતો ન અકનિટ્ઠગામી. તત્થ યો ઇધ અનાગામિફલં પત્વા અવિહાદીસુ નિબ્બત્તો તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા ઉપરૂપરિ નિબ્બત્તિત્વા અકનિટ્ઠં પાપુણાતિ, અયં ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી નામ. યો પન અવિહાદીસુ નિબ્બત્તો તત્થેવ અપરિનિબ્બાયિત્વા અકનિટ્ઠમ્પિ અપ્પત્વા ઉપરિમબ્રહ્મલોકે પરિનિબ્બાયતિ, અયં ઉદ્ધંસોતો ન અકનિટ્ઠગામી નામ. યો ઇતો ચવિત્વા અકનિટ્ઠેયેવ નિબ્બત્તતિ, અયં ન ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી નામ. યો પન અવિહાદીસુ ચતૂસુ અઞ્ઞતરસ્મિં નિબ્બત્તિત્વા તત્થેવ પરિનિબ્બાયતિ, અયં ન ઉદ્ધંસોતો ન અકનિટ્ઠગામી નામ.

યત્થ કત્થચિ ઉપ્પન્નો પન સસઙ્ખારેન સપ્પયોગેન અરહત્તં પત્તો સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી નામ. અસઙ્ખારેન અપ્પયોગેન પત્તો અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી નામ. યો પન કપ્પસહસ્સાયુકેસુ અવિહેસુ નિબ્બત્તિત્વા પઞ્ચમં કપ્પસતં અતિક્કમિત્વા અરહત્તં પત્તો, અયં ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી નામ. અતપ્પાદીસુપિ એસેવ નયો. અન્તરાપરિનિબ્બાયીતિ યો આયુવેમજ્ઝં અનતિક્કમિત્વા પરિનિબ્બાયતિ, સો તિવિધો હોતિ. કપ્પસહસ્સાયુકેસુ તાવ અવિહેસુ નિબ્બત્તિત્વા એકો નિબ્બત્તદિવસેયેવ અરહત્તં પાપુણાતિ. નો ચે નિબ્બત્તદિવસે પાપુણાતિ, પઠમસ્સ પન કપ્પસતસ્સ મત્થકે પાપુણાતિ, અયં પઠમો અન્તરાપરિનિબ્બાયી. અપરો એવં અસક્કોન્તો દ્વિન્નં કપ્પસતાનં મત્થકે પાપુણાતિ, અયં દુતિયો. અપરો એવમ્પિ અસક્કોન્તો ચતુન્નં કપ્પસતાનં મત્થકે પાપુણાતિ, અયં તતિયો અન્તરાપરિનિબ્બાયી. સેસં વુત્તનયમેવ.

ઇમસ્મિં પન ઠાને ઠત્વા ચતુવીસતિ સોતાપન્ના, દ્વાદસ સકદાગામિનો, અટ્ઠચત્તાલીસ અનાગામિનો, દ્વાદસ ચ અરહન્તો કથેતબ્બા. ઇમસ્મિં હિ સાસને સદ્ધાધુરં પઞ્ઞાધુરન્તિ દ્વે ધુરાનિ, દુક્ખપટિપદાદન્ધાભિઞ્ઞાદયો ચતસ્સો પટિપદા. તત્થેકો સદ્ધાધુરેન અભિનિવિસિત્વા સોતાપત્તિફલં પત્વા એકમેવ ભવં નિબ્બત્તિત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરોતિ, અયમેકો એકબીજી. સો પટિપદાવસેન ચતુબ્બિધો હોતિ. યથા ચેસ, એવં પઞ્ઞાધુરેન અભિનિવિટ્ઠોપીતિ અટ્ઠ એકબીજિનો. તથા કોલંકોલા સત્તક્ખત્તુપરમા ચાતિ ઇમે ચતુવીસતિ સોતાપન્ના નામ. તીસુ પન વિમોક્ખેસુ સુઞ્ઞતવિમોક્ખેન સકદાગામિભૂમિં પત્તા ચતુન્નં પટિપદાનં વસેન ચત્તારો સકદાગામિનો, તથા અનિમિત્તવિમોક્ખેન પત્તા ચત્તારો, અપ્પણિહિતવિમોક્ખેન પત્તા ચત્તારોતિ ઇમે દ્વાદસ સકદાગામિનો. અવિહેસુ પન તયો અન્તરાપરિનિબ્બાયિનો, એકો ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી, એકો ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામીતિ પઞ્ચ અનાગામિનો, તે અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિનો પઞ્ચ, સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિનો પઞ્ચાતિ દસ હોન્તિ, તથા અતપ્પાદીસુ. અકનિટ્ઠેસુ પન ઉદ્ધંસોતો નત્થિ, તસ્મા તત્થ ચત્તારો સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી, ચત્તારો અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયીતિ અટ્ઠ, ઇમે અટ્ઠચત્તાલીસ અનાગામિનો. યથા પન સકદાગામિનો, તથેવ અરહન્તોપિ દ્વાદસ વેદિતબ્બા. ઇધાપિ તિસ્સો સિક્ખા મિસ્સિકાવ કથિતા.

૮. તતિયસિક્ખાસુત્તવણ્ણના

૮૯. અટ્ઠમે તં વા પન અનભિસમ્ભવં અપ્પટિવિજ્ઝન્તિ તં અરહત્તં અપાપુણન્તો અપ્પટિવિજ્ઝન્તો. ઇમિના નયેન સબ્બટ્ઠાનેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇધાપિ તિસ્સો સિક્ખા મિસ્સિકાવ કથિતા. નવમં ઉત્તાનત્થમેવ. ઇધાપિ તિસ્સો સિક્ખા મિસ્સિકાવ કથિતા.

૧૦. દુતિયસિક્ખત્તયસુત્તવણ્ણના

૯૧. દસમે આસવાનં ખયાતિ એત્થ અરહત્તમગ્ગો અધિપઞ્ઞાસિક્ખા નામ. ફલં પન સિક્ખિતસિક્ખસ્સ ઉપ્પજ્જનતો સિક્ખાતિ ન વત્તબ્બં.

યથા પુરે તથા પચ્છાતિ યથા પઠમં તીસુ સિક્ખાસુ સિક્ખતિ, પચ્છા તથેવ સિક્ખતીતિ અત્થો. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. યથા અધો તથા ઉદ્ધન્તિ યથા હેટ્ઠિમકાયં અસુભવસેન પસ્સતિ, ઉપરિમકાયમ્પિ તથેવ ફરતિ. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. યથા દિવા તથા રત્તિન્તિ યથા દિવા તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખતિ, રત્તિમ્પિ તથેવ સિક્ખતીતિ અત્થો. અભિભુય્ય દિસા સબ્બાતિ સબ્બા દિસા આરમ્મણવસેન અભિભવિત્વા. અપ્પમાણસમાધિનાતિ અરહત્તમગ્ગસમાધિના.

સેક્ખન્તિ સિક્ખમાનં સકરણીયં. પટિપદન્તિ પટિપન્નકં. સંસુદ્ધચારિયન્તિ સંસુદ્ધચરણં પરિસુદ્ધસીલં. સમ્બુદ્ધન્તિ ચતુસચ્ચબુદ્ધં. ધીરં પટિપદન્તગુન્તિ ખન્ધધીરઆયતનધીરવસેન ધીરં ધિતિસમ્પન્નં પટિપત્તિયા અન્તં ગતં. વિઞ્ઞાણસ્સાતિ ચરિમકવિઞ્ઞાણસ્સ. તણ્હાક્ખયવિમુત્તિનોતિ તણ્હાક્ખયવિમુત્તિસઙ્ખાતાય અરહત્તફલવિમુત્તિયા સમન્નાગતસ્સ. પજ્જોતસ્સેવ નિબ્બાનન્તિ પદીપનિબ્બાનં વિય. વિમોક્ખો હોતિ ચેતસોતિ ચિત્તસ્સ વિમુત્તિ વિમુચ્ચના અપ્પવત્તિભાવો હોતિ. તણ્હાક્ખયવિમુત્તિનો હિ ખીણાસવસ્સ ચરિમકવિઞ્ઞાણનિરોધેન પરિનિબ્બાનં વિય ચેતસો વિમોક્ખો હોતિ, ન ગતટ્ઠાનં પઞ્ઞાયતિ, અપણ્ણત્તિકભાવૂપગમોયેવ હોતીતિ અત્થો.

૧૧. સઙ્કવાસુત્તવણ્ણના

૯૨. એકાદસમે સઙ્કવા નામ કોસલાનં નિગમોતિ સઙ્કવાતિ એવંનામકો કોસલરટ્ઠે નિગમો. આવાસિકોતિ ભારહારો નવે આવાસે સમુટ્ઠાપેતિ, પુરાણે પટિજગ્ગતિ. સિક્ખાપદપટિસંયુત્તાયાતિ સિક્ખાસઙ્ખાતેહિ પદેહિ પટિસંયુત્તાય, તીહિ સિક્ખાહિ સમન્નાગતાયાતિ અત્થો. સન્દસ્સેતીતિ સમ્મુખે વિય કત્વા દસ્સેતિ. સમાદપેતીતિ ગણ્હાપેતિ. સમુત્તેજેતીતિ સમુસ્સાહેતિ. સમ્પહંસેતીતિ પટિલદ્ધગુણેહિ વણ્ણં કથેન્તો વોદાપેતિ. અધિસલ્લિખતેતિ અતિવિય સલ્લિખતિ, અતિવિય સલ્લિખિતં કત્વા સણ્હં સણ્હં કથેતીતિ અત્થો.

અચ્ચયોતિ અપરાધો. મં અચ્ચગમાતિ મં અતિક્કમ્મ અધિભવિત્વા પવત્તો. અહુદેવ અક્ખન્તીતિ અહોસિયેવ અનધિવાસના. અહુ અપ્પચ્ચયોતિ અહોસિ અતુટ્ઠાકારો. પટિગ્ગણ્હાતૂતિ ખમતુ. આયતિં સંવરાયાતિ અનાગતે સંવરત્થાય, પુન એવરૂપસ્સ અપરાધસ્સ દોસસ્સ ખલિતસ્સ વા અકરણત્થાયાતિ અત્થો. તગ્ઘાતિ એકંસેન. યથાધમ્મં પટિકરોસીતિ યથા ધમ્મો ઠિતો, તથા કરોસિ, ખમાપેસીતિ વુત્તં હોતિ. તં તે મયં પટિગ્ગણ્હામાતિ તં તવ અપરાધં મયં ખમામ. વુદ્ધિહેસા, કસ્સપ, અરિયસ્સ વિનયેતિ એસા કસ્સપ બુદ્ધસ્સ ભગવતો સાસને વુદ્ધિ નામ. કતમા? યાયં અચ્ચયં અચ્ચયતો દિસ્વા યથાધમ્મં પટિકરિત્વા આયતિં સંવરાપજ્જના. દેસનં પન પુગ્ગલાધિટ્ઠાનં કરોન્તો ‘‘યો અચ્ચયં અચ્ચયતો દિસ્વા યથાધમ્મં પટિકરોતિ, આયતિં સંવરં આપજ્જતી’’તિ આહ. ન સિક્ખાકામોતિ તિસ્સો સિક્ખા ન કામેતિ ન પત્થેતિ ન પિહેતિ. સિક્ખાસમાદાનસ્સાતિ સિક્ખાપરિપૂરણસ્સ. ન વણ્ણવાદીતિ ગુણં ન કથેતિ. કાલેનાતિ યુત્તપ્પયુત્તકાલેન. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

સમણવગ્ગો ચતુત્થો.

(૧૦) ૫. લોણકપલ્લવગ્ગો

૧. અચ્ચાયિકસુત્તવણ્ણના

૯૩. પઞ્ચમસ્સ પઠમે અચ્ચાયિકાનીતિ અતિપાતિકાનિ. કરણીયાનીતિ અવસ્સકિચ્ચાનિ. યઞ્હિ ન અવસ્સં કાતબ્બં, તં કિચ્ચન્તિ વુચ્ચતિ. અવસ્સં કાતબ્બં કરણીયં નામ. સીઘં સીઘન્તિ વેગેન વેગેન. તસ્સ ખો તન્તિ એત્થ તન્તિ નિપાતમત્તં. નત્થિ સા ઇદ્ધિ વા આનુભાવો વાતિ સા વા ઇદ્ધિ સો વા આનુભાવો નત્થિ. ઉત્તરસ્વેતિ તતિયદિવસે. ઉતુપરિણામિનીતિ લદ્ધઉતુપરિણામાનિ હુત્વા. જાયન્તિપીતિ તતિયદિવસે નિક્ખન્તસેતઙ્કુરાનિ હોન્તિ, સત્તાહે પત્તે નીલઙ્કુરાનિ હોન્તિ. ગબ્ભીનિપિ હોન્તીતિ દિયડ્ઢમાસં પત્વા ગહિતગબ્ભાનિ હોન્તિ. પચ્ચન્તિપીતિ તયો માસે પત્વા પચ્ચન્તિ. ઇદાનિ યસ્મા બુદ્ધાનં ગહપતિકેન વા સસ્સેહિ વા અત્થો નત્થિ, સાસને પન તપ્પટિરૂપકં પુગ્ગલં વા અત્થં વા દસ્સેતું તં તં ઓપમ્મં આહરન્તિ. તસ્મા યમત્થં દસ્સેતુકામેન એતં આભતં, તં દસ્સેન્તો એવમેવ ખોતિઆદિમાહ. તં અત્થતો ઉત્તાનમેવ. સિક્ખા પન ઇધાપિ મિસ્સિકા એવ કથિતા.

૨. પવિવેકસુત્તવણ્ણના

૯૪. દુતિયે ચીવરપવિવેકન્તિ ચીવરં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકકિલેસેહિ વિવિત્તભાવં. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. સાણાનીતિ સાણવાકચેલાનિ. મસાણાનીતિ મિસ્સકચેલાનિ. છવદુસ્સાનીતિ મતસરીરતો છડ્ડિતવત્થાનિ, એરકતિણાદીનિ વા ગન્થેત્વા કતનિવાસનાનિ. પંસુકૂલાનીતિ પથવિયં છડ્ડિતનન્તકાનિ. તિરીટાનીતિ રુક્ખતચવત્થાનિ. અજિનાનીતિ અજિનમિગચમ્માનિ. અજિનક્ખિપન્તિ તદેવ મજ્ઝે ફાલિતં, સહખુરકન્તિપિ વદન્તિ. કુસચીરન્તિ કુસતિણાનિ ગન્થેત્વા કતચીરં. વાકચીરફલકચીરેસુપિ એસેવ નયો. કેસકમ્બલન્તિ મનુસ્સકેસેહિ કતકમ્બલં. વાલકમ્બલન્તિ અસ્સવાલાદીહિ કતકમ્બલં. ઉલૂકપક્ખિકન્તિ ઉલૂકપત્તાનિ ગન્થેત્વા કતનિવાસનં.

સાકભક્ખાતિ અલ્લસાકભક્ખા. સામાકભક્ખાતિ સામાકતણ્ડુલભક્ખા. નીવારાદીસુ નીવારા નામ અરઞ્ઞે સયં જાતવીહિજાતિ. દદ્દુલન્તિ ચમ્મકારેહિ ચમ્મં લિખિત્વા છડ્ડિતકસટં. હટં વુચ્ચતિ સિલેસોપિ સેવાલોપિ કણિકારાદિરુક્ખનિય્યાસોપિ. કણન્તિ કુણ્ડકં. આચામોતિ ભત્તઉક્ખલિકાય લગ્ગો ઝામઓદનો. તં છડ્ડિતટ્ઠાને ગહેત્વા ખાદન્તિ, ઓદનકઞ્જિયન્તિપિ વદન્તિ. પિઞ્ઞાકાદયો પાકટાવ. પવત્તફલભોજીતિ પતિતફલભોજી. ભુસાગારન્તિ ખલસાલં.

સીલવાતિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલેન સમન્નાગતો. દુસ્સીલ્યઞ્ચસ્સ પહીનં હોતીતિ પઞ્ચ દુસ્સીલ્યાનિ પહીનાનિ હોન્તિ. સમ્માદિટ્ઠિકોતિ યાથાવદિટ્ઠિકો. મિચ્છાદિટ્ઠીતિ અયાથાવદિટ્ઠિ. આસવાતિ ચત્તારો આસવા. અગ્ગપ્પત્તોતિ સીલગ્ગપ્પત્તો. સારપ્પત્તોતિ સીલસારં પત્તો. સુદ્ધોતિ પરિસુદ્ધો. સારે પતિટ્ઠિતોતિ સીલસમાધિપઞ્ઞાસારે પતિટ્ઠિતો.

સેય્યથાપીતિ યથા નામ. સમ્પન્નન્તિ પરિપુણ્ણં પરિપક્કસાલિભરિતં. સઙ્ઘરાપેય્યાતિ સઙ્કડ્ઢાપેય્ય. ઉબ્બહાપેય્યાતિ ખલટ્ઠાનં આહરાપેય્ય. ભુસિકન્તિ ભુસં. કોટ્ટાપેય્યાતિ ઉદુક્ખલે પક્ખિપાપેત્વા મુસલેહિ પહરાપેય્ય. અગ્ગપ્પત્તાનીતિ તણ્ડુલગ્ગં પત્તાનિ. સારપ્પત્તાદીસુપિ એસેવ નયો. સેસં ઉત્તાનમેવ. યં પનેત્થ ‘‘દુસ્સીલ્યઞ્ચસ્સ પહીનં મિચ્છાદિટ્ઠિ ચસ્સ પહીના’’તિ વુત્તં, તં સોતાપત્તિમગ્ગેન પહીનભાવં સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

૩. સરદસુત્તવણ્ણના

૯૫. તતિયે વિદ્ધેતિ વલાહકવિગમેન દૂરીભૂતે. દેવેતિ આકાસે. અભિવિહચ્ચાતિ અભિવિહનિત્વા. યતોતિ યસ્મિં કાલે. વિરજન્તિ રાગરજાદિરહિતં. તેસંયેવ મલાનં વિગતત્તા વીતમલં. ધમ્મચક્ખુન્તિ ચતુસચ્ચધમ્મપરિગ્ગાહકં સોતાપત્તિમગ્ગચક્ખું. નત્થિ તં સંયોજનન્તિ દુવિધમેવસ્સ સંયોજનં નત્થિ, ઇતરમ્પિ પન પુન ઇમં લોકં આનેતું અસમત્થતાય નત્થીતિ વુત્તં. ઇમસ્મિં સુત્તે ઝાનાનાગામી નામ કથિતોતિ.

૪. પરિસાસુત્તવણ્ણના

૯૬. ચતુત્થે ન બાહુલિકા હોન્તીતિ પચ્ચયબાહુલ્લિકા ન હોન્તિ. ન સાથલિકાતિ તિસ્સો સિક્ખા સિથિલં કત્વા ન ગણ્હન્તિ. ઓક્કમને નિક્ખિત્તધુરાતિ ઓક્કમનં વુચ્ચતિ અવગમનટ્ઠેન પઞ્ચ નીવરણાનિ, તેસુ નિક્ખિત્તધુરા. પવિવેકે પુબ્બઙ્ગમાતિ કાયચિત્તઉપધિવિવેકસઙ્ખાતે તિવિધેપિ વિવેકે પુબ્બઙ્ગમા. વીરિયં આરભન્તીતિ દુવિધમ્પિ વીરિયં પગ્ગણ્હન્તિ. અપ્પત્તસ્સાતિ ઝાનવિપસ્સનામગ્ગફલસઙ્ખાતસ્સ અપ્પત્તવિસેસસ્સ. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. પચ્છિમા જનતાતિ સદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકાદયો. દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જતીતિ આચરિયુપજ્ઝાયેહિ કતં અનુકરોતિ. યં તાય જનતાય આચરિયુપજ્ઝાયેસુ દિટ્ઠં, તસ્સ અનુગતિં આપજ્જતિ નામ. અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, અગ્ગવતી પરિસાતિ, ભિક્ખવે, અયં પરિસા અગ્ગપુગ્ગલવતી નામ વુચ્ચતિ.

ભણ્ડનજાતાતિ જાતભણ્ડના. કલહજાતાતિ જાતકલહા. ભણ્ડનન્તિ ચેત્થ કલહસ્સ પુબ્બભાગો, હત્થપરામાસાદિવસેન વીતિક્કમો કલહો નામ. વિવાદાપન્નાતિ વિરુદ્ધવાદં આપન્ના. મુખસત્તીહીતિ ગુણવિજ્ઝનટ્ઠેન ફરુસા વાચા ‘‘મુખસત્તિયો’’તિ વુચ્ચન્તિ, તાહિ મુખસત્તીહિ. વિતુદન્તા વિહરન્તીતિ વિજ્ઝન્તા વિચરન્તિ.

સમગ્ગાતિ સહિતા. સમ્મોદમાનાતિ સમપ્પવત્તમોદા. ખીરોદકીભૂતાતિ ખીરોદકં વિય ભૂતા. પિયચક્ખૂહીતિ ઉપસન્તેહિ મેત્તચક્ખૂહિ. પીતિ જાયતીતિ પઞ્ચવણ્ણા પીતિ ઉપ્પજ્જતિ. કાયો પસ્સમ્ભતીતિ નામકાયોપિ રૂપકાયોપિ વિગતદરથો હોતિ. પસ્સદ્ધકાયોતિ અસારદ્ધકાયો. સુખં વેદિયતીતિ કાયિકચેતસિકસુખં વેદિયતિ. સમાધિયતીતિ આરમ્મણે સમ્મા ઠપીયતિ.

થુલ્લફુસિતકેતિ મહાફુસિતકે. પબ્બતકન્દરપદરસાખાતિ એત્થ કન્દરો નામ ‘‘ક’’ન્તિ લદ્ધનામેન ઉદકેન દારિતો ઉદકભિન્નો પબ્બતપ્પદેસો, યો ‘‘નિતમ્ભો’’તિપિ ‘‘નદિકુઞ્જો’’તિપિ વુચ્ચતિ. પદરં નામ અટ્ઠ માસે દેવે અવસ્સન્તે ફલિતો ભૂમિપ્પદેસો. સાખાતિ કુસોબ્ભગામિનિયો ખુદ્દકમાતિકાયો. કુસોબ્ભાતિ ખુદ્દકઆવાટા. મહાસોબ્ભાતિ મહાઆવાટા. કુન્નદિયોતિ ખુદ્દકનદિયો. મહાનદિયોતિ ગઙ્ગાયમુનાદિકા મહાસરિતા.

૫-૭. પઠમઆજાનીયસુત્તાદિવણ્ણના

૯૭-૯૯. પઞ્ચમે અઙ્ગેહીતિ ગુણઙ્ગેહિ. રાજારહોતિ રઞ્ઞો અરહો અનુચ્છવિકો. રાજભોગ્ગોતિ રઞ્ઞો ઉપભોગભૂતો. રઞ્ઞો અઙ્ગન્તિ રઞ્ઞો હત્થપાદાદિઅઙ્ગસમતાય અઙ્ગન્તેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ. વણ્ણસમ્પન્નોતિ સરીરવણ્ણેન સમ્પન્નો. બલસમ્પન્નોતિ કાયબલેન સમ્પન્નો. આહુનેય્યોતિ આહુતિસઙ્ખાતં પિણ્ડપાતં પટિગ્ગહેતું યુત્તો. પાહુનેય્યોતિ પાહુનકભત્તસ્સ અનુચ્છવિકો. દક્ખિણેય્યોતિ દસવિધદાનવત્થુપરિચ્ચાગવસેન સદ્ધાદાનસઙ્ખાતાય દક્ખિણાય અનુચ્છવિકો. અઞ્જલિકરણીયોતિ અઞ્જલિપગ્ગહણસ્સ અનુચ્છવિકો. અનુત્તરં પુઞ્ઞક્ખેત્તં લોકસ્સાતિ સબ્બલોકસ્સ અસદિસં પુઞ્ઞવિરુહનટ્ઠાનં.

વણ્ણસમ્પન્નોતિ ગુણવણ્ણેન સમ્પન્નો. બલસમ્પન્નોતિ વીરિયબલેન સમ્પન્નો. જવસમ્પન્નોતિ ઞાણજવેન સમ્પન્નો. થામવાતિ ઞાણથામેન સમન્નાગતો. દળ્હપરક્કમોતિ થિરપરક્કમો. અનિક્ખિત્તધુરોતિ અટ્ઠપિતધુરો પગ્ગહિતધુરો, અગ્ગફલં અરહત્તં અપ્પત્વા વીરિયધુરં ન નિક્ખિપિસ્સામીતિ એવં પટિપન્નો. ઇમસ્મિં સુત્તે ચતુસચ્ચવસેન સોતાપત્તિમગ્ગો, સોતાપત્તિમગ્ગેન ચ ઞાણજવસમ્પન્નતા કથિતાતિ. છટ્ઠે તીણિ ચ મગ્ગાનિ તીણિ ચ ફલાનિ, તીહિ મગ્ગફલેહિ ચ ઞાણજવસમ્પન્નતા કથિતા. સત્તમે અરહત્તફલં, અરહત્તફલેનેવ ચ મગ્ગકિચ્ચં કથિતં. ફલં પન જવિતજવેન ઉપ્પજ્જનતો જવોતિ ચ વત્તું વટ્ટતિ.

૮. પોત્થકસુત્તવણ્ણના

૧૦૦. અટ્ઠમે નવોતિ કરણં ઉપાદાય વુચ્ચતિ. પોત્થકોતિ વાકમયવત્થં. મજ્ઝિમોતિ પરિભોગમજ્ઝિમો. જિણ્ણોતિ પરિભોગજિણ્ણો. ઉક્ખલિપરિમજ્જનન્તિ ઉક્ખલિપરિપુઞ્છનં દુસ્સીલોતિ નિસ્સીલો. દુબ્બણ્ણતાયાતિ ગુણવણ્ણાભાવેન દુબ્બણ્ણતાય. દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જન્તીતિ તેન કતં અનુકરોન્તિ. ન મહપ્ફલં હોતીતિ વિપાકફલેન મહપ્ફલં ન હોતિ. ન મહાનિસંસન્તિ વિપાકાનિસંસેનેવ ન મહાનિસંસં. અપ્પગ્ઘતાયાતિ વિપાકગ્ઘેન અપ્પગ્ઘતાય. કાસિકં વત્થન્તિ તીહિ કપ્પાસઅંસૂહિ સુત્તં કન્તિત્વા કતવત્થં, તઞ્ચ ખો કાસિરટ્ઠેયેવ ઉટ્ઠિતં. સેસં ઉત્તાનમેવ. સીલં પનેત્થ મિસ્સકં કથિતન્તિ.

૯. લોણકપલ્લસુત્તવણ્ણના

૧૦૧. નવમે યથા યથાયન્તિ યથા યથા અયં. તથા તથા તન્તિ તથા તથા તં કમ્મં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો એવં વદેય્ય – ‘‘યથા યથા કમ્મં કરોતિ, તથા તથાસ્સ વિપાકં પટિસંવેદિયતેવ. ન હિ સક્કા કતસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકં પટિસેધેતું. તસ્મા યત્તકં કમ્મં કરોતિ, તત્તકસ્સ વિપાકં પટિસંવેદિયતેવા’’તિ. એવં સન્તન્તિ એવં સન્તે. બ્રહ્મચરિયવાસો ન હોતીતિ યં મગ્ગભાવનતો પુબ્બે ઉપપજ્જવેદનીયં કમ્મં કતં, તસ્સ અવસ્સં પટિસંવેદનીયત્તા બ્રહ્મચરિયં વુત્થમ્પિ અવુત્થમેવ હોતિ. ઓકાસો ન પઞ્ઞાયતિ સમ્મા દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાયાતિ યસ્મા ચ એવં સન્તે તેન કમ્માયૂહનઞ્ચેવ વિપાકાનુભવના ચ હોતિ, તસ્મા હેતુના નયેન વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાય ઓકાસો ન પઞ્ઞાયતિ નામ.

યથા યથા વેદનીયન્તિ યેન યેનાકારેન વેદિતબ્બં. તથા તથાસ્સ વિપાકં પટિસંવેદિયતીતિ તેન તેનાકારેન અસ્સ વિપાકં પચ્ચનુભોતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યદેતં સત્તસુ જવનેસુ પઠમજવનકમ્મં સતિ પચ્ચયે વિપાકવારં લભન્તમેવ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં હોતિ, અસતિ અહોસિકમ્મં નામ. યઞ્ચ સત્તમજવનકમ્મં સતિ પચ્ચયે ઉપપજ્જવેદનીયં હોતિ, અસતિ અહોસિકમ્મં નામ. યઞ્ચ મજ્ઝે પઞ્ચજવનકમ્મં યાવ સંસારપ્પવત્તિ, તાવ અપરપરિયાયવેદનીયં નામ હોતિ. એતેસુ આકારેસુ યેન યેનાકારેન વેદિતબ્બં કમ્મં અયં પુરિસો કરોતિ, તેન તેનેવસ્સ વિપાકં પટિસંવેદિયતિ નામ. અટ્ઠકથાયઞ્હિ લદ્ધવિપાકવારમેવ કમ્મં યથાવેદનીયં કમ્મં નામાતિ વુત્તં. એવં સન્તં, ભિક્ખવે, બ્રહ્મચરિયવાસો હોતીતિ કમ્મક્ખયકરસ્સ બ્રહ્મચરિયસ્સ ખેપેતબ્બકમ્મસમ્ભવતો વાસો નામ હોતિ, વુત્થં સુવુત્થમેવ હોતીતિ અત્થો. ઓકાસો પઞ્ઞાયતિ સમ્મા દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાયાતિ યસ્મા એવં સન્તે તેન તેન મગ્ગેન અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણસ્સ નિરોધેન તેસુ તેસુ ભવેસુ આયતિં વટ્ટદુક્ખં ન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મા ઓકાસો પઞ્ઞાયતિ સમ્મા દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાય.

ઇદાનિ તં યથાવેદનીયકમ્મસભાવં દસ્સેન્તો ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચસ્સાતિઆદિમાહ. તત્થ અપ્પમત્તકન્તિ પરિત્તં થોકં મન્દં લામકં. તાદિસંયેવાતિ તંસરિક્ખકમેવ. દિટ્ઠધમ્મવેદનીયન્તિ તસ્મિં કમ્મેયેવ દિટ્ઠધમ્મે વિપચ્ચિતબ્બં વિપાકવારં લભન્તં દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં હોતિ. નાણુપિ ખાયતીતિ દુતિયે અત્તભાવે અણુપિ ન ખાયતિ, અણુમત્તમ્પિ દુતિયે અત્તભાવે વિપાકં ન દેતીતિ અત્થો. બહુદેવાતિ બહુકં પન વિપાકં કિમેવ દસ્સતીતિ અધિપ્પાયો. અભાવિતકાયોતિઆદીહિ કાયભાવનારહિતો વટ્ટગામી પુથુજ્જનો દસ્સિતો. પરિત્તોતિ પરિત્તગુણો. અપ્પાતુમોતિ આતુમા વુચ્ચતિ અત્તભાવો, તસ્મિં મહન્તેપિ ગુણપરિત્તતાય અપ્પાતુમોયેવ. અપ્પદુક્ખવિહારીતિ અપ્પકેનપિ પાપેન દુક્ખવિહારી. ભાવિતકાયોતિઆદીહિ ખીણાસવો દસ્સિતો. સો હિ કાયાનુપસ્સનાસઙ્ખાતાય કાયભાવનાય ભાવિતકાયો નામ. કાયસ્સ વા વડ્ઢિતત્તા ભાવિતકાયો. ભાવિતસીલોતિ વડ્ઢિતસીલો. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. પઞ્ચદ્વારભાવનાય વા ભાવિતકાયો. એતેન ઇન્દ્રિયસંવરસીલં વુત્તં, ભાવિતસીલોતિ ઇમિના સેસાનિ તીણિ સીલાનિ. અપરિત્તોતિ ન પરિત્તગુણો. મહત્તોતિ અત્તભાવે પરિત્તેપિ ગુણમહન્તતાય મહત્તો. અપ્પમાણવિહારીતિ ખીણાસવસ્સેતં નામમેવ. સો હિ પમાણકરાનં રાગાદીનં અભાવેન અપ્પમાણવિહારી નામ.

પરિત્તેતિ ખુદ્દકે. ઉદકમલ્લકેતિ ઉદકસરાવે. ઓરબ્ભિકોતિ ઉરબ્ભસામિકો. ઉરબ્ભઘાતકોતિ સૂનકારો. જાપેતું વાતિ ધનજાનિયા જાપેતું. ઝાપેતુન્તિપિ પાઠો, અયમેવત્થો. યથાપચ્ચયં વા કાતુન્તિ યથા ઇચ્છતિ, તથા કાતું. ઉરબ્ભધનન્તિ એળકઅગ્ઘનકમૂલં. સો પનસ્સ સચે ઇચ્છતિ, દેતિ. નો ચે ઇચ્છતિ, ગીવાયં ગહેત્વા નિક્કડ્ઢાપેતિ. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇમસ્મિં પન સુત્તે વટ્ટવિવટ્ટં કથિતન્તિ.

૧૦. પંસુધોવકસુત્તવણ્ણના

૧૦૨. દસમે ધોવતીતિ વિક્ખાલેતિ. સન્ધોવતીતિ સુટ્ઠુ ધોવતિ, પુનપ્પુનં ધોવતિ. નિદ્ધોવતીતિ નિગ્ગણ્હિત્વા ધોવતિ. અનિદ્ધન્તકસાવન્તિ અનીહતદોસં અનપનીતકસાવં. પભઙ્ગૂતિ પભિજ્જનસભાવં, અધિકરણીયં ઠપેત્વા મુટ્ઠિકાય પહટમત્તં ભિજ્જતિ. પટ્ટિકાયાતિ સુવણ્ણપટ્ટકાય. ગીવેય્યકેતિ ગીવાલઙ્કારે.

અધિચિત્તન્તિ સમથવિપસ્સનાચિત્તં. અનુયુત્તસ્સાતિ ભાવેન્તસ્સ. સચેતસોતિ ચિત્તસમ્પન્નો. દબ્બજાતિકોતિ પણ્ડિતજાતિકો. કામવિતક્કાદીસુ કામે આરબ્ભ ઉપ્પન્નો વિતક્કો કામવિતક્કો. બ્યાપાદવિહિંસસમ્પયુત્તા વિતક્કા બ્યાપાદવિહિંસવિતક્કા નામ. ઞાતિવિતક્કાદીસુ ‘‘અમ્હાકં ઞાતકા બહૂ પુઞ્ઞવન્તા’’તિઆદિના નયેન ઞાતકે આરબ્ભ ઉપ્પન્નો વિતક્કો ઞાતિવિતક્કો. ‘‘અસુકો જનપદો ખેમો સુભિક્ખો’’તિઆદિના નયેન જનપદમારબ્ભ ઉપ્પન્નો વિતક્કો જનપદવિતક્કો. ‘‘અહો વત મં પરે ન અવજાનેય્યુ’’ન્તિ એવં ઉપ્પન્નો વિતક્કો અનવઞ્ઞત્તિપટિસંયુત્તો વિતક્કો નામ. ધમ્મવિતક્કાવસિસ્સન્તીતિ ધમ્મવિતક્કા નામ દસવિપસ્સનુપક્કિલેસવિતક્કા. સો હોતિ સમાધિ ન ચેવ સન્તોતિ સો અવસિટ્ઠધમ્મવિતક્કો વિપસ્સનાસમાધિ અવૂપસન્તકિલેસત્તા સન્તો ન હોતિ. ન પણીતોતિ ન અતપ્પકો. નપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિલદ્ધોતિ ન કિલેસપટિપ્પસ્સદ્ધિયા લદ્ધો. ન એકોદિભાવાધિગતોતિ ન એકગ્ગભાવપ્પત્તો. સસઙ્ખારનિગ્ગય્હવારિતગતોતિ સસઙ્ખારેન સપ્પયોગેન કિલેસે નિગ્ગણ્હિત્વા વારેત્વા વારિતો, ન કિલેસાનં છિન્નન્તે ઉપ્પન્નો, કિલેસે પન વારેત્વા ઉપ્પન્નો.

હોતિ સો, ભિક્ખવે, સમયોતિ એત્થ સમયો નામ ઉતુસપ્પાયં આહારસપ્પાયં સેનાસનસપ્પાયં પુગ્ગલસપ્પાયં ધમ્મસ્સવનસપ્પાયન્તિ ઇમેસં પઞ્ચન્નં સપ્પાયાનં પટિલાભકાલો. યં તં ચિત્તન્તિ યસ્મિં સમયે તં વિપસ્સનાચિત્તં. અજ્ઝત્તંયેવ સન્તિટ્ઠતીતિ અત્તનિયેવ તિટ્ઠતિ. નિયકજ્ઝત્તઞ્હિ ઇધ અજ્ઝત્તં નામ. ગોચરજ્ઝત્તમ્પિ વટ્ટતિ. પુથુત્તારમ્મણં પહાય એકસ્મિં નિબ્બાનગોચરેયેવ તિટ્ઠતીતિ વુત્તં હોતિ. સન્નિસીદતીતિ સુટ્ઠુ નિસીદતિ. એકોદિ હોતીતિ એકગ્ગં હોતિ. સમાધિયતીતિ સમ્મા આધિયતિ. સન્તોતિઆદીસુ પચ્ચનીકકિલેસવૂપસમેન સન્તો. અતપ્પકટ્ઠેન પણીતો. કિલેસપટિપ્પસ્સદ્ધિયા લદ્ધત્તા પટિપ્પસ્સદ્ધલદ્ધો. એકગ્ગભાવં ગતત્તા એકોદિભાવાધિગતો. કિલેસાનં છિન્નન્તે ઉપ્પન્નત્તા ન સપ્પયોગેન કિલેસે નિગ્ગણ્હિત્વા વારેત્વા વારિતોતિ ન સસઙ્ખારનિગ્ગય્હવારિતગતો. એત્તાવતા અયં ભિક્ખુ વિવટ્ટેત્વા અરહત્તં પત્તો નામ હોતિ.

ઇદાનિ ખીણાસવસ્સ સતો અભિઞ્ઞાપટિપદં દસ્સેન્તો યસ્સ યસ્સ ચાતિઆદિમાહ. તત્થ અભિઞ્ઞા સચ્છિકરણીયસ્સાતિ અભિજાનિત્વા પચ્ચક્ખં કાતબ્બસ્સ. સતિ સતિઆયતનેતિ પુબ્બહેતુસઙ્ખાતે ચેવ ઇદાનિ ચ પટિલદ્ધબ્બે અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનાદિભેદે ચ સતિ સતિકારણે. વિત્થારતો પન અયં અભિઞ્ઞાકથા વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૩૬૫ આદયો) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. આસવાનં ખયાતિઆદિ ચેત્થ ફલસમાપત્તિવસેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

૧૧. નિમિત્તસુત્તવણ્ણના

૧૦૩. એકાદસમેપિ અધિચિત્તં સમથવિપસ્સનાચિત્તમેવ. તીણિ નિમિત્તાનીતિ તીણિ કારણાનિ. કાલેન કાલન્તિ કાલે કાલે, યુત્તકાલેતિ અત્થો. કાલેન કાલં સમાધિનિમિત્તં મનસિકાતબ્બન્તિઆદીસુ તં તં કાલં સલ્લક્ખેત્વા એકગ્ગતાય યુત્તકાલે એકગ્ગતા મનસિકાતબ્બા. એકગ્ગતા હિ ઇધ સમાધિનિમિત્તન્તિ વુત્તા. તત્ર વચનત્થો – સમાધિયેવ નિમિત્તં સમાધિનિમિત્તં. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. પગ્ગહોતિ પન વીરિયસ્સ નામં, ઉપેક્ખાતિ મજ્ઝત્તભાવસ્સ. તસ્મા વીરિયસ્સ યુત્તકાલે વીરિયં મનસિકાતબ્બં, મજ્ઝત્તભાવસ્સ યુત્તકાલે મજ્ઝત્તભાવે ઠાતબ્બન્તિ. ઠાનં તં ચિત્તં કોસજ્જાય સંવત્તેય્યાતિ કારણં વિજ્જતિ યેન તં ચિત્તં કોસજ્જભાવે તિટ્ઠેય્ય. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. ઉપેક્ખાનિમિત્તંયેવ મનસિ કરેય્યાતિ એત્થ ચ ઞાણજવં ઉપેક્ખેય્યાતિ અયમત્થો. આસવાનં ખયાયાતિ અરહત્તફલત્થાય.

ઉક્કં બન્ધેય્યાતિ અઙ્ગારકપલ્લં સજ્જેય્ય. આલિમ્પેય્યાતિ તત્થ અઙ્ગારે પક્ખિપિત્વા અગ્ગિં દત્વા નાળિકાય ધમન્તો અગ્ગિં ગાહાપેય્ય. ઉક્કામુખે પક્ખિપેય્યાતિ અઙ્ગારે વિયૂહિત્વા અઙ્ગારમત્થકે વા ઠપેય્ય, મૂસાય વા પક્ખિપેય્ય. અજ્ઝુપેક્ખતીતિ પક્કાપક્કભાવં ઉપધારેતિ.

સમ્મા સમાધિયતિ આસવાનં ખયાયાતિ અરહત્તફલત્થાય સમ્મા ઠપીયતિ. એત્તાવતા હિ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તપ્પત્તો ભિક્ખુ દસ્સિતો. ઇદાનિ તસ્સ ખીણાસવસ્સ અભિઞ્ઞાય પટિપદં દસ્સેન્તો યસ્સ યસ્સ ચાતિઆદિમાહ. તં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

લોણકપલ્લવગ્ગો પઞ્ચમો.

દુતિયપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૩. તતિયપણ્ણાસકં

(૧૧) ૧. સમ્બોધવગ્ગો

૧. પુબ્બેવસમ્બોધસુત્તવણ્ણના

૧૦૪. તતિયસ્સ પઠમે પુબ્બેવ સમ્બોધાતિ સમ્બોધિતો પુબ્બેવ, અરિયમગ્ગપ્પત્તિતો અપરભાગેયેવાતિ વુત્તં હોતિ. અનભિસમ્બુદ્ધસ્સાતિ અપ્પટિવિદ્ધચતુસચ્ચસ્સ. બોધિસત્તસ્સેવ સતોતિ બુજ્ઝનકસત્તસ્સેવ સતો, સમ્માસમ્બોધિં અધિગન્તું આરભન્તસ્સેવ સતો, સમ્બોધિયા વા સત્તસ્સેવ લગ્ગસ્સેવ સતો. દીપઙ્કરસ્સ હિ ભગવતો પાદમૂલે અટ્ઠધમ્મસમોધાનેન અભિનીહારસમિદ્ધિતો પભુતિ તથાગતો સમ્માસમ્બોધિં સત્તો લગ્ગો ‘‘પત્તબ્બા મયા એસા’’તિ તદધિગમાય પરક્કમં અમુઞ્ચન્તોયેવ આગતો, તસ્મા બોધિસત્તોતિ વુચ્ચતિ. કો નુ ખોતિ કતમો નુ ખો. લોકોતિ સઙ્ખારલોકો. અસ્સાદોતિ મધુરાકારો. આદીનવોતિ અનભિનન્દિતબ્બાકારો. તસ્સ મય્હન્તિ તસ્સ એવં બોધિસત્તસ્સેવ સતો મય્હં. છન્દરાગવિનયો છન્દરાગપ્પહાનન્તિ નિબ્બાનં આગમ્મ આરબ્ભ પટિચ્ચ છન્દરાગો વિનયં ગચ્છતિ પહીયતિ, તસ્મા નિબ્બાનં ‘‘છન્દરાગવિનયો છન્દરાગપ્પહાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ઇદં લોકનિસ્સરણન્તિ ઇદં નિબ્બાનં લોકતો નિસ્સટત્તા લોકનિસ્સરણન્તિ વુચ્ચતિ. યાવકીવન્તિ યત્તકં પમાણં કાલં. અબ્ભઞ્ઞાસિન્તિ અભિવિસિટ્ઠેન અરિયમગ્ગઞાણેન અઞ્ઞાસિં. ઞાણઞ્ચ પન મે દસ્સનન્તિ દ્વીહિપિ પદેહિ પચ્ચવેક્ખણઞાણં વુત્તં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૨. પઠમઅસ્સાદસુત્તવણ્ણના

૧૦૫. દુતિયે અસ્સાદપરિયેસનં અચરિન્તિ અસ્સાદપરિયેસનત્થાય અચરિં. કુતો પટ્ઠાયાતિ? સુમેધકાલતો પટ્ઠાય. પઞ્ઞાયાતિ સહવિપસ્સનાય મગ્ગપઞ્ઞાય. સુદિટ્ઠોતિ સુપ્પટિવિદ્ધો. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. તતિયં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવ.

૪. સમણબ્રાહ્મણસુત્તવણ્ણના

૧૦૭. ચતુત્થે સામઞ્ઞત્થન્તિ ચતુબ્બિધં અરિયફલં. ઇતરં તસ્સેવ વેવચનં. સામઞ્ઞત્થેન વા ચત્તારો મગ્ગા, બ્રહ્મઞ્ઞત્થેન ચત્તારિ ફલાનિ. ઇમેસુ પન ચતૂસુપિ સુત્તેસુ ખન્ધલોકોવ કથિતો.

૫. રુણ્ણસુત્તવણ્ણના

૧૦૮. પઞ્ચમં અત્થુપ્પત્તિયા નિક્ખિત્તં. કતરાય અત્થુપ્પત્તિયા? છબ્બગ્ગિયાનં અનાચારે. તે કિર ગાયન્તા નચ્ચન્તા હસન્તા વિચરિંસુ. ભિક્ખૂ દસબલસ્સ આરોચયિંસુ. સત્થા તે પક્કોસાપેત્વા તેસં ઓવાદત્થાય ઇદં સુત્તં આરભિ. તત્થ રુણ્ણન્તિ રોદિતં. ઉમ્મત્તકન્તિ ઉમ્મત્તકકિરિયા. કોમારકન્તિ કુમારકેહિ કત્તબ્બકિચ્ચં. દન્તવિદંસકહસિતન્તિ દન્તે દસ્સેત્વા પાણિં પહરન્તાનં મહાસદ્દેન હસિતં. સેતુઘાતો ગીતેતિ ગીતે વો પચ્ચયઘાતો હોતુ, સહેતુકં ગીતં પજહથાતિ દીપેતિ. નચ્ચેપિ એસેવ નયો. અલન્તિ યુત્તં. ધમ્મપ્પમોદિતાનં સતન્તિ એત્થ ધમ્મો વુચ્ચતિ કારણં, કેનચિદેવ કારણેન પમુદિતાનં સન્તાનં. સિતં સિતમત્તાયાતિ તસ્મિં સિતકારણે સતિ યં સિતં કરોથ, તં વો સિતમત્તાય અગ્ગદન્તે દસ્સેત્વા પહટ્ઠાકારમત્તદસ્સનાયયેવ યુત્તન્તિ વુત્તં હોતિ.

૬. અતિત્તિસુત્તવણ્ણના

૧૦૯. છટ્ઠે સોપ્પસ્સાતિ નિદ્દાય. પટિસેવનાય નત્થિ તિત્તીતિ યથા યથા પટિસેવતિ, તથા તથા રુચ્ચતિયેવાતિ તિત્તિ નામ નત્થિ. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. સચે હિ મહાસમુદ્દે ઉદકં સુરા ભવેય્ય, સુરાસોણ્ડો ચ મચ્છો હુત્વા નિબ્બત્તેય્ય, તસ્સ તત્થ ચરન્તસ્સપિ સયન્તસ્સપિ તિત્તિ નામ ન ભવેય્ય. ઇમસ્મિં સુત્તે વટ્ટમેવ કથિતં.

૭. અરક્ખિતસુત્તવણ્ણના

૧૧૦. સત્તમે અવસ્સુતં હોતીતિ તિન્તં હોતિ. ન ભદ્દકં મરણં હોતીતિ અપાયે પટિસન્ધિપચ્ચયતાય ન લદ્ધકં હોતિ. કાલકિરિયાતિ તસ્સેવ વેવચનં. સુક્કપક્ખે સગ્ગે પટિસન્ધિપચ્ચયતાય ભદ્દકં હોતિ લદ્ધકં. તં પન એકન્તેન સોતાપન્નાદીનં તિણ્ણં અરિયસાવકાનંયેવ વટ્ટતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૮. બ્યાપન્નસુત્તવણ્ણના

૧૧૧. અટ્ઠમે બ્યાપન્નન્તિ પકતિભાવં જહિત્વા ઠિતં. સેસં પુરિમસુત્તે વુત્તનયમેવ.

૯. પઠમનિદાનસુત્તવણ્ણના

૧૧૨. નવમે નિદાનાનીતિ કારણાનિ. કમ્માનં સમુદયાયાતિ વટ્ટગામિકમ્માનં પિણ્ડકરણત્થાય. લોભપકતન્તિ લોભેન પકતં. સાવજ્જન્તિ સદોસં. તં કમ્મં કમ્મસમુદયાય સંવત્તતીતિ તં કમ્મં અઞ્ઞેસમ્પિ વટ્ટગામિકમ્માનં સમુદયાય પિણ્ડકરણત્થાય સંવત્તતિ. ન તં કમ્મં કમ્મનિરોધાયાતિ તં પન કમ્મં વટ્ટગામિકમ્માનં નિરોધત્થાય ન સંવત્તતિ. સુક્કપક્ખે કમ્માનં સમુદયાયાતિ વિવટ્ટગામિકમ્માનં સમુદયત્થાય. ઇમિના નયેન સબ્બં અત્થતો વેદિતબ્બં.

૧૦. દુતિયનિદાનસુત્તવણ્ણના

૧૧૩. દસમે કમ્માનન્તિ વટ્ટગામિકમ્માનમેવ. છન્દરાગટ્ઠાનિયેતિ છન્દરાગસ્સ કારણભૂતે. આરબ્ભાતિ આગમ્મ સન્ધાય પટિચ્ચ. છન્દોતિ તણ્હાછન્દો. યો ચેતસો સારાગોતિ યો ચિત્તસ્સ રાગો રજ્જના રજ્જિતત્તં, એતમહં સંયોજનં વદામિ, બન્ધનં વદામીતિ અત્થો. સુક્કપક્ખે કમ્માનન્તિ વિવટ્ટગામિકમ્માનં. તદભિનિવત્તેતીતિ તં અભિનિવત્તેતિ. યદા વા તેન વિપાકો ઞાતો હોતિ વિદિતો, તદા તે ચેવ ધમ્મે તઞ્ચ વિપાકં અભિનિવત્તેતિ. ઇમિના ચ પદેન વિપસ્સના કથિતા, તદભિનિવત્તેત્વાતિ ઇમિના મગ્ગો. ચેતસા અભિનિવિજ્ઝિત્વાતિ ઇમિના ચ મગ્ગોવ. પઞ્ઞાય અતિવિજ્ઝ પસ્સતીતિ સહ વિપસ્સનાય મગ્ગપઞ્ઞાય નિબ્બિજ્ઝિત્વા પસ્સતિ. એવં સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિં પન સુત્તે વટ્ટવિવટ્ટં કથિતન્તિ.

સમ્બોધવગ્ગો પઠમો.

(૧૨) ૨. આપાયિકવગ્ગો

૧. આપાયિકસુત્તવણ્ણના

૧૧૪. દુતિયસ્સ પઠમે અપાયં ગચ્છિસ્સન્તીતિ આપાયિકા. નિરયં ગચ્છિસ્સન્તીતિ નેરયિકા. ઇદમપ્પહાયાતિ ઇદં બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞતાદિં પાપધમ્મત્તયં અવિજહિત્વા. બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞોતિ બ્રહ્મચારિપટિરૂપકો, તેસં વા આકપ્પં અવિજહનેન ‘‘અહમ્પિ બ્રહ્મચારી’’તિ એવંપટિઞ્ઞો. અનુદ્ધંસેતીતિ અક્કોસતિ પરિભાસતિ ચોદેતિ. નત્થિ કામેસુ દોસોતિ કિલેસકામેન વત્થુકામે સેવન્તસ્સ નત્થિ દોસો. પાતબ્યતન્તિ પિવિતબ્બતં પરિભુઞ્જિતબ્બતં નિરાસઙ્કેન ચિત્તેન પિપાસિતસ્સ પાનીયપિવનસદિસં પરિભુઞ્જિતબ્બતં. ઇમસ્મિં સુત્તે વટ્ટમેવ કથિતં.

૨. દુલ્લભસુત્તવણ્ણના

૧૧૫. દુતિયે કતઞ્ઞૂ કતવેદીતિ ‘‘ઇમિના મય્હં કત’’ન્તિ તેન કતકમ્મં ઞત્વા વિદિતં પાકટં કત્વા પટિકરણકપુગ્ગલો.

૩. અપ્પમેય્યસુત્તવણ્ણના

૧૧૬. તતિયે સુખેન મેતબ્બોતિ સુપ્પમેય્યો. દુક્ખેન મેતબ્બોતિ દુપ્પમેય્યો. પમેતું ન સક્કોતીતિ અપ્પમેય્યો. ઉન્નળોતિ ઉગ્ગતનળો, તુચ્છમાનં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતોતિ અત્થો. ચપલોતિ પત્તમણ્ડનાદિના ચાપલ્લેન સમન્નાગતો. મુખરોતિ મુખખરો. વિકિણ્ણવાચોતિ અસઞ્ઞતવચનો. અસમાહિતોતિ ચિત્તેકગ્ગતારહિતો. વિબ્ભન્તચિત્તોતિ ભન્તચિત્તો ભન્તગાવિભન્તમિગસપ્પટિભાગો. પાકતિન્દ્રિયોતિ વિવટિન્દ્રિયો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૪. આનેઞ્જસુત્તવણ્ણના

૧૧૭. ચતુત્થે તદસ્સાદેતીતિ તં ઝાનં અસ્સાદેતિ. તં નિકામેતીતિ તદેવ પત્થેતિ. તેન ચ વિત્તિં આપજ્જતીતિ તેન ઝાનેન તુટ્ઠિં આપજ્જતિ. તત્ર ઠિતોતિ તસ્મિં ઝાને ઠિતો. તદધિમુત્તોતિ તત્થેવ અધિમુત્તો. તબ્બહુલવિહારીતિ તેન બહુલં વિહરન્તો. સહબ્યતં ઉપપજ્જતીતિ સહભાવં ઉપપજ્જતિ, તસ્મિં દેવલોકે નિબ્બત્તતીતિ અત્થો. નિરયમ્પિ ગચ્છતીતિઆદિ નિરયાદીહિ અવિપ્પમુત્તત્તા અપરપરિયાયવસેન તત્થ ગમનં સન્ધાય વુત્તં. ન હિ તસ્સ ઉપચારજ્ઝાનતો બલવતરં અકુસલં અત્થિ, યેન અનન્તરં અપાયે નિબ્બત્તેય્ય. ભગવતો પન સાવકોતિ સોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામીનં અઞ્ઞતરો. તસ્મિંયેવ ભવેતિ તત્થેવ અરૂપભવે. પરિનિબ્બાયતીતિ અપ્પચ્ચયપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયતિ. અધિપ્પયાસોતિ અધિકપ્પયોગો. સેસમેત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇમસ્મિં પન સુત્તે પુથુજ્જનસ્સ ઉપપત્તિજ્ઝાનં કથિતં, અરિયસાવકસ્સ તદેવ ઉપપત્તિજ્ઝાનઞ્ચ વિપસ્સનાપાદકજ્ઝાનઞ્ચ કથિતં.

૫. વિપત્તિસમ્પદાસુત્તવણ્ણના

૧૧૮. પઞ્ચમે સીલવિપત્તીતિ સીલસ્સ વિપન્નાકારો. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. નત્થિ દિન્નન્તિ દિન્નસ્સ ફલાભાવં સન્ધાય વદતિ. યિટ્ઠં વુચ્ચતિ મહાયોગો. હુતન્તિ પહેણકસક્કારો અધિપ્પેતો. તમ્પિ ઉભયં ફલાભાવમેવ સન્ધાય પટિક્ખિપતિ. સુકતદુક્કટાનન્તિ સુકતદુક્કતાનં, કુસલાકુસલાનન્તિ અત્થો. ફલં વિપાકોતિ યં ફલન્તિ વા વિપાકોતિ વા વુચ્ચતિ, તં નત્થીતિ વદતિ. નત્થિ અયં લોકોતિ પરલોકે ઠિતસ્સ અયં લોકો નત્થિ, નત્થિ પરો લોકોતિ ઇધ લોકે ઠિતસ્સાપિ પરલોકો નત્થિ, સબ્બે તત્થ તત્થેવ ઉચ્છિજ્જન્તીતિ દસ્સેતિ. નત્થિ માતા નત્થિ પિતાતિ તેસુ સમ્માપટિપત્તિમિચ્છાપટિપત્તીનં ફલાભાવવસેન વદતિ. નત્થિ સત્તા ઓપપાતિકાતિ ચવિત્વા ઉપ્પજ્જનકસત્તા નામ નત્થીતિ વદતિ. સમ્પદાતિ પારિપૂરિયો. સીલસમ્પદાતિ સીલસ્સ પરિપુણ્ણઅવેકલ્લભાવો. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. અત્થિ દિન્નન્તિઆદિ વુત્તપટિપક્ખનયેન ગહેતબ્બં.

૬. અપણ્ણકસુત્તવણ્ણના

૧૧૯. છટ્ઠે અપણ્ણકો મણીતિ છહિ તલેહિ સમન્નાગતો પાસકો. સુગતિં સગ્ગન્તિ ચાતુમહારાજિકાદીસુ અઞ્ઞતરં સગ્ગં લોકં. ઇમસ્મિં સુત્તે સીલઞ્ચ સમ્માદિટ્ઠિ ચાતિ ઉભયમ્પિ મિસ્સકં કથિતં. સત્તમં ઉત્તાનમેવ.

૮. પઠમસોચેય્યસુત્તવણ્ણના

૧૨૧. અટ્ઠમે સોચેય્યાનીતિ સુચિભાવા. કાયસોચેય્યન્તિ કાયદ્વારે સુચિભાવો. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. ઇમેસુ પન પટિપાટિયા ચતૂસુ સુત્તેસુ અગારિકપટિપદા કથિતા. સોતાપન્નસકદાગામીનમ્પિ વટ્ટતિ.

૯. દુતિયસોચેય્યસુત્તવણ્ણના

૧૨૨. નવમે અજ્ઝત્તન્તિ નિયકજ્ઝત્તં. કામચ્છન્દન્તિ કામચ્છન્દનીવરણં. બ્યાપાદાદીસુપિ એસેવ નયો. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ. ગાથાય પન કાયસુચિન્તિ કાયદ્વારે સુચિં, કાયેન વા સુચિં. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. નિન્હાતપાપકન્તિ સબ્બે પાપે નિન્હાપેત્વા ધોવિત્વા ઠિતં. ઇમિના સુત્તેનપિ ગાથાયપિ ખીણાસવોવ કથિતોતિ.

૧૦. મોનેય્યસુત્તવણ્ણના

૧૨૩. દસમે મોનેય્યાનીતિ મુનિભાવા. કાયમોનેય્યન્તિ કાયદ્વારે મુનિભાવો સાધુભાવો પણ્ડિતભાવો. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, કાયમોનેય્યન્તિ ઇદં તિવિધકાયદુચ્ચરિતપ્પહાનં કાયમોનેય્યં નામ. અપિચ તિવિધં કાયસુચરિતમ્પિ કાયમોનેય્યં, તથા કાયારમ્મણં ઞાણં કાયમોનેય્યં, કાયપરિઞ્ઞા કાયમોનેય્યં, પરિઞ્ઞાસહગતો મગ્ગો કાયમોનેય્યં, કાયે છન્દરાગસ્સ પહાનં કાયમોનેય્યં, કાયસઙ્ખારનિરોધો ચતુત્થજ્ઝાનસમાપત્તિ કાયમોનેય્યં. વચીમોનેય્યેપિ એસેવ નયો.

અયં પનેત્થ વિસેસો – યથા ઇધ ચતુત્થજ્ઝાનસમાપત્તિ, એવં તત્થ વચીસઙ્ખારનિરોધો દુતિયજ્ઝાનસમાપત્તિ વચીમોનેય્યન્તિ વેદિતબ્બા. મનોમોનેય્યમ્પિ ઇમિનાવ નયેન અત્થં ઞત્વા ચિત્તસઙ્ખારનિરોધો સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધસમાપત્તિ મનોમોનેય્યન્તિ વેદિતબ્બા. કાયમુનિન્તિ કાયદ્વારે મુનિં ઉત્તમં પરિસુદ્ધં, કાયેન વા મુનિં. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. સબ્બપ્પહાયિનન્તિ ખીણાસવં. ખીણાસવો હિ સબ્બપ્પહાયી નામાતિ.

આપાયિકવગ્ગો દુતિયો.

(૧૩) ૩. કુસિનારવગ્ગો

૧. કુસિનારસુત્તવણ્ણના

૧૨૪. તતિયસ્સ પઠમે કુસિનારાયન્તિ એવંનામકે નગરે. બલિહરણે વનસણ્ડેતિ એવંનામકે વનસણ્ડે. તત્થ કિર ભૂતબલિકરણત્થં બલિં હરન્તિ, તસ્મા બલિહરણન્તિ વુચ્ચતિ. આકઙ્ખમાનોતિ ઇચ્છમાનો. સહત્થાતિ સહત્થેન. સમ્પવારેતીતિ અલં અલન્તિ વાચાય ચેવ હત્થવિકારેન ચ પટિક્ખિપાપેતિ. સાધુ વત માયન્તિ સાધુ વત મં અયં. ગથિતોતિ તણ્હાગેધેન ગથિતો. મુચ્છિતોતિ તણ્હામુચ્છનાયયેવ મુચ્છિતો. અજ્ઝોપન્નોતિ તણ્હાય ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠપેત્વા પવત્તો. અનિસ્સરણપઞ્ઞોતિ છન્દરાગં પહાય સંકડ્ઢિત્વા પરિભુઞ્જન્તો નિસ્સરણપઞ્ઞો નામ હોતિ, અયં ન તાદિસો, સચ્છન્દરાગો પરિભુઞ્જતીતિ અનિસ્સરણપઞ્ઞો. સુક્કપક્ખો વુત્તવિપરિયાયેન વેદિતબ્બો. નેક્ખમ્મવિતક્કાદયો પનેત્થ મિસ્સકા કથિતાતિ વેદિતબ્બા.

૨. ભણ્ડનસુત્તવણ્ણના

૧૨૫. દુતિયે પજહિંસૂતિ પજહન્તિ. બહુલમકંસૂતિ પુનપ્પુનં કરોન્તિ. ઇધાપિ તયો વિતક્કા મિસ્સકાવ કથિતા.

૩. ગોતમકચેતિયસુત્તવણ્ણના

૧૨૬. તતિયે ગોતમકે ચેતિયેતિ ગોતમકયક્ખસ્સ ભવને. તથાગતો હિ પઠમબોધિયં વીસતિ વસ્સાનિ કદાચિ ચાપાલે ચેતિયે, કદાચિ સારન્દદે, કદાચિ બહુપુત્તે, કદાચિ ગોતમકેતિ એવં યેભુય્યેન દેવકુલેસુયેવ વિહાસિ. ઇમસ્મિં પન કાલે વેસાલિં ઉપનિસ્સાય ગોતમકસ્સ યક્ખસ્સ ભવનટ્ઠાને વિહાસિ. તેન વુત્તં – ‘‘ગોતમકે ચેતિયે’’તિ. એતદવોચાતિ એતં ‘‘અભિઞ્ઞાયાહ’’ન્તિઆદિકં સુત્તં અવોચ.

ઇદઞ્ચ ભગવતા સુત્તં અત્થુપ્પત્તિયં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. કતરઅત્થુપ્પત્તિયન્તિ? મૂલપરિયાયઅત્થુપ્પત્તિયં (મ. નિ. ૧.૧ આદયો). સમ્બહુલા કિર બ્રાહ્મણપબ્બજિતા અત્તના ઉગ્ગહિતબુદ્ધવચનં નિસ્સાય જાનનમદં ઉપ્પાદેત્વા ધમ્મસ્સવનગ્ગં ન ગચ્છન્તિ – ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો કથેન્તો અમ્હેહિ ઞાતમેવ કથેસ્સતિ, નો અઞ્ઞાત’’ન્તિ. ભિક્ખૂ તથાગતસ્સ આરોચેસું. સત્થા તે ભિક્ખૂ પક્કોસાપેત્વા મુખપટિઞ્ઞં ગહેત્વા મૂલપરિયાયં દેસેસિ. તે ભિક્ખૂ દેસનાય નેવ આગતટ્ઠાનં, ન ગતટ્ઠાનં અદ્દસંસુ. અપસ્સન્તા ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ‘મય્હં કથા નિય્યાતી’તિ મુખસમ્પત્તમેવ કથેતી’’તિ ચિન્તયિંસુ. સત્થા તેસં મનં જાનિત્વા ઇમં સુત્તન્તં આરભિ.

તત્થ અભિઞ્ઞાયાતિ ‘‘ઇમે પઞ્ચક્ખન્ધા, દ્વાદસાયતનાનિ, અટ્ઠારસ ધાતુયો, બાવીસતિન્દ્રિયાનિ, ચત્તારિ સચ્ચાનિ, નવ હેતૂ, સત્ત ફસ્સા, સત્ત વેદના, સત્ત ચેતના, સત્ત સઞ્ઞા, સત્ત ચિત્તાની’’તિ જાનિત્વા પટિવિજ્ઝિત્વા પચ્ચક્ખં કત્વા, તથા – ‘‘ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિઆદિના નયેન તે તે ધમ્મે જાનિત્વા પટિવિજ્ઝિત્વા પચ્ચક્ખમેવ કત્વાતિ અત્થો. સનિદાનન્તિ સપ્પચ્ચયમેવ કત્વા કથેમિ, નો અપ્પચ્ચયં. સપ્પાટિહારિયન્તિ પચ્ચનીકપટિહરણેન સપ્પાટિહારિયમેવ કત્વા કથેમિ, નો અપ્પાટિહારિયં. અલઞ્ચ પન વોતિ યુત્તઞ્ચ પન તુમ્હાકં. તુટ્ઠિયાતિ ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા, સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, સુપ્પટિપન્નો સઙ્ઘો’’તિ તીણિ રતનાનિ ગુણતો અનુસ્સરન્તાનં તુમ્હાકં યુત્તમેવ તુટ્ઠિં કાતુન્તિ અત્થો. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો.

અકમ્પિત્થાતિ છહિ આકારેહિ અકમ્પિત્થ. એવરૂપો હિ પથવિકમ્પો બોધિમણ્ડેપિ અહોસિ. બોધિસત્તે કિર દક્ખિણદિસાભાગેન બોધિમણ્ડં અભિરુળ્હે દક્ખિણદિસાભાગો હેટ્ઠા અવીચિં પાપુણન્તો વિય અહોસિ, ઉત્તરભાગો ઉગ્ગન્ત્વા ભવગ્ગં અભિહનન્તો વિય. પચ્છિમદિસં ગતે પચ્છિમભાગો હેટ્ઠા અવીચિં પાપુણન્તો વિય અહોસિ, પાચીનભાગો ઉગ્ગન્ત્વા ભવગ્ગં અભિહનન્તો વિય. ઉત્તરદિસં ગતે ઉત્તરદિસાભાગો હેટ્ઠા અવીચિં પાપુણન્તો વિય, દક્ખિણદિસાભાગો ઉગ્ગન્ત્વા ભવગ્ગં અભિહનન્તો વિય. પાચીનદિસં ગતે પાચીનદિસાભાગો હેટ્ઠા અવીચિં પાપુણન્તો વિય, પચ્છિમભાગો ઉગ્ગન્ત્વા ભવગ્ગં અભિહનન્તો વિય. બોધિરુક્ખોપિ સકિં હેટ્ઠા અવીચિં પાપુણન્તો વિય, સકિં ઉગ્ગન્ત્વા ભવગ્ગં અભિહનન્તો વિય. તસ્મિમ્પિ દિવસે એવં છહિ આકારેહિ ચક્કવાળસહસ્સી મહાપથવી અકમ્પિત્થ.

૪. ભરણ્ડુકાલામસુત્તવણ્ણના

૧૨૭. ચતુત્થે કેવલકપ્પન્તિ સકલકપ્પં. અન્વાહિણ્ડન્તોતિ વિચરન્તો. નાદ્દસાતિ કિં કારણા ન અદ્દસ? અયં કિર ભરણ્ડુ કાલામો સક્યાનં અગ્ગપિણ્ડં ખાદન્તો વિચરતિ. તસ્સ વસનટ્ઠાનં સમ્પત્તકાલે એકા ધમ્મદેસના સમુટ્ઠહિસ્સતીતિ ઞત્વા ભગવા એવં અધિટ્ઠાસિ, યથા અઞ્ઞો આવસથો ન પઞ્ઞાયિત્થ. તસ્મા ન અદ્દસ. પુરાણસબ્રહ્મચારીતિ પોરાણકો સબ્રહ્મચારી. સો કિર આળારકાલામકાલે તસ્મિંયેવ અસ્સમે અહોસિ, તં સન્ધાયેવમાહ. સન્થરં પઞ્ઞાપેહીતિ સન્થરિતબ્બં સન્થરાહીતિ અત્થો. સન્થરં પઞ્ઞાપેત્વાતિ કપ્પિયમઞ્ચકે પચ્ચત્થરણં પઞ્ઞાપેત્વા. કામાનં પરિઞ્ઞં પઞ્ઞાપેતીતિ એત્થ પરિઞ્ઞા નામ સમતિક્કમો, તસ્મા કામાનં સમતિક્કમં પઠમજ્ઝાનં પઞ્ઞાપેતિ. ન રૂપાનં પરિઞ્ઞન્તિ રૂપાનં સમતિક્કમભૂતં અરૂપાવચરસમાપત્તિં ન પઞ્ઞાપેતિ. ન વેદનાનં પરિઞ્ઞન્તિ વેદનાનં સમતિક્કમં નિબ્બાનં ન પઞ્ઞાપેતિ. નિટ્ઠાતિ ગતિ નિપ્ફત્તિ. ઉદાહુ પુથૂતિ ઉદાહુ નાના.

૫. હત્થકસુત્તવણ્ણના

૧૨૮. પઞ્ચમે અભિક્કન્તાય રત્તિયાતિ એત્થ અભિક્કન્તસદ્દો ખયસુન્દરાભિરૂપઅબ્ભનુમોદનાદીસુ દિસ્સતિ. તત્થ ‘‘અભિક્કન્તા, ભન્તે, રત્તિ, નિક્ખન્તો પઠમો યામો, ચિરનિસિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો, ઉદ્દિસતુ, ભન્તે, ભગવા ભિક્ખૂનં પાતિમોક્ખ’’ન્તિ એવમાદીસુ ખયે દિસ્સતિ. ‘‘અયં ઇમેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં અભિક્કન્તતરો ચ પણીતતરો ચા’’તિ એવમાદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૦૦) સુન્દરે.

‘‘કો મે વન્દતિ પાદાનિ, ઇદ્ધિયા યસસા જલં;

અભિક્કન્તેન વણ્ણેન, સબ્બા ઓભાસયં દિસા’’તિ. (વિ. વ. ૮૫૭) –

એવમાદીસુ અભિરૂપે. ‘‘અભિક્કન્તં, ભો ગોતમા’’તિ એવમાદીસુ (પારા. ૧૫) અબ્ભનુમોદને. ઇધ પન સુન્દરે. તેન અભિક્કન્તાય રત્તિયાતિ ઇટ્ઠાય કન્તાય મનાપાય રત્તિયાતિ વુત્તં હોતિ. અભિક્કન્તવણ્ણાતિ ઇધ અભિક્કન્તસદ્દો અભિરૂપે, વણ્ણસદ્દો પન છવિથુતિકુલવગ્ગકારણસણ્ઠાનપમાણરૂપાયતનાદીસુ દિસ્સતિ. તત્થ ‘‘સુવણ્ણવણ્ણોસિ ભગવા’’તિ એવમાદીસુ (મ. નિ. ૨.૩૯૯; સુ. નિ. ૫૫૩) છવિયં. ‘‘કદા સઞ્ઞૂળ્હા પન તે ગહપતિ સમણસ્સ ગોતમસ્સ વણ્ણા’’તિ એવમાદીસુ (મ. નિ. ૨.૭૭) થુતિયં. ‘‘ચત્તારોમે, ભો ગોતમ, વણ્ણા’’તિ એવમાદીસુ (દી. નિ. ૩.૧૧૫) કુલવગ્ગે. ‘‘અથ કેન નુ વણ્ણેન, ગન્ધત્થેનોતિ વુચ્ચતી’’તિ એવમાદીસુ (સં. નિ. ૧.૨૩૪) કારણે. ‘‘મહન્તં હત્થિરાજવણ્ણં અભિનિમ્મિનિત્વા’’તિ એવમાદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૩૮) સણ્ઠાને. ‘‘તયો પત્તસ્સ વણ્ણા’’તિ એવમાદીસુ (પારા. ૬૦૨) પમાણે. ‘‘વણ્ણો ગન્ધો રસો ઓજા’’તિ એવમાદીસુ રૂપાયતને. સો ઇધ છવિયા દટ્ઠબ્બો. તેન અભિક્કન્તવણ્ણાતિ અભિરૂપચ્છવિ, ઇટ્ઠવણ્ણા મનાપવણ્ણાતિ વુત્તં હોતિ.

કેવલકપ્પન્તિ એત્થ કેવલસદ્દો અનવસેસયેભુય્યાબ્યામિસ્સાનતિરેકદળ્હત્થવિસંયોગાદિઅનેકત્થો. તથા હિસ્સ ‘‘કેવલપરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ એવમાદીસુ (પારા. ૧) અનવસેસતા અત્થો. ‘‘કેવલકપ્પા ચ અઙ્ગમગધા પહૂતં ખાદનીયં ભોજનીયં આદાય ઉપસઙ્કમિસ્સન્તી’’તિ એવમાદીસુ (મહાવ. ૪૩) યેભુય્યતા. ‘‘કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતી’’તિ એવમાદીસુ (વિભ. ૨૨૫) અબ્યામિસ્સતા. ‘‘કેવલં સદ્ધામત્તકં નૂન અયમાયસ્મા’’તિ એવમાદીસુ (મહાવ. ૨૪૪) અનતિરેકતા. ‘‘આયસ્મતો, ભન્તે, અનુરુદ્ધસ્સ બાહિયો નામ સદ્ધિવિહારિકો કેવલકપ્પં સઙ્ઘભેદાય ઠિતો’’તિ એવમાદીસુ (અ. નિ. ૪.૨૪૩) દળ્હત્થતા. ‘‘કેવલી વુસિતવા ઉત્તમપુરિસોતિ વુચ્ચતી’’તિ એવમાદીસુ (સં. નિ. ૩.૫૭) વિસંયોગો. ઇધ પન અનવસેસતા અત્થોતિ અધિપ્પેતા.

કપ્પસદ્દો પનાયં અભિસદ્દહનવોહારકાલપઞ્ઞત્તિછેદનવિકપ્પલેસસમન્તભાવાદિઅનેકત્થો. તથા હિસ્સ ‘‘ઓકપ્પનિયમેતં ભોતો ગોતમસ્સ, યથા તં અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સા’’તિ એવમાદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૮૭) અભિસદ્દહનમત્થો. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચહિ સમણકપ્પેહિ ફલં પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ એવમાદીસુ (ચૂળવ. ૨૫૦) વોહારો. ‘‘યેન સુદં નિચ્ચકપ્પં વિહરામી’’તિ એવમાદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૮૭) કાલો. ‘‘ઇચ્ચાયસ્મા કપ્પો’’તિ એવમાદીસુ (સુ. નિ. ૧૦૯૮; ચૂળનિ. કપ્પમાણવપુચ્છા ૧૧૭, કપ્પમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો ૬૧) પઞ્ઞત્તિ. ‘‘અલઙ્કતો કપ્પિતકેસમસ્સૂ’’તિ એવમાદીસુ (જા. ૨.૨૨.૧૩૬૮; વિ. વ. ૧૦૯૪) છેદનં. ‘‘કપ્પતિ દ્વઙ્ગુલકપ્પો’’તિ એવમાદીસુ (ચૂળવ. ૪૪૬) વિકપ્પો. ‘‘અત્થિ કપ્પો નિપજ્જિતુ’’ન્તિ એવમાદીસુ (અ. નિ. ૮.૮૦) લેસો. ‘‘કેવલકપ્પં વેળુવનં ઓભાસેત્વા’’તિ એવમાદીસુ (સં. નિ. ૧.૯૪) સમન્તભાવો. ઇધ પનસ્સ સમન્તભાવો અત્થો અધિપ્પેતો. તસ્મા કેવલકપ્પં જેતવનન્તિ એત્થ અનવસેસં સમન્તતો જેતવનન્તિ અત્થો.

ઓભાસેત્વાતિ આભાય ફરિત્વા. વાલુકાયાતિ સણ્હાય વાલુકાય. ન સણ્ઠાતીતિ ન પતિટ્ઠાતિ. ઓળારિકન્તિ બ્રહ્મદેવતાય હિ પથવિયં પતિટ્ઠાનકાલે અત્તભાવો ઓળારિકો માપેતું વટ્ટતિ પથવી વા, તસ્મા એવમાહ. ધમ્માતિ ઇમિના પુબ્બે ઉગ્ગહિતબુદ્ધવચનં દસ્સેતિ. નપ્પવત્તિનો અહેસુન્તિ સજ્ઝાયમૂળ્હકા વાચા પરિહીનાયેવ અહેસું. અપ્પટિવાનોતિ અનિવત્તો અનુક્કણ્ઠિતો.

દસ્સનસ્સાતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન દસ્સનસ્સ. ઉપટ્ઠાનસ્સાતિ ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠાનસ્સ. અધિસીલન્તિ દસવિધં સીલં. તઞ્હિ પઞ્ચસીલં ઉપાદાય અધિસીલન્તિ વુચ્ચતિ. અવિહં ગતોતિ અવિહબ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તોસ્મીતિ દસ્સેતિ.

૬. કટુવિયસુત્તવણ્ણના

૧૨૯. છટ્ઠે ગોયોગપિલક્ખસ્મિન્તિ ગાવીનં વિક્કયટ્ઠાને ઉટ્ઠિતપિલક્ખસ્સ સન્તિકે. રિત્તસ્સાદન્તિ ઝાનસુખાભાવેન રિત્તસ્સાદં. બાહિરસ્સાદન્તિ કામગુણસુખવસેન બાહિરસ્સાદં. કટુવિયન્તિ ઉચ્છિટ્ઠં. આમગન્ધેનાતિ કોધસઙ્ખાતેન વિસ્સગન્ધેન. અવસ્સુતન્તિ તિન્તં. મક્ખિકાતિ કિલેસમક્ખિકા. નાનુપતિસ્સન્તીતિ ઉટ્ઠાય ન અનુબન્ધિસ્સન્તિ. નાન્વાસ્સવિસ્સન્તીતિ અનુબન્ધિત્વા ન ખાદિસ્સન્તિ. સંવેગમાપાદીતિ સોતાપન્નો જાતો.

કટુવિયકતોતિ ઉચ્છિટ્ઠકતો. આરકા હોતીતિ દૂરે હોતિ. વિઘાતસ્સેવ ભાગવાતિ દુક્ખસ્સેવ ભાગી. ચરેતીતિ ચરતિ ગચ્છતિ. દુમ્મેધોતિ દુપ્પઞ્ઞો. ઇમસ્મિં સુત્તે વટ્ટમેવ કથિતં, ગાથાસુ વટ્ટવિવટ્ટં કથિતન્તિ. સત્તમે વટ્ટમેવ ભાસિતં.

૮. દુતિયઅનુરુદ્ધસુત્તવણ્ણના

૧૩૧. અટ્ઠમે ઇદં તે માનસ્મિન્તિ અયં તે નવવિધેન વડ્ઢિતમાનોતિ અત્થો. ઇદં તે ઉદ્ધચ્ચસ્મિન્તિ ઇદં તવ ઉદ્ધચ્ચં ચિત્તસ્સ ઉદ્ધતભાવો. ઇદં તે કુક્કુચ્ચસ્મિન્તિ ઇદં તવ કુક્કુચ્ચં.

૯. પટિચ્છન્નસુત્તવણ્ણના

૧૩૨. નવમે આવહન્તીતિ નિય્યન્તિ. પટિચ્છન્નો આવહતીતિ પટિચ્છન્નોવ હુત્વા નિય્યાતિ. વિવટો વિરોચતીતિ એત્થ એકતો ઉભતો અત્તતો સબ્બત્થકતોતિ ચતુબ્બિધા વિવટતા વેદિતબ્બા. તત્થ એકતો વિવટં નામ અસાધારણસિક્ખાપદં. ઉભતો વિવટં નામ સાધારણસિક્ખાપદં. અત્તતો વિવટં નામ પટિલદ્ધધમ્મગુણો. સબ્બત્થકવિવટં નામ તેપિટકં બુદ્ધવચનં.

૧૦. લેખસુત્તવણ્ણના

૧૩૩. દસમે અભિણ્હન્તિ અભિક્ખણં નિરન્તરં. આગાળ્હેનાતિ ગાળ્હેન કક્ખળેન. ફરુસેનાતિ ફરુસવચનેન. ગાળ્હં કત્વા ફરુસં કત્વા વુચ્ચમાનોપીતિ અત્થો. અમનાપેનાતિ મનં અનલ્લીયન્તેન અવડ્ઢન્તેન. સન્ધિયતિમેવાતિ ઘટિયતિયેવ. સંસન્દતિમેવાતિ નિરન્તરોવ હોતિ. સમ્મોદતિમેવાતિ એકીભાવમેવ ગચ્છતિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

કુસિનારવગ્ગો તતિયો.

(૧૪) ૪. યોધાજીવવગ્ગો

૧. યોધાજીવસુત્તવણ્ણના

૧૩૪. ચતુત્થસ્સ પઠમે યુદ્ધં ઉપજીવતીતિ યોધાજીવો. રાજારહોતિ રઞ્ઞો અનુચ્છવિકો. રાજભોગ્ગોતિ રઞ્ઞો ઉપભોગપરિભોગો. અઙ્ગન્તેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતીતિ હત્થો વિય પાદો વિય ચ અવસ્સં ઇચ્છિતબ્બત્તા અઙ્ગન્તિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. દૂરે પાતી હોતીતિ ઉદકે ઉસભમત્તં, થલે અટ્ઠુસભમત્તં, તતો વા ઉત્તરિન્તિ દૂરે કણ્ડં પાતેતિ. દુટ્ઠગામણિઅભયસ્સ હિ યોધાજીવો નવઉસભમત્તં કણ્ડં પાતેસિ, પચ્છિમભવે બોધિસત્તો યોજનપ્પમાણં. અક્ખણવેધીતિ અવિરાધિતવેધી, અક્ખણં વા વિજ્જુ વિજ્જન્તરિકાય વિજ્ઝિતું સમત્થોતિ અત્થો. મહતો કાયસ્સ પદાલેતાતિ એકતોબદ્ધં ફલકસતમ્પિ મહિંસચમ્મસતમ્પિ અઙ્ગુટ્ઠપમાણબહલં લોહપટ્ટમ્પિ ચતુરઙ્ગુલબહલં અસનપદરમ્પિ વિદત્થિબહલં ઉદુમ્બરપદરમ્પિ દીઘન્તેન વાલિકસકટમ્પિ વિનિવિજ્ઝિતું સમત્થોતિ અત્થો. યંકિઞ્ચિ રૂપન્તિઆદિ વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતમેવ. નેતં મમાતિઆદિ તણ્હામાનદિટ્ઠિપટિક્ખેપવસેન વુત્તં. સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતીતિ સમ્મા હેતુના કારણેન સહવિપસ્સનાય મગ્ગપઞ્ઞાય પસ્સતિ. પદાલેતીતિ અરહત્તમગ્ગેન પદાલેતિ.

૨. પરિસાસુત્તવણ્ણના

૧૩૫. દુતિયે ઉક્કાચિતવિનીતાતિ અપ્પટિપુચ્છિત્વા વિનીતા દુબ્બિનીતપરિસા. પટિપુચ્છાવિનીતાતિ પુચ્છિત્વા વિનીતા સુવિનીતપરિસા. યાવતાવિનીતાતિ પમાણવસેન વિનીતા, પમાણં ઞત્વા વિનીતપરિસાતિ અત્થો. ‘‘યાવતજ્ઝા’’તિ પાળિયા પન યાવ અજ્ઝાસયાતિ અત્થો, અજ્ઝાસયં ઞત્વા વિનીતપરિસાતિ વુત્તં હોતિ. તતિયં ઉત્તાનમેવ.

૪. ઉપ્પાદાસુત્તવણ્ણના

૧૩૭. ચતુત્થે ધમ્મટ્ઠિતતાતિ સભાવટ્ઠિતતા. ધમ્મનિયામતાતિ સભાવનિયામતા. સબ્બે સઙ્ખારાતિ ચતુભૂમકસઙ્ખારા. અનિચ્ચાતિ હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચા. દુક્ખાતિ સમ્પટિપીળનટ્ઠેન દુક્ખા. અનત્તાતિ અવસવત્તનટ્ઠેન અનત્તા. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તે તીણિ લક્ખણાનિ મિસ્સકાનિ કથિતાનિ.

૫. કેસકમ્બલસુત્તવણ્ણના

૧૩૮. પઞ્ચમે તન્તાવુતાનં વત્થાનન્તિ પચ્ચત્તે સામિવચનં, તન્તેહિ વાયિતવત્થાનીતિ અત્થો. કેસકમ્બલોતિ મનુસ્સકેસેહિ વાયિતકમ્બલો. પુથુસમણબ્રાહ્મણવાદાનન્તિ ઇદમ્પિ પચ્ચત્તે સામિવચનં. પટિકિટ્ઠોતિ પચ્છિમકો લામકો. મોઘપુરિસોતિ તુચ્છપુરિસો. પટિબાહતીતિ પટિસેધેતિ. ખિપ્પં ઉડ્ડેય્યાતિ કુમિનં ઓડ્ડેય્ય. છટ્ઠસત્તમાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૮. અસ્સખળુઙ્કસુત્તવણ્ણના

૧૪૧. અટ્ઠમે અસ્સખળુઙ્કોતિ અસ્સપોતો. ઇદમસ્સ જવસ્મિં વદામીતિ અયમસ્સ ઞાણજવોતિ વદામિ. ઇદમસ્સ વણ્ણસ્મિં વદામીતિ અયમસ્સ ગુણવણ્ણોતિ વદામિ. ઇદમસ્સ આરોહપરિણાહસ્મિન્તિ અયમસ્સ ઉચ્ચભાવો પરિમણ્ડલભાવોતિ વદામીતિ.

૯. અસ્સપરસ્સસુત્તવણ્ણના

૧૪૨. નવમે અસ્સપરસ્સેતિ અસ્સેસુ પરસ્સે. પુરિસપરસ્સેતિ પુરિસેસુ પરસ્સે, પુરિસપુરિસેતિ અત્થો. ઇમસ્મિં સુત્તે તીણિ મગ્ગફલાનિ કથિતાનિ. તત્થ અયં તીહિ મગ્ગેહિ ઞાણજવસમ્પન્નોતિ વેદિતબ્બો.

૧૦. અસ્સાજાનીયસુત્તવણ્ણના

૧૪૩. દસમે ભદ્રેતિ ભદ્દકે. અસ્સાજાનીયેતિ કારણાકારણં જાનનકે અસ્સે. પુરિસાજાનીયેસુપિ એસેવ નયો. ઇમસ્મિં સુત્તે અરહત્તફલં કથિતં. તત્રાયં અરહત્તમગ્ગેન ઞાણજવસમ્પન્નોતિ વેદિતબ્બો.

૧૧. પઠમમોરનિવાપસુત્તવણ્ણના

૧૪૪. એકાદસમે અચ્ચન્તનિટ્ઠોતિ અન્તં અતિક્કન્તનિટ્ઠો, અકુપ્પનિટ્ઠો ધુવનિટ્ઠોતિ અત્થો. સેસં સદિસમેવ.

૧૨. દુતિયમોરનિવાપસુત્તવણ્ણના

૧૪૫. દ્વાદસમે ઇદ્ધિપાટિહારિયેનાતિ ઇજ્ઝનકપાટિહારિયેન. આદેસનાપાટિહારિયેનાતિ આદિસિત્વા અપદિસિત્વા કથનઅનુકથનકથાપાટિહારિયેન.

૧૩. તતિયમોરનિવાપસુત્તવણ્ણના

૧૪૬. તેરસમે સમ્માદિટ્ઠિયાતિ ફલસમાપત્તત્થાય સમ્માદિટ્ઠિયા. સમ્માઞાણેનાતિ ફલઞાણેન. સમ્માવિમુત્તિયાતિ સેસેહિ ફલસમાપત્તિધમ્મેહિ. ઇમેસુ તીસુપિ સુત્તેસુ ખીણાસવોવ કથિતોતિ.

યોધાજીવવગ્ગો ચતુત્થો.

(૧૫) ૫. મઙ્ગલવગ્ગો

૧-૯. અકુસલસુત્તાદિવણ્ણના

૧૪૭-૧૫૫. પઞ્ચમસ્સ પઠમે યથાભતં નિક્ખિત્તોતિ યથા આનેત્વા ઠપિતો. દુતિયે સાવજ્જેનાતિ સદોસેન. તતિયે વિસમેનાતિ સપક્ખલનેન. સમેનાતિ અપક્ખલનેન. ચતુત્થે અસુચિનાતિ ગૂથસદિસેન અપરિસુદ્ધેન અમેજ્ઝેન. સુચિનાતિ પરિસુદ્ધેન મેજ્ઝેન. પઞ્ચમાદીનિ ઉત્તાનાનેવ.

૧૦. પુબ્બણ્હસુત્તવણ્ણના

૧૫૬. દસમે સુનક્ખત્તન્તિઆદીસુ યસ્મિં દિવસે તયો સુચરિતધમ્મા પૂરિતા હોન્તિ, સો દિવસો લદ્ધનક્ખત્તયોગો નામ, તેનસ્સ સદા સુનક્ખત્તં નામ હોતીતિ વુચ્ચતિ. સ્વેવ દિવસો કતમઙ્ગલો નામ હોતિ, તેનસ્સ સદા સુમઙ્ગલન્તિ વુચ્ચતિ. પભાતમ્પિસ્સ સદા સુપ્પભાતમેવ, સયનતો ઉટ્ઠાનમ્પિ સુહુટ્ઠિતમેવ, ખણોપિ સુક્ખણોવ, મુહુત્તોપિ સુમુહુત્તોવ. એત્થ ચ દસચ્છરપમાણો કાલો ખણો નામ, તેન ખણેન દસક્ખણો કાલો લયો નામ, તેન લયેન ચ દસલયો કાલો ખણલયો નામ, તેન દસગુણો મુહુત્તો નામ, તેન દસગુણો ખણમુહુત્તો નામાતિ અયં વિભાગો વેદિતબ્બો. સુયિટ્ઠં બ્રહ્મચારિસૂતિ યસ્મિં દિવસે તીણિ સુચરિતાનિ પૂરિતાનિ, તદાસ્સ સેટ્ઠચારીસુ દિન્નદાનં સુયિટ્ઠં નામ હોતિ. પદક્ખિણં કાયકમ્મન્તિ તં દિવસં તેન કતં કાયકમ્મં વડ્ઢિકાયકમ્મં નામ હોતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. પદક્ખિણાનિ કત્વાનાતિ વડ્ઢિયુત્તાનિ કાયકમ્માદીનિ કત્વા. લભન્તત્થે પદક્ખિણેતિ પદક્ખિણે વડ્ઢિઅત્થેયેવ લભતિ. સેસં ઉત્તાનમેવાતિ.

મઙ્ગલવગ્ગો પઞ્ચમો.

તતિયપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

(૧૬) ૬. અચેલકવગ્ગવણ્ણના

૧૫૭-૧૬૩. ઇતો પરેસુ આગાળ્હા પટિપદાતિ ગાળ્હા કક્ખળા લોભવસેન થિરગ્ગહણા. નિજ્ઝામાતિ અત્તકિલમથાનુયોગવસેન સુટ્ઠુ ઝામા સન્તત્તા પરિતત્તા. મજ્ઝિમાતિ નેવ કક્ખળા ન ઝામા મજ્ઝે ભવા. અચેલકોતિ નિચ્ચેલો નગ્ગો. મુત્તાચારોતિ વિસ્સટ્ઠાચારો, ઉચ્ચારકમ્માદીસુ લોકિયકુલપુત્તાચારેન વિરહિતો ઠિતકોવ ઉચ્ચારં કરોતિ, પસ્સાવં કરોતિ, ખાદતિ ભુઞ્જતિ. હત્થાપલેખનોતિ હત્થે પિણ્ડમ્હિ નિટ્ઠિતે જિવ્હાય હત્થં અપલેખતિ, ઉચ્ચારમ્પિ કત્વા હત્થસ્મિંયેવ દણ્ડકસઞ્ઞી હુત્વા હત્થેન અપલેખતિ. ભિક્ખાય ગહણત્થં ‘‘એહિ, ભદન્તે’’તિ વુત્તો ન એતીતિ ન એહિભદન્તિકો. ‘‘તેન હિ તિટ્ઠ, ભન્તે’’તિ વુત્તોપિ ન તિટ્ઠતીતિ ન તિટ્ઠભદન્તિકો. તદુભયમ્પિ કિર સો ‘‘એતસ્સ વચનં કતં ભવિસ્સતી’’તિ ન કરોતિ. અભિહટન્તિ પુરેતરં ગહેત્વા આહટભિક્ખં. ઉદ્દિસ્સકતન્તિ ઇદં તુમ્હે ઉદ્દિસ્સ કતન્તિ એવમારોચિતભિક્ખં. નિમન્તનન્તિ ‘‘અસુકં નામ કુલં વા વીથિં વા ગામં વા પવિસેય્યાથા’’તિ એવં નિમન્તિતભિક્ખમ્પિ ન સાદિયતિ ન ગણ્હાતિ. ન કુમ્ભિમુખાતિ કુમ્ભિતો ઉદ્ધરિત્વા દીયમાનં ભિક્ખમ્પિ ન ગણ્હાતિ. ન કળોપિમુખાતિ કળોપીતિ ઉક્ખલિ વા પચ્છિ વા, તતોપિ ન ગણ્હાતિ. કસ્મા? ‘‘કુમ્ભિકળોપિયો મં નિસ્સાય કટચ્છુના પહારં લભન્તી’’તિ. ન એળકમન્તરન્તિ ઉમ્મારં અન્તરં કત્વા દીયમાનં ન ગણ્હાતિ. કસ્મા? ‘‘અયં મં નિસ્સાય અન્તરકરણં લભતી’’તિ. દણ્ડમુસલેસુપિ એસેવ નયો. દ્વિન્નન્તિ દ્વીસુ ભુઞ્જમાનેસુ એકસ્મિં ઉટ્ઠાય દેન્તે ન ગણ્હાતિ. કસ્મા? કબળન્તરાયો હોતીતિ.

ન ગબ્ભિનિયાતિઆદીસુ પન ગબ્ભિનિયા કુચ્છિયં દારકો કિલમતિ, પાયન્તિયા દારકસ્સ ખીરન્તરાયો હોતિ, પુરિસન્તરગતાય રતિઅન્તરાયો હોતીતિ ન ગણ્હાતિ. ન સઙ્કિત્તીસૂતિ સઙ્કિત્તેત્વા કતભત્તેસુ. દુબ્ભિક્ખસમયે કિર અચેલકસાવકા અચેલકાનં અત્થાય તતો તતો તણ્ડુલાદીનિ સમાદપેત્વા ભત્તં પચન્તિ, ઉક્કટ્ઠાચેલકો તતો ન પટિગ્ગણ્હાતિ. ન યત્થ સાતિ યત્થ સુનખો ‘‘પિણ્ડં લભિસ્સામી’’તિ ઉપટ્ઠિતો હોતિ, તત્થ તસ્સ અદત્વા આહટં ન ગણ્હાતિ. કસ્મા? એતસ્સ પિણ્ડન્તરાયો હોતીતિ. સણ્ડસણ્ડચારિનીતિ સમૂહસમૂહચારિની. સચે હિ અચેલકં દિસ્વા ‘‘ઇમસ્સ ભિક્ખં દસ્સામા’’તિ મનુસ્સા ભત્તગેહં પવિસન્તિ, તેસુ ચ પવિસન્તેસુ કળોપિમુખાદીસુ નિલીના મક્ખિકા ઉપ્પતિત્વા સણ્ડસણ્ડા ચરન્તિ, તતો આહટં ભિક્ખં ન ગણ્હાતિ. કસ્મા? ‘‘મં નિસ્સાય મક્ખિકાનં ગોચરન્તરાયો જાતો’’તિ.

થુસોદકન્તિ સબ્બસસ્સસમ્ભારેહિ કતસોવીરકં. એત્થ ચ સુરાપાનમેવ સાવજ્જં, અયં પન સબ્બેસુ સાવજ્જસઞ્ઞી. એકાગારિકોતિ યો એકસ્મિંયેવ ગેહે ભિક્ખં લભિત્વા નિવત્તતિ. એકાલોપિકોતિ એકેનેવ આલોપેન યાપેતિ. દ્વાગારિકાદીસુપિ એસેવ નયો. એકિસ્સાપિ દત્તિયાતિ એકાય દત્તિયા. દત્તિ નામ એકા ખુદ્દકપાતિ હોતિ, યત્થ અગ્ગભિક્ખં પક્ખિપિત્વા ઠપેન્તિ. એકાહિકન્તિ એકદિવસન્તરિકં. અદ્ધમાસિકન્તિ અદ્ધમાસન્તરિકં. પરિયાયભત્તભોજનન્તિ વારભત્તભોજનં, એકાહવારેન દ્વીહવારેન સત્તાહવારેન અદ્ધમાસવારેનાતિ એવં દિવસવારેન આભતભત્તભોજનં. સાકભક્ખોતિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ.

ઉબ્ભટ્ઠકોતિ ઉદ્ધં ઠિતકો. ઉક્કુટિકપ્પધાનમનુયુત્તોતિ ઉક્કુટિકવીરિયમનુયુત્તો, ગચ્છન્તોપિ ઉક્કુટિકોવ હુત્વા ઉપ્પતિત્વા ઉપ્પતિત્વા ગચ્છતિ. કણ્ટકાપસ્સયિકોતિ અયકણ્ટકે વા પકતિકણ્ટકે વા ભૂમિયં કોટ્ટેત્વા તત્થ ચમ્મં અત્થરિત્વા ઠાનચઙ્કમાદીનિ કરોતિ. સેય્યન્તિ સયન્તોપિ તત્થેવ સેય્યં કપ્પેતિ. સાયં તતિયમસ્સાતિ સાયતતિયકં. પાતો મજ્ઝન્હિકે સાયન્તિ દિવસસ્સ તિક્ખત્તું ‘‘પાપં પવાહેસ્સામી’’તિ ઉદકોરોહનાનુયોગં અનુયુત્તો વિહરતિ.

કાયે કાયાનુપસ્સીતિઆદીનિ હેટ્ઠા એકકનિપાતવણ્ણનાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, મજ્ઝિમા પટિપદાતિ, ભિક્ખવે, અયં કામસુખલ્લિકાનુયોગઞ્ચ અત્તકિલમથાનુયોગઞ્ચાતિ દ્વે અન્તે અનુપગતા, સસ્સતુચ્છેદન્તેહિ વા વિમુત્તા મજ્ઝિમા પટિપદાતિ વેદિતબ્બા.

અચેલકવગ્ગો છટ્ઠો.

૧૭-૧૮. પેય્યાલવગ્ગાદિવણ્ણના

૧૬૪-૧૮૪. સમનુઞ્ઞોતિ સમાનજ્ઝાસયો. રાગસ્સાતિ પઞ્ચકામગુણિકરાગસ્સ. અભિઞ્ઞાયાતિ અભિજાનનત્થં. સુઞ્ઞતો સમાધીતિઆદીહિ તીહિપિ સમાધીહિ વિપસ્સનાવ કથિતા. વિપસ્સના હિ નિચ્ચાભિનિવેસ-નિચ્ચનિમિત્ત-નિચ્ચપણિધિઆદીનં અભાવા ઇમાનિ નામાનિ લભતિ. પરિઞ્ઞાયાતિ પરિજાનનત્થં. સેસપદેસુપિ એસેવ નયોતિ.

પેય્યાલવગ્ગાદિ નિટ્ઠિતા.

મનોરથપૂરણિયા અઙ્ગુત્તરનિકાય-અટ્ઠકથાય

તિકનિપાતસ્સ સંવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ.

અઙ્ગુત્તરનિકાયે

ચતુક્કનિપાત-અટ્ઠકથા

૧. પઠમપણ્ણાસકં

૧. ભણ્ડગામવગ્ગો

૧. અનુબુદ્ધસુત્તવણ્ણના

૧. ચતુક્કનિપાતસ્સ પઠમે અનનુબોધાતિ અબુજ્ઝનેન અજાનનેન. અપ્પટિવેધાતિ અપ્પટિવિજ્ઝનેન અપચ્ચક્ખકિરિયાય. દીઘમદ્ધાનન્તિ ચિરકાલં. સન્ધાવિતન્તિ ભવતો ભવં ગમનવસેન સન્ધાવિતં. સંસરિતન્તિ પુનપ્પુનં ગમનાગમનવસેન સંસરિતં. મમઞ્ચેવ તુમ્હાકઞ્ચાતિ મયા ચ તુમ્હેહિ ચ. અથ વા સન્ધાવિતં સંસરિતન્તિ સન્ધાવનં સંસરણં મમઞ્ચેવ તુમ્હાકઞ્ચ અહોસીતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અરિયસ્સાતિ નિદ્દોસસ્સ. સીલં સમાધિ પઞ્ઞાતિ ઇમે પન તયો ધમ્મા મગ્ગફલસમ્પયુત્તાવ વેદિતબ્બા, વિમુત્તિનામેન ફલમેવ નિદ્દિટ્ઠં. ભવતણ્હાતિ ભવેસુ તણ્હા. ભવનેત્તીતિ ભવરજ્જુ. તણ્હાય એવ એતં નામં. તાય હિ સત્તા ગોણા વિય ગીવાય બન્ધિત્વા તં તં ભવં નીયન્તિ, તસ્મા ભવનેત્તીતિ વુચ્ચતિ.

અનુત્તરાતિ લોકુત્તરા. દુક્ખસ્સન્તકરોતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તકરો. ચક્ખુમાતિ પઞ્ચહિ ચક્ખૂહિ ચક્ખુમા. પરિનિબ્બુતોતિ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બુતો. ઇદમસ્સ બોધિમણ્ડે પઠમપરિનિબ્બાનં, પચ્છા પન યમકસાલાનમન્તરે અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બુતોતિ યથાનુસન્ધિના દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

૨. પપતિતસુત્તવણ્ણના

૨. દુતિયે પપતિતોતિ પતિતો ચુતો. અપ્પપતિતોતિ અપતિતો પતિટ્ઠિતો. તત્થ લોકિયમહાજનો પતિતોયેવ નામ, સોતાપન્નાદયો કિલેસુપ્પત્તિક્ખણે પતિતા નામ, ખીણાસવો એકન્તપતિટ્ઠિતો નામ.

ચુતા પતન્તીતિ યે ચુતા, તે પતન્તિ નામ. પતિતાતિ યે પતિતા, તે ચુતા નામ. ચુતત્તા પતિતા, પતિતત્તા ચુતાતિ અત્થો. ગિદ્ધાતિ રાગરત્તા. પુનરાગતાતિ પુન જાતિં પુન જરં પુન બ્યાધિં પુન મરણં આગતા નામ હોન્તિ. કતં કિચ્ચન્તિ ચતૂહિ મગ્ગેહિ કત્તબ્બકિચ્ચં કતં. રતં રમ્મન્તિ રમિતબ્બયુત્તકે ગુણજાતે રમિતં. સુખેનાન્વાગતં સુખન્તિ સુખેન સુખં અનુઆગતં સમ્પત્તં. માનુસકસુખેન દિબ્બસુખં, ઝાનસુખેન વિપસ્સનાસુખં, વિપસ્સનાસુખેન મગ્ગસુખં, મગ્ગસુખેન ફલસુખં, ફલસુખેન નિબ્બાનસુખં સમ્પત્તં અધિગતન્તિ અત્થો.

૩. પઠમખતસુત્તવણ્ણના

૩. તતિયં દુકનિપાતવણ્ણનાયં વુત્તમેવ. ગાથાસુ પન નિન્દિયન્તિ નિન્દિતબ્બયુત્તકં. નિન્દતીતિ ગરહતિ. પસંસિયોતિ પસંસિતબ્બયુત્તો. વિચિનાતિ મુખેન સો કલિન્તિ યો એવં પવત્તો, તેન મુખેન કલિં વિચિનાતિ નામ. કલિના તેન સુખં ન વિન્દતીતિ તેન ચ કલિના સુખં ન પટિલભતિ. સબ્બસ્સાપિ સહાપિ અત્તનાતિ સબ્બેનપિ સકેન ધનેન ચેવ અત્તના ચ સદ્ધિં યો પરાજયો, સો અપ્પમત્તકોવ કલીતિ અત્થો. યો સુગતેસૂતિ યો પન સમ્મગ્ગતેસુ પુગ્ગલેસુ ચિત્તં પદુસ્સેય્ય, અયં ચિત્તપદોસોવ તતો કલિતો મહન્તતરો કલિ. ઇદાનિ તસ્સ મહન્તતરભાવં દસ્સેન્તો સતં સહસ્સાનન્તિઆદિમાહ. તત્થ સતં સહસ્સાનન્તિ નિરબ્બુદગણનાય સતસહસ્સં. છત્તિંસતીતિ અપરાનિ ચ છત્તિંસતિ નિરબ્બુદાનિ. પઞ્ચ ચાતિ અબ્બુદગણનાય ચ પઞ્ચ અબ્બુદાનિ. યમરિયગરહીતિ યં અરિયે ગરહન્તો નિરયં ઉપપજ્જતિ, તત્થ એત્તકં આયુપ્પમાણન્તિ.

૪. દુતિયખતસુત્તવણ્ણના

૪. ચતુત્થે માતરિ પિતરિ ચાતિઆદીસુ મિત્તવિન્દકો માતરિ મિચ્છાપટિપન્નો નામ, અજાતસત્તુ પિતરિ મિચ્છાપટિપન્નો નામ, દેવદત્તો તથાગતે મિચ્છાપટિપન્નો નામ, કોકાલિકો તથાગતસાવકે મિચ્છાપટિપન્નો નામ. બહુઞ્ચાતિ બહુકમેવ. પસવતીતિ પટિલભતિ. તાયાતિ તાય મિચ્છાપટિપત્તિસઙ્ખાતાય અધમ્મચરિયાય. પેચ્ચાતિ ઇતો ગન્ત્વા. અપાયં ગચ્છતીતિ નિરયાદીસુ અઞ્ઞતરસ્મિં નિબ્બત્તતિ. સુક્કપક્ખેપિ એસેવ નયો.

૫. અનુસોતસુત્તવણ્ણના

૫. પઞ્ચમે અનુસોતં ગચ્છતીતિ અનુસોતગામી. કિલેસસોતસ્સ પચ્ચનીકપટિપત્તિયા પટિસોતં ગચ્છતીતિ પટિસોતગામી. ઠિતત્તોતિ ઠિતસભાવો. તિણ્ણોતિ ઓઘં તરિત્વા ઠિતો. પારઙ્ગતોતિ પરતીરં ગતો. થલે તિટ્ઠતીતિ નિબ્બાનથલે તિટ્ઠતિ. બ્રાહ્મણોતિ સેટ્ઠો નિદ્દોસો. ઇધાતિ ઇમસ્મિં લોકે. કામે ચ પટિસેવતીતિ કિલેસકામેહિ વત્થુકામે પટિસેવતિ. પાપઞ્ચ કમ્મં કરોતીતિ પાપઞ્ચ પાણાતિપાતાદિકમ્મં કરોતિ. પાપઞ્ચ કમ્મં ન કરોતીતિ પઞ્ચવેરકમ્મં ન કરોતિ. અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, ઠિતત્તોતિ અયં અનાગામી પુગ્ગલો તસ્મા લોકા પુન પટિસન્ધિવસેન અનાગમનતો ઠિતત્તો નામ.

તણ્હાધિપન્નાતિ તણ્હાય અધિપન્ના અજ્ઝોત્થટા, તણ્હં વા અધિપન્ના અજ્ઝોગાળ્હા. પરિપુણ્ણસેખોતિ સિક્ખાપારિપૂરિયા ઠિતો. અપરિહાનધમ્મોતિ અપરિહીનસભાવો. ચેતોવસિપ્પત્તોતિ ચિત્તવસીભાવં પત્તો. એવરૂપો ખીણાસવો હોતિ, ઇધ પન અનાગામી કથિતો. સમાહિતિન્દ્રિયોતિ સમાહિતછળિન્દ્રિયો. પરોપરાતિ પરોવરા ઉત્તમલામકા, કુસલાકુસલાતિ અત્થો. સમેચ્ચાતિ ઞાણેન સમાગન્ત્વા. વિધૂપિતાતિ વિદ્ધંસિતા ઝાપિતા વા. વુસિતબ્રહ્મચરિયોતિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં વસિત્વા ઠિતો. લોકન્તગૂતિ તિવિધસ્સાપિ લોકસ્સ અન્તં ગતો. પારગતોતિ છહાકારેહિ પારગતો. ઇધ ખીણાસવોવ કથિતો. ઇતિ સુત્તેપિ ગાથાસુપિ વટ્ટવિવટ્ટમેવ કથિતં.

૬. અપ્પસ્સુતસુત્તવણ્ણના

૬. છટ્ઠે અનુપપન્નોતિ અનુપાગતો. સુત્તન્તિઆદીસુ ઉભતોવિભઙ્ગનિદ્દેસખન્ધકપરિવારસુત્તનિપાતમઙ્ગલસુત્તરતનસુત્ત- નાળકસુત્તતુવટકસુત્તાનિ, અઞ્ઞમ્પિ ચ સુત્તનામકં તથાગતવચનં સુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સબ્બમ્પિ સગાથકં સુત્તં ગેય્યન્તિ વેદિતબ્બં, વિસેસેન સંયુત્તકે સકલોપિ સગાથાવગ્ગો. સકલમ્પિ અભિધમ્મપિટકં, નિગ્ગાથકસુત્તં, યઞ્ચ અઞ્ઞમ્પિ અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ અસઙ્ગહિતં બુદ્ધવચનં, તં વેય્યાકરણન્તિ વેદિતબ્બં. ધમ્મપદ-થેરગાથા-થેરિગાથા સુત્તનિપાતે નોસુત્તનામિકા સુદ્ધિકગાથા ચ ગાથાતિ વેદિતબ્બા. સોમનસ્સઞાણમયિકગાથાપટિસંયુત્તા દ્વેઅસીતિ સુત્તન્તા ઉદાનન્તિ વેદિતબ્બા. ‘‘વુત્તઞ્હેતં ભગવતા’’તિઆદિનયપ્પવત્તા દસુત્તરસતસુત્તન્તા ઇતિવુત્તકન્તિ વેદિતબ્બા. અપણ્ણકજાતકાદીનિ પઞ્ઞાસાધિકાનિ પઞ્ચ જાતકસતાનિ જાતકન્તિ વેદિતબ્બાનિ. ‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, અચ્છરિયા અબ્ભુતા ધમ્મા આનન્દે’’તિઆદિનયપ્પવત્તા સબ્બેપિ અચ્છરિયઅબ્ભુતધમ્મપટિસંયુત્તા સુત્તન્તા અબ્ભુતધમ્મન્તિ વેદિતબ્બા. ચૂળવેદલ્લમહાવેદલ્લસમ્માદિટ્ઠિસક્કપઞ્હસઙ્ખારભાજનિયમહાપુણ્ણમસુત્તાદયો સબ્બેપિ વેદઞ્ચ તુટ્ઠિઞ્ચ લદ્ધા લદ્ધા પુચ્છિતા સુત્તન્તા વેદલ્લન્તિ વેદિતબ્બા. ન અત્થમઞ્ઞાય ન ધમ્મમઞ્ઞાયાતિ અટ્ઠકથઞ્ચ પાળિઞ્ચ અજાનિત્વા. ધમ્માનુધમ્મપ્પટિપન્નોતિ નવલોકુત્તરધમ્મસ્સ અનુરૂપધમ્મં સહસીલં પુબ્બભાગપટિપદં ન પટિપન્નો હોતિ. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બવારેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. પઠમવારે પનેત્થ અપ્પસ્સુતદુસ્સીલો કથિતો, દુતિયે અપ્પસ્સુતખીણાસવો, તતિયે બહુસ્સુતદુસ્સીલો, ચતુત્થે બહુસ્સુતખીણાસવો.

સીલેસુ અસમાહિતોતિ સીલેસુ અપરિપૂરકારી. સીલતો ચ સુતેન ચાતિ સીલભાગેન ચ સુતભાગેન ચ ‘‘અયં દુસ્સીલો અપ્પસ્સુતો’’તિ એવં તં ગરહન્તીતિ અત્થો. તસ્સ સમ્પજ્જતે સુતન્તિ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ યસ્મા તેન સુતેન સુતકિચ્ચં કતં, તસ્મા તસ્સ સુતં સમ્પજ્જતિ નામ. નાસ્સ સમ્પજ્જતેતિ સુતકિચ્ચસ્સ અકતત્તા ન સમ્પજ્જતિ. ધમ્મધરન્તિ સુતધમ્માનં આધારભૂતં. સપ્પઞ્ઞન્તિ સુપઞ્ઞં. નેક્ખં જમ્બોનદસ્સેવાતિ જમ્બુનદં વુચ્ચતિ જાતિસુવણ્ણં, તસ્સ જમ્બુનદસ્સ નેક્ખં વિય, પઞ્ચસુવણ્ણપરિમાણં સુવણ્ણઘટિકં વિયાતિ અત્થો.

૭. સોભનસુત્તવણ્ણના

૭. સત્તમે વિયત્તાતિ પઞ્ઞાવેય્યત્તિયેન સમન્નાગતા. વિનીતાતિ વિનયં ઉપેતા સુવિનીતા. વિસારદાતિ વેસારજ્જેન સોમનસ્સસહગતેન ઞાણેન સમન્નાગતા. ધમ્મધરાતિ સુતધમ્માનં આધારભૂતા. ભિક્ખુ ચ સીલસમ્પન્નોતિ ગાથાય કિઞ્ચાપિ એકેકસ્સેવ એકેકો ગુણો કથિતો, સબ્બેસં પન સબ્બેપિ વટ્ટન્તીતિ.

૮. વેસારજ્જસુત્તવણ્ણના

૮. અટ્ઠમે વેસારજ્જાનીતિ એત્થ સારજ્જપટિપક્ખો વેસારજ્જં, ચતૂસુ ઠાનેસુ સારજ્જાભાવં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ ઉપ્પન્નસોમનસ્સમયઞાણસ્સેતં નામં. આસભં ઠાનન્તિ સેટ્ઠટ્ઠાનં ઉત્તમટ્ઠાનં. આસભા વા પુબ્બબુદ્ધા, તેસં ઠાનન્તિ અત્થો. અપિચ ગવસતજેટ્ઠકો ઉસભો, ગવસહસ્સજેટ્ઠકો વસભો. વજસતજેટ્ઠકો વા ઉસભો, વજસહસ્સજેટ્ઠકો વસભો, સબ્બગવસેટ્ઠો સબ્બપરિસ્સયસહો સેતો પાસાદિકો મહાભારવહો અસનિસતસદ્દેહિપિ અસમ્પકમ્પિયો નિસભો, સો ઇધ ઉસભોતિ અધિપ્પેતો. ઇદમ્પિ હિ તસ્સ પરિયાયવચનં. ઉસભસ્સ ઇદન્તિ આસભં. ઠાનન્તિ ચતૂહિ પાદેહિ પથવિં ઉપ્પીળેત્વા વવત્થાનં. ઇદં પન આસભં વિયાતિ આસભં. યથેવ હિ નિસભસઙ્ખાતો ઉસભો ચતૂહિ પાદેહિ પથવિં ઉપ્પીળેત્વા અચલટ્ઠાનેન તિટ્ઠતિ, એવં તથાગતોપિ ચતૂહિ વેસારજ્જપાદેહિ અટ્ઠપરિસપથવિં ઉપ્પીળેત્વા સદેવકે લોકે કેનચિ પચ્ચત્થિકેન પચ્ચામિત્તેન અકમ્પિયો અચલટ્ઠાનેન તિટ્ઠતિ. એવં તિટ્ઠમાનોવ તં આસભં ઠાનં પટિજાનાતિ ઉપગચ્છતિ ન પચ્ચક્ખાતિ, અત્તનિ આરોપેતિ. તેન વુત્તં ‘‘આસભં ઠાનં પટિજાનાતી’’તિ.

પરિસાસૂતિ અટ્ઠસુ પરિસાસુ. સીહનાદં નદતીતિ સેટ્ઠનાદં અભીતનાદં નદતિ, સીહનાદસદિસં વા નાદં નદતિ. અયમત્થો સીહનાદસુત્તેન દસ્સેતબ્બો. યથા વા સીહો સહનતો ચ હનનતો ચ સીહોતિ વુચ્ચતિ, એવં તથાગતો લોકધમ્માનં સહનતો પરપ્પવાદાનઞ્ચ હનનતો સીહોતિ વુચ્ચતિ. એવં વુત્તસ્સ સીહસ્સ નાદં સીહનાદં. તત્થ યથા સીહો સીહબલેન સમન્નાગતો સબ્બત્થ વિસારદો વિગતલોમહંસો સીહનાદં નદતિ, એવં તથાગતસીહોપિ તથાગતબલેહિ સમન્નાગતો અટ્ઠસુ પરિસાસુ વિસારદો વિગતલોમહંસો ‘‘ઇતિ રૂપ’’ન્તિઆદિના નયેન નાનાવિધદેસનાવિલાસસમ્પન્નં સીહનાદં નદતિ. તેન વુત્તં ‘‘પરિસાસુ સીહનાદં નદતી’’તિ.

બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતીતિ એત્થ બ્રહ્મન્તિ સેટ્ઠં ઉત્તમં વિસુદ્ધં. ચક્કસદ્દો પનાયં –

‘‘સમ્પત્તિયં લક્ખણે ચ, રથઙ્ગે ઇરિયાપથે;

દાને રતનધમ્મૂર-ચક્કાદીસુ ચ દિસ્સતિ;

ધમ્મચક્કે ઇધ મતો, તઞ્ચ દ્વેધા વિભાવયે’’.

‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, ચક્કાનિ, યેહિ સમન્નાગતાનં દેવમનુસ્સાન’’ન્તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૩૧) હિ અયં સમ્પત્તિયં દિસ્સતિ. ‘‘પાદતલેસુ ચક્કાનિ જાતાની’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૫) એત્થ લક્ખણે. ‘‘ચક્કંવ વહતો પદ’’ન્તિ (ધ. પ. ૧) એત્થ રથઙ્ગે. ‘‘ચતુચક્કં નવદ્વાર’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૯) એત્થ ઇરિયાપથે. ‘‘દદં ભુઞ્જ મા ચ પમાદો, ચક્કં વત્તય સબ્બપાણિન’’ન્તિ (જા. ૧.૭.૧૪૯) એત્થ દાને. ‘‘દિબ્બં ચક્કરતનં પાતુરહોસી’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૪૩; મ. નિ. ૩.૨૫૬) એત્થ રતનચક્કે. ‘‘મયા પવત્તિતં ચક્ક’’ન્તિ (સુ. નિ. ૫૬૨) એત્થ ધમ્મચક્કે. ‘‘ઇચ્છાહતસ્સ પોસસ્સ, ચક્કં ભમતિ મત્થકે’’તિ (જા. ૧.૧.૧૦૪; ૧.૫.૧૦૩) એત્થ ઉરચક્કે. ‘‘ખુરપરિયન્તેન ચેપિ ચક્કેના’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૬૬) એત્થ પહરણચક્કે. ‘‘અસનિવિચક્ક’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૬૧; સં. નિ. ૨.૧૬૨) એત્થ અસનિમણ્ડલે. ઇધ પનાયં ધમ્મચક્કે મતો.

તં પનેતં ધમ્મચક્કં દુવિધં હોતિ પટિવેધઞાણઞ્ચ દેસનાઞાણઞ્ચ. તત્થ પઞ્ઞાપભાવિતં અત્તનો અરિયફલાવહં પટિવેધઞાણં, કરુણાપભાવિતં સાવકાનં અરિયફલાવહં દેસનાઞાણં. તત્થ પટિવેધઞાણં ઉપ્પજ્જમાનં ઉપ્પન્નન્તિ દુવિધં. તઞ્હિ અભિનિક્ખમનતો યાવ અરહત્તમગ્ગા ઉપ્પજ્જમાનં, ફલક્ખણે ઉપ્પન્નં નામ. તુસિતભવનતો વા યાવ મહાબોધિપલ્લઙ્કે અરહત્તમગ્ગા ઉપ્પજ્જમાનં, ફલક્ખણે ઉપ્પન્નં નામ. દીપઙ્કરતો પટ્ઠાય વા યાવ બોધિપલ્લઙ્કે અરહત્તમગ્ગા ઉપ્પજ્જમાનં, ફલક્ખણે ઉપ્પન્નં નામ. દેસનાઞાણમ્પિ પવત્તમાનં પવત્તન્તિ દુવિધં. તઞ્હિ યાવ અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગા પવત્તમાનં, ફલક્ખણે પવત્તં નામ. તેસુ પટિવેધઞાણં લોકુત્તરં, દેસનાઞાણં લોકિયં. ઉભયમ્પિ પનેતં અઞ્ઞેહિ અસાધારણં, બુદ્ધાનંયેવ ઓરસઞાણં.

સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ તે પટિજાનતોતિ ‘‘અહં સમ્માસમ્બુદ્ધો, સબ્બે ધમ્મા મયા અભિસમ્બુદ્ધા’’તિ એવં પટિજાનતો તવ. અનભિસમ્બુદ્ધાતિ ઇમે નામ ધમ્મા તયા અનભિસમ્બુદ્ધા. તત્ર વતાતિ તેસુ ‘‘અનભિસમ્બુદ્ધા’’તિ એવં દસ્સિતધમ્મેસુ. સહધમ્મેનાતિ સહેતુના સકારણેન વચનેન. નિમિત્તમેતન્તિ એત્થ પુગ્ગલોપિ ધમ્મોપિ નિમિત્તન્તિ અધિપ્પેતો. તં પુગ્ગલં ન પસ્સામિ, યો મં પટિચોદેસ્સતિ. તં ધમ્મં ન પસ્સામિ, યં દસ્સેત્વા ‘‘અયં નામ ધમ્મો તયા અનભિસમ્બુદ્ધો’’તિ મં પટિચોદેસ્સતીતિ અયમેત્થ અત્થો. ખેમપ્પત્તોતિ ખેમં પત્તો. સેસપદદ્વયં ઇમસ્સેવ વેવચનં. સબ્બમ્પેતં વેસારજ્જઞાણમેવ સન્ધાય વુત્તં. દસબલસ્સ હિ ‘‘અયં નામ ધમ્મો તયા અનભિસમ્બુદ્ધો’’તિ ચોદકં પુગ્ગલં વા ચોદનાકારણં અનભિસમ્બુદ્ધધમ્મં વા અપસ્સતો ‘‘સભાવબુદ્ધોયેવ વત સમાનો અહં બુદ્ધોસ્મીતિ વદામી’’તિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ બલવતરં સોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ, તેન સમ્પયુત્તં ઞાણં વેસારજ્જં નામ. તં સન્ધાય ‘‘ખેમપ્પત્તો’’તિઆદિમાહ. એવં સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

અન્તરાયિકા ધમ્માતિ એત્થ પન અન્તરાયં કરોન્તીતિ અન્તરાયિકા. તે અત્થતો સઞ્ચિચ્ચ વીતિક્કન્તા સત્ત આપત્તિક્ખન્ધા. સઞ્ચિચ્ચ વીતિક્કન્તં હિ અન્તમસો દુક્કટદુબ્ભાસિતમ્પિ મગ્ગફલાનં અન્તરાયં કરોતિ. ઇધ પન મેથુનધમ્મો અધિપ્પેતો. મેથુનં સેવતો હિ યસ્સ કસ્સચિ નિસ્સંસયમેવ મગ્ગફલાનં અન્તરાયો હોતિ.

યસ્સ ખો પન તે અત્થાયાતિ રાગક્ખયાદીસુ યસ્સ અત્થાય. ધમ્મો દેસિતોતિ અસુભભાવનાદિધમ્મો કથિતો. તત્ર વત મન્તિ તસ્મિં અનિય્યાનિકધમ્મે મં. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

વાદપથાતિ વાદાયેવ. પુથૂતિ બહૂ. સિતાતિ ઉપનિબદ્ધા અભિસઙ્ખતા. અથ વા પુથુસ્સિતાતિ પુથુભાવં સિતા ઉપગતા, પુથૂહિ વા સિતાતિપિ પુથુસ્સિતા. યં નિસ્સિતાતિ એતરહિપિ યં વાદપથં નિસ્સિતા. ન તે ભવન્તીતિ તે વાદપથા ન ભવન્તિ ભિજ્જન્તિ વિનસ્સન્તિ. ધમ્મચક્કન્તિ દેસનાઞાણસ્સપિ પટિવેધઞાણસ્સપિ એતં નામં. તેસુ દેસનાઞાણં લોકિયં, પટિવેધઞાણં લોકુત્તરં. કેવલીતિ સકલગુણસમન્નાગતો. તાદિસન્તિ તથાવિધં.

૯. તણ્હુપ્પાદસુત્તવણ્ણના

૯. નવમે ઉપ્પજ્જતિ એતેસૂતિ ઉપ્પાદા. કા ઉપ્પજ્જતિ? તણ્હા. તણ્હાય ઉપ્પાદા તણ્હુપ્પાદા, તણ્હાવત્થૂનિ તણ્હાકારણાનીતિ અત્થો. ચીવરહેતૂતિ ‘‘કત્થ મનાપં ચીવરં લભિસ્સામી’’તિ ચીવરકારણા ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિભવાભવહેતૂતિ એત્થ ઇતીતિ નિદસ્સનત્થે નિપાતો. યથા ચીવરાદિહેતુ, એવં ભવાભવહેતુપીતિ અત્થો. ભવાભવોતિ ચેત્થ પણીતતરાનિ સપ્પિનવનીતાદીનિ અધિપ્પેતાનિ. સમ્પત્તિભવેસુ પણીતતરપણીતતમભવોતિપિ વદન્તિયેવ.

તણ્હાદુતિયોતિ અયઞ્હિ સત્તો અનમતગ્ગે સંસારવટ્ટે સંસરન્તો ન એકકોવ સંસરતિ, તણ્હં પન દુતિયિકં લભન્તોવ સંસરતિ. તેન વુત્તં ‘‘તણ્હાદુતિયો’’તિ. ઇત્થભાવઞ્ઞથાભાવન્તિ એત્થ ઇત્થભાવો નામ અયં અત્તભાવો, અઞ્ઞથાભાવો નામ અનાગતત્તભાવો. એવરૂપો વા અઞ્ઞોપિ અત્તભાવો ઇત્થભાવો નામ, ન એવરૂપો અઞ્ઞથાભાવો નામ. તં ઇત્થભાવઞ્ઞથાભાવં. સંસારન્તિ ખન્ધધાતુઆયતનાનં પટિપાટિં. નાતિવત્તતીતિ નાતિક્કમતિ. એવમાદીનવં ઞત્વાતિ એવં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નેસુ ખન્ધેસુ આદીનવં જાનિત્વા. તણ્હં દુક્ખસ્સ સમ્ભવન્તિ તણ્હં ચ ‘‘અયં વટ્ટદુક્ખસમ્ભૂતો સભાવો કારણ’’ન્તિ એવં જાનિત્વા. એત્તાવતા ઇમસ્સ ભિક્ખુનો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પત્તભાવો દસ્સિતો. ઇદાનિ તં ખીણાસવં થોમેન્તો વીતતણ્હોતિઆદિમાહ. તત્થ અનાદાનોતિ નિગ્ગહણો. સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજેતિ સતિસમ્પજઞ્ઞે વેપુલ્લપ્પત્તો ખીણાસવો ભિક્ખુ સતો સમ્પજાનો ચરેય્ય વિહરેય્યાતિ અત્થો. ઇતિ સુત્તન્તે વટ્ટં કથેત્વા ગાથાસુ વટ્ટવિવટ્ટં કથિતન્તિ.

૧૦. યોગસુત્તવણ્ણના

૧૦. દસમે વટ્ટસ્મિં યોજેન્તીતિ યોગા. કામયોગોતિઆદીસુ પઞ્ચકામગુણિકો રાગો કામયોગો. રૂપારૂપભવેસુ છન્દરાગો ભવયોગો, તથા ઝાનનિકન્તિ. સસ્સતદિટ્ઠિસહગતો ચ રાગો દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો ચ દિટ્ઠિયોગો. ચતૂસુ સચ્ચેસુ અઞ્ઞાણં અવિજ્જાયોગો. કામેસુ વા યોજેતીતિ કામયોગો. ભવેસુ યોજેતીતિ ભવયોગો. દિટ્ઠીસુ યોજેતીતિ દિટ્ઠિયોગો. અવિજ્જાય યોજેતીતિ અવિજ્જાયોગોતિ હેટ્ઠા વુત્તધમ્માનંયેવેતં અધિવચનં.

ઇદાનિ તે વિત્થારેત્વા દસ્સેન્તો કતમો ચ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ સમુદયન્તિ ઉપ્પત્તિં. અત્થઙ્ગમન્તિ ભેદં. અસ્સાદન્તિ મધુરભાવં. આદીનવન્તિ અમધુરભાવં દોસં. નિસ્સરણન્તિ નિસ્સટભાવં. કામેસૂતિ વત્થુકામેસુ. કામરાગોતિ કામે આરબ્ભ ઉપ્પન્નરાગો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. અનુસેતીતિ નિબ્બત્તતિ. અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, કામયોગોતિ, ભિક્ખવે, ઇદં કામેસુ યોજનકારણં બન્ધનકારણં વુચ્ચતીતિ એવં સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

ફસ્સાયતનાનન્તિ ચક્ખાદીનં ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિકારણાનં. અવિજ્જા અઞ્ઞાણન્તિ ઞાણપટિપક્ખભાવેન અઞ્ઞાણસઙ્ખાતા અવિજ્જા. ઇતિ કામયોગોતિ એત્થ ઇતિ સદ્દો ચતૂહિપિ યોગેહિ સદ્ધિં યોજેતબ્બો ‘‘એવં કામયોગો, એવં ભવયોગો’’તિ. સંયુત્તોતિ પરિવારિતો. પાપકેહીતિ લામકેહિ. અકુસલેહીતિ અકોસલ્લસમ્ભૂતેહિ. સંકિલેસિકેહીતિ સંકિલેસનકેહિ, પસન્નસ્સ ચિત્તસ્સ પસન્નભાવદૂસકેહીતિ અત્થો. પોનોબ્ભવિકેહીતિ પુનબ્ભવનિબ્બત્તકેહિ. સદરેહીતિ સદરથેહિ. દુક્ખવિપાકેહીતિ વિપાકકાલે દુક્ખુપ્પાદકેહિ. આયતિં જાતિજરામરણિકેહીતિ અનાગતે પુનપ્પુનં જાતિજરામરણનિબ્બત્તકેહિ. તસ્મા અયોગક્ખેમીતિ વુચ્ચતીતિ યસ્મા અપ્પહીનયોગો પુગ્ગલો એતેહિ ધમ્મેહિ સમ્પયુત્તો હોતિ, તસ્મા ચતૂહિ યોગેહિ ખેમં નિબ્બાનં અનધિગતત્તા ન યોગક્ખેમીતિ વુચ્ચતિ.

વિસંયોગોતિ વિસંયોજનકારણાનિ. કામયોગવિસંયોગોતિ કામયોગતો વિસંયોજનકારણં. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ અસુભજ્ઝાનં કામયોગવિસંયોગો, તં પાદકં કત્વા અધિગતો અનાગામિમગ્ગો એકન્તેનેવ કામયોગવિસંયોગો નામ. અરહત્તમગ્ગો ભવયોગવિસંયોગો નામ, સોતાપત્તિમગ્ગો દિટ્ઠિયોગવિસંયોગો નામ, અરહત્તમગ્ગો અવિજ્જાયોગવિસંયોગો નામ. ઇદાનિ તે વિત્થારવસેન દસ્સેન્તો કતમો ચ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તસ્સત્થો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

ભવયોગેન ચૂભયન્તિ ભવયોગેન ચ સંયુત્તા, કિઞ્ચિ ભિય્યો ઉભયેનાપિ સમ્પયુત્તા, યેન કેનચિ યોગેન સમન્નાગતાતિ અત્થો. પુરક્ખતાતિ પુરતો કતા, પરિવારિતા વા. કામે પરિઞ્ઞાયાતિ દુવિધેપિ કામે પરિજાનિત્વા. ભવયોગઞ્ચ સબ્બસોતિ ભવયોગઞ્ચ સબ્બમેવ પરિજાનિત્વા. સમૂહચ્ચાતિ સમૂહનિત્વા. વિરાજયન્તિ વિરાજેન્તો, વિરાજેત્વા વા. ‘‘વિરાજેન્તો’’તિ હિ વુત્તે મગ્ગો કથિતો હોતિ, ‘‘વિરાજેત્વા’’તિ વુત્તે ફલં. મુનીતિ ખીણાસવમુનિ. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તેપિ ગાથાસુપિ વટ્ટવિવટ્ટમેવ કથિતન્તિ.

ભણ્ડગામવગ્ગો પઠમો.

૨. ચરવગ્ગો

૧. ચરસુત્તવણ્ણના

૧૧. દુતિયસ્સ પઠમે અધિવાસેતીતિ ચિત્તં અધિરોપેત્વા વાસેતિ. નપ્પજહતીતિ ન પરિચ્ચજતિ. ન વિનોદેતીતિ ન નીહરતિ. ન બ્યન્તીકરોતીતિ ન વિગતન્તં પરિચ્છિન્નપરિવટુમં કરોતિ. ન અનભાવં ગમેતીતિ ન અનુઅભાવં અવડ્ઢિં વિનાસં ગમેતિ. ચરમ્પીતિ ચરન્તોપિ. અનાતાપીતિ નિબ્બીરિયો. અનોત્તાપીતિ ઉપવાદભયરહિતો. સતતન્તિ નિચ્ચં. સમિતન્તિ નિરન્તરં. એવં સબ્બત્થ અત્થં ઞત્વા સુક્કપક્ખે વુત્તવિપરિયાયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

ગાથાસુ ગેહનિસ્સિતન્તિ કિલેસનિસ્સિતં. મોહનેય્યેસૂતિ મોહજનકેસુ આરમ્મણેસુ. અભબ્બોતિ અભાજનભૂતો. ફુટ્ઠું સમ્બોધિમુત્તમન્તિ અરહત્તમગ્ગસઙ્ખાતં ઉત્તમઞાણં ફુસિતું.

૨. સીલસુત્તવણ્ણના

૧૨. દુતિયે સમ્પન્નસીલાતિ પરિપુણ્ણસીલા. સમ્પન્નપાતિમોક્ખાતિ પરિપુણ્ણપાતિમોક્ખા. પાતિમોક્ખસંવરસંવુતાતિ પાતિમોક્ખસંવરસીલેન સંવુતા પિહિતા ઉપેતા હુત્વા વિહરથ. આચારગોચરસમ્પન્નાતિ આચારેન ચ ગોચરેન ચ સમ્પન્ના સમુપાગતા ભવથ. અણુમત્તેસુ વજ્જેસૂતિ અણુપ્પમાણેસુ દોસેસુ. ભયદસ્સાવિનોતિ તાનિ અણુમત્તાનિ વજ્જાનિ ભયતો દસ્સનસીલા. સમાદાય સિક્ખથ સિક્ખાપદેસૂતિ સબ્બસિક્ખાકોટ્ઠાસેસુ સમાદાતબ્બં સમાદાય ગહેત્વા સિક્ખથ. ‘‘સમ્પન્નસીલાનં…પે… સિક્ખાપદેસૂ’’તિ એત્તકેન ધમ્મક્ખાનેન સિક્ખત્તયે સમાદાપેત્વા ચેવ પટિલદ્ધગુણેસુ ચ વણ્ણં કથેત્વા ઇદાનિ ઉત્તરિ કાતબ્બં દસ્સેન્તો કિમસ્સાતિઆદિમાહ. તત્થ કિમસ્સાતિ કિં ભવેય્ય.

યતં ચરેતિ યથા ચરન્તો યતો હોતિ સંયતો, એવં ચરેય્ય. એસ નયો સબ્બત્થ. અચ્છેતિ નિસીદેય્ય. યતમેનં પસારયેતિ યં અઙ્ગપચ્ચઙ્ગં પસારેય્ય, તં યતં સંયતમેવ કત્વા પસારેય્ય. ઉદ્ધન્તિ ઉપરિ. તિરિયન્તિ મજ્ઝં. અપાચીનન્તિ અધો. એત્તાવતા અતીતા પચ્ચુપ્પન્ના અનાગતા ચ પઞ્ચક્ખન્ધા કથિતા. યાવતાતિ પરિચ્છેદવચનં. જગતો ગતીતિ લોકસ્સ નિપ્ફત્તિ. સમવેક્ખિતા ચ ધમ્માનં, ખન્ધાનં ઉદયબ્બયન્તિ એતેસં સબ્બલોકે અતીતાદિભેદાનં પઞ્ચક્ખન્ધધમ્માનં ઉદયઞ્ચ વયઞ્ચ સમવેક્ખિતા. ‘‘પઞ્ચક્ખન્ધાનં ઉદયં પસ્સન્તો પઞ્ચવીસતિ લક્ખણાનિ પસ્સતિ, વયં પસ્સન્તો પઞ્ચવીસતિ લક્ખણાનિ પસ્સતી’’તિ વુત્તેહિ સમપઞ્ઞાસાય લક્ખણેહિ સમ્મા અવેક્ખિતા હોતિ. ચેતોસમથસામીચિન્તિ ચિત્તસમથસ્સ અનુચ્છવિકં પટિપદં. સિક્ખમાનન્તિ પટિપજ્જમાનં, પૂરયમાનન્તિ અત્થો. પહિતત્તોતિ પેસિતત્તો. આહૂતિ કથયન્તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. ઇમસ્મિં પન સુત્તે સીલં મિસ્સકં કથેત્વા ગાથાસુ ખીણાસવો કથિતો.

૩. પધાનસુત્તવણ્ણના

૧૩. તતિયે સમ્મપ્પધાનાનીતિ સુન્દરપધાનાનિ ઉત્તમવીરિયાનિ. સમ્મપ્પધાનાતિ પરિપુણ્ણવીરિયા. મારધેય્યાભિભૂતાતિ તેભૂમકવટ્ટસઙ્ખાતં મારધેય્યં અભિભવિત્વા સમતિક્કમિત્વા ઠિતા. તે અસિતાતિ તે ખીણાસવા અનિસ્સિતા નામ. જાતિમરણભયસ્સાતિ જાતિઞ્ચ મરણઞ્ચ પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જનકભયસ્સ, જાતિમરણસઙ્ખાતસ્સેવ વા ભયસ્સ. પારગૂતિ પારઙ્ગતા. તે તુસિતાતિ તે ખીણાસવા તુટ્ઠા નામ. જેત્વા મારં સવાહિનિન્તિ સસેનકં મારં જિનિત્વા ઠિતા. તે અનેજાતિ તે ખીણાસવા તણ્હાસઙ્ખાતાય એજાય અનેજા નિચ્ચલા નામ. નમુચિબલન્તિ મારબલં. ઉપાતિવત્તાતિ અતિક્કન્તા. તે સુખિતાતિ તે ખીણાસવા લોકુત્તરસુખેન સુખિતા નામ. તેનેવાહ –

‘‘સુખિતા વત અરહન્તો, તણ્હા નેસં ન વિજ્જતિ;

અસ્મિમાનો સમુચ્છિન્નો, મોહજાલં પદાલિત’’ન્તિ. (સં. નિ. ૩.૭૬);

૪. સંવરસુત્તવણ્ણના

૧૪. ચતુત્થે પધાનાનીતિ વીરિયાનિ. સંવરપ્પધાનન્તિ ચક્ખાદીનિ સંવરન્તસ્સ ઉપ્પન્નવીરિયં. પહાનપ્પધાનન્તિ કામવિતક્કાદયો પજહન્તસ્સ ઉપ્પન્નવીરિયં. ભાવનાપ્પધાનન્તિ સમ્બોજ્ઝઙ્ગે ભાવેન્તસ્સ ઉપ્પન્નવીરિયં. અનુરક્ખણાપ્પધાનન્તિ સમાધિનિમિત્તં અનુરક્ખન્તસ્સ ઉપ્પન્નવીરિયં.

વિવેકનિસ્સિતન્તિઆદીસુ વિવેકો, વિરાગો, નિરોધોતિ તીણિપિ નિબ્બાનસ્સ નામાનિ. નિબ્બાનં હિ ઉપધિવિવેકત્તા વિવેકો, તં આગમ્મ રાગાદયો વિરજ્જન્તીતિ વિરાગો, નિરુજ્ઝન્તીતિ નિરોધો. તસ્મા વિવેકનિસ્સિતન્તિઆદીસુ આરમ્મણવસેન વા અધિગન્તબ્બવસેન વા નિબ્બાનનિસ્સિતન્તિ અત્થો.

વોસ્સગ્ગપરિણામિન્તિ એત્થ દ્વે વોસ્સગ્ગા – પરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગો ચ પક્ખન્દનવોસ્સગ્ગો ચ. તત્થ વિપસ્સના તદઙ્ગવસેન કિલેસે ચ ખન્ધે ચ રાગં પરિચ્ચજતીતિ પરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગો. મગ્ગો આરમ્મણવસેન નિબ્બાનં પક્ખન્દતીતિ પક્ખન્દનવોસ્સગ્ગો. તસ્મા વોસ્સગ્ગપરિણામિન્તિ યથા ભાવિયમાનો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો વોસ્સગ્ગત્થાય પરિણમતિ, વિપસ્સનાભાવઞ્ચ મગ્ગભાવઞ્ચ પાપુણાતિ, એવં તં ભાવેતીતિ અયમેત્થ અત્થો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. ભદ્દકન્તિ લદ્ધકં. સમાધિનિમિત્તં વુચ્ચતિ અટ્ઠિકસઞ્ઞાદિવસેન અધિગતો સમાધિયેવ. અનુરક્ખતીતિ સમાધિપારિપન્થિકધમ્મે રાગદોસમોહે સોધેન્તો રક્ખતિ. એત્થ ચ અટ્ઠિકસઞ્ઞાદિકા પઞ્ચેવ સઞ્ઞા વુત્તા, ઇમસ્મિં પન ઠાને દસપિ અસુભાનિ વિત્થારેત્વા કથેતબ્બાનિ. તેસં વિત્થારો વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૦૨ આદયો) વુત્તોયેવ. ગાથાય સંવરાદિનિપ્ફાદકં વીરિયમેવ વુત્તં. ખયં દુક્ખસ્સ પાપુણેતિ દુક્ખક્ખયસઙ્ખાતં અરહત્તં પાપુણેય્યાતિ.

૫. પઞ્ઞત્તિસુત્તવણ્ણના

૧૫. પઞ્ચમે અગ્ગપઞ્ઞત્તિયોતિ ઉત્તમપઞ્ઞત્તિયો. અત્તભાવીનન્તિ અત્તભાવવન્તાનં. યદિદં રાહુ અસુરિન્દોતિ યો એસ રાહુ અસુરિન્દો અયં અગ્ગોતિ. એત્થ રાહુ કિર અસુરિન્દો ચત્તારિ યોજનસહસ્સાનિ અટ્ઠ ચ યોજનસતાનિ ઉચ્ચો, બાહન્તરમસ્સ દ્વાદસયોજનસતાનિ, હત્થતલપાદતલાનં પુથુલતા તીણિ યોજનસતાનિ. અઙ્ગુલિપબ્બાનિ પણ્ણાસ યોજનાનિ, ભમુકન્તરં પણ્ણાસયોજનં, નલાટં તિયોજનસતં, સીસં નવયોજનસતં. કામભોગીનં યદિદં રાજા મન્ધાતાતિ યો એસ રાજા મન્ધાતા નામ, અયં દિબ્બેપિ માનુસકેપિ કામે પરિભુઞ્જનકાનં સત્તાનં અગ્ગો નામ. એસ હિ અસઙ્ખેય્યાયુકેસુ મનુસ્સેસુ નિબ્બત્તિત્વા ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણે હિરઞ્ઞવસ્સં વસ્સાપેન્તો માનુસકે કામે દીઘરત્તં પરિભુઞ્જિ. દેવલોકે પન યાવ છત્તિંસાય ઇન્દાનં આયુપ્પમાણં, તાવ પણીતે કામે પરિભુઞ્જીતિ કામભોગીનં અગ્ગો નામ જાતો. આધિપતેય્યાનન્તિ અધિપતિટ્ઠાનં જેટ્ઠકટ્ઠાનં કરોન્તાનં. તથાગતો અગ્ગમક્ખાયતીતિ લોકિયલોકુત્તરેહિ ગુણેહિ તથાગતો અગ્ગો સેટ્ઠો ઉત્તમો અક્ખાયતિ.

ઇદ્ધિયા યસસા જલન્તિ દિબ્બસમ્પત્તિસમિદ્ધિયા ચ પરિવારસઙ્ખાતેન યસસા ચ જલન્તાનં. ઉદ્ધં તિરિયં અપાચીનન્તિ ઉપરિ ચ મજ્ઝે ચ હેટ્ઠા ચ. યાવતા જગતો ગતીતિ યત્તકા લોકનિપ્ફત્તિ.

૬. સોખુમ્મસુત્તવણ્ણના

૧૬. છટ્ઠે સોખુમ્માનીતિ સુખુમલક્ખણપટિવિજ્ઝનકાનિ ઞાણાનિ. રૂપસોખુમ્મેન સમન્નાગતો હોતીતિ રૂપે સણ્હસુખુમલક્ખણપરિગ્ગાહકેન ઞાણેન સમન્નાગતો હોતિ. પરમેનાતિ ઉત્તમેન. તેન ચ રૂપસોખુમ્મેનાતિ તેન યાવ અનુલોમભાવં પત્તેન સુખુમલક્ખણપરિગ્ગાહકઞાણેન. ન સમનુપસ્સતીતિ નત્થિભાવેનેવ ન પસ્સતિ. ન પત્થેતીતિ નત્થિભાવેનેવ ન પત્થેતિ. વેદનાસોખુમ્માદીસુપિ એસેવ નયો.

રૂપસોખુમ્મતં ઞત્વાતિ રૂપક્ખન્ધસ્સ સણ્હસુખુમલક્ખણપરિગ્ગાહકેન ઞાણેન સુખુમતં જાનિત્વા. વેદનાનઞ્ચ સમ્ભવન્તિ વેદનાક્ખન્ધસ્સ ચ પભવં જાનિત્વા. સઞ્ઞા યતો સમુદેતીતિ યસ્મા કારણા સઞ્ઞાક્ખન્ધો સમુદેતિ નિબ્બત્તતિ, તઞ્ચ જાનિત્વા. અત્થં ગચ્છતિ યત્થ ચાતિ યસ્મિં ઠાને નિરુજ્ઝતિ, તઞ્ચ જાનિત્વા. સઙ્ખારે પરતો ઞત્વાતિ સઙ્ખારક્ખન્ધં અનિચ્ચતાય લુજ્જનભાવેન પરતો જાનિત્વા. ઇમિના હિ પદેન અનિચ્ચાનુપસ્સના કથિતા. દુક્ખતો નો ચ અત્તતોતિ ઇમિના દુક્ખાનત્તાનુપસ્સના. સન્તોતિ કિલેસસન્તતાય સન્તો. સન્તિપદે રતોતિ નિબ્બાને રતો. ઇતિ સુત્તન્તે ચતૂસુ ઠાનેસુ વિપસ્સનાવ કથિતા, ગાથાસુ લોકુત્તરધમ્મોપીતિ.

૭. પઠમઅગતિસુત્તવણ્ણના

૧૭-૧૯. સત્તમે અગતિગમનાનીતિ નગતિગમનાનિ. છન્દાગતિં ગચ્છતીતિ છન્દેન અગતિં ગચ્છતિ, અકત્તબ્બં કરોતિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. છન્દા દોસા ભયા મોહાતિ છન્દેન, દોસેન, ભયેન, મોહેન. અતિવત્તતીતિ અતિક્કમતિ. અટ્ઠમં ઉત્તાનમેવ. નવમે તથાબુજ્ઝનકાનં વસેન દ્વીહિપિ નયેહિ કથિતં.

૧૦. ભત્તુદ્દેસકસુત્તવણ્ણના

૨૦. દસમે ભત્તુદ્દેસકોતિ સલાકભત્તાદીનં ઉદ્દેસકો. કામેસુ અસંયતાતિ વત્થુકામેસુ કિલેસકામેહિ અસંયતા. પરિસાકસટો ચ પનેસ વુચ્ચતીતિ અયઞ્ચ પન સો એવરૂપા પરિસાકચવરો નામ વુચ્ચતીતિ અત્થો. સમણેનાતિ બુદ્ધસમણેન. પરિસાય મણ્ડો ચ પનેસ વુચ્ચતીતિ અયં એવરૂપા પરિસા વિપ્પસન્નેન પરિસામણ્ડોતિ વુચ્ચતીતિ.

ચરવગ્ગો દુતિયો.

૩. ઉરુવેલવગ્ગો

૧. પઠમઉરુવેલસુત્તવણ્ણના

૨૧. તતિયસ્સ પઠમે ઉરુવેલાયન્તિ એત્થ ઉરુવેલાતિ મહાવેલા, મહાવાલિકરાસીતિ અત્થો. અથ વા ઉરૂતિ વાલુકા વુચ્ચતિ, વેલાતિ મરિયાદા. વેલાતિક્કમનહેતુ આહટા ઉરુ ઉરુવેલાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અતીતે કિર અનુપ્પન્ને બુદ્ધે દસસહસ્સા કુલપુત્તા તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા તસ્મિં પદેસે વિહરન્તા એકદિવસં સન્નિપતિત્વા કતિકવત્તં અકંસુ – ‘‘કાયકમ્મવચીકમ્માનિ નામ પરેસમ્પિ પાકટાનિ હોન્તિ, મનોકમ્મં પન અપાકટં. તસ્મા યો કામવિતક્કં વા બ્યાપાદવિતક્કં વા વિહિંસાવિતક્કં વા વિતક્કેતિ, તસ્સ અઞ્ઞો ચોદકો નામ નત્થિ. સો અત્તનાવ અત્તાનં ચોદેત્વા પત્તપુટેન વાલુકં આહરિત્વા ઇમસ્મિં ઠાને આકિરતુ, ઇદમસ્સ દણ્ડકમ્મ’’ન્તિ. તતો પટ્ઠાય યો તાદિસં વિતક્કં વિતક્કેતિ, સો તત્થ પત્તપુટેન વાલુકં આકિરતિ, એવં તત્થ અનુક્કમેન મહાવાલુકરાસિ જાતો. તતો નં પચ્છિમા જનતા પરિક્ખિપિત્વા ચેતિયટ્ઠાનમકાસિ, તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘ઉરુવેલાતિ મહાવેલા, મહાવાલિકરાસીતિ અત્થો’’તિ. તમેવ સન્ધાય વુત્તં – ‘‘અથ વા ઉરૂતિ વાલુકા વુચ્ચતિ, વેલાતિ મરિયાદા, વેલાતિક્કમનહેતુ આહટા ઉરુ ઉરુવેલાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો’’તિ.

નજ્જા નેરઞ્જરાય તીરેતિ ઉરુવેલગામં નિસ્સાય નેરઞ્જરાનદીતીરે વિહરામીતિ દસ્સેતિ. અજપાલનિગ્રોધેતિ અજપાલકા તસ્સ નિગ્રોધસ્સ છાયાય નિસીદન્તિપિ તિટ્ઠન્તિપિ, તસ્મા સો અજપાલનિગ્રોધોત્વેવ સઙ્ખં ગતો, તસ્સ હેટ્ઠાતિ અત્થો. પઠમાભિસમ્બુદ્ધોતિ સમ્બુદ્ધો હુત્વા પઠમમેવ. ઉદપાદીતિ અયં વિતક્કો પઞ્ચમે સત્તાહે ઉદપાદિ. કસ્મા ઉદપાદીતિ? સબ્બબુદ્ધાનં આચિણ્ણત્તા ચેવ પુબ્બાસેવનતાય ચ. તત્થ પુબ્બાસેવનાય પકાસનત્થં તિત્તિરજાતકં આહરિતબ્બં. હત્થિવાનરતિત્તિરા કિર એકસ્મિં પદેસે વિહરન્તા ‘‘યો અમ્હાકં મહલ્લકો, તસ્મિં સગારવા વિહરિસ્સામા’’તિ નિગ્રોધં દસ્સેત્વા ‘‘કો નુ ખો અમ્હાકં મહલ્લકો’’તિ વીમંસન્તા તિત્તિરસ્સ મહલ્લકભાવં ઞત્વા તસ્સ જેટ્ઠાપચાયનકમ્મં કત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં સમગ્ગા સમ્મોદમાના વિહરિત્વા સગ્ગપરાયણા અહેસું. તં કારણં ઞત્વા રુક્ખે અધિવત્થા દેવતા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યે વુડ્ઢમપચાયન્તિ, નરા ધમ્મસ્સ કોવિદા;

દિટ્ઠેવ ધમ્મે પાસંસા, સમ્પરાયે ચ સુગ્ગતી’’તિ. (જા. ૧.૧.૩૭);

એવં અહેતુકતિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તોપિ તથાગતો સગારવવાસં રોચેસિ, ઇદાનિ કસ્મા ન રોચેસ્સતીતિ. અગારવોતિ અઞ્ઞસ્મિં ગારવરહિતો, કઞ્ચિ ગરુટ્ઠાને અટ્ઠપેત્વાતિ અત્થો. અપ્પતિસ્સોતિ પતિસ્સયરહિતો, કઞ્ચિ જેટ્ઠકટ્ઠાને અટ્ઠપેત્વાતિ અત્થો. સમણં વા બ્રાહ્મણં વાતિ એત્થ સમિતપાપબાહિતપાપાયેવ સમણબ્રાહ્મણા અધિપ્પેતા. સક્કત્વા ગરું કત્વાતિ સક્કારઞ્ચેવ કત્વા ગરુકારઞ્ચ ઉપટ્ઠપેત્વા.

સદેવકે લોકેતિઆદીસુ સદ્ધિં દેવેહિ સદેવકે. દેવગ્ગહણેન ચેત્થ મારબ્રહ્મેસુ ગહિતેસુપિ મારો નામ વસવત્તી સબ્બેસં ઉપરિ વસં વત્તેતિ, બ્રહ્મા નામ મહાનુભાવો, એકઙ્ગુલિયા એકસ્મિં ચક્કવાળસહસ્સે આલોકં ફરતિ, દ્વીહિ દ્વીસુ, દસહિ અઙ્ગુલીહિ દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ આલોકં ફરતિ. સો ઇમિના સીલસમ્પન્નતરોતિ વત્તું મા લભન્તૂતિ સમારકે સબ્રહ્મકેતિ વિસું વુત્તં. તથા સમણા નામ એકનિકાયાદિવસેન બહુસ્સુતા સીલવન્તો પણ્ડિતા, બ્રાહ્મણાપિ વત્થુવિજ્જાદિવસેન બહુસ્સુતા પણ્ડિતા. તે ઇમિના સમ્પન્નતરાતિ વત્તું મા લભન્તૂતિ સસ્સમણબ્રાહ્મણિયા પજાયાતિ વુત્તં. સદેવમનુસ્સાયાતિ ઇદં પન નિપ્પદેસતો દસ્સનત્થં ગહિતમેવ ગહેત્વા વુત્તં. અપિચેત્થ પુરિમાનિ તીણિ પદાનિ લોકવસેન વુત્તાનિ, પચ્છિમાનિ દ્વે પજાવસેન. સીલસમ્પન્નતરન્તિ સીલેન સમ્પન્નતરં, અધિકતરન્તિ અત્થો. એત્થ ચ સીલાદયો ચત્તારો ધમ્મા લોકિયલોકુત્તરા કથિતા, વિમુત્તિઞાણદસ્સનં લોકિયમેવ. પચ્ચવેક્ખણઞાણમેવ હેતં. પાતુરહોસીતિ ‘‘અયં સત્થા અવીચિતો યાવ ભવગ્ગા સીલાદીહિ અત્તના અધિકતરં અપસ્સન્તો ‘મયા પટિવિદ્ધનવલોકુત્તરધમ્મમેવ સક્કત્વા ઉપનિસ્સાય વિહરિસ્સામી’તિ ચિન્તેતિ, કારણં ભગવા ચિન્તેતિ, અત્થં વુડ્ઢિં વિસેસં ચિન્તેતિ, ગચ્છામિસ્સ ઉસ્સાહં જનેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પુરતો પાકટો અહોસિ, અભિમુખે અટ્ઠાસીતિ અત્થો.

વિહંસુ વિહરન્તિ ચાતિ એત્થ યો વદેય્ય – ‘‘વિહરન્તીતિ વચનતો પચ્ચુપ્પન્નેપિ બહૂ બુદ્ધા’’તિ, સો ‘‘ભગવાપિ ભન્તે એતરહિ અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ ઇમિના વચનેન પટિબાહિતબ્બો.

‘‘ન મે આચરિયો અત્થિ, સદિસો મે ન વિજ્જતિ;

સદેવકસ્મિં લોકસ્મિં, નત્થિ મે પટિપુગ્ગલો’’તિ. (મહાવ. ૧૧; મ. નિ. ૨.૩૪૧) –

આદીહિ ચસ્સ સુત્તેહિ અઞ્ઞેસં બુદ્ધાનં અભાવો દીપેતબ્બો. તસ્માતિ યસ્મા સબ્બેપિ બુદ્ધા સદ્ધમ્મગરુનો, તસ્મા. મહત્તમભિકઙ્ખતાતિ મહન્તભાવં પત્થયમાનેન. સરં બુદ્ધાન સાસનન્તિ બુદ્ધાનં સાસનં સરન્તેન.

યતોતિ યસ્મિં કાલે. મહત્તેન સમન્નાગતોતિ રત્તઞ્ઞુમહત્તં વેપુલ્લમહત્તં બ્રહ્મચરિયમહત્તં લાભગ્ગમહત્તન્તિ ઇમિના ચતુબ્બિધેન મહત્તેન સમન્નાગતો. અથ મે સઙ્ઘેપિ ગારવોતિ અથ મય્હં સઙ્ઘેપિ ગારવો જાતો. કિસ્મિં પન કાલે ભગવતા સઙ્ઘે ગારવો કતોતિ? મહાપજાપતિયા દુસ્સયુગદાનકાલે. તદા હિ ભગવા અત્તનો ઉપનીતં દુસ્સયુગં ‘‘સઙ્ઘે, ગોતમિ, દેહિ, સઙ્ઘે તે દિન્ને અહઞ્ચેવ પૂજિતો ભવિસ્સામિ સઙ્ઘો ચા’’તિ વદન્તો સઙ્ઘે ગારવં અકાસિ નામ.

૨. દુતિયઉરુવેલસુત્તવણ્ણના

૨૨. દુતિયે સમ્બહુલાતિ બહુકા. બ્રાહ્મણાતિ હુહુક્કજાતિકેન બ્રાહ્મણેન સદ્ધિં આગતા બ્રાહ્મણા. જિણ્ણાતિ જરાજિણ્ણા. વુડ્ઢાતિ વયોવુદ્ધા. મહલ્લકાતિ જાતિમહલ્લકા. અદ્ધગતાતિ તયો વયે અદ્ધે અતિક્કન્તા. સુતમેતન્તિ અમ્હેહિ સુતં એતં. તયિદં ભો, ગોતમ, તથેવાતિ ભો, ગોતમ, એતં અમ્હેહિ સુતકારણં તથા એવ. તયિદં ભો, ગોતમ, ન સમ્પન્નમેવાતિ તં એતં અભિવાદનાદિઅકરણં અનનુચ્છવિકમેવ.

અકાલવાદીતિઆદીસુ અકાલે વદતીતિ અકાલવાદી. અસભાવં વદતીતિ અભૂતવાદી. અનત્થં વદતિ, નો અત્થન્તિ અનત્થવાદી. અધમ્મં વદતિ, નો ધમ્મન્તિ અધમ્મવાદી. અવિનયં વદતિ, નો વિનયન્તિ અવિનયવાદી. અનિધાનવતિં વાચં ભાસિતાતિ ન હદયે નિધેતબ્બયુત્તકં વાચં ભાસિતા. અકાલેનાતિ કથેતું અયુત્તકાલેન. અનપદેસન્તિ અપદેસરહિતં, સાપદેસં સકારણં કત્વા ન કથેતિ. અપરિયન્તવતિન્તિ પરિયન્તરહિતં, ન પરિચ્છેદં દસ્સેત્વા કથેતિ. અનત્થસંહિતન્તિ ન લોકિયલોકુત્તરઅત્થનિસ્સિતં કત્વા કથેતિ. બાલો થેરોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતીતિ અન્ધબાલો થેરોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ.

કાલવાદીતિઆદીનિ વુત્તપટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બાનિ. પણ્ડિતો થેરોત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતીતિ પણ્ડિચ્ચેન સમન્નાગતત્તા પણ્ડિતો, થિરભાવપ્પત્તિયા થેરોતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ.

બહુસ્સુતો હોતીતિ બહું અસ્સ સુતં હોતિ, નવઙ્ગં સત્થુસાસનં પાળિઅનુસન્ધિપુબ્બાપરવસેન ઉગ્ગહિતં હોતીતિ અત્થો. સુતધરોતિ સુતસ્સ આધારભૂતો. યસ્સ હિ ઇતો ગહિતં ઇતો પલાયતિ, છિદ્દઘટે ઉદકં વિય ન તિટ્ઠતિ, પરિસમજ્ઝે એકસુત્તં વા જાતકં વા કથેતું વા વાચેતું વા ન સક્કોતિ, અયં ન સુતધરો નામ. યસ્સ પન ઉગ્ગહિતં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગહિતકાલસદિસમેવ હોતિ, દસપિ વીસતિપિ વસ્સાનિ સજ્ઝાયં અકરોન્તસ્સ નેવ નસ્સતિ, અયં સુતધરો નામ. સુતસન્નિચયોતિ સુતસ્સ સન્નિચયભૂતો. યસ્સ હિ સુતં હદયમઞ્જૂસાય સન્નિચિતં સિલાય લેખા વિય સુવણ્ણપત્તે પક્ખિત્તસીહવસા વિય ચ તિટ્ઠતિ, અયં સુતસન્નિચયો નામ. ધાતાતિ ધાતા પગુણા. એકચ્ચસ્સ હિ ઉગ્ગહિતબુદ્ધવચનં ધાતં પગુણં નિચ્ચલિકં ન હોતિ, ‘‘અસુકં સુત્તં વા જાતકં વા કથેહી’’તિ વુત્તે ‘‘સજ્ઝાયિત્વા સંસન્દિત્વા સમનુગ્ગાહિત્વા જાનિસ્સામી’’તિ વદતિ. એકચ્ચસ્સ ધાતં પગુણં ભવઙ્ગસોતસદિસં હોતિ, ‘‘અસુકં સુત્તં વા જાતકં વા કથેહી’’તિ વુત્તે ઉદ્ધરિત્વા તમેવ કથેતિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ધાતા’’તિ. વચસા પરિચિતાતિ સુત્તદસક-વગ્ગદસકપણ્ણાસદસકવસેન વાચાય સજ્ઝાયિતા. મનસાનુપેક્ખિતાતિ ચિત્તેન અનુપેક્ખિતા. યસ્સ વાચાય સજ્ઝાયિતં બુદ્ધવચનં મનસા ચિન્તેન્તસ્સ તત્થ તત્થ પાકટં હોતિ, મહાદીપં જાલેત્વા ઠિતસ્સ રૂપગતં વિય પઞ્ઞાયતિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તં. દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધાતિ અત્થતો ચ કારણતો ચ પઞ્ઞાય સુપ્પટિવિદ્ધા.

આભિચેતસિકાનન્તિ અભિચેતોતિ અભિક્કન્તં વિસુદ્ધં ચિત્તં વુચ્ચતિ, અધિચિત્તં વા, અભિચેતસિ જાતાનિ આભિચેતસિકાનિ, અભિચેતોસન્નિસ્સિતાનીતિ વા આભિચેતસિકાનિ. દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારાનન્તિ દિટ્ઠધમ્મે સુખવિહારાનં. દિટ્ઠધમ્મોતિ પચ્ચક્ખો અત્તભાવો વુચ્ચતિ, તત્થ સુખવિહારભૂતાનન્તિ અત્થો. રૂપાવચરજ્ઝાનાનમેતં અધિવચનં. તાનિ હિ અપ્પેત્વા નિસિન્ના ઝાયિનો ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે અસંકિલિટ્ઠનેક્ખમ્મસુખં વિન્દન્તિ, તસ્મા ‘‘દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારાની’’તિ વુચ્ચતિ. નિકામલાભીતિ નિકામેન લાભી, અત્તનો ઇચ્છાવસેન લાભી, ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણે સમાપજ્જિતું સમત્થોતિ વુત્તં હોતિ. અકિચ્છલાભીતિ સુખેનેવ પચ્ચનીકધમ્મે વિક્ખમ્ભેત્વા સમાપજ્જિતું સમત્થોતિ વુત્તં હોતિ. અકસિરલાભીતિ અકસિરાનં લાભી વિપુલાનં, યથાપરિચ્છેદેન વુટ્ઠાતું સમત્થોતિ વુત્તં હોતિ. એકચ્ચો હિ લાભીયેવ હોતિ, ન પન ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણે સક્કોતિ સમાપજ્જિતું. એકચ્ચો સક્કોતિ તથાસમાપજ્જિતું, પારિપન્થિકે ચ પન કિચ્છેન વિક્ખમ્ભેતિ. એકચ્ચો તથા ચ સમાપજ્જતિ, પારિપન્થિકે ચ અકિચ્છેનેવ વિક્ખમ્ભેતિ, ન સક્કોતિ નાળિકયન્તં વિય યથાપરિચ્છેદેયેવ વુટ્ઠાતું. યસ્સ પન અયં તિવિધાપિ સમ્પદા અત્થિ, સો ‘‘અકિચ્છલાભી અકસિરલાભી’’તિ વુચ્ચતિ. આસવાનં ખયાતિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ. એવમિધ સીલમ્પિ બાહુસચ્ચમ્પિ ખીણાસવસ્સેવ સીલં બાહુસચ્ચઞ્ચ, ઝાનાનિપિ ખીણાસવસ્સેવ વળઞ્જનકજ્ઝાનાનિ કથિતાનિ. ‘‘આસવાનં ખયા’’તિઆદીહિ પન અરહત્તં કથિતં. ફલેન ચેત્થ મગ્ગકિચ્ચં પકાસિતન્તિ વેદિતબ્બં.

ઉદ્ધતેનાતિ ઉદ્ધચ્ચસહગતેન. સમ્ફન્તિ પલાપકથં. અસમાહિતસઙ્કપ્પોતિ અટ્ઠપિતસઙ્કપ્પો. મગોતિ મગસદિસો. આરાતિ દૂરે. થાવરેય્યમ્હાતિ થાવરભાવતો. પાપદિટ્ઠીતિ લામકદિટ્ઠિ. અનાદરોતિ આદરરહિતો. સુતવાતિ સુતેન ઉપગતો. પટિભાનવાતિ દુવિધેન પટિભાનેન સમન્નાગતો. પઞ્ઞાયત્થં વિપસ્સતીતિ સહવિપસ્સનાય મગ્ગપઞ્ઞાય ચતુન્નં સચ્ચાનં અત્થં વિનિવિજ્ઝિત્વા પસ્સતિ. પારગૂ સબ્બધમ્માનન્તિ સબ્બેસં ખન્ધાદિધમ્માનં પારં ગતો, અભિઞ્ઞાપારગૂ, પરિઞ્ઞાપારગૂ, પહાનપારગૂ, ભાવનાપારગૂ, સચ્છિકિરિયાપારગૂ, સમાપત્તિપારગૂતિ એવં છબ્બિધેન પારગમનેન સબ્બધમ્માનં પારં પરિયોસાનં ગતો. અખિલોતિ રાગખિલાદિવિરહિતો. પટિભાનવાતિ દુવિધેનેવ પટિભાનેન સમન્નાગતો. બ્રહ્મચરિયસ્સ કેવલીતિ સકલબ્રહ્મચરિયો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૩. લોકસુત્તવણ્ણના

૨૩. તતિયે લોકોતિ દુક્ખસચ્ચં. અભિસમ્બુદ્ધોતિ ઞાતો પચ્ચક્ખો કતો. લોકસ્માતિ દુક્ખસચ્ચતો. પહીનોતિ મહાબોધિમણ્ડે અરહત્તમગ્ગઞાણેન પહીનો. તથાગતસ્સ ભાવિતાતિ તથાગતેન ભાવિતા.

એવં એત્તકેન ઠાનેન ચતૂહિ સચ્ચેહિ અત્તનો બુદ્ધભાવં કથેત્વા ઇદાનિ તથાગતભાવં કથેતું યં, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ દિટ્ઠન્તિ રૂપાયતનં. સુતન્તિ સદ્દાયતનં. મુતન્તિ પત્વા ગહેતબ્બતો ગન્ધાયતનં રસાયતનં ફોટ્ઠબ્બાયતનં. વિઞ્ઞાતન્તિ સુખદુક્ખાદિ ધમ્મારમ્મણં. પત્તન્તિ પરિયેસિત્વા વા અપરિયેસિત્વા વા પત્તં. પરિયેસિતન્તિ પત્તં વા અપ્પત્તં વા પરિયેસિતં. અનુવિચરિતં મનસાતિ ચિત્તેન અનુસઞ્ચરિતં.

તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધન્તિ ઇમિના એતં દસ્સેતિ – યં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ ઇમસ્સ સદેવકસ્સ લોકસ્સ નીલં પીતકન્તિઆદિ રૂપારમ્મણં ચક્ખુદ્વારે આપાથં આગચ્છતિ, ‘‘અયં સત્તો ઇમસ્મિં ખણે ઇમં નામ રૂપારમ્મણં દિસ્વા સુમનો વા દુમ્મનો વા મજ્ઝત્તો વા જાતો’’તિ સબ્બં તથાગતસ્સ એવં અભિસમ્બુદ્ધં. તથા યં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ ઇમસ્સ સદેવકસ્સ લોકસ્સ ભેરિસદ્દો મુદિઙ્ગસદ્દોતિઆદિ સદ્દારમ્મણં સોતદ્વારે આપાથં આગચ્છતિ, મૂલગન્ધો તચગન્ધોતિઆદિ ગન્ધારમ્મણં ઘાનદ્વારે આપાથં આગચ્છતિ, મૂલરસો ખન્ધરસોતિઆદિ રસારમ્મણં જિવ્હાદ્વારે આપાથં આગચ્છતિ, કક્ખળં મુદુકન્તિઆદિ પથવીધાતુતેજોધાતુવાયોધાતુભેદં ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં કાયદ્વારે આપાથં આગચ્છતિ, ‘‘અયં સત્તો ઇમસ્મિં ખણે ઇમં નામ ફોટ્ઠબ્બારમ્મણં ફુસિત્વા સુમનો વા દુમ્મનો વા મજ્ઝત્તો વા જાતો’’તિ સબ્બં તથાગતસ્સ એવં અભિસમ્બુદ્ધં. તથા યં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ ઇમસ્સ સદેવકસ્સ લોકસ્સ સુખદુક્ખાદિભેદં ધમ્મારમ્મણં મનોદ્વારસ્સ આપાથં આગચ્છતિ, ‘‘અયં સત્તો ઇમસ્મિં ખણે ઇમં નામ ધમ્મારમ્મણં વિજાનિત્વા સુમનો વા દુમ્મનો વા મજ્ઝત્તો વા જાતો’’તિ સબ્બં તથાગતસ્સ એવં અભિસમ્બુદ્ધં. યઞ્હિ, ભિક્ખવે, ઇમેસં સબ્બસત્તાનં દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાતં, તત્થ તથાગતેન અદિટ્ઠં વા અસુતં વા અમુતં વા અવિઞ્ઞાતં વા નત્થિ, ઇમસ્સ પન મહાજનસ્સ પરિયેસિત્વા અપ્પત્તમ્પિ અત્થિ, અપરિયેસિત્વા અપ્પત્તમ્પિ અત્થિ, પરિયેસિત્વા પત્તમ્પિ અત્થિ, અપરિયેસિત્વા પત્તમ્પિ અત્થિ, સબ્બમ્પિ તથાગતસ્સ અપ્પત્તં નામ નત્થિ ઞાણેન અસચ્છિકતં.

તસ્મા તથાગતોતિ વુચ્ચતીતિ યં યથા લોકેન ગતં, તસ્સ તથેવ ગતત્તા તથાગતોતિ વુચ્ચતિ. પાળિયં પન ‘‘અભિસમ્બુદ્ધ’’ન્તિ વુત્તં, તં ગતસદ્દેન એકત્થં. ઇમિના નયેન સબ્બવારેસુ તથાગતોતિ નિગમસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો. તસ્સ યુત્તિ એકપુગ્ગલવણ્ણનાયં તથાગતસદ્દવિત્થારે વુત્તાયેવ. અપિચેત્થ અઞ્ઞદત્થૂતિ એકંસત્થે નિપાતો. દક્ખતીતિ દસો. વસં વત્તેતીતિ વસવત્તી.

સબ્બં લોકં અભિઞ્ઞાતિ તેધાતુકં લોકસન્નિવાસં જાનિત્વા. સબ્બં લોકે યથાતથન્તિ તસ્મિં તેધાતુકલોકસન્નિવાસે યંકિઞ્ચિ નેય્યં, સબ્બં તં યથાતથં અવિપરીતં જાનિત્વા. વિસંયુત્તોતિ ચતુન્નં યોગાનં પહાનેન વિસંયુત્તો. અનૂપયોતિ તણ્હાદિટ્ઠિઉપયેહિ વિરહિતો. સબ્બાભિભૂતિ રૂપાદીનિ સબ્બારમ્મણાનિ અભિભવિત્વા ઠિતો. ધીરોતિ ધિતિસમ્પન્નો. સબ્બગન્થપ્પમોચનોતિ સબ્બે ચત્તારોપિ ગન્થે મોચેત્વા ઠિતો. ફુટ્ઠસ્સાતિ ફુટ્ઠા અસ્સ. ઇદઞ્ચ કરણત્થે સામિવચનં. પરમા સન્તીતિ નિબ્બાનં. તઞ્હિ તેન ઞાણફુસનેન ફુટ્ઠં. તેનેવાહ – નિબ્બાનં અકુતોભયન્તિ. અથ વા પરમાસન્તીતિ ઉત્તમા સન્તિ. કતરા સાતિ? નિબ્બાનં. યસ્મા પન નિબ્બાને કુતોચિ ભયં નત્થિ, તસ્મા તં અકુતોભયન્તિ વુચ્ચતિ. વિમુત્તો ઉપધિસઙ્ખયેતિ ઉપધિસઙ્ખયસઙ્ખાતે નિબ્બાને તદારમ્મણાય ફલવિમુત્તિયા વિમુત્તો. સીહો અનુત્તરોતિ પરિસ્સયાનં સહનટ્ઠેન કિલેસાનઞ્ચ હિંસનટ્ઠેન તથાગતો અનુત્તરો સીહો નામ. બ્રહ્મન્તિ સેટ્ઠં. ઇતીતિ એવં તથાગતસ્સ ગુણે જાનિત્વા. સઙ્ગમ્માતિ સમાગન્ત્વા. તં નમસ્સન્તીતિ તં તથાગતં તે સરણં ગતા નમસ્સન્તિ. ઇદાનિ યં વદન્તા તે નમસ્સન્તિ, તં દસ્સેતું દન્તોતિઆદિ વુત્તં. તં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૪. કાળકારામસુત્તવણ્ણના

૨૪. ચતુત્થં અત્થુપ્પત્તિયં નિક્ખિત્તં. કતરાય અત્થુપ્પત્તિયન્તિ? દસબલગુણકથાય. અનાથપિણ્ડિકસ્સ કિર ધીતા ચૂળસુભદ્દા ‘‘સાકેતનગરે કાળકસેટ્ઠિપુત્તસ્સ ગેહં ગચ્છિસ્સામી’’તિ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, અહં મિચ્છાદિટ્ઠિકકુલં ગચ્છામિ. સચે તત્થ સક્કારં લભિસ્સામિ, એકસ્મિં પુરિસે પેસિયમાને પપઞ્ચો ભવિસ્સતિ, મં આવજ્જેય્યાથ ભગવા’’તિ પટિઞ્ઞં ગહેત્વા અગમાસિ. સેટ્ઠિ ‘‘સુણિસા મે આગતા’’તિ મઙ્ગલં કરોન્તોવ બહું ખાદનીયભોજનીયં પટિયાદેત્વા પઞ્ચ અચેલકસતાનિ નિમન્તેસિ. સો તેસુ નિસિન્નેસુ ‘‘ધીતા મે આગન્ત્વા અરહન્તે વન્દતૂ’’તિ ચૂળસુભદ્દાય પેસેસિ. આગતફલા અરિયસાવિકા અરહન્તેતિ વુત્તમત્તેયેવ ‘‘લાભા વત મે’’તિ ઉટ્ઠહિત્વા ગતા તે નિસ્સિરિકદસ્સને અચેલકે દિસ્વાવ ‘‘સમણા નામ ન એવરૂપા હોન્તિ, તાત, યેસં નેવ અજ્ઝત્તં હિરી, ન બહિદ્ધા ઓત્તપ્પં અત્થી’’તિ વત્વા ‘‘ન ઇમે સમણા, ધીધી’’તિ ખેળં પાતેત્વા નિવત્તિત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ ગતા.

તતો અચેલકા ‘‘મહાસેટ્ઠિ કુતો તે એવરૂપા કાલકણ્ણી લદ્ધા, કિં સકલજમ્બુદીપે અઞ્ઞા દારિકા નત્થી’’તિ સેટ્ઠિં પરિભાસિંસુ. સો ‘‘આચરિયા જાનિત્વા વા કતં હોતુ અજાનિત્વા વા, અહમેત્થ જાનિસ્સામી’’તિ અચેલકે ઉય્યોજેત્વા સુભદ્દાય સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘અમ્મ, કસ્મા એવરૂપં અકાસિ, કસ્મા અરહન્તે લજ્જાપેસી’’તિ આહ. તાત, અરહન્તા નામ એવરૂપા ન હોન્તીતિ. અથ નં સો આહ –

‘‘કીદિસા સમણા તુય્હં, બાળ્હં ખો ને પસંસસિ;

કિંસીલા કિંસમાચારા, તં મે અક્ખાહિ પુચ્છિતા’’તિ.

સા આહ –

‘‘સન્તિન્દ્રિયા સન્તમના, સન્તતેજા ગુણમગ્ગસણ્ઠિતા;

ઓક્ખિત્તચક્ખૂ મિતભાણી, તાદિસા સમણા મમ.

‘‘વસન્તિ વનમોગય્હ, નાગો છેત્વાવ બન્ધનં;

એકકિયા અદુતિયા, તાદિસા સમણા મમા’’તિ.

એવઞ્ચ પન વત્વા સેટ્ઠિસ્સ પુરે ઠત્વા તિણ્ણં રતનાનં ગુણં કથેસિ. સેટ્ઠિ તસ્સા વચનં સુત્વા ‘‘યદિ એવં, તવ સમણે આનેત્વા મઙ્ગલં કરોમા’’તિ. સા પુચ્છિ ‘‘કદા કરિસ્સથ, તાતા’’તિ. સેટ્ઠિ ચિન્તેસિ – ‘‘કતિપાહચ્ચયેનાતિ વુત્તે પેસેત્વા પક્કોસાપેય્યા’’તિ. અથ નં ‘‘સ્વે અમ્મા’’તિ આહ. સા સાયન્હસમયે ઉપરિપાસાદં આરુય્હ મહન્તં પુપ્ફસમુગ્ગં ગહેત્વા સત્થુ ગુણે અનુસ્સરિત્વા અટ્ઠ પુપ્ફમુટ્ઠિયો દસબલસ્સ વિસ્સજ્જેત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ નમસ્સમાના અટ્ઠાસિ. એવઞ્ચ અવચ – ‘‘ભગવા સ્વે પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં મય્હં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ. તાનિ પુપ્ફાનિ ગન્ત્વા દસબલસ્સ મત્થકે વિતાનં હુત્વા અટ્ઠંસુ. સત્થા આવજ્જેન્તો તં કારણં અદ્દસ. ધમ્મદેસનાપરિયોસાને અનાથપિણ્ડિકમહાસેટ્ઠિ દસબલં વન્દિત્વા ‘‘સ્વે, ભન્તે, પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં મમ ગેહે ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ આહ. ચૂળસુભદ્દાય નિમન્તિતમ્હ સેટ્ઠીતિ. ન, ભન્તે, કઞ્ચિ આગતં પસ્સામાતિ. આમ, સેટ્ઠિ, સદ્ધા પન ઉપાસિકા દૂરે યોજનસતમત્થકેપિ યોજનસહસ્સમત્થકેપિ ઠિતા હિમવન્તો વિય પઞ્ઞાયતીતિ વત્વા –

‘‘દૂરે સન્તો પકાસેન્તિ, હિમવન્તોવ પબ્બતો;

અસન્તેત્થ ન દિસ્સન્તિ, રત્તિં ખિત્તા યથા સરા’’તિ. (ધ. પ. ૩૦૪) –

ઇમં ગાથમાહ. અનાથપિણ્ડિકો ‘‘ભન્તે, મમ, ધીતુ સઙ્ગહં કરોથા’’તિ વન્દિત્વા પક્કામિ.

સત્થા આનન્દત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘અહં, આનન્દ, સાકેતં ગમિસ્સામિ, પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં સલાકં દેહિ. દદન્તો ચ છળભિઞ્ઞાનંયેવ દદેય્યાસી’’તિ. થેરો તથા અકાસિ. ચૂળસુભદ્દા રત્તિભાગસમનન્તરે ચિન્તેસિ – ‘‘બુદ્ધા નામ બહુકિચ્ચા બહુકરણીયા, મં સલ્લક્ખેય્ય વા ન વા, કિં નુ ખો કરિસ્સામી’’તિ. તસ્મિં ખણે વેસ્સવણો મહારાજા ચૂળસુભદ્દાય કથેસિ – ‘‘ભદ્દે, મા ખો ત્વં વિમના અહોસિ, મા દુમ્મના. અધિવુત્થં તે ભગવતા સ્વાતનાય ભત્તં સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેના’’તિ. સા તુટ્ઠપહટ્ઠા દાનમેવ સંવિદહિ. સક્કોપિ ખો દેવરાજા વિસ્સકમ્મં આમન્તેસિ – ‘‘તાત, દસબલો ચૂળસુભદ્દાય સન્તિકં સાકેતનગરં ગચ્છિસ્સતિ, પઞ્ચ કૂટાગારસતાનિ માપેહી’’તિ. સો તથા અકાસિ. સત્થા પઞ્ચહિ છળભિઞ્ઞસતેહિ પરિવુતો કૂટાગારયાનેન મણિવણ્ણં આકાસં વિલિખન્તો વિય સાકેતનગરં અગમાસિ.

સુભદ્દા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાનં દત્વા સત્થારં વન્દિત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, મય્હં સસુરપક્ખો મિચ્છાદિટ્ઠિકો, સાધુ તેસં અનુચ્છવિકધમ્મં કથેથા’’તિ. સત્થા ધમ્મં દેસેસિ. કાળકસેટ્ઠિ સોતાપન્નો હુત્વા અત્તનો ઉય્યાનં દસબલસ્સ અદાસિ. અચેલકા ‘‘અમ્હાકં પઠમં દિન્ન’’ન્તિ નિક્ખમિતું ન ઇચ્છન્તિ. ‘‘ગચ્છથ નીહરિતબ્બનિયામેન તે નીહરથા’’તિ સબ્બે નીહરાપેત્વા તત્થેવ સત્થુ વિહારં કારેત્વા બ્રહ્મદેય્યં કત્વા ઉદકં પાતેસિ. સો કાળકેન કારિતતાય કાળકારામો નામ જાતો. ભગવા તસ્મિં સમયે તત્થ વિહરતિ. તેન વુત્તં – ‘‘સાકેતે વિહરતિ કાળકારામે’’તિ.

ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ પઞ્ચસતે ભિક્ખૂ આમન્તેસિ. તે કિર સાકેતનગરવાસિનો કુલપુત્તા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા ઉપટ્ઠાનસાલાય નિસિન્ના ‘‘અહો બુદ્ધગુણા નામ મહન્તા, એવરૂપં નામ મિચ્છાદિટ્ઠિકં કાળકસેટ્ઠિં દિટ્ઠિતો મોચેત્વા સોતાપત્તિફલં પાપેત્વા સકલનગરં સત્થારા દેવલોકસદિસં કત’’ન્તિ દસબલસ્સ ગુણં કથેન્તિ. સત્થા તેસં ગુણં કથેન્તાનં ચિત્તં ઉપપરિક્ખિત્વા – ‘‘મયિ ગતે મહતી દેસના સમુટ્ઠિસ્સતિ, દેસનાપરિયોસાને ચ ઇમે પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિસ્સન્તિ, મહાપથવી ઉદકપરિયન્તં કત્વા કમ્પિસ્સતી’’તિ ધમ્મસભં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસિન્નો તે ભિક્ખૂ આદિં કત્વા યં, ભિક્ખવે, સદેવકસ્સ લોકસ્સાતિ ઇમં દેસનં આરભિ. એવમિદં સુત્તં ગુણકથાય નિક્ખિત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

તત્થ ‘‘તમહં જાનામી’’તિ પદપરિયોસાને મહાપથવી ઉદકપરિયન્તં કત્વા અકમ્પિત્થ. અબ્ભઞ્ઞાસિન્તિ અભિઅઞ્ઞાસિં, જાનિન્તિ અત્થો. વિદિતન્તિ પાકટં કત્વા ઞાતં. ઇમિના એતં દસ્સેતિ – અઞ્ઞે જાનન્તિયેવ, મયા પન પાકટં કત્વા વિદિતન્તિ. ઇમેહિ તીહિ પદેહિ સબ્બઞ્ઞુતભૂમિ નામ કથિતા. તં તથાગતો ન ઉપટ્ઠાસીતિ તં છદ્વારિકં આરમ્મણં તથાગતો તણ્હાય વા દિટ્ઠિયા વા ન ઉપટ્ઠાસિ ન ઉપગઞ્છિ. અયઞ્હિ પસ્સતિ ભગવા ચક્ખુના રૂપં, છન્દરાગો ભગવતો નત્થિ, સુવિમુત્તચિત્તો સો ભગવા. સુણાતિ ભગવા સોતેન સદ્દં. ઘાયતિ ભગવા ઘાનેન ગન્ધં. સાયતિ ભગવા જિવ્હાય રસં. ફુસતિ ભગવા કાયેન ફોટ્ઠબ્બં. વિજાનાતિ ભગવા મનસા ધમ્મં, છન્દરાગો ભગવતો નત્થિ, સુવિમુત્તચિત્તો સો ભગવા. તેન વુત્તં – ‘‘તં તથાગતો ન ઉપટ્ઠાસી’’તિ. ઇમિના પદેન ખીણાસવભૂમિ કથિતાતિ વેદિતબ્બા.

તં મમસ્સ મુસાતિ તં મે વચનં મુસાવાદો નામ ભવેય્ય. તં પસ્સ તાદિસમેવાતિ તમ્પિ મુસાવાદો ભવેય્ય. તં મમસ્સ કલીતિ તં વચનં મય્હં દોસો ભવેય્યાતિ અત્થો. એત્તાવતા સચ્ચભૂમિ નામ કથિતાતિ વેદિતબ્બા.

દટ્ઠા દટ્ઠબ્બન્તિ દિસ્વા દટ્ઠબ્બં. દિટ્ઠં ન મઞ્ઞતીતિ તં દિટ્ઠં રૂપાયતનં ‘‘અહં મહાજનેન દિટ્ઠમેવ પસ્સામી’’તિ તણ્હામાનદિટ્ઠીહિ ન મઞ્ઞતિ. અદિટ્ઠં ન મઞ્ઞતીતિ ‘‘અહં મહાજનેન અદિટ્ઠમેવ એતં પસ્સામી’’તિ એવમ્પિ તણ્હાદીહિ મઞ્ઞનાહિ ન મઞ્ઞતિ. દટ્ઠબ્બં ન મઞ્ઞતીતિ ‘‘મહાજનેન દિટ્ઠં પસ્સામી’’તિ એવમ્પિ તાહિ મઞ્ઞનાહિ ન મઞ્ઞતિ. દટ્ઠબ્બઞ્હિ અદિટ્ઠમ્પિ હોતિયેવ. એવરૂપાનિ હિ વચનાનિ તીસુપિ કાલેસુ લબ્ભન્તિ, તેનસ્સ અત્થો વુત્તો. દટ્ઠારં ન મઞ્ઞતીતિ પસ્સિતારં એકસત્તં નામ તાહિ મઞ્ઞનાહિ ન મઞ્ઞતીતિ અત્થો. સેસટ્ઠાનેસુપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. ઇમિના એત્તકેન ઠાનેન સુઞ્ઞતાભૂમિ નામ કથિતા.

ઇતિ ખો, ભિક્ખવેતિ એવં ખો, ભિક્ખવે. તાદીયેવ તાદીતિ તાદિતા નામ એકસદિસતા. તથાગતો ચ યાદિસો લાભાદીસુ, તાદિસોવ અલાભાદીસુ. તેન વુત્તં – ‘‘લાભેપિ તાદી, અલાભેપિ તાદી. યસેપિ તાદી, અયસેપિ તાદી. નિન્દાયપિ તાદી, પસંસાયપિ તાદી. સુખેપિ તાદી, દુક્ખેપિ તાદી’’તિ (મહાનિ. ૩૮, ૧૯૨). ઇમાય તાદિતાય તાદી. તમ્હા ચ પન તાદિમ્હાતિ તતો તથાગતતાદિતો અઞ્ઞો ઉત્તરિતરો વા પણીતતરો વા તાદી નત્થીતિ એત્તાવતા તાદિભૂમિ નામ કથિતા. ઇમાહિ પઞ્ચભૂમીહિ દેસનં નિટ્ઠાપેન્તસ્સ પઞ્ચસુપિ ઠાનેસુ મહાપથવી સક્ખિભાવેન અકમ્પિત્થ. દેસનાપરિયોસાને તે પઞ્ચસતે અધુનાપબ્બજિતે કુલપુત્તે આદિં કત્વા તં ઠાનં પત્તાનં દેવમનુસ્સાનં ચતુરાસીતિ પાણસહસ્સાનિ અમતપાનં પિવિંસુ.

ભગવાપિ સુત્તં નિટ્ઠાપેત્વા ગાથાહિ કૂટં ગણ્હન્તો યંકિઞ્ચીતિઆદિમાહ. તત્થ અજ્ઝોસિતં સચ્ચમુતં પરેસન્તિ પરેસં સદ્ધાય પરપત્તિયાયનાય સચ્ચમુતન્તિ મઞ્ઞિત્વા અજ્ઝોસિતં ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠાપેત્વા ગહિતં. સયસંવુતેસૂતિ સયમેવ સંવરિત્વા પિયાયિત્વા ગહિતગહણેસુ, દિટ્ઠિગતિકેસૂતિ અત્થો. દિટ્ઠિગતિકા હિ સયં સંવુતાતિ વુચ્ચન્તિ. સચ્ચં મુસા વાપિ પરં દહેય્યાતિ તેસુ સયં સંવુતસઙ્ખાતેસુ દિટ્ઠિગતિકેસુ તથાગતો તાદી તેસં એકમ્પિ વચનં ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ એવં સચ્ચં મુસા વાપિ પરં ઉત્તમં કત્વા ન ઓદહેય્ય, ન સદ્દહેય્ય, ન પત્તિયાયેય્ય. એતઞ્ચ સલ્લન્તિ એતં દિટ્ઠિસલ્લં. પટિકચ્ચ દિસ્વાતિ પુરેતરં બોધિમૂલેયેવ દિસ્વા. વિસત્તાતિ લગ્ગા લગિતા પલિબુદ્ધા. જાનામિ પસ્સામિ તથેવ એતન્તિ યથાયં પજા અજ્ઝોસિતા ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠાપેત્વા વિસત્તા લગ્ગા લગિતા, એવં અહમ્પિ જાનામિ પસ્સામિ. તથા એવં યથા એતાય પજાય ગહિતન્તિ એવં અજ્ઝોસિતં નત્થિ તથાગતાનન્તિ અત્થો.

૫. બ્રહ્મચરિયસુત્તવણ્ણના

૨૫. પઞ્ચમે જનકુહનત્થન્તિ તીહિ કુહનવત્થૂહિ જનસ્સ કુહનત્થાય. ન જનલપનત્થન્તિ ન જનસ્સ ઉપલાપનત્થં. ન લાભસક્કારસિલોકાનિસંસત્થન્તિ ન ચીવરાદિથુતિવચનત્થં. ન ઇતિવાદપ્પમોક્ખાનિસંસત્થન્તિ ન તેન તેન કારણેન કતવાદાનિસંસત્થં, ન વાદસ્સ પમોક્ખાનિસંસત્થં. ન ઇતિ મં જનો જાનાતૂતિ ન ‘‘એવં કિર એસ ભિક્ખુ, એવં કિર એસ ભિક્ખૂ’’તિ જનસ્સ જાનનત્થાય. સંવરત્થન્તિ પઞ્ચહિ સંવરેહિ સંવરણત્થાય. પહાનત્થન્તિ તીહિ પહાનેહિ પજહનત્થાય. વિરાગત્થન્તિ રાગાદીનં વિરજ્જનત્થાય. નિરોધત્થન્તિ તેસંયેવ નિરુજ્ઝનત્થાય. અનીતિહન્તિ ઇતિહપરિવજ્જિતં, અપરપત્તિયન્તિ અત્થો. નિબ્બાનોગધગામિનન્તિ નિબ્બાનસ્સ અન્તોગામિનં. મગ્ગબ્રહ્મચરિયઞ્હિ નિબ્બાનં આરમ્મણં કરિત્વા નિબ્બાનસ્સ અન્તોયેવ વત્તતિ પવત્તતિ. પટિપજ્જન્તીતિ દુવિધમ્પિ પટિપજ્જન્તિ. ઇમસ્મિં સુત્તે વટ્ટવિવટ્ટં કથેત્વા ગાથાસુ વિવટ્ટમેવ કથિતં.

૬. કુહસુત્તવણ્ણના

૨૬. છટ્ઠે કુહાતિ કુહકા. થદ્ધાતિ કોધેન ચ માનેન ચ થદ્ધા. લપાતિ ઉપલાપકા. સિઙ્ગીતિ ‘‘તત્થ કતમં સિઙ્ગં, યં સિઙ્ગં સિઙ્ગારતા ચાતુરતા ચાતુરિયં પરિક્ખત્તતા પારિક્ખત્તિય’’ન્તિ (વિભ. ૮૫૨) એવં વુત્તેહિ સિઙ્ગસદિસેહિ પાકટકિલેસેહિ સમન્નાગતા. ઉન્નળાતિ ઉગ્ગતનળા તુચ્છમાનં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતા. અસમાહિતાતિ ચિત્તેકગ્ગમત્તસ્સાપિ અલાભિનો. ન મે તે, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂ મામકાતિ તે મય્હં ભિક્ખૂ મમ સન્તકા ન હોન્તિ. ‘‘તે મય્હ’’ન્તિ ઇદં પન સત્થારં ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતત્તા વુત્તં. તે ખો મે, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂ મામકાતિ ઇધાપિ મેતિ અત્તાનં ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતત્તા વદતિ, સમ્માપટિપન્નત્તા પન ‘‘મામકા’’તિ આહ. વુદ્ધિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જન્તીતિ સીલાદીહિ ગુણેહિ વડ્ઢનતો વુદ્ધિં, નિચ્ચલભાવેન વિરૂળ્હિં, સબ્બત્થ પત્થટતાય વેપુલ્લં પાપુણન્તિ. તે પનેતે યાવ અરહત્તમગ્ગા વિરુહન્તિ, અરહત્તફલં પત્તે વિરૂળ્હા નામ હોન્તિ. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તેપિ ગાથાસુપિ વટ્ટવિવટ્ટમેવ કથિતં.

૭. સન્તુટ્ઠિસુત્તવણ્ણના

૨૭. સત્તમે અપ્પાનીતિ પરિત્તાનિ. સુલભાનીતિ સુખેન લદ્ધબ્બાનિ, યત્થ કત્થચિ સક્કા હોન્તિ લભિતું. અનવજ્જાનીતિ નિદ્દોસાનિ. પિણ્ડિયાલોપભોજનન્તિ જઙ્ઘાપિણ્ડિયબલેન ચરિત્વા આલોપમત્તં લદ્ધં ભોજનં. પૂતિમુત્તન્તિ યંકિઞ્ચિ મુત્તં. યથા હિ સુવણ્ણવણ્ણોપિ કાયો પૂતિકાયોતિ વુચ્ચતિ, એવં અભિનવમ્પિ મુત્તં પૂતિમુત્તમેવ.

વિઘાતોતિ વિગતઘાતો, ચિત્તસ્સ દુક્ખં ન હોતીતિ અત્થો. દિસા નપ્પટિહઞ્ઞતીતિ યસ્સ હિ ‘‘અસુકટ્ઠાનં નામ ગતો ચીવરાદીનિ લભિસ્સામી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ દિસા પટિહઞ્ઞતિ નામ. યસ્સ એવં ન ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ નપ્પટિહઞ્ઞતિ નામ. ધમ્માતિ પટિપત્તિધમ્મા. સામઞ્ઞસ્સાનુલોમિકાતિ સમણધમ્મસ્સ અનુલોમા. અધિગ્ગહિતાતિ સબ્બેતે તુટ્ઠચિત્તસ્સ ભિક્ખુનો અધિગ્ગહિતા હોન્તિ અન્તોગતા ન પરિબાહિરાતિ.

૮. અરિયવંસસુત્તવણ્ણના

૨૮. અટ્ઠમસ્સ અજ્ઝાસયિકો નિક્ખેપો. ઇમં કિર મહાઅરિયવંસસુત્તન્તં ભગવા જેતવનમહાવિહારે ધમ્મસભાયં પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસિન્નો અત્તનોપિ પરપુગ્ગલાનમ્પિ અજ્ઝાસયવસેન પરિવારેત્વા નિસિન્નાનિ ચત્તાલીસ ભિક્ખુસહસ્સાનિ, ‘‘ભિક્ખવે’’તિ આમન્તેત્વા ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, અરિયવંસાતિ આરભિ. તત્થ અરિયવંસાતિ અરિયાનં વંસા. યથા હિ ખત્તિયવંસો બ્રાહ્મણવંસો વેસ્સવંસો સુદ્દવંસો સમણવંસો કુલવંસો રાજવંસો, એવં અયમ્પિ અટ્ઠમો અરિયવંસો અરિયતન્તિ અરિયપવેણી નામ હોતિ. સો ખો પનાયં અરિયવંસો ઇમેસં વંસાનં મૂલગન્ધાદીનં કાળાનુસારિગન્ધાદયો વિય અગ્ગમક્ખાયતિ.

કે પન તે અરિયા, યેસં એતે વંસાતિ? અરિયા વુચ્ચન્તિ બુદ્ધા ચ પચ્ચેકબુદ્ધા ચ તથાગતસાવકા ચ, એતેસં અરિયાનં વંસાતિ અરિયવંસા. ઇતો પુબ્બે હિ સતસહસ્સકપ્પાધિકાનં ચતુન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે તણ્હઙ્કરો, મેધઙ્કરો, સરણઙ્કરો, દીપઙ્કરોતિ ચત્તારો બુદ્ધા ઉપ્પન્ના, તે અરિયા, તેસં અરિયાનં વંસાતિ અરિયવંસા. તેસં બુદ્ધાનં પરિનિબ્બાનતો અપરભાગે અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા કોણ્ડઞ્ઞો નામ બુદ્ધો ઉપ્પન્નો…પે… ઇમસ્મિં કપ્પે કકુસન્ધો, કોણાગમનો, કસ્સપો, અમ્હાકં ભગવા ગોતમોતિ ચત્તારો બુદ્ધા ઉપ્પન્ના, તેસં અરિયાનં વંસાતિ અરિયવંસા. અપિચ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં સબ્બબુદ્ધ-પચ્ચેકબુદ્ધ-બુદ્ધસાવકાનં અરિયાનં વંસાતિ અરિયવંસા.

તે ખો પનેતે અગ્ગઞ્ઞા અગ્ગાતિ જાનિતબ્બા, રત્તઞ્ઞા દીઘરત્તં પવત્તાતિ જાનિતબ્બા, વંસઞ્ઞા વંસાતિ જાનિતબ્બા. પોરાણા ન અધુનુપ્પત્તિકા. અસંકિણ્ણા અવિકિણ્ણા અનપનીતા. અસંકિણ્ણપુબ્બા અતીતબુદ્ધેહિપિ ન સંકિણ્ણપુબ્બા, ‘‘કિ ઇમેહી’’તિ ન અપનીતપુબ્બા. ન સંકીયન્તીતિ ઇદાનિપિ ન અપનીયન્તિ. ન સંકીયિસ્સન્તીતિ અનાગતબુદ્ધેહિપિ ન અપનીયિસ્સન્તિ. યે લોકે વિઞ્ઞૂ સમણબ્રાહ્મણા, તેહિ અપ્પટિકુટ્ઠા, સમણેહિ બ્રાહ્મણેહિ વિઞ્ઞૂહિ અનિન્દિતા અગરહિતા.

સન્તુટ્ઠો હોતીતિ પચ્ચયસન્તોસવસેન સન્તુટ્ઠો હોતિ. ઇતરીતરેનાતિ ન થૂલસુખુમલૂખપણીતથિરજિણ્ણાનં યેન કેનચિ, અથ ખો યથાલદ્ધાદીનં ઇતરીતરેન યેન કેનચિ સન્તુટ્ઠો હોતીતિ અત્થો. ચીવરસ્મિઞ્હિ તયો સન્તોસા યથાલાભસન્તોસો યથાબલસન્તોસો યથાસારુપ્પસન્તોસોતિ. પિણ્ડપાતાદીસુપિ એસેવ નયો. તેસં વિત્થારકથા ‘‘સન્તુટ્ઠસ્સ, ભિક્ખવે, અનુપ્પન્ના ચેવ કુસલા ધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ ઇમસ્મિં સુત્તે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. ઇતિ ઇમે તયો સન્તોસે સન્ધાય ‘‘સન્તુટ્ઠો હોતિ ઇતરીતરેન ચીવરેન, યથાલદ્ધાદીસુ યેન કેનચિ ચીવરેન સન્તુટ્ઠો હોતી’’તિ વુત્તં.

એત્થ ચ ચીવરં જાનિતબ્બં, ચીવરક્ખેત્તં જાનિતબ્બં, પંસુકૂલં જાનિતબ્બં, ચીવરસન્તોસો જાનિતબ્બો, ચીવરપ્પટિસંયુત્તાનિ ધુતઙ્ગાનિ જાનિતબ્બાનિ. તત્થ ચીવરં જાનિતબ્બન્તિ ખોમાદીનિ છ ચીવરાનિ દુકૂલાદીનિ છ અનુલોમચીવરાનિ જાનિતબ્બાનિ. ઇમાનિ દ્વાદસ કપ્પિયચીવરાનિ. કુસચીરં, વાકચીરં, ફલકચીરં, કેસકમ્બલં, વાળકમ્બલં, પોત્થકો, ચમ્મં, ઉલૂકપક્ખં, રુક્ખદુસ્સં, લતાદુસ્સં, એરકદુસ્સં, કદલિદુસ્સં, વેળુદુસ્સન્તિ એવમાદીનિ પન અકપ્પિયચીવરાનિ.

ચીવરક્ખેત્તન્તિ ‘‘સઙ્ઘતો વા ગણતો વા ઞાતિતો વા મિત્તતો વા અત્તનો વા ધનેન, પંસુકૂલં વા’’તિ એવં ઉપ્પજ્જનતો છ ખેત્તાનિ, અટ્ઠન્નઞ્ચ માતિકાનં વસેન અટ્ઠ ખેત્તાનિ જાનિતબ્બાનિ.

પંસુકૂલન્તિ સોસાનિકં, પાપણિકં, રથિયં, સઙ્કારકૂટકં, સોત્થિયં, સિનાનં, તિત્થં, ગતપચ્ચાગતં, અગ્ગિદડ્ઢં, ગોખાયિતં, ઉપચિકખાયિતં, ઉન્દૂરખાયિતં, અન્તચ્છિન્નં, દસચ્છિન્નં, ધજાહટં, થૂપં, સમણચીવરં, સામુદ્દિયં, આભિસેકિયં, પન્થિકં, વાતાહટં, ઇદ્ધિમયં, દેવદત્તિયન્તિ તેવીસતિ પંસુકૂલાનિ વેદિતબ્બાનિ. એત્થ ચ સોત્થિયન્તિ ગબ્ભમલહરણં. ગતપચ્ચાગતન્તિ મતકસરીરં પારુપિત્વા સુસાનં નેત્વા આનીતચીવરં. ધજાહટન્તિ ધજં ઉસ્સાપેત્વા તતો આનીતં. થૂપન્તિ વમ્મિકે પૂજિતચીવરં. સામુદ્દિયન્તિ સમુદ્દવીચીહિ થલં પાપિતં. પન્થિકન્તિ પન્થં ગચ્છન્તેહિ ચોરભયેન પાસાણેહિ કોટ્ટેત્વા પારુતચીવરં. ઇદ્ધિમયન્તિ એહિભિક્ખુચીવરં. સેસં પાકટમેવાતિ.

ચીવરસન્તોસોતિ વીસતિ ચીવરસન્તોસા – ચીવરે વિતક્કસન્તોસો, ગમનસન્તોસો, પરિયેસનસન્તોસો, પટિલાભસન્તોસો, મત્તપટિગ્ગહણસન્તોસો, લોલુપ્પવિવજ્જનસન્તોસો, યથાલાભસન્તોસો, યથાબલસન્તોસો, યથાસારુપ્પસન્તોસો, ઉદકસન્તોસો, ધોવનસન્તોસો, કરણસન્તોસો, પરિમાણસન્તોસો, સુત્તસન્તોસો, સિબ્બનસન્તોસો, રજનસન્તોસો, કપ્પસન્તોસો, પરિભોગસન્તોસો, સન્નિધિપરિવજ્જનસન્તોસો, વિસ્સજ્જનસન્તોસોતિ.

તત્થ સાદકભિક્ખુના તેમાસં નિબદ્ધવાસં વસિત્વા એકમાસમત્તં વિતક્કેતું વટ્ટતિ. સો હિ પવારેત્વા ચીવરમાસે ચીવરં કરોતિ, પંસુકૂલિકો અડ્ઢમાસેનેવ કરોતિ. ઇદં માસડ્ઢમાસમત્તં વિતક્કનં વિતક્કસન્તોસો નામ. વિતક્કસન્તોસેન પન સન્તુટ્ઠેન ભિક્ખુના પાચીનખણ્ડરાજિવાસિકપંસુકૂલિકત્થેરસદિસેન ભવિતબ્બં.

થેરો કિર ‘‘ચેતિયપબ્બતવિહારે ચેતિયં વન્દિસ્સામી’’તિ આગતો ચેતિયં વન્દિત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હં ચીવરં જિણ્ણં, બહૂનં વસનટ્ઠાને લભિસ્સામી’’તિ. સો મહાવિહારં ગન્ત્વા સઙ્ઘત્થેરં દિસ્વા વસનટ્ઠાનં પુચ્છિત્વા તત્થ વુત્થો પુનદિવસે ચીવરં આદાય આગન્ત્વા થેરં વન્દિ. થેરો ‘‘કિં, આવુસો’’તિ આહ. ગામદ્વારં, ભન્તે, ગમિસ્સામીતિ. અહમ્પાવુસો, ગમિસ્સામીતિ. સાધુ, ભન્તેતિ ગચ્છન્તો મહાબોધિદ્વારકોટ્ઠકે ઠત્વા ‘‘પુઞ્ઞવન્તાનં વસનટ્ઠાને મનાપં લભિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અપરિસુદ્ધો મે વિતક્કો’’તિ તતોવ પટિનિવત્તિ. પુનદિવસે અમ્બઙ્ગણસમીપતો, પુનદિવસે મહાચેતિયસ્સ ઉત્તરદ્વારતો તત્થેવ પટિનિવત્તિત્વા ચતુત્થદિવસે થેરસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. થેરો ‘‘ઇમસ્સ ભિક્ખુનો વિતક્કો ન પરિસુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ ચીવરં ગહેત્વા તેન સદ્ધિંયેવ પઞ્હં પુચ્છમાનો ગામં પાવિસિ. તઞ્ચ રત્તિં એકો મનુસ્સો ઉચ્ચારપલિબુદ્ધો સાટકેયેવ વચ્ચં કત્વા તં સઙ્કારટ્ઠાને છડ્ડેસિ. પંસુકૂલિકત્થેરો તં નીલમક્ખિકાહિ સમ્પરિકિણ્ણં દિસ્વા અઞ્જલિં પગ્ગહેસિ. મહાથેરો ‘‘કિં, આવુસો, સઙ્કારટ્ઠાનસ્સ અઞ્જલિં પગ્ગણ્હાસી’’તિ. નાહં, ભન્તે, સઙ્કારટ્ઠાનસ્સ અઞ્જલિં પગ્ગણ્હામિ, મય્હં પિતુ દસબલસ્સ પગ્ગણ્હામિ, પુણ્ણદાસિયા સરીરં પારુપિત્વા છડ્ડિતં પંસુકૂલં તુમ્બમત્તે પાણકે વિધુનિત્વા સુસાનતો ગણ્હન્તેન દુક્કરતરં કતં, ભન્તેતિ. મહાથેરો ‘‘પરિસુદ્ધો વિતક્કો પંસુકૂલિકસ્સા’’તિ ચિન્તેસિ. પંસુકૂલિકત્થેરોપિ તસ્મિંયેવ ઠાને ઠિતો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા તીણિ ફલાનિ પત્તો તં સાટકં ગહેત્વા ચીવરં કત્વા પારુપિત્વા પાચીનખણ્ડરાજિં ગન્ત્વા અગ્ગફલં અરહત્તં પાપુણિ.

ચીવરત્થાય ગચ્છન્તસ્સ પન ‘‘કત્થ લભિસ્સામી’’તિ અચિન્તેત્વા કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવ ગમનં ગમનસન્તોસો નામ. પરિયેસન્તસ્સ પન યેન વા તેન વા સદ્ધિં અપરિયેસિત્વા લજ્જિં પેસલં ભિક્ખું ગહેત્વા પરિયેસનં પરિયેસનસન્તોસો નામ. એવં પરિયેસન્તસ્સ આહરિયમાનં ચીવરં દૂરતો દિસ્વા ‘‘એતં મનાપં ભવિસ્સતિ, એતં અમનાપ’’ન્તિ એવં અવિતક્કેત્વા થૂલસુખુમાદીસુ યથાલદ્ધેનેવ સન્તુસ્સનં પટિલાભસન્તોસો નામ. એવં લદ્ધં ગણ્હન્તસ્સાપિ ‘‘એત્તકં દુપટ્ટસ્સ ભવિસ્સતિ, એત્તકં એકપટ્ટસ્સા’’તિ અત્તનો પહોનકમત્તેનેવ સન્તુસ્સનં મત્તપટિગ્ગહણસન્તોસો નામ. ચીવરં પરિયેસન્તસ્સ પન ‘‘અસુકસ્સ ઘરદ્વારે મનાપં લભિસ્સામી’’તિ અચિન્તેત્વા દ્વારપટિપાટિયા ચરણં લોલુપ્પવિવજ્જનસન્તોસો નામ.

લૂખપણીતેસુ યેન કેનચિ યાપેતું સક્કોન્તસ્સ યથાલદ્ધેનેવ યાપનં યથાલાભસન્તોસો નામ. અત્તનો થામં જાનિત્વા યેન યાપેતું સક્કોતિ, તેન યાપનં યથાબલસન્તોસો નામ. મનાપં અઞ્ઞસ્સ દત્વા અત્તના યેન કેનચિ યાપનં યથાસારુપ્પસન્તોસો નામ.

‘‘કત્થ ઉદકં મનાપં, કત્થ અમનાપ’’ન્તિ અવિચારેત્વા યેન કેનચિ ધોવનૂપગેન ઉદકેન ધોવનં ઉદકસન્તોસો નામ. પણ્ડુમત્તિકગેરુકપૂતિપણ્ણરસકિલિટ્ઠાનિ પન ઉદકાનિ વજ્જેતું વટ્ટતિ. ધોવન્તસ્સ પન મુગ્ગરાદીહિ અપહરિત્વા હત્થેહિ મદ્દિત્વા ધોવનં ધોવનસન્તોસો નામ. તથા અસુજ્ઝન્તં પણ્ણાનિ પક્ખિપિત્વા તાપિતઉદકેનાપિ ધોવિતું વટ્ટતિ. એવં ધોવિત્વા કરોન્તસ્સ ‘‘ઇદં થૂલં, ઇદં સુખુમ’’ન્તિ અકોપેત્વા પહોનકનીહારેનેવ કરણં કરણસન્તોસો નામ. તિમણ્ડલપતિચ્છાદનમત્તસ્સેવ કરણં પરિમાણસન્તોસો નામ. ચીવરકરણત્થાય પન મનાપં સુત્તં પરિયેસિસ્સામીતિ અવિચારેત્વા રથિકાદીસુ વા દેવટ્ઠાને વા આહરિત્વા પાદમૂલે વા ઠપિતં યંકિઞ્ચિદેવ સુત્તં ગહેત્વા કરણં સુત્તસન્તોસો નામ.

કુસિબન્ધનકાલે પન અઙ્ગુલમત્તે સત્ત વારે ન વિજ્ઝિતબ્બં. એવં કરોન્તસ્સ હિ યો ભિક્ખુ સહાયો ન હોતિ, તસ્સ વત્તભેદોપિ નત્થિ. તિવઙ્ગુલમત્તે પન સત્ત વારે વિજ્ઝિતબ્બં. એવં કરોન્તસ્સ મગ્ગપ્પટિપન્નેનાપિ સહાયેન ભવિતબ્બં. યો ન હોતિ, તસ્સ વત્તભેદો. અયં સિબ્બનસન્તોસો નામ. રજન્તેન પન કાળકચ્છકાદીનિ પરિયેસન્તેન ન ચરિતબ્બં, સોમવક્કલાદીસુ યં લભતિ, તેન રજિતબ્બં. અલભન્તેન પન મનુસ્સેહિ અરઞ્ઞે વાકં ગહેત્વા છડ્ડિતરજનં વા ભિક્ખૂહિ પચિત્વા છડ્ડિતકસટં વા ગહેત્વા રજિતબ્બં. અયં રજનસન્તોસો નામ. નીલકદ્દમકાળસામેસુ યંકિઞ્ચિ ગહેત્વા હત્થિપિટ્ઠે નિસિન્નસ્સ પઞ્ઞાયમાનકપ્પકરણં કપ્પસન્તોસો નામ.

હિરિકોપીનપ્પટિચ્છાદનમત્તવસેન પરિભુઞ્જનં પરિભોગસન્તોસો નામ. દુસ્સં પન લભિત્વા સુત્તં વા સૂચિં વા કારકં વા અલભન્તેન ઠપેતું વટ્ટતિ, લભન્તેન ન વટ્ટતિ. કતમ્પિ સચે અન્તેવાસિકાદીનં દાતુકામો હોતિ, તે ચ અસન્નિહિતા, યાવ આગમના ઠપેતું વટ્ટતિ. આગતમત્તેસુ દાતબ્બં. દાતું અસક્કોન્તેન અધિટ્ઠાતબ્બં. અઞ્ઞસ્મિં ચીવરે સતિ પચ્ચત્થરણમ્પિ અધિટ્ઠાતું વટ્ટતિ. અનધિટ્ઠિતમેવ હિ સન્નિધિ હોતિ, અધિટ્ઠિતં ન હોતીતિ મહાસીવત્થેરો આહ. અયં સન્નિધિપરિવજ્જનસન્તોસો નામ. વિસ્સજ્જેન્તેન પન ન મુખં ઓલોકેત્વા દાતબ્બં, સારણીયધમ્મે ઠત્વા વિસ્સજ્જેતબ્બન્તિ અયં વિસ્સજ્જનસન્તોસો નામ.

ચીવરપ્પટિસંયુત્તાનિ ધુતઙ્ગાનિ નામ પંસુકૂલિકઙ્ગઞ્ચેવ તેચીવરિકઙ્ગઞ્ચ. તેસં વિત્થારકથા વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૪-૨૫) વેદિતબ્બા. ઇતિ ચીવરસન્તોસમહાઅરિયવંસં પૂરયમાનો ભિક્ખુ ઇમાનિ દ્વે ધુતઙ્ગાનિ ગોપેતિ. ઇમાનિ ગોપેન્તો ચીવરસન્તોસમહાઅરિયવંસવસેન સન્તુટ્ઠો હોતીતિ.

વણ્ણવાદીતિ એકો સન્તુટ્ઠો હોતિ, સન્તોસસ્સ વણ્ણં ન કથેતિ. એકો ન સન્તુટ્ઠો હોતિ, સન્તોસસ્સ વણ્ણં કથેતિ. એકો નેવ સન્તુટ્ઠો હોતિ, ન સન્તોસસ્સ વણ્ણં કથેતિ. એકો સન્તુટ્ઠો ચેવ હોતિ, સન્તોસસ્સ ચ વણ્ણં કથેતિ. તં દસ્સેતું ‘‘ઇતરીતરચીવરસન્તુટ્ઠિયા ચ વણ્ણવાદી’’તિ વુત્તં.

અનેસનન્તિ દૂતેય્યપહિનગમનાનુયોગપભેદં નાનપ્પકારં અનેસનં. અપ્પતિરૂપન્તિ અયુત્તં. અલદ્ધા ચાતિ અલભિત્વા. યથા એકચ્ચો ‘‘કથં નુ ખો ચીવરં લભિસ્સામી’’તિ પુઞ્ઞવન્તેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં એકતો હુત્વા કોહઞ્ઞં કરોન્તો ઉત્તસતિ પરિતસ્સતિ, સન્તુટ્ઠો ભિક્ખુ એવં અલદ્ધા ચીવરં ન પરિતસ્સતિ. લદ્ધા ચાતિ ધમ્મેન સમેન લભિત્વા. અગધિતોતિ વિગતલોભગિદ્ધો. અમુચ્છિતોતિ અધિમત્તતણ્હાય મુચ્છં અનાપન્નો. અનજ્ઝોપન્નોતિ તણ્હાય અનોત્થતો અપરિયોનદ્ધો. આદીનવદસ્સાવીતિ અનેસનાપત્તિયઞ્ચ ગેધિતપરિભોગે ચ આદીનવં પસ્સમાનો. નિસ્સરણપઞ્ઞોતિ ‘‘યાવદેવ સીતસ્સ પટિઘાતાયા’’તિ વુત્તં નિસ્સરણમેવ પજાનન્તો.

ઇતરીતરચીવરસન્તુટ્ઠિયાતિ યેન કેનચિ ચીવરેન સન્તુટ્ઠિયા. નેવત્તાનુક્કંસેતીતિ ‘‘અહં પંસુકૂલિકો, મયા ઉપસમ્પદમાળેયેવ પંસુકૂલિકઙ્ગં ગહિતં, કો મયા સદિસો અત્થી’’તિ અત્તુક્કંસનં ન કરોતિ. નો પરં વમ્ભેતીતિ ‘‘ઇમે પનઞ્ઞે ભિક્ખૂ ન પંસુકૂલિકા’’તિ વા, ‘‘પંસુકૂલિકઙ્ગમત્તમ્પિ એતેસં નત્થી’’તિ વા એવં પરં ન વમ્ભેતિ. યો હિ તત્થ દક્ખોતિ યો તસ્મિં ચીવરસન્તોસે વણ્ણવાદાદીસુ વા દક્ખો છેકો બ્યત્તો. અનલસોતિ સાતચ્ચકિરિયાય આલસિયવિરહિતો. સમ્પજાનો પટિસ્સતોતિ સમ્પજાનપઞ્ઞાય ચેવ સતિયા ચ યુત્તો. અરિયવંસે ઠિતોતિ અરિયવંસે પતિટ્ઠિતો.

ઇતરીતરેન પિણ્ડપાતેનાતિ યેન કેનચિ પિણ્ડપાતેન. એત્થાપિ પિણ્ડપાતો જાનિતબ્બો, પિણ્ડપાતક્ખેત્તં જાનિતબ્બં, પિણ્ડપાતસન્તોસો જાનિતબ્બો, પિણ્ડપાતપ્પટિસંયુત્તં ધુતઙ્ગં જાનિતબ્બં. તત્થ પિણ્ડપાતોતિ ઓદનો કુમ્માસો સત્તુ મચ્છો મંસં ખીરં દધિ સપ્પિ નવનીતં તેલં મધુ ફાણિતં યાગુ ખાદનીયં સાયનીયં લેહનીયન્તિ સોળસ પિણ્ડપાતા.

પિણ્ડપાતક્ખેત્તન્તિ સઙ્ઘભત્તં ઉદ્દેસભત્તં નિમન્તનં સલાકભત્તં પક્ખિકં ઉપોસથિકં પાટિપદિકભત્તં આગન્તુકભત્તં ગમિકભત્તં ગિલાનભત્તં ગિલાનુપટ્ઠાકભત્તં ધુરભત્તં કુટિભત્તં વારભત્તં વિહારભત્તન્તિ પન્નરસ પિણ્ડપાતક્ખેત્તાનિ.

પિણ્ડપાતસન્તોસોતિ પિણ્ડપાતે વિતક્કસન્તોસો ગમનસન્તોસો પરિયેસનસન્તોસો પટિલાભસન્તોસો પટિગ્ગહણસન્તોસો મત્તપટિગ્ગહણસન્તોસો લોલુપ્પવિવજ્જનસન્તોસો યથાલાભસન્તોસો યથાબલસન્તોસો યથાસારુપ્પસન્તોસો ઉપકારસન્તોસો પરિમાણસન્તોસો પરિભોગસન્તોસો સન્નિધિપરિવજ્જનસન્તોસો વિસ્સજ્જનસન્તોસોતિ પન્નરસ સન્તોસા.

તત્થ સાદકો ભિક્ખુ મુખં ધોવિત્વા વિતક્કેતિ. પિણ્ડપાતિકેન પન ગણેન સદ્ધિં ચરતા સાયં થેરૂપટ્ઠાનકાલે ‘‘સ્વે કત્થ પિણ્ડાય ચરિસ્સામાતિ? અસુકગામે, ભન્તે’’તિ એત્તકં ચિન્તેત્વા તતો પટ્ઠાય ન વિતક્કેતબ્બં. એકચારિકેન વિતક્કમાળકે ઠત્વા વિતક્કેતબ્બં. તતો પટ્ઠાય વિતક્કેન્તો અરિયવંસા ચુતો હોતિ પરિબાહિરો. અયં વિતક્કસન્તોસો નામ.

પિણ્ડાય પવિસન્તેન ‘‘કુહિં લભિસ્સામી’’તિ અચિન્તેત્વા કમ્મટ્ઠાનસીસેન ગન્તબ્બં. અયં ગમનસન્તોસો નામ. પરિયેસન્તેન યં વા તં વા અગ્ગહેત્વા લજ્જિં પેસલમેવ ગહેત્વા પરિયેસિતબ્બં. અયં પરિયેસનસન્તોસો નામ. દૂરતોવ આહરિયમાનં દિસ્વા ‘‘એતં મનાપં, એતં અમનાપ’’ન્તિ ચિત્તં ન ઉપ્પાદેતબ્બં. અયં પટિલાભસન્તોસો નામ. ‘‘ઇમં મનાપં ગણ્હિસ્સામિ, ઇમં અમનાપં ન ગણ્હિસ્સામી’’તિ અચિન્તેત્વા યંકિઞ્ચિ યાપનમત્તં ગહેતબ્બમેવ. અયં પટિગ્ગહણસન્તોસો નામ.

એત્થ પન દેય્યધમ્મો બહુ, દાયકો અપ્પં દાતુકામો, અપ્પં ગહેતબ્બં. દેય્યધમ્મોપિ બહુ, દાયકોપિ બહું દાતુકામો, પમાણેનેવ ગહેતબ્બં. દેય્યધમ્મો ન બહુ, દાયકોપિ અપ્પં દાતુકામો, અપ્પં ગહેતબ્બં. દેય્યધમ્મો ન બહુ, દાયકો પન બહું દાતુકામો, પમાણેન ગહેતબ્બં. પટિગ્ગહણસ્મિઞ્હિ મત્તં અજાનન્તો મનુસ્સાનં પસાદં મક્ખેતિ, સદ્ધાદેય્યં વિનિપાતેતિ, સાસનં ન કરોતિ, વિજાતમાતુયાપિ ચિત્તં ગહેતું ન સક્કોતિ. ઇતિ મત્તં જાનિત્વાવ પટિગ્ગહેતબ્બન્તિ અયં મત્તપટિગ્ગહણસન્તોસો નામ. અડ્ઢકુલાનિયેવ અગન્ત્વા દ્વારપટિપાટિયા ગન્તબ્બં. અયં લોલુપ્પવિવજ્જનસન્તોસો નામ. યથાલાભસન્તોસાદયો ચીવરે વુત્તનયા એવ.

પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા ‘‘સમણધમ્મં અનુપાલેસ્સામી’’તિ એવં ઉપકારં ઞત્વા પરિભુઞ્જનં ઉપકારસન્તોસો નામ. પત્તં પૂરેત્વા આનીતં ન પટિગ્ગહેતબ્બં. અનુપસમ્પન્ને સતિ તેન ગાહાપેતબ્બં, અસતિ હરાપેત્વા પટિગ્ગહણમત્તં ગહેતબ્બં. અયં પરિમાણસન્તોસો નામ. ‘‘જિઘચ્છાય પટિવિનોદનં ઇદમેત્થ નિસ્સરણ’’ન્તિ એવં પરિભુઞ્જનં પરિભોગસન્તોસો નામ. નિદહિત્વા ન પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ અયં સન્નિધિપરિવજ્જનસન્તોસો નામ. મુખં અનોલોકેત્વા સારણીયધમ્મે ઠિતેન વિસ્સજ્જેતબ્બં. અયં વિસ્સજ્જનસન્તોસો નામ.

પિણ્ડપાતપ્પટિસંયુત્તાનિ પન પઞ્ચ ધુતઙ્ગાનિ પિણ્ડપાતિકઙ્ગં સપદાનચારિકઙ્ગં એકાસનિકઙ્ગં પત્તપિણ્ડિકઙ્ગં ખલુપચ્છાભત્તિકઙ્ગન્તિ. તેસં વિત્થારકથા વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૨૬-૩૦) વુત્તા. ઇતિ પિણ્ડપાતસન્તોસમહાઅરિયવંસં પૂરયમાનો ભિક્ખુ ઇમાનિ પઞ્ચ ધુતઙ્ગાનિ ગોપેતિ, ઇમાનિ ગોપેન્તો પિણ્ડપાતસન્તોસમહાઅરિયવંસેન સન્તુટ્ઠો હોતિ. વણ્ણવાદીતિઆદીનિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.

સેનાસનેનાતિ ઇધ સેનાસનં જાનિતબ્બં, સેનાસનક્ખેત્તં જાનિતબ્બં, સેનાસનસન્તોસો જાનિતબ્બો, સેનાસનપ્પટિસંયુત્તં ધુતઙ્ગં જાનિતબ્બં. તત્થ સેનાસનન્તિ મઞ્ચો પીઠં ભિસિ બિમ્બોહનં વિહારો અડ્ઢયોગો પાસાદો હમ્મિયં ગુહા લેણં અટ્ટો માળો વેળુગુમ્બો રુક્ખમૂલં યત્થ વા પન ભિક્ખૂ પટિક્કમન્તીતિ ઇમાનિ પન્નરસ સેનાસનાનિ.

સેનાસનક્ખેત્તન્તિ સઙ્ઘતો વા ગણતો વા ઞાતિતો વા મિત્તતો વા અત્તનો વા ધનેન પંસુકૂલં વાતિ છ ખેત્તાનિ.

સેનાસનસન્તોસોતિ સેનાસને વિતક્કસન્તોસાદયો પન્નરસ સન્તોસા. તે પિણ્ડપાતે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. સેનાસનપ્પટિસંયુત્તાનિ પન પઞ્ચ ધુતઙ્ગાનિ આરઞ્ઞિકઙ્ગં રુક્ખમૂલિકઙ્ગં અબ્ભોકાસિકઙ્ગં સોસાનિકઙ્ગં યથાસન્થતિકઙ્ગન્તિ. તેસં વિત્થારકથા વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૩૧-૩૫) વુત્તા. ઇતિ સેનાસનસન્તોસમહાઅરિયવંસં પૂરયમાનો ભિક્ખુ ઇમાનિ પઞ્ચ ધુતઙ્ગાનિ ગોપેતિ. ઇમાનિ ગોપેન્તો સેનાસનસન્તોસમહાઅરિયવંસેન સન્તુટ્ઠો હોતિ.

ગિલાનપચ્ચયો પન પિણ્ડપાતેયેવ પવિટ્ઠો. તત્થ યથાલાભયથાબલયથાસારુપ્પસન્તોસેનેવ સન્તુસ્સિતબ્બં. નેસજ્જિકઙ્ગં ભાવનારામઅરિયવંસં ભજતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘પઞ્ચ સેનાસને વુત્તા, પઞ્ચ આહારનિસ્સિતા;

એકો વીરિયસંયુત્તો, દ્વે ચ ચીવરનિસ્સિતા’’તિ.

ઇતિ ભગવા પથવિં પત્થરમાનો વિય સાગરકુચ્છિં પૂરયમાનો વિય આકાસં વિત્થારયમાનો વિય ચ પઠમં ચીવરસન્તોસં અરિયવંસં કથેત્વા ચન્દં ઉટ્ઠાપેન્તો વિય સૂરિયં ઉલ્લઙ્ઘેન્તો વિય ચ દુતિયં પિણ્ડપાતસન્તોસં કથેત્વા સિનેરું ઉક્ખિપન્તો વિય તતિયં સેનાસનસન્તોસં અરિયવંસં કથેત્વા ઇદાનિ સહસ્સનયપટિમણ્ડિતં ચતુત્થં ભાવનારામં અરિયવંસં કથેતું પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ભાવનારામો હોતીતિ દેસનં આરભિ.

તત્થ આરમણં આરામો, અભિરતીતિ અત્થો. ભાવનાય આરામો અસ્સાતિ ભાવનારામો. ભાવનાય રતોતિ ભાવનારતો. પઞ્ચવિધે પહાને આરામો અસ્સાતિ પહાનારામો. અપિચ ભાવેન્તો રમતીતિ ભાવનારામો. પજહન્તો રમતીતિ પહાનારામોતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અયઞ્હિ ચત્તારો સતિપટ્ઠાને ભાવેન્તો રમતિ, રતિં વિન્દતીતિ અત્થો. તથા ચત્તારો સમ્મપ્પધાને. ચત્તારો ઇદ્ધિપાદે, પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, પઞ્ચ બલાનિ, સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે, સત્ત અનુપસ્સના, અટ્ઠારસ મહાવિપસ્સના, સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મે, અટ્ઠતિંસ આરમ્મણવિભત્તિયો ભાવેન્તો રમતિ, રતિં વિન્દતિ. કામચ્છન્દાદયો પન કિલેસે પજહન્તો રમતિ, રતિં વિન્દતિ.

ઇમેસુ પન ચતૂસુ અરિયવંસેસુ પુરિમેહિ તીહિ તેરસન્નં ધુતઙ્ગાનં ચતુપચ્ચયસન્તોસસ્સ ચ વસેન સકલં વિનયપિટકં કથિતં હોતિ, ભાવનારામેન અવસેસં પિટકદ્વયં. ઇમં પન ભાવનારામં અરિયવંસં કથેન્તેન ભિક્ખુના પટિસમ્ભિદામગ્ગે નેક્ખમ્મપાળિયા કથેતબ્બો, દીઘનિકાયે દસુત્તરસુત્તન્તપરિયાયેન કથેતબ્બો, મજ્ઝિમનિકાયે સતિપટ્ઠાનસુત્તન્તપરિયાયેન કથેતબ્બો, અભિધમ્મે નિદ્દેસપરિયાયેન કથેતબ્બો.

તત્થ પટિસમ્ભિદામગ્ગે નેક્ખમ્મપાળિયાતિ –

‘‘નેક્ખમ્મં ભાવેન્તો રમતિ, કામચ્છન્દં પજહન્તો રમતિ. અબ્યાપાદં, બ્યાપાદં… આલોકસઞ્ઞં… થિનમિદ્ધં… અવિક્ખેપં, ઉદ્ધચ્ચં… ધમ્મવવત્થાનં… વિચિકિચ્છં… ઞાણં… અવિજ્જં… પામોજ્જં… અરતિં… પઠમજ્ઝાનં, પઞ્ચ નીવરણે… દુતિયજ્ઝાનં… વિતક્કવિચારે… તતિયજ્ઝાનં… પીતિં… ચતુત્થજ્ઝાનં… સુખદુક્ખે… આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિં ભાવેન્તો રમતિ, રૂપસઞ્ઞં પટિઘસઞ્ઞં નાનત્તસઞ્ઞં પજહન્તો રમતિ. વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનસમાપત્તિં…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં ભાવેન્તો રમતિ, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસઞ્ઞં પજહન્તો રમતિ.

‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સનં ભાવેન્તો રમતિ, નિચ્ચસઞ્ઞં પજહન્તો રમતિ. દુક્ખાનુપસ્સનં… સુખસઞ્ઞં… અનત્તાનુપસ્સનં… અત્તસઞ્ઞં… નિબ્બિદાનુપસ્સનં… નન્દિં… વિરાગાનુપસ્સનં… રાગં… નિરોધાનુપસ્સનં… સમુદયં… પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનં… આદાનં… ખયાનુપસ્સનં … ઘનસઞ્ઞં… વયાનુપસ્સનં… આયૂહનં… વિપરિણામાનુપસ્સનં… ધુવસઞ્ઞં… અનિમિત્તાનુપસ્સનં … નિમિત્તં… અપ્પણિહિતાનુપસ્સનં… પણિધિં… સુઞ્ઞતાનુપસ્સનં… અભિનિવેસં… અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનં… સારાદાનાભિનિવેસં… યથાભૂતઞાણદસ્સનં… સમ્મોહાભિનિવેસં… આદીનવાનુપસ્સનં… આલયાભિનિવેસં… પટિસઙ્ખાનુપસ્સનં… અપ્પટિસઙ્ખં… વિવટ્ટાનુપસ્સનં… સંયોગાભિનિવેસં… સોતાપત્તિમગ્ગં… દિટ્ઠેકટ્ઠે કિલેસે… સકદાગામિમગ્ગં… ઓળારિકે કિલેસે… અનાગામિમગ્ગં… અનુસહગતે કિલેસે… અરહત્તમગ્ગં ભાવેન્તો રમતિ, સબ્બકિલેસે પજહન્તો રમતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૪૧,૯૫).

એવં પટિસમ્ભિદામગ્ગે નેક્ખમ્મપાળિયા કથેતબ્બો.

દીઘનિકાયે દસુત્તરસુત્તન્તપરિયાયેનાતિ –

‘‘એકં ધમ્મં ભાવેન્તો રમતિ, એકં ધમ્મં પજહન્તો રમતિ…પે… દસ ધમ્મે ભાવેન્તો રમતિ, દસ ધમ્મે પજહન્તો રમતિ. કતમં એકં ધમ્મં ભાવેન્તો રમતિ? કાયગતાસતિં સાતસહગતં, ઇમં એકં ધમ્મં ભાવેન્તો રમતિ. કતમં એકં ધમ્મં પજહન્તો રમતિ? અસ્મિમાનં, ઇમં એકં ધમ્મં પજહન્તો રમતિ. કતમે દ્વે ધમ્મે…પે… કતમે દસ ધમ્મે ભાવેન્તો રમતિ? દસ કસિણાયતનાનિ, ઇમે દસ ધમ્મે ભાવેન્તો રમતિ. કતમે દસ ધમ્મે પજહન્તો રમતિ? દસ મિચ્છત્તે, ઇમે દસ ધમ્મે પજહન્તો રમતિ. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ભાવનારામો હોતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૫૧-૩૬૦).

એવં દીઘનિકાયે દસુત્તરસુત્તન્તપરિયાયેન કથેતબ્બો.

મજ્ઝિમનિકાયે સતિપટ્ઠાનસુત્તન્તપરિયાયેનાતિ –

‘‘એકાયનો અયં, ભિક્ખવે, મગ્ગો…પે… યાવદેવ ઞાણમત્તાય પટિસ્સતિમત્તાય. અનિસ્સિતો ચ વિહરતિ, ન ચ કિઞ્ચિ લોકે ઉપાદિયતિ. એવમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ભાવનારામો હોતિ ભાવનારતો. પહાનારામો હોતિ પહાનરતો. પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ગચ્છન્તો વા ગચ્છામીતિ પજાનાતિ…પે… પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સેય્યથાપિ પસ્સેય્ય સરીરં સિવથિકાય છડ્ડિતં…પે… પૂતીનિ ચુણ્ણકજાતાનિ. સો ઇમમેવ કાયં ઉપસંહરતિ ‘અયમ્પિ ખો કાયો એવંધમ્મો એવંભાવી એવંઅનતીતો’તિ. ઇતિ અજ્ઝત્તં વા કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતિ…પે… એવમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ભાવનારામો હોતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૦૬ આદયો).

એવં મજ્ઝિમનિકાયે સતિપટ્ઠાનસુત્તન્તપરિયાયેન કથેતબ્બો.

અભિધમ્મે નિદ્દેસપરિયાયેનાતિ સબ્બેપિ સઙ્ખતે ‘‘અનિચ્ચતો દુક્ખતો રોગતો ગણ્ડતો …પે… સંકિલેસિકધમ્મતો પસ્સન્તો રમતિ, એવં ખો ભિક્ખુ ભાવનારામો હોતી’’તિ (મહાનિ. ૧૩; ચૂળનિ. ઉપસીવમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો ૩૯, નન્દમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો ૫૧). એવં નિદ્દેસપરિયાયેન કથેતબ્બો.

નેવત્તાનુક્કંસેતીતિ ‘‘અજ્જ મે સટ્ઠિ વા સત્તતિ વા વસ્સાનિ અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તાતિ વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તસ્સ કો મયા સદિસો અત્થી’’તિ એવં અત્તુક્કંસનં ન કરોતિ. નો પરં વમ્ભેતીતિ ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખન્તિ વિપસ્સનામત્તકમ્પિ નત્થિ, કિં ઇમે વિસ્સટ્ઠકમ્મટ્ઠાના ચરન્તી’’તિ એવં પરવમ્ભનં ન કરોતિ. સેસં વુત્તનયમેવ.

ઇમે ખો, ભિક્ખવે, ચત્તારો અરિયવંસાતિ, ભિક્ખવે, ઇમે ચત્તારો અરિયવંસા અરિયતન્તિયો અરિયપવેણિયો અરિયઞ્જસા અરિયવટુમાનીતિ સુત્તન્તં વિનિવટ્ટેત્વા ઇદાનિ મહાઅરિયવંસપરિપૂરકસ્સ ભિક્ખુનો વસનદિસા દસ્સેન્તો ઇમેહિ ચ પન, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ સ્વેવ અરતિં સહતીતિ સોયેવ અરતિં અનભિરતિં ઉક્કણ્ઠિતં સહતિ અભિભવતિ. ન તં અરતિ સહતીતિ તં પન ભિક્ખું યા એસા પન્તેસુ સેનાસનેસુ અધિકુસલાનં ધમ્માનં ભાવનાય અરતિ નામ હોતિ, સા સહિતું અધિભવિતું ન સક્કોતિ. અરતિરતિસહોતિ અરતિઞ્ચ પઞ્ચકામગુણરતિઞ્ચ સહતિ, અધિભવિતું સક્કોતિ.

ઇદાનિ ગાથાહિ કૂટં ગણ્હન્તો નારતીતિઆદિમાહ. તત્થ ધીરન્તિ વીરિયવન્તં. નારતિ ધીરં સહતીતિ ઇદં પુરિમસ્સેવ કારણવચનં. યસ્મા સા ધીરં ન સહતિ નપ્પહોતિ ધીરં સહિતું અધિભવિતું ન સક્કોતિ, તસ્મા નારતિ સહતિ ધીરં. ધીરો હિ અરતિસ્સહોતિ અરતિસહત્તા હિ સો ધીરો નામ, તસ્મા અરતિં સહતીતિ અત્થો. સબ્બકમ્મવિહાયીનન્તિ સબ્બં તેભૂમકકમ્મં ચજિત્વા પરિચ્છિન્નં પરિવટુમં કત્વા ઠિતં. પનુણ્ણં કો નિવારયેતિ કિલેસે પનુદિત્વા ઠિતં કો નામ રાગો વા દોસો વા નિવારેય્ય. નેક્ખં જમ્બોનદસ્સેવ, કો તં નિન્દિતુમરહતીતિ જમ્બોનદસઙ્ખાતસ્સ જાતિરત્તસુવણ્ણસ્સ નિક્ખસદિસં ગરહિતબ્બદોસવિમુત્તં કો તં પુગ્ગલં નિન્દિતું અરહતિ. બ્રહ્મુનાપિ પસંસિતોતિ મહાબ્રહ્મુનાપિ એસ પુગ્ગલો પસંસિતોયેવાતિ. દેસનાપરિયોસાને ચત્તાલીસ ભિક્ખુસહસ્સાનિ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ.

૯. ધમ્મપદસુત્તવણ્ણના

૨૯. નવમે ધમ્મપદાનીતિ ધમ્મકોટ્ઠાસા. અનભિજ્ઝાતિઆદીસુ અભિજ્ઝાપટિક્ખેપેન અનભિજ્ઝા, બ્યાપાદપટિક્ખેપેન અબ્યાપાદો, મિચ્છાસતિપટિક્ખેપેન સમ્માસતિ, મિચ્છાસમાધિપટિક્ખેપેન સમ્માસમાધિ વેદિતબ્બો.

અનભિજ્ઝાલૂતિ નિત્તણ્હો હુત્વા. અબ્યાપન્નેન ચેતસાતિ સબ્બકાલં પકતિભાવં અવિજહન્તેન ચિત્તેન. સતો એકગ્ગચિત્તસ્સાતિ સતિયા સમન્નાગતો આરમ્મણે એકગ્ગચિત્તો અસ્સ. અજ્ઝત્તં સુસમાહિતોતિ નિયકજ્ઝત્તે સુટ્ઠુ ઠપિતચિત્તો ઇમસ્મિં સુત્તેપિ ગાથાયપિ વટ્ટવિવટ્ટં કથિતં.

૧૦. પરિબ્બાજકસુત્તવણ્ણના

૩૦. દસમે અભિઞ્ઞાતાતિ ઞાતા પાકટા. અન્નભારોતિઆદીનિ તેસં નામાનિ. પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતોતિ ફલસમાપત્તિતો વુટ્ઠિતો. સા હિ ઇધ પટિસલ્લાનન્તિ અધિપ્પેતા. પચ્ચક્ખાયાતિ પટિક્ખિપિત્વા. અભિજ્ઝાલુન્તિ સતણ્હં. કામેસુ તિબ્બસારાગન્તિ વત્થુકામેસુ બહલરાગં. તમહં તત્થ એવં વદેય્યન્તિ તં અહં તસ્મિં કારણે એવં વદેય્યં. પટિક્કોસિતબ્બં મઞ્ઞેય્યાતિ પટિક્કોસિતબ્બાનિ પટિબાહિતબ્બનિ વા મઞ્ઞેય્ય. સહધમ્મિકાતિ સકારણા. વાદાનુપાતાતિ ધમ્મિકવાદે ઘટ્ટયમાના અધમ્મિકવાદાનુપાતા, વાદપ્પવત્તિયોતિ અત્થો. ગારય્હા ઠાનાતિ ગરહિતબ્બયુત્તકા પચ્ચયા. આગચ્છન્તીતિ ઉપગચ્છન્તિ.

ઉક્કલાતિ ઉક્કલજનપદવાસિનો. વસ્સભઞ્ઞાતિ વસ્સો ચ ભઞ્ઞો ચાતિ દ્વે જના. અહેતુકવાદાતિ ‘‘નત્થિ હેતુ નત્થિ પચ્ચયો સત્તાનં વિસુદ્ધિયા’’તિએવમાદિવાદિનો. અકિરિયવાદાતિ ‘‘કરોતો ન કરીયતિ પાપ’’ન્તિ એવં કિરિયપટિક્ખેપવાદિનો. નત્થિકવાદાતિ ‘‘નત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિવાદિનો. તે ઇમેસુ તીસુપિ દસ્સનેસુ ઓક્કન્તનિયામા અહેસું. કથં પન તેસુ નિયામો હોતીતિ? યો હિ એવરૂપં લદ્ધિં ગહેત્વા રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનેસુ નિસિન્નો સજ્ઝાયતિ વીમંસતિ, તસ્સ ‘‘નત્થિ હેતુ નત્થિ પચ્ચયો કરોતો ન કરીયતિ પાપં…પે… નત્થિ દિન્નં…પે… કાયસ્સ ભેદા ઉચ્છિજ્જતી’’તિ તસ્મિં આરમ્મણે મિચ્છાસતિ સન્તિટ્ઠતિ, ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ, જવનાનિ જવન્તિ. પઠમજવને સતેકિચ્છો હોતિ, તથા દુતિયાદીસુ, સત્તમે બુદ્ધાનમ્પિ અતેકિચ્છો અનિવત્તિ અરિટ્ઠકણ્ટકસદિસો હોતિ. તત્થ કોચિ એકં દસ્સનં ઓક્કમતિ, કોચિ દ્વે, કોચિ તીણિપિ. નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિકોવ હોતિ, પત્તો સગ્ગમગ્ગાવરણઞ્ચેવ મોક્ખમગ્ગાવરણઞ્ચ, અભબ્બો તસ્સ અત્તભાવસ્સ અનન્તરં સગ્ગમ્પિ ગન્તું, પગેવ મોક્ખં. વટ્ટખાણુકો નામેસ સત્તો પથવિગોપકો, યેભુય્યેન એવરૂપસ્સ ભવતો વુટ્ઠાનં નત્થિ. વસ્સભઞ્ઞાપિ એદિસા અહેસું. નિન્દાબ્યારોસનઉપારમ્ભભયાતિ અત્તનો નિન્દભયેન ઘટ્ટનભયેન ઉપવાદભયેન ચાતિ અત્થો. અભિજ્ઝાવિનયે સિક્ખન્તિ અભિજ્ઝાવિનયો વુચ્ચતિ અરહત્તં, અરહત્તે સિક્ખમાનો અપ્પમત્તો નામ વુચ્ચતીતિ સુત્તન્તે વટ્ટવિટ્ટં કથેત્વા ગાથાય ફલસમાપત્તિ કથિતાતિ.

ઉરુવેલવગ્ગો તતિયો.

૪. ચક્કવગ્ગો

૧. ચક્કસુત્તવણ્ણના

૩૧. ચતુત્થસ્સ પઠમે ચક્કાનીતિ સમ્પત્તિયો. ચતુચક્કં વત્તતીતિ ચત્તારિ સમ્પત્તિચક્કાનિ વત્તન્તિ ઘટિયન્તિયેવાતિ અત્થો. પતિરૂપદેસવાસોતિ યત્થ ચતસ્સો પરિસા સન્દિસ્સન્તિ, એવરૂપે અનુચ્છવિકે દેસે વાસો. સપ્પુરિસાવસ્સયોતિ બુદ્ધાદીનં સપ્પુરિસાનં અવસ્સયનં સેવનં ભજનં, ન રાજાનં. અત્તસમ્માપણિધીતિ અત્તનો સમ્મા ઠપનં, સચે પુબ્બે અસ્સદ્ધાદીહિ સમન્નાગતો હોતિ, તાનિ પહાય સદ્ધાદીસુ પતિટ્ઠાપનં. પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞતાતિ પુબ્બે ઉપચિતકુસલતા. ઇદમેવ ચેત્થ પમાણં. યેન હિ ઞાણસમ્પયુત્તચિત્તેન કુસલકમ્મં કતં હોતિ, તદેવ કુસલં તં પુરિસં પતિરૂપદેસે ઉપનેતિ, સપ્પુરિસે ભજાપેતિ, સો એવ ચ પુગ્ગલો અત્તાનં સમ્મા ઠપેતિ. પુઞ્ઞકતોતિ કતપુઞ્ઞો. સુખઞ્ચેતંધિવત્તતીતિ સુખઞ્ચ એતં પુગ્ગલં અધિવત્તતિ, અવત્થરતીતિ અત્થો.

૨. સઙ્ગહસુત્તવણ્ણના

૩૨. દુતિયે સઙ્ગહવત્થૂનીતિ સઙ્ગણ્હનકારણાનિ. દાનઞ્ચાતિઆદીસુ એકચ્ચો હિ દાનેનેવ સઙ્ગણ્હિતબ્બો હોતિ, તસ્સ દાનમેવ દાતબ્બં. પેય્યવજ્જન્તિ પિયવચનં. એકચ્ચો હિ ‘‘અયં દાતબ્બં નામ દેતિ, એકેકેન પન વચનેન સબ્બં મક્ખેત્વા નાસેતિ, કિં તસ્સ દાન’’ન્તિ વત્તા હોતિ. એકચ્ચો ‘‘અયં કિઞ્ચાપિ દાનં ન દેતિ, કથેન્તો પન તેલેન વિય મક્ખેતિ. એસ દેતુ વા મા વા, વચનમેવસ્સ સહસ્સં અગ્ઘતી’’તિ વત્તા હોતિ. એવરૂપો પુગ્ગલો દાનં ન પચ્ચાસીસતિ, પિયવચનમેવ પચ્ચાસીસતિ. તસ્સ પિયવચનમેવ વત્તબ્બં. અત્થચરિયાતિ અત્થવડ્ઢનકથા. એકચ્ચો હિ નેવ દાનં, ન પિયવચનં પચ્ચાસીસતિ, અત્તનો હિતકથં વડ્ઢિકથમેવ પચ્ચાસીસતિ. એવરૂપસ્સ પુગ્ગલસ્સ ‘‘ઇદં તે કાતબ્બં, ઇદં ન કાતબ્બં, એવરૂપો પુગ્ગલો સેવિતબ્બો, એવરૂપો ન સેવિતબ્બો’’તિ એવં અત્થચરિયકથાવ કથેતબ્બા. સમાનત્તતાતિ સમાનસુખદુક્ખભાવો. એકચ્ચો હિ દાનાદીસુ એકમ્પિ ન પચ્ચાસીસતિ, એકાસને નિસજ્જં, એકપલ્લઙ્કે સયનં, એકતો ભોજનન્તિ એવં સમાનસુખદુક્ખતં પચ્ચાસીસતિ. સો સચે ગહટ્ઠસ્સ જાતિયા પબ્બજિતસ્સ સીલેન સદિસો હોતિ, તસ્સાયં સમાનત્તતા કાતબ્બા. તત્થ તત્થ યથારહન્તિ તેસુ તેસુ ધમ્મેસુ યથાનુચ્છવિકં સમાનત્તતાતિ અત્થો. રથસ્સાણીવ યાયતોતિ યથા રથસ્સ ગચ્છતો આણિ સઙ્ગહો નામ હોતિ, સા રથં સઙ્ગણ્હાતિ, એવમિમે સઙ્ગહા લોકં સઙ્ગણ્હન્તિ. ન માતા પુત્તકારણાતિ યદિ માતા એતે સઙ્ગહે પુત્તસ્સ ન કરેય્ય, પુત્તકારણા માનં વા પૂજં વા ન લભેય્ય. સઙ્ગહા એતેતિ ઉપયોગવચને પચ્ચત્તં. સઙ્ગહે એતેતિ વા પાઠો. સમવેક્ખન્તીતિ સમ્મા પેક્ખન્તિ. પાસંસા ચ ભવન્તીતિ પસંસનીયા ચ ભવન્તિ.

૩. સીહસુત્તવણ્ણના

૩૩. તતિયે સીહોતિ ચત્તારો સીહા – તિણસીહો, કાળસીહો, પણ્ડુસીહો, કેસરસીહોતિ. તેસુ તિણસીહો કપોતવણ્ણગાવિસદિસો તિણભક્ખો ચ હોતિ. કાળસીહો કાળગાવિસદિસો તિણભક્ખોયેવ. પણ્ડુસીહો પણ્ડુપલાસવણ્ણગાવિસદિસો મંસભક્ખો. કેસરસીહો લાખાપરિકમ્મકતેનેવ મુખેન અગ્ગનઙ્ગુટ્ઠેન ચતૂહિ ચ પાદપરિયન્તેહિ સમન્નાગતો, મત્થકતોપિસ્સ પટ્ઠાય લાખાતૂલિકાય કતા વિય તિસ્સો રાજિયો પિટ્ઠિમજ્ઝેન ગન્ત્વા અન્તરસત્થિમ્હિ દક્ખિણાવત્તા હુત્વા ઠિતા. ખન્ધે પનસ્સ સતસહસ્સગ્ઘનિકકમ્બલપરિક્ખેપો વિય કેસરભારો હોતિ, અવસેસટ્ઠાનં પરિસુદ્ધસાલિપિણ્ડસઙ્ખચુણ્ણપિણ્ડવણ્ણં હોતિ. ઇમેસુ ચતૂસુ સીહેસુ અયં કેસરસીહો ઇધ અધિપ્પેતો.

મિગરાજાતિ સબ્બમિગગણસ્સ રાજા. આસયાતિ વસનટ્ઠાનતો, સુવણ્ણગુહતો વા રજતમણિફલિકમનોસિલાગુહતો વા નિક્ખમતીતિ વુત્તં હોતિ. નિક્ખમમાનો પનેસ ચતૂહિ કારણેહિ નિક્ખમતિ અન્ધકારપીળિતો વા આલોકત્થાય, ઉચ્ચારપસ્સાવપીળિતો વા તેસં વિસ્સજ્જનત્થાય, જિઘચ્છાપીળિતો વા ગોચરત્થાય, સમ્ભવપીળિતો વા અસ્સદ્ધમ્મપટિસેવનત્થાય. ઇધ પન ગોચરત્થાય નિક્ખમન્તો અધિપ્પેતો.

વિજમ્ભતીતિ સુવણ્ણતલે વા રજતમણિફલિકમનોસિલાતલાનં વા અઞ્ઞતરસ્મિં દ્વે પચ્છિમપાદે સમં પતિટ્ઠાપેત્વા પુરિમપાદે પુરતો પસારેત્વા સરીરસ્સ પચ્છાભાગં આકડ્ઢિત્વા પુરિમભાગં અભિહરિત્વા પિટ્ઠિં નામેત્વા ગીવં ઉક્ખિપિત્વા અસનિસદ્દં કરોન્તો વિય નાસપુટાનિ પોથેત્વા સરીરલગ્ગં રજં વિધુનન્તો વિજમ્ભતિ. વિજમ્ભનભૂમિયઞ્ચ પન તરુણવચ્છકો વિય અપરાપરં જવતિ, જવતો પનસ્સ સરીરં અન્ધકારે પરિબ્ભમન્તં અલાતં વિય ખાયતિ.

અનુવિલોકેતીતિ કસ્મા અનુવિલોકેતિ? પરાનુદ્દયતાય. તસ્મિં કિર સીહનાદં નદન્તે પપાતાવાટાદીસુ વિસમટ્ઠાનેસુ ચરન્તા હત્થિગોકણ્ણમહિંસાદયો પાણા પપાતેપિ આવાટેપિ પતન્તિ, તેસં અનુદ્દયાય અનુવિલોકેતિ. કિં પનસ્સ લુદ્દસ્સ પરમંસખાદિનો અનુદ્દયા નામ અત્થીતિ? આમ અત્થિ. તથા હિ ‘‘કિં મે બહૂહિ ઘાતિતેહી’’તિ અત્તનો ગોચરત્થાયાપિ ખુદ્દકે પાણે ન ગણ્હાતિ. એવં અનુદ્દયં કરોતિ, વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘માહં ખુદ્દકે પાણે વિસમગતે સઙ્ઘાતં આપાદેસિ’’ન્તિ (અ. નિ. ૧૦.૨૧).

સીહનાદં નદતીતિ તિક્ખત્તું તાવ અભીતનાદં નદતિ. એવઞ્ચ પનસ્સ વિજમ્ભનભૂમિયં ઠત્વા નદન્તસ્સ સદ્દો સમન્તા તિયોજનપદેસં એકનિન્નાદં કરોતિ, તમસ્સ નિન્નાદં સુત્વા તિયોજનબ્ભન્તરગતા દ્વિપદચતુપ્પદગણા યથાઠાને ઠાતું ન સક્કોન્તિ. ગોચરાય પક્કમતીતિ આહારત્થાય ગચ્છતિ. કથં? સો હિ વિજમ્ભનભૂમિયં ઠત્વા દક્ખિણતો વા વામતો વા ઉપ્પતન્તો ઉસભમત્તં ઠાનં ગણ્હાતિ, ઉદ્ધં ઉપ્પતન્તો ચત્તારિપિ અટ્ઠપિ ઉસભટ્ઠાનાનિ ઉપ્પતતિ, સમે ઠાને ઉજુકં પક્ખન્દન્તો સોળસઉસભમત્તમ્પિ વીસતિઉસભમત્તમ્પિ ઠાનં પક્ખન્દતિ, થલા વા પબ્બતા વા પક્ખન્દન્તો સટ્ઠિઉસભમત્તમ્પિ અસીતિઉસભમત્તમ્પિ ઠાનં પક્ખન્દતિ, અન્તરામગ્ગે રુક્ખં વા પબ્બતં વા દિસ્વા તં પરિહરન્તો વામતો વા દક્ખિણતો વા ઉદ્ધં વા ઉસભમત્તં અપક્કમતિ. તતિયં પન સીહનાદં નદિત્વા તેનેવ સદ્ધિં તિયોજને ઠાને પઞ્ઞાયતિ, તિયોજનં ગન્ત્વા નિવત્તિત્વા ઠિતો અત્તનોવ નાદસ્સ અનુનાદં સુણાતિ. એવં સીઘેન જવેન પક્કમતિ.

યેભુય્યેનાતિ પાયેન. ભયં સન્તાસં સંવેગન્તિ સબ્બં ચિત્તુત્રાસસ્સેવ નામં. સીહસ્સ હિ સદ્દં સુત્વા બહૂ ભાયન્તિ, અપ્પકા ન ભાયન્તિ. કે પન તેતિ? સમસીહો હત્થાજાનીયો અસ્સાજાનીયો ઉસભાજાનીયો પુરિસાજાનીયો ખીણાસવોતિ. કસ્મા પનેતે ન ભાયન્તીતિ? સમસીહો તાવ ‘‘જાતિગોત્તકુલસૂરભાવેહિ સમાનોસ્મી’’તિ ન ભાયતિ, હત્થાજાનીયાદયો અત્તનો સક્કાયદિટ્ઠિબલવતાય ન ભાયન્તિ, ખીણાસવો સક્કાયદિટ્ઠિયા પહીનત્તા ન ભાયતિ.

બિલાસયાતિ બિલે સયન્તા બિલવાસિનો અહિનકુલગોધાદયો. ઉદકાસયાતિ ઉદકવાસિનો મચ્છકચ્છપાદયો. વનાસયાતિ વનવાસિનો હત્થિઅસ્સગોકણ્ણમિગાદયો. પવિસન્તીતિ ‘‘ઇદાનિ આગન્ત્વા ગણ્હિસ્સતી’’તિ મગ્ગં ઓલોકેત્વા પવિસન્તિ. દળ્હેહીતિ થિરેહિ. વરત્તેહીતિ ચમ્મરજ્જૂહિ. મહિદ્ધિકોતિઆદીસુ વિજમ્ભનભૂમિયં ઠત્વા દક્ખિણપસ્સાદીહિ ઉસભમત્તં, ઉજું વીસતિઉસભમત્તાદિલઙ્ઘનવસેન મહિદ્ધિકતા, સેસમિગાનં અધિપતિભાવેન મહેસક્ખતા, સમન્તા તિયોજનટ્ઠાને સદ્દં સુત્વા પલાયન્તાનં વસેન મહાનુભાવતા વેદિતબ્બા.

એવમેવ ખોતિ ભગવા તેસુ તેસુ સુત્તન્તેસુ તથા તથા અત્તાનં કથેસિ. ‘‘સીહોતિ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતસ્સેતં અધિવચનં અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સા’’તિ (અ. નિ. ૫.૯૯; ૧૦.૨૧) ઇમસ્મિં તાવ સુત્તે સીહસદિસં અત્તાનં કથેસિ. ‘‘ભિસક્કો સલ્લકત્તોતિ ખો, સુનક્ખત્ત, તથાગતસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ (મ. નિ. ૩.૬૫) ઇમસ્મિં વેજ્જસદિસં, ‘‘બ્રાહ્મણોતિ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ (અ. નિ. ૮.૮૫) ઇમસ્મિં બ્રાહ્મણસદિસં, ‘‘પુરિસો મગ્ગકુસલોતિ ખો, તિસ્સ, તથાગતસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૮૪) ઇમસ્મિં મગ્ગદેસકપુરિસસદિસં, ‘‘રાજાહમસ્મિ, સેલા’’તિ (સુ. નિ. ૫૫૯; મ. નિ. ૨.૩૯૯) ઇમસ્મિં રાજસદિસં. ઇમસ્મિં પન સુત્તે સીહસદિસમેવ કત્વા અત્તાનં કથેન્તો એવમાહ.

તત્રાયં સદિસતા – સીહસ્સ કઞ્ચનગુહાદીસુ વસનકાલો વિય હિ તથાગતસ્સ દીપઙ્કરપાદમૂલે કતાભિનીહારસ્સ અપરિમિતકાલં પારમિયો પૂરેત્વા પચ્છિમભવે પટિસન્ધિગ્ગહણેન ચેવ માતુકુચ્છિતો નિક્ખમનેન ચ દસસહસ્સિલોકધાતું કમ્પેત્વા વુદ્ધિમન્વાય દિબ્બસમ્પત્તિસદિસં સમ્પત્તિં અનુભવમાનસ્સ તીસુ પાસાદેસુ નિવાસકાલો દટ્ઠબ્બો. સીહસ્સ કઞ્ચનગુહાદિતો નિક્ખન્તકાલો વિય તથાગતસ્સ એકૂનતિંસસંવચ્છરે વિવટેન દ્વારેન કણ્ડકં આરુય્હ છન્નસહાયસ્સ નિક્ખમિત્વા તીણિ રજ્જાનિ અતિક્કમિત્વા અનોમાનદીતીરે બ્રહ્મુના દિન્નાનિ કાસાયાનિ પરિદહિત્વા પબ્બજિતસ્સ સત્તમે દિવસે રાજગહં ગન્ત્વા તત્થ પિણ્ડાય ચરિત્વા પણ્ડવગિરિપબ્ભારે કતભત્તકિચ્ચસ્સ સમ્માસમ્બોધિં પત્વા પઠમમેવ મગધરટ્ઠં આગમનત્થાય યાવ રઞ્ઞો પટિઞ્ઞાદાનકાલો.

સીહસ્સ વિજમ્ભનકાલો વિય તથાગતસ્સ દિન્નપટિઞ્ઞસ્સ આળારકાલામઉપસઙ્કમનં આદિં કત્વા યાવ સુજાતાય દિન્નપાયાસસ્સ એકૂનપણ્ણાસાય પિણ્ડેહિ પરિભુત્તકાલો વેદિતબ્બો. સીહસ્સ સરીરવિધુનનં વિય સાયન્હસમયે સોત્તિયેન દિન્ના અટ્ઠ તિણમુટ્ઠિયો ગહેત્વા દસસહસ્સચક્કવાળદેવતાહિ થોમિયમાનસ્સ ગન્ધાદીહિ પૂજિયમાનસ્સ તિક્ખત્તું બોધિં પદક્ખિણં કત્વા બોધિમણ્ડં આરુય્હ ચુદ્દસહત્થુબ્બેધે ઠાને તિણસન્થરં અત્થરિત્વા ચતુરઙ્ગવીરિયં અધિટ્ઠાય નિસિન્નસ્સ તંખણઞ્ઞેવ મારબલં વિધમેત્વા તીસુ યામેસુ તિસ્સો વિજ્જા વિસોધેત્વા અનુલોમપ્પટિલોમં પટિચ્ચસમુપ્પાદમહાસમુદ્દં યમકઞાણમન્થનેન મન્થેન્તસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણે પટિવિદ્ધે તદનુભાવેન દસસહસ્સિલોકધાતુકમ્પનં વેદિતબ્બં.

સીહસ્સ ચતુદિસાવિલોકનં વિય પટિવિદ્ધસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ સત્તસત્તાહં બોધિમણ્ડે વિહરિત્વા પરિભુત્તમધુપિણ્ડિકાહારસ્સ અજપાલનિગ્રોધમૂલે મહાબ્રહ્મુનો ધમ્મદેસનાયાચનં પટિગ્ગહેત્વા તત્થ વિહરન્તસ્સ એકાદસમે દિવસે ‘‘સ્વે આસાળ્હિપુણ્ણમા ભવિસ્સતી’’તિ પચ્ચૂસસમયે ‘‘કસ્સ નુ ખો અહં પઠમં ધમ્મં દેસેય્ય’’ન્તિ આળારુદકાનં કાલકતભાવં ઞત્વા ધમ્મદેસનત્થાય પઞ્ચવગ્ગિયાનં ઓલોકનં દટ્ઠબ્બં. સીહસ્સ ગોચરત્થાય તિયોજનં ગમનકાલો વિય અત્તનો પત્તચીવરં આદાય ‘‘પઞ્ચવગ્ગિયાનં ધમ્મચક્કં પવત્તેસ્સામી’’તિ પચ્છાભત્તે અજપાલનિગ્રોધતો વુટ્ઠિતસ્સ અટ્ઠારસયોજનમગ્ગં ગમનકાલો.

સીહસ્સ સીહનાદકાલો વિય તથાગતસ્સ અટ્ઠારસયોજનમગ્ગં ગન્ત્વા પઞ્ચવગ્ગિયે સઞ્ઞાપેત્વા અચલપલ્લઙ્કે નિસિન્નસ્સ દસહિ ચક્કવાળસહસ્સેહિ સન્નિપતિતેન દેવગણેન પરિવુતસ્સ ‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, અન્તા પબ્બજિતેન ન સેવિતબ્બા’’તિઆદિના નયેન ધમ્મચક્કપ્પવત્તનકાલો વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિં ચ પન પદે દેસિયમાને તથાગતસીહસ્સ ધમ્મઘોસો હેટ્ઠા અવીચિં ઉપરિ ભવગ્ગં ગહેત્વા દસસહસ્સિલોકધાતું પટિચ્છાદેસિ. સીહસ્સ સદ્દેન ખુદ્દકપાણાનં સન્તાસાપજ્જનકાલો વિય તથાગતસ્સ તીણિ લક્ખણાનિ દીપેત્વા ચત્તારિ સચ્ચાનિ સોળસહાકારેહિ સટ્ઠિયા ચ નયસહસ્સેહિ વિભજિત્વા ધમ્મં કથેન્તસ્સ દીઘાયુકાનં દેવાનં ઞાણસન્તાસસ્સ ઉપ્પત્તિકાલો વેદિતબ્બો.

અપરો નયો – સીહો વિય સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો તથાગતો, આસયભૂતાય કનકગુહાય નિક્ખમનં વિય ગન્ધકુટિતો નિક્ખમનકાલો, વિજમ્ભનં વિય ધમ્મસભં ઉપસઙ્કમનકાલો, દિસાવિલોકનં વિય પરિસાવિલોકનં, સીહનાદનદનં વિય ધમ્મદેસનાકાલો, ગોચરાય પક્કમનં વિય પરવાદનિમ્મદ્દનત્થાય ગમનં.

અપરો નયો – સીહો વિય તથાગતો, હિમવન્તનિસ્સિતાય કઞ્ચનગુહાય નિક્ખમનં વિય આરમ્મણવસેન નિબ્બાનનિસ્સિતાય ફલસમાપત્તિયા વુટ્ઠાનં, વિજમ્ભનં વિય પચ્ચવેક્ખણઞાણં, દિસાવિલોકનં વિય વેનેય્યસત્તવિલોકનં, સીહનાદો વિય સમ્પત્તપરિસાય ધમ્મદેસના, ગોચરાય પક્કમનં વિય અસમ્પત્તાનં વેનેય્યસત્તાનં સન્તિકૂપસઙ્કમનં વેદિતબ્બં.

યદાતિ યસ્મિં કાલે. તથાગતોતિ હેટ્ઠા વુત્તેહિ અટ્ઠહિ કારણેહિ તથાગતો. લોકેતિ સત્તલોકે. ઉપ્પજ્જતીતિ અભિનીહારતો પટ્ઠાય યાવ બોધિપલ્લઙ્કા વા અરહત્તમગ્ગઞાણા વા ઉપ્પજ્જતિ નામ, અરહત્તફલે પન પત્તે ઉપ્પન્નો નામ. અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધોતિઆદીનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૪ આદયો) બુદ્ધાનુસ્સતિનિદ્દેસે વિત્થારિતાનિ.

ઇતિ સક્કાયોતિ અયં સક્કાયો, એત્તકો સક્કાયો, ન ઇતો ભિય્યો સક્કાયો અત્થીતિ. એત્તાવતા સભાવતો સરસતો પરિયન્તતો પરિચ્છેદતો પરિવટુમતો સબ્બેપિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દસ્સિતા હોન્તિ. ઇતિ સક્કાયસમુદયોતિ અયં સક્કાયસ્સ સમુદયો નામ. એત્તાવતા ‘‘આહારસમુદયા રૂપસમુદયો’’તિઆદિ સબ્બં દસ્સિતં હોતિ. ઇતિ સક્કાયસ્સ અત્થઙ્ગમોતિ અયં સક્કાયસ્સ અત્થઙ્ગમો. ઇમિનાપિ ‘‘આહારનિરોધા રૂપનિરોધો’’તિઆદિ સબ્બં દસ્સિતં હોતિ.

વણ્ણવન્તોતિ સરીરવણ્ણેન વણ્ણવન્તો. ધમ્મદેસનં સુત્વાતિ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ પણ્ણાસલક્ખણપ્પટિમણ્ડિતં તથાગતસ્સ ધમ્મદેસનં સુત્વા. યેભુય્યેનાતિ ઇધ કે ઠપેતિ? અરિયસાવકે દેવે. તેસં હિ ખીણાસવત્તા ચિત્તુત્રાસભયમ્પિ ન ઉપ્પજ્જતિ, સંવિગ્ગસ્સ યોનિસો પધાનેન પત્તબ્બં પત્તતાય ઞાણસંવેગોપિ. ઇતરાસં પન દેવતાનં ‘‘તાસો હેસો, ભિક્ખવે, અનિચ્ચ’’ન્તિ મનસિકરોન્તાનં ચિત્તુત્રાસભયમ્પિ, બલવવિપસ્સનાકાલે ઞાણભયમ્પિ ઉપ્પજ્જતિ. ભોતિ ધમ્માલપનમત્તમેતં. સક્કાયપરિયાપન્નાતિ પઞ્ચક્ખન્ધપરિયાપન્ના. ઇતિ તેસં સમ્માસમ્બુદ્ધે વટ્ટદોસં દસ્સેત્વા તિલક્ખણાહતં કત્વા ધમ્મં દેસેન્તે ઞાણભયં નામ ઓક્કમતિ.

અભિઞ્ઞાયાતિ જાનિત્વા. ધમ્મચક્કન્તિ પટિવેધઞાણમ્પિ દેસનાઞાણમ્પિ. પટિવેધઞાણં નામ યેન ઞાણેન બોધિપલ્લઙ્કે નિસિન્નો ચત્તારિ સચ્ચાનિ સોળસહાકારેહિ સટ્ઠિયા ચ નયસહસ્સેહિ પટિવિજ્ઝિ. દેસનાઞાણં નામ યેન ઞાણેન તિપરિવટ્ટં દ્વાદસાકારં ધમ્મચક્કં પવત્તેસિ. ઉભયમ્પેતં દસબલસ્સ ઉરે જાતઞાણમેવ. તેસુ ધમ્મદેસનાઞાણં ગહેતબ્બં. તં પનેસ યાવ અટ્ઠારસબ્રહ્મકોટીહિ સદ્ધિં અઞ્ઞાકોણ્ડઞ્ઞત્થેરસ્સ સોતાપત્તિફલં ન ઉપ્પજ્જતિ, તાવ પવત્તેતિ નામ. તસ્મિં ઉપ્પન્ને પવત્તિતં નામ હોતીતિ વેદિતબ્બં. અપ્પટિપુગ્ગલોતિ સદિસપુગ્ગલરહિતો. યસસ્સિનોતિ પરિવારસમ્પન્ના. તાદિનોતિ લાભાલાભાદીહિ એકસદિસસ્સ.

૪. પસાદસુત્તવણ્ણના

૩૪. ચતુત્થે અગ્ગેસુ પસાદા, અગ્ગા વા પસાદાતિ અગ્ગપ્પસાદા. યાવતાતિ યત્તકા. અપદાતિ નિપ્પદા અહિમચ્છાદયો. દ્વિપદાતિ મનુસ્સપક્ખિઆદયો. ચતુપ્પદાતિ હત્થિઅસ્સાદયો. બહુપ્પદાતિ સતપદિઆદયો. નેવસઞ્ઞિનાસઞ્ઞિનોતિ ભવગ્ગે નિબ્બત્તસત્તા. અગ્ગમક્ખાયતીતિ ગુણેહિ અગ્ગો ઉત્તમો સેટ્ઠોતિ અક્ખાયતિ. અસઙ્ખતાતિ નિબ્બાનમેવ ગહેત્વા વુત્તં. વિરાગોતિઆદીનિ નિબ્બાનસ્સેવ નામાનિ. તઞ્હિ આગમ્મ સબ્બકિલેસા વિરજ્જન્તિ, સબ્બે રાગમદાદયો મદા નિમ્મદા હોન્તિ, અભાવં ગચ્છન્તિ, સબ્બા પિપાસા વિનયં ઉપેન્તિ, સબ્બે આલયા સમુગ્ઘાતં ગચ્છન્તિ, વટ્ટાનિ ઉપચ્છિજ્જન્તિ, તણ્હા ખીયન્તિ, વટ્ટદુક્ખા નિરુજ્ઝન્તિ, સબ્બે પરિળાહા નિબ્બાયન્તિ. તસ્મા એતાનિ નામાનિ લભતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૫. વસ્સકારસુત્તવણ્ણના

૩૫. પઞ્ચમે અનુસ્સરિતાતિ અનુગન્ત્વા સરિતા, અપરાપરં સરિતું સમત્થોતિ અત્થો. દક્ખોતિ છેકો. તત્રુપાયાયાતિ ‘‘ઇમસ્મિં કાલે ઇમં નામ કત્તબ્બ’’ન્તિ એવં તત્થ તત્થ ઉપાયભૂતાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતો. અનુમોદિતબ્બન્તિ અભિનન્દિતબ્બં. પટિક્કોસિતબ્બન્તિ પટિક્ખિપિતબ્બં. નેવ ખો ત્યાહન્તિ નેવ ખો તે અહં. કસ્મા પનેતં ભગવા નાભિનન્દતિ, નપ્પટિક્ખિપતીતિ? લોકિયત્તા નાભિનન્દતિ, લોકિયં અત્થં ગહેત્વા ઠિતત્તા નપ્પટિક્કોસતિ. બહુસ્સ જનતાતિ બહુ અસ્સ જનતા. ઇદઞ્ચ કરણત્થે સામિવચનં વેદિતબ્બં. અરિયે ઞાયેતિ સહવિપસ્સનકે મગ્ગે. કલ્યાણધમ્મતા કુસલધમ્મતાતિપિ તસ્સેવ નામાનિ. યં વિતક્કન્તિ નેક્ખમ્મવિતક્કાદીસુ અઞ્ઞતરં. ન તં વિતક્કં વિતક્કેતીતિ કામવિતક્કાદીસુ એકમ્પિ ન વિતક્કેતિ. ઇતરં તસ્સેવ વેવચનં. વિતક્કપથેતિ એત્થ વિતક્કોયેવ વિતક્કપથો. અહઞ્હિ બ્રાહ્મણાતિઆદીસુ પઠમનયેન ખીણાસવસ્સ સીલઞ્ચેવ બાહુસચ્ચઞ્ચ કથિતં, દુતિયતતિયેહિ ખીણાસવસ્સ કિરિયવિતક્કાનિ ચેવ કિરિયજ્ઝાનાનિ ચ, ચતુત્થેન ખીણાસવભાવો કથિતોતિ વેદિતબ્બો.

મચ્ચુપાસપ્પમોચનન્તિ મચ્ચુપાસા પમોચનકં મગ્ગં. ઞાયં ધમ્મન્તિ સહવિપસ્સનકં મગ્ગં. દિસ્વા ચ સુત્વા ચાતિ ઞાણેનેવ પસ્સિત્વા ચ સુણિત્વા ચ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

૬. દોણસુત્તવણ્ણના

૩૬. છટ્ઠે અન્તરા ચ ઉક્કટ્ઠં અન્તરા ચ સેતબ્યન્તિ એત્થ ઉક્કટ્ઠાતિ ઉક્કાહિ ધારીયમાનાહિ માપિતત્તા એવંલદ્ધવોહારં નગરં. સેતબ્યન્તિ અતીતે કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ જાતનગરં. અન્તરાસદ્દો પન કારણખણચિત્તવેમજ્ઝવિવરાદીસુ વત્તતિ. ‘‘તદન્તરં કો જાનેય્ય અઞ્ઞત્ર તથાગતા’’તિ (અ. નિ. ૬.૪૪; ૧૦.૭૫) ચ, ‘‘જના સઙ્ગમ્મ મન્તેન્તિ, મઞ્ચ તઞ્ચ કિમન્તર’’ન્તિ ચ આદીસુ (સં. નિ. ૧.૨૨૮) કારણે. ‘‘અદ્દસા મં, ભન્તે, અઞ્ઞતરા ઇત્થી વિજ્જન્તરિકાય ભાજનં ધોવન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૪૯) ખણે. ‘‘યસ્સન્તરતો ન સન્તિ કોપા’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૨૦) ચિત્તે. ‘‘અન્તરાવોસાનમાપાદી’’તિઆદીસુ વેમજ્ઝે. ‘‘અપિચાયં તપોદા દ્વિન્નં મહાનિરયાનં અન્તરિકાય આગચ્છતી’’તિઆદીસુ (પારા. ૨૩૧) વિવરે. સ્વાયમિધ વિવરે વત્તતિ. તસ્મા ઉક્કટ્ઠાય ચ સેતબ્યસ્સ ચ વિવરેતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અન્તરાસદ્દેન પન યુત્તત્તા ઉપયોગવચનં કતં. ઈદિસેસુ ચ ઠાનેસુ અક્ખરચિન્તકા ‘‘અન્તરા ગામઞ્ચ નદિઞ્ચ યાતી’’તિ એવં એકમેવ અન્તરાસદ્દં પયુઞ્જન્તિ, સો દુતિયપદેનપિ યોજેતબ્બો હોતિ, અયોજિયમાને ઉપયોગવચનં ન પાપુણાતિ. ઇધ પન યોજેત્વા એવ વુત્તો.

અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્નો હોતીતિ અદ્ધાનસઙ્ખાતં મગ્ગં પટિપન્નો હોતિ, દીઘમગ્ગન્તિ અત્થો. કસ્મા પટિપન્નોતિ? તં દિવસં કિર ભગવા ઇદં અદ્દસ ‘‘મયિ તં મગ્ગં પટિપન્ને દોણો બ્રાહ્મણો મમ પદચેતિયાનિ પસ્સિત્વા પદાનુપદિકો હુત્વા મમ નિસિન્નટ્ઠાનં આગન્ત્વા પઞ્હં પુચ્છિસ્સતિ. અથસ્સાહં એકં સચ્ચધમ્મં દેસેસ્સામિ. બ્રાહ્મણો તીણિ સામઞ્ઞફલાનિ પટિવિજ્ઝિત્વા દ્વાદસપદસહસ્સપરિમાણં દોણગજ્જિતં નામ વણ્ણં વત્વા મયિ પરિનિબ્બુતે સકલજમ્બુદીપે ઉપ્પન્નં મહાકલહં વૂપસમેત્વા ધાતુયો ભાજેસ્સતી’’તિ. ઇમિના કારણેન પટિપન્નો. દોણોપિ સુદં બ્રાહ્મણોતિ દોણો બ્રાહ્મણોપિ તયો વેદે પગુણે કત્વા પઞ્ચસતે માણવકે સિપ્પં વાચેન્તો તંદિવસં પાતોવ ઉટ્ઠાય સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા સતગ્ઘનકં નિવાસેત્વા પઞ્ચસતગ્ઘનકં એકંસવરગતં કત્વા આમુત્તયઞ્ઞસુત્તો રત્તવટ્ટિકા ઉપાહના આરોહિત્વા પઞ્ચસતમાણવકપરિવારો તમેવ મગ્ગં પટિપજ્જિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં.

પાદેસૂતિ પાદેહિ અક્કન્તટ્ઠાનેસુ. ચક્કાનીતિ લક્ખણચક્કાનિ. કિં પન ભગવતો ગચ્છન્તસ્સ અક્કન્તટ્ઠાને પદં પઞ્ઞાયતીતિ? ન પઞ્ઞાયતિ. કસ્મા? સુખુમત્તા મહાબલત્તા મહાજનાનુગ્ગહેન ચ. બુદ્ધાનઞ્હિ સુખુમચ્છવિતાય અક્કન્તટ્ઠાનં તૂલપિચુનો પતિટ્ઠિતટ્ઠાનં વિય હોતિ, પદવળઞ્જો ન પઞ્ઞાયતિ. યથા ચ બલવતો વાતજવસિન્ધવસ્સ પદુમિનિપત્તેપિ અક્કન્તમત્તમેવ હોતિ, એવં મહાબલતાય તથાગતેન અક્કન્તટ્ઠાનં અક્કન્તમત્તમેવ હોતિ, ન તત્થ પદવળઞ્જો પઞ્ઞાયતિ. બુદ્ધાનઞ્ચ અનુપદં મહાજનકાયો ગચ્છતિ, તસ્સ સત્થુ પદવળઞ્જં દિસ્વા મદ્દિતું અવિસહન્તસ્સ ગમનવિચ્છેદો ભવેય્ય. તસ્મા અક્કન્તઅક્કન્તટ્ઠાને યોપિ પદવળઞ્જો ભવેય્ય, સો અન્તરધાયતેવ. દોણો પન બ્રાહ્મણો તથાગતસ્સ અધિટ્ઠાનવસેન પસ્સિ. ભગવા હિ યસ્સ પદચેતિયં દસ્સેતુકામો હોતિ, તં આરબ્ભ ‘‘અસુકો નામ પસ્સતૂ’’તિ અધિટ્ઠાતિ. તસ્મા માગણ્ડિયબ્રાહ્મણો વિય અયમ્પિ બ્રાહ્મણો તથાગતસ્સ અધિટ્ઠાનવસેન અદ્દસ.

પાસાદિકન્તિ પસાદજનકં. ઇતરં તસ્સેવ વેવચનં. ઉત્તમદમથસમથમનુપ્પત્તન્તિ એત્થ ઉત્તમદમથો નામ અરહત્તમગ્ગો, ઉત્તમસમથો નામ અરહત્તમગ્ગસમાધિ, તદુભયં પત્તન્તિ અત્થો. દન્તન્તિ નિબ્બિસેવનં. ગુત્તન્તિ ગોપિતં. સંયતિન્દ્રિયન્તિ રક્ખિતિન્દ્રિયં. નાગન્તિ છન્દાદીહિ અગચ્છનતો, પહીનકિલેસે પુન અનાગચ્છનતો, આગું અકરણતો, બલવન્તટ્ઠેનાતિ ચતૂહિ કારણેહિ નાગં.

દેવો નો ભવં ભવિસ્સતીતિ એત્થ ‘‘દેવો નો ભવ’’ન્તિ એત્તાવતાપિ પુચ્છા નિટ્ઠિતા ભવેય્ય, અયં પન બ્રાહ્મણો ‘‘અનાગતે મહેસક્ખો એકો દેવરાજા ભવિસ્સતી’’તિ અનાગતવસેન પુચ્છાસભાગેનેવ કથેન્તો એવમાહ. ભગવાપિસ્સ પુચ્છાસભાગેનેવ કથેન્તો ન ખો અહં, બ્રાહ્મણ, દેવો ભવિસ્સામીતિ આહ. એસ નયો સબ્બત્થ. આસવાનન્તિ કામાસવાદીનં ચતુન્નં. પહીનાતિ બોધિપલ્લઙ્કે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાધિગમેનેવ પહીના. અનુપલિત્તો લોકેનાતિ તણ્હાદિટ્ઠિલેપાનં પહીનત્તા સઙ્ખારલોકેન અનુપલિત્તો. બુદ્ધોતિ ચતુન્નં સચ્ચાનં બુદ્ધત્તા બુદ્ધો ઇતિ મં ધારેહિ.

યેનાતિ યેન આસવેન. દેવૂપપત્યસ્સાતિ દેવૂપપત્તિ અસ્સ મય્હં ભવેય્ય. વિહઙ્ગમોતિ આકાસચરો ગન્ધબ્બકાયિકદેવો. વિદ્ધસ્તાતિ વિધમિતા. વિનળીકતાતિ વિગતનળા વિગતબન્ધના કતા. વગ્ગૂતિ સુન્દરં. તોયેન નુપલિપ્પતીતિ ઉદકતો રતનમત્તં અચ્ચુગ્ગમ્મ ઠિતં સરં સોભયમાનં ભમરગણં હાસયમાનં તોયેન ન લિપ્પતિ. તસ્મા બુદ્ધોસ્મિ બ્રાહ્મણાતિ દેસનાપરિયોસાને તીણિ મગ્ગફલાનિ પાપુણિત્વા દ્વાદસહિ પદસહસ્સેહિ દોણગજ્જિતં નામ વણ્ણં કથેસિ, તથાગતે ચ પરિનિબ્બુતે જમ્બુદીપતલે ઉપ્પન્નં મહાકલહં વૂપસમેત્વા ધાતુયો ભાજેસીતિ.

૭. અપરિહાનિયસુત્તવણ્ણના

૩૭. સત્તમે નિબ્બાનસ્સેવ સન્તિકેતિ નિબ્બાનસન્તિકેયેવ ચરતિ. સીલે પતિટ્ઠિતોતિ પાતિમોક્ખસીલે પતિટ્ઠિતો. એવં વિહારીતિ એવં વિહરન્તો. આતાપીતિ આતાપેન વીરિયેન સમન્નાગતો. યોગક્ખેમસ્સાતિ ચતૂહિ યોગેહિ ખેમસ્સ નિબ્બાનસ્સ. પમાદે ભયદસ્સિવાતિ પમાદં ભયતો પસ્સન્તો.

૮. પતિલીનસુત્તવણ્ણના

૩૮. અટ્ઠમે પનુણ્ણપચ્ચેકસચ્ચોતિ ‘‘ઇદમેવ દસ્સનં સચ્ચં, ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ એવં પાટિએક્કં ગહિતત્તા પચ્ચેકસઙ્ખાતાનિ દિટ્ઠિસચ્ચાનિ પનુણ્ણાનિ નીહટાનિ પહીનાનિ અસ્સાતિ પનુણ્ણપચ્ચેકસચ્ચો. સમવયસટ્ઠેસનોતિ એત્થ અવયાતિ અનૂના, સટ્ઠાતિ વિસ્સટ્ઠા, સમ્મા અવયા સટ્ઠા એસના અસ્સાતિ સમવયસટ્ઠેસનો, સમ્મા વિસ્સટ્ઠસબ્બએસનોતિ અત્થો. પતિલીનોતિ નિલીનો એકીભાવં ઉપગતો. પુથુસમણબ્રાહ્મણાનન્તિ બહૂનં સમણબ્રાહ્મણાનં. એત્થ ચ સમણાતિ પબ્બજ્જૂપગતા, બ્રાહ્મણાતિ ભોવાદિનો. પુથુપચ્ચેકસચ્ચાનીતિ બહૂનિ પાટેક્કસચ્ચાનિ. નુણ્ણાનીતિ નીહટાનિ. પનુણ્ણાનીતિ સુટ્ઠુ નીહટાનિ. ચત્તાનીતિ વિસ્સટ્ઠાનિ. વન્તાનીતિ વમિતાનિ. મુત્તાનીતિ છિન્નબન્ધનાનિ કતાનિ. પહીનાનીતિ પજહિતાનિ. પટિનિસ્સટ્ઠાનીતિ યથા ન પુન ચિત્તં આરોહન્તિ, એવં પટિનિસ્સજ્જિતાનિ. સબ્બાનેવેતાનિ ગહિતગહણસ્સ વિસ્સટ્ઠભાવવેવચનાનિ.

કામેસના પહીના હોતીતિ અનાગામિમગ્ગેન પહીના. ભવેસના પન અરહત્તમગ્ગેન પહીયતિ. ‘‘બ્રહ્મચરિયં એસિસ્સામિ ગવેસિસ્સામી’’તિ એવં પવત્તજ્ઝાસયસઙ્ખાતા બ્રહ્મચરિયેસનાપિ અરહત્તમગ્ગેનેવ પટિપ્પસ્સદ્ધિં વૂપસમં ગચ્છતિ. દિટ્ઠિબ્રહ્મચરિયેસના પન સોતાપત્તિમગ્ગેનેવ પટિપ્પસમ્ભતીતિ વેદિતબ્બા. એવં ખો, ભિક્ખવેતિ એવં ચતુત્થજ્ઝાનેન પસ્સદ્ધકાયસઙ્ખારો વૂપસન્તઅસ્સાસપસ્સાસો નામ હોતિ. અસ્મિમાનોતિ અસ્મીતિ ઉપ્પજ્જનકો નવવિધમાનો.

ગાથાસુ કામેસના ભવેસનાતિ એતા દ્વે એસના, બ્રહ્મચરિયેસના સહાતિ તાહિયેવ સહ બ્રહ્મચરિયેસનાતિ તિસ્સોપિ એતા. ઇધ ઠત્વા એસના પટિનિસ્સટ્ઠાતિ ઇમિના પદેન સદ્ધિં યોજના કાતબ્બા. ઇતિ સચ્ચપરામાસો, દિટ્ઠિટ્ઠાના સમુસ્સયાતિ ‘‘ઇતિ સચ્ચં ઇતિ સચ્ચ’’ન્તિ ગહણપરામાસો ચ દિટ્ઠિસઙ્ખાતાયેવ દિટ્ઠિટ્ઠાના ચ યે સમુસ્સિતત્તા ઉગ્ગન્ત્વા ઠિતત્તા સમુસ્સયાતિ વુચ્ચન્તિ, તે સબ્બેપિ. ઇધ ઠત્વા દિટ્ઠિટ્ઠાના સમૂહતાતિ ઇમિના પદેન સદ્ધિં યોજના કાતબ્બા. કસ્સ પન એતા એસના પટિનિસ્સટ્ઠા, એતે ચ દિટ્ઠિટ્ઠાના સમૂહતાતિ? સબ્બરાગવિરત્તસ્સ તણ્હાક્ખયવિમુત્તિનો. યો હિ સબ્બરાગેહિપિ વિરત્તો, તણ્હાક્ખયે ચ નિબ્બાને પવત્તાય અરહત્તફલવિમુત્તિયા સમન્નાગતો, એતસ્સ એસના પટિનિસ્સટ્ઠા, દિટ્ઠિટ્ઠાના ચ સમૂહતા. સ વે સન્તોતિ સો એવરૂપો કિલેસસન્તતાય સન્તો. પસ્સદ્ધોતિ દ્વીહિ કાયચિત્તપસ્સદ્ધીહિ પસ્સદ્ધો. અપરાજિતોતિ સબ્બકિલેસે જિનિત્વા ઠિતત્તા કેનચિ અપરાજિતો. માનાભિસમયાતિ માનસ્સ પહાનાભિસમયેન. બુદ્ધોતિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ બુજ્ઝિત્વા ઠિતો. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તેપિ ગાથાસુપિ ખીણાસવોવ કથિતોતિ.

૯. ઉજ્જયસુત્તવણ્ણના

૩૯. નવમે સઙ્ઘાતં આપજ્જન્તીતિ વધં મરણં આપજ્જન્તિ. નિચ્ચદાનન્તિ સલાકભત્તં. અનુકુલયઞ્ઞન્તિ અમ્હાકં પિતૂહિ પિતામહેહિ દિન્નત્તા એવં કુલાનુકુલવસેન યજિતબ્બં, દાતબ્બન્તિ અત્થો. અસ્સમેધન્તિઆદીસુ અસ્સમેત્થ મેધન્તીતિ અસ્સમેધો, દ્વીહિ પરિયઞ્ઞેહિ યજિતબ્બસ્સ એકવીસતિયૂપસ્સ ઠપેત્વા ભૂમિઞ્ચ પુરિસે ચ અવસેસસબ્બવિભવદક્ખિણસ્સ યઞ્ઞસ્સેતં અધિવચનં. પુરિસમેત્થ મેધન્તીતિ પુરિસમેધો, ચતૂહિ પરિયઞ્ઞેહિ યજિતબ્બસ્સ સદ્ધિં ભૂમિયા અસ્સમેધે વુત્તવિભવદક્ખિણસ્સ યઞ્ઞસ્સેતં અધિવચનં. સમ્મમેત્થ પાસન્તીતિ સમ્માપાસો, દિવસે દિવસે સમ્મં ખિપિત્વા તસ્સ પતિતોકાસે વેદિં કત્વા સંહારિમેહિ યૂપાદીહિ સરસ્સતિનદિયા નિમુગ્ગોકાસતો પભુતિ પટિલોમં ગચ્છન્તેન યજિતબ્બસ્સ સબ્બયાગસ્સેતં અધિવચનં. વાજમેત્થ પિવન્તીતિ વાજપેય્યં, એકેન પરિયઞ્ઞેન સત્તરસહિ પસૂહિ યજિતબ્બસ્સ બેલુવયૂપસ્સ સત્તરસકદક્ખિણસ્સ યઞ્ઞસ્સેતં અધિવચનં. નત્થિ એત્થ અગ્ગળાતિ નિરગ્ગળો. નવહિ પરિયઞ્ઞેહિ યજિતબ્બસ્સ સદ્ધિં ભૂમિયા પુરિસેહિ ચ અસ્સમેધે વુત્તવિભવદક્ખિણસ્સ સબ્બમેધપરિયાયનામસ્સ અસ્સમેધવિકપ્પસ્સેતં અધિવચનં. મહારમ્ભાતિ મહાકિચ્ચા મહાકરણીયા. અપિચ પાણાતિપાતસમારમ્ભસ્સ મહન્તતાયપિ મહારમ્ભાયેવ. ન તે હોન્તિ મહપ્ફલાતિ એત્થ નિરવસેસત્થે સાવસેસરૂપનં કતં. તસ્મા ઇટ્ઠફલેન નિપ્ફલાવ હોન્તીતિ અત્થો. ઇદઞ્ચ પાણાતિપાતસમારમ્ભમેવ સન્ધાય વુત્તં. યં પન તત્થ અન્તરન્તરા દાનં દિય્યતિ, તં ઇમિના સમારમ્ભેન ઉપહતત્તા મહપ્ફલં ન હોતિ, મન્દફલં હોતીતિ અત્થો. હઞ્ઞરેતિ હઞ્ઞન્તિ. યજન્તિ અનુકુલં સદાતિ યે અઞ્ઞે અનુકુલં યજન્તિ, પુબ્બપુરિસેહિ યિટ્ઠત્તા પચ્છિમપુરિસાપિ યજન્તીતિ અત્થો. સેય્યો હોતીતિ વિસેસોવ હોતિ. ન પાપિયોતિ પાપં કિઞ્ચિ ન હોતિ.

૧૦. ઉદાયિસુત્તવણ્ણના

૪૦. દસમે અભિસઙ્ખતન્તિ રાસિકતં. નિરારમ્ભન્તિ પાણસમારમ્ભરહિતં. યઞ્ઞન્તિ દેય્યધમ્મં. તઞ્હિ યજિતબ્બત્તા યઞ્ઞન્તિ વુચ્ચતિ. કાલેનાતિ યુત્તપ્પત્તકાલેન. ઉપસંયન્તીતિ ઉપગચ્છન્તિ. કુલં ગતિન્તિ વટ્ટકુલઞ્ચેવ વટ્ટગતિઞ્ચ અતિક્કન્તા. યઞ્ઞસ્સ કોવિદાતિ ચતુભૂમકયઞ્ઞે કુસલા. યઞ્ઞેતિ પકતિદાને. સદ્ધેતિ મતકદાને. હબ્યં કત્વાતિ હુનિતબ્બં દેય્યધમ્મં ઉપકપ્પેત્વા. સુખેત્તે બ્રહ્મચારિસૂતિ બ્રહ્મચારિસઙ્ખાતે સુખેત્તમ્હીતિ અત્થો. સુપ્પત્તન્તિ સુટ્ઠુ પત્તં. દક્ખિણેય્યેસુ યં કતન્તિ યં દક્ખિણાય અનુચ્છવિકેસુ ઉપકપ્પિતં, તં સુહુતં સુયિટ્ઠં સુપ્પત્તન્તિ અત્થો. સદ્ધોતિ બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘગુણાનં સદ્દહનતાય સદ્ધો. મુત્તેન ચેતસાતિ વિસ્સટ્ઠેન ચિત્તેન. ઇમિનાસ્સ મુત્તચાગં દીપેતીતિ.

ચક્કવગ્ગો ચતુત્થો.

૫. રોહિતસ્સવગ્ગો

૧. સમાધિભાવનાસુત્તવણ્ણના

૪૧. પઞ્ચમસ્સ પઠમે ઞાણદસ્સનપ્પટિલાભાયાતિ દિબ્બચક્ખુઞાણદસ્સનસ્સ પટિલાભાય. દિવાસઞ્ઞં અધિટ્ઠાતીતિ દિવાતિ એવં સઞ્ઞં અધિટ્ઠાતિ. યથા દિવા તથા રત્તિન્તિ યથા દિવા આલોકસઞ્ઞા મનસિ કતા, તથેવ તં રત્તિમ્પિ મનસિ કરોતિ. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. સપ્પભાસન્તિ દિબ્બચક્ખુઞાણોભાસેન સહોભાસં. કિઞ્ચાપિ આલોકસદિસં કતં, અત્થો પનેત્થ ન એવં સલ્લક્ખેતબ્બો. દિબ્બચક્ખુઞાણાલોકો હિ ઇધાધિપ્પેતો.

વિદિતાતિ પાકટા હુત્વા. કથં પન વેદના વિદિતા ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તીતિ? ઇધ ભિક્ખુ વત્થું પરિગ્ગણ્હાતિ, આરમ્મણં પરિગ્ગણ્હાતિ. તસ્સ પરિગ્ગહિતવત્થારમ્મણતાય તા વેદના ‘‘એવં ઉપ્પજ્જિત્વા એવં ઠત્વા એવં નિરુજ્ઝન્તી’’તિ વિદિતા ઉપ્પજ્જન્તિ, વિદિતા તિટ્ઠન્તિ, વિદિતા અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ નામ. સઞ્ઞાવિતક્કેસુપિ એસેવ નયો.

ઉદયબ્બયાનુપસ્સીતિ ઉદયઞ્ચ વયઞ્ચ પસ્સન્તો. ઇતિ રૂપન્તિ એવં રૂપં એત્તકં રૂપં ન ઇતો પરં રૂપં અત્થીતિ. ઇતિ રૂપસ્સ સમુદયોતિ એવં રૂપસ્સ ઉપ્પાદો. અત્થઙ્ગમોતિ પન ભેદો અધિપ્પેતો. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇદઞ્ચ પન મેતં, ભિક્ખવે, સન્ધાય ભાસિતન્તિ, ભિક્ખવે, યં મયા એતં પુણ્ણકપઞ્હે ‘‘સઙ્ખાય લોકસ્મિ’’ન્તિઆદિ ભાસિતં, તં ઇદં ફલસમાપત્તિં સન્ધાય ભાસિતન્તિ અત્થો.

તત્થ સઙ્ખાયાતિ ઞાણેન જાનિત્વા. લોકસ્મિન્તિ સત્તલોકે. પરોપરાનીતિ ઉચ્ચાવચાનિ ઉત્તમાધમાનિ. ઇઞ્જિતન્તિ ચલિતં. નત્થિ કુહિઞ્ચિ લોકેતિ લોકસ્મિં કત્થચિ એકક્ખન્ધેપિ એકાયતનેપિ એકધાતુયાપિ એકારમ્મણેપિ નત્થિ. સન્તોતિ પચ્ચનીકકિલેસવૂપસમેન સન્તો. વિધૂમોતિ કોધધૂમેન વિગતધૂમો. એવમેત્થ સુત્તન્તે મગ્ગેકગ્ગતમ્પિ કથેત્વા ગાથાય ફલસમાપત્તિયેવ કથિતાતિ.

૨. પઞ્હબ્યાકરણસુત્તવણ્ણના

૪૨. દુતિયે યો ચ તેસં તત્થ તત્થ, જાનાતિ અનુધમ્મતન્તિ યો એતેસં પઞ્હાનં તસ્મિં તસ્મિં ઠાને બ્યાકરણં જાનાતિ. ચતુપઞ્હસ્સ કુસલો, આહુ ભિક્ખું તથાવિધન્તિ તથાવિધં ભિક્ખું તેસુ ચતૂસુ પઞ્હેસુ કુસલોતિ એવં વદન્તિ. દુરાસદો દુપ્પસહોતિ પરેહિ ઘટ્ટેતું વા અભિભવિતું વા ન સક્કા. ગમ્ભીરોતિ સત્તસીદન્તરમહાસમુદ્દો વિય ગમ્ભીરો. દુપ્પધંસિયોતિ દુમ્મોચાપયો, ગહિતગ્ગહણં વિસ્સજ્જાપેતું ન સક્કાતિ અત્થો. અત્થે અનત્થે ચાતિ વડ્ઢિયઞ્ચ અવડ્ઢિયઞ્ચ. અત્થાભિસમયાતિ અત્થસમાગમેન. ધીરો પણ્ડિતોતિ પવુચ્ચતીતિ ધિતિસમ્પન્નો પુગ્ગલો ‘‘પણ્ડિતો અય’’ન્તિ એવં પવુચ્ચતિ.

૩-૪. કોધગરુસુત્તદ્વયવણ્ણના

૪૩-૪૪. તતિયે કોધગરુ ન સદ્ધમ્મગરૂતિ કોધં ગારવેન ગરું કત્વા ગણ્હાતિ, ન સદ્ધમ્મં, સદ્ધમ્મં પન અગારવેન લામકં કત્વા ગણ્હાતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો.

વિરૂહન્તીતિ વડ્ઢન્તિ, સઞ્જાતમૂલાય વા સદ્ધાય પતિટ્ઠહન્તિ અચલા ભવન્તિ. ચતુત્થે કોધગરુતાતિ કોધમ્હિ સગારવતા. એસ નયો સબ્બત્થ.

૫. રોહિતસ્સસુત્તવણ્ણના

૪૫. પઞ્ચમે યત્થાતિ ચક્કવાળલોકસ્સ એકોકાસે ભુમ્મં. ન ચવતિ ન ઉપપજ્જતીતિ ઇદં અપરાપરં ચુતિપટિસન્ધિવસેન ગહિતં. ગમનેનાતિ પદગમનેન. લોકસ્સ અન્તન્તિ સત્થા સઙ્ખારલોકસ્સ અન્તં સન્ધાય વદતિ. ઞાતેય્યન્તિઆદીસુ ઞાતબ્બં દટ્ઠબ્બં પત્તબ્બન્તિ અત્થો. ઇતિ દેવપુત્તેન ચક્કવાળલોકસ્સ અન્તો પુચ્છિતો, સત્થારા સઙ્ખારલોકસ્સ કથિતો. સો પન ‘‘અત્તનો પઞ્હેન સદ્ધિં સત્થુ બ્યાકરણં સમેતી’’તિ સઞ્ઞાય સમ્પહંસન્તો અચ્છરિયન્તિઆદિમાહ.

દળ્હધમ્માતિ દળ્હધનુ ઉત્તમપ્પમાણેન ધનુના સમન્નાગતો. ધનુગ્ગહોતિ ધનુઆચરિયો. સિક્ખિતોતિ દ્વાદસ વસ્સાનિ ધનુસિપ્પં સિક્ખિતો. કતહત્થોતિ ઉસભપ્પમાણેપિ વાલગ્ગં વિજ્ઝિતું સમત્થભાવેન કતહત્થો. કતૂપાસનોતિ કતસરક્ખેપો દસ્સિતસિપ્પો. અસનેનાતિ કણ્ડેન. અતિપાતેય્યાતિ અતિક્કમેય્ય. યાવતા સો તાલચ્છાદિં અતિક્કમેય્ય, તાવતા કાલેન એકં ચક્કવાળં અતિક્કમામીતિ અત્તનો જવસમ્પત્તિં દસ્સેતિ.

પુરત્થિમા સમુદ્દા પચ્છિમોતિ યથા પુરત્થિમા સમુદ્દા પચ્છિમસમુદ્દો દૂરે, એવં મે દૂરે પદવીતિહારો અહોસીતિ વદતિ. સો કિર પાચીનચક્કવાળમુખવટ્ટિયં ઠિતો પાદં પસારેત્વા પચ્છિમચક્કવાળમુખવટ્ટિં અતિક્કમતિ, પુન દુતિયપાદં પસારેત્વા પરચક્કવાળમુખવટ્ટિં અતિક્કમતિ. ઇચ્છાગતન્તિ ઇચ્છા એવ. અઞ્ઞત્રેવાતિ નિપ્પપઞ્ચતં દસ્સેતિ. ભિક્ખાચારકાલે કિરેસ નાગલતાદન્તકટ્ઠં ખાદિત્વા અનોતત્તે મુખં ધોવિત્વા કાલે સમ્પત્તે ઉત્તરકુરુમ્હિ પિણ્ડાય ચરિત્વા ચક્કવાળમુખવટ્ટિયં નિસિન્નો ભત્તકિચ્ચં કરોતિ, તત્થ મુહુત્તં વિસ્સમિત્વા પુન જવતિ. વસ્સસતાયુકોતિ તદા દીઘાયુકકાલો હોતિ, અયં પન વસ્સસતાવસિટ્ઠે આયુમ્હિ ગમનં આરભિ. વસ્સસતજીવીતિ તં વસ્સસતં અનન્તરાયેન જીવન્તો. અન્તરાયેવ કાલઙ્કતોતિ ચક્કવાળલોકસ્સ અન્તં અપ્પત્વા અન્તરાવ મતો. સો પન તત્થ કાલં કત્વાપિ આગન્ત્વા ઇમસ્મિંયેવ ચક્કવાળે નિબ્બત્તિ.

અપ્પત્વાતિ સઙ્ખારલોકસ્સ અન્તં અપ્પત્વા. દુક્ખસ્સાતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ. અન્તકિરિયન્તિ પરિયન્તકરણં. કળેવરેતિ અત્તભાવે. સસઞ્ઞિમ્હિ સમનકેતિ સસઞ્ઞે સચિત્તકે. લોકન્તિ દુક્ખસચ્ચં. લોકસમુદયન્તિ સમુદયસચ્ચં. લોકનિરોધન્તિ નિરોધસચ્ચં. પટિપદન્તિ મગ્ગસચ્ચં. ઇતિ ‘‘નાહં, આવુસો, ઇમાનિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ તિણકટ્ઠાદીસુ પઞ્ઞપેમિ, ઇમસ્મિં પન ચતુમહાભૂતિકે કાયસ્મિંયેવ પઞ્ઞપેમી’’તિ દસ્સેતિ. સમિતાવીતિ સમિતપાપો. નાસીસતીતિ ન પત્થેતિ. છટ્ઠં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૭. સુવિદૂરસુત્તવણ્ણના

૪૭. સત્તમે સુવિદૂરવિદૂરાનીતિ કેનચિ પરિયાયેન અનાસન્નાનિ હુત્વા સુવિદૂરાનેવ વિદૂરાનિ. નભઞ્ચ, ભિક્ખવે, પથવી ચાતિ આકાસઞ્ચ મહાપથવી ચ. તત્થ કિઞ્ચાપિ પથવિતો આકાસં નામ ન દૂરે, દ્વઙ્ગુલમત્તેપિ હોતિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં અલગ્ગનટ્ઠેન પન ‘‘સુવિદૂરવિદૂરે’’તિ વુત્તં. વેરોચનોતિ સૂરિયો. સતઞ્ચ, ભિક્ખવે, ધમ્મોતિ ચતુસતિપટ્ઠાનાદિભેદો સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મો. અસતઞ્ચ ધમ્મોતિ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતભેદો અસ્સદ્ધમ્મો.

પભઙ્કરોતિ આલોકકરો. અબ્યાયિકો હોતીતિ અવિગચ્છનસભાવો હોતિ. સતં સમાગમોતિ પણ્ડિતાનં મિત્તસન્થવવસેન સમાગમો. યાવાપિ તિટ્ઠેય્યાતિ યત્તકં અદ્ધાનં તિટ્ઠેય્ય. તથેવ હોતીતિ તાદિસોવ હોતિ, પકતિં ન જહતિ. ખિપ્પં હિ વેતીતિ સીઘં વિગચ્છતિ.

૮. વિસાખસુત્તવણ્ણના

૪૮. અટ્ઠમે પઞ્ચાલપુત્તોતિ પઞ્ચાલબ્રાહ્મણિયા પુત્તો. પોરિયા વાચાયાતિ પરિપુણ્ણવાચાય. વિસ્સટ્ઠાયાતિ અપલિબુદ્ધાય. અનેલગલાયાતિ નિદ્દોસાય ચેવ અગળિતાય ચ અપતિતપદબ્યઞ્જનાય. પરિયાપન્નાયાતિ વિવટ્ટપરિયાપન્નાય. અનિસ્સિતાયાતિ વટ્ટં અનિસ્સિતાય. વિવટ્ટનિસ્સિતમેવ કત્વા કથેતિ, વટ્ટનિસ્સિતં કત્વા ન કથેતીતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.

નાભાસમાનન્તિ ન અકથેન્તં. અમતં પદન્તિ નિબ્બાનપદં. ભાસયેતિ ઓભાસેય્ય. જોતયેતિ તસ્સેવ વેવચનં. પગ્ગણ્હે ઇસિનં ધજન્તિ અબ્ભુગ્ગતટ્ઠેન નવલોકુત્તરધમ્મો ઇસીનં ધજો નામ વુચ્ચતિ, તમેવ પગ્ગણ્હેય્ય ઉક્ખિપેય્ય, ઉચ્ચં કત્વા કથેય્યાતિ અત્થો. નવલોકુત્તરધમ્મદીપકં સુભાસિતં ધજો એતેસન્તિ સુભાસિતધજા. ઇસયોતિ બુદ્ધાદયો અરિયા. ધમ્મો હિ ઇસિનં ધજોતિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ લોકુત્તરધમ્મો ઇસીનં ધજો નામાતિ.

૯. વિપલ્લાસસુત્તવણ્ણના

૪૯. નવમે સઞ્ઞાવિપલ્લાસાતિ સઞ્ઞાય વિપલ્લત્થભાવા, ચતસ્સો વિપરીતસઞ્ઞાયોતિ અત્થો. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. અનિચ્ચે, ભિક્ખવે, નિચ્ચન્તિ સઞ્ઞાવિપલ્લાસોતિ અનિચ્ચે વત્થુસ્મિં ‘‘નિચ્ચં ઇદ’’ન્તિ એવં ગહેત્વા ઉપ્પજ્જનકસઞ્ઞા, સઞ્ઞાવિપલ્લાસોતિ અત્થો. ઇમિના નયેન સબ્બપદેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.

અનત્તનિ ચ અત્તાતિ અનત્તનિ ‘‘અત્તા’’તિ એવંસઞ્ઞિનોતિ અત્થો. મિચ્છાદિટ્ઠિહતાતિ ન કેવલં સઞ્ઞિનોવ, સઞ્ઞાય વિય ઉપ્પજ્જમાનાય મિચ્છાદિટ્ઠિયાપિ હતા. ખિત્તચિત્તાતિ તે સઞ્ઞાદિટ્ઠિયો વિય ઉપ્પજ્જમાનેન ખિત્તેન ચિત્તેન સમન્નાગતા. વિસઞ્ઞિનોતિ દેસનામત્તમેતં, વિપરીતસઞ્ઞાચિત્તદિટ્ઠિનોતિ અત્થો. તે યોગયુત્તા મારસ્સાતિ તે મારસ્સ યોગે યુત્તા નામ હોન્તિ. અયોગક્ખેમિનોતિ ચતૂહિ યોગેહિ ખેમં નિબ્બાનં અપ્પત્તા. સત્તાતિ પુગ્ગલા. બુદ્ધાતિ ચતુસચ્ચબુદ્ધા. ઇમં ધમ્મન્તિ ચતુસચ્ચધમ્મં. સચિત્તં પચ્ચલદ્ધાતિ સકં ચિત્તં પટિલભિત્વા. અનિચ્ચતો દક્ખુન્તિ અનિચ્ચભાવેન અદ્દસંસુ. અસુભતદ્દસુન્તિ અસુભં અસુભતોયેવ અદ્દસંસુ. સમ્માદિટ્ઠિસમાદાનાતિ ગહિતસમ્માદસ્સના. સબ્બં દુક્ખં ઉપચ્ચગુન્તિ સકલં વટ્ટદુક્ખં સમતિક્કન્તા.

૧૦. ઉપક્કિલેસસુત્તવણ્ણના

૫૦. દસમે ઉપક્કિલેસાતિ વિરોચિતું અદત્વા ઉપક્કિલિટ્ઠભાવકરણેન ઉપક્કિલેસા. મહિકાતિ હિમં. ધૂમો રજોતિ ધૂમો ચ રજો ચ. રાહૂતિ પુરિમા તયો અસમ્પત્તઉપક્કિલેસા, રાહુ પન સમ્પત્તઉપક્કિલેસવસેન કથિતોતિ વેદિતબ્બો. સમણબ્રાહ્મણા ન તપન્તિ ન ભાસન્તિ ન વિરોચન્તીતિ ગુણપ્પતાપેન ન તપન્તિ, ગુણોભાસેન ન ભાસન્તિ, ગુણવિરોચનેન ન વિરોચન્તિ. સુરામેરયપાના અપ્પટિવિરતાતિ પઞ્ચવિધાય સુરાય ચતુબ્બિધસ્સ મેરયસ્સ ચ પાનતો અવિરતા.

અવિજ્જાનિવુતાતિ અવિજ્જાય નિવારિતા પિહિતા. પિયરૂપાભિનન્દિનોતિ પિયરૂપં સાતરૂપં અભિનન્દમાના તુસ્સમાના. સાદિયન્તીતિ ગણ્હન્તિ. અવિદ્દસૂતિ અન્ધબાલા. સનેત્તિકાતિ તણ્હાયોત્તેનેવ સયોત્તા. કટસિન્તિ અત્તભાવં. ઘોરન્તિ કક્ખળં. ઇમસ્મિં સુત્તેપિ ગાથાસુપિ વટ્ટમેવ કથિતન્તિ.

રોહિતસ્સવગ્ગો પઞ્ચમો.

પઠમપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૨. દુતિયપણ્ણાસકં

(૬) ૧. પુઞ્ઞાભિસન્દવગ્ગો

૧. પઠમપુઞ્ઞાભિસન્દસુત્તવણ્ણના

૫૧. દુતિયસ્સ પઠમે પુઞ્ઞાભિસન્દાતિ પુઞ્ઞસ્સ અભિસન્દા, પુઞ્ઞપ્પત્તિયોતિ અત્થો. કુસલાભિસન્દાતિ તસ્સેવ વેવચનં. તે પનેતે સુખં આહરન્તીતિ સુખસ્સાહારા. સુટ્ઠુ અગ્ગાનં રૂપાદીનં દાયકાતિ સોવગ્ગિકા. સુખો નેસં વિપાકોતિ સુખવિપાકા. સગ્ગે ઉપપત્તિ સગ્ગો, સગ્ગાય સંવત્તન્તીતિ સગ્ગસંવત્તનિકા. ચીવરં પરિભુઞ્જમાનોતિ ચીવરત્થાય વત્થં લભિત્વા સૂચિસુત્તાદીનં અભાવેન તં નિક્ખિપન્તોપિ કરોન્તોપિ પારુપન્તોપિ જિણ્ણકાલે પચ્ચત્થરણં કરોન્તોપિ પચ્ચત્થરિતુમ્પિ અસક્કુણેય્યં ભૂમત્થરણં કરોન્તોપિ ભૂમત્થરણસ્સ અનનુચ્છવિકં ફાલેત્વા પાદપુઞ્છનં કરોન્તોપિ ‘‘પરિભુઞ્જમાનો’’ત્વેવ વુચ્ચતિ. યદા પન ‘‘પાદપુઞ્છનમ્પિ ન સક્કા ઇદ’’ન્તિ સમ્મજ્જિત્વા છડ્ડિતં હોતિ, તદા પરિભુઞ્જમાનો નામ ન હોતિ. અપ્પમાણં ચેતોસમાધિન્તિ અરહત્તફલસમાધિં. અપ્પમાણો તસ્સ પુઞ્ઞાભિસન્દોતિ ઇમિના દાયકસ્સ પુઞ્ઞચેતનાય અપ્પમાણતં કથેતિ. તસ્સ હિ ‘‘ખીણાસવો મે ચીવરં પરિભુઞ્જતી’’તિ પુનપ્પુનં અનુસ્સરણવસેન પવત્તા પુઞ્ઞચેતના અપ્પમાણા હોતિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં. પિણ્ડપાતાદીસુ પન યો પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા સત્તાહમ્પિ તેનેવ યાપેતિ, અઞ્ઞં ન પરિભુઞ્જતિ, સો સત્તાહમ્પિ તંયેવ પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જમાનો નામ હોતિ. એકસ્મિં પન સેનાસને રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનાદીસુ ચઙ્કમન્તોપિ યાવ તં સેનાસનં પહાય અઞ્ઞં ન ગણ્હાતિ, તાવ પરિભુઞ્જમાનો નામ હોતિ. એકેન પન ભેસજ્જેન બ્યાધિમ્હિ વૂપસન્તે યાવ અઞ્ઞં ભેસજ્જં ન પરિભુઞ્જતિ, તાવદેવ પરિભુઞ્જમાનો નામ હોતિ.

બહુભેરવન્તિ બહૂહિ ભેરવારમ્મણેહિ સમન્નાગતં. રતનવરાનન્તિ સત્તન્નમ્પિ વરરતનાનં. આલયન્તિ નિવાસટ્ઠાનં. પુથૂ સવન્તીતિ બહુકા હુત્વા સન્દમાના. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

૨. દુતિયપુઞ્ઞાભિસન્દસુત્તવણ્ણના

૫૨. દુતિયે અરિયકન્તેહીતિ મગ્ગફલસમ્પયુત્તેહિ. તાનિ હિ અરિયાનં કન્તાનિ હોન્તિ પિયાનિ મનાપાનિ. સેસં સુત્તન્તે તાવ યં વત્તબ્બં સિયા, તં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૪ આદયો) વુત્તમેવ.

ગાથાસુ પન સદ્ધાતિ સોતાપન્નસ્સ સદ્ધા અધિપ્પેતા. સીલમ્પિ સોતાપન્નસ્સ સીલમેવ. ઉજુભૂતઞ્ચ દસ્સનન્તિ કાયવઙ્કાદીનં અભાવેન ખીણાસવસ્સ દસ્સનં ઉજુભૂતદસ્સનં નામ. આહૂતિ કથયન્તિ. પસાદન્તિ બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘેસુ પસાદં. ધમ્મદસ્સનન્તિ ચતુસચ્ચધમ્મદસ્સનં.

૩. પઠમસંવાસસુત્તવણ્ણના

૫૩. તતિયે સમ્બહુલાપિ ખો ગહપતી ચ ગહપતાનિયો ચાતિ બહુકા ગહપતયો ચ ગહપતાનિયો ચ આવાહવિવાહકરણત્થાય ગચ્છન્તા તમેવ મગ્ગં પટિપન્ના હોન્તિ. સંવાસાતિ સહવાસા એકતોવાસા. છવો છવાયાતિ ગુણમરણેન મતત્તા છવો ગુણમરણેનેવ મતાય છવાય સદ્ધિં. દેવિયા સદ્ધિન્તિ ગુણેહિ દેવિભૂતાય સદ્ધિં. દુસ્સીલોતિ નિસ્સીલો. પાપધમ્મોતિ લામકધમ્મો. અક્કોસકપરિભાસકોતિ દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસકો, ભયં દસ્સેત્વા સન્તજ્જનેન પરિભાસકો. એવં સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

કદરિયાતિ થદ્ધમચ્છરિનો. જાનિપતયોતિ જયમ્પતિકા. વદઞ્ઞૂતિ યાચકાનં વચનસ્સ અત્થં જાનન્તિ. સઞ્ઞતાતિ સીલસંયમેન સમન્નાગતા. ધમ્મજીવિનોતિ ધમ્મે ઠત્વા જીવિકં કપ્પેન્તીતિ ધમ્મજીવિનો. અત્થાસં પચુરા હોન્તીતિ વડ્ઢિસઙ્ખાતા અત્થા એતેસં બહૂ હોન્તિ. ફાસુકં ઉપજાયતીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ફાસુવિહારો જાયતિ. કામકામિનોતિ કામે કામયમાના.

૪. દુતિયસંવાસસુત્તવણ્ણના

૫૪. ચતુત્થે કમ્મપથવસેન દેસના પવત્તિતા. સેસં તાદિસમેવ. ઇમેસુ પન દ્વીસુપિ સુત્તેસુ અગારિકપટિપદા કથિતા. સોતાપન્નસકદાગામીનમ્પિ વટ્ટતિ.

૫-૬. સમજીવીસુત્તદ્વયવણ્ણના

૫૫-૫૬. પઞ્ચમે તેનુપસઙ્કમીતિ કિમત્થં ઉપસઙ્કમિ? અનુગ્ગણ્હનત્થં. તથાગતો હિ તં રટ્ઠં પાપુણન્તો ઇમેસંયેવ દ્વિન્નં સઙ્ગણ્હનત્થાય પાપુણાતિ. નકુલપિતા કિર પઞ્ચ જાતિસતાનિ તથાગતસ્સ પિતા અહોસિ, પઞ્ચ જાતિસતાનિ મહાપિતા, પઞ્ચ જાતિસતાનિ ચૂળપિતા. નકુલમાતાપિ પઞ્ચ જાતિસતાનિ તથાગતસ્સ માતા અહોસિ, પઞ્ચ જાતિસતાનિ મહામાતા, પઞ્ચ જાતિસતાનિ ચૂળમાતા. તે સત્થુ દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય પુત્તસિનેહં પટિલભિત્વા ‘‘હન્તાત, હન્તાતા’’તિ વચ્છકં દિસ્વા વચ્છગિદ્ધિની ગાવી વિય વિરવમાના ઉપસઙ્કમિત્વા પઠમદસ્સનેનેવ સોતાપન્ના જાતા. નિવેસને પઞ્ચસતાનં ભિક્ખૂનં આસનાનિ સદા પઞ્ઞત્તાનેવ હોન્તિ. ઇતિ ભગવા તેસં અનુગ્ગણ્હનત્થાય ઉપસઙ્કમિ. અતિચરિતાતિ અતિક્કમિતા. અભિસમ્પરાયઞ્ચાતિ પરલોકે ચ. સમસદ્ધાતિ સદ્ધાય સમા એકસદિસા. સીલાદીસુપિ એસેવ નયો. છટ્ઠં કેવલં ભિક્ખૂનં દેસિતં. સેસમેત્થ તાદિસમેવ.

૭. સુપ્પવાસાસુત્તવણ્ણના

૫૭. સત્તમે પજ્જનિકન્તિ તસ્સ નિગમસ્સ નામં. કોલિયાનન્તિ કોલરાજકુલાનં. આયું ખો પન દત્વાતિ આયુદાનં દત્વા. આયુસ્સ ભાગિની હોતીતિ આયુભાગપટિલાભિની હોતિ, આયું વા ભજનિકા હોતિ, આયુપ્પટિલાભિનીતિ અત્થો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો.

રસસા ઉપેતન્તિ રસેન ઉપેતં રસસમ્પન્નં. ઉજ્જુગતેસૂતિ કાયવઙ્કાદિરહિતત્તા ઉજુકમેવ ગતેસુ ખીણાસવેસુ. ચરણૂપપન્નેસૂતિ પઞ્ચદસહિ ચરણધમ્મેહિ સમન્નાગતેસુ. મહગ્ગતેસૂતિ મહત્તં ગતેસુ. ખીણાસવાનઞ્ઞેવેતં નામં. પુઞ્ઞેન પુઞ્ઞં સંસન્દમાનાતિ પુઞ્ઞેન સદ્ધિં પુઞ્ઞં ઘટયમાના. મહપ્ફલા લોકવિદૂન વણ્ણિતાતિ એવરૂપા દાનસઙ્ખાતા દક્ખિણા તિવિધલોકં વિદિતં કત્વા ઠિતત્તા લોકવિદૂનં બુદ્ધાનં વણ્ણિતા, બુદ્ધેહિ પસત્થાતિ અત્થો. યઞ્ઞમનુસ્સરન્તાતિ યઞ્ઞં દાનં અનુસ્સરન્તા. વેદજાતાતિ તુટ્ઠિજાતા.

૮. સુદત્તસુત્તવણ્ણના

૫૮. અટ્ઠમે સઞ્ઞતાનન્તિ કાયવાચાહિ સંયતાનં. પરદત્તભોજિનન્તિ પરેહિ દિન્નમેવ ભુઞ્જિત્વા યાપેન્તાનં. કાલેનાતિ યુત્તપ્પત્તકાલેન. સક્કચ્ચ દદાતીતિ સહત્થા સક્કારં કત્વા દદાતિ. ચત્તારિ ઠાનાનિ અનુપ્પવેચ્છતીતિ ચત્તારિ કારણાનિ અનુપ્પવેસેતિ દદાતિ. યસવા હોતીતિ મહાપરિવારો હોતિ. નવમં કેવલં ભિક્ખૂનં કથિતં. સેસમેત્થ તાદિસમેવ.

૧૦. ગિહિસામીચિસુત્તવણ્ણના

૬૦. દસમે ગિહિસામીચિપટિપદન્તિ ગિહીનં અનુચ્છવિકં પટિપત્તિં. પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતીતિ અતિહરિત્વા દાતુકામતાય પતિઉપટ્ઠિતો હોતિ ઉપગતો, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચીવરં દેતીતિ અત્થો.

ઉપટ્ઠિતાતિ ઉપટ્ઠાયકો. તેસં દિવા ચ રત્તો ચાતિ યે એવં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહન્તિ, તેસં દિવા ચ રત્તિઞ્ચ પરિચ્ચાગવસેન ચ અનુસ્સરણવસેન ચ સદા પુઞ્ઞં પવડ્ઢતિ. સગ્ગઞ્ચ કમતિટ્ઠાનન્તિ તાદિસો ચ ભદ્દકં કમ્મં કત્વા સગ્ગટ્ઠાનં ઉપગચ્છતિ. ઇમેસુ ચતૂસુપિ સુત્તેસુ આગારિયપટિપદા કથિતા. સોતાપન્નસકદાગામીનમ્પિ વટ્ટતિ.

પુઞ્ઞાભિસન્દવગ્ગો પઠમો.

(૭) ૨. પત્તકમ્મવગ્ગો

૧. પત્તકમ્મસુત્તવણ્ણના

૬૧. દુતિયસ્સ પઠમે અનિટ્ઠપટિક્ખેપેન ઇટ્ઠા. મને કમન્તિ પવિસન્તીતિ કન્તા. મનં અપ્પાયન્તિ પવડ્ઢેન્તીતિ મનાપા. દુલ્લભાતિ પરમદુલ્લભા. ભોગાતિ ભુઞ્જિતબ્બા રૂપાદયો વિસયા. સહધમ્મેનાતિ ધમ્મેનેવ સદ્ધિં ઉપ્પજ્જન્તુ, મા ધમ્મૂપઘાતં કત્વા અધમ્મેનાતિ. અથવા સહધમ્મેનાતિ સકારણેન, તેન તેન સેનાપતિસેટ્ઠિટ્ઠાનાદિકારણેન સદ્ધિંયેવ ઉપ્પજ્જન્તૂતિ અત્થો. યસોતિ પરિવારસમ્પત્તિ. સહ ઞાતીભીતિ ઞાતકેહિ સદ્ધિં. સહ ઉપજ્ઝાયેહીતિ સુખદુક્ખેસુ ઉપનિજ્ઝાયિતબ્બત્તા ઉપજ્ઝાયસઙ્ખાતેહિ સન્દિટ્ઠસમ્ભત્તેહિ સદ્ધિં.

અકિચ્ચં કરોતીતિ અકાતબ્બં કરોતિ. કિચ્ચં અપરાધેતીતિ કત્તબ્બયુત્તકં કિચ્ચં અકરોન્તો તં અપરાધેતિ નામ. ધંસતીતિ પતતિ પરિહાયતિ. અભિજ્ઝાવિસમલોભન્તિ અભિજ્ઝાસઙ્ખાતં વિસમલોભં. પજહતીતિ નુદતિ નીહરતિ. મહાપઞ્ઞોતિ મહન્તપઞ્ઞો. પુથુપઞ્ઞોતિ પુથુલપઞ્ઞો. આપાતદસોતિ તં તં અત્થં આપાતેતિ તમેવ પસ્સતિ, સુખુમમ્પિસ્સ અત્થજાતં આપાતં આગચ્છતિયેવાતિ અત્થો.

ઉટ્ઠાનવીરિયાધિગતેહીતિ ઉટ્ઠાનસઙ્ખાતેન વીરિયેન અધિગતેહિ. બાહાબલપરિચિતેહીતિ બાહાબલેન પરિચિતેહિ વડ્ઢિતેહિ. સેદાવક્ખિત્તેહીતિ અવક્ખિત્તસેદેહિ, સેદં મુઞ્ચિત્વા વાયામેન પયોગેન સમધિગતેહીતિ અત્થો. ધમ્મિકેહીતિ ધમ્મયુત્તેહિ. ધમ્મલદ્ધેહીતિ દસકુસલકમ્મપથધમ્મે અકોપેત્વા લદ્ધેહિ. પત્તકમ્માનીતિ યુત્તકમ્માનિ અનુચ્છવિકકમ્માનિ. સુખેતીતિ સુખિતં કરોતિ. પીણેતીતિ પીણિતં બલસમ્પન્નં કરોતિ. ઠાનગતં હોતીતિ કારણગતં હોતિ. કિં પન તન્તિ? ચતૂસુ પત્તકમ્મેસુ એકં ભોગેહિ કત્તબ્બકમ્મં ભોગજાતમેવ ઠાનગતં. પત્તગતન્તિ યુત્તપ્પત્તટ્ઠાનગતં. આયતનસો પરિભુત્તન્તિ કારણેનેવ પરિભુત્તં ભોગજાતં હોતિ.

પરિયોધાય સંવત્તતીતિ પિદહિત્વા વત્તતિ. યથા અગ્ગિઆદીહિ ઉપ્પન્નાસુ આપદાસુ, એવં આદિત્તગેહનિબ્બાપનાદીનં અત્થાય ધનપરિચ્ચાગં કત્વા તાસં આપદાનં મગ્ગં પિદહતિ નિવારેતિ. સોત્થિં અત્તાનં કરોતીતિ નિરુપદ્દવં ખેમં અત્તાનં કરોતિ. ઞાતિબલિન્તિ ઞાતકાનં બલિં. અતિથિબલિન્તિ આગન્તુકાનં બલિં. પુબ્બપેતબલિન્તિ પરલોકગતાનં ઞાતકાનં બલિં. રાજબલિન્તિ રઞ્ઞો કત્તબ્બયુત્તકં રાજબલિં. દેવતાબલિન્તિ દેવતાનં કત્તબ્બબલિં. સબ્બમેતં તેસં તેસં યથાનુચ્છવિકવસેન દાતબ્બદાનસ્સ અધિવચનં.

ખન્તિસોરચ્ચે નિવિટ્ઠાતિ અધિવાસનક્ખન્તિયઞ્ચ સુસીલતાય ચ નિવિટ્ઠા. એકમત્તાનં દમેન્તીતિ એકં અત્તનોવ અત્તભાવં ઇન્દ્રિયદમેન દમેન્તિ. સમેન્તીતિ અત્તનો ચિત્તં કિલેસવૂપસમનેન સમેન્તિ. પરિનિબ્બાપેન્તીતિ કિલેસપરિનિબ્બાનેનેવ પરિનિબ્બાપેન્તિ. ઉદ્ધગ્ગિકન્તિઆદીસુ ઉપરૂપરિભૂમીસુ ફલદાનવસેન ઉદ્ધમગ્ગમસ્સાતિ ઉદ્ધગ્ગિકા. સગ્ગસ્સ હિતાતિ તત્રુપપત્તિજનનતો સોવગ્ગિકા. નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને સુખોવ વિપાકો અસ્સાતિ સુખવિપાકા. સુટ્ઠુ અગ્ગાનં દિબ્બવણ્ણાદીનં દસન્નં વિસેસાનં નિબ્બત્તનતો સગ્ગસંવત્તનિકા, એવરૂપં દક્ખિણં પતિટ્ઠાપેતીતિ અત્થો.

અરિયધમ્મે ઠિતોતિ પઞ્ચસીલધમ્મે પતિટ્ઠિતો. પેચ્ચ સગ્ગે પમોદતીતિ પરલોકં ગન્ત્વા યત્થ સગ્ગે પટિસન્ધિં ગણ્હાતિ, તત્થ મોદતિ. સોતાપન્નસકદાગામિનો વા હોન્તુ અનાગામી વા, સબ્બેસં અયં પટિપદા લબ્ભતેવાતિ.

૨. આનણ્યસુત્તવણ્ણના

૬૨. દુતિયે અધિગમનીયાનીતિ પત્તબ્બાનિ. કામભોગિનાતિ વત્થુકામે ચ કિલેસકામે ચ પરિભુઞ્જન્તેન. અત્થિસુખાદીસુ અત્થીતિ ઉપ્પજ્જનકસુખં અત્થિસુખં નામ. ભોગે પરિભુઞ્જન્તસ્સ ઉપ્પજ્જનકસુખં ભોગસુખં નામ. અનણોસ્મીતિ ઉપ્પજ્જનકસુખં આનણ્યસુખં નામ. નિદ્દોસો અનવજ્જોસ્મીતિ ઉપ્પજ્જનકસુખં અનવજ્જસુખં નામ.

ભુઞ્જન્તિ ભુઞ્જમાનો. પઞ્ઞા વિપસ્સતીતિ પઞ્ઞાય વિપસ્સતિ. ઉભો ભાગેતિ દ્વે કોટ્ઠાસે, હેટ્ઠિમાનિ તીણિ એકં કોટ્ઠાસં, અનવજ્જસુખં એકં કોટ્ઠાસન્તિ એવં પઞ્ઞાય પસ્સમાનો દ્વે કોટ્ઠાસે જાનાતીતિ અત્થો. અનવજ્જસુખસ્સેતન્તિ એતં તિવિધમ્પિ સુખં અનવજ્જસુખસ્સ સોળસિં કલં નાગ્ઘતીતિ.

૩. બ્રહ્મસુત્તવણ્ણના

૬૩. તતિયં તિકનિપાતે વણ્ણિતમેવ. સપુબ્બદેવતાનીતિ પદમત્તમેવ એત્થ વિસેસોતિ. ચતુત્થે સબ્બં ઉત્તાનત્થમેવ.

૫. રૂપસુત્તવણ્ણના

૬૫. પઞ્ચમે રૂપે પમાણં ગહેત્વા પસન્નો રૂપપ્પમાણો નામ. રૂપપ્પસન્નોતિ તસ્સેવ અત્થવચનં. ઘોસે પમાણં ગહેત્વા પસન્નો ઘોસપ્પમાણો નામ. ચીવરલૂખપત્તલૂખેસુ પમાણં ગહેત્વા પસન્નો લૂખપ્પમાણો નામ. ધમ્મે પમાણં ગહેત્વા પસન્નો ધમ્મપ્પમાણો નામ. ઇતરાનિ તેસંયેવ અત્થવચનાનિ. સબ્બસત્તે ચ તયો કોટ્ઠાસે કત્વા દ્વે કોટ્ઠાસા રૂપપ્પમાણા, એકો ન રૂપપ્પમાણો. પઞ્ચ કોટ્ઠાસે કત્વા ચત્તારો કોટ્ઠાસા ઘોસપ્પમાણા, એકો ન ઘોસપ્પમાણો. દસ કોટ્ઠાસે કત્વા નવ કોટ્ઠાસા લૂખપ્પમાણા, એકો ન લૂખપ્પમાણો. સતસહસ્સં કોટ્ઠાસે કત્વા પન એકો કોટ્ઠાસોવ ધમ્મપ્પમાણો, સેસા ન ધમ્મપ્પમાણાતિ વેદિતબ્બા.

રૂપે પમાણિંસૂતિ યે રૂપં દિસ્વા પસન્ના, તે રૂપે પમાણિંસુ નામ, પસીદિંસૂતિ અત્થો. ઘોસેન અન્વગૂતિ ઘોસેન અનુગતા, ઘોસપ્પમાણં ગહેત્વા પસન્નાતિ અત્થો. છન્દરાગવસૂપેતાતિ છન્દસ્સ ચ રાગસ્સ ચ વસં ઉપેતા. અજ્ઝત્તઞ્ચ ન જાનાતીતિ નિયકજ્ઝત્તે તસ્સ ગુણં ન જાનાતિ. બહિદ્ધા ચ ન પસ્સતીતિ બહિદ્ધાપિસ્સ પટિપત્તિં ન પસ્સતિ. સમન્તાવરણોતિ સમન્તતો આવારિતો, સમન્તા વા આવરણમસ્સાતિ સમન્તાવરણો. ઘોસેન વુય્હતીતિ ઘોસેન નિયતિ, ન ગુણેન. અજ્ઝત્તઞ્ચ ન જાનાતિ, બહિદ્ધા ચ વિપસ્સતીતિ નિયકજ્ઝત્તે ગુણં ન જાનાતિ, બહિદ્ધા પનસ્સ પટિપત્તિં પસ્સતિ. બહિદ્ધા ફલદસ્સાવીતિ તસ્સ પરેહિ કતં બહિદ્ધા સક્કારફલં પસ્સન્તો. વિનીવરણદસ્સાવીતિ વિવટદસ્સાવી. ન સો ઘોસેન વુય્હતીતિ સો ઘોસેન ન નીયતિ.

૬. સરાગસુત્તવણ્ણના

૬૬. છટ્ઠે મોહજં ચાપવિદ્દસૂતિ મોહજં ચાપિ અવિદ્દસૂ અપણ્ડિતા. સવિઘાતન્તિ સદુક્ખં. દુખુદ્રયન્તિ આયતિઞ્ચ દુક્ખવડ્ઢિદાયકં. અચક્ખુકાતિ પઞ્ઞાચક્ખુરહિતા. યથા ધમ્મા તથા સન્તાતિ યથા રાગાદયો ધમ્મા ઠિતા, તથા સભાવાવ હુત્વા. ન તસ્સેવન્તિ મઞ્ઞરેતિ મયં એવંસન્તા એવંસભાવાતિ તસ્સ ન મઞ્ઞરે, ન મઞ્ઞન્તીતિ અત્થો. ઇમસ્મિં સુત્તેપિ ગાથાસુપિ વટ્ટમેવ કથિતં.

૭. અહિરાજસુત્તવણ્ણના

૬૭. સત્તમે ઇમાનિ ચત્તારિ અહિરાજકુલાનીતિ ઇદં દટ્ઠવિસાનેવ સન્ધાય વુત્તં. યે હિ કેચિ દટ્ઠવિસા, સબ્બેતે ઇમેસં ચતુન્નં અહિરાજકુલાનં અબ્ભન્તરગતાવ હોન્તિ. અત્તગુત્તિયાતિ અત્તનો ગુત્તત્થાય. અત્તરક્ખાયાતિ અત્તનો રક્ખણત્થાય. અત્તપરિત્તાયાતિ અત્તનો પરિત્તાણત્થાય. પરિત્તં નામ અનુજાનામીતિ અત્થો.

ઇદાનિ યથા તં પરિત્તં કાતબ્બં, તં દસ્સેન્તો વિરૂપક્ખેહિ મેતિઆદિમાહ. તત્થ વિરૂપક્ખેહીતિ વિરૂપક્ખનાગકુલેહિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. અપાદકેહીતિ અપાદકસત્તેહિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. સબ્બે સત્તાતિ ઇતો પુબ્બે એત્તકેન ઠાનેન ઓદિસ્સકમેત્તં કથેત્વા ઇદાનિ અનોદિસ્સકમેત્તં કથેતું ઇદમારદ્ધં. તત્થ સત્તા પાણા ભૂતાતિ સબ્બાનેતાનિ પુગ્ગલવેવચનાનેવ. ભદ્રાનિ પસ્સન્તૂતિ ભદ્રાનિ આરમ્મણાનિ પસ્સન્તુ. મા કઞ્ચિ પાપમાગમાતિ કઞ્ચિ સત્તં પાપકં લામકં મા આગચ્છતુ. અપ્પમાણો બુદ્ધોતિ એત્થ બુદ્ધોતિ બુદ્ધગુણા વેદિતબ્બા. તે હિ અપ્પમાણા નામ. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. પમાણવન્તાનીતિ ગુણપ્પમાણેન યુત્તાનિ. ઉણ્ણનાભીતિ લોમસનાભિકો મક્કટકો. સરબૂતિ ઘરગોલિકા. કતા મે રક્ખા, કતા મે પરિત્તાતિ મયા એત્તકસ્સ જનસ્સ રક્ખા ચ પરિત્તાણઞ્ચ કતં. પટિક્કમન્તુ ભૂતાનીતિ સબ્બેપિ મે કતપરિત્તાણા સત્તા અપગચ્છન્તુ, મા મં વિહેઠયિંસૂતિ અત્થો.

૮. દેવદત્તસુત્તવણ્ણના

૬૮. અટ્ઠમે અચિરપક્કન્તે દેવદત્તેતિ સઙ્ઘં ભિન્દિત્વા નચિરપક્કન્તે. પરાભવાયાતિ અવડ્ઢિયા વિનાસાય. અસ્સતરીતિ વળવાય કુચ્છિસ્મિં ગદ્રભસ્સ જાતા. અત્તવધાય ગબ્ભં ગણ્હાતીતિ તં અસ્સેન સદ્ધિં સમ્પયોજેન્તિ, સા ગબ્ભં ગણ્હિત્વા કાલે સમ્પત્તે વિજાયિતું નસક્કોન્તી પાદેહિ ભૂમિં પહરન્તી તિટ્ઠતિ. અથસ્સા ચત્તારો પાદે ચતૂસુ ખાણૂસુ બન્ધિત્વા કુચ્છિં ફાલેત્વા પોતકં નીહરન્તિ. સા તત્થેવ મરતિ. તેનેતં વુત્તં.

૯. પધાનસુત્તવણ્ણના

૬૯. નવમે કિલેસાનં સંવરત્થાય પવેસનદ્વારં પિદહનત્થાય પધાનં સંવરપ્પધાનં, પજહનત્થાય પધાનં પહાનપ્પધાનં, કુસલાનં ધમ્માનં બ્રૂહનત્થાય વડ્ઢનત્થાય પધાનં ભાવનાપ્પધાનં, તેસંયેવ અનુરક્ખણત્થાય પધાનં અનુરક્ખણાપ્પધાનં.

૧૦. અધમ્મિકસુત્તવણ્ણના

૭૦. દસમે અધમ્મિકા હોન્તીતિ પોરાણકરાજૂહિ ઠપિતં દસભાગબલિઞ્ચેવ અપરાધાનુરૂપઞ્ચ દણ્ડં અગ્ગહેત્વા અતિરેકબલિનો ચેવ અતિરેકદણ્ડસ્સ ચ ગહણેન અધમ્મિકા. રાજાયુત્તાતિ રઞ્ઞો જનપદેસુ કિચ્ચસંવિધાયકા આયુત્તકપુરિસા. બ્રાહ્મણગહપતિકાતિ અન્તોનગરવાસિનો બ્રાહ્મણગહપતયો. નેગમજાનપદાતિ નિગમવાસિનો ચેવ જનપદવાસિનો ચ. વિસમન્તિ વિસમા હુત્વા, અસમયેન વાયન્તીતિ અત્થો. વિસમાતિ ન સમા, અતિથદ્ધા વા અતિમુદુકા વાતિ અત્થો. અપઞ્જસાતિ મગ્ગતો અપગતા, ઉમ્મગ્ગગામિનો હુત્વા વાયન્તીતિ અત્થો. દેવતા પરિકુપિતા ભવન્તીતિ વાતેસુ હિ વિસમેસુ અપઞ્જસેસુ વાયન્તેસુ રુક્ખા ભિજ્જન્તિ, વિમાનાનિ ભિજ્જન્તિ. તસ્મા દેવતા પરિકુપિતા ભવન્તિ, તા દેવસ્સ સમ્મા વસ્સિતું ન દેન્તિ. તેન વુત્તં દેવો ન સમ્મા ધારં અનુપ્પવેચ્છતીતિ. વિસમપાકાનિ સસ્સાનિ ભવન્તીતિ એકસ્મિં ઠાને ગબ્ભીનિ હોન્તિ, એકસ્મિં સઞ્જાતખીરાનિ, એકં ઠાનં પચ્ચતીતિ એવં વિસમં પાકાનિ સસ્સાનિ ભવન્તિ.

સમં નક્ખત્તાનિ તારકરૂપાનિ પરિવત્તન્તીતિ યથા કત્તિકપુણ્ણમા કત્તિકનક્ખત્તમેવ લભતિ, મિગસિરપુણ્ણમા મિગસિરનક્ખત્તમેવાતિ એવં તસ્મિં તસ્મિં માસે સા સા પુણ્ણમા તં તં નક્ખત્તમેવ લભતિ, તથા સમ્મા પરિવત્તન્તિ. સમં વાતા વાયન્તીતિ અવિસમા હુત્વા સમયસ્મિંયેવ વાયન્તિ, છ માસે ઉત્તરા વાતા, છ માસેદક્ખિણાતિ એવં તેસં તેસં જનપદાનં અનુરૂપે સમયે વાયન્તિ. સમાતિ સમપ્પવત્તિનો નાતિથદ્ધા નાતિમુદૂ. પઞ્જસાતિ મગ્ગપ્પટિપન્ના, મગ્ગેનેવ વાયન્તિ, નો અમગ્ગેનાતિ અત્થો.

જિમ્હં ગચ્છતીતિ કુટિલં ગચ્છતિ, અતિત્થં ગણ્હાતિ. નેત્તે જિમ્હં ગતે સતીતિ નયતીતિ નેત્તા. તસ્મિં નેત્તે જિમ્હં ગતે કુટિલં ગન્ત્વા અતિત્થં ગણ્હન્તે ઇતરાપિ અતિત્થમેવ ગણ્હન્તીતિ અત્થો. નેતેતિપિ પાઠો. દુક્ખં સેતીતિ દુક્ખં સયતિ, દુક્ખિતં હોતીતિ અત્થો.

પત્તકમ્મવગ્ગો દુતિયો.

(૮) ૩. અપણ્ણકવગ્ગો

૧. પધાનસુત્તવણ્ણના

૭૧. તતિયવગ્ગસ્સ પઠમે અપણ્ણકપ્પટિપદન્તિ અવિરદ્ધપ્પટિપદં. યોનિ ચસ્સ આરદ્ધા હોતીતિ કારણઞ્ચસ્સ પરિપુણ્ણં હોતિ. આસવાનં ખયાયાતિ અરહત્તત્થાય. દુતિયં ઉત્તાનમેવ.

૩. સપ્પુરિસસુત્તવણ્ણના

૭૩. તતિયે અવણ્ણોતિ અગુણો. પાતુ કરોતીતિ કથેતિ, પાકટં કરોતિ. પઞ્હાભિનીતોતિ પઞ્હત્થાય અભિનીતો. અહાપેત્વા અલમ્બિત્વાતિ અપરિહીનં અલમ્બિતં કત્વા. એત્થ ચ અસપ્પુરિસો પાપિચ્છતાય અત્તનો અવણ્ણં છાદેતિ, સપ્પુરિસો લજ્જિતાય અત્તનો વણ્ણં. ઇદાનિ યસ્મા અસપ્પુરિસો હિરોત્તપ્પરહિતો સંવાસેન અવજાનાતિ, સપ્પુરિસો પન હિરોત્તપ્પસમન્નાગતો સંવાસેનાપિ નાવજાનાતિ. તસ્મા અસપ્પુરિસભાવસાધકં અધુનાગતવધુકોપમ્મં દસ્સેતું સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, વધુકાતિઆદિમાહ. તત્થ વધુકાતિ સુણિસા. તિબ્બન્તિ બહલં. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૪-૫. અગ્ગસુત્તદ્વયવણ્ણના

૭૪-૭૫. ચતુત્થે સીલગ્ગન્તિ અગ્ગપ્પત્તં ઉત્તમસીલં. એસેવ નયો સબ્બત્થ. પઞ્ચમે રૂપગ્ગન્તિ યં રૂપં સમ્મસિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, ઇદં રૂપગ્ગં નામ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. ભવગ્ગન્તિ એત્થ પન યસ્મિં અત્તભાવે ઠિતો અરહત્તં પાપુણાતિ, એતં ભવગ્ગં નામાતિ.

૬. કુસિનારસુત્તવણ્ણના

૭૬. છટ્ઠે ઉપવત્તનેતિ પાચીનગતાય સાલપન્તિયા ઉત્તરેન નિવત્તિત્વા ઠિતાય વેમજ્ઝટ્ઠાને. અન્તરેન યમકસાલાનન્તિ દ્વિન્નં સાલરુક્ખાનં અન્તરે. કઙ્ખાતિ દ્વેળ્હકં. વિમતીતિ વિનિચ્છિતું અસમત્થતા. ‘‘બુદ્ધો નુ ખો ન બુદ્ધો નુ ખો, ધમ્મો નુ ખો ન ધમ્મો નુ ખો, સઙ્ઘો નુ ખો ન સઙ્ઘો નુ ખો, મગ્ગો નુ ખો ન મગ્ગો નુ ખો, પટિપદા નુ ખો ન પટિપદા નુ ખો’’તિ યસ્સ સંસયો ઉપ્પજ્જેય્ય, તં વો વદામિ પુચ્છથ, ભિક્ખવેતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપત્થો. સત્થુગારવેનપિ ન પુચ્છેય્યાથાતિ ‘‘મયં સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિમ્હ, ચત્તારો પચ્ચયાપિ નો સત્થુ સન્તકાવ. તે મયં એત્તકં કાલં કઙ્ખં અકત્વા ન અરહામ અજ્જ પચ્છિમે કાલે કઙ્ખં કાતુ’’ન્તિ સચે એવં સત્થરિ ગારવેન ન પુચ્છથ. સહાયકોપિ, ભિક્ખવે, સહાયકસ્સ આરોચેતૂતિ તુમ્હાકં યો યસ્સ ભિક્ખુસ્સ સન્દિટ્ઠો સમ્ભત્તો, સો તસ્સ આરોચેતુ, અહં એકસ્સ ભિક્ખુસ્સ કથેસ્સામિ, તસ્સ કથં સુત્વા સબ્બે નિક્કઙ્ખા ભવથાતિ દસ્સેતિ. એવં પસન્નોતિ એવં સદ્દહામિ અહન્તિ અત્થો. ઞાણમેવાતિ નિક્કઙ્ખભાવપચ્ચક્ખકરણઞાણંયેવ એત્થ તથાગતસ્સ, ન સદ્ધામત્તન્તિ અત્થો. ઇમેસઞ્હિ, આનન્દાતિ ઇમેસં અન્તોસાણિયં નિસિન્નાનં પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં. યો પચ્છિમકોતિ યો ગુણવસેન પચ્છિમકો, આનન્દત્થેરંયેવ સન્ધાયાહ.

૭. અચિન્તેય્યસુત્તવણ્ણના

૭૭. સત્તમે અચિન્તેય્યાનીતિ ચિન્તેતું અયુત્તાનિ. ન ચિન્તેતબ્બાનીતિ અચિન્તેય્યત્તાયેવ ન ચિન્તેતબ્બાનિ. યાનિ ચિન્તેન્તોતિ યાનિ કારણાનિ ચિન્તેન્તો. ઉમ્માદસ્સાતિ ઉમ્મત્તકભાવસ્સ. વિઘાતસ્સાતિ દુક્ખસ્સ. બુદ્ધવિસયોતિ બુદ્ધાનં વિસયો, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદીનં બુદ્ધગુણાનં પવત્તિ ચ આનુભાવો ચ. ઝાનવિસયોતિ અભિઞ્ઞાઝાનવિસયો. કમ્મવિપાકોતિ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયાદીનં કમ્માનં વિપાકો. લોકચિન્તાતિ ‘‘કેન નુ ખો ચન્દિમસૂરિયા કતા, કેન મહાપથવી, કેન મહાસમુદ્દો, કેન સત્તા ઉપ્પાદિતા, કેન પબ્બતા, કેન અમ્બતાલનાળિકેરાદયો’’તિ એવરૂપા લોકચિન્તા.

૮. દક્ખિણસુત્તવણ્ણના

૭૮. અટ્ઠમે દક્ખિણાવિસુદ્ધિયોતિ દાનસઙ્ખાતાય દક્ખિણાય વિસુજ્ઝનકારણાનિ. દાયકતો વિસુજ્ઝતીતિ મહપ્ફલભાવેન વિસુજ્ઝતિ, મહપ્ફલા હોતીતિ અત્થો. કલ્યાણધમ્મોતિ સુચિધમ્મો. પાપધમ્મોતિ લામકધમ્મો. દાયકતો વિસુજ્ઝતીતિ એત્થ વેસ્સન્તરમહારાજા કથેતબ્બો. સો હિ જૂજકબ્રાહ્મણસ્સ દારકે દત્વા મહાપથવિં કમ્પેસિ. પટિગ્ગાહકતો વિસુજ્ઝતીતિ એત્થ કલ્યાણીનદીમુખદ્વારવાસી કેવટ્ટો કથેતબ્બો. સો કિર દીઘસુમત્થેરસ્સ તિક્ખત્તું પિણ્ડપાતં દત્વા મરણમઞ્ચે નિપન્નો ‘‘અય્યસ્સ મં દીઘસુમત્થેરસ્સ દિન્નપિણ્ડપાતો ઉદ્ધરતી’’તિ આહ. નેવ દાયકતોતિ એત્થ વડ્ઢમાનવાસી લુદ્દકો કથેતબ્બો. સો કિર પેતદક્ખિણં દેન્તો એકસ્સ દુસ્સીલસ્સેવ તયો વારે અદાસિ. તતિયવારે ‘‘અમનુસ્સો દુસ્સીલો મં વિલુમ્પતી’’તિ વિરવિ. એકસ્સ સીલવતો ભિક્ખુનો દત્વા પાપિતકાલેયેવસ્સ પાપુણિ. દાયકતો ચેવ વિસુજ્ઝતિ પટિગ્ગાહકતો ચાતિ એત્થ અસદિસદાનં કથેતબ્બન્તિ.

૯. વણિજ્જસુત્તવણ્ણના

૭૯. નવમે તાદિસા વાતિ તંસદિસાવ તંસરિક્ખકાવ. છેદગામિની હોતીતિ છેદં ગચ્છતિ. યં પત્થિતં, તં સબ્બં નસ્સતીતિ અત્થો. ન યથાધિપ્પાયા હોતીતિ યથાજ્ઝાસયા ન હોતિ. પરાધિપ્પાયા હોતીતિ પરજ્ઝાસયા અજ્ઝાસયતો અધિકતરફલા હોતિ. સમણં વા બ્રાહ્મણં વાતિ એત્થ સમિતપાપબાહિતપાપતાહિ સમણબ્રાહ્મણતા વેદિતબ્બા. વદતુ, ભન્તે, પચ્ચયેનાતિ, ભન્તે, ચતુબ્બિધેન ચીવરાદિના પચ્ચયેન વદેય્યાસીતિ એવં પવારેતિ નિમન્તેતિ. યેન પવારેતીતિ પરિચ્છિન્દિત્વા યત્તકેન પવારેતિ. તં ન દેતીતિ તં સબ્બસોવ ન દેતિ. ન યથાધિપ્પાયં દેતીતિ યથા તસ્સ અજ્ઝાસયો, એવં દાતું ન સક્કોતિ, હાપેત્વા અપ્પકં દેતિ. યથાધિપ્પાયં દેતીતિ યત્તકં સો ઇચ્છતિ, તત્તકમેવ દેતિ. પરાધિપ્પાયં દેતીતિ અપ્પકં પવારેત્વા અવત્થરિત્વા બહું દેતિ.

૧૦. કમ્બોજસુત્તવણ્ણના

૮૦. દસમે નેવ સભાયં નિસીદતીતિ વિનિચ્છયકરણત્થં વિનિચ્છયસભાયં નેવ નિસીદતિ. ન કમ્મન્તં પયોજેતીતિ કસિવણિજ્જાદિમહાકમ્મન્તં નપ્પયોજેતિ. ન કમ્બોજં ગચ્છતીતિ ભોગે સમ્ભરણત્થાય કમ્બોજરટ્ઠં ન ગચ્છતિ. દેસનામત્તમેવ ચેતં, યં કિઞ્ચિ તિરોરટ્ઠં ન ગચ્છતીતિ અત્થો. કોધનોતિઆદીસુ કોધનતાય કોધપરિયુટ્ઠિતો અત્થાનત્થં ન જાનાતિ, ઇસ્સુકિતાય પરસમ્પત્તિં ન સહતિ, મચ્છરિતાય ધનં દત્વા કિચ્ચં કાતું ન સક્કોતિ, નિપ્પઞ્ઞતાય કિચ્ચં સંવિધાતું ન સક્કોતિ. તસ્મા એતાનિ સભાનિસીદનાદીનિ ન કરોતીતિ.

અપણ્ણકવગ્ગો તતિયો.

(૯) ૪. મચલવગ્ગો

૧-૫. પાણાતિપાતાદિસુત્તપઞ્ચકવણ્ણના

૮૧-૮૫. ચતુત્થસ્સ પઠમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ. પઞ્ચમે ‘‘નીચે કુલે પચ્ચાજાતો’’તિઆદિકેન તમેન યુત્તોતિ તમો. કાયદુચ્ચરિતાદીહિ પુન નિરયતમૂપગમનતો તમપરાયણો. ઇતિ ઉભયેનપિ ખન્ધતમોવ કથિતો હોતિ. ‘‘અડ્ઢે કુલે પચ્ચાજાતો’’તિઆદિકેન જોતિના યુત્તતો જોતિ, આલોકભૂતોતિ વુત્તં હોતિ. કાયસુચરિતાદીહિ પુન સગ્ગુપ્પત્તિજોતિભાવૂપગમનતો જોતિપરાયણો. ઇમિના નયેન ઇતરેપિ દ્વે વેદિતબ્બા.

વેનકુલેતિ વિલીવકારકુલે. નેસાદકુલેતિ મિગલુદ્દકાદીનં કુલે. રથકારકુલેતિ ચમ્મકારકુલે. પુક્કુસકુલેતિ પુપ્ફછડ્ડકકુલે. કસિરવુત્તિકેતિ દુક્ખવુત્તિકે. દુબ્બણ્ણોતિ પંસુપિસાચકો વિય ઝામખાણુવણ્ણો. દુદ્દસિકોતિ વિજાતમાતુયાપિ અમનાપદસ્સનો. ઓકોટિમકોતિ લકુણ્ડકો. કાણોતિ એકચ્છિકાણો વા ઉભયચ્છિકાણો વા. કુણીતિ એકહત્થકુણી વા ઉભયહત્થકુણી વા. ખઞ્જોતિ એકપાદખઞ્જો વા ઉભયપાદખઞ્જો વા. પક્ખહતોતિ હતપક્ખો પીઠસપ્પી. પદીપેય્યસ્સાતિ તેલકપલ્લાદિનો દીપઉપકરણસ્સ. એવં ખો, ભિક્ખવેતિ એત્થ એકો પુગ્ગલો બહિદ્ધા આલોકં અદિસ્વા માતુ કુચ્છિમ્હિયેવ કાલં કત્વા અપાયેસુ નિબ્બત્તન્તો સકલમ્પિ કપ્પં સંસરતિ. સોપિ તમોતમપરાયણોવ. સો પન કુહકપુગ્ગલો ભવેય્ય. કુહકસ્સ હિ એવરૂપા નિપ્ફત્તિ હોતીતિ વુત્તં.

એત્થ ચ ‘‘નીચે કુલે’’તિઆદીહિ આગમનવિપત્તિ ચેવ પચ્ચુપ્પન્નપચ્ચયવિપત્તિ ચ દસ્સિતા. ‘‘દલિદ્દે’’તિઆદીહિ પવત્તપચ્ચયવિપત્તિ, ‘‘કસિરવુત્તિકે’’તિઆદીહિ આજીવુપાયવિપત્તિ, ‘‘દુબ્બણ્ણો’’તિઆદીહિ અત્તભાવવિપત્તિ, ‘‘બહ્વાબાધો’’તિઆદીહિ દુક્ખકારણસમાયોગો, ‘‘ન લાભી’’તિઆદીહિ સુખકારણવિપત્તિ ચેવ ઉપભોગવિપત્તિ ચ, ‘‘કાયેન દુચ્ચરિત’’ન્તિઆદીહિ તમપરાયણભાવસ્સ કારણસમાયોગો, ‘‘કાયસ્સ ભેદા’’તિઆદીહિ સમ્પરાયિકતમૂપગમો. સુક્કપક્ખો વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બો.

૬. ઓણતોણતસુત્તવણ્ણના

૮૬. છટ્ઠે ઓણતોણતોતિ ઇદાનિ નીચકો આયતિમ્પિ નીચકો ભવિસ્સતિ. ઓણતુણ્ણતોતિ ઇદાનિ નીચો આયતિં ઉચ્ચો ભવિસ્સતિ. ઉણ્ણતોણતોતિ ઇદાનિ ઉચ્ચો આયતિં નીચો ભવિસ્સતિ. ઉણ્ણતુણ્ણતોતિ ઇદાનિ ઉચ્ચો આયતિમ્પિ ઉચ્ચો ભવિસ્સતિ. વિત્થારો પન નેસં પુરિમસુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૭. પુત્તસુત્તવણ્ણના

૮૭. સત્તમે સમણમચલોતિ સમણઅચલો, મકારો પદસન્ધિકરો, નિચ્ચલસમણોતિ અત્થો. ઇમિના સત્તવિધમ્પિ સેખં દસ્સેતિ. સો હિ સાસને મૂલજાતાય સદ્ધાય પતિટ્ઠિતત્તા અચલો નામ. સમણપુણ્ડરીકોતિ પુણ્ડરીકસદિસો સમણો. પુણ્ડરીકં નામ ઊનસતપત્તં સરોરુહં. ઇમિના સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવં દસ્સેતિ. સો હિ ઝાનાભિઞ્ઞાનં અભાવેન અપરિપુણ્ણગુણત્તા સમણપુણ્ડરીકો નામ હોતિ. સમણપદુમોતિ પદુમસદિસો સમણો. પદુમં નામ પરિપુણ્ણસતપત્તં સરોરુહં. ઇમિના ઉભતોભાગવિમુત્તં ખીણાસવં દસ્સેતિ. સો હિ ઝાનાભિઞ્ઞાનં ભાવેન પરિપુણ્ણગુણત્તા સમણપદુમો નામ હોતિ. સમણેસુ સમણસુખુમાલોતિ સબ્બેસુપિ એતેસુ સમણેસુ સુખુમાલસમણો મુદુચિત્તસરીરો કાયિકચેતસિકદુક્ખરહિતો એકન્તસુખી. એતેન અત્તાનઞ્ચેવ અત્તસદિસે ચ દસ્સેતિ.

એવં માતિકં નિક્ખિપિત્વા ઇદાનિ પટિપાટિયા વિભજન્તો કથઞ્ચ, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ સેખોતિ સત્તવિધોપિ સેખો. પાટિપદોતિ પટિપન્નકો. અનુત્તરં યોગક્ખેમં પત્થયમાનો વિહરતીતિ અરહત્તં પત્થયન્તો વિહરતિ. મુદ્ધાવસિત્તસ્સાતિ મુદ્ધનિ અવસિત્તસ્સ, કતાભિસેકસ્સાતિ અત્થો. આભિસેકોતિ અભિસેકં કાતું યુત્તો. અનભિસિત્તોતિ ન તાવ અભિસિત્તો. મચલપ્પત્તોતિ રઞ્ઞો ખત્તિયસ્સ મુદ્ધાવસિત્તસ્સ પુત્તભાવેન ચેવ પુત્તેસુ જેટ્ઠકભાવેન ચ ન તાવ અભિસિત્તભાવેન ચ અભિસેકપ્પત્તિઅત્થાય અચલપ્પત્તો નિચ્ચલપત્તો. મકારો નિપાતમત્તં. કાયેન ફુસિત્વાતિ નામકાયેન ફુસિત્વા.

યાચિતોવ બહુલં ચીવરં પરિભુઞ્જતીતિ ‘‘ઇદં, ભન્તે, પરિભુઞ્જથા’’તિ એવં દાયકેહિ યાચમાનેહેવ ઉપનીતં ચીવરં બહું પરિભુઞ્જતિ, કિઞ્ચિદેવ અયાચિતં, બાકુલત્થેરો વિય. પિણ્ડપાતં ખદિરવનમગ્ગે સીવલિત્થેરો વિય. સેનાસનં અટ્ઠકનાગરસુત્તે (મ. નિ. ૨.૧૭ આદયો; અ. નિ. ૧૧.૧૬ આદયો) આનન્દત્થેરો વિય. ગિલાનપચ્ચયં પિલિન્દવચ્છથેરો વિય. ત્યસ્સાતિ તે અસ્સ. મનાપેનેવાતિ મનં અલ્લીયનકેન. સમુદાચરન્તીતિ કત્તબ્બકિચ્ચાનિ કરોન્તિ પવત્તન્તિ વા. ઉપહારં ઉપહરન્તીતિ કાયિકચેતસિકઉપહારં ઉપહરન્તિ ઉપનીયન્તિ. સન્નિપાતિકાનીતિ તિણ્ણમ્પિ સન્નિપાતેન નિબ્બત્તાનિ. ઉતુપરિણામજાનીતિ ઉતુપરિણામતો અતિસીતઅતિઉણ્હઉતુતો જાતાનિ. વિસમપરિહારજાનીતિ અચ્ચાસનઅતિટ્ઠાનાદિકા વિસમપરિહારતો જાતાનિ. ઓપક્કમિકાનીતિ વધબન્ધનાદિઉપક્કમેન નિબ્બત્તાનિ. કમ્મવિપાકજાનીતિ વિનાપિ ઇમેહિ કારણેહિ કેવલં પુબ્બે કતકમ્મવિપાકવસેનેવ જાતાનિ. ચતુન્નં ઝાનાનન્તિ એત્થ ખીણાસવાનમ્પિ બુદ્ધાનમ્પિ કિરિયજ્ઝાનાનેવ અધિપ્પેતાનિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૮. સંયોજનસુત્તવણ્ણના

૮૮. અટ્ઠમે સાસને લદ્ધપ્પતિટ્ઠત્તા સોતાપન્નોવ સમણમચલોતિ વુત્તો, નાતિબહુગુણત્તા ન બહુપત્તં વિય સરોરુહં સકદાગામી સમણપુણ્ડરીકોતિ, તતો બહુતરગુણત્તા સતપત્તં વિય સરોરુહં અનાગામી સમણપદુમોતિ, થદ્ધભાવકરાનં કિલેસાનં સબ્બસો સમુચ્છિન્નત્તા મુદુભાવપ્પત્તો ખીણાસવો સમણસુખુમાલોતિ.

૯. સમ્માદિટ્ઠિસુત્તવણ્ણના

૮૯. નવમે સમ્માદિટ્ઠિકોતિઆદીહિ અટ્ઠઙ્ગિકમગ્ગવસેન પઠમસુત્તે વિય સત્ત સેખા ગહિતા. દુતિયવારે દસઙ્ગિકમગ્ગવસેન વા અરહત્તફલઞાણઅરહત્તફલવિમુત્તીહિ સદ્ધિં, અટ્ઠઙ્ગિકમગ્ગવસેન વા સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવો કથિતો, તતિયવારે ઉભતોભાગવિમુત્તો, ચતુત્થવારે તથાગતો ચ તથાગતસદિસખીણાસવો ચાતિ. ઇતિ ઇદં સુત્તં પઠમસુત્તે કથિતપુગ્ગલાનં વસેનેવ કથિતં, દેસનામત્તમેવ પનેત્થ નાનન્તિ.

૧૦. ખન્ધસુત્તવણ્ણના

૯૦. દસમે પઠમવારે અરહત્તત્થાય પયોગં અનારભિત્વા ઠિતો પમાદવિહારી સેખપુગ્ગલો કથિતો. દુતિયવારે અનુપ્પાદિતજ્ઝાનો આરદ્ધવિપસ્સકો અપ્પમાદવિહારી સેખપુગ્ગલો કથિતો. તતિયવારે આરદ્ધવિપસ્સકો અપ્પમાદવિહારી અટ્ઠવિમોક્ખલાભી સેખપુગ્ગલો કથિતો, ચતુત્થવારે પરમસુખુમાલખીણાસવોતિ.

મચલવગ્ગો ચતુત્થો.

(૧૦) ૫. અસુરવગ્ગો

૧. અસુરસુત્તવણ્ણના

૯૧. પઞ્ચમસ્સ પઠમે અસુરોતિ અસુરસદિસો બીભચ્છો. દેવોતિ દેવસદિસો ગુણવસેન અભિરૂપો પાસાદિકો.

૨. પઠમસમાધિસુત્તવણ્ણના

૯૨. દુતિયે અજ્ઝત્તં ચેતોસમથસ્સાતિ નિયકજ્ઝત્તે અપ્પનાચિત્તસમાધિસ્સ. અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનાયાતિ સઙ્ખારપરિગ્ગાહકવિપસ્સનાઞાણસ્સ. તઞ્હિ અધિપઞ્ઞાસઙ્ખાતઞ્ચ, પઞ્ચક્ખન્ધસઙ્ખાતેસુ ચ ધમ્મેસુ વિપસ્સનાભૂતં, તસ્મા ‘‘અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સના’’તિ વુચ્ચતીતિ.

૩. દુતિયસમાધિસુત્તવણ્ણના

૯૩. તતિયે યોગો કરણીયોતિ યુત્તપ્પયુત્તતા કત્તબ્બા. છન્દોતિ કત્તુકમ્યતાછન્દો. વાયામોતિ પયોગો. ઉસ્સાહોતિ તતો અધિમત્તતરં વીરિયં. ઉસ્સોળ્હીતિ પઙ્કલગ્ગસકટઉદ્ધરણસદિસં મહાવીરિયં. અપ્પટિવાનીતિ અનિવત્તનતા.

૪. તતિયસમાધિસુત્તવણ્ણના

૯૪. ચતુત્થે એવં ખો, આવુસો, સઙ્ખારા દટ્ઠબ્બાતિઆદીસુ, આવુસો, સઙ્ખારા નામ અનિચ્ચતો દટ્ઠબ્બા, અનિચ્ચતો સમ્મસિતબ્બા, અનિચ્ચતો પસ્સિતબ્બા. તથા દુક્ખતો, અનત્તતોતિ એવં અત્થો દટ્ઠબ્બો. એવં ખો, આવુસો, ચિત્તં સણ્ઠપેતબ્બન્તિઆદીસુપિ પઠમજ્ઝાનવસેન, આવુસો, ચિત્તં સણ્ઠપેતબ્બં પઠમજ્ઝાનવસેન સન્નિસાદેતબ્બં, પઠમજ્ઝાનવસેન એકોદિ કાતબ્બં, પઠમજ્ઝાનવસેન સમાદહિતબ્બં. તથા દુતિયજ્ઝાનાદિવસેનાતિ એવં અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઇમેસુ તીસુપિ સુત્તેસુ સમથવિપસ્સના લોકિયલોકુત્તરાવ કથિતા.

૫. છવાલાતસુત્તવણ્ણના

૯૫. પઞ્ચમે છવાલાતન્તિ સુસાને અલાતં. મજ્ઝે ગૂથગતન્તિ મજ્ઝટ્ઠાને ગૂથમક્ખિતં. નેવ ગામે કટ્ઠત્થં ફરતીતિ કૂટગોપાનસિથમ્ભસોપાનાદીનં અત્થાય અનુપનેય્યતાય ગામે ન કટ્ઠત્થં સાધેતિ, ખેત્તકુટિપાદં વા મઞ્ચપાદં વા કાતું અનુપનેય્યતાય ન અરઞ્ઞે કટ્ઠત્થં સાધેતિ. દ્વીસુ કોટીસુ ગય્હમાનં હત્થં ડહતિ, મજ્ઝે ગય્હમાનં ગૂથેન મક્ખેતિ. તથૂપમન્તિ તંસરિક્ખકં. અભિક્કન્તતરોતિ સુન્દરતરો. પણીતતરોતિ ઉત્તમતરો. ગવા ખીરન્તિ ગાવિતો ખીરં. ખીરમ્હા દધીતિઆદીસુ પરં પરં પુરિમતો પુરિમતો અગ્ગં, સપ્પિમણ્ડો પન તેસુ સબ્બેસુપિ અગ્ગમેવ. અગ્ગોતિઆદીસુ ગુણેહિ અગ્ગો ચેવ સેટ્ઠો ચ પમુખો ચ ઉત્તમો ચ પવરો ચાતિ વેદિતબ્બો. છવાલાતૂપમાય ન દુસ્સીલો પુગ્ગલો કથિતો, અપ્પસ્સુતો પન વિસ્સટ્ઠકમ્મન્તો ગોણસદિસો પુગ્ગલો કથિતોતિ વેદિતબ્બો. છટ્ઠે સબ્બં ઉત્તાનત્થમેવ.

૭. ખિપ્પનિસન્તિસુત્તવણ્ણના

૯૭. સત્તમે ખિપ્પનિસન્તીતિ ખિપ્પનિસામનો સીઘં જાનિતું સમત્થો. સુતાનઞ્ચ ધમ્માનન્તિ સુતપ્પગુણાનં તન્તિધમ્માનં. અત્થૂપપરિક્ખીતિ અત્થં ઉપપરિક્ખકો. અત્થમઞ્ઞાય ધમ્મમઞ્ઞાયાતિ અટ્ઠકથઞ્ચ પાળિઞ્ચ જાનિત્વા. ધમ્માનુધમ્મપ્પટિપન્નો હોતીતિ નવલોકુત્તરધમ્માનં અનુરૂપધમ્મભૂતં સસીલકં પુબ્બભાગપ્પટિપદં પટિપન્નો હોતિ. નો ચ કલ્યાણવાચોતિ ન સુન્દરવચનો. ન કલ્યાણવાક્કરણોતિ ન સુન્દરવચનઘોસો હોતિ. પોરિયાતિઆદીહિ સદ્ધિં નો-કારો યોજેતબ્બોયેવ. ગુણપરિપુણ્ણાય અપલિબુદ્ધાય અદોસાય અગળિતપદબ્યઞ્જનાય અત્થં વિઞ્ઞાપેતું સમત્થાય વાચાય સમન્નાગતો ન હોતીતિ અત્થો. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

૮. અત્તહિતસુત્તવણ્ણના

૯૮-૯૯. અટ્ઠમં પુગ્ગલજ્ઝાસયવસેનાપિ દસબલસ્સ દેસનાઞાણવિલાસેનાપિ કથિતં, નવમં પઞ્ચવેરવસેન.

૧૦. પોતલિયસુત્તવણ્ણના

૧૦૦. દસમે કાલેનાતિ યુત્તપ્પત્તકાલેન. ખમતીતિ રુચ્ચતિ. યદિદં તત્થ તત્થ કાલઞ્ઞુતાતિ યા એસા તત્થ તત્થ કાલં જાનના. તં તં કાલં ઞત્વા હિ અવણ્ણારહસ્સ અવણ્ણકથનં વણ્ણારહસ્સ ચ વણ્ણકથનં પણ્ડિતાનં પકતીતિ દસ્સેતિ.

અસુરવગ્ગો પઞ્ચમો.

દુતિયપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૩. તતિયપણ્ણાસકં

(૧૧) ૧. વલાહકવગ્ગો

૧-૨. વલાહકસુત્તદ્વયવણ્ણના

૧૦૧-૨. તતિયપણ્ણાસકસ્સ પઠમે વલાહકાતિ મેઘા. ભાસિતા હોતિ નો કત્તાતિ ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કરિસ્સામી’’તિ કેવલં ભાસતિયેવ, ન કરોતિ. કત્તા હોતિ નો ભાસિતાતિ અકથેત્વાવ ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ મયા કાતું વટ્ટતી’’તિ કત્તા હોતિ. એવં સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. દુતિયં ઉત્તાનત્થમેવ.

૩. કુમ્ભસુત્તવણ્ણના

૧૦૩. તતિયે કુમ્ભાતિ ઘટા. તુચ્છો પિહિતોતિ રિત્તકો પિહિતમુખો. પૂરો વિવટોતિ ઉદકપુણ્ણો અપારુતમુખો. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો.

૪. ઉદકરહદસુત્તવણ્ણના

૧૦૪. ચતુત્થે ઉત્તાનો ગમ્ભીરોભાસોતિઆદીસુ પુરાણપણ્ણરસસમ્ભિન્નવણ્ણો કાળઉદકો ગમ્ભીરોભાસો નામ, અચ્છવિપ્પસન્નમણિવણ્ણઉદકો ઉત્તાનોભાસો નામ.

૫-૬. અમ્બસુત્તવણ્ણના

૧૦૫-૬. પઞ્ચમે આમં પક્કવણ્ણીતિ આમકં હુત્વા ઓલોકેન્તાનં પક્કસદિસં ખાયતિ. એવં સબ્બપદાનિ દટ્ઠબ્બાનિ. છટ્ઠં ઉત્તાનત્થમેવ.

૭. મૂસિકસુત્તવણ્ણના

૧૦૭. સત્તમે યો આવાટં ખણતિ, ન ચ તત્થ વસતિ, સો ગાધં કત્તા નો વસિતાતિ વુચ્ચતિ. ખન્તાતિપિ પાઠો. ઇમિના નયેન સબ્બપદાનિ વેદિતબ્બાનિ.

૮. બલીબદ્દસુત્તવણ્ણના

૧૦૮. અટ્ઠમે યો અત્તનો ગોગણં મદ્દતિ, ન પરગોગણં, અયં સગવચણ્ડો નો પરગવચણ્ડોતિ એવં સબ્બપદાનિ વેદિતબ્બાનિ. ઉબ્બેજેતા હોતીતિ ઘટ્ટેત્વા વિજ્ઝિત્વા ઉબ્બેગપત્તં કરોતિ.

૯. રુક્ખસુત્તવણ્ણના

૧૦૯. નવમે ફેગ્ગુ ફેગ્ગુપરિવારોતિ નિસ્સારો ફેગ્ગુરુક્ખો ફેગ્ગુરુક્ખેહેવ પરિવુતો. સારપરિવારોતિ ખદિરાદીહિ સારરુક્ખેહેવ પરિવુતો. એસ નયો સબ્બત્થ.

૧૦. આસીવિસસુત્તવણ્ણના

૧૧૦. દસમે આગતવિસો ન ઘોરવિસોતિ યસ્સ વિસં આગચ્છતિ, ઘોરં પન ન હોતિ, ચિરકાલં ન પીળેતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયોતિ.

વલાહકવગ્ગો પઠમો.

(૧૨) ૨. કેસિવગ્ગો

૧. કેસિસુત્તવણ્ણના

૧૧૧. દુતિયસ્સ પઠમે કેસીતિ તસ્સ નામં. અસ્સદમ્મે સારેતીતિ અસ્સદમ્મસારથિ. સણ્હેનપિ વિનેતીતિઆદીસુ તસ્સ અનુચ્છવિકં સક્કારં કત્વા સુભોજનં ભોજેત્વા મધુરપાનં પાયેત્વા મુદુવચનેન સમુદાચરિત્વા દમેન્તો સણ્હેન દમેતિ નામ, જાણુબન્ધનમુખબન્ધનાદીહિ ચેવ પતોદવિજ્ઝનકસાભિઘાતફરુસવચનેહિ ચ દમેન્તો ફરુસેન દમેતિ નામ, કાલેન કાલં તદુભયં કરોન્તો સણ્હફરુસેન દમેતિ નામ.

૨. જવસુત્તવણ્ણના

૧૧૨. દુતિયે અજ્જવેનાતિ ઉજુકભાવેન. જવેનાતિ પદવેગેન. ખન્તિયાતિ અધિવાસનક્ખન્તિયા. સોરચ્ચેનાતિ સુચિભાવસીલેન. પુગ્ગલગુણઙ્ગેસુ જવેનાતિ ઞાણજવેન. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

૩. પતોદસુત્તવણ્ણના

૧૧૩. તતિયે પતોદચ્છાયન્તિ વિજ્ઝનત્થં ઉક્ખિત્તસ્સ પતોદસ્સ છાયં. સંવિજ્જતીતિ ‘‘જવો મે ગહેતબ્બો’’તિ સલ્લક્ખણવસેન સંવિજ્જતિ. સંવેગં આપજ્જતીતિ સંવેગં પટિપજ્જતિ લોમવેધવિદ્ધોતિ લોમકૂપે પતોદવેધેન વિદ્ધમત્તો. ચમ્મવેધવિદ્ધોતિ છવિચમ્મં છિન્દન્તેન પતોદવેધેન વિદ્ધો. અટ્ઠિવેધવિદ્ધોતિ અટ્ઠિં ભિન્દન્તેન વેધેન વિદ્ધો. કાયેનાતિ નામકાયેન. પરમસચ્ચન્તિ નિબ્બાનં. સચ્છિકરોતીતિ પસ્સતિ. પઞ્ઞાયાતિ સહવિપસ્સનાય મગ્ગપઞ્ઞાય.

૪. નાગસુત્તવણ્ણના

૧૧૪. ચતુત્થે અટ્ઠિં કત્વાતિ અટ્ઠિકો હુત્વા. તિણવનિન્નાદસદ્દાનન્તિ એત્થ તિણવોતિ ડિણ્ડિમો, નિન્નાદસદ્દોતિ સબ્બેસમ્પિ એકતોમિસ્સિતો મહાસદ્દો. ડંસાદીસુ ડંસાતિ પિઙ્ગલમક્ખિકા, મકસા મકસાવ. ખિપ્પઞ્ઞેવ ગન્તા હોતીતિ સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞાણદસ્સનાનિ પૂરેત્વા સીઘમેવ ગન્તા હોતિ.

૫. ઠાનસુત્તવણ્ણના

૧૧૫. પઞ્ચમે ઠાનાનીતિ કારણાનિ. અનત્થાય સંવત્તતીતિ અહિતાય અવડ્ઢિયા સંવત્તતિ. એત્થ ચ પઠમં ઓપાતક્ખણનમચ્છબન્ધનસન્ધિચ્છેદનાદિભેદં સદુક્ખં સવિઘાતં પાપકમ્મં વેદિતબ્બં, દુતિયં સમજીવિકાનં ગિહીનં પુપ્ફચ્છડ્ડકાદિકમ્મં સુધાકોટ્ટન-ગેહચ્છાદનઅસુચિટ્ઠાનસમ્મજ્જનાદિકમ્મઞ્ચ વેદિતબ્બં, તતિયં સુરાપાનગન્ધવિલેપનમાલાપિળન્ધનાદિકમ્મઞ્ચેવ અસ્સાદવસેન પવત્તં પાણાતિપાતાદિકમ્મઞ્ચ વેદિતબ્બં, ચતુત્થં ધમ્મસ્સવનત્થાય ગમનકાલે સુદ્ધવત્થચ્છાદન-માલાગન્ધાદીનં આદાય ગમનં ચેતિયવન્દનં બોધિવન્દનં મધુરધમ્મકથાસવનં પઞ્ચસીલસમાદાનન્તિ એવમાદીસુ સોમનસ્સસમ્પયુત્તં કુસલકમ્મં વેદિતબ્બં. પુરિસથામેતિ પુરિસસ્સ ઞાણથામસ્મિં. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો.

૬. અપ્પમાદસુત્તવણ્ણના

૧૧૬. છટ્ઠે યતો ખોતિ યદા ખો. સમ્પરાયિકસ્સાતિ દેસનામત્તમેતં, ખીણાસવો પન નેવ સમ્પરાયિકસ્સ, ન દિટ્ઠધમ્મિકસ્સ મરણસ્સ ભાયતિ. સોવ ઇધ અધિપ્પેતો. કેચિ પન ‘‘સમ્માદિટ્ઠિ ભાવિતાતિ વચનતો સોતાપન્નં આદિં કત્વા સબ્બેપિ અરિયા અધિપ્પેતા’’તિ વદન્તિ.

૭. આરક્ખસુત્તવણ્ણના

૧૧૭. સત્તમે અત્તરૂપેનાતિ અત્તનો અનુરૂપેન અનુચ્છવિકેન, હિતકામેનાતિ અત્થો. રજનીયેસૂતિ રાગસ્સ પચ્ચયભૂતેસુ. ધમ્મેસૂતિ સભાવેસુ, ઇટ્ઠારમ્મણેસૂતિ અત્થો. એવં સબ્બત્થ નયો વેદિતબ્બો. ન રજ્જતીતિ દિટ્ઠિવસેન ન રજ્જતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. ન ચ પન સમણવચનહેતુપિ ગચ્છતીતિ સમણાનં પરવાદીનં વચનહેતુપિ અત્તનો દિટ્ઠિં પહાય તેસં દિટ્ઠિવસેન ન ગચ્છતીતિ અત્થો. ઇધાપિ ખીણાસવોવ અધિપ્પેતો.

૮-૧૦. સંવેજનીયાદિસુત્તત્તયવણ્ણના

૧૧૮-૧૨૦. અટ્ઠમે દસ્સનીયાનીતિ પસ્સિતબ્બયુત્તકાનિ. સંવેજનીયાનીતિ સંવેગજનકાનિ. નવમે જાતિભયન્તિ જાતિં આરબ્ભ ઉપ્પજ્જનકભયં. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. દસમે અગ્ગિભયન્તિ અગ્ગિં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જનકભયં. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો.

કેસિવગ્ગો દુતિયો.

(૧૩) ૩. ભયવગ્ગો

૧. અત્તાનુવાદસુત્તવણ્ણના

૧૨૧. તતિયસ્સ પઠમે અત્તાનુવાદભયન્તિ અત્તાનં અનુવદન્તસ્સ ઉપ્પજ્જનકભયં. પરાનુવાદભયન્તિ પરસ્સ અનુવાદતો ઉપ્પજ્જનકભયં. દણ્ડભયન્તિ દ્વત્તિંસ કમ્મકારણા પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જનકભયં. દુગ્ગતિભયન્તિ ચત્તારો અપાયે પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જનકભયં. ઇદં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, અત્તાનુવાદભયન્તિઆદીસુ અત્તાનુવાદભયં તાવ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ અજ્ઝત્તં હિરી સમુટ્ઠાતિ, સાસ્સ તીસુ દ્વારેસુ સંવરં જનેતિ, તીસુ દ્વારેસુ સંવરો ચતુપારિસુદ્ધિસીલં હોતિ. સો તસ્મિં સીલે પતિટ્ઠાય વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અગ્ગફલે પતિટ્ઠાતિ. પરાનુવાદભયં પન પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ બહિદ્ધા ઓત્તપ્પં સમુટ્ઠાતિ, તદસ્સ તીસુ દ્વારેસુ સંવરં જનેતિ, તીસુ દ્વારેસુ સંવરો ચતુપારિસુદ્ધિસીલં હોતિ. સો તસ્મિં સીલે પતિટ્ઠાય વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અગ્ગફલે પતિટ્ઠાતિ. દુગ્ગતિભયં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ અજ્ઝત્તં હિરી સમુટ્ઠાતિ, સાસ્સ તીસુ દ્વારેસુ સંવરં જનેતિ, તીસુ દ્વારેસુ સંવરો ચતુપારિસુદ્ધિસીલં હોતિ. સો તસ્મિં સીલે પતિટ્ઠાય વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અગ્ગફલે પતિટ્ઠાતિ.

૨. ઊમિભયસુત્તવણ્ણના

૧૨૨. દુતિયે ઉદકોરોહન્તસ્સાતિ ઉદકં ઓતરન્તસ્સ. પાટિકઙ્ખિતબ્બાનીતિ ઇચ્છિતબ્બાનિ. સુસુકાભયન્તિ ચણ્ડમચ્છભયં. મુખાવરણં મઞ્ઞે કરોન્તીતિ મુખપિદહનં વિય કરોન્તિ. ઓદરિકત્તસ્સાતિ મહોદરતાય મહગ્ઘસભાવસ્સ. અરક્ખિતેનેવ કાયેનાતિઆદીસુ કાયદ્વારે તિવિધસ્સ સંવરસ્સ અભાવતો અરક્ખિતેન કાયેન. વચીદ્વારે ચતુબ્બિધસ્સ સંવરસ્સ અભાવતો અરક્ખિતાય વાચાય.

૩. પઠમનાનાકરણસુત્તવણ્ણના

૧૨૩. તતિયે તદસ્સાદેતીતિ તં ઝાનં સુખસ્સાદેન અસ્સાદેતિ. નિકામેતીતિ પત્થેતિ. વિત્તિં આપજ્જતીતિ તુટ્ઠિં આપજ્જતિ. તદધિમુત્તોતિ તસ્મિં અધિમુત્તો, તં વા અધિમુત્તો. તબ્બહુલવિહારીતિ તેન ઝાનેન બહુલં વિહરન્તો. સહબ્યતં ઉપપજ્જતીતિ સહભાવં ગચ્છતિ, તત્થ નિબ્બત્તતીતિ અત્થો. કપ્પો આયુપ્પમાણન્તિ એત્થ પઠમજ્ઝાનં અત્થિ હીનં, અત્થિ મજ્ઝિમં, અત્થિ પણીતં. તત્થ હીનેન ઉપ્પન્નાનં કપ્પસ્સ તતિયો કોટ્ઠાસો આયુપ્પમાણં, મજ્ઝિમેન ઉપડ્ઢકપ્પો, પણીતેન કપ્પો. તં સન્ધાયેતં વુત્તં. નિરયમ્પિ ગચ્છતીતિ નિરયગમનીયસ્સ કમ્મસ્સ અપ્પહીનત્તા અપરાપરં ગચ્છતિ, ન અનન્તરમેવ. તસ્મિંયેવ ભવે પરિનિબ્બાયતીતિ તસ્મિંયેવ રૂપભવે ઠત્વા પરિનિબ્બાયતિ, ન હેટ્ઠા ઓતરતિ. યદિદં ગતિયા ઉપપત્તિયા સતીતિ યં ઇદં ગતિયા ચ ઉપપત્તિયા ચ સતિ સેખસ્સ અરિયસાવકસ્સ પટિસન્ધિવસેન હેટ્ઠા અનોતરિત્વા તસ્મિંયેવ રૂપભવે ઉપરિ દુતિયતતિયાદીસુ અઞ્ઞતરસ્મિં બ્રહ્મલોકે પરિનિબ્બાનં, પુથુજ્જનસ્સ પન નિરયાદિગમનં, ઇદં નાનાકરણન્તિ અત્થો.

દ્વે કપ્પાતિ એત્થાપિ દુતિયજ્ઝાનં વુત્તનયેનેવ તિવિધં હોતિ. તત્થ પણીતભાવનેન નિબ્બત્તાનં અટ્ઠકપ્પા આયુપ્પમાણં, મજ્ઝિમેન ચત્તારો, હીનેન દ્વે. તં સન્ધાયેતં વુત્તં. ચત્તારો કપ્પાતિ એત્થ યં હેટ્ઠા વુત્તં ‘‘કપ્પો, દ્વે કપ્પા’’તિ, તમ્પિ આહરિત્વા અત્થો વેદિતબ્બો. કપ્પોતિ ચ ગુણસ્સપિ નામં, તસ્મા કપ્પો દ્વે કપ્પા ચત્તારો કપ્પાતિ અયમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો પઠમં વુત્તો કપ્પો, સો દ્વે વારે ગણેત્વા એકેન ગુણેન દ્વે કપ્પા હોન્તિ, દુતિયેન ચત્તારો, પુન તે ચત્તારો કપ્પાતિ ઇમેહિ ચતૂહિ ગુણેહિ ગુણિતા એકેન ગુણેન અટ્ઠ હોન્તિ, દુતિયેન સોળસ, તતિયેન દ્વત્તિંસ, ચતુત્થેન ચતુસટ્ઠીતિ. એવમિધ પણીતજ્ઝાનવસેન ચતુસટ્ઠિ કપ્પા ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. પઞ્ચ કપ્પસતાનીતિ ઇદં પણીતસ્સેવ ઉપપત્તિજ્ઝાનસ્સ વસેન વુત્તં. વેહપ્ફલેસુ વા પઠમજ્ઝાનભૂમિઆદીસુ વિય તિણ્ણં બ્રહ્મલોકાનં અભાવતો એત્તકમેવ આયુપ્પમાણં. તસ્મા એવં વુત્તં.

૪. દુતિયનાનાકરણસુત્તવણ્ણના

૧૨૪. ચતુત્થે રૂપમેવ રૂપગતં. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. અનિચ્ચતોતિઆદીસુ હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચતો, આબાધટ્ઠેન રોગતો, અન્તો પદુસ્સનટ્ઠેન ગણ્ડતો, અનુપવિટ્ઠટ્ઠેન સલ્લતો, સદુક્ખટ્ઠેન અઘતો, સમ્પીળનટ્ઠેન આબાધતો, અવિધેય્યટ્ઠેન પરતો, પલુજ્જનટ્ઠેન પલોકતો, નિસ્સત્તટ્ઠેન સુઞ્ઞતો, અવસવત્તનટ્ઠેન અનત્તતો. એત્થ ચ ‘‘અનિચ્ચતો પલોકતો’’તિ દ્વીહિ પદેહિ અનિચ્ચલક્ખણં કથિતં, ‘‘સુઞ્ઞતો અનત્તતો’’તિ દ્વીહિ અનત્તલક્ખણં, સેસેહિ દુક્ખલક્ખણં કથિતન્તિ વેદિતબ્બં. સમનુપસ્સતીતિ ઞાણેન પસ્સતિ. એવં પઞ્ચક્ખન્ધે તિલક્ખણં આરોપેત્વા પસ્સન્તો તયો મગ્ગે તીણિ ફલાનિ સચ્છિકરોતિ. સુદ્ધાવાસાનં દેવાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જતીતિ તત્થ ઠિતો ચતુત્થજ્ઝાનં ભાવેત્વા ઉપપજ્જતિ.

૫-૬. મેત્તાસુત્તદ્વયવણ્ણના

૧૨૫-૧૨૬. પઞ્ચમે પઠમજ્ઝાનવસેન મેત્તા, દુતિયાદિવસેન કરુણાદયો દસ્સિતા. છટ્ઠં ચતુત્થે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૭. પઠમતથાગતઅચ્છરિયસુત્તવણ્ણના

૧૨૭. સત્તમે પાતુભાવાતિ પાતુભાવેન. કુચ્છિં ઓક્કમતીતિ એત્થ કુચ્છિં ઓક્કન્તો હોતીતિ અત્થો. ઓક્કન્તે હિ તસ્મિં એવં હોતિ, ન ઓક્કમમાને. અપ્પમાણોતિ વુડ્ઢિપ્પમાણો, વિપુલોતિ અત્થો. ઉળારોતિ તસ્સેવ વેવચનં. દેવાનં દેવાનુભાવન્તિ એત્થ દેવાનં અયમાનુભાવો – નિવત્થવત્થસ્સ પભા દ્વાદસ યોજનાનિ ફરતિ, તથા સરીરસ્સ, તથા વિમાનસ્સ, તં અતિક્કમિત્વાતિ અત્થો. લોકન્તરિકાતિ તિણ્ણં તિણ્ણં ચક્કવાળાનં અન્તરા એકેકો લોકન્તરિકો હોતિ, તિણ્ણં સકટચક્કાનં પત્તાનં વા અઞ્ઞમઞ્ઞં આહચ્ચ ઠપિતાનં મજ્ઝે ઓકાસો વિય. સો પન લોકન્તરિકનિરયો પરિમાણતો અટ્ઠયોજનસહસ્સપ્પમાણો હોતિ. અઘાતિ નિચ્ચવિવટા. અસંવુતાતિ હેટ્ઠાપિ અપ્પતિટ્ઠા. અન્ધકારાતિ તમભૂતા. અન્ધકારતિમિસાતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણુપ્પત્તિનિવારણતો અન્ધભાવકરણતિમિસાય સમન્નાગતા. તત્થ કિર ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ન જાયતિ. એવંમહિદ્ધિકાનન્તિ ચન્દિમસૂરિયા કિર એકપ્પહારેનેવ તીસુ દીપેસુ પઞ્ઞાયન્તિ, એવંમહિદ્ધિકા. એકેકાય દિસાય નવ નવ યોજનસતસહસ્સાનિ અન્ધકારં વિધમિત્વા આલોકં દસ્સેન્તિ, એવંમહાનુભાવા. આભા નાનુભોન્તીતિ પભા નપ્પહોન્તિ. તે કિર ચક્કવાળપબ્બતસ્સ વેમજ્ઝેન ચરન્તિ ચક્કવાળપબ્બતઞ્ચ અતિક્કમિત્વા લોકન્તરનિરયા. તસ્મા તેસં તત્થ આભા નપ્પહોન્તિ.

યેપિ તત્થ સત્તાતિ યેપિ તસ્મિં લોકન્તરમહાનિરયે સત્તા ઉપપન્ના. કિં પન કમ્મં કત્વા તત્થ ઉપ્પજ્જન્તીતિ? ભારિયં દારુણં માતાપિતૂનં ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણાનઞ્ચ ઉપરિ અપરાધં, અઞ્ઞઞ્ચ દિવસે દિવસે પાણવધાદિસાહસિકકમ્મં કત્વા ઉપ્પજ્જન્તિ તમ્બપણ્ણિદીપે અભયચોરનાગચોરાદયો વિય. તેસં અત્તભાવો તિગાવુતિકો હોતિ, વગ્ગુલીનં વિય દીઘનખા હોન્તિ. તે રુક્ખે વગ્ગુલિયો વિય નખેહિ ચક્કવાળપબ્બતપાદે લગ્ગન્તિ. યદા સંસપ્પન્તા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ હત્થપાસગતા હોન્તિ, અથ ‘‘ભક્ખો નો લદ્ધો’’તિ મઞ્ઞમાના તત્થ બ્યાવટા વિપરિવત્તિત્વા લોકસન્ધારકઉદકે પતન્તિ, વાતે પહરન્તેપિ મધુકફલાનિ વિય છિજ્જિત્વા ઉદકે પતન્તિ, પતિતમત્તાવ અચ્ચન્તખારે ઉદકે પિટ્ઠપિણ્ડિ વિય વિલીયન્તિ. અઞ્ઞેપિ કિર ભો સન્તિ સત્તાતિ ભો યથા મયં મહાદુક્ખં અનુભવામ, એવં અઞ્ઞેપિ કિર સત્તા ઇદં દુક્ખં અનુભવનત્થાય ઇધૂપપન્નાતિ તંદિવસં પસ્સન્તિ. અયં પન ઓભાસો એકયાગુપાનમત્તમ્પિ ન તિટ્ઠતિ. યાવતા નિદ્દાયિત્વા પબુદ્ધો આરમ્મણં વિભાવેતિ, તત્તકં કાલં હોતિ. દીઘભાણકા પન ‘‘અચ્છરાસઙ્ઘાતમત્તમેવ વિજ્જુઓભાસો વિય નિચ્છરિત્વા કિં ઇદન્તિ ભણન્તાનંયેવ અન્તરધાયતી’’તિ વદન્તિ.

૮. દુતિયતથાગતઅચ્છરિયસુત્તવણ્ણના

૧૨૮. અટ્ઠમે તણ્હાદિટ્ઠીહિ અલ્લીયિતબ્બટ્ઠેન આલયોતિ પઞ્ચ કામગુણા, સકલમેવ વા વટ્ટં. આરમન્તિ એત્થાતિ આરામો, આલયો આરામો એતિસ્સાતિ આલયારામા. આલયે રતાતિ આલયરતા. આલયે સમ્મુદિતાતિ આલયસમ્મુદિતા. અનાલયે ધમ્મેતિ આલયપટિપક્ખે વિવટ્ટૂપનિસ્સિતે અરિયધમ્મે. સુસ્સૂસતીતિ સોતુકામો હોતિ. સોતં ઓદહતીતિ સોતં ઠપેતિ. અઞ્ઞા ચિત્તં ઉપટ્ઠપેતીતિ આજાનનત્થાય ચિત્તં પચ્ચુપટ્ઠપેતિ. માનોતિ મઞ્ઞના, મઞ્ઞિતબ્બટ્ઠેન વા સકલં વટ્ટમેવ. માનવિનયે ધમ્મેતિ માનવિનયધમ્મે. ઉપસમપટિપક્ખો અનુપસમો, અનુપસન્તટ્ઠેન વા વટ્ટમેવ અનુપસમો નામ. ઓપસમિકેતિ ઉપસમકરે વિવટ્ટૂપનિસ્સિતે. અવિજ્જાય ગતા સમન્નાગતાતિ અવિજ્જાગતા. અવિજ્જણ્ડકોસેન પરિયોનદ્ધત્તા અણ્ડં વિય ભૂતાતિ અણ્ડભૂતા. સમન્તતો ઓનદ્ધાતિ પરિયોનદ્ધા. અવિજ્જાવિનયેતિ અવિજ્જાવિનયો વુચ્ચતિ અરહત્તં, તંનિસ્સિતે ધમ્મે દેસિયમાનેતિ અત્થો. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તે ચતૂસુ ઠાનેસુ વટ્ટં, ચતૂસુ વિવટ્ટં કથિતં.

૯. આનન્દઅચ્છરિયસુત્તવણ્ણના

૧૨૯. નવમે ભિક્ખુપરિસા આનન્દં દસ્સનાયાતિ યે ભગવન્તં પસ્સિતુકામા થેરં ઉપસઙ્કમન્તિ, યે વા ‘‘આયસ્મા કિરાનન્દો સમન્તપાસાદિકો અભિરૂપો દસ્સનીયો બહુસ્સુતો સઙ્ઘસોભનો’’તિ થેરસ્સ ગુણે સુત્વા આગચ્છન્તિ, તે સન્ધાય ‘‘ભિક્ખુપરિસા આનન્દં દસ્સનાય ઉપસઙ્કમતી’’તિ વુત્તં. એસ નયો સબ્બત્થ. અત્તમનાતિ ‘‘સવનેન નો દસ્સનં સમેતી’’તિ સકમના તુટ્ઠચિત્તા. ધમ્મન્તિ ‘‘કચ્ચિ, આવુસો, ખમનીયં, કચ્ચિ યાપનીયં, કચ્ચિ યોનિસોમનસિકારકમ્મં કરોથ, આચરિયુપજ્ઝાયવત્તં પૂરેથા’’તિ એવરૂપં પટિસન્થારધમ્મં. તત્થ ભિક્ખુનીસુ ‘‘કચ્ચિ, ભગિનિયો, અટ્ઠ ગરુધમ્મે સમાદાય વત્તથા’’તિ ઇદમ્પિ નાનાકરણં હોતિ. ઉપાસકેસુ ‘‘સ્વાગતં, ઉપાસક, ન તે કિઞ્ચિ સીસં વા અઙ્ગં વા રુજ્જતિ, અરોગા તે પુત્તભાતરો’’તિ ન એવં પટિસન્થારં કરોતિ, એવં પન કરોતિ – ‘‘કથં, ઉપાસકા, તીણિ સરણાનિ પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખથ, માસસ્સ અટ્ઠ ઉપોસથે કરોથ, માતાપિતૂનં ઉપટ્ઠાનવત્તં પૂરેથ, ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણે પટિજગ્ગથા’’તિ. ઉપાસિકાસુપિ એસેવ નયો.

૧૦. ચક્કવત્તિઅચ્છરિયસુત્તવણ્ણના

૧૩૦. દસમે ખત્તિયપરિસાતિ અભિસિત્તા અનભિસિત્તા ચ ખત્તિયા. તે હિ કિર ‘‘રાજા ચક્કવત્તી નામ અભિરૂપો પાસાદિકો હોતિ, આકાસેન વિચરન્તો રજ્જં અનુસાસતિ, ધમ્મિકો ધમ્મરાજા’’તિ તસ્સ ગુણકથં સુત્વા સવનેન દસ્સનમ્હિ સમેન્તે અત્તમના હોન્તિ. ભાસતીતિ ‘‘કથં, તાતા, રાજધમ્મં પૂરેથ, પવેણિં રક્ખથા’’તિ પટિસન્થારં કરોતિ. બ્રાહ્મણેસુ પન ‘‘કથઞ્ચ, આચરિયા, મન્તે વાચેથ, અન્તેવાસિકા મન્તે ગણ્હન્તિ, દક્ખિણં વા વત્થાનિ વા સીલં વા લભથા’’તિ એવં પટિસન્થારં કરોતિ. ગહપતીસુ ‘‘કથં, તાતા, ન વો રાજકુલતો દણ્ડેન વા બન્ધનેન વા પીળા અત્થિ, સમ્મા દેવો ધારં અનુપ્પવેચ્છતિ, સસ્સાનિ સમ્પજ્જન્તી’’તિ એવં પટિસન્થારં કરોતિ. સમણેસુ ‘‘કથં, ભન્તે, કચ્ચિ પબ્બજિતપરિક્ખારા સુલભા, સમણધમ્મે નપ્પમજ્જથા’’તિ એવં પટિસન્થારં કરોતીતિ.

ભયવગ્ગો તતિયો.

(૧૪) ૪. પુગ્ગલવગ્ગો

૧. સંયોજનસુત્તવણ્ણના

૧૩૧. ચતુત્થસ્સ પઠમે ઉપપત્તિપટિલાભિયાનીતિ યેહિ અનન્તરા ઉપપત્તિં પટિલભતિ. ભવપટિલાભિયાનીતિ ઉપપત્તિભવસ્સ પટિલાભાય પચ્ચયાનિ. સકદાગામિસ્સાતિ ઇદં અપ્પહીનસંયોજનેસુ અરિયેસુ ઉત્તમકોટિયા ગહિતં. યસ્મા પન અન્તરાપરિનિબ્બાયિસ્સ અન્તરા ઉપપત્તિ નત્થિ, યં પન સો તત્થ ઝાનં સમાપજ્જતિ, તં કુસલત્તા ‘‘ઉપપત્તિભવસ્સ પચ્ચયો’’ તેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ. તસ્માસ્સ ‘‘ઉપપત્તિપટિલાભિયાનિ સંયોજનાનિ પહીનાનિ, ભવપટિલાભિયાનિ સંયોજનાનિ અપ્પહીનાની’’તિ વુત્તં. ઓરમ્ભાગિયેસુ ચ અપ્પહીનં ઉપાદાય સકદાગામિસ્સ અવિસેસેન ‘‘ઓરમ્ભાગિયાનિ સંયોજનાનિ અપ્પહીનાની’’તિ વુત્તં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

૨. પટિભાનસુત્તવણ્ણના

૧૩૨. દુતિયે યુત્તપ્પટિભાનો નો મુત્તપ્પટિભાનોતિ પઞ્હં કથેન્તો યુત્તમેવ કથેતિ, સીઘં પન ન કથેતિ, સણિકમેવ કથેતીતિ અત્થો. ઇમિના નયેન સબ્બપદાનિ વેદિતબ્બાનિ.

૩. ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂસુત્તવણ્ણના

૧૩૩. તતિયે ચતુન્નમ્પિ પુગ્ગલાનં ઇમિના સુત્તેન વિસેસો વેદિતબ્બો –

‘‘કતમો ચ પુગ્ગલો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ, યસ્સ પુગ્ગલસ્સ સહ ઉદાહટવેલાય ધમ્માભિસમયો હોતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ. કતમો ચ પુગ્ગલો વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ, યસ્સ પુગ્ગલસ્સ વિત્થારેન અત્થે વિભજિયમાને ધમ્માભિસમયો હોતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ. કતમો ચ પુગ્ગલો નેય્યો, યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉદ્દેસતો પરિપુચ્છતો યોનિસોમનસિકરોતો કલ્યાણમિત્તે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો અનુપુબ્બેન ધમ્માભિસમયો હોતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો નેય્યો. કતમો ચ પુગ્ગલો પદપરમો, યસ્સ પુગ્ગલસ્સ બહુમ્પિ સુણતો બહુમ્પિ ભણતો બહુમ્પિ ધારયતો બહુમ્પિ વાચયતો ન તાય જાતિયા ધમ્માભિસમયો હોતિ, અયં વુચ્ચતિ પુગ્ગલો પદપરમો’’તિ (પુ. પ. ૧૪૮-૧૫૧).

૪. ઉટ્ઠાનફલસુત્તવણ્ણના

૧૩૪. ચતુત્થે ઉટ્ઠાનવીરિયેનેવ દિવસં વીતિનામેત્વા તસ્સ નિસ્સન્દફલમત્તં કિઞ્ચિદેવ લભિત્વા જીવિકં કપ્પેતિ, તં પન ઉટ્ઠાનં આગમ્મ કિઞ્ચિ પુઞ્ઞફલં નપ્પટિલભતિ, અયં ઉટ્ઠાનફલૂપજીવી ન કમ્મફલૂપજીવી નામ. ચાતુમહારાજિકે પન દેવે આદિં કત્વા સબ્બેપિ દેવા ઉટ્ઠાનવીરિયેન વિના પુઞ્ઞફલસ્સેવ ઉપજીવનતો કમ્મફલૂપજીવિનો ન ઉટ્ઠાનફલૂપજીવિનો નામ. રાજરાજમહામત્તાદયો ઉટ્ઠાનફલૂપજીવિનો ચ કમ્મફલૂપજીવિનો ચ. નેરયિકસત્તા નેવ ઉટ્ઠાનફલૂપજીવિનો ન કમ્મફલૂપજીવિનો. ઇમસ્મિં સુત્તે પુઞ્ઞફલમેવ કમ્મફલન્તિ અધિપ્પેતં, તઞ્ચ તેસં નત્થિ.

૫. સાવજ્જસુત્તવણ્ણના

૧૩૫. પઞ્ચમે પઠમો અન્ધબાલપુથુજ્જનો, દુતિયો અન્તરન્તરા કુસલકારકો લોકિયપુથુજ્જનો, તતિયો સોતાપન્નો, સકદાગામિઅનાગામિનોપિ એતેનેવ સઙ્ગહિતા. ચતુત્થો ખીણાસવો. સો હિ એકન્તેનેવ અનવજ્જો.

૬-૭. સીલસુત્તાદિવણ્ણના

૧૩૬-૧૩૭. છટ્ઠે પઠમો લોકિયમહાજનો, દુતિયો સુક્ખવિપસ્સકો સોતાપન્નો ચ સકદાગામી ચ, તતિયો અનાગામી. સો હિ યસ્મા તઙ્ખણિકમ્પિ ઉપપત્તિનિમિત્તકં ઝાનં પટિલભતિયેવ, તસ્મા સુક્ખવિપસ્સકોપિ સમાધિસ્મિં પરિપૂરકારીયેવ. ચતુત્થો ખીણાસવોયેવ. સો હિ સબ્બેસં સીલાદિપચ્ચનીકાનં પહીનત્તા સબ્બત્થ પરિપૂરકારી નામ. સત્તમેપિ છટ્ઠે વુત્તનયેનેવ પુગ્ગલપરિચ્છેદો વેદિતબ્બો.

૮. નિકટ્ઠસુત્તવણ્ણના

૧૩૮. અટ્ઠમે નિકટ્ઠકાયોતિ નિગ્ગતકાયો. અનિકટ્ઠચિત્તોતિ અનુપવિટ્ઠચિત્તો. કાયેનેવ ગામતો નિક્ખન્તો, ચિત્તેન અરઞ્ઞે વસન્તોપિ ગામમેવ પવિટ્ઠોતિ વુત્તં હોતિ. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

૯. ધમ્મકથિકસુત્તવણ્ણના

૧૩૯. નવમે અસહિતન્તિ અત્થેન અસંયુત્તં. ન કુસલા હોતીતિ ન છેકા હોતિ. સહિતાસહિતસ્સાતિ અત્થનિસ્સિતસ્સ વા અનિસ્સિતસ્સ વા. એવં સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

૧૦. વાદીસુત્તવણ્ણના

૧૪૦. દસમે અત્થતો પરિયાદાનં ગચ્છતીતિ અટ્ઠકથં પુચ્છિતો પરિયાદાનં પરિક્ખયં ગચ્છતિ, કથેતું ન સક્કોતિ. નો બ્યઞ્જનતોતિ બ્યઞ્જનં પનસ્સ પવત્તતિ ન પરિયાદિયતિ. એસેવ નયો સબ્બત્થાતિ.

પુગ્ગલવગ્ગો ચતુત્થો.

(૧૫) ૫. આભાવગ્ગો

૧. આભાસુત્તવણ્ણના

૧૪૧. પઞ્ચમસ્સ પઠમે આભાસનવસેન ચન્દોવ ચન્દાભા. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો.

૨-૫. પભાસુત્તાદિવણ્ણના

૧૪૨-૧૪૫. દુતિયાદીસુપિ પભાસનવસેન ચન્દોવ ચન્દપ્પભા. આલોકનવસેન ચન્દોવ ચન્દાલોકો. ઓભાસનવસેન ચન્દોવ ચન્દોભાસો. પજ્જોતનવસેન ચન્દોવ ચન્દપજ્જોતોતિ. એવં સબ્બપદેસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો.

૬. પઠમકાલસુત્તવણ્ણના

૧૪૬. છટ્ઠે કાલાતિ યુત્તપ્પયુત્તકાલા. કાલેન ધમ્મસ્સવનન્તિ યુત્તપ્પયુત્તકાલે ધમ્મસ્સવનં. ધમ્મસાકચ્છાતિ પઞ્હપુચ્છનવિસ્સજ્જનવસેન પવત્તા સંસન્દનકથા.

૭. દુતિયકાલસુત્તવણ્ણના

૧૪૭. સત્તમે કાલાતિ તસ્મિં તસ્મિં કાલે ધમ્મસ્સવનાદિવસેન પવત્તાનં કુસલધમ્માનં એતં અધિવચનં. તે ભાવિયન્તિ ચેવ અનુપરિવત્તિયન્તિ ચ. આસવાનં ખયન્તિ અરહત્તં. અટ્ઠમં ઉત્તાનત્થમેવ.

૯-૧૦. સુચરિતસુત્તાદિવણ્ણના

૧૪૯-૧૫૦. નવમે સણ્હા વાચાતિ મુદુકવાચા. મન્તભાસાતિ મન્તસઙ્ખાતાય પઞ્ઞાય પરિચ્છિન્દિત્વા કથિતકથા. દસમે સીલસારોતિ સારસમ્પાપકં સીલં. સેસેસુપિ એસેવ નયો.

આભાવગ્ગો પઞ્ચમો.

તતિયપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૪. ચતુત્થપણ્ણાસકં

(૧૬) ૧. ઇન્દ્રિયવગ્ગો

૧. ઇન્દ્રિયસુત્તાદિવણ્ણના

૧૫૧. ચતુત્થસ્સ પઠમે સદ્ધાધુરેન ઇન્દટ્ઠં કરોતીતિ સદ્ધિન્દ્રિયં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. દુતિયે અસ્સદ્ધિયે અકમ્પનટ્ઠેન સદ્ધાબલં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. તતિયે અનવજ્જબલન્તિ નિદ્દોસબલં. સઙ્ગહબલન્તિ સઙ્ગણ્હિતબ્બયુત્તકાનં સઙ્ગણ્હનબલં. ચતુત્થપઞ્ચમાનિ ઉત્તાનાનેવ.

૬. કપ્પસુત્તવણ્ણના

૧૫૬. છટ્ઠે સંવટ્ટતીતિ એત્થ તયો સંવટ્ટા આપોસંવટ્ટો, તેજોસંવટ્ટો, વાયોસંવટ્ટોતિ. તિસ્સો સંવટ્ટસીમા આભસ્સરા, સુભકિણ્હા, વેહપ્ફલાતિ. યદા કપ્પો તેજેન સંવટ્ટતિ, આભસ્સરતો હેટ્ઠા અગ્ગિના ડય્હતિ. યદા આપેન સંવટ્ટતિ, સુભકિણ્હતો હેટ્ઠા ઉદકેન વિલીયતિ. યદા વાતેન સંવટ્ટતિ, વેહપ્ફલતો હેટ્ઠા વાતેન વિદ્ધંસતિ. વિત્થારતો પન સદાપિ એકં બુદ્ધક્ખેત્તં વિનસ્સતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારકથા પન વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૦૩-૪૦૪ આદયો) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા.

૭. રોગસુત્તવણ્ણના

૧૫૭. સત્તમે વિઘાતવાતિ મહિચ્છાપચ્ચયેન વિઘાતેન દુક્ખેન સમન્નાગતો. અસન્તુટ્ઠોતિ ચતૂસુ પચ્ચયેસુ તીહિ સન્તોસેહિ અસન્તુટ્ઠો. અનવઞ્ઞપ્પટિલાભાયાતિ પરેહિ અનવજાનનસ્સ પટિલાભત્થાય. લાભસક્કારસિલોકપ્પટિલાભાયાતિ સુસઙ્ખતચતુપચ્ચયસઙ્ખાતસ્સ લાભસક્કારસ્સ ચેવ વણ્ણભણનસઙ્ખાતસ્સ સિલોકસ્સ ચ પટિલાભત્થાય. સઙ્ખાય કુલાનિ ઉપસઙ્કમતીતિ ‘‘ઇતિ મં એતે જાનિસ્સન્તી’’તિ જાનનત્થાય કુલાનિ ઉપસઙ્કમતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો.

૮. પરિહાનિસુત્તવણ્ણના

૧૫૮. અટ્ઠમે ગમ્ભીરેસૂતિ અત્થગમ્ભીરેસુ. ઠાનાઠાનેસૂતિ કારણાકારણેસુ. ન કમતીતિ નાવગાહતિ નપ્પવત્તતિ. પઞ્ઞાચક્ખૂતિ એત્થ ઉગ્ગહપરિપુચ્છાપઞ્ઞાપિ વટ્ટતિ, સમ્મસનપ્પટિવેધપઞ્ઞાપિ વટ્ટતિયેવ.

૯. ભિક્ખુનીસુત્તવણ્ણના

૧૫૯. નવમે એહિ ત્વન્તિ થેરે પટિબદ્ધચિત્તા તં પહિણિતું એવમાહ. સસીસં પારુપિત્વાતિ સહ સીસેન કાયં પારુપિત્વા. મઞ્ચકે નિપજ્જીતિ વેગેન મઞ્ચકં પઞ્ઞાપેત્વા તત્થ નિપજ્જિ. એતદવોચાતિ તસ્સાકારં સલ્લક્ખેત્વા લોભપ્પહાનત્થાય સણ્હેનેવ અસુભકથં કથેતું એતં અવોચ. આહારસમ્ભૂતોતિ આહારેન સમ્ભૂતો આહારં નિસ્સાય વડ્ઢિતો. આહારં નિસ્સાય આહારં પજહતીતિ પચ્ચુપ્પન્નં કબળીકારાહારં નિસ્સાય તં એવં યોનિસો સેવમાનો પુબ્બકમ્મસઙ્ખાતં આહારં પજહતિ. પચ્ચુપ્પન્નેપિ પન કબળીકારાહારે નિકન્તિતણ્હા પજહિતબ્બા.

તણ્હં પજહતીતિ ઇદાનિ એવં પવત્તં પચ્ચુપ્પન્નતણ્હં નિસ્સાય વટ્ટમૂલિકં પુબ્બતણ્હં પજહતિ. અયં પન પચ્ચુપ્પન્નતણ્હા કુસલા અકુસલાતિ? અકુસલા. સેવિતબ્બા ન સેવિતબ્બાતિ? સેવિતબ્બા. પટિસન્ધિં આકડ્ઢતિ નાકડ્ઢતીતિ? નાકડ્ઢતિ. એતિસ્સાપિ પન પચ્ચુપ્પન્નાય સેવિતબ્બતણ્હાય નિકન્તિ પજહિતબ્બાયેવ. સો હિ નામ આયસ્મા આસવાનં ખયા ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સતિ, કિમઙ્ગં પનાહન્તિ એત્થ કિમઙ્ગં પનાતિ કારણપરિવિતક્કનમેતં. ઇદં વુત્તં હોતિ – સો આયસ્મા અરહત્તફલં સચ્છિકત્વા વિહરિસ્સતિ, અહં કેન કારણેન ન સચ્છિકત્વા વિહરિસ્સામિ. સોપિ હિ આયસ્મા સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સેવ પુત્તો, અહમ્પિ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સેવ પુત્તો, મય્હમ્પેતં ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ. માનં નિસ્સાયાતિ ઇદં એવં ઉપ્પન્નસેવિતબ્બમાનં નિસ્સાય. માનં પજહતીતિ વટ્ટમૂલકં પુબ્બમાનં પજહતિ. યં નિસ્સાય પનેસ તં પજહતિ, સોપિ તણ્હા વિય અકુસલો ચેવ સેવિતબ્બો ચ, નો ચ પટિસન્ધિં આકડ્ઢતિ. નિકન્તિ પન તસ્મિમ્પિ પજહિતબ્બાવ.

સેતુઘાતો વુત્તો ભગવતાતિ પદઘાતો પચ્ચયઘાતો બુદ્ધેન ભગવતા કથિતો. ઇતિ ઇમેહિ ચતૂહિ અઙ્ગેહિ થેરે દેસનં વિનિવટ્ટેન્તે તસ્સા ભિક્ખુનિયા થેરં આરબ્ભ ઉપ્પન્નો છન્દરાગો અપગઞ્છિ. સાપિ થેરં ખમાપેતું અચ્ચયં દેસેસિ, થેરોપિસ્સા પટિગ્ગણ્હિ. તં દસ્સેતું અથ ખો સા ભિક્ખુનીતિઆદિ વુત્તં.

૧૦. સુગતવિનયસુત્તવણ્ણના

૧૬૦. દસમે દુગ્ગહિતન્તિ ઉપ્પટિપાટિયા ગહિતં. પરિયાપુણન્તીતિ વળઞ્જેન્તિ કથેન્તિ. પદબ્યઞ્જનેહીતિ એત્થ પદમેવ અત્થસ્સ બ્યઞ્જનતો બ્યઞ્જનન્તિ વુત્તં. દુન્નિક્ખિત્તસ્સાતિ દુટ્ઠુ નિક્ખિત્તસ્સ ઉપ્પટિપાટિયા ઠપિતસ્સ. અત્થોપિ દુન્નયો હોતીતિ અટ્ઠકથા નીહરિત્વા કથેતું ન સક્કા હોતિ. છિન્નમૂલકોતિ મૂલભૂતાનં ભિક્ખૂનં ઉપચ્છિન્નત્તા છિન્નમૂલકો. અપ્પટિસરણોતિ અપ્પતિટ્ઠો. બાહુલિકાતિ પચ્ચયબાહુલ્લાય પટિપન્ના. સાથલિકાતિ તિસ્સો સિક્ખા સિથિલગ્ગહણેન ગણ્હનકા. ઓક્કમને પુબ્બઙ્ગમાતિ પઞ્ચ નીવરણાનિ અવગમનતો ઓક્કમનન્તિ વુચ્ચન્તિ, તત્થ પુબ્બઙ્ગમાતિ અત્થો. પવિવેકેતિ તિવિધે વિવેકે. નિક્ખિત્તધુરાતિ નિબ્બીરિયા. ઇમિના નયેન પન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

ઇન્દ્રિયવગ્ગો પઠમો.

(૧૭) ૨. પટિપદાવગ્ગો

૧. સંખિત્તસુત્તવણ્ણના

૧૬૧. દુતિયસ્સ પઠમે સુખપટિક્ખેપેન દુક્ખા પટિપજ્જિતબ્બતો પટિપદા એતિસ્સાતિ દુક્ખાપટિપદા. અસીઘપ્પવત્તિતાય ગરુભાવેન દન્ધા અભિઞ્ઞા એતિસ્સાતિ દન્ધાભિઞ્ઞા. ઇમિનાવ નયેન સબ્બપદેસુ અત્થો વેદિતબ્બો.

૨. વિત્થારસુત્તવણ્ણના

૧૬૨. દુતિયે અભિક્ખણન્તિ અભિણ્હં. આનન્તરિયન્તિ અનન્તરવિપાકદાયકં મગ્ગસમાધિં. આસવાનં ખયાયાતિ અરહત્તફલત્થાય. પઞ્ચિન્દ્રિયાનીતિ વિપસ્સનાપઞ્ચમકાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ. પઞ્ઞિન્દ્રિયન્તિ હિ એત્થ વિપસ્સનાપઞ્ઞાવ પઞ્ઞિન્દ્રિયન્તિ અધિપ્પેતં. સેસમેત્થ પાળિવસેન ઉત્તાનમેવ.

ઇમાસં પન પટિપદાનં અયં આવિભાવકથા – ઇધ ભિક્ખુ પુબ્બે અકતાભિનિવેસો પુબ્બભાગે રૂપપરિગ્ગહે કિલમતિ, અરૂપપરિગ્ગહે કિલમતિ, પચ્ચયપરિગ્ગહે કિલમતિ, તીસુ અદ્ધાસુ કિલમતિ, મગ્ગામગ્ગે કિલમતિ. એવં પઞ્ચસુ ઠાનેસુ કિલમન્તો વિપસ્સનં પાપુણાતિ. વિપસ્સનં પત્વાપિ ઉદયબ્બયાનુપસ્સને, ભઙ્ગાનુપસ્સને, ભયતુપટ્ઠાને, આદીનવાનુપસ્સને, નિબ્બિદાનુપસ્સને, મુચ્ચિતુકમ્યતાઞાણે, સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણે, અનુલોમઞાણે, ગોત્રભુઞાણેતિ ઇમેસુ નવસુ વિપસ્સનાઞાણેસુપિ કિલમિત્વાવ લોકુત્તરમગ્ગં પાપુણાતિ. તસ્સ સો લોકુત્તરમગ્ગો એવં દુક્ખેન ગરુભાવેન સચ્છિકતત્તા દુક્ખપટિપદો દન્ધાભિઞ્ઞો નામ જાતો. યો પન પુબ્બભાગે પઞ્ચસુ ઞાણેસુ કિલમન્તો અપરભાગે નવસુ વિપસ્સનાઞાણેસુ અકિલમિત્વાવ મગ્ગં સચ્છિકરોતિ, તસ્સ સો મગ્ગો એવં દુક્ખેન અગરુભાવેન સચ્છિકતત્તા દુક્ખપટિપદો ખિપ્પાભિઞ્ઞો નામ જાતો. ઇમિના ઉપાયેન ઇતરાપિ દ્વે વેદિતબ્બા.

ગોણપરિયેસકઉપમાહિ ચેતા વિભાવેતબ્બા – એકસ્સ હિ પુરિસસ્સ ચત્તારો ગોણા પલાયિત્વા અટવિં પવિટ્ઠા. સો સકણ્ટકે સગહને વને તે પરિયેસન્તો ગહનમગ્ગેનેવ કિચ્છેન કસિરેન ગન્ત્વા ગહનટ્ઠાનેયેવ નિલીને ગોણેપિ કિચ્છેન કસિરેન અદ્દસ. એકો કિચ્છેન ગન્ત્વા અબ્ભોકાસે ઠિતે ખિપ્પમેવ અદ્દસ. અપરો અબ્ભોકાસમગ્ગેન સુખેન ગન્ત્વા ગહનટ્ઠાને નિલીને કિચ્છેન કસિરેન અદ્દસ. અપરો અબ્ભોકાસમગ્ગેનેવ સુખેન ગન્ત્વા અબ્ભોકાસે ઠિતેયેવ ખિપ્પં અદ્દસ. તત્થ ચત્તારો ગોણા વિય ચત્તારો અરિયમગ્ગા દટ્ઠબ્બા, ગોણપરિયેસકો પુરિસો વિય યોગાવચરો, ગહનમગ્ગેન કિચ્છેન કસિરેન ગમનં વિય પુબ્બભાગે પઞ્ચસુ ઞાણેસુ કિલમતો દુક્ખાપટિપદા. ગહનટ્ઠાને નિલીનાનં કિચ્છેનેવ દસ્સનં વિય અપરભાગે નવસુ ઞાણેસુ કિલમન્તસ્સ અરિયમગ્ગાનં દસ્સનં. ઇમિના ઉપાયેન સેસઉપમાપિ યોજેતબ્બા.

૩. અસુભસુત્તવણ્ણના

૧૬૩. તતિયે અસુભાનુપસ્સી કાયે વિહરતીતિ અત્તનો કરજકાયે ‘‘યથા એતં, તથા ઇદ’’ન્તિ ઇમિના નયેન બહિદ્ધા દિટ્ઠાનં દસન્નં અસુભાનં ઉપસંહરણવસેન અસુભાનુપસ્સી વિહરતિ, અત્તનો કાયં અસુભતો પટિકૂલતો ઞાણેન પસ્સતીતિ અત્થો. આહારે પટિકૂલસઞ્ઞીતિ નવન્નં પાટિકુલ્યાનં વસેન કબળીકારાહારે પટિકૂલસઞ્ઞી. સબ્બલોકે અનભિરતિસઞ્ઞીતિ સબ્બસ્મિમ્પિ તેધાતુકે લોકસન્નિવાસે અનભિરતાય ઉક્કણ્ઠિતસઞ્ઞાય સમન્નાગતો. સબ્બસઙ્ખારેસુ અનિચ્ચાનુપસ્સીતિ સબ્બેપિ તેભૂમકસઙ્ખારે અનિચ્ચતો અનુપસ્સન્તો. મરણસઞ્ઞાતિ મરણં આરબ્ભ ઉપ્પન્નસઞ્ઞા. અજ્ઝત્તં સૂપટ્ઠિતા હોતીતિ નિયકજ્ઝત્તે સુટ્ઠુ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. એત્તાવતા બલવવિપસ્સના કથિતા. સેખબલાનીતિ સિક્ખનકાનં બલાનિ. સેસમેત્થ પાળિવસેન ઉત્તાનમેવ. ‘‘અસુભાનુપસ્સી’’તિઆદીનિ પન દુક્ખાય પટિપદાય દસ્સનત્થં વુત્તાનિ, પઠમજ્ઝાનાદીનિ સુખાય. અસુભાદીનિ હિ પટિકૂલારમ્મણાનિ, તેસુ પન પકતિયાવ સમ્પિયાયમાનં ચિત્તં અલ્લીયતિ. તસ્મા તાનિ ભાવેન્તો દુક્ખપટિપદં પટિપન્નો નામ હોતિ. પઠમજ્ઝાનાદીનિ પણીતસુખાનિ, તસ્મા તાનિ પટિપન્નો સુખપટિપદં પટિપન્નો નામ હોતિ.

અયં પનેત્થ સબ્બસાધારણા ઉપમા – સઙ્ગામાવચરપુરિસો હિ ફલકકોટ્ઠકં કત્વા પઞ્ચાવુધાનિ સન્નય્હિત્વા સઙ્ગામં પવિસતિ, સો અન્તરા વિસ્સમિતુકામો ફલકકોટ્ઠકં પવિસિત્વા વિસ્સમતિ ચેવ પાનભોજનાદીનિ ચ પટિસેવતિ. તતો પુન સઙ્ગામં પવિસિત્વા કમ્મં કરોતિ. તત્થ સઙ્ગામો વિય કિલેસસઙ્ગામો દટ્ઠબ્બો, ફલકકોટ્ઠકો વિય પઞ્ચનિસ્સયબલાનિ, સઙ્ગામપવિસનપુરિસો વિય યોગાવચરો, પઞ્ચાવુધસન્નાહો વિય વિપસ્સનાપઞ્ચમાનિ ઇન્દ્રિયાનિ, સઙ્ગામં પવિસનકાલો વિય વિપસ્સનાય કમ્મકરણકાલો, વિસ્સમિતુકામસ્સ ફલકકોટ્ઠકં પવિસિત્વા વિસ્સમનપાનભોજનાનિ પટિસેવનકાલો વિય વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તસ્સ ચિત્તુપ્પાદસ્સ નિરસ્સાદક્ખણે પઞ્ચ બલાનિ નિસ્સાય ચિત્તં સમ્પહંસનકાલો, વિસ્સમિત્વા ખાદિત્વા પિવિત્વા ચ પુન સઙ્ગામસ્સ પવિસનકાલો વિય પઞ્ચહિ બલેહિ ચિત્તં સમ્પહંસેત્વા પુન વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તસ્સ વિવટ્ટેત્વા અરહત્તગ્ગહણકાલો વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિં પન સુત્તે બલાનિ ચેવ ઇન્દ્રિયાનિ ચ મિસ્સકાનેવ કથિતાનીતિ.

૪. પઠમખમસુત્તવણ્ણના

૧૬૪. ચતુત્થે અક્ખમાતિ અનધિવાસિકપટિપદા. ખમાતિ અધિવાસિકપટિપદા. દમાતિ ઇન્દ્રિયદમનપટિપદા. સમાતિ અકુસલવિતક્કાનં વૂપસમનપટિપદા. રોસન્તં પટિરોસતીતિ ઘટ્ટેન્તં પટિઘટ્ટેતિ. ભણ્ડન્તં પટિભણ્ડતીતિ પહરન્તં પટિપહરતિ. પઞ્ચમછટ્ઠાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૭. મહામોગ્ગલ્લાનસુત્તવણ્ણના

૧૬૭. સત્તમે મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ હેટ્ઠિમા તયો મગ્ગા સુખપટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા અહેસું, અરહત્તમગ્ગો દુક્ખપટિપદો ખિપ્પાભિઞ્ઞો. તસ્મા એવમાહ – ‘‘યાયં પટિપદા દુક્ખા ખિપ્પાભિઞ્ઞા, ઇમં મે પટિપદં આગમ્મ અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુત્ત’’ન્તિ.

૮. સારિપુત્તસુત્તવણ્ણના

૧૬૮. અટ્ઠમે ધમ્મસેનાપતિત્થેરસ્સ હેટ્ઠિમા તયો મગ્ગા સુખપટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા, અરહત્તમગ્ગો સુખપટિપદો ખિપ્પાભિઞ્ઞો. તસ્મા ‘‘યાયં પટિપદા સુખા ખિપ્પાભિઞ્ઞા’’તિ આહ. ઇમેસુ પન દ્વીસુપિ સુત્તેસુ મિસ્સિકાવ પટિપદા કથિતાતિ વેદિતબ્બા.

૯. સસઙ્ખારસુત્તવણ્ણના

૧૬૯. નવમે પઠમદુતિયપુગ્ગલા સુક્ખવિપસ્સકા સસઙ્ખારેન સપ્પયોગેન સઙ્ખારનિમિત્તં ઉપટ્ઠપેન્તિ. તેસુ એકો વિપસ્સનિન્દ્રિયાનં બલવત્તા ઇધેવ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયતિ, એકો ઇન્દ્રિયાનં દુબ્બલતાય ઇધ અસક્કોન્તો અનન્તરે અત્તભાવે તદેવ મૂલકમ્મટ્ઠાનં પટિલભિત્વા સસઙ્ખારેન સપ્પયોગેન સઙ્ખારનિમિત્તં ઉપટ્ઠપેત્વા કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયતિ, તતિયચતુત્થા સમથયાનિકા. તેસં એકો અસઙ્ખારેન અપ્પયોગેન ઇન્દ્રિયાનં બલવત્તા ઇધેવ કિલેસે ખેપેતિ, એકો ઇન્દ્રિયાનં દુબ્બલત્તા ઇધ અસક્કોન્તો અનન્તરે અત્તભાવે તદેવ મૂલકમ્મટ્ઠાનં પટિલભિત્વા અસઙ્ખારેન અપ્પયોગેન કિલેસે ખેપેતીતિ વેદિતબ્બો.

૧૦. યુગનદ્ધસુત્તવણ્ણના

૧૭૦. દસમે સમથપુબ્બઙ્ગમન્તિ સમથં પુબ્બઙ્ગમં પુરેચારિકં કત્વા. મગ્ગો સઞ્જાયતીતિ પઠમો લોકુત્તરમગ્ગો નિબ્બત્તતિ. સો તં મગ્ગન્તિ એકચિત્તક્ખણિકમગ્ગસ્સ આસેવનાદીનિ નામ નત્થિ, દુતિયમગ્ગાદયો પન ઉપ્પાદેન્તો તમેવ આસેવતિ ભાવેતિ બહુલીકરોતીતિ વુચ્ચતિ. વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમન્તિ વિપસ્સનં પુબ્બઙ્ગમં પુરેચારિકં કત્વા સમથં ભાવેતિ, પકતિયા વિપસ્સનાલાભી વિપસ્સનાય ઠત્વા સમાધિં ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો.

યુગનદ્ધં ભાવેતીતિ યુગનદ્ધં કત્વા ભાવેતિ. તત્થ તેનેવ ચિત્તેન સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા તેનેવ સઙ્ખારે સમ્મસિતું ન સક્કા. અયં પન યાવતા સમાપત્તિયો સમાપજ્જતિ, તાવતા સઙ્ખારે સમ્મસતિ. યાવતા સઙ્ખારે સમ્મસતિ, તાવતા સમાપત્તિયો સમાપજ્જતિ. કથં? પઠમજ્ઝાનં સમાપજ્જતિ, તતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસતિ, સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા દુતિયજ્ઝાનં સમાપજ્જતિ. તતો વુટ્ઠાય પુન સઙ્ખારે સમ્મસતિ. સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા તતિયજ્ઝાનં…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, તતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસતિ. એવમયં સમથવિપસ્સનં યુગનદ્ધં ભાવેતિ નામ.

ધમ્મુદ્ધચ્ચવિગ્ગહિતન્તિ સમથવિપસ્સનાધમ્મેસુ દસવિપસ્સનુપક્કિલેસસઙ્ખાતેન ઉદ્ધચ્ચેન વિગ્ગહિતં, સુગ્ગહિતન્તિ અત્થો. સો, આવુસો, સમયોતિ ઇમિના સત્તન્નં સપ્પાયાનં પટિલાભકાલો કથિતો. યં તં ચિત્તન્તિ યસ્મિં સમયે તં વિપસ્સનાવીથિં ઓક્કમિત્વા પવત્તં ચિત્તં. અજ્ઝત્તમેવ સન્તિટ્ઠતીતિ વિપસ્સનાવીથિં પચ્ચોત્થરિત્વા તસ્મિંયેવ ગોચરજ્ઝત્તસઙ્ખાતે આરમ્મણે સન્તિટ્ઠતિ. સન્નિસીદતીતિ આરમ્મણવસેન સમ્મા નિસીદતિ. એકોદિ હોતીતિ એકગ્ગં હોતિ. સમાધિયતીતિ સમ્મા આધિયતિ સુટ્ઠપિતં હોતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

પટિપદાવગ્ગો દુતિયો.

(૧૮) ૩. સઞ્ચેતનિયવગ્ગો

૧. ચેતનાસુત્તવણ્ણના

૧૭૧. તતિયસ્સ પઠમે કાયેતિ કાયદ્વારે, કાયવિઞ્ઞત્તિયા સતીતિ અત્થો. કાયસઞ્ચેતનાહેતૂતિઆદીસુ કાયસઞ્ચેતના નામ કાયદ્વારે ચેતના પકપ્પના. સા અટ્ઠ કામાવચરકુસલવસેન અટ્ઠવિધા, અકુસલવસેન દ્વાદસવિધાતિ વીસતિવિધા. તથા વચીસઞ્ચેતના, તથા મનોસઞ્ચેતના. અપિચેત્થ નવ મહગ્ગતચેતનાપિ લબ્ભન્તિ. કાયસઞ્ચેતનાહેતૂતિ કાયસઞ્ચેતનાપચ્ચયા. ઉપ્પજ્જતિ અજ્ઝત્તં સુખદુક્ખન્તિ અટ્ઠકુસલકમ્મપચ્ચયા નિયકજ્ઝત્તે સુખં ઉપ્પજ્જતિ, દ્વાદસઅકુસલકમ્મપચ્ચયા દુક્ખં. સેસદ્વારેસુપિ એસેવ નયો. અવિજ્જાપચ્ચયાવાતિ અવિજ્જાકારણેનેવ. સચે હિ અવિજ્જા છાદયમાના પચ્ચયો હોતિ, એવં સન્તે તીસુ દ્વારેસુ સુખદુક્ખાનં પચ્ચયભૂતા ચેતના ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ મૂલભૂતાય અવિજ્જાય વસેનેતં વુત્તં.

સામં વાતિઆદીસુ પરેહિ અનાણત્તો સયમેવ અભિસઙ્ખરોન્તો સામં કાયસઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતિ નામ. યં પન પરે સમાદપેત્વા આણાપેત્વા કારેન્તિ, તસ્સ તં કાયસઙ્ખારં પરે અભિસઙ્ખરોન્તિ નામ. યો પન કુસલં કુસલન્તિ અકુસલં અકુસલન્તિ કુસલવિપાકં કુસલવિપાકોતિ અકુસલવિપાકં અકુસલવિપાકોતિ જાનન્તો કાયદ્વારે વીસતિવિધં કાયસઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતિ, અયં સમ્પજાનો અભિસઙ્ખરોતિ નામ. યો એવં અજાનન્તો અભિસઙ્ખરોતિ, અયં અસમ્પજાનો અભિસઙ્ખરોતિ નામ. સેસદ્વારેસુપિ એસેવ નયો.

તત્થ અસમ્પજાનકમ્મં એવં વેદિતબ્બં – દહરદારકા ‘‘માતાપિતૂહિ કતં કરોમા’’તિ ચેતિયં વન્દન્તિ, પુપ્ફપૂજં કરોન્તિ, ભિક્ખુસઙ્ઘં વન્દન્તિ, તેસં કુસલન્તિ અજાનન્તાનમ્પિ તં કુસલમેવ હોતિ. તથા મિગપક્ખિઆદયો તિરચ્છાના ધમ્મં સુણન્તિ, સઙ્ઘં વન્દન્તિ, ચેતિયં વન્દન્તિ, તેસં જાનન્તાનમ્પિ અજાનન્તાનમ્પિ તં કુસલમેવ હોતિ. દહરદારકા પન માતાપિતરો હત્થપાદેહિ પહરન્તિ, ભિક્ખૂનં તલસત્તિકં ઉગ્ગિરન્તિ, દણ્ડં ખિપન્તિ, અક્કોસન્તિ. ગાવિયો ભિક્ખુસઙ્ઘં અનુબન્ધન્તિ, સુનખા અનુબન્ધન્તિ, ડંસન્તિ, સીહબ્યગ્ઘાદયો અનુબન્ધન્તિ, જીવિતા વોરોપેન્તિ. તેસં જાનન્તાનમ્પિ અજાનન્તાનમ્પિ અકુસલકમ્મં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

ઇદાનિ તીસુપિ દ્વારેસુ આયૂહનચેતના સમોધાનેતબ્બા. સેય્યથિદં – કાયદ્વારે સયંકતમૂલિકા વીસતિ ચેતના, આણત્તિમૂલિકા વીસતિ, સમ્પજાનમૂલિકા વીસતિ, અસમ્પજાનમૂલિકા વીસતીતિ અસીતિ ચેતના હોન્તિ, તથા વચીદ્વારે. મનોદ્વારે પન એકેકસ્મિમ્પિ વિકપ્પે એકૂનતિંસ કત્વા સતઞ્ચ સોળસ ચ હોન્તિ. ઇતિ સબ્બાપિ તીસુ દ્વારેસુ દ્વે સતાનિ છસત્તતિ ચ ચેતના. તા સબ્બાપિ સઙ્ખારક્ખન્ધોતેવ સઙ્ખં ગચ્છન્તિ, તંસમ્પયુત્તો વેદયિતાકારો વેદનાક્ખન્ધો, સઞ્જાનનાકારો સઞ્ઞાક્ખન્ધો, ચિત્તં વિઞ્ઞાણક્ખન્ધો, કાયો ઉપાદારૂપં, તસ્સ પચ્ચયા ચતસ્સો ધાતુયો ચત્તારિ ભૂતાનીતિ ઇમે પઞ્ચક્ખન્ધા દુક્ખસચ્ચં નામ.

ઇમેસુ, ભિક્ખવે, ધમ્મેસુ અવિજ્જા અનુપતિતાતિ ઇમેસુ વુત્તપ્પભેદેસુ ચેતનાધમ્મેસુ અવિજ્જા સહજાતવસેન ચ ઉપનિસ્સયવસેન ચ અનુપતિતા. એવં વટ્ટઞ્ચેવ વટ્ટમૂલિકા ચ અવિજ્જા દસ્સિતા હોતિ.

એત્તાવતા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પત્તસ્સ ખીણાસવસ્સ ઇદાનિ થુતિં કરોન્તો અવિજ્જાયત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધાતિઆદિમાહ. તત્થ અસેસવિરાગનિરોધાતિ અસેસવિરાગેન ચેવ અસેસનિરોધેન ચ. સો કાયો ન હોતીતિ ખીણાસવસ્સ કાયેન કરણકમ્મં પઞ્ઞાયતિ, ચેતિયઙ્ગણસમ્મજ્જનં બોધિયઙ્ગણસમ્મજ્જનં અભિક્કમનં પટિક્કમનં વત્તાનુવત્તકરણન્તિ એવમાદિ. કાયદ્વારે પનસ્સ વીસતિ ચેતના અવિપાકધમ્મતં આપજ્જન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘સો કાયો ન હોતિ, યં પચ્ચયાસ્સ તં ઉપ્પજ્જતિ અજ્ઝત્તં સુખદુક્ખ’’ન્તિ. કાયદ્વારપ્પવત્તા હિ ચેતના ઇધ કાયોતિ અધિપ્પેતા. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. ખેત્તન્તિઆદીનિપિ કુસલાકુસલકમ્મસ્સેવ નામાનિ. તઞ્હિ વિપાકસ્સ વિરુહનટ્ઠાનટ્ઠેન ખેત્તં, પતિટ્ઠાનટ્ઠેન વત્થુ, કારણટ્ઠેન આયતનં, અધિકરણટ્ઠેન અધિકરણન્તિ વુચ્ચતિ.

ઇતિ સત્થા એત્તકેન ઠાનેન તીહિ દ્વારેહિ આયૂહિતકમ્મં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સ કમ્મસ્સ વિપચ્ચનટ્ઠાનં દસ્સેતું ચત્તારોમે ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ અત્તભાવપ્પટિલાભાતિ પટિલદ્ધઅત્તભાવા. અત્તસઞ્ચેતના કમતીતિ અત્તના પકપ્પિતચેતના વહતિ પવત્તતિ.

અત્તસઞ્ચેતનાહેતુ તેસં સત્તાનં તમ્હા કાયા ચુતિ હોતીતિઆદીસુ ખિડ્ડાપદોસિકા દેવા અત્તસઞ્ચેતનાહેતુ ચવન્તિ. તેસઞ્હિ નન્દનવનચિત્તલતાવનફારુસકવનાદીસુ દિબ્બરતિસમપ્પિતાનં કીળન્તાનં પાનભોજને સતિ સમ્મુસ્સતિ, તે આહારુપચ્છેદેન આતપે ખિત્તમાલા વિય મિલાયન્તિ. મનોપદોસિકા દેવા પરસઞ્ચેતનાહેતુ ચવન્તિ, એતે ચાતુમહારાજિકા દેવા. તેસુ કિર એકો દેવપુત્તો ‘‘નક્ખત્તં કીળિસ્સામી’’તિ સપરિવારો રથેન વીથિં પટિપજ્જતિ. અથઞ્ઞો નિક્ખમન્તો તં પુરતો ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘કિં, ભો, અયં કપણો અદિટ્ઠપુબ્બં વિય એતં દિસ્વા પીતિયા ઉદ્ધુમાતો વિય ગજ્જમાનો વિય ચ ગચ્છતી’’તિ કુજ્ઝતિ. પુરતો ગચ્છન્તોપિ નિવત્તિત્વા તં કુદ્ધં દિસ્વા કુદ્ધા નામ સુવિજાના હોન્તીતિ કુદ્ધભાવમસ્સ ઞત્વા ‘‘ત્વં કુદ્ધો મય્હં કિં કરિસ્સસિ, અયં સમ્પત્તિ મયા દાનસીલાદીનં વસેન લદ્ધા, ન તુય્હં વસેના’’તિ પટિકુજ્ઝતિ. એકસ્મિઞ્હિ કુદ્ધે ઇતરો અકુદ્ધો રક્ખતિ, ઉભોસુ પન કુદ્ધેસુ એકસ્સ કોધો ઇતરસ્સ પચ્ચયો હોતિ, તસ્સપિ કોધો ઇતરસ્સ પચ્ચયો હોતીતિ ઉભો કન્દન્તાનંયેવ ઓરોધાનં ચવન્તિ. મનુસ્સા અત્તસઞ્ચેતના ચ પરસઞ્ચેતના ચ હેતુ ચવન્તિ, અત્તસઞ્ચેતનાય ચ પરસઞ્ચેતનાય ચ હેતુભૂતાય ચવન્તીતિ અત્થો. મનુસ્સા હિ કુજ્ઝિત્વા અત્તનાવ અત્તાનં હત્થેહિપિ દણ્ડેહિપિ પહરન્તિ, રજ્જુબન્ધનાદીહિપિ બન્ધન્તિ, અસિનાપિ સીસં છિન્દન્તિ, વિસમ્પિ ખાદન્તિ, પપાતેપિ પતન્તિ, ઉદકમ્પિ પવિસન્તિ, અગ્ગિમ્પિ પવિસન્તિ, પરેપિ દણ્ડેન વા સત્થને વા પહરિત્વા મારેન્તિ. એવં તેસુ અત્તસઞ્ચેતનાપિ પરસઞ્ચેતનાપિ કમતિ.

કતમે તેન દેવા દટ્ઠબ્બાતિ કતમે નામ તે દેવા દટ્ઠબ્બાતિ અત્થો. તેન વા અત્તભાવેન કતમે દેવા દટ્ઠબ્બાતિપિ અત્થો. કસ્મા પન થેરો ઇમં પઞ્હં પુચ્છતિ, કિં અત્તના કથેતું નપ્પહોતીતિ? પહોતિ, ઇદં પન પદં અત્તનો સભાવેન બુદ્ધવિસયં પઞ્હન્તિ થેરો ન કથેસિ. તેન દટ્ઠબ્બાતિ તેન અત્તભાવેન દટ્ઠબ્બા. અયં પન પઞ્હો હેટ્ઠા કામાવચરેપિ રૂપાવચરેપિ લબ્ભતિ, ભવગ્ગેન પન પરિચ્છિન્દિત્વા કથિતો નિપ્પદેસેન કથિતો હોતીતિ ભગવતા એવં કથિતો.

આગન્તારો ઇત્થત્તન્તિ ઇત્થભાવં કામાવચરપઞ્ચક્ખન્ધભાવમેવ આગન્તારો, નેવ તત્રૂપપત્તિકા ન ઉપરૂપપત્તિકા હોન્તિ. અનાગન્તારો ઇત્થત્તન્તિ ઇમં ખન્ધપઞ્ચકં અનાગન્તારો, હેટ્ઠૂપપત્તિકા ન હોન્તિ, તત્રૂપપત્તિકા વા ઉપરૂપપત્તિકા વા તત્થેવ વા પરિનિબ્બાયિનો હોન્તીતિ અત્થો. એત્થ ચ હેટ્ઠિમભવે નિબ્બત્તાનં વસેન ઉપરૂપપત્તિકા વેદિતબ્બા. ભવગ્ગે પનેતં નત્થિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૨. વિભત્તિસુત્તવણ્ણના

૧૭૨. દુતિયે અત્થપટિસમ્ભિદાતિ પઞ્ચસુ અત્થેસુ પભેદગતં ઞાણં. ઓધિસોતિ કારણસો. બ્યઞ્જનસોતિ અક્ખરસો. અનેકપરિયાયેનાતિ અનેકેહિ કારણેહિ. આચિક્ખામીતિ કથેમિ. દેસેમીતિ પાકટં કત્વા કથેમિ. પઞ્ઞાપેમીતિ જાનાપેમિ. પટ્ઠપેમીતિ પટ્ઠપેત્વા પવત્તેત્વા કથેમિ. વિવરામીતિ વિવટં કત્વા કથેમિ. વિભજામીતિ વિભજિત્વા કથેમિ. ઉત્તાનીકરોમીતિ ગમ્ભીરં ઉત્તાનકં કત્વા કથેમિ. સો મં પઞ્હેનાતિ સો મં પઞ્હેન ઉપગચ્છતુ. અહં વેય્યાકરણેનાતિ અહમસ્સ પઞ્હકથનેન ચિત્તં આરાધેસ્સામિ. યો નો ધમ્માનં સુકુસલોતિ યો અમ્હાકં અધિગતધમ્માનં સુકુસલો સત્થા, સો એસ સમ્મુખીભૂતો. યદિ મયા અત્થપટિસમ્ભિદા ન સચ્છિકતા, ‘‘સચ્છિકરોહિ તાવ સારિપુત્તા’’તિ વત્વા મં પટિબાહિસ્સતીતિ સત્થુ પુરતો નિસિન્નકોવ સીહનાદં નદતિ. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇમાસુ ચ પન પટિસમ્ભિદાસુ તિસ્સો પટિસમ્ભિદા લોકિયા, અત્થપટિસમ્ભિદા લોકિયલોકુત્તરાતિ.

૩. મહાકોટ્ઠિકસુત્તવણ્ણના

૧૭૩. તતિયે ફસ્સાયતનાનન્તિ ફસ્સાકરાનં, ફસ્સસ્સ ઉપ્પત્તિટ્ઠાનાનન્તિ અત્થો. અત્થઞ્ઞં કિઞ્ચીતિ એતેસુ અસેસતો નિરુદ્ધેસુ તતો પરં કોચિ અપ્પમત્તકોપિ કિલેસો અત્થીતિ પુચ્છતિ. નત્થઞ્ઞં કિઞ્ચીતિ ઇધાપિ ‘‘અપ્પમત્તકોપિ કિલેસો નત્થી’’તિ પુચ્છતિ. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. ઇમે પન ચત્તારોપિ પઞ્હે સસ્સતુચ્છેદએકચ્ચસસ્સતઅમરાવિક્ખેપવસેન પુચ્છતિ. તેનસ્સ થેરો પુચ્છિતપુચ્છિતં પટિબાહન્તો મા હેવન્તિ આહ. એત્થ હિઇતિ નિપાતમત્તં, એવં મા ભણીતિ અત્થો. અત્તૂપલદ્ધિવસેનેવ ‘‘અત્થઞ્ઞં કિઞ્ચિ અઞ્ઞો કોચિ અત્તા નામ અત્થી’’તિ સસ્સતાદિઆકારેન પુચ્છતિ. કિં પનેસ અત્તૂપલદ્ધિકોતિ? ન અત્તૂપલદ્ધિકો. એવંલદ્ધિકો પન તત્થેકો ભિક્ખુ નિસિન્નો, સો પુચ્છિતું ન સક્કોતિ. તસ્સ લદ્ધિં વિસ્સજ્જાપનત્થં એવં પુચ્છતિ. યેપિ ચ અનાગતે એવંલદ્ધિકા ભવિસ્સન્તિ, તેસં ‘‘બુદ્ધકાલેપેસો પઞ્હો મહાસાવકેહિ વિસ્સજ્જિતો’’તિ વચનોકાસુપચ્છેદનત્થં પુચ્છતિયેવ.

અપ્પપઞ્ચં પપઞ્ચેતીતિ ન પપઞ્ચેતબ્બટ્ઠાને પપઞ્ચં કરોતિ, અનાચરિતબ્બં મગ્ગં ચરતિ. તાવતા પપઞ્ચસ્સ ગતીતિ યત્તકા છન્નં ફસ્સાયતનાનં ગતિ, તત્તકાવ તણ્હાદિટ્ઠિમાનપ્પભેદસ્સ પપઞ્ચસ્સ ગતિ. છન્નં, આવુસો, ફસ્સાયતનાનં અસેસવિરાગનિરોધા પપઞ્ચનિરોધો પપઞ્ચવૂપસમોતિ એતેસુ છસુ આયતનેસુ સબ્બસો નિરુદ્ધેસુ પપઞ્ચાપિ નિરુદ્ધાવ હોન્તિ, વૂપસન્તાવ હોન્તીતિ અત્થો. આરુપ્પે પન પુથુજ્જનદેવતાનં કિઞ્ચાપિ પઞ્ચ ફસ્સાયતનાનિ નિરુદ્ધાનિ, છટ્ઠસ્સ પન અનિરુદ્ધત્તા તયોપિ પપઞ્ચા અપ્પહીનાવ. અપિચ પઞ્ચવોકારભવવસેનેવ પઞ્હો કથિતોતિ. ચતુત્થે ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

૫. ઉપવાણસુત્તવણ્ણના

૧૭૫-૧૭૬. પઞ્ચમે વિજ્જાયન્તકરો હોતીતિ વિજ્જાય વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તકરો હોતિ, સકલં વટ્ટદુક્ખં પરિચ્છિન્નં પરિવટુમં કત્વા તિટ્ઠતીતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. સઉપાદાનોતિ સગહણોવ હુત્વા. અન્તકરો અભવિસ્સાતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તં કત્વા ઠિતો અભવિસ્સ. ચરણસમ્પન્નોતિ પન્નરસધમ્મભેદેન ચરણેન સમન્નાગતો. યથાભૂતં જાનં પસ્સં અન્તકરો હોતીતિ યથાસભાવં મગ્ગપઞ્ઞાય જાનિત્વા પસ્સિત્વા વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તં કત્વા ઠિતો નામ હોતીતિ અરહત્તનિકૂટેન પઞ્હં નિટ્ઠપેસિ. છટ્ઠં હેટ્ઠા એકકનિપાતવણ્ણનાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૭. રાહુલસુત્તવણ્ણના

૧૭૭. સત્તમે અજ્ઝત્તિકાતિ કેસાદીસુ વીસતિયા કોટ્ઠાસેસુ થદ્ધાકારલક્ખણા પથવીધાતુ. બાહિરાતિ બહિદ્ધા અનિન્દ્રિયબદ્ધેસુ પાસાણપબ્બતાદીસુ થદ્ધાકારલક્ખણા પથવીધાતુ. ઇમિનાવ નયેન સેસાપિ ધાતુયો વેદિતબ્બા. નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તાતિ ઇદં તયં તણ્હામાનદિટ્ઠિગ્ગાહપટિક્ખેપવસેન વુત્તં. સમ્મપ્પઞ્ઞાય દટ્ઠબ્બન્તિ હેતુના કારણેન મગ્ગપઞ્ઞાય પસ્સિતબ્બં. દિસ્વાતિ સહવિપસ્સનાય મગ્ગપઞ્ઞાય પસ્સિત્વા. અચ્છેચ્છિ તણ્હન્તિ મગ્ગવજ્ઝતણ્હં સમૂલકં છિન્દિ. વિવત્તયિ સંયોજનન્તિ દસવિધમ્પિ સંયોજનં વિવત્તયિ ઉબ્બત્તેત્વા પજહિ. સમ્મા માનાભિસમયાતિ હેતુના કારણેન નવવિધસ્સ માનસ્સ પહાનાભિસમયા. અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સાતિ વટ્ટદુક્ખં પરિચ્છિન્નં પરિવટુમં અકાસિ, કત્વા ઠિતોતિ અત્થો. ઇતિ સત્થારા સંયુત્તમહાનિકાયે રાહુલોવાદે (સં. નિ. ૩.૯૧ આદયો) વિપસ્સના કથિતા, ચૂળરાહુલોવાદેપિ (મ. નિ. ૩.૪૧૬ આદયો) વિપસ્સના કથિતા, અમ્બલટ્ઠિકરાહુલોવાદે (મ. નિ. ૨.૧૦૭ આદયો) દહરસ્સેવ સતો મુસાવાદા વેરમણી કથિતા, મહારાહુલોવાદે (મ. નિ. ૨.૧૧૩ આદયો) વિપસ્સના કથિતા. ઇમસ્મિં અઙ્ગુત્તરમહાનિકાયે અયં ચતુકોટિકસુઞ્ઞતા નામ કથિતાતિ.

૮. જમ્બાલીસુત્તવણ્ણના

૧૭૮. અટ્ઠમે સન્તં ચેતોવિમુત્તિન્તિ અટ્ઠન્નં સમાપત્તીનં અઞ્ઞતરં સમાપત્તિં. સક્કાયનિરોધન્તિ તેભૂમકવટ્ટસઙ્ખાતસ્સ સક્કાયસ્સ નિરોધં, નિબ્બાનન્તિ અત્થો. ન પક્ખન્દતીતિ આરમ્મણવસેન ન પક્ખન્દતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. ન પાટિકઙ્ખોતિ ન પાટિકઙ્ખિતબ્બો. લેપગતેનાતિ લેપમક્ખિતેન.

ઇમસ્મિઞ્ચ પનત્થે નદીપારં ગન્તુકામપુરિસોપમ્મં આહરિતબ્બં – એકો કિર પુરિસો ચણ્ડસોતાય વાળમચ્છાકુલાય નદિયા પારં ગન્તુકામો ‘‘ઓરિમં તીરં સાસઙ્કં સપ્પટિભયં, પારિમં તીરં ખેમં અપ્પટિભયં, કિં નુ ખો કત્વા પારં ગમિસ્સામી’’તિ પટિપાટિયા ઠિતે અટ્ઠ કકુધરુક્ખે દિસ્વા ‘‘સક્કા ઇમાય રુક્ખપટિપાટિયા ગન્તુ’’ન્તિ મનસિકત્વા ‘‘કકુધરુક્ખા નામ મટ્ઠસાખા હોન્તિ, સાખાય હત્થા ન સણ્ઠહેય્યુ’’ન્તિ નિગ્રોધપિલક્ખરુક્ખાદીનં અઞ્ઞતરસ્સ લાખાય હત્થપાદે મક્ખેત્વા દક્ખિણહત્થેન એકં સાખં ગણ્હિ. હત્થો તત્થેવ લગિ. પુન વામહત્થેન દક્ખિણપાદેન વામપાદેનાતિ ચત્તારોપિ હત્થપાદા તત્થેવ લગિંસુ. સો અધોસિરો લમ્બમાનો ઉપરિનદિયં દેવે વુટ્ઠે પુણ્ણાય નદિયા સોતે નિમુગ્ગો કુમ્ભીલાદીનં ભક્ખો અહોસિ.

તત્થ નદીસોતં વિય સંસારસોતં દટ્ઠબ્બં, સોતસ્સ પારં ગન્તુકામપુરિસો વિય યોગાવચરો, ઓરિમતીરં વિય સક્કાયો, પારિમતીરં વિય નિબ્બાનં, પટિપાટિયા ઠિતા અટ્ઠ કકુધરુક્ખા વિય અટ્ઠ સમાપત્તિયો, લેપમક્ખિતેન હત્થેન સાખાગહણં વિય ઝાનવિપસ્સનાનં પારિપન્થિકે અસોધેત્વા સમાપત્તિસમાપજ્જનં, ચતૂહિ હત્થપાદેહિ સાખાય બદ્ધસ્સ ઓલમ્બનં વિય પઠમજ્ઝાને નિકન્તિયા લગ્ગકાલો, ઉપરિસોતે વુટ્ઠિ વિય છસુ દ્વારેસુ કિલેસાનં ઉપ્પન્નકાલો, નદિયા પુણ્ણાય સોતે નિમુગ્ગસ્સ કુમ્ભીલાદીનં ભક્ખભૂતકાલો વિય સંસારસોતે નિમુગ્ગસ્સ ચતૂસુ અપાયેસુ દુક્ખાનુભવનકાલો વેદિતબ્બો.

સુદ્ધેન હત્થેનાતિ સુધોતેન પરિસુદ્ધહત્થેન. ઇમસ્મિમ્પિ અત્થે તાદિસમેવ ઓપમ્મં કાતબ્બં – તથેવ હિ પારં ગન્તુકામો પુરિસો ‘‘કકુધરુક્ખા નામ મટ્ઠસાખા, કિલિટ્ઠહત્થેન ગણ્હન્તસ્સ હત્થો પરિગલેય્યા’’તિ હત્થપાદે સુધોતે કત્વા એકં સાખં ગણ્હિત્વા પઠમં રુક્ખં આરુળ્હો. તતો ઓતરિત્વા દુતિયં…પે… તતો ઓતરિત્વા અટ્ઠમં, અટ્ઠમરુક્ખતો ઓતરિત્વા પારિમતીરે ખેમન્તભૂમિં ગતો.

તત્થ ‘‘ઇમેહિ રુક્ખેહિ પારિમતીરં ગમિસ્સામી’’તિ તસ્સ પુરિસસ્સ ચિન્તિતકાલો વિય યોગિનો ‘‘અટ્ઠ સમાપત્તિયો સમાપજ્જિત્વા સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય અરહત્તં ગમિસ્સામી’’તિ ચિન્તિતકાલો, સુદ્ધેન હત્થેન સાખાગહણં વિય ઝાનવિપસ્સનાનં પારિપન્થિકધમ્મે સોધેત્વા સમાપત્તિસમાપજ્જનં. તત્થ પઠમરુક્ખારોહણકાલો વિય પઠમજ્ઝાનસમાપત્તિકાલો, પઠમરુક્ખતો ઓરુય્હ દુતિયં આરુળ્હકાલો વિય પઠમજ્ઝાને નિકન્તિયા અબદ્ધસ્સ તતો વુટ્ઠાય દુતિયજ્ઝાનસમાપન્નકાલો…પે… સત્તમરુક્ખતો ઓરુય્હ અટ્ઠમં આરુળ્હકાલો વિય આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિયં નિકન્તિયા અબદ્ધસ્સ તતો વુટ્ઠાય નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપન્નકાલો. અટ્ઠમરુક્ખતો ઓરુય્હ પારિમતીરં ખેમન્તભૂમિં ગતકાલો વિય નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતને નિકન્તિયા અબદ્ધસ્સ સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા અરહત્તપ્પત્તકાલો વેદિતબ્બો.

અવિજ્જાપ્પભેદં મનસિ કરોતીતિ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ અઞ્ઞાણભૂતાય ગણબહલમહાઅવિજ્જાય પભેદસઙ્ખાતં અરહત્તં મનસિ કરોતિ. ન પક્ખન્દતીતિ આરમ્મણવસેનેવ ન પક્ખન્દતિ. જમ્બાલીતિ ગામતો નિક્ખન્તસ્સ મહાઉદકસ્સ પતિટ્ઠાનભૂતો મહાઆવાટો. અનેકવસ્સગણિકાતિ ગામસ્સ વા નગરસ્સ વા ઉપ્પન્નકાલેયેવ ઉપ્પન્નત્તા અનેકાનિ વસ્સગણાનિ ઉપ્પન્નાય એતિસ્સાતિ અનેકવસ્સગણિકા. આયમુખાનીતિ ચતસ્સો પવિસનકન્દરા. અપાયમુખાનીતિ અપવાહનચ્છિદ્દાનિ. ન આળિપ્પભેદો પાટિકઙ્ખોતિ ન પાળિપ્પભેદો પાટિકઙ્ખિતબ્બો. ન હિ તતો ઉદકં ઉટ્ઠાય પાળિં ભિન્દિત્વા કચવરં ગહેત્વા મહાસમુદ્દં પાપુણાતિ.

ઇમસ્સ પનત્થસ્સ વિભાવનત્થં ઉય્યાનગવેસકઓપમ્મં આહરિતબ્બં. એકો કિર નગરવાસિકો કુલપુત્તો ઉય્યાનં ગવેસન્તો નગરતો નાતિદૂરે નચ્ચાસન્ને મહન્તં જમ્બાલિં અદ્દસ. સો ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને રમણીયં ઉય્યાનં ભવિસ્સતી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા કુદ્દાલં આદાય ચત્તારિપિ કન્દરાનિ પિધાય અપવાહનચ્છિદ્દાનિ વિવરિત્વા અટ્ઠાસિ. દેવો ન સમ્મા વસ્સિ, અવસેસઉદકં અપવાહનચ્છિદ્દેન પરિસ્સવિત્વા ગતં. ચમ્મખણ્ડપિલોતિકાદીનિ તત્થેવ પૂતિકાનિ જાતાનિ, પાણકા સણ્ઠિતા, સમન્તા અનુપગમનીયા જાતા. ઉપગતાનમ્પિ નાસાપુટે પિધાય પક્કમિતબ્બં હોતિ. સો કતિપાહેન આગન્ત્વા પટિક્કમ્મ ઠિતો ઓલોકેત્વા ‘‘ન સક્કા ઉપગન્તુ’’ન્તિ પક્કામિ.

તત્થ નગરવાસી કુલપુત્તો વિય યોગાવચરો દટ્ઠબ્બો, ઉય્યાનં ગવેસન્તેન ગામદ્વારે જમ્બાલિયા દિટ્ઠકાલો વિય ચાતુમહાભૂતિકકાયો, આયમુખાનં પિહિતકાલો વિય ધમ્મસ્સવનોદકસ્સ અલદ્ધકાલો, અપાયમુખાનં વિવટકાલો વિય છદ્વારિકસંવરસ્સ વિસ્સટ્ઠકાલો, દેવસ્સ સમ્મા અવુટ્ઠકાલો વિય સપ્પાયકમ્મટ્ઠાનસ્સ અલદ્ધકાલો, અવસેસઉદકસ્સ અપાયમુખેહિ પરિસ્સવિત્વા ગતકાલો વિય અબ્ભન્તરે ગુણાનં પરિહીનકાલો, ઉદકસ્સ ઉટ્ઠાય પાળિં ભિન્દિત્વા કચવરં આદાય મહાસમુદ્દં પાપુણિતું અસમત્થકાલો વિય અરહત્તમગ્ગેન અવિજ્જાપાળિં ભિન્દિત્વા કિલેસરાસિં વિધમિત્વા નિબ્બાનં સચ્છિકાતું અસમત્થકાલો, ચમ્મખણ્ડપિલોતિકાદીનં તત્થેવ પૂતિભાવો વિય અબ્ભન્તરે રાગાદિકિલેસેહિ પરિપૂરિતકાલો, તસ્સ આગન્ત્વા દિસ્વા વિપ્પટિસારિનો ગતકાલો વિય વટ્ટસમઙ્ગિપુગ્ગલસ્સ વટ્ટે અભિરતકાલો વેદિતબ્બો.

આળિપ્પભેદો પાટિકઙ્ખોતિ પાળિપ્પભેદો પાટિકઙ્ખિતબ્બો. તતો હિ ઉદકં ઉટ્ઠાય પાળિં ભિન્દિત્વા કચવરં આદાય મહાસમુદ્દં પાપુણિતું સક્ખિસ્સતીતિ અત્થો.

ઇધાપિ તદેવ ઓપમ્મં આહરિતબ્બં. તત્થ આયમુખાનં વિવટકાલો વિય સપ્પાયધમ્મસ્સવનસ્સ લદ્ધકાલો, અપાયમુખાનં પિહિતકાલો વિય છસુ દ્વારેસુ સંવરસ્સ પચ્ચુપટ્ઠિતકાલો, દેવસ્સ સમ્મા વુટ્ઠકાલો વિય સપ્પાયકમ્મટ્ઠાનસ્સ લદ્ધકાલો, ઉદકસ્સ ઉટ્ઠાય પાળિં ભિન્દિત્વા કચવરં આદાય મહાસમુદ્દં પત્તકાલો વિય અરહત્તમગ્ગેન અવિજ્જં ભિન્દિત્વા અકુસલરાસિં વિધમિત્વા અરહત્તં સચ્છિકતકાલો, આયમુખેહિ પવિટ્ઠેન ઉદકેન સરસ્સ પરિપુણ્ણકાલો વિય અબ્ભન્તરે લોકુત્તરધમ્મેહિ પરિપુણ્ણકાલો, સમન્તતો વતિં કત્વા રુક્ખે રોપેત્વા ઉય્યાનમજ્ઝે પાસાદં માપેત્વા નાટકાનિ પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા સુભોજનં ભુઞ્જન્તસ્સ નિસિન્નકાલો વિય ધમ્મપાસાદં આરુય્હ નિબ્બાનારમ્મણં ફલસમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસિન્નકાલો વેદિતબ્બો. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ. દેસના પન લોકિયલોકુત્તરમિસ્સિકા કથિતાતિ.

૯. નિબ્બાનસુત્તવણ્ણના

૧૭૯. નવમે હાનભાગિયા સઞ્ઞાતિઆદીસુ ‘‘પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભિં કામસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ, હાનભાગિની પઞ્ઞા’’તિ (વિભ. ૭૯૯) અભિધમ્મે વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. યથાભૂતં નપ્પજાનન્તીતિ યથાસભાવતો મગ્ગઞાણેન ન જાનન્તિ.

૧૦. મહાપદેસસુત્તવણ્ણના

૧૮૦. દસમે ભોગનગરે વિહરતીતિ પરિનિબ્બાનસમયે ચારિકં ચરન્તો તં નગરં પત્વા તત્થ વિહરતિ. આનન્દચેતિયેતિ આનન્દયક્ખસ્સ ભવનટ્ઠાને પતિટ્ઠિતવિહારે. મહાપદેસેતિ મહાઓકાસે મહાઅપદેસે વા, બુદ્ધાદયો મહન્તે મહન્તે અપદિસિત્વા વુત્તાનિ મહાકારણાનીતિ અત્થો. નેવ અભિનન્દિતબ્બન્તિ હટ્ઠતુટ્ઠેહિ સાધુકારં દત્વા પુબ્બેવ ન સોતબ્બં. એવં કતે હિ પચ્છા ‘‘ઇદં ન સમેતી’’તિ વુચ્ચમાનોપિ ‘‘કિં પુબ્બેવ અયં ધમ્મો, ઇદાનિ ન ધમ્મો’’તિ વત્વા લદ્ધિં ન વિસ્સજ્જેતિ. નપ્પટિક્કોસિતબ્બન્તિ ‘‘કિં એસ બાલો વદતી’’તિ એવં પુબ્બેવ ન વત્તબ્બં. એવં વુત્તે હિ વત્તું યુત્તમ્પિ ન વક્ખતિ. તેનાહ – અનભિનન્દિત્વા અપ્પટિક્કોસિત્વાતિ. પદબ્યઞ્જનાનીતિ પદસઙ્ખાતાનિ બ્યઞ્જનાનિ. સાધુકં ઉગ્ગહેત્વાતિ ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને પાળિ વુત્તા, ઇમસ્મિં ઠાને અત્થો વુત્તો, ઇમસ્મિં ઠાને અનુસન્ધિ કથિતા, ઇમસ્મિં ઠાને પુબ્બાપરં કથિત’’ન્તિ સુટ્ઠુ ગહેત્વા. સુત્તે ઓતારેતબ્બાનીતિ સુત્તે ઓતરિતબ્બાનિ. વિનયે સન્દસ્સેતબ્બાનીતિ વિનયે સંસન્દેતબ્બાનિ.

એત્થ ચ સુત્તન્તિ વિનયો વુત્તો. યથાહ – ‘‘કત્થ પટિક્ખિત્તં, સાવત્થિયં સુત્તવિભઙ્ગે’’તિ (ચૂળવ. ૪૫૭) વિનયોતિ ખન્ધકો. યથાહ – ‘‘વિનયાતિસારે’’તિ. એવં વિનયપિટકમ્પિ ન પરિયાદિયતિ. ઉભતોવિભઙ્ગા પન સુત્તં, ખન્ધકપરિવારા વિનયોતિ એવં વિનયપિટકં પરિયાદિયતિ. અથ વા સુત્તન્તપિટકં સુત્તં, વિનયપિટકં વિનયોતિ એવં દ્વેયેવ પિટકાનિ પરિયાદિયન્તિ. સુત્તન્તાભિધમ્મપિટકાનિ વા સુત્તં, વિનયપિટકં વિનયોતિ એવમ્પિ તીણિ પિટકાનિ ન તાવ પરિયાદિયન્તિ. અસુત્તનામકઞ્હિ બુદ્ધવચનં નામ અત્થિ. સેય્યથિદં – જાતકં પટિસમ્ભિદા નિદ્દેસો સુત્તનિપાતો ધમ્મપદં ઉદાનં ઇતિવુત્તકં વિમાનવત્થુ પેતવત્થુ થેરગાથા થેરીગાથા અપદાનન્તિ.

સુદિન્નત્થેરો પન ‘‘અસુત્તનામકં બુદ્ધવચનં નત્થી’’તિ તં સબ્બં પટિક્ખિપિત્વા ‘‘તીણિ પિટકાનિ સુત્તં, વિનયો પન કારણ’’ન્તિ આહ. તતો તં કારણં દસ્સેન્તો ઇદં સુત્તમાહરિ –

‘‘યે ખો ત્વં, ગોતમિ, ધમ્મે જાનેય્યાસિ, ઇમે ધમ્મા સરાગાય સંવત્તન્તિ નો વિરાગાય, સંયોગાય સંવત્તન્તિ નો વિસંયોગાય, સઉપાદાનાય સંવત્તન્તિ નો અનુપાદાનાય, મહિચ્છતાય સંવત્તન્તિ નો અપ્પિચ્છતાય, અસન્તુટ્ઠિયા સંવત્તન્તિ નો સન્તુટ્ઠિયા, કોસજ્જાય સંવત્તન્તિ નો વીરિયારમ્ભાય, સઙ્ગણિકાય સંવત્તન્તિ નો પવિવેકાય, આચયાય સંવત્તન્તિ નો અપચયાય. એકંસેન, ગોતમિ, જાનેય્યાસિ ‘નેસો ધમ્મો નેસો વિનયો નેતં સત્થુ સાસન’ન્તિ.

‘‘યે ચ ખો ત્વં, ગોતમિ, ધમ્મે જાનેય્યાસિ, ઇમે ધમ્મા વિરાગાય સંવત્તન્તિ નો સરાગાય, વિસંયોગાય સંવત્તન્તિ નો સંયોગાય. અનુપાદાનાય સંવત્તન્તિ નો સઉપાદાનાય, અપ્પિચ્છતાય સંવત્તન્તિ નો મહિચ્છતાય, સન્તુટ્ઠિયા સંવત્તન્તિ નો અસન્તુટ્ઠિયા, વીરિયારમ્ભાય સંવત્તન્તિ નો કોસજ્જાય, પવિવેકાય સંવત્તન્તિ નો સઙ્ગણિકાય, અપચયાય સંવત્તન્તિ નો આચયાય. એકંસેન, ગોતમિ, જાનેય્યાસિ ‘એસો ધમ્મો એસો વિનયો એતં સત્થુ સાસન’’’ન્તિ (ચૂળવ. ૪૦૬; અ. નિ. ૮.૫૩).

તસ્મા સુત્તેતિ તેપિટકબુદ્ધવચને ઓતારેતબ્બાનિ. વિનયેતિ એતસ્મિં રાગાદિવિનયકારણે સંસન્દેતબ્બાનીતિ અયમેત્થ અત્થો. ન ચેવ સુત્તે ઓતરન્તીતિ સુત્તપટિપાટિયા કત્થચિ અનાગન્ત્વા છલ્લિં ઉટ્ઠપેત્વા ગુળ્હવેસ્સન્તર-ગુળ્હઉમ્મગ્ગ-ગુળ્હવિનયવેદલ્લપિટકાનં અઞ્ઞતરતો આગતાનિ પઞ્ઞાયન્તીતિ અત્થો. એવં આગતાનિ હિ રાગાદિવિનયે ચ અપઞ્ઞાયમાનાનિ છડ્ડેતબ્બાનિ હોન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘ઇતિ હિદં, ભિક્ખવે, છડ્ડેય્યાથા’’તિ. એતેનુપાયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇદં, ભિક્ખવે, ચતુત્થં મહાપદેસં ધારેય્યાથાતિ ઇમં, ભિક્ખવે, ચતુત્થં ધમ્મસ્સ પતિટ્ઠાનોકાસં ધારેય્યાથાતિ.

સઞ્ચેતનિયવગ્ગો તતિયો.

(૧૯) ૪. બ્રાહ્મણવગ્ગો

૧. યોધાજીવસુત્તવણ્ણના

૧૮૧. ચતુત્થસ્સ પઠમે ઠાનકુસલોતિ યેન ઠાનેન ઠિતો અવિરાધેત્વા વિજ્ઝિતું સક્કોતિ, તસ્મિં ઠાને કુસલો. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૨. પાટિભોગસુત્તવણ્ણના

૧૮૨. દુતિયે નત્થિ કોચિ પાટિભોગોતિ અહં તે પાટિભોગોતિ એવં પાટિભોગો ભવિતું સમત્થો નામ નત્થિ. જરાધમ્મન્તિ જરાસભાવં. એસ નયો સબ્બત્થ.

૩. સુતસુત્તવણ્ણના

૧૮૩. તતિયે નત્થિ તતો દોસોતિ તસ્મિં દોસો નામ નત્થીતિ અત્થો.

૪. અભયસુત્તવણ્ણના

૧૮૪. ચતુત્થે કિચ્છાજીવિતકારણટ્ઠેન રોગોવ રોગાતઙ્કો નામ. ફુટ્ઠસ્સાતિ તેન રોગાતઙ્કેન સમન્નાગતસ્સ. ઉરત્તાળિં કન્દતીતિ ઉરં તાળેત્વા રોદતિ. અકતકલ્યાણોતિઆદીસુ કલ્યાણં વુચ્ચતિ પુઞ્ઞકમ્મં, તં અકતં એતેનાતિ અકતકલ્યાણો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. પુઞ્ઞકમ્મમેવ હિ કોસલ્લસમ્ભૂતત્તા કુસલં, ભીતસ્સ પરિત્તાયકત્તા ભીરુત્તાણન્તિ વુચ્ચતિ. કતપાપોતિઆદીસુ પાપં વુચ્ચતિ લામકં અકુસલકમ્મં. લુદ્દન્તિ કક્ખળકમ્મં. કિબ્બિસન્તિ સમલં અપરિસુદ્ધકમ્મં. કઙ્ખી હોતીતિ બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘગુણેસુ ચેવ સિક્ખાય ચ પુબ્બન્તે ચ અપરન્તે ચ પુબ્બન્તાપરન્તે ચ પટિચ્ચસમુપ્પાદે ચાતિ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ કઙ્ખાય સમન્નાગતો હોતિ. વિચિકિચ્છીતિ વિચિકિચ્છાય સમન્નાગતો સાસનસદ્ધમ્મે ન નિટ્ઠં ગતો, ઉગ્ગહપરિપુચ્છાવસેન નિટ્ઠં ગન્તું ન સક્કોતિ. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

૫. બ્રાહ્મણસચ્ચસુત્તવણ્ણના

૧૮૫. પઞ્ચમે બ્રાહ્મણસચ્ચાનીતિ બ્રાહ્મણાનં સચ્ચાનિ તથાનિ. સો તેન ન સમણોતિ મઞ્ઞતીતિ સો ખીણાસવો તેન સચ્ચેન ‘‘અહં સમણો’’તિ તણ્હામાનદિટ્ઠીહિ ન મઞ્ઞતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. યદેવ તત્થ સચ્ચં, તદભિઞ્ઞાયાતિ યં તત્થ ‘‘સબ્બે પાણા અવજ્ઝા’’તિ પટિપત્તિયા સચ્ચં તથં અવિપરીતં. ઇમિના વચીસચ્ચં અબ્ભન્તરં કત્વા પરમત્થસચ્ચં નિબ્બાનં દસ્સેતિ. તદભિઞ્ઞાયાતિ તં ઉભયમ્પિ અભિવિસિટ્ઠાય પઞ્ઞાય જાનિત્વા. અનુદ્દયાય અનુકમ્પાય પટિપન્નો હોતીતિ અનુદ્દયત્થાય ચ અનુકમ્પત્થાય ચ યા પટિપદા, તં પટિપન્નો હોતિ, પૂરેત્વા ઠિતોતિ અત્થો. સેસપટિપદાસુપિ એસેવ નયો.

સબ્બે કામાતિ સબ્બે વત્થુકામકિલેસકામા. ઇતિ વદં બ્રાહ્મણો સચ્ચમાહાતિ એવમ્પિ વદન્તો ખીણાસવબ્રાહ્મણો સચ્ચમેવ આહ. સબ્બે ભવાતિ કામભવાદયો તયોપિ. નાહં ક્વચનીતિ એત્થ પન ચતુક્કોટિકસુઞ્ઞતા કથિતા. અયઞ્હિ ‘‘નાહં ક્વચની’’તિ ક્વચિ અત્તાનં ન પસ્સતિ, કસ્સચિ કિઞ્ચનતસ્મિન્તિ અત્તનો અત્તાનં કસ્સચિ પરસ્સ કિઞ્ચનભાવે ઉપનેતબ્બં ન પસ્સતિ, ભાતિટ્ઠાને ભાતરં, સહાયટ્ઠાને સહાયં, પરિક્ખારટ્ઠાને વા પરિક્ખારં મઞ્ઞિત્વા ઉપનેતબ્બં ન પસ્સતીતિ અત્થો. ન ચ મમ ક્વચનીતિ એત્થ મમસદ્દં તાવ ઠપેત્વા ‘‘ન ચ ક્વચનિ પરસ્સ ચ અત્તાનં ક્વચિ ન પસ્સતી’’તિ અયમત્થો. ઇદાનિ ‘‘મમસદ્દં આહરિત્વા મમ કિસ્મિઞ્ચિ કિઞ્ચનં નત્થી’’તિ સો પરસ્સ અત્તા મમ કિસ્મિઞ્ચિ કિઞ્ચનભાવે અત્થીતિ ન પસ્સતિ, અત્તનો ભાતિટ્ઠાને ભાતરં, સહાયટ્ઠાને સહાયં, પરિક્ખારટ્ઠાને વા પરિક્ખારન્તિ કિસ્મિઞ્ચિ ઠાને પરસ્સ અત્તાનં ઇમિના કિઞ્ચનભાવેન ઉપનેતબ્બં ન પસ્સતીતિ અત્થો. એવમયં યસ્મા નેવ કત્થચિ અત્તાનં પસ્સતિ, ન તં પરસ્સ કિઞ્ચનભાવે ઉપનેતબ્બં પસ્સતિ, ન પરસ્સ અત્તાનં પસ્સતિ, ન પરસ્સ અત્તાનં અત્તનો કિઞ્ચનભાવે ઉપનેતબ્બં પસ્સતીતિ. ઇતિ વદં બ્રાહ્મણોતિ એવં ચતુક્કોટિકં સુઞ્ઞતં વદન્તોપિ ખીણાસવબ્રાહ્મણો તસ્સા પટિપદાય સમ્મા પટિવિદ્ધત્તા સચ્ચમેવ આહ, ન મુસાતિ સબ્બેસુપિ વારેસુ મઞ્ઞનાનં પહીનત્તાયેવ ન મઞ્ઞતીતિ ચ અત્થો વેદિતબ્બો. આકિઞ્ચઞ્ઞંયેવ પટિપદન્તિ કિઞ્ચનભાવવિરહિતં નિપ્પલિબોધં નિગ્ગહણમેવ પટિપદં પટિપન્નો હોતિ પૂરેત્વા ઠિતો.

ઇમાનિ ખો પરિબ્બાજકા ચત્તારિ બ્રાહ્મણસચ્ચાનિ મયા સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદિતાનીતિ યાનિ તુમ્હે ભોવાદિબ્રાહ્મણાનં સચ્ચાનિ વદેથ, તેહિ અઞ્ઞાનિ મયા ઇમાનિ બાહિતપાપબ્રાહ્મણસ્સ ચત્તારિ સચ્ચાનિ ચતૂહિ મગ્ગેહિ સોળસવિધેન કિચ્ચેન જાનિત્વા પચ્ચક્ખં કત્વા પવેદિતાનિ દેસિતાનિ જોતિતાનીતિ અત્થો. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તે ચતૂસુપિ ઠાનેસુ ખીણાસવસ્સ વચીસચ્ચમેવ કથિતન્તિ.

૬. ઉમ્મગ્ગસુત્તવણ્ણના

૧૮૬. છટ્ઠે પરિકસ્સતીતિ આકડ્ઢિયતિ. ઉમ્મગ્ગોતિ ઉમ્મુજ્જનં, પઞ્ઞાગમનન્તિ અત્થો. પઞ્ઞા એવ વા ઉમ્મુજ્જનટ્ઠેન ઉમ્મગ્ગોતિ વુચ્ચતિ. સાવ પટિભાનટ્ઠેન પટિભાનં. ચિત્તસ્સ ઉપ્પન્નસ્સ વસં ગચ્છતીતિ યે ચિત્તસ્સ વસં ગચ્છન્તિ, તેસંયેવેત્થ ગહણં વેદિતબ્બં. અત્થમઞ્ઞાય ધમ્મમઞ્ઞાયાતિ અત્થઞ્ચ પાળિઞ્ચ જાનિત્વા. ધમ્માનુધમ્મપ્પટિપન્નો હોતીતિ લોકુત્તરધમ્મસ્સ અનુચ્છવિકધમ્મં સહ સીલેન પુબ્બભાગપ્પટિપદં પટિપન્નો હોતિ. નિબ્બેધિકપઞ્ઞોતિ નિબ્બિજ્ઝનકપઞ્ઞો. ઇદં દુક્ખન્તિ ઠપેત્વા તણ્હં સેસં તેભૂમકક્ખન્ધપઞ્ચકં દુક્ખન્તિ સુતં હોતિ. પઞ્ઞાયાતિ મગ્ગપઞ્ઞાય. અયં દુક્ખસમુદયોતિ વટ્ટમૂલકતણ્હા તસ્સ દુક્ખસ્સ સમુદયોતિ સુતં હોતિ. ઇમિના ઉપાયેન સેસદ્વયેપિ અત્થો વેદિતબ્બો. ચતુત્થપઞ્હવિસ્સજ્જનેન અરહત્તફલં કથિતન્તિ વેદિતબ્બં.

૭. વસ્સકારસુત્તવણ્ણના

૧૮૭. સત્તમે તોદેય્યસ્સાતિ તુદિગામવાસિકસ્સ. પરિસતીતિ સન્નિપતિતાય પરિસાય. પરૂપારમ્ભં વત્તેન્તીતિ પરગરહં પવત્તેન્તિ કથેન્તિ. બાલો અયં રાજાતિઆદિ યં તે ઉપારમ્ભં વત્તેન્તિ, તસ્સ દસ્સનત્થં વુત્તં. સમણે રામપુત્તેતિ ઉદકે રામપુત્તે. અભિપ્પસન્નોતિ અતિક્કમ્મ પસન્નો. પરમનિપચ્ચકારન્તિ ઉત્તમનિપાતકિરિયં નીચવુત્તિં. પરિહારકાતિ પરિચારકા. યમકોતિઆદીનિ તેસં નામાનિ. તેસુ હિ એકો યમકો નામ, એકો મોગ્ગલ્લો નામ, એકો ઉગ્ગો નામ, એકો નાવિન્દકી નામ, એકો ગન્ધબ્બો નામ, એકો અગ્ગિવેસ્સો નામ. ત્યાસ્સુદન્તિ એત્થ અસ્સુદન્તિ નિપાતમત્તં, તે અત્તનો પરિસતિ નિસિન્નેતિ અત્થો. ઇમિના નયેન નેતીતિ ઇમિના કારણેન અનુનેતિ જાનાપેતિ. કરણીયાધિકરણીયેસૂતિ પણ્ડિતેહિ કત્તબ્બકિચ્ચેસુ ચ અતિરેકકત્તબ્બકિચ્ચેસુ ચ. વચનીયાધિવચનીયેસૂતિ વત્તબ્બેસુ ચ અતિરેકવત્તબ્બેસુ ચ. અલમત્થદસતરેહીતિ એત્થ અત્થે પસ્સિતું સમત્થા અલમત્થદસા, તે અતિસિત્વા ઠિતા અલમત્થદસતરા, તેહિ અલમત્થદસતરેહિ. અલમત્થદસતરોતિ અલમત્થદસતાય ઉત્તરિતરો, છેકેહિ છેકતરો પણ્ડિતેહિ પણ્ડિતતરોતિ પુચ્છન્તો એવમાહ. અથસ્સ તે પટિપુચ્છન્તા એવં ભોતિઆદિમાહંસુ. ઇતિ બ્રાહ્મણો અત્તનો સપ્પુરિસતાય તં એળેય્યરાજાનમ્પિ તસ્સ પરિવારિકેપિ ઉદકમ્પિ રામપુત્તં પસંસિ. અન્ધો વિય હિ અસપ્પુરિસો, ચક્ખુમા વિય સપ્પુરિસો. યથા અન્ધો નેવ અનન્ધં ન અન્ધં પસ્સતિ, એવં અસપ્પુરિસો નેવ સપ્પુરિસં ન અસપ્પુરિસં જાનાતિ. યથા ચક્ખુમા અન્ધમ્પિ અનન્ધમ્પિ પસ્સતિ, એવં સપ્પુરિસો સપ્પુરિસમ્પિ અસપ્પુરિસમ્પિ જાનાતિ. તોદેય્યોપિ સપ્પુરિસતાય અસપ્પુરિસે અઞ્ઞાસીતિ ઇમમત્થવસં પટિચ્ચ તુટ્ઠમાનસો બ્રાહ્મણો અચ્છરિયં ભો, ગોતમાતિઆદીનિ વત્વા તથાગતસ્સ ભાસિતં અનુમોદિત્વા પક્કામિ.

૮. ઉપકસુત્તવણ્ણના

૧૮૮. અટ્ઠમે ઉપકોતિ તસ્સ નામં. મણ્ડિકાપુત્તોતિ મણ્ડિકાય પુત્તો. ઉપસઙ્કમીતિ સો કિર દેવદત્તસ્સ ઉપટ્ઠાકો, ‘‘કિં નુ ખો સત્થા મયિ અત્તનો સન્તિકં ઉપગતે વણ્ણં કથેસ્સતિ, ઉદાહુ અવણ્ણ’’ન્તિ પરિગ્ગણ્હનત્થં ઉપસઙ્કમિ. ‘‘નેરયિકો દેવદત્તો કપ્પટ્ઠો અતેકિચ્છો’’તિ (ચૂળવ. ૩૪૮) વચનં સુત્વા સત્થારં ઘટ્ટેતુકામો ઉપસઙ્કમીતિપિ વદન્તિ. પરૂપારમ્ભં વત્તેતીતિ પરગરહં કથેતિ. સબ્બો સો ન ઉપપાદેતીતિ સબ્બોપિ સો કુસલધમ્મં ન ઉપ્પાદેતિ, અત્તનો વા વચનં ઉપપાદેતું અનુચ્છવિકં કાતું ન સક્કોતિ. અનુપપાદેન્તો ગારય્હો હોતીતિ કુસલં ધમ્મં ઉપ્પાદેતું અસક્કોન્તો અત્તનો ચ વચનં ઉપપન્નં અનુચ્છવિકં કાતું અસક્કોન્તો ગારય્હો હોતિ. ઉપવજ્જોતિ ઉપવદિતબ્બો ચ હોતિ, વજ્જેન વા ઉપેતો હોતિ, સદોસો હોતીતિ અત્થો.

અથ ભગવા તસ્સ વાદં ગહેત્વા તસ્સેવ ગીવાય પટિમુઞ્ચન્તો પરૂપારમ્ભન્તિઆદિમાહ. ઉમ્મુજ્જમાનકંયેવાતિ ઉદકતો સીસં ઉક્ખિપન્તંયેવ. તત્થ અપરિમાણા પદાતિઆદીસુ તસ્મિં અકુસલન્તિ પઞ્ઞાપને પદાનિપિ અક્ખરાનિપિ ધમ્મદેસનાપિ અપરિમાણાયેવ. ઇતિપિદં અકુસલન્તિ ઇદમ્પિ અકુસલં ઇદમ્પિ અકુસલં ઇમિનાપિ કારણેન ઇમિનાપિ કારણેન અકુસલન્તિ એવં અકુસલપઞ્ઞત્તિયં આગતાનિપિ અપરિમાણાનિ. અથાપિ અઞ્ઞેનાકારેન તથાગતો તં ધમ્મં દેસેય્ય, એવમ્પિસ્સ દેસના અપરિમાણા ભવેય્ય. યથાહ – ‘‘અપરિયાદિન્નાવસ્સ તથાગતસ્સ ધમ્મદેસના, અપરિયાદિન્નં ધમ્મપદબ્યઞ્જન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૧૬૧). ઇમિના ઉપાયેન સબ્બવારેસુ અત્થો વેદિતબ્બો. યાવ ધંસી વતાયન્તિ યાવ ગુણધંસી વત અયં. લોણકારદારકોતિ લોણકારગામદારકો. યત્ર હિ નામાતિ યો હિ નામ. આસાદેતબ્બં મઞ્ઞિસ્સતીતિ ઘટ્ટેતબ્બં મઞ્ઞિસ્સતિ. અપેહીતિ અપગચ્છ, મા મે પુરતો અટ્ઠાસિ. એવઞ્ચ પન વત્વા ગીવાય ગણ્હાપેત્વા નિક્કડ્ઢાપેસિયેવાતિ.

૯. સચ્છિકરણીયસુત્તવણ્ણના

૧૮૯. નવમે કાયેનાતિ નામકાયેન. સચ્છિકરણીયાતિ પચ્ચક્ખં કાતબ્બા. સતિયાતિ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિયા. ચક્ખુનાતિ દિબ્બચક્ખુના. પઞ્ઞાયાતિ ઝાનપઞ્ઞાય વિપસ્સનાપઞ્ઞા સચ્છિકાતબ્બા, વિપસ્સનાપઞ્ઞાય મગ્ગપઞ્ઞા, મગ્ગપઞ્ઞાય ફલપઞ્ઞા, ફલપઞ્ઞાય પચ્ચવેક્ખણપઞ્ઞા સચ્છિકાતબ્બા, પત્તબ્બાતિ અત્થો. આસવાનં ખયસઙ્ખાતં પન અરહત્તં પચ્ચવેક્ખણવસેન પચ્ચવેક્ખણપઞ્ઞાય સચ્છિકરણીયં નામાતિ.

૧૦. ઉપોસથસુત્તવણ્ણના

૧૯૦. દસમે તુણ્હીભૂતં તુણ્હીભૂતન્તિ યતો યતો અનુવિલોકેતિ, તતો તતો તુણ્હીભૂતમેવ. ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ પટિપત્તિસમ્પન્ને ભિક્ખૂ પસન્નેહિ ચક્ખૂહિ અનુવિલોકેત્વા ઉપ્પન્નધમ્મપામોજ્જો થોમેતુકામતાય આમન્તેસિ. અપલાપાતિ પલાપરહિતા. ઇતરં તસ્સેવ વેવચનં. સુદ્ધાતિ નિમ્મલા. સારે પતિટ્ઠિતાતિ સીલાદિસારે પતિટ્ઠિતા. અલન્તિ યુત્તં. યોજનગણનાનીતિ એકં યોજનં યોજનમેવ, દસપિ યોજનાનિ યોજનાનેવ. તતો ઉદ્ધં ‘‘યોજનગણનાની’’તિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન યોજનસતમ્પિ યોજનસહસ્સમ્પિ અધિપ્પેતં. પુટોસેનાપીતિ પુટોસં વુચ્ચતિ પાથેય્યં, પાથેય્યં ગહેત્વાપિ ઉપસઙ્કમિતું યુત્તમેવાતિ અત્થો. પુટંસેનાતિપિ પાઠો. તસ્સત્થો – પુટો અંસે અસ્સાતિ પુટંસો, તેન પુટંસેન, અંસેન પાથેય્યપુટં વહન્તેનાપીતિ વુત્તં હોતિ.

ઇદાનિ એવરૂપેહિ એવરૂપેહિ ચ ગુણેહિ સમન્નાગતા એત્થ ભિક્ખૂ અત્થીતિ દસ્સેતું સન્તિ ભિક્ખવેતિઆદિમાહ. તત્થ દેવપ્પત્તાતિ ઉપપત્તિદેવનિબ્બત્તકં દિબ્બવિહારં દિબ્બવિહારેન ચ અરહત્તં પત્તા. બ્રહ્મપ્પત્તાતિ નિદ્દોસટ્ઠેન બ્રહ્મભાવસાધકં બ્રહ્મવિહારં બ્રહ્મવિહારેન ચ અરહત્તં પત્તા. આનેઞ્જપ્પત્તાતિ અનિઞ્જનભાવસાધકં આનેઞ્જં આનેઞ્જેન ચ અરહત્તં પત્તા. અરિયપ્પત્તાતિ પુથુજ્જનભાવં અતિક્કમ્મ અરિયભાવં પત્તા. એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ દેવપ્પત્તો હોતીતિઆદીસુ એવં રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાને ઠત્વા ચિત્તં વિવટ્ટેત્વા અરહત્તં પત્તો દેવપ્પત્તો નામ હોતિ, ચતૂસુ બ્રહ્મવિહારેસુ ઠત્વા ચિત્તં વિવટ્ટેત્વા અરહત્તં પત્તો બ્રહ્મપ્પત્તો નામ, ચતૂસુ અરૂપજ્ઝાનેસુ ઠત્વા ચિત્તં વિવટ્ટેત્વા અરહત્તં પત્તો આનેઞ્જપ્પત્તો નામ. ઇદં દુક્ખન્તિઆદીહિ ચતૂહિ સચ્ચેહિ ચત્તારો મગ્ગા તીણિ ચ ફલાનિ કથિતાનિ. તસ્મા ઇમં અરિયધમ્મં પત્તો ભિક્ખુ અરિયપ્પત્તો નામ હોતીતિ.

બ્રાહ્મણવગ્ગો ચતુત્થો.

(૨૦) ૫. મહાવગ્ગો

૧. સોતાનુગતસુત્તવણ્ણના

૧૯૧. પઞ્ચમસ્સ પઠમે સોતાનુગતાનન્તિ પસાદસોતં ઓદહિત્વા ઞાણસોતેન વવત્થપિતાનં. ચત્તારો આનિસંસા પાટિકઙ્ખાતિ ચત્તારો ગુણાનિસંસા પાટિકઙ્ખિતબ્બા. ઇદં પન ભગવતા અત્થુપ્પત્તિવસેન આરદ્ધં. કતરઅત્થુપ્પત્તિવસેનાતિ? ભિક્ખૂનં ધમ્મસ્સવનાય અનુપસઙ્કમનઅત્થુપ્પત્તિવસેન. પઞ્ચસતા કિર બ્રાહ્મણપબ્બજિતા ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો લિઙ્ગવચનવિભત્તિપદબ્યઞ્જનાદીહિ કથેન્તો અમ્હેહિ ઞાતમેવ કથેસ્સતિ, અઞ્ઞાતં કિં કથેસ્સતી’’તિ ધમ્મસ્સવનત્થં ન ગચ્છન્તિ. સત્થા તં પવત્તિં સુત્વા તે પક્કોસાપેત્વા ‘‘કસ્મા એવં કરોથ, સક્કચ્ચં ધમ્મં સુણાથ, સક્કચ્ચં ધમ્મં સુણન્તાનઞ્ચ સજ્ઝાયન્તાનઞ્ચ ઇમે એત્તકા આનિસંસા’’તિ દસ્સેન્તો ઇમં દેસનં આરભિ.

તત્થ ધમ્મં પરિયાપુણાતીતિ સુત્તં ગેય્યન્તિઆદિકં નવઙ્ગં સત્થુસાસનભૂતં તન્તિધમ્મં વળઞ્જેતિ. સોતાનુગતા હોન્તીતિ સોતં અનુપ્પત્તા અનુપવિટ્ઠા હોન્તિ. મનસાનુપેક્ખિતાતિ ચિત્તેન ઓલોકિતા. દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધાતિ અત્થતો ચ કારણતો ચ પઞ્ઞાય સુટ્ઠુ પટિવિદ્ધા પચ્ચક્ખં કતા. મુટ્ઠસ્સતિ કાલં કુરુમાનોતિ નયિદં બુદ્ધવચનં અનુસ્સરણસતિયા અભાવેન વુત્તં, પુથુજ્જનકાલકિરિયં પન સન્ધાય વુત્તં. પુથુજ્જનો હિ મુટ્ઠસ્સતિ કાલં કરોતિ નામ. ઉપપજ્જતીતિ સુદ્ધસીલે પતિટ્ઠિતો દેવલોકે નિબ્બત્તતિ. ધમ્મપદા પ્લવન્તીતિ અન્તરાભવે નિબ્બત્તમુટ્ઠસ્સતિનો, યેપિ પુબ્બે સજ્ઝાયમૂલિકા વાચાપરિચિતબુદ્ધવચનધમ્મા, તે સબ્બે પસન્ને આદાસે છાયા વિય પ્લવન્તિ, પાકટા હુત્વા પઞ્ઞાયન્તિ. દન્ધો, ભિક્ખવે, સતુપ્પાદોતિ બુદ્ધવચનાનુસ્સરણસતિયા ઉપ્પાદો દન્ધો ગરુ. અથ સો સત્તો ખિપ્પંયેવ વિસેસગામી હોતિ, નિબ્બાનગામી હોતીતિ અત્થો.

ઇદ્ધિમા ચેતોવસિપ્પત્તોતિ ઇદ્ધિસમ્પન્નો ચિત્તસ્સ વસિભાવપત્તો ખીણાસવો. અયં વા સો ધમ્મવિનયોતિ એત્થ વિભાવનત્થો વા-સદ્દો. યત્થાતિ યસ્મિં ધમ્મવિનયે. બ્રહ્મચરિયં અચરિન્તિ બ્રહ્મચરિયવાસં વસિં. ઇદમ્પિ બુદ્ધવચનં મયા પુબ્બે વળઞ્જિતન્તિ બુદ્ધવચનાનુસ્સરણવસેનેતં વુત્તં. દેવપુત્તોતિ પઞ્ચાલચણ્ડો વિય હત્થકમહાબ્રહ્મા વિય સનઙ્કુમારબ્રહ્મા વિય ચ એકો ધમ્મકથિકદેવપુત્તો. ઓપપાતિકો ઓપપાતિકં સારેતીતિ પઠમં ઉપ્પન્નો દેવપુત્તો પચ્છા ઉપ્પન્નં સારેતિ. સહપંસુકીળિકાતિ એતેન નેસં દીઘરત્તં કતપરિચયભાવં દસ્સેતિ. સમાગચ્છેય્યુન્તિ સાલાય વા રુક્ખમૂલે વા સમ્મુખીભાવં ગચ્છેય્યું. એવં વદેય્યાતિ સાલાય વા રુક્ખમૂલે વા પઠમતરં નિસિન્નો પચ્છા આગતં એવં વદેય્ય. સેસમેત્થ પાળિનયેનેવ વેદિતબ્બં.

૨. ઠાનસુત્તવણ્ણના

૧૯૨. દુતિયે ઠાનાનીતિ કારણાનિ. ઠાનેહીતિ કારણેહિ. સોચેય્યન્તિ સુચિભાવો. સંવસમાનોતિ એકતો વસમાનો. ન સન્તતકારીતિ ન સતતકારી. ન સન્તતવુત્તિ સીલેસૂતિ સતતં સબ્બકાલં સીલજીવિતં ન જીવતીતિ અત્થો. સંવોહારમાનોતિ કથેન્તો. એકેન એકો વોહરતીતિ એકેન સદ્ધિં એકો હુત્વા કથેતિ. વોક્કમતીતિ ઓક્કમતિ. પુરિમવોહારા પચ્છિમવોહારન્તિ પુરિમકથાય પચ્છિમકથં, પુરિમકથાય ચ પચ્છિમકથા, પચ્છિમકથાય ચ પુરિમકથા ન સમેતીતિ અત્થો.

ઞાતિબ્યસનેનાતિઆદીસુ ઞાતીનં બ્યસનં ઞાતિબ્યસનં, ઞાતિવિનાસોતિ અત્થો. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. રોગબ્યસને પન રોગોયેવ આરોગ્યવિનાસનતો બ્યસનં રોગબ્યસનં. અનુપરિવત્તન્તીતિ અનુબન્ધન્તિ. લાભો ચાતિઆદીસુ એકં અત્તભાવં લાભો અનુપરિવત્તતિ, એકં અલાભોતિ એવં નયો નેતબ્બો. સાકચ્છાયમાનોતિ પઞ્હપુચ્છનવિસ્સજ્જનવસેન સાકચ્છં કરોન્તો. યથાતિ યેનાકારેન. ઉમ્મગ્ગોતિ પઞ્હુમ્મગ્ગો. અભિનીહારોતિ પઞ્હાભિસઙ્ખરણવસેન ચિત્તસ્સ અભિનીહારો. સમુદાહારોતિ પઞ્હપુચ્છનં. સન્તન્તિ પચ્ચનીકસન્તતાય સન્તં કત્વા ન કથેતીતિ અત્થો. પણીતન્તિ અતપ્પકં. અતક્કાવચરન્તિ યથા તક્કેન નયગ્ગાહેન ગહેતું સક્કા હોતિ, એવં ન કથેતીતિ અત્થો. નિપુણન્તિ સણ્હં. પણ્ડિતવેદનીયન્તિ પણ્ડિતેહિ જાનિતબ્બકં. સેસં સબ્બત્થ વુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બં.

૩. ભદ્દિયસુત્તવણ્ણના

૧૯૩. તતિયે ઉપસઙ્કમીતિ ભુત્તપાતરાસો હુત્વા માલાગન્ધવિલેપનં ગહેત્વા ભગવન્તં વન્દિસ્સામીતિ ઉપસઙ્કમિ. મા અનુસ્સવેનાતિઆદીસુ અનુસ્સવવચનેન મમ કથં મા ગણ્હથાતિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. સારમ્ભોતિ કરણુત્તરિયલક્ખણો સારમ્ભો. અલોભાદયો લોભાદિપટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બા. કુસલધમ્મૂપસમ્પદાયાતિ કુસલધમ્માનં સમ્પાદનત્થાય, પટિલાભત્થાયાતિ વુત્તં હોતિ. ઇમે ચેપિ, ભદ્દિય, મહાસાલાતિ પુરતો ઠિતે સાલરુક્ખે દસ્સેન્તો એવમાહ. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા ઉત્તાનત્થત્તા ચ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. સત્થરિ પન દેસનં વિનિવટ્ટેન્તે ભદ્દિયો સોતાપન્નો જાતોતિ.

૪. સામુગિયાસુત્તવણ્ણના

૧૯૪. ચતુત્થે સામુગિયાતિ સામુગનિગમવાસિનો. બ્યગ્ઘપજ્જાતિ તે આલપન્તો એવમાહ. કોલનગરસ્સ હિ કોલરુક્ખે હારેત્વા કતત્તા કોલનગરન્તિ ચ બ્યગ્ઘપથે માપિતત્તા બ્યગ્ઘપજ્જન્તિ ચ દ્વે નામાનિ. એતેસઞ્ચ પુબ્બપુરિસા તત્થ વસિંસૂતિ બ્યગ્ઘપજ્જવાસિતાય બ્યગ્ઘપજ્જવાસિનો બ્યગ્ઘપજ્જાતિ વુચ્ચન્તિ. તે આલપન્તો એવમાહ. પારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગાનીતિ પારિસુદ્ધિઅત્થાય પધાનિયઙ્ગાનિ પદહિતબ્બવીરિયસ્સ અઙ્ગાનિ, કોટ્ઠાસાતિ અત્થો. સીલપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગન્તિ સીલપરિસોધનવીરિયસ્સેતં નામં. તઞ્હિ સીલપારિસુદ્ધિપરિપૂરણત્થાય પધાનિયઙ્ગન્તિ સીલપારિસુદ્ધિપધાનિયઙ્ગં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ તત્થ પઞ્ઞાય અનુગ્ગહેસ્સામીતિ તસ્મિં તસ્મિં ઠાને વિપસ્સનાપઞ્ઞાય અનુગ્ગહેસ્સામિ. યો તત્થ છન્દોતિઆદીસુ યો તસ્મિં અનુગ્ગણ્હને કત્તુકામતાછન્દોતિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. સતિસમ્પજઞ્ઞં પનેત્થ સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા ઞાણેન પરિચ્છિન્દિત્વા વીરિયપગ્ગહનત્થં વુત્તં. રજનીયેસુ ધમ્મેસુ ચિત્તં વિરાજેતીતિ રાગપચ્ચયેસુ ઇટ્ઠારમ્મણેસુ યથા ચિત્તં વિરજ્જતિ, એવં કરોતિ. વિમોચનીયેસુ ધમ્મેસુ ચિત્તં વિમોચેતીતિ યેહિ આરમ્મણેહિ ચિત્તં વિમોચેતબ્બં, તેસુ યથા વિમુચ્ચતિ, એવં કરોતિ. વિરાજેત્વાતિ એત્થ મગ્ગક્ખણે વિરાજેતિ નામ, ફલક્ખણે વિરત્તં નામ હોતિ. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. સમ્માવિમુત્તિં ફુસતીતિ હેતુના નયેન અરહત્તફલવિમુત્તિં ઞાણફસ્સેન ફુસતીતિ.

૫. વપ્પસુત્તવણ્ણના

૧૯૫. પઞ્ચમે વપ્પોતિ દસબલસ્સ ચૂળપિતા સક્યરાજા. નિગણ્ઠસાવકોતિ વેસાલિયં સીહસેનાપતિ વિય નાળન્દાયં ઉપાલિગહપતિ વિય ચ નિગણ્ઠસ્સ નાટપુત્તસ્સ ઉપટ્ઠાકો. કાયેન સંવુતોતિ કાયદ્વારસ્સ સંવુતત્તા પિહિતત્તા કાયેન સંવુતો નામ. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. અવિજ્જાવિરાગાતિ અવિજ્જાય ખયવિરાગેન. વિજ્જુપ્પાદાતિ મગ્ગવિજ્જાય ઉપ્પાદેન. તં ઠાનન્તિ તં કારણં. અવિપક્કવિપાકન્તિ અલદ્ધવિપાકવારં. તતોનિદાનન્તિ તંહેતુ તપ્પચ્ચયા. દુક્ખવેદનિયા આસવા અસ્સવેય્યુન્તિ દુક્ખવેદનાય પચ્ચયભૂતા કિલેસા અસ્સવેય્યું, તસ્સ પુરિસસ્સ ઉપ્પજ્જેય્યુન્તિ અત્થો. અભિસમ્પરાયન્તિ દુતિયે અત્તભાવે. કાયસમારમ્ભપચ્ચયાતિ કાયકમ્મપચ્ચયેન. આસવાતિ કિલેસા. વિઘાતપરિળાહાતિ એત્થ વિઘાતોતિ દુક્ખં. પરિળાહોતિ કાયિકચેતસિકો પરિળાહો. ફુસ્સ ફુસ્સ બ્યન્તીકરોતીતિ ઞાણવજ્ઝં કમ્મં ઞાણફસ્સેન ફુસિત્વા ફુસિત્વા ખયં ગમેતિ, વિપાકવજ્ઝં કમ્મં વિપાકફસ્સેન ફુસિત્વા ફુસિત્વા ખયં ગમેતિ. નિજ્જરાતિ કિલેસજીરણકપટિપદા. સેસવારેસુપિ એસેવ નયો. ઇધ ઠત્વા અયં ભિક્ખુ ખીણાસવો કાતબ્બો, ચત્તારિ મહાભૂતાનિ નીહરિત્વા ચતુસચ્ચવવત્થાનં દસ્સેત્વા યાવ અરહત્તફલં કમ્મટ્ઠાનં કથેતબ્બં.

ઇદાનિ પન તસ્સ ખીણાસવસ્સ સતતવિહારે દસ્સેતું એવં સમ્મા વિમુત્તચિત્તસ્સાતિઆદિમાહ. તત્થ સમ્મા વિમુત્તચિત્તસ્સાતિ હેતુના કારણેન સમ્મા વિમુત્તસ્સ. સતતવિહારાતિ નિચ્ચવિહારા નિબદ્ધવિહારા. નેવ સુમનો હોતીતિ ઇટ્ઠારમ્મણે રાગવસેન ન સોમનસ્સજાતો હોતિ. ન દુમ્મનોતિ અનિટ્ઠારમ્મણે પટિઘવસેન ન દોમનસ્સજાતો હોતિ. ઉપેક્ખકો વિહરતિ સતો સમ્પજાનોતિ સતિસમ્પજઞ્ઞપરિગ્ગહિતાય મજ્ઝત્તાકારલક્ખણાય ઉપેક્ખાય તેસુ આરમ્મણેસુ ઉપેક્ખકો મજ્ઝત્તો હુત્વા વિહરતિ.

કાયપરિયન્તિકન્તિ કાયન્તિકં કાયપરિચ્છિન્નં, યાવ પઞ્ચદ્વારકાયો પવત્તતિ, તાવ પવત્તં પઞ્ચદ્વારિકવેદનન્તિ અત્થો. જીવિતપરિયન્તિકન્તિ જીવિતન્તિકં જીવિતપરિચ્છિન્નં, યાવ જીવિતં પવત્તતિ, તાવ પવત્તં મનોદ્વારિકવેદનન્તિ અત્થો. તત્થ પઞ્ચદ્વારિકવેદના પચ્છા ઉપ્પજ્જિત્વા પઠમં નિરુજ્ઝતિ, મનોદ્વારિકવેદના પઠમં ઉપ્પજ્જિત્વા પચ્છા નિરુજ્ઝતિ. સા હિ પટિસન્ધિક્ખણે વત્થુરૂપસ્મિંયેવ પતિટ્ઠાતિ. પઞ્ચદ્વારિકા પવત્તે પઞ્ચદ્વારવસેન પવત્તમાના પઠમવયે વીસતિવસ્સકાલે રજ્જનદુસ્સનમુય્હનવસેન અધિમત્તા બલવતી હોતિ, પણ્ણાસવસ્સકાલે ઠિતા હોતિ, સટ્ઠિવસ્સકાલતો પટ્ઠાય પરિહાયમાના, અસીતિનવુતિવસ્સકાલે મન્દા હોતિ. તદા હિ સત્તા ‘‘ચિરરત્તં એકતો નિસીદિમ્હા નિપજ્જિમ્હા’’તિ વદન્તેપિ ન જાનામાતિ વદન્તિ. અધિમત્તાનિપિ રૂપાદિઆરમ્મણાનિ ન પસ્સામ, સુગન્ધદુગ્ગન્ધં વા સાદુઅસાદું વા થદ્ધમુદુકં વાતિ ન જાનામાતિપિ વદન્તિ. ઇતિ નેસં પઞ્ચદ્વારિકવેદના ભગ્ગા હોતિ, મનોદ્વારિકા પવત્તતિ. સાપિ અનુપુબ્બેન પરિહાયમાના મરણસમયે હદયકોટિંયેવ નિસ્સાય પવત્તતિ. યાવ પનેસા પવત્તતિ, તાવ સત્તો જીવતીતિ વુચ્ચતિ. યદા નપ્પવત્તતિ, તદા ‘‘મતો નિરુદ્ધો’’તિ વુચ્ચતિ.

સ્વાયમત્થો વાપિયા દીપેતબ્બો – યથા હિ પુરિસો પઞ્ચઉદકમગ્ગસમ્પન્નં વાપિં કરેય્ય. પઠમં દેવે વુટ્ઠે પઞ્ચહિ ઉદકમગ્ગેહિ ઉદકં પવિસિત્વા અન્તોવાપિયં આવાટે પૂરેય્ય. પુનપ્પુનં દેવે વસ્સન્તે ઉદકમગ્ગે પૂરેત્વા ગાવુતડ્ઢયોજનમત્તં ઓત્થરિત્વા ઉદકં તિટ્ઠેય્ય તતો તતો વિસ્સન્દમાનં. અથ નિદ્ધમનતુમ્બે વિવરિત્વા ખેત્તેસુ કમ્મે કયિરમાને ઉદકં નિક્ખમન્તં, સસ્સપાકકાલે ઉદકં નિક્ખન્તં ઉદકં પરિહીનં, ‘‘મચ્છે ગણ્હામા’’તિ વત્તબ્બતં આપજ્જેય્ય. તતો કતિપાહેન આવાટેસુયેવ ઉદકં સણ્ઠહેય. યાવ પન તં આવાટેસુ હોતિ, તાવ મહાવાપિયં ઉદકં અત્થીતિ સઙ્ખં ગચ્છતિ. યદા પન તત્થ છિજ્જતિ, તદા ‘‘વાપિયં ઉદકં નત્થી’’તિ વુચ્ચતિ. એવં સમ્પદમિદં વેદિતબ્બં.

પઠમં દેવે વસ્સન્તે પઞ્ચહિ મગ્ગેહિ ઉદકે પવિસન્તે આવાટાનં પૂરણકાલો વિય હિ પઠમમેવ પટિસન્ધિક્ખણે મનોદ્વારિકવેદનાય વત્થુરૂપે પતિટ્ઠિતકાલો, પુનપ્પુનં દેવે વસ્સન્તે પઞ્ચમગ્ગાનં પૂરણકાલો વિય પવત્તે પઞ્ચદ્વારિકવેદનાય પવત્તિ, ગાવુતડ્ઢયોજનમત્તં અજ્ઝોત્થરણં વિય પઠમવયે વીસતિવસ્સકાલે રજ્જનાદિવસેન તસ્સ અધિમત્તબલવભાવો, યાવ વાપિતો ઉદકં ન નિગ્ગચ્છતિ, તાવ પૂરાય વાપિયા ઠિતકાલો વિય પઞ્ઞાસવસ્સકાલે તસ્સ ઠિતકાલો, નિદ્ધમનતુમ્બેસુ વિવટેસુ કમ્મે કયિરમાને ઉદકસ્સ નિક્ખમનકાલો વિય સટ્ઠિવસ્સકાલતો પટ્ઠાય તસ્સ પરિહાનિ, ઉદકે ભટ્ઠે ઉદકમગ્ગેસુ પરિત્તઉદકસ્સ ઠિતકાલો વિય અસીતિનવુતિકાલે પઞ્ચદ્વારિકવેદનાય મન્દકાલો, આવાટેસુયેવ ઉદકસ્સ પતિટ્ઠિતકાલો વિય હદયવત્થુકોટિં નિસ્સાય મનોદ્વારે વેદનાય પવત્તિકાલો, આવાટેસુ પરિત્તેપિ ઉદકે સતિ ‘‘વાપિયં ઉદકં અત્થી’’તિ વત્તબ્બકાલો વિય યાવ સા પવત્તતિ, તાવ ‘‘સત્તો જીવતી’’તિ વુચ્ચતિ. યથા પન આવાટેસુ ઉદકે છિન્ને ‘‘નત્થિ વાપિયં ઉદક’’ન્તિ વુચ્ચતિ, એવં મનોદ્વારિકવેદનાય અપ્પવત્તમાનાય સત્તો મતોતિ વુચ્ચતિ. ઇમં વેદનં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘જીવિતપરિયન્તિકં વેદનં વેદિયમાનો’’તિ.

કાયસ્સ ભેદાતિ કાયસ્સ ભેદેન. ઉદ્ધં જીવિતપરિયાદાનાતિ જીવિતક્ખયતો ઉદ્ધં. ઇધેવાતિ પટિસન્ધિવસેન પરતો અગન્ત્વા ઇધેવ. સીતી ભવિસ્સન્તીતિ પવત્તિવિપ્ફન્દનદરથરહિતાનિ સીતાનિ અપ્પવત્તનધમ્માનિ ભવિસ્સન્તિ.

થૂણં પટિચ્ચાતિ રુક્ખં પટિચ્ચ. કુદ્દાલપિટકં આદાયાતિ કુદ્દાલઞ્ચ ખણિત્તિઞ્ચ પચ્છિઞ્ચ ગહેત્વાતિ અત્થો. દેસના પન કુદ્દાલવસેનેવ કતા. મૂલે છિન્દેય્યાતિ મૂલમ્હિ કુદ્દાલેન છિન્દેય્ય. પલિખણેય્યાતિ ખણિત્તિયા સમન્તા ખણેય્ય.

એવમેવ ખોતિ એત્થ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – રુક્ખો વિય હિ અત્તભાવો દટ્ઠબ્બો, રુક્ખં પટિચ્ચ છાયા વિય કુસલાકુસલં કમ્મં, છાયં અપ્પવત્તં કાતુકામો પુરિસો વિય યોગાવચરો, કુદ્દાલો વિય પઞ્ઞા, પિટકં વિય સમાધિ, ખણિત્તિ વિય વિપસ્સના, ખણિત્તિયા મૂલાનં પલિખણનકાલો વિય અરહત્તમગ્ગેન અવિજ્જાય છેદનકાલો, ખણ્ડાખણ્ડં કરણકાલો વિય ખન્ધવસેન દિટ્ઠકાલો, ફાલનકાલો વિય આયતનવસેન દિટ્ઠકાલો, સકલીકરણકાલો વિય ધાતુવસેન દિટ્ઠકાલો, વાતાતપેન વિસોસનકાલો વિય કાયિકચેતસિકસ્સ વીરિયસ્સ કરણકાલો, અગ્ગિના ડહનકાલો વિય ઞાણેન કિલેસાનં ડહનકાલો, મસિકરણકાલો વિય વત્તમાનક-પઞ્ચક્ખન્ધકાલો, મહાવાતે ઓફુનનકાલો વિય નદીસોતે પવાહનકાલો વિય ચ છિન્નમૂલકાનં પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં અપ્પટિસન્ધિકનિરોધો, ઓફુનનપ્પવાહનેહિ અપઞ્ઞત્તિકભાવૂપગમો વિય પુનબ્ભવે વિપાકક્ખન્ધાનં અનુપ્પાદેન અપણ્ણત્તિકભાવો વેદિતબ્બો.

ભગવન્તં એતદવોચાતિ સત્થરિ દેસનં વિનિવટ્ટેન્તે સોતાપત્તિફલં પત્વા એતં ‘‘સેય્યથાપિ, ભન્તે’’તિઆદિવચનં અવોચ. તત્થ ઉદયત્થિકોતિ વડ્ઢિઅત્થિકો. અસ્સપણિયં પોસેય્યાતિ પઞ્ચ અસ્સપોતસતાનિ કિણિત્વા પચ્છા વિક્કિણિસ્સામીતિ પોસેય્ય. સહસ્સગ્ઘનકસ્સ અસ્સસ્સ પઞ્ચસતમત્તં ઉપકરણં ગન્ધમાલાદિવસેન પોસાવનિકંયેવ અગમાસિ. અથસ્સ તે અસ્સા એકદિવસેનેવ રોગં ફુસિત્વા સબ્બે જીવિતક્ખયં પાપુણેય્યુન્તિ ઇમિના અધિપ્પાયેન એવમાહ. ઉદયઞ્ચેવ નાધિગચ્છેય્યાતિ વડ્ઢિઞ્ચ ગેહતો નીહરિત્વા દિન્નમૂલઞ્ચ કિઞ્ચિ ન લભેય્ય. પયિરુપાસિન્તિ ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહિં. સ્વાહં ઉદયઞ્ચેવ નાધિગચ્છિન્તિ સો અહં નેવ ઉદયં ન ગેહતો દિન્નધનં અધિગચ્છિં, પણિયઅસ્સજગ્ગનકો નામ જાતોસ્મીતિ દસ્સેતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

૬. સાળ્હસુત્તવણ્ણના

૧૯૬. છટ્ઠે દ્વયેનાતિ દ્વીહિ કોટ્ઠાસેહિ. ઓઘસ્સ નિત્થરણન્તિ ચતુરોઘનિત્થરણં. તપોજિગુચ્છાહેતૂતિ દુક્કરકારિકસઙ્ખાતેન તપેન પાપજિગુચ્છનહેતુ. અઞ્ઞતરં સામઞ્ઞઙ્ગન્તિ એકં સમણધમ્મકોટ્ઠાસં. અપરિસુદ્ધકાયસમાચારાતિઆદીસુ પુરિમેહિ તીહિ પદેહિ કાયિકવાચસિકચેતસિકસીલાનં અપરિસુદ્ધતં દસ્સેત્વા પચ્છિમેન પદેન અપરિસુદ્ધાજીવતં દસ્સેતિ. ઞાણદસ્સનાયાતિ મગ્ગઞાણસઙ્ખાતાય દસ્સનાય. અનુત્તરાય સમ્બોધાયાતિ અરહત્તાય, અરહત્તઞાણફસ્સેન ફુસિતું અભબ્બાતિ વુત્તં હોતિ. સાલલટ્ઠિન્તિ સાલરુક્ખં. નવન્તિ તરુણં. અકુક્કુચ્ચકજાતન્તિ ‘‘ભવેય્ય નુ ખો, ન ભવેય્યા’’તિ અજનેતબ્બકુક્કુચ્ચં. લેખણિયા લિખેય્યાતિ અવલેખનમત્તકેન અવલિખેય્ય. ધોવેય્યાતિ ઘંસેય્ય. અન્તો અવિસુદ્ધાતિ અબ્ભન્તરે અસુદ્ધા અપનીતસારા.

એવમેવ ખોતિ એત્થ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – સાલલટ્ઠિ વિય હિ અત્તભાવો દટ્ઠબ્બો, નદીસોતં વિય સંસારસોતં, પારં ગન્તુકામપુરિસો વિય દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો ગહેત્વા ઠિતપુરિસો, સાલલટ્ઠિયા બહિદ્ધા સુપરિકમ્મકતકાલો વિય બહિદ્ધા તપચરણં ગાળ્હં કત્વા ગહિતકાલો, અન્તો અસુદ્ધકાલો વિય અબ્ભન્તરે સીલાનં અપરિસુદ્ધકાલો, સાલલટ્ઠિયા સંસીદિત્વા અધોગમનં વિય દિટ્ઠિગતિકસ્સ સંસારસોતે સંસીદનં વેદિતબ્બં.

ફિયારિત્તં બન્ધેય્યાતિ ફિયઞ્ચ અરિત્તઞ્ચ યોજેય્ય. એવમેવાતિ એત્થાપિ ઇદં ઓપમ્મસંસન્દનં – સાલલટ્ઠિ વિય અત્તભાવો, નદીસોતં વિય સંસારસોતં, પારં ગન્તુકામપુરિસો વિય યોગાવચરો, બહિદ્ધા સુપરિકમ્મકતકાલો વિય છસુ દ્વારેસુ સંવરસ્સ પચ્ચુપટ્ઠિતકાલો, અન્તો સુવિસોધિતભાવો વિય અબ્ભન્તરે પરિસુદ્ધસીલભાવો, ફિયારિત્તબન્ધનં વિય કાયિકચેતસિકવીરિયકરણં, સોત્થિના પારિમતીરગમનં વિય અનુપુબ્બેન સીલં પૂરેત્વા સમાધિં પૂરેત્વા પઞ્ઞં પૂરેત્વા નિબ્બાનગમનં દટ્ઠબ્બં.

કણ્ડચિત્રકાનીતિ સરલટ્ઠિસરરજ્જુસરપાસાદસરસાણિસરપોક્ખરણિસરપદુમાનીતિ અનેકાનિ કણ્ડેહિ કત્તબ્બચિત્રાનિ. અથ ખો સો તીહિ ઠાનેહીતિ સો એવં બહૂનિ કણ્ડચિત્રકાનિ જાનન્તોપિ ન રાજારહો હોતિ, તીહિયેવ પન ઠાનેહિ હોતીતિ અત્થો. સમ્માસમાધિ હોતીતિ મગ્ગસમાધિના ચ ફલસમાધિના ચ સમાહિતો હોતીતિ અયમેત્થ અત્થો. સમ્માદિટ્ઠીતિ મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિયા સમન્નાગતો. ઇદં દુક્ખન્તિઆદીહિ ચતૂહિ સચ્ચેહિ ચત્તારો મગ્ગા તીણિ ચ ફલાનિ કથિતાનિ. અયં પન મગ્ગેનેવ અવિરાધિતં વિજ્ઝતિ નામાતિ વેદિતબ્બો. સમ્માવિમુત્તીતિ અરહત્તફલવિમુત્તિયા સમન્નાગતો. અવિજ્જાક્ખન્ધં પદાલેતીતિ અરહત્તમગ્ગેન પદાલેતિ નામાતિ વુચ્ચતિ. ઇમિના હિ હેટ્ઠા અરહત્તમગ્ગેન અવિજ્જાક્ખન્ધો પદાલિતો, ઇધ પન પદાલિતં ઉપાદાય પદાલેતીતિ વત્તું વટ્ટતીતિ.

૭. મલ્લિકાદેવીસુત્તવણ્ણના

૧૯૭. સત્તમે મલ્લિકા દેવીતિ પસેનદિરઞ્ઞો દેવી. યેન મિધેકચ્ચો માતુગામોતિ યેન ઇધેકચ્ચા ઇત્થી. દુબ્બણ્ણાતિ બીભચ્છવણ્ણા. દુરૂપાતિ દુસ્સણ્ઠિતા. સુપાપિકાતિ સુટ્ઠુ પાપિકા સુટ્ઠુ લામિકા. દસ્સનાયાતિ પસ્સિતું. દલિદ્દાતિ ધનદલિદ્દા. અપ્પસ્સકાતિ સકેન ધનેન રહિતા. અપ્પભોગાતિ ઉપભોગપરિભોગભણ્ડકરહિતા. અપ્પેસક્ખાતિ અપ્પપરિવારા. અડ્ઢાતિ ઇસ્સરા. મહદ્ધનાતિ વળઞ્જનકધનેન મહદ્ધના. મહાભોગાતિ ઉપભોગપરિભોગભણ્ડભોગેન મહાભોગા. મહેસક્ખાતિ મહાપરિવારા. અભિરૂપાતિ ઉત્તમરૂપા. દસ્સનીયાતિ દસ્સનયુત્તા. પાસાદિકાતિ દસ્સનેન પાસાદિકા. વણ્ણપોક્ખરતાયાતિ વણ્ણેન ચેવ સરીરસણ્ઠાનેન ચ.

અભિસજ્જતીતિ લગ્ગતિ. બ્યાપજ્જતીતિ પકતિં પજહતિ. પતિત્થીયતીતિ કોધવસેન થિનભાવં થદ્ધભાવં આપજ્જતિ. ન દાતા હોતીતિ ન દાયિકા હોતિ. સેય્યાવસથપદીપેય્યન્તિ એત્થ સેય્યાતિ મઞ્ચપલ્લઙ્કાદિસયનં. આવસથોતિ આવસથાગારં. પદીપેય્યં વુચ્ચતિ વટ્ટિતેલાદિપદીપૂપકરણં. ઇસ્સામનિકાતિ ઇસ્સાય સમ્પયુત્તચિત્તા. ઇમિના નયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. કોધના અહોસિન્તિ કોધમના અહોસિં. અનિસ્સામનિકા અહોસિન્તિ ઇસ્સાવિરહિતચિત્તા અહોસિં. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

૮. અત્તન્તપસુત્તવણ્ણના

૧૯૮. અટ્ઠમે અત્તન્તપાદીસુ અત્તાનં તપતિ દુક્ખાપેતીતિ અત્તન્તપો. અત્તનો પરિતાપનાનુયોગં અત્તપરિતાપનાનુયોગં. પરં તપતીતિ પરન્તપો. પરેસં પરિતાપનાનુયોગં પરપરિતાપનાનુયોગં. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે. નિચ્છાતોતિ છાતં વુચ્ચતિ તણ્હા, સા અસ્સ નત્થીતિ નિચ્છાતો. સબ્બકિલેસાનં નિબ્બુતત્તા નિબ્બુતો. અન્તો તાપનકિલેસાનં અભાવા સીતલો જાતોતિ સીતીભૂતો. ઝાનમગ્ગફલનિબ્બાનસુખાનિ પટિસંવેદેતીતિ સુખપ્પટિસંવેદી. બ્રહ્મભૂતેન અત્તનાતિ સેટ્ઠભૂતેન અત્તના.

અચેલકોતિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ. ઓરબ્ભિકાદીસુ ઉરબ્ભા વુચ્ચન્તિ એળકા, ઉરબ્ભે હનતીતિ ઓરબ્ભિકો. સૂકરિકાદીસુપિ એસેવ નયો. લુદ્દોતિ દારુણો કક્ખળો. મચ્છઘાતકોતિ મચ્છબન્ધો કેવટ્ટો. બન્ધનાગારિકોતિ બન્ધનાગારગોપકો. કુરૂરકમ્મન્તાતિ દારુણકમ્મન્તા.

મુદ્ધાવસિત્તોતિ ખત્તિયાભિસેકેન મુદ્ધનિ અભિસિત્તો. પુરત્થિમેન નગરસ્સાતિ નગરતો પુરત્થિમાય દિસાય. સન્થાગારન્તિ યઞ્ઞસાલં. ખરાજિનં નિવાસેત્વાતિ સખુરં અજિનચમ્મં નિવાસેત્વા. સપ્પિતેલેનાતિ સપ્પિના ચેવ તેલેન ચ. ઠપેત્વા હિ સપ્પિં અવસેસો યો કોચિ સ્નેહો તેલન્તિ વુચ્ચતિ. કણ્ડુવમાનોતિ નખાનં છિન્નત્તા કણ્ડુવિતબ્બકાલે તેન કણ્ડુવમાનો. અનન્તરહિતાયાતિ અસન્થતાય. સરૂપવચ્છાયાતિ સદિસવચ્છાય. સચે ગાવી સેતા હોતિ, વચ્છોપિ સેતકોવ. સચે કપિલા વા રત્તા વા, વચ્છકોપિ તાદિસોવાતિ એવં સરૂપવચ્છાય. સો એવમાહાતિ સો રાજા એવં વદેતિ. વચ્છતરાતિ તરુણવચ્છકભાવં અતિક્કન્તા બલવવચ્છા. વચ્છતરીસુપિ એસેવ નયો. બરિહિસત્થાયાતિ પરિક્ખેપકરણત્થાય ચેવ યઞ્ઞભૂમિયં અત્થરણત્થાય ચ.

ચતુત્થપુગ્ગલં બુદ્ધુપ્પાદતો પટ્ઠાય દસ્સેતું ઇધ, ભિક્ખવે, તથાગતોતિઆદિમાહ. તત્થ તથાગતોતિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ. તં ધમ્મન્તિ તં વુત્તપ્પકારસમ્પદં ધમ્મં. સુણાતિ, ગહપતિ, વાતિ કસ્મા પઠમં ગહપતિં નિદ્દિસતિ? નિહતમાનત્તા ઉસ્સન્નત્તા ચ. યેભુય્યેન હિ ખત્તિયકુલતો પબ્બજિતા જાતિં નિસ્સાય માનં કરોન્તિ. બ્રાહ્મણકુલા પબ્બજિતા મન્તે નિસ્સાય માનં કરોન્તિ, હીનજચ્ચકુલા પબ્બજિતા અત્તનો વિજાતિતાય પતિટ્ઠાતું ન સક્કોન્તિ. ગહપતિદારકા પન કચ્છેહિ સેદં મુઞ્ચન્તેહિ પિટ્ઠિયા લોણં પુપ્ફમાનાય ભૂમિં કસિત્વા તાદિસસ્સ માનસ્સ અભાવતો નિહતમાનદપ્પા હોન્તિ. તે પબ્બજિત્વા માનં વા દપ્પં વા અકત્વા યથાબલં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગહેત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તા સક્કોન્તિ અરહત્તે પતિટ્ઠાતું. ઇતરેહિ ચ કુલેહિ નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતા ન બહુકા, ગહપતિકાવ બહુકા. ઇતિ નિહતમાનત્તા ઉસ્સન્નત્તા ચ પઠમં ગહપતિં નિદ્દિસતીતિ.

અઞ્ઞતરસ્મિં વાતિ ઇતરેસં વા કુલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં. પચ્ચાજાતોતિ પતિજાતો. તથાગતે સદ્ધં પટિલભતીતિ પરિસુદ્ધં ધમ્મં સુત્વા ધમ્મસામિમ્હિ તથાગતે ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો વત ભગવા’’તિ સદ્ધં પટિલભતિ. ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતીતિ એવં પચ્ચવેક્ખતિ. સમ્બાધો ઘરાવાસોતિ સચેપિ સટ્ઠિહત્થે ઘરે યોજનસતન્તરેપિ વા દ્વે જાયમ્પતિકા વસન્તિ, તથાપિ નેસં સકિઞ્ચનસપલિબોધટ્ઠેન ઘરાવાસો સમ્બાધોવ. રજાપથોતિ રાગરજાદીનં ઉટ્ઠાનટ્ઠાનન્તિ મહાઅટ્ઠકથાયં વુત્તં. આગમનપથોતિપિ વટ્ટતિ. અલગ્ગનટ્ઠેન અબ્ભોકાસો વિયાતિ અબ્ભોકાસો. પબ્બજિતો હિ કૂટાગારરતનપાસાદદેવવિમાનાદીસુ પિહિતદ્વારવાતપાનેસુ પટિચ્છન્નેસુ વસન્તોપિ નેવ લગ્ગતિ ન સજ્જતિ ન બજ્ઝતિ. તેન વુત્તં – ‘‘અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા’’તિ. અપિચ સમ્બાધો ઘરાવાસો કુસલકિરિયાય યથાસુખં ઓકાસાભાવતો, રજાપથો અસંવુતસઙ્કારટ્ઠાનં વિય રજાનં, કિલેસરજાનં સન્નિપાતટ્ઠાનતો. અબ્ભોકાસો પબ્બજ્જા કુસલકિરિયાય યથાસુખં ઓકાસસબ્ભાવતો.

નયિદં સુકરં…પે… પબ્બજેય્યન્તિ એત્થ અયં સઙ્ખેપકથા – યદેતં સિક્ખત્તયબ્રહ્મચરિયં એકમ્પિ દિવસં અખણ્ડં કત્વા ચરિમકચિત્તં પાપેતબ્બતાય એકન્તપરિપુણ્ણં, એકદિવસમ્પિ ચ કિલેસમલેન અમલિનં કત્વા ચરિમકચિત્તં પાપેતબ્બતાય એકન્તપરિસુદ્ધં, સઙ્ખલિખિતં લિખિતસઙ્ખસદિસં ધોતસઙ્ખસપ્પટિભાગં ચરિતબ્બં. ઇદં ન સુકરં અગારં અજ્ઝાવસતા અગારમજ્ઝે વસન્તેન એકન્તપરિપુણ્ણં…પે… ચરિતું. યંનૂનાહં કેસે ચ મસ્સુઞ્ચ ઓહારેત્વા કસાયરસપીતતાય કાસાયાનિ બ્રહ્મચરિયં ચરન્તાનં અનુચ્છવિકાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા પરિદહિત્વા અગારસ્મા નિક્ખમિત્વા અનગારિયં પબ્બજેય્યન્તિ. એત્થ ચ યસ્મા અગારસ્સ હિતં કસિવણિજ્જાદિકમ્મં અગારિયન્તિ વુચ્ચતિ, તઞ્ચ પબ્બજ્જાય નત્થિ, તસ્મા પબ્બજ્જા અનગારિયાતિ ઞાતબ્બા, તં અનગારિયં. પબ્બજેય્યન્તિ પટિપજ્જેય્યં.

અપ્પં વાતિ સહસ્સતો હેટ્ઠા ભોગક્ખન્ધો અપ્પો નામ હોતિ, સહસ્સતો પટ્ઠાય મહા. આબન્ધનટ્ઠેન ઞાતિયેવ ઞાતિપરિવટ્ટો. સો વીસતિયા હેટ્ઠા અપ્પો નામ હોતિ, વીસતિયા પટ્ઠાય મહા. ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નોતિ યા ભિક્ખૂનં અધિસીલસઙ્ખાતા સિક્ખા, તઞ્ચ, યત્થ ચેતે સહ જીવન્તિ, એકજીવિકા સભાગવુત્તિનો હોન્તિ, તં ભગવતા પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદસઙ્ખાતં સાજીવઞ્ચ તત્થ સિક્ખનભાવેન સમાપન્નોતિ ભિક્ખૂનં સિક્ખાસાજીવસમાપન્નો. સમાપન્નોતિ સિક્ખં પરિપૂરેન્તો સાજીવઞ્ચ અવીતિક્કમન્તો હુત્વા તદુભયં ઉપગતોતિ અત્થો.

પાણાતિપાતં પહાયાતિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ. ઇમેસં ભેદાયાતિ યેસં ઇતોતિ વુત્તાનં સન્તિકે સુતં, તેસં ભેદાય. ભિન્નાનં વા સન્ધાતાતિ દ્વિન્નં મિત્તાનં વા સમાનુપજ્ઝાયકાદીનં વા કેનચિદેવ કારણેન ભિન્નાનં એકમેકં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘તુમ્હાકં ઈદિસે કુલે જાતાનં એવં બહુસ્સુતાનં ઇદં ન યુત્ત’’ન્તિઆદીનિ વત્વા સન્ધાનં કત્તા. અનુપ્પદાતાતિ સન્ધાનાનુપ્પદાતા, દ્વે જને સમગ્ગે દિસ્વા ‘‘તુમ્હાકં એવરૂપે કુલે જાતાનં એવરૂપેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતાનં અનુચ્છવિકમેત’’ન્તિઆદીનિ વત્વા દળ્હીકમ્મં કત્તાતિ અત્થો. સમગ્ગો આરામો અસ્સાતિ સમગ્ગારામો. યત્થ સમગ્ગા નત્થિ, તત્થ વસિતુમ્પિ ન ઇચ્છતીતિ અત્થો. સમગ્ગરામોતિપિ પાળિ, અયમેવ અત્થો. સમગ્ગરતોતિ સમગ્ગેસુ રતો, તે પહાય અઞ્ઞત્થ ગન્તું ન ઇચ્છતીતિ અત્થો. સમગ્ગે દિસ્વાપિ સુત્વાપિ નન્દતીતિ સમગ્ગનન્દી. સમગ્ગકરણિં વાચં ભાસિતાતિ યા વાચા સત્તે સમગ્ગેયેવ કરોતિ, તં સામગ્ગિગુણપરિદીપિકમેવ વાચં ભાસતિ, ન ઇતરન્તિ.

નેલાતિ એલં વુચ્ચતિ દોસો, નાસ્સા એલન્તિ નેલા, નિદ્દોસાતિ અત્થો ‘‘નેલઙ્ગો સેતપચ્છાદો’’તિ (ઉદા. ૬૫) એત્થ વુત્તનેલં વિય. કણ્ણસુખાતિ બ્યઞ્જનમધુરતાય કણ્ણાનં સુખા, સૂચિવિજ્ઝનં વિય કણ્ણસૂલં ન જનેતિ. અત્થમધુરતાય સકલસરીરે કોપં અજનેત્વા પેમં જનેતીતિ પેમનીયા. હદયં ગચ્છતિ અપ્પટિહઞ્ઞમાના સુખેન ચિત્તં પવિસતીતિ હદયઙ્ગમા. ગુણપરિપુણ્ણતાય પુરે ભવાતિ પોરી. પુરે સંવડ્ઢનારી વિય સુકુમારાતિપિ પોરી. પુરસ્સ એસાતિપિ પોરી, નગરવાસીનં કથાતિ અત્થો. નગરવાસિનો હિ યુત્તકથા હોન્તિ, પિતિમત્તં પિતાતિ, ભાતિમત્તં ભાતાતિ વદન્તિ. એવરૂપી કથા બહુનો જનસ્સ કન્તા હોતીતિ બહુજનકન્તા. કન્તભાવેનેવ બહુજનસ્સ મનાપા ચિત્તવુડ્ઢિકરાતિ બહુજનમનાપા.

કાલે વદતીતિ કાલવાદી, વત્તબ્બયુત્તકાલં સલ્લક્ખેત્વા વદતીતિ અત્થો. ભૂતં તચ્છં સભાવમેવ વદતીતિ ભૂતવાદી. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકઅત્થસન્નિસ્સિતમેવ કત્વા વદતીતિ અત્થવાદી. નવલોકુત્તરધમ્મસન્નિસ્સિતં કત્વા વદતીતિ ધમ્મવાદી. સંવરવિનયપહાનવિનયસન્નિસ્સિતં કત્વા વદતીતિ વિનયવાદી. નિધાનં વુચ્ચતિ ઠપનોકાસો, નિધાનમસ્સા અત્થીતિ નિધાનવતી. હદયે નિધેતબ્બયુત્તકં વાચં ભાસિતાતિ અત્થો. કાલેનાતિ એવરૂપિં ભાસમાનોપિ ચ ‘‘અહં નિધાનવતિં વાચં ભાસિસ્સામી’’તિ ન અકાલેન ભાસતિ, યુત્તકાલં પન અવેક્ખિત્વાવ ભાસતીતિ અત્થો. સાપદેસન્તિ સઉપમં, સકારણન્તિ અત્થો. પરિયન્તવતિન્તિ પરિચ્છેદં દસ્સેત્વા, યથાસ્સા પરિચ્છેદો પઞ્ઞાયતિ, એવં ભાસતીતિ અત્થો. અત્થસંહિતન્તિ અનેકેહિપિ નયેહિ વિભજન્તેન પરિયાદાતું અસક્કુણેય્યતાય અત્થસમ્પન્નં ભાસતિ. યં વા સો અત્થવાદી અત્થં વદતિ, તેન અત્થેન સંહિતત્તા અત્થસંહિતં વાચં ભાસતિ, ન અઞ્ઞં નિક્ખિપિત્વા અઞ્ઞં ભાસતીતિ વુત્તં હોતિ.

બીજગામભૂતગામસમારમ્ભાતિ મૂલબીજં ખન્ધબીજં ફળુબીજં અગ્ગબીજં બીજબીજન્તિ પઞ્ચવિધસ્સ બીજગામસ્સ ચેવ યસ્સ કસ્સચિ નીલતિણરુક્ખાદિકસ્સ ભૂતગામસ્સ ચ સમારમ્ભા, છેદનભેદનપચનાદિભાવેન વિકોપના પટિવિરતોતિ અત્થો.

એકભત્તિકોતિ પાતરાસભત્તં સાયમાસભત્તન્તિ દ્વે ભત્તાનિ. તેસુ પાતરાસભત્તં અન્તોમજ્ઝન્હિકેન પરિચ્છિન્નં, ઇતરં મજ્ઝન્હિકતો ઉદ્ધં અન્તોઅરુણેન. તસ્મા અન્તોમજ્ઝન્હિકે દસક્ખત્તું ભુઞ્જમાનોપિ એકભત્તિકોવ હોતિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘એકભત્તિકો’’તિ. રત્તિયા ભોજનં રત્તિ, તતો ઉપરતોતિ રત્તૂપરતો. અતિક્કન્તે મજ્ઝન્હિકે યાવ સૂરિયત્થઙ્ગમના ભોજનં વિકાલભોજનં નામ, તતો વિરતત્તા વિરતો વિકાલભોજના.

જાતરૂપન્તિ સુવણ્ણં. રજતન્તિ કહાપણો લોહમાસકો જતુમાસકો દારુમાસકોતિ યે વોહારં ગચ્છન્તિ. તસ્સ ઉભયસ્સાપિ પટિગ્ગહણા પટિવિરતો, નેવ તં ઉગ્ગણ્હાતિ, ન ઉગ્ગણ્હાપેતિ, ન ઉપનિક્ખિત્તં સાદિયતીતિ અત્થો.

આમકધઞ્ઞપટિગ્ગહણાતિ સાલિવીહિયવગોધૂમકઙ્ગુવરકકુદ્રૂસકસઙ્ખાતસ્સ સત્તવિધસ્સપિ આમકધઞ્ઞસ્સ પટિગ્ગહણા. ન કેવલઞ્ચ એતેસં પટિગ્ગહણમેવ, આમસનમ્પિ ભિક્ખૂનં ન વટ્ટતિયેવ. આમકમંસપટિગ્ગહણાતિ એત્થ અઞ્ઞત્ર ઓદિસ્સ અનુઞ્ઞાતા આમકમંસમચ્છાનં પટિગ્ગહણમેવ ભિક્ખૂનં ન વટ્ટતિ, નો આમસનન્તિ.

ઇત્થિકુમારિકપટિગ્ગહણાતિ એત્થ ઇત્થીતિ પુરિસન્તરગતા, ઇતરા કુમારિકા નામ, તાસં પટિગ્ગહણમ્પિ આમસનમ્પિ અકપ્પિયમેવ. દાસિદાસપટિગ્ગહણાતિ એત્થ દાસિદાસવસેનેવ તેસં પટિગ્ગહણં ન વટ્ટતિ, ‘‘કપ્પિયકારકં દમ્મિ, આરામિકં દમ્મી’’તિ એવં વુત્તે પન વટ્ટતિ. અજેળકાદીસુપિ ખેત્તવત્થુપરિયોસાનેસુ કપ્પિયાકપ્પિયનયો વિનયવસેન ઉપપરિક્ખિતબ્બો. તત્થ ખેત્તં નામ યસ્મિં પુબ્બણ્ણં રુહતિ. વત્થુ નામ યસ્મિં અપરણ્ણં રુહતિ. યત્થ વા ઉભયમ્પિ રુહતિ, તં ખેત્તં. તદત્થાય અકતભૂમિભાગો વત્થુ. ખેત્તવત્થુસીસેન ચેત્થ વાપિ-તળાકાદીનિપિ સઙ્ગહિતાનેવ.

દૂતેય્યં વુચ્ચતિ દૂતકમ્મં ગિહીનં પણ્ણં વા સાસનં વા ગહેત્વા તત્થ તત્થ ગમનં. પહિણગમનં વુચ્ચતિ ઘરા ઘરં પેસિતસ્સ ખુદ્દકગમનં. અનુયોગો નામ તદુભયકરણં. તસ્મા દુતેય્યપહિણગમનાનં અનુયોગોતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. કયવિક્કયાતિ કયા ચ વિક્કયા ચ. તુલાકૂટાદીસુ કૂટન્તિ વઞ્ચનં. તત્થ તુલાકૂટં તાવ રૂપકૂટં, અઙ્ગકૂટં, ગહણકૂટં, પટિચ્છન્નકૂટન્તિ ચતુબ્બિધં હોતિ. તત્થ રૂપકૂટં નામ દ્વે તુલા સમરૂપા કત્વા ગણ્હન્તો મહતિયા ગણ્હાતિ, દદન્તો ખુદ્દિકાય દેતિ. અઙ્ગકૂટં નામ ગણ્હન્તો પચ્છાભાગે હત્થેન તુલં અક્કમતિ, દદન્તો પુબ્બભાગે. ગહણકૂટં નામ ગણ્હન્તો મૂલે રજ્જું ગણ્હાતિ, દદન્તો અગ્ગે. પટિચ્છન્નકૂટં નામ તુલં સુસિરં કત્વા અન્તો અયચુણ્ણં પક્ખિપિત્વા ગણ્હન્તો તં પચ્છાભાગે કરોતિ, દદન્તો અગ્ગભાગે.

કંસો વુચ્ચતિ સુવણ્ણપાતિ, તાય વઞ્ચનં કંસકૂટં. કથં? એકં સુવણ્ણપાતિં કત્વા અઞ્ઞા દ્વે તિસ્સો લોહપાતિયો સુવણ્ણવણ્ણા કરોતિ. તતો જનપદં ગન્ત્વા કિઞ્ચિદેવ અડ્ઢકુલં પવિસિત્વા ‘‘સુવણ્ણભાજનાનિ કિણથા’’તિ વત્વા અગ્ઘે પુચ્છિતે સમગ્ઘતરં દાતુકામા હોન્તિ. તતો તેહિ ‘‘કથં ઇમેસં સુવણ્ણભાવો જાનિતબ્બો’’તિ વુત્તે ‘‘વીમંસિત્વા ગણ્હથા’’તિ સુવણ્ણપાતિં પાસાણે ઘંસિત્વા સબ્બપાતિયો દત્વા ગચ્છતિ.

માનકૂટં નામ હદયભેદ-સિખાભેદ-રજ્જુભેદવસેન તિવિધં હોતિ. તત્થ હદયભેદો સપ્પિતેલાદિમિનનકાલે લબ્ભતિ. તાનિ હિ ગણ્હન્તો હેટ્ઠાછિદ્દેન માનેન ‘‘સણિકં આસિઞ્ચા’’તિ વત્વા અત્તનો ભાજને બહું પગ્ઘરાપેત્વા ગણ્હાતિ, દદન્તો છિદ્દં પિધાય સીઘં પૂરેત્વા દેતિ. સિખાભેદો તિલતણ્ડુલાદિમિનનકાલે લબ્ભતિ. તાનિ હિ ગણ્હન્તો સણિકં સિખં ઉસ્સાપેત્વા ગણ્હાતિ, દદન્તો વેગેન પૂરેત્વા સિખં છિન્દન્તો દેતિ. રજ્જુભેદો ખેત્તવત્થુમિનનકાલે લબ્ભતિ. લઞ્જં અલભન્તા હિ ખેત્તં અમહન્તમ્પિ મહન્તં કત્વા મિનન્તિ.

ઉક્કોટનાદીસુ ઉક્કોટનન્તિ સામિકે અસ્સામિકે કાતું લઞ્જગ્ગહણં. વઞ્ચનન્તિ તેહિ તેહિ ઉપાયેહિ પરેસં વઞ્ચનં. તત્રિદમેકં વત્થુ – એકો કિર લુદ્દકો મિગઞ્ચ મિગપોતકઞ્ચ ગહેત્વા આગચ્છતિ. તમેકો ધુત્તો ‘‘કિં ભો મિગો અગ્ઘતિ, કિં મિગપોતકો’’તિ આહ. ‘‘મિગો દ્વે કહાપણે, મિગપોતકો એક’’ન્તિ ચ વુત્તે એકં કહાપણં દત્વા મિગપોતકં ગહેત્વા થોકં ગન્ત્વા નિવત્તો ‘‘ન મે ભો મિગપોતકેનત્થો, મિગં મે દેહી’’તિ આહ. તેન હિ દ્વે કહાપણે દેહીતિ. સો આહ – ‘‘નનુ તે ભો મયા પઠમં એકો કહાપણો દિન્નો’’તિ? આમ દિન્નોતિ. ઇમમ્પિ મિગપોતકં ગણ્હ, એવં સો ચ કહાપણો અયઞ્ચ કહાપણગ્ઘનકો મિગપોતકો’’તિ દ્વે કહાપણા ભવિસ્સન્તીતિ. સો ‘‘કારણં વદતી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા મિગપોતકં ગહેત્વા મિગં અદાસીતિ. નિકતીતિ યોગવસેન વા માયાવસેન વા અપામઙ્ગં પામઙ્ગન્તિ, અમણિં મણિન્તિ, અસુવણ્ણં સુવણ્ણન્તિ કત્વા પતિરૂપકેન વઞ્ચનં. સાચિયોગોતિ કુટિલયોગો. એતેસંયેવ ઉક્કોટનાદીનમેતં નામં. તસ્મા ઉક્કોટનસાચિયોગો વઞ્ચનસાચિયોગો નિકતિસાચિયોગોતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. કેચિ અઞ્ઞં દસ્સેત્વા અઞ્ઞસ્સ પરિવત્તનં સાચિયોગોતિ વદન્તિ, તં પન વઞ્ચનેનેવ સઙ્ગહિતં.

છેદનાદીસુ છેદનન્તિ હત્થચ્છેદનાદિ. વધોતિ મારણં. બન્ધોતિ રજ્જુબન્ધનાદીહિ બન્ધનં. વિપરામોસોતિ હિમવિપરામોસો, ગુમ્બવિપરામોસોતિ દુવિધો. યં હિમપાતસમયે હિમેન પટિચ્છન્ના હુત્વા મગ્ગપ્પટિપન્નં જનં મુસન્તિ, અયં હિમવિપરામોસો. યં ગુમ્બાદીહિ પટિચ્છન્ના મુસન્તિ, અયં ગુમ્બવિપરામોસો. આલોપો વુચ્ચતિ ગામનિગમાદીનં વિલોપકરણં. સહસાકારોતિ સાહસિકકિરિયા, ગેહં પવિસિત્વા મનુસ્સાનં ઉરે સત્થં ઠપેત્વા ઇચ્છિતભણ્ડગ્ગહણં. એવમેતસ્મા છેદન…પે… સહસાકારા પટિવિરતો હોતિ.

સો સન્તુટ્ઠો હોતીતિ સ્વાયં ભિક્ખુ હેટ્ઠા વુત્તેન ચતૂસુ પચ્ચયેસુ દ્વાદસવિધેન ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસેન સમન્નાગતો હોતિ. ઇમિના પન દ્વાદસવિધેન ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસેન સમન્નાગતસ્સ ભિક્ખુનો અટ્ઠ પરિક્ખારા વટ્ટન્તિ – તીણિ ચીવરાનિ, પત્તો, દન્તકટ્ઠચ્છેદનવાસિ, એકા સૂચિ, કાયબન્ધનં પરિસ્સાવનન્તિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘તિચીવરઞ્ચ પત્તો ચ, વાસિ સૂચિ ચ બન્ધનં;

પરિસ્સાવનેન અટ્ઠેતે, યુત્તયોગસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ.

તે સબ્બે કાયપરિહારિકાપિ હોન્તિ, કુચ્છિપરિહારિકાપિ. કથં? તિચીવરં તાવ નિવાસેત્વા પારુપિત્વા ચ વિચરણકાલે કાયં પરિહરતિ પોસેતીતિ કાયપરિહારિકં હોતિ. ચીવરકણ્ણેન ઉદકં પરિસ્સાવેત્વા પિવનકાલે, ખાદિતબ્બફલાફલં ગહણકાલે ચ કુચ્છિં પરિહરતિ પોસેતીતિ કુચ્છિપરિહારિકં હોતિ. પત્તોપિ તેન ઉદકં ઉદ્ધરિત્વા ન્હાનકાલે કુટિપરિભણ્ડકરણકાલે ચ કાયપરિહારિકો હોતિ, આહારં ગહેત્વા ભુઞ્જનકાલે કુચ્છિપરિહારિકો. વાસિપિ તાય દન્તકટ્ઠચ્છેદનકાલે મઞ્ચપીઠાનં અઙ્ગપાદચીવરકુટિદણ્ડકસજ્જનકાલે ચ કાયપરિહારિકા હોતિ, ઉચ્છુચ્છેદનનાળિકેરાદિતચ્છનકાલે કુચ્છિપરિહારિકા. સૂચિપિ ચીવરસિબ્બનકાલે કાયપરિહારિકા હોતિ, પૂવં વા ફલં વા વિજ્ઝિત્વા ખાદનકાલે કુચ્છિપરિહારિકા. કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા વિચરણકાલે કાયપરિહારિકં, ઉચ્છુઆદીનિ બન્ધિત્વા ગહણકાલે કુચ્છિપરિહારિકં. પરિસ્સાવનં તેન ઉદકં પરિસ્સાવેત્વા ન્હાનકાલે સેનાસનપરિભણ્ડકરણકાલે ચ કાયપરિહારિકં, પાનીયપાનકપરિસ્સાવનકાલે તેનેવ તિલતણ્ડુલપુથુકાદીનિ ગહેત્વા ખાદનકાલે ચ કુચ્છિપરિહારિકં. અયં તાવ અટ્ઠપરિક્ખારિકસ્સ પરિક્ખારમત્તા.

નવપરિક્ખારિકસ્સ પન સેય્યં પવિસન્તસ્સ તત્રટ્ઠકપચ્ચત્થરણં વા કુઞ્ચિકા વા વટ્ટતિ. દસપરિક્ખારિકસ્સ નિસીદનં વા ચમ્મખણ્ડં વા વટ્ટતિ. એકાદસપરિક્ખારિકસ્સ કત્તરયટ્ઠિ વા તેલનાળિકા વા વટ્ટતિ. દ્વાદસપરિક્ખારિકસ્સ છત્તં વા ઉપાહનં વા વટ્ટતિ. એતેસુ ચ અટ્ઠપરિક્ખારિકોવ સન્તુટ્ઠો, ઇતરે અસન્તુટ્ઠા મહિચ્છા મહાભારાતિ ન વત્તબ્બા. એતેપિ અપ્પિચ્છાવ સન્તુટ્ઠાવ સુભરાવ સલ્લહુકવુત્તિનોવ. ભગવા પન ન ઇમં સુત્તં તેસં વસેન કથેસિ, અટ્ઠપરિક્ખારિકસ્સ વસેન કથેસિ. સો હિ ખુદ્દકવાસિઞ્ચ સૂચિઞ્ચ પરિસ્સાવને પક્ખિપિત્વા પત્તસ્સ અન્તો ઠપેત્વા પત્તં અંસકૂટે લગ્ગેત્વા તિચીવરં કાયપ્પટિબદ્ધં કત્વા યેનિચ્છકં સુખં પક્કમતિ, પટિનિવત્તિત્વા ગહેતબ્બં નામસ્સ ન હોતિ. ઇતિ ઇમસ્સ ભિક્ખુનો સલ્લહુકવુત્તિતં દસ્સેન્તો ભગવા સન્તુટ્ઠો હોતિ કાયપરિહારિકેન ચીવરેનાતિઆદિમાહ.

તત્થ કાયપરિહારિકેનાતિ કાયપરિહરણમત્તકેન. કુચ્છિપરિહારિકેનાતિ કુચ્છિપરિહરણમત્તકેન. સમાદાયેવ પક્કમતીતિ તં અટ્ઠપરિક્ખારમત્તકં સબ્બં ગહેત્વાવ કાયપ્પટિબદ્ધં કત્વાવ ગચ્છતિ, ‘‘મમ વિહારો પરિવેણં ઉપટ્ઠાકો’’તિસ્સ સઙ્ગો વા બન્ધો વા ન હોતિ. સો જિયા મુત્તો સરો વિય, યૂથા અપક્કન્તો મત્તહત્થી વિય ઇચ્છિતિચ્છિતં સેનાસનં, વનસણ્ડં, રુક્ખમૂલં, નવં પબ્ભારં પરિભુઞ્જન્તો એકો તિટ્ઠતિ, એકો નિસીદતિ, સબ્બિરિયાપથેસુ એકો અદુતિયો.

‘‘ચાતુદ્દિસો અપ્પટિઘો ચ હોતિ,

સન્તુસ્સમાનો ઇતરીતરેન;

પરિસ્સયાનં સહિતા અછમ્ભી,

એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ. (સુ. નિ. ૪૨; ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસો ૧૨૮) –

એવં વણ્ણિતં ખગ્ગવિસાણકપ્પતં આપજ્જતિ.

ઇદાનિ તમત્થં ઉપમાય સાધેન્તો સેય્યથાપીતિઆદિમાહ. તત્થ પક્ખી સકુણોતિ પક્ખયુત્તો સકુણો. ડેતીતિ ઉપ્પતતિ. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપત્થો – સકુણા નામ ‘‘અસુકસ્મિં પદેસે રુક્ખો પરિપક્કફલો’’તિ ઞત્વા નાનાદિસાહિ આગન્ત્વા નખપક્ખતુણ્ડાદીહિ તસ્સ ફલાનિ વિજ્ઝન્તા વિધુનન્તા ખાદન્તિ, ‘‘ઇદં અજ્જતનાય, ઇદં સ્વાતનાય ભવિસ્સતી’’તિ નેસં ન હોતિ. ફલે પન ખીણે નેવ રુક્ખસ્સ આરક્ખં ઠપેન્તિ, ન તત્થ પક્ખં વા પત્તં વા નખં વા તુણ્ડં વા ઠપેન્તિ, અથ ખો તસ્મિં રુક્ખે અનપેક્ખા હુત્વા યો યં દિસાભાગં ઇચ્છતિ, સો તેન સપત્તભારોવ ઉપ્પતિત્વા ગચ્છતિ. એવમેવ અયં ભિક્ખુ નિસ્સઙ્ગો નિરપેક્ખોયેવ પક્કમતિ, સમાદાયેવ પક્કમતિ. અરિયેનાતિ નિદ્દોસેન. અજ્ઝત્તન્તિ સકે અત્તભાવે. અનવજ્જસુખન્તિ નિદ્દોસસુખં.

સો ચક્ખુના રૂપં દિસ્વાતિ સો ઇમિના અરિયેન સીલક્ખન્ધેન સમન્નાગતો ભિક્ખુ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન રૂપં પસ્સિત્વાતિ અત્થો. સેસપદેસુપિ યં વત્તબ્બં સિયા, તં સબ્બં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૫) વુત્તં. અબ્યાસેકસુખન્તિ કિલેસેહિ અનાસિત્તસુખં, અવિકિણ્ણસુખન્તિપિ વુત્તં. ઇન્દ્રિયસંવરસુખં હિ દિટ્ઠાદીસુ દિટ્ઠમત્તાદિવસેન પવત્તતાય અવિકિણ્ણં હોતિ.

સો અભિક્કન્તે પટિક્કન્તેતિ સો મનચ્છટ્ઠાનં ઇન્દ્રિયાનં સંવરેન સમન્નાગતો ભિક્ખુ ઇમેસુ અભિક્કન્તપટિક્કન્તાદીસુ સત્તસુ ઠાનેસુ સતિસમ્પજઞ્ઞવસેન સમ્પજાનકારી હોતિ. તત્થ અભિક્કન્તન્તિ પુરતો ગમનં. પટિક્કન્તન્તિ પચ્છાગમનં.

સમ્પજાનકારી હોતીતિ સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં, સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં, ગોચરસમ્પજઞ્ઞં, અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞન્તિ ઇમેસં ચતુન્નં સતિસમ્પયુત્તાનં સમ્પજઞ્ઞાનં વસેન સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા ઞાણેન પરિચ્છિન્દિત્વાયેવ તાનિ અભિક્કન્તપટિક્કન્તાનિ કરોતિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન ઇચ્છન્તેન દીઘનિકાયે સામઞ્ઞફલવણ્ણનાતો વા મજ્ઝિમનિકાયે સતિપટ્ઠાનવણ્ણનાતો વા ગહેતબ્બો.

સો ઇમિના ચાતિઆદિના કિં દસ્સેતિ? અરઞ્ઞવાસસ્સ પચ્ચયસમ્પત્તિં દસ્સેતિ. યસ્સ હિ ઇમે ચત્તારો પચ્ચયા નત્થિ, તસ્સ અરઞ્ઞવાસો ન ઇજ્ઝતિ, તિરચ્છાનગતેહિ વા વનચરકેહિ વા સદ્ધિં વત્થબ્બતં આપજ્જતિ. અરઞ્ઞે અધિવત્થા દેવતા ‘‘કિં એવરૂપસ્સ પાપભિક્ખુનો અરઞ્ઞવાસેના’’તિ ભેરવસદ્દં સાવેન્તિ, હત્થેહિ સીસં પહરિત્વા પલાયનાકારં કરોન્તિ. ‘‘અસુકો ભિક્ખુ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઇદઞ્ચિદઞ્ચ પાપકમ્મમકાસી’’તિ અયસો પત્થરતિ. યસ્સ પનેતે ચત્તારો પચ્ચયા અત્થિ, તસ્સ અરઞ્ઞવાસો ઇજ્ઝતિ. સો હિ અત્તનો સીલં પચ્ચવેક્ખન્તો કિઞ્ચિ કાળકં વા તિલકં વા અપસ્સન્તો પીતિં ઉપ્પાદેત્વા તં ખયતો વયતો સમ્મસન્તો અરિયભૂમિં ઓક્કમતિ. અરઞ્ઞે અધિવત્થા દેવતા અત્તમના વણ્ણં ભાસન્તિ. ઇતિસ્સ ઉદકે પક્ખિત્તતેલબિન્દુ વિય યસો વિત્થારિકો હોતિ.

તત્થ વિવિત્તન્તિ સુઞ્ઞં, અપ્પસદ્દં, અપ્પનિગ્ઘોસન્તિ અત્થો. એતદેવ હિ સન્ધાય વિભઙ્ગે ‘‘વિવિત્તન્તિ સન્તિકે ચેપિ સેનાસનં હોતિ, તઞ્ચ અનાકિણ્ણં ગહટ્ઠેહિ પબ્બજિતેહિ, તેન તં વિવિત્ત’’ન્તિ (વિભ. ૫૨૬) વુત્તં. સેતિ ચેવ આસતિ ચ એત્થાતિ સેનાસનં. મઞ્ચપીઠાનમેતં અધિવચનં. તેનાહ – ‘‘સેનાસનન્તિ મઞ્ચોપિ સેનાસનં, પીઠમ્પિ, ભિસિપિ, બિમ્બોહનમ્પિ, વિહારોપિ, અડ્ઢયોગોપિ, પાસાદોપિ, હમ્મિયમ્પિ, ગુહાપિ, અટ્ટોપિ, માળોપિ, લેણમ્પિ, વેળુગુમ્બોપિ, રુક્ખમૂલમ્પિ, મણ્ડપોપિ સેનાસનં, યત્થ વા પન ભિક્ખૂ પટિક્કમન્તિ, સબ્બમેતં સેનાસન’’ન્તિ (વિભ. ૫૨૭). અપિચ વિહારો, અડ્ઢયોગો, પાસાદો, હમ્મિયં, ગુહાતિ ઇદં વિહારસેનાસનં નામ. મઞ્ચો, પીઠં, ભિસિ, બિમ્બોહનન્તિ ઇદં મઞ્ચપીઠસેનાસનં નામ. ચિમિલિકા, ચમ્મખણ્ડો, તિણસન્થારો, પણ્ણસન્થારોતિ ઇદં સન્થતસેનાસનં નામ. યત્થ વા પન ભિક્ખૂ પટિક્કમન્તીતિ એતં ઓકાસસેનાસનં નામાતિ એવં ચતુબ્બિધં સેનાસનં હોતિ. તં સબ્બમ્પિ સેનાસનગ્ગહણેન ગહિતમેવ.

ઇમસ્સ પન સકુણસદિસસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ ભિક્ખુનો અનુચ્છવિકં દસ્સેન્તો અરઞ્ઞં રુક્ખમૂલન્તિઆદિમાહ. તત્થ અરઞ્ઞન્તિ ‘‘નિક્ખમિત્વા બહિ ઇન્દખીલા સબ્બમેતં અરઞ્ઞ’’ન્તિ (વિભ. ૫૨૯) ‘‘ઇદં ભિક્ખુનીનં વસેન આગતં અરઞ્ઞં. ‘‘આરઞ્ઞકં નામ સેનાસનં પઞ્ચધનુસતિકં પચ્છિમ’’ન્તિ (પારા. ૬૫૪) ઇદં પન ઇમસ્સ ભિક્ખુનો અનુરૂપં. તસ્સ લક્ખણં વિસુદ્ધિમગ્ગે ધુતઙ્ગનિદ્દેસે વુત્તં. રુક્ખમૂલન્તિ યંકિઞ્ચિ સીતચ્છાયં વિવિત્તં રુક્ખમૂલં. પબ્બતન્તિ સેલં. તત્થ હિ ઉદકસોણ્ડીસુ ઉદકકિચ્ચં કત્વા સીતાય રુક્ખચ્છાયાય નિસિન્નસ્સ નાનાદિસાસુ ખાયમાનાસુ સીતેન વાતેન બીજિયમાનસ્સ ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ. કન્દરન્તિ કં વુચ્ચતિ ઉદકં, તેન દારિતં ઉદકભિન્નં પબ્બતપદેસં, યં નિતમ્બન્તિપિ નદીનિકુઞ્જન્તિપિ વદન્તિ. તત્થ હિ રજતપટ્ટસદિસા વાલિકા હોતિ, મત્થકે મણિવિતાનં વિય વનગહનં, મણિક્ખન્ધસદિસં ઉદકં સન્દતિ. એવરૂપં કન્દરં ઓરુય્હ પાનીયં પિવિત્વા ગત્તાનિ સીતાનિ કત્વા વાલિકં ઉસ્સાપેત્વા પંસુકૂલચીવરં પઞ્ઞાપેત્વા નિસિન્નસ્સ સમણધમ્મં કરોતો ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ. ગિરિગુહન્તિ દ્વિન્નં પબ્બતાનં અન્તરં, એકસ્મિંયેવ વા ઉમઙ્ગસદિસં મહાવિવરં. સુસાનલક્ખણં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૩૪) વુત્તં. વનપત્થન્તિ ગામન્તં અતિક્કમિત્વા મનુસ્સાનં અનુપચારટ્ઠાનં, યત્થ ન કસન્તિ ન વપન્તિ. તેનેવાહ – ‘‘વનપત્થન્તિ દૂરાનમેતં સેનાસનાનં અધિવચન’’ન્તિઆદિ. અબ્ભોકાસન્તિ અચ્છન્નં. આકઙ્ખમાનો પનેત્થ ચીવરકુટિં કત્વા વસતિ. પલાલપુઞ્જન્તિ પલાલરાસિં. મહાપલાલપુઞ્જતો હિ પલાલં નિક્કડ્ઢિત્વા પબ્ભારલેણસદિસે આલયે કરોન્તિ, ગચ્છગુમ્બાદીનમ્પિ ઉપરિ પલાલં પક્ખિપિત્વા હેટ્ઠા નિસિન્ના સમણધમ્મં કરોન્તિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં.

પચ્છાભત્તન્તિ ભત્તસ્સ પચ્છતો. પિણ્ડપાતપટિક્કન્તોતિ પિણ્ડપાતપરિયેસનતો પટિક્કન્તો. પલ્લઙ્કન્તિ સમન્તતો ઊરુબદ્ધાસનં. આભુજિત્વાતિ બન્ધિત્વા. ઉજું કાયં પણિધાયાતિ ઉપરિમસરીરં ઉજુકં ઠપેત્વા અટ્ઠારસ પિટ્ઠિકણ્ટકે કોટિયા કોટિં પટિપાદેત્વા. એવઞ્હિ નિસિન્નસ્સ ચમ્મમંસન્હારૂનિ ન પણમન્તિ. અથસ્સ યા તેસં પણમનપચ્ચયા ખણે ખણે વેદના ઉપ્પજ્જેય્યું, તા ન ઉપ્પજ્જન્તિ. તાસુ ન ઉપ્પજ્જમાનાસુ ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ, કમ્મટ્ઠાનં ન પરિપતતિ, વુદ્ધિં ફાતિં ઉપગચ્છતિ. પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વાતિ કમ્મટ્ઠાનાભિમુખં સતિં ઠપયિત્વા, મુખસમીપે વા કત્વાતિ અત્થો. તેનેવ વિભઙ્ગે વુત્તં – ‘‘અયં સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ સૂપટ્ઠિતા નાસિકગ્ગે વા મુખનિમિત્તે વા. તેન વુચ્ચતિ પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા’’તિ (વિભ. ૫૩૭). અથ વા ‘‘પરીતિ પરિગ્ગહટ્ઠો. મુખન્તિ નિય્યાનટ્ઠો. સતીતિ ઉપટ્ઠાનટ્ઠો. તેન વુચ્ચતિ – ‘પરિમુખં સતિ’’’ન્તિ એવં પટિસમ્ભિદાયં (પટિ. મ. ૧.૧૬૪) વુત્તનયેન પનેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. તત્રાયં સઙ્ખેપો ‘‘પરિગ્ગહિતનિય્યાનં સતિં કત્વા’’તિ.

અભિજ્ઝં લોકેતિ એત્થ લુજ્જન-પલુજ્જનટ્ઠેન પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા લોકો. તસ્મા પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ રાગં પહાય કામચ્છન્દં વિક્ખમ્ભેત્વાતિ અયમેત્થ અત્થો. વિગતાભિજ્ઝેનાતિ વિક્ખમ્ભનવસેન પહીનત્તા વિગતાભિજ્ઝેન, ન ચક્ખુવિઞ્ઞાણસદિસેનાતિ અત્થો. અભિજ્ઝાય ચિત્તં પરિસોધેતીતિ અભિજ્ઝાતો ચિત્તં પરિમોચેતિ, યથા નં સા મુઞ્ચતિ ચેવ મુઞ્ચિત્વા ચ ન પુન ગણ્હાતિ, એવં કરોતીતિ અત્થો. બ્યાપાદપદોસં પહાયાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. બ્યાપજ્જતિ ઇમિના ચિત્તં પૂતિકુમ્માસાદયો વિય પુરિમપકતિં પજહતીતિ બ્યાપાદો. વિકારપ્પત્તિયા પદુસ્સતિ, પરં વા પદૂસેતિ વિનાસેતીતિ પદોસો. ઉભયમ્પેતં કોધસ્સેવ અધિવચનં. થિનં ચિત્તગેલઞ્ઞં, મિદ્ધં ચેતસિકગેલઞ્ઞં. થિનઞ્ચ મિદ્ધઞ્ચ થિનમિદ્ધં. આલોકસઞ્ઞીતિ રત્તિમ્પિ દિવાપિ દિટ્ઠઆલોકસઞ્જાનનસમત્થાય વિગતનીવરણાય પરિસુદ્ધાય સઞ્ઞાય સમન્નાગતો. સતો સમ્પજાનોતિ સતિયા ચ ઞાણેન ચ સમન્નાગતો. ઇદં ઉભયં આલોકસઞ્ઞાય ઉપકારકત્તા વુત્તં. ઉદ્ધચ્ચઞ્ચ કુક્કુચ્ચઞ્ચ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં. તિણ્ણવિચિકિચ્છોતિ વિચિકિચ્છં તરિત્વા અતિક્કમિત્વા ઠિતો. ‘‘કથમિદં કથમિદ’’ન્તિ એવં નપ્પવત્તતીતિ અકથંકથી. કુસલેસુ ધમ્મેસૂતિ અનવજ્જેસુ ધમ્મેસુ. ‘‘ઇમે નુ ખો કુસલા, કથમિમે કુસલા’’તિ એવં ન વિચિકિચ્છતિ ન કઙ્ખતીતિ અત્થો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. ઇમેસુ પન નીવરણેસુ વચનત્થલક્ખણાદિભેદતો યં વત્તબ્બં સિયા, તં વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૭૧-૭૨) વુત્તં. પઞ્ઞાય દુબ્બલીકરણેતિ યસ્મા ઇમે પઞ્ચ નીવરણા ઉપ્પજ્જમાના અનુપ્પન્નાય લોકિયલોકુત્તરાય પઞ્ઞાય ઉપ્પજ્જિતું ન દેન્તિ, ઉપ્પન્નાપિ અટ્ઠ સમાપત્તિયો પઞ્ચ વા અભિઞ્ઞા ઉચ્છિન્દિત્વા પાતેન્તિ. તસ્મા પઞ્ઞાય દુબ્બલીકરણાતિ વુચ્ચન્તિ. વિવિચ્ચેવ કામેહીતિઆદીનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતાનિ.

ઇમે આસવાતિઆદિ અપરેનાપિ પરિયાયેન ચતુસચ્ચપ્પકાસનત્થં વુત્તં. નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ પજાનાતીતિ એત્તાવતા હેટ્ઠા તીહિ અઙ્ગેહિ બાહિરસમયસ્સ નિપ્ફલભાવં દસ્સેત્વા ચતુત્થેન અઙ્ગેન અત્તનો સાસનસ્સ ગમ્ભીરભાવં પકાસેત્વા દેસનાય અરહત્તેન કૂટં ગણ્હિ. ઇદાનિ દેસનં અપ્પેન્તો એવં ખો, ભિક્ખવેતિઆદિમાહ.

૯. તણ્હાસુત્તવણ્ણના

૧૯૯. નવમે જાલિનિન્તિ જાલસદિસં. યથા હિ જાલં સમન્તતો સંસિબ્બિતં આકુલબ્યાકુલં, એવં તણ્હાપીતિ જાલસદિસત્તા જાલિનીતિ વુત્તા. તયો વા ભવે અજ્ઝોત્થરિત્વા ઠિતાય એતિસ્સા તત્થ તત્થ અત્તનો કોટ્ઠાસભૂતં જાલં અત્થીતિપિ જાલિની. સરિતન્તિ તત્થ તત્થ સરિત્વા સંસરિત્વા ઠિતં. વિસટન્તિ પત્થટં વિક્ખિત્તં. વિસત્તિકન્તિ તત્થ તત્થ વિસત્તં લગ્ગં લગિતં. અપિચ ‘‘વિસમૂલાતિ વિસત્તિકા. વિસફલાતિ વિસત્તિકા’’તિઆદિનાપિ (મહાનિ. ૩; ચૂળનિ. મેત્તગૂમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો ૨૨) નયેનેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઉદ્ધસ્તોતિ ઉપરિ ધંસિતો. પરિયોનદ્ધોતિ સમન્તા વેઠિતો. તન્તાકુલકજાતોતિ તન્તં વિય આકુલજાતો. યથા નામ દુન્નિક્ખિત્તં મૂસિકચ્છિન્નં પેસકારાનં તન્તં તહિં તહિં આકુલં હોતિ, ‘‘ઇદં અગ્ગં ઇદં મૂલ’’ન્તિ અગ્ગેન વા અગ્ગં, મૂલેન વા મૂલં સમાનેતું દુક્કરં હોતિ, એવં સત્તા ઇમાય તણ્હાય પરિયોનદ્ધા આકુલબ્યાકુલા ન સક્કોન્તિ અત્તનો નિસ્સરણમગ્ગં ઉજું કાતું. ગુલાગુણ્ઠિકજાતોતિ ગુલાગુણ્ઠિકં વુચ્ચતિ પેસકારકઞ્જિયસુત્તં. ગુલા નામ સકુણિકા, તસ્સા કુલાવકોતિપિ એકે. યથા તદુભયમ્પિ આકુલં અગ્ગેન વા અગ્ગં, મૂલેન વા મૂલં સમાનેતું દુક્કરન્તિ પુરિમનયેનેવ યોજેતબ્બં. મુઞ્જપબ્બજભૂતોતિ મુઞ્જતિણં વિય પબ્બજતિણં વિય ચ ભૂતો, તાદિસો જાતો. યથા તાનિ તિણાનિ કોટ્ટેત્વા કતરજ્જું જિણ્ણકાલે કત્થચિ પતિતં ગહેત્વા તેસં તિણાનં ‘‘ઇદં અગ્ગં ઇદં મૂલ’’ન્તિ અગ્ગેન વા અગ્ગં, મૂલેન વા મૂલં સમાનેતું દુક્કરં. તમ્પિ ચ પચ્ચત્તપુરિસકારે ઠત્વા સક્કા ભવેય્ય ઉજું કાતું, ઠપેત્વા પન બોધિસત્તે અઞ્ઞો સત્તો અત્તનો ધમ્મતાય તણ્હાજાલં પદાલેત્વા અત્તનો નિસ્સરણમગ્ગં ઉજું કાતું સમત્થો નામ નત્થિ. એવમયં લોકો તણ્હાજાલેન પરિયોનદ્ધો અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં સંસારં નાતિવત્તતિ. તત્થ અપાયોતિ નિરય-તિરચ્છાનયોનિ-પેત્તિવિસય-અસુરકાયા. સબ્બેપિ હિ તે વડ્ઢિસઙ્ખાતસ્સ આયસ્સ અભાવતો અપાયાતિ વુચ્ચન્તિ. તથા દુક્ખસ્સ ગતિભાવતો દુગ્ગતિ. સુખસમુસ્સયતો વિનિપતિતત્તા વિનિપાતો. ઇતરો પન –

‘‘ખન્ધાનઞ્ચ પટિપાટિ, ધાતુઆયતનાન ચ;

અબ્બોચ્છિન્નં વત્તમાના, સંસારોતિ પવુચ્ચતિ.

તં સબ્બં નાતિવત્તતિ નાતિક્કમતિ, અથ ખો ચુતિતો પટિસન્ધિં પટિસન્ધિતો ચુતિન્તિ એવં પુનપ્પુનં ચુતિપટિસન્ધિયો ગણ્હમાનો તીસુ ભવેસુ ચતૂસુ યોનીસુ પઞ્ચસુ ગતીસુ સત્તસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ નવસુ સત્તાવાસેસુ મહાસમુદ્દે વાતક્ખિત્તનાવા વિય યન્તે યુત્તગોણો વિય ચ પરિબ્ભમતિયેવ.

અજ્ઝત્તિકસ્સ ઉપાદાયાતિ અજ્ઝત્તિકં ખન્ધપઞ્ચકં ઉપાદાય. ઇદઞ્હિ ઉપયોગત્થે સામિવચનં. બાહિરસ્સ ઉપાદાયાતિ બાહિરં ખન્ધપઞ્ચકં ઉપાદાય, ઇદમ્પિ ઉપયોગત્થે સામિવચનં. અસ્મીતિ, ભિક્ખવે, સતીતિ, ભિક્ખવે, યદેતં અજ્ઝત્તં ખન્ધપઞ્ચકં ઉપાદાય તણ્હામાનદિટ્ઠિવસેન સમૂહગ્ગાહતો અસ્મીતિ હોતિ, તસ્મિં સતીતિ અત્થો. ઇત્થસ્મીતિ હોતીતિઆદીસુ પન એવં સમૂહતો અહન્તિ ગહણે સતિ તતો અનુપનિધાય ચ ઉપનિધાય ચાતિ દ્વિધા ગહણં હોતિ. તત્થ અનુપનિધાયાતિ અઞ્ઞં આકારં અનુપગમ્મ સકભાવમેવ આરમ્મણં કત્વા ઇત્થસ્મીતિ હોતિ, ખત્તિયાદીસુ ઇદંપકારો અહન્તિ એવં તણ્હામાનદિટ્ઠિવસેન હોતીતિ અત્થો. ઇદં તાવ અનુપનિધાય ગહણં. ઉપનિધાય ગહણં પન દુવિધં હોતિ સમતો ચ અસમતો ચ. તં દસ્સેતું એવંસ્મીતિ અઞ્ઞથાસ્મીતિ ચ વુત્તં. તત્થ એવંસ્મીતિ ઇદં સમતો ઉપનિધાય ગહણં, યથાયં ખત્તિયો યથાયં બ્રાહ્મણો, એવમહમ્પીતિ અત્થો. અઞ્ઞથાસ્મીતિ ઇદં પન અસમતો ગહણં, યથાયં ખત્તિયો યથાયં બ્રાહ્મણો, તતો અઞ્ઞથા અહં, હીનો વા અધિકો વાતિ અત્થો. ઇમાનિ તાવ પચ્ચુપ્પન્નવસેન ચત્તારિ તણ્હાવિચરિતાનિ.

અસસ્મીતિ સતસ્મીતિ ઇમાનિ પન દ્વે યસ્મા અત્થીતિ અસં, નિચ્ચસ્સેતં અધિવચનં. સીદતીતિ સતં, અનિચ્ચસ્સેતં અધિવચનં. તસ્મા સસ્સતુચ્છેદવસેન વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. ઇતો પરાનિ સન્તિ એવમાદીનિ ચત્તારિ સંસયપરિવિતક્કવસેન વુત્તાનિ. સન્તિ હોતીતિ એવમાદીસુ અહં સિયન્તિ હોતીતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. અધિપ્પાયો પનેત્થ પુરિમચતુક્કે વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બો. અપિહં સન્તિઆદીનિ પન ચત્તારિ અપિ નામ અહં ભવેય્યન્તિ એવં પત્થનાકપ્પનવસેન વુત્તાનિ. તાનિપિ પુરિમચતુક્કે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. ભવિસ્સન્તિઆદીનિ પન ચત્તારિ અનાગતવસેન વુત્તાનિ. તેસમ્પિ પુરિમચતુક્કે વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. એવમેતે –

‘‘દ્વે દિટ્ઠિસીસા સીસઞ્ઞે, ચત્તારો સીસમૂલકા;

તયો તયોતિ એતાનિ, અટ્ઠારસ વિભાવયે.

એતેસુ હિ અસસ્મિ, સતસ્મીતિ એતે દ્વે દિટ્ઠિસીસા નામ. અસ્મિ, સન્તિ, અપિહં સન્તિ, ભવિસ્સન્તિ એતે ચત્તારો સુદ્ધસીસા એવ. ઇત્થસ્મીતિઆદયો તયો તયોતિ દ્વાદસ સીસમૂલકા નામાતિ એવમેતે દ્વે દિટ્ઠિસીસા ચત્તારો સુદ્ધસીસા દ્વાદસ સીસમૂલકાતિ અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતધમ્મા વેદિતબ્બા. ઇમાનિ તાવ અજ્ઝત્તિકસ્સ ઉપાદાય અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ. બાહિરસ્સ ઉપાદાય તણ્હાવિચરિતેસુપિ એસેવ નયો. ઇમિનાતિ ઇમિના રૂપેન વા…પે… વિઞ્ઞાણેન વાતિ એસ વિસેસો વેદિતબ્બો. સેસં તાદિસમેવ.

ઇતિ એવરૂપાનિ અતીતાનિ છત્તિંસાતિ એકમેકસ્સ પુગ્ગલસ્સ અતીતે અદ્ધનિ છત્તિંસ. અનાગતાનિ છત્તિંસાતિ એકમેકસ્સેવ પુગ્ગલસ્સ ચ અનાગતે અદ્ધનિ છત્તિંસ. પચ્ચુપ્પન્નાનિ છત્તિંસાતિ એકસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ યથાસમ્ભવતો બહૂનં વા પચ્ચુપ્પન્ને અદ્ધનિ છત્તિંસાવ. સબ્બસત્તાનં પન નિયમેનેવ અતીતે અદ્ધનિ છત્તિંસ, અનાગતે છત્તિંસ, પચ્ચુપ્પન્ને છત્તિંસ. અનન્તા હિ અસદિસતણ્હામાનદિટ્ઠિભેદા સત્તા. અટ્ઠસતં તણ્હાવિચરિતં હોન્તીતિ એત્થ પન અટ્ઠસતસઙ્ખાતં તણ્હાવિચરિતં હોતીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.

૧૦. પેમસુત્તવણ્ણના

૨૦૦. દસમે ન ઉસ્સેનેતીતિ દિટ્ઠિવસેન ન ઉક્ખિપતિ. ન પટિસેનેતીતિ પટિવિરુદ્ધો હુત્વા કલહભણ્ડનવસેન ન ઉક્ખિપતિ. ન ધૂપાયતીતિ અજ્ઝત્તિકસ્સ ઉપાદાય તણ્હાવિચરિતવસેન ન ધૂપાયતિ. ન પજ્જલતીતિ બાહિરસ્સ ઉપાદાય તણ્હાવિચરિતવસેન ન પજ્જલતિ. ન સમ્પજ્ઝાયતીતિ અસ્મિમાનવસેન ન સમ્પજ્ઝાયતિ. સેસં પાળિનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇમસ્મિં સુત્તે વટ્ટવિવટ્ટં કથિતન્તિ.

મહાવગ્ગો પઞ્ચમો.

ચતુત્થપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૫. પઞ્ચમપણ્ણાસકં

(૨૧) ૧. સપ્પુરિસવગ્ગો

૧-૬. સિક્ખાપદસુત્તવણ્ણના

૨૦૧. પઞ્ચમસ્સ પઠમે અસપ્પુરિસન્તિ લામકપુરિસં તુચ્છપુરિસં મૂળ્હપુરિસં અવિજ્જાય અન્ધીકતં બાલં. અસપ્પુરિસતરન્તિ અતિરેકેન અસપ્પુરિસં. ઇતરે દ્વે વુત્તપટિપક્ખવસેન વેદિતબ્બા. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ. યથા ચેત્થ, એવં ઇતો પરેસુ પઞ્ચસુ. એતેસુ હિ પઠમં પઞ્ચવેરવસેન દેસિતં, દુતિયં અસ્સદ્ધમ્મવસેન, તતિયં કાયવચીદ્વારવસેન, ચતુત્થં મનોદ્વારવસેન, પઞ્ચમં અટ્ઠમિચ્છત્તવસેન, છટ્ઠં દસમિચ્છત્તવસેન.

૭-૧૦. પાપધમ્મસુત્તચતુક્કવણ્ણના

૨૦૭-૨૧૦. સત્તમે પાપન્તિ લામકં સંકિલિટ્ઠપુગ્ગલં. કલ્યાણન્તિ ભદ્દકં અનવજ્જપુગ્ગલં. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ. અટ્ઠમેપિ એસેવ નયો. નવમે પાપધમ્મન્તિ લામકધમ્મં. કલ્યાણધમ્મન્તિ અનવજ્જધમ્મં. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ. દસમેપિ એસેવ નયો. ઇમસ્મિં વગ્ગે દસસુપિ સુત્તેસુ અગારિયપ્પટિપદા કથિતા. સચેપિ સોતાપન્નસકદાગામિનો હોન્તિ, વટ્ટતિયેવાતિ.

સપ્પુરિસવગ્ગો પઠમો.

(૨૨) ૨. પરિસાવગ્ગો

૧. પરિસાસુત્તવણ્ણના

૨૧૧. દુતિયસ્સ પઠમે પરિસં દૂસેન્તીતિ પરિસદૂસના. પરિસં સોભેન્તીતિ પરિસસોભના.

૨. દિટ્ઠિસુત્તવણ્ણના

૨૧૨. દુતિયે મનોદુચ્ચરિતે પરિયાપન્નાપિ મિચ્છાદિટ્ઠિ મહાસાવજ્જતાય વિસું વુત્તા, તસ્સા ચ પટિપક્ખવસેન સમ્માદિટ્ઠિ.

૩. અકતઞ્ઞુતાસુત્તવણ્ણના

૨૧૩. તતિયે અકતઞ્ઞુતા અકતવેદિતાતિ અકતઞ્ઞુતાય અકતવેદિતાય. ઉભયમ્પેતં અત્થતો એકમેવ. સુક્કપક્ખેપિ એસેવ નયો.

૪-૭. પાણાતિપાતીસુત્તાદિવણ્ણના

૨૧૪-૨૧૭. ચતુત્થં ચતુન્નં કમ્મકિલેસાનં તપ્પટિપક્ખસ્સ ચ વસેન વુત્તં, પઞ્ચમં સુક્કપક્ખાનં આદિતો ચતુન્નં મિચ્છત્તાનં વસેન, છટ્ઠં અવસેસાનં ચતુન્નં, સત્તમં અનરિયવોહારઅરિયવોહારાનં. તથા અટ્ઠમનવમદસમાનિ સપ્પટિપક્ખાનં અસ્સદ્ધમ્માનં વસેન વુત્તાનિ. સબ્બસુત્તેસુ પન સુક્કપક્ખધમ્મા લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાવ કથિતા. નવસુ સુત્તેસુ કિઞ્ચાપિ ‘‘સગ્ગે’’તિ વુત્તં, તયો પન મગ્ગા તીણિ ચ ફલાનિ લબ્ભન્તિયેવાતિ.

પરિસાવગ્ગો દુતિયો.

(૨૩) ૩. દુચ્ચરિતવગ્ગવણ્ણના

૨૨૧-૨૩૧. તતિયસ્સ પઠમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ. દસમે યો ચિન્તેત્વા કબ્યં કરોતિ, અયં ચિન્તાકવિ નામ. યો સુત્વા કરોતિ, અયં સુતકવિ નામ. યો એકં અત્થં નિસ્સાય કરોતિ, અયં અત્થકવિ નામ. યો તઙ્ખણઞ્ઞેવ વઙ્ગીસત્થેરો વિય અત્તનો પટિભાનેન કરોતિ, અયં પટિભાનકવિ નામાતિ.

દુચ્ચરિતવગ્ગો તતિયો.

(૨૪) ૪. કમ્મવગ્ગો

૧. સંખિત્તસુત્તવણ્ણના

૨૩૨. ચતુત્થસ્સ પઠમે કણ્હન્તિ કાળકં દસઅકુસલકમ્મપથકમ્મં. કણ્હવિપાકન્તિ અપાયે નિબ્બત્તનતો કાળકવિપાકં. સુક્કન્તિ પણ્ડરકં કુસલકમ્મપથકમ્મં. સુક્કવિપાકન્તિ સગ્ગે નિબ્બત્તનતો પણ્ડરકવિપાકં. કણ્હસુક્કન્તિ મિસ્સકકમ્મં. કણ્હસુક્કવિપાકન્તિ સુખદુક્ખવિપાકં. મિસ્સકકમ્મઞ્હિ કત્વા અકુસલેન તિરચ્છાનયોનિયં મઙ્ગલહત્થિટ્ઠાનાદીસુ ઉપ્પન્નો કુસલેન પવત્તે સુખં વેદિયતિ. કુસલેન રાજકુલેપિ નિબ્બત્તો અકુસલેન પવત્તે દુક્ખં વેદિયતિ. અકણ્હં અસુક્કન્તિ કમ્મક્ખયકરં ચતુમગ્ગઞાણં અધિપ્પેતં. તઞ્હિ યદિ કણ્હં ભવેય્ય, કણ્હવિપાકં દદેય્ય. યદિ સુક્કં ભવેય્ય, સુક્કવિપાકં દદેય્ય. ઉભયવિપાકસ્સ પન અપ્પદાનતો અકણ્હં અસુક્કન્તિ અયમેત્થ અત્થો.

૨. વિત્થારસુત્તવણ્ણના

૨૩૩. દુતિયે સબ્યાબજ્ઝન્તિ સદોસં. કાયસઙ્ખારન્તિ કાયદ્વારચેતનં. અભિસઙ્ખરોતીતિ આયૂહતિ સમ્પિણ્ડેતિ. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. સબ્યાબજ્ઝં લોકન્તિ સદુક્ખં લોકં. સબ્યાબજ્ઝા ફસ્સાતિ સદુક્ખા વિપાકફસ્સા. સબ્યાબજ્ઝં વેદનં વેદિયતીતિ સાબાધં વિપાકવેદનં વેદિયતિ. એકન્તદુક્ખન્તિ એકન્તેનેવ દુક્ખં, ન સુખસમ્મિસ્સં. સેય્યથાપિ સત્તા નેરયિકાતિ એત્થ સેય્યથાપીતિ નિદસ્સનત્થે નિપાતો. તેન કેવલં નેરયિકસત્તે દસ્સેતિ, અઞ્ઞે પન તંસરિક્ખકા નામ નત્થિ. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. સેય્યથાપિ મનુસ્સાતિઆદીસુ પન મનુસ્સાનં તાવ કાલેન સુખા વેદના ઉપ્પજ્જતિ, કાલેન દુક્ખા વેદના. એકચ્ચે ચ દેવાતિ એત્થ પન કામાવચરદેવા દટ્ઠબ્બા. તેસઞ્હિ મહેસક્ખતરા દેવતા દિસ્વા નિસિન્નાસનતો વુટ્ઠાનં, પારુતઉત્તરાસઙ્ગસ્સ ઓતારણં, અઞ્જલિપગ્ગણ્હનન્તિઆદીનં વસેન કાલેન દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવન્તાનં કાલેન સુખં. એકચ્ચે ચ વિનિપાતિકાતિ એત્થ વેમાનિકપેતા દટ્ઠબ્બા. તે નિરન્તરમેવ એકસ્મિં કાલે સુખં, એકસ્મિં કાલે દુક્ખં વેદિયન્તિ. નાગસુપણ્ણહત્થિઅસ્સાદયો પન મનુસ્સા વિય વોકિણ્ણસુખદુક્ખાવ હોન્તિ. પહાનાય યા ચેતનાતિ એત્થ વિવટ્ટગામિની મગ્ગચેતના વેદિતબ્બા. સા હિ કમ્મક્ખયાય સંવત્તતીતિ.

૩. સોણકાયનસુત્તવણ્ણના

૨૩૪. તતિયે સિખામોગ્ગલ્લાનોતિ સીસમજ્ઝે ઠિતાય મહતિયા સિખાય સમન્નાગતો મોગ્ગલ્લાનગોત્તો બ્રાહ્મણો. પુરિમાનીતિ અતીતાનન્તરદિવસતો પટ્ઠાય પુરિમાનિ, દુતિયાદિતો પટ્ઠાય પુરિમતરાનિ વેદિતબ્બાનિ. સોણકાયનોતિ તસ્સેવ અન્તેવાસિકો. કમ્મસચ્ચાયં ભો લોકોતિ ભો અયં લોકો કમ્મસભાવો. કમ્મસમારમ્ભટ્ઠાયીતિ કમ્મસમારમ્ભેન તિટ્ઠતિ. કમ્મં આયૂહન્તોવ તિટ્ઠતિ, અનાયૂહન્તો ઉચ્છિજ્જતીતિ દીપેતિ. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ.

૪-૯. સિક્ખાપદસુત્તાદિવણ્ણના

૨૩૫. ચતુત્થાદીનિપિ ઉત્તાનત્થાનેવ. મગ્ગઙ્ગેસુ પન યસ્મા સતિયા ઉપટ્ઠપેત્વા પઞ્ઞાય પરિચ્છિન્દતિ, તસ્મા ઉભયમેવ કમ્મં. સેસા અઙ્ગાનેવ હોન્તિ, નો કમ્મન્તિ વુત્તં. બોજ્ઝઙ્ગેસુપિ એસેવ નયો. અભિધમ્મે પન સબ્બમ્પેતં અવિસેસેન ચેતનાસમ્પયુત્તકમ્મન્તેવ વણ્ણિતં.

૧૦. સમણસુત્તવણ્ણના

૨૪૧. દસમે ઇધેવાતિ ઇમસ્મિંયેવ સાસને. અયં પન નિયમો સેસપદેસુપિ વેદિતબ્બો. દુતિયાદયોપિ હિ સમણા ઇધેવ, ન અઞ્ઞત્થ. સુઞ્ઞાતિ રિત્તા તુચ્છા. પરપ્પવાદાતિ ચત્તારો સસ્સતવાદા, ચત્તારો એકચ્ચસસ્સતિકા, ચત્તારો અન્તાનન્તિકા, ચત્તારો અમરાવિક્ખેપિકા, દ્વે અધિચ્ચસમુપ્પન્નિકા, સોળસ સઞ્ઞિવાદા, અટ્ઠ અસઞ્ઞિવાદા, અટ્ઠ નેવસઞ્ઞિનાસઞ્ઞિવાદા, સત્ત ઉચ્છેદવાદા, પઞ્ચ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદાતિ ઇમે સબ્બેપિ બ્રહ્મજાલે આગતદ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિયો ઇતો બાહિરાનં પરેસં પવાદા પરપ્પવાદા નામ. તે સબ્બેપિ ઇમેહિ ચતૂહિ ફલટ્ઠકસમણેહિ સુઞ્ઞા. ન હિ તે એત્થ સન્તિ. ન કેવલઞ્ચ એતેહેવ સુઞ્ઞા, ચતૂહિ પન મગ્ગટ્ઠકસમણેહિપિ, ચતુન્નં મગ્ગાનં અત્થાય આરદ્ધવિપસ્સકેહિપીતિ દ્વાદસહિપિ સમણેહિ સુઞ્ઞા એવ. ઇદમેવ અત્થં સન્ધાય ભગવતા મહાપરિનિબ્બાને (દી. નિ. ૨.૨૧૪) વુત્તં –

‘‘એકૂનતિંસો વયસા સુભદ્દ,

યં પબ્બજિં કિંકુસલાનુએસી;

વસ્સાનિ પઞ્ઞાસ સમાધિકાનિ,

યતો અહં પબ્બજિતો સુભદ્દ;

ઞાયસ્સ ધમ્મસ્સ પદેસવત્તી,

ઇતો બહિદ્ધા સમણોપિ નત્થિ’’.

‘‘દુતિયોપિ સમણો નત્થિ, તતિયોપિ સમણો નત્થિ, ચતુત્થોપિ સમણો નત્થિ, સુઞ્ઞા પરપ્પવાદા સમણેહિ અઞ્ઞેહી’’તિ. એત્થ હિ પદેસવત્તીતિ આરદ્ધવિપસ્સકો અધિપ્પેતો. તસ્મા સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ આરદ્ધવિપસ્સકં મગ્ગટ્ઠં ફલટ્ઠન્તિ તયોપિ એકતો કત્વા ‘‘સમણોપિ નત્થી’’તિ આહ, સકદાગામિમગ્ગસ્સ આરદ્ધવિપસ્સકં મગ્ગટ્ઠં ફલટ્ઠન્તિ તયોપિ એકતો કત્વા ‘‘દુતિયોપિ સમણો નત્થી’’તિ આહ. ઇતરેસુપિ દ્વીસુ એસેવ નયો. એકાદસમં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

કમ્મવગ્ગો ચતુત્થો.

(૨૫) ૫. આપત્તિભયવગ્ગો

૧. સઙ્ઘભેદકસુત્તવણ્ણના

૨૪૩. પઞ્ચમસ્સ પઠમે અપિ નુ તં, આનન્દ, અધિકરણન્તિ વિવાદાધિકરણાદીસુ અઞ્ઞતરં અધિકરણં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઉપ્પજ્જિ, સત્થા તસ્સ વૂપસન્તભાવં પુચ્છન્તો એવમાહ. કુતો તં, ભન્તેતિ, ભન્તે, કુતો કિન્તિ કેન કારણેન તં અધિકરણં વૂપસમિસ્સતીતિ વદતિ. કેવલકપ્પન્તિ સકલં સમન્તતો. સઙ્ઘભેદાય ઠિતોતિ સઙ્ઘેન સદ્ધિં વાદત્થાય કથિતં પટિકથેન્તોવ ઠિતો. તત્રાયસ્માતિ તસ્મિં એવં ઠિતે આયસ્મા અનુરુદ્ધો. ન એકવાચિકમ્પિ ભણિતબ્બં મઞ્ઞતીતિ ‘‘મા, આવુસો, સઙ્ઘેન સદ્ધિં એવં અવચા’’તિ એકવચનમ્પિ વત્તબ્બં ન મઞ્ઞતિ. વોયુઞ્જતીતિ અનુયુઞ્જતિ અનુયોગં આપજ્જતિ. અત્થવસેતિ કારણવસે. નાસેસ્સન્તીતિ ઉપોસથપ્પવારણં ઉપગન્તું અદત્વા નિક્કડ્ઢિસ્સન્તિ. સેસં પાળિવસેનેવ વેદિતબ્બં.

૨. આપત્તિભયસુત્તવણ્ણના

૨૪૪. દુતિયે ખુરમુણ્ડં કરિત્વાતિ પઞ્ચ સિખણ્ડકે ઠપેત્વા ખુરેન મુણ્ડં કરિત્વા. ખરસ્સરેનાતિ કક્ખળસદ્દેન. પણવેનાતિ વજ્ઝભેરિયા. થલટ્ઠસ્સાતિ એકમન્તે ઠિતસ્સ. સીસચ્છેજ્જન્તિ સીસચ્છેદારહં. યત્ર હિ નામાતિ યં નામ. સો વતસ્સાહન્તિ સો વત અહં અસ્સં, યં એવરૂપં પાપં ન કરેય્યન્તિ અત્થો. યથાધમ્મં પટિકરિસ્સતીતિ ધમ્માનુરૂપં પટિકરિસ્સતિ, સામણેરભૂમિયં ઠસ્સતીતિ અત્થો. કાળવત્થં પરિધાયાતિ કાળપિલોતિકં નિવાસેત્વા. મોસલ્લન્તિ મુસલાભિપાતારહં. યથાધમ્મન્તિ ઇધ આપત્તિતો વુટ્ઠાય સુદ્ધન્તે પતિટ્ઠહન્તો યથાધમ્મં કરોતિ નામ. ભસ્મપુટન્તિ છારિકાભણ્ડિકં. ગારય્હં ભસ્મપુટન્તિ ગરહિતબ્બછારિકાપુટેન મત્થકે અભિઘાતારહં. યથાધમ્મન્તિ ઇધ આપત્તિં દેસેન્તો યથાધમ્મં પટિકરોતિ નામ. ઉપવજ્જન્તિ ઉપવાદારહં. પાટિદેસનીયેસૂતિ પટિદેસેતબ્બેસુ. ઇમિના સબ્બાપિ સેસાપત્તિયો સઙ્ગહિતા. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, ચત્તારિ આપત્તિભયાનીતિ, ભિક્ખવે, ઇમાનિ ચત્તારિ આપત્તિં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જનકભયાનિ નામાતિ.

૩. સિક્ખાનિસંસસુત્તવણ્ણના

૨૪૫. તતિયે સિક્ખા આનિસંસા એત્થાતિ સિક્ખાનિસંસં. પઞ્ઞા ઉત્તરા એત્થાતિ પઞ્ઞુત્તરં. વિમુત્તિ સારો એત્થાતિ વિમુત્તિસારં. સતિ આધિપતેય્યા એત્થાતિ સતાધિપતેય્યં. એતેસં હિ સિક્ખાદિસઙ્ખાતાનં આનિસંસાદીનં અત્થાય વુસ્સતીતિ વુત્તં હોતિ. આભિસમાચારિકાતિ ઉત્તમસમાચારિકા. વત્તવસેન પઞ્ઞત્તસીલસ્સેતં અધિવચનં. તથા તથા સો તસ્સા સિક્ખાયાતિ તથા તથા સો સિક્ખાકામો ભિક્ખુ તસ્મિં સિક્ખાપદે.

આદિબ્રહ્મચરિયિકાતિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ આદિભૂતાનં ચતુન્નં મહાસીલાનમેતં અધિવચનં. સબ્બસોતિ સબ્બાકારેન. ધમ્માતિ ચતુસચ્ચધમ્મા. પઞ્ઞાય સમવેક્ખિતા હોન્તીતિ સહવિપસ્સનાય મગ્ગપઞ્ઞાય સુદિટ્ઠા હોન્તિ. વિમુત્તિયા ફુસિતા હોન્તીતિ અરહત્તફલવિમુત્તિયા ઞાણફસ્સેન ફુટ્ઠા હોન્તિ. અજ્ઝત્તંયેવ સતિ સૂપટ્ઠિતા હોતીતિ નિયકજ્ઝત્તેયેવ સતિ સુટ્ઠુ ઉપટ્ઠિતા હોતિ. પઞ્ઞાય અનુગ્ગહેસ્સામીતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય અનુગ્ગહેસ્સામિ. પઞ્ઞાય સમવેક્ખિસ્સામીતિ ઇધાપિ વિપસ્સનાપઞ્ઞા અધિપ્પેતા. ફુસિતં વા ધમ્મં તત્થ તત્થ પઞ્ઞાય અનુગ્ગહેસ્સામીતિ એત્થ પન મગ્ગપઞ્ઞાવ અધિપ્પેતા.

૪. સેય્યાસુત્તવણ્ણના

૨૪૬. ચતુત્થે પેતાતિ કાલકતા વુચ્ચન્તિ. ઉત્તાના સેન્તીતિ તે યેભુય્યેન ઉત્તાનકાવ સયન્તિ. અથ વા પેત્તિવિસયે નિબ્બત્તા પેતા નામ, તે અપ્પમંસલોહિતત્તા અટ્ઠિસઙ્ઘાતજટિતા એકેન પસ્સેન સયિતું ન સક્કોન્તિ, ઉત્તાનાવ સેન્તિ. અનત્તમનો હોતીતિ તેજુસ્સદત્તા સીહો મિગરાજા દ્વે પુરિમપાદે એકસ્મિં, પચ્છિમપાદે એકસ્મિં ઠાને ઠપેત્વા નઙ્ગુટ્ઠં અન્તરસત્થિમ્હિ પક્ખિપિત્વા પુરિમપાદપચ્છિમપાદનઙ્ગુટ્ઠાનં ઠિતોકાસં સલ્લક્ખેત્વા દ્વિન્નં પુરિમપાદાનં મત્થકે સીસં ઠપેત્વા સયતિ. દિવસમ્પિ સયિત્વા પબુજ્ઝમાનો ન ઉત્તસન્તો પબુજ્ઝતિ, સીસં પન ઉક્ખિપિત્વા પુરિમપાદાદીનં ઠિતોકાસં સલ્લક્ખેત્વા સચે કિઞ્ચિ ઠાનં વિજહિત્વા ઠિતં હોતિ, ‘‘નયિદં તુય્હં જાતિયા, ન સૂરભાવસ્સ અનુરૂપ’’ન્તિ અનત્તમનો હુત્વા તત્થેવ સયતિ, ન ગોચરાય પક્કમતિ. ઇદં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘અનત્તમનો હોતી’’તિ. અવિજહિત્વા ઠિતે પન ‘‘તુય્હં જાતિયા ચ સૂરભાવસ્સ ચ અનુરૂપમિદ’’ન્તિ હટ્ઠતુટ્ઠો ઉટ્ઠાય સીહવિજમ્ભનં વિજમ્ભિત્વા કેસરભારં વિધુનિત્વા તિક્ખત્તું સીહનાદં નદિત્વા ગોચરાય પક્કમતિ. તેન વુત્તં – ‘‘અત્તમનો હોતી’’તિ.

૫. થૂપારહસુત્તવણ્ણના

૨૪૭. પઞ્ચમે રાજા ચક્કવત્તીતિ એત્થ કસ્મા ભગવા અગારમજ્ઝે વસિત્વા કાલકતસ્સ રઞ્ઞો થૂપકરણં અનુજાનાતિ, ન સીલવતો પુથુજ્જનભિક્ખુસ્સાતિ? અનચ્છરિયત્તા. પુથુજ્જનભિક્ખૂનઞ્હિ થૂપે અનુઞ્ઞાયમાને તમ્બપણ્ણિદીપે તાવ થૂપાનં ઓકાસો ન ભવેય્ય, તથા અઞ્ઞેસુ ઠાનેસુ. તસ્મા ‘‘અનચ્છરિયા તે ભવિસ્સન્તી’’તિ નાનુજાનાતિ. ચક્કવત્તી રાજા એકોવ નિબ્બત્તતિ, તેનસ્સ થૂપો અચ્છરિયો હોતિ. પુથુજ્જનસીલવતો પન પરિનિબ્બુતભિક્ખુનો વિય મહન્તમ્પિ સક્કારં કાતું વટ્ટતિયેવ. છટ્ઠસત્તમાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૮. પઠમવોહારસુત્તવણ્ણના

૨૫૦. અટ્ઠમે અનરિયવોહારાતિ અનરિયાનં કથા. સેસેસુપિ એસેવ નયો.

આપત્તિભયવગ્ગો પઞ્ચમો.

પઞ્ચમપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

(૨૬) ૬. અભિઞ્ઞાવગ્ગો

૧-૩. અભિઞ્ઞાસુત્તાદિવણ્ણના

૨૫૪-૨૫૬. છટ્ઠસ્સ પઠમે અભિઞ્ઞાયાતિ જાનિત્વા. સમથો ચ વિપસ્સના ચાતિ ચિત્તેકગ્ગતા ચ સઙ્ખારપરિગ્ગહવિપસ્સનાઞાણઞ્ચ. વિજ્જા ચ વિમુત્તિ ચાતિ મગ્ગઞાણવિજ્જા ચ સેસા સમ્પયુત્તકધમ્મા ચ. દુતિયે અનરિયપરિયેસનાતિ અનરિયાનં એસના ગવેસના. જરાધમ્મન્તિ જરાસભાવં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. તતિયં ઉત્તાનમેવ.

૪. માલુક્યપુત્તસુત્તવણ્ણના

૨૫૭. ચતુત્થે માલુક્યપુત્તોતિ માલુક્યબ્રાહ્મણિયા પુત્તો. એત્થાતિ એતસ્મિં તવ ઓવાદયાચને. ઇમિના થેરં અપસાદેતિપિ ઉસ્સાદેતિપિ. કથં? અયં કિર દહરકાલે પચ્ચયેસુ લગ્ગો હુત્વા પચ્છા મહલ્લકકાલે અરઞ્ઞવાસં પત્થેન્તો કમ્મટ્ઠાનં યાચતિ. અથ ભગવા ‘‘એત્થ દહરે કિં વક્ખામ, માલુક્યપુત્તો વિય તુમ્હેપિ તરુણકાલે પચ્ચયેસુ લગ્ગિત્વા મહલ્લકકાલે અરઞ્ઞં પવિસિત્વા સમણધમ્મં કરેય્યાથા’’તિ ઇમિના અધિપ્પાયેન ભણન્તો થેરં અપસાદેતિ નામ. યસ્મા પન થેરો મહલ્લકકાલેવ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા સમણધમ્મં કાતુકામો, તસ્મા ભગવા ‘‘એત્થ દહરે કિં વક્ખામ, અયં અમ્હાકં માલુક્યપુત્તો મહલ્લકકાલેપિ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા સમણધમ્મં કાતુકામો કમ્મટ્ઠાનં યાચતિ. તુમ્હે તાવ તરુણકાલેપિ વીરિયં ન કરોથા’’તિ ઇમિના અધિપ્પાયેન ભણન્તો થેરં ઉસ્સાદેતિ નામાતિ યોજના.

૫-૧૦. કુલસુત્તાદિવણ્ણના

૨૫૮-૨૬૩. પઞ્ચમે આધિપચ્ચે ઠપેન્તીતિ ભણ્ડાગારિકટ્ઠાને ઠપેન્તિ. છટ્ઠે વણ્ણસમ્પન્નોતિ સરીરવણ્ણેન સમન્નાગતો. બલસમ્પન્નોતિ કાયબલેન સમન્નાગતો. ભિક્ખુવારે વણ્ણસમ્પન્નોતિ ગુણવણ્ણેન સમન્નાગતો. બલસમ્પન્નોતિ વીરિયબલેન સમન્નાગતો. જવસમ્પન્નોતિ ઞાણજવેન સમન્નાગતો. સત્તમેપિ એસેવ નયો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવાતિ.

અભિઞ્ઞાવગ્ગો છટ્ઠો.

(૨૭) ૭. કમ્મપથવગ્ગવણ્ણના

૨૬૪-૨૭૩. કમ્મપથવગ્ગેપિ દસપિ કમ્મપથા લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાવ કથિતા.

(૨૮) ૮. રાગપેય્યાલવણ્ણના

૨૭૪-૭૮૩. રાગપેય્યાલં અરહત્તં પાપેત્વા કથિતં. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

મનોરથપૂરણિયા અઙ્ગુત્તરનિકાય-અટ્ઠકથાય

ચતુક્કનિપાતસ્સ સંવણ્ણના નિટ્ઠિતા.