📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ.

અઙ્ગુત્તરનિકાયે

દુકનિપાત-ટીકા

૧. પઠમપણ્ણાસકં

૧. કમ્મકારણવગ્ગો

૧. વજ્જસુત્તવણ્ણના

૧. દુકનિપાતસ્સ ¶ ¶ પઠમે પહારસાધનત્થન્તિ દણ્ડપ્પહારસ્સ સુખસિદ્ધિ-અત્થં. કઞ્જિતો નિબ્બત્તં કઞ્જિયં, આરનાલં, યં બિલઙ્ગન્તિપિ વુચ્ચતિ, તં યત્થ સિઞ્ચતિ, સા કઞ્જિયઉક્ખલિકા બિલઙ્ગથાલિકા, તંસદિસં કારણં બિલઙ્ગથાલિકં. સીસકટાહં ઉપ્પાટેત્વાતિ અયોગુળપ્પવેસપ્પમાણં છિદ્દં કત્વા. સઙ્ખમુણ્ડકમ્મકારણન્તિ સઙ્ખં વિય મુણ્ડકરણં કમ્મકારણં. રાહુમુખકમ્મકારણન્તિ રાહુમુખગતસૂરિયસદિસકમ્મકારણં.

જોતિમાલિકન્તિ ¶ જોતિમાલવન્તં કમ્મકારણં. હત્થપજ્જોતિકન્તિ હત્થસ્સ પજ્જોતનકમ્મકારણં. એરકવત્તકમ્મકારણન્તિ એરકવત્તસદિસે સરીરતો ચમ્મવત્તે ઉપ્પાટનકમ્મકારણં. ચીરકવાસિકકમ્મકારણન્તિ સરીરતો ઉપ્પાટિતવત્તચીરકેહિ નિવાસાપનકમ્મકારણં. તં કરોન્તા યથા ગીવતો પટ્ઠાય વદ્ધે કન્તિત્વા કટિયં ઠપેન્તિ, એવં ગોપ્ફકતો પટ્ઠાય કન્તિત્વાપિ કટિયમેવ ઠપેન્તિ. અટ્ઠકથાયં પન ¶ ‘‘કટિતો પટ્ઠાય કન્તિત્વા ગોપ્ફકેસુ ઠપેન્તી’’તિ વુત્તં. એણેય્યકકમ્મકારણન્તિ એણિમિગસદિસકમ્મકારણં. અયવલયાનિ દત્વાતિ અયવલયાનિ પટિમુઞ્ચિત્વા. અયસૂલાનિ કોટ્ટેન્તીતિ કપ્પરજણ્ણુકકોટીસુ અયસૂલાનિ પવેસેન્તિ. તન્તિ તં તથાકતકમ્મકારણં સત્તં.

બળિસમંસિકન્તિ બલિસેહિ મંસુપ્પાટનકમ્મકારણં. કહાપણિકન્તિ કહાપણમત્તસો છિન્દનકમ્મકારણં. કોટ્ટેન્તીતિ છિન્દન્તિ. ખારાપતચ્છિકન્તિ તચ્છેત્વા ખારાપસિઞ્ચનકમ્મકારણં. પલિઘપરિવત્તિકન્તિ પલિઘસ્સ વિય પરિવત્તનકમ્મકારણં. એકાબદ્ધં કરોન્તિ અયસૂલસ્સ કોટ્ટનેન. પલાલપીઠકન્તિ પલાલપીઠસ્સ વિય સરીરસ્સ સંવેલ્લનકમ્મકારણં. કારણિકાતિ ઘાતનકારકા. પલાલવટ્ટિં વિય કત્વાતિ યથા પલાલપીઠં કરોન્તા પલાલં વટ્ટિં કત્વા સંવેલ્લનવસેન પુન વેઠેન્તિ, એવં કરોન્તીતિ અત્થો. છાતકસુનખેહીતિ ખુદ્દકેહિ કોલેય્યકસુનખેહિ. તે હિ બલવન્તા જવયોગા સૂરા ચ હોન્તિ. સહસ્સભણ્ડિકન્તિ સહસ્સત્થવિકં.

યાહન્તિ યં અહં. યન્તિ ચ કારણવચનં. તેનાહ ‘‘યેન અહ’’ન્તિ. છિન્નમૂલકેતિ તણ્હામૂલસ્સ ઉચ્છિન્નત્તા સઞ્છિન્નમૂલકે.

વજ્જસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. પધાનસુત્તવણ્ણના

૨. દુતિયે ઉભતોબ્યૂળ્હસઙ્ગામપ્પવેસનસદિસન્તિ યુદ્ધત્થાય ઉભતોરાસિકતચતુરઙ્ગિનિસેનામજ્ઝપ્પવેસનસદિસં. દાનઞ્ચ યુદ્ધઞ્ચ સમાનમાહૂતિ એત્થ કથં પનીદમુભયં સમાનં? જીવિતવિનાસભીરુકો હિ યુજ્ઝિતું ન સક્કોતિ, ભોગક્ખયભીરુકો દાનં દાતું ન સક્કોતિ. ‘‘જીવિતઞ્ચ રક્ખિસ્સામિ, યુજ્ઝિસ્સામી’’તિ હિ વદન્તો ન યુજ્ઝતિ, જીવિતે પન આલયં વિસ્સજ્જેત્વા ‘‘હત્થપાદાદિચ્છેદો વા હોતુ મરણં વા, ગણ્હિસ્સામેતં ઇસ્સરિય’’ન્તિ ઉસ્સહન્તોવ યુજ્ઝતિ ¶ . ‘‘ભોગે ચ રક્ખિસ્સામિ, દાનઞ્ચ દસ્સામી’’તિ વદન્તોપિ ન દદાતિ, ભોગેસુ પન આલયં પિસ્સજ્જેત્વા ‘‘મહાદાનં દસ્સામી’’તિ ઉસ્સહન્તોવ દેતિ. એવં ¶ દાનઞ્ચ યુદ્ધઞ્ચ સમં હોતિ. કિઞ્ચ ભિય્યો – અપ્પાપિ સન્તા બહુકે જિનન્તિ, યથા ચ યુદ્ધે અપ્પકાપિ વીરપુરિસા બહુકે ભીરુપુરિસે જિનન્તિ, એવં સદ્ધાદિસમ્પન્નો અપ્પકમ્પિ દાનં દદન્તો બહુવિધં લોભદોસઇસ્સામચ્છરિયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાદિભેદં તપ્પટિપક્ખં અભિભવતિ, બહુઞ્ચ દાનવિપાકં અધિગચ્છતિ. એવમ્પિ દાનઞ્ચ યુદ્ધઞ્ચ સમાનં. તેનાહ ‘‘અપ્પમ્પિ ચે સદ્દહાનો દદાતિ, તેનેવ સો હોતિ સુખી પરત્થા’’તિ.

અગારસ્સ હિતં કસિગોરક્ખાદિ અગારિયં, તં નત્થિ એત્થાતિ અનગારિયં, પબ્બજ્જાતિ આહ ‘‘અગારસ્સ…પે… અનગારિયં પબ્બજ્જ’’ન્તિ. સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગત્થાયાતિ એત્થ ચત્તારો ઉપધી – કામુપધિ, ખન્ધુપધિ, કિલેસુપધિ, અભિસઙ્ખારુપધીતિ. કામાપિ હિ ‘‘યં પઞ્ચ કામગુણે પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સં, અયં કામાનં અસ્સાદો’’તિ (અ. નિ. ૯.૩૪) એવં વુત્તસ્સ સુખસ્સ, તદસ્સાદનિમિત્તસ્સ વા દુક્ખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો ઉપધીયતિ એત્થ સુખન્તિ ઇમિના વચનત્થેન ‘‘ઉપધી’’તિ વુચ્ચન્તિ. ખન્ધાપિ ખન્ધમૂલકસ્સ દુક્ખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો, કિલેસાપિ અપાયદુક્ખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો, અભિસઙ્ખારાપિ ભવદુક્ખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો ‘‘ઉપધી’’તિ વુચ્ચન્તિ. સબ્બેસં ઉપધીનં પટિનિસ્સગ્ગો પહાનં એત્થાતિ સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગં, નિબ્બાનં. તેનાહ ‘‘સબ્બેસં ખન્ધૂપધિ…પે… નિબ્બાનસ્સ અત્થાયા’’તિ.

પધાનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. તપનીયસુત્તવણ્ણના

૩. તતિયે તપનીયાતિ એત્થ કત્તુઅત્થે અનીય-સદ્દોતિ આહ ‘‘તપન્તીતિ તપનીયા’’તિ. તપન્તીતિ વિબાધેન્તિ, વિહેઠેન્તીતિ અત્થો. તપનં વા દુક્ખં, દિટ્ઠે ચેવ ધમ્મે અભિસમ્પરાયઞ્ચ તસ્સ ઉપ્પાદનેન ચેવ અનુબલપ્પદાનેન ચ હિતાતિ તપનીયા. અથ વા તપન્તિ તેનાતિ તપનં, અનુતાપો, વિપ્પટિસારોતિ અત્થો. તસ્સ હેતુભાવતો હિતાતિ તપનીયા. અનુસોચતીતિ વિપ્પટિસારી હુત્વા કતાકતં અનુગમ્મ સોચતિ. સોચનઞ્હિ કતત્તા ચ હોતિ અકતત્તા ચ. તથા ચેવ પાળિયં વિભત્તં. નન્દયક્ખાદીનં વત્થૂનિ પાકટાનીતિ તાનિ ¶ અદસ્સેત્વા ¶ દ્વેભાતિકવત્થું દસ્સેન્તો ‘‘તે કિરા’’તિ આદિમાહ. તત્થ તેતિ દ્વે ભાતરો. પુન કિં મગ્ગસીતિ પુન કિં ઇચ્છસિ.

તપનીયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ઉપઞ્ઞાતસુત્તવણ્ણના

૫. પઞ્ચમે ઇમઞ્હિ ધમ્મદ્વયન્તિ કુસલેસુ ધમ્મેસુ અસન્તુટ્ઠિતા, પધાનસ્મિં અનોસક્કનસઙ્ખાતં ધમ્મદ્વયં. ઇમિનાતિ ‘‘અસન્તુટ્ઠિતા કુસલેસુ ધમ્મેસૂ’’તિ વચનેન. ઇમં દીપેતીતિ ‘‘યાવ સો ઉપ્પજ્જતિ, ન તાવાહં સન્તુટ્ઠો અહોસિ’’ન્તિ એતં પરિયન્તં કત્વા વક્ખમાનત્થં દીપેતિ. પધાનસ્મિન્તિ વીરિયારમ્ભે. ઇમમત્થન્તિ ‘‘પધાનસ્મિઞ્ચા’’તિઆદિના વુત્તમત્થં. વીરિયપ્પવાહે વત્તમાને અન્તરા એવ પટિગમનં નિવત્તનં પટિવાનં, તદસ્સ અત્થીતિ પટિવાની, ન પટિવાની અપ્પટિવાની, તસ્સ ભાવો અપ્પટિવાનિતા, અનોસક્કનાતિ આહ ‘‘અપ્પટિવાનિતાતિ અપ્પટિક્કમના અનોસક્કના’’તિ. તત્થ અનોસક્કનાતિ અપ્પટિનિવત્તિ.

આગમનીયપટિપદાતિ સમથવિપસ્સનાસઙ્ખાતા પુબ્બભાગપટિપત્તિ. સા હિ આગચ્છન્તિ વિસેસમધિગચ્છન્તિ એતાય, આગચ્છતિ વા વિસેસાધિગમો એતાયાતિ આગમનીયા, સા એવ પટિપજ્જિતબ્બતો પટિપદાતિ આગમનીયપટિપદા. અપ્પટિવાનપધાનન્તિ ઓસક્કનારહિતપ્પધાનં, અન્તરા અનોસક્કિત્વા કતવીરિયન્તિ અત્થો.

ઉપઞ્ઞાતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. સંયોજનસુત્તવણ્ણના

૬. છટ્ઠે સંયોજનાનં હિતા પચ્ચયભાવેનાતિ સંયોજનિયા, તેભૂમકા ધમ્મા. તેનાહ ‘‘દસન્નં સંયોજનાન’’ન્તિઆદિ. સંયોજનિયે ધમ્મે અસ્સાદતો અનુપસ્સતિ સીલેનાતિ અસ્સાદાનુપસ્સી, તસ્સ ભાવો અસ્સાદાનુપસ્સિતા. નિબ્બિદાનુપસ્સિતાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ઉક્કણ્ઠનવસેનાતિ સંયોજનિયેસુ તેભૂમકધમ્મેસુ નિબ્બિન્દનવસેન. જનનં જાતિ, ખન્ધાનં પાતુભાવોતિ આહ ‘‘જાતિયાતિ ખન્ધનિબ્બત્તિતો’’તિ, ખન્ધાનં તત્થ તત્થ ભવે અપરાપરં નિબ્બત્તિતોતિ અત્થો. ખન્ધપરિપાકો ¶ એકભવપરિયાપન્નાનં ખન્ધાનં પુરાણભાવો. એકભવપરિયાપન્નજીવિતિન્દ્રિયપ્પબન્ધવિચ્છેદવસેન ¶ ખન્ધાનં ભેદો ઇધ મરણન્તિ આહ ‘‘મરણેનાતિ ખન્ધભેદતો’’તિ. અન્તોનિજ્ઝાનં ચિત્તસન્તાપો. પરિદેવો નામ ઞાતિબ્યસનાદીહિ ફુટ્ઠસ્સ વાચાવિપ્પલાપો. સો ચ સોકસમુટ્ઠાનોતિ આહ ‘‘તન્નિસ્સિતલાલપ્પિતલક્ખણેહિ પરિદેવેહી’’તિ. લાલપ્પિતં વાચાવિપ્પલાપો, સો ચ અત્થતો સદ્દોયેવ.

દુક્ખન્તિ ઇધ કાયિકં દુક્ખં અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘કાયપટિપીળનદુક્ખેહી’’તિ. મનોવિઘાતદોમનસ્સેહીતિ મનસો વિઘાતકરેહિ દોમનસ્સેહિ. બ્યાપાદસમ્પયોગેન મનસો વિહનનરસઞ્હિ દોમનસ્સં. ભુસો આયાસો ઉપાયાસો યથા ‘‘ભુસમાદાનં ઉપાદાન’’ન્તિ, સો ચ અત્થતો ઞાતિબ્યસનાદીહિ ફુટ્ઠસ્સ અધિમત્તચેતોદુક્ખપ્પભાવિતો દોસોયેવ. કાયચિત્તાનઞ્હિ આયાસનવસેન દોસસ્સેવ પવત્તિઆકારો ઉપાયાસોતિ વુચ્ચતિ સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્નો. તં ચુદ્દસહિ અકુસલચેતસિકેહિ અઞ્ઞો એકો ચેતસિકધમ્મોતિ એકે. યં વિસાદોતિ ચ વદન્તિ.

સંયોજનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. કણ્હસુત્તવણ્ણના

૭. સત્તમે યથા ‘‘કણ્હા ગાવી’’તિઆદીસુ કાળવણ્ણેન સમન્નાગતા ‘‘કણ્હા’’તિ વુચ્ચતિ, ન એવં કાળવણ્ણતાય ધમ્મા ‘‘કણ્હા’’તિ વુચ્ચન્તિ, અથ ખો કણ્હાભિજાતિનિબ્બત્તિહેતુતો અપ્પભસ્સરભાવકરણતો વા ‘‘કણ્હા’’તિ વુચ્ચન્તીતિ દસ્સેન્તો ‘‘ન કાળવણ્ણતાયા’’તિઆદિમાહ. કણ્હતાયાતિ કણ્હાભિજાતિતાય. કણ્હાભિજાતીતિ ચ અપાયા વુચ્ચન્તિ મનુસ્સેસુ ચ દોભગ્ગિયં. સરસેનાતિ સભાવેન. ન હિરીયતિ ન લજ્જતીતિ અહિરિકો, પુગ્ગલો, ચિત્તં, તં સમ્પયુત્તધમ્મસમુદાયો વા. તસ્સ ભાવો અહિરિક્કન્તિ વત્તબ્બે એકસ્સ ક-કારસ્સ લોપં કત્વા અહિરિકન્તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘અહિરિકન્તિ અહિરિકભાવો’’તિ. ન ઓત્તપ્પતીતિ અનોત્તાપી, પુગ્ગલો, યથાવુત્તધમ્મસમુદાયો વા, તસ્સ ભાવો અનોત્તપ્પન્તિ આહ ‘‘અનોત્તાપિભાવો’’તિ.

કણ્હસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. સુક્કસુત્તવણ્ણના

૮. અટ્ઠમે ¶ ‘‘સુક્કં વત્થ’’ન્તિઆદીસુ વિય ન વણ્ણસુક્કતાય ધમ્માનં સુક્કતા, અથ ખો ¶ સુક્કાભિજાતિહેતુતો પભસ્સરભાવકરણતો ચાતિ દસ્સેન્તો ‘‘ન વણ્ણસુક્કતાયા’’તિઆદિમાહ. સુક્કતાયાતિ સુક્કાભિજાતિતાય. હિરી પાપધમ્મે ગૂથં વિય પસ્સન્તી જિગુચ્છતીતિ આહ ‘‘પાપતો જિગુચ્છનલક્ખણા હિરી’’તિ. ઓત્તપ્પં તે ઉણ્હં વિય પસ્સન્તં તતો ભાયતીતિ વુત્તં ‘‘ભાયનલક્ખણં ઓતપ્પ’’ન્તિ. ઇદઞ્ચ હિરોત્તપ્પં અઞ્ઞમઞ્ઞવિપ્પયોગી પાપતો વિમુખભૂતઞ્ચ, તસ્મા નેસં ઇદં નાનાકરણં – અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાના હિરી, બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનં ઓત્તપ્પં. અત્તાધિપતિ હિરી, લોકાધિપતિ ઓતપ્પં. લજ્જાસભાવસણ્ઠિતા હિરી, ભયસભાવસણ્ઠિતં ઓત્તપ્પં. સપ્પતિસ્સવલક્ખણા હિરી, વજ્જભીરુકભયદસ્સાવિલક્ખણં ઓત્તપ્પન્તિ.

તત્થ અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાનં હિરિં ચતૂહિ કારણેહિ સમુટ્ઠાપેતિ જાતિં પચ્ચવેક્ખિત્વા, વયં, સૂરભાવં, બાહુસચ્ચં પચ્ચવેક્ખિત્વા. કથં? ‘‘પાપકરણં નામેતં ન જાતિસમ્પન્નાનં કમ્મં, હીનજચ્ચાનં કેવટ્ટાદીનં કમ્મં, માદિસસ્સ જાતિસમ્પન્નસ્સ ઇદં કાતું ન યુત્ત’’ન્તિ એવં તાવ જાતિં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાપં અકરોન્તો હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. તથા ‘‘પાપકરણં નામેતં દહરેહિ કત્તબ્બં કમ્મં, માદિસસ્સ વયે ઠિતસ્સ ઇદં કાતું ન યુત્ત’’ન્તિ એવં વયં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાપં અકરોન્તો હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. તથા ‘‘પાપકરણં નામેતં દુબ્બલજાતિકાનં કમ્મં, માદિસસ્સ સૂરભાવસમ્પન્નસ્સ ઇદં કાતું ન યુત્ત’’ન્તિ એવં સૂરભાવં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાપં અકરોન્તો હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. તથા ‘‘પાપકમ્મં નામેતં અન્ધબાલાનં કમ્મં, ન પણ્ડિતાનં, માદિસસ્સ પણ્ડિતસ્સ બહુસ્સુતસ્સ ઇદં કાતું ન યુત્ત’’ન્તિ એવં બાહુસચ્ચં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાપં અકરોન્તો હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. એવં અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાનં હિરિં ચતૂહિ કારણેહિ સમુટ્ઠાપેતિ, સમુટ્ઠાપેન્તો ચ હિરિં નિસ્સાય પાપકમ્મં ન કરોતિ.

કથં બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનં ઓત્તપ્પં? ‘‘સચે ત્વં પાપકમ્મં કરિસ્સસિ, ચતૂસુ પરિસાસુ ગરહપ્પત્તો ભવિસ્સસિ, તતો તં સીલવન્તો સબ્રહ્મચારી વિવજ્જિસ્સન્તી’’તિ પચ્ચવેક્ખિત્વા બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનં ઓત્તપ્પં નિસ્સાય પાપકમ્મં ન કરોતિ. એવં બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનં ઓત્તપ્પં.

કથં ¶ અત્તાધિપતિ હિરી? ઇધેકચ્ચો કુલપુત્તો અત્તાનં અધિપતિં જેટ્ઠકં કત્વા ‘‘માદિસસ્સ સદ્ધાપબ્બજિતસ્સ બહુસ્સુતસ્સ ધુતધરસ્સ ન યુત્તં પાપકમ્મં કાતુ’’ન્તિ પાપં ન કરોતિ. એવં અત્તાધિપતિ હિરી. તેનાહ ભગવા ‘‘સો અત્તાનંયેવ અધિપતિં કરિત્વા અકુસલં પજહતિ, કુસલં ભાવેતિ, સાવજ્જં પજહતિ, અનવજ્જં ભાવેતિ, સુદ્ધં અત્તાનં પરિહરતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૪૦).

કથં ¶ લોકાધિપતિ ઓત્તપ્પં? ઇધેકચ્ચો કુલપુત્તો લોકં અધિપતિં જેટ્ઠકં કત્વા ‘‘સચે ખો ત્વં પાપકમ્મં કરેય્યાસિ, સબ્રહ્મચારિનો તાવ તં જાનિસ્સન્તિ, મહિદ્ધિકા મહાનુભાવા લોકે ચ સમણબ્રાહ્મણા દેવતા ચ, તસ્મા તે ન યુત્તં પાપં કાતુ’’ન્તિ પાપકમ્મં ન કરોતિ. યથાહ – ‘‘મહા ખો પનાયં લોકસન્નિવાસો, મહન્તસ્મિં ખો પન લોકસન્નિવાસે સન્તિ સમણબ્રાહ્મણા ઇદ્ધિમન્તો દિબ્બચક્ખુકા પરચિત્તવિદુનો. તે દૂરતોપિ પસ્સન્તિ, આસન્નાપિ ન દિસ્સન્તિ, ચેતસાપિ ચિત્તં જાનન્તિ, તેપિ મં એવં જાનિસ્સન્તિ ‘પસ્સથ, ભો, ઇમં કુલપુત્તં, સદ્ધા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો સમાનો વોકિણ્ણો વિહરતિ પાપકેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’તિ. સન્તિ દેવતા ઇદ્ધિમન્તિનિયો દિબ્બચક્ખુકા પરચિત્તવિદુનિયો, તા દૂરતોપિ પસ્સન્તિ, આસન્નાપિ ન દિસ્સન્તિ, ચેતસાપિ ચિત્તં જાનન્તિ, તાપિ મં જાનિસ્સન્તિ ‘પસ્સથ, ભો, ઇમં કુલપુત્તં, સદ્ધા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો સમાનો વોકિણ્ણો વિહરતિ પાપકેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’તિ…પે… સો લોકંયેવ અધિપતિં કરિત્વા અકુસલં…પે… પરિહરતી’’તિ. એવં લોકાધિપતિ ઓત્તપ્પં.

લજ્જાસભાવસણ્ઠિતાતિ એત્થ લજ્જાતિ લજ્જનાકારો, તેન સભાવેન સણ્ઠિતા હિરી. ભયન્તિ અપાયભયં, તેન સભાવેન સણ્ઠિતં ઓત્તપ્પં. તદુભયં પાપપરિવજ્જને પાકટં હોતિ. તત્થ યથા દ્વીસુ અયોગુળેસુ એકો સીતલો ભવેય્ય ગૂથમક્ખિતો, એકો ઉણ્હો આદિત્તો. તેસુ યથા સીતલં ગૂથમક્ખિતત્તા જિગુચ્છન્તો વિઞ્ઞુજાતિકો ન ગણ્હાતિ, ઇતરં ડાહભયેન. એવં પણ્ડિતો લજ્જાય જિગુચ્છન્તો પાપં ન કરોતિ, ઓત્તપ્પેન અપાયભયભીતો પાપં ન કરોતિ, એવં લજ્જાસભાવસણ્ઠિતા હિરી, ભયસભાવસણ્ઠિતં ઓત્તપ્પં.

કથં ¶ સપ્પતિસ્સવલક્ખણા હિરી, વજ્જભીરુકભયદસ્સાવિલક્ખણં ઓત્તપ્પં? એકચ્ચો હિ જાતિમહત્તપચ્ચવેક્ખણા, સત્થુમહત્તપચ્ચવેક્ખણા, દાયજ્જમહત્તપચ્ચવેક્ખણા, સબ્રહ્મચારિમહત્તપચ્ચવેક્ખણાતિ એવં ચતૂહિ કારણેહિ તત્થ ગારવેન સપ્પતિસ્સવલક્ખણં હિરિં સમુટ્ઠાપેત્વા પાપં ન કરોતિ. એકચ્ચો અત્તાનુવાદભયં, પરાનુવાદભયં, દણ્ડભયં, દુગ્ગતિભયન્તિ એવં ચતૂહિ કારણેહિ વજ્જતો ભાયન્તો વજ્જભીરુકભયદસ્સાવિલક્ખણં ઓત્તપ્પં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા પાપકમ્મં ન કરોતિ. એત્થ ચ અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાનાદિતા હિરોત્તપ્પાનં તત્થ તત્થ પાકટભાવેન વુત્તા, ન પન નેસં કદાચિ અઞ્ઞમઞ્ઞવિપ્પયોગો. ન હિ લજ્જનં નિબ્ભયં, પાપભયં વા અલજ્જનં અત્થીતિ. એવમેત્થ વિત્થારતો અત્થવણ્ણના વેદિતબ્બા.

સુક્કસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. ચરિયસુત્તવણ્ણના

૯. નવમે ¶ લોકન્તિ સત્તલોકં. સન્ધારેન્તીતિ આચારસન્ધારણવસેન ધારેન્તિ. ઠપેન્તીતિ મરિયાદાયં ઠપેન્તિ. રક્ખન્તીતિ આચારસન્ધારણેન મરિયાદાયં ઠપેત્વા રક્ખન્તિ. ગરુચિત્તીકારવસેન ન પઞ્ઞાયેથાતિ ગરું કત્વા ચિત્તે કરણવસેન ન પઞ્ઞાયેથ, અયમાચારો ન લબ્ભેય્ય. માતુચ્છાતિ વાતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદ્યત્થો. તેન માતુલાનીતિ વા આચરિયભરિયાતિ વા ગરૂનં દારાતિ વાતિ ઇમે સઙ્ગણ્હાતિ. તત્થ માતુ ભગિની માતુચ્છા. માતુલભરિયા માતુલાની. ગરૂનં દારા મહાપિતુચૂળપિતુજેટ્ઠભાતુઆદીનં ગરુટ્ઠાનિયાનં ભરિયા. યથા અજેળકાતિઆદીસુ અયં સઙ્ખેપત્થો – યથા અજેળકાદયો તિરચ્છાના હિરોત્તપ્પરહિતા માતાતિ સઞ્ઞં અકત્વા ભિન્નમરિયાદા સબ્બત્થ સમ્ભેદેન વત્તન્તિ, એવમયં મનુસ્સલોકો યદિ લોકપાલધમ્મા ન ભવેય્યું, સબ્બત્થ સમ્ભેદેન વત્તેય્ય. યસ્મા પનિમે લોકપાલકધમ્મા લોકં પાલેન્તિ, તસ્મા નત્થિ સમ્ભેદોતિ.

ચરિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. વસ્સૂપનાયિકસુત્તવણ્ણના

૧૦. દસમે ¶ અપઞ્ઞત્તાતિ અનનુઞ્ઞાતા, અવિહિતા વા. વસ્સેતિ વસ્સારત્તં સન્ધાય વદતિ, ઉતુવસ્સેતિ હેમન્તં સન્ધાય. એકિન્દ્રિયં જીવં વિહેઠેન્તાતિ રુક્ખલતાદીસુ જીવસઞ્ઞિતાય એવમાહંસુ. એકિન્દ્રિયન્તિ ચ કાયિન્દ્રિયં અત્થીતિ મઞ્ઞમાના વદન્તિ. સઙ્ઘાતં આપાદેન્તાતિ વિનાસં આપાદેન્તા. સંકસાયિસ્સન્તીતિ અપ્પોસ્સુક્કા નિબદ્ધવાસં વસિસ્સન્તિ. અપરજ્જુગતાય આસાળ્હિયા ઉપગન્તબ્બાતિ એત્થ અપરજ્જુ ગતાય અસ્સાતિ અપરજ્જુગતા, તસ્સા અપરજ્જુગતાય અતિક્કન્તાય, અપરસ્મિં દિવસેતિ અત્થો, તસ્મા આસાળ્હિપુણ્ણમાય અનન્તરે પાટિપદદિવસે ઉપગન્તબ્બાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. માસગતાય આસાળ્હિયા ઉપગન્તબ્બાતિ માસો ગતાય અસ્સાતિ માસગતા, તસ્સા માસગતાય અતિક્કન્તાય, માસે પરિપુણ્ણેતિ અત્થો. તસ્મા આસાળ્હિપુણ્ણમતો પરાય પુણ્ણમાય અનન્તરે પાટિપદદિવસે ઉપગન્તબ્બાતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

વસ્સૂપનાયિકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

કમ્મકારણવગ્ગવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના નિટ્ઠિતા.

૨. અધિકરણવગ્ગવણ્ણના

૧૧. દુતિયવગ્ગસ્સ ¶ પઠમે અપ્પટિસઙ્ખાને ન કમ્પતીતિ પટિસઙ્ખાનબલં, ઉપપરિક્ખનપઞ્ઞાયેતં નામં. વીરિયસીસેન સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે ભાવેન્તસ્સ ઉપ્પન્નં બલં ભાવનાબલં. વીરિયુપત્થમ્ભેન હિ કુસલભાવના બલવતી થિરા ઉપ્પજ્જતિ, તથા ઉપ્પન્ના બલવતી કુસલભાવના બલવન્તો સત્ત બોજ્ઝઙ્ગાતિપિ વુચ્ચન્તિ. અત્થતો વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસીસેન સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા હોન્તિ. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘તત્થ કતમં ભાવનાબલં? યા કુસલાનં ધમ્માનં આસેવના ભાવના બહુલીકમ્મં, ઇદં વુચ્ચતિ ભાવનાબલં. સત્તપિ બોજ્ઝઙ્ગા ભાવનાબલ’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૩૬૧).

અકમ્પિયટ્ઠેનાતિ પટિપક્ખેહિ અકમ્પનીયટ્ઠેન. દુરભિભવનટ્ઠેનાતિ દુરભિભવનીયટ્ઠેન. અનજ્ઝોમદ્દનટ્ઠેનાતિ અધિભવિત્વા અનવમદ્દનટ્ઠેન. એતાનીતિ ¶ એતાનિ યથાવુત્તાનિ દ્વેપિ બલાનિ. એતદગ્ગં નાગતન્તિ ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, દ્વિન્નં બલાનં યદિદં ભાવનાબલ’’ન્તિ એવમેત્થ એતદગ્ગં નાગતન્તિ અત્થો.

૧૨. દુતિયે વિવેકં નિસ્સિતન્તિ વિવેકનિસ્સિતં, યથા વા વિવેકવસેન પવત્તં ઝાનં ‘‘વિવેકજ’’ન્તિ વુત્તં, એવં વિવેકવસેન પવત્તો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ‘‘વિવેકનિસ્સિતો’’તિ દટ્ઠબ્બો. નિસ્સયટ્ઠો ચ વિપસ્સનામગ્ગાનં વસેન મગ્ગફલાનં વેદિતબ્બો, અસતિપિ વા પુબ્બાપરભાવે ‘‘પટિચ્ચસમુપ્પાદો’’તિ એત્થ પચ્ચયેન સમુપ્પાદનં વિય અવિનાભાવિધમ્મબ્યાપારા નિસ્સયનભાવના સમ્ભવન્તીતિ. ‘‘તદઙ્ગસમુચ્છેદનિસ્સરણવિવેકનિસ્સિત’’ન્તિ વત્વા પટિપ્પસ્સદ્ધિવિવેકનિસ્સિતસ્સ અવચનં ‘‘સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતી’’તિઆદિના ઇધ ભાવેતબ્બાનં સમ્બોજ્ઝઙ્ગાનં વુત્તત્તા. ભાવિતબોજ્ઝઙ્ગસ્સ હિ સચ્છિકાતબ્બા બલબોજ્ઝઙ્ગા, તેસં કિચ્ચં પટિપ્પસ્સદ્ધિવિવેકો. અજ્ઝાસયતોતિ ‘‘નિબ્બાનં સચ્છિકરિસ્સામી’’તિ પવત્તઅજ્ઝાસયતો. યદિપિ હિ વિપસ્સનાક્ખણે સઙ્ખારારમ્મણં ચિત્તં, સઙ્ખારેસુ પન આદીનવં દિસ્વા તપ્પટિપક્ખે નિબ્બાને નિન્નતાય અજ્ઝાસયતો નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિતો હોતિ ઉણ્હાભિભૂતસ્સ પુગ્ગલસ્સ સીતનિન્નચિત્તતા વિય.

‘‘પઞ્ચવિધવિવેકનિસ્સિતમ્પીતિ એકે’’તિ વત્વા તત્થ યથાવુત્તવિવેકત્તયતો અઞ્ઞં વિવેકદ્વયં ¶ ઉદ્ધરિત્વા દસ્સેતું ‘‘તે હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઝાનક્ખણે તાવ કિચ્ચતો વિક્ખમ્ભનવિવેકનિસ્સિતં, વિપસ્સનાક્ખણે અજ્ઝાસયતો પટિપ્પસ્સદ્ધિવિવેકનિસ્સિતં ભાવેતીતિ વત્તબ્બં ‘‘એવાહં અનુત્તરં વિમોક્ખં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સામી’’તિ તત્થ નિન્નજ્ઝાસયતાય. તેનાહ ‘‘તસ્મા તેસં મતેના’’તિઆદિ. હેટ્ઠા કસિણજ્ઝાનગ્ગહણેન આરુપ્પાનમ્પિ ગહણં દટ્ઠબ્બં, તસ્મા ‘‘એતેસં ઝાનાન’’ન્તિ ઇમિનાપિ તેસં સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. યસ્મા પહાનવિનયો વિય વિરાગનિરોધાપિ ઇધાધિપ્પેતવિવેકેન અત્થતો નિબ્બિસિટ્ઠા, તસ્મા વુત્તં ‘‘એસ નયો વિરાગનિસ્સિતન્તિઆદીસૂ’’તિ. તેનાહ ‘‘વિવેકત્થા એવ હિ વિરાગાદયો’’તિ.

વોસ્સગ્ગ-સદ્દો પરિચ્ચાગત્થો પક્ખન્દનત્થો ચાતિ વોસ્સગ્ગસ્સ દુવિધતા વુત્તા. વોસ્સજ્જનઞ્હિ પહાનં વિસ્સટ્ઠભાવેન નિરોધનપક્ખન્દનમ્પિ ચ ¶ . તસ્મા વિપસ્સનાક્ખણે તદઙ્ગવસેન મગ્ગક્ખણે સમુચ્છેદવસેન પટિપક્ખસ્સ પહાનં વોસ્સગ્ગો, તથા વિપસ્સનાક્ખણે તન્નિન્નભાવેન, મગ્ગક્ખણે આરમ્મણકરણેન વિસ્સટ્ઠસભાવતા વોસ્સગ્ગોતિ વેદિતબ્બં. તેનેવાહ ‘‘તત્થ પરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગો’’તિઆદિ. અયં સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગોતિ અયં મિસ્સકવસેન વુત્તો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો. યથાવુત્તેન પકારેનાતિ તદઙ્ગપ્પહાનસમુચ્છેદપ્પહાનપ્પકારેન તન્નિન્નતદારમ્મણપ્પકારેન ચ. પુબ્બે વોસ્સગ્ગવચનસ્સેવ અત્થસ્સ વુત્તત્તા આહ ‘‘સકલેન વચનેના’’તિ. પરિણમન્તન્તિ વિપસ્સનાક્ખણે તદઙ્ગતન્નિન્નપ્પકારેન પરિણમન્તં. પરિણતન્તિ મગ્ગક્ખણે સમુચ્છેદતદારમ્મણપ્પકારેન પરિણતં. પરિણામો નામ ઇધ પરિપાકોતિ આહ ‘‘પરિપચ્ચન્તં પરિપક્કઞ્ચા’’તિ. પરિપાકો ચ આસેવનલાભેન લદ્ધસામત્થિયસ્સ કિલેસે પરિચ્ચજિતું નિબ્બાનં પક્ખન્દિતું તિક્ખવિસદભાવો. તેનાહ ‘‘અયઞ્હી’’તિઆદિ. એસ નયોતિ ય્વાયં નયો ‘‘વિવેકનિસ્સિત’’ન્તિઆદિના સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગે વુત્તો, સેસેસુ ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગાદીસુપિ એસેવ નયો, એવં તત્થ નેતબ્બન્તિ અત્થો.

‘‘વિવેકનિસ્સિત’’ન્તિઆદીસુ લબ્ભમાનમત્થં સામઞ્ઞતો દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઇધાધિપ્પેતમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘ઇધ પના’’તિઆદિમાહ. તત્થ સબ્બસઙ્ખતેહીતિ સબ્બેહિ પચ્ચયસમુપ્પન્નધમ્મેહિ. સબ્બેસન્તિ સઙ્ખતધમ્માનં. વિવેકં આરમ્મણં કત્વાતિ નિબ્બાનસઙ્ખાતં વિવેકં આરમ્મણં કત્વા. તઞ્ચ ખોતિ તદેવ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં.

૧૩. તતિયે ચિત્તેકગ્ગત્થાયાતિ ચિત્તસમાધાનત્થાય, દિટ્ઠધમ્મે સુખવિહારાયાતિ અત્થો. ચિત્તેકગ્ગતાસીસેન હિ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારો વુત્તો. સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવાનં વસેન હેતં વુત્તં. તે હિ સમાપજ્જિત્વા ‘‘એકગ્ગચિત્તા સુખં દિવસં વિહરિસ્સામા’’તિ ઇચ્ચેવ કસિણપરિકમ્મં ¶ કત્વા અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેન્તિ. વિપસ્સનાપાદકત્થાયાતિઆદીસુ પન સેક્ખપુથુજ્જના ‘‘સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય સમાહિતેન ચિત્તેન વિપસ્સામા’’તિ નિબ્બત્તેન્તા વિપસ્સનાપાદકત્થાય ભાવેન્તિ.

યે પન અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ‘‘એકોપિ હુત્વા બહુધા હોતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૩૮; મ. નિ. ૧.૧૪૭; સં. નિ. ૨.૭૦; ૫.૮૩૪, ૮૪૨) વુત્તનયા ¶ અભિઞ્ઞાયો પત્થેન્તા નિબ્બત્તેન્તિ, તે અભિઞ્ઞાપાદકત્થાય ભાવેન્તિ. યે અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા ‘‘સત્તાહં અચિત્તા હુત્વા દિટ્ઠેવ ધમ્મે નિરોધં નિબ્બાનં પત્વા સુખં વિહરિસ્સામા’’તિ નિબ્બત્તેન્તિ, તે નિરોધપાદકત્થાય ભાવેન્તિ. યે પન અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા ‘‘અપરિહીનજ્ઝાના બ્રહ્મલોકે ઉપ્પજ્જિસ્સામા’’તિ નિબ્બત્તેન્તિ, તે ભવવિસેસત્થાય ભાવેન્તિ.

યુત્તં તાવ ચિત્તેકગ્ગતાય ભવવિસેસત્થતા વિય વિપસ્સનાપાદકત્થતાપિ ચતુક્કજ્ઝાનસાધારણાતિ તેસં વસેન ‘‘ચત્તારિ ઝાનાની’’તિ વચનં, અભિઞ્ઞાપાદકત્થતા પન નિરોધપાદકત્થતા ચ ચતુત્થસ્સેવ ઝાનસ્સ આવેણિકા, સા કથં ચતુક્કજ્ઝાનસાધારણા વુત્તાતિ? પરમ્પરાધિટ્ઠાનભાવતો. પદટ્ઠાનપદટ્ઠાનમ્પિ હિ પદટ્ઠાનન્તિ વુચ્ચતિ કારણકારણન્તિ યથા ‘‘તિણેહિ ભત્તં સિદ્ધ’’ન્તિ.

૧૪. ચતુત્થે સસકસ્સ ઉપ્પતનં વિય હોતીતિ પથવિજિગુચ્છનસસકસ્સ ઉપ્પતનં વિય હોતિ. તત્થાયં અત્થસલ્લાપિકા ઉપમા – પથવી કિર સસકં આહ – ‘‘હે સસકા’’તિ. સસકો આહ – ‘‘કો એસો’’તિ. કસ્મા મમેવ ઉપરિ સબ્બઇરિયાપથે કપ્પેન્તો ઉચ્ચારપસ્સાવં કરોન્તો મં ન જાનાસીતિ? સુટ્ઠુ તયા અહં દિટ્ઠો, મયા અક્કન્તટ્ઠાનઞ્હિ અઙ્ગુલગ્ગેહિ ફુટ્ઠટ્ઠાનં વિય હોતિ, વિસ્સટ્ઠઉદકં અપ્પમત્તકં, કરીસં કટકફલમત્તં, હત્થિઅસ્સાદીહિ પન અક્કન્તટ્ઠાનમ્પિ મહન્તં, પસ્સાવોપિ નેસં ઘટમત્તો, ઉચ્ચારોપિ પચ્છિમત્તો હોતિ, અલં મય્હં તયાતિ ઉપ્પતિત્વા અઞ્ઞસ્મિં ઠાને પતિતો. તતો નં પથવી આહ – ‘‘અહો દૂરં ગતોપિ નનુ મય્હંયેવ ઉપરિ પતિતોસી’’તિ? સો પુન તં જિગુચ્છન્તો ઉપ્પતિત્વા અઞ્ઞત્થ પતિતો. એવં વસ્સસહસ્સમ્પિ ઉપ્પતિત્વા ઉપ્પતિત્વા પતમાનો સસકો નેવ પથવિયા અન્તં પાપુણિતું સક્કોતિ. ન કોટિન્તિ ન પુબ્બકોટિં. ઇતરેસન્તિ વિપઞ્ચિતઞ્ઞુનેય્યપદપરમાનં.

૧૫. પઞ્ચમે ¶ સમથેહિ અધિકરીયતિ વૂપસમ્મતીતિ અધિકરણં, અટ્ઠારસ ભેદકરવત્થૂનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્નો વિવાદોયેવ વિવાદાધિકરણં. ‘‘ઇધ ભિક્ખૂ ભિક્ખું અનુવદન્તિ સીલવિપત્તિયા વા’’તિઆદિના (ચૂળવ. ૨૧૫) ચતસ્સો ¶ વિપત્તિયો નિસ્સાય ઉપ્પન્નો અનુવાદોયેવ અનુવાદાધિકરણં. પઞ્ચપિ આપત્તિક્ખન્ધા આપત્તાધિકરણં. ‘‘સત્તપિ આપત્તિક્ખન્ધા આપત્તાધિકરણ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૧૫) વચનતો આપત્તિયેવ આપત્તાધિકરણં. ‘‘યા સઙ્ઘસ્સ કિચ્ચયતા કરણીયતા અપલોકનકમ્મં ઞત્તિકમ્મં ઞત્તિદુતિયકમ્મં ઞત્તિચતુત્થકમ્મ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૧૫) એવમાગતં ચતુબ્બિધં સઙ્ઘકિચ્ચં કિચ્ચાધિકરણન્તિ વેદિતબ્બં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

૧૬. છટ્ઠે અપાકટનામોતિ ‘‘સેલો, કૂટદન્તો’’તિઆદિના અનભિઞ્ઞાતો. યેન વા કારણેનાતિ હેતુમ્હિ ઇદં કરણવચનં. હેતુઅત્થો હિ કિરિયાકારણં, ન કરણં વિય કિરિયત્થો, તસ્મા નાનપ્પકારગુણવિસેસાધિગમત્થા ઇધ ઉપસઙ્કમનકિરિયાતિ ‘‘અન્નેન વસતિ, અજ્ઝેનેન વસતી’’તિઆદીસુ વિય હેતુઅત્થમેવેતં કરણવચનં યુત્તં, ન કરણત્થં તસ્સ અયુજ્જમાનત્તાતિ વુત્તં ‘‘યેન વા કારણેના’’તિ. અવિભાગતો સતતં પવત્તિતનિરતિસયસાદુવિપુલામતરસસદ્ધમ્મફલતાય સાદુફલનિચ્ચફલિતમહારુક્ખેન ભગવા ઉપમિતો. સાદુફલૂપભોગાધિપ્પાયગ્ગહણેનેવ હિ રુક્ખસ્સ સાદુફલતા ગહિતાતિ. ઉપસઙ્કમીતિ ઉપસઙ્કન્તો. સમ્પત્તકામતાય હિ કિઞ્ચિ ઠાનં ગચ્છન્તો તંતંપદેસાતિક્કમનેન ઉપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કન્તોતિ ચ વત્તબ્બતં લભતિ. તેનાહ ‘‘ગતોતિ વુત્તં હોતી’’તિ, ઉપગતોતિ અત્થો. ઉપસઙ્કમિત્વાતિ પુબ્બકાલકિરિયાનિદ્દેસોતિ આહ ‘‘ઉપસઙ્કમનપરિયોસાનદીપન’’ન્તિ. તતોતિ યં ઠાનં પત્તો ‘‘ઉપસઙ્કમી’’તિ વુત્તો, તતો ઉપગતટ્ઠાનતો.

યથા ખમનીયાદીનિ પુચ્છન્તોતિ યથા ભગવા ‘‘કચ્ચિ તે, બ્રાહ્મણ, ખમનીયં, કચ્ચિ યાપનીય’’ન્તિઆદિના ખમનીયાદીનિ પુચ્છન્તો તેન બ્રાહ્મણેન સદ્ધિં સમપ્પવત્તમોદો અહોસિ પુબ્બભાસિતાય, એવં સોપિ બ્રાહ્મણો તદનુકરણેન ભગવતા સદ્ધિં સમપ્પવત્તમોદો અહોસીતિ યોજના. તં પન સમપ્પવત્તમોદતં ઉપમાય દસ્સેતું ‘‘સીતોદકં વિયા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સમ્મોદિતન્તિ સંસન્દિતં. એકીભાવન્તિ સમ્મોદનકિરિયાય સમાનતં. ખમનીયન્તિ ‘‘ઇદં ચતુચક્કં નવદ્વારં સરીરયન્તં દુક્ખબહુલતાય સભાવતો દુસ્સહં, કચ્ચિ ખમિતું સક્કુણેય્ય’’ન્તિ ¶ પુચ્છતિ. યાપનીયન્તિ આહારાદિપ્પટિબદ્ધવુત્તિકં ચિરપ્પબન્ધસઙ્ખાતાય યાપનાય કચ્ચિ યાપેતું સક્કુણેય્યં. સીસરોગાદિઆબાધાભાવેન કચ્ચિ અપ્પાબાધં. દુક્ખજીવિકાભાવેન કચ્ચિ અપ્પાતઙ્કં. તંતંકિચ્ચકરણે ઉટ્ઠાનસુખતાય કચ્ચિ લહુટ્ઠાનં. તદનુરૂપબલયોગતો કચ્ચિ બલં ¶ . સુખવિહારસમ્ભવેન કચ્ચિ ફાસુવિહારો અત્થીતિ સબ્બત્થ કચ્ચિ-સદ્દં યોજેત્વા અત્થો વેદિતબ્બો.

બલપ્પત્તા પીતિ પીતિયેવ. તરુણપીતિ પામોજ્જં. સમ્મોદં જનેતિ કરોતીતિ સમ્મોદનીકં, તદેવ સમ્મોદનીયં. સમ્મોદિતબ્બતો સમ્મોદનીયન્તિ ઇમં પન અત્થં દસ્સેતું ‘‘સમ્મોદિતું યુત્તભાવતો’’તિ આહ. સરિતબ્બભાવતોતિ અનુસ્સરિતબ્બભાવતો. ‘‘સરણીય’’ન્તિ વત્તબ્બે દીઘં કત્વા ‘‘સારણીય’’ન્તિ વુત્તં. સુય્યમાનસુખતોતિ આપાથગતમધુરતં આહ, અનુસ્સરિયમાનસુખતોતિ વિમદ્દરમણીયતં. બ્યઞ્જનપરિસુદ્ધતાયાતિ સભાવનિરુત્તિભાવેન તસ્સા કથાય વચનચાતુરિયમાહ. અત્થપરિસુદ્ધતાયાતિ અત્થસ્સ નિરુપક્કિલેસતં. અનેકેહિ પરિયાયેહીતિ અનેકેહિ કારણેહિ.

અતિદૂરઅચ્ચાસન્નપ્પટિક્ખેપેન નાતિદૂરં નચ્ચાસન્નં નામ ગહિતં, તં પન અવકંસતો ઉભિન્નં પસારિતહત્થાસઙ્ઘટ્ટનેન દટ્ઠબ્બં. ગીવં પસારેત્વાતિ ગીવં પરિવટ્ટનવસેન પસારેત્વા.

એતદવોચાતિ એતં ‘‘કો નુ ખો, ભન્તે, હેતૂ’’તિઆદિપુચ્છાવચનં અવોચ. તેનેવ ‘‘એતદવોચા’’તિ પદં ઉદ્ધરિત્વા દુવિધા હિ પુચ્છાતિઆદિના પુચ્છાવિભાગં દસ્સેતિ. તત્થ અગારે નિયુત્તો અગારિકો, તસ્સ પુચ્છા અગારિકપુચ્છા. અગારિકતો અઞ્ઞો અનગારિકો પબ્બજ્જૂપગતો, તસ્સ પુચ્છા અનગારિકપુચ્છા. કિઞ્ચાપિ અઞ્ઞત્થ ‘‘જનકો હેતુ, પગ્ગાહકો પચ્ચયો. અસાધારણો હેતુ, સાધારણો પચ્ચયો. સભાગો હેતુ, અસભાગો પચ્ચયો. પુબ્બકાલિકો હેતુ, સહપવત્તો પચ્ચયો’’તિઆદિના હેતુપચ્ચયા વિભજ્જ વુચ્ચન્તિ. ઇધ પન ‘‘ચત્તારો ખો, ભિક્ખવે, મહાભૂતા હેતુ ચત્તારો મહાભૂતા પચ્ચયો રૂપક્ખન્ધસ્સ પઞ્ઞાપનાયા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૮૬) વિય હેતુપચ્ચયસદ્દા સમાનત્થાતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઉભયમ્પેતં કારણવેવચનમેવા’’તિ આહ. વિસમચરિયાતિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો.

અભિક્કન્તાતિ ¶ અતિક્કન્તા, વિગતાતિ અત્થોતિ આહ ‘‘ખયે દિસ્સતી’’તિ. તથા હિ ‘‘નિક્ખન્તો પઠમો યામો’’તિ ઉપરિ વુત્તં. અભિક્કન્તતરોતિ અતિવિય કન્તતરો મનોરમો, તાદિસો ચ સુન્દરો ભદ્દકો નામ હોતીતિ આહ ‘‘સુન્દરે દિસ્સતી’’તિ. કોતિ દેવનાગયક્ખગન્ધબ્બાદીસુ કો કતમો? મેતિ મમ. પાદાનીતિ પાદે. ઇદ્ધિયાતિ ઇમાય એવરૂપાય દેવિદ્ધિયા. યસસાતિ ઇમિના એદિસેન પરિવારેન પરિચ્છેદેન ચ. જલન્તિ વિજ્જોતમાનો. અભિક્કન્તેનાતિ અતિવિય કન્તેન કમનીયેન અભિરૂપેન. વણ્ણેનાતિ છવિવણ્ણેન ¶ સરીરવણ્ણનિભાય. સબ્બા ઓભાસયં દિસાતિ દસ દિસા પભાસેન્તો, ચન્દો વિય સૂરિયો વિય ચ એકોભાસં એકાલોકં કરોન્તોતિ ગાથાય અત્થો. અભિરૂપેતિ ઉળારરૂપે સમ્પન્નરૂપે.

‘‘ચોરો, ચોરો; સપ્પો, સપ્પો’’તિઆદીસુ ભયે આમેડિતં. ‘‘વિજ્ઝ, વિજ્ઝ; પહર, પહરા’’તિઆદીસુ કોધે. ‘‘સાધુ, સાધૂ’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩૨૭.સં. નિ. ૨.૧૨૭; ૩.૩૫; ૫.૧૦૮૫) પસંસાયં. ‘‘ગચ્છ, ગચ્છ; લુનાહિ, લુનાહી’’તિઆદીસુ તુરિતે. ‘‘આગચ્છ, આગચ્છા’’તિઆદીસુ કોતૂહલે. ‘‘બુદ્ધો, બુદ્ધોતિ ચિન્તેન્તો’’તિઆદીસુ (બુ. વં. ૨.૪૪) અચ્છરે. ‘‘અભિક્કમથાયસ્મન્તો, અભિક્કમથાયસ્મન્તો’’તિઆદીસુ હાસે. ‘‘કહં એકપુત્તક, કહં એકપુત્તકા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૩૫૩; સં. નિ. ૨.૬૩) સોકે. ‘‘અહો સુખં, અહો સુખ’’ન્તિઆદીસુ (ઉદા. ૨૦; દી. નિ. ૩.૩૦૫; ચૂળવ. ૩૩૨) પસાદે. ચ-સદ્દો અવુત્તસમુચ્ચયત્તો. તેન ગરહાઅસમ્માનાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. તત્થ ‘‘પાપો, પાપો’’તિઆદીસુ ગરહાયં. ‘‘અભિરૂપક, અભિરૂપકા’’તિઆદીસુ અસમ્માને દટ્ઠબ્બં.

નયિદં આમેડિતવસેન દ્વિક્ખત્તું વુત્તં, અથ ખો અત્થદ્વયવસેનાતિ દસ્સેન્તો ‘‘અથ વા’’તિઆદિમાહ. ‘‘અભિક્કન્ત’’ન્તિ વચનં અપેક્ખિત્વા નપુંસકવસેન વુત્તં, તં પન ભગવતો વચનં ધમ્મસ્સ દેસનાતિ કત્વા તથા વુત્તં ‘‘ભોતો ગોતમસ્સ ધમ્મદેસના’’તિ. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. દોસનાસનતોતિ રાગાદિકિલેસવિધમનતો. ગુણાધિગમનતોતિ સીલાદિગુણાનં સમ્પાપનતો. યે ગુણે દેસના અધિગમેતિ, તેસુ પધાનભૂતે તાવ દસ્સેતું ‘‘સદ્ધાજનનતો પઞ્ઞાજનનતો’’તિ વુત્તં. સદ્ધાપમુખા હિ લોકિયા ગુણા, પઞ્ઞાપમુખા લોકુત્તરા ¶ .

સીલાદિઅત્થસમ્પત્તિયા સાત્થતો, સભાવનિરુત્તિસમ્પત્તિયા સબ્યઞ્જનતો. સુવિઞ્ઞેય્યસદ્દપ્પયોગતાય ઉત્તાનપદતો, સણ્હસુખુમભાવેન દુવિઞ્ઞેય્યત્થતાય ગમ્ભીરત્થતો. સિનિદ્ધમુદુમધુરસદ્દપ્પયોગતાય કણ્ણસુખતો, વિપુલવિસુદ્ધપેમનીયત્થતાય હદયઙ્ગમતો. માનાતિમાનવિધમનેન અનત્તુક્કંસનતો, થમ્ભસારમ્ભનિમ્મદ્દનેન અપરવમ્ભનતો. હિતાધિપ્પાયપ્પવત્તિયા પરેસં રાગપરિળાહાદિવૂપસમનેન કરુણાસીતલતો, કિલેસન્ધકારવિધમનેન પઞ્ઞાવદાતતો. કરવીકરુતમઞ્જુતાય આપાથરમણીયતો, પુબ્બાપરાવિરુદ્ધસુવિસુદ્ધત્થતાય વિમદ્દક્ખમતો. આપાથરમણીયતાય એવં સુય્યમાનસુખતો, વિમદ્દક્ખમતાય હિતજ્ઝાસયપ્પવત્તિતતાય ચ વીમંસિયમાનહિતતો ¶ . એવમાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન સંસારચક્કનિવત્તનતો, સદ્ધમ્મચક્કપ્પવત્તનતો, મિચ્છાવાદવિગમનતો, સમ્માવાદપતિટ્ઠાપનતો, અકુસલમૂલસમુદ્ધરણતો, કુસલમૂલસંરોપનતો, અપાયદ્વારપિધાનતો, સગ્ગમોક્ખદ્વારવિવરણતો, પરિયુટ્ઠાનવૂપસમનતો, અનુસયસમુગ્ઘાતનતોતિ એવમાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

અધોમુખટ્ઠપિતન્તિ કેનચિ અધોમુખં ઠપિતં. હેટ્ઠામુખજાતન્તિ સભાવેનેવ હેટ્ઠામુખજાતં. ઉપરિમુખન્તિ ઉદ્ધંમુખં. ઉગ્ઘાટેય્યાતિ વિવટં કરેય્ય. હત્થે ગહેત્વાતિ ‘‘પુરત્થાભિમુખો ઉત્તરાભિમુખો વા ગચ્છા’’તિઆદીનિ અવત્વા હત્થે ગહેત્વા ‘‘નિસ્સન્દેહં એસ મગ્ગો, એવં ગચ્છેય્યા’’તિ વદેય્ય. કાળપક્ખચાતુદ્દસીતિ કાળપક્ખે ચાતુદ્દસી.

નિક્કુજ્જિતં આધેય્યસ્સ અનાધારભૂતં ભાજનં આધારભાવાપાદનવસેન ઉક્કુજ્જેય્ય. હેટ્ઠામુખજાતતાય સદ્ધમ્મવિમુખં, અધોમુખઠપિતતાય અસદ્ધમ્મે પતિતન્તિ એવં પદદ્વયં યથારહં યોજેતબ્બં, ન યથાસઙ્ખ્યં. કામં કામચ્છન્દાદયોપિ પટિચ્છાદકા નીવરણભાવતો, મિચ્છાદિટ્ઠિ પન સવિસેસં પટિચ્છાદિકા સત્તે મિચ્છાભિનિવેસનવસેનાતિ આહ ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિગહનપટિચ્છન્ન’’ન્તિ. તેનાહ ભગવા ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિપરમાહં, ભિક્ખવે, વજ્જં વદામી’’તિ (અ. નિ. ૧.૩૧૦). સબ્બો અપાયગામિમગ્ગો કુમ્મગ્ગો ‘‘કુચ્છિતો મગ્ગો’’તિ કત્વા. સમ્માદિટ્ઠિઆદીનં ઉજુપટિપક્ખતાય મિચ્છાદિટ્ઠિઆદયો અટ્ઠ મિચ્છત્તધમ્મા મિચ્છામગ્ગો. તેનેવ હિ તદુભયપ્પટિપક્ખતં સન્ધાય ‘‘સગ્ગમોક્ખમગ્ગં આવિકરોન્તેના’’તિ વુત્તં. સપ્પિઆદિસન્નિસ્સયો પદીપો ¶ ન તથા ઉજ્જલો, યથા તેલસન્નિસ્સયોતિ તેલપજ્જોતગ્ગહણં. એતેહિ પરિયાયેહીતિ એતેહિ નિક્કુજ્જિતુક્કુજ્જનપ્પટિચ્છન્નવિવરણાદિઉપમોપમિતબ્બાકારેહિ.

પસન્નકારન્તિ પસન્નેહિ કાતબ્બં સક્કારં. સરણન્તિ પટિસરણં. તેનાહ ‘‘પરાયણ’’ન્તિ. પરાયણભાવો ચ અનત્થનિસેધનેન અત્થસમ્પટિપાદનેન ચ હોતીતિ આહ ‘‘અઘસ્સ, તાતા, હિતસ્સ ચ વિધાતા’’તિ. અઘસ્સાતિ દુક્ખતોતિ વદન્તિ, પાપતોતિ પન અત્થો યુત્તો. નિસ્સક્કે ચેતં સામિવચનં. એત્થ ચ નાયં ગમિ-સદ્દો ની-સદ્દાદયો વિય દ્વિકમ્મકો, તસ્મા યથા ‘‘અજં ગામં નેતી’’તિ વુચ્ચતિ, એવં ‘‘ભગવન્તં સરણં ગચ્છામી’’તિ વત્તું ન સક્કા. ‘‘સરણન્તિ ગચ્છામી’’તિ પન વત્તબ્બં. ઇતિ-સદ્દો ચેત્થ લુત્તનિદ્દિટ્ઠો. તસ્સ ચાયમત્થો – ગમનઞ્ચ તદધિપ્પાયેન ભજનં જાનનં વાતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇતિ ઇમિના અધિપ્પાયેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ ભજામીતિઆદીસુ પુરિમસ્સ પુરિમસ્સ પચ્છિમં પચ્છિમં અત્થવચનં. ભજનં વા સરણાધિપ્પાયેન ઉપસઙ્કમનં. સેવનં સન્તિકાવચરતા. પયિરુપાસનં વત્તપ્પટિવત્તકરણેન ઉપટ્ઠાનન્તિ ¶ એવં સબ્બથાપિ અનઞ્ઞસરણતંયેવ દીપેતિ. ‘‘ગચ્છામી’’તિ પદસ્સ બુજ્ઝામીતિ અયમત્થો કથં લબ્ભતીતિ આહ ‘‘યેસં હી’’તિઆદિ.

અધિગતમગ્ગે સચ્છિકતનિરોધેતિ પદદ્વયેનપિ ફલટ્ઠા એવ દસ્સિતા, ન મગ્ગટ્ઠાતિ તે દસ્સેન્તો ‘‘યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાને ચા’’તિ આહ. નનુ ચ કલ્યાણપુથુજ્જનોપિ યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જતીતિ વુચ્ચતીતિ? કિઞ્ચાપિ વુચ્ચતિ, નિપ્પરિયાયેન પન મગ્ગટ્ઠા એવ તથા વત્તબ્બા, ન ઇતરે સમ્મત્તનિયામોક્કમનાભાવતો. તથા હિ તે એવ વુત્તા ‘‘અપાયેસુ અપતમાને ધારેતી’’તિ. સમ્મત્તનિયામોક્કમનેન હિ અપાયવિનિમુત્તિસમ્ભવો. અક્ખાયતીતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો આદ્યત્થો, પકારત્થો વા. તેન ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, ધમ્મા સઙ્ખતા વા અસઙ્ખતા વા, વિરાગો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (ઇતિવુ. ૯૦; અ. નિ. ૪.૩૪) સુત્તપદં સઙ્ગણ્હાતિ, ‘‘વિત્થારો’’તિ વા ઇમિના. એત્થ ચ અરિયમગ્ગો નિય્યાનિકતાય, નિબ્બાનં તસ્સ તદત્થસિદ્ધિહેતુતાયાતિ ઉભયમેવ નિપ્પરિયાયેન ધમ્મોતિ વુત્તો. નિબ્બાનઞ્હિ આરમ્મણપચ્ચયભૂતં લભિત્વા અરિયમગ્ગો તદત્થસિદ્ધિયા સંવત્તતિ, તથાપિ યસ્મા અરિયફલાનં ‘‘તાય સદ્ધાય અવૂપસન્તાયા’’તિઆદિવચનતો મગ્ગેન ¶ સમુચ્છિન્નાનં કિલેસાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનકિચ્ચતાય નિય્યાનાનુગુણતાય નિય્યાનપરિયોસાનતાય ચ. પરિયત્તિધમ્મસ્સ પન નિય્યાનિકધમ્મસમધિગમહેતુતાયાતિ ઇમિના પરિયાયેન વુત્તનયેન ધમ્મભાવો લબ્ભતિ એવ. સ્વાયમત્થો પાઠારુળ્હો એવાતિ દસ્સેન્તો ‘‘ન કેવલ’’ન્તિઆદિમાહ.

કામરાગો ભવરાગોતિ એવમાદિભેદો સબ્બોપિ રાગો વિરજ્જતિ પહીયતિ એતેનાતિ રાગવિરાગોતિ મગ્ગો કથિતો. એજાસઙ્ખાતાય તણ્હાય અન્તોનિજ્ઝાનલક્ખણસ્સ સોકસ્સ ચ તદુપ્પત્તિયં સબ્બસો પરિક્ખીણત્તા અનેજમસોકન્તિ ફલં કથિતં. અપ્પટિકૂલન્તિ અવિરોધદીપનતો કેનચિ અવિરુદ્ધં, ઇટ્ઠં પણીતન્તિ વા અત્થો. પગુણરૂપેન પવત્તિતત્તા, પકટ્ઠગુણવિભાવનતો વા પગુણં. સબ્બધમ્મક્ખન્ધા કથિતાતિ યોજના.

દિટ્ઠિસીલસઙ્ઘાતેનાતિ ‘‘યાયં દિટ્ઠિ અરિયા નિય્યાનિકા નિય્યાતિ તક્કરસ્સ સમ્મા દુક્ખક્ખયાય, તથારૂપાય દિટ્ઠિયા દિટ્ઠિસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૨૪, ૩૫૭; મ. નિ. ૧.૪૯૨; ૩.૫૪; અ. નિ. ૬.૧૨; પરિ. ૨૭૪) એવં ¶ વુત્તાય દિટ્ઠિયા, ‘‘યાનિ તાનિ સીલાનિ અખણ્ડાનિ અચ્છિદ્દાનિ અસબલાનિ અકમ્માસાનિ ભુજિસ્સાનિ વિઞ્ઞુપ્પસત્થાનિ અપરામટ્ઠાનિ સમાધિસંવત્તનિકાનિ, તથારૂપેહિ સીલેહિ સીલસામઞ્ઞગતો વિહરતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૨૪; મ. નિ. ૧.૪૯૨; ૩.૫૪; અ. નિ. ૬.૧૨; પરિ. ૨૭૪) ચ એવં વુત્તાનં સીલાનઞ્ચ સંહતભાવેન, દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેનાતિ અત્થો. સંહતોતિ ઘટિતો, સમેતોતિ અત્થો. અરિયપુગ્ગલા હિ યત્થ કત્થચિ દૂરે ઠિતાપિ અત્તનો ગુણસામગ્ગિયા સંહતા એવ. અટ્ઠ ચ પુગ્ગલ ધમ્મદસા તેતિ તે પુરિસયુગવસેન ચત્તારોપિ પુગ્ગલવસેન અટ્ઠેવ અરિયધમ્મસ્સ પચ્ચક્ખદસ્સાવિતાય ધમ્મદસા. તીણિ વત્થૂનિ સરણન્તિ ગમનેન તિક્ખત્તું ગમનેન ચ તીણિ સરણગમનાનિ. પટિવેદેસીતિ અત્તનો હદયગતં વાચાય પવેદેસિ.

સરણગમનસ્સ વિસયપ્પભેદફલસંકિલેસભેદાનં વિય કત્તુવિભાવના તત્થ કોસલ્લાય હોતીતિ સરણગમનેસુ અત્થકોસલ્લત્થં ‘‘સરણં, સરણગમનં, યો ચ સરણં ગચ્છતિ, સરણગમનપ્પભેદો, સરણગમનફલં, સંકિલેસો, ભેદોતિ અયં વિધિ વેદિતબ્બો’’તિ ¶ વુત્તં તેન વિના સરણગમનસ્સેવ અસમ્ભવતો. કસ્મા પનેત્થ વોદાનં ન ગહિતં, નનુ વોદાનવિભાવનાપિ તત્થ કોસલ્લાય હોતીતિ? સચ્ચમેતં, તં પન સંકિલેસગ્ગહણેન અત્થતો દીપિતં હોતીતિ ન ગહિતં. યાનિ હિ નેસં સંકિલેસકારણાનિ અઞ્ઞાણાદીનિ, તેસં સબ્બેન સબ્બં અનુપ્પન્નાનં અનુપ્પાદનેન, ઉપ્પન્નાનઞ્ચ પહાનેન વોદાનં હોતીતિ.

હિંસત્થસ્સ ધાતુસદ્દસ્સ વસેનેતં પદં દટ્ઠબ્બન્તિ ‘‘હિંસતીતિ સરણ’’ન્તિ વત્વા તં પન હિંસનં કેસં, કથં, કસ્સ વાતિ ચોદનં સોધેન્તો ‘‘સરણગતાન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ભયન્તિ વટ્ટભયં. સન્તાસન્તિ ચિત્તુત્રાસં. તેનેવ ચેતસિકદુક્ખસ્સ ગહિતત્તા દુક્ખન્તિ કાયિકં દુક્ખં. દુગ્ગતિપરિકિલેસન્તિ દુગ્ગતિપરિયાપન્નં સબ્બમ્પિ દુક્ખં. તયિદં સબ્બં પરતો ફલકથાય આવિ ભવિસ્સતિ. એતન્તિ સરણન્તિ પદં. એવં અવિસેસતો સરણસદ્દસ્સ પદત્થં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિસેસતો દસ્સેતું ‘‘અથ વા’’તિઆદિ વુત્તં. હિતે પવત્તનેનાતિ ‘‘સમ્પન્નસીલા, ભિક્ખવે, વિહરથા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૬૪, ૬૯) અત્થે નિયોજનેન. અહિતા નિવત્તનેનાતિ ‘‘પાણાતિપાતસ્સ ખો પાપકો વિપાકો અભિસમ્પરાય’’ન્તિઆદિના આદીનવદસ્સનાદિમુખેન અનત્થતો નિવત્તનેન. ભયં હિંસતીતિ હિતાહિતેસુ અપ્પવત્તિપ્પવત્તિહેતુકં બ્યસનં અપ્પવત્તિકરણેન વિનાસેતિ બુદ્ધો. ભવકન્તારા ઉત્તારણેન મગ્ગસઙ્ખાતો ધમ્મો. ઇતરો અસ્સાસદાનેન સત્તાનં ભયં હિંસતીતિ યોજના. કારાનન્તિ દાનવસેન પૂજાવસેન ચ ઉપનીતાનં સક્કારાનં. વિપુલફલપ્પટિલાભકરણેન સત્તાનં ભયં હિંસતિ સઙ્ઘો અનુત્તરદક્ખિણેય્યભાવતોતિ અધિપ્પાયો. ઇમિનાપિ પરિયાયેનાતિ ઇમિનાપિ વિભજિત્વા વુત્તેન કારણેન.

‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ¶ ભગવા, સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, સુપ્પટિપન્નો સઙ્ઘો’’તિ એવં પવત્તો તત્થ રતનત્તયે પસાદો તપ્પસાદો, તદેવ રત્તનત્તયં ગરુ એતસ્સાતિ તગ્ગરુ, તબ્ભાવો તગ્ગરુતા, તપ્પસાદો ચ તગ્ગરુતા ચ તપ્પસાદતગ્ગરુતા. તાહિ તપ્પસાદતગ્ગરુતાહિ. વિધુતદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસમ્મોહઅસ્સદ્ધિયાદિતાય વિહતકિલેસો. તદેવ રતનત્તયં પરાયણં ગતિ તાણં લેણન્તિ એવં પવત્તિયા તપ્પરાયણતાકારપ્પવત્તો ચિત્તુપ્પાદો ¶ સરણગમનં સરણન્તિ ગચ્છતિ એતેનાતિ. તંસમઙ્ગીતિ તેન યથાવુત્તચિત્તુપ્પાદેન સમન્નાગતો. એવં ઉપેતીતિ એવં ભજતિ સેવતિ પયિરુપાસતિ, એવં વા જાનાતિ બુજ્ઝતીતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

એત્થ ચ પસાદગ્ગહણેન લોકિયસરણગમનમાહ. તઞ્હિ પસાદપ્પધાનં. ગરુતાગહણેન લોકુત્તરં. અરિયા હિ રતનત્તયગુણાભિઞ્ઞતાય પાસાણચ્છત્તં પિય ગરું કત્વા પસ્સન્તિ, તસ્મા તપ્પસાદેન વિક્ખમ્ભનવસેન વિહતકિલેસો, તગ્ગરુતાય સમુચ્છેદવસેનાતિ યોજેતબ્બં અગારવકરણહેતૂનં સમુચ્છિન્દનતો. તપ્પરાયણતા પનેત્થ તગ્ગતિકતાતિ તાય ચતુબ્બિધમ્પિ વક્ખમાનં સરણગમનં ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. અવિસેસેન વા પસાદગરુતા જોતિતાતિ પસાદગ્ગહણેન અવેચ્ચપ્પસાદસ્સ ઇતરસ્સ ચ ગહણં, તથા ગરુતાગહણેનાતિ ઉભયેનપિ ઉભયં સરણગમનં યોજેતબ્બં.

મગ્ગક્ખણે ઇજ્ઝતીતિ યોજના. નિબ્બાનારમ્મણં હુત્વાતિ એતેન અત્થતો ચતુસચ્ચાધિગમો એવ લોકુત્તરસરણગમનન્તિ દસ્સેતિ. તત્થ હિ નિબ્બાનધમ્મો સચ્છિકિરિયાભિસમયવસેન, મગ્ગધમ્મો ભાવનાભિસમયવસેન પટિવિજ્ઝિયમાનોયેવ સરણગમનત્તં સાધેતિ, બુદ્ધગુણા પન સાવકગોચરભૂતા પરિઞ્ઞાભિસમયવસેન, તથા અરિયસઙ્ઘગુણા. તેનાહ ‘‘કિચ્ચતો સકલેપિ રતનત્તયે ઇજ્ઝતી’’તિ. ઇજ્ઝન્તઞ્ચ સહેવ ઇજ્ઝતિ, ન લોકિયં વિય પટિપાટિયા અસમ્મોહપ્પટિવેધેન પટિવિદ્ધત્તાતિ અધિપ્પાયો. યે પન વદન્તિ ‘‘ન સરણગમનં નિબ્બાનારમ્મણં હુત્વા પવત્તતિ, મગ્ગસ્સ અધિગતત્તા પન અધિગતમેવ હોતિ એકચ્ચાનં તેવિજ્જાદીનં લોકિયવિજ્જાદયો વિયા’’તિ, તેસં લોકિયમેવ સરણગમનં સિયા, ન લોકુત્તરં, તઞ્ચ અયુત્તં દુવિધસ્સપિ ઇચ્છિતબ્બત્તા.

તન્તિ લોકિયસરણગમનં. સદ્ધાપટિલાભો ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા’’તિઆદિના. સદ્ધામૂલિકાતિ યથાવુત્તસદ્ધાપુબ્બઙ્ગમા. સમ્માદિટ્ઠિ બુદ્ધસુબુદ્ધતં, ધમ્મસુધમ્મતં, સઙ્ઘસુપ્પટિપત્તિઞ્ચ લોકિયાવબોધવસેનેવ સમ્મા ઞાયેન દસ્સનતો. સદ્ધામૂલિકા ચ સમ્માદિટ્ઠીતિ એતેન સદ્ધૂપનિસ્સયા યથાવુત્તલક્ખણા પઞ્ઞા લોકિયસરણગમનન્તિ દસ્સેતિ. તેનાહ ¶ ‘‘દિટ્ઠિજુકમ્મન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. દિટ્ઠિયેવ અત્તનો પચ્ચયેહિ ઉજુ કરીયતીતિ કત્વા ¶ , દિટ્ઠિ વા ઉજુ કરીયતિ એતેનાતિ દિટ્ઠિજુકમ્મં, તથાપવત્તો ચિત્તુપ્પાદો. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘તપ્પરાયણતાકારપ્પવત્તો ચિત્તુપ્પાદો’’તિ ઇદઞ્ચ વચનં સમત્થિતં હોતિ, સદ્ધાપુબ્બઙ્ગમસમ્માદિટ્ઠિગ્ગહણં પન ચિત્તુપ્પાદસ્સ તપ્પધાનતાયાતિ દટ્ઠબ્બં. સદ્ધાપટિલાભોતિ ઇમિના માતાદીહિ ઉસ્સાહિતદારકાદીનં વિય ઞાણવિપ્પયુત્તં સરણગમનં દસ્સેતિ, સમ્માદિટ્ઠીતિ ઇમિના ઞાણસમ્પયુત્તં સરણગમનં.

તયિદં લોકિયં સરણગમનં. અત્તા સન્નિય્યાતીયતિ અપ્પીયતિ પરિચ્ચજીયતિ એતેનાતિ અત્તસન્નિય્યાતનં, યથાવુત્તં દિટ્ઠિજુકમ્મં. તં રતનત્તયં પરાયણં પટિસરણં એતસ્સાતિ તપ્પરાયણો, પુગ્ગલો ચિત્તુપ્પાદો વા, તસ્સ ભાવો તપ્પરાયણતા, યથાવુત્તં દિટ્ઠિજુકમ્મમેવ. સરણન્તિ અધિપ્પાયેન સિસ્સભાવં અન્તેવાસિકભાવં ઉપગચ્છતિ એતેનાતિ સિસ્સભાવૂપગમનં. સરણગમનાધિપ્પાયેનેવ પણિપતતિ એતેનાતિ પણિપાતો. સબ્બત્થ યથાવુત્તદિટ્ઠિજુકમ્મવસેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. અત્તપરિચ્ચજનન્તિ સંસારદુક્ખનિસ્સરણત્થં અત્તનો અત્થભાવસ્સ પરિચ્ચજનં. એસ નયો સેસેસુપિ. બુદ્ધાદીનંયેવાતિ અવધારણં અત્તસન્નિય્યાતનાદીસુપિ તત્થ તત્થ વત્તબ્બં. એવઞ્હિ તદઞ્ઞનિવત્તનં કતં હોતિ.

એવં અત્તસન્નિય્યાતનાદીનિ એકેન પકારેન દસ્સેત્વા ઇદાનિ અપરેહિપિ પકારેહિ દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તેન પરિયાયન્તરેહિપિ અત્તસન્નિય્યાતનં કતમેવ હોતિ અત્થસ્સ અભિન્નત્તાતિ દસ્સેતિ. આળવકાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન સાતાગિરિહેમવતાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. નનુ ચેતે આળવકાદયો મગ્ગેનેવ આગતસરણગમના, કથં તેસં તપ્પરાયણતાસરણગમનં વુત્તન્તિ? મગ્ગેનાગતસરણગમનેહિપિ ‘‘સો અહં વિચરિસ્સામિ…પે… સુધમ્મતં (સં. નિ. ૧.૨૪૬; સુ. નિ. ૧૯૪). તે મયં વિચરિસ્સામ, ગામા ગામં નગા નગં…પે… સુધમ્મત’’ન્તિ (સુ. નિ. ૧૮૨) ચ તેહિ તપ્પરાયણતાકારસ્સ પવેદિતત્તા તથા વુત્તં.

સો પનેસ ઞાતિ…પે… વસેનાતિ એત્થ ઞાતિવસેન, ભયવસેન, આચરિયવસેન, દક્ખિણેય્યવસેનાતિ પચ્ચેકં ‘‘વસેના’’તિ પદં યોજેતબ્બં. તત્થ ઞાતિવસેનાતિ ઞાતિભાવવસેન. એવં સેસેસુપિ ¶ . દક્ખિણેય્યપણિપાતેનાતિ દક્ખિણેય્યતાહેતુકેન પણિપતનેનાતિ અત્થો. ઇતરેહીતિ ઞાતિભાવાદિવસપ્પવત્તેહિ તીહિ પણિપાતેહિ. ઇતરેહીતિઆદિના સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ વુત્તં. વન્દતીતિ પણિપાતસ્સ લક્ખણવચનં ¶ . એવરૂપન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકં સન્ધાય વદતિ. સમ્પરાયિકઞ્હિ નિય્યાનિકં વા અનિય્યાનિકં વા અનુસાસનિં પચ્ચાસીસન્તો દક્ખિણેય્યપણિપાતમેવ કરોતીતિ અધિપ્પાયો. સરણગમનપ્પભેદોતિ સરણગમનવિભાગો.

અરિયમગ્ગો એવ લોકુત્તરં સરણગમનન્તિ આહ ‘‘ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ વિપાકફલ’’ન્તિ. સબ્બદુક્ખક્ખયોતિ સકલસ્સ વટ્ટદુક્ખસ્સ અનુપ્પાદનિરોધો. એતન્તિ ‘‘ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતી’’તિ (ધ. પ. ૧૯૦) એવં વુત્તં અરિયસચ્ચાનં દસ્સનં.

નિચ્ચતો અનુપગમનાદિવસેનાતિ નિચ્ચન્તિ અગ્ગહણાદિવસેન. અટ્ઠાનન્તિ હેતુપ્પટિક્ખેપો. અનવકાસોતિ પચ્ચયપ્પટિક્ખેપો. ઉભયેનપિ કારણમેવ પટિક્ખિપતિ. યન્તિ યેન કારણેન. દિટ્ઠિસમ્પન્નોતિ મગ્ગદિટ્ઠિયા સમન્નાગતો સોતાપન્નો. કઞ્ચિ સઙ્ખારન્તિ ચતુભૂમકેસુ સઙ્ખતસઙ્ખારેસુ એકસઙ્ખારમ્પિ. નિચ્ચતો ઉપગચ્છેય્યાતિ નિચ્ચોતિ ગણ્હેય્ય. સુખતો ઉપગચ્છેય્યાતિ ‘‘એકન્તસુખી અત્તા હોતિ અરોગો પરં મરણા’’તિ (દી. નિ. ૧.૭૬, ૭૯) એવં અત્તદિટ્ઠિવસેન સુખતો ગાહં સન્ધાયેતં વુત્તં. દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તચિત્તેન પન અરિયસાવકો પરિળાહવૂપસમનત્થં મત્તહત્થિપરિતાસિતો વિય ચોક્ખબ્રાહ્મણો ઉક્કારભૂમિં કઞ્ચિ સઙ્ખારં સુખતો ઉપગચ્છતિ. અત્તવારે કસિણાદિપઞ્ઞત્તિસઙ્ગહત્થં ‘‘સઙ્ખાર’’ન્તિ અવત્વા ‘‘કઞ્ચિ ધમ્મ’’ન્તિ વુત્તં. ઇમેસુપિ ઠાનેસુ ચતુભૂમકવસેનેવ પરિચ્છેદો વેદિતબ્બો તેભૂમકવસેનેવ વા. યં યઞ્હિ પુથુજ્જનો ગાહવસેન ગણ્હાતિ, તતો તતો અરિયસાવકો ગાહં વિનિવેઠેતિ.

માતરન્તિઆદીસુ જનિકા માતા, જનકો પિતા, મનુસ્સભૂતો ખીણાસવો અરહાતિ અધિપ્પેતો. કિં પન અરિયસાવકો અઞ્ઞં જીવિતા વોરોપેય્યાતિ? એતમ્પિ અટ્ઠાનં, પુથુજ્જનભાવસ્સ પન મહાસાવજ્જભાવદસ્સનત્થં અરિયભાવસ્સ ચ ફલદસ્સનત્થં એવં વુત્તં. પદુટ્ઠચિત્તોતિ વધકચિત્તેન પદુટ્ઠચિત્તો. લોહિતં ઉપ્પાદેય્યાતિ જીવમાનકસરીરે ¶ ખુદ્દકમક્ખિકાય પિવનમત્તમ્પિ લોહિતં ઉપ્પાદેય્ય. સઙ્ઘં ભિન્દેય્યાતિ સમાનસંવાસકં સમાનસીમાયં ઠિતં સઙ્ઘં ‘‘કમ્મેન ઉદ્દેસેન વોહરન્તો અનુસ્સાવનેન સલાકગ્ગાહેના’’તિ (પરિ. ૪૫૮) એવં વુત્તેહિ પઞ્ચહિ કારણેહિ ભિન્દેય્ય. અઞ્ઞં સત્થારન્તિ અઞ્ઞં તિત્થકરં ‘‘અયં મે સત્થા’’તિ એવં ગણ્હેય્યાતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતીતિ અત્થો.

ન તે ¶ ગમિસ્સન્તિ અપાયન્તિ તે બુદ્ધં સરણં ગતા તન્નિમિત્તં અપાયં ન ગમિસ્સન્તિ, દેવકાયં પન પરિપૂરેસ્સન્તીતિ અત્થો. દસહિ ઠાનેહીતિ દસહિ કારણેહિ. અધિગણ્હન્તીતિ અધિભવન્તિ.

વેલામસુત્તાદિવસેનાતિ એત્થ ‘‘કરીસસ્સ ચતુત્થભાગપ્પમાણાનં ચતુરાસીતિસહસ્સસઙ્ખાનં સુવણ્ણપાતિરૂપિયપાતિકંસપાતીનં યથાક્કમં રૂપિયસુવણ્ણહિરઞ્ઞપૂરાનં સબ્બાલઙ્કારપ્પટિમણ્ડિતાનં ચતુરાસીતિયા હત્થિસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા અસ્સસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા રથસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા ધેનુસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા કઞ્ઞાસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા પલ્લઙ્કસહસ્સાનં, ચતુરાસીતિયા વત્થકોટિસહસ્સાનં, અપરિમાણસ્સ ચ ખજ્જભોજ્જાદિભેદસ્સ આહારસ્સ પરિચ્ચજનવસેન સત્તમાસાધિકાનિ સત્ત સંવચ્છરાનિ નિરન્તરં પવત્તવેલામમહાદાનતો એકસ્સ સોતાપન્નસ્સ દિન્નદાનં મહપ્ફલતરં. તતો સતં સોતાપન્નાનં દિન્નદાનતો એકસ્સ સકદાગામિનો, તતો એકસ્સ અનાગામિનો, તતો એકસ્સ અરહતો, તતો એકસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ, તતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ, તતો બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ દિન્નદાનં મહપ્ફલતરં, તતો ચાતુદ્દિસં સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ વિહારકરણં, તતો સરણગમનં મહપ્ફલતર’’ન્તિ ઇમમત્થં પકાસેન્તસ્સ વેલામસુત્તસ્સ (અ. નિ. ૯.૨૦) વસેન. વુત્તઞ્હેતં ‘‘યં, ગહપતિ, વેલામો બ્રાહ્મણો દાનં અદાસિ મહાદાનં, યો એકં દિટ્ઠિસમ્પન્નં ભોજેય્ય, ઇદં તતો મહપ્ફલતર’’ન્તિઆદિ (અ. નિ. ૯.૨૦). વેલામસુત્તાદીતિ આદિ-સદ્દેન અગ્ગપ્પસાદસુત્તાદીનં (અ. નિ. ૪.૩૪; ઇતિવુ. ૯૦) સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

અઞ્ઞાણં વત્થુત્તયસ્સ ગુણાનં અજાનનં તત્થ સમ્મોહો, ‘‘બુદ્ધો નુ ખો, ન નુ ખો’’તિઆદિના વિચિકિચ્છા સંસયો. મિચ્છાઞાણં તસ્સ ગુણાનં અગુણભાવપરિકપ્પનેન વિપરીતગ્ગાહો. આદિ-સદ્દેન અનાદરાગારવાદીનં ¶ સઙ્ગહો. ન મહાજુતિકન્તિ ન ઉજ્જલં, અપરિસુદ્ધં અપરિયોદાતન્તિ અત્થો. ન મહાવિપ્ફારન્તિ અનુળારં. સાવજ્જોતિ દિટ્ઠિતણ્હાદિવસેન સદોસો. લોકિયં સરણગમનં સિક્ખાસમાદાનં વિય અગ્ગહિતકાલપરિચ્છેદં જીવિતપરિયન્તમેવ હોતિ, તસ્મા તસ્સ ખન્ધભેદેન ભેદોતિ આહ ‘‘અનવજ્જો કાલકિરિયાયા’’તિ. સોતિ અનવજ્જો સરણગમનભેદો. સતિપિ અનવજ્જત્તે ઇટ્ઠફલોપિ ન હોતીતિ આહ ‘‘અફલો’’તિ. કસ્મા? અવિપાકત્તા. ન હિ તં અકુસલન્તિ.

કો ઉપાસકોતિ સરૂપપુચ્છા, તસ્મા ‘‘કિંલક્ખણો ઉપાસકો’’તિ વુત્તં હોતિ. કસ્માતિ હેતુપુચ્છા. તેન કેન પવત્તિનિમિત્તેન ઉપાસકસદ્દો તસ્મિં પુગ્ગલે નિરુળ્હોતિ દસ્સેતિ ¶ . તેનાહ ‘‘કસ્મા ઉપાસકોતિ વુચ્ચતી’’તિ. સદ્દસ્સ અભિધેય્યો પવત્તિનિમિત્તં તદત્થસ્સ તબ્ભાવકારણં. કિમસ્સ સીલન્તિ કીદિસં અસ્સ ઉપાસકસ્સ સીલં, કિત્તકેન સીલેનાયં સીલસમ્પન્નો નામ હોતીતિ અત્થો. કો આજીવોતિ કો અસ્સ સમ્માઆજીવો? સો પન મિચ્છાજીવસ્સ પરિવજ્જનેન હોતીતિ સોપિ વિભજીયતીતિ. કા વિપત્તીતિ કા સીલસ્સ, આજીવસ્સ વા વિપત્તિ. અનન્તરસ્સ હિ વિધિ વા પટિસેધો વાતિ. કા સમ્પતીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો.

યો કોચીતિ ખત્તિયાદીસુ યો કોચિ. તેન સરણગમનમેવેત્થ કારણં, ન જાતિઆદિવિસેસોતિ દસ્સેતિ. ઉપાસનતોતિ તેનેવ સરણગમનેન તત્થ ચ સક્કચ્ચકિરિયાય આદરગારવબહુમાનાદિયોગેન પયિરુપાસનતો. વેરમણિયોતિ વેરં વુચ્ચતિ પાણાતિપાતાદિદુસ્સીલ્યં, તસ્સ મણનતો હનનતો વિનાસનતો વેરમણિયો, પઞ્ચ વિરતિયો વિરતિપ્પધાનત્તા તસ્સ સીલસ્સ. તેનેવાહ ‘‘પટિવિરતો હોતી’’તિ.

મિચ્છાવણિજ્જાતિ ન સમ્માવણિજ્જા અયુત્તવણિજ્જા અસારુપ્પવણિજ્જા. પહાયાતિ અકરણેનેવ પજહિત્વા. ધમ્મેનાતિ ધમ્મતો અનપેતેન. તેન અઞ્ઞમ્પિ અધમ્મિકં જીવિકં પટિક્ખિપતિ. સમેનાતિ અવિસમેન. તેન કાયવિસમાદિદુચ્ચરિતં વજ્જેત્વા કાયસમાદિના સુચરિતેન આજીવં દસ્સેતિ. સત્થવણિજ્જાતિ આયુધભણ્ડં કત્વા વા કારેત્વા વા યથાકતં ¶ વા પટિલભિત્વા તસ્સ વિક્કયો. સત્તવણિજ્જાતિ મનુસ્સવિક્કયો. મંસવણિજ્જાતિ સૂનકારાદયો વિય મિગસૂકરાદિકે પોસેત્વા મંસં સમ્પાદેત્વા વિક્કયો. મજ્જવણિજ્જાતિ યં કિઞ્ચિ મજ્જં યોજેત્વા તસ્સ વિક્કયો. વિસવણિજ્જાતિ વિસં યોજેત્વા વિસં ગહેત્વા વા તસ્સ વિક્કયો. તત્થ સત્થવણિજ્જા પરોપરોધનિમિત્તતાય અકરણીયા વુત્તા. સત્તવણિજ્જા અભુજિસ્સભાવકરણતો, મંસવિસવણિજ્જા વધહેતુતો, મજ્જવણિજ્જા પમાદટ્ઠાનતો.

તસ્સેવાતિ પઞ્ચવેરમણિલક્ખણસ્સ સીલસ્સ ચેવ પઞ્ચમિચ્છાવણિજ્જાલક્ખણસ્સ આજીવસ્સ ચ. વિપત્તીતિ ભેદો પકોપો ચ. યાયાતિ યાય પટિપત્તિયા. ચણ્ડાલોતિ ઉપાસકચણ્ડાલો. મલન્તિ ઉપાસકમલં. પટિકુટ્ઠોતિ ઉપાસકનિહીનો. બુદ્ધાદીસુ કમ્મકમ્મફલેસુ ચ સદ્ધાવિપરિયાયો અસ્સદ્ધિયં મિચ્છાધિમોક્ખો, યથાવુત્તેન અસ્સદ્ધિયેન સમન્નાગતો અસ્સદ્ધો. યથાવુત્તસીલવિપત્તિઆજીવવિપત્તિવસેન દુસ્સીલો. ‘‘ઇમિના દિટ્ઠાદિના ઇદં નામ મઙ્ગલં હોતી’’તિ – એવં બાલજનપરિકપ્પિતકોતૂહલસઙ્ખાતેન દિટ્ઠસુતમુતમઙ્ગલેન સમન્નાગતો કોતૂહલમઙ્ગલિકો. મઙ્ગલં પચ્ચેતીતિ દિટ્ઠમઙ્ગલાદિભેદં મઙ્ગલમેવ પત્તિયાયતિ. નો કમ્મન્તિ ¶ કમ્મસ્સકતં નો પત્તિયાયતિ. ઇતો બહિદ્ધાતિ ઇતો સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસાસનતો બહિદ્ધા બાહિરકસમયે. દક્ખિણેય્યં પરિયેસતીતિ દુપ્પટિપન્નં દક્ખિણારહસઞ્ઞી ગવેસતિ. પુબ્બકારં કરોતીતિ દાનમાનનાદિકં કુસલકિરિયં પઠમતરં કરોતિ. એત્થ ચ દક્ખિણેય્યપરિયેસનપુબ્બકારે એકં કત્વા પઞ્ચ ધમ્મા વેદિતબ્બા.

વિપત્તિયં વુત્તવિપરિયાયેન સમ્પત્તિ વેદિતબ્બા. અયં પન વિસેસો – ચતુન્નમ્પિ પરિસાનં રતિજનનટ્ઠેન ઉપાસકોવ રતનં ઉપાસકરતનં. ગુણસોભાકિત્તિસદ્દસુગન્ધતાહિ ઉપાસકોવ પદુમં ઉપાસકપદુમં. તથા ઉપાસકપુણ્ડરીકો.

આદિમ્હીતિ આદિઅત્થે. કોટિયન્તિ પરિયન્તકોટિયં. વિહારગ્ગેનાતિ ઓવરકકોટ્ઠાસેન, ‘‘ઇમસ્મિં ગબ્ભે વસન્તાનં ઇદં નામ ફલં પાપુણાતી’’તિઆદીના તં તં વસનટ્ઠાનકોટ્ઠાસેનાતિ અત્થો. અજ્જતન્તિ અજ્જ ઇચ્ચેવ અત્થો.

પાણેહિ ¶ ઉપેતન્તિ ઇમિના તસ્સ સરણગમનસ્સ આપાણકોટિકતં દસ્સેન્તો ‘‘યાવ મે જીવિતં પવત્તતી’’તિઆદીનિ વત્વા પુન જીવિતેનપિ તં વત્થુત્તયં પટિપૂજેન્તો સરણગમનં રક્ખામીતિ ઉપ્પન્નં તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ અધિપ્પાયં વિભાવેન્તો ‘‘અહઞ્હી’’તિઆદિમાહ. પાણેહિ ઉપેતન્તિ હિ યાવ મે પાણા ધરન્તિ, તાવ સરણં ઉપેતં. ઉપેન્તો ચ ન વાચામત્તેન ન એકવારં ચિત્તુપ્પાદમત્તેન, અથ ખો પાણાનં પરિચ્ચજનવસેનપિ યાવજીવં ઉપેતન્તિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

૧૭-૧૯. સત્તમે જાણુસ્સોણીતિ નેતં તસ્સ માતાપિતૂહિ કતં નામં, અપિચ ખો ઠાનન્તરપ્પટિલાભલદ્ધન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘જાણુસ્સોણીતિ ઠાનન્તરં કિરા’’તિઆદિ. એકં ઠાનન્તરન્તિ એકં પુરોહિતટ્ઠાનં. ઉણ્હીસઆદિકકુધભણ્ડેહિ સદ્ધિં લદ્ધં તથા ચસ્સ રઞ્ઞા દિન્નન્તિ વદન્તિ. તેનાહ ‘‘રઞ્ઞો સન્તિકે ચ લદ્ધજાણુસ્સોણિસક્કારત્તા’’તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ. અટ્ઠમનવમેસુ નત્થિ વત્તબ્બં.

૨૦-૨૧. દસમે દુન્નિક્ખિત્તન્તિ દુટ્ઠુ નિક્ખિત્તં પદપચ્ચાભટ્ઠં કત્વા મનસિ ઠપિતં. પજ્જતિ ઞાયતિ અત્થો એતેનાતિ પદં, અત્થં બ્યઞ્જયતિ પકાસેતીતિ બ્યઞ્જનં, પદમેવ. તેનેવાહ ‘‘ઉપ્પટિપાટિયા…પે… બ્યઞ્જનન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. પદસમુદાયબ્યતિરેકેન વિસું પાળિ નામ ¶ નત્થીતિ આહ ‘‘ઉભયમેતં પાળિયાવ નામ’’ન્તિ. પકટ્ઠાનઞ્હિ વચનપ્પબન્ધાનં આળિયેવ પાળીતિ વુચ્ચતિ. સેસમેત્થ એકાદસમઞ્ચ ઉત્તાનત્થમેવ.

અધિકરણવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. બાલવગ્ગવણ્ણના

૨૨-૨૪. તતિયસ્સ પઠમદુતિયતતિયાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૨૫. ચતુત્થે નેતબ્બોતિ અઞ્ઞતો આહરિત્વા બોધેતબ્બો, ઞાપેતબ્બોતિ અત્થો.

૨૭. છટ્ઠે નો ચેપિ પટિચ્છાદેત્વા કરોન્તીતિ પાણાતિપાતાદીનિ કરોન્તો સચેપિ અપ્પટિચ્છાદેત્વા કરોન્તિ. પટિચ્છન્નમેવાતિ વિઞ્ઞૂહિ ગરહિતબ્બભાવતો ¶ પટિચ્છાદનારહત્તા પટિચ્છન્નમેવાતિ વુચ્ચતિ. અવીચિઆદયો પદેસવિસેસા તત્થૂપપન્ના સત્તા ચ નિરયગ્ગહણેન ગહિતાતિ આહ ‘‘નિરયોતિ સહોકાસકા ખન્ધા’’તિ. તિરચ્છાનયોનિ નામ વિસું પદેસવિસેસો નત્થીતિ આહ ‘‘તિરચ્છાનયોનિયં ખન્ધાવ લબ્ભન્તી’’તિ.

૩૧. દસમે અત્થો ફલં તદધીનવુત્તિતાય વસો એતસ્સાતિ અત્થવસો, હેતૂતિ આહ ‘‘અત્થવસેતિ કારણાની’’તિ. અરઞ્ઞવનપત્થાનીતિ અરઞ્ઞલક્ખણપ્પત્તાનિ વનપત્થાનિ. વનપત્થ-સદ્દો હિ સણ્ડભૂતે રુક્ખસમૂહેપિ વત્તતીતિ અરઞ્ઞગ્ગહણં. વનીયતિ વિવેકકામેહિ ભજીયતિ, વનુતે વા તે અત્તસમ્પત્તિયા વસનત્થાય યાચન્તો વિય હોતીતિ વનં, પતિટ્ઠહન્તિ એત્થ વિવેકકામા યથાધિપ્પેતવિસેસાધિગમેનાતિ પત્થં, વનેસુ પત્થં ગહનટ્ઠાને સેનાસનં વનપત્થં. કિઞ્ચાપીતિ અનુજાનનસમ્ભાવનત્થે નિપાતો. કિં અનુજાનાતિ? નિપ્પરિયાયતો અરઞ્ઞભાવં ગામતો બહિ અરઞ્ઞન્તિ. તેનાહ ‘‘નિપ્પરિયાયેના’’તિઆદિ. કિં સમ્ભાવેતિ? આરઞ્ઞકઙ્ગનિપ્ફાદકત્તં. યઞ્હિ આરઞ્ઞકઙ્ગનિપ્ફાદકં, તં વિસેસતો અરઞ્ઞન્તિ વત્તબ્બન્તિ. તેનાહ ‘‘યં તં પઞ્ચધનુસતિક’’ન્તિઆદિ. નિક્ખમિત્વા બહિ ઇન્દખીલાતિ ઇન્દખીલતો બહિ નિક્ખમિત્વા, તતો બહિ પટ્ઠાયાતિ અત્થો. બહિ ઇન્દખીલાતિ વા યત્થ દ્વે તીણિ ઇન્દખીલાનિ, ¶ તત્થ બહિદ્ધા ઇન્દખીલતો પટ્ઠાય. યત્થ તં નત્થિ, તદરહટ્ઠાનતો પટ્ઠાયાતિ વદન્તિ. ગામન્તન્તિ ગામસમીપં. અનુપચારટ્ઠાનન્તિ નિચ્ચકિચ્ચવસેન ન ઉપચરિતબ્બટ્ઠાનં. તેનાહ ‘‘યત્થ ન કસીયતિ ન વપીયતી’’તિ.

અત્તનો ચ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારન્તિ એતેન સત્થા અત્તનો વિવેકાભિરતિં પકાસેતિ. તત્થ દિટ્ઠધમ્મો નામ અયં પચ્ચક્ખો અત્તભાવો, સુખવિહારો નામ ચતુન્નં ઇરિયાપથવિહારાનં ફાસુતા. એકકસ્સ હિ અરઞ્ઞે અન્તમસો ઉચ્ચારવસ્સાવકિચ્ચં ઉપાદાય સબ્બે ઇરિયાપથા ફાસુકા હોન્તિ, તસ્મા દિટ્ઠધમ્મે સુખવિહારં દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારન્તિ એવં વા એત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

પચ્છિમઞ્ચ જનતં અનુકમ્પમાનોતિ કથં અરઞ્ઞવાસેન પચ્છિમા જનતા અનુકમ્પિતા હોતિ? સદ્ધાપબ્બજિતા હિ કુલપુત્તા ભગવતો અરઞ્ઞવાસં ¶ દિસ્વા ‘‘ભગવાપિ નામ અરઞ્ઞસેનાસનાનિ ન મુઞ્ચતિ, યસ્સ નેવત્થિ પરિઞ્ઞાતબ્બં ન પહાતબ્બં ન ભાવેતબ્બં ન સચ્છિકાતબ્બં, કિમઙ્ગં પન મય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તત્થ વસિતબ્બમેવ મઞ્ઞિસ્સન્તિ, એવં ખિપ્પમેવ દુક્ખસ્સન્તકરા ભવિસ્સન્તિ. એવં પચ્છિમા જનતા અનુકમ્પિતા હોતિ. એતમત્થં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પચ્છિમે મમ સાવકે અનુકમ્પન્તો’’તિ.

૩૨. એકાદસમે વિજ્જં ભજન્તીતિ વિજ્જાભાગિયા, વિજ્જાભાગે વિજ્જાકોટ્ઠાસે વત્તન્તીતિપિ વિજ્જાભાગિયા. પદં પચ્છિન્દતીતિ મગ્ગચિત્તસ્સ પતિટ્ઠં ઉપચ્છિન્દતિ, મગ્ગચિત્તં પતિટ્ઠાપેતું ન દેતીતિ અત્થો. ઉબ્બટ્ટેત્વાતિ સમુચ્છેદવસેન સમૂલં ઉદ્ધરિત્વા. અટ્ઠસુ ઠાનેસૂતિ બુદ્ધાદીસુ અટ્ઠસુ ઠાનેસુ. રાગસ્સ ખયવિરાગેનાતિ રાગસ્સ ખયસઙ્ખાતેન વિરાગેન, રાગસ્સ અનુપ્પત્તિધમ્મતાપાદનેનાતિ વુત્તં હોતિ.

બાલવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. સમચિત્તવગ્ગવણ્ણના

૩૩. ચતુત્થસ્સ ¶ પઠમે ભવન્તિ એત્થ પતિટ્ઠહન્તીતિ ભૂમિ, અસપ્પુરિસાનં ભૂમિ અસપ્પુરિસભૂમિ. સપ્પુરિસભૂમિયમ્પિ એસેવ નયો. કતં ન જાનાતીતિ અકતઞ્ઞૂ, અસમત્થસમાસોયં ગમકત્તા ‘‘અસૂરિયપસ્સા’’તિઆદીસુ વિય. તેનાહ ‘‘કતં ન જાનાતી’’તિ. અકતવેદીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. પાકટં કત્વા ન જાનાતીતિ ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ મય્હં ઇમિના કત’’ન્તિ સઙ્ઘમજ્ઝગણમજ્ઝાદીસુ પાકટં કત્વા ન જાનાતિ, ન પકાસેતીતિ વુત્તં હોતિ. ઉપઞ્ઞાતન્તિ થોમનાવસેન ઉપગન્ત્વા ઞાતં. તેનાહ ‘‘વણ્ણિત’’ન્તિઆદિ.

૩૪. દુતિયે વસ્સસતપરિમાણમાયુ અસ્સાતિ વસ્સસતાયુકો, વસ્સસતાયુકતઞ્ચ વસ્સસતાયુકકાલે જાતસ્સેવ હોતિ, નાઞ્ઞસ્સાતિ આહ ‘‘વસ્સસતાયુકકાલે જાતો’’તિ. વસ્સસતં જીવતિ સીલેનાતિ વસ્સસતજીવી. વસ્સસતન્તિ ચ અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં. તેનાહ ‘‘સકલં વસ્સસતં જીવન્તો’’તિ. માતાપિતૂનં માતાવ બહૂપકારતરાતિ તસ્સાયેવ પધાનભાવેન પટિકાતબ્બત્તા દક્ખિણં અંસકૂટં વદન્તિ. હદયલોહિતં પાયેત્વાતિ ખીરં સન્ધાય ¶ વદતિ. લોહિતઞ્હિ ખીરભાવેન પરિણામં ગચ્છતિ. ત્યાસ્સાતિ તે અસ્સ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

૩૫. તતિયે તેનુપસઙ્કમીતિ એત્થ યેનાધિપ્પાયેન સો બ્રાહ્મણો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિ, તં પાકટં કત્વા દસ્સેતું ‘‘સો હિ બ્રાહ્મણો’’તિઆદિમાહ. વિરજ્ઝનપઞ્હન્તિ યં પઞ્હં પુટ્ઠો વિરજ્ઝિત્વા કથેસિ, અવિપરીતં કત્વા સમ્પાદેતું ન સક્કોતિ, તાદિસં પઞ્હન્તિ અત્થો. ઉભતોકોટિકં પઞ્હન્તિ ઉભોહિ કોટીહિ યુત્તં પઞ્હં. ‘‘કિંવાદી ભવં ગોતમો’’તિ હિ પુટ્ઠો ‘‘કિરિયવાદિમ્હી’’તિ વા વદેય્ય ‘‘અકિરિયવાદિમ્હી’’તિ વા, તસ્મા ઇમસ્સ પઞ્હસ્સ વિસ્સજ્જને ‘‘કિરિયવાદિમ્હી’’તિ એકા કોટિ, ‘‘અકિરિયવાદિમ્હી’’તિ દુતિયાતિ કોટિદ્વયયુત્તો અયં પઞ્હો. ઉગ્ગિલિતુન્તિ દ્વે કોટિયો મોચેત્વા કથેતું અસક્કોન્તો બહિ નીહરિતું અત્થતો અપનેતું ન સક્ખિસ્સતિ. દ્વે કોટિયો મોચેન્તો હિ તં બહિ નીહરતિ નામ. નિગ્ગિલિતુન્તિ પુચ્છાય દોસં દત્વા હારેતું અસક્કોન્તો પવેસેતું ન સક્ખિસ્સતિ. તત્થ દોસં દત્વા હારેન્તો હિ ગિલિત્વા વિય અદસ્સનં ગમેન્તો પવેસેતિ નામ. કિંલદ્ધિકોતિ કિંદ્દિટ્ઠિકો. વદન્તિ એતેનાતિ વાદો, દિટ્ઠિ. કો વાદો એતસ્સાતિ કિંવાદી. કિમક્ખાયીતિ કિમભિધાયી, કીદિસી ધમ્મકથા. તેનાહ ‘‘કિં નામ…પે… પુચ્છતી’’તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

૩૬. ચતુત્થે ¶ દક્ખિણં અરહન્તીતિ દક્ખિણેય્યા. આહુનં વુચ્ચતિ દાનં, તં અરહન્તીતિ આહુનેય્યા.

૩૭. પઞ્ચમે કથમયં મિગારમાતા નામ જાતાતિ આહ ‘‘સા હી’’તિઆદિ. સબ્બજેટ્ઠકસ્સ પુત્તસ્સાતિ અત્તનો પુત્તેસુ સબ્બપઠમં જાતસ્સ પુત્તસ્સ. અય્યકસેટ્ઠિનોવ સમાનનામકત્તાતિ મિગારસેટ્ઠિના એવ સદિસનામકત્તા. તસ્સા કિર સબ્બજેટ્ઠસ્સ પુત્તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે અય્યકસ્સ મિગારસેટ્ઠિસ્સેવ નામં અકંસુ. અનિબદ્ધવાસો હુત્વાતિ એકસ્મિંયેવ વિહારે નિબદ્ધવાસો અહુત્વા. ધુવપરિભોગાનીતિ નિયતપરિભોગાનિ. નનુ ભગવા કદાચિ ચારિકમ્પિ પક્કમતિ, કથં તાનિ સેનાસનાનિ ધુવપરિભોગેન પરિભુઞ્જીતિ આહ ‘‘ઉતુવસ્સં ચારિકં ચરિત્વાપી’’તિઆદિ. તત્થ ઉતુવસ્સન્તિ હેમન્તગિમ્હે સન્ધાય વદતિ. મગ્ગં ઠપેત્વાતિ થેરસ્સ આગમનમગ્ગં ઠપેત્વા. ઉણ્હવલાહકાતિ ઉણ્હઉતુનો ¶ પચ્ચયભૂતમેઘમાલાસમુટ્ઠાપકા દેવપુત્તા. તેસં કિર તથાચિત્તુપ્પાદસમકાલમેવ યથિચ્છિતં ઠાનં ઉણ્હં ફરમાના, વલાહકમાલા નાતિબહલા ઇતો ચિતો નભં છાદેન્તી વિધાવતિ. એસ નયો સીતવલાહકવસ્સવલાહકાસુ. અબ્ભવલાહકા પન દેવતા સીતુણ્હવસ્સેહિ વિના કેવલં અબ્ભપટલસ્સેવ સમુટ્ઠાપકા વેદિતબ્બા. કેવલં વા વાતસ્સેવ, તેનેવ દેવતા વાતવલાહકા.

એત્થ ચ યં વસ્સાને ચ સિસિરે ચ અબ્ભં ઉપ્પજ્જતિ, તં ઉતુસમુટ્ઠાનં પાકતિકમેવ. યં પન અબ્ભમ્હિયેવ અતિઅબ્ભં સત્તાહમ્પિ ચન્દસૂરિયે છાદેત્વા એકન્ધકારં કરોતિ, યઞ્ચ ચિત્તવેસાખમાસેસુ અબ્ભં, તં દેવતાનુભાવેન ઉપ્પન્નં અબ્ભન્તિ વેદિતબ્બં. યો ચ તસ્મિં તસ્મિં ઉતુમ્હિ ઉત્તરદક્ખિણાદિપકતિવાતો હોતિ, અયં ઉતુસમુટ્ઠાનો. વાતેપિ વનરુક્ખક્ખન્ધાદિપ્પદાલનો અતિવાતો નામ અત્થિ. અયઞ્ચેવ, યો ચ અઞ્ઞોપિ અકાલવાતો, અયઞ્ચ દેવતાનુભાવેન નિબ્બત્તો. યં ગિમ્હાને ઉણ્હં, તં ઉતુસમુટ્ઠાનિકં પાકતિમેવ. યં પન ઉણ્હેપિ અતિઉણ્હં સીતકાલે ચ ઉપ્પન્નં ઉણ્હં, તં દેવતાનુભાવેન નિબ્બત્તં. યં વસ્સાને ચ હેમન્તે ચ સીતં હોતિ, તં ઉતુસમુટ્ઠાનમેવ. યં પન સીતેપિ અતિસીતં, ગિમ્હે ચ ઉપ્પન્નં સીતં, તં દેવતાનુભાવેન નિબ્બત્તં. યં વસ્સિકે ચત્તારો માસે વસ્સં, તં ઉતુસમુટ્ઠાનમેવ, યં પન વસ્સેયેવ અતિવસ્સં, યઞ્ચ ચિત્તવેસાખમાસેસુ વસ્સં, તં દેવતાનુભાવેન નિબ્બત્તં.

તત્રિદં વત્થુ – એકો કિર વસ્સવલાહકદેવપુત્તો તગરકૂટવાસિખીણાસવત્થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. થેરો – ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ પુચ્છિ. અહં, ભન્તે, વસ્સવલાહકો દેવપુત્તોતિ ¶ . તુમ્હાકં કિર ચિત્તેન દેવો વસ્સતીતિ? આમ, ભન્તેતિ. પસ્સિતુકામા મયન્તિ. તેમિસ્સથ, ભન્તેતિ. મેઘસીસં વા ગજ્જિતં વા ન પઞ્ઞાયતિ, કથં તેમિસ્સામાતિ? ભન્તે, અમ્હાકં ચિત્તેન દેવો વસ્સતિ, તુમ્હે પણ્ણસાલં પવિસથાતિ. સાધુ દેવપુત્તાતિ પાદે ધોવિત્વા પણ્ણસાલં પાવિસિ. દેવપુત્તો તસ્મિં પવિસન્તેયેવ એકં ગીતં ગાયિત્વા હત્થં ઉક્ખિપિ, સમન્તા તિયોજનટ્ઠાનં એકમેઘં અહોસિ. થેરો અડ્ઢતિન્તો પણ્ણસાલં પવિટ્ઠોતિ.

કામં ¶ હેટ્ઠા વુત્તાપિ દેવતા ચાતુમહારાજિકાવ, તા પન તેન તેન વિસેસેન વત્વા ઇદાનિ તદઞ્ઞે પઠમભૂમિકે કામાવચરદેવે સામઞ્ઞતો ગણ્હન્તો ‘‘ચાતુમહારાજિકા’’તિ આહ. ધતરટ્ઠવિરૂળ્હકવિરૂપક્ખકુવેરસઙ્ખાતા ચત્તારો મહારાજાનો એતેસન્તિ ચાતુમહારાજિકા, તે સિનેરુસ્સ પબ્બતસ્સ વેમજ્ઝે હોન્તિ. તેસુ પબ્બતટ્ઠકાપિ અત્થિ આકાસટ્ઠકાપિ. તેસં પરમ્પરા ચક્કવાળપબ્બતં પત્તા. ખિડ્ડાપદોસિકા મનોપદોસિકા ચન્દિમા દેવપુત્તો સૂરિયો દેવપુત્તોતિ એતે સબ્બેપિ ચાતુમહારાજિકદેવલોકટ્ઠા એવ.

તાવતિંસાતિ તાવતિંસાનં દેવાનં નામં, તેપિ અત્થિ પબ્બતટ્ઠકા, અત્થિ આકાસટ્ઠકા, તેસં પરમ્પરા ચક્કવાળપબ્બતં પત્તા. તથા યામાદીનં. એકદેવલોકેપિ હિ દેવાનં પરમ્પરા ચક્કવાળપબ્બતં અપ્પત્તા નામ નત્થિ. તત્થ મઘેન માણવેન સદ્ધિં મચલગામે કાલં કત્વા તેત્તિંસ સહપુઞ્ઞકારિનો એત્થ નિબ્બત્તાતિ તં સહચારિતં ઠાનં તેત્તિંસં, તદેવ તાવતિંસં, તં નિવાસો એતેસન્તિ તાવતિંસાતિ વદન્તિ. યસ્મા પન સેસચક્કવાળેસુપિ છકામાવચરદેવલોકા અત્થિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘સહસ્સં ચાતુમહારાજિકાનં સહસ્સં તાવતિંસાન’’ન્તિ (અ. નિ. ૩.૮૧). તસ્મા નામપણ્ણત્તિયેવેસા તસ્સ દેવલોકસ્સાતિ વેદિતબ્બા. દુક્ખતો યાતા અપયાતાતિ યામા. અત્તનો સિરિસમ્પત્તિયા તુસં ઇતા ગતાતિ તુસિતા. નિમ્માને રતિ એતેસન્તિ નિમ્માનરતિનો. વસવત્તી દેવતાતિ પરનિમ્મિતવસવત્તિનો દેવા. પરનિમ્મિતેસુ ભોગેસુ વસં વત્તેન્તીતિ પરનિમ્મિતવસવત્તિનો.

બ્રૂહિતો પરિવુદ્ધો તેહિ તેહિ ઝાનાદીહિ વિસિટ્ઠેહિ ગુણેહીતિ બ્રહ્મા. વણ્ણવન્તતાય ચેવ દીઘાયુકતાય ચ બ્રહ્મપારિસજ્જાદીહિ મહન્તો બ્રહ્માતિ મહાબ્રહ્મા. તસ્સ પરિસાયં ભવા પરિચારિકાતિ બ્રહ્મપારિસજ્જા. તસ્સેવ પુરોહિતટ્ઠાને ઠિતાતિ બ્રહ્મપુરોહિતા. આભસ્સરેહિ પરિત્તા આભા એતેસન્તિ પરિત્તાભા. અપ્પમાણા આભા એતેસન્તિ અપ્પમાણાભા. દીપિકાય અચ્ચિ વિય એતેસં સરીરતો આભા છિજ્જિત્વા છિજ્જિત્વા પતન્તી વિય સરતિ વિસ્સરતીતિ આભસ્સરા, યથાવુત્તપ્પભાય આભાસનસીલા વા આભસ્સરા. સુભાતિ સોભના પભા. સુભાતિ હિ ¶ એકગ્ઘના નિચ્ચલા સરીરાભા વુચ્ચતિ ¶ , સા પરિત્તા સુભા એતેસન્તિ પરિત્તસુભા. અપ્પમાણા સુભા એતેસન્તિ અપ્પમાણસુભા. સુભેન ઓકિણ્ણા વિકિણ્ણા, સુભેન સરીરપ્પભાવણ્ણેન એકગ્ઘના સુવણ્ણમઞ્જૂસાય ઠપિતસમ્પજ્જલિતકઞ્ચનપિણ્ડસસ્સિરિકાતિ સુભકિણ્ણા. તત્થ સોભનાય પભાય કિણ્ણા સુભાકિણ્ણાતિ વત્તબ્બે ભા-સદ્દસ્સ રસ્સત્તં અન્તિમ ણ-કારસ્સ હ-કારઞ્ચ કત્વા ‘‘સુભકિણ્હા’’તિ વુત્તં. વિપુલફલા વેહપ્ફલા. વિપુલફલાતિ ચ વિપુલસન્તસુખવણ્ણાદિફલા. અપ્પકેન કાલેન અત્તનો ઠાનં ન વિજહન્તીતિ અવિહા. કેનચિ ન તપનીયાતિ અતપ્પા. અકિચ્છેન સુખેન પસ્સિતબ્બા મનુઞ્ઞરૂપતાયાતિ સુદસ્સા. સુપરિસુદ્ધદસ્સનતાય સમ્મા પસ્સન્તિ સીલેનાતિ સુદસ્સી. ઉક્કટ્ઠસમ્પત્તીહિ યોગતો નત્થિ એતેસં કનિટ્ઠા સમ્પત્તીતિ અકનિટ્ઠા.

કાયસક્ખીહીતિ નામકાયેન દેસનાય સમ્પટિચ્છનવસેન સક્ખિભૂતેહિ. હલાહલન્તિ કોલાહલં. મહગ્ગતચિત્તેનાતિ ચતુત્થજ્ઝાનપાદકેન અભિઞ્ઞાચિત્તેન.

નનુ ચ ‘‘અજ્ઝત્તન્તિ કામભવો, બહિદ્ધાતિ રૂપારૂપભવો’’તિ ચ અયુત્તમેતં? યસ્મિઞ્હિ ભવે સત્તા બહુતરં કાલં વસન્તિ, સો નેસં અજ્ઝત્તં. યસ્મિઞ્ચ અપ્પતરં કાલં વસન્તિ, સો નેસં બહિદ્ધાતિ વત્તું યુત્તં. રૂપારૂપભવે ચ સત્તા ચિરતરં વસન્તિ, અપ્પતરં કામભવે, તસ્મા ‘‘અજ્ઝત્તન્તિ કામભવો, બહિદ્ધાતિ રૂપારૂપભવો’’તિ કસ્મા વુત્તન્તિ આહ ‘‘કિઞ્ચાપી’’તિઆદિ. ચતુત્થમેવ કોટ્ઠાસન્તિ વિવટ્ટટ્ઠાયિસઙ્ખાતં ચતુત્થં અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પં. ઇતરેસૂતિ સંવટ્ટસંવટ્ટટ્ઠાયિવિવટ્ટસઙ્ખાતેસુ તીસુ અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પેસુ. આલયોતિ સઙ્ગો. પત્થનાતિ ‘‘કથં નામ તત્રૂપપન્ના ભવિસ્સામા’’તિ અભિપત્થના. અભિલાસોતિ તત્રૂપપજ્જિતુકામતા. તસ્માતિઆદિના યથાવુત્તમત્થં નિગમેતિ.

એત્થાયં અધિપ્પાયો – કસ્સચિપિ કિલેસસ્સ અવિક્ખમ્ભિતત્તા કેનચિપિ પકારેન વિક્ખમ્ભનમત્તેનપિ અવિમુત્તો કામભવો અજ્ઝત્તગ્ગહણસ્સ અત્તાનં અધિકિચ્ચ ઉદ્દિસ્સ પવત્તગ્ગાહસ્સ વિસેસપચ્ચયોતિ અજ્ઝત્તં નામ. તત્થ બન્ધનં અજ્ઝત્તસંયોજનં, તેન સંયુત્તો અજ્ઝત્તસંયોજનો. તબ્બિપરિયાયતો બહિદ્ધાસંયોજનોતિ.

છન્દરાગવસેનેવ ¶ અજ્ઝત્તસંયોજનં બહિદ્ધાસંયોજનઞ્ચ પુગ્ગલં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઓરમ્ભાગિયઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનવસેનપિ દસ્સેતું ‘‘ઓરમ્ભાગિયાનિ વા’’તિઆદિમાહ. ઓરં વુચ્ચતિ કામધાતુ, પટિસન્ધિયા પચ્ચયભાવેન તં ઓરં ભજન્તીતિ ઓરમ્ભાગિયાનિ. તત્થ ચ કમ્મુના ¶ વિપાકં સત્તેન ચ દુક્ખં સંયોજેન્તીતિ સંયોજનાનિ, સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસકામરાગપટિઘા. ઉદ્ધં વુચ્ચતિ રૂપારૂપધાતુ, વુત્તનયેનેતં ઉદ્ધં ભજન્તીતિ ઉદ્ધમ્ભાગિયાનિ, સંયોજનાનિ. રૂપરાગારૂપરાગમાનુદ્ધચ્ચાવિજ્જા. અથ વા ઓરમ્ભાગો વુચ્ચતિ કામધાતુ રૂપારૂપભવતો હેટ્ઠાભૂતત્તા, તત્રૂપપત્તિયા પચ્ચયભાવતો ઓરમ્ભાગસ્સ હિતાનીતિ ઓરમ્ભાગિયાનિ યથા ‘‘વચ્છાયોગો દુહકો’’તિ. ઉદ્ધમ્ભાગો નામ મહગ્ગતભાવો, તસ્સ હિતાનિ ઉદ્ધમ્ભાગિયાનિ. પાદેસુ બદ્ધપાસાણો વિય પઞ્ચોરમ્ભાગિયસંયોજનાનિ હેટ્ઠા આકડ્ઢમાનાકારાનિ હોન્તિ. હત્થેહિ ગહિતરુક્ખસાખા વિય પઞ્ચુદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાનિ ઉપરિ આકડ્ઢમાનાકારાનિ. યેસઞ્હિ સક્કાયદિટ્ઠિઆદીનિ અપ્પહીનાનિ, તે ભવગ્ગેપિ નિબ્બત્તે એતાનિ આકડ્ઢિત્વા કામભવેયેવ પાતેન્તિ, તસ્મા એતાનિ પઞ્ચ ગચ્છન્તં વારેન્તિ, ગતં પુન આનેન્તિ. રૂપરાગાદીનિ પઞ્ચ ગચ્છન્તં ન વારેન્તિ, આગન્તું પન ન દેન્તિ.

અસમુચ્છિન્નેસુ ઓરમ્ભાગિયસંયોજનેસુ લદ્ધપચ્ચયેસુ ઉદ્ધમ્ભાગિયાનિ સંયોજનાનિ અગણનૂપગાનિ હોન્તીતિ લબ્ભમાનાનમ્પિ પુથુજ્જનાનં વસેન અવિભજિત્વા અરિયાનં યોગવસેન વિભજિતુકામો ‘‘ઉભયમ્પિ ચેત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ વટ્ટનિસ્સિતમહાજનસ્સાતિ પુથુજ્જને સન્ધાય વદતિ. દ્વેધા પરિચ્છિન્નોતિ કામસુગતિરૂપારૂપભવવસેન દ્વીહિ પકારેહિ પરિચ્છિન્નો.

વચ્છકસાલોપમં ઉત્તાનત્થમેવ. ઓપમ્મસંસન્દને પન કસ્સચિ કિલેસસ્સ અવિક્ખમ્ભિતત્તા, કથઞ્ચિપિ અવિમુત્તો કામભવો અજ્ઝત્તગ્ગહણસ્સ વિસેસપચ્ચયત્તા, ઇમેસં સત્તાનં અબ્ભન્તરટ્ઠેન અન્તો નામ. રૂપારૂપભવો તબ્બિપરિયાયતો બહિ નામ. તથા હિ યસ્સ ઓરમ્ભાગિયાનિ સંયોજનાનિ અપ્પહીનાનિ, સો અજ્ઝત્તસંયોજનો વુત્તો. યસ્સ તાનિ પહીનાનિ, સો બહિદ્ધાસંયોજનો. તસ્મા અન્તો અસમુચ્છિન્નબન્ધનતાય બહિ ચ પવત્તમાનભવઙ્ગસન્તાનતાય અન્તોબદ્ધો બહિસયિતો ¶ નામ. નિરન્તરપ્પવત્તભવઙ્ગસન્તાનવસેન હિ સયિતવોહારો. કામં નેસં બહિબન્ધનમ્પિ અસમુચ્છિન્નં, અન્તોબન્ધનસ્સ પન મૂલતાય એવં વુત્તં. તેનાહ ‘‘સંયોજનં પન તેસં કામાવચરૂપનિબદ્ધમેવા’’તિ. ઇમિના નયેન સેસત્તયેપિ અત્થો વેદિતબ્બો.

એત્તાવતા ચ કિરાતિ કિર-સદ્દો અરુચિસંસૂચનત્થો. તેનેત્થ આચરિયવાદસ્સ અત્તનો અરુચ્ચનભાવં દીપેતિ. ‘‘સીલવા’’તિ અનામટ્ઠવિસેસસામઞ્ઞતો સીલસઙ્ખેપેન ગહિતં, તઞ્ચ ચતુબ્બિધન્તિ આચરિયત્થેરો ‘‘ચતુપારિસુદ્ધિસીલં ઉદ્દિસિત્વા’’તિ આહ. તત્થાતિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલેસુ. જેટ્ઠકસીલન્તિ પધાનસીલં. ઉભયત્થાતિ ઉદ્દેસનિદ્દેસેસુ, નિદ્દેસે વિય ઉદ્દેસેપિ ¶ પાતિમોક્ખસંવરોવ થેરેન વુત્તો ‘‘સીલવા’’તિ વુત્તત્તાતિ અધિપ્પાયો. સીલગ્ગહણઞ્હિ પાળિયં પાતિમોક્ખસંવરવસેનેવ આગતં. તેનાહ ‘‘પાતિમોક્ખસંવરોયેવા’’તિઆદિ. તત્થ અવધારણેન ઇતરેસં તિણ્ણં એકદેસેન પાતિમોક્ખન્તોગધભાવં દીપેતિ. તથા હિ અનોલોકિયોલોકને આજીવહેતુ ચ સિક્ખાપદવીતિક્કમે ગિલાનપચ્ચયસ્સ અપચ્ચવેક્ખિતપરિભોગે ચ આપત્તિ વિહિતાતિ. તીણીતિ ઇન્દ્રિયસંવરસીલાદીનિ. સીલન્તિ વુત્તટ્ઠાનં નામ અત્થીતિ સીલપરિયાયેન તેસં કત્થચિ સુત્તે ગહિતટ્ઠાનં નામ કિં અત્થિ યથા ‘‘પાતિમોક્ખસંવરો’’તિ? આચરિયસ્સ સમ્મુખતાય અપ્પટિક્ખિપન્તો ઉપચારેન પુચ્છન્તો વિય વદતિ. તેનાહ ‘‘અનનુજાનન્તો’’તિ. છદ્વારરક્ખામત્તકમેવાતિ તસ્સ સલ્લહુકભાવમાહ ચિત્તાધિટ્ઠાનભાવમત્તેન પટિપાકતિકભાવાપત્તિતો. ઇતરદ્વયેપિ એસેવ નયો. પચ્ચયુપ્પત્તિમત્તકન્તિ ફલેન હેતું દસ્સેતિ. ઉપ્પાદનહેતુકા હિ પચ્ચયાનં ઉપ્પત્તિ. ઇદમત્થન્તિ ઇદં પયોજનં ઇમસ્સ પચ્ચયસ્સ પરિભુઞ્જનેતિ અધિપ્પાયો. નિપ્પરિયાયેનાતિ ઇમિના ઇન્દ્રિયસંવરાદીનિ તીણિ પધાનસ્સ સીલસ્સ પરિપાલનવસેન પવત્તિયા પરિયાયસીલાનિ નામાતિ દસ્સેતિ. ઇદાનિ પાતિમોક્ખસંવરસ્સેવ પધાનભાવં બ્યતિરેકતો અન્વયતો ચ ઉપમાય વિભાવેતું ‘‘યસ્સા’’તિઆદિમાહ. તત્થ સો પાતિમોક્ખસંવરો. સેસાનિ ઇન્દ્રિયસંવરાદીનિ.

પાતિમોક્ખસંવરસંવુતોતિ ¶ યો હિ નં પાતિ રક્ખતિ, તં મોક્ખેતિ મોચેતિ આપાયિકાદીહિ દુક્ખેહીતિ પાતિમોક્ખન્તિ લદ્ધનામેન સિક્ખાપદસીલેન પિહિતકાયવચીદ્વારો. સો પન યસ્મા એવંભૂતો તેન સમન્નાગતો નામ હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘પાતીમોક્ખસંવરેન સમન્નાગતો’’તિ.

અપરો નયો – કિલેસાનં બલવભાવતો, પાપકિરિયાય ચ સુકરભાવતો, પુઞ્ઞકિરિયાય ચ દુક્કરભાવતો બહુક્ખત્તું અપાયેસુ પતનસીલોતિ પાતી, પુથુજ્જનો. અનિચ્ચતાય વા ભવાદીસુ કમ્મવેગક્ખિત્તો ઘટિયન્તં વિય અનવટ્ઠાનેન પરિબ્ભમનતો ગમનતો ગમનસીલોતિ પાતી, મરણવસેન તમ્હિ તમ્હિ સત્તનિકાયે અત્તભાવસ્સ પાતનસીલો વા પાતી, સત્તસન્તાનો, ચિત્તમેવ વા. તં પાતિં સંસારદુક્ખતો મોક્ખેતીતિ પાતિમોક્ખં. ચિત્તસ્સ હિ વિમોક્ખેન સત્તો વિમુત્તોતિ વુચ્ચતિ. વુત્તઞ્હિ ‘‘ચિત્તવોદાના વિસુજ્ઝન્તી’’તિ, ‘‘અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુત્ત’’ન્તિ (મહાવ. ૨૮) ચ.

અથ વા અવિજ્જાદિના હેતુના સંસારે પતતિ ગચ્છતિ પવત્તતીતિ પાતિ, ‘‘અવિજ્જાનીવરણાનં સત્તાનં તણ્હાસંયોજનાનં સન્ધાવતં સંસરત’’ન્તિ ¶ (સં. નિ. ૨.૧૨૪) હિ વુત્તં, તસ્સ પાતિનો સત્તસ્સ તણ્હાદિસંકિલેસત્તયતો મોક્ખો એતેનાતિ પાતિમોક્ખો. ‘‘કણ્ઠેકાળો’’તિઆદીનં વિયસ્સ સમાસસિદ્ધિ વેદિતબ્બા.

અથ વા પાતેતિ વિનિપાતેતિ દુક્ખેતિ પાતિ, ચિત્તં. વુત્તઞ્હિ –

‘‘ચિત્તેન નીયતે લોકો, ચિત્તેન પરિકસ્સતી’’તિ; (સં. નિ. ૧.૬૨);

તસ્સ પાતિનો મોક્ખો એતેનાતિ પાતિમોક્ખો. પતતિ વા એતેન અપાયદુક્ખે સંસારદુક્ખે ચાતિ પાતિ, તણ્હાદિસંકિલેસો. વુત્તઞ્હિ –

‘‘તણ્હા જનેહિ પુરિસં, (સં. નિ. ૧.૫૬-૫૭) તણ્હાદુતિયો પુરિસો’’તિ (ઇતિવુ. ૧૫, ૧૦૫; અ. નિ. ૪.૯) ચ આદિ;

તતો પાતિતો મોક્ખોતિ પાતિમોક્ખો.

અથ ¶ વા પતતિ એત્થાતિ પાતિ, છ અજ્ઝત્તિકબાહિરાનિ આયતનાનિ. વુત્તઞ્હિ –

‘‘છસુ લોકો સમુપ્પન્નો, છસુ કુબ્બતિ સન્થવ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૭૦; સુ. નિ. ૧૭૧);

તતો છઅજ્ઝત્તિકબાહિરાયતનસઙ્ખાતતો પાતિતો મોક્ખોતિ પાતિમોક્ખો.

અથ વા પાતો વિનિપાતો અસ્સ અત્થીતિ પાતી, સંસારો. તતો મોક્ખોતિ પાતિમોક્ખો.

અથ વા સબ્બલોકાધિપતિભાવતો ધમ્મિસ્સરો ભગવા ‘‘પતી’’તિ વુચ્ચતિ, મુચ્ચતિ એતેનાતિ મોક્ખો, પતિનો મોક્ખો પતિમોક્ખો તેન પઞ્ઞત્તત્તાતિ, પતિમોક્ખો એવ પાતિમોક્ખો. સબ્બગુણાનં વા મૂલભાવતો ઉત્તમટ્ઠેન પતિ ચ સો યથાવુત્તટ્ઠેન મોક્ખો ચાતિ પતિમોક્ખો, પતિમોક્ખો એવ પાતિમોક્ખો. તથા હિ વુત્તં ‘‘પાતિમોક્ખન્તિ આદિમેતં મુખમેતં પમુખમેત’’ન્તિ (મહાવ. ૧૩૫) વિત્થારો.

અથ ¶ વા પ-ઇતિ પકારે, અતીતિ અચ્ચન્તત્થે નિપાતો, તસ્મા પકારેહિ અચ્ચન્તં મોક્ખેતીતિ પાતિમોક્ખો. ઇદઞ્હિ સીલં સયં તદઙ્ગવસેન, સમાધિસહિતં પઞ્ઞાસહિતઞ્ચ વિક્ખમ્ભનવસેન, સમુચ્છેદવસેન ચ અચ્ચન્તં મોક્ખેતિ મોચેતીતિ પાતિમોક્ખો. પતિ પતિ મોક્ખોતિ વા પતિમોક્ખો, તમ્હા તમ્હા વીતિક્કમદોસતો પચ્ચેકં મોક્ખોતિ અત્થો. પતિમોક્ખો એવ પાતિમોક્ખો. મોક્ખો વા નિબ્બાનં, તસ્સ મોક્ખસ્સ પતિબિમ્બભૂતોતિ પતિમોક્ખો. સીલસંવરો હિ સૂરિયસ્સ અરુણુગ્ગમનં વિય નિબ્બાનસ્સ ઉદયભૂતો તપ્પટિભાગો વિય યથારહં કિલેસનિબ્બાપનતો પતિમોક્ખં, પતિમોક્ખંયેવ પાતિમોક્ખં.

અથ વા મોક્ખં પતિ વત્તતિ, મોક્ખાભિમુખન્તિ વા પતિમોક્ખં, પતિમોક્ખમેવ પાતિમોક્ખન્તિ એવમેત્થ પાતિમોક્ખસદ્દસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો.

આચારગોચરસમ્પન્નોતિ કાયિકવાચસિકઅવીતિક્કમસઙ્ખાતેન આચારેન, નવેસિયાદિગોચરતાદિસઙ્ખાતેન ગોચરેન સમ્પન્નો, સમ્પન્નઆચારગોચરોતિ ¶ અત્થો. અપ્પમત્તકેસૂતિ પરિત્તકેસુ અનાપત્તિગમનીયેસુ. ‘‘દુક્કટદુબ્ભાસિતમત્તેસૂ’’તિ અપરે. વજ્જેસૂતિ ગારય્હેસુ. તે પન એકન્તતો અકુસલસભાવા હોન્તીતિ આહ ‘‘અકુસલધમ્મેસૂ’’તિ. ભયદસ્સીતિ ભયતો દસ્સનસીલો, પરમાણુમત્તમ્પિ વજ્જં સિનેરુપ્પમાણં વિય કત્વા ભાયનસીલો. સમ્મા આદિયિત્વાતિ સમ્મદેવ સક્કચ્ચં સબ્બસોવ આદિયિત્વા. સિક્ખાપદેસૂતિ નિદ્ધારણે ભુમ્મન્તિ સમુદાયતો અવયવનિદ્ધારણં દસ્સેન્તો ‘‘સિક્ખાપદેસુ તં તં સિક્ખાપદં સમાદિયિત્વા સિક્ખતી’’તિ અત્થમાહ, સિક્ખાપદમેવ હિ સમાદાતબ્બં સિક્ખિતબ્બઞ્ચાતિ અધિપ્પાયો. યં કિઞ્ચિ સિક્ખાપદેસૂતિ સિક્ખાકોટ્ઠાસેસુ મૂલપઞ્ઞત્તિઅનુપઞ્ઞત્તિસબ્બત્થપઞ્ઞત્તિપદેસપઞ્ઞત્તિઆદિભેદં યં કિઞ્ચિ સિક્ખિતબ્બં. યં પટિપજ્જિતબ્બં પૂરેતબ્બં સીલં, તં પન દ્વારવસેન દુવિધમેવાતિ આહ ‘‘કાયિકં વા વાચસિકં વા’’તિ. ઇમસ્મિં અત્થવિકપ્પે સિક્ખાપદેસૂતિ આધારે ભુમ્મં સિક્ખાભાગેસુ કસ્સચિ વિસું અગ્ગહણતો. તેનાહ ‘‘તં સબ્બ’’ન્તિ.

અઞ્ઞતરં દેવઘટન્તિ અઞ્ઞતરં દેવનિકાયં. આગામી હોતીતિ પટિસન્ધિવસેન આગમનસીલો હોતિ. આગન્તાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ઇમિના અઙ્ગેનાતિ ઇમિના કારણેન.

સુક્ખવિપસ્સકો યેભુય્યેન ચતુધાતુવવત્થાનમુખેન કમ્મટ્ઠાનાભિનિવેસી હોતીતિ આહ ‘‘સુક્ખવિપસ્સકસ્સ ધાતુકમ્મટ્ઠાનિકભિક્ખુનો’’તિ. વુત્તમેવત્થં સમ્પિણ્ડેત્વા નિગમેન્તો ‘‘પઠમેન અઙ્ગેના’’તિઆદિમાહ.

ચિત્તસ્સ ¶ સુખુમભાવો ઇધ સુખમત્તભાવમાપન્નેન દટ્ઠબ્બોતિ આહ ‘‘સબ્બાપિ હિ તા’’તિઆદિ. તન્તિવસેનાતિ કેવલં તન્તિટ્ઠપનવસેન, ન પન થેરસ્સ કસ્સચિ મગ્ગસ્સ વા ફલસ્સ વા ઉપ્પાદનત્થાય, નાપિ સમ્માપટિપત્તિયં યોજનત્થાયાતિ અધિપ્પાયો.

૩૮. છટ્ઠે મહાકચ્ચાનોતિ ગિહિકાલે ઉજ્જેનિરઞ્ઞો પુરોહિતપુત્તો અભિરૂપો દસ્સનીયો પાસાદિકો સુવણ્ણવણ્ણો ચ. વરણા નામ રુક્ખો, તસ્સ અવિદૂરે ભવત્તા નગરમ્પિ વરણસદ્દેન વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘વરણા નામ એકં નગર’’ન્તિ. દ્વન્દપદસ્સ પચ્ચેકં અભિસમ્બન્ધો હોતીતિ ¶ હેતુસદ્દં પચ્ચેકં યોજેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘કામરાગાભિનિવેસહેતૂ’’તિઆદિમાહ. હેતુસદ્દેન સમ્બન્ધે સતિ યો અત્થો સમ્ભવતિ, તં દસ્સેતું ‘‘ઇદં વુત્તં હોતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ કામરાગેન અભિનિવિટ્ઠત્તાતિ એતેન કામરાગાભિનિવેસહેતૂતિ ઇમસ્સ અત્થં દીપેતિ, તથા વિનિબદ્ધત્તાતિઆદીહિ કામરાગવિનિબદ્ધહેતૂતિઆદીનં. તતો મુખોતિ તદભિમુખો. માનન્તિ આળ્હકાદિમાનભણ્ડં. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

૩૯. સત્તમે મધુરાયન્તિ ઉત્તરમધુરાયં. ગુન્દાવનેતિ કણ્હગુન્દાવને, કાળપિપ્પલિવનેતિ અત્થો. જરાજિણ્ણેતિ જરાય જિણ્ણે, ન બ્યાધિઆદીનં વસેન જિણ્ણસદિસે નાપિ અકાલિકેન જરાય અભિભૂતે. વયોવુદ્ધેતિ જિણ્ણત્તા એવ ચસ્સ વયોવુદ્ધિપ્પત્તિયા વુદ્ધેન સીલાદિવુદ્ધિયા. જાતિમહલ્લકેતિ જાતિયા મહન્તતાય ચિરરત્તતાય મહલ્લકે, ન ભોગપરિવારાદીહીતિ અત્થો. અદ્ધગતેતિ એત્થ અદ્ધ-સદ્દો દીઘકાલવાચીતિ આહ ‘‘દીઘકાલદ્ધાનં અતિક્કન્તે’’તિ. વયોતિ પુરિમપદલોપેનાયં નિદ્દેસોતિ આહ ‘‘પચ્છિમવય’’ન્તિ, વસ્સસતસ્સ તતિયકોટ્ઠાસસઙ્ખાતં પચ્છિમવયં અનુપ્પત્તેતિ અત્થો.

ભવતિ એત્થ ફલં તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ ભૂમિ, કારણન્તિ આહ ‘‘યેન કારણેના’’તિઆદિ. પરિપક્કોતિ પરિણતો, વુદ્ધિભાવં પત્તોતિ અત્થો. મોઘજિણ્ણોતિ અન્તો થિરકરણાનં ધમ્માનં અભાવેન તુચ્છજિણ્ણો નામ. બાલદારકોપિ દહરોતિ વુચ્ચતીતિ તતો વિસેસનત્થં ‘‘યુવા’’તિ વુત્તં. અતિક્કન્તપઠમવયા એવ સત્તા સભાવેન પલિતસિરા હોન્તીતિ પઠમવયે ઠિતભાવં દસ્સેતું ‘‘સુસુકાળકેસો’’તિ વુત્તં. ભદ્રેનાતિ લદ્ધકેન. એકચ્ચો હિ દહરોપિ સમાનો કાણો વા હોતિ કુણિઆદીનં વા અઞ્ઞતરો, સો ન ભદ્રેન યોબ્બનેન સમન્નાગતો નામ હોતિ. યો પન અભિરૂપો હોતિ દસ્સનીયો પાસાદિકો સબ્બસમ્પત્તિસમ્પન્નો યં યદેવ અલઙ્કારપરિહારં ઇચ્છતિ, તેન તેન અલઙ્કતો દેવપુત્તો વિય ચરતિ, અયં ભદ્રેન યોબ્બનેન સમન્નાગતો નામ હોતિ. તેનેવાહ ‘‘યેન યોબ્બનેન સમન્નાગતો’’તિઆદિ.

યમ્હિ ¶ સચ્ચઞ્ચ ધમ્મો ચાતિ યમ્હિ પુગ્ગલે સોળસહાકારેહિ પટિવિદ્ધત્તા ચતુબ્બિધં સચ્ચં, ઞાણેન સચ્છિકતત્તા નવવિધલોકુત્તરધમ્મો ચ અત્થિ. અહિંસાતિ ¶ દેસનામત્તમેતં, યમ્હિ પન ચતુબ્બિધાપિ અપ્પમઞ્ઞાભાવના અત્થીતિ અત્થો. સંયમો દમોતિ સીલઞ્ચેવ ઇન્દ્રિયસંવરો ચ. વન્તમલોતિ મગ્ગઞાણેન નીહટમલો. ધીરોતિ ધિતિસમ્પન્નો. થેરોતિ સો ઇમેહિ થિરભાવકારણેહિ સમન્નાગતત્તા થેરોતિ પવુચ્ચતીતિ અત્થો.

૪૦. અટ્ઠમે ‘‘ચોરા બલવન્તો હોન્તી’’તિ પદં ઉદ્ધરિત્વા યેહિ કારણેહિ તે બલવન્તો હોન્તિ, તેસં સબ્ભાવં દસ્સેન્તો ‘‘પક્ખસમ્પન્ના’’તિઆદિમાહ. તત્થ નિવાસટ્ઠાનસમ્પન્નતા ગિરિદુગ્ગાદિસબ્ભાવતો. અતિયાતુન્તિ અન્તો યાતું, ગન્તું પવિસિતુન્તિ અત્થો. તં પન અન્તોપવિસનં કેનચિ કારણેન બહિગતસ્સ હોતીતિ આહ ‘‘બહિદ્ધા જનપદચારિકં ચરિત્વા’’તિઆદિ. નિય્યાતુન્તિ બહિ નિક્ખમિતું. તઞ્ચ બહિનિક્ખમનં બહિદ્ધાકરણીયે સતિ સમ્ભવતીતિ આહ ‘‘ચોરા જનપદં વિલુમ્પન્તી’’તિઆદિ. અનુસઞ્ઞાતુન્તિ અનુસઞ્ચરિતું. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

૪૧. નવમે મિચ્છાપટિપત્તાધિકરણહેતૂતિ એત્થ અધિ-સદ્દો અનત્થકોતિ આહ ‘‘મિચ્છાપટિપત્તિયા કરણહેતૂ’’તિ. ન આરાધકોતિ ન સમ્પાદકો ન પરિપૂરકો. ઞાયતિ પટિવિજ્ઝનવસેન નિબ્બાનં ગચ્છતીતિ ઞાયો, સો એવ તંસમઙ્ગિનં વટ્ટદુક્ખપાતતો ધારણટ્ઠેન ધમ્મોતિ ઞાયો ધમ્મો, અરિયમગ્ગો. સો પનેત્થ સહ વિપસ્સનાય અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘સહવિપસ્સનકં મગ્ગ’’ન્તિ. આરાધનં નામ સંસિદ્ધિ, સા પન યસ્મા સમ્પાદનેન પરિપૂરણેન ઇચ્છિતા, તસ્મા વુત્તં ‘‘સમ્પાદેતું પૂરેતુ’’ન્તિ.

૪૨. દસમે દુગ્ગહિતેહીતિ અત્થતો બ્યઞ્જનતો ચ દુટ્ઠુ ગહિતેહિ, ઊનાધિકવિપરીતપદપચ્ચાભટ્ઠાદિવસેન વિલોમેત્વા ગહિતેહીતિ અત્થો. ઉપ્પટિપાટિયા ગહિતેહીતિ ઇદં પન નિદસ્સનમત્તં દુગ્ગહસ્સ ઊનાધિકાદિવસેનપિ સમ્ભવતો. તેનેવાહ ‘‘અત્તનો દુગ્ગહિતસુત્તન્તાનંયેવ અત્થઞ્ચ પાળિઞ્ચ ઉત્તરિતરં કત્વા દસ્સેન્તી’’તિ.

સમચિત્તવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. પરિસવગ્ગવણ્ણના

૪૩. પઞ્ચમસ્સ ¶ પઠમે ઉદ્ધચ્ચેન સમન્નાગતાતિ અકપ્પિયે કપ્પિયસઞ્ઞિતાય, કપ્પિયે અકપ્પિયસઞ્ઞિતાય, અવજ્જે વજ્જસઞ્ઞિતાય, વજ્જે અવજ્જસઞ્ઞિતાય ¶ ઉદ્ધચ્ચપ્પકતિકા. યે હિ વિનયે અપકતઞ્ઞુનો સંકિલેસવોદાનિયેસુ ધમ્મેસુ ન કુસલા સકિઞ્ચનકારિનો વિપ્પટિસારબહુલા, તેસં અનુપ્પન્નઞ્ચ ઉદ્ધચ્ચં ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નઞ્ચ ભિય્યોભાવં વેપુલ્લં આપજ્જતિ. સારાભાવેન તુચ્છત્તા નળો વિયાતિ નળો, માનોતિ આહ ‘‘ઉન્નળાતિ ઉગ્ગતનળા’’તિ. તેનાહ ‘‘ઉટ્ઠિતતુચ્છમાના’’તિ. માનો હિ સેય્યસ્સ સેય્યોતિ સદિસોતિ ચ પવત્તિયા વિસેસતો તુચ્છો. ચાપલ્લેનાતિ ચપલભાવેન, તણ્હાલોલુપ્પેનાતિ અત્થો. મુખખરાતિ મુખેન ફરુસા, ફરુસવાદિનોતિ અત્થો.

વિકિણ્ણવાચાતિ વિસ્સટવચના સમ્ફપ્પલાપિતાય અપરિયન્તવચના. તેનાહ ‘‘અસંયતવચના’’તિઆદિ. વિસ્સટ્ઠસતિનોતિ સતિવિરહિતા. પચ્ચયવેકલ્લેન વિજ્જમાનાયપિ સતિયા સતિકિચ્ચં કાતું અસમત્થતાય એવં વુત્તા. ન સમ્પજાનન્તીતિ અસમ્પજાના, તંયોગનિવત્તિયં ચાયં અકારો ‘‘અહેતુકા ધમ્મા (ધ. સ. દુકમાતિકા ૨), અભિક્ખુકો આવાસો’’તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૭૬) વિયાતિ આહ ‘‘નિપ્પઞ્ઞા’’તિ, પઞ્ઞારહિતાતિ અત્થો. પાળિયં વિબ્ભન્તચિત્તાતિ ઉબ્ભન્તચિત્તા. સમાધિવિરહેન લદ્ધોકાસેન ઉદ્ધચ્ચેન તેસં સમાધિવિરહાનં ચિત્તં નાનારમ્મણેસુ પરિબ્ભમતિ વનમક્કટો વિય વનસાખાસુ. પાકતિન્દ્રિયાતિ સંવરાભાવેન ગિહિકાલે વિય વિવટઇન્દ્રિયા. તેનાહ ‘‘પકતિયા ઠિતેહી’’તિઆદિ. વિવટેહીતિ અસંવુતેહિ.

૪૪. દુતિયે ભણ્ડનં વુચ્ચતિ કલહસ્સ પુબ્બભાગોતિ કલહસ્સ હેતુભૂતા પરિભાસા તંસદિસી ચ અનિટ્ઠકિરિયા ભણ્ડનં નામ. કલહજાતાતિ હત્થપરામાસાદિવસેન મત્થકપ્પત્તો કલહો જાતો એતેસન્તિ કલહજાતાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. વિરુદ્ધવાદન્તિ ‘‘અયં ધમ્મો, નાયં ધમ્મો’’તિઆદિના વિરુદ્ધવાદભૂતં વિવાદં. મુખસન્નિસ્સિતતાય વાચા ઇધ ‘‘મુખ’’ન્તિ અધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘દુબ્ભાસિતા વાચા મુખસત્તિયોતિ વુચ્ચન્તી’’તિ. ચતુબ્બિધમ્પિ સઙ્ઘકમ્મં સીમાપરિચ્છિન્નેહિ પકતત્તેહિ ભિક્ખૂહિ એકતો કત્તબ્બત્તા એકકમ્મં નામ. પઞ્ચવિધોપિ પાતિમોક્ખુદ્દેસો એકતો ઉદ્દિસિતબ્બત્તા એકુદ્દેસો નામ. પઞ્ઞત્તં પન સિક્ખાપદં સબ્બેહિપિ લજ્જીપુગ્ગલેહિ સમં સિક્ખિતબ્બભાવતો સમસિક્ખતા નામ ¶ . પાળિયં ખીરોદકીભૂતાતિ યથા ખીરઞ્ચ ¶ ઉદકઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસન્દતિ, વિસું ન હોતિ, એકત્તં વિય ઉપેતિ. સતિપિ હિ ઉભયેસં કલાપાનં પરમત્થતો ભેદે પચુરજનેહિ પન દુવિઞ્ઞેય્યનાનત્તં ખીરોદકં સમોદિતં અચ્ચન્તમેવ સંસટ્ઠં વિય હુત્વા તિટ્ઠતિ, એવં સામગ્ગિવસેન એકત્તૂપગતચિત્તુપ્પાદા વિયાતિ ખીરોદકીભૂતાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. મેત્તાચક્ખૂહીતિ મેત્તાચિત્તં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા ઓલોકનચક્ખૂહિ. તાનિ હિ પિયભાવદીપનતો ‘‘પિયચક્ખૂની’’તિ વુચ્ચન્તિ.

૪૫. તતિયે અગ્ગવતીતિ એત્થ અગ્ગ-સદ્દો ઉત્તમપરિયાયો, તેન વિસિટ્ઠસ્સ પુગ્ગલસ્સ, વિસિટ્ઠાય વા પટિપત્તિયા ગહણં ઇધાધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘અગ્ગવતીતિ ઉત્તમપુગ્ગલવતી’’તિઆદિ. અવિગતતણ્હતાય તં તં પરિક્ખારજાતં બહું લન્તિ આદિયન્તીતિ બહુલા, બહુલા એવ બાહુલિકા યથા ‘‘વેનયિકો’’તિ (અ. નિ. ૮.૧૧; પારા. ૮; મ. નિ. ૧.૨૪૬). તે પન યસ્મા પચ્ચયબહુભાવાય યુત્તપ્પયુત્તા નામ હોન્તિ, તસ્મા આહ ‘‘ચીવરાદિબાહુલ્લાય પટિપન્ના’’તિ. સિક્ખાય આદરગારવાભાવતો સિથિલં અદળ્હં ગણ્હન્તીતિ સાથલિકાતિ વુત્તં. સિથિલન્તિ ચ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, સિથિલસદ્દેન વા સમાનત્થસ્સ સાથલસદ્દસ્સ વસેન સાથલિકાતિ પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. અવગમનટ્ઠેનાતિ અધોગમનટ્ઠેન, ઓરમ્ભાગિયભાવેનાતિ અત્થો. ઉપધિવિવેકેતિ સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગતાય ઉપધિવિવિત્તે. ઓરોપિતધુરાતિ ઉજ્ઝિતુસ્સાહા. દુવિધમ્પિ વીરિયન્તિ કાયિકં ચેતસિકઞ્ચ વીરિયં.

૪૬. ચતુત્થે ઇદં દુક્ખન્તિ દુક્ખસ્સ અરિયસચ્ચસ્સ પચ્ચક્ખતો અગ્ગહિતભાવદસ્સનત્થં વુત્તં. એત્તકમેવ દુક્ખન્તિ તસ્સ પરિચ્છિજ્જ અગ્ગહિતભાવદસ્સનત્થં. ઇતો ઉદ્ધં દુક્ખં નત્થીતિ અનવસેસેત્વા અગ્ગહિતભાવદસ્સનત્થં. યથાસભાવતો નપ્પજાનન્તીતિ સરસલક્ખણપ્પટિવેધેન અસમ્મોહતો નપ્પટિવિજ્ઝન્તિ. અસમ્મોહપટિવેધો ચ યથા તસ્મિં ઞાણે પવત્તે પચ્ચા દુક્ખસ્સ રૂપાદિપરિચ્છેદે સમ્મોહો ન હોતિ, તથા પવત્તિ. અચ્ચન્તક્ખયોતિ અચ્ચન્તક્ખયનિમિત્તં નિબ્બાનં. અસમુપ્પત્તીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. યં નિબ્બાનં મગ્ગસ્સ આરમ્મણપચ્ચયટ્ઠેન કારણભૂતં આગમ્મ તદુભયમ્પિ નિરુજ્ઝતિ, તં તેસં અસમુપ્પત્તિ નિબ્બાનં દુક્ખનિરોધોતિ વુચ્ચતિ.

૪૭. પઞ્ચમે ¶ વિસેસનસ્સ પરનિપાતેન ‘‘પરિસાકસટો’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘કસટપરિસા’’તિઆદિ. ‘‘કસટપરિસા’’તિ હિ વત્તબ્બે ‘‘પરિસાકસટો’’તિ વુત્તં. પરિસામણ્ડોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

૪૮. છટ્ઠે ¶ ગમ્ભીરાતિ અગાધા દુક્ખોગાળ્હા. પાળિવસેનાતિ ઇમિના યો ધમ્મપટિસમ્ભિદાય વિસયો ગમ્ભીરભાવો, તમાહ. ધમ્મપ્પટિવેધસ્સ હિ દુક્કરભાવતો ધમ્મસ્સ પાળિયા દુક્ખોગાળ્હતાય ગમ્ભીરભાવો. ‘‘પાળિવસેન ગમ્ભીરા’’તિ વત્વા ‘‘સલ્લસુત્તસદિસા’’તિ વુત્તં તસ્સ ‘‘અનિમિત્તમનઞ્ઞાત’’ન્તિઆદિના (સુ. નિ. ૫૭૯) પાળિવસેન ગમ્ભીરતાય લબ્ભનતો. તથા હિ તત્થ તા ગાથા દુવિઞ્ઞેય્યરૂપા તિટ્ઠન્તિ. દુવિઞ્ઞેય્યઞ્હિ ઞાણેન દુક્ખોગાળ્હન્તિ કત્વા ‘‘ગમ્ભીર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. પુબ્બાપરમ્પેત્થ કાસઞ્ચિ ગાથાનં દુવિઞ્ઞેય્યતાય દુક્ખોગાળ્હમેવ, તસ્મા તં ‘‘પાળિવસેન ગમ્ભીરા’’તિ વુત્તં. ઇમિનાવ નયેન ‘‘અત્થવસેન ગમ્ભીરા’’તિ એત્થાપિ અત્થો વેદિતબ્બો. મહાવેદલ્લસુત્તસ્સ (મ. નિ. ૧.૪૪૯ આદયો) અત્થવસેન ગમ્ભીરતા સુવિઞ્ઞેય્યાવ. લોકં ઉત્તરતીતિ લોકુત્તરો, નવવિધો અપ્પમાણધમ્મો. સો અત્થભૂતો એતેસં અત્થીતિ લોકુત્તરા. તેનાહ ‘‘લોકુત્તરઅત્થદીપકા’’તિ.

સત્તસુઞ્ઞં ધમ્મમત્તમેવાતિ સત્તેન અત્તના સુઞ્ઞં કેવલં ધમ્મમત્તમેવ. ઉગ્ગહેતબ્બં પરિયાપુણિતબ્બન્તિ લિઙ્ગવચનવિપલ્લાસેન વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઉગ્ગહેતબ્બે ચ પરિયાપુણિતબ્બે ચા’’તિ. કવિનો કમ્મં કવિતા. યં પનસ્સ કમ્મં, તં તેન કતન્તિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘કવિતાતિ કવીહિ કતા’’તિ. ઇતરન્તિ કાવેય્યાતિ પદં, કાબ્યન્તિ વુત્તં હોતિ. કાબ્યન્તિ ચ કવિના વુત્તન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘તસ્સેવ વેવચન’’ન્તિ. વિચિત્રઅક્ખરાતિ વિચિત્તાકારક્ખરા વિઞ્ઞાપનીયા. સાસનતો બહિભૂતાતિ ન સાસનાવચરા. તેસં સાવકેહીતિ બુદ્ધાનં સાવકાતિ અપઞ્ઞાતાનં યેસં કેસઞ્ચિ સાવકેહિ. ન ચેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં પટિપુચ્છન્તીતિ યે વાચેન્તિ, યે ચ સુણન્તિ, તે અઞ્ઞમઞ્ઞં અત્થાદિં નપ્પટિપુચ્છન્તિ, કેવલં વાચનસવનમત્તેનેવ પરિતુટ્ઠા હોન્તિ. ચારિકં ન વિચરન્તીતિ અસુકસ્મિં ઠાને અત્થાદિં જાનન્તા અત્થીતિ પુચ્છનત્થાય ચારિકં ન ગચ્છન્તિ તાદિસસ્સ પુગ્ગલસ્સ અભાવતો તસ્સ ચ પુબ્બાપરવિરોધતો. કથં રોપેતબ્બન્તિ કેન પકારેન નિક્ખિપિતબ્બં. અત્થો નામ સભાવતો અનુસન્ધિતો સમ્બન્ધતો ¶ પુબ્બાપરતો આદિપરિયોસાનતો ચ ઞાતો સમ્માઞાતો હોતીતિ આહ ‘‘કો અત્થો’’તિઆદિ. અનુત્તાનીકતન્તિ અક્ખરસન્નિવેસાદિના અનુત્તાનીકતં. કઙ્ખાયાતિ સંસયસ્સ.

૪૯. સત્તમે કિલેસેહી આમસિતબ્બતો આમિસં, ચત્તારો પચ્ચયા. તદેવ ગરુ ગરુકાતબ્બં એતેસં, ન ધમ્મોતિ આમિસગરૂ. તેનાહ ‘‘લોકુત્તરધમ્મં લામકતો ગહેત્વા ઠિતપરિસા’’તિ. ઉભતો ભાગતો વિમુત્તોતિ ઉભતોભાગવિમુત્તો. દ્વીહિ ભાગેહિ દ્વે વારે વિમુત્તો. પઞ્ઞાય વિમુત્તોતિ સમથસન્નિસ્સયેન વિના અગ્ગમગ્ગપઞ્ઞાય વિમુત્તો. તેનાહ ‘‘સુક્ખવિપસ્સકખીણાસવો’’તિ ¶ . કાયેનાતિ નામકાયેન. ઝાનફસ્સં ફુસિત્વાતિ અટ્ઠસમાપત્તિસઞ્ઞિતં ઝાનફસ્સં અધિગમવસેન ફુસિત્વા. પચ્છા નિરોધં નિબ્બાનં યથા આલોચિતં નામકાયેન સચ્છિકરોતીતિ કાયસક્ખી. ન તુ વિમુત્તો એકચ્ચાનં આસવાનં અપરિક્ખીણત્તા. દિટ્ઠન્તં પત્તોતિ દિટ્ઠસ્સ અન્તો અનન્તરો કાલો દિટ્ઠન્તો, દસ્સનસઙ્ખાતસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગઞાણસ્સ અનન્તરં પત્તોતિ અત્થો. પઠમફલતો પટ્ઠાય હિ યાવ અગ્ગમગ્ગા દિટ્ઠિપ્પત્તો. તેનાહ ‘‘ઇમે દ્વેપિ છસુ ઠાનેસુ લબ્ભન્તી’’તિ.

સદ્દહન્તો વિમુત્તોતિ એતેન સબ્બથા અવિમુત્તસ્સ સદ્ધામત્તેન વિમુત્તભાવદસ્સનેન સદ્ધાવિમુત્તસ્સ સેક્ખભાવમેવ વિભાવેતિ. સદ્ધાવિમુત્તોતિ વા સદ્ધાય અવિમુત્તોતિ અત્થો. છસુ ઠાનેસૂતિ પઠમફલતો પટ્ઠાય છસુ ઠાનેસુ. ધમ્મં અનુસ્સરતીતિ પઠમમગ્ગપઞ્ઞાસઙ્ખાતં ધમ્મં અનુસ્સરતિ. સદ્ધં અનુસ્સરતીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ઉભોપિ હેતે સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠાયેવ. ઇમં કસ્મા ગણ્હન્તીતિ એવં એકન્તપાસંસેસુ અરિયેસુ ગય્હમાનેસુ ઇમં એકન્તનિન્દિતં લામકં દુસ્સીલં કસ્મા ગણ્હન્તિ. સબ્બેસુ સબ્બતા સદિસેસુ લબ્ભમાનોપિ વિસેસો ન પઞ્ઞાયતિ, વિસભાગે પન સતિ એવ પઞ્ઞાયતિ પટભાવેન વિય ચિત્તપટસ્સાતિ આહ ‘‘એકચ્ચેસુ પના’’તિઆદિ. ગન્થિતાતિ અવબદ્ધા. મુચ્છિતાતિ મુચ્છં સમ્મોહં આપન્ના. છન્દરાગઅપકડ્ઢનાયાતિ છન્દરાગસ્સ અપનયનત્થં. નિસ્સરણપઞ્ઞાયાતિ તતો નિસ્સરણાવહાય પઞ્ઞાય વિરહિતા.

પઞ્ઞાધુરેનાતિ ¶ વિપસ્સનાભિનિવેસેન. અભિનિવિટ્ઠોતિ વિપસ્સનામગ્ગં ઓતિણ્ણો. તસ્મિં ખણેતિ સોતાપત્તિમગ્ગક્ખણે. ધમ્માનુસારી નામ પઞ્ઞાસઙ્ખાતેન ધમ્મેન અરિયમગ્ગસોતસ્સ અનુસ્સરણતો. કાયસક્ખી નામ નામકાયેન સચ્છિકાતબ્બસ્સ નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકરણતો. વિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદાનં વસેન દ્વિક્ખત્તું. અરૂપજ્ઝાનેહિ રૂપકાયતો, અગ્ગમગ્ગેન સેસકાયતોતિ દ્વીહિ ભાગેહિ નિસ્સક્કવચનઞ્ચેતં. દિટ્ઠન્તં પત્તો, દિટ્ઠત્તા વા પત્તોતિ દિટ્ઠિપ્પત્તો. તત્થ દિટ્ઠન્તં પત્તોતિ દસ્સનસઙ્ખાતસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગઞાણસ્સ અનન્તરં પત્તોતિ અત્થો. દિટ્ઠત્તાતિ ચતુસચ્ચદસ્સનસઙ્ખાતાય પઞ્ઞાય નિરોધસ્સ દિટ્ઠત્તા. ઝાનફસ્સરહિતાય સાતિસયાય પઞ્ઞાય એવ વિમુત્તોતિ પઞ્ઞાવિમુત્તો. સેસં વુત્તનયત્તા સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

૫૦. અટ્ઠમે ન સમાતિ વિસમા. કાયકમ્માદીનં વિસમત્તા તતો એવ તત્થ પક્ખલનં સુલભન્તિ આહ ‘‘સપક્ખલનટ્ઠેના’’તિ. નિપ્પક્ખલનટ્ઠેનાતિ પક્ખલનાભાવેન. ઉદ્ધમ્માનીતિ ધમ્મતો અપેતાનિ. ઉબ્બિનયાનીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો.

૫૧. નવમે ¶ અધમ્મિકાતિ અધમ્મે નિયુત્તા. તેનાહ ‘‘નિદ્ધમ્મા’’તિ, ધમ્મરહિતાતિ અત્થો.

૫૨. દસમે ગણ્હન્તીતિ પવત્તેન્તિ. ન ચેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં સઞ્ઞાપેન્તીતિ મૂલતો પટ્ઠાય તં અધિકરણં યથા વૂપસમ્મતિ, એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં ઇતરીતરે ન સમ્મા જાનાપેન્તિ. સઞ્ઞાપનત્થં સન્નિપાતે સતિ તત્થ યુત્તપત્તકરણેન સઞ્ઞત્તિયા ભવિતબ્બં, તે પન સઞ્ઞાપનત્થં ન સન્નિપતન્તિ. ન પેક્ખાપેન્તીતિ તં અધિકરણં મૂલતો પટ્ઠાય અઞ્ઞમઞ્ઞં ન પેક્ખાપેન્તિ. અસઞ્ઞત્તિયેવ અત્તના ગહિતપક્ખસ્સ બલં એતેસન્તિ અસઞ્ઞત્તિબલા. ન તથા મન્તેન્તીતિ સન્દિટ્ઠિપરામાસિઆધાનગ્ગાહિદુપ્પટિનિસ્સગ્ગિભાવેન તથા ન મન્તેન્તિ. તેનાહ ‘‘થામસા’’તિઆદિ. ઉત્તાનત્થોયેવ કણ્હપક્ખે વુત્તપ્પટિપક્ખેન ગહેતબ્બત્તા.

પરિસવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઠમપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૨. દુતિયપણ્ણાસકં

(૬) ૧. પુગ્ગલવગ્ગવણ્ણના

૫૩. દુતિયપણ્ણાસકસ્સ ¶ ¶ પઠમે હિતગ્ગહણેન મેત્તા વુત્તા હોતિ, ન કરુણા, અનુકમ્પાગહણેન પન કરુણાતિ ચક્કવત્તિના સદ્ધિં ગહિતત્તા ‘‘લોકાનુકમ્પાયા’’તિ ન વુત્તં. નિપ્પરિયાયતો લોકાનુકમ્પા નામ સમ્માસમ્બુદ્ધાધીનાતિ. દ્વેતિ મનુસ્સદેવસમ્પત્તિવસેન દ્વે સમ્પત્તિયો. તા દ્વે, નિબ્બાનસમ્પત્તિ ચાતિ તિસ્સો.

૫૪. દુતિયે બહુસો લોકે ન ચિણ્ણા ન પવત્તા મનુસ્સાતિ આચિણ્ણમનુસ્સા. કદાચિદેવ હિ નેસં લોકે નિબ્બત્તિ અભૂતપુબ્બા ભૂતાતિ અબ્ભુતમનુસ્સા.

૫૫. તતિયે દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ અનુતાપં કરોતિ તસ્સ એકબુદ્ધખેત્તભાવતો.

૫૬. ચતુત્થે થૂપસ્સ યુત્તાતિ ધાતુયો પક્ખિપિત્વા થૂપકરણસ્સ યુત્તા.

૫૭. પઞ્ચમે અત્તનો આનુભાવેનાતિ સયમ્ભુઞાણેન. બુદ્ધાતિ બુદ્ધવન્તો.

૫૮. છટ્ઠે પહીનત્તા ન ભાયતીતિ અત્તસિનેહાભાવતો ન ભાયતિ. સક્કાયદિટ્ઠિગ્ગહણઞ્ચેત્થ નિદસ્સનમત્તં, અત્તસિનેહસ્સ પટિઘસ્સ તદેકટ્ઠસમ્મોહસ્સ ચ વસેન ભાયનં હોતીતિ તેસમ્પિ પહીનત્તા ન ભાયતિ, અઞ્ઞથા સોતાપન્નાદીનં અભયેન ભવિતબ્બં સિયા. સક્કાયદિટ્ઠિયા બલવત્તાતિ એત્થ અહંકારસમ્મોહનતાદીનમ્પિ બલવત્તાતિ વત્તબ્બં.

૫૯. સત્તમે અસ્સાજાનીયોતિ લિખન્તિ, ઉસભાજાનીયોતિ પન પાઠોતિ.

૬૧. નવમે તત્થાતિ અન્તરાપણે. એકોતિ દ્વીસુ કિન્નરેસુ એકો. અમ્બિલિકાફલઞ્ચ અદ્દસાતિ આનેત્વા સમ્બન્ધો. અમ્બિલિકાફલન્તિ તિન્તિણીફલન્તિ ¶ વદન્તિ, ચતુરમ્બિલન્તિ અપરે. દ્વે અત્થેતિ પાળિયં વુત્તે દ્વે અત્થે.

૬૨. દસમે ¶ યથાઆરદ્ધે કિચ્ચે વત્તમાને અન્તરા એવ પટિગમનં પટિવાનં, નત્થિ એતસ્સ પટિવાનન્તિ અપ્પટિવાનો. તત્થ અસંકોચપ્પત્તો. તેનાહ ‘‘અનુક્કણ્ઠિતો’’તિઆદિ.

૬૩. એકાદસમે સન્નિવાસન્તિ સહવાસં. યથા અસપ્પુરિસા સહ વસન્તા અઞ્ઞમઞ્ઞં અગારવેન અનાદરિયં કરોન્તિ, તપ્પટિક્ખેપેન સપ્પુરિસાનં સગારવપ્પટિપત્તિદસ્સનપરમિદં સુત્તં દટ્ઠબ્બં.

૬૪. દ્વાદસમે દ્વીસુપિ પક્ખેસૂતિ વિવાદાપન્નાનં ભિક્ખૂનં દ્વીસુપિ પક્ખેસુ. સંસરમાનાતિ પવત્તમાના. દિટ્ઠિપળાસોતિ દિટ્ઠિસન્નિસ્સયો પળાસો યુગગ્ગાહો. આઘાતેન્તોતિ આહનન્તો બાધેન્તો. અનભિરાધનવસેનાતિ યસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ તદઞ્ઞેસઞ્ચ અત્થસ્સ અનભિરાધનવસેન. સબ્બમ્પેતન્તિ વચીસંસારોતિ સબ્બમ્પેતં. અત્તનો ચિત્તે પરિસાય ચ ચિત્તેતિ આનેત્વા સમ્બન્ધો.

પુગ્ગલવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૭) ૨. સુખવગ્ગવણ્ણના

૬૫. દુતિયસ્સ પઠમે સબ્બકામનિપ્ફત્તિમૂલકં સુખન્તિ અનવસેસઉપભોગપરિભોગવત્થુનિપ્ફત્તિહેતુકં કામસુખં. પબ્બજ્જામૂલકં સુખન્તિ પબ્બજ્જાહેતુકં પવિવેકસુખં.

૬૬. દુતિયે કામેતિ પઞ્ચ કામગુણે, સબ્બેપિ વા તેભૂમકે ધમ્મે. વુત્તઞ્હેતં ‘‘સબ્બેપિ તેભૂમકા ધમ્મા કમનીયટ્ઠેન કામા’’તિ (મહાનિ. ૧). નેક્ખમ્મં વુચ્ચતિ પબ્બજ્જા ઘરબન્ધનતો નિક્ખન્તત્તા. નિબ્બાનમેવ વા –

‘‘પબ્બજ્જા પઠમં ઝાનં, નિબ્બાનઞ્ચ વિપસ્સના;

સબ્બેપિ કુસલા ધમ્મા, નેક્ખમ્મન્તિ પવુચ્ચરે’’તિ. (ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૧૦૯) –

હિ વુત્તં.

૬૭. તતિયે ¶ ¶ ઉપધી વુચ્ચન્તિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા, તન્નિસ્સિતં સુખં ઉપધિસુખં. તપ્પટિપક્ખતો નિરુપધિસુખં લોકુત્તરસુખં.

૬૮. ચતુત્થે વટ્ટપરિયાપન્નં સુખં વટ્ટસુખં. નિબ્બાનારમ્મણં સુખં વિવટ્ટસુખં.

૬૯. પઞ્ચમે સંકિલેસન્તિ સંકિલિટ્ઠં. તેનાહ ‘‘વટ્ટગામિસુખ’’ન્તિ. વિવટ્ટસુખન્તિ મગ્ગફલસહગતં સુખં.

૭૦. છટ્ઠે અરિયાનમેવ સુખં અરિયસુખં, અરિયઞ્ચ તં સુખઞ્ચાતિપિ અરિયસુખં. અનરિયાનમેવ સુખં અનરિયસુખં. અનરિયઞ્ચ તં સુખઞ્ચાતિપિ અનરિયસુખં.

૭૧. સત્તમે તન્તિ ચેતસિકસુખં.

૭૨. અટ્ઠમે સહ પીતિયા વત્તતીતિ સપ્પીતિકં, પીતિસહગતં સુખં. સભાવતો વિરાગતો ચ નત્થિ એતસ્સ પીતીતિ નિપ્પીતિકં સુખં. અટ્ઠકથાયં પનેત્થ ઝાનસુખમેવ ઉદ્ધટં, તથા ચ ‘‘લોકિયસપ્પીતિકસુખતો લોકિયનિપ્પીતિકસુખં અગ્ગ’’ન્તિ વુત્તં. લોકિયનિપ્પીતિકમ્પિ હિ અગ્ગં લબ્ભતેવાતિ ભૂમન્તરં ભિન્દિત્વા અગ્ગભાવો વેદિતબ્બો.

૭૩. નવમે સાતસભાવમેવ સુખં સાતસુખં, ન ઉપેક્ખાસુખં વિય અસાતસભાવં. કામઞ્ચેત્થ કાયવિઞ્ઞાણસહગતમ્પિ સાતસુખમેવ, અટ્ઠકથાયં પન ‘‘તીસુ ઝાનેસુ સુખ’’ન્તેવ વુત્તં.

૭૪. દસમે સમાધિસમ્પયુત્તં સુખં સમાધિસુખં. ન સમાધિસમ્પયુત્તં સુખં અસમાધિસુખં.

૭૫. એકાદસમે સુત્તન્તકથા એસાતિ ‘‘સપ્પીતિકં ઝાનદ્વય’’ન્તિ વુત્તં.

૭૭. તેરસમે રૂપજ્ઝાનં રૂપં ઉત્તરપદલોપેન, તં આરમ્મણં એતસ્સાતિ રૂપારમ્મણં. ચતુત્થજ્ઝાનગ્ગહણં પન યદસ્સ પટિયોગી, તેન સમાનયોગક્ખમદસ્સનપરં. યં કિઞ્ચિ રૂપન્તિ યં કિઞ્ચિ રુપ્પનલક્ખણં રૂપં. તપ્પટિક્ખેપેન અરૂપં વેદિતબ્બં.

સુખવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૮) ૩. સનિમિત્તવગ્ગવણ્ણના

૭૮-૭૯. તતિયસ્સ ¶ ¶ પઠમે નિમીયતિ એત્થ ફલં અવસેસપચ્ચયેહિ પક્ખિપીયતિ વિયાતિ નિમિત્તં, કારણન્તિ આહ ‘‘સનિમિત્તાતિ સકારણા’’તિ. દુતિયાદીસૂતિ દુતિયસુત્તાદીસુ. એસેવ નયોતિ ઇમિના નિદાનાદિપદાનમ્પિ કારણપરિયાયમેવ દીપેતિ. નિદદાતિ ફલન્તિ નિદાનં, હિનોતિ ફલં પતિટ્ઠાતિ એતેનાતિ હેતુ, સઙ્ખરોતિ ફલન્તિ સઙ્ખારો, પટિચ્ચ એતસ્મા ફલં એતીતિ પચ્ચયો, રુપ્પતિ નિરુપ્પતિ ફલં એત્થાતિ રૂપન્તિ એવં નિદાનાદિપદાનમ્પિ હેતુપરિયાયતા વેદિતબ્બા.

૮૪. સત્તમે પચ્ચયભૂતાયાતિ સહજાતાદિપચ્ચયભૂતાય.

૮૭. દસમે સમેચ્ચ સમ્ભુય્ય પચ્ચયેહિ કતોતિ સઙ્ખતો, સઙ્ખતો ધમ્મો આરમ્મણં એતેસન્તિ સઙ્ખતારમ્મણા. મગ્ગક્ખણે ન હોન્તિ નામ પહીયન્તીતિ કત્વા. નાહેસુન્તિ એત્થ ‘‘વુચ્ચન્તી’’તિ અજ્ઝાહરિતબ્બં. યાવ અરહત્તા દેસના દેસિતા તંતંસુત્તપરિયોસાને ‘‘ન હોન્તી’’તિ વુત્તત્તા.

સનિમિત્તવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૯) ૪. ધમ્મવગ્ગવણ્ણના

૮૮. ચતુત્થસ્સ પઠમે ફલસમાધીતિ ચતૂસુપિ અરિયફલેસુ સમાધિ. તથા ફલપઞ્ઞા વેદિતબ્બા.

૮૯. દુતિયે સમ્પયુત્તધમ્મે પરિગ્ગણ્હાતીતિ પગ્ગાહો. ન વિક્ખિપતીતિ અવિક્ખેપો.

૯૦. તતિયે નમનટ્ઠેન નામં. રુપ્પનટ્ઠેન રૂપં. સમ્મસનચારસ્સ અધિપ્પેતત્તા ‘‘ચત્તારો અરૂપક્ખન્ધા’’ત્વેવ વુત્તં. તેનાહ ‘‘ધમ્મ-કોટ્ઠાસપરિચ્છેદઞાણં નામ કથિત’’ન્તિ.

૯૧. ચતુત્થે ¶ વિજાનનટ્ઠેન વિજ્જા. વિમુચ્ચનટ્ઠેન વિમુત્તિ.

૯૨. પઞ્ચમે ¶ ભવો નામ સસ્સતં સદા ભાવતો, સસ્સતવસેન ઉપ્પજ્જનદિટ્ઠિ ભવદિટ્ઠિ. વિભવો નામ ઉચ્છેદો વિનાસનટ્ઠેન, વિભવવસેન ઉપ્પજ્જનદિટ્ઠિ વિભવદિટ્ઠિ. ઉત્તાનત્થાનેવ હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા.

૯૫. અટ્ઠમે દુક્ખં વચો એતસ્મિં વિપ્પટિકૂલગાહિમ્હિ વિપચ્ચનીકસાતે અનાદરે પુગ્ગલેતિ દુબ્બચો, તસ્સ કમ્મં દોવચસ્સં, તસ્સ દુબ્બચસ્સ પુગ્ગલસ્સ અનાદરિયવસેન પવત્તા ચેતના. તસ્સ ભાવો દોવચસ્સતા. તસ્સ ભાવોતિ ચ તસ્સ યથાવુત્તસ્સ દોવચસ્સસ્સ અત્થિભાવો, અત્થતો દોવચસ્સમેવ. વિત્થારતો પનેસા ‘‘તત્થ કતમા દોવચસ્સતા? સહધમ્મિકે વુચ્ચમાને દોવચસ્સાય’’ન્તિ અભિધમ્મે આગતા. સા અત્થતો સઙ્ખારક્ખન્ધો હોતિ. ચતુન્નં વા ખન્ધાનં એતેનાકારેન પવત્તાનં એતં અધિવચનન્તિ વદન્તિ.

પાપયોગતો પાપા અસ્સદ્ધાદયો પુગ્ગલા એતસ્સ મિત્તાતિ પાપમિત્તો, તસ્સ ભાવો પાપમિત્તતા. વિત્થારતો પનેસા ‘‘તત્થ કતમા પાપમિત્તતા? યે તે પુગ્ગલા અસ્સદ્ધા દુસ્સીલા અપ્પસ્સુતા મચ્છરિનો દુપ્પઞ્ઞા. યા તેસં સેવના નિસેવના સંસેવના ભજના સમ્ભજના ભત્તિ સમ્ભત્તિ તંસમ્પવઙ્કતા’’તિ (ધ. સ. ૧૩૩૩) એવં આગતા. સાપિ અત્થતો દોવચસ્સતા વિય દટ્ઠબ્બા. યાય હિ ચેતનાય પુગ્ગલો પાપસમ્પવઙ્કો નામ હોતિ, સા ચેતના ચત્તારોપિ વા અરૂપિનો ખન્ધા તદાકારપ્પવત્તા પાપમિત્તતા.

૯૬. નવમે સુખં વચો એતસ્મિં પદક્ખિણગાહિમ્હિ અનુલોમસાતે સાદરે પુગ્ગલેતિ સુબ્બચોતિઆદિના, કલ્યાણા સદ્ધાદયો પુગ્ગલા એતસ્સ મિત્તાતિ કલ્યાણમિત્તોતિઆદિના વુત્તવિપરિયાયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

૯૭. દસમે પથવીધાતુઆદયો સુખધાતુકામધાતુઆદયો ચ એતાસ્વેવ અન્તોગધાતિ એતાસુ કોસલ્લે દસ્સિતે તાસુપિ કોસલ્લં દસ્સિતમેવ હોતીતિ ‘‘અટ્ઠારસ ધાતુયો’’તિ વુત્તં. ધાતૂતિ જાનનન્તિ ઇમિના અટ્ઠારસન્નં ધાતૂનં સભાવપરિચ્છેદિકા સવનધારણસમ્મસનપ્પટિવેધપઞ્ઞા વુત્તા. તત્થ ધાતૂનં સવનધારણપઞ્ઞા સુતમયા, ઇતરા ભાવનામયા. તત્થાપિ સમ્મસનપઞ્ઞા લોકિયા ¶ . વિપસ્સના હિ સા, ઇતરા લોકુત્તરા. લક્ખણાદિવસેન અનિચ્ચાદિવસેન ચ મનસિકરણં મનસિકારો, તત્થ કોસલ્લં મનસિકારકુસલતા. અટ્ઠારસન્નંયેવ ¶ ધાતૂનં સમ્મસનપ્પટિવેધપચ્ચવેક્ખણપઞ્ઞા મનસિકારકુસલતા, સા આદિમજ્ઝપરિયોસાનવસેન તિધા ભિન્ના. તથા હિ સમ્મસનપઞ્ઞા તસ્સા આદિ, પટિવેધપઞ્ઞા મજ્ઝે, પચ્ચવેક્ખણપઞ્ઞા પરિયોસાનં.

૯૮. એકાદસમે આપત્તિયોવ આપત્તિક્ખન્ધા. તા પન અન્તરાપત્તીનં અગ્ગહણેન પઞ્ચ, તાસં ગહણેન સત્ત હોન્તીતિ આહ ‘‘પઞ્ચન્નઞ્ચ સત્તન્નઞ્ચ આપત્તિક્ખન્ધાન’’ન્તિ. જાનનન્તિ ‘‘ઇમા આપત્તિયો, એત્તકા આપત્તિયો, એવઞ્ચ તાસં આપજ્જનં હોતી’’તિ જાનનં. એવં તિપ્પકારેન જાનનપઞ્ઞા હિ આપત્તિકુસલતા નામ. આપત્તિતો વુટ્ઠાપનપ્પયોગતાય કમ્મભૂતા વાચા કમ્મવાચા, તથાભૂતા અનુસ્સાવનવાચા. ‘‘ઇમાય કમ્મવાચાય ઇતો આપત્તિતો વુટ્ઠાનં હોતિ, હોન્તઞ્ચ પઠમે, તતિયે વા અનુસ્સાવને ય્ય-કારં પત્તે, ‘સંવરિસ્સામી’તિ વા પદે પરિયોસિતે હોતી’’તિ એવં તં તં આપત્તીહિ વુટ્ઠાનપરિચ્છેદજાનનપઞ્ઞા આપત્તિવુટ્ઠાનકુસલતા. વુટ્ઠાનન્તિ ચ યથાપન્નાય આપત્તિયા યથા તથા અનન્તરાયતાપાદનં. એવં વુટ્ઠાનગ્ગહણેનેવ દેસનાયપિ સઙ્ગહો સિદ્ધો હોતિ.

ધમ્મવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૧૦) ૫. બાલવગ્ગવણ્ણના

૯૯. પઞ્ચમસ્સ પઠમે અનાગતં ભારં વહતીતિ અત્તનો અસમ્પત્તં ભારં વહતિ. અથેરોવ સમાનો થેરેહિ વહિતબ્બં બીજનગ્ગાહધમ્મજ્ઝેસનાદિભારં વહતીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૧૫૯-૧૬૦) પન યસ્મા સમ્મજ્જનાદિનવવિધં પુબ્બકિચ્ચં આણત્તેનેવ કાતબ્બં, પાતિમોક્ખઞ્ચ આણત્તેનેવ ઉદ્દિસિતબ્બં, તસ્મા તં સબ્બં વિના આણત્તિયા કરોન્તો અનાગતં ભારં વહતિ નામાતિ દસ્સેતું ‘‘સમ્મજ્જની પદીપો’’તિઆદિ વુત્તં. યઞ્હિ ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, ઉપોસથાગારં સમ્મજ્જિતુ’’ન્તિઆદિના નયેન પાળિયં આગતં. અટ્ઠકથાસુ ચ –

‘‘સમ્મજ્જની ¶ ¶ પદીપો ચ, ઉદકં આસનેન ચ;

ઉપોસથસ્સ એતાનિ, ‘પુબ્બકરણ’ન્તિ વુચ્ચતિ.

‘‘છન્દપારિસુદ્ધિઉતુક્ખાનં, ભિક્ખુગણના ચ ઓવાદો;

ઉપોસથસ્સ એતાનિ, ‘પુબ્બકિચ્ચ’ન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. (મહાવ. અટ્ઠ ૧૬૮) –

એવં દ્વીહિ નામેહિ નવવિધં પુબ્બકિચ્ચં દસ્સિતં, તં અકત્વા ઉપોસથં કાતું ન વટ્ટતિ. તસ્મા ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, થેરેન ભિક્ખુના નવં ભિક્ખું આણાપેતુ’’ન્તિ વચનતો થેરેન આણત્તેન અગિલાનેન ભિક્ખુના ઉપોસથાગારં સમ્મજ્જિતબ્બં, પાનીયં પરિભોજનીયં ઉપટ્ઠપેતબ્બં, આસનં પઞ્ઞાપેતબ્બં, પદીપો કાતબ્બો, અકરોન્તો દુક્કટં આપજ્જતિ.

થેરેનપિ પતિરૂપં ઞત્વા આણાપેતબ્બં, આણાપેન્તેનપિ યં કિઞ્ચિ કમ્મં કરોન્તો વા સદા કાલમેવ એકો વા ભારનિત્થરણકો વા સરભાણકધમ્મકથિકાદીસુ વા અઞ્ઞતરો ન ઉપોસથાગારસમ્મજ્જનત્થં આણાપેતબ્બો, અવસેસા પન વારેન આણાપેતબ્બા. સચે આણત્તો સમ્મજ્જનિં તાવકાલિકમ્પિ ન લભતિ, સાખાભઙ્ગં કપ્પિયં કારેત્વા સમ્મજ્જિતબ્બં, તમ્પિ અલભન્તસ્સ લદ્ધકપ્પિયં હોતિ. પદીપકરણેપિ વુત્તનયેનેવ આણાપેતબ્બો, આણાપેન્તેન ચ ‘‘અમુકસ્મિં નામ ઓકાસે તેલં વા કપલ્લિકા વા અત્થિ, તં ગહેત્વા કરોહી’’તિ વત્તબ્બો. સચે તેલાદીનિ નત્થિ, પરિયેસિતબ્બાનિ. પરિયેસિત્વા અલભન્તસ્સ લદ્ધકપ્પિયં હોતિ. અપિ ચ કપાલે અગ્ગિ જાલેતબ્બો. આસનપઞ્ઞાપનાણત્તિયમ્પિ વુત્તનયેનેવ આણાપેતબ્બો, આણત્તેન ચ સચે ઉપોસથાગારે આસનાનિ નત્થિ, સઙ્ઘિકાવાસતો આહરિત્વા પઞ્ઞાપેત્વા પુન આહરિતબ્બાનિ, આસનેસુ અસતિ કટસારકેપિ તટ્ટિકાયોપિ પઞ્ઞાપેતું વટ્ટતિ, તાસુપિ અસતિ સાખાભઙ્ગાનિ કપ્પિયં કારેત્વા પઞ્ઞાપેતબ્બાનિ. કપ્પિયકારકં અલભન્તસ્સ લદ્ધકપ્પિયં હોતિ.

છન્દપારિસુદ્ધીતિ એત્થ ઉપોસથકરણત્થં સન્નિપતિતે સઙ્ઘે બહિ ઉપોસથં કત્વા આગતેન સન્નિપાતટ્ઠાનં ગન્ત્વા કાયસામગ્ગિં અદેન્તેન છન્દો દાતબ્બો. યોપિ ગિલાનો વા કિચ્ચપ્પસુતો વા, તેન પારિસુદ્ધિં દેન્તેન છન્દો દાતબ્બો. કથં દાતબ્બો? એકસ્સ ભિક્ખુનો ¶ સન્તિકે ‘‘છન્દં દમ્મિ, છન્દં મે હર, છન્દં મે આરોચેહી’’તિ અયમત્થો કાયેન વા વાચાય વા ઉભયેન વા વિઞ્ઞાપેતબ્બો. એવં દિન્નો હોતિ છન્દો. અકતૂપોસથેન પન ગિલાનેન વા કિચ્ચપ્પસુતેન વા પારિસુદ્ધિ ¶ દાતબ્બા. કથં દાતબ્બા? એકસ્સ ભિક્ખુનો સન્તિકે ‘‘પારિસુદ્ધિં દમ્મિ, પારિસુદ્ધિં મે હર, પારિસુદ્ધિં મે આરોચેહી’’તિ અયમત્થો કાયેન વા વાચાય વા ઉભયેન વા વિઞ્ઞાપેતબ્બો. એવં દિન્ના હોતિ પારિસુદ્ધિ. તં પન દેન્તેન છન્દોપિ દાતબ્બો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા – ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, તદહુપોસથે પારિસુદ્ધિં દેન્તેન છન્દમ્પિ દાતું, સન્તિ સઙ્ઘસ્સ કરણીય’’ન્તિ. તત્થ પારિસુદ્ધિદાનં સઙ્ઘસ્સપિ અત્તનોપિ ઉપોસથકરણં સમ્પાદેતિ, ન અવસેસં સઙ્ઘકિચ્ચં. છન્દદાનં સઙ્ઘસ્સેવ ઉપોસથકરણઞ્ચ સેસકિચ્ચઞ્ચ સમ્પાદેતિ, અત્તનો પન ઉપોસથો અકતોયેવ હોતિ, તસ્મા પારિસુદ્ધિં દેન્તેન છન્દોપિ દાતબ્બો.

ઉતુક્ખાનન્તિ ‘‘હેમન્તાદીનં ઉતૂનં એત્તકં અતિક્કન્તં, એત્તકં અવસિટ્ઠ’’ન્તિ એવં ઉતૂનં આચિક્ખનં. ભિક્ખુગણનાતિ ‘‘એત્તકા ભિક્ખૂ ઉપોસથગ્ગે સન્નિપતિતા’’તિ ભિક્ખૂનં ગણના. ઇદમ્પિ ઉભયં કત્વાવ ઉપોસથો કાતબ્બો. ઓવાદોતિ ભિક્ખુનોવાદો. ન હિ ભિક્ખૂનીહિ યાચિતં ઓવાદં અનારોચેત્વા ઉપોસથં કાતું વટ્ટતિ. ભિક્ખુનિયો હિ ‘‘સ્વે ઉપોસથો’’તિ આગન્ત્વા ‘‘અયં ઉપોસથો ચાતુદ્દસો, પન્નરસો’’તિ પુચ્છિત્વા પુન ઉપોસથદિવસે આગન્ત્વા ‘‘ભિક્ખુનિસઙ્ઘો, અય્ય, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પાદે વન્દતિ, ઓવાદૂપસઙ્કમનઞ્ચ યાચતિ, લભતુ કિર, અય્ય, ભિક્ખુનિસઙ્ઘો ઓવાદૂપસઙ્કમન’’ન્તિ એવં ઓવાદં યાચન્તિ. તં ઠપેત્વા બાલગિલાનગમિયે અઞ્ઞો સચેપિ આરઞ્ઞકો હોતિ, અપ્પટિગ્ગહેતું ન લભતિ, તસ્મા યેન સો પટિગ્ગહિતો, તેન ભિક્ખુના ઉપોસથગ્ગે પાતિમોક્ખુદ્દેસકો ભિક્ખુ એવં વત્તબ્બો ‘‘ભિક્ખુનિસઙ્ઘો, ભન્તે, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પાદે વન્દતિ, ઓવાદૂપસઙ્કમનઞ્ચ યાચતિ, લભતુ કિર, ભન્તે, ભિક્ખુનિસઙ્ઘો ઓવાદૂપસઙ્કમન’’ન્તિ.

પાતિમોક્ખુદ્દેસકેન વત્તબ્બં – ‘‘અત્થિ કોચિ ભિક્ખુ ભિક્ખુનોવાદકો સમ્મતો’’તિ. સચે હોતિ કોચિ ભિક્ખુ ભિક્ખુનોવાદકો સમ્મતો, તતો તેન સો વત્તબ્બો – ‘‘ઇત્થન્નામકો ભિક્ખુ ¶ ભિક્ખુનોવાદકો સમ્મતો, તં ભિક્ખુનિસઙ્ઘો ઉપસઙ્કમતૂ’’તિ. સચે નત્થિ, તતો તેન પુચ્છિતબ્બં – ‘‘કો આયસ્મા ઉસ્સહતિ ભિક્ખુનિયો ઓવદિતુ’’ન્તિ. સચે કોચિ ઉસ્સહતિ, સોપિ ચ અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતો, તં તત્થેવ સમ્મન્નિત્વા ઓવાદપ્પટિગ્ગાહકો વત્તબ્બો – ‘‘ઇત્થન્નામો ભિક્ખુ ભિક્ખુનોવાદકો સમ્મતો, તં ભિક્ખુનિસઙ્ઘો ઉપસઙ્કમતૂ’’તિ. સચે પન ન કોચિ ઉસ્સહતિ, પાતિમોક્ખુદ્દેસકેન વત્તબ્બં – ‘‘નત્થિ કોચિ ભિક્ખુ ભિક્ખુનોવાદકો સમ્મતો, પાસાદિકેન ભિક્ખુનિસઙ્ઘો સમ્પાદેતૂ’’તિ. એત્તાવતા હિ સિક્ખત્તયસઙ્ગહિતં સકલં સાસનં આરોચિતં હોતિ. તેન ભિક્ખુના ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા પાટિપદે ભિક્ખુનીનં આરોચેતબ્બં. પાતિમોક્ખમ્પિ ‘‘ન, ભિક્ખવે, અનજ્ઝિટ્ઠેન પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિતબ્બં, યો ઉદ્દિસેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ વચનતો અનાણત્તેન ન ઉદ્દિસિતબ્બં. ‘‘થેરાધેય્યં પાતિમોક્ખ’’ન્તિ હિ વચનતો સઙ્ઘત્થેરો વા પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસેય્ય ¶ , ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, યો તત્થ ભિક્ખુ બ્યત્તો પટિબલો, તસ્સાધેય્યં પાતિમોક્ખ’’ન્તિ વચનતો નવકતરો વા થેરેન આણત્તો. દુતિયાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

૧૦૯. એકાદસમે ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બં કુક્કુચ્ચાયતીતિ ન કુક્કુચ્ચાયિતું યુત્તકં કુક્કુચ્ચાયતિ. સૂકરમંસં લભિત્વા ‘‘અચ્છમંસ’’ન્તિ કુક્કુચ્ચાયતિ, ‘‘સૂકરમંસ’’ન્તિ જાનન્તોપિ ‘‘અચ્છમંસ’’ન્તિ કુક્કુચ્ચાયતિ, ન પરિભુઞ્જતીતિ વુત્તં હોતિ. એવં મિગમંસં ‘‘દીપિમંસ’’ન્તિ, કાલે સન્તેયેવ ‘‘કાલો નત્થી’’તિ, અપ્પવારેત્વા ‘‘પવારિતોમ્હી’’તિ, પત્તે રજસ્મિં અપતિતેયેવ ‘‘પતિત’’ન્તિ, અત્તાનં ઉદ્દિસ્સ મચ્છમંસે અકતેયેવ ‘‘મં ઉદ્દિસ્સ કત’’ન્તિ કુક્કુચ્ચાયતિ. કુક્કુચ્ચાયિતબ્બં ન કુક્કુચ્ચાયતીતિ કુક્કુચ્ચાયિતું યુત્તં ન કુક્કુચ્ચાયતિ. અચ્છમંસં લભિત્વા ‘‘સૂકરમંસ’’ન્તિ ન કુક્કુચ્ચાયતિ, ‘‘અચ્છમંસ’’ન્તિ જાનન્તોપિ ‘‘સૂકરમંસ’’ન્તિ ન કુક્કુચ્ચાયતિ, મદ્દિત્વા વીતિક્કમતીતિ વુત્તં હોતિ. એવં દીપિમંસં મિગમંસન્તિ…પે… અત્તાનં ઉદ્દિસ્સ મચ્છમંસે કતે ‘‘મં ઉદ્દિસ્સ કત’’ન્તિ ન કુક્કુચ્ચાયતીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બન્તિ સઙ્ઘભોગસ્સ અપટ્ઠપનં અવિચારણં ન કુક્કુચ્ચાયિતબ્બં નામ, તં કુક્કુચ્ચાયતિ. કુક્કુચ્ચાયિતબ્બન્તિ તસ્સેવ પટ્ઠપનં વિચારણં, તં ન કુક્કુચ્ચાયતી’’તિ એત્તકમેવ વુત્તં. તત્થ ¶ સઙ્ઘભોગસ્સાતિ સઙ્ઘસ્સ ચતુપચ્ચયપરિભોગત્થાય દિન્નખેત્તવત્થુતળાકાદિકસ્સ, તતો ઉપ્પન્નધઞ્ઞહિરઞ્ઞાદિકસ્સ ચ સઙ્ઘસ્સ ભોગસ્સ. અપટ્ઠપનન્તિ અસંવિદહનં. તેનાહ ‘‘અવિચારણ’’ન્તિ. તસ્સેવાતિ યથાવુત્તસ્સેવ સઙ્ઘભોગસ્સ.

બાલવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દુતિયપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૩. તતિયપણ્ણાસકં

(૧૧) ૧. આસાદુપ્પજહવગ્ગવણ્ણના

૧૧૯. તતિયપણ્ણાસકસ્સ ¶ ¶ પઠમે દુક્ખેન પજહિતબ્બાતિ દુપ્પજહા. દુચ્ચજાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. દ્વિન્નં આસાનં દુચ્ચજભાવો કથં જાનિતબ્બોતિ પઠમં તાવ લાભાસાય દુચ્ચજભાવં વિભાવેતિ ‘‘લાભાસાયા’’તિઆદિના. ઉભતોબ્યૂળ્હન્તિ યુદ્ધત્થાય ઉભતો સન્નિપતિતં. પક્ખન્દન્તીતિ અનુપ્પવિસન્તિ. જીવિતાસાય દુપ્પજહત્તાતિઆદિના જીવિતાસાય દુચ્ચજભાવં વિભાવેતિ.

૧૨૦. દુતિયે દુલ્લભાતિ ન સુલભા. ઇણં દેમીતિ સઞ્ઞં કરોતીતિ એવં સઞ્ઞં કરોન્તો વિય હોતીતિ અત્થો. એત્થ ચ ‘‘પુબ્બકારીતિ પઠમં ઉપકારસ્સ કારકો. કતઞ્ઞૂ કતવેદીતિ તેન કતં ઞત્વા પચ્છા કારકો. તેસુ પુબ્બકારી ‘ઇણં દેમી’તિ સઞ્ઞં કરોતિ, પચ્છા કારકો ‘ઇણં જીરાપેમી’તિ સઞ્ઞં કરોતી’’તિ એત્તકમેવ ઇધ વુત્તં. પુગ્ગલપણ્ણત્તિસંવણ્ણનાયં (પુ. પ. અટ્ઠ. ૮૩) પન –

‘‘પુબ્બકારીતિ પઠમમેવ કારકો. કતવેદીતિ કતં વેદેતિ, વિદિતં પાકટં કરોતિ. તે અગારિયાનગારિયેહિ દીપેતબ્બા. અગારિકેસુ હિ માતાપિતરો પુબ્બકારિનો નામ, પુત્તધીતરો પન માતાપિતરો પટિજગ્ગન્તા અભિવાદનાદીનિ તેસં કુરુમાના કતવેદિનો નામ. અનગારિયેસુ આચરિયુપજ્ઝાયા પુબ્બકારિનો નામ, અન્તેવાસિકસદ્ધિવિહારિકા આચરિયુપજ્ઝાયે પટિજગ્ગન્તા અભિવાદનાદીનિ ચ તેસં કુરુમાના કતવેદિનો નામ. તેસં આવિભાવત્થાય ઉપજ્ઝાયપોસકસોણત્થેરાદીનં વત્થૂનિ કથેતબ્બાનિ.

‘‘અપરો નયો – પરેન અકતેયેવ ઉપકારે અત્તનિ કતં ઉપકારં અનપેક્ખિત્વા કારકો પુબ્બકારી, સેય્યથાપિ માતાપિતરો ચેવ આચરિયુપજ્ઝાયા ચ. સો દુલ્લભો સત્તાનં તણ્હાભિભૂતત્તા. પરેન કતસ્સ ઉપકારસ્સ અનુરૂપપ્પવત્તિં ¶ અત્તનિ ¶ કતં ઉપકારં ઉપકારતો જાનન્તો વેદિયન્તો કતઞ્ઞુકતવેદી સેય્યથાપિ માતાપિતુઆચરિયુપજ્ઝાયેસુ સમ્માપટિપન્નો. સોપિ દુલ્લભો સત્તાનં અવિજ્જાભિભૂતત્તા. અપિચ અકારણવચ્છલો પુબ્બકારી, સકારણવચ્છલો કતઞ્ઞુકતવેદી. ‘કરિસ્સતિ મે’તિ એવમાદિકારણનિરપેક્ખકિરિયો પુબ્બકારી, ‘કરિસ્સતિ મે’તિ એવમાદિકારણસાપેક્ખકિરિયો કતઞ્ઞુકતવેદી. તમોજોતિપરાયણો પુબ્બકારી, જોતિજોતિપરાયણો કતઞ્ઞુકતવેદી. દેસેતા પુબ્બકારી, પટિપજ્જિતા કતઞ્ઞુકતવેદી. સદેવકે લોકે અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો પુબ્બકારી, અરિયસાવકો કતઞ્ઞુકતવેદી’’તિ વુત્તં.

તત્થ કારણેન વિના પવત્તહિતચિત્તો અકારણવચ્છલો. અનાગતમ્હિ પયોજનં અપેક્ખમાનો ‘‘કરિસ્સતિ મે’’તિઆદિના ચિત્તેન પઠમં ગહિતં તાદિસં કતં ઉપાદાય કતઞ્ઞૂ એવ નામ હોતિ, ન પુબ્બકારીતિ અધિપ્પાયેન ‘‘કરિસ્સતિ મેતિ એવમાદિકારણસાપેક્ખકિરિયો કતઞ્ઞુકતવેદી’’તિ વુત્તં. તમોજોતિપરાયણો પુઞ્ઞફલાનિ અનુપજીવન્તો એવ પુઞ્ઞાનિ કરોતીતિ ‘‘પુબ્બકારી’’તિ વુત્તો. પુઞ્ઞફલં ઉપજીવન્તો હિ કતઞ્ઞુપક્ખે તિટ્ઠતિ.

૧૨૧. તતિયે તિત્તોતિ સુહિતો પરિયોસિતો નિટ્ઠિતકિચ્ચતાય નિરુસ્સુક્કો. ગુણપારિપૂરિયા હિ પરિપુણ્ણો યાવદત્થો ઇધ તિત્તો વુત્તો. તપ્પેતાતિ અઞ્ઞેસમ્પિ તિત્તિકરો. પચ્ચેકબુદ્ધો ચ તથાગતસાવકો ચ ખીણાસવો તિત્તોતિ એત્થ પચ્ચેકબુદ્ધો નવલોકુત્તરધમ્મેહિ સયં તિત્તો પરિપુણ્ણો, અઞ્ઞં પન તપ્પેતું ન સક્કોતિ. તસ્સ હિ ધમ્મકથાય અભિસમયો ન હોતિ, સાવકાનં પન ધમ્મકથાય અપરિમાણાનં દેવમનુસ્સાનં અભિસમયો હોતિ. એવં સન્તેપિ યસ્મા તે ધમ્મં દેસેન્તા ન અત્તનો વચનં કત્વા કથેન્તિ, બુદ્ધાનં વચનં કત્વા કથેન્તિ, સોતું નિસિન્નપરિસાપિ – ‘‘અયં ભિક્ખુ ન અત્તના પટિવિદ્ધં ધમ્મં કથેતી’’તિ ચિત્તીકારં કરોતિ. ઇતિ સો ચિત્તીકારો બુદ્ધાનંયેવ હોતિ. એવં તત્થ સમ્માસમ્બુદ્ધોવ તપ્પેતા નામ. યથા હિ ‘‘અસુકસ્સ નામ ઇદઞ્ચિદઞ્ચ દેથા’’તિ રઞ્ઞા આણત્તે ¶ કિઞ્ચાપિ આનેત્વા દેન્તિ, અથ ખો રાજાવ તત્થ દાયકો. યેહિપિ લદ્ધં હોતિ, તે ‘‘રઞ્ઞા અમ્હાકં ઠાનન્તરં દિન્નં, ઇસ્સરિયવિભવો દિન્નો’’ત્વેવ ગણ્હન્તિ, ન ‘‘રાજપુરિસેહી’’તિ એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં.

૧૨૨. ચતુત્થે દુત્તપ્પયાતિ અતપ્પયા, ન સક્કા કેનચિ તપ્પેતું. યો હિ ઉપટ્ઠાકકુલં વા ઞાતિકુલં વા નિસ્સાય વસમાનો ચીવરે જિણ્ણે તેહિ દિન્નં ચીવરં નિક્ખિપતિ, ન પરિભુઞ્જતિ ¶ . પુનપ્પુનં દિન્નમ્પિ ગહેત્વા નિક્ખિપતેવ. યો ચ તેનેવ નયેન લદ્ધં લદ્ધં વિસ્સજ્જેતિ, પરસ્સ દેતિ, પુનપ્પુનં લદ્ધમ્પિ તથેવ કરોતિ. ઇમે દ્વે પુગ્ગલા સકટેહિપિ પચ્ચયે ઉપનેન્તેન તપ્પેતું ન સક્કાતિ દુત્તપ્પયા.

૧૨૩. પઞ્ચમે ન વિસ્સજ્જેતીતિ અત્તનો અકત્વા પરસ્સ ન દેતિ, અતિરેકે પન સતિ ન નિક્ખિપતિ, પરસ્સ દેતિ. તેનેવાહ ‘‘સબ્બંયેવ પરેસં ન દેતી’’તિઆદિ. ઇદં વુત્તં હોતિ ‘‘યો ભિક્ખુ ઉપટ્ઠાકકુલા વા ઞાતિકુલા વા જિણ્ણચીવરો સાટકં લભિત્વા ચીવરં કત્વા પરિભુઞ્જતિ ન નિક્ખિપતિ, અગ્ગળં દત્વા પારુપન્તોપિ પુનપિ દિય્યમાને સહસા નપ્પટિગ્ગણ્હાતિ. યો ચ લદ્ધં લદ્ધં અત્તના પરિભુઞ્જતિ, પરેસં ન દેતિ. ઇમે દ્વેપિ સુખેન સક્કા તપ્પેતુન્તિ સુતપ્પયા’’તિ.

૧૨૪-૧૨૭. છટ્ઠસત્તમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

આસાદુપ્પજહવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૧૨) ૨. આયાચનવગ્ગવણ્ણના

૧૩૧. સદ્ધો ભિક્ખૂતિ સદ્ધાય સમન્નાગતો ભિક્ખુ. યો ભિક્ખુ સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનેહિ સદિસભાવં પત્થેતિ, સો યેહિ ગુણેહિ સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના એતદગ્ગે ઠપિતા, તે ગુણે અત્તનો અભિકઙ્ખેય્યાતિ આહ ‘‘યાદિસો સારિપુત્તત્થેરો પઞ્ઞાયા’’તિઆદિ. ઇતો ઉત્તરિ પત્થેન્તો મિચ્છા પત્થેય્યાતિ સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનાનં યે પઞ્ઞાદયો ગુણા ઉપલબ્ભન્તિ, તતો ઉત્તરિ પત્થેન્તો મિચ્છા પત્થેય્ય. અગ્ગસાવકગુણપરમા હિ સાવકગુણમરિયાદા. તેસં સાવકગુણાનં ¶ યદિદં અગ્ગસાવકગુણા, ન તતો પરં સાવકગુણા નામ અત્થિ. તેનેવાહ ‘‘યં નત્થિ, તસ્સ પત્થિતત્તા’’તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

૧૩૫. પઞ્ચમે યસ્સ ગુણા ખતા ઉપહતા ચ, સો ખતો ઉપહતો નામ હોતીતિ આહ ‘‘ગુણાનં ખતત્તા’’તિઆદિ. ખતત્તાતિ છિન્નત્તા. ઉપહતત્તાતિ નટ્ઠત્તા. તેનાહ ‘‘છિન્નગુણં નટ્ઠગુણન્તિ ¶ અત્થો’’તિ. અપુઞ્ઞસ્સ પસવો નામ અત્થતો પટિલાભોતિ આહ ‘‘પસવતીતિ પટિલભતી’’તિ, અત્તનો સન્તાને ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો. અનનુપવિસિત્વાતિ ઞાણેન અનોગાહેત્વા. સેસમેત્થ છટ્ઠાદીનિ ચ સુવિઞ્ઞેય્યાનેવ.

આયાચનવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૧૩) ૩. દાનવગ્ગવણ્ણના

૧૪૨. તતિયસ્સ પઠમે દીયતીતિ દાનં, દેય્યધમ્મસ્સેતં અધિવચનં. દીયતિ અનેનાતિ વા દાનં, પરિચ્ચાગચેતનાયેતં અધિવચનં. અયં દુવિધોપિ અત્થો ઇધાધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘દિય્યનકવસેન દાનાની’’તિઆદિ. તત્થ દિય્યનકવસેનાતિ દાતબ્બવસેન. અમતપત્તિપટિપદન્તિ અમતપ્પત્તિહેતુભૂતં સમ્માપટિપદં.

૧૪૩-૧૫૧. દુતિયાદીનિ ચ સુવિઞ્ઞેય્યાનેવ.

દાનવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૧૪) ૪. સન્થારવગ્ગવણ્ણના

૧૫૨. ચતુત્થસ્સ પઠમે આમિસસ્સ ચ ધમ્મસ્સ ચ અલાભેન અત્તનો પરસ્સ ચ અન્તરે સમ્ભવન્તસ્સ છિદ્દસ્સ વિવરસ્સ ભેદસ્સ સન્થરણં પિદહનં સઙ્ગણ્હનં સન્થારો. અયઞ્હિ લોકસન્નિવાસો અલબ્ભમાનેન આમિસેન ધમ્મેન ચાતિ દ્વીહિ છિદ્દો. તસ્સ તં છિદ્દં યથા ન પઞ્ઞાયતિ ¶ , એવં પીઠસ્સ વિય પચ્ચત્થરણેન આમિસેન ધમ્મેન ચ સન્થરણં સઙ્ગણ્હનં સન્થારોતિ વુચ્ચતિ. એત્થ ચ આમિસેન સઙ્ગહો આમિસસન્થારો નામ. તં કરોન્તેન માતાપિતૂનં ભિક્ખુગતિકસ્સ ¶ વેય્યાવચ્ચકરસ્સ રઞ્ઞો ચોરાનઞ્ચ અગ્ગં અગ્ગહેત્વાપિ દાતું વટ્ટતિ. આમસિત્વા દિન્નેહિ રાજાનો ચ ચોરા ચ અનત્થમ્પિ કરોન્તિ, જીવિતક્ખયમ્પિ પાપેન્તિ. અનામસિત્વા દિન્નેન અત્તમના હોન્તિ, ચોરનાગવત્થુઆદીનિ ચેત્થ વત્થૂનિ કથેતબ્બાનિ. તાનિ સમન્તપાસાદિકાય વિનયટ્ઠકથાયં (પારા. ૧૮૫) વિત્થારિતાનિ. સક્કચ્ચં ઉદ્દેસદાનં પાળિવણ્ણના ધમ્મકથાકથનન્તિ એવં ધમ્મેન સઙ્ગહો ધમ્મસન્થારો નામ.

૧૫૩-૧૬૩. દુતિયાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

સન્થારવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૧૫) ૫. સમાપત્તિવગ્ગવણ્ણના

૧૬૪. પઞ્ચમસ્સ પઠમે ‘‘ઇતો પુબ્બે પરિકમ્મં પવત્તં, ઇતો પરં ભવઙ્ગં મજ્ઝે સમાપત્તી’’તિ એવં સહ પરિકમ્મેન અપ્પનાપરિચ્છેદપ્પજાનના પઞ્ઞા સમાપત્તિકુસલતા. વુટ્ઠાને કુસલભાવો વુટ્ઠાનકુસલતા. પગેવ વુટ્ઠાનપરિચ્છેદકઞાણન્તિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

૧૬૫. દુતિયે ઉજુનો ભાવો અજ્જવં, અજિમ્હતા અકુટિલતા અવઙ્કતાતિ અત્થો. અભિધમ્મેપિ (ધ. સ. ૧૩૪૬) વુત્તં – ‘‘તત્થ કતમો અજ્જવો? યા અજ્જવતા અજિમ્હતા અકુટિલતા અવઙ્કતા, અયં વુચ્ચતિ અજ્જવો’’તિ. અનજ્જવઞ્ચ અજ્જવપ્પટિક્ખેપેન વેદિતબ્બં. ગોમુત્તવઙ્કતા, ચન્દલેખાવઙ્કતા, નઙ્ગલકોટિવઙ્કતાતિ હિ તયો અનજ્જવા. એકચ્ચો હિ ભિક્ખુ પઠમવયે મજ્ઝિમ-પચ્છિમવયે ચ એકવીસતિયા અનેસનાસુ છસુ ચ અગોચરેસુ ચરતિ, અયં ગોમુત્તવઙ્કતા નામ, આદિતો પટ્ઠાય યાવ પરિયોસાના પટિપત્તિયા વઙ્કભાવતો. એકો પઠમવયે પચ્છિમવયે ચ ચતુપારિસુદ્ધિસીલં પૂરેતિ, લજ્જી કુક્કુચ્ચકો સિક્ખાકામો હોતિ, મજ્ઝિમવયે પુરિમસદિસો, અયં ચન્દલેખાવઙ્કતા નામ, પટિપત્તિયા મજ્ઝટ્ઠાને ¶ વઙ્કભાવાપત્તિતો. એકો પઠમવયેપિ મજ્ઝિમવયેપિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલં પૂરેતિ, લજ્જી કુક્કુચ્ચકો સિક્ખાકામો હોતિ, પચ્છિમવયે પુરિમસદિસો, અયં નઙ્ગલકોટિવઙ્કતા નામ, પરિયોસાને વઙ્કભાવાપત્તિતો. એકો સબ્બમ્પેતં વઙ્કતં પહાય તીસુ વયેસુ ¶ પેસલો લજ્જી કુક્કુચ્ચકો સિક્ખાકામો હોતિ, તસ્સ યો સો ઉજુભાવો, ઇદં અજ્જવં નામ, સબ્બત્થ ઉજુભાવસિદ્ધિતો.

મદ્દવન્તિ એત્થ ‘‘લજ્જવ’’ન્તિપિ પઠન્તિ. એવં પનેત્થ અત્થો – ‘‘તત્થ કતમો લજ્જવો? યો હિરીયતિ હિરીયિતબ્બેન હિરીયતિ પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં સમાપત્તિયા, અયં વુચ્ચતિ લજ્જવો’’તિ એવં વુત્તો લજ્જિભાવો લજ્જવં નામ. ઇદં પનેત્થ નિબ્બચનં – લજ્જતીતિ લજ્જો, હિરિમા, તસ્સ ભાવો લજ્જવં, હિરીતિ અત્થો. લજ્જા એતસ્સ અત્થીતિ લજ્જી યથા ‘‘માલી માયી’’તિ, તસ્સ ભાવો લજ્જિભાવો, સા એવ લજ્જા.

૧૬૬. તતિયે અધિવાસનખન્તીતિ એત્થ અધિવાસનં વુચ્ચતિ ખમનં. તઞ્હિ પરેસં દુક્કટં દુરુત્તઞ્ચ પટિવિરોધાકરણેન અત્તનો ઉપરિ આરોપેત્વા વાસનતો ‘‘અધિવાસન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અધિવાસનલક્ખણા ખન્તિ અધિવાસનખન્તિ. સુચિસીલતા સોરચ્ચં. સા હિ સોભનકમ્મરતતા. સુટ્ઠુ વા પાપતો ઓરતભાવો વિરતતાતિ આહ ‘‘સુરતભાવો’’તિ. તેનેવ અભિધમ્મેપિ (ધ. સ. ૧૩૪૯) –

‘‘તત્થ કતમં સોરચ્ચં? યો કાયિકો અવીતિક્કમો વાચસિકો અવીતિક્કમો કાયિકવાચસિકો અવીતિક્કમો, ઇદં વુચ્ચતિ સોરચ્ચં, સબ્બોપિ સીલસંવરો સોરચ્ચ’’ન્તિ – આગતો.

૧૬૭. ચતુત્થે સખિલો વુચ્ચતિ સણ્હવાચો, તસ્સ ભાવો સાખલ્યં, સણ્હવાચતા. તેનાહ ‘‘સણ્હવાચાવસેન સમ્મોદમાનભાવો’’તિ. સણ્હવાચાવસેન હિ સમ્મોદમાનસ્સ પુગ્ગલસ્સ ભાવો નામ સણ્હવાચતા. તેનેવ અભિધમ્મે (ધ. સ. ૧૩૫૦) –

‘‘તત્થ કતમં સાખલ્યં? યા સા વાચા અણ્ડકા કક્કસા પરકટુકા પરાભિસજ્જની કોધસામન્તા અસમાધિસંવત્તનિકા, તથારૂપિં ¶ વાચં પહાય યા સા વાચા નેલા કણ્ણસુખા પેમનીયા હદયઙ્ગમા પોરી બહુજનકન્તા બહુજનમનાપા, તથારૂપિં વાચં ભાસિતા હોતિ, યા તત્થ સણ્હવાચતા સખિલવાચતા અફરુસવાચતા, ઇદં વુચ્ચતિ સાખલ્ય’’ન્તિ વુત્તં.

તત્થ અણ્ડકાતિ સદોસે સવણે રુક્ખે નિય્યાસપિણ્ડો, અહિચ્છત્તાદીનિ વા ઉટ્ઠિતાનિ અણ્ડકાનીતિ ¶ વદન્તિ, ફેગ્ગુરુક્ખસ્સ પન કુથિતસ્સ અણ્ડાનિ વિય ઉટ્ઠિતા ચુણ્ણપિણ્ડિયો વા ગણ્ઠિયો વા અણ્ડકા. ઇધ પન બ્યાપજ્જનકક્કસાદિસભાવતો કણ્ટકપ્પટિભાગેન વાચા અણ્ડકાતિ વુત્તા. પદુમનાળં વિય સોતં ઘંસયમાના પવિસન્તી કક્કસા દટ્ઠબ્બા. કોધેન નિબ્બત્તા તસ્સ પરિવારભૂતા કોધસામન્તા. પુરે સંવદ્ધનારી પોરી. સા વિય સુકુમારા મુદુકા વાચા પોરી વિયાતિ પોરી. સણ્હવાચતાતિઆદિના તં વાચં પવત્તમાનં દસ્સેતિ.

૧૬૮. પઞ્ચમે ‘‘અવિહિંસાતિ કરુણાપુબ્બભાગો’’તિ એત્તકમેવ ઇધ વુત્તં, દીઘનિકાયટ્ઠકથાય સઙ્ગીતિસુત્તવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૩૦૪) પન ‘‘અવિહિંસાતિ કરુણાપિ કરુણાપુબ્બભાગોપી’’તિ વુત્તં. અભિધમ્મેપિ (વિભ. ૧૮૨) ‘‘તત્થ કતમા અવિહિંસા? યા સત્તેસુ કરુણા કરુણાયના કરુણાયિતત્તં કરુણાચેતોવિમુત્તિ, અયં વુચ્ચતિ અવિહિંસા’’તિ આગતં. એત્થાપિ હિ યા કાચિ કરુણા ‘‘કરુણા’’તિ વુત્તા, કરુણાચેતોવિમુત્તિ પન અપ્પનાપ્પત્તાવ.

સુચિસદ્દતો ભાવે યકારં ઇકારસ્સ ચ ઉકારાદેસં કત્વા અયં નિદ્દેસોતિ આહ ‘‘સોચબ્યં સુચિભાવો’’તિ. એત્થ ચ સોચબ્યન્તિ સીલવસેન સુચિભાવોતિ વુત્તં. દીઘનિકાયટ્ઠકથાય સઙ્ગીતિસુત્તવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૩૦૪) પન ‘‘સોચેય્યન્તિ મેત્તાય ચ મેત્તાપુબ્બભાગસ્સ ચ વસેન સુચિભાવો’’તિ વુત્તં. તેનેવ અભિધમ્મેપિ ‘‘તત્થ કતમં સોચબ્યં? યા સત્તેસુ મેત્તિ મેત્તાયના મેત્તાયિતત્તં મેત્તાચેતોવિમુત્તિ, ઇદં વુચ્ચતિ સોચબ્ય’’ન્તિ નિદ્દેસો કતો. એત્થાપિ હિ ‘‘મેત્તી’’તિઆદિના યા કાચિ મેત્તા વુત્તા, મેત્તાચેતોવિમુત્તિ પન અપ્પનાપ્પત્તાવ.

૧૬૯-૧૭૧. છટ્ઠસત્તમઅટ્ઠમાનિ ¶ હેટ્ઠા વુત્તનયાનેવ.

૧૭૨. નવમે કામં સમ્પયુત્તધમ્મેસુ થિરભાવોપિ બલટ્ઠો એવ, પટિપક્ખેહિ પન અકમ્પનીયતં સાતિસયં બલટ્ઠોતિ વુત્તં ‘‘મુટ્ઠસ્સચ્ચે અકમ્પનેના’’તિઆદિ.

૧૭૩. દસમે પચ્ચનીકધમ્મસમનતો સમથો, સમાધીતિ આહ ‘‘સમથોતિ ચિત્તેકગ્ગતા’’તિ. અનિચ્ચાદિના વિવિધેનાકારેન દસ્સનતો પસ્સનતો વિપસ્સના, પઞ્ઞાતિ આહ ‘‘સઙ્ખારપરિગ્ગાહકઞાણ’’ન્તિ.

૧૭૪. એકાદસમે ¶ દુસ્સીલ્યન્તિ સમાદિન્નસ્સ સીલસ્સ ભેદકરો વીતિક્કમો. દિટ્ઠિવિપત્તીતિ ‘‘અત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તાય સમ્માદિટ્ઠિયા દૂસિકા મિચ્છાદિટ્ઠીતિ આહ ‘‘દિટ્ઠિવિપત્તીતિ મિચ્છાદિટ્ઠી’’તિ.

૧૭૫. દ્વાદસમે સીલસમ્પદાતિ સબ્બભાગતો તસ્સ અનૂનતાપત્તિ પરિપુણ્ણભાવો સીલસમ્પદા. પરિપૂરણત્થો હેત્થ સમ્પદાસદ્દો. તેનેવાહ ‘‘પરિપુણ્ણસીલતા’’તિ. દિટ્ઠિસમ્પદાતિ અત્થિકદિટ્ઠિઆદિસમ્માદિટ્ઠિપારિપૂરિભાવેન પવત્તં ઞાણં. તઞ્ચ કમ્મસ્સકતાસમ્માદિટ્ઠિઆદિવસેન પઞ્ચવિધં હોતીતિ આહ ‘‘તેન કમ્મસ્સકતા’’તિ.

૧૭૬. તેરસમે સીલવિસુદ્ધીતિ વિસુદ્ધિં પાપેતું સમત્થં સીલં, ચિત્તવિસુદ્ધિઆદિઉપરિવિસુદ્ધિયા પચ્ચયો ભવિતું સમત્થં વિસુદ્ધસીલન્તિ વુત્તં હોતિ. સુવિસુદ્ધમેવ હિ સીલં તસ્સા પદટ્ઠાનં હોતિ. તેનાહ ‘‘સીલવિસુદ્ધીહિ વિસુદ્ધિસમ્પાપકં સીલ’’ન્તિ. એત્થાપિ વિસુદ્ધિસમ્પાપકન્તિ ચિત્તવિસુદ્ધિઆદિઉપરિવિસુદ્ધિયા સમ્પાપકન્તિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અભિધમ્મે (ધ. સ. ૧૩૭૨) પનાયં ‘‘તત્થ કતમા સીલવિસુદ્ધિ? કાયિકો અવીતિક્કમો વાચસિકો અવીતિક્કમો કાયિકવાચસિકો અવીતિક્કમો, અયં વુચ્ચતિ સીલવિસુદ્ધી’’તિ એવં વિભત્તા.

દિટ્ઠિવિસુદ્ધીતિ વિસુદ્ધિં પાપેતું સમત્થં દસ્સનઞાણં દસ્સનવિસુદ્ધિ, પરમત્થવિસુદ્ધિં નિબ્બાનઞ્ચ પાપેતું ઉપનેતું સમત્થં કમ્મસ્સકતઞાણાદિ સમ્માદસ્સનન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘વિસુદ્ધિસમ્પાપિકા…પે… પઞ્ચવિધાપિ વા સમ્માદિટ્ઠી’’તિ. એત્થાપિ વિસુદ્ધિસમ્પાપિકાતિ ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિયા દસ્સનનિબ્બાનસઙ્ખાતાય ¶ પરમત્થવિસુદ્ધિયા ચ સમ્પાપિકાતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. અભિધમ્મે (ધ. સ. ૧૩૭૩) પનાયં ‘‘તત્થ કતમા દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ? કમ્મસ્સકતઞાણં, સચ્ચાનુલોમિકં ઞાણં, મગ્ગસ્સ મગ્ગસમઙ્ગિસ્સ ઞાણં, ફલસમઙ્ગિસ્સ ઞાણ’’ન્તિ એવં વુત્તં.

એત્થ ચ ઇદં અકુસલકમ્મં નો સકં, ઇદં પન કમ્મં સકન્તિ એવં બ્યતિરેકતો અન્વયતો ચ કમ્મસ્સકતજાનનઞાણં કમ્મસ્સકતઞાણં. તિવિધદુચ્ચરિતઞ્હિ અત્તના કતમ્પિ પરેન કતમ્પિ નો સકકમ્મં નામ હોતિ અત્થભઞ્જનતો, સુચરિતં સકકમ્મં નામ અત્થજનનતો. વિપસ્સનાઞાણં પન વચીસચ્ચઞ્ચ અનુલોમેતિ, પરમત્થસચ્ચઞ્ચ ન વિલોમેતીતિ સચ્ચાનુલોમિકઞાણન્તિ વુત્તં. વિપસ્સનાઞાણઞ્હિ લક્ખણાનિ પટિવિજ્ઝનત્થં આરમ્ભકાલે ¶ ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા’’તિ પવત્તં વચીસચ્ચઞ્ચ અનુલોમેતિ, તથેવ પટિવિજ્ઝનતો પરમત્થસચ્ચં નિબ્બાનઞ્ચ ન વિલોમેતિ ન વિરાધેતિ એકન્તેનેવ સમ્પાપનતો.

૧૭૭. ચુદ્દસમે દિટ્ઠિવિસુદ્ધીતિ પઠમમગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ વુત્તા. યથાદિટ્ઠિસ્સ ચ પધાનન્તિ તંસમ્પયુત્તમેવ વીરિયં. તેનેવ દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૩૦૪) ‘‘દિટ્ઠિવિસુદ્ધીતિ ઞાણદસ્સનં કથિતં. યથાદિટ્ઠિસ્સ ચ પધાનન્તિ તંસમ્પયુત્તમેવ વીરિય’’ન્તિ વુત્તં. એત્થ હિ ઞાણદસ્સનન્તિ ઞાણભૂતં દસ્સનં. તેન દસ્સનમગ્ગં વદતિ. તંસમ્પયુત્તમેવ વીરિયન્તિ પઠમમગ્ગસમ્પયુત્તવીરિયમાહ. અપિચ દિટ્ઠિવિસુદ્ધીતિ સબ્બાપિ મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ. યથાદિટ્ઠિસ્સ ચ પધાનન્તિ તંસમ્પયુત્તમેવ વીરિયં. તેનેવ દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં ‘‘અપિચ પુરિમપદેન ચતુમગ્ગઞાણં, પચ્છિમપદેન તંસમ્પયુત્તં વીરિય’’ન્તિ વુત્તં.

અથ વા દિટ્ઠીવિસુદ્ધીતિ કમ્મસ્સકતઞાણાદિસઙ્ખાતા સબ્બાપિ સમ્માદિટ્ઠિ વુત્તા. યથાદિટ્ઠિસ્સ ચ પધાનન્તિ યો ચેતસિકો વીરિયારમ્ભો…પે… સમ્માવાયામોતિ. અયમેવ પાળિયા સમેતિ. અભિધમ્મે હિ ‘‘દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ ખો પનાતિ યા પઞ્ઞા પજાનના…પે… અમોહો ધમ્મવિચયો સમ્માદિટ્ઠિ. યથાદિટ્ઠિસ્સ ચ પધાનન્તિ યો ચેતસિકો વીરિયારમ્ભો…પે… સમ્માવાયામો’’તિ એવમયં દુકો વિભત્તો. તેનેવ અભિધમ્મટ્ઠકથાયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૩૭૪) ‘‘યા પઞ્ઞા પજાનનાતિઆદીહિ હેટ્ઠા વુત્તાનિ કમ્મસ્સકતઞાણાદીનેવ ચત્તારિ ઞાણાનિ વિભત્તાનિ. ‘યો ચેતસિકો વીરિયારમ્ભો’તિઆદીહિ ¶ પદેહિ નિદ્દિટ્ઠં વીરિયં ગહિતં પઞ્ઞાય લોકિયટ્ઠાને લોકિયં, લોકુત્તરટ્ઠાને લોકુત્તર’’ન્તિ વુત્તં.

ઇધાપિ વિસુદ્ધિસમ્પાપિકા ચતુમગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ, પઞ્ચવિધાપિ વા સમ્માદિટ્ઠિ દિટ્ઠિવિસુદ્ધીતિ અધિપ્પાયેન ‘‘દિટ્ઠિવિસુદ્ધીતિ વિસુદ્ધિસમ્પાપિકા સમ્માદિટ્ઠિયેવા’’તિ વુત્તં. હેટ્ઠિમમગ્ગસમ્પયુત્તં વીરિયન્તિ ઇદં પન ‘‘યથાદિટ્ઠિસ્સ ચ પધાનન્તિ પઠમમગ્ગસમ્પયુત્તં વીરિયન્તિ વુત્ત’’ન્તિ અધિપ્પાયેન વદતિ. એત્થ ચ તંતંભાણકાનં મતભેદેનાયં વણ્ણનાભેદોતિ ન અટ્ઠકથાવચનાનં અઞ્ઞમઞ્ઞવિરોધો સઙ્કિતબ્બો. અથ યથાદિટ્ઠિસ્સ ચ પધાનન્તિ હેટ્ઠિમમગ્ગસમ્પયુત્તમેવ વીરિયં કસ્મા વુત્તન્તિ આહ ‘‘તઞ્હિ તસ્સા દિટ્ઠિયા અનુરૂપત્તા’’તિઆદિ. તત્થ તસ્સા દિટ્ઠિયાતિ હેટ્ઠિમમગ્ગસમ્પયુત્તાય દિટ્ઠિયા. યથાદિટ્ઠિસ્સાતિ અનુરૂપદિટ્ઠિસ્સ કલ્યાણદિટ્ઠિસ્સ નિબ્બત્તિતપ્પકારદિટ્ઠિસ્સ વા નિબ્બત્તેતબ્બપધાનાનુરૂપદિટ્ઠિસ્સ યથાદિટ્ઠિપ્પવત્તકિરિયસ્સ વાતિ એવમ્પેત્થ અત્થં સંવણ્ણયન્તિ.

૧૭૮. પન્નરસમે ¶ સમત્તં તુસ્સનં તિત્તિ સન્તુટ્ઠિ, નત્થિ એતસ્સ સન્તુટ્ઠીતિ અસન્તુટ્ઠિ, અસન્તુટ્ઠિસ્સ ભાવો અસન્તુટ્ઠિતા. યા કુસલાનં ધમ્માનં ભાવનાય અસન્તુટ્ઠસ્સ ભિય્યોકમ્યતા, તસ્સા એતં અધિવચનં. તાય હિ સમઙ્ગિભૂતો પુગ્ગલો સીલં પૂરેત્વા ઝાનં ઉપ્પાદેતિ, ઝાનં લભિત્વા વિપસ્સનં આરભતિ, આરદ્ધવિપસ્સકો અરહત્તં અગ્ગહેત્વા અન્તરા વોસાનં નાપજ્જતિ, ‘‘અલમેત્તાવતા કતમેત્તાવતા’’તિ સઙ્કોચં ન પાપુણાતિ. તેનાહ ‘‘અઞ્ઞત્ર અરહત્તમગ્ગા કુસલેસુ ધમ્મેસુ અસન્તુટ્ઠિભાવો’’તિ. તત્ર અઞ્ઞત્ર અરહત્તમગ્ગાતિ અરહત્તમગ્ગસમ્પત્તં વિનાતિ અત્થો. ‘‘અપ્પટિવાનિતા ચ પધાનસ્મિ’’ન્તિ ઇદં હેટ્ઠા વુત્તનયત્તા ઉત્તાનત્થમેવાતિ ન વિભત્તં.

૧૭૯. સોળસમે મુટ્ઠા નટ્ઠા સતિ એતસ્સાતિ મુટ્ઠસ્સતિ, તસ્સ ભાવો મુટ્ઠસ્સચ્ચન્તિ આહ ‘‘મુટ્ઠસ્સચ્ચન્તિ મુટ્ઠસ્સતિભાવો’’તિ. મુટ્ઠસ્સતિભાવોતિ ચ સતિપ્પટિપક્ખો ધમ્મો, ન સતિયા અભાવમત્તં. અસમ્પજઞ્ઞન્તિ ‘‘તત્થ કતમં અસમ્પજઞ્ઞં? યં અઞ્ઞાણં અદસ્સનં…પે… અવિજ્જાલઙ્ઘી મોહો અકુસલમૂલ’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૩૫૭) એવં વુત્તા અવિજ્જાયેવ. તથા હિ વિજ્જાપટિપક્ખો અવિજ્જા વિજ્જાય પહાતબ્બતો, એવં સમ્પજઞ્ઞપ્પટિપક્ખો અસમ્પજઞ્ઞં ¶ . યસ્મા પન સમ્પજઞ્ઞપ્પટિપક્ખે સતિ તસ્સ વસેન ઞાણસ્સ અભાવો હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘અઞ્ઞાણભાવો’’તિ.

૧૮૦. સત્તરસમે અપિલાપનલક્ખણા સતીતિ ઉદકે લાબુ વિય યેન ચિત્તં આરમ્મણે પિલવિત્વા વિય તિટ્ઠતિ, ન ઓગાહતિ, તં પિલાપનં. ન પિલાપનં અપિલાપનં, તં લક્ખણં સભાવો એતિસ્સાતિ અપિલાપનલક્ખણા.

સમાપત્તિવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તતિયપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૧. કોધપેય્યાલં

૧૮૧. ઇતો પરેસુ કોધવગ્ગાદીસુ ઉપનન્ધનલક્ખણોતિ કુજ્ઝનવસેન ‘‘અક્કોચ્છિ મં અવધિ ¶ મ’’ન્તિઆદિના (ધ. પ. ૩, ૪) ચિત્તપરિયોનન્ધનલક્ખણો. પુબ્બકાલિકં કોધં ઉપનય્હતિ બન્ધતિ, કુજ્ઝનાકારં પબન્ધતિ ઘટેતિ. આઘાતવત્થુના ચિત્તં બન્ધન્તી વિય હોતીતિ અપરકાલો કોધો ઉપનાહો. સુટ્ઠુ કતં કારણં ઉપકારો સુકતકારણં, તસ્સ પુબ્બકારિતાલક્ખણસ્સ ગુણસ્સ મક્ખનં ઉદકપુઞ્છનિયા વિય સરીરાનુગતસ્સ ઉદકસ્સ પુઞ્છનં વિનાસનં લક્ખણમેતસ્સાતિ સુકતકરણમક્ખનલક્ખણો. તથા હિ સો પરેસં ગુણાનં મક્ખનટ્ઠેન મક્ખોતિ વુચ્ચતિ. બહુસ્સુતેપિ પુગ્ગલે અજ્ઝોત્થરિંસુ, ‘‘ઈદિસસ્સ ચ બહુસ્સુતસ્સ અનિયતા ગહિતા, તવ ચ મમ ચ કો વિસેસો’’તિઆદિના નયેન ઉપ્પજ્જમાનો યુગગ્ગાહી પલાસોતિ આહ ‘‘યુગગ્ગાહલક્ખણો પલાસો’’તિ. તત્થ યુગગ્ગાહો નામ સમધુરગ્ગાહો, અસમમ્પિ અત્તના સમં કત્વા ગણ્હનં. પલાસતીતિ પલાસો, પરેસં ગુણે ડંસિત્વા દન્તેહિ વિય છિન્દિત્વા અત્તનો ગુણેહિ સમે કરોતીતિ અત્થો.

ઉસૂયનલક્ખણાતિ પરેસં સક્કારાદીનિ ખિય્યનલક્ખણા. મચ્છેરસ્સ ભાવો મચ્છરિયં. તઞ્ચ આવાસમચ્છરિયાદિવસેન પઞ્ચવિધન્તિ આહ ‘‘પઞ્ચમચ્છેરભાવો મચ્છરિય’’ન્તિ. મચ્છરાયનલક્ખણન્તિ અત્તનો સમ્પત્તિયા ¶ પરેહિ સાધારણભાવે અસહનલક્ખણં. કતપ્પટિચ્છાદનલક્ખણાતિ કતપાપપ્પટિચ્છાદનલક્ખણા. કેરાટિકભાવેન ઉપ્પજ્જમાનં સાઠેય્યન્તિ આહ ‘‘કેરાટિકલક્ખણં સાઠેય્ય’’ન્તિ. અઞ્ઞથા અત્તનો પવેદનપુગ્ગલો કેરાટિકો નેકતિકવાણિજોતિ વદન્તિ. કેરાટિકો હિ પુગ્ગલો આનન્દમચ્છો વિય હોતિ.

૧૮૭. યથાભતં નિક્ખિત્તો એવં નિરયેતિ યથા આભતં કઞ્ચિ આહરિત્વા ઠપિતો, એવં અત્તનો કમ્મુના નિક્ખિત્તો નિરયે ઠપિતોયેવાતિ અત્થો.

૨. અકુસલપેય્યાલં

૧૯૧-૨૦૦. દુક્ખસ્સ વડ્ઢિ એતેસન્તિ દુક્ખવડ્ઢિકા. યે હિ દુક્ખં વડ્ઢેન્તિ, પુનપ્પુનં ઉપ્પાદેન્તિ, દુક્ખસ્સ વડ્ઢિ તેસં અત્થીતિ એવં વુત્તં. સુખવડ્ઢિકાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો.

૩. વિનયપેય્યાલં

૨૦૧. અત્થવસેતિ ¶ વુદ્ધિવિસેસે આનિસંસવિસેસે. તેસં પન સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિકારણત્તા આહ ‘‘દ્વે કારણાનિ સન્ધાયા’’તિ. અત્થોયેવ વા અત્થવસો, દ્વે અત્થે દ્વે કારણાનીતિ વુત્તં હોતિ. અથ વા અત્થો ફલં તદધીનવુત્તિતાય વસો એતસ્સાતિ અત્થવસો, કારણન્તિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યથા ‘‘અનભિજ્ઝા ધમ્મપદ’’ન્તિ વુત્તે અનભિજ્ઝા એકો ધમ્મકોટ્ઠાસોતિ અત્થો હોતિ. એવમિધાપિ સિક્ખાપદન્તિ સિક્ખાકોટ્ઠાસો સિક્ખાય એકો પદેસોતિ અયમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બોતિ આહ ‘‘સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તન્તિ સિક્ખાકોટ્ઠાસો ઠપિતો’’તિ.

સઙ્ઘસુટ્ઠુ નામ સઙ્ઘસ્સ સુટ્ઠુભાવો ‘‘સુટ્ઠુ દેવા’’તિ (પારા. અટ્ઠ. ૩૯) આગતટ્ઠાને વિય ‘‘સુટ્ઠુ, ભન્તે’’તિ વચનસમ્પટિચ્છનભાવો. તેનાહ ‘‘સઙ્ઘસુટ્ઠુતાયાતિ સઙ્ઘસ્સ સુટ્ઠુભાવાયા’’તિઆદિ. દુમ્મઙ્કૂનં પુગ્ગલાનં નિગ્ગહાયાતિ દુમ્મઙ્કૂ નામ દુસ્સીલપુગ્ગલા. યે મઙ્કુતં આપાદિયમાનાપિ દુક્ખેન આપજ્જન્તિ, વીતિક્કમં કરોન્તા વા કત્વા વા ¶ ન લજ્જન્તિ, તેસં નિગ્ગહત્થાય. તે હિ સિક્ખાપદે અસતિ ‘‘કિં તુમ્હેહિ દિટ્ઠં, કિં સુતં, કિં અમ્હેહિ કતં, કતરસ્મિં વત્થુસ્મિં કતમં આપત્તિં રોપેત્વા અમ્હે નિગ્ગણ્હથા’’તિ સઙ્ઘં વિહેઠેસ્સન્તિ, સિક્ખાપદે પન સતિ તેસં સઙ્ઘો સિક્ખાપદં દસ્સેત્વા ધમ્મેન વિનયેન સત્થુસાસનેન નિગ્ગહેસ્સતિ. તેન વુત્તં ‘‘દુમ્મઙ્કૂનં પુગ્ગલાનં નિગ્ગહાયા’’તિ.

પેસલાનં ભિક્ખૂનં ફાસુવિહારાયાતિ પેસલાનં પિયસીલાનં ભિક્ખૂનં ફાસુવિહારત્થાય. પિયસીલા હિ ભિક્ખૂ કત્તબ્બાકત્તબ્બં સાવજ્જાનવજ્જં વેલં મરિયાદં અજાનન્તા સિક્ખત્તયપારિપૂરિયા ઘટમાના કિલમન્તિ, ઉબ્બાળ્હા હોન્તિ, કત્તબ્બાકત્તબ્બં પન સાવજ્જાનવજ્જં વેલં મરિયાદઞ્ચ ઞત્વા સિક્ખત્તયપારિપૂરિયા ઘટેન્તા ન કિલમન્તિ, ન ઉબ્બાળ્હા હોન્તિ. તેન તેસં સિક્ખાપદપ્પઞ્ઞાપના ફાસુવિહારાય સંવત્તતિ. યો વા દુમ્મઙ્કૂનં પુગ્ગલાનં નિગ્ગહો, સ્વેવ એતેસં ફાસુવિહારો. દુસ્સીલપુગ્ગલે નિસ્સાય હિ ઉપોસથો ન તિટ્ઠતિ, પવારણા ન તિટ્ઠતિ, સઙ્ઘકમ્માનિ નપ્પવત્તન્તિ, સામગ્ગી ન હોતિ, ભિક્ખૂ અનેકગ્ગા ઉદ્દેસપરિપુચ્છાકમ્મટ્ઠાનાદીનિ અનુયુઞ્જિતું ન સક્કોન્તિ. દુસ્સીલેસુ પન નિગ્ગહિતેસુ સબ્બોપિ અયં ઉપદ્દવો ન હોતિ, તતો પેસલા ભિક્ખૂ ફાસુ વિહરન્તિ. એવં ‘‘પેસલાનં ભિક્ખૂનં ફાસુવિહારાયા’’તિ એત્થ દ્વિધા અત્થો વેદિતબ્બો.

‘‘ન ¶ વો અહં, ચુન્દ, દિટ્ઠધમ્મિકાનંયેવ આસવાનં સંવરાય ધમ્મં દેસેમી’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૮૨) એત્થ વિવાદમૂલભૂતા કિલેસા આસવાતિ આગતા.

‘‘યેન દેવૂપપત્યસ્સ, ગન્ધબ્બો વા વિહઙ્ગમો;

યક્ખત્તં યેન ગચ્છેય્યં, મનુસ્સત્તઞ્ચ અબ્બજે;

તે મય્હં આસવા ખીણા, વિદ્ધસ્તા વિનળીકતા’’તિ. (અ. નિ. ૪.૩૬) –

એત્થ તેભૂમકં કમ્મં અવસેસા ચ અકુસલા ધમ્મા. ઇધ પન પરૂપવાદવિપ્પટિસારવધબન્ધનાદયો ચેવ અપાયદુક્ખભૂતા ચ નાનપ્પકારા ઉપદ્દવા આસવાતિ આહ – ‘‘દિટ્ઠધમ્મે ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે વીતિક્કમપચ્ચયા પટિલદ્ધબ્બાન’’ન્તિઆદિ. યદિ હિ ભગવા સિક્ખાપદં ન પઞ્ઞાપેય્ય, તતો અસદ્ધમ્મપ્પટિસેવનઅદિન્નાદાનપાણાતિપાતાદિહેતુ યે ઉપ્પજ્જેય્યું પરૂપવાદાદયો દિટ્ઠધમ્મિકા નાનપ્પકારા અનત્થા, યે ચ તન્નિમિત્તમેવ ¶ નિરયાદીસુ નિબ્બત્તસ્સ પઞ્ઞવિધબન્ધનકમ્મકારણાદિવસેન મહાદુક્ખાનુભવનપ્પકારા અનત્થા, તે સન્ધાય ઇદં વુત્તં ‘‘દિટ્ઠધમ્મિકાનં આસવાનં સંવરાય સમ્પરાયિકાનં આસવાનં પટિઘાતાયા’’તિ. દિટ્ઠધમ્મો વુચ્ચતિ પચ્ચક્ખો અત્તભાવો, તત્થ ભવા દિટ્ઠધમ્મિકા. સમ્પરેતબ્બતો પેચ્ચ ગન્તબ્બતો સમ્પરાયો, પરલોકો, તત્થ ભવા સમ્પરાયિકા.

અકુસલવેરાનન્તિ પાણાતિપાતાદિપઞ્ચદુચ્ચરિતાનં. તાનિ વેરકારણત્તા ‘‘વેરાની’’તિ વુચ્ચન્તિ, પુગ્ગલેસુ પન ઉપ્પજ્જમાનાનિ વેરાનિ. તે એવ વા દુક્ખધમ્માતિ હેટ્ઠા વુત્તા વધબન્ધનાદયો. તેસં પક્ખુપચ્છેદનત્થાયાતિ તેસં પાપિચ્છાનં પક્ખુપચ્છેદાય ગણભોજનસદિસં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં. પણ્ડિતમનુસ્સાનન્તિ લોકિયપરિક્ખકજનાનં. તે હિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા સતિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિં ઞત્વા વા યથાપઞ્ઞત્તં પટિપજ્જમાને ભિક્ખૂ દિસ્વા વા – ‘‘યાનિ વત લોકે મહાજનસ્સ રજ્જનદુસ્સનમુય્હનટ્ઠાનાનિ, તેહિ ઇમે સમણા સક્યપુત્તિયા આરકા વિહરન્તિ, દુક્કરં વત કરોન્તિ, ભારિયં વત કરોન્તી’’તિ પસાદં આપજ્જન્તિ વિનયપિટકે પોત્થકં દિસ્વા મિચ્છાદિટ્ઠિકતવેદિબ્રાહ્મણો વિય. ઉપરૂપરિપસાદભાવાયાતિ ભિય્યો ભિય્યો પસાદુપ્પાદનત્થં. યેપિ હિ સાસને પસન્ના કુલપુત્તા, તેપિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિં વા ઞત્વા યથાપઞ્ઞત્તં પટિપજ્જમાને ભિક્ખૂ વા દિસ્વા ‘‘અહો, અય્યા, દુક્કરકારિનો, યે યાવજીવં એકભત્તં બ્રહ્મચરિયં વિનયસંવરં અનુપાલેન્તી’’તિ ભિય્યો ભિય્યો પસીદન્તિ.

સદ્ધમ્મસ્સ ¶ ચિરટ્ઠિતત્થન્તિ પરિયત્તિસદ્ધમ્મો, પટિપત્તિસદ્ધમ્મો, અધિગમસદ્ધમ્મોતિ તિવિધસ્સપિ સદ્ધમ્મસ્સ ચિરટ્ઠિતત્થં. તત્થ પિટકત્તયસઙ્ગહિતં સબ્બમ્પિ બુદ્ધવચનં પરિયત્તિસદ્ધમ્મો નામ. તેરસ ધુતગુણા, ચુદ્દસ ખન્ધકવત્તાનિ, દ્વેઅસીતિ મહાવત્તાનિ, સીલસમાધિવિપસ્સનાતિ અયં પટિપત્તિસદ્ધમ્મો નામ. ચત્તારો અરિયમગ્ગા ચત્તારિ ચ સામઞ્ઞફલાનિ નિબ્બાનઞ્ચાતિ અયં અધિગમસદ્ધમ્મો નામ. સો સબ્બો યસ્મા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા સતિ ભિક્ખૂ સિક્ખાપદઞ્ચ તસ્સ વિભઙ્ગઞ્ચ તદત્થજોતનત્થં અઞ્ઞઞ્ચ બુદ્ધવચનં પરિયાપુણન્તિ, યથાપઞ્ઞત્તઞ્ચ પટિપજ્જમાના પટિપત્તિં પૂરેત્વા પટિપત્તિયા અધિગન્તબ્બં લોકુત્તરધમ્મં અધિગચ્છન્તિ, તસ્મા સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા ચિરટ્ઠિતિકો હોતિ.

પઞ્ચવિધસ્સપિ ¶ વિનયસ્સાતિ તદઙ્ગવિનયાદિવસેન પઞ્ચપ્પકારસ્સ વિનયસ્સ. વિનયટ્ઠકથાયં (પારા. અટ્ઠ. ૩૯) પન સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા સતિ સંવરવિનયો ચ પહાનવિનયો ચ સમથવિનયો ચ પઞ્ઞત્તિવિનયો ચાતિ ચતુબ્બિધોપિ વિનયો અનુગ્ગહિતો હોતિ ઉપત્થમ્ભિતો સુપત્થમ્ભિતો. તેન વુત્તં ‘‘વિનયાનુગ્ગહાયા’’તિ. તત્થ સંવરવિનયોતિ સીલસંવરો, સતિસંવરો, ઞાણસંવરો, ખન્તિસંવરો, વીરિયસંવરોતિ પઞ્ચવિધોપિ સંવરો યથાસકં સંવરિતબ્બાનં વિનેતબ્બાનઞ્ચ કાયદુચ્ચરિતાદીનં સંવરણતો સંવરો, વિનયનતો વિનયોતિ વુચ્ચતિ. પહાનવિનયોતિ તદઙ્ગપ્પહાનં, વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં, સમુચ્છેદપ્પહાનં, પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનં, નિસ્સરણપ્પહાનન્તિ પઞ્ચવિધમ્પિ પહાનં યસ્મા ચાગટ્ઠેન પહાનં, વિનયનટ્ઠેન વિનયો, તસ્મા પહાનવિનયોતિ વુચ્ચતિ. સમથવિનયોતિ સત્ત અધિકરણસમથા. પઞ્ઞત્તિવિનયોતિ સિક્ખાપદમેવ. સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા હિ વિજ્જમાનાય એવ સિક્ખાપદસમ્ભવતો સિક્ખાપદસઙ્ખાતો પઞ્ઞત્તિવિનયોતિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા અનુગ્ગહિતો હોતિ.

૨૦૨-૨૩૦. ભિક્ખૂનં પઞ્ચાતિ નિદાનપારાજિકસઙ્ઘાદિસેસાનિયતવિત્થારુદ્દેસવસેન પઞ્ચ ભિક્ખૂનં ઉદ્દેસા. ભિક્ખુનીનં ચત્તારોતિ ભિક્ખૂનં વુત્તેસુ અનિયતુદ્દેસં ઠપેત્વા અવસેસા ચત્તારો.

એહિભિક્ખૂપસમ્પદાતિ ‘‘એહિ ભિક્ખૂ’’તિ વચનમત્તેન પઞ્ઞત્તઉપસમ્પદા. ભગવા હિ એહિભિક્ખુભાવાય ઉપનિસ્સયસમ્પન્નં પુગ્ગલં દિસ્વા રત્તપંસુકૂલન્તરતો સુવણ્ણવણ્ણં દક્ખિણહત્થં નીહરિત્વા બ્રહ્મઘોસં નિચ્છારેન્તો ‘‘એહિ ભિક્ખુ, ચર બ્રહ્મચરિયં સમ્મા દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાયા’’તિ વદતિ. તસ્સ સહેવ ભગવતો વચનેન ગિહિલિઙ્ગં અન્તરધાયતિ, પબ્બજ્જા ચ ઉપસમ્પદા ચ રુહતિ, ભણ્ડુ કાસાવવસનો હોતિ – એકં નિવાસેત્વા એકં પારુપિત્વા એકં અંસે ઠપેત્વા વામઅંસકૂટે આસત્તનીલુપ્પલવણ્ણમત્તિકાપત્તો.

‘‘તિચીવરઞ્ચ ¶ પત્તો ચ, વાસિ સૂચિ ચ બન્ધનં;

પરિસ્સાવનેન અટ્ઠેતે, યુત્તયોગસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૧૫; મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૯૪; ૨.૩૪૯; અ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪.૧૯૮; પારા. અટ્ઠ. ૪૫ પદભાજનીયવણ્ણના; અપ. અટ્ઠ. ૧.અવિદૂરેનિદાનકથા; બુ. વં. અટ્ઠ. ૨૭.અવિદૂરેનિદાનકથા; જા. અટ્ઠ. ૧.અવિદૂરેનિદાનકથા; મહાનિ. અટ્ઠ. ૨૦૬) –

એવં ¶ વુત્તેહિ અટ્ઠહિ પરિક્ખારેહિ સરીરે પટિમુક્કેહિયેવ વસ્સસતિકત્થેરો વિય ઇરિયાપથસમ્પન્નો બુદ્ધાચરિયકો બુદ્ધુપજ્ઝાયકો સમ્માસમ્બુદ્ધં વન્દમાનોયેવ તિટ્ઠતિ.

સરણગમનૂપસમ્પદાતિ ‘‘બુદ્ધં સરણં ગચ્છામી’’તિઆદિના નયેન તિક્ખત્તું વાચં ભિન્દિત્વા વુત્તેહિ તીહિ સરણગમનેહિ અનુઞ્ઞાતઉપસમ્પદા. ઓવાદૂપસમ્પદાતિ ઓવાદપ્પટિગ્ગહણઉપસમ્પદા. સા ચ ‘‘તસ્માતિહ તે, કસ્સપ, એવં સિક્ખિતબ્બં ‘તિબ્બં મે હિરોત્તપ્પં, પચ્ચુપટ્ઠિતં ભવિસ્સતિ થેરેસુ નવેસુ મજ્ઝિમેસૂ’તિ. એવઞ્હિ તે, કસ્સપ, સિક્ખિતબ્બં. તસ્માતિહ તે, કસ્સપ, એવં સિક્ખિતબ્બં ‘યં કિઞ્ચિ ધમ્મં સુણિસ્સામિ કુસલૂપસંહિતં, સબ્બં તં અટ્ઠિં કત્વા મનસિ કરિત્વા સબ્બચેતસા સમન્નાહરિત્વા ઓહિતસોતો ધમ્મં સુણિસ્સામી’તિ, એવઞ્હિ તે, કસ્સપ, સિક્ખિતબ્બં. તસ્માતિહ તે, કસ્સપ, એવં સિક્ખિતબ્બં ‘સાતસહગતા ચ મે કાયગતાસતિ ન વિજહિસ્સતી’તિ, એવઞ્હિ તે, કસ્સપ, સિક્ખિતબ્બ’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૪) ઇમિના ઓવાદપ્પટિગ્ગહણેન મહાકસ્સપત્થેરસ્સ અનુઞ્ઞાતઉપસમ્પદા.

પઞ્હબ્યાકરણૂપસમ્પદા નામ સોપાકસ્સ અનુઞ્ઞાતઉપસમ્પદા. ભગવા કિર પુબ્બારામે અનુચઙ્કમન્તં સોપાકસામણેરં ‘‘ઉદ્ધુમાતકસઞ્ઞાતિ વા, સોપાક, રૂપસઞ્ઞાતિ વા ઇમે ધમ્મા નાનત્થા નાનાબ્યઞ્જના, ઉદાહુ એકત્થા બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિ દસ અસુભનિસ્સિતે પઞ્હે પુચ્છિ. સો બ્યાકાસિ. ભગવા તસ્સ સાધુકારં દત્વા ‘‘કતિવસ્સોસિ, ત્વં સોપાકા’’તિ પુચ્છિ. સત્તવસ્સોહં ભગવાતિ. સોપાક, ત્વં મમ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સદ્ધિં સંસન્દિત્વા પઞ્હે બ્યાકાસીતિ આરદ્ધચિત્તો ઉપસમ્પદં અનુજાનિ. અયં પઞ્હબ્યાકરણૂપસમ્પદા.

ઞત્તિચતુત્થઉપસમ્પદા નામ ભિક્ખૂનં એતરહિ ઉપસમ્પદા. ગરુધમ્મૂપસમ્પદાતિ ગરુધમ્મપ્પટિગ્ગહણેન ઉપસમ્પદા. સા ચ મહાપજાપતિયા અટ્ઠગરુધમ્મપ્પટિગ્ગહણેન અનુઞ્ઞાતા ¶ . ઉભતોસઙ્ઘે ઉપસમ્પદા નામ ભિક્ખુનિયા ભિક્ખુનિસઙ્ઘતો ઞત્તિચતુત્થેન, ભિક્ખુસઙ્ઘતો ઞત્તિચતુત્થેનાતિ ઇમેહિ દ્વીહિ કમ્મેહિ અનુઞ્ઞાતા અટ્ઠવાચિકૂપસમ્પદા. દૂતેન ઉપસમ્પદા નામ અડ્ઢકાસિયા ગણિકાય અનુઞ્ઞાતા ઉપસમ્પદા.

ઞત્તિકમ્મં ¶ નવ ઠાનાનિ ગચ્છતીતિ કતમાનિ નવ ઠાનાનિ ગચ્છતિ? ઓસારણં, નિસ્સારણં, ઉપોસથો, પવારણા, સમ્મુતિ, દાનં, પટિગ્ગહં, પચ્ચુક્કડ્ઢનં, કમ્મલક્ખણઞ્ઞેવ નવમન્તિ એવં વુત્તાનિ નવ ઠાનાનિ ગચ્છતિ. તત્થ ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, ઇત્થન્નામો ઇત્થન્નામસ્સ આયસ્મતો ઉપસમ્પદાપેક્ખો, અનુસિટ્ઠો સો મયા, યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, ઇત્થન્નામો આગચ્છેય્ય, આગચ્છાહીતિ વત્તબ્બો’’તિ (મહાવ. ૧૨૬) એવં ઉપસમ્પદાપેક્ખસ્સ ઓસારણા ઓસારણા નામ.

‘‘સુણન્તુ મે, આયસ્મન્તા, અયં ઇત્થન્નામો ભિક્ખુ ધમ્મકથિકો, ઇમસ્સ નેવ સુત્તં આગચ્છતિ, નો સુત્તવિભઙ્ગો, સો અત્થં અસલ્લક્ખેત્વા બ્યઞ્જનચ્છાયાય અત્થં પટિબાહતિ. યદાયસ્મન્તાનં પત્તકલ્લં, ઇત્થન્નામં ભિક્ખું વુટ્ઠાપેત્વા અવસેસા ઇમં અધિકરણં વૂપસમેય્યામા’’તિ એવં ઉબ્બાહિકવિનિચ્છયે ધમ્મકથિકસ્સ ભિક્ખુનો નિસ્સારણા નિસ્સારણા નામ.

‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, અજ્જુપોસથો પન્નરસો. યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, સઙ્ઘો ઉપોસથં કરેય્યા’’તિ એવં ઉપોસથકમ્મવસેન ઠપિતા ઞત્તિ ઉપોસથો નામ.

‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, અજ્જ પવારણા પન્નરસી. યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, સઙ્ઘો પવારેય્યા’’તિ એવં પવારણાકમ્મવસેન ઠપિતા ઞત્તિ પવારણા નામ.

‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, ઇત્થન્નામો ઇત્થન્નામસ્સ આયસ્મતો ઉપસમ્પદાપેક્ખો. યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, અહં ઇત્થન્નામં અનુસાસેય્ય’’ન્તિ, ‘‘યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, ઇત્થન્નામો ઇત્થન્નામં અનુસાસેય્યા’’તિ, ‘‘યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, અહં ઇત્થન્નામં અન્તરાયિકે ધમ્મે પુચ્છેય્ય’’ન્તિ, ‘‘યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, ઇત્થન્નામો ઇત્થન્નામં અન્તરાયિકે ધમ્મે પુચ્છેય્યા’’તિ, ‘‘યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, અહં ઇત્થન્નામં વિનયં પુચ્છેય્ય’’ન્તિ, ‘‘યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, ઇત્થન્નામો ઇત્થન્નામં વિનયં પુચ્છેય્યા’’તિ, ‘‘યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, અહં ઇત્થન્નામેન વિનયં પુટ્ઠો ¶ વિસ્સજ્જેય્ય’’ન્તિ, ‘‘યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, ઇત્થન્નામો ઇત્થન્નામેન વિનયં પુટ્ઠો ¶ વિસ્સજ્જેય્યા’’તિ એવં અત્તાનં વા પરં વા સમ્મન્નિતું ઠપિતા ઞત્તિ સમ્મુતિ નામ.

‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, ઇદં ચીવરં ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો નિસ્સગ્ગિયં સઙ્ઘસ્સ નિસ્સટ્ઠં. યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, સઙ્ઘો ઇમં ચીવરં ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો દદેય્યા’’તિ, ‘‘યદાયસ્મન્તાનં પત્તકલ્લં, આયસ્મન્તા ઇમં ચીવરં ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો દદેય્યુ’’ન્તિ એવં નિસ્સટ્ઠચીવરપત્તાદીનં દાનં દાનં નામ.

‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, અયં ઇત્થન્નામો ભિક્ખુ આપત્તિં સરતિ વિવરતિ ઉત્તાનિં કરોતિ દેસેતિ. યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, અહં ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો આપત્તિં પટિગ્ગણ્હેય્ય’’ન્તિ, ‘‘યદાયસ્મન્તાનં પત્તકલ્લં, અહં ઇત્થન્નામસ્સ ભિક્ખુનો આપતિં પટિગ્ગણ્હેય્ય’’ન્તિ, તેન વત્તબ્બો ‘‘પસ્સસી’’તિ? આમ પસ્સામીતિ. ‘‘આયતિં સંવરેય્યાસી’’તિ એવં આપત્તિપ્પટિગ્ગહો પટિગ્ગહો નામ.

‘‘સુણન્તુ મે, આયસ્મન્તા આવાસિકા, યદાયસ્મન્તાનં પત્તકલ્લં, ઇદાનિ ઉપોસથં કરેય્યામ, પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસેય્યામ, આગમે કાલે પવારેય્યામા’’તિ, તે ચે, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂ ભણ્ડનકારકા કલહકારકા સઙ્ઘે અધિકરણકારકા તં કાલં અનુવસેય્યું, આવાસિકેન ભિક્ખુના બ્યત્તેન પટિબલેન આવાસિકા ભિક્ખૂ ઞાપેતબ્બા ‘‘સુણન્તુ મે, આયસ્મન્તા આવાસિકા, યદાયસ્મન્તાનં પત્તકલ્લં, ઇદાનિ ઉપોસથં કરેય્યામ, પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસેય્યામ, આગમે જુણ્હે પવારેય્યામા’’તિ એવં કતા પવારણા પચ્ચુક્કડ્ઢના નામ.

સબ્બેહેવ એકજ્ઝં સન્નિપતિતબ્બં, સન્નિપતિત્વા બ્યત્તેન ભિક્ખુના પટિબલેન સઙ્ઘો ઞાપેતબ્બો ‘‘સુણાતુ મે, ભન્તે, સઙ્ઘો, અમ્હાકં ભણ્ડનજાતાનં કલહજાતાનં વિવાદાપન્નાનં વિહરતં બહુ અસ્સામણકં અજ્ઝાચિણ્ણં ભાસિતપરિક્કન્તં. સચે મયં ઇમાહિ આપત્તીહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં કારેસ્સામ, સિયાપિ તં અધિકરણં કક્ખળત્તાય વાળત્તાય ભેદાય સંવત્તેય્ય. યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, સઙ્ઘો ઇમં અધિકરણં તિણવત્થારકેન વૂપસમેય્ય ઠપેત્વા થુલ્લવજ્જં, ઠપેત્વા ગિહિપટિસંયુત્ત’’ન્તિ એવં તિણવત્થારકસમથે કતા સબ્બપઠમા સબ્બસઙ્ગાહિકઞત્તિ કમ્મલક્ખણં નામ.

ઞત્તિદુતિયં ¶ કમ્મં સત્ત ઠાનાનિ ગચ્છતીતિ કતમાનિ સત્ત ઠાનાનિ ગચ્છતિ? ઓસારણં ¶ , નિસ્સારણં, સમ્મુતિ, દાનં, ઉદ્ધરણં, દેસનં, કમ્મલક્ખણઞ્ઞેવ સત્તમન્તિ એવં વુત્તાનિ સત્ત ઠાનાનિ ગચ્છતિ. તત્થ વડ્ઢસ્સ લિચ્છવિનો પત્તનિક્કુજ્જનવસેન ખન્ધકે વુત્તા નિસ્સારણા, તસ્સેવ પતઉક્કુજ્જનવસેન વુત્તા ઓસારણા ચ વેદિતબ્બા. સીમાસમ્મુતિ તિચીવરેન અવિપ્પવાસસમ્મુતિ સન્થતસમ્મુતિ ભત્તુદ્દેસકસેનાસનગ્ગાહાપકભણ્ડાગારિક- ચીવરપ્પટિગ્ગાહક-ચીવરભાજક-યાગુભાજક-ફલભાજક-ખજ્જભાજક-અપ્પમત્તકવિસ્સજ્જક- સાટિયગ્ગાહાપક-પત્તગ્ગાહાપક-આરામિકપેસક-સામણેરપેસકસમ્મુતીતિ એતાસં સમ્મુતીનં વસેન સમ્મુતિ વેદિતબ્બા. કઠિનચીવરદાનમતકચીવરદાનવસેન દાનં વેદિતબ્બં. કઠિનુદ્ધારણવસેન ઉદ્ધારો વેદિતબ્બો. કુટિવત્થુવિહારવત્થુદેસનાવસેન દેસના વેદિતબ્બા. યા પન તિણવત્થારકસમથે સબ્બસઙ્ગાહિકઞત્તિઞ્ચ એકેકસ્મિં પક્ખે એકેકં ઞત્તિઞ્ચાતિ તિસ્સોપિ ઞત્તિયો ઠપેત્વા પુન એકસ્મિં પક્ખે એકા, એકસ્મિં પક્ખે એકાતિ દ્વેપિ ઞત્તિદુતિયકમ્મવાચા વુત્તા. તાસં વસેન કમ્મલક્ખણં વેદિતબ્બં.

ઞત્તિચતુત્થકમ્મં સત્ત ઠાનાનિ ગચ્છતીતિ કતમાનિ સત્ત ઠાનાનિ ગચ્છતિ? ઓસારણં, નિસ્સારણં, સમ્મુતિ, દાનં, નિગ્ગહં, સમનુભાસનં, કમ્મલક્ખણઞ્ઞેવ સત્તમન્તિ એવં વુત્તાનિ સત્ત ઠાનાનિ ગચ્છતિ. તત્થ તજ્જનીયકમ્માદીનં સત્તન્નં કમ્માનં વસેન નિસ્સારણા, તેસંયેવ ચ કમ્માનં પટિપ્પસ્સમ્ભનવસેન ઓસારણા વેદિતબ્બા. ભિક્ખુનોવાદકસમ્મુતિવસેન સમ્મુતિ વેદિતબ્બા. પરિવાસદાનમાનત્તદાનવસેન દાનં વેદિતબ્બં. મૂલાયપટિકસ્સનકમ્મવસેન નિગ્ગહો વેદિતબ્બો. ઉક્ખિત્તાનુવત્તકા, અટ્ઠ યાવતતિયકા, અરિટ્ઠો, ચણ્ડકાળી ચ ઇમેતે યાવતતિયકાતિ ઇમાસં એકાદસન્નં સમનુભાસનાનં વસેન સમનુભાસના વેદિતબ્બા. ઉપસમ્પદકમ્મઅબ્ભાનકમ્મવસેન કમ્મલક્ખણં વેદિતબ્બં.

ધમ્મસમ્મુખતાતિઆદીસુ યેન ધમ્મેન, યેન વિનયેન, યેન સત્થુસાસનેન સઙ્ઘો કમ્મં કરોતિ, અયં ધમ્મસમ્મુખતા, વિનયસમ્મુખતા, સત્થુસાસનસમ્મુખતા. તત્થ ધમ્મોતિ ભૂતવત્થુ. વિનયોતિ ચોદના ચેવ સારણા ચ. સત્થુસાસનં નામ ઞત્તિસમ્પદા ચેવ અનુસાવનસમ્પદા ચ. યાવતિકા ભિક્ખૂ કમ્મપ્પત્તા, તે આગતા હોન્તિ, છન્દારહાનં ¶ છન્દો આહટો હોતિ, સમ્મુખીભૂતા નપ્પટિક્કોસન્તિ, અયં સઙ્ઘસમ્મુખતા. યસ્સ સઙ્ઘો કમ્મં કરોતિ, તસ્સ સમ્મુખીભાવો પુગ્ગલસમ્મુખતા. સેસમેત્થ વુત્તનયત્તા ઉત્તાનત્થમેવ.

ઇતિ મનોરથપૂરણિયા અઙ્ગુત્તરનિકાય-અટ્ઠકથાય

દુકનિપાતવણ્ણનાય અનુત્તાનત્થદીપના સમત્તા.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ.

અઙ્ગુત્તરનિકાયે

તિકનિપાત-ટીકા

૧. પઠમપણ્ણાસકં

૧. બાલવગ્ગો

૧. ભયસુત્તવણ્ણના

૧. તિકનિપાતસ્સ ¶ ¶ પઠમે ભયન્તિ ભીતિ ચેતસો બ્યધોતિ આહ ‘‘ચિત્તુત્રાસો’’તિ. ઉપદ્દવોતિ અન્તરાયો. તસ્સ પન વિક્ખેપકારણત્તા વુત્તં ‘‘અનેકગ્ગતાકારો’’તિ. ઉપસગ્ગોતિ ઉપસજ્જનં, દેવતોપપીળાદિના અપ્પટિકારવિઘાતાપત્તિ. સા પન યસ્મા પટિકારાભાવેન વિહઞ્ઞમાનસ્સ કિઞ્ચિ કાતું અસમત્થસ્સ ઓસીદનકારણં, તસ્મા વુત્તં ‘‘તત્થ તત્થ લગ્ગનાકારો’’તિ. યથાવુત્તે દિવસે અનાગચ્છન્તેસૂતિ વઞ્ચેત્વા આગન્તું નિયમિતદિવસે અનાગચ્છન્તેસુ. દ્વારે અગ્ગિં દત્વાતિ બહિ અનિક્ખમનત્થાય દ્વારે અગ્ગિં દત્વા.

નળેહિ ¶ છન્નપટિચ્છન્નાતિ નળેહિ તિણચ્છદનસઙ્ખેપેન ઉપરિ છાદેત્વા તેહિયેવ દારુકુટિકનિયામેન પરિતોપિ છાદિતા. એસેવ નયોતિ ઇમિના તિણેહિ છન્નતં સેસસમ્ભારાનં રુક્ખમયતઞ્ચ અતિદિસતિ.

વિધવપુત્તેતિ અન્તભાવોપલક્ખણં. તે હિ નિપ્પિતિકા અવિનીતા અસંયતા યં કિઞ્ચિ કારિનો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

ભયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. લક્ખણસુત્તવણ્ણના

૨. દુતિયે લક્ખીયતિ બાલો અયન્તિ ઞાયતિ એતેનાતિ લક્ખણં, કમ્મં લક્ખણમેતસ્સાતિ કમ્મલક્ખણોતિ આહ ‘‘કાયદ્વારાદિપવત્તં કમ્મ’’ન્તિઆદિ. અપદીયન્તિ દોસા એતેન રક્ખીયન્તિ, લૂયન્તિ છિજ્જન્તિ વાતિ અપદાનં, સત્તાનં સમ્મા, મિચ્છા વા પવત્તપ્પયોગો. તેન સોભતીતિ અપદાનસોભની ¶ . તેનાહ ‘‘પઞ્ઞા નામા’’તિઆદિ. અત્તનો ચરિતેનેવાતિ અત્તનો ચરિયાય એવ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

લક્ખણસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩-૪. ચિન્તીસુત્તાદિવણ્ણના

૩-૪. તતિયે એતેહીતિ દુચ્ચિન્તિતચિન્તિતાદીહિ. એતેન લક્ખણસદ્દસ્સ સરણત્થતમાહ. તાનેવાતિ લક્ખણાનિ એવ. અસ્સાતિ બાલસ્સ. બાલો અયન્તિ નિમીયતિ સઞ્જાનીયતિ એતેહીતિ બાલનિમિત્તાનિ. અપદાનં વુચ્ચતિ, વિખ્યાતં કમ્મં, દુચ્ચિન્તિતચિન્તિતાદીનિ ચ બાલે વિખ્યાતાનિ અસાધારણભાવેન. તસ્મા ‘‘બાલસ્સ અપદાનાની’’તિ. અભિજ્ઝાદીહિ દુટ્ઠં દૂસિતં ચિન્તિતં દુચ્ચિન્તિતં, તં ચિન્તેતીતિ દુચ્ચિન્તિતચિન્તી. લોભાદીહિ દુટ્ઠં ભાસિતં મુસાવાદાદિં ભાસતીતિ દુબ્ભાસિતભાસી. તેસંયેવ વસેન કત્તબ્બતો દુક્કટકમ્મં પાણાતિપાતાદિં કરોતીતિ દુક્કટકમ્મકારી. તેનાહ ‘‘ચિન્તયન્તો’’તિઆદિ. વુત્તાનુસારેનાતિ ‘‘બાલો અય’’ન્તિઆદિના વુત્તસ્સ અત્થવચનસ્સ ‘‘પણ્ડિતો અયન્તિ એતેહિ લક્ખીયતી’’તિઆદિના અનુસ્સરણેન. મનોસુચરિતાદીનં વસેનાતિ ‘‘ચિન્તયન્તો અનભિજ્ઝાબ્યાપાદસમ્માદસ્સનવસેન ¶ સુચિન્તિતમેવ ચિન્તેતી’’તિઆદિના મનોસુચરિતાદીનં તિણ્ણં સુચરિતાનં વસેન યોજેતબ્બાનિ. ચતુત્થં વુત્તનયત્તા ઉત્તાનત્થમેવ.

ચિન્તીસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫-૧૦. અયોનિસોસુત્તાદિવણ્ણના

૫-૧૦. પઞ્ચમે કતિ નુ ખો અનુસ્સતિટ્ઠાનાનીતિઆદિ છક્કે આવિ ભવિસ્સતીતિ. એવં ચિન્તિતન્તિ અયોનિસો ચિન્તિતં. અપઞ્હમેવ પઞ્હન્તિ કથેસીતિ અપઞ્હમેવ પઞ્હો અયન્તિ મઞ્ઞમાનો વિસ્સજ્જેસિ. દસવિધં બ્યઞ્જનબુદ્ધિં અપરિહાપેત્વાતિ –

‘‘સિથિલં ¶ ધનિતઞ્ચ દીઘરસ્સં, ગરુકં લહુકઞ્ચ નિગ્ગહીતં;

સમ્બન્ધં વવત્થિતં વિમુત્તં, દસધા બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા પભેદો’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૯૦; મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૯૧; પરિ. અટ્ઠ. ૪૮૫; વિ. સઙ્ગ. અટ્ઠ. ૨૫૨) –

એવં વુત્તં દસવિધં બ્યઞ્જનબુદ્ધિં અપરિહાપેત્વા.

તત્થ ઠાનકરણાનિ સિથિલાનિ કત્વા ઉચ્ચારેતબ્બં અક્ખરં સિથિલં, તાનિયેવ ધનિતાનિ અસિથિલાનિ કત્વા ઉચ્ચારેતબ્બં અક્ખરં ધનિતં. દ્વિમત્તકાલં દીઘં, એકમત્તકાલં રસ્સં. ગરુકન્તિ દીઘમેવ, યં વા ‘‘આયસ્મતો બુદ્ધરક્ખિતત્થેરસ્સા’’તિ સંયોગપરં કત્વા વુચ્ચતિ, લહુકન્તિ રસ્સમેવ, યં વા ‘‘આયસ્મતો બુદ્ધરક્ખિતથેરસ્સા’’તિ એવં વિસંયોગપરં કત્વા વુચ્ચતિ. નિગ્ગહીતન્તિ યં કરણાનિ નિગ્ગહેત્વા અવિસ્સજ્જેત્વા અવિવટેન મુખેન સાનુનાસિકં કત્વા વત્તબ્બં. સમ્બન્ધન્તિ યં પરપદેન સમ્બન્ધિત્વા ‘‘તુણ્હસ્સા’’તિ વુચ્ચતિ. વવત્થિતન્તિ યં પરપદેન અસમ્બન્ધં કત્વા વિચ્છિન્દિત્વા ‘‘તુણ્હી અસ્સા’’તિ વુચ્ચતિ. વિમુત્તન્તિ યં કરણાનિ અનિગ્ગહેત્વા વિસ્સજ્જેત્વા વિવટેન મુખેન સાનુનાસિકં અકત્વા વુચ્ચતિ. દસધા બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા પભેદોતિ એવં સિથિલાદિવસેન બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા અક્ખરુપ્પાદકચિત્તસ્સ દસપ્પકારેન પભેદો. સબ્બાનિ હિ અક્ખરાનિ ચિત્તસમુટ્ઠાનાનિ યથાધિપ્પેતત્થબ્યઞ્જનતો બ્યઞ્જનાનિ ચ.

‘‘અટ્ઠાનં ¶ ખો એતં, આવુસો સારિપુત્તા’’તિઆદિ પઞ્ચકે આવિ ભવિસ્સતિ. ‘‘કતિ નુ ખો, આનન્દ, અનુસ્સતિટ્ઠાનાની’’તિઆદિ પન છક્કે આવિ ભવિસ્સતિ. છટ્ઠાદીસુ નત્થિ વત્તબ્બં.

અયોનિસોસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

બાલવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. રથકારવગ્ગો

૧. ઞાતસુત્તવણ્ણના

૧૧. દુતિયસ્સ પઠમે ઞાતોયેવ પઞ્ઞાતોતિ આહ ‘‘ઞાતો પઞ્ઞાતો’’તિ. કસ્સ અનનુલોમિકેતિ આહ ‘‘સાસનસ્સા’’તિ, સાસનસ્સ અનનુલોમિકે અપ્પતિરૂપેતિ અત્થો. ઇદાનિ અનનુલોમિકસદ્દસ્સ નિબ્બચનં દસ્સેન્તો ‘‘ન અનુલોમેતીતિ અનનુલોમિક’’ન્તિ આહ ¶ . સાસનસ્સાતિ વા સાસનન્તિ અત્થો. સાસનં ન અનુલોમેતીતિ અનનુલોમિકન્તિ એવમેત્થ સમ્બન્ધો દટ્ઠબ્બો. સભાગવિસભાગન્તિ લિઙ્ગતો સભાગવિસભાગં. ‘‘વિયપુગ્ગલે’’તિ આહાતિ લિઙ્ગસભાગેહિ અવિસેસેત્વા આહ. ઉમ્માદં પાપુણીતિ સો કિર સીલં અધિટ્ઠાય પિહિતદ્વારગબ્ભે સયનપિટ્ઠે નિસીદિત્વા ભરિયં આરબ્ભ મેત્તં ભાવેન્તો મેત્તામુખેન ઉપ્પન્નેન રાગેન અન્ધીકતો ભરિયાય સન્તિકં ગન્તુકામો દ્વારં અસલ્લક્ખેત્વા ભિત્તિં ભિન્દિત્વાપિ નિક્ખમિતુકામતાય ભિત્તિં પહરન્તો સબ્બરત્તિં ભિત્તિયુદ્ધમકાસિ. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

ઞાતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સારણીયસુત્તવણ્ણના

૧૨. દુતિયે ચતુપારિસુદ્ધિસીલમ્પિ પબ્બજ્જાનિસ્સિતમેવાતિ ઇમિના પબ્બજ્જૂપગતસમનન્તરમેવ ચતુપારિસુદ્ધિસીલમ્પિ સમાદિન્નમેવ હોતીતિ દસ્સેતિ. મગ્ગસન્નિસ્સિતાનેવ હોન્તીતિ ¶ મગ્ગાધિગમત્થાય પટિપજ્જિતબ્બત્તા કસિણપરિકમ્માદીનિ મગ્ગસન્નિસ્સિતાનેવ હોન્તિ, તસ્મા મગ્ગગ્ગહણેનેવ તેસમ્પિ ગહણં વેદિતબ્બં, તેહિ વિના મગ્ગાધિગમસ્સ અસમ્ભવતોતિ અધિપ્પાયો.

અગ્ગમગ્ગાધિગમેન અસમ્મોહપ્પટિવેધસ્સ સિખાપત્તત્તા મગ્ગધમ્મેસુ વિય ફલધમ્મેસુપિ સાતિસયો અસમ્મોહોતિ ‘‘સયં અભિઞ્ઞા’’તિ વુત્તં, સામં જાનિત્વાતિ અત્થો. તથા જાનના પનસ્સ સચ્છિકરણં અત્તપચ્ચક્ખકિરિયાતિ ‘‘સચ્છિકત્વા’’તિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘અત્તનાવ અભિવિસિટ્ઠાય પઞ્ઞાય પચ્ચક્ખં કત્વા’’તિ. તથા સચ્છિકિરિયા ચસ્સ અત્તનિ પટિલાભોતિ ‘‘ઉપસમ્પજ્જા’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘પટિલભિત્વા’’તિ.

સારણીયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. આસંસસુત્તવણ્ણના

૧૩. તતિયે સન્તોતિ એત્થ સન્ત-સદ્દો ‘‘દીઘં સન્તસ્સ યોજન’’ન્તિઆદીસુ (ધ. પ. ૬૦) કિલન્તભાવે આગતો. ‘‘અયઞ્ચ વિતક્કો, અયઞ્ચ વિચારો ¶ સન્તો હોન્તિ સમિતા’’તિઆદીસુ (વિભ. ૫૭૬) નિરુદ્ધભાવે. ‘‘અધિગતો ખો મ્યાયં ધમ્મો, ગમ્ભીરો દુદ્દસો દુરનુબોધો સન્તો પણીતો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૬૭; મ. નિ. ૧.૨૮૧; સં. નિ. ૧.૧૭૨; મહાવ. ૭-૮) સન્તઞાણગોચરતાયં. ‘‘ઉપસન્તસ્સ સદા સતિમતો’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૨૭) કિલેસવૂપસમે. ‘‘સન્તો હવે સબ્ભિ પવેદયન્તી’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૫૧) સાધૂસુ. ‘‘પઞ્ચિમે, ભિક્ખવે, મહાચોરા સન્તો સંવિજ્જમાના’’તિઆદીસુ (પારા. ૧૯૫) અત્થિભાવે. ઇધાપિ અત્થિભાવેયેવાતિ આહ ‘‘સન્તોતિ અત્થિ ઉપલબ્ભન્તી’’તિ. તત્થ અત્થીતિ લોકસઙ્કેતવસેન સંવિજ્જન્તિ. અત્થિભાવો હેત્થ પુગ્ગલસમ્બન્ધેન વુત્તત્તા લોકસમઞ્ઞાવસેનેવ વેદિતબ્બો, ન પરમત્થવસેન. અત્થીતિ ચેતં નિપાતપદં દટ્ઠબ્બં ‘‘અત્થિ ઇમસ્મિં કાયે કેસા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૧૦) વિય.

સંવિજ્જમાનાતિ ઉપલબ્ભમાના. યઞ્હિ સંવિજ્જતિ, તં ઉપલબ્ભતિ. તેનાહ ‘‘સંવિજ્જમાનાતિ તસ્સેવ વેવચન’’ન્તિ. અનાસોતિ પત્થનારહિતો. તેનાહ ‘‘અપત્થનો’’તિ. આસંસતિ પત્થેતીતિ આસંસો. વેણુવેત્તાદિવિલીવેહિ સુપ્પાદિભાજનકારકા વિલીવકારકા. મિગમચ્છાદીનં નિસાદનતો નેસાદા, માગવિકમચ્છબન્ધાદયો. રથેસુ ચમ્મેન નહનકરણતો રથકારા ¶ , ધમ્મકારા. પુઇતિ કરીસસ્સ નામં, તં કુસેન્તિ અપનેન્તીતિ પુક્કુસા, પુપ્ફચ્છડ્ડકા.

દુબ્બણ્ણોતિ વિરૂપો. ઓકોટિમકોતિ આરોહાભાવેન હેટ્ઠિમકો, રસ્સકાયોતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘લકુણ્ડકો’’તિ. લકુ વિય ઘટિકા વિય ડેતિ પવત્તતીતિ હિ લકુણ્ડકો, રસ્સો. કણતિ નિમીલતીતિ કાણો. તં પનસ્સ નિમીલનં એકેન અક્ખિના દ્વીહિપિ ચાતિ આહ ‘‘એકક્ખિકાણો વા ઉભયક્ખિકાણો વા’’તિ. કુણનં કુણો, હત્થવેકલ્લં. તં એતસ્સ અત્થીતિ કુણી. ખઞ્જો વુચ્ચતિ પાદવિકલો. હેટ્ઠિમકાયસઙ્ખાતો સરીરસ્સ પક્ખો પદેસો હતો અસ્સાતિ પક્ખહતો. તેનાહ ‘‘પીઠસપ્પી’’તિ. પદીપે પદીપને એતબ્બં નેતબ્બન્તિ પદીપેય્યં, તેલાદિઉપકરણં.

આસં ન કરોતીતિ રજ્જાભિસેકે કનિટ્ઠો પત્થનં ન કરોતિ જેટ્ઠે સતિ કનિટ્ઠસ્સ અનધિકારત્તા. અભિસેકં અરહતીતિ અભિસેકારહો, ન અભિસેકારહો કાણકુણિઆદિદોસસમન્નાગતો.

સીલસ્સ ¶ દુટ્ઠુ નામ નત્થિ, તસ્મા અભાવત્થો ઇધ દુ-સદ્દોતિ આહ ‘‘નિસ્સીલો’’તિ. ‘‘પાપં પાપેન સુકર’’ન્તિઆદીસુ (ઉદા. ૪૮; ચૂળવ. ૩૪૩) વિય પાપ-સદ્દો નિહીનપરિયાયોતિ આહ ‘‘લામકધમ્મો’’તિ. સીલવિપત્તિયા વા દુસ્સીલો. દિટ્ઠિવિપત્તિયા પાપધમ્મો. કાયવાચાસંવરભેદેન વા દુસ્સીલો, મનોસંવરભેદેન, સતિસંવરાદિભેદેન વા પાપધમ્મો. અસુદ્ધપ્પયોગતાય દુસ્સીલો, અસુદ્ધાસયતાય પાપધમ્મો. કુસલસીલવિરહેન દુસ્સીલો, અકુસલસીલસમન્નાગમેન પાપધમ્મો. અસુચીહીતિ અપરિસુદ્ધેહિ. સઙ્કાહિ સરિતબ્બસમાચારોતિ ‘‘ઇમસ્સ મઞ્ઞે ઇદં કમ્મ’’ન્તિ એવં પરેહિ સઙ્કાય સરિતબ્બસમાચારો. તેનાહ ‘‘કિઞ્ચિદેવા’’તિઆદિ. અત્તનાયેવ વા સઙ્કાહિ સરિતબ્બસમાચારોતિ એતેનપિ કમ્મસાધનતંયેવ સઙ્કસ્સરસદ્દસ્સ દસ્સેતિ. અત્તનો સઙ્કાય પરેસં સમાચારકિરિયં સરતિ આસઙ્કતિ વિધાવતીતિપિ સઙ્કસ્સરસમાચારોતિ એવમેત્થ કત્તુસાધનતાપિ દટ્ઠબ્બા. તસ્સ હિ દ્વે તયો જને કથેન્તે દિસ્વા ‘‘મમ દોસં મઞ્ઞે કથેન્તી’’તિ તેસં સમાચારં સઙ્કાય સરતિ ધાવતિ.

એવંપટિઞ્ઞોતિ સલાકગ્ગહણાદીસુ ‘‘કિત્તકા વિહારે સમણા’’તિ ગણનાય આરદ્ધાય ‘‘અહમ્પિ સમણો, અહમ્પિ સમણો’’તિ પટિઞ્ઞં દત્વા સલાકગ્ગહણાદીનિ કરોતીતિ સમણો અહન્તિ ¶ એવંસમણપ્પટિઞ્ઞો. સુમ્ભકપત્તધરેતિ મત્તિકાપત્તધરે. પૂતિના કમ્મેનાતિ સંકિલિટ્ઠકમ્મેન, નિગ્ગુણતાય વા ગુણસારવિરહિતત્તા અન્તોપૂતિ. કસમ્બુકચવરો જાતો સઞ્જાતો અસ્સાતિ કસમ્બુજાતોતિ આહ ‘‘સઞ્જાતરાગાદિકચવરો’’તિ. અથ વા કસમ્બુ વુચ્ચતિ તિન્તકુણપકસટં ઉદકં, ઇમસ્મિઞ્ચ સાસને દુસ્સીલો નામ જિગુચ્છનીયત્તા તિન્તકુણપઉદકસદિસો, તસ્મા કસમ્બુ વિય જાતોતિ કસમ્બુજાતો. લોકુત્તરધમ્મઉપનિસ્સયસ્સ નત્થિતાયાતિ યત્થ પતિટ્ઠિતેન સક્કા ભવેય્ય અરહત્તં લદ્ધું, તસ્સા પતિટ્ઠાય ભિન્નત્તા વુત્તં. મહાસીલસ્મિં પરિપૂરકારિતાયાતિ યત્થ પતિટ્ઠિતેન સક્કા ભવેય્ય અરહત્તં પાપુણિતું, તસ્મિં પરિપૂરકારિતાય.

આસંસસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. ચક્કવત્તિસુત્તવણ્ણના

૧૪. ચતુત્થે ¶ ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહીતિ દાનપિયવચનઅત્થચરિયાસમાનત્તતાસઙ્ખાતેહિ ચતૂહિ સઙ્ગહકારણેહિ. ચક્કં વત્તેતીતિ આણાચક્કં પવત્તેતિ. ચક્કન્તિ વા ઇધ રતનચક્કં વેદિતબ્બં. અયઞ્હિ ચક્કસદ્દો સમ્પત્તિયં, લક્ખણે, રથઙ્ગે, ઇરિયાપથે, દાને, રતનધમ્મખુરચક્કાદીસુ ચ દિસ્સતિ. ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, ચક્કાનિ, યેહિ સમન્નાગતાનં દેવમનુસ્સાન’’ન્તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૩૧) હિ સમ્પત્તિયં દિસ્સતિ. ‘‘પાદતલેસુ ચક્કાનિ જાતાની’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૫; ૩.૨૦૪) એત્થ લક્ખણે. ‘‘ચક્કંવ વહતો પદ’’ન્તિ (ધ. પ. ૧) એત્થ રથઙ્ગે. ‘‘ચતુચક્કં નવદ્વાર’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૯) એત્થ ઇરિયાપથે. ‘‘દદં ભુઞ્જ મા ચ પમાદો, ચક્કં વત્તય સબ્બપાણિન’’ન્તિ (જા. ૧.૭.૧૪૯) એત્થ દાને. ‘‘દિબ્બં ચક્કરતનં પાતુરહોસી’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૪૩) એત્થ રતનચક્કે. ‘‘મયા પવત્તિતં ચક્ક’’ન્તિ (સુ. નિ. ૫૬૨) એત્થ ધમ્મચક્કે. ‘‘ઇચ્છાહતસ્સ પોસસ્સ, ચક્કં ભમતિ મત્થકે’’તિ (જા. ૧.૫.૧૦૩) એત્થ ખુરચક્કે. ‘‘ખુરપરિયન્તેન ચક્કેના’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૬૬) એત્થ પહરણચક્કે. ‘‘અસનિવિચક્ક’’ન્તિ (દી. નિ. ૩.૬૧) એત્થ અસનિમણ્ડલે. ઇધ પનાયં રતનચક્કે દટ્ઠબ્બો.

કિત્તાવતા પનાયં ચક્કવત્તી નામ હોતિ? એકઙ્ગુલદ્વઙ્ગુલમત્તમ્પિ ચક્કરતનં આકાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પવત્તતિ. સબ્બચક્કવત્તીનઞ્હિ નિસિન્નાસનતો ઉટ્ઠહિત્વા ચક્કરતનસમીપં ગન્ત્વા હત્થિસોણ્ડસદિસપનાળિં સુવણ્ણભિઙ્ગારં ઉક્ખિપિત્વા ઉદકેન અબ્ભુક્કિરિત્વા ‘‘અભિવિજિનાતુ ¶ ભવં ચક્કરતન’’ન્તિ વચનસમનન્તરમેવ વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા ચક્કરતનં પવત્તતીતિ. યસ્સ પવત્તિસમકાલમેવ, સો રાજા ચક્કવત્તી નામ હોતિ.

ધમ્મોતિ દસકુસલકમ્મપથધમ્મો, દસવિધં વા ચક્કવત્તિવત્તં. દસવિધે વા કુસલધમ્મે અગરહિતે વા રાજધમ્મે નિયુત્તોતિ ધમ્મિકો. તેન ચ ધમ્મેન સકલલોકં રઞ્જેતીતિ ધમ્મરાજા. ધમ્મેન વા લદ્ધરજ્જત્તા ધમ્મરાજા. ચક્કવત્તીહિ ધમ્મેન ઞાયેન રજ્જં અધિગચ્છતિ, ન અધમ્મેન. દસવિધેન ચક્કવત્તિવત્તેનાતિ દસપ્પભેદેન ચક્કવત્તીનં વત્તેન.

કિં ¶ પન તં દસવિધં ચક્કવત્તિવત્તન્તિ? વુચ્ચતે –

‘‘કતમં પન તં, દેવ, અરિયં ચક્કવત્તિવત્તન્તિ? તેન હિ ત્વં, તાત, ધમ્મંયેવ નિસ્સાય ધમ્મં સક્કરોન્તો ધમ્મં ગરું કરોન્તો ધમ્મં માનેન્તો ધમ્મં પૂજેન્તો ધમ્મં અપચાયમાનો ધમ્મદ્ધજો ધમ્મકેતુ ધમ્માધિપતેય્યો ધમ્મિકં રક્ખાવરણગુત્તિં સંવિદહસ્સુ અન્તોજનસ્મિં બલકાયસ્મિં ખત્તિયેસુ અનુયન્તેસુ બ્રાહ્મણગહપતિકેસુ નેગમજાનપદેસુ સમણબ્રાહ્મણેસુ મિગપક્ખીસુ. મા ચ તે, તાત, વિજિતે અધમ્મકારો પવત્તિત્થ. યે ચ તે, તાત, વિજિતે અધના અસ્સુ, તેસઞ્ચ ધનમનુપ્પદેય્યાસિ. યે ચ તે, તાત, વિજિતે સમણબ્રાહ્મણા મદપ્પમાદા પટિવિરતા ખન્તિસોરચ્ચે નિવિટ્ઠા એકમત્તાનં દમેન્તિ, એકમત્તાનં સમેન્તિ, એકમત્તાનં પરિનિબ્બાપેન્તિ. તે કાલેન કાલં ઉપસઙ્કમિત્વા પરિપુચ્છેય્યાસિ પરિગ્ગણ્હેય્યાસિ – ‘કિં, ભન્તે, કુસલં કિં અકુસલં, કિં સાવજ્જં કિં અનવજ્જં, કિં સેવિતબ્બં કિં ન સેવિતબ્બં, કિં મે કરિયમાનં દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય અસ્સ, કિં વા પન મે કરિયમાનં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય અસ્સા’તિ. તેસં સુત્વા યં અકુસલં, તં અભિનિવજ્જેય્યાસિ, યં કુસલં, તં સમાદાય વત્તેય્યાસિ. ઇદં ખો, તાત, તં અરિયં ચક્કવત્તિવત્ત’’ન્તિ –

એવં ચક્કવત્તિસુત્તે (દી. નિ. ૩.૮૪) આગતનયેન અન્તોજનસ્મિં બલકાયે એકં, ખત્તિયેસુ એકં, અનુયન્તેસુ એકં, બ્રાહ્મણગહપતિકેસુ એકં, નેગમજાનપદેસુ એકં, સમણબ્રાહ્મણેસુ એકં, મિગપક્ખીસુ એકં, અધમ્મકારપ્પટિક્ખેપો એકં, અધનાનં ધનાનુપ્પદાનં એકં, સમણબ્રાહ્મણે ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હપુચ્છનં એકન્તિ એવમેવં તં ચક્કવત્તિવત્તં દસવિધં હોતિ. ગહપતિકે પન પક્ખિજાતે ચ વિસું કત્વા ગણ્હન્તસ્સ દ્વાદસવિધં હોતિ.

અઞ્ઞથા ¶ વત્તિતું અદેન્તો સો ધમ્મો અધિટ્ઠાનં એતસ્સાતિ તદધિટ્ઠાનં. તેન તદધિટ્ઠાનેન ચેતસા. સક્કરોન્તોતિ આદરકિરિયાવસેન કરોન્તો. તેનાહ ‘‘યથા’’તિઆદિ. ગરું કરોન્તોતિ પાસાણચ્છત્તં વિય ગરુકરણવસેન ગરું કરોન્તો. તેનેવાહ ¶ ‘‘તસ્મિં ગારવુપ્પત્તિયા’’તિ. ધમ્માધિપતિભૂતાગતભાવેનાતિ ઇમિના યથાવુત્તધમ્મસ્સ જેટ્ઠકભાવેન પુરિમતરં અત્તભાવેસુ સક્કચ્ચં સમુપચિતભાવં દસ્સેતિ. ધમ્મવસેનેવ ચ સબ્બકિરિયાનં કરણેનાતિ એતેન ઠાનનિસજ્જાદીસુ યથાવુત્તધમ્મનિન્નપોણપબ્ભારભાવં દસ્સેતિ. અસ્સાતિ રક્ખાવરણગુત્તિયા. પરં રક્ખન્તોતિ અઞ્ઞં દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅનત્થતો રક્ખન્તો. તેનેવ પરરક્ખસાધનેન ખન્તિઆદિગુણેન અત્તાનં તતો એવ રક્ખતિ. મેત્તચિત્તતાતિ મેત્તચિત્તતાય. નિવાસનપારુપનગેહાદીનિ સીતુણ્હાદિપ્પટિબાહનેન આવરણં.

અન્તોજનસ્મિન્તિ અબ્ભન્તરભૂતે પુત્તદારાદિજને. સીલસંવરે પતિટ્ઠાપેન્તોતિ ઇમિના રક્ખં દસ્સેતિ. વત્થગન્ધમાલાદીનિ ચસ્સ દદમાનોતિ ઇમિના આવરણં, ઇતરેન ગુત્તિં. સમ્પદાનેનપીતિ પિ-સદ્દેન સીલસંવરેસુ પતિટ્ઠાપનાદીનં સમ્પિણ્ડેતિ. એસ નયો પરેસુપિ પિ-સદ્દગ્ગહણે. નિગમો નિવાસો એતેસન્તિ નેગમા. એવં જાનપદાતિ આહ ‘‘તથા નિગમવાસિનો’’તિઆદિના.

રક્ખાવરણગુત્તિયા કાયકમ્માદીસુ સંવિદહનં ઠપનં નામ તદુપદેસોયેવાતિ વુત્તં ‘‘કથેત્વા’’તિ. એતેસૂતિ પાળિયં વુત્તેસુ સમણાદીસુ. પટિવત્તેતું ન સક્કા ખીણાનં કિલેસાનં પુન અનુપ્પજ્જનતો. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

ચક્કવત્તિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. સચેતનસુત્તવણ્ણના

૧૫. પઞ્ચમે ઇસયો પતન્તિ સન્નિપતન્તિ એત્થાતિ ઇસિપતનન્તિ આહ ‘‘બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસઙ્ખાતાન’’ન્તિઆદિ. સબ્બૂપકરણાનિ સજ્જેત્વાતિ સબ્બાનિ રુક્ખસ્સ છેદનતચ્છનાદિસાધનાનિ ઉપકરણાનિ રઞ્ઞા આણત્તદિવસેયેવ સજ્જેત્વા. નાના કરીયતિ એતેનાતિ નાનાકરણં, નાનાભાવોતિ આહ ‘‘નાનત્ત’’ન્તિ. નેસન્તિ સરલોપેનાયં નિદ્દેસોતિ આહ ‘‘ન એસ’’ન્તિ. તથા અત્થેસન્તિ એત્થાપીતિ આહ ‘‘અત્થિ એસ’’ન્તિ. પવત્તનત્થં અભિસઙ્ખરણં અભિસઙ્ખારો, તસ્સ ગતિ વેગસા પવત્તિ. તં સન્ધાયાહ ‘‘પયોગસ્સ ગમન’’ન્તિ.

સગણ્ડાતિ ¶ ¶ ખુદ્દાનુખુદ્દકગણ્ડા. તેનાહ ‘‘ઉણ્ણતોણતટ્ઠાનયુત્તા’’તિ. સકસાવાતિ સકસટા. તેનાહ ‘‘પૂતિસારેના’’તિઆદિ. એવં ગુણપતનેન પતિતાતિ યથા તં ચક્કં નાભિઅરનેમીનં સદોસતાય ન પતિટ્ઠાસિ, એવમેકચ્ચે પુગ્ગલા કાયવઙ્કાદિવસેન સદોસતાય ગુણપતનેન પતિતા સકટ્ઠાને ન તિટ્ઠન્તિ. એત્થ ચ ફરુસવાચાદયોપિ અપાયગમનીયા સોતાપત્તિમગ્ગેનેવ પહીયન્તીતિ દટ્ઠબ્બા.

સચેતનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. અપણ્ણકસુત્તવણ્ણના

૧૬. છટ્ઠે વિરજ્ઝનકિરિયા નામ પચ્છા સમાદાતબ્બતાય અપણ્ણકપ્પયોગસમાદાના વિય હોતિ, અવિરજ્ઝનકિરિયા પન પચ્છા અસમાદાતબ્બતાય અનૂનાતિ તંસમઙ્ગિપુગ્ગલો અપણ્ણકો, તસ્સ ભાવો અપણ્ણકતાતિ આહ ‘‘અપણ્ણકપટિપદન્તિ અવિરદ્ધપટિપદ’’ન્તિઆદિ. યસ્મા સા અધિપ્પેતત્થસાધનેન એકંસિકા વટ્ટતો નિય્યાનાવહા, તત્થ ચ યુત્તિયુત્તા અસારાપગતા અવિરુદ્ધતાય અપચ્ચનીકા અનુલોમિકા અનુધમ્મભૂતા ચ, તસ્મા વુત્તં ‘‘એકંસપટિપદ’’ન્તિઆદિ. ન તક્કગ્ગાહેન વા નયગ્ગાહેન વાતિ તક્કગ્ગાહેન વા પટિપન્નો ન હોતિ નયગ્ગાહેન વા અપણ્ણકપટિપદં પટિપન્નો. તત્થ તક્કગ્ગાહેન વાતિ આચરિયં અલભિત્વા ‘‘એવં મે સુગતિ, નિબ્બાનં વા ભવિસ્સતી’’તિ અત્તનો તક્કગ્ગહણમત્તેન. નયગ્ગાહેનાતિ પચ્ચક્ખતો અદિસ્વા નયતો અનુમાનતો ગહણેન. એવં ગહેત્વા પટિપન્નોતિ તક્કમત્તેન, નયગ્ગાહેન વા પટિપન્નો. પણ્ડિતસત્થવાહો વિય સમ્પત્તીહિ ન પરિહાયતીતિ યોજના.

યં સન્ધાય વુત્તન્તિ પરિહાનઞ્ચ અપરિહાનઞ્ચ સન્ધાય જાતકે (જા. ૧.૧.૧) વુત્તં. અયં પનેત્થ ગાથાય અત્થયોજના – અપણ્ણકં ઠાનં અવિરદ્ધકારણં નિય્યાનિકકારણં એકે બોધિસત્તપ્પમુખા પણ્ડિતમનુસ્સા ગણ્હિંસુ. યે પન તે બાલસત્થવાહપુત્તપ્પમુખા તક્કિકા આહુ, તે દુતિયં સાપરાધં ¶ અનેકંસિકં ઠાનં અનિય્યાનિકં કારણં અગ્ગહેસું, તે કણ્હપટિપદં પટિપન્ના. તત્થ સુક્કપટિપદા અપરિહાનિપટિપદા, કણ્હપટિપદા પરિહાનિપટિપદા, તસ્મા યે સુક્કપટિપદં પટિપન્ના, તે અપરિહીના સોત્થિભાવં પત્તા. યે પન કણ્હપટિપદં પટિપન્ના, તે પરિહીના અનયબ્યસનં આપન્નાતિ ઇમમત્થં ભગવા અનાથપિણ્ડિકસ્સ ગહપતિનો વત્વા ઉત્તરિ ઇદમાહ ‘‘એતદઞ્ઞાય મેધાવી, તં ગણ્હે યદપણ્ણક’’ન્તિ.

તત્થ ¶ એતદઞ્ઞાય મેધાવીતિ મેધાતિ લદ્ધનામાય વિસુદ્ધાય ઉત્તમાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતો કુલપુત્તો એતં અપણ્ણકં ઠાનં દુતિયઞ્ચાતિ દ્વીસુ અતક્કગ્ગાહતક્કગ્ગાહસઙ્ખાતેસુ ઠાનેસુ ગુણદોસં વુદ્ધિહાનિં અત્થાનત્થં ઞત્વાતિ અત્થો. તં ગણ્હે યદપણ્ણકન્તિ યં અપણ્ણકં એકંસિકં સુક્કપટિપદાઅપરિહાનિયપટિપદાસઙ્ખાતં નિય્યાનિકકારણં, તદેવ ગણ્હેય્ય. કસ્મા? એકંસિકાદિભાવતોયેવ. ઇતરં પન ન ગણ્હેય્ય. કસ્મા? અનેકંસિકાદિભાવતોયેવ.

યવન્તિ તાય સત્તા અમિસ્સિતાપિ સમાનજાતિતાય મિસ્સિતા વિય હોન્તીતિ યોનિ. સા પન અત્થતો અણ્ડાદિઉપ્પત્તિટ્ઠાનવિસિટ્ઠો ખન્ધાનં ભાગસો પવત્તિવિસેસોતિ આહ ‘‘ખન્ધકોટ્ઠાસો યોનિ નામા’’તિ. કારણં યોનિ નામ, યોનીતિ તં તં ફલં અનુપચિતઞાણસમ્ભારેહિ દુરવગાધભેદતાય મિસ્સિતં વિય હોતીતિ. યતો એકત્તનયેન સો એવાયન્તિ બાલાનં મિચ્છાગાહો. પસ્સાવમગ્ગો યોનિ નામ યવન્તિ તાય સત્તા યોનિસમ્બન્ધેન મિસ્સિતા હોન્તીતિ. પગ્ગહિતા અનુટ્ઠાનેન, પુનપ્પુનં આસેવનાય પરિપુણ્ણા.

‘‘ચક્ખુતોપી’’તિઆદિમ્હિ પન ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિવીથીસુ તદનુગતમનોવિઞ્ઞાણવીથીસુ ચ કિઞ્ચાપિ કુસલાદીનં પવત્તિ અત્થિ, કામાસવાદયો એવ પન વણતો યૂસં વિય પગ્ઘરનકઅસુચિભાવેન સન્દન્તિ, તસ્મા તે એવ ‘‘આસવા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તત્થ હિ પગ્ઘરનકઅસુચિમ્હિ આસવસદ્દો નિરુળ્હોતિ. ધમ્મતો યાવ ગોત્રભૂતિ તતો પરં મગ્ગફલેસુ અપ્પવત્તનતો વુત્તં. એતે હિ આરમ્મણકરણવસેન ધમ્મે ગચ્છન્તા તતો પરં ન ગચ્છન્તિ. નનુ તતો પરં ભવઙ્ગાદીનિપિ ગચ્છન્તીતિ ચે? ન, તેસમ્પિ પુબ્બે આલમ્બિતેસુ લોકિયધમ્મેસુ ¶ સાસવભાવેન અન્તોગધત્તા તતો પરતાભાવતો. એત્થ ચ ગોત્રભુવચનેન ગોત્રભુવોદાનફલસમાપત્તિપુરેચારિકપરિકમ્માનિ વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. પઠમમગ્ગપુરેચારિકમેવ વા ગોત્રભુ અવધિનિદસ્સનભાવેન ગહિતં, તતો પરં પન મગ્ગફલસમાનતાય અઞ્ઞેસુ મગ્ગેસુ મગ્ગવીથિયં સમાપત્તિવીથીયં નિરોધાનન્તરઞ્ચ પવત્તમાનેસુ ફલેસુ નિબ્બાને ચ આસવાનં પવત્તિ નિવારિતાતિ વેદિતબ્બં. સવન્તીતિ ગચ્છન્તિ, આરમ્મણકરણવસેન પવત્તન્તીતિ અત્થો. અવધિઅત્થો આ-કારો, અવધિ ચ મરિયાદાભિવિધિભેદતો દુવિધો. તત્થ મરિયાદં કિરિયં બહિ કત્વા પવત્તતિ યથા ‘‘આપાટલીપુત્તં વુટ્ઠો દેવો’’તિ. અભિવિધિ પન કિરિયં બ્યાપેત્વા પવત્તતિ યથા ‘‘આભવગ્ગં ભગવતો યસો પવત્તતી’’તિ. અભિવિધિઅત્થો ચાયમા-કારો ઇધ ગહિતોતિ વુત્તં ‘‘અન્તોકરણત્થો’’તિ.

મદિરાદયોતિ ¶ આદિ-સદ્દેન સિન્ધવકાદમ્બરિકાપોતિકાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. ચિરપારિવાસિયટ્ઠો ચિરપરિવુટ્ઠતા પુરાણભાવો. અવિજ્જા નાહોસીતિઆદીતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન ‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ ભવતણ્હાયા’’તિ (અ. નિ. ૧૦.૬૨) ઇદં સુત્તં સઙ્ગહિતં. અવિજ્જાસવભવાસવાનં ચિરપરિવુટ્ઠતાય દસ્સિતાય તબ્ભાવભાવિનો કામાસવસ્સ ચિરપરિવુટ્ઠતા દસ્સિતાવ હોતિ. અઞ્ઞેસુ ચ યથાવુત્તે ધમ્મે ઓકાસઞ્ચ આરમ્મણં કત્વા પવત્તમાનેસુ માનાદીસુ વિજ્જમાનેસુ અત્તત્તનિયાદિગ્ગાહવસેન અભિબ્યાપનં મદકરણવસેન આસવસદિસતા ચ એતેસંયેવ, ન અઞ્ઞેસન્તિ એતેસ્વેવ આસવસદ્દો નિરુળ્હોતિ દટ્ઠબ્બો. આયતં અનાદિકાલિકત્તા. પસવન્તીતિ ફલન્તિ. ન હિ કિઞ્ચિ સંસારદુક્ખં અત્થિ, યં આસવેહિ વિના ઉપ્પજ્જેય્ય. પુરિમાનિ ચેત્થાતિ એતેસુ ચતૂસુ અત્થવિકપ્પેસુ પુરિમાનિ તીણિ. યત્થાતિ યેસુ સુત્તાભિધમ્મપ્પદેસેસુ. તત્થ યુજ્જન્તિ કિલેસેસુયેવ યથાવુત્તસ્સ અત્થત્તયસ્સ સમ્ભવતો. પચ્છિમં કમ્મેપીતિ પચ્છિમં ‘‘આયતં વા સંસારદુક્ખં સવન્તિ પસવન્તી’’તિ વુત્તનિબ્બચનં કમ્મેપિ યુજ્જતિ દુક્ખપ્પસવનસ્સ કિલેસકમ્મસાધારણત્તા.

દિટ્ઠધમ્મા વુચ્ચન્તિ પચ્ચક્ખભૂતા ખન્ધા, દિટ્ઠધમ્મે ભવા દિટ્ઠધમ્મિકા. વિવાદમૂલભૂતાતિ વિવાદસ્સ મૂલકારણભૂતા કોધૂપનાહમક્ખપલાસઇસ્સામચ્છરિયમાયાસાઠેય્યથમ્ભસારમ્ભમાનાતિમાના. યેન દેવૂપપત્યસ્સાતિ ¶ યેન કમ્મકિલેસપ્પકારેન આસવેન દેવેસુ ઉપપત્તિ નિબ્બત્તિ અસ્સ મય્હન્તિ સમ્બન્ધો. ગન્ધબ્બો વા વિહઙ્ગમો આકાસચારી અસ્સન્તિ વિભત્તિં વિપરિણામેત્વા યોજેતબ્બં. એત્થ ચ યક્ખગન્ધબ્બવિનિમુત્તા સબ્બા દેવતા દેવગ્ગહણેન ગહિતા. નળો વુચ્ચતિ મૂલં, તસ્મા વિનળીકતાતિ વિગતનળા વિગતમૂલા કતાતિ અત્થો. અવસેસા ચ અકુસલા ધમ્માતિ અકુસલકમ્મતો અવસેસા અકુસલા ધમ્મા આસવાતિ આગતાતિ સમ્બન્ધો.

પટિઘાતાયાતિ પટિસેધનાય. પરૂપવાદ…પે… ઉપદ્દવાતિ ઇદં યદિ ભગવા સિક્ખાપદં ન પઞ્ઞાપેય્ય, તતો અસદ્ધમ્મપ્પટિસેવનઅદિન્નાદાનપાણાતિપાતાદિહેતુ યે ઉપ્પજ્જેય્યું પરૂપવાદાદયો દિટ્ઠધમ્મિકા નાનપ્પકારા અનત્થા, યે ચ તન્નિમિત્તમેવ નિરયાદીસુ નિબ્બત્તસ્સ પઞ્ચવિધબન્ધનકમ્મકારણાદિવસેન મહાદુક્ખાનુભવાદિપ્પકારા અનત્થા, તે સન્ધાય વુત્તં.

તે ¶ પનેતેતિ એતે કામરાગાદિકિલેસતેભૂમકકમ્મપરૂપવાદાદિઉપ્પદ્દવપ્પકારા આસવા. યત્થાતિ યસ્મિં વિનયાદિપાળિપ્પદેસે. યથાતિ યેન દુવિધાદિપ્પકારેન અવસેસેસુ ચ સુત્તન્તેસુ તિધા આગતાતિ સમ્બન્ધો. નિરયં ગમેન્તીતિ નિરયગામિનિયા. છક્કનિપાતેતિ છક્કનિપાતે આહુનેય્યસુત્તે (અ. નિ. ૬.૫૮). તત્થ હિ આસવા છધા આગતા.

સરસભેદોતિ ખણિકનિરોધો. ખીણાકારોતિ અચ્ચન્તાય ખીણતા. આસવા ખીયન્તિ પહીયન્તિ એતેનાતિ આસવક્ખયો, મગ્ગો. આસવાનં ખયન્તે ઉપ્પજ્જનતો આસવક્ખયો, ફલં. આસવક્ખયેન પત્તબ્બતો આસવા ખીયન્તિ એત્થાતિ આસવક્ખયો, નિબ્બાનં. વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૫૭-૫૬૦) વિત્થારિતો, તસ્મા તત્થ, તં સંવણ્ણનાય ચ વુત્તનયેન વેદિતબ્બો.

તથાતિ ઇમિના વિસુદ્ધિમગ્ગે વિત્થારિતતં ઉપસંહરતિ. કુસલપ્પવત્તિં આવરન્તિ નિવારેન્તીતિ આવરણીયા. પુરિમપ્પવત્તિવસેનાતિ નિદ્દોક્કમનતો પુબ્બે કમ્મટ્ઠાનસ્સ પવત્તિવસેન. ઠપેત્વાતિ હત્થગતં કિઞ્ચિ ઠપેન્તો વિય કમ્મટ્ઠાનં સતિસમ્પજઞ્ઞવસેન ઠપેત્વા કમ્મટ્ઠાનમેવ મનસિકરોન્તો નિદ્દં ઓક્કમતિ, ઝાનસમાપન્નો વિય યથાપરિચ્છિન્નેનેવ કાલેન ¶ પબુજ્ઝમાનો કમ્મટ્ઠાનં ઠપિતટ્ઠાને ગણ્હન્તોયેવ પબુજ્ઝતિ નામ. તેન વુત્તં ‘‘તસ્મા…પે… નામ હોતી’’તિ. મૂલકમ્મટ્ઠાનેતિ આદિતો પટ્ઠાય પરિહરિયમાનકમ્મટ્ઠાને. પરિગ્ગહકમ્મટ્ઠાનવસેનાતિ સયનં ઉપગચ્છન્તેન પરિગ્ગહમાનકમ્મટ્ઠાનમનસિકારવસેન. સો પન ધાતુમનસિકારવસેન ઇચ્છિતબ્બોતિ દસ્સેતું ‘‘અયં હી’’તિઆદિ વુત્તં.

અપણ્ણકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. અત્તબ્યાબાધસુત્તવણ્ણના

૧૭. સત્તમે બ્યાબાધનં દુક્ખાપનન્તિ આહ ‘‘અત્તબ્યાબાધાયાતિ અત્તદુક્ખાયા’’તિ. મગ્ગફલચિત્તુપ્પાદાપિ કાયસુચરિતાદિસઙ્ગહો એવાતિ આહ ‘‘અવારિતાનેવા’’તિ.

અત્તબ્યાબાધસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. દેવલોકસુત્તવણ્ણના

૧૮. અટ્ઠમે ¶ ઇતીતિ પદસન્ધિબ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતાતિ પુરિમપદાનં પચ્છિમપદેહિ અત્થતો સહિતતાય બ્યઞ્જનાનં વાક્યાનં સિલિટ્ઠતાય દીપને નિપાતો.

દેવલોકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. પઠમપાપણિકસુત્તવણ્ણના

૧૯. નવમે ઉગ્ઘાટેત્વાતિ આસનદ્વારઞ્ચેવ ભણ્ડપસિબ્બકે ચ વિવરિત્વા. નાધિટ્ઠાતીતિ તંતંકયવિક્કયે અત્તના વોયોગં નાપજ્જતિ. દિવાકાલેતિ મજ્ઝન્હિકસમયે. અસ્સામિકો હોતિ તીસુપિ કાલેસુ લદ્ધબ્બલાભસ્સ અલભનતો. અપતિવાતાબાધં રત્તિટ્ઠાનં. છાયુદકસમ્પન્નં દિવાટ્ઠાનં. વિપસ્સનાપિ વટ્ટતિ વિપસ્સનાકમ્મિકોયેવ. તેનપિ હિ નવધા ઇન્દ્રિયાનં તિક્ખત્તં આપાદેન્તેન સમાધિનિમિત્તં ગહેતબ્બં, વિપસ્સનાનિમિત્તં સમાહિતાકારસલ્લક્ખણાય.

પઠમપાપણિકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. દુતિયપાપણિકસુત્તવણ્ણના

૨૦. દસમે ¶ વિસિટ્ઠધુરોતિ વિસિટ્ઠધુરસમ્પગ્ગાહો વીરિયસમ્પન્નો. ઞાણવીરિયાયત્તા હિ અત્થસિદ્ધિયો. તેનાહ ‘‘ઉત્તમધુરો’’તિઆદિ. વિક્કાયિકભણ્ડન્તિ વિક્કયેતબ્બભણ્ડં. નિક્ખિત્તધનેનાતિ નિદહિત્વા ઠપિતધનવસેન. વળઞ્જનકવસેનાતિ દિવસે દિવસે દાનૂપભોગવસેન વળઞ્જિતબ્બધનવસેન. ઉપભોગપરિભોગભણ્ડેનાતિ ઉપભોગપરિભોગૂપકરણેન. નિપતન્તીતિ નિપાતેન્તિ, અત્તનો ધનગ્ગહેન નિપાતવુત્તિકે કરોન્તિ. તેનાહ ‘‘નિમન્તેન્તી’’તિ.

ઞાણથામેનાતિ ઞાણસ્સ થિરભાવેન. ઞાણપરક્કમેનાતિ ઞાણસહિતેન વીરિયેન. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થભેદઞ્હિ યેન સુતેન ઇજ્ઝતિ, તં સુતં નામ. ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન દસ્સેન્તો ‘‘એકનિકાય…પે… બહુસ્સુતા’’તિ આહ. આગતોતિ સુપ્પવત્તિભાવેન સ્વાગતો. તેનાહ ‘‘પગુણો પવત્તિતો’’તિ. અભિધમ્મે આગતા કુસલાદિક્ખન્ધાદિભેદભિન્ના ધમ્મા સુત્તન્તપિટકેપિ ઓતરન્તીતિ ‘‘ધમ્મધરાતિ સુત્તન્તપિટકધરા’’ઇચ્ચેવ વુત્તં. ન હિ આભિધમ્મિકભાવેન ¶ વિના નિપ્પરિયાયતો સુત્તન્તપિટકઞ્ઞુતા સમ્ભવતિ. દ્વેમાતિકાધરાતિ ભિક્ખુભિક્ખુનિમાતિકાવસેન દ્વેમાતિકાધરાતિ વદન્તિ, ‘‘વિનયાભિધમ્મમાતિકાધરા’’તિ યુત્તં. પરિપુચ્છતીતિ સબ્બભાગેન પુચ્છિતબ્બં પુચ્છતિ. તેનાહ ‘‘અત્થાનત્થં કારણાકારણં પુચ્છતી’’તિ. પરિગ્ગણ્હાતીતિ વિચારેતિ.

ન એવં અત્થો દટ્ઠબ્બોતિ એવં દેસનાનુક્કમેન અત્થો ન ગહેતબ્બો. અઞ્ઞો હિ દેસનાક્કમો વેનેય્યજ્ઝાસયવસેન પવત્તનતો, અઞ્ઞો પટિપત્તિક્કમો. હેટ્ઠિમેન વા પરિચ્છેદોતિ સીલસમાધિપઞ્ઞાસઙ્ખાતેસુ તીસુ ભાગેસુ કત્થચિ હેટ્ઠિમનયેન દેસનાય પરિચ્છેદં વેદિતબ્બં સીલેન, કત્થચિ ઉપરિમેન ભાગેન પઞ્ઞાય, કત્થચિ દ્વીહિપિ ભાગેહિ સીલપઞ્ઞાવસેન. ઇધ પન સુત્તે ઉપરિમેન ભાગેન પરિચ્છેદો વેદિતબ્બોતિ વત્વા તં દસ્સેન્તો ‘‘તસ્મા’’તિઆદિમાહ. યસ્મા વા ભગવા વેનેય્યજ્ઝાસયવસેન પઠમં કલ્યાણમિત્તં દસ્સેન્તો અરહત્તં પવેદેત્વા ‘‘તયિદં અરહત્તં ઇમાય આરદ્ધવીરિયતાય હોતી’’તિ દસ્સેન્તો વીરિયારમ્ભં પવેદેત્વા ‘‘સ્વાયં વીરિયારમ્ભો ઇમિના કલ્યાણમિત્તસન્નિસ્સયેન ¶ ભવતી’’તિ દસ્સેન્તો નિસ્સયસમ્પત્તિં પવેદેતિ હેટ્ઠા દસ્સિતનિદસ્સનાનુરૂપન્તિ દટ્ઠબ્બં.

દુતિયપાપણિકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

રથકારવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. પુગ્ગલવગ્ગો

૧. સમિદ્ધસુત્તવણ્ણના

૨૧. તતિયસ્સ પઠમે રુચ્ચતીતિ કાયસક્ખિઆદીસુ પુગ્ગલેસુ અતિવિય સુન્દરતરપણીતતરભાવેન તે ચિત્તસ્સ અભિરુચિઉપ્પાદકો કતમોતિ પુચ્છતિ. સદ્ધિન્દ્રિયં ધુરં અહોસિ સદ્ધાધુરં મગ્ગવુટ્ઠાનન્તિ કત્વા, સેસિન્દ્રિયાનિ પન કથન્તિ આહ ‘‘સેસાની’’તિઆદિ. પટિવિદ્ધમગ્ગોવાતિ તીહિપિ થેરેહિ અત્તનો અત્તનો પટિવિદ્ધઅરહત્તમગ્ગો એવ કથિતો, તસ્મા ન ¶ સુકરં એકંસેન બ્યાકાતું ‘‘અયં…પે… પણીતતરો ચા’’તિ. ભુમ્મન્તરેનેવ કથેસિ ‘‘તીસુપિ પુગ્ગલેસુ અગ્ગમગ્ગટ્ઠોવ પણીતતરો’’તિ.

સમિદ્ધસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. ગિલાનસુત્તવણ્ણના

૨૨. દુતિયે હિતાનીતિ ભબ્યાનિ. વુદ્ધિકરાનીતિ આરોગ્યાદિવુદ્ધિકરાનિ. અનુચ્છવિકન્તિ ઉપટ્ઠાનકિરિયાય અનુરૂપં. વાતાપમારરોગેનાતિ વાતરોગેન ચ અપમારરોગેન ચ, વાતનિદાનેન વા અપમારરોગેન. નિટ્ઠપ્પત્તગિલાનોતિ ‘‘ઇમિના રોગેન ન ચિરસ્સેવ મરિસ્સતી’’તિ નિટ્ઠં પત્તો ગિલાનો. ખિપિતકં નામ વમથુરોગો. કચ્છૂતિ થુલ્લકચ્છુઆબાધો. તિણપુપ્ફકજરો વિસમવાતસમ્ફસ્સજરોગો. યેસન્તિ યેસં રોગાનં. પટિજગ્ગનેનાતિ પટિકારમત્તેન. ફાસુકન્તિ બ્યાધિવૂપસમનેન સરીરસ્સ ફાસુભાવો. બ્યાધિનિદાનસમુટ્ઠાનજાનનેન પણ્ડિતો, પટિકારકિરિયાય યુત્તકારિતાય દક્ખો, ઉટ્ઠાનવીરિયસમ્પત્તિયા અનલસો.

પદપરમો ¶ પુગ્ગલો કથિતો સમ્મત્તનિયામોક્કમનસ્સ અયોગ્ગભાવતો. અલભન્તોવ તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મવિનયં સવનાય ઓક્કમતિ નિયામં કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તં પચ્ચેકબોધિં. યન્તિ, યતો. ઓવાદં લભિત્વાતિ આભિસમાચારિકવત્તં ઓવાદમત્તં. એત્તકોપિ હિ તસ્સ હિતાવહોતિ. તન્નિસ્સિતોવાતિ વિપઞ્ચિતઞ્ઞુનિસ્સિતોવ હોતિ. પુનપ્પુનં દેસેતબ્બોવ સમ્મત્તનિયામોક્કમનસ્સ યોગ્ગભાવતો.

ગિલાનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. સઙ્ખારસુત્તવણ્ણના

૨૩. તતિયે વિવિધેહિ આકારેહિ આબાધનતો બ્યાબાધોવ બ્યાબજ્ઝં, કાયિકં ચેતસિકઞ્ચ દુક્ખં. સહ બ્યાબજ્ઝેન વત્તતીતિ સબ્યાબજ્ઝં. તેનાહ ‘‘સદુક્ખ’’ન્તિ. ચેતનારાસિન્તિ પુબ્બચેતનાદિરાસિં. ચેતનં પુનપ્પુનં પવત્તેન્તો ‘‘રાસિં કરોતિ પિણ્ડં કરોતી’’તિ ચ વુત્તો. સદુક્ખન્તિ નિરન્તરદુક્ખં. તેનાહ ‘‘સાબાધં નિરસ્સાદ’’ન્તિ. અત્થીતિ ઉજુકં દુક્ખવેદના ¶ નત્થીતિ અવત્તબ્બત્તા વુત્તં. અનિટ્ઠસભાવત્તા અનિટ્ઠારમ્મણત્તા ચ દુક્ખપક્ખિકાવ સા દટ્ઠબ્બા. ન હિ અકુસલવિપાકા ઇટ્ઠા નામ અત્થી, કુસલવિપાકા પન ઉપેક્ખાવેદના તત્થ અપ્પાવસરા. અટ્ઠકથાયં પન નિરયસ્સ દુક્ખબહુલત્તા દુક્ખસ્સ ચ તત્થ બલવતાય સા અબ્બોહારિકટ્ઠાને ઠિતાતિ વુત્તં. ઉપમં કત્વા આહટો વિસેસો વિય સામઞ્ઞસ્સ યથા અયોપિણ્ડિરોહિનો વિય રૂપાનન્તિ. પટિભાગઉપમાતિ પટિબિમ્બઉપમા.

તે અગ્ગહેત્વાતિ હેટ્ઠિમબ્રહ્મલોકે અગ્ગહેત્વા. વોમિસ્સકસુખદુક્ખન્તિ વિમિસ્સકસુખદુક્ખં પીતિમિસ્સકભાવતો. કમ્મન્તિ પાપકમ્મં. કમ્મસીસેન ફલં વદતિ. કામઞ્ચેત્થ ‘‘અબ્યાબજ્ઝં લોકં ઉપપજ્જતી’’તિ આગતં, ‘‘અબ્યાબજ્ઝા ફસ્સા ફુસન્તી’’તિ પન વચનેન લોકુત્તરફસ્સાપિ સઙ્ગય્હન્તીતિ ‘‘તીણિ સુચરિતાનિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકાનિ કથિતાની’’તિ વુત્તં.

સઙ્ખારસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. બહુકારસુત્તવણ્ણના

૨૪. ચતુત્થે ¶ અવસ્સયં ગતોતિ વટ્ટદુક્ખપરિમુત્તિયા અવસ્સયો મય્હન્તિ સરણગમનક્કમેન ઉપગતો હોતિ. સતન્તિકન્તિ સપરિયત્તિધમ્મં. અગ્ગહિતસરણપુબ્બસ્સાતિ અગ્ગહિતપુબ્બસરણસ્સ. અકતાભિનિવેસસ્સ વસેન વુત્તન્તિ તસ્મિં અત્તભાવે ન કતો સરણગમનાભિનિવેસો યેનાતિ અકતાભિનિવેસો, તસ્સ વસેન વુત્તં. કામં પુબ્બેપિ સરણદાયકો આચરિયો વુત્તો, પબ્બજ્જાદાયકોપિ સરણદાયકોવ. પુબ્બે પન ઉપાસકભાવાપાદકવસેન સરણદાયકો અધિપ્પેતો. ઇદં પન ગહિતપબ્બજ્જસ્સ સરણગમનં. પબ્બજા હિ સવિસેસં સરણગમનન્તિ પબ્બજ્જાદાયકો પુન વુત્તો. એતેતિ પબ્બજ્જાદાયકાદયો. દુવિધેન પરિચ્છિન્નાતિ લોકિયધમ્મસમ્પાપકો લોકુત્તરધમ્મસમ્પાપકોતિ દ્વિપ્પકારેન પરિચ્છિન્ના, કતાભિનિવેસઅકતાભિનિવેસવસેન વા. ઉપરીતિ પઠમમગ્ગતો ઉપરિ. નેવ સક્કોતીતિ આચરિયેન કતસ્સ ઉપકારસ્સ મહાનુભાવત્તા તસ્સ પતિકારં નામ કાતું ન સક્કોતિ.

બહુકારસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. વજિરૂપમસુત્તવણ્ણના

૨૫. પઞ્ચમે ¶ અરુઇતિ પુરાણં દુટ્ઠવણં વુચ્ચતિ. ક-કારો પદસન્ધિકરોતિ અરુકૂપમં ચિત્તં એતસ્સાતિ અરુકૂપમચિત્તો અપ્પમત્તકસ્સપિ દુક્ખસ્સ અસહનતો. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. ઇત્તરકાલોભાસેનાતિ પરિત્તમેવ કાલો ઞાણોભાસવિરહેન. લગતીતિ કોધાસઙ્ગવસેન કુપ્પન્તો પુગ્ગલો સમ્મુખા, ‘‘કિં વદસી’’તિઆદિના પરમ્મુખા ચ ઉપનય્હનવસેન લગતિ, ન તણ્હાસઙ્ગવસેન. કુપ્પતીતિ કુજ્ઝતિ. બ્યાપજ્જતીતિ વિપન્નચિત્તો હોતિ. થદ્ધભાવં આપજ્જતિ ઈસકમ્પિ મુદુત્તાભાવતો. દુટ્ઠારુકોતિ મંસલોહિતાનં દુટ્ઠભાવેન પકતિભાવં જહિત્વા ઠિતો દુટ્ઠવણો. ‘‘દુટ્ઠારુતા’’તિપિ પઠન્તિ, તત્થાપિ તાકારો પદસન્ધિકરો.

તસ્સાતિ દુટ્ઠારુકસ્સ. સવનન્તિ અસુચિવિસન્દનં. ઉદ્ધુમાતસ્સ વિયાતિ કોધેન ઉદ્ધં ઉદ્ધં ધુમાતકસ્સ વિય કોધૂપાયાસસ્સ અવિસ્સજ્જનતો. ચણ્ડિકતસ્સાતિ ¶ કુપિતસ્સ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ હેટ્ઠિમમગ્ગવજ્ઝાપિ કિલેસા તેહિ અનુપ્પત્તિધમ્મતં આપાદિતત્તા સમુચ્છિન્ના, તથાપિ તસ્મિં સન્તાને અગ્ગમગ્ગસ્સ અનુપ્પન્નત્તા તત્થ અપ્પહીનાપિ કિલેસા અત્થેવાતિ કત્વા તેસં ઞાણાનં વિજ્જૂપમતા વુત્તા, ન તેહિ મગ્ગેહિ પહીનાનં કિલેસાનં અત્થિભાવતોતિ દટ્ઠબ્બં.

વજિરૂપમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. સેવિતબ્બસુત્તવણ્ણના

૨૬. છટ્ઠે ઉપસઙ્કમિતબ્બોતિ કાલેન કાલં ઉપસઙ્કમિતબ્બો. અલ્લીયિતબ્બોતિ છાયાય વિય વિના ભાવનાય નિલ્લીયિતબ્બો. પુનપ્પુનં ઉપાસિતબ્બોતિ અભિણ્હસો ઉપનિસીદિતબ્બો. અનુદ્દયાતિ મેત્તાપુબ્બભાગો. ઉપસઙ્કમિતું વટ્ટતીતિ ‘‘એતસ્સ સીલેન અભિવુદ્ધિ ભવિસ્સતી’’તિ ઉપકારત્થં ઉપસેવનાદિ વટ્ટતિ.

ન પટિહઞ્ઞિસ્સતીતિ ‘‘અપેહિ, કિં એતેના’’તિ પટિક્ખેપાભાવતો પિયસીલત્તા ન પટિહઞ્ઞિસ્સતિ. ફાસુ ભવિસ્સતીતિ દ્વીસુ હિ સીલવન્તેસુ એકેન સીલસ્સ વણ્ણે કથિતે ઇતરો અનુમોદતિ. તેન તેસં કથા ફાસુ ચેવ હોતિ પવત્તિની ચ. એકસ્મિં પન દુસ્સીલે સતિ દુસ્સીલસ્સ સીલકથા દુક્કથા, નેવ સીલકથા હોતિ, ન ફાસુ હોતિ, ન પવત્તિની. દુસ્સીલસ્સ હિ સીલકથા અફાસુ ભવિસ્સતિ. સીલકથાય વુત્તમત્થં સમાધિપઞ્ઞાકથાસુપિ અતિદિસતિ ¶ ‘‘સમાધિપઞ્ઞાકથાસુપિ એસેવ નયો’’તિ. દ્વે હિ સમાધિલાભિનો સમાધિકથં સપ્પઞ્ઞા ચ પઞ્ઞાકથં કથેન્તા રત્તિં વા દિવસં વા અતિક્કમન્તમ્પિ ન જાનન્તિ.

તત્થ તત્થ પઞ્ઞાય અનુગ્ગહેસ્સામીતિ તસ્મિં તસ્મિં અનુગ્ગહેતબ્બે પઞ્ઞાય સોધેતબ્બે વડ્ઢેતબ્બે ચ અધિકસીલં નિસ્સાય ઉપ્પન્નપઞ્ઞાય અનુગ્ગહેસ્સામીતિ અત્થો. તઞ્ચ અનુગ્ગણ્હનં સીલસ્સ અસપ્પાયાનુપકારધમ્મે વજ્જેત્વા તપ્પટિપક્ખસેવનેન હોતીતિ આહ ‘‘સીલસ્સ અસપ્પાયે’’તિઆદિ. સીલસ્સ અસપ્પાયાનુપકારધમ્મા નામ અનાચારાગોચરાદયો, તપ્પટિપક્ખતો ઉપકારધમ્મા વેદિતબ્બા. તસ્મિં તસ્મિં ¶ ઠાનેતિ તંતંસિક્ખાકોટ્ઠાસપદટ્ઠાને. અનુગ્ગણ્હાતિ નામાતિ અભિન્નં અસંકિલિટ્ઠં કત્વા અનુગ્ગણ્હાતિ નામ. ખારપરિસ્સાવનેતિ રજકાનં ઊસખારાદિખારપરિસ્સાવનપટે. હાયતીતિ સીલાદિના પરિહાયતિ. સેટ્ઠં પુગ્ગલન્તિ સીલાદિગુણેહિ સેટ્ઠં ઉત્તરિતરં ઉત્તમં પુગ્ગલં.

સેવિતબ્બસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. જિગુચ્છિતબ્બસુત્તવણ્ણના

૨૭. સત્તમે અબ્ભુગ્ગચ્છતીતિ એત્થ અભિ-સદ્દાપેક્ખાય ‘‘ન’’ન્તિ સામિઅત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘અસ્સા’’તિ ‘‘તં ખો પન ભવન્ત’’ન્તિઆદીસુ વિય. પાપકો કિત્તિસદ્દોતિ લામકભાવેન કથેતબ્બસદ્દો. ગૂથકૂપો વિય દુસ્સીલ્યન્તિ એતેન દુસ્સીલસ્સ ગૂથસદિસત્તમેવ દસ્સેતિ. વચનન્તિ અનિટ્ઠવચનં. પુરિમનયેનેવાતિ ‘‘ગૂથકૂપો વિય દુસ્સીલ્ય’’ન્તિઆદિના પુબ્બે વુત્તનયેન. સુચિમિત્તોતિ સીલાચારસુદ્ધિયા સુચિમિત્તો. સહ અયન્તિ પવત્તન્તીતિ સહાયાતિ આહ ‘‘સહગામિનો’’તિ.

જિગુચ્છિતબ્બસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. ગૂથભાણીસુત્તવણ્ણના

૨૮. અટ્ઠમે ગૂથભાણીતિ ગૂથસદિસવચનત્તા ગૂથભાણી. યથા હિ ગૂથં નામ મહાજનસ્સ અનિટ્ઠં હોતિ, એવમેવ ઇમસ્સ પુગ્ગલસ્સ વચનં દેવમનુસ્સાનં અનિટ્ઠં હોતિ. દુગ્ગન્ધકથન્તિ કિલેસાસુચિસંકિલિટ્ઠતાય ગૂથં વિય દુગ્ગન્ધવાયનકથં. પુપ્ફભાણીતિ સુપુપ્ફસદિસવચનત્તા પુપ્ફભાણી ¶ . યથા હિ ફુલ્લાનિ વસ્સિકાનિ વા અધિમુત્તિકાનિ વા મહાજનસ્સ ઇટ્ઠાનિ કન્તાનિ હોન્તિ, એવમેવ ઇમસ્સ પુગ્ગલસ્સ વચનં દેવમનુસ્સાનં ઇટ્ઠં હોતિ કન્તં. પુપ્ફાનિ વિયાતિ ચમ્પકસુમનાદિસુગન્ધપુપ્ફાનિ વિય. સુગન્ધકથન્તિ સુચિગન્ધવાયનકથં કિલેસદુગ્ગન્ધાભાવતો. મધુભાણીતિ એત્થ ‘‘મુદુભાણી’’તિપિ પઠન્તિ. ઉભયત્થાપિ હિ મધુરવચનોતિ અત્થો. યથા હિ ¶ ચતુમધુરં નામ મધુરં પણીતં, એવમેવ ઇમસ્સ પુગ્ગલસ્સ વચનં દેવમનુસ્સાનં મધુરં હોતિ. મધુરકથન્તિ કણ્ણસુખતાય પેમનીયતાય ચ સદ્દતો અત્થતો ચ મધુરસભાવકથં. અત્તહેતુ વાતિ અત્તનો વા હત્થપાદાદિચ્છેદનહરણહેતુ. પરહેતુ વાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. તેનાહ ‘‘અત્તનો વા’’તિઆદિ.

‘‘નેલઙ્ગોતિ ખો, ભન્તે, સીલાનમેતં અધિવચન’’ન્તિ સુત્તે (સં. નિ. ૪.૩૪૭) આગતત્તા વુત્તં ‘‘એત્થ વુત્તસીલં વિયા’’તિ. પૂરેતિ ગુણાનં પારિપૂરિયં. સુકુમારાતિ અફરુસતાય મુદુકા કોમલા. પુરસ્સાતિ એત્થ પુર-સદ્દો તન્નિવાસિવાચકો દટ્ઠબ્બો ‘‘ગામો આગતો’’તિઆદીસુ વિય. તેનાહ ‘‘નગરવાસીન’’ન્તિ. મનં અપ્પાયતિ વડ્ઢેતીતિ મનાપા. તેનાહ ‘‘ચિત્તવુદ્ધિકરા’’તિ.

ગૂથભાણીસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. અન્ધસુત્તવણ્ણના

૨૯. નવમે અન્ધોતિઆદીસુ પાળિપદેસુ પઠમો દિટ્ઠધમ્મિકભોગસંહરણપઞ્ઞાચક્ખુનો ચ સમ્પરાયિકત્થસાધનપઞ્ઞાચક્ખુનો ચ અભાવા ‘‘અન્ધો’’તિ વુચ્ચતિ દુતિયોપિ, તતિયો પન દ્વિન્નમ્પિ ભાવા ‘‘દ્વિચક્ખૂ’’તિ વુચ્ચતિ. પઞ્ઞાચક્ખૂતિ આયકોસલ્લભૂતા પઞ્ઞાચક્ખુ. તેનાહ ‘‘ફાતિં કરેય્યા’’તિ. અધમુત્તમેતિ અધમે ચેવ ઉત્તમે ચ. પટિપક્ખવસેનાતિ પટિપક્ખસ્સ અત્થિતાવસેન. સુક્કસપ્પટિભાગાતિ સુક્કધમ્મેહિ પહાયકેહિ સપ્પટિભાગાતિ જાનેય્ય. કણ્હસપ્પટિભાગાતિ કણ્હધમ્મેહિ પહાતબ્બેહિ સપ્પટિભાગાતિ જાનેય્ય.

તથાજાતિકાતિ યાદિસેહિ સપુત્તદારપરિજનસઞાતિમિત્તબન્ધવગ્ગં અત્તાનં સુખેતિ પીણેતિ, તાદિસા ભોગાપિ ન સન્તિ. પુઞ્ઞાનિ ચ ન કરોતીતિ સમણબ્રાહ્મણકપણદ્ધિકયાચકાનં સન્તપ્પનવસેન પુઞ્ઞાનિ ન કરોતિ. ઉભયત્થાતિ ઉભયસ્મિં લોકે, ઉભયસ્મિં વા અત્થેતિ વિગ્ગહોતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇધલોકે’’તિઆદિમાહ. ઉભયેનાતિ વુત્તમત્થં ¶ યોજેત્વા દસ્સેતું ‘‘કથ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. યસ્મિં ઠાનેતિ યસ્મિંયેવ ¶ ઠાને. ન સોચતીતિ સોકહેતૂનં તત્થ અભાવતો ન સોચતિ.

અન્ધસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. અવકુજ્જસુત્તવણ્ણના

૩૦. દસમે અવકુજ્જપઞ્ઞોતિ નિક્કુજ્જપઞ્ઞો. તેનાહ ‘‘અધોમુખપઞ્ઞો’’તિ. પુબ્બપટ્ઠપનાતિ પઠમારમ્ભો. સન્નિટ્ઠાનન્તિ કથાપરિયોસાનં. અપ્પનાતિ દેસનાય નિટ્ઠાપનં. અનેકે વા અનુસન્ધિયોતિ યોજેતબ્બં. સમાધિ વાતિઆદીસુ લોકુત્તરધમ્મા પરમત્થતો સાસનન્તિ તદત્થોપાદકસમાધિ તસ્સ આદીતિ વુત્તો, તદાસન્નત્તા વિપસ્સના, તસ્સ મૂલભાવેન એકદેસત્તા મગ્ગો.

સાસનસ્સ પારિપૂરિસુદ્ધિયો નામ સત્થારા દેસિતનિયામેનેવ સિદ્ધા, તા પનેત્થ કથેન્તસ્સ વસેન ગહેતબ્બાતિ દસ્સેતું ‘‘અનૂનં કત્વા દેસેન્તી’’તિ, ‘‘નિગ્ગણ્ઠિં કત્વા દેસેન્તી’’તિ ચ વુત્તં. તત્થ નિજ્જટન્તિ નિગ્ગુમ્બં અનાકુલં. નિગ્ગણ્ઠિન્તિ ગણ્ઠિટ્ઠાનરહિતં સુવિઞ્ઞેય્યં કત્વા.

આકિણ્ણાનીતિ આકિરિત્વા સંકિરિત્વા ઠપિતાનીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પક્ખિત્તાની’’તિ. ઉચ્છઙ્ગો વિય ઉચ્છઙ્ગપઞ્ઞો પુગ્ગલો દટ્ઠબ્બોતિ ઉચ્છઙ્ગસદિસપઞ્ઞતાય ઉચ્છઙ્ગપઞ્ઞો. એવં પઞ્ઞા વિય પુગ્ગલોપિ ઉચ્છઙ્ગો વિય હોતિ, તસ્મિં ધમ્માનં અચિરટ્ઠાનતોતિ અધિપ્પાયેન વુત્તં. યથા ચ ઉચ્છઙ્ગસદિસા પઞ્ઞા, એવં નિક્કુજ્જકુમ્ભસદિસા પઞ્ઞા એવાતિ દટ્ઠબ્બા.

સંવિદહનપઞ્ઞાયાતિ ‘‘એવં કતે ઇદં નામ ભવિસ્સતી’’તિ એવં તંતંઅત્થકિચ્ચં સંવિધાતું સમત્થતાય વિચારણપઞ્ઞાય રહિતો. સેય્યોતિ સેટ્ઠો પાસંસો. પુબ્બભાગપટિપદન્તિ ચિત્તવિસુદ્ધિઆદિકં અરિયમગ્ગસ્સ અધિગમાય પુબ્બભાગપટિપત્તિં.

અવકુજ્જસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પુગ્ગલવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. દેવદૂતવગ્ગો

૧. સબ્રહ્મકસુત્તવણ્ણના

૩૧. ચતુત્થસ્સ ¶ ¶ પઠમે સબ્રહ્મકાનીતિ સસેટ્ઠકાનિ. યેસન્તિ યેસં કુલાનં. પુત્તાનન્તિ પુત્તેહિ. પૂજિતસદ્દયોગેન હિ ઇદં કરણત્થે સામિવચનં. તેનાતિ આહારાદિના. પટિજગ્ગિતા ગોપિતાતિ યથાકાલં તસ્સ તસ્સ દાતબ્બસ્સ દાનેન વેય્યાવચ્ચસ્સ ચ કરણેન પટિજગ્ગિતા ચેવ ઉપ્પન્નાનત્થપ્પહરણેન ગોપિતા ચ હોન્તિ. તેસન્તિ માતાપિતૂનં. બ્રહ્માદિભાવસાધનત્થન્તિ તેસં ગુણાનં અત્થિતાય લોકે બ્રહ્મા નામ વુચ્ચતિ, આચરિયો નામ વુચ્ચતિ, આહુનેય્યો નામ વુચ્ચતિ, તે માતાપિતૂનં પુત્તકં પટિલભન્તીતિ દસ્સનવસેન નેસં બ્રહ્માદિભાવસાધનત્થં ‘‘બહુકારા’’તિ, વત્વા તં તેસં બહુકારતં નાનાકારતો દસ્સેતું ‘‘આપાદકા’’તિઆદિ વુત્તં. માતાપિતરો હિ પુત્તાનં જીવિતસ્સ આપાદકા, સરીરસ્સ પોસકા, આચારસમાચારાનં સિક્ખાપકા સકલસ્સપિ ઇમસ્સ લોકસ્સ દસ્સેતારો. તેનાહ ‘‘પુત્તાનં હી’’તિઆદિ. ઇટ્ઠારમ્મણં તાવ તે દસ્સેન્તુ, અનિટ્ઠારમ્મણં કથન્તિ? તમ્પિ દસ્સેતબ્બમેવ વજ્જનીયભાવજાનાપનત્થં.

અવિજહિતા હોન્તીતિ તાસં ભાવનાય બ્રહ્માનં બ્રહ્મલોકે ઉપ્પન્નત્તા અવિજહિતા હોન્તિ ભાવના. લોભનીયવયસ્મિં પઠમયોબ્બને અતિવિય મુદુભાવપ્પત્તદસ્સનત્થં સતવિહતગ્ગહણં. પાટિયેક્કન્તિ વિસું. ઇમિના કારણેનાતિ ઇમિના યથાવુત્તેન પુત્તેસુ પવત્તિતેહિ અતિક્કમેન મેત્તાદિસમુપ્પત્તિસઙ્ખાતેન કારણેન.

થરુસિપ્પન્તિ અસિસત્તિકુન્તકલાપાદિઆયુધસિપ્પં. મુદ્દાગણનાતિ અઙ્ગુલિસંકોચનાદિના હત્થમુદ્દાય ગણના. આદિસદ્દેન પાણાદીનં સઙ્ગહો. પચ્છાચરિયા નામ માતાપિતૂનં સન્તિકે ઉગ્ગહિતગહટ્ઠવત્તસ્સેવ પુગ્ગલસ્સ યથાસકં હત્થાચરિયાદીનં સિપ્પગ્ગાહાપનન્તિ કત્વા સબ્બપઠમં આચરિયા નામાતિ યોજેતબ્બં. આનીય હુતં આહુતં. પકારેહિ હુતં પાહુતં. અભિસઙ્ખતન્તિ તસ્સેવ વેવચનં.

નમો કરેય્યાતિ સાયં પાતં ઉપટ્ઠાનં ગન્ત્વા ‘‘ઇદં મય્હં ઉત્તમપુઞ્ઞક્ખેત્ત’’ન્તિ નમક્કારં કરેય્ય. તાય નં પારિચરિયાયાતિ એત્થ નન્તિ નિપાતમત્તં, યથાવુત્તપરિચરણેનાતિ અત્થો ¶ . અથ વા પારિચરિયાયાતિ ¶ ભરણકિચ્ચકરણકુલવંસપ્પતિટ્ઠાનાપનાદિના પઞ્ચવિધઉપટ્ઠાનેન. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘પઞ્ચહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ પુત્તેન પુરત્થિમા દિસા માતાપિતરો પચ્ચુપટ્ઠાતબ્બા – ‘ભતો નેસં ભરિસ્સામિ, કિચ્ચં નેસં કરિસ્સામિ, કુલવંસં ઠપેસ્સામિ, દાયજ્જં પટિપજ્જામિ, અથ વા પન પેતાનં કાલકતાનં દક્ખિણં અનુપ્પદસ્સામી’તિ. ઇમેહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, પઞ્ચહિ ઠાનેહિ પુત્તેન પુરત્થિમા દિસા માતાપિતરો પચ્ચુપટ્ઠિતા પઞ્ચહિ ઠાનેહિ પુત્તં અનુકમ્પન્તિ, પાપા નિવારેન્તિ, કલ્યાણે નિવેસેન્તિ, સિપ્પં સિક્ખાપેન્તિ, પતિરૂપેન દારેન સંયોજેન્તિ, સમયે દાયજ્જં નિય્યાદેન્તી’’તિ (દી. નિ. ૩.૨૬૭).

અપિચ યો માતાપિતરો તીસુ વત્થૂસુ અભિપ્પસન્ને કત્વા સીલેસુ વા પતિટ્ઠાપેત્વા પબ્બજ્જાય વા નિયોજેત્વા ઉપટ્ઠહતિ, અયં માતાપિતૂપટ્ઠાકાનં અગ્ગોતિ વેદિતબ્બો. સા પનાયં પારિચરિયા પુત્તસ્સ ઉભયલોકહિતસુખાવહાતિ તં દસ્સેતું ‘‘ઇધેવ નં પસંસન્તિ, પેચ્ચ સગ્ગે પમોદતી’’તિ વુત્તં. પસંસન્તીતિ ‘‘અયં પુગ્ગલો મત્તેય્યો પેત્તેય્યો સગ્ગસંવત્તનિયં પટિપદં પૂરેતી’’તિ ઇધેવ નં પસંસન્તિ. આમોદતિ આદિતો પટ્ઠાય મોદપ્પત્તિયા. પમોદતિ નાનપ્પકારમોદસમ્પવત્તિયા.

સબ્રહ્મકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. આનન્દસુત્તવણ્ણના

૩૨. દુતિયે તથાજાતિકોતિ તથાસભાવો. ચિત્તેકગ્ગતાલાભોતિ ચિત્તેકગ્ગતાય અધિગમો. રૂપમેવ કિલેસુપ્પત્તિયા કારણભાવતો રૂપનિમિત્તં. એસ નયો સેસેસુપિ. સસ્સતાદિનિમિત્તન્તિ સસ્સતુચ્છેદભાવનિમિત્તં. પુગ્ગલનિમિત્તન્તિ પુગ્ગલાભિનિવેસનનિમિત્તં. ધમ્મનિમિત્તન્તિ ધમ્મારમ્મણસઙ્ખાતં નિમિત્તં. ‘‘સિયા નુ ખો, ભન્તે’’તિ થેરેન પુટ્ઠો ભગવા ‘‘સિયા’’તિ અવોચ લોકુત્તરસમાધિપ્પટિલાભં સન્ધાય. સો હિ નિબ્બાનં સન્તં પણીતન્તિ ચ પસ્સતિ. તેનાહ ‘‘ઇધાનન્દા’’તિઆદિ.

નિબ્બાનં ¶ સન્તન્તિ સમાપત્તિં અપ્પેત્વાતિ નિબ્બાનં સન્તન્તિ આભુજિત્વા ફલસમાપત્તિં અપ્પેત્વા ¶ . દિવસમ્પીતિઆદિના અસઙ્ખતાય ધાતુયા અચ્ચન્તસન્તપણીતાદિભાવં દસ્સેતિ. અટ્ઠવિધેતિ ‘‘સન્તં પણીતં સબ્બસઙ્ખારસમથો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હાક્ખયો વિરાગો નિરોધો નિબ્બાન’’ન્તિ એવં અટ્ઠવિધે આભોગસઞ્ઞિતે સમન્નાહારે. નિદ્ધારણે ચેતં ભુમ્મં. ઇમસ્મિં ઠાને…પે… લબ્ભન્તેવાતિ ‘‘ઇધાનન્દ, ભિક્ખુનો એવં હોતી’’તિ આગતે ઇમસ્મિં સુત્તપ્પદેસે એકોપિ આભોગસમન્નાહારો ચેપિ સબ્બે અટ્ઠપિ આભોગસમન્નાહારા લબ્ભન્તેવ સમન્નાહરતં અત્થાવહત્તા.

ઞાણેન જાનિત્વાતિ વિપસ્સનાઞાણસહિતેન મગ્ગઞાણેન જાનિત્વા. પરાનિ ચ ઓપરાનિ ચ ચક્ખાદીનિ આયતનાનિ. સન્તતાયાતિ પટિપ્પસ્સદ્ધિતાય. કાયદુચ્ચરિતાદિધૂમવિરહિતોતિ કાયદુચ્ચરિતાદિ એવ સન્તાપનટ્ઠેન ધૂમો, તેન વિરહિતો. અનીઘોતિ અપાપો. જાતિજરાગહણેનેવ બ્યાધિમરણમ્પિ ગહિતમેવાતિ તબ્ભાવભાવતોતિ વુત્તં.

આનન્દસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. સારિપુત્તસુત્તવણ્ણના

૩૩. તતિયે, ‘‘સારિપુત્ત, મયા સંખિત્તેન દેસિતં ધમ્મં તાદિસેનપિ ન સુકરં વિઞ્ઞાતુ’’ન્તિ ઇમિના અધિપ્પાયેનેવ વદન્તો થેરસ્સ ઞાણં સબ્બમતિક્કમં. અઞ્ઞાતારો ચ દુલ્લભાતિ હિ ઇમિના સામઞ્ઞવચનેન સારિપુત્તત્થેરમ્પિ અન્તોગધં કત્વા દસ્સેન્તો તેનપિ અત્તનો દેસનાય દુપ્પટિવિદ્ધભાવં દસ્સેતિ.

સમ્માતિ હેતુના કારણેન. તેનાહ ‘‘ઉપાયેના’’તિઆદિ. માનાભિસમયાતિ માનસ્સ દસ્સનાભિસમયા. પહાનાભિસમયોતિ ચ દસ્સનાભિસમયોતિ ચ પરિઞ્ઞાભિસમયો વુત્તો. અરહત્તમગ્ગો હિ પરિઞ્ઞાકિચ્ચસિદ્ધિયા કિચ્ચવસેન માનં પસ્સતિ, અસમ્મોહપ્પટિવેધવસેનાતિ વુત્તં હોતિ, અયમસ્સ દસ્સનાભિસમયો. તેન દિટ્ઠો પન પહાનાભિસમયો ચ. દસ્સનાભિસમયેન હિ પરિઞ્ઞાભિસમયમેવ પહીયતિ. દિટ્ઠવિસેન દિટ્ઠસત્તાનં જીવિતં વિય અયમસ્સ પહાનાભિસમયો ¶ . અટ્ઠકથાયં પન પહાનાભિસમયસ્સ દસ્સનાભિસમયનાનન્તરિયકત્તા ‘‘પહાનાભિસમયેન’’ઇચ્ચેવ વુત્તં. પહાનાભિસમયે હિ ગહિતે દસ્સનાભિસમયો ગહિતોવ હોતિ.

અન્તમકાસિ ¶ દુક્ખસ્સાતિ અરહત્તમગ્ગેન માનસ્સ પહીનત્તા યે ઇમે ‘‘કાયબન્ધનસ્સ અન્તો જીરતિ (ચૂળવ. ૨૭૮), હરિતન્તં વા’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૦૪) એવં વુત્તઅન્તિમમરિયાદન્તો ચ ‘‘અન્તમિદં, ભિક્ખવે, જીવિકાન’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૮૦; ઇતિવુ. ૯૧) એવં વુત્તલામકન્તો ચ ‘‘સક્કાયો એકો અન્તો’’તિ (સં. નિ. ૩.૧૦૩) એવં વુત્તકોટ્ઠાસન્તો ચ ‘‘એસેવન્તો દુક્ખસ્સ સપચ્ચયસઙ્ખયા’’તિ એવં વુત્તકોટ્ઠાસન્તો ચાતિ ચત્તારો અન્તા, તેસુ સબ્બસ્સેવ વટ્ટદુક્ખસ્સ અદું ચતુત્થકોટિસઙ્ખાતં અન્તમકાસિ, પરિચ્છેદં પરિવટુમં અકાસિ, અન્તિમસમુદયમત્તાવસેસં દુક્ખમકાસીતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ ‘‘વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તમકાસી’’તિ.

નનુ ચ ‘‘પહાન’’ન્તિ ઇમસ્સ નિદ્દેસે નિબ્બાનં આગતં? ઇધ પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનસઙ્ખાતં અરહત્તફલં વુત્તં, તસ્મા નિદ્દેસેનાયં વણ્ણના વિરુજ્ઝતીતિ આહ ‘‘નિદ્દેસે પના’’તિઆદિ. તત્થ તાનિ પદાનિ આગતાનીતિ તસ્મિં નિદ્દેસે ‘‘પહાનં વૂપસમં પટિનિસ્સગ્ગ’’ન્તિઆદીનિ (ચૂળનિ. ૭૫ ઉદયમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો) પદાનિ આગતાનિ.

ધમ્મતક્કપુરેજવન્તિ ઇમિના તસ્મિં ચતુત્થજ્ઝાનવિમોક્ખે ઠત્વા ઝાનઙ્ગાનિ વિપસ્સિત્વા અધિગતં અરહત્તવિમોક્ખં વદતિ. અરહત્તવિમોક્ખસ્સ હિ મગ્ગસમ્પયુત્તસમ્માસઙ્કપ્પસઙ્ખાતો ધમ્મતક્કો પુરેજવો હોતિ.

સારિપુત્તસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. નિદાનસુત્તવણ્ણના

૩૪. ચતુત્થે પિણ્ડકરણત્થાયાતિ આયૂહનવસેન રાસિકરણત્થાય. અભિન્નાનીતિ એકદેસેનપિ અખણ્ડિતાનિ. ભિન્નકાલતો પટ્ઠાય હિ બીજં બીજકિચ્ચાય ન ઉપકપ્પતિ. અપૂતીનીતિ ઉદકતેમનેન પૂતિભાવં ન ઉપગતાનિ. પૂતિબીજઞ્હિ બીજત્થાય ન ઉપકપ્પતિ. તેનાહ ‘‘પૂતિભાવેન અબીજત્તં અપ્પત્તાની’’તિ. ન વાતેન ન ચ આતપેન હતાનીતિ ¶ વાતેન ચ આતપેન ચ ન હતાનિ, નિરોજતં ન પાપિતાનિ. નિરોજઞ્હિ કસટબીજં બીજત્થાય ન ઉપકપ્પતિ. સારાદાનીતિ તણ્ડુલસારસ્સ આદાનતો સારાદાનિ. નિસ્સારઞ્હિ બીજં બીજત્થાય ન ઉપકપ્પતિ. તેનાહ ‘‘ગહિતસારાની’’તિ, પતિટ્ઠિતસારાનીતિ અત્થો. સન્નિચયભાવેન સુખં સયિતાનીતિ ચત્તારો માસે કોટ્ઠપક્ખિત્તનિયામેનેવ સુખસયિતાનિ.

કમ્મવિભત્તીતિ ¶ કમ્મવિભાગો. દિટ્ઠધમ્મો વુચ્ચતિ પચ્ચક્ખભૂતો પચ્ચુપ્પન્નો અત્તભાવો, તત્થ વેદિતબ્બફલં કમ્મં દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં. પચ્ચુપન્નભવતો અનન્તરં વેદિતબ્બફલં કમ્મં ઉપપજ્જવેદનીયં. અપરપરિયાયવેદનીયન્તિ દિટ્ઠધમ્માનન્તરભવતો અઞ્ઞસ્મિં અત્તભાવપરિયાયે અત્તભાવપરિવત્તે વેદિતબ્બફલં કમ્મં. પટિપક્ખેહિ અનભિભૂતતાય પચ્ચયવિસેસેન પટિલદ્ધવિસેસતાય ચ બલવભાવપ્પત્તા તાદિસસ્સ પુબ્બાભિસઙ્ખારસ્સ વસેન સાતિસયા હુત્વા પવત્તા પઠમજવનચેતના તસ્મિંયેવ અત્તભાવે ફલદાયિની દિટ્ઠધમ્મવેદનીયકમ્મં નામ. સા હિ વુત્તાકારેન બલવતી જવનસન્તાને ગુણવિસેસયુત્તેસુ ઉપકારાનુપકારવસપ્પવત્તિયા આસેવનાલાભેન અપ્પવિપાકતાય ચ પઠમજવનચેતના ઇતરદ્વયં વિય પવત્તસન્તાનુપરમાપેક્ખં ઓકાસલાભાપેક્ખઞ્ચ કમ્મં ન હોતીતિ ઇધેવ પુપ્ફમત્તં વિય પવત્તિવિપાકમત્તં ફલં દેતિ. તથા અસક્કોન્તન્તિ કમ્મસ્સ વિપાકદાનં નામ ઉપધિપ્પયોગાદિપચ્ચયન્તરસમવાયેનેવ હોતીતિ તદભાવતો તસ્મિંયેવ અત્તભાવે વિપાકં દાતું અસક્કોન્તં. અહોસિકમ્મન્તિ અહોસિ એવ કમ્મં, ન તસ્સ વિપાકો અહોસિ અત્થિ ભવિસ્સતિ ચાતિ એવં વેદિતબ્બં કમ્મં.

અત્થસાધિકાતિ દાનાદિપાણાતિપાતાદિઅત્થસ્સ નિપ્ફાદિકા. કા પન સાતિ આહ ‘‘સત્તમજવનચેતના’’તિ. સા હિ સન્નિટ્ઠાપકચેતના વુત્તનયેન પટિલદ્ધવિસેસા પુરિમજવનચેતનાહિ લદ્ધાસેવના ચ સમાના અનન્તરત્તભાવે વિપાકદાયિની ઉપપજ્જવેદનીયકમ્મં નામ. પુરિમઉપમાયયેવાતિ મિગલુદ્દકોપમાયયેવ.

સતિ સંસારપ્પવત્તિયાતિ ઇમિના અસતિ સંસારપ્પવત્તિયં અહોસિકમ્મપક્ખે તિટ્ઠતિ વિપચ્ચનોકાસસ્સ અભાવતોતિ દીપેતિ. યં ગરુકન્તિ ¶ યં અકુસલં મહાસાવજ્જં, કુસલઞ્ચ મહાનુભાવં કમ્મં. કુસલં વા હિ હોતુ અકુસલં વા, યં ગરુકં માતુઘાતાદિકમ્મં વા મહગ્ગતકમ્મં વા, તદેવ પઠમં વિપચ્ચતિ. તેનાહ ‘‘કુસલાકુસલેસુ પના’’તિઆદિ. યં બહુલન્તિ યં બહુલં અભિણ્હસો કતં સમાસેવિતં. તેનાહ ‘‘કુસલાકુસલેસુ પન યં બહુલં હોતી’’તિઆદિ. યદાસન્નં નામ મરણકાલે અનુસ્સરિતં કમ્મં, આસન્નકાલે કતે પન વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ આહ ‘‘યં પન કુસલાકુસલેસુ આસન્નમરણે’’તિઆદિ. અનુસ્સરિતુન્તિ પરિબ્યત્તભાવેન અનુસ્સરિતું.

તેસં અભાવેતિ તેસં યંગરુકાદીનં તિણ્ણં કમ્માનં અભાવે. યત્થ કત્થચિ વિપાકં દેતીતિ પટિસન્ધિજનકવસેન વિપાકં દેતિ. પટિસન્ધિજનકવસેન હિ ગરુકાદિકમ્મચતુક્કં વુત્તં. તત્થ ગરુકં સબ્બપઠમં વિપચ્ચતિ, ગરુકે અસતિ બહુલીકતં, તસ્મિં અસતિ યદાસન્નં ¶ , તસ્મિં અસતિ ‘‘કટત્તા વા પના’’તિ વુત્તં પુરિમજાતીસુ કતકમ્મં વિપચ્ચતિ. બહુલાસન્નપુબ્બકતેસુ ચ બલાબલં જાનિતબ્બં. પાપતો પાપન્તરં કલ્યાણઞ્ચ, કલ્યાણતો કલ્યાણન્તરં પાપઞ્ચ બહુલીકતં. તતો મહતોવ પુબ્બકતાદિ અપ્પઞ્ચ બહુલાનુસ્સરણેન વિપ્પટિસારાદિજનનતો, પટિપક્ખસ્સ અપરિપુણ્ણતાય આરદ્ધવિપાકસ્સ કમ્મસ્સ કમ્મસેસસ્સ વા અપરપરિયાયવેદનીયસ્સ અપરિક્ખીણતાય સન્તતિયા પરિણામવિસેસતોતિ તેહિ તેહિ કારણેહિ આયૂહિતફલં પઠમં વિપચ્ચતિ. મહાનારદકસ્સપજાતકે (જા. ૨.૨૨.૧૧૫૩ આદયો) વિદેહરઞ્ઞો સેનાપતિ અલાતો, બીજકો દાસો, રાજકઞ્ઞા રુચા ચ એત્થ નિદસ્સનં. તથા હિ વુત્તં ભગવતા –

‘‘તત્રાનન્દ, ય્વાયં પુગ્ગલો ઇધ પાણાતિપાતી…પે… મિચ્છાદિટ્ઠિ. કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં નિરયં ઉપપજ્જતિ, પુબ્બે વાસ્સ તં કતં હોતિ પાપકમ્મં દુક્ખવેદનીયં, પચ્છા વાસ્સ તં કતં હોતિ પાપકમ્મં દુક્ખવેદનીયં, મરણકાલે વાસ્સ હોતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ સમત્તા સમાદિન્ના, તેન સો કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં નિરયં ઉપપજ્જતી’’તિ –

આદિ ¶ . સબ્બં મહાકમ્મવિભઙ્ગસુત્તં (મ. નિ. ૩.૩૦૩) વિત્થારેતબ્બં. કિં બહુના. યં તં તથાગતસ્સ મહાકમ્મવિભઙ્ગઞાણં, તસ્સેવાયં વિસયો, યદિદં તસ્સ તસ્સ કમ્મસ્સ તેન તેન કારણેન પુબ્બાપરવિપાકતા સમત્થીયતિ.

ઇદાનિ જનકાદિકમ્મચતુક્કં વિભજન્તો ‘‘જનકં નામા’’તિઆદિમાહ. પવત્તિં ન જનેતીતિ પવત્તિવિપાકં ન જનેતિ. પઠમનયે જનકકમ્મસ્સ પટિસન્ધિવિપાકમત્તસ્સેવ વુત્તત્તા તસ્સ પવત્તિવિપાકદાયકત્તમ્પિ અનુજાનન્તો ‘‘અપરો નયો’’તિઆદિમાહ. તત્થ પટિસન્ધિદાનાદિવસેન વિપાકસન્તાનસ્સ નિબ્બત્તકં જનકં. સુખદુક્ખસન્તાનસ્સ નામરૂપપ્પબન્ધસ્સ વા ચિરતરં પવત્તિહેતુભૂતં ઉપત્થમ્ભકં. તેનાહ ‘‘સુખદુક્ખં ઉપત્થમ્ભેતિ, અદ્ધાનં પવત્તેતી’’તિ. ઉપપીળકં સુખદુક્ખપ્પબન્ધે પવત્તમાને સણિકં સણિકં હાપેતિ. તેનાહ ‘‘સુખદુક્ખં પીળેતિ બાધેતિ, અદ્ધાનં પવત્તિતું ન દેતી’’તિ.

વાતકાળકો મહલ્લકો ચોરે ઘાતેતું ન સક્કોતીતિ સો કિર મહલ્લકકાલે એકપ્પહારેન સીસં છિન્દિતું ન સક્કોતિ, દ્વે તયો વારે પહરન્તો મનુસ્સે કિલમેતિ, તસ્મા તે એવમાહંસુ. અનુલોમિકં ખન્તિં પટિલભિત્વાતિ સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ ઓરતો અનુલોમિકં ખન્તિં લભિત્વા ¶ . તરુણવચ્છાય ગાવિયા મદ્દિત્વા જીવિતક્ખયં પાપિતોતિ એકા કિર યક્ખિની ધેનુવેસેન આગન્ત્વા ઉરે પહરિત્વા મારેસિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તં. નગરે ભવો નાગરિયો.

ઘાતેત્વાતિ ઉપચ્છિન્દિત્વા. કમ્મસ્સ ઉપચ્છિન્દનં નામ તસ્સ વિપાકપ્પટિબાહનમેવાતિ આહ ‘‘તસ્સ વિપાકં પટિબાહિત્વા’’તિ. તઞ્ચ અત્તનો વિપાકુપ્પત્તિયા ઓકાસકરણન્તિ વુત્તં ‘‘અત્તનો વિપાકસ્સ ઓકાસં કરોતી’’તિ. વિપચ્ચનાય કતોકાસં કમ્મં વિપક્કમ્મેવ નામ હોતીતિ આહ ‘‘એવં પન કમ્મેન કતે ઓકાસે તં વિપાકં ઉપ્પન્નં નામ વુચ્ચતી’’તિ. ઉપપીળકં અઞ્ઞસ્સ વિપાકં ઉપચ્છિન્દતિ, ન સયં અત્તનો વિપાકં દેતિ. ઉપઘાતકં પન દુબ્બલકમ્મં ઉપચ્છિન્દિત્વા અત્તનો વિપાકં ઉપ્પાદેતીતિ અયમેતેસં વિસેસો. કિઞ્ચિ બહ્વાબાધતાદિપચ્ચયૂપસન્નિપાતેન વિપાકસ્સ વિબાધકં ઉપપીળકં, તથા વિપાકસ્સેવ ઉપચ્છેદકં. ઉપઘાતકકમ્મં પન ઉપઘાતેત્વા અત્તનો વિપાકસ્સ ઓકાસકરણેન વિપચ્ચને ¶ સતિ જનકમેવ સિયા. જનકાદિભાવો નામ વિપાકં પતિ ઇચ્છિતબ્બો, ન કમ્મં પતીતિ વિપાકસ્સેવ ઉપઘાતકતા યુત્તા વિય દિસ્સતિ, વીમંસિતબ્બં.

અપરો નયો – યસ્મિં કમ્મે કતે પટિસન્ધિયં પવત્તે ચ વિપાકકટત્તારૂપાનં ઉપ્પત્તિ હોતિ, તં જનકં. યસ્મિં પન કતે અઞ્ઞેન જનિતસ્સ ઇટ્ઠસ્સ વા અનિટ્ઠસ્સ વા ફલસ્સ વિબાધકવિચ્છેદકપચ્ચયાનુપ્પત્તિયા ઉપબ્રૂહનપચ્ચયુપ્પત્તિયા જનકસામત્થિયાનુરૂપં પરિસુદ્ધિચિરતરપ્પબન્ધા હોતિ, તં ઉપત્થમ્ભકં. જનકેન નિબ્બત્તિતં કુસલફલં વા અકુસલફલં વા યેન પચ્ચનીકભૂતેન રોગધાતુવિસમતાદિનિમિત્તતાય વિબાધયતિ, તં ઉપપીળકં. યેન પન કમ્મુના જનકસામત્થિયવસેન ચિરતરપ્પબન્ધારહમ્પિ સમાનં ફલં વિચ્છેદકપચ્ચયુપ્પત્તિયા ઉપહઞ્ઞતિ વિચ્છિજ્જતિ, તં ઉપઘાતકન્તિ અયમેત્થ સારો.

તત્થ કેચિ દુતિયસ્સ કુસલભાવં ઇત્થત્તમાગતસ્સ અપ્પાબાધદીઘાયુકતાસંવત્તનવસેન, પચ્છિમાનં દ્વિન્નં અકુસલભાવં બહ્વાબાધઅપ્પાયુકતાસંવત્તનવસેન વણ્ણેન્તિ. તથા ચ વુત્તં મજ્ઝિમનિકાયે ચૂળકમ્મવિભઙ્ગસુત્તવણ્ણનાયં (મ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૨૯૦) –

‘‘ચત્તારિ હિ કમ્માનિ – ઉપપીળકં, ઉપચ્છેદકં, જનકં, ઉપત્થમ્ભકન્તિ. બલવકમ્મેન હિ નિબ્બત્તં પવત્તે ઉપપીળકં આગન્ત્વા અત્થતો એવં વદતિ નામ ‘સચાહં પઠમતરં જાનેય્યં, ન તે ઇધ નિબ્બત્તિતું દદેય્યં, ચતૂસુયેવ તં અપાયેસુ નિબ્બત્તાપેય્યં. હોતુ, ત્વં યત્થ કત્થચિ નિબ્બત્ત, અહં ઉપપીળકકમ્મં નામ તં પીળેત્વા ¶ નિરોજં નિયૂસં કસટં કરિસ્સામી’તિ. તતો પટ્ઠાય તં તાદિસં કરોતિ. કિં કરોતિ? પરિસ્સયં ઉપનેતિ, ભોગે વિનાસેતિ.

‘‘તત્થ દારકસ્સ માતુકુચ્છિયં નિબ્બત્તકાલતો પટ્ઠાય માતુ અસ્સાદો વા સુખં વા ન હોતિ, માતાપિતૂનં પીળાવ ઉપ્પજ્જતિ. એવં પરિસ્સયં ઉપનેતિ. દારકસ્સ પન માતુકુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તકાલતો પટ્ઠાય ગેહે ભોગા ઉદકં પત્વા લોણં વિય રાજાદીનં વસેન નસ્સન્તિ, કુમ્ભદોહનધેનુયો ¶ ખીરં ન દેન્તિ, સૂરતા ગોણા ચણ્ડા હોન્તિ, કાણા હોન્તિ, ખઞ્જા હોન્તિ, ગોમણ્ડલે રોગો પતતિ, દાસાદયો વચનં ન કરોન્તિ, વાપિતં સસ્સં ન જાયતિ, ગેહગતં ગેહે, અરઞ્ઞગતં અરઞ્ઞે નસ્સતિ, અનુપુબ્બેન ઘાસચ્છાદનમત્તં દુલ્લભં હોતિ, ગબ્ભપરિહારો ન હોતિ, વિજાતકાલે માતુ થઞ્ઞં છિજ્જતિ, દારકો પરિહારં અલભન્તો પીળિતો નિરોજો નિયૂસો કસટો હોતિ. ઇદં ઉપપીળકકમ્મં નામ.

‘‘દીઘાયુકકમ્મેન પન નિબ્બત્તસ્સ ઉપચ્છેદકકમ્મં આગન્ત્વા આયું છિન્દતિ. યથા હિ પુરિસો અટ્ઠુસભગમનં કત્વા સરં ખિપેય્ય, તમઞ્ઞો ધનુતો મુત્તમત્તં મુગ્ગરેન પહરિત્વા તત્થેવ પાતેય્ય, એવં દીઘાયુકકમ્મેન નિબ્બત્તસ્સ ઉપચ્છેદકકમ્મં આયું છિન્દતિ. કિં કરોતિ? ચોરાનં અટવિં પવેસેતિ, વાળમચ્છોદકં ઓતારેતિ, અઞ્ઞતરં વા પન સપરિસ્સયઠાનં ઉપનેતિ. ઇદં ઉપચ્છેદકકમ્મં નામ. ‘ઉપઘાતક’ન્તિપિ એતસ્સેવ નામં. પટિસન્ધિનિબ્બત્તકં પન કમ્મં જનકકમ્મં નામ. અપ્પભોગકુલાદીસુ નિબ્બત્તસ્સ ભોગસમ્પદાદિકરણેન ઉપત્થમ્ભકકમ્મં ઉપત્થમ્ભકકમ્મં નામ.

‘‘પરિત્તકમ્મેનપિ નિબ્બત્તં એતં પવત્તે પાણાતિપાતાદિવિરતિકમ્મં આગન્ત્વા અત્થતો એવં વદતિ નામ ‘સચાહં પઠમતરં જાનેય્યં, ન તે ઇધ નિબ્બત્તિતું દદેય્યં, દેવલોકેયેવ તં નિબ્બત્તાપેય્યં, હોતુ, ત્વં યત્થ કત્થચિ નિબ્બત્ત, અહં ઉપત્થમ્ભકકમ્મં નામ ઉપત્થમ્ભં તે કરિસ્સામી’તિ ઉપત્થમ્ભં કરોતિ. કિં કરોતિ? પરિસ્સયં નાસેતિ, ભોગે ઉપ્પાદેતિ.

‘‘તત્થ દારકસ્સ માતુકુચ્છિયં નિબ્બત્તકાલતો પટ્ઠાય માતાપિતૂનં સુખમેવ સાતમેવ હોતિ. યેપિ પકતિયા મનુસ્સામનુસ્સપરિસ્સયા હોન્તિ, તે સબ્બે અપગચ્છન્તિ ¶ . એવં પરિસ્સયં નાસેતિ. દારકસ્સ પન માતુકુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તકાલતો પટ્ઠાય ગેહે ભોગાનં પમાણં ન હોતિ, નિધિકુમ્ભિયો પુરતોપિ પચ્છતોપિ ગેહં પરિવટ્ટમાના પવિસન્તિ. માતાપિતરો ¶ પરેહિ ઠપિતધનસ્સપિ સમ્મુખીભાવં ગચ્છન્તિ, ધેનુયો બહુખીરા હોન્તિ, ગોણા સુખસીલા હોન્તિ, વપ્પટ્ઠાને સસ્સાનિ સમ્પજ્જન્તિ, વડ્ઢિયા વા સમ્પયુત્તં, તાવકાલિકં વા દિન્નં ધનં અચોદિતા સયમેવ આહરિત્વા દેન્તિ, દાસાદયો સુબ્બચા હોન્તિ, કમ્મન્તા ન પરિહાયન્તિ, દારકો ગબ્ભતો પટ્ઠાય પરિહારં લભતિ, કોમારિકવેજ્જા સન્નિહિતાવ હોન્તિ. ગહપતિકુલે જાતો સેટ્ઠિટ્ઠાનં, અમચ્ચકુલાદીસુ જાતો સેનાપતિટ્ઠાનાદીનિ લભતિ. એવં ભોગે ઉપ્પાદેતિ. સો અપરિસ્સયો સભોગો ચિરં જીવતિ. ઇદં ઉપત્થમ્ભકકમ્મં નામ. ઇમેસુ ચતૂસુ પુરિમાનિ દ્વે અકુસલાનેવ, જનકં કુસલમ્પિ અકુસલમ્પિ, ઉપત્થમ્ભકં કુસલમેવા’’તિ.

એત્થ વિબાધૂપઘાતા નામ કુસલવિપાકમ્હિ ન યુત્તાતિ અધિપ્પાયેન ‘‘દ્વે અકુસલાનેવા’’તિ વુત્તં. દેવદત્તાદીનં પન નાગાદીનં ઇતો અનુપ્પદિન્નયાપનકપેતાનઞ્ચ નરકાદીસુ અકુસલવિપાકૂપત્થમ્ભનૂપપીળનૂપઘાતકાનિ સન્તીતિ ચતુન્નમ્પિ કુસલાકુસલભાવો ન વિરુજ્ઝતિ. એવઞ્ચ કત્વા યા બહૂસુ આનન્તરિયેસુ કતેસુ એકેન ગહિતપ્પટિસન્ધિકસ્સ ઇતરેસં તસ્સ અનુબલપ્પદાયિતા વુત્તા, સાપિ સમત્થિતા હોતિ.

સુત્તન્તપરિયાયેન એકાદસ કમ્માનિ વિભજિત્વા ઇદાનિ અભિધમ્મપરિયાપન્નં દસ્સેન્તો ‘‘અત્થેકચ્ચાનિ પાપકાનિ કમ્મસમાદાનાની’’તિઆદિના વિભઙ્ગપાળિં (વિભ. ૮૧૦) દસ્સેતિ. તત્થ ગતિસમ્પત્તિપટિબાળ્હાનીતિ ગતિસમ્પત્તિયા પટિબાહિતાનિ નિવારિતાનિ પટિસેધિતાનિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. તત્થ ચ ગતિસમ્પત્તીતિ સમ્પન્નગતિ દેવલોકો ચ મનુસ્સલોકો ચ. ગતિવિપત્તીતિ વિપન્નગતિ ચત્તારો અપાયા. ઉપધિસમ્પત્તીતિ અત્તભાવસમિદ્ધિ. ઉપધિવિપત્તીતિ હીનઅત્તભાવતા. કાલસમ્પત્તીતિ સુરાજસુમનુસ્સકાલસઙ્ખાતો સમ્પન્નકાલો. કાલવિપત્તીતિ દુરાજદુમ્મનુસ્સકાલસઙ્ખાતો વિપન્નકાલો. પયોગસમ્પત્તીતિ સમ્માપયોગો. પયોગવિપત્તીતિ મિચ્છાપયોગો.

ઇદાનિ ¶ યથાવુત્તપાળિયા અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘તત્થા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અનિટ્ઠારમ્મણાનુભવનારહે કમ્મે વિજ્જમાનેયેવાતિ ઇમિના અનિટ્ઠારમ્મણાનુભવનનિમ્મિત્તકસ્સ પાપકમ્મસ્સ સબ્ભાવં દસ્સેતિ. તં કમ્મન્તિ તં પાપકં કમ્મં. એકચ્ચસ્સ હિ અનિટ્ઠારમ્મણાનુભવનનિમિત્તં ¶ બહુપાપકમ્મં વિજ્જમાનમ્પિ ગતિવિપત્તિયં ઠિતસ્સેવ વિપચ્ચતિ. યદિ પન સો એકેન કલ્યાણકમ્મેન ગતિસમ્પત્તિયં દેવેસુ વા મનુસ્સેસુ વા નિબ્બત્તેય્ય, તાદિસે ઠાને અકુસલસ્સ વારો નત્થિ, એકન્તં કુસલસ્સેવાતિ તં કમ્મં ગતિસમ્પત્તિપટિબાળ્હં ન વિપચ્ચતિ. પતિબાહિતં હુત્વાતિ બાધિતં હુત્વા. અત્તભાવસમિદ્ધિયન્તિ સરીરસમ્પત્તિયં. કિલિટ્ઠકમ્મસ્સાતિ હત્થિમેણ્ડઅસ્સબન્ધકગોપાલકાદિકમ્મસ્સ. પલાયિતબ્બયુત્તકાલેતિ હત્થિઆદિપચ્ચત્થિકસમાગમકાલે. લઞ્જં દેતીતિ એવં મે બાધતં પરેસં વસે ન હોતીતિ દેતિ. ચોરિકયુત્તકાલેતિ પક્ખબલાદીનં લબ્ભમાનકાલે. અન્તરકપ્પેતિ પરિયોસાનપ્પત્તે અન્તરકપ્પે.

અભિધમ્મનયેન સોળસ કમ્માનિ વિભજિત્વા પટિસમ્ભિદામગ્ગપરિયાયેન (પટિ. મ. ૧.૨૩૪-૨૩૫) દ્વાદસ કમ્માનિ વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘અપરાનિપી’’તિઆદિમાહ. તત્થ અતીતભવેસુ કતસ્સ કમ્મસ્સ અતીતભવેસુયેવ વિપક્કવિપાકં ગહેત્વા ‘‘અહોસિ કમ્મં અહોસિ કમ્મવિપાકો’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘યં કમ્મં અતીતે આયૂહિત’’ન્તિઆદિ. વિપાકવારન્તિ વિપચ્ચનાવસરં વિપાકવારં. ‘‘વિપાકવારં લભતી’’તિ ઇમિના વુત્તમેવત્થં ‘‘પટિસન્ધિં જનેસી’’તિઆદિના વિભાવેતિ. તત્થ પટિસન્ધિં જનેસીતિ ઇમિના ચ પટિસન્ધિદાયકસ્સ કમ્મસ્સ પવત્તિવિપાકદાયિતાપિ વુત્તા હોતિ. પવત્તિવિપાકસ્સેવ પન દાયકં રૂપજનકસીસેન વદતિ. તસ્સેવ અતીતસ્સ કમ્મસ્સ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયસ્સ ઉપપજ્જવેદનીયસ્સ ચ પચ્ચયવેકલ્લેન અતીતભવેસુયેવ અવિપક્કવિપાકઞ્ચ, અતીતેયેવ પરિનિબ્બુતસ્સ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયઉપપજ્જવેદનીયઅપરપરિયાયવેદનીયસ્સ કમ્મસ્સ અવિપક્કવિપાકઞ્ચ ગહેત્વા ‘‘અહોસિ કમ્મં નાહોસિ કમ્મવિપાકો’’તિપિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘યં પન વિપાકવારં ન લભી’’તિઆદિ.

અતીતસ્સેવ કમ્મસ્સ અવિપક્કવિપાકસ્સ પચ્ચુપ્પન્નભવે પચ્ચયસમ્પત્તિયા વિપચ્ચમાનં વિપાકં ગહેત્વા ‘‘અહોસિ કમ્મં અત્થિ કમ્મવિપાકો’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘યં પન અતીતે આયૂહિત’’ન્તિઆદિમાહ. અતીતસ્સેવ કમ્મસ્સ ¶ અતિક્કન્તવિપાકકાલસ્સ ચ પચ્ચુપ્પન્નભવે પરિનિબ્બાયન્તસ્સ ચ અવિપચ્ચમાનવિપાકં ગહેત્વા ‘‘અહોસિ કમ્મં નત્થિ કમ્મવિપાકો’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘અલદ્ધવિપાકવાર’’ન્તિઆદિ. અતીતસ્સેવ કમ્મસ્સ વિપાકારહસ્સ અવિપક્કવિપાકસ્સ અનાગતભવે પચ્ચયસમ્પત્તિયા વિપચ્ચિતબ્બં વિપાકં ગહેત્વા ‘‘અહોસિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો’’તિ વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘યં પન અતીતે આયૂહિત’’ન્તિઆદિમાહ. અતીતસ્સેવ કમ્મસ્સ અતિક્કન્તવિપાકકાલસ્સ ચ અનાગતભવે પરિનિબ્બાયિતબ્બસ્સ અવિપચ્ચિતબ્બવિપાકઞ્ચ ગહેત્વા ‘‘અહોસિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો’’તિ ¶ વુત્તન્તિ આહ ‘‘યં અનાગતે વિપાકવારં ન લભિસ્સતી’’તિઆદિ. એવં તાવ અતીતકમ્મં અતીતપચ્ચુપ્પન્નાનાગતવિપાકાવિપાકવસેન છધા દસ્સિતં.

ઇદાનિ પચ્ચુપ્પન્નભવે કતસ્સ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયસ્સ ઇધેવ વિપચ્ચમાનં વિપાકં ગહેત્વા ‘‘અત્થિ કમ્મં અત્થિ કમ્મવિપાકો’’તિ વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘યં પન એતરહિ આયૂહિત’’ન્તિઆદિમાહ. યં પન એતરહિ વિપાકવારં ન લભતીતિઆદિના તસ્સેવ પચ્ચુપ્પન્નસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયવેકલ્લેન ઇધ અવિપચ્ચમાનઞ્ચ દિટ્ઠેવ ધમ્મે પરિનિબ્બાયન્તસ્સ ઇધ અવિપચ્ચમાનઞ્ચ વિપાકં ગહેત્વા ‘‘અત્થિ કમ્મં નત્થિ કમ્મવિપાકો’’તિ વુત્તન્તિ દસ્સેતિ. પચ્ચુપ્પન્નસ્સેવ કમ્મસ્સ ઉપપજ્જવેદનીયસ્સ અપરપરિયાયવેદનીયસ્સ ચ અનાગતભવે વિપચ્ચિતબ્બવિપાકં ગહેત્વા ‘‘અત્થિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘યં પન એતરહિ આયૂહિતં અનાગતે વિપાકવારં લભિસ્સતી’’તિઆદિ. પચ્ચુપ્પન્નસ્સેવ કમ્મસ્સ ઉપપજ્જવેદનીયસ્સ પચ્ચયવેકલ્લેન અનાગતભવે અવિપચ્ચિતબ્બઞ્ચ અનાગતભવે પરિનિબ્બાયિતબ્બસ્સ અપરપરિયાયવેદનીયસ્સ અવિપચ્ચિતબ્બઞ્ચ વિપાકં ગહેત્વા ‘‘અત્થિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘યં પન વિપાકવારં ન લભિસ્સતી’’તિઆદિ.

એવઞ્ચ પચ્ચુપ્પન્નકમ્મં પચ્ચુપ્પન્નાનાગતવિપાકાવિપાકવસેન ચતુધા દસ્સેત્વા ઇદાનિ અનાગતભવે કતસ્સ કમ્મસ્સ અનાગતે વિપચ્ચિતબ્બવિપાકં ગહેત્વા ‘‘ભવિસ્સતિ કમ્મં ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો’’તિ વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘યં પનાનાગતે આયૂહિસ્સતી’’તિઆદિમાહ. તસ્સેવ અનાગતસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયવેકલ્લેન અવિપચ્ચિતબ્બઞ્ચ અનાગતભવે પરિનિબ્બાયિતબ્બસ્સ અવિપચ્ચિતબ્બઞ્ચ વિપાકં ગહેત્વા ‘‘ભવિસ્સતિ કમ્મં ન ભવિસ્સતિ કમ્મવિપાકો’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘યં પન વિપાકવારં ન લભિસ્સતી’’તિઆદિ ¶ . એવં અનાગતકમ્મં અનાગતવિપાકાવિપાકવસેન દ્વિધા દસ્સિતં. એવન્તિઆદિના યથાવુત્તદ્વાદસકમ્માનિ નિગમેતિ.

ઇદાનિ સબ્બેસુ યથાવુત્તપ્પભેદેસુ કમ્મેસુ યાનિ અભિધમ્મનયેન વિભત્તાનિ સોળસ કમ્માનિ, યાનિ ચ પટિસમ્ભિદામગ્ગપરિયાયેન વિભત્તાનિ દ્વાદસ કમ્માનિ, તાનિ સબ્બાનિ સુત્તન્તિકપરિયાયેન વિભત્તેસુ એકાદસવિધેસુયેવ કમ્મેસુ અન્તોગધાનિ, તાનિ ચ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયઉપપજ્જવેદનીયઅપરપરિયાયવેદનીયેસુ તીસુયેવ અન્તોગધાનીતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇતિ ઇમાનિ ચેવા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અત્તનો ઠાના ઓસક્કિત્વાતિ અત્તનો યથાવુત્તદ્વાદસસોળસપ્પભેદસઙ્ખાતટ્ઠાનતો પરિહાપેત્વા, તં તં પભેદં હિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. એકાદસ કમ્માનિયેવ ¶ ભવન્તીતિ તંસભાવાનંયેવ કમ્માનં દ્વાદસધા સોળસધા ચ વિભજિત્વા વુત્તત્તા એવમાહ. યસ્મા એકાદસધા વુત્તકમ્માનિ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયાનિ વા સિયું ઉપપજ્જવેદનીયાનિ વા અપરપરિયાયવેદનીયાનિ વા, તસ્મા વુત્તં ‘‘તીણિયેવ કમ્માનિ હોન્તી’’તિ.

તેસં સઙ્કમનં નત્થીતિ તેસં દિટ્ઠધમ્મવેદનીયાદીનં સઙ્કમનં નત્થિ, સઙ્કમનં ઉપપજ્જવેદનીયાદિભાવાપત્તિ. તેનાહ ‘‘યથાઠાનેયેવ તિટ્ઠન્તી’’તિ, અત્તનો દિટ્ઠધમ્મવેદનીયાદિટ્ઠાનેયેવ તિટ્ઠન્તીતિ અત્થો. દિટ્ઠધમ્મવેદનીયમેવ હિ પઠમજવનચેતના, ઉપપજ્જવેદનીયમેવ સત્તમજવનચેતના, મજ્ઝે પઞ્ચ અપરપરિયાયવેદનીયમેવાતિ નત્થિ તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં સઙ્ગહો, તસ્મા અત્તનો અત્તનો દિટ્ઠધમ્મવેદનીયાદિસભાવેયેવ તિટ્ઠન્તિ. તેનેવ ભગવતા – ‘‘દિટ્ઠે વા ધમ્મે, ઉપપજ્જ વા, અપરે વા પરિયાયે’’તિ તયો વિકપ્પા દસ્સિતા. તેનેવાહ ‘‘દિટ્ઠધમ્મવેદનીયં કમ્મ’’ન્તિઆદિ. તત્થ ‘‘દિટ્ઠે વા ધમ્મે’’તિ સત્થા ન વદેય્યાતિ અસતિ નિયામે ન વદેય્ય. યસ્મા પન તેસં સઙ્કમનં નત્થિ, નિયતસભાવા હિ તાનિ, તસ્મા સત્થા ‘‘દિટ્ઠે વા ધમ્મે’’તિઆદિમવોચ.

સુક્કપક્ખેતિ ‘‘અલોભો નિદાનં કમ્માનં સમુદયાયા’’તિઆદિના આગતે કુસલપક્ખે. નિરુદ્ધેતિ અરિયમગ્ગાધિગમેન અનુપ્પાદનિરોધેન નિરુદ્ધે. તાલવત્થુ વિય કતન્તિ યથા તાલે છિન્ને ઠિતટ્ઠાને કિઞ્ચિ ન હોતિ, એવં કમ્મે પહીને કિઞ્ચિ ન હોતીતિ અત્થો. તાલવત્થૂતિ વા મત્થકચ્છિન્નો તાલો વુત્તો પત્તફલમકુલસૂચિઆદીનં અભાવતો. તતો એવ સો અવિરુળ્હિધમ્મો. એવં પહીનકમ્મો સત્તસન્તાનો. તેનાહ ¶ ‘‘મત્થકચ્છિન્નતાલો વિયા’’તિ. અનુઅભાવં કતં પચ્છતો ધમ્મપ્પવત્તિયા અભાવતો. તેનાહ ‘‘યથા’’તિઆદિ. અપ્પવત્તિકતકાલો વિયાતિ બીજાનં સબ્બસો અપ્પવત્તિયા કતકાલો વિય. છિન્નમૂલકાનન્તિ કિલેસમૂલસ્સ સબ્બસો છિન્નત્તા છિન્નમૂલકાનં. કિલેસા હિ ખન્ધાનં મૂલાનિ.

વેદનીયન્તિ વેદિતબ્બં. અઞ્ઞં વત્થુ નત્થીતિ અઞ્ઞં અધિટ્ઠાનં નત્થિ. સુગતિસઞ્ઞિતાપિ હેટ્ઠિમન્તેન સઙ્ખારદુક્ખતો અનપગતત્તા દુગ્ગતિયો એવાતિ વુત્તં ‘‘સબ્બા દુગ્ગતિયો’’તિ, એવં વા એત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. લોભો એતસ્સ કારણભૂતો અત્થીતિ લોભં, લોભનિમિત્તં કમ્મં. તથા દોસન્તિ એત્થાપિ. તેનાહ ‘‘લોભદોસસીસેન લોભજઞ્ચ દોસજઞ્ચ કમ્મમેવ નિદ્દિટ્ઠ’’ન્તિ. વટ્ટવિવટ્ટન્તિ વટ્ટઞ્ચ વિવટ્ટઞ્ચ.

નિદાનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. હત્થકસુત્તવણ્ણના

૩૫. પઞ્ચમે ¶ આળવિયન્તિ આળવિરટ્ઠે, ન આળવિનગરે. તેનાહ ‘‘આળવિયન્તિ આળવિરટ્ઠે’’તિ. અથાતિ અવિચ્છેદત્થે નિપાતો. તત્થ ભગવતો નિસજ્જાય અવિચ્છિન્નાય એવાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘એવ’’ન્તિઆદિ. હત્થતો હત્થં ગતત્તાતિ આળવકસ્સ યક્ખસ્સ હત્થતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ હત્થં, તતો રાજપુરિસાનં હત્થં ગતત્તા.

માઘસ્સાતિ માઘમાસસ્સ. એવં ફગ્ગુનસ્સાતિ એત્થાપિ. ખુરન્તરેહિ કદ્દમો ઉગ્ગન્ત્વા તિટ્ઠતીતિ કદ્દમો ખુરન્તરેહિ ઉગ્ગન્ત્વા તિટ્ઠતિ. ચતૂહિ દિસાહિ વાયન્તો વાતો વેરમ્ભોતિ વુચ્ચતિ વેરમ્ભવાતસદિસત્તા.

પઞ્ચદ્વારકાયન્તિ પઞ્ચદ્વારાનુસારેન પવત્તં વિઞ્ઞાણકાયં. ખોભયમાનાતિ કિલેસખોભવસેન ખોભયમાના ચિત્તં સઙ્ખોભં કરોન્તા. ચેતસિકાતિ મનોદ્વારિકચિત્તસન્નિસ્સિતા. તેનાહ ‘‘મનોદ્વારં ખોભયમાના’’તિ. સો રાગોતિ તંસદિસો રાગો. ભવતિ હિ તંસદિસે તબ્બોહારો યથા ‘‘સા એવ તિત્તિરિકા, તાનિ એવ ઓસધાની’’તિ. યાદિસો હિ એકસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉપ્પજ્જનકરાગો, તાદિસો એવ તતો અઞ્ઞસ્સ રાગભાવસામઞ્ઞતો. તેન વુત્તં ‘‘તથારૂપો ¶ રાગો’’તિઆદિ. ઇચ્છિતાલાભેન રજનીયેસુ વા નિરુદ્ધેસુ વત્થૂસુ દોમનસ્સુપ્પત્તિયા દોસપરિળાહાનં સમ્ભવો વેદિતબ્બો.

ન લિમ્પતિ અનુપલિત્તચિત્તત્તા. સીતિભૂતો નિબ્બુતસબ્બપરિળાહત્તા. આસત્તિયો વુચ્ચન્તિ તણ્હાયો તત્થ તત્થ આસઞ્જનટ્ઠેન. દરથન્તિ પરિળાહજાતં. ચેતસોતિ સામિવચનં.

હત્થકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. દેવદૂતસુત્તવણ્ણના

૩૬. છટ્ઠે દેવદૂતાનીતિ લિઙ્ગવિપલ્લાસં કત્વા વુત્તન્તિ આહ ‘‘દેવદૂતા’’તિ, ઉભયલિઙ્ગં વા એતં પદં, તસ્મા નપુંસકલિઙ્ગવસેન પાળિયં વુત્તસ્સ પુલ્લિઙ્ગવસેન અત્થદસ્સનં કતં. દેવોતિ મચ્ચૂતિ અભિભવનટ્ઠેન સત્તાનં અત્તનો વસે વત્તાપનતો મચ્ચુરાજા ‘‘દેવો’’તિ વુચ્ચતિ. યથા હિ દેવો પકતિસત્તે અભિભવતિ, એવં મચ્ચુ સબ્બસત્તે અભિભવતિ, તસ્મા દેવો ¶ વિયાતિ દેવો. ‘‘તસ્સ દૂતા’’તિ વત્વા ઇદાનિસ્સ દૂતે તેસં દૂતભાવઞ્ચ વિભાવેતું ‘‘જિણ્ણબ્યાધિમતા હી’’તિઆદિ વુત્તં. તેન ચોદનત્થેન દેવસ્સ દૂતા વિયાતિ દેવદૂતાતિ દસ્સેતિ. ‘‘અહં અસુકં પમદ્દિતું આગમિસ્સામિ, તુવં તસ્સ કેસે ગહેત્વા મા વિસ્સજ્જેહી’’તિ મચ્ચુદેવસ્સ આણાકરા દૂતા વિયાતિ હિ દૂતાતિ વુચ્ચન્તિ.

ઇદાનિ સદ્ધાતબ્બટ્ઠેન દેવા વિય દૂતાતિ દેવદૂતાતિ દસ્સેન્તો ‘‘દેવા વિય દૂતા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અલઙ્કતપ્પટિયત્તાયાતિ ઇદં અત્તનો દિબ્બાનુભાવં આવિકત્વા ઠિતાયાતિ દસ્સનત્થં વુત્તં. દેવતાય બ્યાકરણસદિસમેવ હોતિ ન ચિરસ્સેવ જરાબ્યાધિમરણસ્સ સમ્ભવતો. વિસુદ્ધિદેવાનન્તિ ખીણાસવબ્રહ્માનં. તે હિ ચરિમભવે બોધિસત્તાનં જિણ્ણાદિભેદં દસ્સેન્તિ, તસ્મા અન્તિમભવિકબોધિસત્તાનં વિસુદ્ધિદેવેહિ ઉપટ્ઠાપિતભાવં ઉપાદાય તદઞ્ઞેસમ્પિ તેહિ અનુપટ્ઠાપિતાનમ્પિ તથા વોહરિતબ્બતા પરિયાયસિદ્ધાતિ વેદિતબ્બા. દિસ્વાવાતિ ¶ વિસુદ્ધિદેવેહિ દસ્સિતે દિસ્વાવ. તતોયેવ હિ તે વિસુદ્ધિદેવાનં દૂતા વુત્તા.

કસ્મા આરદ્ધન્તિ કેવલં દેવદૂતે એવ સરૂપતો અદસ્સેત્વાતિ અધિપ્પાયો. દેવાનં દૂતાનં દસ્સનૂપાયત્તા તથા વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘દેવદૂતા…પે… સમનુયુઞ્જતી’’તિ આહ. તત્થ દેવદૂતા…પે… દસ્સનત્થન્તિ દેવદૂતાનં અનુયુઞ્જનટ્ઠાનૂપગસ્સ કમ્મસ્સ દસ્સનત્થં.

એકચ્ચે થેરાતિ અન્ધકાદિકે વિઞ્ઞાણવાદિનો ચ સન્ધાય વદતિ. નેરયિકે નિરયે પાલેન્તિ તતો નિગ્ગન્તું અપ્પદાનવસેન રક્ખન્તીતિ નિરયપાલા. અથ વા નિરયપાલતાય નેરયિકાનં નિરયદુક્ખેન પરિયોનદ્ધાય અલં સમત્થાતિ નિરયપાલા. તન્તિ ‘‘નત્થિ નિરયપાલા’’તિ વચનં. પટિસેધિતમેવાતિ ‘‘અત્થિ નિરયેસુ નિરયપાલા અત્થિ ચ કારણિકા’’તિઆદિના નયેન અભિધમ્મે (કથા. ૮૬૬) પટિસેધિતમેવ. યદિ નિરયપાલા નામ ન સિયું, કમ્મકારણાપિ ન ભવેય્ય. સતિ હિ કારણિકે કમ્મકારણાય ભવિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘યથા હી’’તિઆદિ. એત્થાહ – ‘‘કિં પનેતે નિરયપાલા નેરયિકા, ઉદાહુ અનેરયિકા’’તિ. કિઞ્ચેત્થ – યદિ તાવ નેરયિકા નિરયસંવત્તનિયેન કમ્મેન નિબ્બત્તા, સયમ્પિ નિરયદુક્ખં પચ્ચનુભવેય્યું, તથા સતિ અઞ્ઞેસં નેરયિકાનં ઘાતનાય અસમત્થા સિયું, ‘‘ઇમે નેરયિકા ઇમે નિરયપાલા’’તિ વવત્થાનઞ્ચ ન સિયા. યે ચ યે ઘાતેન્તિ, તેહિ સમાનરૂપબલપ્પમાણેહિ ઇતરેસં ભયસન્તાસા ન સિયું. અથ અનેરયિકા, નેસં તત્થ કથં સમ્ભવોતિ? વુચ્ચતે – અનેરયિકા નિરયપાલા અનિરયગતિસંવત્તનિયકમ્મનિબ્બત્તિતો. નિરયૂપપત્તિસંવત્તનિયકમ્મતો ¶ હિ અઞ્ઞેનેવ કમ્મુના તે નિબ્બત્તન્તિ રક્ખસજાતિકત્તા. તથા હિ વદન્તિ સબ્બત્થિવાદિનો –

‘‘કોધા કુરૂરકમ્મન્તા, પાપાભિરુચિનો તથા;

દુક્ખિતેસુ ચ નન્દન્તિ, જાયન્તિ યમરક્ખસા’’તિ.

તત્થ યદેકે વદન્તિ ‘‘યાતનાદુક્ખં પટિસંવેદેય્યું, અથ વા અઞ્ઞમઞ્ઞં ઘાતેય્યુ’’ન્તિઆદિ, તયિદં અસારં નિરયપાલાનં નેરયિકભાવસ્સેવ ¶ અભાવતો. યદિપિ અનેરયિકા નિરયપાલા, અયોમયાય પન આદિત્તાય સમ્પજ્જલિતાય સજોતિભૂતાય નિરયભૂમિયા પરિક્કમમાના કથં દાહદુક્ખં નાનુભવન્તીતિ? કમ્માનુભાવતો. યથા હિ ઇદ્ધિમન્તો ચેતોવસિપ્પત્તા મહામોગ્ગલ્લાનાદયો નેરયિકે અનુકમ્પન્તા ઇદ્ધિબલેન નિરયભૂમિં ઉપગતા દાહદુક્ખેન ન બાધીયન્તિ, એવં સમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં.

ઇદ્ધિવિસયસ્સ અચિન્તેય્યભાવતોતિ ચે? ઇદમ્પિ તંસમાનં કમ્મવિપાકસ્સ અચિન્તેય્યભાવતો. તથારૂપેન હિ કમ્મુના તે નિબ્બત્તા યથા નિરયદુક્ખેન અબાધિતા એવ હુત્વા નેરયિકે ઘાતેન્તિ, ન ચેત્તકેન બાહિરવિસયાભાવો યુજ્જતિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠતાય પચ્ચેકં દ્વારપુરિસેસુપિ વિભત્તસભાવત્તા. તથા હિ એકચ્ચસ્સ દ્વારસ્સ પુરિસસ્સ ચ ઇટ્ઠં એકચ્ચસ્સ અનિટ્ઠં, એકચ્ચસ્સ ચ અનિટ્ઠં એકચ્ચસ્સ ઇટ્ઠં હોતિ. એવઞ્ચ કત્વા યદેકે વદન્તિ ‘‘નત્થિ કમ્મવસેન તેજસા પરૂપતાપન’’ન્તિઆદિ, તદપાહતં હોતિ. યં પન વદન્તિ ‘‘અનેરયિકાનં તેસં કથં તત્થ સમ્ભવો’’તિ નિરયે નેરયિકાનં યાતનાસબ્ભાવભાવતો. નેરયિકસત્તયાતનાયોગ્ગઞ્હિ અત્તભાવં નિબ્બત્તેન્તં કમ્મં તાદિસનિકન્તિ વિનામિતં નિરયટ્ઠાને એવ નિબ્બત્તેતિ. તે હિ નેરયિકેહિ અધિકતરબલારોહપરિણાહા અતિવિય ભયાનકદસ્સના કુરૂરતરપયોગા ચ હોન્તિ. એતેનેવ તત્થ નેરયિકાનં વિબાધકકાકસુનખાદીનમ્પિ નિબ્બત્તિયા અત્થિભાવો સંવણ્ણિતોતિ દટ્ઠબ્બો.

કથમઞ્ઞગતિકેહિ અઞ્ઞગતિકબાધનન્તિ ચ ન વત્તબ્બં અઞ્ઞત્થાપિ તથા દસ્સનતો. યં પનેકે વદન્તિ ‘‘અસત્તસભાવા એવ નિરયે નિરયપાલા નિરયે સુનખાદયો ચા’’તિ, તમ્પેતેસં મતિમત્તં અઞ્ઞત્થ તથા અદસ્સનતો. ન હિ કાચિ અત્થિ તાદિસી ધમ્મપ્પવત્તિ, યા અસત્તસભાવા, સમ્પતિસત્તેહિ અપ્પયોજિતા ચ અત્થકિચ્ચં સાધેન્તી દિટ્ઠપુબ્બા. પેતાનં પાનીયનિવારકાનં દણ્ડાદિહત્થાનઞ્ચ પુરિસાનં સબ્ભાવે અસત્તભાવે ચ વિસેસકારણં નત્થીતિ તાદિસાનં ¶ સબ્ભાવે કિં પાપકાનં વત્તબ્બં. સુપિનોપઘાતોપિ અત્થકિચ્ચસમત્થતાય અપ્પમાણં દસ્સનાદિમત્તેનપિ ¶ તદત્થસિદ્ધિતો. તથા હિ સુપિને આહારૂપભોગાદિના ન અત્થસિદ્ધિ, ઇદ્ધિનિમ્માનરૂપં પનેત્થ લદ્ધપરિહારં ઇદ્ધિવિસયસ્સ અચિન્તેય્યભાવતો. ઇધાપિ કમ્મવિપાકસ્સ અચિન્તેય્યભાવતોતિ ચે? તં ન, અસિદ્ધત્તા. નેરયિકાનં કમ્મવિપાકો નિરયપાલાતિ સિદ્ધમેત્તં, વુત્તનયેન પાળિતો ચ તેસં સત્તભાવો એવ સિદ્ધો. સક્કા હિ વત્તું સત્તસઙ્ખાતા નિરયપાલસઞ્ઞિતા ધમ્મપ્પવત્તિ સાભિસન્ધિકપરૂપઘાતિ અત્થકિચ્ચસબ્ભાવતો ઓજાહારાદિ રક્ખસસન્તતિ વિય. અભિસન્ધિપુબ્બકતા ચેત્થ ન સક્કા પટિક્ખિપિતું તથા તથા અભિસન્ધિયા ઘાતનતો. તતો એવ ન સઙ્ઘાતપબ્બતેહિ અનેકન્તિકતા. યે પન વદન્તિ ‘‘ભૂતવિસેસા એવ તે વણ્ણસણ્ઠાનાદિવિસેસવન્તો ભેરવાકારા નરકપાલાતિ સમઞ્ઞં લભન્તી’’તિ, તદસિદ્ધં ઉજુકમેવ પાળિયં ‘‘અત્થિ નિરયે નિરયપાલા’’તિ વાદસ્સ પતિટ્ઠાપિતત્તા.

અપિચ યથા અરિયવિનયે નરકપાલાનં ભૂતમત્તતા અસિદ્ધા, તથા પઞ્ઞત્તિમત્તવાદિનોપિ ભૂતમત્તતા અસિદ્ધા સબ્બસો રૂપધમ્માનં અત્થિભાવસ્સેવ અપ્પટિજાનનતો. ન હિ તસ્સ ભૂતાનિ નામ પરમત્થતો સન્તિ. યદિ પરમત્થં ગહેત્વા વોહરતિ, અથ કસ્મા ચક્ખુરૂપાદીનિ પટિક્ખિપતીતિ? તિટ્ઠતેસા અનવટ્ઠિતતક્કાનં અપ્પહીનવિપલ્લાસાનં વાદવીમંસા. એવં અત્થેવ નિરયે નિરયપાલાતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં. સતિ ચ નેસં સબ્ભાવે અસતિપિ બાહિરે વિસયે નરકે વિય દેસાદિનિયમો હોતીતિ વાદો ન સિજ્ઝતિ, સતિ એવ પન બાહિરે વિસયે દેસાદિનિયમોતિ દટ્ઠબ્બં.

દેવદૂતસરાપનવસેન સત્તે યથૂપચિતે પુઞ્ઞકમ્મે યમેતિ નિયમેતીતિ યમો. તસ્સ યમસ્સ વેમાનિકપેતાનં રાજભાવતો રઞ્ઞો. તેનાહ ‘‘યમરાજા નામ વેમાનિકપેતરાજા’’તિ. કમ્મવિપાકન્તિ અકુસલકમ્મવિપાકં. વેમાનિકપેતા હિ કણ્હસુક્કવસેન મિસ્સકં કમ્મં કત્વા વિનિપાતિકદેવતા વિય સુક્કેન કમ્મુના પટિસન્ધિં ગણ્હન્તિ. તથા હિ મગ્ગફલભાગિનોપિ હોન્તિ, પવત્તિયં પન કમ્માનુરૂપં કદાચિ પુઞ્ઞફલં, કદાચિ અપુઞ્ઞફલં પચ્ચનુભવન્તિ. યેસં પન અરિયમગ્ગો ઉપ્પજ્જતિ, તેસં મગ્ગાધિગમતો પટ્ઠાય પુઞ્ઞફલમેવ ઉપ્પજ્જતીતિ દટ્ઠબ્બં. અપુઞ્ઞફલં પુબ્બે વિય કટુકં ન હોતિ, મનુસ્સત્તભાવે ઠિતાનં ¶ વિય મુદુકમેવ હોતીતિ અપરે. ધમ્મિકો રાજાતિ એત્થ તસ્સ ધમ્મિકભાવો ધમ્મદેવપુત્તસ્સ વિય ઉપ્પત્તિનિયતો ધમ્મતાવસેન વેદિતબ્બો. દ્વારેસૂતિ અવીચિમહાનરકસ્સ ચતૂસુ દ્વારેસુ. ખીણાસવા બ્રાહ્મણા નામ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન.

અનુયોગવત્તન્તિ ¶ અનુયોગે કતે વત્તિતબ્બવત્તં. આરોપેન્તોતિ કારાપેન્તો, અત્તનો પુચ્છં ઉદ્દિસ્સ પટિવચનં દાપેન્તો પુચ્છતિ. પરસ્સ હિ અધિપ્પાયં ઞાતું ઇચ્છન્તો તદુપગં પયોગં કરોન્તો પુચ્છતિ નામ. લદ્ધિન્તિ ગાહં. પતિટ્ઠાપેન્તોતિ તત્થ નિચ્ચકાલં કારાપેન્તો. કારણં પુચ્છન્તોતિ યુત્તિં પુચ્છન્તો. સમનુભાસતીતિ યથાનુયુત્તમત્થં વિભૂતં કત્વા કથેતિ.

જિણ્ણન્તિ જરાપત્તિયા જિણ્ણં. એકચ્ચો દહરકાલતો પટ્ઠાય પણ્ડુરોગાદિના અભિભૂતકાયતાય જિણ્ણસદિસો હોતિ, અયં ન તથા જરાપત્તિયા જિણ્ણોતિ દસ્સેતિ. ગોપાનસી વિય વઙ્કન્તિ વઙ્કગોપાનસી વિય વઙ્કં. ન હિ વઙ્કભાવસ્સ નિદસ્સનત્થં અવઙ્કગોપાનસી ગય્હતિ. ભગ્ગન્તિ ભગ્ગસરીરં કટિયં ભગ્ગકાયત્તા. તેનાહ ‘‘ઇમિનાપિસ્સ વઙ્કભાવમેવ દીપેતી’’તિ. દણ્ડપટિસરણન્તિ ઠાનગમનેસુ દણ્ડો પટિસરણં એતસ્સાતિ દણ્ડપટિસરણં તેન વિના વત્તિતું અસમત્થત્તા. તેનાહ ‘‘દણ્ડદુતિય’’ન્તિ. જરાતુરન્તિ જરાય પત્થતસંકિલન્તકાયં. સબ્બસો કિમિહતં વિય મહાખલ્લાટં સીસમસ્સાતિ મહાખલ્લાટસીસં. સઞ્જાતવલિન્તિ સમન્તતો જાતવલિકં. જરાધમ્મોતિ જરાપકતિકો. તેનાહ ‘‘જરાસભાવો’’તિ. સભાવો ચ નામ તેજોધાતુયા ઉણ્હતા વિય ન કદાચિ વિગચ્છતીતિ આહ ‘‘અપરિમુત્તો જરાયા’’તિઆદિ.

અત્થતો એવં વદતિ નામ, વાચાય અવદન્તોપિ અત્થાપત્તિતો એવં વદન્તો વિય હોતિ વિઞ્ઞૂનન્તિ અત્થો. તરુણો અહોસિં યોબ્બનેન સમન્નાગતો. ઊરૂનં બલં એતસ્સ અત્થીતિ ઊરુબલી. તેન દૂરેપિ ગમનાગમનલઙ્ઘનાદિસમત્થતં દસ્સેતિ, બાહુબલીતિ પન ઇમિના હત્થેહિ કાતબ્બકિચ્ચસમત્થતં, જવગ્ગહણેન વેગસા પવત્તિસમત્થતં. અન્તરહિતાતિ નટ્ઠા. એત્થ ચ ન ખો પનાહન્તિઆદિ જરાય દેવદૂતભાવદસ્સનં. તેનાહ ‘‘તેનેસ દેવદૂતો નામ જાતો’’તિ. આબાધસ્સ ¶ અત્થિતાય આબાધિકં. વિવિધં દુક્ખં આદહતીતિ બ્યાધિ, વિસેસેન વા આધિયતિ એતેનાતિ બ્યાધિ, બ્યાધિ સંજાતો એતસ્સાતિ બ્યાધિતં. એસ નયો દુક્ખિતન્તિ એત્થાપિ.

દુતિયં દેવદૂતન્તિ એત્થાપિ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. બ્યાધિના અભિહતોતિ બ્યાધિના બાધિતો, ઉપદ્દુતોતિ અત્થો.

વિપરિભિન્નવણ્ણોતિ વિપરિભિન્નનીલવણ્ણો. તઞ્હિ યત્થ યત્થ ગહિતપુબ્બકં, તત્થ તત્થ પણ્ડુવણ્ણં, મંસુસ્સદટ્ઠાને રત્તવણ્ણં, યેભુય્યેન ચ નીલસાટકપારુતં વિય હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘વિપરિભિન્નનીલવણ્ણો’’તિ.

‘‘કો ¶ લભતિ, કો ન લભતી’’તિ નિરયુપગસ્સેવ વસેનાયં વિચારણાતિ ‘‘યેન તાવ બહુ પાપં કત’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. બહુ પાપં કતન્તિ બહુસો પાપં કતં. તેન પાપસ્સ બહુલીકરણમાહ. બહૂતિ વા મહન્તં. મહત્થોપિ હિ બહુસદ્દો દિસ્સતિ ‘‘બહુ વત કતં અસ્સા’’તિઆદીસુ, ગરુકન્તિ વુત્તં હોતિ. સો ગરુકં બહુલં વા પાપં કત્વા ઠિતો નિરયે નિબ્બત્તતિયેવ, ન યમપુરિસેહિ યમસ્સ સન્તિકં નીયતીતિ. પરિત્તન્તિ પમાણપરિત્તતાય કાલપરિત્તતાય ચ પરિત્તં. પુરિમસ્મિં અત્થે અગરૂતિ અત્થો, દુતિયસ્મિં અબહુલન્તિ. યથાવુત્તમત્થં ઉપમાય વિભાવેતું ‘‘યથા હી’’તિઆદિ વુત્તં. કત્તબ્બમેવ કરોન્તીતિ દણ્ડમેવ કરોન્તિ. અનુવિજ્જિત્વાતિ વીમંસિત્વા. વિનિચ્છયટ્ઠાનન્તિ અટ્ટકરણટ્ઠાનં. પરિત્તપાપકમ્માતિ દુબ્બલપાપકમ્મા. અત્તનો ધમ્મતાયાતિ પરેહિ અસારિયમાનેપિ અત્તનો ધમ્મતાય સરન્તિ. તે હિ પાપકમ્મસ્સ દુબ્બલભાવતો કતૂપચિતસ્સ ચ ઓકાસારહકુસલકમ્મસ્સ બલવભાવતો અત્તનો ધમ્મતાયપિ સરન્તિ. સારિયમાનાપીતિ ‘‘ઇદં નામ તયા કતં પુઞ્ઞકમ્મ’’ન્તિ પરેહિ સારિયમાનાપિ.

આકાસચેતિયન્તિ ગિરિસિખરે અબ્ભોકાસે વિવટઙ્ગણે કતચેતિયં. રત્તપટેનાતિ રત્તવણ્ણેન પટેન પૂજેસિ પટાકં કત્વા. અગ્ગિજાલસદ્દન્તિ પટપટાયન્તં નરકે અગ્ગિજાલસદ્દં સુત્વાવ. અત્તના પૂજિતપટં અનુસ્સરીતિ તદા પટાકાય વાતપ્પહારસદ્દે નિમિત્તસ્સ ગહિતત્તા ‘‘મયા તદા આકાસચેતિયે પૂજિતરત્તપટસદ્દો વિયા’’તિ અત્તના પૂજિતપટં અનુસ્સરિ.

સુમનપુપ્ફકુમ્ભેનાતિ ¶ કુમ્ભપરિમાણેન સુમનપુપ્ફરાસિના. ‘‘દસાધિકં નાળિસહસ્સકુમ્ભ’’ન્તિ કેચિ, ‘‘પઞ્ચઅમ્બણ’’ન્તિ અપરે. તીહિપિ ન સરતિ બલવતો પાપકમ્મેન બ્યામોહિતો. તુણ્હી અહોસીતિ ‘‘કમ્મારહો અય’’ન્તિ તત્થ પટિકારં અપસ્સન્તો તુણ્હી અહોસિ.

એકપક્ખચ્છદનમત્તાહીતિ મજ્ઝિમપ્પમાણસ્સ ગેહસ્સ એકચ્છદનપ્પમાણેહિ. સુત્તાહતં કરિત્વાતિ કાળસુત્તં પાતેત્વા. યથા રથો સબ્બસો પજ્જલિતો હોતિ અયોમયો, એવં યુગાદયોપિસ્સ પજ્જલિતા સજોતિભૂતા એવ હોન્તીતિ આહ ‘‘સદ્ધિં…પે… રથે યોજેત્વા’’તિ. મહાકૂટાગારપ્પમાણન્તિ સત્તભૂમકમહાકૂટાગારપ્પમાણં.

વિભત્તોતિ સત્તાનં સાધારણેન પાપકમ્મુના વિભત્તો. હીનં કાયન્તિ હીનં સત્તનિકાયં, હીનં વા અત્તભાવં. ઉપાદાનેતિ ચતુબ્બિધે ઉપાદાને. અત્થતો પન તણ્હાદિટ્ઠિગ્ગાહોતિ આહ ‘‘તણ્હાદિટ્ઠિગ્ગહણે’’તિ ¶ . સમ્ભવતિ જરામરણં એતેનાતિ સમ્ભવો, ઉપાદાનન્તિ આહ ‘‘જાતિયા ચ મરણસ્સ છ કારણભૂતે’’તિ. અનુપાદાતિ અનુપાદાય. તેનાહ ‘‘અનુપાદિયિત્વા’’તિ. સકલવટ્ટદુક્ખં અતિક્કન્તાતિ ચરિમચિત્તનિરોધેન વટ્ટદુક્ખસ્સ કિલેસાનમ્પિ અસમ્ભવતો સબ્બં વટ્ટદુક્ખં અતિક્કન્તા.

દેવદૂતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. ચતુમહારાજસુત્તવણ્ણના

૩૭. સત્તમે અમા સહ વત્તન્તિ તસ્મિં તસ્મિં કિચ્ચેતિ અમચ્ચા, સહિતા. પરિસતિ ભવાતિ પારિસજ્જા, પરિવારટ્ઠાનિયા પરિસાપરિયાપન્ના. તેનાહ ‘‘પરિચારિકદેવતા’’તિ. તાતાતિ આલપનં. એવન્તિ ‘‘કચ્ચિ બહૂ મનુસ્સા’’તિઆદિના વુત્તાકારેન. અટ્ઠ વારેતિ એકસ્મિં અડ્ઢમાસે ચતુક્ખત્તું તથા ઇતરસ્મિન્તિ એવં અટ્ઠ વારે. અધિટ્ઠહન્તીતિ અધિતિટ્ઠન્તિ. પટિજાગરોન્તીતિ પટિ પટિ જાગરોન્તિ. પુઞ્ઞં કરોન્તા હિ સત્તા જાગરોન્તિ નામ કાતબ્બકિચ્ચપ્પસુતત્તા, ઇતરે પન સુપન્તિ નામ સહિતપરહિતવિમુત્તત્તા. ચાતુદ્દસિઉપોસથસ્સ અનુગમનં વિય પન્નરસિઉપોસથસ્સ પચ્ચુગ્ગમનં ન લબ્ભતિ દિવસાભાવતો.

તતોતિ ¶ તતો તતો. તં ઉપનિસ્સાયાતિ તા તા ગામનિગમરાજધાનિયો ઉપનિસ્સાય. અધિવત્થાતિ આરામવનરુક્ખાદીસુ અધિવત્થા દેવતા. તેતિ તે દેવા. સન્ધાય કથેતીતિ ભગવા કથેતિ. વુત્તન્તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તં.

નિચ્ચં નિબદ્ધં ઉપોસથો સંવચ્છરે સંવચ્છરે પટિ પટિ હરિતબ્બતો પવત્તેતબ્બતો પાટિહારિયપક્ખો નામ. ગુણઙ્ગેહીતિ ઉપોસથઙ્ગેહિ.

વુત્થવાસોતિ વુસિતબ્રહ્મચરિયવાસો. કત્તબ્બકિચ્ચન્તિ દુક્ખાદીસુ પરિઞ્ઞાતાદિકિચ્ચં. ઓતારેત્વાતિ છડ્ડેત્વા. પરિક્ખીણભવસંયોજનોતિ સબ્બસો ખીણભવબન્ધનો. કારણેન જાનિત્વાતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાસહિતાય મગ્ગપઞ્ઞાય ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ જાનિત્વા.

જાનન્તોતિ ‘‘અરહન્તાનં અનુકરણપ્પટિપત્તિ એસા, યદિદં સમ્મદેવ ઉપોસથાનુટ્ઠાન’’ન્તિ એવં ઉપોસથકમ્મસ્સ ગુણં જાનન્તો. એવરૂપેનાતિ યાદિસો ભગવતો ઉપોસથભાવો વિહિતો, એવરૂપેન ¶ અરહન્તાનુકરણેન ઉપોસથકમ્મેન. સક્કા પહિતત્તો વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા ખીણાસવસમ્પત્તિં પાપુણિતું. અટ્ઠમં ઉત્તાનત્થમેવ સત્તમે વુત્તનયત્તા.

ચતુમહારાજસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. સુખુમાલસુત્તવણ્ણના

૩૯. નવમે નિદ્દુક્ખોતિ કાયિકચેતસિકદુક્ખવિરહિતો. સદુક્ખે હિ સવિઘાતે સુખુમાલત્તા અનવસરા, તસ્મા સુખિતો નિદ્દુક્ખતાય સુખુમાલો નામ. યાવસ્સ સુખુમાલત્તા પરમુક્કંસગતાતિ આહ ‘‘પરમસુખુમાલો’’તિ. અતિવિય સુખુમાલોતિ અત્થો. અન્તમતીતં અચ્ચન્તં. સબ્બદા સુખુમાલોતિ આહ ‘‘સતતનિદ્દુક્ખો’’તિ. ચરિયકાલેતિ બોધિચરિયાય ચરણકાલે. તેનાતિ બોધિસત્તેન. અઞ્ઞત્થ પન પદુમન્તિ રત્તં કમલં. પુણ્ડરીકન્તિ સેતં વુચ્ચતિ. ઇતરાતિ ઇતરપોક્ખરણિયો. ‘‘બોધિસત્તસ્સ કિરા’’તિઆદિકં પોક્ખરણીનં ¶ ઉપ્પત્તિદસ્સનં. કુદ્દાલકમ્મકારેતિ ખણકે. પોક્ખરણિટ્ઠાનાનીતિ પોક્ખરણિખણનયોગ્ગટ્ઠાનાનિ. ગણ્હાપેસીતિ ખણાપેસિ. પોક્ખરણિસદ્દો ચેત્થ તાદિસે જલાસયે નિરુળ્હો દટ્ઠબ્બો પઙ્કજાદિસદ્દા વિય. સોપાનબાહુકાનં મત્થકટ્ઠાનં ઉણ્હીસન્તિ અધિપ્પેતં. ઉદકસેચનનાળિકાતિ ઉદકચ્છટાવિસ્સજ્જનનાળિયન્તાનિ. પઞ્ચવિધાતિ વણ્ણવસેન જાતિવસેન ચ.

ખો પનસ્સાતિ નિપાતમત્તં. કાસિક-સદ્દો અતિવિય સણ્હે સુખુમે મહગ્ઘવત્થે નિરુળ્હો, અઞ્ઞસ્મિમ્પિ તથાજાતિકે રુળ્હિવસેન પવત્તતીતિ દટ્ઠબ્બં. તેનાહ ‘‘અકાસિકં ચન્દન’’ન્તિ. હેમન્તે વાસો હેમન્તં, હેમન્તં અરહતીતિ હેમન્તિકો, પાસાદો. ‘‘ઇતરેસુપિ એસેવ નયો’’તિ વત્વા તદેવ નેસં અરહતં દસ્સેતું ‘‘તત્થ હેમન્તિકો’’તિઆદિ વુત્તં. સજાલાનીતિ સજાલવાતપાનાનિ, ઉદકયન્તાનીતિ ઉદકધારાવિસ્સન્દનકયન્તાનિ. પાસાદમત્થકેતિ પાસાદસ્સ ઉપરિઆકાસતલે. બન્ધિત્વાતિ પયોજિતયન્તે સુક્ખમહિંસચમ્મં બન્ધિત્વા. યન્તં પરિવત્તેત્વાતિ યથાપયોજિતં યન્તં પાસાણારોપનત્થઞ્ચેવ પુન તેસં વિસ્સજ્જનત્થઞ્ચ પરિવત્તેત્વા. તસ્મિં વિસ્સજ્જેન્તીતિ છદનપિટ્ઠે બદ્ધસુક્ખમહિંસચમ્મે વિસ્સજ્જેન્તિ.

સહસ્સથામન્તિ પુરિસસહસ્સબલં, પુરિસસહસ્સેન વહિતબ્બભારવહં. પલ્લઙ્કે નિસિન્નોવાતિ રતનમયપલ્લઙ્કે યથાનિસિન્નો એવ. ઉપ્પતનાકારપત્તન્તિ ઉપ્પતિત્વા ઠિતં વિય. જિયં પોથેન્તસ્સાતિ જિયાઘાતં કરોન્તસ્સ. જિયપ્પહારસદ્દોતિ જિયાઘાતસદ્દો. યન્તે બદ્ધન્તિ યન્તબદ્ધં કત્વા ¶ ઠપિતં. સદ્દન્તરેતિ થામમજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ સદ્દસવનટ્ઠાને. ગાવુતસ્સ ચતુત્થો ભાગો કોસોતિપિ વુચ્ચતિ દ્વિસહસ્સદણ્ડપ્પમાણટ્ઠાનં.

સબ્બટ્ઠાનાનીતિ મહાપુરિસસ્સ તાનિ તાનિ સબ્બાનિ વસનટ્ઠાનાનિ. સિખાબદ્ધોતિ પુરિસસભાવસ્સેવ વિસેસતો દસ્સનમેતં. ન ઉપ્પિલાવિતભાવત્થન્તિ ઉપ્પિલાવિતભાવસઙ્ખાતં અત્થં ન કથેસીતિ અત્થો. તસ્સ હિ બોધિમૂલેયેવ સેતુઘાતો. તેનેવાતિ અપ્પમાદલક્ખણસ્સ ¶ દીપનતો એવ. અત્તાનં અતિક્કમિત્વાતિ અત્તનો જરાપત્તિં અચિન્તેત્વા અટ્ટીયતિ. ન પનેસ મગ્ગેન પહીનો તદા મગ્ગસ્સ અનધિગતત્તા. સિક્ખં પટિક્ખિપિત્વાતિ યથાસમાદિન્નસિક્ખં પહાય.

અવિપરીતબ્યાધિઆદિસભાવાવાતિ એકન્તેન બ્યાધિઆદિસભાવા એવ. એવં જિગુચ્છાવિહારેનાતિ એવં સકલસ્સેવ વટ્ટદુક્ખસ્સ જિગુચ્છનવિહારેન વિહરન્તસ્સ. એવં જિગુચ્છનન્તિ એવં પરસ્સ જિગુચ્છનં. પરં અજિગુચ્છમાનોતિ કરુણાયનેન એવં પરં અજિગુચ્છન્તો. અભિભોસ્મીતિ અભિભવિતા અસ્મિ. ઉસ્સાહો અહૂતિ ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં વીરિયમેવ ચતુબ્બિધસમ્મપ્પધાનવીરિયઞ્ચ અહોસિ, યેન મગ્ગબ્રહ્મચરિયપરાયણો જાતો.

સુખુમાલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. આધિપતેય્યસુત્તવણ્ણના

૪૦. દસમે અભિભવિત્વા પવત્તનટ્ઠેન અધિપતિ યં કિઞ્ચિ જેટ્ઠકં ન કારકં અત્તાનં અધિપતીતિ કત્વા અત્તા એવ અધિપતિ, તતો આગતં અત્તાધિપતેય્યં. તેનાહ ‘‘અત્તાન’’ન્તિઆદિ. લોકન્તિ સત્તલોકં. સો ચ ખો ઇદ્ધિવિધાદિગુણવિસેસયુત્તો અધિપ્પેતો અધિપતિભાવસ્સ અધિપ્પેતત્તા. નવવિધં લોકુત્તરધમ્મન્તિ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન વુત્તં. ઇતિ ભવોતિ એવં સમ્પત્તિભવો, તત્થ એવં અભિવુદ્ધીતિ. સમ્પત્તિભવસ્સ હેતૂતિ તંતંસમ્પત્તિભવસ્સ તત્થ ચ અભિવુદ્ધિયા હેતુ. જાતિનિમિત્તસ્સ કમ્મભવસ્સ કતૂપચિતત્તા જાતિ અન્તોપવિટ્ઠા. જરાદીસુપિ એસેવ નયો હેતુસિદ્ધિયા ફલસિદ્ધિતો.

અસલ્લીનન્તિ ન સઙ્કોચપ્પત્તં. ઉપટ્ઠિતાતિ કાયાદિસભાવસલ્લક્ખણવસેન ઉપટ્ઠિતા. અસમ્મુટ્ઠા સમ્મોસાભાવતો. અસારદ્ધોતિ સારમ્ભસ્સ સારમ્ભહેતૂનઞ્ચ વિક્ખમ્ભનેન અસારદ્ધો. એકગ્ગં ¶ અનેકગ્ગભાવસ્સ દૂરસમુસ્સાપિતત્તા. નિમ્મલં કત્વાતિ રાગાદિમલાનં અપનયનેન મલરહિતં કત્વા. ગોપાયતીતિ સંકિલેસાનત્થતો રક્ખતિ. અયન્તિ એવંપટિપન્નો ભિક્ખુ. સુદ્ધમત્તાનં પરિહરતિ અસુદ્ધભાવસ્સ કિલેસસ્સપિ અભાવતો.

અતિક્કમિત્વા ¶ મઞ્ઞસીતિ અસક્ખિં કત્વા મઞ્ઞસિ. તાય તણ્હાય નિબ્બત્તોતિ તમ્મયો, તણ્હાવસિકો. તસ્સ ભાવો તમ્મયતા, તસ્સા તમ્મયતાય અભાવેન. ન હાયતિ પઞ્ઞાદિગુણવેપુલ્લપ્પત્તિયા.

આધિપતેય્યસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દેવદૂતવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ચૂળવગ્ગો

૧. સમ્મુખીભાવસુત્તવણ્ણના

૪૧. પઞ્ચમસ્સ પઠમે સમ્મુખો ભવતિ યેન સો સમ્મુખીભાવો, પુરતો વિજ્જમાનતા, તસ્મા સમ્મુખીભાવા. પુઞ્ઞકમ્મન્તિ દાનસઙ્ખાતં પુઞ્ઞકમ્મં. દ્વે ધમ્મા સુલભા બાહિરત્તા યથાસકં પચ્ચયસમવાયેન લબ્ભનતો. સદ્ધા પન દુલ્લભા પચુરજનસ્સ અનવટ્ઠિતકિચ્ચત્તા. તેનેવાહ ‘‘પુથુજ્જનસ્સા’’તિઆદિ.

સમ્મુખીભાવસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. તિઠાનસુત્તવણ્ણના

૪૨. દુતિયે મચ્છરિયમેવ મલં મચ્છરિયમલં, ચિત્તસ્સ મલીનસભાવાપાદનતો વિગતં મચ્છરિયમલં એત્થાતિ વિગતમચ્છરિયમલં. ગેધાભાવેન કોચિ કિઞ્ચિ દેન્તોપિ તત્થ આસત્તિં ન વિસ્સજ્જેતિ, અયં પન ન તાદિસોતિ આહ ‘‘વિસ્સટ્ઠચાગો’’તિ. મલીનહત્થોવ ચિત્તવિસુદ્ધિયા ¶ અભાવતો. ધોતહત્થોવ ધોતહત્થેન કાતબ્બકિચ્ચસાધનતો. તેન વુત્તં – ‘‘ચિત્તે સુદ્ધે વિસુજ્ઝન્તિ, ઇતિ વુત્તં મહેસિના’’તિ. યાચિતું યુત્તો યાચકાનં મનોરથપૂરણતો. યાચયોગો પયોગાસહેહિ યાચકેહિ સુટ્ઠુ યુત્તભાવતો. તંસમઙ્ગી એવ તત્થ રતો નામ, ન ચિત્તમત્તેનેવાતિ આહ ‘‘દાનં…પે… રતો નામ હોતી’’તિ.

‘‘ઉચ્ચા, ભન્તે’’તિ વત્વા અયં મં ઉચ્ચતો વદતીતિ ચિન્તેય્યાતિ પુન ‘‘નાતિઉચ્ચા તુમ્હે’’તિ આહ, સરીરેનાતિ અધિપ્પાયો. મેચકવણ્ણસ્સાતિ નીલોભાસસ્સ. પુચ્છીતિ ભિક્ખૂ પુચ્છિ. ભૂમિયં લેખં લિખન્તો અચ્છીતિ પઠમં ¶ મઞ્ચે નિપજ્જિત્વા ઉટ્ઠાય ભૂમિયં લેખં લિખન્તો અચ્છિ ‘‘અખીણાસવોતિ મઞ્ઞના હોતૂ’’તિ. તથા હિ રાજા ખીણાસવસ્સ નામ…પે… નિવત્તિ. ધજપગ્ગહિતાવાતિ પગ્ગહિતધજાવ. સિલાચેતિયટ્ઠાનન્તિ થૂપારામસ્સ ચ મહાચેતિયસ્સ ચ અન્તરે સિલાય કતચેતિયટ્ઠાનં. ચેતિયં…પે… અટ્ઠાસિ સાવકસ્સ તં કૂટાગારન્તિ કત્વા.

પચ્છાભાગેનાતિ ધમ્મકથિકસ્સ થેરસ્સ પિટ્ઠિપસ્સેન. ગોનસોતિ મણ્ડલસપ્પો. ધમ્મસ્સવનન્તરાય બહૂનં સગ્ગમગ્ગપ્પટિલાભન્તરાયો ભવેય્યાતિ અધિપ્પાયેન ‘‘ધમ્મસ્સવનન્તરાયં ન કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. વિસં વિક્ખમ્ભેત્વાતિ વિપસ્સનાતેજેન વિસવેગં વિક્ખમ્ભેત્વા. ગાથાસહસ્સન્તિ ગાથાસહસ્સવન્તં. પટ્ઠાનગાથાયાતિ પટ્ઠાપનગાથાય, આદિગાથાયાતિ અત્થો. પટ્ઠાન…પે… અવસાનગાથં એવ વવત્થપેસિ, ન દ્વિન્નં અન્તરે વુત્તં કિલન્તકાયત્તા. સરભાણં સાયન્હધમ્મકથા. પગ્ગણ્હાતીતિ પચ્ચક્ખં કરોન્તી ગણ્હાતિ, સક્કચ્ચં સુણાતીતિ અત્થો. ધમ્મકથનદિવસે ધમ્મકથિકાનં અકિલમનત્થં સદ્ધા ઉપાસકા સિનિદ્ધભોજનં મધુપાનકઞ્ચ દેન્તિ સરસ્સ મધુરભાવાય સપ્પિમધુકતેલાદિઞ્ચ ભેસજ્જં. તેનાહ ‘‘અરિયવંસં કથેસ્સામી’’તિઆદિ. ચતૂહિ દાઠાહિ ડંસિત્વાતિ દળ્હદટ્ઠભાવદસ્સનં. ચરિસ્સામીતિ સમ્માનેસ્સામિ, સક્કચ્ચં સુણિસ્સામીતિ અત્થો. નિમ્મથેત્વાતિ નિમ્મદ્દિત્વા, અપનેત્વાતિ અત્થો.

તિઠાનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. અત્થવસસુત્તવણ્ણના

૪૩. તતિયે અત્થો નામ ફલં, તં એતસ્સ વસોતિ અત્થવસો. હેતુ, અત્થો એતસ્સ અત્થીતિ અત્થો, સો એવાતિ આહ ‘‘તયો અત્થે તીણિ કારણાની’’તિ. ધમ્મદેસના નામ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન ¶ ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં પકાસનાતિ આહ ‘‘ચતુસચ્ચધમ્મં પકાસેતી’’તિ. અટ્ઠકથં ઞાણેન પટિસંવેદીતિ પાળિપદાનં અત્થં વિવરણઞાણેન પટિ પટિ સંવેદનસીલો ‘‘અયં ઇમસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો’’તિ. એતેન અત્થપટિસમ્ભિદાબ્યાપારમાહ. પાળિધમ્મં પટિસંવેદીતિ પાળિગતિં પાળિં પદવિવરણં પટિ પટિ સંવેદનસીલો. એતેન ધમ્મપટિસમ્ભિદાબ્યાપારમાહ.

અત્થવસસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. કથાપવત્તિસુત્તવણ્ણના

૪૪. ચતુત્થે ¶ પવત્તિનીતિ યાવ અધિપ્પેતત્થનિગમના અવિચ્છેદેન પવત્તિની. પટિઘાતાભાવેન અપ્પટિહતા. નિય્યાનિકા સપ્પાટિહીરકા.

કથાપવત્તિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. પણ્ડિતસુત્તવણ્ણના

૪૫. પઞ્ચમે પણ્ડિતપઞ્ઞત્તાનીતિ પણ્ડિતેહિ પઠમં પઞ્ઞત્તાનિ. કથિતાનીતિ સેય્યસો કથિતાનિ. મહાપુરિસેહીતિ બુદ્ધબોધિસત્તેહિ. કરુણાતિ કરુણાચેતોવિમુત્તિ વુત્તા. પુબ્બભાગોતિ તસ્સ ઉપચારો. દમોતિ ઇન્દ્રિયસંવરો ‘‘મનચ્છટ્ઠાનં ઇન્દ્રિયાનં દમન’’ન્તિ કત્વા. અત્તદમનન્તિ ચિત્તદમનં. પુણ્ણોવાદે (મ. નિ. ૩.૩૯૬) ‘‘સક્ખિસ્સસિ ખો, ત્વં પુણ્ણ, ઇમિના દમૂપસમેના’’તિ આગતત્તા દમોતિ વુત્તા ખન્તિપિ. આળવકે આળવકસુત્તે (સં. નિ. ૧.૨૪૬; સુ. નિ. ૧૯૦) ‘‘સચ્ચા દમા ચાગા’’તિ એવં વુત્તા પઞ્ઞાપિ ઇમસ્મિં સુત્તે ‘‘દમો’’તિ વત્તું વટ્ટતિ. રક્ખનં ગોપનં પટિજગ્ગનન્તિ માતાપિતૂનં મનુસ્સામનુસ્સકતૂપદ્દવતો રક્ખનં, બ્યાધિઆદિઅનત્થતો ગોપનં, ઘાસચ્છાદનાદીહિ વેય્યાવચ્ચકરણેન પટિજગ્ગનં. સન્તો નામ સબ્બકિલેસદરથપરિળાહૂપસમેન ઉપસન્તકાયવચીસમાચારતાય ચ. ઉત્તમટ્ઠેન સન્તાનન્તિ મત્તેય્યતાદીહિ સેટ્ઠટ્ઠેન સન્તાનં.

ઇધ ઇમેસંયેવ તિણ્ણં ઠાનાનં કરણેનાતિ ઇમસ્મિં સુત્તે આગતાનં તિણ્ણં ઠાનાનં કરણેન નિબ્બત્તનેન. એતાનિ…પે… કારણાનીતિ માતુપટ્ઠાનં પિતુપટ્ઠાનન્તિ એતાનિ દ્વે ઉત્તમપુરિસાનં ¶ કારણાનિ. ઉત્તમકિચ્ચકરણેન હિ માતાપિતુઉપટ્ઠાકા ‘‘ઉત્તમપુરિસા’’તિ વુત્તા. તેનાહ ‘‘માતાપિતુ…પે… વુત્તો’’તિ. અનુપદ્દવભાવેન ખેમં.

પણ્ડિતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. સીલવન્તસુત્તવણ્ણના

૪૬. છટ્ઠે ¶ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકન્તિ એત્થ ‘‘મનુસ્સા પુઞ્ઞં પસવન્તી’’તિ અવિસેસેન વુત્તત્તા ભાવનામયસ્સપિ પુઞ્ઞસ્સ સઙ્ગણ્હનતો લોકુત્તરસ્સપિ સમ્ભવો દટ્ઠબ્બો.

સીલવન્તસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. સઙ્ખતલક્ખણસુત્તવણ્ણના

૪૭. સત્તમે સમેચ્ચ સમ્ભૂય પચ્ચયેહિ કતં સઙ્ખતં. નિમિત્તાનીતિ સઞ્જાનનસ્સ નિમિત્તાનિ. હેતુપચ્ચયસમવાયે ઉપ્પજ્જનં ઉપ્પાદો, અત્તલાભો. વયોતિ ભઙ્ગો. ઠિતસ્સાતિ ઉપ્પાદક્ખણતો ઉદ્ધં ઠિતિક્ખણપત્તસ્સ. સા પનસ્સ અવત્થા ઉપ્પાદાવત્થાય ભિન્નાતિ કત્વા અઞ્ઞથત્તં જરાતિ ચ વુત્તા. યસ્મા ધમ્મો ઉપ્પજ્જમાનો એવ ભિજ્જતિ, તથા સતિ ઉપ્પાદભઙ્ગા સમાનક્ખણા સિયું, ન ચ તં યુજ્જતિ, તસ્મા ઉપ્પાદાવત્થાય ભિન્ના ભઙ્ગાભિમુખાવત્થા જરાતિ વેદિતબ્બા. યે પન ‘‘સઙ્ખારાનં ઠિતિ નત્થી’’તિ વદન્તિ, તેસં તં મિચ્છા. યથા હિ તસ્સેવ ધમ્મસ્સ ઉપ્પાદાવત્થાય ભિન્ના ભઙ્ગાવત્થા ઇચ્છિતા, અઞ્ઞથા ‘‘અઞ્ઞં ઉપ્પજ્જતિ, અઞ્ઞં નિરુજ્ઝતી’’તિ આપજ્જતિ, એવં ઉપ્પજ્જમાનસ્સ ભઙ્ગાભિમુખા ધમ્મા ઇચ્છિતબ્બા. સા ચ ઠિતિક્ખણો. ન હિ ઉપ્પજ્જમાનો ભિજ્જતીતિ સક્કા વિઞ્ઞાતુન્તિ.

સઙ્ખતન્તિ તેભૂમકા ધમ્મા પચ્ચયસમુપ્પન્નત્તા. યદિ એવં મગ્ગફલધમ્મા કથન્તિ આહ ‘‘મગ્ગફલાનિ પના’’તિઆદિ. લક્ખણકથા હિ યાવદેવ સમ્મસનત્થા. ઉપ્પાદક્ખણે ઉપ્પાદો, ન ઠાનભઙ્ગક્ખણેસુ. કસ્મા? ઉપ્પાદઉપ્પાદક્ખણાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં પરિચ્છિન્નત્તા. યથા હિ ઉપ્પાદસઙ્ખાતેન વિકારેન ઉપ્પાદક્ખણો પરિચ્છિન્નો, એવં ઉપ્પાદક્ખણેનપિ ઉપ્પાદો પરિચ્છિન્નો. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. ધમ્મપ્પવત્તિમત્તતાયપિ કાલસ્સ લોકસમઞ્ઞાવસેનેવ વુત્તં. લક્ખણં ન સઙ્ખતં, સઙ્ખતં ન લક્ખણન્તિ નેસં ભેદદસ્સનં. અવત્થાવતો હિ અવત્થા ભિન્નાવાતિ ¶ . પરિચ્છિન્નન્તિ એત્થ ઉપ્પાદવયેહિ તાવ સઙ્ખતં પરિચ્છિન્નં હોતુ, જરાય પન તં કથં પરિચ્છિન્નન્તિ વુચ્ચતિ? ન વુચ્ચતિ પરિચ્છેદો પુબ્બન્તાપરન્તમત્તેન, અથ ખો સભાવભેદેનાતિ નાયં દોસો. સઙ્ખતં ધમ્મજાતં પરિચ્છિન્નં તબ્બન્તં ધમ્મજાતં ¶ સઙ્ખતન્તિ પઞ્ઞાયતિ એવં તેસં અભાવેન નિબ્બાનમેતન્તિ લક્ખિતબ્બતો સઞ્જાનિતબ્બતો. ઇદાનિ ‘‘યથા હી’’તિઆદિના યથાવુત્તમત્તં ઉપમાહિ વિભાવેતિ.

સઙ્ખતલક્ખણસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. અસઙ્ખતલક્ખણસુત્તવણ્ણના

૪૮. અટ્ઠમે અસઙ્ખતસ્સાતિ વુત્તનયેન ન સઙ્ખતસ્સ. તેનાહ ‘‘પચ્ચયેહી’’તિઆદિ. યથા ઉપ્પાદાદીનં ભાવેન સઙ્ખતધમ્મજાતં સઙ્ખતન્તિ પઞ્ઞાયતિ, એવં તેસં અભાવેન નિબ્બાનં અસઙ્ખતન્તિ પઞ્ઞાયતિ.

અસઙ્ખતલક્ખણસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. પબ્બતરાજસુત્તવણ્ણના

૪૯. નવમે ઇધ સાલ-સદ્દો રુક્ખસામઞ્ઞપરિયાયો, ન રુક્ખવિસેસપરિયાયોતિ આહ ‘‘મહાસાલાતિ મહારુક્ખા’’તિ. કુલજેટ્ઠકન્તિ તસ્મિં કુલે જેટ્ઠભૂતં સામિભૂતં. સિલામયો ન પંસુમયો મિસ્સકો ચ. ગામં ગામૂપચારઞ્ચ ઠપેત્વા સબ્બં અરઞ્ઞન્તિ આહ ‘‘અરઞ્ઞસ્મિન્તિ અગામકટ્ઠાને’’તિ. મહન્તો પબ્બતો સેલોતિ યોજના.

પબ્બતરાજસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. આતપ્પકરણીયસુત્તવણ્ણના

૫૦. દસમે સરીરસમ્ભવાનન્તિ સરીરે સમ્ભૂતાનં. દુક્ખાનન્તિ અનિટ્ઠાનં. બહલાનન્તિ નિરન્તરપ્પવત્તિયા અવિરળાનં. તાપનવસેનાતિ દુક્ખાપનવસેન. તિબ્બાનન્તિ કુરૂરાનં. તાસં યથાવુત્તાનં અધિવાસનાય પહાતબ્બદુક્ખવેદનાનં પજહનં નામ ખમનમેવાતિ આહ ‘‘ખમનત્થાયા’’તિ ¶ . આણાપેત્વાતિ ‘‘આતપ્પં કરણીય’’ન્તિ બુદ્ધાણં વિધાય. લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકા કથિતા સસમ્ભારાનં મગ્ગધમ્માનં કથિતત્તા.

આતપ્પકરણીયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. મહાચોરસુત્તવણ્ણના

૫૧. એકાદસમે ¶ મહાબલવચોરો મહાચોરોતિ આહ ‘‘મહન્તો બલવચોરો’’તિ. બલવચોરોતિ ચ મહાથામતાય મહાપરિવારતાય મહાચોરિયકમ્મસમત્થતાય ચ વેદિતબ્બો. મહતં ગામનિગમાનં વિલુપ્પનં મહાવિલોપો. તં તં કારણં પક્ખિપિત્વાતિ તં તં અકરણમેવ કારણં કત્વા તપ્પટિબદ્ધાય કથાય પક્ખિપિત્વા. અત્થં કથયિસ્સન્તીતિ તસ્સ તસ્સ અત્થઞ્ચ કથયિસ્સન્તિ. હરન્તાતિ અપનેન્તા પરિહરન્તા. દસવત્થુકાયાતિ ‘‘સસ્સતો લોકો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૬૯) આદિદસવત્થુસન્નિસ્સિતાય. અન્તં ગહેત્વા ઠિતદિટ્ઠિયાતિ તમેવ સસ્સતાદિઅન્તં ગહેત્વા અવિસ્સજ્જેત્વા ઠિતદિટ્ઠિયા.

મહાચોરસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચૂળવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઠમપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૨. દુતિયપણ્ણાસકં

(૬) ૧. બ્રાહ્મણવગ્ગો

૧. પઠમદ્વેબ્રાહ્મણસુત્તવણ્ણના

૫૨. બ્રાહ્મણવગ્ગસ્સ ¶ ¶ પઠમે જરાજિણ્ણાતિ જરાવસેન જિણ્ણા, ન બ્યાધિઆદીનં વસેન જિણ્ણસદિસત્તા જિણ્ણા. વયોવુદ્ધાતિ વયસો વુદ્ધિપ્પત્તિયા વુદ્ધા, ન સીલાદિવુદ્ધિયા. જાતિમહલ્લકાતિ જાતિયા મહન્તતાય ચિરરત્તઞ્ઞુતાય જાતિમહલ્લકા. તયો અદ્ધે અતિક્કન્તાતિ પઠમો, મજ્ઝિમો, પચ્છિમોતિ તયો અદ્ધે અતીતા. તતિયં વયં અનુપ્પત્તાતિ તતો એવ પચ્છિમં વયં અનુપ્પત્તા. અકતભયપરિત્તાણાતિ એત્થ ભયપરિત્તાણન્તિ દુગ્ગતિભયતો પરિત્તાયકં પુઞ્ઞં, તં અકતં એતેહીતિ અકતભયપરિત્તાણા. પતિટ્ઠાકમ્મન્તિ સુગતિસઙ્ખાતપ્પતિટ્ઠાવહં કમ્મં. ઉપસંહરીયતીતિ સમ્પાપીયતિ. ‘‘ઉપનીયતી’’તિ વુત્તં, કિં કેન ઉપનીયતીતિ આહ ‘‘અયઞ્હિ જાતિયા જરં ઉપનીયતી’’તિઆદિ. અયન્તિ લોકો. જાતો ન જાતભાવેનેવ તિટ્ઠતિ, અથ ખો તતો પરં જરં પાપીયતિ, જરાય બ્યાધિં પાપીયતિ. એવં પરતો પરં દુક્ખમેવ ઉપનીયતિ.

તાયનટ્ઠેનાતિ રક્ખનટ્ઠેન. નિલીયનટ્ઠેનાતિ નિલીનટ્ઠાનભાવેન. પતિટ્ઠાનટ્ઠેનાતિ પતિટ્ઠાનભાવેન. અવસ્સયનટ્ઠેનાતિ અવસ્સયિતબ્બભાવેન. ઉત્તમગતિવસેનાતિ પરમગતિભાવેન.

પઠમદ્વેબ્રાહ્મણસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. દુતિયદ્વેબ્રાહ્મણસુત્તવણ્ણના

૫૩. દુતિયે ભજિતબ્બટ્ઠેન પરેસં ભાજિતબ્બટ્ઠેન ભાજનં, ભણ્ડકં.

દુતિયદ્વેબ્રાહ્મણસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩-૪. અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણસુત્તાદિવણ્ણના

૫૪-૫૫. તતિયે ¶ ¶ યેસં રાગાદીનં અપ્પહાનેન પુરિસસ્સ અત્તબ્યાબાધાદીનં સમ્ભવો, પહાનેન અસમ્ભવોતિ એવં રાગાદીનં પહાયકો અરિયધમ્મો મહાનુભાવતાય મહાનિસંસતાય ચ સામં પસ્સિતબ્બોતિ સન્દિટ્ઠિકો. ઇમિના નયેન સેસેસુ પદેસુપિ યથારહં નીહરિત્વા વત્તબ્બો. સદ્દત્થો પન વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાસુ (વિસુદ્ધિ. મહાટી. ૧.૧૪૭) વુત્તનયેન વેદિતબ્બો. ચતુત્થં ઉત્તાનત્થમેવ.

અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. નિબ્બુતસુત્તવણ્ણના

૫૬. પઞ્ચમે ન કાલન્તરે પત્તબ્બન્તિ યદા સચ્ચપ્પટિવેધો, તદા એવ લદ્ધબ્બત્તા ન કાલન્તરે પત્તબ્બં. મગ્ગઞાણેન ઉપનેતબ્બત્તા ઉપનેય્યં. ઉપનેય્યમેવ ઓપનેય્યિકન્તિ આહ ‘‘પટિપત્તિયા ઉપગન્તબ્બ’’ન્તિ.

નિબ્બુતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. પલોકસુત્તવણ્ણના

૫૭. છટ્ઠે આચરિયપાચરિયાનન્તિ આચરિયાનમ્પિ આચરિયાનં. નિરન્તરફુટો નેરયિકસત્તેહિ નિરયગામિકમ્મસ્સ કારકાનં બહુભાવા. ઉભયમ્પેતન્તિ યથાવુત્તં અત્થદ્વયં. ઘનનિવાસતન્તિ ગામાનં ઘનસન્નિવાસતં. એકન્તેનેવ અધમ્મોતિ અયોનિસોમનસિકારહેતુકત્તા અનત્થહેતુતાય ચ નિયમેનેવ અધમ્મો. ન અધમ્મરાગોતિ અધિપ્પેતોતિ પરપરિક્ખારેસુ રાગો વિય ન મહાસાવજ્જોતિ કત્વા વુત્તં. તથા હિ સકસકપરિક્ખારવિસયો રાગો વિસમલોભો વિય ન એકન્તતો અપાયુપ્પત્તિજનકો. પરપરિક્ખારેસુ ઉપ્પજ્જમાનસ્સ મહાસાવજ્જતાય અધમ્મરાગતા. લોભસ્સ સમકાલો નામ નત્થિ કાયદુચ્ચરિતાદીનં વિય અયોનિસોમનસિકારસમુટ્ઠાનત્તા. એસાતિ એસો પાપધમ્મો. સમલોભો વિસમલક્ખણાભાવતો. તથા હિ તંસમુટ્ઠાનો પયોગો મિચ્છાચારોતિ ¶ ન વુચ્ચતિ. અવત્થુપટિસેવનસઙ્ખાતેનાતિ યં લોકિયસાધુસમનુઞ્ઞાતં રાગસ્સ વત્થુટ્ઠાનં, તતો અઞ્ઞસ્મિં વત્થુસ્મિં પટિસેવનસઙ્ખાતેન.

વિવિધસસ્સાનન્તિ ¶ સાલિવીહિઆદિનાનપ્પકારસસ્સાનં. દુસ્સસ્સન્તિ પચ્ચયદૂસેન દૂસિતં સસ્સં. સમ્પજ્જમાનેતિ નિપ્ફજ્જનતો પગેવ ગબ્ભપરિવુદ્ધિકાલે. પાણકાતિ સલભાદિપાણકા. પતન્તીતિ સસ્સાનં મત્થકે પતન્તિ. સલાકામત્તમેવ સમ્પજ્જતીતિ વડ્ઢિત્વા ગબ્ભં ગહેતું અસમત્થં સમ્પજ્જતિ. તેતિ વાળઅમનુસ્સા. લદ્ધોકાસાતિ યક્ખાધિપતીહિ અનુઞ્ઞાતત્તા લદ્ધોકાસા.

પલોકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. વચ્છગોત્તસુત્તવણ્ણના

૫૮. સત્તમે મહાવિપાકન્તિ ઉળારફલં બહુવિપાકં. ધમ્મો નામ કથિતકથા ‘‘અત્થં દહતિ વિદહતી’’તિ કત્વા. અનુધમ્મો નામ પટિકથનં ‘‘તં અનુગતો ધમ્મો’’તિ કત્વા. સહ ધમ્મેનાતિ સહધમ્મો, સો એવ સહધમ્મિકો. ધમ્મસદ્દો ચેત્થ કારણપરિયાયોતિ આહ ‘‘સકારણો’’તિ. વાદસ્સાતિ વચનસ્સ. અનુપાતો અનુપચ્છા પવત્તિ.

પરિપન્થે તિટ્ઠતીતિ પારિપન્થિકો. પન્થે ઠત્વા પરેસં સાપતેય્યં છિન્દનતો પન્થદૂહનચોરો. યદિ પચ્ચવેક્ખણઞાણં, કથં તં અસેક્ખન્તિ આહ ‘‘અસેક્ખસ્સ પવત્તત્તા’’તિ. ઇતરાનીતિ સીલક્ખન્ધાદીનિ. સયમ્પીતિ પિ-સદ્દો ‘‘અસેક્ખસ્સ પવત્તા ચા’’તિ ઇમમત્થં સમ્પિણ્ડેતિ.

નિબ્બિસેવનોતિ વિસેવનરહિતો વિગતવિલોમભાવો. ન ઉપપરિક્ખન્તીતિ ન વિચારેન્તિ. જાતિં નિબ્બત્તિં યાતિ ઉપગચ્છતીતિ જાતિયો, જાતોતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘યત્થ કત્થચિ કુલજાતે’’તિ.

કેવલીતિ કેવલવા, પારિપૂરિમાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પરિપુણ્ણભાવેન યુત્તો’’તિ. એતં કેવલીતિ પદં. અભિઞ્ઞાપારન્તિ અભિજાનસ્સ પારં. પરિયન્તં ગતત્તા પારગૂ. એસ નયો સેસપદેસુપિ. ખેત્તવિનિચ્છયસવનેનાતિ ¶ ‘‘ઇમેહિ સીલાદિગુણસમ્પન્ના સદેવકે લોકે પુઞ્ઞસ્સ ખેત્તં, તદઞ્ઞો ન ખેત્ત’’ન્તિ એવં ખેત્તવિનિચ્છયસવનેન રહિતા.

વચ્છગોત્તસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. તિકણ્ણસુત્તવણ્ણના

૫૯. અટ્ઠમે ¶ દુરાસદાતિ દુરુપસઙ્કમના. ગરહા મુચ્ચિસ્સતીતિ મયિ એવં કથેન્તે સમણો ગોતમો કિઞ્ચિ કથેસ્સતિ, એવં મે વચનમત્તમ્પિ ન લદ્ધન્તિ અયં ગરહા મુચ્ચિસ્સતીતિ. પણ્ડિતાતિ પણ્ડિચ્ચેન સમન્નાગતા. ધીરાતિ ધિતિસમ્પન્ના. બ્યત્તાતિ પરવાદમદ્દનસમત્થેન વેય્યત્તિયેન સમન્નાગતા. બહુસ્સુતાતિ બાહુસચ્ચવન્તો. વાદિનોતિ વાદિમગ્ગકુસલા. સમ્મતાતિ બહુનો જનસ્સ સાધુસમ્મતા. પણ્ડિતાદિઆકારપરિચ્છેદન્તિ તેસં તેવિજ્જાનં પણ્ડિતાકારાદિઆકારપરિચ્છેદં. આકારસદ્દો કારણપરિયાયો, પરિચ્છેદસદ્દો પરિમાણત્થોતિ આહ ‘‘એત્તકેન કારણેના’’તિ.

યથાતિ યેનાકારેન, યેન કારણેનાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘યથાતિ કારણવચન’’ન્તિ. ‘‘દ્વીહિપિ પક્ખેહી’’તિ વત્વા તે પક્ખે સરૂપતો દસ્સેન્તો ‘‘માતિતો ચ પિતિતો ચા’’તિ આહ. તેસં પક્ખાનં વસેનસ્સ સુજાતતં દસ્સેતું ‘‘યસ્સ માતા’’તિઆદિ વુત્તં. જનકજનિકાભાવેન વિનાપિ લોકે માતાપિતુસમઞ્ઞા દિસ્સતિ, ઇધ પન સા ઓરસપુત્તવસેનેવ ઇચ્છિતાતિ દસ્સેતું ‘‘સંસુદ્ધગહણિકો’’તિ વુત્તં. ગબ્ભં ગણ્હાતિ ધારેતીતિ ગહણી, ગબ્ભાસયસઞ્ઞિતો માતુકુચ્છિપ્પદેસો. યથાભુત્તસ્સ આહારસ્સ વિપાચનવસેન ગણ્હનતો અછડ્ડનતો ગહણી, કમ્મજતેજોધાતુ.

પિતા ચ માતા ચ પિતરો, પિતૂનં પિતરો પિતામહા, તેસં યુગો પિતામહયુગો, તસ્મા ‘‘યાવ સત્તમા પિતામહયુગા પિતામહદ્વન્દા’’તિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અટ્ઠકથાયં પન દ્વન્દં અગ્ગહેત્વા ‘‘યુગન્તિ આયુપ્પમાણં વુચ્ચતી’’તિ વુત્તં. યુગ-સદ્દસ્સ ચ અત્થકથા દસ્સિતા ‘‘પિતામહોયેવ ¶ પિતામહયુગ’’ન્તિ. પુબ્બપુરિસાતિ પુરિસગ્ગહણઞ્ચેત્થ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસવસેન કતન્તિ દટ્ઠબ્બં. એવઞ્હિ ‘‘માતિતો’’તિ પાળિવચનં સમત્થિતં હોતિ. અક્ખિત્તોતિ અક્ખેપો. અનવક્ખિત્તોતિ સદ્ધથાલિપાકાદીસુ અનવક્ખિત્તો ન છડ્ડિતો. જાતિવાદેનાતિ હેતુમ્હિ કરણવચનન્તિ દસ્સેતું ‘‘કેન કારણેના’’તિઆદિ વુત્તં. એત્થ ચ ‘‘ઉભતો…પે… પિતામહયુગા’’તિ એતેન બ્રાહ્મણસ્સ યોનિદોસાભાવો દસ્સિતો સંસુદ્ધગહણિકતાકિત્તનતો. ‘‘અક્ખિત્તો’’તિ ઇમિના કિરિયાપરાધાભાવો. સંસુદ્ધજાતિકાપિ હિ સત્તા કિરિયાપરાધેન ખેપં પાપુણન્તિ. ‘‘અનુપક્કુટ્ઠો’’તિ ઇમિના અયુત્તસંસગ્ગાભાવો. અયુત્તસંસગ્ગઞ્હિ પટિચ્ચ સત્તા સુદ્ધજાતિકા કિરિયાપરાધરહિતાપિ અક્કોસં લભન્તિ.

તન્તિ ¶ ગરહાવચનં. મન્તે પરિવત્તેતીતિ વેદે સજ્ઝાયતિ, પરિયાપુણાતીતિ અત્થો. મન્તે ધારેતીતિ યથાઅધીતે મન્તે અસમ્મુટ્ઠે કત્વા હદયે ઠપેતિ.

ઓટ્ઠપહતકરણવસેનાતિ અત્થાવધારણવસેન. સનિઘણ્ડુકેટુભાનન્તિ એત્થ વચનીયવાચકભાવેન અત્થં સદ્દઞ્ચ ખણ્ડતિ ભિન્દતિ વિભજ્જ દસ્સેતીતિ નિખણ્ડુ, સો એવ ઇધ ખ-કારસ્સ ઘ-કારં કત્વા ‘‘નિઘણ્ડૂ’’તિ વુત્તો. કિટતિ ગમેતિ કિરિયાદિવિભાગં, તં વા અનવસેસપરિયાદાનતો ગમેન્તો પૂરેતીતિ કેટુભં. વેવચનપ્પકાસકન્તિ પરિયાયસદ્દદીપકં, એકેકસ્સ અત્થસ્સ અનેકપરિયાયવચનવિભાવકન્તિ અત્થો. નિદસ્સનમત્તઞ્ચેતં અનેકેસમ્પિ અત્થાનં એકસદ્દવચનીયતાવિભાવનવસેનપિ તસ્સ ગન્થસ્સ પવત્તત્તા. વચીભેદાદિલક્ખણા કિરિયા કપ્પીયતિ વિકપ્પીયતિ એતેનાતિ કિરિયાકપ્પો, સો પન વણ્ણપદસમ્બન્ધપદત્થાદિવિભાગતો બહુકપ્પોતિ આહ ‘‘કિરિયાકપ્પવિકપ્પો’’તિ. ઇદઞ્ચ મૂલકિરિયાકપ્પગન્થં સન્ધાય વુત્તં. સો હિ મહાવિસયો સતસહસ્સપરિમાણો નમાચરિયાદિપ્પકરણં. ઠાનકરણાદિવિભાગતો નિબ્બચનવિભાગતો ચ અક્ખરા પભેદીયન્તિ એતેહીતિ અક્ખરપ્પભેદા, સિક્ખાનિરુત્તિયો. એતેસન્તિ ચતુન્નં વેદાનં.

પદન્તિ ¶ ચતુબ્બિધં, પઞ્ચવિધં વા પદં, તં પદં કાયતીતિ પદકો, તેયેવ વા વેદે પદસો કાયતીતિ પદકો. તદવસેસન્તિ વુત્તાવસેસં વાક્યં. એત્તાવતા સદ્દબ્યાકરણં વત્વા પુન ‘‘બ્યાકરણ’’ન્તિ અત્થબ્યાકરણમાહ. તં તં સદ્દં તદત્થઞ્ચ બ્યાકરોતિ બ્યાચિક્ખતિ એતેનાતિ બ્યાકરણં, સદ્દસત્થં. આયતિં હિતં તેન લોકો ન યતતિ ન ઈહતીતિ લોકાયતં. તઞ્હિ ગન્થં નિસ્સાય સત્તા પુઞ્ઞકિરિયાય ચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પાદેન્તિ.

અસીતિ મહાસાવકાતિ અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞો, વપ્પો, ભદ્દિયો, મહાનામો, અસ્સજિ, નાળકો, યસો, વિમલો, સુબાહુ, પુણ્ણજિ, ગવમ્પતિ, ઉરુવેલકસ્સપો, નદીકસ્સપો, ગયાકસ્સપો, સારિપુત્તો, મહામોગ્ગલ્લાનો, મહાકસ્સપો, મહાકચ્ચાનો, મહાકોટ્ઠિકો, મહાકપ્પિનો, મહાચુન્દો, અનુરુદ્ધો, કઙ્ખારેવતો, આનન્દો, નન્દકો, ભગુ, નન્દિયો, કિમિલો, ભદ્દિયો, રાહુલો, સીવલિ, ઉપાલિ, દબ્બો, ઉપસેનો, ખદિરવનિયરેવતો, પુણ્ણો મન્તાનિપુત્તો, પુણ્ણો સુનાપરન્તકો, સોણો કુટિકણ્ણો, સોણો કોળિવિસો, રાધો, સુભૂતિ, અઙ્ગુલિમાલો, વક્કલિ, કાળુદાયી, મહાઉદાયી, પિલિન્દવચ્છો, સોભિતો, કુમારકસ્સપો, રટ્ઠપાલો, વઙ્ગીસો, સભિયો, સેલો, ઉપવાણો, મેઘિયો, સાગતો, નાગિતો, લકુણ્ડકભદ્દિયો, પિણ્ડોલો ભારદ્વાજો, મહાપન્થકો, ચૂળપન્થકો, બાકુલો, કુણ્ડધાનો, દારુચીરિયો, યસોજો, અજિતો ¶ , તિસ્સમેત્તેય્યો, પુણ્ણકો, મેત્તગુ, ધોતકો, ઉપસીવો, નન્દો, હેમકો, તોદેય્યો, કપ્પો, જતુકણ્ણી, ભદ્રાવુધો, ઉદયો, પોસલો, મોઘરાજા, પિઙ્ગિયોતિ એતે અસીતિ મહાસાવકા નામ.

કસ્મા પનેતે એવ થેરા ‘‘મહાસાવકા’’તિ વુચ્ચન્તીતિ? અભિનીહારસ્સ મહન્તભાવતો. તથા હિ દ્વે અગ્ગસાવકાપિ મહાસાવકેસુ અન્તોગધા. તે હિ સાવકપારમિઞાણસ્સ મત્થકપ્પત્તિયા સાવકેસુ અગ્ગધમ્માધિગમેન અગ્ગટ્ઠાને ઠિતાપિ અભિનીહારમહન્તતાસામઞ્ઞેન ‘‘મહાસાવકા’’તિપિ વુચ્ચન્તિ, ઇતરે પન પકતિસાવકેહિ સાતિસયં મહાભિનીહારા. તથા હિ તે પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે કતપણિધાના, તતો એવ સાતિસયં અભિઞ્ઞાસમાપત્તીસુ વસિનો પભિન્નપ્પટિસમ્ભિદા ચ. કામં સબ્બેપિ અરહન્તો સીલવિસુદ્ધિઆદિકે સમ્પાદેત્વા ચતૂસુ ¶ સતિપટ્ઠાનેસુ સુપ્પતિટ્ઠિતચિત્તા સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે યથાભૂતં ભાવેત્વા મગ્ગપ્પટિપાટિયા અનવસેસતો કિલેસે ખેપેત્વા અગ્ગફલે પતિટ્ઠહન્તિ, તથાપિ યથા સદ્ધાવિમુત્તતો દિટ્ઠિપ્પત્તસ્સ, પઞ્ઞાવિમુત્તતો ચ ઉભતોભાગવિમુત્તસ્સ પુબ્બભાગભાવનાવિસેસસિદ્ધો મગ્ગભાવનાવિસેસો, એવં અભિનીહારમહન્તત્તપુબ્બયોગમહન્તત્તા હિ સસન્તાને સાતિસયસ્સ ગુણવિસેસસ્સ નિપ્ફાદિતત્તા સીલાદીહિ ગુણેહિ મહન્તા સાવકાતિ મહાસાવકા. તેસુયેવ પન યે બોધિપક્ખિયધમ્મેસુ પામોક્ખભાવેન ધુરભૂતાનં સમ્માદિટ્ઠિસઙ્કપ્પાદીનં સાતિસયં કિચ્ચાનુભાવનિપ્ફત્તિયા કારણભૂતાય તજ્જાભિનીહારાભિનીહટાય સક્કચ્ચં નિરન્તરં ચિરકાલસમ્ભાવિતાય સમ્માપટિપત્તિયા યથાક્કમં પઞ્ઞાય સમાધિસ્મિઞ્ચ ઉક્કટ્ઠપારમિપ્પત્તિયા સવિસેસં સબ્બગુણેહિ અગ્ગભાવે ઠિતા, તે સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના. ઇતરે અટ્ઠસત્તતિ થેરા સાવકપારમિયા મત્થકે સબ્બસાવકાનં અગ્ગભાવેન અટ્ઠિતત્તા ‘‘મહાસાવકા’’ઇચ્ચેવ વુચ્ચન્તિ. પકતિસાવકા પન અભિનીહારમહન્તત્તાભાવતો પુબ્બયોગમહન્તત્તાભાવતો ચ ‘‘સત્થુસાવકા’’ઇચ્ચેવ વુચ્ચન્તિ. તે પન અગ્ગસાવકા વિય મહાસાવકા વિય ચ ન પરિમિતા, અથ ખો અનેકસતા અનેકસહસ્સા.

વયતીતિ વયો, આદિમજ્ઝપરિયોસાનેસુ કત્થચિ અપરિકિલમન્તો અવિત્થાયન્તો તે ગન્થે સન્તાનેતિ પણેતીતિ અત્થો. દ્વે પટિસેધા પકતિં ગમેન્તીતિ દસ્સેતું ‘‘અવયો ન હોતી’’તિ વત્વા તત્થ અવયં દસ્સેતું ‘‘અવયો નામ…પે… ન સક્કોતી’’તિ વુત્તં.

ઇધાતિ ઇમસ્મિં સુત્તે. એતન્તિ ‘‘વિવિચ્ચેવ કામેહી’’તિઆદિવચનં. તતિયવિજ્જાધિગમાય પટિપત્તિક્કમો વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૭૦) સાતિસયં વિત્થારિતો, તથા ¶ ઇધ અવત્તુકામતાય ભયભેરવસુત્તાદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૪ આદયો) વિય સઙ્ખેપતો ચ વત્તુકામતાય ‘‘દ્વિન્નં વિજ્જાન’’મિચ્ચેવ વુત્તં.

વિજ્જાતિ પુબ્બેનિવાસપ્પટિચ્છાદકસ્સ મોહક્ખન્ધસ્સ વિજ્જનટ્ઠેનપિ વિજ્જા. મોહો પટિચ્છાદકટ્ઠેન તમોતિ વુચ્ચતિ તમો વિયાતિ કત્વા. કાતબ્બતો કરણં, ઓભાસોવ કરણં ઓભાસકરણં, અત્તનો પચ્ચયેહિ ઓભાસભાવેન નિબ્બત્તેતબ્બટ્ઠેનાતિ અત્થો. અયં અત્થોતિ ¶ અયમેવ અધિપ્પેતત્થો. પસંસાવચનન્તિ તસ્સેવ અત્થસ્સ થોમનાવચનં પટિપક્ખવિધમનપવત્તિવિસેસાનં બોધનતો. યોજનાતિ પસંસાવસેન વુત્તપદાનં અત્થદસ્સનવસેન વુત્તપદસ્સ ચ યોજના. અવિજ્જા વિહતાતિ એતેન વિજ્જનટ્ઠેન વિજ્જાતિ અયમ્પિ અત્થો દીપિતોતિ દટ્ઠબ્બં. યસ્મા વિજ્જા ઉપ્પન્નાતિ એતેન વિજ્જાપટિપક્ખા અવિજ્જા, પટિપક્ખતા ચસ્સા પહાતબ્બભાવેન વિજ્જાય ચ પહાયકભાવેનાતિ દસ્સેતિ. ઇતરસ્મિમ્પિ પદદ્વયેતિ ‘‘તમો વિહતો, આલોકો ઉપ્પન્નો’’તિ પદદ્વયેપિ. એસેવ નયોતિ યથાવુત્તયોજનં અતિદિસતિ. તત્થાયં યોજના – એવં અધિગતવિજ્જસ્સ તમો વિહતો વિદ્ધસ્તો. કસ્મા? યસ્મા આલોકો ઉપ્પન્નો ઞાણાલોકો પાતુભૂતોતિ. પેસિતત્તસ્સાતિ યથાધિપ્પેતત્થસિદ્ધિપ્પત્તિં વિસ્સટ્ઠચિત્તસ્સ, પઠમવિજ્જાધિગમાય પેસિતચિત્તસ્સાતિ વુત્તં હોતિ.

વિપસ્સનાપાદકન્તિ ઇમિના તસ્સ ઝાનચિત્તસ્સ નિબ્બેધભાગિયતમાહ. વિપસ્સના તિવિધા વિપસ્સકપુગ્ગલભેદેન. મહાબોધિસત્તાનઞ્હિ પચ્ચેકબોધિસત્તાનઞ્ચ વિપસ્સના ચિન્તામયઞાણસંવડ્ઢિતત્તા સયમ્ભુઞાણભૂતા, ઇતરેસં સુતમયઞાણસંવડ્ઢિતત્તા પરોપદેસસમ્ભૂતા. સા ‘‘ઠપેત્વા નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં અવસેસરૂપારૂપજ્ઝાનાનં અઞ્ઞતરતો વુટ્ઠાયા’’તિઆદિના અનેકધા અરૂપમુખવસેન ચતુધાતુવવત્થાને વુત્તાનં તેસં તેસં ધાતુપરિગ્ગહમુખાનં અઞ્ઞતરમુખવસેન ચ અનેકધાવ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૩૦૬) નાનાનયતો વિભાવિતા. મહાબોધિસત્તાનં પન ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સમુખેન પભેદગમનતો નાનાનયં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસન્નિસ્સયસ્સ અરિયમગ્ગઞાણસ્સ અધિટ્ઠાનભૂતં પુબ્બભાગઞાણગબ્ભં ગણ્હાપેન્તં પરિપાકં ગચ્છન્તં પરમગમ્ભીરં સણ્હસુખુમતરં અનઞ્ઞસાધારણં વિપસ્સનાઞાણં હોતિ, યં અટ્ઠકથાસુ ‘‘મહાવજિરઞાણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. યસ્સ ચ પવત્તિવિભાગેન ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સપ્પભેદસ્સ પાદકભાવેન સમાપજ્જિયમાના ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસઙ્ખા દેવસિકં સત્થુ વળઞ્જનકસમાપત્તિયો વુચ્ચન્તિ, સ્વાયં બુદ્ધાનં વિપસ્સનાચારો પરમત્થમઞ્જૂસાયં વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાયં (વિસુદ્ધિ. મહાટી. ૧.૧૪૪) દસ્સિતો, અત્થિકેહિ તતો ગહેતબ્બોતિ. ઇધ પન સાવકાનં વિપસ્સનાચારં સન્ધાય ‘‘વિપસ્સનાપાદક’’ન્તિ વુત્તં.

કામં ¶ ¶ હેટ્ઠિમમગ્ગઞાણાનિપિ આસવાનં ખેપનઞાણાનિ એવ, અનવસેસતો પન તેસં ખેપનં અગ્ગમગ્ગઞાણેનેવાતિ આહ ‘‘અરહત્તમગ્ગઞાણત્થાયા’’તિ. આસવવિનાસનતોતિ આસવાનં નિસ્સેસં સમુચ્છિન્દનતો. આસવાનં ખયે ઞાણં આસવક્ખયઞાણન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘તત્ર ચેતં ઞાણ’’ન્તિ વત્વા ‘‘ખયે’’તિ આધારે ભુમ્મં, ન વિસયેતિ દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ પરિયાપન્નત્તા’’તિ આહ. અભિનીહરતીતિ અભિમુખં નીહરતિ, યથા મગ્ગાભિસમયો હોતિ, સવનં તદભિમુખં પવત્તેતિ. ઇદં દુક્ખન્તિ દુક્ખસ્સ અરિયસચ્ચસ્સ તદા ભિક્ખુના પચ્ચક્ખતો ગહિતભાવદસ્સનં. એત્તકં દુક્ખન્તિ તસ્સ પરિચ્છિજ્જ ગહિતભાવદસ્સનં. ન ઇતો ભિય્યોતિ તસ્સ અનવસેસતો ગહિતભાવદસ્સનં. તેનાહ ‘‘સબ્બમ્પિ દુક્ખસચ્ચ’’ન્તિઆદિ. સરસલક્ખણપટિવેધેનાતિ સભાવસઙ્ખાતસ્સ લક્ખણસ્સ અસમ્મોહતો પટિવિજ્ઝનેન. અસમ્મોહપટિવેધોતિ ચ યથા તસ્મિં ઞાણે પવત્તે પચ્છા દુક્ખસચ્ચસ્સ સરૂપાદિપરિચ્છેદે સમ્મોહો ન હોતિ, તથા પવત્તિ. તેનેવાહ ‘‘યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ. દુક્ખં સમુદેતિ એતસ્માતિ દુક્ખસમુદયો. યં ઠાનં પત્વાતિ યં નિબ્બાનં મગ્ગસ્સ આરમ્મણપચ્ચયટ્ઠેન કારણભૂતં આગમ્મ. પત્વાતિ ચ તદુભયવતો પુગ્ગલસ્સ પવત્તિયાતિ કત્વા વુત્તં. પત્વાતિ વા પાપુણનહેતુ. અપ્પવત્તિન્તિ અપ્પવત્તિનિમિત્તં. તે વા ન પવત્તન્તિ એત્થાતિ અપ્પવત્તિ, નિબ્બાનં. તસ્સાતિ દુક્ખનિરોધસ્સ. સમ્પાપકન્તિ સચ્છિકિરિયાવસેન સમ્મદેવ પાપકં.

કિલેસવસેનાતિ આસવસઙ્ખાતકિલેસવસેન. યસ્મા આસવાનં દુક્ખસચ્ચપરિયાયો તપ્પરિયાપન્નત્તા સેસસચ્ચાનઞ્ચ તંસમુદયાદિપરિયાયો અત્થિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘પરિયાયતો’’તિ. દસ્સેન્તો સચ્ચાનીતિ યોજના. આસવાનઞ્ચેત્થ ગહણં ‘‘આસવાનં ખયઞાણાયા’’તિ આરદ્ધત્તા. તથા હિ ‘‘કામાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતી’’તિઆદિના આસવવિમુત્તિસીસેનેવ સબ્બકિલેસવિમુત્તિ વુત્તા. ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ યથાભૂતં પજાનાતી’’તિઆદિના મિસ્સકમગ્ગો ઇધ કથિતોતિ ‘‘સહ વિપસ્સનાય કોટિપ્પત્તં મગ્ગં કથેસી’’તિ વુત્તં. જાનતો પસ્સતોતિ ઇમિના પરિઞ્ઞાસચ્છિકિરિયાભાવનાભિસમયા વુત્તા. વિમુચ્ચતીતિ ઇમિના પહાનાભિસમયો વુત્તોતિ આહ ‘‘ઇમિના મગ્ગક્ખણં દસ્સેતી’’તિ. જાનતો ¶ પસ્સતોતિ વા હેતુનિદ્દેસો. યં જાનનહેતુ કામાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતીતિ યોજના. ધમ્માનઞ્હિ સમાનકાલિકાનમ્પિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નતા સહજાતકોટિયા લબ્ભતિ. ભવાસવગ્ગહણેનેવ એત્થ ભવરાગસ્સ વિય ભવદિટ્ઠિયાપિ સમવરોધોતિ દિટ્ઠાસવસ્સપિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

ખીણા જાતીતિઆદીહિ પદેહિ. તસ્સાતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણસ્સ. ભૂમિન્તિ પવત્તિટ્ઠાનં. યેનાધિપ્પાયેન ‘‘કતમા પનસ્સા’’તિઆદિના ચોદના કતા, તં વિવરન્તો ‘‘ન તાવસ્સા’’તિઆદિમાહ ¶ . તત્થ ન તાવસ્સ અતીતા જાતિ ખીણા મગ્ગભાવનાયાતિ અધિપ્પાયો. તત્થ કારણમાહ ‘‘પુબ્બેવ ખીણત્તા’’તિ. ન અનાગતા અસ્સ જાતિ ખીણાતિ યોજના. ન અનાગતાતિ ચ અનાગતભાવસામઞ્ઞં ગહેત્વા લેસેન ચોદેતિ. તેનાહ ‘‘અનાગતે વાયામાભાવતો’’તિ. અનાગતવિસેસો પનેત્થ અધિપ્પેતો, તસ્સ ખેપને વાયામો લબ્ભતેવ. તેનાહ ‘‘યા પન મગ્ગસ્સા’’તિઆદિ. એકચતુપઞ્ચવોકારભવેસૂતિ ભવત્તયગ્ગહણં વુત્તનયેન અનવસેસતો જાતિયા ખીણભાવદસ્સનત્થં. તન્તિ યથાવુત્તં જાતિં. સોતિ ખીણાસવો ભિક્ખુ.

બ્રહ્મચરિયવાસો નામ ઇધ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ નિબ્બત્તનમેવાતિ આહ ‘‘પરિવુત્થ’’ન્તિ. સમ્માદિટ્ઠિયા ચતૂસુ સચ્ચેસુ પરિઞ્ઞાદિકિચ્ચસાધનવસેન પવત્તમાનાય સમ્માસઙ્કપ્પાદીનમ્પિ દુક્ખસચ્ચે પરિઞ્ઞાભિસમયાનુગુણા પવત્તિ, ઇતરેસુ ચ સચ્ચેસુ નેસં પહાનાભિસમયાદિવસેન પવત્તિ પાકટા એવ. તેન વુત્તં ‘‘ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવનાભિસમયવસેના’’તિ. પુથુજ્જનકલ્યાણકાદયોતિ આદિ-સદ્દેન સત્તસેખં સઙ્ગણ્હાતિ.

ઇત્થત્તાયાતિ ઇમે પકારા ઇત્થં, તબ્ભાવો ઇત્થત્તં, તદત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. તે પન પકારા અરિયમગ્ગબ્યાપારભૂતા પરિઞ્ઞાદયો ઇધાધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘એવંસોળસવિધકિચ્ચભાવાયા’’તિ. તે હિ મગ્ગં પચ્ચવેક્ખતો મગ્ગાનુભાવેન પાકટા હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ, પરિઞ્ઞાદીસુ ચ પહાનમેવ પધાનં તદત્થત્તા ઇતરેસન્તિ આહ ‘‘કિલેસક્ખયાય વા’’તિ. પહીનકિલેસપચ્ચવેક્ખણવસેન વા એતં વુત્તં. દુતિયવિકપ્પે ઇત્થત્તાયાતિ નિસ્સક્કે સમ્પદાનવચનન્તિ આહ ‘‘ઇત્થભાવતો’’તિ ¶ . અપરન્તિ અનાગતં. ઇમે પન ચરિમકત્તભાવસઙ્ખાતા પઞ્ચક્ખન્ધા. પરિઞ્ઞાતા તિટ્ઠન્તીતિ એતેન તેસં અપ્પતિટ્ઠતં દસ્સેતિ. અપરિઞ્ઞામૂલકા હિ પતિટ્ઠા. યથાહ ‘‘કબળીકારે ચે, ભિક્ખવે, આહારે અત્થિ રાગો, અત્થિ નન્દી, અત્થિ તણ્હા, પતિટ્ઠિતં તત્થ વિઞ્ઞાણં વિરુળ્હ’’ન્તિઆદિ (સં. નિ. ૨.૬૪; કથા. ૨૯૬; મહાનિ. ૭). તેનેવાહ – ‘‘છિન્નમૂલકા રુક્ખા વિયા’’તિઆદિ.

યસ્સાતિ પુથુજ્જનસ્સ. તસ્સ હિ સીલં કદાચિ વડ્ઢતિ, કદાચિ હાયતિ. સેક્ખાપિ પન સીલેસુ પરિપૂરકારિનોવ, અસેક્ખેસુ વત્તબ્બમેવ નત્થિ. તેનાહ ‘‘ખીણાસવસ્સા’’તિઆદિ. વસિપ્પત્તન્તિ વસીભાવપ્પત્તં. સુટ્ઠુ સમાહિતન્તિ અગ્ગફલસમાધિના સમ્મદેવ સમાહિતં. ધિતિસમ્પન્નન્તિ અગ્ગફલધિતિયા સમન્નાગતં. મચ્ચું જહિત્વા ઠિતન્તિ આયતિં પુનબ્ભવાભાવતો વુત્તં. કથં પુનબ્ભવાભાવોતિ આહ ‘‘સબ્બે પાપધમ્મે પજહિત્વા ઠિત’’ન્તિ. સબ્બસ્સપિ ઞેય્યધમ્મસ્સ ચતુસચ્ચન્તોગધત્તા વુત્તં ‘‘બુદ્ધન્તિ ચતુસચ્ચબુદ્ધ’’ન્તિ. બુદ્ધસાવકાતિ સાવકબુદ્ધા નમસ્સન્તિ, ¶ પગેવ ઇતરા પજા. ઇતરા હિ પજા સાવકેપિ નમસ્સન્તિ. ઇતિ એત્તકેન ઠાનેન સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ વસેન ગાથાનં અત્થં વત્વા ઇદાનિ સાવકસ્સપિ વસેન અત્થં યોજેત્વા દસ્સેતું ‘‘અથ વા’’તિઆદિ વુત્તં. સાવકોપિ ગોતમો મુખનિબ્બત્તેન સમ્પત્તેન સમ્બન્ધેન, યતો સબ્બેપિ અરિયસાવકા ભગવતો ઓરસપુત્તાતિ વુચ્ચન્તીતિ.

નિવુસ્સતીતિ નિવાસો, નિવુત્થો ખન્ધસન્તાનોતિ આહ ‘‘નિવુત્થક્ખન્ધપરમ્પર’’ન્તિ. અવેતિ, અવેદીતિ પાઠદ્વયેનપિ પુબ્બેનિવાસઞાણસ્સ કિચ્ચસિદ્ધિંયેવ દસ્સેતિ. એકત્તકાયએકત્તસઞ્ઞિભાવસામઞ્ઞતો વેહપ્ફલાપિ એત્થેવ સઙ્ગહં ગચ્છન્તીતિ ‘‘છ કામાવચરે, નવ બ્રહ્મલોકે’’ઇચ્ચેવ વુત્તં. ઇતરે પન અપચુરભાવતો ન વુત્તા. એકચ્ચાનં અવિસયભાવતો ચ અવચનં દટ્ઠબ્બં. જાતિ ખીયતિ એતેનાતિ જાતિક્ખયો, અરહત્તન્તિ આહ ‘‘અરહત્તં પત્તો’’તિ. ‘‘અભિઞ્ઞાયા’’તિ વત્તબ્બે યકારલોપેન ‘‘અભિઞ્ઞા’’તિ નિદ્દેસો કતોતિ આહ ‘‘જાનિત્વા’’તિ. કિચ્ચવોસાનેનાતિ ચતૂહિ મગ્ગેહિ કત્તબ્બસ્સ સોળસવિધસ્સ કિચ્ચસ્સ પરિયોસાનેન. વોસિતોતિ પરિયોસિતો, નિટ્ઠિતોતિ અત્થો. મોનેય્યેન સમન્નાગતોતિ કાયમોનેય્યાદીહિ સમન્નાગતો. લપિતં ¶ લપતીતિ લપિતલાપનો. અત્તપચ્ચક્ખતો ઞત્વાતિ ઇમિના તેસં વિજ્જાનં પટિલદ્ધભાવં દીપેતિ.

તિકણ્ણસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. જાણુસ્સોણિસુત્તવણ્ણના

૬૦. નવમે દેય્યધમ્મસ્સેતં નામન્તિ યાગં કરોન્તેન દાતબ્બદેય્યધમ્મં સન્ધાય વદતિ તદઞ્ઞસ્સ પાળિયં દેય્યધમ્મગ્ગહણેનેવ ગહિતત્તા. મતકભત્તન્તિ મતકે ઉદ્દિસ્સ દાતબ્બભત્તં, પિતુપિણ્ડન્તિ વુત્તં હોતિ. વરપુરિસાનન્તિ વિસિટ્ઠપુરિસાનં, ઉત્તમપુરિસાનન્તિ અત્થો. સબ્બમેતં દાનન્તિ યથાવુત્તભેદં યઞ્ઞસદ્ધાદિદાનં.

જાણુસ્સોણિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. સઙ્ગારવસુત્તવણ્ણના

૬૧. દસમે જિણ્ણાનં હત્થિસાલાદીનં પટિસઙ્ખરણં પુન પાકતિકકરણં જિણ્ણપટિસઙ્ખરણં ¶ , તસ્સ કારકો જિણ્ણપટિસઙ્ખરણકારકો. બાહિરસમયેતિ સત્થુસાસનતો બાહિરે અઞ્ઞતિત્થિયસમયે. સબ્બચતુક્કેનાતિઆદીસુ સબ્બેસુ દ્વિપદચતુપ્પદાદિભેદેસુ પાણેસુ એકેકસ્મિં ચત્તારો ચત્તારો પાણે વધિત્વા યજિતબ્બં યઞ્ઞં સબ્બચતુક્કં નામ. સેસેસુપિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. યસ્સ વા તસ્સ વાતિ નિસ્સક્કે સામિવચનન્તિ આહ ‘‘યસ્મા વા તસ્મા વા’’તિ. એવમસ્સાયન્તિ એત્થ અસ્સૂતિ નિપાતમત્તન્તિ આહ ‘‘એવં સન્તેપિ અય’’ન્તિ.

વડ્ઢેન્તોતિ પટ્ઠપેન્તો. મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ ઓગધં મૂલં પતિટ્ઠાભૂતં બ્રહ્મચરિયોગધં. તેનાહ ‘‘અરહત્તમગ્ગસઙ્ખાતસ્સા’’તિઆદિ. ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન ચેત્થ અરહત્તમગ્ગસ્સેવ ગહણં કતન્તિ દટ્ઠબ્બં. ઉત્તમં પતિટ્ઠાભૂતં આરમ્મણૂપનિસ્સયભાવેન.

અપ્પેહિ વેય્યાવચ્ચકરાદીહિ અત્થો એતિસ્સાતિ અપ્પટ્ઠા ત્થ-કારસ્સ ટ્ઠ-કારં કત્વા. તેનાહ ‘‘યત્થ બહૂ’’તિઆદિ. યત્થાતિ યસ્સં પટિપદાયં ¶ . અપ્પો સમારમ્ભો એતસ્સાતિ અપ્પસમારમ્ભો. પાસંસાતિ પસંસારહા. એતં યેવ કથાપેસ્સામીતિ એતેનેવ બ્રાહ્મણેન કથાપેસ્સામિ.

સોપ્પેનાતિ નિદ્દાય. પમાદેનાતિ જાગરિયાદીસુ અનનુયુઞ્જનતો સતિવિપ્પવાસલક્ખણેન પમાદેન. પચ્ચનીકપટિહરણવસેનાતિ પટિપક્ખાપનયનવસેન. તથા હિ ભગવતો ચ સાસનસ્સ ચ પટિપક્ખા તિત્થિયા, તેસં હરણતો પટિહારિયં. તે હિ દિટ્ઠિહરણવસેન દિટ્ઠિપ્પકાસને અસમત્થભાવેન ચ ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીહિ હરિતા અપનીતા હોન્તીતિ. ‘‘પટી’’તિ વા અયં સદ્દો ‘‘પચ્છા’’તિ એતસ્સ અત્થં બોધેતિ ‘‘તસ્મિં પટિપવિટ્ઠસ્મિં, અઞ્ઞો આગઞ્છિ બ્રાહ્મણો’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૯૮૫; ચૂળનિ. વત્થુગાથા ૪) વિય, તસ્મા સમાહિતે ચિત્તે વિગતૂપક્કિલેસે કતકિચ્ચેન પચ્છા હરિતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ પટિહારિયં, અત્તનો વા ઉપક્કિલેસેસુ ચતુત્થજ્ઝાનમગ્ગેહિ હરિતેસુ પચ્છાહરણં પટિહારિયં, ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનિયો ચ વિગતૂપક્કિલેસેન કતકિચ્ચેન ચ સત્તહિતત્થં પુન પવત્તેતબ્બા, હરિતેસુ ચ અત્તનો ઉપક્કિલેસેસુ પરસત્તાનં ઉપક્કિલેસહરણાનિ હોન્તીતિ પટિહારિયાનિ ભવન્તિ, પટિહારિયમેવ પાટિહારિયં. પટિહારિયે વા ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનિસમુદાયે ભવં એકેકં પાટિહારિયન્તિ વુચ્ચતિ. પટિહારિયં વા ચતુત્થજ્ઝાનં મગ્ગો ચ પટિપક્ખહરણતો, તત્થ જાતં નિમિત્તભૂતે, તતો વા આગતન્તિ પાટિહારિયં.

આગતનિમિત્તેનાતિ આગતાકારસલ્લક્ખણવસેન. એસ નયો સેસેસુપિ. એકો રાજાતિ દક્ખિણમધુરાધિપતિ ¶ એકો પણ્ડુરાજા. એવમ્પિ તે મનોતિ ઇમિના આકારેન તવ મનો પવત્તોતિ અત્થો. તેન પકારેન પવત્તોતિ આહ ‘‘સોમનસ્સિતો વા’’તિઆદિ. સામઞ્ઞજોતના વિસેસે અવતિટ્ઠતીતિ અધિપ્પાયેનેવં વુત્તં. ‘‘એવં તવ મનો’’તિ ઇદઞ્ચ મનસો સોમનસ્સિતતાદિમત્તદસ્સનં, ન પન યેન સો સોમનસ્સિતો વા દોમનસ્સિતો વા, તંદસ્સનં. સોમનસ્સગ્ગહણેન ચેત્થ તદેકટ્ઠા રાગાદયો સદ્ધાદયો ચ દસ્સિતા હોન્તિ, દોમનસ્સગ્ગહણેન દોસાદયો. દુતિયન્તિ ‘‘ઇત્થમ્પિ તે મનો’’તિ પદં. ઇતિપીતિ એત્થ ઇતિ-સદ્દો નિદસ્સનત્થો ‘‘અત્થીતિ ¶ ખો, કચ્ચાન, અયમેકો અન્તો’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૧૫; ૩.૯૦) વિય. તેનાહ ‘‘ઇમઞ્ચ ઇમઞ્ચ અત્થં ચિન્તયમાન’’ન્તિ. પિ-સદ્દો વુત્તત્થસમ્પિણ્ડનત્થો.

કથેન્તાનં સુત્વાતિ કથેન્તાનં સદ્દં સુત્વા. તસ્સ વસેનાતિ તસ્સ વિતક્કિતસ્સ વસેન. અટ્ટકારકેનાતિ વિનિચ્છયકારકેન.

ન અરિયાનન્તિ અરિયાનં મગ્ગફલચિત્તં ન જાનાતીતિ અત્થો. તઞ્હિ તેન અનધિગતત્તા ચેતોપરિયઞાણેનપિ ન સક્કા વિઞ્ઞાતું, અઞ્ઞં પન ચિત્તં જાનાતિયેવ. હેટ્ઠિમો ઉપરિમસ્સ ચિત્તં ન જાનાતીતિઆદીનિપિ મગ્ગફલચિત્તમેવ સન્ધાય વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. સોતાપન્નાદયોપિ હિ અત્તના અધિગતમેવ મગ્ગફલં પરેહિ ઉપ્પાદિતં સમ્મા ચેતોપરિયઞાણેન જાનિતું સક્કોન્તિ, ન અત્તના અનધિગતં. સબ્બેપિ અરિયા અત્તનો ફલં સમાપજ્જન્તિ અધિગતત્તાતિ દસ્સેન્તો ‘‘એતેસુ ચા’’તિઆદિમાહ. યદિ અરિયા અત્તના અધિગતફલં સમાપજ્જન્તિ, ઉપરિમાપિ હેટ્ઠિમં ફલં સમાપજ્જન્તિ અધિગતત્તા લોકિયસમાપત્તિયો વિયાતિ કસ્સચિ આસઙ્કા સિયા, તન્નિવત્તનત્થમાહ ‘‘ઉપરિમો હેટ્ઠિમં ન સમાપજ્જતી’’તિ.

ઉપરિમોતિ સકદાગામિઆદિઅરિયપુગ્ગલો. હેટ્ઠિમન્તિ સોતાપત્તિફલાદિં. ન સમાપજ્જતીતિ સતિપિ અધિગતત્તે ન સમાપજ્જતિ. કસ્માતિ ચે? કારણમાહ ‘‘તેસઞ્હી’’તિઆદિ, તેસં સકદાગામિઆદીનં હેટ્ઠિમા હેટ્ઠિમા ફલસમાપત્તિ તેસુ તેસુયેવ હેટ્ઠિમેસુ અરિયપુગ્ગલેસુ પવત્તતિ, ન ઉપરિમેસૂતિ અત્થો. ઇમિના હેટ્ઠિમં ફલચિત્તં ઉપરિમસ્સ ન ઉપ્પજ્જતીતિ દસ્સેતિ. કસ્માતિ ચે? પુગ્ગલન્તરભાવૂપગમનેન પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા. એતેન ઉપરિમો અરિયો હેટ્ઠિમં ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ અત્તના અધિગતત્તા યથા તં લોકિયસમાપત્તિન્તિ એવં પવત્તો હેતુ બ્યભિચારિતોતિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ લોકિયજ્ઝાનેસુ પુગ્ગલન્તરભાવૂપગમનં નામ અત્થિ વિસેસાભાવતો, ઇધ પન અસમુગ્ઘાટિતકમ્મકિલેસનિરોધનેન પુથુજ્જનેહિ ¶ વિય સોતાપન્નસ્સ સોતાપન્નાદીહિ સકદાગામિઆદીનં પુગ્ગલન્તરભાવૂપગમનં અત્થિ. યતો હેટ્ઠિમા હેટ્ઠિમા ફલધમ્મા ઉપરૂપરિમગ્ગધમ્મેહિ નિવત્તિતા પટિપક્ખેહિ વિય અભિભૂતા અપ્પવત્તિધમ્મતંયેવ આપન્ના. તેનેવ વુત્તં ‘‘પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા’’તિ.

અપિચ ¶ કુસલકિરિયપ્પવત્તિ નામ અઞ્ઞા, વિપાકપ્પવત્તિ ચ અઞ્ઞાતિ અનન્તરફલત્તા ચ લોકુત્તરકુસલાનં હેટ્ઠિમતો ઉપરિમો ભવન્તરગતો વિય હોતિ. તંતંફલવસેનેવ હિ અરિયાનં સોતાપન્નાદિનામલાભો. તે સચે અઞ્ઞફલસમઙ્ગિનોપિ હોન્તિ, સોતાપન્નાદિનામમ્પિ તેસં અવવત્થિતં સિયા. તસ્સ તસ્સ વા અરિયસ્સ તં તં ફલં સદિસન્તિ કત્વા ન ઉપરિમસ્સ હેટ્ઠિમફલસમઙ્ગિતાય લેસોપિ સમ્ભવતિ, કુતો તસ્સા સમાપજ્જનન્તિ દટ્ઠબ્બં. હેટ્ઠિમા ચ સોતાપન્નાદયો ઉપરિમં સકદાગામિફલાદિં ન સમાપજ્જન્તિ અનધિગતત્તા. ન હિ અનધિગતં સમાપત્તિં સમાપજ્જિતું સક્કા, તસ્મા સબ્બેપિ અરિયા અત્તનોયેવ ફલં સમાપજ્જન્તીતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં.

પવત્તેન્તાતિ પવત્તકા હુત્વા, પવત્તનવસેનાતિ અત્થો. એવન્તિ યથાનુસિટ્ઠાય અનુસાસનિયા વિધિવસેન પટિસેધવસેન ચ પવત્તિતાકારપરામસનં. સા ચ સમ્માવિતક્કા નામ મિચ્છાવિતક્કાનઞ્ચ પવત્તિઆકારદસ્સનવસેન પવત્તતિ. તત્થ આનિસંસસ્સ આદીનવસ્સ ચ વિભાવનત્થં અનિચ્ચસઞ્ઞમેવ, ન નિચ્ચસઞ્ઞન્તિ અત્થો. પટિયોગિનિવત્તનત્થઞ્હિ એવ-કારગ્ગહણં. ઇધાપિ એવસદ્દગ્ગહણસ્સ અત્થો પયોજનઞ્ચ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇદં-ગહણેપિ એસેવ નયો. પઞ્ચકામગુણરાગન્તિ નિદસ્સનમત્તં દટ્ઠબ્બં તદઞ્ઞરાગસ્સ દોસાદીનઞ્ચ પહાનસ્સ ઇચ્છિતત્તા તપ્પહાનસ્સ ચ તદઞ્ઞરાગાદિખેપસ્સ ઉપાયભાવતો. તથા વુત્તં દુટ્ઠલોહિતવિમોચનસ્સ પુબ્બદુટ્ઠમંસખેપનૂપાયતા વિય. લોકુત્તરધમ્મમેવાતિ અવધારણં પટિક્ખેપભાવતો સાવજ્જધમ્મનિવત્તનપરં દટ્ઠબ્બં, તસ્સ અધિગમૂપાયાનિસંસભૂતાનં તદઞ્ઞેસં અનવજ્જધમ્માનં નાનન્તરિયભાવતો.

ચિન્તામણિકવિજ્જાસરિક્ખકતન્તિ ઇમિના ‘‘ચિન્તામણી’’તિ એવં લદ્ધનામા લોકે એકા વિજ્જા અત્થિ, યાય પરેસં ચિત્તં વિજાનન્તીતિ દીપેતિ. ‘‘તસ્સા કિર વિજ્જાય સાધકો પુગ્ગલો તાદિસે દેસકાલે મન્તં પરિજપ્પિત્વા યસ્સ ચિત્તં જાનિતુકામો, તસ્સ દિટ્ઠહત્થાદિવિસેસસઞ્જાનનમુખેન ચિત્તાચારં અનુમિનન્તો કથેતી’’તિ કેચિ. અપરે ‘‘વાચં નિચ્છરાપેત્વા તત્થ અક્ખરસલ્લક્ખણવસેના’’તિ વદન્તિ.

ઇદઞ્ચ ¶ ¶ પન સબ્બન્તિ ‘‘ભવં ગોતમો અનેકવિહિતં ઇદ્ધિવિધં પચ્ચનુભોતી’’તિઆદિનયપ્પવત્તં સબ્બમ્પિ.

સઙ્ગારવસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

બ્રાહ્મણવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૭) ૨. મહાવગ્ગો

૧. તિત્થાયતનસુત્તવણ્ણના

૬૨. દુતિયસ્સ પઠમે તિત્થં નામ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિયો તબ્બિનિમુત્તસ્સ કસ્સચિ દિટ્ઠિવિપ્ફન્દિતસ્સ અભાવતો. એત્થ હિ સત્તા તરન્તિ ઉપ્પિલવન્તિ ઉમ્મુજ્જનિમુજ્જં કરોન્તિ, તસ્મા ‘‘તિત્થ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. પારગમનસઙ્ખાતઞ્હિ તરણં દિટ્ઠિગતિકાનં નત્થિ, તત્થેવ અપરાપરં નિમુજ્જનુમ્મુજ્જનવસેન પિલવનમેવ તેસં તરણં નામ. ઉપ્પાદકાતિ પૂરણકસ્સપાદયો. તિત્થે જાતા તિત્થિયા, યથાવુત્તં વા દિટ્ઠિગતસઙ્ખાતં તિત્થં એતેસં અત્થીતિ તિત્થિકા, તિત્થિકા એવ તિત્થિયા. મનોરમેતિ સાદુફલભરિતતાય અભયદિસતાય ચ મનોરમે. ઇમેસુયેવ તીસુ ઠાનેસૂતિ યથાવુત્તેસુ તિત્થાયતનેસુ.

યો યથા જાનાતિ, તસ્સ તથા વુચ્ચતીતિ ઇમિના પુગ્ગલજ્ઝાસયવસેન તથા વુત્તન્તિ દસ્સેતિ. પુગ્ગલ-સદ્દો ચ તિસ્સન્નમ્પિ પકતીનં સાધારણો, તસ્મા પુરિસગ્ગહણેન તતો વિસેસનં યથા ‘‘અટ્ઠ પુરિસપુગ્ગલા’’તિ. પટિસંવિદિતં કરોતીતિ કેવલં જાનનવસેન વિદિતં કરોતિ. અનુભવતિ વાતિ વિપાકલક્ખણપ્પત્તં અનુભવતિ. પુબ્બેકતહેતૂતિ અન્તોગધાવધારણં પદન્તિ આહ ‘‘પુબ્બેકતકમ્મપચ્ચયેનેવા’’તિ. ઇમિનાતિ ‘‘સબ્બં તં પુબ્બેકતહેતૂ’’તિ ઇમિના વચનેન. કમ્મવેદનન્તિ કુસલાકુસલકમ્મસહજં વેદનં. કિરિયવેદનન્તિ ‘‘નેવ કુસલાકુસલા ન ચ કમ્મવિપાકા’’તિ એવં વુત્તં કિરિયચિત્તસહજં વેદનં. ન કેવલઞ્ચ તે કમ્મકિરિયવેદના એવ પટિક્ખિપન્તિ, અથ ખો સાસને લોકે ચ પાકટે વાતાબાધાદિરોગે ચ પટિક્ખિપન્તિ એવાતિ દસ્સેતું ‘‘યે વા ઇમે’’તિઆદિમાહ. તત્થ પિત્તસમુટ્ઠાનાતિ પિત્તવિકારાધિકસમ્ભૂતા ¶ . અનન્તરદ્વયેપિ એસેવ નયો. સન્નિપાતિકાતિ પિત્તાદીનં તિણ્ણમ્પિ ¶ વિકારાનં સન્નિપાતતો જાતા. ઉતુપરિણામજાતિ સીતાદિઉતુનો વિપરિણામતો વિસમપરિવુત્તિતો જાતા. વિસમપરિહારજાતિ અસપ્પાયાહારયોગપટિસેવનવસેન કાયસ્સ વિસમં પરિહરણતો જાતા. ઓપક્કમિકાતિ ઉપક્કમતો નિબ્બત્તા. કમ્મવિપાકજાતિ કમ્મસ્સ વિપાકભૂતક્ખન્ધતો જાતા. વિરોધિપચ્ચયસમુટ્ઠાના ધાતૂનં વિકારાવત્થા, તપ્પચ્ચયા વા દુક્ખા વેદના આબાધનટ્ઠેન આબાધો, સો એવ રુજ્જનટ્ઠેન રોગો. તત્થ ‘‘યો યાપ્યલક્ખણો, સો રોગો, ઇતરો આબાધો’’તિ વદન્તિ. સબ્બેસઞ્ચ નેસં તંતંધાતૂનં વિસમં આસન્નકારણં, ન તથા ઇતરાનિ. તત્થાપિ ચ પકોપાવત્થા ધાતુયો આસન્નકારણં, ન તથા પરપચ્ચયાવત્થાતિ દટ્ઠબ્બં. અટ્ઠમંયેવ કમ્મવિપાકજં આબાધં સમ્પટિચ્છન્તિ ‘‘સબ્બં તં પુબ્બેકતહેતૂ’’તિ વિપલ્લાસગ્ગાહેન. ‘‘પુબ્બે’’તિ પુરાતનસ્સેવ કમ્મસ્સ ગહિતત્તા ઉપપજ્જવેદનીયમ્પિ તે પટિક્ખિપન્તીતિ વુત્તં ‘‘દ્વે પટિબાહિત્વા’’તિ. સમ્પટિચ્છન્તીતિ અનુજાનન્તિ.

અત્તના કતમૂલકેનાતિ સાહત્થિકકમ્મહેતુ. આણત્તિમૂલકેનાતિ પરસ્સ આણાપનવસેન કતકમ્મહેતુ. ઇમાતિ તિસ્સો વેદના. સબ્બે પટિબાહન્તીતિ સબ્બે રોગે પટિસેધેન્તિ સબ્બેસમ્પિ તેસં એકેન ઇસ્સરેનેવ નિમ્મિતત્તા તબ્ભાવીભાવાસમ્ભવતો. એસ નયો સેસેસુપિ. સબ્બં પટિબાહન્તીતિ હેતુપચ્ચયપટિસેધનતો સબ્બં નિસેધેન્તિ.

માતિકં નિક્ખિપિત્વાતિ તિણ્ણમ્પિ વેદાનં અસારભાવદસ્સનત્થં ઉદ્દેસં કત્વા. તન્તિ તં માતિકં. વિભજિત્વા દસ્સેતુન્તિ દોસદસ્સનવસેનેવ વિભાગતો દસ્સેતું. લદ્ધિપતિટ્ઠાપનત્થન્તિ અત્તનો લદ્ધિયા પટિજાનાપનત્થં. લદ્ધિતો લદ્ધિં સઙ્કમન્તીતિ મૂલલદ્ધિતો અઞ્ઞલદ્ધિં ઉપગચ્છન્તિ પટિજાનન્તિ. પુબ્બેકતહેતુયેવ પટિસંવેદેતીતિ કમ્મવેદનમ્પિ વિપાકવેદનં કત્વા વદન્તિ. દિટ્ઠિગતિકા હિ બ્યામૂળ્હચિત્તા કમ્મન્તરવિપાકન્તરાદીનિ આલોળેન્તિ, અસઙ્કરતો સઞ્ઞાપેતું ન સક્કોન્તિ. યથા ચ અકુસલકમ્મે, એવં કુસલકમ્મેપીતિ દસ્સેતું ‘‘એવં પાણાતિપાતા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ એવન્તિ યથા પુબ્બેકતહેતુ એવ પાણાતિપાતિનો નામ હોન્તિ, ન ઇદાનિ સયંકતકારણા, એવં પાણાતિપાતા વિરમણમ્પિ પુબ્બેકતહેતુ એવાતિ વિચારિયમાનો પુબ્બેકતવાદો અકિરિયવાદો એવ સમ્પજ્જતિ.

કત્તુકમ્યતાછન્દો ¶ ન તણ્હાછન્દો. કત્તુકમ્યતાતિ કાતુમિચ્છા. પચ્ચત્તપુરિસકારોતિ તેન તેન પુરિસેન કત્તબ્બકિચ્ચં ન હોતિ પુબ્બેકતહેતુ એવ સિજ્ઝનતો. ઉભયમ્પિ તં એસ ન લબ્ભતીતિ કત્તબ્બકરણં સુચરિતપૂરણં, અકત્તબ્બઅકરણં દુચ્ચરિતવિરતીતિ ઇદં ઉભયમ્પિ એસ ¶ ન લભતિ. સમણાપિ હિ પુબ્બેકતકારણાયેવ હોન્તીતિ પુબ્બેકતકારણાયેવ સમણાપિ હોન્તિ, ન ઇદાનિ સંવરસમાદાનાદિના. અસ્સમણાપિ પુબ્બેકતકારણાયેવાતિ પુબ્બેકતકારણાયેવ અસ્સમણાપિ હોન્તિ, ન સંવરભેદેન.

યથા પુબ્બેકતવાદે છન્દવાયામાનં અસમ્ભવતો પચ્ચત્તપુરિસકારાનં અભાવો, એવં ઇસ્સરનિમ્માનવાદેપિ ઇસ્સરેનેવ સબ્બસ્સ નિમ્મિતભાવાનુજાનનતોતિ વુત્તં ‘‘પુબ્બેકતવાદે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો’’તિ. એસ નયો અહેતુકવાદેપીતિ આહ ‘‘તથા અહેતુકવાદેપી’’તિ.

ઇમેસન્તિઆદિના ઇમેસં તિત્થાયતનાનં તુચ્છાસારતાય થુસકોટ્ટનેન કુણ્ડકમત્તસ્સપિ અલાભો વિય પરમત્થલેસસ્સપિ અભાવો, તથા ખજ્જોપનકોભાસતો તેજસો ફુલિઙ્ગમત્તસ્સપિ અભાવો વિય અન્ધવેણિકસ્સપિ મગ્ગસ્સ અપ્પટિલાભો વિય સદ્દમત્તં નિસ્સાય મિચ્છાભાગેન વિપલ્લત્થતાય દદ્દરજાતકે (જા. ૧.૨.૪૩-૪૩) સસકસદિસતા ચ વિભાવિતા હોતિ. સારભાવન્તિ સીલસારાદિસમ્પત્તિયા સારસબ્ભાવં. નિય્યાનિકભાવન્તિ એકન્તેનેવ વટ્ટતો નિય્યાનાવહભાવં. અનિગ્ગહિતોતિ ન નિગ્ગહેતબ્બો. તેનાહ ‘‘નિગ્ગહેતું અસક્કુણેય્યો’’તિ. અસંકિલિટ્ઠોતિ સંકિલેસવિરહિતો. તેનાહ ‘‘નિક્કિલેસો’’તિઆદિ. અનુપવજ્જોતિ ધમ્મતો ન ઉપવદિતબ્બો. અપ્પટિકુટ્ઠો નામ અપ્પટિસેધનં વા સિયા અનક્કોસનં વાતિ તદુભયં દસ્સેન્તો ‘‘અપ્પટિબાહિતો અનુપક્કુટ્ઠો’’તિ આહ.

તસ્સ ધમ્મસ્સાતિ ‘‘અયં ખો પન, ભિક્ખવે’’તિઆદિના ઉદ્ધટસ્સ ધમ્મસ્સ. પઞ્હં પુચ્છિત્વાતિ કથેતુકમ્યતાવસેન પઞ્હં પુચ્છિત્વા. યથાપટિપાટિયાતિ માતિકાય યથાનિક્ખિત્તપ્પટિપાટિયા. ધાતુયોતિ સભાવધારણટ્ઠેન ધાતુયો. તા પન યસ્મા તણ્હાદિટ્ઠિકપ્પનાપરિકપ્પિતઅત્તસુભસુખસસ્સતાદિપકતિઆદિધુવાદિજીવાદિકાયાદિકા વિય ¶ ન ઇચ્છાસભાવા દિટ્ઠિઆદિરહિતેહિ વિમુચ્ચમાનઉદુમ્બરપુપ્ફાદિલોકવોહારવત્થૂનિ વિય ચ વાચાવત્થુમત્તા, અથ ખો સચ્ચપરમત્થભૂતાતિ આહ ‘‘સભાવા’’તિ, સચ્ચસભાવાતિ અત્થો. અત્તનો સભાવં ધારેન્તીતિ હિ ધાતુયો. નિજ્જીવનિસ્સત્તભાવપ્પકાસકોતિ બાહિરપરિકપ્પિતજીવાભાવપ્પકાસકો લોકિયમહાજનસંકપ્પિતસત્તાભાવપ્પકાસકો ચ. આકરટ્ઠેનાતિ ઉપ્પજ્જનટ્ઠાનભાવેન. ઉપ્પત્તિટ્ઠાનમ્પિ હિ આકરો આયતનન્તિ વુચ્ચતિ યથા ‘‘કમ્બોજો અસ્સાનં આયતન’’ન્તિ. મનોપવિચારાતિ તં તં આરમ્મણં ઉપેચ્ચ મનસો વિવિધચરણાકારો. કેહિ કત્થાતિ આહ ‘‘વિતક્કવિચારપાદેહી’’તિઆદિ. અટ્ઠારસસુ ઠાનેસૂતિ છ સોમનસ્સટ્ઠાનિયાનિ ¶ , છ દોમનસ્સટ્ઠાનિયાનિ, છ ઉપેક્ખાટ્ઠાનિયાનીતિ એવં અટ્ઠારસસુ ઠાનેસુ.

પતિટ્ઠાધાતૂતિ સેસભૂતત્તયસ્સ ચેવ સબ્બૂપાદારૂપાનઞ્ચ પતિટ્ઠાસભાવા ધાતુ. ઇમિના નયેન આબન્ધનધાતૂતિઆદીસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો. અપિચ કક્ખળભાવસિદ્ધો સહજાતધમ્માનં આધારભાવો પતિટ્ઠાભાવો. દ્રવભાવસિદ્ધં સમ્પિણ્ડનં આબન્ધનં. ઉણ્હભાવસિદ્ધં મુદુતાપક્કતાવહં પરિપાચનં. થદ્ધભાવાવહં ઉદ્ધુમાતનં વિત્થમ્ભનં. રૂપવિવિત્તો રૂપપરિયન્તો આકાસોતિ યેસં સો પરિચ્છેદો, તેહિ સો અસમ્ફુટ્ઠોવાતિ વુત્તં ‘‘આકાસધાતૂતિ અસમ્ફુટ્ઠધાતૂ’’તિ. સઞ્જાનનવિધુરા આરમ્મણૂપલદ્ધિ વિજાનનધાતુ. વિત્થારતોપિ કથેતું વટ્ટતિ સઙ્ખેપન્તોગધત્તા વિત્થારસ્સ. સઙ્ખેપતો કથેતું ન વટ્ટતિ કથેતબ્બસ્સ અત્થસ્સ અનવસેસપરિયાદાનાભાવતો. તેનાહ ‘‘વિત્થારતોવ વટ્ટતી’’તિ. ઉભયથાતિ સઙ્ખેપતો વિત્થારતો ચ.

અનિપ્ફન્નાપિ આકાસધાતુ ભૂતાનિ ઉપાદાય ગહેતબ્બતામત્તેન ‘‘ઉપાદારૂપ’’ન્તેવ વુચ્ચતિ. દિટ્ઠાનેવાતિ સલ્લક્ખેતબ્બાનિ ઉપાદારૂપભાવસામઞ્ઞતો. તેન સહજાતા વેદના વેદનાક્ખન્ધો સમુદાયે પવત્તવોહારસ્સ અવયવેપિ દિસ્સનતો યથા ‘‘વત્થેકદેસે દડ્ઢે વત્થં દડ્ઢ’’ન્તિ. ‘‘ફસ્સો ચ ચેતના ચ સઙ્ખારક્ખન્ધો’’તિ વુત્તં મહાભૂમકત્તા તેસં તપ્પધાનત્તા ચ સઙ્ખારક્ખન્ધસ્સ. અરૂપક્ખન્ધા નામં આરમ્મણાભિમુખં નમનતો નામાધીનગ્ગહણતો ચ. રૂપક્ખન્ધો રૂપં પરિબ્યત્તં રુપ્પનટ્ઠેન. પચ્ચયન્તિ નિસ્સયભૂતં પચ્ચયં. વિભાગેન દ્વાચત્તાલીસ. એકાસીતિ ¶ ચિત્તાનિ ‘‘સમ્મસનચારોય’’ન્તિ કત્વા. અનુક્કમેન પટિપજ્જમાનોતિ એવં કઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધિયં ઠિતો ઉપરિમેન તિસ્સન્નં વિસુદ્ધીનં સમ્પાદનવસેન વિસુદ્ધિભાવનં ઉસ્સુક્કાપેન્તો.

ફસ્સાયતનન્તિ ફસ્સસ્સ ઉપ્પત્તિટ્ઠાનં. સુવણ્ણાદીનન્તિ સુવણ્ણમણિવજિરાદીનં. આકિણ્ણં વિય હુત્વા ઉપ્પજ્જન્તિ એત્થાતિ આકરો. યથા ચક્ખુ વિપાકફસ્સસ્સ વિસેસપચ્ચયો, ન તથા ઇતરેસન્તિ કત્વા વુત્તં ‘‘દ્વે ચક્ખુવિઞ્ઞાણાની’’તિઆદિ. એસ નયો સેસવારેસુપિ. દ્વત્તિંસાય વિપાકફસ્સેસુ દ્વિપઞ્ચવિઞ્ઞાણસહગતફસ્સે ઠપેત્વા સેસા દ્વાવીસતિ વિપાકફસ્સા વેદિતબ્બા. દિટ્ઠમેવ હોતિ તેન સમાનયોગક્ખમત્તા. ‘‘સઙ્ખેપતો તાવા’’તિ સઙ્ખેપકથં આરભિત્વાપિ વિત્થારકથાપેત્થ વુત્તનયત્તા સુવિઞ્ઞેય્યાવાતિ વુત્તં ‘‘હેટ્ઠા…પે… વેદિતબ્બ’’ન્તિ.

સોમનસ્સસ્સ ¶ ઉપ્પત્તિટ્ઠાનભૂતં સોમનસ્સટ્ઠાનિયં. તેનાહ ‘‘સોમનસ્સસ્સ કારણભૂત’’ન્તિ. ઉપવિચરતીતિ ઉપેચ્ચ પવત્તતિ. સભાવતો સઙ્કપ્પતો ચ સોમનસ્સાદિઉપ્પત્તિહેતુકા સોમનસ્સટ્ઠાનિયાદિતાતિ આહ ‘‘ઇટ્ઠં વા હોતૂ’’તિઆદિ. ચતુત્થં દિટ્ઠમેવ હોતિ તદવિનાભાવતો.

અરિયસચ્ચાનીતિ પુરિમપદે ઉત્તરપદલોપેનાયં નિદ્દેસોતિ આહ ‘‘અરિયભાવકરાની’’તિઆદિ. વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૫૩૧) પકાસિતં, તસ્મા ન ઇધ પકાસેતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. સુખાવબોધનત્થન્તિ દેસિયમાનાય વટ્ટકથાય સુખેન અવબોધનત્થં. તેનાહ ‘‘યસ્સ હી’’તિઆદિ. દ્વાદસપદન્તિ અવિજ્જાદીહિ પદેહિ દ્વાદસપદં. પચ્ચયવટ્ટન્તિ પચ્ચયપ્પબન્ધં. કથેતુકામો હોતિ પચ્ચયાકારમુખેન સચ્ચાનિ દસ્સેતુકામતાય. ગબ્ભાવક્કન્તિવટ્ટન્તિ ગબ્ભોક્કન્તિમુખેન વિપાકવટ્ટં દસ્સેતિ ‘‘ગબ્ભસ્સાવક્કન્તિ હોતી’’તિઆદિના. તસ્મા પનેત્થ ગબ્ભાવક્કન્તિવસેનેવ વટ્ટં દસ્સિતન્તિ આહ ‘‘ગબ્ભાવક્કન્તિવટ્ટસ્મિં હી’’તિઆદિ. ગબ્ભાવક્કન્તિવટ્ટસ્મિન્તિ માતુકુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તનવસેન પવત્તધમ્મપ્પબન્ધે. દસ્સિતેતિ દેસનાવસેન દસ્સિતે. પુરિમા દ્વે યોનિયો ઇતરાહિ ઓળારિકતાય ¶ પરિબ્યત્તતરાતિ વુત્તં ‘‘ગબ્ભાવક્કન્તિ…પે… અવબોધેતુમ્પી’’તિ.

પચ્ચયમત્તન્તિ છન્નં ધાતૂનં સાધારણં પચ્ચયભાવમત્તં, ન તેહિ ભાગસો નિપ્ફાદિયમાનં પચ્ચયવિસેસં ‘‘કુતો પનેતં છન્નં ધાતૂન’’ન્તિ અવિભાગેન વુત્તત્તા. તેનાહ ‘‘ઇદં વુત્તં હોતી’’તિઆદિ. ન માતુ ન પિતુ તાસં ધાતૂનં ઇમસ્સ સત્તસ્સ બાહિરભાવતો. ગબ્ભસ્સાતિ એત્થ ગબ્ભતિ અત્તભાવભાવેન વત્તતીતિ ગબ્ભો, કલલાદિઅવત્થો ધમ્મપ્પબન્ધો. તન્નિસ્સિતત્તા પન સત્તસન્તાનો ગબ્ભોતિ વુત્તો યથા મઞ્ચનિસ્સિતા ‘‘મઞ્ચા ઉક્કુટ્ઠિં કરોન્તી’’તિ. તન્નિસ્સયભાવતો માતુકુચ્છિ ગબ્ભોતિ વુચ્ચતિ ‘‘ગબ્ભે વસતિ માણવો’’તિઆદીસુ (જા. ૧.૧૫.૩૬૩). ગબ્ભો વિયાતિ વા ગબ્ભો. યથા હિ નિવાસટ્ઠાનતાય સત્તાનં ઓવરકો ‘‘ગબ્ભો’’તિ વુચ્ચતિ, એવં ગબ્ભસેય્યકાનં સત્તાનં યાવ અભિજાતિ નિવાસટ્ઠાનતાય માતુકુચ્છિ ‘‘ગબ્ભો’’તિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન પઠમં વુત્તઅત્થેનેવ ગબ્ભોતિ વેદિતબ્બો. તેનાહ ‘‘ગબ્ભો ચ નામા’’તિઆદિ.

નિરતિઅત્થેન નિરયો ચ સો યથાવુત્તેન અત્થેન ગબ્ભો ચાતિ નિરયગબ્ભો. એસ નયો સેસપદેસુપિ. અયં પન વિસેસો – દેવમનુજાદયો વિય ઉદ્ધં દીઘા અહુત્વા તિરિયં અઞ્ચિતા દીઘાતિ તિરચ્છાના. તે એવ ખન્ધકોટ્ઠાસભાવેન યોનિ ચ સો વુત્તનયેન ગબ્ભો ચાતિ ¶ તિરચ્છાનયોનિગબ્ભો. પકટ્ઠતો સુખતો અપેતં અપગમો પેતભાવો, તં પત્તાનં વિસયોતિ પેત્તિવિસયો, પેતયોનિ. મનસ્સ ઉસ્સન્નતાય સૂરભાવાદિગુણેહિ ઉપચિતમાનસતાય ઉક્કટ્ઠગુણચિત્તતાય મનુસ્સા. દિબ્બન્તિ કામગુણાદીહિ કીળન્તિ લળન્તિ જોતન્તીતિ દેવા. ગબ્ભસદ્દો વુત્તનયો એવ. નાનપ્પકારોતિ યથાવુત્તેન તદનન્તરભેદેન ચ નાનપ્પકારકો. મનુસ્સગબ્ભો અધિપ્પેતો સુપાકટતાય પચ્ચક્ખભાવતો. ઓક્કન્તિ માતુકુચ્છિં ઓક્કમિત્વા વિય ઉપ્પતિત્વાતિ કત્વા. નિબ્બત્તનં નિબ્બત્તિ. પાતુભાવો ઉપ્પત્તિપ્પકાસકો ચ.

સન્નિપાતો નામ અવેકલ્લજાતિહીનવેકલ્લેતિ દસ્સેતું ‘‘ઇધ માતાપિતરો’’તિઆદિ વુત્તં. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સત્તલોકે. સન્નિપતિતાતિ ¶ સમોધાનભાવતો સન્નિપતિતા સમાગતા સંસિલિટ્ઠા. ઉતુનીતિ ઉતુમતી સઞ્જાતપુપ્ફા. ઇદઞ્ચ ઉતુસમયં સન્ધાય વુત્તં, ન લોકસમઞ્ઞાકરજસ્સ લગ્ગનદિવસમત્તં. માતુગામસ્સ હિ યસ્મિં ગબ્ભાસહસઞ્ઞિતે ઓકાસે દારકો નિબ્બત્તતિ, તત્થ મહતી લોહિતપીળકા સણ્ઠહિત્વા અગ્ગહિતપુબ્બા એવ ભિજ્જિત્વા પગ્ઘરતિ, વત્થુ સુદ્ધં હોતિ પગ્ઘરિતલોહિતત્તા અનામયત્તા ચ. વિસુદ્ધે વત્થુમ્હિ માતાપિતૂસુ એકવારં સન્નિપતિતેસુ યાવ સત્ત દિવસાનિ ખેત્તમેવ હોતિ. સુદ્ધં વત્થુ નહાનતો પરમ્પિ કતિપયાનિ દિવસાનિ ગબ્ભસણ્ઠહનતાય ખેત્તમેવ હોતિ પરિત્તસ્સ લોહિતલેસસ્સ વિજ્જમાનત્તા. તસ્મિં સમયે હત્થગ્ગાહવેણિગ્ગાહાદિના અઙ્ગપરામસનેનપિ દારકો નિબ્બત્તતિયેવ. ઇત્થિસન્તાનેપિ હિ સત્તપિ ધાતૂ લબ્ભન્તેવ. તથા હિ પારિકાય નાભિપરામસનેન સામસ્સ બોધિસત્તસ્સ, દિટ્ઠમઙ્ગલિકાય નાભિપરામસનેન (જા. અટ્ઠ. ૪.૧૫.માતઙ્ગજાતકવણ્ણના; મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૬૫) મણ્ડબ્યસ્સ નિબ્બત્તિ અહોસિ. ગન્ધનતો ઉપ્પન્નગતિયા નિમિત્તૂપટ્ઠાનેન સૂચનતો દીપનતો ગન્ધોતિ લદ્ધનામેન ભવગામિકમ્મુના અબ્બતિ પવત્તતીતિ ગન્ધબ્બો, તત્થ ઉપ્પજ્જમાનકસત્તો. પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતીતિ ન માતાપિતૂનં સન્નિપાતં ઓલોકયમાનો સમીપે ઠિતો પચ્ચુપટ્ઠિતો નામ હોતિ, કમ્મયન્તયન્તિતો પન એકો સત્તો તસ્મિં ઓકાસે નિબ્બત્તનકો હોતીતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો. તદા હિ તત્રૂપગસત્તો તત્રૂપપત્તિઆવહન્તકમ્મસઙ્ખાતેન પેલ્લકયન્તેન તથત્થાય પેલ્લિતો ઉપનીતો વિય હોતિ.

વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપન્તિ એત્થ વિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયભાવેન ગહિતત્તા ‘‘તયો અરૂપિનો ખન્ધા’’તિ વુત્તં. ઇધ પન વિઞ્ઞાણં પચ્ચયભાવેન અગ્ગહેત્વા ગબ્ભોક્કન્તિયા એવ પચ્ચયભાવેન ગહિતત્તા ‘‘વિઞ્ઞાણક્ખન્ધમ્પિ પક્ખિપિત્વા’’તિ વુત્તં. ઇધ પન મનુસ્સગબ્ભસ્સ ઓક્કન્તિયા અધિપ્પેતત્તા ‘‘ગબ્ભસેય્યકાનં પટિસન્ધિક્ખણે’’તિ વુત્તં.

તણ્હાય ¶ સમુદયસચ્ચભાવેન ગહિતત્તા ‘‘ઠપેત્વા તણ્હ’’ન્તિ વુત્તં. તસ્સેવ પભાવિકાતિ તસ્સેવ યથાવુત્તસ્સ દુક્ખસચ્ચસ્સ ઉપ્પાદિકા. દુક્ખનિરોધોતિ ¶ એત્થ દુક્ખગ્ગહણેન તણ્હાપિ ગહિતાતિ આહ ‘‘તેસં દ્વિન્નમ્પિ…પે… દુક્ખનિરોધો’’તિ. અવિસેસેન હિ તેભૂમકવટ્ટં ઇધ દુક્ખન્તિ અધિપ્પેતં. અથ વા દુક્ખસ્સ અનુપ્પત્તિનિરોધો તબ્ભાવિકાય તણ્હાય અનુપ્પત્તિનિરોધેન વિના ન હોતીતિ વુત્તં ‘‘તેસં દ્વિન્નમ્પિ…પે… દુક્ખનિરોધો’’તિ. અનુપ્પત્તિનિરોધોતિ ચ અનુપ્પત્તિનિરોધનિમિત્તં નિબ્બાનં દસ્સેતિ.

‘‘તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બ’’ન્તિ વત્વા ઉભયત્થ પાળિયા પવત્તિઆકારભેદં દસ્સેતું ‘‘અયં પન વિસેસો’’તિ આહ. તત્થાતિ વિસદ્ધિમગ્ગે. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સુત્તે. અવિજ્જાય ત્વેવાતિ અવિજ્જાય તુ એવ. અસેસવિરાગનિરોધાતિ એત્થ અચ્ચન્તમેવ સઙ્ખારે વિરજ્જતિ એતેનાતિ વિરાગો, મગ્ગો, તસ્મા વિરાગસઙ્ખાતેન મગ્ગેન અસેસનિરોધા અસેસેત્વા નિરોધા સમુચ્છિન્દનાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

સકલસ્સાતિ અનવસેસસ્સ. કેવલસ્સાતિ વા સુદ્ધસ્સ, પરપરિકપ્પિતસત્તજીવાદિવિરહિતસ્સાતિ અત્થો. ખીણાકારોપિ વુચ્ચતિ ‘‘નિરુજ્ઝનં નિરોધો’’તિ ઇમિના અત્થેન. અરહત્તમ્પિ નિરોધોતિ વુચ્ચતિ નિરોધન્તે ઉપ્પન્નત્તા. નિબ્બાનમ્પિ નિરોધોતિ વુચ્ચતિ અવિજ્જાદીનં નિરોધસ્સ નિમિત્તભાવતો અવિજ્જાદયો નિરુજ્ઝન્તિ એત્થાતિ નિરોધોતિ કત્વા. ખીણાકારદસ્સનવસેનાતિ અવિજ્જાદીનં અનુપ્પત્તિનિરોધેન નિરુજ્ઝનાકારદસ્સનવસેન. નિબ્બાનમેવ સન્ધાય, ન પન અરહત્તન્તિ અધિપ્પાયો. સભાવધમ્માનં નિગ્ગહો નામ યથાવુત્તધમ્મપરિચ્છેદતો ઊનાધિકભાવપ્પકાસનેન અત્તસભાવવિભાવનેનેવ હોતીતિ આહ ‘‘નિગ્ગણ્હન્તો હી’’તિઆદિ.

તિત્થાયતનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. ભયસુત્તવણ્ણના

૬૩. દુતિયે પરિત્તાતું સમત્થભાવેનાતિ ઉપ્પન્નભયતો રક્ખિતું સમત્થભાવેન. નત્થિ એત્થ માતાપુત્તં અઞ્ઞમઞ્ઞં તાયિતું સમત્થન્તિ અમાતાપુત્તાનિ, તાનિયેવ અમાતાપુત્તિકાનિ. તેનાહ ‘‘નત્થિ એત્થા’’તિઆદિ. યન્તિ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘યસ્મિં સમયે’’તિ. માતાપિ પુત્તં પસ્સિતું ન લભતિ, પરિત્તાતું ન સમત્થન્તિ અધિપ્પાયો ¶ . પુત્તોપિ માતરન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ચિત્તુત્રાસોયેવ ભયં ચિત્તુત્રાસભયં. ઇમિના ઓત્તપ્પભયાદિં નિવત્તેતિ. અટવિગ્ગહણેન અટવિવાસિનો ¶ વુત્તા ‘‘સબ્બો ગામો આગતો’’તિઆદીસુ વિયાતિ આહ ‘‘અટવીતિ ચેત્થ અટવિવાસિનો ચોરા વેદિતબ્બા’’તિ. એતેતિ અટવિવાસિનો ચોરા. એતં વુત્તન્તિ ‘‘અટવિસઙ્કોપો’’તિ ઇદં વુત્તં. ઠાનગમનાદિઇરિયાપથચક્કસમઙ્ગિનો ઇરિયાપથચક્કસમારુળ્હા નામ હોન્તીતિ આહ ‘‘ઇરિયાપથચક્કમ્પિ વટ્ટતી’’તિ. ઇરિયાપથોયેવ પવત્તનટ્ઠેન ચક્કન્તિ ઇરિયાપથચક્કં.

પરિયાયન્તીતિ પરિતો તેન તેન દિસાભાગેન ગચ્છન્તિ. તેનાહ ‘‘ઇતો ચિતો ચ ગચ્છન્તી’’તિ. માતુપેમેન ગન્તું અવિસહિત્વા અત્તનો સન્તિકં આગચ્છન્તં. અત્તસિનેહસ્સ બલવભાવતો માતરમ્પિ અનપેક્ખિત્વા ‘‘અત્તાનંયેવ રક્ખિસ્સામી’’તિ ગચ્છન્તં. એકસ્મિં ઠાને નિલીનન્તિ વુત્તનયેનેવ ગન્ત્વા એકસ્મિં ખેમે પદેસે નિસિન્નં. કુલ્લે વાતિઆદીસુ કૂલં પરતીરં વહતિ પાપેતીહિ કુલ્લો, તરણત્થાય વેળુનળાદીહિ કલાપં કત્વા બદ્ધો. પત્થરિત્વા બદ્ધો પન ઉળુમ્પો, ચાટિઆદિ મત્તિકાભાજનં. વુય્હમાનન્તિ ઉદકોઘેન અધોસોતં નીયમાનં.

યથાવુત્તાનિ તીણિ ભયાનિ સમાતાપુત્તિકાનિયેવ અસ્સુતવતો પુથુજ્જનસ્સ વસેન અમાતાપુત્તિકાનિ દસ્સિતાનીતિ આહ ‘‘એવં પરિયાયતો અમાતાપુત્તિકાનિ ભયાનિ દસ્સેત્વા’’તિ.

ભયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. વેનાગપુરસુત્તવણ્ણના

૬૪. તતિયે એવંનામકે જનપદેતિ યત્થ નામગ્ગહણેન કોસલસદ્દસ્સ રુળ્હીસદ્દતં દસ્સેતિ. તથા હિ કોસલા નામ જાનપદિનો રાજકુમારા, તેસં નિવાસો એકોપિ જનપદો રુળ્હીસદ્દેન ‘‘કોસલા’’તિ વુચ્ચતિ. અક્ખરચિન્તકા હિ ઈદિસેસુ ઠાનેસુ યુત્તે વિય સલિઙ્ગવચનાનિ (પાણિનિ ૧.૨.૫૧) ઇચ્છન્તિ. અયમેત્થ રુળ્હી યથા અઞ્ઞત્થાપિ ‘‘કુરૂસુ વિહરતિ, અઙ્ગેસુ વિહરતી’’તિ ચ. તબ્બિસેસને પન જનપદસદ્દે જાતિસદ્દે એકવચનમેવ ¶ યથા ‘‘કોસલેસુ જનપદે’’તિ. ચારિકન્તિ ચરણં. ચરણં વા ચારો, સો એવ ચારિકા. તયિદં મગ્ગગમનં ઇધાધિપ્પેતં, ન ચુણ્ણિકગમનમત્તન્તિ આહ ‘‘અદ્ધાનગમનં ગચ્છન્તો’’તિ. તં વિભાગેન દસ્સેતું ‘‘ચારિકા ચ નામેસા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ દૂરેપીતિ દૂરેપિ નાતિદૂરેપિ. સહસા ગમનન્તિ સીઘગમનં. મહાકસ્સપપચ્ચુગ્ગમનાદીસૂતિ આદિ-સદ્દેન આળવકાદીનં અત્થાય ગમનં સઙ્ગણ્હાતિ. ભગવા હિ મહાકસ્સપત્થેરં પચ્ચુગ્ગચ્છન્તો મુહુત્તેન તિગાવુતમગ્ગમગમાસિ. આળવકસ્સત્થાય ¶ તિંસયોજનં, તથા અઙ્ગુલિમાલસ્સ, પુક્કુસાતિસ્સ પન પઞ્ચચત્તાલીસયોજનં, મહાકપ્પિનસ્સ વીસયોજનસતં, ધનિયસ્સત્થાય સત્ત યોજનસતાનિ, ધમ્મસેનાપતિનો સદ્ધિવિહારિકસ્સ વનવાસિસ્સ તિસ્સસામણેરસ્સ તિગાવુતાધિકં વીસયોજનસતં અગમાસિ. ઇમં સન્ધાયાતિ ઇમં અતુરિતચારિકં સન્ધાય.

ઉપલભિંસૂતિ એત્થ સવનવસેન ઉપલભિંસૂતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘સોતદ્વાર…પે… જાનિંસૂ’’તિ આહ. સબ્બમ્પિ વાક્યં અવધારણફલત્તા અન્તોગધાવધારણન્તિ આહ ‘‘પદપૂરણમત્તે વા નિપાતો’’તિ. અવધારણત્થેનાતિ પન ઇમિના ઇટ્ઠત્થતોવધારણત્થં ખો-સદ્દગ્ગહણન્તિ દસ્સેતિ. અસ્સોસીતિ પદં ખો-સદ્દે ગહિતે તેન ફુલ્લિતમણ્ડિતવિભૂસિતં વિય હોન્તં પૂરિતં નામ હોતિ, તેન ચ પુરિમપચ્છિમપદાનિ સંસિલિટ્ઠાનિ નામ હોન્તિ, ન તસ્મિં અગ્ગહિતેતિ આહ ‘‘પદપૂરણેન બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતામત્તમેવા’’તિ. મત્તસદ્દો વિસેસનિવત્તિઅત્થો. તેનસ્સ અનત્થન્તરદીપનતા દસ્સિતા હોતિ, એવસદ્દેન પન બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતાય એકન્તિકતા.

સમિતપાપત્તાતિ અચ્ચન્તં અનવસેસતો સવાસનં સમિતપાપત્તા. એવઞ્હિ બાહિરકવીતરાગસેક્ખાસેક્ખપાપસમનતો ભગવતો પાપસમનં વિસેસિતં હોતિ. તેનસ્સ યથાભૂતગુણાધિગતમેતં નામં યદિદં સમણોતિ દીપેતિ. અનેકત્થત્તા નિપાતાનં ઇધ અનુસ્સવત્થો અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘ખલૂતિ અનુસ્સવત્થે નિપાતો’’તિ. આલપનમત્તન્તિ પિયાલાપવચનમત્તં. પિયસમુદાહારા હેતે ‘‘ભો’’તિ વા ‘‘આવુસો’’તિ વા ‘‘દેવાનં પિયા’’તિ વા. ગોત્તવસેનાતિ એત્થ ગં તાયતીતિ ગોત્તં. ગોતમોતિ હિ પવત્તમાનં વચનં બુદ્ધિઞ્ચ તાયતિ એકંસિકવિસયતાય રક્ખતીતિ ગોત્તં. યથા હિ બુદ્ધિ આરમ્મણભૂતેન અત્થેન ¶ વિના ન વત્તતિ, તથા અભિધાનં અભિધેય્યભૂતેન, તસ્મા સો ગોત્તસઙ્ખાતો અત્થો તાનિ તાયતિ રક્ખતીતિ વુચ્ચતિ. કો પન સોતિ? અઞ્ઞકુલપરમ્પરાસાધારણં તસ્સ કુલસ્સ આદિપુરિસસમુદાગતં તંકુલપરિયાપન્નસાધારણં સામઞ્ઞરૂપન્તિ દટ્ઠબ્બં. એત્થ ચ સમણોતિ ઇમિના પરિક્ખકજનેહિ ભગવતો બહુમતભાવો દસ્સિતો સમિતપાપતાકિત્તનતો. ગોતમોતિ ઇમિના લોકિયજનેહિ ઉચ્ચાકુલસમ્ભૂતતા દીપિતા તેન ઉદિતોદિતવિપુલખત્તિયકુલવિભાવનતો. સબ્બખત્તિયાનઞ્હિ આદિભૂતમહાસમ્મતમહારાજતો પટ્ઠાય અસમ્ભિન્નં ઉળારતમં સક્યરાજકુલં.

કેનચિ પારિજુઞ્ઞેનાતિ ઞાતિપારિજુઞ્ઞભોગપારિજુઞ્ઞાદિના કેનચિપિ પારિજુઞ્ઞેન પરિહાનિયા અનભિભૂતો અનજ્ઝોત્થટો. તથા હિ તસ્સ કુલસ્સ ન કિઞ્ચિ પારિજુઞ્ઞં લોકનાથસ્સ અભિજાતિયં, અથ ખો વડ્ઢિયેવ. અભિનિક્ખમને ચ તતોપિ સમિદ્ધતમભાવો લોકે ¶ પાકટો પઞ્ઞાતોતિ. સક્યકુલા પબ્બજિતોતિ ઇદં વચનં ભગવતો સદ્ધાપબ્બજિતભાવદીપનં વુત્તં મહન્તં ઞાતિપરિવટ્ટં મહન્તઞ્ચ ભોગક્ખન્ધં પહાય પબ્બજિતભાવસિદ્ધિતો.

ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થેતિ ઇત્થં એવંપકારો ભૂતો જાતોતિ એવં કથનત્થે. ઉપયોગવચનન્તિ ‘‘અબ્ભુગ્ગતો’’તિ એત્થ અભિ-સદ્દો ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થજોતકો, તેન યોગતો ‘‘તં ખો પન ભવન્ત’’ન્તિ ઇદં સામિઅત્થે ઉપયોગવચનં. તેનાહ ‘‘તસ્સ ખો પન ભોતો ગોતમસ્સાતિ અત્થો’’તિ. કલ્યાણગુણસમન્નાગતોતિ કલ્યાણેહિ ગુણેહિ યુત્તો, તન્નિસ્સિતો તબ્બિસયતાયાતિ અધિપ્પાયો. સેટ્ઠોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. કિત્તેતબ્બતો કિત્તિ, સા એવ સદ્દનીયતો સદ્દોતિ આહ ‘‘કિત્તિસદ્દોતિ કિત્તિયેવા’’તિ. અભિત્થવનવસેન પવત્તો સદ્દો થુતિઘોસો. સદેવકં લોકં અજ્ઝોત્થરિત્વા ઉગ્ગતોતિ અનઞ્ઞસાધારણે ગુણે આરબ્ભ પવત્તત્તા સદેવકં લોકં અજ્ઝોત્થરિત્વા અભિભવિત્વા ઉગ્ગતો.

સો ભગવાતિ યો સો સમતિંસ પારમિયો પૂરેત્વા સબ્બકિલેસે ભઞ્જિત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો દેવાનં અતિદેવો ¶ સક્કાનં અતિસક્કો બ્રહ્માનં અતિબ્રહ્મા લોકનાથો ભાગ્યવન્તતાદીહિ કારણેહિ સદેવકે લોકે ‘‘ભગવા’’તિ પત્થટકિત્તિસદ્દો, સો ભગવા. ‘‘ભગવા’’તિ ચ ઇદં સત્થુ નામકિત્તનં. તેનાહ આયસ્મા ધમ્મસેનાપતિ ‘‘ભગવાતિ નેતં નામં માતરા કત’’ન્તિઆદિ (મહાનિ. ૮૪). પરતો પન ભગવાતિ ગુણકિત્તનં. યથા કમ્મટ્ઠાનિકેન ‘‘અરહ’’ન્તિઆદીસુ નવસુ ઠાનેસુ પચ્ચેકં ઇતિ-સદ્દં યોજેત્વા બુદ્ધગુણા અનુસ્સરિયન્તિ, એવં બુદ્ધગુણસંકિત્તનેનપીતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇતિપિ અરહં ઇતિપિ સમ્માસમ્બુદ્ધો…પે… ઇતિપિ ભગવા’’તિ આહ. ‘‘ઇતિપેતં ભૂતં ઇતિપેતં તચ્છ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૬) વિય ઇધ ઇતિસદ્દો આસન્નપચ્ચક્ખકરણત્થો, પિ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો, તેન ચ તેસં ગુણાનં બહુભાવો દીપિતો, તાનિ ચ સંકિત્તેન્તેન વિઞ્ઞુના ચિત્તસ્સ સમ્મુખીભૂતાનેવ કત્વા સંકિત્તેતબ્બાનીતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇમિના ચ ઇમિના ચ કારણેનાતિ વુત્તં હોતી’’તિ આહ. એવં નિરૂપેત્વા કિત્તેન્તો યો કિત્તેતિ, તસ્સ ભગવતિ અતિવિય અભિપ્પસાદો હોતિ.

આરકત્તાતિ સુવિદૂરત્તા. અરીનન્તિ કિલેસારીનં. અરાનન્તિ સંસારચક્કસ્સ અરાનં. હતત્તાતિ વિદ્ધંસિતત્તા. પચ્ચયાદીનન્તિ ચીવરાદિપચ્ચયાનઞ્ચેવ પૂજાવિસેસાનઞ્ચ. તતોતિ વિસુદ્ધિમગ્ગતો (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૫-૧૨૭). યથા ચ વિસુદ્ધિમગ્ગતો, એવં તંસંવણ્ણનાતોપિ નેસં વિત્થારો ગહેતબ્બો.

ઇમં ¶ લોકન્તિ નયિદં મહાજનસ્સ સમ્મુખમત્તં સન્ધાય વુત્તં, અથ ખો અનવસેસં પરિયાદાયાતિ દસ્સેતું ‘‘સદેવક’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘ઇદાનિ વત્તબ્બં નિદસ્સેતી’’તિ. પજાતત્તાતિ યથાસકં કમ્મકિલેસેહિ નિબ્બત્તત્તા. પઞ્ચકામાવચરદેવગ્ગહણં પારિસેસનયેન ઇતરેસં પદન્તરેન ગહિતત્તા. સદેવકન્તિ ચ અવયવેન વિગ્ગહો સમુદાયો સમાસત્થો. છટ્ઠકામાવચરદેવગ્ગહણં પચ્ચાસત્તિનયેન. તત્થ હિ સો જાતો તન્નિવાસી ચ. સબ્રહ્મકવચનેન બ્રહ્મકાયિકાદિબ્રહ્મગ્ગહણન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. પચ્ચત્થિકસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણન્તિ નિદસ્સનમત્તમેતં અપચ્ચત્થિકાનં સમિતબાહિતપાપાનઞ્ચ સમણબ્રાહ્મણાનં સમણબ્રાહ્મણવચનેન ગહિતત્તા. કામં ‘‘સદેવક’’ન્તિઆદિવિસેસનાનં વસેન સત્તવિસયો લોકસદ્દોતિ વિઞ્ઞાયતિ તુલ્યયોગવિસયત્તા ¶ તેસં, ‘‘સલોમકો સપક્ખકો’’તિઆદીસુ પન અતુલ્યયોગેપિ અયં સમાસો લબ્ભતીતિ બ્યભિચારદસ્સનતો પજાગહણન્તિ આહ ‘‘પજાવચનેન સત્તલોકગ્ગહણ’’ન્તિ.

અરૂપિનો સત્તા અત્તનો આનેઞ્જવિહારેન વિહરન્તા દિબ્બન્તીતિ દેવાતિ ઇમં નિબ્બચનં લભન્તીતિ આહ ‘‘સદેવકગ્ગહણેન અરૂપાવચરલોકો ગહિતો’’તિ. તેનાહ ‘‘આકાસાનઞ્ચાયતનૂપગાનં દેવાનં સહબ્યત’’ન્તિ (અ. નિ. ૩.૧૧૭). સમારકગ્ગહણેન છકામાવચરદેવલોકો ગહિતો તસ્સ સવિસેસં મારસ્સ વસે વત્તનતો. સબ્રહ્મકગ્ગહણેન રૂપીબ્રહ્મલોકો ગહિતો અરૂપીબ્રહ્મલોકસ્સ ગહિતત્તા. ચતુપરિસવસેનાતિ ખત્તિયાદિચતુપરિસવસેન. ઇતરા પન ચતસ્સો પરિસા સમારકાદિગ્ગહણેન ગહિતા એવાતિ. અવસેસસત્તલોકો નાગગરુળાદિભેદો. તીહાકારેહીતિ દેવમારબ્રહ્મસહિતતાસઙ્ખાતેહિ તીહિ પકારેહિ. તીસુ પદેસૂતિ ‘‘સદેવક’’ન્તિઆદીસુ તીસુ પદેસુ. તેન તેનાકારેનાતિ સદેવકત્તાદિના તેન તેન પકારેન. તેધાતુકમેવ પરિયાદિન્નન્તિ પોરાણા આહૂતિ યોજના.

અભિઞ્ઞાતિ યકારલોપેનાયં નિદ્દેસો, અભિજાનિત્વાતિ અયમેત્થ અત્થોતિ આહ ‘‘અભિઞ્ઞાય અધિકેન ઞાણેન ઞત્વા’’તિ. અનુમાનાદિપટિક્ખેપોતિ અનુમાનઅત્થાપત્તિઆદિપ્પટિક્ખેપો એકપ્પમાણત્તા. સબ્બત્થ અપ્પટિહતઞાણચારતાય હિ સબ્બપચ્ચક્ખા બુદ્ધા ભગવન્તો.

અનુત્તરં વિવેકસુખન્તિ ફલસમાપત્તિસુખં. તેન વિમિસ્સાપિ કદાચિ ભગવતો ધમ્મદેસના હોતીતિ ‘‘હિત્વાપી’’તિ પિ-સદ્દગ્ગહણં. ભગવા હિ ધમ્મં દેસેન્તો યસ્મિં ખણે પરિસા સાધુકારં વા દેતિ, યથાસુતં વા ધમ્મં પચ્ચવેક્ખતિ, તં ખણં પુબ્બભાગેન પરિચ્છિન્દિત્વા ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, યથાપરિચ્છેદઞ્ચ સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ઠિતટ્ઠાનતો પટ્ઠાય ¶ ધમ્મં દેસેતિ. અપ્પં વા બહું વા દેસેન્તોતિ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુસ્સ વસેન અપ્પં વા, વિપઞ્ચિતઞ્ઞુસ્સ નેય્યસ્સ વા વસેન બહું વા દેસેન્તો. ધમ્મસ્સ કલ્યાણતા ચ નિય્યાનિકતા ચ સબ્બસો અનવજ્જભાવેનેવાતિ આહ ‘‘અનવજ્જમેવ કત્વા’’તિ.

દેસકાયત્તેન ¶ આણાદિવિધિના અતિસજ્જનં પબોધનં દેસનાતિ સા પરિયત્તિધમ્મવસેન વેદિતબ્બાતિ આહ ‘‘દેસનાય તાવ ચાતુપ્પદિકગાથાયપી’’તિઆદિ. નિદાનનિગમાનિપિ સત્થુ દેસનાય અનુવિધાનતો તદન્તોગધાનિ એવાતિ આહ ‘‘નિદાનં આદિ, ઇદમવોચાતિ પરિયોસાન’’ન્તિ.

સાસિતબ્બપુગ્ગલગતેન યથાપરાધાદિસાસિતબ્બભાવેન અનુસાસનં તદઙ્ગવિનયાદિવસેન વિનયનં સાસનન્તિ તં પટિપત્તિધમ્મવસેન વેદિતબ્બન્તિ આહ ‘‘સીલસમાધિવિપસ્સના’’તિઆદિ. કુસલાનન્તિ અનવજ્જધમ્માનં સીલસમથવિપસ્સનાનં સીલદિટ્ઠીનઞ્ચ આદિભાવો તંમૂલિકત્તા ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માનં. અરિયમગ્ગસ્સ અન્તદ્વયવિગમેન મજ્ઝિમાપટિપદાભાવો વિય સમ્માપટિપત્તિયા આરબ્ભ નિબ્બત્તીનં વેમજ્ઝતાપિ મજ્ઝભાવોતિ વુત્તં ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે…પે… મજ્ઝિમં નામા’’તિ. ફલં પરિયોસાનં નામ સઉપાદિસેસતાવસેન. નિબ્બાનં પરિયોસાનં નામ અનુપાદિસેસતાવસેન. ઇદાનિ તેસં દ્વિન્નમ્પિ સાસનસ્સ પરિયોસાનતં આગમેન દસ્સેતું ‘‘તસ્માતિહ ત્વ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ‘‘સાત્થં સબ્યઞ્જન’’ન્તિઆદિવચનતો ધમ્મદેસનાય આદિમજ્ઝપરિયોસાનં અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘ઇધ…પે… અધિપ્પેત’’ન્તિ. તસ્મિં તસ્મિં અત્થે કથાવધિસદ્દપ્પબન્ધો ગાથાવસેન સુત્તવસેન ચ વવત્થિતો પરિયત્તિધમ્મો, સો ઇધ દેસનાતિ વુત્તો, તસ્સ પન અત્થો વિસેસતો સીલાદિ એવાતિ આહ ‘‘ભગવા હિ ધમ્મં દેસેન્તો…પે… દસ્સેતી’’તિ. તત્થ સીલં દસ્સેત્વાતિ સીલગ્ગહણેન સસમ્ભારં સીલં ગહિતં, તથા મગ્ગગ્ગહણેન સસમ્ભારો મગ્ગોતિ તદુભયવસેન અનવસેસતો પરિયત્તિઅત્થં પરિયાદાય તિટ્ઠતિ. તેનાતિ સીલાદિદસ્સનેન. અત્થવસેન હિ ઇધ દેસનાય આદિકલ્યાણાદિભાવો અધિપ્પેતો. કથિકસણ્ઠિતીતિ કથિકસ્સ સણ્ઠાનં કથનવસેન સમવટ્ઠાનં.

ન સો સાત્થં દેસેતિ નિય્યાનત્થવિરહતો તસ્સા દેસનાય. એકબ્યઞ્જનાદિયુત્તા વાતિ સિથિલાદિભેદેસુ બ્યઞ્જનેસુ એકપ્પકારેનેવ દ્વિપ્પકારેનેવ વા બ્યઞ્જનેન યુત્તા દમિળભાસા વિય. વિવટકરણતાય ઓટ્ઠે અફુસાપેત્વા ઉચ્ચારેતબ્બતો સબ્બનિરોટ્ઠબ્યઞ્જના વા કિરાતભાસા વિય. સબ્બસ્સેવ વિસ્સજ્જનીયયુત્તતાય સબ્બવિસ્સટ્ઠબ્યઞ્જના ¶ વા યવનભાસા વિય. સબ્બસ્સેવ સાનુસારતાય ¶ સબ્બનિગ્ગહિતબ્યઞ્જના વા પારસિકાદિમિલક્ખભાસા વિય. સબ્બાપેસા બ્યઞ્જનેકદેસવસેનેવ પવત્તિયા અપરિપુણ્ણબ્યઞ્જનાતિ કત્વા ‘‘અબ્યઞ્જના’’તિ વુત્તા.

ઠાનકરણાનિ સિથિલાનિ કત્વા ઉચ્ચારેતબ્બં અક્ખરં પઞ્ચસુ વગ્ગેસુ પઠમતતિયન્તિ એવમાદિ સિથિલં. તાનિ અસિથિલાનિ કત્વા ઉચ્ચારેતબ્બં અક્ખરં વગ્ગેસુ દુતિયચતુત્થન્તિ એવમાદિ ધનિતં. દ્વિમત્તકાલં દીઘં. એકમત્તકાલં રસ્સં. તદેવ લહુકં લહુકમેવ. સંયોગપરં દીઘઞ્ચ ગરુકં. ઠાનકરણાનિ નિગ્ગહેત્વા ઉચ્ચારેતબ્બં નિગ્ગહિતં. પરેન સમ્બન્ધં કત્વા ઉચ્ચારેતબ્બં સમ્બન્ધં. તથા ન સમ્બન્ધં વવત્થિતં. ઠાનકરણાનિ વિસ્સટ્ઠાનિ કત્વા ઉચ્ચારેતબ્બં વિમુત્તં. દસધા બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા પભેદોતિ એવં સિથિલાદિવસેન બ્યઞ્જનબુદ્ધિયા અક્ખરુપ્પાદકચિત્તસ્સ દસપ્પકારેન પભેદો. સબ્બાનિ હિ અક્ખરાનિ ચિત્તસમુટ્ઠાનાનિ યથાધિપ્પેતત્થબ્યઞ્જનતો બ્યઞ્જનાનિ ચ.

અમક્ખેત્વાતિ અમિલેચ્છેત્વા, અવિનાસેત્વા, અહાપેત્વાતિ અત્થો. ભગવા યમત્થં ઞાપેતું એકગાથં એકવાક્યમ્પિ દેસેતિ, તમત્થં તાય દેસનાય પરિમણ્ડલપદબ્યઞ્જનાય એવ દેસેતીતિ આહ ‘‘પરિપુણ્ણબ્યઞ્જનમેવ કત્વા ધમ્મં દેસેતી’’તિ. ઇધ કેવલસદ્દો અનવસેસવાચકો, ન અવોમિસ્સતાદિવાચકોતિ આહ ‘‘સકલાધિવચન’’ન્તિ. પરિપુણ્ણન્તિ સબ્બસો પુણ્ણં. તં પન કિઞ્ચિ ઊનં વા અધિકં વા ન હોતીતિ ‘‘અનૂનાધિકવચન’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ યદત્થં દેસિતં, તસ્સ સાધકત્તા અનૂનતા વેદિતબ્બા, તબ્બિધુરસ્સ પન અસાધકત્તા અનધિકતા. સકલન્તિ સબ્બભાગવન્તં. પરિપુણ્ણમેવાતિ સબ્બસો પરિપુણ્ણમેવ. તેનાહ ‘‘એકદેસનાપિ અપરિપુણ્ણા નત્થી’’તિ. અપરિસુદ્ધા દેસના નામ હોતિ તણ્હાસંકિલેસત્તા. લોકામિસં ચીવરાદયો પચ્ચયા, તત્થ અગધિતચિત્તતાય લોકામિસનિરપેક્ખો. હિતફરણેનાતિ હિતૂપસંહરણેન. મેત્તાભાવનાય મુદુહદયોતિ મેત્તાભાવનાય કરુણાય વા મુદુહદયો. ઉલ્લુમ્પનસભાવસણ્ઠિતેનાતિ સકલસંકિલેસતો વટ્ટદુક્ખતો ચ ઉદ્ધરણાકારાવટ્ઠિતેન ચિત્તેન, કરુણાધિપ્પાયેનાતિ અત્થો. તસ્માતિ યસ્મા ¶ સિક્ખત્તયસઙ્ગહં સકલં સાસનં ઇધ બ્રહ્મચરિયન્તિ અધિપ્પેતં, તસ્મા. બ્રહ્મચરિયન્તિ ઇમિના સમાનાધિકરણાનિ સબ્બપદાનિ યોજેત્વા અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘સો ધમ્મં દેસેતિ…પે… પકાસેતીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો’’તિ આહ.

સુન્દરન્તિ ભદ્દકં. ભદ્દકતા ચ પસ્સન્તસ્સ હિતસુખાવહભાવેન વેદિતબ્બાતિ આહ ‘‘અત્થાવહં સુખાવહ’’ન્તિ. તત્થ અત્થાવહન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થસંહિતહિતાવહં. સુખાવહન્તિ યથાવુત્તતિવિધસુખાવહં. તથાનુરૂપાનન્તિ તાદિસાનં. યાદિસેહિ પન ગુણેહિ ભગવા ¶ સમન્નાગતો, તેહિ ચતુપ્પમાણિકસ્સ લોકસ્સ સબ્બથાપિ અચ્ચન્તપ્પસાદનીયો તેસં યથાભૂતસભાવત્તાતિ દસ્સેન્તો ‘‘યથારૂપો’’તિઆદિમાહ. તત્થ યથાભૂત…પે… અરહતન્તિ ઇમિના ધમ્મપ્પમાણલૂખપ્પમાણાનં સત્તાનં ભગવતો પસાદાવહતા દસ્સિતા, ઇતરેન ઇતરેસં. દસ્સનમત્તમ્પિ સાધુ હોતીતિ એત્થ કોસિયવત્થુ કથેતબ્બં. ઉભતોપક્ખિકાતિ મિચ્છાદિટ્ઠિસમ્માદિટ્ઠિવસેન ઉભયપક્ખિકા. કેરાટિકાતિ સઠા.

અનેકત્થત્તા નિપાતાનં યાવઞ્ચિદન્તિ નિપાતસમુદાયો અધિમત્તપ્પમાણપરિચ્છેદં દીપેતીતિ આહ ‘‘અધિમત્તપ્પમાણપરિચ્છેદવચનમેત’’ન્તિ. અધિમત્તવિપ્પસન્નાનીતિ અધિકપ્પમાણેન વિપ્પસન્નાનિ. વિપ્પસન્નાનીતિ ચ પકતિઆકારં અતિક્કમિત્વા વિપ્પસન્નાનીતિ અત્થો. નનુ ચ ચક્ખાદીનં ઇન્દ્રિયાનં મનોવિઞ્ઞેય્યત્તા કથં તેન તેસં વિપ્પસન્નતા વિઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘તસ્સ હી’’તિઆદિ. તસ્સાતિ બ્રાહ્મણસ્સ. તેસન્તિ ચક્ખાદીનં પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં. એવમ્પિ મનિન્દ્રિયેન પતિટ્ઠિતોકાસસ્સ અદિટ્ઠત્તા કથં મનિન્દ્રિયસ્સ વિપ્પસન્નતા તેન વિઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘યસ્મા પના’’તિઆદિ. નયગ્ગાહપઞ્ઞા હેસા તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ. મને વિપ્પસન્નેયેવ હોતિ પસન્નચિત્તસમુટ્ઠિતરૂપસમ્પદાહિ એવ ચક્ખાદીનં પતિટ્ઠિતોકાસસ્સ પસન્નતાસમ્ભવતો.

જમ્બોનદસુવણ્ણં રત્તવણ્ણમેવ હોતીતિ આહ ‘‘સુરત્તવણ્ણસ્સા’’તિ. જમ્બોનદસુવણ્ણસ્સ ઘટિકાતિ જમ્બોનદસુવણ્ણપિણ્ડં. ઇમિના નેક્ખન્તિ નેક્ખપ્પમાણજમ્બોનદસુવણ્ણેન કતં અકતભણ્ડં વુત્તન્તિ દસ્સેતિ. નેક્ખન્તિ વા અતિરેકપઞ્ચસુવણ્ણેન કતપિલન્ધનં કતભણ્ડં વુત્તં. તઞ્હિ ઘટ્ટનમજ્જનક્ખમં હોતીતિ. સુવણ્ણન્તિ ચ પઞ્ચધરણસ્સ ¶ સમઞ્ઞા, તસ્મા પઞ્ચવીસતિધરણહિરઞ્ઞવિચિતં આભરણં ઇધ નેક્ખન્તિ અધિપ્પેતં. જમ્બોનદન્તિ મહાજમ્બુસાખાય પવત્તનદિયં નિબ્બત્તં. તં કિર રતનં રત્તં. સુવણ્ણાકારે મહાજમ્બુફલરસે વા પથવિયં પવિટ્ઠે સુવણ્ણઙ્કુરા ઉટ્ઠહન્તિ, તેન સુવણ્ણેન કતપિલન્ધનન્તિપિ અત્થો. સુપરિકમ્મકતન્તિ સુટ્ઠુ કતપરિકમ્મં. સમ્પહટ્ઠન્તિ સમ્મા પહટ્ઠં ઘટ્ટનાદિવસેન સુકતપરિકમ્મં. તેનાહ ‘‘સુવણ્ણકાર…પે… સુપરિમજ્જિતન્તિ અત્થો’’તિ.

વાળરૂપાનીતિ આહરિમાનિ વાળરૂપાનિ. ‘‘અકપ્પિયરૂપાકુલો અકપ્પિયમઞ્ચો પલ્લઙ્કોતિ સારસમાસે. રતનચિત્રન્તિ ભિત્તિચ્છેદાદિવસેન રતનચિત્રં. રુક્ખતૂલલતાતૂલપોટકિતૂલાનં વસેન તિણ્ણં તૂલાનં. ઉદ્દલોમિયં કેચીતિ સારસમાસાચરિયા ઉત્તરવિહારિનો ચ. તથા એકન્તલોમિયં. કોસેય્યકટ્ટિસ્સમયન્તિ કોસેય્યકસટમયં. અજિનચમ્મેહીતિ ¶ અજિનમિગચમ્મેહિ. તાનિ કિર ચમ્માનિ સુખુમતરાનિ. તસ્મા દુપટ્ટતિપટ્ટાનિ કત્વા સિબ્બન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘અજિનપ્પવેણી’’તિઆદિ.

નિકામલાભીતિ યથિચ્છિતલાભી. તેનાહ ‘‘ઇચ્છિતિચ્છિતલાભી’’તિ. વિપુલલાભીતિ ઉળારલાભી. કસિરન્તિ હિ પરિત્તં વુચ્ચતિ, તપ્પટિક્ખેપેન અકસિરં ઉળારં. તેનાહ ‘‘મહન્તલાભી’’તિઆદિ.

લદ્ધા ચ ન કપ્પન્તીતિ સામઞ્ઞેન પટિસિદ્ધત્તા સબ્બથા ન કપ્પતીતિ કસ્સચિ આસઙ્કા સિયા, તન્નિવત્તનત્થં ‘‘કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ કપ્પતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ સુદ્ધકોસેય્યન્તિ રતનપરિસિબ્બનરહિતં. એત્થ ચ ‘‘સુદ્ધકોસેય્યં પન વટ્ટતી’’તિ વિનયે (મહાવ. અટ્ઠ. ૨૫૪) વુત્તત્તા ઇધાપિ એત્તકમેવ વુત્તં. દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૫) પન ‘‘ઠપેત્વા તૂલિકં સબ્બાનેવ ગોનકાદીનિ રતનપરિસિબ્બિતાનિ ન વટ્ટન્તી’’તિ વુત્તં. તત્થ ‘‘ઠપેત્વા તૂલિક’’ન્તિ એતેન રતનસિબ્બનરહિતાપી તૂલિકા ન વટ્ટતીતિ દીપેતિ. વચનતોતિ એતેન વિનયે (ચૂળવ. ૨૯૭) વુત્તભાવં દસ્સેતિ. એકેન વિધાનેનાતિ યથાવુત્તમેવ વિધાનં સન્ધાય વદતિ. યદિ એવં કસ્મા ભગવતા ‘‘લદ્ધા ચ ન કપ્પન્તી’’તિ સામઞ્ઞેન પટિસેધો કતોતિ આહ ‘‘અકપ્પિયં પન ઉપાદાયા’’તિઆદિ.

પલ્લઙ્કન્તિ એત્થ પરિ-સદ્દો સમન્તતોતિ એતસ્મિં અત્થે વત્તતિ, તસ્મા વામૂરું દક્ખિણૂરુઞ્ચ સમં ઠપેત્વા ઉભો પાદે અઞ્ઞમઞ્ઞસમ્બન્ધે કત્વા ¶ નિસજ્જા પલ્લઙ્કન્તિ આહ ‘‘સમન્તતો ઊરુબદ્ધાસન’’ન્તિ. ઊરૂનં બન્ધનવસેન નિસજ્જા. પલ્લઙ્કં આભુજિત્વાતિ ચ યથા પલ્લઙ્કવસેન નિસજ્જા હોતિ, એવં ઉભો પાદે આભુજે સમિઞ્જિતે કત્વાતિ અત્થો. તં પન ઉભિન્નં પાદાનં તથા સમ્બન્ધતાકરણન્તિ આહ ‘‘બન્ધિત્વા’’તિ. ઉજું કાયં પણિધાયાતિ ઉપરિમં સરીરં ઉજુકં ઠપેત્વા અટ્ઠારસ પિટ્ઠિકણ્ટકે કોટિયા કોટિં પટિપાદેત્વા. એવઞ્હિ નિસિન્નસ્સ ચમ્મમંસન્હારૂનિ ન પણમન્તિ. અથસ્સ યા તેસં પણમનપચ્ચયા ખણે ખણે વેદના ઉપ્પજ્જેય્યું, તા ન ઉપ્પજ્જન્તિ. તાસુ અનુપ્પજ્જમાનાસુ ચિત્તં એકગ્ગં હોતિ, કમ્મટ્ઠાનં ન પરિપતતિ, વુદ્ધિં ફાતિં ગચ્છતિ. તેનાહ ‘‘અટ્ઠારસ પિટ્ઠિકણ્ટકે’’તિઆદિ. ઉજું કાયં ઠપેત્વાતિ ઉપરિમં કાયં ઉજુકં ઠપેત્વા, અયમેવ વા પાઠો. હેટ્ઠિમકાયસ્સ હિ અનુજુકટ્ઠપનં નિસજ્જાવચનેનેવ બોધિતન્તિ. ઉજું કાયન્તિ એત્થ કાય-સદ્દો ઉપરિમકાયવિસયો.

પરિમુખન્તિ ¶ એત્થ પરિ-સદ્દો અભિસદ્દેન સમાનત્થોતિ આહ ‘‘કમ્મટ્ઠાનાભિમુખ’’ન્તિ, બહિદ્ધા પુથુત્તારમ્મણતો નિવારેત્વા કમ્મટ્ઠાનંયેવ પુરક્ખત્વાતિ અત્થો. એત્થ યથા ‘‘વનન્તઞ્ઞેવ પવિસામી’’તિઆદિના ભાવનાનુરૂપં સેનાસનં દસ્સિતં, એવં ‘‘નિસીદામી’’તિ ઇમિના અલીનાનુદ્ધચ્ચપક્ખિયો સન્તો ઇરિયાપથો દસ્સિતો, ‘‘પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા’’તિ ઇમિના નિસજ્જાય દળ્હભાવો, ‘‘પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા’’તિ ઇમિના આરમ્મણપરિગ્ગહૂપાયો. પરિગ્ગહિતનિય્યાનન્તિ સબ્બથા ગહિતાસમ્મોસં પરિચ્ચત્તસમ્મોસં સતિં કત્વા, પરમસતિનેપક્કં ઉપટ્ઠપેત્વાતિ અત્થો. પરીતિ પરિગ્ગહટ્ઠો ‘‘પરિણાયિકા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૧૬.૨૦) વિય. મુખન્તિ નિય્યાનટ્ઠો ‘‘સુઞ્ઞતવિમોક્ખ’’ન્તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૧.૨૦૯-૨૧૦) વિય. પટિપક્ખતો નિગ્ગમનટ્ઠો હિ નિય્યાનટ્ઠો.

ચત્તારિ રૂપાવચરજ્ઝાનાનિ દિબ્બભાવાવહત્તા દિબ્બવિહારા નામ હોન્તીતિ તદાસન્નપ્પવત્તચઙ્કમોપિ તદુપચારતો દિબ્બો નામ હોતીતિ આહ ‘‘ચત્તારિ હિ રૂપજ્ઝાનાની’’તિઆદિ. સમાપજ્જિત્વા ચઙ્કમન્તસ્સાતિ ઇદઞ્ચ ચઙ્કમન્તસ્સ અન્તરન્તરા સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા ઉટ્ઠાયુટ્ઠાય ચઙ્કમનં સન્ધાય વુત્તં. ન હિ સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા અવુટ્ઠિતેન સક્કા ચઙ્કમિતું. સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ચઙ્કમન્તસ્સપિ ચઙ્કમોતિ ઇદં પન સમાપત્તિતો વુટ્ઠહિત્વા અન્તરન્તરા સમાપજ્જિત્વા ચઙ્કમન્તસ્સ વસેન વુત્તં. દ્વીસુ વિહારેસૂતિ ¶ બ્રહ્મવિહારે, અરિયવિહારે ચ. મેત્તાઝાનાદયો હિતૂપસંહારાદિવસેન પવત્તિયા બ્રહ્મભૂતા સેટ્ઠભૂતા વિહારાતિ બ્રહ્મવિહારા. અનઞ્ઞસાધારણત્તા પન અરિયાનં વિહારાતિ અરિયવિહારા, ચતસ્સોપિ ફલસમાપત્તિયો. ઇધ પન અરહત્તફલસમાપત્તિયેવ આગતા.

પચ્ચવેક્ખણાય ફલસમાપત્તિ કથિતા સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠિતસ્સ પચ્ચવેક્ખણાસમ્ભવતો. ચઙ્કમાદયોતિ ફલસમાપત્તિં સમાપન્નસ્સપિ સમાપત્તિતો વુટ્ઠિતસ્સપિ ચઙ્કમટ્ઠાનનિસજ્જાદયો. અરિયચઙ્કમાદયો હોન્તિ ન પન પચ્ચવેક્ખન્તસ્સાતિ અધિપ્પાયો.

વેનાગપુરસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. સરભસુત્તવણ્ણના

૬૫. ચતુત્થે ગિજ્ઝા એત્થ સન્તીતિ ગિજ્ઝં, કૂટં. તં એતસ્સાતિ ગિજ્ઝકૂટો. ગિજ્ઝો વિયાતિ વા ગિજ્ઝં, કૂટં. તં એતસ્સાતિ ગિજ્ઝકૂટો, પબ્બતો. તસ્મિં ગિજ્ઝકૂટે. તેનાહ ‘‘ગિજ્ઝા ¶ વા’’તિઆદિ. અચિરપક્કન્તોતિ એત્થ ન દેસન્તરપક્કમનં અધિપ્પેતં, અથ ખો સાસનપક્કમનન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિત્વા’’તિઆદિમાહ, તેનેવ હિ ‘‘ઇમસ્સા ધમ્મવિનયા’’તિ વુત્તં. લબ્ભતીતિ લાભો, ચતુન્નં પચ્ચયાનમેતં અધિવચનં. સક્કચ્ચં કાતબ્બો દાતબ્બોતિ સક્કારો. પચ્ચયા એવ હિ પણીતપણીતા સુન્દરસુન્દરા અભિસઙ્ખરિત્વા કતા સક્કારાતિ વુચ્ચન્તિ. સક્કારોતિ વા સુન્દરકારો, પરેહિ અત્તનો ગારવકિરિયા પુપ્ફાદીહિ વા પૂજા. લાભો ચ સક્કારો ચ લાભસક્કારા, તે નટ્ઠા પહીના એતેસન્તિ નટ્ઠલાભસક્કારા.

મહાલાભસક્કારો ઉપ્પજ્જીતિ તદા કિર ભગવતો મહાલાભસક્કારો ઉપ્પજ્જિ યથા તં ચત્તારો અસઙ્ખેય્યે પૂરિતદાનપારમિસઞ્ચયસ્સ. સબ્બદિસાસુ હિ યમકમહામેઘો વુટ્ઠહિત્વા મહોઘો વિય સબ્બપારમિયો ‘‘એકસ્મિં અત્તભાવે વિપાકં દસ્સામા’’તિ સમ્પિણ્ડિતા વિય લાભસક્કારમહોઘં નિબ્બત્તયિંસુ. તતો તતો અન્નપાનયાનવત્થમાલાગન્ધવિલેપનાદિહત્થા ખત્તિયબ્રાહ્મણાદયો આગન્ત્વા ‘‘કહં બુદ્ધો ¶ , કહં ભગવા, કહં દેવદેવો નરાસભો પુરિસસીહો’’તિ ભગવન્તં પરિયેસન્તિ, સકટસતેહિપિ પચ્ચયે આહરિત્વા ઓકાસં અલભમાના સમન્તા ગાવુતપ્પમાણમ્પિ સકટધુરેન સકટધુરં આહચ્ચ તિટ્ઠન્તિ ચેવ અનુબન્ધન્તિ ચ અન્ધકવિન્દબ્રાહ્મણો વિય. યથા ચ ભગવતો, એવં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સપિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘તેન ખો પન સમયેન ભગવા સક્કતો હોતિ ગરુકતો માનિતો પૂજિતો અપચિતો લાભી ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાનં, ભિક્ખુસઙ્ઘોપિ સક્કતો હોતિ…પે… પરિક્ખારાન’’ન્તિ (ઉદા. ૩૮).

તથા –

‘‘યાવતા ખો પન, ચુન્દ, એતરહિ સઙ્ઘો વા ગણો વા લોકે ઉપ્પન્નો, નાહં, ચુન્દ, અઞ્ઞં એકં સઙ્ઘમ્પિ સમનુપસ્સામિ એવંલાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તં યથરિવાયં, ચુન્દ, ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૭૬).

સ્વાયં ભગવતો ચ સઙ્ઘસ્સ ચ ઉપ્પન્નો લાભસક્કારો એકતો હુત્વા દ્વિન્નં મહાનદીનં ઉદકં વિય અપ્પમેય્યો અહોસિ, ભગવતો પન ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ ઉપ્પન્નો લાભસક્કારો ધમ્મસ્સપિ ¶ ઉપ્પન્નોયેવ. ધમ્મધરાનઞ્હિ કતો સક્કારો ધમ્મસ્સ કતો નામ હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘તિણ્ણં રતનાનં મહાલાભસક્કારો ઉપ્પજ્જી’’તિ.

વુત્તમત્થં પાળિયા નિદસ્સેન્તો ‘‘યથાહા’’તિઆદિમાહ. તત્થ સક્કતોતિ સક્કારપ્પત્તો. યસ્સ હિ ચત્તારો પચ્ચયે સક્કત્વા સુઅભિસઙ્ખતે પણીતપણીતે ઉપનેતિ, સો સક્કતો. ગરુકતોતિ ગરુભાવહેતૂનં ઉત્તમગુણાનં મત્થકપ્પત્તિયા અનઞ્ઞસાધારણેન ગરુકારેન સબ્બદેવમનુસ્સેહિ પાસાણચ્છત્તં વિય ગરુકતો. યસ્મિઞ્હિ ગરુભાવં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા પચ્ચયે દેન્તિ, સો ગરુકતો. માનિતોતિ સમ્માપટિપત્તિયા માનિતો મનેન પિયાયિતો. તાય હિ વિઞ્ઞૂનં મનાપતા. પૂજિતોતિ માનનાદિપૂજાય ચેવ ચતુપચ્ચયપૂજાય ચ પૂજિતો. યસ્સ હિ સબ્બમેતં પૂજનઞ્ચ કરોન્તિ, સો પૂજિતો. અપચિતોતિ નીચવુત્તિકરણેન અપચિતો. સત્થારઞ્હિ દિસ્વા મનુસ્સા હત્થિક્ખન્ધાદીહિ ઓતરન્તિ, મગ્ગં દેન્તિ, અંસકૂટતો સાટકં અપનેન્તિ. આસનતો ¶ વુટ્ઠહન્તિ, વન્દન્તીતિ એવં સો તેહિ અપચિતો નામ હોતિ.

અવણ્ણં પત્થરિત્વાતિ અવણ્ણં તત્થ તત્થ સંકિત્તનવસેન પત્થરિત્વા. આવટ્ટનિમાયન્તિ આવટ્ટેત્વા ગહણમાયં. આવટ્ટેતિ પુરિમાકારતો નિવત્તેતિ અત્તનો વસે વત્તેતિ એતાયાતિ આવટ્ટની, માયા, તં આવટ્ટનિમાયં ઓસારેત્વા પરિજપ્પેત્વાતિ અત્થો. કોટિતો પટ્ઠાયાતિ અન્તિમકોટિતો પટ્ઠાય. થદ્ધકાયેન ફરુસવાચાય તિણ્ણં રતનાનં અવણ્ણકથનં અનત્થાવહત્તા વિસસિઞ્ચનસદિસા હોતીતિ આહ ‘‘વિસં સિઞ્ચિત્વા’’તિ. અઞ્ઞાતોતિ આઞાતો. તેનાહ ‘‘ઞાતો’’તિઆદિ.

કાયઙ્ગન્તિ કાયમેવ અઙ્ગં, કાયસ્સ વા અઙ્ગં, સીસાદિ. વાચઙ્ગન્તિ ‘‘હોતુ, સાધૂ’’તિ એવમાદિવાચાય અવયવં. એકકેનાતિ અસહાયેન. ઇમસ્સ પનત્થસ્સાતિ ‘‘ચરિયં ચરણકાલે’’તિઆદિના વુત્તસ્સ. યતો યતો ગરુ ધુરન્તિ યસ્મિં યસ્મિં ઠાને ધુરં ગરુ ભારિકં હોતિ, અઞ્ઞે બલિબદ્દા ઉક્ખિપિતું ન સક્કોન્તિ. યતો ગમ્ભીરવત્તનીતિ વત્તન્તિ એત્થાતિ વત્તની, દુમ્મગ્ગસ્સેતં નામં, યસ્મિં ઠાને ઉદકચિક્ખલ્લમહન્તતાય વા વિસમચ્છિન્નતટભાવેન વા મગ્ગો ગમ્ભીરો હોતીતિ અત્થો. તદાસ્સુ કણ્હં યુઞ્જેન્તીતિ અસ્સૂતિ નિપાતમત્તં, તદા કણ્હં યુઞ્જેન્તીતિ અત્થો. યદા ધુરઞ્ચ ગરુ હોતિ મગ્ગો ચ ગમ્ભીરો, તદા અઞ્ઞે બલિબદ્દે અપનેત્વા કણ્હમેવ યુઞ્જેન્તીતિ વુત્તં હોતિ. સ્વાસ્સુ તં વહતે ધુરન્તિ એત્થપિ અસ્સૂતિ નિપાતમત્તમેવ, સો તં ધુરં વહતીતિ અત્થો.

ગેહવેતનન્તિ ¶ ગેહે નિવુટ્ઠભાવહેતુ દાતબ્બં. કાળકો નામ નામેનાતિ અઞ્જનવણ્ણો કિરેસ, તેનસ્સ ‘‘કાળકો’’તિ નામં અકંસુ. કાળકં ઉપસઙ્કમિત્વા આહાતિ કાળકો કિર એકદિવસં ચિન્તેસિ ‘‘મય્હં માતા દુગ્ગતા મં પુત્તટ્ઠાને ઠપેત્વા દુક્ખેન પોસેતિ, યંનૂનાહં ભતિં કત્વા ઇમં દુગ્ગતભાવતો મોચેય્ય’’ન્તિ. સો તતો પટ્ઠાય ભતિં ઉપધારેન્તો વિચરતિ. અથ તસ્મિં દિવસે ગામગોરૂપેહિ સદ્ધિં તત્થ સમીપે ચરતિ. સત્થવાહપુત્તોપિ ગોસુત્તવિત્તકો, સો ‘‘અત્થિ નુ ખો એતેસં ગુન્નં અન્તરે સકટાનિ ઉત્તારેતું સમત્થો ¶ ઉસભાજાનીયો’’તિ ઉપધારયમાનો બોધિસત્તં દિસ્વા ‘‘અયં આજાનીયો સક્ખિસ્સતિ મય્હં સકટાનિ ઉત્તારેતુ’’ન્તિ અઞ્ઞાસિ. તેન તં ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહ. સો અઞ્ઞેસં…પે… ગેહમેવ અગમાસીતિ તદા કિર ગામદારકા ‘‘કિં નામેતં કાળકસ્સ ગલે’’તિ તસ્સ સન્તિકં આગચ્છન્તિ. સો તે અનુબન્ધિત્વા દૂરતોવ પલાપેન્તો માતુ સન્તિકં ગતો. તં સન્ધાયેતં વુત્તં.

સાયન્હસમયન્તિ સાયન્હકાલે. ભુમ્મત્થે એતં ઉપયોગવચનં. ન હેત્થ અચ્ચન્તસંયોગો સમ્ભવતિ. પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતોતિ એત્થ તેહિ તેહિ સદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકઉપાસકઉપાસિકાદિસત્તેહિ ચેવ રૂપારમ્મણાદિસઙ્ખારેહિ ચ પટિનિવત્તેત્વા અપસક્કિત્વા નિલીયનં વિવેચનં કાયચિત્તેહિ તતો વિવિત્તતાય પટિસલ્લાનં કાયવિવેકો, ચિત્તવિવેકો ચ. યો તતો દુવિધવિવેકતો વુટ્ઠિતો ભવઙ્ગપ્પત્તિયા સબ્રહ્મચારીહિ સમાગમેન ચ અપેતો. સો પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો નામ હોતિ. અયં પન યસ્મા પટિસલ્લાનાનં ઉત્તમતો ફલસમાપત્તિતો વુટ્ઠાસિ, તસ્મા ‘‘ફલસમાપત્તિતો’’તિ વુત્તં. કાયસક્ખિનો ભવિસ્સામાતિ નામકાયેન દેસનાસમ્પટિચ્છનવસેન સક્ખિભૂતા ભવિસ્સામ. નનુ ચ ‘‘પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદી’’તિ ઇદં કસ્મા વુત્તં. તિત્થિયા હિ ભગવતો પટિપક્ખા, તે કસ્મા તસ્સ આસનં પઞ્ઞાપેન્તીતિ આહ ‘‘તથાગતો હી’’તિઆદિ.

વિગ્ગાહિકકથન્તિ વિગ્ગાહસંવત્તનિકં સારમ્ભકથં. આયાચેય્યાસીતિ વચીભેદં કત્વા યાચેય્યાસિ. પત્થેય્યાસીતિ મનસા આસીસેય્યાસિ. પિહેય્યાસીતિ તસ્સેવ વેવચનં. નિત્તેજતં આપન્નોતિ તેજહાનિયા નિત્તેજભાવં આપન્નો, નિત્તેજભૂતોતિ અત્થો. તતો એવ ભિક્ખુઆદયોપિ સમ્મુખા ઓલોકેતું અસમત્થતાય પત્તક્ખન્ધો, પતિતક્ખન્ધોતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘ઓનતગીવો’’તિ. દસ્સિતધમ્મેસૂતિ વુત્તધમ્મેસુ. વચનમત્તમેવ હિ તેસં, ન પન દસ્સનં તાદિસસ્સેવ ધમ્મસ્સ અભાવતો. ભગવતો એવ વા ‘‘ઇમે ધમ્મા અનભિસમ્બુદ્ધા’’તિ પરસ્સ વચનવસેન દસ્સિતધમ્મેસુ. પટિચરિસ્સતીતિ પટિચ્છાદનવસે ચરિસ્સતિ પવત્તિસ્સતિ, પટિચ્છાદનત્થો ¶ એવ વા ચરતિ-સદ્દો અનેકત્થત્તા ધાતૂનન્તિ આહ ‘‘પટિચ્છાદેસ્સતી’’તિ. અઞ્ઞેન ¶ વા અઞ્ઞન્તિ પન પટિચ્છાદનાકારદસ્સનન્તિ આહ ‘‘અઞ્ઞેન વા વચનેના’’તિઆદિ.

તત્થ અઞ્ઞં વચનન્તિ યં સમનુયુઞ્જન્તેન ભગવતા પરસ્સ દોસવિભાવનં વચનં વુત્તં, તં તતો અઞ્ઞેનેવ વચનેન પટિચ્છાદેતિ. ‘‘આપત્તિં આપન્નોસી’’તિ ચોદકેન વુત્તવચનં વિય ‘‘કો આપન્નો, કિં આપન્નો, કિસ્મિં આપન્નો, કં ભણથ, કિં ભણથા’’તિઆદિવચનેન અઞ્ઞં આગન્તુકકથં આહરન્તો ‘‘ત્વં ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નોસી’’તિ પુટ્ઠો ‘‘પાટલિપુત્તં ગતોમ્હી’’તિ વત્વા પુન ‘‘ન તવ પાટલિપુત્તગમનં પુચ્છામ, આપત્તિં પુચ્છામા’’તિ વુત્તે તતો રાજગહં ગતોમ્હિ. રાજગહં વા યાહિ બ્રાહ્મણગેહં વા, આપત્તિં આપન્નોસીતિ. ‘‘તત્થ મે સૂકરમંસં લદ્ધ’’ન્તિઆદીનિ વદન્તો વિય સમનુયુઞ્જકેન વુત્તવચનતો અઞ્ઞં આગન્તુકકથં આહરન્તો અપનામેસ્સતિ, વિક્ખેપં ગમયિસ્સતિ. અપ્પતીતા હોન્તિ તેન અતુટ્ઠા અસોમનસ્સિકાતિ અપચ્ચયો, દોમનસ્સેતં અધિવચનં. નેવ અત્તનો, ન પરેસં હિતં અભિરાધયતીતિ અનભિરદ્ધિ, દોમનસ્સમેવ. તેનેવાહ ‘‘અપચ્ચયેન દોમનસ્સં વુત્ત’’ન્તિ.

યસ્સ ખો પન તે અત્થાય ધમ્મો દેસિતોતિ એત્થ ધમ્મ-સદ્દેન ચતુસચ્ચધમ્મો વુત્તોતિ આહ ‘‘યસ્સ મગ્ગસ્સ વા ફલસ્સ વા અત્થાયા’’તિ. ચતુસચ્ચધમ્મો હિ મગ્ગફલાધિગમત્થાય દેસીયતિ. ન નિગ્ગચ્છતીતિ ન પવત્તેતિ. નન્તિ નં ધમ્મં. ઇદાનિ ‘‘યસ્સ ખો પન તે અત્થાય ધમ્મો દેસિતો’’તિ એત્થ ધમ્મ-સદ્દેન પટિપત્તિધમ્મો દસ્સિતો, ન પન ચતુસચ્ચધમ્મોતિ અધિપ્પાયેન અત્થવિકપ્પં દસ્સેન્તો ‘‘અથ વા’’તિઆદિમાહ. પઞ્ચ ધમ્માતિ ગમ્ભીરઞાણચરિયભૂતાનં ખન્ધાદીનં ઉગ્ગહસવનધારણપરિચયયોનિસોમનસિકારે સન્ધાયાહ. તક્કરસ્સ સમ્મા દુક્ખક્ખયાયાતિ એત્થ સમ્માસદ્દો ઉભયત્થાપિ યોજેતબ્બો ‘‘સમ્મા તક્કરસ્સ સમ્મા દુક્ખક્ખયાયા’’તિ. યો હિ સમ્મા ધમ્મં પટિપજ્જતિ, તસ્સેવ સમ્મા દુક્ખક્ખયો હોતીતિ. યો પન વુત્તનયેન તક્કરો, તસ્સ નિય્યાનં અત્થતો ધમ્મસ્સેવ નિય્યાનન્તિ તપ્પટિક્ખેપેન ‘‘સો ધમ્મો…પે… ન નિય્યાતિ ન નિગ્ગચ્છતી’’તિ આહ.

યદિ તિરચ્છાનસીહસ્સ નાદો સબ્બતિરચ્છાનએકચ્ચમનુસ્સામનુસ્સનાદતો સેટ્ઠત્તા સેટ્ઠનાદો, કિમઙ્ગં પન તથાગતસીહસ્સ નાદોતિ ¶ આહ ‘‘સીહનાદન્તિ સેટ્ઠનાદ’’ન્તિ. યદિ વા તિરચ્છાનસીહનાદસ્સ સેટ્ઠનાદતા નિબ્ભયતાય અપ્પટિસત્તુતાય ઇચ્છિતા, તથાગતસીહનાદસ્સેવ અયમત્થો સાતિસયોતિ આહ ‘‘અભીતનાદં અપ્પટિનાદ’’ન્તિ. ‘‘અટ્ઠાનમેતં અનવકાસો’’તિઆદિના (મ. નિ. ૩.૧૨૯; અ. નિ. ૧.૨૬૮-૨૭૧) હિ યો અત્થો વુત્તો, તસ્સ ભૂતતાય ¶ અયં નાદો સેટ્ઠનાદો નામ હોતિ ઉત્તમનાદો. ભૂતત્થો હિ ઉત્તમત્થોતિ. ઇમમત્થં પન વદન્તસ્સ ભગવતો અઞ્ઞતો ભયં વા આસઙ્કા વા નત્થીતિ અભીતનાદો નામ હોતિ. અભૂતઞ્હિ વદતો કુતોચિ ભયં વા આસઙ્કા વા સિયા, એવં પન વદન્તં ભગવન્તં કોચિ ઉટ્ઠહિત્વા પટિબાહિતું સમત્થો નામ નત્થીતિ અયં નાદો અપ્પટિનાદો નામ હોતિ.

સમન્તતો નિગ્ગણ્હનવસેન તોદનં વિજ્ઝનં સન્નિતોદકં, સમ્મા વા નિતુદન્તિ પીળેન્તિ એતેનાતિ સન્નિતોદકં. વાચાયાતિ ચ પચ્ચત્તે કરણવચનં. તેનાહ ‘‘વચનપતોદેના’’તિ. સઞ્જમ્ભરિમકંસૂતિ સમન્તતો સમ્ભરિતં અકંસુ, સબ્બે પરિબ્બાજકા વાચાતોદનેહિ તુદિંસૂતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘સમ્ભરિતં…પે… વિજ્ઝિંસૂ’’તિ. સિઙ્ગાલકંયેવાતિ સિઙ્ગાલમેવ, ‘‘સેગાલકંયેવા’’તિપિ પાઠો. તસ્સેવાતિ સિઙ્ગાલરવસ્સેવ. અથ વા ભેરણ્ડકંયેવાતિ ભેદણ્ડસકુણિસદિસંયેવાતિ અત્થો. ભેદણ્ડં નામ એકો પક્ખી દ્વિમુખો, તસ્સ કિર સદ્દો અતિવિય વિરૂપો અમનાપો. તેનાહ ‘‘અપિચ ભિન્નસ્સરં અમનાપસદ્દં નદતી’’તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

સરભસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. કેસમુત્તિસુત્તવણ્ણના

૬૬. પઞ્ચમે કેસમુત્તં નિવાસો એતેસન્તિ કેસમુત્તિયાતિ આહ ‘‘કેસમુત્તનિગમવાસિનો’’તિ. અટ્ઠવિધપાનકાનીતિ અમ્બપાનાદિઅટ્ઠવિધાનિ પાનાનિ.

‘‘મા અનુસ્સવેના’’તિઆદીસુ પન એકો દહરકાલતો પટ્ઠાય એવં અનુસ્સવો અત્થિ, એવં ચિરકાલકતાય અનુસ્સુતિયા લબ્ભમાનં કથમિદં ¶ અઞ્ઞથા સિયા, તસ્મા ભૂતમેતન્તિ અનુસ્સવેન ગણ્હાતિ, તથા ગહણં પટિક્ખિપન્તો ‘‘મા અનુસ્સવેના’’તિ આહ. અનુ અનુ સવનં અનુસ્સવો. અપરો ‘‘અમ્હાકં પિતુપિતામહાદિવુદ્ધાનં ઉપદેસપરમ્પરાય ઇદમાભતં, એવં પરમ્પરાભતકથં નામ ન અઞ્ઞથા સિયા, તસ્મા ભૂતમેત’’ન્તિ ગણ્હાતિ, તં પટિક્ખિપન્તો ‘‘મા પરમ્પરાયા’’તિ આહ. એકો કેનચિ કિસ્મિઞ્ચિ વુત્તમત્તે ‘‘એવં કિર એત’’ન્તિ ગણ્હાતિ, તં નિસેધેન્તો ‘‘મા ઇતિકિરાયા’’તિ આહ. પિટકં ગન્થો સમ્પદીયતિ એતસ્સાતિ પિટકસમ્પદાનં, ગન્થસ્સ ઉગ્ગણ્હનકો. તેન પિટકઉગ્ગણ્હનકભાવેન એકચ્ચો તાદિસં ગન્થં પગુણં કત્વા તેન તં સમેન્તં સમેતિ, તસ્મા ‘‘ભૂતમેત’’ન્તિ ગણ્હાતિ, તં સન્ધાયેસ પટિક્ખેપો ‘‘મા પિટકસમ્પદાનેના’’તિ, અત્તનો ઉગ્ગહગન્થસમ્પત્તિયા મા ગણ્હિત્થાતિ વુત્તં હોતિ. સમેતન્તિ સંગતં.

કોચિ ¶ કઞ્ચિ વિતક્કેન્તો ‘‘એવમેવ તેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ કેવલં અત્તનો સઙ્કપ્પવસેન ‘‘ભૂતમિદ’’ન્તિ ગણ્હાતિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તં ‘‘મા તક્કહેતૂ’’તિ. અઞ્ઞો ‘‘ઇમાય યુત્તિયા ભૂતમિદ’’ન્તિ કેવલં અનુમાનતો નયગ્ગાહેન ગણ્હાતિ, તં પટિક્ખિપન્તો ‘‘મા નયહેતૂ’’તિ આહ. કસ્સચિ ‘‘એવમેતં સિયા’’તિ પરિકપ્પેન્તસ્સ એકં કારણં ઉપટ્ઠાતિ, સો ‘‘અત્થેત’’ન્તિ અત્તનો પરિકપ્પિતાકારેન ગણ્હાતિ, તં પટિસેધેન્તો ‘‘મા આકારપરિવિતક્કેના’’તિ આહ. અપરસ્સ ચિન્તયતો યથાપરિકપ્પિતં કઞ્ચિ અત્થં ‘‘એવમેતં ન અઞ્ઞથા’’તિ અભિનિવિસન્તસ્સ એકા દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ. યા યસ્સ તં કારણં નિજ્ઝાયન્તસ્સ પચ્ચક્ખં વિય નિરૂપેત્વા ચિન્તેન્તસ્સ ખમતિ. સો ‘‘અત્થેત’’ન્તિ દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા ગણ્હાતિ, તં સન્ધાયાહ ‘‘મા દિટ્ઠિનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા’’તિ.

અકુસલવેરસ્સાતિ પાણાતિપાતાદિપઞ્ચવિધં વેરં સન્ધાય વદતિ. કોધો નામ ચેતસો દુક્ખન્તિ આહ ‘‘કોધચિત્તસ્સ અભાવેના’’તિ. કિલેસસ્સાતિ ચિત્તં વિબાધેન્તસ્સ ઉપતાપેન્તસ્સ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચાદિકિલેસસ્સ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

કેસમુત્તિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. સાળ્હસુત્તવણ્ણના

૬૭. છટ્ઠે ¶ પાતો અસિતબ્બભોજનં પાતરાસં, ભુત્તં પાતરાસં એતેસન્તિ ભુત્તપાતરાસા. દાસા નામ અન્તોજાતા વા ધનક્કીતા વા કરમરાનીતા વા સયં વા દાસબ્યં ઉપગતા. ભત્તવેતનભતા કમ્મકારા નામ.

નિચ્છાતોતિ એત્થ છાતં વુચ્ચતિ તણ્હા જિઘચ્છાહેતુતાય, સા અસ્સ નત્થીતિ નિચ્છાતો. તેનાહ ‘‘નિત્તણ્હો’’તિ. અબ્ભન્તરે સન્તાપકરાનં કિલેસાનન્તિ અત્તનો સન્તાને દરથપરિળાહજનનેન સન્તાપનકિલેસાનં. અન્તોતાપનકિલેસાનં અભાવા સીતો સીતલો ભૂતો જાતોતિ સીતિભૂતો. તેનાહ ‘‘સીતલીભૂતો’’તિ. મગ્ગફલનિબ્બાનસુખાનિ વા પટિસંવેદેતીતિ સુખપ્પટિસંવેદી. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

સાળ્હસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. કથાવત્થુસુત્તવણ્ણના

૬૮. સત્તમે ¶ કથાવત્થૂનીતિ કથાય પવત્તિટ્ઠાનાનિ. યસ્મા તેહિ વિના કથા ન પવત્તતિ, તસ્મા ‘‘કથાકારણાની’’તિ વુત્તં. અતતિ સતતિ સતતં ગચ્છતિ પવત્તતીતિ અદ્ધા, કાલોતિ આહ ‘‘અતીતમદ્ધાનં નામ કાલોપિ વત્તતી’’તિ. ધમ્મપ્પવત્તિમત્તતાય હિ પરમત્થતો અવિજ્જમાનોપિ કાલો તસ્સેવ ધમ્મસ્સ પવત્તિઅવત્થાવિસેસં ઉપાદાય તેનેવ વોહારેન અતીતોતિઆદિના વોહરીયતિ, અતીતાદિભેદો ચ નામાયં નિપ્પરિયાયતો ધમ્માનંયેવ હોતિ, ન કાલસ્સાતિ આહ ‘‘ખન્ધાપિ વત્તન્તી’’તિ. યથાવુત્તમત્થં ઇતરેસુ દ્વીસુ અતિદિસતિ ‘‘અનાગતપચ્ચુપ્પન્નેસુપિ એસેવ નયો’’તિ. અતીતમદ્ધાનન્તિઆદીસુ ચ દ્વે પરિયાયા સુત્તન્તપરિયાયો, અભિધમ્મપરિયાયો ચ. સુત્તન્તપરિયાયેન પટિસન્ધિતો પુબ્બે અતીતો અદ્ધા નામ, ચુતિતો પચ્છા અનાગતો અદ્ધા નામ, સહ ચુતિપટિસન્ધીતિ તદન્તરં પચ્ચુપ્પન્નો અદ્ધા નામ. અભિધમ્મપરિયાયેન તીસુ ખણેસુ ઉપ્પાદતો પુબ્બે અતીતો અદ્ધા નામ, ઉપ્પાદતો ઉદ્ધં અનાગતો અદ્ધા ¶ નામ, ખણત્તયં પચ્ચુપ્પન્નો અદ્ધા નામ. તત્થાયં સુત્તન્તદેસનાતિ સુત્તન્તપરિયાયેનેવ અતીતાદિવિસયં કથં દસ્સેન્તો ‘‘અતીતે કસ્સપો નામા’’તિઆદિમાહ.

એકંસેનેવ બ્યાકાતબ્બો વિસ્સજ્જેતબ્બોતિ એકંસબ્યાકરણીયો. ‘‘ચક્ખુ અનિચ્ચ’’ન્તિ પઞ્હે ઉત્તરપદાવધારણં સન્ધાય ‘‘એકંસેનેવ બ્યાકાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં નિચ્ચતાય લેસસ્સપિ તત્થ અભાવતો, પુરિમપદાવધારણે પન વિભજ્જબ્યાકરણીયતાય. તેનાહ ‘‘અનિચ્ચં નામ ચક્ખૂતિ પુટ્ઠેન પના’’તિઆદિ. ચક્ખુસોતે વિસેસત્થસામઞ્ઞત્થાનં અસાધારણભાવતો દ્વિન્નં તેસં સદિસચોદના પટિચ્છન્નમુખેનેવ બ્યાકરણીયા પટિક્ખેપવસેન અનુઞ્ઞાતવસેન ચ વિસ્સજ્જિતબ્બતોતિ આહ ‘‘યથા ચક્ખુ, તથા સોતં…પે… અયં પટિપુચ્છાબ્યાકરણીયો પઞ્હો’’તિ. તં જીવં તં સરીરન્તિ જીવસરીરાનં અનઞ્ઞતાપઞ્હે યસ્સ યેન અનઞ્ઞતા ચોદિતા, સો એવ પરમત્થતો નુપલબ્ભતીતિ ચ ઝાનત્તયસ્સ મેત્તેય્યતાકિત્તનસદિસોતિ અબ્યાકાતબ્બતાય ઠપનીયો વુત્તો. એવરૂપો હિ પઞ્હો તિધા અવિસ્સજ્જનીયત્તા બ્યાકરણં અકત્વા ઠપેતબ્બો.

તિટ્ઠતિ એત્થ ફલં તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ ઠાનં, કારણન્તિ આહ ‘‘કારણાકારણે’’તિ. યુત્તેન કારણેનાતિ અનુરૂપેન કારણેન. પહોતીતિ નિગ્ગણ્હિતું સમત્થો હોતિ. સસ્સતવાદિભાવમેવ દીપેતીતિ અત્તના ગહિતે ઉચ્છેદવાદે દોસં દિસ્વા અત્તનોપિ સસ્સતવાદિભાવમેવ ¶ દીપેતિ. પુગ્ગલવાદિમ્હીતિ ઇમિના વચ્છકુત્તિયવાદિં દસ્સેતિ. પઞ્હં પુચ્છન્તેહિ પટિપજ્જિતબ્બા પટિપદા પઞ્હપુચ્છનકાનં વત્તં.

પટિચરતીતિ પટિચ્છાદનવસેન ચરતિ પવત્તતિ. પટિચ્છાદનત્થો એવ વા ચરતિસદ્દો અનેકત્થત્તા ધાતૂનન્તિ આહ ‘‘પટિચ્છાદેતી’’તિ. અઞ્ઞેનઞ્ઞન્તિ પન પટિચ્છાદનાકારદસ્સનન્તિ આહ ‘‘અઞ્ઞેન વચનેના’’તિઆદિ. તત્થ અઞ્ઞેન વચનેનાતિ યં ચોદકેન ચુદિતકસ્સ દોસવિભાવનં વચનં વુત્તં, તં તતો અઞ્ઞેન વચનેન પટિચ્છાદેતિ. યો હિ ‘‘આપત્તિં આપન્નોસી’’તિ વુત્તે ‘‘કો આપન્નો, કિં આપન્નો, કિસ્મિં આપન્નો, કં ભણથ, કિં ભણથા’’તિ વદતિ. ‘‘એવરૂપં કિઞ્ચિ તયા દિટ્ઠ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘ન સુણામી’’તિ સોતં વા ઉપનેતિ, અયં અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરતિ નામ. ‘‘કો આપન્નો’’તિઆદિના હિ ચોદનં અવિસ્સજ્જેત્વાવ વિક્ખેપાપજ્જનં અઞ્ઞેનઞ્ઞં ¶ પટિચરણં, બહિદ્ધા કથાપનામનં વિસ્સજ્જેત્વાતિ અયમેતેસં વિસેસો. તેનેવાહ ‘‘આગન્તુકકથં ઓતારેન્તો’’તિઆદિ. તત્થ અપનામેતીતિ વિક્ખેપેતિ. તત્રાતિ તસ્મિં બહિદ્ધાકથાય અપનામને.

ઉપનિસીદતિ ફલં એત્થાતિ કારણં ઉપનિસા, ઉપેચ્ચ નિસ્સયતીતિ વા ઉપનિસા, સહ ઉપનિસાયાતિ સઉપનિસોતિ આહ ‘‘સઉપનિસ્સયો સપચ્ચયો’’તિ.

ઓહિતસોતોતિ અનઞ્ઞવિહિતત્તા ધમ્મસ્સવનાય અપનામિતસોતો. તતો એવ તદત્થં ઠપિતસોતો. કુસલધમ્મન્તિ અરિયમગ્ગો અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘અરિયમગ્ગ’’ન્તિ.

કથાવત્થુસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. અઞ્ઞતિત્થિયસુત્તવણ્ણના

૬૯. અટ્ઠમે ભગવા મૂલં કારણં એતેસં યાથાવતો અધિગમાયાતિ ભગવંમૂલકા. તેનાહ ‘‘ભગવન્તઞ્હિ નિસ્સાય મયં ઇમે ધમ્મે આજાનામ પટિવિજ્ઝામા’’તિ. અમ્હાકં ધમ્માતિ તેહિ અત્તના અધિગન્તબ્બતાય વુત્તં. સેવિતબ્બાસેવિતબ્બાનઞ્હિ યાથાવતો અધિગમઞ્ઞાણાનિ અધિગચ્છનકસમ્બન્ધીનિ, તાનિ ચ સમ્માસમ્બુદ્ધમૂલકાનિ અનઞ્ઞવિસયત્તા. તેનાહ ‘‘પુબ્બે કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધેના’’તિઆદિ. ઇમે ધમ્માતિ ઇમે ઞાણધમ્મા. આજાનામાતિ અભિમુખં પચ્ચક્ખતો જાનામ. પટિવિજ્ઝામાતિ તસ્સેવ વેવચનં, અધિગચ્છામાતિ અત્થો. ભગવા નેતા એતેસન્તિ ¶ ભગવંનેત્તિકા. નેતાતિ સેવિતબ્બધમ્મે વેનેય્યસન્તાનં પાપેતા. વિનેતાતિ અસેવિતબ્બધમ્મે વેનેય્યસન્તાનતો અપનેતા. તદઙ્ગવિનયાદિવસેન વા વિનેતા. અથ વા યથા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો હોતિ, એવં વિસેસતો નેતા. અનુનેતાતિ ‘‘ઇમે ધમ્મા સેવિતબ્બા, ઇમે ન સેવિતબ્બા’’તિ ઉભયસમ્પાપનાપનયનત્થં પઞ્ઞાપેતા. તેનાહ ‘‘યથાસભાવતો’’તિઆદિ.

પટિસરન્તિ ¶ એત્થાતિ પટિસરણં, ભગવા પટિસરણં એતેસન્તિ ભગવંપટિસરણા. આપાથં ઉપગચ્છન્તા હિ ભગવા પટિસરણં સમોસરણટ્ઠાનં. તેનાહ ‘‘ચતુભૂમકધમ્મા’’તિઆદિ. પટિસરતિ સભાવસમ્પટિવેધવસેન પચ્ચેકં ઉપગચ્છતીતિ વા પટિસરણં, ભગવા પટિસરણં એતેસન્તિ ભગવંપટિસરણા. પટિસરતિ પટિવિજ્ઝતીતિ વા પટિસરણં, તસ્મા પટિવિજ્ઝનવસેન ભગવા પટિસરણં એતેસન્તિ ભગવંપટિસરણા. તેનાહ ‘‘અપિચા’’તિઆદિ. પટિવેધવસેનાતિ પટિવિજ્ઝિતબ્બતાવસેન. અસતિપિ મુખે અત્થતો એવં વદન્તો વિય હોતીતિ આહ ‘‘ફસ્સો આગચ્છતિ અહં ભગવા કિન્નામો’’તિ. ફસ્સો ઞાણસ્સ આપાથં આગચ્છન્તોયેવ હિ અત્તનો ‘‘અહં કિન્નામો’’તિ નામં પુચ્છન્તો વિય, ભગવા ચસ્સ નામં કરોન્તો વિય હોતિ.

પટિભાતૂતિ એત્થ પટિસદ્દાપેક્ખાય ‘‘ભગવન્ત’’ન્તિ ઉપયોગવચનં, અત્થો પન સામિવચનવસેનેવ વેદિતબ્બોતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ભગવતો’’તિ. પટિભાતૂતિ ચ ભાગો હોતુ. ભગવતો હિ એસ ભાગો, યદિદં ધમ્મસ્સ દેસના, અમ્હાકં પન ભાગો સવનન્તિ અધિપ્પાયો. એવઞ્હિ સદ્દલક્ખણેન સમેતિ. કેચિ પન પટિભાતૂતિ પદસ્સ દિસ્સતૂતિ અત્થં વદન્તિ, ઞાણેન દિસ્સતુ, દેસીયતૂતિ વા અત્થો. ઉપટ્ઠાતૂતિ ઞાણસ્સ પચ્ચુપતિટ્ઠતુ. પાળિયં કો અધિપ્પયાસોતિ એત્થ કો અધિકપ્પયોગોતિ અત્થો.

લોકવજ્જવસેનાતિ લોકિયજનેહિ પકતિયા ગરહિતબ્બવજ્જવસેન. વિપાકવજ્જવસેનાતિ વિપાકસ્સ અપાયસંવત્તનિકવજ્જવસેન. કથન્તિઆદિના ઉભયવજ્જવસેનપિ અપ્પસાવજ્જતાય વિસયં દસ્સેતિ. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

અઞ્ઞતિત્થિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. અકુસલમૂલસુત્તવણ્ણના

૭૦. નવમે લુબ્ભતીતિ લોભો. દુસ્સતીતિ દોસો. મુય્હતીતિ મોહો. લોભાદીનિ પનેતાનિ ¶ અસહજાતાનં પાણાતિપાતાદીનં કેસઞ્ચિ અકુસલાનં ઉપનિસ્સયપચ્ચયટ્ઠેન, સહજાતાનં અદિન્નાદાનાદીનં કેસઞ્ચિ ¶ સમ્પયુત્તા હુત્વા ઉપ્પાદકટ્ઠેન, સયઞ્ચ અકુસલાનીતિ સાવજ્જદુક્ખવિપાકટ્ઠેનાતિ આહ ‘‘અકુસલાનં મૂલાનિ, અકુસલાનિ ચ તાનિ મૂલાની’’તિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘રત્તો ખો, આવુસો, રાગેન અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો પાણમ્પિ હનતી’’તિઆદિ. યદપીતિ લિઙ્ગવિપલ્લાસેન વુત્તન્તિ આહ ‘‘યોપિ, ભિક્ખવે, લોભો’’તિ. તદપીતિ એત્થાપિ એસેવ નયોતિ આહ ‘‘સોપિ અકુસલમૂલ’’ન્તિ. વિનાપિ લિઙ્ગવિપલ્લાસેન અત્થયોજનં દસ્સેન્તો ‘‘અકુસલમૂલં વા’’તિઆદિમાહ. સબ્બત્થાતિ ‘‘યદપિ, ભિક્ખવે, દોસો, તદપિ અકુસલમૂલ’’ન્તિઆદીસુ. અભિસઙ્ખરોતીતિ એત્થ આયૂહતીતિ અત્થં વત્વા તઞ્ચ આયૂહનં પચ્ચયસમવાયસિદ્ધિતો સમ્પિણ્ડનં રાસિકરણં વિય હોતીતિ આહ ‘‘સમ્પિણ્ડેતિ રાસિં કરોતી’’તિ.

પાળિયં ‘‘વધેના’’તિઆદીસુ વધેનાતિ મારણેન વા પોથનેન વા. વધસદ્દો હિ હિંસનત્થો વિહેઠનત્થો ચ હોતિ. બન્ધનેનાતિ અદ્દુબન્ધનાદિના. જાનિયાતિ ધનજાનિયા, ‘‘સતં ગણ્હથ, સહસ્સં ગણ્હથા’’તિ એવં પવત્તિતદણ્ડેનાતિ અત્થો. ગરહાયાતિ પઞ્ચસિખમુણ્ડકકરણં, ગોમયસિઞ્ચનં, ગીવાય કુરણ્ડકબન્ધનન્તિ એવમાદીનિ કત્વા ગરહપાપનેન. તત્થ પઞ્ચસિખમુણ્ડકકરણં નામ કાકપક્ખકરણં. ગોમયસિઞ્ચનં સીસેન કણોદકાવસેચનં. કુરણ્ડકબન્ધનં ગદ્દુલબન્ધનં.

કાલસ્મિં ન વદતીતિ યુત્તકાલે ન વદતિ, વત્તબ્બકાલસ્સ પુબ્બે વા પચ્છા વા અયુત્તકાલે વત્તા હોતિ. અભૂતવાદીતિ યં નત્થિ, તસ્સ વત્તા. તેનાહ ‘‘ભૂતં ન વદતી’’તિ. અત્થં ન વદતીતિ કારણં ન વદતિ, અકારણનિસ્સિતં નિપ્ફલં વત્તા હોતિ. ધમ્મં ન વદતીતિ સભાવં ન વદતિ, અસભાવં વત્તા અયથાવાદીતિ અત્થો. વિનયં ન વદતીતિ સંવરવિનયં ન વદતિ, ન સંવરવિનયપ્પટિસંયુત્તસ્સ વત્તા હોતિ, અત્તનો સુણન્તસ્સ ચ ન સંવરવિનયાવહસ્સ વત્તાતિ અત્થો.

અતચ્છન્તિ અભૂતત્થં. તેનાહ ‘‘ઇતરં તસ્સેવ વેવચન’’ન્તિ. અથ વા અભૂતન્તિ અસન્તં અવિજ્જમાનં. અતચ્છન્તિ અતથાકારં.

પુઞ્ઞકમ્મતો એતિ ઉપ્પજ્જતીતિ અયો, વડ્ઢિ. તપ્પટિક્ખેપેન અનયો, અવડ્ઢીતિ આહ ‘‘અનયં આપજ્જતીતિ અવડ્ઢિં આપજ્જતી’’તિ. માલુવાસિપાટિકા નામ દીઘસણ્ઠાનં માલુવાપક્કં ¶ , માલુવાફલપોટ્ઠલિકાતિ અત્થો ¶ . ફલિતાયાતિ આતપેન સુસ્સિત્વા ભિન્નાય. વટરુક્ખાદીનં મૂલેતિ વટરુક્ખાદીનં સમીપે. સકભાવેન સણ્ઠાતું ન સક્કોન્તીતિ કસ્મા ન સક્કોન્તિ? ભવનવિનાસભયા. રુક્ખમૂલે પતિતમાલુવાબીજતો હિ લતા ઉપ્પજ્જિત્વા રુક્ખં અભિરુહતિ. સા મહાપત્તા ચેવ બહુપત્તા ચ મહાકોલિરપત્તસણ્ઠાનેહિ તતો ચ મહન્તતરેહિ સાખાવિટપન્તરેહિ પત્તેહિ સમન્નાગતા. અથ નં રુક્ખં મૂલતો પટ્ઠાય વિનન્ધમાના સબ્બવિટપાનિ સઞ્છાદેત્વા મહન્તં ભારં જનેત્વા તિટ્ઠતિ, સા વાતે વાયન્તે દેવે વા વસ્સન્તે ઓઘનહેટ્ઠાગતા ઓલમ્બનહેતુભૂતં ઘનભાવં જનેત્વા તસ્સ રુક્ખસ્સ સબ્બસાખં ભિજ્જતિ, ભૂમિયં નિપાતેતિ. તતો તસ્મિં રુક્ખે પતિટ્ઠિતવિમાનં ભિજ્જતિ વિનસ્સતિ. ઇતિ તા દેવતાયો ભવનવિનાસભયા સકભાવેન સણ્ઠાતું ન સક્કોન્તિ. એત્થ ચ યં સાખટ્ઠકવિમાનં હોતિ, તં સાખાસુ ભિજ્જમાનાસુ તત્થ તત્થેવ ભિજ્જિત્વા સબ્બસાખાસુ ભિન્નાસુ સબ્બં ભિજ્જતિ, રુક્ખટ્ઠકવિમાનં પન યાવ રુક્ખસ્સ મૂલમત્તમ્પિ તિટ્ઠતિ, તાવ ન નસ્સતીતિ વેદિતબ્બં. તત્થ તત્થ પલુજ્જિત્વાતિ તત્થ તત્થ ભિજ્જિત્વા. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

અકુસલમૂલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. ઉપોસથસુત્તવણ્ણના

૭૧. દસમે તદહૂતિ એત્થ તસ્મિં અહનીતિ અત્થોતિ આહ ‘‘તસ્મિં અહુ ઉપોસથે’’તિ. ઉપવસન્તિ એત્થાતિ ઉપોસથો, ઉપોસથદિવસો. ઉપવસન્તીતિ ચ સીલેન વા અનસનેન વા ખીરસાયનાદિવિધિના વા ઉપેતા હુત્વા વસન્તીતિ અત્થો. ઉપોસથદિવસે હિ સાસનિકા સીલેન, બાહિરકા સબ્બસો આહારસ્સ અભુઞ્જનેન ખીરસાયનમધુસાયનાદિવિધિના વા ઉપેતા હુત્વા વિહરન્તિ. સો પનેસ ઉપોસથદિવસો અટ્ઠમિચાતુદ્દસિપન્નરસિભેદેન તિવિધો, તસ્મા સેસદ્વયનિવારણત્થં ‘‘પન્નરસિકઉપોસથદિવસે’’તિ વુત્તં. વવસ્સગ્ગત્થેતિ વચસાયત્થે. દિવસદ્દો દિવાસદ્દો વિય દિવસપરિયાયો, તસ્સ વિસેસનભાવેન વુચ્ચમાનો દિવાસદ્દો સવિસેસેન દીપેતીતિ આહ ‘‘દિવસસ્સ દિવા ¶ , મજ્ઝન્હિકે કાલેતિ અત્થો’’તિ. પટિચ્છાપેત્વાતિ સમ્પટિચ્છનં કારેત્વા. વિપાકફલેનાતિ સદિસફલેન. ન મહપ્ફલો હોતિ મનોદુચ્ચરિતદુસ્સીલ્યેન ઉપક્કિલિટ્ઠભાવતો. વિપાકાનિસંસેનાતિ ઉદ્રયફલેન. વિપાકોભાસેનાતિ પટિપક્ખવિગમજનિતેન સભાવસઙ્ખાતેન વિપાકોભાસેન. ન મહાઓભાસો અપરિસુદ્ધભાવતો. વિપાકવિપ્ફારસ્સાતિ વિપાકવેપુલ્લસ્સ.

નાહં ¶ ક્વચનીતિઆદિવચનસ્સ મિચ્છાભિનિવેસવસેન પવત્તત્તા ‘‘ઇદં તસ્સ મુસાવાદસ્મિં વદામી’’તિ પાળિયં વુત્તં, ચતુકોટિકસુઞ્ઞતાદસ્સનવસેન પવત્તં પન અરિયદસ્સનમેવાતિ ન તત્થ મુસાવાદો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, અરિયસાવકો ઇતિ પટિસઞ્ચિક્ખતિ ‘નાહં ક્વચનિ, કસ્સચિ કિઞ્ચનતસ્મિં, ન ચ મમ ક્વચનિ, કિસ્મિઞ્ચિ કિઞ્ચનતત્થી’’’તિઆદિ (મ. નિ. ૩.૭૦).

એત્થ હિ ચતુકોટિકસુઞ્ઞતા કથિતા. કથં? અરિયો (વિસુદ્ધિ. ૨.૭૬૦; મ. નિ. અટ્ઠ. ૩.૭૦) હિ નાહં ક્વચનીતિ ક્વચિ અત્તાનં ન પસ્સતિ, કસ્સચિ કિઞ્ચનતસ્મિન્તિ અત્તનો અત્તાનં કસ્સચિ પરસ્સ કિઞ્ચનભાવે ઉપનેતબ્બં ન પસ્સતિ, ભાતિટ્ઠાને ભાતરં, સહાયટ્ઠાને સહાયં, પરિક્ખારટ્ઠાને પરિક્ખારં મઞ્ઞિત્વા ઉપનેતબ્બં ન પસ્સતીતિ અત્થો. ન ચ મમ ક્વચનીતિ એત્થ મમ-સદ્દં તાવ ઠપેત્વા ક્વચનિ પરસ્સ ચ અત્તાનં ક્વચિ ન પસ્સતીતિ અયમત્થો. ઇદાનિ મમ-સદ્દં આહરિત્વા ‘‘મમ કિસ્મિઞ્ચિ કિઞ્ચનતત્થી’’તિ સો પરસ્સ અત્તાનં ‘‘મમ કિસ્મિઞ્ચિ કિઞ્ચનભાવેન અત્થી’’તિ ન પસ્સતિ, અત્તનો ભાતિકટ્ઠાને ભાતરં, સહાયટ્ઠાને સહાયં, પરિક્ખારટ્ઠાને પરિક્ખારન્તિ કિસ્મિઞ્ચિ ઠાને પરસ્સ અત્તાનં ઇમિના કિઞ્ચનભાવેન ઉપનેતબ્બં ન પસ્સતીતિ અત્થો. એવમયં યસ્મા નેવ કત્થચિ અત્તાનં પસ્સતિ, ન તં પરસ્સ કિઞ્ચનભાવે ઉપનેતબ્બં પસ્સતિ. ન કત્થચિ પરસ્સ અત્તાનં પસ્સતિ, ન પરસ્સ અત્તાનં અત્તનો કિઞ્ચનભાવે ઉપનેતબ્બં પસ્સતિ, તસ્મા અયં સુઞ્ઞતા ચતુકોટિકાતિ વેદિતબ્બા.

યસ્મા પન મિચ્છાદિટ્ઠિકાનં યાથાવદસ્સનસ્સ અસમ્ભવતો યથાવુત્તચતુકોટિકસુઞ્ઞતાદસ્સનં ન સમ્ભવતિ, તસ્મા ‘‘નત્થિ માતા, નત્થિ પિતા’’તિઆદિવચનં ¶ (દી. નિ. ૧.૧૭૧) વિય મિચ્છાગાહવસેન ‘‘નાહં ક્વચની’’તિઆદિ વુત્તન્તિ યુત્તો ચેત્થ મુસાવાદસમ્ભવો. કત્થચીતિ ઠાને, કાલે વા. અથ ‘‘નિપ્ફલો’’તિ કસ્મા વુત્તં. ‘‘ન મહપ્ફલો’’તિ સદ્દેન હિ મહપ્ફલાભાવોવ જોતિતો, ન પન સબ્બથા ફલાભાવોતિ આહ ‘‘બ્યઞ્જનમેવ હિ એત્થ સાવસેસ’’ન્તિઆદિ. સેસપદેસુપીતિ ‘‘ન મહાનિસંસો’’તિઆદીસુપિ.

અટ્ઠહિ કારણેહીતિ –

‘‘અથ ¶ ખો, ભન્તે, સક્કો દેવાનમિન્દો દેવાનં તાવતિંસાનં ભગવતો અટ્ઠ યથાભુચ્ચે વણ્ણે પયિરુદાહાસિ – ‘તં કિં મઞ્ઞન્તિ, ભોન્તો દેવા તાવતિંસા, યાવઞ્ચ સો ભગવા બહુજનહિતાય પટિપન્નો બહુજનસુખાય લોકાનુકમ્પાય અત્થાય હિતાય સુખાય દેવમનુસ્સાનં, એવં બહુજનહિતાય પટિપન્નં બહુજનસુખાય લોકાનુકમ્પાય અત્થાય હિતાય સુખાય દેવમનુસ્સાનં ઇમિનાપઙ્ગેન સમન્નાગતં સત્થારં નેવ અતીતંસે સમનુપસ્સામિ, ન પનેતરહિ અઞ્ઞત્ર તેન ભગવતા’’તિ –

આદિના મહાગોવિન્દસુત્તે (દી. નિ. ૨.૨૯૬) વિત્થારિતેહિ બહુજનહિતાય પટિપન્નાદીહિ બુદ્ધાનુભાવદીપકેહિ અટ્ઠહિ કારણેહિ. અથ ‘‘નવહિ કારણેહી’’તિ અવત્વા ‘‘અટ્ઠહિ કારણેહી’’તિ કસ્મા વુત્તન્તિ આહ ‘‘એત્થ હિ…પે… સબ્બે લોકિયલોકુત્તરા બુદ્ધગુણા સઙ્ગહિતા’’તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇમસ્મિં સુત્તે ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિ ઇમિના વચનેન અવિસેસતો સબ્બેપિ લોકિયલોકુત્તરા બુદ્ધગુણા દીપિતા, તસ્મા તેન દીપિતગુણે સન્ધાય ‘‘અટ્ઠહિ કારણેહી’’તિ વુત્તન્તિ. અરહન્તિઆદીહિ પાટિયેક્કગુણાવ નિદ્દિટ્ઠાતિ અરહન્તિઆદીહિ એકેકેહિ પદેહિ એકેકે ગુણાવ નિદ્દિટ્ઠાતિ અત્થો.

સહતન્તિકન્તિ પાળિધમ્મસહિતં. પુરિમનયેનેવ યોજના કાતબ્બાતિ ‘‘કિલિટ્ઠસ્મિઞ્હિ કાયે પસાધનં પસાધેત્વા નક્ખત્તં કીળમાના ન સોભન્તી’’તિઆદિના નયેન યોજના કાતબ્બાતિ અત્થો.

સઙ્ઘસ્સ ¶ અનુસ્સરણં નામ તસ્સ ગુણાનુસ્સરણમેવાતિ આહ ‘‘અટ્ઠન્નં અરિયપુગ્ગલાનં ગુણે અનુસ્સરતી’’તિ. દ્વે તયો વારે ગાહાપિતં ઉસુમન્તિ દ્વે તયો વારે ઉદ્ધનં આરોપેત્વા સેદનવસેન ગાહાપિતં ઉસુમં. પુરિમનયેનેવ યોજના કાતબ્બાતિ ‘‘કિલિટ્ઠસ્મિઞ્હિ વત્થે પસાધનં પસાધેત્વા નક્ખત્તં કીળમાના ન સોભન્તી’’તિઆદિના નયેન યોજના કાતબ્બા.

પહીનકાલતો પટ્ઠાય…પે… વિરતાવાતિ એતેન પહાનહેતુકા ઇધાધિપ્પેતા વિરતીતિ દસ્સેતિ. કમ્મક્ખયકરઞાણેન હિ પાણાતિપાતદુસ્સીલ્યસ્સ પહીનત્તા અરહન્તો અચ્ચન્તમેવ તતો પટિવિરતાતિ વુચ્ચતિ સમુચ્છેદવસેન પહાનવિરતીનં અધિપ્પેતત્તા. કિઞ્ચાપિ પહાનવિરમણાનં પુરિમપચ્છિમકાલતા નત્થિ, મગ્ગધમ્માનં પન સમ્માદિટ્ઠિઆદીનં સમ્માવાચાદીનઞ્ચ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવે અપેક્ખિતે સહજાતાનમ્પિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવેન ગહણં પુરિમપચ્છિમભાવેનેવ હોતીતિ, ગહણપ્પવત્તિઆકારવસેન પચ્ચયભૂતેસુ સમ્માદિટ્ઠિઆદીસુ ¶ પહાયકધમ્મેસુ પહાનકિરિયાય પુરિમકાલવોહારો, પચ્ચયુપ્પન્નાસુ ચ વિરતીસુ વિરમણકિરિયાય અપરકાલવોહારો ચ હોતીતિ પહાનં વા સમુચ્છેદવસેન, વિરતિ પટિપ્પસ્સદ્ધિવસેન યોજેતબ્બા.

અથ વા પાણો અતિપાતીયતિ એતેનાતિ પાણાતિપાતો, પાણઘાતહેતુભૂતો ધમ્મસમૂહો. કો પન સો? અહિરિકાનોત્તપ્પદોસમોહવિહિંસાદયો કિલેસા. તે હિ અરહન્તો અરિયમગ્ગેન પહાય સમુગ્ઘાતેત્વા પાણાતિપાતદુસ્સીલ્યતો અચ્ચન્તમેવ પટિવિરતાતિ વુચ્ચન્તિ, કિલેસેસુ પહીનેસુ કિલેસનિમિત્તસ્સ કમ્મસ્સ અનુપ્પજ્જનતો. અદિન્નાદાનં પહાયાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. વિરતાવાતિ અવધારણેન તસ્સા વિરતિયા કાલાદિવસેન અપરિયન્તતં દસ્સેતિ. યથા હિ અઞ્ઞે સમાદિન્નવિરતિકાપિ અનવટ્ઠિતચિત્તતાય લાભજીવિતાદિહેતુ સમાદાનં ભિન્દન્તિ, ન એવં અરહન્તો, અરહન્તો પન સબ્બસો પહીનપાણાતિપાતત્તા અચ્ચન્તવિરતા એવાતિ.

દણ્ડનસઙ્ખાતસ્સ પરવિહેઠનસ્સ ચ પરિવજ્જનભાવદીપનત્થં દણ્ડસત્થાનં નિક્ખેપવચનન્તિ આહ ‘‘પરૂપઘાતત્થાયા’’તિઆદિ. લજ્જીતિ એત્થ વુત્તલજ્જાય ¶ ઓત્તપ્પમ્પિ વુત્તમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. ન હિ પાપજિગુચ્છનપાપુત્તાસરહિતં, પાપભયં વા અલજ્જનં અત્થીતિ. ધમ્મગરુતાય વા અરહન્તાનં ધમ્મસ્સ ચ અત્તા ધીનત્તા અત્તાધિપતિભૂતા લજ્જાવ વુત્તા, ન પન લોકાધિપતિ ઓત્તપ્પં. ‘‘દયં મેત્તચિત્તતં આપન્ના’’તિ કસ્મા વુત્તં, નનુ દયા-સદ્દો ‘‘અદયાપન્નો’’તિઆદીસુ કરુણાય પવત્તતીતિ? સચ્ચમેતં, અયં પન દયા-સદ્દો અનુરક્ખણત્થં અન્તોનીતં કત્વા પવત્તમાનો મેત્તાય કરુણાય ચ પવત્તતીતિ ઇધ મેત્તાય પવત્તમાનો વુત્તો. મિજ્જતિ સિનિય્હતીતિ મેત્તા, મેત્તા એતસ્સ અત્થીતિ મેત્તં, મેત્તં ચિત્તં એતસ્સાતિ મેત્તચિત્તો, તસ્સ ભાવો મેત્તચિત્તતા, મેત્તાઇચ્ચેવ અત્થો.

સબ્બપાણભૂતહિતાનુકમ્પીતિ એતેન તસ્સા વિરતિયા પવત્તવસેન અપરિયન્તતં દસ્સેતિ. પાણભૂતેતિ પાણજાતે. અનુકમ્પકાતિ કરુણાયનકા, યસ્મા પન મેત્તા કરુણાય વિસેસપચ્ચયો હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘તાય એવ દયાપન્નતાયા’’તિ. એવં યેહિ ધમ્મેહિ પાણાતિપાતા વિરતિ સમ્પજ્જતિ, તેહિ લજ્જામેત્તાકરુણાધમ્મેહિ સમઙ્ગિભાવો દસ્સિતો.

પરપરિગ્ગહિતસ્સ આદાનન્તિ પરસન્તકસ્સ આદાનં. થેનો વુચ્ચતિ ચોરો, તસ્સ ભાવો થેય્યં, કામઞ્ચેત્થ ‘‘લજ્જી દયાપન્નો’’તિ ન વુત્તં, અધિકારવસેન પન અત્થતો વુત્તમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. યથા હિ લજ્જાદયો પાણાતિપાતપ્પહાનસ્સ વિસેસપચ્ચયા, એવં અદિન્નાદાનપ્પહાનસ્સપીતિ ¶ , તસ્મા સાપિ પાળિ આનેત્વા વત્તબ્બા. એસ નયો ઇતો પરેસુપિ. અથ વા સુચિભૂતેનાતિ એતેન હિરોત્તપ્પાદીહિ સમન્નાગમો, અહિરિકાદીનઞ્ચ પહાનં વુત્તમેવાતિ ‘‘લજ્જી’’તિઆદિ ન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

અસેટ્ઠચરિયન્તિ અસેટ્ઠાનં હીનાનં, અસેટ્ઠં વા લામકં ચરિયં, નિહીનવુત્તિં મેથુનન્તિ અત્થો. બ્રહ્મં સેટ્ઠં આચારન્તિ મેથુનવિરતિમાહ. આરાચારી મેથુનાતિ એતેન – ‘‘ઇધેકચ્ચો ન હેવ ખો માતુગામેન સદ્ધિં દ્વયંદ્વયસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, અપિચ ખો માતુગામસ્સ ઉચ્છાદનપરિમદ્દનન્હાપનસમ્બાહનં સાદિયતિ, સો તં અસ્સાદેતિ, તં નિકામેતિ, તેન ચ વિત્તિં આપજ્જતી’’તિઆદિના (અ. નિ. ૭.૫૦) વુત્તા સત્તવિધમેથુનસંયોગાપિ પટિવિરતિ દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બં.

‘‘સચ્ચતો ¶ થેતતો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૯) વિય થેત-સદ્દો થિરપરિયાયો, થિરભાવો ચ સચ્ચવાદિતાય ઠિતકથત્તા કથાવસેન વેદિતબ્બોતિ આહ ‘‘ઠિતકથાતિ અત્થો’’તિ. ન ઠિતકથોતિ યથા હલિદ્દિરાગાદયો અનવટ્ઠિતસભાવતાય ન ઠિતા, એવં ન ઠિતા કથા યસ્સ સો ન ઠિતકથોતિ હલિદ્દિરાગાદયો યથા કથાય ઉપમા હોન્તિ, એવં યોજેતબ્બં. એસ નયો ‘‘પાસાણલેખા વિયા’’તિઆદીસુપિ. સદ્ધા અયતિ પવત્તતિ એત્થાતિ સદ્ધાયા, સદ્ધાયા એવ સદ્ધાયિકા યથા વેનયિકા. સદ્ધાય વા અયિતબ્બા સદ્ધાયિકા, સદ્ધેય્યાતિ અત્થો. વત્તબ્બતં આપજ્જતિ વિસંવાદનતોતિ અધિપ્પાયો.

એકં ભત્તં એકભત્તં, તં એતેસમત્થીતિ એકભત્તિકા, એકસ્મિં દિવસે એકવારમેવ ભુઞ્જનકા. તયિદં રત્તિભોજનેનપિ સિયાતિ આહ ‘‘રત્તૂપરતા’’તિ. એવમ્પિ સાયન્હભોજનેનપિ સિયું એકભત્તિકાતિ તદાસઙ્કાનિવત્તનત્થં ‘‘વિરતા વિકાલભોજના’’તિ વુત્તં. અરુણુગ્ગમનતો પટ્ઠાય યાવ મજ્ઝન્હિકા અયં બુદ્ધાનં અરિયાનં આચિણ્ણસમાચિણ્ણો ભોજનસ્સ કાલો નામ, તદઞ્ઞો વિકાલો. અટ્ઠકથાયં પન દુતિયપદેન રત્તિભોજનસ્સ પટિક્ખિત્તત્તા અપરણ્હો ‘‘વિકાલો’’તિ વુત્તો.

સઙ્ખેપતો ‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણ’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તં (દી. નિ. ૨.૯૦; ધ. પ. ૧૮૩) ભગવતો સાસનં સચ્છન્દરાગપ્પવત્તિતો નચ્ચાદીનં દસ્સનં ન અનુલોમેતીતિ આહ ‘‘સાસનસ્સ અનનુલોમત્તા’’તિ. અત્તના પયોજિયમાનં પરેહિ પયોજાપીયમાનઞ્ચ નચ્ચં નચ્ચભાવસામઞ્ઞતો પાળિયં એકેનેવ નચ્ચસદ્દેન ગહિતં, તથા ગીતવાદિતસદ્દા ચાતિ આહ ‘‘નચ્ચનનચ્ચાપનાદિવસેના’’તિ ¶ . આદિ-સદ્દેન ગાયનગાયાપનવાદનવાદાપનાનિ સઙ્ગણ્હાતિ. દસ્સનેન ચેત્થ સવનમ્પિ સઙ્ગહિતં વિરૂપેકસેસનયેન. આલોચનસભાવતાય વા પઞ્ચન્નં વિઞ્ઞાણાનં સવનકિરિયાયપિ દસ્સનસઙ્ખેપસબ્ભાવતો દસ્સનાઇચ્ચેવ વુત્તં. અવિસૂકભૂતસ્સ ગીતસ્સ સવનં કદાચિ વટ્ટતીતિ આહ ‘‘વિસૂકભૂતં દસ્સન’’ન્તિ. તથા હિ વુત્તં પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દકપાઠટ્ઠકથાય ‘‘ધમ્મૂપસંહિતં ગીતં વટ્ટતિ, ગીતૂપસંહિતો ધમ્મો ન વટ્ટતી’’તિ.

યં ¶ કિઞ્ચીતિ ગન્થિતં વા અગન્થિતં વા યં કિઞ્ચિ પુપ્ફં. ગન્ધજાતન્તિ ગન્ધજાતિયં. તસ્સાપિ ‘‘યં કિઞ્ચી’’તિ વચનતો ધૂપિતસ્સપિ અધૂપિતસ્સપિ યસ્સ કસ્સચિ વિલેપનાદિ ન વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. ઉચ્ચાતિ ઉચ્ચસદ્દેન સમાનત્થં એકં સદ્દન્તરં. સેતિ એત્થાતિ સયનં. ઉચ્ચાસયનં મહાસયનઞ્ચ સમણસારુપ્પરહિતં અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘પમાણાતિક્કન્તં અકપ્પિયત્થરણ’’ન્તિ, આસન્દાદિઆસનઞ્ચેત્થ સયનેન સઙ્ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. યસ્મા પન આધારે પટિક્ખિત્તે તદાધારકિરિયા પટિક્ખિત્તાવ હોતિ, તસ્મા ‘‘ઉચ્ચાસયનમહાસયના’’ઇચ્ચેવ વુત્તં. અત્થતો પન તદુપભોગભૂતનિસજ્જાનિપજ્જનેહિ વિરતિ દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બા. અથ વા ‘‘ઉચ્ચાસયનાસનમહાસયનાસના’’તિ, એતસ્મિં અત્થે એકસેસનયેન અયં નિદ્દેસો કતો યથા ‘‘નામરૂપપચ્ચયા સળાયતન’’ન્તિ. (મ. નિ. ૩.૧૨૬; સં. નિ. ૨.૧) આસનકિરિયાપુબ્બકત્તા વા સયનકિરિયાય સયનગ્ગહણેનેવ આસનમ્પિ સઙ્ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં.

‘‘કીવા’’તિ અયં નિપાતો. ‘‘કિત્તક’’ન્તિ ઇમસ્સ અત્થં બોધેતીતિ આહ ‘‘કીવમહપ્ફલોતિ કિત્તકં મહપ્ફલો’’તિ. સેસપદેસૂતિ ‘‘કીવમહાનિસંસો’’તિઆદીસુ. રત્ત-સદ્દો રતનપરિયાયોતિ આહ ‘‘પહૂતરત્તરતનાનન્તિ પહૂતેન રત્તસઙ્ખાતેન રતનેન સમન્નાગતાન’’ન્તિ. પાળિયં પન ‘‘પહૂતસત્તરતનાન’’ન્તિપિ પાઠો દિસ્સતિ. ભેરિતલસદિસં કત્વાતિ ભેરિતલં વિય સમં કત્વા. તતો એકં ભાગં ન અગ્ઘતીતિ યથાવુત્તં ચક્કવત્તિરજ્જં તતો સોળસભાગતો એકં ભાગં ન અગ્ઘતિ. તતો બહુતરં હોતીતિ ચક્કવત્તિરજ્જસિરિતો બહુતરં હોતિ.

ચાતુમહારાજીકાનન્તિઆદીસુ ચાતુમહારાજિકા નામ સિનેરુપબ્બતસ્સ વેમજ્ઝે હોન્તિ, તેસુ બહૂ પબ્બતટ્ઠાપિ આકાસટ્ઠાપિ, તેસં પરમ્પરા ચક્કવાળપબ્બતં પત્તા, ખિડ્ડાપદોસિકા, મનોપદોસિકા, સીતવલાહકા, ઉણ્હવલાહકા, ચન્દિમા, દેવપુત્તો, સૂરિયો, દેવપુત્તોતિ એતે સબ્બે ¶ ચાતુમહારાજિકદેવલોકટ્ઠકા એવ. તેત્તિંસ જના તત્થ ઉપ્પન્નાતિ તાવતિંસા. અપિચ તાવતિંસાતિ તેસં દેવાનં નામમેવાતિ વુત્તં. તેપિ અત્થિ પબ્બતટ્ઠકા, અત્થિ આકાસટ્ઠકા, તેસં પરમ્પરા ચક્કવાળપબ્બતં પત્તા, તથા યામાદીનં. એકદેવલોકેપિ ¶ હિ દેવાનં પરમ્પરા ચક્કવાળપબ્બતં અપ્પત્તા નામ નત્થિ. તત્થ દિબ્બસુખં યાતા પયાતા સમ્પત્તાતિ યામા. તુટ્ઠા પહટ્ઠાતિ તુસિતા. પકતિપટિયત્તારમ્મણતો અતિરેકેન રમિતુકામકાલે યથારુચિતે ભોગે નિમ્મિનિત્વા નિમ્મિનિત્વા રમન્તીતિ નિમ્માનરતિ. ચિત્તાચારં ઞત્વા પરેહિ નિમ્મિતેસુ ભોગેસુ વસં વત્તેન્તીતિ પરનિમ્મિતવસવત્તી.

તત્થ ચાતુમહારાજિકાનં દેવાનં મનુસ્સગણનાય નવુતિવસ્સસતસહસ્સાનિ આયુપ્પમાણં. તાવતિંસાનં દેવાનં તિસ્સો ચ વસ્સકોટિયો સટ્ઠિ ચ વસ્સસતસહસ્સાનિ. યામાનં દેવાનં ચુદ્દસ ચ વસ્સકોટિયો ચત્તારિ ચ વસ્સસતસહસ્સાનિ. તુસિતાનં દેવાનં સત્તપઞ્ઞાસ ચ વસ્સકોટિયો સટ્ઠિ ચ વસ્સસતસહસ્સાનિ. નિમ્માનરતીનં દેવાનં દ્વે ચ વસ્સકોટિસતાનિ તિસ્સો ચ વસ્સકોટિયો ચત્તારિ ચ વસ્સસતસહસ્સાનિ. પરનિમ્મિતવસવત્તીનં દેવાનં નવ ચ વસ્સકોટિસતાનિ એકવીસ કોટિયો ચ સટ્ઠિ ચ વસ્સસતસહસ્સાનિ.

મુટ્ઠિહત્થપાદકેતિ પાદતલતો યાવ અટનિયા હેટ્ઠિમન્તો, તાવ મુટ્ઠિરતનપ્પમાણપાદકે. તઞ્ચ ખો મજ્ઝિમસ્સ પુરિસસ્સ હત્થેન, યસ્સિદાનિ વડ્ઢકીહત્થોતિ સમઞ્ઞા. સીલસમાદાનતો પટ્ઠાય અઞ્ઞં કિઞ્ચિ અકત્વા ધમ્મસ્સવનેન વા કમ્મટ્ઠાનમનસિકારેન વા વીતિનામેતબ્બન્તિ આહ ‘‘તં પન ઉપવસન્તેન…પે… વિચારેતબ્બ’’ન્તિ.

વાચં ભિન્દિત્વા ઉપોસથઙ્ગાનિ સમાદાતબ્બાનીતિ ‘‘ઇમઞ્ચ રત્તિં ઇમઞ્ચ દિવસ’’ન્તિ કાલપરિચ્છેદં કત્વા ‘‘ઉપોસથઙ્ગવસેન અટ્ઠ સિક્ખાપદાનિ સમાદિયામી’’તિ એકતો કત્વા પુન પચ્ચેકં ‘‘પાણાતિપાતા વેરમણિસિક્ખાપદં સમાદિયામિ…પે… ઉચ્ચાસયનમહાસયના વેરમણિસિક્ખાપદં સમાદિયામી’’તિ એવં વચીભેદં કત્વા યથાપાળિ સમાદાતબ્બાનિ. પાળિં અજાનન્તેન પન અત્તનો ભાસાય પચ્ચેકં વા ‘‘બુદ્ધપઞ્ઞત્તં ઉપોસથં અધિટ્ઠામી’’તિ એકતો અધિટ્ઠાનવસેન વા સમાદાતબ્બાનિ, અઞ્ઞં અલભન્તેન અધિટ્ઠાતબ્બાનિ. ઉપાસકસીલઞ્હિ અત્તના સમાદિયન્તેનપિ સમાદિન્નં પરસન્તિકે સમાદિયન્તેનપિ, એકજ્ઝં સમાદિન્નમ્પિ સમાદિન્નમેવ હોતિ પચ્ચેકં સમાદિન્નમ્પિ. તં પન એકજ્ઝં સમાદિયતો એકાયેવ વિરતિ એકા ચેતના હોતિ. સા પન સબ્બવિરતિચેતનાનં કિચ્ચકારીતિ તેનપિ સબ્બસિક્ખાપદાનિ સમાદિન્નાનેવ. પચ્ચેકં સમાદિયતો પન નાનાવિરતિચેતનાયો યથાસકં કિચ્ચવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ ¶ , સબ્બસમાદાને પન ¶ વચીભેદો કાતબ્બોયેવ. પરૂપરોધપટિસંયુત્તા પરવિહિંસાસંયુત્તા.

નનુ ચ ‘‘મણિ’’ન્તિ વુત્તે વેળુરિયમ્પિ સઙ્ગહિતમેવ, કિમત્થં પન વેળુરિયન્તિ આહ ‘‘વેળુરિયન્તિ…પે… દસ્સેતી’’તિ. ‘‘મણિ’’ન્તિ વત્વાવ ‘‘વેળુરિય’’ન્તિ ઇમિના જાતિમણિભાવં દસ્સેતીતિ યોજેતબ્બં. એકવસ્સિકવેળુવણ્ણન્તિ જાતિતો એકવસ્સાતિક્કન્તવેળુવણ્ણં. લદ્ધકન્તિ સુન્દરં. ચન્દપ્પભા તારગણાવ સબ્બેતિ યથા ચન્દપ્પભાય કલં સબ્બે તારાગણા નાનુભવન્તીતિ અયમેત્થ અત્થોતિ આહ ‘‘ચન્દપ્પભાતિ સામિઅત્થે પચ્ચત્ત’’ન્તિ.

ઉપોસથસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

મહાવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૮) ૩. આનન્દવગ્ગો

૧. છન્નસુત્તવણ્ણના

૭૨. તતિયસ્સ પઠમે છન્નપરિબ્બાજકોતિ ન નગ્ગપરિબ્બાજકો. બાહિરકસમયં લુઞ્ચિત્વા હરન્તોતિ બાહિરકાનં સમયં નિસેધેત્વા આપન્નો.

પઞ્ઞાચક્ખુસ્સ વિબન્ધનતો અન્ધં કરોતીતિ અન્ધકરણોતિ આહ ‘‘યસ્સ રાગો ઉપ્પજ્જતી’’તિઆદિ. અચક્ખુકરણોતિ અસમત્થસમાસોયં ‘‘અસૂરિયપસ્સાનિ મુખાની’’તિઆદીસુ વિયાતિ આહ ‘‘પઞ્ઞાચક્ખું ન કરોતીતિ અચક્ખુકરણો’’તિ. પઞ્ઞાનિરોધિકોતિ અનુપ્પન્નાય લોકિયલોકુત્તરાય પઞ્ઞાય ઉપ્પજ્જિતું ન દેતિ, લોકિયપઞ્ઞં પન અટ્ઠસમાપત્તિપઞ્ચાભિઞ્ઞાવસેન ઉપ્પન્નમ્પિ સમુચ્છિન્દિત્વા ખિપતીતિ પઞ્ઞાનિરોધિકોતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. અનુપ્પન્નાનુપ્પાદઉપ્પન્નપરિહાનિનિમિત્તતાય હિ પઞ્ઞં નિરોધેતીતિ પઞ્ઞાનિરોધિકો. વિહનતિ વિબાધતીતિ વિઘાતો, દુક્ખન્તિ આહ ‘‘દુક્ખસઙ્ખાતસ્સ વિઘાતસ્સા’’તિ. કિલેસનિબ્બાનન્તિ ઇમિના અસઙ્ખતનિબ્બાનમેવ વદતિ. અસઙ્ખતઞ્હિ નિબ્બાનં નામ, તં પચ્ચક્ખં ¶ કાતું ન દેતીતિ અનિબ્બાનસંવત્તનિકો. લોકુત્તરમિસ્સકો કથિતો પુબ્બભાગિયસ્સપિ અરિયમગ્ગસ્સ કથિતત્તા.

છન્નસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. આજીવકસુત્તવણ્ણના

૭૩. દુતિયે ¶ ન અઞ્ઞાતુકામોતિ ન આજાનિતુકામોયેવાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પરિગ્ગણ્હનત્થં પન આગતો’’તિ, પઞ્ઞાય પરિચ્છિન્દિત્વા ઉપપરિક્ખિત્વા ગણ્હનત્થન્તિ અત્થો. કારણાપદેસોતિ કારણનિદ્દેસો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

આજીવકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. મહાનામસક્કસુત્તવણ્ણના

૭૪. તતિયે ગિલાનસ્સ ભાવો ગેલઞ્ઞન્તિ આહ ‘‘ગિલાનભાવતો’’તિ. દીપેતીતિ દેસનાક્કમેનેવ પઞ્ઞાપેતિ. પઠમઞ્હિ સેખસીલસમાધિપઞ્ઞાયો વત્વા પચ્છા અસેખસીલાદીનિ વદન્તો ઇમમત્થં દીપેતિ.

મહાનામસક્કસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. નિગણ્ઠસુત્તવણ્ણના

૭૫. ચતુત્થે હંસવટ્ટકચ્છન્નેનાતિ હંસવટ્ટકપરિચ્છન્નેન, હંસમણ્ડલાકારેનાતિ અત્થો. નત્થિ એતસ્સ પરિસેસન્તિ અપરિસેસં. તેનાહ ‘‘અપ્પમત્તકમ્પિ અસેસેત્વા’’તિ. અપરિસેસધમ્મજાનનતો વા અપરિસેસસઙ્ખાતં ઞાણદસ્સનં પટિજાનાતીતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. સતતન્તિ નિચ્ચં. સમિતન્તિ તસ્સેવ વેવચનન્તિ આહ ‘‘સતતં સમિતન્તિ સબ્બકાલં નિરન્તર’’ન્તિ. અથ વા નિચ્ચટ્ઠેન સતત-સદ્દેન અભિણ્હપ્પવત્તિ જોતિતા સિયાતિ ‘‘સમિત’’ન્તિ વુત્તં. તેન નિરન્તરપ્પવત્તિં દસ્સેતીતિ આહ ‘‘સબ્બકાલં નિરન્તર’’ન્તિ.

વિસુદ્ધિસમ્પાપનત્થાયાતિ ¶ રાગાદીહિ મલેહિ અભિજ્ઝાવિસમલોભાદીહિ ચ ઉપક્કિલિટ્ઠચિત્તાનં સત્તાનં વિસુદ્ધિપાપનત્થાય. સમતિક્કમનત્થાયાતિ સોકસ્સ ચ પરિદેવસ્સ ચ પહાનત્થાય. અત્થં ગમનત્થાયાતિ કાયિકદુક્ખસ્સ ચ ચેતસિકદોમનસ્સસ્સ ચાતિ ઇમેસં દ્વિન્નં અત્થઙ્ગમનાય, નિરોધાયાતિ અત્થો. ઞાયતિ નિચ્છયેન કમતિ નિબ્બાનં. તં વા ¶ ઞાયતિ પટિવિજ્ઝતિ એતેનાતિ ઞાયો, અરિયમગ્ગોતિ આહ ‘‘મગ્ગસ્સ અધિગમનત્થાયા’’તિ. અપચ્ચયનિબ્બાનસ્સ સચ્છિકરણત્થાયાતિ પચ્ચયરહિતત્તા અપચ્ચયસ્સ અસઙ્ખતસ્સ તણ્હાવાનવિરહિતત્તા નિબ્બાનન્તિ લદ્ધનામસ્સ અમતસ્સ સચ્છિકિરિયાય, અત્તપચ્ચક્ખતાયાતિ વુત્તં હોતિ. ફુસિત્વા ફુસિત્વાતિ પત્વા પત્વા. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

નિગણ્ઠસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. નિવેસકસુત્તવણ્ણના

૭૬. પઞ્ચમે કિચ્ચકરણીયેસુ સહભાવટ્ઠેન અમા હોન્તીતિ અમચ્ચા. ‘‘અયં અજ્ઝત્તિકો’’તિ એવં જાનન્તિ, ઞાયન્તિ વાતિ ઞાતી. સસ્સુસસુરપક્ખિકાતિ સસ્સુસસુરા ચ તપ્પક્ખિકો ચ સસ્સુસસુરપક્ખિકા. લોહિતેન સમ્બદ્ધાતિ સાલોહિતા. પિતુપક્ખિકા વા ઞાતી, માતુપક્ખિકા સાલોહિતા. માતુપિતુપક્ખિકા વા ઞાતી, સસ્સુસસુરપક્ખિકા સાલોહિતા. અવેચ્ચ રતનસ્સ ગુણે યાથાવતો ઞત્વા પસાદો અવેચ્ચપ્પસાદો. સો પન યસ્મા મગ્ગેનાગતત્તા કેનચિ અકમ્પનીયો ચ અપ્પધંસિયો ચ હોતિ, તસ્મા એવં વુત્તં ‘‘અચલપ્પસાદો’’તિ. ભાવઞ્ઞથત્તન્તિ સભાવસ્સ અઞ્ઞથત્તં.

વીસતિયા કોટ્ઠાસેસૂતિ કેસાદિમત્થલુઙ્ગપરિયન્તેસુ. દ્વાદસસુ કોટ્ઠાસેસૂતિ પિત્તાદિમુત્તપરિયન્તેસુ. ચતૂસુ કોટ્ઠાસેસૂતિ ‘‘યેન ચ સન્તપ્પતિ, યેન ચ જીરીયતિ, યેન ચ પરિદય્હતિ, યેન ચ અસિતપીતખાયિતસાયિતં સમ્મા પરિણામં ગચ્છતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૦૪) એવં વુત્તેસુ ચતૂસુ કોટ્ઠાસેસુ. છસુ કોટ્ઠાસેસૂતિ ‘‘ઉદ્ધઙ્ગમા વાતા, અધોગમા વાતા, કુચ્છિસયા વાતા, કોટ્ઠાસયા વાતા, અઙ્ગમઙ્ગાનુસારિનો વાતા, અસ્સાસો પસ્સાસો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૦૫) એવં વુત્તેસુ છસુ કોટ્ઠાસેસુ. વિત્થમ્ભનં સેસભૂતત્તયસન્થમ્ભિતતાપાદનં, ‘‘ઉપકીળન’’ન્તિ એકે. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

નિવેસકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬-૭. પઠમભવસુત્તાદિવણ્ણના

૭૭-૭૮. છટ્ઠે ¶ ¶ અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણન્તિ કમ્મસહજાતં વિઞ્ઞાણં. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. સત્તમે નત્થિ વત્તબ્બં.

પઠમભવસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. સીલબ્બતસુત્તવણ્ણના

૭૯. અટ્ઠમે દુક્કરકારિકાનુયોગોતિ દુક્કરકિરિયાય અનુયોગો. ઉપટ્ઠાનેન સારન્તિ ઉપટ્ઠાનાકારેન સારં. ‘‘ઇદં વર’’ન્તિઆદિના ઉપટ્ઠાનાકારં વિભાવેતિ. એત્થાતિ એતસ્મિં સત્થારા પુચ્છિતે પઞ્હે.

સીલબ્બતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. ગન્ધજાતસુત્તવણ્ણના

૮૦. નવમે મૂલે, મૂલસ્સ વા ગન્ધો મૂલગન્ધોતિ આહ ‘‘મૂલવત્થુકો ગન્ધો’’તિ. મૂલં વત્થુ એતસ્સાતિ મૂલવત્થુકો. ઇદાનિ મૂલં ગન્ધયોગતો ગન્ધોતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘ગન્ધસમ્પન્નં વા મૂલમેવ મૂલગન્ધો’’તિ આહ. પચ્છિમોયેવેત્થ અત્થવિકપ્પો યુત્તતરોતિ દસ્સેતું ‘‘તસ્સ હિ ગન્ધો’’તિઆદિમાહ. વસ્સિકપુપ્ફાદીનન્તિ સુમનપુપ્ફાદીનં.

ગન્ધજાતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. ચૂળનિકાસુત્તવણ્ણના

૮૧. દસમે અરુણવતિસુત્તન્તઅટ્ઠુપ્પત્તિયન્તિ ‘‘ભૂતપુબ્બં, ભિક્ખવે, રાજા અહોસિ અરુણવા નામ. રઞ્ઞો ખો પન, ભિક્ખવે, અરુણવતો અરુણવતી નામ રાજધાની અહોસિ. અરુણવતિં ખો પન, ભિક્ખવે, રાજધાનિં સિખી ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો ઉપનિસ્સાય વિહાસિ. સિખિસ્સ ¶ ખો પન, ભિક્ખવે, ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ અભિભૂસમ્ભવં નામ સાવકયુગં અહોસિ અગ્ગં ભદ્દયુગં. અથ ખો, ભિક્ખવે, સિખી ભગવા અરહં ¶ સમ્માસમ્બુદ્ધો અભિભું ભિક્ખું આમન્તેસી’’તિઆદિના બ્રહ્મસંયુત્તે (સં. નિ. ૧.૧૮૫) આગતસ્સ અરુણવતિસુત્તન્તસ્સ અટ્ઠુપ્પત્તિયં. અતિપ્પગોતિ અતિવિય પગો, અતિવિય પાતોતિ અત્થો, ન તાવ કુલેસુ ભત્તં નિટ્ઠાતીતિ વુત્તં હોતિ.

ઉજ્ઝાયન્તીતિ અવઝાયન્તિ, હેટ્ઠા કત્વા ચિન્તેન્તિ, લામકતો ચિન્તેન્તિ. અનેકવિહિતં ઇદ્ધિવિકુબ્બનં કત્વાતિ ‘‘પકતિવણ્ણં વિજહિત્વા નાગવણ્ણં વા દસ્સેતિ, સુપણ્ણવણ્ણં વા દસ્સેતી’’તિઆદિના (પટિ. મ. ૩.૧૩) નયેન આગતં અનેકપ્પકારં ઇદ્ધિવિકુબ્બનં કત્વા. સહસ્સિલોકધાતુન્તિ ચક્કવાળસહસ્સં. ગાથાદ્વયં અભાસીતિ થેરો કિર ‘‘કથં દેસિતા ખો ધમ્મદેસના સબ્બેસં પિયા મનાપા’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘સબ્બેપિ પાસણ્ડા સબ્બે દેવમનુસ્સા અત્તનો અત્તનો સમયે પુરિસકારં વણ્ણયન્તિ, વીરિયસ્સ અવણ્ણવાદી નામ નત્થિ, વીરિયપ્પટિસંયુત્તં કત્વા દેસેસ્સામિ. એવમસ્સ ધમ્મદેસના સબ્બેસં પિયા ભવિસ્સતિ મનાપા’’તિ ઞત્વા તીસુ પિટકેસુ વિચિનિત્વા ‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથા’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૮૬) ઇદં ગાથાદ્વયં અભાસિ.

કિં આલોકો અયન્તિ કસ્સ નુ ખો અયં આલોકોતિ. વિચિનન્તાનન્તિ ચિન્તેન્તાનં. સબ્બેતિ લોકધાતુયં સબ્બે દેવા ચ મનુસ્સા ચ. ઓસટાય પરિસાયાતિ ધમ્મસ્સવનત્થં સમોસટાય પરિમિતપરિચ્છિન્નાય પરિસાય. અત્થોપિ નેસં પાકટો અહોસીતિ ન કેવલં તે સદ્દમેવ અસ્સોસું, અથ ખો અત્થોપિ તેસં પકતિસવનૂપચારે વિય પાકટો અહોસિ. તેન સહસ્સં લોકધાતું વિઞ્ઞાપેતીતિ અધિપ્પાયો.

પરિહરન્તીતિ સિનેરું દક્ખિણતો કત્વા પરિવત્તેન્તિ. વિરોચમાનાતિ અત્તનો જુતિયા દિબ્બમાના, સોભમાના વા. તાવ સહસ્સધા લોકોતિ યત્તકો ચન્દિમસૂરિયેહિ ઓભાસિયમાનો લોકધાતુસઙ્ખાતો એકેકો લોકો, તત્તકેન પમાણેન સહસ્સધા લોકો, ઇમિના ચક્કવાળેન સદ્ધિં ચક્કવાળસહસ્સન્તિ અત્થો. કસ્મા પનેસા આનીતાતિ એસા ચૂળનિકા લોકધાતુ ¶ કસ્મા ભગવતા આનીતા, દેસિતાતિ અત્થો. મજ્ઝિમિકાય લોકધાતુયા પરિચ્છેદદસ્સનત્થન્તિ દ્વિસહસ્સિલોકધાતુયા પરિમાણદસ્સનત્થં.

સહસ્સિલોકધાતુયા સહસ્સી દ્વિસહસ્સિલોકધાતુ, સા ચક્કવાળગણનાય દસસતસહસ્સચક્કવાળપરિમાણા. તેનાહ ‘‘સહસ્સચક્કવાળાનિ સહસ્સભાગેન ગણેત્વા’’તિઆદિ. કમ્પનદેવતૂપસઙ્કમનાદિના જાતચક્કવાળેન સહ યોગક્ખેમં ઠાનં જાતિક્ખેત્તં. તત્તકાય એવ જાતિક્ખેત્તભાવો ¶ ધમ્મતાવસેનેવ વેદિતબ્બો, ‘‘પરિગ્ગહવસેના’’તિ કેચિ. સબ્બેસમ્પિ બુદ્ધાનં એવં જાતિક્ખેત્તં તન્નિવાસીનંયેવ ચ દેવતાનં ધમ્માભિસમયોતિ વદન્તિ. પટિસન્ધિગ્ગહણાદીનં સત્તન્નંયેવ ગહણં નિદસ્સનમત્તં મહાભિનીહારાદિકાલેપિ તસ્સ પકમ્પનસ્સ લબ્ભનતો.

સહસ્સં સહસ્સધા કત્વા ગણિતં મજ્ઝિમિકન્તિઆદિના મજ્ઝિમિકાય લોકધાતુયા સહસ્સં તિસહસ્સિલોકધાતુ, સાયેવ ચ મહાસહસ્સિલોકધાતૂતિ દસ્સેતિ. સરસેનેવ આણાપવત્તનં આણાક્ખેત્તં, યં એકજ્ઝં સંવટ્ટતિ વિવટ્ટતિ ચ. આણા ફરતીતિ તન્નિવાસિદેવતાનં સિરસા સમ્પટિચ્છનેન વત્તતિ, તઞ્ચ ખો કેવલં બુદ્ધાનુભાવેનેવ, અધિપ્પાયવસેન ચ પન ‘‘યાવતા પન આકઙ્ખેય્યા’’તિ (અ. નિ. ૩.૮૧) વચનતો બુદ્ધાનં અવિસયો નામ નત્થિ, વિસયક્ખેત્તસ્સ પમાણપરિચ્છેદો નામ નત્થિ. વિસમોતિ સૂરિયુગ્ગમનાદીનં વિસમભાવતો વિસમો. તેનેવાહ ‘‘એકસ્મિં ઠાને સૂરિયો ઉગ્ગતો હોતી’’તિઆદિ. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

ચૂળનિકાસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આનન્દવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૯) ૪. સમણવગ્ગો

૧-૫. સમણસુત્તાદિવણ્ણના

૮૨-૮૬. ચતુત્થસ્સ પઠમે સમ્મા આદાનં ગહણં સમાદાનન્તિ આહ ‘‘સમાદાનં વુચ્ચતિ ગહણ’’ન્તિ. અધિકં વિસિટ્ઠં સીલન્તિ અધિસીલં. લોકિયસીલસ્સ ¶ અધિસીલભાવો પરિયાયેનાતિ નિપ્પરિયાયમેવ તં દસ્સેતું ‘‘અપિચ સબ્બમ્પિ લોકિયસીલ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. સિક્ખિતબ્બતોતિ આસેવિતબ્બતો. પઞ્ચપિ દસપિ વા સીલાનિ સીલં નામ, પાતિમોક્ખસંવરો અધિસીલં નામ અનવસેસકાયિકચેતસિકસંવરભાવતો મગ્ગસીલસ્સ પદટ્ઠાનભાવતો ચ. અટ્ઠ સમાપત્તિયો ચિત્તં, વિપસ્સનાપાદકજ્ઝાનં અધિચિત્તં મગ્ગસમાધિસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો. કમ્મસ્સકતઞાણં પઞ્ઞા, વિપસ્સના અધિપઞ્ઞા મગ્ગપઞ્ઞાય અધિટ્ઠાનભાવતો. અપિચ નિબ્બાનં ¶ પત્થયન્તેન સમાદિન્નં પઞ્ચસીલં દસસીલમ્પિ અધિસીલમેવ નિબ્બાનાધિગમસ્સ પચ્ચયભાવતો. નિબ્બાનં પત્થયન્તેન સમાપન્ના અટ્ઠ સમાપત્તિયોપિ અધિચિત્તમેવ.

‘‘કલ્યાણકારી કલ્યાણં, પાપકારી ચ પાપકં;

અનુભોતિ દ્વયમેતં, અનુબન્ધઞ્હિ કારણ’’ન્તિ. –

એવં અતીતે અનાગતે ચ વટ્ટમૂલકદુક્ખસલ્લક્ખણવસેન સંવેગવત્થુતાય વિમુત્તિઆકઙ્ખાય પચ્ચયભૂતા કમ્મસ્સકતપઞ્ઞાપિ અધિપઞ્ઞાતિ વદન્તિ. દુતિયતતિયચતુત્થપઞ્ચમાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

સમણસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. પઠમસિક્ખાસુત્તવણ્ણના

૮૭. છટ્ઠે સમત્તકારીતિ અનૂનેન પરિપૂરેન આકારેન સમન્નાગતો. સિક્ખાપદાનં ખુદ્દાનુખુદ્દકત્તં અપેક્ખાસિદ્ધન્તિ આહ ‘‘તત્રાપિ સઙ્ઘાદિસેસં ખુદ્દક’’ન્તિઆદિ. અઙ્ગુત્તરમહાનિકાયવળઞ્જનકઆચરિયાતિ અઙ્ગુત્તરનિકાયં પરિહરન્તા આચરિયા, અઙ્ગુત્તરભાણકાતિ વુત્તં હોતિ. લોકવજ્જં નાપજ્જતિ લોકવજ્જસિક્ખાપદાનં વીતિક્કમસાધકસ્સ કિલેસગહનસ્સ સબ્બસો પહીનત્તા. પણ્ણત્તિવજ્જમેવ આપજ્જતિ પણ્ણત્તિવીતિક્કમં વા અજાનતોપિ આપત્તિસમ્ભવતો. ચિત્તેન આપજ્જન્તો રૂપિયપ્પટિગ્ગહણં આપજ્જતીતિ ઉપનિક્ખિત્તસાદિયેન આપજ્જતિ.

બ્રહ્મચરિયસ્સ આદિભૂતાનિ આદિબ્રહ્મચરિયાનિ, તાનિ એવ આદિબ્રહ્મચરિયકાનિ યથા ‘‘વિનયો એવ વેનયિકો’’તિ આહ ‘‘મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સા’’તિઆદિ. ચત્તારિ મહાસીલસિક્ખાપદાનીતિ ચત્તારિ પારાજિકાનિ સન્ધાય ¶ વદતિ. પટિપક્ખધમ્માનં અનવસેસતો સવનતો પગ્ઘરણતો સોતો, અરિયમગ્ગોતિ આહ ‘‘સોતસઙ્ખાતેન મગ્ગેના’’તિ. વિનિપાતેતિ વિરૂપં સદુક્ખં સઉપાયાસં નિપાતેતીતિ વિનિપાતો, અપાયદુક્ખે ખિપનકો. ધમ્મોતિ સભાવો. નાસ્સ વિનિપાતો ધમ્મોતિ અવિનિપાતધમ્મો, ન અત્તાનં અપાયેસુ વિનિપાતનસભાવોતિ વુત્તં હોતિ. કસ્મા? યે ધમ્મા અપાયગમનીયા, તેસં પહીનત્તા. તેનાહ ‘‘અવિનિપાતધમ્મોતિ ચતૂસુ અપાયેસુ અપતનસભાવો’’તિ. તત્થ અપતનસભાવોતિ અનુપ્પજ્જનસભાવો. સોતાપત્તિમગ્ગનિયામેન ¶ નિયતોતિ ઉપરિમગ્ગાધિગમસ્સ અવસ્સંભાવીભાવતો નિયતો. તેનેવાહ ‘‘સમ્બોધિપરાયણો’’તિ. હેટ્ઠિમન્તતો સત્તમભવતો ઉપરિ અનુપ્પજ્જનધમ્મતાય વા નિયતો. સમ્બુજ્ઝતીતિ સમ્બોધિ, અરિયમગ્ગો. સો પન પઠમમગ્ગસ્સ અધિગતત્તા અવસિટ્ઠો ચ અધિગન્તબ્બભાવેન ઇચ્છિતબ્બોતિ ઉપરિમગ્ગત્તયસઙ્ખાતા સમ્બોધિ પરં અયનં પરા ગતિ અસ્સાતિ સમ્બોધિપરાયણો. તેનાહ ‘‘ઉપરિમગ્ગત્તયસમ્બોધિપરાયણો’’તિ.

તનુભાવાતિ પરિયુટ્ઠાનમન્દતાય ચ કદાચિ કરહચિ ઉપ્પત્તિયા ચ તનુભાવેન. તનુત્તઞ્હિ દ્વીહિ કારણેહિ વેદિતબ્બં અધિચ્ચુપ્પત્તિયા ચ પરિયુટ્ઠાનમન્દતાય ચ. સકદાગામિસ્સ હિ વટ્ટાનુસારિમહાજનસ્સ વિય કિલેસા અભિણ્હં ન ઉપ્પજ્જન્તિ, કદાચિ કરહચિ ઉપ્પજ્જન્તિ વિરળાકારા હુત્વા વિરળવાપિતે ખેત્તે અઙ્કુરા વિય. ઉપ્પજ્જમાનાપિ ચ વટ્ટાનુસારિમહાજનસ્સેવ મદ્દન્તા ફરન્તા છાદેન્તા અન્ધકારં કરોન્તા ન ઉપ્પજ્જન્તિ, મન્દમન્દા ઉપ્પજ્જન્તિ તનુકાકારા હુત્વા અબ્ભપટલમિવ મક્ખિકાપત્તમિવ ચ. તત્થ કેચિ થેરા ભણન્તિ ‘‘સકદાગામિસ્સ કિલેસા કિઞ્ચાપિ ચિરેન ઉપ્પજ્જન્તિ, બહલાવ ઉપ્પજ્જન્તિ. તથા હિસ્સ પુત્તા ચ ધીતરો ચ દિસ્સન્તી’’તિ. એતં પન અપ્પમાણં. પુત્તધીતરો હિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગપરામસનમત્તેનપિ હોન્તીતિ. દ્વીહિયેવ કારણેહિસ્સ કિલેસાનં તનુત્તં વેદિતબ્બં અધિચ્ચુપ્પત્તિયા ચ પરિયુટ્ઠાનમન્દતાય ચાતિ.

હેટ્ઠાભાગિયાનન્તિ એત્થ હેટ્ઠાતિ મહગ્ગતભૂમિતો હેટ્ઠા, કામભૂમિયન્તિ અત્થો. તેસં પચ્ચયભાવેન હેટ્ઠાભાગસ્સ હિતાતિ હેટ્ઠાભાગિયા, તેસં હેટ્ઠાભાગિયાનં, હેટ્ઠાભાગસ્સ કામભવસ્સ પચ્ચયભાવેન ગહિતાનન્તિ અત્થો. સંયોજેન્તિ બન્ધન્તિ ખન્ધગતિભવાદીહિ ¶ ખન્ધગતિભવાદયો, કમ્મં વા ફલેનાતિ સંયોજનાનીતિ આહ ‘‘સંયોજનાનન્તિ બન્ધનાન’’ન્તિ. અસમુચ્છિન્નરાગાદિકસ્સ હિ એતરહિ ખન્ધાદીનં આયતિં ખન્ધાદીહિ સમ્બન્ધો, સમુચ્છિન્નરાગાદિકસ્સ પન તં નત્થિ, કતાનમ્પિ કમ્માનં અસમત્થભાવાપત્તિતો રાગાદીનં અન્વયતો બ્યતિરેકતો ચ સંયોજનટ્ઠો સિદ્ધો. પરિક્ખયેનાતિ સમુચ્છેદેન.

ઓપપાતિકોતિ ઉપપાતિકયોનિકો ઉપપતને સાધુકારી. સેસયોનિપટિક્ખેપવચનમેતં. તેન ગબ્ભવાસદુક્ખાભાવમાહ. તત્થ પરિનિબ્બાયીતિ ઇમિના સેસદુક્ખાભાવં. તત્થ પરિનિબ્બાયિતા ચસ્સ કામલોકે ખન્ધબીજસ્સ અપુનાગમનવસેનેવાતિ દસ્સેતું ‘‘અનાવત્તિધમ્મો’’તિ વુત્તં. ઉપરિયેવાતિ બ્રહ્મલોકેયેવ. અનાવત્તિધમ્મોતિ તતો બ્રહ્મલોકા પુનપ્પુનં પટિસન્ધિવસેન ન આવત્તનધમ્મો. તેનાહ ‘‘યોનિગતિવસેન અનાગમનધમ્મો’’તિ.

પદેસં ¶ પદેસકારી આરાધેતીતિ સીલક્ખન્ધાદીનં પારિપૂરિયા એકદેસભૂતં હેટ્ઠિમમગ્ગત્તયં પદેસો, તં કરોન્તો પદેસં એકદેસભૂતં હેટ્ઠિમં ફલત્તયમેવ આરાધેતિ, નિપ્ફાદેતીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પદેસકારી પુગ્ગલો નામ સોતાપન્નો’’તિઆદિ. પરિપૂરં પરિપૂરકારીતિ સીલક્ખન્ધાદીહિ સદ્ધિન્દ્રિયાદીહિ ચ પરિતો પૂરણેન પરિપૂરસઙ્ખાતં અરહત્તમગ્ગં કરોન્તો નિબ્બત્તેન્તો પરિપૂરં અરહત્તફલં આરાધેતિ, નિપ્ફાદેતીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પરિપૂરકારી નામ અરહા’’તિઆદિ.

પઠમસિક્ખાસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭-૧૦. દુતિયસિક્ખાસુત્તાદિવણ્ણના

૮૮-૯૧. સત્તમે કુલા કુલં ગમનકોતિ કુલતો કુલં ગચ્છન્તો. દ્વે વા તયો વા ભવેતિ દેવમનુસ્સવસેન દ્વે વા તયો વા ભવે. મિસ્સકભવવસેન હેતં વુત્તં. દેસનામત્તમેવ ચેતં ‘‘દ્વે વા તીણિ વા’’તિ. યાવ છટ્ઠભવા સંસરન્તોપિ કોલંકોલોવ હોતિ. તેનેવાહ ‘‘અયઞ્હિ દ્વે વા ભવે…પે… એવમેત્થ વિકપ્પો દટ્ઠબ્બો’’તિ. ઉળારકુલવચનો વા એત્થ કુલસદ્દો, કુલતો કુલં ગચ્છતીતિ ¶ કોલંકોલો. સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયતો પટ્ઠાય હિ નીચકુલે ઉપ્પત્તિ નામ નત્થિ, મહાભોગકુલેસુ એવ નિબ્બત્તતીતિ અત્થો. કેવલો હિ કુલસદ્દો મહાકુલમેવ વદતિ ‘‘કુલપુત્તો’’તિઆદીસુ વિય. એકબીજીતિ એત્થ ખન્ધબીજં નામ કથિતં, ખન્ધબીજન્તિ ચ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં વુચ્ચતિ. યસ્સ હિ સોતાપન્નસ્સ એકં ખન્ધબીજં અત્થિ, એકં ભવગ્ગહણં, સો એકબીજી નામ. તેનાહ ‘‘એકસ્સેવ ભવસ્સ બીજં એતસ્સ અત્થીતિ એકબીજી’’તિ. ‘‘માનુસકં ભવ’’ન્તિ ઇદં પનેત્થ દેસનામત્તમેવ, ‘‘દેવભવં નિબ્બત્તેતી’’તિપિ પન વત્તું વટ્ટતિયેવ.

ઉદ્ધંવાહિભાવેન ઉદ્ધમસ્સ તણ્હાસોતં વટ્ટસોતં વાતિ ઉદ્ધંસોતો, ઉદ્ધં વા ગન્ત્વા પટિલભિતબ્બતો ઉદ્ધમસ્સ મગ્ગસોતન્તિ ઉદ્ધંસોતો. પટિસન્ધિવસેન અકનિટ્ઠભવં ગચ્છતીતિ અકનિટ્ઠગામી. યત્થ કત્થચીતિ અવિહાદીસુ યત્થ કત્થચિ. સપ્પયોગેનાતિ વિપસ્સનાઞાણાભિસઙ્ખારસઙ્ખાતેન પયોગેન સહ, મહતા વિપસ્સનાપયોગેનાતિ અત્થો. ઉપહચ્ચાતિ એતસ્સ ઉપગન્ત્વાતિ અત્થો. તેન વેમજ્ઝાતિક્કમો કાલકિરિયાપગમનઞ્ચ સઙ્ગહિતં હોતિ, તસ્મા આયુવેમજ્ઝં અતિક્કમિત્વા પરિનિબ્બાયન્તો ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી નામ હોતીતિ આહ ‘‘યો પન કપ્પસહસ્સાયુકેસુ અવિહેસૂ’’તિઆદિ. સો તિવિધો હોતીતિ ઞાણસ્સ તિક્ખમજ્ઝમુદુભાવેન તિવિધો હોતિ. તેનાહ ‘‘કપ્પસહસ્સાયુકેસૂ’’તિઆદિ.

સદ્ધાધુરેન ¶ અભિનિવિસિત્વાતિ ‘‘સચે સદ્ધાય સક્કા નિબ્બત્તેતું, નિબ્બત્તેસ્સામિ લોકુત્તરમગ્ગ’’ન્તિ એવં સદ્ધાધુરવસેન અભિનિવિસિત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા. પઞ્ઞાધુરેન અભિનિવિટ્ઠોતિ ‘‘સચે પઞ્ઞાય સક્કા, નિબ્બત્તેસ્સામિ લોકુત્તરમગ્ગ’’ન્તિ એવં પઞ્ઞાધુરં કત્વા અભિનિવિટ્ઠો. યથાવુત્તમેવ અટ્ઠવિધત્તં કોલંકોલસત્તક્ખત્તુપરમેસુ અતિદિસન્તો ‘‘તથા કોલંકોલા સત્તક્ખત્તુપરમા ચા’’તિ આહ. વુત્તનયેનેવ અટ્ઠ કોલંકોલા, અટ્ઠ સત્તક્ખત્તુપરમાતિ વુત્તં હોતિ.

તત્થ સત્તક્ખત્તું પરમા ભવૂપપત્તિ અત્તભાવગ્ગહણં અસ્સ, તતો પરં અટ્ઠમં ભવં નાદિયતીતિ સત્તક્ખત્તુપરમો. ભગવતા ગહિતનામવસેનેવ ચેતાનિ અરિયાય જાતિયા જાતાનં તેસં નામાનિ જાતાનિ કુમારાનં માતાપિતૂહિ ગહિતનામાનિ વિય. એત્તકઞ્હિ ઠાનં ગતો ¶ એકબીજી નામ હોતિ, એત્તકં કોલંકોલો, એત્તકં સત્તક્ખત્તુપરમોતિ ભગવતા એતેસં નામં ગહિતં. નિયમતો પન અયં એકબીજી, અયં કોલંકોલો, અયં સત્તક્ખત્તુપરમોતિ નત્થિ. કો પન નેસં એતં પભેદં નિયમેતીતિ? કેચિ તાવ થેરા ‘‘પુબ્બહેતુ નિયમેતી’’તિ વદન્તિ, કેચિ પઠમમગ્ગો, કેચિ ઉપરિ તયો મગ્ગા, કેચિ તિણ્ણં મગ્ગાનં વિપસ્સનાતિ.

તત્થ ‘‘પુબ્બહેતુ નિયમેતી’’તિ વાદે પઠમમગ્ગસ્સ ઉપનિસ્સયો કતો નામ હોતિ, ‘‘ઉપરિ તયો મગ્ગા નિરુપનિસ્સયા ઉપ્પન્ના’’તિ વચનં આપજ્જતિ. ‘‘પઠમમગ્ગો નિયમેહી’’તિ વાદે ઉપરિ તિણ્ણં મગ્ગાનં નિરત્થકતા આપજ્જતિ. ‘‘ઉપરિ તયો મગ્ગા નિયમેન્તી’’તિ વાદે પઠમમગ્ગે અનુપ્પન્નેયેવ ઉપરિ તયો મગ્ગા ઉપ્પન્નાતિ આપજ્જતીતિ. ‘‘તિણ્ણં મગ્ગાનં વિપસ્સના નિયમેતી’’તિ વાદો પન યુજ્જતિ. સચે હિ ઉપરિ તિણ્ણં મગ્ગાનં વિપસ્સના બલવતી હોતિ, એકબીજી નામ હોતિ, તતો મન્દતરાય કોલંકોલો, તતો મન્દતરાય સત્તક્ખત્તુપરમોતિ.

એકચ્ચો હિ સોતાપન્નો વટ્ટજ્ઝાસયો હોતિ વટ્ટાભિરતો, પુનપ્પુનં વટ્ટસ્મિંયેવ ચરતિ સન્દિસ્સતિ. અનાથપિણ્ડિકો સેટ્ઠિ, વિસાખા ઉપાસિકા, ચૂળરથમહારથા દેવપુત્તા, અનેકવણ્ણો દેવપુત્તો, સક્કો દેવરાજા, નાગદત્તો દેવપુત્તોતિ ઇમે હિ એત્તકા જના વટ્ટજ્ઝાસયા વટ્ટાભિરતા આદિતો પટ્ઠાય છ દેવલોકે સોધેત્વા અકનિટ્ઠે ઠત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સન્તિ, ઇમે ઇધ ન ગહિતા. ન કેવલઞ્ચિમેવ, યોપિ મનુસ્સેસુયેવ સત્તક્ખત્તું સંસરિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, યોપિ દેવલોકે નિબ્બત્તો દેવેસુયેવ સત્તક્ખત્તું અપરાપરં સંસરિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ. ઇમેપિ ઇધ ન ગહિતા, કાલેન દેવે, કાલેન મનુસ્સે સંસરિત્વા ¶ પન અરહત્તં પાપુણન્તોવ ઇધ ગહિતો, તસ્મા ‘‘સત્તક્ખત્તુપરમો’’તિ ઇદં ઇધટ્ઠકવોકિણ્ણભવૂપપત્તિકસુક્ખવિપસ્સકસ્સ નામં કથિતન્તિ વેદિતબ્બં.

‘‘સકિદેવ ઇમં લોકં આગન્ત્વા’’તિ (પુ. પ. ૩૪) વચનતો પઞ્ચસુ સકદાગામીસુ ચત્તારો વજ્જેત્વા એકોવ ગહિતો. એકચ્ચો હિ ઇધ સકદાગામિફલં પત્વા ઇધેવ પરિનિબ્બાયતિ, એકચ્ચો ઇધ પત્વા દેવલોકે પરિનિબ્બાયતિ ¶ , એકચ્ચો દેવલોકે પત્વા તત્થેવ પરિનિબ્બાયતિ, એકચ્ચો દેવલોકે પત્વા ઇધૂપપજ્જિત્વા પરિનિબ્બાયતિ. ઇમે ચત્તારોપિ ઇધ ન ગહિતા. યો પન ઇધ પત્વા દેવલોકે યાવતાયુકં વસિત્વા પુન ઇધૂપપજ્જિત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સતિ, અયં એકોવ ઇધ ગહિતોતિ વેદિતબ્બો.

ઇદાનિ તસ્સ પભેદં દસ્સેન્તો ‘‘તીસુ પન વિમોક્ખેસૂ’’તિઆદિમાહ. ઇમસ્સ પન સકદાગામિનો એકબીજિના સદ્ધિં કિં નાનાકરણન્તિ? એકબીજિસ્સ એકાવ પટિસન્ધિ, સકદાગામિસ્સ દ્વે પટિસન્ધિયો, ઇદં તેસં નાનાકરણં. સુઞ્ઞતવિમોક્ખેન વિમુત્તખીણાસવો પટિપદાવસેન ચતુબ્બિધો હોતિ, તથા અનિમિત્તઅપ્પણિહિતવિમોક્ખેહીતિ એવં દ્વાદસ અરહન્તા હોન્તીતિ આહ ‘‘યથા પન સકદાગામિનો, તથેવ અરહન્તો દ્વાદસ વેદિતબ્બા’’તિ. અટ્ઠમનવમદસમાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

દુતિયસિક્ખાસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. સઙ્કવાસુત્તવણ્ણના

૯૨. એકાદસમે વિહારપટિબદ્ધનવકમ્માદિભારં હરતિ પવત્તેતીતિ ભારહારો. તેનેવાહ ‘‘નવે આવાસે સમુટ્ઠાપેતિ, પુરાણે પટિજગ્ગતી’’તિ. સિક્ખિતબ્બતો સિક્ખા, પજ્જિતબ્બતો, પજ્જન્તિ એતેહીતિ વા પદાનિ, સિક્ખાયેવ પદાનિ સિક્ખાપદાનીતિ આહ ‘‘સિક્ખાસઙ્ખાતેહિ પદેહી’’તિ. દસ્સેતીતિ પચ્ચક્ખતો દસ્સેતિ, હત્થામલકં વિય પાકટે વિભૂતે કત્વા વિભાવેતિ. ગણ્હાપેતીતિ તે ધમ્મે મનસા અનુપક્ખિતે દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધે કારેન્તો ઉગ્ગણ્હાપેતિ. સમુસ્સાહેતીતિ સમાધિમ્હિ ઉસ્સાહં જનેતિ. પટિલદ્ધગુણેહીતિ તાય દેસનાય તન્નિસ્સયપચ્ચત્તપુરિસકારેન ચ તેસં પટિવિદ્ધગુણેહિ. વોદાપેતીતિ તેસં ચિત્તસન્તાનં અસ્સદ્ધિયાદિકિલેસમલાપગમનેન પભસ્સરં કરોતિ. સણ્હં સણ્હં કથેતીતિ અતિવિય સુખુમં કત્વા કથેતિ.

અચ્ચયનં ¶ સાધુમરિયાદં મદ્દિત્વા વીતિક્કમનં અચ્ચયોતિ આહ ‘‘અપરાધો’’તિ. અચ્ચેતિ અતિક્કમતિ એતેનાતિ વા અચ્ચયો, વીતિક્કમસ્સ પવત્તનકો અકુસલધમ્મો. સો એવ અપરજ્ઝતિ એતેનાતિ અપરાધો. સો હિ અપરજ્ઝન્તં પુરિસં અધિભવિત્વા પવત્તતિ. તેનાહ ‘‘અતિક્કમ્મ ¶ અધિભવિત્વા પવત્તો’’તિ. પટિગ્ગણ્હાતૂતિ અધિવાસનવસેન સમ્પટિચ્છતૂતિ અત્થોતિ આહ ‘‘ખમતૂ’’તિ. સદેવકેન લોકેન નિસ્સરણન્તિ અરણીયતો અરિયો, તથાગતોતિ આહ ‘‘અરિયસ્સ વિનયેતિ બુદ્ધસ્સ ભગવતો સાસને’’તિ. પુગ્ગલાધિટ્ઠાનં કરોન્તોતિ કામં ‘‘વુદ્ધિ હેસા’’તિ ધમ્માધિટ્ઠાનવસેન વાક્યં આરદ્ધં, તથાપિ દેસનં પન પુગ્ગલાધિટ્ઠાનં કરોન્તો ‘‘સંવરં આપજ્જતી’’તિ આહાતિ યોજના.

સઙ્કવાસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સમણવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૧૦) ૫. લોણકપલ્લવગ્ગો

૧. અચ્ચાયિકસુત્તવણ્ણના

૯૩. પઞ્ચમસ્સ પઠમે અતિપાતિકાનીતિ સીઘં પવત્તેતબ્બાનિ. કરણીયાનીતિ એત્થ અવસ્સકે અનીયસદ્દો દટ્ઠબ્બોતિ આહ ‘‘અવસ્સકિચ્ચાની’’તિ. નિક્ખન્તસેતઙ્કુરાનીતિ બીજતો નિક્ખન્તસેતઙ્કુરાનિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

અચ્ચાયિકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. પવિવેકસુત્તવણ્ણના

૯૪. દુતિયે સાણેહિ વાકેહિ નિબ્બત્તિતાનિ સાણાનિ. મિસ્સસાણાનિ મસાણાનિ ન ભઙ્ગાનિ. એરકતિણાદીનીતિ આદિ-સદ્દેન અક્કમકચિકદલિવાકાદીનં સઙ્ગહો. એરકાદીહિ કતાનિ હિ છવાનિ લામકાનિ દુસ્સાનીતિ ‘‘છવદુસ્સાની’’તિ વત્તબ્બતં લભન્તિ. કુણ્ડકન્તિ તનુતરં ¶ તણ્ડુલપ્પકરણં. પઞ્ચ દુસ્સીલ્યાનીતિ પાણાતિપાતાદીનિ પઞ્ચ. ચત્તારો આસવાતિ કામાસવાદયો ચત્તારો આસવા. સીલગ્ગપ્પત્તોતિ સીલેન, સીલસ્સ વા અગ્ગપ્પત્તો.

પવિવેકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. સરદસુત્તવણ્ણના

૯૫. તતિયે ¶ વિદ્ધેતિ દૂરીભૂતે. દૂરભાવો ચ આકાસસ્સ વલાહકવિગમેન હોતીતિ આહ ‘‘વલાહકવિગમેન દૂરીભૂતે’’તિ. તેનેવ હિ ‘‘વિદ્ધે વિગતવલાહકે’’તિ વુત્તં. નભં અબ્ભુસ્સક્કમાનોતિ આકાસં અભિલઙ્ઘન્તો. ઇમિના તરુણસૂરિયભાવો દસ્સિતો. નાતિદૂરોદિતે હિ આદિચ્ચે તરુણસૂરિયસમઞ્ઞા. દુવિધમેવસ્સ સંયોજનં નત્થીતિ ઓરમ્ભાગિયઉદ્ધમ્ભાગિયવસેન દુવિધમ્પિ સંયોજનં અસ્સ પઠમજ્ઝાનલાભિનો અરિયસાવકસ્સ નત્થિ. કસ્મા પનસ્સ ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનમ્પિ નત્થીતિ વુત્તં. ઓરમ્ભાગિયસંયોજનાનમેવ હેત્થ પહાનં વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઇતરમ્પી’’તિઆદિ, ઇતરં ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનં પુન ઇમં લોકં પટિસન્ધિવસેન આનેતું અસમત્થતાય નત્થીતિ વુત્તન્તિ અત્થો. ઝાનલાભિનો હિ સબ્બેપિ અરિયા બ્રહ્મલોકૂપપન્ના હેટ્ઠા ન ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉદ્ધં ઉદ્ધં ઉપ્પજ્જન્તાપિ વેહપ્ફલં અકનિટ્ઠં ભવગ્ગઞ્ચ પત્વા ન પુનઞ્ઞત્થ જાયન્તિ, તત્થ તત્થેવ અરહત્તં પત્વા પરિનિબ્બાયન્તિ. તેનેવાહ ‘‘ઇમસ્મિં સુત્તે ઝાનાનાગામી નામ કથિતો’’તિ. ઝાનવસેન હિ હેટ્ઠા ન આગચ્છતીતિ ઝાનાનાગામી.

સરદસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. પરિસાસુત્તવણ્ણના

૯૬. ચતુત્થે પચ્ચયબાહુલ્લિકાતિ ચીવરાદિબાહુલ્લાય પટિપન્ના. અવીતતણ્હતાય હિ તં તં પરિક્ખારજાતં બહું લન્તિ આદિયન્તીતિ બહુલા, તે એવ બાહુલિકા યથા ‘‘વેનયિકો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૪૬; અ. નિ. ૮.૧૧; પારા. ૮). તે પચ્ચયબાહુલ્લાય યુત્તપ્પયુત્તા હોન્તીતિ ચીવરાદિબાહુલ્લાય પટિપન્ના નામ હોન્તિ. સિક્ખાય અગારવભાવતો સિથિલં અગાળ્હં ગણ્હન્તીતિ સાથલિકા. સિથિલન્તિ ચ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો. સિથિલસદ્દેન સમાનત્થસ્સ સથલસદ્દસ્સ વસેન સાથલિકાતિ પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા. અવગમનટ્ઠેનાતિ અધોગમનટ્ઠેન, ઓરમ્ભાગિયભાવેનાતિ ¶ અત્થો. નિક્ખિત્તધુરાતિ ઓરોપિતધુરા ઉજ્જિતુસ્સાહા. ઉપધિવિવેકો નિબ્બાનં. દુવિધમ્પિ વીરિયન્તિ કાયિકં ચેતસિકઞ્ચ વીરિયં.

ભણ્ડનં ¶ જાતં એતેસન્તિ ભણ્ડનજાતા. વિસેસનસ્સ પરનિપાતવસેન ચેતં વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન વિસેસનસ્સ પુબ્બનિપાતવસેનેવ અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘જાતભણ્ડના’’તિ આહ. કલહો જાતો એતેસન્તિ કલહજાતાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. કલહસ્સ પુબ્બભાગોતિ કલહસ્સ હેતુભૂતા પટિભાગા તંસદિસી ચ અનિટ્ઠકિરિયા. હત્થપરામાસાદિવસેનાતિ કુજ્ઝિત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ હત્થે ગહેત્વા પલપનઅચ્છિન્દનાદિવસેન. ‘‘અયં ધમ્મો, નાયં ધમ્મો’’તિઆદિના વિરુદ્ધવાદભૂતં વિવાદં આપન્નાતિ વિવાદપન્ના. તેનાહ ‘‘વિરુદ્ધવાદં આપન્ના’’તિ. મુખસન્નિસ્સિતતાય વાચા ઇધ ‘‘મુખ’’ન્તિ અધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘ફરુસા વાચા મુખસત્તિયો’’તિ.

સતિપિ ઉભયેસં કલાપાનં પરમત્થતો ભેદે પચુરજનેહિ પન દુવિઞ્ઞેય્યનાનત્તં ખીરોદકસમ્મોદિતં અચ્ચન્તમેતં સંસટ્ઠં વિય હુત્વા તિટ્ઠતીતિ આહ ‘‘ખીરોદકં વિય ભૂતા’’તિ. યથા ખીરઞ્ચ ઉદકઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં સંસન્દતિ, વિસું ન હોતિ, એકત્તં વિય ઉપેતિ, એવં સામગ્ગિવસેન એકત્તૂપગતચિત્તુપ્પાદાતિ અત્થો. મેત્તચિત્તં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા ઓલોકનં ચક્ખૂનિ વિય ચક્ખૂનિ નામાતિ આહ ‘‘ઉપસન્તેહિ મેત્તચક્ખૂહી’’તિ. પિયભાવદીપકાનિ હિ ચક્ખૂનિ પિયચક્ખૂનિ. પમુદિતસ્સ પીતિ જાયતીતિ પમોદપચ્ચયબલવપીતિમાહ. પઞ્ચવણ્ણા પીતિ ઉપ્પજ્જતીતિ ખુદ્દિકાદિભેદેન પઞ્ચપ્પકારા પીતિ ઉપ્પજ્જતિ. પીતિમનસ્સાતિ તાય પીતિયા પીણિતમનસ્સ, પસ્સદ્ધિઆવહેહિ ઉળારેહિ પીતિવેગેહિ તિન્તચિત્તસ્સાતિ અત્થો. વિગતદરથોતિ કિલેસપરિળાહાનં દૂરીભાવેન વૂપસન્તદરથો.

કેન ઉદકેન દારિતો પબ્બતપ્પદેસોતિ કત્વા આહ ‘‘કન્દરો નામા’’તિઆદિ. ઉદકસ્સ યથાનિન્નં પવત્તિયા નદિનિબ્બત્તનભાવેન ‘‘નદિકુઞ્જો’’તિપિ વુચ્ચતિ. સાવટ્ટા નદિયો પદરા. અટ્ઠ માસેતિ હેમન્તગિમ્હઉતુવસેન અટ્ઠ માસે. ખુદ્દકા ઉદકવાહિનિયો સાખા વિયાતિ સાખા. ખુદ્દકસોબ્ભા કુસુબ્ભા ઓકારસ્સ ઉકારં કત્વા. યત્થ ઉપરિ ઉન્નતપ્પદેસતો ઉદકં આગન્ત્વા તિટ્ઠતિ ચેવ સન્દતિ ચ, તે ¶ કુસુબ્ભા ખુદ્દકઆવાટા. ખુદ્દકનદિયોતિ પબ્બતપાદાદિતો નિક્ખન્તા ખુદ્દકા નદિયો.

પરિસાસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫-૭. પઠમઆજાનીયસુત્તાદિવણ્ણના

૯૭-૯૯. પઞ્ચમે ¶ અનુચ્છવિકોતિ રઞ્ઞો પરિભુઞ્જનયોગ્ગો. હત્થપાદાદિઅઙ્ગસમતાયાતિ હત્થપાદાદિઅવયવસમતાય, રઞ્ઞો વા સેનાય અઙ્ગભૂતત્તા રઞ્ઞો અઙ્ગન્તિ વુચ્ચતિ. આનેત્વા હુનિતબ્બન્તિ આહુનં, આહુતીતિ અત્થતો એકન્તિ આહ ‘‘આહુતિસઙ્ખાતં પિણ્ડપાત’’ન્તિ. દૂરતોપિ આનેત્વા સીલવન્તેસુ દાતબ્બસ્સેતં અધિવચનં. પિણ્ડપાતન્તિ ચ નિદસ્સનમત્તં. આનેત્વા હુનિતબ્બાનઞ્હિ ચીવરાદીનં ચતુન્નં પચ્ચયાનમેતં અધિવચનં આહુનન્તિ. તં અરહતીતિ આહુનેય્યો. પટિગ્ગહેતું યુત્તોતિ તસ્સ મહપ્ફલભાવકરણતો પટિગ્ગણ્હિતું અનુચ્છવિકો.

પાહુનકભત્તસ્સાતિ દિસવિદિસતો આગતાનં પિયમનાપાનં ઞાતિમિત્તાનં અત્થાય સક્કારે પટિયત્તસ્સ આગન્તુકભત્તસ્સ. તઞ્હિ ઠપેત્વા તે તથારૂપે પાહુનકે સઙ્ઘસ્સેવ દાતું યુત્તં, સઙ્ઘોવ તં પટિગ્ગહેતું યુત્તો. સઙ્ઘસદિસો હિ પાહુનકો નત્થિ. તથા હેસ એકસ્મિં બુદ્ધન્તરે વીતિવત્તે દિસ્સતિ, કદાચિ અસઙ્ખ્યેય્યેપિ કપ્પે વીતિવત્તે. અબ્બોકિણ્ણઞ્ચ પિયમનાપતાદિકરેહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતો. એવં પાહુનમસ્સ દાતું યુત્તં, પાહુનઞ્ચ પટિગ્ગહેતું યુત્તોતિ પાહુનેય્યો. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો ‘‘ઞાતિમિત્તા વિપ્પવુટ્ઠા ન ચિરસ્સેવ સમાગચ્છન્તિ, અનવટ્ઠિતા ચ તેસુ પિયમનાપતા, ન એવમરિયસઙ્ઘો, તસ્મા સઙ્ઘોવ પાહુનેય્યો’’તિ.

દક્ખન્તિ એતાય સત્તા યથાધિપ્પેતાહિ સમ્પત્તીહિ વડ્ઢન્તીતિ દક્ખિણા, પરલોકં સદ્દહિત્વા દાનં. તં દક્ખિણં અરહતિ, દક્ખિણાય વા હિતો યસ્મા મહપ્ફલકરણતાય વિસોધેતીતિ દક્ખિણેય્યો.

પુઞ્ઞત્થિકેહિ અઞ્જલિ કરણીયો એત્થાતિ અઞ્જલિકરણીયો. ઉભો હેત્થ સિરસિ પતિટ્ઠાપેત્વા સબ્બલોકેન કયિરમાનં અઞ્જલિકમ્મં અરહતીતિ ¶ વા અઞ્જલિકરણીયો. તેનાહ ‘‘અઞ્જલિપગ્ગહણસ્સ અનુચ્છવિકો’’તિ.

યદિપિ પાળિયં ‘‘અનુત્તર’’ન્તિ વુત્તં, નત્થિ ઇતો ઉત્તરં વિસિટ્ઠન્તિ હિ અનુત્તરં, સમમ્પિસ્સ પન નત્થીતિ દસ્સેન્તો ‘‘અસદિસ’’ન્તિ આહ. ખિત્તં વુત્તં બીજં મહપ્ફલભાવકરણેન તાયતિ રક્ખતિ, ખિપન્તિ વપન્તિ એત્થ બીજાનીતિ વા ખેત્તં, કેદારાદિ, ખેત્તં વિય ખેત્તં, પુઞ્ઞાનં ખેત્તં પુઞ્ઞક્ખેત્તં. યથા હિ રઞ્ઞો વા અમચ્ચસ્સ વા ¶ સાલીનં વા યવાનં વા વિરુહનટ્ઠાનં ‘‘રઞ્ઞો સાલિક્ખેતં યવક્ખેત’’ન્તિ વુચ્ચતિ, એવં સઙ્ઘો સબ્બલોકસ્સ પુઞ્ઞાનં વિરુહનટ્ઠાનં. સઙ્ઘં નિસ્સાય હિ લોકસ્સ નાનપ્પકારહિતસુખસંવત્તનિકાનિ પુઞ્ઞાનિ વિરુહન્તિ, તસ્મા સઙ્ઘો અનુત્તરં પુઞ્ઞક્ખેત્તં લોકસ્સ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. છટ્ઠસત્તમાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

પઠમઆજાનીયસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. પોત્થકસુત્તવણ્ણના

૧૦૦. અટ્ઠમે નવોતિ નવવાયિમો. તેનાહ ‘‘કરણં ઉપાદાય વુચ્ચતી’’તિ. વાકમયવત્થન્તિ સાણાદિવાકસાટકં. દુબ્બણ્ણોતિ વિવણ્ણો. દુક્ખસમ્ફસ્સોતિ ખરસમ્ફસ્સો. અપ્પં અગ્ઘતીતિ અપ્પગ્ઘો. અતિબહું અગ્ઘન્તો કહાપણગ્ઘનકો હોતિ. પરિભોગમજ્ઝિમોતિ પરિભોગકાલવસેન મજ્ઝિમો. સો હિ નવભાવં અતિક્કમિત્વા જિણ્ણભાવં અપ્પત્તો મજ્ઝે પરિભોગકાલેપિ દુબ્બણ્ણો ચ દુક્ખસમ્ફસ્સો ચ અપ્પગ્ઘોયેવ હોતિ. અતિબહું અગ્ઘન્તો અડ્ઢં અગ્ઘતિ, જિણ્ણકાલે પન અડ્ઢમાસકં વા કાકણિકં વા અગ્ઘતિ. ઉક્ખલિપરિપુઞ્છનન્તિ કાળુક્ખલિપરિપુઞ્છનં. નવોતિપિ ઉપસમ્પદાય પઞ્ચવસ્સકાલતો હેટ્ઠા જાતિયા સટ્ઠિવસ્સોપિ નવોયેવ. દુબ્બણ્ણતાયાતિ સરીરવણ્ણેનપિ ગુણવણ્ણેનપિ દુબ્બણ્ણતાય. દુસ્સીલસ્સ હિ પરિસમજ્ઝે નિત્તેજતાય સરીરવણ્ણોપિ ન સમ્પજ્જતિ, ગુણવણ્ણેન વત્તબ્બમેવ નત્થિ. અટ્ઠકથાયં પન સરીરવણ્ણેન દુબ્બણ્ણતાપિ ગુણવણ્ણસ્સ અભાવેન દુબ્બણ્ણતાયાતિ વુત્તં.

યે ખો પનસ્સાતિ યે ખો પન તસ્સ ઉપટ્ઠાકા વા ઞાતિમિત્તાદયો વા એતં પુગ્ગલં સેવન્તિ. તેસન્તિ તેસં પુગ્ગલાનં છ સત્થારે સેવન્તાનં ¶ મિચ્છાદિટ્ઠિકાનં વિય. દેવદત્તે સેવન્તાનં કોકાલિકાદીનં વિય ચ તં સેવનં દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય હોતિ. મજ્ઝિમોતિ પઞ્ચવસ્સકાલતો પટ્ઠાય યાવ નવવસ્સકાલા મજ્ઝિમો નામ. થેરોતિ દસવસ્સતો પટ્ઠાય થેરો નામ. એવમાહંસૂતિ એવં વદન્તિ. કિં નુ ખો તુય્હન્તિ તુય્હં બાલસ્સ ભણિતેન કો અત્થોતિ વુત્તં હોતિ. તથારૂપન્તિ તથાજાતિકં તથાસભાવં ઉક્ખેપનીયકમ્મસ્સ કારણભૂતં.

તીહિ કપ્પાસઅંસૂહિ સુત્તં કન્તિત્વા કતવત્થન્તિ તયો કપ્પાસઅંસૂ ગહેત્વા કન્તિતસુત્તેન વાયિતં સુખુમવત્થં, તં નવવાયિમં અનગ્ઘં હોતિ, પરિભોગમજ્ઝિમં વીસમ્પિ તિંસમ્પિ સહસ્સાનિ અગ્ઘતિ, જિણ્ણકાલે, અટ્ઠપિ દસપિ સહસ્સાનિ અગ્ઘતિ.

તેસં ¶ તં હોતીતિ તેસં સમ્માસમ્બુદ્ધાદયો સેવન્તા વિય તં સેવનં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય હોતિ. સમ્માસમ્બુદ્ધઞ્હિ એકં નિસ્સાય યાવજ્જકાલા મુચ્ચનકસત્તાનં પમાણં નત્થિ, તથા સારિપુત્તત્થેરમહામોગ્ગલ્લાનત્થેરે અવસેસે ચ અસીતિ મહાસાવકે નિસ્સાય સગ્ગગતસત્તાનં પમાણં નત્થિ, યાવજ્જકાલા તેસં દિટ્ઠાનુગતિં પટિપન્નસત્તાનમ્પિ પમાણં નત્થિયેવ. આધેય્યં ગચ્છતીતિ તસ્સ મહાથેરસ્સ તં અત્થનિસ્સિતં વચનં યથા ગન્ધકરણ્ડકે કાસિકવત્થં આધાતબ્બતં ઠપેતબ્બતં ગચ્છતિ, એવં ઉત્તમઙ્ગે સિરસ્મિં હદયે ચ આધાતબ્બતં ઠપેતબ્બતં ગચ્છતિ.

પોત્થકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. લોણકપલ્લસુત્તવણ્ણના

૧૦૧. નવમે યથા યથા કમ્મં કરોતીતિ યેન યેન પકારેન પાણઘાતાદિપાપકમ્મં કરોતિ. વિપાકં પટિસંવેદિયતેવાતિ અવધારણેન કમ્મસિદ્ધિયં તબ્બિપાકસ્સ અપ્પવત્તિ નામ નત્થીતિ દીપેતિ. તેનેવાહ ‘‘ન હિ સક્કા’’તિઆદિ. એવં સન્તન્તિ ભુમ્મત્થે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘એવં સન્તે’’તિ. અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણનિરોધેનાતિ કમ્મવિઞ્ઞાણસ્સ આયતિં અનુપ્પત્તિધમ્મતાપજ્જનેન.

‘‘અયમ્પિ ¶ ખો કાયો એવંધમ્મો એવંભાવી એવંઅનતીતો’’તિઆદિના કાયસ્સ અસુભાનિચ્ચાદિઆકારઅનુપસ્સના કાયભાવનાતિ આહ ‘‘કાયાનુપસ્સનાસઙ્ખાતાય તાય ભાવનાયા’’તિ. રાગાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન દોસમોહાનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. ‘‘રાગો ખો, આવુસો, પમાણકરણો, દોસો પમાણકરણો, મોહો પમાણકરણો, તે ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો પહીના ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવંકતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્મા’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૫૯) હિ વુત્તં.

યથા હિ પબ્બતપાદે પૂતિપણ્ણસ્સ ઉદકં નામ હોતિ, કાળવણ્ણં ઓલોકેન્તાનં બ્યામસતં ગમ્ભીરં વિય ખાયતિ, યટ્ઠિં વા રજ્જું વા ગહેત્વા મિનન્તસ્સ પિટ્ઠિપાદોદ્ધરણમત્તમ્પિ ન હોતિ, એવમેવ એકચ્ચસ્સ યાવ રાગાદયો નુપ્પજ્જન્તિ, તાવ તં પુગ્ગલં સઞ્જાનિતું ન સક્કા હોતિ, સોતાપન્નો વિય સકદાગામી વિય અનાગામી વિય ચ ખાયતિ. યદા પનસ્સ રાગાદયો ઉપ્પજ્જન્તિ, તદા રત્તો દુટ્ઠો મૂળ્હોતિ પઞ્ઞાયતિ. ઇતિ ¶ તે રાગાદયો ‘‘એત્તકો અય’’ન્તિ પુગ્ગલસ્સ પમાણં દસ્સેન્તાવ ઉપ્પજ્જન્તીતિ પમાણકરણા નામ વુત્તા.

જાપેતુન્તિ જિનધનં કાતું. સોતિ રાજા, મહામત્તો વા. અસ્સાતિ અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા યાચન્તસ્સ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

લોણકપલ્લસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. પંસુધોવકસુત્તવણ્ણના

૧૦૨. દસમે અનીહતદોસન્તિ અનપનીતથૂલકાળકં. અનપનીતકસાવન્તિ અનપગતસુખુમકાળકં. પહટમત્તન્તિ આહટમત્તં.

દસકુસલકમ્મપથવસેન ઉપ્પન્નં ચિત્તં ચિત્તમેવ, વિપસ્સનાપાદકઅટ્ઠસમાપત્તિચિત્તં વિપસ્સનાચિત્તઞ્ચ તતો ચિત્તતો અધિકં ચિત્તન્તિ અધિચિત્તન્તિ આહ ‘‘અધિચિત્તન્તિ સમથવિપસ્સનાચિત્ત’’ન્તિ. અનુયુત્તસ્સાતિ અનુપ્પન્નસ્સ ઉપ્પાદનવસેન ઉપ્પન્નસ્સ પટિબ્રૂહનવસેન અનુ અનુ યુત્તસ્સ, તત્થ યુત્તપ્પયુત્તસ્સાતિ અત્થો. એત્થ ચ પુરેભત્તં પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપ્પટિક્કન્તો ¶ નિસીદનં આદાય ‘‘અસુકસ્મિં રુક્ખમૂલે વા વનસણ્ડે વા પબ્ભારે વા સમણધમ્મં કરિસ્સામી’’તિ નિક્ખમન્તોપિ તત્થ ગન્ત્વા હત્થેહિ વા પાદેહિ વા નિસજ્જટ્ઠાનતો તિણપણ્ણાનિ અપનેન્તોપિ અધિચિત્તં અનુયુત્તોયેવ. નિસીદિત્વા પન હત્થપાદે ધોવિત્વા મૂલકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ભાવનં અનુયુઞ્જન્તો ભાવનાય અપ્પનં અપ્પત્તાયપિ અધિચિત્તમનુયુત્તોયેવ તદત્થેનપિ તંસદ્દવોહારતો. ચિત્તસમ્પન્નોતિ ધમ્મચિત્તસ્સ સમન્નાગતત્તા સમ્પન્નચિત્તો. પણ્ડિતજાતિકોતિ પણ્ડિતસભાવો.

કામે આરબ્ભાતિ વત્થુકામે આરબ્ભ. કામરાગસઙ્ખાતેન વા કામેન પટિસંયુત્તો વિતક્કો કામવિતક્કો. બ્યાપજ્જતિ ચિત્તં એતેનાતિ બ્યાપાદો, દોસો. વિહિંસન્તિ એતાય સત્તે, વિહિંસનં વા તેસં એતન્તિ વિહિંસા, પરેસં વિહેઠનાકારેન પવત્તસ્સ કરુણાપટિપક્ખસ્સ પાપધમ્મસ્સેતં અધિવચનં. ઞાતકે આરબ્ભ ઉપ્પન્નો વિતક્કોતિ ઞાતકે આરબ્ભ ગેહસ્સિતપેમવસેન ઉપ્પન્નો વિતક્કો. જનપદમારબ્ભ ઉપ્પન્નો વિતક્કોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. અહો વત મં…પે… ઉપ્પન્નો વિતક્કોતિ ‘‘અહો વત મં પરે ન અવજાનેય્યું, ન હેટ્ઠા કત્વા મઞ્ઞેય્યું, પાસાણચ્છત્તં વિય ¶ ગરું કરેય્યુ’’ન્તિ એવં ઉપ્પન્નવિતક્કો. દસવિપસ્સનુપક્કિલેસવિતક્કાતિ ઓભાસાદિદસવિપસ્સનુપક્કિલેસે આરબ્ભ ઉપ્પન્નવિતક્કા.

અવસિટ્ઠા ધમ્મવિતક્કા એતસ્સાતિ અવસિટ્ઠધમ્મવિતક્કો, વિપસ્સનાસમાધિ. ન એકગ્ગભાવપ્પત્તો ન એકગ્ગતં પત્તો. એકં ઉદેતીતિ હિ એકોદિ, પટિપક્ખેહિ અનભિભૂતત્તા અગ્ગં સેટ્ઠં હુત્વા ઉદેતીતિ અત્થો. સેટ્ઠોપિ હિ લોકે એકોતિ વુચ્ચતિ, એકસ્મિં આરમ્મણે સમાધાનવસેન પવત્તચિત્તસ્સેતં અધિવચનં. એકોદિસ્સ ભાવો એકોદિભાવો, એકગ્ગતાયેતં અધિવચનં.

નિયકજ્ઝત્તન્તિ અત્તસન્તાનસ્સેતં અધિવચનં. ગોચરજ્ઝત્તન્તિ ઇધ નિબ્બાનં અધિપ્પેતં. તેનાહ ‘‘એકસ્મિં નિબ્બાનગોચરેયેવ તિટ્ઠતી’’તિ. સુટ્ઠુ નિસીદતીતિ સમાધિપટિપક્ખે કિલેસે સન્નિસીદેન્તો સુટ્ઠુ નિસીદતિ. એકગ્ગં હોતીતિ અબ્યગ્ગભાવપ્પત્તિયા એકગ્ગં હોતિ. સમ્મા આધિયતીતિ યથા આરમ્મણે સુટ્ઠુ અપ્પિતં હોતિ, એવં સમ્મા સમ્મદેવ આધિયતિ.

અભિઞ્ઞા ¶ સચ્છિકરણીયસ્સાતિ એત્થ ‘‘અભિઞ્ઞાય સચ્છિકરણીયસ્સા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘અભિઞ્ઞા’’તિ ય-કારલોપેન પન પુન કાલકિરિયાનિદ્દેસો કતોતિ આહ ‘‘અભિજાનિત્વા પચ્ચક્ખં કાતબ્બસ્સા’’તિ. અભિઞ્ઞાય ઇદ્ધિવિધાદિઞાણેન સચ્છિકિરિયં ઇદ્ધિવિધપચ્ચનુભવનાદિકં અભિઞ્ઞાસચ્છિકરણીયન્તિ એવં વા એત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. સક્ખિભબ્બતં પાપુણાતીતિ એત્થ પન યસ્સ પચ્ચક્ખં અત્થિ, સો સક્ખી, સક્ખિનો ભબ્બતા સક્ખિભબ્બતા, સક્ખિભવનન્તિ વુત્તં હોતિ. સક્ખી ચ સો ભબ્બો ચાતિ સક્ખિભબ્બો. અયઞ્હિ ઇદ્ધિવિધાદીનં ભબ્બો તત્થ ચ સક્ખીતિ સક્ખિભબ્બો, તસ્સ ભાવો સક્ખિભબ્બતા, તં પાપુણાતીતિ અત્થો.

અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનાદિભેદેતિ એત્થ અભિઞ્ઞાપાદા ચ અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનઞ્ચ અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનાનિ. આદિ-સદ્દેન અરહત્તઞ્ચ અરહત્તસ્સ વિપસ્સના ચ સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં. તેનેવ મજ્ઝિમનિકાયટ્ઠકથાયં (મ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૧૯૮) –

‘‘સતિ સતિઆયતનેતિ સતિ સતિકારણે. કિઞ્ચેત્થ કારણં? અભિઞ્ઞા વા અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનં વા, અવસાને પન અરહત્તં વા કારણં અરહત્તસ્સ વિપસ્સના વાતિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં.

યઞ્હિ તં તત્ર તત્ર સક્ખિભબ્બતાસઙ્ખાતં ઇદ્ધિવિધપચ્ચનુભવનાદિ, તસ્સ અભિઞ્ઞા કારણં ¶ . અથ ઇદ્ધિવિધપચ્ચનુભવનાદિ અભિઞ્ઞા, એવં સતિ અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનં કારણં. અવસાને છટ્ઠાભિઞ્ઞાય પન અરહત્તં, અરહત્તસ્સ વિપસ્સના વા કારણં. અરહત્તઞ્હિ ‘‘કુદાસ્સુ નામાહં તદાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સામિ, યદરિયા એતરહિ ઉપસમ્પજ્જ વિહરન્તી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૫; ૩.૩૦૭) અનુત્તરેસુ વિમોક્ખેસુ પિહં ઉપટ્ઠપેત્વા અભિઞ્ઞા નિબ્બત્તેન્તસ્સ કારણં. ઇદઞ્ચ સાધારણં ન હોતિ, સાધારણવસેન પન અરહત્તસ્સ વિપસ્સના કારણં. ઇમસ્મિઞ્હિ સુત્તે અરહત્તફલવસેન છટ્ઠાભિઞ્ઞા વુત્તા. તેનેવાહ ‘‘આસવાનં ખયાતિઆદિ ચેત્થ ફલસમાપત્તિવસેન વુત્તન્તિ વેદિતબ્બ’’ન્તિ.

પંસુધોવકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. નિમિત્તસુત્તવણ્ણના

૧૦૩. એકાદસમે ¶ યેહિ ફલં નિમીયતિ, ઉપ્પજ્જનટ્ઠાને પક્ખિપમાનં વિય હોતિ, તાનિ નિમિત્તાનિ. તેનાહ ‘‘તીણિ કારણાની’’તિ. કાલેન કાલન્તિ એત્થ કાલેનાતિ ભુમ્મત્થે કરણવચનં. કાલન્તિ ચ ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘કાલે કાલે’’તિ. મનસિ કાતબ્બાતિ ચિત્તે કાતબ્બા, ઉપ્પાદેતબ્બાતિ અત્થો. ઉપલક્ખિતસમાધાનાકારો સમાધિયેવ ઇધ સમાધિનિમિત્તન્તિ આહ ‘‘એકગ્ગતા હિ ઇધ સમાધિનિમિત્તન્તિ વુત્તા’’તિ. ઠાનં તં ચિત્તં કોસજ્જાય સંવત્તેય્યાતિ એત્થ ઠાનં અત્થીતિ વચનસેસો. તં ભાવનાચિત્તં કોસજ્જાય સંવત્તેય્ય, તસ્સ સંવત્તનસ્સ કારણં અત્થીતિ અત્થો. તં વા મનસિકરણં ચિત્તં કોસજ્જાય સંવત્તેય્ય, એતસ્સ ઠાનં કારણં અત્થીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘કારણં વિજ્જતી’’તિઆદિ. ઞાણજવન્તિ સઙ્ખારેસુ અનિચ્ચાદિવસેન પવત્તમાનં પઞ્ઞાજવં.

યં કિઞ્ચિ સુવણ્ણતાપનયોગ્ગઅઙ્ગારભાજનં ઇધ ‘‘ઉક્કા’’તિ અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘અઙ્ગારકપલ્લ’’ન્તિ. સજ્જેય્યાતિ યથા તત્થ પક્ખિત્તં સુવણ્ણં તપ્પતિ, એવં પટિયાદિયેય્ય. આલિમ્પેય્યાતિ આદિયેય્ય, જલેય્યાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘તત્થ અઙ્ગારે…પે… ગાહાપેય્યા’’તિ. મૂસાય વા પક્ખિપેય્યાતિ તત્તકે વા પક્ખિપેય્ય. ઉપધારેતીતિ સલ્લક્ખેતિ.

નિમિત્તસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

લોણકપલ્લવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દુતિયપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૩. તતિયપણ્ણાસકં

(૧૧) ૧. સમ્બોધવગ્ગો

૧-૩. પુબ્બેવસમ્બોધસુત્તાદિવણ્ણના

૧૦૪-૧૦૬. તતિયસ્સ ¶ ¶ પઠમે સમ્બોધિતો પુબ્બેવાતિ સમ્બોધો વુચ્ચતિ ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણં ‘‘સામં સમ્મા બુજ્ઝિ એતેના’’તિ કત્વા, તતો પુબ્બેયેવાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘અરિયમગ્ગપ્પત્તિતો અપરભાગેયેવા’’તિ. બોધિસત્તસ્સેવ સતોતિ એત્થ યથા ઉદકતો ઉગ્ગન્ત્વા ઠિતં પરિપાકગતં પદુમં સૂરિયરસ્મિસમ્ફસ્સેન અવસ્સં બુજ્ઝિસ્સતીતિ બુજ્ઝનકપદુમન્તિ વુચ્ચતિ. એવં બુદ્ધાનં સન્તિકે બ્યાકરણસ્સ લદ્ધત્તા અવસ્સં અનન્તરાયેન પારમિયો પૂરેત્વા બુજ્ઝિસ્સતીતિ બુજ્ઝનકસત્તોતિ બોધિસત્તો. તેનાહ ‘‘બુજ્ઝનકસત્તસ્સેવ…પે… આરભન્તસ્સેવ સતો’’તિ. યા વા એસા ચતુમગ્ગઞાણસઙ્ખાતા બોધિ, ‘‘તં બોધિં કુદાસ્સુ નામાહં પાપુણિસ્સામી’’તિ પત્થયમાનો પટિપજ્જતીતિ બોધિયં સત્તો આસત્તોતિપિ બોધિસત્તો. તેનાહ ‘‘સમ્બોધિયા વા સત્તસ્સેવ લગ્ગસ્સેવ સતો’’તિ.

અથ વા બોધીતિ ઞાણં ‘‘બુજ્ઝતિ એતેના’’તિ કત્વા, બોધિમા સત્તો બોધિસત્તો, પુરિમપદે ઉત્તરપદલોપં કત્વા યથા ‘‘ઞાણસત્તો’’તિ, ઞાણવા પઞ્ઞવા પણ્ડિતો સત્તોતિ અત્થો. બુદ્ધાનઞ્હિ પાદમૂલે અભિનીહારતો પટ્ઠાય પણ્ડિતોવ સો સત્તો, ન અન્ધબાલોતિ બોધિસત્તો. એવં ગુણવતો ઉપ્પન્નનામવસેન બોધિસત્તસ્સેવ સતો. અસ્સાદીયતીતિ અસ્સાદો, સુખં. તઞ્ચ સાતાકારલક્ખણન્તિ આહ ‘‘અસ્સાદોતિ મધુરાકારો’’તિ. છન્દરાગો વિનીયતિ ચેવ પહીયતિ ચ એત્થાતિ નિબ્બાનં ‘‘છન્દરાગવિનયો છન્દરાગપ્પહાનઞ્ચા’’તિ વુચ્ચતિ. તેનાહ ‘‘નિબ્બાન’’ન્તિઆદિ. તત્થ આગમ્માતિ ઇદં યો જનો રાગં વિનેતિ પજહતિ ચ, તસ્સ આરમ્મણકરણં સન્ધાય વુત્તં. દુતિયતતિયાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

પુબ્બેવસમ્બોધસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪-૯. સમણબ્રાહ્મણસુત્તાદિવણ્ણના

૧૦૭-૧૧૨. ચતુત્થે ¶ ¶ સામઞ્ઞન્તિ અરિયમગ્ગો, તેન અરણીયતો ઉપગન્તબ્બતો સામઞ્ઞત્થં, અરિયફલન્તિ આહ ‘‘સામઞ્ઞત્થન્તિ ચતુબ્બિધં અરિયફલ’’ન્તિ. બ્રહ્મઞ્ઞત્થન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. તેનાહ ‘‘ઇતરં તસ્સેવ વેવચન’’ન્તિ. અરિયમગ્ગસઙ્ખાતં સામઞ્ઞમેવ વા અરણીયતો સામઞ્ઞત્થન્તિ આહ ‘‘સામઞ્ઞત્થેન વા ચત્તારો મગ્ગા’’તિ. પઞ્ચમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

સમણબ્રાહ્મણસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. દુતિયનિદાનસુત્તવણ્ણના

૧૧૩. દસમે વિવટ્ટગામિકમ્માનન્તિ વિવટ્ટૂપનિસ્સયકમ્માનં. તદભિનિવત્તેતીતિ એત્થ તં-સદ્દેન પચ્ચામસનસ્સ વિપાકસ્સ પરામાસોતિ આહ ‘‘તં અભિનિવત્તેતી’’તિ, તં વિપાકં અભિભવિત્વા નિવત્તેતીતિ અત્થો. ઇદાનિ ન કેવલં વિપાકસ્સેવ પરામાસો તં-સદ્દેન, અથ ખો છન્દરાગટ્ઠાનિયાનં ધમ્માનં તબ્બિપાકસ્સ ચ પરામાસો દટ્ઠબ્બોતિ આહ ‘‘યદા વા તેના’’તિઆદિ. તે ચેવ ધમ્મેતિ તે છન્દરાગટ્ઠાનિયે ધમ્મે. નિબ્બિજ્ઝિત્વા પસ્સતીતિ કિલેસે નિબ્બિજ્ઝિત્વા વિભૂતં પાકટં કત્વા પસ્સતીતિ.

દુતિયનિદાનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સમ્બોધવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૧૨) ૨. આપાયિકવગ્ગો

૧. આપાયિકસુત્તવણ્ણના

૧૧૪. દુતિયસ્સ પઠમે અપાયેસુ નિબ્બત્તનસીલતાય અપાયૂપગા આપાયિકાતિ આહ ‘‘અપાયં ગચ્છિસ્સન્તીતિ આપાયિકા’’તિ. અઞ્ઞે બ્રહ્મચારિનો સુનિવત્થે સુપારુતે સુમ્ભકપત્તધરે ગામનિગમરાજધાનીસુ ¶ પિણ્ડાય ચરિત્વા જીવિકં કપ્પેન્તે દિસ્વા સયમ્પિ તાદિસેન આકારેન ¶ તથાપટિપજ્જનતો ‘‘અહં બ્રહ્મચારી’’તિ પટિઞ્ઞં દેન્તો વિય હોતીતિ આહ ‘‘બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞોતિ બ્રહ્મચારિપટિરૂપકો’’તિ. ‘‘અહમ્પિ ભિક્ખૂ’’તિ વત્વા ઉપોસથઙ્ગાદીનિ પવિસન્તો પન બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞો હોતિયેવ, તથા સઙ્ઘિકં લાભં ગણ્હન્તો. તેનાહ ‘‘તેસં વા…પે… એવંપટિઞ્ઞો’’તિ. અક્કોસતીતિ ‘‘અસ્સમણોસિ, સમણપટિઞ્ઞોસી’’તિઆદિના અક્કોસતિ. પરિભાસતીતિ ‘‘સો ત્વં ‘હોતુ, મુણ્ડકસમણો અહ’ન્તિ મઞ્ઞસિ, ઇદાનિ તે અસ્સમણભાવં આરોપેસ્સામી’’તિઆદિના વદન્તો પરિભાસતિ.

કિલેસકામોપિ અસ્સાદિયમાનો વત્થુકામન્તોગધોયેવ, કિલેસકામવસેન ચ તેસં અસ્સાદનં સિયાતિ આહ ‘‘કિલેસકામેન વત્થુકામે સેવન્તસ્સા’’તિ. કિલેસકામેનાતિ કરણત્થે કરણવચનં. નત્થિ દોસોતિ અસ્સાદેત્વા વિસયપરિભોગે નત્થિ આદીનવો, તપ્પચ્ચયા ન કોચિ અન્તરાયોતિ અધિપ્પાયો. પાતબ્બતં આપજ્જતીતિ પરિભુઞ્જનકતં ઉપગચ્છતિ. પરિભોગત્થો હિ અયં પા-સદ્દો, કત્તુસાધનો ચ તબ્બ-સદ્દો, યથારુચિ પરિભુઞ્જતીતિ અત્થો. પિવિતબ્બતં પરિભુઞ્જિતબ્બતન્તિ એત્થાપિ કત્તુવસેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

આપાયિકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. દુલ્લભસુત્તવણ્ણના

૧૧૫. દુતિયે પરેન કતસ્સ ઉપકારસ્સ અનુરૂપપ્પવત્તિ અત્તનિ કતં ઉપકારં ઉપકારતો જાનન્તો વેદિયન્તો કતઞ્ઞૂ કતવેદીતિ આહ ‘‘ઇમિના મય્હં કત’’ન્તિઆદિ.

દુલ્લભસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. અપ્પમેય્યસુત્તવણ્ણના

૧૧૬. તતિયે સુખેન મેતબ્બોતિ યથા પરિત્તસ્સ ઉદકસ્સ સુખેન પમાણં ગય્હતિ, એવમેવ ‘‘ઉદ્ધતો’’તિઆદિના યથાવુત્તેહિ અગુણઙ્ગેહિ ¶ સમન્નાગતસ્સ સુખેન પમાણં ગય્હતીતિ, સુખેન મેતબ્બો. દુક્ખેન મેતબ્બોતિ યથા મહાસમુદ્દસ્સ દુક્ખેન પમાણં ગય્હતિ, એવમેવ ‘‘અનુદ્ધતો’’તિઆદિના દસ્સિતેહિ ગુણઙ્ગેહિ સમન્નાગતસ્સ દુક્ખેન પમાણં ગય્હતિ, ‘‘અનાગામી ¶ નુ ખો ખીણાસવો નુ ખો’’તિ વત્તબ્બતં ગચ્છતિ, તેનેસ દુક્ખેન મેતબ્બો. પમેતું ન સક્કોતીતિ યથા આકાસસ્સ ન સક્કા પમાણં ગહેતું, એવં ખીણાસવસ્સ, તેનેસ પમેતું ન સક્કાતિ અપ્પમેય્યો.

સારાભાવેન તુચ્છત્તા નળો વિય નળો, માનોતિ આહ ‘‘ઉન્નળોતિ ઉગ્ગતનળો’’તિ, ઉટ્ઠિતતુચ્છમાનોતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ ‘‘તુચ્છમાનં ઉક્ખિપિત્વા ઠિતોતિ અત્થો’’તિ. મનો હિ સેય્યસ્સ સેય્યોતિ સદિસોતિ ચ પવત્તિયા વિસેસતો તુચ્છો. ચાપલ્લેનાતિ ચપલભાવેન, તણ્હાલોલુપ્પેનાતિ અત્થો. મુખરોતિ મુખેન ફરુસો, ફરુસવાચોતિ અત્થો. વિકિણ્ણવાચોતિ વિસટવચનો સમ્ફપ્પલાપિતાય અપરિયન્તવચનો. તેનાહ ‘‘અસઞ્ઞતવચનો’’તિ, દિવસમ્પિ નિરત્થકવચનં પલાપીતિ વુત્તં હોતિ. ચિત્તેકગ્ગતારહિતોતિ ઉપચારપ્પનાસમાધિરહિતો ચણ્ડસોતે બદ્ધનાવા વિય અનવટ્ઠિતકિરિયો. ભન્તચિત્તોતિ અનવટ્ઠિતચિત્તો પણ્ણારુળ્હવાલમિગસદિસો. વિવટિન્દ્રિયોતિ સંવરાભાવેન ગિહિકાલે વિય અસંવુતચક્ખાદિઇન્દ્રિયો.

અપ્પમેય્યસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. આનેઞ્જસુત્તવણ્ણના

૧૧૭. ચતુત્થે સહ બ્યયતિ ગચ્છતીતિ સહબ્યો, સહપવત્તનકો. તસ્સ ભાવો સહબ્યતા, સહપવત્તીતિ આહ ‘‘સહભાવં ઉપપજ્જતી’’તિ. ‘‘યાવતકં તેસં દેવાનં આયુપ્પમાણં, તં સબ્બં ખેપેત્વા નિરયમ્પિ ગચ્છતી’’તિઆદિવચનતો અરૂપભવતો ચુતસ્સ અપાયૂપપત્તિ વુત્તા વિય દિસ્સતીતિ તન્નિવત્તનત્થં ભગવતો અધિપ્પાયં વિવરન્તો ‘‘સન્ધાયભાસિતમિદં વચન’’ન્તિ દીપેતિ ‘‘નિરયાદીહિ અવિપ્પમુત્તત્તા’’તિઆદિના. ન હિ તસ્સ ઉપચારજ્ઝાનતો બલવતરં અકુસલં અત્થીતિ. ઇમિના તતો ચવન્તાનં ઉપચારજ્ઝાનમેવ પટિસન્ધિજનકં કમ્મન્તિ દીપેતિ. અધિકં ¶ પયસતિ પયુજ્જતિ એતેનાતિ અધિપ્પયાસો, સવિસેસં ઇતિકત્તબ્બકિરિયા. તેનાહ ‘‘અધિકપ્પયોગો’’તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

આનેઞ્જસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. વિપત્તિસમ્પદાસુત્તવણ્ણના

૧૧૮. પઞ્ચમે ¶ દિન્નન્તિ દેય્યધમ્મસીસેન દાનં વુત્તન્તિ આહ ‘‘દિન્નસ્સ ફલાભાવં સન્ધાય વદતી’’તિ. દિન્નં પન અન્નાદિવત્થું કથં પટિક્ખિપતિ. એસ નયો ‘‘યિટ્ઠં હુત’’ન્તિ એત્થાપિ. મહાયાગોતિ સબ્બસાધારણં મહાદાનં. પહેણકસક્કારોતિ પાહુનકાનં કાતબ્બસક્કારો. ફલન્તિ આનિસંસફલં નિસ્સન્દફલઞ્ચ. વિપાકોતિ સદિસફલં. પરલોકે ઠિતસ્સ અયં લોકો નત્થીતિ પરલોકે ઠિતસ્સ કમ્મુના લદ્ધબ્બો અયં લોકો ન હોતિ. ઇધલોકે ઠિતસ્સપિ પરલોકો નત્થીતિ ઇધલોકે ઠિતસ્સ કમ્મુના લદ્ધબ્બો પરલોકો ન હોતિ. તત્થ કારણમાહ ‘‘સબ્બે તત્થ તત્થેવ ઉચ્છિજ્જન્તી’’તિ. ઇમે સત્તા યત્થ યત્થ ભવયોનિગતિઆદીસુ ઠિતા, તત્થ તત્થેવ ઉચ્છિજ્જન્તિ, દ્વયવિનાસેન વિનસ્સન્તિ.

ફલાભાવવસેનાતિ માતાપિતૂસુ સમ્માપટિપત્તિમિચ્છાપટિપત્તીનં ફલસ્સ અભાવવસેન ‘‘નત્થિ માતા, નત્થિ પિતા’’તિ વદતિ, ન માતાપિતૂનં, નાપિ તેસુ સમ્માપટિપત્તિમિચ્છાપટિપત્તીનં અભાવવસેન તેસં લોકપચ્ચક્ખત્તા. પુબ્બુળકસ્સ વિય ઇમેસં સત્તાનં ઉપ્પાદો નામ કેવલો, ન ચ ખનપુબ્બકોતિ દસ્સનત્થં ‘‘નત્થિ સત્તા ઓપપાતિકા’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘ચવિત્વા ઉપ્પજ્જનકા સત્તા નામ નત્થીતિ વદતી’’તિ. સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા પવેદેન્તીતિ યે ઇમઞ્ચ લોકં પરઞ્ચ લોકં અભિવિસિટ્ઠાય પઞ્ઞાય સયં પચ્ચક્ખં કત્વા પવેદેન્તિ, તે નત્થીતિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધાનં અભાવં દીપેતિ.

વિપત્તિસમ્પદાસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬-૭. અપણ્ણકસુત્તાદિવણ્ણના

૧૧૯-૧૨૦. છટ્ઠે ¶ છહિ તલેહિ સમન્નાગતો પાસકોતિ ચતૂસુ પસ્સેસુ ચત્તારિ તલાનિ, દ્વીસુ કોટીસુ દ્વે તલાનીતિ એવં છહિ તલેહિ સમન્નાગતો પાસકકીળાપસુતાનં મણિસદિસો પાસકવિસેસો. સત્તમં ઉત્તાનમેવ.

અપણ્ણકસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. પઠમસોચેય્યસુત્તવણ્ણના

૧૨૧. અટ્ઠમે ¶ સુચિભાવોતિ કિલેસાસુચિવિગમેન સુદ્ધભાવો અસંકિલિટ્ઠભાવો, અત્થતો કાયસુચરિતાદીનિ.

પઠમસોચેય્યસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. દુતિયસોચેય્યસુત્તવણ્ણના

૧૨૨. નવમે સમુચ્છેદવસેન પહીનસબ્બકાયદુચ્ચરિતતાય કાયે, કાયેન વા સુચિ કાયસુચિ. તેનાહ ‘‘કાયદ્વારે’’તિઆદિ. સોચેય્યસમ્પન્નન્તિ પટિપ્પસ્સદ્ધકિલેસત્તા પરિસુદ્ધાય સોચેય્યસમ્પત્તિયા ઉપેતં. નિન્હાતા અગ્ગમગ્ગસલિલેન વિક્ખાલિતા પાપા એતેનાતિ નિન્હાતપાપકો, ખીણાસવો. તેનાહ ‘‘ખીણાસવોવ કથિતો’’તિ.

દુતિયસોચેય્યસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. મોનેય્યસુત્તવણ્ણના

૧૨૩. દસમે મુનિનો ભાવા મોનેય્યાનિ, યેહિ ધમ્મેહિ ઉભયહિતમુનનતો મુનિ નામ હોતિ, તે મુનિભાવકરા મોનેય્યા પટિપદા ધમ્મા એવ વુત્તા. મુનિનો વા એતાનિ મોનેય્યાનિ, યથાવુત્તધમ્મા એવ. તત્થ યસ્મા કાયેન અકત્તબ્બસ્સ અકરણં, કત્તબ્બસ્સ ચ કરણં ¶ , ‘‘અત્થિ ઇમસ્મિં કાયે કેસા’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૩૭૭; મ. નિ. ૧.૧૧૦; સં. નિ. ૪.૧૨૭; ખુ. પા. ૩.દ્વત્તિંસાકાર) કાયસઙ્ખાતસ્સ આરમ્મણસ્સ જાનનં, કાયસ્સ ચ સમુદયતો અત્થઙ્ગમતો અસ્સાદતો આદીનવતો નિસ્સરણતો ચ યાથાવતો પરિજાનનતા, તથા પરિજાનનવસેન પન પવત્તો વિપસ્સનામગ્ગો, તેન ચ કાયે છન્દરાગસ્સ પજહનં, કાયસઙ્ખારં નિરોધેત્વા પત્તબ્બસમાપત્તિ વા, સબ્બે એતે કાયમુખેન પવત્તા મોનેય્યપ્પટિપદા ધમ્મા કાયમોનેય્યં નામ. તસ્મા તમત્થં દસ્સેતું ‘‘કતમં કાયમોનેય્યં? તિવિધકાયદુચ્ચરિતસ્સ પહાનં કાયમોનેય્યં, તિવિધકાયસુચરિતમ્પિ કાયમોનેય્ય’’ન્તિઆદિના (મહાનિ. ૧૪) પાળિ આગતા. ઇધાપિ તેનેવ પાળિનયેન અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘તિવિધકાયદુચ્ચરિતપ્પહાનં કાયમોનેય્યં નામા’’તિઆદિમાહ.

ઇદાનિ ¶ ‘‘કતમં વચીમોનેય્યં? ચતુબ્બિધવચીદુચ્ચરિતસ્સ પહાનં વચીમોનેય્યં, ચતુબ્બિધં વચીસુચરિતં, વાચારમ્મણે ઞાણં, વાચાપરિઞ્ઞા, પરિઞ્ઞાસહગતો મગ્ગો, વાચાય છન્દરાગસ્સ પહાનં, વચીસઙ્ખારનિરોધો દુતિયજ્ઝાનસમાપત્તિ વચીમોનેય્ય’’ન્તિ ઇમાય પાળિયા વુત્તમત્થં અતિદીપેન્તો ‘‘વચીમોનેય્યેપિ એસેવ નયો’’તિઆદિમાહ. તત્થ ચોપનવાચઞ્ચેવ સદ્દવાચઞ્ચ આરબ્ભ પવત્તા પઞ્ઞા વાચારમ્મણે ઞાણં. તસ્સા વાચાય સમુદયાદિતો પરિજાનનં વાચાપરિઞ્ઞા.

‘‘કતમં મનોમોનેય્યં? તિવિધમનોદુચ્ચરિતસ્સ પહાનં મનોમોનેય્યં, તિવિધં મનોસુચ્ચરિતં, મનારમ્મણે ઞાણં, મનપરિઞ્ઞા, પરિઞ્ઞાસહગતો મગ્ગો, મનસ્મિં છન્દરાગસ્સ પહાનં, ચિત્તસઙ્ખારનિરોધો સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધસમાપત્તિ મનોમોનેય્ય’’ન્તિ ઇમાય પાળિયા આગતનયેન અત્થં વિભાવેન્તો ‘‘મનોમોનેય્યેપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થં ઞત્વા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ચ એકાસીતિવિધં લોકિયચિત્તં આરબ્ભ પવત્તઞાણં મનારમ્મણે ઞાણં. તસ્સ સમુદયાદિતો પરિજાનનં મનપરિઞ્ઞાતિ અયં વિસેસો.

મોનેય્યસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આપાયિકવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૧૩) ૩. કુસિનારવગ્ગો

૧-૨. કુસિનારસુત્તાદિવણ્ણના

૧૨૪-૧૨૫. તતિયસ્સ ¶ પઠમે તણ્હાગેધેન ગથિતોતિ તણ્હાબન્ધનેન બદ્ધો. તણ્હામુચ્છનાયાતિ તણ્હાય વસેન મુચ્છાપત્તિયા. મુચ્છિતોતિ મુચ્છં મોહં પમાદં આપન્નો. અજ્ઝોપન્નોતિ અધિઓપન્નો. તણ્હાય અધિભવિત્વા અજ્ઝોત્થટો ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠપેત્વા વિય ઠિતો. તેનાહ ‘‘અજ્ઝોપન્નોતિ