📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ.

અઙ્ગુત્તરનિકાયે

પઞ્ચકનિપાત-ટીકા

૧. પઠમપણ્ણાસકં

૧. સેખબલવગ્ગો

૧. સંખિત્તસુત્તવણ્ણના

૧. પઞ્ચકનિપાતસ્સ પઠમે કામં સમ્પયુત્તધમ્મેસુ થિરભાવોપિ બલટ્ઠો એવ, પટિપક્ખેહિ પન અકમ્પનીયત્તં સાતિસયં બલટ્ઠોતિ વુત્તં – ‘‘અસ્સદ્ધિયે ન કમ્પતી’’તિ.

સંખિત્તસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨-૬. વિત્થતસુત્તાદિવણ્ણના

૨-૬. દુતિયે હિરીયતીતિ લજ્જતિ વિરજ્જતિ. યસ્મા હિરી પાપજિગુચ્છનલક્ખણા, તસ્મા ‘‘જિગુચ્છતીતિ અત્થો’’તિ વુત્તં. ઓત્તપ્પતીતિ ઉત્રસતિ. પાપુત્રાસલક્ખણઞ્હિ ઓત્તપ્પં.

પગ્ગહિતવીરિયોતિ સઙ્કોચં અનાપન્નવીરિયો. તેનાહ ‘‘અનોસક્કિતમાનસો’’તિ. પહાનત્થાયાતિ સમુચ્છિન્નત્થાય. કુસલાનં ધમ્માનં ઉપસમ્પદા નામ સમધિગમો એવાતિ આહ ‘‘પટિલાભત્થાયા’’તિ.

ગતિઅત્થા ધાતુસદ્દા બુદ્ધિઅત્થા હોન્તીતિ આહ ‘‘ઉદયઞ્ચ વયઞ્ચ પટિવિજ્ઝિતું સમત્થાયા’’તિ. મિસ્સકનયેનાયં દેસના ગતાતિ આહ ‘‘વિક્ખમ્ભનવસેન ચ સમુચ્છેદવસેન ચા’’તિ. તેનાહ ‘‘વિપસ્સનાપઞ્ઞાય ચેવ મગ્ગપઞ્ઞાય ચા’’તિ. વિપસ્સનાપઞ્ઞાય વિક્ખમ્ભનકિરિયતો સા ચ ખો પદેસિકાતિ નિપ્પદેસિકં કત્વા દસ્સેતું ‘‘મગ્ગપઞ્ઞાય પટિલાભસંવત્તનતો’’તિ વુત્તં. દુક્ખક્ખયગામિનિભાવેપિ એસેવ નયો. સમ્માતિ યાથાવતો. અકુપ્પધમ્મતાય હિ મગ્ગપઞ્ઞાય ખેપિતં ખેપિતમેવ, નાસ્સ પુન ખેપનકિચ્ચં અત્થીતિ ઉપાયેન ઞાયેન સા પવત્તતીતિ આહ ‘‘હેતુના નયેના’’તિ. તતિયાદીસુ નત્થિ વત્તબ્બં.

વિત્થતસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. કામસુત્તવણ્ણના

૭. સત્તમે અસન્તિ લૂનન્તિ તેનાતિ અસિતં, દાત્તં. વિવિધા આભઞ્જન્તિ ભારં ઓલમ્બેન્તિ તેનાતિ બ્યાભઙ્ગી, વિધં. કુલપુત્તોતિ એત્થ દુવિધો કુલપુત્તો જાતિકુલપુત્તો, આચારકુલપુત્તો ચ. તત્થ ‘‘તેન ખો પન સમયેન રટ્ઠપાલો નામ કુલપુત્તો તસ્મિંયેવ થુલ્લકોટ્ઠિકે અગ્ગકુલિકસ્સ પુત્તો’’તિ (મ. નિ. ૨.૨૯૪) એવં આગતો ઉચ્ચકુલપ્પસુતો જાતિકુલપુત્તો નામ. ‘‘યે તે કુલપુત્તા સદ્ધા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતા’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૪) એવં આગતા પન યત્થ કત્થચિ કુલે પસુતાપિ આચારસમ્પન્ના આચારકુલપુત્તો નામ. ઇધ પન આચારકુલપુત્તો અધિપ્પેતો. તેનાહ ‘‘કુલપુત્તોતિ આચારકુલપુત્તો’’તિ. યુત્તન્તિ અનુચ્છવિકં, એવં વત્તબ્બતં અરહતીતિ અત્થો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

કામસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. ચવનસુત્તવણ્ણના

૮. અટ્ઠમે સદ્ધાયાતિ ઇમિના અધિગમસદ્ધા દસ્સિતા. ચતુબ્બિધા હિ સદ્ધા – આગમનીયસદ્ધા, અધિગમસદ્ધા, પસાદસદ્ધા, ઓકપ્પનસદ્ધાતિ. તત્થ આગમનીયસદ્ધા સબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તાનં પવત્તા હોતિ. આગમનીયપ્પટિપદાય આગતા હિ સદ્ધા સાતિસયા મહાબોધિસત્તાનં પરોપદેસેન વિના સદ્ધેય્યવત્થું અવિપરીતતો ગહેત્વા અધિમુચ્ચનતો. સચ્ચપ્પટિવેધતો આગતસદ્ધા અધિગમસદ્ધા સુપ્પબુદ્ધાદીનં વિય. ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા’’તિઆદિના બુદ્ધાદીસુ ઉપ્પજ્જનકપ્પસાદો પસાદસદ્ધા મહાકપ્પિનરાજાદીનં વિય. ‘‘એવમેત’’ન્તિ ઓક્કન્દિત્વા પક્ખન્દિત્વા સદ્દહનવસેન કપ્પનં ઓકપ્પનં, તદેવ સદ્ધાતિ ઓકપ્પનસદ્ધા. તત્થ પસાદસદ્ધા પરનેય્યરૂપા હોતિ, સવનમત્તેનપિ પસીદનતો. ઓકપ્પનસદ્ધા સદ્ધેય્યં વત્થું ઓગાહિત્વા અનુપવિસિત્વા ‘‘એવમેત’’ન્તિ પચ્ચક્ખં કરોન્તી વિય પવત્તતિ.

ચવનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. પઠમઅગારવસુત્તવણ્ણના

૯. નવમે અપ્પતિસ્સયોતિ અપ્પતિસ્સવો વ-કારસ્સ ય-કારં કત્વા નિદ્દેસો. ગરુના કિસ્મિઞ્ચિ વુત્તો ગારવવસેન પતિસ્સવનં, પતિસ્સવો, પતિસ્સવભૂતં, તંસભાવઞ્ચ યં કિઞ્ચિ ગારવં. નત્થિ એતસ્મિં પતિસ્સવોતિ અપ્પતિસ્સવો, ગારવવિરહિતો. તેનાહ ‘‘અજેટ્ઠકો અનીચવુત્તી’’તિ.

પઠમઅગારવસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. દુતિયઅગારવસુત્તવણ્ણના

૧૦. દસમે વુદ્ધિન્તિઆદીસુ સીલેન વુદ્ધિં, મગ્ગેન વિરુળ્હિં, નિબ્બાનેન વેપુલ્લં. સીલસમાધીહિ વા વુદ્ધિં, વિપસ્સનામગ્ગેહિ વિરુળ્હિં, ફલનિબ્બાનેહિ વેપુલ્લં. એત્થ ચ યસ્સ ચતુબ્બિધં સીલં અખણ્ડાદિભાવપ્પવત્તિયા સુપરિસુદ્ધં વિસેસભાગિયત્તા અપ્પકસિરેનેવ મગ્ગફલાવહં સઙ્ઘરક્ખિતત્થેરસ્સ વિય, સો તાદિસેન સીલેન ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે વુદ્ધિં આપજ્જિસ્સતિ. તેન વુત્તં – ‘‘સીલેન વુદ્ધિ’’ન્તિ. યસ્સ પન અરિયમગ્ગો ઉપ્પન્નો, સો વિરૂળ્હમૂલો વિય પાદપો સુપ્પતિટ્ઠિતત્તા સાસને વિરૂળ્હિં આપન્નો નામ હોતિ. તેન વુત્તં – ‘‘મગ્ગેન વિરૂળ્હિ’’ન્તિ. યો સબ્બકિલેસનિબ્બાનપ્પત્તો, સો અરહા સીલાદિધમ્મક્ખન્ધપારિપૂરિયા સતિ વેપુલ્લપ્પત્તો હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘નિબ્બાનેન વેપુલ્લ’’ન્તિ. દુતિયવિકપ્પે અત્થો વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બો.

દુતિયઅગારવસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સેખબલવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. બલવગ્ગો

૧. અનનુસ્સુતસુત્તવણ્ણના

૧૧. દુતિયસ્સ પઠમે અભિજાનિત્વાતિ અભિવિસિટ્ઠેન ઞાણેન જાનિત્વા. અટ્ઠહિ કારણેહિ તથાગતસ્સાતિ ‘‘તથા આગતોતિ તથાગતો. તથા ગતોતિ તથાગતો. તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો. તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો. તથદસ્સિતાય તથાગતો. તથાવાદિતાય તથાગતો. તથાકારિતાય તથાગતો. અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો’’તિ એવં વુત્તેહિ અટ્ઠહિ કારણેહિ. ઉસભસ્સ ઇદન્તિ આસભં, સેટ્ઠટ્ઠાનં. તેનાહ ‘‘આસભં ઠાનન્તિ સેટ્ઠટ્ઠાન’’ન્તિ. પરતો દસ્સિતબલયોગેન ‘‘દસબલોહ’’ન્તિ અભીતનાદં નદતિ. બ્રહ્મચક્કન્તિ એત્થ સેટ્ઠપરિયાયો. બ્રહ્મસદ્દોતિ આહ ‘‘સેટ્ઠચક્ક’’ન્તિ. ચક્કઞ્ચેતં ધમ્મચક્કં અધિપ્પેતં.

અનનુસ્સુતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. સંખિત્તસુત્તવણ્ણના

૧૩. તતિયે કામં સમ્પયુત્તધમ્મેસુ થિરભાવોપિ બલટ્ઠો એવ, પટિપક્ખેહિ પન અકમ્પનીયત્તં સાતિસયં બલટ્ઠોતિ વુત્તં ‘‘મુટ્ઠસ્સચ્ચે ન કમ્પતી’’તિ.

સંખિત્તસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. વિત્થતસુત્તવણ્ણના

૧૪. ચતુત્થે સતિનેપક્કેનાતિ સતિયા નેપક્કેન, તિક્ખવિસદસૂરભાવેનાતિ અત્થો. અટ્ઠકથાયં પન નેપક્કં નામ પઞ્ઞાતિ અધિપ્પાયેન ‘‘નેપક્કં વુચ્ચતિ પઞ્ઞા’’તિ વુત્તં. એવં સતિ અઞ્ઞો નિદ્દિટ્ઠો નામ હોતિ. સતિમાતિ ચ ઇમિના સવિસેસા સતિ ગહિતાતિ પરતોપિ ‘‘ચિરકતમ્પિ ચિરભાસિતમ્પિ સરિતા અનુસ્સરિતા’’તિ સતિકિચ્ચમેવ નિદ્દિટ્ઠં, ન પઞ્ઞાકિચ્ચં, તસ્મા સતિનેપક્કેનાતિ સતિયા નેપક્કભાવેનાતિ સક્કા વિઞ્ઞાતું લબ્ભતેવ. પચ્ચયવિસેસવસેન અઞ્ઞધમ્મનિરપેક્ખો સતિયા બલવભાવો. તથા હિ ઞાણવિપ્પયુત્તચિત્તેનપિ સજ્ઝાયનસમ્મસનાનિ સમ્ભવન્તિ.

ચિરકતમ્પીતિ અત્તના વા પરેન વા કાયેન ચિરકતં ચેતિયઙ્ગણવત્તાદિમહાવત્તપ્પટિપત્તિપૂરણં. ચિરભાસિતમ્પીતિ અત્તના વા પરેન વા વાચાય ચિરભાસિતં સક્કચ્ચં ઉદ્દિસનઉદ્દિસાપનધમ્માસારણધમ્મદેસનાઉપનિસિન્નકપરિકથાઅનુમોદનીયાદિવસેન પવત્તિતં વચીકમ્મં. સરિતા અનુસ્સરિતાતિ તસ્મિં કાયેન ચિરકતે કાયો નામ કાયવિઞ્ઞત્તિ, ચિરભાસિતે વાચા નામ વચીવિઞ્ઞત્તિ, તદુભયમ્પિ રૂપં, તંસમુટ્ઠાપકા ચિત્તચેતસિકા અરૂપં. ઇતિ ઇમે રૂપારૂપધમ્મા એવં ઉપ્પજ્જિત્વા એવં નિરુદ્ધાતિ સરતિ ચેવ અનુસ્સરતિ ચ, સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં સમુટ્ઠાપેતીતિ અત્થો. બોજ્ઝઙ્ગસમુટ્ઠાપિકા હિ સતિ ઇધ અધિપ્પેતા. તાય સતિયા એસ સકિં સરણેન સરિતા, પુનપ્પુનં સરણેન અનુસ્સરિતાતિ વેદિતબ્બા.

વિત્થતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫-૧૦. દટ્ઠબ્બસુત્તાદિવણ્ણના

૧૫-૨૦. પઞ્ચમે સવિસયસ્મિંયેવાતિ અત્તનો અત્તનો વિસયે એવ. લોકિયલોકુત્તરધમ્મે કથેતુન્તિ લોકિયધમ્મે લોકુત્તરધમ્મે ચ તેન તેન પવત્તિવિસેસેન કથેતું. ચતૂસુ સોતાપત્તિયઙ્ગેસૂતિ સપ્પુરિસસંસેવો સદ્ધમ્મસ્સવનં યોનિસોમનસિકારો ધમ્માનુધમ્મપ્પટિપત્તીતિ ઇમેસુ ચતૂસુ સોતાપત્તિમગ્ગકારણેસુ. કામઞ્ચ તેસુ સતિઆદયોપિ ધમ્મા ઇચ્છિતબ્બાવ તેહિ વિના તેસં અસમ્ભવતો, તથાપિ ચેત્થ સદ્ધા વિસેસતો કિચ્ચકારીતિ વેદિતબ્બા. સદ્ધો એવ હિ સપ્પુરિસે પયિરુપાસતિ, સદ્ધમ્મં સુણાતિ, યોનિસો ચ અનિચ્ચાદિતો મનસિ કરોતિ, અરિયમગ્ગસ્સ ચ અનુધમ્મં પટિપજ્જતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘એત્થ સદ્ધાબલં દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ. ઇમિના નયેન સેસબલેસુપિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

ચતૂસુ સમ્મપ્પધાનેસૂતિ ચતુબ્બિધસમ્મપ્પધાનભાવનાય. ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસૂતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. એત્થ ચ સોતાપત્તિઅઙ્ગેસુ સદ્ધા વિય, સમ્મપ્પધાનભાવનાય વીરિયં વિય ચ સતિપટ્ઠાનભાવનાય યસ્મા ‘‘વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સ’’ન્તિ (દી. નિ. ૨.૩૭૩; મ. નિ. ૧.૧૦૬) વચનતો પુબ્બભાગે કિચ્ચતો સતિ અધિકા ઇચ્છિતબ્બા, એવં સમાધિકમ્મિકસ્સ સમાધિ, ‘‘અરિયસચ્ચભાવના પઞ્ઞાભાવના’’તિ કત્વા તત્થ પઞ્ઞા પુબ્બભાગે અધિકા ઇચ્છિતબ્બાતિ પાકટોયમત્થો. અધિગમક્ખણે પન સમાધિપઞ્ઞાનં વિય સબ્બેસમ્પિ બલાનં સદ્ધાદીનં સમતાવ ઇચ્છિતબ્બા. તથા હિ ‘‘એત્થ સદ્ધાબલ’’ન્તિઆદિના તત્થ તત્થ એત્થગ્ગહણં કતં.

ઇદાનિ સદ્ધાદીનં તત્થ તત્થ અતિરેકકિચ્ચતં ઉપમાય વિભાવેતું ‘‘યથા હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્રિદં ઉપમા સંસન્દનં – રાજપઞ્ચમસહાયા વિય વિમુત્તિપરિપાચકાનિ પઞ્ચ બલાનિ. નેસં કીળનત્થં એકજ્ઝં વીથિઓતરણં વિય બલાનં એકજ્ઝં વિપસ્સનાવીથિઓતરણં, સહાયેસુ પઠમાદીનં યથાસકં ગેહેવ વિચારણા વિય સદ્ધાદીનં સોતાપત્તિઅઙ્ગાદીનિ પત્વા પુબ્બઙ્ગમતા. સહાયેસુ ઇતરેસં તત્થ તત્થ તુણ્હીભાવો વિય સેસબલાનં તત્થ તત્થ તદન્વયતા, તસ્સ પુબ્બઙ્ગમસ્સ બલસ્સ કિચ્ચાનુગતા. ન હિ તદા તેસં સસમ્ભારપથવીઆદીસુ આપાદીનં વિય કિચ્ચં પાકટં હોતિ, સદ્ધાદીનંયેવ પન કિચ્ચં વિભૂતં હુત્વા તિટ્ઠતિ પુરેતરં તથાપચ્ચયેહિ ચિત્તસન્તાનસ્સ અભિસઙ્ખતત્તા. એત્થ ચ વિપસ્સનાકમ્મિકસ્સ ભાવના વિસેસતો પઞ્ઞુત્તરાતિ દસ્સનત્થં રાજાનં નિદસ્સનં કત્વા પઞ્ઞિન્દ્રિયં વુત્તં. છટ્ઠાદીનિ સુવિઞ્ઞેય્યાનિ.

દટ્ઠબ્બસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

બલવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. પઞ્ચઙ્ગિકવગ્ગો

૧-૨. પઠમઅગારવસુત્તાદિવણ્ણના

૨૧-૨૨. તતિયસ્સ પઠમે આભિસમાચારિકન્તિ અભિસમાચારે ઉત્તમસમાચારે ભવં. કિં પન તન્તિ આહ ‘‘વત્તવસેન પઞ્ઞત્તસીલ’’ન્તિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. દુતિયે નત્થિ વત્તબ્બં.

પઠમઅગારવસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩-૪. ઉપક્કિલેસસુત્તાદિવણ્ણના

૨૩-૨૪. તતિયે ન ચ પભાવન્તન્તિ ન ચ પભાસમ્પન્નં. પભિજ્જનસભાવન્તિ તાપેત્વા તાળકજ્જનપભઙ્ગુરં. અવસેસં લોહન્તિ વુત્તાવસેસં સજાતિલોહં, વિજાતિલોહં, પિસાચલોહં, કિત્તિમલોહન્તિ એવંપભેદં સબ્બમ્પિ લોહં. ઉપ્પજ્જિતું અપ્પદાનેનાતિ એત્થ નનુ લોકિયકુસલચિત્તસ્સપિ સુવિસુદ્ધસ્સપિ ઉપ્પજ્જિતું અપ્પદાનેનેવ ઉપક્કિલેસતાતિ? સચ્ચમેતં, યસ્મિં પન સન્તાને નીવરણાનિ લદ્ધપ્પતિટ્ઠાનિ, તત્થ મહગ્ગતકુસલસ્સપિ અસમ્ભવો, પગેવ લોકુત્તરકુસલસ્સ. પરિત્તકુસલં પન યથાપચ્ચયં ઉપ્પજ્જમાનં નીવરણેહિ ઉપહતે સન્તાને ઉપ્પત્તિયા અપરિસુદ્ધં હોન્તં ઉપક્કિલિટ્ઠં નામ હોતિ અપરિસુદ્ધદીપકપલ્લિકવટ્ટિતેલાદિસન્નિસ્સયો પદીપો વિય. અપિચ નિપ્પરિયાયતો ઉપ્પજ્જિતું અપ્પદાનેનેવ તેસં ઉપક્કિલેસતાતિ દસ્સેન્તો ‘‘યદગ્ગેન હી’’તિઆદિમાહ. આરમ્મણે વિક્ખિત્તપ્પવત્તિવસેન ચુણ્ણવિચુણ્ણતા વેદિતબ્બા. ચતુત્થે નત્થિ વત્તબ્બં.

ઉપક્કિલેસસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. અનુગ્ગહિતસુત્તવણ્ણના

૨૫. પઞ્ચમે સમ્માદિટ્ઠીતિ વિપસ્સનાસમ્માદિટ્ઠીતિઆદિના અઙ્ગુત્તરભાણકાનં મતેન અયં અત્થવણ્ણના આરદ્ધા, મજ્ઝિમભાણકા પનેત્થ અઞ્ઞથા અત્થં વદન્તિ. વુત્તઞ્હેતં મજ્ઝિમટ્ઠકથાયં (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૪૫૨) –

‘‘અનુગ્ગહિતા’’તિ લદ્ધૂપકારા. સમ્માદિટ્ઠીતિ અરહત્તમગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ. ફલક્ખણે નિબ્બત્તા ચેતોવિમુત્તિ ફલં અસ્સાતિ ચેતોવિમુત્તિફલા. તદેવ ચેતોવિમુત્તિસઙ્ખાતં ફલં આનિસંસો અસ્સાતિ ચેતોવિમુત્તિફલાનિસંસા. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. એત્થ ચતુત્થફલપઞ્ઞા પઞ્ઞાવિમુત્તિ નામ, અવસેસા ધમ્મા ચેતોવિમુત્તીતિ વેદિતબ્બા. ‘‘સીલાનુગ્ગહિતા’’તિઆદીસુ સીલન્તિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલં. સુતન્તિ સપ્પાયધમ્મસ્સવનં. સાકચ્છાતિ કમ્મટ્ઠાને ખલનપક્ખલનચ્છેદનકથા. સમથોતિ વિપસ્સનાપાદિકા અટ્ઠ સમાપત્તિયો. વિપસ્સનાતિ સત્તવિધા અનુપસ્સના. ચતુપારિસુદ્ધિસીલઞ્હિ પૂરેન્તસ્સ, સપ્પાયધમ્મસ્સવનં સુણન્તસ્સ, કમ્મટ્ઠાને ખલનપક્ખલનં છિન્દન્તસ્સ વિપસ્સનાપાદિકાસુ અટ્ઠસુ સમાપત્તીસુ કમ્મં કરોન્તસ્સ, સત્તવિધં અનુપસ્સનં ભાવેન્તસ્સ અરહત્તમગ્ગો ઉપ્પજ્જિત્વા ફલં દેતિ.

‘‘યથા હિ મધુરં અમ્બપક્કં પરિભુઞ્જિતુકામો અમ્બપોતકસ્સ સમન્તા ઉદકકોટ્ઠકં થિરં કત્વા બન્ધતિ, ઘટં ગહેત્વા કાલેન કાલં ઉદકં આસિઞ્ચતિ, ઉદકસ્સ અનિક્ખમનત્થં મરિયાદં થિરં કરોતિ. યા હોતિ સમીપે વલ્લિ વા સુક્ખદણ્ડકો વા કિપિલ્લિકપુટો વા મક્કટકજાલં વા, તં અપનેતિ, ખણિત્તિં ગહેત્વા કાલેન કાલં મૂલાનિ પરિખણતિ, એવમસ્સ અપ્પમત્તસ્સ ઇમાનિ પઞ્ચ કારણાનિ કરોતો સો અમ્બો વડ્ઢિત્વા ફલં દેતિ, એવં સમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. રુક્ખસ્સ સમન્તતો કોટ્ઠકબન્ધનં વિય હિ સીલં દટ્ઠબ્બં, કાલેન કાલં ઉદકસિઞ્ચનં વિય ધમ્મસ્સવનં, મરિયાદાય થિરભાવકરણં વિય સમથો, સમીપે વલ્લિઆદીનં હરણં વિય કમ્મટ્ઠાને ખલનપક્ખલનચ્છેદનં, કાલેન કાલં ખણિત્તિં ગહેત્વા મૂલખણનં વિય સત્તન્નં અનુપસ્સનાનં ભાવના, તેહિ પઞ્ચહિ કારણેહિ અનુગ્ગહિતસ્સ અમ્બરુક્ખસ્સ મધુરફલદાનકાલો વિય ઇમસ્સ ભિક્ખુનો ઇમેહિ પઞ્ચહિ ધમ્મેહિ અનુગ્ગહિતાય સમ્માદિટ્ઠિયા અરહત્તફલદાનં વેદિતબ્બ’’ન્તિ.

એત્થ ચ લદ્ધૂપકારાતિ યથારહં નિસ્સયાદિવસેન લદ્ધપચ્ચયા. વિપસ્સનાસમ્માદિટ્ઠિયા અનુગ્ગહિતભાવેન ગહિતત્તા મગ્ગસમ્માદિટ્ઠીસુ ચ અરહત્તમગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ. અનન્તરસ્સ હિ વિધિ પટિસેધો વા, અગ્ગફલસમાધિમ્હિ તપ્પરિક્ખારધમ્મેસુયેવ ચ કેવલો ચેતોપરિયાયો નિરુળ્હોતિ સમ્માદિટ્ઠીતિ અરહત્તમગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ. ફલક્ખણેતિ અનન્તરં કાલન્તરે ચાતિ દુવિધેપિ ફલક્ખણે. પટિપ્પસ્સદ્ધિવસેન સબ્બસંકિલેસેહિ ચેતોવિમુચ્ચતિ એતાયાતિ ચેતોવિમુત્તિ, અગ્ગફલપઞ્ઞં ઠપેત્વા અવસેસા ફલધમ્મા. તેનાહ ‘‘ચેતોવિમુત્તિ ફલં અસ્સાતિ, ચેતોવિમુત્તિસઙ્ખાતં ફલં આનિસંસો’’તિ. સબ્બકિલેસેહિ ચેતસો વિમુચ્ચનસઙ્ખાતં પટિપ્પસ્સમ્ભનસઞ્ઞિતં પહાનં ફલં આનિસંસો ચાતિ યોજના. ઇધ ચેતોવિમુત્તિસદ્દેન પહાનમત્તં ગહિતં, પુબ્બે પહાયકધમ્મા. અઞ્ઞથા ફલધમ્મા એવ આનિસંસોતિ ગય્હમાને પુનવચનં નિરત્થકં સિયા. પઞ્ઞાવિમુત્તિફલાનિસંસાતિ એત્થાપિ એવમેવ અત્થો વેદિતબ્બો. સમ્માવાચાકમ્મન્તાજીવા સીલસભાવત્તા વિસેસતો સમાધિસ્સ ઉપકારા, તથા સમ્માસઙ્કપ્પો ઝાનસભાવત્તા. તથા હિ સો ‘‘અપ્પના’’તિ નિદ્દિટ્ઠો. સમ્માસતિસમ્માવાયામા પન સમાધિપક્ખિયા એવાતિ આહ ‘‘અવસેસા ધમ્મા ચેતોવિમુત્તીતિ વેદિતબ્બા’’તિ.

ચતુપારિસુદ્ધિસીલન્તિ અરિયમગ્ગાધિગમસ્સ પદટ્ઠાનભૂતં ચતુપારિસુદ્ધિસીલં. સુતાદીસુપિ એસેવ નયો. અત્તનો ચિત્તપ્પવત્તિઆરોચનવસેન સહ કથનં સંકથા, સંકથાવ સાકચ્છા. ઇધ પન કમ્મટ્ઠાનપ્પટિબદ્ધાતિ આહ ‘‘કમ્મટ્ઠાને…પે… કથા’’તિ. તસ્સ કમ્મટ્ઠાનસ્સ એકવારં વિધિયા અપ્પટિપજ્જનં ખલનં, અનેકવારં પક્ખલનં, તદુભયસ્સ વિચ્છેદની અપનયની કથા ખલનપક્ખલનચ્છેદનકથા. પૂરેન્તસ્સાતિ વિવટ્ટસન્નિસ્સિતં કત્વા પાલેન્તસ્સ બ્રૂહેન્તસ્સ ચ. સુણન્તસ્સાતિ ‘‘યથાઉગ્ગહિતકમ્મટ્ઠાનં ફાતિં ગમિસ્સતી’’તિ એવં સુણન્તસ્સ. તેનેવ હિ ‘‘સપ્પાયધમ્મસ્સવન’’ન્તિ વુત્તં. કમ્મં કરોન્તસ્સાતિ ભાવનાનુયોગકમ્મં કરોન્તસ્સ. પઞ્ચસુપિ ઠાનેસુ અન્ત-સદ્દો હેતુઅત્થજોતનો દટ્ઠબ્બો. એવઞ્હિ ‘‘યથા હી’’તિઆદિના વુચ્ચમાના અમ્બૂપમા યુજ્જેય્ય.

ઉદકકોટ્ઠકન્તિ જલાવાટં. થિરં કત્વા બન્ધતીતિ અસિથિલં દળ્હં નાતિમહન્તં નાતિખુદ્દકં કત્વા યોજેતિ. થિરં કરોતીતિ ઉદકસિઞ્ચનકાલે તતો તતો પવત્તિત્વા ઉદકસ્સ અનિક્ખમનત્થં જલાવાટપાળિં થિરતરં કરોતિ. સુક્ખદણ્ડકોતિ તસ્સેવ અમ્બગચ્છસ્સ સુક્ખકો સાખાસીસકો. કિપિલ્લિકપુટોતિ તમ્બકિપિલ્લિકપુટો. ખણિત્તિન્તિ કુદાલં. કોટ્ઠકબન્ધનં વિય સીલં સમ્માદિટ્ઠિયા વડ્ઢનૂપાયસ્સ મૂલભાવતો. ઉદકસિઞ્ચનં વિય ધમ્મસ્સવનં ભાવનાય પરિબ્રૂહનતો. મરિયાદાય થિરભાવકરણં વિય સમથો યથાવુત્તાય ભાવનાધિટ્ઠાનાય સીલમરિયાદાય દળ્હીભાવાપાદનતો. સમાહિતસ્સ હિ સીલં થિરતરં હોતિ. સમીપે વલ્લિઆદીનં હરણં વિય કમ્મટ્ઠાને ખલનપક્ખલનચ્છેદનં ઇચ્છિતબ્બભાવનાય વિબન્ધનાપનયનતો. મૂલખણનં વિય સત્તન્નં અનુપસ્સનાનં ભાવના તસ્સા વિબન્ધસ્સ મૂલભૂતાનં તણ્હામાનદિટ્ઠીનં પલિખણનતો. એત્થ ચ યસ્મા સુપરિસુદ્ધસીલસ્સ કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તસ્સ સપ્પાયધમ્મસ્સવનં ઇચ્છિતબ્બં, તતો યથાસુતે અત્થે સાકચ્છાસમાપજ્જનં, તતો કમ્મટ્ઠાનવિસોધનેન સમથનિબ્બત્તિ, તતો સમાહિતસ્સ આરદ્ધવિપસ્સકસ્સ વિપસ્સનાપારિપૂરિ, પરિપુણ્ણા વિપસ્સના મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિં બ્રૂહેતીતિ એવમેતેસં અઙ્ગાનં પરમ્પરાય સમ્મુખા અનુગ્ગણ્હનતો અયમાનુપુબ્બી કથિતાતિ વેદિતબ્બં.

અનુગ્ગહિતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. વિમુત્તાયતનસુત્તવણ્ણના

૨૬. છટ્ઠે વિમુત્તિયા વટ્ટદુક્ખતો વિમુચ્ચનસ્સ આયતનાનિ કારણાનિ વિમુત્તાયતનાનીતિ આહ – ‘‘વિમુચ્ચનકારણાની’’તિ. પાળિઅત્થં જાનન્તસ્સાતિ ‘‘ઇધ સીલં આગતં, ઇધ સમાધિ, ઇધ પઞ્ઞા’’તિઆદિના તંતંપાળિઅત્થં યાથાવતો જાનન્તસ્સ. પાળિં જાનન્તસ્સાતિ તદત્થબોધિનિં પાળિં યાથાવતો ઉપધારેન્તસ્સ. તરુણપીતીતિ સઞ્જાતમત્તા મુદુકા પીતિ જાયતિ. કથં જાયતિ? યથાદેસિતં ધમ્મં ઉપધારેન્તસ્સ તદનુચ્છવિકમેવ અત્તનો કાયવાચામનોસમાચારં પરિગ્ગણ્હન્તસ્સ સોમનસ્સં પત્તસ્સ પમોદલક્ખણં પામોજ્જં જાયતિ. તુટ્ઠાકારભૂતા બલવપીતીતિ પુરિમુપ્પન્નાય પીતિયા વસેન લદ્ધાસેવનત્તા અતિવિય તુટ્ઠાકારભૂતા કાયચિત્તદરથસ્સ પસ્સમ્ભનસમત્થતાય પસ્સદ્ધિયા પચ્ચયો ભવિતું સમત્થા બલપ્પત્તા પીતિ જાયતિ. યસ્મા નામકાયે પસ્સદ્ધે રૂપકાયોપિ પસ્સદ્ધો એવ હોતિ, તસ્મા ‘‘નામકાયો પસ્સમ્ભતિ’’ચ્ચેવ વુત્તં.

સુખં પટિલભતીતિ વક્ખમાનસ્સ ચિત્તસમાધાનસ્સ પચ્ચયો ભવિતું સમત્થં ચેતસિકં નિરામિસસુખં પટિલભતિ વિન્દતિ. સમાધિયતીતિ એત્થ પન ન યો કોચિ સમાધિ અધિપ્પેતો, અથ ખો અનુત્તરસમાધીતિ દસ્સેન્તો ‘‘અરહત્ત…પે… સમાધિયતી’’તિ આહ. ‘‘અયં હી’’તિઆદિ તસ્સં દેસનાયં તાદિસસ્સ પુગ્ગલસ્સ યથાવુત્તસમાધિપટિલાભસ્સ કારણભાવવિભાવનં, યં તથા વિમુત્તાયતનભાવો. ઓસક્કિતુન્તિ દસ્સિતું. સમાધિયેવ સમાધિનિમિત્તન્તિ કમ્મટ્ઠાનપાળિયા આરુળ્હો સમાધિ એવ પરતો ઉપ્પજ્જનકભાવનાસમાધિસ્સ કારણભાવતો સમાધિનિમિત્તં. તેનાહ ‘‘આચરિયસ્સ સન્તિકે’’તિઆદિ.

વિમુત્તાયતનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. સમાધિસુત્તવણ્ણના

૨૭. સત્તમે સબ્બસો કિલેસદુક્ખદરથપરિળાહાનં વિગતત્તા સાતિસયમેત્થ સુખન્તિ વુત્તં ‘‘અપ્પિતપ્પિતક્ખણે સુખત્તા પચ્ચુપ્પન્નસુખો’’તિ. પુરિમસ્સ પુરિમસ્સ વસેન પચ્છિમં પચ્છિમં લદ્ધાસેવનતાય સન્તપણીતતરભાવપ્પત્તં હોતીતિ આહ ‘‘પુરિમો…પે… સુખવિપાકો’’તિ. કિલેસપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિયાતિ કિલેસાનં પટિપ્પસ્સમ્ભનેન લદ્ધત્તા. ‘‘કિલેસપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિભાવન્તિ કિલેસાનં પટિપ્પસ્સમ્ભનભાવં. લદ્ધત્તા પત્તત્તા તબ્ભાવં ઉપગતત્તા. લોકિયસમાધિસ્સ પચ્ચનીકાનિ નીવરણપઠમજ્ઝાનનિકન્તિઆદીનિ નિગ્ગહેતબ્બાનિ, અઞ્ઞે કિલેસા વારેતબ્બા. ઇમસ્સ પન અરહત્તસમાધિસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધસબ્બકિલેસત્તા ન નિગ્ગહેતબ્બં વારેતબ્બઞ્ચ અત્થીતિ મગ્ગાનન્તરં સમાપત્તિક્ખણે ચ અપ્પયોગેન અધિગતત્તા અપ્પિતત્તા ચ અપરિહાનિવસેન વા અપ્પિતત્તા ન સસઙ્ખારનિગ્ગય્હવારિતગતો. સતિવેપુલ્લપ્પત્તત્તાતિ એતેન અપ્પવત્તમાનાયપિ સતિયા સતિબહુલતાય સતો એવ નામાતિ દસ્સેતિ. યથાપરિચ્છિન્નકાલવસેનાતિ એતેન પરિચ્છિન્નસ્સતિયા સતોતિ દસ્સેતિ. સેસેસૂતિ ઞાણેસુ.

સમાધિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮-૯. પઞ્ચઙ્ગિકસુત્તાદિવણ્ણના

૨૮-૨૯. અટ્ઠમે કરો વુચ્ચતિ પુપ્ફસમ્ભવં ‘‘ગબ્ભાસયે કિરીયતી’’તિ કત્વા. કરતો જાતો કાયો કરજકાયો, તદુપનિસ્સયો ચતુસન્તતિરૂપસમુદાયો. કામં નામકાયોપિ વિવેકજેન પીતિસુખેન તથાલદ્ધૂપકારો, ‘‘અભિસન્દેતી’’તિઆદિવચનતો પન રૂપકાયો ઇધ અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘ઇમં કરજકાય’’ન્તિ. અભિસન્દેતીતિ અભિસન્દનં કરોતિ. તં પન અભિસન્દનં ઝાનમયેન પીતિસુખેન કરજકાયસ્સ તિન્તભાવાપાદનં સબ્બત્થકમેવ લૂખભાવાપનયનન્તિ આહ ‘‘તેમેતી’’તિઆદિ. તયિદં અભિસન્દનં અત્થતો યથાવુત્તપીતિસુખસમુટ્ઠાનેહિ પણીતરૂપેહિ કાયસ્સ પરિપ્ફરણં દટ્ઠબ્બં. પરિસન્દેતીતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. સબ્બં એતસ્સ અત્થીતિ સબ્બાવા, તસ્સ સબ્બાવતો. અવયવાવયવિસમ્બન્ધે અવયવિનિ સામિવચનન્તિ અવયવવિસયો સબ્બ-સદ્દો, તસ્મા વુત્તં ‘‘સબ્બકોટ્ઠાસવતો’’તિ. અફુટં નામ ન હોતિ યત્થ યત્થ કમ્મજરૂપં, તત્થ તત્થ ચિત્તજરૂપસ્સ અભિબ્યાપનતો. તેનાહ ‘‘ઉપાદિન્નકસન્તતી’’તિઆદિ.

છેકોતિ કુસલો. તં પનસ્સ કોસલ્લં નહાનીયચુણ્ણાનં કરણે પિણ્ડિકરણે ચ સમત્થતાવસેન વેદિતબ્બન્તિ આહ ‘‘પટિબલો’’તિઆદિ. કંસ-સદ્દો ‘‘મહતિયા કંસપાતિયા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૬૧) સુવણ્ણે આગતો.‘‘કંસો ઉપહતો યથા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૩૪) કિત્તિમલોહે. કત્થચિ પણ્ણત્તિમત્તે ‘‘ઉપકંસો નામ રાજાસિ, મહાકંસસ્સ અત્રજો’’તિઆદિ (જા. અટ્ઠ. ૪.૧૦.૧૬૪ ઘટપણ્ડિતજાતકવણ્ણના). ઇધ પન યત્થ કત્થચિ લોહેતિ આહ ‘‘યેન કેનચિ લોહેન કતભાજને’’તિ. સ્નેહાનુગતાતિ ઉદકસિનેહેન અનુપ્પવિસનવસેન ગતા ઉપગતા. સ્નેહપરેતાતિ ઉદકસિનેહેન પરિતો ગતા સમન્તતો ફુટા. તતો એવ સન્તરબાહિરા ફુટા સ્નેહેન. એતેન સબ્બસો ઉદકેન તેમિતભાવમાહ. ન ચ પગ્ઘરિણીતિ એતેન તિન્તસ્સપિ તસ્સ ઘનથદ્ધભાવં વદતિ. તેનાહ ‘‘ન બિન્દુબિન્દૂ’’તિઆદિ.

તાહિ તાહિ ઉદકસિરાહિ ઉબ્ભિજ્જતીતિ ઉબ્ભિદં, ઉબ્ભિદં ઉદકં એતસ્સાતિ ઉબ્ભિદોદકો. ઉબ્ભિન્નઉદકોતિ નદીતીરે ખતકૂપકો વિય ઉબ્ભિજ્જનકઉદકો. ઉગ્ગચ્છનઉદકોતિ ધારાવસેન ઉટ્ઠહનઉદકો. કસ્મા પનેત્થ ઉબ્ભિદોદકોવ રહદો ગહિતો, ન ઇતરોતિ આહ ‘‘હેટ્ઠા ઉગ્ગચ્છનઉદકઞ્હી’’તિઆદિ. ધારાનિપાતબુબ્બુળકેહીતિ ધારાનિપાતેહિ ચ ઉદકબુબ્બુળેહિ ચ. ‘‘ફેણપટલેહિ ચા’’તિ વત્તબ્બં, સન્નિસિન્નમેવ અપરિક્ખોભતાય નિચ્ચલમેવ, સુપ્પસન્નમેવાતિ અધિપ્પાયો. સેસન્તિ ‘‘અભિસન્દેતી’’તિઆદિકં.

ઉપ્પલાનીતિ ઉપ્પલગચ્છાનિ. સેતરત્તનીલેસૂતિ ઉપ્પલેસુ, સેતુપ્પલરત્તુપ્પલનીલુપ્પલેસૂતિ અત્થો. યં કિઞ્ચિ ઉપ્પલં ઉપ્પલમેવ સામઞ્ઞગ્ગહણતો. સતપત્તન્તિ એત્થ સત-સદ્દો બહુપરિયાયો ‘‘સતગ્ઘી’’તિઆદીસુ વિય. તેન અનેકસતપત્તસ્સપિ સઙ્ગહો સિદ્ધો હોતિ. લોકે પન રત્તં પદુમં, સેતં પુણ્ડરીકન્તિ વુચ્ચતિ. યાવ અગ્ગા યાવ ચ મૂલા ઉદકેન અભિસન્દનાદિસમ્ભવદસ્સનત્થં ઉદકાનુગ્ગતગ્ગહણં. ઇધ ઉપ્પલાદીનિ વિય કરજકાયો, ઉદકં વિય તતિયજ્ઝાનસુખં.

યસ્મા પરિસુદ્ધેન ચેતસાતિ ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તમાહ, તઞ્ચ રાગાદિઉપક્કિલેસમલાપગમતો નિરુપક્કિલેસં નિમ્મલં, તસ્મા આહ ‘‘નિરુપક્કિલેસટ્ઠેન પરિસુદ્ધ’’ન્તિ. યસ્મા પન પારિસુદ્ધિયા એવ પચ્ચયવિસેસેન પવત્તિવિસેસો પરિયોદાતતા સુધન્તસુવણ્ણસ્સ નિઘંસનેન પભસ્સરતા વિય, તસ્મા આહ ‘‘પભસ્સરટ્ઠેન પરિયોદાતં વેદિતબ્બ’’ન્તિ. ઇદન્તિ ઓદાતવચનં. ઉતુફરણત્થન્તિ ઉતુનો ફરણદસ્સનત્થં. ઉતુફરણં ન હોતિ સેસન્તિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘તઙ્ખણ …પે… બલવં હોતી’’તિ. વત્થં વિય કરજકાયોતિ યોગિનો કરજકાયો વત્થં વિય દટ્ઠબ્બો ઉતુફરણસદિસેન ચતુત્થજ્ઝાનસુખેન ફરિતબ્બત્તા. પુરિસસ્સ સરીરં વિય ચતુત્થજ્ઝાનં દટ્ઠબ્બં ઉતુફરણટ્ઠાનિયસ્સ સુખસ્સ નિસ્સયભાવતો. તેનાહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. તત્થ ચ ‘‘પરિસુદ્ધેન ચેતસા’’તિ ચેતોગહણેન ઝાનસુખં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તેનાહ ‘‘ઉતુફરણં વિય ચતુત્થજ્ઝાનસુખ’’ન્તિ. નનુ ચ ચતુત્થજ્ઝાને સુખમેવ નત્થીતિ? સચ્ચં નત્થિ, સાતલક્ખણસન્તસભાવત્તા પનેત્થ ઉપેક્ખા ‘‘સુખ’’ન્તિ અધિપ્પેતા. તેન વુત્તં સમ્મોહવિનોદનિયં (વિભ. અટ્ઠ. ૨૩૨) ‘‘ઉપેક્ખા પન સન્તત્તા, સુખમિચ્ચેવ ભાસિતા’’તિ.

તસ્સ તસ્સ સમાધિસ્સ સરૂપદસ્સનસ્સ પચ્ચયત્તા પચ્ચવેક્ખણઞાણં પચ્ચવેક્ખણનિમિત્તં. સમભરિતોતિ સમપુણ્ણો.

મણ્ડભૂમીતિ પપાવણ્ણભૂમિ. યત્થ સલિલસિઞ્ચનેન વિનાવ સસ્સાનિ ઠિતાનિ સમ્પજ્જન્તિ. યુગે યોજેતબ્બાનિ યોગ્ગાનિ, તેસં આચરિયો યોગ્ગાચરિયો. તેસં સિક્ખાપનતો હત્થિઆદયોપિ ‘‘યોગ્ગા’’તિ વુચ્ચન્તીતિ આહ પાળિયં ‘‘અસ્સદમ્મસારથી’’તિ. યેન યેનાતિ ચતૂસુ મગ્ગેસુ યેન યેન મગ્ગેન. યં યં ગતિન્તિ જવસમજવાદિભેદાસુ ગતીસુ યં યં ગતિં. નવમે નત્થિ વત્તબ્બં.

પઞ્ચઙ્ગિકસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. નાગિતસુત્તવણ્ણના

૩૦. દસમે ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દાતિ ઉદ્ધં ઉગ્ગતત્તા ઉચ્ચો પત્થટો મહન્તો વિનિબ્ભિજ્જિત્વા ગહેતું અસક્કુણેય્યો સદ્દો એતેસન્તિ ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દા. વચીઘોસોપિ હિ બહૂહિ એકજ્ઝં પવત્તિતો અત્થતો સદ્દતો ચ દુરવબોધો કેવલં મહાનિગ્ઘોસો એવ હુત્વા સોતપથમાગચ્છતિ. મચ્છવિલોપેતિ મચ્છાનં વિલુમ્પિત્વા વિય ગહણે, મચ્છાનં વા વિલુમ્પને. કેવટ્ટાનઞ્હિ મચ્છપચ્છિઠપિતટ્ઠાને મહાજનો સન્નિપતિત્વા ‘‘ઇધ અઞ્ઞં એકં મચ્છં દેહિ, એકં મચ્છફાલં દેહી’’તિ, ‘‘એતસ્સ તે મહા દિન્નો, મય્હં ખુદ્દકો’’તિ એવં ઉચ્ચાસદ્દં મહાસદ્દં કરોન્તિ. મચ્છગ્ગહણત્થં જાલે પક્ખિત્તેપિ તસ્મિં ઠાને કેવટ્ટા ચેવ અઞ્ઞે ચ ‘‘પવિટ્ઠો ગહિતો’’તિ મહાસદ્દં કરોન્તિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં. અસુચિસુખન્તિ કાયાસુચિસન્નિસ્સિતત્તા કિલેસાસુચિસન્નિસ્સિતત્તા ચ અસુચિસન્નિસ્સિતસુખં. નેક્ખમ્મસુખસ્સાતિ કામતો નિક્ખમન્તસ્સ સુખસ્સ. પવિવેકસુખસ્સાતિ ગણસઙ્ગણિકતો કિલેસસઙ્ગણિકતો ચ વિગતસ્સ સુખસ્સ. ઉપસમસુખસ્સાતિ રાગાદિવૂપસમાવહસ્સ સુખસ્સ. સમ્બોધસુખન્તિ મગ્ગસઙ્ખાતસ્સ સમ્બોધસ્સ નિટ્ઠપ્પત્તત્થાય સુખં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

નાગિતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઞ્ચઙ્ગિકવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. સુમનવગ્ગો

૧. સુમનસુત્તવણ્ણના

૩૧. ચતુત્થસ્સ પઠમે સતક્કકૂતિ સતસિખરો, અનેકકૂટોતિ અત્થો. ઇદં તસ્સ મહામેઘભાવદસ્સનં. સો હિ મહાવસ્સં વસ્સતિ. તેનેવાહ – ‘‘ઇતો ચિતો ચ ઉટ્ઠિતેન વલાહકકૂટસતેન સમન્નાગતોતિ અત્થો’’તિ. દસ્સનસમ્પન્નોતિ એત્થ દસ્સનં નામ સોતાપત્તિમગ્ગો. સો હિ પઠમં નિબ્બાનદસ્સનતો ‘‘દસ્સન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. યદિપિ તં ગોત્રભુ પઠમતરં પસ્સતિ, દિસ્વા પન કત્તબ્બકિચ્ચસ્સ કિલેસપ્પહાનસ્સ અકરણતો ન તં ‘‘દસ્સન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. આવજ્જનટ્ઠાનિયઞ્હિ તં ઞાણં. મગ્ગસ્સ નિબ્બાનારમ્મણતાસામઞ્ઞેન ચેતં વુત્તં, ન નિબ્બાનપ્પટિવિજ્ઝનેન, તસ્મા ધમ્મચક્ખું પુનપ્પુનં નિબ્બત્તનેન ભાવનં અપ્પત્તં દસ્સનં, ધમ્મચક્ખુઞ્ચ પરિઞ્ઞાદિકિચ્ચકરણેન ચતુસચ્ચધમ્મદસ્સનં તદભિસમયોતિ નત્થેત્થ ગોત્રભુસ્સ દસ્સનભાવાપત્તિ. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

સુમનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. ચુન્દીસુત્તવણ્ણના

૩૨. દુતિયે ‘‘અરિયકન્તેહિ સીલેહિ સમન્નાગતો’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૫.૧૭૯) અરિયકન્તાનીતિ પઞ્ચસીલાનિ આગતાનિ. અરિયકન્તાનિ હિ પઞ્ચસીલાનિ અરિયાનં કન્તાનિ પિયાનિ, ભવન્તરગતાપિ અરિયા તાનિ ન વિજહન્તિ. ઇધ પન ‘‘યાવતા, ચુન્દ, સીલાનિ અરિયકન્તાનિ સીલાનિ, તેસં અગ્ગમક્ખાયતિ…પે… અગ્ગે તે પરિપૂરકારિનો’’તિ વુત્તત્તા મગ્ગફલાનિ સીલાનિ અધિપ્પેતાનીતિ આહ ‘‘અરિયકન્તાનિ સીલાનીતિ મગ્ગફલસમ્પયુત્તાનિ સીલાની’’તિ.

ચુન્દીસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. ઉગ્ગહસુત્તવણ્ણના

૩૩. તતિયે સબ્બપઠમં ઉટ્ઠાનસીલાતિ રત્તિયા વિભાયનવેલાય સામિકે પરિજને સેય્યાય અવુટ્ઠિતે સબ્બપઠમં ઉટ્ઠાનસીલા. સામિકં દિસ્વા નિસિન્નાસનતો અગ્ગિદડ્ઢા વિય પઠમમેવ વુટ્ઠહન્તીતિ વા પુબ્બુટ્ઠાયિનિયો. કિંકારન્તિ કિંકરણીયં, કિંકરણભાવેન પુચ્છિત્વા કાતબ્બવેય્યાવચ્ચન્તિ અત્થો. તં પટિસ્સુણન્તા વિચરન્તીતિ કિંકારપ્પટિસ્સાવિનિયો. મનાપંયેવ કિરિયં કરોન્તિ સીલેનાતિ મનાપચારિનિયો. પિયમેવ વદન્તિ સીલેનાતિ પિયવાદિનિયો.

તત્રુપાયાયાતિ તત્ર કમ્મે સાધેતબ્બઉપાયભૂતાય વીમંસાય. તેનાહ ‘‘તસ્મિં ઉણ્ણાકપ્પાસસંવિધાને’’તિઆદિ. અલં કાતુન્તિ કાતું સમત્થા. અલં સંવિધાતુન્તિ વિચારેતું સમત્થા. તેનાહ ‘‘અલં કાતું અલં સંવિધાતુન્તિ અત્તના કાતુમ્પિ પરેહિ કારાપેતુમ્પી’’તિઆદિ. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

ઉગ્ગહસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪-૫. સીહસેનાપતિસુત્તાદિવણ્ણના

૩૪-૩૫. ચતુત્થે સન્દિટ્ઠિકન્તિ અસમ્પરાયિકતાય સામં દટ્ઠબ્બં. સયં અનુભવિતબ્બં અત્તપચ્ચક્ખં દિટ્ઠધમ્મિકન્તિ અત્થો. ન સદ્ધામત્તકેનેવ તિટ્ઠતીતિ ‘‘દાનં નામ સાધુ સુન્દરં, બુદ્ધાદીહિ પણ્ડિતેહિ પસત્થ’’ન્તિ એવં સદ્ધામત્તકેનેવ ન તિટ્ઠતિ. યં દાનં દેતીતિ યં દેય્યધમ્મં પરસ્સ દેતિ. તસ્સ પતિ હુત્વાતિ તબ્બિસયં લોભં સુટ્ઠુ અભિભવન્તો તસ્સ અધિપતિ હુત્વા દેતિ. તેન અનધિભવનીયત્તા ન દાસો ન સહાયોતિ. તત્થ તદુભયં અન્વયતો બ્યતિરેકતો ચ દસ્સેતું ‘‘યો હી’’તિઆદિ વુત્તં. દાસો હુત્વા દેતિ તણ્હાદાસબ્યસ્સ ઉપગતત્તા. સહાયો હુત્વા દેતિ તસ્સ પિયભાવાવિસ્સજ્જનતો. સામી હુત્વા દેતિ તત્થ તણ્હાદાસબ્યતો અત્તાનં મોચેત્વા અભિભુય્ય પવત્તનતો. અથ વા યો દાનસીલતાય દાયકો પુગ્ગલો, સો દાને પવત્તિભેદેન દાનદાસો, દાનસહાયો, દાનપતીતિ તિપ્પકારો હોતિ. તદસ્સ તિપ્પકારતં વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘યો હી’’તિઆદિ વુત્તં. દાતબ્બટ્ઠેન દાનં, અન્નપાનાદિ.

તત્થ યં અત્તના પરિભુઞ્જતિ, તણ્હાધિપન્નતાય તસ્સ વસેન વત્તનતો દાસો વિય હોતિ. યં પરેસં દીયતિ, તત્થાપિ અન્નપાનસામઞ્ઞેન ઇદં વુત્તં ‘‘દાનસઙ્ખાતસ્સ દેય્યધમ્મસ્સ દાસો હુત્વા’’તિ. સહાયો હુત્વા દેતિ અત્તના પરિભુઞ્જિતબ્બસ્સ પરેસં દાતબ્બસ્સ ચ સમસમં ઠપનતો. પતિ હુત્વા દેતિ સયં દેય્યધમ્મસ્સ વસે અવત્તિત્વા તસ્સ અત્તનો વસે વત્તાપનતો. અપરો નયો – યો અત્તના પણીતં પરિભુઞ્જિત્વા પરેસં નિહીનં દેતિ, સો દાનદાસો નામ તન્નિમિત્તનિહીનભાવાપત્તિતો. યો યાદિસં અત્તના પરિભુઞ્જતિ, તાદિસમેવ પરેસં દેતિ, સો દાનસહાયો નામ તન્નિમિત્તહીનાધિકભાવવિવજ્જનેન સદિસભાવાપત્તિતો. યો અત્તના નિહીનં પરિભુઞ્જિત્વા પરેસં પણીતં દેતિ, સો દાનપતિ નામ તન્નિમિત્તસેટ્ઠભાવાપત્તિતો.

નિત્તેજભૂતો તેજહાનિપ્પત્તિયા. સહ બ્યતિ ગચ્છતીતિ સહબ્યો, સહપવત્તનકો, તસ્સ ભાવો સહબ્યતા, સહપવત્તીતિ આહ ‘‘સહભાવં એકીભાવં ગતા’’તિ. અસિતસ્સાતિ વા અબન્ધસ્સ, તણ્હાબન્ધનેન અબન્ધસ્સાતિ અત્થો. પઞ્ચમં ઉત્તાનમેવ.

સીહસેનાપતિસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬-૭. કાલદાનસુત્તાદિવણ્ણના

૩૬-૩૭. છટ્ઠે આરામતોતિ ફલારામતો. પઠમુપ્પન્નાનીતિ સબ્બપઠમં સુજાતાનિ. ભાસિતઞ્ઞૂતિ ભિક્ખૂ ઘરદ્વારે ઠિતા કિઞ્ચાપિ તુણ્હી હોન્તિ, અત્થતો પન ‘‘ભિક્ખં દેથા’’તિ વદન્તિ નામ અરિયાય યાચનાય. વુત્તઞ્હેતં ‘‘ઉદ્ધિસ્સ અરિયા તિટ્ઠન્તિ, એસા અરિયાનં યાચના’’તિ. તત્ર યે ‘‘મયં પચામ, ઇમે ન પચન્તિ, પચમાને પત્વા અલભન્તા કુહિં લભિસ્સન્તી’’તિ દેય્યધમ્મં સંવિભજન્તિ, તે ભાસિતઞ્ઞૂ નામ ઞત્વા કત્તબ્બસ્સ કરણતો. યુત્તપ્પત્તકાલેતિ દાતું યુત્તપ્પત્તકાલે. અપ્પટિવાનચિત્તોતિ અનિવત્તનચિત્તો. સત્તમં ઉત્તાનમેવ.

કાલદાનસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. સદ્ધસુત્તવણ્ણના

૩૮. અટ્ઠમે અનુકમ્પન્તીતિ ‘‘સબ્બે સત્તા સુખી હોન્તુ અવેરા અબ્યાપજ્જા’’તિ એવં હિતફરણેન અનુગ્ગણ્હન્તિ. અપિચ ઉપટ્ઠાકાનં ગેહં અઞ્ઞે સીલવન્તે સબ્રહ્મચારિનો ગહેત્વા પવિસન્તાપિ અનુગ્ગણ્હન્તિ નામ. નીચવુત્તિન્તિ પણિપાતસીલં. કોધમાનથદ્ધતાય રહિતન્તિ કોધમાનવસેન ઉપ્પન્નો યો થદ્ધભાવો ચિત્તસ્સ ઉદ્ધુમાતલક્ખણો, તેન વિરહિતન્તિ અત્થો. સોરચ્ચેનાતિ ‘‘તત્થ કતમં સોરચ્ચં? યો કાયિકો અવીતિક્કમો, વાચસિકો અવીતિક્કમો, કાયિકવાચસિકો અવીતિક્કમો, ઇદં વુચ્ચતિ સોરચ્ચં. સબ્બોપિ સીલસંવરો સોરચ્ચ’’ન્તિ એવમાગતેન સીલસંવરસઙ્ખાતેન સોરતભાવેન. સખિલન્તિ ‘‘તત્થ કતમં સાખલ્યં? યા સા વાચા થદ્ધકા કક્કસા ફરુસા કટુકા અભિસજ્જની કોધસામન્તા અસમાધિસંવત્તનિકા, તથારૂપિં વાચં પહાય યા સા વાચા નેલા કણ્ણસુખા પેમનીયા હદયઙ્ગમા પોરી બહુજનકન્તા બહુજનમનાપા, તથારૂપિં વાચં ભાસિતા હોતિ. યા તત્થ સણ્હવાચતા સખિલવાચતા અફરુસવાચતા, ઇદં વુચ્ચતિ સાખલ્ય’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૩૫૦) એવં વુત્તેન સમ્મોદકમુદુભાવેન સમન્નાગતં. તેનાહ ‘‘સખિલન્તિ સમ્મોદક’’ન્તિ.

સદ્ધસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯-૧૦. પુત્તસુત્તાદિવણ્ણના

૩૯-૪૦. નવમે ભતોતિ પોસિતો. તં પન ભરણં જાતકાલતો પટ્ઠાય સુખપચ્ચયૂપહરણેન દુક્ખપચ્ચયાપહરણેન ચ પવત્તિતન્તિ દસ્સેતું ‘‘અમ્હેહી’’તિઆદિ વુત્તં. હત્થપાદવડ્ઢનાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન મુખેન સિઙ્ઘાનિકાપનયનનહાપનમણ્ડનાદિઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ. માતાપિતૂનં સન્તકં ખેત્તાદિં અવિનાસેત્વા રક્ખિતં તેસં પરમ્પરાય ઠિતિયા કારણં હોતીતિ આહ ‘‘અમ્હાકં સન્તકં…પે… કુલવંસો ચિરં ઠસ્સતી’’તિ. સલાકભત્તાદીનિ અનુપચ્છિન્દિત્વાતિ સલાકભત્તાદીનિ અવિચ્છિન્દિત્વા. યસ્મા દાયજ્જપ્પટિલાભસ્સ યોગ્યભાવેન વત્તમાનોયેવ દાયસ્સ પટિપજ્જિસ્સતિ, ન ઇતરોતિ આહ ‘‘કુલવંસાનુરૂપાય પટિપત્તિયા’’તિઆદિ. અત્તના દાયજ્જારહં કરોન્તોતિ અત્તાનં દાયજ્જારહં કરોન્તો. માતાપિતરો હિ અત્તનો ઓવાદે અવત્તમાને મિચ્છાપટિપન્ને દારકે વિનિચ્છયં ગન્ત્વા અપુત્તે કરોન્તિ, તે દાયજ્જારહા ન હોન્તિ. ઓવાદે વત્તમાને પન કુલસન્તકસ્સ સામિકે કરોન્તિ. તતિયદિવસતો પટ્ઠાયાતિ મતદિવસતો તતિયદિવસતો પટ્ઠાય. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. દસમં ઉત્તાનમેવ.

પુત્તસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સુમનવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. મુણ્ડરાજવગ્ગો

૧-૨. આદિયસુત્તાદિવણ્ણના

૪૧-૪૨. પઞ્ચમસ્સ પઠમે ઉટ્ઠાનવીરિયાધિગતેહીતિ વા ઉટ્ઠાનેન ચ વીરિયેન ચ અધિગતેહિ. તત્થ ઉટ્ઠાનન્તિ કાયિકં વીરિયં. વીરિયન્તિ ચેતસિકન્તિ વદન્તિ. ઉટ્ઠાનન્તિ વા ભોગુપ્પાદને યુત્તપ્પયુત્તતા. વીરિયં તજ્જો ઉસ્સાહો. પીણિતન્તિ ધાતં સુતિત્તં. તથાભૂતો પન યસ્મા થૂલસરીરો હોતિ, તસ્મા ‘‘થૂલં કરોતી’’તિ વુત્તં. દુતિયં ઉત્તાનમેવ.

આદિયસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. ઇટ્ઠસુત્તવણ્ણના

૪૩. તતિયે અપ્પમાદં પસંસન્તીતિ ‘‘એતાનિ આયુઆદીનિ પત્થયન્તેન અપ્પમાદો કાતબ્બો’’તિ અપ્પમાદમેવ પસંસન્તિ પણ્ડિતા. યસ્મા વા પુઞ્ઞકિરિયાસુ પણ્ડિતા અપ્પમાદં પસંસન્તિ, તસ્મા આયુઆદીનિ પત્થયન્તેન અપ્પમાદોવ કાતબ્બોતિ અત્થો. પુરિમસ્મિં અત્થવિકપ્પે ‘‘પુઞ્ઞકિરિયાસૂ’’તિ પદસ્સ ‘‘અપ્પમત્તો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. યસ્મા પણ્ડિતા અપ્પમાદં પસંસન્તિ, યસ્મા ચ પુઞ્ઞકિરિયાસુ અપ્પમત્તો ઉભો અત્થે અધિગતો હોતિ, તસ્મા આયુઆદીનિ પત્થયન્તેન અપ્પમાદોવ કાતબ્બો. દુતિયસ્મિં અત્થવિકપ્પે પણ્ડિતા અપ્પમાદં પસંસન્તિ. કત્થાતિ? પુઞ્ઞકિરિયાસુ. કસ્માતિ ચે? યસ્મા અપ્પમત્તો ઉભો અત્થે અધિગ્ગણ્હાતિ પણ્ડિતો, તસ્માતિ અત્થો. અત્થપ્પટિલાભેનાતિ દિટ્ઠધમ્મિકાદિહિતપ્પટિલાભેન.

ઇટ્ઠસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. મનાપદાયીસુત્તવણ્ણના

૪૪. ચતુત્થે ઝાનમનેન નિબ્બત્તં મનોમયન્તિ આહ ‘‘સુદ્ધાવાસેસુ એકં ઝાનમનેન નિબ્બત્તં દેવકાય’’ન્તિ. સતિપિ હિ સબ્બસત્તાનં અભિસઙ્ખારમનસા નિબ્બત્તભાવે બાહિરપચ્ચયેહિ વિના મનસાવ નિબ્બત્તત્તા ‘‘મનોમયા’’તિ વુચ્ચન્તિ રૂપાવચરસત્તા. યદિ એવં કામભવે ઓપપાતિકસત્તાનમ્પિ મનોમયભાવો આપજ્જતીતિ ચે? ન, તત્થ બાહિરપચ્ચયેહિ નિબ્બત્તેતબ્બતાસઙ્કાય એવ અભાવતો ‘‘મનસાવ નિબ્બત્તા’’તિ અવધારણાસમ્ભવતો. નિરુળ્હો વાયં લોકે મનોમયવોહારો રૂપાવચરસત્તેસુ. તથા હિ ‘‘અન્નમયો, પાણમયો, મનોમયો, આનન્દમયો, વિઞ્ઞાણમયો’’તિ પઞ્ચધા અત્તાનં વેદવાદિનોપિ વદન્તિ. ઉચ્છેદવાદિનોપિ વદન્તિ ‘‘દિબ્બો રૂપી મનોમયો’’તિ (દી. નિ. ૧.૮૭). તીસુ વા કુલસમ્પત્તીસૂતિ બ્રાહ્મણખત્તિયવેસ્સસઙ્ખાતેસુ સમ્પન્નકુલેસુ. છસુ વા કામસગ્ગેસૂતિ છસુ કામાવચરદેવેસુ.

મનાપદાયીસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫-૬. પુઞ્ઞાભિસન્દસુત્તાદિવણ્ણના

૪૫-૪૬. પઞ્ચમે અસઙ્ખેય્યોતિ આળ્હકગણનાય અસઙ્ખેય્યો. યોજનવસેન પનસ્સ સઙ્ખા અત્થિ હેટ્ઠા મહાપથવિયા ઉપરિ આકાસેન પરિસમન્તતો ચક્કવાળપબ્બતેન મજ્ઝે તત્થ તત્થ ઠિતકેહિ દીપપબ્બતપરિયન્તેહિ પરિચ્છિન્નત્તા જાનન્તેન યોજનતો સઙ્ખાતું સક્કાતિ કત્વા. મહાસરીરમચ્છકુમ્ભીલયક્ખરક્ખસમહાનાગદાનવાદીનં સવિઞ્ઞાણકાનં બલવામુખપાતાલાદીનં અવિઞ્ઞાણકાનં ભેરવારમ્મણાનં વસેન બહુભેરવં. પુથૂતિ બહૂ. સવન્તીતિ સન્દમાના. ઉપયન્તીતિ ઉપગચ્છન્તિ. છટ્ઠં ઉત્તાનમેવ.

પુઞ્ઞાભિસન્દસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭-૮. ધનસુત્તાદિવણ્ણના

૪૭-૪૮. સત્તમે સદ્ધાતિ મગ્ગેનાગતા સદ્ધા. સીલઞ્ચ યસ્સ કલ્યાણન્તિ કલ્યાણસીલં નામ અરિયસાવકસ્સ અરિયકન્તં સીલં વુચ્ચતિ. તત્થ કિઞ્ચાપિ અરિયસાવકસ્સ એકસીલમ્પિ અકન્તં નામ નત્થિ, ઇમસ્મિં પનત્થે ભવન્તરેપિ અપ્પહીનં પઞ્ચસીલં અધિપ્પેતં. અટ્ઠમં ઉત્તાનમેવ.

ધનસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. કોસલસુત્તવણ્ણના

૪૯. નવમે પતિતક્ખન્ધોતિ સમ્મુખા કિઞ્ચિ ઓલોકેતું અસમત્થતાય અધોમુખો. નિપ્પટિભાનોતિ સહધમ્મિકં કિઞ્ચિ વત્તું અવિસહનતો નિપ્પટિભાનો પટિભાનરહિતો.

કોસલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. નારદસુત્તવણ્ણના

૫૦. દસમે અજ્ઝોમુચ્છિતોતિ અધિમત્તાય તણ્હામુચ્છાય મુચ્છિતો, મુચ્છં મોહં પમાદં આપન્નો. તેનાહ ‘‘ગિલિત્વા…પે… અતિરેકમુચ્છાય તણ્હાય સમન્નાગતો’’તિ. મહચ્ચાતિ મહતિયા. લિઙ્ગવિપલ્લાસેન ચેતં વુત્તં. તેનાહ ‘‘મહતા રાજાનુભાવેના’’તિ.

નારદસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

મુણ્ડરાજવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઠમપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૨. દુતિયપણ્ણાસકં

(૬) ૧. નીવરણવગ્ગો

૧-૨. આવરણસુત્તાદિવણ્ણના

૫૧-૫૨. દુતિયસ્સ પઠમે આવરન્તીતિ આવરણા, નીવારયન્તીતિ નીવરણા. એત્થ ચ આવરન્તીતિ કુસલધમ્મુપ્પત્તિં આદિતો પરિવારેન્તિ. નીવારયન્તીતિ નિરવસેસતો વારયન્તીતિ અત્થો, તસ્મા આવરણવસેનાતિ આદિતો કુસલુપ્પત્તિવારણવસેન. નીવરણવસેનાતિ નિરવસેસતો વારણવસેનાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યસ્મા પઞ્ચ નીવરણા ઉપ્પજ્જમાના અનુપ્પન્નાય લોકિયલોકુત્તરાય પઞ્ઞાય ઉપ્પજ્જિતું ન દેન્તિ, ઉપ્પન્નાપિ અટ્ઠ સમાપત્તિયો પઞ્ચ વા અભિઞ્ઞા ઉપચ્છિન્દિત્વા પાતેન્તિ, તસ્મા ‘‘પઞ્ઞાય દુબ્બલીકરણા’’તિ વુચ્ચન્તિ. ઉપચ્છિન્દનં પાતનઞ્ચેત્થ તાસં પઞ્ઞાનં અનુપ્પન્નાનં ઉપ્પજ્જિતું અપ્પદાનમેવ. ઇતિ મહગ્ગતાનુત્તરપઞ્ઞાનં એકચ્ચાય ચ પરિત્તપઞ્ઞાય અનુપ્પત્તિહેતુભૂતા નીવરણધમ્મા ઇતરાસં સમત્થતં વિહનન્તિયેવાતિ પઞ્ઞાય દુબ્બલીકરણા વુત્તા. ભાવનામનસિકારેન વિના પકતિયા મનુસ્સેહિ નિબ્બત્તેતબ્બો ધમ્મોતિ મનુસ્સધમ્મો, મનુસ્સત્તભાવાવહો વા ધમ્મો મનુસ્સધમ્મો, અનુળારં પરિત્તકુસલં. યં અસતિપિ બુદ્ધુપ્પાદે વત્તતિ, યઞ્ચ સન્ધાયાહ ‘‘હીનેન બ્રહ્મચરિયેન, ખત્તિયે ઉપપજ્જતી’’તિ (જા. ૧.૮.૭૫). અલં અરિયાય અરિયભાવાયાતિ અલમરિયો, અરિયભાવાય સમત્થોતિ વુત્તં હોતિ. ઞાણદસ્સનમેવ ઞાણદસ્સનવિસેસો, અલમરિયો ચ સો ઞાણદસ્સનવિસેસો ચાતિ અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો.

ઞાણદસ્સનન્તિ ચ દિબ્બચક્ખુપિ વિપસ્સનાપિ મગ્ગોપિ ફલમ્પિ પચ્ચવેક્ખણઞાણમ્પિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમ્પિ વુચ્ચતિ. ‘‘અપ્પમત્તો સમાનો ઞાણદસ્સનં આરાધેતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૧૧) હિ એત્થ દિબ્બચક્ખુ ઞાણદસ્સનં નામ. ‘‘ઞાણદસ્સનાય ચિત્તં અભિનીહરતિ અભિનિન્નામેતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૩૪) એત્થ વિપસ્સનાઞાણં. ‘‘અભબ્બા તે ઞાણાય દસ્સનાય અનુત્તરાય સમ્બોધાયા’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૯૬) એત્થ મગ્ગો. ‘‘અયમઞ્ઞો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા અલમરિયઞાણદસ્સનવિસેસો અધિગતો ફાસુવિહારો’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૨૮) એત્થ ફલં. ‘‘ઞાણઞ્ચ પન મે દસ્સનં ઉદપાદિ, અકુપ્પા મે વિમુત્તિ, અયમન્તિમા જાતિ, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૬; પટિ. મ. ૨.૩૦) એત્થ પચ્ચવેક્ખણઞાણં. ‘‘ઞાણઞ્ચ પન મે દસ્સનં ઉદપાદિ ‘સત્તાહકાલકતો આળારો કાલામો’’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૮૪; ૨.૩૪૦) એત્થ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. ઇધ પન લોકુત્તરધમ્મો અધિપ્પેતો. એત્થ ચ રૂપાયતનં જાનાતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં વિય પસ્સતિ ચાતિ ઞાણદસ્સનં, દિબ્બચક્ખુ. સમ્મસનૂપચારે ચ ધમ્મલક્ખણત્તયઞ્ચ તથા જાનાતિ પસ્સતિ ચાતિ ઞાણદસ્સનં, વિપસ્સના. નિબ્બાનં ચત્તારિ વા સચ્ચાનિ અસમ્મોહપ્પટિવેધતો જાનાતિ પસ્સતિ ચાતિ ઞાણદસ્સનં, મગ્ગો. ફલં પન નિબ્બાનવસેનેવ યોજેતબ્બં. પચ્ચવેક્ખણા મગ્ગાધિગતસ્સ અત્થસ્સ સબ્બસો જોતનટ્ઠેન ઞાણદસ્સનં. સબ્બઞ્ઞુતા અનાવરણતાય સમન્તચક્ખુતાય ચ ઞાણદસ્સનં. બ્યાદિણ્ણકાલોતિ પરિયાદિન્નકાલો. દુતિયં ઉત્તાનમેવ.

આવરણસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩-૪. પધાનિયઙ્ગસુત્તાદિવણ્ણના

૫૩-૫૪. તતિયે પદહતીતિ પદહનો, ભાવનમનુયુત્તો યોગી, તસ્સ ભાવો ભાવનાનુયોગો પદહનભાવો. પધાનમસ્સ અત્થીતિ પધાનિકો, ક-કારસ્સ ય-કારં કત્વા ‘‘પધાનિયો’’તિ વુત્તં. ‘‘અભિનીહારતો પટ્ઠાય આગતત્તા’’તિ વુત્તત્તા પચ્ચેકબોધિસત્તસાવકબોધિસત્તાનમ્પિ પણિધાનતો પભુતિ આગતસદ્ધા આગમનસદ્દા એવ, ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસેન પન ‘‘સબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તાન’’ન્તિ વુત્તં. અધિગમતો સમુદાગતત્તા અગ્ગમગ્ગફલસમ્પયુત્તા ચાપિ અધિગમસદ્ધા નામ, યા સોતાપન્નસ્સ અઙ્ગભાવેન વુત્તા. અચલભાવેનાતિ પટિપક્ખેન અનધિભવનીયત્તા નિચ્ચલભાવેન. ઓકપ્પનન્તિ ઓક્કન્દિત્વા અધિમુચ્ચનં, પસાદુપ્પત્તિયા પસાદનીયવત્થુસ્મિં પસીદનમેવ. સુપ્પટિવિદ્ધન્તિ સુટ્ઠુ પટિવિદ્ધં. યથા તેન પટિવિદ્ધેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં હત્થગતં અહોસિ, તથા પટિવિદ્ધં. યસ્સ બુદ્ધસુબુદ્ધતાય સદ્ધા અચલા અસમ્પવેધિ, તસ્સ ધમ્મસુધમ્મતાય સઙ્ઘસુપ્પટિપન્નતાય તેન પટિવેધેન સદ્ધા ન તથાતિ અટ્ઠાનમેતં અનવકાસો. તેનાહ ભગવા – ‘‘યો, ભિક્ખવે, બુદ્ધે પસન્નો ધમ્મે પસન્નો સઙ્ઘે પસન્નો’’તિઆદિ. પધાનવીરિયં ઇજ્ઝતિ ‘‘અદ્ધા ઇમાય પટિપદાય જરામરણતો મુચ્ચિસ્સામી’’તિ સક્કચ્ચં પદહનતો.

અપ્પ-સદ્દો અભાવત્થો ‘‘અપ્પસદ્દસ્સ…પે… ખો પના’’તિઆદીસુ વિયાતિ આહ ‘‘અરોગો’’તિ. સમવેપાકિનિયાતિ યથાભુત્તમાહારં સમાકારેનેવ પચનસીલાય. દળ્હં કત્વા પચન્તી હિ ગહણી ઘોરભાવેન પિત્તવિકારાદિવસેન રોગં જનેતિ, સિથિલં કત્વા પચન્તી મન્દભાવેન વાતવિકારાદિવસેન તેનાહ ‘‘નાતિસીતાય નાચ્ચુણ્હાયા’’તિ. ગહણિતેજસ્સ મન્દપટુતાવસેન સત્તાનં યથાક્કમં સીતુણ્હસહતાતિ આહ ‘‘અતિસીતલગ્ગહણિકો’’તિઆદિ. યાથાવતો અચ્ચયદેસના અત્તનો આવિકરણં નામાતિ આહ ‘‘યથાભૂતં અત્તનો અગુણં પકાસેતા’’તિ. ઉદયત્થગામિનિયાતિ સઙ્ખારાનં ઉદયઞ્ચ વયઞ્ચ પટિવિજ્ઝન્તિયાતિ અયમેત્થ અત્થોતિ આહ ‘‘ઉદયઞ્ચા’’તિઆદિ. પરિસુદ્ધાયાતિ નિરુપક્કિલેસાય. નિબ્બિજ્ઝિતું સમત્થાયાતિ તદઙ્ગવસેન સવિસેસં પજહિતું સમત્થાય. તસ્સ દુક્ખસ્સ ખયગામિનિયાતિ યં દુક્ખં ઇમસ્મિં ઞાણે અનધિગતે પવત્તિરહં, અધિગતે ન પવત્તિ, તં સન્ધાય વદતિ. તથાહેસ યોગાવચરો ‘‘ચૂળસોતાપન્નો’’તિ વુચ્ચતિ. ચતુત્થં ઉત્તાનમેવ.

પધાનિયઙ્ગસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. માતાપુત્તસુત્તવણ્ણના

૫૫. પઞ્ચમે વિસ્સાસોતિ વિસચ્છાયસન્તાનો ભાવો. ઓતારોતિ તત્થ ચિત્તસ્સ અનુપ્પવેસો. ગહેત્વાતિ અત્તનો એવ ઓકાસં ગહેત્વા. ખેપેત્વાતિ કુસલવારં ખેપેત્વા.

ઘટ્ટેય્યાતિ અક્કમનાદિવસેન બાધેય્ય. તીહિ પરિઞ્ઞાહીતિ ઞાતતીરણપ્પહાનસઙ્ખાતાહિ તીહિ પરિઞ્ઞાહિ. નત્થિ એતેસં કુતોચિ ભયન્તિ અકુતોભયા, નિબ્ભયાતિ અત્થો. ચતુન્નં ઓઘાનં, સંસારમહોઘસ્સેવ વા પારં પરિયન્તં ગતા. તેનાહ ‘‘પારં વુચ્ચતિ નિબ્બાન’’ન્તિઆદિ.

માતાપુત્તસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. ઉપજ્ઝાયસુત્તવણ્ણના

૫૬. છટ્ઠે મધુરકભાવો નામ સરીરસ્સ થમ્ભિતત્તં, તં પન ગરુભાવપુબ્બકન્તિ આહ ‘‘સઞ્જાતગરુભાવો’’તિ. ન પક્ખાયન્તીતિ નપ્પકાસેન્તિ, નાનાકારણતો ન ઉપટ્ઠહન્તિ. તેનાહ ‘‘ચતસ્સો દિસા ચ અનુદિસા ચ મય્હં ન ઉપટ્ઠહન્તી’’તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

ઉપજ્ઝાયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. અભિણ્હપચ્ચવેક્ખિતબ્બટ્ઠાનસુત્તવણ્ણના

૫૭. સત્તમે જરાધમ્મોતિ ધમ્મ-સદ્દો ‘‘અસમ્મોસધમ્મો નિબ્બાન’’ન્તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૭૬૩) વિય પકતિપરિયાયો, તસ્મા જરાપકતિકો જિણ્ણસભાવોતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘જરાસભાવો’’તિઆદિ. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. કમ્મુના દાતબ્બં આદિયતીતિ કમ્મદાયાદો, અત્તના યથૂપચિતકમ્મફલભાગીતિ અત્થો. તં પન દાયજ્જં કારણૂપચારેન વદન્તો ‘‘કમ્મં મય્હં દાયજ્જં સન્તકન્તિ અત્થો’’તિ આહ યથા ‘‘કુસલાનં, ભિક્ખવે, ધમ્માનં સમાદાનહેતુ, એવમિદં પુઞ્ઞં વડ્ઢતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૮૦). યોનીહિ ફલં સભાવતો ભિન્નમ્પિ અભિન્નં વિય મિસ્સિતં હોતિ. તેનાહ ‘‘કમ્મં મય્હં યોનિ કારણ’’ન્તિ. મમત્તવસેન બજ્ઝન્તીતિ બન્ધૂ, ઞાતિ સાલોહિતો ચ, કમ્મં પન એકન્તસમ્બન્ધવાતિ આહ ‘‘કમ્મં મય્હં બન્ધૂ’’તિ. પતિટ્ઠાતિ અવસ્સયો. કમ્મસદિસો હિ સત્તાનં અવસ્સયો નત્થિ.

યોબ્બનં આરબ્ભ ઉપ્પન્નમદોતિ ‘‘મહલ્લકકાલે પુઞ્ઞં કરિસ્સામ, દહરમ્હ તાવા’’તિ યોબ્બનં અપસ્સાય માનકરણં. ‘‘અહં નિરોગો સટ્ઠિ વા સત્તતિ વા વસ્સાનિ અતિક્કન્તાનિ, ન મે હરીતકખણ્ડમ્પિ ખાદિતબ્બં, ઇમે પનઞ્ઞે ‘અસુકં નો ઠાનં રુજ્જતિ, ભેસજ્જં ખાદામા’તિ વિચરન્તિ, કો અઞ્ઞો મયા સદિસો નિરોગો નામા’’તિ એવં માનકરણં આરોગ્યમદો. સબ્બેસમ્પિ જીવિતં નામ પભઙ્ગુરં દુક્ખાનુબન્ધઞ્ચ, તદુભયં અનોલોકેત્વા પબન્ધટ્ઠિતિં પચ્ચયસુલભતઞ્ચ નિસ્સાય ‘‘ચિરં જીવિં, ચિરં જીવામિ, ચિરં જીવિસ્સામિ, સુખં જીવિં, સુખં જીવામિ, સુખં જીવિસ્સામી’’તિ એવં માનકરણં જીવિતમદો.

ઉપધિરહિતન્તિ કામૂપધિરહિતં. ચત્તારો હિ ઉપધી – કામૂપધિ, ખન્ધૂપધિ, કિલેસૂપધિ, અભિસઙ્ખારૂપધીતિ. કામાપિ ‘‘યં પઞ્ચ કામગુણે પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સં, અયં કામાનં અસ્સાદો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૬૬) એવં વુત્તસ્સ સુખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો ‘‘ઉપધિયતિ એત્થ સુખ’’ન્તિ ઇમિના વચનત્થેન ‘‘ઉપધી’’તિ વુચ્ચતિ, ખન્ધાપિ ખન્ધમૂલકસ્સ દુક્ખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો, કિલેસાપિ અપાયદુક્ખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો, અભિસઙ્ખારાપિ ભવદુક્ખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

અભિણ્હપચ્ચવેક્ખિતબ્બટ્ઠાનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮-૧૦. લિચ્છવિકુમારકસુત્તાદિવણ્ણના

૫૮-૬૦. અટ્ઠમે સાપતેય્યન્તિ એત્થ સં વુચ્ચતિ ધનં, તસ્સ પતીતિ સપતિ, ધનસામિકો. તસ્સ હિતાવહત્તા સાપતેય્યં, દ્રબ્યં, ધનન્તિ અત્થો. અત્તનો રુચિવસેન ગામકિચ્ચં નેતીતિ ગામનિયો, ગામનિયોયેવ ગામણિકો.

અન્વાય ઉપનિસ્સાય જીવનસીલા અનુજીવિનોતિ આહ ‘‘યે ચ એતં ઉપનિસ્સાય જીવન્તી’’તિ. એકં મહાકુલં નિસ્સાય પણ્ણાસમ્પિ સટ્ઠિપિ કુલાનિ જીવન્તિ, તે મનુસ્સે સન્ધાયેતં વુત્તં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. નવમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

લિચ્છવિકુમારકસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નીવરણવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૭) ૨. સઞ્ઞાવગ્ગો

૧-૫. સઞ્ઞાસુત્તાદિવણ્ણના

૬૧-૬૫. દુતિયસ્સ પઠમે ‘‘મહપ્ફલા મહાનિસંસા’’તિ ઉભયમ્પેતં અત્થતો એકં, બ્યઞ્જનમેવ નાનન્તિ આહ ‘‘મહપ્ફલા’’તિઆદિ. ‘‘પઞ્ચિમે ગહપતયો આનિસંસા’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૭૬) આનિસંસ-સદ્દો ફલપરિયાયોપિ હોતિ. મહતો લોકુત્તરસ્સ સુખસ્સ પચ્ચયા હોન્તીતિ મહાનિસંસા. અમતોગધાતિ અમતબ્ભન્તરા અમતં અનુપ્પવિટ્ઠા નિબ્બાનદિટ્ઠત્તા, તતો પરં ન ગચ્છન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘અમતપરિયોસાના’’તિ. અમતં પરિયોસાનં અવસાનં એતાસન્તિ અમતપરિયોસાના. મરણસઞ્ઞાતિ મરણાનુપસ્સનાઞાણેન સઞ્ઞા. આહારે પટિકૂલસઞ્ઞાતિ આહારં ગમનાદિવસેન પટિકૂલતો પરિગ્ગણ્હન્તસ્સ ઉપ્પન્નસઞ્ઞા. ઉક્કણ્ઠિતસ્સાતિ નિબ્બિન્દન્તસ્સ કત્થચિપિ અસજ્જન્તસ્સ. દુતિયાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

સઞ્ઞાસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬-૧૦. સાજીવસુત્તાદિવણ્ણના

૬૬-૭૦. છટ્ઠે સહ આજીવન્તિ એત્થાતિ સાજીવો, પઞ્હસ્સ પુચ્છનં વિસ્સજ્જનઞ્ચ. તેનાહ ‘‘સાજીવોતિ પઞ્હપુચ્છનઞ્ચેવ પઞ્હવિસ્સજ્જનઞ્ચા’’તિઆદિ. અભિસઙ્ખતન્તિ ચિતં. સત્તમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

સાજીવસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સઞ્ઞાવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૮) ૩. યોધાજીવવગ્ગો

૧-૨. પઠમચેતોવિમુત્તિફલસુત્તાદિવણ્ણના

૭૧-૭૨. તતિયસ્સ પઠમે અવિજ્જાપલિઘન્તિ એત્થ અવિજ્જાતિ વટ્ટમૂલિકા અવિજ્જા, અયં પચુરજનેહિ ઉક્ખિપિતું અસક્કુણેય્યભાવતો દુક્ખિપનટ્ઠેન નિબ્બાનદ્વારપ્પવેસવિબન્ધનેન ચ ‘‘પલિઘો વિયાતિ પલિઘો’’તિ વુચ્ચતિ. તેનેસ તસ્સા ઉક્ખિત્તત્તા ‘‘ઉક્ખિત્તપલિઘો’’તિ વુત્તો. પુનબ્ભવસ્સ કરણસીલો, પુનબ્ભવં વા ફલં અરહતીતિ પોનોભવિકા, પુનબ્ભવદાયિકાતિ અત્થો. જાતિસંસારોતિ જાયનવસેન ચેવ સંસરણવસેન ચ એવંલદ્ધનામાનં પુનબ્ભવક્ખન્ધાનં પચ્ચયો કમ્માભિસઙ્ખારો. જાતિસંસારોતિ હિ ફલૂપચારેન કારણં વુત્તં. તઞ્હિ પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિકારણવસેન પરિક્ખિપિત્વા ઠિતત્તા ‘‘પરિખા’’તિ વુચ્ચતિ સન્તાનસ્સ પરિક્ખિપનતો. તેનેસ તસ્સ સંકિણ્ણત્તા વિકિણ્ણત્તા સબ્બસો ખિત્તત્તા વિનાસિતત્તા ‘‘સંકિણ્ણપરિખો’’તિ વુત્તો.

તણ્હાસઙ્ખાતન્તિ એત્થ તણ્હાતિ વટ્ટમૂલિકા તણ્હા. અયઞ્હિ ગમ્ભીરાનુગતટ્ઠેન ‘‘એસિકા’’તિ વુચ્ચતિ. લુઞ્ચિત્વા ઉદ્ધરિત્વા. ઓરમ્ભાગિયાનીતિ ઓરમ્ભાગજનકાનિ કામભવે ઉપપત્તિપચ્ચયાનિ કામરાગસંયોજનાદીનિ. એતાનિ હિ કવાટં વિય નગરદ્વારં ચિત્તં પિદહિત્વા ઠિતત્તા ‘‘અગ્ગળા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તેનેસ તેસં નિગ્ગતત્તા ભિન્નત્તા ‘‘નિરગ્ગળો’’તિ વુત્તોતિ. અગ્ગમગ્ગેન પન્નો અપચિતો માનદ્ધજો એતસ્સાતિ પન્નદ્ધજો. પન્નભારોતિ ખન્ધભારકિલેસભારઅભિસઙ્ખારભારા ઓરોપિતા અસ્સાતિ પન્નભારો. વિસંયુત્તોતિ ચતૂહિ યોગેહિ સબ્બકિલેસેહિ ચ વિસંયુત્તો. અસ્મિમાનોતિ રૂપે અસ્મીતિ માનો, વેદનાય, સઞ્ઞાય, સઙ્ખારેસુ, વિઞ્ઞાણે અસ્મિમાનો. એત્થ હિ પઞ્ચપિ ખન્ધે અવિસેસતો ‘‘અસ્મી’’તિ ગહેત્વા પવત્તમાનો અસ્મિમાનોતિ અધિપ્પેતો.

નગરદ્વારસ્સ પરિસ્સયપટિબાહનત્થઞ્ચેવ સોધનત્થઞ્ચ ઉભોસુ પસ્સેસુ એસિકાથમ્ભે નિખણિત્વા ઠપેતીતિ આહ ‘‘નગરદ્વારે ઉસ્સાપિતે એસિકાથમ્ભે’’તિ. પાકારવિદ્ધંસનેનેવ પરિખાભૂમિસમકરણં હોતીતિ આહ ‘‘પાકારં ભિન્દિત્વા પરિખં વિકિરિત્વા’’તિ. ‘‘એવ’’ન્તિઆદિ ઉપમાસંસન્દનં. સન્તો સંવિજ્જમાનો કાયો ધમ્મસમૂહોતિ સક્કાયો, ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકં. દ્વત્તિંસકમ્મકારણા દુક્ખક્ખન્ધે આગતદુક્ખાનિ. અક્ખિરોગસીસરોગાદયો. અટ્ઠનવુતિ રોગા, રાજભયાદીનિ પઞ્ચવીસતિમહાભયાનિ. દુતિયં ઉત્તાનમેવ.

પઠમચેતોવિમુત્તિફલસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩-૪. પઠમધમ્મવિહારીસુત્તાદિવણ્ણના

૭૩-૭૪. તતિયે નિયકજ્ઝત્તેતિ અત્તનો સન્તાને. મેત્તાય ઉપસંહરણવસેન હિતં એસન્તેન. કરુણાય વસેન અનુકમ્પમાનેન. પરિગ્ગહેત્વાતિ પરિતો ગહેત્વા, ફરિત્વાતિ અત્થો. પરિચ્ચાતિ પરિતો કત્વા, સમન્તતો ફરિત્વા ઇચ્ચેવ અત્થો. ‘‘પટિચ્ચા’’તિપિ પાઠો. મા પમજ્જિત્થાતિ ‘‘ઝાયથા’’તિ વુત્તસમથવિપસ્સનાનં અનનુયુઞ્જનેન અઞ્ઞેન વા કેનચિ પમાદકારણેન મા પમાદં આપજ્જિત્થ. નિય્યાનિકસાસને અકત્તબ્બકરણં વિય કત્તબ્બાકરણમ્પિ પમાદોતિ. વિપત્તિકાલેતિ સત્તઅસપ્પાયાદિવિપત્તિયુત્તે કાલે. સબ્બેપિ સાસને ગુણા ઇધેવ સઙ્ગહં ગચ્છન્તીતિ આહ ‘‘ઝાયથ મા પમાદત્થ…પે… અનુસાસની’’તિ. ચતુત્થે નત્થિ વત્તબ્બં.

પઠમધમ્મવિહારીસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. પઠમયોધાજીવસુત્તવણ્ણના

૭૫. પઞ્ચમે યુજ્ઝનં યોધો, સો આજીવો એતેસન્તિ યોધાજીવા. તેનાહ ‘‘યુદ્ધૂપજીવિનો’’તિ. સન્થમ્ભિત્વા ઠાતું ન સક્કોતીતિ બદ્ધો ધિતિસમ્પન્નો ઠાતું ન સક્કોતિ. સમાગતેતિ સમ્પત્તે. બ્યાપજ્જતીતિ વિકારમાપજ્જતિ. તેનાહ ‘‘પકતિભાવં જહતી’’તિ.

રજગ્ગસ્મિન્તિ પચ્ચત્તે ભુમ્મવચનન્તિ આહ ‘‘કિં તસ્સ પુગ્ગલસ્સ રજગ્ગં નામા’’તિ. વિનિબ્બેઠેત્વાતિ ગહિતગ્ગહણં વિસ્સજ્જાપેત્વા. મોચેત્વાતિ સરીરતો અપનેત્વા.

પઠમયોધાજીવસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. દુતિયયોધાજીવસુત્તવણ્ણના

૭૬. છટ્ઠે ચમ્મન્તિ ઇમિના ચમ્મમયં ચમ્મમિતિ સિબ્બિતં, અઞ્ઞં વા કેટકફલકાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. ધનુકલાપં સન્નય્હિત્વાતિ ધનુઞ્ચેવ તૂણિરઞ્ચ સન્નય્હિત્વા સજ્જેત્વા. ધનુદણ્ડસ્સ જિયાયત્તભાવકરણાદિપિ હિ ધનુનો સન્નય્હનં. તેનેવાહ ‘‘ધનુઞ્ચ સરકલાપઞ્ચ સન્નય્હિત્વા’’તિ. યુદ્ધસન્નિવેસેન ઠિતન્તિ દ્વિન્નં સેનાનં બ્યૂહનસંવિધાનનયેન કતો યો સન્નિવેસો, તસ્સ વસેન ઠિતં, સેનાબ્યૂહસંવિધાનવસેન સન્નિવિટ્ઠન્તિ વુત્તં હોતિ. ઉસ્સાહઞ્ચ વાયામઞ્ચ કરોતીતિ યુજ્ઝનવસેન ઉસ્સાહં વાયામઞ્ચ કરોતિ. પરિયાપાદેન્તીતિ મરણપરિયન્તિકં અપરં પાપેન્તિ. તેનાહ ‘‘પરિયાપાદયન્તી’’તિ, જીવિતં પરિયાપાદયન્તિ મરણં પટિપજ્જાપેન્તીતિ વુત્તં હોતિ.

અરક્ખિતેનેવ કાયેનાતિઆદીસુ હત્થપાદે કીળાપેન્તો ગીવં વિપરિવત્તેન્તો કાયં ન રક્ખતિ નામ. નાનપ્પકારં દુટ્ઠુલ્લં કરોન્તો વાચં ન રક્ખતિ નામ. કામવિતક્કાદયો વિતક્કેન્તો ચિત્તં ન રક્ખતિ નામ. અનુપટ્ઠિતાય સતિયાતિ કાયગતાય સતિયા અનુપટ્ઠિતાય. રાગેન અનુગતોતિ રાગેન અનુપહતો. રાગપરેતોતિ વા રાગેન ફુટ્ઠો ફુટ્ઠવિસેન વિય સપ્પેન.

અનુદહનટ્ઠેનાતિ અનુપાયપ્પટિપત્તિયા. સમ્પતિ આયતિઞ્ચ મહાભિતાપટ્ઠેન. અનવત્થિતસભાવતાય ઇત્તરપચ્ચુપટ્ઠાનટ્ઠેન. મુહુત્તરમણીયતાય તાવકાલિકટ્ઠેન. બ્યત્તેહિ અભિભવનીયતાય સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગપલિભઞ્જનટ્ઠેન. છેદનભેદનાદિઅધિકરણભાવેન ઉગ્ઘટ્ટનસદિસતાય અધિકુટ્ટનટ્ઠેન. અવણે વણં ઉપ્પાદેત્વા અન્તો અનુપવિસનસભાવતાય વિનિવિજ્ઝનટ્ઠેન. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિક અનત્થનિમિત્તતાય સાસઙ્કસપ્પટિભયટ્ઠેન.

દુતિયયોધાજીવસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭-૮. પઠમઅનાગતભયસુત્તાદિવણ્ણના

૭૭-૭૮. સત્તમે વિસેસસ્સ પત્તિયા વિસેસસ્સ પાપુણનત્થં. વીરિયન્તિ પધાનવીરિયં. તં પન ચઙ્કમનવસેન કરણે ‘‘કાયિક’’ન્તિપિ વત્તબ્બતં લભતીતિ આહ – ‘‘દુવિધમ્પી’’તિ. સત્થકવાતાતિ સન્ધિબન્ધનાનિ કત્તરિયા છિન્દન્તા વિય પવત્તવાતા. તેનાહ – ‘‘સત્થં વિયા’’તિઆદિ. કતકમ્મેહીતિ કતચોરકમ્મેહિ. તે કિર કતકમ્મા યં નેસં દેવતં આયાચિત્વા કમ્મં નિપ્ફન્નં, તસ્સ ઉપકારત્થાય મનુસ્સે મારેત્વા ગલલોહિતાનિ ગણ્હન્તિ. તે ‘‘અઞ્ઞેસુ મનુસ્સેસુ મારિયમાનેસુ કોલાહલં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, પબ્બજિતં પરિયેસન્તો નામ નત્થી’’તિ મઞ્ઞમાના ભિક્ખૂ ગહેત્વા મારેન્તિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં. અકતકમ્મેહીતિ અટવિતો ગામં આગમનકાલે કમ્મનિપ્ફત્તત્થં પુરેતરં બલિકમ્મં કાતુકામેહિ. તેનેવાહ – ‘‘ચોરિકં કત્વા નિક્ખન્તા કતકમ્મા નામા’’તિઆદિ. અટ્ઠમે નત્થિ વત્તબ્બં.

પઠમઅનાગતભયસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. તતિયઅનાગતભયસુત્તવણ્ણના

૭૯. નવમે પાળિગમ્ભીરાતિ (સં. નિ. ટી. ૨.૨.૨૨૯) પાળિવસેન ગમ્ભીરા અગાધા દુક્ખોગાહા સલ્લસુત્તસદિસા. સલ્લસુત્તઞ્હિ (સુ. નિ. ૫૭૯) ‘‘અનિમિત્તમનઞ્ઞાત’’ન્તિઆદિના પાળિવસેન ગમ્ભીરં, ન અત્થગમ્ભીરં. તથા હિ તત્થ તા તા ગાથા દુવિઞ્ઞેય્યરૂપા તિટ્ઠન્તિ. દુવિઞ્ઞેય્યઞ્હિ ઞાણેન દુક્ખોગાહન્તિ કત્વા ‘‘ગમ્ભીર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. પુબ્બાપરંપેત્થ કાસઞ્ચિ ગાથાનં દુવિઞ્ઞેય્યતાય દુક્ખોગાહમેવ, તસ્મા પાળિવસેન ગમ્ભીરં. અત્થગમ્ભીરાતિ અત્થવસેન ગમ્ભીરા મહાવેદલ્લસુત્તસદિસા, મહાવેદલ્લસુત્તસ્સ (મ. નિ. ૧.૪૪૯ આદયો) અત્થવસેન ગમ્ભીરતા પાકટાયેવ. લોકં ઉત્તરતીતિ લોકુત્તરો, સો અત્થભૂતો એતેસં અત્થીતિ લોકુત્તરા. તેનાહ – ‘‘લોકુત્તરધમ્મદીપકા’’તિ. સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તાતિ સત્તસુઞ્ઞધમ્મપ્પકાસકા. તેનાહ ‘‘ખન્ધધાતુઆયતનપચ્ચયાકારપ્પટિસંયુત્તા’’તિ. ઉગ્ગહેતબ્બં પરિયાપુણિતબ્બન્તિ ચ લિઙ્ગવચનવિપલ્લાસેન વુત્તન્તિ આહ ‘‘ઉગ્ગહેતબ્બે ચેવ વળઞ્જેતબ્બે ચા’’તિ. કવિનો કમ્મં કવિતા. યસ્સ પન યં કમ્મં, તં તેન કતન્તિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘કવિતાતિ કવીહિ કતા’’તિ. કાવેય્યન્તિ કબ્યં, કબ્યન્તિ ચ કવિના વુત્તન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘તસ્સેવ વેવચન’’ન્તિ. ચિત્તક્ખરાતિ ચિત્રાકારઅક્ખરા. ઇતરં તસ્સેવ વેવચનં. સાસનતો બહિદ્ધા ઠિતાતિ ન સાસનાવચરા. બાહિરકસાવકેહીતિ ‘‘બુદ્ધા’’તિ અપ્પઞ્ઞાતાનં યેસં કેસઞ્ચિ સાવકેહિ. સુસ્સૂસિસ્સન્તીતિ અક્ખરચિત્તતાય ચેવ સરસમ્પત્તિયા ચ અત્તમના હુત્વા સામણેરદહરભિક્ખુમાતુગામમહાગહપતિકાદયો ‘‘એસ ધમ્મકથિકો’’તિ સન્નિપતિત્વા સોતુકામા ભવિસ્સન્તિ.

તતિયઅનાગતભયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. ચતુત્થઅનાગતભયસુત્તવણ્ણના

૮૦. દસમે પઞ્ચવિધેન સંસગ્ગેનાતિ ‘‘સવનસંસગ્ગો, દસ્સનસંસગ્ગો, સમુલ્લાપસંસગ્ગો, સમ્ભોગસંસગ્ગો, કાયસંસગ્ગો’’તિ એવં વુત્તેન પઞ્ચવિધેન સંસગ્ગેન. સંસજ્જતિ એતેનાતિ સંસગ્ગો, રાગો. સવનહેતુકો, સવનવસેન વા પવત્તો સંસગ્ગો સવનસંસગ્ગો. એસ નયો સેસેસુપિ. કાયસંસગ્ગો પન કાયપરામાસો. તેસુ પરેહિ વા કથિયમાનં રૂપાદિસમ્પત્તિં અત્તના વા સિતલપિતગીતસદ્દં સુણન્તસ્સ સોતવિઞ્ઞાણવીથિવસેન ઉપ્પન્નો રાગો સવનસંસગ્ગો નામ. વિસભાગરૂપં ઓલોકેન્તસ્સ પન ચક્ખુવિઞ્ઞાણવીથિવસેન ઉપ્પન્નો રાગો દસ્સનસંસગ્ગો નામ. અઞ્ઞમઞ્ઞઆલાપસલ્લાપવસેન ઉપ્પન્નરાગો સમુલ્લાપસંસગ્ગો નામ. ભિક્ખુનો ભિક્ખુનિયા સન્તકં, ભિક્ખુનિયા ભિક્ખુસ્સ સન્તકં ગહેત્વા પરિભોગકરણવસેન ઉપ્પન્નરાગો સમ્ભોગસંસગ્ગો નામ. હત્થગ્ગાહાદિવસેન ઉપ્પન્નો રાગો કાયસંસગ્ગો નામ.

અનેકવિહિતન્તિ અન્નસન્નિધિપાનસન્નિધિવત્થસન્નિધિયાનસન્નિધિસયનસન્નિધિગન્ધસન્નિધિ- આમિસસન્નિધિવસેન અનેકપ્પકારં. સન્નિધિકતસ્સાતિ એતેન ‘‘સન્નિધિકારપરિભોગ’’ન્તિ (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧૦) એત્થ કાર-સદ્દસ્સ કમ્મત્થતં દસ્સેતિ. યથા વા ‘‘આચયં ગામિનો’’તિ વત્તબ્બે અનુનાસિકલોપેન ‘‘આચયગામિનો’’તિ નિદ્દેસો કતો, એવં ‘‘સન્નિધિકારં પરિભોગ’’ન્તિ વત્તબ્બે અનુનાસિકલોપેન ‘‘સન્નિધિકારપરિભોગ’’ન્તિ વુત્તં, સન્નિધિં કત્વા પરિભોગન્તિ અત્થો.

‘‘સન્નિધિકતસ્સ પરિભોગ’’ન્તિ એત્થ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૨) પન દુવિધા કથા વિનયવસેન સલ્લેખવસેન ચ. વિનયવસેન તાવ યં કિઞ્ચિ અન્નં અજ્જ પટિગ્ગહિતં અપરજ્જુ સન્નિધિકારં હોતિ, તસ્સ પરિભોગે પાચિત્તિયં. અત્તના લદ્ધં પન સામણેરાનં દત્વા તેહિ લદ્ધં વા પાપેત્વા દુતિયદિવસે ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ, સલ્લેખો પન ન હોતિ. પાનસન્નિધિમ્હિપિ એસેવ નયો. વત્થસન્નિધિમ્હિ અનધિટ્ઠિતાવિકપ્પિતં સન્નિધિ ચ હોતિ, સલ્લેખઞ્ચ કોપેતિ. અયં નિપ્પરિયાયકથા. પરિયાયતો પન તિચીવરસન્તુટ્ઠેન ભવિતબ્બં, ચતુત્થં લભિત્વા અઞ્ઞસ્સ દાતબ્બં. સચે યસ્સ કસ્સચિ દાતું ન સક્કોતિ, યસ્સ પન દાતુકામો હોતિ, સો ઉદ્દેસત્થાય વા પરિપુચ્છત્થાય વા ગતો, આગતમત્તે દાતબ્બં, અદાતું ન વટ્ટતિ. ચીવરે પન અપ્પહોન્તે, સતિયા વા પચ્ચાસાય અનુઞ્ઞાતકાલં ઠપેતું વટ્ટતિ. સૂચિસુત્તચીવરકારકાનં અલાભે તતોપિ વિનયકમ્મં કત્વા ઠપેતું વટ્ટતિ ‘‘ઇમસ્મિં જિણ્ણે પુન ઈદિસં કુતો લભિસ્સામી’’તિ પન ઠપેતું ન વટ્ટતિ, સન્નિધિ ચ હોતિ, સલ્લેખઞ્ચ કોપેતિ.

યાનસન્નિધિમ્હિ યાનં નામ વય્હં રથો સકટં સન્દમાનિકા પાટઙ્કીતિ. ન પનેતં પબ્બજિતસ્સ યાનં, ઉપાહનં પન યાનં. એકભિક્ખુસ્સ હિ એકો અરઞ્ઞવાસત્થાય, એકો ધોતપાદકત્થાયાતિ ઉક્કંસતો દ્વે ઉપાહનસઙ્ઘાટકા વટ્ટન્તિ, તતિયં લભિત્વા અઞ્ઞસ્સ દાતબ્બો. ‘‘ઇમસ્મિં જિણ્ણે અઞ્ઞં કુતો લભિસ્સામી’’તિ ઠપેતું ન વટ્ટતિ, સન્નિધિ ચ હોતિ, સલ્લેખઞ્ચ કોપેતિ. સયનસન્નિધિમ્હિ સયનન્તિ મઞ્ચો. એકસ્સ ભિક્ખુનો એકો સયનગબ્ભે, એકો દિવાટ્ઠાનેતિ ઉક્કંસતો દ્વે મઞ્ચા વટ્ટન્તિ. તતો ઉત્તરિં લભિત્વા અઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુનો, ગણસ્સ વા દાતબ્બો, અદાતું ન વટ્ટતિ, સન્નિધિ ચેવ હોતિ, સલ્લેખો ચ કુપ્પતિ. ગન્ધસન્નિધિમ્હિ ભિક્ખુનો કણ્ડુકચ્છુછવિદોસાદિઆબાધે સતિ ગન્ધા વટ્ટન્તિ. ગન્ધત્થિકેન ગન્ધઞ્ચ આહરાપેત્વા તસ્મિં રોગે વૂપસન્તે અઞ્ઞેસં વા આબાધિકાનં દાતબ્બં, દ્વારે પઞ્ચઙ્ગુલિઘરધૂપનાદીસુ વા ઉપનેતબ્બં. ‘‘પુન રોગે સતિ ભવિસ્સતી’’તિ ઠપેતું ન વટ્ટતિ, ગન્ધસન્નિધિ ચ હોતિ, સલ્લેખઞ્ચ કોપેતિ.

આમિસન્તિ વુત્તાવસેસં દટ્ઠબ્બં. સેય્યથિદં – ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ ‘‘તથારૂપે કાલે ઉપકારાય ભવિસ્સન્તી’’તિ તિલતણ્ડુલમુગ્ગમાસનાળિકેરલોણમચ્છસપ્પિતેલકુલાલભાજનાદીનિ આહરાપેત્વા ઠપેતિ. સો વસ્સકાલે કાલસ્સેવ સામણેરેહિ યાગું પચાપેત્વા પરિભુઞ્જિત્વા ‘‘સામણેર ઉદકકદ્દમે દુક્ખં ગામં પવિસિતું, ગચ્છ અસુકકુલં ગન્ત્વા મય્હં વિહારે નિસિન્નભાવં આરોચેહિ, અસુકકુલતો દધિઆદીનિ આહરા’’તિ પેસેતિ. ભિક્ખૂહિ ‘‘કિં, ભન્તે, ગામં પવિસિસ્સામા’’તિ વુત્તેપિ ‘‘દુપ્પવેસો, આવુસો, ઇદાનિ ગામો’’તિ વદતિ. તે ‘‘હોતુ, ભન્તે, અચ્છથ તુમ્હે, મયં ભિક્ખં પરિયેસિત્વા આહરિસ્સામા’’તિ ગચ્છન્તિ. અથ સામણેરો દધિઆદીનિ આહરિત્વા ભત્તઞ્ચ બ્યઞ્જનઞ્ચ સમ્પાદેત્વા ઉપનેતિ, તં ભુઞ્જન્તસ્સેવ ઉપટ્ઠાકા ભત્તં પહિણન્તિ, તતોપિ મનાપમનાપં ભુઞ્જતિ. અથ ભિક્ખૂ પિણ્ડપાતં ગહેત્વા આગચ્છન્તિ, તતોપિ મનાપમનાપં ભુઞ્જતિયેવ. એવં ચતુમાસમ્પિ વીતિનામેતિ. અયં વુચ્ચતિ ભિક્ખુ મુણ્ડકુટુમ્બિકજીવિકં જીવતિ, ન સમણજીવિકન્તિ. એવરૂપો આમિસસન્નિધિ નામ હોતિ. ભિક્ખુનો પન વસનટ્ઠાને એકા તણ્ડુલનાળિ એકો ગુળપિણ્ડો કુડુવમત્તં સપ્પીતિ એત્તકં નિધેતું વટ્ટતિ અકાલે સમ્પત્તચોરાનં અત્થાય. તે હિ એત્તકં આમિસપટિસન્થારં અલભન્તા જીવિતા વોરોપેય્યું, તસ્મા સચે હિ એત્તકં નત્થિ, આહરાપેત્વાપિ ઠપેતું વટ્ટતિ. અફાસુકકાલે ચ યદેત્થ કપ્પિયં, તં અત્તનાપિ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. કપ્પિયકુટિયં પન બહું ઠપેન્તસ્સપિ સન્નિધિ નામ નત્થિ.

ચતુત્થઅનાગતભયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

યોધાજીવવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૯) ૪. થેરવગ્ગો

૧-૨. રજનીયસુત્તાદિવણ્ણના

૮૧-૮૨. ચતુત્થસ્સ પઠમં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. દુતિયે ગુણમક્ખનાય પવત્તોપિ અત્તનો કારકં ગૂથેન પહરન્તં ગૂથો વિય પઠમતરં મક્ખેતીતિ મક્ખો, સો એતસ્સ અત્થીતિ મક્ખી. પળાસતીતિ પળાસો, પરસ્સ ગુણે ડંસિત્વા વિય અપનેતીતિ અત્થો. સો એતસ્સ અત્થીતિ પળાસી. પળાસી પુગ્ગલો હિ દુતિયસ્સ ધુરં ન દેતિ, સમ્પસારેત્વા તિટ્ઠતિ. તેનાહ ‘‘યુગગ્ગાહલક્ખણેન પળાસેન સમન્નાગતો’’તિ.

રજનીયસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. કુહકસુત્તવણ્ણના

૮૩. તતિયે તીહિ કુહનવત્થૂહીતિ સામન્તજપ્પનઇરિયાપથસન્નિસ્સિતપચ્ચયપ્પટિસેવનભેદતો તિપ્પભેદેહિ કુહનવત્થૂહિ. તિવિધેન કુહનવત્થુના લોકં કુહયતિ વિમ્હાપયતિ ‘‘અહો અચ્છરિયપુરિસો’’તિ અત્તનિ પરેસં વિમ્હયં ઉપ્પાદેતીતિ કુહકો. લાભસક્કારત્થિકો હુત્વા લપતિ અત્તાનં દાયકં વા ઉક્ખિપિત્વા યથા સો કિઞ્ચિ દદાતિ, એવં ઉક્કાચેત્વા કથેતીતિ લપકો. નિમિત્તં સીલં તસ્સાતિ નેમિત્તિકો, નિમિત્તેન વા ચરતિ, નિમિત્તં વા કરોતીતિ નેમિત્તિકો. નિમિત્તન્તિ ચ પરેસં પચ્ચયદાનસઞ્ઞુપ્પાદકં કાયવચીકમ્મં વુચ્ચતિ. નિપ્પેસો સીલમસ્સાતિ નિપ્પેસિકો. નિપ્પિસતીતિ વા નિપ્પેસો, નિપ્પેસોયેવ નિપ્પેસિકો. નિપ્પેસોતિ ચ સઠપુરિસો વિય લાભસક્કારત્થં અક્કોસનુપ્પણ્ડનપરપિટ્ઠિમંસિકતાદિ.

કુહકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬-૭. પટિસમ્ભિદાપ્પત્તસુત્તાદિવણ્ણના

૮૬-૮૭. છટ્ઠે પટિસમ્ભિદાસુ યં વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. ઉચ્ચાવચાનીતિ ઉચ્ચનીચાનિ. તેનાહ ‘‘મહન્તખુદ્દકાની’’તિ. કિંકરણીયાનીતિ ‘‘કિં કરોમી’’તિ એવં વત્વા કત્તબ્બકમ્માનિ. તત્થ ઉચ્ચકમ્માનિ નામ ચીવરસ્સ કરણં, રજનં, ચેતિયે સુધાકમ્મં, ઉપોસથાગારચેતિયઘરબોધિઘરેસુ કત્તબ્બકમ્મન્તિ એવમાદિ. અવચકમ્મં નામ પાદધોવનમક્ખનાદિ ખુદ્દકકમ્મં. તત્રુપાયાસાતિ તત્રુપગમનિયા, તત્ર તત્ર મહન્તે ખુદ્દકે ચ કમ્મે સાધનવસેન ઉપગચ્છન્તિયાતિ અત્થો. તસ્સ તસ્સ કમ્મસ્સ નિપ્ફાદને સમત્થાયાતિ વુત્તં હોતિ. તત્રુપાયાયાતિ વા તત્ર તત્ર કમ્મે સાધેતબ્બે ઉપાયભૂતાય. અલં કાતુન્તિ કાતું સમત્થો હોતિ. અલં સંવિધાતુન્તિ વિચારેતું સમત્થો. સત્તમં ઉત્તાનમેવ.

પટિસમ્ભિદાપ્પત્તસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. થેરસુત્તવણ્ણના

૮૮. અટ્ઠમે થિરભાવપ્પત્તોતિ સાસને થિરભાવં અનિવત્તિભાવં પત્થો. પબ્બજિતો હુત્વા બહૂ રત્તિયો જાનાતીતિ રત્તઞ્ઞૂ. તેનાહ ‘‘પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાયા’’તિઆદિ. પાકટોતિ અયથાભૂતગુણેહિ ચેવ યથાભૂતગુણેહિ ચ સમુગ્ગતો. યસો એતસ્સ અત્થીતિ યસસ્સી, યસં સિતો નિસ્સિતો વા યસસ્સી. તેનાહ ‘‘યસનિસ્સિતો’’તિ. અસતં અસાધૂનં ધમ્મા અસદ્ધમ્મા, અસન્તા વા અસુન્દરા ગારય્હા લામકા ધમ્માતિ અસદ્ધમ્મા. વિપરિયાયેન સદ્ધમ્મા વેદિતબ્બા.

થેરસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. પઠમસેખસુત્તવણ્ણના

૮૯. નવમે આરમિતબ્બટ્ઠેન કમ્મં આરામો એતસ્સાતિ કમ્મારામો, તસ્સ ભાવો કમ્મારામતા. તત્થ કમ્મન્તિ ઇતિકત્તબ્બં કમ્મં વુચ્ચતિ. સેય્યથિદં – ચીવરવિચારણં ચીવરકમ્મકરણં ઉપત્થમ્ભનં પત્તત્થવિકઅંસબદ્ધકકાયબન્ધનધમ્મકરણઆધારકપાદકથલિકસમ્મજ્જનિઆદીનં કરણન્તિ. એકચ્ચો હિ એતાનિ કરોન્તો સકલદિવસં એતાનેવ કરોતિ, તં સન્ધાયેસ પટિક્ખેપો. યો પન એતેસં કરણવેલાયમેવ તાનિ કરોતિ, ઉદ્દેસવેલાય ઉદ્દેસં ગણ્હાતિ, સજ્ઝાયવેલાય સજ્ઝાયતિ, ચેતિયઙ્ગણવત્તવેલાય ચેતિયઙ્ગણવત્તં કરોતિ, મનસિકારવેલાય મનસિકારં કરોતિ, ન સો કમ્મારામો નામ. ભસ્સારામતાતિ એત્થ યો ઇત્થિવણ્ણપુરિસવણ્ણાદિવસેન આલાપસલ્લાપં કરોન્તોયેવ દિવસઞ્ચ રત્તિઞ્ચ વીતિનામેતિ, એવરૂપો ભસ્સે પરિયન્તકારી ન હોતિ, અયં ભસ્સારામો નામ. યો પન રત્તિમ્પિ દિવસમ્પિ ધમ્મં કથેતિ, પઞ્હં વિસ્સજ્જેતિ, અયં અપ્પભસ્સો ભસ્સે પરિયન્તકારીયેવ. કસ્મા? ‘‘સન્નિપતિતાનં વો, ભિક્ખવે, દ્વયં કરણીયં ધમ્મી વા કથા, અરિયો વા તુણ્હીભાવો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૭૩; ઉદા. ૧૨, ૨૮, ૨૯) વુત્તત્તા.

નિદ્દારામતાતિ એત્થ યો ગચ્છન્તોપિ નિસિન્નોપિ નિપન્નોપિ થિનમિદ્ધાભિભૂતો નિદ્દાયતિયેવ, અયં નિદ્દારામો નામ. યસ્સ પન કરજકાયે ગેલઞ્ઞેન ચિત્તં ભવઙ્ગે ઓતરતિ, નાયં નિદ્દારામો. તેનેવાહ – ‘‘અભિજાનામિ ખો પનાહં, અગ્ગિવેસ્સન, ગિમ્હાનં પચ્છિમે માસે પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપ્પટિક્કન્તો ચતુગ્ગુણં સઙ્ઘાટિં પઞ્ઞાપેત્વા દક્ખિણેન પસ્સેન સતો સમ્પજાનો નિદ્દં ઓક્કમિતા’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૮૭). સઙ્ગણિકારામતાતિ એત્થ યો એકસ્સ દુતિયો, દ્વિન્નં તતિયો, તિણ્ણં ચતુત્થોતિ એવં સંસટ્ઠોવ વિહરતિ, એકકો અસ્સાદં ન લભતિ, અયં સઙ્ગણિકારામો. યો પન ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ એકકોવ અસ્સાદં લભતિ, નાયં સઙ્ગણિકારામો વેદિતબ્બો. સેખાનં પટિલદ્ધગુણસ્સ પરિહાનાસમ્ભવતો ‘‘ઉપરિગુણેહી’’તિઆદિ વુત્તં.

પઠમસેખસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. દુતિયસેખસુત્તવણ્ણના

૯૦. દસમે અતિપાતોવાતિ સબ્બરત્તિં નિદ્દાયિત્વા બલવપચ્ચૂસે કોટિસમ્મુઞ્જનિયા થોકં સમ્મજ્જિત્વા મુખં ધોવિત્વા યાગુભિક્ખત્થાય પાતોવ પવિસતિ. તં અતિક્કમિત્વાતિ ગિહિસંસગ્ગવસેન કાલં વીતિનામેન્તો મજ્ઝન્હિકસમયં અતિક્કમિત્વા પક્કમતિ. પાતોયેવ હિ ગામં પવિસિત્વા યાગું આદાય આસનસાલં ગન્ત્વા પિવિત્વા એકસ્મિં ઠાને નિપન્નો નિદ્દાયિત્વા મનુસ્સાનં ભોજનવેલાય ‘‘પણીતભિક્ખં લભિસ્સામી’’તિ ઉપકટ્ઠે મજ્ઝન્હિકે ઉટ્ઠાય ધમ્મકરણેન ઉદકં ગહેત્વા અક્ખીનિ પુઞ્છિત્વા પિણ્ડાય ચરિત્વા યાવદત્થં ભુઞ્જિત્વા ગિહિસંસટ્ઠો કાલં વીતિનામેત્વા મજ્ઝન્હે વીતિવત્તે પટિક્કમતિ.

અપ્પિચ્છકથાતિ, ‘‘આવુસો, અત્રિચ્છતા પાપિચ્છતાતિ ઇમે ધમ્મા પહાતબ્બા’’તિ તેસુ આદીનવં દસ્સેત્વા ‘‘એવરૂપં અપ્પિચ્છતં સમાદાય વત્તિતબ્બ’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તા કથા. તીહિ વિવેકેહીતિ કાયવિવેકો, ચિત્તવિવેકો, ઉપધિવિવેકોતિ ઇમેહિ તીહિ વિવેકેહિ. તત્થ એકો ગચ્છતિ, એકો તિટ્ઠતિ, એકો નિસીદતિ, એકો સેય્યં કપ્પેતિ, એકો ગામં પિણ્ડાય પવિસતિ, એકો પટિક્કમતિ, એકો ચઙ્કમં અધિટ્ઠાતિ, એકો ચરતિ, એકો વિહરતીતિ અયં કાયવિવેકો નામ. અટ્ઠ સમાપત્તિયો પન ચિત્તવિવેકો નામ. નિબ્બાનં ઉપધિવિવેકો નામ. વુત્તમ્પિ હેતં – ‘‘કાયવિવેકો ચ વિવેકટ્ઠકાયાનં નેક્ખમ્માભિરતાનં, ચિત્તવિવેકો ચ પરિસુદ્ધચિત્તાનં પરમવોદાનપ્પત્તાનં, ઉપધિવિવેકો ચ નિરુપધીનં પુગ્ગલાનં વિસઙ્ખારગતાન’’ન્તિ (મહાનિ. ૫૭). દુવિધં વીરિયન્તિ કાયિકં, ચેતસિકઞ્ચ વીરિયં. સીલન્તિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલં. સમાધિન્તિ વિપસ્સનાપાદકા અટ્ઠ સમાપત્તિયો. વિમુત્તિકથાતિ વા અરિયફલં આરબ્ભ પવત્તા કથા. સેસં ઉત્તાનમેવ.

દુતિયસેખસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

થેરવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૧૦) ૫. કકુધવગ્ગો

૧-૧૦. પઠમસમ્પદાસુત્તાદિવણ્ણના

૯૧-૧૦૦. પઞ્ચમસ્સ પઠમે દુતિયે ચ નત્થિ વત્તબ્બં. તતિયે આજાનનતો અઞ્ઞા, ઉપરિમગ્ગપઞ્ઞા હેટ્ઠિમમગ્ગેન ઞાતપરિઞ્ઞાય એવ જાનનતો. તસ્સા પન ફલભાવતો મગ્ગફલપઞ્ઞા તંસહગતા સમ્માસઙ્કપ્પાદયો ચ ઇધ ‘‘અઞ્ઞા’’તિ વુત્તા. અઞ્ઞાય બ્યાકરણાનિ અઞ્ઞાબ્યાકરણાનિ. તેનેવાહ ‘‘અઞ્ઞાબ્યાકરણાનીતિ અરહત્તબ્યાકરણાની’’તિ. અધિગતમાનેનાતિ અપ્પત્તે પત્તસઞ્ઞી, અનધિગતે અધિગતસઞ્ઞી હુત્વા અધિગતં મયાતિ માનેન. ચતુત્થાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

પઠમસમ્પદાસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

કકુધવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દુતિયપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૩. તતિયપણ્ણાસકં

(૧૧) ૧. ફાસુવિહારવગ્ગો

૧-૪. સારજ્જસુત્તાદિવણ્ણના

૧૦૧-૪. તતિયસ્સ પઠમે નત્થિ વત્તબ્બં. દુતિયે પિણ્ડપાતાદિઅત્થાય ઉપસઙ્કમિતું યુત્તટ્ઠાનં ગોચરો, વેસિયા ગોચરો અસ્સાતિ વેસિયાગોચરો, મિત્તસન્થવવસેન ઉપસઙ્કમિતબ્બટ્ઠાનન્તિ અત્થો. વેસિયા નામ રૂપૂપજીવિનિયો, તા મિત્તસન્થવવસેન ન ઉપસઙ્કમિતબ્બા સમણભાવસ્સ અન્તરાયકરત્તા, પરિસુદ્ધાસયસ્સપિ ગરહાહેતુતો, તસ્મા દક્ખિણાદાનવસેન સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા ઉપસઙ્કમિતબ્બં. વિધવા વુચ્ચન્તિ મતપતિકા, પવુત્થપતિકા વા. થુલ્લકુમારિયોતિ મહલ્લિકા અનિવિદ્ધા કુમારિયો. પણ્ડકાતિ નપુંસકા. તે હિ ઉસ્સન્નકિલેસા અવૂપસન્તપરિળાહા લોકામિસનિસ્સિતકથાબહુલા, તસ્મા ન ઉપસઙ્કમિતબ્બા. ભિક્ખુનિયો નામ ઉસ્સન્નબ્રહ્મચરિયા. તથા ભિક્ખૂપિ. અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસભાગવત્થુભાવતો સન્થવવસેન ઉપસઙ્કમને કતિપાહેનેવ બ્રહ્મચરિયન્તરાયો સિયા, તસ્મા ન ઉપસઙ્કમિતબ્બા, ગિલાનપુચ્છનાદિવસેન ઉપસઙ્કમને સતોકારિના ભવિતબ્બં. તતિયચતુત્થાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

સારજ્જસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ફાસુવિહારસુત્તવણ્ણના

૧૦૫. પઞ્ચમે મેત્તા એતસ્સ અત્થીતિ મેત્તં, તંસમુટ્ઠાનં કાયકમ્મં મેત્તં કાયકમ્મં. એસ નયો સેસદ્વયેપિ. આવીતિ પકાસનં. પકાસભાવો ચેત્થ યં ઉદ્દિસ્સ તં કાયકમ્મં કરીયતિ, તસ્સ સમ્મુખભાવતોતિ આહ ‘‘સમ્મુખા’’તિ. રહોતિ અપ્પકાસં. અપ્પકાસતા ચ યં ઉદ્દિસ્સ તં કાયકમ્મં કરીયતિ, તસ્સ અપચ્ચક્ખભાવતોતિ આહ ‘‘પરમ્મુખા’’તિ. ઇમાનિ મેત્તકાયકમ્માદીનિ ભિક્ખૂનં વસેન આગતાનિ તેસં સેટ્ઠપરિસભાવતો, ગિહીસુપિ લબ્ભન્તિયેવ. ભિક્ખૂનઞ્હિ મેત્તચિત્તેન આભિસમાચારિકપૂરણં મેત્તં કાયકમ્મં નામ. ગિહીનં ચેતિયવન્દનત્થાય બોધિવન્દનત્થાય સઙ્ઘનિમન્તનત્થાય ગમનં ગામં પિણ્ડાય પવિટ્ઠે ભિક્ખૂ દિસ્વા પચ્ચુગ્ગમનં પત્તપ્પટિગ્ગહણં આસનપઞ્ઞાપનં અનુગમનન્તિ એવમાદિકં મેત્તં કાયકમ્મં નામ. ભિક્ખૂનં મેત્તચિત્તેન આચારપઞ્ઞત્તિસિક્ખાપનં કમ્મટ્ઠાનકથનં ધમ્મદેસના તેપિટકમ્પિ બુદ્ધવચનં મેત્તં વચીકમ્મં નામ. ગિહીનં ‘‘ચેતિયવન્દનાય ગચ્છામ, બોધિવન્દનાય ગચ્છામ, ધમ્મસ્સવનં કરિસ્સામ, દીપમાલં પુપ્ફપૂજં કરિસ્સામ, તીણિ સુચરિતાનિ સમાદાય વત્તિસ્સામ, સલાકભત્તાદીનિ દસ્સામ, વસ્સાવાસિકં દસ્સામ, અજ્જ સઙ્ઘસ્સ ચત્તારો પચ્ચયે દસ્સામ, સઙ્ઘં નિમન્તેત્વા ખાદનીયાદીનિ સંવિદહથ, આસનાનિ પઞ્ઞપેથ, પાનીયં ઉપટ્ઠપેથ, સઙ્ઘં પચ્ચુગ્ગન્ત્વા આનેથ, પઞ્ઞત્તાસને નિસીદાપેથ, છન્દજાતા ઉસ્સાહજાતા વેય્યાવચ્ચં કરોથા’’તિઆદિકથનકાલે મેત્તં વચીકમ્મં નામ. ભિક્ખૂનં પાતોવ ઉટ્ઠાય સરીરપ્પટિજગ્ગનં કત્વા ચેતિયઙ્ગણં ગન્ત્વા વત્તાદીનિ કત્વા વિવિત્તસેનાસને નિસીદિત્વા ‘‘ઇમસ્મિં વિહારે ભિક્ખૂ સુખી હોન્તુ અવેરા અબ્યાપજ્જા’’તિ ચિન્તનં મેત્તં મનોકમ્મં નામ, ગિહીનં ‘‘અય્યા સુખી હોન્તુ અવેરા અબ્યાપજ્જા’’તિ ચિન્તનં મેત્તં મનોકમ્મં નામ.

તત્થ નવકાનં ચીવરકમ્માદીસુ સહાયભાવગમનં સમ્મુખા કાયકમ્મં નામ, થેરાનં પન પાદધોવનસિઞ્ચનબીજનદાનાદિભેદમ્પિ સબ્બં સામીચિકમ્મં સમ્મુખા કાયકમ્મં નામ, ઉભયેહિપિ દુન્નિક્ખિત્તાનં દારુભણ્ડાદીનં તેસુ અવઞ્ઞં અકત્વા અત્તના દુન્નિક્ખિત્તાનં વિય પટિસામનં પરમ્મુખા મેત્તં કાયકમ્મં નામ. ‘‘દેવત્થેરો તિસ્સત્થેરો’’તિ વુત્તં એવં પગ્ગય્હવચનં સમ્મુખા મેત્તં વચીકમ્મં નામ, વિહારે અસન્તં પન પટિપુચ્છન્તસ્સ ‘‘કુહિં અમ્હાકં દેવત્થેરો, કુહિં અમ્હાકં તિસ્સત્થેરો, કદા નુ ખો આગમિસ્સતી’’તિ એવં પિયવચનં પરમ્મુખા મેત્તં વચીકમ્મં નામ. મેત્તાસિનેહસિનિદ્ધાનિ પન નયનાનિ ઉમ્મીલેત્વા પસન્નેન મુખેન ઓલોકનં સમ્મુખા મેત્તં મનોકમ્મં નામ, ‘‘દેવત્થેરો તિસ્સત્થેરો અરોગો હોતુ અબ્યાપજ્જો’’તિ સમન્નાહરણં પરમ્મુખા મેત્તં મનોકમ્મં નામ. કામઞ્ચેત્થ મેત્તાસિનેહસિનિદ્ધાનં નયનાનં ઉમ્મીલનં, પસન્નેન મુખેન ઓલોકનઞ્ચ મેત્તં કાયકમ્મમેવ. યસ્સ પન ચિત્તસ્સ વસેન નયનાનં મેત્તાસિનેહસિનિદ્ધતા, મુખસ્સ ચ પસન્નતા, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘મેત્તં મનોકમ્મં નામા’’તિ. સમાધિસંવત્તનપ્પયોજનાનિ સમાધિસંવત્તનિકાનિ.

સમાનસીલતં ગતોતિ તેસુ તેસુ દિસાભાગેસુ વિહરન્તેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં સમાનસીલતં ગતો. યાયન્તિ યા અયં મય્હઞ્ચેવ તુમ્હાકઞ્ચ પચ્ચક્ખભૂતા. દિટ્ઠીતિ સમ્માદિટ્ઠિ. અરિયાતિ નિદ્દોસા. નિય્યાતીતિ વટ્ટદુક્ખતો નિસ્સરતિ નિગ્ગચ્છતિ. સયં નિય્યન્તીયેવ હિ તંસમઙ્ગિપુગ્ગલં વટ્ટદુક્ખતો નિય્યાપેતીતિ વુચ્ચતિ. યા સત્થુ અનુસિટ્ઠિ, તં કરોતીતિ તક્કરો, તસ્સ, યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જકસ્સાતિ અત્થો. દુક્ખક્ખયાયાતિ સબ્બદુક્ખક્ખયત્થં. દિટ્ઠિસામઞ્ઞગતોતિ સમાનદિટ્ઠિભાવં ઉપગતો.

ફાસુવિહારસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬-૧૦. આનન્દસુત્તાદિવણ્ણના

૧૦૬-૧૧૦. છટ્ઠે અધિસીલેતિ નિમિત્તત્થે ભુમ્મં, સીલનિમિત્તં ન ઉપવદતિ ન નિન્દતીતિ અત્થો. અત્તનિ કમ્મે ચ અનુ અનુ પેક્ખતિ સીલેનાતિ અત્તાનુપેક્ખી. સત્તમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

આનન્દસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ફાસુવિહારવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૧૨) ૨. અન્ધકવિન્દવગ્ગો

૧-૪. કુલૂપકસુત્તાદિવણ્ણના

૧૧૧-૧૧૪. દુતિયસ્સ પઠમે અસન્થવેસુ કુલેસુ વિસ્સાસો એતસ્સાતિ અસન્થવવિસ્સાસી. અનિસ્સરો હુત્વા વિકપ્પેતિ સંવિદહતિ સીલેનાતિ અનિસ્સરવિકપ્પી. વિસ્સટ્ઠાનિ વિસું ખિત્તાનિ ભેદેન અવત્થિતાનિ કુલાનિ ઘટનત્થાય ઉપસેવતિ સીલેનાતિ વિસ્સટ્ઠુપસેવી. દુતિયાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

કુલૂપકસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫-૧૩. મચ્છરિનીસુત્તાદિવણ્ણના

૧૧૫-૧૨૩. પઞ્ચમે આવાસમચ્છરિયાદીનિ પઞ્ચ ઇધ ભિક્ખુનિયા વસેન આગતાનિ, ભિક્ખુસ્સ વસેનપિ તાનિ વેદિતબ્બાનિ. આવાસમચ્છરિયેન હિ સમન્નાગતો ભિક્ખુ આગન્તુકં દિસ્વા ‘‘એત્થ ચેતિયસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા પરિક્ખારો ઠપિતો’’તિઆદીનિ વત્વા સઙ્ઘિકઆવાસં ન દેતિ. કુલમચ્છરિયેન સમન્નાગતો ભિક્ખુ તેહિ તેહિ કારણેહિ આદીનવં દસ્સેત્વા અત્તનો ઉપટ્ઠાકે કુલે અઞ્ઞેસં પવેસમ્પિ નિવારેતિ. લાભમચ્છરિયેન સમન્નાગતો સઙ્ઘિકમ્પિ લાભં મચ્છરાયન્તો યથા અઞ્ઞે ન લભન્તિ, એવં કરોતિ અત્તના વિસમનિસ્સિતતાય બલવનિસ્સિતતાય ચ. વણ્ણમચ્છરિયેન સમન્નાગતો અત્તનો વણ્ણં વણ્ણેતિ, પરેસં વણ્ણે ‘‘કિં વણ્ણો એસો’’તિ તં તં દોસં વદતિ. વણ્ણોતિ ચેત્થ સરીરવણ્ણોપિ, ગુણવણ્ણોપિ વેદિતબ્બો.

ધમ્મમચ્છરિયેન સમન્નાગતો – ‘‘ઇમં ધમ્મં પરિયાપુણિત્વા એસો મં અભિભવિસ્સતી’’તિ અઞ્ઞસ્સ ન દેતિ. યો પન – ‘‘અયં ઇમં ધમ્મં ઉગ્ગહેત્વા અઞ્ઞથા અત્થં વિપરિવત્તેત્વા નાસેસ્સતી’’તિ ધમ્મનુગ્ગહેન વા – ‘‘અયં ઇમં ધમ્મં ઉગ્ગહેત્વા ઉદ્ધતો ઉન્નળો અવૂપસન્તચિત્તો અપુઞ્ઞં પસવિસ્સતી’’તિ પુગ્ગલાનુગ્ગહેન વા ન દેતિ, ન તં મચ્છરિયં. ધમ્મોતિ ચેત્થ પરિયત્તિધમ્મો અધિપ્પેતો. પટિવેધધમ્મો હિ અરિયાનંયેવ હોતિ, તે ચ નં ન મચ્છરાયન્તિ મચ્છરિયસ્સ સબ્બસો પહીનત્તાતિ તસ્સ અસમ્ભવો એવ. તત્થ આવાસમચ્છરિયેન લોહગેહે પચ્ચતિ, યક્ખો વા પેતો વા હુત્વા તસ્સેવ આવાસસ્સ સઙ્કારં સીસેન ઉક્ખિપિત્વા ચરતિ. કુલમચ્છરિયેન અપ્પભોગો હોતિ. લાભમચ્છરિયેન ગૂથનિરયે નિબ્બત્તતિ, સઙ્ઘસ્સ વા ગણસ્સ વા લાભં મચ્છરાયિત્વા પુગ્ગલિકપરિભોગેન વા પરિભુઞ્જિત્વા યક્ખો વા પેતો વા મહાઅજગરો વા હુત્વા નિબ્બત્તતિ. વણ્ણમચ્છરિયેન ભવેસુ નિબ્બત્તસ્સ વણ્ણો નામ ન હોતિ. ધમ્મમચ્છરિયેન કુક્કુળનિરયે નિબ્બત્તતિ. છટ્ઠાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

મચ્છરિનીસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અન્ધકવિન્દવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૧૩) ૩. ગિલાનવગ્ગો

૧૨૪-૧૩૦. તતિયો વગ્ગો ઉત્તાનત્થોયેવ.

(૧૪) ૪. રાજવગ્ગો

૧. પઠમચક્કાનુવત્તનસુત્તવણ્ણના

૧૩૧. ચતુત્થસ્સ પઠમે અત્થઞ્ઞૂતિ હિતઞ્ઞૂ. હિતપરિયાયો હેત્થ અત્થ-સદ્દો ‘‘અત્તત્થો પરત્થો’’તિઆદીસુ (મહાનિ. ૬૯; ચૂળનિ. મોઘરાજમાણવપુચ્છાનિદ્દેસો ૮૫; પટિ. મ. ૩.૫) વિય. યસ્મા ચેસ પરેસં હિતં જાનન્તો તે અત્તનિ રઞ્જેતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘રઞ્જિતું જાનાતી’’તિ. દણ્ડેતિ અપરાધાનુરૂપે દણ્ડને. બલમ્હીતિ બલકાયે. પઞ્ચ અત્થેતિ અત્તત્થો, પરત્થો, ઉભયત્થો, દિટ્ઠધમ્મિકો અત્થો, સમ્પરાયિકો અત્થોતિ એવં પઞ્ચપ્પભેદે અત્થે. ચત્તારો ધમ્મેતિ ચતુસચ્ચધમ્મે, કામરૂપારૂપલોકુત્તરભેદે વા ચત્તારો ધમ્મે. પટિગ્ગહણપરિભોગમત્તઞ્ઞુતાય એવ પરિયેસનવિસ્સજ્જનમત્તઞ્ઞુતાપિ બોધિતા હોન્તીતિ ‘‘પટિગ્ગહણપરિભોગમત્તં જાનાતિ’’ઇચ્ચેવ વુત્તં.

ઉત્તરતિ અતિક્કમતિ, અભિભવતીતિ વા ઉત્તરં, નત્થિ એત્થ ઉત્તરન્તિ અનુત્તરં. અનતિસયં, અપ્પટિભાગં વા અનેકાસુ દેવમનુસ્સપરિસાસુ અનેકસતક્ખત્તું તેસં અરિયસચ્ચપ્પટિવેધસમ્પાદનવસેન પવત્તા ભગવતો ધમ્મદેસના ધમ્મચક્કં. અપિચ સબ્બપઠમં અઞ્ઞાતકોણ્ડઞ્ઞપ્પમુખાય અટ્ઠારસપરિસગણાય બ્રહ્મકોટિયા ચતુસચ્ચસ્સ પટિવેધવિધાયિની યા ધમ્મદેસના, તસ્સા સાતિસયા ધમ્મચક્કસમઞ્ઞા. તત્થ સતિપટ્ઠાનાતિધમ્મો એવ પવત્તનટ્ઠેન ચક્કન્તિ ધમ્મચક્કં. ચક્કન્તિ વા આણા ધમ્મતો અનપેતત્તા, ધમ્મઞ્ચ તં ચક્કઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં. ધમ્મેન ઞાયેન ચક્કન્તિપિ ધમ્મચક્કં. યથાહ ‘‘ધમ્મઞ્ચ પવત્તેતિ ચક્કઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં, ચક્કઞ્ચ પવત્તેતિ ધમ્મઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં, ધમ્મેન પવત્તેતીતિ ધમ્મચક્ક’’ન્તિઆદિ (પટિ. મ. ૨.૪૦-૪૧). અપ્પટિવત્તિયન્તિ ધમ્મિસ્સરસ્સ ભગવતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ધમ્મચક્કસ્સ અનુત્તરભાવતો અપ્પટિસેધનીયં. કેહિ પન અપ્પટિવત્તિયન્તિ આહ – ‘‘સમણેન વા’’તિઆદિ. તત્થ સમણેનાતિ પબ્બજ્જં ઉપગતેન. બ્રાહ્મણેનાતિ જાતિબ્રાહ્મણેન. સાસનપરમત્થસમણબ્રાહ્મણાનઞ્હિ પટિલોમચિત્તંયેવ નત્થિ. દેવેનાતિ કામાવચરદેવેન. કેનચીતિ યેન કેનચિ અવસિટ્ઠપારિસજ્જેન. એત્તાવતા અટ્ઠન્નમ્પિ પરિસાનં અનવસેસપરિયાદાનં દટ્ઠબ્બં. લોકસ્મિન્તિ સત્તલોકે.

પઠમચક્કાનુવત્તનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. દુતિયચક્કાનુવત્તનસુત્તવણ્ણના

૧૩૨. દુતિયે ચક્કવત્તિવત્તન્તિ દસવિધં, દ્વાદસવિધં વા ચક્કવત્તિભાવાવહં વત્તં. તત્થ અન્તોજનસ્મિં બલકાયે ધમ્મિકાયેવ રક્ખાવરણગુત્તિયા સંવિધાનં, ખત્તિયેસુ, અનુયન્તેસુ, બ્રાહ્મણગહપતિકેસુ, નેગમજાનપદેસુ, સમણબ્રાહ્મણેસુ, મિગપક્ખીસુ, અધમ્મિકપટિક્ખેપો, અધનાનં ધનાનુપ્પદાનં, સમણબ્રાહ્મણે ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હપુચ્છનન્તિ ઇદં દસવિધં ચક્કવત્તિવત્તં. ઇદમેવ ચ ગહપતિકે પક્ખિજાતે ચ વિસું કત્વા ગહણવસેન દ્વાદસવિધં. પિતરા પવત્તિતમેવ અનુપ્પવત્તેતીતિ દસવિધં વા દ્વાદસવિધં વા ચક્કવત્તિવત્તં પૂરેત્વા નિસિન્નસ્સ પુત્તસ્સ અઞ્ઞં પાતુભવતિ, સો તં પવત્તેતિ. રતનમયત્તા પન સદિસટ્ઠેન તદેવેતન્તિ કત્વા ‘‘પિતરા પવત્તિત’’ન્તિ વુત્તં. યસ્મા વા સો ‘‘અપ્પોસ્સુક્કો, ત્વં દેવ, હોહિ, અહમનુસાસિસ્સામી’’તિ આહ. તસ્મા પિતરા પવત્તિતં આણાચક્કં અનુપ્પવત્તેતિ નામાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યઞ્હિ અત્તનો પુઞ્ઞાનુભાવસિદ્ધં ચક્કરતનં, તં નિપ્પરિયાયતો તેન પવત્તિતં નામ, નેતરન્તિ પઠમનયો વુત્તો. યસ્મા પવત્તિતસ્સેવ અનુવત્તનં, પઠમનયો ચ તંસદિસે તબ્બોહારવસેન વુત્તોતિ તં અનાદિયિત્વા દુતિયનયો વુત્તો.

દુતિયચક્કાનુવત્તનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. યસ્સંદિસંસુત્તવણ્ણના

૧૩૪. ચતુત્થે ‘‘ઉભતો સુજાતો’’તિ એત્તકે વુત્તે યેહિ કેહિચિ દ્વીહિ ભાગેહિ સુજાતતા પઞ્ઞાપેય્ય, સુજાત-સદ્દો ચ ‘‘સુજાતો ચારુદસ્સનો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૩૯૯; સુ. નિ. ૫૫૩; થેરગા. ૮૧૮) આરોહસમ્પત્તિપરિયાયોતિ જાતિવસેન સુજાતતં વિભાવેતું ‘‘માતિતો ચ પિતિતો ચા’’તિ વુત્તં. અનોરસપુત્તવસેનપિ લોકે માતુપિતુસમઞ્ઞા દિસ્સતિ, ઇધ પન સા ઓરસપુત્તવસેન ઇચ્છિતાતિ દસ્સેતું ‘‘સંસુદ્ધગ્ગહણિકો’’તિ વુત્તં. ગબ્ભં ગણ્હાતિ ધારેતીતિ ગહણી, ગબ્ભાસયસઞ્ઞિતો માતુકુચ્છિપ્પદેસો. તેનાહ ‘‘સંસુદ્ધાય માતુકુચ્છિયા સમન્નાગતો’’તિ. યથાભુત્તસ્સ આહારસ્સ વિપાચનવસેન ગણ્હનતો અછડ્ડનતો ગહણી, તેજોધાતુ. પિતા ચ માતા ચ પિતરો. પિતૂનં પિતરો પિતામહા. તેસં યુગો પિતામહયુગો, તસ્મા યાવ સત્તમા પિતામહયુગા, પિતામહદ્વન્દાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. એવઞ્હિ પિતામહગ્ગહણેનેવ માતામહોપિ ગહિતોતિ સો અટ્ઠકથાયં વિસું ન ઉદ્ધતો. યુગ-સદ્દો ચેત્થ એકસેસનયેન દટ્ઠબ્બો ‘‘યુગો ચ યુગો ચ યુગો’’તિ. એવઞ્હિ તત્થ તત્થ દ્વિન્નં ગહિતમેવ હોતિ. તેનાહ ‘‘તતો ઉદ્ધં સબ્બેપિ પુબ્બપુરિસા પિતામહગ્ગહણેનેવ ગહિતા’’તિ. પુરિસગ્ગહણઞ્ચેત્થ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસવસેન કતન્તિ દટ્ઠબ્બં. એવઞ્હિ ‘‘માતિતો’’તિ પાળિવચનં સમત્થિતં હોતિ.

અક્ખિત્તોતિ અપ્પત્તક્ખેપો. અનવક્ખિત્તોતિ સમ્પત્તવિવાદાદીસુ ન અવક્ખિત્તો ન છડ્ડિતો. જાતિવાદેનાતિ હેતુમ્હિ કરણવચનન્તિ દસ્સેતું ‘‘કેન કારણેના’’તિઆદિ વુત્તં. એત્થ ચ ‘‘ઉભતો…પે… પિતામહયુગા’’તિ એતેન ખત્તિયસ્સ યોનિદોસાભાવો દસ્સિતો સંસુદ્ધગ્ગહણિકભાવકિત્તનતો. ‘‘અક્ખિત્તો’’તિ ઇમિના કિરિયાપરાધાભાવો. કિરિયાપરાધેન હિ સત્તા ખેપં પાપુણન્તિ. ‘‘અનુપક્કુટ્ઠો’’તિ ઇમિના અયુત્તસંસગ્ગાભાવો. અયુત્તસંસગ્ગઞ્હિ પટિચ્ચ સત્તા અક્કોસં લભન્તિ.

અડ્ઢતા નામ વિભવસમ્પન્નતા, સા તં તં ઉપાદાયુપાદાય વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘યો કોચિ અત્તનો સન્તકેન વિભવેન અડ્ઢો હોતી’’તિ. તથા મહદ્ધનતાપીતિ તં ઉક્કંસગતં દસ્સેતું ‘‘મહતા અપરિમાણસઙ્ખેન ધનેન સમન્નાગતો’’તિ વુત્તં. ભુઞ્જિતબ્બતો પરિભુઞ્જિતબ્બતો વિસેસતો કામા ભોગા નામાતિ આહ ‘‘પઞ્ચકામગુણવસેના’’તિ. કોટ્ઠં વુચ્ચતિ ધઞ્ઞસ્સ આવસનટ્ઠાનં, કોટ્ઠભૂતં અગારં કોટ્ઠાગારં. તેનાહ ‘‘ધઞ્ઞેન ચ પરિપુણ્ણકોટ્ઠાગારો’’તિ. એવં સારગબ્ભં કોસો, ધઞ્ઞપરિટ્ઠપનટ્ઠાનઞ્ચ કોટ્ઠાગારન્તિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ તતો અઞ્ઞથા તં દસ્સેતું ‘‘અથ વા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યથા અસિનો તિક્ખભાવપરિહારકો પટિચ્છદો ‘‘કોસો’’તિ વુચ્ચતિ. એવં રઞ્ઞો તિક્ખભાવપરિહારં કત્વા ચતુરઙ્ગિની સેના કોસોતિ આહ ‘‘ચતુબ્બિધો કોસો હત્થી અસ્સા રથા પત્તી’’તિ. વત્થકોટ્ઠાગારગ્ગહણેનેવ સબ્બસ્સપિ ભણ્ડટ્ઠપનટ્ઠાનસ્સ ગહિતત્તા ‘‘તિવિધં કોટ્ઠાગાર’’ન્તિ વુત્તં.

યસ્સા પઞ્ઞાય વસેન પુરિસો ‘‘પણ્ડિતો’’તિ વુચ્ચતિ, તં પણ્ડિચ્ચન્તિ આહ ‘‘પણ્ડિચ્ચેન સમન્નાગતો’’તિ. તંતંઇતિકત્તબ્બતાસુ છેકભાવો બ્યત્તભાવો વેય્યત્તિયં. સમ્મોહં હિંસતિ વિધમતીતિ મેધા, સા એતસ્સ અત્થીતિ મેધાવી. ઠાને ઠાને ઉપ્પત્તિ એતિસ્સા અત્થીતિ ઠાનુપ્પત્તિ, ઠાનસો ઉપ્પજ્જનપઞ્ઞા. વડ્ઢિઅત્થેતિ વડ્ઢિસઙ્ખાતે અત્થે.

યસ્સંદિસંસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫-૯. પત્થનાસુત્તાદિવણ્ણના

૧૩૫-૯. પઞ્ચમે હત્થિસ્મિન્તિ હત્થિસિપ્પે. હત્થીતિ હિ હત્થિવિસયત્તા હત્થિસન્નિસ્સિતત્તા ચ હત્થિસિપ્પં ગહિતં. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. વયતીતિ વયો, સોભનેસુ કત્થચિ અપક્ખલન્તો અવિત્થાયન્તો તાનિ સન્ધારેતું સક્કોતીતિ અત્થો. ન વયો અવયો, તાનિ અત્થતો સદ્દતો ચ સન્ધારેતું ન સક્કોતિ. અવયો ન હોતીતિ અનવયો. દ્વે પટિસેધા પકતિં ગમેન્તીતિ આહ ‘‘અનવયોતિ સમત્થો’’તિ. છટ્ઠાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

પત્થનાસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. સોતસુત્તવણ્ણના

૧૪૦. દસમે તિબ્બાનન્તિ તિક્ખાનં. ખરાનન્તિ કક્કસાનં. કટુકાનન્તિ દારુણાનં. અસાતાનન્તિ નસાતાનં અપ્પિયાનં. ન તાસુ મનો અપ્પેતિ, ન તા મનં અપ્પાયન્તિ વડ્ઢેન્તીતિ અમનાપા.

સોતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

રાજવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૧૫) ૫. તિકણ્ડકીવગ્ગો

૧. અવજાનાતિસુત્તવણ્ણના

૧૪૧. પઞ્ચમસ્સ પઠમે દત્વા અવજાનાતીતિ એત્થ એકો ભિક્ખુ મહાપુઞ્ઞો ચતુપચ્ચયલાભી હોતિ, સો ચીવરાદીનિ લભિત્વા અઞ્ઞં અપ્પપુઞ્ઞં આપુચ્છતિ. સોપિ તસ્મિં પુનપ્પુનં આપુચ્છન્તેપિ ગણ્હાતિયેવ. અથસ્સ ઇતરો થોકં કુપિતો હુત્વા મઙ્કુભાવં ઉપ્પાદેતુકામો વદતિ ‘‘અયં અત્તનો ધમ્મતાય ચીવરાદીનિ ન લભતિ, અમ્હે નિસ્સાય લભતી’’તિ. એવમ્પિ દત્વા અવજાનાતિ નામ. એકો પન એકેન સદ્ધિં દ્વે તીણિ વસ્સાનિ વસન્તો પુબ્બે તં પુગ્ગલં ગરું કત્વા ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે ચિત્તીકારં ન કરોતિ, આસનનિસિન્નટ્ઠાનમ્પિ ન ગચ્છતિ. અયમ્પિ પુગ્ગલો સંવાસેન અવજાનાતિ નામ. આધેય્યમુખોતિ આદિતો ધેય્યમુખો, પઠમવચનસ્મિંયેવ ઠપિતમુખોતિ અત્થો. તત્થાયં નયો – એકો પુગ્ગલો સારુપ્પંયેવ ભિક્ખું ‘‘અસારુપ્પો એસો’’તિ કથેતિ. તં સુત્વા એસ નિટ્ઠં ગચ્છતિ, પુન અઞ્ઞેન સભાગેન ભિક્ખુના ‘‘સારુપ્પો અય’’ન્તિ વુત્તેપિ તસ્સ વચનં ન ગણ્હાતિ. અસુકેન નામ ‘‘અસારુપ્પો અય’’ન્તિ અમ્હાકં કથિતન્તિ પુરિમભિક્ખુનોવ કથં ગણ્હાતિ. અપરોપિસ્સ દુસ્સીલં ‘‘સીલવા’’તિ કથેતિ. તસ્સ વચનં સદ્દહિત્વા પુન અઞ્ઞેન ‘‘અસારુપ્પો એસો ભિક્ખુ, નાયં તુમ્હાકં સન્તિકં ઉપસઙ્કમિતું યુત્તો’’તિ વુત્તેપિ તસ્સ વચનં અગ્ગહેત્વા પુરિમંયેવ કથં ગણ્હાતિ. અપરો વણ્ણમ્પિ કથિતં ગણ્હાતિ, અવણ્ણમ્પિ કથિતં ગણ્હાતિયેવ. અયમ્પિ આધેય્યમુખોયેવ નામ આધાતબ્બમુખો, યં યં સુણાતિ, તત્થ તત્થ ઠપિતમુખોતિ અત્થો.

લોલોતિ સદ્ધાદીનં ઇત્તરકાલપ્પતિતત્તા અસ્સદ્ધિયાદીહિ લુલિતભાવેન લોલો. ઇત્તરભત્તીતિઆદીસુ પુનપ્પુનં ભજનેન સદ્ધાવ ભત્તિપેમં. સદ્ધાપેમમ્પિ ગેહસ્સિતપેમમ્પિ વટ્ટતિ, પસાદો સદ્ધાપસાદો. એવં પુગ્ગલો લોલો હોતીતિ એવં ઇત્તરસદ્ધાદિતાય પુગ્ગલો લોલો નામ હોતિ. હલિદ્દિરાગો વિય, થુસરાસિમ્હિ કોટ્ટિતખાનુકો વિય, અસ્સપિટ્ઠિયં ઠપિતકુમ્ભણ્ડં વિય ચ અનિબદ્ધટ્ઠાને મુહુત્તેન કુપ્પતિ. મન્દો મોમૂહોતિ અઞ્ઞાણભાવેન મન્દો, અવિસયતાય મોમૂહો, મહામૂળ્હોતિ અત્થો.

અવજાનાતિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨-૩. આરભતિસુત્તાદિવણ્ણના

૧૪૨-૩. દુતિયે આરભતીતિ એત્થ આરમ્ભ-સદ્દો કમ્મકિરિયહિંસનવીરિયકોપનાપત્તિવીતિક્કમેસુ વત્તતિ. તથા હેસ ‘‘યં કિઞ્ચિ દુક્ખં સમ્ભોતિ, સબ્બં આરમ્ભપચ્ચયા’’તિ (સુ. નિ. ૭૪૯) કમ્મે આગતો. ‘‘મહારમ્ભા મહાયઞ્ઞા, ન તે હોન્તિ મહપ્ફલા’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૨૦; અ. નિ. ૪.૩૯) કિરિયાય. ‘‘સમણં ગોતમં ઉદ્દિસ્સ પાણં આરભન્તી’’તિ (મ. નિ. ૨.૫૧) હિંસને. ‘‘આરમ્ભથ નિક્ખમથ, યુઞ્જથ બુદ્ધસાસને’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૮૫; નેત્તિ. ૨૯; પેટકો. ૩૮; મિ. પ. ૫.૧.૪) વીરિયે. ‘‘બીજગામભૂતગામસમારમ્ભા પટિવિરતો હોતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૦, ૧૯૫; મ. નિ. ૧.૨૯૩) કોપને. ‘‘આરભતિ ચ વિપ્પટિસારી ચ હોતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૪૨; પુ. પ. ૧૯૧) અયં પન આપત્તિવીતિક્કમે આગતો, તસ્મા આપત્તિવીતિક્કમવસેન આરભતિ ચેવ, તપ્પચ્ચયા ચ વિપ્પટિસારી હોતીતિ અયમેત્થ અત્થો. યથાભૂતં નપ્પજાનાતીતિ અનધિગતત્તા યથાસભાવતો ન જાનાતિ. યત્થસ્સાતિ યસ્મિં અસ્સ, યં ઠાનં પત્વા એતસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉપ્પન્ના પાપકા અકુસલા ધમ્મા અપરિસેસા નિરુજ્ઝન્તીતિ અત્થો. કિં પન પત્વા તે નિરુજ્ઝન્તીતિ? અરહત્તમગ્ગં, ફલપ્પત્તસ્સ પન નિરુદ્ધા નામ હોન્તિ. એવં સન્તેપિ ઇધ મગ્ગકિચ્ચવસેન પન ફલમેવ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

આરભતી ન વિપ્પટિસારી હોતીતિ આપત્તિં આપજ્જતિ, તં પનેસ દેસેતું સભાગપુગ્ગલં પરિયેસતિ, તસ્મા ન વિપ્પટિસારી હોતિ. ન આરભતિ વિપ્પટિસારી હોતીતિ આપત્તિં ન આપજ્જતિ, વિનયપઞ્ઞત્તિયં પન અકોવિદત્તા અનાપત્તિયા આપત્તિસઞ્ઞી હુત્વા વિપ્પટિસારી હોતીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ‘‘ન આરભતિ ન વિપ્પટિસારી હોતી’’તિ યો વુત્તો, કતરો સો પુગ્ગલો? ઓસ્સટ્ઠવીરિયપુગ્ગલો. સો હિ ‘‘કિં મે ઇમસ્મિં કાલે પરિનિબ્બાનેન, અનાગતે મેત્તેય્યસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે પરિનિબ્બાયિસ્સામી’’તિ વિસુદ્ધસીલોપિ પટિપત્તિં ન પૂરેતિ. સો હિ ‘‘કિમત્થં આયસ્મા પમત્તો વિહરતિ, પુથુજ્જનસ્સ નામ ગતિ અનિબદ્ધા, તસ્મા હિ મેત્તેય્યસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સમ્મુખીભાવં લભેય્યાસિ, અરહત્તત્થાય વિપસ્સનં ભાવેહી’’તિ ઓવદિતબ્બોવ.

સાધૂતિ આયાચનત્થે નિપાતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યાવ અપરદ્ધં વત આયસ્મતા, એવં સન્તેપિ મયં આયસ્મન્તં યાચામ, દેસેતબ્બયુત્તકસ્સ દેસનાય, વુટ્ઠાતબ્બયુત્તકસ્સ વુટ્ઠાનેન, આવિકાતબ્બયુત્તકસ્સ આવિકિરિયાય આરમ્ભજે આસવે પહાય સુદ્ધન્તે ઠિતભાવપચ્ચવેક્ખણેન વિપ્પટિસારજે આસવે પટિવિનોદેત્વા નીહરિત્વા વિપસ્સનાચિત્તઞ્ચેવ વિપસ્સનાપઞ્ઞઞ્ચ વડ્ઢેતૂતિ. અમુના પઞ્ચમેન પુગ્ગલેનાતિ એતેન પઞ્ચમેન ખીણાસવપુગ્ગલેન. સમસમો ભવિસ્સતીતિ લોકુત્તરગુણેહિ સમભાવેનેવ સમો ભવિસ્સતીતિ એવં ખીણાસવેન ઓવદિતબ્બોતિ અત્થો. તતિયં ઉત્તાનમેવ.

આરભતિસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪-૬. તિકણ્ડકીસુત્તાદિવણ્ણના

૧૪૪-૬. ચતુત્થે પટિકૂલેતિ અમનુઞ્ઞે અનિટ્ઠે. અપ્પટિકૂલસઞ્ઞીતિ ઇટ્ઠાકારેનેવ પવત્તચિત્તો. ઇટ્ઠસ્મિં વત્થુસ્મિં અસુભાય વા ફરતિ, અનિચ્ચતો વા ઉપસંહરતિ ઉપનેતિ પવત્તેતિ. અનિટ્ઠસ્મિં વત્થુસ્મિન્તિ અનિટ્ઠે સત્તસઞ્ઞિતે આરમ્મણે. મેત્તાય વા ફરતીતિ મેત્તં હિતેસિતં ઉપસંહરન્તો સબ્બત્થકમેવ વા તત્થ ફરતિ. ધાતુતો વા ઉપસંહરતીતિ ધમ્મસભાવચિન્તનેન ધાતુતો પચ્ચવેક્ખણાય ધાતુમનસિકારં વા તત્થ પવત્તેતિ. તદુભયં અભિનિવજ્જેત્વાતિ સભાવતો આનુભાવતો ચ ઉપતિટ્ઠન્તં આરમ્મણે પટિકૂલભાવં અપ્પટિકૂલભાવઞ્ચાતિ તં ઉભયં પહાય અગ્ગહેત્વા, સબ્બસ્મિં પન તસ્મિં મજ્ઝત્તો હુત્વાતિ વુત્તં હોતિ. મજ્ઝત્તો હુત્વા વિહરિતુકામો પન કિં કરોતીતિ? ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ આપાથં ગતેસુ નેવ સોમનસ્સિતો હોતિ, ન દોમનસ્સિતો હોતિ. ઉપેક્ખકો વિહરેય્યાતિ ઇટ્ઠે અરજ્જન્તો અનિટ્ઠે અદુસ્સન્તો યથા અઞ્ઞે અસમપેક્ખનેન મોહં ઉપ્પાદેન્તિ, એવં અનુપ્પાદેન્તો છસુ આરમ્મણેસુ છળઙ્ગુપેક્ખાય ઉપેક્ખકો વિહરેય્ય. તેનેવાહ ‘‘છળઙ્ગુપેક્ખાવસેન પઞ્ચમો’’તિ. ઇટ્ઠાનિટ્ઠછળારમ્મણાપાથે પરિસુદ્ધપકતિભાવાવિજહનલક્ખણાય છસુ દ્વારેસુ પવત્તનતો ‘‘છળઙ્ગુપેક્ખા’’તિ લદ્ધનામાય તત્રમજ્ઝત્તુપેક્ખાય વસેન પઞ્ચમો વારો વુત્તોતિ અત્થો. પઞ્ચમં છટ્ઠઞ્ચ ઉત્તાનમેવ.

તિકણ્ડકીસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭-૧૦. અસપ્પુરિસદાનસુત્તાદિવણ્ણના

૧૪૭-૧૫૦. સત્તમે અસક્કચ્ચન્તિ અનાદરં કત્વા. દેય્યધમ્મસ્સ અસક્કચ્ચકરણં નામ અસમ્પન્નં કરોતીતિ આહ ‘‘ન સક્કરિત્વા સુચિં કત્વા દેતી’’તિ, ઉત્તણ્ડુલાદિદોસવિરહિતં સુચિસમ્પન્નં કત્વા ન દેતીતિ અત્થો. અચિત્તીકત્વાતિ ન ચિત્તે કત્વા, ન પૂજેત્વાતિ અત્થો. પૂજેન્તો હિ પૂજેતબ્બવત્થું ચિત્તે ઠપેતિ, ન તતો બહિ કરોતિ. ચિત્તં વા અચ્છરિયં કત્વા પટિપત્તિવિકરણં સમ્ભાવનકિરિયા, તપ્પટિક્ખેપતો અચિત્તીકરણં અસમ્ભાવનકિરિયા. અગારવેન દેતીતિ પુગ્ગલે અગરું કરોન્તો નિસીદનટ્ઠાને અસમ્મજ્જિત્વા યત્થ વા તત્થ વા નિસીદાપેત્વા યં વા તં વા આધારકં ઠપેત્વા દાનં દેતિ. અસહત્થાતિ ન અત્તનો હત્થેન દેતિ, દાસકમ્મકરોદીહિ દાપેતિ. અપવિદ્ધં દેતીતિ અન્તરા અપવિદ્ધં વિચ્છેદં કત્વા દેતિ. તેનાહ ‘‘ન નિરન્તરં દેતી’’તિ. અથ વા અપવિદ્ધં દેતીતિ ઉચ્છિટ્ઠાદિછડ્ડનીયધમ્મં વિય અવક્ખિત્તકં કત્વા દેતિ. તેનાહ ‘‘છડ્ડેતુકામો વિય દેતી’’તિ. ‘‘અદ્ધા ઇમસ્સ દાનસ્સ ફલમેવ આગચ્છતી’’તિ એવં યસ્સ કમ્મસ્સકતાદિટ્ઠિ અત્થિ, સો આગમનદિટ્ઠિકો, અયં પન ન તાદિસોતિ અનાગમનદિટ્ઠિકો. તેનાહ ‘‘કતસ્સ નામ ફલં આગમિસ્સતી’’તિઆદિ. અટ્ઠમાદીસુ નત્થિ વત્તબ્બં.

અસપ્પુરિસદાનસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તિકણ્ડકીવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તતિયપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૪. ચતુત્થપણ્ણાસકં

(૧૬) ૧. સદ્ધમ્મવગ્ગો

૧૫૧-૧૬૦. પઠમો વગ્ગો ઉત્તાનત્થોયેવ.

(૧૭) ૨. આઘાતવગ્ગો

૧-૫. પઠમઆઘાતપટિવિનયસુત્તાદિવણ્ણના

૧૬૧-૧૬૫. દુતિયસ્સ પઠમે નત્થિ વત્તબ્બં. દુતિયે આઘાતો પટિવિનયતિ એત્થ, એતેહીતિ વા આઘાતપટિવિનયા. તેનાહ ‘‘આઘાતો એતેહિ પટિવિનેતબ્બો’’તિઆદિ.

નન્તકન્તિ અનન્તકં, અન્તવિરહિતં વત્થખણ્ડં. યદિ હિ તસ્સ અન્તો ભવેય્ય, ‘‘પિલોતિકા’’તિ સઙ્ખં ન ગચ્છેય્ય.

સેવાલેનાતિ બીજકણ્ણિકકેસરાદિભેદેન સેવાલેન. ઉદકપપ્પટકેનાતિ નીલમણ્ડૂકપિટ્ઠિવણ્ણેન ઉદકપિટ્ઠિં છાદેત્વા નિબ્બત્તેન ઉદકપિટ્ઠિકેન. ઘમ્મેન અનુગતોતિ ઘમ્મેન ફુટ્ઠો અભિભૂતો. ચિત્તુપ્પાદન્તિ પટિઘસમ્પયુત્તચિત્તુપ્પાદં.

વિસભાગવેદનુપ્પત્તિયા કકચેનેવ ઇરિયાપથપવત્તિનિવારણેન છિન્દન્તો આબાધતિ પીળેતીતિ આબાધો, સો અસ્સ અત્થીતિ આબાધિકો. તંસમુટ્ઠાનેન દુક્ખિતો સઞ્જાતદુક્ખો. બાળ્હગિલાનોતિ અધિમત્તગિલાનો. ગામન્તનાયકસ્સાતિ ગામન્તસમ્પાપકસ્સ.

પસન્નભાવેન ઉદકસ્સ અચ્છભાવો વેદિતબ્બોતિ આહ ‘‘અચ્છોદકાતિ પસન્નોદકા’’તિ. સાદુરસતાય સાતતાતિ આહ ‘‘મધુરોદકા’’તિ. તનુકમેવ સલિલં વિસેસતો સીતલં, ન બહલાતિ આહ ‘‘તનુસીતસલિલા’’તિ. સેતકાતિ નિક્કદ્દમા. સચિક્ખલ્લાદિવસેન હિ ઉદકસ્સ વિવણ્ણતા. સભાવતો પન તં સેતવણ્ણમેવ. તતિયાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

પઠમઆઘાતપટિવિનયસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. નિરોધસુત્તવણ્ણના

૧૬૬. છટ્ઠે અમરિસનત્થેતિ અસહનત્થે. અનાગતવચનં કતન્તિ અનાગતસદ્દપ્પયોગો કતો, અત્થો પન વત્તમાનકાલિકોવ. અક્ખરચિન્તકા (પાણિનિ. ૩.૩.૧૪૫-૧૪૬) હિ ઈદિસેસુ ઠાનેસુ અનોકપ્પનામરિસનત્થવસેન અત્થિસદ્દે ઉપપદે વત્તમાનકાલેપિ અનાગતવચનં કરોન્તિ.

નિરોધસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭-૯. ચોદનાસુત્તાદિવણ્ણના

૧૬૭-૯. સત્તમે વત્થુસન્દસ્સનાતિ યસ્મિં વત્થુસ્મિં આપત્તિ, તસ્સ સરૂપતો દસ્સનં. આપત્તિસન્દસ્સનાતિ યં આપત્તિં સો આપન્નો, તસ્સા દસ્સનં. સંવાસપ્પટિક્ખેપોતિ ઉપોસથપ્પવારણાદિસંવાસસ્સ પટિક્ખિપનં અકરણં. સામીચિપ્પટિક્ખેપોતિ અભિવાદનાદિસામીચિકિરિયાય અકરણં. ચોદયમાનેનાતિ ચોદેન્તેન. ચુદિતકસ્સ કાલોતિ ચુદિતકસ્સ ચોદેતબ્બકાલો. પુગ્ગલન્તિ ચોદેતબ્બપુગ્ગલં. ઉપપરિક્ખિત્વાતિ ‘‘અયં ચુદિતકલક્ખણે તિટ્ઠતિ, ન તિટ્ઠતી’’તિ વીમંસિત્વા. અયસં આરોપેતીતિ ‘‘ઇમે મં અભૂતેન અબ્ભાચિક્ખન્તા અયસં બ્યસનં ઉપ્પાદેન્તી’’તિ ભિક્ખૂનં અયસં ઉપ્પાદેતિ. અટ્ઠમનવમાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

ચોદનાસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. ભદ્દજિસુત્તવણ્ણના

૧૭૦. દસમે અભિભવિત્વા ઠિતો ઇમે સત્તેતિ અધિપ્પાયો. યસ્મા પન સો ‘‘પાસંસભાવેન ઉત્તમભાવેન ચ તે સત્તે અભિભવિત્વા ઠિતો’’તિ અત્તાનં મઞ્ઞતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘જેટ્ઠકો’’તિ. અઞ્ઞદત્થુ દસોતિ દસ્સને અન્તરાયાભાવવચનેન ઞેય્યવિસેસપરિગ્ગાહિકભાવેન ચ અનાવરણદસ્સાવિતં પટિજાનાતીતિ આહ ‘‘સબ્બં પસ્સતીતિ અધિપ્પાયો’’તિ.

ભદ્દજિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આઘાતવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૧૮) ૩. ઉપાસકવગ્ગો

૧-૬. સારજ્જસુત્તાદિવણ્ણના

૧૭૧-૧૭૬. તતિયસ્સ પઠમદુતિયતતિયચતુત્થે નત્થિ વત્તબ્બં. પઞ્ચમે ઉપાસકપચ્છિમકોતિ ઉપાસકનિહીનો. ‘‘ઇમિના દિટ્ઠાદિના ઇદં નામ મઙ્ગલં ભવિસ્સતી’’તિ એવં બાલજનપરિકપ્પિતકોતૂહલસઙ્ખાતેન દિટ્ઠસુતમુતમઙ્ગલેન સમન્નાગતો કોતૂહલમઙ્ગલિકો. તેનાહ ‘‘ઇમિના ઇદં ભવિસ્સતી’’તિઆદિ. મઙ્ગલં પચ્ચેતીતિ દિટ્ઠમઙ્ગલાદિભેદં મઙ્ગલમેવ પત્થિયાયતિ. નો કમ્મન્તિ કમ્મસ્સકતં નો પત્થિયાયતિ. ઇમમ્હા સાસનાતિ ઇતો સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસાસનતો. બહિદ્ધાતિ બાહિરકસમયે. દક્ખિણેય્યં પરિયેસતીતિ ‘‘દુપ્પટિપન્ના દક્ખિણેય્યા’’તિ સઞ્ઞી ગવેસતિ. એત્થ દક્ખિણપરિયેસનપુબ્બકારે એકં કત્વા પઞ્ચ ધમ્મા વેદિતબ્બા. છટ્ઠં ઉત્તાનમેવ.

સારજ્જસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭-૮. વણિજ્જાસુત્તાદિવણ્ણના

૧૭૭-૮. સત્તમે સત્થવણિજ્જાતિ આવુધભણ્ડં કત્વા વા કારેત્વા વા કતં વા પટિલભિત્વા તસ્સ વિક્કયો. આવુધભણ્ડં કારેત્વા તસ્સ વિક્કયોતિ ઇદં પન નિદસ્સનમત્તં. સૂકરમિગાદયો પોસેત્વા તેસં વિક્કયોતિ સૂકરમિગાદયો પોસેત્વા તેસં મંસં સમ્પાદેત્વા વિક્કયો. એત્થ ચ સત્થવણિજ્જા પરોપરાધનિમિત્તતાય અકરણીયા વુત્તા, સત્તવણિજ્જા અભુજિસ્સભાવકરણતો, મંસવિસવણિજ્જા વધહેતુતો, મજ્જવણિજ્જા પમાદટ્ઠાનતો. અટ્ઠમં ઉત્તાનમેવ.

વણિજ્જાસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. ગિહિસુત્તવણ્ણના

૧૭૯. નવમે આભિચેતસિકાનન્તિ અભિચેતોતિ અભિક્કન્તં વિસુદ્ધચિત્તં વુચ્ચતિ અધિચિત્તં વા, અભિચેતસિ જાતાનિ આભિચેતસિકાનિ, અભિચેતો સન્નિસ્સિતાનીતિ વા આભિચેતસિકાનિ. તેનેવાહ ‘‘ઉત્તમચિત્તનિસ્સિતાન’’ન્તિ. દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારાનન્તિ દિટ્ઠધમ્મે સુખવિહારાનં. દિટ્ઠધમ્મોતિ પચ્ચક્ખો અત્તભાવો વુચ્ચતિ, તત્થ સુખવિહારાનન્તિ અત્થો. રૂપાવચરજ્ઝાનાનમેતં અધિવચનં. તાનિ હિ અપ્પેત્વા નિસિન્ના ઝાયિનો ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે અસંકિલિટ્ઠં નેક્ખમ્મસુખં વિન્દન્તિ, તસ્મા ‘‘દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારાની’’તિ વુચ્ચન્તિ.

ચતુબ્બિધમેરયન્તિ પુપ્ફાસવો, ફલાસવો, ગુળાસવો, મધ્વાસવોતિ એવં ચતુપ્પભેદં મેરયં. પઞ્ચવિધઞ્ચ સુરન્તિ પૂવસુરા, પિટ્ઠસુરા, ઓદનસુરા, કિણ્ણપક્ખિત્તા, સમ્ભારસંયુત્તાતિ એવં પઞ્ચપ્પભેદં સુરં. પુઞ્ઞં અત્થો એતસ્સાતિ પુઞ્ઞત્થો. યસ્મા પનેસ પુઞ્ઞેન અત્થિકો નામ હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘પુઞ્ઞેન અત્થિકસ્સા’’તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

ગિહિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. ગવેસીસુત્તવણ્ણના

૧૮૦. દસમે સુકારણન્તિ બોધિપરિપાચનસ્સ એકન્તિકં સુન્દરં કારણં. મન્દહસિતન્તિ ઈસકં હસિતં. કહં કહન્તિ હાસસદ્દસ્સ અનુકરણમેતં. હટ્ઠપ્પહટ્ઠાકારમત્તન્તિ હટ્ઠસ્સ પહટ્ઠાકારમત્તં. યથા ગહિતસઙ્કેતા ‘‘પહટ્ઠો ભગવા’’તિ સઞ્જાનન્તિ, એવં આકારનિદસ્સનમત્તં.

ઇદાનિ ઇમિના પસઙ્ગેન હાસસમુટ્ઠાનં વિભાગતો દસ્સેતું ‘‘હસિતઞ્ચ નામેત’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ અજ્ઝુપેક્ખનવસેનપિ હાસો ન સમ્ભવતિ, પગેવ દોમનસ્સવસેનાતિ આહ ‘‘તેરસહિ સોમનસ્સસહગતચિત્તેહી’’તિ. નનુ ચ કેચિ કોધવસેનપિ હસન્તીતિ? ન, તે સમ્પિયન્તિ કોધવત્થું તત્થ ‘‘મયં દાનિ યથાકામકારિતં આપજ્જિસ્સામા’’તિ દુવિઞ્ઞેય્યન્તરેન સોમનસ્સચિત્તેનેવ હાસસ્સ ઉપ્પજ્જનતો. તેસૂતિ પઞ્ચસુ સોમનસ્સસહગતકિરિયચિત્તેસુ. બલવારમ્મણેતિ ઉળારતમે આરમ્મણે યમકપાટિહારિયસદિસે. દુબ્બલારમ્મણેતિ અનુળારઆરમ્મણે.

‘‘ઇમસ્મિં પન ઠાને…પે… ઉપ્પાદેતી’’તિ ઇદં પોરાણટ્ઠકથાયં તથા આગતત્તા વુત્તં, ન સહેતુકસોમનસ્સસહગતચિત્તેહિ ભગવતો સિતં ન હોતીતિ દસ્સનત્તં. અભિધમ્મટીકાયં (ધ. સ. મૂલટી. ૯૬૮) પન ‘‘અતીતંસાદીસુ અપ્પટિહતં ઞાણં વત્વા ‘ઇમેહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતસ્સ બુદ્ધસ્સ ભગવતો સબ્બં કાયકમ્મં ઞાણપુબ્બઙ્ગમં ઞાણાનુપરિવત્તી’તિઆદિવચનતો (મહાનિ. ૧૫૬; પટિ. મ. ૩.૫) ‘ભગવતો ઇદં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતી’તિ વુત્તવચનં વિચારેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ ઇમિના હસિતુપ્પાદચિત્તેન પવત્તિયમાનમ્પિ ભગવતો સિતકરણં પુબ્બેનિવાસઅનાગતંસસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાનં અનુવત્તકત્તા ઞાણાનુપરિવત્તિયેવાતિ એવં પન ઞાણાનુપરિવત્તિભાવે સતિ ન કોચિ પાળિઅટ્ઠકથાનં વિરોધો. તથા હિ અભિધમ્મટ્ઠકથાયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૫૬૮) ‘‘તેસં ઞાણાનં ચિણ્ણપરિયન્તે ઇદં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતી’’તિ વુત્તં. અવસ્સઞ્ચેતં એવં ઇચ્છિતબ્બં, અઞ્ઞથા આવજ્જનચિત્તસ્સપિ ભગવતો તથારૂપે કાલે ન યુજ્જેય્ય. તસ્સપિ હિ વિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપકભાવસ્સ નિચ્છિતત્તા. તથા હિ વુત્તં ‘‘એવઞ્ચ કત્વા મનોદ્વારાવજ્જનસ્સપિ વિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપકત્તં ઉપપન્નં હોતી’’તિ (ધ. સ. મૂલટી. ૧ કાયકમ્મદ્વારકથાવણ્ણના) ન ચ વિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપકત્તે તંસમુટ્ઠાનકાયવિઞ્ઞત્તિયા કાયકમ્માદિભાવં આપજ્જનભાવો વિસ્સજ્જતીતિ.

હસિતન્તિ સિતમેવ સન્ધાય વદતિ. તેનાહ ‘‘એવં અપ્પમત્તકમ્પી’’તિ. સમોસરિતા વિજ્જુલતા. સા હિ ઇતરવિજ્જુલતા વિય ખણટ્ઠિતિયા સીઘનિરોધા ચ ન હોતિ, અપિચ ખો દન્ધનિરોધા, ન ચ સબ્બકાલિકા. દીધિતિ પાવકમહામેઘતો વા ચાતુદ્દીપિકમહામેઘતો વા નિચ્છરતિ. તેનાહ ‘‘ચાતુદ્દીપિકમહામેઘમુખતો’’તિ. અયં કિર તાસં રસ્મીનં ધમ્મતા, યદિદં તિક્ખત્તું સીસં પદક્ખિણં કત્વા દાઠગ્ગેસુયેવ અન્તરધાનં. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

ગવેસીસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઉપાસકવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૧૯) ૪. અરઞ્ઞવગ્ગો

૧. આરઞ્ઞિકસુત્તવણ્ણના

૧૮૧. ચતુત્થસ્સ પઠમે અપ્પીચ્છતંયેવ નિસ્સાયાતિઆદીસુ ‘‘ઇતિ અપ્પિચ્છો ભવિસ્સામી’’તિ ઇદં મે આરઞ્ઞિકઙ્ગં અપ્પિચ્છતાય સંવત્તિસ્સતિ, ‘‘ઇતિ સન્તુટ્ઠો ભવિસ્સામી’’તિ ઇદં મે આરઞ્ઞિકઙ્ગં સન્તુટ્ઠિયા સંવત્તિસ્સતિ, ‘‘ઇતિ કિલેસે સલ્લિખિસ્સામી’’તિ ઇદં મે આરઞ્ઞિકઙ્ગં કિલેસસલ્લિખનત્થાય સંવત્તિસ્સતીતિ આરઞ્ઞિકો હોતિ. અગ્ગોતિ જેટ્ઠકો. સેસાનિ તસ્સેવ વેવચનાનિ.

ગવા ખીરન્તિ ગાવિતો ખીરં નામ હોતિ, ન ગાવિયા દધિ. ખીરમ્હા દધીતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. એવમેવન્તિ યથા એતેસુ પઞ્ચસુ ગોરસેસુ સપ્પિમણ્ડો અગ્ગો, એવમેવં ઇમેસુ પઞ્ચસુ આરઞ્ઞિકેસુ યો અયં અપ્પિચ્છતાદીનિ નિસ્સાય આરઞ્ઞિકો હોતિ, અયં અગ્ગો ચેવ સેટ્ઠો ચ મોક્ખો ચ પવરો ચ. ઇમેસુ આરઞ્ઞિકેસુ જાતિઆરઞ્ઞિકા વેદિતબ્બા, ન આરઞ્ઞિકનામમત્તેન આરઞ્ઞિકાતિ વેદિતબ્બા. પંસુકૂલિકાદીસુપિ એસેવ નયો.

આરઞ્ઞિકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અરઞ્ઞવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૨૦) ૫. બ્રાહ્મણવગ્ગો

૧. સોણસુત્તવણ્ણના

૧૯૧. પઞ્ચમસ્સ પઠમે સમ્પિયેનેવાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞપેમેનેવ કાયેન ચ ચિત્તેન ચ મિસ્સીભૂતા સઙ્ઘટ્ટિતા સંસટ્ઠા હુત્વા સંવાસં વત્તેન્તિ, ન અપ્પિયેન નિગ્ગહેન વાતિ વુત્તં હોતિ. તેનાહ ‘‘પિય’’ન્તિઆદિ. ઉદરં અવદિહતિ ઉપચિનોતિ પૂરેતીતિ ઉદરાવદેહકં. ભાવનપુંસકઞ્ચેતં, ઉદરાવદેહકં કત્વા ઉદરં પૂરેત્વાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘ઉદરં અવદિહિત્વા’’તિઆદિ.

સોણસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. દોણબ્રાહ્મણસુત્તવણ્ણના

૧૯૨. દુતિયે પવત્તારોતિ (દી. નિ. ટી. ૧.૨૮૫) પાવચનભાવેન વત્તારો. યસ્મા તે તેસં મન્તાનં પવત્તનકા, તસ્મા આહ ‘‘પવત્તયિતારો’’તિ. સુદ્દે બહિ કત્વા રહોભાસિતબ્બટ્ઠેન મન્તા એવ તંતંઅત્થપ્પટિપત્તિહેતુતાય મન્તપદં. અનુપનીતાસાધારણતાય રહસ્સભાવેન વત્તબ્બકિરિયાય અધિગમૂપાયં. સજ્ઝાયિતન્તિ ગાયનવસેન સજ્ઝાયિતં. તં પન ઉદત્તાનુદત્તાદીનં સરાનં સમ્પદાવસેનેવ ઇચ્છિતન્તિ આહ ‘‘સરસમ્પત્તિવસેના’’તિ. અઞ્ઞેસં વુત્તન્તિ પાવચનભાવેન અઞ્ઞેસં વુત્તં. સમુપબ્યૂળ્હન્તિ સઙ્ગહેત્વા ઉપરૂપરિ સઞ્ઞૂળ્હં. રાસિકતન્તિ ઇરુવેદયજુવેદસામવેદાદિવસેન, તત્થાપિ પચ્ચેકં મન્તબ્રહ્માદિવસેન, અજ્ઝાયાનુવાકાદિવસેન ચ રાસિકતં. તેસન્તિ મન્તાનં કત્તૂનં. દિબ્બેન ચક્ખુના ઓલોકેત્વાતિ દિબ્બચક્ખુપરિભણ્ડેન યથાકમ્મૂપગઞાણેન સત્તાનં કમ્મસ્સકતાદિં, પચ્ચક્ખતો દસ્સનટ્ઠેન દિબ્બચક્ખુસદિસેન પુબ્બેનિવાસઞાણેન અતીતકપ્પે બ્રાહ્મણાનં મન્તજ્ઝેનવિધિઞ્ચ ઓલોકેત્વા. પાવચનેન સહ સંસન્દેત્વાતિ કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ યં વચનં વટ્ટસન્નિસ્સિતં, તેન સહ અવિરુદ્ધં કત્વા. ન હિ તેસં વિવટ્ટસન્નિસ્સિતો અત્થો પચ્ચક્ખો હોતિ. અપરાપરેતિ અટ્ઠકાદીહિ અપરાપરે પચ્છિમા ઓક્કાકરાજકાલાદીસુ ઉપ્પન્ના. પક્ખિપિત્વાતિ અટ્ઠકાદીહિ ગન્થિતમન્તપદેસુ કિલેસસન્નિસ્સિતપદાનં તત્થ તત્થ પદે પક્ખિપનં કત્વા. વિરુદ્ધે અકંસૂતિ બ્રાહ્મણધમ્મિકસુત્તાદીસુ (સુ. નિ. બ્રાહ્મણધમ્મિકસુત્તં ૨૮૬ આદયો) આગતનયેન સંકિલેસત્થદીપનતો પચ્ચનીકભૂતે અકંસુ.

ઉસૂનં અસનકમ્મં ઇસ્સત્થં, ધનુસિપ્પેન જીવિકા. ઇધ પન ઇસ્સત્થં વિયાતિ ઇસ્સત્થં, સબ્બઆવુધજીવિકાતિ આહ ‘‘યોધાજીવકમ્મેના’’તિ, આવુધં ગહેત્વા ઉપટ્ઠાનકમ્મેનાતિ અત્થો. રાજપોરિસં નામ વિના આવુધેન પોરોહેચ્ચામચ્ચકમ્માદિરાજકમ્મં કત્વા રાજુપટ્ઠાનં. સિપ્પઞ્ઞતરેનાતિ ગહિતાવસેસેન હત્થિઅસ્સસિપ્પાદિના. કુમારભાવતો પભુતિ ચરણેન કોમારબ્રહ્મચરિયં.

ઉદકં પાતેત્વા દેન્તીતિ દ્વારે ઠિતસ્સેવ બ્રાહ્મણસ્સ હત્થે ઉદકં આસિઞ્ચન્તા ‘‘ઇદં તે, બ્રાહ્મણ, ભરિયં પોસાપનત્થાય દેમા’’તિ વત્વા દેન્તિ. કસ્મા પન તે એવં બ્રહ્મચરિયં ચરિત્વાપિ દારં પરિયેસન્તિ, ન યાવજીવં બ્રહ્મચારિનો હોન્તીતિ? મિચ્છાદિટ્ઠિવસેન. તેસઞ્હી એવં દિટ્ઠિ હોતિ ‘‘યો પુત્તં ન ઉપ્પાદેતિ, સો કુલવંસચ્છેદકરો હોતિ, તતો નિરયે પચ્ચતી’’તિ. ચત્તારો કિર અભાયિતબ્બં ભાયન્તિ ગણ્ડુપ્પાદકો, કિકી, કોન્તિની, બ્રાહ્મણોતિ. ગણ્ડુપ્પાદા કિર મહાપથવિયા ખયનભયેન મત્તભોજના હોન્તિ, ન બહું મત્તિકં ખાદન્તિ. કિકી સકુણિકા આકાસપતનભયેન અણ્ડસ્સ ઉપરિ ઉત્તાના સેતિ. કોન્તિની સકુણી પથવીકમ્પનભયેન પાદેહિ ભૂમિં ન સુટ્ઠુ અક્કમતિ. બ્રાહ્મણા કુલવંસૂપચ્છેદભયેન દારં પરિયેસન્તિ. આહુ ચેત્થ –

‘‘ગણ્ડુપ્પાદો કિકી ચેવ, કોન્તી બ્રાહ્મણધમ્મિકો;

એતે અભયં ભાયન્તિ, સમ્મૂળ્હા ચતુરો જના’’તિ. (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૯૩);

સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

દોણબ્રાહ્મણસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. સઙ્ગારવસુત્તવણ્ણના

૧૯૩. તતિયે (સં. નિ. ટી. ૨.૫.૨૩૬) પઠમઞ્ઞેવાતિ પુરેતરંયેવ, અસજ્ઝાયકતાનં મન્તાનં અપ્પટિભાનં પગેવ પઠમંયેવ સિદ્ધં, તત્થ વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ અધિપ્પાયો. પરિયુટ્ઠાનં નામ અભિભવો ગહણન્તિ આહ ‘‘કામરાગપરિયુટ્ઠિતેનાતિ કામરાગગ્ગહિતેના’’તિ. વિક્ખમ્ભેતિ અપનેતીતિ વિક્ખમ્ભનં, પટિપક્ખતો નિસ્સરતિ એતેનાતિ નિસ્સરણં. વિક્ખમ્ભનઞ્ચ તં નિસ્સરણઞ્ચાતિ વિક્ખમ્ભનનિસ્સરણં. તેનાહ ‘‘તત્થા’’તિઆદિ. સેસપદદ્વયેપિ એસેવ નયો. અત્તના અરણીયો પત્તબ્બો અત્થો અત્તત્થો. તથા પરત્થો વેદિતબ્બો.

‘‘અનિચ્ચતો અનુપસ્સન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતી’’તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૧.૫૨) બ્યાપાદાદીનં અનાગતત્તા બ્યાપાદવારે તદઙ્ગનિસ્સરણં ન ગહિતં. કિઞ્ચાપિ ન ગહિતં, પટિસઙ્ખાનવસેન તસ્સ વિનોદેતબ્બતાય તદઙ્ગનિસ્સરણમ્પિ લબ્ભતેવાતિ સક્કા વિઞ્ઞાતું. આલોકસઞ્ઞા ઉપચારપ્પત્તા વા અપ્પનાપ્પત્તા વા. યો કોચિ કસિણજ્ઝાનાદિભેદો સમથો. ધમ્મવવત્થાનં ઉપચારપ્પનાપ્પત્તવસેન ગહેતબ્બં.

કુધિતોતિ તત્તો. ઉસ્સૂરકજાતોતિ તસ્સેવ કુધિતભાવસ્સ ઉસ્સૂરકં અચ્ચુણ્હતં પત્તો. તેનાહ ‘‘ઉસુમકજાતો’’તિ. તિલબીજકાદિભેદેનાતિ તિલબીજકણ્ણિકકેસરાદિભેદેન સેવાલેન. પણકેનાતિ ઉદકપિચ્છિલ્લેન. અપ્પસન્નો આકુલતાય. અસન્નિસિન્નો કલલુપ્પત્તિયા. અનાલોકટ્ઠાનેતિ આલોકરહિતે ઠાને.

સઙ્ગારવસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. કારણપાલીસુત્તવણ્ણના

૧૯૪. ચતુત્થે પણ્ડિતો મઞ્ઞેતિ એત્થ મઞ્ઞેતિ ઇદં ‘‘મઞ્ઞતી’’તિ ઇમિના સમાનત્થં નિપાતપદં. તસ્સ ઇતિ-સદ્દં આનેત્વા અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘પણ્ડિતોતિ મઞ્ઞતી’’તિ આહ. અનુમતિપુચ્છાવસેન ચેતં વુત્તં. તેનેવાહ ‘‘ઉદાહુ નો’’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞતિ ભવં પિઙ્ગિયાની સમણસ્સ ગોતમસ્સ પઞ્ઞાવેય્યત્તિય’’ન્તિ વુત્તમેવત્થં પુન ગણ્હન્તો ‘‘પણ્ડિતો મઞ્ઞે’’તિ આહ, તસ્મા વુત્તં ‘‘ભવં પિઙ્ગિયાની સમણં ગોતમં પણ્ડિતોતિ મઞ્ઞતિ ઉદાહુ નો’’તિ, યથા તે ખમેય્ય, તથા નં કથેહીતિ અધિપ્પાયો. અહં કો નામ, મમ અવિસયો એસોતિ દસ્સેતિ. કો ચાતિ હેતુનિસ્સક્કે પચ્ચત્તવચનન્તિ આહ ‘‘કુતો ચા’’તિ. તથા ચાહ ‘‘કેન કારણેન જાનિસ્સામી’’તિ, યેન કારણેન સમણસ્સ ગોતમસ્સ પઞ્ઞાવેય્યત્તિયં જાનેય્યં, તં કારણં મયિ નત્થીતિ અધિપ્પાયો. બુદ્ધોયેવ ભવેય્ય અબુદ્ધસ્સ સબ્બથા બુદ્ધઞાણાનુભાવં જાનિતું અસક્કુણેય્યત્તાતિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘અપ્પમત્તકં પનેતં, ભિક્ખવે, ઓરમત્તકં સીલમત્તકં, યેન પુથુજ્જનો તથાગતસ્સ વણ્ણં વદમાનો વદેય્ય (દી. નિ. ૧.૭). અત્થિ, ભિક્ખવે, અઞ્ઞેવ ધમ્મા ગમ્ભીરા દુદ્દસા દુરનુબોધા…પે… યેહિ તથાગતસ્સ યથાભૂતં વણ્ણં સમ્મા વદમાનો વદેય્યા’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૮) ચ. એત્થાતિ ‘‘સોપિ નૂનસ્સ તાદિસો’’તિ એતસ્મિં પદે.

પસત્થપ્પસત્થોતિ પસત્થેહિ પાસંસેહિ અત્તનો ગુણેહેવ સો પસત્થો, ન તસ્સ કિત્તિના, પસંસાસભાવેનેવ પાસંસોતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘સબ્બગુણાન’’ન્તિઆદિ. મણિરતનન્તિ ચક્કવત્તિનો મણિરતનં.

સદેવકે પાસંસાનમ્પિ પાસંસોતિ દસ્સેતું ‘‘પસત્થેહિ વા’’તિ દુતિયવિકપ્પો ગહિતો. અરણીયતો અત્થો, સો એવ વસતીતિ વસોતિ અત્થવસો. તસ્સ તસ્સ પયોગસ્સ આનિસંસભૂતં ફલન્તિ આહ ‘‘અત્થવસન્તિ અત્થાનિસંસ’’ન્તિ. અત્થો વા ફલં તદધીનવુત્તિતાય વસો એતસ્સાતિ અત્થવસો, કારણં.

ખુદ્દકમધૂતિ ખુદ્દકમક્ખિકાહિ કતદણ્ડકમધુ. અનેળકન્તિ નિદ્દોસં અપગતમક્ખિકણ્ડકં.

ઉદાહરીયતિ ઉબ્બેગપીતિવસેનાતિ ઉદાનં, તથા વા ઉદાહરણં ઉદાનં. તેનાહ ‘‘ઉદાહારં ઉદાહરી’’તિ. યથા પન તં વચનં ઉદાનન્તિ વુચ્ચતિ, તં દસ્સેતું ‘‘યથા હી’’તિઆદિ વુત્તં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

કારણપાલીસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. પિઙ્ગિયાનીસુત્તવણ્ણના

૧૯૫. પઞ્ચમે સબ્બસઙ્ગાહિકન્તિ સરીરગતસ્સ ચેવ વત્થાલઙ્કારગતસ્સ ચાતિ સબ્બસ્સ નીલભાવસ્સ સઙ્ગાહકવચનં. તસ્સેવાતિ નીલાદિસબ્બસઙ્ગાહિકવસેન વુત્તઅત્થસ્સેવ. વિભાગદસ્સનન્તિ પભેદદસ્સનં. યથા તે લિચ્છવિરાજાનો અપીતાદિવણ્ણા એવ કેચિ કેચિ વિલેપનવસેન પીતાદિવણ્ણા ખાયિંસુ, એવં અનીલાદિવણ્ણા એવ કેચિ વિલેપનવસેન નીલાદિવણ્ણા ખાયિંસુ. તે કિર સુવણ્ણવિચિત્તેહિ મણિઓભાસેહિ એકનીલા વિય ખાયન્તિ.

કોકનદન્તિ વા પદુમવિસેસનં યથા ‘‘કોકાસક’’ન્તિ. તં કિર બહુપત્તં વણ્ણસમ્પન્નં અતિવિય સુગન્ધઞ્ચ હોતિ. અયઞ્હેત્થ અત્થો – યથા કોકનદસઙ્ખાતં પદુમં પાતો સૂરિયુગ્ગમનવેલાય ફુલ્લં વિકસિતં અવીતગન્ધં સિયા વિરોચમાનં, એવં સરીરગન્ધેન ગુણગન્ધેન ચ સુગન્ધં, સરદકાલે અન્તલિક્ખે આદિચ્ચમિવ અત્તનો તેજસા તપન્તં, અઙ્ગેહિ નિચ્છરન્તજુતિતાય અઙ્ગીરસં સમ્બુદ્ધં પસ્સાતિ.

પિઙ્ગિયાનીસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. મહાસુપિનસુત્તવણ્ણના

૧૯૬. છટ્ઠે ધાતુક્ખોભકરણપચ્ચયો નામ વિસભાગભેસજ્જસેનાસનાહારાદિપચ્ચયો. અત્થકામતાય વા અનત્થકામતાય વાતિ પસન્ના અત્થકામતાય, કુદ્ધા અનત્થકામતાય. અત્થાય વા અનત્થાય વાતિ સભાવતો ભવિતબ્બાય અત્થાય વા અનત્થાય વા. ઉપસંહરન્તીતિ અત્તનો દેવાનુભાવેન ઉપનેન્તિ. બોધિસત્તમાતા વિય પુત્તપટિલાભનિમિત્તન્તિ તદા કિર પુરે પુણ્ણમાય સત્તમદિવસતો પટ્ઠાય વિગતસુરાપાનં માલાગન્ધાદિવિભૂતિસમ્પન્નં નક્ખત્તકીળં અનુભવમાના બોધિસત્તમાતા સત્તમે દિવસે પાતોવ ઉટ્ઠાય ગન્ધોદકેન નહાયિત્વા સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા વરભોજનં ભુઞ્જિત્વા ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠાય સિરિગબ્ભં પવિસિત્વા સિરિસયને નિપન્ના નિદ્દં ઓક્કમમાના ઇમં સુપિનં અદ્દસ – ચત્તારો કિર નં મહારાજાનો સયનેનેવ સદ્ધિં ઉક્ખિપિત્વા અનોતત્તદહં નેત્વા નહાપેત્વા દિબ્બવત્થં નિવાસેત્વા દિબ્બગન્ધેહિ વિલિમ્પેત્વા દિબ્બપુપ્ફાનિ પિળન્ધેત્વા તતો અવિદૂરે રજતપબ્બતો, તસ્સ અન્તો કનકવિમાનં અત્થિ, તસ્મિં પાચીનતો સીસં કત્વા નિપજ્જાપેસું. અથ બોધિસત્તો સેતવરવારણો હુત્વા તતો અવિદૂરે એકો સુવણ્ણપબ્બતો, તત્થ ચરિત્વા તતો ઓરુય્હ રજતપબ્બતં આરુહિત્વા કનકવિમાનં પવિસિત્વા માતરં પદક્ખિણં કત્વા દક્ખિણપસ્સં ફાલેત્વા કુચ્છિં પવિટ્ઠસદિસો અહોસિ. ઇમં સુપિનં સન્ધાય એતં વુત્તં ‘‘બોધિસત્તમાતા વિય પુત્તપટિલાભનિમિત્ત’’ન્તિ.

કોસલરાજા વિય સોળસ સુપિનેતિ –

‘‘ઉસભા રુક્ખા ગાવિયો ગવા ચ,

અસ્સો કંસો સિઙ્ગાલી ચ કુમ્ભો;

પોક્ખરણી ચ અપાકચન્દનં,

લાબૂનિ સીદન્તિ સિલાપ્લવન્તિ.

‘‘મણ્ડૂકિયો કણ્હસપ્પે ગિલન્તિ,

કાકં સુવણ્ણા પરિવારયન્તિ;

તસા વકા એળકાનં ભયા હી’’તિ. (જા. ૧.૧.૭૭) –

ઇમે સોળસ સુપિને પસ્સન્તો કોસલરાજા વિય.

૧. એકદિવસં કિર કોસલમહારાજા રત્તિં નિદ્દૂપગતો પચ્છિમયામે સોળસ મહાસુપિને પસ્સિ (જા. અટ્ઠ. ૧.૧.૭૬ મહાસુપિનજાતકવણ્ણના). તત્થ ચત્તારો અઞ્જનવણ્ણા કાળઉસભા ‘‘યુજ્ઝિસ્સામા’’તિ ચતૂહિ દિસાહિ રાજઙ્ગણં આગન્ત્વા ‘‘ઉસભયુદ્ધં પસ્સિસ્સામા’’તિ મહાજને સન્નિપતિતે યુજ્ઝનાકારં દસ્સેત્વા નદિત્વા ગજ્જિત્વા અયુજ્ઝિત્વાવ પટિક્કન્તા. ઇમં પઠમં સુપિનં અદ્દસ.

૨. ખુદ્દકા રુક્ખા ચેવ ગચ્છા ચ પથવિં ભિન્દિત્વા વિદત્થિમત્તમ્પિ રતનમત્તમ્પિ અનુગ્ગન્ત્વાવ પુપ્ફન્તિ ચેવ ફલન્તિ ચ. ઇમં દુતિયં અદ્દસ.

૩. ગાવિયો તદહુજાતાનં વચ્છાનં ખીરં પિવન્તિયો અદ્દસ. અયં તતિયો સુપિનો.

૪. ધુરવાહે આરોહપરિણાહસમ્પન્ને મહાગોણે યુગપરમ્પરાય અયોજેત્વા તરુણે ગોદમ્મે ધુરે યોજેન્તે અદ્દસ. તે ધુરં વહિતું અસક્કોન્તા છડ્ડેત્વા અટ્ઠંસુ, સકટાનિ નપ્પવત્તિંસુ. અયં ચતુત્થો સુપિનો.

૫. એકં ઉભતોમુખં અસ્સં અદ્દસ. તસ્સ ઉભોસુ પસ્સેસુ યવસં દેન્તિ, સો દ્વીહિપિ મુખેહિ ખાદતિ. અયં પઞ્ચમો સુપિનો.

૬. મહાજનો સતસહસ્સગ્ઘનિકં સુવણ્ણપાતિં સમ્મજ્જિત્વા ‘‘ઇધ પસ્સાવં કરોહી’’તિ એકસ્સ જરસિઙ્ગાલસ્સ ઉપનામેસિ. તં તત્થ પસ્સાવં કરોન્તં અદ્દસ. અયં છટ્ઠો સુપિનો.

૭. એકો પુરિસો રજ્જું વટ્ટેત્વા પાદમૂલે નિક્ખિપતિ. તેન નિસિન્નપીઠસ્સ હેટ્ઠા સયિતા છાતસિઙ્ગાલી તસ્સ અજાનન્તસ્સેવ તં ખાદતિ. ઇમં સત્તમં સુપિનં અદ્દસ.

૮. રાજદ્વારે બહૂહિ તુચ્છકુમ્ભેહિ પરિવારેત્વા ઠપિતં એકં મહન્તં પૂરિતકુમ્ભં અદ્દસ. ચત્તારોપિ પન વણ્ણા ચતૂહિ દિસાહિ ચતૂહિ અનુદિસાહિ ચ ઘટેહિ ઉદકં આનેત્વા પૂરિતકુમ્ભમેવ પૂરેન્તિ, પૂરિતં પૂરિતં ઉદકં ઉત્તરિત્વા પલાયતિ. તેપિ પુનપ્પુનં તત્થેવ ઉદકં આસિઞ્ચન્તિ, તુચ્છકુમ્ભે ઓલોકેન્તાપિ નત્થિ. અયં અટ્ઠમો સુપિનો.

૯. એકં પઞ્ચપદુમસઞ્છન્નં ગમ્ભીરં સબ્બતોતિત્થં પોક્ખરણિં અદ્દસ. સમન્તતો દ્વિપદચતુપ્પદા ઓતરિત્વા તત્થ પાનીયં પિવન્તિ. તસ્સ મજ્ઝે ગમ્ભીરટ્ઠાને ઉદકં આવિલં, તીરપ્પદેસે દ્વિપદચતુપ્પદાનં અક્કમનટ્ઠાને અચ્છં વિપ્પસન્નમનાવિલં. અયં નવમો સુપિનો.

૧૦. એકિસ્સાયેવ કુમ્ભિયા પચ્ચમાનં ઓદનં અપાકં અદ્દસ. ‘‘અપાક’’ન્તિ વિચારેત્વા વિભજિત્વા ઠપિતં વિય તીહાકારેહિ પચ્ચમાનં એકસ્મિં પસ્સે અતિકિલિન્નો હોતિ, એકસ્મિં ઉત્તણ્ડુલો, એકસ્મિં સુપક્કોતિ. અયં દસમો સુપિનો.

૧૧. સતસહસ્સગ્ઘનકં ચન્દનસારં પૂતિતક્કેન વિક્કિણન્તે અદ્દસ. અયં એકાદસમો સુપિનો.

૧૨. તુચ્છલાબૂનિ ઉદકે સીદન્તાનિ અદ્દસ. અયં દ્વાદસમો સુપિનો.

૧૩. મહન્તમહન્તા કૂટાગારપ્પમાણા ઘનસિલા નાવા વિય ઉદકે પ્લવમાના અદ્દસ. અયં તેરસમો સુપિનો.

૧૪. ખુદ્દકમધુકપુપ્ફપ્પમાણા મણ્ડૂકિયો મહન્તે કણ્હસપ્પે વેગેન અનુબન્ધિત્વા ઉપ્પલનાળે વિય છિન્દિત્વા મંસં ખાદિત્વા ગિલન્તિયો અદ્દસ. અયં ચુદ્દસમો સુપિનો.

૧૫. દસહિ અસદ્ધમ્મેહિ સમન્નાગતં ગામગોચરં કાકં કઞ્ચનવણ્ણવણ્ણતાય ‘‘સુવણ્ણા’’તિ લદ્ધનામે સુવણ્ણરાજહંસે પરિવારેન્તે અદ્દસ. અયં પન્નરસમો સુપિનો.

૧૬. પુબ્બે દીપિનો એળકે ખાદન્તિ. તે પન એળકે દીપિનો અનુબન્ધિત્વા મુરમુરાતિ ખાદન્તે અદ્દસ. અથઞ્ઞે તસા વકા એળકે દૂરતોવ દિસ્વા તસિતા તાસપ્પત્તા હુત્વા એળકાનં ભયા પલાયિત્વા ગુમ્બગહનાનિ પવિસિત્વા નિલીયિંસુ. અયં સોળસમો સુપિનો.

૧. તત્થ અધમ્મિકાનં રાજૂનં, અધમ્મિકાનઞ્ચ મનુસ્સાનં કાલે લોકે વિપરિવત્તમાને કુસલે ઓસન્ને અકુસલે ઉસ્સન્ને લોકસ્સ પરિહાનકાલે દેવો ન સમ્મા વસિસ્સતિ, મેઘપાદા પચ્છિજ્જિસ્સન્તિ, સસ્સાનિ મિલાયિસ્સન્તિ, દુબ્ભિક્ખં ભવિસ્સતિ, વસ્સિતુકામા વિય ચતૂહિ દિસાહિ મેઘા ઉટ્ઠહિત્વા ઇત્થિકાહિ આતપે પત્થટાનં વીહિઆદીનં તેમનભયેન અન્તોપવેસિતકાલે પુરિસેસુ કુદાલપિટકે આદાય આળિબન્ધનત્થાય નિક્ખન્તેસુ વસ્સનાકારં દસ્સેત્વા ગજ્જિત્વા વિજ્જુલતા નિચ્છારેત્વા ઉસભા વિય અયુજ્ઝિત્વા અવસ્સિત્વાવ પલાયિસ્સન્તિ. અયં પઠમસ્સ વિપાકો.

૨. લોકસ્સ પરિહીનકાલે મનુસ્સાનં પરિત્તાયુકકાલે સત્તા તિબ્બરાગા ભવિસ્સન્તિ, અસમ્પત્તવયાવ કુમારિયો પુરિસન્તરં ગન્ત્વા ઉતુનિયો ચેવ ગબ્ભિનિયો ચ હુત્વા પુત્તધીતાહિ વડ્ઢિસ્સન્તિ. ખુદ્દકરુક્ખાનં પુપ્ફં વિય હિ તાસં ઉતુનિભાવો, ફલં વિય ચ પુત્તધીતરો ભવિસ્સન્તિ. અયં દુતિયસ્સ વિપાકો.

૩. મનુસ્સાનં જેટ્ઠાપચાયિકકમ્મસ્સ નટ્ઠકાલે સત્તા માતાપિતૂસુ વા સસ્સુસસુરેસુ વા લજ્જં અનુપટ્ઠપેત્વા સયમેવ કુટુમ્બં સંવિદહન્તાવ ઘાસચ્છાદનમત્તમ્પિ મહલ્લકાનં દાતુકામા દસ્સન્તિ, અદાતુકામા ન દસ્સન્તિ. મહલ્લકા અનાથા હુત્વા અસયંવસી દારકે આરાધેત્વા જીવિસ્સન્તિ તદહુજાતાનં વચ્છકાનં ખીરં પિવન્તિયો મહાગાવિયો વિય. અયં તતિયસ્સ વિપાકો.

૪. અધમ્મિકરાજૂનં કાલે અધમ્મિકરાજાનો પણ્ડિતાનં પવેણિકુસલાનં કમ્મનિત્થરણસમત્થાનં મહામત્તાનં યસં ન દસ્સન્તિ, ધમ્મસભાયં વિનિચ્છયટ્ઠાનેપિ પણ્ડિતે વોહારકુસલે મહલ્લકે અમચ્ચે ન ઠપેસ્સન્તિ, તબ્બિપરીતાનં પન તરુણતરુણાનં યસં દસ્સન્તિ, તથારૂપે એવ ચ વિનિચ્છયટ્ઠાને ઠપેસ્સન્તિ. તે રાજકમ્માનિ ચેવ યુત્તાયુત્તઞ્ચ અજાનન્તા નેવ તં યસં ઉક્ખિપિતું સક્ખિસ્સન્તિ, ન રાજકમ્માનિ નિત્થરિતું. તે અસક્કોન્તા કમ્મધુરં છડ્ડેસ્સન્તિ, મહલ્લકાપિ પણ્ડિતામચ્ચા યસં અલભન્તા કિચ્ચાનિ નિત્થરિતું સમત્થાપિ ‘‘કિં અમ્હાકં એતેહિ, મયં બાહિરકા જાતા, અબ્ભન્તરિકા તરુણદારકા જાનિસ્સન્તી’’તિ ઉપ્પન્નાનિ કમ્માનિ ન કરિસ્સન્તિ. એવં સબ્બથાપિ તેસં રાજૂનં હાનિયેવ ભવિસ્સતિ, ધુરં વહિતું અસમત્થાનં વચ્છદમ્માનં ધુરે યોજિતકાલો વિય દૂરવાહાનઞ્ચ મહાગોણાનં યુગપરમ્પરાય અયોજિતકાલો વિય ભવિસ્સતિ. અયં ચતુત્થસ્સ વિપાકો.

૫. અધમ્મિકરાજકાલેયેવ અધમ્મિકબાલરાજાનો અધમ્મિકે લોલમનુસ્સે વિનિચ્છયે ઠપેસ્સન્તિ, તે પાપપુઞ્ઞેસુ અનાદરા બાલા સભાયં નિસીદિત્વા વિનિચ્છયં દેન્તા ઉભિન્નમ્પિ અત્થપચ્ચત્થિકાનં હત્થતો લઞ્જં ગહેત્વા ખાદિસ્સન્તિ અસ્સો વિય દ્વીહિ મુખેહિ યવસં. અયં પઞ્ચમસ્સ વિપાકો.

૬. અધમ્મિકાયેવ વિજાતિરાજાનો જાતિસમ્પન્નાનં કુલપુત્તાનં આસઙ્કાય યસં ન દસ્સન્તિ, અકુલીનાનંયેવ દસ્સન્તિ. એવં મહાકુલાનિ દુગ્ગતાનિ ભવિસ્સન્તિ, લામકકુલાનિ ઇસ્સરાનિ. તે ચ કુલીનપુરિસા જીવિતું અસક્કોન્તા ‘‘ઇમે નિસ્સાય જીવિસ્સામા’’તિ અકુલીનાનં ધીતરો દસ્સન્તિ, ઇતિ તાસં કુલધીતાનં અકુલીનેહિ સદ્ધિં સંવાસો જરસિઙ્ગાલસ્સ સુવણ્ણપાતિયં પસ્સાવકરણસદિસો ભવિસ્સતિ. અયં છટ્ઠસ્સ વિપાકો.

૭. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે ઇત્થિયો પુરિસલોલા સુરાલોલા અલઙ્કારલોલા વિસિખાલોલા આમિસલોલા ભવિસ્સન્તિ દુસ્સીલા દુરાચારા. તા સામિકેહિ કસિગોરક્ખાદીનિ કમ્માનિ કત્વા કિચ્છેન કસિરેન સમ્ભતં ધનં જારેહિ સદ્ધિં સુરં પિવન્તિયો માલાગન્ધવિલેપનં ધારયમાના અન્તોગેહે અચ્ચાયિકમ્પિ કિચ્ચં અનોલોકેત્વા ગેહપરિક્ખેપસ્સ ઉપરિભાગેનપિ છિદ્દટ્ઠાનેહિપિ જારે ઉપધારયમાના સ્વે વપિતબ્બયુત્તકં બીજમ્પિ કોટ્ટેત્વા યાગુભત્તખજ્જકાનિ પચિત્વા ખાદમાના વિલુમ્પિસ્સન્તિ હેટ્ઠાપીઠકે નિપન્નછાતસિઙ્ગાલી વિય વટ્ટેત્વા વટ્ટેત્વા પાદમૂલે નિક્ખિત્તરજ્જું. અયં સત્તમસ્સ વિપાકો.

૮. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે લોકો પરિહાયિસ્સતિ, રટ્ઠં નિરોજં ભવિસ્સતિ, રાજાનો દુગ્ગતા કપણા ભવિસ્સન્તિ. યો ઇસ્સરો ભવિસ્સતિ, તસ્સ ભણ્ડાગારે સતસહસ્સમત્તા ભવિસ્સન્તિ. તે એવંદુગ્ગતા સબ્બે જાનપદે અત્તનોવ કમ્મં કારેસ્સન્તિ, ઉપદ્દુતા મનુસ્સા સકે કમ્મન્તે છડ્ડેત્વા રાજૂનંયેવ અત્થાય પુબ્બણ્ણાપરણ્ણાનિ વપન્તા રક્ખન્તા લાયન્તા મદ્દન્તા પવેસેન્તા ઉચ્છુક્ખેત્તાનિ કરોન્તા યન્તાનિ વાહેન્તા ફાણિતાદીનિ પચન્તા પુપ્ફારામે ફલારામે ચ કરોન્તા તત્થ તત્થ નિપ્ફન્નાનિ પુબ્બણ્ણાદીનિ આહરિત્વા રઞ્ઞો કોટ્ઠાગારમેવ પૂરેસ્સન્તિ. અત્તનો ગેહેસુ તુચ્છકોટ્ઠે ઓલોકેન્તાપિ ન ભવિસ્સન્તિ, તુચ્છકુમ્ભે અનોલોકેત્વા પૂરિતકુમ્ભપૂરણસદિસમેવ ભવિસ્સતિ. અયં અટ્ઠમસ્સ વિપાકો.

૯. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે રાજાનો અધમ્મિકા ભવિસ્સન્તિ, છન્દાદિવસેન અગતિં ગચ્છન્તા રજ્જં કારેસ્સન્તિ, ધમ્મેન વિનિચ્છયં નામ ન દસ્સન્તિ લઞ્જવિત્તકા ભવિસ્સન્તિ ધનલોલા, રટ્ઠવાસિકેસુ તેસં ખન્તિમેત્તાનુદ્દયા નામ ન ભવિસ્સન્તિ, કક્ખળા ફરુસા ઉચ્છુયન્તે ઉચ્છુભણ્ડિકા વિય મનુસ્સે પીળેન્તા નાનપ્પકારં બલિં ઉપ્પાદેત્વા ધનં ગણ્હિસ્સન્તિ. મનુસ્સા બલિપીળિતા કિઞ્ચિ દાતું અસક્કોન્તા ગામનિગમાદયો છડ્ડેત્વા પચ્ચન્તં ગન્ત્વા વાસં કપ્પેસ્સન્તિ. મજ્ઝિમજનપદો સુઞ્ઞો ભવિસ્સતિ, પચ્ચન્તો ઘનવાસો સેય્યથાપિ પોક્ખરણિયા મજ્ઝે ઉદકં આવિલં પરિયન્તે વિપ્પસન્નં. અયં નવમસ્સ વિપાકો.

૧૦. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે રાજાનો અધમ્મિકા ભવિસ્સન્તિ, તેસુ અધમ્મિકેસુ રાજયુત્તાપિ બ્રાહ્મણગહપતિકાપિ નેગમજાનપદાપીતિ સમણબ્રાહ્મણે ઉપાદાય સબ્બે મનુસ્સા અધમ્મિકા ભવિસ્સન્તિ. તતો તેસં આરક્ખદેવતા, બલિપટિગ્ગાહિકદેવતા, રુક્ખદેવતા, આકાસટ્ઠદેવતાતિ એવં દેવતાપિ અધમ્મિકા ભવિસ્સન્તિ. અધમ્મિકરાજૂનં રજ્જે વાતા વિસમા ખરા વાયિસ્સન્તિ, તે આકાસટ્ઠકવિમાનાનિ કમ્પેસ્સન્તિ. તેસુ કમ્પિતેસુ દેવતા કુપિતા દેવં વસ્સિતું ન દસ્સન્તિ. વસ્સમાનોપિ સકલરટ્ઠે એકપ્પહારેનેવ ન વસ્સિસ્સતિ, વસ્સમાનોપિ સબ્બત્થ કસિકમ્મસ્સ વા વપ્પકમ્મસ્સ વા ઉપકારો હુત્વા ન વસ્સિસ્સતિ. યથા ચ રટ્ઠે, એવં જનપદેપિ ગામેપિ એકતળાકસરેપિ એકપ્પહારેન ન વસ્સિસ્સતિ, તળાકસ્સ ઉપરિભાગે વસ્સન્તો હેટ્ઠાભાગે ન વસ્સિસ્સતિ, હેટ્ઠા વસ્સન્તો ઉપરિ ન વસ્સિસ્સતિ. એકસ્મિં ભાગે સસ્સં અતિવસ્સેન નસ્સિસ્સતિ, એકસ્મિં અવસ્સનેન મિલાયિસ્સતિ, એકસ્મિં સમ્મા વસ્સમાનો સમ્પાદેસ્સતિ. એવં એકસ્સ રઞ્ઞો રજ્જે વુત્તસસ્સા વિપાકો. તિપ્પકારા ભવિસ્સન્તિ એકકુમ્ભિયા ઓદનો વિય. અયં દસમસ્સ વિપાકો.

૧૧. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તેયેવ કાલે સાસને પરિહાયન્તે પચ્ચયલોલા અલજ્જિકા બહૂ ભિક્ખૂ ભવિસ્સન્તિ. તે ભગવતા પચ્ચયલોલુપ્પં નિમ્મથેત્વા કથિતધમ્મદેસનં ચીવરાદિચતુપચ્ચયહેતુ પરેસં દેસેસ્સન્તિ. પચ્ચયેહિ મુચ્છિત્વા નિત્થરણપક્ખે ઠિતા નિબ્બાનાભિમુખં કત્વા દેસેતું ન સક્ખિસ્સન્તિ. કેવલં ‘‘પદબ્યઞ્જનસમ્પત્તિઞ્ચેવ મધુરસદ્દઞ્ચ સુત્વા મહગ્ઘાનિ ચીવરાદીનિ દસ્સન્તિ’’ઇચ્ચેવં દેસેસ્સન્તિ. અપરે અન્તરવીથિચતુક્કરાજદ્વારાદીસુ નિસીદિત્વા કહાપણઅડ્ઢકહાપણપાદમાસકરૂપાદીનિપિ નિસ્સાય દેસેસ્સન્તિ. ઇતિ ભગવતા નિબ્બાનગ્ઘનકં કત્વા દેસિતં ધમ્મં ચતુપચ્ચયત્થાય ચેવ કહાપણાદિઅત્થાય ચ વિક્કિણિત્વા દેસેન્તા સતસહસ્સગ્ઘનકં ચન્દનસારં પૂતિતક્કેન વિક્કિણન્તા વિય ભવિસ્સન્તિ. અયં એકાદસમસ્સ વિપાકો.

૧૨. અધમ્મિકરાજકાલે લોકે વિપરિવત્તન્તેયેવ રાજાનો જાતિસમ્પન્નાનં કુલપુત્તાનં યસં ન દસ્સન્તિ, અકુલીનાનઞ્ઞેવ દસ્સન્તિ. તે ઇસ્સરા ભવિસ્સન્તિ, ઇતરા દલિદ્દા. રાજસમ્મુખેપિ રાજદ્વારેપિ અમચ્ચસમ્મુખેપિ વિનિચ્છયટ્ઠાનેપિ તુચ્છલાબુસદિસાનં અકુલીનાનંયેવ કથા ઓસીદિત્વા ઠિતા વિય નિચ્ચલા સુપ્પતિટ્ઠિતા ભવિસ્સતિ. સઙ્ઘસન્નિપાતેપિ સઙ્ઘકમ્મગણકમ્મટ્ઠાનેસુ ચેવ પત્તચીવરપરિવેણાદિવિનિચ્છયટ્ઠાનેસુ ચ દુસ્સીલાનં પાપપુગ્ગલાનંયેવ કથા નિય્યાનિકા ભવિસ્સતિ, ન લજ્જિભિક્ખૂનન્તિ એવં સબ્બત્થાપિ તુચ્છલાબૂનં સીદનકાલો વિય ભવિસ્સતિ. અયં દ્વાદસમસ્સ વિપાકો.

૧૩. તાદિસેયેવ કાલે અધમ્મિકરાજાનો અકુલીનાનં યસં દસ્સન્તિ. તે ઇસ્સરા ભવિસ્સન્તિ, કુલીના દુગ્ગતા. તેસુ ન કેચિ ગારવં કરિસ્સન્તિ, ઇતરેસુયેવ કરિસ્સન્તિ. રાજસમ્મુખે વા અમચ્ચસમ્મુખે વા વિનિચ્છયટ્ઠાને વા વિનિચ્છયકુસલાનં ઘનસિલાસદિસાનં કુલપુત્તાનં કથા ન ઓગાહિત્વા પતિટ્ઠહિસ્સતિ. તેસુ કથેન્તેસુ ‘‘કિં ઇમે કથેન્તી’’તિ ઇતરે પરિહાસમેવ કરિસ્સન્તિ. ભિક્ખુસન્નિપાતેપિ વુત્તપ્પકારેસુ ઠાનેસુ નેવ પેસલે ભિક્ખૂ ગરુકાતબ્બે મઞ્ઞિસ્સન્તિ, નાપિ નેસં કથા પરિયોગાહિત્વા પતિટ્ઠહિસ્સતિ, સિલાનં પ્લવનકાલો વિય ભવિસ્સતિ. અયં તેરસમસ્સ વિપાકો.

૧૪. લોકે પરિહાયન્તેયેવ મનુસ્સા તિબ્બરાગાદિજાતિકા કિલેસાનુવત્તકા હુત્વા તરુણાનં અત્તનો ભરિયાનં વસે વત્તિસ્સન્તિ. ગેહે દાસકમ્મકારાદયોપિ ગોમહિંસાદયોપિ હિરઞ્ઞસુવણ્ણમ્પિ સબ્બં તાસંયેવ આયત્તં ભવિસ્સતિ. ‘‘અસુકં હિરઞ્ઞસુવણ્ણં વા પરિચ્છદાદિજાતં વા કહ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘યત્થ વા તત્થ વા હોતુ, કિં તુય્હિમિના બ્યાપારેન, ત્વં મય્હં ઘરે સન્તં વા અસન્તં વા જાનિતુકામો જાતો’’તિ વત્વા નાનપ્પકારેહિ અક્કોસિત્વા મુખસત્તીહિ કોટ્ટેત્વા દાસચેટકે વિય વસે કત્વા અત્તનો ઇસ્સરિયં પવત્તેસ્સન્તિ. એવં મધુકપુપ્ફપ્પમાણાનં મણ્ડૂકીનં આસિવિસે કણ્હસપ્પે ગિલનકાલો વિય ભવિસ્સતિ. અયં ચુદ્દસમસ્સ વિપાકો.

૧૫. દુબ્બલરાજકાલે પન રાજાનો હત્થિસિપ્પાદીસુ અકુસલા યુદ્ધેસુ અવિસારદા ભવિસ્સન્તિ. તે અત્તનો રાજાધિપચ્ચં આસઙ્કમાના સમાનજાતિકાનં કુલપુત્તાનં ઇસ્સરિયં અદત્વા અત્તનો પાદમૂલિકનહાપનકપ્પકાદીનં દસ્સન્તિ. જાતિગોત્તસમ્પન્ના કુલપુત્તા રાજકુલે પતિટ્ઠં અલભમાના જીવિકં કપ્પેતું અસમત્થા હુત્વા ઇસ્સરિયે ઠિતે જાતિગોત્તહીને અકુલીને ઉપટ્ઠહન્તા વિચરિસ્સન્તિ, સુવણ્ણરાજહંસેહિ કાકસ્સ પરિવારિતકાલો વિય ભવિસ્સતિ. અયં પન્નરસમસ્સ વિપાકો.

૧૬. અધમ્મિકરાજકાલેયેવ ચ અકુલીનાવ રાજવલ્લભા ઇસ્સરા ભવિસ્સન્તિ, કુલીના અપઞ્ઞાતા દુગ્ગતા. તે રાજાનં અત્તનો કથં ગાહાપેત્વા વિનિચ્છયટ્ઠાનાદીસુ બલવન્તો હુત્વા દુબ્બલાનં પવેણિઆગતાનિ ખેત્તવત્થાદીનિ ‘‘અમ્હાકં સન્તકાની’’તિ અભિયુઞ્જિત્વા તે ‘‘ન તુમ્હાકં, અમ્હાક’’ન્તિ આગન્ત્વા વિનિચ્છયટ્ઠાનાદીસુ વિવદન્તે વેત્તલતાદીહિ પહરાપેત્વા ગીવાયં ગહેત્વા અપકડ્ઢાપેત્વા ‘‘અત્તનો પમાણં ન જાનાથ, અમ્હેહિ સદ્ધિં વિવદથ, ઇદાનિ વો પહરાપેત્વા રઞ્ઞો કથેત્વા હત્થપાદચ્છેદાદીનિ કારેસ્સામા’’તિ સન્તજ્જેસ્સન્તિ. તે તેસં ભયેન અત્તનો સન્તકાનિ વત્થૂનિ ‘‘તુમ્હાકંયેવ તાનિ, ગણ્હથા’’તિ નિય્યાતેત્વા અત્તનો ગેહાનિ પવિસિત્વા ભીતા નિપજ્જિસ્સન્તિ. પાપભિક્ખૂપિ પેસલે ભિક્ખૂ યથારુચિ વિહેઠેસ્સન્તિ. પેસલા ભિક્ખૂ પટિસરણં અલભમાના અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ગહનટ્ઠાનેસુ નિલીયિસ્સન્તિ. એવં હીનજચ્ચેહિ ચેવ પાપભિક્ખૂહિ ચ ઉપદ્દુતાનં જાતિમન્તકુલપુત્તાનઞ્ચેવ પેસલભિક્ખૂનઞ્ચ એળકાનં ભયેન તસવકાનં પલાયનકાલો વિય ભવિસ્સતિ. અયં સોળસમસ્સ વિપાકો. એવં તસ્સ તસ્સ અનત્થસ્સ પુબ્બનિમિત્તભૂતે સોળસ મહાસુપિને પસ્સિ. તેન વુત્તં ‘‘કોસલરાજા વિય સોળસ સુપિને’’તિ. એત્થ ચ પુબ્બનિમિત્તતો અત્તનો અત્થાનત્થનિમિત્તં સુપિનં પસ્સન્તો અત્તનો કમ્માનુભાવેન પસ્સતિ. કોસલરાજા વિય લોકસ્સ અત્થાનત્થનિમિત્તં સુપિનં પસ્સન્તો પન સબ્બસત્તસાધારણકમ્માનુભાવેન પસ્સતીતિ વેદિતબ્બં.

કુદ્ધા હિ દેવતાતિ મહાનાગવિહારે મહાથેરસ્સ કુદ્ધા દેવતા વિય. રોહણે કિર મહાનાગવિહારે મહાથેરો ભિક્ખુસઙ્ઘં અનપલોકેત્વાવ એકં નાગરુક્ખં છિન્દાપેસિ. રુક્ખે અધિવત્થા દેવતા થેરસ્સ કુદ્ધા પઠમમેવ નં સચ્ચસુપિનેન પલોભેત્વા પચ્છા ‘‘ઇતો તે સત્તદિવસમત્થકે ઉપટ્ઠાકો રાજા મરિસ્સતી’’તિ સુપિને આરોચેસિ. થેરો તં કથં આહરિત્વા રાજોરોધાનં આચિક્ખિ. તા એકપ્પહારેનેવ મહાવિરવં વિરવિંસુ. રાજા ‘‘કિં એત’’ન્તિ પુચ્છિ. તા ‘‘એવં થેરેન વુત્ત’’ન્તિ આરોચયિંસુ. રાજા દિવસં ગણાપેત્વા સત્તાહે વીતિવત્તે થેરસ્સ હત્થપાદે છિન્દાપેસિ. એકન્તં સચ્ચમેવ હોતીતિ ફલસ્સ સચ્ચભાવતો વુત્તં, દસ્સનં પન વિપલ્લત્થમેવ. તેનેવ પહીનવિપલ્લાસા પુબ્બનિમિત્તભૂતમ્પિ સુપિનં ન પસ્સન્તિ. દ્વીહિ તીહિપિ કારણેહિ કદાચિ સુપિનં પસ્સતીતિ આહ ‘‘સંસગ્ગભેદતો’’તિ. ‘‘અસેખા ન પસ્સન્તિ પહીનવિપલ્લાસત્તા’’તિ વચનતો ચતુન્નમ્પિ કારણાનં વિપલ્લાસા એવ મૂલકારણન્તિ દટ્ઠબ્બં.

તન્તિ સુપિનકાલે પવત્તં ભવઙ્ગચિત્તં. રૂપનિમિત્તાદિઆરમ્મણન્તિ કમ્મકમ્મનિમિત્તગતિનિમિત્તતો અઞ્ઞં રૂપનિમિત્તાદિઆરમ્મણં ન હોતિ. ઈદિસાનીતિ પચ્ચક્ખતો અનુભૂતપુબ્બપરિકપ્પિતરૂપાદિઆરમ્મણાનિ ચેવ રાગાદિસમ્પયુત્તાનિ ચ. સબ્બોહારિકચિત્તેનાતિ પકતિચિત્તેન.

દ્વીહિ અન્તેહિ મુત્તોતિ કુસલાકુસલસઙ્ખાતેહિ દ્વીહિ અન્તેહિ મુત્તો. આવજ્જનતદારમ્મણક્ખણેતિ ઇદં યાવ તદારમ્મણુપ્પત્તિ, તાવ પવત્તચિત્તવારં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘સુપિનેનેવ દિટ્ઠં વિય મે, સુતં વિય મેતિ કથનકાલે પન અબ્યાકતોયેવ આવજ્જનમત્તસ્સેવ ઉપ્પજ્જનતો’’તિ વદન્તિ. એવં વદન્તેહિ પઞ્ચદ્વારે દુતિયમોઘવારે વિય મનોદ્વારેપિ આવજ્જનં દ્વત્તિક્ખત્તું ઉપ્પજ્જિત્વા જવનટ્ઠાને ઠત્વા ભવઙ્ગં ઓતરતીતિ અધિપ્પેતન્તિ દટ્ઠબ્બં એકચિત્તક્ખણિકસ્સ આવજ્જનસ્સ ઉપ્પત્તિયં ‘‘દિટ્ઠં વિય મે, સુતં વિય મે’’તિ કપ્પનાય અસમ્ભવતો. એત્થ ચ ‘‘સુપિનન્તેપિ તદારમ્મણવચનતો પચ્ચુપ્પન્નવસેન અતીતવસેન વા સભાવધમ્મા સુપિનન્તે આરમ્મણં હોન્તી’’તિ વદન્તિ. ‘‘યદિપિ સુપિનન્તે વિભૂતં હુત્વા ઉપટ્ઠિતે રૂપાદિવત્થુમ્હિ તદારમ્મણં વુત્તં, તથાપિ સુપિનન્તે ઉપટ્ઠિતનિમિત્તસ્સ પરિકપ્પવસેન ગહેતબ્બતાય દુબ્બલભાવતો દુબ્બલવત્થુકત્તાતિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. કેચિ પન ‘‘કરજકાયસ્સ નિરુસ્સાહસન્તભાવપ્પત્તિતો તન્નિસ્સિતહદયવત્થુ ન સુપ્પસન્નં હોતિ, તતો તન્નિસ્સિતાપિ ચિત્તપ્પવત્તિ ન સુપ્પસન્ના અસુપ્પસન્નવટ્ટિનિસ્સિતદીપપ્પભા વિય, તસ્મા દુબ્બલવત્થુકત્તાતિ એત્થ દુબ્બલહદયવત્થુકત્તા’’તિ અત્થં વદન્તિ. વીમંસિત્વા યુત્તતરં ગહેતબ્બં.

સુપિનન્તચેતનાતિ મનોદ્વારિકજવનવસેન પવત્તા સુપિનન્તચેતના. સુપિનઞ્હિ પસ્સન્તો મનોદ્વારિકેનેવ જવનેન પસ્સતિ, ન પઞ્ચદ્વારિકેન. પટિબુજ્ઝન્તો ચ મનોદ્વારિકેનેવ પટિબુજ્ઝતિ, ન પઞ્ચદ્વારિકેન. નિદ્દાયન્તસ્સ હિ મહાવટ્ટિં જાલેત્વા દીપે ચક્ખુસમીપં ઉપનીતે પઠમં ચક્ખુદ્વારિકં આવજ્જનં ભવઙ્ગં ન આવટ્ટેતિ, મનોદ્વારિકમેવ આવટ્ટેતિ. અથ જવનં જવિત્વા ભવઙ્ગં ઓતરતિ. દુતિયવારે ચક્ખુદ્વારિકઆવજ્જનં ભવઙ્ગં આવટ્ટેતિ, તતો ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ જવનપરિયોસાનાનિ પવત્તન્તિ, તદનન્તરં ભવઙ્ગં પવત્તતિ. તતિયવારે મનોદ્વારિકઆવજ્જનેન ભવઙ્ગે આવટ્ટિતે મનોદ્વારિકજવનં જવતિ. તેન ચિત્તેન ‘‘કિં અયં ઇમસ્મિં ઠાને આલોકો’’તિ જાનાતિ. તથા નિદ્દાયન્તસ્સ કણ્ણસમીપે તૂરિયેસુ પગ્ગહિતેસુ, ઘાનસમીપે સુગન્ધેસુ વા દુગ્ગન્ધેસુ વા પુપ્ફેસુ ઉપનીતેસુ, મુખે સપ્પિમ્હિ વા ફાણિતે વા પક્ખિત્તે, પિટ્ઠિયં પાણિના પહારે દિન્ને પઠમં સોતદ્વારિકાદીનિ આવજ્જનાનિ ભવઙ્ગં ન આવટ્ટેન્તિ, મનોદ્વારિકમેવ આવટ્ટેતિ, અથ જવનં જવિત્વા ભવઙ્ગં ઓતરતિ. દુતિયવારે સોતદ્વારિકાદીનિ આવજ્જનાનિ ભવઙ્ગં આવટ્ટેન્તિ, તતો સોતઘાનજિવ્હાકાયવિઞ્ઞાણાદીનિ જવનપરિયોસાનાનિ પવત્તન્તિ, તદનન્તરં ભવઙ્ગં વત્તતિ. તતિયવારે મનોદ્વારિકઆવજ્જનેન ભવઙ્ગે આવટ્ટિતે મનોદ્વારિકજવનં જવતિ, તેન ચિત્તેન ઞત્વા ‘‘કિં અયં ઇમસ્મિં ઠાને સદ્દો, સઙ્ખસદ્દો ભેરિસદ્દો’’તિ વા ‘‘કિં અયં ઇમસ્મિં ઠાને ગન્ધો, મૂલગન્ધો’’તિ વા ‘‘કિં ઇદં મય્હં મુખં પક્ખિત્તં, સપ્પીતિ વા ફાણિત’’ન્તિ વા ‘‘કેનમ્હિ પિટ્ઠિયં પહટો, અતિબદ્ધો મે પહારો’’તિ વા વત્તા હોતિ. એવં મનોદ્વારિકજવનેનેવ પટિબુજ્ઝતિ, ન પઞ્ચદ્વારિકેન. સુપિનમ્પિ તેનેવ પસ્સતિ, ન પઞ્ચદ્વારિકેન. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

મહાસુપિનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. વસ્સસુત્તવણ્ણના

૧૯૭. સત્તમે ઉતુસમુટ્ઠાનન્તિ વસ્સિકે ચત્તારો માસે ઉપ્પન્નં. અકાલેપીતિ ચિત્તવેસાખમાસેસુપિ. વસ્સવલાહકદેવપુત્તાનઞ્હિ અત્તનો રતિયા કીળિતુકામતાચિત્તે ઉપ્પન્ને અકાલેપિ દેવો વસ્સતિ. તત્રિદં વત્થુ – એકો કિર વસ્સવલાહકદેવપુત્તો વાકરકુટકવાસિખીણાસવત્થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. થેરો ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ પુચ્છિ. અહં, ભન્તે, વસ્સવલાહકદેવપુત્તોતિ. તુમ્હાકં કિર ચિત્તેન દેવો વસ્સતીતિ. આમ, ભન્તેતિ. પસ્સિતુકામા મયન્તિ. તેમિસ્સથ, ભન્તેતિ. મેઘસીસં વા ગજ્જિતં વા ન પઞ્ઞાયતિ, કથં તેમિસ્સામાતિ. ભન્તે, અમ્હાકં ચિત્તેન દેવો વસ્સતિ, તુમ્હે પણ્ણસાલં પવિસથાતિ. ‘‘સાધુ, દેવપુત્તા’’તિ પાદે ધોવિત્વા પણ્ણસાલં પાવિસિ. દેવપુત્તો તસ્મિં પવિસન્તેયેવ એકં ગીતં ગાયિત્વા હત્થં ઉક્ખિપિ, સમન્તા તિયોજનટ્ઠાનં એકમેઘં અહોસિ. થેરો અદ્ધતિન્તો પણ્ણસાલં પવિટ્ઠોતિ.

વસ્સસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮-૯. વાચાસુત્તાદિવણ્ણના

૧૯૮-૯. અટ્ઠમે અઙ્ગેહીતિ કારણેહિ. અઙ્ગીયન્તિ હેતુભાવેન ઞાયન્તીતિ અઙ્ગાનિ, કારણાનિ. કારણત્થે ચ અઙ્ગ-સદ્દો. પઞ્ચહીતિ હેતુમ્હિ નિસ્સક્કવચનં. સમન્નાગતાતિ સમનુઆગતા પવત્તા યુત્તા ચ. વાચાતિ સમુલ્લપન-વાચા. યા ‘‘વાચા ગિરા બ્યપ્પથો’’તિ (ધ. સ. ૬૩૬) ચ, ‘‘નેલા કણ્ણસુખા’’તિ (દી. નિ. ૧.૯) ચ આગચ્છતિ. યા પન ‘‘વાચાય ચે કતં કમ્મ’’ન્તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧ કાયકમ્મદ્વાર) એવં વિઞ્ઞત્તિ ચ, ‘‘યા ચતૂહિ વચીદુચ્ચરિતેહિ આરતિ…પે… અયં વુચ્ચતિ સમ્માવાચા’’તિ (ધ. સ. ૨૯૯) એવં વિરતિ ચ, ‘‘ફરુસવાચા, ભિક્ખવે, આસેવિતા ભાવિતા બહુલીકતા નિરયસંવત્તનિકા હોતી’’તિ (અ. નિ. ૮.૪૦) એવં ચેતના ચ વાચાતિ આગતા, ન સા ઇધ અધિપ્પેતા. કસ્મા? અભાસિતબ્બતો. ‘‘સુભાસિતા હોતિ, નો દુબ્ભાસિતા’’તિ હિ વુત્તં. સુભાસિતાતિ સુટ્ઠુ ભાસિતા. તેનસ્સા અત્થાવહતં દીપેતિ. અનવજ્જાતિ રાગાદિઅવજ્જરહિતા. ઇમિનાસ્સ કારણસુદ્ધિં અગતિગમનાદિપ્પવત્તદોસાભાવઞ્ચ દીપેતિ. રાગદોસાદિવિમુત્તઞ્હિ યં ભાસતો અનુરોધવિવજ્જનતો અગતિગમનં દુરસમુસ્સિતમેવાતિ. અનનુવજ્જાતિ અનુવાદવિમુત્તા. ઇમિનાસ્સા સબ્બાકારસમ્પત્તિં દીપેતિ. સતિ હિ સબ્બાકારસમ્પત્તિયં અનનુવજ્જતાતિ. વિઞ્ઞૂનન્તિ પણ્ડિતાનં. તેન નિન્દાપસંસાસુ બાલા અપ્પમાણાતિ દીપેતિ.

ઇમેહિ ખોતિઆદીનિ તાનિ અઙ્ગાનિ પચ્ચક્ખતો દસ્સેન્તો તં વાચં નિગમેતિ. યઞ્ચ અઞ્ઞે પટિઞ્ઞાદીહિ અવયવેહિ, નામાદીહિ પદેહિ, લિઙ્ગવચનવિભત્તિકાલકારકસમ્પત્તીહિ ચ સમન્નાગતં મુસાવાદાદિવાચમ્પિ સુભાસિતન્તિ મઞ્ઞન્તિ, તં પટિસેધેતિ. અવયવાદિસમન્નાગતાપિ હિ તથારૂપી વાચા દુબ્ભાસિતાવ હોતિ અત્તનો ચ પરેસઞ્ચ અનત્થાવહત્તા. ઇમેહિ પન પઞ્ચહઙ્ગેહિ સમન્નાગતા સચેપિ મિલક્ખુભાસાપરિયાપન્ના ઘટચેટિકાગીતિકપરિયાપન્નાપિ હોતિ, તથાપિ સુભાસિતાવ લોકિયલોકુત્તરહિતસુખાવહત્તા. તથા હિ મગ્ગપસ્સે સસ્સં રક્ખન્તિયા સીહળચેટિકાય સીહળકેનેવ જાતિજરામરણયુત્તં ગીતિકં ગાયન્તિયા સદ્દં સુત્વા મગ્ગં ગચ્છન્તા સટ્ઠિમત્તા વિપસ્સકભિક્ખૂ અરહત્તં પાપુણિંસુ.

તથા તિસ્સો નામ આરદ્ધવિપસ્સકો ભિક્ખુ પદુમસ્સરસમીપેન ગચ્છન્તો પદુમસ્સરે પદુમાનિ ભઞ્જિત્વા –

‘‘પાતોવ ફુલ્લિતકોકનદં,

સૂરિયાલોકેન ભિજ્જિયતે;

એવં મનુસ્સત્તં ગતા સત્તા,

જરાભિવેગેન મદ્દીયન્તી’’તિ. (સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૧૩; સુ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪૫૨ સુભાસિતસુત્તવણ્ણના) –

ઇમં ગીતિં ગાયન્તિયા ચેટિકાય સુત્વા અરહત્તં પત્તો.

બુદ્ધન્તરેપિ અઞ્ઞતરો પુરિસો સત્તહિ પુત્તેહિ સદ્ધિં અટવિતો આગમ્મ અઞ્ઞતરાય ઇત્થિયા મુસલેન તણ્ડુલે કોટ્ટેન્તિયા –

‘‘જરાય પરિમદ્દિતં એતં, મિલાતચમ્મનિસ્સિતં;

મરણેન ભિજ્જતિ એતં, મચ્ચુસ્સ ઘાસમામિસં.

‘‘કિમીનં આલયં એતં, નાનાકુણપેન પૂરિતં;

અસુચિભાજનં એતં, તદલિક્ખન્ધસમં ઇદ’’ન્તિ. (સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૧૩; સુ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪૫૨ સુભાસિતસુત્તવણ્ણના) –

ઇમં ગીતં સુત્વા પચ્ચવેક્ખન્તો સહ પુત્તેહિ પચ્ચેકબોધિં પત્તો. એવં ઇમેહિ પઞ્ચહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતા વાચા સચેપિ મિલક્ખુભાસાય પરિયાપન્ના ઘટચેટિકાગીતિકપરિયાપન્ના વાચા હોતિ, તથાપિ સુભાસિતાતિ વેદિતબ્બા. સુભાસિતા એવ અનવજ્જા અનનુવજ્જા ચ વિઞ્ઞૂનં અત્થત્થિકાનં કુલપુત્તાનં અત્થપ્પટિસરણાનં, નો બ્યઞ્જનપ્પટિસરણાનન્તિ. નવમં ઉત્તાનમેવ.

વાચાસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. નિસ્સારણીયસુત્તવણ્ણના

૨૦૦. દસમે નિસ્સરન્તીતિ નિસ્સરણીયાતિ વત્તબ્બે દીઘં કત્વા નિદ્દેસો. કત્તરિ હેસ અનીય-સદ્દો યથા ‘‘નિય્યાનિયા’’તિ. તેનાહ ‘‘નિસ્સટા’’તિ. કુતો પન નિસ્સટા? યથાસકં પટિપક્ખતો. નિજ્જીવટ્ઠેન ધાતુયોતિ આહ ‘‘અત્તસુઞ્ઞસભાવા’’તિ. અત્થતો પન ધમ્મધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુવિસેસો. તાદિસસ્સ ભિક્ખુનો કિલેસવસેન કામેસુ મનસિકારો નત્થીતિ આહ ‘‘વીમંસનત્થ’’ન્તિ, ‘‘નેક્ખમ્મનિયતં ઇદાનિ મે ચિત્તં, કિં નુ ખો કામવિતક્કોપિ ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ વીમંસન્તસ્સાતિ અત્થો. પક્ખન્દનં નામ અનુપ્પવેસો. સો પન તત્થ નત્થીતિ આહ ‘‘નપ્પવિસતી’’તિ. પસીદનં નામ અભિરુચિ. સન્તિટ્ઠનં પતિટ્ઠાનં. વિમુચ્ચનં અધિમુચ્ચનન્તિ. તં સબ્બં પટિક્ખિપન્તો વદતિ ‘‘પસાદં નાપજ્જતી’’તિઆદિ. એવંભૂતં પનસ્સ ચિત્તં તસ્સ કથં તિટ્ઠતીતિ આહ ‘‘યથા’’તિઆદિ.

તન્તિ પઠમજ્ઝાનં. અસ્સાતિ ભિક્ખુનો. ચિત્તં પક્ખન્દતીતિ પરિકમ્મચિત્તેન સદ્ધિં ઝાનચિત્તં એકત્તવસેન એકજ્ઝં કત્વા વદતિ. ગોચરે ગતત્તાતિ અત્તનો આરમ્મણે એવ પવત્તત્તા. અહાનભાગિયત્તાતિ ઠિતિભાગિયત્તા. સુટ્ઠુ વિમુત્તન્તિ વિક્ખમ્ભનવિમુત્તિયા સમ્મદેવ વિમુત્તં. ચિત્તસ્સ ચ કાયસ્સ ચ વિહનનતો વિઘાતો. દુક્ખં પરિદહનતો પરિળાહો. કામવેદનં ન વેદિયતિ અનુપ્પજ્જનતો. નિસ્સરન્તિ તતોતિ નિસ્સરણં. કે નિસ્સરન્તિ? કામા. એવઞ્ચ કામાનન્તિ કત્તુસામિવચનં સુટ્ઠુ યુજ્જતિ. યદગ્ગેન કામા તતો નિસ્સટાતિ વુચ્ચન્તિ, તદગ્ગેન ઝાનમ્પિ કામતો નિસ્સટન્તિ વત્તબ્બતં લભતીતિ વુત્તં ‘‘કામેહિ નિસ્સટત્તા’’તિ. એવં વિક્ખમ્ભનવસેન કામનિસ્સરણં વત્વા ઇદાનિ સમુચ્છેદવસેન અચ્ચન્તતો નિસ્સરણં દસ્સેતું ‘‘યો પના’’તિઆદિ વુત્તં. સેસપદેસૂતિ સેસકોટ્ઠાસેસુ.

અયં પન વિસેસોતિ વિસેસં વદન્તેન તં ઝાનં પાદકં કત્વાતિઆદિકો અવિસેસોતિ કત્વા દુતિયતતિયવારેસુ સબ્બસો અનામટ્ઠો, ચતુત્થવારે પન અયમ્પિ વિસેસોતિ દસ્સેતું ‘‘અચ્ચન્તનિસ્સરણઞ્ચેત્થ અરહત્તફલં યોજેતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. યસ્મા અરૂપજ્ઝાનં પાદકં કત્વા અગ્ગમગ્ગં અધિગન્ત્વા અરહત્તે ઠિતસ્સ ચિત્તં સબ્બસો રૂપેહિ નિસ્સટં નામ હોતિ. તસ્સ હિ ફલસમાપત્તિતો વુટ્ઠાય વીમંસનત્થં રૂપાભિમુખં ચિત્તં પેસેન્તસ્સ. ઇદમક્ખાતન્તિ સમથયાનિકાનં વસેન હેટ્ઠા ચત્તારો વારા ગહિતા. ઇદં પન સુક્ખવિપસ્સકસ્સ વસેનાતિ આહ ‘‘સુદ્ધસઙ્ખારે’’તિઆદિ. ‘‘પુન સક્કાયો નત્થી’’તિ ઉપ્પન્નન્તિ ‘‘ઇદાનિ મે સક્કાયપ્પબન્ધો નત્થી’’તિ વીમંસન્તસ્સ ઉપ્પન્નં.

નિસ્સારણીયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

બ્રાહ્મણવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચતુત્થપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૫. પઞ્ચમપણ્ણાસકં

(૨૧) ૧. કિમિલવગ્ગો

૧-૪. કિમિલસુત્તાદિવણ્ણના

૨૦૧-૪. પઞ્ચમસ્સ પઠમદુતિયાનિ ઉત્તાનત્થાનેવ. તતિયે અધિવાસનં ખમનં, પરેસં દુક્કટં દુરુત્તઞ્ચ પટિવિરોધાકરણેન અત્તનો ઉપરિ આરોપેત્વા વાસનં અધિવાસનં, તદેવ ખન્તીતિ અધિવાસનક્ખન્તિ. સુભે રતોતિ સૂરતો, સુટ્ઠુ વા પાપતો ઓરતો વિરતો સોરતો, તસ્સ ભાવો સોરચ્ચં. તેનાહ ‘‘સોરચ્ચેનાતિ સુચિસીલતાયા’’તિ. સા હિ સોભનકમ્મરતતા, સુટ્ઠુ વા પાપતો ઓરતભાવો વિરતતા. ચતુત્થે નત્થિ વત્તબ્બં.

કિમિલસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ચેતોખિલસુત્તવણ્ણના

૨૦૫. પઞ્ચમે ચેતોખિલા નામ અત્થતો વિચિકિચ્છા કોધો ચ. તે પન યસ્મિં સન્તાને ઉપ્પજ્જન્તિ, તસ્સ ખરભાવો કક્ખળભાવો હુત્વા ઉપતિટ્ઠન્તિ, પગેવ અત્તના સમ્પયુત્તચિત્તસ્સાતિ આહ ‘‘ચિત્તસ્સ થદ્ધભાવા’’તિ. યથા લક્ખણપારિપૂરિયા ગહિતાય સબ્બા સત્થુ રૂપકાયસિરી ગહિતા એવ નામ હોતિ એવં સબ્બઞ્ઞુતાય સબ્બધમ્મકાયસિરી ગહિતા એવ નામ હોતીતિ તદુભયવત્થુકમેવ કઙ્ખં દસ્સેન્તો ‘‘સરીરે કઙ્ખમાનો’’તિઆદિમાહ. વિચિનન્તોતિ ધમ્મસભાવં વીમંસન્તો. કિચ્છતીતિ કિલમતિ. વિનિચ્છેતું ન સક્કોતીતિ સન્નિટ્ઠાતું ન સક્કોતિ. આતપતિ કિલેસેતિ આતપ્પં, સમ્માવાયામોતિ આહ ‘‘આતપ્પાયાતિ કિલેસસન્તાપનવીરિયકરણત્થાયા’’તિ. પુનપ્પુનં યોગાયાતિ ભાવનં પુનપ્પુનં યુઞ્જનાય. સતતકિરિયાયાતિ ભાવનાય નિરન્તરપ્પયોગાય.

પટિવેધધમ્મે કઙ્ખમાનોતિ એત્થ કથં લોકુત્તરધમ્મે કઙ્ખા પવત્તીતિ? ન આરમ્મણકરણવસેન, અનુસ્સુતાકારપરિવિતક્કલદ્ધે પરિકપ્પિતરૂપે કઙ્ખા પવત્તતીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વિપસ્સના…પે… વદન્તિ, તં અત્થિ નુ ખો નત્થીતિ કઙ્ખતી’’તિ. સિક્ખાતિ ચેત્થ પુબ્બભાગસિક્ખા વેદિતબ્બા. કામઞ્ચેત્થ વિસેસુપ્પત્તિયા મહાસાવજ્જતાય ચેવ સંવાસનિમિત્તં ઘટનાહેતુ અભિણ્હુપ્પત્તિકતાય ચ સબ્રહ્મચારીસૂતિ કોપસ્સ વિસયો વિસેસેત્વા વુત્તો, અઞ્ઞત્થાપિ કોપો ન ચેતોખિલોતિ ન સક્કા વિઞ્ઞાતુન્તિ કેચિ. યદિ એવં વિચિકિચ્છાયપિ અયં નયો આપજ્જતિ, તસ્મા યથારુતવસેન ગહેતબ્બં.

ચેતોખિલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬-૮. વિનિબન્ધસુત્તાદિવણ્ણના

૨૦૬-૮. છટ્ઠે પવત્તિતું અપ્પદાનવસેન કુસલચિત્તં વિનિબન્ધન્તીતિ ચેતસોવિનિબન્ધા. તં પન વિનિબન્ધન્તા મુટ્ઠિગ્ગાહં ગણ્હન્તા વિય હોન્તીતિ આહ ‘‘ચિત્તં વિનિબન્ધિત્વા’’તિઆદિ. કામગિદ્ધો પુગ્ગલો વત્થુકામેપિ કિલેસકામેપિ અસ્સાદેતિ અભિનન્દતીતિ વુત્તં ‘‘વત્થુકામેપિ કિલેસકામેપી’’તિ. અત્તનો કાયેતિ અત્તનો નામકાયે, અત્તભાવે વા. બહિદ્ધારૂપેતિ પરેસં કાયે અનિન્દ્રિયબદ્ધરૂપે ચ. ઉદરં અવદિહતિ ઉપચિનોતિ પૂરેતીતિ ઉદરાવદેહકં. સેય્યસુખન્તિ સેય્યાય સયનવસેન ઉપ્પજ્જનકસુખં. સમ્પરિવત્તકન્તિ સમ્પરિવત્તિત્વા. પણિધાયાતિ તણ્હાવસેનેવ પણિદહિત્વા. ઇતિ પઞ્ચવિધોપિ લોભવિસેસો એવ ‘‘ચેતોવિનિબન્ધો’’તિ વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. સત્તમટ્ઠમેસુ નત્થિ વત્તબ્બં.

વિનિબન્ધસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯-૧૦. ગીતસ્સરસુત્તાદિવણ્ણના

૨૦૯-૨૧૦. નવમે આયતકો નામ ગીતસ્સરો તં તં વત્તં ભિન્દિત્વા અક્ખરાનિ વિનાસેત્વા પવત્તોતિ આહ ‘‘આયતકેના’’તિઆદિ. ધમ્મેહિ સુત્તવત્તં નામ અત્થિ, ગાથાવત્તં નામ અત્થિ, તં વિનાસેત્વા અતિદીઘં કાતું ન વટ્ટતિ. ધમ્મઞ્હિ ભાસન્તેન ચતુરસ્સેન વત્તેન પરિમણ્ડલાનિ પદબ્યઞ્જનાનિ દસ્સેતબ્બાનિ. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, સરભઞ્ઞ’’ન્તિ (ચૂળવ. ૨૪૯) ચ વચનતો સરેન ધમ્મં ભણિતું વટ્ટતિ. સરભઞ્ઞે કિર તરઙ્ગવત્તધોતકવત્તભાગગ્ગહકવત્તાદીનિ દ્વત્તિંસ વત્તાનિ અત્થિ. તેસુ યં ઇચ્છતિ, તં કાતું લભતીતિ. દસમે નત્થિ વત્તબ્બં.

ગીતસ્સરસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

કિમિલવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૨૨) ૨. અક્કોસકવગ્ગો

૧-૨. અક્કોસકસુત્તાદિવણ્ણના

૨૧૧-૨. દુતિયસ્સ પઠમે દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસકોતિ ‘‘બાલોસિ, મૂળ્હોસિ, ઓટ્ઠોસિ, ગોણોસિ, ગદ્રભોસી’’તિઆદિના દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસકો. ‘‘હોતુ, મુણ્ડકસમણ, અદણ્ડો અહન્તિ કરોસિ, ઇદાનિ તે રાજકુલં ગન્ત્વા દણ્ડં આરોપેસ્સામી’’તિઆદીનિ વદન્તો પરિભાસકો નામાતિ આહ ‘‘ભયદસ્સનેન પરિભાસકો’’તિ. લોકુત્તરધમ્મા અપાયમગ્ગસ્સ પરિપન્થભાવતો પરિપન્થો નામાતિ આહ ‘‘લોકુત્તરપરિપન્થસ્સ છિન્નત્તા’’તિ, લોકુત્તરસઙ્ખાતસ્સ અપાયમગ્ગપરિપન્થસ્સ છિન્નત્તાતિ અત્થો. દુતિયે નત્થિ વત્તબ્બં.

અક્કોસકસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩-૧૦. સીલસુત્તાદિવણ્ણના

૨૧૩-૨૨૦. તતિયે (દી. નિ. ટી. ૨.૧૪૯) દુસ્સીલોતિ એત્થ દુ-સદ્દો અભાવત્થો ‘‘દુપ્પઞ્ઞો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૪૪૯) વિય, ન ગરહણત્થોતિ આહ ‘‘અસીલો નિસ્સીલો’’તિ. ભિન્નસંવરોતિ એત્થ સમાદિન્નસીલો કેનચિ કારણેન સીલભેદં પત્તો, સો તાવ ભિન્નસંવરો હોતુ. યો પન સબ્બેન સબ્બં અસમાદિન્નસીલો આચારહીનો, સો કથં ભિન્નસંવરો નામ હોતીતિ? સોપિ સાધુસમાચારસ્સ પરિહરણીયસ્સ ભેદિતત્તા ભિન્નસંવરો એવ નામ. વિનટ્ઠસંવરો સંવરરહિતોતિ હિ વુત્તં હોતિ. તં તં સિપ્પટ્ઠાનં. માઘાતકાલેતિ ‘‘મા ઘાતેથ પાણીન’’ન્તિ એવં માઘાતઘોસનં ઘોસિતદિવસે. અબ્ભુગ્ગચ્છતિ પાપકો કિત્તિસદ્દો. અજ્ઝાસયેન મઙ્કુ હોતિયેવ વિપ્પટિસારિભાવતો.

તસ્સાતિ દુસ્સીલસ્સ. સમાદાય વત્તિતટ્ઠાનન્તિ ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય કતકારણં. આપાથં આગચ્છતીતિ તં મનસો ઉપટ્ઠાતિ. ઉમ્મીલેત્વા ઇધલોકન્તિ ઉમ્મીલનકાલે અત્તનો પુત્તદારાદિવસેન ઇધલોકં પસ્સતિ. નિમીલેત્વા પરલોકન્તિ નિમીલનકાલે ગતિનિમિત્તુપટ્ઠાનવસેન પરલોકં પસ્સતિ. તેનાહ ‘‘ચત્તારો અપાયા’’તિઆદિ. પઞ્ચમપદન્તિ ‘‘કાયસ્સ ભેદા’’તિઆદિના વુત્તો પઞ્ચમો આદીનવકોટ્ઠાસો. વુત્તવિપરિયાયેનાતિ વુત્તત્થાય આદીનવકથાય વિપરિયાયેન ‘‘અપ્પમત્તો તં તં કસિવણિજ્જાદિં યથાકાલં સમ્પાદેતું સક્કોતી’’તિઆદિના. પાસંસં સીલમસ્સ અત્થીતિ સીલવા. સીલસમ્પન્નોતિ સીલેન સમન્નાગતો સમ્પન્નસીલોતિ એવમાદિકં પન અત્થવચનં સુકરન્તિ અનામટ્ઠં. ચતુત્થાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

સીલસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અક્કોસકવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

(૨૩) ૩. દીઘચારિકવગ્ગો

૧-૧૦. પઠમદીઘચારિકસુત્તાદિવણ્ણના

૨૨૧-૨૩૦. તતિયસ્સ પઠમાદીનિ સુવિઞ્ઞેય્યાનિ. પઞ્ચમે રહો નિસજ્જાય આપજ્જતીતિ ‘‘યો પન ભિક્ખુ માતુગામેન સદ્ધિં એકો એકાય રહો નિસજ્જં કપ્પેય્ય, પાચિત્તિય’’ન્તિ ઇમસ્મિં સિક્ખાપદે (પાચિ. ૨૯૦) વુત્તં આપત્તિં આપજ્જતિ. પટિચ્છન્ને આસને આપજ્જતીતિ ‘‘યો પન ભિક્ખુ માતુગામેન રહો પટિચ્છન્ને આસને નિસજ્જં કપ્પેય્ય, પાચિત્તિય’’ન્તિ ઇમસ્મિં વુત્તં આપત્તિં આપજ્જતિ. માતુગામસ્સ ઉત્તરિ છપ્પઞ્ચવાચાહિ ધમ્મં દેસેન્તો આપજ્જતીતિ ‘યો પન ભિક્ખુ માતુગામસ્સ ઉત્તરિ છપ્પઞ્ચવાચાહિ ધમ્મં દેસેય્ય અઞ્ઞત્ર વિઞ્ઞુના પુરિસવિગ્ગહેના’’તિ (પાચિ. ૬૩) એવં વુત્તં આપત્તિં આપજ્જતિ. તેનાહ ‘‘તેસં તેસં સિક્ખાપદાનં વસેન વેદિતબ્બાની’’તિ. છટ્ઠાદીનિ ઉત્તાનત્થાનિ.

પઠમદીઘચારિકસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દીઘચારિકવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨૩૧-૩૦૨. ચતુત્થવગ્ગાદીનિ ઉત્તાનત્થાનિ.

ઇતિ મનોરથપૂરણિયા અઙ્ગુત્તરનિકાય-અટ્ઠકથાય

પઞ્ચકનિપાતવણ્ણનાય અનુત્તાનત્થદીપના સમત્તા.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ.

અઙ્ગુત્તરનિકાયે

છક્કનિપાત-ટીકા

૧. પઠમપણ્ણાસકં

૧. આહુનેય્યવગ્ગો

૧. પઠમઆહુનેય્યસુત્તવણ્ણના

૧. છક્કનિપાતસ્સ પઠમે ચક્ખુના રૂપં દિસ્વાતિ નિસ્સયવોહારેન વુત્તં. સસમ્ભારકનિદ્દેસોયં યથા ‘‘ધનુના વિજ્ઝતી’’તિ, તસ્મા નિસ્સયસીસેન નિસ્સિતસ્સ ગહણં દટ્ઠબ્બં. તેનાયમત્થો ‘‘ચક્ખુદ્વારે રૂપારમ્મણે આપાથગતે તં રૂપં ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન દિસ્વા’’તિ. નેવ સુમનો હોતીતિ જવનક્ખણે ઇટ્ઠે આરમ્મણે રાગં અનુપ્પાદેન્તો નેવ સુમનો હોતિ ગેહસ્સિતપેમવસેનપિ મગ્ગેન સબ્બસો રાગસ્સ સમુચ્છિન્નત્તા. ન દુમ્મનોતિ અનિટ્ઠે અદુસ્સન્તો ન દુમ્મનો. પસાદઞ્ઞથત્તવસેનપિ ઇટ્ઠેપિ અનિટ્ઠેપિ મજ્ઝત્તેપિ આરમ્મણે ન સમં સમ્મા અયોનિસો ગહણં અસમપેક્ખનં. અયઞ્ચસ્સ પટિપત્તિ સતિવેપુલ્લપ્પત્તિયા પઞ્ઞાવેપુલ્લપ્પત્તિયા ચાતિ આહ ‘‘સતો સમ્પજાનો હુત્વા’’તિ. સતિયા યુત્તત્તા સતો. સમ્પજઞ્ઞેન યુત્તત્તા સમ્પજાનો. ઞાણુપ્પત્તિપચ્ચયરહિતકાલેપિ પવત્તિભેદનતો ‘‘સતતવિહારો કથિતો’’તિ વુત્તં. સતતવિહારોતિ ખીણાસવસ્સ નિચ્ચવિહારો સબ્બદા પવત્તનકવિહારો. ઠપેત્વા હિ સમાપત્તિવેલં ભવઙ્ગવેલઞ્ચ ખીણાસવા ઇમિનાવ છળઙ્ગુપેક્ખાવિહારેન વિહરન્તિ.

એત્થ ચ ‘‘છસુ દ્વારેસુપિ ઉપેક્ખકો વિહરતી’’તિ ઇમિના છળઙ્ગુપેક્ખા કથિતા. ‘‘સમ્પજાનો’’તિ વચનતો પન ચત્તારિ ઞાણસમ્પયુત્તચિત્તાનિ લબ્ભન્તિ તેહિ વિના સમ્પજાનતાય અસમ્ભવતો. સતતવિહારભાવતો અટ્ઠ મહાકિરિયચિત્તાનિ લબ્ભન્તિ. ‘‘નેવ સુમનો ન દુમ્મનો’’તિ વચનતો અટ્ઠ મહાકિરિયચિત્તાનિ, હસિતુપ્પાદો, વોટ્ઠબ્બનઞ્ચાતિ દસ ચિત્તાનિ લબ્ભન્તિ. રાગદોસસહજાતાનં સોમનસ્સદોમનસ્સાનં અભાવો તેસમ્પિ સાધારણોતિ છળઙ્ગુપેક્ખાવસેન આગતાનં ઇમેસં સતતવિહારાનં સોમનસ્સં કથં લબ્ભતીતિ ચે? આસેવનતો. કિઞ્ચાપિ ખીણાસવો ઇટ્ઠાનિટ્ઠેપિ આરમ્મણે મજ્ઝત્તો વિય બહુલં ઉપેક્ખકો વિહરતિ અત્તનો પરિસુદ્ધપકતિભાવાવિજહનતો, કદાચિ પન તથા ચેતોભિસઙ્ખારાભાવે યં તં સભાવતો ઇટ્ઠં આરમ્મણં, તસ્સ યાથાવસભાવગ્ગહણવસેનપિ અરહતો ચિત્તં પુબ્બાસેવનવસેન સોમનસ્સસહગતં હુત્વા પવત્તતેવ.

પઠમઆહુનેય્યસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨-૭. દુતિયઆહુનેય્યસુત્તાદિવણ્ણના

૨-૭. દુતિયે (વિસુદ્ધિ. ૨.૩૮૦) અનેકવિહિતન્તિ અનેકવિધં નાનપ્પકારં. ઇદ્ધિવિધન્તિ ઇદ્ધિકોટ્ઠાસં. પચ્ચનુભોતીતિ પચ્ચનુભવતિ, ફુસતિ સચ્છિકરોતિ પાપુણાતીતિ અત્થો. ઇદાનિસ્સ અનેકવિહિતભાવં દસ્સેન્તો ‘‘એકોપિ હુત્વા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘એકોપિ હુત્વા’’તિ ઇમિના કરણતો પુબ્બેવ પકતિયા એકોપિ હુત્વા. બહુધા હોતીતિ બહૂનં સન્તિકે ચઙ્કમિતુકામો વા સજ્ઝાયં કાતુકામો વા પઞ્હં પુચ્છિતુકામો વા હુત્વા સતમ્પિ સહસ્સમ્પિ હોતિ. આવિભાવં તિરોભાવન્તિ એત્થ આવિભાવં કરોતિ, તિરોભાવં કરોતીતિ અયમત્થો. ઇદમેવ હિ સન્ધાય પટિસમ્ભિદાયં (પટિ. મ. ૩.૧૧) વુત્તં – ‘‘આવિભાવન્તિ કેનચિ અનાવુટં હોતિ અપ્પટિચ્છન્નં વિવટં, તિરોભાવન્તિ કેનચિ આવુટં હોતિ પટિચ્છન્નં પિહિતં પટિકુજ્જિત’’ન્તિ. તિરોકુટ્ટં તિરોપાકારં તિરોપબ્બતં અસજ્જમાનો ગચ્છતિ સેય્યથાપિ આકાસેતિ એત્થ તિરોકુટ્ટન્તિ પરકુટ્ટં, કુટ્ટસ્સ પરભાગન્તિ વુત્તં હોતિ. એસ નયો ઇતરેસુ. કુટ્ટોતિ ચ ગેહભિત્તિયા એતં અધિવચનં. પાકારોતિ ગેહવિહારગામાદીનં પરિક્ખેપપાકારો. પબ્બતોતિ પંસુપબ્બતો વા પાસાણપબ્બતો વા. અસજ્જમાનોતિ અલગ્ગમાનો સેય્યથાપિ આકાસે વિય.

ઉમ્મુજ્જનિમુજ્જન્તિ એત્થ ઉમ્મુજ્જન્તિ ઉટ્ઠાનં વુચ્ચતિ. નિમુજ્જન્તિ સંસીદનં. ઉમ્મુજ્જઞ્ચ નિમુજ્જઞ્ચ ઉમ્મુજ્જનિમુજ્જં. ઉદકેપિ અભિજ્જમાનેતિ એત્થ યં ઉદકં અક્કમિત્વા સંસીદતિ, તં ભિજ્જમાનન્તિ વુચ્ચતિ, વિપરીતં અભિજ્જમાનં. પલ્લઙ્કેન ગચ્છતિ. પક્ખી સકુણોતિ પક્ખેહિ યુત્તસકુણો. ઇમેપિ ચન્દિમસૂરિયે એવંમહિદ્ધિકે એવંમહાનુભાવે પાણિના પરામસતીતિ એત્થ ચન્દિમસૂરિયાનં દ્વાચત્તાલીસયોજનસહસ્સસ્સ ઉપરિ ચરણેન મહિદ્ધિકતા, તીસુ દીપેસુ એકક્ખણે આલોકકરણેન મહાનુભાવતા વેદિતબ્બા. એવં ઉપરિચરણઆલોકકરણેહિ મહિદ્ધિકે મહાનુભાવે. પરામસતીતિ ગણ્હાતિ, એકદેસે વા છુપતિ. પરિમજ્જતીતિ સમન્તતો આદાસતલા વિય પરિમજ્જતિ. યાવ બ્રહ્મલોકાપીતિ બ્રહ્મલોકમ્પિ પરિચ્છેદં કત્વા. કાયેન વસં વત્તેતીતિ તત્ર બ્રહ્મલોકે કાયેન અત્તનો વસં વત્તેતિ.

દિબ્બાય સોતધાતુયાતિ એત્થ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બા. દેવતાનઞ્હિ સુચરિતકમ્મનિબ્બત્તા પિત્તસેમ્હરુહિરાદીહિ અપલિબુદ્ધા ઉપક્કિલેસવિમુત્તતાય દૂરેપિ આરમ્મણસમ્પટિચ્છનસમત્થા દિબ્બા પસાદસોતધાતુ હોતિ. અયઞ્ચાપિ ઇમસ્સ ભિક્ખુનો વીરિયભાવનાબલેન નિબ્બત્તા ઞાણસોતધાતુ તાદિસાયેવાતિ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બા. અપિચ દિબ્બવિહારવસેન પટિલદ્ધત્તા અત્તના ચ દિબ્બવિહારસન્નિસ્સિતત્તાપિ દિબ્બા. સવનટ્ઠેન નિજ્જીવટ્ઠેન ચ સોતધાતુ. સોતધાતુકિચ્ચકરણેન સોતધાતુ વિયાતિપિ સોતધાતુ. તાય સોતધાતુયા. વિસુદ્ધાયાતિ સુદ્ધાય નિરુપક્કિલેસાય. અતિક્કન્તમાનુસિકાયાતિ મનુસ્સૂપચારં અતિક્કમિત્વા સદ્દસવને માનુસિકં મંસસોતધાતું અતિક્કન્તાય વીતિવત્તેત્વા ઠિતાય. ઉભો સદ્દે સુણાતીતિ દ્વે સદ્દે સુણાતિ. કતમે દ્વે? દિબ્બે ચ માનુસે ચ, દેવાનઞ્ચ મનુસ્સાનઞ્ચ સદ્દેતિ વુત્તં હોતિ. એતેન પદેસપરિયાદાનં વેદિતબ્બં. યે દૂરે સન્તિકે ચાતિ યે સદ્દા દૂરે પરચક્કવાળેપિ, યે ચ સન્તિકે અન્તમસો સદેહસન્નિસ્સિતપાણકસદ્દાપિ, તે સુણાતીતિ વુત્તં હોતિ. એતેન નિપ્પદેસપરિયાદાનં વેદિતબ્બં.

પરસત્તાનન્તિ અત્તાનં ઠપેત્વા સેસસત્તાનં. પરપુગ્ગલાનન્તિ ઇદમ્પિ ઇમિના એકત્થમેવ. વેનેય્યવસેન પન દેસનાવિલાસેન ચ બ્યઞ્જનનાનત્તં કતં. ચેતસા ચેતોતિ અત્તનો ચિત્તેન તેસં ચિત્તં. પરિચ્ચાતિ પરિચ્છિન્દિત્વા. પજાનાતીતિ સરાગાદિવસેન નાનપ્પકારતો જાનાતિ. સરાગં વા ચિત્તન્તિઆદીસુ પન અટ્ઠલોભસહગતચિત્તં સરાગં ચિત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અવસેસં ચાતુભૂમકં કુસલાબ્યાકતચિત્તં વીતરાગં. દ્વે દોમનસ્સચિત્તાનિ, દ્વે વિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચચિત્તાનીતિ ઇમાનિ પન ચત્તારિ ચિત્તાનિ ઇમસ્મિં દુકે સઙ્ગહં ન ગચ્છન્તિ. કેચિ પન થેરા તાનિપિ સઙ્ગણ્હન્તિ. દુવિધં પન દોમનસ્સચિત્તં સદોસં ચિત્તં નામ. સબ્બમ્પિ ચાતુભૂમકં કુસલાબ્યાકતચિત્તં વીતદોસં. સેસાનિ દસ અકુસલચિત્તાનિ ઇમસ્મિં દુકે સઙ્ગહં ન ગચ્છન્તિ. કેચિ પન થેરા તાનિપિ સઙ્ગણ્હન્તિ. સમોહં વીતમોહન્તિ એત્થ પન પાટિપુગ્ગલિકનયેન વિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચસહગતદ્વયમેવ સમોહં. મોહસ્સ પન સબ્બાકુસલેસુ સમ્ભવતો દ્વાદસવિધમ્પિ અકુસલચિત્તં સમોહં ચિત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અવસેસં વીતમોહં. થિનમિદ્ધાનુગતં પન સંખિત્તં, ઉદ્ધચ્ચાનુગતં વિક્ખિત્તં. રૂપાવચરારૂપાવચરં મહગ્ગતં, અવસેસં અમહગ્ગતં. સબ્બમ્પિ તેભૂમકં સઉત્તરં, લોકુત્તરં અનુત્તરં. ઉપચારપ્પત્તં અપ્પનાપ્પત્તઞ્ચ સમાહિતં, ઉભયમપ્પત્તં અસમાહિતં. તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિમુત્તિં પત્તં પઞ્ચવિધમ્પિ એતં વિમુત્તં, વિમુત્તિમપ્પત્તં વા અવિમુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

અનેકવિહિતન્તિ (પારા. અટ્ઠ. ૧.૧૨) અનેકવિધં, અનેકેહિ વા પકારેહિ પવત્તિતં સંવણ્ણિતન્તિ અત્થો. પુબ્બેનિવાસન્તિ સમનન્તરાતીતભવં આદિં કત્વા તત્થ તત્થ નિવુત્થસન્તાનં. અનુસ્સરતીતિ ખન્ધપટિપાટિવસેન, ચુતિપટિસન્ધિવસેન વા અનુગન્ત્વા અનુગન્ત્વા સરતિ. સેય્યથિદં – એકમ્પિ જાતિં…પે… પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરતીતિ. તત્થ એકમ્પિ જાતિન્તિ એકમ્પિ પટિસન્ધિમૂલં ચુતિપરિયોસાનં એકભવપરિયાપન્નં ખન્ધસન્તાનં. એસ નયો દ્વેપિ જાતિયોતિઆદીસુપિ. અનેકેપિ સંવટ્ટકપ્પેતિઆદીસુ પન પરિહાયમાનો કપ્પો સંવટ્ટકપ્પો, વડ્ઢમાનો વિવટ્ટકપ્પોતિ વેદિતબ્બો. તત્થ સંવટ્ટેન સંવટ્ટટ્ઠાયી ગહિતો હોતિ તંમૂલકત્તા, વિવટ્ટેન વિવટ્ટટ્ઠાયી. એવઞ્હિ સતિ યાનિ તાનિ ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, કપ્પસ્સ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? સંવટ્ટો સંવટ્ટટ્ઠાયી વિવટ્ટો વિવટ્ટટ્ઠાયી’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૫૬) વુત્તાનિ, તાનિ પરિગ્ગહિતાનિ હોન્તિ.

અમુત્રાસિન્તિ અમુમ્હિ સંવટ્ટકપ્પે અહં અમુમ્હિ ભવે વા યોનિયા વા ગહિયા વા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા વા સત્તાવાસે વા સત્તનિકાયે વા આસિં. એવંનામોતિ તિસ્સો વા ફુસ્સો વા. એવંગોત્તોતિ ગોતમો વા કચ્ચાયનો વા કસ્સપો વા. ઇદમસ્સ અતીતભવે અત્તનો નામગોત્તાનુસ્સરણવસેન વુત્તં. સચે પન તસ્મિં કાલે અત્તનો વણ્ણસમ્પત્તિલૂખપણીતજીવિકભાવં સુખદુક્ખબહુલતં અપ્પાયુકદીઘાયુકભાવં વા અનુસ્સરિતુકામો હોતિ, તમ્પિ અનુસ્સરતિયેવ. તેનાહ ‘‘એવંવણ્ણો…પે… એવમાયુપરિયન્તો’’તિ. તત્થ એવંવણ્ણોતિ ઓદાતો વા સામો વા. એવમાહારોતિ સાલિમંસોદનાહારો વા પવત્તફલભોજનો વા. એવંસુખદુક્ખપ્પટિસંવેદીતિ અનેન પકારેન કાયિકચેતસિકાનં સામિસનિરામિસાદિપ્પભેદાનં સુખદુક્ખાનં પટિસંવેદી. એવમાયુપરિયન્તોતિ એવં વસ્સસતપરિમાણાયુપરિયન્તો વા ચતુરાસીતિકપ્પસહસ્સાયુપરિયન્તો વા. સો તતો ચુતો અમુત્ર ઉદપાદિન્તિ સો અહં તતો ભવતો યોનિતો ગહિતો વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિતો સત્તાવાસતો સત્તનિકાયતો વા ચુતો પુનઅમુકસ્મિં નામ ભવે યોનિયા ગતિયા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા સત્તાવાસે સક્કનિકાયે વા ઉદપાદિં. તત્રાપાસિન્તિ તત્રાપિ ભવે યોનિયા ગતિયા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયા સત્તાવાસે સત્તનિકાયે વા પુન અહોસિં. એવંનામોતિઆદિ વુત્તનયમેવ.

અપિચ અમુત્રાસિન્તિ ઇદં અનુપુબ્બેન આરોહન્તસ્સ યાવદિચ્છકં અનુસ્સરણં. સો તતોતિ પટિનિવત્તન્તસ્સ પચ્ચવેક્ખણં, તસ્મા ‘‘ઇધૂપપન્નો’’તિ ઇમિસ્સા ઇધૂપપત્તિયા અનન્તરમેવ ઉપ્પત્તિટ્ઠાનં સન્ધાય ‘‘અમુત્ર ઉદપાદિ’’ન્તિ ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તત્રાપાસિન્તિ એવમાદિ પનસ્સ તત્રાપિ ઇમિસ્સા ઉપપત્તિયા અન્તરે ઉપપત્તિટ્ઠાને નામગોત્તાદીનં અનુસ્સરણદસ્સનત્થં વુત્તં. સો તતો ચુતો ઇધૂપપન્નોતિ સ્વાહં તતો અનન્તરુપ્પત્તિટ્ઠાનતો ચુતો ઇધ અમુકસ્મિં નામ ખત્તિયકુલે વા બ્રાહ્મણકુલે વા નિબ્બત્તોતિ. ઇતીતિ એવં. સાકારં સઉદ્દેસન્તિ નામગોત્તવસેન સઉદ્દેસં, વણ્ણાદિવસેન સાકારં. નામગોત્તેન હિ સત્તો ‘‘તિસ્સો કસ્સપો’’તિ ઉદ્દિસીયતિ, વણ્ણાદીહિ ‘‘સામો ઓદાતો’’તિ નાનત્તતો પઞ્ઞાયતિ, તસ્મા નામગોત્તં ઉદ્દેસો, ઇતરે આકારા.

દિબ્બેનાતિઆદીસુ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બં. દેવતાનઞ્હિ સુચરિતકમ્મનિબ્બત્તં પિત્તસેમ્હરુહિરાદીહિ અપલિબુદ્ધં ઉપક્કિલેસવિમુત્તતાય દૂરેપિ આરમ્મણસમ્પટિચ્છનસમત્થં દિબ્બં પસાદચક્ખુ હોતિ. ઇદઞ્ચાપિ વીરિયભાવનાબલેન નિબ્બત્તં ઞાણચક્ખુ તાદિસમેવાતિ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બં. દિબ્બવિહારવસેન પટિલદ્ધત્તા અત્તનો ચ દિબ્બવિહારસન્નિસ્સિતત્તાપિ દિબ્બં. આલોકપરિગ્ગહેન મહાજુતિકત્તાપિ દિબ્બં. તિરોકુટ્ટાદિગતરૂપદસ્સનેન મહાગતિકત્તાપિ દિબ્બં. તં સબ્બં સદ્દસત્થાનુસારેન વેદિતબ્બં. દસ્સનટ્ઠેન ચક્ખુ. ચક્ખુકિચ્ચકરણેન ચક્ખુમિવાતિપિ ચક્ખુ. ચુતૂપપાતદસ્સનેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુત્તા વિસુદ્ધં. યો હિ ચુતિમેવ પસ્સતિ, ન ઉપપાતં, સો ઉચ્છેદદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ. યો ઉપપાતમેવ પસ્સતિ, ન ચુતિં, સો નવસત્તપાતુભાવદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ. યો પન તદુભયં પસ્સતિ, સો યસ્મા દુવિધમ્પિ તં દિટ્ઠિગતં અતિવત્તતિ, તસ્મા તં દસ્સનં દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુ હોતિ. ઉભયમ્પિ ચેતં બુદ્ધપુત્તા પસ્સન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘ચુતૂપપાતદસ્સનેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિહેતુત્તા વિસુદ્ધ’’ન્તિ. મનુસ્સૂપચારં અતિક્કમિત્વા રૂપદસ્સનેન અતિક્કન્તમાનુસકં, માનુસં વા મંસચક્ખું અતિક્કન્તત્તા અતિક્કન્તમાનુસકન્તિ વેદિતબ્બં. તેન દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેન અતિક્કન્તમાનુસકેન.

સત્તે પસ્સતીતિ મનુસ્સાનં મંસચક્ખુના વિય સત્તે ઓલોકેતિ. ચવમાને ઉપપજ્જમાનેતિ એત્થ ચુતિક્ખણે વા ઉપપત્તિક્ખણે વા દિબ્બચક્ખુના દટ્ઠું ન સક્કા. યે પન આસન્નચુતિકા ઇદાનિ ચવિસ્સન્તિ, તે ચવમાનાતિ, યે ચ ગહિતપ્પટિસન્ધિકા સમ્પતિનિબ્બત્તા ચ, તે ઉપપજ્જમાનાતિ અધિપ્પેતા. તે એવરૂપે ચવમાને ઉપપજ્જમાને ચ પસ્સતીતિ દસ્સેતિ. હીનેતિ મોહનિસ્સન્દયુત્તત્તા હીનાનં જાતિકુલભોગાદીનં વસેન હીળિતે ઉઞ્ઞાતે. પણીતેતિ અમોહનિસ્સન્દયુત્તત્તા તબ્બિપરીતે. સુવણ્ણેતિ અદોસનિસ્સન્દયુત્તત્તા ઇટ્ઠકન્તમનાપવણ્ણયુત્તે. દુબ્બણ્ણેતિ દોસનિસ્સન્દયુત્તત્તા અનિટ્ઠાકન્તામનાપવણ્ણયુત્તે, વિરૂપવિરૂપેતિપિ અત્થો. સુગતેતિ સુગતિગતે, અલોભનિસ્સન્દયુત્તત્તા વા અડ્ઢે મહદ્ધને. દુગ્ગતેતિ દુગ્ગતિગતે, લોભનિસ્સન્દયુત્તત્તા વા દલિદ્દે અપ્પન્નપાને.

યથાકમ્મૂપગેતિ યં યં કમ્મં ઉપચિતં, તેન તેન ઉપગતે. કાયદુચ્ચરિતેનાતિઆદીસુ દુટ્ઠુ ચરિતં કિલેસપૂતિકત્તાતિ દુચ્ચરિતં. કાયેન દુચ્ચરિતં, કાયતો વા ઉપ્પન્નં દુચ્ચરિતન્તિ કાયદુચ્ચરિતં. ઇતરેસુપિ એસેવ નયો. સમન્નાગતાતિ સમઙ્ગિભૂતા. અરિયાનં ઉપવાદકાતિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનં અરિયાનં અન્તમસો ગિહિસોતાપન્નાનમ્પિ અનત્થકામા હુત્વા અન્તિમવત્થુના વા ગુણપરિધંસનેન વા ઉપવાદકા, અક્કોસકા ગરહકાતિ વુત્તં હોતિ. મિચ્છાદિટ્ઠિકાતિ વિપરીતદસ્સના. મિચ્છાદિટ્ઠિકમ્મસમાદાનાતિ મિચ્છાદિટ્ઠિવસેન સમાદિન્નનાનાવિધકમ્મા, યેપિ મિચ્છાદિટ્ઠિમૂલકેસુ કાયકમ્માદીસુ અઞ્ઞેપિ સમાદાપેન્તિ.

કાયસ્સ ભેદાતિ ઉપાદિન્નક્ખન્ધપરિચ્ચાગા. પરં મરણાતિ તદનન્તરં અભિનિબ્બત્તક્ખન્ધગ્ગહણા. અથ વા કાયસ્સ ભેદાતિ જીવિતિન્દ્રિયસ્સૂપચ્છેદા. પરં મરણાતિ ચુતિચિત્તતો ઉદ્ધં. અપાયન્તિ એવમાદિ સબ્બં નિરયવેવચનમેવ. નિરયો હિ સગ્ગમોક્ખહેતુભૂતા પુઞ્ઞસમ્મતા અયા અપેતત્તા, સુખાનં વા આયસ્સ અભાવા અપાયો. દુક્ખસ્સ ગતિ પટિસરણન્તિ દુગ્ગતિ, દોસબહુલતાય વા દુટ્ઠેન કમ્મેન નિબ્બત્તા ગતીતિ દુગ્ગતિ. વિવસા નિપતન્તિ તત્થ દુક્કટ્ટકારિનોતિ વિનિપાતો, વિનસ્સન્તા વા એત્થ પતન્તિ સમ્ભિજ્જમાનઙ્ગપચ્ચઙ્ગાતિ વિનિપાતો. નત્થિ એત્થ અસ્સાદસઞ્ઞિતો અયોતિ નિરયો.

અથ વા અપાયગ્ગહણેન તિરચ્છાનયોનિં દીપેતિ. તિરચ્છાનયોનિ હિ અપાયો સુગતિતો અપેતત્તા, ન દુગ્ગતિ મહેસક્ખાનં નાગરાજાદીનં સમ્ભવતો. દુગ્ગતિગ્ગહણેન પેત્તિવિસયઞ્ચ. સો હિ અપાયો ચેવ દુગ્ગતિ ચ સુગતિતો અપેતત્તા દુક્ખસ્સ ચ ગતિભૂતત્તા, ન તુ વિનિપાતો અસુરસદિસં અવિનિપતિતત્તા. વિનિપાતગ્ગહણેન અસુરકાયં. સો હિ યથાવુત્તેન અત્થેન અપાયો ચેવ દુગ્ગતિ ચ સબ્બસમુસ્સયેહિ વિનિપતિતત્તા વિનિપાતોતિ વુચ્ચતિ. નિરયગ્ગહણેન અવીચિઆદિકમનેકપ્પકારં નિરયમેવાતિ. ઉપપન્નાતિ ઉપગતા, તત્થ અભિનિબ્બત્તાતિ અધિપ્પાયો. વુત્તવિપરિયાયેન સુક્કપક્ખો વેદિતબ્બો. અયં પન વિસેસો – તત્થ સુગતિગ્ગહણેન મનુસ્સાગતિપિ સઙ્ગય્હતિ, સગ્ગગ્ગહણેન દેવગતિયેવ. તત્થ સુન્દરા ગતીતિ સુગતિ. રૂપાદીહિ વિસયેહિ સુટ્ઠુ અગ્ગોતિ સગ્ગો. સો સબ્બોપિ લુજ્જનપ્પલુજ્જનટ્ઠેન લોકોતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન સબ્બાકારેન વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાતો ગહેતબ્બો. તતિયાદીનિ ઉત્તાનત્થાનિ.

દુતિયઆહુનેય્યસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. અનુત્તરિયસુત્તવણ્ણના

૮. અટ્ઠમે નત્થિ એતેસં ઉત્તરાનિ વિસિટ્ઠાનીતિ અનુત્તરાનિ, અનુત્તરાનિ એવ અનુત્તરિયાનિ યથા ‘‘અનન્તમેવ અનન્તરિય’’ન્તિ આહ ‘‘નિરુત્તરાની’’તિ. દસ્સનાનુત્તરિયં નામ ફલવિસેસાવહત્તા. એસ નયો સેસેસુપિ. સત્તવિધઅરિયધનલાભોતિ સત્તવિધસદ્ધાદિલોકુત્તરધનલાભો. સિક્ખાત્તયસ્સ પૂરણન્તિ અધિસીલસિક્ખાદીનં તિસ્સન્નં સિક્ખાનં પૂરણં. તત્થ પૂરણં નિપ્પરિયાયતો અસેક્ખાનં વસેન વેદિતબ્બં. કલ્યાણપુથુજ્જનતો પટ્ઠાય હિ સત્ત સેખા તિસ્સો સિક્ખા પૂરેન્તિ નામ, અરહા પરિપુણ્ણસિક્ખોતિ. ઇતિ ઇમાનિ અનુત્તરિયાનિ લોકિયલોકુત્તરાનિ કથિતાનિ.

અનુત્તરિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. અનુસ્સતિટ્ઠાનસુત્તવણ્ણના

૯. નવમે અનુસ્સતિયો એવ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકાદિહિતસુખાનં કારણભાવતો ઠાનાનીતિ અનુસ્સતિટ્ઠાનાનિ. બુદ્ધગુણારમ્મણા સતીતિ યથા બુદ્ધાનુસ્સતિ વિસેસાધિગમસ્સ ઠાનં હોતિ, એવં ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિના બુદ્ધગુણે આરબ્ભે ઉપ્પન્ના સતિ. એવં અનુસ્સરતો હિ પીતિ ઉપ્પજ્જતિ, સો તં પીતિં ખયતો વયતો પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ. ઉપચારકમ્મટ્ઠાનં નામેતં ગિહીનમ્પિ લબ્ભતિ. ઉપચારકમ્મટ્ઠાનન્તિ ચ પચ્ચક્ખતો ઉપચારજ્ઝાનાવહં કમ્મટ્ઠાનપરમ્પરાય સમ્મસનં યાવ અરહત્તા લોકિયલોકુત્તરવિસેસાવહં. એસ નયો સબ્બત્થ.

અનુસ્સતિટ્ઠાનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. મહાનામસુત્તવણ્ણના

૧૦. દસમે તસ્મિં સમયેતિ બુદ્ધાગુણાનુસ્સરણસમયે. રાગપરિયુટ્ઠિતન્તિ રાગેન પરિયુટ્ઠિતં. પરિયુટ્ઠાનપ્પત્તિપિ, રાગેન વા સંહિતં ચિત્તં અરઞ્ઞમિવ ચોરેહિ તેન પરિયુટ્ઠિતન્તિ વુત્તં, તસ્સ પરિયુટ્ઠાનટ્ઠાનભાવતોપિ પરિયુટ્ઠિતરાગન્તિ અત્થો. બ્યઞ્જનં પન અનાદિયિત્વા અત્થમત્તં દસ્સેન્તો ‘‘ઉપ્પજ્જમાનેન રાગેન ઉટ્ઠહિત્વા ગહિત’’ન્તિ આહ. ઉજુકમેવાતિ પગેવ કાયવઙ્કાદીનં અપનીતત્તા ચિત્તસ્સ ચ અનુજુભાવકરાનં માનાદીનં અભાવતો, રાગાદિપરિયુટ્ઠાનાભાવેન વા ઓણતિઉણ્ણતિવિરહતો ઉજુભાવમેવ ગતં. અથ વા ઉજુકમેવાતિ કમ્મટ્ઠાનસ્સ થિનં મિદ્ધં ઓતિણ્ણતાય લીનુદ્ધચ્ચવિગમતો મજ્ઝિમસમથનિમિત્તપ્પટિપત્તિયા ઉજુભાવમેવ ગતં. અટ્ઠકથં નિસ્સાયાતિ ભવજાતિઆદીનં પદાનં અત્થં નિસ્સાય. અત્થવેદન્તિ વા હેતુફલં પટિચ્ચ ઉપ્પન્નં તુટ્ઠિમાહ. ધમ્મવેદન્તિ હેતું પટિચ્ચ ઉપ્પન્નં તુટ્ઠિં. ‘‘આરકત્તા અરહ’’ન્તિ અનુસ્સરન્તસ્સ હિ યદિદં ભગવતો કિલેસેહિ આરકત્તં, સો હેતુ. ઞાપકો ચેત્થ હેતુ અધિપ્પેતો, ન કારકો સમ્પાપકો. તતોનેન ઞાયમાનો અરહત્તત્થો ફલં. ઇમિના નયેન સેસપદેસુપિ હેતુસો ફલવિપાકો વેદિતબ્બો. ધમ્માનુસ્સતિઆદીસુપિ હિ આદિમજ્ઝપરિયોસાનકલ્યાણતાદયો સુપ્પટિપત્તિઆદયો ચ તત્થ તત્થ હેતુભાવેન નિદ્દિટ્ઠાયેવ. ધમ્મૂપસંહિતન્તિ યથાવુત્તહેતુફલસઙ્ખાતગુણૂપસંહિતં.

મહાનામસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આહુનેય્યવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સારણીયવગ્ગો

૧. પઠમસારણીયસુત્તવણ્ણના

૧૧. દુતિયસ્સ પઠમે સરિતબ્બયુત્તકાતિ અનુસ્સરણારહા. મિજ્જતિ સિનિય્હતિ એતાયાતિ મેત્તા, મિત્તભાવો. મેત્તા એતસ્સ અત્થીતિ મેત્તં, કાયકમ્મં. તં પન યસ્મા મેત્તાસહગતચિત્તસમુટ્ઠાનં, તસ્મા વુત્તં ‘‘મેત્તેન ચિત્તેન કાતબ્બં કાયકમ્મ’’ન્તિ. એસ નયો સેસદ્વયેપિ. ઇમાનીતિ મેત્તકાયકમ્માદીનિ. ભિક્ખૂનં વસેન આગતાનિ તેસં સેટ્ઠપરિસભાવતો. યથા પન ભિક્ખુનીસુપિ લબ્ભન્તિ, એવં ગિહીસુપિ લબ્ભન્તિ ચતુપરિસસાધારણત્તાતિ તં દસ્સેન્તો ‘‘ભિક્ખૂનઞ્હી’’તિઆદિમાહ. ભિક્ખુનો સબ્બમ્પિ અનવજ્જકાયકમ્મં આભિસમાચારિકકમ્મન્તોગધમેવાતિ આહ ‘‘મેત્તેન ચિત્તેન…પે… કાયકમ્મં નામા’’તિ. ભત્તિવસેન પવત્તિયમાના ચેતિયબોધીનં વન્દના મેત્તાસિદ્ધાતિ કત્વા તદત્થાય ગમનં ‘‘મેત્તં કાયકમ્મ’’ન્તિ વુત્તં. આદિ-સદ્દેન ચેતિયબોધિભિક્ખૂસુ વુત્તાવસેસાપચાયનાદિવસેન પવત્તમેત્તાવસેન પવત્તં કાયિકં કિરિયં સઙ્ગણ્હાતિ.

તેપિટકમ્પિ બુદ્ધવચનં કથિયમાનન્તિ અધિપ્પાયો. તેપિટકમ્પિ બુદ્ધવચનં પરિપુચ્છનઅત્થકથનવસેન પવત્તિયમાનમેવ મેત્તં વચીકમ્મં નામ હિતજ્ઝાસયેન પવત્તિતબ્બતો. તીણિ સુચરિતાનીતિ કાયવચીમનોસુચરિતાનિ. ચિન્તનન્તિ એવં ચિન્તનમત્તમ્પિ મનોકમ્મં, પગેવ પટિપન્ના ભાવનાતિ દસ્સેતિ.

આવીતિ પકાસં. પકાસભાવો ચેત્થ યં ઉદ્દિસ્સ તં કાયકમ્મં કરીયતિ, તસ્સ સમ્મુખભાવતોતિ આહ ‘‘સમ્મુખા’’તિ. રહોતિ અપ્પકાસં. અપ્પકાસતા ચ યં ઉદ્દિસ્સ તં કાયકમ્મં કરીયતિ, તસ્સ અપચ્ચક્ખભાવતોતિ આહ ‘‘પરમ્મુખા’’તિ. સહાયભાવગમનં તેસં પુરતો. તેસુ કરોન્તેસુયેવ હિ સહાયભાવગમનં સમ્મુખા કાયકમ્મં નામ હોતિ. ઉભયેહીતિ નવકેહિ થેરેહિ ચ. પગ્ગય્હાતિ પગ્ગણ્હિત્વા ઉદ્ધં કત્વા કેવલં ‘‘દેવો’’તિ અવત્વા ગુણેહિ થિરભાવજોતનં ‘‘દેવત્થેરો’’તિ વચનં પગ્ગય્હ વચનં. મમત્તબોધનં વચનં મમાયનવચનં. એકન્તપરમ્મુખસ્સ મનોકમ્મસ્સ સમ્મુખતા નામ વિઞ્ઞત્તિસમુટ્ઠાપનવસેન હોતિ, તઞ્ચ ખો લોકે કાયકમ્મન્તિ પાકટં પઞ્ઞાતં. હત્થવિકારાદીનિ અનામસિત્વા એવ દસ્સેન્તો ‘‘નયનાનિ ઉમ્મીલેત્વા’’તિઆદિમાહ. કામં મેત્તાસિનેહસિનિદ્ધાનં નયનાનં ઉમ્મીલના પસન્નેન મુખેન ઓલોકનઞ્ચ મેત્તં કાયકમ્મમેવ, યસ્સ પન ચિત્તસ્સ વસેન નયનાનં મેત્તાસિનેહસિનિદ્ધતા મુખસ્સ ચ પસન્નતા, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘મેત્તં મનોકમ્મં નામા’’તિ.

લાભ-સદ્દો કમ્મસાધનો ‘‘લાભા વત, ભો, લદ્ધો’’તિઆદીસુ વિય. સો ચેત્થ ‘‘ધમ્મલદ્ધા’’તિ વચનતો અતીતકાલિકોતિ આહ ‘‘ચીવરાદયો લદ્ધપચ્ચયા’’તિ. ધમ્મતો આગતાતિ ધમ્મિકા, પરિસુદ્ધગમના પચ્ચયા. તેનાહ ‘‘ધમ્મલદ્ધા’’તિ. ઇમમેવ હિ અત્થં દસ્સેતું ‘‘કુહનાદી’’તિઆદિ વુત્તં. ન સમ્મા ગય્હમાના હિ ધમ્મલદ્ધા નામ ન હોન્તીતિ તપ્પટિસેધનત્થં પાળિયં ‘‘ધમ્મલદ્ધા’’તિ વુત્તં. દેય્યં દક્ખિણેય્યઞ્ચ અપ્પટિવિભત્તં કત્વા ભુઞ્જતીતિ અપ્પટિવિભત્તભોગી નામ હોતિ. તેનાહ ‘‘દ્વે પટિવિભત્તાનિ નામા’’તિઆદિ. ચિત્તેન વિભજનન્તિ એતેન ચિત્તુપ્પાદમત્તેનપિ વિભજનં પટિવિભત્તં નામ, પગેવ પયોગતોતિ દસ્સેતિ. ચિત્તેન વિભજનપુબ્બકં વા કાયેન વિભજનન્તિ મૂલમેવ દસ્સેતું ‘‘એવં ચિત્તેન વિભજન’’ન્તિ વુત્તં. તેન ચિત્તુપ્પાદમત્તેન પટિવિભાગો કાતબ્બોતિ દસ્સેતિ. અપ્પટિવિભત્તન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, અપ્પટિવિભત્તં લાભં ભુઞ્જતીતિ કમ્મનિદ્દેસો વા. તં નેવ ગિહીનં દેતિ અત્તનો આજીવસોધનત્થં. ન અત્તના પરિભુઞ્જતિ ‘‘મય્હં અસાધારણભોગિતા મા હોતૂ’’તિ. પટિગ્ગણ્હન્તો ચ…પે… પસ્સતીતિ ઇમિના આગમનતો પટ્ઠાય સાધારણબુદ્ધિં ઉપટ્ઠાપેતિ. એવં હિસ્સ સાધારણભોગિતા સુકરા, સારણીયધમ્મો ચસ્સ પૂરો હોતિ.

અથ વા પટિગ્ગણ્હન્તો ચ…પે… પસ્સતીતિ ઇમિના તસ્સ લાભસ્સ તીસુ કાલેસુ સાધારણતો ઠપનં દસ્સિતં. પટિગ્ગણ્હન્તો ચ સઙ્ઘેન સાધારણં હોતૂતિ ઇમિના પટિગ્ગહણકાલો દસ્સિતો. ગહેત્વા…પે… પસ્સતીતિ ઇમિના પટિગ્ગહિતકાલો. તદુભયં પન તાદિસેન પુબ્બભાગેન વિના ન હોતીતિ અત્થસિદ્ધો પુરિમકાલો. તયિદં પટિગ્ગહણતો પુબ્બેવસ્સ હોતિ ‘‘સઙ્ઘેન સાધારણં હોતૂતિ પટિગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ, પટિગ્ગણ્હન્તસ્સ હોતિ ‘‘સઙ્ઘેન સાધારણં હોતૂતિ પટિગ્ગણ્હામી’’તિ, પટિગ્ગહેત્વા હોતિ ‘‘સઙ્ઘેન સાધારણં હોતૂતિ હિ પટિગ્ગહિતં મયા’’તિ. એવં તિલક્ખણસમ્પન્નં કત્વા લદ્ધં લાભં ઓસારણલક્ખણં અવિકોપેત્વા પરિભુઞ્જન્તો સાધારણભોગી અપ્પટિવિભત્તભોગી ચ હોતિ.

ઇમં પન સારણીયધમ્મન્તિ ઇમં ચતુત્થં સરિતબ્બયુત્તધમં. ન હિ…પે… ગણ્હન્તિ, તસ્મા સાધારણભોગિતા દુસ્સીલસ્સ નત્થીતિ આરમ્ભોપિ તાવ ન સમ્ભવતિ, કુતો પૂરણન્તિ અધિપ્પાયો. પરિસુદ્ધસીલોતિ ઇમિના લાભસ્સ ધમ્મિકભાવં દસ્સેતિ. વત્તં અખણ્ડેન્તોતિ ઇમિના અપ્પટિવિભત્તભોગિતં સાધારણભોગિતઞ્ચ દસ્સેતિ. સતિ પન તદુભયે સારણીયધમ્મો પૂરિતો એવ હોતીતિ આહ ‘‘પૂરેતી’’તિ. ઓદિસ્સકં કત્વાતિ એતેન અનોદિસ્સકં કત્વા પિતુનો, આચરિયુપજ્ઝાયાદીનં વા થેરાસનતો પટ્ઠાય દેન્તસ્સ સારણીયધમ્મોયેવ હોતીતિ દસ્સેતિ. દાતબ્બન્તિ અવસ્સં દાતબ્બં. સારણીયધમ્મો પનસ્સ ન હોતિ પટિજગ્ગટ્ઠાને ઓદિસ્સકં કત્વા દિન્નત્તા. તેનાહ ‘‘પલિબોધજગ્ગનં નામ હોતી’’તિ. મુત્તપલિબોધસ્સ વટ્ટતિ અમુત્તપલિબોધસ્સ પૂરેતું અસક્કુણેય્યત્તા. યદિ એવં સબ્બેન સબ્બં સારણીયધમ્મં પૂરેન્તસ્સ ઓદિસ્સકદાનં વટ્ટતિ, ન વટ્ટતીતિ? નો ન વટ્ટતિ યુત્તટ્ઠાનેતિ દસ્સેન્તો ‘‘તેન પના’’તિઆદિમાહ. ઇમિના ઓદિસ્સકદાનં પનસ્સ ન સબ્બત્થ વારિતન્તિ દસ્સેતિ. ગિલાનાદીનઞ્હિ ઓદિસ્સકં કત્વા દાનં અપ્પટિવિભાગપક્ખિકં ‘‘અસુકસ્સ ન દસ્સામી’’તિ પટિક્ખેપસ્સ અભાવતો. બ્યતિરેકપ્પધાનો હિ પટિભાગો. તેનાહ ‘‘અવસેસ’’ન્તિઆદિ. અદાતુમ્પીતિ પિ-સદ્દેન દાતુમ્પિ વટ્ટતીતિ દસ્સેતિ. તઞ્ચ ખો કરુણાયનવસેન, ન વત્તપરિપૂરણવસેન, તસ્મા દુસ્સીલસ્સપિ અત્થિકસ્સ સતિ સમ્ભવે દાતબ્બં. દાનઞ્હિ નામ ન કસ્સચિ નિવારિતં.

સુસિક્ખિતાયાતિ સારણીયપૂરણવિધિમ્હિ સુસિક્ખિતાય, સુકુસલાયાતિ અત્થો. ઇદાનિ તસ્સ કોસલ્લં દસ્સેતું ‘‘સુસિક્ખિતાય હી’’તિઆદિ વુત્તં. દ્વાદસહિ વસ્સેહિ પૂરેહિ, ન તતો ઓરન્તિ ઇમિના તસ્સ દુપ્પૂરતં દસ્સેતિ. તથા હિ સો મહપ્ફલો મહાનિસંસો દિટ્ઠધમ્મિકેહિપિ તાવગરુતરેહિ ફલાનિસંસેહિ અનુગતોતિ તંસમઙ્ગી ચ પુગ્ગલો વિસેસલાભી અરિયપુગ્ગલો વિય લોકે અચ્છરિયબ્ભુતધમ્મસમન્નાગતો હોતિ. તથા હિ સો દુપ્પજહદાનમયસ્સ સીલમયસ્સ પુઞ્ઞસ્સ પટિપક્ખધમ્મં સુદૂરે વિક્ખમ્ભિતં કત્વા વિસુદ્ધેન ચેતસા લોકે પાકટો પઞ્ઞાતો હુત્વા વિહરતિ. તસ્સિમમત્થં બ્યતિરેકતો અન્વયતો ચ વિભાવેતું ‘‘સચે હી’’તિઆદિ વુત્તં. તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

ઇદાનિસ્સ સમ્પરાયિકે દિટ્ઠધમ્મિકે ચ આનિસંસે દસ્સેતું ‘‘એવં પૂરિતસારણીયધમ્મસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. નેવ ઇસ્સા ન મચ્છરિયં હોતિ ચિરકાલભાવનાય વિધુતભાવતો. મનુસ્સાનં પિયો હોતિ પરિચ્ચાગસીલતાય વિસ્સુતત્તા. તેનાહ ‘‘દદં પિયો હોતિ ભજન્તિ નં બહૂ’’તિઆદિ (અ. નિ. ૫.૩૪). સુલભપચ્ચયો હોતિ દાનવસેન ઉળારજ્ઝાસયાનં પચ્ચયલાભસ્સ ઇધાનિસંસસભાવતો દાનસ્સ. પત્તગતમસ્સ દિય્યમાનં ન ખીયતિ પત્તગતસ્સેવ દ્વાદસવસ્સિકસ્સ મહાવત્તસ્સ અવિચ્છેદેન પૂરિતત્તા. અગ્ગભણ્ડં લભતિ દેવસિકં દક્ખિણેય્યાનં અગ્ગતો પટ્ઠાય દાનસ્સ દિન્નત્તા. ભયે વા…પે… આપજ્જન્તિ દેય્યપ્પટિગ્ગાહકવિકપ્પં અકત્વા અત્તનિ નિરપેક્ખચિત્તેન ચિરકાલં દાનસ્સ પૂરિતતાય પસારિતચિત્તત્તા.

તત્રાતિ તેસુ આનિસંસેસુ વિભાવેતબ્બેસુ. ઇમાનિ ફલાનિ વત્થૂનિ કારણાનિ. મહાગિરિગામો નામ નાગદીપપસ્સે એકો ગામોવ. અલભન્તાપીતિ અપ્પપુઞ્ઞતાય અલાભિનો સમાનાપિ. ભિક્ખાચારમગ્ગસભાગન્તિ સભાગં તબ્ભાગિયં ભિક્ખાચારમગ્ગં જાનન્તિ. અનુત્તરિમનુસ્સધમ્મત્તા થેરાનં સંસયવિનોદનત્થઞ્ચ ‘‘સારણીયધમ્મો મે, ભન્તે, પૂરિતો’’તિ આહ. તથા હિ દુતિયવત્થુસ્મિમ્પિ થેરેન અત્તા પકાસિતો. દહરકાલે એવં કિર સારણીયધમ્મપૂરકો અહોસિ. મનુસ્સાનં પિયતાય સુલભપચ્ચયતાયપિ ઇદં વત્થુમેવ. પત્તગતાખીયનસ્સ પન વિસેસં વિભાવનતો ‘‘ઇદં તાવ…પે… એત્થ વત્થૂ’’તિ વુત્તં.

ગિરિભણ્ડમહાપૂજાયાતિ ચેતિયગિરિમ્હિ સકલલઙ્કાદીપે યોજનપ્પમાણે સમુદ્દે ચ નાવાસઙ્ઘાટાદિકે ઠપેત્વા દીપપુપ્ફગન્ધાદીહિ કરિયમાનાય મહાપૂજાય. તસ્સા ચ પટિપત્તિયા અવઞ્ઝભાવવિભાવનત્થં ‘‘એતે મય્હં પાપુણિસ્સન્તી’’તિ આહ. પરિયાયેનપિ લેસેનપિ. અનુચ્છવિકન્તિ ‘‘સારણીયધમ્મપૂરકો’’તિ યથાભૂતપવેદનં તુમ્હાકં અનુચ્છવિકન્તિ અત્થો.

અનારોચેત્વાવ પલાયિંસુ ચોરભયેન. ‘‘અત્તનો દુજ્જીવિકાયા’’તિપિ વદન્તિ. અહં સારણીયધમ્મપૂરિકા, મમ પત્તપરિયાપન્નેનપિ સબ્બાપિમા ભિક્ખુનિયો યાપેસ્સન્તીતિ આહ ‘‘મા તુમ્હે તેસં ગતભાવં ચિન્તયિત્થા’’તિ. વટ્ટિસ્સતીતિ કપ્પિસ્સતિ. થેરી સારણીયધમ્મપૂરિકા અહોસિ, થેરસ્સ પન સીલતેજેનેવ દેવતા ઉસ્સુક્કં આપજ્જિ.

નત્થિ એતેસં ખણ્ડન્તિ અખણ્ડાનિ. તં પન નેસં ખણ્ડં દસ્સેતું ‘‘યસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઉપસમ્પન્નસીલાનં ઉદ્દેસક્કમેન આદિઅન્તા વેદિતબ્બા. તેનાહ ‘‘સત્તસૂ’’તિઆદિ. ન હિ અઞ્ઞો કોચિ આપત્તિક્ખન્ધાનં અનુક્કમો અત્થિ, અનુપસમ્પન્નસીલાનં સમાદાનક્કમેનપિ આદિઅન્તા લબ્ભન્તિ. પરિયન્તે છિન્નસાટકો વિયાતિ તત્રન્તે દસન્તે વા છિન્નવત્થં વિય. વિસદિસુદાહરણઞ્ચેતં ‘‘અખણ્ડાની’’તિ ઇમસ્સ અધિકતત્તા. એવં સેસાનમ્પિ ઉદાહરણાનિ. ખણ્ડિકતા ભિન્નતા ખણ્ડં, તં એતસ્સ અત્થીતિ ખણ્ડં, સીલં. છિદ્દન્તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. વેમજ્ઝે ભિન્નં વિનિવિજ્ઝનવસેન. વિસભાગવણ્ણેન ગાવી વિયાતિ સમ્બન્ધો. વિસભાગવણ્ણેન ઉપડ્ઢં તતિયભાગગતં સમ્ભિન્નવણ્ણં સબલં, વિસભાગવણ્ણેહેવ બિન્દૂહિ અન્તરન્તરાહિ વિમિસ્સં કમ્માસં. અયં ઇમેસં વિસેસો. સબલરહિતાનિ અસબલાનિ, તથા અકમ્માસાનિ. સીલસ્સ તણ્હાદાસબ્યતો મોચનં વિવટ્ટૂપનિસ્સયભાવાપાદનં, તસ્મા તણ્હાદાસબ્યતો મોચનવચનેન તેસં સીલાનં વિવટ્ટૂપનિસ્સયતમાહ. ભુજિસ્સભાવકરણતોતિ ઇમિના ભુજિસ્સકરાનિ ભુજિસ્સાનીતિ ઉત્તરપદલોપેનાયં નિદ્દેસોતિ દસ્સેતિ. યસ્મા વા તંસમઙ્ગિપુગ્ગલો સેરી સયંવસી ભુજિસ્સો નામ હોતિ, તસ્માપિ ભુજિસ્સાનિ. અવિઞ્ઞૂનં અપ્પમાણતાય ‘‘વિઞ્ઞુપ્પસત્થાની’’તિ વુત્તં. સુપરિસુદ્ધભાવેન વા સમ્પન્નત્તા વિઞ્ઞૂહિ પસત્થાનીતિ વિઞ્ઞુપ્પસત્થાનિ.

તણ્હાદિટ્ઠીહિ અપરામટ્ઠત્તાતિ ‘‘ઇમિનાહં સીલેન દેવો વા ભવિસ્સામિ દેવઞ્ઞતરો વા’’તિ તણ્હાપરામાસેન, ‘‘ઇમિનાહં સીલેન દેવો હુત્વા તત્થ નિચ્ચો ધુવો સસ્સતો ભવિસ્સામી’’તિ દિટ્ઠિપરામાસેન ચ અપરામટ્ઠત્તા. પરામટ્ઠુન્તિ ‘‘અયં તે સીલેસુ દોસો’’તિ ચતૂસુ વિપત્તીસુ યાય કાયચિ વિપત્તિયા દસ્સનેન પરામટ્ઠું, અનુદ્ધંસેતું ચોદેતુન્તિ અત્થો. સીલં નામ અવિપ્પટિસારાદિપારમ્પરિયેન યાવદેવ સમાધિસમ્પાદનત્થન્તિ આહ ‘‘સમાધિસંવત્તનિકાની’’તિ. સમાધિસંવત્તનપ્પયોજનાનિ સમાધિસંવત્તનિકાનિ.

સમાનભાવો સામઞ્ઞં, પરિપુણ્ણચતુપારિસુદ્ધિભાવેન મજ્ઝે ભિન્નસુવણ્ણસ્સ વિય ભેદાભાવતો સીલેન સામઞ્ઞં સીલસામઞ્ઞં, તં ગતો ઉપગતોતિ સીલસામઞ્ઞગતો. તેનાહ ‘‘સમાનભાવૂપગતસીલો’’તિ, સીલસમ્પત્તિયા સમાનભાવં ઉપગતસીલો સભાગવુત્તિકોતિ અત્થો. કામં પુથુજ્જનાનમ્પિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલે નાનત્તં ન સિયા, તં પન ન એકન્તિકં, ઇદં એકન્તિકં નિયતભાવતોતિ આહ ‘‘નત્થિ મગ્ગસીલે નાનત્ત’’ન્તિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તન્તિ મગ્ગસીલં સન્ધાય તં ‘‘યાનિ તાનિ સીલાની’’તિઆદિ વુત્તં.

યાયન્તિ યા અયં મય્હઞ્ચેવ તુમ્હાકઞ્ચ પચ્ચક્ખભૂતા. દિટ્ઠીતિ મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિ. નિદ્દોસાતિ નિદ્ધુતદોસા, સમુચ્છિન્નરાગાદિપાપધમ્માતિ અત્થો. નિય્યાતીતિ વટ્ટદુક્ખતો નિસ્સરતિ નિગ્ગચ્છતિ. સયં નિય્યન્તીયેવ હિ તંસમઙ્ગિપુગ્ગલં વટ્ટદુક્ખતો નિય્યાપેતીતિ વુચ્ચતિ. યા સત્થુ અનુસિટ્ઠિ, તં કરોતીતિ તક્કરો, તસ્સ, યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જન્તસ્સાતિ અત્થો. સમાનદિટ્ઠિભાવન્તિ સદિસદિટ્ઠિભાવં સચ્ચસમ્પટિવેધેન અભિન્નદિટ્ઠિભાવં.

પઠમસારણીયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. દુતિયસારણીયસુત્તવણ્ણના

૧૨. દુતિયે સબ્રહ્મચારીનન્તિ સહધમ્મિકાનં. પિયં પિયાયિતબ્બકં કરોન્તીતિ પિયકરણા. ગરું ગરુટ્ઠાનિયં કરોન્તીતિ ગરુકરણા. સઙ્ગણ્હનત્થાયાતિ સઙ્ગહવત્થુવિસેસભાવતો સબ્રહ્મચારીનં સઙ્ગહણાય સંવત્તન્તીતિ સમ્બન્ધો. અવિવદનત્થાયાતિ સઙ્ગહવત્થુભાવતો એવ ન વિવદનત્થાય. સતિ ચ અવિવદનહેતુભૂતસઙ્ગહકત્તે તેસં વસેન સબ્રહ્મચારીનં સમગ્ગભાવો ભેદાભાવો સિદ્ધોયેવાતિ આહ ‘‘સામગ્ગિયા’’તિઆદિ.

દુતિયસારણીયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. નિસ્સારણીયસુત્તવણ્ણના

૧૩. તતિયે વડ્ઢિતાતિ ભાવનાપારિપૂરિવસેન પરિબ્રૂહિતા. પુનપ્પુનં કતાતિ ભાવનાય બહુલીકરણેન અપરાપરં પવત્તિતા. યુત્તયાનસદિસા કતાતિ યથા યુત્તમાજઞ્ઞયાનં છેકેન સારથિના અધિટ્ઠિતં યથારુચિ પવત્તતિ, એવં યથારુચિ પવત્તિરહં ગહિતા. વત્થુકતાતિ વા અધિટ્ઠાનટ્ઠેન વત્થુ વિય કતા, સબ્બસો ઉપક્કિલેસવિસોધનેન ઇદ્ધિવિસેસતાય પવત્તિટ્ઠાનભાવતો સુવિસોધિતપરિસ્સયવત્થુ વિય કતાતિ વુત્તં હોતિ. અધિટ્ઠિતાતિ પટિપક્ખદૂરીભાવતો સુભાવિતભાવેન તંતંઅધિટ્ઠાનયોગ્યતાય ઠપિતા. સમન્તતો ચિતાતિ સબ્બભાગેન ભાવનૂપચયં ગમિતા. તેનાહ ‘‘ઉપચિતા’તિ. સુટ્ઠુ સમારદ્ધાતિ ઇદ્ધિભાવનાસિખાપ્પત્તિયા સમ્મદેવ સમ્ભાવિતા. અભૂતબ્યાકરણં બ્યાકરોતીતિ ‘‘મેત્તા હિ ખો મે ચેતોવિમુત્તિ ભાવિતા’’તિઆદિના અત્તનિ અવિજ્જમાનગુણાભિબ્યાહારં બ્યાહરતિ. ચેતોવિમુત્તિસદ્દં અપેક્ખિત્વા ‘‘નિસ્સટા’’તિ વુત્તં. પુન બ્યાપાદો નત્થીતિ ઇદાનિ મમ બ્યાપાદો નામ સબ્બસો નત્થીતિ ઞત્વા.

બલવવિપસ્સનાતિ ભયતુપટ્ઠાને ઞાણં, આદીનવાનુપસ્સને ઞાણં મુચ્ચિતુકમ્યતાઞાણં, ભઙ્ગઞાણન્તિ ચતુન્નં ઞાણાનં અધિવચનં. યેસં નિમિત્તાનં અભાવેન અરહત્તફલસમાપત્તિયા અનિમિત્તતા, તં દસ્સેતું ‘‘સા હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ રાગસ્સ નિમિત્તં, રાગો એવ વા નિમિત્તં રાગનિમિત્તં. આદિ-સદ્દેન દોસનિમિત્તાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. રૂપવેદનાદિસઙ્ખારનિમિત્તં રૂપનિમિત્તાદિ. તેસંયેવ નિચ્ચાદિવસેન ઉપટ્ઠાનં નિચ્ચનિમિત્તાદિ. તયિદં નિમિત્તં યસ્મા સબ્બેન સબ્બં અરહત્તફલે નત્થિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘સા હિ…પે… અનિમિત્તા’’તિ. નિમિત્તં અનુસ્સરતિ અનુગચ્છતિ આરબ્ભ પવત્તતિ સીલેનાતિ નિમિત્તાનુસારી. તેનાહ ‘‘વુત્તપ્પભેદં નિમિત્તં અનુસરણસભાવ’’ન્તિ.

અસ્મિમાનોતિ ‘‘અસ્મી’’તિ પવત્તો અત્તવિસયો માનો. અયં નામ અહમસ્મીતિ રૂપલક્ખણો વેદનાદીસુ વા અઞ્ઞતરલક્ખણો અયં નામ અત્તા અહં અસ્મીતિ. અસ્મિમાનો સમુગ્ઘાતીયતિ એતેનાતિ અસ્મિમાનસમુગ્ઘાતો, અરહત્તમગ્ગો. પુન અસ્મિમાનો નત્થીતિ તસ્સ અનુપ્પત્તિધમ્મતાપાદનં કિત્તેન્તો સમુગ્ઘાતત્તમેવ વિભાવેતિ.

નિસ્સારણીયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪-૫. ભદ્દકસુત્તાદિવણ્ણના

૧૪-૧૫. ચતુત્થે આરમિતબ્બટ્ઠેન વા કમ્મં આરામો એતસ્સાતિ કમ્મારામો. કમ્મે રતો ન ગન્થધુરે વિપસ્સનાધુરે વાતિ કમ્મરતો. પુનપ્પુનં યુત્તોતિ તપ્પરભાવેન અનુ અનુ યુત્તો પસુતો. આલાપસલ્લાપોતિ ઇત્થિવણ્ણપુરિસવણ્ણાદિવસેન પુનપ્પુનં લપનં. પઞ્ચમે નત્થિ વત્તબ્બં.

ભદ્દકસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. નકુલપિતુસુત્તવણ્ણના

૧૬. છટ્ઠે વિસભાગવેદનુપ્પત્તિયા કકચેનેવ ચતુઇરિયાપથં છિન્દન્તો આબાધયતીતિ આબાધો, સો યસ્સ અત્થીતિ આબાધિકો. તંસમુટ્ઠાનદુક્ખેન દુક્ખિતો. અધિમત્તગિલાનોતિ ધાતુસઙ્ખયેન પરિક્ખીણસરીરો.

સપ્પટિભયકન્તારસદિસા સોળસવત્થુકા અટ્ઠવત્થુકા ચ વિચિકિચ્છા તિણ્ણા ઇમાયાતિ તિણ્ણવિચિકિચ્છા. વિગતા સમુચ્છિન્ના પવત્તિઆદીસુ ‘‘એવં નુ ખો ન નુ ખો’’તિ એવં પવત્તિકા કથંકથા અસ્સાતિ વિગતકથંકથા. સારજ્જકરાનં પાપધમ્માનં પહીનત્તા રાગવિક્ખેપેસુ સીલાદિગુણેસુ ચ તિટ્ઠકત્તા વેસારજ્જં, વિસારદભાવં વેય્યત્તિયં પત્તાતિ વેસારજ્જપ્પત્તા. અત્તના એવ પચ્ચક્ખતો દિટ્ઠત્તા ન પરં પચ્ચેતિ, નસ્સ પરો પચ્ચેતબ્બો અત્થીતિ અપરપ્પચ્ચયા.

ગિલાના વુટ્ઠિતોતિ ગિલાનભાવતો વુટ્ઠાય ઠિતો. ભાવપ્પધાનો હિ અયં નિદ્દેસો. ગિલાનો હુત્વા વુટ્ઠિતોતિ ઇદં પન અત્થમત્તનિદસ્સનં.

નકુલપિતુસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. સોપ્પસુત્તવણ્ણના

૧૭. સત્તમે પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતોતિ એત્થ પટિસલ્લાનન્તિ તેહિ તેહિ સદ્ધિવિહારિકઅન્તેવાસિકઉપાસકાદિસત્તેહિ ચેવ રૂપારમ્મણાદિસઙ્ખારેહિ ચ પટિનિવત્તિત્વા અપસક્કિત્વા નિલીયનં વિવેચનં. કાયચિત્તેહિ તતો વિવિત્તો એકીભાવો પવિવેકોતિ આહ ‘‘એકીભાવાયા’’તિઆદિ. એકીભાવતોતિ ચ ઇમિના કાયવિવેકતો વુટ્ઠાનમાહ. ધમ્મનિજ્ઝાનક્ખન્તિતોતિઆદિના ચિત્તવિવેકતો. વુટ્ઠિતોતિ તતો દુવિધવિવેકતો ભવઙ્ગુપ્પત્તિયા સબ્રહ્મચારીહિ સમાગમેન ઉપેતો.

સોપ્પસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. મચ્છબન્ધસુત્તવણ્ણના

૧૮. અટ્ઠમે મચ્છઘાતકન્તિ મચ્છબન્ધં કેવટ્ટં. ઓરબ્ભિકાદીસુ ઉરબ્ભા વુચ્ચન્તિ એળકા, ઉરબ્ભે હન્તીતિ ઓરબ્ભિકો. સૂકરિકાદીસુપિ એસેવ નયો.

મચ્છબન્ધસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. પઠમમરણસ્સતિસુત્તવણ્ણના

૧૯. નવમે એવંનામકે ગામેતિ નાતિકાનામકં ગામં નિસ્સાય. દ્વિન્નં ચૂળપિતિમહાપિતિપુત્તાનં દ્વે ગામા, તેસુ એકસ્મિં ગામે. ઞાતીનઞ્હિ નિવાસટ્ઠાનભૂતો ગામો ઞાતિકો, ઞાતિકોયેવ નાતિકો ઞ-કારસ્સ ન-કારાદેસો ‘‘અનિમિત્તા ન નાયરે’’તિઆદીસુ (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૭૪; સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૦; જા. અટ્ઠ. ૨.૨.૩૪) વિય. સો કિર ગામો યેસં તદા તેસં પુબ્બપુરિસેન અત્તનો ઞાતીનં સાધારણભાવેન નિવસિતો, તેન ઞાતિકોતિ પઞ્ઞાયિત્થ. અથ પચ્છા દ્વીહિ દાયાદેહિ દ્વિધા વિભજિત્વા પરિભુત્તો. ગિઞ્જકા વુચ્ચતિ ઇટ્ઠકા, ગિઞ્જકાહિયેવ કતો આવસથોતિ ગિઞ્જકાવસથો. સો હિ આવાસો યથા સુધાપરિકમ્મેન પયોજનં નત્થિ, એવં ઇટ્ઠકાહિ એવ ચિનિત્વા છાદેત્વા કતો. તસ્મિં કિર પદેસે મત્તિકા સક્ખરમરુમ્પવાલુકાદીહિ અસમ્મિસ્સા કથિના સણ્હસુખુમા, તાય કતાનિ કુલાલભાજનાનિપિ સિલામયાનિ વિય દળ્હાનિ. તસ્મા તે ઉપાસકા તાય મત્તિકાય દીઘપુથૂ ઇટ્ઠકા કારેત્વા ઠપેત્વા ઠપેત્વા દ્વારવાતપાનકવાટતુલાયો સબ્બં દબ્બસમ્ભારેન વિના તાહિ ઇટ્ઠકાહિયેવ પાસાદં કારેસું. તેન વુત્તં ‘‘ઇટ્ઠકામયે પાસાદે’’તિ.

રત્તિન્દિવન્તિ એકરત્તિદિવં. ભગવતો સાસનન્તિ અરિયમગ્ગપ્પટિવેધાવહં સત્થુ ઓવાદં. બહુ વત મે કતં અસ્સાતિ બહુ વત મયા અત્તહિતં પબ્બજિતકિચ્ચં કતં ભવેય્ય.

તદન્તરન્તિ તત્તકં વેલં. એકપિણ્ડપાતન્તિ એકં દિવસં યાપનપ્પહોનકં પિણ્ડપાતં. યાવ અન્તો પવિટ્ઠવાતો બહિ નિક્ખમતિ, બહિ નિક્ખન્તવાતો વા અન્તો પવિસતીતિ એકસ્સેવ પવેસનિક્ખમો વિય વુત્તં, તં નાસિકાવાતભાવસામઞ્ઞેનાતિ દટ્ઠબ્બં.

પઠમમરણસ્સતિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. દુતિયમરણસ્સતિસુત્તવણ્ણના

૨૦. દસમે નિક્ખન્તેતિ વીતિવત્તે. પતિગતાયાતિ પચ્ચાગતાય, સમ્પત્તાયાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પટિપન્નાયા’’તિ. સો મમસ્સ અન્તરાયોતિ યથાવુત્તા ન કેવલં કાલકિરિયાવ, મમ અતિદુલ્લભં ખણં લભિત્વા તસ્સ સત્થુસાસનમનસિકારસ્સ ચેવ જીવિતસ્સ ચ સગ્ગમોક્ખાનઞ્ચ અન્તરાયો અસ્સ, ભવેય્યાતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘તિવિધો અન્તરાયો’’તિઆદિ. વિપજ્જેય્યાતિ વિપત્તિં ગચ્છેય્ય. સત્થકેન વિય અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં કન્તનકારકા કાયે સન્ધિબન્ધનચ્છેદકવાતા સત્થકવાતા. કત્તુકમ્યતાછન્દોતિ નિય્યાનાવહો કત્તુકમ્યતાકુસલચ્છન્દો. પયોગવીરિયન્તિ ભાવનાનુયોગવીરિયં. ન પટિવાતિ ન પટિનિવત્તતીતિ અપ્પટિવાની, અન્તરા વોસાનાનાપજ્જનવીરિયં. તેનાહ ‘‘અનુક્કણ્ઠના અપ્પટિસઙ્ઘરણા’’તિ.

દુતિયમરણસ્સતિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સારણીયવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. અનુત્તરિયવગ્ગો

૧-૨. સામકસુત્તાદિવણ્ણના

૨૧-૨૨. તતિયસ્સ પઠમે કેવલકપ્પન્તિ એત્થ કેવલ-સદ્દો અનવસેસત્થો, કપ્પ-સદ્દો સમન્તભાવત્થો. તસ્મા કેવલકપ્પં પોક્ખરણિયન્તિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. અનવસેસં ફરિતું સમત્થસ્સપિ ઓભાસસ્સ કેનચિ કારણેન એકદેસફરણમ્પિ સિયા, અયં પન સબ્બસોવ ફરતીતિ દસ્સેતું સમન્તત્થો કપ્પ-સદ્દો ગહિતો. અત્તનો ઓભાસેન ફરિત્વાતિ વત્થાલઙ્કારસરીરસમુટ્ઠિતેન ઓભાસેન ફરિત્વા, ચન્દિમા વિય એકોભાસં એકપજ્જોતં કરિત્વાતિ અત્થો. સમનુઞ્ઞોતિ સમ્મદેવ કતમનુઞ્ઞો. તેનાહ ‘‘સમાનચિત્તો’’તિ, સમાનજ્ઝાસયોતિ અત્થો. દુક્ખં વચો એતસ્મિન્તિ દુબ્બચો, તસ્સ કમ્મં દોવચસ્સં, તસ્સ પુગ્ગલસ્સ અનાદરિયવસેન પવત્તા ચેતના, તસ્સ ભાવો અત્થિતા દોવચસ્સતા. અથ વા દોવચસ્સમેવ દોવચસ્સતા. સા અત્થતો સઙ્ખારક્ખન્ધો હોતિ. ચેતનાપધાનો હિ સઙ્ખારક્ખન્ધો. ચતુન્નં વા ખન્ધાનં અપદક્ખિણગ્ગાહિતાકારેન પવત્તાનં એતં અધિવચનન્તિ વદન્તિ. પાપા અસ્સદ્ધાદયો પુગ્ગલા એતસ્સ મિત્તાતિ પાપમિત્તો, તસ્સ ભાવો પાપમિત્તતા. સાપિ અત્થતો દોવચસ્સતા વિય દટ્ઠબ્બા. યાય હિ ચેતનાય પુગ્ગલો પાપમિત્તો પાપસમ્પવઙ્કો નામ હોતિ, સા ચેતના પાપમિત્તતા. ચત્તારોપિ વા અરૂપિનો ખન્ધા તદાકારપ્પવત્તા પાપમિત્તતા. દુતિયં ઉત્તાનમેવ.

સામકસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. ભયસુત્તવણ્ણના

૨૩. તતિયે સમ્ભવતિ જાતિમરણં એતેનાતિ સમ્ભવો, ઉપાદાનન્તિ આહ ‘‘જાતિયા ચ મરણસ્સ ચ સમ્ભવે પચ્ચયભૂતે’’તિ. અનુપાદાતિ અનુપાદાય. તેનાહ ‘‘અનુપાદિયિત્વા’’તિ. જાતિમરણાનિ સમ્મા ખીયન્તિ એત્થાતિ જાતિમરણસઙ્ખયો, નિબ્બાનન્તિ આહ ‘‘જાતિમરણાનં સઙ્ખયસઙ્ખાતે નિબ્બાને’’તિ. સબ્બદુક્ખં ઉપચ્ચગુન્તિ સકલમ્પિ વટ્ટદુક્ખં અતિક્કન્તા ચરિમચિત્તનિરોધેન વટ્ટદુક્ખલેસસ્સપિ અસમ્ભવતો.

ભયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. હિમવન્તસુત્તવણ્ણના

૨૪. ચતુત્થે સમાપત્તિકુસલો હોતીતિ સમાપજ્જનકુસલો હોતિ. તેનાહ ‘‘સમાપજ્જિતું કુસલો’’તિ. તત્થ અન્તોગતહેતુઅત્થો ઠિતિ-સદ્દો, તસ્મા ઠપનકુસલોતિ અત્થોતિ આહ ‘‘સમાધિં ઠપેતું સક્કોતીતિ અત્થો’’તિ. તત્થ ઠપેતું સક્કોતીતિ સત્તટ્ઠઅચ્છરામત્તં ખણં ઝાનં ઠપેતું સક્કોતિ અધિટ્ઠાનવસિભાવસ્સ નિપ્ફાદિતત્તા. યથાપરિચ્છેદેનાતિ યથાપરિચ્છિન્નકાલેન. વુટ્ઠાતું સક્કોતિ વુટ્ઠાનવસિભાવસ્સ નિપ્ફાદિતત્તા. કલ્લં સઞ્જાતં અસ્સાતિ કલ્લિતં, તસ્મિં કલ્લિતે કલ્લિતભાવે કુસલો કલ્લિતકુસલો. હાસેતું તોસેતું સમ્પહંસેતું. કલ્લં કાતુન્તિ સમાધાનસ્સ પટિપક્ખધમ્માનં દૂરીકરણેન સહકારીકારણાનઞ્ચ સમપ્પધાનેન સમાપજ્જને ચિત્તં સમત્થં કાતું. સમાધિસ્સ ગોચરકુસલોતિ સમાધિસ્મિં નિપ્ફાદેતબ્બે તસ્સ ગોચરે કમ્મટ્ઠાનસઞ્ઞિતે પવત્તિટ્ઠાને ભિક્ખાચારગોચરે સતિસમ્પજઞ્ઞયોગતો કુસલો છેકો. તેનાહ ‘‘સમાધિસ્સ અસપ્પાયે અનુપકારકે ધમ્મે વજ્જેત્વા’’તિઆદિ. પઠમજ્ઝાનાદિસમાધિં અભિનીહરિતુન્તિ પઠમજ્ઝાનાદિસમાધિં વિસેસભાગિયતાય અભિનીહરિતું ઉપનેતું.

હિમવન્તસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. અનુસ્સતિટ્ઠાનસુત્તવણ્ણના

૨૫. પઞ્ચમે અનુસ્સતિકારણાનીતિ અનુસ્સતિયો એવ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકાદિહિતસુખાનં હેતુભાવતો કારણાનિ. નિક્ખન્તન્તિ નિસ્સટં. મુત્તન્તિ વિસ્સટ્ઠં. વુટ્ઠિતન્તિ અપેતં. સબ્બમેતં વિક્ખમ્ભનમેવ સન્ધાય વદતિ. ગેધમ્હાતિ પઞ્ચકામગુણતો. ઇદમ્પીતિ બુદ્ધાનુસ્સતિવસેન લદ્ધં ઉપચારજ્ઝાનમાહ. આરમ્મણં કરિત્વાતિ પચ્ચયં કરિત્વા, પાદકં કત્વાતિ અત્થો.

અનુસ્સતિટ્ઠાનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. મહાકચ્ચાનસુત્તવણ્ણના

૨૬. છટ્ઠે સમ્બાધેતિ વા તણ્હાસંકિલેસાદીનં સમ્પીળે સઙ્કરે ઘરાવાસે. ઓકાસા વુચ્ચન્તીતિ મગ્ગફલસુખાધિગમાય ઓકાસભાવતો ઓકાસાતિ વુચ્ચન્તિ. ઓકાસાધિગમોતિ લોકુત્તરધમ્મસ્સ અધિગમાય અધિગન્તબ્બઓકાસો. વિસુજ્ઝનત્થાયાતિ રાગાદીહિ મલેહિ અભિજ્ઝાવિસમલોભાદીહિ ચ ઉપક્કિલિટ્ઠચિત્તાનં વિસુદ્ધત્થાય. સા પનાયં ચિત્તસ્સ વિસુદ્ધિ સિજ્ઝમાના યસ્મા સોકાદીનં અનુપાદાય સંવત્તતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘સોકપરિદેવાનં સમતિક્કમાયા’’તિઆદિ. તત્થ સોચનં ઞાતિબ્યસનાદિનિમિત્તં ચેતસો સન્તાપો અન્તોતાપો અન્તોનિજ્ઝાનં સોકો, ઞાતિબ્યસનાદિનિમિત્તમેવ સોચિકતા. ‘‘કહં એકપુત્તકા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૨.૩૫૩-૩૫૪; સં. નિ. ૨.૬૩) પરિદેવનવસેન લપનં પરિદેવો. સમતિક્કમનત્થાયાતિ પહાનાય. આયતિં અનુપ્પજ્જનઞ્હિ ઇધ સમતિક્કમો. દુક્ખદોમનસ્સાનં અત્થઙ્ગમાયાતિ કાયિકદુક્ખસ્સ ચ ચેતસિકદોમનસ્સસ્સ ચાતિ ઇમેસં દ્વિન્નં અત્થઙ્ગમાય, નિરોધાયાતિ અત્થો. ઞાયતિ નિચ્છયેન કમતિ નિબ્બાનં, તં વા ઞાયતિ પટિવિજ્ઝતિ એતેનાતિ ઞાયો, અરિયમગ્ગો. ઇધ પન સહ પુબ્બભાગેન અરિયમગ્ગો ગહિતોતિ આહ ‘‘સહવિપસ્સનકસ્સ મગ્ગસ્સ અધિગમનત્થાયા’’તિ. અપચ્ચયપરિનિબ્બાનસ્સાતિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનં સન્ધાય વદતિ. પચ્ચયવસેન અનુપ્પન્નં અસઙ્ખતં અમતધાતુમેવ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

મહાકચ્ચાનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. પઠમસમયસુત્તવણ્ણના

૨૭. સત્તમે વડ્ઢેતીતિ મનસો વિવટ્ટનિસ્સિતં વડ્ઢિં આવહતિ. મનોભાવનીયોતિ વા મનસા ભાવિતો સમ્ભાવિતો. યઞ્ચ આવજ્જતો મનસિ કરોતો ચિત્તં વિનીવરણં હોતિ. ઇમસ્મિં પક્ખે કમ્મસાધનો સમ્ભાવનત્થો ભાવનીય-સદ્દો. ‘‘થિનમિદ્ધવિનોદનકમ્મટ્ઠાન’’ન્તિ વત્વા તદેવ વિભાવેન્તો ‘‘આલોકસઞ્ઞં વા’’તિઆદિમાહ. વીરિયારમ્ભવત્થુઆદીનં વાતિ એત્થ આદિ-સદ્દેન ઇધ અવુત્તાનં અતિભોજને નિમિત્તગ્ગાહાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. વુત્તઞ્હેતં ‘‘છ ધમ્મા થિનમિદ્ધસ્સ પહાનાય સંવત્તન્તિ અતિભોજને નિમિત્તગ્ગાહો, ઇરિયાપથસમ્પરિવત્તનતા, આલોકસઞ્ઞામનસિકારો, અબ્ભોકાસવાસો, કલ્યાણમિત્તતા, સપ્પાયકથા’’તિ (ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૧૧૧). અન્તરાયસદ્દપરિયાયો ઇધ અન્તરા-સદ્દોતિ આહ ‘‘અનન્તરાયેના’’તિ.

પઠમસમયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. દુતિયસમયસુત્તવણ્ણના

૨૮. અટ્ઠમે મણ્ડલસણ્ઠાનમાળસઙ્ખેપેન કતા ભોજનસાલા મણ્ડલમાળાતિ અધિપ્પેતાતિ આહ ‘‘ભોજનસાલાયા’’તિ. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

દુતિયસમયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. ઉદાયીસુત્તવણ્ણના

૨૯. નવમે દિટ્ઠધમ્મો વુચ્ચતિ પચ્ચક્ખો અત્તભાવોતિ આહ ‘‘ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે’’તિ. સુખવિહારત્થાયાતિ નિક્કિલેસતાય નિરામિસેન સુખેન વિહારત્થાય. આલોકસઞ્ઞં મનસિ કરોતીતિ સૂરિયચન્દપજ્જોતમણિઉક્કાવિજ્જુઆદીનં આલોકો દિવા રત્તિઞ્ચ ઉપલદ્ધો, યથાલદ્ધવસેનેવ આલોકં મનસિ કરોતિ, ચિત્તે ઠપેતિ. તથા ચ નં મનસિ કરોતિ, યથાસ્સ સુભાવિતાલોકકસિણસ્સ વિય કસિણાલોકો યથિચ્છકં યાવદિચ્છકઞ્ચ સો આલોકો રત્તિયં ઉપતિટ્ઠતિ. યેન તત્થ દિવાસઞ્ઞં ઠપેતિ, દિવારિવ વિગતથિનમિદ્ધો હોતિ. તેનાહ ‘‘યથા દિવા તથા રત્તિ’’ન્તિ. દિવાતિ સઞ્ઞં ઠપેતીતિ વુત્તનયેન મનસિ કત્વા દિવારિવ સઞ્ઞં ઉપ્પાદેતિ. યથાનેન દિવા…પે… તથેવ તં મનસિ કરોતીતિ યથાનેન દિવા ઉપલદ્ધો સૂરિયાલોકો, એવં રત્તિમ્પિ દિવા દિટ્ઠાકારેનેવ તં આલોકં મનસિ કરોતિ. યથા ચનેન રત્તિં…પે… મનસિ કરોતીતિ યથા રત્તિયં ચન્દાલોકો ઉપલદ્ધો, એવં દિવાપિ રત્તિં દિટ્ઠાકારેનેવ તં આલોકં મનસિ કરોતિ, ચિત્તે ઠપેતિ. વિવટેનાતિ થિનમિદ્ધેન અપિહિતત્તા વિવટેન. અનોનદ્ધેનાતિ અસઞ્છાદિતેન. સહોભાસકન્તિ સઞ્ઞાણોભાસં. દિબ્બચક્ખુઞાણં રૂપગતસ્સ દિબ્બસ્સ ઇતરસ્સ ચ દસ્સનટ્ઠેન ઇધ ઞાણદસ્સનન્તિ અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘દિબ્બચક્ખુસઙ્ખાતસ્સા’’તિઆદિ.

ઉદ્ધં જીવિતપરિયાદાનાતિ જીવિતક્ખયતો ઉપરિ મરણતો પરં. સમુગ્ગતેનાતિ ઉટ્ઠિતેન. ધુમાતત્તાતિ ઉદ્ધં ઉદ્ધં ધુમાતત્તા સૂનત્તા. સેતરત્તેહિ વિપરિભિન્નં વિમિસ્સિતં નીલં, પુરિમવણ્ણવિપરિણામભૂતં વા નીલં વિનીલં, વિનીલમેવ વિનીલકન્તિ ક-કારેન પદવડ્ઢનમાહ અનત્થન્તરતો યથા ‘‘પીતકં લોહિતક’’ન્તિ. પટિકૂલત્તાતિ જિગુચ્છનીયત્તા. કુચ્છિતં વિનીલં વિનીલકન્તિ કુચ્છનત્થો વા અયં ક-કારોતિ દસ્સેતું વુત્તં યથા ‘‘પાપકો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગચ્છતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૧૬; અ. નિ. ૫.૨૧૩). પરિભિન્નટ્ઠાનેહિ કાકધઙ્કાદીહિ. વિસ્સન્દમાનં પુબ્બન્તિ વિસ્સવન્તપુબ્બં, તહં તહં પગ્ઘરન્તપુબ્બન્તિ અત્થો. તથાભાવન્તિ વિસ્સન્દમાનપુબ્બતં.

સો ભિક્ખૂતિ યો ‘‘પસ્સેય્ય સરીરં સીવથિકાય છડ્ડિત’’ન્તિ વુત્તો, સો ભિક્ખુ. ઉપસંહરતિ સદિસતં. અયમ્પિ ખોતિઆદિ ઉપસંહરણાકારદસ્સનં. આયૂતિ રૂપજીવિતિન્દ્રિયં. અરૂપજીવિતિન્દ્રિયં પનેત્થ વિઞ્ઞાણગતિકમેવ. ઉસ્માતિ કમ્મજતેજો. એવંપૂતિકસભાવોતિ એવં અતિવિય પૂતિસભાવો આયુઆદિવિગમે વિયાતિ અધિપ્પાયો. એદિસો ભવિસ્સતીતિ એવંભાવીતિ આહ ‘‘એવમેવં ઉદ્ધુમાતાદિભેદો ભવિસ્સતી’’તિ.

લુઞ્ચિત્વા લુઞ્ચિત્વાતિ ઉપ્પાટેત્વા ઉપ્પાટેત્વા. સેસાવસેસમંસલોહિતયુત્તન્તિ સબ્બસો અક્ખાદિતત્તા તહં તહં સેસેન અપ્પાવસેસેન મંસલોહિતેન યુત્તં. અઞ્ઞેન હત્થટ્ઠિકન્તિ અવિસેસેન હત્થટ્ઠિકાનં વિપ્પકિણ્ણતા જોતિતાતિ અનવસેસતો તેસં વિપ્પકિણ્ણતં દસ્સેન્તો ‘‘ચતુસટ્ઠિભેદમ્પી’’તિઆદિમાહ. તેરોવસ્સિકાનીતિ તિરોવસ્સગતાનિ. તાનિ પન સંવચ્છરં વીતિવત્તાનિ હોન્તીતિ આહ ‘‘અતિક્કન્તસંવચ્છરાની’’તિ. પુરાણતાય ઘનભાવવિગમેન વિચુણ્ણતા ઇધ પૂતિભાવો. સો યથા હોતિ, તં દસ્સેન્તો ‘‘અબ્ભોકાસે’’તિઆદિમાહ. અનેકધાતૂનન્તિ ચક્ખુધાતુઆદીનં, કામધાતુઆદીનં વા. સતિયા ચ ઞાણસ્સ ચ અત્થાયાતિ ‘‘અભિક્કન્તે પટિક્કન્તે સમ્પજાનકારી હોતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૨૧૪; ૨.૩૭૬; મ. નિ. ૧.૧૦૯) વુત્તાય સત્તટ્ઠાનિકાય સતિયા ચેવ તંસમ્પયુત્તઞાણસ્સ ચ અત્થાય.

ઉદાયીસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. અનુત્તરિયસુત્તવણ્ણના

૩૦. દસમે નિહીનન્તિ લામકં, કિલિટ્ઠં વા. ગામવાસિકાનન્તિ બાલાનં. પુથુજ્જનાનં ઇદન્તિ પોથુજ્જનિકં. તેનાહ ‘‘પુથુજ્જનાનં સન્તક’’ન્તિ, પુથુજ્જનેહિ સેવિતબ્બત્તા તેસં સન્તકન્તિ વુત્તં હોતિ. અનરિયન્તિ ન નિદ્દોસં. નિદ્દોસટ્ઠો હિ અરિયટ્ઠો. તેનાહ ‘‘ન ઉત્તમં ન પરિસુદ્ધ’’ન્તિ. અરિયેહિ વા ન સેવિતબ્બન્તિ અનરિયં. અનત્થસંહિતન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકાદિવિવિધવિપુલાનત્થસહિતં. તાદિસઞ્ચ અત્થસન્નિસ્સિતં ન હોતીતિ આહ ‘‘ન અત્થસન્નિસ્સિત’’ન્તિ. ન વટ્ટે નિબ્બિન્દનત્થાયાતિ ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનાભાવતો. અસતિ પન વટ્ટે નિબ્બિદાય વિરાગાદીનં અસમ્ભવોયેવાતિ આહ ‘‘ન વિરાગાયા’’તિઆદિ.

અનુત્તમં અનુત્તરિયન્તિ આહ ‘‘એતં અનુત્તર’’ન્તિ. હત્થિસ્મિન્તિ નિમિત્તત્થે ભુમ્મન્તિ આહ ‘‘હત્થિનિમિત્તં સિક્ખિતબ્બ’’ન્તિ. હત્થિવિસયત્તા હત્થિસન્નિસ્સિતત્તા ચ હત્થિસિપ્પં ‘‘હત્થી’’તિ ગહેત્વા ‘‘હત્થિસ્મિમ્પિ સિક્ખતી’’તિ વુત્તં. તસ્મા હત્થિસિપ્પે સિક્ખતીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો.

લિઙ્ગબ્યત્તયેન વિભત્તિબ્યત્તયેન પારિચરિયેતિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘પારિચરિયાય પચ્ચુપટ્ઠિતા’’તિ. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

અનુત્તરિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અનુત્તરિયવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. દેવતાવગ્ગો

૧-૪. સેખસુત્તાદિવણ્ણના

૩૧-૩૪. ચતુત્થસ્સ પઠમે સેખાનં પટિલદ્ધગુણસ્સ પરિહાનિ નામ નત્થીતિ આહ ‘‘ઉપરૂપરિગુણપરિહાનાયા’’તિ, ઉપરૂપરિલદ્ધબ્બાનં મગ્ગફલાનં પરિહાનાય અનુપ્પાદાયાતિ અત્થો. તતિયાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

સેખસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. વિજ્જાભાગિયસુત્તવણ્ણના

૩૫. પઞ્ચમે સમ્પયોગવસેન વિજ્જં ભજન્તિ, સહજાતઅઞ્ઞમઞ્ઞનિસ્સયસમ્પયુત્તઅત્થિઅવિગતાદિપચ્ચયવસેન તાય સહ એકીભાવં ગચ્છન્તીતિ વિજ્જાભાગિયા. અથ વા વિજ્જાભાગે વિજ્જાકોટ્ઠાસે વત્તન્તિ વિજ્જાસભાગતાય તદેકદેસે વિજ્જાકોટ્ઠાસે પવત્તન્તીતિ વિજ્જાભાગિયા. તત્થ વિપસ્સનાઞાણં, મનોમયિદ્ધિ, છ અભિઞ્ઞાતિ અટ્ઠ વિજ્જા. પુરિમેન અત્થેન તાહિ સમ્પયુત્તધમ્મા વિજ્જાભાગિયા. પચ્છિમેન અત્થેન તાસુ યા કાચિ એકાવ વિજ્જા વિજ્જા, સેસા વિજ્જાભાગિયા. એવં વિજ્જાપિ વિજ્જાય સમ્પયુત્તધમ્માપિ ‘‘વિજ્જાભાગિયા’’ત્વેવ વેદિતબ્બા. ઇધ પન વિપસ્સનાઞાણસમ્પયુત્તા સઞ્ઞાવ વિજ્જાભાગિયાતિ આગતા, સઞ્ઞાસીસેન સેસસમ્પયુત્તધમ્માપિ વુત્તા એવાતિ દટ્ઠબ્બં. અનિચ્ચાનુપસ્સનાઞાણેતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાઞાણે નિસ્સયપચ્ચયભૂતે ઉપ્પન્નસઞ્ઞા, તેન સહગતાતિ અત્થો. સેસેસુપિ એસેવ નયો.

વિજ્જાભાગિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. વિવાદમૂલસુત્તવણ્ણના

૩૬. છટ્ઠે કોધનોતિ કુજ્ઝનસીલો. યસ્મા સો અપ્પહીનકોધતાય અધિગતકોધો નામ હોતિ, તસ્મા ‘‘કોધેન સમન્નાગતો’’તિ આહ. ઉપનાહો એતસ્સ અત્થીતિ ઉપનાહી, ઉપનય્હનસીલોતિ વા ઉપનાહી. વિવાદો નામ ઉપ્પજ્જમાનો યેભુય્યેન પઠમં દ્વિન્નં વસેન ઉપ્પજ્જતીતિ વુત્તં ‘‘દ્વિન્નં ભિક્ખૂનં વિવાદો’’તિ. સો પન યથા બહૂનં અનત્થાવહો હોતિ, તં નિદસ્સનમુખેન નિદસ્સેન્તો ‘‘કથ’’ન્તિઆદિમાહ. અબ્ભન્તરપરિસાયાતિ પરિસબ્ભન્તરે.

ગુણમક્ખનાય પવત્તોપિ અત્તનો કારકં ગૂથેન પહરન્તિં ગૂથો વિય પઠમતરં મક્ખેતીતિ મક્ખો, સો એતસ્સ અત્થીતિ મક્ખી. પળાસતીતિ પળાસો, પરસ્સ ગુણે ડંસિત્વા વિય અપનેતીતિ અત્થો. સો એતસ્સ અત્થીતિ પળાસી. પળાસી પુગ્ગલો હિ દુતિયસ્સ ધુરં ન દેતિ, સમં હરિત્વા અતિવદતિ. તેનાહ ‘‘યુગગ્ગાહલક્ખણેન પળાસેન સમન્નાગતો’’તિ. ઇસ્સતીતિ ઇસ્સુકી. મચ્છરાયતીતિ મચ્છરં, તં એતસ્સ અત્થીતિ મચ્છરી. સઠયતિ ન સમ્મા ભાસતીતિ સઠો અઞ્ઞથા સન્તં અત્તાનં અઞ્ઞથા પવેદનતો. માયા એતસ્સ અત્થી માયાવી. મિચ્છા પાપિકા વિઞ્ઞુગરહિતા એતસ્સ દિટ્ઠીતિ મિચ્છાદિટ્ઠિ, કમ્મપથપરિયાપન્નાય ‘‘નત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિવત્થુકાય મિચ્છત્તપરિયાપન્નાય અનિય્યાનિકાય દિટ્ઠિયા સમન્નાગતોતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘નત્થિકવાદી’’તિઆદિ.

સં અત્તનો દિટ્ઠિં, સયં વા અત્તના યથાગહિતં પરામસતિ, સભાવં અતિક્કમિત્વા પરતો આમસતીતિ સન્દિટ્ઠીપરામાસી. આધાનં દળ્હં ગણ્હાતીતિ આધાનગ્ગાહી, દળ્હગ્ગાહી, ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ થિરગ્ગાહીતિ અત્થો. યુત્તં કારણં દિસ્વાવ લદ્ધિં પટિનિસ્સજ્જતીતિ પટિનિસ્સગ્ગી, દુક્ખેન કિચ્છેન કસિરેન બહુમ્પિ કારણં દસ્સેત્વા ન સક્કા પટિનિસ્સગ્ગં કાતુન્તિ દુપ્પટિનિસ્સગ્ગી. યો અત્તનો ઉપ્પન્નદિટ્ઠિં ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ દળ્હં ગણ્હિત્વા અપિ બુદ્ધાદીહિ કારણં દસ્સેત્વા વુચ્ચમાનો ન પટિનિસ્સજ્જતિ. તસ્સેતં અધિવચનં. તાદિસો હિ પુગ્ગલો યં યદેવ ધમ્મં વા અધમ્મં વા સુણાતિ, તં સબ્બં ‘‘એવં અમ્હાકં આચરિયેહિ કથિતં, એવં અમ્હેહિ સુત’’ન્તિ કુમ્મોવ અઙ્ગાનિ સકે કપાલે અન્તોયેવ સમોદહતિ. યથા હિ કચ્છપો અત્તનો હત્થપાદાદિકે અઙ્ગે કેનચિ ઘટિતે સબ્બાનિ અઙ્ગાનિ અત્તનો કપાલેયેવ સમોદહતિ, ન બહિ નીહરતિ, એવમયમ્પિ ‘‘ન સુન્દરો તવ ગાહો, છડ્ડેહિ ન’’ન્તિ વુત્તો તં ન વિસ્સજ્જતિ, અન્તોયેવ અત્તનો હદયે એવ ઠપેત્વા વિચરતિ, કુમ્ભીલગ્ગાહં ગણ્હાતિ. યથા સુસુમારા ગહિતં ન પટિનિસ્સજ્જન્તિ, એવં ગણ્હાતિ.

વિવાદમૂલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. છળઙ્ગદાનસુત્તવણ્ણના

૩૭. સત્તમે દક્ખન્તિ વડ્ઢન્તિ એતાયાતિ દક્ખિણા, પરિચ્ચાગમયં પુઞ્ઞં, તસ્સૂપકરણભૂતો દેય્યધમ્મો ચ. ઇધ પન દેય્યધમ્મો અધિપ્પેતો. તેનેવાહ ‘‘દક્ખિણં પતિટ્ઠાપેતી’’તિ. ઇતો ઉટ્ઠિતેનાતિ ઇતો ખેત્તતો ઉપ્પન્નેન. રાગો વિનયતિ એતેનાતિ રાગવિનયો, રાગસ્સ સમુચ્છેદિકા પટિપદા. તેનાહ ‘‘રાગવિનયપટિપદં પટિપન્ના’’તિ.

‘‘પુબ્બેવ દાના સુમનો’’તિઆદિગાથાય પુબ્બેવ દાના મુઞ્ચચેતનાય પુબ્બે દાનૂપકરણસમ્ભરણતો પટ્ઠાય સુમનો ‘‘સમ્પત્તીનં નિદાનં અનુગામિકદાનં દસ્સામી’’તિ સોમનસ્સિતો ભવેય્ય. દદં ચિત્તં પસાદયેતિ દદન્તો દેય્યધમ્મં દક્ખિણેય્યહત્થે પતિટ્ઠાપેન્તો ‘‘અસારતો ધનતો સારાદાનં કરોમી’’તિ અત્તનો ચિત્તં પસાદેય્ય. દત્વા અત્તમનો હોતીતિ દક્ખિણેય્યાનં દેય્યધમ્મં પરિચ્ચજિત્વા ‘‘પણ્ડિતપઞ્ઞત્તં નામ મયા અનુટ્ઠિતં, અહો સાધુ સુટ્ઠૂ’’તિ અત્તમનો પમુદિતો પીતિસોમનસ્સજાતો હોતિ. એસાતિ યા અયં પુબ્બચેતના મુઞ્ચચેતના અપરચેતનાતિ ઇમાસં કમ્મફલાનં સદ્ધાનુગતાનં સોમનસ્સપરિગ્ગહિતાનં તિવિધાનં ચેતનાનં પારિપૂરી, એસા.

સીલસઞ્ઞમેનાતિ કાયિકવાચસિકસંવરેન. હત્થપાદેતિ દક્ખિણેય્યાનં હત્થપાદે. મુખં વિક્ખાલેત્વાતિ તેસંયેવ મુખં વિક્ખાલેત્વા, અત્તનાવ મુખોદકં દત્વાતિ અધિપ્પાયો.

છળઙ્ગદાનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮-૧૧. અત્તકારીસુત્તાદિવણ્ણના

૩૮-૪૧. અટ્ઠમે કુસલકિરિયાય આદિઆરમ્ભભાવેન પવત્તવીરિયં ઠિતસભાવતાય સભાવધારણટ્ઠેન ધાતૂતિ વુત્તન્તિ આહ – ‘‘આરમ્ભધાતૂતિ આરભનવસેન પવત્તવીરિય’’ન્તિ. લદ્ધાસેવનં વીરિયં બલપ્પત્તં હુત્વા પટિપક્ખે વિધમતીતિ આહ ‘‘નિક્કમધાતૂતિ કોસજ્જતો નિક્ખમનસભાવં વીરિય’’ન્તિ. પરક્કમનસભાવોતિ અધિમત્તતરાનં પટિપક્ખધમ્માનં વિધમનસમત્થતાય પટુપટુતરભાવેન પરં પરં ઠાનં અક્કમનસભાવો. નવમાદીસુ નત્થિ વત્તબ્બં.

અત્તકારીસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨. નાગિતસુત્તવણ્ણના

૪૨. દ્વાદસમે માહં નાગિત યસેન સમાગમન્તિ મા અહં યસેન સમાગમનં પત્થેમિ. મા ચ મયા યસોતિ યસો ચ મયા મા સમાગચ્છતૂતિ અત્થો. ઇમિના અત્તનો લાભસક્કારેન અનત્થિકતં વિભાવેતિ. પઞ્ચહિ વિમુત્તીહીતિ તદઙ્ગવિમુત્તિઆદીહિ પઞ્ચહિ વિમુત્તીહિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

નાગિતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દેવતાવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ધમ્મિકવગ્ગો

૧. નાગસુત્તવણ્ણના

૪૩. પઞ્ચમસ્સ પઠમે પરિસિઞ્ચિતુન્તિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૭૨) યો ચુણ્ણમત્તિકાદીહિ ગત્તાનિ ઉબ્બટ્ટેન્તો મલ્લકમુટ્ઠાદીહિ વા ઘંસન્તો નહાયતિ, સો ‘‘નહાયતી’’તિ વુચ્ચતિ. યો તથા અકત્વા પકતિયાવ નહાયતિ, સો ‘‘પરિસિઞ્ચતી’’તિ વુચ્ચતિ. ભગવતો ચ સરીરે તથા હરિતબ્બં રજોજલ્લં નામ નુપલિમ્પતિ અચ્છછવિભાવતો, ઉતુગ્ગહણત્થં પન ભગવા કેવલં ઉદકે ઓતરતિ. તેનાહ ‘‘ગત્તાનિ પરિસિઞ્ચિતુ’’ન્તિ.

પુબ્બકોટ્ઠકોતિ પાચીનકોટ્ઠકો. સાવત્થિયં કિર જેતવનવિહારો કદાચિ મહા, કદાચિ ખુદ્દકો. તથા હિ સો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે યોજનિકો અહોસિ, સિખિસ્સ તિગાવુતો, વેસ્સભુસ્સ અડ્ઢયોજનિકો, કકુસન્ધસ્સ ગાવુતપ્પમાણો, કોણાગમનસ્સ અડ્ઢગાવુતપ્પમાણો, કસ્સપસ્સ વીસતિઉસભપ્પમાણો, અમ્હાકં ભગવતો કાલે અટ્ઠકરીસપ્પમાણો જાતો. તમ્પિ નગરં તસ્સ વિહારસ્સ કદાચિ પાચીનતો હોતિ, કદાચિ દક્ખિણતો, કદાચિ પચ્છિમતો, કદાચિ ઉત્તરતો. જેતવનગન્ધકુટિયં પન ચતુન્નં મઞ્ચપાદાનં પતિટ્ઠિતટ્ઠાનં અચલમેવ. ચત્તારિ હિ અચલચેતિયટ્ઠાનાનિ નામ મહાબોધિપલ્લઙ્કટ્ઠાનં, ઇસિપતને ધમ્મચક્કપ્પવત્તનટ્ઠાનં, સઙ્કસ્સનગરે દેવોરોહનકાલે સોપાનસ્સ પતિટ્ઠાનટ્ઠાનં, મઞ્ચપાદટ્ઠાનન્તિ. અયં પન પુબ્બકોટ્ઠકો કસ્સપદસબલસ્સ વીસતિઉસભવિહારકાલે પાચીનદ્વારકોટ્ઠકો અહોસિ. સો ઇદાનિ ‘‘પુબ્બકોટ્ઠકો’’ત્વેવ પઞ્ઞાયતિ.

કસ્સપદસબલસ્સ કાલે અચિરવતી નગરં પરિક્ખિપિત્વા સન્દમાના પુબ્બકોટ્ઠકં પત્વા ઉદકેન ભિન્દિત્વા મહન્તં ઉદકરહદં માપેસિ સમતિત્તિકં અનુપુબ્બગમ્ભીરં. તત્થ એકં રઞ્ઞો ન્હાનતિત્થં, એકં નાગરાનં, એકં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ, એકં બુદ્ધાનન્તિ એવં પાટિએક્કાનિ ન્હાનતિત્થાનિ હોન્તિ રમણીયાનિવિપ્પકિણ્ણરજતપટ્ટસદિસવાલુકાનિ. ઇતિ ભગવતા આયસ્મતા આનન્દેન સદ્ધિં યેન અયં એવરૂપો પુબ્બકોટ્ઠકો, તેનુપસઙ્કમિ ગત્તાનિ પરિસિઞ્ચિતું. અથાયસ્મા આનન્દો ઉદકસાટિકં ઉપનામેસિ. ભગવા સુરત્તદુપટ્ટં અપનેત્વા ઉદકસાટિકં નિવાસેસિ. થેરો દુપટ્ટેન સદ્ધિં મહાચીવરં અત્તનો હત્થગતં અકાસિ. ભગવા ઉદકં ઓતરિ, સહોતરણેનેવસ્સ ઉદકે મચ્છકચ્છપા સબ્બે સુવણ્ણવણ્ણા અહેસું, યન્તનાળિકાહિ સુવણ્ણરસધારાનિ સિઞ્ચનકાલો વિય સુવણ્ણપટપ્પસારણકાલો વિય ચ અહોસિ. અથ ભગવતો નહાનવત્તં દસ્સેત્વા પચ્ચુત્તિણ્ણસ્સ થેરો સુરત્તદુપટ્ટં ઉપનામેસિ. ભગવા તં નિવાસેત્વા વિજ્જુલ્લતાસદિસં કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા મહાચીવરં અન્તન્તેન સંહરિત્વા પદુમગબ્ભસદિસં કત્વા ઉપનીતં દ્વીસુ કણ્ણેસુ ગહેત્વા અટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં ‘‘પુબ્બકોટ્ઠકે ગત્તાનિ પરિસિઞ્ચિત્વા એકચીવરો અટ્ઠાસી’’તિ.

એવં ઠિતસ્સ પન ભગવતો સરીરં વિકસિતપદુમપુપ્ફસદિસં સબ્બપાલિફુલ્લં પારિચ્છત્તકં, તારામરીચિવિકસિતઞ્ચ ગગનતલં સિરિયા અવહસમાનં વિય વિરોચિત્થ, બ્યામપ્પભાપરિક્ખેપવિલાસિની ચસ્સ દ્વત્તિંસવરલક્ખણમાલા ગન્થિત્વા ઠપિતા દ્વત્તિંસ ચન્દિમા વિય, દ્વત્તિંસ સૂરિયા વિય, પટિપાટિયા ઠપિતદ્વત્તિંસચક્કવત્તિદ્વત્તિંસદેવરાજદ્વત્તિંસમહાબ્રહ્માનો વિય ચ અતિવિય વિરોચિત્થ. યસ્મા ચ ભગવતો સરીરં સુધન્તચામીકરસમાનવણ્ણં, સુપરિસોધિતપવાળરુચિરતોરણં, સુવિસુદ્ધનીલરતનાવલિસદિસકેસતનુરુહં, તસ્મા તહં તહં વિનિગ્ગતસુજાતજાતિહિઙ્ગુલકરસૂપસોભિતં ઉપરિ સતમેઘરતનાવલિસુચ્છાદિતં જઙ્ગમમિવ કનકગિરિસિખરં વિરોચિત્થ. તસ્મિઞ્ચ સમયે દસબલસ્સ સરીરતો નિક્ખમિત્વા છબ્બણ્ણરસ્મિયો સમન્તતો અસીતિહત્થપ્પમાણે પદેસે આધાવન્તી વિધાવન્તી રતનાવલિરતનદામરતનચુણ્ણવિપ્પકિણ્ણં વિય પસારિતરતનચિત્તકઞ્ચનપટ્ટમિવ આસિઞ્ચમાનલાખારસધારાચિત્તમિવ ઉક્કાસતનિપાતસમાકુલમિવ નિરન્તરવિપ્પકિણ્ણકણિકારકિઙ્કિણિકપુપ્ફમિવ વાયુવેગસમુદ્ધતચિનપિટ્ઠચુણ્ણરઞ્જિતમિવ ઇન્દધનુવિજ્જુલ્લતાવિતાનસન્થતમિવ ચ ગગનતલં, તં ઠાનં પવનઞ્ચ સમ્મા ફરન્તિ. વણ્ણભૂમિ નામેસા. એવરૂપેસુ ઠાનેસુ બુદ્ધાનં સરીરવણ્ણં વા ગુણવણ્ણં વા ચુણ્ણિયપદેહિ વા ગાથાહિ વા અત્થઞ્ચ ઉપમાયો ચ કારણાનિ ચ આહરિત્વા પટિબલેન ધમ્મકથિકેન પૂરેત્વા કથેતું વટ્ટતિ. એવરૂપેસુ હિ ઠાનેસુ ધમ્મકથિકસ્સ થામો વેદિતબ્બો. પુબ્બસદિસાનિ કુરુમાનોતિ નિરુદકાનિ કુરુમાનો, સુક્ખાપયમાનોતિ અત્થો. સોદકે ગત્તે ચીવરં પારુપન્તસ્સ હિ ચીવરે કણ્ણિકાનિ ઉટ્ઠહન્તિ, પરિક્ખારભણ્ડં દુસ્સતિ, બુદ્ધાનં પન સરીરે રજોજલ્લં ન ઉપલિમ્પતિ, પદુમપત્તે ઉક્ખિત્તઉદકબિન્દુ વિય ઉદકં વિનિવટ્ટેત્વા ગચ્છતિ. એવં સન્તેપિ સિક્ખાગારવતાય ભગવા ‘‘પબ્બજિતવત્તં નામેત’’ન્તિ મહાચીવરં ઉભોસુ કણ્ણેસુ ગહેત્વા પુરતો કાયં પટિચ્છાદેત્વા અટ્ઠાસિ.

તાળિતઞ્ચ વાદિતઞ્ચ તાળિતવાદિતં, તૂરિયાનં તાળિતવાદિતં તૂરિયતાળિતવાદિતં. મહન્તઞ્ચ તં તૂરિયતાળિતવાદિતઞ્ચાતિ મહાતૂરિયતાળિતવાદિતં. તેનાહ ‘‘મહન્તેના’’તિઆદિ. અથ વા ભેરિમુદિઙ્ગપણવાદિતૂરિયાનં તાળિતં વીણાવેળુગોમુખિઆદીનં વાદિતઞ્ચ તૂરિયતાળિતવાદિતન્તિ વા એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

અભિઞ્ઞાપારં ગતોતિ અભિઞ્ઞાપારગૂ. એવં સેસેસુપિ. સો હિ ભગવા સબ્બધમ્મે અભિજાનન્તો ગતોતિ અભિઞ્ઞાપારગૂ. તેસુ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધે પરિજાનન્તો ગતોતિ પરિઞ્ઞાપારગૂ. સબ્બકિલેસે પજહન્તો ગતોતિ પહાનપારગૂ. ચત્તારો મગ્ગે ભાવેન્તો ગતોતિ ભાવનાપારગૂ. નિરોધં સચ્છિકરોન્તો ગતોતિ સચ્છિકિરિયાપારગૂ. સબ્બસમાપત્તિં સમાપજ્જન્તો ગતોતિ સમાપત્તિપારગૂ. સુબ્રહ્મદેવપુત્તાદયોતિ એત્થ સો કિર દેવપુત્તો અચ્છરાસઙ્ઘપરિવુતો નન્દનકીળિતં કત્વા પારિચ્છત્તકમૂલે પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ. તં પઞ્ચસતા પરિવારેત્વા નિસિન્ના, પઞ્ચસતા રુક્ખં અભિરુહિત્વા મધુરસ્સરેન ગાયિત્વા પુપ્ફાનિ પાતેન્તિ. તાનિ ગહેત્વા ઇતરા એકતોવણ્ટિકમાલાવ ગન્થેન્તિ. અથ રુક્ખં અભિરુળ્હા ઉપચ્છેદકવસેન એકપ્પહારેનેવ કાલં કત્વા અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તા મહાદુક્ખં અનુભવન્તિ. અથ કાલે ગચ્છન્તે દેવપુત્તો ‘‘ઇમાસં નેવ સદ્દો સુય્યતિ, ન પુપ્ફાનિ પાતેન્તિ, કહં નુ ખો ગતા’’તિ આવજ્જેન્તો નિરયે નિબ્બત્તભાવં દિસ્વા પિયવત્થુકસોકેન રુપ્પમાનો ચિન્તેસિ – ‘‘એતા તાવ યથાકમ્મેન ગતા, મય્હં આયુસઙ્ખારો કિત્તકો’’તિ. સો ‘‘સત્તમે દિવસે મયાપિ અવસેસાહિ પઞ્ચસતાહિ સદ્ધિં કાલં કત્વા તત્થેવ નિબ્બત્તિતબ્બ’’ન્તિ દિસ્વા બલવતરેન સોકેન સમપ્પિતો. ‘‘ઇમં મય્હં સોકં સદેવકે લોકે અઞ્ઞત્ર તથાગતા નિબ્બાપેતું સમત્થો નત્થી’’તિ ચિન્તેત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતો –

‘‘નિચ્ચં ઉત્રસ્તમિદં ચિત્તં, નિચ્ચં ઉબ્બિગ્ગમિદં મનો;

અનુપ્પન્નેસુ કિચ્છેસુ, અથો ઉપ્પતિતેસુ ચ;

સચે અત્થિ અનુત્રસ્તં, તં મે અક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ. (સં. નિ. ૧.૯૮) –

ઇમં ગાથમભાસિ. ભગવાપિસ્સ –

‘‘નાઞ્ઞત્ર બોજ્ઝા તપસા, નાઞ્ઞત્રિન્દ્રિયસંવરા;

નાઞ્ઞત્ર સબ્બનિસ્સગ્ગા, સોત્થિં પસ્સામિ પાણિન’’ન્તિ. (સં. નિ. ૧.૯૮) –

ધમ્મં દેસેસિ. સો દેસનાપરિયોસાને વિગતસોકો પઞ્ચહિ અચ્છરાસતેહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય ભગવન્તં નમસ્સમાનો અટ્ઠાસિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં ‘‘દુક્ખપ્પત્તા સુબ્રહ્મદેવપુત્તાદયો’’તિ. આદિ-સદ્દેન ચન્દસૂરિયદેવપુત્તાદયો સઙ્ગણ્હાતિ. ચતૂહિ કારણેહીતિ આરકત્તા, અરીનં અરાનઞ્ચ હતત્તા, પચ્ચયાદીનં અરહત્તા, પાપકરણે રહાભાવાતિ ઇમેહિ ચતૂહિ કારણેહિ.

દસવિધસંયોજનાનીતિ ઓરમ્ભાગિયુદ્ધમ્ભાગિયભેદતો દસવિધસંયોજનાનિ. સબ્બે અચ્ચરુચીતિ સબ્બસત્તે અતિક્કમિત્વા પવત્તરુચિ. અટ્ઠમકન્તિ સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠં સન્ધાય વદતિ. સોતાપન્નોતિ ફલટ્ઠો ગહિતો.

સોરચ્ચન્તિ ‘‘તત્થ કતમં સોરચ્ચં? યો કાયિકો અવીતિક્કમો, વાચસિકો અવીતિક્કમો, કાયિકવાચસિકો અવીતિક્કમો, ઇદં વુચ્ચતિ સોરચ્ચં, સબ્બાપિ સીલસંવરો સોરચ્ચ’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૩૪૯) વચનતો સુચિસીલં ‘‘સોરચ્ચ’’ન્તિ વુત્તં. કરૂણાતિ કરુણાબ્રહ્મવિહારમાહ. કરુણાપુબ્બભાગોતિ તસ્સ પુબ્બભાગં ઉપચારજ્ઝાનં વદતિ.

દુવિધેન ઝાનેનાતિ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનલક્ખણૂપનિજ્ઝાનભેદતો દુવિધેન ઝાનમનેન. પઞ્ચવિધમિચ્છાજીવવસેનાતિ કુહનાલપનાનેમિત્તિકતાનિપ્પેસિકતાલાભેનલાભંનિજિગીસનતાસઙ્ખાત- પઞ્ચવિધમિચ્છાજીવવસેન. ન લિપ્પતીતિ ન અલ્લીયતિ અનુસયતો આરમ્મણકરણતો વા તણ્હાદિટ્ઠિઅભિનિવેસાભાવતો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

નાગસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. મિગસાલાસુત્તવણ્ણના

૪૪. દુતિયે સમસમગતિયાતિ ક-કારસ્સ ય-કારવસેન નિદ્દેસોતિ આહ ‘‘સમભાવેનેવ સમગતિકા’’તિ. ભવિસ્સન્તીતિ અતીતત્થે અનાગતવચનં કતન્તિ આહ ‘‘ભવિસ્સન્તીતિ જાતા’’તિ. પુરાણસ્સ હિ ઇસિદત્તસ્સ ચ સમગતિકં સન્ધાય સા એવમાહ.

અમ્મકાતિ માતુગામો. ઉપચારવચનઞ્હેતં. ઇત્થીસુ યદિદં અમ્મકા માતુગામો જનની જનિકાતિ. તેનાહ ‘‘ઇત્થી હુત્વા ઇત્થિસઞ્ઞાય એવ સમન્નાગતા’’તિ.

દિટ્ઠિયા પટિવિજ્ઝિતબ્બં અપ્પટિવિદ્ધં હોતીતિ અત્થતો કારણતો ચ પઞ્ઞાય પટિવિજ્ઝિતબ્બં અપ્પટિવિદ્ધં હોતિ, નિજ્જટં નિગ્ગુમ્બં કત્વા યાથાવતો અવિદિતં હોતિ. સમયે સમયે કિલેસેહિ વિમુચ્ચનકં પીતિપામોજ્જં ઇધ સામાયિકં મ-કારે અકારસ્સ દીઘં કત્વા. તેનાહ – ‘‘સામાયિકમ્પિ વિમુત્તિં ન લભતીતિ કાલાનુકાલં ધમ્મસ્સવનં નિસ્સાય પીતિપામોજ્જં ન લભતી’’તિ. પમિણન્તીતિ એત્થ આરમ્ભત્થો પ-સદ્દોતિ આહ ‘‘તુલેતું આરભન્તી’’તિ. પણીતોતિ વિસિટ્ઠો.

તદન્તરન્તિ વચનવિપલ્લાસેન ઉપયોગત્થે સામિવચનં કતન્તિ આહ ‘‘તં અન્તરં તં કારણ’’ન્તિ. લોભસ્સ અપરાપરુપ્પત્તિયા બહુવચનવસેન ‘‘લોભધમ્મા’’તિ વુત્તા. સીલેન વિસેસી અહોસિ મેથુનધમ્મવિરતિયા સમન્નાગતત્તા.

મિગસાલાસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩-૬. ઇણસુત્તાદિવણ્ણના

૪૫-૪૮. તતિયે દલિદ્દો નામ દુગ્ગતો, તસ્સ ભાવો દાલિદ્દિયં. ન એતસ્સ સકં સાપતેય્યન્તિ અસ્સકો, અસાપતેય્યો. તેનાહ ‘‘અત્તનો સન્તકેન રહિતો’’તિ. ‘‘બુદ્ધો ધમ્મો સઙ્ઘો’’તિ વુત્તે ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા, સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, સુપ્પટિપન્નો સઙ્ઘો’’તિ કેનચિ અકમ્પિયભાવેન ઓકપ્પનં રતનત્તયગુણે ઓગાહેત્વા કપ્પનં ઓકપ્પનસદ્ધા નામ. ‘‘ઇદં અકુસલં કમ્મં નો સકં, ઇદં પન કમ્મં સક’’ન્તિ એવં બ્યતિરેકતો અન્વયતો ચ કમ્મસ્સકતજાનનપઞ્ઞા કમ્મસ્સકતપઞ્ઞા. તિવિધઞ્હિ દુચ્ચરિતં અત્તના કતમ્પિ સકકમ્મં નામ ન હોતિ અત્થભઞ્જનતો. સુચરિતં સકકમ્મં નામ અત્થજનનતો. ઇણાદાનસ્મિન્તિ પચ્ચત્તવચનત્થે એતં ભુમ્મન્તિ આહ ‘‘ઇણગ્ગહણં વદામી’’તિ.

કટગ્ગાહોતિ કતં સબ્બસો સિદ્ધમેવ કત્વા ગહણં. સો પન વિજયલાભો હોતીતિ આહ ‘‘જયગ્ગાહો’’તિ. હિરિમનો એતસ્સાતિ હિરિમનોતિ આહ ‘‘હિરિસમ્પયુત્તચિત્તો’’તિ, પાપજિગુચ્છનલક્ખણાય હિરિયા સમ્પયુત્તચિત્તોતિ અત્થો. ઓત્તપ્પતિ ઉબ્બિજ્જતિ ભાયતિ સીલેનાતિ ઓત્તપ્પી, ઓત્તપ્પેન સમન્નાગતો. નિરામિસં સુખન્તિ તતિયજ્ઝાનસુખં દૂરસમુસ્સારિતકામામિસત્તા. ઉપેક્ખન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનુપેક્ખં, ન યં કિઞ્ચિ ઉપેક્ખાવેદનન્તિ આહ ‘‘ચતુત્થજ્ઝાનુપેક્ખ’’ન્તિ. આરદ્ધવીરિયોતિ પગ્ગહિતપરિપુણ્ણકાયિકચેતસિકવીરિયોતિ અત્થો. યો ગણસઙ્ગણિકં વિનોદેત્વા ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ અટ્ઠઆરમ્ભવત્થુવસેન એકકો હોતિ, તસ્સ કાયિકં વીરિયં આરદ્ધં નામ હોતિ. ચિત્તસઙ્ગણિકં વિનોદેત્વા અટ્ઠસમાપત્તિવસેન એકકો હોતિ. ગમને ઉપ્પન્નકિલેસસ્સ ઠાનં પાપુણિતું ન દેતિ, ઠાને ઉપ્પન્નકિલેસસ્સ નિસજ્જં, નિસજ્જાય ઉપ્પન્નકિલેસસ્સ સયનં પાપુણિતું ન દેતિ, ઉપ્પન્નટ્ઠાનેયેવ કિલેસે નિગ્ગણ્હાતિ. અયં ચેતસિકં વીરિયં આરદ્ધં નામ હોતિ. પટિપક્ખદૂરીભાવેન સેટ્ઠટ્ઠેન ચ એકો ઉદેતીતિ એકોદિ, એકગ્ગતા. તસ્સ યોગતો એકગ્ગચિત્તો ઇધ એકોદિ. પટિપક્ખતો અત્તાનં નિપાતિ, તં વા નિપયતિ વિસોસેતીતિ નિપકો. અઞ્ઞતરં કાયાદિભેદં આરમ્મણં સાતિસયાય સતિયા સરતીતિ સતો. તેનાહ ‘‘એકગ્ગચિત્તો’’તિઆદિ.

અકુપ્પા મે વિમુત્તીતિ મય્હં અરહત્તફલવિમુત્તિ અકુપ્પતાય અકુપ્પારમ્મણતાય ચ અકુપ્પા. સા હિ રાગાદીહિ ન કુપ્પતીતિ અકુપ્પતાયપિ અકુપ્પા. અકુપ્પં નિબ્બાનમસ્સા આરમ્મણન્તિ અકુપ્પારમ્મણતાયપિ અકુપ્પા. તેનેવાહ ‘‘અકુપ્પારમ્મણત્તા’’તિઆદિ. ભવસંયોજનાનન્તિ કામરાગપટિઘમાનદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામાસભવરાગઇસ્સામચ્છરિય- અવિજ્જાસઙ્ખાતાનં દસન્નં સંયોજનાનં. ઇમાનિ હિ સત્તે ભવેસુ સંયોજેન્તિ ઉપનિબન્ધન્તિ ભવાભવેન સંયોજેન્તિ, તસ્મા ભવસંયોજનાનીતિ વુચ્ચન્તિ. ખીણાસવો ઉત્તમઅણણો કિલેસઇણાનં અભાવતો. અઞ્ઞે હિ સત્તા યાવ ન કિલેસા પહીયન્તિ, તાવ સઇણા નામ અસેરિવિહારભાવતો. ચતુત્થાદીનિ ઉત્તાનત્થાનિ.

ઇણસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. ખેમસુત્તવણ્ણના

૪૯. સત્તમે વુત્થબ્રહ્મચરિયવાસોતિ નિવુત્થબ્રહ્મચરિયવાસો. કતકરણીયોતિ એત્થ કરણીયન્તિ પરિઞ્ઞાપહાનભાવનાસચ્છિકિરિયમાહ. તં પન યસ્મા ચતૂહિ મગ્ગેહિ પચ્ચેકં ચતૂસુ સચ્ચેસુ કત્તબ્બત્તા સોળસવિધં વેદિતબ્બં. તેનાહ ‘‘ચતૂહિ મગ્ગેહિ કત્તબ્બ’’ન્તિ. ખન્ધકિલેસઅભિસઙ્ખારસઙ્ખાતા તયો ઓસીદાપનટ્ઠેન ભારા વિયાતિ ભારા. તે ઓહિતા ઓરોપિતા નિક્ખિત્તા પાતિતા એતેનાતિ ઓહિતભારો. તેનાહ ‘‘ખન્ધભારં…પે… ઓતારેત્વા ઠિતો’’તિ. અનુપ્પત્તો સદત્થન્તિ અનુપ્પત્તસદત્થો. સદત્થોતિ ચ સકત્થમાહ ક-કારસ્સ દ-કારં કત્વા. એત્થ હિ અરહત્તં અત્તનો યોનિસોમનસિકારાયત્તત્તા અત્તૂપનિબન્ધટ્ઠેન સસન્તાનપરિયાપન્નત્તા અત્તાનં અવિજહનટ્ઠેન અત્તનો ઉત્તમત્થેન ચ અત્તનો અત્થત્તા ‘‘સકત્થો’’તિ વુચ્ચતિ. તેનાહ ‘‘સદત્થો વુચ્ચતિ અરહત્ત’’ન્તિ. સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તોતિ સમ્મા અઞ્ઞાય વિમુત્તો, અચ્છિન્નભૂતાય મગ્ગપઞ્ઞાય સમ્મા યથાભૂતં દુક્ખાદીસુ યો યથા જાનિતબ્બો, તથા જાનિત્વા વિમુત્તોતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘સમ્મા હેતુના’’તિઆદિ. વિમુત્તોતિ ચ દ્વે વિમુત્તિયો સબ્બસ્સ ચિત્તસંકિલેસસ્સ મગ્ગો નિબ્બાનાધિમુત્તિ ચ. નિબ્બાને અધિમુચ્ચનં તત્થ નિન્નપોણપબ્ભારતાય. અરહા સબ્બકિલેસેહિ વિમુત્તચિત્તત્તા ચિત્તવિમુત્તિયા વિમુત્તો. નિબ્બાનં અધિમુત્તત્તા નિબ્બાને વિમુત્તો. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

ખેમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. ઇન્દ્રિયસંવરસુત્તવણ્ણના

૫૦. અટ્ઠમે ઉપનિસીદતિ ફલં એત્થાતિ કારણં ઉપનિસા. યથાભૂતઞાણદસ્સનન્તિ યથાસભાવજાનનસઙ્ખાતં દસ્સનં. એતેન તરુણવિપસ્સનં દસ્સેતિ. તરુણવિપસ્સના હિ બલવવિપસ્સનાય પચ્ચયો હોતિ. તરુણવિપસ્સનાતિ નામરૂપપરિગ્ગહે ઞાણં, પચ્ચયપરિગ્ગહે ઞાણં, સમ્મસને ઞાણં, મગ્ગામગ્ગે વવત્થપેત્વા ઠિતઞાણન્તિ ચતુન્નં ઞાણાનં અધિવચનં. નિબ્બિન્દતિ એતાયાતિ નિબ્બિદા. બલવવિપસ્સનાતિ ભયતુપટ્ઠાને ઞાણં આદીનવાનુપસ્સને ઞાણં મુચ્ચિતુકમ્યતાઞાણં સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણન્તિ ચતુન્નં ઞાણાનં અધિવચનં. પટિસઙ્ખાનુપસ્સના પન મુચ્ચિતુકમ્યતાપક્ખિકા એવ. ‘‘યાવ મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ, તાવ તરુણવિપસ્સના’’તિ હિ વચનતો ઉપક્કિલેસવિમુત્તઉદયબ્બયઞાણતો બલવવિપસ્સના. વિરજ્જતિ અરિયો સઙ્ખારતો એતેનાતિ વિરાગો, અરિયમગ્ગો. અરહત્તફલન્તિ ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસતો વુત્તં. ઇન્દ્રિયસંવરસ્સ સીલરક્ખણહેતુત્તા વુત્તં ‘‘સીલાનુરક્ખણઇન્દ્રિયસંવરો કથિતો’’તિ.

ઇન્દ્રિયસંવરસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. આનન્દસુત્તવણ્ણના

૫૧. નવમે થેરા ભિક્ખૂ વિહરન્તિ બહુસ્સુતા આગતાગમાતિઆદિપાળિપદેસુ ઇમિનાવ નયેન અત્થો દટ્ઠબ્બો – સીલાદિગુણાનં થિરભાવપ્પત્તિયા થેરા. સુત્તગેય્યાદિ બહુ સુતં એતેસન્તિ બહુસ્સુતા. વાચુગ્ગતધારણેન સમ્મદેવ ગરૂનં સન્તિકે આગમિતભાવેન આગતો પરિયત્તિધમ્મસઙ્ખાતો આગમો એતેસન્તિ આગતાગમા. સુત્તાતિધમ્મસઙ્ખાતસ્સ ધમ્મસ્સ ધારણેન ધમ્મધરા. વિનયધારણેન વિનયધરા. તેસંયેવ ધમ્મવિનયાનં માતિકાય ધારણેન માતિકાધરા. તત્થ તત્થ ધમ્મપરિપુચ્છાય પરિપુચ્છતિ. તં અત્થપરિપુચ્છાય પરિપઞ્હતિ વીમંસતિ વિચારેતિ. ઇદં, ભન્તે, કથં, ઇમસ્સ ક્વત્થોતિ પરિપુચ્છનપઞ્હનાકારદસ્સનં. આવિવટઞ્ચેવ પાળિયા અત્થં પદેસન્તરપાળિદસ્સનેન આગમતો વિવરન્તિ. અનુત્તાનીકતઞ્ચ યુત્તિવિભાવનેન ઉત્તાનીકરોન્તિ. કઙ્ખાટ્ઠાનિયેસુ ધમ્મેસુ સંસયુપ્પત્તિયા હેતુયા ગણ્ઠિટ્ઠાનભૂતેસુ પાળિપદેસુ યાથાવતો વિનિચ્છયદાનેન કઙ્ખં પટિવિનોદેન્તિ.

આનન્દસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. ખત્તિયસુત્તવણ્ણના

૫૨. દસમે ભોગે અધિપ્પાયો એતેસન્તિ ભોગાધિપ્પાયા. પઞ્ઞત્થાય એતેસં મનો ઉપવિચરતીતિ પઞ્ઞૂપવિચારા. પથવિયા દાયત્થાય વા ચિત્તં અભિનિવેસો એતેસન્તિ પથવીભિનિવેસા. મન્તા અધિટ્ઠાનં પતિટ્ઠા એતેસન્તિ મન્તાધિટ્ઠાના. ઇમિના નયેન સેસપદાનિપિ વેદિતબ્બાનિ. સેસં ઉત્તાનમેવ.

ખત્તિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. અપ્પમાદસુત્તવણ્ણના

૫૩. એકાદસમે જઙ્ગલાનન્તિ એત્થ યો નિપિચ્છલો ન અનૂપો નિરુદકતાય થદ્ધલૂખો ભૂમિપ્પદેસો, સો ‘‘જઙ્ગલો’’તિ વુચ્ચતિ. તબ્બહુલતાય પન ઇધ સબ્બો ભૂમિપ્પદેસો જઙ્ગલો. તસ્મિં જઙ્ગલે જાતા ભવાતિ વા જઙ્ગલા, તેસં જઙ્ગલાનં. એવઞ્હિ નદિચરાનમ્પિ હત્થીનં સઙ્ગહો કતો હોતિ સમોધાતબ્બાનં વિય સમોધાયકાનમ્પિ ઇધ જઙ્ગલગ્ગહણેન ગહેતબ્બતો. પથવીતલચારીનન્તિ ઇમિના જલચારિનો ચ નિવત્તેતિ અદિસ્સમાનપાદત્તા. ‘‘પાણાન’’ન્તિ સાધારણવચનમ્પિ ‘‘પદજાતાની’’તિ સદ્દન્તરસન્નિધાનેન વિસેસનિવિટ્ઠમેવ હોતીતિ આહ ‘‘સપાદકપાણાન’’ન્તિ. ‘‘મુત્તગત’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૧૯; અ. નિ. ૯.૧૧) ગત-સદ્દો વિય ઇધ જાત-સદ્દો અનત્થન્તરોતિ આહ ‘‘પદજાતાનીતિ પદાની’’તિ. સમોધાનન્તિ સમવરોધં, અન્તોગધં વા. તેનાહ ‘‘ઓધાનં ઉપનિક્ખેપં ગચ્છન્તી’’તિ. કૂટઙ્ગમાતિ પારિમન્તેન કૂટં ઉપગચ્છન્તિ. કૂટનિન્નાતિ કૂટચ્છિદ્દમગ્ગે પવિસનવસેન કૂટે નિન્ના. કૂટસમોસરણાતિ છિદ્દે અનુપવિસનવસેન ચ આહચ્ચ અવત્થાનેન ચ કૂટે સમોદહિત્વા ઠિતા. વણ્ટે પતમાને સબ્બાનિ ભૂમિયં પતન્તીતિ આહ ‘‘વણ્ટાનુવત્તકાનિ ભવન્તી’’તિ.

અપ્પમાદસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨. ધમ્મિકસુત્તવણ્ણના

૫૪. દ્વાદસમે જાતિભૂમિયન્તિ એત્થ જનનં જાતિ, જાતિયા ભૂમિ જાતિભૂમિ, જાતટ્ઠાનં. તં ખો પનેતં નેવ કોસલમહારાજાદીનં, ન ચઙ્કિબ્રાહ્મણાદીનં, ન સક્કસુયામસન્તુસિતાદીનં, ન અસીતિમહાસાવકાનં, ન અઞ્ઞેસં સત્તાનં ‘‘જાતિભૂમી’’તિ વુચ્ચતિ. યસ્સ પન જાતદિવસે દસસહસ્સી લોકધાતુ એકદ્ધજમાલાવિપ્પકિણ્ણકુસુમવાસચુણ્ણગણસુગન્ધા સબ્બપાલિફુલ્લમિવ નન્દનવનં વિરોચમાના પદુમિનિપણ્ણે ઉદકબિન્દુ વિય અકમ્પિત્થ, જચ્ચન્ધાદીનઞ્ચ રૂપદસ્સનાદીનિ અનેકાનિ પાટિહારિયાનિ પવત્તિંસુ. તસ્સ સબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તસ્સ જાતટ્ઠાનં, સાતિસયસ્સ પન જનકકપિલવત્થુસન્નિસ્સયો ‘‘જાતિભૂમી’’તિ વુચ્ચતિ. જાતિભૂમકા ઉપાસકાતિ જાતિભૂમિવાસિનો ઉપાસકા. સન્તનેત્વા સબ્બસો તનેત્વા પત્થરિત્વા ઠિતમૂલાનિ મૂલસન્તાનકાનિ. તાનિ પન અત્થતો મૂલાનિયેવાતિ આહ ‘‘મૂલસન્તાનકાનન્તિ મૂલાન’’ન્તિ.

જાતદિવસે આવુધાનં જોતિતત્તા, રઞ્ઞો અપરિમિતસ્સ ચ સત્તકાયસ્સ અનત્થતો પરિપાલનસમત્થતાય ચ ‘‘જોતિપાલો’’તિ લદ્ધનામત્તા વુત્તં ‘‘નામેન જોતિપાલો’’તિ. ગોવિન્દોતિ ગોવિન્દિયાભિસેકેન અભિસિત્તો, ગોવિન્દસ્સ ઠાને ઠપનાભિસેકેન અભિસિત્તોતિ અત્થો. તં કિર તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ કુલપરમ્પરાગતં ઠાનન્તરં. તેનાહ ‘‘ઠાનેન મહાગોવિન્દો’’તિ. ગવં પઞ્ઞઞ્ચ વિન્દતિ પટિલભતીતિ ગોવિન્દો, મહન્તો ગોવિન્દોતિ મહાગોવિન્દો. ગોતિ હિ પઞ્ઞાયેતં અધિવચનં ‘‘ગચ્છતિ અત્થે બુજ્ઝતી’’તિ કત્વા. મહાગોવિન્દો ચ અમ્હાકં બોધિસત્તોયેવ. સો કિર દિસમ્પતિસ્સ નામ રઞ્ઞો પુરોહિતસ્સ ગોવિન્દબ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા અત્તનો પિતુસ્સ ચ રઞ્ઞો ચ અચ્ચયેન તસ્સ પુત્તો રેણુ, સહાયા ચસ્સ સત્તભૂ, બ્રહ્મદત્તો, વેસ્સભૂ, ભરતો, દ્વે ધતરટ્ઠાતિ ઇમે સત્ત રાજાનો યથા અઞ્ઞમઞ્ઞં ન વિવદન્તિ. એવં રજ્જે પતિટ્ઠાપેત્વા તેસં અત્થધમ્મે અનુસાસન્તે જમ્બુદીપતલે સબ્બેસં રાજાવ રઞ્ઞં, બ્રહ્માવ બ્રાહ્મણાનં, દેવોવ ગહપતિકાનં સક્કતો ગરુકતો માનિતો પૂજિતો અપચિતો ઉત્તમગારવટ્ઠાનં અહોસિ. તેન વુત્તં ‘‘રેણુઆદીનં સત્તન્નં રાજૂનં પુરોહિતો’’તિ. ઇમેવ સત્ત ભારધારા મહારાજાનો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘સત્તભૂ બ્રહ્મદત્તો ચ, વેસ્સભૂ ભરતો સહ;

રેણુ દ્વે ચ ધતરટ્ઠા, તદાસું સત્ત ભારધા’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૦૮);

રઞ્ઞો દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકત્થાનં પુરો વિધાનતો પુરે સંવિધાનતો પુરોહિતો. કોધામગન્ધેનાતિ કોધસઙ્ખાતેન પૂતિગન્ધેન. કરુણા અસ્સ અત્થીતિ કરુણન્તિ સપુબ્બભાગકરુણજ્ઝાનં વુત્તન્તિ આહ ‘‘કરુણાય ચ કરુણાપુબ્બભાગે ચ ઠિતા’’તિ. યકારો સન્ધિવસેન આગતોતિ આહ ‘‘યેતેતિ એતે’’તિ. અરહત્તતો પટ્ઠાય સત્તમોતિ સકદાગામી. સકદાગામિં ઉપાદાયાતિ સકદાગામિભાવં પટિચ્ચ. સકદાગામિસ્સ હિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ સકદાગામિભાવં પટિચ્ચ મુદૂનિ નામ હોન્તિ. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

ધમ્મિકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ધમ્મિકવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઠમપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૨. દુતિયપણ્ણાસકં

૬. મહાવગ્ગો

૧. સોણસુત્તવણ્ણના

૫૫. છટ્ઠસ્સ પઠમે નિસીદિ ભગવા પઞ્ઞત્તે આસનેતિ એત્થ કિં તં આસનં પઠમમેવ પઞ્ઞત્તં, ઉદાહુ ભગવન્તં દિસ્વા પઞ્ઞત્તન્તિ ચે? ભગવતો ધરમાનકાલે પધાનિકભિક્ખૂનં વત્તમેતં, યદિદં અત્તનો વસનટ્ઠાને બુદ્ધાસનં પઞ્ઞપેત્વાવ નિસીદનન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પધાનિકભિક્ખૂ’’તિઆદિ. બુદ્ધકાલે કિર યત્થ યત્થ એકોપિ ભિક્ખુ વિહરતિ, સબ્બત્થ બુદ્ધાસનં પઞ્ઞત્તમેવ હોતિ. કસ્મા? ભગવા હિ અત્તનો સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ફાસુકટ્ઠાને વિહરન્તે મનસિ કરોતિ – ‘‘અસુકો મય્હં સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ગતો, અસક્ખિ નુ ખો વિસેસં નિબ્બત્તેતું, નો’’તિ. અથ નં પસ્સતિ કમ્મટ્ઠાનં વિસ્સજ્જેત્વા અકુસલવિતક્કં વિતક્કયમાનં, તતો ‘‘કથઞ્હિ નામ માદિસસ્સ સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિહરન્તં ઇમં કુલપુત્તં અકુસલવિતક્કા અધિભવિત્વા અનમતગ્ગે વટ્ટદુક્ખે સંસારેસ્સન્તી’’તિ તસ્સ અનુગ્ગહત્થં તત્થેવ અત્તાનં દસ્સેત્વા તં કુલપુત્તં ઓવદિત્વા આકાસં ઉપ્પતિત્વા પુન અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ ગચ્છતિ. અથેવં ઓવદિયમાના તે ભિક્ખૂ ચિન્તયિંસુ ‘‘સત્થા અમ્હાકં મનં જાનિત્વા આગન્ત્વા અમ્હાકં સમીપે ઠિતંયેવ અત્તાનં દસ્સેતિ. તસ્મિં ખણે, ‘ભન્તે, ઇધ નિસીદથ નિસીદથા’તિ આસનપરિયેસનં નામ ભારો’’તિ. તે આસનં પઞ્ઞપેત્વાવ વિહરન્તિ. યસ્સ પીઠં અત્થિ, સો તં પઞ્ઞપેતિ. યસ્સ નત્થિ, સો મઞ્ચં વા ફલકં વા પાસાણં વા વાલિકાપુઞ્જં વા પઞ્ઞપેતિ. તં અલભમાના પુરાણપણ્ણાનિપિ સંકડ્ઢિત્વા તત્થ પંસુકૂલં પત્થરિત્વા ઠપેન્તિ.

સત્ત સરાતિ – છજ્જો, ઉસભો, ગન્ધારો, મજ્ઝિમો, પઞ્ચમો, ધેવતો, નિસાદોતિ એતે સત્ત સરા. તયો ગામાતિ – છજ્જગામો, મજ્ઝિમગામો, સાધારણગામોતિ તયો ગામા, સમૂહાતિ અત્થો. મનુસ્સલોકે વીણાવાદના એકેકસ્સ સરસ્સ વસેન તયો તયો મુચ્છનાતિ કત્વા એકવીસતિ મુચ્છના. દેવલોકે વીણાવાદના પન સમપઞ્ઞાસ મુચ્છનાતિ વદન્તિ. તત્થ હિ એકેકસ્સ સરસ્સ વસેન સત્ત સત્ત મુચ્છના, અન્તરસ્સ સરસ્સ ચ એકાતિ સમપઞ્ઞાસ મુચ્છના. તેનેવ સક્કપઞ્હસુત્તસંવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૩૪૫) ‘‘સમપઞ્ઞાસ મુચ્છના મુચ્છેત્વા’’તિ પઞ્ચસિખસ્સ વીણાવાદનં દસ્સેન્તેન વુત્તં. ઠાના એકૂનપઞ્ઞાસાતિ એકેકસ્સેવ સરસ્સ સત્ત સત્ત ઠાનભેદા, યતો સરસ્સ મણ્ડલતાવવત્થાનં હોતિ. એકૂનપઞ્ઞાસટ્ઠાનવિસેસો તિસ્સો દુવે ચતસ્સો ચતસ્સો તિસ્સો દુવે ચતસ્સોતિ દ્વાવીસતિ સુતિભેદા ચ ઇચ્છિતા.

અતિગાળ્હં આરદ્ધન્તિ થિનમિદ્ધછમ્ભિતત્તાનં વૂપસમત્થં અતિવિય આરદ્ધં. સબ્બત્થ નિયુત્તા સબ્બત્થિકા. સબ્બેન વા લીનુદ્ધચ્ચપક્ખિયેન અત્થેતબ્બા સબ્બત્થિકા. સમથોયેવ સમથનિમિત્તં. એવં સેસેસુપિ. ખયા રાગસ્સ વીતરાગત્તાતિ એત્થ યસ્મા બાહિરકો કામેસુ વીતરાગો ન ખયા રાગસ્સ વીતરાગો સબ્બસો અવિપ્પહીનરાગત્તા. વિક્ખમ્ભિતરાગો હિ સો. અરહા પન ખયા એવ, તસ્મા વુત્તં ‘‘ખયા રાગસ્સ વીતરાગત્તા’’તિ. એસ નયો દોસમોહેસુપિ.

લાભસક્કારસિલોકં નિકામયમાનોતિ એત્થ લબ્ભતિ પાપુણીયતીતિ લાભો, ચતુન્નં પચ્ચયાનમેતં અધિવચનં. સક્કચ્ચં કાતબ્બોતિ સક્કારો. પચ્ચયા એવ હિ પણીતપણીતા સુન્દરસુન્દરા અભિસઙ્ખરિત્વા કતા ‘‘સક્કારો’’તિ વુચ્ચતિ, યા ચ પરેહિ અત્તનો ગારવકિરિયા, પુપ્ફાદીહિ વા પૂજા. સિલોકોતિ વણ્ણભણનં. તં લાભઞ્ચ, સક્કારઞ્ચ, સિલોકઞ્ચ, નિકામયમાનો, પવત્તયમાનોતિ અત્થો. તેનેવાહ ‘‘ચતુપચ્ચયલાભઞ્ચ…પે… પત્થયમાનો’’તિ.

થૂણન્તિ પસૂનં બન્ધનત્થાય નિખાતત્થમ્ભસઙ્ખાતં થૂણં. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

સોણસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. ફગ્ગુનસુત્તવણ્ણના

૫૬. દુતિયે સમધોસીતિ સમન્તતો અધોસિ. સબ્બભાગેન પરિફન્દનચલનાકારેન અપચિતિં દસ્સેતિ. વત્તં કિરેતં બાળ્હગિલાનેનપિ વુડ્ઢતરં દિસ્વા ઉટ્ઠિતાકારેન અપચિતિ દસ્સેતબ્બા. તેન પન ‘‘મા ચલિ મા ચલી’’તિ વત્તબ્બો, તં પન ચલનં ઉટ્ઠાનાકારદસ્સનં હોતીતિ આહ ‘‘ઉટ્ઠાનાકારં દસ્સેતી’’તિ. સન્તિમાનિ આસનાનીતિ પઠમમેવ પઞ્ઞત્થાસનં સન્ધાય વદતિ. બુદ્ધકાલસ્મિઞ્હિ એકસ્સપિ ભિક્ખુનો વસનટ્ઠાને – ‘‘સચે સત્થા આગચ્છિસ્સતિ, આસનં પઞ્ઞત્તમેવ હોતૂ’’તિ અન્તમસો ફલકમત્તમ્પિ પણ્ણસન્થારમત્તમ્પિ પઞ્ઞત્તમેવ. ખમનીયં યાપનીયન્તિ કચ્ચિ દુક્ખં ખમિતું, ઇરિયાપથં વા યાપેતું સક્કાતિ પુચ્છતિ. સીસવેદનાતિ કુતોચિ નિક્ખમિતું અલભમાનેહિ વાતેહિ સમુટ્ઠાપિતા બલવતિયો સીસવેદના હોન્તિ.

ફગ્ગુનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. છળભિજાતિસુત્તવણ્ણના

૫૭. તતિયે અભિજાતિયોતિ એત્થ અભિ-સદ્દો ઉપસગ્ગમત્તં, ન અત્થવિસેસજોતકોતિ આહ ‘‘છ જાતિયો’’તિ. અભિજાયતીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો.

ઉરબ્ભે હનન્તીતિ ઓરબ્ભિકા. એવં સૂકરિકાદયો વેદિતબ્બા. રોદેન્તિ કુરુરકમ્મન્તતાય સપ્પટિબદ્ધે સત્તે અસ્સૂનિ મોચેન્તીતિ રુદ્દા, તે એવ લુદ્દા ર-કારસ્સ લ-કારં કત્વા. ઇમિના અઞ્ઞેપિ યે કેચિ માગવિકા નેસાદા વુત્તા, તે પાપકમ્મપ્પસુતતાય ‘‘કણ્હાભિજાતી’’તિ વદતિ.

ભિક્ખૂતિ ચ બુદ્ધસાસને ભિક્ખૂ. તે કિર સચ્છન્દરાગેન પરિભુઞ્જન્તીતિ અધિપ્પાયેન ચતૂસુ પચ્ચયેસુ કણ્ટકે પક્ખિપિત્વા ખાદન્તીતિ ‘‘કણ્ટકવુત્તિકા’’તિ વદતિ. કસ્માતિ ચે? યસ્મા તે પણીતે પચ્ચયે પટિસેવન્તીતિ તસ્સ મિચ્છાગાહો. ઞાયલદ્ધેપિ પચ્ચયે ભુઞ્જમાના આજીવકસમયસ્સ વિલોમગ્ગાહિતાય પચ્ચયેસુ કણ્ટકે પક્ખિપિત્વા ખાદન્તિ નામાતિ વદતીતિ. અથ વા કણ્ટકવુત્તિકા એવંનામકા એકે પબ્બજિતા, યે સવિસેસં અત્તકિલમથાનુયોગં અનુયુત્તા. તથા હિ તે કણ્ટકે વત્તન્તા વિય હોન્તીતિ ‘‘કણ્ટકવુત્તિકા’’તિ વુત્તા. ઇમમેવ ચ અત્થવિકપ્પં સન્ધાયાહ ‘‘કણ્ટકવુત્તિકાતિ સમણા નામેતે’’તિ.

લોહિતાભિજાતિ નામ નિગણ્ઠા એકસાટકાતિ વુત્તા. તે કિર ઠત્વા ભુઞ્જનનહાનપ્પટિક્ખેપાદિવતસમાયોગેન પુરિમેહિ દ્વીહિ પણ્ડરતરા.

અચેલકસાવકાતિ આજીવકસાવકે વદતિ. તે કિર આજીવકલદ્ધિયા સુવિસુદ્ધચિત્તતાય નિગણ્ઠેહિપિ પણ્ડરતરા. એવઞ્ચ કત્વા અત્તનો પચ્ચયદાયકે નિગણ્ઠેહિપિ જેટ્ઠકતરે કરોતિ.

આજીવકા આજીવકિનિયો ‘‘સુક્કાભિજાતી’’તિ વુત્તા. તે કિર પુરિમેહિ ચતૂહિ પણ્ડરતરા. નન્દાદયો હિ તથારૂપં આજીવકપ્પટિપત્તિં ઉક્કંસં પાપેત્વા ઠિતા, તસ્મા નિગણ્ઠેહિ આજીવકસાવકેહિ ચ પણ્ડરતરાતિ ‘‘પરમસુક્કાભિજાતી’’તિ વુત્તા.

બિલં ઓલગ્ગેય્યુન્તિ મંસભાગં ન્હારુના વા કેનચિ વા ગન્થિત્વા પુરિસસ્સ હત્થે વા કેસે વા ઓલમ્બનવસેન બન્ધેય્યું. ઇમિના સત્થધમ્મં નામ દસ્સેતિ. સત્થવાહો કિર મહાકન્તારં પટિપન્નો અન્તરામગ્ગે ગોણે મતે મંસં ગહેત્વા સબ્બેસં સત્થિકાનં ‘‘ઇદં ખાદિત્વા એત્તકં મૂલં દાતબ્બ’’ન્તિ કોટ્ઠાસં ઓલમ્બતિ. ગોણમંસં નામ ખાદન્તાપિ અત્થિ, અખાદન્તાપિ અત્થિ, ખાદન્તાપિ મૂલં દાતું સક્કોન્તાપિ અસક્કોન્તાપિ. સત્થવાહો યેન મૂલેન ગોણો ગહિતો, તં મૂલં સત્થિકેહિ ધારણત્થં સબ્બેસં બલક્કારેન કોટ્ઠાસં દત્વા મૂલં ગણ્હાતિ. અયં સત્થધમ્મો.

કણ્હાભિજાતિયો સમાનોતિ કણ્હે નીચકુલે જાતો હુત્વા. કણ્હધમ્મન્તિ પચ્ચત્તે ઉપયોગવચનન્તિ આહ ‘‘કણ્હસભાવો હુત્વા અભિજાયતી’’તિ, તં અન્તોગધહેતુઅત્થં પદં, ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો. તસ્મા કણ્હં ધમ્મં અભિજાયતીતિ કાળકં દસદુસ્સીલ્યધમ્મં ઉપ્પાદેતિ. સુક્કં ધમ્મં અભિજાયતીતિ એત્થાપિ ઇમિના નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. સો હિ ‘‘અહં પુબ્બેપિ પુઞ્ઞાનં અકતત્તા નીચકુલે નિબ્બત્તો, ઇદાનિ પુઞ્ઞં કરિસ્સામી’’તિ પુઞ્ઞસઙ્ખાતં પણ્ડરધમ્મં કરોતિ.

અકણ્હં અસુક્કં નિબ્બાનન્તિ સચે કણ્હં ભવેય્ય, કણ્હવિપાકં દદેય્ય યથા દસવિધં દુસ્સીલ્યધમ્મં. સચે સુક્કં, સુક્કવિપાકં દદેય્ય યથા દાનસીલાદિકુસલકમ્મં. દ્વિન્નમ્પિ અપ્પદાનતો ‘‘અકણ્હં અસુક્ક’’ન્તિ વુત્તં. નિબ્બાનઞ્ચ નામ ઇમસ્મિં અત્થે અરહત્તં અધિપ્પેતં ‘‘અભિજાયતી’’તિ વચનતો. તઞ્હિ કિલેસનિબ્બાનન્તે જાતત્તા નિબ્બાનં નામ યથા ‘‘રાગાદીનં ખયન્તે જાતત્તા રાગક્ખયો, દોસક્ખયો, મોહક્ખયો’’તિ. પટિપ્પસ્સમ્ભનવસેન વા કિલેસાનં નિબ્બાપનતો નિબ્બાનં. તં એસ અભિજાયતિ પસવતિ. ઇધાપિ હિ અન્તોગધહેતુ અત્થં ‘‘જાયતી’’તિ પદં. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘જાયતી’’તિ ઇમસ્સ પાપુણાતીહિ અત્થં ગહેત્વાવ ‘‘નિબ્બાનં પાપુણાતી’’તિ વુત્તં. સુક્કાભિજાતિયો સમાનોતિ સુક્કે ઉચ્ચકુલે જાતો હુત્વા. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

છળભિજાતિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. આસવસુત્તવણ્ણના

૫૮. ચતુત્થે સંવરેનાતિ સંવરેન હેતુભૂતેન વા. ઇધાતિ અયં ઇધ-સદ્દો સબ્બાકારતો ઇન્દિયસંવરસંવુતસ્સ પુગ્ગલસ્સ સન્નિસ્સયભૂતસાસનપરિદીપનો, અઞ્ઞસ્સ તથાભાવપ્પટિસેધનો વાતિ વુત્તં ‘‘ઇધાતિ ઇધસ્મિં સાસને’’તિ. પટિસઙ્ખાતિ પટિસઙ્ખાય. સઙ્ખા-સદ્દો ઞાણકોટ્ઠાસપઞ્ઞત્તિગણનાદીસુ દિસ્સતિ ‘‘સઙ્ખાયેકં પટિસેવતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૬૮) હિ ઞાણે દિસ્સતિ. ‘‘પપઞ્ચસઞ્ઞાસઙ્ખા સમુદાચરન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૦૨, ૨૦૪) કોટ્ઠાસે. ‘‘તેસં તેસં ધમ્માનં સઙ્ખા સમઞ્ઞા’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૧૩૧૩-૧૩૧૫) પઞ્ઞત્તિયં. ‘‘ન સુકરં સઙ્ખાતુ’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૧૨૮) ગણનાય. ઇધ પન ઞાણે દટ્ઠબ્બો. તેનેવાહ ‘‘પટિસઞ્જાનિત્વા પચ્ચવેક્ખિત્વાતિ અત્થો’’તિ. આદીનવપચ્ચવેક્ખણા આદીનવપટિસઙ્ખાતિ યોજના. સમ્પલિમટ્ઠન્તિ ઘંસિતં. અનુબ્યઞ્જનસોતિ હત્થપાદસિતઆલોકિતવિલોકિતાદિપ્પકારભાગસો. તઞ્હિ અયોનિસોમનસિકરોતો કિલેસાનં અનુબ્યઞ્જનતો ‘‘અનુબ્યઞ્જન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. નિમિત્તગ્ગાહોતિ ઇત્થિપુરિસનિમિત્તસ્સ સુભનિમિત્તાદિકસ્સ વા કિલેસવત્થુભૂતસ્સ નિમિત્તસ્સ ગાહો. આદિત્તપરિયાયેનાતિ આદિત્તપરિયાયે (સં. નિ. ૪.૨૮; મહાવ. ૫૪) આગતનયેન વેદિતબ્બો.

યથા ઇત્થિયા ઇન્દ્રિયં ઇત્થિન્દ્રિયં, ન એવમિદં, ઇદં પન ચક્ખુમેવ ઇન્દ્રિયન્તિ ચક્ખુન્દ્રિયં. તેનાહ ‘‘ચક્ખુમેવ ઇન્દ્રિય’’ન્તિ. યથા આવાટે નિયતટ્ઠિતિકો કચ્છપો ‘‘આવાટકચ્છપો’’તિ વુચ્ચતિ, એવં તપ્પટિબદ્ધવુત્તિતાય તં ઠાનો સંવરો ચક્ખુન્દ્રિયસંવરો. તેનાહ ‘‘ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરો ચક્ખુન્દ્રિયસંવરો’’તિ. નનુ ચ ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરો વા અસંવરો વા નત્થિ. ન હિ ચક્ખુપસાદં નિસ્સાય સતિ વા મુટ્ઠસ્સચ્ચં વા ઉપ્પજ્જતિ. અપિચ યદા રૂપારમ્મણં ચક્ખુસ્સ આપાથં આગચ્છતિ, તદા ભવઙ્ગે દ્વિક્ખત્તું ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધે કિરિયમનોધાતુ આવજ્જનકિચ્ચં સાધયમાના ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝતિ. તતો ચક્ખુવિઞ્ઞાણં દસ્સનકિચ્ચં, તતો વિપાકમનોધાતુ સમ્પટિચ્છનકિચ્ચં, તતો વિપાકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ સન્તીરણકિચ્ચં, તતો કિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ વોટ્ઠબ્બનકિચ્ચં સાધયમાના ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝતિ, તદનન્તરં જવનં જવતિ. તત્થાપિ નેવ ભવઙ્ગસમયે, ન આવજ્જનાદીનં અઞ્ઞતરસમયે ચ સંવરો વા અસંવરો વા અત્થિ. જવનક્ખણે પન સચે દુસ્સીલ્યં વા મુટ્ઠસ્સચ્ચં વા અઞ્ઞાણં વા અક્ખન્તિ વા કોસજ્જં વા ઉપ્પજ્જતિ, અસંવરો હોતિ. તસ્મિં પન સીલાદીસુ ઉપ્પન્નેસુ સંવરો હોતિ, તસ્મા ‘‘ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરો’’તિ કસ્મા વુત્તન્તિ આહ ‘‘જવને ઉપ્પજ્જમાનોપિ હેસ…પે… ચક્ખુન્દ્રિયસંવરોતિ વુચ્ચતી’’તિ.

ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા નગરે ચતૂસુ દ્વારેસુ અસંવુતેસુ કિઞ્ચાપિ અન્તોઘરદ્વારકોટ્ઠકગબ્ભાદયો સુસંવુતા, તથાપિ અન્તોનગરે સબ્બં ભણ્ડં અરક્ખિતં અગોપિતમેવ હોતિ. નગરદ્વારેન હિ પવિસિત્વા ચોરા યદિચ્છકં કરેય્યું, એવમેવં જવને દુસ્સીલ્યાદીસુ ઉપ્પન્નેસુ તસ્મિં અસંવરે સતિ દ્વારમ્પિ અગુત્તં હોતિ ભવઙ્ગમ્પિ આવજ્જનાદીનિ વીથિચિત્તાનિપિ. યથા પન નગરદ્વારેસુ સંવુતેસુ કિઞ્ચાપિ અન્તોઘરાદયો અસંવુતા, તથાપિ અન્તોનગરે સબ્બં ભણ્ડં સુરક્ખિતં સુગોપિતમેવ હોતિ. નગરદ્વારેસુ હિ પિહિતેસુ ચોરાનં પવેસો નત્થિ, એવમેવં જવને સીલાદીસુ ઉપ્પન્નેસુ દ્વારમ્પિ સુગુત્તં હોતિ ભવઙ્ગમ્પિ આવજ્જનાદીનિ વીથિચિત્તાનિપિ, તસ્મા જવનક્ખણે ઉપ્પજ્જમાનોપિ ચક્ખુન્દ્રિયસંવરોતિ વુત્તોતિ.

સંવરેન સમન્નાગતો પુગ્ગલો સંવુતોતિ આહ ‘‘ઉપેતો’’તિ. અયમેવેત્થ અત્થો સુન્દરતરોતિ ઉપરિ પાળિયં સન્દિસ્સનતો વુત્તં. તેનાહ ‘‘તથા હી’’તિઆદિ.

યન્તિ આદેસોતિ ઇમિના લિઙ્ગવિપલ્લાસેન સદ્ધિં વચનવિપલ્લાસો કતોતિ દસ્સેતિ, નિપાતપદં વા એતં પુથુવચનત્થં. વિઘાતકરાતિ ચિત્તવિઘાતકરા, કાયચિત્તદુક્ખનિબ્બત્તકા વા. યથાવુત્તકિલેસહેતુકા દાહાનુબન્ધા વિપાકા એવ વિપાકપરિળાહા. યથા પનેત્થ આસવા અઞ્ઞે ચ વિઘાતકરા કિલેસપરિળાહા સમ્ભવન્તિ, તં દસ્સેતું ‘‘ચક્ખુદ્વારસ્મિઞ્હી’’તિઆદિ વુત્તં. તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. એત્થ ચ સંવરણૂપાયો, સંવરિતબ્બં, સંવરો, યતો સો સંવરો, યત્થ સંવરો, યથા સંવરો, યઞ્ચ સંવરફલન્તિ અયં વિભાગો વેદિતબ્બો. કથં? ‘‘પટિસઙ્ખા યોનિસો’’તિ હિ સંવરણૂપાયો. ચક્ખુન્દ્રિયં સંવરિતબ્બં. સંવરગ્ગહણેન ગહિતા સતિ સંવરો. ‘‘અસંવુતસ્સા’’તિ સંવરણાવધિ. અસંવરતો હિ સંવરણં. સંવરિતબ્બગ્ગહણસિદ્ધો ઇધ સંવરવિસયો. ચક્ખુન્દ્રિયઞ્હિ સંવરણં ઞાણં રૂપારમ્મણે સંવરયતીતિ અવુત્તસિદ્ધોયમત્થો. આસવતન્નિમિત્તકિલેસપરિળાહાભાવો ફલં. એવં સોતદ્વારાદીસુ યોજેતબ્બં. સબ્બત્થેવાતિ મનોદ્વારે પઞ્ચદ્વારે ચાતિ સબ્બસ્મિં દ્વારે.

પટિસઙ્ખા યોનિસો ચીવરન્તિઆદીસુ ‘‘સીતસ્સ પટિઘાતાયા’’તિઆદિના પચ્ચવેક્ખણમેવ યોનિસો પટિસઙ્ખા. ઈદિસન્તિ એવરૂપં ઇટ્ઠારમ્મણં. ભવપત્થનાય અસ્સાદયતોતિ ભવપત્થનામુખેન ભાવિતં આરમ્મણં અસ્સાદેન્તસ્સ. ચીવરન્તિ નિવાસનાદિ યં કિઞ્ચિચીવરં. પટિસેવતીતિ નિવાસનાદિવસેન પરિભુઞ્જતિ. યાવદેવાતિ પયોજનપરિમાણનિયમનં. સીતપ્પટિઘાતાદિયેવ હિ યોગિનો ચીવરપ્પટિસેવનપ્પયોજનં. સીતસ્સાતિ સીતધાતુક્ખોભતો વા ઉતુપરિણામતો વા ઉપ્પન્નસ્સ સીતસ્સ. પટિઘાતાયાતિ પટિઘાતનત્થં તપ્પચ્ચયસ્સ વિકારસ્સ વિનોદનત્થં. ઉણ્હસ્સાતિ અગ્ગિસન્તાપતો ઉપ્પન્નસ્સ ઉણ્હસ્સ. ડંસાદયો પાકટાયેવ. પુન યાવદેવાતિ નિયતપ્પયોજનપરિમાણનિયમનં. નિયતઞ્હિ પયોજનં ચીવરં પટિસેવન્તસ્સ હિરિકોપીનપ્પટિચ્છાદનં, ઇતરં કદાચિ. હિરિકોપીનન્તિ સમ્બાધટ્ઠાનં. યસ્મિઞ્હિ અઙ્ગે વિવટે હિરી કુપ્પતિ વિનસ્સતિ, તં હિરિયા કોપનતો હિરિકોપીનં, તંપટિચ્છાદનત્થં ચીવરં પટિસેવતિ.

પિણ્ડપાતન્તિ યં કિઞ્ચિ આહારં. સો હિ પિણ્ડોલ્યેન ભિક્ખુનો પત્તે પતનતો, તત્થ તત્થ લદ્ધભિક્ખાપિણ્ડાનં પાતો સન્નિપાતોતિ વા ‘‘પિણ્ડપાતો’’તિ વુચ્ચતિ. નેવ દવાયાતિ ન કીળનાય. ન મદાયાતિ ન બલમદમાનમદપુરિસમદત્થં. ન મણ્ડનાયાતિ ન અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં પીણનભાવત્થં. ન વિભૂસનાયાતિ ન તેસંયેવ સોભત્થં, છવિસમ્પત્તિઅત્થન્તિ અત્થો. ઇમાનિ યથાક્કમં મોહદોસસણ્ઠાનવણ્ણરાગૂપનિસ્સયપ્પહાનત્થાનિ વેદિતબ્બાનિ. પુરિમં વા દ્વયં અત્તનો સંકિલેસુપ્પત્તિનિસેધનત્થં, ઇતરં પરસ્સપિ. ચત્તારિપિ કામસુખલ્લિકાનુયોગસ્સ પહાનત્થં વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ. કાયસ્સાતિ રૂપકાયસ્સ. ઠિતિયા યાપનાયાતિ પબન્ધટ્ઠિતત્થઞ્ચેવ પવત્તિયા અવિચ્છેદનત્થઞ્ચ, ચિરકાલટ્ઠિતત્થં જીવિતિન્દ્રિયસ્સ પવત્તાપનત્થં. વિહિંસૂપરતિયાતિ જિઘચ્છાદુક્ખસ્સ ઉપરમત્થં. બ્રહ્મચરિયાનુગ્ગહાયાતિ સાસનમગ્ગબ્રહ્મચરિયાનં અનુગ્ગણ્હનત્થં. ઇતીતિ એવં ઇમિના ઉપાયેન. પુરાણઞ્ચ વેદનં પટિહઙ્ખામીતિ પુરાણં અભુત્તપચ્ચયા ઉપ્પજ્જનકવેદનં પટિહનિસ્સામિ. નવઞ્ચ વેદનં ન ઉપ્પાદેસ્સામીતિ નવં ભુત્તપચ્ચયા ઉપ્પજ્જનકવેદનં ન ઉપ્પાદેસ્સામિ. તસ્સા હિ અનુપ્પજ્જનત્થમેવ આહારં પરિભુઞ્જતિ. એત્થ અભુત્તપચ્ચયા ઉપ્પજ્જનકવેદના નામ યથાવુત્તજિઘચ્છાનિમિત્તા વેદના. સા હિ અભુઞ્જન્તસ્સ ભિય્યો ભિય્યોપવડ્ઢનવસેન ઉપ્પજ્જતિ, ભુત્તપચ્ચયા અનુપ્પજ્જનકવેદનાપિ ખુદાનિમિત્તાવ અઙ્ગદાહસૂલાદિવેદના અપ્પવત્તા. સા હિ ભુત્તપચ્ચયા અનુપ્પન્નાવ ન ઉપ્પજ્જિસ્સતિ. વિહિંસાનિમિત્તતા ચેતાસં વિહિંસાય વિસેસો.

યાત્રા ચ મે ભવિસ્સતીતિ યાપના ચ મે ચતુન્નં ઇરિયાપથાનં ભવિસ્સતિ. ‘‘યાપનાયા’’તિ ઇમિના જીવિતિન્દ્રિયયાપના વુત્તા, ઇધ ચતુન્નં ઇરિયાપથાનં અવિચ્છેદસઙ્ખાતા યાપનાતિ અયમેતાસં વિસેસો. અનવજ્જતા ચ ફાસુવિહારો ચાતિ અયુત્તપરિયેસનપ્પટિગ્ગહણપરિભોગપરિવજ્જનેન અનવજ્જતા, પરિમિતપરિભોગેન ફાસુવિહારો. અસપ્પાયાપરિમિતભોજનપચ્ચયા અરતિતન્દીવિજમ્ભિતાવિઞ્ઞુગરહાદિદોસાભાવેન વા અનવજ્જતા. સપ્પાયપરિમિતભોજનપચ્ચયા કાયબલસમ્ભવેન ફાસુવિહારો. યાવદત્થં ઉદરાવદેહકભોજનપરિવજ્જનેન વા સેય્યસુખપસ્સસુખમિદ્ધસુખાદીનં અભાવતો અનવજ્જતા. ચતુપઞ્ચાલોપમત્તઊનભોજનેન ચતુઇરિયાપથયોગ્યતાપાદનતો ફાસુવિહારો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘ચત્તારો પઞ્ચ આલોપે, અભુત્વા ઉદકં પિવે;

અલં ફાસુવિહારાય, પહિતત્તસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ. (થેરગા. ૯૮૩; મિ. પ. ૬.૫.૧૦);

એત્તાવતા ચ પયોજનપરિગ્ગહો, મજ્ઝિમા ચ પટિપદા દીપિતા હોતિ. યાત્રા ચ મે ભવિસ્સતીતિ પયોજનપરિગ્ગહદીપના. યાત્રા હિ નં આહારૂપયોગં પયોજેતિ. ધમ્મિકસુખાપરિચ્ચાગહેતુકો ફાસુવિહારો મજ્ઝિમા પટિપદા અન્તદ્વયપરિવજ્જનતો.

સેનાસનન્તિ સેનઞ્ચ આસનઞ્ચ. યત્થ વિહારાદિકે સેતિ નિપજ્જતિ આસતિ નિસીદતિ, તં સેનાસનં. ઉતુપરિસ્સયવિનોદનપ્પટિસલ્લાનારામત્થન્તિ ઉતુયેવ પરિસહનટ્ઠેન પરિસ્સયો સરીરાબાધચિત્તવિક્ખેપકરો, તસ્સ વિનોદનત્થં, અનુપ્પન્નસ્સ અનુપ્પાદનત્થં, ઉપ્પન્નસ્સ વૂપસમનત્થઞ્ચાતિ અત્થો. અથ વા યથાવુત્તો ઉતુ ચ સીહબ્યગ્ઘાદિપાકટપરિસ્સયો ચ રાગદોસાદિપટિચ્છન્નપરિસ્સયો ચ ઉતુપરિસ્સયો, તસ્સ વિનોદનત્થઞ્ચેવ એકીભાવફાસુકત્થઞ્ચ. ચીવરપ્પટિસેવને હિરીકોપીનપ્પટિચ્છાદનં વિય તં નિયતપયોજનન્તિ પુન ‘‘યાવદેવા’’તિ વુત્તં.

ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારન્તિ રોગસ્સ પચ્ચનીકપ્પવત્તિયા ગિલાનપચ્ચયો, તતો એવ ભિસક્કસ્સ અનુઞ્ઞાતવત્થુતાય ભેસજ્જં, જીવિતસ્સ પરિવારસમ્ભારભાવેહિ પરિક્ખારો ચાતિ ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારો, તં. વેય્યાબાધિકાનન્તિ વેય્યાબાધતો ધાતુક્ખોભતો ચ તંનિબ્બત્તકુટ્ઠગણ્ડપીળકાદિરોગતો ઉપ્પન્નાનં. વેદનાનન્તિ દુક્ખવેદનાનં. અબ્યાબજ્ઝપરમતાયાતિ નિદ્દુક્ખપરમભાવાય. યાવ તં દુક્ખં સબ્બં પહીનં હોતિ, તાવ પટિસેવામીતિ યોજના. એવમેત્થ સઙ્ખેપેનેવ પાળિવણ્ણના વેદિતબ્બા. નવવેદનુપ્પાદતોપીતિ ન કેવલં આયતિં એવ વિપાકપરિળાહા, અથ ખો અતિભોજનપચ્ચયા અલંસાટકાદીનં વિય નવવેદનુપ્પાદતોપિ વેદિતબ્બા.

કમ્મટ્ઠાનિકસ્સ ચલનં નામ કમ્મટ્ઠાનપરિચ્ચાગોતિ આહ ‘‘ચલતિ કમ્પતિ કમ્મટ્ઠાનં વિજહતી’’તિ. ‘‘ખમો હોતિ સીતસ્સ ઉણ્હસ્સા’’તિ એત્થ ચ લોમસનાગત્થેરસ્સ વત્થુ કથેતબ્બં. થેરો કિર ચેતિયપબ્બતે પિયઙ્ગુગુહાય પધાનઘરે વિહરન્તો અન્તરટ્ઠકે હિમપાતસમયે લોકન્તરિકનિરયં પચ્ચવેક્ખિત્વા કમ્મટ્ઠાનં અવિજહન્તોવ અબ્ભોકાસે વીતિનામેસિ. ગિમ્હસમયે ચ પચ્છાભત્તં બહિચઙ્કમે કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોતો સેદાપિસ્સ કચ્છેહિ મુચ્ચન્તિ. અથ નં અન્તેવાસિકો આહ – ‘‘ઇધ, ભન્તે, નિસીદથ, સીતલો ઓકાસો’’તિ. થેરો ‘‘ઉણ્હભયેનેવમ્હિ, આવુસો, ઇધ નિસિન્નો’’તિ અવીચિમહાનિરયં પચ્ચવેક્ખિત્વા નિસીદિયેવ. ઉણ્હન્તિ ચેત્થ અગ્ગિસન્તાપોવ વેદિતબ્બો સૂરિયસન્તાપસ્સ પરતો વુચ્ચમાનત્તા. સૂરિયસન્તાપવસેન પનેતં વત્થુ વુત્તં.

યો ચ દ્વે તયો વારે ભત્તં વા પાનીયં વા અલભમાનોપિ અનમતગ્ગે સંસારે અત્તનો પેત્તિવિસયૂપપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા અવેધન્તો કમ્મટ્ઠાનં ન વિજહતિયેવ. ડંસમકસવાતાતપસમ્ફસ્સેહિ ફુટ્ઠો ચેપિ તિરચ્છાનૂપપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા અવેધન્તો કમ્મટ્ઠાનં ન વિજહતિયેવ. સરીસપસમ્ફસ્સેન ફુટ્ઠો ચાપિ અનમતગ્ગે સંસારે સીહબ્યગ્ઘાદિમુખેસુ અનેકવારં પરિવત્તિતપુબ્બભાવં પચ્ચવેક્ખિત્વા અવેધન્તો કમ્મટ્ઠાનં ન વિજહતિયેવ પધાનિયત્થેરો વિય, અયં ‘‘ખમો જિઘચ્છાય…પે… સરીસપસમ્ફસ્સાન’’ન્તિ વેદિતબ્બો. થેરં કિર ખણ્ડચેલવિહારે કણિકારપધાનિયઘરે અરિયવંસધમ્મં સુણન્તઞ્ઞેવ ઘોરવિસો સપ્પો ડંસિ. થેરો જાનિત્વાપિ પસન્નચિત્તો નિસિન્નો ધમ્મંયેવ સુણાતિ, વિસવેગો થદ્ધો અહોસિ. થેરો ઉપસમ્પદમાળં આદિં કત્વા સીલં પચ્ચવેક્ખિત્વા ‘‘વિસુદ્ધસીલોમ્હી’’તિ પીતિં ઉપ્પાદેસિ, સહ પીતુપ્પાદા વિસં નિવત્તિત્વા પથવિં પાવિસિ. થેરો તત્થેવ ચિત્તેકગ્ગતં લભિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ.

યો પન અક્કોસવસેન દુરુત્તે દુરુત્તત્તાયેવ ચ દુરાગતે અપિ અન્તિમવત્થુસઞ્ઞિતે વચનપથે સુત્વા ખન્તિગુણંયેવ પચ્ચવેક્ખિત્વા ન વેધતિ દીઘભાણકઅભયત્થેરો વિય, અયં ‘‘ખમો દુરુત્તાનં દુરાગતાનં વચનપથાન’’ન્તિ વેદિતબ્બો. થેરો કિર પચ્ચયસન્તોસભાવનારામતાય મહાઅરિયવંસપ્પટિપદં કથેસિ, સબ્બો મહાગામો આગચ્છતિ, થેરસ્સ મહાસક્કારો ઉપ્પજ્જિ. તં અઞ્ઞતરો મહાથેરો અધિવાસેતું અસક્કોન્તો ‘‘દીઘભાણકો ‘અરિયવંસં કથેમી’તિ સબ્બરત્તિં કોલાહલં કરોતી’’તિઆદીહિ અક્કોસિ. ઉભોપિ ચ અત્તનો અત્તનો વિહારં ગચ્છન્તા ગાવુતમત્તં એકપથેન અગમંસુ. સકલગાવુતમ્પિ સો તં અક્કોસિયેવ. તતો યત્થ દ્વિન્નં વિહારાનં મગ્ગો ભિજ્જતિ, તત્થ ઠત્વા દીઘભાણકત્થેરો તં વન્દિત્વા ‘‘એસો, ભન્તે, તુમ્હાકં મગ્ગો’’તિ આહ. સો અસ્સુણન્તો વિય અગમાસિ. થેરોપિ વિહારં ગન્ત્વા પાદે પક્ખાલેત્વા નિસીદિ. તમેનં અન્તેવાસિકો ‘‘કિં, ભન્તે, સકલગાવુતં પરિભાસન્તં ન કિઞ્ચિ અવોચુત્થા’’તિ આહ. થેરો ‘‘ખન્તિયેવાવુસો, મય્હં ભારો, ન અક્ખન્તિ, એકપદુદ્ધારેપિ કમ્મટ્ઠાનવિયોગં ન પસ્સામી’’તિ આહ.

વચનમેવ તદત્થં ઞાપેતુકામાનઞ્ચ પથો ઉપાયોતિ આહ ‘‘વચનમેવ વચનપથો’’તિ. અસુખટ્ઠેન વા તિબ્બા. યઞ્હિ ન સુખં, તં અનિટ્ઠં તિબ્બન્તિ વુચ્ચતિ. અધિવાસકજાતિકો હોતીતિ યથાવુત્તવેદનાનં અધિવાસકસભાવો હોતિ. ચિત્તલપબ્બતે પધાનિયત્થેરસ્સ કિર રત્તિં પધાનેન વીતિનામેત્વા ઠિતસ્સ ઉદરવાતો ઉપ્પજ્જતિ. સો તં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો આવત્તતિ પરિવત્તતિ. તમેનં ચઙ્કમનપસ્સે ઠિતો પિણ્ડપાતિયત્થેરો આહ – ‘‘આવુસો, પબ્બજિતો નામ અધિવાસનસીલો હોતી’’તિ. સો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ અધિવાસેત્વા નિચ્ચલો સયિ. વાતો નાભિતો યાવ હદયં ફાલેસિ. થેરો વેદનં વિક્ખમ્ભેત્વા વિપસ્સન્તો મુહુત્તેન અનાગામી હુત્વા પરિનિબ્બાયિ. એવં સબ્બત્થાતિ ‘‘ઉણ્હેન ફુટ્ઠસ્સ સીતં પત્થયતો’’તિઆદિના સબ્બત્થ ઉણ્હાદિનિમિત્તં કામાસવુપ્પત્તિ વેદિતબ્બા. નત્થિ સુગતિભવે સીતં વા ઉણ્હં વાતિ અનિટ્ઠં સીતં વા ઉણ્હં વા નત્થીતિ અધિપ્પાયો. અત્તગ્ગાહે સતિ અત્તનિયગ્ગાહોતિ આહ ‘‘મય્હં સીતં ઉણ્હન્તિ ગાહો દિટ્ઠાસવો’’તિ.

અહં સમણોતિ ‘‘અહં સમણો, કિં મમ જીવિતેન વા મરણેન વા’’તિ એવં ચિન્તેત્વાતિ અધિપ્પાયો. પચ્ચવેક્ખિત્વાતિ ગામપ્પવેસપ્પયોજનાદિઞ્ચ પચ્ચવેક્ખિત્વા. પટિક્કમતીતિ હત્થિઆદીનં સમીપગમનતો અપક્કમતિ. ઠાયન્તિ એત્થાતિ ઠાનં, કણ્ટકાનં ઠાનં કણ્ટકટ્ઠાનં, યત્થ કણ્ટકાનિ સન્તિ, તં ઓકાસન્તિ વુત્તં હોતિ. અમનુસ્સદુટ્ઠાનીતિ અમનુસ્સસઞ્ચારેન દૂસિતાનિ, સપરિસ્સયાનીતિ અત્થો. અનિયતવત્થુભૂતન્તિ અનિયતસિક્ખાપદસ્સ કારણભૂતં. વેસિયાદિભેદતોતિ વેસિયાવિધવાથુલ્લકુમારિકાપણ્ડકપાનાગારભિક્ખુનિભેદતો. સમાનન્તિ સમં, અવિસમન્તિ અત્થો. અકાસિ વાતિ તાદિસં અનાચારં અકાસિ વા. સીલસંવરસઙ્ખાતેનાતિ કથં પરિવજ્જનં સીલં? અનાસનપરિવજ્જનેન હિ અનાચારપરિવજ્જનં વુત્તં. અનાચારાગોચરપરિવજ્જનં ચારિત્તસીલતાય સીલસંવરો. તથા હિ ભગવતા ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરતી’’તિ (વિભ. ૫૦૮) સીલસંવરવિભજને આચારગોચરસમ્પત્તિં દસ્સેન્તેન ‘‘અત્થિ અનાચારો, અત્થિ અગોચરો’’તિઆદિના (વિભ. ૫૧૩-૫૧૪) આચારગોચરા વિભજિત્વા દસ્સિતા. ‘‘ચણ્ડં હત્થિં પરિવજ્જેતી’’તિ વચનતો હત્થિઆદિપરિવજ્જનમ્પિ ભગવતો વચનાનુટ્ઠાનન્તિ કત્વા આચારસીલમેવાતિ વેદિતબ્બં.

ઇતિપીતિ ઇમિનાપિ કારણેન અયોનિસોમનસિકારસમુટ્ઠિતત્તાપિ, લોભાદિસહગતત્તાપિ, કુસલપ્પટિપક્ખતોપીતિઆદીહિ કારણેહિ અયં વિતક્કો અકુસલોતિ અત્થો. ઇમિના નયેન સાવજ્જોતિઆદીસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો. એત્થ ચ અકુસલોતિઆદિના દિટ્ઠધમ્મિકં કામવિતક્કસ્સ આદીનવં દસ્સેતિ, દુક્ખવિપાકોતિ ઇમિના સમ્પરાયિકં. અત્તબ્યાબાધાય સંવત્તતીતિઆદીસુપિ ઇમિનાવ નયેન આદીનવવિભાવના વેદિતબ્બા. ઉપ્પન્નસ્સ કામવિતક્કસ્સ અનધિવાસનં નામ પુન તાદિસસ્સ અનુપ્પાદનં. તં પનસ્સ પહાનં વિનોદનં બ્યન્તિકરણં અનભાવગમનન્તિ ચ વત્તું વટ્ટતીતિ પાળિયં – ‘‘ઉપ્પન્નં કામવિતક્કં નાધિવાસેતી’’તિ વત્વા ‘‘પજહતી’’તિઆદિ વુત્તન્તિ તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘અનધિવાસેન્તો કિં કરોતી’’તિઆદિમાહ. પહાનઞ્ચેત્થ વિક્ખમ્ભનમેવ, ન સમુચ્છેદોતિ દસ્સેતું ‘‘વિનોદેતી’’તિઆદિ વુત્તન્તિ વિક્ખમ્ભનવસેનેવ અત્થો દસ્સિતો. ઉપ્પન્નુપ્પન્નેતિ તેસં પાપવિતક્કાનં ઉપ્પાદાવત્થાગહણં વા કતં સિયા અનવસેસગ્ગહણં વા. તેસુ પઠમં સન્ધાયાહ ‘‘ઉપ્પન્નમત્તે’’તિ, સમ્પતિજાતેતિ અત્થો. અનવસેસગ્ગહણં બ્યાપનિચ્છાયં હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘સતક્ખત્તુમ્પિ ઉપ્પન્નુપ્પન્ને’’તિ વુત્તં.

ઞાતિવિતક્કોતિ ‘‘અમ્હાકં ઞાતયો સુખજીવિનો સમ્પત્તિયુત્તા’’તિઆદિના ગેહસ્સિતપેમવસેન ઞાતકે આરબ્ભ ઉપ્પન્નવિતક્કો. જનપદવિતક્કોતિ ‘‘અમ્હાકં જનપદો સુભિક્ખો સમ્પન્નસસ્સો રમણીયો’’તિઆદિના ગેહસ્સિતપેમવસેન જનપદં આરબ્ભ ઉપ્પન્નવિતક્કો. ઉક્કુટિકપ્પધાનાદીહિ દુક્ખે નિજ્જિણ્ણે સમ્પરાયે સત્તા સુખી હોન્તિ અમરાતિ દુક્કરકારિકાય પટિસંયુત્તો અમરત્થાય વિતક્કો. તં વા આરબ્ભ અમરાવિક્ખેપદિટ્ઠિસહગતો અમરો ચ સો વિતક્કો ચાતિ અમરાવિતક્કો. પરાનુદ્દયતાપટિસંયુત્તોતિ પરેસુ ઉપટ્ઠાકાદીસુ સહનન્દિતાદિવસેન પવત્તો અનુદ્દયતાપતિરૂપકો ગેહસ્સિતપેમપ્પટિસંયુત્તો વિતક્કો. લાભસક્કારસિલોકપ્પટિસંયુત્તોતિ ચીવરાદિલાભેન ચ સક્કારેન ચ કિત્તિસદ્દેન ચ આરમ્મણકરણવસેન પટિસંયુત્તો. અનવઞ્ઞત્તિપ્પટિસંયુત્તોતિ ‘‘અહો વત મં પરે ન અવજાનેય્યું, ન હેટ્ઠા કત્વા મઞ્ઞેય્યું, પાસાણચ્છત્તં વિય ગરું કરેય્યુ’’ન્તિ ઉપ્પન્નવિતક્કો.

કામવિતક્કો કામસઙ્કપ્પનસભાવતો કામાસવપ્પત્તિયા સાતિસયત્તા ચ કામનાકારોતિ આહ ‘‘કામવિતક્કો પનેત્થ કામાસવો’’તિ. તબ્બિસેસોતિ કામાસવવિસેસો ભવસભાવત્તાતિ અધિપ્પાયો. કામવિતક્કાદિકે વિનોદેતિ અત્તનો સન્તાનતો નીહરતિ એતેનાતિ વિનોદનં, વીરિયન્તિ આહ ‘‘વીરિયસંવરસઙ્ખાતેન વિનોદનેના’’તિ.

‘‘સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા ભાવિતા બહુલીકતા વિજ્જાવિમુત્તિયો પરિપૂરેન્તી’’તિ વચનતો વિજ્જાવિમુત્તીનં અનધિગમો તતો ચ સકલવટ્ટદુક્ખાનતિવત્તિ અભાવનાય આદીનવો. વુત્તવિપરિયાયેન ભગવતો ઓરસપુત્તભાવાદિવસેન ચ ભાવનાય આનિસંસો વેદિતબ્બો. થોમેન્તોતિ આસવપહાનસ્સ દુક્કરત્તા તાય એવ દુક્કરકિરિયાય તં અભિત્થવન્તો. સંવરેનેવ પહીનાતિ સંવરેન પહીના એવ. તેન વુત્તં ‘‘ન અપ્પહીનેસુયેવ પહીનસઞ્ઞી’’તિ.

આસવસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. દારુકમ્મિકસુત્તવણ્ણના

૫૯. પઞ્ચમે પુત્તસમ્બાધસયનન્તિ પુત્તેહિ સમ્બાધસયનં. એત્થ પુત્તસીસેન દારપરિગ્ગહં પુત્તદારેસુ ઉપ્પિલો વિય. તેન તેસં રોગાદિહેતુ સોકાભિભવેન ચ ચિત્તસ્સ સંકિલિટ્ઠતં દસ્સેતિ. કામભોગિનાતિ ઇમિના પન રાગાભિભવન્તિ. ઉભયેનપિ વિક્ખિત્તચિત્તતં દસ્સેતિ. કાસિકચન્દનન્તિ ઉજ્જલચન્દનં. તં કિર વણ્ણવિસેસસમુજ્જલં હોતિ પભસ્સરં, તદત્થમેવ નં સણ્હતરં કરોન્તિ. તેનેવાહ ‘‘સણ્હચન્દન’’ન્તિ, કાસિકવત્થઞ્ચ ચન્દનઞ્ચાતિ અત્થો. માલાગન્ધવિલેપનન્તિ વણ્ણસોભત્થઞ્ચેવ સુગન્ધભાવત્થઞ્ચ માલં, સુગન્ધભાવત્થાય ગન્ધં, છવિરાગકરણત્થઞ્ચેવ સુભત્થઞ્ચ વિલેપનં ધારેન્તેન. જાતરૂપરજતન્તિ સુવણ્ણઞ્ચેવ અવસિટ્ઠધનઞ્ચ સાદિયન્તેન. સબ્બેનપિ કામેસુ અભિગિદ્ધભાવમેવ પકાસેતિ.

દારુકમ્મિકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. હત્થિસારિપુત્તસુત્તવણ્ણના

૬૦. છટ્ઠે હત્થિં સારેતીતિ હત્થિસારી, તસ્સ પુત્તોતિ હત્થિસારિપુત્તો. સો કિર સાવત્થિયં હત્થિઆચરિયસ્સ પુત્તો ભગવતો સન્તિકે પબ્બજિત્વા તીણિ પિટકાનિ ઉગ્ગહેત્વા સુખુમેસુ ખન્ધધાતુઆયતનાદીસુ અત્થન્તરેસુ કુસલો અહોસિ. તેન વુત્તં – ‘‘થેરાનં ભિક્ખૂનં અભિધમ્મકથં કથેન્તાનં અન્તરન્તરા કથં ઓપાતેતી’’તિ. તત્થ અન્તરન્તરા કથં ઓપાતેતીતિ થેરેહિ વુચ્ચમાનસ્સ કથાપબન્ધસ્સ અન્તરે અન્તરે અત્તનો કથં પવેસેતીતિ અત્થો. પઞ્ચહિ સંસગ્ગેહીતિ સવનસંસગ્ગો, દસ્સનસંસગ્ગો, સમુલ્લાપસંસગ્ગો, સમ્ભોગસંસગ્ગો, કાયસંસગ્ગોતિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ સંસગ્ગેહિ. કિટ્ઠખાદકોતિ કિટ્ઠટ્ઠાને ઉપ્પન્નસસ્સઞ્હિ કિટ્ઠન્તિ વુત્તં કારણૂપચારેન. સિપ્પિયો સુત્તિયો. સમ્બુકાતિ સઙ્ખમાહ.

ગિહિભાવે વણ્ણં કથેસીતિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૪૨૨) કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ કિર સાસને દ્વે સહાયકા અહેસું, અઞ્ઞમઞ્ઞં સમગ્ગા એકતોવ સજ્ઝાયન્તિ. તેસુ એકો અનભિરતો ગિહિભાવે ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા ઇતરસ્સ આરોચેસિ. સો ગિહિભાવે આદીનવં, પબ્બજ્જાય આનિસંસં દસ્સેત્વા ઓવદિ. સો તં સુત્વા અભિરમિત્વા પુન એકદિવસં તાદિસે ચિત્તે ઉપ્પન્ને તં એતદવોચ – ‘‘મય્હં, આવુસો, એવરૂપં ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, ઇમાહં પત્તચીવરં તુય્હં દસ્સામી’’તિ. સો પત્તચીવરલોભેન તસ્સ ગિહિભાવે આનિસંસં દસ્સેત્વા પબ્બજ્જાય આદીનવં કથેસિ. તસ્સ તં સુત્વાવ ગિહિભાવતો ચિત્તં નિવત્તેત્વા પબ્બજ્જાયમેવ અભિરમિ. એવમેસ તદા સીલવન્તસ્સ ભિક્ખુનો ગિહિભાવે આનિસંસકથાય કથિતત્તા ઇદાનિ છ વારે વિબ્ભમિત્વા સત્તમવારે પબ્બજિત્વા મહામોગ્ગલ્લાનસ્સ મહાકોટ્ઠિકત્થેરસ્સ ચ અભિધમ્મકથં કથેન્તાનં અન્તરન્તરા કથં ઓપાતેસિ. અથ નં મહાકોટ્ઠિકત્થેરો અપસાદેસિ. સો મહાસાવકસ્સ કથિતે પતિટ્ઠાતું અસક્કોન્તો વિબ્ભમિત્વા ગિહિ જાતો. પોટ્ઠપાદસ્સ પનાયં ગિહિસહાયકો અહોસિ, તસ્મા વિબ્ભમિત્વા દ્વીહતીહચ્ચયેન પોટ્ઠપાદસ્સ સન્તિકં ગતો. અથ નં સો દિસ્વા – ‘‘સમ્મ, કિં તયા કતં, એવરૂપસ્સ નામ સત્થુ સાસના અપસક્કન્તોસિ, એહિ પબ્બજિતું દાનિ તે વટ્ટતી’’તિ તં ગહેત્વા ભગવતો સન્તિકં અગમાસિ. તસ્મિં ઠાને પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં ‘‘સત્તમે વારે પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણી’’તિ.

હત્થિસારિપુત્તસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. મજ્ઝેસુત્તવણ્ણના

૬૧. સત્તમે મન્તાતિ ય-કારલોપેન નિદ્દેસો, કરણત્થે વા એતં પચ્ચત્તવચનં. તેનાહ ‘‘તાય ઉભો અન્તે વિદિત્વા’’તિ. ફસ્સવસેન નિબ્બત્તત્તાતિ દ્વયદ્વયસમાપત્તિયં અઞ્ઞમઞ્ઞં સમ્ફસ્સવસેન નિબ્બત્તત્તા, ‘‘ફસ્સપચ્ચયા તણ્હા, તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાનં, ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો, ભવપચ્ચયા જાતી’’તિ ઇમિના ચાનુક્કમેન ફસ્સસમુટ્ઠાનત્તા ઇમસ્સ કાયસ્સ ફસ્સવસેન નિબ્બત્તત્તાતિ વુત્તં. એકો અન્તોતિ એત્થ અયં અન્ત-સદ્દો અન્તઅબ્ભન્તરમરિયાદલામકઅભાવકોટ્ઠાસપદપૂરણસમીપાદીસુ દિસ્સતિ. ‘‘અન્તપૂરો ઉદરપૂરો’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૧૯૭) હિ અન્તે અન્તસદ્દો. ‘‘ચરન્તિ લોકે પરિવારછન્ના અન્તો અસુદ્ધા, બહિ સોભમાના’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૨૨) અબ્ભન્તરે. ‘‘કાયબન્ધનસ્સ અન્તો જીરતિ (ચૂળવ. ૨૭૮) સા હરિતન્તં વા પન્થન્તં વા સેલન્તં વા ઉદકન્તં વા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૦૪) મરિયાદાયં. ‘‘અન્તમિદં, ભિક્ખવે, જીવિકાન’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૮૦; ઇતિવુ. ૯૧) લામકે. ‘‘એસેવન્તો દુક્ખસ્સા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૩૯૩; સં. નિ. ૨.૫૧) અભાવે. સબ્બપચ્ચયસઙ્ખયો હિ દુક્ખસ્સ અભાવો કોટીતિપિ વુચ્ચતિ. ‘‘તયો અન્તા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૩૦૫) કોટ્ઠાસે. ‘‘ઇઙ્ઘ તાવ સુત્તન્તં વા ગાથાયો વા અભિધમ્મં વા પરિયાપુણસ્સુ, સુત્તન્તે ઓકાસં કારાપેત્વા’’તિ (પાચિ. ૪૪૨) ચ આદીસુ પદપૂરણે. ‘‘ગામન્તં વા ઓસટો (પારા. ૪૦૯-૪૧૦; ચૂળવ. ૩૪૩) ગામન્તસેનાસન’’ન્તિઆદીસુ (પારા. અટ્ઠ. ૨.૪૧૦) સમીપે. સ્વાયમિધ કોટ્ઠાસે વત્તતીતિ અયમેકો કોટ્ઠાસોતિ.

સન્તો પરમત્થતો વિજ્જમાનો ધમ્મસમૂહોતિ સક્કાયો, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા. તેનાહ ‘‘તેભૂમકવટ્ટ’’ન્તિ. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

મજ્ઝેસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. પુરિસિન્દ્રિયઞાણસુત્તવણ્ણના

૬૨. અટ્ઠમે નિબ્બત્તિવસેન અપાયસંવત્તનિયેન વા કમ્મુના અપાયેસુ નિયુત્તોતિ આપાયિકો નેરયિકોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. અવીચિમ્હિ ઉપ્પજ્જિત્વા તત્થ આયુકપ્પસઞ્ઞિતં અન્તરકપ્પં તિટ્ઠતીતિ કપ્પટ્ઠો. નિરયૂપપત્તિપરિહરણવસેન તિકિચ્છિતું અસક્કુણેય્યોતિ અતેકિચ્છો. અખણ્ડાનીતિ એકદેસેનપિ અખણ્ડિતાનિ. ભિન્નકાલતો પટ્ઠાય બીજં બીજત્થાય ન ઉપકપ્પતિ. અપૂતીનીતિ ઉદકતેમનેન અપૂતિકાનિ. પૂતિકઞ્હિ બીજં બીજત્થાય ન ઉપકપ્પતિ. અવાતાતપહતાનીતિ વાતેન ચ આતપેન ચ ન હતાનિ નિરોજતં ન પાપિતાનિ. નિરોજઞ્હિ કસટં બીજં બીજત્થાય ન ઉપકપ્પતિ. ‘‘સારાદાની’’તિ વત્તબ્બે આ-કારસ્સ રસ્સત્તં કત્વા પાળિયં ‘‘સારદાની’’તિ વુત્તન્તિ આહ ‘‘સારાદાની’’તિ. તણ્ડુલસારસ્સ આદાનતો સારાદાનિ, ગહિતસારાનિ પતિટ્ઠિતસારાનિ. નિસ્સરઞ્હિ બીજં બીજત્થાય ન ઉપકપ્પતિ. સુખસયિતાનીતિ ચત્તારો માસે કોટ્ઠે પક્ખિત્તનિયામેનેવ સુખસયિતાનિ સુટ્ઠુ સન્નિચિતાનિ. મણ્ડખેત્તેતિ ઊસખારાદિદોસેહિ અવિદ્ધસ્તે સારક્ખેત્તે. અભિદોતિ અભિ-સદ્દેન સમાનત્થનિપાતપદન્તિ આહ ‘‘અભિઅડ્ઢરત્ત’’ન્તિ. નત્થિ એતસ્સ ભિદાતિ વા અભિદો. ‘‘અભિદં અડ્ઢરત્ત’’ન્તિ વત્તબ્બે ઉપયોગત્થે પચ્ચત્તવચનં. અડ્ઢરત્તન્તિ ચ અચ્ચન્તસંયોગવચનં, ભુમ્મત્થે વા. તસ્મા અભિદો અડ્ઢરત્તન્તિ અભિન્ને અડ્ઢરત્તસમયેતિ અત્થો. પુણ્ણમાસિયઞ્હિ ગગનમજ્ઝસ્સ પુરતો વા પચ્છતો વા ચન્દે ઠિતે અડ્ઢરત્તસમયો ભિન્નો નામ હોતિ, મજ્ઝે એવ પન ઠિતે અભિન્નો નામ.

સુપ્પબુદ્ધસુનક્ખત્તાદયોતિ એત્થ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૨.૧૨૭ સુપ્પબુદ્ધસક્યવત્થુ) સુપ્પબુદ્ધો કિર સાકિયો ‘‘મમ ધીતરં છડ્ડેત્વા નિક્ખન્તો, મમ પુત્તં પબ્બાજેત્વા તસ્સ વેરિટ્ઠાને ઠિતો ચા’’તિ ઇમેહિ દ્વીહિ કારણેહિ સત્થરિ આઘાતં બન્ધિત્વા એકદિવસં ‘‘ન દાનિ નિમન્તિતટ્ઠાનં ગન્ત્વા ભુઞ્જિતું દસ્સામી’’તિ ગમનમગ્ગં પિદહિત્વા અન્તરવીથિયં સુરં પિવન્તો નિસીદિ. અથસ્સ સત્થરિ ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતે તં ઠાનં આગતે ‘‘સત્થા આગતો’’તિ આરોચેસું. સો આહ – ‘‘પુરતો ગચ્છાતિ તસ્સ વદેથ, નાયં મયા મહલ્લકતરો, નાસ્સ મગ્ગં દસ્સામી’’તિ. પુનપ્પુનં વુચ્ચમાનોપિ તથેવ નિસીદિ. સત્થા માતુલસ્સ સન્તિકા મગ્ગં અલભિત્વા તતોવ નિવત્તિ. સોપિ ચરપુરિસં પેસેસિ – ‘‘ગચ્છ તસ્સ કથં સુત્વા એહી’’તિ. સત્થાપિ નિવત્તન્તો સિતં કત્વા આનન્દત્થેરેન – ‘‘કો નુ ખો, ભન્તે, સિતપાતુકમ્મે પચ્ચયો’’તિ પુટ્ઠો આહ – ‘‘પસ્સસિ, આનન્દ, સુપ્પબુદ્ધ’’ન્તિ. પસ્સામિ, ભન્તે. ભારિયં તેન કમ્મં કતં માદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ મગ્ગં અદેન્તેન, ઇતો સત્તમે દિવસે હેટ્ઠાપાસાદે પાસાદમૂલે પથવિયા પવિસિસ્સતી’’તિ આચિક્ખિ.

સુનક્ખત્તોપિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૪૭) પુબ્બે ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા દિબ્બચક્ખુપરિકમ્મં પુચ્છિ. અથસ્સ ભગવા કથેસિ. સો દિબ્બચક્ખું નિબ્બત્તેત્વા આલોકં વડ્ઢેત્વા ઓલોકેન્તો દેવલોકે નન્દનવનચિત્તલતાવનફારુસકવનમિસ્સકવનેસુ દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવમાને દેવપુત્તે ચ દેવધીતરો ચ દિસ્વા – ‘‘એતેસં એવરૂપાય અત્તભાવસમ્પત્તિયા ઠિતાનં કિર મધુરો નુ ખો સદ્દો ભવિસ્સતી’’તિ સદ્દં સોતુકામો હુત્વા દસબલં ઉપસઙ્કમિત્વા દિબ્બસોતધાતુપરિકમ્મં પુચ્છિ. ભગવા પનસ્સ – ‘‘દિબ્બસોતધાતુસ્સ ઉપનિસ્સયો નત્થી’’તિ ઞત્વા પરિકમ્મં ન કથેસિ. ન હિ બુદ્ધા યં ન ભવિસ્સતિ, તસ્સ પરિકમ્મં કથેન્તિ. સો ભગવતિ આઘાતં બન્ધિત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અહં સમણં ગોતમં પઠમં દિબ્બચક્ખુપરિકમ્મં પુચ્છિં, સો મય્હં ‘સમ્પજ્જતુ વા મા વા સમ્પજ્જતૂ’તિ કથેસિ. અહં પન પચ્ચત્તપુરિસકારેન તં નિબ્બત્તેત્વા દિબ્બસોતધાતુપરિકમ્મં પુચ્છિં, તં મે ન કથેસિ. અદ્ધા એવં હોતિ ‘અયં રાજપબ્બજિતો દિબ્બચક્ખુઞાણં નિબ્બત્તેત્વા, દિબ્બસોતઞાણં નિબ્બત્તેત્વા, ચેતોપરિયકમ્મઞાણં નિબ્બત્તેત્વા, આસવાનં ખયે ઞાણં નિબ્બત્તેત્વા, મયા સમસમો ભવિસ્સતી’તિ ઇસ્સામચ્છરિયવસેન મય્હં ન કથેતી’’તિ ભિય્યોસો આઘાતં બન્ધિત્વા કાસાયાનિ છડ્ડેત્વા ગિહિભાવં પત્વાપિ ન તુણ્હીભૂતો વિહાસિ. દસબલં પન અસતા તુચ્છેન અબ્ભાચિક્ખિત્વા અપાયૂપગો અહોસિ. તમ્પિ ભગવા બ્યાકાસિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘એવમ્પિ ખો, ભગ્ગવ, સુનક્ખત્તો લિચ્છવિપુત્તો મયા વુચ્ચમાનો અપક્કમેવ ઇમસ્મા ધમ્મવિનયા, યથા તં આપાયિકો’’તિ (દી. નિ. ૩.૬). તેન વુત્તં ‘‘અપરેપિ સુપ્પબુદ્ધસુનક્ખત્તાદયો ભગવતા ઞાતાવા’’તિ. આદિ-સદ્દેન કોકાલિકાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો.

સુસીમો પરિબ્બાજકોતિ (સં. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨.૭૦) એવંનામકો વેદઙ્ગેસુ કુસલો પણ્ડિતો પરિબ્બાજકો. અઞ્ઞતિત્થિયા હિ પરિહીનલાભસક્કારસિલોકા ‘‘સમણો ગોતમો ન જાતિગોત્તાદીનિ આરબ્ભ લાભગ્ગપ્પત્તો જાતો, કવિસેટ્ઠો પનેસ ઉત્તમકવિતાય સાવકાનં બન્ધં બન્ધિત્વા દેતિ. તે તં ઉગ્ગણ્હિત્વા ઉપટ્ઠાકાનં ઉપનિસિન્નકથમ્પિ અનુમોદનમ્પિ સરભઞ્ઞમ્પીતિ એવમાદીનિ કથેન્તિ. તે તેસં પસન્નાનં લાભં ઉપસંહરન્તિ. સચે મયં યં સમણો ગોતમા જાનાતિ, તતો થોકં જાનેય્યામ, અત્તનો સમયં તત્થ પક્ખિપિત્વા મયમ્પિ ઉપટ્ઠાકાનં કથેય્યામ. તતો એતેહિ લાભિતરા ભવેય્યામ. કો નુ ખો સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા ખિપ્પમેવ ઉગ્ગણ્હિતું સક્ખિસ્સતી’’તિ એવં ચિન્તેત્વા ‘‘સુસિમો પટિબલો’’તિ દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહંસુ ‘‘એહિ ત્વં, આવુસો સુસીમ, સમણે ગોતમે બ્રહ્મચરિયં ચર, ત્વં ધમ્મં પરિયાપુણિત્વા અમ્હે વાચેય્યાસિ, તં મયં ધમ્મં પરિયાપુણિત્વા ગિહીનં ભાસિસ્સામ, એવં મયમ્પિ સક્કતા ભવિસ્સામ ગરુકતા માનિતા પૂજિતા લાભિનો ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાન’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૭૦).

અથ સુસીમો પરિબ્બાજકો તેસં વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા યેનાનન્દો તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. થેરો ચ તં આદાય ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા એતમત્થં આરોચેસિ. ભગવા પન ચિન્તેસિ ‘‘અયં પરિબ્બાજકો તિત્થિયસમયે ‘અહં પાટિએક્કો સત્થા’તિ પટિજાનમાનો ચરતિ, ‘ઇધેવ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં ચરિતું ઇચ્છામી’તિ કિર વદતિ, કિં નુ ખો મયિ પસન્નો, ઉદાહુ મય્હં વા મમ સાવકાનં ધમ્મકથાય પસન્નો’’તિ. અથસ્સ એકટ્ઠાનેપિ પસાદાભાવં ઞત્વા ‘‘અયં મમ સાસને ‘ધમ્મં થેનેસ્સામી’તિ પબ્બજતિ, ઇતિસ્સ આગમનં અપરિસુદ્ધં, નિપ્ફત્તિ નુ ખો કીદિસા’’તિ ઓલોકેન્તો ‘‘કિઞ્ચાપિ ‘ધમ્મં થેનેસ્સામી’તિ પબ્બજતિ, કતિપાહેનેવ પન ઘટેત્વા અરહત્તં ગણ્હિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘તેનહાનન્દ, સુસીમં પબ્બાજેથા’’તિ આહ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં ‘‘એવં ભગવતા કો ઞાતો? સુસીમો પરિબ્બાજકો’’તિ.

સન્તતિમહામત્તોતિ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૨.૧૪૧ સન્તતિમહામત્તવત્થુ) સો કિર એકસ્મિં કાલે રઞ્ઞો પસેનદિસ્સ પચ્ચન્તં કુપિતં વૂપસમેત્વા આગતો. અથસ્સ રાજા તુટ્ઠો સત્ત દિવસાનિ રજ્જં દત્વા એકં નચ્ચગીતકુસલં ઇત્થિં અદાસિ. સો સત્ત દિવસાનિ સુરામદમત્તો હુત્વા સત્તમે દિવસે સબ્બાલઙ્કારપ્પટિમણ્ડિતો હત્થિક્ખન્ધવરગતો નહાનતિત્થં ગચ્છન્તો સત્થારં પિણ્ડાય પવિસન્તં દ્વારન્તરે દિસ્વા હત્થિક્ખન્ધવરગતોવ સીસં ચાલેત્વા વન્દિ. સત્થા સિતં કત્વા ‘‘કો નુ ખો, ભન્તે, સિતપાતુકરણે હેતૂ’’તિ આનન્દત્થેરેન પુટ્ઠો સિતકારણં આચિક્ખન્તો આહ – ‘‘પસ્સસિ, આનન્દ, સન્તતિમહામત્તં, અજ્જેવ સબ્બાભરણપ્પટિમણ્ડિતો મમ સન્તિકં આગન્ત્વા ચાતુપ્પદિકગાથાવસાને અરહત્તં પત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સતી’’તિ. તેન વુત્તં ‘‘એવં કો ઞાતો ભગવતાતિ? સન્તતિમહામત્તો’’તિ.

પુરિસિન્દ્રિયઞાણસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. નિબ્બેધિકસુત્તવણ્ણના

૬૩. નવમે પરિહાયતિ અત્તનો ફલં પરિગ્ગહેત્વા વત્તતિ, તસ્સ વા કારણભાવં ઉપગચ્છતીતિ પરિયાયોતિ ઇધ કારણં વુત્તન્તિ આહ ‘‘નિબ્બિજ્ઝનકારણ’’ન્તિ.

‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, અહતાનં વત્થાનં દિગુણં સઙ્ઘાટિ’’ન્તિ એત્થ હિ પટલટ્ઠો ગુણટ્ઠો. ‘‘અચ્ચેન્તિ કાલા તરયન્તિ રત્તિયો, વયોગુણા અનુપુબ્બં જહન્તી’’તિ (સં. નિ. ૧.૪) એત્થ રાસટ્ઠો ગુણટ્ઠો. ‘‘સતગુણા દક્ખિણા પાટિકઙ્ખિતબ્બા’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૭૯) એત્થ આનિસંસટ્ઠો. ‘‘અન્તં અન્તગુણં (દી. નિ. ૨.૩૭૭; મ. નિ. ૧.૧૧૦; ખુ. પા. ૩.દ્વત્તિંસાકારો), કયિરા માલાગુણે બહૂ’’તિ (ધ. પ. ૫૩) એત્થ બન્ધનટ્ઠો ગુણટ્ઠો. ઇધાપિ એસોવ અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘બન્ધનટ્ઠેન ગુણા’’તિ. કામરાગસ્સ સંયોજનસ્સ પચ્ચયભાવેન વત્થુકામેસુપિ બન્ધનટ્ઠો રાસટ્ઠો વા ગુણટ્ઠો દટ્ઠબ્બો. ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યાતિ વા ચક્ખુવિઞ્ઞાણતંદ્વારિકવિઞ્ઞાણેહિ જાનિતબ્બા. સોતવિઞ્ઞેય્યાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. ઇટ્ઠારમ્મણભૂતાતિ સભાવેનેવ ઇટ્ઠારમ્મણજાતિકા, ઇટ્ઠારમ્મણભાવં વા પત્તા. કમનીયાતિ કામેતબ્બા. મનવડ્ઢનકાતિ મનોહરા. એતેન પરિકપ્પનતોપિ ઇટ્ઠારમ્મણભાવં સઙ્ગણ્હાતિ. પિયજાતિકાતિ પિયાયિતબ્બસભાવા. કામૂપસઞ્હિતાતિ કામરાગેન ઉપેચ્ચ સમ્બન્ધનીયા સમ્બન્ધા કાતબ્બા. તેનાહ ‘‘આરમ્મણં કત્વા’’તિઆદિ. સઙ્કપ્પરાગોતિ વા સુભાદિવસેન સઙ્કપ્પિતવુત્થમ્હિ ઉપ્પન્નરાગો. એવમેત્થ વત્થુકામં પટિક્ખિપિત્વા કિલેસકામો વુત્તો તસ્સેવ વસેન તેસમ્પિ કામભાવસિદ્ધિતો, કિલેસકામસ્સપિ ઇટ્ઠવેદના દિટ્ઠાદિસમ્પયોગભેદેન પવત્તિઆકારભેદેન ચ અત્થિ વિચિત્તકાતિ તતો વિસેસેતું ‘‘ચિત્રવિચિત્રારમ્મણાની’’તિ આહ, નાનપ્પકારાનિ રૂપાદિઆરમ્મણાનીતિ અત્થો.

અથેત્થ ધીરા વિનયન્તિ છન્દન્તિ અથ એતેસુ આરમ્મણેસુ ધિતિસમ્પન્ના પણ્ડિતા છન્દરાગં વિનયન્તિ.

તજ્જાતિકન્તિ તંસભાવં, અત્થતો પન તસ્સ કામસ્સ અનુરૂપન્તિ વુત્તં હોતિ. પુઞ્ઞસ્સ ભાગો પુઞ્ઞભાગો, પુઞ્ઞકોટ્ઠાસો. તેન નિબ્બત્તો, તત્થ વા ભવોતિ પુઞ્ઞભાગિયો. અપુઞ્ઞભાગિયોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. વિપાકોયેવ વેપક્કન્તિ આહ ‘‘વોહારવિપાક’’ન્તિ.

સબ્બસઙ્ગાહિકાતિ કુસલાકુસલસાધારણા. સંવિદહનચેતનાતિ સમ્પયુત્તધમ્મેસુ સંવિદહનલક્ખણા ચેતના. ઉરત્તાળિન્તિ ઉરં તાળેત્વા. એકપદન્તિ એકપદચિતં મન્તં. તેનાહ ‘‘એકપદમન્તં વા’’તિઆદિ.

નિબ્બેધિકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. સીહનાદસુત્તવણ્ણના

૬૪. દસમે તથાગતબલાનીતિ અઞ્ઞેહિ અસાધારણાનિ તથાગતસ્સેવ બલાનિ. નનુ ચેતાનિ સાવકાનમ્પિ એકચ્ચાનિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ? કામં ઉપ્પજ્જન્તિ, યાદિસાનિ પન બુદ્ધાનં ઠાનાટ્ઠાનઞાણાદીનિ, ન તાદિસાનિ તદઞ્ઞેસં કદાચિ ઉપ્પજ્જન્તીતિ અઞ્ઞેહિ અસાધારણાનિ. ઇમમેવ હિ યથાવુત્તં લેસં અપેક્ખિત્વા સાધારણભાવતો આસયાનુસયઞાણાદીસુ એવ અસાધારણસમઞ્ઞા નિરુળ્હા. યથા પુબ્બબુદ્ધાનં બલાનિ પુઞ્ઞસ્સ સમ્પત્તિયા આગતાનિ, તથા આગતબલાનીતિ વા તથાગતબલાનિ. ઉસભસ્સ ઇદં આસભં, સેટ્ઠટ્ઠાનં. પમુખનાદન્તિ સેટ્ઠનાદં. પટિવેધઞાણઞ્ચેવ દેસનાઞાણઞ્ચાતિ એત્થ પઞ્ઞાય પભાવિતં અત્તનો અરિયફલાવહં પટિવેધઞાણં. કરુણાય પભાવિતં સાવકાનં અરિયફલાવહં દેસનાઞાણં. તત્થ પટિવેધઞાણં ઉપ્પજ્જમાનં ઉપ્પન્નન્તિ દુવિધં. તઞ્હિ અભિનિક્ખમનતો યાવ અરહત્તમગ્ગા ઉપ્પજ્જમાનં, ફલક્ખણે ઉપ્પન્નં નામ. તુસિતભવનતો યાવ મહાબોધિપલ્લઙ્કે અરહત્તમગ્ગા ઉપ્પજ્જમાનં, ફલક્ખણે ઉપ્પન્નં નામ. દીપઙ્કરતો પટ્ઠાય યાવ અરહત્તમગ્ગા ઉપ્પજ્જમાનં, ફલક્ખણે ઉપ્પન્નં નામ. દેસનાઞાણમ્પિ પવત્તમાનં પવત્તન્તિ દુવિધં. તઞ્હિ યાવ અઞ્ઞાતકોણ્ડઞ્ઞસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગા પવત્તમાનં, ફલક્ખણે પવત્તં નામ. તેસુ પટિવેધઞાણં લોકુત્તરં, દેસનાઞાણં લોકિયં. ઉભયમ્પિ પનેતં અઞ્ઞેહિ અસાધારણં, બુદ્ધાનઞ્ઞેવ ઓરસઞાણં.

ઠાનઞ્ચ ઠાનતો પજાનાતીતિ કારણઞ્ચ કારણતો પજાનાતિ. યસ્મા તત્થ ફલં તિટ્ઠતિ તદાયત્તવુત્તિતાય ઉપ્પજ્જતિ ચેવ પવત્તતિ ચ, તસ્મા ઠાનન્તિ વુચ્ચતિ. ભગવા ‘‘યે યે ધમ્મા યેસં યેસં ધમ્માનં હેતૂ પચ્ચયા ઉપ્પાદાય, તં તં ઠાનં, યે યે ધમ્મા યેયં યેયં ધમ્માનં ન હેતૂ ન પચ્ચયા ઉપ્પાદાય, તં તં અટ્ઠાન’’ન્તિ પજાનન્તો ઠાનતો અટ્ઠાનતો યથાભૂતં પજાનાતિ.

સમાદિયન્તીતિ સમાદાનાનિ, તાનિ પન સમાદિયિત્વા કતાનિ હોન્તીતિ આહ ‘‘સમાદિયિત્વા કતાન’’ન્તિ. કમ્મમેવ વા કમ્મસમાદાનન્તિ એતેન ‘‘સમાદાન’’ન્તિ સદ્દસ્સ અપુબ્બત્થાભાવં દસ્સેતિ મુત્તગતસદ્દે ગતસદ્દસ્સ વિય. ગતીતિ નિરયાદિગતિયો. ઉપધીતિ અત્તભાવો. કાલોતિ કમ્મસ્સ વિપચ્ચનારહકાલો. પયોગોતિ વિપાકુપ્પત્તિયા પચ્ચયભૂતા કિરિયા.

ચતુન્નં ઝાનાનન્તિ પચ્ચનીકજ્ઝાપનટ્ઠેન આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનટ્ઠેન ચ ચતુન્નં રૂપાવચરજ્ઝાનાનં. ચતુક્કનયેન હેતં વુત્તં. અટ્ઠન્નં વિમોક્ખાનન્તિ ‘‘રૂપી રૂપાનિ પસ્સતી’’તિઆદીનં (મ. નિ. ૨.૨૪૮; ૩.૩૧૨; ધ. સ. ૨૪૮; પટિ. મ. ૧.૨૦૯) અટ્ઠન્નં વિમોક્ખાનં. તિણ્ણં સમાધીનન્તિ સવિતક્કસવિચારાદીનં તિણ્ણં સમાધીનં. નવન્નં અનુપુબ્બસમાપત્તીનન્તિ પઠમજ્ઝાનસમાપત્તિઆદીનં નવન્નં અનુપુબ્બસમાપત્તીનં. એત્થ ચ પટિપાટિયા અટ્ઠન્નં સમાધીતિપિ નામં, સમાપત્તીતિપિ ચિત્તેકગ્ગતાસબ્ભાવતો, નિરોધસમાપત્તિયા તદભાવતો ન સમાધીતિ નામં. હાનભાગિયં ધમ્મન્તિ અપ્પગુણેહિ પઠમજ્ઝાનાદીહિ વુટ્ઠિતસ્સ સઞ્ઞામનસિકારાનં કામાદિપક્ખન્દનં. વિસેસભાગિયં ધમ્મન્તિ પગુણેહિ પઠમજ્ઝાનાદીહિ વુટ્ઠિતસ્સ સઞ્ઞામનસિકારાનં દુતિયજ્ઝાનાદિપક્ખન્દનં. ઇતિ સઞ્ઞામનસિકારાનં કામાદિદુતિયજ્ઝાનાદિપક્ખન્દનાનિ હાનભાગિયવિસેસભાગિયધમ્માતિ દસ્સિતાનિ. તેહિ પન ઝાનાનં તંસભાવતા ધમ્મસદ્દેન વુત્તા. તસ્માતિ વુત્તમેવત્થં હેતુભાવેન પચ્ચામસતિ. વોદાનન્તિ પગુણતાસઙ્ખાતં વોદાનં. તઞ્હિ પઠમજ્ઝાનાદીહિ વુટ્ઠહિત્વા દુતિયજ્ઝાનાદીનં અધિગમસ્સ પચ્ચયત્તા ‘‘વુટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં. યે પન ‘‘નિરોધતો ફલસમાપત્તિયા વુટ્ઠાનન્તિ પાળિ નત્થી’’તિ વદન્તિ. તે ‘‘નિરોધા વુટ્ઠહન્તસ્સ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ફલસમાપત્તિયા અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ ઇમાય પાળિયં (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૧૭) પટિસેધેતબ્બા.

સીહનાદસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

મહાવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. દેવતાવગ્ગો

૧-૩. અનાગામિફલસુત્તાદિવણ્ણના

૬૫-૬૭. સત્તમસ્સ પઠમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનિ. તતિયે અભિસમાચારે ઉત્તમસમાચારે ભવં આભિસમાચારિકં, વત્તપ્પટિપત્તિવત્તં. તેનાહ ‘‘ઉત્તમસમાચારભૂત’’ન્તિઆદિ. સેખપણ્ણત્તિસીલન્તિ સેખિયવસેન પઞ્ઞત્તસીલં.

અનાગામિફલસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪-૫. સઙ્ગણિકારામસુત્તાદિવણ્ણના

૬૮-૬૯. ચતુત્થે ગણેન સઙ્ગણં સમોધાનં ગણસઙ્ગણિકા, સા આરમિતબ્બટ્ઠેન આરામો એતસ્સાતિ ગણસઙ્ગણિકારામો. સઙ્ગણિકાતિ વા સકપરિસસમોધાનં. ગણોતિ નાનાજનસમોધાનં. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. પઞ્ચમં ઉત્તાનત્થમેવ.

સઙ્ગણિકારામસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. સમાધિસુત્તવણ્ણના

૭૦. છટ્ઠે પટિપ્પસ્સમ્ભનં પટિપ્પસ્સદ્ધીતિ અત્થતો એકન્તિ આહ ‘‘ન પટિપ્પસ્સદ્ધિલદ્ધેનાતિ કિલેસપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિયા અલદ્ધેના’’તિ. સુક્કપક્ખે સન્તેનાતિઆદીસુ અઙ્ગસન્તતાય આરમ્મણસન્તતાય સબ્બકિલેસસન્તતાય ચ સન્તેન, અતપ્પનિયટ્ઠેન પણીતેન, કિલેસપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિયા લદ્ધત્તા, કિલેસપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિભાવં વા લદ્ધત્તા પટિપ્પસ્સદ્ધિલદ્ધેન, પસ્સદ્ધિકિલેસેન વા અરહતા લદ્ધત્તા પટિપ્પસ્સદ્ધિલદ્ધેન, એકોદિભાવેન અધિગતત્તા એકોદિભાવાધિગતેનાતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.

સમાધિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭-૧૦. સક્ખિભબ્બસુત્તાદિવણ્ણના

૭૧-૭૪. સત્તમે તસ્મિં તસ્મિં વિસેસેતિ તસ્મિં તસ્મિં સચ્છિકાતબ્બે વિસેસે. સક્ખિભાવાય પચ્ચક્ખકારિતાય ભબ્બો સક્ખિભબ્બો, તસ્સ ભાવો સક્ખિભબ્બતા. તં સક્ખિભબ્બતં. સતિ સતિઆયતનેતિ સતિ સતિકારણે. કિઞ્ચેત્થ કારણં? અભિઞ્ઞા વા અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનં વા, અવસાને પન છટ્ઠાભિઞ્ઞાય અરહત્તં વા કારણં, અરહત્તસ્સ વિપસ્સના વાતિ વેદિતબ્બં. યઞ્હિ તં તત્ર તત્ર સક્ખિભબ્બતાસઙ્ખાતં ઇદ્ધિવિધપચ્ચનુભવનાદિ, તસ્સ અભિઞ્ઞા કારણં. અથ ઇદ્ધિવિધપચ્ચનુભવનાદિ અભિઞ્ઞા, એવં સતિ અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનં કારણં. અરહત્તમ્પિ ‘‘કુદાસ્સુ નામાહં તદાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સામી’’તિ અનુત્તરેસુ વિમોક્ખેસુ પિહં ઉપટ્ઠપેત્વા છટ્ઠાભિઞ્ઞં નિબ્બત્તેન્તસ્સ કારણં. ઇદઞ્ચ સબ્બસાધારણં ન હોતિ, સાધારણવસેન પન અરહત્તસ્સ વિપસ્સના કારણં. અથ વા સતિ આયતનેતિ તસ્સ તસ્સ વિસેસાધિગમસ્સ ઉપનિસ્સયસઙ્ખાતે કારણે સતીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

હાનભાગિયાદીસુ ‘‘પઠમજ્ઝાનસ્સ લાભિં કામસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ, હાનભાગિયો સમાધિ. તદનુધમ્મતા સતિ સન્તિટ્ઠતિ, ઠિતિભાગિયો સમાધિ. અવિતક્કસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ, વિસેસભાગિયો સમાધિ. નિબ્બિદાસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ વિરાગૂપસંહિતા, નિબ્બેધભાગિયો સમાધી’’તિ (વિભ. ૭૯૯) ઇમિના નયેન સબ્બસમાપત્તિયો વિત્થારેત્વા હાનભાગિયાદિઅત્થો વેદિતબ્બો. તત્થ પઠમજ્ઝાનસ્સ લાભિન્તિ ય્વાયં અપ્પગુણસ્સ પઠમસ્સ ઝાનસ્સ લાભી, તં. કામસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તીતિ તતો વુટ્ઠિતં આરમ્મણવસેન કામસહગતા હુત્વા સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તિ તુદન્તિ, તસ્સ કામાનતીતસ્સ કામાનુપક્ખન્દાનં સઞ્ઞામનસિકારાનં વસેન સો પઠમજ્ઝાનસમાધિ હાયતિ પરિહાયતિ, તસ્મા હાનભાગિયો વુત્તો. તદનુધમ્મતાતિ તદનુરૂપસભાવો. સતિ સન્તિટ્ઠતીતિ ઇદં મિચ્છાસતિં સન્ધાય વુત્તં. યસ્સ હિ પઠમજ્ઝાનાનુરૂપસભાવા પઠમજ્ઝાનં સન્તતો પણીતતો દિસ્વા અસ્સાદયમાના અભિનન્દમાના નિકન્તિ હોતિ, તસ્સ નિકન્તિવસેન સો પઠમજ્ઝાનસમાધિ નેવ હાયતિ ન વડ્ઢતિ, ઠિતિકોટ્ઠાસિકો હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘ઠિતિભાગિયો સમાધી’’તિ. અવિતક્કસહગતાતિ અવિતક્કં દુતિયજ્ઝાનં સન્તતો પણીતતો મનસિકરોતો આરમ્મણવસેન અવિતક્કસહગતા. સઞ્ઞામનસિકારા સમુદાચરન્તીતિ પગુણપઠમજ્ઝાનતો વુટ્ઠિતં દુતિયજ્ઝાનાધિગમત્થાય ચોદેન્તિ તુદન્તિ. તસ્સ ઉપરિ દુતિયજ્ઝાનાનુપક્ખન્દાનં સઞ્ઞામનસિકારાનં વસેન સો પઠમજ્ઝાનસમાધિ વિસેસભૂતસ્સ દુતિયજ્ઝાનસ્સ ઉપ્પત્તિપદટ્ઠાનતાય ‘‘વિસેસભાગિયો’’તિ વુત્તો.

નિબ્બિદાસહગતાતિ તમેવ પઠમજ્ઝાનલાભિં ઝાનતો વુટ્ઠિતં નિબ્બિદાસઙ્ખાતેન વિપસ્સનાઞાણેન સહગતા. વિપસ્સનાઞાણઞ્હિ ઝાનઙ્ગેસુ પભેદેન ઉપટ્ઠહન્તેસુ નિબ્બિન્દતિ ઉક્કણ્ઠતિ, તસ્મા ‘‘નિબ્બિદા’’તિ વુચ્ચતિ. સમુદાચરન્તીતિ નિબ્બાનસચ્છિકિરિયત્થાય ચોદેન્તિ તુદન્તિ. વિરાગૂપસંહિતાતિ વિરાગસઙ્ખાતેન નિબ્બાનેન ઉપસંહિતા. વિપસ્સનાઞાણઞ્હિ સક્કા ઇમિના મગ્ગેન વિરાગં નિબ્બાનં સચ્છિકાતુન્તિ પવત્તિતો ‘‘વિરાગૂપસંહિત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તંસમ્પયુત્તા સઞ્ઞામનસિકારા વિરાગૂપસંહિતા એવ નામ. તસ્સ તેસં સઞ્ઞામનસિકારાનં વસેન પઠમજ્ઝાનસમાધિ અરિયમગ્ગપ્પટિવેધસ્સ પદટ્ઠાનતાય ‘‘નિબ્બેધભાગિયો’’તિ વુત્તો. હાનં ભજન્તીતિ હાનભાગિયા, હાનભાગો વા એતેસં અત્થીતિ હાનભાગિયા, પરિહાનકોટ્ઠાસિકાતિ અત્થો. ઇમિના નયેન ઠિતિભાગિયો વેદિતબ્બો. અટ્ઠમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

સક્ખિભબ્બસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દેવતાવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. અરહત્તવગ્ગો

૧-૩. દુક્ખસુત્તાદિવણ્ણના

૭૫-૭૭. અટ્ઠમસ્સ પઠમાદીસુ નત્થિ વત્તબ્બં. તતિયે તિવિધં કુહનવત્થુન્તિ પચ્ચયપ્પટિસેવનસામન્તજપ્પનઇરિયાપથપ્પવત્તનસઙ્ખાતં તિવિધં કુહનવત્થું. ઉક્ખિપિત્વાતિ ‘‘મહાકુટુમ્બિકો મહાનાવિકો મહાદાનપતી’’તિઆદિના પગ્ગણ્હિત્વા લપનં. અવક્ખિપિત્વાતિ ‘‘કિં ઇમસ્સ જીવિતં, બીજભોજનો નામાય’’ન્તિ હીળેત્વા લપનં.

દુક્ખસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. સુખસોમનસ્સસુત્તવણ્ણના

૭૮. ચતુત્થે યથાવુત્તધમ્માદીસુ તસ્સ કિલેસનિમિત્તં દુક્ખં અનવસ્સનન્તિ ‘‘સુખસોમનસ્સબહુલો વિહરતી’’તિ વુત્તં. કાયિકસુખઞ્ચેવ ચેતસિકસોમનસ્સઞ્ચ બહુલં અસ્સાતિ સુખસોમનસ્સબહુલો. યવતિ તેન ફલં મિસ્સિતં વિય હોતીતિ યોનિ, એકન્તિકં કારણં. અસ્સાતિ યથાવુત્તસ્સ ભિક્ખુનો. પરિપુણ્ણન્તિ અવિકલં અનવસેસં.

સુખસોમનસ્સસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. અધિગમસુત્તવણ્ણના

૭૯. પઞ્ચમે આગચ્છન્તિ એતેન કુસલા વા અકુસલા વાતિ આગમનં, કુસલાકુસલાનં ઉપ્પત્તિકારણં. તત્થ કુસલોતિ આગમનકુસલો. એવં ધમ્મે મનસિકરોતો કુસલા વા અકુસલા વા ધમ્મા અભિવડ્ઢન્તીતિ એવં જાનન્તો. અપગચ્છન્તિ કુસલા વા અકુસલા વા એતેનાતિ અપગમનં. તેસં એવ અનુપ્પત્તિકારણં, તત્થ કુસલોતિ અપગમનકુસલો. એવં ધમ્મે મનસિકરોતો કુસલા વા અકુસલા વા ધમ્મા નાભિવડ્ઢન્તીતિ એવં જાનન્તો. ઉપાયકુસલોતિ ઠાનુપ્પત્તિકપઞ્ઞાસમન્નાગતો. ઇદઞ્ચ અચ્ચાયિકકિચ્ચે વા ભયે વા ઉપ્પન્ને તસ્સ તિકિચ્છનત્થં ઠાનુપ્પત્તિયા કારણજાનનવસેન વેદિતબ્બં.

અધિગમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬-૭. મહન્તત્તસુત્તાદિવણ્ણના

૮૦-૮૧. છટ્ઠે સમ્પત્તેતિ કિલેસે સમ્પત્તે. સત્તમં ઉત્તાનમેવ.

મહન્તત્તસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮-૧૦. દુતિયનિરયસુત્તાદિવણ્ણના

૮૨-૮૪. અટ્ઠમે કાયપાગબ્ભિયાદીહીતિ આદિ-સદ્દેન વચીપાગબ્ભિયં મનોપાગબ્ભિયઞ્ચ સઙ્ગણ્હાતિ. નવમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

દુતિયનિરયસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અરહત્તવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. સીતિવગ્ગો

૧. સીતિભાવસુત્તવણ્ણના

૮૫. નવમસ્સ પઠમે સીતિભાવન્તિ નિબ્બાનં, કિલેસવૂપસમં વા. નિગ્ગણ્હાતીતિ અચ્ચારદ્ધવીરિયતાદીહિ ઉદ્ધતં ચિત્તં ઉદ્ધચ્ચપક્ખતો રક્ખણવસેન નિગ્ગણ્હાતિ. પગ્ગણ્હાતીતિ અતિસિથિલવીરિયતાદીહિ લીનં ચિત્તં કોસજ્જપાતતો રક્ખણવસેન પગ્ગણ્હાતિ. સમ્પહંસેતીતિ સમપ્પવત્તચિત્તં તથાપવત્તિયં પઞ્ઞાય તોસેતિ ઉત્તેજેતિ વા. યદા વા પઞ્ઞાપયોગમન્દતાય ઉપસમસુખાનધિગમેન વા નિરસ્સાદં ચિત્તં ભાવનાય ન પક્ખન્દતિ, તદા જાતિઆદીનિ સંવેગવત્થૂનિ પચ્ચવેક્ખિત્વા સમ્પહંસેતિ સમુત્તેજેતિ. અજ્ઝુપેક્ખતીતિ યદા પન ચિત્તં અલીનં અનુદ્ધતં અનિરસ્સાદં આરમ્મણે સમપ્પવત્તં સમ્મદેવ ભાવનાવીતિં ઓતિણ્ણં હોતિ, તદા પગ્ગહનિગ્ગહસમ્પહંસનેસુ કિઞ્ચિ બ્યાપારં અકત્વા સમપ્પવત્તેસુ અસ્સેસુ સારથી વિય અજ્ઝુપેક્ખતિ, ઉપેક્ખકોવ હોતિ. પણીતાધિમુત્તિકોતિ પણીતે ઉત્તમે મગ્ગફલે અધિમુત્તો નિન્નપોણપબ્ભારો.

સીતિભાવસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨-૧૧. આવરણસુત્તાદિવણ્ણના

૮૬-૯૫. દુતિયે અચ્છન્દિકોતિ કત્તુકમ્યતાકુસલચ્છન્દરહિતો. ઉત્તરકુરુકા મનુસ્સા અચ્છન્દિકટ્ઠાનં પવિટ્ઠા. દુપ્પઞ્ઞોતિ ભવઙ્ગપઞ્ઞાય પરિહીનો. ભવઙ્ગપઞ્ઞાય પન પરિપુણ્ણાયપિ યસ્સ ભવઙ્ગં લોકુત્તરસ્સ પચ્ચયો ન હોતિ, સોપિ દુપ્પઞ્ઞો એવ નામ. અભબ્બો નિયામં ઓક્કમિતું કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તન્તિ કુસલેસુ ધમ્મેસુ સમ્મત્તનિયામસઙ્ખાતં અરિયમગ્ગં ઓક્કમિતું અધિગન્તું અભબ્બો. ન કમ્માવરણતાયાતિઆદીસુ અભબ્બવિપરિયાયેન અત્થો વેદિતબ્બો. ચતુત્થાદીનિ ઉત્તાનત્થાનિ.

આવરણસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સીતિવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. આનિસંસવગ્ગો

૧-૧૧. પાતુભાવસુત્તાદિવણ્ણના

૯૬-૧૦૬. દસમસ્સ પઠમાદીસુ નત્થિ વત્તબ્બં. અટ્ઠમે મેત્તા એતસ્સ અત્થીતિ મેત્તાવા, તસ્સ ભાવો મેત્તાવતા, મેત્તાપટિપત્તિ, તાય. સા પન મેત્તાવતા મેત્તાવસેન પારિચરિયાતિ આહ ‘‘મેત્તાયુત્તાય પારિચરિયાયા’’તિ. પરિચરન્તિ વિપ્પકતબ્રહ્મચરિયત્તા. પરિચિણ્ણસત્થુકેન સાવકેન નામ સત્થુનો યાવ ધમ્મેન કાતબ્બા પારિચરિયા, તાય સમ્મદેવ સમ્પાદિતત્તા. નવમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનિ.

પાતુભાવસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

આનિસંસવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૭-૧૧૬. એકાદસમવગ્ગો ઉત્તાનત્થોયેવ.

ઇતિ મનોરથપૂરણિયા અઙ્ગુત્તરનિકાય-અટ્ઠકથાય

છક્કનિપાતવણ્ણનાય અનુત્તાનત્થદીપના સમત્તા.

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ.

અઙ્ગુત્તરનિકાયે

સત્તકનિપાત-ટીકા

૧. પઠમપણ્ણાસકં

૧. ધનવગ્ગવણ્ણના

૧-૧૦. સત્તકનિપાતસ્સ પઠમો વગ્ગો ઉત્તાનત્થો.

૨. અનુસયવગ્ગો

૪.પુગ્ગલસુત્તવણ્ણના

૧૪. દુતિયસ્સ ચતુત્થે ઉભતો ઉભયથા, ઉભતો ઉભોહિ ભાગેહિ વિમુત્તોતિ ઉભતોભાગવિમુત્તો એકદેસસરૂપેકસેસનયેન. દ્વીહિ ભાગેહીતિ કરણે નિસ્સક્કે ચેતં બહુવચનં. આવુત્તિઆદિવસેન અયં નિયમો વેદિતબ્બોતિ આહ ‘‘અરૂપસમાપત્તિયા’’તિઆદિ. એતેન ‘‘સમાપત્તિયા વિક્ખમ્ભનવિમોક્ખેન, મગ્ગેન સમુચ્છેદવિમોક્ખેન વિમુત્તત્તા ઉભતોભાગવિમુત્તો’’તિ એવં પવત્તો તિપિટકચૂળનાગત્થેરવાદો, ‘‘નામકાયતો રૂપકાયતો ચ વિમુત્તત્તા ઉભતોભાગવિમુત્તો’’તિ એવં પવત્તો તિપિટકમહારક્ખિતત્થેરવાદો, ‘‘સમાપત્તિયા વિક્ખમ્ભનવિમોક્ખેન એકવારં, મગ્ગેન સમુચ્છેદવિમોક્ખેન એકવારં વિમુત્તત્તા ઉભતોભાગવિમુત્તો’’તિ એવં પવત્તો તિપિટકચૂળાભયત્થેરવાદો ચાતિ ઇમેસં તિણ્ણમ્પિ થેરવાદાનં એકજ્ઝં સઙ્ગહો કતોતિ દટ્ઠબ્બં. એત્થ ચ પઠમવાદે દ્વીહિ ભાગેહિ વિમુત્તો ઉભતોભાગવિમુત્તો વુત્તો, દુતિયવાદે ઉભતો ભાગતો વિમુત્તોતિ ઉભતોભાગવિમુત્તો, તતિયવાદે દ્વીહિ ભાગેહિ દ્વે વારે વિમુત્તોતિ અયમેતેસં વિસેસોતિ. વિમુત્તોતિ કિલેસેહિ વિમુત્તો, કિલેસવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદનેહિ વા કાયતો વિમુત્તોહિ અત્થો.

સોતિ ઉભતોભાગવિમુત્તો. કામઞ્ચેત્થ રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનમ્પિ અરૂપાવચરજ્ઝાનં વિય દુવઙ્ગિકં આનેઞ્જપ્પત્તન્તિ વુચ્ચતિ. તં પન પદટ્ઠાનં કત્વા અરહત્તં પત્તો ઉભતોભાગવિમુત્તો નામ ન હોતિ રૂપકાયતો અવિમુત્તત્તા. તઞ્હિ કિલેસકાયતોવ વિમુત્તં, ન રૂપકાયતો, તસ્મા તતો વુટ્ઠાય અરહત્તં પત્તો ઉભતોભાગવિમુત્તો ન હોતીતિ આહ ‘‘ચતુન્નં અરૂપ…પે… પઞ્ચવિધો હોતી’’તિ. અરૂપસમાપત્તીનન્તિ નિદ્ધારણે સામિવચનં. અરહત્તં પત્તઅનાગામિનોતિ ભૂતપુબ્બગતિયા વુત્તં. ન હિ અરહત્તં પત્તો અનાગામી નામ હોતિ. ‘‘રૂપી રૂપાનિ પસ્સતી’’તિઆદિકે નિરોધસમાપત્તિઅન્તે અટ્ઠ વિમોક્ખે વત્વા –

‘‘યતો ચ ખો, આનન્દ, ભિક્ખુ ઇમે અટ્ઠ વિમોક્ખે કાયેન ફુસિત્વા વિહરતિ, પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વા આસવા પરિક્ખીણા હોન્તિ. અયં વુચ્ચતિ, આનન્દ, ભિક્ખુ ઉભતોભાગવિમુત્તો’’તિ –

યદિપિ મહાનિદાને (દી. નિ. ૨.૧૩૦) વુત્તં, તં પન ઉભતોભાગવિમુત્તસેટ્ઠવસેન વુત્તન્તિ, ઇધ પન સબ્બઉભતોભાગવિમુત્તે સઙ્ગહણત્થં ‘‘પઞ્ચવિધો હોતી’’તિ વત્વા ‘‘પાળિ પનેત્થ…પે… અટ્ઠવિમોક્ખલાભિનો વસેન આગતા’’તિ આહ. મજ્ઝિમનિકાયે પન કીટાગિરિસુત્તે (મ. નિ. ૨.૧૮૨) –

‘‘કતમો ચ, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો ઉભતોભાગવિમુત્તો? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચો પુગ્ગલો યે તે સન્તા વિમોક્ખા અતિક્કમ્મ રૂપે આરુપ્પા, તે કાયેન ફુસિત્વા વિહરતિ, પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વા આસવા પરિક્ખીણા હોન્તિ. અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, પુગ્ગલો ઉભતોભાગવિમુત્તો’’તિ –

અરૂપસમાપત્તિવસેન ચત્તારો ઉભતોભાગવિમુત્તા, સેટ્ઠો ચ વુત્તો વુત્તલક્ખણૂપપત્તિતો. યથાવુત્તેસુ હિ પઞ્ચસુ પુરિમા ચત્તારો સમાપત્તિસીસં નિરોધં ન સમાપજ્જન્તીતિ પરિયાયેન ઉભતોભાગવિમુત્તા નામ. અટ્ઠસમાપત્તિલાભી અનાગામી તં સમાપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાય વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પત્તોતિ નિપ્પરિયાયેન ઉભતોભાગવિમુત્તસેટ્ઠો નામ.

કતમો ચ પુગ્ગલોતિઆદિ પુગ્ગલપઞ્ઞત્તિપાળિ. તત્થ કતમોતિ પુચ્છાવચનં. પુગ્ગલોતિ અસાધારણતો પુચ્છિતબ્બવચનં. ઇધાતિ ઇધસ્મિં સાસને. એકચ્ચોતિ એકો. અટ્ઠ વિમોક્ખે કાયેન ફુસિત્વા વિહરતીતિ અટ્ઠ સમાપત્તિયો સમાપજ્જિત્વા નામકાયતો પટિલભિત્વા વિહરતિ. પઞ્ઞાય ચસ્સ દિસ્વા આસવા પરિક્ખીણા હોન્તીતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય સઙ્ખારગતં, મગ્ગપઞ્ઞાય ચત્તારિ સચ્ચાનિ પસ્સિત્વા ચત્તારોપિ આસવા પરિક્ખીણા હોન્તિ. દિસ્વાતિ દસ્સનહેતુ. ન હિ આસવે પઞ્ઞાય પસ્સન્તિ, દસ્સનકારણા પન પરિક્ખીણા દિસ્વા પરિક્ખીણાતિ વુત્તા દસ્સનાયત્તપરિક્ખયત્તા. એવઞ્હિ દસ્સનં આસવાનં ખયસ્સ પુરિમકિરિયાભાવેન વુત્તં.

પઞ્ઞાવિમુત્તોતિ વિસેસતો પઞ્ઞાય એવ વિમુત્તો, ન તસ્સ અધિટ્ઠાનભૂતેન અટ્ઠવિમોક્ખસઙ્ખાતેન સાતિસયેન સમાધિનાતિ પઞ્ઞાવિમુત્તો. યો અરિયો અનધિગતઅટ્ઠવિમોક્ખો સબ્બસો આસવેહિ વિમુત્તો, તસ્સેતં અધિવચનં. અધિગતેપિ હિ રૂપજ્ઝાનવિમોક્ખે ન સો સાતિસયસમાધિનિસ્સિતોતિ ન તસ્સ વસેન ઉભતોભાગવિમુત્તતા હોતીતિ વુત્તોવાયમત્થો. અરૂપજ્ઝાનેસુ પન એકસ્મિમ્પિ સતિ ઉભતોભાગવિમુત્તોયેવ નામ હોતિ. તેન હિ અટ્ઠવિમોક્ખેકદેસેન તંનામદાનસમત્થેન અટ્ઠવિમોક્ખલાભીત્વેવ વુચ્ચતિ. સમુદાયે હિ પવત્તો વોહારો અવયવેપિ દિસ્સતિ યથા તં ‘‘સત્તિસયો’’તિ અનવસેસતો આસવાનં પરિક્ખીણત્તા. અટ્ઠવિમોક્ખપટિક્ખેપવસેનેવ ન એકદેસભૂતરૂપજ્ઝાનપ્પટિક્ખેપવસેન. એવઞ્હિ અરૂપજ્ઝાનેકદેસાભાવેપિ અટ્ઠવિમોક્ખપટિક્ખેપો ન હોતીતિ સિદ્ધં હોતિ. અરૂપાવચરજ્ઝાનેસુ હિ એકસ્મિમ્પિ સતિ ઉભતોભાગવિમુત્તોયેવ નામ હોતિ.

ફુટ્ઠન્તં સચ્છિકતોતિ ફુટ્ઠાનં અન્તો ફુટ્ઠન્તો, ફુટ્ઠાનં અરૂપજ્ઝાનાનં અનન્તરો કાલોતિ અધિપ્પાયો. અચ્ચન્તસંયોગે ચેતં ઉપયોગવચનં. તં ફુટ્ઠાનન્તરકાલમેવ સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકતો સચ્છિકરણૂપાયેનાતિ વુત્તં હોતિ, ભાવનપુંસકં વા એતં ‘‘એકમન્તં નિસીદી’’તિઆદીસુ વિય. યો હિ અરૂપજ્ઝાનેન રૂપકાયતો નામકાયેકદેસતો ચ વિક્ખમ્ભનવિમોક્ખેન વિમુત્તો, તેન નિરોધસઙ્ખાતો વિમોક્ખો આલોચિતો પકાસિતો વિય હોતિ, ન પન કાયેન સચ્છિકતો. નિરોધં પન આરમ્મણં કત્વા એકચ્ચેસુ આસવેસુ ખેપિતેસુ તેન સો સચ્છિકતો હોતિ, તસ્મા સો સચ્છિકાતબ્બં નિરોધં યથાઆલોચિતં નામકાયેન સચ્છિ કરોતીતિ ‘‘કાયસક્ખી’’તિ વુચ્ચતિ, ન તુ ‘‘વિમુત્તો’’તિ એકચ્ચાનં આસવાનં અપરિક્ખીણત્તા. તેનાહ ‘‘ઝાનફસ્સં પઠમં ફુસતિ, પચ્છા નિરોધં નિબ્બાનં સચ્છિકરોતી’’તિ. અયં ચતુન્નં અરૂપસમાપત્તીનં એકેકતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા કાયસક્ખિભાવં પત્તાનં ચતુન્નં, નિરોધા વુટ્ઠાય અગ્ગમગ્ગપ્પત્તઅનાગામિનો ચ વસેન ઉભતોભાગવિમુત્તો વિય પઞ્ચવિધો નામ હોતીતિ વુત્તં અભિધમ્મટીકાયં (પુ. પ. મૂલટી. ૨૪) ‘‘કાયસક્ખિમ્હિપિ એસેવ નયો’’તિ. એકચ્ચે આસવાતિ હેટ્ઠિમમગ્ગવજ્ઝા આસવા.

દિટ્ઠન્તં પત્તોતિ દસ્સનસઙ્ખાતસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગઞાણસ્સ અનન્તરં પત્તોતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘દિટ્ઠત્તા પત્તો’’તિપિ પાઠો. એતેન ચતુસચ્ચદસ્સનસઙ્ખાતાય દિટ્ઠિયા નિરોધસ્સ પત્તતં દીપેતિ. તેનાહ ‘‘દુક્ખા સઙ્ખારા’’તિઆદિ. તત્થ પઞ્ઞાયાતિ મગ્ગપઞ્ઞાય. પઠમફલટ્ઠતો પટ્ઠાય યાવ અગ્ગમગ્ગટ્ઠા દિટ્ઠિપ્પત્તો. તેનાહ ‘‘સોપિ કાયસક્ખી વિય છબ્બિધો હોતી’’તિ. યથા પન પઞ્ઞાવિમુત્તો, એવં અયમ્પિ સુક્ખવિપસ્સકો ચતૂહિ અરૂપજ્ઝાનેહિ વુટ્ઠાય દિટ્ઠિપ્પત્તભાવપ્પત્તા ચત્તારો ચાતિ પઞ્ચવિધો હોતીતિ વેદિતબ્બો. સદ્ધાવિમુત્તેપિ એસેવ નયો. ઇદં દુક્ખન્તિ એત્તકં દુક્ખં, ન ઇતો ઉદ્ધં દુક્ખન્તિ. યથાભૂતં પજાનાતીતિ ઠપેત્વા તણ્હં ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકં દુક્ખસચ્ચન્તિ યાથાવતો પજાનાતિ. યસ્મા પન તણ્હા દુક્ખં જનેતિ નિબ્બત્તેતિ, તતો તં દુક્ખં સમુદેતિ, તસ્મા નં ‘‘અયં દુક્ખસમુદયો’’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. યસ્મા પન ઇદં દુક્ખઞ્ચ સમુદયો ચ નિબ્બાનં પત્વા નિરુજ્ઝતિ, અપ્પવત્તિં ગચ્છતિ, તસ્મા ન ‘‘અયં દુક્ખનિરોધો’’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. અરિયો પન અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો તં દુક્ખનિરોધં ગચ્છતિ, તેન તં ‘‘અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ. એત્તાવતા નાનાક્ખણે સચ્ચવવત્થાનં દસ્સિતં. ઇદાનિ તં એકક્ખણે દસ્સેતું ‘‘તથાગતપ્પવેદિતા’’તિઆદિ વુત્તં. તથાગતપ્પવેદિતાતિ તથાગતેન બોધિમણ્ડે પટિવિદ્ધા વિદિતા પાકટા કતા. ધમ્માતિ ચતુસચ્ચધમ્મા. વોદિટ્ઠા હોન્તીતિ સુદિટ્ઠા. વોચરિતાતિ સુચરિતા, પઞ્ઞાય સુટ્ઠુ ચરાપિતાતિ અત્થો. અયન્તિ અયં એવરૂપો પુગ્ગલો દિટ્ઠિપ્પત્તોતિ.

સદ્ધાય વિમુત્તોતિ સદ્દહનવસેન વિમુત્તો. એતેન સબ્બથા અવિમુત્તસ્સપિ સદ્ધામત્તેન વિમુત્તભાવં દસ્સેતિ. સદ્ધાવિમુત્તોતિ વા સદ્ધાય અધિમુત્તોતિ અત્થો. કિં પન નેસં કિલેસપ્પહાને નાનત્તં અત્થીતિ? નત્થિ. અથ કસ્મા સદ્ધાવિમુત્તો દિટ્ઠિપ્પત્તં ન પાપુણાતીતિ? આગમનીયનાનત્તેન. દિટ્ઠિપ્પત્તો હિ આગમનમ્હિ કિલેસે વિક્ખમ્ભેન્તો અપ્પદુક્ખેન અકસિરેન અકિલમન્તોવ સક્કોતિ વિક્ખમ્ભિતું, સદ્ધાવિમુત્તો પન દુક્ખેન કસિરેન કિલમન્તો સક્કોતિ વિક્ખમ્ભિતું, તસ્મા સદ્ધાવિમુત્તો દિટ્ઠિપ્પત્તં ન પાપુણાતિ. તેનાહ ‘‘એતસ્સ હી’’તિઆદિ. સદ્દહન્તસ્સાતિ ‘‘એકંસતો અયં પટિપદા કિલેસક્ખયં આવહતિ સમ્માસમ્બુદ્ધેન ભાસિતત્તા’’તિ એવં સદ્દહન્તસ્સ. યસ્મા પનસ્સ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીહિ નિચ્ચસઞ્ઞાપહાનવસેન ભાવનાય પુબ્બેનાપરં વિસેસં પસ્સતો તત્થ તત્થ પચ્ચક્ખતાપિ અત્થિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘સદ્દહન્તસ્સ વિયા’’તિ. સેસપદદ્વયં તસ્સેવ વેવચનં. એત્થ ચ પુબ્બભાગમગ્ગભાવનાતિ વચનેન આગમનીયનાનત્તેન દિટ્ઠિપ્પત્તસદ્ધાવિમુત્તાનં પઞ્ઞાનાનત્તં હોતીતિ દસ્સિતં. અભિધમ્મટ્ઠકથાયમ્પિ (પુ. પ. અટ્ઠ. ૨૮) ‘‘નેસં કિલેસપ્પહાને નાનત્તં નત્થિ, પઞ્ઞાય નાનત્તં અત્થિયેવા’’તિ વત્વા ‘‘આગમનીયનાનત્તેનેવ સદ્ધાવિમુત્તો દિટ્ઠિપ્પત્તં ન પાપુણાતીતિ સન્નિટ્ઠાનં કત’’ન્તિ વુત્તં.

આરમ્મણં યાથાવતો ધારેતિ અવધારેતીતિ ધમ્મો, પઞ્ઞા. તં પઞ્ઞાસઙ્ખાતં ધમ્મં અધિમત્તતાય પુબ્બઙ્ગમં હુત્વા પવત્તં અનુસ્સરતીતિ ધમ્માનુસારી. તેનાહ ‘‘ધમ્મો’’તિઆદિ. પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમન્તિ પઞ્ઞાપધાનં. ‘‘સદ્ધં અનુસ્સરતિ, સદ્ધાપુબ્બઙ્ગમં મગ્ગં ભાવેતી’’તિ ઇમમત્થં એસેવ નયોતિ અતિદિસતિ. પઞ્ઞં વાહેતીતિ પઞ્ઞાવાહી, પઞ્ઞં સાતિસયં પવત્તેતીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમં અરિયમગ્ગં ભાવેતી’’તિ. પઞ્ઞા વા પુગ્ગલં વાહેતિ નિબ્બાનાભિમુખં ગમેતીતિ પઞ્ઞાવાહી. સદ્ધાવાહીતિ એત્થાપિ ઇમિના નયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. ઉભતોભાગવિમુત્તાદિકથાતિ ઉભતોભાગવિમુત્તાદીસુ આગમનતો પટ્ઠાય વત્તબ્બકથા. તસ્માતિ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૭૭૩, ૮૮૯) વુત્તત્તા. તતો એવ વિસુદ્ધિમગ્ગસંવણ્ણનાયં (વિસુદ્ધિ. મહાટી. ૨.૭૭૩) વુત્તનયેનેવ ચેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

પુગ્ગલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ઉદકૂપમાસુત્તવણ્ણના

૧૫. પઞ્ચમે એકન્તકાળકેહીતિ નત્થિકવાદઅહેતુકવાદઅકિરિયવાદસઙ્ખાતેહિ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિધમ્મેહિ. તેનાહ ‘‘નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ. એવં પુગ્ગલોતિ ઇમિના કારણેન એકવારં નિમુગ્ગો નિમુગ્ગોયેવ સો હોતિ. એતસ્સ હિ પુન ભવતો વુટ્ઠાનં નામ નત્થીતિ વદન્તિ મક્ખલિગોસાલાદયો વિય. હેટ્ઠા હેટ્ઠા નરકગ્ગીનંયેવ આહારો. સાધુ સદ્ધા કુસલેસૂતિ કુસલધમ્મેસુ સદ્ધા નામ સાહુ લદ્ધકાતિ ઉમ્મુજ્જતિ, સો તાવત્તકેનેવ કુસલેન ઉમ્મુજ્જતિ નામ. સાધુ હિરીતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. ચઙ્કવારેતિ રજકાનં ખારપરિસ્સાવને, સુરાપરિસ્સાવને વા. એવં પુગ્ગલોતિ ‘‘એવં સાધુ સદ્ધા’’તિ ઇમેસં સદ્ધાદીનં વસેન એકવારં ઉમ્મુજ્જિત્વા તેસં પરિહાનિયા પુન નિમુજ્જતિયેવ દેવદત્તાદયો વિય. દેવદત્તો હિ અટ્ઠ સમાપત્તિયો પઞ્ચ ચ અભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેત્વાપિ પુન બુદ્ધાનં પટિપક્ખતાય તેહિ ગુણેહિ પરિહીનો રુહિરુપ્પાદકમ્મં સઙ્ઘભેદકમ્મઞ્ચ કત્વા કાયસ્સ ભેદા દુતિયચિત્તવારેન ચુતિચિત્તમનન્તરા નિરયે નિબ્બત્તો. કોકાલિકો દ્વે અગ્ગસાવકે ઉપવદિત્વા પદુમનિરયે નિબ્બત્તો.

નેવ હાયતિ નો વડ્ઢતીતિ અપ્પહોનકકાલેપિ ન હાયતિ, પહોનકકાલેપિ ન વડ્ઢતિ. ઉભયમ્પિ પનેતં અગારિકેનપિ અનગારિકેનપિ દીપેતબ્બં. એકચ્ચો હિ અગારિકો અપ્પહોનકકાલે પક્ખિકભત્તં વસ્સિકં વા ઉપનિબન્ધાપેસિ, સો પચ્છા પહોનકકાલેપિ પક્ખિકભત્તાદિમત્તમેવ પવત્તેતિ. અનગારિકોપિ આદિમ્હિ અપ્પહોનકકાલે ઉદ્દેસં ધુતઙ્ગં વા ગણ્હાતિ, મેધાવી બલવીરિયસમ્પત્તિયા પહોનકકાલે તતો ઉત્તરિં ન કરોતિ. એવં પુગ્ગલોતિ એવં ઇમાય સદ્ધાદીનં ઠિતિયા પુગ્ગલો ઉમ્મુજ્જિત્વા ઠિતો નામ હોતિ. ઉમ્મુજ્જિત્વા પતરતીતિ સકદાગામિપુગ્ગલો કિલેસતનુતાય ઉટ્ઠહિત્વા ગન્તબ્બદિસાભિમુખો તરતિ નામ.

પટિગાધપ્પત્તો હોતીતિ અનાગામિપુગ્ગલં સન્ધાય વદતિ. ઇમે પન સત્ત પુગ્ગલા ઉદકોપમેન દીપિતા. સત્ત કિર જઙ્ઘવાણિજા અદ્ધાનમગ્ગપ્પટિપન્ના અન્તરામગ્ગે એકં પુણ્ણનદિં પાપુણિંસુ. તેસુ પઠમં ઓતિણ્ણો ઉદકભીરુકો પુરિસો ઓતિણ્ણટ્ઠાનેયેવ નિમુજ્જિત્વા પુન સણ્ઠાતું નાસક્ખિ, અવસ્સંવ મચ્છકચ્છપભત્તં જાતો. દુતિયો ઓતિણ્ણટ્ઠાને નિમુજ્જિત્વા સકિં ઉટ્ઠહિત્વા પુન નિમુગ્ગો ઉટ્ઠાતું નાસક્ખિ, અન્તોયેવ મચ્છકચ્છપભત્તં જાતો. તતિયો નિમુજ્જિત્વા ઉટ્ઠિતો મજ્ઝે નદિયા ઠત્વા નેવ ઓરતો આગન્તું, ન પારં ગન્તું અસક્ખિ. ચતુત્થો ઉટ્ઠાય ઠિતો ઉત્તરણતિત્થં ઓલોકેસિ. પઞ્ચમો ઉત્તરણતિત્થં ઓલોકેત્વા પતરતિ. છટ્ઠો તં દિસ્વા પારિમતીરં ગન્ત્વા કટિપ્પમાણે ઉદકે ઠિતો. સત્તમો પારિમતીરં ગન્ત્વા ગન્ધચુણ્ણાદીહિ ન્હત્વા વરવત્થાદીનિ નિવાસેત્વા સુરભિવિલેપનં વિલિમ્પિત્વા નીલુપ્પલમાલાદીનિ પિલન્ધિત્વા નાનાલઙ્કારપ્પટિમણ્ડિતો મહાનગરં પવિસિત્વા પાસાદમારુહિત્વા ઉત્તમભોજનં ભુઞ્જતિ.

તત્થ જઙ્ઘવાણિજા વિય ઇમે સત્ત પુગ્ગલા, નદી વિય વટ્ટં, પઠમસ્સ ઉદકભીરુકસ્સ પુરિસસ્સ ઓતિણ્ણટ્ઠાનેયેવ નિમુજ્જનં વિય મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ વટ્ટે નિમુજ્જનં, ઉમ્મુજ્જિત્વા નિમુજ્જનપુરિસો વિય સદ્ધાદીનં ઉપ્પત્તિમત્થકેન ઉમ્મુજ્જિત્વા તાસં હાનિયા નિમુગ્ગપુગ્ગલો, મજ્ઝે નદિયા ઠત્વા વિય સદ્ધાદીનં ઠિતિયા ઠિતિપુગ્ગલો, ઉત્તરણતિત્થં ઓલોકેન્તો વિય સોતાપન્નો, પતરન્તપુરિસો વિય કિલેસકામાવટ્ટતાય પતરન્તો સકદાગામી, તરિત્વા કટિમત્તે ઉદકે ઠિતપુરિસો વિય અનાવટ્ટધમ્મત્તા અનાગામી, ન્હત્વા પારિમતીરં ઉત્તરિત્વા થલે ઠિતપુરિસો વિય ચત્તારો ઓઘે અતિક્કમિત્વા નિબ્બાનથલે ઠિતો ખીણાસવબ્રાહ્મણો, થલે ઠિતપુરિસસ્સ નગરં પવિસિત્વા પાસાદં આરુય્હ ઉત્તમભોજનભુઞ્જનં વિય ખીણાસવસ્સ નિબ્બાનારમ્મણસમાપત્તિં અપ્પેત્વા વીતિનામનં વેદિતબ્બં.

ઉદકૂપમાસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬-૯. અનિચ્ચાનુપસ્સીસુત્તાદિવણ્ણના

૧૬-૧૯. છટ્ઠે ‘‘ઇધ સમસીસી કથિતો’’તિ વત્વા એવં સમસીસિતં વિભજિત્વા ઇધાધિપ્પેતં દસ્સેતું ‘‘સો ચતુબ્બિધો હોતી’’તિઆદિમાહ. રોગવસેન સમસીસી રોગસમસીસી. એસ નયો સેસેસુપિ. એકપ્પહારેનેવાતિ એકવેલાયમેવ. યો ચક્ખુરોગાદીસુ અઞ્ઞતરસ્મિં સતિ ‘‘ઇતો અનુટ્ઠિતો અરહત્તં પાપુણિસ્સામી’’તિ વિપસ્સનં પટ્ઠપેસિ, અથસ્સ અરહત્તઞ્ચ રોગતો વુટ્ઠાનઞ્ચ એકકાલમેવ હોતિ, અયં રોગસમસીસી નામ. ઇરિયાપથસ્સ પરિયોસાનન્તિ ઇરિયાપથન્તરસમાયોગો. યો ઠાનાદીસુ ઇરિયાપથેસુ અઞ્ઞતરં અધિટ્ઠાય ‘‘અવિકોપેત્વાવ અરહત્તં પાપુણિસ્સામી’’તિ વિપસ્સનં પટ્ઠપેસિ. અથસ્સ અરહત્તપ્પત્તિ ચ ઇરિયાપથવિકોપનઞ્ચ એકપ્પહારેનેવ હોતિ, અયં ઇરિયાપથસમસીસી નામ. જીવિતસમસીસી નામાતિ એત્થ ‘‘પલિબોધસીસં માનો, પરામાસસીસં દિટ્ઠિ, વિક્ખેપસીસં ઉદ્ધચ્ચં, કિલેસસીસં અવિજ્જા, અધિમોક્ખસીસં સદ્ધા, પગ્ગહસીસં વીરિયં, ઉપટ્ઠાનસીસં સતિ, અવિક્ખેપસીસં સમાધિ, દસ્સનસીસં પઞ્ઞા, પવત્તસીસં જીવિતિન્દ્રિયં, ચુતિસીસં વિમોક્ખો, સઙ્ખારસીસં નિરોધો’’તિ પટિસમ્ભિદાયં (પટિ. મ. ૩.૩૩) વુત્તેસુ સત્તરસસુ સીસેસુ પવત્તસીસં કિલેસસીસન્તિ દ્વે સીસાનિ ઇધાધિપ્પેતાનિ – ‘‘અપુબ્બં અચરિમં આસવપરિયાદાનઞ્ચ હોતિ જીવિતપરિયાદાનઞ્ચા’’તિ વચનતો. તેસુ કિલેસસીસં અરહત્તમગ્ગો પરિયાદિયતિ, પવત્તસીસં જીવિતિન્દ્રિયં ચુતિચિત્તં પરિયાદિયતિ. તત્થ અવિજ્જાપરિયાદાયકં ચિત્તં જીવિતિન્દ્રિયં પરિયાદાતું ન સક્કોતિ, જીવિતિન્દ્રિયપરિયાદાયકં અવિજ્જં પરિયાદાતું ન સક્કોતિ. અઞ્ઞં અવિજ્જાપરિયાદાયકં ચિત્તં, અઞ્ઞં જીવિતન્દ્રિયપરિયાદાયકં. યસ્સ ચેતં સીસદ્વયં સમં પરિયાદાનં ગચ્છતિ, સો જીવિતસમસીસી નામ.

કથં પનિદં સમં હોતીતિ? વારસમતાય. યસ્મિઞ્હિ વારે મગ્ગવુટ્ઠાનં હોતિ, સોતાપત્તિમગ્ગે પઞ્ચ પચ્ચવેક્ખણાનિ, સકદાગામિમગ્ગે પઞ્ચ, અનાગામિમગ્ગે પઞ્ચ, અરહત્તમગ્ગે ચત્તારીતિ એકૂનવીસતિમે પચ્ચવેક્ખણઞાણે પતિટ્ઠાય ભવઙ્ગં ઓતરિત્વા પરિનિબ્બાયતો ઇમાય વારસમતાય ઇદં ઉભયસીસપરિયાદાનમ્પિ સમં હોતીતિ ઇમાય વારસમતાય. વારસમવુત્તિદાયકેન હિ મગ્ગચિત્તેન અત્તનો અનન્તરં વિય નિપ્ફાદેતબ્બા પચ્ચવેક્ખણવારા ચ કિલેસપરિયાદાનસ્સેવ વારાતિ વત્તબ્બતં અરહતિ. ‘‘વિમુત્તસ્મિં વિમુત્તમિતિ ઞાણં હોતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૭૮; સં. નિ. ૩.૧૨, ૧૪) વચનતો પચ્ચવેક્ખણપરિસમાપનેન કિલેસપરિયાદાનં સમ્પાપિતં નામ હોતીતિ ઇમાય વારવુત્તિયા સમતાય કિલેસપરિયાદાનજીવિતપરિયાદાનાનં સમતા વેદિતબ્બા. તેનેવાહ ‘‘યસ્મા પનસ્સ…પે... તસ્મા એવં વુત્ત’’ન્તિ.

આયુનો વેમજ્ઝં અનતિક્કમિત્વા અન્તરાવ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયતીતિ અન્તરાપરિનિબ્બાયી. તેનાહ ‘‘યો પઞ્ચસુ સુદ્ધાવાસેસૂ’’તિઆદિ. વેમજ્ઝેતિ અવિહાદીસુ યત્થ ઉપ્પન્નો, તત્થ આયુનો વેમજ્ઝે. આયુવેમજ્ઝં ઉપહચ્ચ અતિક્કમિત્વા તત્થ પરિનિબ્બાયતીતિ ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી. તેનાહ ‘‘યો તત્થેવા’’તિઆદિ. અસઙ્ખારેન અપ્પયોગેન અનુસ્સાહેન અકિલમન્તો તિક્ખિન્દ્રિયતાય સુખેનેવ પરિનિબ્બાયતીતિ અસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી. તેનાહ ‘‘યો તેસંયેવા’’તિઆદિ. તેસંયેવ પુગ્ગલાનન્તિ નિદ્ધારણે સામિવચનં. અપ્પયોગેનાતિ અધિમત્તપ્પયોગેન વિના અપ્પકસિરેન. સસઙ્ખારેન સપ્પયોગેન કિલમન્તો દુક્ખેન પરિનિબ્બાયતીતિ સસઙ્ખારપરિનિબ્બાયી. ઉદ્ધંવાહિભાવેન ઉદ્ધમસ્સ તણ્હાસોતં વટ્ટસોતઞ્ચાતિ, ઉદ્ધં વા ગન્ત્વા પટિલભિતબ્બતો ઉદ્ધમસ્સ મગ્ગસોતન્તિ ઉદ્ધંભોતો. પટિસન્ધિવસેન અકનિટ્ઠં ગચ્છતીતિ અકનિટ્ઠગામી.

એત્થ પન ચતુક્કં વેદિતબ્બં. યો હિ અવિહતો પટ્ઠાય ચત્તારો દેવલોકે સોધેત્વા અકનિટ્ઠં ગન્ત્વા પરિનિબ્બાયતિ, અયં ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી નામ. અયઞ્હિ અવિહેસુ કપ્પસહસ્સં વસન્તો અરહત્તં પત્તું અસક્કુણિત્વા અતપ્પં ગચ્છતિ, તત્રાપિ દ્વે કપ્પસહસ્સાનિ વસન્તો અરહત્તં પત્તું અસક્કુણિત્વા સુદસ્સં ગચ્છતિ, તત્રાપિ ચત્તારિ કપ્પસહસ્સાનિ વસન્તો અરહત્તં પત્તું અસક્કુણિત્વા સુદસ્સિં ગચ્છતિ, તત્રાપિ અટ્ઠ કપ્પસહસ્સાનિ વસન્તો અરહત્તં પત્તું અસક્કુણિત્વા અકનિટ્ઠં ગચ્છતિ, તત્થ વસન્તો અગ્ગમગ્ગં અધિગચ્છતિ. તત્થ યો અવિહતો પટ્ઠાય દુતિયં વા ચતુત્થં વા દેવલોકં ગન્ત્વા પરિનિબ્બાયતિ, અયં ઉદ્ધંસોતો ન અકનિટ્ઠગામી નામ. યો કામભવતો ચવિત્વા અકનિટ્ઠેસુ પરિનિબ્બાયતિ, અયં ન ઉદ્ધંસોતો અકનિટ્ઠગામી નામ. યો હેટ્ઠા ચતૂસુ દેવલોકેસુ તત્થ તત્થેવ નિબ્બત્તિત્વા પરિનિબ્બાયતિ, અયં ન ઉદ્ધંસોતો ન અકનિટ્ઠગામીતિ.

એતે પન અવિહેસુ ઉપ્પન્નસમનન્તરઆયુવેમજ્ઝં અપ્પત્વાવ પરિનિબ્બાયનવસેન તયો અન્તરાપરિનિબ્બાયિનો, એકો ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયી, એકો ઉદ્ધંસોતોતિ પઞ્ચવિધો, અસઙ્ખારસસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિવિભાગેન દસ હોન્તિ, તથા અતપ્પસુદસ્સસુદસ્સીસૂતિ ચત્તારો દસકાતિ ચત્તારીસં. અકનિટ્ઠે પન ઉદ્ધંસોતો નત્થિ, તયો અન્તરાપરિનિબ્બાયિનો, એકો ઉપહચ્ચપરિનિબ્બાયીતિ ચત્તારો, અસઙ્ખારસસઙ્ખારપરિનિબ્બાયિવિભાગેન અટ્ઠાતિ અટ્ઠચત્તારીસં અનાગામિનો. સત્તમાદીસુ નત્થિ વત્તબ્બં.

અનિચ્ચાનુપસ્સીસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. નિદ્દસવત્થુસુત્તવણ્ણના

૨૦. દસમે નિદ્દસવત્થૂનીતિ આદિસદ્દલોપેનાયં નિદ્દેસોતિ આહ ‘‘નિદ્દસાદિવત્થૂની’’તિ. નત્થિ ઇદાનિ ઇમસ્સ દસાતિ નિદ્દસો. પઞ્હોતિ ઞાતું ઇચ્છિતો અત્થો. પુન દસવસ્સો ન હોતીતિ તેસં મતિમત્તમેતન્તિ દસ્સેતું ‘‘સો કિરા’’તિ કિરસદ્દગ્ગહણં. નિદ્દસોતિ ચેતં વચનમત્તં. તસ્સ નિબ્બીસાદિભાવસ્સ વિય નિન્નવાદિભાવસ્સ ચ ઇચ્છિતત્તાતિ દસ્સેતું ‘‘ન કેવલઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં. ગામે વિચરન્તોતિ ગામે પિણ્ડાય ચરન્તો. ન ઇદં તિત્થિયાનં અધિવચનં તેસુ તન્નિમિત્તસ્સ અભાવા, સાસનેપિ સેખસ્સપિ ન ઇદં અધિવચનં, કિમઙ્ગં પન પુથુજ્જનસ્સ. યસ્સ પનેતં અધિવચનં યેન ચ કારણેન, તં દસ્સેતું ‘‘ખીણાસવસ્સેત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. અપ્પટિસન્ધિકભાવો હિસ્સ પચ્ચક્ખતો કારણં. પરમ્પરાય ઇતરાનિ યાનિ પાળિયં આગતાનિં.

સિક્ખાય સમ્મદેવ આદાનં સિક્ખાસમાદાનં. તં પનસ્સા પારિપૂરિયા વેદિતબ્બન્તિ આહ ‘‘સિક્ખાત્તયપૂરણે’’તિ. સિક્ખાય વા સમ્મદેવ આદિતો પટ્ઠાય રક્ખણં સિક્ખાસમાદાનં. તઞ્ચ અત્થતો પૂરણેન પરિચ્છિન્નં અરક્ખણે સબ્બેન સબ્બં અભાવતો, રક્ખણે ચ પરિપૂરણતો. બલવચ્છન્દોતિ દળ્હચ્છન્દો. આયતિન્તિ અનન્તરાનાગતદિવસાદિકાલો અધિપ્પેતો, ન અનાગતભવોતિ આહ ‘‘અનાગતે પુનદિવસાદીસુપી’’તિ. સિક્ખં પરિપૂરેન્તસ્સ તત્થ નિબદ્ધભત્તિતા અવિગતપેમતા. તેભૂમકધમ્માનં અનિચ્ચાદિવસેન સમ્મદેવ નિજ્ઝાનં ધમ્મનિસામનાતિ આહ ‘‘વિપસ્સનાયેતં અધિવચન’’ન્તિ. તણ્હાવિનયેતિ ભઙ્ગાનુપસ્સનાઞાણાનુભાવસિદ્ધે તણ્હાવિક્ખમ્ભને. એકીભાવેતિ ગણસઙ્ગણિકાકિલેસસઙ્ગણિકાવિગમસિદ્ધે વિવેકવાસે. વીરિયારમ્ભેતિ સમ્મપ્પધાનસ્સ પગ્ગણ્હને. તં પન સબ્બસો વીરિયસ્સ પરિબ્રૂહનં હોતીતિ આહ ‘‘કાયિકચેતસિકસ્સ વીરિયસ્સ પૂરણે’’તિ. સતિયઞ્ચેવ નિપકભાવે ચાતિ સતોકારિતાય ચેવ સમ્પજાનકારિતાય ચ. સતિસમ્પજઞ્ઞબલેનેવ હિ વીરિયારમ્ભો ઇજ્ઝતિ. દિટ્ઠિપટિવેધેતિ મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિયા પટિવિજ્ઝને. તેનાહ ‘‘મગ્ગદસ્સને’’તિ.

નિદ્દસવત્થુસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અનુસયવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. વજ્જિસત્તકવગ્ગો

૧. સારન્દદસુત્તવણ્ણના

૨૧. તતિયસ્સ પઠમે દેવાયતનભાવેન ચિત્તત્તા લોકસ્સ ચિત્તીકારટ્ઠાનતાય ચ ચેતિયં અહોસિ. યાવકીવન્તિ (દી. નિ. ટી. ૨.૧૩૪) એકમેવેતં પદં અનિયમતો પરિમાણવાચી. કાલો ચેત્થ અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘યત્તકં કાલ’’ન્તિ. અભિણ્હં સન્નિપાતાતિ નિચ્ચસન્નિપાતા. તં પન નિચ્ચસન્નિપાતતં દસ્સેતું ‘‘દિવસસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. સન્નિપાતબહુલાતિ પચુરસન્નિપાતા. વોસાનન્તિ સઙ્કોચં. ‘‘વુદ્ધિયેવા’’તિઆદિના વુત્તમત્થં બ્યતિરેકમુખેન દસ્સેતું ‘‘અભિણ્હં અસન્નિપતન્તા હી’’તિઆદિ વુત્તં. આકુલાતિ ખુભિતા ન પસન્ના. ભિજ્જિત્વાતિ વગ્ગબન્ધતો વિભજ્જ વિસું વિસું હુત્વા.

સન્નિપાતભેરિયાતિ સન્નિપાતારોચનભેરિયા. અદ્ધભુત્તા વાતિ સામિભુત્તા વા. ઓસીદમાનેતિ હાયમાને.

સુઙ્કન્તિ ભણ્ડં ગહેત્વા ગચ્છન્તેહિ પબ્બતખણ્ડનાદિતિત્થગામદ્વારાદીસુ રાજપુરિસાનં દાતબ્બભાગં. બલિન્તિ નિપ્ફન્નસસ્સાદિતો છભાગં સત્તભાગન્તિઆદિના લદ્ધબ્બકરં. દણ્ડન્તિ દસવીસતિકહાપણાદિકં અપરાધાનુરૂપં ગહેતબ્બધનદણ્ડં. વજ્જિધમ્મન્તિ વજ્જિરાજધમ્મં. ઇદાનિ અપઞ્ઞત્તપઞ્ઞાપનાદીસુ તપ્પટિક્ખેપે ચ આદીનવાનિસંસે ચ વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘તેસ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. પારિચરિયક્ખમાતિ ઉપટ્ઠાનક્ખમા. પોરાણં વજ્જિધમ્મન્તિ એત્થ પુબ્બે કિર વજ્જિરાજાનો ‘‘અયં ચોરો’’તિ આનેત્વા દસ્સિતે ‘‘ગણ્હથ નં ચોર’’ન્તિ અવત્વા વિનિચ્છયમહામત્તાનં દેન્તિ. તે વિનિચ્છિનિત્વા સચે અચોરો હોતિ, વિસ્સજ્જેન્તિ. સચે ચોરો, અત્તના કિઞ્ચિ અકત્વા વોહારિકાનં દેન્તિ, તેપિ વિનિચ્છિનિત્વા અચોરો ચે, વિસ્સજ્જેન્તિ. ચોરો ચે, સુત્તધરાનં દેન્તિ. તેપિ વિનિચ્છિનિત્વા અચોરો ચે, વિસ્સજ્જેન્તિ. ચોરો ચે, અટ્ટકુલિકાનં દેન્તિ, તેપિ તથેવ કત્વા સેનાપતિસ્સ, સેનાપતિ ઉપરાજસ્સ, ઉપરાજા રઞ્ઞો. રાજા વિનિચ્છિનિત્વા સચે અચોરો હોતિ, વિસ્સજ્જેતિ. સચે પન ચોરો હોતિ, પવેણિપણ્ણકં વાચાપેતિ. તત્થ ‘‘યેન ઇદં નામ કતં, તસ્સ અયં નામદણ્ડો’’તિ લિખિતં. રાજા તસ્સ કિરિયં તેન સમાનેત્વા તદનુચ્છવિકં દણ્ડં કરોતિ. ઇતિ એતં પોરાણં વજ્જિધમ્મં સમાદાય વત્તન્તાનં મનુસ્સા ન ઉજ્ઝાયન્તિ. પરમ્પરાગતેસુ અટ્ટકુલેસુ જાતા અગતિગમનવિરતા અટ્ટમહલ્લકપુરિસા અટ્ટકુલિકા.

સક્કારન્તિ ઉપકારં. ગરુભાવં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વાતિ ‘‘ઇમે અમ્હાકં ગરુનો’’તિ તત્થ ગરુભાવં પટિ પટિ ઉપટ્ઠપેત્વા. માનેસ્સન્તીતિ સમ્માનેસ્સન્તિ. તં પન સમ્માનનં તેસુ નેસં અત્તમનતાપુબ્બકન્તિ આહ ‘‘મનેન પિયાયિસ્સન્તી’’તિ. નિપચ્ચકારં પણિપાતં. દસ્સેન્તીતિ ગરુચિત્તભારં દસ્સેન્તિ. સન્ધાનેતુન્તિ સમ્બન્ધં અવિચ્છિન્નં કત્વા ઘટેતું.

પસય્હકારસ્સાતિ બલક્કારસ્સ. કામં વુદ્ધિયા પૂજનીયતાય ‘‘વુદ્ધિહાનિયો’’તિ વુત્તં, અત્થો પન વુત્તાનુક્કમેનેવ યોજેતબ્બો. પાળિયં વા યસ્મા ‘‘વુદ્ધિયેવ પાટિકઙ્ખા, નો પરિહાની’’તિ વુત્તં, તસ્મા તદનુક્કમેન ‘‘વુદ્ધિહાનિયો’’તિ વુત્તં.

વિપચ્ચિતું અલદ્ધોકાસે પાપકમ્મે, તસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકે વા અનવસરોવ દેવસોપસગ્ગો. તસ્મિં પન લદ્ધોકાસે સિયા દેવતોપસગ્ગસ્સ અવસરોતિ આહ ‘‘અનુપ્પન્નં…પે… વડ્ઢેન્તી’’તિ. એતેનેવ અનુપ્પન્નં સુખન્તિ એત્થાપિ અત્થો વેદિતબ્બો. બલકાયસ્સ દિગુણતિગુણતાદસ્સનં પટિભયભાવદસ્સનન્તિ એવમાદિના દેવતાનં સઙ્ગામસીસે સહાયતા વેદિતબ્બા.

અનિચ્છિતન્તિ અનિટ્ઠં. આવરણતોતિ નિસેધનતો. ધમ્મતો અનપેતા ધમ્મિયાતિ ઇધ ‘‘ધમ્મિકા’’તિ વુત્તા. મિગસૂકરાદિઘાતાય સુનખાદીનં કડ્ઢિત્વા વનચરણં વાજો, તત્થ નિયુત્તા, તે વા વાજેન્તીતિ વાજિકા, મિગવધચારિનો.

સારન્દદસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. વસ્સકારસુત્તવણ્ણના

૨૨. દુતિયે અભિયાતુકામોતિ એત્થ અભિ-સદ્દો અભિભવનત્થો ‘‘અનભિવિદિતુ’’ન્તિઆદીસુ વિયાતિ આહ ‘‘અભિભવનત્થાય યાતુકામો’’તિ. વજ્જિરાજાનોતિ ‘‘વજ્જેતબ્બા ઇમે’’તિ આદિતો પવત્તં વચનં ઉપાદાય વજ્જીતિ લદ્ધનામા રાજાનો, વજ્જિરટ્ઠસ્સ વા રાજાનો વજ્જિરાજાનો. રટ્ઠસ્સ પન વજ્જિસમઞ્ઞા તન્નિવાસિરાજકુમારવસેન વેદિતબ્બા. રાજિદ્ધિયાતિ રાજભાવાનુગતેન પભાવેન. સો પન પભાવો નેસં ગણરાજાનં મિથો સામગ્ગિયા લોકે પાકટો. ચિરટ્ઠાયી ચ અહોસીતિ ‘‘સમગ્ગભાવં કથેતી’’તિ વુત્તં. અનુ અનુ તંસમઙ્ગિનો ભાવેતિ વડ્ઢેતીતિ અનુભાવો, અનુભાવો એવ આનુભાવો, પતાપો. સો પન નેસં પતાપો હત્થિઅસ્સાદિવાહનસમ્પત્તિયા તત્થ ચ સુભિક્ખિતભાવેન લોકે પાકટો જાતોતિ ‘‘એતેન…પે… કથેતી’’તિ વુત્તં. તાળચ્છિગ્ગળેનાતિ કુઞ્ચિકાછિદ્દેન. અસનન્તિ સરં. અતિપાતયિસ્સન્તીતિ અતિક્કામેન્તિ. પોઙ્ખાનુપોઙ્ખન્તિ પોઙ્ખસ્સ અનુપોઙ્ખં, પુરિમસરસ્સ પોઙ્ખપદાનુગતપોઙ્ખં ઇતરં સરં કત્વાતિ અત્થો. અવિરાધિતન્તિ અવિરજ્ઝિતં. ઉચ્છિન્દિસ્સામીતિ ઉમ્મૂલનવસેન કુલસન્તતિં છિન્દિસ્સામિ. અયનં વડ્ઢનં અયો, તપ્પટિપક્ખેન અનયોતિ આહ ‘‘અવડ્ઢિ’’ન્તિ. ઞાતીનં બ્યસનં વિનાસો ઞાતિબ્યસનં.

ગઙ્ગાયાતિ ગઙ્ગાસમીપે. પટ્ટનગામન્તિ સકટપટ્ટનગામં. તત્રાતિ તસ્મિં પટ્ટને. બલવાઘાતજાતોતિ ઉપ્પન્નબલવકોધો. મેતિ મય્હં. ગતેનાતિ ગમનેન. સીતં વા ઉણ્હં વા નત્થિ તાય વેલાય. અભિમુખં યુદ્ધેનાતિ અભિમુખં ઉજુકમેવ સઙ્ગામકરણેન. ઉપલાપનં સામં દાનઞ્ચાતિ દસ્સેતું ‘‘અલ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ભેદોપિ ઇધ ઉપાયો એવાતિ વુત્તં ‘‘અઞ્ઞત્ર મિથુભેદા’’તિ. યુદ્ધસ્સ પન અનુપાયતા પગેવ પકાસિતા. ઇદન્તિ ‘‘અઞ્ઞત્ર ઉપલાપનાય અઞ્ઞત્ર મિથુભેદા’’તિ ઇદં વચનં. કથાય નયં લભિત્વાતિ ‘‘યાવકીવઞ્ચ …પે… પરિહાની’’તિ ઇમાય ભગવતો કથાય ઉપાયં લભિત્વા. અનુકમ્પાયાતિ વજ્જિરાજેસુ અનુગ્ગહેન.

રાજાપિ તમેવ પેસેત્વા સબ્બે…પે… પાપેસીતિ રાજા તં અત્તનો સન્તિકં આગતં ‘‘કિં, આચરિય, ભગવા અવચા’’તિ પુચ્છિ. સો ‘‘યથા ભો સમણસ્સ ગોતમસ્સ વચનં ન સક્કા વજ્જી કેનચિ ગહેતું, અપિચ ઉપલાપનાય વા મિથુભેદેન વા સક્કા’’તિ આહ. તતો નં રાજા ‘‘ઉપલાપનાય અમ્હાકં હત્થિઅસ્સાદયો નસ્સિસ્સન્તિ, ભેદેનેવ તે ગહેસ્સામિ, કિં કરોમા’’તિ પુચ્છિ. તેન હિ, મહારાજ, તુમ્હે વજ્જી આરબ્ભ પરિસતિ કથં સમુટ્ઠાપેથ, તતો અહં ‘‘કિં તે, મહારાજ, તેહિ, અત્તનો સન્તકેન કસિવણિજ્જાદીનિ કત્વા જીવન્તુ એતે રાજાનો’’તિ વત્વા પક્કમિસ્સામિ. તતો તુમ્હે ‘‘કિં નુ, ભો, એસ બ્રાહ્મણો વજ્જી આરબ્ભ પવત્તં કથં પટિબાહતી’’તિ વદેય્યાથ. દિવસભાગે ચાહં તેસં પણ્ણાકારં પેસેસ્સામિ, તમ્પિ ગાહાપેત્વા તુમ્હેપિ મમ દોસં આરોપેત્વા બન્ધનતાળનાદીનિ અકત્વાવ કેવલં ખુરમુણ્ડં મં કત્વા નગરા નીહરાપેથ, અથાહં ‘‘મયા તે નગરે પાકારો પરિખા ચ કારિતા, અહં થિરદુબ્બલટ્ઠાનઞ્ચ ઉત્તાનગમ્ભીરટ્ઠાનઞ્ચ જાનામિ, ન ચિરસ્સં દાનિ તં ઉજું કરિસ્સામી’’તિ વક્ખામિ. તં સુત્વા તુમ્હે ‘‘ગચ્છતૂ’’તિ વદેય્યાથાતિ. રાજા સબ્બં અકાસિ.

લિચ્છવી તસ્સ નિક્ખમનં સુત્વા ‘‘સઠો બ્રાહ્મણો, મા તસ્સ ગઙ્ગં ઉત્તારેતું અદત્થા’’તિ આહંસુ. તત્ર એકચ્ચેહિ ‘‘અમ્હે આરબ્ભ કથિતત્તા કિર સો એવં કરોતી’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ ભણે એતૂ’’તિ વદિંસુ. સો ગન્ત્વા લિચ્છવી દિસ્વા ‘‘કિમાગતત્થા’’તિ પુચ્છિતો તં પવત્તિં આરોચેસિ. લિચ્છવિનો ‘‘અપ્પમત્તકેન નામ એવં ગરું દણ્ડં કાતું ન યુત્ત’’ન્તિ વત્વા ‘‘કિં તે તત્ર ઠાનન્તર’’ન્તિ પુચ્છિંસુ. વિનિચ્છયમહામચ્ચોહમસ્મીતિ. તદેવ તે ઠાનન્તરં હોતૂતિ. સો સુટ્ઠુતરં વિનિચ્છયં કરોતિ. રાજકુમારા તસ્સ સન્તિકે સિપ્પં ઉગ્ગણ્હન્તિ. સો પતિટ્ઠિતગુણો હુત્વા એકદિવસં એકં લિચ્છવિં ગહેત્વા એકમન્તં ગન્ત્વા ‘‘દારકા કસન્તી’’તિ પુચ્છિ. આમ, કસન્તિ. દ્વે ગોણે યોજેત્વાતિ. આમ, દ્વે ગોણે યોજેત્વાતિ. એત્તકં વત્વા નિવત્તો. તતો તમઞ્ઞો ‘‘કિં આચરિયો આહા’’તિ પુચ્છિત્વા તેન વુત્તં – અસદ્દહન્તો ‘‘ન મેસો યથાભૂતં કથેતી’’તિ તેન સદ્ધિં ભિજ્જિ.

બ્રાહ્મણો અપરમ્પિ એકદિવસં એકં લિચ્છવિં એકમન્તં નેત્વા ‘‘કેન બ્યઞ્જનેન ભુત્તોસી’’તિ પુચ્છિત્વા નિવત્તો. તમ્પિ અઞ્ઞો પુચ્છિત્વા અસદ્દહન્તો તથેવ ભિજ્જિ. બ્રાહ્મણો અપરમ્પિ દિવસં એકં લિચ્છવિં એકમન્તં નેત્વા ‘‘અતિદુગ્ગતોસિ કિરા’’તિ પુચ્છિ. કો એવમાહાતિ. અસુકો નામ લિચ્છવીતિ. અપરમ્પિ એકમન્તં નેત્વા ‘‘ત્વં કિર ભીરુજાતિકો’’તિ પુચ્છિ. કો એવમાહાતિ? અસુકો નામ લિચ્છવીતિ. એવં અઞ્ઞેન અકથિતમેવ અઞ્ઞસ્સ કથેન્તો તીહિ સંવચ્છરેહિ તે રાજાનો અઞ્ઞમઞ્ઞં ભિન્દિત્વા યથા દ્વે એકમગ્ગેન ન ગચ્છન્તિ, તથા કત્વા સન્નિપાતભેરિં ચરાપેસિ. લિચ્છવિનો ‘‘ઇસ્સરા સન્નિપતન્તુ, સૂરા સન્નિપતન્તૂ’’તિ વત્વા ન સન્નિપતિંસુ. બ્રાહ્મણો ‘‘અયં દાનિ કાલો, સીઘં આગચ્છતૂ’’તિ રઞ્ઞો સાસનં પેસેતિ. રાજા સુત્વાવ બલભેરિં ચરાપેત્વા નિક્ખમિ. વેસાલિકા સુત્વા ‘‘રઞ્ઞો ગઙ્ગં ઉત્તરિતું ન દસ્સામા’’તિ ભેરિં ચરાપેસું. તે સુત્વા ‘‘ગચ્છન્તુ સૂરરાજાનો’’તિઆદીનિ વત્વા ન સન્નિપતિંસુ. ‘‘નગરપ્પવેસનં ન દસ્સામ, દ્વારાનિ પિદહિસ્સામા’’તિ ભેરિં ચરાપેસું. એકોપિ ન સન્નિપતિ. યથાવિવટેહિ દ્વારેહિ પવિસિત્વા સબ્બે અનયબ્યસનં પાપેત્વા ગતો. તં સન્ધાયેતં વુત્તં – ‘‘રાજાપિ તમેવ પેસેત્વા સબ્બેપિ ભિન્દિત્વા ગન્ત્વા અનયબ્યસનં પાપેસી’’તિ.

વસ્સકારસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. પઠમસત્તકસુત્તવણ્ણના

૨૩. તતિયે અપરિહાનાય હિતાતિ અપરિહાનિયા (દી. નિ. ટી. ૨.૧૩૬), ન પરિહાયન્તિ એતેહીતિ વા અપરિહાનિયા. એવં સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિત્થારતો દસ્સેન્તો ‘‘ઇધાપિ ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તતોતિઆદિ દિસાસુ આગતસાસને વુત્તવચનં વુત્તકથનં. વિહારસીમા આકુલા યસ્મા, તસ્મા ઉપોસથપવારણા ઠિતા. ઓલીયમાનકોતિ પાળિતો અત્થતો ચ વિનસ્સમાનકો. ઉક્ખિપાપેન્તાતિ પગુણભાવકરણેન અત્થસંવણ્ણનાવસેન ચ પગ્ગણ્હન્તા.

સાવત્થિયં ભિક્ખૂ વિય (પારા. ૫૬૫) પાચિત્તિયં દેસાપેતબ્બોતિ પઞ્ઞાપેન્તા. વજ્જિપુત્તકા વિય (ચૂળવ. ૪૪૬) દસવત્થુદીપનેન. તથા અકરોન્તાતિ નવં કતિકવત્તં વા સિક્ખાપદં વા અમદ્દન્તા ધમ્મવિનયતો સાસનં દીપેન્તા ખુદ્દકમ્પિ ચ સિક્ખાપદં અસમૂહનન્તા. આયસ્મા મહાકસ્સપો વિય ચાતિ ‘‘સુણાતુ મે, આવુસો, સઙ્ઘો, સન્તામ્હાકં સિક્ખાપદાનિ ગિહિગતાનિ. ગિહિનોપિ જાનન્તિ ‘ઇદં વો સમણાનં સક્યપુત્તિકાનં કપ્પતિ, ઇદં વો ન કપ્પતી’તિ. સચેપિ હિ મયં ખુદ્દાનુખુદ્દકાનિ સિક્ખાપદાનિ સમૂહનિસ્સામ, ભવિસ્સન્તિ વત્તારો ‘ધૂમકાલિકં સમણેન ગોતમેન સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, યાવિમેસં સત્થા અટ્ઠાસિ, તાવિમે સિક્ખાપદેસુ સિક્ખિંસુ. યતો ઇમેસં સત્થા પરિનિબ્બુતો, ન દાનિમે સિક્ખાપદેસુ સિક્ખન્તી’તિ. યદિ સઙ્ઘસ્સ પત્તકલ્લં, સઙ્ઘો અપઞ્ઞત્તં ન પઞ્ઞપેય્ય, પઞ્ઞત્તં ન સમુચ્છિન્દેય્ય, યથાપઞ્ઞત્તેસુ સિક્ખાપદેસુ સમાદાય વત્તેય્યા’’તિ ઇમં (ચૂળવ. ૪૪૨) તન્તિં ઠપેન્તો આયસ્મા મહાકસ્સપો વિય ચ.

થિરભાવપ્પત્તાતિ સાસને થિરભાવં અનિવત્તિતભાવં ઉપગતા. થેરકારકેહીતિ થેરભાવસાધકેહિ સીલાદિગુણેહિ અસેક્ખધમ્મેહિ. બહૂ રત્તિયોતિ પબ્બજિતા હુત્વા બહૂ રત્તિયો જાનન્તિ. સીલાદિગુણેસુ પતિટ્ઠાપનમેવ સાસને પરિણાયકતાતિ આહ ‘‘તીસુ સિક્ખાસુ પવત્તેન્તી’’તિ. ઓવાદં ન દેન્તિ અભાજનભાવતો. પવેણિકથન્તિ આચરિયપરમ્પરાભતં સમ્માપટિપત્તિદીપનં ધમ્મકથં. સારભૂતં ધમ્મપરિયાયન્તિ સમથવિપસ્સનામગ્ગફલસમ્પાપનેન સાસને સારભૂતં બોજ્ઝઙ્ગકોસલ્લઅનુત્તરસીતિભાવ- (અ. નિ. ૬.૮૫) અધિચિત્તસુત્તાદિધમ્મતન્તિં. આદિકં ઓવાદન્તિ આદિ-સદ્દેન ‘‘એવં તે આલોકેતબ્બં, એવં તે વિલોકેતબ્બં, એવં તે સમિઞ્જિતબ્બં, એવં તે પસારેતબ્બં, એવં તે સઙ્ઘાટિપત્તચીવરં ધારેતબ્બ’’ન્તિ ઓવાદં સઙ્ગણ્હાતિ.

પુનબ્ભવદાનં પુનબ્ભવો ઉત્તરપદલોપેન. ઇતરેતિ યે ન પચ્ચયવસિકા ન આમિસચક્ખુકા, તે ન ગચ્છન્તિ તણ્હાય વસં.

આરઞ્ઞકેસૂતિ અરઞ્ઞભાગેસુ અરઞ્ઞપરિયાપન્નેસુ. નનુ યત્થ કત્થચિપિ તણ્હા સાવજ્જા એવાતિ ચોદનં સન્ધાયાહ ‘‘ગામન્તસેનાસનેસુ હી’’તિઆદિ. તેન ‘‘અનુત્તરેસુ વિમોક્ખેસુ પિહં ઉપટ્ઠાપયતો’’તિ એત્થ વુત્તપિહાદયો પિય આરઞ્ઞકસેનાસનેસુ સાલયતા સેવિતબ્બપક્ખિકા એવાતિ દસ્સેતિ.

અત્તનાવાતિ સયમેવ. તેન પરેહિ અનુસ્સાહિતાનં સરસેનેવ અનાગતાનં પેસલાનં ભિક્ખૂનં આગમનં, આગતાનઞ્ચ ફાસુવિહારં પચ્ચાસીસન્તીતિ દસ્સેતિ. ઇમિનાવ નીહારેનાતિ ઇમાય પટિપત્તિયા. અગ્ગહિતધમ્મગ્ગહણન્તિ અગ્ગહિતસ્સ પરિયત્તિધમ્મસ્સ ઉગ્ગહણં. ગહિતસજ્ઝાયકરણન્તિ ઉગ્ગહિતસ્સ સુટ્ઠુ અત્થચિન્તનં. ચિન્તરત્થો હિ અયં સજ્ઝાયસદ્દો. એન્તીતિ ઉપગચ્છન્તિ. નિસીદન્તિ આસનપઞ્ઞાપનાદિના.

પઠમસત્તકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪-૬. દુતિયસત્તકસુત્તાદિવણ્ણના

૨૪-૨૬. ચતુત્થે કરોન્તોયેવાતિ યથાવુત્તં તિરચ્છાનકથં કથેન્તોયેવ. અતિરચ્છાનકથાભાવેપિ તસ્સ તત્થ તપ્પરભાવદસ્સનત્થં અવધારણવચનં. પરિયન્તકારીતિ સપરિયન્તં કત્વા વત્તા. ‘‘પરિયન્તવતિં વાચં ભાસિતા’’તિ (દી. નિ. ૧.૯, ૧૯૪) હિ વુત્તં. અપ્પભસ્સોવાતિ પરિમિતકથોયેવ એકન્તેન કથેતબ્બસ્સેવ કથનતો. સમાપત્તિસમાપજ્જનં અરિયો તુણ્હીભાવો. નિદ્દાયતિયેવાતિ નિદ્દોક્કમને અનાદીનવદસ્સી નિદ્દાયતિયેવ, ઇરિયાપથપરિવત્તનાદિના ન નં વિનોદેતિ. એવં સંસટ્ઠોવાતિ વુત્તનયેન ગણસઙ્ગણિકાય સંસટ્ઠો એવ વિહરતિ. દુસ્સીલા પાપિચ્છા નામાતિ સયં નિસ્સીલા અસન્તગુણસમ્ભાવનિચ્છાય સમન્નાગતત્તા પાપા લામકા ઇચ્છા એતેસન્તિ પાપિચ્છા. પાપપુગ્ગલેહિ મિત્તિકરણતો પાપમિત્તા. તેહિ સદા સહપવત્તનેન પાપસહાયા. તત્થ નિન્નતાદિના તદધિમુત્તતાય પાપસમ્પવઙ્કા. પઞ્ચમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનિયેવ.

દુતિયસત્તકસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭-૧૧. સઞ્ઞાસુત્તાદિવણ્ણના

૨૭-૩૧. સત્તમે અનિચ્ચાતિ અનુપસ્સતિ એતાયાતિ અનિચ્ચાનુપસ્સના. તથાપવત્તવિપસ્સના પન યસ્મા અત્તના સહગતસઞ્ઞાય ભાવિતાય ભાવિતા એવ હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીહિ સહગતસઞ્ઞા’’તિ. ઇમા સત્ત લોકિયવિપસ્સનાપિ હોન્તિ ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિઆદિના પવત્તનતો. ‘‘એતં સન્તં એતં પણીતં યદિદં સબ્બસઙ્ખારસમથો’’તિ આગતવસેન પનેત્થ દ્વે લોકુત્તરા હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. ‘‘વિરાગો નિરોધો’’તિ હિ તત્થ નિબ્બાનં વુત્તન્તિ ઇધ વિરાગસઞ્ઞા, તા વુત્તસઞ્ઞા નિબ્બાનારમ્મણાપિ સિયું. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. અટ્ઠમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનેવ.

સઞ્ઞાસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વજ્જિસત્તકવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. દેવતાવગ્ગો

૫. પઠમમિત્તસુત્તવણ્ણના

૩૬. ચતુત્થસ્સ પઞ્ચમે અત્તનો ગુય્હં તસ્સ આવિકરોતીતિ અત્તનો ગુય્હં નિગ્ગુહિતું યુત્તકથં અઞ્ઞસ્સ અકથેત્વા તસ્સેવ આચિક્ખતિ. તસ્સ ગુય્હં અઞ્ઞેસં નાચિક્ખતીતિ તેન કથિતગુય્હં યથા અઞ્ઞે ન જાનન્તિ, એવં અનાવિકરોન્તો છાદેતિ.

પઠમમિત્તસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬-૧૧. દુતિયમિત્તસુત્તાદિવણ્ણના

૩૭-૪૨. છટ્ઠે પિયો ચ હોતિ મનાપો ચાતિ કલ્યાણમિત્તલક્ખણં દસ્સિતં. કલ્યાણમિત્તો હિ સદ્ધાસમ્પન્નો ચ હોતિ સીલસમ્પન્નો સુતસમ્પન્નો ચાગસમ્પન્નો વીરિયસમ્પન્નો સતિસમ્પન્નો સમાધિસમ્પન્નો પઞ્ઞાસમ્પન્નો. તત્થ સદ્ધાસમ્પત્તિયા સદ્દહતિ તથાગતસ્સ સમ્બોધિં કમ્મઞ્ચ કમ્મફલઞ્ચ, તેન સમ્બોધિયા હેતુભૂતં સત્તેસુ હિતસુખં ન પરિચ્ચજતિ. સીલસમ્પત્તિયા સત્તાનં પિયો હોતિ ગરુ ભાવનીયો ચોદકો પાપગરહી વત્તા વચનક્ખમો. સુતસમ્પત્તિયા સચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદાદિપટિસંયુત્તાનં ગમ્ભીરાનં કથાનં કત્તા હોતિ. ચાગસમ્પત્તિયા અપ્પિચ્છો હોતિ સન્તુટ્ઠો પવિવિત્તો અસંસટ્ઠો. વીરિયસમ્પત્તિયા આરદ્ધવીરિયો હોતિ અત્તહિતપરહિતપટિપત્તિયં. સતિસમ્પત્તિયા ઉપટ્ઠિતસ્સતી હોતિ. સમાધિસમ્પત્તિયા અવિક્ખિત્તો હોતિ સમાહિતચિતો. પઞ્ઞાસમ્પત્તિયા અવિપરીતં પજાનાતિ. સો સતિયા કુસલાકુસલાનં ધમ્માનં ગતિયો સમન્નેસમાનો પઞ્ઞાય સત્તાનં હિતાહિતં યથાભૂતં જાનિત્વા સમાધિના તત્થ એકગ્ગચિત્તો હુત્વા વીરિયેન સત્તે અહિતે નિસેધેત્વા હિતે નિયોજેતિ. તેન વુત્તં ‘‘પિયો…પે… નિયોજેતી’’તિ. સત્તમાદીનિ ઉત્તાનત્થાનિ.

દુતિયમિત્તસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દેવતાવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. મહાયઞ્ઞવગ્ગો

૧. સત્તવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસુત્તવણ્ણના

૪૪. પઞ્ચમસ્સ પઠમે યસ્મા નિદસ્સનત્થે નિપાતો (દી. નિ. ટી. ૨.૧૨૭) તસ્મા સેય્યથાપિ મનુસ્સાતિ યથા મનુસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. વિસેસો હોતિયેવ સતિપિ બાહિરસ્સ કારણસ્સ અભેદે અજ્ઝત્તિકસ્સ ભિન્નત્તા. નાનત્તં કાયે એતેસં, નાનત્તો વા કાયો એતેસન્તિ નાનત્તકાયા. ઇમિના નયેન સેસપદેસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો. નેસન્તિ મનુસ્સાનં. નાનત્તા સઞ્ઞા એતેસં અત્થીતિ નાનત્તસઞ્ઞિનો. સુખસમુસ્સયતો વિનિપાતો એતેસં અત્થીતિ વિનિપાતિકા સતિપિ દેવભાવે દિબ્બસમ્પત્તિયા અભાવતો. અપાયેસુ વા ગતો નત્થિ નિપાતો એતેસન્તિ વિનિપાતિકા. તેનાહ ‘‘ચતુઅપાયવિનિમુત્તા’’તિ. પિયઙ્કરમાતાદીનં વિયાતિ પિયઙ્કરમાતા કિર યક્ખિની પચ્ચૂસસમયે અનુરુદ્ધત્થેરસ્સ ધમ્મં સજ્ઝાયતો સુત્વા –

‘‘મા સદ્દમકરી પિયઙ્કર, ભિક્ખુ ધમ્મપદાનિ ભાસતિ;

અપિ ધમ્મપદં વિજાનિય, પટિપજ્જેમ હિતાય નો સિયા.

‘‘પાણેસુ ચ સંયમામસે, સમ્પજાનમુસા ન ભણામસે;

સિક્ખેમ સુસીલ્યમત્તનો, અપિ મુચ્ચેમ પિસાચયોનિયા’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૪૦) –

એવં પુત્તકં સઞ્ઞાપેત્વા તં દિવસં સોતાપત્તિફલં પત્તા. ઉત્તરમાતા પન ભગવતો ધમ્મં સુત્વાવ સોતાપન્ના જાતા.

બ્રહ્મકાયે પઠમજ્ઝાનનિબ્બત્તે બ્રહ્મસમૂહે, બ્રહ્મનિકાયે વા ભવાતિ બ્રહ્મકાયિકા. મહાબ્રહ્મુનો પરિસાય ભવાતિ બ્રહ્મપારિસજ્જા તસ્સ પરિચારકટ્ઠાને ઠિતત્તા. મહાબ્રહ્મુનો પુરોહિતટ્ઠાને ઠિતાતિ બ્રહ્મપુરોહિતા. આયુવણ્ણાદીહિ મહન્તા બ્રહ્માનોતિ મહાબ્રહ્માનો. સતિપિ તેસં તિવિધાનમ્પિ પઠમેન ઝાનેન ગન્ત્વા નિબ્બત્તભાવે ઝાનસ્સ પન પવત્તિભેદેન અયં વિસેસોતિ દસ્સેતું ‘‘બ્રહ્મપારિસજ્જા પના’’તિઆદિ વુત્તં. પરિત્તેનાતિ હીનેન. સા ચસ્સ હીનતા છન્દાદીનં હીનતાય વેદિતબ્બા. પટિલદ્ધમત્તં વા હીનં. કપ્પસ્સાતિ અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પસ્સ. હીનપણીતાનં મજ્ઝે ભવત્તા મજ્ઝિમં. સા ચસ્સ મજ્ઝિમતા છન્દાદીનં મજ્ઝિમતાય વેદિતબ્બા. પટિલભિત્વા નાતિસુભાવિતં વા મજ્ઝિમં. ઉપડ્ઢકપ્પોતિ અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પસ્સ ઉપડ્ઢકપ્પો. વિપ્ફારિકતરોતિ બ્રહ્મપારિસજ્જેહિ પમાણતો વિપુલતરો સભાવતો ઉળારતરો ચ હોતિ. સભાવેનપિ હિ ઉળારતમોવ. તં પનેત્થ અપ્પમાણં. તસ્સ હિ પરિત્તાભાદીનં પરિત્તસુભાદીનઞ્ચ કાયે સતિપિ સભાવવેમત્તે એકત્તવસેનેવ વવત્થપીયતીતિ ‘‘એકત્તકાયા’’ત્વેવ તે વુચ્ચન્તિ. પણીતેનાતિ ઉક્કટ્ઠેન. સા ચસ્સ ઉક્કટ્ઠતા છન્દાદીનં ઉક્કટ્ઠતાય વેદિતબ્બા. સુભાવિતં વા, સમ્મદેવ, વસિભાવં પાપિતં પણીતં ‘‘પધાનભાવં નીત’’ન્તિ કત્વા. ઇધાપિ કપ્પો અસઙ્ખ્યેય્યકપ્પવસેનેવ વેદિતબ્બો પરિપુણ્ણમહાકપ્પસ્સ અસમ્ભવતો. ઇતીતિ એવં વુત્તપ્પકારેન. તેતિ ‘‘બ્રહ્મકાયિકા’’તિ વુત્તા તિવિધાપિ બ્રહ્માનો. સઞ્ઞાય એકત્તાતિ તિહેતુકભાવેન એકસભાવત્તા. ન હિ તસ્સા સમ્પયુત્તધમ્મવસેન અઞ્ઞોપિ કોચિ ભેદો અત્થિ. એવન્તિ ઇમિના નાનત્તકાયા એકત્તસઞ્ઞિનો ગહિતાતિ દસ્સેતિ.

દણ્ડઉક્કાયાતિ દણ્ડદીપિકાય. સરતિ ધાવતિ, વિસ્સરતિ વિપ્પકિણ્ણા વિય ધાવતિ. દ્વે કપ્પાતિ દ્વે મહાકપ્પા. ઇતો પરેસુપિ એસેવ નયો. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સુત્તે. ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન આભસ્સરગ્ગહણેનેવ સબ્બેપિ તે પરિત્તાભાઅપ્પમાણાભાપિ ગહિતા.

સુન્દરા પભા સુભા, તાય કિણ્ણા સુભાકિણ્ણાતિ વત્તબ્બે. ભા-સદ્દસ્સ રસ્સત્તં અન્તિમ-ણ-કારસ્સ હ-કારઞ્ચ કત્વા ‘‘સુભકિણ્હા’’તિ વુત્તા. અટ્ઠકથાયં પન નિચ્ચલાય એકગ્ઘનાય પભાય સુભોતિ પરિયાયવચનન્તિ ‘‘સુભેન ઓકિણ્ણા વિકિણ્ણા’’તિ અત્થો વુત્તો. એત્થાપિ અન્તિમ-ણ-કારસ્સ હ-કારકરણં ઇચ્છિતબ્બમેવ. ન છિજ્જિત્વા પભા ગચ્છતિ એકગ્ઘનત્તા. ચતુત્થવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિમેવ ભજન્તિ કાયસ્સ સઞ્ઞાય ચ એકરૂપત્તા. વિપુલસન્તસુખાયુવણ્ણાદિફલત્તા વેહપ્ફલા. એત્થાતિ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયં.

વિવટ્ટપક્ખે ઠિતા અપુનરાવત્તનતો. ‘‘ન સબ્બકાલિકા’’તિ વત્વા તમેવ અસબ્બકાલિકત્તં વિભાવેતું ‘‘કપ્પસતસહસ્સમ્પી’’તિઆદિ વુત્તં. સોળસકપ્પસહસ્સચ્ચયેન ઉપ્પન્નાનં સુદ્ધાવાસબ્રહ્માનં પરિનિબ્બાયનતો અઞ્ઞેસઞ્ચ તત્થ અનુપ્પજ્જનતો બુદ્ધસુઞ્ઞે લોકે સુઞ્ઞં તં ઠાનં હોતિ, તસ્મા સુદ્ધાવાસા ન સબ્બકાલિકા. ખન્ધાવારટ્ઠાનસદિસા હોન્તિ સુદ્ધાવાસભૂમિયો. ઇમિના સુત્તેન સુદ્ધાવાસાનં સત્તાવાસભાવદીપનેનેવ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિભાવોપિ દીપિતો હોતિ, તસ્મા સુદ્ધાવાસાપિ સત્તસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ ચતુત્થવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિં, નવસુ સત્તાવાસેસુ ચતુત્થસત્તાવાસઞ્ચ ભજન્તિ.

સુખુમત્તાતિ સઙ્ખારાવસેસસુખુમભાવપ્પત્તત્તા. પરિબ્યત્તવિઞ્ઞાણકિચ્ચાભાવતો નેવ વિઞ્ઞાણં, ન સબ્બસો અવિઞ્ઞાણં હોતીતિ નાવિઞ્ઞાણં, તસ્મા પરિપ્ફુતવિઞ્ઞાણકિચ્ચવન્તીસુ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતીસુ ન વુત્તં.

સત્તવિઞ્ઞાણટ્ઠિતિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સમાધિપરિક્ખારસુત્તવણ્ણના

૪૫. દુતિયે સમાધિપરિક્ખારાતિ એત્થ તયો પરિક્ખારા. ‘‘રથો સીલપરિક્ખારો, ઝાનક્ખો ચક્કવીરિયો’’તિ (સં. નિ. ૫.૪) હિ એત્થ અલઙ્કારો પરિક્ખારો નામ. ‘‘સત્તહિ નગરપરિક્ખારેહિ સુપરિક્ખતં હોતી’’તિ (અ. નિ. ૭.૬૭) એત્થ પરિવારો પરિક્ખારો નામ. ‘‘ગિલાનપચ્ચય…પે… જીવિતપરિક્ખારા’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૯૧-૧૯૨) એત્થ સમ્ભારો પરિક્ખારો નામ. સો ઇધ અધિપ્પેતોતિ આહ ‘‘મગ્ગસમાધિસ્સ સમ્ભારા’’તિ. પરિવારપરિક્ખારોપિ વટ્ટતિયેવ. પરિવારો હિ સમ્માદિટ્ઠાદયો મગ્ગધમ્મા સમ્માસમાધિસ્સ સહજાતાદિપચ્ચયભાવેન પરિકરણતો અભિસઙ્ખરણતો. પરિક્ખતાતિ પરિવારિતા. અયં વુચ્ચતિ અરિયો સમ્માસમાધીતિ અયં સત્તહિ રતનેહિ પરિવુતો ચક્કવત્તી વિય સત્તહિ અઙ્ગેહિ પરિવુતો અરિયો સમ્માસમાધીતિ વુચ્ચતિ. ઉપેચ્ચ નિસ્સીયતીતિ ઉપનિસા, સહ ઉપનિસાયાતિ સઉપનિસો, સઉપનિસ્સયો અત્થો, સપરિવારોયેવાતિ વુત્તં હોતિ. સહકારિકારણભૂતો હિ ધમ્મસમૂહો ઇધ ‘‘ઉપનિસો’’તિ અધિપ્પેતો.

સમાધિપરિક્ખારસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. પઠમઅગ્ગિસુત્તવણ્ણના

૪૬. તતિયે અનુડહનટ્ઠેનાતિ કામં આહુનેય્યગ્ગિઆદયો તયો અગ્ગી બ્રાહ્મણેહિપિ ઇચ્છિતા સન્તિ. તે પન તેહિ ઇચ્છિતમત્તાવ, ન સત્તાનં તાદિસા અત્થસાધકા. યે પન સત્તાનં અત્થસાધકા, તે દસ્સેતું ‘‘આહુનં વુચ્ચતી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ આનેત્વા હુનનં પૂજનં ‘‘આહુન’’ન્તિ વુત્તં, તં આહુનં અરહન્તી માતાપિતરો. તેનાહ ભગવા – ‘‘આહુનેય્યાતિ, ભિક્ખવે, માતાપિતૂનં એતં અધિવચન’’ન્તિ (ઇતિવુ. ૧૦૬). યદગ્ગેન ચ તે પુત્તાનં બહૂપકારતાય આહુનેય્યાતિ, તેસુ સમ્માપટિપત્તિ નેસં હિતસુખાવહા, તદગ્ગેન તેસુ મિચ્છાપટિપત્તિ અહિતદુક્ખાવહાતિ આહ ‘‘તેસુ…પે… નિબ્બત્તન્તી’’તિ.

સ્વાયમત્થો (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૩૦૫) મિત્તવિન્દકવત્થુના વેદિતબ્બો. મિત્તવિન્દકો હિ માતરા, ‘‘તાત, અજ્જ ઉપોસથિકો હુત્વા વિહારે સબ્બરત્તિં ધમ્મસ્સવનં સુણોહિ, સહસ્સં તે દસ્સામી’’તિ વુત્તો ધનલોભેન ઉપોસથં સમાદાય વિહારં ગન્ત્વા ‘‘ઇદં ઠાનં અકુતોભય’’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા ધમ્માસનસ્સ હેટ્ઠા નિપન્નો સબ્બરત્તિં નિદ્દાયિત્વા ઘરં અગમાસિ. માતા પાતોવ યાગું પચિત્વા ઉપનામેસિ. સો સહસ્સં ગહેત્વાવ પિવિ. અથસ્સ એતદહોસિ ‘‘ધનં સંહરિસ્સામી’’તિ. સો નાવાય સમુદ્દં પક્ખન્દિતુકામો અહોસિ. અથ નં માતા, ‘‘તાત, ઇમસ્મિં કુલે ચત્તાલીસકોટિધનં અત્થિ, અલં ગમનેના’’તિ નિવારેતિ. સો તસ્સા વચનં અનાદિયિત્વા ગચ્છતિ એવ. સા પુરતો અટ્ઠાસિ. અથ નં કુજ્ઝિત્વા ‘‘અયં મય્હં પુરતો તિટ્ઠતી’’તિ પાદેન પહરિત્વા પતિતં અન્તરં કત્વા અગમાસિ.

માતા ઉટ્ઠહિત્વા ‘‘માદિસાય માતરિ એવરૂપં કમ્મં કત્વા ગતસ્સ તે ગતટ્ઠાને સુખં ભવિસ્સતીતિ એવંસઞ્ઞી નામ ત્વં પુત્તા’’તિ આહ. તસ્સ નાવં આરુય્હ ગચ્છતો સત્તમે દિવસે નાવા અટ્ઠાસિ. અથ તે મનુસ્સા ‘‘અદ્ધા એત્થ પાપપુગ્ગલો અત્થિ, સલાકં દેથા’’તિ આહંસુ. સલાકા દીયમાના તસ્સેવ તિક્ખત્તું પાપુણિ. તે તસ્સ ઉળુમ્પં દત્વા તં સમુદ્દે પક્ખિપિંસુ. સો એકં દીપં ગન્ત્વા વિમાનપેતીહિ સદ્ધિં સમ્પત્તિં અનુભવન્તો તાહિ ‘‘પુરતો પુરતો મા અગમાસી’’તિ વુચ્ચમાનોપિ તદ્દિગુણં તદ્દિગુણં સમ્પત્તિં પસ્સન્તો અનુપુબ્બેન ખુરચક્કધરં એકં અદ્દસ. તં ચક્કં પદુમપુપ્ફં વિય ઉપટ્ઠાસિ. સો તં આહ, ‘‘અમ્ભો, ઇદં તયા પિળન્ધિતં પદુમં મય્હં દેહી’’તિ. ન ઇદં, સામિ, પદુમં, ખુરચક્કં એતન્તિ. સો ‘‘વઞ્ચેસિ મં ત્વં, કિં મયા પદુમં ન દિટ્ઠપુબ્બ’’ન્તિ વત્વા ‘‘ત્વં લોહિતચન્દનં વિલિમ્પિત્વા પિળન્ધનં પદુમપુપ્ફં મય્હં ન દાતુકામો’’તિ આહ. સો ચિન્તેસિ ‘‘અયમ્પિ મયા કતસદિસં કમ્મં કત્વા તસ્સ ફલં અનુભવિતુકામો’’તિ. અથ નં ‘‘ગણ્હ, રે’’તિ વત્વા તસ્સ મત્થકે ચક્કં ખિપિ. તેન વુત્તં –

‘‘ચતુબ્ભિ અટ્ઠજ્ઝગમા, અટ્ઠાહિ પિચ સોળસ;

સોળસાહિ ચ બાત્તિંસ, અત્રિચ્છં ચક્કમાસદો;

ઇચ્છાહતસ્સ પોસસ્સ, ચક્કં ભમતિ મત્થકે’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૦૪; ૧.૫.૧૦૩);

સોતિ ગેહસામિકો ભત્તા. પુરિમનયેનેવાતિ અનુડહનસ્સ પચ્ચયતાય. તત્રિદં વત્થુ – કસ્સપબુદ્ધકાલે સોતાપન્નસ્સ ઉપાસકસ્સ ભરિયા અતિચારં ચરતિ. સો તં પચ્ચક્ખતો દિસ્વા ‘‘કસ્મા એવં કરોસી’’તિ આહ. સા ‘‘સચાહં એવરૂપં કરોમિ, અયં મે સુનખો વિલુપ્પમાનો ખાદતૂ’’તિ વત્વા કાલકતા કણ્ણમુણ્ડકદહે વેમાનિકપેતી હુત્વા નિબ્બત્તા દિવા સમ્પત્તિં અનુભવતિ, રત્તિં દુક્ખં. તદા બારાણસિરાજા મિગવં ચરન્તો અરઞ્ઞં પવિસિત્વા અનુપુબ્બેન કણ્ણમુણ્ડકદહં સમ્પત્તો તાય સદ્ધિં સમ્પત્તિં અનુભવતિ. સા તં વઞ્ચેત્વા રત્તિં દુક્ખં અનુભવતિ. સો ઞત્વા ‘‘કત્થ નુ ખો ગચ્છતી’’તિ પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો ગન્ત્વા અવિદૂરે ઠિતો કણ્ણમુણ્ડકદહતો નિક્ખમિત્વા તં ‘‘પટપટ’’ન્તિ ખાદમાનં એકં સુનખં દિસ્વા અસિના દ્વિધા છિન્દિ, દ્વે અહેસું. પુન છિન્ને ચત્તારો, પુન છિન્ને અટ્ઠ, પુન છિન્ને સોળસ અહેસું. સા ‘‘કિં કરોસિ, સામી’’તિ આહ. સો ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ આહ. સા ‘‘એવં અકત્વા ખેળપિણ્ડં ભૂમિયં નિટ્ઠુભિત્વા પાદેન ઘંસાહી’’તિ આહ. સો તથા અકાસિ. સુનખા અન્તરધાયિંસુ. મુટ્ઠિયોગો કિરાયં તસ્સ સુનખન્તરધાનસ્સ, યદિદં ખેળપિણ્ડં ભૂમિયં નિટ્ઠુભિત્વા પાદેન ઘંસનં, તં દિવસં તસ્સા કમ્મં ખીણં. રાજા વિપ્પટિસારી હુત્વા ગન્તું આરદ્ધો. સા ‘‘મય્હં, સામિ, કમ્મં ખીણં, મા અગમાસી’’તિ આહ. રાજા અસ્સુત્વાવ ગતો.

દક્ખિણાતિ ચત્તારો પચ્ચયા દીયમાના દક્ખન્તિ એતેહિ હિતસુખાનીતિ, તં દક્ખિણં અરહતીતિ દક્ખિણેય્યો, ભિક્ખુસઙ્ઘો.

પઠમઅગ્ગિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪-૫. દુતિયઅગ્ગિસુત્તાદિવણ્ણના

૪૭-૪૮. ચતુત્થે યઞ્ઞવાટં સમ્પાદેત્વા મહાયઞ્ઞં ઉદ્દિસ્સ સવિઞ્ઞાણકાનિ અવિઞ્ઞાણકાનિ ચ યઞ્ઞૂપકરણાનિ સજ્જિતાનીતિ આહ પાળિયં ‘‘મહાયઞ્ઞો ઉપક્ખટો’’તિ. તં ઉપકરણં તેસં તથાસજ્જનન્તિ આહ ‘‘ઉપક્ખટોતિ પચ્ચુપટ્ઠિતો’’તિ. વચ્છતરસતાનીતિ યુવભાવપ્પત્તાનિ નાતિબલવવચ્છસતાનિ. તે પન વચ્છા એવ હોન્તિ, ન દમ્મા, બલીબદ્દા વા. ઉરબ્ભાતિ તરુણમેણ્ડકા વુચ્ચન્તિ. ઉપનીતાનીતિ ઠપનત્થાય ઉપનીતાનિ. વિહિંસટ્ઠેનાતિ હિંસનટ્ઠેન. ઉપવાયતૂતિ ઉપગન્ત્વા સરીરદરથં નિબ્બાપેન્તો સણ્હસીતલા વાતો વાયતુ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. પઞ્ચમે નત્થિ વત્તબ્બં.

દુતિયઅગ્ગિસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. દુતિયસઞ્ઞાસુત્તવણ્ણના

૪૯. છટ્ઠે ન્હારુવિલેખનન્તિ ચમ્મં લિખન્તાનં ચમ્મં લિખિત્વા છડ્ડિતકસટં. ‘‘એસોહમસ્મી’’તિઆદિના અહંકરણં અહઙ્કારો. ‘‘એતં મમા’’તિ મમંકરણં મમઙ્કારો. તેનાહ ‘‘અહઙ્કારદિટ્ઠિતો’’તિઆદિ. તિસ્સો વિધાતિ સેય્યસદિસહીનવસેન તયો માના. ‘‘એકવિધેન રૂપસઙ્ગહો’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૫૮૪) કોટ્ઠાસો ‘‘વિધા’’તિ વુત્તો. ‘‘કથંવિધં સીલવન્તં વદન્તિ, કથંવિધં પઞ્ઞવન્તં વદન્તી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૯૫) પકારો. ‘‘તિસ્સો ઇમા, ભિક્ખવે, વિધા. કતમા તિસ્સો? સેય્યોહમસ્મીતિ વિધા’’તિ (વિભ. ૯૨૦) એત્થ માનો ‘‘વિધા’’તિ વુત્તો. ઇધાપિ માનોવ અધિપ્પેતો. માનો હિ વિદહનતો હીનાદિવસેન તિવિધા. તેનાકારેન દહનતો ઉપદહનતો ‘‘વિધા’’તિ વુચ્ચતિ.

દુતિયસઞ્ઞાસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭-૮. મેથુનસુત્તાદિવણ્ણના

૫૦-૫૧. સત્તમે ઇધાતિ ઇમસ્મિં લોકે. એકચ્ચોતિ એકો. સમણો વા બ્રાહ્મણો વાતિ પબ્બજ્જામત્તેન સમણો વા, જાતિમત્તેન બ્રાહ્મણો વા. દ્વયંદ્વયસમાપત્તિન્તિ દ્વીહિ દ્વીહિ સમાપજ્જિતબ્બં, મેથુનન્તિ અત્થો. ન હેવ ખો સમાપજ્જતીતિ સમ્બન્ધો. ઉચ્છાદનં ઉબ્બટ્ટનં. સમ્બાહનં પરિમદ્દનં. સાદિયતીતિ અધિવાસેતિ. તદસ્સાદેતીતિ ઉચ્છાદનાદિં અભિરમતિ. નિકામેતીતિ ઇચ્છતિ. વિત્તિન્તિ તુટ્ઠિં. ઇદમ્પિ ખોતિ એત્થ ઇદન્તિ યથાવુત્તં સાદિયનાદિં ખણ્ડાદિભાવવસેન એકં કત્વા વુત્તં. પિ-સદ્દો વક્ખમાનં ઉપાદાય સમુચ્ચયત્થો, ખો-સદ્દો અવધારણત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યદેતં બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞસ્સ અસતિપિ દ્વયંદ્વયસમાપત્તિયં માતુગામસ્સ ઉચ્છાદનનહાપનસમ્બાહનસાદિયનાદિ. ઇદમ્પિ એકંસેન તસ્સ બ્રહ્મચરિયસ્સ ખણ્ડાદિભાવાપાદનતો ખણ્ડમ્પિ છિદ્દમ્પિ સબલમ્પિ કમ્માસમ્પીતિ. એવં પન ખણ્ડાદિભાવાપત્તિયા સો અપરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં ચરતિ, ન પરિસુદ્ધં, સંયુત્તો મેથુનસંયોગેન, ન વિસંયુત્તો. તતો ચસ્સ ન જાતિઆદીહિ પરિમુત્તીતિ દસ્સેન્તો ‘‘અયં વુચ્ચતી’’તિઆદિમાહ.

સઞ્જગ્ઘતીતિ કિલેસવસેન મહાહસિતં હસતિ. સંકીળતીતિ કાયસંસગ્ગવસેન કીળતિ. સંકેલાયતીતિ સબ્બસો માતુગામં કેલાયન્તો વિહરતિ. ચક્ખુનાતિ અત્તનો ચક્ખુના. ચક્ખુન્તિ માતુગામસ્સ ચક્ખું. ઉપનિજ્ઝાયતીતિ ઉપેચ્ચ નિજ્ઝાયતિ ઓલોકેતિ. તિરોકુટ્ટન્તિ કુટ્ટસ્સ પરતો. તથા તિરોપાકારં, ‘‘મત્તિકામયા ભિત્તિ કુટ્ટં, ઇટ્ઠકામયા પાકારો’’તિ વદન્તિ. યા કાચિ વા ભિત્તિ પોરિસકા દિયડ્ઢરતનપ્પમાણા કુટ્ટં, તતો અધિકો પાકારો. અસ્સાતિ બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞસ્સ. પુબ્બેતિ વતસમાદાનતો પુબ્બે. કામગુણેહીતિ કામકોટ્ઠાસેહિ. સમપ્પિતન્તિ સુટ્ઠુ અપ્પિતં સહિતં. સમઙ્ગિભૂતન્તિ સમન્નાગતં. પરિચારયમાનન્તિ કીળન્તં, ઉપટ્ઠહિયમાનં વા. પણિધાયાતિ પત્થેત્વા. સીલેનાતિઆદીસુ યમનિયમાદિસમાદાનવસેન સીલં, અવીતિક્કમવસેન વતં. ઉભયમ્પિ વા સીલં, દુક્કરચરિયવસેન પવત્તિતં વતં. તંતંઅકિચ્ચસમ્મતતો વા નિવત્તિલક્ખણં સીલં, તંતંસમાદાનવતો વેસભોજનકિચ્ચકરણાદિવિસેસપ્પટિપત્તિ વતં. સબ્બથાપિ દુક્કરચરિયા તપો. મેથુના વિરતિ બ્રહ્મચરિયન્તિ એવમ્પેત્થ પાળિવણ્ણના વેદિતબ્બા. અટ્ઠમં ઉત્તાનમેવ.

મેથુનસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. દાનમહપ્ફલસુત્તવણ્ણના

૫૨. નવમે ‘‘સાહુ દાન’’ન્તિ દાનં દેતીતિ ‘‘દાનં નામ સાધુ સુન્દર’’ન્તિ દાનં દેતીતિ અત્થો. દાનઞ્હિ દત્વા તં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ પામોજ્જપીતિસોમનસ્સાદયો ઉપ્પજ્જન્તિ, લોભદોસઇસ્સામચ્છેરાદયો વિદૂરીભવન્તિ. ઇદાનિ દાનં અનુકૂલધમ્મપરિબ્રૂહનેન પચ્ચનીકધમ્મવિદૂરીકરણેન ચ ભાવનાચિત્તસ્સ ઉપસોભનાય ચ પરિક્ખારાય ચ હોતીતિ ‘‘અલઙ્કારભૂતઞ્ચેવ પરિવારભૂતઞ્ચ દેતી’’તિ વુત્તં. ઝાનાનાગામી નામ હોતિ ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા બ્રહ્મલોકૂપપન્નાનં અરિયાનં હેટ્ઠા અનુપ્પજ્જનતો. ઇમં પેચ્ચ પરિભુઞ્જિસ્સામીતિ સાપેક્ખસ્સ દાનં પરલોકફલાસાય સાતિસયાય ચ પુબ્બાચારવસેન ઉપ્પજ્જમાનાય અનુભવત્તા તણ્હુત્તરં નામ હોતીતિ આહ ‘‘પઠમં તણ્હુત્તરિયદાન’’ન્તિ. દાનં નામ બુદ્ધાદીહિ પસત્થન્તિ ગરું ચિત્તીકારં ઉપટ્ઠપેત્વા દાતબ્બત્તા ‘‘દુતિયં ચિત્તીકારદાન’’ન્તિ વુત્તં. પુબ્બકેહિ પિતુપિતામહેહિ દિન્નપુબ્બં કતપુબ્બં જહાપેતું નામ નાનુચ્છવિકન્તિ અત્તભાવસભાગવસેન હિરોત્તપ્પં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા દાતબ્બતો ‘‘તતિયં હિરોત્તપ્પદાન’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘અહં પચામિ, ન ઇમે પચન્તિ, નારહામિ પચન્તો અપચન્તાનં દાનં અદાતુ’’ન્તિ એવંસઞ્ઞી હુત્વા દેન્તો નિરવસેસં કત્વા દેતીતિ આહ ‘‘ચતુત્થં નિરવસેસદાન’’ન્તિ. ‘‘યથા તેસં પુબ્બકાનં ઇસીનં તાનિ મહાયઞ્ઞકાનિ અહેસું, એવં મે અયં દાનપરિભોગો ભવિસ્સતી’’તિ એવંસઞ્ઞિનો દાનં દક્ખિણં અરહેસુ દાતબ્બતો ‘‘પઞ્ચમં દક્ખિણેય્યદાન’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘ઇમં મે દાનં દદતો ચિત્તં પસીદતી’’તિઆદિના પીતિસોમનસ્સં ઉપ્પાદેત્વા દેન્તસ્સ દાનં સોમનસ્સબાહુલ્લપ્પત્તિયા સોમનસ્સુપચારં નામ હોતીતિ આહ ‘‘છટ્ઠં સોમનસ્સુપવિચારદાન’’ન્તિ વુત્તં.

દાનમહપ્ફલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. નન્દમાતાસુત્તવણ્ણના

૫૩. દસમે ‘‘વુત્થવસ્સો પવારેત્વા…પે… નિક્ખમી’’તિ અઙ્ગુત્તરભાણકાનં મતેનેતં વુત્તં. મજ્ઝિમભાણકા પન વદન્તિ ‘‘ભગવા ઉપકટ્ઠાય વસ્સૂપનાયિકાય જેતવનતો ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ચારિકં નિક્ખમિ. તેનેવ ચ અકાલે નિક્ખન્તત્તા કોસલરાજાદયો વારેતું આરભિંસુ. પવારેત્વા હિ ચરણં બુદ્ધાચિણ્ણ’’ન્તિ. પુણ્ણાય સમ્માપટિપત્તિં પચ્ચાસીસન્તો ભગવા ‘‘મમ નિવત્તનપચ્ચયા ત્વં કિં કરિસ્સસી’’તિ આહ. પુણ્ણાપિ…પે… પબ્બજીતિ એત્થ સેટ્ઠિ ‘‘પુણ્ણાય ભગવા નિવત્તિતો’’તિ સુત્વા તં ભુજિસ્સં કત્વા ધીતુટ્ઠાને ઠપેસિ. સા પબ્બજ્જં યાચિત્વા પબ્બજિ, પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં આરભિ. અથસ્સા સત્થા આરદ્ધવિપસ્સકભાવં ઞત્વા ઇમં ઓભાસગાથં વિસ્સજ્જેસિ –

‘‘પુણ્ણે પૂરસ્સુ સદ્ધમ્મં, ચન્દો પન્નરસો યથા;

પરિપુણ્ણાય પઞ્ઞાય, દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સસી’’તિ. (થેરીગા. ૩);

સા ગાથાપરિયોસાને અરહત્તં પત્વા અભિઞ્ઞાતા સાવિકા અહોસિ. સેસમેત્થ સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

નન્દમાતાસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

મહાયઞ્ઞવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઠમપણ્ણાસકં નિટ્ઠિતં.

૬. અબ્યાકતવગ્ગો

૧-૨. અબ્યાકતસુત્તાદિવણ્ણના

૫૪-૫૫. છટ્ઠવગ્ગસ્સ પઠમં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ. દુતિયે અતીતે અત્તભાવે નિબ્બત્તકં કમ્મન્તિ ‘‘પુરિમકમ્મભવસ્મિં મોહો અવિજ્જા, આયૂહના સઙ્ખારા, નિકન્તિ તણ્હા, ઉપગમનં ઉપાદાનં, ચેતના ભવો’’તિ એવમાગતં સપરિક્ખારં પઞ્ચવિધં કમ્મવટ્ટમાહ. એતરહિ મે અત્તભાવો ન સિયાતિ વિઞ્ઞાણનામરૂપસળાયતનફસ્સવેદનાસહિતં પચ્ચુપ્પન્નં પઞ્ચવિધં વિપાકવટ્ટમાહ. યં અત્થિકન્તિ યં પરમત્થતો વિજ્જમાનકં. તેનાહ ‘‘ભૂત’’ન્તિ. તઞ્હિ પચ્ચયનિબ્બત્તતાય ‘‘ભૂત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તં પજહામીતિ તપ્પટિબદ્ધચ્છન્દરાગપ્પહાનેન તતો એવ આયતિં અનુપ્પત્તિધમ્મતાપાદનવસેન પજહામિ પરિચ્ચજામિ. હરિતન્તન્તિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૩૦૩) હરિતમેવ. અન્ત-સદ્દેન પદવડ્ઢનં કતં યથા ‘‘વનન્તં સુત્તન્ત’’ન્તિ, અલ્લતિણાદીનિ આગમ્મ નિબ્બાયતીતિ અત્થો. પથન્તન્તિ મહામગ્ગં. સેલન્તન્તિ પબ્બતં. ઉદકન્તન્તિ ઉદકં. રમણીયં વા ભૂમિભાગન્તિ તિણગુમ્બાદિરહિતં વિવિત્તં અબ્ભોકાસભૂમિભાગં. અનાહારાતિ અપચ્ચયા નિરુપાદાના. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

અબ્યાકતસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. તિસ્સબ્રહ્માસુત્તવણ્ણના

૫૬. તતિયે વિવિત્તાનિ તાદિસાનિ પન પરિયન્તાનિ અતિદૂરાનિ હોન્તીતિ આહ ‘‘અન્તિમપરિયન્તિમાની’’તિ. અન્તે ભવાનિ અન્તિમાનિ, અન્તિમાનિયેવ પરિયન્તિમાનિ. ઉભયેનપિ અતિદૂરતં દસ્સેતિ. સમન્નાહારે ઠપયમાનોતિ ઇન્દ્રિયં સમાકારેન વત્તેન્તો ઇન્દ્રિયસમતં પટિપાદેન્તો નામ હોતિ. વિપસ્સનાચિત્તસમ્પયુત્તો સમાધિ, સતિપિ સઙ્ખારનિમિત્તાવિરહે નિચ્ચનિમિત્તાદિવિરહતો ‘‘અનિમિત્તો’’તિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘અનિમિત્તન્તિ બલવવિપસ્સનાસમાધિ’’ન્તિ.

તિસ્સબ્રહ્માસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪-૭. સીહસેનાપતિસુત્તાદિવણ્ણના

૫૭-૬૦. ચતુત્થે કુચ્છિતો અરિયો કદરિયો. થદ્ધમચ્છરિયસદિસં હિ કુચ્છિતં સબ્બનિહીનં નત્થિ સબ્બકુસલાનં આદિભૂતસ્સ નિસેધનતો. સેસમેત્થ પઞ્ચમાદીનિ ચ ઉત્તાનત્થાનેવ.

સીહસેનાપતિસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. પચલાયમાનસુત્તવણ્ણના

૬૧. અટ્ઠમે આલોકસઞ્ઞં મનસિ કરેય્યાસીતિ દિવા વા રત્તિં વા સૂરિયપજ્જોતચન્દમણિઆદીનં આલોકં ‘‘આલોકો’’તિ મનસિ કરેય્યાસિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – સૂરિયચન્દાલોકાદિં દિવા રત્તિઞ્ચ ઉપલદ્ધં યથાલદ્ધવસેનેવ મનસિ કરેય્યાસિ, ચિત્તે ઠપેય્યાસિ. યથા તે સુભાવિતાલોકકસિણસ્સ વિય કસિણાલોકો યદિચ્છકં યાવદિચ્છકઞ્ચ સો આલોકો રત્તિયં ઉપતિટ્ઠતિ, યેન તત્થ દિવાસઞ્ઞં ઠપેય્યાસિ, દિવા વિય વિગતથિનમિદ્ધોવ ભવેય્યાસીતિ. તેનાહ ‘‘યથા દિવા તથા રત્તિ’’ન્તિ. ઇતિ વિવટેન ચેતસાતિ એવં અપિહિતેન ચિત્તેન થિનમિદ્ધપિધાનેન અપિહિતત્તા. અપરિયોનદ્ધેનાતિ સમન્તતો અનોનદ્ધેન અસઞ્છાદિતેન. સહોભાસન્તિ સઞાણોભાસં. થિનમિદ્ધવિનોદનઆલોકોપિ વા હોતુ કસિણાલોકોપિ વા પરિકમ્માલોકોપિ વા, ઉપક્કિલેસાલોકો વિય સબ્બોયં આલોકો ઞાણસમુટ્ઠાનોવાતિ. યેસં અકરણે પુગ્ગલો મહાજાનિયો હોતિ, તાનિ અવસ્સં કાતબ્બાનિ. યાનિ અકાતુમ્પિ વટ્ટન્તિ, સતિ સમવાયે કાતબ્બતો તાનિ કરણીયાનીતિ આહ ‘‘ઇતરાનિ કરણીયાની’’તિ. અથ વા કત્તબ્બાનિ કમ્માનિ કરણં અરહન્તીતિ કરણીયાનિ. ઇતરાનિ કિચ્ચાનીતિપિ વદન્તિ.

આદિનયપ્પવત્તા વિગ્ગાહિકકથાતિ ‘‘ન ત્વં ઇમં ધમ્મવિનયં આજાનાસિ, અહં ઇમં ધમ્મવિનયં આજાનામિ, કિં ત્વં ઇમં ધમ્મવિનયં આજાનિસ્સસિ, મિચ્છાપટિપન્નો ત્વમસિ, અહમસ્મિ સમ્માપટિપન્નો, સહિતં મે, અસહિતં તે, પુરેવચનીયં પચ્છા અવચ, પચ્છાવચનીયં પુરે અવચ, અધિચિણ્ણં તે વિપરાવત્તં, આરોપિતો તે વાદો, નિગ્ગહિતો ત્વમસિ. ચર વાદપ્પમોક્ખાય, નિબ્બેઠેહિ વા સચે પહોસી’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૮; મ. નિ. ૩.૪૧) એવંપવત્તા કથા. તત્થ સહિતં મેતિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૮) મય્હં વચનં સહિતં સિલિટ્ઠં, અત્થયુત્તં કારણયુત્તન્તિ અત્થો. સહિતન્તિ વા પુબ્બાપરાવિરુદ્ધં. અસહિતં તેતિ તુય્હં વચનં અસહિતં અસિલિટ્ઠં. અધિચિણ્ણં તે વિપરાવત્તન્તિ યં તુય્હં દીઘરત્તાચિણ્ણવસેન સુપ્પગુણં, તં મય્હં એકવચનેનેવ વિપરાવત્તં પરિવત્તિત્વા ઠિતં, ન કિઞ્ચિ જાનાસીતિ અત્થો. આરોપિતો તે વાદોતિ મયા તવ વાદે દોસો આરોપિતો. ચર વાદપ્પમોક્ખાયાતિ દોસમોચનત્થં ચર વિચર, તત્થ તત્થ ગન્ત્વા સિક્ખાતિ અત્થો. નિબ્બેઠેહિ વા સચે પહોસીતિ અથ સયં પહોસિ, ઇદાનિ એવ નિબ્બેઠેહીતિ અત્થો.

તણ્હા સબ્બસો ખીયન્તિ એત્થાતિ તણ્હાસઙ્ખયો, તસ્મિં. તણ્હાસઙ્ખયેતિ ચ ઇદં વિસયે ભુમ્મન્તિ આહ ‘‘તં આરમ્મણં કત્વા’’તિ. વિમુત્તચિત્તતાયાતિ સબ્બસંકિલેસેહિ વિપ્પયુત્તચિત્તતાય. અપરભાગે પટિપદા નામ અરિયસચ્ચાભિસમયો. સા સાસનચારિગોચરા પચ્ચત્તં વેદિતબ્બતોતિ આહ ‘‘પુબ્બભાગપ્પટિપદં સંખિત્તેન દેસેથાતિ પુચ્છતી’’તિ. અકુપ્પધમ્મતાય ખયવયસઙ્ખાતં અન્તં અતીતાતિ અચ્ચન્તા, સો એવ અપરિહાયનસભાવત્તા અચ્ચન્તા નિટ્ઠા અસ્સાતિ અચ્ચન્તનિટ્ઠા. તેનાહ ‘‘એકન્તનિટ્ઠો સતતનિટ્ઠોતિ અત્થો’’તિ. ન હિ પટિવિદ્ધસ્સ લોકુત્તરધમ્મસ્સ દસ્સન્નં કુપ્પન્નં નામ અત્થિ. અચ્ચન્તમેવ ચતૂહિ યોગેહિ ખેમો એતસ્સ અત્થીતિ અચ્ચન્તયોગક્ખેમી. મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ વુસિતત્તા તસ્સ ચ અપરિહાયનસભાવત્તા અચ્ચન્તં બ્રહ્મચારીતિ અચ્ચન્તબ્રહ્મચારી. તેનાહ ‘‘નિચ્ચબ્રહ્મચારીતિ અત્થો’’તિ. પરિયોસાનન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયપરિયપરિયોસાનં વટ્ટદુક્ખપરિયોસાનઞ્ચ.

પઞ્ચક્ખન્ધાતિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા. સક્કાયસબ્બઞ્હિ સન્ધાય ઇધ ‘‘સબ્બે ધમ્મા’’તિ વુત્તં વિપસ્સનાવિસયસ્સ અધિપ્પેતત્તા. તસ્મા આયતનધાતુયોપિ તગ્ગતિકા એવ દટ્ઠબ્બા. તેનાહ ભગવા ‘‘નાલં અભિનિવેસાયા’’તિ. ન યુત્તા અભિનિવેસાય ‘‘એતં મમ, એસો મે અત્તા’’તિ અજ્ઝોસાનાય. ‘‘અલમેવ નિબ્બિન્દિતું અલં વિરજ્જિતુ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૨૭૨; સં. નિ. ૨.૧૨૪, ૧૨૮, ૧૩૪, ૧૪૩) વિય અલં-સદ્દો યુત્તત્થોપિ હોતીતિ આહ ‘‘ન યુત્તા’’તિ. સમ્પજ્જન્તીતિ ભવન્તિ. યદિપિ ‘‘તતિયા ચતુત્થી’’તિ ઇદં વિસુદ્ધિદ્વયં અભિઞ્ઞાપઞ્ઞા, તસ્સ પન સપચ્ચયનામરૂપદસ્સનભાવતો સતિ ચ પચ્ચયપરિગ્ગહે સપચ્ચયત્તા અનિચ્ચન્તિ, નામરૂપસ્સ અનિચ્ચતાય દુક્ખં, દુક્ખઞ્ચ અનત્તાતિ અત્થતો લક્ખણત્તયં સુપાકટમેવ હોતીતિ આહ ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તાતિ ઞાતપરિઞ્ઞાય અભિજાનાતી’’તિ. તથેવ તીરણપરિઞ્ઞાયાતિ ઇમિના અનિચ્ચાદિભાવેન નાલં અભિનિવેસાયાતિ નામરૂપસ્સ ઉપસંહરતિ, ન અભિઞ્ઞાપઞ્ઞાનં સમ્ભારધમ્માનં. પુરિમાય હિ અત્થતો આપન્નં લક્ખણત્તયં ગણ્હાતિ સલક્ખણસલ્લક્ખણપરત્તા તસ્સા. દુતિયાય સરૂપતો તસ્સા લક્ખણત્તયારોપનવસેન સમ્મસનભાવતો. એકચિત્તક્ખણિકતાય અભિનિપાતમત્તતાય ચ અપ્પમત્તકમ્પિ. રૂપપરિગ્ગહસ્સ ઓળારિકભાવતો અરૂપપરિગ્ગહં દસ્સેતિ. દસ્સેન્તો ચ વેદનાય આસન્નભાવતો, વિસેસતો સુખસારાગિતાય, ભવસ્સાદગધિતમાનસતાય ચ થેરસ્સ વેદનાવસેન નિબ્બત્તેત્વા દસ્સેતિ.

ખયવિરાગોતિ ખયસઙ્ખાતો વિરાગો સઙ્ખારાનં પલુજ્જના. યં આગમ્મ સબ્બસો સઙ્ખારેહિ વિરજ્જના હોતિ, તં નિબ્બાનં અચ્ચન્તવિરાગો. નિરોધાનુપસ્સિમ્હિપીતિ નિરોધાનુપસ્સિપદેપિ. એસેવ નયોતિ અતિદિસિત્વા તં એકદેસેન વિવરન્તો ‘‘નિરોધોપિ હિ…પે… દુવિધોયેવા’’તિ આહ. ખન્ધાનં પરિચ્ચજનં તપ્પટિબદ્ધકિલેસપ્પહાનવસેનાતિ યેનાકારેન વિપસ્સના કિલેસે પજહતિ, તેનાકારેન તંનિમિત્તક્ખન્ધે ચ પજહતીતિ વત્તબ્બતં અરહતીતિ આહ ‘‘સા હિ…પે… વોસ્સજ્જતી’’તિ. આરમ્મણતોતિ કિચ્ચસાધનવસેન આરમ્મણકરણતો. એવઞ્હિ મગ્ગતો અઞ્ઞેસં નિબ્બાનારમ્મણાનં પક્ખન્દનવોસ્સગ્ગાભાવો સિદ્ધોવ હોતિ. પરિચ્ચજનેન પક્ખન્દનેન ચાતિ દ્વીહિપિ વા કારણેહિ. સોતિ મગ્ગો. સબ્બેસં ખન્ધાનં વોસ્સજ્જનં તપ્પટિબદ્ધસંકિલેસપ્પહાનેન દટ્ઠબ્બં. યસ્મા વા વિપસ્સનાચિત્તં પક્ખન્દતીતિ મગ્ગસમ્પયુત્તચિત્તં સન્ધાયાહ. મગ્ગો ચ સમુચ્છેદવસેન કિલેસે ખન્ધે ચ પરિચ્ચજતિ, તસ્મા યથાક્કમં વિપસ્સનામગ્ગાનઞ્ચ વસેન પક્ખન્દનપરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગાપિ વેદિતબ્બા. તદુભયસમઙ્ગીતિ વિપસ્સનાસમઙ્ગી મગ્ગસમઙ્ગી ચ. ‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સનાય નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતી’’તિઆદિવચનતો (પટિ. મ. ૧.૫૨) હિ યથા વિપસ્સનાય કિલેસાનં પરિચ્ચાગપ્પટિનિસ્સગ્ગો લબ્ભતિ, એવં આયતિં તેહિ કિલેસેહિ ઉપ્પાદેતબ્બક્ખન્ધાનમ્પિ પરિચ્ચાગપટિનિસ્સગ્ગો વત્તબ્બો. પક્ખન્દનપટિનિસ્સગ્ગો પન મગ્ગે લબ્ભમાનાય એકન્તકારણભૂતાય વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાય વસેન વેદિતબ્બો. મગ્ગે પન તદુભયમ્પિ ઞાયાગતમેવ નિપ્પરિયાયતોવ લબ્ભમાનત્તા. તેનાહ ‘‘તદુભયસમઙ્ગીપુગ્ગલો’’તિઆદિ. પુચ્છન્તસ્સ અજ્ઝાસયવસેન ‘‘ન કિઞ્ચિ લોકે ઉપાદિયતી’’તિ એત્થ કામુપાદાનવસેન ઉપાદિયનં પટિક્ખિપતીતિ આહ ‘‘તણ્હાવસેન ન ઉપાદિયતી’’તિ. તણ્હાવસેન વા અસતિ ઉપાદિયને દિટ્ઠિવસેન ઉપાદિયનં અનવકાસમેવાતિ ‘‘તણ્હાવસેન’’ઇચ્ચેવ વુત્તં. ન પરામસતીતિ નાદિયતિ. દિટ્ઠિપરામાસવસેન વા ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિઆદિના ન પરામસતિ. સંખિત્તેનેવ કથેસીતિ તસ્સ અજ્ઝાસયવસેન પપઞ્ચં અકત્વા કથેસિ.

પચલાયમાનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. મેત્તસુત્તવણ્ણના

૬૨. નવમે મા, ભિક્ખવે, પુઞ્ઞાનન્તિ (ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૬૨) એત્થ માતિ પટિસેધે નિપાતો. પુઞ્ઞ-સદ્દો ‘‘કુસલાનં, ભિક્ખવે, ધમ્માનં સમાદાનહેતુ એવમિદં પુઞ્ઞં પવડ્ઢતી’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૮૦) પુઞ્ઞફલે આગતો. ‘‘અવિજ્જાગતોયં, ભિક્ખવે, પુરિસપુગ્ગલો પુઞ્ઞઞ્ચે સઙ્ખારં અભિસઙ્ખરોતી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૫૧) કામરૂપાવચરસુચરિતેસુ. ‘‘પુઞ્ઞૂપગં હોતિ વિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૫૧) સુગતિવિસેસભૂતે ઉપપત્તિભવે. ‘‘તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ દાનમયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ, સીલમયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ, ભાવનામયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂ’’તિઆદીસુ (ઇતિવુ. ૬૦; દી. નિ. ૩.૩૦૫; અ. નિ. ૮.૩૬) કુસલચેતનાયં. ઇધ પન તેભૂમકકુસલધમ્મે વેદિતબ્બો. ભાયિત્થાતિ એત્થ દુવિધં ભયં ઞાણભયં, સારજ્જભયન્તિ. તત્થ ‘‘યેપિ તે, ભિક્ખવે, દેવા દીઘાયુકા વણ્ણવન્તો સુખબહુલા ઉચ્ચેસુ વિમાનેસુ ચિરટ્ઠિતિકા, તેપિ તથાગતસ્સ ધમ્મદેસનં સુત્વા યેભુય્યેન ભયં સંવેગં સન્તાસં આપજ્જન્તી’’તિ (અ. નિ. ૪.૩૩) આગતં ઞાણભયં. ‘‘અહુદેવ ભયં, અહુ છમ્ભિતત્તં, અહુ લોમહંસો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૩૧૮) આગતં સારજ્જભયં. ઇધાપિ સારજ્જભયમેવ. અયઞ્હેત્થ અત્થો – ભિક્ખવે, દીઘરત્તં કાયવચીસંયમો વત્તપ્પટિવત્તપૂરણં એકાસનં એકસેય્યં ઇન્દ્રિયદમો ધુતધમ્મેહિ ચિત્તસ્સ નિગ્ગહો સતિસમ્પજઞ્ઞં કમ્મટ્ઠાનાનુયોગવસેન વીરિયારમ્ભોતિ એવમાદીનિ યાનિ ભિક્ખુના નિરન્તરં પવત્તેતબ્બાનિ પુઞ્ઞાનિ, તેહિ મા ભાયિત્થ, મા ભયં સન્તાસં આપજ્જિત્થ. એકચ્ચસ્સ દિટ્ઠધમ્મસુખસ્સ ઉપરોધભયેન સમ્પરાયિકનિબ્બાનસુખદાયકેહિ પુઞ્ઞેહિ મા ભાયિત્થાતિ. નિસ્સક્કે ઇદં સામિવચનં.

ઇદાનિ તતો અભાયિતબ્બભાવે કારણં દસ્સેન્તો ‘‘સુખસ્સેત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ સુખ-સદ્દો ‘‘સુખો બુદ્ધાનમુપ્પાદો, સુખા વિરાગતા લોકે’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૯૪) સુખમૂલે આગતો. ‘‘યસ્મા ચ ખો, મહાલિ, રૂપં સુખં સુખાનુપતિતં સુખાવક્કન્ત’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૬૦) સુખારમ્મણે. ‘‘યાવઞ્ચિદં, ભિક્ખવે, ન સુકરં અક્ખાનેન પાપુણિતું યાવ સુખા સગ્ગા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૨૫૫) સુખપચ્ચયટ્ઠાને. ‘‘સુખો પુઞ્ઞસ્સ ઉચ્ચયો’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૧૮) સુખહેતુમ્હિ. ‘‘દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારા એતે ધમ્મા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૮૨) અબ્યાપજ્જે. ‘‘નિબ્બાનં પરમં સુખ’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૨૧૫; ધ. પ. ૨૦૩, ૨૦૪) નિબ્બાને. ‘‘સુખસ્સ ચ પહાના’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૩૨; મ. નિ. ૧.૨૭૧; સં. નિ. ૨.૧૫૨) સુખવેદનાયં. ‘‘અદુક્ખમસુખં સન્તં, સુખમિચ્ચેવ ભાસિત’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૨૫૩; ઇતિવુ. ૫૩) ઉપેક્ખાવેદનાયં. ‘‘દ્વેપિ મયા, આનન્દ, વેદના વુત્તા પરિયાયેન સુખા વેદના દુક્ખા વેદના’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૮૯) ઇટ્ઠસુખેસુ. ‘‘સુખો વિપાકો પુઞ્ઞાન’’ન્તિઆદીસુ (પેટકો. ૨૩) ઇટ્ઠવિપાકે. ઇધાપિ ઇટ્ઠવિપાકે એવ દટ્ઠબ્બો. ઇટ્ઠસ્સાતિઆદીસુ ઇચ્છિતબ્બતો ચેવ અનિટ્ઠપ્પટિપક્ખતો ચ ઇટ્ઠસ્સ. કમનીયતો મનસ્મિઞ્ચ કમનતો પવિસનતો કન્તસ્સ. પિયાયિતબ્બતો સન્તપ્પનતો ચ પિયસ્સ. મનનીયતો મનસ્સ વડ્ઢનતો ચ મનાપસ્સાતિ અત્થો વેદિતબ્બો. યદિદં પુઞ્ઞાનીતિ પુઞ્ઞાનીતિ યદિદં વચનં, એતં સુખસ્સ ઇટ્ઠસ્સ વિપાકસ્સ અધિવચનં નામં. સુખસ્સેતં યદિદં પુઞ્ઞાનીતિ ફલેન કારણસ્સ અભેદોપચારં વદતિ. તેન કતૂપચિતાનં પુઞ્ઞાનં અવસ્સંભાવિફલં સુત્વા અપ્પમત્તેન સક્કચ્ચં પુઞ્ઞાનિ કત્તબ્બાનીતિ પુઞ્ઞકિરિયાયં નિયોજેતિ, આદરઞ્ચ નેસં તત્થ ઉપ્પાદેતિ.

ઇદાનિ અત્તના સુનેત્તકાલે કતેન પુઞ્ઞકમ્મેન દીઘરત્તં પચ્ચનુભૂતં ભવન્તરપ્પટિચ્છન્નં ઉળારતરં પુઞ્ઞવિપાકં ઉદાહરિત્વા તમત્થં પાકટતરં કરોન્તો ‘‘અભિજાનામિ ખો પનાહ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ અભિજાનામીતિ અભિવિસિટ્ઠેન ઞાણેન જાનામિ, પચ્ચક્ખતો બુજ્ઝામિ. દીઘરત્તન્તિ ચિરકાલં. પુઞ્ઞાનન્તિ દાનાદીનં કુસલધમ્માનં. સત્ત વસ્સાનીતિ સત્ત સંવચ્છરાનિ. મેત્તચિત્તન્તિ મિજ્જતીતિ મેત્તા, સિનિય્હતીતિ અત્થો. મિત્તે ભવા, મિત્તસ્સ વા એસા પવત્તીતિપિ મેત્તા. લક્ખણાદિતો પન હિતાકારપ્પવત્તિલક્ખણા, હિતૂપસંહારરસા, આઘાતવિનયપચ્ચુપટ્ઠાના, સત્તાનં મનાપભાવદસ્સનપદટ્ઠાના. બ્યાપાદૂપસમો એતિસ્સા સમ્પત્તિ, સિનેહસમ્ભવો વિપત્તિ. મેત્તચિત્તં ભાવેત્વાતિ મેત્તાસહગતં ચિત્તં, ચિત્તસીસેન સમાધિ વુત્તોતિ મેત્તાસમાધિં મેતાબ્રહ્મવિહારં ઉપ્પાદેત્વા ચેવ વડ્ઢેત્વા ચ.

સત્ત સંવટ્ટવિવટ્ટકપ્પેતિ સત્ત મહાકપ્પે. સંવટ્ટવિવટ્ટગ્ગહણેનેવ હિ સંવટ્ટટ્ઠાયિવિવટ્ટટ્ઠાયિનોપિ ગહિતા. ઇમં લોકન્તિ કામલોકં. સંવટ્ટમાને સુદન્તિ સંવટ્ટમાને, સુદન્તિ નિપાતમત્તં, વિપજ્જમાનેતિ અત્થો. ‘‘વરસંવત્તટ્ઠાને સુદ’’ન્તિપિ પઠન્તિ. કપ્પેતિ કાલે. કપ્પસીસેન હિ કાલો વુત્તો, કાલે ખીયમાને સબ્બોપિ ખીયતેવ. યથાહ – ‘‘કાલો ઘસતિ ભૂતાનિ, સબ્બાનેવ સહત્તના’’તિ (જા. ૧.૨.૧૯૦). ‘‘આભસ્સરૂપગો હોમી’’તિ વુત્તત્તા તેજોસંવટ્ટવસેનેત્થ કપ્પવુટ્ઠાનં વેદિતબ્બં. આભસ્સરૂપગોતિ તત્થ પટિસન્ધિગ્ગહણવસેન આભસ્સરબ્રહ્મલોકં ઉપગચ્છામીતિ આભસ્સરૂપગો હોમિ. વિવટ્ટમાનેતિ સણ્ઠહમાનેતિ અત્થો. સુઞ્ઞં બ્રહ્મવિમાનં ઉપપજ્જામીતિ કસ્સચિ સત્તસ્સ તત્થ નિબ્બત્તસ્સ અભાવતો સુઞ્ઞં યં પઠમજ્ઝાનભૂમિસઙ્ખાતં બ્રહ્મવિમાનં આદિતો નિબ્બત્તતિ, તં પટિસન્ધિગ્ગહણવસેન ઉપપજ્જામિ ઉપેમિ.

બ્રહ્માતિ કામાવચરસત્તેહિ વિસિટ્ઠટ્ઠેન તથા તથા બ્રૂહિતગુણતાય બ્રહ્મવિહારતો નિબ્બત્તનટ્ઠેન ચ બ્રહ્મા. બ્રહ્મપારિસજ્જબ્રહ્મપુરોહિતેહિ મહન્તો બ્રહ્માતિ મહાબ્રહ્મા, તતો એવ તે અભિભવિત્વા ઠિતત્તા અભિભૂ. તેહિ ન કેનચિપિ ગુણેન અભિભૂતોતિ અનભિભૂતો. અઞ્ઞદત્થૂતિ એકંસવચને નિપાતો. દસ્સનતો દસો, અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં દસ્સનસમત્થો અભિઞ્ઞાઞાણેન પસ્સિતબ્બં પસ્સામીતિ અત્થો. સેસબ્રહ્માનં ઇદ્ધિપાદભાવનાબલેન અત્તનો ચિત્તઞ્ચ મમ વસે વત્તેમીતિ વસવત્તી હોમીતિ યોજેતબ્બં. તદા કિર બોધિસત્તો અટ્ઠસમાપત્તિલાભીપિ સમાનો તથા સત્તહિતં અત્તનો પારમિપૂરણઞ્ચ ઓલોકેન્તો તાસુ એવ દ્વીસુ ઝાનભૂમીસુ નિકન્તિ ઉપ્પાદેત્વા મેત્તાબ્રહ્મવિહારવસેન અપરાપરં સંસરિ. તેન વુત્તં ‘‘સત્ત વસ્સાનિ…પે… વસવત્તી’’તિ.

એવં ભગવા રૂપાવચરપુઞ્ઞસ્સ વિપાકમહન્તતં પકાસેત્વા ઇદાનિ કામાવચરપુઞ્ઞસ્સપિ વિપાકં દસ્સેન્તો ‘‘છત્તિંસક્ખત્તુ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ સક્કો અહોસિન્તિ છત્તિંસક્ખત્તું છત્તિંસવારે અઞ્ઞત્થ અનુપપજ્જિત્વા નિરન્તરં સક્કો દેવાનમિન્દો તાવતિંસદેવરાજા અહોસિં. રાજા અહોસિન્તિઆદીસુ ચતૂહિ અચ્છરિયધમ્મેહિ ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ ચ લોકં રઞ્જેતીતિ રાજા. ચક્કરતનં વત્તેતિ, ચતૂહિ સમ્પત્તિચક્કેહિ વત્તતિ, તેહિ ચ પરં વત્તેતિ, પરહિતાય ચ ઇરિયાપથચક્કાનં વત્તો એતસ્મિં અત્થીતિ ચક્કવત્તી. ‘‘રાજા’’તિ ચેત્થ સામઞ્ઞં, ‘‘ચક્કવત્તી’’તિ વિસેસં. ધમ્મેન ચરતીતિ ધમ્મિકો, ઞાયેન સમેન વત્તતીતિ અત્થો. ધમ્મેનેવ રજ્જં લભિત્વા રાજા જાતોતિ ધમ્મરાજા, દસવિધે કુસલધમ્મે અગરહિતે ચ રાજધમ્મે નિયુત્તોતિ ધમ્મિકો. તેન ચ ધમ્મેન સકલં લોકં રઞ્જેતીતિ ધમ્મરાજા. પરહિતધમ્મકરણેન વા ધમ્મિકો, અત્તહિતધમ્મકરણેન ધમ્મરાજા. યસ્મા ચક્કવત્તી ધમ્મેન ઞાયેન રજ્જં અધિગચ્છતિ, ન અધમ્મેન, તસ્મા વુત્તં ‘‘ધમ્મેન લદ્ધરજ્જત્તા ધમ્મરાજા’’તિ.

ચતૂસુ દિસાસુ સમુદ્દપરિયોસાનતાય ચાતુરન્તા નામ તત્થ તત્થ દીપે મહાપથવીતિ આહ ‘‘પુરત્થિમ…પે… ઇસ્સરો’’તિ. વિજિતાવીતિ વિજેતબ્બસ્સ વિજિતવા, કામકોધાદિકસ્સ અબ્ભન્તરસ્સ પટિરાજભૂતસ્સ બાહિરસ્સ ચ અરિગણસ્સ વિજયી વિજિનિત્વા ઠિતોતિ અત્થો. કામં ચક્કવત્તિનો કેનચિ યુદ્ધં નામ નત્થિ, યુદ્ધેન પન સાધેતબ્બસ્સ વિજયસ્સ સિદ્ધિયા ‘‘વિજિતસઙ્ગામો’’તિ વુત્તં. જનપદો વા ચતુબ્બિધઅચ્છરિયધમ્મેન સમન્નાગતો અસ્મિં રાજિનિ થાવરિયં કેનચિ અસંહારિયં દળ્હભત્તિભાવં પત્તો, જનપદે વા અત્તનો ધમ્મિકાય પટિપત્તિયા થાવરિયં થિરભાવં પત્તોતિ જનપદત્થાવરિયપ્પત્તો. ચણ્ડસ્સ હિ રઞ્ઞો બલિદણ્ડાદીહિ લોકં પીળયતો મનુસ્સા મજ્ઝિમજનપદં છડ્ડેત્વા પબ્બતસમુદ્દતીરકન્દરાદીનિ નિસ્સાય પચ્ચન્તે વાસં કપ્પેન્તિ. અતિમુદુકસ્સ રઞ્ઞો ચોરેહિ સાહસિકધનવિલોપપીળિતા મનુસ્સા પચ્ચન્તં પહાય જનપદમજ્ઝે વાસં કપ્પેન્તિ. ઇતિ એવરૂપે રાજિનિ જનપદો થિરભાવં ન પાપુણાતિ.

સત્તરતનસમન્નાગતોતિ ચક્કરતનાદીહિ સત્તહિ રતનેહિ સમુપેતો. તેસુ હિ રાજા ચક્કવત્તી ચક્કરતનેન અજિતં જિનાતિ, હત્થિઅસ્સરતનેહિ વિજિતે સુખેનેવ અનુવિચરતિ, પરિણાયકરતનેન વિજિતમનુરક્ખતિ, અવસેસેહિ ઉપભોગસુખમનુભવતિ. પઠમેન ચસ્સ ઉસ્સાહસત્તિયોગો, પચ્છિમેન મન્તસત્તિયોગો, હત્થિઅસ્સગહપતિરતનેહિ પભુસત્તિયોગો સુપરિપુણ્ણો હોતિ. ઇત્થિમણિરતનેહિ ઉપભોગસુખમનુભવતિ, સેસેહિ ઇસ્સરિયસુખં. વિસેસતો ચસ્સ પુરિમાનિ તીણિ અદોસકુસલમૂલજનિતકમ્માનુભાવેન સમ્પજ્જન્તિ, મજ્ઝિમાનિ અલોભકુસલમૂલજનિતકમ્માનુભાવેન, પચ્છિમમેકં અમોહકુસલમૂલજનિતકમ્માનુભાવેનાતિ.

સૂરાતિ સત્તિવન્તો, નિબ્ભયાતિ અત્થોતિ આહ ‘‘અભીરુનો’’તિ. અઙ્ગન્તિ કારણં. યેન કારણેન ‘‘વીરા’’તિ વુચ્ચેય્યું, તં વીરઙ્ગં. તેનાહ ‘‘વીરિયસ્સેતં નામ’’ન્તિ. યાવ ચક્કવાળપબ્બતા ચક્કસ્સ વત્તનતો ‘‘ચક્કવાળપબ્બતં સીમં કત્વા ઠિતસમુદ્દપરિયન્ત’’ન્તિ વુત્તં. અદણ્ડેનાતિ ઇમિના ધનદણ્ડસ્સ સરીરદણ્ડસ્સ ચ અકરણં વુત્તં. અસત્થેનાતિ ઇમિના પન સેનાય યુજ્ઝનસ્સાતિ તદુભયં દસ્સેતું ‘‘ન દણ્ડેના’’તિઆદિ વુત્તં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યે કતાપરાધે સત્તે સતમ્પિ સહસ્સમ્પિ ગણ્હન્તિ, તે ધનદણ્ડેન રજ્જં કારેન્તિ. યે છેજ્જભેજ્જં અનુસાસન્તિ, તે સત્થદણ્ડેન. અહં પન દુવિધમ્પિ દણ્ડં પહાય અદણ્ડેન અજ્ઝાવસિં. યે એકતોધારાદિના સત્થેન પરં વિહેઠેન્તિ, તે સત્થેન રજ્જં કારેન્તિ નામ. અહં પન સત્થેન ખુદ્દકમક્ખિકાય પિવનમત્તમ્પિ લોહિતં કસ્સચિ અનુપ્પાદેત્વા ધમ્મેનેવ ‘‘એહિ ખો, મહારાજા’’તિ એવં પટિરાજૂહિ સમ્પટિચ્છિતાગમનો વુત્તપ્પકારં પથવિં અભિજિનિત્વા અજ્ઝાવસિં, અભિવિજિનિત્વા સામી હુત્વા વસિન્તિ.

ઇતિ ભગવા અત્તાનં કાયસક્ખિં કત્વા પુઞ્ઞાનં વિપાકમહન્તતં પકાસેત્વા ઇદાનિ તમેવત્થં ગાથાબન્ધનેન દસ્સેન્તો ‘‘પસ્સ, પુઞ્ઞાનં વિપાક’’ન્તિઆદિમાહ. સુખેસિનોતિ આલપનવચનમેતં, તેન સુખપરિયેસકે સત્તે આમન્તેતિ. પાળિયં પન ‘‘પસ્સથા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘પસ્સા’’તિ વચનબ્યત્તયો કતોતિ દટ્ઠબ્બો. મનુસ્સાનં ઉરે સત્થં ઠપેત્વા ઇચ્છિતધનહરણાદિના વા સાહસકારિતાય સાહસિકા, તેસં કમ્મં સાહસિકકમ્મં. પથવિયા ઇસ્સરો પથબ્યોતિ આહ ‘‘પુથવિસામિકો’’તિ.

મેત્તસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. ભરિયાસુત્તવણ્ણના

૬૩. દસમે ઉચ્ચાસદ્દા મહાસદ્દા ઉદ્ધં ઉગ્ગતત્તા ઉચ્ચં પત્થટત્તા મહન્તં અવિનિબ્ભોગં વિનિભુઞ્જિત્વા ગહેતું અસક્કુણેય્યં સદ્દં કરોન્તા વદન્તિ. વચીઘોસોપિ હિ બહૂહિ એકજ્ઝં પવત્તિતો અત્થતો ચ સદ્દતો ચ દુરવબોધો કેવલં મહાનિગ્ઘોસો એવ હુત્વા સોતપથમાગચ્છતિ. મચ્છવિલોપેતિ મચ્છે વિલુમ્પિત્વા વિય ગહણે, મચ્છાનં વા વિલુમ્પને. કેવટ્ટાનઞ્હિ મચ્છપચ્છિટ્ઠપિતટ્ઠાને મહાજનો સન્નિપતિત્વા ‘‘ઇધ અઞ્ઞં એકં મચ્છં દેહિ, એકં મચ્છફાલં દેહિ, એતસ્સ તે મહા દિન્નો, મય્હં ખુદ્દકો’’તિ એવં ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દં કરોન્તિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં ‘‘કેવટ્ટાનં મચ્છપચ્છિં ઓતારેત્વા ઠિતટ્ઠાને’’તિ. મચ્છગ્ગહણત્થં જાલે પક્ખિત્તેપિ તસ્મિં ઠાને કેવટ્ટા ચેવ અઞ્ઞે ચ ‘‘પવિટ્ઠો ન પવિટ્ઠો, ગહિતો ન ગહિતો’’તિ મહાસદ્દં કરોન્તિ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં ‘‘જાલે વા…પે… મહાસદ્દો હોતી’’તિ. કત્તબ્બવત્તન્તિ પાદપરિકમ્માદિકત્તબ્બકિચ્ચં. ખરાતિ ચિત્તેન વાચાય ચ કક્ખળા. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

ભરિયાસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. કોધનસુત્તવણ્ણના

૬૪. એકાદસમે સપત્તકરણાતિ વા સપત્તેહિ કાતબ્બા. કોધનન્તિ કુજ્ઝનસીલં. કોધનોયન્તિ કુજ્ઝનો અયં. અયન્તિ ચ નિપાતમત્તં. કોધપરેતોતિ કોધેન અનુગતો, પરાભિભૂતો વા. દુબ્બણ્ણોવ હોતીતિ પકતિયા વણ્ણવાપિ અલઙ્કતપ્પટિયત્તોપિ મુખવિકારાદિવસેન વિરૂપો એવ હોતિ. એતરહિ આયતિઞ્ચાતિ કોધાભિભૂતસ્સ એકન્તમિદં ફલન્તિ દીપેતું ‘‘દુબ્બણ્ણોવા’’તિ અવધારણં કત્વા પુન ‘‘કોધાભિભૂતો’’તિ વુત્તં.

અયસભાવન્તિ અકિત્તિમભાવં. અત્તનો પરેસઞ્ચ અનત્થં જનેતીતિ અનત્થજનનો. અન્તરતોતિ અબ્ભન્તરતો, ચિત્તતો વા. તં જનો નાવબુજ્ઝતીતિ કોધસઙ્ખાતં અન્તરતો અબ્ભન્તરે અત્તનો ચિત્તેયેવ જાતં અનત્થજનનચિત્તપ્પકોપનાદિભયં ભયહેતું અયં બાલમહાજનો ન જાનાતિ. યન્તિ યત્થ. ભુમ્મત્થે હિ એતં પચ્ચત્તવચનં. યસ્મિં કાલે કોધો સહતે નરં, અન્ધતમં તદા હોતીતિ સમ્બન્ધો. યન્તિ વા કારણવચનં, યસ્મા કોધો ઉપ્પજ્જમાનો નરં સહતે અભિભવતિ, તસ્મા અન્ધતમં તદા હોતિ, યદા કુદ્ધોતિ અત્થો યં-તં-સદ્દાનં એકન્તસમ્બન્ધભાવતો. અથ વા યન્તિ કિરિયાપરામસનં. સહતેતિ યદેતં કોધસ્સ સહનં અભિભવનં, એતં અન્ધતમં ભવનન્તિ અત્થો. અથ વા યં નરં કોધો સહતે અભિભવતિ, તસ્સ અન્ધતમં તદા હોતિ. તતો ચ કુદ્ધો અત્થં ન જાનાતિ, કુદ્ધો ધમ્મં ન પસ્સતીતિ.

ભૂનં વુચ્ચતિ વુદ્ધિ, તસ્સ હનનં ઘાતો એતેસન્તિ ભૂનહચ્ચાનિ. તેનાહ ‘‘હતવુદ્ધીની’’તિ. દમ-સદ્દેન વુત્તમેવત્થં વિભાવેતું પઞ્ઞાવીરિયેન દિટ્ઠિયાતિ વુત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘કતરેન દમેના’’તિઆદિમાહ. અનેકત્થો હિ દમ-સદ્દો. ‘‘સચ્ચેન દન્તો દમસા ઉપેતો, વેદન્તગૂ વુસિતબ્રહ્મચરિયો’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૯૫; સુ. નિ. ૪૬૭) એત્થ હિ ઇન્દ્રિયસંવરો દમોતિ વુત્તો ‘‘મનચ્છટ્ઠાનિ ઇન્દ્રિયાનિ દમેતી’’તિ કત્વા. ‘‘યદિ સચ્ચા દમા ચાગા, ખન્ત્યા ભિય્યોધ વિજ્જતી’’તિ (સં. નિ. ૧.૨૪૬; સુ. નિ. ૧૯૧) એત્થ પઞ્ઞા દમો ‘‘સંકિલેસં દમેતિ પજહતી’’તિ કત્વા. ‘‘દાનેન દમેન સંયમેન સચ્ચવજ્જેન અત્થિ પુઞ્ઞં, અત્થિ પુઞ્ઞસ્સ આગમો’’તિ (સં. નિ. ૪.૩૬૫) એત્થ ઉપોસથકમ્મં દમો ‘‘ઉપવસનવસેન કાયકમ્માદીનિ દમેતી’’તિ કત્વા. ‘‘સક્ખિસ્સસિ ખો ત્વં, પુણ્ણ, ઇમિના દમૂપસમેન સમન્નાગતો સુનાપરન્તસ્મિં જનપદન્તરે વિહરિતુ’’ન્તિ (મ. નિ. ૩.૩૯૬; સં. નિ. ૪.૮૮) એત્થ અધિવાસનક્ખન્તિ દમો ‘‘કોધૂપનાહમક્ખાદિકે દમેતિ વિનોદેતી’’તિ કત્વા. ‘‘ન માનકામસ્સ દમો ઇધત્થિ, ન મોનમત્થિ અસમાહિતસ્સા’’તિ (સં. નિ. ૧.૯) એત્થ અભિસમ્બોજ્ઝઙ્ગાદિકો સમાધિપક્ખિકો ધમ્મો દમો ‘‘દમ્મતિ ચિત્તં એતેના’’તિ કત્વા. ઇધાપિ ‘‘તં દમેન સમુચ્છિન્દે, પઞ્ઞાવીરિયેન દિટ્ઠિયા’’તિ વચનતો દમ-સદ્દેન પઞ્ઞાવીરિયદિટ્ઠિયો વુત્તા.

કોધનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અબ્યાકતવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. મહાવગ્ગો

૧-૨. હિરિઓત્તપ્પસુત્તાદિવણ્ણના

૬૫-૬૬. સત્તમસ્સ પઠમં ઉત્તાનમેવ. દુતિયે તયો સંવટ્ટાતિ આપોસંવટ્ટો, તેજોસંવટ્ટો, વાયોસંવટ્ટોતિ તયો સંવટ્ટા. તિસ્સો સંવટ્ટસીમાતિ આભસ્સરા, સુભકિણ્હા, વેહપ્ફલાતિ તિસ્સો સંવટ્ટસીમા. યદા હિ કપ્પો તેજેન સંવટ્ટતિ વિનસ્સતિ, તદા આભસ્સરતો હેટ્ઠા અગ્ગિના ડય્હતિ. યદા આપેન સંવટ્ટતિ, તદા સુભકિણ્હતો હેટ્ઠા ઉદકેન વિલીયતિ. યદા વાયુના સંવટ્ટતિ, તદા વેહપ્ફલતો હેટ્ઠા વાયુના વિદ્ધંસતિ. વિત્થારતો પન સદાપિ એકં બુદ્ધક્ખેત્તં વિનસ્સતિ. બુદ્ધક્ખેત્તં નામ તિવિધં હોતિ જાતિક્ખેત્તં આણાક્ખેત્તં વિસયક્ખેત્તન્તિ. તત્થ જાતિક્ખેત્તં નામ દસસહસ્સચક્કવાળપરિયન્તં હોતિ, યં તથાગતસ્સ પટિસન્ધિગહણાદીસુ કમ્પતિ. આણાક્ખેત્તં કોટિસહસ્સચક્કવાળપરિયન્તં, યત્થ રતનસુત્તં (ખુ. પા. ૬.૧ આદયો; સુ. નિ. ૨૨૪ આદયો) ખન્ધપરિત્તં (અ. નિ. ૪.૬૭; ચૂળવ. ૨૫૧) ધજગ્ગપરિત્તં (સં. નિ. ૧.૨૪૯). આટાનાટિયપરિત્તં (દી. નિ. ૩.૨૭૫ આદયો), મોરપરિત્તન્તિ (જા. ૧.૨.૧૭-૧૮) ઇમેસં પરિત્તાનં આનુભાવો વત્તતિ. વિસયક્ખેત્તં અનન્તમપરિમાણં, યં ‘‘યાવતા વા પન આકઙ્ખેય્યા’’તિ વુત્તં. એવમેતેસુ તીસુ બુદ્ધક્ખેત્તેસુ એકં આણાક્ખેત્તં વિનસ્સતિ. તસ્મિં પન વિનસ્સન્તે જાતિક્ખેત્તં વિનટ્ઠમેવ હોતિ. વિનસ્સન્તઞ્ચ એકતોવ વિનસ્સતિ, સણ્ઠહન્તમ્પિ એકતોવ સણ્ઠહતિ.

તીણિ સંવટ્ટમૂલાનીતિ રાગદોસમોહસઙ્ખાતાનિ તીણિ સંવટ્ટકારણાનિ. રાગાદીસુ હિ અકુસલમૂલેસુ ઉસ્સન્નેસુ લોકો વિનસ્સતિ. તથા હિ રાગે ઉસ્સન્નતરે અગ્ગિના વિનસ્સતિ, દોસે ઉસ્સન્નતરે ઉદકેન, મોહે ઉસ્સન્નતરે વાતેન. કેચિ પન ‘‘દોસે ઉસ્સન્નતરે અગ્ગિના, રાગે ઉદકેના’’તિ વદન્તિ.

તીણિ કોલાહલાનીતિ કપ્પકોલાહલં, બુદ્ધકોલાહલં, ચક્કવત્તિકોલાહલન્તિ તીણિ કોલાહલાનિ. તત્થ ‘‘વસ્સસતસહસ્સમત્થકે કપ્પુટ્ઠાનં નામ ભવિસ્સતી’’તિઆદિના દેવતાહિ ઉગ્ઘોસિતસદ્દો કપ્પકોલાહલં નામ હોતિ. ‘‘ઇતો વસ્સસતસહસ્સમત્થકે લોકો વિનસ્સિસ્સતિ, મેત્તં, મારિસા, ભાવેથ કરુણં મુદિતં ઉપેક્ખ’’ન્તિ મનુસ્સપથે દેવતા ઘોસન્તિયો ચરન્તિ. ‘‘વસ્સસહસ્સમત્થકે બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ બુદ્ધકોલાહલં નામ હોતિ. ‘‘ઇતો વસ્સસહસ્સમત્થકે બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિત્વા ધમ્માનુધમ્મપ્પટિપન્નો સઙ્ઘરતનેન પરિવારિતો ધમ્મં દેસેન્તો વિચરિસ્સતી’’તિ દેવતા ઉગ્ઘોસન્તિ. ‘‘વસ્સસતમત્થકે પન ચક્કવત્તી ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ ચક્કવત્તિકોલાહલં નામ હોતિ. ‘‘ઇતો વસ્સસતમત્થકે સત્તરતનસમ્પન્નો ચાતુદ્દીપિસ્સરો સહસ્સપરિવારો વેહાસઙ્ગમો ચક્કવત્તી રાજા ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ દેવતા ઉગ્ઘોસન્તિ.

અચિરટ્ઠેન ન ધુવાતિ ઉદકબુબ્બુળાદયો વિય ન ચિરટ્ઠાયિતાય ધુવભાવરહિતા. અસ્સાસરહિતાતિ સુપિનકે પીતપાનીયં વિય અનુલિત્તચન્દનં વિય ચ અસ્સાસવિરહિતા.

ઉપકપ્પનમેઘોતિ કપ્પવિનાસકમેઘં સન્ધાય વદતિ. યસ્મિઞ્હિ સમયે કપ્પો અગ્ગિના નસ્સતિ, આદિતોવ કપ્પવિનાસકમહામેઘો ઉટ્ઠહિત્વા કોટિસતસહસ્સચક્કવાળે એકમહાવસ્સં વસ્સતિ. મનુસ્સા તુટ્ઠહટ્ઠા સબ્બબીજાનિ નીહરિત્વા વપન્તિ. સસ્સેસુ પન ગોખાયિતકમત્તેસુ જાતેસુ ગદ્રભરવં રવન્તો એકબિન્દુમ્પિ ન વસ્સતિ, તદા પચ્છિન્નં પચ્છિન્નમેવ વસ્સં હોતિ. તેનાહ ‘‘તદા નિક્ખન્તબીજં..પે… એકબિન્દુમ્પિ દેવો ન વસ્સતી’’તિ. ‘‘વસ્સસતસહસ્સ અચ્ચયેન કપ્પવુટ્ઠાનં ભવિસ્સતી’’તિઆદિના દેવતાહિ વુત્તવચનં સુત્વા યેભુય્યેન મનુસ્સા ચ ભુમ્મદેવતા ચ સંવેગજાતા અઞ્ઞમઞ્ઞં મુદુચિત્તા હુત્વા મેત્તાદીનિ પુઞ્ઞાની કત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તન્તિ, અવીચિતો પટ્ઠાય તુચ્છો હોતીતિ.

પઞ્ચ બીજજાતાનીતિ મૂલબીજં ખન્ધબીજં ફળુબીજં અગ્ગબીજં બીજબીજન્તિ પઞ્ચ બીજાનિ જાતાનિ. તત્થ મૂલબીજન્તિ વચા, વચત્તં, હલિદ્દં, સિઙ્ગિવેરન્તિ એવમાદિ. ખન્ધબીજન્તિ અસ્સત્થો, નિગ્રોધોતિ એવમાદિ. ફળુબીજન્તિ ઉચ્છુ, વેળુ, નળોતિ એવમાદિ. અગ્ગબીજન્તિ અજ્જુકં, ફણિજ્જકન્તિ એવમાદિ. બીજબીજન્તિ વીહિઆદિ પુબ્બણ્ણઞ્ચેવ મુગ્ગમાસાદિઅપરણ્ણઞ્ચ. પચ્ચયન્તરસમવાયે વિસદિસુપ્પત્તિયા વિસેસકારણભાવતો રુહનસમત્થે સારફલે નિરુળ્હો બીજ-સદ્દો તદત્થસિદ્ધિયા મૂલાદીસુપિ કેસુચિ પવત્તતીતિ મૂલાદિતો નિવત્તનત્થં એકેન બીજ-સદ્દેન વિસેસેત્વા વુત્તં ‘‘બીજબીજ’’ન્તિ ‘‘રૂપરૂપં (વિસુદ્ધિ. ૨.૪૪૯) દુક્ખદુક્ખ’’ન્તિ (સં. નિ. ૪.૩૨૭) યથા. યથા ફલપાકપરિયન્તા ઓસધિરુક્ખા વેળુકદલિઆદયો.

યં કદાચીતિઆદીસુ યન્તિ નિપાતમત્તં. કદાચીતિ કિસ્મિઞ્ચિ કાલે. કરહચીતિ તસ્સેવ વેવચનં. દીઘસ્સ અદ્ધુનોતિ દીઘસ્સ કાલસ્સ. અચ્ચયેનાતિ અતિક્કમેન. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

હિરિઓત્તપ્પસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. નગરોપમસુત્તવણ્ણના

૬૭. તતિયે પચ્ચન્તે ભવં પચ્ચન્તિમં. ‘‘રથો સીલપરિક્ખારો, ઝાનક્ખો ચક્કવીરિયો’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૫.૪) વિય અલઙ્કારવચનો પરિક્ખારસદ્દોતિ આહ ‘‘નગરાલઙ્કારેહિ અલઙ્કત’’ન્તિ. પરિવારવચનોપિ વટ્ટતિયેવ ‘‘સત્ત સમાધિપરિક્ખારા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૩૩૦) વિય. નેમં વુચ્ચતિ થમ્ભાદીહિ અનુપતભૂમિપ્પદેસોતિ આહ ‘‘ગમ્ભીરઆવાટા’’તિ, ગમ્ભીરં ભૂમિં અનુપ્પવિટ્ઠાતિ અત્થો. સુટ્ઠુ સન્નિસીદાપિતાતિ ભૂમિં નિખનિત્વા સમ્મદેવ ઠપિતા.

અનુપરિયાયેતિ એતેનાતિ અનુપરિયાયો, સોયેવ પથોતિ અનુપરિયાયપથો, પરિતો પાકારસ્સ અનુયાયમગ્ગો.

હત્થિં આરોહન્તિ આરોહાપયન્તિ ચાતિ હત્થારોહા (દી. નિ. ટી. ૧.૧૬૩). યેન હિ પયોગેન પુરિસો હત્થિનો આરોહનયોગ્ગો હોતિ, હત્થિસ્સ તં પયોગં વિધાયન્તાનં સબ્બેસમ્પેતેસં ગહણં. તેનાહ ‘‘સબ્બેપી’’તિઆદિ. તત્થ હત્થાચરિયા નામ યે હત્થિનો હત્થારોહકાનઞ્ચ સિક્ખાપકા. હત્થિવેજ્જા નામ હત્થિભિસક્કા. હત્થિબન્ધા નામ હત્થીનં પાદરક્ખકા. આદિ-સદ્દેન હત્થીનં યવપદાયકાદિકે સઙ્ગણ્હાતિ. અસ્સારોહા રથિકાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. રથે નિયુત્તા રથિકા. રથરક્ખા નામ રથસ્સ આણિરક્ખકા. ધનું ગણ્હન્તિ ગણ્હાપેન્તિ ચાતિ ધનુગ્ગહા, ઇસ્સાસા ધનુસિપ્પસ્સ સિક્ખાપકા ચ. તેનાહ ‘‘ધનુઆચરિયા ઇસ્સાસા’’તિ. ચેલેન ચેલપટાકાય યુદ્ધે અકન્તિ ગચ્છન્તીતિ ચેલકાતિ આહ – ‘‘યે યુદ્ધે જયદ્ધજં ગહેત્વા પુરતો ગચ્છન્તી’’તિ. યથા તથા ઠિતે સેનિકે બ્રૂહકરણવસેન તતો તતો ચલયન્તિ ઉચ્ચાલેન્તીતિ ચલકા. સકુણગ્ઘિઆદયો વિય મંસપિણ્ડં પરસેનાસમૂહં સાહસિકમહાયોધતાય છેત્વા છેત્વા દયન્તિ ઉપ્પતિત્વા ગચ્છન્તીતિ પિણ્ડદાયકા. દુતિયવિકપ્પે પિણ્ડે દયન્તિ જનસમ્મદ્દે ઉપ્પતન્તા વિય ગચ્છન્તીતિ પિણ્ડદાયકાતિ અત્થો વેદિતબ્બો. ઉગ્ગતુગ્ગતાતિ થામજવપરક્કમાદિવસેન અતિવિય ઉગ્ગતા, ઉદગ્ગાતિ અત્થો. પક્ખન્દન્તીતિ અત્તનો વીરસૂરભાવેન અસજ્જમાના પરસેનં અનુપવિસન્તીતિ અત્થો. થામજવબલપરક્કમાદિસમ્પત્તિયા મહાનાગા વિય મહાનાગા. એકસૂરાતિ એકાકિસૂરા અત્તનો સૂરભાવેનેવ એકાકિનો હુત્વા યુજ્ઝનકા. સજાલિકાતિ સવમ્મિકા. સરપરિત્તાણન્તિ ચમ્મપરિસિબ્બિતં ખેટકં, ચમ્મમયં વા ફલકં. ઘરદાસયોધાતિ અત્તનો દાસયોધા.

સમ્પક્ખન્દનલક્ખણાતિ સદ્ધેય્યવત્થુનો એવમેતન્તિ સમ્પક્ખન્દનલક્ખણા. સમ્પસાદનલક્ખણાતિ પસીદિતબ્બે વત્થુસ્મિં પસીદનલક્ખણા. ઓકપ્પનસદ્ધાતિ ઓક્કન્તિત્વા પક્ખન્દિત્વા અધિમુચ્ચનં. પસાદનીયે વત્થુસ્મિં પસીદનં પસાદસદ્ધા. અયં અનુધમ્મોતિ અયં નવન્નં લોકુત્તરધમ્માનં અનુલોમધમ્મો. નિબ્બિદાબહુલોતિ ઉક્કણ્ઠનાબહુલો. સદ્ધા બન્ધતિ પાથેય્યન્તિ સદ્ધા નામાયં સત્તસ્સ મરણવસેન મહાપથં સંવજતો મહાકન્તારં પટિપજ્જતો મહાવિદુગ્ગં પક્ખન્દતો પાથેય્યપુટં બન્ધતિ, સમ્બલં વિસ્સજ્જેતીતિ અત્થો. સદ્ધઞ્હિ ઉપ્પાદેત્વા દાનં દેતિ, સીલં રક્ખતિ, ઉપોસથકમ્મં કરોતિ. તેનેતં વુત્તં ‘‘સદ્ધા બન્ધતિ પાથેય્ય’’ન્તિ. સિરીતિ ઇસ્સરિયં. ઇસ્સરિયે હિ અભિમુખીભૂતે થલતોપિ જલતોપિ ભોગા આગચ્છન્તિયેવ. તેનેતં વુત્તં ‘‘સિરી ભોગાનમાસયો’’તિ. સદ્ધા દુતિયા પુરિસસ્સ હોતીતિ પુરિસસ્સ દેવલોકે, મનુસ્સલોકે ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ ગચ્છન્તસ્સ સદ્ધા દુતિયા હોતિ, સહાયકિચ્ચં સાધેતિ. ભત્તપુટાદીતિ આદિ-સદ્દેન દુતિયિકાદીનં સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. અનેકસરસતાતિ અનેકસભાવતા, અનેકકિચ્ચતા વા. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

નગરોપમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. ધમ્મઞ્ઞૂસુત્તવણ્ણના

૬૮. ચતુત્થે સુત્તગેય્યાદિધમ્મં જાનાતીતિ ધમ્મઞ્ઞૂ. તસ્સ તસ્સેવ સુત્તગેય્યાદિના ભાસિતસ્સ તદઞ્ઞસ્સ સુત્તપદત્થસ્સ બોધકસ્સ સદ્દસ્સ અત્થકુસલતાવસેન અત્થં જાનાતીતિ અત્થઞ્ઞૂ. ‘‘એત્તકોમ્હિ સીલેન સમાધિના પઞ્ઞાયા’’તિ એવં યથા અત્તનો પમાણજાનનવસેન અત્તાનં જાનાતીતિ અત્તઞ્ઞૂ. પટિગ્ગહણપરિભોગપરિયેસનવિસ્સજ્જનેસુ મત્તં જાનાતીતિ મત્તઞ્ઞૂ. નિદ્દેસે પન પટિગ્ગહણમત્તઞ્ઞુતાય એવ પરિભોગાદિમત્તઞ્ઞુતા પબોધિતા હોતીતિ પટિગ્ગહણમત્તઞ્ઞુતાવ દસ્સિતા. ‘‘અયં કાલો ઉદ્દેસસ્સ, અયં કાલો પરિપુચ્છાય, અયં કાલો યોગસ્સ અધિગમાયા’’તિ એવં કાલં જાનાતીતિ કાલઞ્ઞૂ. તત્થ પઞ્ચ વસ્સાનિ ઉદ્દેસસ્સ કાલો, દસ પરિપુચ્છાય, ઇદં અતિસમ્બાધં, અતિક્ખપઞ્ઞસ્સ તાવતા કાલેન તીરેતું અસક્કુણેય્યત્તા દસ વસ્સાનિ ઉદ્દેસસ્સ કાલો, વીસતિ પરિપુચ્છાય, તતો પરં યોગે કમ્મં કાતબ્બં. ખત્તિયપરિસાદિકં અટ્ઠવિધં પરિસં જાનાતીતિ પરિસઞ્ઞૂ. ભિક્ખુપરિસાદિકં ચતુબ્બિધં, ખત્તિયપરિસાદિકં મનુસ્સપરિસંયેવ પુન ચતુબ્બિધં ગહેત્વા અટ્ઠવિધં વદન્તિ અપરે. નિદ્દેસે પનસ્સ ખત્તિયપરિસાદિચતુબ્બિધપરિસગ્ગહણં નિદસ્સનમત્તં દટ્ઠબ્બં. ‘‘ઇમં મે સેવન્તસ્સ અકુસલા ધમ્મા પરિહાયન્તિ, કુસલા ધમ્મા અભિવડ્ઢન્તિ, તસ્મા અયં પુગ્ગલો સેવિતબ્બો, વિપરિયાયતો અઞ્ઞો અસેવિતબ્બો’’તિ સેવિતબ્બાસેવિતબ્બપુગ્ગલં જાનાતીતિ પુગ્ગલપરોપરઞ્ઞૂ. એવઞ્હિ તેસં પુગ્ગલાનં પરોપરં ઉક્કટ્ઠનિહીનતં જાનાતિ નામ. નિદ્દેસેપિસ્સ સેવિતબ્બાસેવિતબ્બપુગ્ગલે વિભાવનમેવ સમણકથાકતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

ધમ્મઞ્ઞૂસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫-૬. પારિચ્છત્તકસુત્તાદિવણ્ણના

૬૯-૭૦. પઞ્ચમે પતિતપલાસોતિ પતિતપત્તો. એત્થ પઠમં પણ્ડુપલાસતં, દુતિયં પન્નપલાસતઞ્ચ વત્વા તતિયં જાલકજાતતા, ચતુત્થં ખારકજાતતા ચ પાળિયં વુત્તા. દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં પન મહાગોવિન્દસુત્તવણ્ણનાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૨૯૪) ઇમમેવ પાળિં આહરિત્વા દસ્સેન્તેન પઠમં પણ્ડુપલાસતં, દુતિયં પન્નપલાસતઞ્ચ વત્વા તતિયં ખારકજાતતા, ચતુત્થં જાલકજાતતા ચ દસ્સિતા. એવઞ્હિ તત્થ વુત્તં – ‘‘પારિચ્છત્તકે પુપ્ફમાને એકં વસ્સં ઉપટ્ઠાનં ગચ્છન્તિ, તે તસ્સ પણ્ડુપલાસભાવતો પટ્ઠાય અત્તમના હોન્તિ. યથાહ –

યસ્મિં, ભિક્ખવે, સમયે દેવાનં તાવતિંસાનં પારિચ્છત્તકો કોવિળારો, પણ્ડુપલાસો હોતિ, અત્તમના, ભિક્ખવે, દેવા તાવતિંસા તસ્મિં સમયે હોન્તિ ‘પણ્ડુપલાસો દાનિ પારિચ્છત્તકો, કોવિળારો, ન ચિરસ્સેવ પન્નપલાસો ભવિસ્સતી’તિ. યસ્મિં સમયે દેવાનં તાવતિંસાનં પારિચ્છત્તકો, કોવિળારો, પન્નપલાસો હોતિ, જાલકજાતો હોતિ, ખારકજાતો હોતિ, કુટુમલકજાતો હોતિ, કોરકજાતો હોતિ, અત્તમના, ભિક્ખવે, દેવા તાવતિંસા તસ્મિં સમયે હોન્તિ ‘કોરકજાતો દાનિ પારિચ્છત્તકો કોવિળારો, ન ચિરસ્સેવ સબ્બપાલિફુલ્લો ભવિસ્સતી’તિ.

લીનત્થપ્પકાસિનિયમ્પિ (દી. નિ. ટી. ૨.૨૯૪) એત્થ એવમત્થો દસ્સિતો – પન્નપલાસોતિ પતિતપત્તો. ખારકજાતોતિ જાતખુદ્દકમકુળો. યે હિ નીલપત્તકા અતિવિય ખુદ્દકા મકુળા, તે ‘‘ખારકા’’તિ વુચ્ચન્તિ. જાલકજાતોતિ તેહિયેવ ખુદ્દકમકુળેહિ જાતજાલકો સબ્બસો જાલો વિય જાતો. કેચિ પન ‘‘જાલકજાતોતિ એકજાલો વિય જાતો’’તિ અત્થં વદન્તિ. પારિચ્છત્તકો કિર ખારકગ્ગહણકાલે સબ્બત્થકમેવ પલ્લવિકો હોતિ, તે ચસ્સ પલ્લવા પભસ્સરપવાળવણ્ણસમુજ્જલા હોન્તિ. તેન સો સબ્બસો સમુજ્જલન્તો તિટ્ઠતિ. કુટુમલજાતોતિ સઞ્જાતમહામકુળો. કોરકજાતોતિ સઞ્જાતસૂચિભેદો સમ્પતિવિકસમાનાવત્થો. સબ્બપાલિફુલ્લોતિ સબ્બસો ફુલ્લિતવિકસિતોતિ. અયઞ્ચ અનુક્કમો દીઘભાણકાનં વળઞ્જનાનુક્કમેન દસ્સિતો, ન એત્થ આચરિયસ્સ વિરોધો આસઙ્કિતબ્બો.

કન્તનકવાતોતિ દેવાનં પુઞ્ઞકમ્મપચ્ચયા પુપ્ફાનં છિન્દનકવાતો. કન્તતીતિ છિન્દતિ. સમ્પટિચ્છનકવાતોતિ છિન્નાનં છિન્નાનં પુપ્ફાનં સમ્પટિગ્ગણ્હકવાતો. ચિનન્તોતિ નાનાવિધભત્તિસન્નિવેસવસેન નિચિનં કરોન્તો. અઞ્ઞતરદેવતાનન્તિ નામગોત્તવસેન અપઞ્ઞાતદેવતાનં. રેણુવટ્ટીતિ રેણુસઙ્ઘાતો. કણ્ણિકં આહચ્ચાતિ સુધમ્માય કૂટં આહન્ત્વા.

અનુફરણાનુભાવોતિ ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો કિત્તિસદ્દસ્સ યાવ બ્રહ્મલોકા અનુફરણસઙ્ખાતો આનુભાવો. પબ્બજ્જાનિસ્સિતં હોતીતિ પબ્બજ્જાય ચતુપારિસુદ્ધિસીલમ્પિ દસ્સિતમેવાતિ અધિપ્પાયો. પઠમજ્ઝાનસન્નિસ્સિતન્તિઆદીસુપિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. ઇધ પન ઉભયતો પરિચ્છેદો હેટ્ઠા સીલતો ઉપરિ અરહત્તતો ચ પરિચ્છેદસ્સ દસ્સિતત્તા. તેનેતં વુત્તન્તિ તેન કારણેન એતં ‘‘ચતુપારિસુદ્ધિસીલં પબ્બજ્જાનિસ્સિતં હોતી’’તિઆદિવચનં વુત્તં. છટ્ઠં ઉત્તાનમેવ.

પારિચ્છત્તકસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. ભાવનાસુત્તવણ્ણના

૭૧. સત્તમે અત્થસ્સ અસાધિકા ‘‘ભાવનં અનનુયુત્તસ્સા’’તિ વુત્તત્તા. સમ્ભાવનત્થેતિ ‘‘અપિ નામ એવં સિયા’’તિ વિકપ્પનત્થો સમ્ભાવનત્થો. એવઞ્હિ લોકે સિલિટ્ઠવચનં હોતીતિ એકમેવ સઙ્ખં અવત્વા અપરાય સઙ્ખાય સદ્ધિં વચનં લોકે સિલિટ્ઠવચનં હોતિ યથા ‘‘દ્વે વા તીણિ વા ઉદકફુસિતાની’’તિ. સમ્મા અધિસયિતાનીતિ પાદાદીહિ અત્તના નેસં કિઞ્ચિ ઉપઘાતં અકરોન્તિયા બહિવાતાદિપરિસ્સયપરિહરણત્થં સમ્મદેવ ઉપરિ સયિતાનિ. ઉપરિઅત્થો હેત્થ અધિ-સદ્દો. ઉતું ગણ્હાપેન્તિયાતિ તેસં અલ્લસિનેહપરિયાદાનત્થં અત્તનો કાયુસ્માવસેન ઉતું ગણ્હાપેન્તિયા. તેનાહ ‘‘ઉસ્મીકતાની’’તિ. સમ્મા પરિભાવિતાનીતિ સમ્મદેવ સબ્બસો કુક્કુટવાસનાય વાસિતાનિ. તેનાહ ‘‘કુક્કુટગન્ધં ગાહાપિતાની’’તિ. એત્થ ચ સમ્માપરિસેદનં કુક્કુટગન્ધપરિભાવનઞ્ચ સમ્માઅધિસયનસમ્માપરિસેદનનિપ્ફત્તિયા આનુભાવનિપ્ફાદિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. સમ્માઅધિસયનેનેવ હિ ઇતરદ્વયં ઇજ્ઝતિ. ન હિ સમ્માઅધિસયનતો વિસું સમ્માપરિસેદનસ્સ સમ્માપરિભાવનસ્સ ચ કારણં અત્થિ. તેન પન સદ્ધિંયેવ ઇતરેસં દ્વિન્નમ્પિ ઇજ્ઝનતો વુત્તં.

તિવિધકિરિયાકરણેનાતિ સમ્માઅધિસયનાદિતિવિધકિરિયાકરણેનાતિ અત્થો. કિઞ્ચાપિ ‘‘એવં અહો વત મે’’તિઆદિના ન ઇચ્છા ઉપ્પજ્જેય્ય કારણસ્સ પન સમ્પાદિતત્તા, અથ ખો ભબ્બાવ તે અભિનિબ્ભિજ્જિતુન્તિ યોજના. કસ્મા ભબ્બાતિ આહ ‘‘તે હિ યસ્મા તાયા’’તિઆદિ. સયમ્પીતિ અણ્ડાનિ. પરિણામન્તિ પરિપાકં બહિનિક્ખમનયોગ્યતં. યથા કપાલસ્સ તનુતા આલોકસ્સ અન્તો પઞ્ઞાયમાનસ્સ કારણં, તથા કપાલસ્સ તનુતાય નખસિખામુખતુણ્ડકાનં ખરતાય ચ અલ્લસિનેહપરિયાદાનં કારણવચનન્તિ દટ્ઠબ્બં. તસ્માતિ આલોકસ્સ અન્તો પઞ્ઞાયમાનતો સયઞ્ચ પરિપાકગતત્તા.

ઓપમ્મસમ્પટિપાદનન્તિ ઓપમ્મત્થસ્સ ઉપમેય્યેન સમ્મદેવ પટિપાદનં. તન્તિ ઓપમ્મસમ્પટિપાદનં. એવન્તિ ઇદાનિ વુચ્ચમાનાકારેન. અત્થેનાતિ ઉપમેય્યત્થેન સંસન્દેત્વા સહ યોજેત્વા. સમ્પાદનેન સમ્પયુત્તધમ્મવસેન ઞાણસ્સ તિક્ખભાવો વેદિતબ્બો. ઞાણસ્સ હિ સભાવતો સતિનેપક્કતો ચ તિક્ખભાવો, સમાધિવસેન ખરભાવો, સદ્ધાવસેન વિપ્પસન્નભાવો. પરિણામકાલોતિ બલવવિપસ્સનાકાલો. વડ્ઢિકાલોતિ વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાકાલો. અનુલોમટ્ઠાનિયા હિ વિપસ્સના ગહિતગબ્ભા નામ તદા મગ્ગગબ્ભસ્સ ગહિતત્તા. તજ્જાતિકન્તિ તસ્સ વિપસ્સનાનુયોગસ્સ અનુરૂપં. સત્થાપિ અવિજ્જણ્ડકોસં પહરતિ, દેસનાપિ વિનેય્યસન્તાનગતં અવિજ્જણ્ડકોસં પહરતિ, યથાઠાને ઠાતું ન દેતિ.

ઓલમ્બકસઙ્ખાતન્તિ ઓલમ્બકસુત્તસઙ્ખાતં. ‘‘પલ’’ન્તિ હિ તસ્સ સુત્તસ્સ નામં. ચારેત્વા દારુનો હેટ્ઠા દોસજાનનત્થં ઉસ્સાપેત્વા. ગણ્ડં હરતીતિ પલગણ્ડોતિ એતેન ‘‘પલેન ગણ્ડહારો પલગણ્ડોતિ પચ્છિમપદે ઉત્તરપદલોપેન નિદ્દેસો’’તિ દસ્સેતિ. ગહણટ્ઠાનેતિ હત્થેન ગહેતબ્બટ્ઠાને. સમ્મદેવ ખિપીયન્તિ એતેન કાયદુચ્ચરિતાદીનીતિ સઙ્ખેપો, પબ્બજ્જાવ સઙ્ખેપો પબ્બજ્જાસઙ્ખેપો. તેન વિપસ્સનં અનુયુઞ્જન્તસ્સ પુગ્ગલસ્સ અજાનન્તસ્સેવ આસવાનં પરિક્ખયો ઇધ વિપસ્સનાનિસંસોતિ અધિપ્પેતો.

હેમન્તિકેન કારણભૂતેન, ભુમ્મત્થે વા એતં કરણવચનં, હેમન્તિકેતિ અત્થો. પટિપ્પસ્સમ્ભન્તીતિ પટિપ્પસ્સદ્ધફલાનિ હોન્તિ. તેનાહ ‘‘પૂતિકાનિ ભવન્તી’’તિ. મહાસમુદ્દો વિય સાસનં અગાધગમ્ભીરભાવતો. નાવા વિય યોગાવચરો મહોઘુત્તરતો. પરિયાયનં વિયાતિ પરિતો અપરાપરં યાયનં વિય. ખજ્જમાનાનન્તિ ખાદન્તેન વિય ઉદકેન ખેપિયમાનબન્ધનાનં. તનુભાવોતિ પરિયુટ્ઠાનપવત્તિયા અસમત્થતાય દુબ્બલભાવો. વિપસ્સનાઞાણપીતિપામોજ્જેહીતિ વિપસ્સનાઞાણસમુટ્ઠિતેહિ પીતિપામોજ્જેહિ. ઓક્ખાયમાનેતિ વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાને વીથિપ્પટિપાટિયા ઓક્ખાયમાને, પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાય વા ઓક્ખાયમાને. સઙ્ખારુપેક્ખાય પક્ખાયમાને. દુબ્બલતા દીપિતા ‘‘અપ્પકસિરેનેવ સંયોજનાનિ પટિપ્પસ્સમ્ભન્તિ, પૂતિકાનિ ભવન્તી’’તિ વુત્તત્તા.

ભાવનાસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮-૯. અગ્ગિક્ખન્ધોપમસુત્તાદિવણ્ણના

૭૨-૭૩. અટ્ઠમે પસ્સથ નૂતિ અપિ પસ્સથ. મહન્તન્તિ વિપુલં. અગ્ગિક્ખન્ધન્તિ અગ્ગિસમૂહં. આદિત્તન્તિ પદિત્તં. સમ્પજ્જલિતન્તિ સમન્તતો પજ્જલિતં અચ્ચિવિપ્ફુલિઙ્ગાનિ મુઞ્ચન્તં. સજોતિભૂતન્તિ સમન્તતો ઉટ્ઠિતાહિ જાલાહિ એકપ્પભાસમુદયભૂતં. તં કિં મઞ્ઞથાતિ તં ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાનત્થં કિં મઞ્ઞથાતિ અનુમતિગ્ગહણત્થં પુચ્છતિ. યદેત્થ સત્થા અગ્ગિક્ખન્ધાલિઙ્ગનં કઞ્ઞાલિઙ્ગનઞ્ચ આનેસિ, તમત્થં વિભાવેતું ‘‘આરોચયામી’’તિઆદિમાહ.

દુસ્સીલસ્સાતિ નિસ્સીલસ્સ સીલવિરહિતસ્સ. પાપધમ્મસ્સાતિ દુસ્સીલત્તા એવ હીનજ્ઝાસયતાય લામકસભાવસ્સ. અસુચિસઙ્કસ્સરસમાચારસ્સાતિ અપરિસુદ્ધતાય અસુચિ હુત્વા સઙ્કાય સરિતબ્બસમાચારસ્સ. દુસ્સીલો હિ કિઞ્ચિદેવ અસારુપ્પં દિસ્વા ‘‘ઇદં અસુકેન કતં ભવિસ્સતી’’તિ પરેસં આસઙ્કા હોતિ. કેનચિદેવ કરણીયેન મન્તયન્તે ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘કચ્ચિ નુ ખો ઇમે મયા કતકમ્મં જાનિત્વા મન્તેન્તી’’તિ અત્તનોયેવ સઙ્કાય સરિતબ્બસમાચારો. પટિચ્છન્નકમ્મન્તસ્સાતિ લજ્જિતબ્બતાય પટિચ્છાદેતબ્બકમ્મન્તસ્સ. અસ્સમણસ્સાતિ ન સમણસ્સ. સલાકગ્ગહણાદીસુ ‘‘અહમ્પિ સમણો’’તિ મિચ્છાપટિઞ્ઞાય સમણપટિઞ્ઞસ્સ. અસેટ્ઠચારિતાય અબ્રહ્મચારિસ્સ. ઉપોસથાદીસુ ‘‘અહમ્પિ બ્રહ્મચારી’’તિ મિચ્છાપટિઞ્ઞાય બ્રહ્મચારિપટિઞ્ઞસ્સ. પૂતિના કમ્મેન સીલવિપત્તિયા અન્તો અનુપવિટ્ઠત્તા અન્તોપૂતિકસ્સ. છદ્વારેહિ રાગાદિકિલેસાનુસ્સવનેન તિન્તત્તા અવસ્સુતસ્સ. સઞ્જાતરાગાદિકચવરત્તા સીલવન્તેહિ છડ્ડેતબ્બત્તા ચ કસમ્બુજાતસ્સ.

વાલરજ્જુયાતિ વાલેહિ કતરજ્જુયા. સા હિ ખરતરા હોતિ. ઘંસેય્યાતિ મથનવસેન ઘંસેય્ય. તેલધોતાયાતિ તેલેન નિસિતાય. પચ્ચોરસ્મિન્તિ પતિઉરસ્મિં, અભિમુખે ઉરમજ્ઝેતિ અધિપ્પાયો. અયોસઙ્કુનાતિ સણ્ડાસેન. ફેણુદ્દેહકન્તિ ફેણં ઉદ્દેહેત્વા ઉદ્દેહેત્વા, અનેકવારં ફેણં ઉટ્ઠાપેત્વાતિ અત્થો. એવમેત્થ સઙ્ખેપતો પાળિવણ્ણના વેદિતબ્બા. નવમં ઉત્તાનમેવ.

અગ્ગિક્ખન્ધોપમસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. અરકસુત્તવણ્ણના

૭૪. દસમે પરિત્તન્તિ ઇત્તરં. તેનાહ ‘‘અપ્પં થોક’’ન્તિ. પબન્ધાનુપચ્છેદસ્સ પચ્ચયભાવો ઇધ જીવિતસ્સ રસો કિચ્ચન્તિ અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘સરસપરિત્તતાયપી’’તિ. તદધીનવુત્તિતાયપિ હિ ‘‘યો, ભિક્ખવે, ચિરં જીવતિ, સો વસ્સસતં અપ્પં વા ભિય્યો’’તિ વચનતો પરિત્તં ખણપરિત્તતાયપિ. પરમત્થતો હિ અતિપરિત્તો સત્તાનં જીવિતક્ખણો એકચિત્તક્ખણપ્પવત્તિમત્તોયેવ. યથા નામ રથચક્કં પવત્તમાનમ્પિ એકેનેવ નેમિપ્પદેસેન પવત્તતિ, તિટ્ઠમાનમ્પિ એકેનેવ તિટ્ઠતિ, એવમેવં એકચિત્તક્ખણિકં સત્તાનં જીવિતં તસ્મિં ચિત્તે નિરુદ્ધમત્તે સત્તો નિરુદ્ધોતિ વુચ્ચતિ. યથાહ ‘‘અતીતે ચિત્તક્ખણે જીવિત્થ ન જીવતિ ન જીવિસ્સતિ. અનાગતે ચિત્તક્ખણે ન જીવિત્થ ન જીવતિ જીવિસ્સતિ. પચ્ચુપ્પન્ને ચિત્તક્ખણે ન જીવિત્થ જીવતિ ન જીવિસ્સતિ.

‘‘જીવિતં અત્તભાવો ચ, સુખદુક્ખા ચ કેવલા;

એકચિત્તસમાયુત્તા, લહુસો વત્તતે ખણો.

‘‘યે નિરુદ્ધા મરન્તસ્સ, તિટ્ઠમાનસ્સ વા ઇધ;

સબ્બેપિ સદિસા ખન્ધા, ગતા અપ્પટિસન્ધિકા.

‘‘અનિબ્બત્તેન ન જાતો, પચ્ચુપ્પન્નેન જીવતિ;

ચિત્તભઙ્ગા મતો લોકો, પઞ્ઞત્તિ પરમત્થિયા’’તિ. (મહાનિ. ૧૦);

લહુસન્તિ લહુકં. તેનાહ ‘‘લહું ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝનતો લહુસ’’ન્તિ. પરિત્તં લહુસન્તિ ઉભયં પનેતં અપ્પકસ્સ વેવચનં. યઞ્હિ અપ્પકં, તં પરિત્તઞ્ચેવ લહુકઞ્ચ હોતિ. ઇધ પન આયુનો અધિપ્પેતત્તા રસ્સન્તિ વુત્તં હોતિ. મન્તાયન્તિ કરણત્થે એતં ભુમ્મવચનન્તિ આહ ‘‘મન્તાય બોદ્ધબ્બં, પઞ્ઞાય જાનિતબ્બન્તિ અત્થો’’તિ. મન્તાયન્તિ વા મન્તેય્યન્તિ વુત્તં હોતિ, મન્તેતબ્બં મન્તાય ઉપપરિક્ખિતબ્બન્તિ અત્થો. પઞ્ઞાય જાનિતબ્બન્તિ જાનિતબ્બં જીવિતસ્સ પરિત્તભાવો બહુદુક્ખાદિભાવો. જાનિત્વા ચ પન સબ્બપલિબોધે છિન્દિત્વા કત્તબ્બં કુસલં, ચરિતબ્બં બ્રહ્મચરિયં. યસ્મા ઇત્થિ જાતસ્સ અમરણં, અપ્પં વા ભિય્યો વસ્સસતતો ઉપરિ અપ્પં અઞ્ઞં વસ્સસતં અપ્પત્વા વીસં વા તિંસં વા ચત્તાલીસં વા પણ્ણાસં વા સટ્ઠિ વા વસ્સાનિ જીવતિ, એવંદીઘાયુકો પન અતિદુલ્લભો. ‘‘અસુકો હિ એવં ચિરં જીવતી’’તિ તત્થ તત્થ ગન્ત્વા દટ્ઠબ્બો હોતિ. તત્થ વિસાખા ઉપાસિકા વીસસતં જીવતિ, તથા પોક્ખરસાતિબ્રાહ્મણો, બ્રહ્માયુબ્રાહ્મણો, બાવરિયબ્રાહ્મણો, આનન્દત્થેરો, મહાકસ્સપત્થેરોતિ. અનુરુદ્ધત્થેરો પન વસ્સસતઞ્ચેવ પણ્ણાસઞ્ચ વસ્સાનિ. બાકુલત્થેરો વસ્સસતઞ્ચેવ સટ્ઠિ ચ વસ્સાનિ, અયં સબ્બદીઘાયુકો, સોપિ દ્વે વસ્સસતાનિ ન જીવિ.

અરકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

મહાવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. વિનયવગ્ગો

૧-૮. પઠમવિનયધરસુત્તાદિવણ્ણના

૭૫-૮૨. અટ્ઠમસ્સ પઠમં દુતિયઞ્ચ ઉત્તાનત્થમેવ. તતિયે વિનયલક્ખણે પતિટ્ઠિતો લજ્જિભાવેન વિનયલક્ખણે ઠિતો હોતિ. અલજ્જી (પારા. અટ્ઠ. ૧.૪૫) હિ બહુસ્સુતોપિ સમાનો લાભગરુકતાય તન્તિં વિસંવાદેત્વા ઉદ્ધમ્મં ઉબ્બિનયં સત્થુસાસનં દીપેત્વા સાસને મહન્તં ઉપદ્દવં કરોતિ, સઙ્ઘભેદમ્પિ સઙ્ઘરાજિમ્પિ ઉપ્પાદેતિ. લજ્જી પન કુક્કુચ્ચકો સિક્ખાકામો જીવિતહેતુપિ તન્તિં અવિસંવાદેત્વા ધમ્મમેવ વિનયમેવ ચ દીપેતિ, સત્થુસાસનં ગરું કત્વા ઠપેતિ. એવં યો લજ્જી, સો વિનયં અજહન્તો અવોક્કમન્તોવ લજ્જિભાવેન વિનયલક્ખણે ઠિતો હોતિ પતિટ્ઠિતો.

અસંહીરોતિ એત્થ સંહીરો નામ યો પાળિયં વા અટ્ઠકથાયં વા હેટ્ઠા વા ઉપરિતો વા પદપટિપાટિયા વા પુચ્છિયમાનો વિત્થુનતિ વિપ્ફન્દતિ, સણ્ઠાતું ન સક્કોતિ, યં યં પરેન વુચ્ચતિ, તં તં અનુજાનાતિ, સકવાદં છડ્ડેત્વા પરવાદં ગણ્હાતિ. યો પન પાળિયં વા અટ્ઠકથાયં વા હેટ્ઠુપરિયવસેન વા પદપટિપાટિયા વા પુચ્છિયમાનો ન વિત્થુનતિ ન વિપ્ફન્દતિ, એકેકલોમં સણ્ડાસેન ગણ્હન્તો વિય ‘‘એવં મયં વદામ, એવં નો આચરિયા વદન્તી’’તિ વિસ્સજ્જેતિ. યમ્હિ પાળિ ચ પાળિવિનિચ્છયો ચ સુવણ્ણભાજને પક્ખિત્તસીહવસા વિય પરિક્ખયં પરિયાદાનં અગચ્છન્તો તિટ્ઠતિ, અયં વુચ્ચતિ અસંહીરો. યસ્મા પન એવરૂપો યં યં પરેન વુચ્ચતિ, તં તં નાનુજાનાતિ, અત્તના સુવિનિચ્છિનિતં કત્વા ગહિતં અવિપરીતમત્થં ન વિસ્સજ્જેતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘ન સક્કોતિ ગહિતગ્ગહણં વિસ્સજ્જાપેતુ’’ન્તિ. ચતુત્થાદીનિ સુવિઞ્ઞેય્યાનિ.

પઠમવિનયધરસુત્તાદિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. સત્થુસાસનસુત્તવણ્ણના

૮૩. નવમે વિવેકટ્ઠોતિ વિવિત્તો. તેનાહ ‘‘દૂરીભૂતો’’તિ. સતિઅવિપ્પવાસે ઠિતોતિ કમ્મટ્ઠાને સતિં અવિજહિત્વા ઠિતો. પેસિતત્તોતિ કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખતાય નિબ્બાનં પેસિતચિત્તો તન્નિન્નો તપ્પોણો તપ્પબ્ભારો.

સત્થુસાસનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. અધિકરણસમથસુત્તવણ્ણના

૮૪. દસમે અધિકરીયન્તિ એત્થાતિ અધિકરણાનિ. કે અધિકરીયન્તિ? સમથા. કથં અધિકરીયન્તિ? સમનવસેન. તસ્મા તે તેસં સમનવસેન પવત્તન્તીતિ આહ ‘‘અધિકરણાનિ સમેન્તી’’તિઆદિ. ઉપ્પન્નાનં ઉપ્પનાનન્તિ ઉટ્ઠિતાનં ઉટ્ઠિતાનં. સમથત્થન્તિ સમનત્થં. દીઘનિકાયે સઙ્ગીતિસુત્તવણ્ણનાયમ્પિ (દી. નિ. અટ્ઠ. ૩.૩૩૧) વિત્થારતોયેવાતિ એત્થાયં વિત્થારનયો – અધિકરણેસુ તાવ ધમ્મોતિ વા અધમ્મોતિ વા અટ્ઠારસહિ વત્થૂહિ વિવદન્તાનં ભિક્ખૂનં યો વિવાદો, ઇદં વિવાદાધિકરણં નામ. સીલવિપત્તિયા વા આચારદિટ્ઠિઆજીવવિપત્તિયા વા અનુવદન્તાનં યો અનુવાદો ઉપવદના ચેવ ચોદના ચ, ઇદં અનુવાદાધિકરણં નામ. માતિકાયં આગતા પઞ્ચ, વિભઙ્ગે દ્વેતિ સત્તપિ આપત્તિક્ખન્ધા, ઇદં આપત્તાધિકરણં નામ. યં સઙ્ઘસ્સ અપલોકનાદીનં ચતુન્નં કમ્માનં કરણં, ઇદં કિચ્ચાધિકરણં નામ.

તત્થ વિવાદાધિકરણં દ્વીહિ સમથેહિ સમ્મતિ સમ્મુખાવિનયેન ચ યેભુય્યસિકાય ચ. સમ્મુખાવિનયેનેવ સમ્મમાનં યસ્મિં વિહારે ઉપ્પન્નં તસ્મિંયેવ વા, અઞ્ઞત્ર વૂપસમેતું ગચ્છન્તાનં અન્તરામગ્ગે વા, યત્થ ગન્ત્વા સઙ્ઘસ્સ નિય્યાતિતં, તત્થ સઙ્ઘેન વા, સઙ્ઘે વૂપસમેતું અસક્કોન્તે તત્થેવ ઉબ્બાહિકાય સમ્મતપુગ્ગલેહિ વા વિનિચ્છિતં સમ્મતિ. એવં સમ્મમાને ચ પનેતસ્મિં યા સઙ્ઘસમ્મુખતો ધમ્મસમ્મુખતો વિનયસમ્મુખતા પુગ્ગલસમ્મુખતા, અયં સમ્મુખાવિનયો નામ. તત્થ ચ કારકસઙ્ઘસ્સ સઙ્ઘસામગ્ગિવસેન સમ્મુખિભાવો સઙ્ઘસમ્મુખતા. સમેતબ્બસ્સ વત્થુનો ભૂતત્તા ધમ્મસમ્મુખતા. યથા તં સમેતબ્બં, તથેવસ્સ સમનં વિનયસમ્મુખતા. યો ચ વિવદતિ, યેન ચ વિવદતિ, તેસં ઉભિન્નં અત્થપચ્ચત્થિકાનં સમ્મુખીભાવો પુગ્ગલસમ્મુખતા. ઉબ્બાહિકાય વૂપસમે પનેત્થ સઙ્ઘસમ્મુખતા પરિહાયતિ. એવં તાવ સમ્મુખાવિનયેનેવ સમ્મતિ.

સચે પનેવમ્પિ ન સમ્મતિ, અથ નં ઉબ્બાહિકાય સમ્મતા ભિક્ખૂ ‘‘ન મયં સક્કોમ વૂપસમેતુ’’ન્તિ સઙ્ઘસ્સેવ નિય્યાતેન્તિ. તતો સઙ્ઘો પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતં ભિક્ખું સલાકગ્ગાહાપકં સમ્મન્નતિ, તેન ગુળ્હકવિવટકસકણ્ણજપ્પકેસુ તીસુ સલાકગ્ગાહકેસુ અઞ્ઞતરવસેન સલાકં ગાહાપેત્વા સન્નિપતિતાય પરિસાય ધમ્મવાદીનં યેભુય્યતાય યથા તે ધમ્મવાદિનો વદન્તિ, એવં વૂપસન્તં અધિકરણં સમ્મુખાવિનયેન ચ યેભુય્યસિકાય ચ વૂપસન્તં હોતિ. તત્થ સમ્મુખાવિનયો વુત્તનયો એવ. યં પન યેભુય્યસિકાકમ્મસ્સ કરણં, અયં યેભુય્યસિકા નામ. એવં વિવાદાધિકરણં દ્વીહિ સમથેહિ સમ્મતિ.

અનુવાદાધિકરણં ચતૂહિ સમથેહિ સમ્મતિ સમ્મુખાવિનયેન ચ સતિવિનયેન ચ અમૂળ્હવિનયેન ચ તસ્સપાપિયસિકાય ચ. સમ્મુખાવિનયેનેવ સમ્મમાનં યો ચ અનુવદતિ, યઞ્ચ અનુવદતિ, તેસં વચનં સુત્વા સચે કાચિ આપત્તિ નત્થિ, ઉભો ખમાપેત્વા, સચે અત્થિ અયં નામેત્થ આપત્તીતિ એવં વિનિચ્છિતં વૂપસમ્મતિ. તત્થ સમ્મુખાવિનયલક્ખણં વુત્તનયમેવ.

યદા પન ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો અમૂલિકાય સીલવિપત્તિયા અનુદ્ધંસિતસ્સ સતિવિનયં યાચમાનસ્સ સઙ્ઘો ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન સતિવિનયં દેતિ, તદા સમ્મુખાવિનયેન ચ સતિવિનયેન ચ વૂપસન્તં હોતિ. દિન્ને પન સતિવિનયે પુન તસ્મિં પુગ્ગલે કસ્સચિ અનુવાદો ન રુહતિ. યદા ઉમ્મત્તકો ભિક્ખુ ઉમ્માદવસેન કતે અસ્સામણકે અજ્ઝાચારે ‘‘સરતાયસ્મા એવરૂપિં આપત્તિ’’ન્તિ ભિક્ખૂહિ ચોદિયમાનો ‘‘ઉમ્મત્તકેન મે, આવુસો, એતં કતં, નાહં તં સરામી’’તિ ભણન્તોપિ ભિક્ખૂહિ ચોદિયમાનોવ પુન અચોદનત્થાય અમૂળ્હવિનયં યાચતિ, સઙ્ઘો ચસ્સ ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન અમૂળ્હવિનયં દેતિ. તદા સમ્મુખાવિનયેન ચ અમૂળ્હવિનયેન ચ વૂપસન્તં હોતિ. દિન્ને પન અમૂળ્હવિનયે પુન તસ્મિં પુગ્ગલે કસ્સચિ તપ્પચ્ચયા અનુવાદો ન રુહતિ. યદા પન પારાજિકેન વા પારાજિકસામન્તેન વા ચોદિયમાનસ્સ અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરતો પાપુસ્સન્નતાય પાપિયસ્સ પુગ્ગલસ્સ ‘‘સચાયં અચ્છિન્નમૂલો ભવિસ્સતિ, સમ્મા વત્તિત્વા ઓસારણં લભિસ્સતિ. સચે છિન્નમૂલો, અયમેવસ્સ નાસના ભવિસ્સતી’’તિ મઞ્ઞમાનો સઙ્ઘો ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન તસ્સપાપિયસિકં કરોતિ, તદા સમ્મુખાવિનયેન ચ તસ્સપાપિયસિકાય ચ વૂપસન્તં હોતીતિ. એવં અનુવાદાધિકરણં ચતૂહિ સમથેહિ સમ્મતિ.

આપત્તાધિકરણં તીહિ સમથેહિ સમ્મતિ સમ્મુખાવિનયેન ચ પટિઞ્ઞાતકરણેન ચ તિણવત્થારકેન ચ. તસ્સ સમ્મુખાવિનયેનેવ વૂપસમો નત્થિ. યદા પન એકસ્સ વા ભિક્ખુનો સન્તિકે સઙ્ઘગણમજ્ઝેસુ વા ભિક્ખુ લહુકં આપત્તિં દેસેતિ, તદા આપત્તાધિકરણં સમ્મુખાવિનયેન ચ પટિઞ્ઞાતકરણેન ચ વૂપસમ્મતિ. તત્થ સમ્મુખાવિનયે તાવ યો ચ દેસેતિ, યસ્સ ચ દેસેતિ, તેસં સમ્મુખીભાવો પુગ્ગલસમ્મુખતો. સેસં વુત્તનયમેવ.

પુગ્ગલસ્સ ચ ગણસ્સ ચ દેસનાકાલે સઙ્ઘસમ્મુખતો પરિહાયતિ. યં પનેત્થ ‘‘અહં, ભન્તે, ઇત્થન્નામં આપત્તિં આપન્નો’’તિ ચ ‘‘પસ્સસી’’તિ ચ ‘‘આમ, પસ્સામી’’તિ ચ પટિઞ્ઞાતાય ‘‘આયતિં સંવરેય્યાસી’’તિ કરણં, તં પટિઞ્ઞાતકરણં નામ. સઙ્ઘાદિસેસે પરિવાસાદિયાચના પટિઞ્ઞા, પરિવાસાદીનં દાનં પટિઞ્ઞાતકરણં નામ.

દ્વેપક્ખજાતા પન ભણ્ડનકારકા ભિક્ખૂ બહું અસ્સામણકં અજ્ઝાચારં ચરિત્વા પુન લજ્જિધમ્મે ઉપ્પન્ને ‘‘સચે મયં ઇમાહિ આપત્તીહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં કારેસ્સામ, સિયાપિ તં અધિકરણં કક્ખળત્તાય વાળત્તાય સંવત્તેય્યા’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં આપત્તિયા કારાપને દોસં દિસ્વા યદા ભિક્ખૂ તિણવત્થારકકમ્મં કરોન્તિ, તદા આપત્તાધિકરણં સમ્મુખાવિનયેન ચ તિણવત્થારકેન ચ સમ્મતિ. તત્ર હિ યત્તકા હત્થપાસૂપગતા ‘‘ન મેતં ખમતી’’તિ એવં દિટ્ઠાવિકમ્મં અકત્વા ‘‘દુક્કટં કમ્મં પુન કાતબ્બં કમ્મ’’ન્તિ ન ઉક્કોટેન્તિ, નિદ્દમ્પિ ઓક્કન્તા હોન્તિ, સબ્બેસં ઠપેત્વા થુલ્લવજ્જઞ્ચ ગિહિપટિસંયુત્તઞ્ચ સબ્બાપત્તિયો વુટ્ઠહન્તિ. એવં આપત્તાધિકરણં તીહિ સમથેહિ સમ્મતિ.

કિચ્ચાધિકરણં એકેન સમથેન સમ્મતિ સમ્મુખાવિનયેનેવ. ઇતિ ઇમાનિ ચત્તારિ અધિકરણાનિ યથાનુરૂપં ઇમેહિ સત્તહિ સમથેહિ સમ્મન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘ઉપ્પન્નુપ્પન્નાનં અધિકરણાનં સમથાય વૂપસમાય સમ્મુખાવિનયો દાતબ્બો…પે… તિણવત્થારકો’’તિ. સેસં સબ્બત્થ ઉત્તાનમેવ.

અધિકરણસમથસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વિનયવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ઇતિ મનોરથપૂરણિયા અઙ્ગુત્તરનિકાય-અટ્ઠકથાય

સત્તકનિપાતવણ્ણનાય અનુત્તાનત્થદીપના સમત્તા.