📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

ખુદ્દકનિકાયે

નેત્તિવિભાવિની

ગન્થારમ્ભકથા

યજિતબ્બં ¶ ¶ યજિત્વાન, નમિતબ્બં નમામહં;

યજનાદ્યાનુભાવેન, અન્તરાયે જહં સદા.

યેન યા રચિતા નેત્તિ, યેન સા અનુમોદિતા;

યેહિ સંવણ્ણના કતા, તેસાનુભાવનિસ્સિતો.

કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ સરિત્વાન, લીનાલીનાનુસન્ધ્યાદિં;

કરિસ્સં જિનસુત્તાનં, હિતં નેત્તિવિભાવનં.

અપ્પમેય્યગુણો ¶ મહાધમ્મરાજવ્હયો ભવે;

અચ્છરિયો અબ્ભુતો યો, બોધિસમ્ભારપૂરણો.

નાનારટ્ઠિસ્સરિસ્સરો, સેટ્ઠો સાસનપગ્ગહો;

પાસંસરાજપાસંસો, નરાચિન્તેય્યચિન્તકો.

ચિન્તિતકારકો રાજા, સિરટ્ઠિમાલપાલકો;

અજેય્યજેય્યકો મહાચેત્યાદિકારકો સદા.

અસ્સામચ્ચેન બ્યત્તેન, જિનચક્કહિતત્થિના;

અનન્તસુતિનામેન, સક્કચ્ચં અભિયાચિતો.

કામં સંવણ્ણના કતા, થેરાસભેહિ ગમ્ભીરા;

ગમ્ભીરત્તા તુ જાનિતું, જિનપુત્તેહિ દુક્કરા.

તસ્મા ¶ યાચિતાનુરૂપેન, કરિસ્સં સાદરં સુણ;

સિસ્સસિક્ખનયાનુગં, યોત્તં નેત્તિવિભાવનન્તિ.

૧. સઙ્ગહવારઅત્થવિભાવના

તત્થ યસ્સ સિક્ખત્તયસઙ્ગહસ્સ નવઙ્ગસ્સ સત્થુસાસનવરસ્સ અત્થસંવણ્ણનં યં નેત્તિપ્પકરણં કાતુકામો, તસ્સ નેત્તિપ્પકરણસ્સ નિસ્સયં વિસયભૂતં સંવણ્ણેતબ્બસહિતં, સંવણ્ણેતબ્બં એવ વા સલોકપાલેન તિલોકેન સદા પૂજેતબ્બસ્સ ચેવ નમસ્સિતબ્બસ્સ ચ નરુત્તમસ્સ સત્થુનો સાસનવરં વિદૂહેવ ઞાતબ્બં. એતં સાસનવરં તાવ દસ્સેન્તો તંજનકેન, તંવિજાનકવિદૂહિ ચ નિયમેતું, રતનત્તયગુણપરિદીપનઞ્ચ કાતું –

‘‘યં લોકો પૂજયતે, સલોકપાલો સદા નમસ્સતિ ચ;

તસ્સેત સાસનવરં, વિદૂહિ ઞેય્યં નરવરસ્સા’’તિ. – પઠમગાથમાહ;

ઇમાય ¶ હિ પઠમગાથાય ‘‘એતં સાસનવરં ઞેય્ય’’ન્તિ એત્તકમેવ એકન્તતો કરણવિસેસભાવેન અધિપ્પેતં. એતેનેવ વિસેસકરણેન એકન્તાધિપ્પેતનેત્તિવિસયસાસનવરસ્સ દસ્સિતત્તા. એકન્તાધિપ્પેતસાસનવરમેવ નેત્તિસંવણ્ણનાય સંવણ્ણેતબ્બત્તા વિસયં તેનેવ વક્ખતિ અટ્ઠકથાચરિયો –

‘‘એતં ઇદાનિ અમ્હેહિ વિભજિતબ્બહારનયપટ્ઠાનવિચારણવિસયભૂતં સાસનં આદિકલ્યાણતાદિગુણસમ્પત્તિયા વરં અગ્ગં ઉત્તમં નિપુણઞાણગોચરતાય પણ્ડિતવેદનીયમેવા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. સઙ્ગહવારવણ્ણના) ચ,

‘‘એતં તિવિધમ્પિ ‘સાસનવર’ન્તિ પદેન સઙ્ગણ્હિત્વા તત્થ યં પઠમં, તં ઇતરેસં અધિગમૂપાયોતિ સબ્બસાસનમૂલભૂતં, અત્તનો પકરણસ્સ ચ વિસયભૂતં પરિયત્તિસાસનમેવા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. સઙ્ગહવારવણ્ણના) ચ,

‘‘ઇદાનિ ¶ યં વુત્તં ‘સાસનવરં વિદૂહિ ઞેય્ય’ન્તિ, તત્થ નેત્તિસંવણ્ણનાય વિસયભૂતં પરિયત્તિધમ્મમેવ પકારન્તરેન નિયમેત્વા દસ્સેતુ’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. સઙ્ગહવારવણ્ણના) ચ.

તત્થ પરિયત્તિસાસનસ્સાપિ મૂલં હોતીતિ વુત્તં ‘‘સબ્બસાસનમૂલભૂત’’ન્તિ. એતેન કમ્મસાધનેનપિ અધિપ્પેતત્થે સિદ્ધે નાનાવિધસાધકવચનં નાનાવાદાનં અનોકાસકરણત્થાય કતં. સ્વાક્ખાતતાદિધમ્મગુણા પન સાસનસ્સ વિસેસદેસકનરવરસદ્દેન વા પરિદીપકત્થભાવેન વા દીપિતા અવિનાભાવતો. સાસનવરસ્સ પન જનકસમ્બન્ધિપેક્ખત્તા ‘‘નરવરસ્સા’’તિ વુત્તં. તેન ચ અગ્ગપુગ્ગલો સાસનવરજનકો વાચકત્થસમ્બન્ધિભાવેન વુત્તો. અનઞ્ઞસાધારણમહાકરુણાસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિગુણવિસેસા પન જનકસમ્બન્ધિભૂતસ્સ નરસ્સ વિસેસકેનવરસદ્દેન વા પરિદીપકત્થભાવેન વા દીપિતો.

કિં નુ સો સાસનવરજનકો નરવરો પરમત્થોવ, ઉદાહુ પૂજનીયો ચેવ નમસ્સનીયો ચાતિ વુત્તં ‘‘યં લોકો…પે… નમસ્સતિ ચા’’તિ, તેન સાસનવરજનકો નરવરો પરમત્થોવ ન હોતિ, અથ ખો સલોકપાલેન લોકેન સદા સબ્બકાલેસુ પૂજનીયો ચેવ નમસ્સનીયો ચાતિ વિસેસિતો થોમિતોતિ.

એત્થ ¶ ચ પૂજનનમસ્સનચેતનાવાચકેન વા પૂજનનમસ્સનસદ્દેન ફલૂપચારત્થો પુઞ્ઞમહત્તસઙ્ખાતો પૂજનીયભાવો ચેવ આસવક્ખયઞાણપદટ્ઠાનસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિગુણસઙ્ખાતો નમસ્સનીયભાવો ચ દીપકત્થભાવેન પરિગ્ગહેત્વા દીપિતો. તેનાહ અટ્ઠકથાચરિયો ‘‘ભગવતો સદેવકસ્સ લોકસ્સ પૂજનીયવન્દનીયભાવો, અગ્ગપુગ્ગલભાવો ચ વુચ્ચમાનો ગુણવિસિટ્ઠતં દીપેતી’’તિઆદિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. સઙ્ગહવારવણ્ણના).

તાદિસસ્સ નરવરસ્સ તાદિસં સાસનવરં કિં યેન કેનચિ વિઞ્ઞેય્યન્તિ વુત્તં ‘‘વિદૂહી’’તિ. તેન તિપિટકધરા અરિયભૂતા પણ્ડિતા વાચકત્થભાવેન ગહિતા, સુપ્પટિપન્નતાદિસઙ્ઘગુણા પન વન્દધાતુવચનેન વા દીપકત્થભાવેન વા દીપિતાતિ. એવં પરિગ્ગહેત્વા દીપિતે રતનત્તયગુણે સન્ધાય ‘‘એવં પઠમગાથાય સાતિસયં રતનત્તયગુણપરિદીપનં કત્વા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. સઙ્ગહવારવણ્ણના) વક્ખતિ, ન ગાથાય નિરવસેસત્થે. તત્થ ¶ એવન્તિ એવં સાસનવરદસ્સનભૂતાય પઠમગાથાયાતિ અત્થોવ દટ્ઠબ્બો. અપરે પનાચરિયા ‘‘ઇમાય પઠમગાથાય એકન્તતો અધિપ્પેતાનાધિપ્પેતવચનાનિ ચેવ વાચકત્થદીપકત્થવિસેસાનિ ચ સુટ્ઠુ અવિચારેત્વા ‘એવં પઠમગાથાય સાતિસયં રતનત્તયગુણપરિદીપનં કત્વા’તિ વચનચ્છાયં નિસ્સાય સાતિસયં રતનત્તયગુણપરિદીપનં કાતું ‘યં લોકોત્યાદિમાહા’તિ ચ સાતિસયરતનત્તયગુણે દસ્સેન્તો ‘યં લોકોત્યાદિમાહા’તિ’’ ચ વદન્તિ. તેસં વાદો અમ્હાકં નક્ખમતિ. કારણં પન મયા હેટ્ઠા વુત્તાનુસારેન ઞાતબ્બન્તિ અયં પદાનુક્કમાનુરૂપાનુસન્ધ્યત્થો.

અથ વા એકં સમયં જમ્બુવનસણ્ડે નિસીદિત્વા સિસ્સાનં હિતં ચિન્તેન્તો, અત્તનો અભિનીહારસમ્પત્તિં પસ્સન્તો, સમ્માસમ્બુદ્ધેન પસંસિતો, મહાકચ્ચાયનો સત્થારા અનુમોદિતં સાસનાયત્તં નવઙ્ગસ્સત્થવણ્ણનં સોળસહારાદિઅનેકત્થવિધં નેત્તિપ્પકરણં આરભન્તો, ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિમાહ. યદિ એવં યથાવુત્તપ્પકારં નેત્તિપ્પકરણભૂતં સોળસહારાત્યાદિકં આરભિતબ્બં, તં અનારભિત્વા કસ્મા નેત્તિપ્પકરણતો બહિભૂતં ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિકં આરભિતબ્બં, સેય્યથાપિ અમ્બં પુટ્ઠો લબુજં બ્યાકરેય્ય, લબુજં પુટ્ઠો અમ્બં બ્યાકરેય્ય, એવમેવ નેત્તિપ્પકરણમારભન્તો અઞ્ઞં આરભતીતિ? તથાપિ યસ્સ યથાવુત્તસ્સ સાસનવરસ્સ અત્થસંવણ્ણનં યં નેત્તિપ્પકરણં કાતુકામો યસ્સ નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયભૂતં સંવણ્ણેતબ્બસહિતં, સંવણ્ણેતબ્બં એવ વા તં સાસનવરં તાવ દસ્સેન્તો તંજનકેન, તંવિજાનકવિદૂહિ ચ નિયમેતું, રતનત્તયગુણપરિદીપનઞ્ચ કાતું ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિમાહ. અયં લીનન્તરચોદનાસહિતો અનુસન્ધ્યત્થો.

‘‘યં ¶ લોકો પૂજયતે, સલોકપાલો સદા નમસ્સતિ ચ;

તસ્સેત સાસનવરં, વિદૂહિ ઞેય્યં નરવરસ્સા’’તિ. –

નિગ્ગહિતલોપં કત્વા રચિતા ગાથા અરિયાસામઞ્ઞલક્ખણેન સમ્પન્ના. કથં? પુબ્બડ્ઢે તિંસ મત્તા, અપરડ્ઢે સત્તવીસ મત્તા. સમ્પિણ્ડિતા સત્તપઞ્ઞાસ મત્તાવ ભવન્તિ. અક્ખરાનં પન ઇમિસ્સં ગાથાયં સત્તતિંસ. તેસુ ગરુક્ખરા વીસતિ, લહુક્ખરા સત્તરસ ભવન્તિ. ‘‘તસ્સેતં સાસનવર’’ન્તિ પન સાનુનાસિકં વિરુજ્ઝતિ.

તત્થ ¶ નિદ્દેસત્થો અટ્ઠકથાનુસારેન વિજાનિતબ્બો. સલોકપાલો સબ્બો સત્તલોકો સક્કચ્ચં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિઅનેકગુણાનુસ્સરણેન વા પૂજેતબ્બપૂજનેન વા પટિપત્તિપૂજનેન વા સદા સબ્બકાલેસુ સક્કચ્ચં યં નરવરં પૂજયતે ચેવ નમસ્સતિ ચ, તસ્સ પૂજેતબ્બસ્સ ચેવ નમસ્સિતબ્બસ્સ ચ સત્થુનો નરવરસ્સ તિલોકગ્ગસ્સ મયા સંવણ્ણેતબ્બસહિતં, સંવણ્ણેતબ્બં એવ વા વિદૂહેવ ઞેય્યં ઞાતબ્બં. નિપુણઞાણગોચરં એતં મયા બુદ્ધિયં ઠપિતં સાસનવરં મયા આરભિતબ્બસ્સ નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયન્તિ પઠમં જાનિતબ્બં દસ્સેત્વા તસ્સ અત્થસંવણ્ણનાભૂતં નેત્તિપ્પકરણં અહં આરભિસ્સામિ, તં તુમ્હે સાધવો સુણાથ મનસિ કરોથાતિ સમુદાયયોજના, અવયવયોજનાપિ કાતબ્બા.

કથં? ‘‘સલોકપાલો લોકો’’તિ વિસેસનવિસેસિતબ્બભાવેન યોજના. લોકપાલો વજ્જેત્વા અવસેસો લોકો ચ ન હોતિ, અથ ખો લોકપાલસહિતો લોકોતિ વિસેસેતિ. ‘‘લોકો પૂજયતે ચેવ નમસ્સતિ ચા’’તિ કત્તુકારકઆખ્યાતકિરિયાભાવેન યોજના ‘‘યો કરોતિ, સ કત્તા’’તિ વુત્તત્તા. યો લોકો કારકો, સો કત્તા હોતુ. યો લોકો પૂજયતે ચેવ નમસ્સતિ ચ, કથં સો કત્તાતિ? ‘‘યો કરોતિ, સ કત્તા’’તિ સુત્તસ્સ ‘‘યો કરોતિ કિરિયં નિપ્ફાદેતિ, સો કિરિયાનિપ્ફાદકો કત્તા’’તિ અત્થસમ્ભવતો સયનભુઞ્જનાદિસબ્બકિરિયાનિપ્ફાદકો કત્તાયેવ હોતિ. અયઞ્ચ લોકો પૂજનનમસ્સનકિરિયાનિપ્ફાદકોયેવાતિ. કથં અયં લોકો કિરિયાનિપ્ફાદકોતિ? ‘‘લોકો’’તિ સત્તપઞ્ઞત્તિયા પરમત્થતો અવિજ્જમાનાયપિ પઞ્ઞાપેતબ્બો સન્તાને પવત્તમાનો હદયવત્થુનિસ્સિતો ચિત્તુપ્પાદો ગહેતબ્બો, સો યથારહં હેતાધિપતિસહજાતાદિપચ્ચયેન પચ્ચયો નિપ્ફાદકો ભવે. એવં લોકસ્સ કત્તુકારકભાવો વિજાનિતબ્બોતિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવેન યોજના. એસ નયો તીસુ પિટકેસુપિ એવરૂપેસુ ઠાનેસુ.

‘‘યં ¶ નરવરં પૂજયતે ચેવ નમસ્સતિ ચા’’તિ કમ્મકારકઆખ્યાતકિરિયાભાવેન યોજના ‘‘યં કરોતિ, તં કમ્મ’’ન્તિ વુત્તત્તા. યં કાતબ્બં, તં કમ્મં હોતુ. યં પૂજયતિ ચેવ નમસ્સતિ ચ, કથં તં કમ્મન્તિ? ‘‘યં ¶ કરોતિ, તં કમ્મ’’ન્તિ સુત્તસ્સ ‘‘યં કરોતિ કિરિયાય સમ્બજ્ઝતિ, કિરિયાય સમ્બજ્ઝિતબ્બં કમ્મ’’ન્તિ અત્થસમ્ભવતો કરણવાચકવચનીયાદિસબ્બકિરિયાય સમ્બજ્ઝિતબ્બં કમ્મં હોત્વેવ. અયઞ્ચ નરવરો પૂજનનમસ્સનકિરિયાય વાચકવચનીયભાવેન સમ્બજ્ઝિતબ્બોયેવાતિ. કથં અયં નરવરો વચનીયોતિ? પૂજનનમસ્સનચેતનાય આરમ્મણકરણવસેન નરવરો વચનીયો, ચેતના વાચકા, એવં વાચકવચિતબ્બભાવો હોત્વેવ. ‘‘યં નરવર’’ન્તિ પઞ્ઞત્તિયા પરમત્થતો અવિજ્જમાનાયપિ પઞ્ઞાપેતબ્બો સન્તાનવસેન પવત્તમાનો લોકિયલોકુત્તરગુણસહિતો ખન્ધપઞ્ચકો વુત્તો, સો આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો, ચેતના પચ્ચયુપ્પન્નાતિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવેન યોજના. એસ નયો તીસુ પિટકેસુ એવરૂપેસુ ઠાનેસુ.

‘‘તસ્સ નરવરસ્સા’’તિ વિસેસનવિસેસિતબ્બભાવેન યોજના. નરવરો નામ નિમન્તિતબ્બાદિકો ન હોતિ, અથ ખો પૂજેતબ્બો નમસ્સિતબ્બો એવાતિ વિસેસેતિ. તસ્સ પૂજેતબ્બસ્સ ચેવ નમસ્સિતબ્બસ્સ ચ નરવરસ્સ સાસનવરન્તિ જઞ્ઞજનકભાવેન યોજના. સાસનવરં નામ પચ્ચેકબુદ્ધસાવકબુદ્ધરાજરાજાદીનં સાસનવરં ન હોતિ, પૂજેતબ્બસ્સ ચેવ નમસ્સિતબ્બસ્સ ચ નરવરસ્સ તિલોકસ્સેવ સાસનવરન્તિ નિયમેતિ.

‘‘વિદૂહિ ઞેય્ય’’ન્તિ કત્તુકારકકિતકિરિયાભાવેન યોજના. કત્તુભાવો હેટ્ઠા વુત્તોવ. ‘‘વિદૂહી’’તિ સત્તપઞ્ઞત્તિયા પરમત્થતો અવિજ્જમાનાયપિ પઞ્ઞાપેતબ્બો સન્તાને પવત્તમાનો સાસનવરે સમ્મોહધંસકઞાણસહિતો હદયવત્થુનિસ્સિતો ચિત્તુપ્પાદો વુત્તો, સો યથારહં હેતાધિપતિસહજાતાદિપચ્ચયેન પચ્ચયો નિપ્ફાદકો ભવે. ઞા-ઇતિધાતુયા અત્થભૂતં ઞાણં પચ્ચયુપ્પન્નં નિપ્ફાદેય્યં ભવે, એવં પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવેન યોજના.

‘‘ઞેય્યં સાસનવર’’ન્તિ વિસેસનવિસેસ્યભાવેન યોજના. સાસનવરં નામ ન યેન કેનચિ ઞેય્યં, અથ ખો વિદૂહેવ સણ્હસુખુમઞાણેન ઞેય્યં સાસનવરન્તિ વિસેસેતિ.

‘‘એતં સાસનવર’’ન્તિ વિસેસનવિસેસ્યભાવેન યોજના. સાસનવરં નામ મયા બુદ્ધિયં અટ્ઠપિતં અપ્પવત્તેતબ્બં હોતિ, મયા ઇદાનિ નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયભાવેન બુદ્ધિયં વિપરિવત્તમાનં ઠપેતબ્બં પવત્તેતબ્બં સાસનવરન્તિ ¶ વિસેસેતિ. એતં સાસનવરં નેત્તિપ્પકરણસ્સ ¶ વિસયન્તિ યોજના કાતબ્બા. તેનાહ ‘‘એતં ઇદાનિ અમ્હેહિ વિભજિતબ્બહારનયપટ્ઠાનવિચારણવિસયભૂતં સાસન’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. સઙ્ગહવારવણ્ણના). ઇચ્ચેવં નેત્તિયા પઠમગાથાય સઙ્ખેપેન યોજનત્થો સમત્તો.

તત્થ યન્તિ અનિયમનરવરસ્સ સત્થુનો વાચકં પયોગવન્તસબ્બનામં. અનિયમો ચ પૂજનનમસ્સનકિરિયાય અનિયમિતત્તા વુત્તો, ન નરવરતો અઞ્ઞસત્તસ્સ સમ્ભવતોતિ. એસ નયો સેસાનિયતેસુપિ તીસુ પિટકેસુ. લોકિયન્તિ એત્થ પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનિ, તબ્બિપાકો ચાતિ લોકો.એત્થ સત્તનિકાયે પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનિ લોકિયન્તિ પવત્તન્તિ, તબ્બિપાકો ચ લોકિયતિ પવત્તતિ, ઇતિ સત્તનિકાયસ્સ પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનં, તબ્બિપાકસ્સ ચ પવત્તનસ્સ આધારભાવતો ‘‘એત્થા’’તિપદેન નિદ્દિટ્ઠો સત્તનિકાયો લોકોનામ. પૂજયતેતિ વિગ્ગહવિરહિતં આખ્યાતપદં, સક્કચ્ચં પૂજનં કરોતિ.

લોકં પાલેન્તીતિ લોકપાલા, પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનઞ્ચેવ તબ્બિપાકસ્સ ચ પવત્તનાધારત્તા લોકા ચ. કે તે? ચત્તારો મહારાજાનો, ઇન્દયમવરુણકુવેરા વા, ખત્તિયચતુમહારાજસક્કસુયામસન્તુસિતસુનિમ્મિતપરનિમ્મિતવસવત્તિમહાબ્રહ્માદયો વા. પાલનઞ્ચેત્થ ઇસ્સરિયાધિપચ્ચેન તંતંસત્તલોકસ્સ અઞ્ઞમઞ્ઞવિહેસનનિવારણાદિઆણાપવત્તાપનયસપરિવારટ્ઠાનન્તરાદિનિય્યાદના, સહ લોકપાલેહિ યો વત્તતીતિ સલોકપાલો. અથ વા યે હિરોત્તપ્પા લોકં પાલેન્તિ, ઇતિ પાલનતો તે હિરોત્તપ્પા લોકપાલા. તેનાહ ભગવા ‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, સુક્કા ધમ્મા લોકં પાલેન્તી’’તિ (અ. નિ. ૨.૯; ઇતિવુ. ૪૨). લોકપાલેહિ હિરોત્તપ્પેહિ સમન્નાગતો લોકો સલોકપાલો નામ. હિરોત્તપ્પસમ્પન્નો હિ સપ્પુરિસો લોકો સક્કચ્ચં સદા સબ્બકાલેસુ પૂજયતિ ચેવ નમસ્સતિ ચ પાપહિરિજિગુચ્છનતો, ધમ્મચ્છન્દવન્તતાય ચ.

અઞ્ઞે પન પૂજેન્તા નમસ્સન્તાપિ કદાચિયેવ પૂજેન્તિ નમસ્સન્તિ, ન સબ્બદાતિ. સદાતિ પૂજનનમસ્સનકાલવાચકવિગ્ગહવિરહિતં વિકપ્પનામં, સબ્બનામં વા. નમસ્સતીતિ વિગ્ગહવિરહિતં આખ્યાતપદં, સક્કચ્ચં નમસ્સનં કરોતિ. તસ્સેતાતિ ¶ એત્થ તસ્સાતિ નિયમવાચકં પયોગવન્તસબ્બનામં વિગ્ગહવિરહિતમેવ. નિયમો ચ પૂજનનમસ્સનકિરિયાય વિસેસિતો. તસ્મા તસ્સ પૂજનનમસ્સનકિરિયાય નિયમિતબ્બસ્સ પૂજેતબ્બસ્સ નમસ્સિતબ્બસ્સ નરવરસ્સાતિ અત્થો યુત્તોવ. સેસનિયમેસુ અઞ્ઞેસુપિ એસેવ નયો. એતન્તિ આચરિયેન વિભજિતબ્બહારનયપટ્ઠાનવિચારણવિસયભૂતસ્સ ¶ સાસનવરપરામસનં પયોગવન્તસબ્બનામં વિગ્ગહવિરહિતં.

સાસતિ એતેનાતિ સાસનં, એતેન નવવિધસુત્તન્તેન, નવવિધસુત્તન્તસહિતેન વા વરેન સબ્બેન સમત્થે વેનેય્યે દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ તિવિધયાનમુખેન યથારહં સત્તે સાસતિ અનુસાસતિ વિનેતિ. ઇતિ સાસનાનુસાસનકિરિયાનુસારેન વેનેય્યસત્તાનં જાનનપટિપજ્જનાધિગમસ્સ કારણકરણત્તા ‘‘એતેના’’તિ પદેન નિદ્દિટ્ઠં નવવિધસુત્તન્તં, નવવિધસુત્તન્તસહિતં વા વરં સબ્બં સાસનં નામ. નવવિધસુત્તન્તદેસનાય હિ વેનેય્યાનં જાનનં પુરિમજાનનેન પચ્છિમજાનનં, જાનનેન પટિપજ્જનેન પચ્છિમપટિપજ્જનેન અધિગમો, પુરિમાધિગમેન પચ્છિમાધિગમો હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘સદ્ધા સીલં સુતં ચાગો પઞ્ઞા સદ્ધાય સીલસ્સ સુતસ્સ ચાગસ્સ પઞ્ઞાયા’’તિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૨૩) ચ ‘‘પઠમસ્સ ઝાનસ્સ પરિકમ્મં પઠમસ્સ ઝાનસ્સ’’ત્યાદિ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૨૩) ચ. સાસધાતુયા દેસનાસદ્દો ચ તંજનકો દેસનાઞાણસમ્પયુત્તચિત્તુપ્પાદો ચ મુખ્યત્થો, તંઉપનિસ્સયપચ્ચયા વેનેય્યાનં અત્થજાનનપટિપજ્જનઅધિગમનાદિ કારણૂપચારત્થો, ‘‘એતેના’’તિ પદેન વુત્તાય સાસનભૂતાય નામપઞ્ઞત્તિયા કરણસત્તિસઙ્ખાતા ઉપનિસ્સયપચ્ચયસત્તિ ફલૂપચારત્થો. ઇતિ-સદ્દોપિ તમેવ નામપઞ્ઞત્તિયા ઉપનિસ્સયપચ્ચયસત્તિં હેતુભાવેન પરામસતિ, તસ્સા સત્તિયા આધારભૂતા નામપઞ્ઞત્તિ યુ-પચ્ચયત્થો. એસેવ નયો તીસુ પિટકેસુ એવરૂપેસુ ઠાનેસુ.

એકન્તનિય્યાનટ્ઠેન, અનઞ્ઞસાધારણગુણતાય ચ ઉત્તમટ્ઠેન વરં ઉત્તમં, પરિયત્તિસાસનમ્હિ ફલનિય્યાદનતો, મગ્ગનિય્યાનહેતુભાવતો ચ નિય્યાનટ્ઠેન, સાવકાદીહિ અજનિયત્તા અસાધારણટ્ઠેન ચ ઉત્તમટ્ઠેન વરં, વરિતબ્બન્તિ વા વરં. યથાવુત્તસ્સ સાસનસ્સ પણ્ડિતેહિ અભિપત્થિતસમિદ્ધિહેતુતાય વરિતબ્બત્તા પત્થેતબ્બત્તા સાસનવરં નામ, યથાવુત્તટ્ઠેન વા સાસનઞ્ચ તં વરઞ્ચાતિ સાસનવરં. ચ-સદ્દેન સત્તિભેદં, તં-સદ્દેન અત્થાભેદં દેસ્સેતિ.

વિદન્તીતિ ¶ વિદૂ. યે પણ્ડિતા યથાસભાવતો કમ્મકમ્મફલાનિ, કુસલાદિભેદે ચ ધમ્મે વિદન્તિ, ઇતિ વિદનતો તે પણ્ડિતા વિદૂ નામ, તેહિ. ઞાતબ્બન્તિ ઞેય્યં. ઞા-ધાતુયા નિપ્પરિયાયતો આરમ્મણિકં ઞાણં વુત્તં, ઠાનૂપચારતો સાસનવરસ્સ આરમ્મણપચ્ચયભાવો દસ્સિતો, ઇતિ-સદ્દેન આરમ્મણપચ્ચયભાવો પરામસિતો. તસ્સ ઇતિ-સદ્દેન પરામસિતબ્બસ્સ આરમ્મણપચ્ચયભાવસ્સ આધારં સાસનવરં ણ્ય-પચ્ચયત્થોતિ દટ્ઠબ્બં. ઞાણં અરહતીતિ વા ઞેય્યં, વિદૂનં ઞાણં જાનનં આરમ્મણભાવેન અરહતીતિ અત્થો. ઇમસ્મિં નયે તદ્ધિતપદં દટ્ઠબ્બં.

નરતિ ¶ નેતીતિ નરો. યો પુરિસો અત્તાનં ઇત્થીનં ઉચ્ચટ્ઠાનં નરતિ નેતિ, ઇતિ નરનતો નયનતો સો પુરિસો નરો નામ. સો હિ પુત્તભૂતોપિ માતુયા પિતુટ્ઠાને તિટ્ઠતિ, કનિટ્ઠભાતુભૂતોપિ જેટ્ઠભગિનીનં પિતુટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. અથ વા નરિતબ્બો નેતબ્બોતિ નરો. સો હિ જાતકાલતો પટ્ઠાય યાવ અત્તનો સભાવેન અત્તાનં ધારેતું સમત્થો ન હોતિ, તાવ પરેહિ નેતબ્બો, ન તથા અઞ્ઞો તિરચ્છાનાદિકોતિ. એત્થ પન સત્થુવિસયતાય નરતિ વેનેય્યસત્તેતિ નરોતિ અત્થો અધિપ્પેતો. સત્થા હિ સત્તે અપાયાદિતો સુગતિં વા મગ્ગફલનિબ્બાનં વા નેતીતિ. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિઅનેકગુણસમન્નાગતત્તા વરો ઉત્તમો, વરિતબ્બો પત્થેતબ્બોતિ વા વરો, તિલોકગ્ગો. પકતિયા ઉચ્ચટ્ઠાનટ્ઠો નરો ગુણુત્તમેન સમન્નાગતો વરો, નરો ચ સો વરો ચાતિ નરવરો. ચ-ત-સદ્દાનં અત્થભેદો વુત્તોવ, વિસેસનપરપદસમાસોયં. યેન વુત્તં ‘‘અગ્ગપુગ્ગલસ્સાતિ અત્થો’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. સઙ્ગહવારવણ્ણના). અઞ્ઞે પન ‘‘નરાનં, નરેસુ વા વરોતિ નરવરો’’તિ વદન્તિ, તં વચનં ‘‘અગ્ગપુગ્ગલસ્સાતિ અત્થો’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. સઙ્ગહવારવણ્ણના) અટ્ઠકથાવચનેન વિરુજ્ઝતિ મઞ્ઞે. તસ્સ નરવરસ્સાતિ. ઇચ્ચેવં નેત્તિપ્પકરણસ્સ આદિગાથાય સમાસેન ચ વચનત્થો સમત્તો.

સરૂપત્થો યોજનત્થવચનત્થાનુસારેન વિજાનિતબ્બો. તથાપિ વિસું સુટ્ઠુ જાનનત્થાય પુન વત્તબ્બો. ‘‘ય’’ન્તિ પદસ્સ અનઞ્ઞસાધારણસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિઅનેકગુણસમ્પન્નો સલોકપાલેન લોકેન પૂજેતબ્બો ચેવ નમસ્સિતબ્બો ચ સાસનવરદેસકો તિલોકગ્ગો સરૂપત્થો. ‘‘લોકો’’તિ પદસ્સ યથાવુત્તલોકપાલસહિતો સદ્ધાચાગાદિસમ્પન્નો ¶ સબ્બસત્તલોકો સરૂપત્થો. લોકસદ્દો એકવચનયુત્તોપિ જાતિસદ્દત્તા નિરવસેસતો સત્તે સઙ્ગણ્હાતિ યથા ‘‘મહાજનો’’તિ. કામઞ્ચેત્થ લોકસદ્દો ‘‘લોકવિદૂ’’ત્યાદીસુ સઙ્ખારભાજનેસુપિ પવત્તો, પૂજનનમસ્સનકિરિયાસાધનત્તા પન સત્તલોકેવ વાચકભાવેન પવત્તોતિ. તેનાહ ‘‘પૂજનકિરિયાયોગ્યભૂતતાવસેના’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. સઙ્ગહવારવણ્ણના).

પૂજયતેતિ એત્થ પૂજનકિરિયાય મુખ્યતો પૂજનસઙ્ખાતો પૂજેન્તાનં ચિત્તુપ્પાદો સરૂપત્થો, ફલૂપચારેન તંચિત્તુપ્પાદસ્સ આરમ્મણપકતૂપનિસ્સયભૂતા વુત્તપ્પકારા સબ્બે બુદ્ધગુણા સરૂપત્થા. તે-વિભત્તિપચ્ચયસ્સ પૂજનકિરિયાસાધકો વુત્તપ્પકારો લોકો ચ સરૂપત્થો, એવં સતિ અત્થભેદાભાવતો દ્વીસુ વાચકેસુ એકોવ વાચકો વત્તબ્બો, કસ્મા એકસ્મિં અત્થે દ્વે વાચકા વુત્તાતિ? નાયં દોસો દ્વિન્નં વાચકાનં સામઞ્ઞવિસેસવાચકત્તા. લોકસદ્દો હિ પૂજનકિરિયાસાધકો, અઞ્ઞકિરિયાસાધકો ચ વદતીતિ સામઞ્ઞવાચકો ચ હોતિ. પૂજયતે-સદ્દો લોકપૂજનઇત્થિપૂજનપુરિસપૂજનતિરચ્છાનપૂજનાદિકિરિયાસાધકઞ્ચ વદતીતિ સામઞ્ઞવાચકો ¶ . તસ્મા પૂજયતે-સદ્દો લોકસદ્દસ્સ સરૂપત્થો, પૂજનકિરિયાસાધકો ચ ન અઞ્ઞકિરિયાસાધકોતિ નિયમેતિ. લોકસદ્દો ચ પૂજયતેસદ્દસ્સ સરૂપત્થો પૂજનકિરિયાસાધકો. લોકો પન પૂજનકિરિયાસાધકો ઇત્થિપુરિસતિરચ્છાનાદિકોતિ નિયમેતિ. તીસુ પિટકેસુ અઞ્ઞેસુપિ એવરૂપેસુ ઠાનેસુ એસેવ નયો.

‘‘સલોકપાલો’’તિ પદસ્સ યથાવુત્તસેટ્ઠલોકપાલસહગતો, પૂજનનમસ્સનકિરિયાસાધકો ચ સત્તનિકાયો સરૂપત્થો. ‘‘સદા’’તિ પદસ્સ રત્તિદિવસકાલો અતીતભગવતો ધરમાનકાલો તતો પરકાલો અભિનીહારતો યાવ સાસનન્તરધાના કાલો તતો પરકાલો સરૂપત્થો. સો પન અનાગતબુદ્ધુપ્પજ્જનકાલો અતીતસમ્માસમ્બુદ્ધે ઇદાનિ પૂજયન્તિ નમસ્સન્તિ વિય પૂજયિસ્સતિ ચેવ નમસ્સિસ્સતિ ચ. નમસ્સતીતિ એત્થ નમસ્સનકિરિયાય મુખ્યતો નમસ્સનસઙ્ખાતો ચિત્તુપ્પાદો સરૂપત્થો, ફલૂપચારેન તંચિત્તુપ્પાદસ્સ આરમ્મણપકતૂપનિસ્સયભૂતા વુત્તપ્પકારા સબ્બે બુદ્ધગુણા સરૂપત્થો. તિ-વિભત્તિપચ્ચયસ્સ ¶ નમસ્સનકિરિયાસાધકો યથાવુત્તસત્તનિકાયો લોકો ચ સરૂપત્થો, અત્થભેદાભાવેપિ દ્વિન્નં વાચકાનં પવત્તભાવો હેટ્ઠા વુત્તોવ. ‘‘ચા’’તિ પદસ્સ ઇધેકચ્ચો પૂજેન્તોપિ ન નમસ્સતિ, નમસ્સન્તોપિ ન પૂજેતિ ચ, અયં પન સત્તનિકાયો લોકો પૂજયતિ ચેવ નમસ્સતિ ચાતિ સમુચ્ચયત્થો સરૂપત્થો.

તસ્સાતિ એત્થ તં-સદ્દસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદિઅનેકગુણસમન્નાગતો પૂજેતબ્બો નમસ્સિતબ્બો તિલોકગ્ગો સત્થા સરૂપત્થો, છટ્ઠીવિભત્તિયા જનકસ્સ નરવરસ્સ જઞ્ઞેન સાસનવરેન સમ્બન્ધો પધાનસરૂપત્થો, જઞ્ઞસાસનવરસ્સ જનકેન નરવરેન સમ્બન્ધો અપધાનસરૂપત્થો. તીસુ પિટકેસુ એવરૂપેસુ અઞ્ઞેસુપિ એસેવ નયો.

‘‘એત’’ન્તિ પદસ્સ આચરિયેન વિભજિતબ્બહારનયપટ્ઠાનવિચારણવિસયભૂતં સાસનં સરૂપત્થો. ‘‘સાસનવર’’ન્તિ પદસ્સાપિ તમેવ સરૂપત્થો, એતં સાસનવરં પરિયત્તિપટિપત્તિપટિવેધભેદેન તિવિધમ્પિ પરિયત્તિસાસનમેવ સબ્બસાસનમૂલભૂતત્તા, નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયભૂતત્તા ચ વિસેસતો અધિપ્પેતં તસ્સ મૂલભૂતભાવતો વિનયસંવણ્ણનાદીસુ બહૂપકારેન દસ્સિતોતિ અમ્હેહિ ન વત્તબ્બો. વદન્તોપિ અઞ્ઞં રચિતબ્બં રચિતું અસમત્થોવ હુત્વા વદતીતિ ગહિતબ્બો વદેય્ય.

તં પન પરિયત્તિસાસનં વિમુત્તિરસવસેન એકવિધં, ધમ્મવિનયવસેન દુવિધં, વિનયપિટકસુત્તન્તપિટકઅભિધમ્મપિટકવસેન તિવિધં ¶ , આણાદેસનાવોહારદેસનાપરમત્થદેસનાવસેન તિવિધં, યથાપરાધસાસનાયથાનુલોમસાસનાયથાધમ્મસાસનાભેદેનપિ તિવિધં, સંવરાસંવરકથાદિટ્ઠિવિનિવેઠનકથાનામરૂપપરિચ્છેદકથાભેદેનપિ તિવિધં. એત્થ ચ દેસના દેસકાધીના, સાસનં સાસિતબ્બાયત્તં, કથા કથેતબ્બત્થાપેક્ખાતિ વિસેસો. દીઘનિકાયો, મજ્ઝિમનિકાયો, સંયુત્તનિકાયો, અઙ્ગુત્તરનિકાયો, ખુદ્દકનિકાયોતિ નિકાયભેદેન પન પઞ્ચવિધં; સુત્તગેય્યવેય્યાકરણગાથાઉદાનઇતિવુત્તકજાતકઅબ્ભુતધમ્મવેદલ્લભેદેન પન નવવિધં; ધમ્મક્ખન્ધભેદેન પન ચતુરાસીતિધમ્મક્ખન્ધસહસ્સવિધં; ‘‘સંકિલેસભાગિયવાસનાભાગિયનિબ્બેધભાગિયઅસેક્ખભાગિયાતિ અમિસ્સાનિ ચત્તારિ; સંકિલેસભાગિયવાસનાભાગિયસંકિલેસભાગિયનિબ્બેધ ભાગિયસંકિલેસભાગિયઅસેક્ખભાગિયવાસનાભાગિયનિબ્બેધભાગિયાતિ મિસ્સકદુકાનિ ચત્તારિ; સંકિલેસભાગિયવાસનાભાગિયઅસેક્ખભાગિયસંકિલેસભાગિયવાસના ભાગિયનિબ્બેધભાગિયાતિ ¶ મિસ્સકતિકાનિ દ્વે; તણ્હાસંકિલેસદિટ્ઠિસંકિલેસદુચ્ચરિતસંકિલેસતણ્હાવોદાનભાગિયદિટ્ઠિવ- ઉદાનભાગિયદુચ્ચરિતવોદાનભાગિયાતિછા’’તિ (નેત્તિ. ૮૯) સોળસન્નં સુત્તાનં ભેદેન સોળસવિધં; ‘‘લોકિયલોકુત્તરલોકિયલોકુત્તરસત્તાધિટ્ઠાનધમ્માધિટ્ઠાનસત્તધમ્માધિટ્ઠાનઞાણઞેય્ય- ઞાણઞેય્યદસ્સનભાવનાદસ્સનભાવનાસકવચનપરવચનસકવચનપરવચન વિસ્સજ્જનીયઅવિસ્સજ્જનીયવિસ્સજ્જનીયઅવિસ્સજ્જનીયકમ્મવિપાકકમ્મવિપાકકુસલ અકુસલકુસલાકુસલઅનુઞ્ઞાતપટિક્ખિત્તઅનુઞ્ઞાતપટિક્ખિત્તથવસ્સ ભેદેન અટ્ઠવીસતિવિધ’’ન્તિ (નેત્તિ. ૧૧૨) એવમાદિબહુવિધં પરિયત્તિસાસનં નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસેસતો વિસયં. તસ્સ વિસયભાવે સતિ પટિપત્તિપટિવેધસઙ્ખાતં સાસનદ્વયમ્પિ તમ્મૂલકત્તા વિસયં હોતિ પરિયાયતોતિ દટ્ઠબ્બં.

‘‘વિદૂહી’’તિ પદસ્સ યથાવુત્તસાસનવરસ્સ સપરસન્તાનપવત્તનપવત્તાપનાદિવસેન વિજાનનસમત્થો સણ્હસુખુમઞાણાદિગુણસમ્પન્નો કલ્યાણપુથુજ્જનસોતાપન્નાદિકો પુગ્ગલો સરૂપત્થો. ‘‘ઞેય્ય’’ન્તિ પદસ્સ તાદિસેહિ વિદૂહિ સણ્હસુખુમઞાણાદિના વિજાનિતબ્બં સાસનવરં સરૂપત્થો. ‘‘નરવરસ્સા’’તિ પદસ્સ એકવિધાદિભેદસ્સ સાસનવરસ્સ જનકો અનેકગુણસમ્પન્નો તિલોકગ્ગો સરૂપત્થો. ઇચ્ચેવં નેત્તિયા આદિગાથાય સરૂપત્થો સઙ્ખેપેન વિજાનિતબ્બો.

એવં તસ્સા અનુસન્ધ્યાદીનં જાનિતબ્બભાવે સતિપિ અજાનન્તો વિય પુચ્છિત્વા દોસં આરોપેત્વા પરિહારવસેનાપિ ગમ્ભીરાધિપ્પાયસ્સ અનાકુલસ્સ વિસેસજાનનં ભવિસ્સતિ. તસ્મા પુચ્છિત્વા દોસં રોપેત્વા પરિહારવસેન ગમ્ભીરાધિપ્પાયં સમ્પિણ્ડેત્વા કથયિસ્સં. અમ્હાકાચરિય કિમત્થં ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિમાહ? નેત્તિપ્પકરણં કાતું. એવં સતિ નેત્તિપ્પકરણભૂતં ‘‘સોળસહારા નેત્તિ’’ત્યાદિકં એવ વત્તબ્બં, કસ્મા તં અવત્વા તતો નેત્તિપ્પકરણતો અઞ્ઞં ‘‘યં લોકો પૂજયતે’’ત્યાદિમાહ. સેય્યથાપિ સમુદ્દં ગચ્છન્તો હિમવન્તં ગચ્છતિ, હિમવન્તં ગચ્છન્તો ¶ સમુદ્દં ગચ્છતિ, એવમેવ નેત્તિપ્પકરણં કરોન્તો ¶ સાસનવરદસ્સનં કરોતીતિ? સચ્ચં, તથાપિ યસ્સ સંવણ્ણનં નેત્તિપ્પકરણં કાતુકામો તં સાસનવરં પઠમં દસ્સેતું ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિમાહ. એવં સતિ ‘‘એતં સાસનવર’’ન્તિ એત્તકમેવ વત્તબ્બં, કસ્મા ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિ વુત્તન્તિ? તં સાસનવરં જનકેન નરવરેન નિયમેત્વા થોમેતું વુત્તં. તથાપિ ‘‘તસ્સ નરવરસ્સા’’તિ એત્તકમેવ વત્તબ્બં, કસ્મા ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિ વુત્તન્તિ? તં જનકં નરવરં લોકપાલેન લોકસેટ્ઠેન સદ્ધિં સબ્બેન લોકેન પૂજનીયનમસ્સનીયભાવેન થોમેતું ‘‘યં લોકો’’ત્યાદિ વુત્તં. પૂજેન્તાપિ વન્દિત્વા પૂજેન્તિ, તસ્મા ‘‘પૂજયતે’’તિ એત્તકમેવ વત્તબ્બન્તિ? તથાપિ કેચિ કેસઞ્ચિ પૂજાસક્કારાદીનિ કરોન્તાપિ તેસં અપાકટગુણતાય નમક્કારં ન કરોન્તિ. એવં ભગવતો યથાભૂતઅબ્ભુગ્ગતસદ્દતાય પન ભગવન્તં પૂજેત્વાપિ વન્દતિયેવાતિ દસ્સેતું ‘‘નમસ્સતિ ચા’’તિ વુત્તં. પૂજેન્તો, નમસ્સન્તો ચ ન કદાચિયેવ, અથ ખો સબ્બકાલન્તિ દસ્સેતું ‘‘સદા’’તિ વુત્તં. તાદિસસ્સ નરવરસ્સ તાદિસં સાસનવરં સણ્હસુખુમઞાણસમ્પન્નેહિ વિદૂહેવ સુખુમઞાણેનેવ ઞેય્યન્તિ સાસનવરં થોમેતું ‘‘વિદૂહિ ઞેય્ય’’ન્તિ વુત્તં.

એત્થ ચ ‘‘પૂજયતે, નમસ્સતી’’તિ એતેહિ પૂજનનમસ્સનકિરિયાય હેતુભૂતા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાદયો અનેકે લોકિયલોકુત્તરગુણા પકાસિતા હોન્તિ તે ગુણે આગમ્મ સબ્બલોકસ્સ પૂજનનમસ્સનચેતનાય પવત્તનતો. તેસુ હિ કિઞ્ચિ સરૂપતો, કિઞ્ચિ અનુમાનતો સારિપુત્તત્થેરાદયો અનુસ્સરન્તિ, પૂજેન્તિ, નમસ્સન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘અનુસ્સરેથ સમ્બુદ્ધ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૪૯). એકદેસગુણાપિ પૂજારહા નમસ્સનારહા, કસ્મા સબ્બેપિ ગુણા પકાસિતાતિ? સબ્બગુણદસ્સનેન બોધિસમ્ભારસમ્ભરણમહાકરુણાયોગસઙ્ખાતહેતુઞાણપહાન- આનુભાવરૂપકાયસમ્પત્તિસઙ્ખાતફલહિતજ્ઝાસયિન્દ્રિય- પાકકાલાગમનદેસનાઞાણસઙ્ખાતસત્તુ- પકારસમ્પદાવસેન થોમના દસ્સિતા. તેન અત્તહિતપટિપત્તિ, પરહિતપટિપત્તિ ચ નિરુપક્કિલેસૂપગમનાપગમનઞ્ચ લોકસમઞ્ઞાનુપપવત્તિ, તદનતિધાવનઞ્ચ ચરણસમ્પત્તિ, વિજ્જાસમ્પત્તિ ચ અત્તાધિપતિતા, ધમ્માધિપતિતા ચ લોકનાથઅત્તનાથતા ચ પુબ્બકારિકતઞ્ઞુતા ચ અપરન્તપતા, અનત્તન્તપતા ચ બુદ્ધકરણધમ્મબુદ્ધભાવસિદ્ધિ ચ પરતારણઅત્તતારણઞ્ચ ¶ સત્તાનુગ્ગહચિત્તતા, ધમ્મવિરત્તચિત્તતા ચ પકાસિતા ભવન્તિ. તેન સબ્બપ્પકારેન અનુત્તરદક્ખિણેય્યતાઉત્તમપૂજનીયનમસ્સનીયભાવપૂજનનમસ્સનકિરિયાય ચ ખેત્તઙ્ગતભાવં પકાસેતિ. તેન પૂજનકનમસ્સનકાનં યથિચ્છિતબ્બપયોજનસમ્પત્તિ પકાસિતાતિ સબ્બગુણા પકાસિતાતિ.

આદિકલ્યાણતાદિગુણસમ્પત્તિયા ¶ વરં અગ્ગં ઉત્તમં, નિપુણઞાણગોચરતાય પણ્ડિતવેદનીયઞ્ચ, તસ્મા ‘‘વરં ઞેય્ય’’ન્તિ વચનેહિ સ્વાક્ખાતતાદયો સબ્બે ધમ્મગુણા પકાસિતા. અરિયસચ્ચપટિવેધેન સમુગ્ઘાતકિલેસસમ્મોહાયેવ પરમત્થતો પણ્ડિતા બાલ્યાદિસમતિક્કમનતો, તસ્મા ભાવિતલોકુત્તરમગ્ગા, સચ્છિકતસામઞ્ઞફલા ચ પુગ્ગલા વિસેસતો ‘‘વિદૂ’’તિ વુચ્ચન્તિ. તે હિ યથાવુત્તસાસનવરં અવિપરીતતો ઞાતું, નેતુઞ્ચ સપરસન્તાને સક્કુણન્તિ. તસ્મા યે સુપ્પટિપન્નતાદયો અનેકેહિ સુત્તપદેહિ સંવણ્ણિતા, તે અરિયસઙ્ઘગુણાપિ નિરવસેસતો ‘‘વિદૂહી’’તિ પદેન પકાસિતાતિ. એવં નેત્તિયા પઠમગાથાય ‘‘એતં સાસનવર’’ન્તિ પદેન સાસનત્તયં સઙ્ગણ્હિત્વા તત્થ ઇતરેસં દ્વિન્નં અધિગમૂપાયભાવતો સબ્બસાસનમૂલભૂતસ્સ, અત્તનો નેત્તિપ્પકરણસ્સ ચ વિસયભૂતસ્સ પરિયત્તિસાસનવરસ્સ દસ્સનમુખેન સબ્બે રતનત્તયગુણાપિ થોમનાવસેન નયતોવ પકાસિતા હોન્તિ. નયતો હિ દસ્સિતા સબ્બે ગુણા નિરવસેસા ગહિતા ભવન્તિ, ન સરૂપતો. તેનાહ ભગવન્તં ઠપેત્વા પઞ્ઞવન્તાનં અગ્ગભૂતો ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરોપિ બુદ્ધગુણપરિચ્છેદનમનુયુત્તો ‘‘અપિચ મે ધમ્મન્વયો વિદિતો’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૪૬) ભગવતાપિ –

‘‘એવં અચિન્તિયા બુદ્ધા, બુદ્ધધમ્મા અચિન્તિયા;

અચિન્તિયે પસન્નાનં, વિપાકો હોતિ અચિન્તિયો’’તિ. (અપ. થેર ૧.૧.૮૨; નેત્તિ. ૯૫) –

ગાથા વુત્તા. તત્થ બુદ્ધધમ્માતિ બુદ્ધગુણા. અમ્હાકં પન યાવજીવં રતનત્તયગુણપરિદીપને અતિઉસ્સાહન્તાનમ્પિ સરૂપતો નીહરિત્વા દસ્સેતું અસમત્થભાવો પગેવ પણ્ડિતેહિ વેદિતબ્બોતિ.

ઇચ્ચેવં ¶ –

‘‘યં લોકો પૂજયતે, સલોકપાલો સદા નમસ્સતિ ચ;

તસ્સેત સાસનવરં, વિદૂહિ ઞેય્યં નરવરસ્સા’’તિ. –

નિગ્ગહિતલોપવસેન વુત્તાય ગાથાય સઙ્ખેપેન કથિતો અનુસન્ધ્યાદિકો સમત્તોતિ.

‘‘યં લોકો પૂજયતે, સ લોકપાલો સદા નમસ્સતિ ચ;

તં તસ્સ સાસનવરં, વિદૂહિ ઞેય્યં નરવરસ્સા’’તિ. –

ગાથં ¶ અપરે પઠન્તિ. તસ્સાપિ અનુસન્ધ્યત્થો વુત્તનયોવ. યોજનત્થો પન વિસેસો. તત્થ હિ સલોકપાલો લોકો યસ્સ સત્થુનો નરવરસ્સ યં સાસનવરં સંવણ્ણેતબ્બસહિતં, સંવણ્ણેતબ્બં એવ વા પૂજયતે ચેવ નમસ્સતિ ચ, તસ્સ લોકપાલસ્સ સત્થુનો તં પૂજેતબ્બં, નમસ્સિતબ્બઞ્ચ વિદૂહેવ વિઞ્ઞાતબ્બં, એતં સાસનવરં નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયન્તિ ગહેતબ્બન્તિ યોજના. યોજનાકારોપિ હેટ્ઠા વુત્તનયોવ.

વિગ્ગહત્થોપિ વિસેસો. ઇમસ્મિઞ્હિ નયે લોકં પાલેન્તીતિ લોકપાલા, યથાવુત્તચતુમહારાજાદયો. તેહિ લોકપાલેહિ સહિતં સબ્બલોકં પાલેતિ લોકગ્ગનાયકત્તાતિ લોકપાલોતિ ભગવાપિ લોકપાલસદ્દેન વુત્તો. સો હિ ‘‘તસ્સા’’તિ એત્થ તં-સદ્દેન પરામસીયતિ, તસ્મા તસ્સ લોકપાલસ્સ સત્થુનો નરવરસ્સાતિ અત્થો ગહિતો. યદિ એવં લોકપાલો ગુણીભૂતો અપધાનો પધાનભૂતં લોકં વિસેસેત્વા વિનિવત્તો, કથં તં-સદ્દેન પરામસીયતીતિ? લોકવિસેસકો સમાનોપિ સાસનવરાપેક્ખતાય જનકસામિભાવેન સમ્બન્ધિવિસેસભૂતત્તા પધાનભૂતો વિય પરામસીયતીતિ. ભગવા સાસનવરસ્સ સામિભાવેન ગહિતો. કથં સાસનવરસ્સ સામી ભગવા સાસનવરં પૂજયતીતિ? ન ચાયં વિરોધો. બુદ્ધા હિ ભગવન્તો ધમ્મગરુનો, તે સબ્બકાલં ધમ્મમપચયમાનાવ વિહરન્તીતિ. બુદ્ધાનઞ્હિ ધમ્મગરુધમ્માપચયમાનભાવો ‘‘યંનૂનાહં…પે… તમેવ ધમ્મં સક્કત્વા ગરું કત્વા માનેત્વા પૂજેત્વા ઉપનિસ્સાય વિહરેય્ય’’ન્તિ (અ. નિ. ૪.૨૧) વુત્તો, તસ્મા લોકપાલો ભગવા સાસનવરં ¶ પૂજયતીતિ દટ્ઠબ્બો. એવં સતિ લોકપાલો ભગવા સાસનવરં પૂજયતીતિ અત્થો યુત્તો હોતુ, કથં લોકપાલો ભગવા સાસનવરં નમસ્સતીતિ યુત્તોતિ? યુત્તોવ ‘‘નમસ્સતી’’તિ પદસ્સ ગરુકરણેન તન્નિન્નપોણપબ્ભારોતિ અત્થસ્સાપિ લબ્ભનતો. ભગવા હિ ધમ્મગરુતાય સબ્બકાલં ધમ્મનિન્નપોણપબ્ભારભાવેન વિહરતીતિ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘યેન સુદં નિચ્ચકપ્પં વિહરામી’’તિઆદિ. સેસમેત્થ હેટ્ઠા વુત્તનયેન વા સંવણ્ણનાસુ વુત્તનયેન વા ઞાતબ્બન્તિ અમ્હેહિ ન વિત્થારીયતિ.

એવં પઠમગાથાય ‘‘સાસનવર’’ન્તિ પદેન તિવિધમ્પિ સાસનં સઙ્ગણ્હિત્વા તત્થ પરિયત્તિસાસનમેવ અત્તનો નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયં નિયમેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘દ્વાદસ પદાનિ’’ત્યાદિમાહ. અથ વા પઠમગાથાય રતનત્તયથોમનેન સહ નેત્તિપ્પકરણતાવિસયં સાસનવરં આચરિયેન દસ્સિતં, ‘‘તસ્સ સાસનવરં કિં સબ્બંયેવ નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયં, ઉદાહુ પરિયત્તિસાસનમેવા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા પરિયત્તિસાસનભૂતં સુત્તમેવાતિ દસ્સેન્તો ‘‘દ્વાદસ પદાનિ સુત્ત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘સાસનવર’’ન્તિ સામઞ્ઞેન વુત્તમ્પિ પરિયત્તિસુત્તમેવ સાસનવરન્તિ ¶ ગહેતબ્બન્તિ અત્થો. ‘‘તં પન કતિવિધ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘દ્વાદસ પદાની’’તિ વુત્તં, સઙ્ખેપતો પભેદેન દ્વાદસવિધન્તિ અત્થો. પભેદતો દ્વાદસવિધમ્પિ બ્યઞ્જનપદઅત્થપદતો પન દુવિધમેવાતિ દસ્સેતું ‘‘તં સબ્બં બ્યઞ્જનઞ્ચ અત્થો ચા’’તિ વુત્તં. ‘‘તસ્મિં દ્વયે એકમેવ સરૂપતો નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયન્તિ વિઞ્ઞેય્યં, ઉદાહુ ઉભય’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ઉભયન્તિ દસ્સેતું ‘‘તં વિઞ્ઞેય્યં ઉભય’’ન્તિ વુત્તં. વચનવચનીયભાવેન સમ્બન્ધે યસ્મિં બ્યઞ્જને, અત્થે ચ ‘‘સુત્ત’’ન્તિ વોહારો પવત્તો, તં ઉભયં સરૂપતો નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયન્તિ વિઞ્ઞેય્યન્તિ અત્થો. ‘‘કિન્તિ વિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘કો અત્થો, બ્યઞ્જનં કતમ’’ન્તિ વુત્તં. ઇદં વુત્તં હોતિ – છબ્યઞ્જનપદછઅત્થપદભેદેન દ્વાદસવિધં બ્યઞ્જનપદઅત્થપદવસેન દુવિધં સબ્બપરિયત્તિસઙ્ખાતં સુત્તં મમ નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયં સાસનવરન્તિ ઞાતબ્બં. સરૂપતો પુચ્છિત્વા અત્થપદં, બ્યઞ્જનપદઞ્ચ સરૂપતો ઞાતબ્બન્તિ.

એવં પઠમગાથાય ‘‘સાસનવર’’ન્તિ વુત્તસ્સ સુત્તસ્સ પરિયત્તિભાવઞ્ચેવ અત્થપદબ્યઞ્જનપદભાવેન વેદિતબ્બત્તઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સ સુત્તસ્સ પવિચયૂપાયં ¶ નેત્તિપ્પકરણં પદત્થવિભાગેન દસ્સેતું ‘‘સોળસહારા’’ત્યાદિમાહ. અથ વા દુતિયગાથાય નેત્તિપ્પકરણસ્સ વિસયં સાસનવરં નિયમેત્વા દસ્સિતં, ‘‘નેત્તિ નામ કતમા, કતિવિધા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા નેત્તિનામ એત્તિકાતિ સઙ્ખેપતો દસ્સેતું ‘‘સોળસહારા’’ત્યાદિમાહ. તત્થ તસ્સ સાસનસ્સ સુત્તસ્સ અત્થપરિયેટ્ઠિ નેત્તિસંવણ્ણના મયા મહાકચ્ચાયનેન નિદ્દિટ્ઠા નેત્તિ નામ સોળસહારસમુદાયા પઞ્ચનયસમુદાયા અટ્ઠારસમૂલપદસમુદાયાતિ વિજાનિતબ્બાતિ.

તે હારાદયો કેનટ્ઠેન નેત્તિ નામ? વેનેય્યસત્તે અરિયધમ્મં નેતીતિ નેત્તીતિ એવમાદિ અત્થો સંવણ્ણનાસુ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ગન્થારમ્ભકથા) વુત્તોવ. ઇમાય તતિયગાથાયપિ ‘‘મહાકચ્ચાનેન નિદ્દિટ્ઠા’’તિ પાઠો સુન્દરો. ‘‘મહાકચ્ચાયનેન નિદ્દિટ્ઠા’’તિ વા પાઠો, ન સુન્દરો. લક્ખણઞ્હિ મયા હેટ્ઠા વુત્તન્તિ. ‘‘સોળસહારાદિસમુદાયા નેત્તી’’તિ વુત્તા, તે હારા સુત્તસ્સ બ્યઞ્જનવિચયો વા હોન્તિ, અત્થવિચયો વા, નયા ચ બ્યઞ્જનવિચયો વા હોન્તિ, અત્થવિચયો વાતિ વિચારણાયં સતિ ‘‘ઇમે ઇમસ્સ વિચયો’’તિ નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘હારા બ્યઞ્જનવિચયો’’તિઆદિમાહ. તત્થ હારા સુત્તસ્સ બ્યઞ્જનવિચયો હોન્તિ, ન અત્થવિચયો સોળસહારાનં મૂલપદનિદ્ધારણં વજ્જેત્વા બ્યઞ્જનમુખેનેવ સંવણ્ણનાભાવતો. તયો પન નયા સુત્તસ્સ અત્થવિચયો હોન્તિ, તિણ્ણં નયાનં મૂલપદસઙ્ખાતઅવિજ્જાદિસભાવધમ્મનિદ્ધારણમુખેનેવ સુત્તસ્સ અત્થસંવણ્ણનાભાવતોતિ.

‘‘તં ¶ ઉભયં સુત્તે સંવણ્ણનાભાવેન કેનચિ કત્થચિયેવ યોજેતબ્બં, ઉદાહુ સબ્બથા સબ્બત્થ યોજિત’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બભાવતો તં ઉભયં સબ્બત્થ સુત્તેસુ સબ્બથા યોજિતન્તિ દસ્સેતું ‘‘ઉભયં પરિગ્ગહીત’’ન્તિ વુત્તં. હારા ચેવ નયા ચ ઉભયં સુત્તસ્સ અત્થનિદ્ધારણવસેન પરિતો સમન્તતો ગહિતં સબ્બથા સુત્તેસુ યોજિતન્તિ.

‘‘હારાદિસમુદાયભૂતં નેત્તિસઙ્ખાતં સુત્તં કથં સંવણ્ણેતબ્બં સુત્તં સંવણ્ણેતી’’તિ વત્તબ્બભાવતો વુત્તં ‘‘વુચ્ચતિ સુત્તં યથાસુત્ત’’ન્તિ. નેત્તિસઙ્ખાતં સંવણ્ણનાસુત્તં સંવણ્ણેતબ્બસુત્તાનુરૂપં યથા યેન યેન દેસનાહારેન વા અઞ્ઞેન વા સંવણ્ણેતબ્બં, તેન તેન વુચ્ચતિ સંવણ્ણેતીતિ ¶ અત્થો. અથ વા ‘‘નેત્તિસઙ્ખાતં સુત્તં કિત્તકં સંવણ્ણેતબ્બં સુત્તં સંવણ્ણેતી’’તિ વત્તબ્બભાવતો વુત્તં ‘‘વુચ્ચતિ સુત્તં યથાસુત્ત’’ન્તિ. તત્થ યથાસુત્તં યં યં સુત્તં ભગવતા વુત્તં, તં તં સબ્બં સુત્તં નેત્તિસઙ્ખાતં સુત્તં વુચ્ચતિ વદતિ અસ્સાદાદીનવદસ્સનવસેન સંવણ્ણેતીતિ. તેન વુત્તં ‘‘નેત્તિનયેન હિ સંવણ્ણેતું અસક્કુણેય્યં નામ સુત્તં નત્થી’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. સઙ્ગહવારવણ્ણના).

‘‘યં યં ભગવતા દેસિતં સુત્તં નેત્તિસંવણ્ણનાય સંવણ્ણિતં, સા સંવણ્ણેતબ્બા દેસના ચ વિઞ્ઞેય્યા, ઉદાહુ દેસિતબ્બઞ્ચા’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘યા ચેવ દેસના’’ત્યાદિમાહ. યા ચેવ દેસના પાળિ સંવણ્ણિતા, સા ચ, તાય દેસનાય દેસિતં યં ધમ્મજાતં, તઞ્ચ ઉભયં વિમુત્તાયતનદેસનાસીસેન પરિચયં કરોન્તેહિ એકન્તેન વિઞ્ઞેય્યં ઉભયસ્સેવ અનુપાદિસેસપરિનિબ્બાનપરિયોસાનાનં સમ્પત્તીનં હેતુભાવતો. ‘‘તસ્સ ઉભયસ્સ વિજાનને સાધેતબ્બે સાધેતબ્બસ્સ વિજાનનસ્સ હેતુભૂતા કતમા અનુપુબ્બી’’તિ પુચ્છિતબ્બભાવતો વુત્તં ‘‘તત્રા’’ત્યાદિ. તત્થ તત્ર વિજાનને સાધેતબ્બે સુત્તાદિનવઙ્ગસ્સ સાસનસ્સ અત્થપરિયેસના અત્થવિચારણા હારનયાનં અયં અનુપુબ્બી વિજાનનસ્સ સાધેતબ્બસ્સ હેતુભૂતા અનુપુબ્બી નામાતિ અત્થો. અથ વા તસ્સ ઉભયસ્સ વિજાનને સાધેતબ્બે સુત્તાદિનવઙ્ગસ્સ સાસનસ્સ અત્થપરિયેસનાય અત્થવિચારણાય અયં અનુપુબ્બી વિજાનનસ્સ સાધેતબ્બસ્સ હેતુભૂતા અનુપુબ્બી નામાતિ. અથ વા વક્ખમાનાય હારનયાનુપુબ્બિયા નવવિધસુત્તન્તપરિયેસના વિજાનનસ્સ હેતુભૂતાતિ વેદિતબ્બા. તેનાકારેનેવ અટ્ઠકથાયં તિધા વુત્તાતિ.

સઙ્ગહવારસ્સ અત્થવિભાવના નિટ્ઠિતા.

૨. ઉદ્દેસવારઅત્થવિભાવના

૧. એવં ¶ સઙ્ગહવારેન સઙ્ખેપતો દસ્સિતે હારાદયો ઇદાનિ વિભાગેન દસ્સેતું ‘‘તત્થ કતમે સોળસ હારા’’તિઆદિદેસના આરદ્ધા ¶ . અથ વા સોળસહારાદિસમુદાયા નેત્તિ નામ મયા મહાકચ્ચાનેન નિદ્દિટ્ઠાતિ વુત્તા, ‘‘કતમે તે સોળસ હારા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા વુત્તં ‘‘તત્થ સોળસ હારા’’ત્યાદિ. તત્થ તત્થાતિ તેસુ સોળસહારાદીસુ. દેસના હારો, વિચયો હારો…પે… સામારોપનો હારોતિ ઇમે સોળસ હારાતિ દટ્ઠબ્બા.

તત્થ સબ્બસાધારણત્તા હારપદસ્સ વચનત્થો પઠમં વત્તબ્બો. કેનટ્ઠેન હારાતિ? હરીયન્તિ એતેહીતિ હારા. એતેહિ સંવણ્ણનાવિસેસેહિ સંવણ્ણિયેસુ સુત્તગેય્યાદીસુ અઞ્ઞાણસંસયવિપલ્લાસા હરીયન્તિ, ઇતિ અઞ્ઞાણાદિહરણકારણત્તા ‘‘એતેહી’’તિ પદેન નિદ્દિટ્ઠા સંવણ્ણનાવિસેસા હારા નામ, હર-ધાતુયા આચરિયસ્સ વચીભેદસદ્દો, તંસમુટ્ઠાપકો ચિત્તુપ્પાદો ચ મુખ્યત્થો, વેનેય્યાનં સંવણ્ણેતબ્બસુત્તસ્સ અત્થજાનનાદિઞાણસમ્પયુત્તચિત્તુપ્પાદો કારણૂપચારત્થો, તસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયભૂતાનં સંવણ્ણનાવિસેસાનં ઉપનિસ્સયપચ્ચયસત્તિ ફલૂપચારત્થો, ઇતિ-સદ્દેન સા ઉપનિસ્સયપચ્ચયસત્તિયેવ પરામસીયતિ. તંસત્તિસમ્પન્ના સંવણ્ણનાવિસેસા ણ-પચ્ચયત્થા હોન્તિ. એસ નયો એવરૂપેસુ ઠાનેસુપિ. વિત્થારો અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૧) વુત્તો એવ.

અસાધારણતો પન દેસીયતિ એતાયાતિ દેસના. એતાય સંવણ્ણનાય સંવણ્ણેતબ્બસુત્તત્થો દેસીયતિ સંવણ્ણીયતિ સંવણ્ણનાનુસારેન ઞાપીયતિ, ઇતિ ઞાપનકારણત્તા ‘‘એતાયા’’તિ પદેન નિદ્દિટ્ઠા વિસેસસંવણ્ણના દેસના નામ, ન પાળિદેસના, પાળિદેસનાય સંવણ્ણેતબ્બસંવણ્ણનાભાવેન સહચરણતો વા દેસના. કિઞ્ચાપિ અઞ્ઞે હારા દેસનાપાળિસઙ્ખાતસ્સ સુત્તસ્સ અત્થસંવણ્ણનાભાવતો દેસનાય સહચારિનો હોન્તિ, અયં પન હારો યેભુય્યેન યથારુતવસેનેવ વિઞ્ઞાયમાનત્તા પાળિદેસનાય સહ ચરતીતિ વત્તબ્બતં અરહતિ, ન તથા પરે. ન હિ અસ્સાદાદીનવનિસ્સરણાદિસન્દસ્સનલક્ખણરહિતા પાળિદેસના અત્થિ, અયઞ્ચ હારો અસ્સાદાદિસન્દસ્સનલક્ખણોતિ.

વિચિયન્તિ એતેનાતિ વિચયો. એતેન સંવણ્ણનાવિસેસેન સુત્તે પદપઞ્હાદયો વિચિયન્તિ, ઇતિ ¶ વિચારણકારણત્તા સો સંવણ્ણનાવિસેસો ¶ વિચયો નામ. કત્વત્થાધિકરણત્થાપિ લબ્ભન્તિ. સંવણ્ણેતબ્બસુત્તેન પદપઞ્હાદિવિચયનલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો વિચયો હારો.

યુત્તાયુત્તિ વિચારીયતિ એતાયાતિ યુત્તિ. એતાય વિસેસસંવણ્ણનાય સબ્બેસં હારાનં ભૂમિગોચરાનં યુત્તાયુત્તિ વિચારીયતિ, ઇતિ વિચારણકારણત્તા ‘‘એતાયા’’તિ પદેન નિદ્દિટ્ઠા વિસેસસંવણ્ણના યુત્તિ નામ. ઇધ ઉત્તરપદલોપો દટ્ઠબ્બો, યુત્તિયા વિચારણા, વિચારણીયભાવેન સહચરણતો વા યુત્તિ. સબ્બહારાનં ભૂમિગોચરાનં યુત્તાયુત્તિવિચારણલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો યુત્તિ હારો.

પદતિ પવત્તેતિ ફલં એતેનાતિ પદં, કારણં. ઠન્તિ તિટ્ઠન્તિ એત્થ ફલાનિ તદાયત્તવુત્તિતાયાતિ ઠાનં, કારણં. પદઞ્ચ તં ઠાનઞ્ચાતિ પદટ્ઠાનં, આસન્નકારણં. સુત્તે આગતધમ્માનં પદટ્ઠાનં વિચારીયતિ એતાયાતિ પદટ્ઠાના, વિસેસસંવણ્ણના, વિચારણલોપોવ, સુત્તે આગતધમ્માનં પદટ્ઠાનાનં, તેસઞ્ચ પદટ્ઠાનાનં વિચારણલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો પદટ્ઠાનો હારો.

સુત્તે અવુત્તાપિ સમાનલક્ખણા ધમ્મા લક્ખીયન્તિ એતેન સંવણ્ણનાવિસેસેનાતિ લક્ખણો, સુત્તે વુત્તેન ધમ્મેન સમાનલક્ખણાનં ધમ્માનં અવુત્તાનમ્પિ નિદ્ધારણલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો લક્ખણો હારો.

સુત્તે દસ્સિયમાના નિબ્બચનાદયો ચત્તારોપિ વિયૂહીયન્તિ વિભાગેન સમ્પિણ્ડીયન્તિ એત્થ, એતેન વાતિ બ્યૂહો, ચતુન્નં નિબ્બચનાદીનં બ્યૂહો ચતુબ્યૂહો. નિબ્બચનાધિપ્પાયબ્યઞ્જનાનઞ્ચેવ દેસનાનિદાનસ્સ ચ પુબ્બાપરેન સદ્ધિં સન્દસ્સનલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો ચતુબ્યૂહો હારો.

દેસનાય ગહિતધમ્મેન સભાગા, વિસભાગા ચ ધમ્મા આવટ્ટીયન્તિ એત્થ, એતેન વાતિ આવટ્ટો, દેસનાય ગહિતધમ્માનં સભાગવિસભાગધમ્મવસેન આવટ્ટનલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો આવટ્ટો હારો.

અસાધારણાસાધારણાનં સંકિલેસધમ્મે, વોદાનધમ્મે ચ સાધારણાસાધારણતો, પદટ્ઠાનતો, ભૂમિતો ચ વિભજનલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો વિભત્તિ હારો.

સુત્તે ¶ ¶ નિદ્દિટ્ઠા ધમ્મા પટિપક્ખવસેન પરિવત્તીયન્તિ ઇમિના, એત્થ વાતિ પરિવત્તો, સુત્તે નિદ્દિટ્ઠાનં ધમ્માનં પટિપક્ખતો પરિવત્તનલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો પરિવત્તનો હારો.

સુત્તે વુત્તસ્સ એકસ્સેવ અત્થસ્સ વાચકં વિવિધં વચનં એત્થ સંવણ્ણનાવિસેસેતિ વિવચનં, વિવચનમેવ વેવચનં, સુત્તે વુત્તે એકસ્મિં અત્થે અનેકપરિયાયસદ્દયોજનાલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો વેવચનો હારો.

સુત્તે વુત્તા અત્થા પકારેહિ ઞાપીયન્તિ ઇમિના, એત્થ વાતિ પઞ્ઞત્તિ, એકેકસ્સ ધમ્મસ્સ અનેકાહિ પઞ્ઞત્તીહિ પઞ્ઞાપેતબ્બાકારલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો પઞ્ઞત્તિ હારો.

સુત્તાગતા ધમ્મા પટિચ્ચસમુપ્પાદાદીસુ ઓતરીયન્તિ અનુપ્પવેસીયન્તિ એત્થ, એતેન વાતિ ઓતરણો, પટિચ્ચસમુપ્પાદાદિમુખેહિ સુત્તત્થસ્સ ઓતરણલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો ઓતરણો હારો.

સુત્તે પદપદત્થપઞ્હારમ્ભા સોધીયન્તિ સમાધીયન્તિ એત્થ, એતેન વાતિ સોધનો, સુત્તે પદપદત્થપઞ્હારમ્ભાનં સોધનલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો સોધનો હારો.

સામઞ્ઞવિસેસભૂતા ધમ્મા વિના વિકપ્પેન અધિટ્ઠીયન્તિ અનુપ્પવત્તીયન્તિ એત્થ, એતેન વાતિ અધિટ્ઠાનો, સુત્તાગતાનં ધમ્માનં અવિકપ્પનવસેન સામઞ્ઞવિસેસનિદ્ધારણલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો અધિટ્ઠાનો હારો.

યો હેતુ ચેવ પચ્ચયો ચ ફલં પરિકરોતિ અભિસઙ્ખરોતિ, ઇતિ સો હેતુ ચેવ પચ્ચયો ચ પરિક્ખારો, યો સંવણ્ણનાવિસેસો તં પરિક્ખારં હેતુઞ્ચેવ પચ્ચયઞ્ચ આચિક્ખતિ, ઇતિ સો સંવણ્ણનાવિસેસો પરિક્ખારો નામ. સુત્તે આગતધમ્માનં પરિક્ખારસઙ્ખાતે હેતુપચ્ચયે નિદ્ધારેત્વા સંવણ્ણનાલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો પરિક્ખારો હારો.

સુત્તે આગતધમ્મા પદટ્ઠાનાદિમુખેન સમારોપીયન્તિ એત્થ, એતેન વાતિ સમારોપનો, સુત્તે આગતધમ્માનં પદટ્ઠાનવેવચનભાવપહાનસમારોપનવિચારણલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો સમારોપનો હારો. ભાવસાધનવસેનાપિ સબ્બત્થ વચનત્થો વત્તબ્બોતિ તસ્સાપિ વસેન યોજેતબ્બન્તિ. સેસં સંવણ્ણનાનુસારેન ઞાતબ્બન્તિ.

‘‘તત્થ ¶ ¶ કતમે સોળસ હારા દેસના’’ત્યાદિના હારસરૂપં વુત્તં, કિમત્થં ‘‘તસ્સાનુગીતિ’’ત્યાદિ વુત્તન્તિ? અનુગીતિગાથાય સુખગ્ગહણત્થં પુન ‘‘તસ્સાનુગીતિ દેસના વિચયો યુત્તિ’’ત્યાદિ વુત્તં. તત્થ તસ્સાતિ હારુદ્દેસસ્સ. અનુગીતીતિ અનુ પચ્છા ગાયનગાથા. પઞ્ચદસોતિ પઞ્ચદસમો. સોળસોતિ સોળસમો. અત્થતો અસંકિણ્ણાતિ દેસનાદિપદત્થતો લક્ખણત્થતો સઙ્કરતો રહિતા. તેન વુત્તં અટ્ઠકથાયં ‘‘સો ચ નેસં અસઙ્કરો લક્ખણનિદ્દેસે સુપાકટો હોતી’’તિ. સેસં સંવણ્ણનાનુસારેન ઞાતબ્બન્તિ. ‘‘કેચિ હારા કેહિચિ હારેહિ સંકિણ્ણા વિય દિસ્સન્તિ, કસ્મા અસંકિણ્ણાતિ ઞાતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા વુત્તં ‘‘એતેસઞ્ચેવા’’તિઆદિ. તત્થ એતેસઞ્ચેવ ભવતીતિ એતેસં સોળસન્નં હારાનં યથા યેનાકારેન અસઙ્કરો હોતિ, તથા અસઙ્કરાકારેન ભવતિ. અયતિ પવત્તતિ નયવિભત્તીતિ અયા, વિત્થારેન અયાતિ વિત્થારતયા, ત-કારો મિસ્સકદોસાપગમત્થાય આગતો, નયવિભત્તિવિસેસવચનં. નયેન ઞાયેન વિભત્તિ નયવિભત્તિ, ન પઞ્ચનયવિભત્તાહારાનં વિત્થારેન પવત્તા ઞાયવિભત્તિ તથા અસઙ્કરાકારેન ભવતિ તસ્મિં અસંકિણ્ણાતિ ઞાતબ્બાતિ અધિપ્પાયો.

૨. સોળસ હારા સરૂપતો વુત્તા, અમ્હેહિ ચ વિઞ્ઞાતા, ‘‘કતમે પઞ્ચ નયા’’તિ વત્તબ્બભાવતો તથા પુચ્છિત્વા સરૂપતો ઉદ્દિસિતું ‘‘તત્થ કતમે પઞ્ચ નયા’’ત્યાદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘એવં હારે ઉદ્દિસિત્વા ઇદાનિ નયે ઉદ્દિસિતું ‘તત્થ કતમે’તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨) વુત્તં. ‘‘તત્થ નયન્તિ સંકિલેસે, વોદાને ચ વિભાગતો ઞાપેન્તીતિ નયા, નીયન્તિ વા તાનિ એત્થ, એતેહિ વાતિ નયા’’તિઆદિના (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨) અટ્ઠકથાયં વિત્થારેન વચનત્થો વુત્તો. ની-ધાતુયા નન્દિયાવટ્ટાદિનયાનુસારેન સંકિલેસે, વોદાને ચ આલમ્બિત્વા પવત્તો ઞાણસમ્પયુત્તચિત્તુપ્પાદો મુખ્યત્થો, નન્દિયાવટ્ટાદિનયાનં ઉપનિસ્સયપચ્ચયસત્તિ ફલૂપચારતો ગહિતા, ઇતિ-સદ્દો તં ફલૂપચારતો ગહિતસત્તિં પરામસિ, તંસત્તિસહિતા નન્દિયાવટ્ટાદિનયા અ-પચ્ચયત્થા.

તણ્હાઅવિજ્જાહિ સંકિલેસપક્ખસ્સ સુત્તસ્સ, સમથવિપસ્સનાહિ વોદાનપક્ખસ્સ સુત્તસ્સ ચતુસચ્ચયોજનમુખેન નયનલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો ¶ નન્દિયાવટ્ટો નયો. તત્થ ચતુસચ્ચન્તિ તણ્હા ચ અવિજ્જા ચ ભવમૂલત્તા સમુદયસચ્ચં, અવસેસા તેભૂમકા ધમ્મા દુક્ખસચ્ચં, સમથવિપસ્સના મગ્ગસચ્ચં, તેન પત્તબ્બા અસઙ્ખતધાતુ નિરોધસચ્ચન્તિ.

તીહિ અવયવેહિ લોભાદીહિ સંકિલેસપક્ખે, તીહિ અવયવેહિ અલોભાદીહિ ચ વોદાનપક્ખે ¶ પુક્ખલો સોભનોતિ તિપુક્ખલો, અકુસલમૂલેહિ સંકિલેસપક્ખસ્સ, કુસલમૂલેહિ વોદાનપક્ખસ્સ સુત્તત્થસ્સ ચતુસચ્ચયોજનમુખેન નયનલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો તિપુક્ખલો.

સીહસ્સ ભગવતો વિક્કીળિતં એત્થ નયેતિ સીહવિક્કીળિતો, સુભસઞ્ઞાદીહિ વિપલ્લાસેહિ સકલસંકિલેસપક્ખસ્સ, સદ્ધિન્દ્રિયાદીહિ વોદાનપક્ખસ્સ સુત્તત્થસ્સ ચતુસચ્ચયોજનમુખેન નયનલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો સીહવિક્કીળિતનયો.

અત્થનયત્તયદિસાભાવેન કુસલાદિધમ્માનં આલોચનં દિસાલોચનં. તસ્સ તસ્સ અત્થનયસ્સ યોજનત્થં કતેસુ સુત્તસ્સ અત્થવિસ્સજ્જનેસુ યે વોદાનાદયો, સંકિલેસિકા ચ તસ્સ તસ્સ નયસ્સ દિસાભૂતા ધમ્મા સુત્તતો નિદ્ધારેત્વા કથિતા, તેસં યથાવુત્તધમ્માનં ચિત્તેનેવ ‘‘અયં પઠમા દિસા, અયં દુતિયા દિસા’’તિઆદિના આલોચનં દિસાલોચનં.

તથા આલોચિતાનં ધમ્માનં અત્થનયત્તયયોજને સમાનયનતો અઙ્કુસો વિયાતિ અઙ્કુસો, તસ્સ તસ્સ નયસ્સ દિસાભૂતાનં કુસલાદિધમ્માનં સમાનયનં અઙ્કુસો નયો.

લઞ્જેતીતિ લઞ્જકો. યો નયો સુત્તત્થં લઞ્જેતિ પકાસેતિ, ઇતિ લઞ્જનતો પકાસનતો સો નયો લઞ્જકો નામ, નયો ચ સો લઞ્જકો ચાતિ નયલઞ્જકો. નયલઞ્જકો પઠમો નન્દિયાવટ્ટો નામ, નયલઞ્જકો દુતિયો તિપુક્ખલો નામ, નયલઞ્જકો તતિયો સીહવિક્કીળિતો નામાતિ યોજેતબ્બો.

ઉગ્ગતાનં વિસેસેન ઉગ્ગતોતિ ઉત્તમો, તં ઉત્તમં. ગતાતિ ઞાતા, મતાતિ અત્થો. ‘‘મતા’’તિ વા પાઠો. સેસમેત્થ વુત્તનયાનુસારેનપિ સંવણ્ણનાનુસારેનપિ જાનિતબ્બન્તિ.

યથાવુત્તનયવિસેસસંવણ્ણનાય ¶ ટીકાયં –

‘‘સમૂહાદિં ઉપાદાય લોકસઙ્કેતસિદ્ધા વોહારમત્તતા સમ્મુતિસભાવો, પથવીફસ્સાદીનં કક્ખળફુસનાદિલક્ખણં પરમત્થસભાવો. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપો – યસ્મિં ભિન્ને, ઇતરાપોહે વા ચિત્તેન કતે ન તથા બુદ્ધિ, ઇદં સમ્મુતિસચ્ચં યથા ઘટે, સસમ્ભારજલે ચ, તબ્બિપરિયાયેન પરમત્થસચ્ચ’’ન્તિ –

વચને ¶ ઘટકથલઆપજલકદ્દમાદિસઙ્ખાતં સમૂહાદિં ઉપાદાય લોકસ્સ પુબ્બે ઘટકથલઆપજલકદ્દમાદિસઙ્કેતસિદ્ધા ઘટકથલઆપજલકદ્દમાદિવોહારમત્તતા સમ્મુતિસભાવો સઙ્કેતવસેન અવિતથત્તા. પથવીઆદીનં કક્ખળાદિલક્ખણં, ફસ્સાદીનં ફુસનાદિલક્ખણં પરમત્થસભાવો. ‘‘યદિ એવં ઘટાદિકે અભિન્ને વા આપાદિકે વા અનુરૂપેન ઊનભાવેન અપ્પવત્તમાને વા સતિ સમ્મુતિભાવો હોતુ, ભિન્ને વા ઊને વા કથં સમ્મુતિભાવો ભવેય્ય, પથવીફસ્સાદીનમ્પિ ભિજ્જમાનત્તા, કક્ખળફુસનાદીનઞ્ચ પથવીફસ્સાદીહિ અનઞ્ઞત્તા કથં પરમત્થસભાવો ભવેય્ય, કતમેન સઙ્ખેપેન અત્થેન સમ્મુતિસભાવો, પરમત્થસભાવો ચ અમ્હેહિ જાનિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપો’’તિઆદિમાહ. તત્થ એત્થાતિ એતેસુ સમ્મુતિસભાવપરમત્થસભાવેસુ અયં નયો વુચ્ચમાનો સઙ્ખેપો અત્થો દટ્ઠબ્બો.

યસ્મિં ઘટાદિકે ભિન્ને સતિ તતો ઘટાદિતો ઇતરો કથલાદિભાવો ચિત્તેન પુબ્બે કતેન યથા યેન કથલાદિવોહારેન ભવતિ, યસ્મિં આપાદિકે સમ્ભારજલાદિકે ઊનભાવેન પવત્તમાને સતિ વા તતો આપાદિતો ઇતરો કદ્દમાદિભાવો ચિત્તેન પુબ્બે કતેન યથા યેન કદ્દમાદિવોહારેન ભવતિ, તથા તેન વોહારેન બુદ્ધિ કથલાદિસભાવજાનનં કદ્દમાદિસભાવજાનનં ભવતિ, ઇદં અભિન્ને ઘટાદિકં વા ભિન્ને કથલાદિકં વા અનૂને આપાદિકં વા ઊને કદ્દમાદિકં વા સબ્બં સમ્મુતિસચ્ચં હોત્વેવ. ‘‘કદ્દમસ્મિં ભિન્ને, કદ્દમસ્મિં ઊને વા સતિ ઇતરો સમ્મુતિસભાવો’’તિ પુચ્છિતબ્બભાવતો ‘‘ઘટે, સમ્ભારજલે ચા’’તિ વુત્તં.

સમ્મુતિસચ્ચસભાવો ¶ તુમ્હેહિ વુત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો પરમત્થસચ્ચસભાવો’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘તબ્બિપરિયાયેન પરમત્થસચ્ચ’’ન્તિ વુત્તં. પથવીઆદીનં કક્ખળાદિલક્ખણતો ઇતરસ્સ ફુસનાદિલક્ખણસ્સ અસમ્ભવતો, ફસ્સાદીનઞ્ચ ફુસનાદિલક્ખણતો ઇતરસ્સ કક્ખળાદિલક્ખણસ્સ અસમ્ભવતો પથવીફસ્સાદીનં લક્ખળફુસનાદિલક્ખણં પરમત્થસચ્ચં હોત્વેવાતિ ઇમસ્મિં સઙ્ખેપત્થે ગહિતે કોચિ વિરોધો નત્થીતિ અધિપ્પાયોતિ.

૩. પઞ્ચ નયા સરૂપતો આચરિયેન ઉદ્દિટ્ઠા, અમ્હેહિ ચ વિઞ્ઞાતા, ‘‘યાનિ પદાનિ અટ્ઠારસ મૂલપદાનિ ઉદ્દિટ્ઠાનિ, કતમાનિ તાની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તાનિ સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘તત્થ કતમાનિ અટ્ઠારસ મૂલપદાનિ’’ત્યાદિમાહ. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘એવં નયેપિ ઉદ્દિસિત્વા ઇદાનિ મૂલપદાનિ ઉદ્દિસિતું ‘તત્થ કતમાની’તિઆદિ આરદ્ધ’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ કુસલાનિ ¶ નવ પદાનિ, અકુસલાનિ નવ પદાનિ અટ્ઠારસ મૂલપદાનીતિ દટ્ઠબ્બાનીતિ યોજના. મૂલન્તિ પતિટ્ઠહન્તિ એતેહિ નયા, પતિટ્ઠાનવિભાગા ચાતિ મૂલાનિ, પદન્તિ પતિટ્ઠહન્તિ એત્થ નયા, પટ્ઠાનવિભાગા, અધિગમા ચાતિ પદાનિ, વુત્તપ્પકારટ્ઠેન મૂલાનિ ચ તાનિ પદાનિ ચાતિ મૂલપદાનિ. કુચ્છિતે પાપધમ્મે સલયન્તીતિ કુસલાનિ, કુસે રાગાદયો લુનન્તીતિ કુસલાનિ, કુસા વિય લુનન્તીતિ કુસલાનિ, કુસેન ઞાણેન લાતબ્બાનિ પવત્તેતબ્બાનીતિ કુસલાનિ. કુસલાનં પટિપક્ખાનીતિ અકુસલાનિ અ-સદ્દો ચેત્થ પટિપક્ખત્થોતિ.

નવ પદાનિ કુસલાનિ, નવ પદાનિ અકુસલાનીતિ ગણનપરિચ્છેદતો, જાતિભેદતો ચ ઉદ્દિટ્ઠાનિ, ‘‘કતમાનિ તાની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા નવ પદાનિ અકુસલાનિ પચ્ચાસત્તિન્યાયેન સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘કતમાનિ નવ પદાનિ અકુસલાની’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન –

‘‘એવં ગણનપરિચ્છેદતો, જાતિભેદતો ચ મૂલપદાનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ સરૂપતો દસ્સેન્તો સંકિલેસપક્ખંયેવ પઠમં ઉદ્દિસતિ ‘તણ્હા’તિઆદિના’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩) –

વુત્તં. તત્થ રૂપાદિકે ખન્ધે તસતિ પરિતસતીતિ તણ્હા. અવિન્દિયં કાયદુચ્ચરિતાદિં વિન્દતીતિ અવિજ્જા ¶ , વિન્દિયં કાયસુચરિતાદિં ન વિન્દતીતિ અવિજ્જા, વિજ્જાય પટિપક્ખાતિ વા અવિજ્જા. લુબ્ભન્તિ તેનાતિ લોભો, લુબ્ભતીતિ વા લોભો, લુબ્ભનં વા લોભો. દોસમોહેસુપિ એસેવ નયો. અસુભે રૂપક્ખન્ધાદિકે ‘‘સુભ’’ન્તિ પવત્તા સઞ્ઞા સુભસઞ્ઞા. દુક્ખદુક્ખાદિકે ‘‘સુખ’’ન્તિ પવત્તા સઞ્ઞા સુખસઞ્ઞા. અનિચ્ચે સઙ્ખારધમ્મે ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ પવત્તા સઞ્ઞા નિચ્ચસઞ્ઞા. અનત્તસભાવેસુ ચક્ખાદીસુ ખન્ધેસુ ‘‘અત્તા’’તિ પવત્તા સઞ્ઞા અત્તસઞ્ઞા. યત્થાતિ યેસુ પદેસુ સબ્બો અકુસલપક્ખો સઙ્ગહં સમોસરણં ગચ્છતિ, તાનિ પદાનિ અકુસલાનીતિ યોજના. સઙ્ગહં ગણનં. સમોસરણં સમારોપનં.

પચ્ચનીકધમ્મે ઉદ્ધચ્ચાદિકે નીવરણે સમેતિ વૂપસમેતિ તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનવસેનાતિ સમથો. સઙ્ખારે અનિચ્ચાદીહિ વિવિધેહિ આકારેહિ પસ્સતીતિ વિપસ્સના. લોભસ્સ પટિપક્ખો અલોભો. દોસસ્સ પટિપક્ખો અદોસો. મોહસ્સ પટિપક્ખો અમોહો. એત્થાપિ અ-સદ્દો પટિપક્ખત્થો, ન અભાવત્થાદિકોતિ અધિપ્પાયો. અસુભે રૂપક્ખન્ધાદિકે, ચક્ખાદિમ્હિ વા ‘‘અસુભ’’ન્તિ પવત્તા સઞ્ઞાપધાનચિત્તુપ્પાદા અસુભસઞ્ઞા, વિસેસતો કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં ¶ . દુક્ખદુક્ખતાદીસુ ‘‘દુક્ખ’’ન્તિ પવત્તા સઞ્ઞાપધાનચિત્તુપ્પાદા દુક્ખસઞ્ઞા, વિસેસતો વેદનાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં. અનિચ્ચે ખન્ધાદિકે વિપરિણામધમ્મે ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિ પવત્તા સઞ્ઞાપધાનચિત્તુપ્પાદા અનિચ્ચસઞ્ઞા, વિસેસતો ચિત્તાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં. અનત્તસભાવે ખન્ધે, ચક્ખાદિમ્હિ વા ‘‘અનત્તા’’તિ પવત્તા સઞ્ઞાપધાનચિત્તુપ્પાદા અનત્તસઞ્ઞા, વિસેસતો ધમ્માનુપસ્સનાસતિપધાનં. પઞ્ઞાસતિસીસેન હિ પવત્તા અયં દેસના. તેન વુત્તં ભગવતા ‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, સતિબલં દટ્ઠબ્બં? ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસુ, એત્થ સતિબલં દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ. યત્થાતિ યેસુ પદેસુ સબ્બો કુસલપક્ખો સઙ્ગહં સમોસરણં ગચ્છતિ, તાનિ પદાનિ કુસલાનીતિ યોજના.

ઉદ્દાનન્તિ ઉદ્ધં દાનં રક્ખણં ઉદ્દાનં, સઙ્ગહવચનન્તિ અત્થો. ઉદ્દાને અવુત્તે સતિ હેટ્ઠા વુત્તસ્સ અત્થસ્સ વિપ્પકિણ્ણભાવો દિન્નો વિય ભવેય્ય, તસ્મા વિપ્પકિણ્ણભાવસ્સ નિવારણત્થં ઉદ્દાનન્તિ અધિપ્પાયો. ચતુરો ચ વિપલ્લાસાતિ સુભસુખનિચ્ચઅત્તસઞ્ઞા. કિલેસા ભવન્તિ એત્થ નવપદેસૂતિ ભૂમી, કિલેસાનં ભૂમીતિ કિલેસભૂમી, કિલેસપવત્તનટ્ઠાનાનિ નવ પદાનીતિ વુત્તં હોતિ.

ચતુરો ¶ સતિપટ્ઠાનાતિ અસુભદુક્ખઅનિચ્ચઅનત્તસઞ્ઞા. ઇન્દ્રિયભૂમીતિ સદ્ધાદીનં વિમુત્તિપરિપાચનિન્દ્રિયાનં ભૂમી પવત્તનટ્ઠાનાનિ સમોસરણટ્ઠાનાનિ.

નવહિ કુસલપદેહિ કુસલપક્ખા યુજ્જન્તિ યોજીયન્તિ, નવહિ અકુસલપદેહિ અકુસલપક્ખા યુજ્જન્તિ યોજીયન્તિ. નવહિ કુસલપદેહિ સહ કુસલપક્ખા યુજ્જન્તિ યુજ્જન્તા ભવન્તિ, નવહિ અકુસલપદેહિ સહ અકુસલપક્ખા યુજ્જન્તિ યુજ્જન્તા ભવન્તીતિ ઉદ્દેસવારે વુત્તાવસેસો સંવણ્ણનાનુસારેન વિજાનિતબ્બો.

ઇતિ સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

ઉદ્દેસવારસ્સ અત્થવિભાવના નિટ્ઠિતા.

૩. નિદ્દેસવારઅત્થવિભાવના

સોળસહારનિદ્દેસવિભાવના

૪. હારાદીસુ ¶ સમુદાયસ્સ નેત્તિપ્પકરણસ્સ ઉદ્દેસો ઉદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો નિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ઉદ્દિટ્ઠે હારાદયો નિદ્દિસિતું ‘‘તત્થ સઙ્ખેપતો નેત્તી’’તિઆદિ આરદ્ધં. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘એવં ઉદ્દિટ્ઠે હારાદયો નિદ્દિસિતું ‘તત્થ સઙ્ખેપતો’તિઆદિ આરદ્ધ’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૪) વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં ‘‘તત્થ કતમે સોળસ હારા? દેસના વિચયો’’તિઆદિઉદ્દેસપાઠે. સઙ્ખેપતોતિ સમાસતો. નેત્તીતિ નેત્તિપ્પકરણં. કિત્તિતાતિ કથિતા, ઇદાનિ નિદ્દેસતો કથેસ્સામીતિ વુત્તં હોતિ.

૧.

‘‘અસ્સાદાદીનવતા, નિસ્સરણમ્પિ ચ ફલં ઉપાયો ચ.

આણત્તી ચ ભગવતો, યોગીનં દેસનાહારો’’તિ. –

ગાથાયં યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન સુત્તે આગતા અસ્સાદોપિ આદીનવતા આદીનવોપિ નિસ્સરણમ્પિ ફલમ્પિ ઉપાયોપિ યોગીનં અત્થાય ભગવતો આણત્તિપિ ઇમે ધમ્મા દસ્સિતા સંવણ્ણિતા સંવણ્ણનાવસેન ઞાપિતા, સો સંવણ્ણનાવિસેસો દેસનાહારો નામાતિ અત્થયોજના.

વચનત્થાદયો ¶ અટ્ઠકથાયં વિત્થારતો વુત્તાવ, તસ્મા કિઞ્ચિમત્તમેવ કથેસ્સામિ. અસ્સાદીયતેતિ અસ્સાદો, કો સો? સુખં, સોમનસ્સં, ઇટ્ઠારમ્મણભૂતા પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા ચ. અસ્સાદેતિ એતાયાતિ વા અસ્સાદો, કો સો? તણ્હા, વિપલ્લાસા ચ. વિપલ્લાસવસેન હિ એકચ્ચે સત્તા અનિટ્ઠમ્પિ આરમ્મણં ઇટ્ઠાકારેન અસ્સાદેન્તિ.

આભુસં કમ્મેન દીનં દુક્ખાદિ હુત્વા વાતિ પવત્તતીતિ આદીનવો, દુક્ખાદિ. અથ વા અતિવિય આદીનં કપણં હુત્વા વાતિ પવત્તતીતિ આદીનવો, કપણમનુસ્સો, તથાભાવા ચ તેભૂમકા ધમ્મા અનિચ્ચતાદિયોગતો.

નિસ્સરતિ એતેનાતિ નિસ્સરણં, અરિયમગ્ગો. નિસ્સરતીતિ વા નિસ્સરણં, નિબ્બાનં. પિ-સદ્દો ¶ સમ્પિણ્ડનત્થો. નિસ્સરણભેદો અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૪ હારસઙ્ખેપ) બહુધા વુત્તોવ.

ફલતિ પવત્તતીતિ ફલં, દેસનાય ફલં. યદિપિ દેસના ફલનિપ્ફાદિકા ન હોતિ, તથાપિ ભગવતો ધમ્મદેસનં સુત્વા પુઞ્ઞસમ્ભારા સમ્ભવન્તિ, પુઞ્ઞસમ્ભારહેતુતો ફલં પવત્તં, તસ્મા દેસનાય ફલં નામાતિ. કતમં તં? દેવમનુસ્સેસુ આયુવણ્ણસુખબલયસપરિવારઅધિપતેય્યઉપધિસમ્પત્તિચક્કવત્તિસિરિદેવરજ્જ- સિરિચતુસમ્પત્તિચક્કસીલસમાધિસમ્પદા વિજ્જાભિઞ્ઞા પટિસમ્ભિદા સાવકબોધિપચ્ચેકબોધિસમ્માસમ્બોધિયો.

પચ્ચયસામગ્ગિં ઉપગન્ત્વા અયતિ પવત્તતિ ફલં એતેનાતિ ઉપાયો, કો સો? અરિયમગ્ગસ્સ પુબ્બભાગપટિપદા. પુરિમા પટિપદા હિ પચ્છિમાય પટિપદાય અધિગમૂપાયો, પરમ્પરાય મગ્ગનિબ્બાનાધિગમસ્સ ચ ઉપાયો. કેચિ ‘‘મગ્ગોપિ ઉપાયો’’તિ વદન્તિ, તેસં મતેન નિબ્બાનમેવ નિસ્સરણન્તિ વુત્તં સિયા. ‘‘તે પહાય તરે ઓઘન્તિ ઇદં નિસ્સરણ’’ન્તિ (નેત્તિ. ૫) પન અરિયમગ્ગસ્સ નિસ્સરણભાવં વક્ખતિ, તસ્મા કેસઞ્ચિ વાદો ન ગહેતબ્બો.

આણત્તીતિ આણારહસ્સ ભગવતો વેનેય્યાનં હિતસિદ્ધિયા ‘‘એવં સમ્માપટિપત્તિં પટિપજ્જાહિ, મિચ્છાપટિપત્તિં મા પટિપજ્જાહી’’તિ વિધાનં આણાઠપનં આણત્તિ નામ.

યુજ્જન્તિ ¶ પયુજ્જન્તિ ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનભાવનાસૂતિ યોગિનો, વેનેય્યા, તેસં યોગીનં અત્થાયાતિ વચનસેસં નીહરિત્વા યોજના કાતબ્બા. સુત્તે આગતાનં સબ્બેસં અસ્સાદાદીનં એકદેસાગતાનમ્પિ નીહરિત્વા સબ્બેસં વિભજનસંવણ્ણનાવિસેસો દેસનાહારોતિ નિદ્દેસતો ગહેતબ્બો, સો ચ વિભજનાકારો દેસનાહારવિભઙ્ગે (નેત્તિ. ૫) આગમિસ્સતીતિ ઇધ ન દસ્સિતોતિ.

દેસનાહારનિદ્દેસો નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો વિચયહારનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૨.

‘‘યં પુચ્છિતઞ્ચ વિસ્સજ્જિતઞ્ચ, સુત્તસ્સ યા ચ અનુગીતિ.

સુત્તસ્સ યો પવિચયો, હારો વિચયોતિ નિદ્દિટ્ઠો’’તિ. –

ગાથા ¶ વુત્તા. તત્થ સુત્તસ્સ યં પુચ્છિતઞ્ચ યા પુચ્છા વિચયમાના ચ સુત્તસ્સ યં વિસ્સજ્જિતઞ્ચ યા વિસ્સજ્જના વિચયમાના ચ સુત્તસ્સ યો પદાદિવિચયો, અસ્સાદાદિવિચયો ચ અત્થિ, તે વુત્તપ્પકારા વિચયમાના પુચ્છાદયો યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન વિચિયન્તિ, સો સંવણ્ણનાવિસેસો વિચયો હારોતિ નિદ્દિટ્ઠોતિ અત્થયોજના કાતબ્બા.

પુચ્છીયતે પુચ્છિતં. વિસ્સજ્જીયતે વિસ્સજ્જિતન્તિ ભાવસાધનત્થો દટ્ઠબ્બો, ન કમ્મસાધનત્થો. તેન વુત્તં ટીકાયં ‘‘ભાવત્થે તોતિ આહ – ‘વિસ્સજ્જિતન્તિ વિસ્સજ્જના’’’તિ.

‘‘સુત્તસ્સા’’તિ નિયમિતત્તા સંવણ્ણનાવસેન અટ્ઠકથાયં આગતં ન ગહેતબ્બન્તિ દટ્ઠબ્બં. સો વિચયો હારો અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૪ હારસઙ્ખેપ) વુત્તોવ. કથં? –

‘‘અયં પુચ્છા અદિટ્ઠજોતના દિટ્ઠસંસન્દના વિમતિચ્છેદના અનુમતિપુચ્છા કથેતુકમ્યતાપુચ્છા સત્તાધિટ્ઠાના ધમ્માધિટ્ઠાના એકાધિટ્ઠાના અનેકાધિટ્ઠાના સમ્મુતિવિસયા પરમત્થવિસયા અતીતવિસયા અનાગતવિસયા પચ્ચુપ્પન્નવિસયા’’તિઆદિના પુચ્છાવિચયો વેદિતબ્બો. ‘‘ઇદં વિસ્સજ્જનં એકંસબ્યાકરણં વિભજ્જબ્યાકરણં પટિપુચ્છાબ્યાકરણં ઠપનં સાવસેસં નિરવસેસં સઉત્તરં ¶ નિરુત્તરં લોકિયં લોકુત્તર’’ન્તિઆદિના વિસ્સજ્જનવિચયો.

‘‘અયં પુચ્છા ઇમિના સમેતિ, એતેન ન સમેતી’’તિ પુચ્છિતત્થં આનેત્વા, વિચયો પુબ્બેનાપરં સંસન્દિત્વા ચ વિચયો પુબ્બાપરવિચયો. ‘‘અયં અનુગીતિ વુત્તત્થસઙ્ગહા અવુત્તત્થસઙ્ગહા તદુભયત્થસઙ્ગહા કુસલત્થસઙ્ગહા અકુસલત્થસઙ્ગહા’’તિઆદિના અનુગીતિવિચયો. અસ્સાદાદીસુ સુખવેદનાય ‘‘ઇટ્ઠારમ્મણાનુભવનલક્ખણા’’તિઆદિના, તણ્હાય ‘‘આરમ્મણગ્ગહણલક્ખણા’’તિઆદિના, વિપલ્લાસાનં ‘‘વિપરીતગ્ગહણલક્ખણા’’તિઆદિના, અવસિટ્ઠાનં તેભૂમકધમ્માનં ‘‘યથાસકલક્ખણા’’તિઆદિના સબ્બેસઞ્ચ દ્વાવીસતિયા તિકેસુ, દ્વાચત્તાલીસાધિકે ચ દુકસતે લબ્ભમાનપદવસેન તંતંઅસ્સાદત્થવિસેસનિદ્ધારણં અસ્સાદવિચયો.

દુક્ખવેદનાય ‘‘અનિટ્ઠાનુભવનલક્ખણા’’તિઆદિના, દુક્ખસચ્ચાનં ‘‘પટિસન્ધિલક્ખણા’’તિઆદિના, અનિચ્ચતાદીનં આદિઅન્તવન્તતાય અનિચ્ચન્તિકતાય ચ ¶ ‘‘અનિચ્ચા’’તિઆદિના સબ્બેસઞ્ચ લોકિયધમ્માનં સંકિલેસભાગિયહાનભાગિયતાદિવસેન આદીનવવુત્તિયા ઓકારનિદ્ધારણેન આદીનવવિચયો. નિસ્સરણપદે અરિયમગ્ગસ્સ આગમનતો કાયાનુપસ્સનાદિપુબ્બભાગપટિપદાવિભાગવિસેસનિદ્ધારણવસેન, નિબ્બાનસ્સ યથાવુત્તપરિયાયવિભાગવિસેસનિદ્ધારણવસેનાતિ એવં નિસ્સરણવિચયો. ફલાદીનં તંતંસુત્તદેસનાય સાધેતબ્બફલસ્સ તદુપાયસ્સ તત્થ તત્થ સુત્તવિધિવચનસ્સ ચ વિભાગનિદ્ધારણવસેન વિચયો વેદિતબ્બો. એવં પદપુચ્છાવિસ્સજ્જનપુચ્છાપુબ્બાપરાનુગીતીનં, અસ્સાદાદીનઞ્ચ વિસેસનિદ્ધારણવસેનેવ વિચયલક્ખણો ‘‘વિચયો હારો’’તિ વેદિતબ્બોતિ –

એવં વુત્તોવ.

વિસ્સજ્જનવિસેસો પન ટીકાયં વુત્તો. કથં? –

‘‘ચક્ખુ અનિચ્ચ’’ન્તિ પુટ્ઠે ‘‘આમ, ચક્ખુ અનિચ્ચમેવા’’તિ એકન્તતો વિસ્સજ્જનં એકંસબ્યાકરણં, ‘‘અઞ્ઞિન્દ્રિયં ભાવેતબ્બં, સચ્છિકાતબ્બઞ્ચા’’તિ ¶ પુટ્ઠે ‘‘મગ્ગપરિયાપન્નં ભાવેતબ્બં, ફલપરિયાપન્નં સચ્છિકાતબ્બ’’ન્તિ વિભજિત્વા વિસ્સજ્જનં વિભજ્જબ્યાકરણં, ‘‘અઞ્ઞિન્દ્રિયં કુસલ’’ન્તિ પુટ્ઠે ‘‘કિં અનવજ્જટ્ઠો કુસલત્થો, ઉદાહુ સુખવિપાકટ્ઠો’’તિ પટિપુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જનં પટિપુચ્છાબ્યાકરણં, ‘‘સસ્સતો અત્તા, અસસ્સતો વા’’તિ વુત્તે ‘‘અબ્યાકતમેત’’ન્તિઆદિના અવિસ્સજ્જનં ઠપનં, ‘‘કિં પનેતે ‘કુસલા’તિ વા ‘ધમ્મા’તિ વા એકત્થા, ઉદાહુ નાનત્થા’’તિ ઇદં પુચ્છનં સાવસેસં. વિસ્સજ્જનસ્સ પન સાવસેસતો વેનેય્યજ્ઝાસયવસેન દેસનાયં વેદિતબ્બા. અપાટિહીરકં સઉત્તરં સપ્પાટિહીરકં નિરુત્તરં, સેસં વિચયહારનિદ્દેસે સુવિઞ્ઞેય્યમેવાતિ –

વુત્તોવ. સંવણ્ણનાસુ વુત્તો અત્થો અનાકુલો પાકટો યતિપોતેહિ વિઞ્ઞાતો, સો સબ્બત્થ અમ્હેહિ ન વિભત્તોતિ દટ્ઠબ્બો.

વિચયહારનિદ્દેસો નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો યુત્તિહારનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૩.

‘‘સબ્બેસં ¶ હારાનં, યા ભૂમી યો ચ ગોચરો તેસં.

યુત્તાયુત્તપરિક્ખા, હારો યુત્તીતિ નિદ્દિટ્ઠો’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ સબ્બેસં સોળસન્નં હારાનં યા ભૂમિ પવત્તનટ્ઠાનભૂતં બ્યઞ્જનં, યો ગોચરો સુત્તત્થો ચ અત્થિ, તેસં ભૂમિસઙ્ખાતબ્યઞ્જનગોચરસઙ્ખાતસુત્તત્થાનં યા યુત્તાયુત્તપરિક્ખા યુત્તાયુત્તીનં વિચારણા સંવણ્ણના કતા, સો યુત્તિઅયુત્તિપરિક્ખાવિચારણસઙ્ખાતો સંવણ્ણનાવિસેસો ‘‘યુત્તિ હારો’’તિ નિદ્દિટ્ઠોતિ અત્થયોજના.

તેસં હારાનં ભૂમિભૂતસ્સ સુત્તે આગતસ્સ બ્યઞ્જનસ્સ યુત્તિભાવો દુવિધો સભાવનિરુત્તિભાવો, અધિપ્પેતત્થવાચકભાવો ચ. ગોચરભૂતસ્સ પન સુત્તે આગતસ્સ યુત્તિભાવો સુત્તવિનયધમ્મતાહિ અવિલોમનં. અયુત્તિભાવો વુત્તવિપરિયાયેન ગહેતબ્બો.

યુત્તિહારનિદ્દેસો નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો પદટ્ઠાનહારનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૪.

‘‘ધમ્મં ¶ દેસેતિ જિનો, તસ્સ ચ ધમ્મસ્સ યં પદટ્ઠાનં.

ઇતિ યાવ સબ્બધમ્મા, એસો હારો પદટ્ઠાનો’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ ધમ્મન્તિ યં કિઞ્ચિ કુસલાદિધમ્મં સુત્તે જિનો દેસેતિ, તસ્સ સુત્તે જિનેન દેસિતસ્સ કુસલાદિધમ્મસ્સ યઞ્ચ પદટ્ઠાનં નિદ્ધારેતબ્બં, તં તં પદટ્ઠાનઞ્ચાતિ એવં વુત્તનયેન યાવ યત્તકા સબ્બે ધમ્મા સુત્તે જિનેન દેસિતા, તત્તકાનં સબ્બેસં ધમ્માનં યઞ્ચ પદટ્ઠાનં નિદ્ધારેતબ્બં, તસ્સ ચ પદટ્ઠાનસ્સ યઞ્ચ પદટ્ઠાનં નિદ્ધારેતબ્બં, તં તં પદટ્ઠાનઞ્ચ, ઇતિ એવં વુત્તનયેન યાવ યત્તકા સબ્બે પદટ્ઠાનધમ્મા નિદ્ધારેતબ્બાવ, તત્તકાનિ સબ્બાનિ ધમ્મપદટ્ઠાનાનિ યથાનુરૂપં નિદ્ધારેત્વા યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન કથિતાનિ, એસો સંવણ્ણનાવિસેસો ‘‘પદટ્ઠાનો હારો’’તિ નિદ્દિટ્ઠોતિ અત્થયોજના.

સુત્તે દેસિતકુસલધમ્મસ્સ યોનિસોમનસિકારસદ્ધમ્મસ્સવનસપ્પુરિસૂપનિસ્સયાદિ પદટ્ઠાનં, સુત્તે દેસિતઅકુસલધમ્મસ્સ અયોનિસોમનસિકારઅસદ્ધમ્મસ્સવનઅસપ્પુરિસૂપનિસ્સયાદિ પદટ્ઠાનં, અબ્યાકતસ્સ ધમ્મસ્સ યથારહં કુસલાકુસલાબ્યાકતા પદટ્ઠાનન્તિઆદિના નિદ્ધારેતબ્બન્તિ.

પદટ્ઠાનહારનિદ્દેસો ¶ નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો લક્ખણહારનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૫.

‘‘વુત્તમ્હિ એકધમ્મે, યે ધમ્મા એકલક્ખણા કેચિ.

વુત્તા ભવન્તિ સબ્બે, સો હારો લક્ખણો નામા’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ એકધમ્મે સુત્તે ભગવતા વુત્તમ્હિ, અટ્ઠકથાયં નિદ્ધારિતે વા સતિ તેન ધમ્મેન યે કેચિ ધમ્મા એકલક્ખણા ભવન્તિ, સબ્બે તે ધમ્મા સુત્તે સરૂપતો અવુત્તાપિ સમાનલક્ખણતાય સંવણ્ણેતબ્બભાવેન આનેત્વા યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન વુત્તા ભવન્તિ, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ‘‘લક્ખણો નામ હારો’’તિ નિદ્દિટ્ઠોતિ અત્થયોજના.

એકં સમાનં લક્ખણં એતેસન્તિ એકલક્ખણા, સમાનલક્ખણા, સહચારિતાય વા સમાનકિચ્ચતાય વા સમાનહેતુતાય વા સમાનફલતાય વા સમાનારમ્મણતાય વા અવુત્તાપિ નિદ્ધારિતાતિ. કથં ¶ ? – ‘‘નાનત્તકાયાનાનત્તસઞ્ઞિનો (દી. નિ. ૩.૩૪૧, ૩૫૭, ૩૫૯; અ. નિ. ૯.૨૪), નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા’’તિઆદીસુ સહચારિતાય સઞ્ઞાય સહગતા ધમ્મા નિદ્ધારિતા. ‘‘દદં મિત્તાનિ ગન્થતી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૨૪૬; સુ. નિ. ૧૮૯) સમાનકિચ્ચતા, પિયવચનઅત્થચરિયા સમાનત્થતાપિ નિદ્ધારિતા, ‘‘ફસ્સપચ્ચયા વેદના’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૨૬; સં. નિ. ૨.૧; મહાવ. ૧; વિભ. ૨૨૫; ઉદા. ૧; નેત્તિ. ૨૪) સમાનહેતુતાય સઞ્ઞાદયોપિ નિદ્ધારિતા, ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૧૨૬; સં. નિ. ૨.૧; મહાવ. ૧; વિભ. ૨૨૫; ઉદા. ૧; નેત્તિ. ૨૪) સમાનફલતાય તણ્હુપાદાનાદયોપિ નિદ્ધારિતા, ‘‘રૂપં અસ્સાદેતિ અભિનન્દતિ, તં આરબ્ભ રાગો ઉપ્પજ્જતી’’તિઆદીસુ (પટ્ઠા. ૧.૧.૪૨૪) સમાનારમ્મણતાય તંસમ્પયુત્તા વેદનાદયોપિ નિદ્ધારિતા, નિદ્ધારેત્વા વત્તબ્બાતિ અત્થોતિ. વિત્થારો વિભઙ્ગવારે (નેત્તિ. ૨૩) આગમિસ્સતિ.

લક્ખણો હારો નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો ચતુબ્યૂહો હારો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૬.

‘‘નેરુત્તમધિપ્પાયો ¶ , બ્યઞ્જનમથ દેસનાનિદાનઞ્ચ;

પુબ્બાપરાનુસન્ધી, એસો હારો ચતુબ્યૂહો’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ નેરુત્તં સુત્તપદનિબ્બચનઞ્ચ બુદ્ધાનં તસ્સ તસ્સ સુત્તસ્સ દેસકાનં, સાવકાનં વા અધિપ્પાયો ચ અત્થબ્યઞ્જનેન બ્યઞ્જનમુખેન દેસનાનિદાનઞ્ચ પુબ્બાપરેન અનુસન્ધિ ચ એતે નિરુત્તાદયો યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન વિભાવીયન્તિ, એસો સંવણ્ણનાવિસેસો ‘‘ચતુબ્યૂહો હારો’’તિ નિદ્દિટ્ઠો. દેસનાપવત્તિનિમિત્તં દેસકસ્સ અજ્ઝાસયાદિ દેસનાનિદાનં નામ. ચતુબ્યૂહહારસ્સ બહુવિસયત્તા વિભઙ્ગે (નેત્તિ. ૨૫ આદયો) લક્ખણસમ્પત્તિં કત્વા કથયિસ્સામ.

ચતુબ્યૂહહારનિદ્દેસો નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો આવટ્ટહારનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૭.

‘‘એકમ્હિ પદટ્ઠાને, પરિયેસતિ સેસકં પદટ્ઠાનં;

આવટ્ટતિ પટિપક્ખે, આવટ્ટો નામ સો હારો’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ પરક્કમધાતુઆદીનં પદટ્ઠાને એકમ્હિ આરમ્ભધાતુઆદિકે દેસનારુળ્હે સતિ વિસભાગતાય વા સેસકં પદટ્ઠાનં પરિયેસતિ ¶ , દેસનાય સરૂપતો અગ્ગહણેન વા સેસકં પદટ્ઠાનં પરિયેસતિ, યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન પરિયેસિત્વા યોજેન્તો દેસનં પમાદાદીનં પદટ્ઠાનભૂતે કોસજ્જાદિકે પટિપક્ખે આવટ્ટતિ આવટ્ટાપેતિ, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ‘‘આવટ્ટો હારો નામા’’તિ નિદ્દિટ્ઠોતિ અત્થયોજના.

‘‘પટિપક્ખે’’તિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં, સેસેપિ સભાગે આવટ્ટનતો. ન હિ આરમ્ભધાતુઆદિકે દેસનારુળ્હે સતિ તપ્પટિપક્ખે કોસજ્જાદિકેયેવ દેસનં આવટ્ટેતિ, અથ ખો અવસેસવીરિયારમ્ભાદિકેપિ દેસનં આવટ્ટેતીતિ.

આવટ્ટહારનિદ્દેસો નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો વિભત્તિહારનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૮.

‘‘ધમ્મઞ્ચ ¶ પદટ્ઠાનં, ભૂમિઞ્ચ વિભજતે અયં હારો.

સાધારણે અસાધારણે ચ નેય્યો વિભત્તી’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ કુસલાદિવસેન અનેકવિધં સભાવધમ્મઞ્ચ દાનસીલાદિપદટ્ઠાનઞ્ચ ‘‘દસ્સનભૂમિ ભાવનાભૂમી’’તિ એવમાદિકં ભૂમિઞ્ચ સાધારણે ચ અસાધારણે ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન વિભજતે, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ‘‘વિભત્તિ હારો’’તિ નેય્યોતિ અત્થયોજના.

‘‘ઇમસ્મિં સુત્તે વુત્તા કુસલા વાસનાભાગિયા, ઇમસ્મિં સુત્તે વુત્તા કુસલા નિબ્બેધભાગિયા’’ત્યાદિના, ‘‘ઇમસ્મિં સુત્તે વુત્તા અકુસલા કિલેસભાગિયા’’ત્યાદિના ધમ્મઞ્ચ, ‘‘ઇદં સીલં ઇમસ્સ મહગ્ગતવિસેસસ્સ પદટ્ઠાનં, ઇદં સીલં ઇદં ઝાનં ઇમસ્સ લોકુત્તરસ્સ પદટ્ઠાન’’ન્ત્યાદિના પદટ્ઠાનઞ્ચ, ‘‘દસ્સનપહાતબ્બસ્સ પુથુજ્જનો ભૂમિ, ભાવનાપહાતબ્બસ્સ સોતાપન્નાદયો ભૂમિ’’ત્યાદિના ભૂમિઞ્ચ, ‘‘કામરાગબ્યાપાદા પુથુજ્જનસોતાપન્નાનં સાધારણા’’ત્યાદિના સાધારણે ચ, ‘‘કામરાગબ્યાપાદા અનાગામિઅરહન્તાનં અસાધારણા’’ત્યાદિના અસાધારણે ચ યેન વિભજતિ, સો વિભત્તિ હારો નામાતિઆદિના (નેત્તિ. ૩૩-૩૪) વિત્થારેત્વા વિભજનાકારો ગહેતબ્બો.

વિભત્તિહારનિદ્દેસો ¶ નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો પરિવત્તનહારનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૯.

‘‘કુસલાકુસલે ધમ્મે, નિદ્દિટ્ઠે ભાવિતે પહીને ચ.

પરિવત્તતિ પટિપક્ખે, હારો પરિવત્તનો નામા’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ સુત્તે ભાવિતે ભાવિતબ્બે કુસલે અનવજ્જધમ્મે નિદ્દિટ્ઠે કથિતે, સંવણ્ણિતે વા પહીને પહાતબ્બે અકુસલે સાવજ્જધમ્મે નિદ્દિટ્ઠે કથિતે, સંવણ્ણિતે વા તેસં ધમ્માનં પટિપક્ખે વિપરીતધમ્મે યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન પરિવત્તતિ પરિવત્તેતિ, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ‘‘પરિવત્તનો હારો નામા’’તિ વેદિતબ્બોતિ અત્થયોજના.

‘‘સમ્માદિટ્ઠિસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિ નિજ્જિણ્ણા ભવતી’’તિઆદિના ચ ‘‘યસ્સ વા પાણાતિપાતા પટિવિરતસ્સ પાણાતિપાતો પહીનો’’તિઆદિના ચ ‘‘ભુઞ્જિતબ્બા કામા ¶ …પે… કામેહિ વેરમણી તેસં અધમ્મો’’તિઆદિના ચ પટિપક્ખે પરિવત્તનભાવં વિભઙ્ગવારે (નેત્તિ. ૩૫ આદયો) વક્ખતીતિ ન વિત્થારિતા.

પરિવત્તનહારનિદ્દેસો નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો વેવચનહારનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૧૦.

‘‘વેવચનાનિ બહૂનિ તુ, સુત્તે વુત્તાનિ એકધમ્મસ્સ.

યો જાનાતિ સુત્તવિદૂ, વેવચનો નામ સો હારો’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ એકધમ્મસ્સ પદત્થસ્સ સુત્તે વુત્તાનિ તુ વુત્તાનિ એવ, બહૂનિ તુ બહૂનિ એવ વેવચનાનિ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન યો સુત્તવિદૂ જાનાતિ, જાનિત્વા એકસ્મિંયેવ પદત્થે યોજેતિ, તસ્સ સુત્તવિદુનો સો સંવણ્ણનાવિસેસો ‘‘વેવચનો નામ હારો’’તિ નિદ્દિટ્ઠોતિ અત્થયોજના.

એત્થ ચ યો સો-સદ્દા અસમાનત્થા ચ હોન્તીતિ ‘‘યો સુત્તવિદૂ’’તિ વત્વા ‘‘સો સંવણ્ણનાવિસેસો’’તિ વુત્તન્તિ. ‘‘ભગવા’’તિ પદસ્સ ¶ એકસ્મિંયેવ અત્થે ભગવતિ ‘‘અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો વિજ્જાચરણસમ્પન્નો સુગતો લોકવિદૂ અનુત્તરો પુરિસદમ્મસારથિ સત્થા દેવમનુસ્સાનં બુદ્ધો ભગવા, ફલનિપ્ફત્તિગતો વેસારજ્જપ્પત્તો અધિગતપટિસમ્ભિદો ચતુયોગવિપ્પહીનો અગતિગમનવીતિવત્તો ઉદ્ધટસલ્લો નિરુળ્હવણો મદ્દિતકણ્ટકો નિબ્બાપિતપરિયુટ્ઠાનો બન્ધનાતીતો ગન્થવિનિવેઠનો અજ્ઝાસયવીતિવત્તો ભિન્નન્ધકારો ચક્ખુમા લોકધમ્મસમતિક્કન્તો અનુરોધવિરોધવિપ્પયુત્તો ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ ધમ્મેસુ અસઙ્ખેપગતો બન્ધનાતિવત્તો ઠપિતસઙ્ગામો અભિક્કન્તતરો ઉક્કાધરો આલોકકરો પજ્જોતકરો તમોનુદો રણઞ્જહો અપરિમાણવણ્ણો અપ્પમેય્યવણ્ણો અસઙ્ખેય્યવણ્ણો આભઙ્કરો પભઙ્કરો ધમ્મોભાસપજ્જોતકરો’’તિ (નેત્તિ. ૩૮) એવમાદીનિ બહૂનિ વેવચનાનિ યોજિતાનિ. વિત્થારો વિભઙ્ગવારે (નેત્તિ. ૩૭ આદયો) આગમિસ્સતિ.

વેવચનહારનિદ્દેસો નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો પઞ્ઞત્તિહારનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૧૧.

‘‘એકં ¶ ભગવા ધમ્મં, પઞ્ઞત્તીહિ વિવિધાહિ દેસેતિ.

સો આકારો ઞેય્યો, પઞ્ઞત્તી નામ સો હારો’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ ભગવા એકં ખન્ધાદિધમ્મં વિવિધાહિ નિક્ખેપપ્પભવપઞ્ઞત્તાદીહિ પઞ્ઞત્તીહિ યેન પઞ્ઞાપેતબ્બાકારેન દેસેતિ, સો પઞ્ઞાપેતબ્બાકારો યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન વિભાવિતો, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ‘‘પઞ્ઞત્તિ હારો નામા’’તિ ઞેય્યોતિ અત્થયોજના.

તત્થ વિવિધાહિ પઞ્ઞત્તીહિ નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિપભવપઞ્ઞત્તિપરિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તિપહાનપઞ્ઞત્તિ- ભાવનાપઞ્ઞત્તિસચ્છિકિરિયાપઞ્ઞત્તિનિરોધપઞ્ઞત્તિનિબ્બિદાપઞ્ઞત્તીતિ એવમાદિપઞ્ઞત્તીહિ એકપદત્થસ્સેવ પઞ્ઞાપેતબ્બાકારવિભાવનાલક્ખણો સંવણ્ણનાવિસેસો પઞ્ઞત્તિ હારો નામાતિ.

તત્થ ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ અયં પઞ્ઞત્તિ પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં, છન્નં ધાતૂનં, અટ્ઠારસન્નં ધાતૂનં, દ્વાદસન્નં આયતનાનં, દસન્નં ઇન્દ્રિયાનં નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ.

‘‘કબળીકારે ચે, ભિક્ખવે, આહારે અત્થિ રાગો, અત્થિ નન્દી, અત્થિ તણ્હા, પતિટ્ઠિતં તત્થ વિઞ્ઞાણં વિરુળ્હં. યત્થ પતિટ્ઠિતં વિઞ્ઞાણં વિરુળ્હં, અત્થિ તત્થ ¶ નામરૂપસ્સ અવક્કન્તિ. યત્થ અત્થિ નામરૂપસ્સ અવક્કન્તિ, અત્થિ તત્થ સઙ્ખારાનં વુદ્ધી’’તિ (સં. નિ. ૨.૬૪; કથા. ૨૯૬) એવમાદિ પભવપઞ્ઞત્તિ દુક્ખસ્સ ચ સમુદયસ્સ ચાતિ.

‘‘કબળીકારે ચે, ભિક્ખવે, આહારે નત્થિ રાગો, નત્થિ નન્દી, નત્થિ તણ્હા’’તિ (સં. નિ. ૨.૬૪; કથા. ૨૯૬) એવમાદિ પરિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તિ દુક્ખસ્સ, ‘‘પહાનપઞ્ઞત્તિ સમુદયસ્સ, ભાવનાપઞ્ઞત્તિ મગ્ગસ્સ, સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞત્તિ નિરોધસ્સા’’તિ ચ ‘‘નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ સુતમયિયા પઞ્ઞાય, સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞત્તિ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયસ્સ, પવત્તનાપઞ્ઞત્તિ ધમ્મચક્કસ્સા’’તિ એવમાદિવિત્થારો વિભઙ્ગે (નેત્તિ. ૩૯ આદયો) આગમિસ્સતીતિ.

પણ્ણત્તિહારનિદ્દેસો નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો ઓતરણહારનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૧૨.

‘‘યો ¶ ચ પટિચ્ચુપ્પાદો, ઇન્દ્રિયખન્ધા ચ ધાતુઆયતના.

એતેહિ ઓતરતિ યો, ઓતરણો નામ સો હારો’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ યો પટિચ્ચસમુપ્પાદો ચ યે ઇન્દ્રિયખન્ધા ચ યાનિ ધાતુઆયતનાનિ ચ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન નિદ્ધારિતાનિ, એતેહિ પટિચ્ચસમુપ્પાદાદિન્દ્રિયખન્ધધાતાયતનેહિ, સુત્તે આગતપદત્થમુખેન નિદ્ધારિયમાનેહિ ચ યો સંવણ્ણનાવિસેસો ઓતરતિ ઓગાહતિ પટિચ્ચસમુપ્પાદાદિકે તત્થ વાચકવસેન, તત્થ ઞાપકવસેન વા અનુપવિસતિ, સો સંવણ્ણનાવિસેસો ઓતરણો હારો નામાતિ અત્થયોજના.

તત્થ ઇન્દ્રિયખન્ધાતિ ઇન્દ્રિયાનિ ચ ખન્ધા ચાતિ ઇન્દ્રિયખન્ધા. ધાતુઆયતનાતિ ધાતુયો ચ આયતનાનિ ચ ધાતુઆયતના. કથં ઓતરણો? ‘‘ઉદ્ધં અધો સબ્બધિ વિપ્પમુત્તો’’તિઆદિ (નેત્તિ. ૪૨) પાઠો.

ઉદ્ધન્તિ રૂપધાતુ ચ અરૂપધાતુ ચ. અધોતિ કામધાતુ. સબ્બધિ વિપ્પમુત્તોતિ તેધાતુકે અયં અસેક્ખાવિમુત્તિ. તાનિયેવ અસેક્ખાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, અયં ઇન્દ્રિયેહિ ઓતરણા.

તાનિયેવ ¶ અસેક્ખાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ વિજ્જા, વિજ્જુપ્પાદા અવિજ્જાનિરોધો…પે… દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો હોતિ, અયં પટિચ્ચસમુપ્પાદેહિ ઓતરણા.

તાનિયેવ અસેક્ખાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ તીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિતાનિ સીલક્ખન્ધેન સમાધિક્ખન્ધેન પઞ્ઞાક્ખન્ધેન, અયં ખન્ધેહિ ઓતરણા.

તાનિયેવ અસેક્ખાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ સઙ્ખારપરિયાપન્નાનિ યે સઙ્ખારા અનાસવા, નો ચ ભવઙ્ગા, તે સઙ્ખારા ધમ્મધાતુસઙ્ગહિતા, અયં ધાતૂહિ ઓતરણા.

સા ધમ્મધાતુ ધમ્માયતનપરિયાપન્ના, યં આયતનં અનાસવં, નો ચ ભવઙ્ગં, અયં આયતનેહિ ઓતરણાતિ એવમાદીહિ વિભઙ્ગે (નેત્તિ. ૪૨ આદયો) આગમિસ્સતીતિ.

ઓતરણહારનિદ્દેસો ¶ નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો સોધનહારનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૧૩.

‘‘વિસ્સજ્જિતમ્હિ પઞ્હે, ગાથાયં પુચ્છિતા યમારબ્ભ.

સુદ્ધાસુદ્ધપરિક્ખા, હારો સો સોધનો નામા’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ તિસ્સં ગાથાયં આરુળ્હે પઞ્હે ઞાતુમિચ્છિતે અત્થે ભગવતા વિસ્સજ્જનગાથાયં વિસ્સજ્જિતમ્હિ યં સુત્તત્થં આરબ્ભ અધિકિચ્ચ સા ગાથા પુચ્છિતા પુચ્છનત્થાય ઠપિતા, તસ્સ સુત્તત્થસ્સ યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન સુદ્ધાસુદ્ધપરિક્ખા વિચારણા ભવે, સો સંવણ્ણનાવિસેસો સોધનો હારો નામાતિ અત્થયોજના.

કથં? ‘‘અવિજ્જાય નિવુતો લોકો’’તિ પદં સોધિતં, આરમ્ભો ન સોધિતો. ‘‘વિવિચ્છા પમાદા નપ્પકાસતી’’તિ પદં સોધિતં, આરમ્ભો ન સોધિતો. ‘‘જપ્પાભિલેપનં બ્રૂમી’’તિ પદં સોધિતં, આરમ્ભો ન સોધિતો. ‘‘દુક્ખમસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ પદઞ્ચ સોધિતં, આરમ્ભો ચ સોધિતોતિ. એવં પદાદીનં સોધિતાસોધિતભાવવિચારો હારો સોધનો નામ. વિત્થારતો પન વિભઙ્ગે (નેત્તિ. ૪૫ આદયો) આગમિસ્સતીતિ.

સોધનહારનિદ્દેસો ¶ નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો અધિટ્ઠાનહારનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૧૪.

‘‘એકત્તતાય ધમ્મા, યેપિ ચ વેમત્તતાય નિદ્દિટ્ઠા.

તે ન વિકપ્પયિતબ્બા, એસો હારો અધિટ્ઠાનો’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ યે દુક્ખસચ્ચાદયો ધમ્મા એકત્તતાય સામઞ્ઞેનપિ ચ વેમત્તતાય વિસેસેનપિ નિદ્દિટ્ઠા, યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન નિદ્દિટ્ઠા દુક્ખસચ્ચાદયો ધમ્મા ન વિકપ્પયિતબ્બા સામઞ્ઞવિસેસકપ્પનાય વોહારભાવેન અનવટ્ઠાનતો, કાલદિસાવિસેસાદીનં વિય અપેક્ખાસિદ્ધિતો ચ, એસો સંવણ્ણનાવિસેસો અધિટ્ઠાનો હારોતિ અત્થયોજના.

તત્થ ¶ એકત્તતાયાતિ એકસ્સ સમાનસ્સ ભાવો એકત્તં, એકત્તમેવ એકત્તતા, તાય. એકસદ્દો ચેત્થ સમાનત્થવાચકો, ન સઙ્ખ્યાવાચકોતિ. વેમત્તતાયાતિ વિસિટ્ઠા મત્તા વિમત્તા, વિમત્તા એવ વેમત્તં, વેમત્તસ્સ ભાવો વેમત્તતા, તાય. યથા હિ ‘‘અજ્જ સ્વે’’તિ વુચ્ચમાના કાલવિસેસા અનવટ્ઠિતા ભવન્તિ, ‘‘પુરિમા દિસા, પચ્છિમા દિસા’’તિ વુચ્ચમાના દિસાવિસેસા, એવં સામઞ્ઞવિસેસા ચ અત્થસ્સ સભાવાતિ. તથા હિ ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ વુચ્ચમાનં જાતિઆદિં અપેક્ખાય સામઞ્ઞં સમાનમ્પિ સચ્ચાપેક્ખાય વિસેસો હોતિ. એસ નયો સમુદયસચ્ચાદીસુપીતિ. ‘‘દુક્ખ’’ન્તિ એકત્તતા. ‘‘જાતિ દુક્ખા, જરા દુક્ખા, મરણં દુક્ખ’’ન્તિ એવમાદિ વેમત્તતા. ‘‘દુક્ખસમુદયો’’તિ એકત્તતા, ‘‘તણ્હા પોનોભવિકા નન્દીરાગસહગતા’’તિ એવમાદિ વેમત્તતાતિ એવમાદિ વિત્થારો વિભઙ્ગે (નેત્તિ. ૪૬ આદયો) આગમિસ્સતીતિ.

અધિટ્ઠાનહારનિદ્દેસો નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો પરિક્ખારહારનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૧૫.

‘‘યે ધમ્મા યં ધમ્મં, જનયન્તિપ્પચ્ચયા પરમ્પરતો.

હેતુમવકડ્ઢયિત્વા, એસો હારો પરિક્ખારો’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ અવિજ્જાદિકા યે પચ્ચયધમ્મા સઙ્ખારાદિકં યં ફલધમ્મં પચ્ચયા સહજાતપચ્ચયેન પરમ્પરતો પરમ્પરપચ્ચયભાવેન જનયન્તિ, તસ્સ સઙ્ખારાદિફલસ્સ પચ્ચયં પરિક્ખારભૂતં પુરિમુપ્પન્નં અવિજ્જાદિકં અસાધારણં ¶ જનકં હેતું, અયોનિસોમનસિકારાદિકં સાધારણં પચ્ચયહેતુઞ્ચ અવકડ્ઢયિત્વા સુત્તતો નિદ્ધારેત્વા યો સંવણ્ણનાવિસેસો પરિક્ખારસંવણ્ણનાભાવેન પવત્તો, એસો સંવણ્ણનાવિસેસો પરિક્ખારો હારો નામાતિ અત્થયોજના. અવિજ્જાદયો હિ અવિજ્જાદીનં અસાધારણહેતૂ ભવન્તિ, અયોનિસોમનસિકારાદયો સાધારણપચ્ચયા. તેનાહ – ‘‘અસાધારણલક્ખણો હેતુ, સાધારણલક્ખણો પચ્ચયો’’તિ, ‘‘અવિજ્જા અવિજ્જાય હેતુ, અયોનિસોમનસિકારો પચ્ચયો’’તિઆદિકં (નેત્તિ. ૪૯) વિભઙ્ગવચનઞ્ચ.

પરિક્ખારહારનિદ્દેસો નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો સમારોપનહારનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૧૬.

‘‘યે ¶ ધમ્મા યંમૂલા, યે ચેકત્થા પકાસિતા મુનિના.

તે સમારોપયિતબ્બા, એસ સમારોપનો હારો’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ યે સીલાદયો ધમ્મા યંમૂલા યેસં સમાધિઆદીનં મૂલા, તે સીલાદયો ધમ્મા તેસં સમાધિઆદીનં પદટ્ઠાનભાવેન સંવણ્ણનાવિસેસેન સમારોપયિતબ્બા, યે ચ રાગવિરાગચેતોવિમુત્તિસેક્ખફલકામધાતુસમતિક્કમનાદિસદ્દા અનાગામિફલત્થતાય એકત્થા સમાનત્થાતિ બુદ્ધમુનિના પકાસિતા, તે રાગ…પે… તિક્કમનાદિસદ્દા અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનભાવેન સમારોપયિતબ્બા, એસો સંવણ્ણનાવિસેસો સમારોપનો હારો નામાતિ અત્થયોજના.

એત્થ ચ સીલાદિક્ખન્ધત્તયસ્સ પરિયાયન્તરવિભાવનાપારિપૂરી કથિતા, ભાવનાપારિપૂરી ચ પહાતબ્બસ્સ પહાનેન હોતીતિ ભાવનાસમારોપનપહાનસમારોપનાપિ દસ્સિતાતિ ચતુબ્બિધો સમારોપનો પદટ્ઠાનસમારોપનો, વેવચનસમારોપનો, ભાવનાસમારોપનો, પહાનસમારોપનોતિ.

તત્થ કાયિકસુચરિતં, વાચસિકસુચરિતઞ્ચ સીલક્ખન્ધો, મનોસુચરિતે અનભિજ્ઝા, અબ્યાપાદો ચ સમાધિક્ખન્ધો, સમ્માદિટ્ઠિ પઞ્ઞાક્ખન્ધો. સીલક્ખન્ધો સમાધિક્ખન્ધસ્સ પદટ્ઠાનં, સમાધિક્ખન્ધો પઞ્ઞાક્ખન્ધસ્સ પદટ્ઠાનં. સીલક્ખન્ધો, સમાધિક્ખન્ધો ચ સમથસ્સ પદટ્ઠાનં, પઞ્ઞાક્ખન્ધો ¶ વિપસ્સનાય પદટ્ઠાનં. સમથો રાગવિરાગચેતોવિમુત્તિયા પદટ્ઠાનં, વિપસ્સના અવિજ્જાવિરાગપઞ્ઞાવિમુત્તિયા પદટ્ઠાનન્તિ એવમાદિ પદટ્ઠાનસમારોપનો. રાગવિરાગા ચેતોવિમુત્તિ સેક્ખફલં, અવિજ્જાવિરાગા પઞ્ઞાવિમુત્તિ અસેક્ખફલં, ઇદં વેવચનં. રાગવિરાગા ચેતોવિમુત્તિ અનાગામિફલં, અવિજ્જાવિરાગા પઞ્ઞાવિમુત્તિ અગ્ગફલં અરહત્તં, ઇદં વેવચનં. રાગવિરાગા ચેતોવિમુત્તિ કામધાતુસમતિક્કમનં, અવિજ્જાવિરાગા ચેતોવિમુત્તિ તેધાતુસમતિક્કમનં, ઇદં વેવચનં. પઞ્ઞિન્દ્રિયં, પઞ્ઞાબલં, અધિપઞ્ઞાસિક્ખા, પઞ્ઞાક્ખન્ધોતિ એવમાદિ વેવચનન્તિ એવમાદિ વેવચનસમારોપનો. કાયે કાયાનુપસ્સિનો વિહરતો ચત્તારો સતિપટ્ઠાના ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ, ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસુ ભાવિયમાનેસુ ચત્તારો સમ્મપ્પધાના ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ, ચતૂસુ સમ્મપ્પધાનેસુ ભાવિયમાનેસુ ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તીતિ એવમાદિ ભાવનાસમારોપનો. કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરન્તો અસુભે ‘‘સુભ’’ન્તિ વિપલ્લાસં પજહતિ, કબળીકારો ચસ્સ આહારો પરિઞ્ઞં ગચ્છતિ, કામુપાદાનેન ચ અનુપાદાનો ભવતિ, કામયોગેન ચ વિસંયુત્તો ભવતિ, અભિજ્ઝાકાયગન્થેન ચ વિપ્પયુજ્જતિ, કામાસવેન ચ અનાસવો ભવતિ, કામોઘઞ્ચ ઉત્તિણ્ણો ભવતિ, રાગસલ્લેન ચ વિસલ્લો ભવતિ, રૂપૂપિકા ચસ્સ વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિ પરિઞ્ઞં ગચ્છતિ ¶ , રૂપધાતુયં ચસ્સ રાગો પહીનો ભવતિ, ન ચ છન્દાગતિં ગચ્છતિ, વેદનાસૂતિ એવમાદિ પહાનસમારોપનોતિ એવમાદિ સમારોપનો હારો નિયુત્તોતિ.

ઇતિ સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા.

સોળસહારનિદ્દેસવિભાવના નિટ્ઠિતા.

નયનિદ્દેસવિભાવના

૧૭. હારનિદ્દેસા નિદ્દિટ્ઠા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘કતમે નયનિદ્દેસા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તણ્હઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં. અથ વા એવં ઉદ્દેસક્કમેનેવ હારે નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ નયે નિદ્દિસિતું ‘‘તણ્હઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યો સંવણ્ણનાવિસેસો સુત્તે આગતં તણ્હઞ્ચ અવિજ્જઞ્ચ અત્થતો નિદ્ધારણવસેન ગહિતં તણ્હઞ્ચ અવિજ્જઞ્ચ સંકિલેસપક્ખં નેતિ, સુત્તે આગતેન ¶ સમથેન, સુત્તે આગતાય વિપસ્સનાય અત્થતો નિદ્ધારણવસેન વા ગહિતેન સમથેન, ગહિતાય વિપસ્સનાય વોદાનપક્ખં નેતિ, નયન્તો ચ સચ્ચેહિ યોજેત્વા નેતિ, અયં સંવણ્ણનાવિસેસો સો નન્દિયાવટ્ટો નયો નામાતિ અત્થયોજના.

એત્થ ચ અત્થનયસ્સ ભૂમિ, સંવણ્ણના ચ ગાથાયં ‘‘નયો’’તિ વુત્તા, તસ્મા ‘‘સંવણ્ણનાવિસેસો’’તિ વુત્તં. ન હિ અત્થનયો સંવણ્ણના, ચતુસચ્ચપટિવેધસ્સ અનુરૂપો પુબ્બભાગે અનુગાહણનયો અત્થનયોવ. તસ્સ પન અત્થનયસ્સ યા સંવણ્ણના ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદીનં વસેન તણ્હાદિમુખેન નયભૂમિરચના પવત્તા, તસ્સ સંવણ્ણનાવ નયવોહારો કતોતિ વિત્થારતો હારસમ્પાતે (નેત્તિ. ૭૮-૭૯) આગમિસ્સતિ.

નન્દિયાવટ્ટનયનિદ્દેસો નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો તિપુક્ખલનયનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૧૮.

‘‘યો અકુસલે સમૂલેહિ, નેતિ કુસલે ચ કુસલમૂલેહિ.

ભૂતં તથં અવિતથં, તિપુક્ખલં તં નયં આહૂ’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ યો સંવણ્ણનાવિસેસો અકુસલે સમૂલેહિ અત્તનો અકુસલસ્સ તીહિ લોભાદીહિ ¶ મૂલેહિ સંકિલેસપક્ખં નેતિ, કુસલે ચ કુસલમૂલેહિ તીહિ અલોભાદીહિ વોદાનપક્ખં નેતિ, નયન્તો ચ ભૂતં કુસલાકુસલં નેતિ, ન અભૂતં માયામરીચિઆદયો વિય, તથં કુસલાકુસલં નેતિ, ન ઘટાદયો વિય સમ્મુતિસચ્ચમત્તં, અવિતથં કુસલાકુસલં નેતિ, ન વિતથં. કુસલાકુસલાનં સભાવતો વિજ્જમાનત્તા ભૂતા પરમત્થસચ્ચત્તા તથા, અકુસલસ્સ ઇટ્ઠવિપાકતાભાવતો, કુસલસ્સ ચ અનિટ્ઠવિપાકતાભાવતો વિપાકે સતિ અવિસંવાદકત્તા અવિતથા ભવન્તિ, કુસલાકુસલા હિ એતેસં તિણ્ણં ‘‘ભૂતં, તથં, અવિતથ’’ન્તિ પદાનં કુસલાકુસલવિસેસનતા દટ્ઠબ્બા.

અથ વા અકુસલમૂલેહિ અકુસલાનિ, કુસલમૂલેહિ ચ કુસલાનિ નયન્તો અયં નયો ભૂતં તથં અવિતથં નેતિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ નિદ્ધારેત્વા ¶ યોજેતિ. દુક્ખાદીનિ હિ બાધકાદિભાવતો અઞ્ઞથાભાવાભાવેન ભૂતાનિ, સચ્ચસભાવત્તા તથાનિ, અવિસંવાદનતો અવિતથાનિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા – ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાની’’તિ સં. નિ. ૫.૧૦૯૦; પટિ. મ. ૨.૮). અકુસલાદિસુત્તત્થસ્સ ચતુસચ્ચયોજનમુખેન નયનલક્ખણં તં સંવણ્ણનાવિસેસં તિપુક્ખલં નયન્તિ આહૂતિ અત્થયોજના.

તત્થ તીહિ હેતૂહિ પુક્ખલો સોભનોતિ તિપુક્ખલો અકુસલાદિકો અત્થનયો સંવણ્ણનાવિસેસોતિ ઠાનૂપચારતો તિપુક્ખલનયો નામાતિ. વિત્થારો પન હારસમ્પાતે (નેત્તિ. ૮૭-૮૮) આગમિસ્સતિ.

તિપુક્ખલનયનિદ્દેસો નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો સીહવિક્કીળિતનયનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૧૯.

‘‘યો નેતિ વિપલ્લાસેહિ, કિલેસે ઇન્દ્રિયેહિ સદ્ધમ્મે.

એતં નયં નયવિદૂ, સીહવિક્કીળિતં આહૂ’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. તત્થ યો સંવણ્ણનાવિસેસો સુત્તે વુત્તેહિ વિપલ્લાસેહિ કિલેસે સંકિલેસપક્ખં નેતિ, સુત્તે વુત્તેહિ ઇન્દ્રિયેહિ સદ્ધમ્મે વોદાનપક્ખં નેતિ, એતં સંવણ્ણનાવિસેસં નયવિદૂ સદ્ધમ્મનયકોવિદા, અત્થનયકુસલા એવ વા સીહવિક્કીળિતં નયન્તિ આહૂતિ અત્થયોજના.

તત્થ વિપલ્લાસેહીતિ અસુભે સુભં, દુક્ખે સુખં, અનિચ્ચે નિચ્ચં, અનત્તનિ અત્તાતિ ચતૂહિ ¶ વિપલ્લાસેહિ. ઇન્દ્રિયેહીતિ સદ્ધાદીહિ ઇન્દ્રિયેહિ. સદ્ધમ્મેતિ પટિપત્તિપટિવેધસદ્ધમ્મે. સેસમેત્થ વુત્તનયમેવ. વિત્થારો પન હારસમ્પાતે (નેત્તિ. ૮૬-૮૭) આગમિસ્સતીતિ.

સીહવિક્કીળિતનયનિદ્દેસો નિદ્દિટ્ઠો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો દિસાલોચનનયનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૨૦.

‘‘વેય્યાકરણેસુ ¶ હિ યે, કુસલાકુસલા તહિં તહિં વુત્તા.

મનસા વોલોકયતે, તં ખુ દિસાલોચનં આહૂ’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. ‘‘સીહલોચનં આહૂ’’તિ પાઠો લિખિતો, સો પન ન થેરસ્સ પાઠોતિ દટ્ઠબ્બો ભિન્નલક્ખણત્તા. તત્થ તહિં તહિં વેય્યાકરણેસુ યે કુસલાકુસલા નયસ્સ દિસાભૂતા ધમ્મા વુત્તા, તે કુસલાકુસલે નયસ્સ દિસાભૂતધમ્મે અબહિ અબ્ભન્તરં ચિત્તે એવ યં ઓલોકનં કરોતિ, તં ઓલોકનં ખુ ઓલોકનં એવ દિસાલોચનન્તિ આહૂતિ અત્થયોજના.

તત્થ વેય્યાકરણેસૂતિ તસ્સ તસ્સ અત્થનયસ્સ યોજનત્થં કતેસુ સુત્તસ્સ અત્થવિસ્સજ્જનેસુ. કુસલાતિ વોદાનિયા. અકુસલાતિ સંકિલેસિકા. વુત્તાતિ સુત્તતો નિદ્ધારેત્વા કથિતા. ઓલોકયતેતિ તે કુસલાદિધમ્મે ચિત્તેનેવ ‘‘અયં પઠમા દિસા, અયં દુતિયા દિસા’’તિઆદિના તસ્સ તસ્સ નયસ્સ દિસાભાવેન ઉપપરિક્ખતિ, વિચારેતીતિ અત્થો. ખૂતિ અવધારણત્થે નિપાતો, તેન દિસાલોચનનયો કોચિ અત્થવિસેસો ન હોતીતિ દસ્સેતીતિ.

૨૧. દિસાલોચનનયનિદ્દેસો નિદ્દિટ્ઠો. અમ્હેહિ ચ ઞાતો. ‘‘કતમો અઙ્કુસનયનિદ્દેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઓલોકેત્વા’’તિઆદિગાથા વુત્તા. તત્થ તંતંનયદિસાભૂતે સબ્બે કુસલાકુસલે દિસાલોચનેન ઓલોકેત્વા ઉક્ખિપિય સુત્તતો ઉદ્ધરિત્વા યં સમાનેતિ યં સમાનયનં કરોતિ, અયં સમાનયનસઙ્ખાતો નયો અઙ્કુસો નયો નામાતિ અત્થયોજના.

એત્થ ચ અઙ્કુસો નામ હત્થીનં ઇચ્છિતટ્ઠાનં આનયનકારણભૂતો વજિરાદિમયો તિક્ખગ્ગો ઉજુવઙ્કભૂતો દબ્બસમ્ભારવિસેસો, અયમ્પિ નયો અઙ્કુસો વિયાતિ અત્થેન અઙ્કુસો. એતેન હિ નયેન ઇચ્છિતં સુત્તત્થં નયતીતિ. મુખ્યતો પન અઙ્કે વિજ્ઝનટ્ઠાને ઉદ્ધટો અસતિ અન્તો પવિસતીતિ અઙ્કુસો. અઙ્કસદ્દૂપપદઉપુબ્બઅસધાતુ અપચ્ચયોતિ. અયમ્પિ નયો કોચિપિ અત્થવિસેસો ન હોતીતિ.

સોળસ ¶ ¶ હારનિદ્દેસા ચેવ પઞ્ચ નયનિદ્દેસા ચ આચરિયેન નિદ્દિટ્ઠા. અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘સંવણ્ણેતબ્બસુત્તે કિં સોળસ હારા પઠમં યોજેતબ્બા, ઉદાહુ નયા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૨૨.

‘‘સોળસ હારા પઠમં, દિસાલોચનતો દિસા વિલોકેત્વા.

સઙ્ખિપિય અઙ્કુસેન હિ, નયેહિ તિહિ નિદ્દિસે સુત્ત’’ન્તિ. –

ગાથમાહ. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘એવં હારે, નયે ચ નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ નેસં યોજનક્કમં દસ્સેન્તો ‘સોળસ હારા પઠમ’ન્તિઆદિમાહા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨૨) વુત્તં. તત્થ સોળસ હારા બ્યઞ્જનપરિયેટ્ઠિભાવતો સંવણ્ણેતબ્બસુત્તે સંવણ્ણનાભાવેન પઠમં યોજેતબ્બા, યોજેન્તેન નિદ્દિટ્ઠા હારાનુક્કમેનેવ યોજેતબ્બા, ન ઉપ્પટિપાટિયા. હારસંવણ્ણનાનુક્કમેન સંવણ્ણેતબ્બં પઠમં સંવણ્ણેત્વા પચ્છા દિસાલોચનેન ઓલોકેત્વા અઙ્કુસનયેન નેત્વા તીહિ અત્થનયેહિ નિદ્દિસેતિ અધિપ્પાયો.

ઇતિ સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

નયનિદ્દેસવિભાવના નિટ્ઠિતા.

દ્વાદસપદવિભાવના

નેત્તિવિસયં સાસનવરસઙ્ખાતં સંવણ્ણેતબ્બસુત્તં યેસં બ્યઞ્જનપદાનં, અત્થપદાનઞ્ચ વસેન ‘‘દ્વાદસ પદાનિ સુત્ત’’ન્તિ સઙ્ગહવારે વુત્તં, ‘‘કતમાનિ તાની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા સરૂપતો નિદ્દિસિતું –

૨૩.

‘‘અક્ખરં પદં બ્યઞ્જનં, નિરુત્તિ તથેવ નિદ્દેસો.

આકારછટ્ઠવચનં, એત્તાવ બ્યઞ્જનં સબ્બં.

૨૪.

સઙ્કાસના પકાસના, વિવરણા વિભજનુત્તાનીકમ્મપઞ્ઞત્તિ.

એતેહિ છહિ પદેહિ, અત્થો કમ્મઞ્ચ નિદ્દિટ્ઠ’’ન્તિ. –

ગાથાદ્વયં ¶ ¶ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘ઇદાનિ યેસં બ્યઞ્જનપદાનં, અત્થપદાનઞ્ચ વસેન ‘દ્વાદસ પદાનિ ‘સુત્ત’ન્તિ વુત્તં, તાનિ પદાનિ નિદ્દિસિતું ‘અક્ખરપદ’ન્તિઆદિમાહા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨૩) વુત્તં.

તત્થ કેનટ્ઠેન અક્ખરન્તિ? અક્ખરટ્ઠેન અસઞ્ચરણટ્ઠેન. અકારાદિવણ્ણો હિ અકારાદિતો ઇકારાદિપરિયાયં નક્ખરતિ, ન સઞ્ચરતિ, ન સઙ્કમતિ. તેનાહ અટ્ઠકથાયં ‘‘અપરિયોસિતે પદે વણ્ણો અક્ખરં પરિયાયવસેન અક્ખરણતો અસઞ્ચરણતો’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨૩). અપરિયોસિતે પદેતિ ચ વિભત્યન્તભાવં અપ્પત્તે દ્વિતિચતુક્ખરવન્તેસુ પદેસુ એકદ્વિતિક્ખરમત્તેયેવ અક્ખરં નામ, પરિયોસિતે પદંયેવ, ન અક્ખરન્તિ અધિપ્પાયો. પદં પન પવેસનતો અત્થવસેન પરિયાયં સઞ્ચરન્તં વિય હોતિ, ન એવં અકારાદિવણ્ણો અવેવચનત્તા. ‘‘મા એવં મઞ્ઞસી’’તિઆદીસુ વા એકક્ખરપદા મા-કારાદિ અક્ખરં નામ, વિભત્યન્તં પદં પન પદમેવ હોતિ.

પજ્જતિ અત્થો એતેનાતિ પદં. તં નામાખ્યાતોપસગ્ગનિપાતપ્પભેદેન ચતુબ્બિધં. તત્થ દબ્બપધાનં ‘‘ફસ્સો વેદના ચિત્ત’’ન્તિ એવમાદિકં નામપદં. તત્થ હિ દબ્બમાવિભૂતરૂપં, કિરિયા અનાવિભૂતરૂપા. કિરિયાપધાનં ‘‘ફુસતિ વેદયતિ વિજાનાતી’’તિ એવમાદિકં આખ્યાતપદં નામ. તત્થ હિ ફુસનાદિકિરિયા આવિભૂતરૂપા, દબ્બમનાવિભૂતરૂપં. કિરિયાવિસેસબોધહેતુભૂતં પ-ઉપ-ઇતિએવમાદિકં ઉપસગ્ગપદં નામ. ‘‘ચિરપ્પવાસિં (ધ. પ. ૨૧૯) ઉપવુત્થ’’ન્તિ (અ. નિ. ૩.૭૧; સુ. નિ. ૪૦૫) એવમાદીસુ હિ પ-ઉપાદિસદ્દા વસનાદિકિરિયાય વિયોગાદિવિસિટ્ઠતં દીપેન્તિ. વચનત્થો પન નામપદઆખ્યાતપદદ્વયં ઉપગન્ત્વા તસ્સ પદદ્વયસ્સ અત્થં સજ્જન્તીતિ ઉપસગ્ગાતિ દટ્ઠબ્બો. કિરિયાય ચેવ દબ્બસ્સ ચ સરૂપવિસેસપકાસનહેતુભૂતં ‘‘એવં, ઇતી’’તિ એવમાદિકં નિપાતપદં અસ્સપિ સંવણ્ણનાયપિ ઇચ્છિતત્તા, અક્ખરેન પન કથં ગહિતોતિ ચે? અક્ખરેહિ સુય્યમાનેહિ સુણન્તાનં વિસેસવિધાનસ્સ કતત્તા પદપરિયોસાને પદત્થસમ્પટિપત્તિ હોતિ. તસ્મા અક્ખરેનપિ અત્થાકારો ગહિતોવાતિ વેદિતબ્બો. તેન વુત્તં – ‘‘અક્ખરેહિ સઙ્કાસેતિ, પદેહિ પકાસેતિ, અક્ખરેહિ ચ પદેહિ ચ ઉગ્ઘટેતી’’તિ (નેત્તિ. ૯) ચ.

વિવરણા ¶ વિત્થારણા. વિભજના ચ ઉત્તાનીકમ્મઞ્ચ પઞ્ઞત્તિ ચ વિભજનુત્તાનીકમ્મપઞ્ઞત્તીતિ સમાહારે અયં દ્વન્દસમાસો. તત્થ વિભાગકરણં વિભજનં નામ. બ્યઞ્જનાકારેહિ યો અત્થાકારો નિદ્દિસિયમાનો, સો અત્થાકારો વિવરણવિભજનાતિ દ્વીહિ અત્થપદેહિ ¶ નિદ્દિસિતો. પાકટકરણં ઉત્તાનીકમ્મં નામ. પકારેહિ ઞાપનં પઞ્ઞત્તિ. નિરુત્તિનિદ્દેસસઙ્ખાતેહિ બ્યઞ્જનપદેહિ પકાસિયમાનો યો અત્થાકારો અત્થિ, સો અત્થાકારો ઉત્તાનીકમ્મપઞ્ઞત્તીહિ પટિનિદ્દિસિતો. એતેહિ સઙ્કાસનાદીહિ છહિ અત્થપદેહિ અત્થો સુત્તત્થો ગહિતો, કમ્મઞ્ચ ઉગ્ઘટનાદિકમ્મઞ્ચ નિદ્દિટ્ઠન્તિ અત્થો. યેન સુત્તત્થેન ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુનો ચિત્તસન્તાનસ્સ સમ્બોધનકિરિયાસઙ્ખાતસ્સ ઉગ્ઘટનકમ્મસ્સ નિબ્બત્તિ ભવે, સો સુત્તત્થો સઙ્કાસનાપકાસનાકારો હોતિ. યેન સુત્તત્થેન વિપઞ્ચિતઞ્ઞુનો ચિત્તસન્તાનસ્સ બોધનકિરિયાસઙ્ખાતસ્સ વિપઞ્ચનકમ્મસ્સ નિબ્બત્તિ, સો સુત્તત્થો વિવરણાવિભજનાકારો હોતિ. યેન સુત્તત્થેન નેય્યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ પબોધનકિરિયાસઙ્ખાતસ્સ નયકમ્મસ્સ નિબ્બત્તિ, સો સુત્તત્થો ઉત્તાનીકમ્મપઞ્ઞત્તાકારો હોતીતિ દટ્ઠબ્બો. તેનાહ અટ્ઠકથાચરિયો ‘‘સુત્તત્થેન હિ દેસનાય પવત્તિયમાનેન ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદિવેનેય્યાનં ચિત્તસન્તાનસ્સ પબોધનકિરિયાનિબ્બત્તિ, સો ચ સુત્તત્થો સઙ્કાસનાદિઆકારો’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨૪).

‘‘યથાવુત્તેહિ તીહિ અત્થનયેહિ ચેવ છહિ અત્થપદેહિ ચ અયુત્તોપિ અત્થો કિં કોચિ અત્થિ, ઉદાહુ સબ્બો અત્થો યુત્તો એવા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

૨૫.

‘‘તીણિ ચ નયા અનૂના, અત્થસ્સ ચ છપ્પદાનિ ગણિતાનિ.

નવહિ પદેહિ ભગવતો, વચનસ્સત્થો સમાયુત્તો’’તિ. –

ગાથમાહ. તત્થ તીણીતિ લિઙ્ગવિપલ્લાસનિદ્દેસો, તયોતિ પન પકતિલિઙ્ગનિદ્દેસો વત્તબ્બો. ગણિતા અનૂના તયો અત્થસ્સ નયા ચ ગણિતાનિ અનૂનાનિ છ અત્થસ્સ પદાનિ ચ નિદ્દિટ્ઠાનિ, નિદ્દિટ્ઠેહિ ચ અત્થપદેહિ ભગવતો વચનસ્સ સબ્બો અત્થો સમાયુત્તોવ અયુત્તો કોચિ અત્થો નત્થીતિ યોજના કાતબ્બા. અત્થસ્સાતિ સુત્તત્થસ્સ. નયાતિ નેત્તિઅત્થનયા. પદાનીતિ નેત્તિઅત્થપદાનિ.

૨૬. યે ¶ હારાદયો નિદ્દિટ્ઠા, તે હારાદયો સમ્પિણ્ડેત્વા નેત્તિપ્પકરણસ્સ પદત્થે સુખગ્ગહણત્થં ગણનવસેન પરિચ્છિન્દિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘અત્થસ્સા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અત્થસ્સ સમૂહસ્સ અવયવભૂતાનિ નવભેદાનિ અત્થપદાનિ સુત્તબ્યઞ્જનસ્સ અત્થસ્સ પરિયેટ્ઠિસઙ્ખાતાય સંવણ્ણનાય ગણનતો ચતુવીસતિ બ્યઞ્જનપદાનિ હોન્તિ, અત્થપદબ્યઞ્જનપદભૂતં ઉભયં સઙ્ખેપયતો સમ્પિણ્ડયતો તેત્તિંસા તેત્તિંસવિધા એત્તિકા તેત્તિંસવિધાવ નેત્તીતિ યોજના.

તત્થ ¶ નવપ્પદાનીતિ તયો અત્થનયા, છ અત્થપદાનિ ચ. ચતુબ્બીસાતિ સોળસ હારા, છ બ્યઞ્જનપદાનિ, દ્વે દિસાલોચનનયઅઙ્કુસનયા ચાતિ એવં તેત્તિંસવિધા ચ નેત્તિ નામ, ઇતો વિનિમુત્તો અઞ્ઞો કોચિ નેત્તિપદત્થો નત્થીતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

‘‘એવં તેત્તિંસપદત્થાય નેત્તિયા હારનયાનં કતમો દેસનાહારવિચયહારો’’તિઆદિ દેસનાક્કમેનેવ સિદ્ધો, એવં સિદ્ધે સતિપિ ‘‘સોળસ હારા પઠમ’’ન્તિ આરમ્ભો ‘‘સબ્બેપિમે હારા ચેવ નયા ચ ઇમિના દસ્સિતક્કમેનેવ સંવણ્ણેતબ્બેસુ સુત્તેસુ સંવણ્ણનાવસેન યોજેતબ્બા, ન ઉપ્પટિપાટિયા’’તિ ઇમમત્થં દીપેતિ. દીપનવચનસવનાનુસારેન ઞાપેતિ, તસ્મા એવં કમો દસ્સિતો, અસ્સાદાદીનવનિસ્સરણાનિ ધમ્મદેસનાય નિસ્સયાનિ, ફલઞ્ચ ધમ્મદેસનાય ફલં, ઉપાયો ચ ધમ્મદેસનાય ઉપાયો, આણત્તિ ચ ધમ્મદેસનાય સરીરં. દેસનાહારસ્સ તાસં અસ્સાદાદીનવનિસ્સરણફલુપાયાણત્તીનં વિભાવનસભાવત્તા.

નિદ્ધારણેન વિનાપિ પકતિયા સબ્બસંવણ્ણેતબ્બસુત્તેસુ અનરૂપાતિ સુવિઞ્ઞેય્યત્તા, સંવણ્ણનાવિસેસાનં વિચયહારાદીનં નિસ્સયભાવતો ચ પઠમં દેસનાહારો દસ્સિતો.

પદપુચ્છાવિસ્સજ્જનાપુચ્છાપદાનુગીતીહિ સદ્ધિં દેસનાહારપદત્થાનં અસ્સાદાદીનં પવિચયભાવતો દેસનાહારાનન્તરં વિચયો હારો.

વિચયહારેન પવિચિતાનં અત્થાનં યુત્તાયુત્તિવિચારણભાવતો વિચયહારાનન્તરં યુત્તિ હારો.

પદટ્ઠાનહારસ્સ યુત્તાયુત્તાનંયેવ અત્થાનં ઉપપત્તિઅનુરૂપં કારણપરમ્પરાય નિદ્ધારણત્તા યુત્તિહારાનન્તરં પદટ્ઠાનહારો.

યુત્તાયુત્તાનં ¶ કારણપરમ્પરાય પરિગ્ગહિતસભાવાનંયેવ ચ ધમ્માનં અવુત્તાનમ્પિ સમાનલક્ખણતાય ગહણલક્ખણત્તાય પદટ્ઠાનહારાનન્તરં લક્ખણહારો.

લક્ખણહારેન અત્થતો સુત્તન્તરતો નિદ્ધારિતાનમ્પિ ધમ્માનં નિબ્બચનાદીનિ વત્તબ્બાનિ, ન સુત્તે સરૂપતો આગતધમ્માનંયેવાતિ દસ્સનત્થં લક્ખણહારાનન્તરં ચતુબ્યૂહો હારો. એવઞ્હિ નિરવસેસતો અત્થાવબોધો હોતિ.

ચતુબ્યૂહેન ¶ હારેન વુત્તેહિ નિબ્બચનાધિપ્પાયનિદાનેહિ સદ્ધિં સુત્તે પદત્થાનં સુત્તન્તરસંસન્દનસઙ્ખાતે પુબ્બાપરવિચારે દસ્સિતે તેસં સુત્તપદત્થાનં સભાગવિસભાગધમ્મન્તરાવટ્ટનં સુખેન સક્કા દસ્સેતુન્તિ ચતુબ્યૂહહારાનન્તરં આવટ્ટો હારો. સુત્તન્તરસંસન્દનસ્સ હિ સભાગવિસભાગધમ્મન્તરાવટ્ટનયસ્સ ઉપાયભાવતો ‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથા’’તિઆદિગાથાય (સં. નિ. ૧.૧૮૫; નેત્તિ. ૨૯; પેટકો. ૩૮) આરમ્ભનનિક્કમનબુદ્ધસાસનયોગધુનનેહિ વીરિયસમાધિપઞ્ઞિન્દ્રિયાનિ નિદ્ધારેત્વા તેસુ આરમ્ભનનિક્કમનબુદ્ધસાસનયોગધુનનેસુ અનનુયોગસ્સ મૂલં પમાદોતિ સુત્તન્તરે દસ્સિતો પમાદો આવટ્ટિતોતિ.

આવટ્ટેન હારેન સભાગવિસભાગધમ્માવટ્ટનેન પયોજિતે સાધારણાસાધારણવસેન સંકિલેસવોદાનધમ્માનં પદટ્ઠાનતો ચેવ ભૂમિતો ચ વિભાગો સક્કા સુખેન યોજેતુન્તિ આવટ્ટહારાનન્તરં વિભત્તિ હારો.

વિભત્તિહારેન સંકિલેસવોદાનધમ્માનં વિભાગે કતે સંવણ્ણેતબ્બસુત્તે આગતા ધમ્મા અકસિરેન પટિપક્ખતો પરિવત્તેતું સક્કાતિ વિભત્તિહારાનન્તરં પરિવત્તનહારો. વિભત્તિહારેન હિ ‘‘સમ્માદિટ્ઠિસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિ નિજ્જિણ્ણા હોતી’’તિ (નેત્તિ. ૩૫) પટિવિભત્તસભાવે એવ ધમ્મે પરિવત્તનહારવિભઙ્ગે ઉદાહરીયિસ્સતિ.

પરિવત્તનહારેન પટિપક્ખતો પરિવત્તિતાપિ ધમ્મા પરિયાયવચનેહિ બોધેતબ્બા, ન સંવણ્ણેતબ્બસુત્તે આગતધમ્માયેવાતિ દસ્સનત્થં પરિવત્તનહારાનન્તરં વેવચનહારો.

વેવચનહારેન ¶ પરિયાયતો પકાસિતાનં ધમ્માનં પભેદતો પઞ્ઞત્તિવસેન વિભજનં સુખેન સક્કા ઞાતુન્તિ વેવચનહારાનન્તરં પઞ્ઞત્તિ હારો.

પઞ્ઞત્તિહારેન પભવપરિઞ્ઞાદિપઞ્ઞત્તિવિભાગમુખેન પટિચ્ચસમુપ્પાદસચ્ચાદિધમ્મવિભાગે કતે સુત્તે આગતધમ્માનં પટિચ્ચસમુપ્પાદાદિમુખેન અવતરણં સક્કા દસ્સેતુન્તિ પઞ્ઞત્તિહારાનન્તરં ઓતરણો હારો.

ઓતરણેન હારેન ધાતાયતનાદીસુ ઓતારિતાનં સંવણ્ણેતબ્બસુત્તે પદત્થાનં પુચ્છારમ્ભસોધનં સક્કા સુખેન સમ્પાદેતુન્તિ ઓતરણહારાનન્તરં સોધનો હારો.

સોધનેન ¶ હારેન સંવણ્ણેતબ્બસુત્તે પદપદત્થેસુ વિસોધિતેસુ તત્થ તત્થ એકત્તતાય વા વેમત્તતાય વા લબ્ભમાનસામઞ્ઞવિસેસભાવો સુકરો હોતીતિ દસ્સેતું સોધનહારાનન્તરં અધિટ્ઠાનો હારો.

સામઞ્ઞવિસેસભૂતેસુ સાધારણાસાધારણેસુ ધમ્મેસુ અધિટ્ઠાનેન હારેન પવેદિતેસુ પરિક્ખારસઙ્ખાતસ્સ સાધારણાસાધારણરૂપસ્સ પચ્ચયહેતુરાસિસ્સ પભેદો સુવિઞ્ઞેય્યોતિ અધિટ્ઠાનહારાનન્તરં પરિક્ખારો હારો.

અસાધારણે, સાધારણે ચ કારણે પરિક્ખારેન હારેન દસ્સિતે તસ્સ અત્તનો ફલેસુ કારણાકારો, તેસં હેતુફલાનં પભેદતો દેસનાકારો, ભાવેતબ્બપહાતબ્બધમ્માનં ભાવનાપહાનાનિ ચ નિદ્ધારેત્વા વુચ્ચમાનાનિ સમ્મા સંવણ્ણેતબ્બસુત્તસ્સ અત્થં તથત્તાવબોધાય સંવત્તન્તીતિ પરિક્ખારહારાનન્તરં સમારોપનો હારો દસ્સિતો હોતિ. ઇદં હારાનં દસ્સનાનુક્કમકારણં દટ્ઠબ્બં.

ઉદ્દેસો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુનો ઉપકારાય સંવત્તતિ યથા, એવં નન્દિયાવટ્ટનયો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુનો ઉપકારાય સંવત્તતિ, તસ્મા પઠમં નન્દિયાવટ્ટનયો દસ્સિતો. નિદ્દેસો વિપઞ્ચિતઞ્ઞુનો ઉપકારાય સંવત્તતિ યથા, એવં તિપુક્ખલનયો વિપઞ્ચિતઞ્ઞુનો ઉપકારાય સંવત્તતિ, તસ્મા નન્દિયાવટ્ટનયાનન્તરં તિપુક્ખલનયો. પટિનિદ્દેસો નેય્યસ્સ ઉપકારાય સંવત્તતિ યથા, એવં સીહવિક્કીળિતનયો નેય્યસ્સ ઉપકારાય સંવત્તતિ ¶ . તસ્મા તિપુક્ખલાનન્તરં સીહવિક્કીળિતનયો દસ્સિતોતિ તિણ્ણં અત્થનયાનં દસ્સનાનુક્કમો વેદિતબ્બો. અત્થનયાનં દિસાભૂતાય ભૂમિયા આલોકેત્વા તેસં તસ્સા દિસાય ભૂમિયા સમાનયનં હોતિ. ન હિ સક્કા અનોલોકેત્વા સમાનેતુન્તિ દિસાલોચનનયં દસ્સેત્વા અઙ્કુસનયો દસ્સિતો. પોત્થકારુળ્હાવછેકા સબ્બાસુ દિસાસુ હત્થિગમનટ્ઠાનં ઓલોકેત્વા અઙ્કુસેન ઇચ્છિતટ્ઠાનં સમાનયન્તિ. કેચિ અચ્છેકા અનોલોકેત્વા વિનયન્તિ. તેસં નયનમત્તમેવ, ન સમાનયનં. એવમેવ પણ્ડિતા સુત્તત્થં વણ્ણેન્તા મનસાવ ઓલોકેત્વાવ નયા નેતબ્બાતિ દટ્ઠબ્બા.

સમુટ્ઠાનસંવણ્ણના અધિપ્પાયસંવણ્ણના પદત્થસંવણ્ણના વિધિઅનુવાદસંવણ્ણના નિગમનસંવણ્ણનાતિ વા, પયોજનસંવણ્ણના પિણ્ડત્થસંવણ્ણના અનુસન્ધિસંવણ્ણના ચોદનાસંવણ્ણના પરિહારસંવણ્ણનાતિ વા, ઉપોગ્ઘાટસંવણ્ણના પદવિગ્ગહસંવણ્ણના પદત્થચાલનસંવણ્ણના ¶ પચ્ચુપટ્ઠાનસંવણ્ણનાતિ વા, તથા એકનાળિકાકથા ચતુરસ્સકથા નિસિન્નવત્તિકાકથાતિ વા આગતા.

તત્થ સમુટ્ઠાનં નિદાનમેવ. વિધિઅનુવાદો વિસેસવચનમેવ. ઉપોગ્ઘાટો નિદાનમેવ. ચાલના ચોદનાયેવ. પચ્ચુપટ્ઠાનં પરિહારોવ.

પાળિં વત્વા એકેકપદસ્સ અત્થકથનસઙ્ખાતા સંવણ્ણના એકનાળિકાકથા નામ.

પટિપક્ખં દસ્સેત્વા પટિપક્ખસ્સ ઉપમં દસ્સેત્વા સપક્ખં દસ્સેત્વા સપક્ખસ્સ ઉપમં દસ્સેત્વા કથનસઙ્ખાતા સંવણ્ણના ચતુરસ્સકથા નામ.

વિસભાગધમ્મવસેનેવ પરિયોસાનં ગન્ત્વા પુન સભાગધમ્મવસેનેવ પરિયોસાનગમનસઙ્ખાતા સંવણ્ણના નિસિન્નવત્તિકાકથા નામ.

તા સબ્બા સંવણ્ણનાયોપિ દેસનાહારાદીસુ નેત્તિસંવણ્ણનાસુ અન્તોગધાયેવ. તેનાહ ‘‘યત્તકા હિ સુત્તસ્સ સંવણ્ણનાવિસેસા, સબ્બે તે નેત્તિઉપદેસાયત્તા’’તિ. એવં એત્તાવતા એતપરમતા દટ્ઠબ્બા ¶ . હેતુફલભૂમિઉપનિસાસભાગવિસભાગલક્ખણનયાદયો પન અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૪ દ્વાદસપદ) વિત્થારતો વુત્તાતિ ન વિત્થારયિસ્સામીતિ.

ઇતિ સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

નિદ્દેસવારઅત્થવિભાવના નિટ્ઠિતા.

૪. પટિનિદ્દેસવારઅત્થવિભાવના

૧. દેસનાહારવિભઙ્ગવિભાવના

૫. એવં ¶ હારાદયો સરૂપતો આચરિયેન ઉદ્દેસતો ઉદ્દિટ્ઠા, નિદ્દેસતો ચ નિદ્દિટ્ઠા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, અથ કસ્મા પુન ‘‘તત્થ કતમો દેસનાહારો’’તિઆદિકો આરદ્ધોતિ ચે? વેનેય્યાનં તિવિધત્તા. વેનેય્યા હિ અતિતિક્ખપઞ્ઞો નાતિતિક્ખપઞ્ઞો મન્દપઞ્ઞોતિ તિવિધા હોન્તિ. તેસઞ્હિ અતિતિક્ખપઞ્ઞસ્સાનુરૂપં હારાદયો ઉદ્દેસતો ઉદ્દિટ્ઠા, નાતિતિક્ખપઞ્ઞસ્સ અનુરૂપં નિદ્દેસતો નિદ્દિટ્ઠા, ઇદાનિ મન્દપઞ્ઞસ્સાનુરૂપં હારાદયો વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘તત્થ કતમો દેસનાહારો’’તિઆદિકો વિભઙ્ગવારો આરદ્ધો. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘એવં હારાદયોસુખગ્ગહણત્થં ગાથાબન્ધવસેન સરૂપતો નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ તેસુ હારે તાવ પટિનિદ્દેસવસેન વિભજિતું ‘તત્થ કતમો દેસનાહારો’તિઆદિ આરદ્ધ’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૫) વુત્તં.

તત્થ યે હારાદયો ઉદ્દેસનિદ્દેસેસુ નિદ્દિટ્ઠા, તત્થ હારાદીસુ કતમો દેસનાહારોતિ ચે? યા ‘‘અસ્સાદાદીનવતા’’તિઆદિગાથા (નેત્તિ. ૪) વુત્તા, સા અયં ગાથા નિદ્દેસવસેન દેસનાહારો નામ, તસ્સ ‘‘અસ્સાદાદીનવતા’’તિઆદિ (નેત્તિ. ૪) નિદ્દેસસ્સ ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાનો ‘‘અયં દેસનાહારો કિં દેસયતી’’તિઆદિકો વિત્થારસંવણ્ણનાવિસેસો દેસનાહારવિભઙ્ગો નામાતિ યોજના. ‘‘અયં દેસનાહારો કિં દેસયતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા પુચ્છં ઠપેત્વા ‘‘ઇમં દેસયતી’’તિ નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘અયં દેસનાહારો કિં દેસયતિ? અસ્સાદં આદીનવ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અયં દેસનાહારો કિં દેસયતીતિ ચે ¶ ? અસ્સાદં દેસયતિ સંવણ્ણેતિ વિત્થારેતિ, આદીનવં દેસયતિ…પે… વિત્થારેતિ, નિસ્સરણં દેસયતિ…પે… વિત્થારેતિ, ફલં દેસયતિ…પે… વિત્થારેતિ, ઉપાયં દેસયતિ…પે… વિત્થારેતિ, આણત્તિં દેસયતિ સંવણ્ણેતિ વિત્થારેતીતિ યોજનો.

એત્થ ચ ‘‘અયં દેસનાહારો’’તિ સદ્દો પુબ્બાપરાપેક્ખોતિ દટ્ઠબ્બો. ‘‘‘અસ્સાદાદીનવતા’તિઆદિગાથાયં (નેત્તિ. ૪) દસ્સિતા ઇમે અસ્સાદાદયો કત્થ સંવણ્ણેતબ્બે પાળિધમ્મે આગતા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ધમ્મં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામી’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘‘અસ્સાદાદીનવતા’તિઆદિગાથાયં (નેત્તિ. ૪) દસ્સિતા ઇમે અસ્સાદાદયો કત્થ સંવણ્ણેતબ્બે પાળિધમ્મે આગતા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ધમ્મં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ આદિકલ્યાણં ¶ મજ્ઝેકલ્યાણં પરિયોસાનકલ્યાણં સાત્થં સબ્યઞ્જનં કેવલપરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં પકાસેસ્સામી’’તિ પટિઞ્ઞાતબ્બે પાળિધમ્મે સંવણ્ણેતબ્બે યે અસ્સાદાદયો આગતા, તે અયં દેસનાહારો દેસયતીતિ અધિપ્પાયો.

તત્થ ધમ્મસદ્દો પરિયત્તિસચ્ચસમાધિપઞ્ઞાપકતિપુઞ્ઞાપત્તિઞેય્યાદીસુ બહૂસુ અત્થેસુ પવત્તો, તથાપિ ઇધ પરિયત્તિધમ્મેયેવ પવત્તોતિ દટ્ઠબ્બો. અત્થુદ્દેસો પન અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૫) વુત્તો, તસ્મા ઇધ મયા ન વુત્તો. વો-કારોપિ ઉપયોગકરણપદપૂરણસમ્પદાનત્થેસુ દિસ્સતિ ચ, તથાપિ ઇધ સમ્પદાનત્થેવાતિ દટ્ઠબ્બો. ભિક્ખન્તિ યાચન્તિ સીલક્ખન્ધાદયો, પચ્ચયે વા કાયવિઞ્ઞત્તિયાતિ ભિક્ખૂ, સંસારે ભયં ઇક્ખન્તિ પચ્ચવેક્ખન્તીતિ વા ભિક્ખૂ. ભિક્ખવેતિ તે ભિક્ખૂ આલપતિ, કિમત્થાયાતિ અત્તનો મુખાભિમુખં કત્વા ધમ્મસ્સવને અતિઉસ્સાહને નિયોજેતું આલપતીતિ વેદિતબ્બો.

ધમ્મં દેસેસ્સામીતિ નાહં ઇસ્સરતાય તુમ્હે અઞ્ઞં કિઞ્ચિ કારેય્યામિ, ધમ્મંયેવ દેસેસ્સામિ, દેસેન્તો ચ ન અઞ્ઞેસં ધમ્મં સુત્વા સુતમયઞાણાનુસારેન દેસેસ્સામિ, અનાવરણઞાણેન સબ્બઞેય્યધમ્મેસુ પચ્ચક્ખકારિતાય ઇદાનિ મયાયેવ પવત્તિયમાનં ધમ્મં અહં દેસેસ્સામીતિ પટિજાનાતિ. આદિમ્હિ કલ્યાણં આદિકલ્યાણં, આદિ કલ્યાણમેતસ્સાતિ વા આદિકલ્યાણં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. આદિકલ્યાણાદયો ચેત્થ અત્થકલ્યાણાદિવસેન વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બા. તેનાહ – ‘‘સીલેન ¶ આદિકલ્યાણં, સમાધિના મજ્ઝેકલ્યાણં, પઞ્ઞાય પરિયોસાનકલ્યાણં. બુદ્ધસુબુદ્ધતાય વા આદિકલ્યાણં, ધમ્મસુધમ્મતાય મજ્ઝેકલ્યાણં, સઙ્ઘસુપ્પટિપત્તિયા પરિયોસાનકલ્યાણં. અથ વા ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુવિનયનેન આદિકલ્યાણં, વિપઞ્ચિતઞ્ઞુવિનયનેન મજ્ઝેકલ્યાણં, નેય્યપુગ્ગલવિનયનેન પરિયોસાનકલ્યાણં. અયમેવત્થો ઇધાધિપ્પેતો’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૫).

અરીયતિ ઞાયતીતિ અત્થો, અર-ધાતુયા નિપ્પરિયાયતો ઞાણપ્પધાનો આરમ્મણિકચિત્તુપ્પાદો અત્થો, ઠાનૂપચારતો અત્થસ્સ ઞાતબ્બસ્સ આરમ્મણપચ્ચયસત્તિ અત્થો, ઇતિ-સદ્દેન સાયેવ સત્તિ પરામસીયતિ, આરમ્મણપચ્ચયસત્તિસહિતો આરમ્મણપચ્ચયસઙ્ખાતો ઞાતબ્બો અત્થો ત-પચ્ચયસ્સ અત્થોતિ ધાતુપચ્ચયાનં અત્થવિસેસો દટ્ઠબ્બો. અસતિ ભવતીતિ વા અત્થો, સહ અત્થેન યો ધમ્મો વત્તતીતિ સો ધમ્મો સાત્થો, અત્થેન સમન્નાગતો વા ધમ્મો સાત્થો, સઙ્કાસનાદિછઅત્થપદસમાયોગતો વા સાત્થો. અયમેવત્થો ઇધાધિપ્પેતો નેત્તિવિસયત્તા. સમ્પન્નં બ્યઞ્જનં યસ્સ ધમ્મસ્સાતિ સબ્યઞ્જનો. સિથિલધનિતદીઘરસ્સગરુલહુસમ્બન્ધવવત્થિતવિમુત્તનિગ્ગહિતસમ્પન્નત્તા ¶ , અકારન્તાદિઇત્થિલિઙ્ગાદિએકવચનાદિસમ્પન્નત્તા, પમાદલેખાદિરહિતત્તા ચ અવયવો સમ્પન્નો તંસમૂહત્તા ધમ્મો સમ્પન્નબ્યઞ્જનો નામ, અક્ખરાદિછબ્યઞ્જનપદસમાયોગા વા સબ્યઞ્જનો. અયમેવત્થો ઇધાધિપ્પેતો. ઇમસ્મિં અયં ઊનો, સો નેતબ્બો પક્ખિપિતબ્બોતિ ઉપનેતબ્બાભાવતો કેવલપરિપુણ્ણો, સીલક્ખન્ધસમાધિક્ખન્ધપઞ્ઞાક્ખન્ધ- વિમુત્તિક્ખન્ધવિમુત્તિઞાણદસ્સનક્ખન્ધપારિપૂરિયા વા કેવલપરિપુણ્ણો. ઇધાયં અતિરેકો, સો અપનેતબ્બોતિ વત્વા અપનેતબ્બાભાવતો પરિસુદ્ધો, ચતુરોઘનિત્થરણત્થાય, લોકામિસનિરપેક્ખતાય પવત્તિયમાનત્તા વા પરિસુદ્ધો. સેટ્ઠત્તા બ્રહ્મચરિયં, બ્રહ્માનં વા સેટ્ઠાનં અરિયાનં ચરિયં બ્રહ્મચરિયં, પબ્બજ્જબ્રહ્મચરિયમગ્ગબ્રહ્મચરિયસાસનબ્રહ્મચરિયાદીસુ સાસનબ્રહ્મચરિયં પકાસયિસ્સામિ, પરિદીપયિસ્સામીતિ અત્થો.

‘‘ધમ્મં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ…પે… પકાસેસ્સામી’’તિ પટિઞ્ઞાતબ્બે પાળિધમ્મે આગતે અસ્સાદાદયો દેસનાહારો દેસયતિ સંવણ્ણેતિ ¶ વિત્થારેતીતિ આચરિયેન સામઞ્ઞવસેનેવ વુત્તં, તસ્મા દેસનાહારો ઇધ પાળિયં આગતં ઇમં અસ્સાદં દેસયતિ, ઇધ પાળિયં આગતં ઇમં આદીનવં દેસયતીતિઆદિ વિસેસો ન વિઞ્ઞાતબ્બો, ‘‘કથં વિઞ્ઞાતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇધ પાળિયં આગતો અયં અસ્સાદો, ઇધ પાળિયં આગતો અયં આદીનવો’’તિ વિસેસં નિયમેત્વા ઉપલક્ખણનયેન દસ્સેતું ‘‘તત્થ કતમો અસ્સાદો? કામં કામયમાનસ્સા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ તસ્સં ‘‘અસ્સાદાદીનવતા’’તિઆદિગાથાયં નિદ્દિટ્ઠેસુ વિસયવિસયિભેદેસુ અસ્સાદેસુ કતમો અસ્સાદો તત્થ તેસુ પાળિધમ્મેસુ કત્થ પાળિયં આગતોતિ પુચ્છિત્વા –

‘‘કામં કામયમાનસ્સ, તસ્સ ચેતં સમિજ્ઝતિ;

અદ્ધા પીતિમનો હોતિ, લદ્ધા મચ્ચો યદિચ્છતી’’તિ. (સુ. નિ. ૭૭૨; મહાનિ. ૧) –

ઇધ પાળિગાથાયં યો વિસયભૂતો અસ્સાદો આગતો, સો અયં અસ્સાદેતબ્બો અસ્સાદો દેસનાહારસ્સ વિસયોતિ. અટ્ઠકથાયં પન –

‘‘એવં ભગવતા દેસિતો, પકાસિતો ચ સાસનધમ્મો યેસં અસ્સાદાદીનં દસ્સનવસેન પવત્તો, તે અસ્સાદાદયો દેસનાહારસ્સ વિસયભૂતા યત્થ યત્થ પાઠે સવિસેસં ¶ વુત્તા, તતો તતો નિદ્ધારેત્વા ઉદાહરણવસેન ઇધાનેત્વા દસ્સેતું ‘તત્થ કતમો અસ્સાદો’તિઆદિ આરદ્ધ’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૫) વુત્તં.

તત્થ અસ્સાદીયતેતિ અસ્સાદો, અસ્સાદેતબ્બો વત્થુકામો. કામીયતેતિ કામો, વત્થુકામો ચ. તં કામયતીતિ કામયમાનો, સત્તો. તસ્સ પીતિયા યુત્તં મનો એતસ્સાતિ પીતિમનો. મનતિ જાનાતીતિઆદિવચનત્થેન મચ્ચો. કામં કામિતબ્બં વત્થુ કામયમાનસ્સ તસ્સ સત્તસ્સ એતં કામિતબ્બં વત્થુ સચે સમિજ્ઝતિ, એવં સતિ સો સત્તો અદ્ધા પીતિમનો હોતિ. યો મચ્ચો યં વત્થું ઇચ્છતિ, તં વત્થું સો મચ્ચો લદ્ધા અદ્ધા પીતિમનો હોતીતિ ગાથાયત્થો દટ્ઠબ્બો.

‘‘કામં ¶ …પે… પીતિમનો હોતી’’તિ એત્તકમેવ અવત્વા ‘‘લદ્ધા મચ્ચો યદિચ્છતી’’તિ વુત્તત્તા લોભનીયં વત્થુંયેવ લદ્ધા પીતિમનો ન હોતિ, અથ ખો પત્થેતબ્બં પૂજેતબ્બન્તિ સબ્બં લદ્ધા મચ્ચો પીતિમનો ચ હોતીતિ અતિરેકત્થો દટ્ઠબ્બો.

વિસયભૂતો અસ્સાદેતબ્બો અસ્સાદો ઇધ પાળિયં ગાથાયં આગતોતિ આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘દુક્ખદોમનસ્સાદિભેદેસુ આદીનવેસુ કતમો આદીનવો કત્થ પાળિધમ્મે આગતો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો આદીનવો? તસ્સ ચે કામયાનસ્સા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ તસ્સં ‘‘અસ્સાદાદીનવતા’’તિઆદિગાથાયં નિદ્દિટ્ઠેસુ દુક્ખદોમનસ્સાદીસુ આદીનવેસુ કતમો આદીનવો તત્થ તેસુ પાળિધમ્મેસુ કત્થ પાળિયં આગતોતિ પુચ્છિત્વા –

‘‘તસ્સ ચે કામયાનસ્સ, છન્દજાતસ્સ જન્તુનો;

તે કામા પરિહાયન્તિ, સલ્લવિદ્ધોવ રુપ્પતી’’તિ. (સુ. નિ. ૭૭૩; મહાનિ. ૨) –

ઇધ પાળિગાથાયં યો દોમનસ્સસઙ્ખાતો આદીનવો આગતો, સો અયં દોમનસ્સસઙ્ખાતો આદીનવો દેસનાહારસ્સ વિસયોતિ.

ગાથાયં પન કામયતિ ઇચ્છતીતિ કામયાનો. અથ વા યાયતિ ગચ્છતીતિ યાનો, કામેન યાનો કામયાનો, તસ્સ. છન્દો જાતો યસ્સ સો છન્દજાતો, તસ્સ. વિજ્ઝીયતેતિ વિદ્ધો ¶ , સલ્લતિ પવિસતીતિ સલ્લો, સલ્લેન વિદ્ધો સલ્લવિદ્ધો. કામં કામયાનસ્સ છન્દજાતસ્સ જન્તુનો યે કામા લભિતબ્બા, તે કામા કેનચિ અન્તરાયેન યદા પરિહાયન્તિ, તદા સો જન્તુ રુપ્પતિ. કીદિસોવ રુપ્પતિ? અયોમયસલ્લવિદ્ધો મિગો રુપ્પતિ ઇવ, પરિહીનકામો જન્તુ રુપ્પતીતિ દટ્ઠબ્બો. એત્થ ચ ‘‘રુપ્પતી’’તિવચનેન દોમનસ્સુપ્પત્તિ દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બા.

દોમનસ્સભૂતો આદીનવો ઇધ પાળિયં આગતોતિ આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘મગ્ગનિબ્બાનવસેન દુવિધેસુ નિસ્સરણેસુ કતમં નિસ્સરણં કત્થ પાળિયં આગત’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમં નિસ્સરણં? યો કામે પરિવજ્જેતી’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ તસ્સં ¶ ‘‘અસ્સાદાદીનવતા’’તિઆદિગાથાયં નિદ્દિટ્ઠેસુ મગ્ગનિબ્બાનવસેન દુવિધેસુ નિસ્સરણેસુ કતમં નિસ્સરણં તત્થ તેસુ પાળિધમ્મેસુ કત્થ પાળિધમ્મે આગતન્તિ પુચ્છિત્વા –

‘‘યો કામે પરિવજ્જેતિ, સપ્પસ્સેવ પદા સિરો;

સોમં વિસત્તિકં લોકે, સતો સમતિવત્તતી’’તિ. (સુ. નિ. ૭૭૪; મહાનિ. ૩) –

ઇધ પાળિગાથાયં યં સમતિવત્તનકરણં મગ્ગસઙ્ખાતં નિસ્સરણં આગતં, તં ઇદં મગ્ગસઙ્ખાતં સમતિવત્તનકરણં નિસ્સરણં દેસનાહારસ્સ વિસયન્તિ.

ગાથાયં યોતિ ઝાનલાભી વા અરિયો વા. કામેતિ વુત્તપ્પકારો વત્થુકામો. તેસુ પવત્તછન્દરાગસ્સ વિક્ખમ્ભનેન વા સમુચ્છિન્દનેન વા પરિવજ્જેતિ. કિં પરિવજ્જેતિ ઇવ વજ્જેતિ? સપ્પસ્સ સિરો સિરં ચક્ખુમા પુરિસો દિસ્વા પદા પાદેન પરિવજ્જેતિ ઇવ, એવં પરિવજ્જેતિ. સતો સતિસમ્પન્નો સો પુગ્ગલો લોકે રૂપાદીસુ વિસત્તિકં ઇમં તણ્હં યેન મગ્ગેન સમતિવત્તતિ સં સુટ્ઠુ અતિક્કમિત્વા વત્તતિ, ઇદં મગ્ગસઙ્ખાતં સમતિવત્તનકરણં એકદેસં નિસ્સરણં નામાતિ યોજેતબ્બં. ‘‘પાદા’’તિ વત્તબ્બે આકારસ્સ રસ્સં કત્વા ‘‘પદા’’તિ વુત્તં. પાદાતિ ચ પાદેન યથા ‘‘અમોહભાવા અમોહભાવેના’’તિ. તેન વુત્તં ‘‘અત્તનો પાદેના’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૫).

એકદેસો વિસયસઙ્ખાતો અસ્સાદો ઇધ પાળિયં આગતોતિ આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘એકદેસો વિસયિસઙ્ખાતો અસ્સાદો કત્થ પાળિયં આગતો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ ¶ કતમો અસ્સાદો? ખેત્તં વત્થુ’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. અથ વા ‘‘તત્થ કતમો અસ્સાદો? ખેત્તં વત્થુ’’ન્તિઆદિ કસ્મા એવં આરદ્ધં, નનુ ‘‘તત્થ કતમો અસ્સાદો? કામં કામયમાનસ્સા’’તિઆદિના અસ્સાદો વિભત્તો? સચ્ચં, અસ્સાદો પન દુવિધો વિસયવિસયિવસેન, તસ્મિં વિસયસઙ્ખાતો અસ્સાદો પુબ્બે વિભત્તો, ઇદાનિ વિસયિસઙ્ખાતં અસ્સાદં વિભજિતું ‘‘તત્થ કતમો અસ્સાદો? ખેત્તં વત્થુ’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ તસ્સં ‘‘અસ્સાદાદીનવતા’’તિઆદિગાથાયં નિદ્દિટ્ઠેસુ વિસયવિસયિભેદેસુ અસ્સાદેસુ કતમો અસ્સાદો તત્થ તેસુ પાળિધમ્મેસુ કત્થ પાળિયં આગતોતિ પુચ્છિત્વા –

‘‘ખેત્તં વત્થું ¶ હિરઞ્ઞં વા, ગવાસ્સં દાસપોરિસં;

થિયો બન્ધૂ પુથૂ કામે, યો નરો અનુગિજ્ઝતી’’તિ. (સુ. નિ. ૭૭૫; મહાનિ. ૪) –

ઇધ પાળિગાથાયં યો અનુગિજ્ઝનસઙ્ખાતો અસ્સાદો આગતો, સો અયં અનુગિજ્ઝનસઙ્ખાતો વિસયિઅસ્સાદો દેસનાહારસ્સ વિસયોતિ.

ગાથાયં ખેત્તન્તિ ખિપીયન્તિ બીજાનિ એત્થ ઠાનેતિ ખેત્તં. ખિપન્તાનં જનાનં ખિપનકિરિયા ખિપ-ધાતુયા મુખ્યત્થો, ખિપનકિરિયાજનકો ચિત્તુપ્પાદો ફલૂપચારત્થો, તસ્સ ચિત્તુપ્પાદસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયભૂતસ્સ કેદારસ્સ વિરુળ્હાપનસત્તિ ફલૂપચારત્થો, ઇતિ-સદ્દેન સા વિરુળ્હાપનસત્તિયેવ પરામસીયતિ, તસ્સા સત્તિયા પતિટ્ઠં કેદારસઙ્ખાતં ઠાનં ત-પચ્ચયત્થો. એસ નયો તીસુ પિટકેસુ એવરૂપેસુ ચ વચનત્થેસુ યથારહં નીહરિત્વા ગહેતબ્બો. વપન્તિ પતિટ્ઠહન્તિ એત્થાતિ વત્થુ. અપરણ્ણાદીનં પતિટ્ઠહનં વપ-ધાતુયા મુખ્યત્થો, ઠાનસ્સ પતિટ્ઠાપનસત્તિ ફલૂપચારત્થો, ઇતિ-સદ્દેન સા પતિટ્ઠાપનસત્તિ પરામસીયતિ. તસ્સા સત્તિયા પતિટ્ઠટ્ઠાનં ત-પચ્ચયત્થો. ખેત્તં પન પુબ્બણ્ણવિરૂહનટ્ઠાનં, વત્થુ અપરણ્ણવિરૂહનટ્ઠાનં.

હિનોતિ પવત્તતિ પીતિસોમનસ્સન્તિ હિ, કિં તં? પીતિસોમનસ્સં, રાતિ પવત્તેતિ જાતરૂપન્તિ રં, કિં તં? જાતરૂપં, હિં રન્તિ હિરં, દુતિયાતપ્પુરિસસમાસો. ઞાપેતિ તોસેતીતિ ઞં, કિં તં? જાતરૂપં. હિરં હુત્વા ઞં હિરઞ્ઞં, પવત્તમાનં પીતિસોમનસ્સં પવત્તેત્વા જને વિસેસેન તોસેતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો. વા-સદ્દો વુત્તાવુત્તત્થસમુચ્ચયત્થો. ગચ્છન્તિ વિસેસેનાતિ ગાવો, રત્તિન્દિવં અસન્તિ ભક્ખન્તિ વિસેસેનાતિ અસ્સા, ગાવો ચ અસ્સા ચ ગવાસ્સં. દાતબ્બં પઠમં દેન્તીતિ દા, અસન્તિ ભક્ખન્તીતિ અસા, દત્વા અસા દાસા ¶ , સામિકાનં દાતબ્બં પઠમં દત્વા પચ્છા અસન્તિ ભક્ખન્તીતિ અત્થો. સામિકેહિ વા દિન્નં અસન્તિ ભક્ખન્તીતિ દાસા, દુક્ખેન કસિરેન અસન્તિ પવત્તન્તીતિ વા દાસા,. માતાપિતૂનં હદયં પુરેન્તીતિ પુરિસા, પુરં હિતં વા ઇસન્તિ ગવેસન્તીતિ પુરિસા. બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધચક્કવત્તિભાવં પુરેતિ કમ્મન્તિ પુરં, કિં તં? બલવકમ્મં, પુરં ઇસન્તિ સીલેનાતિ વા પુરિસા. પુરિસા એવ હિ સમ્માસમ્બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધચક્કવત્તિભાવં ગચ્છન્તિ. ‘‘પુરિ ઉચ્ચટ્ઠાને સેન્તીતિ વા પુરિસા. પુરિસા ¶ હિ માતૂનં પિતુટ્ઠાને ઠિતા’’તિ ઇમે વચનત્થા વુત્તપ્પકારા યુત્તાયેવ અત્થસમ્ભવતો. દાસા ચ પુરિસા ચ દાસપોરિસં, મજ્ઝે વુદ્ધિ. એત્થ ચ દાસગ્ગહણેન દાસીપિ ગહિતા. દાસા દુક્કટજના, પુરિસા સુખિતજનાતિ વિસેસો દટ્ઠબ્બો. ઠન્તિ પતિટ્ઠહન્તિ એત્થ માતુગામે પુત્તધીતાતિ થિયો. નરસદ્દસ્સ વિગ્ગહત્થો હેટ્ઠા વુત્તોવ.

એકદેસો દોમનસ્સસઙ્ખાતો આદીનવો ઇધ પાળિગાથાયં આગતોતિ આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘દુક્ખસઙ્ખાતો આદીનવો કત્થ પાળિયં આગતો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો આદીનવો? અબલા નં બલીયન્તી’’તિઆદિ આરદ્ધં. અથ વા ‘‘તત્થ કતમો આદીનવો? અબલા નં બલીયન્તી’’તિઆદિ કસ્મા એવં આરદ્ધં, નનુ ‘‘તત્થ કતમો આદીનવો? તસ્સ ચે કામયાનસ્સા’’તિઆદિના આદીનવો વિભત્તોતિ? સચ્ચં, આદીનવો પન બહુવિધો દુક્ખદોમનસ્સાદિવસેન, તસ્મિં બહુવિધે આદીનવે એકદેસો દોમનસ્સસઙ્ખાતો આદીનવો પુબ્બે વિભત્તો, ઇદાનિ દુક્ખસઙ્ખાતં આદીનવં વિભજિતું ‘‘તત્થ કતમો આદીનવો? અબલા નં બલીયન્તી’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ તસ્સં ‘‘અસ્સાદાદીનવતા’’તિઆદિગાથાયં નિદ્દિટ્ઠેસુ દુક્ખદોમનસ્સાદીસુ આદીનવેસુ કતમો આદીનવો તત્થ તેસુ પાળિધમ્મેસુ કત્થ પાળિધમ્મે આગતોતિ પુચ્છિત્વા –

‘‘અબલા નં બલીયન્તિ, મદ્દન્તેનં પરિસ્સયા;

તતો નં દુક્ખમન્વેતિ, નાવં ભિન્નમિવોદક’’ન્તિ. (સુ. નિ. ૭૭૬; મહાનિ. ૫) –

ઇધ પાળિગાથાયં યો દુક્ખસઙ્ખાતો એકદેસો આદીનવો આગતો, સો અયં દુક્ખસઙ્ખાતો એકદેસો આદીનવો દેસનાહારસ્સ વિસયોતિ.

ગાથાયં નત્થિ બલં એતેસં કિલેસાનન્તિ અબલા. કસ્મા કિલેસા અબલા હોન્તીતિ? કુસલેહિ પહાતબ્બત્તા. નરન્તિ ખેત્તાદિકામે અનુગિજ્ઝન્તં નરં, સદ્ધાબલાદિવિરહતો વા અબલં ¶ તં નરં બલીયન્તિ અભિભવન્તિ. કિઞ્ચાપિ કિલેસા કુસલેહિ પહાતબ્બત્તા અબલા હોન્તિ, તથાપિ કામમનુગિજ્ઝન્તં સદ્ધાબલાદિવિરહિતં અભિભવિતું સમત્થા ભવન્તિ. મદ્દન્તેનં પરિસ્સયાતિ કામગિદ્ધં કામે પરિયેસન્તં, કામં રક્ખન્તઞ્ચ ¶ એનં નરં પરિ સમન્તતો પરિપીળેત્વા અયન્તિ પવત્તન્તીતિ પરિસ્સયા, સીહબ્યગ્ઘાદયો ચેવ કાયદુચ્ચરિતાદયો ચ મદ્દન્તિ. તતો તેહિ પરિસ્સયેહિ અભિભૂતં નં નરં જાતિઆદિદુક્ખં અન્વેતિ અનુગચ્છતિ. કિમિવ અન્વેતિ? ઉદકં ભિન્નનાવં અન્વેતિ ઇવ, એવં અન્વેતીતિ અત્થો.

એકદેસં મગ્ગસઙ્ખાતં નિસ્સરણં ઇધ પાળિગાથાયં આગતન્તિ આચરિયેન વિભત્તં, અમ્હેતિ ચ વિઞ્ઞાતં, ‘‘નિબ્બાનસઙ્ખાતં એકદેસં નિસ્સરણં કત્થ પાળિધમ્મે આગત’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમં નિસ્સરણં? તસ્મા જન્તુ સદા સતો’’તિઆદિ આરદ્ધં. અથ વા ‘‘તત્થ કતમં નિસ્સરણં? તસ્મા જન્તુ સદા સતો’’તિઆદિ કસ્મા એવં આરદ્ધં, નનુ ‘‘તત્થ કતમં નિસ્સરણં? યો કામે પરિવજ્જેતી’’તિઆદિના નિસ્સરણં વિભત્તન્તિ? સચ્ચં, નિસ્સરણં પન દુવિધં મગ્ગનિબ્બાનવસેન, તત્થ દુવિધે નિસ્સરણે મગ્ગસઙ્ખાતં નિસ્સરણં પુબ્બે વિભત્તં, ઇદાનિ નિબ્બાનસઙ્ખાતં નિસ્સરણં વિભજિતું ‘‘તત્થ કતમં નિસ્સરણં? તસ્મા જન્તુ સદા સતો’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ તસ્સં ‘‘અસ્સાદાદીનવતા’’તિઆદિગાથાયં નિદ્દિટ્ઠેસુ મગ્ગનિબ્બાનેસુ નિસ્સરણેસુ એકદેસં નિબ્બાનસઙ્ખાતં નિસ્સરણં તત્થ તેસુ પાળિધમ્મેસુ કત્થ પાળિધમ્મે આગતન્તિ પુચ્છિત્વા –

‘‘તસ્મા જન્તુ સદા સતો, કામાનિ પરિવજ્જયે;

તે પહાય તરે ઓઘં, નાવં સિત્વાવ પારગૂ’’તિ. –

ઇધ પાળિગાથાયં યં નિબ્બાનસઙ્ખાતં નિસ્સરણં આગતં, ઇદં નિસ્સરણં દેસનાહારસ્સ વિસયન્તિ.

ગાથાયં તસ્માતિ યસ્મા કામગિદ્ધં નરં દુક્ખં અન્વેતિ, તસ્મા જન્તુ સદા સબ્બકાલે પુબ્બરત્તાપરરત્તે જાગરિયાનુયોગેન સતો સતિસમ્પન્નો હુત્વા કામાનિ કિલેસકામે વિક્ખમ્ભનવસેન વા સમુચ્છેદવસેન વા પરિવજ્જયે પરિજહેય્ય. તે કામે અરિયમગ્ગેન પહાય ચતુબ્બિધં ઓઘં તરેય્ય તરિતું સક્કુણેય્ય. કો તરતિ ઇવ તરેય્ય? નાવાસામિકો નાવં યં પવિસન્તં ઉદકં સિત્વા બહિ સિઞ્ચિત્વા લહુકાય નાવાય અપ્પકસિરેન તરિત્વા પારગૂ પારં ગચ્છતિ ઇવ, એવં અત્તનિ પવત્તં કિલેસૂદકં સિઞ્ચિત્વા અરિયમગ્ગેન નીહરિત્વા લહુકેન અત્તભાવેન અનુપાદિસેસાય ¶ નિબ્બાનધાતુયા નિબ્બાનેન પારં નિબ્બાનં સન્તિં ¶ ગચ્છેય્યાતિ અત્થો. ઇદં નિબ્બાનં કસ્મા નિસ્સરણં હોતિ? સબ્બસઙ્ખતનિસ્સરણતો નિસ્સરણં નામ.

ઇદં નિસ્સરણં ઇધ પાળિધમ્મે આગતન્તિ આચરિયેન વિભત્તં, અમ્હેહિ ચ વિઞ્ઞાતં, ‘‘કતમં ફલં કત્થ પાળિધમ્મે આગત’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમં ફલં? ધમ્મો હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિ’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ તસ્સં ‘‘અસ્સાદાદીનવતા’’તિઆદિગાથાયં નિદ્દિટ્ઠેસુ રક્ખનનિપ્ફાદનમચ્ચુતરણાદીસુ ફલેસુ કતમં ફલં તત્થ તેસુ પાળિધમ્મેસુ કત્થ પાળિધમ્મે આગતન્તિ પુચ્છિત્વા –

‘‘ધમ્મો હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિં, છત્તં મહન્તં યથ વસ્સકાલે;

એસાનિસંસો ધમ્મે સુચિણ્ણે, ન દુગ્ગતિં ગચ્છતિ ધમ્મચારી’’તિ. (સુ. નિ. ૧૦૨, ૧૦૩) –

ઇધ પાળિગાથાયં યં અનત્થેહિ ધમ્મસ્સ રક્ખનફલં આગતં, રક્ખાવહનસ્સ અબ્ભુદયસ્સ યઞ્ચ નિપ્ફાદનં ફલં આગતં, ઇદં રક્ખનનિપ્ફાદનં ફલં દેસનાહારસ્સ વિસયન્તિ.

ગાથાયં ધમ્મોતિ યેન પુગ્ગલેન યો દાનાદિપ્પભેદો પુઞ્ઞધમ્મો નિબ્બત્તિતો, સો ધમ્મો. ધમ્મચારિં ધમ્મનિબ્બત્તકં તં પુગ્ગલં અનત્થેહિ રક્ખતિ. કિમિવ? વસ્સકાલે દેવે વસ્સન્તે સતિ મહન્તં કુસલેન ધારેતબ્બં છત્તં ધારેન્તં કુસલં તં જનં વસ્સતેમનતો રક્ખતિ યથા, એવં રક્ખિતબ્બો ધમ્મોપિ અત્તસમ્માપણિધાનેન અપ્પમત્તો હુત્વા સુટ્ઠુ ધમ્મં રક્ખન્તંયેવ રક્ખતિ, તાદિસો ધમ્મચારીયેવ દુગ્ગતિં ન ગચ્છતિ. એસો આનિસંસો સુચિણ્ણે સુચિણ્ણસ્સ ધમ્મે ધમ્મસ્સ આનિસંસોતિ અત્થો.

એકદેસં ફલં ઇધ પાળિધમ્મે આગતન્તિ આચરિયેન વિભત્તં, અમ્હેહિ ચ ઞાતં, ‘‘કતમો ઉપાયો કત્થ પાળિયં આગતો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો ઉપાયો? સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ તસ્સં ‘‘અસ્સાદાદીનવતા’’તિઆદિગાથાયં નિદ્દિટ્ઠેસુ વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમનિબ્બિદાદીસુ ઉપાયેસુ કતમો ઉપાયો તત્થ તેસુ પાળિધમ્મેસુ કત્થ પાળિધમ્મે આગતોતિ પુચ્છિત્વા –

‘‘સબ્બે ¶ ¶ સઙ્ખારા ‘અનિચ્ચા’તિ…પે…;

સબ્બે ધમ્મા ‘અનત્તા’તિ, યદા પઞ્ઞાય પસ્સતી’’તિ. (ધ. પ. ૨૭૭-૨૭૯) –

ઇધ પાળિગાથાસુ યો વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમનિબ્બિદાઞાણસઙ્ખાતો વિસુદ્ધિયા અધિગમહેતુભાવતો મગ્ગો આગતો, અયં ઉપાયો દેસનાહારસ્સ વિસયોતિ.

ગાથાસુ સબ્બે નિરવસેસા કમ્મચિત્તોતુઆહારેહિ સઙ્ખરિતા સઙ્ખતસઙ્ખારા હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચા ઇતિ યદા પઞ્ઞાય પસ્સતિ, અથ અનિચ્ચે દુક્ખસભાવે નિબ્બિન્દતિ, એસો વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમો નિબ્બિન્દનઞાણસઙ્ખાતો ધમ્મો વિસુદ્ધિયા મગ્ગોતિ. ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિઆદીસુ સઙ્ખારાનં સઙ્ખતધમ્મભાવો પચ્ચયાકારવિભઙ્ગટ્ઠકથાયં (વિભ. અટ્ઠ. ૨૨૬ સઙ્ખારપદનિદ્દેસ) વુત્તોવ, તં વિભઙ્ગટ્ઠકથં અનોલોકેત્વા એકચ્ચે આચરિયા ‘‘વિપસ્સનાઞાણારમ્મણત્તા તેભૂમકધમ્માયેવા’’તિ વદન્તિ, એવં સતિ મગ્ગફલધમ્માનં નિચ્ચાદિભાવો ભવેય્ય, તસ્મા વિભઙ્ગટ્ઠકથાનુરૂપોવ અત્થો દટ્ઠબ્બો. દુક્ખાતિ દુક્ખદુક્ખવિપરિણામદુક્ખસઙ્ખારદુક્ખભાવેન દુક્ખા. અનત્તાતિ નિચ્ચસારસુખસારઅત્તસારરહિતત્તા અસારકટ્ઠેન અનત્તા, અવસવત્તનટ્ઠેન વા અનત્તા.

એકદેસો ઉપાયો ઇધ પાળિધમ્મે આગતોતિ આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમા આણત્તિ કત્થ પાળિધમ્મે આગતા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમા આણત્તિ? ચક્ખુમા વિસમાનીવા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ તસ્સં ‘‘અસ્સાદાદીનવતા’’તિઆદિગાથાયં નિદ્દિટ્ઠાસુ પાપદુચ્ચરિતપરિવજ્જનાણત્તિકલ્યાણસુચરિતચરણાણત્તિઆદીસુ કતમાણત્તિ તત્થ તેસુ પાળિધમ્મેસુ કત્થ પાળિધમ્મે આગતાતિ પુચ્છિત્વા –

‘‘ચક્ખુમા વિસમાનીવ, વિજ્જમાને પરક્કમે;

પણ્ડિતો જીવલોકસ્મિં, પાપાનિ પરિવજ્જયે’’તિ. (ઉદા. ૪૩) –

ઇધ પાળિધમ્મે યા પાપદુચ્ચરિતપરિવજ્જનાણત્તિ આગતા, અયં પાપદુચ્ચરિતપરિવજ્જનાણત્તિ દેસનાહારસ્સ વિસયાતિ.

ગાથાયં ચક્ખુમા પુરિસો વિજ્જમાને પરક્કમે આવહિતં સરીરં આવહન્તોવ હુત્વા વિસમાનિ ¶ ભૂમિપ્પદેસાનિ વા વિસમે હત્થિઆદયો વા ¶ પરિવજ્જેતિ ઇવ, એવં જીવલોકસ્મિં પણ્ડિતો પાપાનિ લામકાનિ દુચ્ચરિતાનિ પરિવજ્જેતિ. આણત્તિ નામ આણારહસ્સ ધમ્મરાજસ્સ ભગવતો આણા, સા બહુવિધા, તસ્મા ‘‘કરેય્ય કલ્યાણ’’ન્તિઆદિગાથાયં સુચરિતચરણા આણત્તિ.

‘‘ઉપેથ સરણં બુદ્ધં, ધમ્મં સઙ્ઘઞ્ચ તાદિનં;

સમાદિયથ સીલાનિ, તં વો અત્થાય હેહિતી’’તિ. (થેરીગા. ૨૪૯-૨૫૦, ૨૮૯-૨૯૦) –

આદીસુ ગાથાસુ સરણગમનાણત્તિસીલસમાદાનાણત્તિઆદિ આગતાતિ.

‘‘સુઞ્ઞતો લોકં અવેક્ખસ્સૂ’’તિઆદિ કસ્મા એવં આરદ્ધં, નનુ ‘‘તત્થ કતમં ફલં? ધમ્મો હવે’’તિઆદિના, ‘‘તત્થ કતમો ઉપાયો? સબ્બે સઙ્ખારા’’તિઆદિના, ‘‘તત્થ કતમા આણત્તિ? ચક્ખુમા’’તિઆદિના ચ ફલૂપાયાણત્તિયો વિભત્તાતિ? સચ્ચં, વિસું વિસું પન સુત્તેસુ આગતા ફલૂપાયાણત્તિયો વિભત્તા, ઇદાનિ એકતો આગતા ફલૂપાયાણત્તિયો વિભજિતું ‘‘સુઞ્ઞતો લોકં અવેક્ખસ્સૂ’’તિઆદિ આરદ્ધં.

તત્થ સુઞ્ઞતો લોકં અવેક્ખસ્સૂતિ સબ્બમ્પિ સઙ્ખારલોકં અત્તતો સુઞ્ઞોતિ અવસવત્તિતાસલ્લક્ખણવસેન વા તુચ્છભાવસમનુપસ્સનવસેન વા પસ્સાતિ ઇદં ભગવતો વચનં વિધાનભાવતો આણત્તિ નામ. નિચ્ચસારસુખસારઅત્તસારાદિરહિતત્તા ‘‘મોઘરાજા’’તિ આલપતિ, સદ્ધાસીલસુતચાગાદિરહિતત્તા વા મોઘો.

‘‘સદા સતો’’તિ પુગ્ગલવસેન વુત્તાય સતિયા સુઞ્ઞતાદસ્સનસ્સ સમ્પજાનહેતુભાવતો સતિયેવ ઉપાયો, ન સતિમાતિ એત્થ સતીતિ અધિપ્પાયો.

અત્તાનુદિટ્ઠિં ઊહચ્ચાતિ એત્થ અત્તાનુદિટ્ઠિ નામ ‘‘રૂપં અત્તા, રૂપવા અત્તા, રૂપસ્મિં અત્તા, અત્તનિ રૂપ’’ન્તિઆદિપ્પકારા વીસતિવત્થુકા દિટ્ઠિ. મગ્ગેન ઊહચ્ચ સમુચ્છિન્દિત્વા એવં વુત્તવિધિના મચ્ચુતરો મચ્ચુનો વિસયાતિક્કન્તો સિયા ભવેય્ય. એત્થ યં મચ્ચુવિસયં તરણં અતિક્કમનં, તસ્સ અતિક્કમનસ્સ યઞ્ચ પુબ્બભાગપટિપદાસમ્પજ્જનં, ઇદં ભગવતો દેસનાય ¶ ફલં દેસનાહારસ્સ વિસયન્તિ અધિપ્પાયો. પુબ્બે વિસું વિસું ફલૂપાયાણત્તિયો વિભત્તાપિ –

‘‘સુઞ્ઞતો ¶ લોકં અવેક્ખસ્સુ, મોઘરાજ સદા સતો;

અત્તાનુદિટ્ઠિં ઊહચ્ચ, એવં મચ્ચુતરો સિયા’’તિ. (સુ. નિ. ૧૧૨૫; મહાનિ. ૧૮૬; ચૂળનિ. પિઙ્ગિયમાણવપુચ્છા ૧૪૪, મોઘરાજમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૮૮) –

એકગાથાયં પુન એકતો વિભજનતો ફલાદીસુ એકતો દસ્સિતેસુ સબ્બત્થ સુત્તેસુ વા સબ્બત્થ ગાથાસુ વા ફલાદયો દસ્સેતબ્બા અસ્સાદાદયો વિય કત્થચિ નિદ્ધારેત્વાતિ વિસેસો વિજાનિતબ્બો. તેનાહ અટ્ઠકથાચરિયો ‘‘યથા પન…પે… એકતો ઉદાહરણં કતન્તિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૫).

૬. દેસનાહારસ્સ વિસયભૂતા અસ્સાદાદયો ‘‘ઇધ પાળિધમ્મે અયં અસ્સાદો આગતો, ઇધ પાળિધમ્મે અયં આદીનવો આગતો’’તિઆદિના વિસેસતો નિદસ્સનવસેન સરૂપતો આચરિયેન વિભત્તા, તે અસ્સાદાદયો તિણ્ણં ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદીનં પુગ્ગલાનં સામઞ્ઞતો ભગવા કિં નુ ખો દેસેતિ, ઉદાહુ એકસ્સ પુગ્ગલસ્સ યથાલાભં કિં નુ દેસેતીતિ અનુયોગસ્સ સમ્ભવતો ઇમસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઇમં દેસેતિ, ઇમસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઇમં દેસેતીતિ પુગ્ગલભેદેન અસ્સાદાદયો વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘તત્થ ભગવા ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુસ્સા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ અસ્સાદાદીસુ. નિસ્સરણં ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુસ્સ પુગ્ગલસ્સ ભગવા દેસેતિ, આદીનવઞ્ચ નિસ્સરણઞ્ચ ઇમે દ્વે વિપઞ્ચિતઞ્ઞુસ્સ પુગ્ગલસ્સ ભગવા દેસેતિ, અસ્સાદઞ્ચ આદીનવઞ્ચ નિસ્સરણઞ્ચ ઇમે તયો નેય્યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ભગવા દેસેતીતિ યોજનત્થો દટ્ઠબ્બો.

અટ્ઠકથાયં પન ‘‘એવં અસ્સાદાદયો ઉદાહરણવસેન સરૂપતો દસ્સેત્વા ઇદાનિ તત્થ પુગ્ગલવિભાગેન દેસનાવિભાગં દસ્સેતું ‘તત્થ ભગવા’તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં.

તત્થ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુસ્સાતિ ઉગ્ઘટીયતે પટિવિજ્ઝીયતે, ઠપીયતે વા સપ્પભેદો વિત્થારો અત્થોતિ ઉગ્ઘટિતો, જાનાતીતિ ઞૂ, ઉગ્ઘટિતં અત્થં ઞૂ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ, ઉદ્દેસમત્તેનેવ સપ્પભેદં સવિત્થારં ¶ પટિવિજ્ઝિતબ્બં અત્થં પટિવિજ્ઝતીતિ અત્થો. યો પુગ્ગલો ઉદ્દેસેનેવ ઉદ્દિટ્ઠમત્તેનેવ અત્થં ઞત્વા અત્થસિદ્ધિપ્પત્તો હોતિ, સો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ નામ.

વિપઞ્ચીયતે ¶ વિત્થરીયતે અત્થોતિ વિપઞ્ચિતો, તં જાનાતીતિ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ. યો પુગ્ગલો નિદ્દેસેન નિદ્દિટ્ઠમત્તમેવ અત્થં ઞત્વા અત્થસિદ્ધિપ્પત્તો, સો વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ નામ.

પટિનિદ્દેસેન અત્થો નેતબ્બો પાપેતબ્બોતિ નેય્યો. યો પુગ્ગલો પટિનિદ્દેસેન વા પટિલોમેન વા વિભત્તં એવ અત્થં ઞત્વા અત્થસિદ્ધિપ્પત્તો, સો નેય્યો નામ. નિસ્સરણદેસનાયેવ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુસ્સ પટિવેધાભિસમયો સિદ્ધો હોતિ, આદીનવદેસનાય ચેવ નિસ્સરણદેસનાય ચ વિપઞ્ચિતઞ્ઞુસ્સ પટિવેધાભિસમયો સિદ્ધો હોતિ, અસ્સાદદેસનાય ચ આદીનવદેસનાય ચ નિસ્સરણદેસનાય ચ નેય્યસ્સ પટિવેધાભિસમયો સિદ્ધો હોતીતિ અધિપ્પાયો ઇધ ગહેતબ્બો.

પદપરમો પનેત્થ પટિવેધાભિસમયભજનાભાવતો ન ગહિતો. તસ્મિઞ્ચ અગ્ગહિતે અસ્સાદો, આદીનવો, નિસ્સરણં, અસ્સાદાદીનવા, અસ્સાદનિસ્સરણાનિ, આદીનવનિસ્સરણાનિ, અસ્સાદાદીનવનિસ્સરણાનિ ચાતિ સત્તસુ પટ્ઠાનનયેસુ તતિયછટ્ઠસત્તમાવ ગહિતા, અવસેસા ચત્તારો નયા ન ગહિતા. વેનેય્યવિનયનાભાવતો હિ ગહણાગહણં દટ્ઠબ્બં. વેનેય્યવિનયઞ્ચ વેનેય્યાનં સન્તાને અરિયમગ્ગસ્સુપ્પાદનં, ન સાસનવિનયનમત્તં, અરિયમગ્ગુપ્પાદનઞ્ચ યથાવુત્તેહિ એવ તીહિ પદટ્ઠાનનયેહિ સિજ્ઝતીતિ ઇતરે નયા ઇધ ન વુત્તા.

યસ્મા પન પેટકે (પેટકો. ૨૩) –

‘‘તત્થ કતમો અસ્સાદો ચ આદીનવો ચ?

‘યાનિ કરોતિ પુરિસો, તાનિ પસ્સતિ અત્તનિ;

કલ્યાણકારી કલ્યાણં, પાપકારી ચ પાપક’ન્તિ.

‘‘તત્થ યં કલ્યાણકારી કલ્યાણં પચ્ચનુભોતિ, અયં અસ્સાદો. યં પાપકારી પાપં પચ્ચનુભોતિ, અયં આદીનવો.

‘‘અટ્ઠિમે, ભિક્ખવે, લોકધમ્મા. કતમે અટ્ઠ? ‘લાભો’તિઆદિ (અ. નિ. ૮.૬). તત્થ લાભો યસો સુખં પસંસા, અયં અસ્સાદો. અલાભો અયસો દુક્ખં નિન્દા, અયં આદીનવો.

‘‘તત્થ ¶ કતમો અસ્સાદો ચ નિસ્સરણઞ્ચ?

‘સુખો ¶ વિપાકો પુઞ્ઞાનં, અધિપ્પાયો ચ ઇજ્ઝતિ;

ખિપ્પઞ્ચ પરમં સન્તિં, નિબ્બાનમધિગચ્છતી’તિ. –

અયં અસ્સાદો ચ નિસ્સરણઞ્ચ.

‘‘દ્વત્તિંસિમાનિ, ભિક્ખવે, મહાપુરિસસ્સ મહાપુરિસલક્ખણાનિ, યેહિ સમન્નાગતસ્સ મહાપુરિસસ્સ દ્વેયેવ ગતિયો ભવન્તિ…પે… વિવટચ્છદોતિ સબ્બં લક્ખણસુત્તં (દી. નિ. ૩.૧૯૯) અયં અસ્સાદો ચ નિસ્સરણઞ્ચ.

‘‘તત્થ કતમો આદીનવો ચ નિસ્સરણઞ્ચ?

‘ભારા હવે પઞ્ચક્ખન્ધા, ભારહારો ચ પુગ્ગલો;

ભારાદાનં દુખં લોકે, ભારનિક્ખેપનં સુખં.

‘નિક્ખિપિત્વા ગરું ભારં, અઞ્ઞં ભારં અનાદિય;

સમૂલં તણ્હમબ્બુય્હ, નિચ્છાતો પરિનિબ્બુતો’તિ. (સં. નિ. ૩.૨૨) –

અયં આદીનવો ચ નિસ્સરણઞ્ચ.

‘‘તત્થ કતમો અસ્સાદો ચ આદીનવો ચ નિસ્સરણઞ્ચ?

‘કામા હિ ચિત્રા મધુરા મનોરમા, વિરૂપરૂપેન મથેન્તિ ચિત્તં;

તસ્મા અહં પબ્બજિતોમ્હિ રાજ, અપણ્ણકં સામઞ્ઞમેવ સેય્યો’તિ. (મ. નિ. ૨.૩૦૭; થેરગા. ૭૮૭; પેટકો. ૨૩) –

અયં અસ્સાદો ચ આદીનવો ચ નિસ્સરણઞ્ચા’’તિ વુત્તં, તસ્મા તેપિ નયા ઇધ નિદ્ધારેત્વા વેદિતબ્બા. ફલાદીસુપિ અયં નયો લબ્ભતિયેવ.

યસ્મા ¶ પેટકે (સં. નિ. ૧.૨૩, ૧૯૨; પેટકો. ૨૨; મિ. પ. ૨.૧.૯) – ‘‘તત્થ કતમં ફલઞ્ચ ઉપાયો ચ? ‘સીલે પતિટ્ઠાય નરો સપ્પઞ્ઞો’તિ ગાથા, ઇદં ફલઞ્ચ ઉપાયો ચ.

‘‘તત્થ કતમં ફલઞ્ચ આણત્તિ ચ?

‘સચે ભાયથ દુક્ખસ્સ, સચે વો દુક્ખમપ્પિયં;

માકત્થ પાપકં કમ્મં, આવિ વા યદિ વા રહો’તિ. (ઉદા. ૪૪) –

ઇદં ¶ ફલઞ્ચ આણત્તિ ચ.

‘‘તત્થ કતમો ઉપાયો ચ આણત્તિ ચ?

‘કુમ્ભૂપમં કાયમિમં વિદિત્વા, નગરૂપમં ચિત્તમિદં ઠપેત્વા;

યોધેથ મારં પઞ્ઞાવુધેન, જિતઞ્ચ રક્ખે અનિવેસનો સિયા’તિ. (ધ. પ. ૪૦) –

અયં ઉપાયો ચ આણત્તિ ચા’’તિ વુત્તં, તસ્મા એવં ફલાદીનં દુક્ખવસેનાપિ ઉદાહરણં વેદિતબ્બં.

‘‘ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદીનં તિણ્ણં પુગ્ગલાનં ઇમસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઇમં દેસેતિ, ઇમસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઇમં દેસેતી’’તિ યેહિ પુગ્ગલેહિ અસ્સાદાદયો યથારહં આચરિયેન વિભત્તા, તે પુગ્ગલા યાહિ પટિપદાહિ ભિન્ના, તા પટિપદા કિત્તિકા ભવન્તિ, તાહિ ભિન્ના પુગ્ગલા ચ કિત્તિકાતિ વિચારણાય સમ્ભવતો તા પટિપદા, તે ચ પુગ્ગલા એત્તકાતિ ગણનતો દસ્સેતું ‘‘તત્થ ચતસ્સો પટિપદા’’તિઆદિ આરદ્ધં.

તત્થ તત્થાતિ તેસુ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદીસુ પુગ્ગલેસુ. યે પુગ્ગલા યાહિ પટિપદાહિ ભિન્ના, તા પટિપદા ચતસ્સો ભવન્તિ, તે ચ પુગ્ગલા ચત્તારોતિ યોજના કાતબ્બા. કતમા ચતસ્સો? દુક્ખાપટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા, દુક્ખાપટિપદા ખિપ્પાભિઞ્ઞા, સુખાપટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા, સુખાપટિપદા ખિપ્પાભિઞ્ઞા ચાતિ ચતસ્સો. કતમે ચત્તારો? તણ્હાચરિતો મન્દો ¶ પુગ્ગલો, તણ્હાચરિતો ઉદત્તો પુગ્ગલો, દિટ્ઠિચરિતો મન્દો પુગ્ગલો, દિટ્ઠિચરિતો ઉદત્તો પુગ્ગલો ચાતિ ચત્તારો.

પટિપદાભિઞ્ઞાહિ કતો વિભાગોપિ પટિપદાહિ કતો વિભાગો નામ હોતિ અવિનાભાવતોતિ મનસિ કત્વા ‘‘ચતસ્સો પટિપદાભિઞ્ઞા’’તિ અવત્વા ‘‘ચતસ્સો પટિપદા’’તિ વુત્તા. તા પનેતા સમથવસેનાપિ ભિન્ના, વિપસ્સનાવસેનાપિ ભિન્ના. કથં સમથવસેન? પથવીકસિણાદીસુ સબ્બપઠમં ‘‘પથવી પથવી’’તિઆદિના પવત્તમનસિકારતો પટ્ઠાય યાવ ઝાનસ્સ ઉપચારં ઉપ્પજ્જતિ, તાવ પવત્તા પઞ્ઞા સમથભાવના ‘‘પટિપદા’’તિ વુચ્ચતિ. ઉપચારતો પન પટ્ઠાય યાવ અપ્પના, તાવ ¶ પવત્તા પઞ્ઞા ‘‘અભિઞ્ઞા’’તિ વુચ્ચતિ હેટ્ઠિમપઞ્ઞાતો અધિગતપઞ્ઞાભાવતો.

સા ચ પટિપદા કસ્સચિ દુક્ખા કિચ્છા હોતિ નીવરણાદિપચ્ચનીકધમ્મસમુદાચારગ્ગહણતાય, કસ્સચિ તદભાવતો સુખા અકિચ્છા હોતિ, અભિઞ્ઞાપિ કસ્સચિ દન્ધા અસીઘપ્પવત્તિ હોતિ અવિસદઞાણતાય, કસ્સચિ ખિપ્પા સીઘપ્પવત્તિ હોતિ વિસદઞાણતાયાતિ.

કથં વિપસ્સનાવસેન? યો રૂપારૂપમુખેન વિપસ્સનં અભિનિવિસન્તો ચત્તારિ મહાભૂતાનિ પરિગ્ગહેત્વા ઉપાદારૂપં પરિગ્ગણ્હાતિ, અરૂપં પરિગ્ગણ્હાતિ, રૂપારૂપં પન પરિગ્ગણ્હન્તો દુક્ખેન કસિરેન કિલમન્તો પરિગ્ગહએતઉં સક્કોતિ, તસ્સ દુક્ખાપટિપદા નામ હોતિ. પરિગ્ગહિતરૂપારૂપસ્સ વિપસ્સનાપરિવાસે મગ્ગપાતુભાવદન્ધતાય દન્ધાભિઞ્ઞા નામ હોતિ. તબ્બિપરિયાયેન ઇતરા દ્વે હોન્તિ. વિપસ્સનાવસેન પન ભિન્નાયેવ પટિપદાભિઞ્ઞાયો ઇધ દટ્ઠબ્બા અભિસમયાધિકારત્તા, અટ્ઠકથાયં પન ‘‘એવં યેસં પુગ્ગલાનં વસેન દેસનાવિભાગો દસ્સિતો, તે પુગ્ગલે પટિપદાવિભાગેન વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘ચતસ્સો પટિપદા’તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૬) વુત્તં. યોજનાનયો વુત્તનયાનુસારેનેવ વેદિતબ્બો.

ચતૂહિ પટિપદાભિઞ્ઞાહિ ચત્તારો પુગ્ગલા સબ્બેવ અનિયમતો વટ્ટદુક્ખતો કિં નુ ખો નિય્યન્તિ, ઉદાહુ ‘‘ઇમાય પટિપદાભિઞ્ઞાય અયં પુગ્ગલો નિય્યાતિ, ઇમાય પટિપદાભિઞ્ઞાય અયં પુગ્ગલો નિય્યાતી’’તિ નિયમતો ચ નિય્યાતીતિ વિચારણાય સમ્ભવતો ‘‘અયં પુગ્ગલો ઇમેહિ નિસ્સયેહિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયં લભિત્વા ઇમાય પટિપદાભિઞ્ઞાય વટ્ટદુક્ખતો નિય્યાતી’’તિ નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘તણ્હાચરિતો મન્દો’’તિઆદિ વુત્તં.

તત્થ ¶ તણ્હાચરિતો મન્દો પુગ્ગલો સતિપટ્ઠાનેહિ નિસ્સયેહિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયં લભિત્વા સતિન્દ્રિયેન સતિન્દ્રિયાધિકેન અરિયમગ્ગેન દુક્ખાપટિપદાદન્ધાભિઞ્ઞાય વટ્ટદુક્ખતો નિય્યાતિ, તણ્હાચરિતો ઉદત્તો પુગ્ગલો ઝાનેહિ નિસ્સયેહિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયં લભિત્વા સમાધિન્દ્રિયેન સમાધિન્દ્રિયાધિકેન અરિયમગ્ગેન દુક્ખાપટિપદાખિપ્પાભિઞ્ઞાય વટ્ટદુક્ખતો નિય્યાતિ ¶ , દિટ્ઠિચરિતો મન્દો પુગ્ગલો સમ્મપ્પધાનેહિ નિસ્સયેહિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયં લભિત્વા વીરિયિન્દ્રિયેન વીરિયિન્દ્રિયાધિકેન અરિયમગ્ગેન સુખાપટિપદાદન્ધાભિઞ્ઞાય વટ્ટદુક્ખતો નિય્યાતિ, દિટ્ઠિચરિતો ઉદત્તો પુગ્ગલો સચ્ચેહિ નિસ્સયેહિ ઉપનિસ્સયપચ્ચયં લભિત્વા પઞ્ઞિન્દ્રિયેન પઞ્ઞિન્દ્રિયાધિકેન અરિયમગ્ગેન સુખાપટિપદાખિપ્પાભિઞ્ઞાય વટ્ટદુક્ખતો નિય્યાતીતિ યોજના કાતબ્બા. અટ્ઠકથાયં પન –

‘‘ચત્તારો પુગ્ગલાતિ યથાવુત્તપટિપદાવિભાગેનેવ ચત્તારો પટિપન્નકપુગ્ગલા, તં પન પટિપદાવિભાગં સદ્ધિં હેતુપાયફલેહિ દસ્સેતું ‘તણ્હાચરિતો’તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૬) –

વુત્તં. તત્થ તણ્હાચરિતોતિ તણ્હાય નિબ્બત્તિતં ચરિતં એતસ્સ પુગ્ગલસ્સાતિ તણ્હાચરિતો. મન્દોતિ મન્દિયાય અવિજ્જાય સમન્નાગતોતિ મન્દો, મોહાધિકપુગ્ગલો. ઉદત્તોતિ ઉદઅત્તો, ઉળારપઞ્ઞોતિ અત્થો. ઉળારં ફલં દેતીતિ ઉદો, કો સો? પવિચયો, અત્તનિ નિબ્બત્તોતિ અત્તો, ઉદો અત્તો યસ્સ પુગ્ગલસ્સાતિ ઉદત્તોતિ વચનત્થો કાતબ્બો.

પઠમાય પટિપદાય હેતુ નામ તણ્હાચરિતતા, મન્દપઞ્ઞતા ચ, ઉપાયો સતિન્દ્રિયં, સબ્બાસમ્પિ ફલં નિય્યાનમેવ. દુતિયાય પટિપદાય હેતુ નામ તણ્હાચરિતતા, ઉદત્તપઞ્ઞતા ચ, ઉપાયો વીરિયિન્દ્રિયં. તતિયાય પટિપદાય હેતુ નામ દિટ્ઠિચરિતતા, મન્દપઞ્ઞતા ચ, ઉપાયો સમાધિન્દ્રિયં. ચતુત્થિયા પટિપદાય હેતુ નામ દિટ્ઠિચરિતતા, ઉદત્તપઞ્ઞતા ચ, ઉપાયો પઞ્ઞિન્દ્રિયન્તિ હેતુપાયફલાનિ દટ્ઠબ્બાનિ.

એત્થ ચ દિટ્ઠિચરિતો ઉદત્તો પુગ્ગલો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ નામ, દિટ્ઠિચરિતો મન્દો ચેવ તણ્હાચરિતો ઉદત્તો ચ વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ નામ, તણ્હાચરિતો મન્દો પુગ્ગલો નેય્યો નામ, તસ્મા ‘‘તત્થ ભગવા ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુસ્સ પુગ્ગલસ્સ નિસ્સરણં દેસયતી’’તિઆદિના નયેન ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદિવેનેય્યત્તયસ્સ ભેદદસ્સનેન નિસ્સરણં દેસયતિ, ‘‘આદીનવઞ્ચ નિસ્સરણઞ્ચ દેસયતિ, અસ્સાદઞ્ચ આદીનવઞ્ચ નિસ્સરણઞ્ચ દેસયતી’’તિ દેસનાવિભાગો દસ્સિતો. ‘‘તત્થ ચતસ્સો ¶ પટિપદા’’તિઆદિના પટિપદાભેદદસ્સનેન ‘‘તણ્હાચરિતો મન્દો પુગ્ગલો, તણ્હાચરિતો ઉદત્તો ¶ પુગ્ગલો, દિટ્ઠિચરિતો મન્દો પુગ્ગલો, દિટ્ઠિચરિતો ઉદત્તો પુગ્ગલો’’તિ ચતુધા ભિન્નં તણ્હાચરિતમન્દાદિકં પુગ્ગલચતુક્કં દસ્સિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

ઇદાનિ ચતૂહિ પટિપદાભિઞ્ઞાહિ ચતુધા ભિન્નં તણ્હાચરિતમન્દચતુક્કં અત્થનયયોજનાય દુતિયાય વિસયં કત્વા દસ્સેતું ‘‘ઉભો તણ્હાચરિતા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તણ્હાય સમાધિપટિપક્ખત્તા તણ્હાચરિતા મન્દઉદત્તા ઉભો પુગ્ગલા સમથપુબ્બઙ્ગમાય વિપસ્સનાય ઉપનિસ્સયં લભિત્વા રાગવિરાગાય મગ્ગપઞ્ઞાય નિય્યન્તિ ચેતોવિમુત્તિયા સેક્ખફલભાવાય. સમ્માદિટ્ઠિસહિતેનેવ સમ્માસમાધિના નિય્યાનં ભવતિ, ન સમ્માસમાધિના એવ, તસ્મા દિટ્ઠિચરિતા મન્દઉદત્તા ઉભો પુગ્ગલા વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમેન સમથેન અવિજ્જાવિરાગાય મગ્ગપઞ્ઞાય નિય્યન્તિ પઞ્ઞાવિમુત્તિયા અસેક્ખફલભાવાયાતિ ચત્તારોપિ પુગ્ગલા દુવિધાયેવ ભવન્તીતિ વુત્તં હોતિ.

રાગવિરાગાયાતિ રઞ્જતીતિ રાગો, સો વિરજ્જતિ એતાયાતિ વિરાગા, રાગસ્સ વિરાગા રાગવિરાગા, તાય રાગવિરાગાય. ચેતોતિ ચિત્તપ્પભેદેન ચ સમાધિ વુચ્ચતિ યથા ‘‘ચિત્તં પઞ્ઞઞ્ચ ભાવય’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૩, ૧૯૨; મિ. પ. ૨.૧.૯.). પટિપ્પસ્સદ્ધિવસેન પટિપક્ખતો વિમુચ્ચતીતિ વિમુત્તિ, ચેતસા ચિત્તેન સમાધિના વિમુચ્ચતીતિ ચેતોવિમુત્તિ, ચેતો એવ વા વિમુત્તિ ચેતોવિમુત્તિ, અનાગામિફલસમાધિ. અનાગામિપુગ્ગલો હિ સમાધિસ્મિં પરિપૂરકારિતાય ચેતોવિમુત્તિયા નિય્યાતિ. અવિજ્જાવિરાગાયાતિ અવિન્દિયં કાયદુચ્ચરિતાદિં વિન્દતીતિ અવિજ્જા, વિન્દિયં વા કાયસુચરિતાદિં ન વિન્દતીતિ અવિજ્જા નિરુત્તિનયેન. વિરજ્જતિ એતાયાતિ વિરાગા, અવિજ્જાય વિરાગા અવિજ્જાવિરાગા, તાય અવિજ્જાવિરાગાય. પકારેહિ જાનાતીતિ પઞ્ઞા, વિમુચ્ચતીતિ વિમુત્તિ, પઞ્ઞાય વિમુચ્ચતીતિ પઞ્ઞાવિમુત્તિ, પઞ્ઞા એવ વા વિમુત્તિ પઞ્ઞાવિમુત્તિ, અરહત્તફલપઞ્ઞા, તાય પઞ્ઞાવિમુત્તિયા.

‘‘તેસુ કતમે પુગ્ગલા કેન અત્થનયેન હાતબ્બા’’તિ વત્તબ્બતો ‘‘તત્થ યે સમથપુબ્બઙ્ગમાહી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ ‘‘ઉભો તણ્હાચરિતા’’તિઆદિના વિભત્તેસુ પુગ્ગલેસુ યે ઉભો તણ્હાચરિતા મન્દઉદત્તા પુગ્ગલા સમથ…પે… નિય્યન્તિ, તે ઉભો તણ્હાચરિતા ¶ મન્દઉદત્તા પુગ્ગલા નન્દિયાવટ્ટેન નયેન હાતબ્બા ગમેતબ્બા નેતબ્બા. યે ઉભો દિટ્ઠિચરિતા મન્દઉદત્તા પુગ્ગલા વિપસ્સના…પે… સમથેન નિય્યન્તિ, તે ઉભો દિટ્ઠિચરિતા ¶ મન્દઉદત્તા પુગ્ગલા સીહવિક્કીળિતેન નયેન હાતબ્બા ગમેતબ્બા નેતબ્બાતિ અત્થો.

૭. ‘‘તત્થ ચતસ્સો પટિપદા’’તિઆદિના દેસનાહારેન દુક્ખાપટિપદાભેદેન તણ્હાચરિતમન્દાદિભેદો પુગ્ગલો વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘તસ્સ વિભત્તાનન્તરં સ્વાયં દેસનાહારો કત્થ સંવણ્ણેતબ્બે ધમ્મે કેનચિ આકારેન સમ્ભવતી’’તિ પુચ્છિતબ્બભાવતો ‘‘સ્વાયં હારો કત્થ સમ્ભવતી’’તિઆદિમાહ. નવમક્ખણસમ્પન્નસ્સ સત્થા યં ધમ્મં દેસેતિ, તસ્મિં સંવણ્ણેતબ્બે ધમ્મે યા વીમંસાદિકા સુતમયાદિકા તિસ્સો પઞ્ઞા વિભત્તા, તાહિ પઞ્ઞાહિ યે ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદયો તયો પુગ્ગલા વિભત્તા, ઇતિ વિભત્તાકારેન અયં દેસનાહારો સત્થારા દેસેતબ્બે ધમ્મે સમ્ભવતીતિ દટ્ઠબ્બો.

તત્થ સ્વાયં હારોતિ દેસનાહારેન પટિપદાવિભાગેન વેનેય્યપુગ્ગલવિભાગો દસ્સિતો, સો અયં દેસનાહારો. કત્થ સમ્ભવતીતિ કત્થ સંવણ્ણેતબ્બે ધમ્મે સંવણ્ણનાભાવેન સમ્ભવતીતિ. યસ્સાતિ યો સો વેનેય્યો પચ્ચન્તજાદીહિ અટ્ઠહિ અક્ખણેહિ વિમુત્તો, સવનધારણાદીહિ ચ સમ્પત્તીહિ સમન્નાગતો, તસ્સ વેનેય્યસ્સ. સત્થાતિ સદેવકં લોકં સાસતિ અનુસાસતીતિ સત્થા. ધમ્મન્તિ દેસિતં સંવણ્ણેતબ્બં ધમ્મં. દેસયતીતિ સઙ્ખેપનયવિત્થારનયેહિ ભાસતિ. અઞ્ઞતરોતિ ભગવતો સાવકેસુ એવં ધમ્મં દેસેતું સમત્થો સાવકો. ગરુટ્ઠાનિયોતિ ગારવસ્સ ઠાનભૂતેહિ સીલસુતચાગાદિગુણવિસેસેહિ યુત્તો માનિતો સદ્દહિતબ્બવચનો. સબ્રહ્મચારીતિ સમં, સહ વા બ્રહ્મં સત્થુસાસનં ચરતિ પટિપજ્જતીતિ સબ્રહ્મચારી. સદ્ધં લભતિ ‘‘યો સત્થા ધમ્મં દેસેતિ, સો સત્થા સમ્માસમ્બુદ્ધો હોતી’’તિ સત્થરિ, ‘‘સ્વાક્ખાતો વતાયં ધમ્મો સાત્થો સબ્યઞ્જનો એકન્તપરિપુણ્ણો એકન્તપરિસુદ્ધો અત્થાવહો હિતાવહો સુખાવહો ઝાનમગ્ગફલનિબ્બત્તકો, અમ્હેહિ ચ સદ્દહિતબ્બો’’તિ દેસિતે ધમ્મે ચ અચલસદ્ધં લભતિ, સદ્દહનં અત્તનો સન્તાને પુનપ્પુનં ઉપ્પાદેતિ. તથા ¶ ‘‘યો સાવકો ધમ્મં દેસેતિ, સો સાવકો સઙ્ખેપતો વા વિત્થારતો વા ધમ્મં દેસેતું સમત્થો વત ગરુટ્ઠાનિયો સબ્રહ્મચારી માનિતો સદ્દહિતબ્બવચનો’’તિ દેસકે સાવકે ચ ‘‘તાદિસેન સાવકેન દેસિતો યો ધમ્મો, સો ધમ્મો સાત્થો સબ્યઞ્જનો એકન્તપરિપુણ્ણો એકન્તપરિસુદ્ધો અત્થાવહો હિતાવહો સુખાવહો ઝાનમગ્ગફલનિબ્બત્તકો, અમ્હેહિ ચ સદ્દહિતબ્બો’’તિ સાવકેન દેસિતધમ્મે ચ સદ્ધં સદ્દહનં અત્તનો સન્તાને પુનપ્પુનં ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો.

તત્થાતિ તસ્મિં સદ્દહિતબ્બે સત્થારા દેસિતધમ્મે ચેવ સાવકેન દેસિતધમ્મે ચ સદ્દહન્તસ્સ વેનેય્યસ્સ ¶ યા વીમંસા, વીમંસન્તસ્સ યા ઉસ્સાહના, ઉસ્સહન્તસ્સ યા તુલના, તુલયન્તસ્સ યા ઉપપરિક્ખા, સા અયં વીમંસાદિકા પઞ્ઞા સદ્ધાનુસારેન પવત્તનતો સુતમયી પઞ્ઞા નામ. તત્થ વીમંસનં વિમંસા, પાળિયા, પાળિઅત્થસ્સ ચ વીમંસા. વીમંસતીતિ વા વીમંસા, પદં પદન્તરેન, પદત્થં પદત્થન્તરેન વિચારણકા પઞ્ઞા. યથા ચેત્થ, એવં ઉસ્સાહનાદીસુપિ ભાવસાધનકત્તુસાધનાનિ કાતબ્બાનિ. ઉસ્સાહના ચ ઉસ્સાહેન ઉપત્થમ્ભિકા ધમ્મસ્સ ધારણપરિચયસાધિકા પઞ્ઞા ચ, ન વીરિયં, એત્થ ચ યા સુતમત્તેયેવ પવત્તા, વીમંસાદિભાવં અપ્પત્તા નિવત્તા, સા સુતમયી પઞ્ઞા ન હોતિ. યા ચ સુત્વા વીમંસિત્વા ઉસ્સાહનાદિભાવં અપ્પત્તા નિવત્તા, યા ચ સુત્વા વીમંસિત્વા ઉસ્સહિત્વા તુલનાદિભાવં અપ્પત્તા નિવત્તા, યા ચ સુત્વા વીમંસિત્વા ઉસ્સહિત્વા તુલયિત્વા ઉપપરિક્ખનભાવં અપ્પત્તા નિવત્તા, સાપિ પઞ્ઞા ન સુતમયી પઞ્ઞા હોતીતિ દટ્ઠબ્બા. યા પન સુત્વા સદ્દહન્તસ્સ વીમંસા, વીમંસન્તસ્સ ઉસ્સાહના, ઉસ્સહન્તસ્સ તુલના, તુલયન્તસ્સ ઉપપરિક્ખા હોતિ, અયં સુતમયી પઞ્ઞા નામ હોતીતિ દટ્ઠબ્બા.

સુતમયી પઞ્ઞા આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘કતમા ચિન્તામયી પઞ્ઞા’’તિ વત્તબ્બભાવતો સુતમયિયા પઞ્ઞાય વિભજનાનન્તરં ચિન્તામયિં પઞ્ઞં વિભજિતું ‘‘તથા સુતેન નિસ્સયેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ સુતન્તિ સુય્યતે પરિયત્તિધમ્મોતિ સુતો, સવનં પરિયત્તિધમ્મસ્સાતિ વા સુતં, દુવિધમ્પિ સુતં. નિસ્સયેન ઉપનિસ્સાયાતિ અત્થો. ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે ચેતં ‘‘સુતેન નિસ્સયેના’’તિ કરણવચનં. એત્થ પન ‘‘ઇદં પાણાતિપાતાદિવિરમનં સીલનટ્ઠેન સીલં, અયં એકગ્ગતા સમાદહનટ્ઠેન સમાધિ ¶ , ઇમાનિ ભૂતુપાદાનિ રુપ્પનટ્ઠેન રૂપાનિ, ઇમે ફસ્સાદયો નમનટ્ઠેન નામાનિ, ઇમે રૂપાદયો પઞ્ચ ધમ્મા રાસટ્ઠેન ખન્ધા’’તિ તેસં તેસં ધમ્માનં પીળનાદિસભાવસ્સ વીમંસનાભૂતા પઞ્ઞા વીમંસા નામ. તેસંયેવ સીલસમાધિઆદીનં સીલતિ પતિટ્ઠહતિ એત્થાતિ સીલન્તિઆદિવચનત્થં પુચ્છિત્વા સભાગલક્ખણરસપચ્ચુપટ્ઠાનપદટ્ઠાનાનં તુલેત્વા વિય ગહણપઞ્ઞા તુલનં નામ. તેસંયેવ સીલસમાધિઆદીનં ધમ્માનં સભાવલક્ખણં અવિજહિત્વા અનિચ્ચતાદુક્ખતાદિનમનરુપ્પનાદિસપ્પચ્ચયસઙ્ખતાદિઆકારે વિતક્કેત્વા ઉપપરિક્ખણપઞ્ઞા એવ ઉપપરિક્ખા નામાતિ વિસેસતો દટ્ઠબ્બો. સુતધમ્મસ્સ ધારણપરિચયવસેન પવત્તનતો સુતમયી પઞ્ઞા ઉસ્સાહના જાતા વિય ન ચિન્તામયી પઞ્ઞા ચિન્તિતસ્સ ધારણપરિચયવસેન અપ્પવત્તનતોતિ ‘‘ઉસ્સાહના’’તિ ન વુત્તં.

સુતમયી પઞ્ઞા ચેવ ચિન્તામયી પઞ્ઞા ચ આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘કતમા ભાવનામયી પઞ્ઞા’’તિ વત્તબ્બભાવતો કારણભૂતાનં દ્વિન્નં સુતમયિચિન્તામયિપઞ્ઞાનં દસ્સનાનન્તરં ¶ ફલભૂતં ભાવનામયિં પઞ્ઞં વિભજન્તો ‘‘ઇમાહિ દ્વીહી’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઇમાહિ દ્વીહિ પઞ્ઞાહીતિ સુતમયિચિન્તામયિપઞ્ઞાહિ કારણભૂતાહિ. સુતમયિપઞ્ઞાય વા ચિન્તામયિપઞ્ઞાય વા ઉભયત્થ વા ઠિતોયેવ યોગાવચરો વિપસ્સનં આરભતીતિ. મનસિકારસમ્પયુત્તસ્સાતિ રૂપારૂપેસુ પરિગ્ગહાદિવસેન સઙ્ખારેસુ અનિચ્ચતાદિવસેન મનસિકારેન સમ્મા પકારેહિ યુત્તપ્પયુત્તસ્સ. દિટ્ઠિવિસુદ્ધિકઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધિમગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ- પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિસમ્પાદનેન વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કન્તસ્સ યોગાવચરસ્સ સન્તાને ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિસઙ્ખાતં યં અરિયમગ્ગઞાણં નિબ્બાનારમ્મણદસ્સનભૂમિયં વા ભાવનાભૂમિયં વા ઉપ્પજ્જતિ, અયં ભાવનામયી પઞ્ઞાતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યદિપિ પઠમમગ્ગઞાણં પઠમં નિબ્બાનદસ્સનતો ‘‘દસ્સન’’ન્તિ વુત્તં, ભાવનાવસેન પન પવત્તનતો ‘‘ભાવનામયી પઞ્ઞા’’તિ વેદિતબ્બં. દસ્સનભૂમીતિ પઠમમગ્ગફલાનિ, સેસાનિ ‘‘ભાવનાભૂમી’’તિ વુચ્ચન્તિ.

૮. અમ્હાકાચરિય તુમ્હેહિ ‘‘યસ્સ સત્થા વા’’તિઆદિના સુતમયિપઞ્ઞાદિકા વિભત્તા, એવં સતિ સુતેન વિના ચિન્તામયી પઞ્ઞા નામ ન ભવેય્ય, મહાબોધિસત્તાનં પન સુતેન વિના ચિન્તામયી પઞ્ઞા હોત્વેવાતિ ચોદનં મનસિ કત્વા તસ્મિં સઙ્ગહેત્વા પકારન્તરેન વિભજિતું ‘‘પરતોઘોસા’’તિઆદિમાહ.

તત્થ ¶ પરતોઘોસાતિ પરતો પવત્તો દેસનાઘોસો પચ્ચયો એતિસ્સાતિ પરતોઘોસા. પચ્ચત્તસમુટ્ઠિતાતિ પતિ વિસું અત્તનિયેવ સમુટ્ઠિતા. યોનિસોમનસિકારાતિ તેસં તેસં ચિન્તેતબ્બાનં રૂપાદીનં ધમ્માનં રુપ્પનનમનાદિસભાવપરિગ્ગણ્હનાદિના ઉપાયેન પવત્તમનસિકારા ચિન્તામયી પઞ્ઞા નામ, ઇમિના સાવકાપિ સામઞ્ઞતો ગહિતા, તથાપિ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદીનંયેવ વુત્તત્તા સાવકા ઇધ ગહિતા, તસ્મા પુરિમનયો યુત્તતરો. પરતોતિ ધમ્મદેસકતો પવત્તેન ધમ્મદેસનાઘોસેન હેતુના યં ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, પચ્ચત્તસમુટ્ઠિતેન, યોનિસોમનસિકારેન ચ હેતુના યં ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, અયં ભાવનાવસેન પવત્તનતો ભાવનામયી પઞ્ઞા નામ, ઇમિના સાવકાપિ સામઞ્ઞતો ગહિતા, તથાપિ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદીનંયેવ વુત્તત્તા સાવકા ઇધ ગહિતા, તસ્મા પુરિમનયો યુત્તતરો. પરતોતિ ધમ્મદેસકતો પવત્તેન ધમ્મદેસનાઘોસેન હેતુના યં ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, પચ્ચત્તસમુટ્ઠિતેન, યોનિસોમનસિકારેન ચ હેતુના યં ઞાણં ઉપ્પજ્જતિ, અયં ભાવનાવસેન પવત્તનતો ભાવનામયી પઞ્ઞા નામાતિ વિભજિત્વા પણ્ડિતેહિ ઞેય્યાતિ વિત્થારેન ગમ્ભીરત્થં ઞાતું ઇચ્છન્તેહિ ‘‘એવં પટિપદાવિભાગેના’’તિઆદિના (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૯) અટ્ઠકથાવચનેન જાનિતબ્બો.

સુતમયિપઞ્ઞાદિકા ¶ તિસ્સો પઞ્ઞા આચરિયેન નાનાનયેહિ વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘તાસુ યસ્સ એકા વા દ્વે વા પઞ્ઞા અત્થિ, સો પુગ્ગલો કોનામો, યસ્સ એકાપિ નત્થિ, સો પુગ્ગલો કોનામો’’તિ પુચ્છિતબ્બભાવતો યસ્સ અયં પઞ્ઞા, ઇમા વા અત્થિ, સો પુગ્ગલો ઇત્થન્નામો, યસ્સ નત્થિ, સો પુગ્ગલો ઇત્થન્નામોતિ પટિપદાપઞ્ઞાપ્પભેદેન પુગ્ગલં વિભજિતું ‘‘યસ્સ ઇમા’’તિઆદિ વુત્તં.

તત્થ યસ્સ અતિતિક્ખપઞ્ઞસ્સ સુતમયી પઞ્ઞા ચેવ ચિન્તામયી પઞ્ઞા ચ ઇમા દ્વે પઞ્ઞા અત્થિ, અયં અતિતિક્ખપઞ્ઞો ઉદ્દેસમત્તેનેવ જાનનતો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂ નામ. યસ્સ નાતિતિક્ખપઞ્ઞસ્સ ઉદ્દેસનિદ્દેસેહિ સુતમયી પઞ્ઞા અત્થિ, ચિન્તામયી પઞ્ઞા નત્થિ, અયં નાતિતિક્ખપઞ્ઞો ઉદ્દેસનિદ્દેસેહિ જાનનતો વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂ નામ. યસ્સ મન્દપઞ્ઞસ્સ ઉદ્દેસનિદ્દેસેહિ નેવ સુતમયી પઞ્ઞા અત્થિ, ન ચિન્તામયી પઞ્ઞા ચ, અયં મન્દપઞ્ઞો ¶ ઉદ્દેસનિદ્દેસપટિનિદ્દેસેહિ જાનનતો નિરવસેસવિત્થારદેસનાય નેતબ્બતો નેય્યો નામાતિ. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘ઇદાનિ યદત્થં ઇમા પઞ્ઞા ઉદ્ધટા, તમેવ વેનેય્યપુગ્ગલવિભાગં યોજેત્વા દસ્સેતું ‘યસ્સા’તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિઆદિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૮) વુત્તં.

૯. ‘‘તત્થ ભગવા ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુસ્સા’’તિઆદિના દેસનં વિભાવેતિ, ‘‘તત્થ ચતસ્સો પટિપદા’’તિઆદિના પટિપદાવિભાગેહિ, ‘‘સ્વાયં હારો’’તિઆદિના ઞાણવિભાગેહિ ચ દેસનાભાજનં વેનેય્યત્તયં આચરિયેન વિભત્તં, અમ્હેહિ ચ ઞાતં, ‘‘યાય દેસનાપાળિયા દેસનાહારં યોજેતું પુબ્બે ‘ધમ્મં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામી’તિઆદિના દેસનાહારસ્સ વિસયભાવેન યા પાળિદેસના નિક્ખિત્તા, સા પાળિદેસના દેસનાહારેન નિદ્ધારિતેસુ અસ્સાદાદીસુ અત્થેસુ કિમત્થં દેસયતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇમં અત્થં દેસયતી’’તિ નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘સાયં ધમ્મદેસના’’તિઆદિ આરદ્ધં.

તત્થ સાયં ધમ્મદેસનાતિ યા ધમ્મદેસના આદિકલ્યાણાદિકા પુબ્બે દેસનાહારસ્સ વિસયભાવેન નિક્ખિત્તા, સાયં ધમ્મદેસના અસ્સાદાદીસુ કિમત્થં દેસયતીતિ કથેતુકામતાય પુચ્છતિ, પુચ્છિત્વા ‘‘ચત્તારિ સચ્ચાનિ દેસયતી’’તિ વિસ્સજ્જેતિ, તાનિ સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘દુક્ખં સમુદયં નિરોધં મગ્ગ’’ન્તિ વુત્તં. પવત્તિપવત્તકનિવત્તિનિવત્તનુપાયભાવેન અવિપરીતભાવતો ‘‘સચ્ચાની’’તિ વુત્તાનિ.

યસ્સં દેસનાયં સચ્ચાનિ દેસનાહારેન નિદ્ધારિતાનિ, સા દેસના ચત્તારિ સચ્ચાનિ દેસયતીતિ ¶ યુત્તં હોતુ. યસ્સં દેસનાયં અસ્સાદાદયો નિદ્ધારિતા, સા દેસના ચત્તારિ સચ્ચાનિ દેસયતીતિ ન સક્કા વત્તું. હેટ્ઠા ચ અસ્સાદાદયો નિદ્ધારિતા, તસ્મા ‘‘અસ્સાદાદયો’’તિપિ વત્તબ્બન્તિ ચોદનં મનસિ કત્વા ‘‘આદીનવો ફલઞ્ચ દુક્ખ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. દેસનાહારેન સંવણ્ણનાનયેન દેસનાયં નિદ્ધારિતો આદીનવો ચેવ ફલઞ્ચ દુક્ખસચ્ચં હોતિ, અસ્સાદો સમુદયસચ્ચં, નિસ્સરણં નિરોધસચ્ચં, ઉપાયો ચેવ આણત્તિ ચ મગ્ગસચ્ચં હોતિ, તસ્મા ‘‘ચત્તારિ સચ્ચાનિ દેસયતી’’તિ વત્તબ્બમેવાતિ.

તણ્હાવજ્જા ¶ તેભૂમકધમ્મા દુક્ખં, તે ચ અનિચ્ચાદીહિ પીળિતત્તા આદીનવાયેવ. ફલન્તિ દેસનાય ફલં લોકિયં, ન લોકુત્તરં, તસ્મા દુક્ખન્તિ વત્તબ્બમેવ. અસ્સાદોતિ તણ્હાસ્સાદસ્સ ગહિતત્તા ‘‘અસ્સાદો સમુદયો’’તિ ચ વત્તબ્બં. અસ્સાદેકદેસો દુક્ખમેવ, અસ્સાદેકદેસો દુક્ખઞ્ચેવ સમુદયો ચ. સહ વિપસ્સનાય અરિયમગ્ગો ચ ભગવતો આણત્તિ ચ દેસનાય ફલાધિગમસ્સ ઉપાયભાવતો ‘‘ઉપાયો, આણત્તિ ચ મગ્ગો’’તિ વુત્તં, નિસ્સરણેકદેસોપિ મગ્ગોતિ દટ્ઠબ્બો. ‘‘ઇમાનિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ યા દેસના વિસેસતો દેસયતિ, કતમા સા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા વિસેસં નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘ઇમાનિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ ઇદં ધમ્મચક્ક’’ન્તિ વુત્તં. ઇદં વુચ્ચમાનં ધમ્મચક્કં ઇમાનિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ વિસેસતો દેસયતીતિ યોજના કાતબ્બા.

‘‘યા દેસના ઇમાનિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ વિસેસતો દેસયતિ, તસ્સા દેસનાય ધમ્મચક્કભાવં કિં ભગવા આહા’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘યથાહ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘જાતિપિ દુક્ખા’’તિઆદિવચનતો (મહાવ. ૧૪) તણ્હાવજ્જં જાતિઆદિકં તેભૂમકધમ્મજાતં દુક્ખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવેન, દુક્ખદુક્ખાદિભાવેન ચ ‘‘દુક્ખ’’ન્તિ વુત્તં. મેતિ મયા પવત્તિતન્તિ યોજના. ભિક્ખવેતિ સવને ઉસ્સાહં જનેતું આલપતિ. બારાણસિયન્તિ બારાણસીનગરસ્સ અવિદૂરે. ઇસિપતનેતિ સીલક્ખન્ધાદીનં ઇસનતો ગવેસનતો ‘‘ઇસી’’તિ વોહરિતાનં પચ્ચેકબુદ્ધાનં પતનટ્ઠાને. મિગદાયેતિ મિગાનં અભયદાનટ્ઠાને કારિતે અસ્સમેવ.

અનુત્તરન્તિ ઉત્તરિતરાભાવેન અનુત્તરં અનતિસયં. ધમ્મચક્કન્તિ સતિપટ્ઠાનાદિકે સભાવધારણાદિના અત્થેન ધમ્મો ચેવ પવત્તનટ્ઠેન ચક્કઞ્ચાતિ ધમ્મચક્કં. અપ્પટિવત્તિયન્તિ અપ્પટિસેધનીયં. કસ્મા? જનકસ્સ ભગવતો ધમ્મિસ્સરત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધત્તા, જઞ્ઞસ્સ ચ અનુત્તરત્તા કોણ્ડઞ્ઞાદીનઞ્ચેવ અટ્ઠારસબ્રહ્મકોટિયા ચ ચતુસચ્ચપટિવેધસાધનતો ચ. ‘‘કેન અપ્પટિવત્તિય’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સમણેન વા’’તિઆદિમાહ. તત્થ સમણેનાતિ પબ્બજ્જમત્તૂપગતેન ¶ . બ્રાહ્મણેનાતિ જાતિબ્રાહ્મણેન. પરમત્થાનઞ્હિ સમણબ્રાહ્મણાનં પટિસેધને ચિત્તુપ્પાદાનુપ્પજ્જનમ્પિ નત્થિ. દેવેનાતિ છકામાવચરદેવેન. બ્રહ્મુનાતિ રૂપબ્રહ્મા ગહિતા. ‘‘સમણેન વા ¶ …પે… બ્રહ્મુના’’તિ એત્તકમેવ અવત્વા‘‘કેનચી’’તિ વુત્તવચનેન અવસેસખત્તિયગહપતિપરિસજના સઙ્ગહિતા. તસ્મા ખત્તિયબ્રાહ્મણગહપતિસમણચાતુમહારાજિકતાવતિંસમારબ્રહ્મપરિસા અટ્ઠવિધાપિ પટિસેધેતું અસમત્થાયેવાતિ વેદિતબ્બા. લોકસ્મિન્તિ સત્તસમૂહે ધમ્મચક્કાધારે.

‘‘દ્વાદસ પદાનિ સુત્ત’’ન્તિ ગાથાનુરૂપં ધમ્મચક્કસુત્તે પદાનિ વિભજન્તો ‘‘તત્થ અપરિમાણા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ ધમ્મચક્કદેસનાયં (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૩ આદયો; પટિ. મ. ૨.૩૦). ‘‘અપરિમાણા અક્ખરા અપરિમાણા પદા’’તિ અવત્વા ‘‘અપરિમાણા પદા અપરિમાણા અક્ખરા’’તિ ઉપ્પટિપાટિવચનેહિ યેભુય્યેન પદસઙ્ગહિતાનીતિ દસ્સેતિ. પદા, અક્ખરા, બ્યઞ્જનાતિ ચ લિઙ્ગવિપલ્લાસાનીતિ દટ્ઠબ્બાનિ. એતસ્સેવ અત્થસ્સાતિ વત્તબ્બાકારસ્સ ચતુસચ્ચસઙ્ખાતસ્સ અત્થસ્સેવ સઙ્કાસના પકાસના પકાસનાકારો પઞ્ઞત્તાકારોતિ આકારવન્તઆકારસમ્બન્ધે સામિવચનં. સઙ્કાસનાકારોતિ ચ સઙ્કાસનીયસ્સ અત્થસ્સ આકારો. એસ નયો સેસેસુપિ. ઇતિપીતિ ઇતિ ઇમિના પકારેનપિ, ઇમિના પકારેનપિ ઇદં જાતિઆદિકં દુક્ખં અરિયસચ્ચન્તિ વેદિતબ્બં.

અયન્તિ કામતણ્હાદિભેદા અયં તણ્હા. દુક્ખસમુદયોતિ દુક્ખનિબ્બત્તનસ્સ હેતુભાવતો દુક્ખસમુદયો. અયન્તિ સબ્બસઙ્ખતતો નિસ્સટા અયં અસઙ્ખતા ધાતુ. દુક્ખનિરોધોતિ જાતિઆદિપ્પભેદસ્સ દુક્ખસ્સ અનુપ્પાદનનિરોધપચ્ચયત્તા દુક્ખનિરોધો. અયન્તિ સમ્માદિટ્ઠાદિકો અટ્ઠઙ્ગિકો અરિયો મગ્ગો. દુક્ખનિરોધભૂતં નિબ્બાનં આરમ્મણકરણવસેન ગતત્તા, દુક્ખનિરોધપ્પત્તિયા પટિપદાભાવતો ચ દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા. સેસં વુત્તનયમેવ.

‘‘તત્થ અપરિમાણા’’તિઆદિના બ્યઞ્જનપદઅત્થપદાનિ વિભજિત્વા તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસયિવિસયભાવેન સમ્બન્ધભાવં દસ્સેતું ‘‘તત્થ ભગવા અક્ખરેહિ સઙ્કાસેતી’’તિઆદિ વુત્તં. અથ વા ભગવા કિં સામઞ્ઞેહિ અક્ખરાદીહિ સઙ્કાસેતિ વા પકાસેતિ વા, ઉદાહુ યથારહં સઙ્કાસેતિ પકાસેતીતિઆદિવિચારણાય સમ્ભવતો વિસયવિસયિભાવેન સમ્બન્ધભાવં નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘તત્થ ભગવા અક્ખરેહિ સઙ્કાસેતી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘અક્ખરેહિ સઙ્કાસેતી’’તિ કસ્મા એવં વુત્તં, નનુ ‘‘દુક્ખસચ્ચ’’ન્તિઆદીસુ ¶ પદેનેવ દુક્ખસચ્ચત્થત્તાદિકો સઙ્કાસિતબ્બોતિ? સચ્ચં, પદાવયવસ્સ પન અક્ખરસ્સ ગહણમુખેનેવ અક્ખરસમુદાયસ્સપિ પદસ્સ ¶ ગહણં હોતિ, પદે ગહિતે ચ દુક્ખસચ્ચત્થાદિકાવબોધો હોત્વેવ, એવં સતિ પદેનેવ સિજ્ઝનતો અક્ખરો વિસું ન ગહેતબ્બોતિ? ન, દુક્ખસચ્ચત્થાદિકાવબોધસ્સ વિસેસુપ્પત્તિભાવતો. દુ-ઇતિ અક્ખરેન હિ અનેકુપદ્દવાધિટ્ઠાનભાવેન કુચ્છિતત્થો ગહિતો, ખ-ઇતિ અક્ખરેન ધુવસુભસુખત્તભાવવિરહેન તુચ્છત્થોતિ એવમાદિકાવબોધસ્સ વિસેસુપ્પત્તિ ભવતિ. તેન વુત્તં ‘‘પદત્થગહણસ્સ વિસેસાધાનં જાયતી’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૯). પદપરિયોસાને વાક્યપરિયોસાનાભાવતો અક્ખરેહિ સંખિત્તેન દીપિયમાનો અત્થો પદેહિ પકાસિતોવાતિ વુત્તં ‘‘પદેહિ પકાસેતી’’તિ. વાક્યપરિયોસાને પન સઙ્કાસિતો પકાસિતો અત્થો વિવરિતો વિવટો કતોવાતિ વુત્તં. ‘‘બ્યઞ્જનેહિ વિવરતી’’તિ. પકારેહિ ચ વાક્યભેદે કતે સો અત્થો વિભત્તો નામાતિ વુત્તં ‘‘આકારેહિ વિભજતી’’તિ. વાક્યાવયવાનં પદાનં પચ્ચેકં નિબ્બચનવિભાગે કતે સો અત્થો પાકટો કતોવાતિ વુત્તં ‘‘નિરુત્તીહિ ઉત્તાનીકરોતી’’તિ. કતનિબ્બચનેહિ વાક્યાવયવેહિ વિત્થારવસેન નિરવસેસતો દેસિતેહિ વેનેય્યસત્તાનં ચિત્તે પરિસમન્તતો તોસનં હોતિ, પઞ્ઞાતેજનઞ્ચાતિ આહ ‘‘નિદ્દેસેહિ પઞ્ઞપેતી’’તિ.

‘‘ભગવા અક્ખરેહિ સઙ્કાસેતી’’તિઆદીસુ ‘‘ભગવા એવા’’તિ વા ‘‘અક્ખરેહિ એવા’’તિ વા અવધારણે યોજિતે ‘‘સાવકો ન સઙ્કાસેતિ, પદાદીહિ ન સઙ્કાસેતી’’તિ અત્થો ભવેય્ય, સાવકો ચ સઙ્કાસેતિ, પદાદીહિ ચ સઙ્કાસેતિ. કત્થ અવધારણં યોજેતબ્બન્તિ ચે? ‘‘ભગવા અક્ખરેહિ સઙ્કાસેતિયેવા’’તિ અવધારણં યોજેતબ્બં. એવઞ્હિ સતિ સાવકેન સઙ્કાસિતો વા પદાદીહિ સઙ્કાસિતો વા અત્થો સઙ્ગહિતો હોતિ. અત્થપદાનઞ્ચ અક્ખરાદિનાનાવિસયતા સિદ્ધા હોતિ. તેન એકાનુસન્ધિકે સુત્તે છળેવ અત્થપદાનિ નિદ્ધારેતબ્બાનિ, અનેકાનુસન્ધિકે સુત્તે અનુસન્ધિભેદેન વિસું વિસું છ છ અત્થપદાનિ નિદ્ધારેતબ્બાનિ.

‘‘છસુ ¶ બ્યઞ્જનપદેસુ કતમેન બ્યઞ્જનપદેન કતમં કિચ્ચં સાધેતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇમિના ઇદં કિચ્ચં, ઇમિના ઇદં કિચ્ચં સાધેતી’’તિ નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘તત્થ ભગવા અક્ખરેહિ ચ પદેહિ ચ ઉગ્ઘટેતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ અક્ખરાદીસુ બ્યઞ્જનપદેસુ. ઉગ્ઘટેતીતિ ઉગ્ઘટનકિચ્ચં સાધેતીતિ અત્થો. કિઞ્ચાપિ દેસનાવ ઉગ્ઘટનકિચ્ચં સાધેતિ, ભગવા પન દેસનાજનકત્તા ઉગ્ઘટનકિચ્ચં સાધેતીતિ વુચ્ચતિ. સેસેસુપિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.

‘‘ઉગ્ઘટનકિચ્ચસાધિકા દેસનાયેવ કિં વિપઞ્ચનવિત્થારણકિચ્ચસાધિકા દેસનાજનકત્તા, ઉદાહુ વિસું વિસું કિચ્ચસાધિકા અઞ્ઞા’’તિ પુચ્છિતબ્બભાવતો વિસું વિસું કિચ્ચસાધિકા અઞ્ઞા ¶ દેસનાતિ નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘તત્થ ઉગ્ઘટના આદી’’તિઆદિમાહ. અથ વા ‘‘કતમા ઉગ્ઘટના, કતમા વિપઞ્ચના, કતમા વિત્થારણા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા વુત્તં ‘‘તત્થ ઉગ્ઘટના આદી’’તિઆદિ. તત્થ તત્થાતિ ઉગ્ઘટનાદિકિચ્ચસાધિકાસુ દેસનાસુ. ઉગ્ઘટનાતિ ઉગ્ઘટનકિચ્ચસાધિકા દેસના આદિદેસના હોતિ. વિપઞ્ચનાતિ વિપઞ્ચનકિચ્ચસાધિકા દેસના મજ્ઝેદેસના હોતિ. વિત્થારણાતિ વિત્થારણકિચ્ચસાધિકા દેસના પરિયોસાનદેસના હોતીતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

‘‘ઉગ્ઘટિયન્તો ઉદ્દિસિયમાનો પરિયત્તિઅત્થભૂતો ધમ્મવિનયો કતમં પુગ્ગલં વિનેતિ, વિપઞ્ચિયન્તો નિદ્દિસિયમાનો પરિયત્તિઅત્થભૂતો ધમ્મવિનયો કતમં પુગ્ગલં વિનેતિ, વિત્થારિયન્તો પટિનિદ્દિસિયમાનો પરિયત્તિઅત્થભૂતો ધમ્મવિનયો કતમં પુગ્ગલં વિનેતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સોયં ધમ્મવિનયો’’તિઆદિમાહ. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘એવં ‘અક્ખરેહિ સઙ્કાસેતી’તિઆદીનં છન્નં બ્યઞ્જનપદાનં બ્યાપારં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અત્થપદાનં બ્યાપારં દસ્સેતું ‘સોયં ધમ્મવિનયો’તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૯) વુત્તં.

તત્થ ઉગ્ઘટિયન્તો ઉદ્દિસિયમાનો ઉદ્દેસપરિયત્તિઅત્થભૂતો સો અયં ધમ્મવિનયો ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુપુગ્ગલં વિનેતિ, તેન ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુનો પુગ્ગલસ્સ વિનયનેન નં ઉગ્ઘટિયન્તં ઉદ્દિસિયમાનં ઉદ્દેસપરિયત્તિઅત્થભૂતં વિનયં ‘‘આદિકલ્યાણો’’તિ આહુ. વિપઞ્ચિયન્તો નિદ્દિસિયમાનો નિદ્દેસપરિયત્તિઅત્થભૂતો સો અયં ધમ્મવિનયો વિપઞ્ચિતઞ્ઞુપુગ્ગલં વિનેતિ, તેન ¶ વિપઞ્ચિતઞ્ઞુપુગ્ગલસ્સ વિનયનેન નં વિપઞ્ચિયન્તં નિદ્દિસિયમાનં નિદ્દેસપરિયત્તિઅત્થભૂતં વિનયં ‘‘મજ્ઝેકલ્યાણો’’તિ આહુ. વિત્થારિયન્તો પટિનિદ્દિસિયમાનો પટિનિદ્દેસપરિયત્તિઅત્થભૂતો સો અયં ધમ્મવિનયો નેય્યં પુગ્ગલં વિનેતિ વિનયનં જનેતિ, તેન નેય્યસ્સ પુગ્ગલસ્સ વિનયનેન નં વિત્થારિયન્તં પટિનિદ્દિસિયમાનં પટિનિદ્દેસપરિયત્તિઅત્થભૂતં વિનયં ‘‘પરિયોસાનકલ્યાણો’’તિ આહૂતિ યોજનત્થોતિ દટ્ઠબ્બો.

અથ વા ‘‘અક્ખરેહિ સઙ્કાસેતી’’તિઆદિના છન્નં પદાનં બ્યાપારો દસ્સિતો, એવં સતિ અત્થો નિબ્યાપારો સિયા, અત્થો ચ નિપ્પરિયાયતો સબ્યાપારોયેવાતિ ચોદનં મનસિ કત્વા આહ ‘‘સોયં ધમ્મવિનયો’’તિઆદિ. એતેન અત્થોયેવ મુખ્યતો વેનેય્યત્તયસ્સ વિનયનકિચ્ચં સાધેતિ, અત્થવાચકો પન સદ્દો ઠાનૂપચારતો વેનેય્યત્તયસ્સ વિનયનકિચ્ચં સાધેતીતિ દસ્સેતિ. પદપરમસ્સ પન સચ્ચપ્પટિવેધસ્સ પતિટ્ઠાનાભાવતો સો ઇધ ન વુત્તો. સેક્ખગ્ગહણેન વા કલ્યાણપુથુજ્જનસ્સ વિય નેય્યગ્ગહણેન પદપરમસ્સ પુગ્ગલસ્સાપિ ગહણં દટ્ઠબ્બં ¶ . અક્ખરેહીતિઆદીસુ કરણત્થે કરણવચનં, ન હેત્વત્થે. અક્ખરાદીનઞ્હિ ઉગ્ઘટનાદીનિ પયોજનાનિયેવ હોન્તિ, ન ઉગ્ઘટનાદીનં અક્ખરાદીનિ પયોજનાનીતિ ‘‘અન્નેન વસતી’’તિઆદીસુ વિય ન હેતુઅત્થો ગહેતબ્બો. તત્થ હિ અન્નેન હેતુના વસતિ, વસનેન હેતુના અન્નં લદ્ધન્તિ વસનકિરિયાય ફલં વસનકિરિયાય હેતુભાવેન ગહિતં. ‘‘અજ્ઝેસનેન વસતી’’તિઆદીસુપિ એસેવ નયો. તેનાહ ‘‘યદત્થા ચ કિરિયા, સો હેતૂ’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૯). તત્થ યદત્થાતિ સો અન્નાદિકો અત્થો યસ્સા વસનાદિકિરિયાયાતિ યદત્થા, વસનાદિકિરિયા, સો અન્નાદિકો અત્થો તસ્સા વસનાદિકિરિયાય હેતૂતિ અત્થો વેદિતબ્બો.

૧૦. ‘‘તત્થ અપરિમાણા પદા’’તિઆદિના ‘‘ધમ્મં વો ભિક્ખવે દેસેસ્સામી’’તિ ઉદ્દિટ્ઠાય પાળિયા દ્વાદસપદસમ્પત્તિસઙ્ખાતં તિવિધકલ્યાણતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ છઅત્થપદછબ્યઞ્જનપદભેદેન સમ્પત્તિસઙ્ખાતં અત્થપદબ્યઞ્જનપદકલ્યાણતં દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ છપ્પદાનિ અત્થો’’તિઆદિમાહ. અથ વા ‘‘દ્વાદસ પદાનિ સુત્ત’’ન્તિ વુત્તાનુરૂપં ‘‘તત્થ અપરિમાણા’’તિઆદિના ‘‘ધમ્મં વો ભિક્ખવે દેસેસ્સામી’’તિ ઉદ્દિટ્ઠાય પાળિયા દ્વાદસપદતા ¶ દસ્સેત્વા ‘‘આદિકલ્યાણં મજ્ઝેકલ્યાણં પરિયોસાનકલ્યાણ’’ન્તિ વુત્તાનુરૂપં ‘‘તત્થ ભગવા અક્ખરેહિ ચા’’તિઆદિના તસ્સા પાળિયા તિવિધકલ્યાણતા દસ્સિતા, દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘સાત્થં સબ્યઞ્જનં કેવલપરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધ’’ન્તિ વુત્તાનુરૂપં તસ્સા પાળિયા છઅત્થપદબ્યઞ્જનપદસમ્પન્નતં દસ્સેતું ‘‘તત્થ છપ્પદાનિ અત્થો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તિસ્સં દેસનાહારવિસયસઙ્ખાતાયં પાળિયં છપ્પદાનિ અત્થો. કતમાનિ છપ્પદાનિ? સઙ્કાસના, પકાસના, વિવરણા, વિભજના, ઉત્તાનીકમ્મં, પઞ્ઞત્તિ ઇમાનિ છપ્પદાનિ. અત્થો યસ્સ અત્થિ તસ્મા સાત્થં. તત્થાતિ તિસ્સં દેસનાહારવિસયસઙ્ખાતાયં પાળિયં છપ્પદાનિ બ્યઞ્જનં. કતમાનિ છપ્પદાનિ? અક્ખરં, પદં, બ્યઞ્જનં, આકારો, નિરુત્તિ, નિદ્દેસો ઇમાનિ છપ્પદાનિ. બ્યઞ્જનં યસ્સ અત્થીતિ સબ્યઞ્જનન્તિ યોજના કાતબ્બા. તેનાતિ તસ્સા પાળિયા તિવિધકલ્યાણછઅત્થપદસમ્પન્નછબ્યઞ્જનપદસમ્પન્નટ્ઠેન, ‘‘ધમ્મં વો, ભિક્ખવે…પે… સુદ્ધ’’ન્તિ ભગવા આહાતિ અત્થો.

કેવલસદ્દસ્સ સકલાદિઅત્થવાચકત્તા અધિપ્પેતત્થં નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘કેવલન્તિ લોકુત્તરં ન મિસ્સં લોકિયેહિ ધમ્મેહી’’તિ વુત્તં. પરિપુણ્ણન્તિ અધિપ્પેતત્થે એકોપિ અત્થો ઊનો નત્થિ, વાચકસદ્દેસુપિ અનત્થકો એકોપિ સદ્દો અધિકો નત્થીતિ પરિપુણ્ણં અનૂનં અનતિરેકં. પરિસુદ્ધન્તિ સદ્દદોસઅત્થદોસાદિવિરહતો વા પરિસુદ્ધં, રાગાદિમલવિરહતો વા પરિયોદાતાનં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મવિસેસાનં ઉપટ્ઠિતટ્ઠાનત્તા પરિસુદ્ધં પરિયોદાતં. નિગ્ગતં મલં એતસ્સ ધમ્મસ્સાતિ ¶ નિમ્મલં. સદ્દદોસાદિવિરહતો વા રાગાદિવિરહતો વા સબ્બમલેહિ અપગતં પરિ સમન્તતો ઓદાતન્તિ પરિયોદાતં. ઉપટ્ઠિતન્તિ ઉપતિટ્ઠન્તિ એત્થ સબ્બવિસેસાતિ ઉપટ્ઠિતં યથા ‘‘પદક્કન્ત’’ન્તિ. પદક્કન્તં પદક્કન્તટ્ઠાનં. વિસિસન્તિ મનુસ્સધમ્મેહીતિ વિસેસા, સબ્બે વિસેસા સબ્બવિસેસા, સબ્બતો વા વિસેસાતિ સબ્બવિસેસા, ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મા. તેસં સબ્બવિસેસાનં ઉપટ્ઠિતન્તિ યોજના. ઇદન્તિ સિક્ખત્તયસઙ્ગહં સાસનબ્રહ્મચરિયં. તથાગતસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પદન્તિ તથાગતપદં. પદન્તિ ચ પટિપત્તિગમનેન વા દેસનાગમનેન વા કિલેસગ્ગહણં. ઓત્થરિત્વા ગમનટ્ઠાનં ઇતિપિ વુચ્ચતિ પવુચ્ચતિ, તથાગતેન ગોચરાસેવનેન વા ભાવનાસેવનેન વા નિસેવિતં ભજિતં ઇતિપિ વુચ્ચતિ, તથાગતસ્સ મહાવજિરઞાણસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણદન્તેહિ ¶ આરઞ્જિતં આરઞ્જિતટ્ઠાનં ઇતિપિ વુચ્ચતિ, અતો તથાગતપદાદિભાવેન વત્તબ્બભાવતો એતં સાસનબ્રહ્મચરિયં ઇતિ પઞ્ઞાયતિ. બ્રહ્મચરિયન્તિ બ્રહ્મુનો સબ્બસત્તુત્તમસ્સ ભગવતો ચરિયં, બ્રહ્મં વા સબ્બસેટ્ઠં ચરિયં બ્રહ્મચરિયં. પઞ્ઞાયતીતિ યથાવુત્તેહિ પકારેહિ ઞાયતીતિ અત્થો વેદિતબ્બો.

‘‘ઇમસ્સ સિક્ખત્તયસ્સ સઙ્ગહસ્સ સાસનસ્સ પરિપુણ્ણભાવપરિસુદ્ધભાવસઙ્ખાતં તથાગતપદભાવં!તથાગતપદભાવં, તથાગતનિસેવિતભાવં, તથાગતઆરઞ્જિતભાવં, તેહિ પકારેહિ ઞાપિતભાવં કથં મયં નિક્કઙ્ખા જાનિસ્સામા’’તિ વત્તબ્બતો ‘‘તેનાહ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં, તબ્ભાવદીપકેન ભગવતા વુત્તેન વચનેન તુમ્હેહિ નિક્કઙ્ખેહિ જાનિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ.

યદિ ભગવા અક્ખરેહિ ચ પદેહિ ચ ઉગ્ઘટેતિ, બ્યઞ્જનેહિ ચ આકારેહિ ચ વિપઞ્ચયતિ, નિરુત્તીહિ ચ નિદ્દેસેહિ ચ વિત્થારેતિ, એવં સતિ આચરિયેન રચિતેન દેસનાહારેન પયોજનં ન ભવતિ, દેસનાહારેન ન વિના ભગવતો દેસનાયમેવ અત્થસિજ્ઝનતોતિ ચોદનં મનસિ કત્વા ‘‘કેસં અયં ધમ્મદેસના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘યોગીન’’ન્તિ આહ. તત્થ યોગીનન્તિ યુજ્જન્તિ ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનભાવનાયન્તિ યોગિનો, તેસં યોગીનં. તેન મયા રચિતેન દેસનાહારેન સંવણ્ણિતા અયં વુત્તપ્પકારા ભગવતો દેસના ઉગ્ઘટનાદિકિચ્ચં સાધેતીતિ દેસનાહારો યોગીનં સાત્થકોયેવાતિ દટ્ઠબ્બો. ‘‘દેસનાહારસ્સ અસ્સાદાદિદેસનાહારભાવો કેન અમ્હેહિ જાનિતબ્બો સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહ આયસ્મા…પે… દેસનાહારો’’તિ વુત્તં. તત્થ તેન અસ્સાદાદિદેસનાહારભાવેન આયસ્મા મહાકચ્ચાનો ‘‘અસ્સાદાદીનવતા…પે… દેસનાહારો’’તિ યં વચનં આહ, તેન વચનેન તુમ્હેહિ દેસનાહારસ્સ યોગીનં અસ્સાદાદિદેસનાહારભાવો જાનિતબ્બો સદ્દહિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ.

‘‘કિં ¶ પન એત્તાવતા દેસનાહારો પરિપુણ્ણો, અઞ્ઞો નિયુત્તો નત્થી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘નિયુત્તો દેસનાહારો’’તિ વુત્તં. તત્થ યસ્સં દેસનાયં અસ્સાદાદયો યેન દેસનાહારેન નિદ્ધારિતા, તસ્સં દેસનાયં ¶ સો દેસનાહારો નિદ્ધારેત્વા યોજિતોતિ અત્થો દટ્ઠબ્બોતિ.

ઇતિ દેસનાહારવિભઙ્ગે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

વિભાવના નિટ્ઠિતા.

પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેન ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.

૨. વિચયહારવિભઙ્ગવિભાવના

૧૧. યેન યેન સંવણ્ણનાવિસેસભૂતેન દેસનાહારવિભઙ્ગેન અસ્સાદાદયો સુત્તત્થા આચરિયેન વિભત્તા, સો સંવણ્ણનાવિસેસભૂતો દેસનાહારવિભઙ્ગો પરિપુણ્ણો, ‘‘કતમો વિચયો હારો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો વિચયો હારો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ નિદ્દિટ્ઠેસુ સોળસસુ દેસનાહારાદીસુ હારેસુ કતમો સંવણ્ણનાવિસેસો વિચયો હારો વિચયહારવિભઙ્ગો નામાતિ પુચ્છતિ. ‘‘યં પુચ્છિતઞ્ચ વિસ્સજ્જિતઞ્ચા’’તિઆદિનિદ્દેસગાથાય ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાનો ‘‘અયં વિચયો હારો કિં વિચિનતી’’તિઆદિકો સંવણ્ણનાવિસેસો વિચયહારવિભઙ્ગો નામાતિ યોજના.

‘‘અયં વિચયો હારો કિં વિચિનતી’’તિ ઇમિના યો વિચયો વિચિનિતબ્બો, તં વિચયં વિચિનિતબ્બં પુચ્છતિ, તસ્મા વિચિનિતબ્બં વિસયં વિસું વિસું નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘પદં વિચિનતિ, પઞ્હં વિચિનતી’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘કિં વિચયો પદવિચયો’’તિઆદિં અવત્વા ‘‘કિં વિચિનતિ, પદં વિચિનતી’’તિઆદિવચનેન વિચયસદ્દસ્સ કત્તુસાધનત્થં દસ્સેતિ. તત્થ પદં વિચિનતીતિ નવવિધસ્સ સુત્તન્તસ્સ સબ્બં પદં યાવ નિગમના નામપદાદિજાતિસદ્દાદિઇત્થિલિઙ્ગાદિઆકારન્તાદિપઠમવિભત્યન્તાદિએકવચનાદિવસેન વિચિનતિ. પઞ્હં વિચિનતીતિ અદિટ્ઠજોતનાદિસત્તાધિટ્ઠાનાદિસમ્મુતિવિસયાદિઅતીતવિસયાદિવસેન વિચિનતિ. વિસ્સજ્જનં વિચિનતીતિ એકંસબ્યાકરણવિસ્સજ્જનાદિસાવસેસબ્યાકરણવિસ્સજ્જનાદિ સઉત્તરબ્યાકરણ વિસ્સજ્જનાદિ લોકિયબ્યાકરણવિસ્સજ્જનાદિવસેન વિચિનતિ. પુબ્બાપરં વિચિનતીતિ ¶ પુબ્બેન અપરં સંસન્દિત્વા ¶ વિચિનતિ. અસ્સાદં વિચિનતીતિ અસ્સાદકતણ્હાદિઅસ્સાદેતબ્બસુખાદિવસેન વિચિનતિ. આદીનવં વિચિનતીતિ દુક્ખદુક્ખવિપરિણામદુક્ખસઙ્ખારદુક્ખવસેન વા અનિટ્ઠાનુભવનાદિઆદિઅન્તવન્તતાદિસંકિલેસભાગિયાદિવસેન વા વિચિનતિ. નિસ્સરણં વિચિનતીતિ મગ્ગવસેન વા નિબ્બાનવસેન વા મગ્ગસ્સ વા આગમવસેન, નિબ્બાનસ્સ અસઙ્ખતધાતુઆદિપરિયાયવસેન વા વિચિનતિ. ફલં વિચિનતીતિ ધમ્મચરણસ્સ દુગ્ગતિગમનાભાવેન વા મચ્ચુતરણાદિના વા દેસનાય ફલં, દેસનાનુસારેન ચરણસ્સ ફલં વિચિનતિ. ઉપાયં વિચિનતીતિ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદિવસેન પવત્તનનિબ્બિદાઞાણાદિવસેન વા સદ્ધાસતિવસેન વા વિસુદ્ધિયા ઉપાયં વિચિનતિ. આણત્તિં વિચિનતીતિ પાપપરિવજ્જનાણત્તિવસેન વા લોકસ્સ સુઞ્ઞતાપેક્ખનાણત્તિવસેન વા વિચિનતિ. અનુગીતિં વિચિનતીતિ વુત્તાનુગીતિવસેન વા વુચ્ચમાનાનુગીતિવસેન વા અનુરૂપં ગીતિં વિચિનતિ. સબ્બે નવ સુત્તન્તે વિચિનતીતિ સુત્તગેય્યાદિકે નવ સુત્તે આહચ્ચવચનવસેન વા અનુસન્ધિવચનવસેન વા નીતત્થવચનવસેન વા નેય્યત્થવચનવસેન વા સંકિલેસભાગિયાદિવસેન વા વિચિનતિ.

કિઞ્ચાપિ પદવિચયો પઠમં વિભત્તો, સુત્તસ્સ પન અનુપદં વિચિનિતબ્બતાય અતિભારિયો, ન સુકરો પદવિચયોતિ તં અગ્ગહેત્વા પઞ્હાવિચયવિસ્સજ્જનવિચયે તાવ વિભજન્તો ‘‘યથા કિં ભવે’’તિઆદિમાહ. તત્થ યથા કિં ભવેતિ યેન પકારેન સો પઞ્હાવિચયો પવત્તેતબ્બો, તં પકારજાતં કીદિસં ભવેય્યાતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. આયસ્મા અજિતો પારાયને ભગવન્તં પઞ્હં યથા યેન પકારેન પુચ્છતિ, તથા તેન પકારેન પઞ્હાવિચયો પવત્તેતબ્બોતિ અત્થો. તત્થ આયસ્માતિ પિયવચનં. અજિતોતિ બાવરીબ્રાહ્મણસ્સ પરિચારકભૂતાનં સોળસન્નં અઞ્ઞતરો અજિતો. પારાયનેતિ પારં નિબ્બાનં અયતિ ગચ્છતિ એતેનાતિ પારાયનં, અજિતસુત્તાદિસોળસસુત્તસ્સેતં અધિવચનં.

‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો, (ઇચ્ચાયસ્મા અજિતો,)

કેનસ્સુ નપ્પકાસતિ;

કિસ્સાભિલેપનં બ્રૂસિ, કિં સુ તસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ. (સુ. નિ. ૧૦૩૮; ચૂળનિ. વત્થુગાથા ૫૭, અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧) –

ગાથાય ¶ ‘‘કેન ધમ્મેન લોકો અરિયવજ્જો સત્તો નિવુતો પટિચ્છાદિતો, ઇતિ આયસ્મા અજિતો ¶ પુચ્છતિ. કેન હેતુના યથાવુત્તલોકો નપ્પકાસતિ, અસ્સ યથાવુત્તલોકસ્સ કિં અભિલેપનં ઇતિ ત્વં બ્રૂસિ, તસ્સ યથાવુત્તલોકસ્સ કિં મહબ્ભયન્તિ ત્વં બ્રૂસીતિ પુચ્છતી’’તિ અત્થો.

ઇતિ ઇમિના પભેદેન ચત્તારિ ઇમાનિ ગાથાપાદપદાનિ પુચ્છિતાનિ પુચ્છાવસેન વુત્તાનિ, પુચ્છિતત્થદીપકાનિ વા, પધાનવસેન પન સો ‘‘એકો પઞ્હો’’તિ મતો, યદિપિ ચતુન્નં પદાનં પુચ્છનવસેન પવત્તત્તા ચતુબ્બિધોતિ વત્તબ્બો, ઞાતું પન ઇચ્છિતસ્સ એકસ્સેવ અત્થસ્સ સમ્ભવતો ‘‘એકો પઞ્હો’’તિ વુત્તં. ‘‘કારણં વદેહી’’તિ વત્તબ્બત્તા કારણમાહ ‘‘એકવત્થુપરિગ્ગહા’’તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘યદિપિ નિવારણાપકાસનાભિલેપનમહબ્ભયસઙ્ખાતા ચત્તારો અત્થા પુચ્છાયં ગહિતા, એકસ્સ પન અભિધેય્યત્થસ્સ ગહણતો ‘એકો પઞ્હો’તિ પધાનવસેન ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બો’’તિ. ‘‘એકવત્થુપરિગ્ગહણં કથં અમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘એવઞ્હિ આહા’’તિ વુત્તં. એવં એકવત્થુપરિગ્ગહણેનેવ ભગવા હિ યસ્મા આહ, ઇતિ તસ્મા એકવત્થુપરિગ્ગહણં તુમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ.

‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો’’તિ ઇમિના લોકાધિટ્ઠાનં પટિચ્છાદનં પુચ્છતિ, ન નાનાધમ્માધિટ્ઠાનં. ‘‘કેનસ્સુ નપ્પકાસતી’’તિ ઇમિના લોકસ્સેવ અપ્પકાસનં પુચ્છતિ, ન નાનાસભાવધમ્મસ્સ. ‘‘કિસ્સાભિલેપનં બ્રૂસી’’તિ ઇમિના લોકસ્સેવ અભિલેપનં પુચ્છતિ, ન નાનાસભાવધમ્મસ્સ. ‘‘કિં સુ તસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ ઇમિના તસ્સેવ લોકસ્સ મહબ્ભયં પુચ્છતિ, ન નાનાસભાવધમ્મસ્સ. તસ્મા ‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો’’તિઆદિપઞ્હો એકાધિટ્ઠાનનાનાધિટ્ઠાનેસુ એકાધિટ્ઠાનો, ધમ્માધિટ્ઠાનસત્તાધિટ્ઠાનેસુ સત્તાધિટ્ઠાનો, અદિટ્ઠજોતનાદીસુ અદિટ્ઠજોતનાપઞ્હોતિઆદિના યથાસમ્ભવં વિચિનિતબ્બોતિ અધિપ્પાયો.

‘‘પઞ્હસ્સ યો લોકો ‘અધિટ્ઠાનો’તિ ગહિતો, સો લોકો તિવિધો’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘લોકો તિવિધો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તયો વિધા એતસ્સ લોકસ્સાતિ તિવિધો. કિલિસ્સતિ રાગાદિવસેન કામાવચરસત્તોતિ કિલેસો, કિલેસો ચ સો લોકો ¶ ચાતિ કિલેસલોકો, કામાવચરસત્તો. સો હિ રાગાદિકિલેસબહુલતાય કિલેસલોકોતિ. ભવતિ ઝાનાભિઞ્ઞાહિ બુદ્ધીહીતિ ભવો, ભવો ચ સો લોકો ચાતિ ભવલોકો, રૂપાવચરસત્તો. સો હિ ઝાનાદિબુદ્ધીહિ ભવતીતિ. ઇન્દ્રિયેન સમન્નાગતોતિ ઇન્દ્રિયો, ઇન્દ્રિયો ચ સો લોકો ચાતિ ઇન્દ્રિયલોકો, અરૂપાવચરસત્તો. સો હિ આનેઞ્જસમાધિબહુલતાય વિસુદ્ધિન્દ્રિયો હોતીતિ લોકસમઞ્ઞા પરિયાપન્નધમ્મવસેન પવત્તા, તસ્મા અરિયા ન ગહિતાતિ.

‘‘કેનસ્સુ ¶ નિવુતો લોકો’’તિઆદિગાથાય પુચ્છાવિચયો હારો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘વિસ્સજ્જનાવિચયો હારો કત્થ વિસ્સજ્જનાય વિભત્તો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ વિસ્સજ્જના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તસ્સં ‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો’’તિઆદિપુચ્છાયં –

‘‘અવિજ્જાય નિવુતો લોકો, (અજિતાતિ ભગવા,)

વિવિચ્છા પમાદા નપ્પકાસતિ;

જપ્પાભિલેપનં બ્રૂમિ, દુક્ખમસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ. (સુ. નિ. ૧૦૩૯; ચૂળનિ. વત્થુગાથા ૫૮, અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ) –

અયં ગાથા વિસ્સજ્જનાતિ દટ્ઠબ્બા. તત્થ અવિજ્જાય નિવુતો લોકોતિ કાળપક્ખચતુદ્દસી, ઘનવનસણ્ડ, મેઘપટલચ્છાદન, અડ્ઢરત્તીનં વસેન ચતુરઙ્ગસમન્નાગતેન અન્ધકારેન રથઘટાદિ પટિચ્છાદિતો વિય ધમ્મસભાવપટિચ્છાદનલક્ખણાય અવિજ્જાય સત્તલોકો નિવુતો પટિચ્છાદિતો. ‘‘અજિતા’’તિ ચ આલપનં કત્વા ભગવા આહ. વિવિચ્છાતિ વિચિકિચ્છાય પમાદહેતુ યથાવુત્તલોકો નપ્પકાસતિ. જપ્પં તણ્હં યથાવુત્તલોકસ્સ ‘‘અભિલેપન’’ન્તિ અહં બ્રૂમીતિ ભગવા આહ, દુક્ખં જાતિઆદિવટ્ટદુક્ખં અસ્સ યથાવુત્તલોકસ્સ ‘‘મહબ્ભય’’ન્તિ અહં બ્રૂમીતિ ભગવા અજિતં આહાતિ અત્થો.

‘‘ઇમાય વિસ્સજ્જનાય કથં વિચિનેય્યા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇમાનિ ચત્તારિ પદાની’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇમાનિ ચત્તારિ પદાનીતિ ‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો’’તિઆદિપુચ્છાગાથાયં વુત્તાનિ ગાથાપદાનિ. ઇમેહિ ચતૂહિ પદેહીતિ ‘‘અવિજ્જાય નિવુતો લોકો’’તિ વિસ્સજ્જનાગાથાયં વુત્તેહિ ગાથાપદેહિ વિસ્સજ્જિતાનિ. કથં? પઠમં પદં પઠમેન પદેન, દુતિયં પદં ¶ દુતિયેન પદેન, તતિયં પદં તતિયેન પદેન, ચતુત્થં પદં ચતુત્થેન પદેન વિસ્સજ્જિતં.

‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો’’તિ પઠમપઞ્હે ‘‘અવિજ્જાય નિવુતો લોકો’’તિ પઠમા વિસ્સજ્જના કતા, ન ઉપ્પટિપાટિયા. વિજ્જાય પટિપક્ખા અવિજ્જા, તસ્મા અવિજ્જાય અજાનકો લોકો ભવેય્ય. કથં નિવુતો સદ્દહિતબ્બોતિ આહ ‘‘નીવરણેહિ નિવુતો લોકો’’તિ. યદિ એવં ‘‘નીવરણેન નિવુતો લોકો’’તિ વિસ્સજ્જના કાતબ્બાતિ ચોદનં મનસિ ¶ કત્વા વુત્તં ‘‘અવિજ્જાનીવરણા હિ સબ્બે સત્તા’’તિ. ‘‘સબ્બસત્તાનં અવિજ્જાનીવરણભાવો કેન વચનેન સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘યથાહ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં.

‘‘સબ્બસત્તાનં, ભિક્ખવે, સબ્બપાણાનં સબ્બભૂતાનં, પરિયાયતો એકમેવ નીવરણં વદામિ, યદિદં અવિજ્જા. અવિજ્જાનીવરણા હિ સબ્બે સત્તા. સબ્બસોવ ભિક્ખવે અવિજ્જાય નિરોધા ચાગા પટિનિસ્સગ્ગા નત્થિ સત્તાનં નીવરણન્તિ વદામી’’તિ યં વચનં યથા યેન પકારેન ભગવા આહ, તથા તેન પકારેન વુત્તેન તેન વચનેન તુમ્હેહિ સબ્બસત્તાનં અવિજ્જાનીવરણભાવો સદ્દહિતબ્બોતિ.

‘‘અવિજ્જાય નિવુતો લોકો’’તિ પદેન ‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો’’તિ પઠમસ્સેવ પદસ્સ વિસ્સજ્જના ન સિયા, ‘‘કેનસ્સુ નપ્પકાસતી’’તિ દુતિયપદસ્સાપિ વિસ્સજ્જના સિયાતિ ચોદનં મનસિ કત્વા ‘‘તેન ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તેન ‘‘અવિજ્જાય નિવુતો લોકો’’તિ પદેન ‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો’’તિ પઠમસ્સ પદસ્સ વિસ્સજ્જના યુત્તા યુત્તતરા હોતિ, યુત્તતરત્તા ‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો’’તિ પઞ્હે ‘‘અવિજ્જાય નિવુતો લોકો’’તિ વિસ્સજ્જનાતિ મયા વત્તબ્બાયેવાતિ અધિપ્પાયો.

‘‘કેનસ્સુ નપ્પકાસતી’’તિ ઇમસ્મિં પઞ્હે ‘‘વિવિચ્છા પમાદા નપ્પકાસતી’’તિ અયં વિસ્સજ્જના કાતબ્બા, વિવિચ્છાય પવત્તત્તા, પમાદા ચ લોકો નપ્પકાસતીતિ અત્થો. અવિજ્જાનીવરણાય નિવુતો લોકો નપ્પકાસતીતિ વિસ્સજ્જના કાતબ્બા, ‘‘કથં વિવિચ્છા પમાદા લોકો નપ્પકાસતીતિ વિસ્સજ્જના કતા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘યો પુગ્ગલો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યો પુથુજ્જનભૂતો પુગ્ગલો અવિજ્જાનીવરણેહિ ¶ નિવુતો, સો પુથુજ્જનભૂતો પુગ્ગલો વિવિચ્છાય વિવિચ્છતિ. ‘‘યાય વિવિચ્છાય વિવિચ્છતિ, સા વિવિચ્છા કતમા નામા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘વિવિચ્છા નામ વુચ્ચતિ વિચિકિચ્છા’’તિ વુત્તં. ‘‘તાય કસ્મા નપ્પકાસતી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સો વિચિકિચ્છન્તો’’તિઆદિ વુત્તં. તાય વિચિકિચ્છન્તો સો પુથુજ્જનભૂતો પુગ્ગલો સદ્દહિતબ્બેસુ નાભિસદ્દહતિ; સદ્દહિતબ્બેસુ ન અભિસદ્દહન્તો અકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાય, કુસલાનં ધમ્માનં સચ્છિકિરિયાય આરભિતબ્બં વીરિયં નારભતિ; અનારભન્તો સો પુગ્ગલો ઇધ લોકે પમાદમનુયુત્તો વિહરતીતિ, પમાદેન વિહરન્તો પમત્તો પુગ્ગલો સુક્કે ધમ્મે ન ઉપ્પાદિયતિ; અનુપ્પાદયન્તસ્સ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ તે સુક્કા ધમ્મા અનુપ્પાદિયમાના હુત્વા નપ્પકાસન્તિ પકાસનવસેન ન પવત્તન્તિ; તસ્મા ‘‘વિવિચ્છા પમાદા લોકો નપ્પકાસતી’’તિ વિસ્સજ્જના કાતબ્બાતિ અધિપ્પાયો.

‘‘તાદિસસ્સ ¶ સુક્કધમ્માનં અપ્પકાસનભાવો અમ્હેહિ કેન વચનેન સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘યથાહ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ –

‘‘દૂરે સન્તો પકાસન્તિ, હિમવન્તોવ પબ્બતો;

અસન્તેત્થ ન દિસ્સન્તિ, રત્તિં ખિત્તા યથા સરા;

તે ગુણેહિ પકાસન્તિ, કિત્તિયા ચ યસેન ચા’’તિ. –

યં ગાથાપાઠં ભગવા યથા યેન અપ્પકાસનાકારેન આહ, તથા તેન અપ્પકાસનાકારેન વુત્તેન તેન ગાથાપાઠેન તાદિસસ્સ પુગ્ગલસ્સ સુક્કધમ્માનં અપ્પકાસનભાવો તુમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બોયેવ, તસ્મા ‘‘વિવિચ્છા પમાદા લોકો નપ્પકાસતી’’તિ વિસ્સજ્જના કાતબ્બાવાતિ અધિપ્પાયો.

ગાથાત્થો પન – હિમવન્તો પબ્બતો દૂરે ઠિતો દૂરે ઠિતાનમ્પિ સચક્ખુકાનં પુગ્ગલાનં પકાસતિ ઇવ, એવં સન્તો સપ્પુરિસા દૂરે ઠિતાનમ્પિ ગુણવસેન પવત્તાય કિત્તિયા ચ ગુણવસેન પવત્તેહિ યસપરિભોગપરિવારેહિ ચ દૂરે ઠિતાનં પણ્ડિતાનં પકાસન્તિ, રત્તિકાલે ખિત્તા સરા ઉસૂ ન દિસ્સન્તિ યથા, એત્થ સત્તલોકે વિવિચ્છાપમાદાનં વસેન વિહરન્તો અસન્તો ન દિસ્સન્તિ. યે સન્તો પકાસન્તિ, તે સન્તો ગુણેહિ પકાસન્તીતિ દસ્સેતું ‘‘તે ગુણેહિ પકાસન્તી’’તિ વુત્તં ¶ . ગુણા નામ અબ્ભન્તરે જાતા, ‘‘કથં ગુણેહિ પકાસન્તી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘કિત્તિયા ચ યસેન ચા’’તિ વુત્તં. ગુણાનુભાવેન પવત્તાય કિત્તિયા ચ ગુણાનુભાવેન પવત્તેન યસેન ચ પકાસન્તા પુગ્ગલા ગુણેહિ પકાસન્તીતિ વત્તબ્બાવાતિ.

યદિ વિવિચ્છાપમાદાનં વસેન નપ્પકાસતિ, એવં સતિ લોકો નિવુતો હોતિ, તસ્મા પઠમસ્સ પદસ્સાપિ વિસ્સજ્જના કાતબ્બાતિ ચોદનં મનસિ કત્વા ‘‘તેન ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તેનાતિ ‘‘વિવિચ્છા પમાદા નપ્પકાસતી’’તિ પદેન ‘‘કેનસ્સુ નપ્પકાસતી’’તિ દુતિયસ્સ પદસ્સ વિસ્સજ્જના યુત્તા યુત્તતરાતિ અત્થો. પદેનાતિ ચ પદત્થટ્ઠેન વિસ્સજ્જનાતિ અત્થો. પદસ્સાતિ પદત્થસ્સ પુચ્છિતબ્બસ્સાતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. એસ નયો હેટ્ઠા, ઉપરિ ચ.

‘‘કિસ્સાભિલેપનં બ્રૂસી’’તિ પઞ્હે ‘‘જપ્પાભિલેપનં બ્રૂમી’’તિ વિસ્સજ્જના તસ્સા અજિતેન દટ્ઠબ્બા. ‘‘કતમા જપ્પા નામા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘જપ્પા નામ વુચ્ચતિ તણ્હા’’તિ વુત્તં. સા તણ્હા લોકં અભિલિમ્પતીતિ કથં વિઞ્ઞાયતીતિ યોજના. તેન વુત્તં ‘‘યથાહ ભગવા’’તિઆદિ. તત્થ યથા યેન તણ્હાય અભિલેપનભાવેન –

‘‘રત્તો ¶ અત્થં ન જાનાતિ, રત્તો ધમ્મં ન પસ્સતિ;

અન્ધં તમં તદા હોતિ, યં રાગો સહતે નર’’ન્તિ. –

યં ગાથં ભગવા આહ, તથા તેન અભિલેપનભાવેન વુત્તાય તાય ગાથાય સા તણ્હા લોકં અભિલિમ્પતીતિ વિઞ્ઞાયતીતિ અધિપ્પાયો.

ગાથાયં પન – રજ્જતિ સત્તોતિ રત્તો, રાગસમઙ્ગીસત્તો. કારણં પટિચ્ચ અસતિ પવત્તતિ ફલન્તિ અત્થં, ફલં. કારણં ફલં ધારેતિ, તં કારણં ધમ્મં નામ. અન્ધકારં અન્ધં. યન્તિ યમ્હિ કાલે. યન્તિ હિ ભુમ્મત્થે પચ્ચત્તવચનં. યમ્હિ કાલે રાગો નરં રાગસમઙ્ગિં સહતે અભિભવતિ, તદા કાલે અન્ધં અન્ધકારં તમં હોતીતિ યોજના. રાગો નરં યં યસ્મા સહતે, તસ્મા અન્ધં તમં તદા હોતીતિ વા, રાગો યં નરં સહતે, તસ્સ નરસ્સ અન્ધં તમં તદા હોતીતિ વા, રાગો નરં યં સહતે અભિભૂયતે યં સહનં અભિભવનં નિપ્ફાદેતિ, તં સહનં અભિભવનં અન્ધં અન્ધકારં તમં હોતીતિ વા યોજના.

‘‘યદિ ¶ રત્તો અત્થાદિકં ન જાનાતિ, એવં સતિ કથં જપ્પાભિલેપનં ભવતી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સાયં તણ્હા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ આરમ્મણેસુ આસત્તિબહુલસ્સ આસઙ્ગબહુલસ્સ તણ્હાસમઙ્ગિસ્સ પુગ્ગલસ્સ સા અયં તણ્હા એવં બહુઆસઙ્ગવસેન અભિજપ્પા પરિયુટ્ઠાનટ્ઠાયિની હોતિ. ઇતિ કરિત્વા ઇમિના કારણેન તત્થ તણ્હાય સત્તલોકો કેનચિ સિલેસેન અભિલિત્તો મક્ખિતો વિય જપ્પાભિલેપેન અભિલિત્તો નામ ભવતીતિ યોજના. ‘‘જપ્પાભિલેપનં અપ્પકાસનસ્સપિ કારણં ભવતિ, તસ્મા ‘કેનસ્સુ નપ્પકાસતી’તિ દુતિયપદત્થસ્સપિ વિસ્સજ્જના સિયા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેન ચા’’તિઆદિ વુત્તં.

‘‘તસ્સ લોકસ્સ મહબ્ભયં કિ’’ન્તિ ઇમસ્મિં ચતુત્થપઞ્હે ‘‘અસ્સ લોકસ્સ દુક્ખં મહબ્ભયં ભવે’’તિ અયં વિસ્સજ્જના તસ્સા અજિતેન દટ્ઠબ્બા. ભાયતિ લોકો એતસ્માતિ ભયં, મહન્તં ભયં મહબ્ભયં. ‘‘કતિવિધં દુક્ખ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘દુવિધં દુક્ખ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. દ્વે વિધા અસ્સ દુક્ખસ્સાતિ દુવિધં. ‘‘કતમં દુવિધં દુક્ખ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘કાયિકઞ્ચ ચેતસિકઞ્ચા’’તિ વુત્તં. ‘‘કતમં કાયિકં, કતમં ચેતસિક’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યં કાયિકં, ઇદં દુક્ખં યં ચેતસિકં, ઇદં દોમનસ્સ’’ન્તિ વુત્તં.

રોગાદિસત્થાદિઅનિટ્ઠરૂપં સત્તલોકસ્સ મહબ્ભયં ભવેય્ય, ‘‘કથં દુક્ખં મહબ્ભયં ભવેતિ સદ્દહેતબ્બ’’ન્તિ ¶ વત્તબ્બભાવતો ‘‘સબ્બે સત્તા હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સબ્બે સત્તા યથાવુત્તસ્સ દુક્ખસ્સ ઉબ્બિજ્જન્તિ, દુક્ખેન સમસમં અઞ્ઞં ભયં સત્તાનં નત્થિ, દુક્ખતો ઉત્તરિતરં વા પન ભયં કુતો અત્થિ. હિ યસ્મા નત્થિ, તસ્મા દુક્ખતો અઞ્ઞસ્સ ભયસ્સ અભાવતો ‘‘દુક્ખં લોકસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ વચનં સદ્દહિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો.

‘‘સબ્બે સત્તા’’તિઆદિવચનેન રોગાદિસત્થાદિઅનિટ્ઠરૂપં દુક્ખમૂલમેવાતિ દસ્સેતિ. ‘‘કાયિકચેતસિકવસેન દુવિધં દુક્ખં દુક્ખવેદનાયેવ, એવં સતિ સઙ્ખારદુક્ખવિપરિણામદુક્ખાનં મહબ્ભયભાવો ન આપજ્જેય્યા’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘તિસ્સો દુક્ખતા’’તિઆદિ વુત્તં.

‘‘તિસ્સો દુક્ખતા સબ્બેસં સત્તાનં સબ્બકાલેસુ ઉપ્પજ્જન્તિ, કદાચિ કસ્સચિ ન ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ લોકો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તાસુ તીસુ દુક્ખતાસુ. લોકોતિ ભોગસમ્પન્નો ચેવ અપ્પાબાધો ¶ ચ સત્તલોકો. ઓધસો ઓધિસો કદાચિ કરહચિ અત્તૂપક્કમમૂલાય દુક્ખદુક્ખતાય મુચ્ચતિ, કદાચિ પરૂપક્કમમૂલાય દુક્ખદુક્ખતાય મુચ્ચતિ, તથા ઓધસો ઓધિસો કદાચિ કરહચિ દીઘાયુકો લોકો વિપરિણામદુક્ખતાય મુચ્ચતિ, ‘‘કેન હેતુના મુચ્ચતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા પુચ્છં ઠપેત્વા હેતું દસ્સેતું ‘‘તં કિસ્સ હેતૂ’’તિઆદિ વુત્તં. સત્તલોકે અપ્પેકચ્ચે અપ્પાબાધા હોન્તિ, તે ભોગસમ્પન્નત્તા ચેવ અપ્પાબાધત્તા ચ દુક્ખદુક્ખતાય મુચ્ચન્તિ, વિસેસતો રૂપાવચરસત્તા મુચ્ચન્તિ. અપ્પેકચ્ચે દીઘાયુકાપિ હોન્તિ, તે દીઘાયુકત્તા વિપરિણામદુક્ખતાય મુચ્ચન્તિ; વિસેસતો અરૂપાવચરસત્તા મુચ્ચન્તિ અરૂપાવચરસત્તાનં ઉપેક્ખાસમાપત્તિબહુલત્તા.

તેસં તાહિ દુક્ખતાહિ મુચ્ચનં અનેકન્તિકં હોતિ, તસ્મા તાહિ અનતિક્કન્તત્તા અનેકન્તિકં મુચ્ચનં તુમ્હેહિ વુત્તં, અમ્હેહિ ચ ઞાતં, ‘‘કતમં એકન્તિકમુચ્ચન’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સઙ્ખારદુક્ખતાય પના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સઙ્ખારદુક્ખતાયાતિ દુક્ખવેદનાપિ સઙ્ખતત્તા સઙ્ખારપરિયાપન્ના, તાદિસાય સઙ્ખારદુક્ખતાયાતિ અત્થો ગહેતબ્બો. લોકોતિ અરહા. ઉપાદીયતિ વિપાકક્ખન્ધચતુક્કકટત્તારૂપસઙ્ખાતં ખન્ધપઞ્ચકન્તિ ઉપાદિ, ઉપાદિયેવ સેસં ઉપાદિસેસં, ખન્ધપઞ્ચકં, તં નત્થિ એતિસ્સા નિબ્બાનધાતુયાતિ અનુપાદિસેસા. અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુ હુત્વા મુચ્ચતિ, ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે ચાયં કરણનિદ્દેસો. નિબ્બાનધાતૂતિ ચ ખન્ધપઞ્ચકસ્સ નિબ્બાયનમત્તં અધિપ્પેતં, ન અસઙ્ખતધાતુ. તસ્માતિ સઙ્ખારદુક્ખતાય સકલલોકબ્યાપકભાવેન સબ્બલોકસઙ્ગાહકત્તા વુત્તપ્પકારસઙ્ખારદુક્ખતાય સબ્બલોકસ્સ ¶ દુક્ખં હોતિ, ઇતિ કત્વા સઙ્ખારદુક્ખતાય સબ્બલોકસ્સ દુક્ખભાવતો ‘‘દુક્ખમસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ ભગવતા વુત્તં.

‘‘વેદનાપચ્ચયા તણ્હા’’તિ (મ. નિ. ૩.૧૨૬; સં. નિ. ૨.૧, ૩, ૩૬; મહાવ. ૧; વિભ. ૨૨૫) વચનતો ‘‘દુક્ખમસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ પદેન ‘‘કિસ્સાભિલેપનં બ્રૂસી’’તિ તતિયપદસ્સાપિ વિસ્સજ્જના સિયાતિ આસઙ્કભાવતો ‘‘તેન ચ ચતુત્થસ્સ પદસ્સ વિસ્સજ્જના યુત્તા’’તિ વુત્તં. ‘‘કેન યથાક્કમં પુચ્છાવિસ્સજ્જનાનં યુત્તતરભાવો જાનિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. તેન યથાક્કમં પુચ્છાવિસ્સજ્જનાનં યુત્તતરત્તા યુત્તતરજાનનકો ભગવા ‘‘અવિજ્જાય નિવુતો ¶ લોકો’’તિઆદિમાહ, તસ્મા યુત્તતરભાવો તુમ્હેહિ જાનિતબ્બોતિ.

એત્થ ચ લોકસ્સ નીવરણાદીનિ અજાનન્તેન ચ તિત્થિયવાદેસુ સમયન્તરેસુ પરિચયેન ચ તેસુ સમયન્તરેસુ ચેવ નીવરણાદીસુ ચ સંસયપક્ખન્દેન એકંસેનેવ સત્તાધિટ્ઠાનેન પુચ્છિતબ્બત્તા, એકંસેનેવ સત્તાધિટ્ઠાનેન બ્યાકાતબ્બત્તા ચ સત્તાધિટ્ઠાના પુચ્છા કતાતિ વેદિતબ્બા. સા ચાયં પુચ્છા અજાનન્તસ્સ જાનનત્થાય, જાતસંસયસ્સ ચ સંસયવિનોદનત્થાય વિસ્સજ્જેતબ્બસ્સ નીવરણાદિવિસયસ્સ ચતુબ્બિધત્તા ચતુબ્બિધા. નીવરણાદીનં પન વિસયાનં લોકો ચ આધારભાવેન ગાથાયં વુત્તોતિ ‘‘એકો પઞ્હો દસ્સિતો’’તિ અયમેત્થ પુચ્છાવિચયો, વિસ્સજ્જનાવિચયો પન ‘‘અદિટ્ઠજોતના વિસ્સજ્જના, વિમતિચ્છેદના વિસ્સજ્જના’’તિઆદિના પુચ્છાવિચયે વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બો.

એકાધારે પુચ્છાવિસ્સજ્જને વિચયો આચરિયેહિ વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘અનેકાધારે પુચ્છાવિસ્સજ્જને યો વિચયો વિભજનારહો, સો વિચયો કથં અમ્હેહિ વિઞ્ઞાયતિ, અમ્હાકં વિઞ્ઞાપનત્થાય તસ્મિં વિચયં વિભજથા’’તિ વત્તબ્બભાવતો અનેકાધારં પુચ્છં તાવ નીહરિત્વા દસ્સેતું –

‘‘સવન્તિ સબ્બધિ સોતા, (ઇચ્ચાયસ્મા અજિતો,)

સોતાનં કિં નિવારણં;

સોતાનં સંવરં બ્રૂહિ, કેન સોતા પિધીયરે’’તિ. (સુ. નિ. ૧૦૪૦; ચૂળનિ. વત્થુગાથા ૫૯, અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૩) –

ગાથમાહ ¶ . ગાથાત્થો તાવ દટ્ઠબ્બો. સવન્તીતિ સન્દન્તિ, પવત્તન્તીતિ અત્થો. સબ્બધીતિ તણ્હાદીનં આરમ્મણભૂતેસુ સબ્બેસુ રૂપાદીસુ આયતનેસુ. સોતાતિ તણ્હાભિજ્ઝાબ્યાપાદાદયો સોતા. ઇચ્ચાયસ્માતિ ઇતિ એવં આયસ્મા અજિતો આહ. સોતાનન્તિ તણ્હાભિજ્ઝાબ્યાપાદાદીનં સોતાનં. કિં નિવારણન્તિ કિં કતમં ધમ્મજાતં આવરણં ભવે, કા કતમા ધમ્મજાતિ રક્ખા ભવે. સોતાનં સંવરં બ્રૂહીતિ સોતાનં તણ્હાભિજ્ઝાબ્યાપાદાદીનં સંવરણં આવરણં ઇદં ધમ્મજાતં ભવેતિ સબ્બસત્તહિતત્થં અમ્હાકં ત્વં કથેહિ. કેન સોતા ¶ પિધીયરેતિ કેન પહાયકધમ્મેન તણ્હાભિજ્ઝાબ્યાપાદાદયો સોતા પણ્ડિતેહિ પિધીયરેતિ પુચ્છતીતિ પુચ્છિતાનિ.

‘‘પુચ્છાવસેન કથિતાય ‘સવન્તિ…પે… પિધીયરે’તિ ઇમાય ગાથાય કિત્તકાનિ પદાનિ પુચ્છિતાનિ, કિત્તકા પઞ્હા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇમાનિ ચત્તારિ પદાનિ પુચ્છિતાનિ, તે દ્વે પઞ્હા’’તિ વુત્તં. ‘‘પુચ્છાવસેન પવત્તાય ઇમિસ્સા ગાથાય યદિ ચત્તારિ પદાનિ સિયું, એવં સન્તેસુ પઞ્હાપિ ચતુબ્બિધા સિયું, કસ્મા ‘દ્વે’તિ વુત્તા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘કસ્મા? ઇમે હિ બહ્વાધિવચનેન પુચ્છિતા’’તિ વુત્તં. ઇમે એતાય ગાથાય ગહિતા અત્થા બહ્વાધિવચનેન પુચ્છિતા. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘સવન્તિ…પે… પિધીયરેતિ બહૂનિ વચનાનિ અધિકિચ્ચ પવત્તા સંવરસઙ્ખાતા સતિ ચેવ પિદહનહેતુભૂતા પઞ્ઞા ચાતિ ઇમે દ્વે અત્થાવ પુચ્છિતા, તસ્મા અત્થવસેન દ્વે પઞ્હા વુત્તા વા’’તિ. ‘‘પુચ્છાય દુવિધત્થવિસયતા કથં વુત્તા’’તિ વત્તબ્બત્તા પુચ્છાય દુવિધત્થવિસયતં વિવરિતું ‘‘એવં સમાપન્નસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ એવં સમાપન્નસ્સાતિ ઇમાહિ દુગ્ગતિહેતુભૂતાહિ ઞાતિબ્યસનાદિસઙ્ખાતાહિ આપદાહિ વા, પાણવધાદીહિ આપદાહિ વા, સમં સહ, સબ્બથા વા અયં સત્તલોકો આપન્નો અજ્ઝોત્થટો, એવં અજ્ઝોત્થટસ્સ વા સમાપન્નસ્સ. એવં સંકિલિટ્ઠસ્સાતિ ઞાતિબ્યસનાદયો વા પાણવધાદીનિ આગમ્મ પવત્તેહિ દસહિ કિલેસવત્થૂહિ ચ અયં સત્તલોકો સંકિલિટ્ઠો, એવં સંકિલિટ્ઠસ્સ ચ લોકસ્સાતિ સમાપન્નસ્સ અજ્ઝોત્થટસ્સ લોકસ્સ વોદાનં વુટ્ઠાનં કિં કતમં ધમ્મજાતં ભવે. ઇતિ એવઞ્હિ સચ્ચં અજિતસુત્તે આહાતિ વિત્થારત્થો, પુચ્છાય દુવિધત્થવિસયતા ઞાતબ્બાતિ અધિપ્પાયો.

‘‘કિં નુ સોતા સબ્બસ્સ લોકસ્સ સબ્બધિ સવન્તિ, ઉદાહુ, એકચ્ચસ્સેવા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સવન્તિ સબ્બધિ સોતાતિ, અસમાહિતસ્સ સવન્તિ અભિજ્ઝાબ્યાપાદપ્પમાદબહુલસ્સા’’તિ વુત્તં. તત્થ અભિજ્ઝાબ્યાપાદપ્પમાદબહુલત્તા રૂપાદીસુ નાનારમ્મણેસુ વિક્ખિત્તચિત્તસ્સેવ સોતા સવન્તિ પવત્તન્તિ, ન સમાહિતસ્સ અભિજ્ઝાબ્યાપાદપ્પમાદવિરહિતસ્સાતિ ¶ અધિપ્પાયો દટ્ઠબ્બો. ‘‘કતમા અભિજ્ઝા, કતમો બ્યાપાદો, કતમો પમાદો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તત્થ યા અભિજ્ઝા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ અભિજ્ઝાબ્યાપાદપ્પમાદેસુ. યા અભિજ્ઝા, અયં લોભો, ન અભિજ્ઝાયનમત્તં. લોભો ચ અકુસલમૂલં, ન લુબ્ભનમત્તં. યો બ્યાપાદો ¶ , અયં દોસો, ન બ્યાપજ્જનમત્તં. દોસો ચ અકુસલમૂલં, ન દૂસનમત્તં. યો પમાદો, અયં મોહો, ન સતિવિપ્પવાસમત્તં. મોહો ચ અકુસલમૂલં, ન મૂહનમત્તં. એવં ઇમિના વુત્તપ્પકારેન અભિજ્ઝાદીનં અકુસલમૂલત્તા યસ્સ અભિજ્ઝાબ્યાપાદપ્પમાદબહુલસ્સ અસમાહિતસ્સ છસુ રૂપાદીસુ આયતનેસુ તણ્હા સવન્તિ.

‘‘કતિવિધા સા તણ્હા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘રૂપતણ્હા…પે… ધમ્મતણ્હા’’તિ વુત્તં. ‘‘છન્નં રૂપતણ્હાદીનં છસુ રૂપાદિઆયતનેસુ સવનં કેન ચ વચનેન અમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘યથાહ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘સવતીતિ ચ ખો, ભિક્ખવે…પે… પટિહઞ્ઞતી’’તિ યં વચનં ભગવા યથા યેન પકારેન આહ, તથા તેન પકારેન વુત્તનયેન વચનેન તુમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. એત્થ ચ ચક્ખાદીનં રૂપતણ્હાદીનં છન્નં સોતાનં દ્વારભાવેન પવત્તત્તા ચક્ખાદયો નિસ્સિતૂપચારવસેન સયં સવન્તો વિય ભગવતા વુત્તા. ઇતીતિ એવં વુત્તપ્પકારેન સબ્બા સબ્બસ્મા ચક્ખાદિદ્વારતો ચ સવતિ પવત્તતિ. સબ્બથા સબ્બપ્પકારેન તણ્હાયનમિચ્છાભિનિવેસનઉન્નમનાદિપ્પકારેન સવતિ પવત્તતીતિ અત્થો. ‘‘કસ્મા સબ્બસ્મા ચક્ખાદિદ્વારતો ચ સવતિ પવત્તતિ, સબ્બપ્પકારેન તણ્હાયનમિચ્છાભિનિવેસનઉન્નમનાદિપ્પકારેન સવનભાવો વિજાનિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તેનાતિ અસમાહિતસ્સ અભિજ્ઝાબ્યાપાદાદીનં ચક્ખાદિદ્વારતો ચ તણ્હાયનમિચ્છાભિનિવેસઉન્નમનાકારેન તણ્હાદિવસેન પવત્તનતો પવત્તજાનનકો ભગવા ‘‘સવન્તિ સબ્બધિ સોતા’’તિ આહ.

‘‘સોતાનં ‘કિં નિવારણ’ન્તિ ઇમિના કિં પુચ્છતિ? સોતાનં અનુસયપ્પહાનં પુચ્છતિ કિં? ઉદાહુ વીતિક્કમપ્પહાનં પુચ્છતી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સોતાનં કિં નિવારણન્તિ પરિયુટ્ઠાનવિઘાતં પુચ્છતી’’તિ વુત્તં. ‘‘ઇદં પરિયુટ્ઠાનવિઘાતં વોદાનં, ઉદાહુ વુટ્ઠાનં કિ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘ઇદં વોદાન’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘સોતાનં સંવરં બ્રૂહિ, ‘કેન સોતા પિધીયરે’તિ ઇમિના કિં પુચ્છતિ? સોતાનં પરિયુટ્ઠાનં પુચ્છતિ કિં? ઉદાહુ વીતિક્કમનં, સમુગ્ઘાટં વા પુચ્છતિ કિ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા સોતાનં…પે… પિધીયરેતિ અનુસયસમુગ્ઘાટં પુચ્છતી’’તિ વુત્તં. ‘‘ઇદં અનુસયસમુગ્ઘાટં વોદાનં કિં, ઉદાહુ વુટ્ઠાનં કિ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘ઇદં વુટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં.

‘‘સવન્તિ ¶ ¶ સબ્બધિ સોતા’’તિઆદિપુચ્છાવિચયો આચરિયેન વુત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો; તાય પુચ્છાય ‘‘કતમો વિસ્સજ્જનવિચયો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તત્થ વિસ્સજ્જના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ પુચ્છાયં –

‘‘યાનિ સોતાનિ લોકસ્મિં, (અજિતાતિ ભગવા,)

સતિ તેસં નિવારણં;

સોતાનં સંવરં બ્રૂમિ, પઞ્ઞાયેતે પિધીયરે’’તિ. (સુ. નિ. ૧૦૪૧ ચૂળનિ. વત્થુગાથા ૬૦, અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૪) –

ગાથા વિસ્સજ્જનાતિ દટ્ઠબ્બા. તસ્સં ગાથાયં અજિત લોકસ્મિં યાનિ સોતાનિ સવન્તિ, તેસં સોતાનં યં નિવારણં, સા સતિ હોતિ; તં સતિં સોતાનં સંવરન્તિ અહં બ્રૂમિ; એતે સોતા પઞ્ઞાય પિધીયરેતિ યોજના કાતબ્બા. તત્થ સતીતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય સમ્પયુત્તા સતિ. પઞ્ઞાયાતિ મગ્ગપઞ્ઞાય. પિધીયરેતિ ઉપ્પજ્જિતું અપ્પદાનવસેન પિધીયન્તિ પચ્છિજ્જન્તિ.

‘‘સતિ તેસં નિવારણં સોતાનં સંવરં બ્રૂમી’’તિ ભગવા આહ – ‘‘યાય કાયચિ સતિયા સોતાનં સંવરણકિચ્ચં સિદ્ધં કિં, વિસિટ્ઠાય સતિયા સોતાનં સંવરણકિચ્ચં સિદ્ધં કિં, કતમાય સતિયા સોતાનં સંવરણકિચ્ચં સિદ્ધ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘કાયગતાય સતિયા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કાયગતાય સતિયાતિ રૂપકાયે ગતં કેસાદિકં અનિચ્ચાદિતો વિપસ્સિત્વા પવત્તાય વિપસ્સનાઞાણસમ્પયુત્તાય સતિયા. ભાવિતાયાતિ કાયગતં અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો નિબ્બિન્દનતો વિરજ્જનતો નિરોધનતો પટિનિસ્સજ્જનતો અનુપસ્સનાવસેન ભાવિતાય. એવઞ્હિ અનિચ્ચતો અનુપસ્સન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતિ; દુક્ખતો અનુપસ્સન્તો સુખસઞ્ઞં પજહતિ; અનત્તતો અનુપસ્સન્તો અત્તસઞ્ઞં પજહતિ; નિબ્બિન્દન્તો નન્દિં પજહતિ; વિરજ્જન્તો રાગં પજહતિ; નિરોધેન્તો સમુદયં પજહતિ; પટિનિસ્સજ્જન્તો આદાનં પજહતીતિ. બહુલીકતાયાતિ યથાવુત્તપ્પકારેન દિવસમ્પિ માસમ્પિ સંવચ્છરમ્પિ સત્તસંવચ્છરમ્પિ બહુલીકતાય. ચક્ખુન્તિ અભિજ્ઝાદિપવત્તિદ્વારભાવેન ઠિતં ચક્ખું, નિગ્ગહિતાગમં દટ્ઠબ્બં. નાવિઞ્છતીતિ ચક્ખુદ્વારે પવત્તં અભિજ્ઝાદિસહિતં ચિત્તસન્તાનં, તંસમઙ્ગીપુગ્ગલં વા નાકડ્ઢતિ, મનાપિકેસુ રૂપેસુ નાવિઞ્છતીતિ યોજના. અમનાપિકેસુ રૂપેસુ ન પટિહઞ્ઞતિ ¶ . કાયગતાય સતિયા ¶ ભાવિતાય બહુલીકતાય સોતં નાવિઞ્છતિ. મનાપિકેસુ સદ્દેસુ…પે… અમનાપિકેસુ સદ્દેસુ ન પટિહઞ્ઞતીતિ યોજના યથાસમ્ભવતો કાતબ્બા.

‘‘કેન કારણેન નાવિઞ્છતિ પટિહઞ્ઞતી’’તિ પુચ્છતિ, ઇન્દ્રિયાનં સંવુતનિવારિતત્તા નાવિઞ્છતિ ન પટિહઞ્ઞતીતિ વિસ્સજ્જેતિ. ‘‘કેનારક્ખેન તે સંવુતનિવારિતા’’તિ પુચ્છતિ, સતિઆરક્ખેન તે સંવુતનિવારિતાતિ વિસ્સજ્જેતિ. ‘‘સતિઆરક્ખેન સંવુતનિવારિતભાવો કેન અમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તેનાતિ તસ્મા સતિઆરક્ખેન સંવુતનિવારિતત્તા સંવુતનિવારિતજાનનકો ભગવા ‘‘સતિ તેસં નિવારણ’’ન્તિ યં વચનં આહ, તેન વચનેન તુમ્હેહિ સતિઆરક્ખેન સંવુતનિવારિતભાવો સદ્દહિતબ્બોતિ પુબ્બભાગે પઞ્ઞા સત્યાનુગાતિ કિચ્ચમેવેત્થ અધિકન્તિ દટ્ઠબ્બં.

‘‘સતિ તેસં નિવારણ’’ન્તિ વિસ્સજ્જનસ્સ વિત્થારત્થો આચરિયેન વુત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘પઞ્ઞાયેતે પિધીયરે’’તિ વિસ્સજ્જનસ્સ વિત્થારત્થો ‘‘કથં અમ્હેહિ જાનિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘પઞ્ઞાયેતે પિધીયરે’’તિ વિસ્સજ્જનસ્સ વિત્થારત્થં દસ્સેન્તો ‘‘પઞ્ઞાય અનુસયા પહીયન્તી’’તિઆદિમાહ. તત્થ પઞ્ઞાયાતિ મગ્ગપઞ્ઞાય. અનુસયાતિ અનુરૂપં કારણં લભિત્વા ઉપ્પજ્જનારહા કામરાગાનુસયાદયો. પહીયન્તિ સમુચ્છેદવસેન અનુસયેસુ પઞ્ઞાય પહીનેસુ પરિયુટ્ઠાનાપિ અત્થતો પહીયન્તિ. કિસ્સ પહીનત્તા ‘‘પહીયન્તી’’તિ વુચ્ચતિ? અનુસયસ્સ પહીનત્તા પરિયુટ્ઠાના પહીયન્તીતિ વિસ્સજ્જેતિ.

‘‘તં અનુસયપ્પહાનેન પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનં કિં વિય ભવતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તં યથા ખન્ધવન્તસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ખન્ધવન્તસ્સ રુક્ખસ્સ કુદાલાદિના ભૂમિં ખણિત્વા અનવસેસમૂલુદ્ધરણે કતે તસ્સ રુક્ખસ્સ પુપ્ફફલપલ્લવઙ્કુરસન્તતિપિ કુદાલાદિના સમુચ્છિન્નાવ ભવતિ યથા, એવં અરહત્તમગ્ગઞાણેન અનુસયેસુ પહીનેસુ અનુસયાનં પરિયુટ્ઠાનસન્તતિ સમુચ્છિન્ના પિદહિતા પટિચ્છન્ના ભવતિ. કેન સમુચ્છિન્ના ભવતિ? પઞ્ઞાય મગ્ગપઞ્ઞાય સમુચ્છિન્ના ભવતીતિ અત્થયોજના દટ્ઠબ્બા. ‘‘પઞ્ઞાય પરિચ્છિન્નભાવો કથં સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેના’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘પઞ્ઞાયેતે પિધીયરે’’તિ વચનતો અનુસયાનં પરિયુટ્ઠાનસન્તતિયા પઞ્ઞાય પરિચ્છિન્નભાવો પણ્ડિતેહિ સદ્દહિતબ્બોતિ અધિપ્પાયો.

ઇમેસુ ¶ પઞ્હાવિસ્સજ્જનેસુ સોતાનં સંવરં, પિધાનઞ્ચ અજાનન્તેન વા સંસયિતેન વા સંવરપિધાનાનં પુચ્છિતબ્બત્તા ધમ્માધિટ્ઠાના પુચ્છાતિ પુચ્છાવિચયો ચેવ સતિપઞ્ઞાનં વિસ્સજ્જેતબ્બત્તા ¶ ધમ્માધિટ્ઠાનં વિસ્સજ્જનન્તિ વિસ્સજ્જનવિચયો ચ વેદિતબ્બો. એતેસુ ચ ‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો’’તિઆદિકો પઞ્હો નીવરણવિચિકિચ્છાપમાદજપ્પાનં વસેન ચતુબ્બિધોપિ લોકાધિટ્ઠાનવસેન એકો પઞ્હોતિ વુત્તો, એવં સતિ ‘‘સવન્તિ સબ્બધિ સોતા’’તિઆદિકોપિ પઞ્હો સંવરપિધાનાનં વસેન દુવિધોપિ એકત્થવસેન ગહેત્વા એકાધિટ્ઠાનવસેન ‘‘એકો પઞ્હો’’તિ વત્તબ્બો, સોતાનં બહુભાવતો વા ‘‘બહુપઞ્હો’’તિ વત્તબ્બો; તથા પન અવત્વા સોતે અનામસિત્વા સંવરપિધાનાનં વસેન ‘‘સવન્તિ સબ્બધિ સોતા’’તિઆદિમ્હિ ‘‘દ્વે પઞ્હા’’તિ વુત્તા. તદનુસારેન ‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો’’તિઆદિમ્હિપિ લોકં અનામસિત્વા નીવરણાદીનં ચતુન્નં વસેન ‘‘ચત્તારો પઞ્હા’’તિપિ વત્તબ્બાતિ અયં નયો દસ્સિતોતિ નયદસ્સનં દટ્ઠબ્બં.

દેસનાકાલે વુત્તધમ્મસ્સ અનુસન્ધિમગ્ગહેત્વા અત્તના રચિતનિયામેનેવ પુચ્છિતપઞ્હસ્સ ચેવ પઞ્હં અટ્ઠપેત્વા, પટિઞ્ઞઞ્ચ અકત્વા વિસ્સજ્જનસ્સ ચ વિચયહારો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘દેસનાકાલે વુત્તધમ્મસ્સ અનુસન્ધિં ગહેત્વા પુચ્છિતપઞ્હસ્સ ચેવ તં પઞ્હં ઠપેત્વા, પટિઞ્ઞઞ્ચ કત્વા વિસ્સજ્જનસ્સ ચ યો વિચયો હારો વિભત્તો, સો વિચયહારો કથં અમ્હેહિ વિઞ્ઞાયતિ, અમ્હાકં વિઞ્ઞાપનત્થાય તસ્મિં વિચયં વિભજેથા’’તિ વત્તબ્બભાવતો તેસુ વિચેતબ્બાકારં દસ્સેન્તો ‘‘યાનિ સોતાની’’તિઆદિગાથાય વિચયાકારદસ્સનાનન્તરં ‘‘પઞ્ઞા ચેવ સતિ ચા’’તિઆદિમાહ.

તત્થ ગાથાત્થો તાવ વિઞ્ઞાતબ્બો – યાય પઞ્ઞાય અનુસયપ્પહાનેન સોતનિરુજ્ઝનં વુત્તં, યાય સતિયા ચ પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનેન સોતનિરુજ્ઝનં વુત્તં, સાયં પઞ્ઞા ચેવ સાયં સતિ ચ તાહિ પઞ્ઞાસતીહિ અસેસં સહુપ્પન્નં નામઞ્ચેવ રૂપઞ્ચ, એતં સબ્બં કત્થ નિરુજ્ઝમાને અસેસં ઉપરુજ્ઝતીતિ મારિસ મે મયા પુટ્ઠો ત્વં ભગવા મય્હં એતં નિરુજ્ઝનં પબ્રૂહિ, ઇતિ આયસ્મા અજિતો ભગવન્તં પુચ્છતિ.

અજિત ત્વં યમેતં પઞ્હં પુચ્છિતં નિરુજ્ઝનં મં અપુચ્છિ, અહં તે તવ તં નિરુજ્ઝનં વદામિ. યત્થ વિઞ્ઞાણનિરોધે પઞ્ઞાસતિસહિતં નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ વિઞ્ઞાણસ્સ ¶ નિરોધેન સહ એકતો અસેસં ઉપરુજ્ઝતિ, એત્થ વિઞ્ઞાણનિરોધે એતં સબ્બં વિઞ્ઞાણનિરોધેન એકતો એકક્ખણે અપુબ્બં અચરિમં ઉપરુજ્ઝતિ, એતં વિઞ્ઞાણનિરોધં તસ્સ નામરૂપસ્સ નિરોધો નાતિવત્તતિ, તં તં નામરૂપનિરોધં સો સો વિઞ્ઞાણનિરોધો નાતિવત્તતીતિ.

‘‘તસ્મિં ¶ પઞ્હે અયં અજિતો કિં પુચ્છતિ? ઉપરુજ્ઝનમેવ પુચ્છતિ, ઉદાહુ અઞ્ઞં પુચ્છતી’’તિ વત્તબ્બતો ‘‘અયં પઞ્હે અનુસન્ધિં પુચ્છતી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અયન્તિ યો આયસ્મા અજિતો પઞ્હં અપુચ્છીતિ અયં અજિતો. પઞ્હેતિ ‘‘પઞ્ઞા ચેવ સતિ ચા’’તિઆદિપઞ્હે. યદિ અનુસન્ધિં પુચ્છતિ, એવં સતિ ‘‘કત્થેતં ઉપરુજ્ઝતી’’તિ પુચ્છનં અયુત્તં ભવેય્યાતિ? ન, અનુસન્ધીયતિ એતેન ઉપનિરુજ્ઝનેનાતિ અનુસન્ધીતિ અત્થસમ્ભવતો. તેન વુત્તં ‘‘અનુસન્ધિં પુચ્છન્તો કિં…પે… નિબ્બાનધાતુ’’ન્તિ. અનુસન્ધિપુચ્છનેન અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુયાપિ પુચ્છનતો ‘‘કત્થેતં ઉપરુજ્ઝતી’’તિ પુચ્છનં યુત્તમેવ.

‘‘યા અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુ પુચ્છિતા, તં કતમાય પટિપદાય અધિગચ્છતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનભાવનાસઙ્ખાતં પટિપદં વિસયેન સહ દસ્સેતું ‘‘તીણી સચ્ચાની’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સઙ્ખતાનીતિ કમ્માદિપચ્ચયેહિ સમેચ્ચ સમ્ભૂય દુક્ખાદીનિ કરીયન્તીતિ સઙ્ખતાનિ. નિરોધધમ્માનીતિ નિરુજ્ઝનં નિરોધો, ધમ્મોપિ નિરોધધમ્મોવ, તસ્મા નિરોધો ધમ્મો સભાવો યેસં દુક્ખાદીનન્તિ નિરોધધમ્માનીતિ અત્થોવ ગહેતબ્બો. તાનિ તીણિ સચ્ચાનિ સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘દુક્ખં સમુદયો મગ્ગો’’તિ વુત્તં. તીણિ દુક્ખસમુદયમગ્ગસચ્ચાનિ સઙ્ખતાનીતિ વુત્તાનિ, ‘‘કિં નિરોધસચ્ચ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘નિરોધો અસઙ્ખતો’’તિ વુત્તં. ઇધ ‘‘નિરોધધમ્મો’’તિપિ વત્તબ્બં. કમ્માદિપચ્ચયેહિ અસઙ્ખતત્તા અસઙ્ખતો. ઉપ્પાદનિરોધાભાવતો અનિરોધધમ્મો. ‘‘પહાયકપહાતબ્બેસુ સચ્ચેસુ કતમેન પહાયકેન કતમો પહાતબ્બો, કતમાય ભૂમિયા પહીનો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ સમુદયો દ્વીસુ ભૂમીસૂ’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ દ્વીસુ ભૂમીસૂતિ દસ્સનભાવનાભૂમીસુ. કામચ્છન્દોતિ કામભવરાગો. રૂપરાગોતિ રૂપભવરાગો. અરૂપરાગોતિ અરૂપભવરાગો. સંયોજનભેદતો દસ સંયોજનાનિ પહીયન્તીતિ યોજના.

૧૨. પહાતબ્બસંયોજનાનિ ¶ દસ્સનભૂમિભાવનાભૂમિભેદેન વિભત્તાનિ, અમ્હેહિપિ ઞાતાનિ, ‘‘ઇન્દ્રિયભેદતો કથં વિભત્તાની’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘તત્થ તીણી’’તિઆદિ વુત્તં. અથ વા ‘‘પહાતબ્બસંયોજનેસુ કતમાનિ સંયોજનાનિ કતમં ઇન્દ્રિયં અત્તનો પહાયકં કત્વા નિરુજ્ઝન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ તીણી’’તિઆદિ વુત્તં. અધિટ્ઠાય અત્તનો પહાયકં કત્વા નિરુજ્ઝન્તિ અનુપ્પાદવસેન. ‘‘અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયઞ્ચ અઞ્ઞિન્દ્રિયઞ્ચ સંયોજનાનં નિરુજ્ઝનહેતુ હોતુ, અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં કિસ્સ હેતૂ’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યં પના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યં યેન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયેન અરહા ‘‘મે જાતિ ખીણા’’તિ એવં જાનાતિ, ઇદં જાનનહેતુ અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં ખયે જાતિક્ખયે અરહત્તફલે પવત્તં ઞાણં. યં યેન અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયેન અરહા ‘‘ઇત્થત્તાય અપરં ન ભવિસ્સામી’’તિ પજાનાતિ, ઇદં પજાનનહેતુ ¶ અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં. અનુપ્પાદે પન અનુપ્પજ્જને અરહત્તફલે પવત્તં ઞાણં અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં જાનનહેતુ હોતીતિ વુત્તં હોતિ. ઇન્દ્રિયઞાણાનિ પહાયકાનિ કત્વા સંયોજનાનિ નિરુજ્ઝન્તિ, ‘‘તાનિ ઞાણાનિ કદા નિરુજ્ઝન્તી’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘તત્થ યઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં.

‘‘અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં અઞ્ઞિન્દ્રિયં પાપુણન્તસ્સ નિરુજ્ઝતુ, અઞ્ઞિન્દ્રિયં અરહત્તં પાપુણન્તસ્સ નિરુજ્ઝતુ, અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં કદા નિરુજ્ઝતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યઞ્ચ ખયે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ દ્વેતિ કિચ્ચભેદેન દ્વે, સભાવતો પન એકાવ.

‘‘પજાનનકિચ્ચમ્પિ એકમેવ, કથં દ્વે સિયુ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. આરમ્મણપઞ્ઞાભેદેન દ્વે નામાનિ લબ્ભન્તીતિ વુત્તં હોતિ. સાતિ યા પઞ્ઞા પુબ્બગાથાયં સોતપિધાનકિચ્ચેન વુત્તા, સા પઞ્ઞા પકારેહિ જાનનસભાવેન પઞ્ઞા નામ. યથાદિટ્ઠં આરમ્મણં અપિલાપનટ્ઠેન ઓગાહનટ્ઠેન સતિ નામ.

૧૩. ‘‘પઞ્ઞા ચેવ સતિ ચા’’તિ પદસ્સ અત્થો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘નામરૂપઞ્ચા’તિ પદસ્સ અત્થો કથં અમ્હેહિ ઞાતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા નામરૂપં વિભજન્તો ‘‘તત્થ યે પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ કમ્મવિપાકવટ્ટભેદે ભવત્તયે. તત્થાતિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધસઙ્ખાતનામરૂપસમુદાયે. પઞ્ચિન્દ્રિયાનીતિ ચક્ખાદિપઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ¶ . વિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તન્તિ સમ્પયુત્તપચ્ચયત્તં સન્ધાય ન વુત્તં, પચુરજનસ્સ પન અવિભજિત્વા ગહણીયસભાવમત્તં સન્ધાય વુત્તં. વિભાગં જાનન્તેહિ પન ‘‘નામં વિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં, રૂપં પન ન વિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં, સહજાત’’ન્તિ વિભજિત્વા ગહેતબ્બં. તસ્સાતિ પઞ્ઞાસતિસહિતસ્સ નામરૂપસ્સ. નિરોધન્તિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતું.

ભગવન્તં પુચ્છન્તો આયસ્મા અજિતો ‘‘પઞ્ઞા ચેવ…પે… કત્થેતં ઉપરુજ્ઝતી’’તિ એવં પારાયને આહ. ‘‘પઞ્ઞા ચેવાતિઆદિગાથાય યા અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુ પુચ્છિતા, સા અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુ કતમેન અધિગમેન પત્તબ્બા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ચતુરિદ્ધિપાદમુખેન અરિયમગ્ગાધિગમમુખેન પત્તબ્બા, ચતુરિદ્ધિપાદભાવનાય ચ ચત્તારિન્દ્રિયાનિ મૂલભૂતાનિ, તસ્મા મૂલભૂતાનિ તાનિ ચત્તારિન્દ્રિયાનિ નિદ્ધારેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ સતિ ચ પઞ્ઞા ચા’’તિઆદિમાહ. કુસલાકુસલધમ્મગતિયો સમન્વેસમાનાય સતિયા સિજ્ઝમાનાય એકન્તેન સમાધિ નિપ્ફાદેતબ્બો, સતિગ્ગહણેન ચ પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનં ગાથાયં અધિપ્પેતં, પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનેન ચ ¶ સમાધિકિચ્ચં પાકટન્તિ આહ ‘‘સતિ દ્વે ઇન્દ્રિયાનિ સતિન્દ્રિયઞ્ચ સમાધિન્દ્રિયઞ્ચા’’તિ. પઞ્ઞાય અનુસયસમુગ્ઘાતં ચતુબ્બિધસમ્મપ્પધાનસઙ્ખાતેન વીરિયેન સિજ્ઝતિ, ન વિના તેનાતિ વુત્તં ‘‘પઞ્ઞા દ્વે ઇન્દ્રિયાનિ પઞ્ઞિન્દ્રિયઞ્ચ વીરિયિન્દ્રિયઞ્ચા’’તિ.

ઇમેસુ યથાવુત્તેસુ ચતૂસુ ઇન્દ્રિયેસુ પુબ્બભાગે વા મગ્ગક્ખણે વા સિજ્ઝન્તેસુ તંસમ્પયુત્તા યા સદ્દહના ઓકપ્પના સિદ્ધા, ઇદં સદ્દહનઓકપ્પનસઙ્ખાતં ધમ્મજાતં સદ્ધિન્દ્રિયં સિદ્ધં, ‘‘તેસુ મૂલભૂતેસુ ઇન્દ્રિયેસુ સિદ્ધેસુ કતમેન ઇન્દ્રિયેન કતમો ધમ્મો સિદ્ધો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ઇમિના અયં સિદ્ધોતિ દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ યા સદ્ધાધિપતેય્યા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ સત્યાદીસુ. સદ્ધાધિપતેય્યાતિ પચ્ચયભૂતાય સદ્ધાય સિદ્ધો છન્દો અધિપતીતિ સદ્ધાધિપતિ, સદ્ધાધિપતિના પવત્તેતબ્બા ચિત્તેકગ્ગતાતિ સદ્ધાધિપતેય્યા. છન્દસમાધીતિ છન્દં જેટ્ઠકં કત્વા પવત્તિતો સમાધિ વા છન્દાધિપતિના સમ્પયુત્તો પુબ્બભાગે પવત્તો સમાધિ વા છન્દસમાધિ, પહાનં પહાનહેતુ હોતીતિ યોજના કાતબ્બા. પહાનન્તિ ચ પજહતિ વિક્ખમ્ભિતકિલેસે એતેન છન્દસમાધિનાતિ પહાનન્તિ કરણસાધનત્થો ગહેતબ્બો. પટિસઙ્ખાનબલેનાતિ પરિકમ્મબલેન. ભાવનાબલેનાતિ મહગ્ગતભાવનાબલેન.

‘‘સો ¶ છન્દસમાધિ સયં કેવલોવ પહાન’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તત્થ યે અસ્સાસપસ્સાસા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં સમાહિતે ચિત્તે ચિત્તુપ્પાદે. ‘‘તસ્મિં સમાહિતે ચિત્તુપ્પાદે અસ્સાસા’’તિઆદિના અસ્સાસાદિસીસેન અસ્સાસાદિજનકા વીરિયસઙ્ખારા ગહિતા, તે ચ યાવ ભાવનાપારિપૂરી, તાવ પુનપ્પુનં સરણતો ચ સરા, પુનપ્પુનં સઙ્કપ્પતો ચ સઙ્કપ્પા. યો પન ‘‘સરસઙ્કપ્પા, ઇમે સઙ્ખારા ચા’’તિ એવં વુત્તપ્પકારો પુરિમકો છન્દસમાધિ વા કિલેસવિક્ખમ્ભનતાય ચ તદઙ્ગપ્પહાનતાય ચ પહાનં પહાનહેતુપધાનં વા, ‘‘ઇમે વુત્તપ્પકારા સઙ્ખારાદયો કિં ભાવેન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇમે ચ સઙ્ખારા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇમે સઙ્ખારા ચ તદુભયઞ્ચ છન્દસમાધિપ્પધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં વિવેકનિસ્સિતં વિરાગનિસ્સિતં નિરોધનિસ્સિતં વોસ્સગ્ગપરિણામિં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતીતિ યોજના.

છન્દસમાધિપ્પધાનસઙ્ખારસમન્નાગતન્તિ છન્દો એવ અધિપતિ છન્દાધિપતિ, છન્દાધિપતિસમાધિ. તેન વુત્તં ભગવતા – ‘‘છન્દં ચે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અધિપતિં કરિત્વા લભતિ સમાધિ’’ન્તિ (વિભ. ૪૩૨). છન્દહેતુકો વા સમાધિ, છન્દાદિકો વા સમાધિ છન્દસમાધિ, છન્દાધિપતિસ્સ પચ્ચયુપ્પન્નો સમાધીતિ વુત્તં હોતિ. પધાનભૂતા સઙ્ખારા પધાનસઙ્ખારા, પધાનસદ્દેન સઙ્ખતસઙ્ખારાદયો નિવત્તાપિતા, છન્દસમાધિ ચ પધાનસઙ્ખારા ચાતિ છન્દસમાધિપ્પધાનસઙ્ખારા ¶ , તેહિ સમન્નાગતો છન્દ…પે… સમન્નાગતો, તં…પે… ગતં. ઇજ્ઝતિ સમિજ્ઝતિ નિપ્પજ્જતીતિ ઇદ્ધિ, કોટ્ઠાસો, ઇદ્ધિ એવ પાદો કોટ્ઠાસોતિ ઇદ્ધિપાદો, ઇદ્ધિપાદચતુત્થો. ઇજ્ઝન્તિ વા તાય સત્તા ઇદ્ધા વુદ્ધા ઉક્કંસગતા હોન્તીતિ ઇદ્ધિ, પજ્જતિ એતેનાતિ પાદો, ઇદ્ધિયા પાદોતિ ઇદ્ધિપાદો. ઇદ્ધિપાદોતિ સામઞ્ઞત્થવસેન વુત્તોપિ ‘‘છન્દસમાધિપ્પધાનસઙ્ખારસમન્નાગત’’ન્તિ વુત્તત્તા છન્દિદ્ધિપાદોવ ગહેતબ્બો, તં ઇદ્ધિપાદં તં છન્દિદ્ધિપાદં ભાવેતિ વડ્ઢેતીતિ અત્થો.

વિવેકનિસ્સિતં વિરાગનિસ્સિતન્તિ વિપસ્સનાક્ખણે કિચ્ચતો તદઙ્ગવિવેકનિસ્સિતં, અજ્ઝાસયતો નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિતં, મગ્ગક્ખણે પન કિચ્ચતો સમુચ્છેદવિવેકનિસ્સિતં, આરમ્મણતો નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિતં. વિરાગનિસ્સિતન્તિ વિપસ્સનાક્ખણે કિચ્ચતો તદઙ્ગવિરાગનિસ્સિતં, અજ્ઝાસયતો નિસ્સરણવિવેકનિસ્સિતં, મગ્ગક્ખણે પન કિચ્ચતો સમુચ્છેદવિરાગનિસ્સિતં ¶ , આરમ્મણતો નિસ્સરણવિરાગનિસ્સિતં. નિરોધનિસ્સિતન્તિ વિપસ્સનાક્ખણે કિચ્ચતો તદઙ્ગનિરોધનિસ્સિતં, અજ્ઝાસયતો નિસ્સરણનિરોધનિસ્સિતં, મગ્ગક્ખણે કિચ્ચતો સમુચ્છેદનિરોધનિસ્સિતં, આરમ્મણતો નિસ્સરણનિરોધનિસ્સિતં. વોસ્સગ્ગપરિણામિન્તિ એત્થ પરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગપક્ખન્દનવોસ્સગ્ગવસેન વોસ્સગ્ગો દુવિધો. તત્થપિ વિપસ્સનાક્ખણે તદઙ્ગવસેન પરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગો, નિબ્બાનનિન્નભાવેન પક્ખન્દનવોસ્સગ્ગો, મગ્ગક્ખણે સમુચ્છેદવસેન પરિચ્ચાગવોસ્સગ્ગો, આરમ્મણકરણેન નિબ્બાનપક્ખન્દનવોસ્સગ્ગોતિ વિભજિત્વા ગહેતબ્બો. યથાવુત્તવોસ્સગ્ગત્થં પરિણમતિ, પરિણતં વા પરિપચતિ પરિપચનં કરોતીતિ વોસ્સગ્ગપરિણામી, તં વોસ્સગ્ગપરિણામિં.

છન્દિદ્ધિપાદભાવનાકારો આચરિયેન વુત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કથં વીરિયિદ્ધિપાદભાવનાકારો અમ્હેહિ વિજાનિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘તત્થ યા વીરિયાધિપતેય્યા’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્સત્થો હેટ્ઠા વુત્તનયાનુસારેનેવ વિઞ્ઞેય્યો. સંખિત્તવસેન પન ઠપિતં પાઠં વિત્થારતો ઠપેસ્સામિ. કથં? –

‘‘તત્થ યા વીરિયાધિપતેય્યા ચિત્તેકગ્ગતા, અયં વીરિયસમાધિ. સમાહિતે ચિત્તે કિલેસાનં વિક્ખમ્ભનતાય પટિસઙ્ખાનબલેન વા ભાવનાબલેન વા, ઇદં પહાનં. તત્થ યે અસ્સાસપસ્સાસા વિતક્કવિચારા સઞ્ઞાવેદયિતા સરસઙ્કપ્પા, ઇમે સઙ્ખારા. ઇતિ પુરિમકો ચ વીરિયસમાધિ, કિલેસવિક્ખમ્ભનતાય ચ પહાનં ઇમે ચ સઙ્ખારા, તદુભયં વીરિયસમાધિપ્પધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ¶ ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ વિવેકનિસ્સિતં વિરાગનિસ્સિતં નિરોધનિસ્સિતં વોસ્સગ્ગપરિણામિં.

‘‘તત્થ યા ચિત્તાધિપતેય્યા ચિત્તેકગ્ગતા, અયં ચિત્તસમાધિ. સમાહિતે ચિત્તે કિલેસાનં વિક્ખમ્ભનતાય પટિસઙ્ખાનબલેન વા ભાવનાબલેન વા, ઇદં પહાનં. તત્થ યે અસ્સાસપસ્સાસા વિતક્કવિચારા સઞ્ઞાવેદયિતા સરસઙ્કપ્પા, ઇમે સઙ્ખારા. ઇતિ પુરિમકો ચ ચિત્તસમાધિ, કિલેસવિક્ખમ્ભનતાય ચ પહાનં ઇમે ચ સઙ્ખારા, તદુભયં ચિત્તસમાધિપ્પધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ વિવેકનિસ્સિતં વિરાગનિસ્સિતં નિરોધનિસ્સિતં વોસ્સગ્ગપરિણામિં.

‘‘તત્થ ¶ યા વીમંસાધિપતેય્યા ચિત્તેકગ્ગતા, અયં વીમંસાસમાધિ, સમાહિતે ચિત્તે કિલેસાનં વિક્ખમ્ભનતાય પટિસઙ્ખાનબલેન વા ભાવનાબલેન વા, ઇદં પહાનં. તત્થ યે અસ્સાસપસ્સાસા વિતક્કવિચારા સઞ્ઞાવેદયિતા સરસઙ્કપ્પા, ઇમે સઙ્ખારા. ઇતિ પુરિમકો ચ વીમંસાસમાધિ કિલેસવિક્ખમ્ભનતાય ચ પહાનં ઇમે ચ સઙ્ખારા, તદુભયં વીમંસાસમાધિપ્પધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ વિવેકનિસ્સિતં વિરાગનિસ્સિતં નિરોધનિસ્સિતં વોસ્સગ્ગપરિણામિ’’ન્તિ.

અયં પન વિસેસો – વીરિયસમાધીતિ વીરિયં જેટ્ઠકં કત્વા પવત્તિતો સમાધિ વા વીરિયાધિપતિના સમ્પયુત્તો પુબ્બભાગે પવત્તો સમાધિ વા વીરિયસમાધિ. ચિત્તસમાધીતિ ચિત્તં જેટ્ઠકં કત્વા પવત્તિતો સમાધિ વા ચિત્તાધિપતિના સમ્પયુત્તો પુબ્બભાગે પવત્તો સમાધિ વા ચિત્તસમાધિ. વીમંસાસમાધીતિ વીમંસં જેટ્ઠકં કત્વા પવત્તિતો સમાધિ વા વીમંસાધિપતિના સમ્પયુત્તો પુબ્બભાગે પવત્તો સમાધિ વા વીમંસાસમાધીતિ.

સત્તિબલાનુરૂપેનેત્થ સઙ્ખેપવણ્ણના કતા, ગમ્ભીરઞાણેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુરૂપેન વિત્થારતો વા ગમ્ભીરતો વા વિભજિત્વા ગહેતબ્બા.

૧૪. ‘‘છન્દસમાધિ વીરિયસમાધિ ચિત્તસમાધિ વીમંસાસમાધી’’તિ વુત્તો, ‘‘એવં સતિ વીમંસાસમાધિયેવ ઞાણમૂલકો ઞાણપુબ્બઙ્ગમો ઞાણાનુપરિવત્તિ ભવેય્ય, અઞ્ઞે તયો સમાધયો અઞ્ઞાણમૂલકા અઞ્ઞાણપુબ્બઙ્ગમા અઞ્ઞાણપવત્તિયો ભવેય્યુ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા સબ્બે સમાધયો ઞાણમૂલકાદયોયેવાતિ દસ્સેતું ‘‘સબ્બો સમાધિ ઞાણમૂલકો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સબ્બો સમાધીતિ ¶ છન્દસમાધિ, વીરિયસમાધિ, ચિત્તસમાધિ, વીમંસાસમાધીતિ ચતુબ્બિધો સમાધિ. ઞાણમૂલકોતિ એકાવજ્જનવીથિનાનાવજ્જનવીથીસુ પવત્તં ઉપચારઞાણમૂલકો. ઞાણપુબ્બઙ્ગમોતિ અધિગમઞાણં પુબ્બઙ્ગમં અસ્સાતિ ઞાણપુબ્બઙ્ગમો. ઞાણાનુપરિવત્તીતિ પચ્ચવેક્ખણઞાણં અનુપરિવત્તિ અસ્સાતિ ઞાણાનુપરિવત્તિ. અથ વા નાનાવજ્જનૂપચારઞાણં વા પટિસન્ધિઞાણં વા મૂલં અસ્સાતિ ઞાણમૂલકો, ઉપચારઞાણં પુબ્બઙ્ગમં અસ્સાતિ ઞાણપુબ્બઙ્ગમો, અપ્પનાઞાણં અનુપરિવત્તિ અસ્સાતિ ઞાણાનુપરિવત્તિ ¶ . સબ્બં વા ઉપચારઞાણં મૂલં અસ્સાતિ ઞાણમૂલકો. અપ્પનાઞાણં પુબ્બઙ્ગમં અસ્સાતિ ઞાણપુબ્બઙ્ગમો. અભિઞ્ઞાઞાણં અનુપરિવત્તિ અસ્સાતિ ઞાણાનુપરિવત્તિ, અનુપરિવત્તનં વા અનુપરિવત્તિ, ઞાણસ્સ અનુપરિવત્તિ ઞાણાનુપરિવત્તિ, ઞાણાનુપરિવત્તિ અસ્સાતિ ઞાણાનુપરિવત્તિ. ઞાણં પન પુબ્બે વુત્તપ્પકારમેવ.

યથા પુરે તથા પચ્છાતિ યથા છન્દસમાધિઆદિચતુબ્બિધસમાધિસ્સ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાનુપરિવત્તિભાવેન પુરે અતીતાસુ જાતીસુ અસઙ્ખ્યેય્યેસુપિ સંવટ્ટવિવટ્ટેસુ અત્તનો ખન્ધપટિબદ્ધસ્સ, પરેસં ખન્ધપટિબદ્ધસ્સ ચ સુટ્ઠુ પટિવિજ્ઝનમેવ, ન દુપ્પટિવિજ્ઝનં તથા તથાવુત્તસમાધિસ્સ અનાગતંસઞાણાનુપરિવત્તિભાવેન પચ્છા અનાગતાસુ જાતીસુ અસઙ્ખ્યેય્યેસુપિ સંવટ્ટવિવટ્ટેસુ અત્તનો ખન્ધપટિબદ્ધસ્સ, પરેસં ખન્ધપટિબદ્ધસ્સ ચ સુટ્ઠુ પટિવિજ્ઝનમેવ, ન દુપ્પટિવિજ્ઝનન્તિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યથા પચ્છા તથા પુરેતિ યથા યથાવુત્તસમાધિસ્સ ચેતોપરિયઞાણાનુપરિવત્તિભાવેન અનાગતેસુ સત્તસુયેવ દિવસેસુ પરસત્તાનંયેવ ચિત્તસ્સ સુટ્ઠુ પટિવિજ્ઝનમેવ, ન દુપ્પટિવિજ્ઝનં, તથા તથાવુત્તસમાધિસ્સ પુરે અતીતેસુ સત્તસુયેવ દિવસેસુ પરસત્તાનંયેવ ચિત્તસ્સ સુટ્ઠુ પટિવિજ્ઝનમેવ, ન દુપ્પટિવિજ્ઝનન્તિ અત્થો.

યથા દિવા તથા રત્તિન્તિ યથા ચક્ખુમન્તાનં સત્તાનં દિવસભાગે સૂરિયાલોકેન અન્ધકારસ્સ વિદ્ધંસિતત્તા આપાથગતં ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યં રૂપં મનોવિઞ્ઞાણેનપિ સુવિઞ્ઞેય્યં, તથા રત્તિભાગે ચતુરઙ્ગસમન્નાગતેપિ અન્ધકારે વત્તમાને યથાવુત્તસમાધિસ્સ દિબ્બચક્ખુઞાણાનુપરિવત્તિભાવેન રૂપાયતનસ્સ સુટ્ઠુ પટિવિજ્ઝનમેવ, ન દુપ્પટિવિજ્ઝનં. યથા રત્તિં તથા દિવાતિ યથા રત્તિભાગે ચતુરઙ્ગસમન્નાગતેપિ અન્ધકારે યથાવુત્તસમાધિસ્સ દિબ્બચક્ખુઞાણાનુપરિવત્તિભાવેન રૂપાયતનસ્સ સુટ્ઠુ પટિવિજ્ઝનમેવ, ન દુપ્પટિવિજ્ઝનં, તથા દિવસભાગે સુખુમસ્સ રૂપાયતનસ્સ વા કેનચિ પાકારાદિના તિરોહિતસ્સ રૂપાયતનસ્સ વા અતિદૂરટ્ઠાને પવત્તસ્સ રૂપાયતનસ્સ વા યથાવુત્તસમાધિસ્સ દિબ્બચક્ખુઞાણાનુપરિવત્તિભાવેન સુટ્ઠુ પટિવિજ્ઝનમેવ, ન દુપ્પટિવિજ્ઝનન્તિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

યથા ¶ યથાવુત્તસમાધિસ્સ દિવસભાગે દિબ્બસોતઞાણાનુપરિવત્તિભાવેન સુખુમસ્સ સદ્દાયતનસ્સ વા કેનચિ પાકારાદિના તિરોહિતસ્સ સદ્દાયતનસ્સ ¶ વા અતિદૂરટ્ઠાને પવત્તસ્સ સદ્દાયતનસ્સ વા સુટ્ઠુ પટિવિજ્ઝનમેવ, ન દુપ્પટિવિજ્ઝનં, તથા રત્તિભાગેપિ યથાવુત્તસમાધિસ્સ દિબ્બસોતઞાણાનુપરિવત્તિભાવેન સુખુમસ્સ સદ્દાયતનસ્સ વા કેનચિ પાકારાદિના તિરોહિતસ્સ સદ્દાયતનસ્સ વા અતિદૂરટ્ઠાને પવત્તસ્સ સદ્દાયતનસ્સ વા સુટ્ઠુ પટિવિજ્ઝનમેવ, ન દુપ્પટિવિજ્ઝનન્તિ અયં નયોપિ નેતબ્બો. તેન વુત્તં અટ્ઠકથાયં –

‘‘યથા પુરેતિ યથા સમાધિસ્સ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાનુપરિવત્તિભાવેના’’તિઆદિં વત્વા ‘‘યથા ચ રૂપાયતને વુત્તં, તથા સમાધિસ્સ દિબ્બસોતઞાણાનુપરિવત્તિતાય સદ્દાયતને ચ નેતબ્બ’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૧૪).

‘‘ઞાણમૂલકાદિસમાધિના પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાનુપરિવત્તિભાવાદિસહિતેન કિં ભાવેતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇતિ વિવટેના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇતીતિ એવં વુત્તપ્પકારેન. અપરિયોનદ્ધેનાતિ નીવરણાદિવિગમનેન. સપ્પભાસં ચિત્તન્તિ ઇદ્ધિપાદસમ્પયુત્તં મગ્ગચિત્તં ભાવેતિ. ઇદ્ધિપાદસમ્પયુત્તે મગ્ગચિત્તે ઉપ્પજ્જમાને હિ મગ્ગચિત્તસહભૂનિ કુસલાનિ સદ્ધિન્દ્રિયવીરિયિન્દ્રિયસતિન્દ્રિયસમાધિન્દ્રિયપઞ્ઞિન્દ્રિયભૂતાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. મગ્ગચિત્તે નિરુજ્ઝમાને અનુપ્પજ્જનભાવેન નિરુજ્ઝન્તિ એકચિત્તક્ખણિકત્તા. એવં મગ્ગવિઞ્ઞાણસ્સ નિરોધા પઞ્ઞા ચ સતિ ચ નિરુજ્ઝતીતિ યોજના.

‘‘કસ્સ વિઞ્ઞાણસ્સ નિરોધા નામરૂપં નિરુજ્ઝતી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘નામરૂપઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં, પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ નિરોધા નામરૂપઞ્ચ નિરુજ્ઝતીતિ વુત્તં હોતિ. અથ વા ‘‘વિઞ્ઞાણસ્સ નિરોધા પઞ્ઞા ચ સતિ ચાતિ વુત્તાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ એવં નિરુજ્ઝન્તી’’તિ વત્તબ્બત્તા નામરૂપઞ્ચ નિરુજ્ઝતિ, નિરુજ્ઝમાનં પન નામરૂપં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ નિરોધા નિરુજ્ઝતીતિ દસ્સેતું ‘‘નામરૂપઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ નામરૂપઞ્ચાતિ મગ્ગેન તણ્હાઅવિજ્જાદિકે અનુપચ્છિન્ને ઉપ્પજ્જનારહં વેદનાદિક્ખન્ધત્તયં, ભૂતુપાદારૂપઞ્ચ. વિઞ્ઞાણહેતુકન્તિ ઉપ્પજ્જનારહં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં હેતુ અસ્સ નામરૂપસ્સાતિ વિઞ્ઞાણહેતુકં. વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નિબ્બત્તન્તિ વિઞ્ઞાણેન પચ્ચયેન નિબ્બત્તં. તસ્સાતિ ઉપ્પજ્જનારહસ્સ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ. હેતૂતિ તણ્હાઅવિજ્જાદિકો કિલેસો. વિઞ્ઞાણન્તિ ઉપ્પજ્જનારહં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં. અનાહારન્તિ અપ્પચ્ચયં. અનભિનન્દિતન્તિ કામતણ્હાદીહિ ¶ અનભિનન્દિતબ્બં. અપ્પટિસન્ધિકન્તિ પુનબ્ભવાભિસન્દહનરહિતં. ન્તિ તાદિસં વિઞ્ઞાણં. અહેતૂતિ ¶ નત્થિ હેતુસઙ્ખાતં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં ઇમસ્સ નામરૂપસ્સાતિ અહેતુ. અપ્પચ્ચયન્તિ સહાયવિરહેન નત્થિ પચ્ચયા સઙ્ખારા ઇમસ્સાતિ અપ્પચ્ચયં. એવં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણસ્સ નિરોધા નામરૂપઞ્ચ નિરુજ્ઝતીતિ.

‘‘પઞ્ઞાસતીનઞ્ચેવ નામરૂપસ્સ ચ વુત્તપ્પકારેન નિરુજ્ઝનભાવો કથં અમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. વત્તબ્બાકારેન પઞ્ઞાસતીનઞ્ચેવ નામરૂપસ્સ ચ નિરુજ્ઝનભાવજાનનકો ભગવા યથાનિરુજ્ઝનભાવદીપકં ‘‘યમેતં…પે… એત્થેતં ઉપરુજ્ઝતી’’તિ ગાથાવચનં આહ. તેન ગાથાવચનેન તુમ્હેહિ મયા વુત્તો નિરુજ્ઝનભાવો સદ્દહિતબ્બોયેવાતિ. એત્થાપિ પઞ્ઞાસતિનામરૂપાનં નિરુજ્ઝનં અજાનન્તેન તત્થ વા સંસયન્તેન અજિતેન પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘અદિટ્ઠજોતના પુચ્છાતિ વા દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છાતિ વા પઞ્ઞાદીનં અનેકત્થત્તા ધમ્મતો વા અનેકાધિટ્ઠાના પુચ્છાતિ વા ધમ્માધિટ્ઠાના પુચ્છા’’તિ વા ઇચ્ચેવમાદિપુચ્છાવિચયો નિદ્ધારેતબ્બો. ‘‘સરૂપદસ્સનવિસ્સજ્જનન્તિ વા અનેકાધિટ્ઠાનવિસ્સજ્જનન્તિ વા ધમ્માધિટ્ઠાનવિસ્સજ્જન’’ન્તિ વા ઇચ્ચેવમાદિવિસ્સજ્જનવિચયો નિદ્ધારેતબ્બો.

એવં સત્તાધિટ્ઠાનાદિપુચ્છાવિસ્સજ્જનાનિ ચેવ ધમ્માધિટ્ઠાનાદિપુચ્છાવિસ્સજ્જનાનિ ચ વિસું વિસું દસ્સેત્વા પુચ્છાવિચયો ચેવ વિસ્સજ્જનવિચયો ચ આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘સત્તાધિટ્ઠાનધમ્માધિટ્ઠાનેસુ એકતો દસ્સિતેસુ પુચ્છાવિસ્સજ્જનેસુ કથં પુચ્છાવિચયો ચેવ વિસ્સજ્જનવિચયો ચ અમ્હેહિ વિઞ્ઞાતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા સત્તાધિટ્ઠાનધમ્માધિટ્ઠાનં પુચ્છં નીહરિત્વા તત્થ વિચયં વિભજન્તો ‘‘યે ચ સઙ્ખતધમ્માસે’’તિઆદિમાહ. અટ્ઠકથાયં પન –

‘‘એવં અનુસન્ધિપુચ્છમ્પિ દસ્સેત્વા હેટ્ઠા સત્તાધિટ્ઠાના, ધમ્માધિટ્ઠાના ચ પુચ્છા વિસું વિસું દસ્સિતાતિ ઇદાનિ તા સહ દસ્સેતું ‘‘યે ચ સઙ્ખતધમ્માસે’તિઆદિ આરદ્ધ’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૧૪) –

વુત્તં. તસ્સાયં અત્થો – ઇધ સાસને યે અરહન્તો સઙ્ખતધમ્મા હોન્તિ, પુથૂ બહૂયેવ સત્ત જના સેક્ખા સીલાદિસિક્ખમાના હોન્તિ, તેસં ¶ અરહન્તાવઞ્ચેવ સેક્ખાનઞ્ચ ઇરિયં પટિપત્તિં મેં મહા પુટ્ઠો નિપકો ત્વં ભગવા પબ્રૂહિ મારિસ ઇતિ આયસ્મા અજિતો પુચ્છન્તો આહાતિ.

૧૫. તસ્સં ગાથાયં ‘‘કિત્તકાનિ પુચ્છિતાની’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘ઇમાની’’તિઆદિ વુત્તં. પદત્થાનુરૂપં પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇમાનિ તીણિ પદાનિ પુચ્છિતાની’’તિ વુત્તં. ‘‘યે ચ ¶ …પે… મારિસા’’તિ ગાથાયં યે પઞ્હા પુચ્છિતા, તે પઞ્હા તયો હોન્તિ, ‘‘કિસ્સ કેન કારણેન તયો હોન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘કિસ્સ…પે… યોગેના’’તિ વુત્તં. સેક્ખા અરિયા ચ અસેક્ખા અરિયા ચ વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમં પહાનઞ્ચાતિ સેખાસેખવિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમપ્પહાનાનિ, તેસં યોગોતિ સેખા…પે… યોગો, તેન સેખા…પે… યોગેન. એવં પુચ્છાવિધિના હિ યસ્મા ‘‘યે ચ સઙ્ખતધમ્માસે…પે… મારિસા’’તિ ગાથમાહ, તસ્મા તયો પઞ્હા હોન્તીતિ દટ્ઠબ્બા.

‘‘યે ચ સઙ્ખતધમ્માસે’’તિ ઇમિના અસેક્ખાનં અરહત્તં પુચ્છતિ, ‘‘યે ચ સેક્ખા પુથૂ ઇધા’’તિ ઇમિના સેક્ખાસેક્ખાનં સેક્ખસિક્ખનં પુચ્છતિ, ‘‘તેસં મે નિપકો ઇરિયં, પુટ્ઠો પબ્રૂહિ મારિસા’’તિ ઇમિના સેક્ખાસેક્ખાનં વિપસ્સના પુબ્બભાગે તદઙ્ગપ્પહાનં પુચ્છતિ. ‘‘અદિટ્ઠજોતના પુચ્છાતિ વા દિટ્ઠસંસન્દના પુચ્છાતિ વા સત્તાધિટ્ઠાના પુચ્છાતિ વા અનેકાધિટ્ઠાના પુચ્છા’’તિ વા ઇચ્ચેવમાદિપુચ્છાવિચયો નિદ્ધારેતબ્બો.

સત્તધમ્માધિટ્ઠાનં પુચ્છં નીહરિત્વા પુચ્છાવિચયો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘તસ્સં પુચ્છાયં કતમા વિસ્સજ્જનાગાથા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ વિસ્સજ્જના’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થાતિ તસ્સં ગાથાયં. ‘‘કામેસુ…પે… પરિબ્બજે’’તિ વિસ્સજ્જનાગાથા ભગવતા વુત્તા. કામેસૂતિ કામીયન્તીતિ કામા, તેસુ કામેસુ. વત્થુકામેસુ કિલેસકામેન પણ્ડિતેહિ નાભિગિજ્ઝેય્ય. મનસા નાવિલોસિયાતિ આવિલભાવકરે બ્યાપાદવિતક્કાદયો ચેવ કાયદુચ્ચરિતાદયો ચ ધમ્મે પજહન્તો પણ્ડિતો મનસા અનાવિલો સુપ્પસન્નો ભવેય્ય. કુસલો સબ્બધમ્માનન્તિ સબ્બધમ્માનં અનિચ્ચતાદિના પરિતુલિતત્તા અનિચ્ચતાદીસુ પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ કુસલો છેકો. સતોતિ કેસાદીસુ સરતીતિ સતો. ભિક્ખૂતિ સઙ્ખતધમ્મે ભયાદિતો ઇક્ખતીતિ ભિક્ખુ. પરિબ્બજેતિ ¶ તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપ્પહાનભાવેન કિલેસકામવત્થુકામે પરિ સમન્તતો વજ્જેય્ય.

પુચ્છાગાથાયં ‘‘નિપકો’’તિ પદેન પસંસિતેન ભગવતા વિસ્સજ્જનાગાથા વુત્તા, તસ્સ ભગવતો યેન અનાવરણઞાણેન ઉક્કંસગતેન પક્કભાવો દસ્સિતો, તં અનાવરણઞાણં તાવ કાયકમ્માદિભેદેહિ વિભજિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘ભગવતો સબ્બં કાયકમ્મ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ અનાવરણઞાણેન જાનિત્વા કતં સબ્બં કાયકમ્મં ઞાણપુબ્બઙ્ગમં ઞાણાનુપરિવત્તિ. એસ નયો સેસેસુપિ. અતીતે અંસેતિ અતીતભવે સપરક્ખન્ધાદિકે કોટ્ઠાસે અઞ્ઞાણેન અપ્પટિહતં ભગવતો ¶ ઞાણદસ્સનં. અનાગતે અંસેતિ અનાગતભવે સપરક્ખન્ધાદિકે કોટ્ઠાસે. પચ્ચુપ્પન્ને અંસેતિ પચ્ચુપ્પન્ને ભવે સપરક્ખન્ધાદિકે કોટ્ઠાસે.

‘‘ઞાણદસ્સનસ્સ કતરસ્મિં પટિઘાતો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા પુચ્છં ઠપેત્વા પટિઘાતવિસયં દસ્સેતું ‘‘કો ચા’’તિઆદિ વુત્તં. અથ વા ‘‘પચ્ચુપ્પન્નભવે સપરક્ખન્ધાદિકે કોટ્ઠાસે અઞ્ઞેસમ્પિ ઞાણદસ્સનં ભવેય્ય, તદનુસારેન અતીતાનાગતકોટ્ઠાસેસુપિ કતરસ્મિં અઞ્ઞેસં ઞાણદસ્સનસ્સ પટિઘાતો ભવેય્યા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા પુચ્છં ઠપેત્વા પટિઘાતવિસયં નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘કો ચા’’તિ વુત્તં. તત્થ કો ચાતિ ક્વ કતરસ્મિં સમયે અઞ્ઞેસં ઞાણદસ્સનસ્સ પટિઘાતો ભવેય્યાતિ પુચ્છિ.

અનિચ્ચે, દુક્ખે, અનત્તનિયે ચ અઞ્ઞેસં અઞ્ઞાણં યં અદસ્સનં અત્થિ, અઞ્ઞાણાદસ્સનસઙ્ખાતો સભાવો ઞાણદસ્સનસ્સ પટિઘાતો ભવતિ, ન સપરક્ખન્ધાદિદસ્સનમત્તપટિઘાતો. એતેન અનિચ્ચતો લક્ખણત્તયે પવત્તસ્સ ઞાણદસ્સનસ્સ અઞ્ઞેસં દુરભિસમ્ભવં, ભગવતો ચ ઞાણદસ્સનસ્સ અઞ્ઞેહિ અસાધારણતં દસ્સેતિ. ભગવતો હિ લક્ખણત્તયવિભાવનેન વેનેય્યા ચતુસચ્ચપ્પટિવેધં લભન્તિ. ‘‘ભગવતો ઞાણદસ્સનપટિઘાતાભાવેન અઞ્ઞેસઞ્ચ ઞાણદસ્સનસ્સ પટિઘાતભાવો કતમાય ઉપમાય અમ્હાકં પાકટો’’તિ વત્તબ્બભાવતો ઉપમાય પાકટં કાતું ‘‘યથા ઇધા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇધ સત્તલોકે ચક્ખુમા પુરિસો આકાસે તારકાનિ પસ્સેય્ય, ગણનસઙ્કેતેન ¶ ‘‘એત્તકાની’’તિ નો ચ જાનેય્ય યથા, એવં અઞ્ઞેસં ઞાણદસ્સનસ્સ પટિઘાતો અયં અઞ્ઞાણદસ્સનસભાવો ભવતિ.

ભગવતો પન તથા અભાવતો કેનચિ અઞ્ઞાણેન અદસ્સનેન અપ્પટિહતં ઞાણદસ્સનં ભવતીતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ‘‘ભગવતો ઞાણદસ્સનસ્સ અપ્પટિહતભાવો કસ્મા અમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘અનાવરણઞાણદસ્સના હિ બુદ્ધા ભગવન્તો’’તિ વુત્તં. ‘‘નિપકસ્સ…પે… ભગવતો અનાવરણઞાણં કાયકમ્માદિભેદેહિ આચરિયેન વિભજિત્વા દસ્સિતં, અમ્હેહિ ચ ઞાતં, પચ્છા ગાથાય ‘ઇરિય’ન્તિ પદેન પુચ્છિતા સેક્ખાસેક્ખપટિપદા કથં વિજાનિતબ્બા’’તિ વત્તબ્બત્તા સેક્ખાસેક્ખપટિપદં દસ્સેતું ‘‘તત્થ સેખેના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં વિસ્સજ્જને. સેખેનાતિ સિક્ખનસીલેન પુગ્ગલેન રજનીયેસુ રૂપારમ્મણાદીસુ ધમ્મેસુ ગેધા ચિત્તં રક્ખિતબ્બં, પરિયુટ્ઠાનીયેસુ આઘાતવત્થૂસુ દોસા ચિત્તં રક્ખિતબ્બં.

‘‘તેસુ ¶ ગેધદોસેસુ કતમં નિવારેન્તો ભગવા વિસ્સજ્જનગાથાયં કતમં પદમાહા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યા ઇચ્છા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ ગેધદોસેસુ. ઇચ્છાતિ રાગિચ્છા. મુચ્છાતિ લોભમોહસહગતમોહમુચ્છા. પત્થનાતિ રાગપત્થના. પિયાયનાતિ તણ્હાપિયાયનાવ, ન મેત્તાપિયાયના. કીળનાતિ ગેધકીળના. એતાનિ હિ ગેધપરિયાયવચનાનિ. તં ગેધસઙ્ખાતં ઇચ્છાદિકં નિવારેન્તો ભગવા ‘‘કામેસુ નાભિગિજ્ઝેય્યા’’તિ એવં વિસું વિસું પકારેન આહ.

પરિયુટ્ઠાનવિઘાતં દોસં નિવારેન્તો ભગવા ‘‘મનસાનાવિલો સિયા’’તિ એવં વિસું વિસું પકારેન આહાતિ યોજના. ગેધદોસાનં વિસું વિસું નિવારેન્તો ભગવા દ્વે પદાનિ આહાતિ વુત્તં, ‘‘તં કેન અત્થેન સદ્દહિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તથા હિ સેખો’’તિઆદિ વુત્તં. રજનીયેસુ અભિગિજ્ઝન્તો સેખો અનુપ્પન્નં લોભપધાનં કિલેસઞ્ચ ઉપ્પાદેતિ, ઉપ્પન્નં કિલેસઞ્ચ ફાતિં અભિવડ્ઢનં કરોતિ, પરિયુટ્ઠાનીયેસુ આવિલો સેખો અનુપ્પન્નં દોસપધાનં કિલેસઞ્ચ ઉપ્પાદેતિ, ઉપ્પન્નં કિલેસઞ્ચ ફાતિં વડ્ઢનં કરોતિ, ઇતિ ઇમિના પટિક્ખેપઅત્થેન તં મમ વચનં સદ્દહિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો.

‘‘કિં ¶ પન અનભિગિજ્ઝન્તો, અનાવિલો ચ સેક્ખો અગેધદોસનિવારણમેવ કરોતિ, ઉદાહુ ઉત્તરિપિ પટિપદં પૂરેતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ઉત્તરિપિ પટિપદં પૂરેતિયેવાતિ દસ્સેન્તો ‘‘યો પન અનાવિલસઙ્કપ્પો’’તિઆદિમાહ. તત્થ અનાવિલસઙ્કપ્પોતિ નત્થિ આવિલકરા સઙ્કપ્પા બ્યાપાદસઙ્કપ્પવિહિંસાસઙ્કપ્પા એતસ્સાતિ અનાવિલસઙ્કપ્પો, ઇચ્છાદિગેધસ્સ અભાવેન અનભિગિજ્ઝન્તો વાયમતિ કુસલવાયામં પવત્તેતિ. ‘‘કથં વાયમતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સો અનુપ્પન્નાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સોતિ ઉપરિભાવનામગ્ગભાવત્થાય પટિપજ્જમાનો સેક્ખો. અનુપ્પન્નાનન્તિઆદીનં અત્થો સક્કા અટ્ઠકથાવચનેનેવ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૧૫-૧૬) જાનિતુન્તિ ન વિભત્તો.

૧૬. યેનાતિ અસુભાદીનં અનુસ્સરણલક્ખણેન ઇન્દ્રિયેન તણ્હામયિતવત્થૂસુ કામતણ્હાય સહજાતં વિતક્કં વારેતિ, ઇદં અસુભાદિઅનુસ્સરણલક્ખણં ઇન્દ્રિયં સતિન્દ્રિયં. યેન મહગ્ગતભાવપ્પત્તેન અવિક્ખેપેન બ્યાપાદવિતક્કં વારેતિ, ઇદં અવિક્ખેપસઙ્ખાતં ઇન્દ્રિયં સમાધિન્દ્રિયં. યેન સમ્મપ્પધાનેન વિહિંસાવિતક્કં વારેતિ, ઇદં સમ્મપ્પધાનસઙ્ખાતં ઇન્દ્રિયં વીરિયિન્દ્રિયં. યેન સમ્માદિટ્ઠિસઙ્ખાતેન ઇન્દ્રિયેન ઉપ્પન્નુપ્પન્ને…પે… નાધિવાસેતિ, ઇદં સમ્માદિટ્ઠિસઙ્ખાતં ઇન્દ્રિયં પઞ્ઞિન્દ્રિયં. ઇમેસુ ચતૂસુ ઇન્દ્રિયેસુ સહ ઉપ્પજ્જમાના યા સદ્દહના ઓકપ્પના ¶ ઉપ્પજ્જતિ, અનાવિલભાવતો ઇદં સદ્દહનસઙ્ખાતં ઇન્દ્રિયં સદ્ધિન્દ્રિયં. ઇમાનિ સેક્ખસ્સ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ.

એકસ્મિંયેવ વિસયે જેટ્ઠકભાવં ન પાપુણેય્યું, અત્તનો વિસયે જેટ્ઠકભાવં પાપુણિતું અરહન્તિ, ‘‘કતમં ઇન્દ્રિયં કત્થ વિસયે જેટ્ઠકભાવં પવત્ત’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બભાવતો ઇદં ઇન્દ્રિયં ઇમસ્મિં વિસયે પવત્તન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘તત્થ સદ્ધિન્દ્રિયં કત્થ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ તેસુ ઇન્દ્રિયેસુ ચતૂસુ સોતાપત્તિયઙ્ગેસુ સદ્ધિન્દ્રિયં જેટ્ઠકભાવં પવત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. એવં સેસેસુપિ યોજેતબ્બં. કિં નુ સેક્ખો પઞ્ઞિન્દ્રિયેવ અપ્પમત્તો’તિ ભગવતા વુત્તો થોમિતો, ઉદાહુ સબ્બેહિ કુસલેહિ ધમ્મેહીતિ પુચ્છિતબ્બત્તા સબ્બેહિ કુસલેહિ ધમ્મેહિ પઞ્ચિન્દ્રિયપમુખેહિ વુત્તો થોમિતો હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘એવં સેખો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ એવં પઞ્ચિન્દ્રિયાનં નિબ્બત્તિદસ્સનેન સેખો પુગ્ગલો ¶ સબ્બેહિ કુસલેહિ ધમ્મેહિ અપ્પમત્તોતિ ભગવતા વુત્તો થોમિતો અનાવિલતાય મનસાતિ યોજના. ‘‘સેક્ખસ્સ અનાવિલતા કેન સદ્દહિતબ્બા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહ ભગવા મનસાનાવિલો સિયા’’તિ વુત્તં. ભગવતા ‘‘મનસાનાવિલો સિયા’’તિ વુત્તત્તા સેક્ખસ્સ અનાવિલતા તુમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બાતિ.

૧૭. સેક્ખસ્સ મત્થકપ્પત્તા પટિપદા આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘કથં અસેક્ખસ્સ મત્થકપ્પત્તા પટિપદા ઞાતબ્બા’’તિ વત્તબ્બત્તા અસેક્ખસ્સ મત્થકપ્પત્તં પટિપદં વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘કુસલો સબ્બધમ્માન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ સબ્બધમ્માનન્તિ સબ્બેસુ ધમ્મેસુ મત્થકપ્પત્તાય પટિપદાય અસેક્ખો કુસલો છેકતરોતિ ભગવતા વુત્તો થોમિતો અનાવિલતાય મનસાતિ. અસેક્ખસ્સ સબ્બધમ્મેસુ યં કોસલ્લં દસ્સેતુકામો, તસ્સ કોસલ્લસ્સ વિસયભૂતે સબ્બધમ્મે તાવ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘લોકો નામા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘સબ્બધમ્માન’’ન્તિ ઇમિના વુત્તધમ્મસઙ્ખાતો લોકો નામ કિલેસલોકો, ભવલોકો, ઇન્દ્રિયલોકોતિ તિવિધો હોતીતિ યોજના. તત્થ પરિત્તધમ્મટ્ઠો કિલેસજનનટ્ઠેન કિલેસો, કુસલાદિપવત્તનટ્ઠેન લોકો ચાતિ કિલેસલોકો. મહગ્ગતધમ્મટ્ઠો ભવનટ્ઠેન ભવો, વુત્તનયેન લોકો ચાતિ ભવલોકો. સદ્ધિન્દ્રિયાદિધમ્મટ્ઠો આધિપચ્ચટ્ઠયોગવસેન ઇન્દ્રિયભૂતો હુત્વા સદ્ધિન્દ્રિયાદિપત્તનટ્ઠેન લોકો ચાતિ ઇન્દ્રિયલોકો.

‘‘તીસુ લોકેસુ કતમેન કતમો સમુદાગચ્છતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘સદ્ધાદિઇન્દ્રિયાનિ કો નિબ્બત્તેતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સો ઇન્દ્રિયાનિ નિબ્બત્તેતી’’તિ વુત્તં ¶ . તત્થ સોતિ યો પુગ્ગલો કિલેસલોકસઙ્ખાતે પરિત્તધમ્મે, ભવલોકસઙ્ખાતે મહગ્ગતધમ્મે ચ તંતંસમ્પાદનવસેન ઠિતો, સો પુગ્ગલો સદ્ધિન્દ્રિયાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ અત્તસન્તાને નિબ્બત્તેતિ.

‘‘ઇન્દ્રિયેસુ અત્તસન્તાનેસુ પુનપ્પુનં નિબ્બત્તાપનવસેન વુડ્ઢાપિયમાનેસુ કા પઞ્ઞા ભવતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇન્દ્રિયેસૂ’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ નેય્યસ્સાતિ અભિઞ્ઞેય્યસ્સ. પરિઞ્ઞાતિ રૂપારૂપધમ્મે સલક્ખણતો, પચ્ચયતો ¶ ચ પરિગ્ગહાદિવસેન પવત્તપઞ્ઞા. ‘‘સા પરિઞ્ઞા કતિવિધેન ઉપપરિક્ખિતબ્બા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સા દુવિધેના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સા પરિઞ્ઞા દસ્સનપરિઞ્ઞાય ચ ભાવનાપરિઞ્ઞાય ચ દુવિધેન વિઞ્ઞૂહિ ઉપપરિક્ખિત્વા ગહેતબ્બાતિ. દસ્સનપરિઞ્ઞાયાતિ ચ દસ્સનમગ્ગપઞ્ઞાજનિકાય ઞાતપરિઞ્ઞાયાતિ અત્થો ગહેતબ્બો. તેન અટ્ઠકથાયં વુત્તં ‘‘દસ્સનપરિઞ્ઞાતિ ઞાતપરિઞ્ઞા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૧૭). ભાવનાપરિઞ્ઞાયાતિ ભાવનામગ્ગપઞ્ઞાજનિકાય તીરણપરિઞ્ઞાય સદ્ધિં પહાનપરિઞ્ઞાયાતિ અત્થો.

‘‘સા દુવિધેના’તિઆદિના વુત્તો અત્થો અતિસઙ્ખેપો ન સક્કા વિઞ્ઞાતું, વિત્થારેત્વા કથેહી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘યદા હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યદાતિ બલવવિપસ્સનુપ્પજ્જનકાલે. સેખોતિ સિક્ખનસીલતાય કલ્યાણપુથુજ્જનો ચેવ સોતાપન્નાદિકો ચ. ઞેય્યન્તિ ઞાતબ્બં રૂપાદિકં સઙ્ખારં. પરિજાનાતીતિ પરિગ્ગહાદિઞાણેન પરિગ્ગહેત્વા જાનાતિ નિબ્બિદાઞાણસહગતેન. તસ્સાતિ કલ્યાણપુથુજ્જનસ્સ ચેવ સોતાપન્નાદિકસ્સ ચ. દ્વે ધમ્માતિ કલ્યાણપુથુજ્જનસ્સ બલવવિપસ્સનાધમ્મો ચેવ સોતાપન્નાદિકસ્સ ચ બલવવિપસ્સનાધમ્મો ચ. યથાક્કમં દસ્સનકોસલ્લં સોતાપત્તિમગ્ગઞાણઞ્ચેવ ભાવનાકોસલ્લં સકદાગામિમગ્ગાદિકઞ્ચ સન્તાને પવત્તાપનવસેન ગચ્છન્તિ.

‘‘પુબ્બે યં ઞાણં ‘નેય્યસ્સ પરિઞ્ઞા’તિ વુત્તં, તં ઞાણં કતિવિધેન વેદિતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તં ઞાણં પઞ્ચવિધેન વેદિતબ્બં…પે... સચ્છિકિરિયા’’તિ વુત્તં. ‘‘તાસુ વિપસ્સનાભેદેન ભિન્નાસુ પઞ્ચસુ અભિઞ્ઞાદીસુ કતમા અભિઞ્ઞા, કતમા પરિઞ્ઞા, કતમં પહાનં, કતમા ભાવના, કતમા સચ્છિકિરિયા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ અભિઞ્ઞાદીસુ. યં ધમ્માનં સલક્ખણે ઞાણન્તિ રૂપધમ્માનં કક્ખળાદિસલક્ખણે, અરૂપધમ્માનં ફુસનાદિસલક્ખણે આરમ્મણકરણવસેન પવત્તં યં ઞાણં હેતુફલજાનનહેતુજાનનસઙ્ખાતા ધમ્મપટિસમ્ભિદા ચેવ હેતુફલજાનનસઙ્ખાતા અત્થપટિસમ્ભિદા ચ ભવતિ. અયં સલક્ખણેન સદ્ધિં હેતુફલજાનના પઞ્ઞા અભિઞ્ઞા નામ.

એવન્તિ ¶ ¶ વુત્તપ્પકારેન. અભિઞ્ઞાઞાણેન અભિજાનિત્વા. યા પરિજાનનાતિઆદીસુ ‘‘ઇદં અનવજ્જં કુસલં, ઇદં સાવજ્જં અકુસલં, ઇદં અકુસલવિપાકજનકં સાવજ્જં, ઇદં કુસલવિપાકજનકં અનવજ્જં, ઇદં સંકિલિટ્ઠં કણ્હં, ઇદં અસંકિલિટ્ઠં સુક્કં, ઇદં કુસલં અનવજ્જાદિકં સેવિતબ્બં, ઇદં અકુસલં સાવજ્જાદિકં ન સેવિતબ્બ’’ન્તિ એવં અનિચ્ચાદિતો કલાપસમ્મસનાદિવસેન ગહિતા સમ્મસિતા ઇમે વિપસ્સનાય આરમ્મણભૂતા સઙ્ખતધમ્મા ઇદં ઉદયબ્બયઞાણાદિફલં આનિસંસં અનુક્કમેન નિબ્બત્તાપેન્તિ. તન્નિબ્બત્તવિપસ્સનાય ઉપ્પજ્જનતો ઉપચારં ઉપ્પાદેન્તિ, એવં અનુક્કમેન ગહિતાનં પવત્તિતાનં તેસં ઉદયબ્બયઞાણાદીનં અયં સચ્ચાનુબોધપટિવેધો અત્થોતિ પરિચ્છિન્દિત્વા યા પરિજાનના પવત્તા, સા અયં પરિજાનના પરિઞ્ઞા નામાતિ યોજેત્વા, એવં વુત્તપ્પકારાય પરિઞ્ઞાપઞ્ઞાય પરિજાનિત્વા પહાતબ્બા, ભાવેતબ્બા, સચ્છિકાતબ્બા ચ તયો ધમ્મા અવસિટ્ઠા ભવન્તિ. ‘‘યે અકુસલા, તે પહાતબ્બા’’તિ યા પરિજાનના પઞ્ઞા પવત્તા, ઇદં પહાનં પહાનઞાણં. ‘‘યે કુસલા, તે ભાવેતબ્બા’’તિ યા પરિજાનના પઞ્ઞા પવત્તા, સા ભાવનાપઞ્ઞા. ‘‘યં અસઙ્ખતં, ઇદં સચ્છિકિરિય’’ન્તિ યા પરિજાનના પઞ્ઞા પવત્તા, સા સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞાતિ યોજેત્વા અટ્ઠકથાધિપ્પાયેન અવિરુદ્ધો અત્થો ગહેતબ્બો.

અભિઞ્ઞાદયો પઞ્ચવિધા પઞ્ઞા આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘તાહિ પરિઞ્ઞાહિ જાનન્તો પુગ્ગલો ‘કિ’ન્તિ વુચ્ચતિ થોમીયતી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘યો એવ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યો પુગ્ગલો એવં વુત્તપ્પકારેન જાનાતિ, અયં જાનન્તો પુગ્ગલો પચ્ચયુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ કુસલત્તા છેકત્તા ‘‘અત્થકુસલો’’તિ વુચ્ચતિ થોમીયતિ, પચ્ચયધમ્મેસુ કુસલત્તા ‘‘ધમ્મકુસલો’’તિ ચ ચતુન્નં એકત્તાદીનં નયાનં યુત્તતાય કોવિદત્તા ‘‘કલ્યાણતાકુસલો’’તિ ચ ફલસમાપત્તીસુ કોવિદત્તા ‘‘ફલતાકુસલો’’તિ ચ વડ્ઢીસુ કોવિદત્તા ‘‘આયકુસલો’’તિ ચ અવડ્ઢીસુ કોવિદત્તા ‘‘અપાયકુસલો’’તિ ચ અચ્ચાયિકે કિચ્ચે વા ભયે વા ઉપ્પન્ને સતિ તસ્સ કિચ્ચસ્સ, ભયસ્સ વા તિકિચ્છનસમત્થે ઠાનુપ્પત્તિયકારણે કોવિદત્તા ‘‘ઉપાયકુસલો’’તિ ચ મહન્તેસુ અભિક્કમાદીસુ સતિસમ્પજઞ્ઞાય સમ્પન્નત્તા ‘‘મહતા કોસલ્લેન સમન્નાગતો’’તિ ચ વુચ્ચતિ થોમીયતિ. ‘‘તસ્સ ¶ અસેક્ખસ્સ અત્થાદીસુ કુસલભાવો કથં સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘કુસલો સબ્બધમ્માન’’ન્તિ વુત્તત્તા સદ્દહિતબ્બોતિ અધિપ્પાયો.

‘‘કુસલો ¶ સબ્બધમ્માન’’ન્તિ પદસ્સ અત્થો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે’’તિ પદસ્સ અત્થો કથં અમ્હેહિ વિત્થારતો વિઞ્ઞાતો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે’’તિઆદિ વુત્તં. અથ વા ‘‘સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે’’તિ ભગવતા વુત્તં, ‘‘કત્થ પવત્તેન સતિસહિતેન ઞાણેન સમ્પન્નો સતો કિમત્થં પરિબ્બજે’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇમેસુ પવત્તેન સતિસહિતઞાણેન સમ્પન્નો સતો ઇમમત્થં પરિબ્બજે’’તિ નિયમેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે’’તિઆદિમાહ. તત્થ તેનાતિ યો અભિક્કમાદીસુ પવત્તેન સતિસહિતઞાણેન સમન્નાગતો સતો અસેક્ખભિક્ખુ, તેન અસેક્ખભિક્ખુના પરિનિટ્ઠિતસિક્ખત્તા અઞ્ઞપયોજનાભાવતો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થં અભિક્કન્તે…પે… તુણ્હીભાવેન સતેન સતિસહિતેન સમ્પજાનેન ઞાણેન વિહાતબ્બં ચતુઇરિયાપથપરિવત્તનસઙ્ખાતં વિહરણં પવત્તેતબ્બં.

‘‘યા સેક્ખાસેક્ખપટિપદા નિદ્દિટ્ઠા, ઇમા સેક્ખાસેક્ખપટિપદા સઙ્ખેપતો કતિવિધા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ઇમા પટિપદાસઙ્ખાતા ચરિયા સઙ્ખેપતો પુગ્ગલવસેન દ્વેતિ દસ્સેતું ‘‘ઇમા દ્વે ચરિયા’’તિઆદિમાહ. તત્થ યા ચરિયા ભાવેતબ્બકુસલાદિભેદેન વા અત્થકોસલ્લાદિભેદેન વા અભિક્કમાદીસુ સતિસમ્પજઞ્ઞભેદેન વા નિદ્દિટ્ઠા, ઇમા ચરિયા દ્વેતિ ભગવતા અનુઞ્ઞાતા અનુજાનનવસેન દેસિતા, વિસુદ્ધાનં અરહન્તાનં એકા ચરિયા, વિસુજ્ઝન્તાનં સેક્ખાનં એકા ચરિયાતિ પુગ્ગલવસેન દ્વેતિ દટ્ઠબ્બા.

‘‘અસેક્ખોયેવ કસ્મા ‘સતો અભિક્કમતી’તિઆદિના વુચ્ચતિ થોમીયતિ, કલ્યાણપુથુજ્જનોપિ ‘સતો અભિક્કમતી’તિઆદિના વુચ્ચતિ થોમીયતી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘કતકિચ્ચાનિ હી’’તિઆદિ વુત્તં. અરહતો ઇન્દ્રિયાનિ કતકિચ્ચાનિ, ઇન્દ્રિયાનં કતકિચ્ચત્તા યં પુચ્છં પુચ્છિતબ્બં, તં સબ્બં ચતુબ્બિધં દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાભિસમયેન બોજ્ઝિતબ્બં…પે… નિરોધસ્સ સચ્છિકિરિયાભિસમયેન બોજ્ઝિતબ્બં ભવે. ચતુબ્બિધં ઇદં બોજ્ઝં બોજ્ઝિતબ્બં યો અસેક્ખો સતિવેપુલ્લપ્પત્તત્તા એવં પરિઞ્ઞાભિસમયાદિના જાનાતિ, અયં ¶ અસેક્ખો નિપ્પરિયાયેન ‘‘રાગસ્સ ખયાય, દોસસ્સ ખયાય, મોહસ્સ ખયાય સતો અભિક્કમતિ, સતો પટિક્કમતી’’તિ વુચ્ચતિ થોમીયતિ. સેક્ખોપિ યથાવુત્તં બોજ્ઝં બોજ્ઝિતબ્બં અત્તનો પરિઞ્ઞાભિસમયાદિના જાનાતિ, તસ્મા ‘‘સતો…પે… મોહસ્સા’’તિ વુચ્ચતિ થોમીયતીતિ વેદિતબ્બો. તેન વુત્તં ‘‘કે વિસુજ્ઝન્તા? સેક્ખા’’તિ.

‘‘કસ્મા સેક્ખાસેક્ખાનં સતિસમ્પજઞ્ઞેન અભિક્કમનાદિભાવો, રાગાદીનઞ્ચ ખયભાવો ¶ સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા વુત્તં ‘‘તેનાહ ભગવા સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે’’તિ. ‘‘ભગવતો સબ્બં કાયકમ્મં ઞાણપુબ્બઙ્ગમ’ન્તિઆદિના (નેત્તિ. ૧૫) મનાપિકેસુ કામેસુ નાભિગિજ્ઝનભાવો, અમનાપિકેસુ કામેસુ મનસા અનાવિલભાવો, સબ્બધમ્મેસુ કુસલભાવો, સતિસમ્પજઞ્ઞેન સમન્નાગતસ્સ પરિબ્બજનભાવો આચરિયેન નિદ્દિટ્ઠો, સો નાભિગિજ્ઝનભાવાદિકો કસ્મા અમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા વુત્તં ‘‘તેનાહ કામેસુ…પે… પરિબ્બજે’’તિ. ઇમિસ્સા ગાથાયપિ પુચ્છાવિસ્સજ્જનવિચયો પુબ્બે એકાધિટ્ઠાનાદિધમ્માધિટ્ઠાનાદિવસેન વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બો.

વિચયહારવિભઙ્ગે અજિતસુત્તં નીહરિત્વા પુચ્છાવિસ્સજ્જનવિચયો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો સુત્તન્તરેસુ પુચ્છાવિસ્સજ્જનવિચયો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા અજિતસુત્તે પુચ્છાવિસ્સજ્જનવિચયનયાનુસારેન સુત્તન્તરેસુપિ પુચ્છાવિસ્સજ્જનાનિ નીહરિત્વા પુચ્છાવિચયવિસ્સજ્જનવિચયા યોજેતબ્બાતિ દસ્સેતું ‘‘એવં પુચ્છિતબ્બં, એવં વિસ્સજ્જિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન –

એત્તાવતા ચ મહાથેરો વિચયહારં વિભજન્તો અજિતસુત્તવસેન પુચ્છાવિચયં, વિસ્સજ્જનવિચયઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ સુત્તન્તરેસુપિ પુચ્છાવિસ્સજ્જનવિચયાનં નયં દસ્સેન્તો એવં પુચ્છિતબ્બં, એવં વિસ્સજ્જિતબ્બ’ન્તિ આહા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૧૭) –

વુત્તં. તત્થ એવન્તિ અજિતસુત્તે (સુ. નિ. ૧૦૩૮ આદયો; ચૂળનિ. વત્થુગાથા ૫૭, અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧ આદયો) વુત્તપુચ્છાવિચયાનુસારેન પુચ્છાવસેન પવત્તસુત્તં નીહરિત્વા પુચ્છાવિચયો વિભજેતબ્બો, એવં અજિતસુત્તે (સુ. નિ. ૧૦૩૮ આદયો; ચૂળનિ. વત્થુગાથા ૫૭ આદયો, અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧ આદયો) વુત્તવિસ્સજ્જનવિચયાનુસારેન સુત્તન્તરેસુપિ વિસ્સજ્જનવસેન પવત્તસુત્તં નીહરિત્વા વિસ્સજ્જનવિચયો વિભજેતબ્બો.

પુચ્છાવિસ્સજ્જનવિચયા ¶ આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘કતમો સુત્તઅનુગીતિવિચયો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સુત્તસ્સ ચ અનુગીતી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સુત્તસ્સાતિ નીહરિતસુત્તસ્સ. અનુગીતીતિ સુત્તન્તરદેસનાસઙ્ખાતા અનુગીતિ. અત્થતો ચ બ્યઞ્જનતો ચ સમાનેતબ્બાતિ તસ્સા અનુગીતિયા અત્થતો, બ્યઞ્જનતો ચ સંવણ્ણેતબ્બસુત્તેન સમાના સદિસી કાતબ્બા, તસ્મિં વા સંવણ્ણિયમાનસુત્તે અનુગીતિ સુત્તત્થતો, બ્યઞ્જનતો ચ સમાનેતબ્બા ¶ . ‘‘અત્થતો અસમાને કો નામ દોસો આપજ્જેય્યા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા અત્થાપગતં હિ બ્યઞ્જનં સમ્ફપ્પલાપં ભવતી’’તિ વુત્તં. ‘‘અત્થતો અસમાને દોસો વુત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, બ્યઞ્જનતો અસમાને પન કો નામ દોસો આપજ્જતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘દુન્નિક્ખિત્તસ્સ પદબ્યઞ્જનસ્સ અત્થોપિ દુન્નયો ભવતી’’તિ વુત્તં. તસ્મા સદોસત્તા અનુગીતિયા વા સુત્તેન અત્થબ્યઞ્જનૂપેતં સઙ્ગાયિતબ્બં.

અનુગીતિવિચયો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમો સુત્તસ્સ વિચયો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા સુત્તઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સુત્તઞ્ચાતિ નિદ્ધારિતસુત્તઞ્ચ. ‘‘ઇદં નિદ્ધારિતસુત્તં નામ ભગવતા વુત્તં આહચ્ચવચનં કિં, ઉદાહુ સઙ્ગાયન્તેહિ વુત્તં અનુસન્ધિવચનં કિ’’ન્તિ પવિચિનિતબ્બં, ‘‘ઇદં નિદ્ધારિતસુત્તં નીતત્થં કિં, ઉદાહુ નેય્યત્થં કિ’’ન્તિ પવિચિનિતબ્બં, ‘‘ઇદં નિદ્ધારિતસુત્તં સંકિલેસભાગિયં કિં, ઉદાહુ વાસનાભાગિયં કિ’’ન્તિ પવિચિનિતબ્બં, ‘‘ઇદં નિદ્ધારિતસુત્તં નિબ્બેધભાગિયં કિં, ઉદાહુ અસેક્ખભાગિયં કિ’’ન્તિ પવિચિનિતબ્બં. એવં પવિચિનિત્વા યદિ આહચ્ચવચનં ભવે, એવં સતિ ‘‘આહચ્ચવચન’’ન્તિ નિદ્ધારેત્વા ગહેતબ્બં. યદિ અસેક્ખસુત્તં ભવે, એવં સતિ ‘‘અસેક્ખસુત્ત’’ન્તિ નિદ્ધારેત્વા ગહેતબ્બં, ઞાતન્તિ અત્થો.

‘‘સુત્તં પવિચિનિત્વા સુત્તસ્સ અત્થભૂતાનિ સબ્બાનિ સચ્ચાનિ નિદ્ધારેત્વા કત્થ પદેસે પસ્સિતબ્બાની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા પુચ્છં ઠપેત્વા ઇમસ્મિં પદેસે પસ્સિતબ્બાનીતિ દસ્સેતું ‘‘કુહિં ઇમસ્સ સુત્તસ્સ સબ્બાનિ…પે… પરિયોસાને’’તિ વુત્તં. તત્થ ઇમસ્સ સુત્તસ્સાતિ યં સુત્તં વિચિનિતું નિદ્ધારિતં, ઇમસ્સ સુત્તસ્સ ચતુસચ્ચવિનિમુત્તસ્સ સુત્તત્થસ્સ અભાવતો સબ્બાનિ સચ્ચાનિ તસ્સેવ સુત્તસ્સ આદિમજ્ઝપરિયોસાને પસ્સિતબ્બાનીતિ અત્થો.

યથાવુત્તં ¶ સુત્તવિચયં નિગમેન્તો ‘‘એવં સુત્તં પવિચેતબ્બ’’ન્તિ આહ. ‘‘ન યથાવુત્તપુચ્છાદીનં પવિચેતબ્બભાવો અમ્હેહિ જાનિતબ્બો સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘તેનાહ…પે… અનુગીતી’’તિ વુત્તં. તત્થ તેન યથાવુત્તપુચ્છાદીનં વિચેતબ્બભાવેન આયસ્મા મહાકચ્ચાનો ‘‘યં પુચ્છિતઞ્ચ…પે… અનુગીતી’’તિઆદિકં યં વચનં આહ, તેન વચનેન વિચેતબ્બભાવો તુમ્હેહિ જાનિતબ્બો સદ્દહિતબ્બોવાતિ વુત્તં હોતિ.

‘‘યથાવુત્તપ્પકારો ચ વિચયો હારો પરિપુણ્ણો કિં, ઉદાહુ અઞ્ઞોપિ નિદ્ધારેત્વા યોજેતબ્બો અત્થિ કિ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘નિયુત્તો વિચયો હારો’’તિ વુત્તં. તત્થ પુચ્છાવિચયવિસ્સજ્જનવિચયપુબ્બાપરવિચયઅનુગીતિવિચયસુત્તવિચયા ¶ સરૂપતો વિભત્તા, તેહિ અવસેસો અસ્સાદાદિવિચયોપિ યથારહં નિદ્ધારેત્વા યુત્તો યુઞ્જિતબ્બોતિ અધિપ્પાયો.

ઇતિ વિચયહારવિભઙ્ગે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

વિભાવના નિટ્ઠિતા.

પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેન ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.

૩. યુત્તિહારવિભઙ્ગવિભાવના

૧૮. યેન યેન સંવણ્ણનાવિસેસભૂતેન વિચયહારવિભઙ્ગેન પદપઞ્હાદયો વિચિતા, સો સંવણ્ણનાવિસેસભૂતો વિચયહારવિભઙ્ગો પરિપુણ્ણો, ‘‘કતમો યુત્તિહારવિભઙ્ગો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો યુત્તિહારો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ નિદ્દિટ્ઠેસુ સોળસસુ હારેસુ કતમો સંવણ્ણનાવિસેસો યુત્તિહારો યુત્તિહારવિભઙ્ગોતિ પુચ્છિ. ‘‘સબ્બેસં હારાન’’ન્તિઆદિનિદ્દેસસ્સ ઇદાનિ વુચ્ચમાનો ‘‘અયં યુત્તિહારો’’તિઆદિકો વિત્થારસંવણ્ણનાવિસેસો યુત્તિહારવિભઙ્ગો નામાતિ વિઞ્ઞેય્યો. તેન વુત્તં ‘‘તત્થ કતમો યુત્તિહારોતિઆદિ યુત્તિહારવિભઙ્ગો’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૧૮). અયં યુત્તિહારો કિં નામ સુત્તત્થં યુત્તાયુત્તિવસેન યોજયતીતિ યુઞ્જિતબ્બં સુત્તત્થં ¶ પુચ્છતિ. સુત્તત્થો પન દુવિધો અતથાકારેન ગય્હમાનો, તથાકારેન ગય્હમાનો અત્થોતિ. તત્થ અતથાકારેન ગય્હમાનોવ અત્થો યાથાવતો યુત્તિનિદ્ધારણેન યોજેતબ્બો, ઇતરો પન ભૂતકથનમત્તેન યોજેતબ્બો. યસ્મા પનાયં યુત્તિગવેસના નામ સંવણ્ણના મહાપદેસેહિ વિના ન સમ્ભવતિ, તસ્મા યુત્તિહારં વિભજન્તો તસ્સ યુત્તિહારસ્સ લક્ખણં પઠમં ઉપદિસિતું ‘‘ચત્તારો મહાપદેસા’’તિઆદિમાહ. તત્થ મહાપદેસાતિ મહન્તે બુદ્ધાદયો અપદિસિત્વા વુત્તાનિ કારણાનિ, મહન્તાનિ વા ધમ્મસ્સ અપદેસાનિ પતિટ્ઠાનાનિ. અપદિસીયતેતિ અપદેસો, બુદ્ધો અપદેસો એતસ્સ કારણસ્સાતિ બુદ્ધાપદેસો. સેસેસુપિ એસેવ નયો નેતબ્બો. ‘‘બુદ્ધસ્સ સમ્મુખા એતં સુત્તં મયા સુત’’ન્તિ વત્વા આભતસ્સ ગન્થસ્સ સુત્તવિનયેહિ સંસન્દનં ધમ્મો, અસંસન્દનં અધમ્મોતિ વિનિચ્છયકારણં ¶ મહાપદેસોતિ અધિપ્પાયો. ‘‘બુદ્ધસ્સ સમ્મુખા મયા આભતં, સઙ્ઘસ્સ સમ્મુખા મયા આભતં, સમ્બહુલત્થેરાનં સમ્મુખા મયા આભતં, એકત્થેરસ્સ સમ્મુખા મયા આભત’’ન્તિ વત્વા આભતસ્સ ગન્થસ્સ યાનિ બ્યઞ્જનપદઅત્થપદાનિ સન્તિ, તાનિ પદબ્યઞ્જનાનિ ભગવતા દેસિતે સુત્તે ઓતરયિતબ્બાનિ અનુપ્પવેસિતાનિ, વિનયે રાગાદિવિનયે સન્દસ્સયિતબ્બાનિ સંસન્દેતબ્બાનિ. ધમ્મતાયં ઉપનિક્ખિપિતબ્બાનિ પક્ખિપિતબ્બાનિ. યદિ સુત્તત્થેન, વિનયત્થેન, ધમ્મતાય ચ અવિરુદ્ધાનિ હોન્તિ, એવં સતિ તવ આભતપદબ્યઞ્જનાનિ યુત્તાનીતિ વિનિચ્છયન્તેહિ વત્વા ગહેતબ્બાનીતિ અધિપ્પાયો.

સુત્તવિનયધમ્મતાસુ ઓતરયિતબ્બાનિ સન્દસ્સયિતબ્બાનિ ઉપનિક્ખિપિતબ્બાનીતિ આચરિયેન વુત્તાનિ, ‘‘કત્થ સુત્તે, કત્થ વિનયે, કત્થ ધમ્મતાય’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘કતમસ્મિં સુત્તે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસૂતિ ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં દસ્સનકેસુ સુત્તેસુ. રાગો વિનસ્સતિ વૂપસમતિ એતેન અસુભાદિનાતિ રાગવિનયં, કિં તં? અસુભાદિનિમિત્તં, તં અસ્સ અત્થીતિ રાગવિનયો, કો સો? અસુભાદિનિમિત્તદસ્સનકો સુત્તન્તવિસેસો. એસ નયો દોસવિનયોતિઆદીસુપિ. પટિચ્ચસમુપ્પાદો નામ સસ્સતદિટ્ઠિઉચ્છેદદિટ્ઠિં વિવજ્જેત્વા એકત્તનયાદીનં દીપનેન અવિજ્જાદિસઙ્ખારાદિસભાવધમ્માનં પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નભાવદીપકોતિ વુત્તં ‘‘કતમિસ્સં ધમ્મતાયં ઉપનિક્ખિપિતબ્બાનિ? પટિચ્ચસમુપ્પાદે’’તિ.

‘‘સુત્તાદીસુ ¶ અવતરન્તે સન્દિસ્સન્તે અવિલોમેન્તે કિં ન જનેતી’’તિ વત્તબ્બતો ‘‘ચતૂસૂ’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘બુદ્ધાદીનં સમ્મુખા મયા આભત’’ન્તિ વત્વા આભતગન્થો ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ યદિ અવતરતિ, એવં સતિ આભતગન્થો આસવે ન જનેતિ. રાગાદિકિલેસવિનયે યદિ સન્દિસ્સતિ, એવં સતિ આભતગન્થો આસવે ન જનેતિ. ધમ્મતઞ્ચ યદિ ન વિલોમેતિ, એવં સતિ આભતગન્થો આસવે ન જનેતીતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

‘‘કિમત્થં યુત્તિહારવિભઙ્ગે ચત્તારો મહાપદેસા આભતા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘ચતૂહિ મહાપદેસેહી’’તિઆદિમાહ. તત્થ આભતગન્થે યં યં અત્થજાતં, યં યં ધમ્મજાતં વા ચતૂહિ મહાપદેસેહિ યુજ્જતિ, તં તં અત્થજાતં વા તં તં ધમ્મજાતં વા સંવણ્ણેતબ્બસુત્તે ગહેતબ્બં. યેન યેન કારણેન ચ ચતૂહિ મહાપદેસેહિ યુજ્જતિ, તં તં કારણં સંવણ્ણનાવસેન સંવણ્ણેતબ્બસુત્તે ગહેતબ્બં. યથા યથા પકારેન ચતૂહિ મહાપદેસેહિ યુજ્જતિ, સો સો પકારો સંવણ્ણનાવસેન સંવણ્ણેતબ્બસુત્તે ગહેતબ્બો. એવં ગાહણત્થં ચત્તારો મહાપદેસા આભતાતિ અત્થો.

૧૯. ચતૂહિ ¶ મહાપદેસેહિ યુત્તં અવિરુદ્ધં તં તં અત્થજાતં ગહેતબ્બન્તિ આચરિયેન વુત્તં, ‘‘કત્થ કેન યુત્તિનિદ્ધારણં કાતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘પઞ્હં પુચ્છિતેના’’તિઆદિ વુત્તં. પઞ્હે પઞ્હં પુચ્છિતેન પુગ્ગલેન યુત્તિનિદ્ધારણં કાતબ્બન્તિ. તત્થ પઞ્હન્તિ પઞ્હિતબ્બં સભાવધમ્મં. પુચ્છિતેનાતિ વિસ્સજ્જેતું સમત્થેન પણ્ડિતપુગ્ગલેન. પઞ્હેતિ પુચ્છાવસેન પવત્તપાઠે. પદાનિ કતિ કિત્તકાનિ હોન્તીતિ પદસો પઠમં પરિયોગાહિતબ્બં યુત્તિહારેન વિચેતબ્બં વીમંસિતબ્બં. ‘‘કથં વિચેતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યદિ સબ્બાની’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સબ્બાનિ પદાનીતિ પુચ્છિતપાઠે નિરવસેસાનિ પદાનિ એકં સમાનં અત્થં યદિ અભિવદન્તિ, એવં સતિ અત્થવસેન એકો પઞ્હો. એસ નયો સેસેસુપિ. તેન વુત્તં ‘‘તદત્થસ્સેકસ્સ ઞાતું ઇચ્છિતત્તા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૧૯).

એકન્તિ અત્થવસેન એકવિધં પઞ્હં. ઉપપરિક્ખમાનેન પુગ્ગલેન અઞ્ઞાતબ્બં દળ્હં જાનિતબ્બં. ‘‘કો આજાનનાકારો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા આજાનનાકારં દસ્સેન્તો ‘‘કિં ઇમે ધમ્મા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘યે હિ પરિયત્તિધમ્મા ¶ સંવણ્ણેતબ્બા, ઇમે પરિયત્તિધમ્મા નાનત્થા હોન્તિ કિં, નાનાબ્યઞ્જના હોન્તિ કિં, ઉદાહુ ઇમેસં પરિયત્તિધમ્માનં એકો અત્થો હોતિ, બ્યઞ્જનમેવ નાનં હોતિ કિ’’ન્તિ યુત્તિતો વિચેત્વા અઞ્ઞાતબ્બન્તિ યોજના. ‘‘યથાવુત્તો પઞ્હો કિં ભવે’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા યથાવુત્તં પઞ્હં એકદેસં દસ્સેતું ‘‘યથા કિં ભવે’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘યથા સા’’તિઆદિમાહ.

તસ્સં પુચ્છાગાથાયં – ચોરઘાતકેન મનુસ્સેન ચોરો અબ્ભાહતો વિય કેન ધમ્મેન સત્તલોકો સદા અબ્ભાહતો, માલુવલતાય અત્તનો નિસ્સિતરુક્ખો પરિવારિતો અજ્ઝોત્થટો વિય કેન ધમ્મેન સત્તલોકો સદા પરિવારિતો અજ્ઝોત્થટો, વિસપ્પીતખુરપ્પેન સલ્લેન ઓતિણ્ણો અનુપવિટ્ઠો વિય કેન સલ્લેન સત્તલોકો સદા ઓતિણ્ણો અનુપવિટ્ઠો, કિસ્સ કેન કારણેન સત્તલોકો સદા ધૂપાયિતો સન્તાપિતોતિ યોજના.

‘‘ઇમાય પુચ્છાગાથાય કિત્તકાનિ પદાની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇમાની’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ પુચ્છિતાનીતિ પુચ્છિતત્થાનિ પદાનિ ચત્તારિ હોન્તિ. ‘‘કિત્તકા પઞ્હા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તે તયો પઞ્હા’’તિ વુત્તં.

ભગવા દેવતાય હિ યસ્મા વિસ્સજ્જેતિ, ઇતિ તસ્મા વિસ્સજ્જનતો ‘‘તયોપઞ્હા’’તિ વિઞ્ઞાયતિ. ‘‘કતમા વિસ્સજ્જનગાથા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા –

‘‘મચ્ચુનાબ્ભાહતો ¶ લોકો, જરાય પરિવારિતો;

તણ્હાસલ્લેન ઓતિણ્ણો, ઇચ્છાધૂપાયિતો સદા’’તિ. –

વુત્તં. તસ્સં વિસ્સજ્જનગાથાયં – ચોરઘાતકેન મનુસ્સેન ચોરો અબ્ભાહતો વિય મચ્ચુના સત્તલોકો સદા અબ્ભાહતો, માલુવલતાય અત્તનો નિસ્સિતરુક્ખો પરિવારિતો અજ્ઝોત્થટો વિય જરાય સત્તલોકો સદા પરિવારિતો અજ્ઝોત્થટો, વિસપ્પીતખુરપ્પેન સલ્લેન ઓતિણ્ણો અનુપવિટ્ઠો વિય તણ્હાસલ્લેન સત્તલોકો સદા ઓતિણ્ણો અનુપવિટ્ઠો, ઇચ્છાય સત્તલોકો સદા ધૂપાયિતો સન્તાપિતોતિ યોજના.

૨૦. ‘‘કતમં મચ્ચુ, કતમા જરા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ જરા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તિસ્સં વિસ્સજ્જનગાથાયં. દુતિયપદે વુત્તા જરા ચ પઠમપદે ¶ વુત્તં મરણઞ્ચ ઇમાનિ દ્વે સઙ્ખતસ્સ ખન્ધપઞ્ચકસ્સ સઙ્ખતલક્ખણાનિ હોન્તિ, સઙ્ખતં ખન્ધપઞ્ચકં મુઞ્ચિત્વા વિસું ન ઉપલબ્ભતીતિ અત્થો. ‘‘સઙ્ખતલક્ખણાનં જરામરણાનં કથં ભેદો જાનિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘જરાયં ઠિતસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ જરાયં ઠિતસ્સ અઞ્ઞથત્તન્તિ ઠિતસ્સ ખન્ધપ્પબન્ધસ્સ યં અઞ્ઞથત્તં, અયં પાકટજરા નામ, ન ખણટ્ઠિતિજરા. મરણં વયોતિ સમ્મુતિમરણં ચુતિયેવ હોતિ, ન ખણિકમરણં, ન સમુચ્છેદમરણં. તેન વુત્તં ‘‘ઉપ્પાદો પઞ્ઞાયતિ, વયો પઞ્ઞાયતિ, ઠિતસ્સ અઞ્ઞથત્તં પઞ્ઞાયતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૩૮; અ. નિ. ૩.૪૭; કથા. ૨૧૪).

યદિ ઠિતસ્સેવ મરણં સિયા, એવં સતિ જરામરણાનં નાનત્તં યુત્તં ન સિયા, અયુત્તે સતિ ‘‘તે તયો પઞ્હા’’તિ વચનમ્પિ અયુત્તમેવાતિ વત્તબ્બતો ‘‘તત્થ જરાય ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તિસ્સં વિસ્સજ્જનગાથાયં વુત્તાય જરાય ચ વુત્તસ્સ મરણસ્સ ચ અત્થતો નાનત્તં યુત્તં.

‘‘કેન કારણેન યુત્તં, કથં કારણેન નાનત્તં સમ્પટિચ્છિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘ગબ્ભગતાપિ હિ મીયન્તી’’તિ વુત્તં. જરં અપ્પત્તા ગબ્ભગતાપિ સત્તા હિ યસ્મા મીયન્તિ, તસ્મા નાનત્તં સમ્પટિચ્છિતબ્બં. ‘‘ગબ્ભગતાપિ જરપ્પત્તા ભવેય્યુ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘ન ચ તે જિણ્ણા ભવન્તી’’તિ વુત્તં. જરપ્પત્તાપિ અજિણ્ણત્તા જિણ્ણજરં અપ્પત્તાવ મીયન્તિ, એવં ઇધાધિપ્પેતસ્સ જિણ્ણજરાવિરહિતસ્સ મરણસ્સ સમ્ભવતો અઞ્ઞા જરા, અઞ્ઞં મરણન્તિ ઞાતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ. ‘‘ન ગબ્ભગતાનંયેવ જિણ્ણજરં અપ્પત્તં મરણં અત્થિ, અઞ્ઞેસમ્પિ અત્થી’’તિ વત્તબ્બભાવતો ¶ ‘‘અત્થિ ચ દેવાનં મરણ’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘દેવાપિ ચિરકાલસમ્ભવતો જરં પત્તા ભવેય્યુ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘ન ચ તેસં સરીરાનિ જીરન્તી’’તિ વુત્તં. ‘‘જરામરણાનં નાનત્તે કારણં એત્તકમેવા’’તિ વત્તબ્બત્તા અઞ્ઞમ્પિ અત્થીતિ દસ્સેતું ‘‘સક્કતે વા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ જિણ્ણજરાય પટિકમ્મં કાતું સક્કતેવ, મરણસ્સ પન પટિકમ્મસ્સ કાતું ન સક્કતેવ, ઇમિનાપિ કારણેન જરામરણાનં નાનત્તં સમ્પટિચ્છિતબ્બમેવાતિ અત્થો. ‘‘ન સક્કતે મરણસ્સ પટિકમ્મં કાતુ’’ન્તિ કસ્મા વુત્તં, નનુ ઇદ્ધિપાદભાવનાય વસીભાવે સતિ સક્કા મરણસ્સાપિ પટિકમ્મં કાતુન્તિ ચોદનં મનસિ કત્વા ‘‘અઞ્ઞત્રેવ ઇદ્ધિમન્તાનં ઇદ્ધિવિસયા’’તિ વુત્તં.

જરામરણાનં ¶ અઞ્ઞમઞ્ઞં નાનાભાવો આચરિયેન દસ્સિતો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કથં પન તણ્હાય જરામરણેહિ નાનાભાવો’’તિ વત્તબ્બતો તેહિ તણ્હાય નાનત્તં દસ્સેતું ‘‘યં પનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તણ્હાય અવિજ્જમાનાયપિ જીરન્તાપિ મીયન્તાપિ વીતરાગા યસ્મા દિસ્સન્તિ, તસ્મા તણ્હાય જરામરણેહિ નાનાભાવો સમ્પટિચ્છિતબ્બો.

‘‘તણ્હાય જીરણભિજ્જનલક્ખણં અત્થીતિ તેહિ તણ્હાય અનઞ્ઞત્તે કો નામ દોસો સિયા’’તિ વત્તબ્બતો દોસં દસ્સેતું ‘‘યદિ ચા’’તિઆદિ વુત્તં. જરામરણં યથા યેન જીરણભિજ્જનલક્ખણેન પાકટં, એવં જીરણભિજ્જનલક્ખણેન તણ્હાપિ પાકટા. યદિ ચ સિયા; એવં સન્તે યોબ્બનટ્ઠાપિ સબ્બે માણવા વિગતતણ્હા સિયું, ન ચ વિગતતણ્હા, તસ્મા નાનાભાવો સમ્પટિચ્છિતબ્બો. તતો અઞ્ઞોપિ દોસો આપજ્જેય્યાતિ દસ્સેતું ‘‘યથા ચ તણ્હા દુક્ખસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ જરામરણાનં તણ્હાય અનઞ્ઞત્તે સતિ તણ્હાય ભવતણ્હાય દુક્ખસમુદયો હોતિ, એવં જરામરણમ્પિ દુક્ખસમુદયો સિયા. યસ્મા ન જરામરણં દુક્ખસમુદયો, તસ્મા જરામરણેહિ તણ્હાય નાનત્તં વેદિતબ્બં.

તેહિ તાય અનઞ્ઞત્તે સતિ એવમ્પિ દોસો આપજ્જેય્યાતિ દસ્સેતું ‘‘યથા ચ તણ્હા મગ્ગવજ્ઝા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તેહિ તાય અનઞ્ઞત્તે સતિ યથા તણ્હા મગ્ગવજ્ઝા હોતિ, એવં જરામરણમ્પિ મગ્ગવજ્ઝં સિયા. યથા જરામરણં મગ્ગવજ્ઝં ન હોતિ, એવં તણ્હાપિ મગ્ગવજ્ઝા ન સિયા, તથા ચ ન હોતિ પહાતબ્બાપહાતબ્બભાવતો, તસ્માપિ જરામરણેહિ તણ્હાય નાનત્તં વેદિતબ્બં.

‘‘યદિ ¶ ચાતિઆદિના વુત્તાય યુત્તિયા ઉપપત્તિયા એવ જરામરણેહિ તણ્હાય અઞ્ઞત્તં ગવેસિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા અઞ્ઞેહિપિ કારણેહિ ગવેસિતબ્બન્તિ દસ્સેતું ‘‘ઇમાય યુત્તિયા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇમાય યુત્તિયાતિ યા યુત્તિ ‘‘યદિ ચા’’તિઆદિના વુત્તાય ઇમાય યુત્તિયા ઉપપત્તિયા. અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ કારણેહિ અઞ્ઞેહિ અઞ્ઞેહિ કારણભૂતેહિ ઉપપત્તીહિ જરામરણેહિ તણ્હાય અઞ્ઞત્તં ગવેસિતબ્બન્તિ અત્થો. ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ કારણેહિ ગવેસિતબ્બ’’ન્તિ કસ્મા વુત્તં, નનુ યુત્તિયા, અત્થતો ચ અઞ્ઞત્તં સન્દિસ્સતીતિ ચોદનં મનસિ કત્વા ‘‘યદિ ચ સન્દિસ્સતી’’તિઆદિમાહ. તત્થ યુત્તિસમારુળ્હં અત્થતો ચ મરણેહિ ¶ તણ્હાય ચ અઞ્ઞત્તં યદિ ચ સન્દિસ્સતિ, બ્યઞ્જનતોપિ અઞ્ઞત્તં ગવેસિતબ્બમેવાતિ અત્થો.

‘‘કથં બ્યઞ્જનતો અઞ્ઞત્તં ગવેસિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સલ્લોતિ વા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘સલ્લો’’તિ વા ‘‘ધૂપાયન’’ન્તિ વા દ્વીહિ બ્યઞ્જનેહિ વુચ્ચમાનાનં ઇમેસં ઇચ્છાતણ્હાસઙ્ખાતાનં ધમ્માનં અત્થતો એકત્તં સમાનત્તં યુજ્જતિ, ન અઞ્ઞત્તં. ‘‘સલ્લો’’તિ વા ‘‘ધૂપાયન’’ન્તિ વા દ્વીહિ બ્યઞ્જનેહિ અવુચ્ચમાનાનં જરામરણાનં તણ્હાય એકત્તં ન યુજ્જતિ. તમેવત્થં વિવરિતું ‘‘ન હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇચ્છાય ચ તણ્હાય ચ અત્થતો અઞ્ઞત્તં ન યુજ્જતિ, એકત્તમેવ યુજ્જતીતિ યોજના. ઇચ્છાય ચ તણ્હાય ચ જીરણભિજ્જનસમ્ભવતો જરામરણેહિ તણ્હાય એકત્તં સિયા, ‘‘કસ્મા અઞ્ઞત્તં યુત્ત’’ન્તિ વત્તબ્બતો ‘‘તણ્હાય અધિપ્પાયે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તણ્હાય અધિપ્પાયે અપરિપૂરમાને નવસુ આઘાતવત્થૂસુ કોધો ચ ઉપ્પજ્જતિ, ઉપનાહો ચ ઉપ્પજ્જતિ. જરામરણેસુ અપરિપૂરમાનેસુ નવસુ આઘાતવત્થૂસુ કોધો ચ ન ઉપ્પજ્જતિ, ઉપનાહો ચ ન ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ ઇમાય યુત્તિયા જરાય ચ મરણસ્સ ચ તણ્હાય ચ અત્થતો અઞ્ઞત્તં યુજ્જતિયેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

યદિ ઇચ્છા તણ્હાય અત્થતો એકત્તં યુત્તં, એવં સતિ કસ્મા ભગવતા ‘‘મચ્ચુનાબ્ભાહતો લોકો’’તિઆદિગાથાયં ‘‘તણ્હાસલ્લેન ઓતિણ્ણો, ઇચ્છાધૂપાયિતો સદા’’તિ દ્વિધા વુત્તાતિ ચોદનં પરિહરન્તો ‘‘યં પનિદં ભગવતા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘ઇચ્છા’’તિપિ ‘‘તણ્હા’’તિપિ દ્વીહિ નામેહિ યં પનિદં અભિલપિતં યં પનિદં અભિલપનં કતં, ઇદં અભિલપનં ભગવતા બાહિરાનં ઇચ્છિતબ્બતસિતબ્બાનં વત્થૂનં રૂપાદિઆરમ્મણાનં ભેદાનં વસેન ‘‘ઇચ્છા’’તિપિ ‘‘તણ્હા’’તિપિ દ્વીહિ નામેહિ અભિલપિતં અભિલપનવસેન કતન્તિ એકત્તં યુત્તમેવ, ન નાનત્તન્તિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

‘‘નામવસેન ¶ દ્વિધા વુત્તાનં ઇચ્છાતણ્હાદીનં કેન એકત્તં યુત્તન્તિ સદ્દહિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સબ્બાહી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ નાનાનામવસેન પભેદા સબ્બા ઇચ્છાદિકા તણ્હા અજ્ઝોસાનલક્ખણેન એકલક્ખણા હિ યસ્મા યુત્તા, તસ્મા નામવસેન ભિન્નાનમ્પિ એકલક્ખણેન એકત્તં યુત્તન્તિ સદ્દહિતબ્બન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘કિમિવ યુત્ત’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યથા સબ્બો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કટ્ઠગ્ગિઆદિવસેન અનેકો સબ્બો અગ્ગિ ¶ ઉણ્હત્તલક્ખણેન એકલક્ખણો યથા, એવં અજ્ઝોસાનલક્ખણેન એકલક્ખણાતિ યોજના. સબ્બસ્સ અગ્ગિનો ઉપાદાનવસેન અનેકાનિ નામાનિ સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્સત્થો પાકટો. આરમ્મણવસેન તણ્હા અઞ્ઞેહિ અઞ્ઞેહિ નામેહિ ભગવતા અભિલપિતા, ઉપાદાનવસેન અગ્ગિ અઞ્ઞેહિ અઞ્ઞેહિ નામેહિ અભિલપિતોતિ યોજના કાતબ્બા.

‘‘વિસ્સજ્જનગાથાયં આગતનામેહિ એવ તણ્હા અભિલપિતા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા અનેકેહિ નામેહિ અભિલપિતાતિ દસ્સેતું ‘‘ઇચ્છાઇતિપી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇચ્છિતબ્બાનિ અત્થાનિ રૂપાદીનિ આરમ્મણાનિ સત્તા ઇચ્છન્તિ એતાયાતિ ઇચ્છા. તસન્તિ એતાયાતિ તણ્હા. સલ્લતિ પવિસતિ વિસપ્પીતં સલ્લં વિયાતિ સલ્લા, સન્તાપં લાતિ આદદાતીતિ વા સલ્લા, સન્તાપં લાતિ પવત્તેતીતિ વા સલ્લા. ધૂપાયતિ સન્તાપેતિ પરિદહતીતિ ધૂપાયના. સરતિ આકડ્ઢતિ અવહરતિ સીઘસોતા સરિતા વિયાતિ સરિતા, સરતિ સલ્લતીતિ વા સરિતા. વિસરતીતિ વિસત્તિકા. પીતિવસેન સિનેહતીતિ સિનેહો. તાસુ તાસુ ગતીસુ કિલમથં ઉપ્પાદેતીતિ કિલમથો. સત્તા રૂપાદિઆરમ્મણાનિ મઞ્ઞન્તિ એતાયાતિ મઞ્ઞના. ભવં બન્ધતીતિ બન્ધો. આસીયતે પત્થીયતેતિ આસા. આસિયતિ પત્થેતીતિ વા આસા. પિપાસીયતેતિ પિપાસા, આરમ્મણરસં પિપાસતીતિ વા પિપાસા. અભિનન્દીયતેતિ અભિનન્દના, અભિનન્દતીતિ વા અભિનન્દના. વિત્થારતો અટ્ઠકથાવસેન (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨૦) વેદિતબ્બો.

‘‘તણ્હાય ઇચ્છાદિપ્પકારવસેન આલપિતભાવો કેન સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘યથા ચ વેવચને’’તિઆદિ વુત્તં. વેવચનહારવિભઙ્ગે ‘‘આસા ચ પીહા…પે… વેવચન’’ન્તિ (નેત્તિ. ૩૭) યા તણ્હા યથા યેન પકારેન વુત્તા, તથા તેન પકારેન વુત્તાય તણ્હાય ઇચ્છાદિપ્પકારવસેન આલપિતભાવો સદ્દહિતબ્બો. ‘‘વેવચનવિભઙ્ગે આચરિયેન વુત્તોપિ ભગવતા અવુત્તે કેન સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘યથાહ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. યથા યેન પકારેન ભગવા ‘‘રૂપે તિસ્સા’’તિઆદિકં યં વચનમાહ, તથા તેન પકારેન વુત્તેન તેન વચનેન સદ્દહિતબ્બો વાતિ. એવં યુજ્જતીતિ એવં વુત્તનયેન ઇચ્છાતણ્હાનં અત્થતો એકત્તા ¶ , જરાય ¶ ચ મરણસ્સ ચ તણ્હાય ચ અત્થતો અઞ્ઞત્તા ચ ‘‘તયો પઞ્હા’’તિ યં વચનં વુત્તં, તં વચનં યુજ્જતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો.

૨૧. ‘‘કેનસ્સુબ્ભાહતો લોકોતિઆદિગાથાય તયો પઞ્હા વુત્તા’’તિ પઞ્હત્તયભાવે યુત્તિ આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા. ‘‘તતો અઞ્ઞેહિ પકારેહિ યુત્તિ કથં ઞાતબ્બા’’તિ વત્તબ્બભાવતો અઞ્ઞેહિ પકારેહિપિ યુત્તિગવેસનં દસ્સેન્તો ‘‘સબ્બો દુક્ખૂપચારો’’તિઆદિમાહ. તત્થ સબ્બો દુક્ખૂપચારો કામતણ્હાસઙ્ખારમૂલકોતિ યુજ્જતિ, સબ્બો નિબ્બિદૂપચારો કામતણ્હાપરિક્ખારમૂલકોતિ ન યુજ્જતિ. વચનત્થતો પન દુક્ખસ્સ ઉપચારો પવત્તીતિ દુક્ખૂપચારો. કામતણ્હાપચ્ચયા પવત્તો સઙ્ખારો મૂલં એતસ્સાતિ કામતણ્હાસઙ્ખારમૂલકો. નિબ્બિદાય ઉપચારો પવત્તીતિ નિબ્બિદૂપચારો. કામતણ્હાય પરિક્ખારભૂતો વત્થુકામો મૂલં એતસ્સાતિ કામતણ્હાપરિક્ખારમૂલકોતિ. તત્થ અનભિરતિસઙ્ખાતા ઉક્કણ્ઠા નિબ્બિદા કામતણ્હાપરિક્ખારમૂલિકા યુજ્જતિ, ઞાણનિબ્બિદા કામતણ્હાપરિક્ખારમૂલિકા ન યુજ્જતિ, તસ્મા સબ્બો નિબ્બિદૂપચારો કામતણ્હાપરિક્ખારમૂલકોતિ ન પન યુજ્જતીતિ વુત્તં.

‘‘પઞ્હત્તયભાવે ચેવ દુક્ખૂપચારનિબ્બિદૂપચારે ચ યા યુત્તિ આચરિયેન વિભત્તા, સાવ યુત્તિ સલ્લક્ખેતબ્બા કિં, ઉદાહુ ઇમાય યુત્તિયા અઞ્ઞાપિ યુત્તિ ગવેસિતબ્બા કિ’’ન્તિ વત્તબ્બતો નયં દસ્સેતું ‘‘ઇમાયા’’તિઆદિમાહ. ઇદં વુત્તં હોતિ – પઞ્હત્તયભાવે ચેવ દુક્ખૂપચારનિબ્બિદૂપચારે ચ યા યુત્તિ મયા વિભત્તા, ઇમાય યુત્તિયા અનુસારેન અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ કારણેહિ તેસુ તેસુ પાળિપ્પદેસેસુ યુત્તિપિ ગવેસિતબ્બાતિ.

‘‘ઇદં નયદસ્સનં સંખિત્તં, ન સક્કા વિત્થારતો ગવેસિતુ’’ન્તિ વત્તબ્બતો તં નયદસ્સનં વિત્થારતો વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘યથા હિ ભગવા’’તિઆદિ આરદ્ધં. અસુભસ્સ જિગુચ્છનીયભાવતો રાગુપ્પાદો ન યુત્તો, તસ્મા રાગચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ અસુભદેસના રાગવિનયાય યુત્તા. મેત્તાય દોસપટિપક્ખત્તા દોસચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ મેત્તાદેસના દોસવિનયાય યુત્તા. પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ પઞ્ઞાવિસયત્તા મોહચરિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ પટિચ્ચસમુપ્પાદદેસના મોહવિનયાય યુત્તા. ‘‘રાગચરિતસ્સાપિ મેત્તાદિદેસના યુજ્જેય્ય સબ્બસત્તસાધારણત્તા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘યદિ ¶ હિ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. તિબ્બકિલેસસ્સ રાગચરિતસ્સ અધિપ્પેતત્તા તાદિસસ્સ પુગ્ગલસ્સ મેત્તં ચેતોવિમુત્તિં યદિ દેસેય્ય, એવં સતિ મેત્તાવસેનપિ રાગુપ્પજ્જનતો દેસના ન યુજ્જતિ. સુખં પટિપદં વા યદિ દેસેય્ય, એવં સતિ રાગચરિતસ્સ ¶ દુક્ખાપટિપદાયુજ્જનતો દેસના ન યુજ્જતિ. વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમં પહાનં વા યદિપિ દેસેય્ય, એવં સતિ રાગચરિતસ્સ અસુભાનુપસ્સનં વજ્જેત્વા વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમસ્સ પહાનસ્સ દુક્કરતો દેસના ન યુજ્જતીતિ યોજના.

‘‘ભગવા રાગચરિતસ્સા’’તિઆદિના નિરવસેસવસેન યુત્તિ ન વિભત્તા, નયદસ્સનમેવાતિ યો નયો દસ્સિતો, તેન નયેન અઞ્ઞાપિ ગવેસિતબ્બાતિ દસ્સેતું ‘‘એવં યં કિઞ્ચી’’તિઆદિ વુત્તં. રાગસ્સ યં કિઞ્ચિ અનુલોમપ્પહાનં, દોસસ્સ યં કિઞ્ચિ અનુલોમપ્પહાનં, મોહસ્સ યં કિઞ્ચિ અનુલોમપ્પહાનં દેસિતં, તં સબ્બં અનુલોમપ્પહાનં યત્તકા પાળિપ્પદેસા ઞાણસ્સ ભૂમિ, તત્તકેસુ વિચયેન હારેન વિચિનિત્વા યુત્તિહારેન યોજેતબ્બન્તિ યોજના.

‘‘રાગાદિપ્પહાનવસેન યુત્તિ ગવેસિતબ્બા’’તિ વત્તબ્બભાવતો અઞ્ઞેહિપિ મેત્તાદિબ્રહ્મવિહારફલસમાપત્તિનવાનુપુબ્બસમાપત્તિવસીભાવેહિ વિભજિત્વા યુત્તિગવેસનં દસ્સેતું ‘‘મેત્તાવિહારિસ્સા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ મેત્તાવિહારિસ્સ મેત્તાવિહારલાભિનો સતો સંવિજ્જમાનસ્સ પુગ્ગલસ્સ મેત્તાય બ્યાપાદપટિપક્ખત્તા બ્યાપાદો ચિત્તં પરિયાદાય ઠસ્સતીતિ દેસના ન યુજ્જતીતિ ચ, મેત્તાવિહારિસ્સ સતો બ્યાપાદો પહાનં અબ્ભત્થં ગચ્છતીતિ દેસના યુજ્જતિ. કરુણાવિહારિસ્સ કરુણાવિહારલાભિનો સતો સંવિજ્જમાનસ્સ પુગ્ગલસ્સ કરુણાય વિહેસાય પટિપક્ખત્તા વિહેસા ચિત્તં પરિયાદાય ઠસ્સતીતિ દેસના ન યુજ્જતિ, કરુણાવિહારિસ્સ સતો વિહેસા પહાનં અબ્ભત્થં ગચ્છતીતિ દેસના યુજ્જતિ. મુદિતાવિહારિસ્સ મુદિતાવિહારલાભિનો સતો સંવિજ્જમાનસ્સ પુગ્ગલસ્સ મુદિતાય અરતિયા પટિપક્ખત્તા અરતિ ચિત્તં પરિયાદાય ઠસ્સતીતિ દેસના ન યુજ્જતિ, મુદિતાવિહારિસ્સ સતો અરતિ પહાનં અબ્ભત્થં ગચ્છતીતિ દેસના યુજ્જતિ. ઉપેક્ખાવિહારિસ્સ ઉપેક્ખાવિહારલાભિનો સતો સંવિજ્જમાનસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉપેક્ખાય રાગસ્સ પટિપક્ખત્તા રાગો ચિત્તં પરિયાદાય ઠસ્સતીતિ દેસના ન યુજ્જતિ, ઉપેક્ખાવિહારિસ્સ સતો રાગો પહાનં અબ્ભત્થં ગચ્છતીતિ દેસના યુજ્જતિ.

અનિમિત્તવિહારિસ્સ ¶ અનિચ્ચાનુપસ્સનામુખેન પટિલદ્ધફલસમાપત્તિવિહારલાભિનો સતો સંવિજ્જમાનસ્સ પુગ્ગલસ્સ નિમિત્તાનુસારિ તેન તેનેવ સઙ્ખારનિમિત્તાનુસારેનેવ નિચ્ચાદીસુ પહીનેન નિમિત્તેન વિઞ્ઞાણં પવત્તતીતિ દેસના ન યુજ્જતિ, અનિમિત્તાનુપસ્સનાય નિચ્ચાદિવિપલ્લાસપટિપક્ખત્તા અનિમિત્તવિહારિસ્સ સતો નિમિત્તં પહાનં અબ્ભત્થં ગચ્છતીતિ દેસના ¶ યુજ્જતિ. ‘‘અસ્મી’’તિ મઞ્ઞિતં ખન્ધપઞ્ચકં અત્તવિગતં ‘‘અયં ખન્ધપઞ્ચકો અહં અસ્મી’’તિ ન સમનુપસ્સામિ, અથ ચ પન અસમનુપસ્સને સતિપિ ‘‘મે કિં અસ્મી’’તિ ‘‘કથં અસ્મી’’તિ વિચિકિચ્છા કથંકથાસલ્લં ચિત્તં પરિયાદાય ઠસ્સતીતિ દેસના ન યુજ્જતિ, વિચિકિચ્છાય પહાનેકટ્ઠભાવતો ‘‘અયં ખન્ધપઞ્ચકો અહં અસ્મી’’તિ અસમનુપસ્સન્તસ્સ વિચિકિચ્છા કથંકથાસલ્લં પહાનં અબ્ભત્થં ગચ્છતીતિ દેસના યુજ્જતિ.

‘‘ફલસમાપત્તિવસેનેવ યુત્તિ ગવેસિતબ્બા કિ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ઝાનસમાપત્તિવસેનપિ યુત્તિ ગવેસિતબ્બાતિ દસ્સેતું ‘‘યથા વા પન પઠમં ઝાન’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. અથ વા ‘‘ફલસમાપત્તિવિહારિસ્સેવ યુત્તિ ગવેસિતબ્બા કિ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ઝાનસમાપત્તિવસેનપિ યુત્તિ ગવેસિતબ્બાતિ દસ્સેતું ‘‘યથા વા પન પઠમં ઝાન’’ન્તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યથા પઠમં ઝાનં સમાપન્નસ્સ ફલસમાપત્તિવિહારિસ્સ યુત્તિ ગવેસિતબ્બા, એવં ઝાનસમાપત્તિવિહારિસ્સપિ યુત્તિ ગવેસિતબ્બા. કથં? પઠમં ઝાનં સમાપન્નસ્સ પઠમજ્ઝાનસમઙ્ગિનો સતો સંવિજ્જમાનસ્સ પુગ્ગલસ્સ નીવરણવિક્ખમ્ભનતો કામરાગબ્યાપાદા વિસેસાય દુતિયજ્ઝાનાય સંવત્તન્તીતિ દેસના ન યુજ્જતિ, કામરાગબ્યાપાદા ઝાનસ્સ હાનાય સંવત્તન્તીતિ દેસના યુજ્જતિ. વિતક્કસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા ઉપચારધમ્મેન સહ દુતિયજ્ઝાનધમ્મા ઝાનસ્સ હાનાય સંવત્તન્તીતિ દેસના ન યુજ્જતિ, વિતક્કસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા વિસેસાય ઉપરિઝાનત્થાય સંવત્તન્તીતિ દેસના યુજ્જતિ.

દુતિયં ઝાનં સમાપન્નસ્સ સતો સંવિજ્જમાનસ્સ પુગ્ગલસ્સ વિતક્કવિચારસહગતા વા સઞ્ઞામનસિકારા ઉપચારધમ્મેન સહ પઠમજ્ઝાનધમ્મા વિસેસાય ઉપરિઝાનત્થાય સંવત્તન્તીતિ દેસના ન યુજ્જતિ, વિતક્કવિચારસહગતા સઞ્ઞામનસિકારા અવિતક્કઝાનસ્સ હાનાય સંવત્તન્તીતિ દેસના યુજ્જતિ. ઉપેક્ખાસહગતા વા સઞ્ઞામનસિકારા ઉપચારધમ્મેન સહ ચતુત્થજ્ઝાનધમ્મા ઝાનસ્સ હાનાય સંવત્તન્તીતિ દેસના ન યુજ્જતિ, ઉપેક્ખાસહગતા ¶ સઞ્ઞામનસિકારા વિસેસાય ઉપરિઝાનત્થાય સંવત્તન્તીતિ દેસના યુજ્જતિ. સેસેસુપિ અત્થાનુરૂપં યોજના કાતબ્બા. યથાવુત્તસમાપત્તીસુ વસીભાવેન પરિચિતં કલ્લતાપરિચિતં ચિત્તં નામ.

એત્તકમેવ યુત્તિગવેસનં ન કાતબ્બં, નવવિધસુત્તન્તેસુ યથાલદ્ધયુત્તિગવેસનમ્પિ કાતબ્બન્તિ દસ્સેતું ‘‘એવં સબ્બે’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘સબ્બેસં હારાનં યથાવુત્તભૂમિગોચરાનં વિચયહારેન વિચિનિત્વા યુત્તિહારેન યોજેતબ્બભાવો કેન સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ ¶ વુત્તં. તત્થ તેન યોજેતબ્બભાવેન આયસ્મા મહાકચ્ચાનો ‘‘સબ્બેસ’’ન્તિઆદિકં યં વચનં આહ, તેન વચનેન સદ્દહિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ.

ઇતિ યુત્તિહારવિભઙ્ગે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

વિભાવના નિટ્ઠિતા.

પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેન ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.

૪. પદટ્ઠાનહારવિભઙ્ગવિભાવના

૨૨. યેન યેન સંવણ્ણનાવિસેસભૂતેન યુત્તિહારવિભઙ્ગભૂતેન પઞ્હાવિસ્સજ્જનાદીનં યુત્તાયુત્તભાવો વિભત્તો, સો સંવણ્ણનાવિસેસભૂતો યુત્તિહારવિભઙ્ગો પરિપુણ્ણો, ‘‘કતમો પદટ્ઠાનહારવિભઙ્ગો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો પદટ્ઠાનો હારો’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ નિદ્દિટ્ઠેસુ સોળસસુ દેસનાહારાદીસુ હારેસુ કતમો સંવણ્ણનાવિસેસો પદટ્ઠાનો હારો પદટ્ઠાનહારવિભઙ્ગોતિ પુચ્છતિ. ‘‘ધમ્મં દેસેસિ જિનો’’તિઆદિનિદ્દેસસ્સ ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાનો ‘‘અયં પદટ્ઠાનો હારો’’તિઆદિકો વિત્થારસંવણ્ણનાવિસેસો પદટ્ઠાનહારવિભઙ્ગોતિ વિઞ્ઞેય્યો. તેન વુત્તં – ‘‘તત્થ કતમો પદટ્ઠાનો હારોતિઆદિ પદટ્ઠાનહારવિભઙ્ગો’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨૨). ‘‘અયં ઇદાનિ વુચ્ચમાનો વિત્થારભૂતો પદટ્ઠાનો હારો પિટકત્તયે દેસિતેસુ ધમ્મેસુ ¶ કિં નામ ધમ્મં દેસયતિ સંવણ્ણેતી’’તિ પુચ્છં ઠપેત્વા ‘‘ઇદં આસન્નકારણં ઇમસ્સ આસન્નફલસ્સ પદટ્ઠાન’’ન્તિ નિયમેત્વા વિભજિતું ‘‘અયં પદટ્ઠાનો’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્સત્થો – સબ્બેસુ વિઞ્ઞેય્યધમ્મેસુ યાથાવતો અસમ્પટિવેધો લક્ખણં એતિસ્સા અવિજ્જાયાતિ સબ્બધમ્મયાથાવઅસમ્પટિવેધલક્ખણા, અવિજ્જા, તસ્સા અવિજ્જાય અસુભે ‘‘સુભ’’ન્તિઆદિવિપલ્લાસા પદટ્ઠાનં આસન્નકારણં. વિપલ્લાસે સતિ અવિજ્જા વત્તતિ ઉપરૂપરિ જાયતિ ન હાયતિ, તસ્મા વિપલ્લાસા અવિજ્જાય પદટ્ઠાનં આસન્નકારણં ભવન્તિ. અવિજ્જાય વટ્ટમૂલકત્તા તં આદિં કત્વા પદટ્ઠાનં વિભત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

તણ્હાયપિ વટ્ટમૂલકત્તા તદનન્તરં તણ્હાય પદટ્ઠાનં વિભજિતું ‘‘અજ્ઝોસાનલક્ખણા’’તિઆદિ ¶ વુત્તં. તત્થ પિયરૂપં સાતરૂપન્તિ પિયસભાવં સાતસભાવં ચક્ખાદિધમ્મજાતં. પિયનીયસાતનીયે ચક્ખાદિકે સતિ તણ્હા વત્તતિ ઉપરૂપરિ જાયતિ, તસ્મા પિયરૂપં સાતરૂપં તણ્હાય પદટ્ઠાનં આસન્નકારણં ભવતિ.

અદિન્નાદાને સતિ લોભો વત્તતિ, તસ્મા અદિન્નાદાનં લોભસ્સ પદટ્ઠાનં ભવતિ. અદિન્નાદાનઞ્હિ એકવારં ઉપ્પન્નમ્પિ અનાદીનવદસ્સનતો લોભસ્સ આસન્નકારણં ભવત્વેવ.

કેસાદીસુ અસુભેસુ પવત્તાયપિ સુભસઞ્ઞાય નીલાદિવણ્ણદીઘાદિસણ્ઠાનહસનાદિબ્યઞ્જનગ્ગહણલક્ખણત્તા ચક્ખુન્દ્રિયાદીનં અસંવરો સુભસઞ્ઞાય પદટ્ઠાનં ભવતિ.

દુક્ખદુક્ખાદીસુ પવત્તાયપિ સુખસઞ્ઞાય સાસવફસ્સૂપગમનલક્ખણત્તા રૂપાદીસુ અસ્સાદો સુખસઞ્ઞાય પદટ્ઠાનં.

રૂપક્ખન્ધાદીસુ અનિચ્ચેસુ પવત્તાયપિ નિચ્ચસઞ્ઞાય સઙ્ખતલક્ખણાનં ધમ્માનં અસમનુપસ્સનલક્ખણત્તા રૂપક્ખન્ધાદીસુ નિચ્ચગ્ગહણં વિઞ્ઞાણં નિચ્ચસઞ્ઞાય પદટ્ઠાનં.

અનિચ્ચદુક્ખાનત્તસઙ્ખાતેસુ ખન્ધાદીસુ પવત્તાયપિ અત્તસઞ્ઞાય અનિચ્ચસઞ્ઞાદુક્ખસઞ્ઞાનં અસમનુપસ્સનલક્ખણત્તા અહંમમાદિવસેન પવત્તો નામકાયો અત્તસઞ્ઞાય પદટ્ઠાનં.

એવં ¶ અવિજ્જાદીનં અકુસલપક્ખાનં ધમ્માનં પદટ્ઠાનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તપ્પટિપક્ખાનં વિજ્જાદીનં ધમ્માનં પદટ્ઠાનં દસ્સેતું ‘‘સબ્બધમ્મસમ્પટિવેધલક્ખણા’’તિઆદિ વુત્તં. સબ્બેસુ ઞેય્યધમ્મેસુ પવત્તાય વિજ્જાય સબ્બધમ્મસમ્પટિવેધલક્ખણત્તા સબ્બં નેય્યં વિજ્જાય પદટ્ઠાનં.

સમથસ્સ ચિત્તવિક્ખેપસઙ્ખાતઉદ્ધચ્ચપટિસંહરણસઙ્ખાતવિક્ખમ્ભનલક્ખણત્તા પટિભાગનિમિત્તભૂતા અસુભા સમથસ્સ પદટ્ઠાનં. અસુભાય હિ તણ્હાપટિપક્ખત્તા, તણ્હાય ચ અભાવે સમથો તિટ્ઠતીતિ.

અદિન્નાદાના વેરમણિવસેન પવત્તસ્સ અલોભસ્સ ઇચ્છાવચરપટિસંહરણલક્ખણત્તા અદિન્નાદાના વેરમણી અલોભસ્સ પદટ્ઠાનં.

પાણાતિપાતા ¶ વેરમણિવસેન પવત્તસ્સ અદોસસ્સ અબ્યાપજ્જલક્ખણત્તા પાણાતિપાતા વેરમણી અદોસસ્સ પદટ્ઠાનં.

સમ્માપટિપત્તિવસેન પવત્તસ્સ અમોહસ્સ વત્થુઅવિપ્પટિપત્તિલક્ખણત્તા સમ્માપટિપત્તિ અમોહસ્સ પદટ્ઠાનં.

નિબ્બિદાવસેન પવત્તાય અસુભસઞ્ઞાય વિનીલકવિપુબ્બકગહણલક્ખણત્તા નિબ્બિદા અસુભસઞ્ઞાય પદટ્ઠાનં. નિબ્બિદાઞાણેન હિ અનભિરતિ પવત્તતિ, અનભિરતિયા ચ અસુભસઞ્ઞા ઠિતાતિ.

દુક્ખવેદનાવસેન પવત્તાય દુક્ખસઞ્ઞાય સાસવફસ્સપરિજાનનલક્ખણત્તા વેદના દુક્ખસઞ્ઞાય પદટ્ઠાનં.

ઉપ્પાદવયવસેન પવત્તાય અનિચ્ચસઞ્ઞાય સઙ્ખતલક્ખણાનં ધમ્માનં સમનુપસ્સનલક્ખણત્તા ઉપ્પાદવયા અનિચ્ચસઞ્ઞાય પદટ્ઠાનં. ઉપ્પાદવયઞ્હિ સમનુપસ્સિત્વા અનિચ્ચસઞ્ઞા પવત્તા.

ધમ્મમત્તસઞ્ઞાવસેન પવત્તાય અનત્તસઞ્ઞાય સબ્બધમ્મઅભિનિવેસલક્ખણત્તા ધમ્મસઞ્ઞા અનત્તસઞ્ઞાય પદટ્ઠાનં.

કામરાગસ્સ રૂપાદિપઞ્ચકામગુણારમ્મણત્તા પઞ્ચ કામગુણા કામરાગસ્સ પદટ્ઠાનં.

રૂપસઙ્ખાતે કાયે આરબ્ભ પવત્તસ્સ રૂપરાગસ્સ ચક્ખાદિપઞ્ચિન્દ્રિયાનં અનુસારેન પવત્તનતો પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ રૂપાનિ રૂપરાગસ્સ પદટ્ઠાનં.

ભવનિકન્તિવસેન પવત્તસ્સ ભવરાગસ્સ છળાયતનં પદટ્ઠાનં. નિબ્બત્તભવાનુપસ્સિતાતિ ‘‘એદિસં અનિટ્ઠં રૂપં મા નિબ્બત્તતુ, એદિસં ઇટ્ઠં રૂપં નિબ્બત્તતુ એદિસી ¶ દુક્ખા વેદના મા નિબ્બત્તતુ, એદિસી સુખા વેદના નિબ્બત્તતૂ’’તિ એવમાદિના પકારેન પવત્તા રૂપાભિનન્દના, સા પઞ્ચન્નં ઉપાદાનક્ખન્ધાનં પદટ્ઠાનં.

કમ્મસ્સકતઞ્ઞાણસ્સ ¶ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણાનુગતત્તા પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણદસ્સનં કમ્મસ્સકતઞ્ઞાણસ્સ પદટ્ઠાનં.

ઓકપ્પનં લક્ખણં યસ્સા સદ્ધાયાતિ ઓકપ્પનલક્ખણા સદ્ધા. અધિમુત્તિ પચ્ચુપટ્ઠાનં યસ્સા સદ્ધાયાતિ અધિમુત્તિપચ્ચુપટ્ઠાના ચ સદ્ધા. અનાવિલં લક્ખણં યસ્સ પસાદસ્સાતિ અનાવિલલક્ખણોતિ પસાદો. સમ્પસીદનં પચ્ચુપટ્ઠાનં યસ્સ પસાદસ્સાતિ સમ્પસીદનપચ્ચુપટ્ઠાનો ચ પસાદો. સો પન પસાદો સદ્ધાય એવ અવત્થાવિસેસોતિ વેદિતબ્બો. અવેચ્ચપસાદો અભિપત્થિયનલક્ખણાય સદ્ધાય પદટ્ઠાનં, ઓકપ્પનલક્ખણા સદ્ધા અનાવિલલક્ખણસ્સ પસાદસ્સ પદટ્ઠાનં, ચતુબ્બિધં સમ્મપ્પધાનં વીરિયં આરમ્ભલક્ખણસ્સ વીરિયસ્સ પદટ્ઠાનં, કાયાદિસતિપટ્ઠાનં અપિલાપનલક્ખણાય સતિયા પદટ્ઠાનં, ઝાનસહિતસ્સ સમાધિસ્સ એકગ્ગલક્ખણત્તા વિતક્કાદિઝાનાનિ સમાધિસ્સ પદટ્ઠાનં, પઞ્ઞાય કિચ્ચપજાનનઆરમ્મણપજાનનલક્ખણત્તા સચ્ચાનિ પઞ્ઞાય પદટ્ઠાનં.

‘‘યેસં અવિજ્જાદીનં પદટ્ઠાનાનિ આચરિયેન વિભત્તાનિ, તે અવિજ્જાદયો કતમેસં ધમ્માનં પદટ્ઠાનાની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તે અવિજ્જાદયોપિ ઇમેસં ધમ્માનં પદટ્ઠાનાતિ દસ્સેતું ‘‘અપરો નયો’’તિઆદિ વુત્તં. અવિજ્જા અસ્સાદમનસિકારલક્ખણસ્સ અયોનિસોમનસિકારસ્સ પદટ્ઠાનં. અવિજ્જાય હિ આદીનવચ્છાદનતો અયોનિસોમનસિકારો જાતોતિ. સચ્ચસમ્મોહનલક્ખણા અવિજ્જા પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનેઞ્જાભિસઙ્ખારાનં પદટ્ઠાનં, પુનબ્ભવવિરોહનલક્ખણા તેભૂમકચેતના સઙ્ખારા વિપાકવિઞ્ઞાણસ્સ પદટ્ઠાનં, ઓપપચ્ચયિકસઙ્ખાતેન ઉપપત્તિભવભાવેન નિબ્બત્તિલક્ખણં પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં નામરૂપસ્સ પદટ્ઠાનં, નામકાયરૂપકાયસઙ્ઘાતલક્ખણં નામરૂપં છળાયતનસ્સ પદટ્ઠાનં સહજાતાદિપચ્ચયભાવતો, ચક્ખાદીનં છન્નં ઇન્દ્રિયાનં પવત્તાનં લક્ખણં છળાયતનં છબ્બિધસ્સ ફસ્સસ્સ યથાક્કમં પદટ્ઠાનં નિસ્સયાદિપચ્ચયભાવતો, ચક્ખુપસાદરૂપારમ્મણં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિસન્નિપાતલક્ખણો છબ્બિધો ફસ્સો, તં વેદનાય તેન છબ્બિધેન ફસ્સેન સહજાતાય છબ્બિધાય વેદનાય યથાક્કમં પદટ્ઠાનં સહજાતાદિપચ્ચયભાવતો, ઇટ્ઠાનુભવનઅનિટ્ઠાનુભવનઇટ્ઠાનિટ્ઠાનુભવનલક્ખણા તિવિધા વેદના, તં તણ્હાય તાય તિવિધાય વેદનાય વસેન પવત્તાય ¶ તણ્હાય પદટ્ઠાનં ઉપનિસ્સયાદિપચ્ચયભાવતો, સપરસન્તાનેસુ અજ્ઝોસાનલક્ખણા તણ્હા, તં ઉપાદાનસ્સ તાય તણ્હાય વસેન પવત્તસ્સ ચતુબ્બિધસ્સ ઉપાદાનસ્સ પદટ્ઠાનં ઉપનિસ્સયાદિપચ્ચયભાવતો. ‘‘સો વેદનાયા’’તિ ચ ‘‘સા તણ્હાયા’’તિ ચ ‘‘સા ઉપાદાનસ્સા’’તિ ચ પાઠેન ભવિતબ્બં, લિઙ્ગવિપલ્લાસનિદ્દેસો વા સિયા.

યં ¶ ઉપાદાનં ઓપપચ્ચયિકં ઉપપત્તિક્ખન્ધનિબ્બત્તકં, તં ઉપાદાનં દુવિધસ્સ ભવસ્સ પદટ્ઠાનં. યો કમ્મભવો નામકાયરૂપકાયસમ્ભવનલક્ખણો, સો કમ્મભવો જાતિયા પદટ્ઠાનં. યા ઉપપત્તિભૂતા જાતિ ખન્ધપાતુભાવલક્ખણા, તં સા જાતિ જરાય પદટ્ઠાનં. યા જિણ્ણજરા ઉપધિક્ખન્ધપરિપાકલક્ખણા, તં સા જિણ્ણજરા મરણસ્સ પદટ્ઠાનં. યમ્પિ યસ્સ સમ્મુતિમરણં જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદલક્ખણં, તમ્પિ તસ્સ સમ્મુતિમરણં સોકસ્સ પદટ્ઠાનં. પિયસ્સ મરણં ચિન્તેન્તસ્સ યેભુય્યેન સોકુપ્પજ્જનતો યો સોકો ઞાતિઆદિપિયેસુ ઉસ્સુક્કકારકો, તં સો સોકો પરિદેવસ્સ પદટ્ઠાનં. યો પરિદેવો લાલપ્પકારકો, તં સો પરિદેવો કાયિકદુક્ખસ્સ પદટ્ઠાનં. યં કાયિકં દુક્ખં કાયસમ્પીળનલક્ખણં, તં કાયિકં દુક્ખં દોમનસ્સસ્સ પદટ્ઠાનં. યં દોમનસ્સં ચિત્તસમ્પીળનલક્ખણં, તં દોમનસ્સં ઉપાયાસસ્સ પદટ્ઠાનં. યો ઉપાયાસો ઓદહનકારકો અવદહનકારકો, તં સો ઉપાયાસો ભવસ્સ ઉપાયાસસ્સ નિસ્સયસન્તાનભવસ્સ પદટ્ઠાનં.

ભવસ્સાતિ વુત્તભવં દસ્સેતું ‘‘ઇમાની’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ભવઙ્ગાનિ કિલેસો ભવસ્સ અઙ્ગં કારણં કમ્મવટ્ટવિપાકવટ્ટાનિ ભવસઙ્ખાતાનિ અઙ્ગાનિ અવયવાનિ. યદા પચ્ચુપ્પન્નાદિકાલે સમગ્ગાનિ નિબ્બત્તાનિ ભવન્તિ, તદા સો કિલેસવટ્ટકમ્મવટ્ટવિપાકવટ્ટસઙ્ખાતો ધમ્મસમૂહો ‘‘ભવસ્સા’’તિ એત્થ ભવોતિ દટ્ઠબ્બો. તં ભવસઙ્ખાતં કિલેસવટ્ટકમ્મવટ્ટવિપાકવટ્ટત્તયં સંસારસ્સ પદટ્ઠાનં પુરિમં પુરિમં જાતિનિપ્ફન્નકિલેસાદિવટ્ટેન સંસારસ્સ અબ્બોચ્છિન્નુપ્પજ્જનતો, યો અરિયમગ્ગો નિય્યાનિકલક્ખણો, તં સો અરિયમગ્ગો નિરોધસ્સ નિબ્બાનસ્સ પદટ્ઠાનં સમ્પાપકહેતુભાવતો.

બહુસ્સુતો સબ્બસિસ્સાદીનં પતિટ્ઠાનત્તા તિત્થં વિયાતિ તિત્થં, જાનાતીતિ ઞૂ, તિત્થં ઞૂતિ તિત્થઞ્ઞૂ, તિત્થઞ્ઞુનો ભાવો તિત્થઞ્ઞુતા, સમ્માપયિરુપાસના, સા પીતઞ્ઞુતાય પદટ્ઠાનં. બહુસ્સુતસ્સ હિ સમ્માપયિરુપાસનાય ¶ ધમ્મૂપસઞ્હિતં પામોજ્જં જાયતિ, પામોજ્જેન ચ કમ્મટ્ઠાનબ્રૂહના જાયતીતિ સપ્પાયધમ્મસ્સવનેન પીતિં જાનાતીતિ પીતઞ્ઞૂ, પીતઞ્ઞુનો ભાવો પીતઞ્ઞુતા, કમ્મટ્ઠાનસ્સ બ્રૂહના, સા પત્તઞ્ઞુતાય પદટ્ઠાનં. કમ્મટ્ઠાનબ્રૂહનાય હિ ભાવનાપત્તજાનનતા જાયતીતિ પત્તઞ્ઞુતા. ભાવનાપત્તજાનનતા અત્તઞ્ઞુતાય પદટ્ઠાનં. ભાવનાપત્તજાનનતાય હિ પઞ્ચહિ પધાનિયઙ્ગેહિ સમન્નાગતસ્સ અત્તનો જાનનતા જાયતીતિ અત્તઞ્ઞુતા પુબ્બેકતપુઞ્ઞતાય પદટ્ઠાનં.

પધાનિયઙ્ગેસુ સમન્નાગતત્તજાનનતાય હિ પુબ્બે પુઞ્ઞકરણં જાતં, પુબ્બેકતપુઞ્ઞતા પતિરૂપદેસવાસસ્સ પદટ્ઠાનં. પુબ્બે હિ કતેન પુઞ્ઞેન પતિરૂપદેસવાસો લદ્ધો, પતિરૂપદેસવાસો સપ્પુરિસૂપનિસ્સયસ્સ ¶ પદટ્ઠાનં. પતિરૂપદેસવાસેન હિ સપ્પુરિસૂપનિસ્સયો લદ્ધો, સપ્પુરિસૂપનિસ્સયો અત્તસમ્માપણિધાનસ્સ પદટ્ઠાનં. સપ્પુરિસૂપનિસ્સયેન હિ અત્તસમ્માપણિધાનં જાતં, અત્તસમ્માપણિધાનં સીલાનં પદટ્ઠાનં. અત્તસમ્માપણિધાનેન હિ સીલાનિ સમ્પતિટ્ઠિતાનિ, સીલાનિ અવિપ્પટિસારસ્સ પદટ્ઠાનં. અત્તનિ હિ સમ્પતિટ્ઠિતં સીલં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ વિપ્પટિસારો નત્થેવાતિ, અવિપ્પટિસારેન પામોજ્જં જાયતિ, તસ્મા અવિપ્પટિસારો પામોજ્જસ્સ પદટ્ઠાનં. પામોજ્જેન પીતિ જાયતિ, તસ્મા પામોજ્જં પીતિયા પદટ્ઠાનં. પીતિયા પસ્સદ્ધિ જાયતિ, તસ્મા પીતિ પસ્સદ્ધિયા પદટ્ઠાનં. પસ્સદ્ધિયા સુખં જાયતિ, તસ્મા પસ્સદ્ધિ સુખસ્સ પદટ્ઠાનં. સુખેન સમાધિ જાયતિ, તસ્મા સુખં સમાધિસ્સ પદટ્ઠાનં. સમાધિના યથાભૂતઞાણદસ્સનં જાયતિ, તસ્મા સમાધિ યથાભૂતઞાણસ્સ પદટ્ઠાનં. યથાભૂતઞાણદસ્સનેન નિબ્બિદાઞાણં જાયતિ, તસ્મા યથાભૂતઞાણદસ્સનં નિબ્બિદાય પદટ્ઠાનં. નિબ્બિદાય વિરાગો જાયતિ, તસ્મા નિબ્બિદા વિરાગસ્સ પદટ્ઠાનં. વિરાગેન વિમુત્તિ જાયતિ, તસ્મા વિરાગો વિમુત્તિયા પદટ્ઠાનં. વિમુત્તિયા વિમુત્તિઞાણદસ્સનં જાયતિ, તસ્મા વિમુત્તિ વિમુત્તિઞાણદસ્સનસ્સ પદટ્ઠાનં. એવં યથાવુત્તનયેન યો કોચિ ધમ્મો ઉપનિસ્સયો હોતિ, યો કોચિ ધમ્મો પચ્ચયો હોતિ, સબ્બો સો ધમ્મો અત્તનો પચ્ચયુપ્પન્નસ્સ ધમ્મસ્સ પદટ્ઠાનન્તિ દટ્ઠબ્બો.

‘‘ઉપનિસ્સયધમ્મસ્સ, પચ્ચયધમ્મસ્સ વા પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મસ્સ પદટ્ઠાનભાવો કેન સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તેનાતિ યસ્સ કસ્સચિ ઉપનિસ્સયધમ્મસ્સ, પચ્ચયધમ્મસ્સ ચ પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મસ્સ પદટ્ઠાનભાવેન ¶ આયસ્મા મહાકચ્ચાનો ‘‘ધમ્મં દેસેતિ જિનો’’તિઆદિકં યં વચનં આહ, તેન વચનેન તેસં ઉપનિસ્સયધમ્મપચ્ચયધમ્માનં પદટ્ઠાનભાવો સદ્દહિતબ્બોતિ. ‘‘યથાવુત્તો પદટ્ઠાનો હારો પરિપુણ્ણો કિં, ઉદાહુ અઞ્ઞો નિદ્ધારેત્વા યોજેતબ્બો અત્થિ કિ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘નિયુત્તો પદટ્ઠાનો હારો’’તિ વુત્તં. ઇધ પાળિયં અવિભત્તમ્પિ યથાલાભવસેન પદટ્ઠાનો હારો નીહરિત્વા યુત્તો યુજ્જિતબ્બો, વિભજિતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ.

ઇતિ પદટ્ઠાનહારવિભઙ્ગે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

વિભાવના નિટ્ઠિતા.

પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેન ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.

૫. લક્ખણહારવિભઙ્ગવિભાવના

૨૩. યેન ¶ યેન સંવણ્ણનાવિસેસભૂતેન પદટ્ઠાનવિભઙ્ગેન અવિજ્જાદીનં પદટ્ઠાનાનિ વિભત્તાનિ, સો સંવણ્ણનાવિસેસભૂતો પદટ્ઠાનહારવિભઙ્ગો પરિપુણ્ણો, ‘‘કતમો લક્ખણહારવિભઙ્ગો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો લક્ખણો હારો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થ-સદ્દસ્સ અત્થો વુત્તોવ. કતમો સંવણ્ણનાવિસેસો લક્ખણો હારો લક્ખણહારવિભઙ્ગોતિ પુચ્છતિ. ‘‘વુત્તમ્હિ એકધમ્મે’’તિઆદિનિદ્દેસસ્સ ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાનો ‘‘યે ધમ્મા’’તિઆદિકો વિત્થારસંવણ્ણનાવિસેસો લક્ખણો હારો લક્ખણહારવિભઙ્ગો નામાતિ વિઞ્ઞેય્યોતિ. તેન વુત્તં –‘‘તત્થ કતમો લક્ખણો હારોતિઆદિ લક્ખણહારવિભઙ્ગો નામા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨૩). અયં ઇદાનિ વુચ્ચમાનો વિત્થારભૂતો લક્ખણો હારો પિટકત્તયે દેસિતેસુ ધમ્મેસુ કિં નામ લક્ખિતબ્બં ધમ્મં લક્ખીયતીતિ પુચ્છિત્વા પુચ્છિતે લક્ખણહારવિચયે ધમ્મે સઙ્ખેપેન દસ્સેતું ‘‘યે ધમ્મા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યે ધમ્માતિ યે સમૂહા ધમ્મા. એકલક્ખણાતિ સમાનલક્ખણા. તેસં ધમ્માનન્તિ સમાનલક્ખણાનં તેસં સમૂહધમ્માનં, નિદ્ધારણે ચેતં. એકસ્મિં ધમ્મેતિ સમાનલક્ખણે ¶ એકસ્મિં ધમ્મે, પાળિયં ભગવતા વુત્તે સતિ વુત્તધમ્મતો અવસિટ્ઠસમાનલક્ખણા ધમ્મા સમાનલક્ખણેન વુત્તા ભવન્તીતિ અત્થો.

લક્ખણહારવિસયે ધમ્મે વિત્થારતો ઇમસ્મિં ધમ્મે વુત્તે ઇમે સમાનલક્ખણા ધમ્માપિ વુત્તા ભવન્તીતિ નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘યથા કિં ભવે’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – યથા યેન પકારેન વુત્તા ભવન્તિ, સો પકારો કિં ભવેતિ પુચ્છતિ. યથા યેન પકારેન વુત્તા ભવન્તિ, સો પકારો સમાનલક્ખણાતિ ભાવો ભવેતિ અત્થો. કિન્તિ ભગવા આહ? ‘‘ચક્ખું ભિક્ખવે’’તિઆદિં ભગવા આહ. ‘‘ચક્ખું, ભિક્ખવે, અનવટ્ઠિત’’ન્તિઆદિમ્હિ વુત્તે ‘‘સોતં, ભિક્ખવે, અનવટ્ઠિત’’ન્તિઆદિવચનમ્પિ વુત્તમેવ ભવતિ.

‘‘અનવટ્ઠિતાદિલક્ખણેન સમાનલક્ખણત્તા વા અજ્ઝત્તિકાયતનભાવેન સમાનલક્ખણત્તા વાતિ આયતનવસેનેવ એકલક્ખણં વત્તબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ખન્ધવસેનપિ એકલક્ખણં દસ્સેતું ‘‘યથા ચાહા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘અતીતે, રાધ, રૂપે અનપેક્ખો હોતિ, અનાગતં રૂપં મા અભિનન્દિ ¶ , પચ્ચુપ્પન્નસ્સ રૂપસ્સ નિબ્બિદાય વિરાગાય નિરોધાય ચાગાય પટિનિસ્સગ્ગાય પટિપજ્જા’’તિ વુત્તે ‘‘અતીતાય, રાધ, વેદનાય અનપેક્ખો હોતિ, અનાગતં વેદનં મા અભિનન્દિ, પચ્ચુપ્પન્નાય વેદનાય નિબ્બિદાય વિરાગાય નિરોધાય ચાગાય પટિનિસ્સગ્ગાય પટિપજ્જા’’તિઆદિ વુત્તં ભવે.

‘‘અનપેક્ખનીયલક્ખણેન સમાનલક્ખણત્તા વા ખન્ધલક્ખણેન સમાનલક્ખણત્તા વાતિ ખન્ધાયતનવસેનેવ એકલક્ખણધમ્મા વત્તબ્બા’’તિ વત્તબ્બત્તા સતિપટ્ઠાનવસેનાપિ વત્તબ્બાતિ દસ્સેતું ‘‘યથાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યથા યેન એકલક્ખણત્તેન ચ ભગવા આહ, તથા ચ તેન એકલક્ખણત્તેન ચ અવુત્તાપિ ધમ્મા વુત્તા ભવન્તીતિ અત્થો. યે વિપસ્સકા પુગ્ગલા પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ નિચ્ચં સુસમારદ્ધા નિચ્ચં કાયગતાસતિં ભાવેન્તિ, તે વિપસ્સકા અકિચ્ચં સુભસુખાદિકં, કસિવાણિજ્જાદિકમ્મં વા ન સેવન્તિ, કિચ્ચે અસુભાસુખાદિકે, કાયાદિકે વા સાતચ્ચકારિનો હોન્તીતિ ભગવા આહાતિ યોજના.

ઇતિસદ્દસ્સ ચેત્થ એકસ્સ લોપો. ઇતિ એવં ‘‘યેસઞ્ચા’’તિઆદિગાથાય કેસાદિકે કાયે ગતાય પવત્તાય સતિયા ભગવતા સરૂપેન ¶ વુત્તાય વિજ્જમાનાય તદવસેસા વેદનાગતા સતિ ચ ચિત્તગતા સતિ ચ ધમ્મગતા સતિ ચ સતિપટ્ઠાનભાવેન એકલક્ખણત્તેન વુત્તા ભવન્તીતિ સઙ્ખેપતો નિચ્ચં સુસમારદ્ધા નિચ્ચં વેદનાગતા સતિ ચ…પે… નિચ્ચં ચિત્તગતા સતિ ચ…પે… નિચ્ચં ધમ્મગતા સતીતિ વત્તબ્બાતિ.

‘‘સતિપટ્ઠાનવસેનેવ એકલક્ખણા ધમ્મા વત્તબ્બા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તથા યં કિઞ્ચી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યં કિઞ્ચિ રૂપાયતનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન દિટ્ઠં, યં કિઞ્ચિ સદ્દાયતનં સોતવિઞ્ઞાણેન સુતં, યં કિઞ્ચિ ગન્ધરસફોટ્ઠબ્બાયતનં ઘાનવિઞ્ઞાણાદિત્તયેન વિઞ્ઞાણેન મુતં, ઇતિ એવં દિટ્ઠાદિત્તયે ભગવતા સરૂપેન વુત્તે સતિ તદવસેસં યં કિઞ્ચિ વિઞ્ઞાતં ધમ્મારમ્મણપરિયાપન્નં રૂપં ભગવતા આલમ્બિતબ્બભાવેન એકલક્ખણત્તા વુત્તં ભવતીતિ અત્થો. અથ વા યં કિઞ્ચિ રૂપાયતનં દિટ્ઠં ભગવતા વુત્તં, તસ્મિં વુત્તે સતિ તદવસેસં સુતાદિકમ્પિ વુત્તં હોતીતિ આદિઅત્થો વિસું વિસું યોજેતબ્બો. તેન વુત્તં – ‘‘દિટ્ઠં વા સુતં વા મુતં વા’’તિ.

‘‘કાયગતાય સતિયા વુત્તાય તદવસેસા વેદનાગતાસતિઆદયોયેવ વત્તબ્બા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્માપિ વુત્તા ભવન્તીતિ દસ્સેતું ‘‘યથા ચાહ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યથા યેન નિય્યાનિકલક્ખણેન એકલક્ખણત્તેન ચ ભગવા આહ, તથા તેન એકલક્ખણત્તેન ચ ભગવા આહ, તથા તેન એકલક્ખણત્તેન ચ વુત્તા ભવન્તીતિ ¶ અત્થો. ‘‘તસ્મા અભિજ્ઝાદોમનસ્સેન અભિભૂતત્તા ઇહ મમ સાસને, ભિક્ખુ, ત્વં આતાપી સમ્પજાનો સતિમા હુત્વા લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સં તદઙ્ગપ્પહાનેન વા વિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન વા વિનેય્ય વિનયિત્વા કાયે કેસાદિરૂપકાયે કાયાનુપસ્સી કેસાદિરૂપકાયાનુપસ્સી હુત્વા વિહરાહી’’તિ ભગવતા વુત્તે સતિ ‘‘તસ્માતિહ, ત્વં ભિક્ખુ, વેદનાસુ વેદનાનુપસ્સી વિહરાહિ આતાપી સમ્પજાનો સતિમા વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સં, તસ્માતિહ, ત્વં ભિક્ખુ, ચિત્તે ચિત્તાનુપસ્સી વિહરાહિ…પે… દોમનસ્સં, તસ્માતિહ, ત્વં ભિક્ખુ, ધમ્મેસુ ધમ્માનુપસ્સી વિહરાહિ…પે… દોમનસ્સ’’ન્તિ વુત્તં ભવતીતિ સઙ્ખેપત્થો વેદિતબ્બો. વિત્થારત્થો પન અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨૩) બહુધા વુત્તોતિ અમ્હેહિ ન વિત્થારિતો.

‘‘એકસ્મિં ¶ સતિપટ્ઠાને વુત્તે કસ્મા ચત્તારો સતિપટ્ઠાના વુત્તા ભવેય્યુ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘આતાપીતિ વીરિયિન્દ્રિય’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘આતાપી’’તિ ઇમિના પદેન કાયવેદનાચિત્તધમ્મેસુ પવત્તં વીરિયિન્દ્રિયં વુત્તં. ‘‘સમ્પજાનો’’તિ પદેન કાયવેદનાચિત્તધમ્મેસુ પવત્તં પઞ્ઞિન્દ્રિયં વુત્તં. ‘‘સતિમા’’તિ પદેન કાયવેદનાચિત્તધમ્મેસુ પવત્તં સતિન્દ્રિયં વુત્તં. ‘‘વિનેય્ય લોકે અભિજ્ઝાદોમનસ્સ’’ન્તિ પદેન કાયવેદનાચિત્તધમ્મેસુ પવત્તં સમાધિન્દ્રિયં વુત્તં, ન કાયેયેવ પવત્તં. એવં પકારેન કાયે કાયાનુપસ્સિનો યોગાવચરસ્સ ચત્તારો સતિપટ્ઠાના ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તીતિ ચે વદેય્ય, એવં સતિ ચતુન્નં વીરિયપઞ્ઞાસતિસમાધીનં ઇન્દ્રિયાનં ચતુન્નં સતિપટ્ઠાનાનં સાધકભાવેન એકલક્ખણત્તા સમાનલક્ખણત્તા પારિપૂરિં ગચ્છન્તીતિ યોજના. તેન વુત્તં અટ્ઠકથાયં – ‘‘ચતુસતિપટ્ઠાનસાધને ઇમેસં ઇન્દ્રિયાનં સભાવભેદાભાવતો સમાનલક્ખણત્તા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨૩).

૨૪. ‘‘એવં વુત્તેપિ ચત્તારો સતિપટ્ઠાનાયેવ વત્તબ્બા ભવેય્યું, કથં સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મા વત્તબ્બા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસૂ’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસુ યેન યોગાવચરેન ભાવિયમાનેસુ તસ્સ યોગાવચરસ્સ ચત્તારો સમ્મપ્પધાના ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ. એવં સેસેસુપિ યોજના કાતબ્બા. ચતુન્નં સચ્ચાનં બુજ્ઝનં બોધં, અરિયમગ્ગઞાણં, બોધં ગચ્છન્તીતિ બોધઙ્ગમા. બોધસ્સ અરિયમગ્ગઞાણસ્સ પક્ખે ભવાતિ બોધિપક્ખિયા.

‘‘કુસલાયેવ ધમ્મા એકલક્ખણભાવેન નીહરિતા કિં, ઉદાહુ અકુસલાપિ ધમ્મા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘એવં અકુસલાપી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કુસલા ધમ્મા એકલક્ખણત્તેન નિદ્ધારિતા ¶ યથા, એવં અકુસલાપિ ધમ્મા એકલક્ખણત્તેન નિદ્ધારિતબ્બાયેવાતિ અત્થો. ‘‘કથં નિદ્ધારેતબ્બા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા પહાનેકટ્ઠભાવેન નિદ્ધારેતબ્બાતિ દસ્સેન્તો ‘‘એકલક્ખણત્તા પહાનં અબ્ભત્થં ગચ્છન્તી’’તિ આહ. તત્થ એકલક્ખણત્તાતિ પહાનેકટ્ઠભાવેન સમાનલક્ખણત્તા. ‘‘કતમં પહાનં અબ્ભત્થં ગચ્છન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસૂ’’તિઆદિ વુત્તં.

તત્થ ¶ ચતૂસુ…પે… પરિઞ્ઞં ગચ્છન્તીતિ કાયાગતાસતિપટ્ઠાને યોગાવચરેન ભાવિયમાને સતિ તેન યોગાવચરેન અસુભે કેસાદિકે રૂપકાયે ‘‘સુભ’’ન્તિ વિપલ્લાસો પહીયતિ, અસ્સ યોગાવચરસ્સ કબળીકારાહારો પરિઞ્ઞં ગચ્છતિ, ‘‘આહારસમુદયા રૂપસમુદયો’’તિ (સં. નિ. ૩.૫૬) વુત્તત્તા રૂપકાયે છન્દરાગં પજહન્તસ્સ તસ્સ સમુદયે કબળીકારાહારેપિ છન્દરાગો પહીયતીતિ અત્થો. વેદનાગતાસતિપટ્ઠાને ભાવિયમાને સતિ દુક્ખે ‘‘સુખ’’ન્તિ વિપલ્લાસો પહીયતિ, અસ્સ યોગાવચરસ્સ ફસ્સાહારો પરિઞ્ઞં ગચ્છતિ, ‘‘ફસ્સપચ્ચયા વેદના’’તિ (મ. નિ. ૩.૧૨૬; સં. નિ. ૨.૧, ૩૯; મહાવ. ૧; ઉદા. ૧; વિભ. ૨૨૫) વુત્તત્તા વેદનાય છન્દરાગં પજહન્તસ્સ તસ્સ પચ્ચયે ફસ્સાહારે છન્દરાગો પહીયતિ. ચિત્તગતાસતિપટ્ઠાને ભાવિયમાને અનિચ્ચે ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ વિપલ્લાસો પહીયતિ, અસ્સ યોગાવચરસ્સ વિઞ્ઞાણાહારો પરિઞ્ઞં ગચ્છતિ. ધમ્મગતાસતિપટ્ઠાને ભાવિયમાને અનત્તનિ ‘‘અત્તા’’તિ વિપલ્લાસો પહીયતિ, અસ્સ યોગાવચરસ્સ મનોસઞ્ચેતનાહારો પરિઞ્ઞં ગચ્છતીતિ વિસું વિસું યોજેત્વા એકેકસ્મિં પહાતબ્બે વુત્તે તદવસેસા પહાતબ્બા વુત્તા ભવન્તિ પહાતબ્બભાવેન એકલક્ખણત્તાતિ અત્થો ગહેતબ્બો.

‘‘આહારા ચસ્સ પરિઞ્ઞં ગચ્છન્તી’’તિ વચને આહારેસુ પવત્તા કામરાગદોસમોહા બ્યન્તીકતા હોન્તીતિ અત્થો ગહિતો. કબળીકારાહારઞ્હિ આરબ્ભ પવત્તે કામરાગે વિજ્જમાને કબળીકારાહારસ્સ વિજાનના નત્થેવ, તસ્મિં કામરાગે પન પહીને પરિજાનના ભવતીતિ. સેસાહારજાનનમ્પિ એસેવ નયો. યસ્સ યોગાવચરસ્સ સતિપટ્ઠાના ભાવિતા, વિપલ્લાસા પહીના, આહારપરિજાનના ઉપ્પન્ના, સો યોગાવચરો ઉપાદાનેહિ અનુપાદાનો ભવતિ. સુભસઞ્ઞિતે હિ કાયે કામુપાદાનં વિસેસેન ભવતીતિ સુભસઞ્ઞિતો કાયો કામુપાદાનસ્સ વત્થુ, કાયગતાય સતિયા અનુસરિતબ્બો અસુભસઞ્ઞિતો કેસાદિ કામુપાદાનસ્સ વત્થુ ન હોત્વેવ. સુખવેદનાય અસ્સાદવસેન દિટ્ઠુપાદાનં ભવતીતિ સુખસઞ્ઞિતા વેદના દિટ્ઠુપાદાનસ્સ વત્થુ, વેદનાગતાય પન સતિયા અનુપસ્સિતબ્બા વેદના દિટ્ઠુપાદાનસ્સ વત્થુ ન હોત્વેવ. ‘‘ચિત્તં નિચ્ચ’’ન્તિ દિટ્ઠિગહણવસેન તસ્સ તસ્સ અત્તનો સીલવતવસેન પરિસુદ્ધીતિ પરામસનં હોતીતિ ચિત્તં સીલબ્બતુપાદાનસ્સ ¶ વત્થુ, ચિત્તગતાય પન સતિયા અનુપસ્સિતબ્બં ચિત્તં સીલબ્બતુપાદાનસ્સ ¶ વત્થુ ન હોત્વેવ. ધમ્મે નામરૂપપરિચ્છેદેન યથાભૂતં અપસ્સન્તસ્સ ધમ્મેસુ અત્તાભિનિવેસો હોતીતિ ધમ્મા અત્તવાદુપાદાનસ્સ વત્થુ, ધમ્મગતાય પન સતિયા અનુપસ્સિતબ્બા ધમ્મા અત્તવાદુપાદાનસ્સ વત્થુ ન હોન્તિ એવ. તસ્મા ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસુ ભાવિયમાનેસુ ઉપાદાનેહિ અનુપાદાનો ભવતીતિ વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો ગહેતબ્બો.

‘‘યેન યોગાવચરેન સતિપટ્ઠાના ભાવિતા, સો યોગાવચરો ઉપાદાનેહિયેવ અનુપાદાનો ભવતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા યોગાદીહિપિ વિસંયુત્તો ભવતીતિ દસ્સેતું ‘‘યોગેહિ ચ વિસંયુત્તો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યોગેહિ ચાતિ કામયોગભવયોગદિટ્ઠિયોગઅવિજ્જાયોગેહિ ચ. વિસંયુત્તોતિ તદઙ્ગપ્પહાનવિક્ખમ્ભનપ્પહાનસમુચ્છેદપ્પહાનવસેન વિગતો, વિમુત્તો ચ ભવતીતિ અત્થો. સુભસઞ્ઞિતો હિ રૂપકાયો કામરાગસ્સ વત્થુ હોતિ, કાયગતાય પન સતિયા અનુપસ્સિતબ્બો કાયો કામરાગસ્સ વત્થુ ન હોત્વેવ. ‘‘સુખો’’તિ વા ‘‘સુખહેતૂ’’તિ વા ગહણીયો ભવો ભવરાગસ્સ વત્થુ હોતિ, વેદનાગતાય પન સતિયા અનુપસ્સિતબ્બો ભવો ભવરાગસ્સ વત્થુ ન હોતિ. ‘‘અત્તા’’તિ અભિનિવિસિતબ્બં ચિત્તં દિટ્ઠિયોગસ્સ વત્થુ હોતિ, ચિત્તગતાય પન સતિયા અનુપસ્સિતબ્બં ચિત્તં દિટ્ઠિયોગસ્સ વત્થુ ન હોતિ. વિનિબ્ભોગસ્સ દુક્કરત્તા, ધમ્માનં ધમ્મમત્તતાય ચ દુપ્પટિવિજ્ઝત્તા અવિનિબ્ભુજિતબ્બા, ધમ્મમત્તતાય અપ્પટિવિજ્ઝિતબ્બા ધમ્મા અવિજ્જાયોગસ્સ વત્થુ હોન્તિ, ધમ્મગતાય પન સતિયા અનુપસ્સિતબ્બા ધમ્મા અવિજ્જાયોગસ્સ વત્થુ ન હોન્તિ. તસ્મા ચતુસતિપટ્ઠાનાનુપસ્સકો ‘‘યોગેહિ ચ વિસંયુત્તો’’તિ વુત્તો. અયં નયો આસવેહિ ચ અનાસવો ભવતિ, ઓઘેહિ ચ નિત્થિણ્ણો ભવતીતિ એત્થાપિ યોજેતબ્બો.

ગન્થેહિ ચ વિપ્પયુત્તો ભવતીતિ એત્થ પન સુભસઞ્ઞિતો રૂપકાયો અભિજ્ઝાકાયગન્થસ્સ વત્થુ, કાયગતાય પન સતિયા અનુપસ્સિતબ્બો રૂપકાયો અભિજ્ઝાકાયગન્થસ્સ વત્થુ ન હોતિ. દુક્ખદુક્ખવિપરિણામદુક્ખસઙ્ખારદુક્ખભૂતા વેદના બ્યાપાદકાયગન્થસ્સ વત્થુ હોન્તિ, તેન વુત્તં – ‘‘દુક્ખાય વેદનાય પટિઘાનુસયો અનુસેતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૬૫). વેદનાગતાય ¶ પન સતિયા અનુપસ્સિતબ્બા વેદના બ્યાપાદકાયગન્થસ્સ વત્થુ ન હોતિ. ‘‘ચિત્તં નિચ્ચ’’ન્તિ અભિનિવેસવસેન સસ્સતસ્સ ‘‘અત્તનો સીલેન સુદ્ધિ, વતેન સુદ્ધી’’તિ પરામસનં હોતિ, તસ્મા ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ ગહિતં ચિત્તં સીલબ્બતપરામાસકાયગન્થસ્સ વત્થુ, ચિત્તગતાય પન સતિયા અનુપસ્સિતબ્બં ચિત્તં સીલબ્બતપરામાસસ્સ વત્થુ ન હોતિ. ધમ્માનં સપ્પચ્ચયનામરૂપસભાવસ્સ અદસ્સનતો ભવદિટ્ઠિવિભવદિટ્ઠિ હોતિ, તસ્મા ‘‘ઇદં સચ્ચ’’ન્તિ અભિનિવિસિતબ્બા ધમ્મા ઇદંસચ્ચાભિનિવેસકાયગન્થસ્સ વત્થુ, ધમ્મગતાય પન સતિયા અનુપસ્સિતબ્બા ¶ ધમ્મા ઇદંસચ્ચાભિનિવેસકાયગન્થસ્સ વત્થુ ન હોન્તિ, તસ્મા ચતુસતિપટ્ઠાનાનુપસ્સકો ‘‘ગન્થેહિ ચ વિપ્પયુત્તો’’તિ વુત્તો.

સુભસઞ્ઞિતો ચ કાયો રાગસલ્લસ્સ વત્થુ, કાયગતાય પન સતિયા અનુપસ્સિતબ્બો કાયો રાગસલ્લસ્સ વત્થુ ન હોતિ. સુખસઞ્ઞિતાય વેદનાય દોસો હોતિ, તસ્મા વેદના દોસસલ્લસ્સ વત્થુ, વેદનાગતાય પન સતિયા અનુપસ્સિતબ્બા વેદના દોસસલ્લસ્સ વત્થુ ન હોતિ. ‘‘ચિત્તં અત્તા’’તિ ગહેત્વા ‘‘અત્તા સેય્યો’’તિઆદિવસેન પવત્તસ્સ માનસલ્લસ્સ ચિત્તં વત્થુ, ચિત્તગતાય પન સતિયા અનુપસ્સિતબ્બં ચિત્તં માનસલ્લસ્સ વત્થુ ન હોતિ. ધમ્માનં સપ્પચ્ચયનામરૂપસભાવસ્સ અજાનનતો ધમ્મા મોહસલ્લસ્સ વત્થુ, ધમ્મગતાય પન સતિયા અનુપસ્સિતબ્બા ધમ્મા મોહસલ્લસ્સ વત્થુ ન હોન્તિ, તસ્મા ચતુસતિપટ્ઠાનાનુપસ્સકો ‘‘સલ્લેહિ ચ વિસલ્લો ભવતી’’તિ વુત્તો.

‘‘આહારા ચસ્સ પરિઞ્ઞં ગચ્છન્તી’’તિ આચરિયેન વુત્તં, ‘‘કિં પન આહારાવ અસ્સ યોગાવચરસ્સ પરિઞ્ઞં ગચ્છન્તિ, ઉદાહુ અઞ્ઞેપી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો ચ અસ્સ યોગાવચરસ્સ પરિઞ્ઞં ગચ્છન્તીતિ દસ્સેતું ‘‘વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો ચસ્સ પરિઞ્ઞં ગચ્છન્તી’’તિ વુત્તં. યેન યોગાવચરેન ચત્તારો સતિપટ્ઠાના ભાવિતા, તસ્સ યોગાવચરસ્સ કાયવેદનાચિત્તધમ્માવ પરિઞ્ઞં ગચ્છેય્યું, ન વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયોતિ ચે વદેય્ય કાયાનુપસ્સનાદીહિ ચ કાયવેદનાચિત્તધમ્મેસુ પરિઞ્ઞાતેસુ સઞ્ઞાયપિ પરિઞ્ઞાતબ્બભાવતો. સા હિ વેદનાચિત્તસઙ્ખાતેન ધમ્મેસુ પરિઞ્ઞાતેસુ અવિનાભાવતો પરિઞ્ઞાતાવાતિ.

યેન ¶ ચત્તારો સતિપટ્ઠાના ભાવિતા, સો યોગાવચરો ઉપાદાનેહિ અનુપાદાનો ચ, યોગેહિ વિસંયુત્તો ચ, ખન્ધેહિ વિપ્પયુત્તો ચ, આસવેહિ અનાસવો ચ, ઓઘેહિ નિત્થિણ્ણો ચ, સલ્લેહિ વિસલ્લો ચ ભવતીતિ વુત્તો, ‘‘કિં પન તથાવિધોવ હોતિ, ઉદાહુ અઞ્ઞથાપી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા અગતિમ્પિ ન ગચ્છતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘અગતિગમનેહિ ચ ન અગતિં ગચ્છતી’’તિ આહ. સુભાદિસઞ્ઞિતે રૂપકાયે અપેક્ખમાનો પુગ્ગલો છન્દાગતિં ગચ્છતીતિ સુભાદિસઞ્ઞિતો રૂપકાયો વિસેસતો છન્દાગતિયા વત્થુ હોતિ, કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનેન પન અનુપસ્સિતબ્બો અસ્સાસપસ્સાસાદિકો કાયો છન્દાગતિયા વત્થુ ન હોતિ, તસ્મા કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવનં ભાવેન્તો પુગ્ગલો છન્દાગતિં ન ગચ્છતિ. સુખવેદનસ્સાદવસેન વેદયમાનો તદભાવેન બ્યાપાદં આગચ્છતીતિ સુખવેદના દોસાગતિયા વત્થુ હોતિ, વેદનાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનેન પન અનુપસ્સિતબ્બા વેદના દોસાગતિયા વત્થુ ન હોતિ ¶ , તસ્મા વેદનાસતિપટ્ઠાનભાવનં ભાવેન્તો પુગ્ગલો દોસાગતિં ન ગચ્છતિ. સન્તતિઘનવસેન ‘‘નિચ્ચં, ધુવ’’ન્તિ ગહિતં ચિત્તં મોહસ્સ વત્થુ હોતિ, ચિત્તાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનેન પન અનુપસ્સિતબ્બં ચિત્તં મોહસ્સ વત્થુ ન હોતિ, તસ્મા ચિત્તાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવનં ભાવેન્તો પુગ્ગલો દોસાગતિં ન ગચ્છતિ. વિભજિત્વા ધમ્મસભાવં અજાનન્તસ્સ ભયં જાયતીતિ વિભજિત્વા અજાનિયસભાવા ધમ્મા ભયસ્સ વત્થુ હોન્તિ, ધમ્માનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનેન પન અનુપસ્સિતબ્બા વિભજિત્વા જાનિતબ્બા ધમ્મા રાગસ્સ વત્થુ ન હોન્તિ, તસ્મા ધમ્માનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનભાવનં ભાવેન્તો પુગ્ગલો ભયાગતિં ન ગચ્છતિ. એવં પહાતબ્બભાવેન એકલક્ખણે અકુસલેપિ ધમ્મે નીહરિત્વા ઇદાનિ નિગમેતું ‘‘એવં અકુસલાપિ ધમ્મા એકલક્ખણત્તા પહાનં અબ્ભત્થં ગચ્છન્તી’’તિ પુન વુત્તં.

ભાવેતબ્બેસુ ધમ્મેસુ એકદેસેસુ વુત્તે તદવસેસાપિ ભાવેતબ્બા ધમ્મા એકલક્ખણત્તા નીહરિત્વા વત્તબ્બા, પહાતબ્બેસુપિ ધમ્મેસુ એકદેસે વુત્તે તદવસેસાપિ ધમ્મા પહાતબ્બા એકલક્ખણત્તા નીહરિત્વા વત્તબ્બાતિ આચરિયેન વુત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘અઞ્ઞથાપિ યદિ વત્તબ્બા સિયું, તેપિ વદથા’’તિ વત્તબ્બભાવતો અઞ્ઞેનપિ પરિયાયેન લક્ખણહારસ્સ ઉદાહરણાનિ દસ્સેતું ‘‘યત્થ વા પના’’તિઆદિ વુત્તં ¶ . તત્થ યત્થ યસ્સં રૂપેકદેસદેસનાયં રૂપિન્દ્રિયં રુપ્પનલક્ખણં ચક્ખુન્દ્રિયાદિજીવિતિન્દ્રિયપરિયોસાનં અટ્ઠવિધં ઇન્દ્રિયં રૂપેકદેસં ભગવતા દેસિતં. તત્થેવ તસ્સં રૂપેકદેસદેસનાયં રૂપધાતુ રુપ્પનલક્ખણા ચક્ખુધાતાદિફોટ્ઠબ્બધાતુપરિયોસાના દસવિધા રૂપધાતુ રુપ્પનલક્ખણેન એકલક્ખણત્તા દેસિતા. સબ્બો રૂપક્ખન્ધો ચ દેસિતો. રૂપાયતનં રુપ્પનલક્ખણં ચક્ખાયતનાદિફોટ્ઠબ્બાયતનપરિયોસાનં દસવિધં આયતનં રુપ્પનલક્ખણેન એકલક્ખણત્તા ભગવતા દેસિતં.

યત્થ વા પન યસ્સં વેદનેકદેસદેસનાયં સુખા વેદના ભગવતા દેસિતા, તત્થ તસ્સં વેદનેકદેસદેસનાયં સુખિન્દ્રિયઞ્ચ દેસિતં, સોમનસ્સિન્દ્રિયઞ્ચ દેસિતં, દુક્ખસમુદયો અરિયસચ્ચઞ્ચ દેસિતં સુખવેદનાભાવેન એકલક્ખણત્તા. યત્થ વા પન યસ્સં વેદનેકદેસદેસનાયં દુક્ખા વેદના ભગવતા દેસિતા, તત્થ તસ્સં વેદનેકદેસદેસનાયં દુક્ખિન્દ્રિયઞ્ચ દેસિતં દોમનસ્સિન્દ્રિયઞ્ચ દેસિતં, દુક્ખં અરિયસચ્ચઞ્ચ દેસિતં દુક્ખવેદનાભાવેન એકલક્ખણત્તા. યત્થ વા પન યસ્સં વેદનેકદેસદેસનાયં અદુક્ખમસુખા વેદના ભગવતા દેસિતા, તત્થ તસ્સં વેદનેકદેસદેસનાયં ઉપેક્ખિન્દ્રિયઞ્ચ દેસિતં, સબ્બો પટિચ્ચસમુપ્પાદો ચ દેસિતોતિ યોજના કાતબ્બા.

યસ્સં ¶ દેસનાયં અદુક્ખમસુખા વેદના દેસિતા, તસ્સં દેસનાયં ઉપેક્ખિન્દ્રિયં દેસિતં હોતુ સમાનલક્ખણત્તા, ‘‘કેન પટિચ્ચસમુપ્પાદો દેસિતો ભવેય્યા’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘કેન કારણેના’’તિ પુચ્છિત્વા કારણં દસ્સેતું ‘‘અદુક્ખમસુખાયા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અદુક્ખમસુખાય વેદનાય હિ યસ્મા અવિજ્જા અનુસેતિ, તસ્મા અવિજ્જા દેસિતા હોતિ. અવિજ્જાય ચ દેસિતાય અવિજ્જામૂલકો સબ્બોપિ પટિચ્ચસમુપ્પાદો ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા…પે… દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતી’’તિ દેસિતોવ હોતીતિ અધિપ્પાયો દટ્ઠબ્બો.

‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા…પે… સમુદયો હોતી’’તિ અનુલોમવસેન પવત્તો યો પટિચ્ચસમુપ્પાદો દેસિતોતિ આચરિયેન વુત્તો, ‘‘યદિ તથા પવત્તો સો ચ પટિચ્ચસમુપ્પાદો દેસિતો, એવં સતિ સબ્બો ચ પટિચ્ચસમુપ્પાદો દેસિતો’’તિ ન વત્તબ્બોતિ ચોદનં મનસિ કત્વા ‘‘સો ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યો ચ અનુલોમવસેન પવત્તો, સો ચ સરાગસદોસસમોહસંકિલેસપક્ખેન હાતબ્બો. યો ચ ¶ પટિલોમવસેન ‘‘અવિજ્જાય ત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો’’તિઆદિકો પવત્તો, સો ચ વીતરાગવીતદોસવીતમોહઅરિયધમ્મેહિ હાતબ્બો. યો ચ અનુલોમપટિલોમવસેન પવત્તો, સો ચ તદુભયેહિ હાતબ્બો. તસ્મા ‘‘સબ્બો ચ પટિચ્ચસમુપ્પાદો દેસિતો’’તિ વત્તબ્બોવાતિ અધિપ્પાયો ગહેતબ્બો.

‘‘યે ધમ્મા એકલક્ખણા, તેસં ધમ્માનં એકસ્મિં ધમ્મે વુત્તે અવસિટ્ઠા ધમ્મા વુત્તા ભવન્તીતિઆદિના (નેત્તિ. ૨૩) આચરિયેન યા લક્ખણહારયોજના વુત્તા, સાવ કાતબ્બા, ન અઞ્ઞથા કાતબ્બા’’તિ પુચ્છિતબ્બભાવતો અઞ્ઞથાપિ લક્ખણહારયોજના કાતબ્બાયેવાતિ દસ્સેતું ‘‘એવં યે ધમ્મા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યે પથવીઆદયો રૂપધમ્મા, યે ફસ્સાદયો અરૂપધમ્મા સન્ધારણાદિકિચ્ચતો સઙ્ઘટ્ટનાદિકિચ્ચતો એકલક્ખણા, તેસં રૂપારૂપધમ્માનં એકસ્મિં ધમ્મે વુત્તે અવસિટ્ઠા રૂપારૂપધમ્મા વુત્તા ભવન્તિ. યે પથવીઆદયો રૂપધમ્મા, યે ફસ્સાદયો અરૂપધમ્મા કક્ખળાદિલક્ખણતો ફુસનાદિલક્ખણતો એકલક્ખણા, તેસં રૂપારૂપધમ્માનં એકસ્મિં ધમ્મે વુત્તે અવસિટ્ઠા રૂપારૂપધમ્મા વુત્તા ભવન્તિ. યે ધમ્મા રુપ્પનસામઞ્ઞતો નમનસામઞ્ઞતો અનિચ્ચાદિસામઞ્ઞતો વા ખન્ધાયતનાદિસામઞ્ઞતો વા એકલક્ખણા, તેસં સઙ્ખતધમ્માનં એકસ્મિં સઙ્ખતધમ્મે વુત્તે અવસિટ્ઠા ધમ્મા વુત્તા ભવન્તિ. યે સઙ્ખતધમ્મા ભઙ્ગુપ્પાદતો સઙ્ખતો ચુતૂપપાતતો સમાનનિરોધુપ્પાદસઙ્ખતતો વા ચુતૂપપાતતો એકલક્ખણા, તેસં સઙ્ખતધમ્માનં એકસ્મિં સઙ્ખતધમ્મે વુત્તે અવસિટ્ઠા સઙ્ખતધમ્મા વુત્તા ભવન્તીતિ અત્થયોજના કાતબ્બા.

કિચ્ચતો ચ લક્ખણતો ચાતિઆદીસુ ચ-સદ્દેન સહચરણસમાનહેતુતાદયો સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બા ¶ . સહચરણાદીસુ ચ યં વત્તબ્બં, તં ‘‘નાનત્તકાયનાનત્તસઞ્ઞિનો (દી. નિ. ૩.૩૪૧, ૩૫૭, ૩૫૯; અ. નિ. ૯.૨૪), નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા’’તિઆદીસુ સહચારિતાય સઞ્ઞાસહગતા ધમ્મા નિદ્ધારિતાતિઆદિના વુત્તમેવ.

‘‘એકસ્મિં ધમ્મે સરૂપતો વુત્તે એકલક્ખણાદિતો અવસિટ્ઠધમ્માનમ્પિ વુત્તભાવો કેન અમ્હેહિ જાનિતબ્બો સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘તેના’’તિઆદિ ¶ વુત્તં. તત્થ તેન અવસિટ્ઠધમ્માનમ્પિ વુત્તભાવેન ‘‘વુત્તમ્હિ એકધમ્મે’’તિઆદિકં યં વચનં આયસ્મા મહાકચ્ચાનો આહ, તેન વચનેન તુમ્હેહિ અવસિટ્ઠાનમ્પિ વુત્તભાવો જાનિતબ્બો સદ્દહિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ.

‘‘એત્તાવતા ચ લક્ખણહારો પરિપુણ્ણો, અઞ્ઞો નિયુત્તો નત્થી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘નિયુત્તો લક્ખણો હારો’’તિ વુત્તં. તત્થ યસ્સં પાળિયં એકસ્મિં ધમ્મે વુત્તે અવસિટ્ઠધમ્માપિ યેન લક્ખણહારેન નિદ્ધારિતા, તસ્સં પાળિયં સો લક્ખણો હારો નિયુત્તો નિદ્ધારેત્વા યોજિતોતિ અત્થો દટ્ઠબ્બોતિ.

ઇતિ લક્ખણહારવિભઙ્ગે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

વિભાવના નિટ્ઠિતા.

પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેન ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.

૬. ચતુબ્યૂહહારવિભઙ્ગવિભાવના

૨૫. યેન યેન સંવણ્ણનાવિસેસભૂતેન લક્ખણહારવિભઙ્ગેન સુત્તત્થેહિ સમાનત્થા વિભત્તા, સો સંવણ્ણનાવિસેસભૂતો લક્ખણહારવિભઙ્ગો પરિપુણ્ણો, ‘‘કતમો ચતુબ્યૂહહારવિભઙ્ગો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો ચતુબ્યૂહો હારો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ નિદ્દિટ્ઠેસુ સોળસસુ દેસનાહારાદીસુ. કતમોતિ કતમો સંવણ્ણનાવિસેસો ચતુબ્યૂહો હારો ચતુબ્યૂહહારવિભઙ્ગો નામાતિ વિઞ્ઞેય્યો. તેન વુત્તં – ‘‘તત્થ કતમો ચતુબ્યૂહો હારોતિ ચતુબ્યૂહહારવિભઙ્ગો’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨૫). ‘‘ઇમિના ચતુબ્યૂહહારેન કતમસ્સ ¶ નેરુત્તાદયો ગવેસિતબ્બા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘બ્યઞ્જનેના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ બ્યઞ્જનેનાતિ ચતુબ્યૂહહારસ્સ સુત્તસ્સ વિસેસતો બ્યઞ્જનવિચયભાવતો ‘‘બ્યઞ્જના’’તિ વોહારિતેન ઇમિના ચતુબ્યૂહહારેન સુત્તસ્સ નેરુત્તઞ્ચ, સુત્તસ્સ અધિપ્પાયો ચ, સુત્તસ્સ નિદાનઞ્ચ, સુત્તસ્સ પુબ્બાપરસન્ધિ ચ સંવણ્ણેન્તેહિ ગવેસિતબ્બોતિ અત્થો.

‘‘ચતુબ્યૂહહારેન ¶ ગવેસિતબ્બેસુ નેરુત્તાદીસુ કતમં સુત્તસ્સ ગવેસિતબ્બં નેરુત્ત’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમં નેરુત્ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તસ્સત્થો – તત્થ તેસુ ઇમિના ચતુબ્યૂહહારેન ગવેસિતબ્બેસુ નેરુત્તાદીસુ કતમં સુત્તસ્સ નેરુત્તં નિબ્બચનં નામાતિ ચે પુચ્છેય્ય? સુત્તસ્સ યા નિરુત્તિ નિદ્ધારેત્વા વુત્તા સભાવપઞ્ઞત્તિ ગવેસિતબ્બા, ઇદં સભાવનિરુત્તિભૂતં નિબ્બચનં નેરુત્તં નામાતિ. ‘‘યા નિરુત્તિ નેરુત્તં નામાતિ વુત્તા, કા પન સા નિરુત્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘પદસંહિતા’’તિ વુત્તં. પદેસુ સંહિતા યુત્તા પદસંહિતા. યથા યથા સુત્તત્થો વત્તબ્બો, તથા તથા યા સભાવનિરુત્તિ પવત્તા, સા પવત્તા સભાવનિરુત્તિયેવ નિરુત્તિ નામાતિ યોજના. ‘‘કા પન સા સભાવનિરુત્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ચ ‘‘યં ધમ્માનં નામસો ઞાણ’’ન્તિ વુત્તં. યં યાય કારણભૂતાય નામપઞ્ઞત્તિયા ધમ્માનં નેય્યાનં નામસો પથવીનામાદિના વા ફસ્સનામાદિના વા ખન્ધનામાદિના વા વિવિધેન નામેન અત્થધમ્માદીસુ કુસલસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઞાણં પવત્તતિ, સા કારણભૂતા નામપઞ્ઞત્તિ સભાવનિરુત્તિ નામાતિ અત્થો. યન્તિ ચ લિઙ્ગવિપલ્લાસો, યાયાતિ અત્થો. ‘‘લિઙ્ગપકતિધમ્માનં નામસો પવત્તમાનં ઞાણં વિવરિત્વા કથેહી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘યદા હી’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘યદા હિ ભિક્ખૂતિઆદિના ‘ધમ્માનં નામસો ઞાણ’ન્તિ પદસ્સ અત્થં વિવરતી’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨૫) વુત્તં. તસ્સત્થો અટ્ઠકથાયં વિભજિત્વા વુત્તોવાતિ ન વિચારિતો.

૨૬. નેરુત્તં આચરિયેન વિભત્તં, અમ્હેહિ ચ ઞાતં ‘‘કતમો સુત્તે ગવેસિતબ્બો ભગવતો અધિપ્પાયો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો અધિપ્પાયો’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્સત્થો પાકટો. અપિચ ‘‘ધમ્મો હવે રક્ખતી’’તિઆદીસુ યેન પુગ્ગલેન અત્તના રક્ખિતેન ધમ્મેન રક્ખિતબ્બભાવો ઇચ્છિતો, સો ધમ્મં રક્ખિસ્સતીતિ ભગવતો અધિપ્પાયો. યો પુગ્ગલો દુગ્ગતિતો મુચ્ચિતુકામો, સો ધમ્મં રક્ખિસ્સતીતિ ભગવતો અધિપ્પાયો.

ચોરો યથા સન્ધિમુખે ગહિતોતિઆદીસુ યો ચોરો ઘાતનતો મુચ્ચિતુકામો, સો ચોરકમ્મં ન કરિસ્સતીતિ ભગવતો અધિપ્પાયો. યો પુગ્ગલો અપાયાદિદુક્ખતો મુચ્ચિતુકામો, સો પાપકમ્મં ન કરિસ્સતીતિ ભગવતો અધિપ્પાયો.

સુખકામાનીતિઆદીસુ ¶ ¶ યે પુગ્ગલા સુખં ઇચ્છન્તિ, તે પરહિંસનતો વિવજ્જિસ્સન્તીતિ ભગવતો અધિપ્પાયો.

મિદ્ધી યદા હોતિ મહગ્ઘસો ચાતિઆદીસુ યે પુગ્ગલા પુનપ્પુનં પવત્તમાનજાતિજરામરણતો મુચ્ચિતુકામા, તે ભોજને મત્તઞ્ઞુનો ભવિસ્સન્તિ, સન્તુટ્ઠા ભવિસ્સન્તિ, સુદ્ધાજીવા ભવિસ્સન્તિ, પાતિમોક્ખસંવરસીલસમ્પન્ના ભવિસ્સન્તિ, અતન્દિનો ભવિસ્સન્તિ, વિપસ્સકા ભવિસ્સન્તિ, સગારવા સપ્પતિસ્સા ભવિસ્સન્તીતિ ભગવતો અધિપ્પાયો.

અપ્પમાદો અમતપદન્તિઆદીસુ યે પુગ્ગલા મચ્ચુનો ભાયન્તિ, નિબ્બાનમિચ્છન્તિ, તે પુગ્ગલા દાનસીલભાવનાકમ્મેસુ અપ્પમત્તા ભવિસ્સન્તીતિ ભગવતો અધિપ્પાયો.

૨૭. સુત્તે ગવેસિતબ્બો અધિપ્પાયો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ વિઞ્ઞાતો, ‘‘કતમં સુત્તસ્સ ગવેસિતબ્બં નિદાન’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમં નિદાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ નિદાનન્તિ ફલં નીહરિત્વા દેતીતિ નિદાનં. કિં તં? કારણં. ધનિયોતિ ધનવડ્ઢનકારણે નિયુત્તોતિ ધનિયો. ગોપાલકોતિ ગાવો ઇસ્સરભાવેન પાલેતિ રક્ખતીતિ ગોપાલકો. ઉપધીહીતિ પુત્તગોણાદીહિ (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૩૩). નરસ્સાતિ પુત્તિમન્તસ્સ વા ગોપાલકસ્સ વા નરસ્સાતિ ચ પદટ્ઠાનવસેન વા યેભુય્યવસેન વા ગાથાયં આગતવસેન વા વુત્તં, નારિયાપિ ઉપધીહિ નન્દના અત્થેવાતિ દટ્ઠબ્બા.

ઇમિના વત્થુનાતિ ઉપધિસઙ્ખાતેન ઇમિનાવ પુત્તગવાદિના વત્થુના. વસતિ પવત્તતિ નન્દના એત્થ પુત્તગોણાદિકેતિ વત્થુ. નન્દનં નીહરિત્વા દેતિ પુત્તગોણાદિકન્તિ નિદાનન્તિ અત્થં ગહેત્વા ધનિયો ‘‘ઉપધીહિ નરસ્સ નન્દના’’તિ આહ. ભગવા પન ‘‘વસતિ પવત્તતિ સોચના એત્થ પુત્તગોણાદિકેહિ વત્થુ, સોચનં નીહરિત્વા દેતિ પુત્તગોણાદિકન્તિ નિદાન’’ન્તિ અત્થં ગહેત્વા ‘‘ઉપધીહિ નરસ્સ સોચના’’તિ આહ. પરિગ્ગહીયતેતિ પરિગ્ગહં. કિં તં? પુત્તગોણાદિકં, તં પરિગ્ગહં ‘‘ઉપધી’’તિ આહ, ન કિલેસૂપધિકાયખન્ધૂપધિન્તિ.

ઉપધીસૂતિ ખન્ધસઙ્ખાતેસુ કાયેસુ. કાયં ‘‘ઉપધી’’તિ આહ, ન પુત્તગવાદિકં, ન પરિગ્ગહં.

બાહિરેસુ ¶ વત્થૂસૂતિ મણિકુણ્ડલપુત્તદારાદીસુ વત્થૂસુ.

કામસુખન્તિ ¶ કામનીયેસુ અસ્સાદસુખવસેન પવત્તા તણ્હા. બાહિરવત્થુકાય તણ્હાયાતિ કામનીયેસુ બાહિરવત્થૂસુ અસ્સાદસુખવસેન પવત્તાય તણ્હાય.

અજ્ઝત્તિકવત્થુકાયાતિ રૂપકાયસઙ્ખાતે અજ્ઝત્તિકવત્થુમ્હિ અભિનન્દનવસેન પવત્તાય.

પુન અજ્ઝત્તિકવત્થુકાયાતિ પઞ્ચક્ખન્ધસઙ્ખાતે અજ્ઝત્તિકવત્થુમ્હિ સિનેહવસેન પવત્તાય.

ગવેસિતબ્બં નિદાનં વિભત્તં, અમ્હેહિ ચ ઞાતં, ‘‘કતમો ગવેસિતબ્બો પુબ્બાપરસન્ધી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તત્થ કતમો પુબ્બાપરસન્ધી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ નેરુત્તાધિપ્પાયનિદાનપુબ્બાપરસન્ધીસુ. યથાતિ યેન અન્ધકારાદિના સભાવેન ‘‘કામન્ધા…પે… માતર’’ન્તિ યં કામતણ્હં ભગવા આહ, અયં કામતણ્હા તથા તેન અન્ધકારાદિના સભાવેન ‘‘કામન્ધા…પે… માતર’’ન્તિ ગાથા વુત્તાતિ યોજના.

ગાથાત્થો પન – કામેતીતિ કામો, કામતણ્હા, કામેન અત્થસ્સ અજાનનતાય ધમ્મસ્સ, અપસ્સનતાય ચ અન્ધાતિ કામન્ધા. કામતણ્હાસઙ્ખાતેન જાલેન અત્થધમ્માનં અજાનનાપસ્સનેન સઞ્છન્ના પલિગુણ્ઠિતાતિ જાલસઞ્છન્ના. તણ્હાસઙ્ખાતેન છદનેન તેસંયેવ અત્થધમ્માનં અજાનનાપસ્સનેન છાદિતા પિહિતાતિ તણ્હાછદનછાદિતા. અત્થધમ્મેસુ પમત્તસઙ્ખાતેન પમાદેન બન્ધનેન બદ્ધા બન્ધિતબ્બા પુગ્ગલા જરામરણં અન્વેન્તિ, કુમિનામુખે પવત્તા મચ્છા મરણં અન્વેન્તિ ઇવ ચ, ખીરપકો વચ્છો માતરં અન્વેતિ ઇવ ચ, તથા જરામરણં અન્વેન્તીતિ ગહેતબ્બો.

‘‘કામન્ધા…પે… માતર’ન્તિ યાય દેસનાય, ગાથાય વા કામતણ્હા વુત્તા, સા દેસના, ગાથા વા કતમેન દેસનાભૂતેન અપરેન યુજ્જતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તથા પુચ્છિત્વા ઇમાય દેસનાય, ગાથાય વા યુજ્જતીતિ દસ્સેતું ‘‘સા કતમેના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સાતિ ‘‘કામન્ધા…પે… અન્વેન્તી’’તિ દેસના, ગાથા વા. પુબ્બાપરેનાતિ તતો દેસનાતો પુબ્બેન દેસનાવચનેન, ગાથાવચનેન વા અપરેન દેસનાવચનેન, ગાથાવચનેન વા. યુજ્જતિ યુજ્જનં એતિ સમેતીતિ પુચ્છતિ.

યથાતિ ¶ યેન અન્ધકરણાદિના. ‘‘રત્તો…પે… નર’’ન્તિ યં ગાથાવચનં ભગવા આહ, તેન ગાથાવચનેન તથા અન્ધકરણાદિના યુજ્જતીતિ યોજના. ગાથાત્થો પન – રત્તો રઞ્જન્તો પુગ્ગલો અત્થં અત્તહિતપયોજનં પરહિતપયોજનં ન જાનાતિ. રત્તો રઞ્જન્તો ધમ્મં યથાવુત્તસ્સ અત્થસ્સ ¶ હેતું પઞ્ઞાચક્ખુના ન પસ્સતિ. રાગો યં નરં યદા સહતે, તદા તસ્સ નરસ્સ અન્ધં અન્ધકારં તમં અઞ્ઞાણં હોતીતિ ગહેતબ્બો.

ઇતીતિ એવં. અન્ધતાય અન્ધકરણતાય સઞ્છન્નતાય સઞ્છન્નકરણતાય. સાયેવ તણ્હાતિ ‘‘કામન્ધા…પે… માતર’’ન્તિ ગાથાવચનેન યા કામતણ્હા વુત્તા, સાયેવ કામતણ્હા. અભિલપિતાતિ ‘‘રત્તો…પે… નર’’ન્તિ અપરેન ગાથાવચનેન ભગવતા વોહારિતા વોહરણેન ઞાપિતા, અભિલપિતસ્સ અત્થસ્સ સમાનતા પુબ્બદેસના અપરદેસનાય યુજ્જતીતિ વુત્તં હોતિ.

‘‘દ્વીસુ ગાથાસુ કતમેહિ પદેહિ સાયેવ તણ્હા અભિલપિતા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ઇમેહિ અભિલપિતાતિ નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘યઞ્ચાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ પઠમગાથાયં ‘‘કામન્ધા…પે… છાદિતા’’તિ યઞ્ચ પદં આહ, દુતિયગાથાયઞ્ચ ‘‘રત્તો…પે… ન પસ્સતી’’તિ યઞ્ચ પદં આહ. પરિયુટ્ઠાનેહિ પરિયુટ્ઠાનદીપકેહિ ઇમેહિ ‘‘કામન્ધા…પે… પસ્સતી’’તિ પદેહિ સાયેવ પઠમગાથાય વુત્તા કામતણ્હા ચ ભગવતા અભિલપિતા.

‘‘યં અન્ધકારં વુત્તં, કતમં તં? યા તણ્હા પોનોભવિકા વુત્તા, કતમા સા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યં અન્ધકાર’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અન્ધકારં યં અઞ્ઞાણં વુત્તં, અયં દુક્ખસમુદયો ભવે. યા ચ તણ્હા પોનોભવિકા વુત્તા, અયઞ્ચ દુક્ખસમુદયો ભવેતિ યોજના.

‘‘કામા’’તિ યઞ્ચ પદં ભગવા આહ, તેન પદેન ઇમે કિલેસકામા વુત્તા. ‘‘જાલસઞ્છન્ના’’તિ યઞ્ચ પદં ભગવા આહ, તેન પદેન તેસંયેવ કિલેસકામાનં પયોગેન સમુદાચારેન પરિયુટ્ઠાનં ભગવા દસ્સેતિ. તસ્માતિ યસ્મા યસ્મિં સન્તાને તણ્હા ઉપ્પન્ના, તં સન્તાનં સંસારતો નિસ્સરિતું અદત્વા રૂપારમ્મણાદીહિ પલોભયમાના હુત્વા ચિત્તં કિલેસેહિ પરિયાદાય તિટ્ઠતિ, તસ્મા તણ્હાય ચિત્તં પરિયાદાય સન્તાને તિટ્ઠમાનત્તા. કિલેસવસેનાતિ વીતિક્કમકિલેસવસેન. પરિયુટ્ઠાનવસેનાતિ ¶ વીતિક્કમનં અપ્પત્વા ઉપ્પજ્જમાનવસેન. યેતિ વુત્તપ્પકારતણ્હાસહિતપુગ્ગલસદિસા. તેતિ તે તણ્હાબન્ધનબદ્ધા ચ એદિસકા ચ પુગ્ગલા. જરામરણં અન્વેન્તિ જરામરણં અતિક્કમિતું ન સક્કુણન્તિ. અયન્તિ જરામરણાનુપ્પવત્તિ ‘‘જરામરણમન્વેન્તી’’તિ ઇમિના વચનેન ભગવતા દસ્સિતાતિ યોજના.

‘‘કામન્ધા’’તિઆદિગાથાય ચેવ ‘‘રત્તો’’તિઆદિગાથાય ચ પુબ્બાપરસન્ધિ આચરિયેન વિભત્તો ¶ , અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કથં ‘યસ્સ પપઞ્ચા ઠિતી ચા’તિઆદિગાથાસુ પુબ્બાપરસન્ધિ અમ્હેહિ વિઞ્ઞાતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા યસ્સ પપઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્સા ગાથાય – યસ્સ મુનિનો પપઞ્ચા તણ્હામાનદિટ્ઠી ચ નત્થિ, તણ્હામાનદિટ્ઠીહિ અભિસઙ્ખતા સઙ્ખારા ચ નત્થિ, ઠિતી અનુસયા તણ્હા ચ નત્થિ, સન્દાનસદિસં તણ્હાપરિયુટ્ઠાનં નત્થિ, પલિઘસદિસો મોહો ચ નત્થિ, સો મુનિ પપઞ્ચાદિકં સબ્બં વીતિવત્તો અતિક્કન્તોતિ વુચ્ચતિ. નિત્તણ્હં નિમાનં નિદિટ્ઠિં નિસન્દાનં નિપલિઘં લોકે ચરન્તં તં મુનિં સદેવકો તણ્હાસહિતો લોકો ન વિજાનાતીતિ અત્થો.

ગાથાયં પપઞ્ચાદયો ભગવતા વુત્તા, ‘‘કતમે તે’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘પપઞ્ચા નામા’’તિઆદિ વુત્તં. અત્તનો આધારપુગ્ગલં સંસારે ચિરં પપઞ્ચન્તાપેન્તી તણ્હામાનદિટ્ઠિયો ચ, તાહિ તણ્હામાનદિટ્ઠીહિ સહજાતવસેન વા ઉપત્થમ્ભનવસેન વા અભિસઙ્ખતા સઙ્ખારા ચ પપઞ્ચા નામ. સન્તાને અપ્પહીનટ્ઠેન અનુસયા તણ્હા સત્તાનં તિટ્ઠનહેતુત્તા ઠિતી નામ. પવત્તમાનાય તણ્હાય યં પરિયુટ્ઠાનઞ્ચ છત્તિંસતણ્હાય જાલિનિયા યાનિ વિચરિતાનિ ચ વુત્તાનિ, ઇદં સબ્બં અત્તનો આધારં પુગ્ગલં બન્ધનટ્ઠેન સન્દાનસદિસત્તા સન્દાનં નામ. મોહો અત્તનો આધારસ્સ પુગ્ગલસ્સ નિબ્બાનનગરપ્પવેસનસ્સ પટિસેધકત્તા પલિઘસદિસત્તા પલિઘો નામ. ‘‘યસ્સ પપઞ્ચાદયો નત્થિ, સો કિં વીતિવત્તો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યે ચા’’તિઆદિ વુત્તં. યે વુત્તપ્પકારા પપઞ્ચા સઙ્ખારા, યા ચ વુત્તપ્પકારા ઠિતિ, યં વુત્તપ્પકારં સન્દાનઞ્ચ, યં વુત્તપ્પકારં પલિઘઞ્ચ નત્થીતિ વુત્તા, સબ્બં એતં પપઞ્ચાદિકં યો મુનિ સમતિક્કન્તો, અયં મુનિ ‘‘નિત્તણ્હો’’તિ વુચ્ચતીતિ દટ્ઠબ્બો.

૨૮. ‘‘યસ્સ પપઞ્ચાતિઆદિગાથાયં યે પપઞ્ચાદયો વુત્તા, તેસુ તણ્હામાનદિટ્ઠિહેતુકા સઙ્ખારા કદા કતિવિધં ફલં દેન્તિ, તંસઙ્ખારસમ્પયુત્તા ¶ તણ્હા કદા કતિવિધં ફલં દેતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ પરિયુટ્ઠાનસઙ્ખારા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ પપઞ્ચસઙ્ખારાદીસુ. પરિયુટ્ઠાનસઙ્ખારાતિ વીતિક્કમવસેન પવત્તા પરિયુટ્ઠાના અકુસલસઙ્ખારા ચેતના. દિટ્ઠધમ્મવેદનીયાદીતિ દિટ્ઠે પસ્સિતબ્બે ધમ્મે અત્તભાવે વેદનીયં ફલં દેતીતિ દિટ્ઠધમ્મવેદનીયા, દિટ્ઠે ધમ્મે ફલં વેદેતીતિ વા દિટ્ઠધમ્મવેદનીયા. કા સા? અપદુસ્સનીયાદીસુ અતિદુસ્સનાદિવસેન પવત્તા પઠમજવનચેતના. ઉપપજ્જે ફલં વેદેતીતિ ઉપપજ્જવેદનીયા, સત્તમજવનચેતના. અપરાપરિયાયે અત્તભાવે ફલં વેદેતીતિ અપરાપરિયાયવેદનીયા, મજ્ઝે પવત્તા પઞ્ચ જવનચેતના. તિફલદાનવસેન તિવિધા સઙ્ખારા. એવં ઇમાય તિવિધાય સઙ્ખારચેતનાય સમ્પયુત્તા તિવિધા તણ્હા તિવિધં ફલં દિટ્ઠે વા ધમ્મે અત્તભાવે ¶ , ઉપપજ્જે વા અનન્તરભવે, અપરે વા પરિયાયે ભવે દેતિ નિબ્બત્તેતીતિ એવં ફલનિબ્બત્તકસઙ્ખારં વા તંસમ્પયુત્તં તણ્હં વા ભગવા આહ.

‘‘યાય દેસનાય, ગાથાય વા ફલનિબ્બત્તકં સઙ્ખારં આહ, સા દેસના, ગાથા વા કતમેન દેસનાભૂતેન વા અપરેન યુજ્જતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યં લોભપકતં કમ્મં કરોતી’’તિઆદિ વુત્તં. યા ‘‘યસ્સ…પે… લોકો’’તિ દેસના ચ યા ‘‘યં લોભપકતં કમ્મં…પે… અપરે વા પરિયાયે’’તિ દેસના ચ વુત્તા, ભગવતો ઇદં દેસનાદ્વયં અઞ્ઞમઞ્ઞં પુબ્બાપરેન પુબ્બં અપરેન અપરં પુબ્બેન યુજ્જતિ યુજ્જનં એતિ સમેતિ, યથા ગઙ્ગોદકં યમુનોદકેન, યમુનોદકમ્પિ ગઙ્ગોદકેન સંસન્દતિ સમેતિ. ‘‘યસ્સ…પે… લોકો’’તિ દેસના ‘‘યં લોભપકતં…પે… પરિયાયે’’તિ દેસનાય સંસન્દતિ સમેતિ, ‘‘યં લોભપકતં…પે… પરિયાયે’’તિ દેસનાપિ ‘‘યસ્સ…પે… લોકો’’તિ દેસનાય સંસન્દતિ સમેતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો. ‘‘કથં યુજ્જતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ પરિયુટ્ઠાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં, દિટ્ઠધમ્મવેદનીયાદિફલત્તયનિબ્બત્તકટ્ઠેન યુજ્જતીતિ વુત્તં હોતિ.

યં યં સુત્તં ભગવતા દેસિતં પુબ્બાપરેન યુજ્જતિ, તં તં સુત્તમ્પિ નીહરિત્વા પુબ્બાપરસંસન્દનં દસ્સેતું ‘‘યથાહા’’તિઆદિ વુત્તં. સંસન્દનાકારો વુત્તનયાનુસારેન ગહેતબ્બો. તત્થાતિ તેસુ પરિયુટ્ઠાનસઙ્ખારતણ્હાવિચરિતેસુ. પરિયુટ્ઠાનન્તિ રૂપારમ્મણાદીનિ અયોનિસોમનસિકારેન આરબ્ભ સત્તસન્તાને પવત્તં તણ્હાચરિતં. પટિસઙ્ખાનબલેનાતિ ¶ અસુભાનિચ્ચાદિદસ્સનબલેન તદઙ્ગપ્પહાનવસેન પહાતબ્બં. સઙ્ખારાતિ દસ્સનપહાતબ્બા સઙ્ખારા. દસ્સનબલેનાતિ દસ્સનસઙ્ખાતપઠમમગ્ગઞાણબલેન પહાતબ્બા. છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનીતિ દસ્સનેન પહાતબ્બતણ્હાવિચરિતેહિ અવસેસાનિ છત્તિંસ તણ્હાવિચરિતાનિ. નિગ્ગતા તણ્હા યસ્સ સો નિત્તણ્હો, નિત્તણ્હસ્સ ભાવો નિત્તણ્હતા, કા સા? સઉપાદિસેસા નિબ્બાનધાતુ.

પપઞ્ચસઙ્ખારાભિનન્દનત્તયં યદિપિ અત્થતો એકં સમાનં, દેસનાય પન પદક્ખરાદીહિ વિસેસો અત્થીતિ દસ્સેતું ‘‘અપિચા’’તિઆદિ વુત્તં.

‘‘યોયં પુબ્બાપરસન્ધિ આચરિયેન વિભત્તો, સોયં કતિવિધો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સો ચાયં પુબ્બાપરો સન્ધી’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન વુત્તં – ‘‘ન કેવલં સુત્તન્તરસંસન્દનમેવ પુબ્બાપરસન્ધિ, અથ ખો અઞ્ઞોપિ અત્થીતિ દસ્સેતું ‘સો ચાય’ન્તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨૮). તત્થ અત્થસન્ધીતિ કિરિયાકારકાદિવસેન અત્થસ્સ અત્થેન સન્ધિ. પદસન્ધીતિ નામપદાદિકસ્સ ¶ નામપદાદિકન્તરેન સન્ધિ. દેસનાસન્ધીતિ વુત્તપ્પકારસ્સ દેસનન્તરસ્સ વુત્તપ્પકારેન દેસનન્તરેન સન્ધિ. નિદ્દેસસન્ધીતિ નિદ્દેસન્તરસ્સ નિદ્દેસન્તરેન સન્ધિ.

સન્ધિ ચ નામ અત્થાદયો મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞો સભાવધમ્મો નામ નત્થિ, અત્થાદીનઞ્ચ છઅત્થપદાદીસુ અવરોધનતો ‘‘અત્થસન્ધિ છપ્પદાની’’તિઆદિ વુત્તં.

અત્થસન્ધિબ્યઞ્જનસન્ધયો આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘કતમા દેસનાસન્ધી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘દેસનાસન્ધિ ન ચ પથવિ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ન ચ પથવિં નિસ્સાય ઝાયતિ ઝાયી ઝાયતિ ચાતિ એત્થ ઝાયી ઝાનસમઙ્ગી પુગ્ગલો પથવિં નિસ્સાય આલમ્બિત્વા ન ચ ઝાયતિ, સબ્બસઙ્ખારનિસ્સટં પન નિબ્બાનં નિસ્સાય આલમ્બિત્વા ફલસમાપત્તિં ઝાયતિ સમાપજ્જતિ એવાતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ન ચ આપન્તિઆદીસુપિ એસ નયો યોજેતબ્બો. ફલસમાપત્તિસમઙ્ગી પુગ્ગલો હિ પથવીઆદયો મુઞ્ચિત્વા નિબ્બાનમેવ આરબ્ભ ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જતીતિ. એત્થ ચ પથવીઆદીહિ મહાભૂતેહિ કામભવરૂપભવા ગહિતા રૂપપટિબદ્ધવુત્તિતાય. આકાસાનઞ્ચાયતનાદીહિપિ અરૂપભવો ગહિતો, ભવત્તયં વજ્જેત્વા ચ ¶ ઝાયતીતિ અધિપ્પાયો. યદિ પથવીઆદયો નિસ્સાય ન ઝાયી ઝાયતિ ચ, એવં સતિ ઇધલોકસઙ્ખાતં સત્તસન્તાનં વા પરલોકસઙ્ખાતં સત્તસન્તાનં વા અનિન્દ્રિયસન્તાનં વા નિસ્સાય ઝાયી ઝાયતીતિ આસઙ્કનીયત્તા તં પરિહરન્તો ‘‘ન ચ ઇમં લોક’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ઇમં લોકન્તિ ઇધલોકસઙ્ખાતો દિટ્ઠો અત્તભાવો સત્તસન્તાનો વુત્તો, તસ્મિં નિસ્સાય ન ઝાયતિ ઝાયી ઝાયતિ ચ. પરલોકન્તિ ઇધલોકતો અઞ્ઞો ભવન્તરસઙ્ખાતો સત્તસન્તાનો વુત્તો, તસ્મિં નિસ્સાય ન ચ ઝાયતિ ઝાયી ઝાયતિ ચ.

યમિદં ઉભયન્તિઆદીસુ ઇદં ઉભયં ઇધલોકપરલોકદ્વયં અન્તરેન વજ્જેત્વા યં રૂપાયતનં દિટ્ઠં, તં રૂપાયતનમ્પિ. યં સદ્દાયતનં સુતં, તં સદ્દાયતનમ્પિ. યં ગન્ધાયતનરસાયતનફોટ્ઠબ્બાયતનં મુતં, તં ગન્ધાયતનરસાયતનફોટ્ઠબ્બાયતનમ્પિ. યં આપોધાતુ આકાસધાતુ લક્ખણરૂપં ઓજાસઙ્ખાતં ધમ્માયતનેકદેસરૂપં વિઞ્ઞાતં, તં આપોધાતાદિકં ધમ્માયતનેકદેસરૂપમ્પિ. યં વત્થુ પરિયેસિતં વા અપરિયેસિતં વા સન્તિકે પત્તં, તં વત્થુમ્પિ. યં વત્થુ પત્તં વા અપ્પત્તં વા પરિયેસિતં પરિયેસનારહં સુન્દરં, તં વત્થુમ્પિ. યં વત્થુ વિતક્કિતં વિતક્કનવસેન આલમ્બિતબ્બં, તં વત્થુમ્પિ. યં વત્થુ વિચારિતં અનુમજ્જનવસેન આલમ્બિતબ્બં, તં વત્થુમ્પિ. યં વત્થુ મનસા ચિત્તેનેવ અનુચિન્તિતં અનુચિન્તનવસેન આલમ્બિતબ્બં, તં વત્થુમ્પિ નિસ્સાય ન ઝાયતિ ઝાયી ઝાયતિ ચાતિ યોજના કાતબ્બા.

એત્થ ¶ દિટ્ઠાદિકં બહિદ્ધારૂપમેવ ગહેતબ્બં અનિન્દ્રિયબદ્ધરૂપસ્સ અધિપ્પેતત્તા. તેનાહ અટ્ઠકથાચરિયો – ‘‘તદુભયવિનિમુત્તો અનિન્દ્રિયબદ્ધો રૂપસન્તાનો’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨૮). ‘‘યદિ ઝાયી પુગ્ગલો યથાવુત્તે પથવીઆદયો નિસ્સાય ન ઝાયતિ ઝાયી ઝાયતિ ચ, એવં સતિ અયં ઝાયી પુગ્ગલો ઇદં નામ નિસ્સાય ઝાયતીતિ લોકે કેનચિ ઞાયતિ કિં, ઉદાહુ ન ઞાયતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ન ઞાયતીતિ દસ્સેતું ‘‘અયં સદેવકે લોકે’’તિઆદિમાહ. તત્થ ફલસમાપત્તિઝાનેન ઝાયન્તો અયં ખીણાસવપુગ્ગલો સદેવકે લોકે…પે… સદેવમનુસ્સાય પજાય યત્થ કત્થચિપિ અનિસ્સિતેન ચિત્તેન ઝાયતીતિ સદેવકે લોકે…પે… સદેવમનુસ્સાય ¶ પજાય કેનચિ ન ઞાયતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો. તેન વુત્તં –

‘‘નમો તે પુરિસાજઞ્ઞ, નમો તે પુરિસુત્તમ;

યસ્સ તે નાભિજાનામ, કિં ત્વં નિસ્સાય ઝાયસી’’તિ. (સં. નિ. ૩.૭૯; નેત્તિ. ૧૦૪);

‘‘કેનચિ અવિઞ્ઞાયભાવો કેન સુત્તેન વિભાવેતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ઇમિના ગોધિકસુત્તેન (સં. નિ. ૧.૧૫૯) વિભાવેતબ્બોતિ દસ્સેતું ‘‘યથા મારો પાપિમા’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘ઇદાનિ ખીણાસવચિત્તસ્સ કત્થચિપિ અનિસ્સિતભાવં ગોધિકસુત્તેન (સં. નિ. ૧.૧૫૯) વક્કલિસુત્તેન (સં. નિ. ૩.૮૭) ચ વિભાવેતું ‘યથા મારો’તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨૮) વુત્તં. તત્થ દાનાદિપુઞ્ઞકારકે, પુઞ્ઞે વા મારેતિ નિવારેતીતિ મારો, અત્તહિતપરહિતે મારેતીતિ વા મારો. પાપચિત્તુપ્પાદવન્તતાય પાપિમા. પુબ્બત્તભાવે ગોધસ્સ ઘાતકત્તા ‘‘ગોધિકો’’તિ લદ્ધનામસ્સ પરિનિબ્બાયન્તસ્સ કુલપુત્તસ્સ પરિનિબ્બાનતો ઉદ્ધં પટિસન્ધાદિ વિઞ્ઞાણં સમન્વેસન્તો ન જાનાતિ ન પસ્સતિ. ‘‘પરચિત્તજાનનકો મારો કસ્મા ન જાનાતી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સો હી’’તિઆદિ વુત્તં. સો ગોધિકો હિ યસ્મા પપઞ્ચાતીતો, તસ્મા તણ્હાપહાનેન દિટ્ઠિનિસ્સયોપિ અસ્સ ગોધિકસ્સ યસ્મા નત્થિ, તસ્મા ચ ન જાનાતીતિ.

‘‘ગોધિકસુત્તેનેવ વિભાવેતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યથા ચા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘ગોધિકસુત્તવક્કલિસુત્તેહિ અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા અનિસ્સિતભાવો વિભાવિતો, એવં સતિ સઉપાદિસેસનિબ્બાનધાતુયા અનિસ્સિતભાવો કેન વિઞ્ઞાયતીતિ અત્થો ભવેય્યા’’તિ વત્તબ્બત્તા તદાપિ ન વિઞ્ઞાયતિયેવાતિ દસ્સેતું ‘‘સદેવકેન લોકેના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સઉપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા ફલસમાપત્તિઝાનેન ઝાયમાના ઇમે ખીણાસવા કત્થચિ અનિસ્સિતચિત્તા ¶ ઝાયન્તીતિ સદેવકેન લોકેન ન ઞાયન્તિ સમારકેન…પે… સદેવમનુસ્સાય ન ઞાયન્તીતિ યોજના કાતબ્બા. અનિસ્સિતચિત્તા ન ઞાયન્તીતિ એત્થ હિ ન-કારો ચ ‘‘ઝાયમાના’’તિ પદે ન સમ્બન્ધિતબ્બો ‘‘ન ઝાયમાના’’તિ અત્થસ્સ સમ્ભવતો. ‘‘ન ઞાયન્તી’’તિ પન સમ્બન્ધિતબ્બો ¶ હેટ્ઠા અટ્ઠકથાયં એવ ‘‘લોકે કેનચિપિ ન ઞાયતી’’તિ વુત્તત્તા. અયં દેસનાસન્ધીતિ ગોધિકસુત્તવક્કલિસુત્તાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં અત્થવસેન સંસન્દના નિદ્ધારિતા વિય ‘‘ન ચ પથવિં નિસ્સાયા’’તિઆદિદેસનાય ચ ‘‘ન ચ ઇમં લોક’’ન્તિઆદિદેસનાય ચ યાય દેસનાય અત્થવસેન સંસન્દના નિદ્ધારિતા, તાય દેસનાય યત્થ કત્થચિ યં કિઞ્ચિ નિસ્સાય ઝાયી ન ઝાયતિ, નિબ્બાનં નિસ્સાય ઝાયી ઝાયતીતિ અત્થવસેન નિદ્ધારિતા, અયં સંસન્દના દેસનાસન્ધિ નામાતિ અત્થો ગહેતબ્બો.

દેસનાસન્ધિ આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘કતમા નિદ્દેસસન્ધી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમા નિદ્દેસસન્ધીતિ નિસ્સિતચિત્તા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ ચતૂસુ અત્થસન્ધિબ્યઞ્જનસન્ધિદેસનાસન્ધિનિદ્દેસસન્ધીસુ યા સન્ધિ ‘‘નિદ્દેસસન્ધી’’તિ ઉદ્દિટ્ઠા, સા નિદ્દેસતો કતમાતિ પુચ્છતીતિ અત્થો. નિસ્સિતચિત્તાતિ તણ્હાદિટ્ઠિસહજાતવસેન વા ઉપનિસ્સયવસેન વા નિસ્સિતં ચિત્તં યેસં પુથુજ્જનાનન્તિ નિસ્સિતચિત્તા, પુથુજ્જના પુગ્ગલા નિદ્દિસિતબ્બા ઇમાય દેસનાય પુગ્ગલાધિટ્ઠાનત્તા. યદિ દેસના ધમ્માધિટ્ઠાના, એવં સતિ નિસ્સિતં ચિત્તં એત્થ સુત્તપ્પદેસેસુ દેસિતન્તિ નિસ્સિતચિત્તા નિસ્સિતચિત્તજાનનત્થાય દેસિતા સુત્તપ્પદેસા. અનિસ્સિતં ચિત્તં યેસં અરિયપુગ્ગલાનન્તિ અનિસ્સિતચિત્તા, અરિયપુગ્ગલા નિદ્દિસિતબ્બા ઇમાય દેસનાય પુગ્ગલાધિટ્ઠાનત્તા. ધમ્માધિટ્ઠાનાય પન અનિસ્સિતં ચિત્તં યત્થ સુત્તપ્પદેસેસુ દેસિતન્તિ અનિસ્સિતચિત્તા, અનિસ્સિતચિત્તજાનનત્થાય દેસિતા સુત્તપ્પદેસા.

‘‘નિસ્સિતચિત્તા કેન નિદ્દેસેન નિદ્દિસિતબ્બા, અનિસ્સિતચિત્તા કેન નિદ્દેસેન નિદ્દિસિતબ્બા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘નિસ્સિતચિત્તા અકુસલપક્ખેન નિદ્દિસિતબ્બા’’તિઆદિ વુત્તં. અકુસલપક્ખેન નિદ્દેસેન નિદ્દિસિતબ્બા. કુસલપક્ખેનાતિઆદીસુપિ એસ નયો યોજેતબ્બો. અકુસલપક્ખસામઞ્ઞકુસલપક્ખસામઞ્ઞેહિ દસ્સેત્વા અકુસલવિસેસકુસલવિસેસેહિ દસ્સેતું ‘‘નિસ્સિતચિત્તા સંકિલેસેના’’તિઆદિ વુત્તં. અયં નિદ્દેસસન્ધીતિ અકુસલપક્ખાદિકસ્સ પુરિમનિદ્દેસસ્સ સંકિલેસાદિકેન પચ્છિમેન નિદ્દેસેન નિસ્સિતચિત્તવસેન અયં સંસન્દના ચ નિદ્દેસસન્ધિ નામ. કુસલપક્ખાદિકસ્સ પુરિમસ્સ નિદ્દેસસ્સ વોદાનાદિકેન પચ્છિમેન નિદ્દેસેન અનિસ્સિતચિત્તવસેન અયં સંસન્દના ચ નિદ્દેસસન્ધિ નામાતિ વિભજિત્વા વેદિતબ્બા.

‘‘ચતુબ્યૂહહારસ્સ ¶ ¶ નેરુત્તમધિપ્પાયનિદાનપુબ્બાપરસન્ધિપ્પભેદેન ચેવ અત્થબ્યઞ્જનસન્ધિનિદ્દેસસન્ધિદેસનાસન્ધિપ્પભેદેન ચ વિભજિતબ્બભાવો કેન અમ્હેહિ જાનિતબ્બો સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બભાવતો ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તેન તથા વિભજિતબ્બભાવેન આયસ્મા મહાકચ્ચાનો ‘‘નેરુત્તમધિપ્પાયો’’તિઆદિકં (નેત્તિ. ૪ હારસઙ્ખેપ) યં વચનં આહ, તેન વચનેન તુમ્હેહિ ચતુબ્યૂહહારસ્સ તથા વિભજિતબ્બભાવો જાનિતબ્બો સદ્દહિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ.

‘‘એત્તાવતા ચ ચતુબ્યૂહહારો પરિપુણ્ણો, અઞ્ઞો નિયુત્તો નત્થી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘નિયુત્તો ચતુબ્યૂહો હારો’’તિ વુત્તં. તત્થ યસ્સં યસ્સં પાળિયં યો યો ચતુબ્બિધો, સો સો ચતુબ્યૂહહારો ચ યથાલાભવસેન યોજિતો, તસ્સં તસ્સં પાળિયં સો સો ચતુબ્બિધો ચતુબ્યૂહહારો તથા નિદ્ધારેત્વા યુત્તો યોજિતોતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

ઇતિ ચતુબ્યૂહહારવિભઙ્ગે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

વિભાવના નિટ્ઠિતા.

પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેન ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.

૭. આવટ્ટહારવિભઙ્ગવિભાવના

૨૯. યેન યેન સંવણ્ણનાવિસેસભૂતેન ચતુબ્યૂહહારવિભઙ્ગેન નેરુત્તાદયો વિભત્તા, સો…પે… ચતુબ્યૂહહારવિભઙ્ગો પરિપુણ્ણો, ‘‘કતમો આવટ્ટો હારવિભઙ્ગો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તત્થ કતમો આવટ્ટો હારો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ નિદ્દિટ્ઠેસુ સોળસસુ દેસનાહારાદીસુ કતમો સંવણ્ણનાવિસેસો આવટ્ટો હારો આવટ્ટહારવિભઙ્ગો નામાતિ પુચ્છતિ. ‘‘એકમ્હિ પદટ્ઠાને’’ન્તિઆદિનિદ્દેસસ્સ ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાનો ‘‘આરમ્ભથા’’તિઆદિકો વિત્થારસંવણ્ણનાવિસેસો આવટ્ટહારવિભઙ્ગો નામાતિ ગહિતો. ‘‘તત્થ દેસનાયં ¶ એકસ્મિં પદટ્ઠાને ¶ દેસનારુળ્હે સેસકં પદટ્ઠાનં પરિયેસતિ, પરિયેસિત્વા કથં પટિપક્ખે આવટ્ટેતી’’તિ વત્તબ્બત્તા –

‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથ, યુઞ્જથ બુદ્ધસાસને;

ધુનાથ મચ્ચુનો સેનં, નળાગારંવ કુઞ્જરો’’તિ. –

ગાથા વુત્તા. ઇધ ગાથાયં એકસ્મિં પદટ્ઠાને દેસનારુળ્હે સેસકં પદટ્ઠાનં પરિયેસતીતિ વુત્તં હોતિ. ગાથાત્થો પન અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૨૯) વુત્તો.

‘‘આરમ્ભથા’તિઆદિગાથાયં કતરસ્મિં પદટ્ઠાને દેસનારુળ્હે કતમં સેસકં પદટ્ઠાનં પરિયેસતી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથાતિ વીરિયસ્સ પદટ્ઠાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ‘‘વીરિયસ્સ પદટ્ઠાન’’ન્તિ સામઞ્ઞવસેન વુત્તમ્પિ આરમ્ભધાતુસઙ્ખાતં વીરિયં નિક્કમધાતુસઙ્ખાતસ્સ વીરિયસ્સ પદટ્ઠાનં, નિક્કમધાતુસઙ્ખાતં વીરિયં પરક્કમધાતુસઙ્ખાતસ્સ વીરિયસ્સ પદટ્ઠાનં, પરક્કમધાતુસઙ્ખાતં વીરિયં સમથભાવનાસહિતસ્સ વીરિયસ્સ પદટ્ઠાનન્તિઆદિના પરિયેસિતબ્બન્તિ ગહેતબ્બં. ‘‘યુઞ્જથા’’તિ ઇમિના વુત્તં સમથભાવનાસહિતં વીરિયં ‘‘બુદ્ધસાસને’’તિ ઇમિના વુત્તસ્સ મહગ્ગતસમાધિસ્સ પદટ્ઠાનં, દેસનારુળ્હં સુખાદિકં સેસકમ્પિ પદટ્ઠાનં પરિયેસિતબ્બં. ‘‘ધુનાથ મચ્ચુનો સેન’’ન્તિ પદેન ગહિતં વિપસ્સનાસહિતં વીરિયં કિલેસધુનને સમત્થાય પઞ્ઞાય પદટ્ઠાનં, દેસનારુળ્હં સમાધિઆદિકં સેસકમ્પિ પદટ્ઠાનં પરિયેસિતબ્બં.

‘‘યદિ ‘આરમ્ભથા’તિઆદિકં વુત્તં વીરિયં સામઞ્ઞભૂતાનં વીરિયસમાધિપઞ્ઞાનંયેવ પદટ્ઠાનં સિયા, એવં સતિ કથં વટ્ટમૂલં છિન્દિત્વા વિવટ્ટં પાપેસ્સન્તી’’તિ વત્તબ્બત્તા પુન ‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથાતિ વીરિયિન્દ્રિયસ્સ પદટ્ઠાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. આધિપચ્ચકિચ્ચતાય યુત્તસ્સાપિ વીરિયાધિકસ્સ પદટ્ઠાનત્તા આરભન્તા યોગાવચરપુગ્ગલા વટ્ટમૂલં છિન્દિત્વા વિવટ્ટં પાપેન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘આરમ્ભથા’’તિઆદિકા પન યસ્મા વીરિયારમ્ભવત્થુઆદિદેસના હોતિ, તસ્મા આરમ્ભવત્થુઆદીનિયેવ સંવણ્ણિતાનિ પદટ્ઠાનન્તિ ચોદનં મનસિ કત્વા આહ ‘‘ઇમાનિ પદટ્ઠાનાનિ દેસના’’તિ. ‘‘આરમ્ભથા’’તિઆદિકા યથાવુત્તપદટ્ઠાનાનિ દેસના હોતિ, ન વીરિયારમ્ભવત્થુઆદીનિ, તસ્મા પદટ્ઠાનંયેવ સંવણ્ણિતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

એવં ¶ ‘‘આરમ્ભથા’’તિઆદિદેસનાય પદટ્ઠાનવસેન અત્થો વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કથં તસ્સાયેવ દેસનાય પટિપક્ખવસેન અત્થો વિભજિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘અયુઞ્જન્તાનં વા’’તિઆદિ ¶ વુત્તં. તત્થ યોગે ભાવનાયં અયુઞ્જન્તાનં સત્તાનં અપરિપક્કઞાણાનં યોગે યોગહેતુ વાસનાભાગિયવસેન આયતિં જાનનત્થાય ‘‘આરમ્ભથા’’તિઆદિદેસના આરદ્ધા. યુઞ્જન્તાનં પરિપક્કઞાણાનં સત્તાનં આરમ્ભે આરમ્ભહેતુ દિટ્ઠેવ ધમ્મે પરિજાનનત્થાય ‘‘આરમ્ભથા’’તિઆદિદેસના આરદ્ધા.

તત્થ તેસુ યુઞ્જન્તાયુઞ્જન્તેસુ પરિપક્કાપરિપક્કઞાણેસુ યે અપરિપક્કઞાણા સત્તા ન યુઞ્જન્તિ, તે અપરિપક્કઞાણા સત્તા પમાદમૂલકા હુત્વા યોગે ભાવનાયં યેન પમાદેન ન યુઞ્જન્તિ, સો પમાદો તણ્હામૂલકો પમાદો, અવિજ્જામૂલકો પમાદોતિ દુબ્બિધો હોતિ. તત્થ તસ્મિં દુબ્બિધે પમાદે અઞ્ઞાણેન નિવુતો અવિજ્જામૂલકો સત્તો યેન પમાદેન ઞેય્યટ્ઠાનં ‘‘ઇમે ઉપ્પાદવયધમ્મા પઞ્ચક્ખન્ધા ઞેય્યટ્ઠાનં નામા’’તિ નપ્પજાનાતિ, અયં અઞ્ઞાણહેતુકો પમાદો અવિજ્જામૂલકો પમાદા નામ. યો પમાદો તણ્હામૂલકો, સો પમાદો તિવિધો અનુપ્પન્નાનં ભોગાનં ઉપ્પાદાય પરિયેસન્તો તણ્હિકો સત્તો યં પમાદં આપજ્જતિ, અયં પમાદો ચ, ઉપ્પન્નાનં ભોગાનં ઠિતત્થાય રક્ખન્તો તણ્હિકો સત્તો આરક્ખનિમિત્તં યં પમાદં આપજ્જતિ, અયં પમાદો ચ, ઠિતં ભોગં પરિભુઞ્જન્તો તણ્હિકો સત્તો પરિભોગનિમિત્તં યં પમાદં આપજ્જતિ, અયં પમાદો ચાતિ તિવિધો હોતિ. ઇતિ લોકે અયં પમાદો ચતુબ્બિધો અવિજ્જાપદટ્ઠાનો એકવિધો પમાદો, તણ્હાપદટ્ઠાનો તિવિધો પમાદોતિ ચતુબ્બિધો હોતિ. તત્થ તાસુ અવિજ્જાતણ્હાસુ નામકાયો ફસ્સાદિનામસમૂહો અવિજ્જાય પદટ્ઠાનં, રૂપકાયો પથવીઆદિરૂપસમૂહો તણ્હાય પદટ્ઠાનં હોતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – આરમ્ભધાતુનિક્કમધાતુસઙ્ખાતસ્સ વીરિયસ્સ પટિપક્ખો ચતુબ્બિધો પમાદો નિદ્ધારેતબ્બો, નિદ્ધારેત્વા એકવિધસ્સ પમાદસ્સ અવિજ્જા પદટ્ઠાનં, તિવિધસ્સ પમાદસ્સ તણ્હા પદટ્ઠાનં. અવિજ્જાય નામકાયો પદટ્ઠાનં, તણ્હાય રૂપકાયો પદટ્ઠાનન્તિ પટિપક્ખે આવટ્ટેત્વા પદટ્ઠાનં પરિયેસિતબ્બન્તિ.

‘‘કસ્મા ¶ નામકાયો અવિજ્જાય પદટ્ઠાનં ભવતિ, રૂપકાયો તણ્હાય પદટ્ઠાનં ભવતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તં કિસ્સ હેતૂ’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘રૂપીસુ ભવેસુ અજ્ઝોસાનં, અરૂપીસુ સમ્મોહો’’તિ વુત્તં. રૂપીસુ ભવેસુ રૂપધમ્મેસુ અહંમમાદિવસેન અજ્ઝોસાનં તણ્હાભિનિવેસો સત્તેસુ પતિટ્ઠિતો યસ્મા હોતિ, તસ્મા રૂપકાયો તણ્હાય પદટ્ઠાનં ભવતિ. અનમતગ્ગે હિ સંસારે ઇત્થિપુરિસા અઞ્ઞમઞ્ઞરૂપાભિરામા ભવન્તિ. અરૂપીસુ ફસ્સાદીસુ સુખુમભાવતો સમ્મોહો સત્તેસુ પતિટ્ઠિતો યસ્મા હોતિ, તસ્મા નામકાયો અવિજ્જાય પદટ્ઠાનં ભવતીતિ યોજના કાતબ્બા. ઇદં વુત્તં હોતિ – રૂપકાયનામકાયેસુ આરમ્મણકરણવસેન તણ્હાય ¶ ચ અવિજ્જાય ચ ઉપ્પજ્જનતો રૂપકાયો તણ્હાય પદટ્ઠાનં, નામકાયો અવિજ્જાય પદટ્ઠાનન્તિ નીહરિતબ્બાવાતિ.

‘‘કતમો રૂપકાયો, કતમો નામકાયો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ રૂપકાયો રૂપક્ખન્ધો, નામકાયો ચત્તારો અરૂપિનો ખન્ધા’’તિ વુત્તં. તત્થ તેસુ રૂપકાયનામકાયેસુ રૂપકાયો રૂપસમૂહો નામ રૂપક્ખન્ધો હોતિ, નામકાયો નામસમૂહો નામ ચત્તારો અરૂપિનો ખન્ધાતિ. ઇમે પઞ્ચક્ખન્ધા અવિજ્જાતણ્હાનં આરમ્મણત્તા સઉપાદાના ભવેય્યું, ‘‘કતમેન ઉપાદાનેન સઉપાદાના ભવન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તથેવ પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જેતું ‘‘ઇમે પઞ્ચક્ખન્ધા કતમેન ઉપાદાનેન સઉપાદાના? તણ્હાય ચ અવિજ્જાય ચા’’તિ વુત્તં. તત્થ ઉપાદાનભૂતાય તણ્હાય ચ ઉપાદાનભૂતાય અવિજ્જાય ચ ઇમે પઞ્ચક્ખન્ધા સઉપાદાના નામ ભવન્તીતિ યોજના કાતબ્બા.

‘‘કિત્તકાનિ ઉપાદાનાનિ તણ્હા નામ ભવન્તિ, કિત્તકાનિ ઉપાદાનાનિ અવિજ્જા નામ ભવન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ તણ્હા દ્વે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તાસુ તણ્હાઅવિજ્જાસુ. કામુપાદાનઞ્ચ સીલબ્બતુપાદાનઞ્ચ દ્વે ઉપાદાનાનિ તણ્હા નામ ભવન્તિ. તણ્હાવસેન હિ ‘‘મમ સીલં, મમ વત’’ન્તિ પરામસનં ભવતિ. દિટ્ઠુપાદાનઞ્ચ અત્તવાદુપાદાનઞ્ચ દ્વે ઉપાદાનાનિ અવિજ્જા નામ ભવન્તિ. અવિજ્જાવસેન હિ સસ્સતદિટ્ઠિ ચેવ અહંમમાદિદિટ્ઠિ ચ ભવન્તિ. ‘‘ઇમેહિ ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ સઉપાદાનક્ખન્ધા ચતૂસુ સચ્ચેસુ કિત્તકં સચ્ચં નામા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇમેહી’’તિઆદિ વુત્તં. યે લોકિયક્ખન્ધા સઉપાદાના ખન્ધા ભવન્તિ, ઉપાદાનેન હિ ¶ ઉપાદાનાનિપિ ભવન્તિ, ઇદં સઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકં દુક્ખં દુક્ખસચ્ચં નામ. યાનિ ચત્તારિ ઉપાદાનાનિ દુક્ખકારણાનિ ભવન્તિ, અયં ઉપાદાનચતુક્કો સમુદયો સમુદયસચ્ચં નામ ભવતિ. પઞ્ચક્ખન્ધાતિ સઉપાદાના પઞ્ચક્ખન્ધા દુક્ખવત્થુભાવતો દુક્ખં. તેસન્તિ સઉપાદાનાનં પઞ્ચક્ખન્ધાનં. ધમ્મં દેસેતીતિ ‘‘આરમ્ભથા’’તિઆદિકં ધમ્મં વેનેય્યાનુરૂપં ભગવા દેસેતિ. સામઞ્ઞેન પુબ્બે વુત્તમ્પિ અત્થવસેન વિસેસં દસ્સેતું પુન ‘‘દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાય, સમુદયસ્સ પહાનાયા’’તિ વુત્તં.

૩૦. આરમ્ભપટિપક્ખભૂતપમાદવસેન પુરિમસચ્ચદ્વયં આચરિયેન નિદ્ધારિતં, અમ્હેહિ ચ ઞાતં, ‘‘ઇતરસચ્ચદ્વયં કથં નિદ્ધારિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા તં દ્વયમ્પિ પમાદમુખેનેવ નિદ્ધારિતબ્બન્તિ દસ્સેતું ‘‘તત્થ યો તિવિધો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ તણ્હામૂલકઅવિજ્જામૂલકેસુ પમાદેસુ. તસ્સાતિ તિવિધસ્સ તણ્હામૂલકસ્સ પમાદસ્સ. સમ્પટિવેધેનાતિ અસ્સાદાદીનં પરિજાનનેન. રક્ખણાતિ અત્તચિત્તસ્સ રક્ખણસઙ્ખાતા. પટિસંહરણાતિ ‘‘તસ્સા’’તિ ¶ ઇમિના વુત્તસ્સ પમાદસ્સ પટિપક્ખભૂતેન અપ્પમાદાનનુયોગેન સંહરણા યા ખેપના અત્થિ, અયં પમાદસ્સ પટિપક્ખભૂતેન અપ્પમાદાનુયોગેન પવત્તા ખેપનસઙ્ખાતા ભાવના સમથો નામાતિ પમાદસ્સ પટિપક્ખમુખેન પુન આવટ્ટેત્વા સમથો નિદ્ધારિતોતિ.

‘‘સો સમથો કથં કેન ઉપાયેન ભવતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તથા પુચ્છિત્વા ઉપાયં દસ્સેતું ‘‘સો કથ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કથન્તિ કેન ઉપાયેન. ‘‘કામેન્તીતિ કામા, કામીયન્તીતિ વા કામા’’તિ વુત્તાનં દ્વિન્નં કામાનં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જમાનં અસ્સાદઞ્ચ, ‘‘અપ્પસ્સાદા કામા બહુદુક્ખા’’તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૨૩૫) વચનતો અપ્પસ્સાદનીયાનં કામાનં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જમાનં આદીનવઞ્ચ. કામાનન્તિ ચ કમ્મત્થે સામિવચનં. તેન વુત્તં –‘‘કામે પટિચ્ચા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૦). ‘‘કામાનમેતં નિસ્સરણં, યદિદં નેક્ખમ્મ’’ન્તિ (ઇતિવુ. ૭૨) વચનતો નિસ્સરણન્તિ ઇધ પઠમજ્ઝાનં અધિપ્પેતં. વોકારન્તિ એત્થ વ-કારો આગમો, ઓ-કારં લામકભાવં. આનિસંસન્તિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલાદિકં. યદા જાનાતિ, તદા તેન ઉપાયેન સમથો ભવતીતિ અત્થો.

સમથો ¶ આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમા વિપસ્સના’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા વિપસ્સનં વિભજિતું ‘‘તત્થ યા વીમંસા’’તિઆદિ વુત્તં. અથ વા કામાનં અસ્સાદાદયો યદા જાનાતિ, તદા સમથો ભવતીતિ વુત્તો, ‘‘તસ્મિં સમથે ભવમાને સતિ કતમા ભવતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યા વીમંસા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં સમથે ભવમાને સતિ અસ્સાદાદીનં યા અનિચ્ચાદિવીમંસા ઉપપરિક્ખા પઞ્ઞા ભવતિ, અયં વીમંસા ઉપપરિક્ખા પઞ્ઞા વિસેસેન પસ્સનતો વિપસ્સના નામ. અથ વા તિવિધસ્સ તણ્હામૂલકસ્સ પમાદસ્સ સમ્પટિવેધેન રક્ખણા પટિસંહરણા, અયં સમથોતિ આચરિયેન વુત્તો, ‘‘કતમા વિપસ્સના’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યા વીમંસા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં યથાવુત્તે સમથે સતિ યથાવુત્તસ્સ પમાદસ્સ અનિચ્ચાદિવસેન યા વીમંસા ઉપપરિક્ખા પઞ્ઞા ઉપ્પન્ના, અયં વીમંસા ઉપપરિક્ખા પઞ્ઞા વિસેસેન પસ્સનતો વિપસ્સના નામ. વીમંસાવ દુબ્બલા, ઉપપરિક્ખા બલવતીતિ વિસેસો.

સમથો ચેવ વિપસ્સના ચ દ્વે ધમ્મા આચરિયેન નિદ્ધારિતા, ‘‘ઇમે નિદ્ધારિતા દ્વે ધમ્મા કિં ગચ્છન્તી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘ઇમે દ્વે’’તિઆદિ વુત્તં. સમથો સમથભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છતિ, વિપસ્સના વિપસ્સનાભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છતિ. ‘‘ઇમેસુ દ્વીસુ ધમ્મેસુ ભાવિયમાનેસુ કતમે યોગાવચરેન પહીયન્તી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘ઇમેસૂ’’તિઆદિ વુત્તં. સમથે ધમ્મે ભાવિયમાને તણ્હા ¶ યોગાવચરેન પહીયતિ, વિપસ્સનાય ભાવિયમાનાય અવિજ્જા યોગાવચરેન પહીયતીતિ ઇમે દ્વે પહાતબ્બા ધમ્મા પહીયન્તિ તણ્હા ચેવ અવિજ્જા ચ. ‘‘ઇમેસુ દ્વીસુ ધમ્મેસુ પહીયમાનેસુ કતમે ધમ્મા નિરુજ્ઝન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ઉપાદાનાદયોપિ નિરુજ્ઝન્તીતિ સકલવટ્ટદુક્ખનિરોધં દસ્સેન્તો ‘‘ઇમેસુ દ્વીસુ ધમ્મેસુ પહીનેસૂ’’તિઆદિમાહ. તત્થ તણ્હાય સમથભાવનાય પહીયમાનાય, અવિજ્જાય વિપસ્સનાભાવનાય પહીયમાનાય ઇમેસુ દ્વીસુ ધમ્મેસુ દ્વીહિ ભાવનાહિ પહીનેસુ કામુપાદાનાદીનિ ચત્તારિ ઉપાદાનાનિ વિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદવસેન નિરુજ્ઝન્તિ, ન ભઙ્ગક્ખણવસેન.

એત્થાહ – ‘‘તણ્હાનિરોધા ઉપાદાનનિરોધો’’તિ વુત્તત્તા ‘‘તણ્હાય પહીયમાનાય ઉપાદાનાનિ નિરુજ્ઝન્તી’’તિ વચનં યુત્તં હોતુ, કથં અવિજ્જાય પહીયમાનાય ઉપાદાનાનિ નિરુજ્ઝન્તીતિ? ‘‘તણ્હાનિરોધા ઉપાદાનનિરોધો’’તિ ¶ પાઠે અવિજ્જાસહિતતણ્હાનિરોધા ઉપાદાનનિરોધોતિ અત્થસમ્ભવતો. યથા હિ તણ્હાસહિતાવ અવિજ્જા સઙ્ખારાનં પચ્ચયો, એવં અવિજ્જાસહિતાવ તણ્હા ઉપાદાનાનં પચ્ચયો હોતીતિ અવિજ્જાસહિતતણ્હાનિરોધા ઉપાદાનનિરોધોતિ અત્થો સમ્ભવતીતિ ગહેતબ્બો. વિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદવસેન ઉપાદાનનિરોધા તથેવ ભવનિરોધોતિ એસ નયો સેસેસુપિ. એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધોતિ એત્થાપિ તણ્હાસહિતઅવિજ્જાનિરોધા સઙ્ખારનિરોધોતિઆદિકો ગહિતોતિ દટ્ઠબ્બો. ઇતીતિ એવં વિસભાગસભાગધમ્માનં આવટ્ટનવસેન નિદ્ધારિતાનિ ચ પુરિમકાનિ દ્વે સચ્ચાનિ ચ, સમથો ચ વિપસ્સના ચ ઇમે દ્વે ધમ્મા મગ્ગો ચ મગ્ગસચ્ચઞ્ચ, વટ્ટનિરોધો વટ્ટનિરોધસચ્ચઞ્ચ નિબ્બાનન્તિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ નિદ્ધારિતાનિ.

‘‘વીરિયપટિપક્ખભૂતસ્સ પમાદાદિધમ્મસ્સ વસેન વા સભાગભૂતસ્સ પમાદાદિધમ્મસ્સ વસેન વા આવટ્ટેત્વા ચતુન્નં સચ્ચાનં નિદ્ધારિતબ્બભાવો અમ્હેહિ કેન સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તેન તથા નિદ્ધારિતબ્બભાવેન ભગવા ‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથા’’તિઆદિગાથાવચનં આહ, તેન ‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથા’’તિઆદિગાથાવચનેન તથા ચતુન્નં સચ્ચાનં નિદ્ધારિતબ્બભાવો તુમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ.

‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથા’તિઆદિના વોદાનપક્ખંયેવ નિક્ખિપિત્વા તસ્સેવ વોદાનપક્ખસ્સ વિસભાગધમ્મસભાગધમ્મવસેનેવ આવટ્ટેત્વા ચતુસચ્ચનિદ્ધારણં કાતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા સંકિલેસપક્ખમ્પિ નિક્ખિપિત્વા તસ્સેવ સંકિલેસસ્સ વિસભાગધમ્મસભાગધમ્મવસેનપિ આવટ્ટેત્વા ચતુસચ્ચનિદ્ધારણં દસ્સેન્તો ‘‘યથાપિ મૂલે’’તિઆદિગાથાવચનમાહ. અટ્ઠકથાયં પન –

‘‘એવં ¶ વોદાનપક્ખં નિક્ખિપિત્વા તસ્સ વિસભાગધમ્મવસેન, સભાગધમ્મવસેન ચ આવટ્ટનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સંકિલેસપક્ખં નિક્ખિપિત્વા તસ્સ વિસભાગધમ્મવસેન, સભાગધમ્મવસેન ચ આવટ્ટનં દસ્સેતું ‘યથાપિ મૂલે’તિ ગાથમાહા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૦) –

વુત્તં. ગાથાત્થોપિ અટ્ઠકથાયં વુત્તો. તથાપિ યતિપોતાનં અત્થાય અટ્ઠકથાનુસારેનેવ કથયિસ્સામ.

સમૂહો ¶ રુક્ખો મૂલતિ પતિટ્ઠાતિ એતેન અવયવેન ભૂમિભાગે ઠિતેનાતિ મૂલં, કિં તં? ભૂમિભાગે ઠિતો મૂલસઙ્ખાતો રુક્ખાવયવો, તસ્મિં મૂલે. નત્થિ ઉપદ્દવો ફરસુછેદાદિઅન્તરાયો અસ્સ મૂલસ્સાતિ અનુપદ્દવો. દળ્હેતિ ઉપદ્દવાભાવેન સભાવતો થિરે સતિ. છિન્દીયતીતિ છિન્નો, કો સો? ભૂમિયં પતિટ્ઠિતમૂલસહિતો રુક્ખાવયવો, ન છિન્દિત્વા ગહિતો રુક્ખાવયવો. રુહતિ વડ્ઢતીતિ રુક્ખો. સો ચ ભૂમિયં પતિટ્ઠિતમૂલસહિતો રુક્ખાવયવો રુક્ખોતિ વુત્તો યથા ‘‘સમુદ્દો દિટ્ઠો’’તિ. પુનરેવ રૂહતીતિ પુન અઙ્કુરુપ્પાદનં સન્ધાય વુત્તં. તણ્હાનુસયેતિ અત્તભાવસઙ્ખાતસ્સ રુક્ખસ્સ મૂલે. અનૂહતેતિ અરહત્તમગ્ગઞાણેન અનુપચ્છિન્ને સતિ ઇદં અત્તભાવસઙ્ખાતં દુક્ખં દુક્ખહેતુ પુનપ્પુનં અબ્બોચ્છિન્નં નિબ્બત્તતિ ન નિરુજ્ઝતિયેવાતિ ગાથાત્થો.

‘‘ઇધ ગાથાયં યો તણ્હાનુસયો અનૂહતભાવેન દુક્ખસ્સ નિબ્બત્તનસ્સ મૂલન્તિ વુત્તો, અયં તણ્હાનુસયો કતમસ્સા તણ્હાય અનુસયો’’તિ પુચ્છતિ, ‘‘તણ્હાય કામતણ્હાદિવસેન બહુવિધત્તા ભવતણ્હાય અનુસયો’’તિ વિસ્સજ્જેતિ ભવસ્સાદતણ્હાભાવતો. યો અનુસયો એતસ્સ ભવતણ્હાસઙ્ખાતસ્સ ધમ્મસ્સ પચ્ચયો હોતિ, અયં અનુસયો અવિજ્જાનુસયો હોતિ. ‘‘અનુસયો બહુવિધો, કસ્મા અવિજ્જાનુસયોતિ સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા હિ ભવતણ્હા’’તિ વુત્તં. અવિજ્જાય ભવતણ્હાય પચ્ચયત્તા અવિજ્જાનુસયો સદ્દહિતબ્બો. અવિજ્જાય હિ ભવેસુ આદીનવસ્સ અદસ્સનવસેન ભવસ્સાદતણ્હા ભવતીતિ. ઇમે દ્વે કિલેસાતિઆદિમ્હિ હેટ્ઠા વુત્તનયાનુસારેન ચત્તારિ સચ્ચાનિ નિદ્ધારેત્વા વિસભાગસભાગધમ્માવટ્ટનં વિઞ્ઞાતબ્બં, સમથવિપસ્સના પન મગ્ગસમ્પયુત્તાવ ગહેતબ્બા.

‘‘સબ્બપાપસ્સા’’તિઆદિકસ્સ અનુસન્ધ્યત્થો અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૦) વુત્તો. સબ્બપાપસ્સાતિ કમ્મપથભાવપ્પત્તાપત્તસ્સ નિરવસેસસ્સ અકુસલસ્સ. અકરણન્તિ સપરસન્તાનેસુ અનુપ્પાદનં ¶ . કુસલસ્સાતિ કમ્મપથભાવપ્પત્તાપત્તસ્સ તેભૂમકકુસલસ્સ ચેવ લોકુત્તરકુસલસ્સ ચ. ઉપસમ્પદાતિ સન્તાને ઉપ્પાદનવસેન સમ્પદા. સસ્સ અત્તનો ચિત્તન્તિ સચિત્તં, સચિત્તસ્સ પરિયોદાપનં વોદાનં અરહત્તફલુપ્પત્તિયાતિ સચિત્તપરિયોદાપનં ¶ . અરહત્તમગ્ગુપ્પાદો પન ‘‘કુસલસ્સ ઉપસમ્પદા’’તિ પદેન ગહિતો. એતં અકરણાદિત્તયદીપનં બુદ્ધાનં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં સાસનં ઓવાદોતિ ગાથાત્થો.

ગાથાયં યસ્સ પાપસ્સ અકરણં વુત્તં, તં પાપં દુચ્ચરિતકમ્મપથવસેન વિભજિતું ‘‘સબ્બપાપં નામા’’તિઆદિ વુત્તં. દોસસમુટ્ઠાનન્તિ યેભુય્યવસેન વુત્તં, લોભસમુટ્ઠાનમ્પિ ભવતિ. લોભસમુટ્ઠાનન્તિપિ યેભુય્યવસેન વુત્તં, દોસસમુટ્ઠાનમ્પિ ભવતિ. મોહસમુટ્ઠાનમ્પિ તથેવ વુત્તં. લોભસમુટ્ઠાનદોસસમુટ્ઠાનમ્પિ સમ્ભવતીતિ દટ્ઠબ્બં. સબ્બપાપો દુચ્ચરિતકમ્મપથપ્પભેદેન વિભત્તો, ‘‘એત્તકેનેવ વિભજિતબ્બો, ઉદાહુ અઞ્ઞેન વિભજિતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા અઞ્ઞેન અકુસલમૂલઅગતિગમનભેદેનપિ વિભજિતું ‘‘યા અભિજ્ઝા’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘એવં દુચ્ચરિતઅકુસલકમ્મપથકમ્મવિભાગેન ‘સબ્બપાપ’ન્તિ એત્થ વુત્તપાપં વિભજિત્વા ઇદાનિસ્સ અકુસલમૂલવસેન અગતિગમનવિભાગમ્પિ દસ્સેતું ‘અકુસલમૂલ’ન્તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૦) અનુસન્ધ્યત્થો વુત્તો. મોહવસેન સભાવં અજાનન્તસ્સ ભયસમ્ભવતો યં ભયા ચ મોહા ચ અગતિં ગચ્છતિ, ઇદં મોહસમુટ્ઠાનન્તિ વુત્તં.

સબ્બપાપો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કતમં સબ્બપાપસ્સ અકરણ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તત્થ લોભો અસુભાયા’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન –

‘‘એત્તાવતા ‘સબ્બપાપસ્સ અકરણ’ન્તિ એત્થ પાપં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સ અકરણં દસ્સેન્તો ‘લોભો…પે… પઞ્ઞાયા’તિ તીહિ કુસલમૂલેહિ તિણ્ણં અકુસલમૂલાનં પહાનવસેન સબ્બપાપસ્સ અકરણં અનુપ્પાદનમાહા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૦) –

વુત્તં. સુભાધિમુત્તવસેન પવત્તો લોભો અસુભાય અસુભભાવનાય તથાપવત્તેન અલોભેન તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન પહીયતિ, સત્તેસુ કુજ્ઝનદુસ્સનવસેન પવત્તો દોસો મેત્તાય મેત્તાભાવનાય તથાપવત્તેન અદોસેન ચ તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન પહીયતિ, સત્તેસુ ચેવ સઙ્ખારેસુ ચ મુય્હનવસેન પવત્તો મોહો પઞ્ઞાય ¶ વિચારણપઞ્ઞાય ચ ભાવનામગ્ગપઞ્ઞાય ચ તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપ્પહાનેન પહીયતિ.

‘‘યદિ ¶ તીહિ કુસલમૂલેહેવ અકુસલમૂલાનિ પહીયન્તિ, એવં સતિ ઉપેક્ખાકરુણામુદિતા નિરત્થકા ભવેય્યુ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તથા લોભો ઉપેક્ખાયા’’તિઆદિ વુત્તં. ઉપેક્ખાયાતિ ‘‘સબ્બે સત્તા કમ્મસ્સકા’’તિઆદિના ભાવિતાય ઉપેક્ખાય. મુદિતા અરતિં વૂપસમેત્વા અરતિયા મૂલભૂતં મોહમ્પિ પજહતીતિ મનસિ કત્વા ‘‘મોહો મુદિતાય પહાનં અબ્ભત્થં ગચ્છતી’’તિ વુત્તં. ‘‘અકુસલમૂલાનં કુસલમૂલાદીહિ પહાતબ્બત્તં કેન અમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તેન તથા પહાતબ્બત્તેન ભગવા ‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણ’’ન્તિ વચનં આહ, તેન ‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણ’’ન્તિ વચનેન તથા પહાતબ્બત્તં તુમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ.

૩૧. ‘‘એત્તાવતા ચ સબ્બપાપો વિભત્તો, તસ્સ અકરણઞ્ચ વિભત્તં સિયા, એવં સતિ અટ્ઠમિચ્છત્તાનં અકરણં અનિવારિતં સિયા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સબ્બપાપં નામ અટ્ઠ મિચ્છત્તાની’’તિઆદિ વુત્તં. મિચ્છાસતીતિ અનિચ્ચાદીસુ ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ અનુસ્સરણચિન્તનાદિવસેન પવત્તઅકુસલપ્પવત્તિ.

સબ્બપાપસ્સ અકરણં બહુધા આચરિયેન વિભત્તં, અમ્હેહિ ચ વિઞ્ઞાતં, ‘‘કથં કુસલસ્સ સમ્પદા વિભજિતબ્બા વિઞ્ઞાતબ્બા’’તિ વત્તબ્બત્તા કુસલસ્સ સમ્પદં વિભજિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘અટ્ઠસુ મિચ્છત્તેસુ પહીનેસૂ’’તિઆદિમાહ. અટ્ઠ સમ્મત્તાનીતિ સમ્માદિટ્ઠિ સમ્માસઙ્કપ્પો સમ્માવાચા સમ્માકમ્મન્તો સમ્માઆજીવો સમ્માવાયામો સમ્માસતિ સમ્માસમાધીતિ અટ્ઠસમ્મત્તાનિ વિસભાગપરિવત્તનધમ્મવસેન સમ્પજ્જન્તિ. અતીતસ્સાતિ અતીતેન સમ્માસમ્બુદ્ધેન દેસિતસ્સ. વિપસ્સિનો હિ ભગવતો અયં પાતિમોક્ખુદ્દેસગાથા. ચિત્તે પરિયોદાપિતેતિ ચિત્તપટિબદ્ધા પઞ્ચક્ખન્ધાપિ પરિયોદાપિતા ભવન્તિ. ‘‘ચિત્તપરિયોદાપિતેન પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં પરિયોદાપિતભાવો કથં અમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘એવઞ્હી’’તિઆદિ વુત્તં. એવં વુત્તપ્પકારેન ભગવા યં ‘‘ચેતોવિસુદ્ધત્થં ભિક્ખવે તથાગતે બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતી’’તિ વચનં આહ, તેન ‘‘ચેતો…પે… વુસ્સતી’’તિ વચનેન તુમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘પરિયોદાપના કતિવિધા ભવન્તી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘દુવિધા હી’’તિઆદિ વુત્તં. સમથવિપસ્સનાય ¶ નીવરણપ્પહાનઞ્ચ અરિયમગ્ગભાવનાય અનુસયસમુગ્ઘાતો ચાતિ પરિયોદાપનસ્સ દુવિધત્તા પઞ્ચક્ખન્ધા પરિયોદાપિતા ભવન્તીતિ અત્થો. પહીનનીવરણાનુસયા હિ પુગ્ગલા પસાદનીયવણ્ણા હોન્તિ.

‘‘પરિયોદાપનસ્સ કિત્તિકા ભૂમિયો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘દ્વે પરિયોદાપનભૂમિયો’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણ’ન્તિઆદિગાથાય દેસિતેસુ ધમ્મેસુ કતમં દુક્ખસચ્ચં, કતમં સમુદયસચ્ચં ¶ , કતમં મગ્ગસચ્ચં, કતમં નિરોધસચ્ચ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યં પટિવેધેના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ ગાથાય દેસિતેસુ ધમ્મેસુ યં ખન્ધપઞ્ચકં પટિવેધેન પરિઞ્ઞાભિસમયેન પરિયોદાપેતિ, ઇદં ખન્ધપઞ્ચકં દુક્ખં દુક્ખસચ્ચં ભવે. યતો તણ્હાસંકિલેસતો ખન્ધપઞ્ચકં પરિયોદાપેતિ, અયં તણ્હાસંકિલેસો સમુદયો સમુદયસચ્ચં. યેન અરિયમગ્ગઙ્ગેન પરિયોદાપેતિ, અયં અરિયમગ્ગો મગ્ગસચ્ચં. યં અસઙ્ખતધાતું અધિગતેન પુગ્ગલેન પરિયોદાપિતં, અયં અસઙ્ખતધાતુધમ્મો નિરોધો નિરોધસચ્ચં ભવે. ઇમાનિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ ગાથાય દેસિતધમ્માનં સભાગવિસભાગધમ્માવટ્ટનવસેન નિદ્ધારિતાનિ. ‘‘તેનાહા’’તિઆદિકસ્સ અત્થો હેટ્ઠા વુત્તનયેન વેદિતબ્બો.

‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણ’’ન્તિઆદિગાથાય દેસિતાનં ધમ્માનં સભાગવિસભાગધમ્માવટ્ટનવસેન ચત્તારિ સચ્ચાનિ આચરિયેન નિદ્ધારિતાનિ, અમ્હેહિ ચ વિઞ્ઞાતાનિ.

‘‘‘ધમ્મો હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિં, છત્તં મહન્તં યથ વસ્સકાલે;

એસાનિસંસો ધમ્મે સુચિણ્ણે, ન દુગ્ગતિં ગચ્છતિ ધમ્મચારી’તિ –

ગાથાય દેસિતાનં ધમ્માનં વિસભાગસભાગધમ્માનં આવટ્ટનવસેન કથં ચત્તારિ સચ્ચાનિ નિદ્ધારિતાની’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘ધમ્મો હવે’’તિઆદિમાહ. તાય ગાથાય દેસિતે ધમ્મે વિભજિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘ધમ્મો નામા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ધમ્મો નામાતિ પુઞ્ઞધમ્મો નામ. ઇન્દ્રિયસંવરોતિ મનચ્છટ્ઠિન્દ્રિયસંવરસીલાદિકો સબ્બો સંવરો. તેન વુત્તં –‘‘ઇન્દ્રિયસંવરસીસેન ¶ ચેત્થ સબ્બમ્પિ સીલં ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૧). ચત્તારો અપાયા દુક્કટકમ્મકારીનં ગતિભૂતત્તા દુગ્ગતિ. સબ્બા ઉપપત્તિયો પન દુક્ખદુક્ખસઙ્ખારદુક્ખવિપરિણામદુક્ખસમઙ્ગીનં ગતિભૂતત્તા દુગ્ગતિ નામ.

‘‘તસ્મિં દુવિધે ધમ્મે ઇન્દ્રિયસંવરધમ્મો કત્થ ઠિતો, કથં સુચિણ્ણો, કુતો રક્ખતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યા સંવરસીલે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તસ્મિં દુવિધે ધમ્મે. સંવરસીલે ઠિતા યા અખણ્ડકારિતા હોતિ, અયં અખણ્ડવસેન કાતબ્બો સંવરસીલે ઠિતો સુટ્ઠુ આચિણ્ણપરિચિણ્ણો પુઞ્ઞધમ્મો ચતૂહિ અપાયેહિ અત્તનો આધારં અત્તાનં રક્ખન્તં પુગ્ગલં એકન્તિકભાવેન રક્ખતિ, અનેકન્તિકભાવેન પન રક્ખિતમત્તો પુઞ્ઞધમ્મોપિ રક્ખતીતિ અત્થો ગહેતબ્બો. અપાયેહીતિ ચ પધાનવસેન વુત્તં, રોગાદિઅન્તરાયતોપિ રક્ખતિ. રોગાદિઅન્તરાયો વા અયતો અપગતત્તા અપાયન્તોગધોતિ દટ્ઠબ્બો.

‘‘તથા ¶ રક્ખતીતિ કેન અમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘એવં ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. એવં વુત્તપ્પકારેન લક્ખણપકારદસ્સનં ભગવા ‘‘દ્વેમા, ભિક્ખવે, સીલવતો ગતિયો દેવા ચ મનુસ્સા ચા’’તિ યં વચનં આહ, તેન ‘‘દ્વેમા…પે… મનુસ્સા ચા’’તિ વચનેન તુમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘સંવરસીલે ઠિતસ્સ અખણ્ડકાતબ્બસ્સ સુચિણ્ણસ્સ પુઞ્ઞધમ્મસ્સ અપાયેહિ રક્ખણે એકન્તિકભાવો કેન સુત્તેન દીપેતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘એવઞ્ચ નાળન્દાય’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ એવઞ્ચાતિ ઇમિના ઇદાનિ વુચ્ચમાનેન પકારેનપિ વુત્તપ્પકારો અત્થો વેદિતબ્બો. નાળન્દાયન્તિ નાળન્દનામકે નિગમે નિસિન્નો અસિબન્ધકનામસ્સ પુત્તો ગામણિ ગામજેટ્ઠકો ભગવન્તં એતં વુચ્ચમાનં ‘‘બ્રાહ્મણા, ભન્તે’’તિઆદિવચનં અવોચ.

બ્રાહ્મણાતિ બાહિરકા બ્રાહ્મણા. ભન્તેતિ ભગવન્તં ગામણિ આલપતિ. પચ્છાભૂમકાતિ પચ્છિમદિસાય નિસિન્નકા. ઉય્યાપેન્તીતિ મનુસ્સલોકતો ઉદ્ધં દેવલોકં યાપેન્તિ પાપેન્તિ.

ઇધસ્સાતિ ઇધલોકે અસ્સ ભવેય્ય. પુરિસો પાણાતિપાતી…પે… મિચ્છાદિટ્ઠિકો અસ્સ ભવેય્યાતિ યોજના. સેસં પાળિતો ચેવ વુત્તાનુસારેન ચ ઞેય્યં.

૩૨. ‘‘વિસભાગધમ્મસભાગધમ્માવટ્ટનવસેન ¶ ચતુન્નં સચ્ચાનં નિદ્ધારિતભાવો કેન અમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહ મહાકચ્ચાનો એકમ્હિ પદટ્ઠાને’’તિ વુત્તં.

‘‘એત્તાવતા ચ આવટ્ટો હારો પરિપુણ્ણો, અઞ્ઞો નિયુત્તો નત્થી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘નિયુત્તો આવટ્ટો હારો’’તિ વુત્તં. યસ્સં યસ્સં પાળિયં યો યો આવટ્ટો હારો યથાલાભવસેન યોજિતો, તસ્સં તસ્સં પાળિયં સો સો આવટ્ટો હારો તથા નિદ્ધારેત્વા યુત્તો યોજિતોતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

ઇતિ આવટ્ટહારવિભઙ્ગે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

વિભાવના નિટ્ઠિતા.

પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેનેવ ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.

૮. વિભત્તિહારવિભઙ્ગવિભાવના

૩૩. યેન ¶ યેન સંવણ્ણનાવિસેસભૂતેન આવટ્ટહારવિભઙ્ગેન આવટ્ટેતબ્બા પદટ્ઠાનાદયો વિભત્તા, સો સંવણ્ણનાવિસેસભૂતો આવટ્ટહારવિભઙ્ગો પરિપુણ્ણો, ‘‘તત્થ કતમો વિભત્તિહારવિભઙ્ગો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો વિભત્તિહારો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ નિદ્દિટ્ઠેસુ સોળસસુ દેસનાહારાદીસુ કતમો સંવણ્ણનાવિસેસો વિભત્તિહારો વિભત્તિહારવિભઙ્ગો નામાતિ પુચ્છતિ. ‘‘ધમ્મઞ્ચ પદટ્ઠાનં ભૂમિઞ્ચા’’તિઆદિનિદ્દેસસ્સ ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાનો ‘‘દ્વે સુત્તાની’’તિઆદિકો વિત્થારભૂતો સંવણ્ણનાવિસેસો વિભત્તિહારો વિભત્તિહારવિભઙ્ગો નામાતિ અત્થો ગહેતબ્બો.

‘‘યેસુ સુત્તેસુ વુત્તા ધમ્મપદટ્ઠાનભૂમિયો ઇમિના વિભત્તિહારેન વિભત્તા, તાનિ સુત્તાનિ કિત્તકાની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તાનિ સુત્તાનિ પઠમં દસ્સેતું ‘‘દ્વે સુત્તાનિ વાસનાભાગિયઞ્ચ નિબ્બેધભાગિયઞ્ચા’’તિ વુત્તં. તત્થ વાસનાભાગિયન્તિ પુઞ્ઞભાવના વાસના નામ, વાસનાય ભાગો કોટ્ઠાસો વાસનાભાગો, વાસનાભાગે વાચકભાવેન નિયુત્તં ¶ સુત્તન્તિ વાસનાભાગિયં, કતમં તં? યસ્મિં સુત્તે તીણિ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનિ ભગવતા દેસિતાનિ, તં સુત્તં વાસનાભાગિયં. નિબ્બેધભાગિયન્તિ લોભક્ખન્ધાદીનં નિબ્બિજ્ઝનં પદાલનં નિબ્બેધો, નિબ્બેધસ્સ ભાગો કોટ્ઠાસો નિબ્બેધભાગો, નિબ્બેધભાગે વાચકભાવેન નિયુત્તં સુત્તન્તિ નિબ્બેધભાગિયં, કતમં તં? યસ્મિં સુત્તે સેક્ખાસેક્ખધમ્મા ભગવતા દેસિતા, તં સુત્તં નિબ્બેધભાગિયં.

‘‘તેસં સુત્તાનં પટિગ્ગાહકા પુગ્ગલા યાહિ પટિપદાહિ સમ્પજ્જન્તિ, તા પટિપદા કિત્તિકા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘દ્વે પટિપદા’’તિઆદિ વુત્તં. દાનસીલભાવનામયપુઞ્ઞભાગે ભવા પટિપદાતિ પુઞ્ઞભાગિયા. ફલભાગે ભવા પટિપદાતિ ફલભાગિયા. ‘‘યેસુ સીલેસુ ઠિતા પટિગ્ગાહકા પટિપજ્જન્તિ, તાનિ સીલાનિ કિત્તકાની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘દ્વે સીલાની’’તિઆદિ વુત્તં. સંવરતિ એતેન સંવરેનાતિ સંવરો, સો સંવરો પાતિમોક્ખસંવરો, સતિસંવરો, ઞાણસંવરો, ખન્તિસંવરો, વીરિયસંવરોતિ પઞ્ચવિધો. સબ્બોપિ પાપસંવરણતો સંવરો, લોકિયલોકુત્તરસમ્પત્તિટ્ઠાનત્તા સીલં નામ. પજહતિ એતેન પહાતબ્બેતિ પહાનં, પજહનં વા પહાનં, તઞ્ચ પહાનં તદઙ્ગપ્પહાનં, વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં, સમુચ્છેદપ્પહાનં, પટિપસ્સદ્ધિપ્પહાનં, નિસ્સરણપ્પહાનન્તિ પઞ્ચવિધં. તત્થ નિસ્સરણપ્પહાનં વજ્જેત્વા ચતુબ્બિધં પહાનં વુત્તનયેન સીલં નામ.

‘‘તેસુ ¶ સુત્તાદીસુ ભગવા કતમં સુત્તં કતમાય પટિપદાય દેસયતિ, કતરસ્મિં સીલે ઠિતો પુગ્ગલો કતમેન સીલેન બ્રહ્મચારી ભવતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તથા વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘તત્થ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તેસુ વાસનાભાગિયાદીસુ સુત્તેસુ વાસનાભાગિયં સુત્તં તત્થ તાસુ પુઞ્ઞભાગિયાદિપટિપદાસુ પુઞ્ઞભાગિયાય પટિપદાય ભગવા યસ્સ પુગ્ગલસ્સ દેસયતિ, સો વાસનાભાગિયસુત્તપટિગ્ગાહકો પુગ્ગલો તત્થ સંવરસીલાદીસુ સંવરસીલે ઠિતો હુત્વા તેન સંવરસીલસઙ્ખાતેન બ્રહ્મચરિયેન સેટ્ઠચરિયેન બ્રહ્મચારી સેટ્ઠાચારપૂરકો ભવતિ. તત્થ તેસુ વાસનાભાગિયાદીસુ સુત્તેસુ નિબ્બેધભાગિયં સુત્તં તત્થ તાસુ પુઞ્ઞભાગિયાદિપટિપદાસુ ફલભાગિયાય પટિપદાય યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ભગવા દેસયતિ, સો નિબ્બેધભાગિયસુત્તપટિગ્ગાહકો પુગ્ગલો તત્થ સંવરસીલાદીસુ પહાનસીલે સમુચ્છેદપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનવસેન ¶ ઠિતો હુત્વા તેન પહાનસીલસઙ્ખાતેન વિસેસભૂતેન મગ્ગસઙ્ખાતેન બ્રહ્મચરિયેન બ્રહ્મચારી ભવતીતિ યોજના કાતબ્બા.

‘‘વાસનાભાગિયસુત્તાદીસુ કતમં વાસનાભાગિયં સુત્ત’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ વાસનાભાગિયસુત્તાદીસુ. દાનકથાતિ સપ્પુરિસદાનદાનફલઅસપ્પુરિસદાનદાનફલકથા. સીલકથાતિ પઞ્ચસીલાદિસીલફલકથા. સગ્ગકથાતિ સગ્ગસમ્પત્તિસુખકથા ચેવ સગ્ગે નિબ્બત્તાપકપુઞ્ઞકથા ચ. આદીનવોતિ આદીનવદસ્સકો સુત્તન્તો. આનિસંસોતિ આનિસંસદસ્સકો સુત્તન્તો. વાસનાભાગિયં સુત્તં નામાતિ યોજના.

‘‘તત્થ કતમ’’ન્તિઆદીસુ અનુસન્ધ્યત્થો વુત્તનયોવ. યા દેસના ચતુસચ્ચપ્પકાસના, સા દેસના નિબ્બેધભાગિયં સુત્તં નામાતિ યોજના. એવઞ્ચ સતિ વાસનાભાગિયસુત્તસ્સપિ નિબ્બેધભાગિયસુત્તભાવો આપજ્જેય્ય ચતુસચ્ચપ્પકાસનતોતિ ચોદનં મનસિ કત્વા ‘‘વાસનાભાગિયે સુત્તે’’તિઆદિ વુત્તં. વાસનાભાગિયે સુત્તે પજાનના વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સના અરિયમગ્ગપદટ્ઠાનભૂતા પઞ્ઞા નત્થિ, મગ્ગો અરિયમગ્ગો નત્થિ, ફલં અરિયફલં નત્થિ. નિબ્બેધભાગિયે સુત્તે પન પજાનનાદયો અત્થિ, વાસનાભાગિયે સુત્તે નત્થિ. ‘‘પજાનના’’તિઆદિના ચતુસચ્ચપ્પકાસના દાનકથાદિકા નિબ્બેધભાગિયે સુત્તે અન્તોગધા, ઇતરંયેવ વાસનાભાગિયસુત્તન્તિ નામાતિ દસ્સેતિ. યેસુ સુત્તેસુ વુત્તા ધમ્મપદટ્ઠાનભૂમિયો વિભત્તા, તાનિ સુત્તાનિ દ્વેયેવ ન હોન્તિ, કસ્મા ‘‘દ્વેયેવ સુત્તાનિ નિદ્ધારિતાની’’તિ ચે વદેય્યું? અસઙ્કરતો સુત્તે વુત્તાનં ધમ્મપદટ્ઠાનભૂમીનં વિભજિતબ્બાનં સુવિઞ્ઞેય્યત્તા. ‘‘યદિ એવં સંકિલેસભાગિયઅસેક્ખભાગિયસુત્તાનિપિ નિદ્ધારિતાનિ અસઙ્કરત્તા’’તિ ચે વદેય્યું? નો નિદ્ધારિતાનિ, વાસનાભાગિયસુત્તે નિદ્ધારિતે સંકિલેસભાગિયસુત્તમ્પિ નિદ્ધારિતં, સંકિલેસધમ્મતો નિસ્સટ્ઠધમ્માનંયેવ વાસનાભાગિયધમ્મત્તા નિબ્બેધભાગિયસુત્તે ચ નિદ્ધારિતે અસેક્ખભાગિયસુત્તમ્પિ નિદ્ધારિતં અનઞ્ઞત્તા.

‘‘યેસુ ¶ સુત્તેસુ વુત્તા ધમ્મપદટ્ઠાનભૂમિયો વિભત્તિહારેન વિભત્તા, તાનિ સુત્તાનિ કતમેન ફલેન યોજયિતબ્બાની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇમાનિ ચત્તારિ સુત્તાની’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઇમાનિ ચત્તારિ સુત્તાનીતિ ¶ યથાનિદ્ધારિતાનિ વાસનાભાગિયનિબ્બેધભાગિયસુત્તાનિ ચેવ તંનિદ્ધારણેન નિદ્ધારિતાનિ સંકિલેસભાગિયઅસેક્ખભાગિયસુત્તાનિ ચાતિ ચત્તારિ સુત્તાનિ ઇમેસંયેવ ચતુન્નં સુત્તાનં દેસનાય નયેન નીતેન ફલેન સબ્બતો સબ્બભાગેન સંવરસીલપ્પહાનસીલેન બ્રહ્મચરિયેન યોજયિતબ્બાનિ. યોજેન્તેન ચ સબ્બતો સબ્બભાગેન ચ પદાદિવિચયેન હારેન સંવરસીલાદિકં ફલં વિચિનિત્વા યુત્તિહારેન યુત્તં ફલં ગવેસિત્વા ‘‘ઇદં ફલં ઇમસ્સ પુગ્ગલસ્સ ફલં, ઇદં ફલં ઇમસ્સ સુત્તસ્સ ફલ’’ન્તિ સુત્તાનિ વિસું વિસું ફલેન યોજયિતબ્બાનીતિ અત્થો ગહેતબ્બો.

‘‘કિત્તકેન ફલેન બ્રહ્મચરિયેન યોજેતબ્બાની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યાવતિકા ઞાણસ્સ ભૂમી’’તિ વુત્તં. ભગવતા દેસિતેન વાસનાભાગિયસુત્તેન સિદ્ધા યાવતિકા પુઞ્ઞભાગિયા પટિપદાદયો વિભજનઞાણસ્સ ભૂમિ આરમ્મણા ભવિતુમરહન્તિ, તાવતિકાહિ ભૂમીહિ વાસનાભાગિયસુત્તં યોજયિતબ્બં. નિબ્બેધભાગિયસુત્તેન સિદ્ધા યાવતિકા ફલભાગિયા પટિપદાદયો વિભજનઞાણસ્સ ભૂમિ આરમ્મણા ભવિતુમરહન્તિ, તાવતિકાહિ ભૂમીહિ નિબ્બેધભાગિયસુત્તં યોજેતબ્બં. ઇતરદ્વયમ્પિ સુત્તં યથાસમ્ભવં યોજેતબ્બં. એતેન ઞાણસ્સ ભૂમીનં સુત્તત્થાનં બહુવિધત્તં દસ્સેતિ.

૩૪. વાસનાભાગિયસુત્તાદીસુ વુત્તા ધમ્મા વાસનાભાગિયનિબ્બેધભાગિયભાવેહિ આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘કથં સંકિલેસભાગિયઅસેક્ખાભાગિયભાવેહિ અસાધારણાસાધારણભાવેહિ વિભજિતબ્બા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમે ધમ્મા સાધારણા’’તિઆદિ આરદ્ધં. અટ્ઠકથાય પન –

‘‘એવં વાસનાભાગિયનિબ્બેધભાગિયભાવેહિ ધમ્મે એકદેસેન વિભજિત્વા ઇદાનિ તેસં કિલેસભાગિયઅસેક્ખભાગિયભાવેહિ સાધારણાસાધારણભાવેહિ વિભજિતું ‘તત્થ કતમે ધમ્મા સાધારણા’તિઆદિ આરદ્ધ’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૪) –

વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ યે ધમ્મા સુત્તે વુત્તા વિભત્તિહારેન વિભજિતબ્બા, તેસુ ધમ્મેસુ કતમે ધમ્મા સાધારણાતિ પુચ્છતિ, દ્વે ધમ્મા સાધારણાતિ ¶ વિસ્સજ્જેતિ. તે દ્વે ધમ્મે સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘નામસાધારણા, વત્થુસાધારણા ચા’’તિ વુત્તં. તત્થ નામસાધારણાતિ નામેન નામપઞ્ઞત્તિયા ¶ સાધારણા સમાના, ‘‘કુસલા’’તિ નામેન એકવીસતિ ચિત્તુપ્પાદા સમાના, ‘‘અકુસલા’’ત્યાદિનામેન દ્વાદસ ચિત્તુપ્પાદા સમાના, કુસલાદિનામપઞ્ઞત્તિવચનેન વચનીયા અત્થા કુસલાદિનામસાધારણાતિ વુત્તા. તેન ટીકાયં –

‘‘નામં નામપઞ્ઞત્તિ, તંમુખેનેવ સદ્દતો તદત્થાવગમો. સદ્દેન ચ સામઞ્ઞરૂપેનેવ તથારૂપસ્સ અત્થસ્સ ગહણં, ન વિસેસરૂપેન. તસ્મા સદ્દવચનીયા અત્થા સાધારણરૂપનામાયત્તગહણીયતાય નામસાધારણા વુત્તા’’તિ –

વુત્તં. વત્થુસાધારણાતિ પતિટ્ઠાનભૂતેન વત્થુના સાધારણા. યસ્મિં પતિટ્ઠાનભૂતે સન્તાને વા ચિત્તુપ્પાદાદિમ્હિ વા યે ધમ્મા પવત્તન્તિ, તે ધમ્મા તેન સન્તાનેન વા વત્થુના તેન ચિત્તુપ્પાદાદિના વા સાધારણા સમાનાતિ અત્થો. એકસન્તાને પતિતત્તા ફુસનાદિસભાવતો ભિન્નાપિ વત્થુસાધારણા સમાનવત્થુકાયેવ ભવન્તીતિ વિભત્તિહારેન વિભજિત્વાતિ વુત્તં હોતિ.

‘‘કિં નામસાધારણવત્થુસાધારણાયેવ વિભજિતબ્બા, અઞ્ઞં વિભજિતબ્બં નત્થી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યં વા પના’’તિઆદિ વુત્તં. નામસાધારણવત્થુસાધારણેહિ અઞ્ઞં યં વા પન કિચ્ચસાધારણપચ્ચયસાધારણપટિપક્ખાદિસાધારણમ્પિ ધમ્મજાતં એવંજાતિયં સાધારણજાતિયં, તમ્પિ સબ્બં વિચયહારેન વિચિનિત્વા યુત્તિહારેન ગવેસિત્વા યુત્તં સાધારણં વિભત્તિહારેન વિભજિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. ‘‘તેસુ નામસાધારણાદીસુ કતમે નામસાધારણા, કતમે વત્થુસાધારણા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘મિચ્છત્તનિયતાનં સત્તાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. માતુઘાતકાદીનં છન્નં મિચ્છત્તનિયતકમ્મકરાનં સત્તાનઞ્ચ દુગ્ગતિઅહેતુકસુગતિઅહેતુકદુહેતુકતિહેતુકાનં ચતુન્નં પુથુજ્જનાનં અનિયતકમ્મકરાનં સત્તાનઞ્ચ સન્તાને પવત્તા દસ્સનપહાતબ્બા કિલેસા દસ્સનપહાતબ્બનામસાધારણા સમાના ભવન્તિ સક્કાયદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાસીલબ્બતપરામસનવસેન ભિન્નસભાવાનમ્પિ દસ્સનપહાતબ્બનામનાતિવત્તનતો. વુત્તપ્પકારાનં નિયતાનિયતસત્તાનં ¶ દસ્સનપહાતબ્બાનં કિલેસાનં પતિટ્ઠાનવત્થુભાવતો વત્થુસાધારણા ચ સમાનવત્થુકાતિ અત્થો. પુથુજ્જનસ્સ દુગ્ગતિઅહેતુકાદિચતુબ્બિધસત્તસ્સ, સોતાપન્નસ્સ ચ સન્તાને પવત્તા કામરાગબ્યાપાદા કિલેસા કામરાગબ્યાપાદનામસાધારણા સમાના ભવન્તિ સકદાગામિમગ્ગપ્પહાતબ્બઅનાગામિમગ્ગપ્પહાતબ્બવસેન ભિન્નસભાવાનમ્પિ કામરાગબ્યાપાદનામનાતિવત્તનતો. વુત્તપ્પકારસ્સ પુથુજ્જનસ્સ, સોતાપન્નસ્સ ચ કામરાગબ્યાપાદાનં પતિટ્ઠાનવત્થુભાવતો વત્થુસાધારણા સમાનવત્થુકાતિ અત્થો ચ ગહેતબ્બો. પુથુજ્જનસ્સ, અનાગામિસ્સ ચ સન્તાને પવત્તા ઉદ્ધંભાગિયા સંયોજના ઉદ્ધમ્ભાગિયનામસાધારણા સમાના ભવન્તિ રૂપરાગાદિવસેન ભિન્નસભાવાનમ્પિ ¶ ઉદ્ધંભાગિયનામનાતિવત્તનતો. પુથુજ્જનસ્સ, અનાગામિસ્સ ચ ઉદ્ધંભાગિયાનં પતિટ્ઠાનવત્થુભાવતો વત્થુસાધારણા સમાનવત્થુકાતિ અત્થો ચ ગહેતબ્બો. તેન વુત્તં ટીકાયં – ‘‘દસ્સનપહાતબ્બાનઞ્હિ યથા મિચ્છત્તનિયતસત્તા પવત્તિટ્ઠાનં, એવં અનિયતાપી’’તિ વુત્તં. સઙ્ખેપતો પન સંકિલેસપક્ખે પહાનેકટ્ઠા કિલેસા નામસાધારણા હોન્તિ, સહજેકટ્ઠા કિલેસા વત્થુસાધારણાતિ દટ્ઠબ્બા.

સંકિલેસપક્ખે સાધારણા આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘કથં વોદાનપક્ખે સાધારણા વિભત્તા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યં કિઞ્ચિ અરિયસાવકો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યં કિઞ્ચીતિ સામઞ્ઞવસેન વુત્તા પઠમજ્ઝાનસમાપત્તિઆદિકા લોકિયા સમાપત્તિયેવ ગહિતા. અરિયસાવકોતિ અરિયસ્સ ભગવતો સાવકો અરિયસાવકોતિ વત્તબ્બો, ઝાનલાભી ચ ફલટ્ઠો ચ પુગ્ગલો, ન મગ્ગટ્ઠો. મગ્ગટ્ઠો હિ લોકિયં યં કિઞ્ચિ સમાપત્તિં ન સમાપજ્જતિ. સબ્બા સા લોકિયસમાપત્તિ રૂપાવચરા અરૂપાવચરા દિબ્બવિહારો બ્રહ્મવિહારો પઠમજ્ઝાનસમાપત્તીતિ એવમાદીહિ પરિયાયેહિ સાધારણા તંસમઙ્ગીહિ વીતરાગાવીતરાગેહિ સાધારણા લોકિયસમાપત્તિનામનાતિવત્તનતો ચ વીતરાગાવીતરાગેહિ સમાપજ્જિતબ્બતો ચ. ‘‘અરિયસાવકો ચ લોકિયં સમાપત્તિં સમાપજ્જન્તો ઓધિસો ઓધિસો સમાપજ્જતિ, એવં સતિ કથં વીતરાગેહિ સાધારણાતિ સદ્દહિતબ્બા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સાધારણા હિ ધમ્મા’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન – ‘‘કથં તે ઓધિસો ગહિતા, અથ ¶ ઓધિસો ગહેતબ્બા, કથં સાધારણાતિ અનુયોગં મનસિ કત્વા તં વિસોધેન્તો આહ – ‘સાધારણા હિ ધમ્મા એવં અઞ્ઞમઞ્ઞ’ન્તિઆદી’’તિ વુત્તં.

તત્થ એવં વીતરાગાવીતરાગેહિ ઓધિસો ઓધિસો સમાપજ્જિતબ્બા ધમ્મા પરં પરં પચ્છા પચ્છા પવત્તિયમાનં ધમ્મજાતં સકં સકં પુબ્બે પુબ્બે જાતં ‘‘લોકિયસમાપત્તી’’તિ નામં નિયતવિસયં અઞ્ઞમઞ્ઞં હુત્વા હિ યસ્મા નાતિવત્તન્તિ, તસ્મા સાધારણાતિ સદ્દહિતબ્બા ગહેતબ્બાતિ અત્થો. ‘‘પરં પરં સમાપજ્જન્તો કથં નાતિવત્તતી’’તિ વત્તબ્બત્તા નાતિવત્તનં પાકટં કાતું ‘‘યોપી’’તિઆદિ વુત્તં. યો અરિયસાવકો વા અવીતરાગો વા. ઇમેહિ લોકિયસમાપત્તિધમ્મેહિ સમન્નાગતો, સો અરિયસાવકો વા અવીતરાગો વા પરં પરં સમાપજ્જન્તોપિ તં ધમ્મં લોકિયં સમાપત્તિધમ્મં નાતિવત્તતિ, અઞ્ઞં ઉપગન્ત્વા નાતિક્કમતીતિ અત્થો. યેહિ લોકિયસમાપત્તિધમ્મેહિ સમન્નાગતો, ઇમે લોકિયસમાપત્તિ ધમ્મા સાધારણાવાતિ દટ્ઠબ્બા.

‘‘વાસનાભાગિયાદિસુત્તેસુ વુત્તા યે ધમ્મા ઇમિના વિભત્તિહારેન વિભત્તા, યેસુ ધમ્મેસુ કતમે ધમ્મા અસાધારણા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમે ધમ્મા અસાધારણા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ¶ તેસુ વિભજિતબ્બેસુ ધમ્મેસુ કતમે ધમ્મા અસાધારણાતિ પુચ્છતિ, પુચ્છિત્વા યાવ દેસનં ઉપાદાય અસાધારણા ધમ્મા ગવેસિતબ્બા, ‘‘સેક્ખાસેક્ખા’’તિ વા ગવેસિતબ્બા, ‘‘ભબ્બાભબ્બા’’તિ વા ગવેસિતબ્બા. અથ વા યાવ ‘‘સેક્ખાસેક્ખા ભબ્બાભબ્બા’’તિ દેસના વુત્તા, તાવ દેસનં ઉપાદાય અસાધારણા ગવેસિતબ્બા. કથં ગવેસિતબ્બા? અરિયેસુ સેક્ખાસેક્ખધમ્મવસેન ‘‘સેક્ખા’’તિ નામં અસેક્ખેન અસાધારણં, ‘‘અસેક્ખા’’તિ નામં સેક્ખેન અસાધારણન્તિ વા, અનરિયેસુ ‘‘ભબ્બા’’તિ નામં અભબ્બેન અસાધારણં, ‘‘અભબ્બા’’તિ નામં ભબ્બેન અસાધારણન્તિ વા ગવેસિતબ્બા. કામરાગબ્યાપાદા સંયોજના અપ્પહીનત્તા અનુસયભાવેન ઉપ્પજ્જનારહત્તા અટ્ઠમકસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠસ્સ ચ સોતાપન્નસ્સ ફલટ્ઠસ્સ ચ સાધારણા ભવન્તિ, ધમ્મતા ધમ્મસભાવો અસાધારણો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘અટ્ઠમકસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠતા સોતાપન્નસ્સ અસાધારણા, સોતાપન્નસ્સ ¶ સોતાપન્નફલટ્ઠતા ચ અટ્ઠમકસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠસ્સ અસાધારણા. અટ્ઠમકસ્સ વા પહીયમાનકિલેસતા સોતાપન્નસ્સ અસાધારણા, સોતાપન્નસ્સ પહીનકિલેસતા ચ અટ્ઠમકસ્સ અસાધારણા’’તિ.

ઉદ્ધમ્ભાગિયા સંયોજના અપ્પહીનત્તા અનુસયભાવેન ઉપ્પજ્જનારહત્તા અટ્ઠમકસ્સ મગ્ગટ્ઠભાવેન અટ્ઠમકસદિસસ્સ અનાગામિમગ્ગટ્ઠસ્સ ચ અનાગામિસ્સ ફલટ્ઠસ્સ ચ સાધારણા, ધમ્મતા ધમ્મસભાવો અસાધારણા. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘અટ્ઠમકસ્સ અનાગામિમગ્ગટ્ઠતા અનાગામિસ્સ ફલટ્ઠસ્સ અસાધારણા, અનાગામિસ્સ અનાગામિફલટ્ઠતા ચ અટ્ઠમકસ્સ અસાધારણા. અટ્ઠમકસ્સ વા પહીયમાનકિલેસતા અનાગામિસ્સ અસાધારણા, અનાગામિસ્સ ફલટ્ઠસ્સ પહીનકિલેસતા ચ અટ્ઠમકસ્સ અસાધારણા’’તિ. ‘‘મગ્ગટ્ઠતા ફલટ્ઠતાય અસાધારણા, ફલટ્ઠતા ચ મગ્ગટ્ઠતાય અસાધારણા’’તિપિ વત્તું વટ્ટતિ. સબ્બેસં સત્તન્નં સેક્ખાનં પુગ્ગલાનં નામં ‘‘સેક્ખા’’તિ નામં સાધારણં. ધમ્મતા અસાધારણાતિ ચતુન્નં મગ્ગટ્ઠાનં તંતંમગ્ગટ્ઠતા અઞ્ઞમઞ્ઞં મગ્ગટ્ઠાનં અસાધારણા. હેટ્ઠિમફલત્તયટ્ઠાનઞ્ચ અસાધારણા, હેટ્ઠિમફલત્તયટ્ઠાનં તંતંફલટ્ઠતા ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં ફલટ્ઠાનં અસાધારણા, ચતુન્નં મગ્ગટ્ઠાનઞ્ચ અસાધારણાતિ અત્થો. ‘‘સેક્ખાનં તંતંમગ્ગટ્ઠતા તંતંફલટ્ઠતાય અસાધારણા, તંતંફલટ્ઠતા ચ તંતંમગ્ગટ્ઠતાય અસાધારણા’’તિ વત્તુમ્પિ વટ્ટતિ. સબ્બેસં પટિપન્નકાનન્તિ ફલત્થાય પટિપજ્જન્તીતિ પટિપન્નકા, તેસં મગ્ગસમઙ્ગીનં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં નામં ‘‘પટિપન્નકા’’તિ નામં સાધારણં, ધમ્મતા તંતંમગ્ગટ્ઠતા અસાધારણા. સબ્બેસં સેક્ખાનં સત્તન્નં પુગ્ગલાનં સેક્ખાનં સીલં સાધારણં, ધમ્મતા તંતંમગ્ગટ્ઠફલટ્ઠતા અસાધારણાતિ. વાસનાભાગિયસંકિલેસભાગિયસુત્તેસુ વુત્તા દસ્સનેનપહાતબ્બાદયો ચેવ નિબ્બેધભાગિયઅસેક્ખભાગિયસુત્તેસુ વુત્તા સેક્ખાદયો ચ ધમ્મા સાધારણાસાધારણભેદેન વિભત્તિહારેન વિભજિતબ્બાતિ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો.

‘‘અટ્ઠમકસ્સા’’તિઆદિના ¶ અરિયેસુ પુગ્ગલેસુ અસાધારણા આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘કથં અનરિયેસુ અસાધારણા વિભત્તા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા અરિયેસુ વુત્તનયાનુસારેન અનરિયેસુપિ વિભજિત્વા ગવેસિતબ્બાતિ દસ્સેતું ‘‘એવં વિસેસાનુપસ્સિના’’તિઆદિ વુત્તં ¶ . અટ્ઠકથાયં પન – ‘‘એવં ‘અટ્ઠમકસ્સા’તિઆદિના અરિયપુગ્ગલેસુ અસાધારણધમ્મં દસ્સેત્વા ઇતરેસુ નયદસ્સનત્થં ‘એવં વિસેસાનુપસ્સિના’તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. એવં અરિયેસુ વુત્તનયાનુસારેન ભબ્બાભબ્બેસુ અનરિયેસુ વિસેસાનુપસ્સિના અસાધારણતો વિસેસં અસાધારણં અનુપસ્સિના ગવેસકેન પણ્ડિતેન ભબ્બાભબ્બેસુપિ હીનુક્કટ્ઠમજ્ઝિમં ઉપાદાય ગવેસિતબ્બં. કથં? માતુઘાતાદિવસેન પવત્તાનં પટિઘસમ્પયુત્તદિટ્ઠિસમ્પયુત્તસત્તમજવનચિત્તુપ્પાદાનં મિચ્છત્તનિયતાનં તંસમઙ્ગીનં વા તથાપવત્તા પઠમજવનચિત્તુપાદાદયો અનિયતા ધમ્મા પટિઘસમ્પયુત્તાદિભાવેન સાધારણા, મિચ્છત્તનિયતા ધમ્મા એકચિત્તુપ્પાદત્તા અસાધારણા. યથા હિ ચિત્તં ‘‘ચિત્તસંસટ્ઠ’’ન્તિ ન વત્તબ્બં, એવં મિચ્છત્તનિયતાપિ ‘‘મિચ્છત્તનિયતસાધારણા’’તિ ન વત્તબ્બા. મિચ્છત્તનિયતેસુપિ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિકાનં દિટ્ઠિસમ્પયુત્તસત્તમજવનચિત્તુપ્પાદસમઙ્ગીનં અનિયતા દિટ્ઠિસમ્પયુત્તપઠમજવનચિત્તુપ્પાદાદયો ધમ્મા દિટ્ઠિસમ્પયુત્તાદિભાવેન સાધારણા, નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિ એકચિત્તુપ્પાદસમઙ્ગીભાવતો અસાધારણા. તેનાહ અટ્ઠકથાચરિયો –

‘‘મિચ્છત્તનિયતાનં અનિયતા ધમ્મા સાધારણ, મિચ્છત્તનિયતા ધમ્મા અસાધારણા. મિચ્છત્તનિયતેસુપિ નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિકાનં અનિયતા ધમ્મા સાધારણા, નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિ અસાધારણાતિ ઇમિના નયેન વિસેસાનુપસ્સિના વેદિતબ્બા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૪).

તત્થ ‘‘ઇમિના નયેના’’તિ ઇમિના મિચ્છત્તનિયતાનં ઉપ્પજ્જિતું ભબ્બા અનિયતા ધમ્મા સાધારણા, ઉપ્પજ્જિતું અભબ્બા અનિયતા ધમ્મા અસાધારણાતિ ગહિતા. તેન વુત્તં ‘‘ભબ્બાભબ્બા’’તિ. તથા હીનસ્સ હીનો હીનભાવેન સાધારણો, મજ્ઝિમુક્કટ્ઠા અસાધારણા. મજ્ઝિમસ્સ મજ્ઝિમો સાધારણો, હીનુક્કટ્ઠા અસાધારણા. ઉક્કટ્ઠસ્સ ઉક્કટ્ઠો ઉક્કટ્ઠભાવેન સાધારણો, હીનમજ્ઝિમા અસાધારણાતિપિ ગવેસિતબ્બા. તેનાહ – ‘‘હીનુક્કટ્ઠમજ્ઝિમં ઉપાદાય ગવેસિતબ્બ’’ન્તિ.

‘‘તત્થ કતમે ધમ્મા સાધારણા’’તિઆદિના નાનાવિધેન વિભત્તિહારનયેન ધમ્મા વિભજિત્વા દસ્સિતા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘કથં ભૂમિપદટ્ઠાનાનિ વિભત્તિહારનયેન વિભજિત્વા દસ્સિતાની’’તિ પુચ્છિતબ્બભાવતો ધમ્મવિભજનાનન્તરં ¶ ભૂમિપદટ્ઠાનાનિ વિભજિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘દસ્સનભૂમી’’તિઆદિમાહ. તત્થ દસ્સનભૂમીતિ દસ્સનં ભવતિ એત્થ પઠમમગ્ગેતિ દસ્સનભૂમિ, સોતાપત્તિમગ્ગો ¶ . નિયામાવક્કન્તિયાતિ નિયમનં નિયામો, કો સો? સમ્પત્તનિયામો, અવક્કનં અવક્કન્તિ, સોતાપત્તિફલં, નિયામસ્સ અવક્કન્તિ નિયામાવક્કન્તિ, તાય. દસ્સનભૂમિનામકો સોતાપત્તિમગ્ગો નિયામાવક્કન્તિનામકસ્સ સોતાપત્તિફલસ્સ પત્તિયા પદટ્ઠાનં. પઠમમગ્ગસમઙ્ગી પુગ્ગલો હિ નિયામં ઓક્કમન્તો નામ, ફલસમઙ્ગી પન નિયામં ઓક્કન્તો નામ હોતિ, તસ્મા નિયામાવક્કન્તિસદ્દેન પઠમફલુપ્પત્તિ ગહિતા. ભાવનાભૂમીતિ ઉપરિમગ્ગત્તયં. ઉત્તરિકાનન્તિ તસ્સ તસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપરિપવત્તાનં તંતંફલાનં પત્તિયા પદટ્ઠાનન્તિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બં.

દુક્ખા પટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા મન્દપઞ્ઞસ્સ ઉપ્પજ્જનતો સમથં આવહન્તી હુત્વા સમથસ્સ પદટ્ઠાનં હોતિ, સુખાપટિપદા ખિપ્પાભિઞ્ઞા ઞાણાધિકસ્સ ઉપ્પજ્જનતો વિપસ્સનાવહન્તી હુત્વા વિપસ્સનાય પદટ્ઠાનં, અવસેસા દ્વે પટિપદાપિ નાતિપઞ્ઞસ્સ ઉપ્પજ્જનતો સમથસ્સ પદટ્ઠાનન્તિ ગહેતબ્બા. તેન અટ્ઠકથાયં વુત્તં – ‘‘ઇતરા પન તિસ્સોપિ પટિપદા સમથં આવહન્તી’’તિઆદિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૪). દાનમયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ સયમેવ એકન્તેન ધમ્મસ્સવનસ્સ પદટ્ઠાનં ન હોતિ, વન્દનયાચનપઞ્હાપુચ્છનાદયોપિ પદટ્ઠાનં હોન્તિ, તસ્મા તેહિ કારણેહિ સાધારણં હુત્વા પરતોઘોસસ્સ પદટ્ઠાનં હોતિ, પરતોઘોસો ચ ધમ્મસ્સવનપઞ્હાવિસ્સજ્જનાદિવસેન પવત્તો. દાતબ્બવત્થુપરિચ્ચજનવન્દનયાચનકાલેસુ હિ યેભુય્યેન ધમ્મં દેસેન્તિ, પઞ્હાપુચ્છનાદિકાલેસુ ચ વિસ્સજ્જેન્તિ, પટિપુચ્છસાકચ્છાદીનિ વા કરોન્તિ. સીલમયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ પામોજ્જપીતિપસ્સદ્ધિસુખસમાધીહિ પદટ્ઠાનભાવેન સાધારણં હુત્વા ચિન્તામયિયા પઞ્ઞાય પદટ્ઠાનં હોતિ. સીલવન્તસ્સ હિ સીલં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ પામોજ્જાદયો હોન્તિ, સમાહિતો ચ ધમ્મચિન્તને સમત્થો હોતિ.

ભાવનામયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂતિ પુરિમા પુરિમા સમથભાવના ચેવ વિપસ્સનાભાવના ચ પુઞ્ઞકિરિયવત્થુદાનસીલાદીહિ કારણેહિ સાધારણં હુત્વા ભાવનામયિયા પઞ્ઞાય પચ્છિમાય પચ્છિમાય સમથભાવનાય ચેવ વિપસ્સનાભાવનાય ચ પદટ્ઠાનં. તેન વુત્તં અટ્ઠકથાયં – ‘‘સાધારણન્તિ ન બીજં વિય અઙ્કુરસ્સ, દસ્સનભૂમિઆદયો વિય નિયામાવક્કન્તિઆદીનં આવેણિકં ¶ , અથ ખો સાધારણં તદઞ્ઞકારણેહિપી’’તિ. ‘‘દાનમયસીલમયભાવનામયપુઞ્ઞકિરિયવત્થૂનં પરતોઘોસચિન્તામયિભાવનામયિપઞ્ઞાનં પદટ્ઠાનભાવો આચરિયેન વિભત્તો, એવં સતિ તેસં દાનમયાદીનં યથાક્કમં પરિયત્તિબાહુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનાનુયોગમગ્ગસમ્માદિટ્ઠીનં પદટ્ઠાનભાવો ન ભવેય્યા’’તિ વત્તબ્બત્તા તથાપવત્તં પદટ્ઠાનભાવમ્પિ દસ્સેતું ‘‘દાનમયં પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ પરતો ચ ઘોસસ્સ સુતમયિયા ચ પઞ્ઞાયા’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન –

‘‘ઇદાનિ ¶ યસ્મા દાનં, સીલં, લોકિયભાવના ચ ન કેવલં યથાવુત્તપરતોઘોસાદીનંયેવ, અથ ખો યથાક્કમં પરિયત્તિબાહુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનાનુયોગમગ્ગસમ્માદિટ્ઠીનમ્પિ પચ્ચયા હોન્તિ, તસ્મા તમ્પિ નયં દસ્સેતું પુન ‘દાનમય’ન્તિઆદિના દેસનં વડ્ઢેસી’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૪) –

વુત્તં. તત્થ દાનમયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુનો પરતોઘોસસ્સ સાધારણપદટ્ઠાનભાવો હેટ્ઠા વુત્તનયેન ઞાતબ્બો. દાનં પન દત્વા દેસનં સુત્વા સુતાનુસારેન વિત્થારેત્વા ચિન્તેન્તસ્સ પવત્તમાનાય સુતમયિયા પઞ્ઞાય વન્દનયાચનાદીહિ સાધારણં હુત્વા પદટ્ઠાનં હોતિ. સીલમયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુનોપિ ચિન્તામયિયા પઞ્ઞાય સાધારણપદટ્ઠાનભાવો વુત્તોયેવ. પરિસુદ્ધસીલં પન નિસ્સાય ‘‘ઝાનં નિબ્બત્તેસ્સામિ, મગ્ગફલં નિબ્બત્તેસ્સામી’’તિઆદિના પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ પવત્તમાનસ્સ યોનિસોમનસિકારસ્સ પામોજ્જાદીહિ સાધારણં હુત્વા પદટ્ઠાનં હોતિ. ભાવનામયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુનો ભાવનામયિયા પઞ્ઞાય સાધારણપદટ્ઠાનભાવોપિ વુત્તોયેવ. સમથભાવનાસઙ્ખાતં પન ઝાનં પાદકં કત્વા વા પરિપાકં વિપસ્સનાભાવંયેવ વા નિસ્સાય પવત્તમાનાય સમ્માદિટ્ઠિયા પરિસુદ્ધસીલાદીહિ સાધારણં હુત્વા પદટ્ઠાનં હોતિ.

દાનમયપુઞ્ઞકિરિયવત્થુઆદીનં પરતોઘોસાદીનં પદટ્ઠાનભાવો પુનપ્પુનં આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘પતિરૂપદેસવાસાદયોપિ ઇમેસં ધમ્માનં પદટ્ઠાનાનીતિ યથા વિભજિતબ્બા, અમ્હેહિ ચ વિઞ્ઞાતબ્બા, તથા વિભજિત્વા દસ્સેથા’’તિ વત્તબ્બત્તા તેપિ વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘પતિરૂપદેસવાસો’’તિઆદિમાહ. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘તથા ¶ પતિરૂપદેસવાસાદયો કાયવિવેકચિત્તવિવેકાદીનં કારણં હોન્તીતિ ઇમં નયં દસ્સેતું ‘પતિરૂપદેસવાસો’તિઆદિમાહા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૪) વુત્તં. પતિરૂપદેસં નિસ્સાય વસન્તસ્સ કાયવિવેકચિત્તવિવેકવડ્ઢનતો, સમાધિવડ્ઢનતો ચ પતિરૂપદેસવાસો કાયચિત્તવિવેકસ્સ ચ ઉપચારસમાધિઅપ્પનાસમાધિસ્સ ચ સીલાદીહિ સાધારણં હુત્વા પદટ્ઠાનં. સપ્પુરિસૂપનિસ્સયોતિ સપ્પુરિસસન્તાને પવત્તો પયિરુપાસતો આલમ્બિતબ્બો પસાદો, તતો વા ઉપનિસ્સયં લભિત્વા પયિરુપાસન્તાનં સન્તાને પવત્તો પુબ્બપસાદો યથાવિધો સપ્પુરિસૂપનિસ્સયો પયિરુપાસન્તસ્સ સદ્ધાસમ્પન્નસ્સ રતનત્તયે તિણ્ણં અવેચ્ચપ્પસાદાનં રતનત્તયગુણાદીહિ સાધારણં હુત્વા પદટ્ઠાનં, સમથસ્સ લભનનિમિત્તદાયકં સપ્પુરિસં પયિરુપાસિત્વા તેન દિન્નનયે ઠત્વા પવત્તેતબ્બસ્સ સમથસ્સ સપ્પુરિસૂપનિસ્સયો સીલપામોજ્જપીતાદીહિ ¶ સાધારણં હુત્વા પદટ્ઠાનં. અત્તસમ્માપણિહિતસ્સ પાપજિગુચ્છાદીનં સમ્ભવતો અત્તસમ્માપણિધાનં જાતિવયાદિપચ્ચવેક્ખણેન સાધારણં હુત્વા હિરિયા ચ પદટ્ઠાનં, અત્તસમ્માપણિહિતસ્સ નિબ્બિદાદીનં સમ્ભવતો સીલાદીહિ સાધારણં હુત્વા વિપસ્સનાય ચ પદટ્ઠાનં.

તદઙ્ગાદિવસેન અકુસલપરિચ્ચાગો નિબ્બિદાઞાણાદીહિ સાધારણં હુત્વા કુસલવીમંસાય પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાય પઞ્ઞાય ચ અરિયમગ્ગસમાધિન્દ્રિયસ્સ ચ પદટ્ઠાનં. ધમ્મસ્વાક્ખાતતા સ્વાક્ખાતધમ્મસ્સવનાનુસારેન પવત્તકુસલમૂલકા લોકિયલોકુત્તરસમ્પત્તિ કુસલમૂલરોપના નામ, તાય ચ તથાવિધકુસલમૂલકાય ફલસમાપત્તિયા ચ પદટ્ઠાનં. સઙ્ઘસુપ્પટિપન્નતા સઙ્ઘસુટ્ઠુતાય સઙ્ઘસ્સ ઉપટ્ઠાકાનં સુટ્ઠુભાવાય સપ્પતિસ્સવાય વચનસમ્પટિચ્છનભાવાય પદટ્ઠાનં. સત્થુસમ્પદા સત્થરિ ચેવ ધમ્માદીસુ ચ ગુણઅજાનનતાય અપ્પસન્નાનઞ્ચ પસાદાય પસન્નાનઞ્ચ અપ્પમત્તકપસાદાનઞ્ચ ભિય્યોભાવાય વડ્ઢનાય પદટ્ઠાનં. અપ્પટિહતપાતિમોક્ખતા સઙ્ઘમજ્ઝે વા પરિસમજ્ઝે વા દુમ્મઙ્કૂનં દુમ્મુખાનં દુસ્સીલાનં પુગ્ગલાનં નિગ્ગહાય, પેસલાનં પાતિમોક્ખસંવરાદિસીલસમ્પન્નાનં પુગ્ગલાનં ફાસુવિહારાય ચ પદટ્ઠાનં હોતિ. હોન્તો પન યથાનુરૂપેહિ અઞ્ઞેહિ કારણેહિ સાધારણં હુત્વા હોતીતિ વેદિતબ્બો.

‘‘વાસનાભાગિયસુત્તાદીસુ ¶ વુત્તધમ્મભૂમિપદટ્ઠાનાનં વિભત્તિહારેન વિભજિતબ્બભાવો અમ્હેહિ કેન જાનિતબ્બો સદ્દહિતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્સત્થો વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બો.

‘‘એત્તાવતા ચ વિભત્તિહારો પરિપુણ્ણો, અઞ્ઞો નિયુત્તો નત્થી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘નિયુત્તો વિભત્તિહારો’’તિ વુત્તં. યત્થ યત્થ સુત્તે યે યે ધમ્માદયો વુત્તા, તત્થ તત્થ સુત્તે વુત્તેસુ તેસુ તેસુ ધમ્માદીસુ યથાલાભવસેન યો યો વિભત્તિહારો યોજિતો, સો સો વિભત્તિહારો નિદ્ધારેત્વા યુત્તો યોજિતોતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

ઇતિ વિભત્તિહારવિભઙ્ગે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

વિભાવના નિટ્ઠિતા.

પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેનેવ ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.

૯. પરિવત્તનહારવિભઙ્ગવિભાવના

૩૫. યેન ¶ યેન સંવણ્ણાવિસેસભૂતેન વિભત્તિહારવિભઙ્ગેન સુત્તે વુત્તા ધમ્માદયો વિભત્તા, સો સંવણ્ણાવિસેસભૂતો વિભઙ્ગો પરિપુણ્ણો, ‘‘કતમો પરિવત્તનહારવિભઙ્ગો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો પરિવત્તનો હારો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ નિદ્દિટ્ઠેસુ સોળસસુ દેસનાહારાદીસુ કતમો સંવણ્ણનાવિસેસો પરિવત્તનો હારો પરિવત્તનહારવિભઙ્ગો નામાતિ પુચ્છતિ. ‘‘કુસલાકુસલે ધમ્મે’’તિઆદિનિદ્દેસસ્સ ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાનો ‘‘સમ્માદિટ્ઠિસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સા’’તિઆદિકો વિત્થારસંવણ્ણનાવિસેસો પરિવત્તનો હારો પરિવત્તનહારવિભઙ્ગો નામાતિ અત્થો ગહેતબ્બો.

‘‘સંવણ્ણિયમાને સુત્તે નિદ્દિટ્ઠસ્સ કતમસ્સ ભાવિતબ્બસ્સ કુસલસ્સ કતમો પટિપક્ખો, કથં પરિવત્તેતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ઇમસ્સ ભાવિતબ્બસ્સ કુસલસ્સ અયં પટિપક્ખો, એવં પહાતબ્બભાવવસેન પરિવત્તેતબ્બોતિ ¶ દસ્સેન્તો ‘‘સમ્માદિટ્ઠિસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સા’’તિઆદિમાહ. અટ્ઠકથાયં પન –

‘‘તત્થ યસ્મા સંવણ્ણિયમાને સુત્તે યથાનિદ્દિટ્ઠાનં કુસલાકુસલધમ્માનં પટિપક્ખભૂતે અકુસલકુસલધમ્મે પહાતબ્બભાવાદિવસેન નિદ્ધારણં પટિપક્ખતો પરિવત્તનં, તસ્મા ‘સમ્માદિટ્ઠિસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિ નિજ્જિણ્ણા ભવતી’તિઆદિ આરદ્ધ’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૫) –

વુત્તં. પહાયકસ્સ હિ ધમ્મસ્સ પહાતબ્બભાવવસેન નિદ્ધારણં, પહાતબ્બસ્સ ચ ધમ્મસ્સ પહાયકભાવવસેન નિદ્ધારણં પટિપક્ખતો પરિવત્તનં નામ હોતિ. તત્થ સમ્માદિટ્ઠિસ્સાતિ સમ્મા સુન્દરા પસત્થા દિટ્ઠિ યસ્સ પુગ્ગલસ્સાતિ સમ્માદિટ્ઠિ. પુગ્ગલપદટ્ઠાના હિ અયં દેસના. તેન વુત્તં ‘‘પુરિસપુગ્ગલસ્સા’’તિ. સા પન સમ્માદિટ્ઠિ કમ્મકમ્મફલાદિસદ્દહનવસેન વા અનિચ્ચાદિવિપસ્સનાવસેન વા મગ્ગસમ્માદસ્સનવસેન વા પવત્તા નિરવસેસાવ ગહિતા. ‘‘યાય ભાવિતાય સમ્માદિટ્ઠિયા પહાતબ્બા મિચ્છાદિટ્ઠિ નિજ્જિણ્ણા ભવતિ, યદિ કેવલા મિચ્છાદિટ્ઠિયેવ નિજ્જિણ્ણા ભવતિ, એવં સતિ તદવસેસા અકુસલા ધમ્મા અજિણ્ણા

ભવેય્યુ’’ન્તિ ¶ વત્તબ્બત્તા ‘‘યે ચસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિપચ્ચયા’’તિઆદિ વુત્તં. મિચ્છાદિટ્ઠિપચ્ચયા અનેકે પાપકા અકુસલાયેવ ધમ્મા ચ ઉપ્પજ્જેય્યું ઉપ્પજ્જનારહા ભવેય્યું, તે ચ અકુસલા ધમ્મા અસ્સ સમ્માદિટ્ઠિસમ્પન્નસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ નિજ્જિણ્ણા પહાતબ્બારહા અનુપ્પજ્જનસભાવા હોન્તિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘ઉપાદાનનિરોધા ભવનિરોધો’’તિ (ઉદા. ૨; મહાવ. ૧).

‘‘યદિ સમ્માદિટ્ઠિસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિ, તપ્પચ્ચયા અકુસલધમ્માયેવ નિજ્જિણ્ણા ભવન્તિ, એવં સતિ સમ્માદિટ્ઠિપચ્ચયા કુસલા ધમ્મા ન સમ્ભવેય્યુ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સમ્માદિટ્ઠિપચ્ચયા ચા’’તિઆદિ વુત્તં. અસ્સ સમ્માદિટ્ઠિસમ્પન્નસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ ઉપ્પજ્જનારહા સમ્માદિટ્ઠિપચ્ચયા અનેકે કુસલા સમથવિપસ્સના વા બોધિપક્ખિયા વા ધમ્મા સમ્ભવન્તિ, ઉપ્પન્ના ચ તે ધમ્મા અસ્સ સમ્માદિટ્ઠિસમ્પન્નસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ સન્તાને પુનપ્પુનં પવત્તનવસેન ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.

સમ્માદિટ્ઠિયા ¶ પટિપક્ખાનં મિચ્છાદિટ્ઠિયા, તપ્પચ્ચયાનં અકુસલાનં ધમ્માનં પરિવત્તનભાવો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘સમ્માસઙ્કપ્પસ્સ ધમ્મસ્સ પટિપક્ખો ધમ્મો કથં પરિવત્તેતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સમ્માસઙ્કપ્પસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. યોજનત્થ આદયો વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બા. સમ્મા સુન્દરા પસત્થા વાચા યસ્સ પુગ્ગલસ્સાતિ સમ્માવાચો, તસ્સ સમ્માવાચસ્સ. ‘‘પુરિસપુગ્ગલસ્સા’’તિઆદીનં અત્થોપિ વુત્તનયેન વેદિતબ્બો. અયં પન વિસેસત્થોસમ્મા અવિપરીતતો વિમુત્તિઞાણદસ્સનં યસ્સ પુગ્ગલસ્સાતિ સમ્માવિમુત્તિઞાણદસ્સનો, તસ્સ સમ્માવિમુત્તિઞાણદસ્સનસ્સ પચ્ચવેક્ખણઞાણદસ્સનસમ્પન્નસ્સ પુરિસપુગ્ગલસ્સ ‘‘અવિમુત્તાવ સમાના વિમુત્તા મય’’ન્તિ મિચ્છાભિનિવેસવસેન પવત્તં મિચ્છાવિમુત્તિઞાણદસ્સનં નિજ્જિણ્ણં વિગતં ભવતિ. ‘‘યે ચસ્સા’’તિઆદીનં અનુસન્ધ્યાદિકો વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બો.

૩૬. ‘‘સમ્માદિટ્ઠિસ્સાતિઆદિના સમ્માદિટ્ઠિઆદીનં કુસલાનં પટિપક્ખા મિચ્છાદિટ્ઠાદિકાયેવ અકુસલા પહાતબ્બભાવેન પરિવત્તેતબ્બા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા પાણાતિપાતાવેરમણિઆદીનં કુસલાનં પટિપક્ખા પાણાતિપાતાદિકાપિ અકુસલા પહાતબ્બભાવેન પરિવત્તેતબ્બાતિ દસ્સેતું ‘‘યસ્સ વા પાણાતિપાતા પટિવિરતસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘એવં સમ્માદિટ્ઠિઆદિમુખેન મિચ્છાદિટ્ઠિઆદિં દસ્સેત્વા પુન પાણાતિપાતઅદિન્નાદાનકામેસુમિચ્છાચારાદિતો વેરમણિયાદીહિ પાણાતિપાતાદીનં પરિવત્તનં દસ્સેતું ‘યસ્સા’તિઆદિ આરદ્ધ’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૬) વુત્તં. તદઙ્ગાદિવસેનપહીનો હોતિ. કાલવાદિસ્સાતિ વદિતબ્બકાલે વદિતબ્બં વદતિ સીલેનાતિ કાલવાદી, તસ્સ.

‘‘યથાવુત્તપ્પકારેનેવ ¶ પરિવત્તેતબ્બા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા અઞ્ઞેન પકારેનપિ પરિવત્તેતબ્બાતિ દસ્સેતું ‘‘યે ચ ખો કેચી’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘યે ચ ખો કેચીતિઆદિના સમ્માદિટ્ઠિઆદિમુખેનેવ મિચ્છાદિટ્ઠિઆદીહિ એવ પરિવત્તનં પકારન્તરેન દસ્સેતી’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૬) વુત્તં. તત્થ કેચિ મિચ્છાદિટ્ઠિકમિચ્છાસઙ્કપ્પાદિકાયેવ પુગ્ગલા પરેસં અરિયાનં અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ગરહન્તિ. સન્દિટ્ઠિકા સન્દિટ્ઠે નિયુત્તા, સહધમ્મિકા સહ ધમ્મેન કારણેન યે વત્તન્તિ સહધમ્મિકા. ગારય્હા ગરહિતબ્બાકારે યુત્તા ¶ . વાદા ચ અનુવાદા ચ વાદાનુવાદા, તે ભવન્તો સમ્માદિટ્ઠિઞ્ચ ધમ્મં ગરહન્તિ. તેન ગરહણેન. પુજ્જા પૂજિતબ્બા ચ ન ભવન્તિ, પાસંસા પસંસિતબ્બા ચ ન ભવન્તિ. એવન્તિઆદીસુ સમ્માસઙ્કપ્પં વા સમ્માવાચાદિકં વા વિસું વિસું સમ્માસઙ્કપ્પઞ્ચ તે ભવન્તો ધમ્મં ગરહન્તિ. તેન હિ યે મિચ્છાસઙ્કપ્પિકા, તે ભવન્તો ન પુજ્જા ચ પાસંસા ચ…પે… સમ્માવિમુત્તિઞ્ચ તે ભવન્તો ધમ્મં ગરહન્તિ. તેન હિ યે મિચ્છાદિટ્ઠિવાચિકા, તે ભવન્તો ન પુજ્જા ચ પાસંસા ચ. સમ્માવિમુત્તિઞાણદસ્સનઞ્ચ તે ભવન્તો ધમ્મં ગરહન્તિ. તેન હિ યે મિચ્છાવિમુત્તિકા, તે ભવન્તો ન પુજ્જા ચ પાસંસા ચ. સમ્માવિમુત્તિઞાણદસ્સનઞ્ચ તે ભવન્તો ધમ્મં ગરહન્તિ. તેન હિ યે મિચ્છાવિમુત્તિઞાણદસ્સનિકા, તે ભવન્તો ન પુજ્જા ચ પાસંસા ચાતિ યોજના કાતબ્બા. ‘‘મિચ્છાવિમુત્તિઞાણદસ્સના’’તિપિ પાઠો અત્થિ.

‘‘અરિયમગ્ગસમ્માદિટ્ઠાદીનં ગરહવસેનેવ મિચ્છાદિટ્ઠાદયો ચ પરિવત્તેતબ્બા, નાવસેસાનં પસંસાવસેના’’તિ વત્તબ્બત્તા કામાદીનં પસંસાવસેનપિ કામાનં પટિપક્ખા વેરમણિયાદયોપિ પરિવત્તેતબ્બાતિ દસ્સેતું ‘‘યે ચ ખો કેચિ એવમાહંસૂ’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ભુઞ્જિતબ્બા કામા, પરિભુઞ્જિતબ્બા કામા, આસેવિતબ્બા કામા, નિસેવિતબ્બા કામાતિ એત્થ કામીયન્તેતિ કામાતિ કમ્મસાધનવસેન વત્થુકામા ગહિતા, નાતિપણીતા કામા ભુઞ્જિતબ્બા, અતિપણીતા કામા પરિ સમન્તતો ભુઞ્જિતબ્બા. અતિપણીતતરા કામા આ ભુસો સેવિતબ્બા, નિયતા સેવિતબ્બા. ભાવયિતબ્બા કામા, બહુલીકાતબ્બા કામાતિ એત્થ પન કામેન્તીતિ કામાતિ કત્તુસાધનવસેન કિલેસકામા ગહિતા, પુનપ્પુનં ઉપ્પાદનવસેન ભાવયિતબ્બા વડ્ઢાપેતબ્બા પવત્તેતબ્બા કિલેસકામા, બહૂનં પુનપ્પુનં ઉપ્પાદનવસેન કાતબ્બા વડ્ઢાપેતબ્બા કિલેસકામાતિ યે ચ કામવસિકા પુથુજ્જના કેચિ એવમાહંસુ તેસં કામવસિકાનં પુથુજ્જનાનં કેસઞ્ચિ તાદિસેહિ કામેહિ વેરમણી કુસલચેતના પટિપક્ખવસેન અધમ્મો અસેવિતબ્બો નામ આપજ્જેય્યાતિ અધિપ્પાયો ગહેતબ્બો.

અન્તદ્વયવસેન ¶ પરિવત્તનં દસ્સેતું ‘‘યે વા પન કેચી’’તિઆદિ વુત્તં. અત્તકિલમથાનુયોગો ધમ્મોતિ નિય્યાનિકોતિ યે વા પન પઞ્ચાતપાદિપટિપન્નકા તત્થિયા એવમાહંસુ, તેસં પઞ્ચાતપાદિપટિપન્નકાનં નિય્યાનિકો ધમ્મો મજ્ઝિમાપટિપદાસઙ્ખાતો વિપસ્સનાસહિતો અરિયમગ્ગો ¶ અધમ્મો અનિય્યાનિકો અભાવેતબ્બો નામ આપજ્જેય્યાતિ. સુખદુક્ખવસેનપિ પરિવત્તનં દસ્સેતું ‘‘યે ચ ખો’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘પાપં નિજ્જરાપેસ્સામા’’તિ અત્તહિંસનાદિવસેન પટિપન્નકાનં પવત્તો સરીરતાપનો દુક્ખો ધમ્મો નિય્યાનિકોતિ.

યે ચ તથાપટિપન્નકા કેચિ એવમાહંસુ, તેસં તથાપટિપન્નકાનં અનવજ્જપચ્ચયપરિભોગવસેન પવત્તો સરીરદુક્ખૂપસમો સુખો ધમ્મો અધમ્મો અપ્પવત્તેતબ્બો આપજ્જેય્યાતિ.

અન્તદ્વયાદિવસેન પરિવત્તનં આચરિયેન વિભત્તં, અમ્હેહિ ચ ઞાતં, ‘‘કથં અસુભસઞ્ઞાદિવસેન પરિવત્તેતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા એવં અસુભસઞ્ઞાદિવસેન સુભસઞ્ઞાદિકા પરિવત્તેતબ્બાતિ દસ્સેતું ‘‘યથા વા પના’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘ઇદાનિ અસુભસઞ્ઞાદિમુખેન સુભસઞ્ઞાદિપરિવત્તનં દસ્સેતું ‘યથા વા પના’તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૬) વુત્તં. સબ્બસઙ્ખારેસૂતિ તેભૂમકસઙ્ખારેસુ. આરદ્ધવિપસ્સકસ્સ હિ તેભૂમકા ધમ્મા કિલેસાસુચિપગ્ઘરણકત્તા અસુભતો ઉપટ્ઠહન્તિ.

‘‘યદિ સરૂપતોયેવ ઇમેસં ઇમે પટિપક્ખાતિ અપરિવત્તેતબ્બા સિયું, એવં સતિ નિરવસેસા ચ પટિપક્ખા ન સક્કા પરિવત્તેતું, કથં સક્કા પરિવત્તેતુ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા પરિવત્તનલક્ખણં દસ્સેન્તો ‘‘યં યં વા પના’’તિઆદિમાહ. તત્થ કુસલં વા અકુસલં વા યં યં ધમ્મં પરિવત્તેતુકામો આચરિયો ચિત્તેન રોચયતિ દિટ્ઠિયા ઉપગચ્છતિ, કુસલસ્સ વા અકુસલસ્સ વા તસ્સ તસ્સ રુચિકસ્સ ઉપગતસ્સ ધમ્મસ્સ યો પટિપક્ખો, સો પટિપક્ખધમ્મો અસદ્ધમ્મો અસ્સ ધમ્મસ્સ અનિટ્ઠતો પચ્ચનીકતો અજ્ઝાપન્નો પરિઞ્ઞાતો. ઇટ્ઠં વા અનિટ્ઠં વા યં યં ધમ્મં પરિવત્તેતુકામો આચરિયો ચિત્તેન રોચયતિ દિટ્ઠિયા ઉપગચ્છતિ, ઇટ્ઠસ્સ વા અનિટ્ઠસ્સ વા તસ્સ તસ્સ રુચિકસ્સ ધમ્મસ્સ યો પટિપક્ખો, સો પટિપક્ખધમ્મો અસ્સ ધમ્મસ્સ અનિટ્ઠતો પચ્ચનીકધમ્મતો અજ્ઝાપન્નો પરિઞ્ઞાતો ભવતીતિ પરિવત્તેતુકામેન ઇચ્છિતબ્બધમ્માનુરૂપપટિપક્ખવસેન પરિવત્તનં કાતબ્બન્તિ પરિવત્તને પટિપક્ખલક્ખણં વુત્તં. તેન અટ્ઠકથાયં વુત્તં – ‘‘પટિપક્ખસ્સ લક્ખણં વિભાવેતી’’તિ.

‘‘એવં ¶ ¶ વુત્તપ્પકારં પરિવત્તનં અમ્હેહિ કથં સદ્દહિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બતા ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં.

‘‘એત્તાવતા પરિવત્તો હારો પરિપુણ્ણો, અઞ્ઞો નિયુત્તો નત્થી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘નિયુત્તો પરિવત્તનો હારો’’તિ વુત્તં. યસ્મિં સુત્તે કુસલાકુસલે નિદ્દિટ્ઠે પટિપક્ખવસેન નીહરિત્વા યથાસમ્ભવં યો યો પરિવત્તનો હારો નિયુત્તો, તસ્મિં સુત્તે નિદ્દિટ્ઠે પટિપક્ખવસેન નીહરિત્વા સો સો પરિવત્તનો હારો નિયુત્તો નિદ્ધારેત્વા યુત્તો યોજિતોતિ અત્થો ગહેતબ્બોતિ.

ઇતિ પરિવત્તનહારવિભઙ્ગે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

વિભાવના નિટ્ઠિતા.

પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેન ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.

૧૦. વેવચનહારવિભઙ્ગવિભાવના

૩૭. યેન યેન સંવણ્ણનાવિસેસભૂતેન પવત્તનહારવિભઙ્ગેન પરિવત્તેતબ્બા સુત્તત્થા વિભત્તા, સો સંવણ્ણનાવિસેસભૂતો પરિવત્તનહારવિભઙ્ગો પરિપુણ્ણો, ‘‘કતમો વેવચનહારવિભઙ્ગો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો વેવચનો હારો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ નિદ્દિટ્ઠેસુ સોળસસુ દેસનાહારાદીસુ કતમો સંવણ્ણનાવિસેસો વેવચનો હારો વેવચનહારવિભઙ્ગો નામાતિ પુચ્છતિ. ‘‘વેવચનાનિ બહૂની’’તિઆદિનિદ્દેસસ્સ ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાનો ‘‘એકં ભગવા ધમ્મ’’ન્તિઆદિકો વિત્થારસંવણ્ણનાવિસેસો વેવચનો હારો વેવચનહારવિભઙ્ગો નામાતિ અત્થો ગહેતબ્બો. ‘‘યાનિ વેવચનાનિ નિદ્ધારિતાનિ, કતમાનિ તાનિ વેવચનાની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યથા એક’’ન્તિઆદિ વુત્તં. એકં વિઞ્ઞાતબ્બં ધમ્મં સભાવધમ્મં પઞ્ઞાપેતબ્બં વા ધમ્મં અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ યથા યેહિ પકારેહિ ચેવ વેવચનેહિ ચ ભગવા નિદ્દિસતિ, તથાપકારાનિ વેવચનાનિ વિઞ્ઞાતબ્બાનીતિ અત્થો. ‘‘તાનિ વેવચનાનિ કિન્તિ ¶ ભગવા આહા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘યથાહ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. યથા યંયંપકારાનિ વેવચનાનિ –

‘‘આસા ¶ ચ પિહા ચ અભિનન્દના ચ, અનેકધાતૂસુ સરા પતિટ્ઠિતા;

અઞ્ઞાણમૂલપ્પભવા પજપ્પિતા, સબ્બા મયા બ્યન્તિકતા સમૂલિકા’’તિ. –

ભગવા આહ, તંતંપકારાનિ વેવચનાનિ વિઞ્ઞાતબ્બાનીતિ અત્થો.

એકસ્સેવ ધમ્મસ્સ અનેકેહિ પરિયાયભૂતેહિ વેવચનેહિ નિદ્દિસને ફલં અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૭) બહુધા વુત્તં, તસ્મા અમ્હેહિ ન દસ્સિતં. ‘‘કતમા આસા, કતમા પિહાદી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘આસા નામ વુચ્ચતી’’તિઆદિ વુત્તં. યા ભવિસ્સસ્સ અત્થસ્સ આસીસના અવસ્સં આગમિસ્સતીતિ યા આસા અસ્સ આસીસન્તસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ આસીસના ‘‘આસા નામા’’તિ વુચ્ચતિ. વત્તમાનસ્સ યા પત્થના અસ્સ પત્થયન્તસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, સેય્યતરં વા અઞ્ઞં દિસ્વા ‘‘એદિસો અહં ભવેય્ય’’ન્તિ યા પિહા અસ્સ પિહયન્તસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, સા પત્થના ‘‘પિહા નામા’’તિ વુચ્ચતિ. અનાગતત્થં આરબ્ભ પવત્તા તણ્હા ‘‘આસા’’તિ વુચ્ચતિ, અનાગતપચ્ચુપ્પન્નત્થં આરબ્ભ પવત્તા તણ્હા ‘‘પિહા’’તિ વુચ્ચતિ, તથાપિ તણ્હાભાવેન એકત્તા એકો ધમ્મોવ અત્થસ્સ ઇચ્છિતસ્સ નિપ્ફત્તિ અત્થનિપ્ફત્તિ, પટિપાલેતિ એતાય તણ્હાયાતિ પટિપાલના, અત્થનિપ્ફત્તિયા પટિપાલનાતિ અત્થનિપ્ફત્તિપટિપાલના. યા તણ્હા અસ્સ પાલયન્તસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, સા તણ્હા ‘‘અભિનન્દના’’તિ વુચ્ચતિ.

‘‘યા અત્થનિપ્ફત્તિ તણ્હાય પટિપાલેતબ્બા, કતમા સા અત્થનિપ્ફત્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તં અત્થનિપ્ફત્તિં સત્તતો વા સઙ્ખારતો વા વિભજિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘પિયં વા ઞાતિં, પિયં વા ધમ્મ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘ઞાતિ’’ન્તિ ઇમિના મિત્તબન્ધવાદયોપિ ગહિતા. ધમ્મં પન પિયરૂપારમ્મણાદિકં છબ્બિધમ્પિ યાય તણ્હાય તણ્હિકો અભિનન્દતિ, સા તણ્હા ‘‘અભિનન્દના નામા’’તિ વુચ્ચતિ. પટિક્કૂલં ઞાતિં વા ધમ્મં વા વિપલ્લાસવસેન અપ્પટિક્કૂલં ઞાતિં વા ધમ્મં વા સભાવવસેન અપ્પટિક્કૂલતો યાય તણ્હાય તણ્હિકો અભિનન્દતિ ¶ , સા તણ્હા વા ‘‘અભિનન્દના નામા’’તિ વુચ્ચતીતિ યોજેત્વા અત્થો ગહેતબ્બો.

‘‘યાસુ અનેકાસુ ધાતૂસુ વુત્તપ્પકારા તણ્હા ‘સરા’તિ ભગવતા વુત્તા, કતમા તા ધાતુયો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તા ધાતુયો સરૂપતો દસ્સેતું ‘‘ચક્ખુધાતૂ’’તિઆદિ વુત્તં.

‘‘તાસુ ધાતૂસુ કતમાય ધાતુયા કતમા સરા પતિટ્ઠિતા પવત્તા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ઇમાય ધાતુયા અયં સરા પતિટ્ઠિતા પવત્તાતિ નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘સરાતિ કેચિ રૂપાધિમુત્તા’’તિઆદિ ¶ વુત્તં. તત્થ કેચીતિ સરાસઙ્ખાતાય રૂપતણ્હાય તણ્હિકા પુગ્ગલા. રૂપાધિમુત્તાતિ રૂપધાતુસઙ્ખાતે આરમ્મણે અધિમુત્તા અજ્ઝોસિતા. ઇમિના પદેન રૂપતણ્હાસઙ્ખાતા સરા રૂપધાતુયા પતિટ્ઠિતા પવત્તાતિ ગહિતા, ‘‘કેચિ સદ્દાધિમુત્તા’’તિઆદીહિપિ સદ્દતણ્હાસઙ્ખાતાદયો સરા સદ્દધાતુયાદીસુ પતિટ્ઠિતા પવત્તા સરાવ ગહિતા. કેચિ ધમ્માધિમુત્તાતિ એત્થ ધમ્મગ્ગહણેન ચક્ખુધાતુસોતધાતુઘાનધાતુજિવ્હાધાતુકાયધાતુસત્તવિઞ્ઞાણધાતુધમ્મધાતુયો ગહિતા, તસ્મા અટ્ઠારસ ધાતુયો પતિટ્ઠાનભાવેન ગહિતાપિ છબ્બિધાવ ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બા. ‘‘રૂપાધિમુત્તાદીસુ કિત્તકાનિ પદાનિ તણ્હાપક્ખે તણ્હાય વેવચના’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા એતાદિસાનિ એત્તકાનિ પદાનિ તણ્હાપક્ખે તણ્હાવેવચનાનીતિ નિયમેત્વા દસ્સેતું ‘‘તત્થ યાનિ છ ગેહસિતાની’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તેસુ છસુ રૂપાદીસુ. છ ગેહસિતાનિ દોમનસ્સાનીતિ છસુ રૂપાદીસુ પવત્તં તણ્હાપેમં નિસ્સાય પવત્તાનિ છ દોમનસ્સાનિ. એસ નયો સેસેસુપિ. ‘‘છ ઉપેક્ખા ગેહસિતાપિ ભગવતા વુત્તા, કસ્મા ન ગહિતા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘યા છ ઉપેક્ખા ગેહસિતા, અયં દિટ્ઠિપક્ખો’’તિ વુત્તં, દિટ્ઠિપક્ખત્તા ન ગહિતાતિ અત્થો.

૩૮. ‘‘કથં વુત્તપ્પકારા તણ્હા એવ ગહિતા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સાયેવ પત્થનાકારેના’’તિઆદિ વુત્તં. સા વુત્તપ્પકારા એવ તણ્હા પત્થનાકારેન પવત્તનતો આસાદિપરિયાયેન વુત્તા, રૂપાદિઆરમ્મણધમ્મેસુ નન્દનતો ‘‘ધમ્મનન્દી’’તિ પરિયાયેન વુત્તા, રૂપાદિઆરમ્મણધમ્મેસુ ગિલિત્વા પરિનિટ્ઠપેતિ વિય અજ્ઝોસાય તિટ્ઠનતો ‘‘ધમ્મજ્ઝોસાન’’ન્તિ પરિયાયેન વુત્તા, તસ્મા તણ્હાય વેવચનાનિ હોન્તિ.

તણ્હાય ¶ વેવચનાનિ આચરિયેન નિદ્દિટ્ઠાનિ, અમ્હેહિ ચ ઞાતાનિ, ‘‘કતમાનિ ચિત્તસ્સ વેવચનાની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ચિત્તં મનો’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘આરમ્મણં ચિન્તેતીતિ ચિત્તં. મનતિ જાનાતીતિ મનો. વિજાનાતીતિ વિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિના અત્થો પકરણેસુ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૫) વુત્તોવ, તસ્મા અમ્હેહિ ન વિત્થારિતો. વેવચનાનિયેવ ઇમાનિ ઇમસ્સ વેવચનાનીતિ એત્તકાનિયેવ કથયિસ્સામ. ‘‘પઞ્ઞિન્દ્રિયં પઞ્ઞાબલ’’ન્તિઆદીનિ પઞ્ઞાવેવચનાનિ.

‘‘અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિઆદીનિ બુદ્ધસ્સ વેવચનાનિ. ‘‘તાનિ કત્થ દેસિતાની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યથા ચ બુદ્ધાનુસ્સતિયં વુત્ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. બુદ્ધાનુસ્સતિદેસનાયં યથા ચ યંયંપકારં ¶ વેવચનં ભગવતા ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા અરહં…પે… ભગવતો’’તિ વુત્તં, એતંપકારં વેવચનં બુદ્ધાનુસ્સતિયા વેવચનં બુદ્ધસ્સ વેવચનન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘યથા ચ ધમ્માનુસ્સતિયં વુત્ત’’ન્તિઆદીસુપિ એવમેવ યોજના કાતબ્બા.

‘‘તેનાહા’’તિઆદ્યાનુસન્ધ્યાદિઅત્થો ચેવ ‘‘નિયુત્તો વેવચનો હારો’’તિઆનુસન્ધ્યાદિઅત્થો ચ વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બો.

ઇતિ વેવચનહારવિભઙ્ગે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

વિભાવના નિટ્ઠિતા.

પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેન ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.

૧૧. પઞ્ઞત્તિહારવિભઙ્ગવિભાવના

૩૯. યેન યેન સંવણ્ણનાવિસેસભૂતેન વિભઙ્ગેન વેવચનાનિ વિભત્તાનિ, સો સંવણ્ણનાવિસેસભૂતો વિભઙ્ગો પરિપુણ્ણો, ‘‘કતમો પઞ્ઞત્તિહારવિભઙ્ગો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો પઞ્ઞત્તિહારો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ નિદ્દિટ્ઠેસુ સોળસસુ દેસનાહારાદીસુ કતમો સંવણ્ણનાવિસેસો પઞ્ઞત્તિહારો પઞ્ઞત્તિહારવિભઙ્ગો નામાતિ પુચ્છતિ. ‘‘એકં ભગવા ધમ્મં પઞ્ઞત્તીહિ વિવિધાહિ દેસેતી’’તિઆદિનિદ્દેસસ્સ ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાનો ‘‘યા પકતિકથાય દેસના’’તિઆદિકો વિત્થારસંવણ્ણનાવિસેસો પઞ્ઞત્તિહારો પઞ્ઞત્તિહારવિભઙ્ગો નામાતિ ગહેતબ્બો.

‘‘યાહિ ¶ વિવિધાહિ પઞ્ઞત્તીહિ એકં ધમ્મં ભગવા દેસેતિ, કતમા તા વિવિધા પઞ્ઞત્તિયો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યા પકતિકથાયા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ પકતિકથાયાતિ અસ્સાદાદિપદત્થવિસેસં અનિદ્ધારેત્વા અત્થસભાવેન પવત્તાય કથાય સાધુકં મનસિકારધમ્મકથાય યા દેસના યથાધિપ્પેતમત્થં વેનેય્યસન્તાને નિક્ખિપતિ પતિટ્ઠપેતિ પકારેન ઞાપેતિ, તસ્મા નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ, તાય પઞ્ઞત્તિયા ધમ્મં દેસેતીતિ અત્થો. ‘‘યા પઞ્ઞત્તિ ‘પકતિકથાય ¶ દેસના’તિ વુત્તા, કતમા સા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા તથા પુચ્છિત્વા વિત્થારતો દસ્સેતું ‘‘કા ચ પકતિકથાય દેસના’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન –‘‘ઇતિ ‘પકતિકથાય દેસના’તિ સઙ્ખેપેન વુત્તમત્થં વિત્થારેન વિભજિતું ‘કા ચ પકતિકથાય દેસના’તિ પુચ્છિત્વા ‘ચત્તારિ સચ્ચાની’તિઆદિમાહા’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૩૯) વુત્તં. તત્થ દેસનાદેસેતબ્બસ્સ ભેદભાવેપિ અભેદોપચારેન ‘‘દેસના ચત્તારિ સચ્ચાની’’તિ વુત્તં, ચતુન્નં સચ્ચાનં પઞ્ઞત્તિ દેસના નામાતિ અત્થો.

‘‘કથં તં સચ્ચપઞ્ઞત્તિં ભગવા આહા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યથા ભગવા આહા’’તિ વુત્તં. યથા યેન પકારેન ભગવા યં યં પઞ્ઞત્તિં આહ, તથા તેન પકારેન સા પઞ્ઞત્તિ જાનિતબ્બા. ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ યં પઞ્ઞત્તિં ભગવા આહ, અયં ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ પઞ્ઞત્તિ પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ, છન્નં ધાતૂનં નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ, અટ્ઠારસન્નં ધાતૂનં નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ, દ્વાદસન્નં આયતનાનં નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ, દસન્નં ઇન્દ્રિયાનં નિક્ખેપપઞ્ઞત્તીતિ યોજના કાતબ્બા. ખન્ધધાતુઆયતનિન્દ્રિયાનિ ચ લોકિયાનેવ. પીળનસઙ્ખતસન્તાપવિપરિણામત્થતાસામઞ્ઞેન એકત્તં ઉપનેત્વા ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ વુત્તા. દસન્નં ઇન્દ્રિયાનન્તિ ચક્ખુસોતઘાનજિવ્હાકાયઇત્થિપુરિસજીવિતમનવેદનિન્દ્રિયાનં દસન્નં. અનુભવનલક્ખણેન એકલક્ખણત્તા વેદનિન્દ્રિયં એકન્તિ ગહિતં, સદ્ધિન્દ્રિયાદીનિ પન મગ્ગપરિયાપન્નત્તા ન ગહિતાનિ.

કબળીકારેતિ ઠાનૂપચારેન વોહરિતે ઓજાસઙ્ખાતે આહારે, રાગો અરિયમગ્ગેન અપ્પહાતબ્બત્તા અનુસયવસેન, આસાવસેન વા પત્થનાવસેન વા અત્થિ નન્દી. અત્થિ તણ્હાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. પતિટ્ઠિતં વિરુળ્હન્તિ પટિસન્ધિઆકડ્ઢનસમત્થતાપત્તિયા પતિટ્ઠિતત્તા પતિટ્ઠિતઞ્ચેવ વિરુળ્હઞ્ચાતિ ગહેતબ્બં. સઙ્ખારાનન્તિ પુનબ્ભવનિબ્બત્તકસ્સ ભવસ્સ અભિનિબ્બત્તિહેતુકાનં ¶ સઙ્ખારાનં. જાતિજરામરણન્તિ અભિનિબ્બત્તનલક્ખણા જાતિ, ન ઉપ્પાદોવ, પરિપાકલક્ખણા જરા, ન ઠિતિયેવ, ભેદનલક્ખણં મરણં, ન ભઙ્ગમેવ. તેન વુત્તં ‘‘સસોકં સદરં સઉપાયાસ’’ન્તિ.

‘‘ફસ્સે ચે, ભિક્ખવે, આહારે…પે… મનોસઞ્ચેતનાય ચે, ભિક્ખવે, આહારે…પે… વિઞ્ઞાણે ચે, ભિક્ખવે, આહારે અત્થિ રાગો…પે… વદામી’’તિ અયં પઞ્ઞત્તિ દુક્ખસ્સ ચ સમુદયસ્સ ચ પભવસ્સ પઞ્ઞાપનતો પભવપઞ્ઞત્તિ નામ.

વટ્ટવસેન પઞ્ઞત્તિભેદો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કથં વિવટ્ટવસેન પઞ્ઞત્તિભેદો ¶ વિભત્તો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘કબળીકારે ચે, ભિક્ખવે, આહારે નત્થિ રાગો’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘કબળીકારે…પે… અનુપાયાસન્તિ વદામી’’તિ અયં પઞ્ઞત્તિ દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાય ચ પઞ્ઞાપનતો પરિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તિ નામ, સમુદયસ્સ પહાનસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો પહાનપઞ્ઞત્તિ નામ, મગ્ગસ્સ ભાવનાય ચ પઞ્ઞાપનતો ભાવનાપઞ્ઞત્તિ નામ, નિરોધસ્સ સચ્છિકિરિયાય ચ પઞ્ઞાપનતો સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞત્તિ નામ.

૪૦. વિવટ્ટવસેન પઞ્ઞત્તિભેદો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કથં સમ્મસનવસેન પઞ્ઞત્તિભેદો વિભત્તો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સમાધિં, ભિક્ખવે, ભાવેથા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘સમાધિં, ભિક્ખવે, ભાવેથ…પે… યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ અયં પઞ્ઞત્તિ મગ્ગસ્સ ભાવનાય ચ પઞ્ઞાપનતો ભાવનાપઞ્ઞત્તિ નામ, દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાય ચ પઞ્ઞાપનતો પરિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તિ નામ, સમુદયસ્સ પહાનસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો પહાનપઞ્ઞત્તિ નામ, નિરોધસ્સ સચ્છિકિરિયાય ચ પઞ્ઞાપનતો સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞત્તિ નામ.

સમ્મસનવસેન પઞ્ઞત્તિભેદો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કથં ઉપાદાનક્ખન્ધવસેન પઞ્ઞત્તિભેદો વિભત્તો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘રૂપં, રાધ, વિકિરથા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘રૂપં, રાધ, વિકિરથ…પે… નિબ્બાન’’ન્તિ અયં પઞ્ઞત્તિ તણ્હાસઙ્ખાતસ્સ રોધસ્સ નિરોધસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો નિરોધપઞ્ઞત્તિ નામ, અસ્સાદસ્સ નિબ્બિદાય ચ પઞ્ઞાપનતો નિબ્બિદાપઞ્ઞત્તિ નામ, દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાય ચ પઞ્ઞાપનતો પરિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તિ નામ, સમુદયસ્સ પહાનસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો પહાનપઞ્ઞત્તિ નામ, મગ્ગસ્સ ભાવનાય ચ પઞ્ઞાપનતો ભાવનાપઞ્ઞત્તિ નામ, નિરોધસ્સ સચ્છિકિરિયાય ચ પઞ્ઞાપનતો સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞત્તિ નામ.

‘‘રૂપવેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણાનિ ¶ વિકિરન્તો વિદ્ધંસેન્તો વિકીળનિયં કરોન્તો પઞ્ઞાય તણ્હાક્ખયાય પટિપજ્જન્તો કિં પજાનાતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સો ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિ યથાભૂતં પજાનાતી’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘સો ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિ યથાભૂતં પજાનાતીતિ…પે… નિરોધગામિનિપટિપદાતિ યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ અયં પઞ્ઞત્તિ સચ્ચાનં પટિવેધસ્સ પઞ્ઞાપનતો પટિવેધપઞ્ઞત્તિ નામ, દસ્સનભૂમિયા નિક્ખેપસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ નામ, મગ્ગસ્સ ભાવનાય ચ પઞ્ઞાપનતો ભાવનાપઞ્ઞત્તિ નામ, સોતાપત્તિફલસ્સ સચ્છિકિરિયાય ચ પઞ્ઞાપનતો સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘સો ‘ઇમે આસવા’તિ યથાભૂતં પજાનાતિ…પે… ‘આસવા અસેસં નિરુજ્ઝન્તી’તિ યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ અયં પઞ્ઞત્તિ ખયેઞાણસ્સ ઉપ્પાદસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો ઉપ્પાદપઞ્ઞત્તિ નામ, અનુપ્પાદેઞાણસ્સ ઓકાસસ્સ ચ ¶ પઞ્ઞાપનતો ઓકાસપઞ્ઞત્તિ નામ, મગ્ગસ્સ ભાવનાય ચ પઞ્ઞાપનતો ભાવનાપઞ્ઞત્તિ નામ, દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાય ચ પઞ્ઞાપનતો પરિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તિ નામ, સમુદયસ્સ પહાનસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો પહાનપઞ્ઞત્તિ નામ, વીરિયિન્દ્રિયસ્સ આરમ્ભસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો આરમ્ભપઞ્ઞત્તિ નામ, આસાટિકાનં આહટનાય ચ પઞ્ઞાપનતો આહટનાપઞ્ઞત્તિ નામ, ભાવનાભૂમિયા નિક્ખેપસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ નામ, પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં અભિનિઘાતસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો અભિનિઘાતપઞ્ઞત્તિ નામ.

૪૧. વટ્ટવસેન વા વિવટ્ટવસેન વા ધમ્મસમ્મસનવસેન વા ઉપાદાનક્ખન્ધવસેન વા પજાનનવસેન વા સચ્ચેસુ નાનાવિધો પઞ્ઞત્તિભેદો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કથં તેપરિવટ્ટવસેન સચ્ચેસુ પઞ્ઞત્તિભેદો વિભત્તો’’તિ વત્તબ્બત્તા તેપરિવટ્ટવસેન સચ્ચેસુ પઞ્ઞત્તિભેદં દસ્સેતું ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ મે, ભિક્ખવે’’તિઆદિ આરદ્ધં. અટ્ઠકથાયં પન – ‘‘એવં વટ્ટવિવટ્ટમુખેન સમ્મસનઉપાદાનક્ખન્ધમુખેનેવ સચ્ચેસુ પઞ્ઞત્તિવિભાગં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેપરિવટ્ટવસેન દસ્સેતું ‘ઇદં દુક્ખન્તિ મે ભિક્ખવે’તિઆદિ આરદ્ધ’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૪૧) વુત્તં. તત્થ પુબ્બે પરિજાનનતો પટ્ઠાય. અનનુસ્સુતેસૂતિ પરિજાનનવસેન અનનુસ્સુતેસુ ચતૂસુ સચ્ચધમ્મેસુ. ચક્ખુન્તિ પઠમં નિબ્બાનદસ્સનટ્ઠેન ચક્ખુ નામ. યથાસભાવતો કિચ્ચપરિજાનનટ્ઠેન સચ્છિકિરિયપરિજાનનટ્ઠેન ઞાણં નામ. યથાસભાવતો ¶ કિચ્ચપરિજાનનાદીનં પટિવિજ્ઝિત્વા પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા નામ. તથા વિદિતકરણટ્ઠેન વિજ્જા નામ. આલોકોભાસકરણટ્ઠેન આલોકો નામ. ઇદં ચક્ખાદિકં સબ્બં પઞ્ઞાવેવચનમેવ. ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ મે ભિક્ખવે…પે… ઉદપાદી’’તિ અયં પઞ્ઞત્તિ સચ્ચાનં દેસનાય પઞ્ઞાપનતો દેસનાપઞ્ઞત્તિ નામ, સુતમયિયા પઞ્ઞાય નિક્ખેપસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ નામ, અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયસ્સ સચ્છિકિરિયાય ચ પઞ્ઞાપનતો સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞત્તિ નામ, ધમ્મચક્કસ્સ પવત્તનાય ચ પઞ્ઞાપનતો પવત્તનાપઞ્ઞત્તિ નામ.

‘‘તં ખો પનિદં દુક્ખં પરિઞ્ઞેય્યં…પે… ઉદપાદી’’તિ અયં પઞ્ઞત્તિ મગ્ગસ્સ ભાવનાય પઞ્ઞાપનતો ભાવનાપઞ્ઞત્તિ નામ, ચિન્તામયિયા પઞ્ઞાય નિક્ખેપસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ નામ, અઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ સચ્છિકિરિયાય ચ પઞ્ઞાપનતો સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞત્તિ નામ.

‘‘તં ખો પનિદં દુક્ખં પરિઞ્ઞાતં…પે… ઉદપાદી’’તિ અયં પઞ્ઞત્તિ મગ્ગસ્સ ભાવનાય પઞ્ઞાપનતો ભાવનાપઞ્ઞત્તિ નામ, ભાવનામયિયા પઞ્ઞાય નિક્ખેપસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો ¶ નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ નામ, અઞ્ઞાતાવિનો ઇન્દ્રિયસ્સ સચ્છિકિરિયાય ચ પઞ્ઞાપનતો સચ્છિકિરિયાપઞ્ઞત્તિ નામ, ધમ્મચક્કસ્સ પવત્તનાય ચ પઞ્ઞાપનતો પવત્તનાપઞ્ઞત્તિ નામ.

તેપરિવટ્ટવસેન સચ્ચેસુ નાનાવિધો પઞ્ઞત્તિભેદો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કથં કુસલાકુસલાદિવસેન દેસિતધમ્મસ્સ પઞ્ઞત્તિભેદો વિભત્તો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તુલમતુલઞ્ચ સમ્ભવ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. અથ વા ધમ્મચક્કસુત્તે પઞ્ઞત્તિભેદો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘તુલમતુલઞ્ચાતિઆદિગાથાય કથં પઞ્ઞત્તિભેદો વિભત્તો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તુલમતુલઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તુલીયતિ પરિચ્છિજ્જીયતીતિ તુલં, કામાવચરકમ્મં, નત્થિ તુલં સદિસં અઞ્ઞં લોકિયકમ્મં અસ્સ મહગ્ગતકમ્મસ્સાતિ અતુલં, રૂપારૂપાવચરકમ્મં. પુનબ્ભવં સમ્ભવતિ એતેન સઙ્ખારેનાતિ સમ્ભવો, તં સમ્ભવં. પુનબ્ભવં સઙ્ખરોતીતિ ભવસઙ્ખારો. અજ્ઝત્તે વિપસ્સનાવસેન રમતીતિ અજ્ઝત્તરતો. સમથવસેન સમાધિયતીતિ સમાહિતો. અત્તનિ સમ્ભવતીતિ અત્તસમ્ભવો, તં અત્તસમ્ભવં. મુનિ સમ્બુદ્ધો સમ્ભવં ભવસઙ્ખારં તુલઞ્ચ અતુલઞ્ચ અવસ્સજિ, અજ્ઝત્તરતો સમાહિતો કવચં અભિન્દિ ઇવ, એવં અત્તસમ્ભવં અભિન્દિ પદાલયીતિ યોજના કાતબ્બા. અથ વા મુનિ સમ્બુદ્ધો ‘‘પઞ્ચક્ખન્ધા અનિચ્ચા ¶ દુક્ખા અનત્તા વિપરિણામધમ્મા, નિબ્બાનં પન નિચ્ચં સુખં અસઙ્ખતં અવિપરિણામધમ્મ’’ન્તિ તુલં તુલયન્તો અતુલં નિબ્બાનં દિસ્વા સમ્ભવં ભવસઙ્ખારં અરિયમગ્ગેન અવસ્સજિ. કથં અવસ્સજિ? સો હિ મુનિ વિપસ્સનાવસેન અજ્ઝત્તરતો ચ હુત્વા, સમથવસેન ઉપચારપ્પનાસુ સમાહિતો ચ હુત્વા કવચં અભિન્દિ ઇવ, એવં અત્તસમ્ભવં અત્તનિ સઞ્જાતં કિલેસં અભિન્દિ પદાલયિ, કિલેસાભાવેન કમ્મઞ્ચ જહીતિ ગાથાત્થો ગહેતબ્બો.

‘‘તુલમતુલઞ્ચ સમ્ભવ’’ન્તિ પઞ્ઞત્તિ સબ્બધમ્માનં અભિઞ્ઞાય પઞ્ઞાપનતો અભિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તિ નામ, ધમ્મપટિસમ્ભિદાય નિક્ખેપસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ નામ, ‘‘ભવસઙ્ખારમવસ્સજિ મુની’’તિ પઞ્ઞત્તિ સમુદયસ્સ પરિચ્ચાગસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો પરિચ્ચાગપઞ્ઞત્તિ નામ, દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાય ચ પઞ્ઞાપનતો પરિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તિ નામ, ‘‘અજ્ઝત્તરતો સમાહિતો’’તિ પઞ્ઞત્તિ કાયગતાય સતિયા ભાવનાય ચ પઞ્ઞાપનતો ભાવનાપઞ્ઞત્તિ નામ, ચિત્તેકગ્ગતાય ઠિતિયા ચ પઞ્ઞાપનતો ઠિતિપઞ્ઞત્તિ નામ, ‘‘અભિન્દિ કવચમિવત્તસમ્ભવ’’ન્તિ પઞ્ઞત્તિ ચિત્તસ્સ અભિનિબ્બિદાય ચ પઞ્ઞાપનતો અભિનિબ્બિદાપઞ્ઞત્તિ નામ, સબ્બઞ્ઞુતાય ઉપાદાનસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો ઉપાદાનપઞ્ઞત્તિ નામ, અવિજ્જાણ્ડકોસાનં પદાલનાય ચ પઞ્ઞાપનતો પદાલપઞ્ઞત્તિ નામ, ‘‘યથાવુત્તો પઞ્ઞત્તિપ્પભેદો કેન સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. તથાવુત્તસ્સ પઞ્ઞત્તિપ્પભેદસ્સ ¶ સમ્ભવતો ભગવા યં ‘‘તુલમતુલ’’ન્તિઆદિગાથમાહ, તથાસમ્ભવતો યથાવુત્તાય ગાથાય યથાવુત્તો પઞ્ઞત્તિપ્પભેદો સદ્દહિતબ્બોતિ.

‘‘તુલમતુલઞ્ચા’’તિઆદિગાથાયં પઞ્ઞત્તિપ્પભેદો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો.

‘યો દુક્ખમદ્દક્ખિ યતોનિદાનં, કામેસુ સો જન્તુ કથં નમેય્ય;

કામા હિ લોકે સઙ્ગોતિ ઞત્વા, તેસં સતીમા વિનયાય સિક્ખે’તિ. –

ગાથાયં પન કથં પઞ્ઞત્તિભેદો વિભત્તો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘યો દુક્ખમદ્દક્ખી’’તિઆદિ વુત્તં. યો આરદ્ધવિપસ્સકો જન્તુ યતોનિદાનં સબ્બં તેભૂમકં ¶ હેતુફલં દુક્ખં અદ્દક્ખિ, સો આરદ્ધવિપસ્સકો જન્તુ કામેસુ કથં નમેય્ય નમેતું નારહતિ. કામા લોકે ‘‘સઙ્ગો’’તિ હિ યસ્મા પસ્સિતબ્બા, તસ્મા નમેતું નારહતિ, ઇતિ એતં દુક્ખભાવં દુક્ખહેતુભાવં ઞત્વા તેસં કામાનં વિનયાય વૂપસમાય સતિમા કાયગતાસતિસમ્પન્નો તીણિ સિક્ખાનિ સિક્ખે સિક્ખેય્યાતિ ગાથાત્થો સઙ્ખેપેન વિઞ્ઞાતબ્બો. અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૪૧) પન વિત્થારેન સંવણ્ણિતો.

‘‘યો દુક્ખ’’ન્તિ પઞ્ઞત્તિ દુક્ખસ્સ વેવચનસ્સ ચ પરિઞ્ઞાય ચ પઞ્ઞાપનતો વેવચનપઞ્ઞત્તિ, પરિઞ્ઞાપઞ્ઞત્તિ ચ હોતિ. ‘‘યતોનિદાન’’ન્તિ પઞ્ઞત્તિ સમુદયસ્સ પભવસ્સ ચ પહાનસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો પભવપઞ્ઞત્તિ ચેવ પહાનપઞ્ઞત્તિ ચ હોતિ. ‘‘અદ્દક્ખી’’તિ પઞ્ઞત્તિ ઞાણચક્ખુસ્સ વેવચનસ્સ ચ પટિવેધસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો વેવચનપઞ્ઞત્તિ ચેવ પટિવેધપઞ્ઞત્તિ ચ હોતિ. ‘‘કામેસુ સો જન્તુ કથં નમેય્યા’’તિ પઞ્ઞત્તિ કામતણ્હાય વેવચનસ્સ ચ અનભિનિવિસસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો વેવચનપઞ્ઞત્તિ ચેવ અનભિનિવેસપઞ્ઞત્તિ ચ હોતિ. ‘‘કામા હિ લોકે સઙ્ગોતિ ઞત્વા’’તિ પઞ્ઞત્તિ કામાનં પચ્ચત્થિકતો દસ્સનસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો દસ્સનપઞ્ઞત્તિ નામ. કામા હિ અનત્થજાનનતો પચ્ચત્થિકસદિસા.

‘‘કીદિસા હુત્વા અનત્થજનકા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘કામા હી’’તિઆદિ વુત્તં. કામા રાગગ્ગિઆદીહિ અન્તોદય્હનતો અઙ્ગારકાસૂપમા ચ, પૂતિભાવાપજ્જનતો મંસપેસૂપમા ચ, બહિ અઞ્ઞેન દય્હનતો પાવકકપ્પા જલિતગ્ગિક્ખન્ધૂપમા ચ, પતિટ્ઠાનાભાવતો પપાતૂપમા ચ, વિસસદિસેહિ દોસાદીહિ પરહિંસનતો ઉરગોપમા ચ. ‘‘તેસં સતીમા’’તિ પઞ્ઞત્તિ પહાનાય અપચયસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો અપચયપઞ્ઞત્તિ નામ, કાયગતાય સતિયા નિક્ખેપસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો ¶ નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ નામ, મગ્ગસ્સ ભાવનાય ચ પઞ્ઞાપનતો ભાવનાપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘વિનયાય સિક્ખે’’તિ પઞ્ઞત્તિરાગવિનયસ્સ દોસવિનયસ્સ મોહવિનયસ્સ પટિવેધસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો પટિવેધપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘જન્તૂ’’તિ પઞ્ઞત્તિ યોગિસ્સ વેવચનસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો વેવચનપઞ્ઞત્તિ નામ.

‘‘જન્તૂતિ સામઞ્ઞસત્તવાચકો સદ્દો કસ્મા યોગિવાચકોતિ વિઞ્ઞાતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘યદા હી’’તિઆદિ વુત્તં. યોગી યદા યસ્મિં કાલે ¶ કામા સઙ્ગોતિ પજાનાતિ, તદા તસ્મિં કાલે સો યોગી કામાનં અનુપ્પાદાય કુસલે ધમ્મે કાયગતાસતિઆદીહિ ઉપ્પાદયતિ, સો કુસલે ધમ્મે ઉપ્પાદેન્તો યોગી અનુપ્પન્નાનં કુસલાનં ધમ્માનં ઉપ્પાદાય વાયમતિ કુસલવીરિયં કરોતિ, તસ્મા યોગીવાચકો જન્તુસદ્દોતિ વિઞ્ઞાતબ્બો. ‘‘જન્તૂ’’તિ અયં પઞ્ઞત્તિ અપ્પત્તસ્સ કુસલસ્સ ઝાનધમ્માદિકસ્સ પત્તિયા વાયામસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો વાયામપઞ્ઞત્તિ નામ, ઓરમત્તિકાય અસન્તુટ્ઠિયા નિક્ખેપસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘સો અનુપ્પન્નાનં કુસલાનં ધમ્માનં ઉપ્પાદાય વાયમતી’’તિ અયં પઞ્ઞત્તિ વાયામપઞ્ઞત્તિ, ‘‘હેતુસો ઉપ્પન્નાનં કુસલાનં ધમ્માનં ઠિતિયા વાયમતીતિ પઞ્ઞત્તિ કતમા પઞ્ઞત્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ સો ઉપ્પન્નાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તસ્મિં ‘‘અનુપ્પન્નાન’’ન્તિઆદિમ્હિ. ‘‘સો ઉપ્પન્નાનં કુસલાનં ધમ્માનં ઠિતિયા વાયમતી’’તિ અયં પઞ્ઞત્તિ ભાવનાય અપ્પમાદસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો અપ્પમાદપઞ્ઞત્તિ નામ, વીરિયિન્દ્રિયસ્સ નિક્ખેપસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ નામ, કુસલાનં ધમ્માનં આરક્ખસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો આરક્ખપઞ્ઞત્તિ નામ, અધિચિત્તસિક્ખાય ઠિતિયા ચ પઞ્ઞાપનતો ઠિતિપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘કેન યથાવુત્તપ્પકારો પઞ્ઞત્તિપ્પભેદો સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં.

‘‘યો દુક્ખમદ્દક્ખિ યતોનિદાન’’ન્તિઆદિગાથાય પઞ્ઞત્તિપ્પભેદો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો.

‘‘મોહસમ્બન્ધનો લોકો, ભબ્બરૂપોવ દિસ્સતિ;

ઉપધિબન્ધનો બાલો, તમસા પરિવારિતો;

અસ્સિરી વિય ખાયતિ, પસ્સતો નત્થિ કિઞ્ચનન્તિ. –

ગાથાયં પન કથં પઞ્ઞત્તિપ્પભેદો વિભત્તો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘મોહસમ્બન્ધનો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ મોહસમ્બન્ધનોતિ મોહહેતુકેહિ સંયોજનેહિ સમ્બન્ધો. લોકોતિ અપ્પહીનસંયોજનો સત્તલોકો. ભબ્બરૂપોવ ¶ દિસ્સતીતિ અભબ્બોપિ અત્તા ભબ્બરૂપોવ ભબ્બજાતિકો વિય બાલાનં અવિપસ્સકાનં દિસ્સતિ. ઉપધિબન્ધનોતિ કિલેસૂપધીહિ બન્ધિતબ્બો. યુ-પચ્ચયો હિ કમ્મત્થે વિહિતો. ઉપધીસુ વા કિલેસાનં બન્ધનં યસ્સ બાલસ્સાતિ ઉપધિબન્ધનો. દ્વે અવડ્ઢિયો લાતિ ગણ્હાતીતિ બાલો. તમસા સમ્મોહેન પરિવારિતો પટિચ્છાદિતો પણ્ડિતાનં વિપસ્સકાનં અસ્સિરી વિય સિરીવિરહિતો વિય ખાયતિ ¶ ઉપટ્ઠાતિ. પસ્સતો પઞ્ઞાચક્ખુના પસ્સન્તસ્સ પણ્ડિતસ્સ કિઞ્ચનં નત્થીતિ સઙ્ખેપત્થો દટ્ઠબ્બો.

‘‘મોહસમ્બન્ધનો લોકો’’તિ પઞ્ઞત્તિ મોહસીસેન ગહિતાનં વિપલ્લાસાનં દેસનાય પઞ્ઞાપનતો દેસનાપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘ભબ્બરૂપોવ દિસ્સતી’’તિ પઞ્ઞત્તિ લોકસ્સ વિપરીતસ્સ વિપરીતાકારેન ઉપટ્ઠહન્તસ્સ પઞ્ઞાપનતો વિપરીતપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘ઉપધિબન્ધનો બાલો’’તિ પઞ્ઞત્તિ પાપકાનં ઇચ્છાવચરાનં પભવસ્સ પઞ્ઞાપનતો પભવપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘ઉપધિબન્ધનો બાલો’’તિ પઞ્ઞત્તિ પરિયુટ્ઠાનાનં અકુસલાનં ધમ્માનં બન્ધનકિચ્ચસ્સ પઞ્ઞાપનતો કિચ્ચપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘ઉપધિબન્ધનો બાલો’’તિ પઞ્ઞત્તિ કિલેસાનં બન્ધનબલમૂહનબલાનં પઞ્ઞાપનતો બલપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘ઉપધિબન્ધનો બાલો’’તિ પઞ્ઞત્તિ સઙ્ખારાનં વિરુહનાય પઞ્ઞાપનતો વિરુહનાપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘તમસા પરિવારિતો’’તિ પઞ્ઞત્તિ અવિજ્જન્ધકારસ્સ દેસનાય પઞ્ઞાપનતો દેસનાપઞ્ઞત્તિ નામ, અવિજ્જન્ધકારસ્સ વેવચનસ્સ ચ પઞ્ઞાપનતો વેવચનપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘અસ્સિરી વિય ખાયતી’’તિ પઞ્ઞત્તિ દિબ્બચક્ખુસ્સ દસ્સનકિરિયાય પઞ્ઞાપનતો દસ્સનપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘અસ્સિરી વિય ખાયતી’’તિ પઞ્ઞત્તિ પઞ્ઞાચક્ખુસ્સ નિક્ખેપસ્સ પઞ્ઞાપનતો નિક્ખેપપઞ્ઞત્તિ નામ. ‘‘પસ્સતો નત્થિ કિઞ્ચન’’ન્તિ પઞ્ઞત્તિ સત્તાનં અરિયાનં પટિવેધસ્સ પઞ્ઞાપનતો પટિવેધપઞ્ઞત્તિ નામ.

‘‘કતમં કિઞ્ચન’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘રાગો કિઞ્ચન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ‘‘યથાવુત્તો પઞ્ઞત્તિપ્પભેદો કથં અમ્હેહિ સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહા’’તિઆદિ વુત્તં. યથાવુત્તસ્સ પઞ્ઞત્તિપ્પભેદસ્સ સમ્ભવતો ભગવા યં ‘‘મોહસમ્બન્ધનો’’તિઆદિમાહ, તથાસમ્ભવતો તાય ગાથાય યથાવુત્તો પઞ્ઞત્તિપ્પભેદો ગાથાનુસારેન સદ્દહિતબ્બો.

‘‘મોહસમ્બન્ધનો લોકો’’તિઆદિગાથાય પઞ્ઞત્તિપ્પભેદો આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, અજાત’ન્તિઆદિપાઠસ્સ પઞ્ઞત્તિપ્પભેદો કથં વિભત્તો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘અત્થિ ભિક્ખવે’’તિઆદિપાળિમાહ. ‘‘સા પન પાળિ કિમત્થં ભગવતા વુત્તા’’તિ ચે પુચ્છેય્ય? પરમત્થતો અવિજ્જમાનત્તા નિબ્બાનં નત્થિ, તસ્મા ‘‘અત્થિ નિબ્બાન’’ન્તિ ¶ વચનં સસવિસાણવચનં વિય અનત્થં, વોહારમત્તમેતન્તિ વદન્તાનં મિચ્છાવાદં ભઞ્જિતું ભગવતા વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બા.

કુતોચિપિ ¶ અજાતત્તા અભૂતત્તા અજાતં અભૂતં. પચ્ચયેહિ અકતત્તા અકતં. સઙ્ખતાભાવતો અસઙ્ખતં નિબ્બાનં અત્થિ. એતં અજાતાદિકં નિબ્બાનં નો ચે અભવિસ્સ, એવં સતિ નિસ્સરણં ન પઞ્ઞાયેથ, નિબ્બાનસ્સ ચ અરિયમગ્ગફલાનં આરમ્મણત્તા, મગ્ગફલાનઞ્ચ કિલેસાનં સમુચ્છિન્દનતો પટિપ્પસ્સમ્ભનતો, સમુચ્છિન્દનેન ચ તિવિધસ્સ વટ્ટસ્સ અપવટ્ટનતો અજાતાદિકં નિબ્બાનં અત્થિયેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, અજાતં…પે… અસઙ્ખત’’ન્તિ અયં પઞ્ઞત્તિ નિબ્બાનસ્સ દેસનાપઞ્ઞત્તિ ચ નિબ્બાનસ્સ વેવચનપઞ્ઞત્તિ ચ હોતિ. ‘‘નયિધ જાતસ્સ…પે… પઞ્ઞાયેથા’’તિ અયં પઞ્ઞત્તિ સઙ્ખતસ્સ વેવચનપઞ્ઞત્તિ ચ સઙ્ખતસ્સ ઉપનયનપઞ્ઞત્તિ ચ હોતિ. ‘‘યસ્મા ચ…પે… અસઙ્ખત’’ન્તિ અયં પઞ્ઞત્તિ નિબ્બાનસ્સ વેવચનપઞ્ઞત્તિ ચ નિબ્બાનસ્સ જોતનાપઞ્ઞત્તિ ચ હોતિ. ‘‘યસ્મા જાતસ્સ…પે… પઞ્ઞાયતી’’તિ અયં પઞ્ઞત્તિ નિબ્બાનસ્સ વેવચનપઞ્ઞત્તિ ચ મગ્ગસ્સ સંસારતો નિય્યાનિકપઞ્ઞત્તિ ચ નિસ્સરણપઞ્ઞત્તિ ચ હોતીતિ પઞ્ઞત્તિવિસેસો પણ્ડિતેહિ નિદ્ધારેત્વા ગહેતબ્બો.

‘‘યથાવુત્તો નિબ્બાનસ્સ પઞ્ઞત્તિપ્પભેદો કેન સદ્દહિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તેનાહ ભગવા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘તેનાહ આયસ્મા’’તિઆદ્યાનુસન્ધ્યાદિઅત્થો ચેવ ‘‘નિયુત્તો પઞ્ઞત્તિહારો’’તિ અનુસન્ધ્યાદિઅત્થો ચ વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બો.

ઇતિ પઞ્ઞત્તિહારવિભઙ્ગે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

વિભાવના નિટ્ઠિતા.

પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેન ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.

૧૨. ઓતરણહારવિભઙ્ગવિભાવના

૪૨. યેન ¶ યેન સંવણ્ણનાવિસેસભૂતેન પઞ્ઞત્તિહારવિભઙ્ગેન પઞ્ઞત્તિયો વિભત્તા, સો સંવણ્ણનાવિસેસભૂતો વિભઙ્ગો પરિપુણ્ણો, ‘‘કતમો ઓતરણો હારવિભઙ્ગો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો ઓતરણો હારો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ નિદ્દિટ્ઠેસુ સોળસસુ દેસનાહારાદીસુ ¶ કતમો સંવણ્ણનાવિસેસો ઓતરણો હારો ઓતરણહારવિભઙ્ગો નામાતિ પુચ્છતિ. ‘‘યો ચ પટિચ્ચુપ્પાદો’’તિઆદિનિદ્દેસસ્સ ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાનો ‘‘ઉદ્ધં અધો સબ્બધિ વિપ્પમુત્તો’’તિઆદિકો વિત્થારસંવણ્ણનાવિસેસો ઓતરણો હારો ઓતરણહારવિભઙ્ગો નામાતિ ગહેતબ્બો.

તત્થ પાઠે ‘‘કતમે પટિચ્ચસમુપ્પાદાદયો નિદ્ધારેત્વા કતમેહિ નિદ્ધારિતેહિ ધમ્મેહિ ઓતરતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ઇમસ્મિં પાઠે ઇમે પટિચ્ચસમુપ્પાદાદયો નિદ્ધારેત્વા ઇમેહિ નિદ્ધારિતેહિ ધમ્મેહિ ઓતરતીતિ દસ્સેતું ‘‘ઉદ્ધં અધો સબ્બધિ વિપ્પમુત્તો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઉદ્ધન્તિ કામધાતુતો ઉદ્ધં ઉપરિભાગે પવત્તાય રૂપધાતુઅરૂપધાતુયા. અધોતિ રૂપધાતુતો હેટ્ઠાભાગે પવત્તાય કામધાતુયા. સબ્બધીતિ સબ્બસ્મિં કામરૂપઅરૂપધાતુમ્હિ. વિપ્પમુત્તોતિ પટિસન્ધિવસેન અપ્પવત્તનતો વિપ્પમુત્તો અસેક્ખો. અયં સેક્ખો દસ્સનમગ્ગેન સક્કાયદિટ્ઠિયા સમુગ્ઘાતત્તા ‘‘અહં અસ્મી’’તિ અનાનુપસ્સી વિહરતિ. એવં સેક્ખાય વિમુત્તિયા ચેવ અસેક્ખાય વિમુત્તિયા ચ સેક્ખો ચેવ અસેક્ખો ચ અતિણ્ણપુબ્બં ઓઘં અપુનબ્ભવાય વિમુત્તો ઉદતારીતિ ગાથાત્થો ગહેતબ્બો.

તસ્મિં ગાથાપાઠે ‘‘કતમે નિદ્ધારેત્વા કતમેહિ ઓતરતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઉદ્ધન્તિ રૂપધાતૂ’’તિઆદિ વુત્તં. ઉદ્ધન્તિ મનુસ્સલોકતો ઉદ્ધં ચાતુમહારાજિકાદયોપિ ગહિતાતિ અત્થસમ્ભવતો તં નિવત્તેતું ‘‘રૂપધાતુ અરૂપધાતૂ’’તિ વુત્તં. અધોતિ મનુસ્સભવતો અધો ચત્તારો અપાયભૂમિયો ચ ગહિતાતિ અત્થસમ્ભવતો તં નિવત્તેતું ‘‘કામધાતૂ’’તિ વુત્તં. સબ્બધીતિ ચતુભૂમિકેતિ અત્થસમ્ભવતો ‘‘તેધાતુકે’’તિ વુત્તં. અયં અસેક્ખા વિમુત્તીતિ વિમુત્તસ્સ અસેક્ખસ્સ યા વિરાગતા અત્થિ, અયમ્પિ વિરાગતા અસેક્ખફલવિમુત્તિ. ‘‘ઉદ્ધં અધો સબ્બધિ વિપ્પમુત્તો’’તિ પાઠે વુત્તપ્પકારા અયં અસેક્ખા વિમુત્તિ નિદ્ધારિતાતિ અત્થો. નિદ્ધારિતાય અસેક્ખાય વિમુત્તિયા યાનિ સદ્ધાદિપઞ્ચિન્દ્રિયાનિ નિદ્ધારિતાનિ, તાનિયેવ અસેક્ખાનિ ¶ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભવન્તિ. અયં વુત્તપ્પકારા ઓતરણા ઇન્દ્રિયેહિ વિમુત્તિયા ઓતરણા નામ પવેસના નામ.

તાનિયેવ અસેક્ખાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ વિજ્જાય ઉપકારકત્તા, પઞ્ઞાપદટ્ઠાનત્તા વા વિજ્જા ભવન્તિ. વિજ્જુપ્પાદા તાદિસાય વિજ્જાય ઉપ્પાદા ઉપ્પાદહેતુતો ¶ અવિજ્જાનિરોધો અવિજ્જાય નિરોધો હોતિ…પે… દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો હોતિ, અયં વુત્તપ્પકારા ઓતરણા પટિચ્ચસમુપ્પાદેહિ ઓતરણા નામ.

તાનિયેવ અસેક્ખાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ તીહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિતાનિ સદ્ધાવીરિયેહિ સીલસમ્ભવતો, સતિયા ચ પઞ્ઞાનુવત્તકત્તા. સેસા વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બા.

‘‘ઉદ્ધં અધો સબ્બધિ વિપ્પમુત્તો’’તિ પાઠે નિદ્ધારેત્વા ઓતરણા આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘અયં અહસ્મીતિ અનાનુપસ્સી’’તિ પાઠે ‘‘કતમે નિદ્ધારેત્વા કતમેહિ ઓતરણેહિ ઓતરતી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘અયં અહસ્મીતિ અનાનુપસ્સીતિ અયં સક્કાયદિટ્ઠિયા’’તિઆદિ વુત્તં. યો અયં સેક્ખો ‘‘અહમસ્મી’’તિ નાનુપસ્સી, તસ્સ સેક્ખસ્સ સક્કાયદિટ્ઠિયા યો સમુગ્ઘાતો અત્થિ, યા સમુગ્ઘાતસઙ્ખાતા સમુગ્ઘાતવિમુત્તિ સેક્ખા વિમુત્તિ હોતિ, તસ્સા સેક્ખાય વિમુત્તિયા યાનિ સદ્ધાદિપઞ્ચિન્દ્રિયાનિ નિદ્ધારિતાનિ, તાનિયેવ સેક્ખાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભવન્તિ. અયં વુત્તપ્પકારા ઓતરણા ઇન્દ્રિયેહિ ઓતરણા નામ. સેસા વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બા.

૪૩. ‘‘ઉદ્ધં અધો’’તિઆદિગાથાયં ઓતરણા આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘નિસ્સિતસ્સ ચલિત’’ન્તિઆદિપાઠે ‘‘કતમે નિદ્ધારેત્વા કતમેહિ ઓતરતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘નિસ્સિતસ્સ ચલિતં, અનિસ્સિતસ્સ ચલિતં નત્થી’’તિઆદિ વુત્તં. નિસ્સિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ ચલિતં ચલનં અત્થિ, અનિસ્સિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ ચલિતં ચલનં નત્થિ. ચલિતે ચલને અસતિ પસ્સદ્ધિ ભવતિ, પસ્સદ્ધિયા સતિ વિજ્જમાનાય નતિ ન હોતિ, નતિયા અસતિ અવિજ્જમાનાય આગતિગતિ ન હોતિ, આગતિગતિયા અસતિ અવિજ્જમાનાય ચુતૂપપાતો ન હોતિ, ચુતૂપપાતે અસતિ અવિજ્જમાને ઇધ છસુ અજ્ઝત્તિકાયતનેસુ અત્તાનં નેવ પસ્સતિ, હુરં વા છસુ બાહિરાયતનેસુ અત્તાનં ન પસ્સતિ, ઉભયં અન્તરેન વજ્જેત્વા ફસ્સાદિસમુદાયેસુ ધમ્મેસુ અત્તાનં ન પસ્સતિ, એસોવ પટિચ્ચસમુપ્પાદો ‘‘અવિજ્જાનિરોધા’’તિઆદિકો દુક્ખસ્સ અન્તો અવસાનં કરોતીતિ અત્થો.

નિસ્સિતસ્સ ¶ ચલિતન્તિ એત્થ ‘‘નિસ્સયો કતિવિધો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘નિસ્સિતસ્સ ચલિતન્તિ નિસ્સયો નામા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તેસુ દુવિધેસુ તણ્હાનિસ્સયદિટ્ઠિનિસ્સયેસુ ¶ યા ચેતના રત્તસ્સ પુગ્ગલસ્સ નિદ્ધારિતા, અયં ચેતનાધમ્મો તણ્હાનિસ્સયો નામ. યા ચેતના મૂળ્હસ્સ પુગ્ગલસ્સ નિદ્ધારિતા. અયં ચેતનાધમ્મો દિટ્ઠિનિસ્સયો નામ. સા દુવિધા ચેતના પન સઙ્ખારા નામ. સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં…પે… સબ્બો પટિચ્ચસમુપ્પાદો નિદ્ધારિતો. અયં વુત્તપ્પકારા ઓતરણા પટિચ્ચસમુપ્પાદેહિ ઓતરણા નામ.

તત્થાતિ તસ્મિં તણ્હાનિસ્સયદિટ્ઠિનિસ્સયે યા વેદના રત્તસ્સ પુગ્ગલસ્સ નિદ્ધારિતા, અયં સુખા વેદના. યા ચેતના સમ્મૂળ્હસ્સ પુગ્ગલસ્સ નિદ્ધારિતા, અયં અદુક્ખમસુખા વેદના. યેભુય્યેન સેસા વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બા.

૪૪. ‘‘નિસ્સિતસ્સ ચલિત’’ન્તિઆદિપાઠે ઓતરણા આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા.

‘‘યે કેચિ સોકા પરિદેવિતા વા…પે…

પિયં ન કયિરાથ કુહિઞ્ચિ લોકે’’તિ. –

ગાથાપાઠે ‘‘કતમે નિદ્ધારેત્વા કતમેહિ ઓતરતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યે કેચિ સોકા’’તિઆદિ વુત્તં. યે કેચિ સોકા વા યા કાચિ પરિદેવિતા વા અનેકરૂપા યા કાચિ દુક્ખા વા લોકસ્મિં સમ્ભવન્તિ. એતે સોકાદયો પિયં પટિચ્ચ પભવન્તિ, પિયે અસન્તે એતે સોકાદયો ન ભવન્તિ. તસ્મા પિયે અસન્તે સોકાદીનં અભાવતો યેસં વીતસોકાનં કુહિઞ્ચિ લોકેપિ નત્થિ, તે વીતસોકા સુખિનો ભવન્તિ. તસ્મા વીતસોકાનં સુખસમ્પન્નત્તા અસોકં વિરજં પત્થયાનો સપ્પુરિસો કુહિઞ્ચિ લોકે પિયં ન કયિરાથાતિ ગાથાત્થો.

‘‘યે કેચિ સોકા પરિદેવિતા વા, દુક્ખા ચ લોકસ્મિમનેકરૂપા પિયં પટિચ્ચ પભવન્તિ એતે’’તિ એત્થ પાઠે યા વેદના નિદ્ધારિતા, અયં દુક્ખા વેદના. સેસા વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બા.

‘‘યે કેચિ સોકા’’તિઆદિગાથાપાઠે ઓતરણા આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા ¶ , ‘‘કામં કામયમાનસ્સા’’તિઆદિગાથાપાઠે ‘‘કતમે ¶ નિદ્ધારેત્વા કતમેહિ ઓતરતી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘કામં કામયમાનસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્સં ગાથાયં અત્થો હેટ્ઠા વુત્તોવ.

તત્થાતિ તસ્મિં ‘‘પીતિમનો હોતી’’તિ પાઠે યા પીતિમનતા વુત્તા નિદ્ધારિતા, અયં પીતિમનતા અનુનયો હોતિ. ‘‘સલ્લવિદ્ધોવ રુપ્પતી’’તિ પાઠે યં રુપ્પનં આહ, ઇદં રુપ્પનં પટિઘં હોતિ, અનુનયો ચ પટિઘઞ્ચ નિદ્ધારિતાતિ અત્થો.

‘‘અનુનયે ચ પટિઘે ચ નિદ્ધારિતે કતમો ધમ્મો નિદ્ધારિતો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘અનુનયો પટિઘઞ્ચ પન તણ્હાપક્ખો’’તિ વુત્તં. તણ્હાપક્ખોતિ તણ્હાપક્ખત્તા તણ્હા નિદ્ધારિતા. ‘‘અનુનયો તણ્હાપક્ખો હોતુ, પટિઘં પન તણ્હાપક્ખં ન સિયા’’તિ ચે વદેય્ય? પટિઘસ્સ અત્તસિનેહવસેન પવત્તનતો પટિઘમ્પિ તણ્હાપક્ખં હોતિ. ‘‘તણ્હાય નિદ્ધારિતાય કતમો નિદ્ધારિતો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તણ્હાય ચ પના’’તિઆદિ વુત્તં. દસન્નં રૂપાયતનાનં તણ્હાય પદટ્ઠાનત્તા દસ રૂપાનિ આયતનાનિ નિદ્ધારિતાનિ. અયં વુત્તપ્પકારા ઓતરણા આયતનેહિ ઓતરણા નામ. સુત્તે આગતા પટિચ્ચસમુપ્પાદાદયો તેન સંવણ્ણનાવિસેસેન નયેન નિદ્ધારિતા, સુત્તત્થમુખેન વા નિદ્ધારિતા, તેન…પે… નયેન નિદ્ધારિતેસુ પટિચ્ચસમુપ્પાદાદીસુ યો સંવણ્ણનાનયવિસેસો તદત્થવાચકવસેન વા તદત્થઞાપકવસેન વા ઓતરતિ પવિસતિ સમોસરતિ, સો સંવણ્ણનાનયવિસેસો ઓતરણો હારો નામાતિ અધિપ્પાયો દટ્ઠબ્બો. સેસેસુપિ વુત્તનયાનુસારેન ઓતરણા ગહેતબ્બા. ‘‘તેનાહ આયસ્મા’’તિઆદ્યાનુસન્ધ્યાદિઅત્થો ચેવ ‘‘નિયુત્તો ઓતરણો હારો’’તિ અનુસન્ધ્યાદિઅત્થો ચ વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બો.

ઇતિ ઓતરણહારવિભઙ્ગે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

વિભાવના નિટ્ઠિતા.

પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેન ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.

૧૩. સોધનહારવિભઙ્ગવિભાવના

૪૫. યેન ¶ ¶ યેન સંવણ્ણનાવિસેસભૂતેન ઓતરણહારવિભઙ્ગેન ઓતરેતબ્બા સુત્તત્થા વિભત્તા, સો સંવણ્ણનાવિસેસભૂતો વિભઙ્ગો પરિપુણ્ણો, ‘‘કતમો સોધનહારવિભઙ્ગો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો સોધનો હારો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ નિદ્દિટ્ઠેસુ સોળસસુ દેસનાહારાદીસુ કતમો સંવણ્ણનાવિસેસો સોધનો હારો સોધનહારવિભઙ્ગો નામાતિ પુચ્છતિ. ‘‘વિસ્સજ્જિતમ્હિ પઞ્હે’’તિઆદિનિદ્દેસસ્સ ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાનો ‘‘યથા આયસ્મા અજિતો’’તિઆદિકો વિત્થારસંવણ્ણનાવિસેસો સોધનહારવિભઙ્ગો નામાતિ ગહેતબ્બો. ‘‘કથં તત્થ પઞ્હે સોધનો હારો વિઞ્ઞાતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘યથા આયસ્મા’’તિઆદિ વુત્તં. યથા યેન પકારેન આયસ્મા અજિતો પારાયને ભગવન્તં પઞ્હં પુચ્છતિ, તથા તેન પકારેન વિસ્સજ્જિતમ્હિ પઞ્હે અયં સોધનો હારો વિઞ્ઞાતબ્બોતિ. ‘‘નિયમેત્વા વિભજેહી’’તિ વત્તબ્બત્તા નિયમેત્વા વિભજિતું ‘‘કેનસ્સૂ’’તિઆદિ વુત્તં. ગાથાત્થો વુત્તોવ.

‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો, કેનસ્સુ નપ્પકાસતિ;

કિસ્સાભિલેપનં બ્રૂસિ, કિંસુ તસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ. –

પુચ્છાવસેન પવત્તગાથાયઞ્ચ –

‘‘અવિજ્જાય નિવુતો લોકો, (અજિતાતિ ભગવા,)

વિવિચ્છા પમાદા નપ્પકાસતિ;

જપ્પાભિલેપનં બ્રૂમિ, દુક્ખમસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ. –

વિસ્સજ્જનવસેન પવત્તગાથાયઞ્ચાતિ ઇમાસુ દ્વીસુ ગાથાસુ ‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો’’તિ ઇમિના પદેન પઞ્હે પુચ્છિતે ‘‘અવિજ્જાય નિવુતો લોકો’’તિ ઇમિના પદેન ભગવા ‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો’’તિ પદં તદત્થે અઞ્ઞાણસંસયાદિમલાનં અપનયનેન સોધેતિ. તદત્થે હિ વિસ્સજ્જિતે અઞ્ઞાણસંસયાદીનં અભાવતો અત્થો સોધિતો નામ, અત્થે ચ સોધિતે પદમ્પિ સોધિતંયેવ. તેનાહ અટ્ઠકથાયં – ‘‘તદત્થસ્સ વિસ્સજ્જનતો’’તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૪૫), ટીકાયઞ્ચ ‘‘તબ્બિસયઅઞ્ઞાણસંસયાદિમલાપનયનેન સોધેતી’’તિ વુત્તં. નો ચ આરમ્ભન્તિ પુચ્છિતું આરભિતબ્બં ¶ સબ્બગાથાપદં, ગાથાત્થં વા, ઞાતું ઇચ્છિતસ્સ સબ્બસ્સ અત્થસ્સ વિસ્સજ્જનવસેન અપરિયોસિતત્તા ¶ ભગવા ‘‘અવિજ્જાય નિવુતો લોકો’’તિ એત્તકેનેવ પદેન સોધેતિ. સેસેસુપિ એસ નયો.

‘‘કિંસુ તસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ ઇમિના પદેન પઞ્હે પુચ્છિતે ‘‘દુક્ખમસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ પદેન ભગવતા આરમ્ભો ઞાતું ઇચ્છિતો અત્થો સુદ્ધો સોધિતો હોતિ. સેસગાથાસુપિ એસેવ નયો.

યત્થ પઞ્હે એવં નિરવસેસવિસ્સજ્જનવસેન આરમ્ભો સુદ્ધો સોધિતો ભવતિ, સો પઞ્હો વિસ્સજ્જિતો સોધિતો ભવતિ. યત્થ પઞ્હે એવં નિરવસેસવિસ્સજ્જનવસેન આરમ્ભો યાવ અસુદ્ધો અસોધિતો ભવતિ, તાવ સો પઞ્હો વિસ્સજ્જિતો સોધિતો ન ભવતીતિ યોજના. ‘‘તેનાહા’’તિઆદ્યાનુસન્ધ્યાદ્યત્થો ચેવ ‘‘નિયુત્તો સોધનો હારો’’તિ અનુસન્ધ્યાદ્યત્થો ચ વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બો.

ઇતિ સોધનહારવિભઙ્ગે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

વિભાવના નિટ્ઠિતા.

પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેન ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.

૧૪. અધિટ્ઠાનહારવિભઙ્ગવિભાવના

૪૬. યેન યેન સંવણ્ણનાવિસેસભૂતેન વિભઙ્ગેન પઞ્હાદયો સોધિતા, સો સંવણ્ણનાવિસેસભૂતો પરિપુણ્ણો, ‘‘કતમો અધિટ્ઠાનહારવિભઙ્ગો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો અધિટ્ઠાનો હારો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ નિદ્દિટ્ઠેસુ સોળસસુ દેસનાહારાદીસુ કતમો સંવણ્ણનાવિસેસો પટિનિદ્દેસતો અધિટ્ઠાનો હારો અધિટ્ઠાનહારવિભઙ્ગો નામાતિ પુચ્છતિ. ‘‘એકત્તતાય ધમ્મા, યેપિ ચ વેમત્તતાય નિદ્દિટ્ઠા’’તિઆદિનિદ્દેસસ્સ ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાનો ‘‘યે તત્થ નિદ્દિટ્ઠા, તથા તે ધારયિતબ્બા’’તિઆદિકો વિત્થારસંવણ્ણનાવિસેસો અધિટ્ઠાનહારવિભઙ્ગો નામાતિ ગહેતબ્બો.

‘‘યે ¶ ધમ્મા સુત્તેસુ એકત્તતાય ચ વેમત્તતાય ચ નિદ્દિટ્ઠા, તે ધમ્મા કિં પન તથેવ ધારયિતબ્બા ¶ , ઉદાહુ અઞ્ઞથાપિ વિકપ્પયિતબ્બા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યે તત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તેસુ સુત્તન્તેસુ યે દુક્ખસચ્ચાદયો ધમ્મા એકત્તતાય ચ વેમત્તતાય ચ નિદ્દિટ્ઠા, તે દુક્ખસચ્ચાદયો ધમ્મા તથા એકત્તતાય ચ વેમત્તતાય ચ ધારયિતબ્બા ઉપલક્ખિતબ્બા, ન અઞ્ઞથા વિકપ્પયિતબ્બા.

‘‘સામઞ્ઞકપ્પનાય વોહારભાવેન અનવટ્ઠાનતો કતમા એકત્તતા, કતમા વેમત્તતા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘દુક્ખન્તિ એકત્તતા’’તિઆદિ વુત્તં. દુક્ખન્તિ જાતિઆદિવિસેસમનપેક્ખિત્વા યા દુક્ખસામઞ્ઞતા વુત્તા, સા અયં દુક્ખસામઞ્ઞતા દુક્ખસ્સ એકત્તતા નામ. ‘‘તત્થ કતમં દુક્ખ’’ન્તિ પુચ્છિતા ‘‘જાતિ દુક્ખા, જરા દુક્ખા…પે... વિઞ્ઞાણં દુક્ખ’’ન્તિ જાતિઆદિવિસેસમપેક્ખિત્વા યા દુક્ખવિસેસતા વુત્તા, સા અયં દુક્ખવિસેસતા દુક્ખસ્સ વેમત્તતા નામ. તત્થાતિ યે દુક્ખાદયો ધમ્મા સુત્તે વુત્તા, તત્થ તેસુ દુક્ખાદીસુ અત્થેસુ.

દુક્ખસમુદયોતિ ‘‘તણ્હા પોનોભવિકા’’તિ વિસેસમનપેક્ખિત્વા યા સમુદયસામઞ્ઞતા વુત્તા, સા અયં સમુદયસામઞ્ઞતા સમુદયસ્સ એકત્તતા નામ. ‘‘તત્થ કતમો સમુદયો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘યાયં તણ્હા…પે… વિભવતણ્હા’’તિ વિસેસં અપેક્ખિત્વા યા સમુદયવિસેસતા વુત્તા, સા અયં સમુદયવિસેસતા સમુદયસ્સ વેમત્તતા નામ.

દુક્ખનિરોધોતિ ‘‘તસ્સાયેવ તણ્હાય અસેસવિરાગનિરોધો’’તિ વિસેસમનપેક્ખિત્વા યા નિરોધસામઞ્ઞતા વુત્તા, સા અયં નિરોધસામઞ્ઞતા નિરોધસ્સ એકત્તતા નામ. ‘‘તત્થ કતમો દુક્ખનિરોધો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘યો તસ્સાયેવ તણ્હાય અસેસવિરાગનિરોધો ચાગો પટિનિસ્સગ્ગો મુત્તિ અનાલયો’’તિ વિસેસમપેક્ખિત્વા યા નિરોધવિસેસતા વુત્તા, સા અયં નિરોધવિસેસતા નિરોધસ્સ વેમત્તતા નામ.

દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ? પટિપદાતિ સમ્માદિટ્ઠિઆદિવિસેસમનપેક્ખિત્વા યા નિરોધગામિનિપટિપદાસામઞ્ઞતા વુત્તા, સા અયં નિરોધગામિનિપટિપદાસામઞ્ઞતા મગ્ગસ્સ એકત્તતા નામ. ‘‘તત્થ કતમા દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ ¶ પુચ્છિત્વા ‘‘અયમેવ અરિયો…પે… સમ્માસમાધી’’તિ સમ્માદિટ્ઠિઆદિવિસેસમપેક્ખિત્વા યા વિસેસદુક્ખનિરોધગામિનિપટિપદતા વુત્તા, સા અયં વિસેસદુક્ખનિરોધગામિનિપટિપદતા મગ્ગસ્સ વેમત્તતા નામ.

મગ્ગોતિ નિરયગામિમગ્ગાદિવિસેસમનપેક્ખિત્વા યા સામઞ્ઞમગ્ગતા વુત્તા, સા અયં સામઞ્ઞમગ્ગતા ¶ મગ્ગસ્સ એકત્તતા નામ. ‘‘તત્થ કતમો મગ્ગો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘નિરયગામી મગ્ગો…પે… નિબ્બાનગામી મગ્ગો’’તિ નિરયગામિમગ્ગાદિવિસેસં અપેક્ખિત્વા યા વિસેસમગ્ગતા વુત્તા, સા અયં વિસેસમગ્ગતા મગ્ગસ્સ વેમત્તતા નામ.

નિરોધોતિ પટિસઙ્ખાનિરોધાદિવિસેસં અનપેક્ખિત્વા યા સામઞ્ઞનિરોધતા વુત્તા, સા અયં સામઞ્ઞનિરોધતા નિરોધસ્સ એકત્તતા નામ. ‘‘તત્થ કતમો નિરોધો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘પટિસઙ્ખાનિરોધો…પે… સબ્બકિલેસનિરોધો’’તિ પટિસઙ્ખાનિરોધાદિવિસેસં અપેક્ખિત્વા યા વિસેસનિરોધતા વુત્તા, સા અયં વિસેસનિરોધતા નિરોધસ્સ વેમત્તતા નામ.

રૂપન્તિ ચાતુમહાભૂતિકાદિવિસેસમનપેક્ખિત્વા યા સામઞ્ઞરૂપતા વુત્તા, સા અયં સામઞ્ઞરૂપતા રૂપસ્સ એકત્તતા નામ. ‘‘તત્થ કતમં રૂપ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ચાતુમહાભૂતિકં…પે… વાયોધાતુયા ચિત્તં વિરાજેતી’’તિ ચાતુમહાભૂતિકાદિવિસેસમપેક્ખિત્વા યા વિસેસરૂપતા વુત્તા, સા અયં વિસેસરૂપતા રૂપસ્સ વેમત્તતા નામ.

૪૮. અવિજ્જાતિ દુક્ખેઅઞ્ઞાણાદિવિસેસમનપેક્ખિત્વા યા અવિજ્જાસામઞ્ઞતા વુત્તા, સા અયં અવિજ્જાસામઞ્ઞતા અવિજ્જાય એકત્તતા નામ. ‘‘તત્થ કતમા અવિજ્જા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘દુક્ખે અઞ્ઞાણં, દુક્ખસમુદયે અઞ્ઞાણં…પે… અવિજ્જાલઙ્ઘી મોહો અકુસલમૂલ’’ન્તિ દુક્ખેઅઞ્ઞાણાદિવિસેસમપેક્ખિત્વા યા અવિજ્જાવિસેસતા વુત્તા, સા અયં અવિજ્જાવિસેસતા અવિજ્જાય વેમત્તતા નામ.

વિજ્જાતિ દુક્ખેઞાણાદિવિસેસમનપેક્ખિત્વા યા વિજ્જાસામઞ્ઞતા વુત્તા, સા અયં વિજ્જાસામઞ્ઞતા વિજ્જાય એકત્તતા નામ. ‘‘તત્થ કતમા વિજ્જા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘દુક્ખે ઞાણં, દુક્ખસમુદયે ઞાણં…પે… ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો મગ્ગઙ્ગં મગ્ગપરિયાપન્ન’’ન્તિ દુક્ખેઞાણાદિવિસેસમપેક્ખિત્વા યા ¶ વિજ્જાવિસેસતા વુત્તા, સા અયં વિજ્જાવિસેસતા વિજ્જાય વેમત્તતા નામ.

સમાપત્તીતિ સઞ્ઞાસમાપત્યાદિવિસેસં અનપેક્ખિત્વા યા સામઞ્ઞસમાપત્તિતા વુત્તા, સા સામઞ્ઞસમાપત્તિતા સમાપત્તિયા એકત્તતા નામ. ‘‘તત્થ કતમા સમાપત્તી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સઞ્ઞાસમાપત્તિ અસઞ્ઞાસમાપત્તિ…પે… નિરોધસમાપત્તી’’તિ સઞ્ઞાસમાપત્યાદિવિસેસં અપેક્ખિત્વા યા વિસેસસમાપત્તિતા વુત્તા, સા અયં વિસેસસમાપત્તિતા સમાપત્તિયા વેમત્તતા નામ.

ઝાયીતિ ¶ સેક્ખઝાયીઆદિવિસેસં અનપેક્ખિત્વા યા ઝાયીસામઞ્ઞતા વુત્તા, સા ઝાયીસામઞ્ઞતા ઝાયિનો એકત્તતા નામ. ‘‘તત્થ કતમો ઝાયી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અત્થિ સેક્ખો ઝાયી, અત્થિ અસેક્ખો ઝાયી…પે… પઞ્ઞુત્તરો ઝાયી’’તિ સેક્ખઝાયીઅસેક્ખઝાયીઆદિવિસેસમપેક્ખિત્વા યા ઝાયીવિસેસતા વુત્તા, સા અયં ઝાયીવિસેસતા ઝાયિનો વેમત્તતા નામ.

સમાધીતિ સરણસમાધ્યાદિવિસેસમનપેક્ખિત્વા યા સમાધિસામઞ્ઞતા વુત્તા, સા અયં સમાધિસામઞ્ઞતા સમાધિનો એકત્તતા નામ. ‘‘તત્થ કતમો સમાધી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સરણો સમાધિ, અરણો સમાધિ…પે… મિચ્છાસમાધિ, સમ્માસમાધી’’તિ સરણસમાધ્યાદિવિસેસમપેક્ખિત્વા યા સમાધિવિસેસતા વુત્તા, સા અયં સમાધિવિસેસતા સમાધિનો વેમત્તતા નામ.

પટિપદાતિ આગાળ્હપટિપદાદિવિસેસમનપેક્ખિત્વા યા પટિપદાસામઞ્ઞતા વુત્તા, અયં પટિપદાસામઞ્ઞતા પટિપદાય એકત્તતા નામ. ‘‘તત્થ કતમા પટિપદા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આગાળ્હપટિપદા, નિજ્ઝામપટિપદા…પે… સુખા પટિપદા ખિપ્પાભિઞ્ઞા’’તિ આગાળ્હપટિપદાદિવિસેસમપેક્ખિત્વા યા પટિપદાવિસેસતા વુત્તા, સા અયં પટિપદાવિસેસતા પટિપદાય વેમત્તતા નામ.

કાયોતિ નામકાયાદિવિસેસમનપેક્ખિત્વા યા કાયસામઞ્ઞતા વુત્તા, સા અયં કાયસામઞ્ઞતા કાયસ્સ એકત્તતા નામ. ‘‘તત્થ કતમો કાયો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘નામકાયો રૂપકાયો…પે… અયં નામકાયો’’તિ નામકાયાદિવિસેસમપેક્ખિત્વા યા કાયવિસેસતા ¶ વુત્તા, સા અયં કાયવિસેસતા કાયસ્સ વેમત્તતા નામાતિ યોજના કાતબ્બા. પદત્થાદિકો વિસેસો અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૪૭) વિત્થારતો વુત્તો.

વુત્તપ્પકારસ્સ દુક્ખસમુદયાદિકસ્સ ધમ્મસ્સ એકત્તતાદિલક્ખણં નિગમનવસેન દસ્સેતું ‘‘એવં યો ધમ્મો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ એવન્તિ ઇમિના મયા વુત્તેન ‘‘દુક્ખન્તિ એકત્તતા. તત્થ કતમં દુક્ખં? જાતિ દુક્ખા, જરા દુક્ખા’’તિઆદિવચનેન. યો ધમ્મોતિ યો કોચિ જાતિજરાબ્યાધ્યાદિવિસેસધમ્મો. યસ્સ ધમ્મસ્સાતિ તતો જાતિઆદિવિસેસધમ્મતો અઞ્ઞસ્સ જરાદિવિસેસધમ્મસ્સ. સમાનભાવોતિ જાતિઆદિવિસેસધમ્મેન જરાદિવિસેસધમ્મસ્સ દુક્ખભાવેન સમાનભાવો. તસ્સ ધમ્મસ્સાતિ જરાદિવિસેસધમ્મસ્સ. એકત્તતાયાતિ દુક્ખસમુદયતાદિસમાનતાય ¶ દુક્ખસમુદયાદિભાવાનં એકીભાવેન. એકીભવતીતિ જાતિઆદિવિસેસભેદેન અનેકોપિ ‘‘દુક્ખસમુદયો’’તિઆદિના એકસદ્દાભિધેય્યતાય એકીભવતિ. યેન યેન વા પન વિલક્ખણો, તેન તેન વેમત્તં ગચ્છતિ. યસ્સ જાતિઆદિધમ્મસ્સ યેન યેન અભિનિબ્બત્તનપરિપાચનાદિસભાવેન યો જાતિઆદિધમ્મો જરાદિધમ્મેન વિલક્ખણો વિસદિસો હોતિ, તસ્સ જાતિઆદિધમ્મસ્સ તેન તેન અભિનિબ્બત્તનપરિપાચનાદિસભાવેન સો જાતિઆદિધમ્મો જરાદિધમ્મેન વેમત્તતં વિસદિસત્તં ગચ્છતિ, દુક્ખસમુદયાદિભાવેન સમાનોપિ જાતિઆદિધમ્મો જરાદિધમ્મસ્સ વિસિટ્ઠતં ગચ્છતીતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

દુક્ખસમુદયાદિધમ્મસ્સ એકત્તવેમત્તતા આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, ‘‘તાય એકત્તવેમત્તતાય કત્થ પુચ્છિતે સતિ અધિટ્ઠાનં વીમંસિતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા સુત્તાદિકે પુચ્છિતે સતિ વીમંસિતબ્બન્તિ દસ્સેતું ‘‘એવં સુત્તે વા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ એવં ઇમિના વુત્તપ્પકારેન સુત્તે વા પુચ્છિતે, વેય્યાકરણે વા પુચ્છિતે, ગાથાયં વા પુચ્છિતાયં સતિ અધિટ્ઠાનં વીમંસિતબ્બં. ‘‘કિં વીમંસિતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છેય્ય ‘‘એકત્તતાય પુચ્છતિ કિં, ઉદાહુ વેમત્તતાય પુચ્છતિ કિ’’ન્તિ વીમંસિતબ્બન્તિ યોજના. અટ્ઠકથાયં પન – ‘‘ઇદાનિ તાવ એકત્તવેમત્તતાવિસયે નિયોજેત્વા દસ્સેતું ‘સુત્તે વા વેય્યાકરણે વા’તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ (નેત્તિ. અટ્ઠ. ૪૮) વુત્તં. ‘‘કથં પુચ્છિતં, કથં વિસ્સજ્જિતબ્બ’’ન્તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘યદિ એકત્તતાયા’’તિઆદિ ¶ વુત્તં. ‘‘તેનાહા’’તિઆદ્યાનુસન્ધ્યાદિકો ચ ‘‘નિયુત્તો અધિટ્ઠાનો હારો’’તિ ઇમસ્સ અનુસન્ધ્યાદિકો ચ વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બો.

ઇતિ અધિટ્ઠાનહારવિભઙ્ગે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા

વિભાવના નિટ્ઠિતા.

પણ્ડિતેહિ પન અટ્ઠકથાટીકાનુસારેન ગમ્ભીરત્થો વિત્થારતો વિભજિત્વા ગહેતબ્બોતિ.

૧૫. પરિક્ખારહારવિભઙ્ગવિભાવના

૪૯. યેન ¶ ય�