અટ્ઠકથા > સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) > ખુદ્દકનિકાય (અટ્ઠકથા)

સાવત્થિયં કિર મહાસુવણ્ણો નામ કુટુમ્બિકો અહોસિ અડ્ઢો મહદ્ધનો મહાભોગો અપુત્તકો. સો એકદિવસં ન્હાનતિત્થં ન્હત્વા નત્વા આગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે સમ્પન્નપત્તસાખં એકં વનપ્પતિં દિસ્વા ‘‘અયં મહેસક્ખાય દેવતાય પરિગ્ગહિતો ભવિસ્સતી’’તિ તસ્સ હેટ્ઠાભાગં સોધાપેત્વા પાકારપરિક્ખેપં કારાપેત્વા વાલુકં ઓકિરાપેત્વા ધજપટાકં ઉસ્સાપેત્વા વનપ્પતિં અલઙ્કરિત્વા અઞ્જલિં કરિત્વા ‘‘સચે પુત્તં વા ધીતરં વા લભેય્યં, તુમ્હાકં મહાસક્કારં કરિસ્સામી’’તિ પત્થનં કત્વા પક્કામિ.

અથસ્સ ન ચિરસ્સેવ ભરિયાય કુચ્છિયં ગબ્ભો પતિટ્ઠાસિ. સા ¶ ગબ્ભસ્સ પતિટ્ઠિતભાવં ઞત્વા તસ્સ આરોચેસિ. સો તસ્સા ગબ્ભસ્સ પરિહારમદાસિ. સા દસમાસચ્ચયેન પુત્તં વિજાયિ. તં નામગ્ગહણદિવસે ¶ સેટ્ઠિ અત્તના પાલિતં વનપ્પતિં નિસ્સાય લદ્ધત્તા તસ્સ પાલોતિ નામં અકાસિ. સા અપરભાગે અઞ્ઞમ્પિ પુત્તં લભિ. તસ્સ ચૂળપાલોતિ નામં કત્વા ઇતરસ્સ મહાપાલોતિ નામં અકાસિ. તે વયપ્પત્તે ઘરબન્ધનેન બન્ધિંસુ. અપરભાગે માતાપિતરો કાલમકંસુ. સબ્બમ્પિ વિભવં ઇતરેયેવ વિચારિંસુ.

તસ્મિં સમયે સત્થા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો અનુપુબ્બેનાગન્ત્વા અનાથપિણ્ડિકેન મહાસેટ્ઠિના ચતુપણ્ણાસકોટિધનં વિસ્સજ્જેત્વા કારિતે જેતવનમહાવિહારે વિહરતિ મહાજનં સગ્ગમગ્ગે ચ મોક્ખમગ્ગે ચ પતિટ્ઠાપયમાનો. તથાગતો હિ માતિપક્ખતો અસીતિયા, પિતિપક્ખતો ¶ અસીતિયાતિ દ્વેઅસીતિઞાતિકુલસહસ્સેહિ કારિતે નિગ્રોધમહાવિહારે એકમેવ વસ્સાવાસં વસિ, અનાથપિણ્ડિકેન કારિતે જેતવનમહાવિહારે એકૂનવીસતિવસ્સાનિ, વિસાખાય સત્તવીસતિકોટિધનપરિચ્ચાગેન કારિતે પુબ્બારામે છબ્બસ્સાનીતિ દ્વિન્નં કુલાનં ગુણમહત્તતં પટિચ્ચ સાવત્થિં નિસ્સાય પઞ્ચવીસતિવસ્સાનિ વસ્સાવાસં વસિ. અનાથપિણ્ડિકોપિ વિસાખાપિ મહાઉપાસિકા નિબદ્ધં દિવસસ્સ દ્વે વારે તથાગતસ્સ ઉપટ્ઠાનં ગચ્છન્તિ, ગચ્છન્તા ચ ‘‘દહરસામણેરા નો હત્થે ઓલોકેસ્સન્તી’’તિ તુચ્છહત્થા ન ગતપુબ્બા. પુરેભત્તં ગચ્છન્તા ખાદનીયભોજનીયાદીનિ ¶ ગહેત્વાવ ગચ્છન્તિ, પચ્છાભત્તં ગચ્છન્તા પઞ્ચ ભેસજ્જાનિ અટ્ઠ ચ પાનાનિ. નિવેસનેસુ પન તેસં દ્વિન્નં દ્વિન્નં ભિક્ખુસહસ્સાનં નિચ્ચં પઞ્ઞત્તાસનાનેવ હોન્તિ. અન્નપાનભેસજ્જેસુ યો યં ઇચ્છતિ, તસ્સ તં યથિચ્છિતમેવ સમ્પજ્જતિ. તેસુ અનાથપિણ્ડિકેન એકદિવસમ્પિ સત્થા પઞ્હં ન પુચ્છિતપુબ્બો. સો કિર ‘‘તથાગતો બુદ્ધસુખુમાલો ખત્તિયસુખુમાલો, ‘બહૂપકારો મે, ગહપતી’તિ મય્હં ધમ્મં દેસેન્તો કિલમેય્યા’’તિ સત્થરિ અધિમત્તસિનેહેન પઞ્હં ન પુચ્છતિ. સત્થા પન તસ્મિં નિસિન્નમત્તેયેવ ‘‘અયં સેટ્ઠિ મં અરક્ખિતબ્બટ્ઠાને રક્ખતિ. અહઞ્હિ કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ અલઙ્કતપટિયત્તં અત્તનો સીસં છિન્દિત્વા અક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા હદયમંસં ઉપ્પાટેત્વા પાણસમં પુત્તદારં પરિચ્ચજિત્વા પારમિયો પૂરેન્તો પરેસં ધમ્મદેસનત્થમેવ પૂરેસિં. એસ મં અરક્ખિતબ્બટ્ઠાને રક્ખતી’’તિ એકં ધમ્મદેસનં કથેતિયેવ.

તદા ¶ સાવત્થિયં સત્ત મનુસ્સકોટિયો વસન્તિ. તેસુ સત્થુ ધમ્મકથં સુત્વા પઞ્ચકોટિમત્તા મનુસ્સા અરિયસાવકા જાતા, દ્વેકોટિમત્તા મનુસ્સા પુથુજ્જના. તેસુ અરિયસાવકાનં દ્વેયેવ કિચ્ચાનિ અહેસું – પુરેભત્તં દાનં દેન્તિ, પચ્છાભત્તં ગન્ધમાલાદિહત્થા વત્થભેસજ્જપાનકાદીનિ ગાહાપેત્વા ધમ્મસ્સવનત્થાય ગચ્છન્તિ. અથેકદિવસં મહાપાલો અરિયસાવકે ગન્ધમાલાદિહત્થે ¶ વિહારં ગચ્છન્તે દિસ્વા ‘‘અયં મહાજનો કુહિં ગચ્છતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ધમ્મસ્સવનાયા’’તિ સુત્વા ‘‘અહમ્પિ ગમિસ્સામી’’તિ ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા પરિસપરિયન્તે નિસીદિ.

બુદ્ધા ચ નામ ધમ્મં દેસેન્તા સરણસીલપબ્બજ્જાદીનં ઉપનિસ્સયં ઓલોકેત્વા અજ્ઝાસયવસેન ધમ્મં દેસેન્તિ, તસ્મા તં દિવસં સત્થા તસ્સ ઉપનિસ્સયં ઓલોકેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો અનુપુબ્બિકથં કથેસિ. સેય્યથિદં – દાનકથં, સીલકથં, સગ્ગકથં, કામાનં આદીનવં, ઓકારં સંકિલેસં, નેક્ખમ્મે આનિસંસં પકાસેસિ. તં સુત્વા મહાપાલો કુટુમ્બિકો ચિન્તેસિ – ‘‘પરલોકં ગચ્છન્તં પુત્તધીતરો વા ભાતરો વા ભોગા વા નાનુગચ્છન્તિ, સરીરમ્પિ અત્તના ¶ સદ્ધિં ન ગચ્છતિ, કિં મે ઘરાવાસેન પબ્બજિસ્સામી’’તિ. સો દેસનાપરિયોસાને સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. અથ નં સત્થા – ‘‘અત્થિ તે કોચિ આપુચ્છિતબ્બયુત્તકો ઞાતી’’તિ આહ. ‘‘કનિટ્ઠભાતા મે અત્થિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ તં આપુચ્છાહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા ગેહં ગન્ત્વા કનિટ્ઠં પક્કોસાપેત્વા – ‘‘તાત, યં મય્હં ઇમસ્મિં ગેહે સવિઞ્ઞાણકમ્પિ અવિઞ્ઞાણકમ્પિ ધનં કિઞ્ચિ અત્થિ, સબ્બં તં તવ ભારો, પટિપજ્જાહિ ન’’ન્તિ. ‘‘તુમ્હે પન કિં કરિસ્સથા’’તિ આહ. ‘‘અહં સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામી’’તિ. ‘‘કિં કથેસિ ભાતિક, ત્વં મે માતરિ મતાય માતા વિય, પિતરિ મતે પિતા વિય લદ્ધો, ગેહે તે મહાવિભવો, સક્કા ગેહં અજ્ઝાવસન્તેહેવ પુઞ્ઞાનિ કાતું ¶ , મા એવં કરિત્થા’’તિ. ‘‘તાત, અહં સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા ઘરાવાસે વસિતું ન સક્કોમિ. સત્થારા હિ અતિસણ્હસુખુમં તિલક્ખણં આરોપેત્વા આદિમજ્ઝપરિયોસાનકલ્યાણો ધમ્મો દેસિતો, ન સક્કા સો અગારમજ્ઝે વસન્તેન પૂરેતું ¶ , પબ્બજિસ્સામિ, તાતા’’તિ. ‘‘ભાતિક, તરુણાયેવ તાવત્થ, મહલ્લકકાલે પબ્બજિસ્સથા’’તિ. ‘‘તાત, મહલ્લકસ્સ હિ અત્તનો હત્થપાદાપિ અનસ્સવા હોન્તિ, ન અત્તનો વસે વત્તન્તિ, કિમઙ્ગં પન ઞાતકા, સ્વાહં તવ કથં ન કરોમિ, સમણપટિપત્તિંયેવ પૂરેસ્સામિ’’.

‘‘જરાજજ્જરિતા હોન્તિ, હત્થપાદા અનસ્સવા;

યસ્સ સો વિહતત્થામો, કથં ધમ્મં ચરિસ્સતિ’’. –

પબ્બજિસ્સામેવાહં, તાતાતિ તસ્સ વિરવન્તસ્સેવ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા પબ્બજ્જં યાચિત્વા લદ્ધપબ્બજ્જૂપસમ્પદો આચરિયુપજ્ઝાયાનં સન્તિકે પઞ્ચ વસ્સાનિ વસિત્વા વુટ્ઠવસ્સો પવારેત્વા સત્થારમુપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, ઇમસ્મિં સાસને કતિ ધુરાની’’તિ? ‘‘ગન્થધુરં, વિપસ્સનાધુરન્તિ દ્વેયેવ ધુરાનિ ભિક્ખૂ’’તિ. ‘‘કતમં પન, ભન્તે, ગન્થધુરં, કતમં વિપસ્સનાધુર’’ન્તિ? ‘‘અત્તનો પઞ્ઞાનુરૂપેન એકં વા દ્વે વા નિકાયે સકલં વા પન તેપિટકં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા તસ્સ ધારણં, કથનં, વાચનન્તિ ¶ ઇદં ગન્થધુરં નામ, સલ્લહુકવુત્તિનો પન પન્તસેનાસનાભિરતસ્સ અત્તભાવે ખયવયં પટ્ઠપેત્વા સાતચ્ચકિરિયવસેન વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તગ્ગહણન્તિ ઇદં વિપસ્સનાધુરં નામા’’તિ. ‘‘ભન્તે, અહં મહલ્લકકાલે પબ્બજિતો ગન્થધુરં પૂરેતું ન સક્ખિસ્સામિ, વિપસ્સનાધુરં પન પૂરેસ્સામિ, કમ્મટ્ઠાનં મે કથેથા’’તિ. અથસ્સ સત્થા યાવ અરહત્તં કમ્મટ્ઠાનં કથેસિ.

સો સત્થારં વન્દિત્વા અત્તના સહગામિનો ભિક્ખૂ પરિયેસન્તો સટ્ઠિ ભિક્ખૂ લભિત્વા તેહિ ¶ સદ્ધિં નિક્ખમિત્વા વીસયોજનસતમગ્ગં ગન્ત્વા એકં મહન્તં પચ્ચન્તગામં પત્વા તત્થ સપરિવારો પિણ્ડાય પાવિસિ. મનુસ્સા વત્તસમ્પન્ને ભિક્ખૂ દિસ્વાવ પસન્નચિત્તા આસનાનિ પઞ્ઞાપેત્વા નિસીદાપેત્વા પણીતેનાહારેન પરિવિસિત્વા, ‘‘ભન્તે, કુહિં અય્યા ગચ્છન્તી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘યથાફાસુકટ્ઠાનં ઉપાસકા’’તિ વુત્તે પણ્ડિતા મનુસ્સા ‘‘વસ્સાવાસં સેનાસનં પરિયેસન્તિ ભદન્તા’’તિ ઞત્વા, ‘‘ભન્તે, સચે અય્યા ઇમં તેમાસં ઇધ વસેય્યું, મયં સરણેસુ પતિટ્ઠાય સીલાનિ ગણ્હેય્યામા’’તિ આહંસુ. તેપિ ‘‘મયં ઇમાનિ કુલાનિ નિસ્સાય ભવનિસ્સરણં કરિસ્સામા’’તિ અધિવાસેસું.

મનુસ્સા ¶ તેસં પટિઞ્ઞં ગહેત્વા વિહારં પટિજગ્ગિત્વા રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનાનિ સમ્પાદેત્વા અદંસુ. તે નિબદ્ધં તમેવ ગામં પિણ્ડાય પવિસન્તિ. અથ ને એકો વેજ્જો ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, બહૂનં વસનટ્ઠાને અફાસુકમ્પિ નામ હોતિ, તસ્મિં ઉપ્પન્ને મય્હં કથેય્યાથ, ભેસજ્જં કરિસ્સામી’’તિ પવારેસિ. થેરો વસ્સૂપનાયિકદિવસે તે ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા પુચ્છિ, ‘‘આવુસો ¶ , ઇમં તેમાસં કતિહિ ઇરિયાપથેહિ વીતિનામેસ્સથા’’તિ? ‘‘ચતૂહિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં પનેતં, આવુસો, પતિરૂપં, નનુ અપ્પમત્તેહિ ભવિતબ્બં’’? ‘‘મયઞ્હિ ધરમાનકસ્સ બુદ્ધસ્સ સન્તિકા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા આગતા, બુદ્ધા ચ નામ ન સક્કા પમાદેન આરાધેતું, કલ્યાણજ્ઝાસયેન તે વો આરાધેતબ્બા. પમત્તસ્સ ચ નામ ચત્તારો અપાયા સકગેહસદિસા, અપ્પમત્તા હોથાવુસો’’તિ. ‘‘કિં તુમ્હે પન, ભન્તે’’તિ? ‘‘અહં તીહિ ઇરિયાપથેહિ વીતિનામેસ્સામિ, પિટ્ઠિં ન પસારેસ્સામિ, આવુસો’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે, અપ્પમત્તા હોથા’’તિ.

અથ થેરસ્સ નિદ્દં અનોક્કમન્તસ્સ પઠમમાસે અતિક્કન્તે મજ્ઝિમમાસે સમ્પત્તે અક્ખિરોગો ઉપ્પજ્જિ. છિદ્દઘટતો ઉદકધારા વિય અક્ખીહિ અસ્સુધારા પગ્ઘરન્તિ. સો સબ્બરત્તિં સમણધમ્મં કત્વા અરુણુગ્ગમને ગબ્ભં પવિસિત્વા નિસીદિ. ભિક્ખૂ ભિક્ખાચારવેલાય થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘ભિક્ખાચારવેલા, ભન્તે’’તિ આહંસુ. ‘‘તેન હિ, આવુસો, ગણ્હથ પત્તચીવર’’ન્તિ. અત્તનો પત્તચીવરં ગાહાપેત્વા નિક્ખમિ. ભિક્ખૂ તસ્સ અક્ખીહિ અસ્સૂનિ પગ્ઘરન્તે દિસ્વા, ‘‘કિમેતં, ભન્તે’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘અક્ખીનિ મે, આવુસો, વાતા વિજ્ઝન્તી’’તિ. ‘‘નનુ, ભન્તે, વેજ્જેન પવારિતમ્હા, તસ્સ કથેમા’’તિ. ‘‘સાધાવુસો’’તિ ¶ તે વેજ્જસ્સ કથયિંસુ. સો તેલં પચિત્વા પેસેસિ. થેરો નાસાય તેલં આસિઞ્ચન્તો નિસિન્નકોવ આસિઞ્ચિત્વા અન્તોગામં પાવિસિ. વેજ્જો તં દિસ્વા આહ – ‘‘ભન્તે, અય્યસ્સ કિર અક્ખીનિ વાતો વિજ્ઝતી’’તિ? ‘‘આમ, ઉપાસકા’’તિ. ‘‘ભન્તે, મયા તેલં પચિત્વા પેસિતં, નાસાય વો તેલં આસિત્ત’’ન્તિ? ‘‘આમ, ઉપાસકા’’તિ. ‘‘ઇદાનિ ¶ કીદિસ’’ન્તિ? ‘‘રુજ્જતેવ ઉપાસકા’’તિ. વેજ્જો ‘‘મયા એકવારેનેવ વૂપસમનસમત્થં તેલં પહિતં, કિં નુ ખો રોગો ન વૂપસન્તો’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘ભન્તે, નિસીદિત્વા વો તેલં આસિત્તં, નિપજ્જિત્વા’’તિ પુચ્છિ. થેરો તુણ્હી અહોસિ, પુનપ્પુનં પુચ્છિયમાનોપિ ન કથેસિ. સો ‘‘વિહારં ગન્ત્વા થેરસ્સ ¶ વસનટ્ઠાનં ઓલોકેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘તેન હિ, ભન્તે, ગચ્છથા’’તિ થેરં વિસ્સજ્જેત્વા વિહારં ગન્ત્વા થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં ઓલોકેન્તો ચઙ્કમનનિસીદનટ્ઠાનમેવ દિસ્વા સયનટ્ઠાનં અદિસ્વા, ‘‘ભન્તે, નિસિન્નેહિ વો આસિત્તં, નિપન્નેહી’’તિ પુચ્છિ. થેરો તુણ્હી અહોસિ. ‘‘મા, ભન્તે, એવં કરિત્થ, સમણધમ્મો નામ સરીરં યાપેન્તેન સક્કા કાતું, નિપજ્જિત્વા આસિઞ્ચથા’’તિ પુનપ્પુનં યાચિ. ‘‘ગચ્છ ત્વં તાવાવુસો, મન્તેત્વા જાનિસ્સામી’’તિ વેજ્જં ઉય્યોજેસિ. થેરસ્સ ચ તત્થ નેવ ઞાતી, ન સાલોહિતા અત્થિ, તેન સદ્ધિં મન્તેય્ય? કરજકાયેન પન સદ્ધિં મન્તેન્તો ¶ ‘‘વદેહિ તાવ, આવુસો પાલિત, ત્વં કિં અક્ખીનિ ઓલોકેસ્સસિ, ઉદાહુ બુદ્ધસાસનં? અનમતગ્ગસ્મિઞ્હિ સંસારવટ્ટે તવ અક્ખિકાણસ્સ ગણના નામ નત્થિ, અનેકાનિ પન બુદ્ધસતાનિ બુદ્ધસહસ્સાનિ અતીતાનિ. તેસુ તે એકબુદ્ધોપિ ન પરિચિણ્ણો, ઇદાનિ ઇમં અન્તોવસ્સં તયો માસે ન નિપજ્જિસ્સામીતિ તેમાસં નિબદ્ધવીરિયં કરિસ્સામિ. તસ્મા તે ચક્ખૂનિ નસ્સન્તુ વા ભિજ્જન્તુ વા, બુદ્ધસાસનમેવ ધારેહિ, મા ચક્ખૂની’’તિ ભૂતકાયં ઓવદન્તો ઇમા ગાથાયો અભાસિ –

સબ્બમ્પિદં હાયતુ દેહનિસ્સિતં,

સબ્બમ્પિદં જીરતુ દેહનિસ્સિતં,

‘‘ચક્ખૂનિ ભિજ્જન્તુ મમાયિતાનિ,

સબ્બમ્પિદં ¶ ભિજ્જતુ દેહનિસ્સિતં,

કિં કારણા પાલિત ત્વં પમજ્જસી’’તિ.

એવં ¶ ¶ તીહિ ગાથાહિ અત્તનો ઓવાદં દત્વા નિસિન્નકોવ નત્થુકમ્મં કત્વા ગામં પિણ્ડાય પાવિસિ. વેજ્જો તં દિસ્વા ‘‘કિં, ભન્તે, નત્થુકમ્મં કત’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, ઉપાસકા’’તિ. ‘‘કીદિસં, ભન્તે’’તિ? ‘‘રુજ્જતેવ ઉપાસકા’’તિ. ‘‘નિસીદિત્વા વો, ભન્તે, નત્થુકમ્મં કતં, નિપજ્જિત્વા’’તિ. થેરો તુણ્હી અહોસિ, પુનપ્પુનં પુચ્છિયમાનોપિ ન કિઞ્ચિ કથેસિ. અથ નં વેજ્જો, ‘‘ભન્તે, તુમ્હે સપ્પાયં ન કરોથ, અજ્જતો પટ્ઠાય ‘અસુકેન મે તેલં પક્ક’ન્તિ મા વદિત્થ, અહમ્પિ ‘મયા વો તેલં પક્ક’ન્તિ ન વક્ખામી’’તિ આહ. સો વેજ્જેન પચ્ચક્ખાતો વિહારં ગન્ત્વા ત્વં વેજ્જેનાપિ પચ્ચક્ખાતોસિ, ઇરિયાપથં મા વિસ્સજ્જિ સમણાતિ.

‘‘પટિક્ખિત્તો તિકિચ્છાય, વેજ્જેનાપિ વિવજ્જિતો;

નિયતો મચ્ચુરાજસ્સ, કિં પાલિત પમજ્જસી’’તિ. –

ઇમાય ગાથાય અત્તાનં ઓવદિત્વા સમણધમ્મં અકાસિ. અથસ્સ મજ્ઝિમયામે અતિક્કન્તે અપુબ્બં અચરિમં અક્ખીનિ ચેવ કિલેસા ચ ભિજ્જિંસુ. સો સુક્ખવિપસ્સકો અરહા હુત્વા ગબ્ભં પવિસિત્વા નિસીદિ.

ભિક્ખૂ ભિક્ખાચારવેલાય આગન્ત્વા ‘‘ભિક્ખાચારકાલો, ભન્તે’’તિ આહંસુ. ‘‘કાલો, આવુસો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ ગચ્છથા’’તિ. ‘‘કિં તુમ્હે પન, ભન્તે’’તિ? ‘‘અક્ખીનિ મે, આવુસો, પરિહીનાની’’તિ. તે તસ્સ અક્ખીનિ ઓલોકેત્વા અસ્સુપુણ્ણનેત્તા હુત્વા, ‘‘ભન્તે, મા ચિન્તયિત્થ, મયં ¶ વો પટિજગ્ગિસ્સામા’’તિ થેરં સમસ્સાસેત્વા કત્તબ્બયુત્તકં વત્તપટિવત્તં કત્વા ગામં પિણ્ડાય પવિસિંસુ. મનુસ્સા થેરં અદિસ્વા, ‘‘ભન્તે, અમ્હાકં અય્યો કુહિ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા તં પવત્તિં સુત્વા યાગું પેસેત્વા સયં પિણ્ડપાતમાદાય ગન્ત્વા થેરં વન્દિત્વા પાદમૂલે પરિવત્તમાના રોદિત્વા, ‘‘ભન્તે, મયં વો પટિજગ્ગિસ્સામ, તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થા’’તિ સમસ્સાસેત્વા પક્કમિંસુ.

તતો પટ્ઠાય નિબદ્ધં યાગુભત્તં વિહારમેવ પેસેન્તિ. થેરોપિ ઇતરે સટ્ઠિ ભિક્ખૂ નિરન્તરં ઓવદતિ. તે તસ્સોવાદે ઠત્વા ઉપકટ્ઠાય પવારણાય સબ્બેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિંસુ ¶ . તે વુટ્ઠવસ્સા ચ પન સત્થારં દટ્ઠુકામા હુત્વા થેરમાહંસુ, ‘‘ભન્તે, સત્થારં દટ્ઠુકામમ્હા’’તિ ¶ . થેરો તેસં વચનં સુત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અહં દુબ્બલો, અન્તરામગ્ગે ચ અમનુસ્સપરિગ્ગહિતા અટવી અત્થિ, મયિ એતેહિ સદ્ધિં ગચ્છન્તે સબ્બે કિલમિસ્સન્તિ, ભિક્ખમ્પિ લભિતું ન સક્ખિસ્સન્તિ, ઇમે પુરેતરમેવ પેસેસ્સામી’’તિ. અથ ને આહ – ‘‘આવુસો, તુમ્હે પુરતો ગચ્છથા’’તિ. ‘‘તુમ્હે પન ભન્તે’’તિ? ‘‘અહં દુબ્બલો, અન્તરામગ્ગે ચ અમનુસ્સપરિગ્ગહિતા અટવી અત્થિ, મયિ તુમ્હેહિ સદ્ધિં ગચ્છન્તે સબ્બે કિલમિસ્સથ, તુમ્હે પુરતો ગચ્છથા’’તિ. ‘‘મા, ભન્તે, એવં કરિત્થ, મયં તુમ્હેહિ સદ્ધિંયેવ ગમિસ્સામા’’તિ. ‘‘મા વો, આવુસો, એવં રુચ્ચિત્થ, એવં સન્તે મય્હં અફાસુકં ભવિસ્સતિ, મય્હં કનિટ્ઠો પન તુમ્હે દિસ્વા પુચ્છિસ્સતિ, અથસ્સ મમ ચક્ખૂનં ¶ પરિહીનભાવં આરોચેય્યાથ, સો મય્હં સન્તિકં કઞ્ચિદેવ પહિણિસ્સતિ, તેન સદ્ધિં આગચ્છિસ્સામિ, તુમ્હે મમ વચનેન દસબલઞ્ચ અસીતિમહાથેરે ચ વન્દથા’’તિ તે ઉય્યોજેસિ.

તે થેરં ખમાપેત્વા અન્તોગામં પવિસિંસુ. મનુસ્સા તે દિસ્વા નિસીદાપેત્વા ભિક્ખં દત્વા ‘‘કિં, ભન્તે, અય્યાનં ગમનાકારો પઞ્ઞાયતી’’તિ? ‘‘આમ, ઉપાસકા, સત્થારં દટ્ઠુકામમ્હા’’તિ. તે પુનપ્પુનં યાચિત્વા તેસં ગમનછન્દમેવ ઞત્વા અનુગન્ત્વા પરિદેવિત્વા નિવત્તિંસુ. તેપિ અનુપુબ્બેન જેતવનં ગન્ત્વા સત્થારઞ્ચ અસીતિમહાથેરે ચ થેરસ્સ વચનેન વન્દિત્વા પુનદિવસે યત્થ થેરસ્સ કનિટ્ઠો વસતિ, તં વીથિં પિણ્ડાય પવિસિંસુ. કુટુમ્બિકો તે સઞ્જાનિત્વા નિસીદાપેત્વા કતપટિસન્થારો ‘‘ભાતિકત્થેરો મે, ભન્તે, કુહિ’’ન્તિ પુચ્છિ. અથસ્સ તે તં પવત્તિં આરોચેસું. સો તં સુત્વાવ તેસં પાદમૂલે પરિવત્તેન્તો રોદિત્વા પુચ્છિ – ‘‘ઇદાનિ, ભન્તે, કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘થેરો ઇતો કસ્સચિ આગમનં પચ્ચાસીસતિ, તસ્સ ગતકાલે તેન સદ્ધિં આગમિસ્સતી’’તિ. ‘‘અયં મે, ભન્તે, ભાગિનેય્યો પાલિતો નામ, એતં પેસેથા’’તિ. ‘‘એવં પેસેતું ન સક્કા, મગ્ગે પરિપન્થો અત્થિ, તં પબ્બાજેત્વા પેસેતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘એવં કત્વા પેસેથ, ભન્તે’’તિ. અથ નં પબ્બાજેત્વા અડ્ઢમાસમત્તં પત્તચીવરગ્ગહણાદીનિ સિક્ખાપેત્વા મગ્ગં આચિક્ખિત્વા પહિણિંસુ.

સો અનુપુબ્બેન તં ગામં પત્વા ગામદ્વારે એકં મહલ્લકં દિસ્વા, ‘‘ઇમં ગામં નિસ્સાય કોચિ આરઞ્ઞકો વિહારો અત્થી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અત્થિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કો નામ તત્થ વસતી’’તિ? ‘‘પાલિતત્થેરો નામ, ભન્તે’’તિ. ‘‘મગ્ગં મે આચિક્ખથા’’તિ. ‘‘કોસિ ત્વં, ભન્તે’’તિ? ‘‘થેરસ્સ ભાગિનેય્યોમ્હી’’તિ. અથ ¶ નં ગહેત્વા વિહારં ¶ નેસિ. સો થેરં વન્દિત્વા અડ્ઢમાસમત્તં વત્તપટિવત્તં કત્વા થેરં સમ્મા પટિજગ્ગિત્વા, ‘‘ભન્તે, માતુલકુટુમ્બિકો મે તુમ્હાકં ¶ આગમનં પચ્ચાસીસતિ, એથ, ગચ્છામા’’તિ આહ. ‘‘તેન હિ ઇમં મે યટ્ઠિકોટિં ગણ્હાહી’’તિ. સો યટ્ઠિકોટિં ગહેત્વા થેરેન સદ્ધિં અન્તોગામં પાવિસિ. મનુસ્સા થેરં નિસીદાપેત્વા ‘‘કિં, ભન્તે, ગમનાકારો વો પઞ્ઞાયતી’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘આમ, ઉપાસકા, ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિસ્સામી’’તિ. તે નાનપ્પકારેન યાચિત્વા અલભન્તા થેરં ઉય્યોજેત્વા ઉપડ્ઢપથં ગન્ત્વા રોદિત્વા નિવત્તિંસુ. સામણેરો થેરં યટ્ઠિકોટિયા આદાય ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે અટવિયં કટ્ઠનગરં નામ થેરેન ઉપનિસ્સાય વુટ્ઠપુબ્બં ગામં સમ્પાપુણિ, સો ગામતો નિક્ખમિત્વા અરઞ્ઞે ગીતં ગાયિત્વા દારૂનિ ઉદ્ધરન્તિયા એકિસ્સા ઇત્થિયા ગીતસદ્દં સુત્વા સરે નિમિત્તં ગણ્હિ. ઇત્થિસદ્દો વિય હિ અઞ્ઞો સદ્દો પુરિસાનં સકલસરીરં ફરિત્વા ઠાતું સમત્થો નામ નત્થિ. તેનાહ ભગવા –

‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકસદ્દમ્પિ સમનુપસ્સામિ, યં એવં પુરિસસ્સ ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠતિ, યથયિદં, ભિક્ખવે, ઇત્થિસદ્દો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨).

સામણેરો તત્થ નિમિત્તં ગહેત્વા યટ્ઠિકોટિં વિસ્સજ્જેત્વા ‘‘તિટ્ઠથ તાવ, ભન્તે, કિચ્ચં મે અત્થી’’તિ તસ્સા સન્તિકં ¶ ગતો. સા તં દિસ્વા તુણ્હી અહોસિ. સો તાય સદ્ધિં સીલવિપત્તિં પાપુણિ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇદાનેવ એકો ગીતસદ્દો સુય્યિત્થ. સો ચ ખો ઇત્થિયા સદ્દો છિજ્જિ, સામણેરોપિ ચિરાયતિ, સો તાય સદ્ધિં સીલવિપત્તિં પત્તો ભવિસ્સતી’’તિ. સોપિ અત્તનો કિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા આગન્ત્વા ‘‘ગચ્છામ, ભન્તે’’તિ આહ. અથ નં થેરો પુચ્છિ – ‘‘પાપોજાતોસિ સામણેરા’’તિ. સો તુણ્હી હુત્વા થેરેન પુનપ્પુનં પુટ્ઠોપિ ન કિઞ્ચિ કથેસિ. અથ નં થેરો આહ – ‘‘તાદિસેન પાપેન મમ યટ્ઠિકોટિગ્ગહણકિચ્ચં નત્થી’’તિ. સો સંવેગપ્પત્તો કાસાયાનિ અપનેત્વા ગિહિનિયામેન પરિદહિત્વા, ‘‘ભન્તે, અહં પુબ્બે સામણેરો, ઇદાનિ પનમ્હિ ગિહી જાતો, પબ્બજન્તોપિ ચ સ્વાહં ન સદ્ધાય પબ્બજિતો, મગ્ગપરિપન્થભયેન પબ્બજિતો, એથ ગચ્છામા’’તિ આહ. ‘‘આવુસો, ગિહિપાપોપિ સમણપાપોપિ પાપોયેવ, ત્વં સમણભાવે ઠત્વાપિ સીલમત્તં પૂરેતું નાસક્ખિ, ગિહી હુત્વા કિં ¶ નામ કલ્યાણં કરિસ્સસિ, તાદિસેન પાપેન મમ યટ્ઠિકોટિગ્ગહણકિચ્ચં નત્થી’’તિ આહ. ‘‘ભન્તે, અમનુસ્સુપદ્દવો મગ્ગો, તુમ્હે ચ અન્ધા અપરિણાયકા, કથં ઇધ વસિસ્સથા’’તિ? અથ નં થેરો, ‘‘આવુસો, ત્વં મા એવં ચિન્તયિ, ઇધેવ મે નિપજ્જિત્વા મરન્તસ્સાપિ અપરાપરં પરિવત્તન્તસ્સાપિ તયા સદ્ધિં ગમનં નામ નત્થી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘હન્દાહં ¶ હતચક્ખુસ્મિ, કન્તારદ્ધાનમાગતો;

સેય્યમાનો ન ગચ્છામિ, નત્થિ બાલે સહાયતા.

‘‘હન્દાહં ¶ હતચક્ખુસ્મિ, કન્તારદ્ધાનમાગતો;

મરિસ્સામિ નો ગમિસ્સામિ, નત્થિ બાલે સહાયતા’’તિ.

તં સુત્વા ઇતરો સંવેગજાતો ‘‘ભારિયં વત મે સાહસિકં અનનુચ્છવિકં કમ્મં કત’’ન્તિ બાહા પગ્ગય્હ કન્દન્તો વનસણ્ડં પક્ખન્દિત્વા તથા પક્કન્તોવ અહોસિ. થેરસ્સાપિ સીલતેજેન સટ્ઠિયોજનાયામં પઞ્ઞાસયોજનવિત્થતં પન્નરસયોજનબહલં જયસુમનપુપ્ફવણ્ણં નિસીદનુટ્ઠહનકાલેસુ ઓનમનુન્નમનપકતિકં સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો પણ્ડુકમ્બલસિલાસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સક્કો ‘‘કો નુ ખો મં ઠાના ચાવેતુકામો’’તિ ઓલોકેન્તો દિબ્બેન ચક્ખુના થેરં અદ્દસ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘સહસ્સનેત્તો દેવિન્દો, દિબ્બચક્ખું વિસોધયિ;

પાપગરહી અયં પાલો, આજીવં પરિસોધયિ.

‘‘સહસ્સનેત્તો દેવિન્દો, દિબ્બચક્ખું વિસોધયિ;

ધમ્મગરુકો અયં પાલો, નિસિન્નો સાસને રતો’’તિ.

અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘સચાહં એવરૂપસ્સ પાપગરહિનો ધમ્મગરુકસ્સ અય્યસ્સ સન્તિકં ન ગમિસ્સામિ, મુદ્ધા મે સત્તધા ફલેય્ય, ગમિસ્સામિ તસ્સ સન્તિક’’ન્તિ. તતો –

‘‘સહસ્સનેત્તો દેવિન્દો, દેવરજ્જસિરિન્ધરો;

તઙ્ખણેન આગન્ત્વાન, ચક્ખુપાલમુપાગમિ’’. –

ઉપગન્ત્વા ¶ ચ પન થેરસ્સ અવિદૂરે પદસદ્દમકાસિ. અથ નં થેરો પુચ્છિ – ‘‘કો એસો’’તિ? ‘‘અહં, ભન્તે, અદ્ધિકો’’તિ. ‘‘કુહિં યાસિ ઉપાસકા’’તિ ¶ ? ‘‘સાવત્થિયં, ભન્તે’’તિ. ‘‘યાહિ, આવુસો’’તિ. ‘‘અય્યો પન, ભન્તે, કુહિં ગમિસ્સતી’’તિ? ‘‘અહમ્પિ તત્થેવ ગમિસ્સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ એકતોવ ગચ્છામ, ભન્તે’’તિ. ‘‘અહં, આવુસો, દુબ્બલો, મયા સદ્ધિં ગચ્છન્તસ્સ તવ પપઞ્ચો ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘મય્હં અચ્ચાયિકં નત્થિ, અહમ્પિ અય્યેન ¶ સદ્ધિં ગચ્છન્તો દસસુ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂસુ એકં લભિસ્સામિ, એકતોવ ગચ્છામ, ભન્તે’’તિ. થેરો ‘‘એસો સપ્પુરિસો ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘તેન હિ સદ્ધિં ગમિસ્સામિ, યટ્ઠિકોટિં ગણ્હ ઉપાસકા’’તિ આહ. સક્કો તથા કત્વા પથવિં સઙ્ખિપન્તો સાયન્હસમયે જેતવનં સમ્પાપેસિ. થેરો સઙ્ખપણવાદિસદ્દં સુત્વા ‘‘કત્થેસો સદ્દો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સાવત્થિયં, ભન્તે’’તિ? ‘‘પુબ્બે મયં ગમનકાલે ચિરેન ગમિમ્હા’’તિ. ‘‘અહં ઉજુમગ્ગં જાનામિ, ભન્તે’’તિ. તસ્મિં ખણે થેરો ‘‘નાયં મનુસ્સો, દેવતા ભવિસ્સતી’’તિ સલ્લક્ખેસિ.

‘‘સહસ્સનેત્તો દેવિન્દો, દેવરજ્જસિરિન્ધરો;

સઙ્ખિપિત્વાન તં મગ્ગં, ખિપ્પં સાવત્થિમાગમી’’તિ.

સો થેરં નેત્વા થેરસ્સેવત્થાય કનિટ્ઠકુટુમ્બિકેન કારિતં ¶ પણ્ણસાલં નેત્વા ફલકે નિસીદાપેત્વા પિયસહાયકવણ્ણેન તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘સમ્મ, ચૂળપાલા’’તિ પક્કોસિ. ‘‘કિં, સમ્મા’’તિ? ‘‘થેરસ્સાગતભાવં જાનાસી’’તિ? ‘‘ન જાનામિ, કિં પન થેરો આગતો’’તિ? ‘‘આમ, સમ્મ, ઇદાનિ અહં વિહારં ગન્ત્વા થેરં તયા કારિતપણ્ણસાલાય નિસિન્નકં દિસ્વા આગતોમ્હી’’તિ વત્વા પક્કામિ. કુટુમ્બિકોપિ વિહારં ગન્ત્વા થેરં દિસ્વા પાદમૂલે પરિવત્તન્તો રોદિત્વા ‘‘ઇદં દિસ્વા અહં, ભન્તે, તુમ્હાકં પબ્બજિતું નાદાસિ’’ન્તિઆદીનિ વત્વા દ્વે દાસદારકે ભુજિસ્સે કત્વા થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બાજેત્વા ‘‘અન્તોગામતો યાગુભત્તાદીનિ આહરિત્વા થેરં ઉપટ્ઠહથા’’તિ પટિયાદેસિ. સામણેરા વત્તપટિવત્તં કત્વા થેરં ઉપટ્ઠહિંસુ.

અથેકદિવસં દિસાવાસિનો ભિક્ખૂ ‘‘સત્થારં પસ્સિસ્સામા’’તિ જેતવનં આગન્ત્વા તથાગતં વન્દિત્વા અસીતિમહાથેરે ચ, વન્દિત્વા વિહારચારિકં ચરન્તા ચક્ખુપાલત્થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં પત્વા ‘‘ઇદમ્પિ પસ્સિસ્સામા’’તિ સાયં ¶ તદભિમુખા અહેસું. તસ્મિં ખણે મહામેઘો ઉટ્ઠહિ. તે ‘‘ઇદાનિ અતિસાયન્હો, મેઘો ચ ઉટ્ઠિતો, પાતોવ ગન્ત્વા પસ્સિસ્સામા’’તિ નિવત્તિંસુ. દેવો પઠમયામં વસ્સિત્વા મજ્ઝિમયામે વિગતો. થેરો આરદ્ધવીરિયો આચિણ્ણચઙ્કમનો, તસ્મા પચ્છિમયામે ચઙ્કમનં ઓતરિ. તદા ચ પન નવવુટ્ઠાય ભૂમિયા બહૂ ઇન્દગોપકા ¶ ઉટ્ઠહિંસુ. તે થેરે ચઙ્કમન્તે યેભુય્યેન વિપજ્જિંસુ. અન્તેવાસિકા થેરસ્સ ચઙ્કમનટ્ઠાનં કાલસ્સેવ ન સમ્મજ્જિંસુ. ઇતરે ભિક્ખૂ ‘‘થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં પસ્સિસ્સામા’’તિ આગન્ત્વા ચઙ્કમને મતપાણકે દિસ્વા ‘‘કો ઇમસ્મિં ચઙ્કમતી’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘અમ્હાકં ઉપજ્ઝાયો, ભન્તે’’તિ. તે ઉજ્ઝાયિંસુ ‘‘પસ્સથાવુસો, સમણસ્સ કમ્મં, સચક્ખુકકાલે નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તો ¶ કિઞ્ચિ અકત્વા ઇદાનિ ચક્ખુવિકલકાલે ‘ચઙ્કમામી’તિ એત્તકે પાણકે મારેસિ ‘અત્થં કરિસ્સામી’તિ અનત્થં કરોતી’’તિ.

અથ ખો તે ગન્ત્વા તથાગતસ્સ આરોચેસું, ‘‘ભન્તે, ચક્ખુપાલત્થેરો ‘ચઙ્કમામી’તિ બહૂ પાણકે મારેસી’’તિ. ‘‘કિં પન સો તુમ્હેહિ મારેન્તો દિટ્ઠો’’તિ? ‘‘ન દિટ્ઠો, ભન્તે’’તિ. ‘‘યથેવ તુમ્હે તં ન પસ્સથ, તથેવ સોપિ તે પાણે ન પસ્સતિ. ખીણાસવાનં મરણચેતના નામ નત્થિ, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘ભન્તે, અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયે સતિ કસ્મા અન્ધો જાતો’’તિ? ‘‘અત્તનો કતકમ્મવસેન, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, તેન કત’’ન્તિ? તેન હિ, ભિક્ખવે, સુણાથ –

અતીતે બારાણસિયં કાસિરઞ્ઞે રજ્જં કારેન્તે એકો વેજ્જો ગામનિગમેસુ ચરિત્વા વેજ્જકમ્મં કરોન્તો એકં ચક્ખુદુબ્બલં ઇત્થિં દિસ્વા પુચ્છિ – ‘‘કિં તે અફાસુક’’ન્તિ? ‘‘અક્ખીહિ ન પસ્સામી’’તિ. ‘‘ભેસજ્જં તે કરિસ્સામી’’તિ? ‘‘કરોહિ, સામી’’તિ. ‘‘કિં મે દસ્સસી’’તિ? ‘‘સચે મે અક્ખીનિ પાકતિકાનિ કાતું સક્ખિસ્સસિ, અહં તે સદ્ધિં પુત્તધીતાહિ દાસી ભવિસ્સામી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ ભેસજ્જં સંવિદહિ, એકભેસજ્જેનેવ અક્ખીનિ પાકતિકાનિ અહેસું. સા ¶ ચિન્તેસિ – ‘‘અહમેતસ્સ સપુત્તધીતા દાસી ભવિસ્સામી’’તિ પટિજાનિં, ‘‘ન ખો પન મં સણ્હેન સમ્માચારેન સમુદાચરિસ્સતિ, વઞ્ચેસ્સામિ ન’’ન્તિ. સા વેજ્જેનાગન્ત્વા ‘‘કીદિસં, ભદ્દે’’તિ પુટ્ઠા ‘‘પુબ્બે મે અક્ખીનિ થોકં રુજ્જિંસુ, ઇદાનિ પન અતિરેકતરં રુજ્જન્તી’’તિ આહ. વેજ્જો ‘‘અયં મં વઞ્ચેત્વા કિઞ્ચિ અદાતુકામા, ન મે એતાય દિન્નાય ¶ ભતિયા અત્થો, ઇદાનેવ નં અન્ધં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ગેહં ગન્ત્વા ભરિયાય એતમત્થં આચિક્ખિ. સા તુણ્હી અહોસિ. સો એકં ભેસજ્જં યોજેત્વા તસ્સા સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘ભદ્દે, ઇમં ભેસજ્જં અઞ્જેહી’’તિ અઞ્જાપેસિ. અથસ્સા દ્વે અક્ખીનિ દીપસિખા વિય વિજ્ઝાયિંસુ. સો વેજ્જો ચક્ખુપાલો અહોસિ.

ભિક્ખવે, તદા મમ પુત્તેન કતકમ્મં પચ્છતો પચ્છતો અનુબન્ધિ. પાપકમ્મઞ્હિ નામેતં ધુરં વહતો બલિબદ્દસ્સ પદં ચક્કં વિય અનુગચ્છતીતિ ઇદં વત્થું કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા પતિટ્ઠાપિતમત્તિકં સાસનં રાજમુદ્દાય લઞ્છન્તો વિય ધમ્મરાજા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ¶ ધમ્મા, મનોસેટ્ઠા મનોમયા;

મનસા ચે પદુટ્ઠેન, ભાસતિ વા કરોતિ વા;

તતો નં દુક્ખમન્વેતિ, ચક્કંવ વહતો પદ’’ન્તિ.

તત્થ મનોતિ કામાવચરકુસલાદિભેદં સબ્બમ્પિ ચતુભૂમિકચિત્તં. ઇમસ્મિં પન પદે તદા તસ્સ વેજ્જસ્સ ઉપ્પન્નચિત્તવસેન નિયમિયમાનં વવત્થાપિયમાનં ¶ પરિચ્છિજ્જિયમાનં દોમનસ્સસહગતં પટિઘસમ્પયુત્તચિત્તમેવ લબ્ભતિ. પુબ્બઙ્ગમાતિ તેન પઠમગામિના હુત્વા સમન્નાગતા. ધમ્માતિ ગુણદેસનાપરિયત્તિનિસ્સત્તનિજ્જીવવસેન ચત્તારો ધમ્મા નામ. તેસુ –

‘‘ન હિ ધમ્મો અધમ્મો ચ, ઉભો સમવિપાકિનો;

અધમ્મો નિરયં નેતિ, ધમ્મો પાપેતિ સુગ્ગતિ’’ન્તિ. (થેરગા. ૩૦૪; જા. ૧.૧૫.૩૮૬) –

અયં ગુણધમ્મો નામ. ‘‘ધમ્મં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ આદિકલ્યાણ’’ન્તિ (મ. નિ. ૩.૪૨૦) અયં દેસનાધમ્મો નામ. ‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, એકચ્ચે કુલપુત્તા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ સુત્તં ગેય્ય’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૩૯) અયં પરિયત્તિધમ્મો નામ. ‘‘તસ્મિં ખો પન સમયે ધમ્મા હોન્તિ, ખન્ધા હોન્તી’’તિ (ધ. સ. ૧૨૧) અયં નિસ્સત્તધમ્મો નામ, નિજ્જીવધમ્મોતિપિ એસો એવ. તેસુ ઇમસ્મિં ઠાને નિસ્સત્તનિજ્જીવધમ્મો અધિપ્પેતો. સો અત્થતો તયો અરૂપિનો ખન્ધા વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધોતિ. એતે હિ મનો પુબ્બઙ્ગમો એતેસન્તિ મનોપુબ્બઙ્ગમા નામ.

કથં ¶ પનેતેહિ સદ્ધિં એકવત્થુકો એકારમ્મણો અપુબ્બં અચરિમં એકક્ખણે ઉપ્પજ્જમાનો મનો પુબ્બઙ્ગમો નામ હોતીતિ? ઉપ્પાદપચ્ચયટ્ઠેન. યથા હિ બહૂસુ એકતો ગામઘાતાદીનિ કમ્માનિ કરોન્તેસુ ‘‘કો એતેસં પુબ્બઙ્ગમો’’તિ વુત્તે યો નેસં પચ્ચયો હોતિ, યં નિસ્સાય તે તં કમ્મં કરોન્તિ, સો દત્તો વા મિત્તો વા તેસં પુબ્બઙ્ગમોતિ વુચ્ચતિ, એવંસમ્પદમિદં ¶ વેદિતબ્બં. ઇતિ ઉપ્પાદપચ્ચયટ્ઠેન મનો પુબ્બઙ્ગમો એતેસન્તિ મનોપુબ્બઙ્ગમા. ન હિ તે મને અનુપ્પજ્જન્તે ઉપ્પજ્જિતું સક્કોન્તિ, મનો પન એકચ્ચેસુ ચેતસિકેસુ અનુપજ્જન્તેસુપિ ઉપ્પજ્જતિયેવ. અધિપતિવસેન પન મનો સેટ્ઠો એતેસન્તિ મનોસેટ્ઠો. યથા હિ ચોરાદીનં ચોરજેટ્ઠકાદયો અધિપતિનો સેટ્ઠા. તથા તેસમ્પિ મનો અધિપતિ મનોવ સેટ્ઠા. યથા પન દારુઆદીહિ ¶ નિપ્ફન્નાનિ તાનિ તાનિ ભણ્ડાનિ દારુમયાદીનિ નામ હોન્તિ, તથા તેપિ મનતો નિપ્ફન્નત્તા મનોમયા નામ.

પદુટ્ઠેનાતિ આગન્તુકેહિ અભિજ્ઝાદીહિ દોસેહિ પદુટ્ઠેન. પકતિમનો હિ ભવઙ્ગચિત્તં, તં અપદુટ્ઠં. યથા હિ પસન્નં ઉદકં આગન્તુકેહિ નીલાદીહિ ઉપક્કિલિટ્ઠં નીલોદકાદિભેદં હોતિ, ન ચ નવં ઉદકં, નાપિ પુરિમં પસન્નઉદકમેવ, તથા તમ્પિ આગન્તુકેહિ અભિજ્ઝાદીહિ દોસેહિ પદુટ્ઠં હોતિ, ન ચ નવં ચિત્તં, નાપિ પુરિમં ભવઙ્ગચિત્તમેવ, તેનાહ ભગવા – ‘‘પભસ્સરમિદં, ભિક્ખવે, ચિત્તં, તઞ્ચ ખો આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠ’’ન્તિ (અ. નિ. ૧.૪૯). એવં મનસા ચે પદુટ્ઠેન, ભાસતિ વા કરોતિ વા સો ભાસમાનો ચતુબ્બિધં વચીદુચ્ચરિતમેવ ભાસતિ, કરોન્તો તિવિધં કાયદુચ્ચરિતમેવ કરોતિ, અભાસન્તો અકરોન્તો તાય અભિજ્ઝાદીહિ પદુટ્ઠમાનસતાય તિવિધં મનોદુચ્ચરિતં પૂરેતિ. એવમસ્સ દસ અકુસલકમ્મપથા પારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.

તતો નં દુક્ખમન્વેતીતિ ¶ તતો તિવિધદુચ્ચરિતતો તં પુગ્ગલં દુક્ખં અન્વેતિ, દુચ્ચરિતાનુભાવેન ચતૂસુ અપાયેસુ, મનુસ્સેસુ વા તમત્તભાવં ગચ્છન્તં કાયવત્થુકમ્પિ ઇતરમ્પીતિ ઇમિના પરિયાયેન કાયિકચેતસિકં વિપાકદુક્ખં અનુગચ્છતિ. યથા કિં? ચક્કંવ વહતો પદન્તિ ધુરે યુત્તસ્સ ધુરં વહતો બલિબદ્દસ્સ પદં ચક્કં વિય. યથા હિ સો એકમ્પિ દિવસં દ્વેપિ પઞ્ચપિ દસપિ અડ્ઢમાસમ્પિ માસમ્પિ વહન્તો ચક્કં નિવત્તેતું જહિતું ન સક્કોતિ ¶ , અથ ખ્વસ્સ પુરતો અભિક્કમન્તસ્સ યુગં ગીવં બાધતિ, પચ્છતો પટિક્કમન્તસ્સ ચક્કં ઊરુમંસં પટિહનતિ. ઇમેહિ દ્વીહિ આકારેહિ બાધન્તં ચક્કં તસ્સ પદાનુપદિકં હોતિ; તથેવ મનસા પદુટ્ઠેન તીણિ દુચ્ચરિતાનિ પૂરેત્વા ઠિતં પુગ્ગલં નિરયાદીસુ તત્થ તત્થ ગતગતટ્ઠાને દુચ્ચરિતમૂલકં કાયિકમ્પિ ચેતસિકમ્પિ દુક્ખમનુબન્ધતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને તિંસસહસ્સા ભિક્ખૂ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિંસુ. સમ્પત્તપરિભાયપિ દેસના સાત્થિકા સફલા અહોસીતિ.

૨. મનોપુબ્બઙ્ગમા ¶ ધમ્માતિ દુતિયગાથાપિ ¶ સાવત્થિયંયેવ મટ્ઠકુણ્ડલિં આરબ્ભ ભાસિતા.

સાવત્થિયં કિર અદિન્નપુબ્બકો નામ બ્રાહ્મણો અહોસિ. તેન કસ્સચિ કિઞ્ચિ ન દિન્નપુબ્બં, તેન તં ‘‘અદિન્નપુબ્બકો’’ત્વેવ સઞ્જાનિંસુ. તસ્સ એકપુત્તકો અહોસિ પિયો મનાપો. અથસ્સ પિલન્ધનં કારેતુકામો ‘‘સચે સુવણ્ણકારે કારેસ્સામિ, ભત્તવેતનં દાતબ્બં ભવિસ્સતી’’તિ સયમેવ સુવણ્ણં કોટ્ટેત્વા મટ્ઠાનિ કુણ્ડલાનિ કત્વા અદાસિ. તેનસ્સ પુત્તો મટ્ઠકુણ્ડલીત્વેવ પઞ્ઞાયિત્થ. તસ્સ સોળસવસ્સિકકાલે પણ્ડુરોગો ઉદપાદિ. તસ્સ માતા પુત્તં ઓલોકેત્વા, ‘‘બ્રાહ્મણ, પુત્તસ્સ તે રોગો ઉપ્પન્નો, તિકિચ્છાપેહિ ન’’ન્તિ આહ. ‘‘ભોતિ સચે વેજ્જં આનેસ્સામિ, ભત્તવેતનં દાતબ્બં ભવિસ્સતિ; કિં ત્વં મમ ધનચ્છેદં ન ઓલોકેસ્સસી’’તિ? ‘‘અથ નં કિં કરિસ્સસિ, બ્રાહ્મણા’’તિ? ‘‘યથા મે ધનચ્છેદો ન હોતિ, તથા કરિસ્સામી’’તિ. સો વેજ્જાનં સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘અસુકરોગસ્સ નામ તુમ્હે કિં ભેસજ્જં કરોથા’’તિ પુચ્છિ. અથસ્સ તે યં વા તં વા રુક્ખતચાદિં આચિક્ખન્તિ. સો તમાહરિત્વા પુત્તસ્સ ભેસજ્જં કરોતિ. તં કરોન્તસ્સેવસ્સ રોગો બલવા અહોસિ, અતેકિચ્છભાવં ઉપાગમિ. બ્રાહ્મણો ¶ તસ્સ દુબ્બલભાવં ઞત્વા એકં વેજ્જં પક્કોસિ. સો તં ઓલોકેત્વાવ ‘‘અમ્હાકં એકં કિચ્ચં અત્થિ, અઞ્ઞં વેજ્જં પક્કોસિત્વા તિકિચ્છાપેહી’’તિ તં ¶ પહાય નિક્ખમિ. બ્રાહ્મણો તસ્સ મરણસમયં ઞત્વા ‘‘ઇમસ્સ દસ્સનત્થાય આગતા અન્તોગેહે સાપતેય્યં પસ્સિસ્સન્તિ, બહિ નં કરિસ્સામી’’તિ પુત્તં નીહરિત્વા બહિઆળિન્દે નિપજ્જાપેસિ.

તં દિવસં ભગવા બલવપચ્ચૂસસમયે મહાકરુણાસમાપત્તિતો વુટ્ઠાય પુબ્બબુદ્ધેસુ કતાધિકારાનં ઉસ્સન્નકુસલમૂલાનં વેનેય્યબન્ધવાનં દસ્સનત્થં બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો દસસહસ્સચક્કવાળેસુ ઞાણજાલં પત્થરિ. મટ્ઠકુણ્ડલી બહિઆળિન્દે નિપન્નાકારેનેવ તસ્સ અન્તો પઞ્ઞાયિ. સત્થા તં દિસ્વા તસ્સ અન્તોગેહા નીહરિત્વા તત્થ નિપજ્જાપિતભાવં ઞત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો મય્હં એત્થ ગતપચ્ચયેન અત્થો’’તિ ઉપધારેન્તો ઇદં અદ્દસ – અયં માણવો મયિ ચિત્તં પસાદેત્વા કાલં કત્વા તાવતિંસદેવલોકે તિંસયોજનિકે કનકવિમાને નિબ્બત્તિસ્સતિ, અચ્છરાસહસ્સપરિવારો ભવિસ્સતિ, બ્રાહ્મણોપિ તં ઝાપેત્વા રોદન્તો આળાહને વિચરિસ્સતિ. દેવપુત્તો તિગાવુતપ્પમાણં સટ્ઠિસકટભારાલઙ્કારપટિમણ્ડિતં અચ્છરાસહસ્સપરિવારં અત્તભાવં ઓલોકેત્વા ‘‘કેન નુ ખો કમ્મેન મયા અયં સિરિસમ્પત્તિ લદ્ધા’’તિ ઓલોકેત્વા મયિ ¶ ચિત્તપ્પસાદેન લદ્ધભાવં ઞત્વા ‘‘અયં બ્રાહ્મણો ધનચ્છેદભયેન મમ ભેસજ્જમકત્વા ઇદાનિ આળાહનં ગન્ત્વા રોદતિ, વિપ્પકારપ્પત્તં નં કરિસ્સામી’’તિ પિતરિ રોદન્તે મટ્ઠકુણ્ડલિવણ્ણેન આગન્ત્વા આળાહનસ્સાવિદૂરે ¶ નિપજ્જિત્વા રોદિસ્સતિ. અથ નં બ્રાહ્મણો ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ પુચ્છિસ્સતિ. ‘‘અહં તે પુત્તો મટ્ઠકુણ્ડલી’’તિ આચિક્ખિસ્સતિ. ‘‘કુહિં નિબ્બત્તોસી’’તિ? ‘‘તાવસિંસભવને’’તિ. ‘‘કિં કમ્મં કત્વા’’તિ વુત્તે મયિ ચિત્તપ્પસાદેન નિબ્બત્તભાવં આચિક્ખિસ્સતિ. બ્રાહ્મણો ‘‘તુમ્હેસુ ચિત્તં પસાદેત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તો નામ અત્થી’’તિ મં પુચ્છિસ્સતિ. અથસ્સાહં ‘‘એત્તકાનિ સતાનિ વા સહસ્સાનિ વા સતસહસ્સાનિ વાતિ ન સક્કા ગણના પરિચ્છિન્દિતુ’’ન્તિ વત્વા ધમ્મપદે ગાથં ભાસિસ્સામિ. ગાથાપરિયોસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો ભવિસ્સતિ, મટ્ઠ કુણ્ડલી સોતાપન્નો ભવિસ્સતિ. તથા અદિન્નપુબ્બકો બ્રાહ્મણો. ઇતિ ¶ ઇમં કુલપુત્તં નિસ્સાય મહાધમ્માભિસમયો ભવિસ્સતીતિ દિસ્વા પુનદિવસે કતસરીરપટિજગ્ગનો મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો સાવત્થિં પિણ્ડાય પવિસિત્વા અનુપુબ્બેન બ્રાહ્મણસ્સ ગેહદ્વારં ગતો.

તસ્મિં ખણે મટ્ઠકુણ્ડલી અન્તોગેહાભિમુખો નિપન્નો હોતિ. અથસ્સ સત્થા અત્તનો અપસ્સનભાવં ઞત્વા એકં રસ્મિં વિસ્સજ્જેસિ. માણવો ‘‘કિં ઓભાસો નામેસો’’તિ પરિવત્તેત્વા નિપન્નોવ સત્થારં દિસ્વા, ‘‘અન્ધબાલપિતરં નિસ્સાય એવરૂપં બુદ્ધં ઉપસઙ્કમિત્વા કાયવેય્યાવટિકં વા કાતું દાનં વા દાતું ધમ્મં વા સોતું નાલત્થં, ઇદાનિ મે હત્થાપિ અનધિપતેય્યા, અઞ્ઞં કત્તબ્બં નત્થી’’તિ મનમેવ પસાદેસિ. સત્થા ‘‘અલં એત્તકેન ચિત્તપ્પસાદેન ઇમસ્સા’’તિ પક્કામિ. સો તથાગતે ચક્ખુપથં વિજહન્તેયેવ ¶ પસન્નમનો કાલં કત્વા સુત્તપ્પબુદ્ધો વિય દેવલોકે તિંસયોજનિકે કનકવિમાને નિબ્બત્તિ.

બ્રાહ્મણોપિસ્સ સરીરં ઝાપેત્વા આળાહને રોદનપરાયણો અહોસિ, દેવસિકં આળાહનં ગન્ત્વા રોદતિ – ‘‘કહં એકપુત્તક, કહં એકપુત્તકા’’તિ. દેવપુત્તોપિ અત્તનો સમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા, ‘‘કેન મે કમ્મેન લદ્ધા’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘સત્થરિ મનોપસાદેના’’તિ ઞત્વા ‘‘અયં બ્રાહ્મણો મમ અફાસુકકાલે ભેસજ્જમકારેત્વા ઇદાનિ આળાહનં ગન્ત્વા રોદતિ, વિપ્પકારપ્પત્તમેવ નં કાતું વટ્ટતી’’તિ મટ્ઠકુણ્ડલિવણ્ણેન આગન્ત્વા આળાહનસ્સાવિદૂરે બાહા પગ્ગય્હ રોદન્તો અટ્ઠાસિ. બ્રાહ્મણો તં દિસ્વા ‘‘અહં તાવ પુત્તસોકેન રોદામિ, એસ કિમત્થં રોદતિ, પુચ્છિસ્સામિ ન’’ન્તિ પુચ્છન્તો ઇમં ગાથમાહ –

વનમજ્ઝે કિં દુક્ખિતો તુવ’’ન્તિ. (વિ. વ. ૧૨૦૭; પે. વ. ૧૮૬);

તેન દુક્ખેન જહામિ જીવિત’’ન્તિ. (વ. ૧૨૦૮; પે. વ. ૧૮૭);

ચક્કયુગં પટિપાદયામિ તે’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૦૯; પે. વ. ૧૮૮);

તં સુત્વા માણવો ‘‘અયં બ્રાહ્મણો પુત્તસ્સ ભેસજ્જમકત્વા પુત્તપતિરૂપકં મં દિસ્વા રોદન્તો ‘સુવણ્ણાદિમયં રથચક્કં કરોમી’તિ વદતિ, હોતુ નિગ્ગણ્હિસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘કીવ મહન્તં મે ચક્કયુગં કરિસ્સસી’’તિ વત્વા ‘‘યાવ મહન્તં આકઙ્ખસિ, તાવ મહન્તં કરિસ્સામી’’તિ વુત્તે ‘‘ચન્દિમસૂરિયેહિ મે અત્થો, તે મે દેહી’’તિ યાચન્તો આહ –

તેન ચક્કયુગેન સોભતી’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૦; પે. વ. ૧૮૯);

ન હિ ત્વં લચ્છસિ ચન્દસૂરિયે’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૧; પે. વ. ૧૯૦);

‘‘કિં પન પઞ્ઞાયમાનસ્સત્થાય રોદન્તો બાલો હોતિ, ઉદાહુ અપઞ્ઞાયમાનસ્સત્થાયા’’તિ વત્વા –

કો નિધ કન્દતં બાલ્યતરો’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૨; પે. વ. ૧૯૧);

તં સુત્વા બ્રાહ્મણો ‘‘યુત્તં એસ વદતી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા –

પેતં કાલકતાભિપત્થયિ’’ન્તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૩; પે. વ. ૧૯૨) –

વત્વા ¶ તસ્સ કથાય નિસ્સોકો હુત્વા માણવસ્સ થુતિં કરોન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘આદિત્તં વત મં સન્તં, ઘતસિત્તંવ પાવકં;

વારિના વિય ઓસિઞ્ચં, સબ્બં નિબ્બાપયે દરં.

‘‘અબ્બહી વત મે સલ્લં, સોકં હદયનિસ્સિતં;

યો મે સોકપરેતસ્સ, પુત્તસોકં અપાનુદિ.

‘‘સ્વાહં અબ્બૂળ્હસલ્લોસ્મિ, સીતિભૂતોસ્મિ નિબ્બુતો;

ન સોચામિ ન રોદામિ, તવ સુત્વાન માણવા’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૪-૧૨૧૬; પે. વ. ૧૯૩-૧૯૫);

અથ ¶ નં ‘‘કો નામ ત્વ’’ન્તિ પુચ્છન્તો –

‘‘દેવતાનુસિ ગન્ધબ્બો, અદુ સક્કો પુરિન્દદો;

કો વા ત્વં કસ્સ વા પુત્તો, કથં જાનેમુ તં મય’’ન્તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૭; પે. વ. ૧૯૬) –

તિદસાનં સહબ્યતં ગતો’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૮; પે. વ. ૧૯૭) –

કેન કમ્મેન ગતોસિ દેવલોક’’ન્તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૯; પે. વ. ૧૯૮);

‘‘સ્વાહં મુદિતધનો પસન્નચિત્તો,

તિદસાનં સહબ્યતં ગતો’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૨૦-૧૨૨૧; પે. વ. ૧૯૯-૨૦૦);

તસ્મિં ¶ કથેન્તેયેવ બ્રાહ્મણસ્સ સકલસરીરં પીતિયા પરિપૂરિ. સો તં પીતિં પવેદેન્તો –

અઞ્જલિકમ્મસ્સ અયમીદિસો વિપાકો;

અહમ્પિ પમુદિતમનો પસન્નચિત્તો,

અજ્જેવ બુદ્ધં સરણં વજામી’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૨૨; પે. વ. ૨૦૧) –

સકેન દારેન ચ હોહિ તુટ્ઠો’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૨૩-૧૨૨૪; પે. વ. ૨૦૨-૨૦૩) –

આહ ¶ . સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અત્થકામોસિ મે યક્ખ, હિતકામોસિ દેવતે;

કરોમિ તુય્હં વચનં, ત્વંસિ આચરિયો મમ.

‘‘ઉપેમિ સરણં બુદ્ધં, ધમ્મઞ્ચાપિ અનુત્તરં;

સઙ્ઘઞ્ચ નરદેવસ્સ, ગચ્છામિ સરણં અહં.

સકેન દારેન ચ હોમિ તુટ્ઠો’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૨૫-૧૨૨૭; પે. વ. ૨૦૪-૨૦૬);

અથ ¶ નં દેવપુત્તો, ‘‘બ્રાહ્મણ, તે ગેહે બહું ધનં અત્થિ, સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા દાનં દેહિ, ધમ્મં સુણાહિ, પઞ્હં પુચ્છાહી’’તિ વત્વા તત્થેવ અન્તરધાયિ.

બ્રાહ્મણોપિ ગેહં ગન્ત્વા બ્રાહ્મણિં આમન્તેત્વા, ‘‘ભદ્દે, અહં અજ્જ સમણં ગોતમં નિમન્તેત્વા પઞ્હં પુચ્છિસ્સામિ, સક્કારં કરોહી’’તિ વત્વા વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં નેવ અભિવાદેત્વા ન પટિસન્થારં કત્વા એકમન્તં ઠિતો, ‘‘ભો ગોતમ, અધિવાસેહિ અજ્જતનાય ભત્તં સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેના’’તિ આહ. સત્થા અધિવાસેસિ. સો સત્થુ અધિવાસનં વિદિત્વા વેગેનાગન્ત્વા ¶ સકે નિવેસને પણીતં ખાદનીયં ભોજનીયઞ્ચ પટિયાદાપેસિ. સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો તસ્સ ગેહં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ. બ્રાહ્મણો સક્કચ્ચં પરિવિસિ, મહાજનો સન્નિપતિ. મિચ્છાદિટ્ઠિકેન કિર તથાગતે નિમન્તિતે દ્વે જનકાયા સન્નિપતન્તિ મિચ્છાદિટ્ઠિકા ‘‘અજ્જ સમણં ગોતમં પઞ્હં પુચ્છનાય વિહેઠિયમાનં પસ્સિસ્સામા’’તિ સન્નિપતન્તિ, સમ્માદિટ્ઠિકા ‘‘અજ્જ બુદ્ધવિસયં બુદ્ધલીળં પસ્સિસ્સામા’’તિ સન્નિપતન્તિ. અથ ખો બ્રાહ્મણો કતભત્તકિચ્ચં તથાગતમુપસઙ્કમિત્વા નીચાસને નિસિન્નો પઞ્હં પુચ્છિ – ‘‘ભો ગોતમ, તુમ્હાકં દાનં અદત્વા પૂજં અકત્વા ધમ્મં અસુત્વા ઉપોસથવાસં અવસિત્વા કેવલં મનોપસાદમત્તેનેવ સગ્ગે નિબ્બત્તા નામ હોન્તી’’તિ? ‘‘બ્રાહ્મણ, કસ્મા મં પુચ્છસિ, નનુ તે પુત્તેન મટ્ઠકુણ્ડલિના મયિ મનં પસાદેત્વા ¶ અત્તનો સગ્ગે નિબ્બત્તભાવો કથિતો’’તિ? ‘‘કદા, ભો ગોતમા’’તિ? નનુ ત્વં અજ્જ સુસાનં ગન્ત્વા કન્દન્તો અવિદૂરે બાહા પગ્ગય્હ કન્દન્તં એકં માણવં દિસ્વા ‘‘અલઙ્કતો મટ્ઠકુણ્ડલી, માલધારી ¶ હરિચન્દનુસ્સદો’’તિ દ્વીહિ જનેહિ કથિતકથં પકાસેન્તો સબ્બં મટ્ઠકુણ્ડલિવત્થું કથેસિ. તેનેવેતં બુદ્ધભાસિતં નામ જાતં.

તં કથેત્વા ચ પન ‘‘ન ખો, બ્રાહ્મણ, એકસતં વા ન દ્વેસતં, અથ ખો મયિ મનં પસાદેત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તાનં ગણના નામ નત્થી’’તિ આહ. અથ મહાજનો ન નિબ્બેમતિકો હોતિ, અથસ્સ અનિબ્બેમતિકભાવં વિદિત્વા સત્થા ‘‘મટ્ઠકુણ્ડલિદેવપુત્તો વિમાનેનેવ સદ્ધિં આગચ્છતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ. સો તિગાવુતપ્પમાણેનેવ દિબ્બાભરણપટિમણ્ડિતેન અત્તભાવેન આગન્ત્વા વિમાનતો ઓરુય્હ સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા ‘‘ત્વં ઇમં સમ્પત્તિં કિં કમ્મં કત્વા પટિલભી’’તિ પુચ્છન્તો –

‘‘અભિક્કન્તેન વણ્ણેન, યા ત્વં તિટ્ઠસિ દેવતે;

ઓભાસેન્તી દિસા સબ્બા, ઓસધી વિય તારકા;

પુચ્છામિ તં દેવ મહાનુભાવ, મનુસ્સભૂતો કિમકાસિ પુઞ્ઞ’’ન્તિ. –

ગાથમાહ. ‘‘દેવપુત્તો અયં મે, ભન્તે, સમ્પત્તિ તુમ્હેસુ ચિત્તં પસાદેત્વા લદ્ધા’’તિ. ‘‘મયિ ચિત્તં પસાદેત્વા લદ્ધા તે’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. મહાજનો દેવપુત્તં ઓલોકેત્વા ‘‘અચ્છરિયા વત, ભો, બુદ્ધગુણા, અદિન્નપુબ્બકબ્રાહ્મણસ્સ નામ પુત્તો અઞ્ઞં ¶ કિઞ્ચિ પુઞ્ઞં અકત્વા સત્થરિ ચિત્તં પસાદેત્વા એવરૂપં સમ્પત્તિં પટિલભી’’તિ તુટ્ઠિં પવેદેસિ.

અથ ¶ નેસં કુસલાકુસલકમ્મકરણે મનોવ પુબ્બઙ્ગમો, મનોવ સેટ્ઠો. પસન્નેન હિ મનેન કતં કમ્મં દેવલોકં મનુસ્સલોકં ગચ્છન્તં પુગ્ગલં છાયાવ ન વિજહતીતિ ઇદં વત્થું કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા પતિટ્ઠાપિતમત્તિકં સાસનં રાજમુદ્દાય લઞ્છન્તો વિય ધમ્મરાજા ઇમં ગાથમાહ –

૨. ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા, મનોસેટ્ઠા મનોમયા.

મનસા ચે પસન્નેન, ભાસતિ વા કરોતિ વા;

તતો નં સુખમન્વેતિ, છાયાવ અનપાયિની’’તિ.

તત્થ ¶ કિઞ્ચાપિ મનોતિ અવિસેસેન સબ્બમ્પિ ચતુભૂમિકચિત્તં વુચ્ચતિ, ઇમસ્મિં પન પદે નિયમિયમાનં વવત્થાપિયમાનં પરિચ્છિજ્જિયમાનં અટ્ઠવિધં કામાવચરકુસલચિત્તં લબ્ભતિ. વત્થુવસેન પનાહરિયમાનં તતોપિ સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તચિત્તમેવ લબ્ભતિ. પુબ્બઙ્ગમાતિ તેન પઠમગામિના હુત્વા સમન્નાગતા. ધમ્માતિ વેદનાદયો તયો ખન્ધા. એતે હિ ઉપ્પાદપચ્ચયટ્ઠેન સોમનસ્સસમ્પયુત્તમનો પુબ્બઙ્ગમો એતેસન્તિ મનોપુબ્બઙ્ગમા નામ. યથા હિ બહૂસુ એકતો હુત્વા મહાભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચીવરદાનાદીનિ વા ઉળારપૂજાધમ્મસ્સવનાદીનિ વા માલાગન્ધસક્કારકરણાદીનિ વા પુઞ્ઞાનિ કરોન્તેસુ ‘‘કો એતેસં પુબ્બઙ્ગમો’’તિ વુત્તે યો તેસં પચ્ચયો હોતિ, યં નિસ્સાય તે તાનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તિ, સો તિસ્સો વા ફુસ્સો વા તેસં પુબ્બઙ્ગમોતિ વુચ્ચતિ, એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. ઇતિ ઉપ્પાદપચ્ચયટ્ઠેન મનો પુબ્બઙ્ગમો એતેસન્તિ ¶ મનોપુબ્બઙ્ગમા. ન હિ તે મને અનુપ્પજ્જન્તે ઉપ્પજ્જિતું સક્કોન્તિ, મનો પન એકચ્ચેસુ ચેતસિકેસુ અનુપ્પજ્જન્તેસુપિ ઉપ્પજ્જતિયેવ. એવં અધિપતિવસેન પન મનો સેટ્ઠો એતેસન્તિ મનોસેટ્ઠા. યથા હિ ગણાદીનં અધિપતિ પુરિસો ગણસેટ્ઠો સેણિસેટ્ઠોતિ વુચ્ચતિ, તથા તેસમ્પિ મનોવ સેટ્ઠો. યથા પન સુવણ્ણાદીહિ નિપ્ફાદિતાનિ ભણ્ડાનિ સુવણ્ણમયાદીનિ નામ હોન્તિ, તથા એતેપિ મનતો નિપ્ફન્નત્તા મનોમયા નામ.

પસન્નેનાતિ અનભિજ્ઝાદીહિ ગુણેહિ પસન્નેન. ભાસતિ વા કરોતિ વાતિ એવરૂપેન મનેન ભાસન્તો ચતુબ્બિધં વચીસુચરિતમેવ ભાસતિ, કરોન્તો તિવિધં કાયસુચરિતમેવ કરોતિ, અભાસન્તો અકરોન્તો તાય અનભિજ્ઝાદીહિ પસન્નમાનસતાય તિવિધં મનોસુચરિતં પૂરેતિ. એવમસ્સ દસ કુસલકમ્મપથા પારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.

તતો નં સુખમન્વેતીતિ તતો તિવિધસુચરિતતો નં પુગ્ગલં સુખ મન્વેતિ. ઇધ તેભૂમિકમ્પિ ¶ કુસલં અધિપ્પેતં, તસ્મા તેભૂમિકસુચરિતાનુભાવેન સુગતિભવે નિબ્બત્તં પુગ્ગલં, દુગ્ગતિયં વા સુખાનુભવનટ્ઠાને ઠિતં કાયવત્થુકમ્પિ ઇતરવત્થુકમ્પિ અવત્થુકમ્પીતિ કાયિકચેતસિકં વિપાકસુખં અનુગચ્છતિ, ન વિજહતીતિ અત્થો વેદિતબ્બો. યથા કિં? છાયાવ અનપાયિનીતિ યથા હિ છાયા નામ સરીરપ્પટિબદ્ધા સરીરે ગચ્છન્તે ગચ્છતિ, તિટ્ઠન્તે તિટ્ઠતિ ¶ , નિસીદન્તે નિસીદતિ, ન સક્કોતિ, ‘‘સણ્હેન વા ફરુસેન ¶ વા નિવત્તાહી’’તિ વત્વા વા પોથેત્વા વા નિવત્તાપેતું. કસ્મા? સરીરપ્પટિબદ્ધત્તા. એવમેવ ઇમેસં દસન્નં કુસલકમ્મપથાનં આચિણ્ણસમાચિણ્ણકુસલમૂલિકં કામાવચરાદિભેદં કાયિકચેતસિકસુખં ગતગતટ્ઠાને અનપાયિની છાયા વિય હુત્વા ન વિજહતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ, મટ્ઠકુણ્ડલિદેવપુત્તો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, તથા અદિન્નપુબ્બકો બ્રાહ્મણો. સો તાવમહન્તં વિભવં બુદ્ધસાસને વિપ્પકિરીતિ.

અક્કોચ્છિ મન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો તિસ્સત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિરાયસ્મા તિસ્સત્થેરો ભગવતો પિતુચ્છાપુત્તો અહોસિ, મહલ્લકકાલે પબ્બજિત્વા બુદ્ધાનં ઉપ્પન્નલાભસક્કારં પરિભુઞ્જન્તો થૂલસરીરો આકોટિતપચ્ચાકોટિતેહિ ચીવરેહિ નિવાસેત્વા યેભુય્યેન વિહારમજ્ઝે ઉપટ્ઠાનસાલાયં નિસીદતિ. તથાગતં દસ્સનત્થાય આગતા આગન્તુકભિક્ખૂ તં દિસ્વા ‘‘એકો મહાથેરો ભવિસ્સતી’’તિ સઞ્ઞાય તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વત્તં આપુચ્છન્તિ, પાદસમ્બાહનાદીનિ આપુચ્છન્તિ. સો તુણ્હી અહોસિ. અથ નં એકો દહરભિક્ખુ ‘‘કતિવસ્સા તુમ્હે’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘વસ્સં નત્થિ, મહલ્લકકાલે પબ્બજિતા મય’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘આવુસો, દુબ્બિનીત, મહલ્લક ¶ , અત્તનો પમાણં ન જાનાસિ, એત્તકે મહાથેરે દિસ્વા સામીચિકમ્મમત્તમ્પિ ન કરોસિ, વત્તે આપુચ્છિયમાને તુણ્હી હોસિ, કુક્કુચ્ચમત્તમ્પિ તે નત્થી’’તિ અચ્છરં પહરિ. સો ખત્તિયમાનં જનેત્વા ‘‘તુમ્હે કસ્સ સન્તિકં આગતા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સત્થુ સન્તિક’’ન્તિ વુત્તે ‘‘મં પન ‘કો એસો’તિ સલ્લક્ખેથ, મૂલમેવ વો છિન્દિસ્સામી’’તિ વત્વા રુદન્તો દુક્ખી દુમ્મનો સત્થુ સન્તિકં અગમાસિ ¶ . અથ નં સત્થા ‘‘કિં નુ ત્વં તિસ્સ દુક્ખી દુમ્મનો અસ્સુમુખો રોદમાનો આગતોસી’’તિ પુચ્છિ. તેપિ ભિક્ખૂ ‘‘એસ ગન્ત્વા કિઞ્ચિ આલોળં કરેય્યા’’તિ તેનેવ ¶ સદ્ધિં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. સો સત્થારા પુચ્છિતો ‘‘ઇમે મં, ભન્તે, ભિક્ખૂ અક્કોસન્તી’’તિ આહ. ‘‘કહં પન ત્વં નિસિન્નોસી’’તિ? ‘‘વિહારમજ્ઝે ઉપટ્ઠાનસાલાયં, ભન્તે’’તિ. ‘‘ઇમે તે ભિક્ખૂ આગચ્છન્તા દિટ્ઠા’’તિ? ‘‘આમ, દિટ્ઠા, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં ઉટ્ઠાય તે પચ્ચુગ્ગમનં કત’’ન્તિ? ‘‘ન કતં, ભન્તે’’તિ. ‘‘પરિક્ખારગ્ગહણં આપુચ્છિત’’ન્તિ? ‘‘નાપુચ્છિતં, ભન્તે’’તિ. ‘‘વત્તં વા પાનીયં વા આપુચ્છિત’’ન્તિ. ‘‘નાપુચ્છિતં ભન્તે’’તિ? ‘‘આસનં નીહરિત્વા અભિવાદેત્વા પાદસમ્બાહનં કત’’ન્તિ? ‘‘ન કતં, ભન્તે’’તિ. ‘‘તિસ્સ મહલ્લકભિક્ખૂનં સબ્બં એતં વત્તં કાતબ્બં, એતં વત્તં અકરોન્તેન વિહારમજ્ઝે નિસીદિતું ન વટ્ટતિ, તવેવ દોસો, એતે ભિક્ખૂ ખમાપેહી’’તિ? ‘‘એતે મં, ભન્તે, અક્કોસિંસુ ¶ , નાહં એતે ખમાપેમી’’તિ. ‘‘તિસ્સ મા એવં કરિ, તવેવ દોસો, ખમાપેહિ ને’’તિ? ‘‘ન ખમાપેમિ, ભન્તે’’તિ. અથ સત્થા ‘‘દુબ્બચો એસ, ભન્તે’’તિ ભિક્ખૂહિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ દુબ્બચો એસ, પુબ્બેપિ એસ દુબ્બચોયેવા’’તિ વત્વા ‘‘ઇદાનિ તાવસ્સ, ભન્તે, દુબ્બચભાવો અમ્હેહિ ઞાતો, અતીતે એસ કિં અકાસી’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, સુણાથા’’તિ વત્વા અતીતમાહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બારાણસિરઞ્ઞે રજ્જં કારેન્તે દેવિલો નામ તાપસો અટ્ઠ માસે હિમવન્તે વસિત્વા લોણમ્બિલસેવનત્થાય ચત્તારો માસે નગરમુપનિસ્સાય વસિતુકામો હિમવન્તતો આગન્ત્વા નગરદ્વારે દારકે દિસ્વા પુચ્છિ – ‘‘ઇમં નગરં સમ્પત્તપબ્બજિતા કત્થ વસન્તી’’તિ? ‘‘કુમ્ભકારસાલાયં, ભન્તે’’તિ. તાપસો કુમ્ભકારસાલં ગન્ત્વા દ્વારે ઠત્વા ‘‘સચે તે ભગ્ગવ અગરુ, વસેય્યામ એકરત્તિં સાલાય’’ન્તિ આહ. કુમ્ભકારો ‘‘મય્હં રત્તિં સાલાયં કિચ્ચં નત્થિ, મહતી સાલા, યથાસુખં વસથ, ભન્તે’’તિ સાલં નિય્યાદેસિ. તસ્મિં પવિસિત્વા નિસિન્ને અપરોપિ નારદો નામ તાપસો હિમવન્તતો આગન્ત્વા કુમ્ભકારં એકરત્તિવાસં યાચિ. કુમ્ભકારો ‘‘પઠમં આગતો ઇમિના સદ્ધિં એકતો વસિતુકામો ભવેય્ય વા નો વા, અત્તાનં પરિમોચેસ્સામી’’તિ ¶ ચિન્તેત્વા ‘‘સચે, ભન્તે, પઠમં ઉપગતો રોચેસ્સતિ, તસ્સ રુચિયા વસથા’’તિ આહ. સો તમુપસઙ્કમિત્વા ‘‘સચે તે, આચરિય અગરુ, મયઞ્ચેત્થ એકરત્તિં વસેય્યામા’’તિ યાચિ. ‘‘મહતી સાલા, પવિસિત્વા ¶ એકમન્તે વસાહી’’તિ વુત્તે પવિસિત્વા પુરેતરં પવિટ્ઠસ્સ દેવિલસ્સ અપરભાગે નિસીદિ. ઉભોપિ સારણીયકથં કથેત્વા નિપજ્જિંસુ.

સયનકાલે ¶ નારદો દેવિલસ્સ નિપજ્જનટ્ઠાનઞ્ચ દ્વારઞ્ચ સલ્લક્ખેત્વા નિપજ્જિ. સો પન દેવિલો નિપજ્જમાનો અત્તનો નિપજ્જનટ્ઠાને અનિપજ્જિત્વા દ્વારમજ્ઝે તિરિયં નિપજ્જિ. નારદો રત્તિં નિક્ખમન્તો તસ્સ જટાસુ અક્કમિ. ‘‘કો મં અક્કમી’’તિ ચ વુત્તે, ‘‘આચરિય, અહ’’ન્તિ આહ. ‘‘કૂટજટિલ, અરઞ્ઞતો આગન્ત્વા મમ જટાસુ અક્કમસી’’તિ. ‘‘આચરિય, તુમ્હાકં ઇધ નિપન્નભાવં ન જાનામિ, ખમથ મે’’તિ વત્વા તસ્સ કન્દન્તસ્સેવ બહિ નિક્ખમિ. ઇતરો ‘‘અયં પવિસન્તોપિ મં અક્કમેય્યા’’તિ પરિવત્તેત્વા પાદટ્ઠાને સીસં કત્વા નિપજ્જિ. નારદોપિ પવિસન્તો ‘‘પઠમંપાહં આચરિયે અપરજ્ઝિં, ઇદાનિસ્સ પાદપસ્સેન પવિસિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આગચ્છન્તો ગીવાય અક્કમિ. ‘‘કો એસો’’તિ ચ વુત્તે ‘‘અહં, આચરિયા’’તિ વત્વા ‘‘કૂટજટિલ, પઠમં મમ જટાસુ અક્કમિત્વા ઇદાનિ ગીવાય અક્કમસિ, અભિસપિસ્સામિ ત’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘આચરિય, મય્હં દોસો નત્થિ, અહં તુમ્હાકં એવં નિપન્નભાવં ન જાનામિ, ‘પઠમમ્પિ મે અપરદ્ધં, ઇદાનિ પાદપસ્સેન ¶ પવિસિસ્સામી’તિ પવિટ્ઠોમ્હિ, ખમથ મે’’તિ આહ. ‘‘કૂટજટિલ, અભિસપિસ્સામિ ત’’ન્તિ. ‘‘મા એવં કરિત્થ આચરિયા’’તિ. સો તસ્સ વચનં અનાદિયિત્વા –

‘‘સહસ્સરંસી સતતેજો, સૂરિયો તમવિનોદનો;

પાતોદયન્તે સૂરિયે, મુદ્ધા તે ફલતુ સત્તધા’’તિ. –

તં અભિસપિ એવ. નારદો, ‘‘આચરિય, મય્હં દોસો નત્થીતિ મમ વદન્તસ્સેવ તુમ્હે અભિસપથ, યસ્સ દોસો અત્થિ, તસ્સ મુદ્ધા ફલતુ, મા નિદ્દોસસ્સા’’તિ વત્વા –

‘‘સહસ્સરંસી સતતેજો, સૂરિયો તમવિનોદનો;

પાતોદયન્તે સૂરિયે, મુદ્ધા તે ફલતુ સત્તધા’’તિ. –

અભિસપિ. સો પન મહાનુભાવો અતીતે ચત્તાલીસ, અનાગતે ચત્તાલીસાતિ અસીતિકપ્પે અનુસ્સરતિ. તસ્મા ‘‘કસ્સ નુ ખો ઉપરિ અભિસપો પતિસ્સતી’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘આચરિયસ્સા’’તિ ઞત્વા તસ્મિં અનુકમ્પં પટિચ્ચ ઇદ્ધિબલેન અરુણુગ્ગમનં નિવારેતિ.

નાગરા ¶ અરુણે અનુગ્ગચ્છન્તે રાજદ્વારં ગન્ત્વા, ‘‘દેવ, તયિ રજ્જં કારેન્તે અરુણો ન ઉટ્ઠહતિ, અરુણં નો ઉટ્ઠાપેહી’’તિ કન્દિંસુ. રાજા અત્તનો કાયકમ્માદીનિ ઓલોકેન્તો કિઞ્ચિ અયુત્તં અદિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘પબ્બજિતાનં વિવાદેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ¶ પરિસઙ્કમાનો ‘‘કચ્ચિ ઇમસ્મિં નગરે પબ્બજિતા અત્થી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘હિય્યો સાયં કુમ્ભકારસાલાયં આગતા અત્થિ દેવા’’તિ વુત્તે તંખણઞ્ઞેવ રાજા ¶ ઉક્કાહિ ધારિયમાનાહિ તત્થ ગન્ત્વા નારદં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો આહ –

‘‘કમ્મન્તા નપ્પવત્તન્તિ, જમ્બુદીપસ્સ નારદ;

કેન લોકો તમોભૂતો, તં મે અક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ.

નારદો સબ્બં તં પવત્તિં આચિક્ખિત્વા ઇમિના કારણેન અહં ઇમિના અભિસપિતો, અથાહં ‘‘મય્હં દોસો નત્થિ, યસ્સ દોસો અત્થિ, તસ્સેવ ઉપરિ અભિસપો પતતૂ’’તિ વત્વા અભિસપિં. અભિસપિત્વા ચ પન ‘‘કસ્સ નુ ખો ઉપરિ અભિસપો પતિસ્સતી’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘સૂરિયુગ્ગમનવેલાય આચરિયસ્સ મુદ્ધા સત્તધા ફલિસ્સતી’’તિ દિસ્વા એતસ્મિં અનુકમ્પં પટિચ્ચ અરુણસ્સ ઉગ્ગમનં ન દેમીતિ. ‘‘કથં પન અસ્સ, ભન્તે, અન્તરાયો ન ભવેય્યા’’તિ. ‘‘સચે મં ખમાપેય્ય, ન ભવેય્યા’’તિ. ‘‘તેન હિ ખમાપેહી’’તિ વુત્તે ‘‘એસો, મહારાજ, મં જટાસુ ચ ગીવાય ચ અક્કમિ, નાહં એતં કૂટજટિલં ખમાપેમી’’તિ. ‘‘ખમાપેહિ, ભન્તે, મા એવં કરિત્થા’’તિ. ‘‘ન ખમાપેમી’’તિ. ‘‘મુદ્ધા તે સત્તધા ફલિસ્સતી’’તિ વુત્તેપિ ન ખમાપેતિયેવ. અથ નં રાજા ‘‘ન ત્વં અત્તનો રુચિયા ખમાપેસ્સસી’’તિ હત્થપાદકુચ્છિગીવાસુ ગાહાપેત્વા નારદસ્સ પાદમૂલે ઓનમાપેસિ. નારદોપિ ‘‘ઉટ્ઠેહિ, આચરિય, ખમામિ તે’’તિ વત્વા, ‘‘મહારાજ, નાયં યથામનેન ખમાપેતિ, નગરસ્સ અવિદૂરે ¶ એકો સરો અત્થિ, તત્થ નં સીસે મત્તિકાપિણ્ડં કત્વા ગલપ્પમાણે ઉદકે ઠપાપેહી’’તિ આહ. રાજા તથા કારેસિ. નારદો દેવિલં આમન્તેત્વા, ‘‘આચરિય, મયા ઇદ્ધિયા વિસ્સટ્ઠાય સૂરિયસન્તાપે ઉટ્ઠહન્તે ઉદકે નિમુજ્જિત્વા અઞ્ઞેન ઠાનેન ઉત્તરિત્વા ગચ્છેય્યાસી’’તિ આહ. ‘‘તસ્સ સૂરિયરંસીહિ સંફુટ્ઠમત્તોવ મત્તિકાપિણ્ડો સત્તધા ફલિ, સો નિમુજ્જિત્વા અઞ્ઞેન ઠાનેન પલાયી’’તિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘તદા, ભિક્ખવે, રાજા આનન્દો અહોસિ, દેવિલો તિસ્સો, નારદો અહમેવાતિ એવં તદાપેસ દુબ્બચોયેવા’’તિ ¶ વત્વા તિસ્સત્થેરં આમન્તેત્વા, ‘‘તિસ્સ, ભિક્ખુનો નામ ‘અસુકેનાહં અક્કુટ્ઠો, અસુકેન પહટો, અસુકેન જિતો, અસુકો ખો મે ભણ્ડં અહાસી’તિ ચિન્તેન્તસ્સ વેરં નામ ન વૂપસમ્મતિ, એવં પન અનુપનય્હન્તસ્સેવ ઉપસમ્મતી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અક્કોચ્છિ ¶ મં અવધિ મં, અજિનિ મં અહાસિ મે;

યે ચ તં ઉપનય્હન્તિ, વેરં તેસં ન સમ્મતિ.

‘‘અક્કોચ્છિ મં અવધિ મં, અજિનિ મં અહાસિ મે;

યે ચ તં નુપનય્હન્તિ, વેરં તેસૂપસમ્મતી’’તિ.

તત્થ અક્કોચ્છીતિ અક્કોસિ. અવધીતિ પહરિ. અજિનીતિ ¶ કૂટસક્ખિઓતારણેન વા વાદપટિવાદેન વા કરણુત્તરિયકરણેન વા અજેસિ. અહાસિ મેતિ મમ સન્તકં પત્તાદીસુ કિઞ્ચિદેવ અવહરિ. યે ચ તન્તિ યે કેચિ દેવતા વા મનુસ્સા વા ગહટ્ઠા વા પબ્બજિતા વા તં ‘‘અક્કોચ્છિ મ’’ન્તિઆદિવત્થુકં કોધં સકટધુરં વિય નદ્ધિના પૂતિમચ્છાદીનિ વિય ચ કુસાદીહિ પુનપ્પુનં વેઠેત્વા ઉપનય્હન્તિ, તેસં સકિં ઉપ્પન્નં વેરં ન સમ્મતીતિ વૂપસમ્મતિ. યે ચ તં નુપનય્હન્તીતિ અસતિયા અમનસિકારવસેન વા કમ્મપચ્ચવેક્ખણાદિવસેન વા યે તં અક્કોસાદિવત્થુકં કોધં તયાપિ કોચિ નિદ્દોસો પુરિમભવે અક્કુટ્ઠો ભવિસ્સતિ, પહટો ભવિસ્સતિ, કૂટસક્ખિં ઓતારેત્વા જિતો ભવિસ્સતિ, કસ્સચિ તે પસય્હ કિઞ્ચિ અચ્છિન્નં ભવિસ્સતિ, તસ્મા નિદ્દોસો હુત્વાપિ અક્કોસાદીનિ પાપુણાસીતિ એવં ન ઉપનય્હન્તિ. તેસુ પમાદેન ઉપ્પન્નમ્પિ વેરં ઇમિના અનુપનય્હનેન નિરિન્ધનો વિય જાતવેદો વૂપસમ્મતીતિ.

દેસનાપરિયોસાને સતસહસ્સભિક્ખૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ ¶ પાપુણિંસુ. ધમ્મદેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા અહોસિ. દુબ્બચોપિ સુબ્બચોયેવ જાતોતિ.

ન હિ વેરેનાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં વઞ્ઝિત્થિં આરબ્ભ કથેસિ.

એકો ¶ કિર કુટુમ્બિકપુત્તો પિતરિ કાલકતે ખેત્તે ચ ઘરે ચ સબ્બકમ્માનિ અત્તનાવ કરોન્તો માતરં પટિજગ્ગિ. અથસ્સ માતા ‘‘કુમારિકં તે, તાત, આનેસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘અમ્મ ¶ , મા એવં વદેથ, અહં યાવજીવં તુમ્હે પટિજગ્ગિસ્સામી’’તિ. ‘‘તાત, ખેત્તે ચ ઘરે ચ કિચ્ચં ત્વમેવ કરોસિ, તેન મય્હં ચિત્તસુખં નામ ન હોતિ, આનેસ્સામી’’તિ. સો પુનપ્પુનં પટિક્ખિપિત્વા તુણ્હી અહોસિ. સા એકં કુલં ગન્તુકામા ગેહા નિક્ખમિ. અથ નં પુત્તો ‘‘કતરં કુલં ગચ્છથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અસુકકુલં નામા’’તિ વુત્તે તત્થ ગમનં પટિસેધેત્વા અત્તનો અભિરુચિતં કુલં આચિક્ખિ. સા તત્થ ગન્ત્વા કુમારિકં વારેત્વા દિવસં વવત્થપેત્વા તં આનેત્વા તસ્સ ઘરે અકાસિ. સા વઞ્ઝા અહોસિ. અથ નં માતા, પુત્ત, ત્વં અત્તનો રુચિયા કુમારિકં આણાપેસિ, સા ઇદાનિ વઞ્ઝા જાતા, અપુત્તકઞ્ચ નામ કુલં વિનસ્સતિ ¶ , પવેણી ન ઘટીયતિ, તેન અઞ્ઞં તે કુમારિકં આનેમીતિ. તેન ‘‘અલં, અમ્મા’’તિ વુચ્ચમાનાપિ પુનપ્પુનં કથેસિ. વઞ્ઝિત્થી તં કથં સુત્વા ‘‘પુત્તા નામ માતાપિતૂનં વચનં અતિક્કમિતું ન સક્કોન્તિ, ઇદાનિ અઞ્ઞં વિજાયિનિં ઇત્થિં આનેત્વા મં દાસિભોગેન ભુઞ્જિસ્સતિ. યંનૂનાહં સયમેવ એકં કુમારિકં આનેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા એકં કુલં ગન્ત્વા તસ્સત્થાય કુમારિકં વારેત્વા ‘‘કિં નામેતં, અમ્મ, વદેસી’’તિ તેહિ પટિક્ખિત્તા ‘‘અહં વઞ્ઝા, અપુત્તકં નામ કુલં વિનસ્સતિ, તુમ્હાકં પન ધીતા પુત્તં વા ધીતરં વા લભિત્વા કુટુમ્બિકસ્સ સામિની ભવિસ્સતિ, મય્હં સામિકસ્સ નં દેથા’’તિ યાચિત્વા સમ્પટિચ્છાપેત્વા આનેત્વા સામિકસ્સ ઘરે અકાસિ.

અથસ્સા એતદહોસિ – ‘‘સચાયં પુત્તં વા ધીતરં વા લભિસ્સતિ, અયમેવ કુટુમ્બસ્સ સામિની ભવિસ્સતિ. યથા દારકં ન લભતિ, તથેવ નં કાતું વટ્ટતી’’તિ. અથ નં સા આહ – ‘‘અમ્મ, યદા તે કુચ્છિયં ગબ્ભો પતિટ્ઠાતિ, અથ મે આરોચેય્યાસી’’તિ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા ગબ્ભે પતિટ્ઠિતે તસ્સા આરોચેસિ. ઇતરિસ્સા પન સા સયમેવ નિચ્ચં યાગુભત્તં દેતિ, અથસ્સા ¶ આહારેનેવ સદ્ધિં ગબ્ભપાતનભેસજ્જમદાસિ, ગબ્ભો પતિ. દુતિયમ્પિ ગબ્ભે પતિટ્ઠિતે આરોચેસિ ¶ , ઇતરા દુતિયમ્પિ તથેવ પાતેસિ. અથ નં પટિવિસ્સકિત્થિયો પુચ્છિંસુ – ‘‘કચ્ચિ તે સપત્તિ અન્તરાયં કરોતી’’તિ? સા તમત્થં આરોચેત્વા ‘‘અન્ધબાલે, કસ્મા એવમકાસિ, અયં તવ ઇસ્સરિયભયેન ગબ્ભસ્સ પાતનભેસજ્જં યોજેત્વા દેતિ, તેન તે ગબ્ભો પતતિ, મા પુન એવમકત્થા’’તિ વુત્તા તતિયવારે ન કથેસિ. અથ સા ઇતરિસ્સા ઉદરં દિસ્વા ‘‘કસ્મા મય્હં ગબ્ભસ્સ પતિટ્ઠિતભાવં ન કથેસી’’તિ વત્વા ‘‘ત્વં મં આનેત્વા વઞ્ચેત્વા દ્વે વારે ગબ્ભં પાતેસિ, કિમત્થં તુય્હં કથેમી’’તિ વુત્તે ‘‘નટ્ઠા દાનિમ્હી’’તિ ચિન્તેત્વા તસ્સા પમાદં ઓલોકેન્તી પરિણતે ગબ્ભે ઓકાસં લભિત્વા ભેસજ્જં યોજેત્વા અદાસિ. ગબ્ભો પરિણતત્તા પતિતું અસક્કોન્તો તિરિયં નિપતિ, ખરા વેદના ઉપ્પજ્જિ, જીવિતસંસયં પાપુણિ. સા ‘‘નાસિતમ્હિ તયા, ત્વમેવ મં આનેત્વા ત્વમેવ તયોપિ વારે ¶ દારકે નાસેસિ, ઇદાનિ અહમ્પિ નસ્સામિ, ઇતો દાનિ ચુતા યક્ખિની હુત્વા તવ દારકે ખાદિતું સમત્થા હુત્વા નિબ્બત્તેય્ય’’ન્તિ પત્થનં પટ્ઠપેત્વા કાલં કત્વા તસ્મિંયેવ ¶ ગેહે મજ્જારી હુત્વા નિબ્બત્તિ. ઇતરમ્પિ સામિકો ગહેત્વા ‘‘તયા મે કુલૂપચ્છેદો કતો’’તિ કપ્પરજણ્ણુકાદીહિ સુપોથિતં પોથેસિ. સા તેનેવાબાધેન કાલં કત્વા તત્થેવ કુક્કુટી હુત્વા નિબ્બત્તા.

કુક્કુટી ન ચિરસ્સેવ અણ્ડાનિ વિજાયિ, મજ્જારી આગન્ત્વા તાનિ અણ્ડાનિ ખાદિ. દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ ખાદિયેવ. કુક્કુટી ચિન્તેસિ – ‘‘તયો વારે મમ અણ્ડાનિ ખાદિત્વા ઇદાનિ મમ્પિ ખાદિતુકામાસી’’તિ. ‘‘ઇતો ચુતા સપુત્તકં તં ખાદિતું લભેય્ય’’ન્તિ પત્થનં કત્વા તતો ચુતા અરઞ્ઞે દીપિની હુત્વા નિબ્બત્તિ. ઇતરા મિગી હુત્વા નિબ્બત્તિ. તસ્સા વિજાતકાલે દીપિની આગન્ત્વા તયો વારે પુત્તકે ખાદિ. મિગી મરણકાલે ‘‘અયં મે તિક્ખત્તું પુત્તકે ખાદિત્વા ઇદાનિ મમ્પિ ખાદિસ્સતિ, ઇતો દાનિ ચુતા એતં સપુત્તકં ખાદિતું લભેય્ય’’ન્તિ પત્થનં કત્વા ઇતો ચુતા યક્ખિની હુત્વા નિબ્બત્તિ. દીપિનીપિ તથેવ તતો ચુતા સાવત્થિયં કુલધીતા હુત્વા નિબ્બત્તિ, સા વુદ્ધિપ્પત્તા દ્વારગામકે પતિકુલં અગમાસિ, અપરભાગે ચ પુત્તં વિજાયિ. યક્ખિનીપિ તસ્સા પિયસહાયિકાવણ્ણેન આગન્ત્વા ‘‘કુહિં મે સહાયિકા’’તિ ‘‘અન્તોગબ્ભે વિજાતા’’તિ વુત્તે ‘‘પુત્તં નુ ખો વિજાતા, ઉદાહુ ધીતરન્તિ પસ્સિસ્સામિ ન’’ન્તિ ગબ્ભં પવિસિત્વા પસ્સન્તી વિય દારકં ગહેત્વા ¶ ખાદિત્વા ગતા. પુન દુતિયવારેપિ તથેવ ખાદિ. તતિયવારે ઇતરા ગરુભારા હુત્વા સામિકં આમન્તેત્વા, ‘‘સામિ, ઇમસ્મિં ઠાને એકા યક્ખિની મમ દ્વે પુત્તે ખાદિત્વા ગતા, ઇદાનિ ¶ મમ કુલગેહં ગન્ત્વા વિજાયિસ્સામી’’તિ કુલગેહં ગન્ત્વા વિજાયિ.

તદા સા યક્ખિની ઉદકવારં ગતા હોતિ. વેસ્સવણસ્સ હિ યક્ખિનિયો વારેન અનોતત્તદહતો સીસપરમ્પરાય ઉદકમાહરન્તિ. તા ચતુમાસચ્ચયેનપિ પઞ્ચમાસચ્ચયેનપિ મુચ્ચન્તિ. અપરા યક્ખિનિયો કિલન્તકાયા જીવિતક્ખયમ્પિ પાપુણન્તિ. સા પન ઉદકવારતો મુત્તમત્તાવ વેગેન તં ઘરં ગન્ત્વા ‘‘કુહિં મે સહાયિકા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘કુહિં નં પસ્સિસ્સસિ, તસ્સા ઇમસ્મિં ઠાને જાતજાતદારકે યક્ખિની આગન્ત્વા ખાદતિ, તસ્મા કુલગેહં ગતા’’તિ. સા ‘‘યત્થ વા તત્થ વા ગચ્છતુ, ન મે મુચ્ચિસ્સતી’’તિ વેરવેગસમુસ્સાહિતમાનસા નગરાભિમુખી પક્ખન્દિ. ઇતરાપિ નામગ્ગહણદિવસે નં દારકં ન્હાપેત્વા નામં કત્વા, ‘‘સામિ, ઇદાનિ સકઘરં ગચ્છામા’’તિ પુત્તમાદાય સામિકેન સદ્ધિં વિહારમજ્ઝે ગતમગ્ગેન ગચ્છન્તી પુત્તં સામિકસ્સ દત્વા વિહારપોક્ખરણિયા ન્હાત્વા સામિકે ન્હાયન્તે ¶ ઉત્તરિત્વા પુત્તસ્સ થઞ્ઞં પાયમાના ઠિતા યક્ખિનિં આગચ્છન્તિં દિસ્વા સઞ્જાનિત્વા, ‘‘સામિ, વેગેન એહિ, અયં સા યક્ખિની, વેગેન એહિ, અયં સા યક્ખિની’’તિ ઉચ્ચાસદ્દં કત્વા યાવ તસ્સ આગમનં ¶ સણ્ઠાતું અસક્કોન્તી નિવત્તેત્વા અન્તોવિહારાભિમુખી પક્ખન્દિ.

તસ્મિં સમયે સત્થા પરિસમજ્ઝે ધમ્મં દેસેસિ. સા પુત્તં તથાગતસ્સ પાદપિટ્ઠે નિપજ્જાપેત્વા ‘‘તુમ્હાકં મયા એસ દિન્નો, પુત્તસ્સ મે જીવિતં દેથા’’તિ આહ. દ્વારકોટ્ઠકે અધિવત્થો સુમનદેવો નામ યક્ખિનિયા અન્તો પવિસિતું નાદાસિ. સત્થા આનન્દત્થેરં આમન્તેત્વા ‘‘ગચ્છ, આનન્દ, તં યક્ખિનિં પક્કોસાહી’’તિ આહ. થેરો પક્કોસિ. ઇતરા ‘‘અયં, ભન્તે, આગચ્છતી’’તિ આહ. સત્થા ‘‘એતુ, મા સદ્દમકાસી’’તિ વત્વા તં આગન્ત્વા ઠિતં ‘‘કસ્મા એવં કરોસિ, સચે તુમ્હે માદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ સમ્મુખીભાવં નાગમિસ્સથ, અહિનકુલાનં વિય અચ્છફન્દનાનં વિય કાકોલૂકાનં વિય ચ કપ્પટ્ઠિતિકં વો વેરં અભવિસ્સ ¶ , કસ્મા વેરં પટિવેરં કરોથ. વેરઞ્હિ અવેરેન ઉપસમ્મતિ, નો વેરેના’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ન હિ વેરેન વેરાનિ, સમ્મન્તીધ કુદાચનં;

અવેરેન ચ સમ્મન્તિ, એસ ધમ્મો સનન્તનો’’તિ.

તત્થ ન હિ વેરેનાતિ યથા હિ ખેળસિઙ્ઘાણિકાદીહિ અસુચીહિ મક્ખિતં ઠાનં તેહેવ અસુચીહિ ધોવન્તા સુદ્ધં ¶ નિગ્ગન્ધં કાતું ન સક્કોન્તિ, અથ ખો તં ઠાનં ભિય્યોસોમત્તાય અસુદ્ધતરઞ્ચેવ દુગ્ગન્ધતરઞ્ચ હોતિ; એવમેવ અક્કોસન્તં પચ્ચક્કોસન્તો પહરન્તં પટિપહરન્તો વેરેન વેરં વૂપસમેતું ન સક્કોતિ, અથ ખો ભિય્યો ભિય્યો વેરમેવ કરોતિ. ઇતિ વેરાનિ નામ વેરેન કિસ્મિઞ્ચિ કાલે ન સમ્મન્તિ, અથ ખો વડ્ઢન્તિયેવ. અવેરેન ચ સમ્મન્તીતિ યથા પન તાનિ ખેળાદીનિ અસુચીનિ વિપ્પસન્નેન ઉદકેન ધોવિયમાનાનિ નસ્સન્તિ, તં ઠાનં સુદ્ધં હોતિ સુગન્ધં; એવમેવ અવેરેન ખન્તિમેત્તોદકેન યોનિસો મનસિકારેન પચ્ચવેક્ખણેન વેરાનિ વૂપસમ્મન્તિ પટિપ્પસ્સમ્ભન્તિ અભાવં ગચ્છન્તિ. એસ ધમ્મો સનન્તનોતિ એસ અવેરેન વેરૂપસમનસઙ્ખાતો પોરાણકો ધમ્મો; સબ્બેસં બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધખીણાસવાનં ગતમગ્ગોતિ.

ગાથાપરિયોસાને યક્ખિની સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. સમ્પત્તપરિસાયપિ ધમ્મદેસના સાત્થિકા અહોસિ.

સત્થા ¶ તં ઇત્થિં આહ – ‘‘એતિસ્સા તવ પુત્તં દેહી’’તિ. ‘‘ભાયામિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘મા ભાયિ, નત્થિ તે એતં નિસ્સાય પરિપન્થો’’તિ આહ. સા તસ્સા પુત્તમદાસિ. સા તં ચુમ્બિત્વા આલિઙ્ગેત્વા પુન માતુયેવ દત્વા રોદિતું આરભિ. અથ નં સત્થા ‘‘કિમેત’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘ભન્તે, અહં પુબ્બે યથા વા તથા વા જીવિકં કપ્પેન્તીપિ કુચ્છિપૂરં નાલત્થં, ઇદાનિ કથં જીવિસ્સામી’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘મા ચિન્તયી’’તિ સમસ્સાસેત્વા તં ઇત્થિમાહ – ‘‘ઇમં નેત્વા ¶ અત્તનો ગેહે નિવાસાપેત્વા અગ્ગયાગુભત્તેહિ પટિજગ્ગાહી’’તિ. સા તં નેત્વા પિટ્ઠિવંસે પતિટ્ઠાપેત્વા અગ્ગયાગુભત્તેહિ પટિજગ્ગિ, તસ્સા વીહિપહરણકાલે મુસલગ્ગેન મુદ્ધં પહરન્તં વિય ઉપટ્ઠાસિ. સા સહાયિકં આમન્તેત્વા ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને વસિતું ન સક્કોમિ, અઞ્ઞત્થ મં પતિટ્ઠાપેહી’’તિ વત્વા મુસલસાલાય ઉદકચાટિયં ઉદ્ધને નિબ્બકોસે સઙ્કારકૂટે ગામદ્વારે ચાતિ એતેસુ ઠાનેસુ ¶ પતિટ્ઠાપિતાપિ ઇધ મે મુસલેન સીસં ભિન્દન્તં વિય ઉપટ્ઠાતિ, ઇધ દારકા ઉચ્છિટ્ઠોદકં ઓતારેન્તિ, ઇધ સુનખા નિપજ્જન્તિ, ઇધ દારકા અસુચિં કરોન્તિ, ઇધ કચવરં છડ્ડેન્તિ, ઇધ ગામદારકા લક્ખયોગ્ગં કરોન્તીતિ સબ્બાનિ તાનિ પટિક્ખિપિ. અથ નં બહિગામે વિવિત્તોકાસે પતિટ્ઠાપેત્વા તત્થ તસ્સા અગ્ગયાગુભત્તાદીનિ હરિત્વા પટિજગ્ગિ. સા યક્ખિની એવં ચિન્તેસિ – ‘‘અયં મે સહાયિકા ઇદાનિ બહૂપકારા, હન્દાહં કિઞ્ચિ પટિગુણં કરોમી’’તિ. સા ‘‘ઇમસ્મિં સંવચ્છરે સુબ્બુટ્ઠિકા ભવિસ્સતિ, થલટ્ઠાને સસ્સં કરોહિ, ઇમસ્મિં સંવચ્છરે દુબ્બુટ્ઠિકા ભવિસ્સતિ, નિન્નટ્ઠાનેયેવ સસ્સં કરોહી’’તિ સહાયિકાય આરોચેતિ. સેસજનેહિ કતસસ્સં અતિઉદકેન વા અનોદકેન વા નસ્સતિ, તસ્સા અતિવિય સમ્પજ્જતિ. અથ નં સેસજના, ‘‘અમ્મ, તયા કતસસ્સં નેવ અચ્ચોદકેન, ન અનુદકેન નસ્સતિ, સુબ્બુટ્ઠિદુબ્બુટ્ઠિભાવં ઞત્વા કમ્મં કરોસિ, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘અમ્હાકં સહાયિકા યક્ખિની સુબ્બુટ્ઠિદુબ્બુટ્ઠિભાવં ¶ આચિક્ખતિ, મયં તસ્સા વચનેન થલેસુ નિન્નેસુ સસ્સાનિ કરોમ, તેન નો સમ્પજ્જતિ. કિં ન પસ્સથ? નિબદ્ધં અમ્હાકં ગેહતો યાગુભત્તાદીનિ હરિયમાનાનિ, તાનિ એતિસ્સા હરીયન્તિ, તુમ્હેપિ એતિસ્સા અગ્ગયાગુભત્તાદીનિ હરથ, તુમ્હાકમ્પિ કમ્મન્તે ઓલોકેસ્સતી’’તિ. અથસ્સા સકલનગરવાસિનો સક્કારં કરિંસુ. સાપિ તતો પટ્ઠાય સબ્બેસં કમ્મન્તે ઓલોકેન્તી લાભગ્ગપ્પત્તા અહોસિ મહાપરિવારા. સા અપરભાગે અટ્ઠ સલાકભત્તાનિ પટ્ઠપેસિ. તાનિ યાવજ્જકાલા દીયન્તિયેવાતિ.

પરે ¶ ચ ન વિજાનન્તીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોસમ્બકે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

કોસમ્બિયઞ્હિ ઘોસિતારામે પઞ્ચસતપઞ્ચસતપરિવારા દ્વે ભિક્ખૂ વિહરિંસુ વિનયધરો ચ ધમ્મકથિકો ચ. તેસુ ધમ્મકથિકો એકદિવસં ¶ સરીરવલઞ્જં કત્વા ઉદકકોટ્ઠકે આચમનઉદકાવસેસં ભાજને ઠપેત્વાવ નિક્ખમિ. પચ્છા વિનયધરો તત્થ ¶ પવિટ્ઠો તં ઉદકં દિસ્વા નિક્ખમિત્વા ઇતરં પુચ્છિ, ‘‘આવુસો, તયા ઉદકં ઠપિત’’ન્તિ? ‘‘આમ, આવુસો’’તિ. ‘‘કિં પનેત્થ આપત્તિભાવં ન જાનાસી’’તિ? ‘‘આમ, ન જાનામી’’તિ. ‘‘હોતિ, આવુસો, એત્થ આપત્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ પટિકરિસ્સામિ ન’’ન્તિ. ‘‘સચે પન તે, આવુસો, અસઞ્ચિચ્ચ અસ્સતિયા કતં, નત્થિ આપત્તી’’તિ. સો તસ્સા આપત્તિયા અનાપત્તિદિટ્ઠિ અહોસિ. વિનયધરોપિ અત્તનો નિસ્સિતકાનં ‘‘અયં ધમ્મકથિકો આપત્તિં આપજ્જમાનોપિ ન જાનાતી’’તિ આરોચેસિ. તે તસ્સ નિસ્સિતકે દિસ્વા ‘‘તુમ્હાકં ઉપજ્ઝાયો આપત્તિં આપજ્જિત્વાપિ આપત્તિભાવં ન જાનાતી’’તિ આહંસુ. તે ગન્ત્વા અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સ આરોચેસું. સો એવમાહ – ‘‘અયં વિનયધરો પુબ્બે અનાપત્તીતિ વત્વા ઇદાનિ આપત્તીતિ વદતિ, મુસાવાદી એસો’’તિ. તે ગન્ત્વા ‘‘તુમ્હાકં ઉપજ્ઝાયો મુસાવાદી’’તિ આહંસુ. તે એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં કલહં વડ્ઢયિંસુ. કતો વિનયધરો ઓકાસં લભિત્વા ધમ્મકથિકસ્સ આપત્તિયા અદસ્સને ઉક્ખેપનીયકમ્મમકાસિ. તતો પટ્ઠાય તેસં પચ્ચયદાયકા ઉપટ્ઠાકાપિ દ્વે કોટ્ઠાસા અહેસું, ઓવાદપટિગ્ગાહકા ભિક્ખુનિયોપિ આરક્ખદેવતાપિ તાસં સન્દિટ્ઠસમ્ભત્તા આકાસટ્ઠદેવતાપીતિ યાવ બ્રહ્મલોકા સબ્બેપિ પુથુજ્જના દ્વે પક્ખા અહેસું. ચાતુમહારાજિકં આદિં કત્વા યાવ અકનિટ્ઠભાવના પન એકનિન્નાદં કોલાહલં અગમાસિ.

અથેકો અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ તથાગતમુપસઙ્કમિત્વા ઉક્ખેપકાનં વિનયધરઅન્તેવાસિકાનં ‘‘ધમ્મિકેનેવાયં વિનયકમ્મેન ઉક્ખિત્તો’’તિ લદ્ધિઞ્ચ, ઉક્ખિત્તાનુવત્તકાનં ¶ ધમ્મકથિકઅન્તેવાસિકાનં પન ‘‘અધમ્મિકેનેવ કમ્મેન ઉક્ખિત્તો’’તિ લદ્ધિઞ્ચ, ઉક્ખેપકેહિ વારિયમાનાનમ્પિ ચ તેસં તં અનુપરિવારેત્વા વિચરણભાવઞ્ચ આરોચેસિ ભગવા ‘‘સમગ્ગા કિર હોન્તૂ’’તિ દ્વે વારે પેસેત્વા ‘‘ન ઇચ્છન્તિ, ભન્તે, સમગ્ગા ભવિતુ’’ન્તિ સુત્વા તતિયવારે ‘‘ભિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો, ભિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિ તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા ઉક્ખેપકાનં ઉક્ખેપને, ઇતરેસઞ્ચ આપત્તિયા અદસ્સને આદીનવં કથેત્વા પુન તેસં તત્થેવ ¶ એકસીમાયં ઉપોસથાદીનિ ¶ અનુજાનિત્વા ભત્તગ્ગાદીસુ ભણ્ડનજાતાનં ‘‘આસનન્તરિકાય નિસીદિતબ્બ’’ન્તિ (મહાવ. ૪૫૬) ભત્તગ્ગે વત્તં પઞ્ઞાપેત્વા ‘‘ઇદાનિપિ ભણ્ડનજાતાવ વિહરન્તી’’તિ સુત્વા તત્થ ગન્ત્વા ‘‘અલં, ભિક્ખવે, મા ભણ્ડન’’ન્તિઆદીનિ વત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ભણ્ડનકલહવિગ્ગહવિવાદા નામેતે અનત્થકારકા. કલહં નિસ્સાય હિ લટુકિકાપિ સકુણિકા હત્થિનાગં જીવિતક્ખયં પાપેસી’’તિ લટુકિકજાતકં (જા. ૧.૫.૩૯ આદયો) કથેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, સમગ્ગા હોથ, મા વિવદથ. વિવાદં નિસ્સાય હિ અનેકસતસહસ્સા વટ્ટકાપિ જીવિતક્ખયં પત્તા’’તિ વટ્ટકજાતકં (જા. ૧.૧.૧૧૮) કથેસિ. એવમ્પિ તેસુ ભગવતો વચનં અનાદિયન્તેસુ અઞ્ઞતરેન ધમ્મવાદિના તથાગતસ્સ વિહેસં અનિચ્છન્તેન ‘‘આગમેતુ, ભન્તે ભગવા, ધમ્મસામિ, અપ્પોસ્સુક્કો, ભન્તે ભગવા, દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારમનુયુત્તો ¶ વિહરતુ, મયમેવ તેન ભણ્ડનેન કલહેન વિગ્ગહેન વિવાદેન પઞ્ઞાયિસ્સામા’’તિ (મહાવ. ૪૫૭; મ. નિ. ૩.૨૩૬) વુત્તે અતીતં આહરિ –

ભૂતપુબ્બં, ભિક્ખવે, બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તો નામ કાસિરાજા અહોસિ. બ્રહ્મદત્તેન દીઘીતિસ્સ કોસલરઞ્ઞો રજ્જં અચ્છિન્દિત્વા અઞ્ઞાતકવેસેન વસન્તસ્સ પિતુનો મારિતભાવઞ્ચેવ દીઘાવુકુમારેન અત્તનો જીવિતે દિન્ને તતો પટ્ઠાય તેસં સમગ્ગભાવઞ્ચ કથેત્વા ‘‘તેસઞ્હિ નામ, ભિક્ખવે, રાજૂનં આદિન્નદણ્ડાનં આદિન્નસત્થાનં એવરૂપં ખન્તિસોરચ્ચં ભવિસ્સતિ. ઇધ ખો તં, ભિક્ખવે, સોભેથ, યં તુમ્હે એવં સ્વાખાતે ધમ્મવિનયે પબ્બજિતા સમાના ખમા ચ ભવેય્યાથ સોરતા ચા’’તિ ઓવદિત્વાપિ નેવ તે સમગ્ગે કાતું અસક્ખિ. સો તાય આકિણ્ણવિહારતાય ઉક્કણ્ઠિતો ‘‘અહં ખો ઇદાનિ આકિણ્ણો દુક્ખં વિહરામિ, ઇમે ચ ભિક્ખૂ મમ વચનં ન કરોન્તિ. યંનૂનાહં એકકોવ ગણમ્હા વૂપકટ્ઠો વિહરેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા કોસમ્બિયં પિણ્ડાય ચરિત્વા અનપલોકેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં એકકોવ અત્તનો પત્તચીવરમાદાય બાલકલોણકગામં ગન્ત્વા તત્થ ભગુત્થેરસ્સ એકચારિકવત્તં કથેત્વા પાચિનવંસમિગદાયે તિણ્ણં કુલપુત્તાનં સામગ્ગિયાનિસંસં કથેત્વા યેન ¶ પાલિલેય્યકં ¶ અત્થિ, તદવસરિ. તત્ર સુદં ભગવા પાલિલેય્યકં ઉપનિસ્સાય રક્ખિતવનસણ્ડે ભદ્દસાલમૂલે પાલિલેય્યકેન હત્થિના ઉપટ્ઠિયમાનો ફાસુકં વસ્સાવાસં વસિ.

કોસમ્બિવાસિનોપિ ખો ઉપાસકા વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં અપસ્સન્તા ‘‘કુહિં, ભન્તે, સત્થા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘પાલિલેય્યકવનસણ્ડં ગતો’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘અમ્હે સમગ્ગે કાતું વાયમિ, મયં પન ન સમગ્ગા અહુમ્હા’’તિ. ‘‘કિં, ભન્તે, તુમ્હે સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા તસ્મિં સામગ્ગિં કરોન્તે સમગ્ગા નાહુવત્થા’’તિ? ‘‘એવમાવુસો’’તિ. ‘‘મનુસ્સા ઇમે ¶ સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા તસ્મિં સામગ્ગિં કરોન્તેપિ સમગ્ગા ન જાતા, મયં ઇમે નિસ્સાય સત્થારં દટ્ઠું ન લભિમ્હા, ઇમેસં નેવ આસનં દસ્સામ, ન અભિવાદનાદીનિ કરિસ્સામા’’તિ તતો પટ્ઠાય તેસં સામીચિમત્તમ્પિ ન કરિંસુ. તે અપ્પાહારતાય સુસ્સમાના કતિપાહેનેવ ઉજુકા હુત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં અચ્ચયં દેસેત્વા ખમાપેત્વા ‘‘ઉપાસકા મયં સમગ્ગા જાતા, તુમ્હેપિ નો પુરિમસદિસા હોથા’’તિ આહંસુ. ‘‘ખમાપિતો પન વો, ભન્તે, સત્થા’’તિ. ‘‘ન ખમાપિતો, આવુસો’’તિ. ‘‘તેન હિ સત્થારં ખમાપેથ, સત્થુ ખમાપિતકાલે મયમ્પિ તુમ્હાકં પુરિમસદિસા ભવિસ્સામા’’તિ. તે અન્તોવસ્સભાવેન સત્થુ સન્તિકં ગન્તું અવિસહન્તા દુક્ખેન તં અન્તોવસ્સં વીતિનામેસું. સત્થા પન તેન હત્થિના ઉપટ્ઠિયમાનો સુખં વસિ. સોપિ હિ હત્થિનાગો ગણં પહાય ફાસુવિહારત્થાયેવ ¶ તં વનસણ્ડં પાવિસિ.

યથાહ – ‘‘અહં ખો આકિણ્ણો વિહરામિ હત્થીહિ હત્થીનીહિ હત્થિકલભેહિ હત્થિચ્છાપેહિ, છિન્નગ્ગાનિ ચેવ તિણાનિ ખાદામિ, ઓભગ્ગોભગ્ગઞ્ચ મે સાખાભઙ્ગં ખાદન્તિ, આવિલાનિ ચ પાનીયાનિ પિવામિ, ઓગાહા ચસ્સ મે ઉત્તિણ્ણસ્સ હત્થિનિયો કાયં ઉપનિઘંસન્તિયો ગચ્છન્તિ, યંનૂનાહં એકોવ ગણમ્હા વૂપકટ્ઠો વિહરેય્ય’’ન્તિ (મહાવ. ૪૬૭; ઉદા. ૩૫). અથ ખો સો હત્થિનાગો યૂથા અપક્કમ્મ યેન પાલિલેય્યકં રક્ખિતવનસણ્ડં ભદ્દસાલમૂલં, યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા પન ભગવન્તં વન્દિત્વા ઓલોકેન્તો અઞ્ઞં કિઞ્ચિ અદિસ્વા ભદ્દસાલમૂલં પાદેનેવ પહરન્તો તચ્છેત્વા સોણ્ડાય સાખં ગહેત્વા સમ્મજ્જિ. તતો પટ્ઠાય સોણ્ડાય ¶ ઘટં ગહેત્વા પાનીયં પરિભોજનીયં ઉપટ્ઠાપેતિ, ઉણ્હોદકેન અત્થે સતિ ઉણ્હોદકં પટિયાદેતિ. કથં? હત્થેન કટ્ઠાનિ ઘંસિત્વા અગ્ગિં સમ્પાદેતિ, તત્થ દારૂનિ પક્ખિપન્તો અગ્ગિં જાલેત્વા તત્થ પાસાણે પક્ખિપિત્વા પચિત્વા દારુદણ્ડકેન પવટ્ટેત્વા પરિચ્છિન્નાય ખુદ્દકસોણ્ડિકાય ખિપતિ, તતો હત્થં ઓતારેત્વા ઉદકસ્સ તત્તભાવં જાનિત્વા ગન્ત્વા સત્થારં વન્દતિ. સત્થા ‘‘ઉદકં તે તાપિતં પાલિલેય્યકા’’તિ વત્વા તત્થ ગન્ત્વા ન્હાયતિ ¶ . અથસ્સ નાનાવિધાનિ ફલાનિ આહરિત્વા દેતિ. યદા પન સત્થા ગામં પિણ્ડાય પવિસતિ, તદા સત્થુ પત્તચીવરમાદાય કુમ્ભે પતિટ્ઠપેત્વા સત્થારા સદ્ધિંયેવ ગચ્છતિ. સત્થા ગામૂપચારં પત્વા ‘‘પાલિલેય્યક ઇતો પટ્ઠાય તયા ગન્તું ન સક્કા, આહાર મે પત્તચીવર’’ન્તિ આહરાપેત્વા ગામં પિણ્ડાય પાવિસિ. સોપિ યાવ સત્થુ નિક્ખમના તત્થેવ ઠત્વા આગમનકાલે પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા પુરિમનયેનેવ પત્તચીવરં ગહેત્વા વસનટ્ઠાને ઓતારેત્વા વત્તં દસ્સેત્વા સાખાય બીજતિ, રત્તિં વાળમિગપરિપન્થનિવારણત્થં મહન્તં દણ્ડં સોણ્ડાય ગહેત્વા ‘‘સત્થારં રક્ખિસ્સામી’’તિ યાવ અરુણુગ્ગમના વનસણ્ડસ્સ અન્તરન્તરેન વિચરતિ, તતો ¶ પટ્ઠાયયેવ કિર સો વનસણ્ડો પાલિલેય્યકરક્ખિતવનસણ્ડો નામ જાતો. અરુણે ઉગ્ગતે મુખોદકદાનં આદિં કત્વા તેનેવૂપાયેન સબ્બવત્તાનિ કરોતિ.

અથેકો મક્કટો તં હત્થિં ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય દિવસે દિવસે તથાગતસ્સ આભિસમાચારિકં કરોન્તં દિસ્વા ‘‘અહમ્પિ કિઞ્ચિદેવ કરિસ્સામી’’તિ વિચરન્તો એકદિવસં નિમ્મક્ખિકં દણ્ડકમધું દિસ્વા દણ્ડકં ભઞ્જિત્વા દણ્ડકેનેવ સદ્ધિં મધુપટલં સત્થુ સન્તિકં આહરિત્વા કદલિપત્તં છિન્દિત્વા તત્થ ઠપેત્વા અદાસિ ¶ . સત્થા ગણ્હિ. મક્કટો ‘‘કરિસ્સતિ નુ ખો પરિભોગં ન કરિસ્સતી’’તિ ઓલોકેન્તો ગહેત્વા નિસિન્નં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો’’તિ ચિન્તેત્વા દણ્ડકોટિયં ગહેત્વા પરિવત્તેત્વા ઉપધારેન્તો અણ્ડકાનિ દિસ્વા તાનિ સણિકં અપનેત્વા પુન અદાસિ. સત્થા પરિભોગમકાસિ. સો તુટ્ઠમાનસો તં તં સાખં ગહેત્વા નચ્ચન્તોવ અટ્ઠાસિ. અથસ્સ ગહિતસાખાપિ અક્કન્તસાખાપિ ભિજ્જિંસુ. સો એકસ્મિં ખાણુમત્થકે પતિત્વા નિવિટ્ઠગત્તો સત્થરિ પસન્નેનેવ ચિત્તેન ¶ કાલં કત્વા તાવતિંસભવને તિંસયોજનિકે કનકવિમાને નિબ્બત્તિ, અચ્છરાસહસ્સપરિવારો મક્કટદેવપુત્તો નામ અહોસિ.

તથાગતસ્સ તત્થ હત્થિનાગેન ઉપટ્ઠિયમાનસ્સ વસનભાવો સકલજમ્બુદીપે પાકટો અહોસિ. સાવત્થિનગરતો ‘‘અનાથપિણ્ડિકો વિસાખા ચ મહાઉપાસિકા’’તિએવમાદીનિ મહાકુલાનિ આનન્દત્થેરસ્સ સાસનં પહિણિંસુ ‘‘સત્થારં નો, ભન્તે, દસ્સેથા’’તિ. દિસાવાસિનોપિ પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ વુટ્ઠવસ્સા આનન્દત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ચિરસ્સુતા નો, આવુસો આનન્દ, ભગવતો સમ્મુખા ધમ્મી કથા, સાધુ મયં, આવુસો આનન્દ, લભેય્યામ ભગવતો સમ્મુખા ધમ્મિં કથં સવનાયા’’તિ યાચિંસુ. થેરો તે ભિક્ખૂ આદાય તત્થ ગન્ત્વા ‘‘તેમાસં એકવિહારિનો તથાગતસ્સ સન્તિકં એત્તકેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં ઉપસઙ્કમિતું ¶ અયુત્ત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તે ભિક્ખૂ બહિ ઠપેત્વા એકકોવ સત્થારં ઉપસઙ્કમિ. પાલિલેય્યકો તં દિસ્વા દણ્ડમાદાય પક્ખન્દિ. સત્થા ઓલોકેત્વા અપેહિ ‘‘અપેહિ પાલિલેય્યક, મા નિવારયિ, બુદ્ધુપટ્ઠાકો એસો’’તિ આહ. સો તત્થેવ દણ્ડં છડ્ડેત્વા પત્તચીવરપટિગ્ગહણં આપુચ્છિ. થેરો નાદાસિ. નાગો ‘‘સચે ઉગ્ગહિતવત્તો ભવિસ્સતિ, સત્થુ નિસીદનપાસાણફલકે અત્તનો પરિક્ખારં ન ઠપેસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. થેરો પત્તચીવરં ભૂમિયં ઠપેસિ. વત્તસમ્પન્ના હિ ગરૂનં આસને વા સયને વા અત્તનો પરિક્ખારં ન ઠપેન્તિ.

થેરો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. સત્થા ‘‘આનન્દ, એકોવ આગતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા પઞ્ચસતેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં આગતભાવં સુત્વા ‘‘કહં પનેતે’’તિ વત્વા ¶ ‘‘તુમ્હાકં ચિત્તં અજાનન્તો બહિ ઠપેત્વા આગતોમ્હી’’તિ વુત્તે ‘‘પક્કોસાહિ ને’’તિ આહ. થેરો તથા અકાસિ. તે ભિક્ખૂ આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. સત્થા તેહિ સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા તેહિ ભિક્ખૂહિ, ‘‘ભન્તે ભગવા, હિ બુદ્ધસુખુમાલો ચેવ ખત્તિયસુખુમાલો ચ, તુમ્હેહિ તેમાસં એકકેહિ તિટ્ઠન્તેહિ નિસીદન્તેહિ ચ દુક્કરં કતં, વત્તપટિવત્તકારકોપિ મુખોદકાદિદાયકોપિ નાહોસિ મઞ્ઞે’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, પાલિલેય્યકહત્થિના મમ સબ્બકિચ્ચાનિ કતાનિ. એવરૂપઞ્હિ સહાયં લભન્તેન ¶ એકતોવ વસિતું યુત્તં, અલભન્તસ્સ એકચારિકભાવોવ ¶ સેય્યો’’તિ વત્વા ઇમા નાગવગ્ગે તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

અપ્પોસ્સુક્કો માતઙ્ગરઞ્ઞેવ નાગો’’તિ. (મહાવ. ૪૬૪; મ. નિ. ૩.૨૩૭; ધ. પ. ૩૨૮-૩૩૦; સુ. નિ. ૪૫-૪૬);

ગાથાપરિયોસાને પઞ્ચસતાપિ તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ. આનન્દત્થેરોપિ અનાથપિણ્ડિકાદીહિ પેસિતસાસનં આરોચેત્વા, ‘‘ભન્તે, અનાથપિણ્ડિકપ્પમુખા તે પઞ્ચ અરિયસાવકકોટિયો તુમ્હાકં આગમનં પચ્ચાસીસન્તી’’તિ આહ. સત્થા ‘‘તેન હિ ગણ્હાહિ પત્તચીવર’’ન્તિ પત્તચીવરં ગાહાપેત્વા નિક્ખમિ. નાગો ગન્ત્વા ગતમગ્ગે તિરિયં અટ્ઠાસિ. ‘‘કિં કરોતિ, ભન્તે, નાગો’’તિ? ‘‘તુમ્હાકં, ભિક્ખવે, ભિક્ખં દાતું પચ્ચાસીસતિ, દીઘરત્તં ખો પનાયં ¶ મય્હં ઉપકારકો, નાસ્સ ચિત્તં કોપેતું વટ્ટતિ, નિવત્તથ, ભિક્ખવે’’તિ સત્થા ભિક્ખૂ ગહેત્વા ¶ નિવત્તિ. હત્થીપિ વનસણ્ડં પવિસિત્વા પનસકદલિફલાદીનિ નાનાફલાનિ સંહરિત્વા રાસિં કત્વા પુનદિવસે ભિક્ખૂનં અદાસિ. પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ સબ્બાનિ ખેપેતું નાસક્ખિંસુ. ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને સત્થા પત્તચીવરં ગાહેત્વા નિક્ખમિ. નાગો ભિક્ખૂનં અન્તરન્તરેન ગન્ત્વા સત્થુ પુરતો તિરિયં અટ્ઠાસિ. ‘‘કિં કરોતિ, ભન્તે, નાગો’’તિ? ‘‘અયઞ્હિ ભિક્ખવે, તુમ્હે પેસેત્વા મં નિવત્તેતુકામો’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘પાલિલેય્યક, ઇદં પન ¶ મમ અનિવત્તગમનં, તવ ઇમિના અત્તભાવેન ઝાનં વા વિપસ્સનં વા મગ્ગફલં વા નત્થિ, તિટ્ઠ ત્વ’’ન્તિ આહ. તં સુત્વા નાગો મુખે સોણ્ડં પક્ખિપિત્વા રોદન્તો પચ્છતો પચ્છતો અગમાસિ. સો હિ સત્થારં નિવત્તેતું લભન્તો તેનેવ નિયામેન યાવજીવં પટિજગ્ગેય્ય, સત્થા પન તં ગામૂપચારં પત્વા ‘‘પાલિલેય્યક ઇતો પટ્ઠાય તવ અભૂમિ, મનુસ્સાવાસો સપરિપન્થો, તિટ્ઠ ત્વ’’ન્તિ આહ. સો રોદમાનો તત્થેવ ઠત્વા સત્થરિ ચક્ખુપથં વિજહન્તે હદયેન ફલિતેન કાલં કત્વા સત્થરિ પસાદેન તાવતિંસભવને તિંસયોજનિકે કનકવિમાને અચ્છરાસહસ્સમજ્ઝે નિબ્બત્તિ, પાલિલેય્યકદેવપુત્તોયેવસ્સ નામં અહોસિ.

સત્થાપિ અનુપુબ્બેન જેતવનં અગમાસિ. કોસમ્બકા ભિક્ખૂ ¶ ‘‘સત્થા કિર સાવત્થિં આગતો’’તિ સુત્વા સત્થારં ખમાપેતું તત્થ અગમંસુ. કોસલરાજા ‘‘તે કિર કોસમ્બકા ભણ્ડનકારકા ભિક્ખૂ આગચ્છન્તી’’તિ સુત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, તેસં મમ વિજિતં પવિસિતું ન દસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘મહારાજ, સીલવન્તા એતે ભિક્ખૂ, કેવલં અઞ્ઞમઞ્ઞં વિવાદેન મમ વચનં ન ગણ્હિંસુ, ઇદાનિ મં ખમાપેતું આગચ્છન્તિ, આગચ્છન્તુ મહારાજા’’તિ. અનાથપિણ્ડિકોપિ ‘‘અહં, ભન્તે, તેસં વિહારં પવિસિતું ન દસ્સામી’’તિ વત્વા તથેવ ભગવતા પટિક્ખિત્તો તુણ્હી અહોસિ. સાવત્થિયં અનુપ્પત્તાનં પન તેસં ભગવા એકમન્તે વિવિત્તં કારાપેત્વા સેનાસનં દાપેસિ. અઞ્ઞે ભિક્ખૂ તેહિ સદ્ધિં નેવ એકતો નિસીદન્તિ, ન તિટ્ઠન્તિ, આગતાગતા સત્થારં પુચ્છન્તિ – ‘‘કતમેતે, ભન્તે, ભણ્ડનકારકા કોસમ્બકા ભિક્ખૂ’’તિ? સત્થા ‘‘એતે’’તિ દસ્સેતિ. ‘‘એતે કિર તે, એતે કિર તે’’તિ આગતાગતેહિ અઙ્ગુલિકા દસ્સિયમાના લજ્જાય સીસં ઉક્ખિપિતું અસક્કોન્તા ભગવતો પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા ભગવન્તં ખમાપેસું. સત્થા ‘‘ભારિયં વો, ભિક્ખવે, કતં, તુમ્હે હિ નામ માદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા મયિ સામગ્ગિં કરોન્તે મમ વચનં ન કરિત્થ, પોરાણકપણ્ડિતાપિ વજ્ઝપ્પત્તાનં માતાપિતૂનં ઓવાદં ¶ સુત્વા તેસુ જીવિતા વોરોપિયમાનેસુપિ તં અનતિક્કમિત્વા પચ્છા દ્વીસુ રટ્ઠેસુ રજ્જં કારયિંસૂ’’તિ વત્વા પુનદેવ ¶ કોસમ્બિકજાતકં (જા. ૧.૯.૧૦ આદયો) કથેત્વા ‘‘એવં, ભિક્ખવે, દીઘાવુકુમારો માતાપિતૂસુ ¶ જીવિતા વોરોપિયમાનેસુપિ તેસં ઓવાદં અનતિક્કમિત્વા પચ્છા બ્રહ્મદત્તસ્સ ધીતરં લભિત્વા દ્વીસુ કાસિકોસલરટ્ઠેસુ રજ્જં કારેસિ, તુમ્હેહિ પન મમ વચનં અકરોન્તેહિ ભારિયં કત’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘પરે ચ ન વિજાનન્તિ, મયમેત્થ યમામસે;

યે ચ તત્થ વિજાનન્તિ, તતો સમ્મન્તિ મેધગા’’તિ.

તત્થ પરેતિ પણ્ડિતે ઠપેત્વા તતો અઞ્ઞે ભણ્ડનકારકા પરે નામ. તે તત્થ સઙ્ઘમજ્ઝે કોલાહલં કરોન્તા ‘‘મયં યમામસે ઉપરમામ વિનસ્સામ સતતં સમિતં મચ્ચુસન્તિકં ગચ્છામા’’તિ ન વિજાનન્તિ. યે ચ તત્થ વિજાનન્તીતિ યે તત્થ પણ્ડિતા ‘‘મયં મચ્ચુસન્તિકં ગચ્છામા’’તિ વિજાનન્તિ. તતો સમ્મન્તિ મેધગાતિ એવઞ્હિ તે જાનન્તા યોનિસોમનસિકારં ઉપ્પાદેત્વા મેધગાનં કલહાનં વૂપસમાય પટિપજ્જન્તિ. અથ નેસં તાય પટિપત્તિયા તે મેધગા સમ્મન્તીતિ. અથ વા પરે ચાતિ પુબ્બે મયા ‘‘મા, ભિક્ખવે, ભણ્ડન’’ન્તિઆદીનિ વત્વા ઓવદિયમાનાપિ મમ ઓવાદસ્સ અપટિગ્ગહણેન અતિક્કમનેન અમામકા ¶ પરે નામ. ‘‘મયં છન્દાદિવસેન મિચ્છાગાહં ગહેત્વા એત્થ સઙ્ઘમજ્ઝે યમામસે ભણ્ડનાદીનં વુદ્ધિયા વાયમામા’’તિ ન વિજાનન્તિ. ઇદાનિ પન યોનિસો પચ્ચવેક્ખમાના તત્થ તુમ્હાકં અન્તરે યે ચ પણ્ડિતપુરિસા ‘‘પુબ્બે મયં છન્દાદિવસેન વાયમન્તા અયોનિસો પટિપન્ના’’તિ વિજાનન્તિ, તતો તેસં સન્તિકા તે પણ્ડિતપુરિસે નિસ્સાય ઇમે દાનિ કલહસઙ્ખાતા મેધગા સમ્મન્તીતિ અયમેત્થ અત્થોતિ.

ગાથાપરિયોસાને સમ્પત્તભિક્ખૂ સોતાપત્તિફલાદીસુ પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

સુભાનુપસ્સિન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સેતબ્યનગરં ઉપનિસ્સાય સિંસપાવને વિહરન્તો ચૂળકાળમહાકાળે આરબ્ભ કથેસિ.

સેતબ્યનગરવાસિનો ¶ હિ ચૂળકાળો, મજ્ઝિમકાળો, મહાકાળોતિ તયો ભાતરો કુટુમ્બિકા ¶ . તેસુ જેટ્ઠકનિટ્ઠા દિસાસુ વિચરિત્વા પઞ્ચહિ સકટસતેહિ ભણ્ડં આહરન્તિ, મજ્ઝિમકાળો આભતં વિક્કિણાતિ. અથેકસ્મિં સમયે તે ઉભોપિ ભાતરો ¶ પઞ્ચહિ સકટસતેહિ નાનાભણ્ડં ગહેત્વા સાવત્થિં ગન્ત્વા સાવત્થિયા ચ જેતવનસ્સ ચ અન્તરે સકટાનિ મોચયિંસુ. તેસુ મહાકાળો સાયન્હસમયે માલાગન્ધાદિહત્થે સાવત્થિવાસિનો અરિયસાવકે ધમ્મસ્સવનાય ગચ્છન્તે દિસ્વા ‘‘કુહિં ઇમે ગચ્છન્તી’’તિ પુચ્છિત્વા તમત્થં સુત્વા ‘‘અહમ્પિ ગમિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા કનિટ્ઠં આમન્તેત્વા, ‘‘તાત, તેસુ સકટેસુ અપ્પમત્તો હોહિ, અહં ધમ્મં સોતું ગચ્છામી’’તિ વત્વા ગન્ત્વા તથાગતં વન્દિત્વા પરિસપરિયન્તે નિસીદિ. સત્થા તં દિસ્વા તસ્સ અજ્ઝાસયવસેન અનુપુબ્બિં કથં કથેન્તો દુક્ખક્ખન્ધસુત્તાદિવસેન (મ. નિ. ૧.૧૬૩ આદયો) અનેકપરિયાયેન કામાનં આદીનવં ઓકારં સંકિલેસઞ્ચ કથેસિ. તં સુત્વા મહાકાળો ‘‘સબ્બં કિર પહાય ગન્તબ્બં, પરલોકં ગચ્છન્તં નેવ ભોગા, ન ઞાતકા ચ અનુગચ્છન્તિ, કિં મે ઘરાવાસેન પબ્બજિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા મહાજને સત્થારં વન્દિત્વા પક્કન્તે સત્થારં પબ્બજ્જં યાચિત્વા સત્થારા ‘‘નત્થિ તે કોચિ અપલોકેતબ્બો’’તિ વુત્તે, ‘‘કનિટ્ઠો મે, ભન્તે, અત્થી’’તિ વત્વા તેન હિ ‘‘અપલોકેહિ ન’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ વત્વા ગન્ત્વા કનિટ્ઠં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘તાત, ઇમં સબ્બં સાપતેય્યં પટિપજ્જાહી’’તિ આહ. ‘‘તુમ્હે ¶ પન કિં કરિસ્સથ ભાતિકા’’તિ? ‘‘અહં સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામી’’તિ. સો તં નાનપ્પકારેહિ યાચિત્વા નિવત્તેતું અસક્કોન્તો ‘‘સાધુ, સામિ, યથા અજ્ઝાસયં કરોથા’’તિ આહ. મહાકાળો ગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિ. ‘‘અહં ભાતિકં ગહેત્વાવ ઉપ્પબ્બજિસ્સામી’’તિ ચૂળકાળોપિ પબ્બજિ. અપરભાગે મહાકાળો ઉપસમ્પદં લભિત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા સાસને ધુરાનિ પુચ્છિત્વા સત્થારા દ્વીસુ ધુરેસુ કથિતેસુ ‘‘અહં, ભન્તે, મહલ્લકકાલે પબ્બજિતત્તા ગન્થધુરં પૂરેતું ન સક્ખિસ્સામિ, વિપસ્સનાધુરં પન પૂરેસ્સામી’’તિ યાવ અરહત્તા કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા સોસાનિકધુતઙ્ગં સમાદાય પઠમયામાતિક્કન્તે સબ્બેસુ નિદ્દં ઓક્કન્તેસુ સુસાનં ગન્ત્વા પચ્ચૂસકાલે સબ્બેસુ અનુટ્ઠિતેસુયેવ વિહારં આગચ્છતિ.

અથેકા ¶ સુસાનગોપિકા કાલી નામ છવડાહિકા થેરસ્સ ઠિતટ્ઠાનં નિસિન્નટ્ઠાનં ચઙ્કમિતટ્ઠાનઞ્ચ દિસ્વા ‘‘કો નુ ખો ઇધાગચ્છતિ, પરિગ્ગણ્હિસ્સામિ ન’’ન્તિ પરિગ્ગણ્હિતું અસક્કોન્તી એકદિવસં સુસાનકુટિકાયમેવ દીપં જાલેત્વા પુત્તધીતરો આદાય ગન્ત્વા એકમન્તે નિલીયમાના મજ્ઝિમયામે થેરં આગચ્છન્તં દિસ્વા ગન્ત્વા વન્દિત્વા, ‘‘અય્યો, નો, ભન્તે, ઇમસ્મિં ઠાને વિહરતી’’તિ આહ. ‘‘આમ, ઉપાસિકે’’તિ. ‘‘ભન્તે, સુસાને વિહરન્તેહિ ¶ નામ વત્તં ઉગ્ગણ્હિતું વટ્ટતી’’તિ. થેરો ‘‘કિં પન મયં તયા કથિતવત્તે વત્તિસ્સામા’’તિ અવત્વા ‘‘કિં કાતું વટ્ટતિ ઉપાસિકે’’તિ આહ. ‘‘ભન્તે, સોસાનિકેહિ નામ ¶ સુસાને વસનભાવો સુસાનગોપકાનઞ્ચ વિહારે મહાથેરસ્સ ચ ગામભોજકસ્સ ચ કથેતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘થેરો કિં કારણા’’તિ? ‘‘કતકમ્મા ચોરા ધનસામિકેહિ પદાનુપદં અનુબદ્ધા સુસાને ભણ્ડકં છડ્ડેત્વા પલાયન્તિ, અથ મનુસ્સા સોસાનિકાનં પરિપન્થં કરોન્તિ, એતેસં પન કથિતે ‘મયં ઇમસ્સ ભદ્દન્તસ્સ એત્તકં નામ કાલં એત્થ વસનભાવં જાનામ, અચોરો એસો’તિ ઉપદ્દવં નિવારેન્તિ. તસ્મા એતેસં કથેતું વટ્ટતી’’તિ.

‘‘થેરો અઞ્ઞં કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘ભન્તે, સુસાને વસન્તેન નામ અય્યેન મચ્છમંસતિલપિટ્ઠતેલગુળાદીનિ વજ્જેતબ્બાનિ, દિવા ન નિદ્દાયિતબ્બં, કુસીતેન ન ભવિતબ્બં, આરદ્ધવીરિયેન ભવિતબ્બં, અસઠેન અમાયાવિના હુત્વા કલ્યાણજ્ઝાસયેન ભવિતબ્બં, સાયં સબ્બેસુ સુત્તેસુ વિહારતો આગન્તબ્બં, પચ્ચૂસકાલે સબ્બેસુ અનુટ્ઠિતેસુયેવ વિહારં ગન્તબ્બં. સચે, ભન્તે, અય્યો ઇમસ્મિં ઠાને એવં વિહરન્તો પબ્બજિતકિચ્ચં મત્થકં પાપેતું સક્ખિસ્સતિ, સચે મતસરીરં આનેત્વા છડ્ડેન્તિ, અહં કમ્બલકૂટાગારં આરોપેત્વા ગન્ધમાલાદીહિ સક્કારં કત્વા સરીરકિચ્ચં કરિસ્સામિ. નો ચે સક્ખિસ્સતિ, ચિતકં આરોપેત્વા અગ્ગિં જાલેત્વા સઙ્કુના આકડ્ઢિત્વા બહિ ¶ ખિપિત્વા ફરસુના કોટ્ટેત્વા ખણ્ડાખણ્ડિકં છિન્દિત્વા અગ્ગિમ્હિ પક્ખિપિત્વા ઝાપેસ્સામી’’તિ આહ. અથ નં થેરો ‘‘સાધુ ભદ્દે, એકં પન રૂપારમ્મણં દિસ્વા મય્હં કથેય્યાસી’’તિ આહ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ પચ્ચસ્સોસિ. થેરો યથાજ્ઝાસયેન સુસાને સમણધમ્મં કરોતિ. ચૂળકાળત્થેરો ¶ પન ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય ઘરાવાસં ચિન્તેતિ, પુત્તદારં અનુસ્સરતિ. ‘‘ભાતિકો મે અતિભારિયં કમ્મં કરોતી’’તિ ચિન્તેતિ.

અથેકા કુલધીતા તંમુહુત્તસમુટ્ઠિતેન બ્યાધિના સાયન્હસમયે અમિલાતા અકિલન્તા કાલમકાસિ. તમેનં ઞાતકાદયો દારુતેલાદીહિ સદ્ધિં સાયં સુસાનં નેત્વા સુસાનગોપિકાય ‘‘ઇમં ઝાપેહી’’તિ ભતિં દત્વા નિય્યાદેત્વા પક્કમિંસુ. સા તસ્સા પારુતવત્થં અપનેત્વા તંમુહુત્તમતં પીણિતપીણિતં સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં દિસ્વા, ‘‘ઇમં અય્યસ્સ દસ્સેતું પતિરૂપં આરમ્મણ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ગન્ત્વા થેરં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, એવરૂપં નામ આરમ્મણં અત્થિ, ઓલોકેથ અય્યા’’તિ આહ. થેરો ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા પારુપનં નીહરાપેત્વા પાદતલતો યાવ કેસગ્ગા ઓલોકેત્વા ‘‘અતિપીણિતમેતં ¶ રૂપં સુવણ્ણવણ્ણં અગ્ગિમ્હિ નં પક્ખિપિત્વા મહાજાલાહિ ગહિતમત્તકાલે મય્હં આરોચેય્યાસી’’તિ વત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગન્ત્વા નિસીદિ. સા તથા કત્વા થેરસ્સ આરોચેસિ. થેરો ગન્ત્વા ઓલોકેસિ. જાલાય પહટપહટટ્ઠાનં કબરગાવિયા વિય સરીરવણ્ણં અહોસિ, પાદા નમિત્વા ઓલમ્બિંસુ, હત્થા પટિકુટિંસુ, ઊરુનલાટં નિચ્ચમ્મં અહોસિ ¶ . થેરો ‘‘ઇદં સરીરં ઇદાનેવ ઓલોકેન્તાનં અપરિયન્તકરં હુત્વા ઇદાનેવ ખયં પત્તં વયં પત્ત’’ન્તિ રત્તિટ્ઠાનં ગન્ત્વા નિસીદિત્વા ખયવયં સમ્પસ્સમાનો –

‘‘અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા, ઉપ્પાદવયધમ્મિનો;

ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝન્તિ, તેસં વૂપસમો સુખો’’તિ. (દી. નિ. ૨.૨૨૧, ૨૭૨; સં. નિ. ૧.૧૮૬; ૨.૧૪૩; જા. ૧.૧.૯૫) –

ગાથં વત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ.

તસ્મિં અરહત્તં પત્તે સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ચારિકં ચરમાનો સેતબ્યં ગન્ત્વા સિંસપાવનં પાવિસિ. ચૂળકાળસ્સ ભરિયાયો ‘‘સત્થા કિર અનુપ્પત્તો સિંસપાવન’’ન્તિ સુત્વા ‘‘અમ્હાકં સામિકં ગણ્હિસ્સામા’’તિ પેસેત્વા સત્થારં નિમન્તાપેસું. બુદ્ધાનં પન અપરિચિણ્ણટ્ઠાને આસનપઞ્ઞત્તિં આચિક્ખન્તેન એકેન ભિક્ખુના પઠમતરં ગન્તું વટ્ટતિ. બુદ્ધાનઞ્હિ મજ્ઝિમટ્ઠાને આસનં પઞ્ઞાપેત્વા તસ્સ દક્ખિણતો ¶ સારિપુત્તત્થેરસ્સ, વામતો ¶ મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ, તતો પટ્ઠાય ઉભોસુ પસ્સેસુ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આસનં પઞ્ઞાપેતબ્બં હોતિ. તસ્મા મહાકાળત્થેરો ચીવરપારુપનટ્ઠાને ઠત્વા, ‘‘ચૂળકાળ, ત્વં પુરતો ગન્ત્વા આસનપઞ્ઞત્તિં આચિક્ખા’’તિ ચૂળકાળં પેસેસિ. તસ્સ દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય ગેહજના તેન સદ્ધિં પરિહાસં કરોન્તા નીચાસનાનિ સઙ્ઘત્થેરસ્સ કોટિયં અત્થરન્તિ, ઉચ્ચાસનાનિ સઙ્ઘનવકસ્સ કોટિયં. ઇતરો ‘‘મા એવં કરોથ, નીચાસનાનિ ઉપરિ મા પઞ્ઞાપેથ, ઉચ્ચાસનાનિ ઉપરિ પઞ્ઞાપેથ, નીચાસનાનિ હેટ્ઠા’’તિ આહ. ઇત્થિયો તસ્સ વચનં અસુણન્તિયો વિય ‘‘ત્વં કિં કરોન્તો વિચરસિ, કિં તવ આસનાનિ પઞ્ઞાપેતું ન વટ્ટતિ, ત્વં કં આપુચ્છિત્વા પબ્બજિતો, કેન પબ્બજિતોસિ, કસ્મા ઇધાગતોસી’’તિ વત્વા નિવાસનપારુપનં અચ્છિન્દિત્વા સેતકાનિ નિવાસેત્વા સીસે ચ માલાચુમ્બુટકં ઠપેત્વા, ‘‘ગચ્છ સત્થારં આનેહિ, મયં આસનાનિ પઞ્ઞાપેસ્સામા’’તિ પહિણિંસુ. ન ચિરં ભિક્ખુભાવે ઠત્વા અવસ્સિકોવ ઉપ્પબ્બજિતત્તા લજ્જિતું ન જાનાતિ, તસ્મા સો તેન આકપ્પેન નિરાસઙ્કોવ ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં આદાય આગતો. ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પન ભત્તકિચ્ચાવસાને મહાકાળસ્સ ભરિયાયો ‘‘ઇમાહિ અત્તનો સામિકો ગહિતો, મયમ્પિ અમ્હાકં સામિકં ગણ્હિસ્સામા’’તિ ¶ ચિન્તેત્વા પુનદિવસે સત્થારં નિમન્તયિંસુ. તદા પન આસનપઞ્ઞાપનત્થં અઞ્ઞો ભિક્ખુ અગમાસિ. તા તસ્મિં ખણે ઓકાસં અલભિત્વા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિસીદાપેત્વા ભિક્ખં અદંસુ. ચૂળકાળસ્સ પન દ્વે ભરિયાયો, મજ્ઝિમકાળસ્સ ¶ ચતસ્સો, મહાકાળસ્સ પન અટ્ઠ. ભિક્ખૂપિ ભત્તકિચ્ચં કાતુકામા નિસીદિત્વા ભત્તકિચ્ચમકંસુ, બહિ ગન્તુકામા ઉટ્ઠાય અગમંસુ. સત્થા પન નિસીદિત્વા ભત્તકિચ્ચં કરિ. તસ્સ ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને તા ઇત્થિયો, ‘‘ભન્તે, મહાકાળો અમ્હાકં અનુમોદનં કત્વા આગચ્છિસ્સતિ, તુમ્હે પુરતો ગચ્છથા’’તિ વદિંસુ. સત્થા ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા પુરતો અગમાસિ. ગામદ્વારં પત્વા ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાયિંસુ ‘‘કિં નામેતં સત્થારા કતં, ઞત્વા નુ ખો કતં, ઉદાહુ અજાનિત્વા. હિય્યો ચૂળકાળસ્સ પુરતો ગતત્તા પબ્બજ્જન્તરાયો જાતો, અજ્જ અઞ્ઞસ્સ પુરતો ગતત્તા અન્તરાયો નાહોસિ. ઇદાનિ મહાકાળં ઠપેત્વા આગતો, સીલવા ખો પન ભિક્ખુ આચારસમ્પન્નો, કરિસ્સતિ નુ ખો તસ્સ પબ્બજ્જન્તરાય’’ન્તિ. સત્થા તેસં વચનં સુત્વા નિવત્તિત્વા ઠિતો ‘‘કિં કથેથ, ભિક્ખવે’’તિ પુચ્છિ ¶ . તે તમત્થં આરોચેસું. ‘‘કિં પન તુમ્હે, ભિક્ખવે, ચૂળકાળં વિય મહાકાળં સલ્લક્ખેથા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’. તસ્સ હિ દ્વે પજાપતિયો, ઇમસ્સ અટ્ઠ. ‘‘અટ્ઠહિ પરિક્ખિપિત્વા ગહિતો કિં કરિસ્સતિ, ભન્તે’’તિ? સત્થા ‘‘મા, ભિક્ખવે, એવં અવચુત્થ, ચૂળકાળો ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય સુભારમ્મણબહુલો વિહરતિ, પપાતે ઠિતો દુબ્બલરુક્ખસદિસો. મય્હં પન પુત્તો મહાકાળો ¶ અસુભાનુપસ્સી વિહરતિ, ઘનસેલપબ્બતો વિય અચલો’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘સુભાનુપસ્સિં વિહરન્તં, ઇન્દ્રિયેસુ અસંવુતં;

ભોજનમ્હિ ચામત્તઞ્ઞું, કુસીતં હીનવીરિયં;

તં વે પસહતિ મારો, વાતો રુક્ખંવ દુબ્બલં.

‘‘અસુભાનુપસ્સિં વિહરન્તં, ઇન્દ્રિયેસુ સુસંવુતં;

ભોજનમ્હિ ચ મત્તઞ્ઞું, સદ્ધં આરદ્ધવીરિયં;

તં વે નપ્પસહતી મારો, વાતો સેલંવ પબ્બત’’ન્તિ.

તત્થ સુભાનુપસ્સિં વિહરન્તન્તિ સુતં અનુપસ્સન્તં, ઇટ્ઠારમ્મણે માનસં વિસ્સજ્જેત્વા વિહરન્તન્તિ અત્થો. યો હિ પુગ્ગલો નિમિત્તગ્ગાહં અનુબ્યઞ્જનગ્ગાહં ગણ્હન્તો ‘‘નખા સોભના’’તિ ગણ્હાતિ, ‘‘અઙ્ગુલિયો સોભના’’તિ ગણ્હાતિ, ‘‘હત્થપાદા, જઙ્ઘા, ઊરુ, કટિ, ઉદરં, થના, ગીવા, ઓટ્ઠા, દન્તા, મુખં, નાસા, અક્ખીનિ, કણ્ણા, ભમુકા, નલાટં, કેસા, સોભના’’તિ ગણ્હાતિ, ‘‘કેસા, લોમા, નખા, દન્તા, તચો, સોભના’’તિ ¶ ગણ્હાતિ, વણ્ણો સુભો, સણ્ઠાનં સુભન્તિ, અયં સુભાનુપસ્સી નામ. એવં તં સુભાનુપસ્સિં વિહરન્તં. ઇન્દ્રિયેસૂતિ ¶ ચક્ખાદીસુ છસુ ઇન્દ્રિયેસુ. અસંવુતન્તિ ચક્ખુદ્વારાદીનિ અરક્ખન્તં. પરિયેસનમત્તા પટિગ્ગહણમત્તા પરિભોગમત્તાતિ ઇમિસ્સા મત્તાય અજાનનતો ભોજનમ્હિ ચામત્તઞ્ઞું. અપિચ પચ્ચવેક્ખણમત્તા વિસ્સજ્જનમત્તાતિ ઇમિસ્સાપિ મત્તાય અજાનનતો અમત્તઞ્ઞું, ઇદં ભોજનં ધમ્મિકં, ઇદં અધમ્મિકન્તિપિ અજાનન્તં. કામચ્છન્દબ્યાપાદવિહિંસાવિતક્કવસિતાય કુસીતં. હીનવીરિયન્તિ નિબ્બીરિયં ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ વીરિયકરણરહિતં. પસહતીતિ અભિભવતિ અજ્ઝોત્થરતિ. વાતો રુક્ખંવ દુબ્બલન્તિ બલવવાતો છિન્નપપાતે જાતં દુબ્બલરુક્ખં વિય. યથા હિ સો વાતો તસ્સ દુબ્બલરુક્ખસ્સ પુપ્ફફલપલ્લવાદીનિપિ પાતેતિ, ખુદ્દકસાખાપિ ભઞ્જતિ, મહાસાખાપિ ¶ ભઞ્જતિ, સમૂલકમ્પિ તં રુક્ખં ઉપ્પાટેત્વા ઉદ્ધંમૂલં અધોસાખં કત્વા ગચ્છતિ, એવમેવ એવરૂપં પુગ્ગલં અન્તો ઉપ્પન્નો કિલેસમારો પસહતિ, બલવવાતો દુબ્બલરુક્ખસ્સ ¶ પુપ્ફફલપલ્લવાદિપાતનં વિય ખુદ્દાનુખુદ્દકાપત્તિઆપજ્જનમ્પિ કરોતિ, ખુદ્દકસાખાભઞ્જનં વિય નિસ્સગ્ગિયાદિઆપત્તિઆપજ્જનમ્પિ કરોતિ, મહાસાખાભઞ્જનં વિય તેરસસઙ્ઘાદિસેસાપત્તિઆપજ્જનમ્પિ કરોતિ, ઉપ્પાટેત્વા ઉદ્ધં, મૂલકં હેટ્ઠાસાખં કત્વા પાતનં વિય પારાજિકાપત્તિઆપજ્જનમ્પિ કરોતિ, સ્વાક્ખાતસાસના નીહરિત્વા કતિપાહેનેવ ગિહિભાવં પાપેતીતિ એવં એવરૂપં પુગ્ગલં કિલેસમારો અત્તનો વસે વત્તેતીતિ અત્થો.

અસુભાનુપસ્સિન્તિ દસસુ અસુભેસુ અઞ્ઞતરં અસુભં પસ્સન્તં પટિકૂલમનસિકારે યુત્તં કેસે અસુભતો પસ્સન્તં લોમે નખે દન્તે તચં વણ્ણં સણ્ઠાનં અસુભતો પસ્સન્તં. ઇન્દ્રિયેસૂતિ છસુ ઇન્દ્રિયેસુ. સુસંવુતન્તિ નિમિત્તાદિગ્ગાહરહિતં પિહિતદ્વારં. અમત્તઞ્ઞુતાપટિક્ખેપેન ભોજનમ્હિ ચ મત્તઞ્ઞું. સદ્ધન્તિ કમ્મસ્સ ચેવ ફલસ્સ ચ સદ્દહનલક્ખણાય લોકિકાય સદ્ધાય ચેવ તીસુ વત્થૂસુ અવેચ્ચપ્પસાદસઙ્ખાતાય લોકુત્તરસદ્ધાય ચ સમન્નાગતં. આરદ્ધવીરિયન્તિ પગ્ગહિતવીરિયં પરિપુણ્ણવીરિયં. તં વેતિ એવરૂપં તં પુગ્ગલં યથા દુબ્બલવાતો સણિકં પહરન્તો એકગ્ઘનં સેલં ચાલેતું ન સક્કોતિ, તથા ¶ અબ્ભન્તરે ઉપ્પજ્જમાનોપિ દુબ્બલકિલેસમારો નપ્પસહતિ, ખોભેતું વા ચાલેતું વા ન સક્કોતીતિ અત્થો.

તાપિ ખો તસ્સ પુરાણદુતિયિકાયો થેરં પરિવારેત્વા ‘‘ત્વં કં આપુચ્છિત્વા પબ્બજિતો, ઇદાનિ ગિહી ભવિસ્સસિ ન ભવિસ્સસી’’તિઆદીનિ વત્વા કાસાવં નીહરિતુકામા અહેસું. થેરો તાસં આકારં સલ્લક્ખેત્વા નિસિન્નાસના વુટ્ઠાય ઇદ્ધિયા ઉપ્પત્તિત્વા કૂટાગારકણ્ણિકં દ્વિધા ભિન્દિત્વા આકાસેનાગન્ત્વા સત્થરિ ગાથા પરિયોસાપેન્તેયેવ સત્થુ સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં અભિત્થવન્તો આકાસતો ઓતરિત્વા તથાગતસ્સ પાદે વન્દિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ સમ્પત્તભિક્ખૂ સોતાપત્તિફલાદીસુ પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

અનિક્કસાવોતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો રાજગહે દેવદત્તસ્સ કાસાવલાભં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે દ્વે અગ્ગસાવકા પઞ્ચસતે પઞ્ચસતે અત્તનો અત્તનો પરિવારે આદાય સત્થારં આપુચ્છિત્વા વન્દિત્વા જેતવનતો રાજગહં અગમંસુ. રાજગહવાસિનો દ્વેપિ તયોપિ બહૂપિ એકતો હુત્વા આગન્તુકદાનં અદંસુ. અથેકદિવસં આયસ્મા સારિપુત્તો અનુમોદનં કરોન્તો ¶ ‘‘ઉપાસકા એકો સયં દાનં દેતિ, પરં ન સમાદપેતિ, સો નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને ભોગસમ્પદં લભતિ, નો પરિવારસમ્પદં. એકો સયં ન દેતિ, પરં સમાદપેતિ, સો નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને પરિવારસમ્પદં લભતિ, નો ભોગસમ્પદં. એકો સયમ્પિ ન દેતિ, પરમ્પિ ન સમાદપેતિ, સો નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને કઞ્જિકમત્તમ્પિ કુચ્છિપૂરં ન લભતિ, અનાથો હોતિ નિપ્પચ્ચયો. એકો સયમ્પિ દેતિ, પરમ્પિ સમાદપેતિ, સો નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને અત્તભાવસતેપિ અત્તભાવસહસ્સેપિ અત્તભાવસતસહસ્સેપિ ભોગસમ્પદઞ્ચેવ પરિવારસમ્પદઞ્ચ લભતી’’તિ એવં ધમ્મં દેસેસિ.

તમેકો પણ્ડિતપુરિસો ધમ્મં સુત્વા ‘‘અચ્છરિયા વત ભો, અબ્ભુતા વત ભો ધમ્મદેસના, સુકારણં કથિતં, મયા ઇમાસં દ્વિન્નં સમ્પત્તીનં નિપ્ફાદકં કમ્મં કાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘ભન્તે, સ્વે મય્હં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ થેરં નિમન્તેસિ. ‘‘કિત્તકેહિ તે ભિક્ખૂહિ અત્થો ઉપાસકા’’તિ. ‘‘કિત્તકા પન વો, ભન્તે, પરિવારા’’તિ? ‘‘સહસ્સમત્તા ઉપાસકા’’તિ. ‘‘સબ્બેહિ સદ્ધિંયેવ સ્વે ભિક્ખં ગણ્હથ, ભન્તે’’તિ. ‘‘થેરો અધિવાસેસિ’’. ઉપાસકો નગરવીથિયં ચરન્તો – ‘‘અમ્મા, તાતા, મયા ભિક્ખુસહસ્સં નિમન્તિતં, તુમ્હે કિત્તકાનં ભિક્ખૂનં ભિક્ખં દાતું સક્ખિસ્સથ, તુમ્હે કિત્તકાન’’ન્તિ સમાદપેસિ. મનુસ્સા અત્તનો અત્તનો પહોનકનિયામેન ¶ – ‘‘મયં દસન્નં દસ્સામ, મયં વીસતિયા, મયં સતસ્સા’’તિ આહંસુ. ઉપાસકો – ‘‘તેન હિ એકસ્મિં ઠાને સમાગમં કત્વા એકતોવ પરિવિસિસ્સામ ¶ , સબ્બે તિલતણ્ડુલસપ્પિમધુફાણિતાદીનિ સમાહરથા’’તિ એકસ્મિં ઠાને સમાહરાપેસિ.

અથસ્સ ¶ એકો કુટુમ્બિકો સતસહસ્સગ્ઘનિકં ગન્ધકાસાવવત્થં દત્વા – ‘‘સચે તે દાનવત્તં નપ્પહોતિ, ઇદં વિસ્સજ્જેત્વા યં ઊનં, તં પૂરેય્યાસિ. સચે પહોતિ, યસ્સિચ્છસિ, તસ્સ ભિક્ખુનો દદેય્યાસી’’તિ આહ. તદા તસ્સ સબ્બં દાનવત્તં પહોસિ, કિઞ્ચિ ઊનં નામ નાહોસિ. સો મનુસ્સે પુચ્છિ – ‘‘ઇદં, અય્યા, કાસાવં એકેન કુટુમ્બિકેન એવં નામ વત્વા દિન્નં અતિરેકં જાતં, કસ્સ નં દેમા’’તિ. એકચ્ચે ‘‘સારિપુત્તત્થેરસ્સા’’તિ આહંસુ. એકચ્ચે ‘‘થેરો સસ્સપાકસમયે આગન્ત્વા ગમનસીલો, દેવદત્તો અમ્હાકં મઙ્ગલામઙ્ગલેસુ સહાયો ઉદકમણિકો વિય નિચ્ચં પતિટ્ઠિતો, તસ્સ તં દેમા’’તિ આહંસુ. સમ્બહુલિકાય કથાયપિ ‘‘દેવદત્તસ્સ દાતબ્બ’’ન્તિ વત્તારો બહુતરા અહેસું, અથ નં દેવદત્તસ્સ અદંસુ. સો તં છિન્દિત્વા સિબ્બિત્વા રજિત્વા નિવાસેત્વા પારુપિત્વા વિચરતિ. તં દિસ્વા મનુસ્સા ‘‘નયિદં દેવદત્તસ્સ અનુચ્છવિકં, સારિપુત્તત્થેરસ્સ અનુચ્છવિકં. દેવદત્તો અત્તનો અનનુચ્છવિકં નિવાસેત્વા પારુપિત્વા વિચરતી’’તિ વદિંસુ. અથેકો ¶ દિસાવાસિકો ભિક્ખુ રાજગહા સાવત્થિં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા કતપટિસન્થારો સત્થારા દ્વિન્નં અગ્ગસાવકાનં ફાસુવિહારં પુચ્છિતો આદિતો પટ્ઠાય સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેસિ. સત્થા ‘‘ન ખો ભિક્ખુ ઇદાનેવેસો અત્તનો અનનુચ્છવિકં વત્થં ધારેતિ, પુબ્બેપિ ધારેસિયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ –

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બારાણસિવાસી એકો હત્થિમારકો હત્થિં મારેત્વા મારેત્વા દન્તે ચ નખે ચ અન્તાનિ ચ ઘનમંસઞ્ચ આહરિત્વા વિક્કિણન્તો જીવિતં કપ્પેતિ. અથેકસ્મિં અરઞ્ઞે અનેકસહસ્સા હત્થિનો ગોચરં ગહેત્વા ગચ્છન્તા પચ્ચેકબુદ્ધે દિસ્વા તતો પટ્ઠાય ગચ્છમાના ગમનાગમનકાલે જણ્ણુકેહિ નિપતિત્વા વન્દિત્વા પક્કમન્તિ. એકદિવસઞ્હિ હત્થિમારકો તં કિરિયં દિસ્વા – ‘‘અહં ઇમે કિચ્છેન મારેમિ, ઇમે ચ ગમનાગમનકાલે પચ્ચેકબુદ્ધે વન્દન્તિ, કિં નુ ખો દિસ્વા વન્દન્તી’’તિ ચિન્તેન્તો – ‘‘કાસાવ’’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા, ‘‘મયાપિ ઇદાનિ કાસાવં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા એકસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ જાતસ્સરં ઓરુય્હ ન્હાયન્તસ્સ તીરે ઠપિતેસુ કાસાવેસુ ચીવરં થેનેત્વા ¶ તેસં હત્થીનં ગમનાગમનમગ્ગે સત્તિં ગહેત્વા સસીસં પારુપિત્વા નિસીદતિ. હત્થિનો તં દિસ્વા – ‘‘પચ્ચેકબુદ્ધો’’તિ સઞ્ઞાય વન્દિત્વા પક્કમન્તિ. સો તેસં સબ્બપચ્છતો ગચ્છન્તં સત્તિયા પહરિત્વા મારેત્વા દન્તાદીનિ ગહેત્વા સેસં ભૂમિયં ¶ નિખણિત્વા ગચ્છતિ. અપરભાગે બોધિસત્તો ¶ હત્થિયોનિયં પટિસન્ધિં ગહેત્વા હત્થિજેટ્ઠકો યૂથપતિ અહોસિ. તદાપિ સો તથેવ કરોતિ. મહાપુરિસો અત્તનો પરિસાય પરિહાનિં ઞત્વા, ‘‘કુહિં ઇમે હત્થી ગતા, મન્દા જાતા’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ન જાનામ, સામી’’તિ વુત્તે, ‘‘કુહિઞ્ચિ ગચ્છન્તા મં અનાપુચ્છિત્વા ન ગમિસ્સન્તિ, પરિપન્થેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ વત્વા, ‘‘એકસ્મિં ઠાને કાસાવં પારુપિત્વા નિસિન્નસ્સ સન્તિકા પરિપન્થેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ પરિસઙ્કિત્વા, ‘‘તં પરિગ્ગણ્હિતું વટ્ટતી’’તિ સબ્બે હત્થી પુરતો પેસેત્વા સયં પચ્છતો વિલમ્બમાનો આગચ્છતિ. સો સેસહત્થીસુ વન્દિત્વા ગતેસુ મહાપુરિસં આગચ્છન્તં દિસ્વા ચીવરં સંહરિત્વા સત્તિં વિસ્સજ્જિ. મહાપુરિસો સતિં ઉપ્પટ્ઠપેત્વા આગચ્છન્તો પચ્છતો પટિક્કમિત્વા સત્તિં વિવજ્જેસિ. અથ નં ‘‘ઇમિના ઇમે હત્થી નાસિતા’’તિ ગણ્હિતું પક્ખન્દિ. ઇતરો એકં રુક્ખં પુરતો કત્વા નિલીયિ. અથ ‘‘નં રુક્ખેન સદ્ધિં સોણ્ડાય પરિક્ખિપિત્વા ગહેત્વા ભૂમિયં પોથેસ્સામી’’તિ તેન નીહરિત્વા દસ્સિતં કાસાવં દિસ્વા – ‘‘સચાહં ઇમસ્મિં દુબ્ભિસ્સામિ, અનેકસહસ્સેસુ મે બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધખીણાસવેસુ લજ્જા નામ ભિન્ના ભવિસ્સતી’’તિ અધિવાસેત્વા – ‘‘તયા મે એત્તકા ઞાતકા નાસિતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, સામી’’તિ. ‘‘કસ્મા એવં ભારિયકમ્મમકાસિ, અત્તનો અનનુચ્છવિકં વીતરાગાનં અનુચ્છવિકં વત્થં પરિદહિત્વા એવરૂપં કમ્મં કરોન્તેન ભારિયં તયા કત’’ન્તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા ઉત્તરિપિ નં નિગ્ગણ્હન્તો ‘‘અનિક્કસાવો ¶ કાસાવં…પે… સ વે કાસાવમરહતી’’તિ ગાથં વત્વા – ‘‘અયુત્તં તે કત’’ન્તિ વત્વા તં વિસ્સજ્જેસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા, ‘‘તદા હત્થિમારકો દેવદત્તો અહોસિ, તસ્સ નિગ્ગાહકો હત્થિનાગો અહમેવા’’તિ જાતકં સમોધાનેત્વા, ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ દેવદત્તો અત્તનો અનનુચ્છવિકં વત્થં ધારેસિયેવા’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અનિક્કસાવો ¶ કાસાવં, યો વત્થં પરિદહિસ્સતિ;

અપેતો દમસચ્ચેન, ન સો કાસાવમરહતિ.

‘‘યો ચ વન્તકસાવસ્સ, સીલેસુ સુસમાહિતો;

ઉપેતો દમસચ્ચેન, સ વે કાસાવમરહતી’’તિ.

છદ્દન્તજાતકેનાપિ (જા. ૧.૧૬.૧૨૨-૧૨૩) ચ અયમત્થો દીપેતબ્બો.

તત્થ ¶ અનિક્કસાવોતિ રાગાદીહિ કસાવેહિ સકસાવો. પરિદહિસ્સતીતિ નિવાસનપારુપનઅત્થરણવસેન પરિભુઞ્જિસ્સતિ. પરિધસ્સતીતિપિ પાઠો. અપેતો દમસચ્ચેનાતિ ઇન્દ્રિયદમેન ચેવ પરમત્થસચ્ચપક્ખિકેન વચીસચ્ચેન ચ અપેતો, વિયુત્તો પરિચ્ચત્થોતિ અત્થો. ન સોતિ સો એવરૂપો પુગ્ગલો કાસાવં પરિદહિતું નારહતિ. વન્તકસાવસ્સાતિ ચતૂહિ મગ્ગેહિ વન્તકસાવો છડ્ડિતકસાવો પહીનકસાવો અસ્સ. સીલેસૂતિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલેસુ. સુસમાહિતોતિ સુટ્ઠુ સમાહિતો સુટ્ઠિતો. ઉપેતોતિ ઇન્દ્રિયદમેન ચેવ વુત્તપ્પકારેન ચ સચ્ચેન ઉપગતો. સ વેતિ સો એવરૂપો પુગ્ગલો તં ગન્ધકાસાવવત્થં અરહતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ સો દિસાવાસિકો ભિક્ખુ સોતાપન્નો અહોસિ, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ. દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા અહોસીતિ.

અસારે સારમતિનોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો અગ્ગસાવકેહિ નિવેદિતં સઞ્ચયસ્સ અનાગમનં આરબ્ભ કથેસિ.

તત્રાયં અનુપુબ્બિકથા – અમ્હાકઞ્હિ સત્થા ઇતો કપ્પસતસહસ્સાધિકાનં ચતુન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે અમરવતિયા નામ નગરે સુમેધો નામ બ્રાહ્મણકુમારો હુત્વા સબ્બસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં પત્વા માતાપિતૂનં ¶ અચ્ચયેન અનેકકોટિસઙ્ખ્યં ધનં પરિચ્ચજિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા હિમવન્તે વસન્તો ઝાનાભિઞ્ઞા નિબ્બત્તેત્વા આકાસેન ગચ્છન્તો દીપઙ્કરદસબલસ્સ સુદસ્સનવિહારતો રમ્મવતીનગરં પવિસનત્થાય મગ્ગં સોધયમાનં જનં દિસ્વા સયમ્પિ એકં પદેસં ગહેત્વા મગ્ગં સોધેતિ. તસ્મિં અસોધિતેયેવ આગતસ્સ સત્થુનો અત્તાનં સેતું કત્વા કલલે અજિનચમ્મં અત્થરિત્વા ‘‘સત્થા સસાવકસઙ્ઘો કલલં અનક્કમિત્વા મં અક્કમન્તો ગચ્છતૂ’’તિ નિપન્નો. સત્થારા તં દિસ્વાવ ‘‘બુદ્ધઙ્કુરો એસ, અનાગતે કપ્પસતસહસ્સાધિકાનં ચતુન્નં ¶ અસઙ્ખ્યેય્યાનં પરિયોસાને ગોતમો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકતો. તસ્સ સત્થુનો અપરભાગે ‘‘કોણ્ડઞ્ઞો મઙ્ગલો સુમનો રેવતો સોભિતો અનોમદસ્સી પદુમો નારદો પદુમુત્તરો સુમેધો સુજાતો પિયદસ્સી અત્થદસ્સી ધમ્મદસ્સી સિદ્ધત્થો તિસ્સો ફુસ્સો વિપસ્સી સિખી વેસ્સભૂ કકુસન્ધો કોણાગમનો કસ્સપો’’તિ લોકં ઓભાસેત્વા ઉપ્પન્નાનં ઇમેસમ્પિ તેવીસતિયા ¶ બુદ્ધાનં સન્તિકે લદ્ધબ્યાકરણો, ‘‘દસ પારમિયો, દસ ઉપપારમિયો, દસ પરમત્થપારમિયો’’તિ સમત્તિંસ પારમિયો પૂરેત્વા વેસ્સન્તરત્તભાવે ઠિતો પથવિકમ્પનાનિ મહાદાનાનિ દત્વા પુત્તદારં પરિચ્ચજિત્વા આયુપરિયોસાને તુસિતપુરે નિબ્બત્તિત્વા તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા દસ સહસ્સચક્કવાળદેવતાહિ સન્નિપતિત્વા –

‘‘કાલો દેવ મહાવીર, ઉપ્પજ્જ માતુકુચ્છિયં;

સદેવકં તારયન્તો, બુજ્ઝસ્સુ અમતં પદ’’ન્તિ. (બુ. વં. ૧.૬૭) –

‘‘કાલં દેસઞ્ચ દીપઞ્ચ, કુલં માતરમેવ ચ;

ઇમે પઞ્ચ વિલોકેત્વા, ઉપ્પજ્જતિ મહાયસો’’તિ. –

પઞ્ચ મહાવિલોકનાનિ વિલોકેત્વા તતો ચુતો સક્યરાજકુલે પટિસન્ધિં ગહેત્વા દસમાસચ્ચયેન માતુકુચ્છિતો વિજાયિ. સોળસવસ્સકાલે તત્થ મહાસમ્પત્તિયા પરિહરિયમાનો અનુક્કમેન ભદ્રયોબ્બનં પત્વા તિણ્ણં ઉતૂનં અનુચ્છવિકેસુ તીસુ પાસાદેસુ દેવલોકસિરિં ¶ વિય રજ્જસિરિં અનુભવન્તો ઉય્યાનકીળાય ગમનસમયે અનુક્કમેન જિણ્ણબ્યાધિમતસઙ્ખાતે તયો ¶ દેવદૂતે દિસ્વા સઞ્જાતસંવેગો નિવત્તિત્વા ચતુત્થવારે પબ્બજિતં દિસ્વા, ‘‘સાધુ પબ્બજ્જા’’તિ પબ્બજ્જાય રુચિં ઉપ્પાદેત્વા ઉય્યાનં ગન્ત્વા તત્થ દિવસં ખેપેત્વા મઙ્ગલપોક્ખરણીતીરે નિસિન્નો કપ્પકવેસં ગહેત્વા આગતેન વિસ્સકમ્મેન દેવપુત્તેન અલઙ્કતપટિયત્તો રાહુલકુમારસ્સ જાતસાસનં સુત્વા પુત્તસિનેહસ્સ બલવભાવં ઞત્વા, ‘‘યાવ ઇદં બન્ધનં ન વડ્ઢતિ, તાવદેવ નં છિન્દિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા સાયં નગરં પવિસન્તો –

‘‘નિબ્બુતા નૂન સા માતા, નિબ્બુતો નૂન સો પિતા;

નિબ્બુતા નૂન સા નારી, યસ્સાયં ઈદિસો પતી’’તિ. –

કિસાગોતમિયા નામ પિતુચ્છાધીતાય ભાસિતં ઇમં ગાથં સુત્વા, ‘‘અહં ઇમાય નિબ્બુતપદં સાવિતો’’તિ મુત્તાહારં ઓમુઞ્ચિત્વા તસ્સા પેસેત્વા અત્તનો ભવનં પવિસિત્વા સિરિસયને નિસિન્નો નિદ્દોપગતાનં નાટકિત્થીનં વિપ્પકારં દિસ્વા નિબ્બિન્નહદયો છન્નં ઉટ્ઠાપેત્વા કણ્ડકં આહરાપેત્વા તં આરુય્હ છન્નસહાયો દસસહસ્સચક્કવાળદેવતાહિ પરિવુતો મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિત્વા ¶ અનોમાનદીતીરે પબ્બજિત્વા અનુક્કમેન રાજગહં ગન્ત્વા તત્થ પિણ્ડાય ચરિત્વા પણ્ડવપબ્બતપબ્ભારે નિસિન્નો મગધરઞ્ઞા રજ્જેન નિમન્તિયમાનો તં પટિક્ખિપિત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્વા અત્તનો વિજિતં આગમનત્થાય તેન ગહિતપટિઞ્ઞો આળારઞ્ચ ઉદકઞ્ચ ઉપસઙ્કમિત્વા તેસં સન્તિકે અધિગતવિસેસં અનલઙ્કરિત્વા છબ્બસ્સાનિ મહાપધાનં પદહિત્વા વિસાખપુણ્ણમદિવસે ¶ પાતોવ સુજાતાય દિન્નપાયસં પરિભુઞ્જિત્વા નેરઞ્જરાય નદિયા સુવણ્ણપાતિં પવાહેત્વા નેરઞ્જરાય નદિયા તીરે મહાવનસણ્ડે નાનાસમાપત્તીહિ દિવસભાગં વીતિનામેત્વા સાયન્હસમયે સોત્તિયેન દિન્નં તિણં ગહેત્વા કાળેન નાગરાજેન અભિત્થુતગુણો બોધિમણ્ડં આરુય્હ તિણાનિ સન્થરિત્વા ‘‘ન તાવિમં પલ્લઙ્કં ભિન્દિસ્સામિ, યાવ મે અનુપાદાય ¶ આસવેહિ ચિત્તં ન મુચ્ચિસ્સતી’’તિ પટિઞ્ઞં કત્વા પુરત્થાભિમુખો નિસીદિત્વા સૂરિયે અનત્થઙ્ગમિતેયેવ મારબલં વિધમિત્વા પઠમયામે પુબ્બેનિવાસઞાણં, મજ્ઝિમયામે ચુતૂપપાતઞાણં પત્વા પચ્છિમયામાવસાને પચ્ચયાકારે ઞાણં ઓતારેત્વા અરુણુગ્ગમને દસબલચતુવેસારજ્જાદિસબ્બગુણપટિમણ્ડિતં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિજ્ઝિત્વા સત્તસત્તાહં બોધિમણ્ડે વીતિનામેત્વા અટ્ઠમે સત્તાહે અજપાલનિગ્રોધમૂલે નિસિન્નો ધમ્મગમ્ભીરતાપચ્ચવેક્ખણેન અપ્પોસ્સુક્કતં આપજ્જમાનો દસસહસ્સચક્કવાળમહાબ્રહ્મપરિવારેન સહમ્પતિબ્રહ્મુના આયાચિતધમ્મદેસનો બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેત્વા બ્રહ્મુનો અજ્ઝેસનં અધિવાસેત્વા, ‘‘કસ્સ નુ ખો અહં પઠમં ધમ્મં દેસેય્ય’’ન્તિ ઓલોકેન્તો આળારુદકાનં કાલકતભાવં ઞત્વા પઞ્ચવગ્ગિયાનં ભિક્ખૂનં બહૂપકારતં અનુસ્સરિત્વા ઉટ્ઠાયાસના કાસિપુરં ¶ ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે ઉપકેન સદ્ધિં મન્તેત્વા આસાળ્હિપુણ્ણમદિવસે ઇસિપતને મિગદાયે પઞ્ચવગ્ગિયાનં વસનટ્ઠાનં પત્વા તે અનનુચ્છવિકેન સમુદાચારેન સમુદાચરન્તે સઞ્ઞાપેત્વા અઞ્ઞાતકોણ્ડઞ્ઞપ્પમુખે અટ્ઠારસ બ્રહ્મકોટિયો અમતપાનં પાયેન્તો ધમ્મચક્કં પવત્તેત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો પઞ્ચમિયં પક્ખસ્સ સબ્બેપિ તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠાપેત્વા તં દિવસમેવ યસકુલપુત્તસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિં દિસ્વા તં રત્તિભાગે નિબ્બિન્દિત્વા ગેહં પહાય નિક્ખન્તં દિસ્વા, ‘‘એહિ યસા’’તિ પક્કોસિત્વા તસ્મિંયેવ રત્તિભાગે સોતાપત્તિફલં પાપેત્વા પુનદિવસે અરહત્તં પાપેત્વા અપરેપિ તસ્સ સહાયકે ચતુપણ્ણાસ જને એહિભિક્ખુપબ્બજ્જાય પબ્બાજેત્વા અરહત્તં પાપેસિ.

એવં લોકે એકસટ્ઠિયા અરહન્તેસુ જાતેસુ વુટ્ઠવસ્સો પવારેત્વા, ‘‘ચરથ, ભિક્ખવે, ચારિક’’ન્તિ સટ્ઠિ ભિક્ખૂ દિસાસુ પેસેત્વા સયં ઉરુવેલં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે કપ્પાસિકવનસણ્ડે તિંસ જને ભદ્દવગ્ગિયકુમારે વિનેસિ. તેસુ સબ્બપચ્છિમકો સોતાપન્નો સબ્બુત્તમો અનાગામી અહોસિ. તે સબ્બેપિ એહિભિક્ખુભાવેનેવ પબ્બાજેત્વા દિસાસુ પેસેત્વા સયં ¶ ઉરુવેલં ગન્ત્વા અડ્ઢુડ્ઢાનિ પાટિહારિયસહસ્સાનિ દસ્સેત્વા ઉરુવેલકસ્સપાદયો ¶ સહસ્સજટિલપરિવારે તેભાતિકજટિલે વિનેત્વા એહિભિક્ખુભાવેનેવ પબ્બાજેત્વા ગયાસીસે ¶ નિસીદાપેત્વા આદિત્તપરિયાયદેસનાય (મહાવ. ૫૪; સં. નિ. ૪.૨૮) અરહત્તે પતિટ્ઠાપેત્વા તેન અરહન્તસહસ્સેન પરિવુતો ‘‘બિમ્બિસારરઞ્ઞો દિન્નં પટિઞ્ઞં મોચેસ્સામી’’તિ રાજગહનગરૂપચારે લટ્ઠિવનુય્યાનં ગન્ત્વા, ‘‘સત્થા કિર આગતો’’તિ સુત્વા દ્વાદસનહુતેહિ બ્રાહ્મણગહપતિકેહિ સદ્ધિં આગતસ્સ રઞ્ઞો મધુરધમ્મકથં કથેન્તો રાજાનં એકાદસહિ નહુતેહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાપેત્વા એકનહુતં સરણેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા પુનદિવસે સક્કેન દેવરાજેન માણવકવણ્ણં ગહેત્વા અભિત્થુતગુણો રાજગહનગરં પવિસિત્વા રાજનિવેસને કતભત્તકિચ્ચો વેળુવનારામં પટિગ્ગહેત્વા તત્થેવ વાસં કપ્પેસિ. તત્થ નં સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના ઉપસઙ્કમિંસુ.

તત્રાયં અનુપુબ્બિકથા – અનુપ્પન્નેયેવ હિ બુદ્ધે રાજગહતો અવિદૂરે ઉપતિસ્સગામો કોલિતગામોતિ દ્વે બ્રાહ્મણગામા અહેસું. તેસુ ઉપતિસ્સગામે સારિયા નામ બ્રાહ્મણિયા ગબ્ભસ્સ પતિટ્ઠિતદિવસેયેવ કોલિતગામે મોગ્ગલિયા નામ બ્રાહ્મણિયાપિ ગબ્ભો પતિટ્ઠાસિ. તાનિ કિર દ્વેપિ કુલાનિ યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા આબદ્ધપટિબદ્ધસહાયકાનેવ અહેસું, તાસં દ્વિન્નમ્પિ એકદિવસમેવ ગબ્ભપરિહારં અદંસુ. તા ઉભોપિ દસમાસચ્ચેયેન પુત્તે વિજાયિંસુ. નામગ્ગહણદિવસે સારિયા બ્રાહ્મણિયા પુત્તસ્સ ઉપતિસ્સગામકે જેટ્ઠકુલસ્સ પુત્તત્તા ઉપતિસ્સોતિ નામં કરિંસુ ¶ , ઇતરસ્સ કોલિતગામે જેટ્ઠકુલસ્સ પુત્તત્તા કોલિતોતિ નામં કરિંસુ. તે ઉભોપિ વુડ્ઢિમન્વાય સબ્બસિપ્પાનં પારં અગમંસુ. ઉપતિસ્સમાણવસ્સ કીળનત્થાય નદિં વા ઉય્યાનં વા ગમનકાલે પઞ્ચ સુવણ્ણસિવિકસતાનિ પરિવારાનિ હોન્તિ, કોલિતમાણવસ્સ પઞ્ચ આજઞ્ઞયુત્તરથસતાનિ. દ્વેપિ જના પઞ્ચપઞ્ચમાણવકસતપરિવારા હોન્તિ. રાજગહે ચ અનુસંવચ્છરં ગિરગ્ગસમજ્જો નામ અહોસિ. તેસં દ્વિન્નમ્પિ એકટ્ઠાનેયેવ મઞ્ચં બન્ધન્તિ. દ્વેપિ એકતો નિસીદિત્વા સમજ્જં પસ્સન્તા હસિતબ્બટ્ઠાને હસન્તિ, સંવેગટ્ઠાને સંવેજેન્તિ, દાયં દાતું યુત્તટ્ઠાને દાયં દેન્તિ. તેસં ઇમિનાવ નિયામેન એકદિવસં સમજ્જં પસ્સન્તાનં પરિપાકગતત્તા ઞાણસ્સ પુરિમદિવસેસુ વિય હસિતબ્બટ્ઠાને હાસો વા સંવેગટ્ઠાને સંવેગો વા દાતું યુત્તટ્ઠાને દાનં વા નાહોસિ ¶ . દ્વેપિ પન જના એવં ચિન્તયિંસુ – ‘‘કિમેત્થ ઓલોકેતબ્બં અત્થિ, સબ્બેપિમે અપ્પત્તે વસ્સસતે અપ્પણ્ણત્તિકભાવં ગમિસ્સન્તિ, અમ્હેહિ પન એકં મોક્ખધમ્મં પરિયેસિતું વટ્ટતી’’તિ આરમ્મણં ગહેત્વા નિસીદિંસુ. તતો કોલિતો ઉપતિસ્સં આહ – ‘‘સમ્મ ઉપતિસ્સ, ન ત્વં અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ વિય હટ્ઠપહટ્ઠો, ઇદાનિ અનત્તમનધાતુકોસિ, કિં તે સલ્લક્ખિત’’ન્તિ? ‘‘સમ્મ કોલિત, એતેસં વોલોકને સારો નત્થિ ¶ ¶ , નિરત્થકમેતં, અત્તનો મોક્ખધમ્મં ગવેસિતું વટ્ટતી’’તિ ઇદં ચિન્તયન્તો નિસિન્નોમ્હિ. ત્વં પન કસ્મા અનત્તમનોસીતિ? સોપિ તથેવ આહ. અથસ્સ અત્તના સદ્ધિં એકજ્ઝાસયતં ઞત્વા ઉપતિસ્સો આહ – ‘‘અમ્હાકં ઉભિન્નમ્પિ સુચિન્તિકં, મોક્ખધમ્મં પન ગવેસન્તેહિ એકા પબ્બજ્જા લદ્ધું વટ્ટતિ. કસ્સ સન્તિકે પબ્બજામા’’તિ?

તેન ખો પન સમયેન સઞ્ચયો નામ પરિબ્બાજકો રાજગહે પટિવસતિ મહતિયા પરિબ્બાજકપરિસાય સદ્ધિં. તે ‘‘તસ્સ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામા’’તિ પઞ્ચમાણવકસતાનિ ‘‘સિવિકાયો ચ રથે ચ ગહેત્વા ગચ્છથા’’તિ ઉય્યોજેત્વા એકાય સિવિકાય એકેન રથેન ગન્ત્વા સઞ્ચયસ્સ સન્તિકે પબ્બજિંસુ. તેસં પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય સઞ્ચયો અતિરેકલાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તો અહોસિ. તે કતિપાહેનેવ સબ્બં સઞ્ચયસ્સ સમયં પરિમદ્દિત્વા, ‘‘આચરિય, તુમ્હાકં જાનનસમયો એત્તકોવ, ઉદાહુ ઉત્તરિમ્પિ અત્થી’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘એત્તકોવ સબ્બં તુમ્હેહિ ઞાત’’ન્તિ વુત્તે ચિન્તયિંસુ – ‘‘એવં સતિ ઇમસ્સ સન્તિકે બ્રહ્મચરિયવાસો નિરત્થકો, મયં યં મોક્ખધમ્મં ગવેસિતું નિક્ખન્તા, સો ઇમસ્સ સન્તિકે ઉપ્પાદેતું ન સક્કા, મહા ખો પન જમ્બુદીપો, ગામનિગમરાજધાનિયો ચરન્તા અદ્ધા મોક્ખધમ્મદેસકં કઞ્ચિ આચરિયં લભિસ્સામા’’તિ. તતો પટ્ઠાય, ‘‘યત્થ યત્થ પણ્ડિતા સમણબ્રાહ્મણા અત્થી’’તિ વદન્તિ, તત્થ તત્થ ગન્ત્વા સાકચ્છં કરોન્તિ. તેહિ પુટ્ઠં પઞ્હં અઞ્ઞે કથેતું ¶ ન સક્કોન્તિ, તે પન તેસં પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તિ. એવં સકલજમ્બુદીપં પરિગ્ગણ્હિત્વા નિવત્તિત્વા સકટ્ઠાનમેવ આગન્ત્વા, ‘‘સમ્મ કોલિત, અમ્હેસુ યો પઠમં અમતં અધિગચ્છતિ, સો ઇતરસ્સ આરોચેતૂ’’તિ કતિકં અકંસું.

એવં તેસુ કતિકં કત્વા વિહરન્તેસુ સત્થા વુત્તાનુક્કમેન રાજગહં પત્વા વેળુવનં પટિગ્ગહેત્વા વેળુવને વિહરતિ. તદા ‘‘ચરથ, ભિક્ખવે, ચારિકં ¶ બહુજનહિતાયા’’તિ રતનત્તયગુણપકાસનત્થં ઉય્યોજિતાનં એકસટ્ઠિયા અરહન્તાનં અન્તરે પઞ્ચવગ્ગિયાનં અબ્ભન્તરો અસ્સજિત્થેરો પટિનિવત્તિત્વા રાજગહં આગતો, પુનદિવસે પાતોવ પત્તચીવરમાદાય રાજગહં પિણ્ડાય પાવિસિ. તસ્મિં સમયે ઉપતિસ્સપરિબ્બાજકોપિ પાતોવ ભત્તકિચ્ચં કત્વા પરિબ્બાજકારામં ગચ્છન્તો થેરં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘મયા એવરૂપો પબ્બજિતો નામ ન દિટ્ઠપુબ્બોયેવ, યે લોકે અરહન્તો વા અરહત્તમગ્ગં વા સમાપન્ના, અયં તેસં ભિક્ખૂનં અઞ્ઞતરો, યંનૂનાહં ઇમં ભિક્ખું ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છેય્યં – ‘કંસિ ત્વં, આવુસો, ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતો, કો વા તે સત્થા, કસ્સ વા ત્વં ધમ્મં રોચેસી’’’તિ? અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અકાલો ખો ઇમં ભિક્ખું પઞ્હં પુચ્છિતું, અન્તરઘરં પવિટ્ઠો પિણ્ડાય ચરતિ, યંનૂનાહં ઇમં ¶ ભિક્ખું પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો અનુબન્ધેય્યં, અત્થિકેહિ ઉપઞ્ઞાતં મગ્ગ’’ન્તિ. સો થેરં લદ્ધપિણ્ડપાતં અઞ્ઞતરં ઓકાસં ગચ્છન્તં દિસ્વા નિસીદિતુકામતઞ્ચસ્સ ઞત્વા અત્તનો ¶ પરિબ્બાજકપીઠકં પઞ્ઞાપેત્વા અદાસિ, સો ભત્તકિચ્ચપરિયોસાનેપિસ્સ અત્તનો કુણ્ડિકાય ઉદકં અદાસિ.

એવં આચરિયવત્તં કત્વા કતભત્તકિચ્ચેન થેરેન સદ્ધિં મધુરપટિસન્થારં કત્વા એવમાહ – ‘‘વિપ્પસન્નાનિ ખો પન તે, આવુસો, ઇન્દ્રિયાનિ, પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો પરિયોદાતો, કંસિ ત્વં, આવુસો, ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતો, કો વા તે સત્થા, કસ્સ વા ત્વં ધમ્મં રોચેસી’’તિ પુચ્છિ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે પરિબ્બાજકા નામ સાસનસ્સ પટિપક્ખભૂતા, ઇમસ્સ સાસનસ્સ ગમ્ભીરતં દસ્સેસ્સામી’’તિ. અત્તનો નવકભાવં દસ્સેન્તો આહ – ‘‘અહં ખો, આવુસો, નવો અચિરપબ્બજિતો, અધુનાગતો ઇમં ધમ્મવિનયં, ન તાવાહં સક્ખિસ્સામિ વિત્થારેન ધમ્મં દેસેતુ’’ન્તિ. પરિબ્બાજકો – ‘‘અહં ઉપતિસ્સો નામ, ત્વં યથાસત્તિયા અપ્પં વા બહું વા વદ, એતં નયસતેન નયસહસ્સેન પટિવિજ્ઝિતું મય્હં ભારો’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –

‘‘અપ્પં વા બહું વા ભાસસ્સુ, અત્થંયેવ મે બ્રૂહિ;

અત્થેનેવ મે અત્થો, કિં કાહસિ બ્યઞ્જનં બહુ’’ન્તિ. (મહાવ. ૬૦);

એવં ¶ વુત્તે થેરો – ‘‘યે ધમ્મા હેતુપ્પભવા’’તિ (મહાવ. ૬૦; અપ. થેર ૧.૧.૨૮૬) ગાથમાહ. પરિબ્બાજકો પઠમપદદ્વયમેવ સુત્વા સહસ્સનયપટિમણ્ડિતે સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, ઇતરં પદદ્વયં ¶ સોતાપન્નકાલે નિટ્ઠાપેસિ. સો સોતાપન્નો હુત્વા ઉપરિવિસેસે અપ્પવત્તન્તે ‘‘ભવિસ્સતિ એત્થ કારણ’’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા થેરં આહ – ‘‘ભન્તે, મા ઉપરિ ધમ્મદેસનં વડ્ઢયિત્થ, એત્તકમેવ હોતુ, કુહિં અમ્હાકં સત્થા વસતી’’તિ? ‘‘વેળુવને, આવુસો’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, તુમ્હે પુરતો યાથ, મય્હં એકો સહાયકો અત્થિ, અમ્હેહિ ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં કતિકા કતા ‘અમ્હેસુ યો અમતં પઠમં અધિગચ્છતિ, સો ઇતરસ્સ આરોચેતૂ’તિ. અહં તં પટિઞ્ઞં મોચેત્વા સહાયકં ગહેત્વા તુમ્હાકં ગતમગ્ગેનેવ સત્થુ સન્તિકં આગમિસ્સામીતિ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન થેરસ્સ પાદેસુ નિપતિત્વા તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા થેરં ઉય્યોજેત્વા પરિબ્બાજકારામાભિમુખો અગમાસિ’’.

અથ ખો કોલિતપરિબ્બાજકો તં દૂરતોવ આગચ્છન્તં દિસ્વા, ‘‘અજ્જ મય્હં સહાયકસ્સ ¶ મુખવણ્ણો ન અઞ્ઞદિવસેસુ વિય, અદ્ધા તેન અમતં અધિગતં ભવિસ્સતી’’તિ અમતાધિગમં પુચ્છિ. સોપિસ્સ ‘‘આમાવુસો, અમતં અધિગત’’ન્તિ પટિજાનિત્વા તમેવ ગાથં અભાસિ. ગાથાપરિયોસાને કોલિતો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિત્વા આહ – ‘‘કુહિં કિર, સમ્મ, અમ્હાકં સત્થા વસતી’’તિ? ‘‘વેળુવને કિર, સમ્મ, એવં નો આચરિયેન અસ્સજિત્થેરેન કથિત’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ, સમ્મ, આયામ, સત્થારં પસ્સિસ્સામા’’તિ. સારિપુત્તત્થેરો ચ નામેસ સદાપિ આચરિયપૂજકોવ, તસ્મા સહાયં એવમાહ – ‘‘સમ્મ, અમ્હેહિ અધિગતં અમતં અમ્હાકં આચરિયસ્સ સઞ્ચયપરિબ્બાજકસ્સાપિ કથેસ્સામ, બુજ્ઝમાનો ¶ પટિવિજ્ઝિસ્સતિ, અપ્પટિવિજ્ઝન્તો અમ્હાકં સદ્દહિત્વા સત્થુ, સન્તિકં ગમિસ્સતિ, બુદ્ધાનં દેસનં સુત્વા મગ્ગફલપટિવેધં કરિસ્સતી’’તિ. તતો દ્વેપિ જના સઞ્ચયસ્સ સન્તિકં અગમંસુ.

સઞ્ચયો તે દિસ્વાવ – ‘‘કિં, તાતા, કોચિ વો અમતમગ્ગદેસકો લદ્ધો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, આચરિય, લદ્ધો, બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો, ધમ્મો લોકે ઉપ્પન્નો, સઙ્ઘો લોકે ઉપ્પન્નો, તુમ્હે તુચ્છે અસારે વિચરથ, તસ્મા એથ, સત્થુ સન્તિકં ગમિસ્સામા’’તિ. ‘‘ગચ્છથ તુમ્હે, નાહં સક્ખિસ્સામી’’તિ ¶ . ‘‘કિં કારણાહિ’’? ‘‘અહં મહાજનસ્સ આચરિયો હુત્વા વિચરિં, વિચરન્તસ્સ મે અન્તેવાસિકવાસો ચાટિયા ઉદઞ્ચનભાવપ્પત્તિ વિય હોતિ, ન સક્ખિસ્સામહં અન્તેવાસિકવાસં વસિતુ’’ન્તિ. ‘‘મા એવં કરિત્થ, આચરિયા’’તિ. ‘‘હોતુ, તાતા, ગચ્છથ તુમ્હે, નાહં સક્ખિસ્સામી’’તિ. આચરિય, લોકે બુદ્ધસ્સ ઉપ્પન્નકાલતો પટ્ઠાય મહાજનો ગન્ધમાલાદિહત્થો ગન્ત્વા તમેવ પૂજેસ્સતિ, મયમ્પિ તત્થેવ ગમિસ્સામ. ‘‘તુમ્હે કિં કરિસ્સથા’’તિ? ‘‘તાતા, કિં નુ ખો ઇમસ્મિં લોકે દન્ધા બહૂ, ઉદાહુ પણ્ડિતા’’તિ. ‘‘દન્ધા, આચરિય, બહૂ, પણ્ડિતા ચ નામ કતિપયા એવ હોન્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ, તાતા, પણ્ડિતા પણ્ડિતસ્સ સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સન્તિ, દન્ધા દન્ધસ્સ મમ સન્તિકં આગમિસ્સન્તિ ¶ , ગચ્છથ તુમ્હે, નાહં ગમિસ્સામી’’તિ. તે ‘‘પઞ્ઞાયિસ્સથ તુમ્હે, આચરિયા’’તિ પક્કમિંસુ. તેસુ ગચ્છન્તેસુ સઞ્ચયસ્સ પરિસા ભિજ્જિ, તસ્મિં ખણે આરામો તુચ્છો અહોસિ. સો તુચ્છં આરામં દિસ્વા ઉણ્હં લોહિતં છડ્ડેસિ. તેહિપિ સદ્ધિં ગચ્છન્તેસુ પઞ્ચસુ પરિબ્બાજકસતેસુ સઞ્ચયસ્સ અડ્ઢતેય્યસતાનિ નિવત્તિંસુ, અથ ખો તે અત્તનો અન્તેવાસિકેહિ અડ્ઢતેય્યેહિ પરિબ્બાજકસતેહિ સદ્ધિં વેળુવનં અગમંસુ.

સત્થા ચતુપરિસમજ્ઝે નિસિન્નો ધમ્મં દેસેન્તો તે દૂરતોવ દિસ્વા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘એતે, ભિક્ખવે, દ્વે સહાયકા આગચ્છન્તિ કોલિતો ચ ઉપતિસ્સો ચ, એતં મે સાવકયુગં ભવિસ્સતિ અગ્ગં ભદ્દયુગ’’ન્તિ. તે સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, નિસીદિત્વા ચ પન ¶ ભગવન્તં એતદવોચું – ‘‘લભેય્યામ મયં, ભન્તે, ભગવતો સન્તિકે પબ્બજ્જં, લભેય્યામ ઉપસમ્પદ’’ન્તિ. ‘‘એથ, ભિક્ખવો’’તિ ભગવા અવોચ – ‘‘સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, ચરથ બ્રહ્મચરિયં સમ્મા દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાયા’’તિ. સબ્બેપિ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા સટ્ઠિવસ્સિકત્થેરા વિય અહેસું.

અથ નેસં પરિસાય ચરિતવસેન સત્થા ધમ્મદેસનં વડ્ઢેસિ. ઠપેત્વા દ્વે અગ્ગસાવકે અવસેસા અરહત્તં પાપુણિંસુ, અગ્ગસાવકાનં પન ઉપરિમગ્ગત્તયકિચ્ચં ન નિટ્ઠાસિ. કિં કારણા? સાવકપારમિઞાણસ્સ મહન્તતાય. અથાયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો પબ્બજિતદિવસતો ¶ ¶ સત્તમે દિવસે મગધરટ્ઠે કલ્લવાલગામકં ઉપનિસ્સાય વિહરન્તો થિનમિદ્ધે ઓક્કમન્તે સત્થારા સંવેજિતો થિનમિદ્ધં વિનોદેત્વા તથાગતેન દિન્નં ધાતુકમ્મટ્ઠાનં સુણન્તોવ ઉપરિમગ્ગત્તયકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા સાવકપારમિઞાણસ્સ મત્થકં પત્તો. સારિપુત્તત્થેરોપિ પબ્બજિતદિવસતો અડ્ઢમાસં અતિક્કમિત્વા સત્થારા સદ્ધિં તમેવ રાજગહં ઉપનિસ્સાય સૂકરખતલેણે વિહરન્તો અત્તનો ભાગિનેય્યસ્સ દીઘનખપરિબ્બાજકસ્સ વેદનાપરિગ્ગહસુત્તન્તે દેસિયમાને સુત્તાનુસારેન ઞાણં પેસેત્વા પરસ્સ વડ્ઢિતભત્તં પરિભુઞ્જન્તો વિય સાવકપારમિઞાણસ્સ મત્થકં પત્તો. નનુ ચાયસ્મા મહાપઞ્ઞો, અથ કસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનતો ચિરતરેન સાવકપારમિઞાણં પાપુણીતિ? પરિકમ્મમહન્તતાય. યથા હિ દુગ્ગતમનુસ્સા યત્થ કત્થચિ ગન્તુકામા ખિપ્પમેવ નિક્ખમન્તિ, રાજૂનં પન હત્થિવાહનકપ્પનાદિં મહન્તં પરિકમ્મં લદ્ધું વટ્ટતિ, એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં.

તં દિવસઞ્ઞેવ પન સત્થા વડ્ઢમાનકચ્છાયાય વેળુવને સાવકસન્નિપાતં કત્વા દ્વિન્નં થેરાનં અગ્ગસાવકટ્ઠાનં દત્વા પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિ. ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાયિંસુ – ‘‘સત્થા મુખોલોકનેન ભિક્ખં દેતિ, અગ્ગસાવકટ્ઠાનં દદન્તેન નામ પઠમં પબ્બજિતાનં પઞ્ચવગ્ગિયાનં દાતું વટ્ટતિ, એતે અનોલોકેન્તેન યસથેરપ્પમુખાનં પઞ્ચપણ્ણાસભિક્ખૂનં દાતું વટ્ટતિ, એતે અનોલોકેન્તેન ભદ્દવગ્ગિયાનં ¶ તિંસજનાનં, એતે અનોલોકેન્તેન ઉરુવેલકસ્સપાદીનં તેભાતિકાનં, એતે પન એત્તકે મહાથેરે પહાય સબ્બપચ્છા પબ્બજિતાનં અગ્ગસાવકટ્ઠાનં દદન્તેન મુખં ઓલોકેત્વા દિન્ન’’ન્તિ. સત્થા, ‘‘કિં કથેથ, ભિક્ખવે’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇદં નામા’’તિ વુત્તે ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, મુખં ઓલોકેત્વા ભિક્ખં દેમિ, એતેસં પન અત્તના અત્તના પત્થિતપત્થિતમેવ દેમિ. અઞ્ઞાતકોણ્ડઞ્ઞો હિ એકસ્મિં સસ્સે નવ વારે અગ્ગસસ્સદાનં દદન્તો અગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થેત્વા નાદાસિ, અગ્ગધમ્મં પન અરહત્તં સબ્બપઠમં પટિવિજ્ઝિતું પત્થેત્વા અદાસી’’તિ. ‘‘કદા પન ભગવા’’તિ? ‘‘સુણિસ્સથ, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ, ભગવા અતીતં આહરિ –

ભિક્ખવે ¶ , ઇતો એકનવુતિકપ્પે વિપસ્સી નામ ભગવા લોકે ઉદપાદિ. તદા મહાકાળો ચૂળકાળોતિ દ્વેભાતિકા કુટુમ્બિકા મહન્તં સાલિક્ખેત્તં ¶ વપાપેસું. અથેકદિવસં ચૂળકાળો સાલિક્ખેત્તં ગન્ત્વા એકં સાલિગબ્ભં ફાલેત્વા ખાદિ, તં અતિમધુરં અહોસિ. સો બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ સાલિગબ્ભદાનં દાતુકામો હુત્વા જેટ્ઠભાતિકં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભાતિક, સાલિગબ્ભં ફાલેત્વા બુદ્ધાનં અનુચ્છવિકં કત્વા પચાપેત્વા દાનં દેમા’’તિ આહ. ‘‘કિં વદેસિ, તાત, સાલિગબ્ભં ફાલેત્વા દાનં નામ નેવ અતીતે ભૂતપુબ્બં, ન અનાગતેપિ ભવિસ્સતિ, મા સસ્સં નાસયી’’તિ; વુત્તોપિ સો પુનપ્પુનં યાચિયેવ ¶ . અથ નં ભાતા, ‘‘તેન હિ સાલિક્ખેત્તં દ્વે કોટ્ઠાસે કત્વા મમ કોટ્ઠાસં અનામસિત્વા અત્તનો કોટ્ઠાસે ખેત્તે યં ઇચ્છસિ, તં કરોહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ ખેત્તં વિભજિત્વા બહૂ મનુસ્સે હત્થકમ્મં યાચિત્વા સાલિગબ્ભં ફાલેત્વા નિરુદકેન ખીરેન પચાપેત્વા સપ્પિમધુસક્ખરાદીહિ યોજેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાનં દત્વા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને – ‘‘ઇદં, ભન્તે, મમ અગ્ગદાનં અગ્ગધમ્મસ્સ સબ્બપઠમં પટિવેધાય સંવત્તતૂ’’તિ આહ. સત્થા ‘‘એવં હોતૂ’’તિ અનુમોદનમકાસિ.

સો ખેત્તં ગન્ત્વા ઓલોકેન્તો સકલક્ખેત્તં કણ્ણિકબદ્ધેહિ વિય સાલિસીસેહિ સઞ્છન્નં દિસ્વા પઞ્ચવિધપીતિં પટિલભિત્વા, ‘‘લાભા વત મે’’તિ ચિન્તેત્વા પુથુકકાલે પુથુકગ્ગં નામ અદાસિ, ગામવાસીહિ સદ્ધિં અગ્ગસસ્સદાનં નામ અદાસિ, લાયને લાયનગ્ગં, વેણિકરણે વેણગ્ગં, કલાપાદીસુ કલાપગ્ગં, ખલગ્ગં, ખલભણ્ડગ્ગં, કોટ્ઠગ્ગન્તિ. એવં એકસસ્સે નવ વારે અગ્ગદાનં અદાસિ. તસ્સ સબ્બવારેસુ ગહિતગહિતટ્ઠાનં પરિપૂરિ, સસ્સં અતિરેકં ઉટ્ઠાનસમ્પન્નં અહોસિ. ધમ્મો હિ નામેસ અત્તાનં રક્ખન્તં રક્ખતિ. તેનાહ ભગવા –

‘‘ધમ્મો ¶ હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિં,

ન દુગ્ગતિં ગચ્છતિ ધમ્મચારી’’તિ. (થેરગા. ૩૦૩; જા. ૧.૧૦.૧૦૨) –

‘‘એવમેસ ¶ વિપસ્સીસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે અગ્ગધમ્મં પઠમં પટિવિજ્ઝિતું પત્થેન્તો નવ વારે અગ્ગદાનાનિ અદાસિ. ઇતો સતસહસ્સકપ્પમત્થકે પન હંસવતીનગરે પદુમુત્તરસમ્બુદ્ધકાલેપિ સત્તાહં મહાદાનં દત્વા તસ્સ ભગવતો પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા અગ્ગધમ્મસ્સ પઠમં પટિવિજ્ઝનત્થમેવ ¶ પત્થનં ઠપેસિ. ઇતિ ઇમિના પત્થિતમેવ મયા દિન્નં, નાહં, ભિક્ખવે, મુખં ઓલોકેત્વા દેમી’’તિ.

‘‘યસકુલપુત્તપ્પમુખા પઞ્ચપઞ્ઞાસ જના કિં કમ્મં કરિંસુ, ભન્તે’’તિ? ‘‘એતેપિ એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સન્તિકે અરહત્તં પત્થેન્તા બહું પુઞ્ઞકમ્મં કત્વા અપરભાગે અનુપ્પન્ને બુદ્ધે સહાયકા હુત્વા વગ્ગબન્ધનેન પુઞ્ઞાનિ કરોન્તા અનાથમતસરીરાનિ પટિજગ્ગન્તા વિચરિંસુ. તે એકદિવસં સગબ્ભં ઇત્થિં કાલકતં દિસ્વા, ‘ઝાપેસ્સામા’તિ સુસાનં હરિંસુ. તેસુ પઞ્ચ જને ‘તુમ્હે ઝાપેથા’તિ સુસાને ઠપેત્વા સેસા ગામં પવિટ્ઠા. યસદારકો તં મતસરીરં સૂલેહિ વિજ્ઝિત્વા પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા ઝાપેન્તો અસુભસઞ્ઞં પટિલભિ, ઇતરેસમ્પિ ચતુન્નં જનાનં – ‘પસ્સથ, ભો, ઇમં સરીરં તત્થ તત્થ વિદ્ધંસિતચમ્મં, કબરગોરૂપં વિય અસુચિં દુગ્ગન્ધં પટિકૂલ’ન્તિ ¶ દસ્સેસિ. તેપિ તત્થ અસુભસઞ્ઞં પટિલભિંસુ. તે પઞ્ચપિ જના ગામં ગન્ત્વા સેસસહાયકાનં કથયિંસુ. યસો પન દારકો ગેહં ગન્ત્વા માતાપિતૂનઞ્ચ ભરિયાય ચ કથેસિ. તે સબ્બેપિ અસુભં ભાવયિંસુ. ઇદમેતેસં પુબ્બકમ્મં. તેનેવ યસસ્સ ઇત્થાગારે સુસાનસઞ્ઞા ઉપ્પજ્જિ, તાય ચ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિયા સબ્બેસમ્પિ વિસેસાધિગમો નિબ્બત્તિ. એવં ઇમેપિ અત્તના પત્થિતમેવ લભિંસુ. નાહં મુખં ઓલોકેત્વા દમ્મી’’તિ.

‘‘ભદ્દવગ્ગિયસહાયકા પન કિં કમ્મં કરિંસુ, ભન્તે’’તિ? ‘‘એતેપિ પુબ્બબુદ્ધાનં સન્તિકે અરહત્તં પત્થેત્વા પુઞ્ઞાનિ કત્વા અપરભાગે અનુપ્પન્ને બુદ્ધે તિંસ ધુત્તા હુત્વા તુણ્ડિલોવાદં સુત્વા સટ્ઠિવસ્સસહસ્સાનિ પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખિંસુ. એવં ઇમેપિ અત્તના પત્થિતમેવ લભિંસુ. નાહં મુખં ઓલોકેત્વા દમ્મી’’તિ.

‘‘ઉરુવેલકસ્સપાદયો પન કિં કમ્મં કરિંસુ, ભન્તે’’તિ? ‘‘તેપિ અરહત્તમેવ પત્થેત્વા પુઞ્ઞાનિ કરિંસુ. ઇતો હિ દ્વેનવુતિકપ્પે તિસ્સો ¶ ફુસ્સોતિ દ્વે બુદ્ધા ઉપ્પજ્જિંસુ. ફુસ્સબુદ્ધસ્સ મહિન્દો નામ રાજા પિતા અહોસિ. તસ્મિં પન સમ્બોધિં પત્તે રઞ્ઞો કનિટ્ઠપુત્તો પઠમઅગ્ગસાવકો પુરોહિતપુત્તો દુતિયઅગ્ગસાવકો અહોસિ. રાજા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા – ‘જેટ્ઠપુત્તો મે બુદ્ધો, કનિટ્ઠપુત્તો પઠમઅગ્ગસાવકો, પુરોહિતપુત્તો દુતિયઅગ્ગસાવકો’તિ તે ઓલોકેત્વા, ‘મમેવ બુદ્ધો, મમેવ ધમ્મો, મમેવ સઙ્ઘો, નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સા’તિ તિક્ખત્તું ઉદાનં ઉદાનેત્વા સત્થુ પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા ¶ , ‘ભન્તે, ઇદાનિ મે નવુતિવસ્સસહસ્સપરિમાણસ્સ આયુનો કોટિયં નિસીદિત્વા નિદ્દાયનકાલો વિય અઞ્ઞેસં ગેહદ્વારં અગન્ત્વા યાવાહં જીવામિ, તાવ મે ચત્તારો પચ્ચયે અધિવાસેથા’તિ ¶ પટિઞ્ઞં ગહેત્વા નિબદ્ધં બુદ્ધુપટ્ઠાનં કરોતિ. રઞ્ઞો પન અપરેપિ તતો પુત્તા અહેસું. તેસુ જેટ્ઠસ્સ પઞ્ચ યોધસતાનિ પરિવારાનિ, મજ્ઝિમસ્સ તીણિ, કનિટ્ઠસ્સ દ્વે. તે ‘મયમ્પિ ભાતિકં ભોજેસ્સામા’તિ પિતરં ઓકાસં યાચિત્વા અલભમાના પુનપ્પુનં યાચન્તાપિ અલભિત્વા પચ્ચન્તે કુપિતે તસ્સ વૂપસમનત્થાય પેસિતા પચ્ચન્તં વૂપસમેત્વા પિતુ સન્તિકં આગમિંસુ. અથ ને પિતા આલિઙ્ગિત્વા સીસે ચુમ્બિત્વા, ‘વરં વો, તાતા, દમ્મી’તિ આહ.

‘‘તે ‘સાધુ દેવા’તિ વરં ગહિતકં કત્વા પુન કતિપાહચ્ચયેન પિતરા ‘ગણ્હથ, તાતા, વર’ન્તિ વુત્તા, ‘‘દેવ, અમ્હાકં અઞ્ઞેન કેનચિ અત્થો નત્થિ, ઇતો પટ્ઠાય મયં ભાતિકં ભોજેસ્સામ, ઇમં નો વરં દેહી’’તિ આહંસુ. ‘ન દેમિ, તાતા’તિ. ‘નિચ્ચકાલં અદેન્તો સત્ત સંવચ્છરાનિ દેથ, દેવા’તિ. ‘ન દેમિ, તાતા’તિ. ‘તેન હિ છ પઞ્ચ ચત્તારિ તીણિ દ્વે એકં સંવચ્છરં દેથ, દેવા’તિ. ‘ન દેમિ, તાતા’તિ. ‘તેન હિ, દેવ, સત્ત માસે દેથા’તિ. ‘છ માસે પઞ્ચ માસે ચત્તારો માસે તયો માસે દેથ, દેવા’તિ. ‘ન દેમિ, તાતા’તિ. ‘હોતુ, દેવ, એકેકસ્સ નો એકેકં માસં કત્વા તયો માસે દેથા’તિ. ‘સાધુ, તાતા, તેન હિ તયો માસે ભોજેથા’તિ આહ. તે તુટ્ઠા રાજાનં વન્દિત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતા. તેસં પન તિણ્ણમ્પિ એકોવ કોટ્ઠાગારિકો, એકોવ આયુત્તકો, તસ્સ દ્વાદસનહુતા પુરિસપરિવારા. તે તે પક્કોસાપેત્વા ¶ , ‘મયં ઇમં તેમાસં દસ સીલાનિ ગહેત્વા દ્વે કાસાવાનિ ¶ નિવાસેત્વા સત્થારા સહવાસં વસિસ્સામ, તુમ્હે એત્તકં નામ દાનવત્તં ગહેત્વા દેવસિકં નવુતિસહસ્સાનં ભિક્ખૂનં યોધસહસ્સસ્સ ચ સબ્બં ખાદનીયભોજનીયં પવત્તેય્યાથ. મયઞ્હિ ઇતો પટ્ઠાય ન કિઞ્ચિ વક્ખામા’તિ વદિંસુ.

‘‘તે તયોપિ જના પરિવારસહસ્સં ગહેત્વા દસ સીલાનિ સમાદાય કાસાયવત્થાનિ નિવાસેત્વા વિહારેયેવ વસિંસુ. કોટ્ઠાગારિકો ચ આયુત્તકો ચ એકતો હુત્વા તિણ્ણં ભાતિકાનં કોટ્ઠાગારેહિ વારેન વારેન દાનવત્તં ગહેત્વા દાનં દેન્તિ, કમ્મકારાનં પન પુત્તા યાગુભત્તાદીનં અત્થાય રોદન્તિ. તે તેસં ભિક્ખુસઙ્ઘે અનાગતેયેવ યાગુભત્તાદીનિ દેન્તિ. ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ભત્તકિચ્ચાવસાને કિઞ્ચિ અતિરેકં ન ભૂતપુબ્બં. તે ‘અપરભાગે દારકાનં દેમા’તિ અત્તનાપિ ગહેત્વા ખાદિંસુ. મનુઞ્ઞં આહારં દિસ્વા અધિવાસેતું નાસક્ખિંસુ. તે પન ચતુરાસીતિસહસ્સા અહેસું. તે સઙ્ઘસ્સ દિન્નદાનવત્તં ખાદિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા પેત્તિવિસયે નિબ્બત્તિંસુ. તેભાતિકા પન પુરિસસહસ્સેન સદ્ધિં કાલં કત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા દેવલોકા મનુસ્સલોકં, મનુસ્સલોકા દેવલોકં સંસરન્તા દ્વેનવુતિકપ્પે ખેપેસું. ‘એવં ¶ તે તયો ભાતરો અરહત્તં પત્થેન્તા તદા કલ્યાણકમ્મં કરિંસુ. તે અત્તના પત્થિતમેવ લભિંસુ. નાહં મુખં ઓલોકેત્વા દમ્મી’’’તિ.

તદા પન ¶ તેસં આયુત્તકો બિમ્બિસારો રાજા અહોસિ, કોટ્ઠાગારિકો વિસાખો ઉપાસકો. તયો રાજકુમારા તયો જટિલા અહેસું. તેસં કમ્મકારા તદા પેતેસુ નિબ્બત્તિત્વા સુગતિદુગ્ગતિવસેન સંસરન્તા ઇમસ્મિં કપ્પે ચત્તારિ બુદ્ધન્તરાનિ પેતલોકેયેવ નિબ્બત્તિંસુ. તે ઇમસ્મિં કપ્પે સબ્બપઠમં ઉપ્પન્નં ચત્તાલીસવસ્સસહસ્સાયુકં કકુસન્ધં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘અમ્હાકં આહારં લભનકાલં આચિક્ખથા’’તિ પુચ્છિંસુ. સો ‘‘મમ તાવ કાલે ન લભિસ્સથ, મમ પચ્છતો મહાપથવિયા યોજનમત્તં અભિરુળ્હાય કોણાગમનો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તં પુચ્છેય્યાથા’’તિ આહ. તે તત્તકં કાલં ખેપેત્વા તસ્મિં ઉપ્પન્ને તં પુચ્છિંસુ. સોપિ ‘‘મમ કાલે ન લભિસ્સથ, મમ પચ્છતો મહાપથવિયા યોજનમત્તં અભિરુળ્હાય કસ્સપો નામ ¶ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તં પુચ્છેય્યાથા’’તિ આહ. તે તત્તકં કાલં ખેપેત્વા તસ્મિં ઉપ્પન્ને તં પુચ્છિંસુ. સોપિ ‘‘મમ કાલે ન લભિસ્સથ, મમ પન પચ્છતો મહાપથવિયા યોજનમત્તં અભિરુળ્હાય ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તદા તુમ્હાકં ઞાતકો બિમ્બિસારો નામ રાજા ભવિસ્સતિ, સો સત્થુ દાનં દત્વા તુમ્હાકં પત્તિં પાપેસ્સતિ, તદા લભિસ્સથા’’તિ આહ. તેસં એકં બુદ્ધન્તરં સ્વેદિવસસદિસં અહોસિ. તે તથાગતે ઉપ્પન્ને બિમ્બિસારરઞ્ઞા પઠમદિવસં દાને દિન્ને પત્તિં અલભિત્વા રત્તિભાગે ભેરવસદ્દં કત્વા રઞ્ઞો અત્તાનં દસ્સયિંસુ. સો પુનદિવસે વેળુવનં ગન્ત્વા તથાગતસ્સ ¶ તં પવત્તિં આરોચેસિ.

સત્થા, ‘‘મહારાજ, ઇતો દ્વેનવુતિકપ્પમત્થકે ફુસ્સબુદ્ધકાલે એતે તવ ઞાતકા, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દિન્નદાનવત્તં ખાદિત્વા પેતલોકે નિબ્બત્તિત્વા સંસરન્તા કકુસન્ધાદયો બુદ્ધે પુચ્છિત્વા તેહિ ઇદઞ્ચિદઞ્ચ વુત્તા એત્તકં કાલં તવ દાનં પચ્ચાસીસમાના હિય્યો તયા દાને દિન્ને પત્તિં અલભમાના એવમકંસૂ’’તિ આહ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, ઇદાનિપિ દિન્ને લભિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. રાજા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા પુનદિવસે મહાદાનં દત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇતો તેસં પેતાનં દિબ્બઅન્નપાનં સમ્પજ્જતૂ’’તિ પત્તિં અદાસિ, તેસં તથેવ નિબ્બત્તિ. પુનદિવસે નગ્ગા હુત્વા અત્તાનં દસ્સેસું. રાજા ‘‘અજ્જ, ભન્તે, નગ્ગા હુત્વા અત્તાનં દસ્સેસુ’’ન્તિ આરોચેસિ. ‘‘વત્થાનિ તે ન દિન્નાનિ, મહારાજા’’તિ. રાજાપિ પુનદિવસે બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચીવરદાનં દત્વા, ‘‘ઇતો તેસં પેતાનં દિબ્બવત્થાનિ હોન્તૂ’’તિ પાપેસિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવ તેસં દિબ્બવત્થાનિ ઉપ્પજ્જિંસુ. તે પેતત્તભાવં ¶ વિજહિત્વા દિબ્બત્તભાવે સણ્ઠહિંસુ. સત્થા અનુમોદનં કરોન્તો ‘‘તિરોકુટ્ટેસુ તિટ્ઠન્તી’’તિઆદિના (ખુ. પા. ૭.૧; પે. વ. ૧૪) તિરોકુટ્ટાનુમોદનં અકાસિ. અનુમોદનાવસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. ઇતિ સત્થા તેભાતિકજટિલાનં વત્થું કથેત્વા ઇમમ્પિ ધમ્મદેસનં આહરિ.

અગ્ગસાવકા પન, ‘‘ભન્તે, કિં કરિંસૂ’’તિ? ‘‘અગ્ગસાવકભાવાય પત્થનં કરિંસુ’’. ઇતો કપ્પસતસહસ્સાધિકસ્સ હિ કપ્પાનં અસઙ્ખ્યેય્યસ્સ મત્થકે સારિપુત્તો બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ, નામેન સરદમાણવો ¶ નામ અહોસિ. મોગ્ગલ્લાનો ગહપતિમહાસાલકુલે ¶ નિબ્બત્તિ, નામેન સિરિવડ્ઢનકુટુમ્બિકો નામ અહોસિ. તે ઉભોપિ સહપંસુકીળકા સહાયકા અહેસું. તેસુ સરદમાણવો પિતુ અચ્ચયેન કુસલન્તકં મહાધનં પટિપજ્જિત્વા એકદિવસં રહોગતો ચિન્તેસિ – ‘‘અહં ઇધલોકત્તભાવમેવ જાનામિ, નો પરલોકત્તભાવં. જાતસત્તાનઞ્ચ મરણં નામ ધુવં, મયા એકં પબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા મોક્ખધમ્મગવેસનં કાતું વટ્ટતી’’તિ. સો સહાયકં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘સમ્મ સિરિવડ્ઢન, અહં પબ્બજિત્વા મોક્ખધમ્મં ગવેસિસ્સામિ, ત્વં મયા સદ્ધિં પબ્બજિતું સક્ખિસ્સસિ, ન સક્ખિસ્સસી’’તિ? ‘‘ન સક્ખિસ્સામિ, સમ્મ, ત્વંયેવ પબ્બજાહી’’તિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘પરલોકં ગચ્છન્તો સહાયે વા ઞાતિમિત્તે વા ગહેત્વા ગતો નામ નત્થિ, અત્તના કતં અત્તનોવ હોતી’’તિ. તતો રતનકોટ્ઠાગારં વિવરાપેત્વા કપણદ્ધિકવણિબ્બકયાચકાનં મહાદાનં દત્વા પબ્બતપાદં પવિસિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિ. તસ્સ એકો દ્વે તયોતિ એવં અનુપબ્બજ્જં પબ્બજિતા ચતુસત્તતિસહસ્સમત્તા જટિલા અહેસું. સો પઞ્ચ અભિઞ્ઞા, અટ્ઠ ચ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા તેસં જટિલાનં કસિણપરિકમ્મં આચિક્ખિ. તેપિ સબ્બે પઞ્ચ અભિઞ્ઞા અટ્ઠ ચ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેસું.

તેન સમયેન અનોમદસ્સી નામ સમ્માસમ્બુદ્ધો લોકે ઉદપાદિ. નગરં ચન્દવતી નામ અહોસિ, પિતા યસવા નામ ખત્તિયો, માતા યસોધરા નામ દેવી, બોધિ અજ્જુનરુક્ખો, નિસભો ચ અનોમો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, વરુણો નામ ઉપટ્ઠાકો, સુન્દરા ચ સુમના ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા અહેસું. આયુ વસ્સસતસહસ્સં અહોસિ, સરીરં અટ્ઠપઞ્ઞાસહત્થુબ્બેધં ¶ , સરીરપ્પભા દ્વાદસયોજનં ફરિ, ભિક્ખુસતસહસ્સપરિવારો અહોસિ. સો એકદિવસં પચ્ચૂસકાલે મહાકરુણાસમાપત્તિતો વુટ્ઠાય લોકં વોલોકેન્તો સરદતાપસં દિસ્વા, ‘‘અજ્જ મય્હં સરદતાપસસ્સં સન્તિકં ગતપચ્ચયેન ધમ્મદેસના ચ મહતી ભવિસ્સતિ, સો ચ અગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થેસ્સતિ, તસ્સ સહાયકો સિરિવડ્ઢનકુટુમ્બિકો દુતિયસાવકટ્ઠાનં, દેસનાપરિયોસાને ¶ ચસ્સ પરિવારા ચતુસત્તતિસહસ્સમત્તા જટિલા અરહત્તં પાપુણિસ્સન્તિ, મયા તત્થ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ અત્તનો પત્તચીવરમાદાય અઞ્ઞં કઞ્ચિ અનામન્તેત્વા સીહો વિય એકચરો હુત્વા સરદતાપસસ્સ ¶ અન્તેવાસિકેસુ ફલાફલત્થાય ગતેસુ ‘‘બુદ્ધભાવં મે જાનાતૂ’’તિ અધિટ્ઠહિત્વા પસ્સન્તસ્સેવ સરદતાપસસ્સ આકાસતો ઓતરિત્વા પથવિયં પતિટ્ઠાસિ. સરદતાપસો બુદ્ધાનુભાવઞ્ચેવ સરીરનિપ્ફત્તિઞ્ચસ્સ દિસ્વા લક્ખણમન્તે સમ્મસિત્વા ‘‘ઇમેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતો નામ અગારમજ્ઝે વસન્તો રાજા હોતિ ચક્કવત્તી, પબ્બજન્તો લોકે વિવટ્ટચ્છદો સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધો હોતિ. અયં પુરિસો નિસ્સંસયં બુદ્ધો’’તિ જાનિત્વા પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા અગ્ગાસનં પઞ્ઞાપેત્વા અદાસિ. નિસીદિ ભગવા પઞ્ઞત્તે અગ્ગાસને. સરદતાપસોપિ અત્તનો અનુચ્છવિકં આસનં ગહેત્વા એકમન્તં નિસીદિ.

તસ્મિં સમયે ચતુસત્તતિસહસ્સજટિલા પણીતપણીતાનિ ઓજવન્તાનિ ફલાફલાનિ ગહેત્વા આચરિયસ્સ સન્તિકં સમ્પત્તા બુદ્ધાનઞ્ચેવ આચરિયસ્સ ચ નિસિન્નાસનં ઓલોકેત્વા આહંસુ – ‘‘આચરિય ¶ , મયં ‘ઇમસ્મિં લોકે તુમ્હેહિ મહન્તતરો નત્થી’તિ વિચરામ, અયં પન પુરિસો તુમ્હેહિ મહન્તતરો મઞ્ઞે’’તિ? ‘‘તાતા, કિં વદેથ, સાસપેન સદ્ધિં અટ્ઠસટ્ઠિયોજનસતસહસ્સુબ્બેધં સિનેરું સમં કાતું ઇચ્છથ, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેન સદ્ધિં મમં ઉપમં મા કરિત્થ પુત્તકા’’તિ. અથ તે તાપસા, ‘‘સચાયં ઇત્તરસત્તો અભવિસ્સ, અમ્હાકં આચરિયો ન એવરૂપં ઉપમં આહરિસ્સ, યાવ મહા વતાયં પુરિસો’’તિ સબ્બેવ પાદેસુ નિપતિત્વા સિરસા વન્દિંસુ. અથ ને આચરિયો આહ – ‘‘તાતા, અમ્હાકં બુદ્ધાનં અનુચ્છવિકો દેય્યધમ્મો નત્થિ, સત્થા ચ ભિક્ખાચારવેલાયં ઇધાગતો, મયં યથાસત્તિ યથાબલં દેય્યધમ્મં દસ્સામ, તુમ્હે યં યં પણીતં ફલાફલં, તં તં આહરથા’’તિ આહરાપેત્વા હત્થે ધોવિત્વા સયં તથાગતસ્સ પત્તે પતિટ્ઠાપેસિ. સત્થારા ફલાફલે પટિગ્ગહિતમત્તે દેવતા દિબ્બોજં પક્ખિપિંસુ. સો તાપસો ઉદકમ્પિ સયમેવ પરિસ્સાવેત્વા અદાસિ. તતો ભત્તકિચ્ચં કત્વા નિસિન્ને સત્થરિ સબ્બે અન્તેવાસિકે પક્કોસિત્વા સત્થુ સન્તિકે સારણીયકથં કથેન્તો નિસીદિ. સત્થા ‘‘દ્વે અગ્ગસાવકા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં આગચ્છન્તૂ’’તિ ચિન્તેસિ. તે સત્થુ ચિત્તં ઞત્વા સતસહસ્સખીણાસવપરિવારા આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠંસુ.

તતો ¶ સરદતાપસો ¶ અન્તેવાસિકે આમન્તેસિ – ‘‘તાતા, બુદ્ધાનં નિસિન્નાસનમ્પિ નીચં, સમણસતસહસ્સાનમ્પિ આસનં નત્થિ, અજ્જ તુમ્હેહિ ઉળારં બુદ્ધસક્કારં કાતું વટ્ટતિ, પબ્બતપાદતો વણ્ણગન્ધસમ્પન્નાનિ પુપ્ફાનિ આહરથા’’તિ. કથનકાલો પપઞ્ચો વિય હોતિ, ઇદ્ધિમતો ¶ પન ઇદ્ધિવિસયો અચિન્તેય્યોતિ મુહુત્તમત્તેનેવ તે તાપસા વણ્ણગન્ધસમ્પન્નાનિ પુપ્ફાનિ આહરિત્વા બુદ્ધાનં યોજનપ્પમાણં પુપ્ફાસનં પઞ્ઞાપેસું. ઉભિન્નં અગ્ગસાવકાનં તિગાવુતં, સેસભિક્ખૂનં અડ્ઢયોજનિકાદિભેદં, સઙ્ઘનવકસ્સ ઉસભમત્તં અહોસિ. ‘‘કથં એકસ્મિં અસ્સમપદે તાવ મહન્તાનિ આસનાનિ પઞ્ઞત્તાની’’તિ ન ચિન્તેતબ્બં. ઇદ્ધિવિસયો હેસ. એવં પઞ્ઞત્તેસુ આસનેસુ સરદતાપસો તથાગતસ્સ પુરતો અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ઠિતો, ‘‘ભન્તે, મય્હં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય ઇમં પુપ્ફાસનં અભિરુહથા’’તિ આહ. તેન વુત્તં –

‘‘નાનાપુપ્ફઞ્ચ ગન્ધઞ્ચ, સમ્પાદેત્વાન એકતો;

પુપ્ફાસનં પઞ્ઞાપેત્વા, ઇદં વચનમબ્રવિ.

‘‘ઇદં મે આસનં વીર, પઞ્ઞત્તં તવનુચ્છવિં;

મમ ચિત્તં પસાદેન્તો, નિસીદ પુપ્ફમાસને.

‘‘સત્તરત્તિન્દિવં બુદ્ધો, નિસીદિ પુપ્ફમાસને;

મમ ચિત્તં પસાદેત્વા, હાસયિત્વા સદેવકે’’તિ.

એવં નિસિન્ને સત્થરિ દ્વે અગ્ગસાવકા સેસભિક્ખૂ ચ ¶ અત્તનો અત્તનો પત્તાસને નિસીદિંસુ. સરદતાપસો મહન્તં પુપ્ફચ્છત્તં ગહેત્વા તથાગતસ્સ મત્થકે ધારેન્તો અટ્ઠાસિ. સત્થા ‘‘જટિલાનં અયં સક્કારો મહપ્ફલો હોતૂ’’તિ નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિ. સત્થુ સમાપત્તિં સમાપન્નભાવં ઞત્વા દ્વે અગ્ગસાવકાપિ સેસભિક્ખૂપિ સમાપત્તિં સમાપજ્જિંસુ. તથાગતે સત્તાહં નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા નિસિન્ને અન્તેવાસિકા ભિક્ખાચારકાલે સમ્પત્તે વનમૂલફલાફલં પરિભુઞ્જિત્વા સેસકાલે બુદ્ધાનં અઞ્જલિં પગ્ગય્હ તિટ્ઠન્તિ. સરદતાપસો પન ભિક્ખાચારમ્પિ અગન્ત્વા પુપ્ફચ્છત્તં ધારયમાનોવ સત્તાહં પીતિસુખેન વીતિનામેસિ. સત્થા નિરોધતો વુટ્ઠાય દક્ખિણપસ્સે નિસિન્નં પઠમઅગ્ગસાવકં નિસભત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘નિસભ, સક્કારકારકાનં ¶ તાપસાનં પુપ્ફાસનાનુમોદનં કરોહી’’તિ. થેરો ચક્કવત્તિરઞ્ઞો સન્તિકા પટિલદ્ધમહાલાભો મહાયોધો વિય તુટ્ઠમાનસો સાવકપારમિઞાણે ઠત્વા પુપ્ફાસનાનુમોદનં આરભિ. તસ્સ દેસનાવસાને દુતિયસાવકં આમન્તેસિ – ‘‘ત્વમ્પિ ભિક્ખુ ધમ્મં દેસેહી’’તિ. અનોમત્થેરો તેપિટકં બુદ્ધવચનં સમ્મસિત્વા ધમ્મં કથેસિ. દ્વિન્નં અગ્ગસાવકાનં દેસનાય એકસ્સાપિ અભિસમયો નાહોસિ. અથ સત્થા અપરિમાણે બુદ્ધવિસયે ઠત્વા ધમ્મદેસનં આરભિ. દેસનાપરિયોસાને ઠપેત્વા સરદતાપસં સબ્બેપિ ચતુસત્તતિસહસ્સજટિલા અરહત્તં પાપુણિંસુ ¶ , સત્થા ‘‘એથ, ભિક્ખવો’’તિ હત્થં પસારેસિ. તેસં તાવદેવ કેસમસ્સૂનિ અન્તરધાયિંસુ, અટ્ઠપરિક્ખારા કાયે પટિમુક્કાવ અહેસું.

સરદતાપસો ‘‘કસ્મા અરહત્તં ન પત્તો’’તિ? વિક્ખિત્તચિત્તત્તા. સો કિર બુદ્ધાનં દુતિયાસને ¶ નિસીદિત્વા સાવકપારમિઞાણે ઠત્વા ધમ્મં દેસયતો અગ્ગસાવકસ્સ ધમ્મદેસનં સોતું આરદ્ધકાલતો પટ્ઠાય, ‘‘અહો વતાહમ્પિ અનાગતે ઉપ્પજ્જનકબુદ્ધસ્સ સાસને ઇમિના સાવકેન પટિલદ્ધધુરં લભેય્ય’’ન્તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ. સો તેન પરિવિતક્કેન મગ્ગફલપટિવેધં કાતું નાસક્ખિ. તથાગતં પન વન્દિત્વા સમ્મુખે ઠત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં અનન્તરાસને નિસિન્નો ભિક્ખુ તુમ્હાકં સાસને કો નામ હોતી’’તિ? ‘‘મયા પવત્તિતં ધમ્મચક્કં અનુપવત્તેન્તો સાવકપારમિઞાણસ્સ કોટિપ્પત્તો સોળસ પઞ્ઞા પટિવિજ્ઝિત્વા ઠિતો મય્હં સાસને અગ્ગસાવકો નિસભો નામ એસો’’તિ. ‘‘ભન્તે, ય્વાયં મયા સત્તાહં પુપ્ફચ્છત્તં ધારેન્તેન સક્કારો કતો, અહં ઇમસ્સ ફલેન અઞ્ઞં સક્કત્તં વા બ્રહ્મત્તં વા ન પત્થેમિ, અનાગતે પન અયં નિસભત્થેરો વિય એકસ્સ બુદ્ધસ્સ અગ્ગસાવકો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિન્તિ. સત્થા ‘‘સમજ્ઝિસ્સતિ નુ ખો ઇમસ્સ પુરિસસ્સ પત્થના’’તિ અનાગતંસઞાણં પેસેત્વા ઓલોકેન્તો કપ્પસતસહસ્સાધિકં એકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા સમિજ્ઝનભાવં અદ્દસ. દિસ્વાન સરદતાપસં આહ – ‘‘ન તે અયં પત્થના મોઘા ભવિસ્સતિ, અનાગતે પન કપ્પસતસહસ્સાધિકં એકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ માતા મહામાયા ¶ નામ દેવી ભવિસ્સતિ, પિતા સુદ્ધોદનો નામ મહારાજા, પુત્તો રાહુલો નામ, ઉપટ્ઠાકો આનન્દો નામ, દુતિયઅગ્ગસાવકો મોગ્ગલ્લાનો નામ, ત્વં પનસ્સ પઠમઅગ્ગસાવકો ધમ્મસેનાપતિ સારિપુત્તો નામ ભવિસ્સસી’’તિ ¶ . એવં તાપસં બ્યાકરિત્વા ધમ્મકથં કથેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો આકાસં પક્ખન્દિ.

સરદતાપસોપિ અન્તેવાસિકત્થેરાનં સન્તિકં ગન્ત્વા સહાયકસ્સ સિરિવડ્ઢનકુટુમ્બિકસ્સ સાસનં પેસેસિ, ‘‘ભન્તે, મમ સહાયકસ્સ વદેથ, સહાયકેન તે સરદતાપસેન અનોમદસ્સીબુદ્ધસ્સ પાદમૂલે અનાગતે ઉપ્પજ્જનકસ્સ ગોતમબુદ્ધસ્સ સાસને પઠમઅગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થિતં, ત્વં દુતિયઅગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થેહી’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા થેરેહિ પુરેતરમેવ એકપસ્સેન ગન્ત્વા સિરિવડ્ઢનસ્સ નિવેસનદ્વારે અટ્ઠાસિ. સિરિવડ્ઢનો ‘‘ચિરસ્સં વત મે અય્યો આગતો’’તિ આસને નિસીદાપેત્વા અત્તના નીચાસને નિસિન્નો, ‘‘અન્તેવાસિકપરિસા પન વો, ભન્તે, ન પઞ્ઞાયતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, સમ્મ, અમ્હાકં અસ્સમં અનોમદસ્સી બુદ્ધો આગતો, મયં તસ્સ અત્તનો બલેન સક્કારં અકરિમ્હા, સત્થા સબ્બેસં ¶ ધમ્મં દેસેસિ, દેસનાપરિયોસાને ઠપેત્વા મં સેસા અરહત્તં પત્વા પબ્બજિંસુ. અહં સત્થુ પઠમઅગ્ગસાવકં નિસભત્થેરં દિસ્વા અનાગતે ઉપ્પજ્જનકસ્સ ગોતમબુદ્ધસ્સ નામ સાસને પઠમઅગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થેસિં, ત્વમ્પિ તસ્સ સાસને દુતિયઅગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થેહી’’તિ. ‘‘મય્હં બુદ્ધેહિ સદ્ધિં પરિચયો નત્થિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘બુદ્ધેહિ સદ્ધિં કથનં મય્હં ભારો હોતુ, ત્વં મહન્તં સક્કારં સજ્જેહી’’તિ.

સિરિવડ્ઢનો તસ્સ વચનં સુત્વા અત્તનો નિવેસનદ્વારે રાજમાનેન અટ્ઠકરીસમત્તં ઠાનં સમતલં કારેત્વા વાલુકં ઓકિરાપેત્વા ¶ લાજપઞ્ચમાનિપુપ્ફાનિ વિકિરાપેત્વા નીલુપ્પલચ્છદનં મણ્ડપં કારેત્વા બુદ્ધાસનં પઞ્ઞાપેત્વા સેસભિક્ખૂનમ્પિ આસનાનિ પટિયાદેત્વા મહન્તં સક્કારસમ્માનં સજ્જેત્વા બુદ્ધાનં નિમન્તનત્થાય સરદતાપસસ્સ સઞ્ઞં અદાસિ. તાપસો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં ગહેત્વા તસ્સ નિવેસનં અગમાસિ. સિરિવડ્ઢનોપિ પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા તથાગતસ્સ હત્થતો પત્તં ગહેત્વા મણ્ડપં પવેસેત્વા પઞ્ઞત્તાસનેસુ નિસિન્નસ્સ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દક્ખિણોદકં ¶ દત્વા પણીતેન ભોજનેન પરિવિસિત્વા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં મહારહેહિ વત્થેહિ અચ્છાદેત્વા, ‘‘ભન્તે, નાયં આરબ્ભો અપ્પમત્તકટ્ઠાનત્થાય, ઇમિનાવ નિયામેન સત્તાહં અનુકમ્પં કરોથા’’તિ આહ. સત્થા અધિવાસેસિ. સો તેનેવ નિયામેન સત્તાહં મહાદાનં પવત્તેત્વા ભગવન્તં વન્દિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ઠિતો આહ – ‘‘ભન્તે, મમ સહાયો સરદતાપસો યસ્સ સત્થુસ્સ પઠમઅગ્ગસાવકો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થેસિ, અહમ્પિ ‘‘તસ્સેવ દુતિયઅગ્ગસાવકો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થેમીતિ.

સત્થા અનાગતં ઓલોકેત્વા તસ્સ પત્થનાય સમિજ્ઝનભાવં દિસ્વા બ્યાકાસિ – ‘‘ત્વં ઇતો કપ્પસતસહસ્સાધિકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા ગોતમબુદ્ધસ્સ દુતિયઅગ્ગસાવકો ભવિસ્સસી’’તિ. બુદ્ધાનં બ્યાકરણં સુત્વા સિરિવડ્ઢનો હટ્ઠપહટ્ઠો અહોસિ. સત્થાપિ ભત્તાનુમોદનં કત્વા સપરિવારો વિહારમેવ ગતો. ‘‘અયં, ભિક્ખવે, મમ પુત્તેહિ તદા પત્થિતપત્થના. તે યથાપત્થિતમેવ લભિંસુ. નાહં મુખં ઓલોકેત્વા દેમી’’તિ.

એવં ¶ વુત્તે દ્વે અગ્ગસાવકા ભગવન્તં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, મયં અગારિયભૂતા સમાના ગિરગ્ગસમજ્જં દસ્સનાય ગતા’’તિ યાવ અસ્સજિત્થેરસ્સ સન્તિકા સોતાપત્તિફલપટિવેધા સબ્બં પચ્ચુપ્પન્નવત્થું કથેત્વા, ‘‘તે મયં, ભન્તે, આચરિયસ્સ સઞ્ચયસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તં તુમ્હાકં પાદમૂલે આનેતુકામા તસ્સ લદ્ધિયા નિસ્સારભાવં કથેત્વા ઇધાગમને આનિસંસં કથયિમ્હા. સો ઇદાનિ મય્હં અન્તેવાસિકવાસો નામ ચાટિયા ઉદઞ્ચનભાવપ્પત્તિસદિસો, ન સક્ખિસ્સામિ ¶ અન્તેવાસિવાસં વસિતુ’’ન્તિ વત્વા, ‘‘આચરિય, ઇદાનિ મહાજનો ગન્ધમાલાદિહત્થો ગન્ત્વા સત્થારમેવ પૂજેસ્સતિ, તુમ્હે કથં ભવિસ્સથા’’તિ વુત્તે ‘‘કિં પન ઇમસ્મિં લોકે પણ્ડિતા બહૂ, ઉદાહુ દન્ધા’’તિ? ‘‘દન્ધા’’તિ કથિતે ‘‘તેન હિ પણ્ડિતા પણ્ડિતસ્સ સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સન્તિ, દન્ધા દન્ધસ્સ મમ સન્તિકં આગમિસ્સન્તિ, ગચ્છથ તુમ્હે’’તિ વત્વા ‘‘આગન્તું ન ઇચ્છિ, ભન્તે’’તિ. તં સુત્વા સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, સઞ્ચયો અત્તનો મિચ્છાદિટ્ઠિતાય અસારં સારોતિ, સારઞ્ચ અસારોતિ ગણ્હિ. તુમ્હે પન અત્તનો પણ્ડિતતાય સારઞ્ચ સારતો, અસારઞ્ચ અસારતો ઞત્વા અસારં પહાય સારમેવ ગણ્હિત્થા’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અસારે ¶ સારમતિનો, સારે ચાસારદસ્સિનો;

તે સારં નાધિગચ્છન્તિ, મિચ્છાસઙ્કપ્પગોચરા.

‘‘સારઞ્ચ ¶ સારતો ઞત્વા, અસારઞ્ચ અસારતો;

તે સારં અધિગચ્છન્તિ, સમ્માસઙ્કપ્પગોચરા’’તિ.

તત્થ અસારે સારમતિનોતિ ચત્તારો પચ્ચયા, દસવત્થુકા મિચ્છાદિટ્ઠિ, તસ્સા ઉપનિસ્સયભૂતા ધમ્મદેસનાતિ અયં અસારો નામ, તસ્મિં સારદિટ્ઠિનોતિ અત્થો. સારે ચાસારદસ્સિનોતિ દસવત્થુકા સમ્માદિટ્ઠિ, તસ્સા ઉપનિસ્સયભૂતા ધમ્મદેસનાતિ અયં સારો નામ, તસ્મિં ‘‘નાયં સારો’’તિ અસારદસ્સિનો. તે સારન્તિ તે પન તં મિચ્છાદિટ્ઠિગ્ગહણં ગહેત્વા ઠિતા કામવિતક્કાદીનં વસેન મિચ્છાસઙ્કપ્પગોચરા હુત્વા સીલસારં, સમાધિસારં, પઞ્ઞાસારં, વિમુત્તિસારં, વિમુત્તિઞાણદસ્સનસારં, ‘‘પરમત્થસારં, નિબ્બાનઞ્ચ નાધિગચ્છ’’ન્તિ. સારઞ્ચાતિ તમેવ સીલસારાદિસારં ‘‘સારો નામાય’’ન્તિ, વુત્તપ્પકારઞ્ચ અસારં ‘‘અસારો અય’’ન્તિ ઞત્વા. તે સારન્તિ તે પણ્ડિતા એવં સમ્માદસ્સનં ગહેત્વા ઠિતા નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પાદીનં વસેન સમ્માસઙ્કપ્પગોચરા હુત્વા તં વુત્તપ્પકારં સારં અધિગચ્છન્તીતિ.

ગાથાપરિયોસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ. સન્નિપતિતાનં સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

યથા ¶ ¶ અગારન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો આયસ્મન્તં નન્દં આરબ્ભ કથેસિ.

સત્થા હિ પવત્તિતવરધમ્મચક્કો રાજગહં ગન્ત્વા વેળુવને વિહરન્તો – ‘‘પુત્તં મે આનેત્વા દસ્સેથા’’તિ સુદ્ધોદનમહારાજેન પેસિતાનં સહસ્સસહસ્સપરિવારાનં દસન્નં દૂતાનં સબ્બપચ્છતો ગન્ત્વા અરહત્તપ્પત્તેન કાળુદાયિત્થેરેન ગમનકાલં ઞત્વા મગ્ગવણ્ણં વણ્ણેત્વા વીસતિસહસ્સખીણાસવપરિવુતો ¶ કપિલપુરં નીતો ઞાતિસમાગમે પોક્ખરવસ્સં અત્થુપ્પત્તિં કત્વા વેસ્સન્તરજાતકં (જા. ૨.૨૨.૧૬૫૫ આદયો) કથેત્વા પુનદિવસે પિણ્ડાય પવિટ્ઠો, ‘‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્યા’’તિ (ધ. પ. ૧૬૮) ગાથાય પિતરં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાપેત્વા, ‘‘ધમ્મઞ્ચરે’’તિ (ધ. પ. ૧૬૯) ગાથાય મહાપજાપતિં સોતાપત્તિફલે, રાજાનઞ્ચ સકદાગામિફલે પતિટ્ઠાપેસિ. ભત્તકિચ્ચાવસાને પન રાહુલમાતુગુણકથં નિસ્સાય ચન્દકિન્નરીજાતકં (જા. ૧.૧૪.૧૮ આદયો) કથેત્વા તતો તતિયદિવસે નન્દકુમારસ્સ અભિસેકગેહપ્પવેસનવિવાહમઙ્ગલેસુ પવત્તમાનેસુ પિણ્ડાય પવિસિત્વા નન્દકુમારસ્સ હત્થે પત્તં દત્વા મઙ્ગલં વત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કમન્તો નન્દકુમારસ્સ હત્થતો પત્તં ન ગણ્હિ. સોપિ તથાગતગારવેન ‘‘પત્તં વો, ભન્તે, ગણ્હથા’’તિ વત્તું નાસક્ખિ. એવં પન ચિન્તેસિ – ‘‘સોપાનસીસે પત્તં ગણ્હિસ્સતી’’તિ. સત્થા તસ્મિમ્પિ ઠાને ન ગણ્હિ. ઇતરો ‘‘સોપાનપાદમૂલે ગણ્હિસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. સત્થા તત્થાપિ ન ¶ ગણ્હિ. ઇતરો ‘‘રાજઙ્ગણે ગણ્હિસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. સત્થા તત્થાપિ ન ગણ્હિ. કુમારો નિવત્તિતુકામો અરુચિયા ગચ્છન્તો સત્થુગારવેન ‘‘પત્તં ગણ્હથા’’તિ વત્તું ન સક્કોતિ. ‘‘ઇધ ગણ્હિસ્સતિ, એત્થ ગણ્હિસ્સતી’’તિ ચિન્તેન્તો ગચ્છતિ.

તસ્મિં ખણે અઞ્ઞા ઇત્થિયો તં દિસ્વા જનપદકલ્યાણિયા આચિક્ખિંસુ – ‘‘અય્યે, ભગવા નન્દકુમારં ગહેત્વા ગતો, તુમ્હેહિ તં વિના કરિસ્સતી’’તિ. સા ઉદકબિન્દૂહિ પગ્ઘરન્તેહેવ અડ્ઢુલ્લિખિતેહિ કેસેહિ વેગેન ગન્ત્વા, ‘‘તુવટં ખો, અય્યપુત્ત, આગચ્છેય્યાસી’’તિ આહ. તં તસ્સા વચનં તસ્સ હદયે તિરિયં પતિત્વા વિય ઠિતં. સત્થાપિસ્સ હત્થતો પત્તં અગ્ગણ્હિત્વાવ તં વિહારં નેત્વા, ‘‘પબ્બજિસ્સસિ નન્દા’’તિઆહ. સો બુદ્ધગારવેન ‘‘ન પબ્બજિસ્સામી’’તિ અવત્વા, ‘‘આમ, પબ્બજિસ્સામી’’તિ આહ. સત્થા ‘‘તેન હિ નન્દં પબ્બાજેથા’’તિ આહ. સત્થા કપિલપુરં ગન્ત્વા તતિયદિવસે નન્દં પબ્બાજેસિ.

સત્તમે ¶ દિવસે રાહુલમાતા કુમારં અલઙ્કરિત્વા ભગવતો સન્તિકં પેસેસિ – ‘‘પસ્સ, તાત, એતં વીસતિસહસ્સસમણપરિવુતં સુવણ્ણવણ્ણં બ્રહ્મરૂપિવણ્ણં સમણં, અયં તે પિતા, એતસ્સ મહન્તા નિધિકુમ્ભિયો અહેસું. ત્યાસ્સ નિક્ખમનતો પટ્ઠાય ન પસ્સામ, ગચ્છ નં દાયજ્જં યાચસ્સુ – ‘અહં ¶ , તાત, કુમારો, અભિસેકં પત્વા ચક્કવત્તી ભવિસ્સામિ, ધનેન મે અત્થો, ધનં મે દેહિ. સામિકો હિ પુત્તો પિતુસન્તકસ્સા’’’તિ. કુમારો ભગવતો સન્તિકં ગન્ત્વાવ પિતુસિનેહં પટિલભિત્વા હટ્ઠચિત્તો ‘‘સુખા તે, સમણ, છાયા’’તિ વત્વા અઞ્ઞમ્પિ ¶ બહું અત્તનો અનુરૂપં વદન્તો અટ્ઠાસિ. ભગવા કતભત્તકિચ્ચો અનુમોદનં કત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. કુમારોપિ ‘‘દાયજ્જં મે, સમણ, દેહિ, દાયજ્જં મે, સમણ, દેહી’’તિ ભગવન્તં અનુબન્ધિ. ભગવાપિ કુમારં ન નિવત્તાપેસિ. પરિજનોપિ ભગવતા સદ્ધિં ગચ્છન્તં નિવત્તેતું નાસક્ખિ. ઇતિ સો ભગવતા સદ્ધિં આરામમેવ અગમાસિ.

તતો ભગવા ચિન્તેસિ – ‘‘યં અયં પિતુસન્તકં ધનં ઇચ્છતિ, તં વટ્ટાનુગતં સવિઘાતં, હન્દસ્સ બોધિતલે પટિલદ્ધં સત્તવિધં અરિયધનં દેમિ, લોકુત્તરદાયજ્જસ્સ નં સામિકં કરોમી’’તિ. અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તં સારિપુત્તં આમન્તેસિ – ‘‘તેન હિ ત્વં, સારિપુત્ત, રાહુલકુમારં પબ્બાજેહી’’તિ. થેરો કુમારં પબ્બાજેસિ. પબ્બજિતે ચ પન કુમારે રઞ્ઞો અધિમત્તં દુક્ખં ઉપ્પજ્જિ. તં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો ભગવતો નિવેદેત્વા, ‘‘સાધુ, ભન્તે, અય્યા, માતાપિતૂહિ અનનુઞ્ઞાતં પુત્તં ન પબ્બાજેય્યુ’’ન્તિ વરં યાચિ. ભગવા તસ્સ તં વરં દત્વા પુનેકદિવસં રાજનિવેસને કતપાતરાસો એકમન્તં નિસિન્નેન રઞ્ઞા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં દુક્કરકારિકકાલે એકા દેવતા મં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘પુત્તો તે કાલકતો’તિ આહ. અહં તસ્સા વચનં અસદ્દહન્તો ‘ન મય્હં પુત્તો બોધિં અપ્પત્વા કાલં કરોતી’તિ પટિક્ખિપિ’’ન્તિ વુત્તે – ‘‘ઇદાનિ કિં સદ્દહિસ્સથ, પુબ્બેપિ અટ્ઠિકાનિ દસ્સેત્વા, ‘પુત્તો તે મતો’તિ વુત્તે ન સદ્દહિત્વા’’તિ ઇમિસ્સા અત્થુપ્પત્તિયા મહાધમ્મપાલજાતકં (જા. ૧.૧૦.૯૨ આદયો) કથેસિ. ગાથાપરિયોસાને રાજા અનાગામિફલે પતિટ્ઠહિ. ઇતિ ભગવા પિતરં તીસુ ફલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ¶ પુનદેવ રાજગહં ગન્ત્વા તતો અનાથપિણ્ડિકેન સાવત્થિં આગમનત્થાય ગહિતપટિઞ્ઞો નિટ્ઠિતે જેતવને વિહારે તત્થ ગન્ત્વા વાસં કપ્પેસિ.

એવં સત્થરિ જેતવને વિહરન્તે આયસ્મા નન્દો ઉક્કણ્ઠિત્વા ભિક્ખૂનં એતમત્થં આરોચેસિ – ‘‘અનભિરતો અહં, આવુસો, બ્રહ્મચરિયં ચરામિ, ન ¶ સક્કોમિ બ્રહ્મચરિયં સન્ધારેતું, સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તિસ્સામી’’તિ. ભગવા તં પવત્તિં સુત્વા આયસ્મન્તં નન્દં પક્કોસાપેત્વા એતદવોચ – ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, નન્દ, સમ્બહુલાનં ભિક્ખૂનં એવં આરોચેસિ ¶ – ‘અનભિરતો, આવુસો, બ્રહ્મચરિયં ચરામિ, ન સક્કોમિ બ્રહ્મચરિયં સન્ધારેતું, સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તિસ્સામી’’’તિ? ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિસ્સ પન ત્વં, નન્દ, અનભિરતો બ્રહ્મચરિયં ચરસિ, ન સક્કોસિ બ્રહ્મચરિયં સન્ધારેતું, સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તિસ્સસી’’તિ? ‘‘સાકિયાની મં, ભન્તે, જનપદકલ્યાણી ઘરા નિક્ખમન્તસ્સ અડ્ઢુલ્લિખિતેહિ કેસેહિ અપલોકેત્વા મં એતદવોચ – ‘તુવટં ખો, અય્યપુત્ત, આગચ્છેય્યાસી’તિ, સો ખો અહં, ભન્તે, તં અનુસ્સરમાનો અનભિરતો બ્રહ્મચરિયં ચરામિ, ન સક્કોમિ બ્રહ્મચરિયં સન્ધારેતું, સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તિસ્સામી’’તિ.

અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તં નન્દં બાહાયં ગહેત્વા ઇદ્ધિબલેન તાવતિંસદેવલોકં આનેન્તો અન્તરામગ્ગે એકસ્મિં ઝામક્ખેત્તે ઝામખાણુકે નિસિન્નં છિન્નકણ્ણનાસનઙ્ગુટ્ઠં એકં પલુટ્ઠમક્કટિં દસ્સેત્વા તાવતિંસભવને સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો ઉપટ્ઠાનં આગતાનિ કકુટપાદાનિ પઞ્ચ અચ્છરાસતાનિ દસ્સેસિ. કકુટપાદાનીતિ ¶ રત્તવણ્ણતાય પારેવતપાદસદિસપાદાનિ. દસ્સેત્વા ચ પનાહ – ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, નન્દ, કતમા નુ ખો અભિરૂપતરા વા દસ્સનીયતરા વા પાસાદિકતરા વા સાકિયાની વા જનપદકલ્યાણી, ઇમાનિ વા પઞ્ચ અચ્છરાસતાનિ કકુટપાદાની’’તિ? તં સુત્વા આહ – ‘‘સેય્યથાપિ સા, ભન્તે, છિન્નકણ્ણનાસનઙ્ગુટ્ઠા પલુટ્ઠમક્કટી, એવમેવ ખો, ભન્તે, સાકિયાની જનપદકલ્યાણી, ઇમેસં પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનં ઉપનિધાય સઙ્ખ્યમ્પિ ન ઉપેતિ, કલમ્પિ ન ઉપેતિ, કલભાગમ્પિ ન ઉપેતિ. અથ ખો ઇમાનેવ પઞ્ચ અચ્છરાસતાનિ અભિરૂપતરાનિ ચેવ દસ્સનીયતરાનિ ચ પાસાદિકતરાનિ ચા’’તિ. ‘‘અભિરમ, નન્દ, અભિરમ, નન્દ, અહં તે પાટિભોગો પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનં પટિલાભાય કકુટપાદાન’’ન્તિ. ‘‘સચે મે, ભન્તે ભગવા, પાટિભોગો પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનં પટિલાભાય કકુટપાદાનં, અભિરમિસ્સામહં, ભન્તે, ભગવતિ બ્રહ્મચરિયે’’તિ.

અથ ¶ ખો ભગવા આયસ્મન્તં નન્દં ગહેત્વા તત્થ અન્તરહિતો જેતવનેયેવ પાતુરહોસિ. અસ્સોસું ખો ભિક્ખૂ, ‘‘આયસ્મા કિર નન્દો ભગવતો ભાતા માતુચ્છાપુત્તો અચ્છરાનં હેતુ બ્રહ્મચરિયં ચરતિ. ભગવા કિરસ્સ પાટિભોગો પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનં પટિલાભાય કકુટપાદાન’’ન્તિ. અથ ખો આયસ્મતો નન્દસ્સ સહાયકા ભિક્ખૂ આયસ્મન્તં નન્દં ભતકવાદેન ચ ઉપક્કિતકવાદેન ચ સમુદાચરન્તિ, ‘‘ભતકો કિરાયસ્મા નન્દો, ઉપક્કિતકો કિરાયસ્મા નન્દો, અચ્છરાનં હેતુ બ્રહ્મચરિયં ચરતિ. ભગવા કિરસ્સ પાટિભોગો પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનં પટિલાભાય કકુટપાદાન’’ન્તિ. અથ ખો આયસ્મા નન્દો સહાયકાનં ભિક્ખૂનં ¶ ભતકવાદેન ચ ઉપક્કિતકવાદેન ચ અટ્ટિયમાનો હરાયમાનો જિગુચ્છમાનો ¶ એકો વૂપકટ્ઠો અપ્પમત્તો આતાપી પહિતત્તો વિહરન્તો ન ચિરસ્સેવ યસ્સત્થાય કુલપુત્તા સમ્મદેવ અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજન્તિ, તદનુત્તરં બ્રહ્મચરિયપરિયોસાનં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહાસિ, ‘‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયા’’તિ અબ્ભઞ્ઞાસિ. અઞ્ઞતરો ચ ખો પનાયસ્મા નન્દો અરહતં અહોસિ.

અથેકા દેવતા રત્તિભાગે સકલં જેતવનં ઓભાસેત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા આરોચેસિ – ‘‘આયસ્મા, ભન્તે, નન્દો ભગવતો ભાતા માતુચ્છાપુત્તો આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ. ભગવતોપિ ખો ઞાણં ઉદપાદિ ‘‘નન્દો આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ. સોપાયસ્મા નન્દો તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એતદવોચ – ‘‘યં મે, ભન્તે, ભગવા પાટિભોગો પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનં પટિલાભાય કકુટપાદાનં, મુઞ્ચામહં, ભન્તે, ભગવન્તં એતસ્મા પટિસ્સવા’’તિ. ‘‘મયાપિ ખો તે, નન્દ, ચેતસા ચેતો પરિચ્ચ વિદિતો ‘નન્દો આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં ¶ પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’તિ. દેવતાપિ મે એતમત્થં આરોચેસિ – ‘આયસ્મા, ભન્તે, નન્દો આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’તિ. યદેવ ખો તે, નન્દ, અનુપાદાય આસવેહિ ¶ ચિત્તં વિમુત્તં, અથાહં મુત્તો એતસ્મા પટિસ્સવા’’તિ. અથ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘યસ્સ નિત્તિણ્ણો પઙ્કો, મદ્દિતો કામકણ્ટકો;

મોહક્ખયં અનુપ્પત્તો, સુખદુક્ખેસુ ન વેધતી સ ભિક્ખૂ’’તિ. (ઉદા. ૨૨);

અથેકદિવસં ભિક્ખૂ તં આયસ્મન્તં નન્દં પુચ્છિંસુ – ‘‘આવુસો નન્દ, પુબ્બે ત્વં ‘ઉક્કણ્ઠિતોમી’તિ વદેસિ, ઇદાનિ તે કથ’’ન્તિ? ‘‘નત્થિ મે, આવુસો, ગિહિભાવાય આલયો’’તિ. તં સુત્વા ભિક્ખૂ – ‘‘અભૂતં આયસ્મા નન્દો કથેતિ, અઞ્ઞં બ્યાકરોતિ, અતીતદિવસેસુ ‘ઉક્કણ્ઠિતોમ્હી’તિ વત્વા ઇદાનિ ‘નત્થિ મે ગિહિભાવાય આલયો’તિ કથેતી’’તિ ગન્ત્વા ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું. ભગવા ‘‘ભિક્ખવે, અતીતદિવસેસુ નન્દસ્સ અત્તભાવો દુચ્છન્નગેહસદિસો અહોસિ, ઇદાનિ સુચ્છન્નગેહસદિસો જાતો. અયઞ્હિ દિબ્બચ્છરાનં ¶ દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય પબ્બજિતકિચ્ચસ્સ મત્થકં પાપેતું ¶ વાયમન્તો તં કિચ્ચં પત્તો’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘યથા અગારં દુચ્છન્નં, વુટ્ઠી સમતિવિજ્ઝતિ;

એવં અભાવિતં ચિત્તં, રાગો સમતિવિજ્ઝતિ.

‘‘યથા અગારં સુચ્છન્નં, વુટ્ઠી ન સમતિવિજ્ઝતિ;

એવં સુભાવિતં ચિત્તં, રાગો ન સમતિવિજ્ઝતી’’તિ.

તત્થ અગારન્તિ યંકિઞ્ચિ ગેહં. દુચ્છન્નન્તિ વિરળચ્છન્નં છિદ્દાવછિદ્દં. સમતિવિજ્ઝતીતિ વસ્સવુટ્ઠિ વિનિવિજ્ઝતિ. અભાવિતન્તિ તં અગારં વુટ્ઠિ વિય ભાવનાય રહિતત્તા અભાવિતં ચિત્તં રાગો સમતિ વિજ્ઝતિ. ન કેવલં રાગોવ, દોસમોહમાનાદયો સબ્બકિલેસા તથારૂપં ચિત્તં અતિવિય વિજ્ઝન્તિયેવ. સુભાવિતન્તિ સમથવિપસ્સનાભાવનાહિ સુભાવિતં. એવરૂપં ચિત્તં સુચ્છન્નં ગેહં વુટ્ઠિ વિય રાગાદયો કિલેસા અતિવિજ્ઝિતું ન સક્કોન્તીતિ.

ગાથાપરિયોસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ. મહાજનસ્સ દેસના સાત્થિકા અહોસિ.

અથ ખો ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું, ‘‘આવુસો, બુદ્ધા નામ અચ્છરિયા, જનપદકલ્યાણિં નિસ્સાય ઉક્કણ્ઠિતો નામાયસ્મા નન્દો ¶ સત્થારા દેવચ્છરા આમિસં કત્વા વિનીતો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા – ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ ¶ , પુબ્બેપેસ મયા માતુગામેન પલોભેત્વા વિનીતોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ –

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બારાણસિવાસી કપ્પટો નામ વાણિજો અહોસિ. તસ્સેકો ગદ્રભો કુમ્ભભારં વહતિ, એકદિવસેન સત્ત યોજનાનિ ગચ્છતિ. સો એકસ્મિં સમયે ગદ્રભભારકેહિ સદ્ધિં તક્કસિલં ગન્ત્વા યાવ ભણ્ડસ્સ વિસ્સજ્જનં, તાવ ગદ્રભં ચરિતું વિસ્સજ્જેસિ. અથસ્સ સો ગદ્રભો પરિખાપિટ્ઠે ચરમાનો એકં ગદ્રભિં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિ. સા તેન સદ્ધિં પટિસન્થારં કરોન્તી આહ – ‘‘કુતો આગતોસી’’તિ? ‘‘બારાણસિતો’’તિ. ‘‘કેન કમ્મેના’’તિ? ‘‘વાણિજ્જકમ્મેના’’તિ. ‘‘કિત્તકં ભારં વહસી’’તિ ¶ ? ‘‘કુમ્ભભાર’’ન્તિ? ‘‘એત્તકં ભારં વહન્તો કતિ યોજનાનિ ગચ્છસી’’તિ? ‘‘સત્ત યોજનાની’’તિ. ‘‘ગતગતટ્ઠાને તે કાચિ પાદપરિકમ્મપિટ્ઠિપરિકમ્મકરા અત્થી’’તિ? ‘‘નત્થી’’તિ. ‘‘એવં સન્તે મહાદુક્ખં નામ અનુભોસી’’તિ? ‘‘કિઞ્ચાપિ હિ તિરચ્છાનગતાનં પાદપરિકમ્માદિકારકા નામ નત્થિ, કામસંયોજનઘટ્ટનત્થાય પન એવરૂપં કથં કથેસિ’’? સો તસ્સા કથાય ઉક્કણ્ઠિ. કપ્પટોપિ ભણ્ડં વિસ્સજ્જેત્વા તસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા – ‘‘એહિ, તાત, ગમિસ્સામા’’તિ આહ. ‘‘ગચ્છથ તુમ્હે, નાહં ગમિસ્સામી’’તિ. અથ નં ¶ પુનપ્પુનં યાચિત્વા, ‘‘અનિચ્છન્તં પરિભાસેત્વા નં નેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ગાથમાહ –

‘‘પતોદં તે કરિસ્સામિ, સાળસઙ્ગુલિકણ્ટકં;

સઞ્છિન્દિસ્સામિ તે કાયં, એવં જાનાહિ ગદ્રભા’’તિ.

તં સુત્વા ગદ્રભો ‘‘એવં સન્તે અહમ્પિ તે કત્તબ્બં જાનિસ્સામી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘પતોદં મે કરિસ્સસિ, સોળસઙ્ગુલિકણ્ટકં;

પુરતો પતિટ્ઠહિત્વાન, ઉદ્ધરિત્વાન પચ્છતો;

દન્તં તે પાતયિસ્સામિ, એવં જાનાહિ કપ્પટા’’તિ.

તં ¶ સુત્વા વાણિજો – ‘‘કેન નુ ખો કારણેન એસ એવં વદતી’’તિ ચિન્તેત્વા, ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો તં ગદ્રભિં દિસ્વા, ‘‘ઇમાયેસ એવં સિક્ખાપિતો ભવિસ્સતિ, ‘એવરૂપિં નામ તે ગદ્રભિં આનેસ્સામી’તિ માતુગામેન નં પલોભેત્વા નેસ્સામી’’તિ ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ચતુપ્પદિં સઙ્ખમુખિં, નારિં સબ્બઙ્ગસોભિનિં;

ભરિયં તે આનયિસ્સામિ, એવં જાનાહિ ગદ્રભા’’તિ.

તં સુત્વા તુટ્ઠચિત્તો ગદ્રભો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ચતુપ્પદિં સઙ્ખમુખિં, નારિં સબ્બઙ્ગસોભિનિં;

ભરિયં મે આનયિસ્સસિ, એવં જાનાહિ કપ્પટ;

કપ્પટ ભિય્યો ગમિસ્સામિ, યોજનાનિ ચતુદ્દસા’’તિ.

અથ ¶ ¶ નં કપ્પટો, ‘‘તેન હિ એહી’’તિ ગહેત્વા સકટ્ઠાનં અગમાસિ. સો કતિપાહચ્ચયેન નં આહ – ‘‘નનુ મં તુમ્હે ‘ભરિયં તે આનયિસ્સામી’તિ અવોચુત્થા’’તિ? ‘‘આમ, વુત્તં, નાહં અત્તનો કથં ભિન્દિસ્સામિ, ભરિયં તે આનેસ્સામિ, વેતનં પન તુય્હં એકકસ્સેવ દસ્સામિ, તુય્હં વેતનં દુતિયસ્સ પહોતુ વા મા વા, ત્વમેવ જાનેય્યાસિ. ઉભિન્નં પન વો સંવાસમન્વાય પુત્તા વિજાયિસ્સન્તિ, તેહિપિ બહૂહિ સદ્ધિં તુય્હં તં પહોતુ વા મા વા, ત્વમેવ જાનેય્યાસી’’તિ. ગદ્રભો તસ્મિં કથેન્તેયેવ અનપેક્ખો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા, ‘‘તદા, ભિક્ખવે, ગદ્રભી જનપદકલ્યાણી અહોસિ, ગદ્રભો નન્દો, વાણિજો અહમેવ. એવં પુબ્બેપેસ મયા માતુગામેન પલોભેત્વા વિનીતો’’તિ જાતકં નિટ્ઠાપેસીતિ.

ઇધ સોચેતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો ચુન્દસૂકરિકં નામ પુરિસં આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિર પઞ્ચપણ્ણાસ વસ્સાનિ સૂકરે વધિત્વા ખાદન્તો ચ વિક્કિણન્તો ચ જીવિકં કપ્પેસિ. છાતકાલે સકટેન વીહિં આદાય જનપદં ગન્ત્વા એકનાળિદ્વેનાળિમત્તેન ગામસૂકરપોતકે ¶ કિણિત્વા સકટં પૂરેત્વા આગન્ત્વા પચ્છાનિવેસને વજં વિય એકં ઠાનં પરિક્ખિપિત્વા તત્થેવ તેસં નિવાપં રોપેત્વા, તેસુ નાનાગચ્છે ચ સરીરમલઞ્ચ ખાદિત્વા વડ્ઢિતેસુ યં યં મારેતુકામો હોતિ, તં તં આળાને નિચ્ચલં બન્ધિત્વા સરીરમંસસ્સ ઉદ્ધુમાયિત્વા બહલભાવત્થં ચતુરસ્સમુગ્ગરેન પોથેત્વા, ‘‘બહલમંસો જાતો’’તિ ઞત્વા મુખં વિવરિત્વા અન્તરે દણ્ડકં દત્વા લોહથાલિયા પક્કુથિતં ઉણ્હોદકં મુખે આસિઞ્ચતિ. તં કુચ્છિં પવિસિત્વા પક્કુથિતં કરીસં આદાય અધોભાગેન નિક્ખમતિ, યાવ થોકમ્પિ કરીસં અત્થિ, તાવ આવિલં હુત્વા નિક્ખમતિ, સુદ્ધે ઉદરે અચ્છં અનાવિલં હુત્વા નિક્ખમતિ. અથસ્સ અવસેસં ઉદકં પિટ્ઠિયં આસિઞ્ચતિ. તં કાળચમ્મં ઉપ્પાટેત્વા ગચ્છતિ. તતો તિણુક્કાય લોમાનિ ઝાપેત્વા તિખિણેન અસિના સીસં છિન્દતિ. પગ્ઘરણતં લોહિતં ભાજનેન પટિગ્ગહેત્વા મંસં લોહિતેન મદ્દિત્વા પચિત્વા પુત્તદારમજ્ઝે નિસિન્નો ખાદિત્વા સેસં વિક્કિણાતિ. તસ્સ ઇમિનાવ નિયામેન જીવિકં કપ્પેન્તસ્સ પઞ્ચપણ્ણાસ વસ્સાનિ અતિક્કન્તાનિ ¶ . તથાગતે ધુરવિહારે વસન્તે એકદિવસમ્પિ પુપ્ફમુટ્ઠિમત્તેન પૂજા વા કટચ્છુમત્તં ભિક્ખદાનં વા અઞ્ઞં વા કિઞ્ચિ પુઞ્ઞં નામ નાહોસિ. અથસ્સ સરીરે રોગો ઉપ્પજ્જિ, જીવન્તસ્સેવ ¶ અવીચિમહાનિરયસન્તાપો ઉપટ્ઠહિ. અવીચિસન્તાપો નામ યોજનસતે ઠત્વા ઓલોકેન્તસ્સ અક્ખીનં ભિજ્જનસમત્થો પરિળાહો હોતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘તસ્સ અયોમયા ભૂમિ, જલિતા તેજસાયુતા;

સમન્તા યોજનસતં, ફરિત્વા તિટ્ઠતિ સબ્બદા’’તિ. (મ. નિ. ૩.૨૬૭; અ. નિ. ૩.૩૬);

નાગસેનત્થેરેન પનસ્સ પાકતિકગ્ગિસન્તાપતો અધિમત્તતાય અયં ઉપમા વુત્તા – ‘‘યથા, મહારાજ, કૂટાગારમત્તો પાસાણોપિ નેરયિકગ્ગિમ્હિ પક્ખિત્તો ખણેન વિલયં ગચ્છતિ, નિબ્બત્તસત્તા પનેત્થ કમ્મબલેન ¶ માતુકુચ્છિગતા વિય ન વિલીયન્તી’’તિ (મિ. પ. ૨.૪.૬). તસ્સ તસ્મિં સન્તાપે ઉપટ્ઠિતે કમ્મસરિક્ખકો આકારો ઉપ્પજ્જિ. ગેહમજ્ઝેયેવ સૂકરરવં રવિત્વા જણ્ણુકેહિ વિચરન્તો પુરત્થિમવત્થુમ્પિ પચ્છિમવત્થુમ્પિ ગચ્છતિ. અથસ્સ ગેહમાનુસકા તં દળ્હં ગહેત્વા મુખં પિદહન્તિ. કમ્મવિપાકો નામ ન સક્કા કેનચિ પટિબાહિતું. સો વિરવન્તોવ ઇતો ચિતો ચ વિચરતિ. સમન્તા સત્તસુ ઘરેસુ મનુસ્સા નિદ્દં ન લભન્તિ. મરણભયેન તજ્જિતસ્સ પન બહિનિક્ખમનં નિવારેતું અસક્કોન્તો સબ્બો ગેહજનો યથા અન્તોઠિતો બહિ વિચરિતું ન સક્કોતિ, તથા ગેહદ્વારાનિ થકેત્વા બહિગેહં પરિવારેત્વા રક્ખન્તો અચ્છતિ. ઇતરો અન્તોગેહેયેવ નિરયસન્તાપેન વિરવન્તો ઇતો ચિતો ચ વિચરતિ. એવં સત્તદિવસાનિ વિચરિત્વા અટ્ઠમે દિવસે કાલં કત્વા અવીચિમહાનિરયે નિબ્બત્તિ. અવીચિમહાનિરયો દેવદૂતસુત્તેન (મ. નિ. ૩.૨૬૧ આદયો; અ. નિ. ૩.૩૬) વણ્ણેતબ્બોતિ.

ભિક્ખૂ તસ્સ ઘરદ્વારેન ગચ્છન્તા ¶ તં સદ્દં સુત્વા, ‘‘સૂકરસદ્દો’’તિ સઞ્ઞિનો હુત્વા વિહારં ગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે નિસિન્ના એવમાહંસુ – ‘‘ભન્તે, ચુન્દસૂકરિતસ્સ ગેહદ્વારં પિદહિત્વા સૂકરાનં મારિયમાનાનં અજ્જ સત્તમો દિવસો, ગેહે કાચિ મઙ્ગલકિરિયા ભવિસ્સતિ મઞ્ઞે. એત્તકે નામ, ભન્તે, સૂકરે મારેન્તસ્સ એકમ્પિ મેત્તચિત્તં વા કારુઞ્ઞં વા નત્થિ, ન વત નો એવરૂપો કક્ખળો ફરુસો સત્તો દિટ્ઠપુબ્બો’’તિ. સત્થા – ‘‘ન, ભિક્ખવે, સો ઇમે સત્તદિવસે સૂકરે મારેતિ, કમ્મસરિક્ખકં પનસ્સ વિપાકં ઉદપાદિ, જીવન્તસ્સેવ અવીચિમહાનિરયસન્તાપો ઉપટ્ઠાસિ. સો તેન સન્તાપેન સત્ત દિવસાનિ સૂકરરવં ¶ રવન્તો અન્તોનિવેસને વિચરિત્વા અજ્જ કાલં કત્વા અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તો’’તિ વત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇધ લોકે એવં સોચિત્વા પુન ગન્ત્વા સોચનટ્ઠાનેયેવ નિબ્બત્તો’’તિ વુત્તે, ‘‘આમ, ભિક્ખવે, પમત્તા નામ ગહટ્ઠા વા હોન્તુ પબ્બજિતા વા, ઉભયત્થ સોચન્તિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

દિસ્વા કમ્મકિલિટ્ઠમત્તનો’’તિ.

તત્થ ¶ પાપકારીતિ નાનપ્પકારસ્સ પાપકમ્મસ્સ કારકો પુગ્ગલો ‘‘અકતં વત મે કલ્યાણં, કતં પાપ’’ન્તિ એકંસેનેવ મરણસમયે ઇધ સોચતિ, ઇદમસ્સ કમ્મસોચનં. વિપાકં અનુભવન્તો પન પેચ્ચ સોચતિ. ઇદમસ્સ પરલોકે વિપાકસોચનં. એવં સો ઉભયત્થ સોચતિયેવ. તેનેવ કારણેન જીવમાનોયેવ સો ચુન્દસૂકરિકોપિ સોચતિ. દિસ્વા કમ્મકિલિટ્ઠન્તિ ¶ અત્તનો કિલિટ્ઠકમ્મં પસ્સિત્વા નાનપ્પકારકં વિલપન્તો વિહઞ્ઞતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના જાતાતિ.

ઇધ મોદતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ધમ્મિકઉપાસકં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિર પઞ્ચસતા ધમ્મિકઉપાસકા નામ અહેસું. તેસુ એકેકસ્સ પઞ્ચ પઞ્ચ ઉપાસકસતાનિ પરિવારા. યો તેસં જેટ્ઠકો, તસ્સ સત્ત પુત્તા સત્ત ધીતરો. તેસુ એકેકસ્સ એકેકા સલાકયાગુ સલાકભત્તં પક્ખિકભત્તં નિમન્તનભત્તં ઉપોસથિકભત્તં આગન્તુકભત્તં સઙ્ઘભત્તં વસ્સાવાસિકં અહોસિ. તેપિ સબ્બેવ અનુજાતપુત્તા નામ અહેસું. ઇતિ ચુદ્દસન્નં પુત્તાનં ભરિયાય ઉપાસકસ્સાતિ સોળસ સલાકયાગુઆદીનિ પવત્તન્તિ. ઇતિ સો સપુત્તદારો સીલવા ¶ કલ્યાણધમ્મો દાનસંવિભાગરતો અહોસિ. અથસ્સ અપરભાગે રોગો ઉપ્પજ્જિ, આયુસઙ્ખારો પરિહાયિ. સો ધમ્મં ¶ સોતુકામો ‘‘અટ્ઠ વા મે સોળસ વા ભિક્ખૂ પેસેથા’’તિ સત્થુ સન્તિકં પહિણિ. સત્થા પેસેસિ. તે ગન્ત્વા તસ્સ મઞ્ચં પરિવારેત્વા પઞ્ઞત્તેસુ આસનેસુ નિસિન્ના. ‘‘ભન્તે, અય્યાનં મે દસ્સનં દુલ્લભં ભવિસ્સતિ, દુબ્બલોમ્હિ, એકં મે સુત્તં સજ્ઝાયથા’’તિ વુત્તે ‘‘કતરં સુત્તં સોતુકામો ઉપાસકા’’તિ? ‘‘સબ્બબુદ્ધાનં અવિજહિતં સતિપટ્ઠાનસુત્ત’’ન્તિ વુત્તે – ‘‘એકાયનો અયં, ભિક્ખવે, મગ્ગો સત્તાનં વિસુદ્ધિયા’’તિ ¶ (દી. નિ. ૨.૩૭૩; મ. નિ. ૧.૧૦૬) સુત્તન્તં પટ્ઠપેસું. તસ્મિં ખણે છહિ દેવલોકેહિ સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતા સહસ્સસિન્ધવયુત્તા દિયડ્ઢયોજનસતિકા છ રથા આગમિંસુ. તેસુ ઠિતા દેવતા ‘‘અમ્હાકં દેવલોકં નેસ્સામ, અમ્હાકં દેવલોકં નેસ્સામ, અમ્ભો મત્તિકભાજનં ભિન્દિત્વા સુવણ્ણભાજનં ગણ્હન્તો વિય અમ્હાકં દેવલોકે અભિરમિતું ઇધ નિબ્બત્તાહિ, અમ્હાકં દેવલોકે અભિરમિતું ઇધ નિબ્બત્તાહી’’તિ વદિંસુ. ઉપાસકો ધમ્મસ્સવનન્તરાયં અનિચ્છન્તો – ‘‘આગમેથ આગમેથા’’તિ આહ. ભિક્ખૂ ‘‘અમ્હે વારેતી’’તિ સઞ્ઞાય તુણ્હી અહેસું.

અથસ્સ પુત્તધીતરો ‘‘અમ્હાકં પિતા પુબ્બે ધમ્મસ્સવનેન અતિત્તો અહોસિ, ઇદાનિ પન ભિક્ખૂ પક્કોસાપેત્વા સજ્ઝાયં કારેત્વા સયમેવ વારેતિ, મરણસ્સ અભાયનકસત્તો નામ નત્થી’’તિ વિરવિંસુ. ભિક્ખૂ ‘‘ઇદાનિ અનોકાસો’’તિ ઉટ્ઠાયાસના પક્કમિંસુ. ઉપાસકો થોકં વીતિનામેત્વા સતિં પટિલભિત્વા પુત્તે પુચ્છિ – ‘‘કસ્મા કન્દથા’’તિ? ‘‘તાત, તુમ્હે ભિક્ખૂ પક્કોસાપેત્વા ધમ્મં સુણન્તા સયમેવ વારયિત્થ, અથ મયં ‘મરણસ્સ અભાયનકસત્તો નામ નત્થી’તિ કન્દિમ્હા’’તિ ¶ . ‘‘અય્યા પન કુહિ’’ન્તિ? ‘‘‘અનોકાસો’તિ ઉટ્ઠાયાસના પક્કન્તા, તાતા’’તિ. ‘‘નાહં, અય્યેહિ સદ્ધિં કથેમી’’તિ વુત્તે ‘‘અથ કેન સદ્ધિં કથેથા’’તિ. ‘‘છહિ દેવલોકેહિ દેવતા છ રથે અલઙ્કરિત્વા આદાય આકાસે ઠત્વા ‘અમ્હાહિ દેવલોકે અભિરમ, અમ્હાકં દેવલોકે અભિરમા’તિ સદ્દં કરોન્તિ, તાહિ સદ્ધિં કથેમી’’તિ. ‘‘કુહિં, તાત, રથા, ન મયં પસ્સામા’’તિ? ‘‘અત્થિ પન મય્હં ગન્થિતાનિ પુપ્ફાની’’તિ? ‘‘અત્થિ, તાતા’’તિ. ‘‘કતરો દેવલોકો રમણીયો’’તિ? ‘‘સબ્બબોધિસત્તાનં બુદ્ધમાતાપિતૂનઞ્ચ વસિતટ્ઠાનં તુસિતભવનં રમણીયં, તાતા’’તિ. ‘‘તેન હિ ‘તુસિતભવનતો આગતરથે લગ્ગતૂ’તિ પુપ્ફદામં ખિપથા’’તિ. તે ખિપિંસુ. તં રથધુરે લગ્ગિત્વા આકાસે ઓલમ્બિ. મહાજનો તદેવ પસ્સતિ, રથં ન પસ્સતિ. ઉપાસકો ‘‘પસ્સથેતં પુપ્ફદામ’’ન્તિ વત્વા, ‘‘આમ, પસ્સામા’’તિ વુત્તે – ‘‘એતં તુસિતભવનતો આગતરથે ઓલમ્બતિ, અહં તુસિતભવનં ગચ્છામિ ¶ , તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થ, મમ સન્તિકે નિબ્બત્તિતુકામા હુત્વા મયા કતનિયામેનેવ પુઞ્ઞાનિ કરોથા’’તિ વત્વા કાલં કત્વા રથે પતિટ્ઠાસિ.

તાવદેવસ્સ ¶ તિગાવુતપ્પમાણો સટ્ઠિસકટભારાલઙ્કારપટિમણ્ડિતો અત્તભાવો નિબ્બત્તિ, અચ્છરાસહસ્સં પરિવારેસિ, પઞ્ચવીસતિયોજનિકં કનકવિમાનં પાતુરહોસિ. તેપિ ભિક્ખૂ વિહારં અનુપ્પત્તે સત્થા પુચ્છિ – ‘‘સુતા, ભિક્ખવે, ઉપાસકેન ધમ્મદેસના’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, અન્તરાયેવ પન ‘આગમેથા’તિ વારેસિ. અથસ્સ પુત્તધીતરો કન્દિંસુ ¶ . મયં ‘ઇદાનિ અનોકાસો’તિ ઉટ્ઠાયાસના નિક્ખન્તા’’તિ. ‘‘ન સો, ભિક્ખવે, તુમ્હેહિ સદ્ધિં કથેસિ, છહિ દેવલોકેહિ દેવતા છ રથે અલઙ્કરિત્વા આહરિત્વા તં ઉપાસકં પક્કોસિંસુ. સો ધમ્મદેસનાય અન્તરાયં અનિચ્છન્તો તાહિ સદ્ધિં કથેસી’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવં, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘ઇદાનિ કુહિં નિબ્બત્તો’’તિ? ‘‘તુસિતભવને, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘ભન્તે, ઇદાનિ ઇધ ઞાતિમજ્ઝે મોદમાનો વિચરિત્વા ઇદાનેવ ગન્ત્વા પુન મોદનટ્ઠાનેયેવ નિબ્બત્તો’’તિ. ‘‘આમ, ભિક્ખવે, અપ્પમત્તા હિ ગહટ્ઠા વા પબ્બજિતા વા સબ્બત્થ મોદન્તિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

દિસ્વા કમ્મવિસુદ્ધિમત્તનો’’તિ.

તત્થ કતપુઞ્ઞોતિ નાનપ્પકારસ્સ કુસલસ્સ કારકો પુગ્ગલો ‘‘અકતં વત મે પાપં, કતં મે કલ્યાણ’’ન્તિ ઇધ કમ્મમોદનેન, પેચ્ચ વિપાકમોદનેન મોદતિ. એવં ઉભયત્થ મોદતિ નામ. કમ્મવિસુદ્ધિન્તિ ધમ્મિકઉપાસકોપિ અત્તનો કમ્મવિસુદ્ધિં પુઞ્ઞકમ્મસમ્પત્તિં દિસ્વા કાલકિરિયતો પુબ્બે ઇધલોકેપિ મોદતિ, કાલં કત્વા ઇદાનિ પરલોકેપિ અતિમોદતિયેવાતિ.

ગાથાપરિયોસાને બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના જાતાતિ.

ઇધ ¶ ¶ ¶ તપ્પતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દેવદત્તં આરબ્ભ કથેસિ.

દેવદત્તસ્સ વત્થુ પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય યાવ પથવિપ્પવેસના દેવદત્તં આરબ્ભ ભાસિતાનિ સબ્બાનિ જાતકાનિ વિત્થારેત્વા કથિતં. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો – સત્થરિ અનુપિયં નામ મલ્લાનં નિગમો અત્થિ. તં નિસ્સાય અનુપિયમ્બવને વિહરન્તેયેવ તથાગતસ્સ લક્ખણપટિગ્ગહણદિવસેયેવ અસીતિસહસ્સેહિ ઞાતિકુલેહિ ‘‘રાજા વા હોતુ, બુદ્ધો વા, ખત્તિયપરિવારોવ વિચરિસ્સતી’’તિ અસીતિસહસ્સપુત્તા પટિઞ્ઞાતા. તેસુ યેભુય્યેન પબ્બજિતેસુ ભદ્દિયં નામ રાજાનં, અનુરુદ્ધં, આનન્દં, ભગું, કિમિલં, દેવદત્તન્તિ ઇમે છ સક્યે અપબ્બજન્તે દિસ્વા, ‘‘મયં અત્તનો પુત્તે પબ્બાજેમ, ઇમે છ સક્યા ન ઞાતકા મઞ્ઞે, કસ્મા ન પબ્બજન્તી’’તિ? કથં સમુટ્ઠાપેસું. અથ ખો મહાનામો સક્યો અનુરુદ્ધં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘તાત, અમ્હાકં કુલા પબ્બજિતો નત્થિ, ત્વં વા પબ્બજ, અહં વા પબ્બજિસ્સામી’’તિ આહ. સો પન સુખુમાલો હોતિ સમ્પન્નભોગો, ‘‘નત્થી’’તિ વચનમ્પિ તેન ન સુતપુબ્બં. એકદિવસઞ્હિ તેસુ છસુ ખત્તિયેસુ ગુળકીળં કીળન્તેસુ અનુરુદ્ધો પૂવેન પરાજિતો પૂવત્થાય પહિણિ, અથસ્સ માતા પૂવે સજ્જેત્વા પહિણિ ¶ . તે ખાદિત્વા પુન કીળિંસુ. પુનપ્પુનં તસ્સેવ પરાજયો હોતિ. માતા પનસ્સ પહિતે પહિતે તિક્ખત્તું પૂવે પહિણિત્વા ચતુત્થવારે ‘‘પૂવા નત્થી’’તિ પહિણિ. સો ‘‘નત્થી’’તિ વચનસ્સ અસુકપુબ્બત્તા ‘‘એસાપેકા પૂવવિકતિ ભવિસ્સતી’’તિ મઞ્ઞમાનો ‘‘નત્થિપૂવં મે આહરથા’’તિ પેસેસિ. માતા પનસ્સ ‘‘નત્થિપૂવં કિર, અય્યે, દેથા’’તિ વુત્તે, ‘‘મમ પુત્તેન ‘નત્થી’તિ પદં ન સુતપુબ્બં, ઇમિના પન ઉપાયેન નં એતમત્થં જાનાપેસ્સામી’’તિ તુચ્છં સુવણ્ણપાતિં અઞ્ઞાય સુવણ્ણપાતિયા પટિકુજ્જિત્વા પેસેસિ. નગરપરિગ્ગાહિકા દેવતા ચિન્તેસું – ‘‘અનુરુદ્ધસક્યેન અન્નભારકાલે અત્તનો ભાગભત્તં ઉપરિટ્ઠપચ્ચેકબુદ્ધસ્સ દત્વા ‘‘‘નત્થી’તિ મે વચનસ્સ સવનં મા હોતુ, ભોજનુપ્પત્તિટ્ઠાનજાનનં મા ‘હોતૂ’તિ પત્થના કતા, સચાયં તુચ્છપાતિં પસ્સિસ્સતિ, દેવસમાગમં પવિસિતું ન લભિસ્સામ, સીસમ્પિ નો સત્તધા ફલેય્યા’’તિ. અથ ¶ નં પાતિં દિબ્બપૂવેહિ પુણ્ણં અકંસુ. કસ્સા ગુળમણ્ડલે ઠપેત્વા ઉગ્ઘાટિતમત્તાય પૂવગન્ધો સકલનગરે છાદેત્વા ઠિતો. પૂવખણ્ડં મુખે ઠપિતમત્તમેવ સત્તરસહરણીસહસ્સાનિ અનુફરિ.

સો ચિન્તેસિ – ‘‘નાહં માતુ પિયો, એત્તકં મે કાલં ઇમં નત્થિપૂવં ¶ નામ ન પચિ, ઇતો પટ્ઠાય અઞ્ઞં પૂવં નામ ન ખાદિસ્સામી’’તિ, સો ગેહં ગન્ત્વાવ માતરં પુચ્છિ – ‘‘અમ્મ ¶ , તુમ્હાકં અહં પિયો, અપ્પિયો’’તિ? ‘‘તાત, એકક્ખિનો અક્ખિ વિય ચ હદયં વિય ચ અતિવિય પિયો મે અહોસી’’તિ. ‘‘અથ કસ્મા એત્તકં કાલં મય્હં નત્થિ પૂવં ન પચિત્થ, અમ્મા’’તિ? સા ચૂળૂપટ્ઠાકં પુચ્છિ – ‘‘અત્થિ કિઞ્ચિ પાતિયં, તાતા’’તિ? ‘‘પરિપુણ્ણા, અય્યે, પાતિ પૂવેહિ, એવરૂપા પૂવા નામ મે ન દિટ્ઠપુબ્બા’’તિ આરોચેસિ. સા ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હં પુત્તો પુઞ્ઞવા કતાભિનીહારો ભવિસ્સતિ, દેવતાહિ પાતિં પૂરેત્વા પૂવા પહિતા ભવિસ્સન્તી’’તિ. ‘‘અથ નં પુત્તો, અમ્મ, ઇતો પટ્ઠાયાહં અઞ્ઞં પૂવં નામ ન ખાદિસ્સામિ, નત્થિપૂવમેવ પચેય્યાસી’’તિ. સાપિસ્સ તતો પટ્ઠાય ‘‘પૂવં ખાદિતુકામોમ્હી’’તિ વુત્તે તુચ્છપાતિમેવ અઞ્ઞાય પાતિયા પટિકુચ્છિત્વા પેસેસિ. યાવ અગારમજ્ઝે વસિ, તાવસ્સ દેવતાવ પૂવે પહિણિંસુ.

સો એત્તકમ્પિ અજાનન્તો પબ્બજ્જં નામ કિં જાનિસ્સતિ? તસ્મા ‘‘કા એસા પબ્બજ્જા નામા’’તિ ભાતરં પુચ્છિત્વા ‘‘ઓહારિતકેસમસ્સુના કાસાયનિવત્થેન કટ્ઠત્થરકે વા બિદલમઞ્ચકે વા નિપજ્જિત્વા પિણ્ડાય ચરન્તેન વિહરિતબ્બં. એસા પબ્બજ્જા નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભાતિક, અહં સુખુમાલો. નાહં સક્ખિસ્સામિ પબ્બજિતુ’’ન્તિ ¶ આહ. ‘‘તેન હિ, તાત, કમ્મન્તં ઉગ્ગહેત્વા ઘરાવાસં વસ. ન હિ સક્કા અમ્હેસુ એકેન અપબ્બજિતુ’’ન્તિ. અથ નં ‘‘કો એસ કમ્મન્તો નામા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ભત્તુટ્ઠાનટ્ઠાનમ્પિ અજાનન્તો કુલપુત્તો કમ્મન્તં નામ કિં જાનિસ્સતી’’તિ? એકદિવસઞ્હિ તિણ્ણં ખત્તિયાનં કથા ઉદપાદિ – ‘‘ભત્તં નામ કુહિં ઉટ્ઠહતી’’તિ? કિમિલો આહ – ‘‘કોટ્ઠે ઉટ્ઠહતી’’તિ. અથ નં ભદ્દિયો ‘‘ત્વં ભત્તસ્સ ઉટ્ઠાનટ્ઠાનં ન જાનાસિ, ભત્તં નામ ઉક્ખલિયં ઉટ્ઠહતી’’તિ આહ. અનુરુદ્ધો ‘‘તુમ્હે દ્વેપિ ન જાનાથ, ભત્તં નામ રતનમકુળાય સુવણ્ણપાતિયં ઉટ્ઠહતી’’તિ આહ.

તેસુ ¶ કિર એકદિવસં કિમિલો કોટ્ઠતો વીહી ઓતારિયમાને દિસ્વા, ‘‘એતે કોટ્ઠેયેવ જાતા’’તિ સઞ્ઞી અહોસિ. ભદ્દિયો એકદિવસં ઉક્ખલિતો ભત્તં વડ્ઢિયમાનં દિસ્વા ‘‘ઉક્ખલિયઞ્ઞેવ ઉપ્પન્ન’’ન્તિ સઞ્ઞી અહોસિ. અનુરુદ્ધેન પન નેવ વીહી કોટ્ટેન્તા, ન ભત્તં પચન્તા, ન વડ્ઢેન્તા દિટ્ઠપુબ્બા, વડ્ઢેત્વા પન પુરતો ઠપિતમેવ પસ્સતિ. સો ભુઞ્જિતુકામકાલે ‘‘ભત્તં પાતિયં ઉટ્ઠહતી’’તિ સઞ્ઞમકાસિ. એવં તયોપિ તે ભત્તુટ્ઠાનટ્ઠાનં ન જાનન્તિ. તેનાયં ‘‘કો એસ કમ્મન્તો નામા’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘પઠમં ખેત્તં કસાપેતબ્બ’’ન્તિઆદિકં સંવચ્છરે સંવચ્છરે કત્તબ્બં કિચ્ચં સુત્વા, ‘‘કદા કમ્મન્તાનં અન્તો પઞ્ઞાયિસ્સતિ, કદા મયં અપ્પોસ્સુક્કા ભોગે ભુઞ્જિસ્સામા’’તિ વત્વા કમ્મન્તાનં અપરિયન્તતાય અક્ખાતાય ‘‘તેન હિ ત્વઞ્ઞેવ ઘરાવાસં વસ, ન મય્હં એતેનત્થો’’તિ માતરં ઉપસઙ્કમિત્વા ¶ ¶ , ‘‘અનુજાનાહિ મં, અમ્મ, પબ્બજિસ્સામી’’તિ વત્વા તાય નાનપ્પકારેહિ તિક્ખત્તું પટિક્ખિપિત્વા, ‘‘સચે તે સહાયકો ભદ્દિયરાજા પબ્બજિસ્સતિ, તેન સદ્ધિં પબ્બજાહી’’તિ વુત્તે તં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘મમ ખો, સમ્મ, પબ્બજ્જા તવ પટિબદ્ધા’’તિ વત્વા તં નાનપ્પકારેહિ સઞ્ઞાપેત્વા સત્તમે દિવસે અત્તના સદ્ધિં પબ્બજનત્થાય પટિઞ્ઞં ગણ્હિ.

તતો ભદ્દિયો સક્યરાજા અનુરુદ્ધો આનન્દો ભગુ કિમિલો દેવદત્તોતિ ઇમે છ ખત્તિયા ઉપાલિકપ્પકસત્તમા દેવા વિય દિબ્બસમ્પત્તિં સત્તાહં સમ્પત્તિં અનુભવિત્વા ઉય્યાનં ગચ્છન્તા વિય ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય નિક્ખમિત્વા પરવિસયં પત્વા રાજાણાય સેનં નિવત્તાપેત્વા પરવિસયં ઓક્કમિંસુ. તત્થ છ ખત્તિયા અત્તનો અત્તનો આભરણાનિ ઓમુઞ્ચિત્વા ભણ્ડિકં કત્વા, ‘‘હન્દ ભણે, ઉપાલિ, નિવત્તસ્સુ, અલં તે એત્તકં જીવિકાયા’’તિ તસ્સ અદંસુ. સો તેસં પાદમૂલે પરિવત્તિત્વા પરિદેવિત્વા તેસં આણં અતિક્કમિતું અસક્કોન્તો ઉટ્ઠાય તં ગહેત્વા નિવત્તિ. તેસં દ્વિધા જાતકાલે, વનં આરોદનપ્પત્તં વિય પથવીકમ્પમાનાકારપ્પત્તા વિય અહોસિ. ઉપાલિ કપ્પકોપિ થોકં ગન્ત્વા નિવત્તિત્વા ‘‘ચણ્ડા ખો સાકિયા, ‘ઇમિના કુમારા નિપ્પાતિતા’તિ ઘાતેય્યુમ્પિ મં. ઇમે હિ નામ સક્યકુમારા એવરૂપં સમ્પત્તિં પહાય ઇમાનિ અનગ્ઘાનિ આભરણાનિ ખેળપિણ્ડં વિય છડ્ડેત્વા પબ્બજિસ્સન્તિ, કિમઙ્ગં ¶ ¶ પનાહ’’ન્તિ ભણ્ડિકં ઓમુઞ્ચિત્વા તાનિ આભરણાનિ રુક્ખે લગ્ગેત્વા ‘‘અત્થિકા ગણ્હન્તૂ’’તિ વત્વા તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા તેહિ ‘‘કસ્મા નિવત્તોસી’’તિ પુટ્ઠો તમત્થં આરોચેસિ. અથ નં તે આદાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘મયં, ભન્તે, સાકિયા નામ માનનિસ્સિતા, અયં અમ્હાકં દીઘરત્તં પરિચારકો, ઇમં પઠમતરં પબ્બાજેથ, મયમસ્સ અભિવાદનાદીનિ કરિસ્સામ, એવં નો માનો નિમ્માનાયિસ્સતી’’તિ વત્વા તં પઠમતરં પબ્બાજેત્વા પચ્છા સયં પબ્બજિંસુ. તેસુ આયસ્મા ભદ્દિયો તેનેવ અન્તરવસ્સેન તેવિજ્જો અહોસિ. આયસ્મા અનુરુદ્ધો દિબ્બચક્ખુકો હુત્વા પચ્છા મહાવિતક્કસુત્તં (અ. નિ. ૮.૩૦) સુત્વા અરહત્તં પાપુણિ. આયસ્મા આનન્દો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. ભગુત્થેરો ચ કિમિલત્થેરો ચ અપરભાગે વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિંસુ. દેવદત્તો પોથુજ્જનિકં ઇદ્ધિં પત્તો.

અપરભાગે સત્થરિ કોસમ્બિયં વિહરન્તે સસાવકસઙ્ઘસ્સ તથાગતસ્સ મહન્તો લાભસક્કારો નિબ્બત્તિ. વત્થભેસજ્જાદિહત્થા મનુસ્સા વિહારં પવિસિત્વા ‘‘કુહિં સત્થા, કુહિં સારિપુત્તત્થેરો, કુહિં મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો, કુહિં મહાકસ્સપત્થેરો, કુહિં ભદ્દિયત્થેરો, કુહિં અનુરુદ્ધત્થેરો, કુહિં આનન્દત્થેરો, કુહિં ભગુત્થેરો, કુહિં કિમિલત્થેરો’’તિ અસીતિમહાસાવકાનં નિસિન્નટ્ઠાનં ¶ ઓલોકેન્તા વિચરન્તિ. ‘‘દેવદત્તત્થેરો કુહિં નિસિન્નો વા, ઠિતો વા’’તિ પુચ્છન્તો નામ નત્થિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અહમ્પિ એતેહિ સદ્ધિઞ્ઞેવ પબ્બજિતો, એતેપિ ખત્તિયપબ્બજિતા, અહમ્પિ ખત્તિયપબ્બજિતો, લાભસક્કારહત્થા ¶ મનુસ્સા એતેયેવ પરિયેસન્તિ, મમ નામં ગહેતાપિ નત્થિ. કેન નુ ખો સદ્ધિં એકતો હુત્વા કં પસાદેત્વા મમ લાભસક્કારં નિબ્બત્તેય્ય’’ન્તિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અયં ખો રાજા બિમ્બિસારો પઠમદસ્સનેનેવ એકાદસહિ નહુતેહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠિતો, ન સક્કા એતેન સદ્ધિં એકતો ભવિતું, કોસલરઞ્ઞાપિ સદ્ધિં ન સક્કા ભવિતું. અયં ખો પન રઞ્ઞો પુત્તો અજાતસત્તુ કુમારો કસ્સચિ ગુણદોસે ન જાનાતિ, એતેન સદ્ધિં એકતો ભવિસ્સામી’’તિ. સો કોસમ્બિતો રાજગહં ગન્ત્વા કુમારકવણ્ણં અભિનિમ્મિનિત્વા ચત્તારો આસીવિસે ચતૂસુ હત્થપાદેસુ એકં ગીવાય પિલન્ધિત્વા ¶ એકં સીસે ચુમ્બટકં કત્વા એકં એકંસં કરિત્વા ઇમાય અહિમેખલાય આકાસતો ઓરુય્હ અજાતસત્તુસ્સ ઉચ્છઙ્ગે નિસીદિત્વા તેન ભીતેન ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘અહં દેવદત્તો’’તિ વત્વા તસ્સ ભયવિનોદનત્થં તં અત્તભાવં પટિસંહરિત્વા સઙ્ઘાટિપત્તચીવરધરો પુરતો ઠત્વા તં પસાદેત્વા લાભસક્કારં નિબ્બત્તેસિ. સો લાભસક્કારાભિભૂતો ‘‘અહં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરિસ્સામી’’તિ પાપકં ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા સહ ચિત્તુપ્પાદેન ઇદ્ધિતો પરિહાયિત્વા સત્થારં વેળુવનવિહારે સરાજિકાય પરિસાય ધમ્મં દેસેન્તં વન્દિત્વા ઉટ્ઠાયાસના અઞ્જલિં પગ્ગય્હ – ‘‘ભગવા, ભન્તે, એતરહિ જિણ્ણો વુડ્ઢો મહલ્લકો, અપ્પોસ્સુક્કો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારં અનુયુઞ્જતુ, અહં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરિસ્સામિ, નિય્યાદેથ મે ભિક્ખુસઙ્ઘ’’ન્તિ ¶ વત્વા સત્થારા ખેળાસકવાદેન અપસાદેત્વા પટિક્ખિત્તો અનત્તમનો ઇમં પઠમં તથાગતે આઘાતં બન્ધિત્વા પક્કામિ.

અથસ્સ ભગવા રાજગહે પકાસનીયકમ્મં કારેસિ. સો ‘‘પરિચ્ચત્તો દાનિ અહં સમણેન ગોતમેન, ઇદાનિસ્સ અનત્થં કરિસ્સામી’’તિ અજાતસત્તું ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘પુબ્બે ખો, કુમાર, મનુસ્સા દીઘાયુકા, એતરહિ અપ્પાયુકા. ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ, યં ત્વં કુમારોવ સમાનો કાલં કરેય્યાસિ, તેન હિ ત્વં, કુમાર, પિતરં હન્ત્વા રાજા હોહિ, અહં ભગવન્તં હન્ત્વા બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ વત્વા તસ્મિં રજ્જે પતિટ્ઠિતે તથાગતસ્સ વધાય પુરિસે પયોજેત્વા તેસુ સોતાપત્તિફલં પત્વા નિવત્તેસુ સયં ગિજ્ઝકૂટપબ્બતં અભિરુહિત્વા, ‘‘અહમેવ સમણં ગોતમં જીવિતા વોરોપેસ્સામી’’તિ સિલં પવિજ્ઝિત્વા રુહિરુપ્પાદકકમ્મં કત્વા ઇમિનાપિ ઉપાયેન મારેતું અસક્કોન્તો પુન નાળાગિરિં વિસ્સજ્જાપેસિ. તસ્મિં આગચ્છન્તે આનન્દત્થેરો અત્તનો જીવિતં સત્થુ પરિચ્ચજિત્વા પુરતો અટ્ઠાસિ. સત્થા નાગં દમેત્વા નગરા નિક્ખમિત્વા વિહારં ગન્ત્વા અનેકસહસ્સેહિ ઉપાસકેહિ અભિહટં મહાદાનં પરિભુઞ્જિત્વા તસ્મિં ¶ દિવસે સન્નિપતિતાનં અટ્ઠારસકોટિસઙ્ખાતાનં રાજગહવાસીનં અનુપુબ્બિં કથં કથેત્વા ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયે જાતે ‘‘અહો આયસ્મા આનન્દો મહાગુણો, તથારૂપે નામ હત્થિનાગે આગચ્છન્તે અત્તનો જીવિતં પરિચ્ચજિત્વા ¶ ¶ સત્થુ પુરતોવ અટ્ઠાસી’’તિ થેરસ્સ ગુણકથં સુત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ મમત્થાય જીવિતં પરિચ્ચજિયેવા’’તિ વત્વા ભિક્ખૂહિ યાચિતો ચૂળહંસ (જા. ૧.૧૫.૧૩૩ આદયો; ૨.૨૧.૧ આદયો) – મહાહંસ (જા. ૨.૨૧.૮૯ આદયો) – કક્કટકજાતકાનિ (જા. ૧.૩.૪૯ આદયો) કથેસિ. દેવદત્તસ્સાપિ કમ્મં નેવ પાકટં, તથા રઞ્ઞો મારાપિતત્તા, ન વધકાનં પયોજિતત્તા ન સિલાય પવિદ્ધત્તા પાકટં અહોસિ, યથા નાળાગિરિહત્થિનો વિસ્સજ્જિતત્તા. તદા હિ મહાજનો ‘‘રાજાપિ દેવદત્તેનેવ મારાપિતો, વધકોપિ પયોજિતો, સિલાપિ અપવિદ્ધા. ઇદાનિ પન તેન નાળાગિરિ વિસ્સજ્જાપિતો, એવરૂપં નામ પાપકં ગહેત્વા રાજા વિચરતી’’તિ કોલાહલમકાસિ.

રાજા મહાજનસ્સ કથં સુત્વા પઞ્ચ થાલિપાકસતાનિ નીહરાપેત્વા ન પુન તસ્સૂપટ્ઠાનં અગમાસિ, નાગરાપિસ્સ કુલં ઉપગતસ્સ ભિક્ખામત્તમ્પિ ન અદંસુ. સો પરિહીનલાભસક્કારો કોહઞ્ઞેન જીવિતુકામો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ચ વત્થૂનિ યાચિત્વા ભગવતો ‘‘અલં, દેવદત્ત, યો ઇચ્છતિ, સો આરઞ્ઞકો હોતૂ’’તિ પટિક્ખિત્તો કસ્સાવુસો, વચનં સોભનં, કિં તથાગતસ્સ ઉદાહુ મમ, અહઞ્હિ ઉક્કટ્ઠવસેન એવં વદામિ, ‘‘સાધુ, ભન્તે, ભિક્ખૂ યાવજીવં આરઞ્ઞકા અસ્સુ, પિણ્ડપાતિકા, પંસુકૂલિકા, રુક્ખમૂલિકા, મચ્છમંસં ન ખાદેય્યુ’’ન્તિ. ‘‘યો દુક્ખા મુચ્ચિતુકામો, સો મયા સદ્ધિં આગચ્છતૂ’’તિ વત્વા પક્કામિ. તસ્સ વચનં ¶ સુત્વા એકચ્ચે નવકપબ્બજિતા મન્દબુદ્ધિનો ‘‘કલ્યાણં દેવદત્તો આહ, એતેન સદ્ધિં વિચરિસ્સામા’’તિ તેન સદ્ધિં એકતો અહેસું. ઇતિ સો પઞ્ચસતેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં તેહિ પઞ્ચહિ વત્થૂહિ લૂખપ્પસન્નં જનં સઞ્ઞાપેન્તો કુલેસુ વિઞ્ઞાપેત્વા વિઞ્ઞાપેત્વા ભુઞ્જન્તો સઙ્ઘભેદાય પરક્કમિ. સો ભગવતા, ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, દેવદત્ત, સઙ્ઘભેદાય પરક્કમસિ ચક્કભેદાયા’’તિ પુટ્ઠો ‘‘સચ્ચં ભગવા’’તિ વત્વા, ‘‘ગરુકો ખો, દેવદત્ત, સઙ્ઘભેદો’’તિઆદીહિ ઓવદિતોપિ સત્થુ વચનં અનાદિયિત્વા પક્કન્તો આયસ્મન્તં આનન્દં રાજગહે પિણ્ડાય ચરન્તં દિસ્વા, ‘‘અજ્જતગ્ગે દાનાહં, આવુસો આનન્દ, અઞ્ઞત્રેવ ભગવતા, અઞ્ઞત્ર, ભિક્ખુસઙ્ઘા ઉપોસથં કરિસ્સામિ, સઙ્ઘકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ આહ. થેરો તમત્થં ભગવતો આરોચેસિ. તં વિદિત્વા સત્થા ઉપ્પન્નધમ્મસંવેગો હુત્વા, ‘‘દેવદત્તો ¶ સદેવકસ્સ લોકસ્સ અનત્થનિસ્સિતં અત્તનો અવીચિમ્હિ પચ્ચનકકમ્મં કરોતી’’તિ વિતક્કેત્વા –

‘‘સુકરાનિ ¶ અસાધૂનિ, અત્તનો અહિતાનિ ચ;

યં વે હિતઞ્ચ સાધુઞ્ચ, તં વે પરમદુક્કર’’ન્તિ. (ધ. પ. ૧૬૩) –

ઇમં ગાથં વત્વા પુન ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘સુકરં સાધુના સાધુ, સાધુ પાપેન દુક્કરં;

પાપં પાપેન સુકરં, પાપમરિયેહિ દુક્કર’’ન્તિ. (ઉદા. ૪૮; ચૂળવ. ૩૪૩);

અથ ખો દેવદત્તો ઉપોસથદિવસે અત્તનો પરિસાય સદ્ધિં એકમન્તં નિસીદિત્વા, ‘‘યસ્સિમાનિ પઞ્ચ વત્થૂનિ ખમન્તિ ¶ , સો સલાકં ગણ્હતૂ’’તિ વત્વા પઞ્ચસતેહિ વજ્જિપુત્તકેહિ નવકેહિ અપ્પકતઞ્ઞૂહિ સલાકાય ગહિતાય સઙ્ઘં ભિન્દિત્વા તે ભિક્ખૂ આદાય ગયાસીસં અગમાસિ. તસ્સ તત્થ ગતભાવં સુત્વા સત્થા તેસં ભિક્ખૂનં આનયનત્થાય દ્વે અગ્ગસાવકે પેસેસિ. તે તત્થ ગન્ત્વા આદેસનાપાટિહારિયાનુસાસનિયા ચેવ ઇદ્ધિપાટિહારિયાનુસાસનિયા ચ અનુસાસન્તા તે અમતં પાયેત્વા આદાય આકાસેન આગમિંસુ. કોકાલિકોપિ ખો ‘‘ઉટ્ઠેહિ, આવુસો દેવદત્ત, નીતા તે ભિક્ખૂ સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનેહિ, નનુ ત્વં મયા વુત્તો ‘મા, આવુસો, સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાને વિસ્સાસી’તિ. પાપિચ્છા સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના, પાપિકાનં ઇચ્છાનં વસં ગતા’’તિ વત્વા જણ્ણુકેન હદયમજ્ઝે પહરિ, તસ્સ તત્થેવ ઉણ્હં લોહિતં મુખતો ઉગ્ગઞ્છિ. આયસ્મન્તં પન સારિપુત્તં ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતં આકાસેન આગચ્છન્તં દિસ્વા ભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘ભન્તે, આયસ્મા સારિપુત્તો ગમનકાલે અત્તદુતિયો ગતો, ઇદાનિ મહાપરિવારો આગચ્છન્તો સોભતી’’તિ. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ સારિપુત્તો સોભતિ, પુબ્બે તિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તકાલેપિ મય્હં પુત્તો મમ સન્તિકં આગચ્છન્તો સોભિયેવા’’તિ વત્વા –

‘‘હોતિ સીલવતં અત્થો, પટિસન્થારવુત્તિનં;

લક્ખણં પસ્સ આયન્તં, ઞાતિસઙ્ઘપુરક્ખતં;

અથ પસ્સસિમં કાળં, સુવિહીનંવ ઞાતિભી’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૧) –

ઇદં ¶ ¶ જાતકં કથેસિ. પુન ભિક્ખૂહિ, ‘‘ભન્તે, દેવદત્તો કિર દ્વે અગ્ગસાવકે ઉભોસુ પસ્સેસુ નિસીદાપેત્વા ‘બુદ્ધલીળાય ધમ્મં દેસેસ્સામી’તિ તુમ્હાકં અનુકિરિયં કરોતી’’તિ વુત્તે, ‘‘ન ¶ , ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ મમ અનુકિરિયં કાતું વાયમિ, ન પન સક્ખી’’તિ વત્વા –

‘‘અપિ વીરક પસ્સેસિ, સકુણં મઞ્જુભાણકં;

મયૂરગીવસઙ્કાસં, પતિં મય્હં સવિટ્ઠકં.

સેવાલે પલિગુણ્ઠિતો મતો’’તિ. (જા. ૧.૨.૧૦૭-૧૦૮) –

આદિના જાતકં વત્વા અપરાપરેસુપિ દિવસેસુ તથાનુરૂપમેવ કથં આરબ્ભ –

યત્થબ્ભિદા ગરુળો ઉત્તમઙ્ગ’’ન્તિ. (જા. ૧.૨.૧૨૦);

‘‘લસી ¶ ચ તે નિપ્ફલિકા, મત્થકો ચ પદાલિતો;

સબ્બા તે ફાસુકા ભગ્ગા, અજ્જ ખો ત્વં વિરોચસી’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૪૩) –

એવમાદીનિ જાતકાનિ કથેસિ. પુન ‘‘અકતઞ્ઞૂ દેવદત્તો’’તિ કથં આરબ્ભ –

‘‘અકરમ્હસ તે કિચ્ચં, યં બલં અહુવમ્હસે;

મિગરાજ નમો ત્યત્થુ, અપિ કિઞ્ચિ લભામસે.

‘‘મમ લોહિતભક્ખસ્સ, નિચ્ચં લુદ્દાનિ કુબ્બતો;

દન્તન્તરગતો સન્તો, તં બહું યમ્પિ જીવસી’’તિ. (જા. ૧.૪.૨૯-૩૦) –

આદીનિ ¶ જાતકાનિ કથેસિ. પુન વધાય પરિસક્કનમસ્સ આરબ્ભ –

‘‘ઞાતમેતં કુરુઙ્ગસ્સ, યં ત્વં સેપણ્ણિ સિય્યસિ;

અઞ્ઞં સેપણ્ણિ ગચ્છામિ, ન મે તે રુચ્ચતે ફલ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૨૧) –

આદીનિ ¶ જાતકાનિ કથેસિ. પુનદિવસે ‘‘ઉભતો પરિહીનો દેવદત્તો લાભસક્કારતો ચ સામઞ્ઞતો ચા’’તિ કથાસુ પવત્તમાનાસુ ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ દેવદત્તો પરિહીનો, પુબ્બેપેસ પરિહીનોયેવા’’તિ વત્વા –

‘‘અક્ખી ¶ ભિન્ના પટો નટ્ઠો, સખિગેહે ચ ભણ્ડનં;

ઉભતો પદુટ્ઠા કમ્મન્તા, ઉદકમ્હિ થલમ્હિ ચા’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૩૯) –

આદીનિ જાતકાનિ કથેસિ. એવં રાજગહે વિહરન્તોવ દેવદત્તં આરબ્ભ બહૂનિ જાતકાનિ કથેત્વા રાજગહતો સાવત્થિં ગન્ત્વા જેતવને વિહારે વાસં કપ્પેસિ. દેવદત્તોપિ ખો નવ માસે ગિલાનો પચ્છિમે કાલે સત્થારં દટ્ઠુકામો હુત્વા અત્તનો સાવકે આહ – ‘‘અહં સત્થારં દટ્ઠુકામો, તં મે દસ્સેથા’’તિ. ‘‘ત્વં સમત્થકાલે સત્થારા સદ્ધિં વેરી હુત્વા અચરિ, ન મયં તત્થ નેસ્સામા’’તિ વુત્તે, ‘‘મા મં નાસેથ, મયા સત્થરિ આઘાતો કતો, સત્થુ પન મયિ કેસગ્ગમત્તોપિ આઘાતો નત્થિ’’. સો હિ ભગવા –

‘‘વધકે દેવદત્તમ્હિ, ચોરે અઙ્ગુલિમાલકે;

ધનપાલે રાહુલે ચ, સબ્બત્થ સમમાનસો’’તિ. (અપ. થેર ૧.૧.૫૮૫; મિ. પ. ૬.૬.૫) –

‘‘દસ્સેથ મે ભગવન્ત’’ન્તિ પુનપ્પુનં યાચિ. અથ નં તે મઞ્ચકેનાદાય નિક્ખમિંસુ. તસ્સ આગમનં સુત્વા ભિક્ખૂ સત્થુ આરોચેસું – ‘‘ભન્તે, દેવદત્તો કિર તુમ્હાકં દસ્સનત્થાય આગચ્છતી’’તિ. ‘‘ન, ભિક્ખવે, સો તેનત્તભાવેન મં પસ્સિતું લભિસ્સતી’’તિ. દેવદત્તો કિર પઞ્ચન્નં વત્થૂનં આયાચિતકાલતો પટ્ઠાય પુન બુદ્ધં દટ્ઠું ન લભતિ, અયં ¶ ધમ્મતા. ‘‘અસુકટ્ઠાનઞ્ચ અસુકટ્ઠાનઞ્ચ આગતો, ભન્તે’’તિ. ‘‘યં ઇચ્છતિ, તં કરોતુ, ન સો મં પસ્સિતું લભિસ્સતી’’તિ. ‘‘ભન્તે, ઇતો યોજનમત્તં આગતો, અડ્ઢયોજનં, ગાવુતં, જેતવનપોક્ખરણીસમીપં આગતો, ભન્તે’’તિ. ‘‘સચેપિ અન્તોજેતવનં પવિસતિ, નેવ મં પસ્સિતું ¶ લભિસ્સતી’’તિ. દેવદત્તં ગહેત્વા આગતા જેતવનપોક્ખરણીતીરે મઞ્ચં ઓતારેત્વા પોક્ખરણિં ન્હાયિતું ઓતરિંસુ. દેવદત્તોપિ ખો મઞ્ચતો વુટ્ઠાય ઉભો પાદે ભૂમિયં ઠપેત્વા નિસીદિ. પાદા પથવિં પવિસિંસુ ¶ . સો અનુક્કમેન યાવ ગોપ્ફકા, યાવ જણ્ણુકા, યાવ કટિતો, યાવ થનતો, યાવ ગીવતો પવિસિત્વા હનુકટ્ઠિકસ્સ ભૂમિયં પવિટ્ઠકાલે –

‘‘ઇમેહિ અટ્ઠીહિ તમગ્ગપુગ્ગલં,

પાણેહિ બુદ્ધં સરણં ઉપેમી’’તિ. (મિ. પ. ૪.૧.૩) –

ઇમં ગાથમાહ. ઇદં કિર ઠાનં દિસ્વા તથાગતો દેવદત્તં પબ્બાજેસિ. સચે હિ ન સો પબ્બજિસ્સ, ગિહી હુત્વા કમ્મઞ્ચ ભારિયં અકરિસ્સ, આયતિં ભવનિસ્સરણપચ્ચયં કાતું ન સક્ખિસ્સ, પબ્બજિત્વા ચ પન કિઞ્ચાપિ કમ્મં ભારિયં કરિસ્સતિ, આયતિં ભવનિસ્સરણપચ્ચયં કાતું ¶ સક્ખિસ્સતીતિ તં સત્થા પબ્બાજેસિ. સો હિ ઇતો સતસહસ્સકપ્પમત્થકે અટ્ઠિસ્સરો નામ પચ્ચેકબુદ્ધો ભવિસ્સતિ, સો પથવિં પવિસિત્વા અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિ. નિચ્ચલે બુદ્ધે અપરજ્ઝભાવેન પન નિચ્ચલોવ હુત્વા પચ્ચતૂતિ યોજનસતિકે અન્તો અવીચિમ્હિ યોજનસતુબ્બેધમેવસ્સ સરીરં નિબ્બત્તિ. સીસં યાવ કણ્ણસક્ખલિતો ઉપરિ અયકપલ્લં પાવિસિ, પાદા યાવ ગોપ્ફકા હેટ્ઠા અયપથવિયં પવિટ્ઠા, મહાતાલક્ખન્ધપરિમાણં અયસૂલં પચ્છિમભિત્તિતો નિક્ખમિત્વા પિટ્ઠિમજ્ઝં ભિન્દિત્વા ઉરેન નિક્ખમિત્વા પુરિમભિત્તિં પાવિસિ, અપરં દક્ખિણભિત્તિતો નિક્ખમિત્વા દક્ખિણપસ્સં ભિન્દિત્વા વામપસ્સેન નિક્ખમિત્વા ઉત્તરભિત્તિં પાવિસિ, અપરં ઉપરિ કપલ્લતો નિક્ખમિત્વા મત્થકં ભિન્દિત્વા અધોભાગેન નિક્ખમિત્વા અયપથવિં પાવિસિ. એવં સો તત્થ નિચ્ચલોવ પચ્ચિ.

ભિક્ખૂ ‘‘એત્તકં ઠાનં દેવદત્તો આગચ્છન્તો સત્થારં દટ્ઠું અલભિત્વાવ પથવિં પવિટ્ઠો’’તિ કથં સમુટ્ઠાપેસું. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, દેવદત્તો ઇદાનેવ મયિ અપરજ્ઝિત્વા પથવિં પાવિસિ, પુબ્બેપિ પવિટ્ઠોયેવા’’તિ વત્વા હત્થિરાજકાલે મગ્ગમૂળ્હં પુરિસં સમસ્સાસેત્વા અત્તનો પિટ્ઠિં આરોપેત્વા ખેમન્તં પાપિતસ્સ પુન તિક્ખત્તું આગન્ત્વા અગ્ગટ્ઠાને મજ્ઝિમટ્ઠાને ¶ મૂલેહિ એવં દન્તે છિન્દિત્વા તતિયવારે મહાપુરિસસ્સ ચક્ખુપથં અતિક્કમન્તસ્સ તસ્સ પથવિં પવિટ્ઠભાવં દીપેતું –

‘‘અકતઞ્ઞુસ્સ ¶ ¶ પોસસ્સ, નિચ્ચં વિવરદસ્સિનો;

સબ્બં ચે પથવિં દજ્જા, નેવ નં અભિરાધયે’’તિ. (જા. ૧.૧.૭૨; ૧.૯.૧૦૭) –

ઇદં જાતકં કથેત્વા પુનપિ તથેવ કથાય સમુટ્ઠિતાય ખન્તિવાદિભૂતે અત્તનિ અપરજ્ઝિત્વા કલાબુરાજભૂતસ્સ તસ્સ પથવિં પવિટ્ઠભાવં દીપેતું ખન્તિવાદિજાતકઞ્ચ (જા. ૧.૪.૪૯ આદયો), ચૂળધમ્મપાલભૂતે અત્તનિ અપરજ્ઝિત્વા મહાપતાપરાજભૂતસ્સ તસ્સ પથવિં પવિટ્ઠભાવં દીપેતું ચૂળધમ્મપાલજાતકઞ્ચ (જા. ૧.૫.૪૪ આદયો) કથેસિ.

પથવિં પવિટ્ઠે પન દેવદત્તે મહાજનો હટ્ઠતુટ્ઠો ધજપટાકકદલિયો ઉસ્સાપેત્વા પુણ્ણઘટે ઠપેત્વા ‘‘લાભા વત નો’’તિ મહન્તં છણં અનુભોતિ. તમત્થં ભગવતો આરોચેસું. ભગવા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ દેવદત્તે મતે મહાજનો તુસ્સતિ, પુબ્બેપિ તુસ્સિયેવા’’તિ વત્વા સબ્બજનસ્સ અપ્પિયે ચણ્ડે ફરુસે બારાણસિયં પિઙ્ગલરઞ્ઞે નામ મતે મહાજનસ્સ તુટ્ઠભાવં દીપેતું –

સો હિંસિતો આનેય્ય પુન ઇધા’’તિ. (જા. ૧.૨.૧૭૯-૧૮૦) –

ઇદં પિઙ્ગલજાતકં કથેસિ. ભિક્ખૂ સત્થારં પુચ્છિંસુ – ‘‘ઇદાનિ, ભન્તે, દેવદત્તો કુહિં નિબ્બત્તો’’તિ? ‘‘અવીચિમહાનિરયે, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘ભન્તે, ઇધ તપ્પન્તો વિચરિત્વા પુન ગન્ત્વા તપ્પનટ્ઠાનેયેવ નિબ્બત્તો’’તિ. ‘‘આમ, ભિક્ખવે, પબ્બજિતા વા હોન્તુ ગહટ્ઠા વા, પમાદવિહારિનો ઉભયત્થ તપ્પન્તિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઇધ ¶ ¶ તપ્પતિ પેચ્ચ તપ્પતિ, પાપકારી ઉભયત્થ તપ્પતિ;

પાપં મે કતન્તિ તપ્પતિ, ભિય્યો તપ્પતિ દુગ્ગતિં ગતો’’તિ.

તત્થ ઇધ તપ્પતીતિ ઇધ કમ્મતપ્પનેન દોમનસ્સમત્તેન તપ્પતિ. પેચ્ચાતિ પરલોકે પન વિપાકતપ્પનેન અતિદારુણેન અપાયદુક્ખેન તપ્પતિ. પાપકારીતિ નાનપ્પકારસ્સ પાપસ્સ કત્તા. ઉભયત્થાતિ ઇમિના વુત્તપ્પકારેન તપ્પનેન ઉભયત્થ તપ્પતિ નામ. પાપં મેતિ સો હિ કમ્મતપ્પનેન કપ્પન્તો ‘‘પાપં મે કત’’ન્તિ તપ્પતિ. તં અપ્પમત્તકં તપ્પનં, વિપાકતપ્પનેન પન તપ્પન્તો ભિય્યો તપ્પતિ દુગ્ગતિં ગતો અતિફરુસેન તપ્પનેન અતિવિય તપ્પતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા જાતાતિ.

ઇધ ¶ નન્દતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સુમનાદેવિં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયઞ્હિ દેવસિકં અનાથપિણ્ડિકસ્સ ગેહે દ્વે ભિક્ખૂસહસ્સાનિ ભુઞ્જન્તિ, તથા વિસાખાય મહાઉપાસિકાય. સાવત્થિયં યો યો દાનં દાતુકામો હોતિ, સો સો તેસં ઉભિન્નં ઓકાસં લભિત્વાવ કરોતિ. કિં કારણા? ‘‘તુમ્હાકં દાનગ્ગં અનાથપિણ્ડિકો વા વિસાખા વા આગતા’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘નાગતા’’તિ વુત્તે સતસહસ્સં વિસ્સજ્જેત્વા કતદાનમ્પિ ‘‘કિં દાનં નામેત’’ન્તિ ગરહન્તિ. ઉભોપિ હિ તે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ રુચિઞ્ચ અનુચ્છવિકકિચ્ચાનિ ચ અતિવિય જાનન્તિ, તેસુ વિચારેન્તેસુ ભિક્ખૂ ચિત્તરૂપં ભુઞ્જન્તિ. તસ્મા સબ્બે દાનં દાતુકામા તે ગહેત્વાવ ગચ્છન્તિ. ઇતિ તે અત્તનો અત્તનો ઘરે ભિક્ખૂ પરિવિસિતું ન લભન્તિ. તતો વિસાખા, ‘‘કો નુ ખો મમ ઠાને ઠત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસિસ્સતી’’તિ ઉપધારેન્તી પુત્તસ્સ ધીતરં દિસ્વા તં અત્તનો ઠાને ઠપેસિ. સા તસ્સા નિવેસને ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસતિ. અનાથપિણ્ડિકોપિ મહાસુભદ્દં નામ જેટ્ઠધીતરં ઠપેસિ. સા ભિક્ખૂનં ¶ વેય્યાવચ્ચં કરોન્તી ધમ્મં સુણન્તી સોતાપન્ના હુત્વા પતિકુલં અગમાસિ. તતો ચૂળસુભદ્દં ઠપેસિ. સાપિ તથેવ કરોન્તી સોતાપન્ના હુત્વા પતિકુલં ગતા. અથ સુમનદેવિં નામ કનિટ્ઠધીતરં ઠપેસિ. સા પન ધમ્મં સુત્વા સકદાગામિફલં પત્વા કુમારિકાવ હુત્વા તથારૂપેન ¶ અફાસુકેન આતુરા આહારુપચ્છેદં કત્વા ¶ પિતરં દટ્ઠુકામા હુત્વા પક્કોસાપેસિ. સો એકસ્મિં દાનગ્ગે તસ્સા સાસનં સુત્વાવ આગન્ત્વા, ‘‘કિં, અમ્મ સુમને’’તિ આહ. સાપિ નં આહ – ‘‘કિં, તાત કનિટ્ઠભાતિકા’’તિ? ‘‘વિલપસિ અમ્મા’’તિ? ‘‘ન વિલપામિ, કનિટ્ઠભાતિકા’’તિ. ‘‘ભાયસિ, અમ્મા’’તિ? ‘‘ન ભાયામિ, કનિટ્ઠભાતિકા’’તિ. એત્તકં વત્વાયેવ પન સા કાલમકાસિ. સો સોતાપન્નોપિ સમાનો સેટ્ઠિધીતરિ ઉપ્પન્નસોકં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો ધીતુ સરીરકિચ્ચં કારેત્વા રોદન્તો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘કિં, ગહપતિ, દુક્ખી દુમ્મનો અસ્સુમુખો રોદમાનો આગતોસી’’તિ વુત્તે, ‘‘ધીતા મે, ભન્તે, સુમનદેવી કાલકતા’’તિ આહ. ‘‘અથ કસ્મા સોચસિ, નનુ સબ્બેસં એકંસિકં મરણ’’ન્તિ? ‘‘જાનામેતં, ભન્તે, એવરૂપા નામ મે હિરિઓત્તપ્પસમ્પન્ના ધીતા, સા મરણકાલે સતિં પચ્ચુપટ્ઠાપેતું અસક્કોન્તી વિલપમાના મતા, તેન મે અનપ્પકં દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતી’’તિ. ‘‘કિં પન તાય કથિતં મહાસેટ્ઠી’’તિ? ‘‘અહં તં, ભન્તે, ‘અમ્મ, સુમને’તિ આમન્તેસિં. અથ મં આહ – ‘કિં, તાત, કનિટ્ઠભાતિકા’તિ? ‘વિલપસિ, અમ્મા’તિ? ‘ન વિલપામિ, કનિટ્ઠભાતિકા’તિ. ‘ભાયસિ, અમ્મા’તિ? ‘ન ભાયામિ કનિટ્ઠભાતિકા’તિ. એત્તકં વત્વા કાલમકાસી’’તિ. અથ નં ભગવા આહ – ‘‘ન તે મહાસેટ્ઠિ ધીતા વિલપતી’’તિ. ‘‘અથ કસ્મા ભન્તે એવમાહા’’તિ? ‘‘કનિટ્ઠત્તાયેવ ¶ . ધીતા હિ તે, ગહપતિ, મગ્ગફલેહિ તયા મહલ્લિકા. ત્વઞ્હિ સોતાપન્નો, ધીતા પન તે સકદાગામિની. સા મગ્ગફલેહિ તયા મહલ્લિકત્તા તં એવમાહા’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ? ‘‘એવં, ગહપતી’’તિ. ‘‘ઇદાનિ કુહિં નિબ્બત્તા, ભન્તે’’તિ? ‘‘તુસિતભવને, ગહપતી’’તિ. ‘‘ભન્તે, મમ ધીતા ઇધ ઞાતકાનં અન્તરે નન્દમાના વિચરિત્વા ઇતો ગન્ત્વાપિ નન્દનટ્ઠાનેયેવ નિબ્બત્તા’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘આમ, ગહપતિ, અપ્પમત્તા નામ ગહટ્ઠા વા પબ્બજિતા વા ઇધ લોકે ચ પરલોકે ચ નન્દન્તિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઇધ ¶ નન્દતિ પેચ્ચ નન્દતિ, કતપુઞ્ઞો ઉભયત્થ નન્દતિ;

પુઞ્ઞં મે કતન્તિ નન્દતિ, ભિય્યો નન્દતિ સુગ્ગતિં ગતો’’તિ.

તત્થ ઇધાતિ ઇધ લોકે કમ્મનન્દનેન નન્દતિ. પેચ્ચાતિ પરલોકે વિપાકનન્દનેન નન્દતિ. કતપુઞ્ઞોતિ નાનપ્પકારસ્સ પુઞ્ઞસ્સ કત્તા. ઉભયત્થાતિ ઇધ ‘‘કતં મે કુસલં, અકતં મે પાપ’’ન્તિ નન્દતિ, પરત્થ વિપાકં અનુભવન્તો નન્દતિ. પુઞ્ઞં મેતિ ઇધ નન્દન્તો પન ‘‘પુઞ્ઞં મે કત’’ન્તિ સોમનસ્સમત્તેનેવ કમ્મનન્દનં ઉપાદાય નન્દતિ. ભિય્યોતિ વિપાકનન્દનેન પન સુગતિં ગતો સત્તપઞ્ઞાસવસ્સકોટિયો સટ્ઠિવસ્સસતસહસ્સાનિ દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવન્તો તુસિતપુરે અતિવિય નન્દતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ ¶ બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના જાતાતિ.

બહુમ્પિ ચેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દ્વે સહાયકે આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિવાસિનો હિ દ્વે કુલપુત્તા સહાયકા વિહારં ગન્ત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા કામે પહાય સાસને ઉરં દત્વા પબ્બજિત્વા પઞ્ચ વસ્સાનિ આચરિયુપજ્ઝાયાનં સન્તિકે વસિત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા સાસને ધુરં પુચ્છિત્વા વિપસ્સનાધુરઞ્ચ ગન્થધુરઞ્ચ વિત્થારતો સુત્વા એકો તાવ ‘‘અહં, ભન્તે, મહલ્લકકાલે પબ્બજિતો ન સક્ખિસ્સામિ ગન્થધુરં પૂરેતું, વિપસ્સનાધુરં પન પૂરેસ્સામી’’તિ યાવ અરહત્તા વિપસ્સનાધુરં કથાપેત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. ઇતરો પન ‘‘અહં ગન્થધુરં પૂરેસ્સામી’’તિ અનુક્કમેન તેપિટકં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા ગતગતટ્ઠાને ધમ્મં કથેતિ, સરભઞ્ઞં ભણતિ, પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં ધમ્મં વાચેન્તો વિચરતિ. અટ્ઠારસન્નં મહાગણાનં આચરિયો અહોસિ. ભિક્ખૂ સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ¶ ઇતરસ્સ થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા અરહત્તં પત્વા થેરં વન્દિત્વા, ‘‘સત્થારં દટ્ઠુકામમ્હા’’તિ ¶ વદન્તિ. થેરો ‘‘ગચ્છથ, આવુસો, મમ વચનેન સત્થારં વન્દિત્વા અસીતિ મહાથેરે વન્દથ, સહાયકત્થેરમ્પિ મે ‘અમ્હાકં આચરિયો તુમ્હે વન્દતી’તિ વદથા’’તિ પેસેતિ. તે ભિક્ખૂ વિહારં ગન્ત્વા સત્થારઞ્ચેવ અસીતિ મહાથેરે ચ વન્દિત્વા ગન્થિકત્થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘ભન્તે, અમ્હાકં આચરિયો તુમ્હે વન્દતી’’તિ વદન્તિ. ઇતરેન ચ ‘‘કો નામ સો’’તિ વુત્તે, ‘‘તુમ્હાકં સહાયકભિક્ખુ, ભન્તે’’તિ વદન્તિ. એવં થેરે પુનપ્પુનં સાસનં પહિણન્તે સો ભિક્ખુ થોકં કાલં સહિત્વા અપરભાગે સહિતું અસક્કોન્તો ‘‘અમ્હાકં આચરિયો તુમ્હે વન્દતી’’તિ વુત્તે, ‘‘કો એસો’’તિ વત્વા ‘‘તુમ્હાકં સહાયકભિક્ખૂ’’તિ વુત્તે, ‘‘કિં પન તુમ્હેહિ તસ્સ સન્તિકે ઉગ્ગહિતં, કિં દીઘનિકાયાદીસુ અઞ્ઞતરો નિકાયો, કિં તીસુ પિટકેસુ એકં પિટક’’ન્તિ વત્વા ‘‘ચતુપ્પદિકમ્પિ ગાથં ન જાનાતિ, પંસુકૂલં ગહેત્વા પબ્બજિતકાલેયેવ અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો, બહૂ વત અન્તેવાસિકે લભિ, તસ્સ આગતકાલે મયા પઞ્હં પુચ્છિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેસિ.

અથ અપરભાગે થેરો સત્થારં દટ્ઠું આગતો. સહાયકસ્સ થેરસ્સ સન્તિકે પત્તચીવરં ઠપેત્વા ¶ ગન્ત્વા સત્થારઞ્ચેવ અસીતિ મહાથેરે ચ વન્દિત્વા સહાયકસ્સ વસનટ્ઠાનં પચ્ચાગમિ. અથસ્સ સો વત્તં કારેત્વા સમપ્પમાણં આસનં ગહેત્વા, ‘‘પઞ્હં પુચ્છિસ્સામી’’તિ નિસીદિ. તસ્મિં ખણે સત્થા ‘‘એસ એવરૂપં મમ પુત્તં વિહેઠેત્વા નિરયે નિબ્બત્તેય્યા’’તિ તસ્મિં અનુકમ્પાય વિહારચારિકં ચરન્તો વિય તેસં નિસિન્નટ્ઠાનં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસીદિ. તત્થ તત્થ નિસીદન્તા હિ ભિક્ખૂ બુદ્ધાસનં પઞ્ઞાપેત્વાવ નિસીદન્તિ. તેન ¶ સત્થા પકતિપઞ્ઞત્તેયેવ આસને નિસીદિ. નિસજ્જ ખો પન ગન્થિકભિક્ખું પઠમજ્ઝાને પઞ્હં પુચ્છિત્વા તસ્મિં અકથિતે દુતિયજ્ઝાનં આદિં કત્વા અટ્ઠસુપિ સમાપત્તીસુ રૂપારૂપેસુ ચ પઞ્હં પુચ્છિ. ગન્થિકત્થેરો એકમ્પિ કથેતું નાસક્ખિ. ઇતરો તં સબ્બં કથેસિ. અથ નં સોતાપત્તિમગ્ગે પઞ્હં પુચ્છિ. ગન્થિકત્થેરો કથેતું નાસક્ખિ. તતો ખીણાસવત્થેરં પુચ્છિ. થેરો કથેસિ. સત્થા ‘‘સાધુ સાધુ, ભિક્ખૂ’’તિ અભિનન્દિત્વા સેસમગ્ગેસુપિ પટિપાટિયા ¶ પઞ્હં પુચ્છિ. ગન્થિકો એકમ્પિ કથેતું નાસક્ખિ, ખીણાસવો પુચ્છિતં પુચ્છિતં કથેસિ. સત્થા ચતૂસુપિ ઠાનેસુ તસ્સ સાધુકારં અદાસિ. તં સુત્વા ભુમ્મદેવે આદિં કત્વા યાવ બ્રહ્મલોકા સબ્બા દેવતા ચેવ નાગસુપણ્ણા ચ સાધુકારં અદંસુ. તં સાધુકારં સુત્વા તસ્સ અન્તેવાસિકા ચેવ સદ્ધિવિહારિનો ચ સત્થારં ઉજ્ઝાયિંસુ – ‘‘કિં નામેતં સત્થારા કતં, કિઞ્ચિ અજાનન્તસ્સ મહલ્લકત્થેરસ્સ ચતૂસુ ઠાનેસુ સાધુકારં અદાસિ, અમ્હાકં પનાચરિયસ્સ સબ્બપરિયત્તિધરસ્સ પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં પામોક્ખસ્સ પસંસામત્તમ્પિ ન કરી’’તિ. અથ ને સત્થા ‘‘કિં નામેતં, ભિક્ખવે, કથેથા’’તિ પુચ્છિત્વા તસ્મિં અત્થે આરોચિતે, ‘‘ભિક્ખવે, તુમ્હાકં આચરિયો મમ સાસને ભતિયા ગાવો રક્ખણસદિસો, મય્હં પન પુત્તો યથારુચિયા પઞ્ચ ગોરસે પરિભુઞ્જનકસામિસદિસો’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

સમ્મપ્પજાનો સુવિમુત્તચિત્તો.

તત્થ સંહિતન્તિ તેપિટકસ્સ બુદ્ધવચનસ્સેતં નામં. તં આચરિયે ઉપસઙ્કમિત્વા ઉગ્ગણ્હિત્વા બહુમ્પિ પરેસં ભાસમાનો વાચેન્તો તં ધમ્મં સુત્વા યં કારકેન પુગ્ગલેન કત્તબ્બં, તક્કરો ન હોતિ. કુક્કુટસ્સ પક્ખપહરણમત્તમ્પિ અનિચ્ચાદિવસેન યોનિસોમનસિકારં નપ્પવત્તેતિ. એસો યથા નામ દિવસં ભતિયા ગાવો રક્ખન્તો ગોપો પાતોવ નિરવસેસં સમ્પટિચ્છિત્વા સાયં ગહેત્વા સામિકાનં નિય્યાદેત્વા દિવસભતિમત્તં ગણ્હાતિ, યથારુચિયા પન પઞ્ચ ગોરસે પરિભુઞ્જિતું ¶ ન લભતિ, એવમેવ કેવલં અન્તેવાસિકાનં સન્તિકા વત્તપટિવત્તકરણમત્તસ્સ ભાગી હોતિ, સામઞ્ઞસ્સ પન ભાગી ન હોતિ. યથા પન ગોપાલકેન નિય્યાદિતાનં ¶ ગુન્નં ગોરસં સામિકાવ પરિભુઞ્જન્તિ, તથા તેન કથિતં ધમ્મં સુત્વા કારકપુગ્ગલા યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જિત્વા કેચિ પઠમજ્ઝાનાદીનિ પાપુણન્તિ, કેચિ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા મગ્ગફલાનિ પાપુણન્તિ, ગોણસામિકા ગોરસસ્સેવ સામઞ્ઞસ્સ ભાગિનો હોન્તિ.

ઇતિ સત્થા સીલસમ્પન્નસ્સ બહુસ્સુતસ્સ પમાદવિહારિનો અનિચ્ચાદિવસેન યોનિસોમનસિકારે પમત્તસ્સ ભિક્ખુનો વસેન પઠમં ગાથં કથેસિ, ન દુસ્સીલસ્સ. દુતિયગાથા પન અપ્પસ્સુતસ્સપિ યોનિસોમનસિકારે કમ્મં કરોન્તસ્સ કારકપુગ્ગલસ્સ વસેન કથિતા.

તત્થ અપ્પમ્પી ચેતિ થોકં એકવગ્ગદ્વિવગ્ગમત્તમ્પિ. ધમ્મસ્સ હોતિ અનુધમ્મચારીતિ અત્થમઞ્ઞાય ધમ્મમઞ્ઞાય નવલોકુત્તરધમ્મસ્સ અનુરૂપં ધમ્મં પુબ્બભાગપટિપદાસઙ્ખાતં ચતુપારિસુદ્ધિસીલધુતઙ્ગઅસુભકમ્મટ્ઠાનાદિભેદં ચરન્તો અનુધમ્મચારી હોતિ. સો ‘‘અજ્જ અજ્જેવા’’તિ પટિવેધં આકઙ્ખન્તો વિચરતિ. સો ઇમાય સમ્માપટિપત્તિયા રાગઞ્ચ દોસઞ્ચ પહાય મોહં સમ્મા હેતુના નયેન પરિજાનિતબ્બે ધમ્મે પરિજાનન્તો તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિમુત્તીનં વસેન સુવિમુત્તચિત્તો, અનુપાદિયાનો ઇધ વા હુરં વાતિ ઇધલોકપરલોકપરિયાપન્ના વા અજ્ઝત્તિકબાહિરા વા ખન્ધાયતનધાતુયો ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ અનુપાદિયન્તો મહાખીણાસવો મગ્ગસઙ્ખાતસ્સ સામઞ્ઞસ્સ વસેન આગતસ્સ ફલસામઞ્ઞસ્સ ¶ ચેવ પઞ્ચઅસેક્ખધમ્મક્ખન્ધસ્સ ચ ભાગવા હોતીતિ રતનકૂટેન વિય અગારસ્સ અરહત્તેન દેસનાય કૂટં ગણ્હીતિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા જાતાતિ.

દ્વેસહાયકભિક્ખુવત્થુ ચુદ્દસમં.

અપ્પમાદો ¶ ¶ ¶ અમતપદન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા કોસમ્બિં ઉપનિસ્સાય ઘોસિતારામે વિહરન્તો સામાવતિપ્પમુખાનં પઞ્ચન્નં ઇત્થિસતાનં, માગણ્ડિયપ્પમુખાનઞ્ચ એતિસ્સા પઞ્ચન્નં ઞાતિસતાનં મરણબ્યસનં આરબ્ભ કથેસિ.

તત્રાયં અનુપુબ્બિકથા – અતીતે અલ્લકપ્પરટ્ઠે અલ્લકપ્પરાજા નામ, વેઠદીપકરટ્ઠે વેઠદીપકરાજા નામાતિ ઇમે દ્વે દહરકાલતો પટ્ઠાય સહાયકા હુત્વા એકાચરિયકુલે સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિત્વા અત્તનો અત્તનો પિતૂનં અચ્ચયેન છત્તં ઉસ્સાપેત્વા આયામેન દસદસયોજનિકે રટ્ઠે રાજાનો અહેસું. તે કાલેન કાલં સમાગન્ત્વા એકતો તિટ્ઠન્તા નિસીદન્તા નિપજ્જન્તા મહાજનં જાયમાનઞ્ચ જીયમાનઞ્ચ મીયમાનઞ્ચ દિસ્વા ‘‘પરલોકં ગચ્છન્તં અનુગચ્છન્તો નામ નત્થિ, અન્તમસો ¶ અત્તનો સરીરમ્પિ નાનુગચ્છતિ, સબ્બં પહાય ગન્તબ્બં, કિં નો ઘરાવાસેન, પબ્બજિસ્સામા’’તિ મન્તેત્વા રજ્જાનિ પુત્તદારાનં નિય્યાદેત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા હિમવન્તપ્પદેસે વસન્તા મન્તયિંસુ – ‘‘મયં રજ્જં પહાય પબ્બજિતા, ન જીવિતું અસક્કોન્તા. તે મયં એકટ્ઠાને વસન્તા અપબ્બજિતસદિસાયેવ હોમ, તસ્મા વિસું વસિસ્સામ. ત્વં એતસ્મિં પબ્બતે વસ, અહં ઇમસ્મિં પબ્બતે વસિસ્સામિ. અન્વડ્ઢમાસં પન ઉપોસથદિવસે એકતો ભવિસ્સામા’’તિ. અથ ખો નેસં એતદહોસિ – ‘‘એવમ્પિ નો ગણસઙ્ગણિકાવ ભવિસ્સતિ, ત્વં પન તવ પબ્બતે અગ્ગિં જાલેય્યાસિ, અહં મમ પબ્બતે અગ્ગિં જાલેસ્સામિ, તાય સઞ્ઞાય અત્થિભાવં જાનિસ્સામા’’તિ. તે તથા કરિંસુ.

અથ અપરભાગે વેઠદીપકતાપસો કાલં કત્વા મહેસક્ખો દેવરાજા હુત્વા નિબ્બત્તો. તતો અડ્ઢમાસે સમ્પત્તે અગ્ગિં અદિસ્વાવ ઇતરો ‘‘સહાયકો મે કાલકતો’’તિ અઞ્ઞાસિ. ઇતરોપિ નિબ્બત્તક્ખણેયેવ અત્તનો દેવસિરિં ઓલોકેત્વા કમ્મં ઉપધારેન્તો નિક્ખમનતો પટ્ઠાય અત્તનો તપચરિયં દિસ્વા ‘‘ગન્ત્વા મમ સહાયકં પસ્સિસ્સામી’’તિ ¶ તં અત્તભાવં વિજહિત્વા મગ્ગિકપુરિસો વિય તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. અથ નં સો ¶ આહ – ‘‘કુતો આગતોસી’’તિ? ‘‘મગ્ગિકપુરિસો ¶ અહં, ભન્તે, દૂરતોવ આગતોમ્હિ. કિં પન, ભન્તે, અય્યો ઇમસ્મિં ઠાને એકકોવ વસતિ, અઞ્ઞોપિ કોચિ અત્થી’’તિ? ‘‘અત્થિ મે એકો સહાયકો’’તિ. ‘‘કુહિં સો’’તિ? ‘‘એતસ્મિં પબ્બતે વસતિ, ઉપોસથદિવસે પન અગ્ગિં ન જાલેતિ, મતો નૂન ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ? ‘‘એવમાવુસો’’તિ. ‘‘અહં સો, ભન્તે’’તિ. ‘‘કુહિં નિબ્બત્તોસી’’તિ? ‘‘દેવલોકે મહેસક્ખો દેવરાજા હુત્વા નિબ્બત્તોસ્મિ, ભન્તે, ‘અય્યં પસ્સિસ્સામી’તિ પુન આગતોમ્હિ. અપિ નુ ખો અય્યાનં ઇમસ્મિં ઠાને વસન્તાનં કોચિ ઉપદ્દવો અત્થી’’તિ? ‘‘આમ, આવુસો, હત્થી નિસ્સાય કિલમામી’’તિ. ‘‘કિં વો, ભન્તે, હત્થી કરોન્તી’’તિ? ‘‘સમ્મજ્જનટ્ઠાને લણ્ડં પાતેન્તિ, પાદેહિ ભૂમિયં પહરિત્વા પંસું ઉદ્ધરન્તિ, સ્વાહં લણ્ડં છડ્ડેન્તો પંસું સમં કરોન્તો કિલમામી’’તિ. ‘‘કિં પન તેસં અનાગમનં ઇચ્છથા’’તિ? ‘‘આમાવુસો’’તિ. ‘‘તેન હિ તેસં અનાગમનં કરિસ્સામી’’તિ તાપસસ્સ હત્થિકન્તવીણઞ્ચેવ હત્થિકન્તમન્તઞ્ચ અદાસિ. દદન્તો ચ પન વીણાય તિસ્સો તન્તિયો દસ્સેત્વા તયો મન્તે ઉગ્ગણ્હાપેત્વા ‘‘ઇમં તન્તિં પહરિત્વા ઇમસ્મિં મન્તે વુત્તે નિવત્તિત્વા ઓલોકેતુમ્પિ અસક્કોન્તા હત્થી પલાયન્તિ, ઇમં તન્તિં પહરિત્વા ઇમસ્મિં મન્તે વુત્તે નિવત્તિત્વા પચ્છતો ઓલોકેન્તા ઓલોકેન્તા પલાયન્તિ, ઇમં તન્તિં પહરિત્વા ઇમસ્મિં મન્તે વુત્તે હત્થિયૂથપતિ પિટ્ઠિં ઉપનામેન્તો આગચ્છતી’’તિ આચિક્ખિત્વા, ‘‘યં વો રુચ્ચતિ, તં કરેય્યાથા’’તિ ¶ વત્વા તાપસં વન્દિત્વા પક્કામિ. તાપસો પલાયનમન્તં વત્વા પલાયનતન્તિં પહરિત્વા હત્થી પલાપેત્વા વસિ.

તસ્મિં સમયે કોસમ્બિયં પૂરન્તપ્પો નામ રાજા હોતિ. સો એકદિવસં ગબ્ભિનિયા દેવિયા સદ્ધિં બાલસૂરિયતપં તપ્પમાનો અબ્ભોકાસતલે નિસીદિ. દેવી રઞ્ઞો પારુપનં સતસહસ્સગ્ઘનિકં રત્તકમ્બલં પારુપિત્વા નિસિન્ના રઞ્ઞા સદ્ધિં સમુલ્લપમાના રઞ્ઞો અઙ્ગુલિતો સતસહસ્સગ્ઘનિકં રાજમુદ્દિકં નીહરિત્વા અત્તનો અઙ્ગુલિયં પિલન્ધિ. તસ્મિં સમયે હત્થિલિઙ્ગસકુણો આકાસેન ગચ્છન્તો દૂરતો રત્તકમ્બલપારુપનં દેવિં દિસ્વા ‘‘મંસપેસી’’તિ સઞ્ઞાય પક્ખે વિસ્સજ્જેત્વા ઓતરિ. રાજા ¶ તસ્સ ઓતરણસદ્દેન ભીતો ઉટ્ઠાય અન્તોનિવેસનં પાવિસિ. દેવી ગરુગબ્ભતાય ચેવ ભીરુકજાતિકતાય ચ વેગેન ગન્તું નાસક્ખિ. અથ નં સો સકુણો અજ્ઝપ્પત્તો નખપઞ્જરે નિસીદાપેત્વા આકાસં પક્ખન્દિ. તે કિર સકુણા પઞ્ચન્નં હત્થીનં બલં ધારેન્તિ. તસ્મા આકાસેન નેત્વા યથારુચિતટ્ઠાને નિસીદિત્વા મંસં ખાદન્તિ. સાપિ તેન નીયમાના મરણભયભીતા ચિન્તેસિ – ‘‘સચાહં વિરવિસ્સામિ, મનુસ્સસદ્દો નામ તિરચ્છાનગતાનં ઉબ્બેજનીયો, તં સુત્વા મં છડ્ડેસ્સતિ. એવં સન્તે ¶ સહ ગબ્ભેન જીવિતક્ખયં પાપુણિસ્સામિ, યસ્મિં પન ઠાને નિસીદિત્વા મં ખાદિતું આરભિસ્સતિ, તત્ર નં સદ્દં કત્વા પલાપેસ્સામી’’તિ. સા અત્તનો પણ્ડિતતાય અધિવાસેસિ.

તદા ચ હિમવન્તપદેસે થોકં વડ્ઢિત્વા મણ્ડપાકારેન ¶ ઠિતો એકો મહાનિગ્રોધો હોતિ. સો સકુણો મિગરૂપાદીનિ તત્થ નેત્વા ખાદતિ, તસ્મા તમ્પિ તત્થેવ નેત્વા વિટપબ્ભન્તરે ઠપેત્વા આગતમગ્ગં ઓલોકેસિ. આગતમગ્ગોલોકનં કિર તેસં ધમ્મતા. તસ્મિં ખણે દેવી, ‘‘ઇદાનિ ઇમં પલાપેતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા ઉભો હત્થે ઉક્ખિપિત્વા પાણિસદ્દઞ્ચેવ મુખસદ્દઞ્ચ કત્વા તં પલાપેસિ. અથસ્સા સૂરિયત્થઙ્ગમનકાલે ગબ્ભે કમ્મજવાતા ચલિંસુ. સબ્બદિસાસુ ગજ્જન્તો મહામેઘો ઉટ્ઠહિ. સુખેધિતાય રાજમહેસિયા ‘‘મા ભાયિ, અય્યે’’તિ વચનમત્તમ્પિ અલભમાનાય દુક્ખપરેતાય સબ્બરત્તિં નિદ્દા નામ નાહોસિ. વિભાતાય પન રત્તિયા વલાહકવિગમો ચ અરુણુગ્ગમનઞ્ચ તસ્સા ગબ્ભવુટ્ઠાનઞ્ચ એકક્ખણેયેવ અહોસિ. સા મેઘઉતુઞ્ચ પબ્બતઉતુઞ્ચ અરુણઉતુઞ્ચ ગહેત્વા જાતત્તા પુત્તસ્સ ઉતેનોતિ નામં અકાસિ.

અલ્લકપ્પતાપસસ્સપિ ખો તતો અવિદૂરે વસનટ્ઠાનં હોતિ. સો પકતિયાવ વસ્સદિવસે સીતભયેન ફલાફલત્થાય વનં ન પવિસતિ, તં રુક્ખમૂલં ગન્ત્વા સકુણેહિ ખાદિતમંસાનં અટ્ઠિં આહરિત્વા કોટ્ટેત્વા રસં કત્વા પિવતિ. તસ્મા તં દિવસં ‘‘અટ્ઠિં આહરિસ્સામી’’તિ તત્થ ગન્ત્વા રુક્ખમૂલે અટ્ઠિં પરિયેસેન્તો ¶ ઉપરિ દારકસદ્દં સુત્વા ઉલ્લોકેન્તો દેવિં દિસ્વા ‘‘કાસિ ત્વ’’ન્તિ વત્વા ‘‘માનુસિત્થિમ્હી’’તિ. ‘‘કથં આગતાસી’’તિ? ‘‘હત્થિલિઙ્ગસકુણેનાનીતામ્હી’’તિ વુત્તે ‘‘ઓતરાહી’’તિ આહ ¶ . ‘‘જાતિસમ્ભેદતો ભાયામિ, અય્યા’’તિ. ‘‘કાસિ ત્વ’’ન્તિ? ‘‘ખત્તિયામ્હી’’તિ. ‘‘અહમ્પિ ખત્તિયોયેવા’’તિ. ‘‘તેન હિ ખત્તિયમાયં કથેહી’’તિ. સો ખત્તિયમાયં કથેસિ. ‘‘તેન હિ આરુય્હ પુત્તં મે ઓતારેહી’’તિ. સો એકેન પસ્સેન અભિરુહનમગ્ગં કત્વા અભિરુહિત્વા દારકં ગણ્હિ. ‘‘મા મં હત્થેન છુપી’’તિ ચ વુત્તે તં અછુપિત્વાવ દારકં ઓતારેસિ. દેવીપિ ઓતરિ. અથ નં અસ્સમપદં નેત્વા સીલભેદં અકત્વાવ અનુકમ્પાય પટિજગ્ગિ, નિમ્મક્ખિકમધું આહરિત્વા સયંજાતસાલિં આહરિત્વા યાગું પચિત્વા અદાસિ. એવં તસ્મિં પટિજગ્ગન્તે સા અપરભાગે ચિન્તેસિ – ‘‘અહં નેવ આગતમગ્ગં જાનામિ, ન ગમનમગ્ગં જાનામિ, ઇમિનાપિ મે સદ્ધિં વિસ્સાસમત્તમ્પિ નત્થિ. સચે પનાયં અમ્હે પહાય કત્થચિ ગમિસ્સતિ, ઉભોપિ ઇધેવ મરણં પાપુણિસ્સામ, યંકિઞ્ચિ કત્વા ઇમસ્સ સીલં ભિન્દિત્વા યથા મં ¶ ન મુઞ્ચતિ, તથા તં કાતું વટ્ટતી’’તિ. અથ નં દુન્નિવત્થદુપ્પારુતદસ્સનેન પલોભેત્વા સીલવિનાસં પાપેસિ. તતો પટ્ઠાય દ્વેપિ સમગ્ગવાસં વસિંસુ.

અથેકદિવસં તાપસો નક્ખત્તયોગં ઉલ્લોકેન્તો પૂરન્તપ્પસ્સ નક્ખત્તમિલાયનં દિસ્વા ‘‘ભદ્દે કોસમ્બિયં પૂરન્તપ્પરાજા ¶ મતો’’તિ આહ. ‘‘કસ્મા, અય્ય, એવં વદેસિ? કિં તે તેન સદ્ધિં આઘાતો અત્થી’’તિ? ‘‘નત્થિ, ભદ્દે, નક્ખત્તમિલાયનમસ્સ દિસ્વા એવં વદામી’’તિ, સા પરોદિ. અથ નં ‘‘કસ્મા રોદસી’’તિ પુચ્છિત્વા તાય તસ્સ અત્તનો સામિકભાવે અક્ખાતે આહ – ‘‘મા, ભદ્દે, રોદિ, જાતસ્સ નામ નિયતો મચ્ચૂ’’તિ. ‘‘જાનામિ, અય્યા’’તિ વુત્તે ‘‘અથ કસ્મા રોદસી’’તિ? ‘‘પુત્તો મે કુલસન્તકસ્સ રજ્જસ્સ અનુચ્છવિકો, ‘સચે તત્ર અભવિસ્સ, સેતચ્છત્તં ઉસ્સાપયિસ્સ. ઇદાનિ મહાજાનિકો વત જાતો’તિ સોકેન રોદામિ, અય્યા’’તિ. ‘‘હોતુ, ભદ્દે, મા ચિન્તયિ, સચસ્સ રજ્જં પત્થેસિ, અહમસ્સ રજ્જલભનાકારં કરિસ્સામી’’તિ. અથસ્સ હત્થિકન્તવીણઞ્ચેવ હત્થિકન્તમન્તે ચ અદાસિ. તદા અનેકાનિ હત્થિસહસ્સાનિ આગન્ત્વા વટરુક્ખમૂલે નિસીદન્તિ. અથ નં આહ – ‘‘હત્થીસુ અનાગતેસુયેવ રુક્ખં અભિરુહિત્વા તેસુ આગતેસુ ઇમં મન્તં વત્વા ઇમં તન્તિં પહર, સબ્બે નિવત્તિત્વા ઓલોકેતુમ્પિ અસક્કોન્તા પલાયિસ્સન્તિ, અથ ઓતરિત્વા આગચ્છેય્યાસી’’તિ. સો તથા કત્વા આગન્ત્વા તં પવત્તિં આરોચેસિ. અથ નં દુતિયદિવસે આહ – ‘‘અજ્જ ઇમં મન્તં વત્વા ઇમં તન્તિં પહરેય્યાસિ ¶ , સબ્બે નિવત્તિત્વા ઓલોકેન્તા પલાયિસ્સન્તી’’તિ. તદાપિ તથા કત્વા આગન્ત્વા આરોચેસિ ¶ . અથ નં તતિયદિવસે આહ – ‘‘અજ્જ ઇમં મન્તં વત્વા ઇમં તન્તિં પહરેય્યાસિ, યૂથપતિ પિટ્ઠિં ઉપનામેન્તો આગમિસ્સતી’’તિ. તદાપિ તથા કત્વા આરોચેસિ.

અથસ્સ માતરં આમન્તેત્વા, ‘‘ભદ્દે, પુત્તસ્સ તે સાસનં વદેહિ, એત્તોવ ગન્ત્વા રાજા ભવિસ્સતી’’તિ આહ. સા પુત્તં આમન્તેત્વા, ‘‘તાત, ત્વં કોસમ્બિયં પૂરન્તપ્પરઞ્ઞો પુત્તો, મં સગબ્ભં હત્થિલિઙ્ગસકુણો આનેસી’’તિ વત્વા સેનાપતિઆદીનં નામાનિ આચિક્ખિત્વા ‘‘અસદ્દહન્તાનં ઇમં પિતુ પારુપનકમ્બલઞ્ચેવ પિલન્ધનમુદ્દિકઞ્ચ દસ્સેય્યાસી’’તિ વત્વા ઉય્યોજેસિ. કુમારો તાપસં ‘‘ઇદાનિ કિં કરોમી’’તિ આહ. ‘‘રુક્ખસ્સ હેટ્ઠિમસાખાય નિસીદિત્વા ઇમં મન્તં વત્વા ઇમં તન્તિં પહર, જેટ્ઠકહત્થી તે પિટ્ઠિં ઉપનાપેત્વા ઉપસઙ્કમિસ્સતિ, તસ્સ પિટ્ઠિયં નિસિન્નોવ રટ્ઠં ગન્ત્વા રજ્જં ગણ્હાહી’’તિ. સો માતાપિતરો વન્દિત્વા તથા કત્વા આગતસ્સ હત્થિનો પિટ્ઠિયં નિસીદિત્વા કણ્ણે મન્તયિ – ‘‘અહં કોસમ્બિયં પૂરન્તપ્પરઞ્ઞો પુત્તો, પેત્તિકં મે રજ્જં ગણ્હિત્વા દેહિ સામી’’તિ. સો તં સુત્વા ‘‘અનેકાનિ ¶ હત્થિસહસ્સાનિ સન્નિપતન્તૂ’’તિ હત્થિરવં રવિ, અનેકાનિ હત્થિસહસ્સાનિ સન્નિપતિંસુ. પુન ‘‘જિણ્ણા હત્થી પટિક્કમન્તૂ’’તિ હત્થિરવં રવિ, જિણ્ણા હત્થી પટિક્કમિંસુ. પુન ‘‘અતિતરુણા હત્થી નિવત્તન્તૂ’’તિ હત્થિરવં રવિ, તેપિ નિવત્તિંસુ. સો અનેકેહિ યૂથહત્થિસહસ્સેહેવ પરિવુતો પચ્ચન્તગામં પત્વા ‘‘અહં રઞ્ઞો પુત્તો, સમ્પત્તિં ¶ પત્થયમાના મયા સદ્ધિં આગચ્છન્તૂ’’તિ આહ. ‘‘તતો પટ્ઠાય મનુસ્સાનં સઙ્ગહં કરોન્તો ગન્ત્વા નગરં પરિવારેત્વા ‘યુદ્ધં વા મે દેતુ, રજ્જં વા’’’તિ સાસનં પેસેસિ. નાગરા આહંસુ – ‘‘મયં દ્વેપિ ન દસ્સામ. અમ્હાકઞ્હિ દેવી ગરુગબ્ભા હત્થિલિઙ્ગસકુણેન નીતા, તસ્સા અત્થિભાવં વા નત્થિભાવં વા મયં ન જાનામ. યાવ તસ્સા પવત્તિં ન સુણામ. તાવ નેવ યુદ્ધં દસ્સામ, ન રજ્જ’’ન્તિ. તદા કિર તં પવેણિરજ્જં અહોસિ. તતો કુમારો ‘‘અહં તસ્સા પુત્તો’’તિ વત્વા સેનાપતિઆદીનં નામાનિ કથેત્વા તથાપિ અસદ્દહન્તાનં કમ્બલઞ્ચ મુદ્દિકઞ્ચ દસ્સેસિ. તે કમ્બલઞ્ચ મુદ્દિકઞ્ચ સઞ્જાનિત્વા નિક્કઙ્ખા હુત્વા દ્વારં વિવરિત્વા તં રજ્જે અભિસિઞ્ચિંસુ. અયં તાવ ઉતેનસ્સ ઉપ્પત્તિ.

અલ્લકપ્પરટ્ઠે ¶ પન દુબ્ભિક્ખે જીવિતું અસક્કોન્તો એકો કોતુહલિકો નામ મનુસ્સો કાપિં નામ તરુણપુત્તઞ્ચ કાળિં નામ ભરિયઞ્ચ આદાય ‘‘કોસમ્બિં ગન્ત્વા જીવિસ્સામી’’તિ પાથેય્યં ગહેત્વા નિક્ખમિ. ‘‘અહિવાતરોગેન મહાજને મરન્તે દિસ્વા નિક્ખમી’’તિપિ વદન્તિયેવ. તે ગચ્છન્તા પાથેય્યે પરિક્ખીણે ખુદાભિભૂતા દારકં વહિતું નાસક્ખિંસુ. અથ સામિકો પજાપતિં આહ – ‘‘ભદ્દે, મયં જીવન્તા પુન પુત્તં લભિસ્સામ, છડ્ડેત્વા નં ગચ્છામા’’તિ. માતુ હદયં નામ મુદુકં હોતિ. તસ્મા સા આહ – ‘‘નાહં જીવન્તમેવ પુત્તં છડ્ડેતું સક્ખિસ્સામી’’તિ. ‘‘અથ કિં કરોમા’’તિ? ‘‘વારેન નં વહામા’’તિ. માતા અત્તનો વારે પુપ્ફદામં વિય નં ઉક્ખિપિત્વા ઉરે નિપજ્જાપેત્વા ¶ અઙ્કેન વહિત્વા પિતુનો દેતિ. તસ્સ તં ગહેત્વા ગમનકાલે છાતકતોપિ બલવતરા વેદના ઉપ્પજ્જિ. સો પુનપ્પુનં આહ – ‘‘ભદ્દે, મયં જીવન્તા પુત્તં લભિસ્સામ, છડ્ડેમ ન’’ન્તિ. સાપિ પુનપ્પુનં પટિક્ખિપિત્વા પટિવચનં નાદાસિ. દારકો વારેન પરિવત્તિયમાનો કિલન્તો પિતુ હત્થે નિદ્દાયિ. સો તસ્સ નિદ્દાયનભાવં ઞત્વા માતરં પુરતો કત્વા એકસ્સ ગચ્છસ્સ હેટ્ઠા પણ્ણસન્થરે તં નિપજ્જાપેત્વા પાયાસિ. માતા નિવત્તિત્વા ઓલોકેન્તી પુત્તં અદિસ્વા, ‘‘સામિ, કુહિં મે પુત્તો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘એકસ્સ મે ગચ્છસ્સ હેટ્ઠા નિપજ્જાપિતો’’તિ. ‘‘સામિ, મા મં નાસયિ, પુત્તં વિના જીવિતું ન સક્ખિસ્સામિ, આનેહિ મે પુત્ત’’ન્તિ ઉરં પહરિત્વા પરિદેવિ. અથ નં નિવત્તિત્વા આનેસિ. પુત્તોપિ અન્તરામગ્ગે મતો હોતિ. ઇતિ સો એત્તકે ઠાને પુત્તં છડ્ડેત્વા તસ્સ નિસ્સન્દેન ભવન્તરે સત્ત વારે છડ્ડિતો. ‘‘પાપકમ્મં નામેતં અપ્પક’’ન્તિ ન અવમઞ્ઞિતબ્બં.

તે ¶ ગચ્છન્તા એકં ગોપાલકુલં પાપુણિંસુ. તં દિવસઞ્ચ ગોપાલકસ્સ ધેનુમઙ્ગલં હોતિ. ગોપાલકસ્સ ગેહે નિબદ્ધં એકો પચ્ચેકબુદ્ધો ભુઞ્જતિ. સો તં ભોજેત્વા મઙ્ગલમકાસિ. બહુ પાયાસો પટિયત્તો હોતિ. ગોપાલકો તે આગતે દિસ્વા, ‘‘કુતો આગતત્થા’’તિ પુચ્છિત્વા સબ્બં પવત્તિં સુત્વા મુદુજાતિકો કુલપુત્તો તેસુ અનુકમ્પં કત્વા બહુકેન સપ્પિના પાયાસં દાપેસિ. ભરિયા ‘‘સામિ, તયિ જીવન્તે અહમ્પિ જીવામિ નામ, દીઘરત્તં ઊનોદરોસિ, યાવદત્થં ભુઞ્જાહી’’તિ સપ્પિઞ્ચ દધિઞ્ચ તદભિમુખઞ્ઞેવ કત્વા અત્તના મન્દસપ્પિના ¶ થોકમેવ ભુઞ્જિ. ઇતરો બહું ભુઞ્જિત્વા સત્તટ્ઠદિવસે છાતતાય આહારતણ્હં છિન્દિતું નાસક્ખિ. ગોપાલકો તેસં પાયાસં દાપેત્વા સયં ¶ ભુઞ્જિતું આરભિ. કોતુહલિકો તં ઓલોકેન્તો નિસીદિત્વા હેટ્ઠાપીઠે નિપન્નાય સુનખિયા ગોપાલકેન વડ્ઢેત્વા દિય્યમાનં પાયાસપિણ્ડં દિસ્વા ‘‘પુઞ્ઞા વતાયં સુનખી, નિબદ્ધં એવરૂપં ભોજનં લભતી’’તિ ચિન્તેસિ. સો રત્તિભાગે તં પાયાસં જીરાપેતું અસક્કોન્તો કાલં કત્વા તસ્સા સુનખિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિ.

અથસ્સ ભરિયા સરીરકિચ્ચં કત્વા તસ્મિંયેવ ગેહે ભતિં કત્વા તણ્ડુલનાળિં લભિત્વા પચિત્વા પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પત્તે પતિટ્ઠાપેત્વા, ‘‘દાસસ્સ વો પાપુણાતૂ’’તિ વત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘મયા ઇધેવ વસિતું વટ્ટતિ, નિબદ્ધં, અય્યો, ઇધાગચ્છતિ, દેય્યધમ્મો હોતુ વા, મા વા, દેવસિકં વન્દન્તી વેય્યાવચ્ચં કરોન્તી ચિત્તં પસાદેન્તી બહું પુઞ્ઞં પસવિસ્સામી’’તિ. સા તત્થેવ ભતિં કરોન્તી વસિ. સાપિ સુનખી છટ્ઠે વા સત્તમે વા માસે એકમેવ કુક્કુરં વિજાયિ. ગોપાલકો તસ્સ એકધેનુયા ખીરં દાપેસિ. સો ન ચિરસ્સેવ વડ્ઢિ. અથસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધો ભુઞ્જન્તો નિબદ્ધં એકં ભત્તપિણ્ડં દેતિ. સો ભત્તપિણ્ડં નિસ્સાય પચ્ચેકબુદ્ધે સિનેહમકાસિ. ગોપાલકોપિ નિબદ્ધં દ્વે વારે પચ્ચેકબુદ્ધસ્સુપટ્ઠાનં યાતિ. ગચ્છન્તોપિ અન્તરામગ્ગે વાળમિગટ્ઠાને દણ્ડેન ગચ્છે ચ ભૂમિઞ્ચ પહરિત્વા ‘‘સુસૂ’’તિ તિક્ખત્તું સદ્દં કત્વા વાળમિગે પલાપેતિ. સુનખોપિ તેન સદ્ધિં ગચ્છતિ.

સો એકદિવસં પચ્ચેકબુદ્ધં આહ – ‘‘ભન્તે, યદા મે ઓકાસો ન ભવિસ્સતિ, તદા ઇમં સુનખં પેસેસ્સામિ, તેન સઞ્ઞાણેન આગચ્છેય્યાથા’’તિ. તતો પટ્ઠાય અનોકાસદિવસે, ‘‘ગચ્છ, તાત, અય્યં આનેહી’’તિ સુનખં પેસેસિ. સો એકવચનેનેવ પક્ખન્દિત્વા સામિકસ્સ ગચ્છપોથનભૂમિપોથનટ્ઠાને તિક્ખત્તું ભુસ્સિત્વા તેન સદ્દેન વાળમિગાનં પલાતભાવં ઞત્વા ¶ પાતોવ સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા પણ્ણસાલં પવિસિત્વા નિસિન્નસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા પણ્ણસાલદ્વારે તિક્ખત્તું ભુસ્સિત્વા અત્તનો આગતભાવં જાનાપેત્વા એકમન્તે નિપજ્જતિ, પચ્ચેકબુદ્ધે વેલં સલ્લક્ખેત્વા નિક્ખન્તે ભુસ્સન્તો પુરતો ગચ્છતિ. અન્તરન્તરા પચ્ચેકબુદ્ધો ¶ તં વીમંસન્તો અઞ્ઞં મગ્ગં પટિપજ્જતિ. અથસ્સ પુરતો ¶ તિરિયં ઠત્વા ભુસ્સિત્વા ઇતરમગ્ગમેવ નં આરોપેતિ. અથેકદિવસં અઞ્ઞં મગ્ગં પટિપજ્જિત્વા તેન પુરતો તિરિયં ઠત્વા વારિયમાનોપિ અનિવત્તિત્વા સુનખં પાદેન પહરિત્વા પાયાસિ. સુનખો તસ્સ અનિવત્તનભાવં ઞત્વા નિવાસનકણ્ણે ડંસિત્વા આકડ્ઢન્તો ઇતરમગ્ગમેવ નં આરોપેસિ. એવં સો તસ્મિં બલવસિનેહં ઉપ્પાદેસિ.

તતો અપરભાગે પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ ચીવરં જીરિ. અથસ્સ ગોપાલકો ચીવરવત્થાનિ અદાસિ. તમેનં પચ્ચેકબુદ્ધો આહ – ‘‘આવુસો, ચીવરં નામ એકકેન કાતું દુક્કરં, ફાસુકટ્ઠાનં ગન્ત્વા કારેસ્સામી’’તિ. ‘‘ઇધેવ, ભન્તે, કરોથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, આવુસો’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, મા ચિરં બહિ વસિત્થા’’તિ. સુનખો તેસં કથં સુણન્તોવ અટ્ઠાસિ, પચ્ચેકબુદ્ધોપિ ‘‘તિટ્ઠ, ઉપાસકા’’તિ ગોપાલકં નિવત્તાપેત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા ગન્ધમાદનાભિમુખો પાયાસિ. સુનખસ્સ તં આકાસેન ગચ્છન્તં ¶ દિસ્વા ભુક્કરિત્વા ઠિતસ્સ તસ્મિં ચક્ખુપથં વિજહન્તે હદયં ફલિત્વા મતો. તિરચ્છાના કિર નામેતે ઉજુજાતિકા હોન્તિ અકુટિલા. મનુસ્સા પન અઞ્ઞં હદયેન ચિન્તેન્તિ, અઞ્ઞં મુખેન કથેન્તિ. તેનેવાહ – ‘‘ગહનઞ્હેતં, ભન્તે, યદિદં મનુસ્સા, ઉત્તાનકઞ્હેતં, ભન્તે, યદિદં પસવો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩).

ઇતિ સો તાય ઉજુચિત્તતાય અકુટિલતાય કાલં કત્વા તાવતિંસભવને નિબ્બત્તો અચ્છરાસહસ્સપરિવુતો મહાસમ્પત્તિં અનુભોસિ. તસ્સ કણ્ણમૂલે મન્તયન્તસ્સ સદ્દો સોળસયોજનટ્ઠાનં ફરતિ, પકતિકથાસદ્દો પન સકલં દસયોજનસહસ્સં દેવનગરં છાદેતિ. તેનેવસ્સ ‘‘ઘોસકદેવપુત્તો’’તિ નામં અહોસિ. ‘‘કિસ્સ પનેસ નિસ્સન્દો’’તિ. પચ્ચેકબુદ્ધે પેમેન ભુક્કરણસ્સ નિસ્સન્દો. સો તત્થ ન ચિરં ઠત્વા ચવિ. દેવલોકતો હિ દેવપુત્તા આયુક્ખયેન પુઞ્ઞક્ખયેન આહારક્ખયેન કોપેનાતિ ચતૂહિ કારણેહિ ચવન્તિ.

તત્થ યેન બહું પુઞ્ઞકમ્મં કતં હોતિ, સો દેવલોકે ઉપ્પજ્જિત્વા યાવતાયુકં ઠત્વા ઉપરૂપરિ નિબ્બત્તતિ. એવં આયુક્ખયેન ચવતિ નામ. યેન પરિત્તં પુઞ્ઞં કતં હોતિ, તસ્સ રાજકોટ્ઠાગારે પક્ખિત્તં તિચતુનાળિમત્તં ધઞ્ઞં વિય અન્તરાવ તં પુઞ્ઞંખીયતિ, અન્તરાવ કાલં કરોતિ ¶ . એવં પુઞ્ઞક્ખયેન ચવતિ નામ. અપરોપિ કામગુણે પરિભુઞ્જમાનો સતિસમ્મોસેન આહારં અપરિભુઞ્જિત્વા કિલન્તકાયો કાલં કરોતિ. એવં આહારક્ખયેન ચવતિ નામ. અપરોપિ પરસ્સ સમ્પત્તિં અસહન્તો ¶ કુજ્ઝિત્વા કાલં કરોતિ. એવં કોપેન ચવતિ નામ.

અયં ¶ પન કામગુણે પરિભુઞ્જન્તો મુટ્ઠસ્સતિ હુત્વા આહારક્ખયેન ચવિ, ચવિત્વા ચ પન કોસમ્બિયં નગરસોભિનિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હિ. સાપિ જાતદિવસે ‘‘કિં એત’’ન્તિ દાસિં પુચ્છિત્વા, ‘‘પુત્તો, અય્યે’’તિ વુત્તે – ‘‘હન્દ, જે, ઇમં દારકં કત્તરસુપ્પે આરોપેત્વા સઙ્કારકૂટે છડ્ડેહી’’તિ છડ્ડાપેસિ. નગરસોભિનિયો હિ ધીતરં પટિજગ્ગન્તિ, ન પુત્તં. ધીતરા હિ તાસં પવેણી ઘટીયતિ. દારકં કાકાપિ સુનખાપિ પરિવારેત્વા નિસીદિંસુ. પચ્ચેકબુદ્ધે સિનેહપ્પભવસ્સ ભુક્કરણસ્સ નિસ્સન્દેન એકોપિ ઉપગન્તું ન વિસહિ. તસ્મિં ખણે એકો મનુસ્સો બહિ નિક્ખન્તો તં કાકસુનખસન્નિપાતં દિસ્વા, ‘‘કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ગન્ત્વા દારકં દિસ્વા પુત્તસિનેહં પટિલભિત્વા ‘‘પુત્તો મે લદ્ધો’’તિ ગેહં નેસિ. તદા કોસમ્બકસેટ્ઠિ રાજકુલં ગચ્છન્તો રાજનિવેસનતો આગચ્છન્તં પુરોહિતં દિસ્વા, ‘‘કિં, આચરિય, અજ્જ તે તિથિકરણનક્ખત્તયોગો ઓલોકિતો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, મહાસેટ્ઠિ, અમ્હાકં કિં અઞ્ઞં કિચ્ચન્તિ? જનપદસ્સ કિં ભવિસ્સતી’’તિ? ‘‘અઞ્ઞં નત્થિ, ઇમસ્મિં પન નગરે અજ્જ જાતદારકો જેટ્ઠકસેટ્ઠિ ભવિસ્સતી’’તિ. તદા સેટ્ઠિનો ભરિયા ગરુગબ્ભા હોતિ. તસ્મા સો સીઘં ગેહં પુરિસં પેસેસિ – ‘‘ગચ્છ ભણે, જાનાહિ નં વિજાતા વા, નો વા’’તિ. ‘‘ન વિજાયતી’’તિ સુત્વા રાજાનં દિસ્વાવ વેગેન ગેહં ગન્ત્વા કાળિં નામ દાસિં પક્કોસિત્વા સહસ્સં દત્વા, ‘‘ગચ્છ ¶ જે, ઇમસ્મિં નગરે ઉપધારેત્વા સહસ્સં દત્વા અજ્જ જાતદારકં ગણ્હિત્વા એહી’’તિ. સા ઉપધારેન્તી તં ગેહં ગન્ત્વા દારકં દિસ્વા, ‘‘અયં દારકો કદા જાતો’’તિ ગહપતાનિં પુચ્છિત્વા ‘‘અજ્જ જાતો’’તિ વુત્તે, ‘‘ઇમં મય્હં દેહી’’તિ એકકહાપણં આદિં કત્વા મૂલં વડ્ઢેન્તી સહસ્સં દત્વા તં આનેત્વા સેટ્ઠિનો દસ્સેસિ. સેટ્ઠિ ‘‘સચે મે ધીતા વિજાયિસ્સતિ, તાય નં સદ્ધિં નિવેસેત્વા સેટ્ઠિટ્ઠાનસ્સ સામિકં કરિસ્સામિ. સચે મે પુત્તો વિજાયિસ્સતિ, મારેસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તં ગેહે કારેસિ.

અથસ્સ ¶ ભરિયા કતિપાહચ્ચયેન પુત્તં વિજાયિ. સેટ્ઠિ ‘‘ઇમસ્મિં અસતિ મમ પુત્તોવ સેટ્ઠિટ્ઠાનં લભિસ્સતિ, ઇદાનેવ તં મારેતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા કાળિં આમન્તેત્વા, ‘‘ગચ્છ, જે, વજતો ગુન્નં નિક્ખમનવેલાય વજદ્વારમજ્ઝે ઇમં તિરિયં નિપજ્જાપેહિ, ગાવિયો નં મદ્દિત્વા મારેસ્સન્તિ, મદ્દિતામદ્દિતભાવં પનસ્સ ઞત્વા એહી’’તિ આહ. સા ગન્ત્વા ગોપાલકેન વજદ્વારે વિવટમત્તેયેવ તં તથા નિપજ્જાપેસિ. ગોગણજેટ્ઠકો ઉસભો અઞ્ઞસ્મિં કાલે સબ્બપચ્છા નિક્ખમન્તોપિ તં દિવસં સબ્બપઠમં નિક્ખમિત્વા દારકં ચતુન્નં પાદાનં અન્તરે કત્વા અટ્ઠાસિ. અનેકસતગાવિયો ઉસભસ્સ દ્વે પસ્સાનિ ઘંસન્તિયો નિક્ખમિંસુ. ગોપાલકોપિ ‘‘અયં ઉસભો પુબ્બે સબ્બપચ્છા નિક્ખમતિ, અજ્જ પન સબ્બપઠમં નિક્ખમિત્વા ¶ વજદ્વારમજ્ઝે નિચ્ચલોવ ઠિતો, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ગન્ત્વા તસ્સ હેટ્ઠા નિપન્નં દારકં દિસ્વા પુત્તસિનેહં પટિલભિત્વા, ‘‘પુત્તો મે લદ્ધો’’તિ ગેહં નેસિ.

કાળી ગન્ત્વા સેટ્ઠિના પુચ્છિતા તમત્થં આરોચેત્વા, ‘‘ગચ્છ, નં પુન સહસ્સં દત્વા આનેહી’’તિ વુત્તા સહસ્સં દત્વા પુન આનેત્વા અદાસિ. અથ ¶ નં આહ – ‘‘અમ્મ, કાળિ ઇમસ્મિં નગરે પઞ્ચ સકટસતાનિ પચ્ચૂસકાલે ઉટ્ઠાય વાણિજ્જાય ગચ્છન્તિ, ત્વં ઇમં નેત્વા ચક્કમગ્ગે નિપજ્જાપેહિ, ગોણા વા નં મદ્દિસ્સન્તિ, ચક્કા વા છિન્દિસ્સન્તિ, પવત્તિં ચસ્સ ઞત્વાવ આગચ્છેય્યાસી’’તિ. સા તં નેત્વા ચક્કમગ્ગે નિપજ્જાપેસિ. તદા સાકટિકજેટ્ઠકો પુરતો અહોસિ. અથસ્સ ગોણા તં ઠાનં પત્વા ધુરં છડ્ડેસું, પુનપ્પુનં આરોપેત્વા પાજિયમાનાપિ પુરતો ન ગચ્છિંસુ. એવં તસ્સ તેહિ સદ્ધિં વાયમન્તસ્સેવ અરુણં ઉટ્ઠહિ. સો ‘‘કિં નામેતં ગોણા કરિંસૂ’’તિ મગ્ગં ઓલોકેન્તો દારકં દિસ્વા, ‘‘ભારિયં વત મે કમ્મ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘પુત્તો મે લદ્ધો’’તિ તુટ્ઠમાનસો તં ગેહં નેસિ.

કાળી ગન્ત્વા સેટ્ઠિના પુચ્છિતા તં પવત્તિં આચિક્ખિત્વા, ‘‘ગચ્છ, નં પુન સહસ્સં દત્વા આનેહી’’તિ વુત્તા તથા અકાસિ. અથ નં સો આહ – ‘‘ઇદાનિ નં આમકસુસાનં નેત્વા ગચ્છન્તરે નિપજ્જાપેહિ, તત્થ સુનખાદીહિ વા ખાદિતો, અમનુસ્સેહિ વા પહટો મરિસ્સતિ, માતામતભાવઞ્ચસ્સ જાનિત્વાવ આગચ્છેય્યાસી’’તિ. સા તં નેત્વા તત્થ નિપજ્જાપેત્વા એકમન્તે અટ્ઠાસિ. તં સુનખો વા કાકો વા અમનુસ્સો વા ઉપસઙ્કમિતું ¶ નાસક્ખિ. ‘‘નનુ ચસ્સ નેવ માતા ન પિતા ન ભાતિકાદીસુ કોચિ રક્ખિતા નામ અત્થિ, કો તં રક્ખતી’’તિ? સુનખકાલે પચ્ચેકબુદ્ધે સિનેહેન પવત્તિતભુક્કરણમત્તમેવ તં રક્ખતિ. અથેકો અજપાલકો અનેકસહસ્સા અજા ગોચરં નેન્તો સુસાનપસ્સેન ગચ્છતિ. એકા અજા પણ્ણાનિ ખાદમાના ગચ્છન્તરં પવિટ્ઠા દારકં દિસ્વા જણ્ણુકેહિ ઠત્વા દારકસ્સ થનં અદાસિ, અજપાલકેન ‘‘હે હે’’તિ સદ્દે કતેપિ ન નિક્ખમિ. સો ‘‘યટ્ઠિયા નં પહરિત્વા નીહરિસ્સામી’’તિ ગચ્છન્તરં પવિટ્ઠો જણ્ણુકેહિ ¶ ઠત્વા દારકં ખીરં પાયન્તિં અજિં દિસ્વા દારકે પુત્તસિનેહં પટિલભિત્વા, ‘‘પુત્તો મે લદ્ધો’’તિ આદાય પક્કામિ.

કાળી ગન્ત્વા સેટ્ઠિના પુચ્છિતા તં પવત્તિં આચિક્ખિત્વા, ‘‘ગચ્છ, તં પુન સહસ્સં દત્વા આનેહી’’તિ વુત્તા તથા અકાસિ. અથ નં આહ – ‘‘અમ્મ કાળિ, ઇમં આદાય ચોરપપાતપબ્બતં અભિરુહિત્વા પપાતે ખિપ, પબ્બતકુચ્છિયં પટિહઞ્ઞમાનો ખણ્ડાખણ્ડિકો હુત્વા ભૂમિયં પતિસ્સતિ, મતામતભાવઞ્ચસ્સ ઞત્વાવ આગચ્છેય્યાસી’’તિ. સા તં તત્થ નેત્વા પબ્બતમત્થકે ¶ ઠત્વા ખિપિ. તં ખો પન પબ્બતકુચ્છિં નિસ્સાય મહાવેળુગુમ્બો પબ્બતાનુસારેનેવ વડ્ઢિ, તસ્સ મત્થકં ઘનજાતો જિઞ્જુકગુમ્બો અવત્થરિ. દારકો પતન્તો કોજવકે વિય તસ્મિં પતિ. તં દિવસઞ્ચ નળકારજેટ્ઠકસ્સ વેળુબલિ પત્તો હોતિ. સો પુત્તેન સદ્ધિં ગન્ત્વા તં વેળુગુમ્બં છિન્દિતું આરભિ. તસ્મિં ચલન્તે દારકો સદ્દમકાસિ. સો ‘‘દારકસદ્દો વિયા’’તિ એકેન પસ્સેન અભિરુહિત્વા તં દિસ્વા, ‘‘પુત્તો મે લદ્ધો’’તિ તુટ્ઠચિત્તો આદાય ગતો.

કાળી સેટ્ઠિસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તેન પુચ્છિતા તં પવત્તિં આચિક્ખિત્વા, ‘‘ગચ્છ, નં પુન સહસ્સં દત્વા આનેહી’’તિ વુત્તા તથા અકાસિ. સેટ્ઠિનો ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કરોન્તસ્સેવ દારકો વડ્ઢિતો ‘‘ઘોસકો’’ત્વેવસ્સ નામં અહોસિ. સો સેટ્ઠિનો અક્ખિમ્હિ કણ્ટકો વિય ખાયિ, ઉજુકં તં ઓલોકેતુમ્પિ ન વિસતિ. અથસ્સ મારણૂપાયં ચિન્તેન્તો અત્તનો સહાયકસ્સ કુમ્ભકારસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘કદા ત્વં આવાપં આલિમ્પેસ્સસી’’તિ પુચ્છિત્વા – ‘‘સ્વે’’તિ વુત્તે, ‘‘તેન ¶ હિ ઇદં સહસ્સં ગહેત્વા મમ એકં ¶ કમ્મં કરોહી’’તિ આહ. ‘‘કિં, સામી’’તિ? ‘‘એકો મે અવજાતપુત્તો અત્થિ, તં તવ સન્તિકં પેસેસ્સામિ, અથ નં ગહેત્વા ગબ્ભં પવેસેત્વા તિખિણાય વાસિયા ખણ્ડાખણ્ડિકં છિન્દિત્વા ચાટિયં પક્ખિપિત્વા આવાપે પચેય્યાસિ, ઇદં તે સહસ્સં સચ્ચકારસદિસં. ઉત્તરિં પન તે કત્તબ્બયુત્તકં પચ્છા કરિસ્સામી’’તિ. કુમ્ભકારો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. સેટ્ઠિ પુનદિવસે ઘોસકં પક્કોસિત્વા, ‘‘હિય્યો મયા કુમ્ભકારો એકં કમ્મં આણત્તો, એહિ, ત્વં તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા એવં વદેહિ – ‘હિય્યો કિર મે પિતરા આણત્તં કમ્મં નિપ્ફાદેહી’’’તિ પહિણિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ અગમાસિ. તં તત્થ ગચ્છન્તં ઇતરો સેટ્ઠિનો પુત્તો દારકેહિ સદ્ધિં ગુળં કીળન્તો દિસ્વા તં પક્કોસિત્વા, ‘‘કુહિં ગચ્છસિ ભાતિકા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘પિતુ સાસનં ગહેત્વા કુમ્ભકારસ્સ સન્તિક’’ન્તિ વુત્તે ‘‘અહં તત્થ ગમિસ્સામિ. ઇમે મં દારકા બહું લક્ખં જિનિંસુ, તં મે પટિજિનિત્વા દેહી’’તિ આહ. ‘‘અહં પિતુ ભાયામી’’તિ. ‘‘મા ભાયિ, ભાતિક, અહં તં સાસનં હરિસ્સામિ. બહૂહિ જિતો, યાવાહં આગચ્છામિ, તાવ મે લક્ખં પટિજિના’’તિ.

ઘોસકો કિર ગુળકીળાય છેકો, તેન નં એવં નિબન્ધિ. સોપિ તં ‘‘તેન હિ ગન્ત્વા કુમ્ભકારં વદેહિ – ‘પિતરા કિર મે હિય્યો એકં કમ્મં આણત્તં, તં નિપ્ફાદેહી’’’તિ વત્વા ઉય્યોજેસિ. સો તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તથા અવચ. અથ નં કુમ્ભકારો સેટ્ઠિના વુત્તનિયામેનેવ મારેત્વા આવાપે ખિપિ. ઘોસકોપિ દિવસભાગં કીળિત્વા સાયન્હસમયે ગેહં ગન્ત્વા ¶ ¶ ‘‘કિં, તાત, ન ગતોસી’’તિ વુત્તે અત્તનો અગતકારણઞ્ચ કનિટ્ઠસ્સ ગતકારણઞ્ચ આરોચેસિ. તં સુત્વા સેટ્ઠિ ‘‘અહં ધી’’તિ મહાવિરવં વિરવિત્વા સકલસરીરે પક્કુથિતલોહિતો વિય હુત્વા, ‘‘અમ્ભો, કુમ્ભકાર, મા મં નાસયિ, મા મં નાસયી’’તિ બાહા પગ્ગય્હ કન્દન્તો તસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. કુમ્ભકારો તં તથા આગચ્છન્તં દિસ્વા, ‘‘સામિ, મા સદ્દં કરિ, કમ્મં તે નિપ્ફન્ન’’ન્તિ આહ. સો પબ્બતેન વિય મહન્તેન સોકેન અવત્થટો હુત્વા અનપ્પકં દોમનસ્સં પટિસંવેદેસિ. યથા તં અપ્પદુટ્ઠસ્સ પદુસ્સમાનો. તેનાહ ભગવા –

‘‘યો ¶ દણ્ડેન અદણ્ડેસુ, અપ્પદુટ્ઠેસુ દુસ્સતિ;

દસન્નમઞ્ઞતરં ઠાનં, ખિપ્પમેવ નિગચ્છતિ.

‘‘વેદનં ફરુસં જાનિં, સરીરસ્સ ચ ભેદનં;

ગરુકં વાપિ આબાધં, ચિત્તક્ખેપઞ્ચ પાપુણે.

‘‘રાજતો વા ઉપસગ્ગં, અબ્ભક્ખાનઞ્ચ દારુણં;

પરિક્ખયઞ્ચ ઞાતીનં, ભોગાનઞ્ચ પભઙ્ગુરં.

‘‘અથ વાસ્સ અગારાનિ, અગ્ગિ ડહતિ પાવકો;

કાયસ્સ ભેદા દુપ્પઞ્ઞો, નિરયં સોપપજ્જતી’’તિ. (ધ. પ. ૧૩૭-૧૪૦);

એવં ¶ સન્તેપિ પુન નં સેટ્ઠિ ઉજુકં ઓલોકેતું ન સક્કોતિ. ‘‘કિન્તિ નં મારેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેન્તો, ‘‘મમ ગામસતે આયુત્તકસ્સ સન્તિકં પેસેત્વા મારેસ્સામી’’તિ ઉપાયં દિસ્વા, ‘‘અયં મે અવજાતપુત્તો, ઇમં મારેત્વા વચ્ચકૂપે ખિપતુ, એવં કતે અહં માતુલસ્સ કત્તબ્બયુત્તકં પચ્છા જાનિસ્સામી’’તિ તસ્સ પણ્ણં લિખિત્વા, ‘‘તાત ઘોસક, અમ્હાકં ગામસતે આયુત્તકો અત્થિ, ઇમં પણ્ણં હરિત્વા તસ્સ દેહી’’તિ વત્વા પણ્ણં તસ્સ દુસ્સન્તે બન્ધિ. સો પન અક્ખરસમયં ન જાનાતિ. દહરકાલતો પટ્ઠાય હિ નં મારાપેન્તોવ સેટ્ઠિ મારેતું નાસક્ખિ, કિં અક્ખરસમયં સિક્ખાપેસ્સતિ? ઇતિ સો અત્તનો મારાપનપણ્ણમેવ દુસ્સન્તે બન્ધિત્વા નિક્ખમન્તો આહ – ‘‘પાથેય્યં મે, તાત, નત્થી’’તિ. ‘‘પાથેય્યેન તે કમ્મં નત્થિ, અન્તરામગ્ગે ‘અસુકગામે નામ મમસહાયકો સેટ્ઠિ અત્થિ, તસ્સ ઘરે પાતરાસં કત્વા પુરતો ગચ્છાહી’’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ પિતરં વન્દિત્વા નિક્ખન્તો તં ગામં પત્વા સેટ્ઠિસ્સ ઘરં ¶ પુચ્છિત્વા ગન્ત્વા સેટ્ઠિજાયં પસ્સિ. ‘‘ત્વં કુતો આગતોસી’’તિ ચ વુત્તે, ‘‘અન્તોનગરતો’’તિ આહ. ‘‘કસ્સ પુત્તોસી’’તિ? ‘‘તુમ્હાકં સહાયકસેટ્ઠિનો, અમ્મા’’તિ. ‘‘ત્વંસિ ઘોસકો નામા’’તિ? ‘‘આમ, અમ્મા’’તિ. તસ્સા સહ દસ્સનેનેવ તસ્મિં પુત્તસિનેહો ઉપ્પજ્જિ. સેટ્ઠિનો પનેકા ધીતા અત્થિ પન્નરસસોળસવસ્સુદ્દેસિકા અભિરૂપા પાસાદિકા, તં રક્ખિતું એકમેવ પેસનકારિકં દાસિં દત્વા સત્તભૂમિકસ્સ પાસાદસ્સ ઉપરિમતલે સિરિગબ્ભે વસાપેન્તિ. સેટ્ઠિધીતા તસ્મિં ¶ ખણે તં દાસિં અન્તરાપણં પેસેસિ. અથ નં સેટ્ઠિજાયા દિસ્વા, ‘‘કુહિં ગચ્છસી’’તિ ¶ પુચ્છિત્વા, ‘‘અય્યધીતાય પેસનેના’’તિ વુત્તે ‘‘ઇતો તાવ એહિ, તિટ્ઠતુ પેસનં, પુત્તસ્સ મે પીઠકં અત્થરિત્વા પાદે ધોવિત્વા તેલં મક્ખિત્વા સયનં અત્થરિત્વા દેહિ, પચ્છા પેસનં કરિસ્સસી’’તિ આહ. સા તથા અકાસિ.

અથ નં ચિરેનાગતં સેટ્ઠિધીતા સન્તજ્જેસિ. અથ નં સા આહ – ‘‘મા મે કુજ્ઝિ, સેટ્ઠિપુત્તો ઘોસકો આગતો, તસ્સ ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કત્વા તત્થ ગન્ત્વા આગતામ્હી’’તિ. સેટ્ઠિધીતાય ‘‘સેટ્ઠિપુત્તો ઘોસકો’’તિ નામં સુત્વાવ પેમં છવિયાદીનિ છિન્દિત્વા અટ્ઠિમિઞ્જં આહચ્ચ ઠિતં. કોતુહલકાલસ્મિઞ્હિ સા તસ્સ પજાપતી હુત્વા નાળિકોદનં પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ અદાસિ, તસ્સાનુભાવેનાગન્ત્વા ઇમસ્મિં સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તા. ઇતિ તં સો પુબ્બસિનેહો અવત્થરિત્વા ગણ્હિ. તેનાહ ભગવા –

‘‘પુબ્બેવ સન્નિવાસેન, પચ્ચુપ્પન્નહિતેન વા;

એવં તં જાયતે પેમં, ઉપ્પલંવ યથોદકે’’તિ. (જા. ૧.૨.૧૭૪);

અથ નં પુચ્છિ – ‘‘કુહિં સો, અમ્મા’’તિ? ‘‘સયને નિપન્નો નિદ્દાયતી’’તિ. ‘‘અત્થિ પનસ્સ હત્થે કિઞ્ચી’’તિ? ‘‘દુસ્સન્તે પણ્ણં અત્થી’’તિ. સા ‘‘કિં પણ્ણં નુ ખો એત’’ન્તિ તસ્મિં નિદ્દાયન્તે માતાપિતૂનં અઞ્ઞવિહિતતાય અપસ્સન્તાનં ઓતરિત્વા સમીપં ગન્ત્વા તં પણ્ણં મોચેત્વા આદાય અત્તનો ગબ્ભં પવિસિત્વા દ્વારં પિધાય વાતપાનં વિવરિત્વા અક્ખરસમયે કુસલતાય પણ્ણં વાચેત્વા, ‘‘અહો વત બાલો, અત્તનો મરણપણ્ણં દુસ્સન્તે બન્ધિત્વા ¶ વિચરતિ, સચે મયા ન દિટ્ઠં અસ્સ, નત્થિસ્સ જીવિત’’ન્તિ તં પણ્ણં ફાલેત્વા સેટ્ઠિસ્સ વચનેન અપરં પણ્ણં લિખિ – ‘‘અયં મમ પુત્તો ઘોસકો નામ, ગામસતતો પણ્ણાકારં આહરાપેત્વા ઇમસ્સ જનપદસેટ્ઠિનો ધીતરા સદ્ધિં મઙ્ગલં કત્વા અત્તનો વસનગામસ્સ મજ્ઝે દ્વિભૂમકં ગેહં કારેત્વા પાકારપરિક્ખેપેન ચેવ પુરિસગુત્તિયા ચ સુસંવિહિતારક્ખં કરોતુ, મય્હઞ્ચ ‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ મયા કત’ન્તિ સાસનં પેસેતુ, એવં કતે અહં ¶ માતુલસ્સ કત્તબ્બયુત્તકં પચ્છા જાનિસ્સામી’’તિ, લિખિત્વા ચ પન સઙ્ઘરિત્વા ઓતરિત્વા દુસ્સન્તેયેવસ્સ બન્ધિ.

સો ¶ દિવસભાગં નિદ્દાયિત્વા ઉટ્ઠાય ભુઞ્જિત્વા પક્કામિ. પુનદિવસે પાતોવ તં ગામં ગન્ત્વા આયુત્તકં ગામકિચ્ચં કરોન્તંયેવ પસ્સિ. સો તં દિસ્વા, ‘‘કિં, તાતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પિતરા મે તુમ્હાકં પણ્ણં પેસિત’’ન્તિ. ‘‘કિં પણ્ણં, તાત, આહરા’’તિ પણ્ણં ગહેત્વા વાચેત્વા તુટ્ઠમાનસો ‘‘પસ્સથ, ભો, મમ સામિનો મયિ સિનેહં કત્વા જેટ્ઠપુત્તસ્સ મે મઙ્ગલં કરોતૂ’’તિ મમ સન્તિકં પહિણિ. ‘‘સીઘં દારુઆદીનિ આહરથા’’તિ ગહપતિકે વત્વા ગામમજ્ઝે વુત્તપકારં ગેહં કારાપેત્વા ગામસતતો પણ્ણાકારં આહરાપેત્વા જનપદસેટ્ઠિનો સન્તિકા ધીતરં આનેત્વા મઙ્ગલં કત્વા સેટ્ઠિસ્સ સાસનં પહિણિ ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ મયા કત’’ન્તિ.

તં સુત્વા સેટ્ઠિનો ‘‘યં કારેમિ, તં ન હોતિ; યં ન કારેમિ, તદેવ હોતી’’તિ મહન્તં દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જિ. પુત્તસોકેન સદ્ધિં સો સોકો એકતો હુત્વા કુચ્છિડાહં ઉપ્પાદેત્વા અતિસારં જનેસિ. સેટ્ઠિધીતાપિ ‘‘સચે કોચિ સેટ્ઠિનો સન્તિકા આગચ્છતિ, મમ અકથેત્વા સેટ્ઠિપુત્તસ્સ પઠમતરં મા કથયિત્થા’’તિ ¶ જને આણાપેસિ. સેટ્ઠિપિ ખો ‘‘દાનિ તં દુટ્ઠપુત્તં મમ સાપતેય્યસ્સ સામિકં ન કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા એકં આયુત્તકં આહ – ‘‘માતુલ, પુત્તં મે દટ્ઠુકામોમ્હિ, એકં પાદમૂલિકં પેસેત્વા મમ પુત્તં પક્કોસાપેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા પણ્ણં દત્વા એકં પુરિસં પેસેસિ. સેટ્ઠિધીતાપિ તસ્સ આગન્ત્વા દ્વારે ઠિતભાવં સુત્વા તં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘કિં, તાતા’’તિ પુચ્છિ. સો આહ – ‘‘સેટ્ઠિ ગિલાનો, પુત્તં પસ્સિતું પક્કોસાપેસિ, અય્યે’’તિ. ‘‘કિં, તાત, બલવા, દુબ્બલો’’તિ? ‘‘બલવા તાવ, આહારં ભુઞ્જતિયેવ, અય્યે’’તિ. સા સેટ્ઠિપુત્તં અજાનાપેત્વાવ તસ્સ નિવેસનઞ્ચ પરિબ્બયઞ્ચ દાપેત્વા ‘‘મયા પેસિતકાલે ગમિસ્સસિ, અચ્છસ્સુ તાવા’’તિ આહ. સેટ્ઠિ પુન આયુત્તકં અવચ, ‘‘કિં, માતુલ, ન તે મમ પુત્તસ્સ સન્તિકં પહિત’’ન્તિ? ‘‘પહિતં, સામિ, ગતપુરિસો ન તાવ એતી’’તિ. ‘‘તેન હિ પુન અપરં પેસેહી’’તિ. સો પેસેસિ. સેટ્ઠિધીતા તસ્મિમ્પિ તથેવ પટિપજ્જિ. અથ સેટ્ઠિનો રોગો બલવા જાતો, એકં ભાજનં પવિસતિ, એકં નિક્ખમતિ. પુન સેટ્ઠિ આયુત્તકં પુચ્છિ – ‘‘કિં, માતુલ, ન તે મમ પુત્તસ્સ સન્તિકં પહિત’’ન્તિ? ‘‘પહિતં, સામિ, ગતપુરિસો ન તાવ ¶ એતી’’તિ. ‘‘તેન હિ પુન અપરં પેસેહી’’તિ. સો પેસેસિ. સેટ્ઠિધીતા તતિયવારે આગતમ્પિ તં પવત્તિં પુચ્છિ. સો ‘‘બાળ્હગિલાનો, અય્યે, સેટ્ઠિ આહારં પચ્છિન્દિત્વા મચ્ચુપરાયણો જાતો, એકં ભાજનં નિક્ખમતિ ¶ , એકં પવિસતી’’તિ આહ. સેટ્ઠિધીતા ‘‘ઇદાનિ ગન્તું કાલો’’તિ સેટ્ઠિપુત્તસ્સ ‘‘પિતા તે કિર ગિલાનો’’તિ આરોચેત્વા ‘‘કિં વદેસિ ભદ્દે’’તિ વુત્તે ‘‘અફાસુકમસ્સ, સામી’’તિ આહ. ‘‘ઇદાનિ કિં કાતબ્બ’’ન્તિ. સામિ? ‘‘ગામસતતો વુટ્ઠાનકપણ્ણાકારં ¶ આદાય ગન્ત્વા પસ્સિસ્સામ ન’’ન્તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ પણ્ણાકારં આહરાપેત્વા સકટેહિ આદાય પક્કામિ.

અથ નં સા ‘‘પિતા તે દુબ્બલો, એત્તકં પણ્ણાકારં ગહેત્વા ગચ્છન્તાનં પપઞ્ચો ભવિસ્સતિ, એતં નિવત્તાપેહી’’તિ વત્વા તં સબ્બં અત્તનો કુલગેહં પેસેત્વા પુન તં આહ – ‘‘સામિ, ત્વં અત્તનો પિતુ પાદપસ્સે તિટ્ઠેય્યાસિ, અહં ઉસ્સીસકપસ્સે ઠસ્સામી’’તિ. ગેહં પવિસમાનાયેવ ચ ‘‘ગેહસ્સ પુરતો ચ પચ્છતો ચ આરક્ખં ગણ્હથા’’તિ અત્તનો પુરિસે આણાપેસિ. પવિટ્ઠકાલે પન સેટ્ઠિપુત્તો પિતુ પાદપસ્સે અટ્ઠાસિ, ઇતરા ઉસ્સીસકપસ્સે.

તસ્મિં ખણે સેટ્ઠિ ઉત્તાનકો નિપન્નો હોતિ. આયુત્તકો પન તસ્સ પાદે પરિમજ્જન્તો ‘‘પુત્તો તે, સામિ, આગતો’’તિ આહ. ‘‘કુહિં સો’’તિ? ‘‘એસ પાદમૂલે ઠિતો’’તિ. અથ નં દિસ્વા આયકમ્મિકં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘મમ ગેહે કિત્તકં ધન’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘સામિ, ધનસ્સેવ ચત્તાલીસકોટિયો, ઉપભોગપરિભોગભણ્ડાનં પન વનગામક્ખેત્તદ્વિપદચતુપ્પદયાનવાહનાનઞ્ચ અયઞ્ચ અયઞ્ચ પરિચ્છેદો’’તિ વુત્તે, ‘‘અહં એત્તકં ધનં મમ પુત્તસ્સ ઘોસકસ્સ ન દેમી’’તિ વત્તુકામો ‘‘દેમી’’તિ આહ. તં સુત્વા સેટ્ઠિધીતા ‘‘અયં પુન કથેન્તો અઞ્ઞં કિઞ્ચિ કથેય્યા’’તિ ચિન્તેત્વા સોકાતુરા વિય કેસે વિકિરિત્વા રોદમાના ‘‘કિં નામેતં, તાત, વદેથ, ઇદમ્પિ નામ વો વચનં સુણોમ, અલક્ખિકા વતમ્હા’’તિ વત્વા મત્થકેન નં ઉરમજ્ઝે પહરન્તી પતિત્વા યથા પુન વત્તું ન સક્કોતિ, તથાસ્સ ઉરમજ્ઝે મત્થકેન ઘંસેન્તી આરોદનં દસ્સેસિ. સેટ્ઠિ તંખણઞ્ઞેવ કાલમકાસિ. ‘‘સેટ્ઠિ મતો’’તિ ગન્ત્વા ¶ ¶ ઉતેનસ્સ રઞ્ઞો આરોચયિંસુ. રાજા તસ્સ સરીરકિચ્ચં કારાપેત્વા, ‘‘અત્થિ પનસ્સ પુત્તો વા ધીતા વા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અત્થિ, દેવ, ઘોસકો નામ તસ્સ પુત્તો, સબ્બં સાપતેય્યં તસ્સ નિય્યાદેત્વાવ મતો, દેવા’’તિ.

રાજા અપરભાગે સેટ્ઠિપુત્તં પક્કોસાપેસિ. તસ્મિઞ્ચ દિવસે દેવો વસ્સિ. રાજઙ્ગણે તત્થ તત્થ ઉદકં સણ્ઠાતિ. સેટ્ઠિપુત્તો ‘‘રાજાનં પસ્સિસ્સામી’’તિ પાયાસિ. રાજા વાતપાનં વિવરિત્વા તં આગચ્છન્તં ઓલોકેન્તો રાજઙ્ગણે ઉદકં લઙ્ઘિત્વા આગચ્છન્તં દિસ્વા આગન્ત્વા વન્દિત્વા ઠિતં ‘‘ત્વં ઘોસકો નામ, તાતા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, દેવા’’તિ વુત્તે ‘‘પિતા મે ¶ મતોતિ મા સોચિ, તવ પેત્તિકં સેટ્ઠિટ્ઠાનં તુય્હમેવ દસ્સામી’’તિ તં સમસ્સાસેત્વા ‘‘ગચ્છ, તાતા’’તિ ઉય્યોજેસિ. રાજા ગચ્છન્તઞ્ચ નં ઓલોકેન્તોવ અટ્ઠાસિ. સો આગમનકાલે લઙ્ઘિતં ઉદકં ગમનકાલે ઓતરિત્વા સણિકં અગમાસિ. અથ નં રાજા તતોવ પક્કોસાપેત્વા, ‘‘કિં નુ ખો, તાત, ત્વં મમ સન્તિકં આગચ્છન્તો ઉદકં લઙ્ઘિત્વા આગમ્મ ગચ્છન્તો ઓતરિત્વા સણિકં ગચ્છસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, દેવ, અહં તસ્મિં ખણે કુમારકો, કીળનકાલો નામ, સો ઇદાનિ પન મે દેવેન ઠાનન્તરં પટિસ્સુતં. તસ્મા યથા પુરે અચરિત્વા ઇદાનિ સન્નિસિન્નેન હુત્વા ચરિતું વટ્ટતી’’તિ. તં સુત્વા રાજા ‘‘ધિતિમાયં પુરિસો, ઇદાનેવસ્સ ઠાનન્તરં દસ્સામી’’તિ પિતરા ભુત્તં ભોગં દત્વા સબ્બસતેન સેટ્ઠિટ્ઠાનં અદાસિ.

સો રથે ઠત્વા નગરં પદક્ખિણં અકાસિ. ઓલોકિતોલોકિતટ્ઠાનં કમ્પતિ. સેટ્ઠિધીતા કાળિદાસિયા સદ્ધિં મન્તયમાના નિસિન્ના ¶ ‘‘અમ્મ કાળિ, પુત્તસ્સ તે એત્તિકા સમ્પત્તિ મં નિસ્સાય ઉપ્પન્ના’’તિ આહ. ‘‘કિં કારણા, અમ્મા’’તિ? ‘‘અયઞ્હિ અત્તનો મરણપણ્ણં દુસ્સન્તે બન્ધિત્વા અમ્હાકં ઘરં આગતો, અથસ્સ મયા તં પણ્ણં ફાલેત્વા મયા સદ્ધિં મઙ્ગલકરણત્થાય અઞ્ઞં પણ્ણં લિખિત્વા એત્તકં કાલં તત્થ આરક્ખો કતો’’તિ. ‘‘અમ્મ, ત્વં એત્તકં પસ્સસિ, ઇમં પન સેટ્ઠિ દહરકાલતો પટ્ઠાય મારેતુકામો મારેતું નાસક્ખિ, કેવલં ઇમં નિસ્સાય બહું ધનં ખીયી’’તિ. ‘‘અમ્મ, અતિભારિયં વત સેટ્ઠિના કત’’ન્તિ. નગરં પદક્ખિણં કત્વા ગેહં પવિસન્તં પન નં દિસ્વા, ‘‘અયં એત્તિકા સમ્પત્તિ મં નિસ્સાય ¶ ઉપ્પન્ના’’તિ હસિતં અકાસિ. અથ નં સેટ્ઠિપુત્તો દિસ્વા, ‘‘કિં કારણા હસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘એકં કારણં નિસ્સાયા’’તિ. ‘‘કથેહિ ન’’ન્તિ? ‘‘સા ન કથેસિ’’. સો ‘‘સચે ન કથેસ્સસિ, દ્વિધા તં છિન્દિસ્સામી’’તિ તજ્જેત્વા અસિં નિક્કડ્ઢિ. સા ‘‘અયં એત્તિકા સમ્પત્તિ તયા મં નિસ્સાય લદ્ધાતિ ચિન્તેત્વા હસિત’’ન્તિ આહ. ‘‘યદિ મમ પિતરા અત્તનો સન્તકં મય્હં નિય્યાદિતં, ત્વં એત્થ કિં હોસી’’તિ? સો કિર એત્તકં કાલં કિઞ્ચિ ન જાનાતિ, તેનસ્સા વચનં ન સદ્દહિ. અથસ્સ સા ‘‘તુમ્હાકં પિતરા મરણપણ્ણં દત્વા પેસિતા, તુમ્હે મયા ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કત્વા રક્ખિતા’’તિ સબ્બં કથેસિ. ‘‘ત્વં અભૂતં કથેસી’’તિ અસદ્દહન્તો ‘‘માતરં કાળિં પુચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘એવં કિર, અમ્મા’’તિ. ‘‘આમ, તાત, દહરકાલતો પટ્ઠાય તં મારેતુકામો મારેતું અસક્કોન્તો તં નિસ્સાય બહું ધનં ખીયિ, સત્તસુ ઠાનેસુ ત્વં મરણતો મુત્તો, ઇદાનિ ભોગગામતો આગમ્મ ¶ સબ્બસતેન સદ્ધિં સેટ્ઠિટ્ઠાનં પત્તો’’તિ. સો તં સુત્વા ‘‘ભારિયં વત કમ્મં, એવરૂપા ખો પન મરણા મુત્તસ્સ મમ પમાદજીવિતં જીવિતું અયુત્તં, અપ્પમત્તો ભવિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા દેવસિકં સહસ્સં ¶ વિસ્સજ્જેત્વા અદ્ધિકકપણાદીનં દાનં પટ્ઠપેસિ. મિત્તો નામસ્સ કુટુમ્બિકો દાનબ્યાવટો અહોસિ. અયં ઘોસકસેટ્ઠિનો ઉપ્પત્તિ.

તસ્મિં પન કાલે ભદ્દવતીનગરે ભદ્દવતિયસેટ્ઠિ નામ ઘોસકસેટ્ઠિનો અદિટ્ઠપુબ્બસહાયકો અહોસિ. ભદ્દવતીનગરતો આગતાનં વાણિજાનં સન્તિકે ઘોસકસેટ્ઠિ ભદ્દવતિયસેટ્ઠિનો સમ્પત્તિઞ્ચ વયપ્પદેસઞ્ચ સુત્વા તેન સદ્ધિં સહાયકભાવં ઇચ્છન્તો પણ્ણાકારં પેસેસિ. ભદ્દવતિયસેટ્ઠિપિ કોસમ્બિતો આગતાનં વાણિજાનં સન્તિકે ઘોસકસેટ્ઠિનો સમ્પત્તિઞ્ચ વયપ્પદેસઞ્ચ સુત્વા તેન સદ્ધિં સહાયકભાવં ઇચ્છન્તો પણ્ણાકારં પેસેસિ. એવં તે અઞ્ઞમઞ્ઞં અદિટ્ઠપુબ્બસહાયકા હુત્વા વસિંસુ. અપરભાગે ભદ્દવતિયસેટ્ઠિનો ગેહે અહિવાતરોગો પતિતો. તસ્મિં પતિતે પઠમં મક્ખિકા મરન્તિ, તતો અનુક્કમેનેવ કીટા મૂસિકા કુક્કુટા સૂકરા ગાવો દાસી દાસા સબ્બપચ્છા ઘરમાનુસકાપિ મરન્તિ. તેસુ યે ભિત્તિં ભિન્દિત્વા પલાયન્તિ, તે જીવિતં લભન્તિ, તદા પન સેટ્ઠિ ચ ભરિયા ચ ધીતા ચસ્સ તથા પલાયિત્વા ¶ ઘોસકસેટ્ઠિં પસ્સિતું પત્થેન્તા કોસમ્બિમગ્ગં ¶ પટિપજ્જિંસુ. તે અન્તરામગ્ગેયેવ ખીણપાથેય્યા વાતાતપેન ચેવ ખુપ્પિપાસાહિ ચ કિલન્તસરીરા કિચ્છેન કોસમ્બિં પત્વા ઉદકફાસુકટ્ઠાને ઠત્વા ન્હત્વા નગરદ્વારે એકં સાલં પવિસિંસુ.

તતો સેટ્ઠિ ભરિયં આહ – ‘‘ભદ્દે, ઇમિના નીહારેન ગચ્છન્તા વિજાતમાતુયાપિ અમનાપા હોન્તિ, સહાયકો કિર મે અદ્ધિકકપણાદીનં દેવસિકં સહસ્સં વિસ્સજ્જેત્વા દાનં દાપેસિ. તત્થ ધીતરં પેસેત્વા આહારં આહરાપેત્વા એકાહં દ્વીહં ઇધેવ સરીરં સન્તપ્પેત્વા સહાયકં પસ્સિસ્સામા’’તિ. સા ‘‘સાધુ, સામી’’તિ. તે સાલાયમેવ વસિંસુ. પુનદિવસે કાલે આરોચિતે કપણદ્ધિકાદીસુ આહારત્થાય ગચ્છન્તેસુ માતાપિતરો, ‘‘અમ્મ, ગન્ત્વા અમ્હાકં આહારં આહરા’’તિ ધીતરં પેસયિંસુ. મહાભોગકુલસ્સ ધીતા વિપત્તિયા અચ્છિન્નલજ્જિતાય અલજ્જમાના પાતિં ગહેત્વા કપણજનેન સદ્ધિં આહારત્થાય ગન્ત્વા ‘‘કતિ પટિવીસે ગણ્હિસ્સસિ, અમ્મા’’તિ પુટ્ઠા ચ પન ‘‘તયો’’તિ આહ. અથસ્સા તયો પટિવીસે અદાસિ. તાય ભત્તે આહટે તયોપિ એકતો ભુઞ્જિતું નિસીદિંસુ.

અથ માતાધીતરો સેટ્ઠિં આહંસુ – ‘‘સામિ, વિપત્તિ નામ મહાકુલાનમ્પિ ઉપ્પજ્જતિ, મા અમ્હે ઓલોકેત્વા ભુઞ્જ, મા ચિન્તયી’’તિ. ઇતિ નં નાનપ્પકારેહિ યાચિત્વા ભોજેસું. સો ભુઞ્જિત્વા આહારં જીરાપેતું અસક્કોન્તો અરુણે ઉગ્ગચ્છન્તે કાલમકાસિ. માતાધીતરો નાનપ્પકારેહિ પરિદેવિત્વા રોદિંસુ. કુમારિકા પુનદિવસે રોદમાના આહારત્થાય ગન્ત્વા, ‘‘કતિ ¶ પટિવીસે ગણ્હિસ્સસી’’તિ ¶ વુત્તા, ‘‘દ્વે’’તિ વત્વા આહારં આહરિત્વા માતરં યાચિત્વા ભોજેસિ. સાપિ તાય યાચિયમાના ભુઞ્જિત્વા આહારં જીરાપેતું અસક્કોન્તી તં દિવસમેવ કાલમકાસિ. કુમારિકા એકિકાવ રોદિત્વા પરિદેવિત્વા તાય દુક્ખુપ્પત્તિયા અતિવિય સઞ્જાતછાતકદુક્ખા પુનદિવસે યાચકેહિ સદ્ધિં રોદન્તી આહારત્થાય ગન્ત્વા, ‘‘કતિ પટિવીસે ગણ્હિસ્સસિ, અમ્મા’’તિ વુત્તા ‘‘એક’’ન્તિ આહ. મિત્તકુટુમ્બિકો તં તયો દિવસે ભત્તં ગણ્હન્તિં સઞ્જાનાતિ, તેન તં ‘‘અપેહિ નસ્સ, વસલિ, અજ્જ તવ કુચ્છિપ્પમાણં અઞ્ઞાસી’’તિ આહ. હિરોત્તપ્પસમ્પન્ના કુલધીતા ¶ પચ્ચોરસ્મિં સત્તિપહારં વિય વણે ખારોદકસેચનકં વિય ચ પત્વા ‘‘કિં, સામી’’તિ આહ. ‘‘તયા પુરે તયો કોટ્ઠાસા ગહિતા, હિય્યો દ્વે, અજ્જ એકં ગણ્હાસિ. અજ્જ તે અત્તનો કુચ્છિપ્પમાણં ઞાત’’ન્તિ. ‘‘મા મં, સામિ, ‘અત્તનોવ અત્થાય ગણ્હી’તિ મઞ્ઞિત્થા’’તિ. ‘‘અથ કસ્મા એવં ગણ્હી’’તિ? ‘‘પુરે તયો જના અહુમ્હ, સામિ, હિય્યો દ્વે, અજ્જ એકિકાવ જાતામ્હી’’તિ. સો ‘‘કેન કારણેના’’તિ પુચ્છિત્વા આદિતો પટ્ઠાય તાય કથિતં સબ્બં પવત્તિં સુત્વા અસ્સૂનિ સન્ધારેતું અસક્કોન્તો સઞ્જાતબલવદોમનસ્સો હુત્વા, ‘‘અમ્મ, એવં સન્તે મા ચિન્તયિ, ત્વં ભદ્દવતિયસેટ્ઠિનો ધીતા અજ્જકાલતો પટ્ઠાય મમ ધીતાયેવ નામા’’તિ વત્વા સીસે ચુમ્બિત્વા ઘરં નેત્વા અત્તનો જેટ્ઠધીતુટ્ઠાને ઠપેસિ.

સા દાનગ્ગે ઉચ્ચાસદ્દં મહાસદ્દં સુત્વા, ‘‘તાત, કસ્મા એતં જનં નિસ્સદ્દં કત્વા દાનં ન દેથા’’તિ આહ. ‘‘ન સક્કા કાતું, અમ્મા’’તિ. ‘‘સક્કા, તાતા’’તિ. ‘‘કથં સક્કા, અમ્મા’’તિ? ‘‘તાત દાનગ્ગં પરિક્ખિપિત્વા ¶ એકેકસ્સેવ પવેસનપ્પમાણેન દ્વે દ્વારાનિ યોજેત્વા, ‘એકેન દ્વારેન પવિસિત્વા એકેન નિક્ખમથા’તિ વદેથ, એવં નિસ્સદ્દા હુત્વાવ ગણ્હિસ્સન્તી’’તિ. સો તં સુત્વા, ‘‘ભદ્દકોવ, અમ્મ, ઉપાયો’’તિ તથા કારેસિ. સાપિ પુબ્બે સામા નામ. વતિયા પન કારિતત્તા સામાવતી નામ જાતા. તતો પટ્ઠાય દાનગ્ગે કોલાહલં પચ્છિન્દી. ઘોસકસેટ્ઠિ પુબ્બે તં સદ્દં સુણન્તો ‘‘મય્હં દાનગ્ગે સદ્દો’’તિ તુસ્સતિ. દ્વીહતીહં પન સદ્દં અસુણન્તો મિત્તકુટુમ્બિકં અત્તનો ઉપટ્ઠાનં આગતં પુચ્છિ – ‘‘દિય્યતિ કપણદ્ધિકાદીનં દાન’’ન્તિ? ‘‘આમ, સામી’’તિ. ‘‘અથ કિં દ્વીહતીહં સદ્દો ન સુય્યતી’’તિ? ‘‘યથા નિસ્સદ્દા હુત્વા ગણ્હન્તિ, તથા મે ઉપાયો કતો’’તિ. ‘‘અથ પુબ્બેવ કસ્મા નાકાસી’’તિ? ‘‘અજાનનતાય, સામી’’તિ. ‘‘ઇદાનિ કથં તે ઞાતો’’તિ? ‘‘ધીતરા મે અક્ખાતો, સામી’’તિ. મય્હં અવિદિતા ‘‘તવ ધીતા નામ અત્થી’’તિ. સો અહિવાતરોગુપ્પત્તિતો પટ્ઠાય સબ્બં ભદ્દવતિયસેટ્ઠિનો પવત્તિં આચિક્ખિત્વા તસ્સા અત્તનો જેટ્ઠધીતુટ્ઠાને ઠપિતભાવં આરોચેસિ. અથ નં સેટ્ઠિ ‘‘એવં સન્તે મમ કસ્મા ન કથેસિ, મમ સહાયકસ્સ ¶ ધીતા મમ ધીતા નામા’’તિ તં પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ – ‘‘અમ્મ, સેટ્ઠિનો ધીતાસી’’તિ? ‘‘આમ, તાતા’’તિ. ‘‘તેન હિ મા ચિન્તયિ, ત્વં મમ ¶ ધીતાસી’’તિ તં સીસે ચુમ્બિત્વા પરિવારત્થાય તસ્સા પઞ્ચ ઇત્થિસતાનિ દત્વા તં અત્તનો જેટ્ઠધીતુટ્ઠાને ઠપેસિ.

અથેકદિવસં તસ્મિં નગરે નક્ખત્તં સઙ્ઘુટ્ઠં હોતિ. તસ્મિં પન નક્ખત્તે બહિ અનિક્ખમનકા કુલધીતરોપિ અત્તનો પરિવારેન સદ્ધિં પદસાવ ¶ નદિં ગન્ત્વા ન્હાયન્તિ. તસ્મા તં દિવસં સામાવતીપિ પઞ્ચહિ ઇત્થિસતેહિ પરિવારિતા રાજઙ્ગણેનેવ ન્હાયિતું અગમાસિ. ઉતેનો સીહપઞ્જરે ઠિતો તં દિસ્વા ‘‘કસ્સિમા નાટકિત્થિયો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ન કસ્સચિ નાટકિત્થિયો, દેવા’’તિ. ‘‘અથ કસ્સ ધીતરો’’તિ? ‘‘ઘોસકસેટ્ઠિનો ધીતા દેવ, સામાવતી નામેસા’’તિ. સો દિસ્વાવ ઉપ્પન્નસિનેહો સેટ્ઠિનો સાસનં પાહેસિ – ‘‘ધીતરં કિર મે પેસેતૂ’’તિ. ‘‘ન પેસેમિ, દેવા’’તિ. ‘‘મા કિર એવં કરોતુ, પેસેતુયેવા’’તિ. ‘‘મયં ગહપતિકા નામ કુમારિકાનં પોથેત્વા વિહેઠેત્વા કડ્ઢનભયેન ન દેમ, દેવા’’તિ. રાજા કુજ્ઝિત્વા ગેહં લઞ્છાપેત્વા સેટ્ઠિઞ્ચ ભરિયઞ્ચ હત્થે ગહેત્વા બહિ કારાપેસિ. સામાવતી, ન્હાયિત્વા આગન્ત્વા ગેહં પવિસિતું ઓકાસં અલભન્તી, ‘‘કિં એતં, તાતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અમ્મ, રાજા તવ કારણા પહિણિ. અથ ‘ન મયં દસ્સામા’તિ વુત્તે ઘરં લઞ્છાપેત્વા અમ્હે બહિ કારાપેસી’’તિ. ‘‘તાત, ભારિયં વો કમ્મં કતં, રઞ્ઞા નામ પહિતે ‘ન, દેમા’તિ અવત્વા ‘સચે મે ધીતરં સપરિવારં ગણ્હથ, દેમા’તિ વત્તબ્બં ભવેય્ય, તાતા’’તિ. ‘‘સાધુ, અમ્મ, તવ રુચિયા સતિ એવં કરિસ્સામી’’તિ રઞ્ઞો તથા સાસનં પાહેસિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તં સપરિવારં આનેત્વા અભિસિઞ્ચિત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસિ. સેસા તસ્સાયેવ પરિવારિત્થિયો અહેસું. અયં સામાવતિયા ઉપ્પત્તિ.

ઉતેનસ્સ પન અપરાપિ વાસુલદત્તા નામ દેવી અહોસિ ¶ ચણ્ડપજ્જોતસ્સ ધીતા. ઉજ્જેનિયઞ્હિ ચણ્ડપજ્જોતો નામ રાજા અહોસિ. સો એકદિવસં ઉય્યાનતો આગચ્છન્તો અત્તનો સમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા, ‘‘અત્થિ નુ ખો અઞ્ઞસ્સપિ કસ્સચિ એવરૂપા સમ્પત્તી’’તિ વત્વા તં સુત્વા મનુસ્સેહિ ‘‘કિં સમ્પત્તિ નામેસા, કોસમ્બિયં ઉતેનસ્સ રઞ્ઞો અતિમહતી સમ્પતી’’તિ વુત્તે રાજા આહ – ‘‘તેન હિ ગણ્હિસ્સામ ન’’ન્તિ? ‘‘ન સક્કા સો ગહેતુ’’ન્તિ. ‘‘કિઞ્ચિ કત્વા ગણ્હિસ્સામયેવા’’તિ? ‘‘ન સક્કા દેવા’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘સો હત્થિકન્તં નામ સિપ્પં જાનાતિ, મન્તં ¶ પરિવત્તેત્વા હત્થિકન્તવીણં વાદેન્તો નાગે પલાપેતિપિ ગણ્હાતિપિ. હત્થિવાહનસમ્પન્નો તેન સદિસો નામ નત્થી’’તિ. ‘‘ન સક્કા મયા સો ગહેતુ’’ન્તિ. ‘‘સચે તે, દેવ, એકન્તેન અયં નિચ્છયો, તેન હિ દારુહત્થિં કારેત્વા ¶ તસ્સાસન્નટ્ઠાનં પેસેહિ. સો હત્થિવાહનં વા અસ્સવાહનં વા સુત્વા દૂરમ્પિ ગચ્છતિ. તત્થ નં આગતં ગહેતું સક્કા ભવિસ્સતી’’તિ.

રાજા ‘‘અત્થેસો ઉપાયો’’તિ દારુમયં યન્તહત્થિં કારાપેત્વા બહિ પિલોતિકાહિ વેઠેત્વા કતચિત્તકમ્મં કત્વા તસ્સ વિજિતે આસન્નટ્ઠાને એકસ્મિં સરતીરે વિસ્સજ્જાપેસિ. હત્થિનો અન્તોકુચ્છિયં સટ્ઠિ પુરિસા અપરાપરં ચઙ્કમન્તિ, હત્થિલણ્ડં આહરિત્વા તત્થ તત્થ છડ્ડેસું. એકો વનચરકો હત્થિં દિસ્વા, ‘‘અમ્હાકં રઞ્ઞો અનુચ્છવિકો’’તિ ચિન્તેત્વા, ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ – ‘‘દેવ, મયા સબ્બસેતો કેલાસકૂટપટિભાગો તુમ્હાકઞ્ઞેવ અનુચ્છવિકો વરવારણો દિટ્ઠો’’તિ. ઉતેનો તમેવ મગ્ગદેસકં કત્વા હત્થિં અભિરુય્હ સપરિવારો નિક્ખમિ. તસ્સ આગમનં ઞત્વા ¶ ચરપુરિસા ગન્ત્વા ચણ્ડપજ્જોતસ્સ આરોચેસું. સો આગન્ત્વા મજ્ઝે તુચ્છં કત્વા ઉભોસુ પસ્સેસુ બલકાયં પયોજેસિ. ઉતેનો તસ્સાગમનં અજાનન્તો હત્થિં અનુબન્ધિ. અન્તો ઠિતમનુસ્સા વેગેન પલાપેસું. કટ્ઠહત્થી રઞ્ઞો મન્તં પરિવત્તેત્વા વીણં વાદેન્તસ્સ તન્તિસદ્દં અસુણન્તો વિય પલાયતિયેવ. રાજા હત્થિનાગં પાપુણિતું અસક્કોન્તો અસ્સં આરુય્હ અનુબન્ધિ. તસ્મિં વેગેન અનુબન્ધન્તે બલકાયો ઓહીયિ. રાજા એકકોવ અહોસિ. અથ નં ઉભોસુ પસ્સેસુ પયુત્તા ચણ્ડપજ્જોતસ્સ પુરિસા ગણ્હિત્વા અત્તનો રઞ્ઞો અદંસુ. અથસ્સ બલકાયો અમિત્તવસં ગતભાવં ઞત્વા બહિનગરેવ ખન્ધાવારં નિવેસેત્વા અચ્છિ.

ચણ્ડપજ્જોતોપિ ઉતેનં જીવગ્ગાહમેવ ગાહાપેત્વા એકસ્મિં ચોરગેહે પક્ખિપિત્વા દ્વારં પિદહાપેત્વા તયો દિવસે જયપાનં પિવિ. ઉતેનો તતિયદિવસે આરક્ખકે પુચ્છિ – ‘‘કહં વો, તાત, રાજા’’તિ? ‘‘‘પચ્ચામિત્તો મે ગહિતો’તિ જયપાનં પિવતી’’તિ. ‘‘કા નામેસા માતુગામસ્સ વિય તુમ્હાકં રઞ્ઞો કિરિયા, નનુ પટિરાજૂનં ગહેત્વા ¶ વિસ્સજ્જેતું વા મારેતું વા વટ્ટતિ, અમ્હે દુક્ખં નિસીદાપેત્વા જયપાનં કિર પિવતી’’તિ. તે ગન્ત્વા તમત્થં રઞ્ઞો આરોચેસું. સો આગન્ત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં એવં વદસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. ‘‘સાધુ તં વિસ્સજ્જેસ્સામિ, એવરૂપો કિર તે મન્તો અત્થિ, તં મય્હં દસ્સસી’’તિ. ‘‘સાધુ દસ્સામિ, ગહણસમયે મં વન્દિત્વા તં ગણ્હાહિ. કિં પન ત્વં વન્દિસ્સસી’’તિ? ‘‘ક્યાહં તં વન્દિસ્સામિ, ન વન્દિસ્સામી’’તિ? ‘‘અહમ્પિ તે ન દસ્સામી’’તિ ¶ . ‘‘એવં સન્તે રાજાણં તે કરિસ્સામી’’તિ. ‘‘કરોહિ, સરીરસ્સ મે ઇસ્સરો, ન પન ચિત્તસ્સા’’તિ. રાજા તસ્સ સૂરગજ્જિતં સુત્વા, ‘‘કથં નુ ખો ઇમં મન્તં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘ઇમં મન્તં અઞ્ઞં જાનાપેતું ન સક્કા, મમ ધીતરં એતસ્સ સન્તિકે ¶ ઉગ્ગણ્હાપેત્વા અહં તસ્સા સન્તિકે ગણ્હિસ્સામી’’તિ. અથ નં આહ – ‘‘અઞ્ઞસ્સ વન્દિત્વા ગણ્હન્તસ્સ દસ્સસી’’તિ. ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. ‘‘તેન હિ અમ્હાકં ઘરે એકા ખુજ્જા અત્થિ તસ્સા અન્તોસાણિયં વન્દિત્વા નિસિન્નાય ત્વં બહિસાણિયં ઠિતોવ મન્તં વાચેહી’’તિ. ‘‘સાધુ, મહારાજ, ખુજ્જા વા હોતુ પીઠસપ્પિ વા, વન્દન્તિયા દસ્સામી’’તિ. તતો રાજા ગન્ત્વા ધીતરં વાસુલદત્તં આહ – ‘‘અમ્મ, એકો સઙ્ખકુટ્ઠી અનગ્ઘમન્તં જાનાતિ, તં અઞ્ઞં જાનાપેતું ન સક્કા. ત્વં અન્તોસાણિયં નિસીદિત્વા તં વન્દિત્વા મન્તં ગણ્હ, સો બહિસાણિયં ઠત્વા તુય્હં વાચેસ્સતિ. તવ સન્તિકા અહં તં ગણ્હિસ્સામી’’તિ.

એવં સો તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં સન્થવકરણભયેન ધીતરં ખુજ્જં, ઇતરં સઙ્ખકુટ્ઠિં કત્વા કથેસિ. સો તસ્સા અન્તોસાણિયં વન્દિત્વા નિસિન્નાય બહિ ઠિતો મન્તં વાચેસિ. અથ નં એકદિવસં પુનપ્પુનં વુચ્ચમાનમ્પિ મન્તપદં વત્તું અસક્કોન્તિં ‘‘અરે ખુજ્જે અતિબહલોટ્ઠકપોલં તે મુખં, એવં નામ વદેહી’’તિ આહ. ‘‘સા કુજ્ઝિત્વા અરે દુટ્ઠસઙ્ખકુટ્ઠિ ¶ કિં વદેસિ, કિં માદિસા ખુજ્જા નામ હોતી’’તિ? સાણિકણ્ણં ઉક્ખિપિત્વા ‘‘કાસિ ત્વ’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘રઞ્ઞો ધીતા વાસુલદત્તા નામાહ’’ન્તિ આહ. ‘‘પિતા તે તં મય્હં કથેન્તો ‘ખુજ્જા’તિ કથેસી’’તિ. ‘‘મય્હમ્પિ કથેન્તો તં સઙ્ખકુટ્ઠિં કત્વા કથેસી’’તિ. તે ઉભોપિ ‘‘તેન હિ અમ્હાકં સન્થવકરણભયેન કથિતં ભવિસ્સતી’’તિ અન્તોસાણિયઞ્ઞેવ સન્થવં કરિંસુ.

તતો પટ્ઠાય મન્તગ્ગહણં વા સિપ્પગ્ગહણં વા નત્થિ. રાજાપિ ધીતરં નિચ્ચં પુચ્છતિ – ‘‘સિપ્પં ગણ્હસિ, અમ્મા’’તિ? ‘‘ગણ્હામિ, તાતા’’તિ. અથ નં એકદિવસં ઉતેનો ¶ આહ – ‘‘ભદ્દે, સામિકેન કત્તબ્બં નામ નેવ માતાપિતરો ન ભાતુભગિનિયો કાતું સક્કોન્તિ, સચે મય્હં જીવિતં દસ્સસિ, પઞ્ચ તે ઇત્થિસતાનિ પરિવારં દત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાનં દસ્સામી’’તિ. ‘‘સચે ઇમસ્મિં વચને પતિટ્ઠાતું સક્ખિસ્સથ, દસ્સામિ વો જીવિત’’ન્તિ. ‘‘સક્ખિસ્સામિ, ભદ્દે’’તિ. સા ‘‘સાધુ, સામી’’તિ પિતુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. અથ નં સો પુચ્છિ – ‘‘અમ્મ, નિટ્ઠિતં સિપ્પ’’ન્તિ? ‘‘ન તાવ નિટ્ઠિતં, તાત, સિપ્પ’’ન્તિ. અથ નં સો પુચ્છિ – ‘‘કિં, અમ્મા’’તિ? ‘‘અમ્હાકં એકં દ્વારઞ્ચ એકં વાહનઞ્ચ લદ્ધું વટ્ટતિ, તાતા’’તિ. ‘‘ઇદં કિં, અમ્મા’’તિ? ‘‘તાત, રત્તિં કિર તારકસઞ્ઞાય મન્તસ્સ ઉપચારત્થાય એકં ઓસધં ગહેતબ્બં અત્થિ. તસ્મા અમ્હાકં વેલાય ¶ વા અવેલાય વા નિક્ખમનકાલે એકં દ્વારઞ્ચેવ એકં વાહનઞ્ચ લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. તે અત્તનો અભિરુચિતં એકં દ્વારં હત્થગતં કરિંસુ. રઞ્ઞો પન પઞ્ચ વાહનાનિ અહેસું. ભદ્દવતી નામ કરેણુકા ¶ એકદિવસં પઞ્ઞાસ યોજનાનિ ગચ્છતિ, કાકો નામ દાસો સટ્ઠિ યોજનાનિ ગચ્છતિ, ચેલકટ્ઠિ ચ મુઞ્ચકેસી ચાતિ દ્વે અસ્સા યોજનસતં ગચ્છન્તિ, નાળાગિરિ હત્થી વીસતિ યોજનસતન્તિ.

સો કિર રાજા અનુપ્પન્ને બુદ્ધે એકસ્સ ઇસ્સરસ્સ ઉપટ્ઠાકો અહોસિ. અથેકદિવસં ઇસ્સરે બહિનગરં ગન્ત્વા ન્હત્વા આગચ્છન્તે એકો પચ્ચેકબુદ્ધો નગરં પિણ્ડાય પવિસિત્વા સકલનગરવાસીનં મારેન આવટ્ટિતત્તા એકં ભિક્ખામ્પિ અલભિત્વા યથાધોતેન પત્તેન નિક્ખમિ. અથ નં નગરદ્વારં પત્તકાલે મારો અઞ્ઞાતકવેસેન ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘અપિ, ભન્તે, વો કિઞ્ચિ લદ્ધ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘કિં પન મે ત્વં અલભનાકારં કરી’’તિ? ‘‘તેન હિ નિવત્તિત્વા પુન પવિસથ, ઇદાનિ ન કરિસ્સામી’’તિ. ‘‘નાહં પુન નિવત્તિસ્સામી’’તિ. સચે હિ નિવત્તેય્ય, પુન સો સકલનગરવાસીનં સરીરે અધિમુઞ્ચિત્વા પાણિં પહરિત્વા હસનકેળિં કરેય્ય. પચ્ચેકબુદ્ધે અનિવત્તિત્વા ગતે મારો તત્થેવ અન્તરધાયિ. અથ સો ઇસ્સરો યથાધોતેનેવ પત્તેન ¶ આગચ્છન્તં પચ્ચેકબુદ્ધં દિસ્વા વન્દિત્વા, ‘‘અપિ, ભન્તે, કિઞ્ચિ લદ્ધ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘ચરિત્વા નિક્ખન્તમ્હાવુસો’’તિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અય્યો, મયા પુચ્છિતં અકથેત્વા અઞ્ઞં વદતિ, ન કિઞ્ચિ લદ્ધં ભવિસ્સતી’’તિ. અથસ્સ પત્તં ઓલોકેન્તો તુચ્છં દિસ્વા ગેહે ભત્તસ્સ ¶ નિટ્ઠિતાનિટ્ઠિતભાવં અજાનનતાય સૂરો હુત્વા પત્તં ગહેતું અવિસહન્તો ‘‘થોકં, ભન્તે, અધિવાસેથા’’તિ વત્વા વેગેન ઘરં ગન્ત્વા ‘‘અમ્હાકં ભત્તં નિટ્ઠિત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘નિટ્ઠિત’’ન્તિ વુત્તે તં ઉપટ્ઠાકં આહ – ‘‘તાત, અઞ્ઞો તયા સમ્પન્નવેગતરો નામ નત્થિ, સીઘેન જવેન ભદન્તં પત્વા ‘પત્તં મે, ભન્તે, દેથા’તિ વત્વા પત્તં ગહેત્વા વેગેન એહી’’તિ. સો એકવચનેનેવ પક્ખન્દિત્વા પત્તં ગહેત્વા આહરિ. ઇસ્સરોપિ અત્તનો ભોજનસ્સ પત્તં પૂરેત્વા ‘‘ઇમં સીઘં ગન્ત્વા અય્યસ્સ સમ્પાદેહિ, અહં તે ઇતો પત્તિં દમ્મી’’તિ આહ.

સોપિ તં ગહેત્વા જવેન ગન્ત્વા પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પત્તં દત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, ‘વેલા ઉપકટ્ઠા’તિ અહં અતિસીઘેન જવેન આગતો ચ ગતો ચ, એતસ્સ મે જવસ્સ ફલેન યોજનાનં પણ્ણાસસટ્ઠિસતવીસસતગમનસમત્થાનિ પઞ્ચ વાહનાનિ નિબ્બત્તન્તુ, આગચ્છન્તસ્સ ચ મે ગચ્છન્તસ્સ ચ સરીરં સૂરિયતેજેન તત્થં, તસ્સ મે ફલેન નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને આણા સૂરિયતેજસદિસા હોતુ, ઇમસ્મિં મે પિણ્ડપાતે સામિના પત્તિ દિન્ના, તસ્સા મે નિસ્સન્દેન તુમ્હેહિ દિટ્ઠધમ્મસ્સ ¶ ભાગી હોમી’’તિ આહ. પચ્ચેકબુદ્ધો ‘‘એવં હોતૂ’’તિ વત્વા –

‘‘ઇચ્છિતં ¶ પત્થિતં તુય્હં, સબ્બમેવ સમિજ્ઝતુ;

સબ્બે પૂરેન્તુ સઙ્કપ્પા, ચન્દો પન્નરસો યથા. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૯૫ પુબ્બૂપનિસ્સયસમ્પત્તિકથા; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧. ૧૯૨);

‘‘ઇચ્છિતં પત્થિતં તુય્હં, ખિપ્પમેવ સમિજ્ઝતુ;

સબ્બે પૂરેન્તુ સઙ્કપ્પા, મણિજોતિરસો યથા’’તિ. –

અનુમોદનં અકાસિ. પચ્ચેકબુદ્ધાનં કિર ઇધાવ દ્વે ગાથા અનુમોદનગાથા નામ હોન્તિ. તત્થ જોતિરસોતિ સબ્બકામદદં મણિરતનં વુચ્ચતિ. ઇદં તસ્સ પુબ્બચરિતં. સો એતરહિ ચણ્ડપજ્જોતો અહોસિ. તસ્સ ચ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન ઇમાનિ પઞ્ચ વાહનાનિ નિબ્બત્તિંસુ. અથેકદિવસં રાજા ઉય્યાનકીળાય નિક્ખમિ. ઉતેનો ‘‘અજ્જ પલાયિતબ્બ’’ન્તિ મહન્તામહન્તે ચમ્મપસિબ્બકે હિરઞ્ઞસુવણ્ણસ્સ પૂરેત્વા કરેણુકાપિટ્ઠે ઠપેત્વા વાસુલદત્તં આદાય પલાયિ. અન્તેપુરપાલકા પલાયન્તં તં દિસ્વા ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા ‘‘સીઘં ગચ્છથા’’તિ બલં પહિણિ. ઉતેનો ¶ બલસ્સ પક્ખન્દભાવં ઞત્વા કહાપણપસિબ્બકં મોચેત્વા પાતેસિ, મનુસ્સા કહાપણે ઉચ્ચિનિત્વા પુન પક્ખન્દિંસુ. ઇતરો સુવણ્ણપસિબ્બકં મોચેત્વા પાતેત્વા નેસં સુવણ્ણલોભેન પપઞ્ચેન્તાનઞ્ઞેવ ¶ બહિ નિવુટ્ઠં અત્તનો ખન્ધાવારં પાપુણિ. અથ નં આગચ્છન્તં દિસ્વાવ અત્તનો બલકાયો પરિવારેત્વા નગરં પવેસેસિ. સો પત્વાવ વાસુલદત્તં અભિસિઞ્ચિત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસીતિ. અયં વાસુલદત્તાય ઉપ્પત્તિ.

અપરા પન માગણ્ડિયા નામ રઞ્ઞો સન્તિકા અગ્ગમહેસિટ્ઠાનં લભિ. સા કિર કુરુરટ્ઠે માગણ્ડિયબ્રાહ્મણસ્સ ધીતા. માતાપિસ્સા માગણ્ડિયાયેવ નામં. ચૂળપિતાપિસ્સા માગણ્ડિયોવ, સા અભિરૂપા અહોસિ દેવચ્છરપટિભાગા. પિતા પનસ્સા અનુચ્છવિકં સામિકં અલભન્તો મહન્તેહિ મહન્તેહિ કુલેહિ યાચિતોપિ ‘‘ન મય્હં ધીતુ તુમ્હે અનુચ્છવિકા’’તિ તજ્જેત્વા ઉય્યોજેસિ. અથેકદિવસં સત્થા પચ્ચૂસસમયે લોકં વોલોકેન્તો માગણ્ડિયબ્રાહ્મણસ્સ સપજાપતિકસ્સ અનાગામિફલૂપનિસ્સયં દિસ્વા અત્તનો પત્તચીવરમાદાય તસ્સ બહિનિગમે અગ્ગિપરિચરણટ્ઠાનં અગમાસિ. સો તથાગતસ્સ રૂપસોભગ્ગપ્પત્તં અત્તભાવં ઓલોકેત્વા, ‘‘ઇમસ્મિં લોકે ઇમિના પુરિસેન સદિસો અઞ્ઞો પુરિસો નામ નત્થિ, અયં મય્હં ધીતુ અનુચ્છવિકો, ઇમસ્સ પોસાપનત્થાય ધીતરં દસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘સમણ, એકા મે ધીતા અત્થિ, અહં એત્તકં કાલં તસ્સા અનુચ્છવિકં પુરિસં ન પસ્સામિ, તુમ્હે તસ્સા અનુચ્છવિકા, સા ચ તુમ્હાકઞ્ઞેવ અનુચ્છવિકા. તુમ્હાકઞ્હિ ¶ પાદપરિચારિકા, તસ્સા ચ ભત્તા ¶ લદ્ધું વટ્ટતિ, તં વો અહં દસ્સામિ, યાવ મમાગમના ઇધેવ તિટ્ઠથા’’તિ આહ. સત્થા કિઞ્ચિ અવત્વા તુણ્હી અહોસિ. બ્રાહ્મણો વેગેન ઘરં ગન્ત્વા, ‘‘ભોતિ, ભોતિ ધીતુ મે અનુચ્છવિકો પુરિસો દિટ્ઠો, સીઘં સીઘં નં અલઙ્કરોહી’’તિ તં અલઙ્કારાપેત્વા સદ્ધિં બ્રાહ્મણિયા આદાય સત્થુ સન્તિકં પાયાસિ. સકલનગરં સઙ્ખુભિ. અયં ‘‘એત્તકં કાલં મય્હં ધીતુ અનુચ્છવિકો નત્થી’’તિ કસ્સચિ અદત્વા ‘‘અજ્જ મે ધીતુ અનુચ્છવિકો દિટ્ઠો’’તિ કિર વદેતિ, ‘‘કીદિસો નુ ખો સો પુરિસો, પસ્સિસ્સામ ન’’ન્તિ મહાજનો તેનેવ સદ્ધિં નિક્ખમિ.

તસ્મિં ¶ ધીતરં ગહેત્વા આગચ્છન્તે સત્થા તેન વુત્તટ્ઠાને અટ્ઠત્વા તત્થ પદચેતિયં દસ્સેત્વા ગન્ત્વા અઞ્ઞસ્મિં ઠાને અટ્ઠાસિ. બુદ્ધાનઞ્હિ પદચેતિયં અધિટ્ઠહિત્વા અક્કન્તટ્ઠાનેયેવ પઞ્ઞાયતિ, ન અઞ્ઞત્થ. યેસઞ્ચત્થાય અધિટ્ઠિતં હોતિ, તેયેવ નં પસ્સન્તિ. તેસં પન અદસ્સનકરણત્થં હત્થિઆદયો વા અક્કમન્તુ, મહામેઘો વા પવસ્સતુ, વેરમ્ભવાતા વા પહરન્તુ, ન તં કોચિ મક્ખેતું સક્કોતિ. અથ બ્રાહ્મણી બ્રાહ્મણં આહ – ‘‘કુહિં સો પુરિસો’’તિ. ‘‘‘ઇમસ્મિં ઠાને તિટ્ઠાહી’તિ નં અવચં, કુહિં નુ ખો સો ગતો’’તિ ઇતો ચિતો ઓલોકેન્તો પદચેતિયં દિસ્વા ‘‘અયમસ્સ પદવલઞ્જો’’તિ ¶ આહ. બ્રાહ્મણી સલક્ખણમન્તાનં તિણ્ણં વેદાનં પગુણતાય લક્ખણમન્તે પરિવત્તેત્વા પદલક્ખણં ઉપધારેત્વા, ‘‘નયિદં, બ્રાહ્મણ, પઞ્ચકામગુણસેવિનો પદ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘રત્તસ્સ હિ ઉક્કુટિકં પદં ભવે,

વિવટ્ટચ્છદસ્સ ઇદમીદિસં પદ’’ન્તિ. (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૬૦-૨૬૧; વિસુદ્ધિ. ૧.૪૫);

અથ નં બ્રાહ્મણો એવમાહ – ‘‘ભોતિ ત્વં ઉદકપાતિયં કુમ્ભીલં, ગેહમજ્ઝે ચ પન ચોરં વિય મન્તે પસ્સનસીલા, તુણ્હી હોહી’’તિ. બ્રાહ્મણ, યં ઇચ્છસિ, તં વદેહિ, નયિદં પઞ્ચકામગુણસેવિનો પદન્તિ. તતો ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો સત્થારં દિસ્વા, ‘‘અયં સો પુરિસો’’તિ વત્વા બ્રાહ્મણો ગન્ત્વા, ‘‘સમણ, ધીતરં મે તવ પોસાપનત્થાય દેમી’’તિ આહ. સત્થા ‘‘ધીતરા તે મય્હં અત્થો અત્થિ વા નત્થિ વા’’તિ અવત્વાવ, ‘‘બ્રાહ્મણ, એકં તે કારણં કથેમી’’તિ વત્વા, ‘‘કથેહિ સમણા’’તિ વુત્તે મહાભિનિક્ખમનતો પટ્ઠાય યાવ અજપાલનિગ્રોધમૂલા ¶ મારેન અનુબદ્ધભાવં અજપાલનિગ્રોધમૂલે ચ પન ‘‘અતીતો દાનિ મે એસ વિસય’’ન્તિ તસ્સ સોકાતુરસ્સ સોકવૂપસમનત્થં આગતાહિ મારધીતાહિ કુમારિકવણ્ણાદિવસેન ¶ પયોજિતં પલોભનં આચિક્ખિત્વા, ‘‘તદાપિ મય્હં છન્દો નાહોસી’’તિ વત્વા –

પાદાપિ નં સમ્ફુસિતું ન ઇચ્છે’’તિ. (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૬૦-૨૬૧; સુ. નિ. ૮૪૧) –

ઇમં ગાથમાહ. ગાથાપરિયોસાને બ્રાહ્મણો ચ બ્રાહ્મણી ચ અનાગામિફલે પતિટ્ઠહિંસુ. માગણ્ડિયાપિ ખો ‘‘સચસ્સ મયા અત્થો નત્થિ, અનત્થિકભાવોવ વત્તબ્બો, અયં પન મં મુત્તકરીસપુણ્ણં કરોતિ, પાદાપિ નં સમ્ફુસિતું ન ઇચ્છેતિ, હોતુ, અત્તનો જાતિકુલપદેસભોગયસવયસમ્પત્તિં આગમ્મ તથારૂપં ભત્તારં લભિત્વા સમણસ્સ ગોતમસ્સ કત્તબ્બયુત્તકં જાનિસ્સામી’’તિ સત્થરિ આઘાતં બન્ધિ. ‘‘કિં પન સત્થા તાય અત્તનિ આઘાતુપ્પત્તિં જાનાતિ, નો’’તિ? ‘‘જાનાતિયેવ. જાનન્તો કસ્મા ગાથમાહા’’તિ? ઇતરેસં દ્વિન્નં વસેન. બુદ્ધા હિ આઘાતં અગણેત્વા મગ્ગફલાધિગમારહાનં વસેન ધમ્મં દેસેન્તિયેવ. માતાપિતરો તં નેત્વા ચૂળમાગણ્ડિયં કનિટ્ઠં પટિચ્છાપેત્વા પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિંસુ. ચૂળમાગણ્ડિયોપિ ¶ ચિન્તેસિ – ‘‘મમ ધીતા ઓમકસત્તસ્સ ન અનુચ્છવિકા, એકસ્સ રઞ્ઞોવ અનુચ્છવિકા’’તિ. તં આદાય કોસમ્બિં ગન્ત્વા સબ્બાલઙ્કારેહિ અલઙ્કરિત્વા, ‘‘ઇમં ઇત્થિરતનં દેવસ્સ અનુચ્છવિક’’ન્તિ ઉતેનસ્સ રઞ્ઞો અદાસિ. સો તં દિસ્વાવ ઉપ્પન્નબલવસિનેહો અભિસેકં કત્વા પઞ્ચસતમાતુગામપરિવારં દત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસિ. અયં માગણ્ડિયાય ઉપ્પત્તિ.

એવમસ્સ દિયડ્ઢસહસ્સનાટકિત્થિપરિવારા તિસ્સો અગ્ગમહેસિયો અહેસું. તસ્મિં ખો પન સમયે ઘોસકસેટ્ઠિ કુક્કુટસેટ્ઠિ પાવારિકસેટ્ઠીતિ કોસમ્બિયં તયો સેટ્ઠિનો હોન્તિ. તે ઉપકટ્ઠાય વસ્સૂપનાયિકાય પઞ્ચસતતાપસે હિમવન્તતો આગન્ત્વા નગરે ભિક્ખાય ચરન્તે દિસ્વા પસીદિત્વા નિસીદાપેત્વા ભોજેત્વા પટિઞ્ઞં ગહેત્વા ચત્તારો માસે અત્તનો સન્તિકે વસાપેત્વા પુન વસ્સારત્તે આગમનત્થાય પટિજાનાપેત્વા ઉય્યોજેસું. તાપસાપિ તતો પટ્ઠાય અટ્ઠ માસે હિમવન્તે વસિત્વા ચત્તારો માસે તેસં સન્તિકે ¶ વસિંસુ. તે અપરભાગે હિમવન્તતો આગચ્છન્તા ¶ અરઞ્ઞાયતને એકં મહાનિગ્રોધં દિસ્વા તસ્સ મૂલે નિસીદિંસુ. તેસુ જેટ્ઠકતાપસો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમસ્મિં રુક્ખે અધિવત્થા દેવતા ઓરમત્તિકા ન ભવિસ્સતિ, મહેસક્ખેનેવેત્થ દેવરાજેન ભવિતબ્બં ¶ , સાધુ વત સચાયં ઇસિગણસ્સ પાનીયં દદેય્યા’’તિ. સોપિ પાનીયં અદાસિ. તાપસો ન્હાનોદકં ચિન્તેસિ, તમ્પિ અદાસિ. તતો ભોજનં ચિન્તેસિ, તમ્પિ અદાસિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અયં દેવરાજા અમ્હેહિ ચિન્તિતં ચિન્તિતં સબ્બં દેતિ, અહો વત નં પસ્સેય્યામા’’તિ. સો રુક્ખક્ખન્ધં પદાલેત્વા અત્તાનં દસ્સેસિ. અથ નં તાપસા, ‘‘દેવરાજ, મહતી તે સમ્પત્તિ, કિં નુ ખો કત્વા અયં તે લદ્ધા’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘મા પુચ્છથ, અય્યા’’તિ. ‘‘આચિક્ખ, દેવરાજા’’તિ. સો અત્તના કતકમ્મસ્સ પરિત્તકત્તા લજ્જમાનો કથેતું ન વિસહિ. તેહિ પુનપ્પુનં નિપ્પીળિયમાનો પન ‘‘તેન હિ સુણાથા’’તિ વત્વા કથેસિ.

સો કિરેકો દુગ્ગતમનુસ્સો હુત્વા ભતિં પરિયેસન્તો અનાથપિણ્ડિકસ્સ સન્તિકે ભતિકમ્મં લભિત્વા તં નિસ્સાય જીવિકં કપ્પેસિ. અથેકસ્મિં ઉપોસથદિવસે સમ્પત્તે અનાથપિણ્ડિકો વિહારતો આગન્ત્વા પુચ્છિ – ‘‘તસ્સ ભતિકસ્સ અજ્જુપોસથદિવસભાવો કેનચિ કથિતો’’તિ? ‘‘ન કથિતો, સામી’’તિ. ‘‘તેન હિસ્સ સાયમાસં પચથા’’તિ. અથસ્સ પત્થોદનં પચિંસુ. સો દિવસં અરઞ્ઞે કમ્મં કત્વા સાયં આગન્ત્વા ભત્તે વડ્ઢેત્વા દિન્ને ‘‘છાતોમ્હી’’તિ સહસા અભુઞ્જિત્વાવ ‘‘અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ ઇમસ્મિં ગેહે ‘ભત્તં દેથ, સૂપં દેથ, બ્યઞ્જનં દેથા’તિ મહાકોલાહલં અહોસિ, અજ્જ તે સબ્બે નિસ્સદ્દા નિપજ્જિંસુ, મય્હમેવ એકસ્સાહારં વડ્ઢયિંસુ, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા પુચ્છિ – ‘‘અવસેસા ભુઞ્જિંસુ, ન ભુઞ્જિંસૂ’’તિ? ‘‘ન ભુઞ્જિંસુ, તાતા’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ઇમસ્મિં ગેહે ઉપોસથદિવસેસુ સાયમાસં ¶ ન ભુઞ્જન્તિ, સબ્બેવ ઉપોસથિકા હોન્તિ. અન્તમસો થનપાયિનોપિ દારકે મુખં વિક્ખાલાપેત્વા ચતુમધુરં મુખે પક્ખિપાપેત્વા મહાસેટ્ઠિ ઉપોસથિકે કારેતિ. ગન્ધતેલપ્પદીપે જાલન્તે ખુદ્દકમહલ્લકદારકા સયનગતા દ્વત્તિંસાકારં સજ્ઝાયન્તિ. તુય્હં પન ઉપોસથદિવસભાવં કથેતું સતિં ન કરિમ્હા. તસ્મા તવેવ ભત્તં પક્કં, નં ભુઞ્જસ્સૂતિ. સચે ઇદાનિ ઉપોસથિકેન ¶ ભવિતું વટ્ટતિ, અહમ્પિ ભવેય્યન્તિ. ‘‘ઇદં સેટ્ઠિ જાનાતી’’તિ. ‘‘તેન હિ નં પુચ્છથા’’તિ. તે ગન્ત્વા સેટ્ઠિં પુચ્છિંસુ. સો એવમાહ – ‘‘ઇદાનિ પન અભુઞ્જિત્વા મુખં વિક્ખાલેત્વા ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠહન્તો ઉપડ્ઢં ઉપોસથકમ્મં લભિસ્સતી’’તિ. ઇતરો તં સુત્વા તથા અકાસિ.

તસ્સ સકલદિવસં કમ્મં કત્વા છાતસ્સ સરીરે વાતા કુપ્પિંસુ. સો યોત્તેન ઉરં બન્ધિત્વા યોત્તકોટિયં ગહેત્વા પરિવત્તતિ. સેટ્ઠિ તં પવત્તિં સુત્વા ઉક્કાહિ ધારિયમાનાહિ ચતુમધુરં ગાહાપેત્વા ¶ તસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા, ‘‘કિં, તાતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સામિ, વાતા મે કુપ્પિતા’’તિ. ‘‘તેન હિ ઉટ્ઠાય ઇદં ભેસજ્જં ખાદાહી’’તિ. ‘‘તુમ્હેપિ ખાદથ, સામી’’તિ. ‘‘અમ્હાકં અફાસુકં નત્થિ, ત્વં ખાદાહી’’તિ. ‘‘સામિ, અહં ઉપોસથકમ્મં કરોન્તો ¶ સકલં કાતું નાસક્ખિં, ઉપડ્ઢકમ્મમ્પિ મે વિકલં મા અહોસી’’તિ ન ઇચ્છિ. ‘‘મા એવં કરિ, તાતા’’તિ વુચ્ચમાનોપિ અનિચ્છિત્વા અરુણે ઉટ્ઠહન્તે મિલાતમાલા વિય કાલં કત્વા તસ્મિં નિગ્રોધરુક્ખે દેવતા હુત્વા નિબ્બત્તિ. તસ્મા ઇમમત્થં કથેત્વા ‘‘સો સેટ્ઠિ બુદ્ધમામકો, ધમ્મમામકો, સઙ્ઘમામકો, તં નિસ્સાય કતસ્સ ઉપડ્ઢુપોસથકમ્મસ્સ નિસ્સન્દેનેસા સમ્પત્તિ મયા લદ્ધા’’તિ આહ.

‘‘બુદ્ધો’’તિ વચનં સુત્વાવ પઞ્ચસતા તાપસા ઉટ્ઠાય દેવતાય અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ‘‘બુદ્ધોતિ વદેસિ, બુદ્ધોતિ વદેસી’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘બુદ્ધોતિ વદામિ, બુદ્ધોતિ વદામી’’તિ તિક્ખત્તું પટિજાનાપેત્વા ‘‘ઘોસોપિ ખો એસો દુલ્લભો લોકસ્મિ’’ન્તિ ઉદાનં ઉદાનેત્વા ‘‘દેવતે અનેકેસુ કપ્પસતસહસ્સેસુ અસુતપુબ્બં સદ્દં તયા સુણાપિતમ્હા’’તિ આહંસુ. અથ અન્તેવાસિનો આચરિયં એતદવોચું – ‘‘તેન હિ સત્થુ સન્તિકં ગચ્છામા’’તિ. ‘‘તાતા, તયો સેટ્ઠિનો અમ્હાકં બહૂપકારા, સ્વે તેસં નિવેસને ભિક્ખં ગણ્હિત્વા તેસમ્પિ આચિક્ખિત્વા ગમિસ્સામ, અધિવાસેથ, તાતા’’તિ. તે અધિવાસયિંસુ. પુનદિવસે સેટ્ઠિનો યાગુભત્તં સમ્પાદેત્વા આસનાનિ પઞ્ઞાપેત્વા ‘‘અજ્જ નો અય્યાનં આગમનદિવસો’’તિ ઞત્વા પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા તે આદાય નિવેસનં ગન્ત્વા નિસીદાપેત્વા ભિક્ખં અદંસુ. તે કતભત્તકિચ્ચા મહાસેટ્ઠિનો ‘‘મયં ગમિસ્સામા’’તિ વદિંસુ. ‘‘નનુ, ભન્તે, તુમ્હેહિ ચત્તારો ¶ વસ્સિકે માસે અમ્હાકં ગહિતાવ પટિઞ્ઞા, ઇદાનિ કુહિં ગચ્છથા’’તિ? ‘‘લોકે ¶ કિર બુદ્ધો ઉપ્પન્નો, ધમ્મો ઉપ્પન્નો, સઙ્ઘો ઉપ્પન્નો, તસ્મા સત્થુ સન્તિકં ગમિસ્સામા’’તિ. ‘‘કિં પન તસ્સ સત્થુનો સન્તિકં તુમ્હાકઞ્ઞેવ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘અઞ્ઞેસમ્પિ અવારિતં, આવુસો’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, આગમેથ, મયમ્પિ ગમનપરિવચ્છં કત્વા ગચ્છામા’’તિ. ‘‘તુમ્હેસુ પરિવચ્છં કરોન્તેસુ અમ્હાકં પપઞ્ચો હોતિ, મયં પુરતો ગચ્છામ, તુમ્હે પચ્છા આગચ્છેય્યાથા’’તિ વત્વા તે પુરેતરં ગન્ત્વા સમ્માસમ્બુદ્ધં દિસ્વા અભિત્થવિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. અથ નેસં સત્થા અનુપુબ્બિં કથં કથેત્વા ધમ્મં દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને સબ્બેપિ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા પબ્બજ્જં યાચિત્વા ‘‘એથ, ભિક્ખવો’’તિ વચનસમનન્તરંયેવ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા એહિભિક્ખૂ અહેસું.

તેપિ ખો તયો સેટ્ઠિનો પઞ્ચહિ પઞ્ચહિ સકટસતેહિ ભત્તચ્છાદનસપ્પિમધુફાણિતાદીનિ દાનૂપકરણાનિ આદાય સાવત્થિં પત્વા સત્થારં વન્દિત્વા ધમ્મકથં સુત્વા કથાપરિયોસાને સોતાપત્તિફલે ¶ પતિટ્ઠાય અદ્ધમાસમત્તમ્પિ દાનં દદમાના સત્થુ સન્તિકે વસિત્વા કોસમ્બિં આગમનત્થાય સત્થારં યાચિત્વા સત્થારા પટિઞ્ઞં દદન્તેન ¶ ‘‘સુઞ્ઞાગારે ખો ગહપતયો તથાગતા અભિરમન્તી’’તિ વુત્તે, ‘‘અઞ્ઞાતં, ભન્તે, અમ્હેહિ પહિતસાસનેન આગન્તું વટ્ટતી’’તિ વત્વા કોસમ્બિં ગન્ત્વા ઘોસકસેટ્ઠિ ઘોસિતારામં, કુક્કુટસેટ્ઠિ કુક્કુટારામં, પાવારિકસેટ્ઠિ પાવારિકારામન્તિ તયો મહાવિહારે કારેત્વા સત્થુ આગમનત્થાય સાસનં પહિણિંસુ. સત્થા તેસં સાસનં સુત્વા તત્થ અગમાસિ. તે પચ્ચુગ્ગન્ત્વા સત્થારં વિહારં પવેસેત્વા વારેન વારેન પટિજગ્ગન્તિ. સત્થા દેવસિકં એકેકસ્મિં વિહારે વસતિ. યસ્સ વિહારે વુટ્ઠો હોતિ, તસ્સેવ ઘરદ્વારે પિણ્ડાય ચરતિ. તેસં પન તિણ્ણં સેટ્ઠીનં ઉપટ્ઠાકો સુમનો નામ માલાકારો અહોસિ. સો તે સેટ્ઠિનો એવમાહ – ‘‘અહં તુમ્હાકં દીઘરત્તં ઉપકારકો, સત્થારં ભોજેતુકામોમ્હિ, મય્હમ્પિ એકદિવસં સત્થારં દેથા’’તિ. ‘‘તેન હિ ભણે સ્વે ભોજેહી’’તિ. ‘‘સાધુ, સામી’’તિ સો સત્થારં નિમન્તેત્વા સક્કારં પટિયાદેસિ.

તદા ¶ રાજા સામાવતિયા દેવસિકં પુપ્ફમૂલે અટ્ઠ કહાપણે દેતિ. તસ્સા ખુજ્જુત્તરા નામ દાસી સુમનમાલાકારસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા નિબદ્ધં પુપ્ફાનિ ગણ્હાતિ. અથ નં તસ્મિં દિવસે આગતં માલાકારો આહ – ‘‘મયા સત્થા નિમન્તિતો, અજ્જ પુપ્ફેહિ સત્થારં પૂજેસ્સામિ, તિટ્ઠ તાવ, ત્વં પરિવેસનાય સહાયિકા હુત્વા ધમ્મં સુત્વા અવસેસાનિ પુપ્ફાનિ ગહેત્વા ગમિસ્સસી’’તિ ¶ . સા ‘‘સાધૂ’’તિ અધિવાસેસિ. સુમનો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસિત્વા અનુમોદનકરણત્થાય પત્તં અગ્ગહેસિ. સત્થા અનુમોદનધમ્મદેસનં આરભિ. ખુજ્જુત્તરાપિ સત્થુ ધમ્મકથં સુણન્તીયેવ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. સા અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ ચત્તારો કહાપણે અત્તનો ગહેત્વા ચતૂહિ પુપ્ફાનિ ગહેત્વા ગચ્છતિ, તં દિવસં અટ્ઠહિપિ પુપ્ફાનિ ગહેત્વા ગતા. અથ નં સામાવતી આહ – ‘‘કિં નુ ખો, અમ્મ, અજ્જ અમ્હાકં રઞ્ઞા દ્વિગુણં પુપ્ફમૂલં દિન્ન’’ન્તિ? ‘‘નો, અય્યે’’તિ. ‘‘અથ કસ્મા બહૂનિ પુપ્ફાની’’તિ? ‘‘અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ અહં ચત્તારો કહાપણે અત્તનો ગહેત્વા ચતૂહિ પુપ્ફાનિ આહરામી’’તિ. ‘‘અજ્જ કસ્મા ન ગણ્હી’’તિ? ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા ધમ્મસ્સ અધિગતત્તા’’તિ. અથ નં ‘‘અરે, દુટ્ઠદાસિ એત્તકં કાલં તયા ગહિતકહાપણે મે દેહી’’તિ અતજ્જેત્વા, ‘‘અમ્મ, તયા પિવિતં અમતં અમ્હેપિ પાયેહી’’તિ વત્વા ‘‘તેન હિ મં ન્હાપેહી’’તિ વુત્તે સોળસહિ ગન્ધોદકઘટેહિ ન્હાપેત્વા દ્વે મટ્ઠસાટકે દાપેસિ. સા એકં નિવાસેત્વા એકં એકંસં પારુપિત્વા આસનં પઞ્ઞાપેત્વા એકં બીજનિં આહરાપેત્વા આસને નિસીદિત્વા ચિત્રબીજનિં આદાય પઞ્ચ માતુગામસતાનિ આમન્તેત્વા તાસં સત્થારા દેસિતનિયામેનેવ ધમ્મં દેસેસિ. તસ્સા ધમ્મકથં સુત્વા તા સબ્બાપિ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ.

તા ¶ સબ્બાપિ ખુજ્જુત્તરં વન્દિત્વા, ‘‘અમ્મ ¶ , અજ્જતો પટ્ઠાય ત્વં કિલિટ્ઠકમ્મં મા કરિ, અમ્હાકં માતુટ્ઠાને ચ આચરિયટ્ઠાને ચ ઠત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારા દેસિતં ધમ્મં સુત્વા અમ્હાકં કથેહી’’તિ વદિંસુ. સા તથા કરોન્તી અપરભાગે તિપિટકધરા જાતા. અથ નં સત્થા ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવિકાનં ઉપાસિકાનં બહુસ્સુતાનં ધમ્મકથિકાનં યદિદં ખુજ્જુત્તરા’’તિ એતદગ્ગે ઠપેસિ. તાપિ ખો પઞ્ચસતા ઇત્થિયો તં એવમાહંસુ – ‘‘અમ્મ, સત્થારં દટ્ઠુકામામ્હા, તં નો દસ્સેહિ, ગન્ધમાલાદીહિ ¶ તં પૂજેસ્સામા’’તિ. ‘‘અય્યે, રાજકુલં નામ ભારિયં, તુમ્હે ગહેત્વા બહિ ગન્તું ન સક્કા’’તિ. ‘‘અમ્મ, નો મા નાસેહિ, દસ્સેહેવ અમ્હાકં સત્થાર’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ તુમ્હાકં વસનગબ્ભાનં ભિત્તીસુ યત્તકેન ઓલોકેતું સક્કા હોતિ, તત્તકં છિદ્દં કત્વા ગન્ધમાલાદીનિ આહરાપેત્વા સત્થારં તિણ્ણં સેટ્ઠીનં ઘરદ્વારં ગચ્છન્તં તુમ્હે તેસુ તેસુ ઠાનેસુ ઠત્વા ઓલોકેથ ચેવ, હત્થે ચ પસારેત્વા વન્દથ, પૂજેથ ચા’’તિ. તા તથા કત્વા સત્થારં ગચ્છન્તઞ્ચ આગચ્છન્તઞ્ચ ઓલોકેત્વા વન્દિંસુ ચેવ પૂજેસુઞ્ચ.

અથેકદિવસં માગણ્ડિયા અત્તનો પાસાદતલતો નિક્ખમિત્વા ચઙ્કમમાના તાસં વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ગબ્ભેસુ છિદ્દં દિસ્વા, ‘‘ઇદં કિ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા, તાહિ તસ્સા સત્થરિ આઘાતબદ્ધભાવં અજાનન્તીહિ ‘‘સત્થા ¶ ઇમં નગરં આગતો, મયં એત્થ ઠત્વા સત્થારં વન્દામ ચેવ પૂજેમ ચા’’તિ વુત્તે, ‘‘આગતો નામ ઇમં નગરં સમણો ગોતમો, ઇદાનિસ્સ કત્તબ્બં જાનિસ્સામિ, ઇમાપિ તસ્સ ઉપટ્ઠાયિકા, ઇમાસમ્પિ કત્તબ્બં જાનિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ – ‘‘મહારાજ, સામાવતિમિસ્સિકાનં બહિદ્ધા પત્થના અત્થિ, કતિપાહેનેવ તે જીવિતં મારેસ્સન્તી’’તિ. રાજા ‘‘ન તા એવરૂપં કરિસ્સન્તી’’તિ ન સદ્દહિ. પુનપ્પુનં વુત્તેપિ ન સદ્દહિ એવ. અથ નં એવં તિક્ખત્તું વુત્તેપિ અસદ્દહન્તં ‘‘સચે મે ન સદ્દહસિ, તાસં વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ઉપચારેહિ, મહારાજા’’તિ આહ. રાજા ગન્ત્વા ગબ્ભેસુ છિદ્દં દિસ્વા, ‘‘ઇદં કિ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા, તસ્મિં અત્થે આરોચિતે તાસં અકુજ્ઝિત્વા, કિઞ્ચિ અવત્વાવ છિદ્દાનિ પિદહાપેત્વા સબ્બગબ્ભેસુ ઉદ્ધચ્છિદ્દકવાતપાનાનિ કારેસિ. ઉદ્ધચ્છિદ્દકવાતપાનાનિ કિર તસ્મિં કાલે ઉપ્પન્નાનિ. માગણ્ડિયા તાસં કિઞ્ચિ કાતું અસક્કુણિત્વા, ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સેવ કત્તબ્બં કરિસ્સામી’’તિ નાગરાનં લઞ્જં દત્વા, ‘‘સમણં ગોતમં અન્તોનગરં પવિસિત્વા વિચરન્તં દાસકમ્મકરપોરિસેહિ અક્કોસેત્વા પરિભાસેત્વા પલાપેથા’’તિ આણાપેસિ. મિચ્છાદિટ્ઠિકા તીસુ રતનેસુ અપ્પસન્ના અન્તોનગરં પવિટ્ઠં સત્થારં અનુબન્ધિત્વા ¶ , ‘‘ચોરોસિ ¶ , બાલોસિ, મૂળ્હોસિ, ઓટ્ઠોસિ, ગોણોસિ, ગદ્રભોસિ, નેરયિકોસિ, તિરચ્છાનગતોસિ, નત્થિ તુય્હં સુગતિ, દુગ્ગતિયેવ તુય્હં પાટિકઙ્ખા’’તિ દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તિ.

તં ¶ સુત્વા આયસ્મા આનન્દો સત્થારં એતદવોચ – ‘‘ભન્તે, ઇમે નાગરા અમ્હે અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તિ, ઇતો અઞ્ઞત્થ ગચ્છામા’’તિ. ‘‘કુહિં, આનન્દોતિ’’? ‘‘અઞ્ઞં નગરં, ભન્તે’’તિ. ‘‘તત્થ મનુસ્સેસુ અક્કોસન્તેસુ પુન કત્થ ગમિસ્સામ, આનન્દો’’તિ? ‘‘તતોપિ અઞ્ઞં નગરં, ભન્તે’’તિ. ‘‘તત્થાપિ મનુસ્સેસુ અક્કોસન્તેસુ કુહિં ગમિસ્સામા’’તિ? ‘‘તતોપિ અઞ્ઞં નગરં, ભન્તે’’તિ. ‘‘આનન્દ, એવં કાતું ન વટ્ટતિ. યત્થ અધિકરણં ઉપ્પન્નં, તત્થેવ તસ્મિં વૂપસન્તે અઞ્ઞત્થ ગન્તું વટ્ટતિ. કે પન તે, આનન્દ, અક્કોસન્તી’’તિ? ‘‘ભન્તે, દાસકમ્મકરે ઉપાદાય સબ્બે અક્કોસન્તી’’તિ. ‘‘અહં, આનન્દ, સઙ્ગામં ઓતિણ્ણહત્થિસદિસો, સઙ્ગામં ઓતિણ્ણહત્થિનો હિ ચતૂહિ દિસાહિ આગતે સરે સહિતું ભારો, તથેવ બહૂહિ દુસ્સીલેહિ કથિતકથાનં સહનં નામ મય્હં ભારો’’તિ વત્વા અત્તાનં આરબ્ભ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા નાગવગ્ગે તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

‘‘અહં નાગોવ સઙ્ગામે, ચાપતો પતિતં સરં;

અતિવાક્યં તિતિક્ખિસ્સં, દુસ્સીલો હિ બહુજ્જનો.

‘‘દન્તં ¶ નયન્તિ સમિતિં, દન્તં રાજાભિરૂહતિ;

દન્તો સેટ્ઠો મનુસ્સેસુ, યોતિવાક્યં તિતિક્ખતિ.

‘‘વરમસ્સતરા દન્તા, આજાનીયા ચ સિન્ધવા;

કુઞ્જરા ચ મહાનાગા, અત્તદન્તો તતો વર’’ન્તિ. (ધ. પ. ૩૨૦-૩૨૨);

ધમ્મકથા સમ્પત્તમહાજનસ્સ સાત્થિકા અહોસિ. એવં ધમ્મં દેસેત્વા મા ચિન્તયિ, આનન્દ, એતે સત્તાહમત્તમેવ અક્કોસિસ્સન્તિ, અટ્ઠમે દિવસે તુણ્હી ભવિસ્સન્તિ, બુદ્ધાનઞ્હિ ઉપ્પન્નં અધિકરણં સત્તાહતો ઉત્તરિ ન ગચ્છતિ. માગણ્ડિયા સત્થારં અક્કોસાપેત્વા પલાપેતું અસક્કોન્તી, ‘‘કિં નુ ખો કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘ઇમા એતસ્સ ઉપત્થમ્ભભૂતા, એતાસમ્પિ બ્યસનં કરિસ્સામી’’તિ એકદિવસં રઞ્ઞો સુરાપાનટ્ઠાને ઉપટ્ઠાનં કરોન્તી ચૂળપિતુ સાસનં પહિણિ ‘‘અત્થો મે કિર કુક્કુટેહિ ¶ , અટ્ઠ મતકુક્કુટે, અટ્ઠ સજીવકુક્કુટે ચ ગહેત્વા આગચ્છતુ, આગન્ત્વા ચ સોપાનમત્થકે ઠત્વા આગતભાવં નિવેદેત્વા ‘પવિસતૂ’તિ વુત્તેપિ અપવિસિત્વા પઠમં અટ્ઠ સજીવકુક્કુટે પહિણતુ, ‘પચ્છા ઇતરે’’’તિ. ચૂળાપટ્ઠાકસ્સ ચ ‘‘મમ વચનં કરેય્યાસી’’તિ લઞ્જં અદાસિ. માગણ્ડિયો આગન્ત્વા, રઞ્ઞો નિવેદાપેત્વા, ‘‘પવિસતૂ’’તિ વુત્તે, ‘‘રઞ્ઞો આપાનભૂમિં ન પવિસિસ્સામી’’તિ આહ. ઇતરા ચૂળુપટ્ઠાકં ¶ પહિણિ ¶ – ‘‘ગચ્છ, તાત, મમ ચૂળપિતુ સન્તિક’’ન્તિ. સો ગન્ત્વા તેન દિન્ને અટ્ઠ સજીવકુક્કુટે આનેત્વા, ‘‘દેવ, પુરોહિતેન પણ્ણાકારો પહિતો’’તિ આહ. રાજા ‘‘ભદ્દકો વત નો ઉત્તરિભઙ્ગો ઉપ્પન્નો, કો નુ ખો પચેય્યા’’તિ આહ. માગણ્ડિયા, ‘‘મહારાજ, સામાવતિપ્પમુખા પઞ્ચસતા ઇત્થિયો નિક્કમ્મિકા વિચરન્તિ, તાસં પેસેહિ, તા પચિત્વા આહરિસ્સન્તી’’તિ આહ. રાજા ‘‘ગચ્છ, તાસં દત્વા અઞ્ઞસ્સ કિર હત્થે અદત્વા સયમેવ મારેત્વા પચન્તૂ’’તિ પેસેસિ. ચૂળુપટ્ઠાકો ‘‘સાધુ દેવા’’તિ ગન્ત્વા તથા વત્વા તાહિ ‘‘મયં પાણાતિપાતં ન કરોમા’’તિ પટિક્ખિત્તો આગન્ત્વા તમત્થં રઞ્ઞો આરોચેસિ. માગણ્ડિયા ‘‘દિટ્ઠં તે, મહારાજ, ઇદાનિ તાસં પાણાતિપાતસ્સ કરણં વા અકરણં વા જાનિસ્સસિ, ‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ પચિત્વા પેસેન્તૂ’તિ વદેહિ દેવા’’તિ આહ. રાજા તથા વત્વા પેસેસિ. ઇતરો તે ગહેત્વા ગચ્છન્તો વિય હુત્વા ગન્ત્વા તે કુક્કુટે પુરોહિતસ્સ દત્વા મતકુક્કુટે તાસં સન્તિકં નેત્વા, ‘‘ઇમે કિર કુક્કુટે પચિત્વા સત્થુ સન્તિકં પહિણથા’’તિ આહ. તા, ‘‘સામિ, આહર, ઇદં નામ અમ્હાકં કિચ્ચ’’ન્તિ પચ્ચુગ્ગન્ત્વા ગણ્હિંસુ. સો રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘કિં, તાતા’’તિ પુટ્ઠો, ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ પચિત્વા પેસેથાતિ વુત્તમત્તેયેવ પટિમગ્ગં આગન્ત્વા ગણ્હિંસૂ’’તિ આચિક્ખિ. માગણ્ડિયા ‘‘પસ્સ, મહારાજ, ન તા તુમ્હાદિસાનં કરોન્તિ, બહિદ્ધા પત્થના તાસં અત્થીતિ વુત્તે ન સદ્દહસી’’તિ આહ. રાજા તં સુત્વાપિ અધિવાસેત્વા ¶ તુણ્હીયેવ અહોસિ. માગણ્ડિયા ‘‘કિં નુ ખો કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ.

તદા પન રાજા ‘‘સામાવતિયા વાસુલદત્તાય માગણ્ડિયાય ચા’’તિ તિસ્સન્નમ્પિ એતાસં પાસાદતલે વારેન વારેન સત્તાહં સત્તાહં વીતિનામેતિ ¶ . અથ નં ‘‘સ્વે વા પરસુવે વા સામાવતિયા પાસાદતલં ગમિસ્સતી’’તિ ઞત્વા માગણ્ડિયા ચૂળપિતુ સાસનં પહિણિ – ‘‘અગદેન કિર દાઠા ધોવિત્વા એકં સપ્પં પેસેતૂ’’તિ. સો તથા કત્વા પેસેસિ. રાજા અત્તનો ગમનટ્ઠાનં હત્થિકન્તવીણં આદાયયેવ ગચ્છતિ, તસ્સા પોક્ખરે એકં છિદ્દં અત્થિ. માગણ્ડિયા તેન છિદ્દેન સપ્પં પવેસેત્વા છિદ્દં માલાગુળેન થકેસિ. સપ્પો દ્વીહતીહં અન્તોવીણાયમેવ અહોસિ. માગણ્ડિયા રઞ્ઞો ગમનદિવસે ‘‘અજ્જ કતરિસ્સિત્થિયા પાસાદં ગમિસ્સસિ દેવા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સામાવતિયા’’તિ વુત્તે, ‘‘અજ્જ મયા, મહારાજ, અમનાપો સુપિનો દિટ્ઠો. ન સક્કા તત્થ ગન્તું, દેવા’’તિ? ‘‘ગચ્છામેવા’’તિ. સા યાવ તતિયં વારેત્વા, ‘‘એવં સન્તે અહમ્પિ તુમ્હેહિ સદ્ધિં ગમિસ્સામિ, દેવા’’તિ વત્વા નિવત્તિયમાનાપિ અનિવત્તિત્વા, ‘‘ન જાનામિ, કિં ભવિસ્સતિ દેવા’’તિ રઞ્ઞા સદ્ધિંયેવ અગમાસિ.

રાજા સામાવતિમિસ્સિકાહિ દિન્નાનિ વત્થપુપ્ફગન્ધાભરણાનિ ધારેત્વા સુભોજનં ભુઞ્જિત્વા વીણં ¶ ઉસ્સીસકે ઠપેત્વા સયને નિપજ્જિ. માગણ્ડિયા અપરાપરં વિચરન્તી વિય હુત્વા વીણાછિદ્દતો પુપ્ફગુળં અપનેસિ. સપ્પો દ્વીહતીહં નિરાહારો તેન છિદ્દેન નિક્ખમિત્વા પસ્સસન્તો ફણં કત્વા સયનપિટ્ઠે નિપજ્જિ ¶ . માગણ્ડિયા તં દિસ્વા, ‘‘ધી ધી, દેવ, સપ્પો’’તિ મહાસદ્દં કત્વા રાજાનઞ્ચ તા ચ અક્કોસન્તી, ‘‘અયં અન્ધબાલરાજા અલક્ખિકો મય્હં વચનં ન સુણાતિ, ઇમાપિ નિસ્સિરીકા દુબ્બિનીતા, કિં નામ રઞ્ઞો સન્તિકા ન લભન્તિ, કિં નુ તુમ્હે ઇમસ્મિં મતેયેવ સુખં જીવિસ્સથ, જીવન્તે દુક્ખં જીવથ, ‘અજ્જ મયા પાપસુપિનો દિટ્ઠો, સામાવતિયા પાસાદં ગન્તું ન વટ્ટતી’તિ વારેન્તિયાપિ મે વચનં ન સુણસિ, દેવા’’તિ આહ. રાજા સપ્પં દિસ્વા મરણભયતજ્જિતો ‘‘એવરૂપમ્પિ નામ ઇમા કરિસ્સન્તિ, અહો પાપા, અહં ઇમાસં પાપભાવં આચિક્ખન્તિયાપિ ઇમિસ્સા વચનં ન સદ્દહિં, પઠમં અત્તનો ગબ્ભેસુ છિદ્દાનિ કત્વા નિસિન્ના, પુન મયા પેસિતે કુક્કુટે પટિપહિણિંસુ, અજ્જ સયને સપ્પં વિસ્સજ્જિંસૂ’’તિ કોધેન સમ્પજ્જલિતો વિય અહોસિ.

સામાવતીપિ ¶ પઞ્ચન્નં ઇત્થિસતાનં ઓવાદં અદાસિ – ‘‘અમ્મા, અમ્હાકં અઞ્ઞં પટિસરણં નત્થિ, નરિન્દે ચ દેવિયા ચ અત્તનિ ચ સમમેવ મેત્તચિત્તં પવત્તેથ, મા કસ્સચિ કોપં કરિત્થા’’તિ. રાજા સહસ્સથામં સિઙ્ગધનું આદાય જિયં પોથેત્વા વિસપીતં સરં સન્નય્હિત્વા સામાવતિં ધુરે કત્વા સબ્બા ¶ તા પટિપાટિયા ઠપાપેત્વા સામાવતિયા ઉરે સરં વિસ્સજ્જેસિ. સો તસ્સા મેત્તાનુભાવેન પટિનિવત્તિત્વા આગતમગ્ગાભિમુખોવ હુત્વા રઞ્ઞો હદયં પવિસન્તો વિય અટ્ઠાસિ. રાજા ચિન્તેસિ – ‘‘મયા ખિત્તો સરો સિલમ્પિ વિનિવિજ્ઝિત્વા ગચ્છતિ, આકાસે પટિહનનકટ્ઠાનં નત્થિ, અથ ચ પનેસ નિવત્તિત્વા મમ હદયાભિમુખો જાતો, અયઞ્હિ નામ નિસ્સત્તો નિજ્જીવો સરોપિ એતિસ્સા ગુણં જાનાતિ, અહં મનુસ્સભૂતોપિ ન જાનામી’’તિ, સો ધનું છડ્ડેત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ સામાવતિયા પાદમૂલે ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સમ્મુય્હામિ પમુય્હામિ, સબ્બા મુય્હન્તિ મે દિસા;

સામાવતિ મં તાયસ્સુ, ત્વઞ્ચ મે સરણં ભવા’’તિ.

સા તસ્સ વચનં સુત્વા, ‘‘સાધુ, દેવ, મં સરણં ગચ્છા’’તિ અવત્વા, ‘‘યમહં, મહારાજ, સરણં ગતા, તમેવ ત્વમ્પિ સરણં ગચ્છાહી’’તિ ઇદં વત્વા સામાવતી સમ્માસમ્બુદ્ધસાવિકા –

‘‘મા ¶ મં ત્વં સરણં ગચ્છ, યમહં સરણં ગતા;

એસ બુદ્ધો મહારાજ, એસ બુદ્ધો અનુત્તરો;

સરણં ગચ્છ તં બુદ્ધં, ત્વઞ્ચ મે સરણં ભવા’’તિ. –

આહ ¶ . રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા, ‘‘ઇદાનાહં અતિરેકતરં ભાયામી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘એસ ભિય્યો પમુય્હામિ, સબ્બા મુય્હન્તિ મે દિસા;

સામાવતિ મં તાયસ્સુ, ત્વઞ્ચ મે સરણં ભવા’’તિ.

અથ નં સા પુરિમનયેનેવ પુન પટિક્ખિપિત્વા, ‘‘તેન હિ ત્વઞ્ચ સરણં ગચ્છામિ, સત્થારઞ્ચ સરણં ગચ્છામિ, વરઞ્ચ તે દમ્મી’’તિ વુત્તે, ‘‘વરો ગહિતો હોતુ, મહારાજા’’તિ આહ. સો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા સરણં ગન્ત્વા નિમન્તેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સત્તાહં મહાદાનં દત્વા ¶ સામાવતિં આમન્તેત્વા, ‘‘ઉટ્ઠેહિ, વરં ગણ્હા’’તિ આહ. ‘‘મહારાજ, મય્હં હિરઞ્ઞાદીહિ અત્થો નત્થિ, ઇમં પન મે વરં દેહિ, તથા કરોહિ, યથા સત્થા નિબદ્ધં પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં ઇધાગચ્છતિ, ધમ્મં સુણિસ્સામી’’તિ. રાજા સત્થારં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં નિબદ્ધં ઇધાગચ્છથ, સામાવતિમિસ્સિકા ‘ધમ્મં સુણિસ્સામા’તિ વદન્તી’’તિ આહ. ‘‘મહારાજ, બુદ્ધાનં નામ એકસ્મિં ઠાને નિબદ્ધં ગન્તું ન વટ્ટતિ, મહાજનો સત્થારં આગમનત્થાય પચ્ચાસીસતી’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, એકં ભિક્ખું આણાપેથા’’તિ. સત્થા આનન્દત્થેરં આણાપેસિ. સો તતો પટ્ઠાય પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ આદાય નિબદ્ધં રાજકુલં ગચ્છતિ. તાપિ દેવિયો નિબદ્ધં થેરં સપરિવારં ભોજેન્તિ, ધમ્મં સુણન્તિ. તા એકદિવસં થેરસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા પસીદિત્વા, પઞ્ચહિ ઉત્તરાસઙ્ગસતેહિ ધમ્મપૂજં અકંસુ ¶ . એકેકો ઉત્તરાસઙ્ગો પઞ્ચ સતાનિ પઞ્ચ સતાનિ અગ્ઘતિ.

તા એકવત્થા દિસ્વા રાજા પુચ્છિ – ‘‘કુહિં વો ઉત્તરાસઙ્ગો’’તિ. ‘‘અય્યસ્સ નો દિન્ના’’તિ. ‘‘તેન સબ્બે ગહિતા’’તિ? ‘‘આમ, ગહિતા’’તિ. રાજા થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા તાહિ ઉત્તરાસઙ્ગાનં દિન્નભાવં પુચ્છિત્વા તાહિ દિન્નભાવઞ્ચ થેરેન ગહિતભાવઞ્ચ સુત્વા, ‘‘નનુ, ભન્તે, અતિબહૂનિ વત્થાનિ, એત્તકેહિ કિં કરિસ્સથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અમ્હાકં પહોનકાનિ વત્થાનિ ગણ્હિત્વા સેસાનિ જિણ્ણચીવરિકાનં ભિક્ખૂનં દસ્સામિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘તે અત્તનો જિણ્ણચીવરાનિ કિં કરિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘જિણ્ણતરચીવરિકાનં દસ્સન્તી’’તિ. ‘‘તે ¶ અત્તનો જિણ્ણતરચીવરાનિ કિં કરિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘પચ્ચત્થરણાનિ કરિસ્સન્તી’’તિ. ‘‘પુરાણપચ્ચત્થરણાનિ કિં કરિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘ભૂમત્થરણાનિ કરિસ્સન્તી’’તિ. ‘‘પુરાણભૂમત્થરણાનિ કિં કરિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘પાદપુઞ્છનાનિ કરિસ્સન્તિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘પુરાણપાદપુઞ્છનાનિ કિં કરિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘ખણ્ડાખણ્ડિકં કોટ્ટેત્વા મત્તિકાય મદ્દિત્વા ભિત્તિં લિમ્પિસ્સન્તી’’તિ. ‘‘ભન્તે, એત્તકાનિ કત્વાપિ અય્યાનં દિન્નાનિ ન નસ્સન્તી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. રાજા પસન્નો અપરાનિપિ પઞ્ચ વત્થસતાનિ આહરાપેત્વા થેરસ્સ પાદમૂલે ઠપાપેસિ. થેરો કિર પઞ્ચસતગ્ઘનકાનેવ વત્થાનિ પઞ્ચસતભાગેન ¶ પાદમૂલે ઠપેત્વા દિન્નાનિ પઞ્ચસતક્ખત્તું લભિ, સહસ્સગ્ઘનકાનિ સહસ્સભાગેન પાદમૂલે ઠપેત્વા દિન્નાનિ ¶ સહસ્સક્ખત્તું લભિ, સતસહસ્સગ્ઘનકાનિ સતસહસ્સભાગેન પાદમૂલે ઠપેત્વા દિન્નાનિ સતસહસ્સક્ખત્તું લભિ. એકં દ્વે તીણિ ચત્તારિ પઞ્ચ દસાતિઆદિના નયેન લદ્ધાનં પન ગણના નામ નત્થિ. તથાગતે કિર પરિનિબ્બુતે થેરો સકલજમ્બુદીપં વિચરિત્વા સબ્બવિહારેસુ ભિક્ખૂનં અત્તનો સન્તકાનેવ પત્તચીવરાનિ અદાસિ.

તદા માગણ્ડિયાપિ ‘‘યમહં કરોમિ. તં તથા અહુત્વા અઞ્ઞથાવ હોતિ, ઇદાનિ કિં નુ ખો કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘અત્થેસો ઉપાયો’’તિ રઞ્ઞે ઉય્યાનકીળં ગચ્છન્તે ચૂળપિતુ સાસનં પહિણિ – ‘‘સામાવતિયા પાસાદં ગન્ત્વા, દુસ્સકોટ્ઠાગારાનિ ચ તેલકોટ્ઠાગારાનિ ચ વિવરાપેત્વા, દુસ્સાનિ તેલચાટીસુ તેમેત્વા તેમેત્વા થમ્ભે વેઠેત્વા તા સબ્બાપિ એકતો કત્વા દ્વારં પિદહિત્વા બહિ યન્તકં દત્વા દણ્ડદીપિકાહિ ગેહે અગ્ગિં દદમાનો ઓતરિત્વા ગચ્છતૂ’’તિ. સો પાસાદં અભિરુય્હ કોટ્ઠાગારાનિ ¶ વિવરિત્વા વત્થાનિ તેલચાટીસુ તેમેત્વા તેમેત્વા થમ્ભે વેઠેતું આરભિ. અથ નં સામાવતિપ્પમુખા ઇત્થિયો ‘‘કિં એતં ચૂળપિતા’’તિ વદન્તિયો ઉપસઙ્કમિંસુ. ‘‘અમ્મા, રાજા દળ્હિકમ્મત્થાય ઇમે થમ્ભે તેલપિલોતિકાહિ વેઠાપેતિ, રાજગેહે નામ સુયુત્તં દુયુત્તં દુજ્જાનં, મા મે સન્તિકે હોથ, અમ્મા’’તિ એવં વત્વા તા આગતા ગબ્ભે પવેસેત્વા દ્વારાનિ પિદહિત્વા બહિ યન્તકં દત્વા આદિતો પટ્ઠાય અગ્ગિં દેન્તો ઓતરિ. સામાવતી તાસં ઓવાદં અદાસિ – ‘‘અમ્હાકં અનમતગ્ગે સંસારે વિચરન્તીનં એવમેવ અગ્ગિના ઝાયમાનાનં અત્તભાવાનં પરિચ્છેદો બુદ્ધઞાણેનપિ ન સુકરો, અપ્પમત્તા હોથા’’તિ. તા ગેહે ઝાયન્તે વેદનાપરિગ્ગહકમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તિયો કાચિ દુતિયફલં, કાચિ તતિયફલં પાપુણિંસુ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો સમ્બહુલા ભિક્ખૂ પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસુ, ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, એકમન્તં નિસિન્ના ખો તે ભિક્ખૂ ભગવન્તં એતદવોચું – ‘ઇધ, ભન્તે, રઞ્ઞો ઉતેનસ્સ ઉય્યાનગતસ્સ અન્તેપુરં દડ્ઢં, પઞ્ચ ચ ઇત્થિસતાનિ કાલકતાનિ ¶ સામાવતિપ્પમુખાનિ. તાસં, ભન્તે, ઉપાસિકાનં કા ગતિ, કો અભિસમ્પરાયો’તિ? સન્તેત્થ, ભિક્ખવે, ઉપાસિકાયો સોતાપન્ના ¶ , સન્તિ સકદાગામિયો, સન્તિ અનાગામિયો, સબ્બા તા, ભિક્ખવે ¶ , ઉપાસિકાયો અનિપ્ફલા કાલકતા’’તિ. અથ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘મોહસમ્બન્ધનો લોકો, ભબ્બરૂપોવ દિસ્સતિ;

ઉપધીબન્ધનો બાલો, તમસા પરિવારિતો;

સસ્સતોરિવ ખાયતિ, પસ્સતો નત્થિ કિઞ્ચન’’ન્તિ. (ઉદા. ૭૦);

એવઞ્ચ પન વત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, સત્તા નામ વટ્ટે વિચરન્તા નિચ્ચકાલં અપ્પમત્તા હુત્વા પુઞ્ઞકમ્મમેવ ન કરોન્તિ, પમાદિનો હુત્વા પાપકમ્મમ્પિ કરોન્તિ. તસ્મા વટ્ટે વિચરન્તા સુખમ્પિ દુક્ખમ્પિ અનુભવન્તી’’તિ ધમ્મં દેસેસિ.

રાજા ‘‘સામાવતિયા ગેહં કિર ઝાયતી’’તિ સુત્વા વેગેનાગચ્છન્તોપિ અદડ્ઢે સમ્પાપુણિતું નાસક્ખિ. આગન્ત્વા પન ગેહં નિબ્બાપેન્તો ઉપ્પન્નબલવદોમનસ્સો અમચ્ચગણપરિવુતો નિસીદિત્વા સામાવતિયા ગુણે અનુસ્સરન્તો, ‘‘કસ્સ નુ ખો ઇદં કમ્મ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘માગણ્ડિયાય કારિતં ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા, ‘‘તાસેત્વા પુચ્છિયમાના ન કથેસ્સતિ, સણિકં ઉપાયેન પુચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા અમચ્ચે ¶ આહ – ‘‘અમ્ભો, અહં ઇતો પુબ્બે ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય આસઙ્કિતપરિસઙ્કિતોવ હોમિ, સામાવતી મે નિચ્ચં ઓતારમેવ ગવેસતિ, ઇદાનિ પન મે ચિત્તં નિબ્બુતં ભવિસ્સતિ, સુખેન ચ વસિતું લભિસ્સામી’’તિ, તે ‘‘કેન નુ ખો, દેવ, ઇદં કત’’ન્તિ આહંસુ. ‘‘મયિ સિનેહેન કેનચિ કતં ભવિસ્સતી’’તિ. માગણ્ડિયાપિ સમીપે ઠિતા તં સુત્વા, ‘‘નાઞ્ઞો કોચિ કાતું સક્ખિસ્સતિ, મયા કતં, દેવ, અહં ચૂળપિતરં આણાપેત્વા કારેસિ’’ન્તિ આહ. ‘‘તં ઠપેત્વા અઞ્ઞો મયિ સિનેહો સત્તો નામ નત્થિ, પસન્નોસ્મિ, વરં તે દમ્મિ, અત્તનો ઞાતિગણં પક્કોસાપેહી’’તિ. સા ઞાતકાનં સાસનં પહિણિ – ‘‘રાજા મે પસન્નો વરં દેતિ, સીઘં આગચ્છન્તૂ’’તિ. રાજા આગતાગતાનં મહન્તં સક્કારં કારેસિ. તં દિસ્વા તસ્સા અઞ્ઞાતકાપિ લઞ્જં દત્વા ‘‘મયં માગણ્ડિયાય ઞાતકા’’તિ આગચ્છિંસુ. રાજા તે સબ્બે ગાહાપેત્વા રાજઙ્ગણે નાભિપ્પમાણે આવાટે ખણાપેત્વા તે તત્થ નિસીદાપેત્વા પંસૂહિ પૂરેત્વા ઉપરિ પલાલે વિકિરાપેત્વા અગ્ગિં દાપેસિ. ચમ્મસ્સ દડ્ઢકાલે અયનઙ્ગલેન ¶ કસાપેત્વા ખણ્ડાખણ્ડં હીરાહીરં કારેસિ. માગણ્ડિયાય ¶ સરીરતોપિ તિખિણેન ¶ સત્થેન ઘનઘનટ્ઠાનેસુ મંસં ઉપ્પાટેત્વા તેલકપાલં ઉદ્ધનં આરોપેત્વા પૂવે વિય પચાપેત્વા તમેવ ખાદાપેસિ.

ધમ્મસભાયમ્પિ ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું, ‘‘અનનુચ્છવિકં વત, આવુસો, એવરૂપાય સદ્ધાય પસન્નાય ઉપાસિકાય એવરૂપં મરણ’’ન્તિ. સત્થા આગન્ત્વા, ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ભિક્ખવે, ઇમસ્મિં અત્તભાવે સામાવતિપ્પમુખાનં ઇત્થીનં એતં અયુત્તં સમ્પત્તં. પુબ્બે કતકમ્મસ્સ પન યુત્તમેવ એતાહિ લદ્ધ’’ન્તિ વત્વા, ‘‘કિં, ભન્તે, એતાહિ પુબ્બે કતં, તં આચિક્ખથા’’તિ તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ –

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે રાજગેહે નિબદ્ધં અટ્ઠ પચ્ચેકબુદ્ધા ભુઞ્જન્તિ. પઞ્ચસતા ઇત્થિયો તે ઉપટ્ઠહન્તિ. તેસુ સત્ત પચ્ચેકબુદ્ધા હિમવન્તં ગચ્છન્તિ, એકો નદીતીરે એકં તિણગહનં અત્થિ, તત્થ ઝાનં સમાપજ્જિત્વા નિસીદિ. અથેકદિવસં રાજા પચ્ચેકબુદ્ધેસુ ગતેસુ તા ઇત્થિયો આદાય નદિયં ઉદકકીળં ¶ કીળિતું ગતો. તત્થ તા ઇત્થિયો દિવસભાગં ઉદકે કીળિત્વા ઉત્તરિત્વા સીતપીળિતા અગ્ગિં વિસિબ્બેતુકામા ‘‘અમ્હાકં અગ્ગિકરણટ્ઠાનં ઓલોકેથા’’તિ અપરાપરં વિચરન્તિયો તં તિણગહનં દિસ્વા, ‘‘તિણરાસી’’તિ સઞ્ઞાય તં પરિવારેત્વા ઠિતા અગ્ગિં અદંસુ. તિણેસુ ઝાયિત્વા પતન્તેસુ પચ્ચેકબુદ્ધં દિસ્વા, ‘‘નટ્ઠામ્હા, અમ્હાકં રઞ્ઞો પચ્ચેકબુદ્ધો ઝાયતિ, રાજા ઞત્વા અમ્હે નાસેસ્સતિ, સુદડ્ઢં નં કરિસ્સામા’’તિ સબ્બા તા ઇત્થિયો ઇતો ચિતો ચ દારૂનિ આહરિત્વા તસ્સ ઉપરિ દારુરાસિં કરિંસુ. મહાદારુરાસિ અહોસિ. અથ નં આલિમ્પેત્વા, ‘‘ઇદાનિ ઝાયિસ્સતી’’તિ પક્કમિંસુ. તા પઠમં અસઞ્ચેતનિકા હુત્વા કમ્મુના ન બજ્ઝિંસુ, ઇદાનિ પચ્છા સઞ્ચેતનાય કમ્મુના બજ્ઝિંસુ. પચ્ચેકબુદ્ધં પન અન્તોસમાપત્તિયં સકટસહસ્સેહિ દારૂનિ આહરિત્વા આલિમ્પેન્તાપિ ઉસ્માકારમત્તમ્પિ ગહેતું ન સક્કોન્તિ. તસ્મા સો સત્તમે દિવસે ઉટ્ઠાય યથાસુખં અગમાસિ. તા તસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા બહૂનિ વસ્સસતસહસ્સાનિ નિરયે પચ્ચિત્વા તસ્સેવ કમ્મસ્સ વિપાકાવસેસેન અત્તભાવસતે ઇમિનાવ નિયામેન ગેહે ઝાયમાને ઝાયિંસુ. ઇદં એતાસં પુબ્બકમ્મન્તિ.

એવં ¶ વુત્તે ભિક્ખૂ સત્થારં પટિપુચ્છિંસુ – ‘‘ખુજ્જુત્તરા પન, ભન્તે, કેન કમ્મેન ખુજ્જા જાતા, કેન કમ્મેન મહાપઞ્ઞા, કેન કમ્મેન સોતાપત્તિફલં અધિગતા, કેન કમ્મેન પરેસં પેસનકારિતા ¶ જાતા’’તિ? ભિક્ખવે, તસ્સેવ રઞ્ઞો બારાણસિયં રજ્જં કરણકાલે સ્વેવ ¶ પચ્ચેકબુદ્ધો થોકં ખુજ્જધાતુકો અહોસિ. અથેકા ઉપટ્ઠાયિકા ઇત્થી કમ્બલં પારુપિત્વા સુવણ્ણસરણં ગહેત્વા, ‘‘અમ્હાકં પચ્ચેકબુદ્ધો એવઞ્ચ એવઞ્ચ વિચરતી’’તિ ખુજ્જા હુત્વા તસ્સ વિચરણાકારં દસ્સેસિ. તસ્સ નિસ્સન્દેન ખુજ્જા જાતા. તે પન પચ્ચેકબુદ્ધે પઠમદિવસે રાજગેહે નિસીદાપેત્વા પત્તે ગાહાપેત્વા પાયાસસ્સ પૂરેત્વા દાપેસિ. ઉણ્હપાયાસસ્સ પૂરે પત્તે પચ્ચેકબુદ્ધા પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા ગણ્હન્તિ. સા ઇત્થી તે તથા કરોન્તે દિસ્વા અત્તનો સન્તકાનિ અટ્ઠ દન્તવલયાનિ દત્વા, ‘‘ઇધ ઠપેત્વા ગણ્હથા’’તિ આહ. તેસુ તથા કત્વા તં ઓલોકેત્વા ઠિતેસુ તેસં અધિપ્પાયં ઞત્વા, ‘‘નત્થિ, ભન્તે, અમ્હાકં એતેહિ અત્થો. તુમ્હાકઞ્ઞેવ એતાનિ પરિચ્ચત્તાનિ, ગહેત્વા ગચ્છથા’’તિ આહ. તે ગહેત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમંસુ. અજ્જતનાપિ તાનિ વલયાનિ અરોગાનેવ. સા તસ્સ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન ઇદાનિ તિપિટકધરા મહાપઞ્ઞા જાતા. પચ્ચેકબુદ્ધાનં કતઉપટ્ઠાનસ્સ નિસ્સન્દેન પન સોતાપત્તિફલં પત્તા. ઇદમસ્સા બુદ્ધન્તરે પુબ્બકમ્મં.

કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે પન એકા બારાણસિસેટ્ઠિનો ધીતા વડ્ઢમાનકચ્છાયાય આદાસં ગહેત્વા અત્તાનં અલઙ્કરોન્તી નિસીદિ. અથસ્સા વિસ્સાસિકા એકા ખીણાસવા ¶ ભિક્ખુની તં દટ્ઠું અગમાસિ. ભિક્ખુનિયો હિ ખીણાસવાપિ સાયન્હસમયે ઉપટ્ઠાકકુલાનિ દટ્ઠુકામા હોન્તિ. તસ્મિં પન ખણે સેટ્ઠિધીતાય સન્તિકે કાચિ પેસનકારિકા નત્થિ, સા ‘‘વન્દામિ, અય્યે, એતં તાવ મે પસાધનપેળકં ગહેત્વા દેથા’’તિ આહ. થેરી ચિન્તેસિ – ‘‘સચસ્સા ઇમં ગણ્હિત્વા ન દસ્સામિ, મયિ આઘાતં કત્વા નિરયે નિબ્બત્તિસ્સતિ. સચે પન દસ્સામિ, પરસ્સ પેસનકારિકા હુત્વા નિબ્બત્તિસ્સતિ. નિરયસન્તાપતો ખો પન પરસ્સ પેસનભાવોવ સેય્યો’’તિ. ‘‘સા અનુદયં પટિચ્ચ તં ગહેત્વા તસ્સા અદાસિ. તસ્સ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન પરેસં પેસનકારિકા જાતા’’તિ.

અથ ¶ પુનેકદિવસં ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘સામાવતિપ્પમુખા પઞ્ચસતા ઇત્થિયો ગેહે અગ્ગિના ઝાયિંસુ, માગણ્ડિયાય ઞાતકા ઉપરિ પલાલગ્ગિં દત્વા અયનઙ્ગલેહિ ભિન્ના, માગણ્ડિયા પક્કુથિતતેલે પક્કા, કે નુ ખો એત્થ જીવન્તિ નામ, કે મતા નામા’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા, ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, યે કેચિ પમત્તા, તે વસ્સસતં જીવન્તાપિ મતાયેવ નામ. યે અપ્પમત્તા, તે મતાપિ જીવન્તિયેવ. તસ્મા માગણ્ડિયા જીવન્તીપિ મતાયેવ નામ, સામાવતિપ્પમુખા પઞ્ચસતા ઇત્થિયો મતાપિ જીવન્તિયેવ નામ. ન હિ, ભિક્ખવે, અપ્પમત્તા મરન્તિ નામા’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અપ્પમાદો ¶ ¶ અમતપદં, પમાદો મચ્ચુનો પદં;

અપ્પમત્તા ન મીયન્તિ, યે પમત્તા યથા મતા.

‘‘એવં વિસેસતો ઞત્વા, અપ્પમાદમ્હિ પણ્ડિતા;

અપ્પમાદે પમોદન્તિ, અરિયાનં ગોચરે રતા.

‘‘તે ઝાયિનો સાતતિકા, નિચ્ચં દળ્હપરક્કમા;

ફુસન્તિ ધીરા નિબ્બાનં, યોગક્ખેમં અનુત્તર’’ન્તિ.

તત્થ અપ્પમાદોતિ પદં મહન્તં અત્થં દીપેતિ, મહન્તં અત્થં ગહેત્વા તિટ્ઠતિ. સકલમ્પિ હિ તેપિટકં બુદ્ધવચનં આહરિત્વા કથિયમાનં અપ્પમાદપદમેવ ઓતરતિ. તેન વુત્તં –

‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, યાનિ કાનિચિ જઙ્ગલાનં પાણાનં પદજાતાનિ, સબ્બાનિ તાનિ હત્થિપદે સમોધાનં ગચ્છન્તિ, હત્થિપદં તેસં અગ્ગમક્ખાયતિ યદિદં મહન્તત્તેન. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, યે કેચિ કુસલા ધમ્મા, સબ્બેતે અપ્પમાદમૂલકા અપ્પમાદસમોસરણા, અપ્પમાદો તેસં ધમ્માનં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૪૦).

સો પનેસ અત્થતો સતિયા અવિપ્પવાસો નામ. નિચ્ચં ઉપટ્ઠિતાય સતિયા ચેતં નામં. અમતપદન્તિ અમતં વુચ્ચતિ નિબ્બાનં. તઞ્હિ અજાતત્તા નુ જીયતિ ન મીયતિ, તસ્મા અમતન્તિ વુચ્ચતિ. પજ્જન્તિ ઇમિનાતિ પદં, અમતં ¶ પાપુણન્તીતિ અત્થો. અમતસ્સ પદં અમતપદં, અમતસ્સ અધિગમૂપાયોતિ વુત્તં હોતિ, પમાદોતિ પમજ્જનભાવો, મુટ્ઠસ્સતિસઙ્ખાતસ્સ સતિયા વોસગ્ગસ્સેતં નામં. મચ્ચુનોતિ ¶ મરણસ્સ. પદન્તિ ઉપાયો મગ્ગો. પમત્તો હિ જાતિં નાતિવત્તતિ, જાતો જીયતિ ચેવ મીયતિ ચાતિ પમાદો મચ્ચુનો પદં નામ હોતિ, મરણં ઉપેતિ. અપ્પમત્તા ન મીયન્તીતિ સતિયા સમન્નાગતા હિ અપ્પમત્તા ન મરન્તિ. અજરા અમરા હોન્તીતિ ન સલ્લક્ખેતબ્બં. ન હિ કોચિ સત્તો અજરો અમરો નામ અત્થિ, પમત્તસ્સ પન વટ્ટં નામ અપરિચ્છિન્નં, અપ્પમત્તસ્સ પરિચ્છિન્નં. તસ્મા પમત્તા જાતિઆદીહિ અપરિમુત્તત્તા જીવન્તાપિ મતાયેવ નામ. અપ્પમત્તા પન અપ્પમાદલક્ખણં વડ્ઢેત્વા ખિપ્પં મગ્ગફલાનિ સચ્છિકત્વા દુતિયતતિયઅત્તભાવેસુ ન નિબ્બત્તન્તિ. તસ્મા તે જીવન્તાપિ મતાપિ ન મીયન્તિયેવ નામ. યે પમત્તા યથા મતાતિ યે પન સત્તા પમત્તા, તે પમાદમરણેન મતત્તા, યથા હિ જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદેન મતા દારુક્ખન્ધસદિસા અપગતવિઞ્ઞાણા ¶ , તથેવ હોન્તિ. તેસમ્પિ હિ મતાનં વિય ગહટ્ઠાનં તાવ ‘‘દાનં દસ્સામ, સીલં રક્ખિસ્સામ, ઉપોસથકમ્મં કરિસ્સામા’’તિ એકચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પજ્જતિ, પબ્બજિતાનમ્પિ ‘‘આચરિયુપજ્ઝાયવત્તાદીનિ પૂરેસ્સામ, ધુતઙ્ગાનિ સમાદિયિસ્સામ, ભાવનં વડ્ઢેસ્સામા’’તિ ન ઉપ્પજ્જતીતિ મતેન તે કિં નાનાકરણાવ હોન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘યે પમત્તા યથા મતા’’તિ.

એવં વિસેસતો ઞત્વાતિ પમત્તસ્સ વટ્ટતો નિસ્સરણં નત્થિ, અપ્પમત્તસ્સ અત્થીતિ એવં ¶ વિસેસતોવ જાનિત્વા. કે પનેતં વિસેસં જાનન્તીતિ? અપ્પમાદમ્હિ પણ્ડિતાતિ યે પણ્ડિતા મેધાવિનો સપ્પઞ્ઞા અત્તનો અપ્પમાદે ઠત્વા અપ્પમાદં વડ્ઢેન્તિ, તે એવં વિસેસકારણં જાનન્તિ. અપ્પમાદે પમોદન્તીતિ તે એવં ઞત્વા તસ્મિં અત્તનો અપ્પમાદે પમોદન્તિ, પહંસિતમુખા તુટ્ઠપહટ્ઠા હોન્તિ. અરિયાનં ગોચરે રતાતિ તે એવં અપ્પમાદે પમોદન્તા તં અપ્પમાદં વડ્ઢેત્વા અરિયાનં બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકાનં ગોચરસઙ્ખાતે ચતુસતિપટ્ઠાનાદિભેદે સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મે નવવિધલોકુત્તરધમ્મે ચ રતા નિરતા, અભિરતા હોન્તીતિ અત્થો.

તે ¶ ઝાયિનોતિ તે અપ્પમત્તા પણ્ડિતા અટ્ઠસમાપત્તિસઙ્ખાતેન આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનેન વિપસ્સનામગ્ગફલસઙ્ખાતેન લક્ખણૂપનિજ્ઝાનેન ચાતિ દુવિધેનપિ ઝાનેન ઝાયિનો. સાતતિકાતિ અભિનિક્ખમનકાલતો પટ્ઠાય યાવ અરહત્તમગ્ગા સતતં પવત્તકાયિકચેતસિકવીરિયા. નિચ્ચં દળ્હપરક્કમાતિ યં તં પુરિસથામેન પુરિસવીરિયેન પુરિસપરક્કમેન પત્તબ્બં, ન તં અપાપુણિત્વા વીરિયસ્સ સણ્ઠાનં ભવિસ્સતીતિ એવરૂપેન વીરિયેન અન્તરા અનોસક્કિત્વા નિચ્ચપ્પવત્તેન દળ્હપરક્કમેન સમન્નાગતા. ફુસન્તીતિ એત્થ દ્વે ફુસના ઞાણફુસના ચ, વિપાકફુસના ચ. તત્થ ચત્તારો મગ્ગા ઞાણફુસના નામ, ચત્તારિ ફલાનિ વિપાકફુસના નામ. તેસુ ઇધ વિપાકફુસના અધિપ્પેતા. અરિયફલેન નિબ્બાનં સચ્છિકરોન્તો ¶ ધીરા પણ્ડિતા તાય વિપાકફુસનાય ફુસન્તિ, નિબ્બાનં સચ્છિકરોન્તિ. યોગક્ખેમં અનુત્તરન્તિ યે ચત્તારો યોગા મહાજનં વટ્ટે ઓસીદાપેન્તિ, તેહિ ખેમં નિબ્ભયં સબ્બેહિ લોકિયલોકુત્તરધમ્મેહિ સેટ્ઠત્તા અનુત્તરન્તિ.

દેસનાપરિયોસાને બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા જાતાતિ.

ઉટ્ઠાનવતોતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો કુમ્ભઘોસકં આરબ્ભ કથેસિ. રાજગહનગરસ્મિઞ્હિ રાજગહસેટ્ઠિનો ગેહે અહિવાતરોગો ઉપ્પજ્જિ, તસ્મિં ઉપ્પન્ને મક્ખિકા આદિં કત્વા યાવ ગાવા પઠમં તિરચ્છાનગતા મરન્તિ, તતો દાસકમ્મકરો, સબ્બપચ્છા ગેહસામિકા, તસ્મા સો રોગો સબ્બપચ્છા સેટ્ઠિઞ્ચ જાયઞ્ચ ગણ્હિ. તે રોગેન ફુટ્ઠા પુત્તં સન્તિકે ઠિતં ઓલોકેત્વા અસ્સુપુણ્ણેહિ નેત્તેહિ તં આહંસુ – ‘‘તાત, ઇમસ્મિં કિર રોગે ઉપ્પન્ને ભિત્તિં ભિન્દિત્વા પલાયન્તાવ જીવિતં લભન્તિ, ત્વં અમ્હે અનોલોકેત્વા પલાયિત્વા જીવન્તો પુનાગન્ત્વા અમ્હાકં અસુકટ્ઠાને નામ ચત્તાલીસ ધનકોટિયો ¶ નિદહિત્વા ઠપિતા, તા ઉદ્ધરિત્વા જીવિકં કપ્પેય્યાસી’’તિ. સો ¶ તેસં વચનં સુત્વા રુદમાનો માતાપિતરો વન્દિત્વા મરણભયભીતો ભિત્તિં ભિન્દિત્વા પલાયિત્વા પબ્બતગહનં ગન્ત્વા દ્વાદસ વસ્સાનિ તત્થ વસિત્વા માતાપિતુવસનટ્ઠાનં પચ્ચાગઞ્છિ.

અથ નં દહરકાલે ગન્ત્વા પરૂળ્હકેસમસ્સુકાલે આગતત્તા ન કોચિ સઞ્જાનિ. સો માતાપિતૂહિ દિન્નસઞ્ઞાવસેન ધનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ધનસ્સ અરોગભાવં ઞત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘મં ન કોચિ સઞ્જાનાતિ, સચાહં ધનં ઉદ્ધરિત્વા વલઞ્જિસ્સામિ, ‘એકેન દુગ્ગતેન નિધિ ઉદ્ધટો’તિ મં ગહેત્વા વિહેઠેય્યું, યંનૂનાહં ભતિં કત્વા જીવેય્ય’’ન્તિ. અથેકં પિલોતિકં નિવાસેત્વા, ‘‘અત્થિ કોચિ ભતકેન અત્થિકો’’તિ પુચ્છન્તો ભતકવીથિં પાપુણિ. અથ નં ભતકા દિસ્વા, ‘‘સચે અમ્હાકં એકં કમ્મં કરિસ્સસિ, ભત્તવેતનં તે દસ્સામા’’તિ આહંસુ. ‘‘કિં કમ્મં નામા’’તિ? ‘‘પબોધનચોદનકમ્મં. સચે ઉસ્સહસિ, પાતોવ ઉટ્ઠાય ‘તાતા, ઉટ્ઠહથ, સકટાનિ સન્નય્હથ, ગોણે યોજેથ, હત્થિઅસ્સાનં તિણત્થાય ગમનવેલા; અમ્મા, તુમ્હેપિ ઉટ્ઠહથ, યાગું પચથ, ભત્તં પચથા’તિ વિચરિત્વા આરોચેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. અથસ્સ વસનત્થાય એકં ઘરં અદંસુ. સો દેવસિકં તં કમ્મં અકાસિ.

અથસ્સ એકદિવસં રાજા બિમ્બિસારો સદ્દમસ્સોસિ. સો પન સબ્બરવઞ્ઞૂ અહોસિ. તસ્મા ‘‘મહાધનસ્સ પુરિસસ્સેસ સદ્દો’’તિ આહ. અથસ્સ સન્તિકે ઠિતા એકા પરિચારિકા ‘‘રાજા યં વા ¶ તં વા ન કથેસ્સતિ, ઇદં મયા ઞાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘ગચ્છ, તાત, એતં જાનાહી’’તિ એકં પુરિસં પહિણિ. સો વેગેન ગન્ત્વા તં દિસ્વા આગન્ત્વા, ‘‘એકો ભતકાનં ભતિકારકો કપણમનુસ્સો એસો’’તિ આરોચેસિ. રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા તુણ્હી હુત્વા દુતિયદિવસેપિ તતિયદિવસેપિ તં તસ્સ સદ્દં સુત્વા તથેવ આહ. સાપિ પરિચારિકા ¶ તથેવ ચિન્તેત્વા પુનપ્પુનં પેસેત્વા, ‘‘કપણમનુસ્સો એસો’’તિ વુત્તે ચિન્તેસિ – ‘‘રાજા ‘કપણમનુસ્સો એસો’તિ વચનં સુત્વાપિ ન સદ્દહતિ, પુનપ્પુનં ‘મહાધનસ્સ પુરિસસ્સેસ સદ્દો’તિ વદતિ, ભવિતબ્બમેત્થ કારણેન, યથાસભાવતો એતં ઞાતું વટ્ટતી’’તિ. સા રાજાનં આહ, ‘‘દેવ ¶ , અહં સહસ્સં લભમાના ધીતરં આદાય ગન્ત્વા એતં ધનં રાજકુલં પવેસેસ્સામી’’તિ. રાજા તસ્સા સહસ્સં દાપેસિ.

સા તં ગહેત્વા ધીતરં એકં મલિનધાતુકં વત્થં નિવાસાપેત્વા તાય સદ્ધિં રાજગેહતો નિક્ખમિત્વા મગ્ગપટિપન્ના વિય ભતકવીથિં ગન્ત્વા એકં ઘરં પવિસિત્વા, ‘‘અમ્મ, મયં મગ્ગપટિપન્ના, એકાહદ્વીહં ઇધ વિસ્સમિત્વા ગમિસ્સામા’’તિ આહ. ‘‘અમ્મ, બહૂનિ ઘરમાનુસકાનિ, ન સક્કા ઇધ વસિતું, એતં કુમ્ભઘોસકસ્સ ગેહં તુચ્છં, તત્થ ગચ્છથા’’તિ. સા તત્થ ગન્ત્વા, ‘‘સામિ, મયં મગ્ગપટિપન્નકા, એકાહદ્વીહં ઇધ વસિસ્સામા’’તિ વત્વા તેન પુનપ્પુનં પટિક્ખિત્તાપિ, ‘‘સામિ, અજ્જેકદિવસમત્તં વસિત્વા પાતોવ ગમિસ્સામા’’તિ નિક્ખમિતું ન ઇચ્છિ. સા તત્થેવ વસિત્વા પુનદિવસે તસ્સ અરઞ્ઞગમનવેલાય, ‘‘સામિ, તવ નિવાપં દત્વા યાહિ ¶ , આહારં તે પચિસ્સામી’’તિ વત્વા, ‘‘અલં, અમ્મ, અહમેવ પચિત્વા ભુઞ્જિસ્સામી’’તિ વુત્તે પુનપ્પુનં નિબન્ધિત્વા તેન દિન્ને ગહિતમત્તકેયેવ કત્વા અન્તરાપણતો ભાજનાનિ ચેવ પરિસુદ્ધતણ્ડુલાદીનિ ચ આહરાપેત્વા રાજકુલે પચનનિયામેન સુપરિસુદ્ધં ઓદનં, સાધુરસાનિ ચ દ્વે તીણિ સૂપબ્યઞ્જનાનિ પચિત્વા તસ્સ અરઞ્ઞતો આગતસ્સ અદાસિ. અથ નં ભુઞ્જિત્વા મુદુચિત્તતં આપન્નં ઞત્વા, ‘‘સામિ, કિલન્તમ્હ, એકાહદ્વીહં ઇધેવ હોમા’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ.

અથસ્સ સાયમ્પિ પુનદિવસેપિ મધુરભત્તં પચિત્વા અદાસિ. અથ મુદુચિત્તતં તસ્સ ઞત્વા ‘‘સામિ, કતિપાહં ઇધેવ વસિસ્સામા’’તિ. તત્થ વસમાના તિખિણેન સત્થેન તસ્સ મઞ્ચવાણં હેટ્ઠાઅટનિયં તહં તહં છિન્દિ. મઞ્ચો તસ્મિં આગન્ત્વા નિસિન્નમત્તેયેવ હેટ્ઠા ઓલમ્બિ. સો ‘‘કસ્મા અયં મઞ્ચો એવં છિજ્જિત્વા ગતો’’તિ આહ. ‘‘સામિ, દહરદારકે વારેતું ન સક્કોમિ, એત્થેવ સન્નિપતન્તી’’તિ. ‘‘અમ્મ, ઇદં મે દુક્ખં તુમ્હે નિસ્સાય જાતં. અહઞ્હિ પુબ્બે કત્થચિ ગચ્છન્તો દ્વારં પિદહિત્વા ગચ્છામી’’તિ. ‘‘કિં કરોમિ, તાત, વારેતું ન સક્કોમી’’તિ. સા ઇમિનાવ નિયામેન દ્વે તયો દિવસે છિન્દિત્વા તેન ઉજ્ઝાયિત્વા ખીયિત્વા વુચ્ચમાનાપિ તથેવ વત્વા પુન એકં દ્વે રજ્જુકે ઠપેત્વા સેસે છિન્દિ. તં દિવસં ¶ તસ્મિં નિસિન્નમત્તેયેવ સબ્બં વાણં ભૂમિયં પતિ, સીસં જણ્ણુકેહિ સદ્ધિં એકતો અહોસિ, સો ઉટ્ઠાય, ‘‘કિં કરોમિ, ઇદાનિ કુહિં ગમિસ્સામિ ¶ , નિપજ્જનમઞ્ચસ્સપિ તુમ્હેહિ અસામિકો ¶ વિય કતોમ્હી’’તિ આહ. ‘‘તાત, કિં કરોમિ, પટિવિસ્સકદારકે વારેતું ન સક્કોમિ, હોતુ, મા ચિન્તયિ, ઇમાય નામ વેલાય કુહિં ગમિસ્સસી’’તિ ધીતરં આમન્તેત્વા, ‘‘અમ્મ, તવ ભાતિકસ્સ નિપજ્જનોકાસં કરોહી’’તિ આહ. સા એકપસ્સે સયિત્વા ‘‘ઇધાગચ્છ, સામી’’તિ આહ. ઇતરોપિ નં ‘‘ગચ્છ, તાત, ભગિનિયા સદ્ધિં નિપજ્જા’’તિ વદેસિ. સો તાય સદ્ધિં એકમઞ્ચે નિપજ્જિત્વા તં દિવસઞ્ઞેવ સન્થવં અકાસિ, કુમારિકા પરોદિ. અથ નં માતા પુચ્છિ – ‘‘કિં, અમ્મ, રોદસી’’તિ? ‘‘અમ્મ, ઇદં નામ જાત’’ન્તિ. ‘‘હોતુ, અમ્મ, કિં સક્કા કાતું, તયાપિ એકં ભત્તારં ઇમિનાપેકં પાદપરિચારિકં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ તં જામાતરં અકાસિ. તે સમગ્ગવાસં વસિંસુ.

સા કતિપાહચ્ચયેન રઞ્ઞો સાસનં પેસેસિ – ‘‘ભતકવીથિયં છણં કરોન્તુ. યસ્સ પન ઘરે છણો ન કરીયતિ, તસ્સ એત્તકો નામ દણ્ડોતિ ઘોસનં કારેતૂ’’તિ. રાજા તથા કારેસિ. અથ નં સસ્સુ આહ – ‘‘તાત, ભતકવીથિયં રાજાણાય છણો કત્તબ્બો જાતો, કિં કરોમા’’તિ? ‘‘અમ્મ, અહં ભતિં કરોન્તોપિ જીવિતું ન સક્કોમિ, કિં કરિસ્સામી’’તિ? ‘‘તાત, ઘરાવાસં વસન્તા નામ ઇણમ્પિ ગણ્હન્તિ, રઞ્ઞો ¶ આણા અકાતું ન લબ્ભા. ઇણતો નામ યેન કેનચિ ઉપાયેન મુચ્ચિતું સક્કા, ગચ્છ, કુતોચિ એકં વા દ્વે વા કહાપણે આહરા’’તિ આહ. સો ઉજ્ઝાયન્તો ખીયન્તો ગન્ત્વા ચત્તાલીસકોટિધનટ્ઠાનતો એકમેવ કહાપણં આહરિ. સા તં કહાપણં રઞ્ઞો પેસેત્વા અત્તનો કહાપણેન છણં કત્વા પુન કતિપાહચ્ચયેન તથેવ સાસનં પહિણિ. પુન રાજા તથેવ ‘‘છણં કરોન્તુ, અકરોન્તાનં એત્તકો દણ્ડો’’તિ આણાપેસિ. પુનપિ સો તાય તથેવ વત્વા નિપ્પીળિયમાનો ગન્ત્વા તયો કહાપણે આહરિ. સા તેપિ કહાપણે રઞ્ઞો પેસેત્વા પુન કતિપાહચ્ચયેન તથેવ સાસનં પહિણિ – ‘‘ઇદાનિ પુરિસે પેસેત્વા ઇમં પક્કોસાપેતૂ’’તિ. રાજા પેસેસિ. પુરિસા ગન્ત્વા, ‘‘કુમ્ભઘોસકો નામ કતરો’’તિ પુચ્છિત્વા પરિયેસન્તા તં દિસ્વા ‘‘એહિ, ભો રાજા, તં પક્કોસતી’’તિ આહંસુ. સો ભીતો ‘‘ન મં રાજા જાનાતી’’તિઆદીનિ વત્વા ગન્તું ન ઇચ્છિ. અથ નં બલક્કારેન હત્થાદીસુ ગહેત્વા ¶ આકડ્ઢિંસુ. સા ઇત્થી તે દિસ્વા, ‘‘અરે, દુબ્બિનીતા, તુમ્હે મમ જામાતરં હત્થાદીસુ ગહેતું અનનુચ્છવિકા’’તિ તજ્જેત્વા, ‘‘એહિ, તાત, મા ભાયિ, રાજાનં દિસ્વા તવ હત્થાદિગાહકાનં હત્થેયેવ છિન્દાપેસ્સામી’’તિ ધીતરં આદાય પુરતો હુત્વા રાજગેહં પત્વા વેસં પરિવત્તેત્વા સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. ઇતરમ્પિ પરિકડ્ઢિત્વા આનયિંસુયેવ.

અથ નં વન્દિત્વા ઠિતં રાજા આહ – ‘‘ત્વં કુમ્ભઘોસકો નામા’’તિ? ‘‘આમ, દેવા’’તિ ¶ . ‘‘કિં કારણા મહાધનં વઞ્ચેત્વા ખાદસી’’તિ ¶ ? ‘‘કુતો મે, દેવ, ધનં ભતિં કત્વા જીવન્તસ્સા’’તિ? ‘‘મા એવં કરિ, કિં અમ્હે વઞ્ચેસી’’તિ? ‘‘ન વઞ્ચેમિ, દેવ, નત્થિ મે ધન’’ન્તિ. અથસ્સ રાજા તે કહાપણે દસ્સેત્વા, ‘‘ઇમે કસ્સ કહાપણા’’તિ આહ. સો સઞ્જાનિત્વા, ‘‘અહો બાલોમ્હિ, કથં નુ ખો ઇમે રઞ્ઞો હત્થં પત્તા’’તિ ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો તા દ્વેપિ પટિમણ્ડિતપસાધના ગબ્ભદ્વારમૂલે ઠિતા દિસ્વા, ‘‘ભારિયં વતિદં કમ્મં, ઇમાહિ રઞ્ઞા પયોજિતાહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેસિ. અથ નં રાજા ‘‘વદેહિ, ભો, કસ્મા એવં કરોસી’’તિ આહ. ‘‘નિસ્સયો મે નત્થિ, દેવા’’તિ. ‘‘માદિસો નિસ્સયો ભવિતું ન વટ્ટતી’’તિ. ‘‘કલ્યાણં, દેવ, સચે મે દેવો અવસ્સયો હોતી’’તિ. ‘‘હોમિ, ભો, કિત્તકં તે ધન’’ન્તિ? ‘‘ચત્તાલીસકોટિયો, દેવા’’તિ. ‘‘કિં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘સકટાનિ દેવા’’તિ? રાજા અનેકસતાનિ સકટાનિ યોજાપેત્વા પહિણિત્વા તં ધનં આહરાપેત્વા રાજઙ્ગણે રાસિં કારાપેત્વા રાજગહવાસિનો સન્નિપાતાપેત્વા, ‘‘અત્થિ કસ્સચિ ઇમસ્મિં નગરે ‘‘એત્તકં ધન’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘નત્થિ, દેવા’’તિ. ‘‘કિં પનસ્સ કાતું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘સક્કારં, દેવા’’તિ વુત્તે મહન્તેન સક્કારેન તં સેટ્ઠિટ્ઠાને ઠપેત્વા ધીતરં તસ્સેવ દત્વા તેન સદ્ધિં સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા ‘‘ભન્તે, પસ્સથિમં પુરિસં, એવરૂપો ધિતિમા નામ નત્થિ, ચત્તાલીસકોટિવિભવો હોન્તોપિ ઉપ્પિલાવિતાકારં વા અસ્મિમાનમત્તં વા ન કરોતિ, કપણો વિય પિલોતિકં ¶ નિવાસેત્વા ભતકવીથિયં ભતિં કત્વા જીવન્તો મયા ઇમિના નામ ઉપાયેન ઞાતો. જાનિત્વા ચ પન પક્કોસાપેત્વા સધનભાવં સમ્પટિચ્છાપેત્વા તં ધનં આહરાપેત્વા ¶ સેટ્ઠિટ્ઠાને ઠપિતો, ધીતા ચસ્સ મયા દિન્ના. ભન્તે, મયા ચ એવરૂપો ધિતિમા ન દિટ્ઠપુબ્બો’’તિ આહ.

તં સુત્વા સત્થા ‘‘એવં જીવન્તસ્સ જીવિકં ધમ્મિકજીવિકં નામ, મહારાજ, ચોરિકાદિકમ્મં પન ઇધલોકે ચેવ પીળેતિ હિંસેતિ, પરલોકે ચ, તતોનિદાનં સુખં નામ નત્થિ. પુરિસસ્સ હિ ધનપારિજુઞ્ઞકાલે કસિં વા ભતિં વા કત્વા જીવિકમેવ ધમ્મિકજીવિકં નામ. એવરૂપસ્સ હિ વીરિયસમ્પન્નસ્સ સતિસમ્પન્નસ્સ કાયવાચાહિ પરિસુદ્ધકમ્મસ્સ પઞ્ઞાય નિસમ્મકારિનો કાયાદીહિ સઞ્ઞતસ્સ ધમ્મજીવિકં જીવન્તસ્સ સતિઅવિપ્પવાસે ઠિતસ્સ ઇસ્સરિયં વડ્ઢતિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

અપ્પમત્તસ્સ યસોભિવડ્ઢતી’’તિ.

તત્થ ઉટ્ઠાનવતોતિ ઉટ્ઠાનવીરિયવન્તસ્સ. સતિમતોતિ સતિસમ્પન્નસ્સ. સુચિકમ્મસ્સાતિ નિદ્દોસેહિ નિરપરાધેહિ કાયકમ્માદીહિ સમન્નાગતસ્સ. નિસમ્મકારિનોતિ એવઞ્ચે ભવિસ્સતિ, એવં કરિસ્સામીતિ વા, ઇમસ્મિં કમ્મે એવં કતે ઇદં નામ ભવિસ્સતીતિ વા એવં નિદાનં સલ્લક્ખેત્વા રોગતિકિચ્છનં ¶ વિય સબ્બકમ્માનિ નિસામેત્વા ઉપધારેત્વા કરોન્તસ્સ. સઞ્ઞતસ્સાતિ કાયાદીહિ સઞ્ઞતસ્સ નિચ્છિદ્દસ્સ. ધમ્મજીવિનોતિ અગારિકસ્સ તુલાકૂટાદીનિ વજ્જેત્વા કસિગોરક્ખાદીહિ, અનગારિકસ્સ વેજ્જકમ્મદૂતકમ્માદીનિ વજ્જેત્વા ધમ્મેન સમેન ભિક્ખાચરિયાય જીવિકં કપ્પેન્તસ્સ. અપ્પમત્તસ્સાતિ અવિપ્પવુત્થસતિનો. યસોભિવડ્ઢતીતિ ઇસ્સરિયભોગસમ્પન્નસઙ્ખાતો ચેવ કિત્તિવણ્ણભણનસઙ્ખાતો ચ યસો અભિવડ્ઢતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને કુમ્ભઘોસકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ. એવં મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના જાતાતિ.

કુમ્ભઘોસકસેટ્ઠિવત્થુ દુતિયં.

ઉટ્ઠાનેનપ્પમાદેનાતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો ચૂળપન્થકત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

રાજગહે કિર ધનસેટ્ઠિકુલસ્સ ધીતા વયપ્પત્તકાલે માતાપિતૂહિ સત્તભૂમિકસ્સ પાસાદસ્સ ઉપરિમતલે અતિવિય રક્ખિયમાના યોબ્બનમદમત્તતાય પુરિસલોલા હુત્વા અત્તનો ¶ દાસેનેવ સદ્ધિં સન્થવં કત્વા, ‘‘અઞ્ઞેપિ મે ઇદં કમ્મં જાનેય્યુ’’ન્તિ ભીતા એવમાહ – ‘‘અમ્હેહિ ઇમસ્મિં ઠાને ન સક્કા વસિતું. સચે મે માતાપિતરો ઇમં દોસં જાનિસ્સન્તિ, ખણ્ડાખણ્ડિકં મં કરિસ્સન્તિ. વિદેસં ગન્ત્વા વસિસ્સામા’’તિ. તે હત્થસારં ગહેત્વા અગ્ગદ્વારેન નિક્ખમિત્વા, ‘‘યત્થ વા તત્થ વા અઞ્ઞેહિ અજાનનટ્ઠાનં ગન્ત્વા વસિસ્સામા’’તિ ઉભોપિ અગમંસુ. તેસં એકસ્મિં ઠાને વસન્તાનં સંવાસમન્વાય તસ્સા કુચ્છિસ્મિં ગબ્ભો પતિટ્ઠાસિ. સા ગબ્ભપરિપાકં આગમ્મ તેન સદ્ધિં મન્તેસિ, ‘‘ગબ્ભો મે પરિપાકં ગતો, ઞાતિબન્ધુવિરહિતે ¶ ઠાને ગબ્ભવુટ્ઠાનં નામ ઉભિન્નમ્પિ અમ્હાકં દુક્ખાવહં, કુલગેહમેવ ગચ્છામા’’તિ. સો ‘‘સચાહં તત્થ ગમિસ્સામિ, જીવિતં મે નત્થી’’તિ ભયેન ‘‘અજ્જ ગચ્છામ, સ્વે ગચ્છામા’’તિ દિવસે અતિક્કામેસિ. સા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં બાલો અત્તનો દોસમહન્તતાય ગન્તું ન ઉસ્સહતિ, માતાપિતરો નામ એકન્તહિતાવ, અયં ગચ્છતુ વા, મા વા, અહં ગમિસ્સામી’’તિ. સા તસ્મિં ગેહા નિક્ખન્તે ગેહપરિક્ખારં પટિસામેત્વા અત્તનો કુલઘરં ગતભાવં અનન્તરગેહવાસીનં આરોચેત્વા મગ્ગં પટિપજ્જિ.

સોપિ ઘરં આગન્ત્વા તં અદિસ્વા પટિવિસ્સકે પુચ્છિત્વા, ‘‘સા કુલઘરં ગતા’’તિ સુત્વા વેગેન અનુબન્ધિત્વા અન્તરામગ્ગે સમ્પાપુણિ. તસ્સાપિ તત્થેવ ગબ્ભવુટ્ઠાનં અહોસિ. સો ‘‘કિં ઇદં, ભદ્દે’’તિ ¶ પુચ્છિ. ‘‘સામિ, મે એકો પુત્તો જાતો’’તિ. ‘‘ઇદાનિ કિં કરિસ્સામા’’તિ? ‘‘યસ્સત્થાય મયં કુલઘરં ગચ્છેય્યામ, તં કમ્મં અન્તરામગ્ગેવ નિપ્ફન્નં, તત્થ ગન્ત્વા કિં કરિસ્સામ, નિવત્તિસ્સામા’’તિ દ્વેપિ એકચિત્તા હુત્વા નિવત્તિંસુ. તસ્સ ચ દારકસ્સ પન્થે જાતત્તા પન્થકોતિ નામં કરિંસુ. તસ્સા નચિરસ્સેવ અપરોપિ ગબ્ભો પતિટ્ઠહિ. સબ્બં ¶ પુરિમનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં. તસ્સપિ દારકસ્સ પન્થે જાતત્તા પઠમજાતસ્સ મહાપન્થકોતિ નામં કત્વા ઇતરસ્સ ચૂળપન્થકોતિ નામં કરિંસુ. તે દ્વેપિ દારકે ગહેત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ ગતા. તેસં તત્થ વસન્તાનં મહાપન્થકદારકો અઞ્ઞે દારકે ‘‘ચૂળપિતા મહાપિતાતિ, અય્યકો અય્યિકા’’તિ ચ વદન્તે સુત્વા માતરં પુચ્છિ – ‘‘અમ્મ, અઞ્ઞે દારકા ‘અય્યકો અય્યિકા’તિપિ, ‘મહાપિતા ચૂળપિતા’તિપિ વદન્તિ, કચ્ચિ અમ્હાકઞ્ઞેવ ઞાતકા નત્થી’’તિ? ‘‘આમ, તાત, અમ્હાકં એત્થ ઞાતકા નત્થિ. રાજગહનગરે પન વો ધનસેટ્ઠિ નામ અય્યકો, તત્થ અમ્હાકં બહૂ ઞાતકા’’તિ. ‘‘કસ્મા તત્થ ન ગચ્છથ, અમ્મા’’તિ? સા અત્તનો અગમનકારણં પુત્તસ્સ અકથેત્વા પુત્તેસુ પુનપ્પુનં કથેન્તેસુ સામિકં આહ – ‘‘ઇમે દારકા ¶ મં અતિવિય કિલમેન્તિ, કિં નો માતાપિતરો દિસ્વા મંસં ખાદિસ્સન્તિ, એહિ, દારકાનં અય્યકકુલં દસ્સેસ્સામા’’તિ? ‘‘અહં સમ્મુખા ભવિતું ન સક્ખિસ્સામિ, તે પન નયિસ્સામી’’તિ. ‘‘સાધુ યેન કેનચિ ઉપાયેન દારકાનં અય્યકકુલમેવ દટ્ઠું વટ્ટતી’’તિ. દ્વેપિ જના દારકે આદાય અનુપુબ્બેન રાજગહં પત્વા નગરદ્વારે એકિસ્સા સાલાય પવિસિત્વા દારકમાતા દ્વે દારકે ગહેત્વા અત્તનો આગતભાવં માતાપિતૂનં આરોચાપેસિ. તે તં સાસનં સુત્વા, ‘‘સંસારે વિચરન્તાનં ન પુત્તો ન ધીતા ભૂતપુબ્બા નામ નત્થિ, તે અમ્હાકં મહાપરાધિકા, ન સક્કા તેહિ અમ્હાકં ચક્ખુપથે ઠાતું, એત્તકં નામ ધનં ગહેત્વા દ્વેપિ જના ફાસુકટ્ઠાનં ગન્ત્વા જીવન્તુ, દારકે પન ઇધ પેસેન્તૂ’’તિ ધનં દત્વા દૂતં પાહેસું.

તેહિ ¶ પેસિતં ધનં ગહેત્વા દારકે આગતદૂતાનઞ્ઞેવ હત્થે દત્વા પહિણિંસુ. દારકા અય્યકકુલે વડ્ઢન્તિ. તેસુ ચૂળપન્થકો અતિદહરો, મહાપન્થકો પન અય્યકેન સદ્ધિં દસબલસ્સ ધમ્મકથં સોતું ગચ્છતિ. તસ્સ નિચ્ચં સત્થુ સન્તિકં ગચ્છન્તસ્સ પબ્બજ્જાય ચિત્તં નમિ. સો અય્યકં આહ – ‘‘સચે મં અનુજાનેય્યાથ, અહં પબ્બજેય્ય’’ન્તિ ¶ . ‘‘કિં વદેસિ, તાત, સકલસ્સ લોકસ્સપિ મે પબ્બજ્જાતો તવ પબ્બજ્જા ભદ્દિકા. સચે સક્કોસિ પબ્બજાહી’’તિ. તં ¶ સત્થુ સન્તિકં નેત્વા, ‘‘કિં, ગહપતિ, દારકો તે લદ્ધો’’તિ વુત્તે, ‘‘આમ, ભન્તે, અયં મે નત્તા તુમ્હાકં સન્તિકે પબ્બજિતુકામો’’તિ આહ. સત્થા અઞ્ઞતરં પિણ્ડપાતચારિકં ભિક્ખું ‘‘ઇમં દારકં પબ્બાજેહી’’તિ આણાપેસિ. થેરો તસ્સ તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિત્વા પબ્બાજેસિ. સો બહું બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા પરિપુણ્ણવસ્સો ઉપસમ્પદં લભિત્વા યોનિસોમનસિકારેન કમ્મટ્ઠાનં કરોન્તો અરહત્તં પાપુણિ. સો ઝાનસુખેન ફલસુખેન વીતિનામેન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘સક્કા નુ ખો ઇદં સુખં ચૂળપન્થકસ્સ દાતુ’’ન્તિ! તતો અય્યકસેટ્ઠિસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા એવમાહ – ‘‘મહાસેટ્ઠિ, સચે અનુજાનેય્યાથ, અહં ચૂળપન્થકં પબ્બાજેય્ય’’ન્તિ. ‘‘પબ્બાજેથ, ભન્તે’’તિ. સેટ્ઠિ કિર સાસને ચ સુપ્પસન્નો, ‘‘કતરધીતાય વો એતે પુત્તા’’તિ પુચ્છિયમાનો ચ ‘‘પલાતધીતાયા’’તિ વત્તું લજ્જતિ, તસ્મા સુખેનેવ તેસં પબ્બજ્જં અનુજાનિ. થેરો ચૂળપન્થકં પબ્બાજેત્વા ¶ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેસિ. સો પબ્બજિત્વાવ દન્ધો અહોસિ.

તપન્તમાદિચ્ચમિવન્તલિક્ખે’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૨૩; અ. નિ. ૫.૧૯૫) –

ઇમં એકં ગાથં ચતૂહિ માસેહિ ઉગ્ગણ્હિતું નાસક્ખિ. સો કિર કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે પબ્બજિત્વા પઞ્ઞવા હુત્વા અઞ્ઞતરસ્સ દન્ધભિક્ખુનો ઉદ્દેસગ્ગહણકાલે પરિહાસકેળિં અકાસિ. સો ભિક્ખુ તેન પરિહાસેન લજ્જિતો નેવ ઉદ્દેસં ગણ્હિ, ન સજ્ઝાયમકાસિ. તેન કમ્મેન અયં પબ્બજિત્વાવ દન્ધો જાતો, ગહિતગહિતં પદં ઉપરૂપરિપદં ગણ્હન્તસ્સ નસ્સતિ. તસ્સ ઇમમેવ ગાથં ઉગ્ગહેતું વાયમન્તસ્સ ચત્તારો માસા અતિક્કન્તા. અથ નં મહાપન્થકો, ‘‘ચૂળપન્થક, ત્વં ઇમસ્મિં સાસને અભબ્બો, ચતૂહિ માસેહિ એકં ગાથમ્પિ ગણ્હિતું ¶ ન સક્કોસિ, પબ્બજિતકિચ્ચં પન કથં મત્થકં પાપેસ્સસિ, નિક્ખમ ઇતો’’તિ વિહારા નિક્કડ્ઢિ. ચૂળપન્થકો બુદ્ધસાસને સિનેહેન ગિહિભાવં ન પત્થેતિ.

તસ્મિઞ્ચ કાલે મહાપન્થકો ભત્તુદ્દેસકો અહોસિ. જીવકો કોમારભચ્ચો બહું માલાગન્ધવિલેપનં આદાય અત્તનો અમ્બવનં ¶ ગન્ત્વા સત્થારં પૂજેત્વા ધમ્મં સુત્વા ઉટ્ઠાયાસના દસબલં વન્દિત્વા મહાપન્થકં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘કિત્તકા ¶ , ભન્તે, સત્થુ સન્તિકે ભિક્ખૂ’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પઞ્ચમત્તાનિ ભિક્ખુસતાની’’તિ. ‘‘સ્વે, ભન્તે, બુદ્ધપ્પમુખાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ આદાય અમ્હાકં નિવેસને ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ. ‘‘ઉપાસક, ચૂળપન્થકો નામ ભિક્ખુ દન્ધો અવિરુળ્હિધમ્મો, તં ઠપેત્વા સેસાનં નિમન્તનં સમ્પટિચ્છામી’’તિ થેરો આહ. તં સુત્વા ચૂળપન્થકો ચિન્તેસિ – ‘‘થેરો એત્તકાનં ભિક્ખૂનં નિમન્તનં સમ્પટિચ્છન્તો મં બાહિરં કત્વા સમ્પટિચ્છતિ, નિસ્સંસયં મય્હં ભાતિકસ્સ મયિ ચિત્તં ભિન્નં ભવિસ્સતિ, કિં દાનિ મય્હં ઇમિના સાસનેન, ગિહી હુત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો જીવિસ્સામી’’તિ? સો પુનદિવસે પાતોવ વિબ્ભમિતું પાયાસિ.

સત્થા પચ્ચૂસકાલેયેવ લોકં વોલોકેન્તો ઇમં કારણં દિસ્વા પઠમતરં ગન્ત્વા ચૂળપન્થકસ્સ ગમનમગ્ગે દ્વારકોટ્ઠકે ચઙ્કમન્તો અટ્ઠાસિ. ચૂળપન્થકો ગચ્છન્તો સત્થારં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા ‘‘કુહિં પન ત્વં, ચૂળપન્થક, ઇમાય વેલાય ગચ્છસી’’તિ આહ. ‘‘ભાતા મં, ભન્તે, નિક્કડ્ઢતિ, તેનાહં વિબ્ભમિતું ગચ્છામી’’તિ. ‘‘ચૂળપન્થક, તવ પબ્બજ્જા નામ મમ સન્તકા, ભાતરા નિક્કડ્ઢિતો કસ્મા મમ સન્તિકં નાગઞ્છિ, એહિ, કિં તે ગિહિભાવેન, મમ સન્તિકે ભવિસ્સસી’’તિ ચક્કઙ્કિતતલેન પાણિના તં સિરસિ પરામસિત્વા આદાય ગન્ત્વા ગન્ધકુટિપ્પમુખે નિસીદાપેત્વા, ‘‘ચૂળપન્થક, પુરત્થાભિમુખો હુત્વા ઇમં પિલોતિકં ‘રજોહરણં રજોહરણ’ન્તિ પરિમજ્જન્તો ઇધેવ હોહી’’તિ ઇદ્ધિયા અભિસઙ્ખતં પરિસુદ્ધં ¶ પિલોતિકં દત્વા કાલે આરોચિતે ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો જીવકસ્સ ગેહં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ. ચૂળપન્થકોપિ સૂરિયં ઓલોકેન્તો તં પિલોતિકં ‘‘રજોહરણં રજોહરણ’’ન્તિ પરિમજ્જન્તો નિસીદિ. તસ્સ તં પિલોતિકખણ્ડં પરિમજ્જન્તસ્સ કિલિટ્ઠં અહોસિ. તતો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇદં પિલોતિકખણ્ડં અતિવિય પરિસુદ્ધં, ઇમં પન અત્તભાવં નિસ્સાય પુરિમપકતિં વિજહિત્વા એવં કિલિટ્ઠં જાતં, અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’’તિ ખયવયં પટ્ઠપેન્તો વિપસ્સનં વડ્ઢેસિ. સત્થા ‘‘ચૂળપન્થકસ્સ ચિત્તં વિપસ્સનં આરુળ્હ’’ન્તિ ઞત્વા, ‘‘ચૂળપન્થક, ત્વં પિલોતિકખણ્ડમેવ સંકિલિટ્ઠં ‘રજં રજ’ન્તિ ¶ મા સઞ્ઞં કરિ, અબ્ભન્તરે પન તે રાગરજાદયો અત્થિ, તે હરાહી’’તિ ¶ વત્વા ઓભાસં વિસ્સજ્જેત્વા પુરતો નિસિન્નો વિય પઞ્ઞાયમાનરૂપો હુત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

એતં રજ્જં વિપ્પજહિત્વ ભિક્ખવો,

વિહરન્તિ તે વિગતરજસ્સ સાસને’’તિ. (મહાનિ. ૨૦૯);

ગાથાપરિયોસાને ¶ ચૂળપન્થકો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. સહ પટિસમ્ભિદાહિયેવસ્સ તીણિ પિટકાનિ આગમિંસુ.

સો કિર પુબ્બે રાજા હુત્વા નગરં પદક્ખિણં કરોન્તો નલાટતો સેદે મુચ્ચન્તે પરિસુદ્ધેન સાટકેન નલાટન્તં પુઞ્છિ, સાટકો કિલિટ્ઠો અહોસિ. સો ‘‘ઇમં સરીરં નિસ્સાય એવરૂપો પરિસુદ્ધો સાટકો પકતિં જહિત્વા કિલિટ્ઠો જાતો, અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’’તિ અનિચ્ચસઞ્ઞં પટિલભિ. તે કારણેનસ્સ રજોહરણમેવ પચ્ચયો જાતો.

જીવકોપિ ખો કોમારભચ્ચો દસબલસ્સ દક્ખિણોદકં ઉપનામેસિ. સત્થા ‘‘નનુ, જીવક, વિહારે ભિક્ખૂ અત્થી’’તિ હત્થેન પત્તં પિદહિ. મહાપન્થકો ‘‘નનુ, ભન્તે, વિહારે ભિક્ખૂ નત્થી’’તિ આહ. સત્થા ‘‘અત્થિ, જીવકા’’તિ આહ. જીવકો ‘‘તેન હિ ભણે ગચ્છ, વિહારે ભિક્ખૂનં અત્થિભાવં વા નત્થિભાવં વા ત્વઞ્ઞેવ જાનાહી’’તિ પુરિસં પેસેસિ. તસ્મિં ¶ ખણે ચૂળપન્થકો ‘‘મય્હં ભાતિકો ‘વિહારે ભિક્ખૂ નત્થી’તિ ભણતિ ¶ , વિહારે ભિક્ખૂનં અત્થિભાવમસ્સ પકાસેસ્સામી’’તિ સકલં અમ્બવનં ભિક્ખૂનઞ્ઞેવ પૂરેસિ. એકચ્ચે ભિક્ખૂ ચીવરકમ્મં કરોન્તિ, એકચ્ચે રજનકમ્મં કરોન્તિ, એકચ્ચે સજ્ઝાયં કરોન્તિ. એવં અઞ્ઞમઞ્ઞઅસદિસં ભિક્ખુસહસ્સં માપેસિ. સો પુરિસો વિહારે બહૂ ભિક્ખૂ દિસ્વા નિવત્તિત્વા, ‘‘અય્ય, સકલં અમ્બવનં ભિક્ખૂહિ પરિપુણ્ણ’’ન્તિ જીવકસ્સ આરોચેસિ. થેરોપિ ખો તત્થેવ –

‘‘સહસ્સક્ખત્તુમત્તાનં ¶ , નિમ્મિનિત્વાન પન્થકો;

નિસીદમ્બવને રમ્મે, યાવ કાલપ્પવેદના’’તિ.

અથ સત્થા તં પુરિસં આહ – ‘‘વિહારં ગન્ત્વા ‘સત્થા ચૂળપન્થકં નામ પક્કોસતી’તિ વદેહી’’તિ. તેન ગન્ત્વા તથા વુત્તે, ‘‘અહં ચૂળપન્થકો, અહં ચૂળપન્થકો’’તિ મુખસહસ્સં ઉટ્ઠહિ. સો પુરિસો પુન ગન્ત્વા, ‘‘સબ્બેપિ કિર, ભન્તે, ચૂળપન્થકાયેવ નામા’’તિ આહ. ‘‘તેન હિ ગન્ત્વા યો ‘અહં ચૂળપન્થકો’તિ પઠમં વદતિ, તં હત્થે ગણ્હ, અવસેસા અન્તરધાયિસ્સન્તી’’તિ. સો તથા અકાસિ. તાવદેવ સહસ્સમત્તા ભિક્ખૂ અન્તરધાયિંસુ. થેરોપિ તેન પુરિસેન સદ્ધિં અગમાસિ. સત્થા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને જીવકં આમન્તેસિ – ‘‘જીવક, ચૂળપન્થકસ્સ પત્તં ગણ્હાહિ, અયં તે અનુમોદનં કરિસ્સતી’’તિ. જીવકો તથા અકાસિ. થેરો સીહનાદં નદન્તો તરુણસીહો વિય તીહિ પિટકેહિ સઙ્ખોભેત્વા અનુમોદનમકાસિ. સત્થા ઉટ્ઠાયાસના ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો વિહારં ગન્ત્વા ભિક્ખૂહિ વત્તે દસ્સિતે ગન્ધકુટિપ્પમુખે ઠત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સુગતોવાદં દત્વા કમ્મટ્ઠાનં કથેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં ઉય્યોજેત્વા સુરભિગન્ધવાસિતં ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા દક્ખિણેન પસ્સેન સીહસેય્યં ઉપગતો. અથ સાયન્હસમયે ભિક્ખૂ ઇતો ચિતો ચ સમોસરિત્વા રત્તકમ્બલસાણિયા પરિક્ખિત્તા વિય ¶ નિસીદિત્વા સત્થુ ગુણકથં આરભિંસુ, ‘‘આવુસો, મહાપન્થકો ચૂળપન્થકસ્સ અજ્ઝાસયં અજાનન્તો ચતૂહિ માસેહિ એકં ગાથં ઉગ્ગણ્હાપેતું ન સક્કોતિ, ‘દન્ધો અય’ન્તિ વિહારા નિક્કડ્ઢિ, સમ્માસમ્બુદ્ધો પન અત્તનો અનુત્તરધમ્મરાજતાય એકસ્મિંયેવસ્સ અન્તરભત્તે સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં અદાસિ, તીણિ પિટકાનિ સહ પટિસમ્ભિદાહિયેવ આગતાનિ, અહો બુદ્ધાનં બલં નામ મહન્ત’’ન્તિ.

અથ ¶ ભગવા ધમ્મસભાયં ઇમં કથાપવત્તિં ઞત્વા, ‘‘અજ્જ મયા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ બુદ્ધસેય્યાય ઉટ્ઠાય સુરત્તદુપટ્ટં નિવાસેત્વા વિજ્જુલતં વિય કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા રત્તકમ્બલસદિસં સુગતમહાચીવરં પારુપિત્વા સુરભિગન્ધકુટિતો નિક્ખમ્મ મત્તવરવારણસીહવિજમ્ભિતવિલાસેન ¶ અનન્તાય બુદ્ધલીળાય ધમ્મસભં ગન્ત્વા અલઙ્કતમણ્ડલમાળમજ્ઝે સુપઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસનં અભિરુય્હ છબ્બણ્ણબુદ્ધરંસિયો વિસ્સજ્જેન્તો અણ્ણવકુચ્છિં ખોભયમાનો યુગન્ધરમત્થકે બાલસૂરિયો વિય આસનમજ્ઝે નિસીદિ. સમ્માસમ્બુદ્ધે પન આગતમત્તે ભિક્ખુસઙ્ઘો કથં પચ્છિન્દિત્વા તુણ્હી અહોસિ. સત્થા મુદુકેન મેત્તચિત્તેન ¶ પરિસં ઓલોકેત્વા, ‘‘અયં પરિસા અતિવિય સોભતિ, એકસ્સપિ હત્થકુક્કુચ્ચં વા પાદકુક્કુચ્ચં વા ઉક્કાસિતસદ્દો વા ખિપિતસદ્દો વા નત્થિ, સબ્બેપિ ઇમે બુદ્ધગારવેન સગારવા, બુદ્ધતેજેન તજ્જિતા. મયિ આયુકપ્પમ્પિ અકથેત્વા નિસિન્ને પઠમં કથં સમુટ્ઠાપેત્વા ન કથેસ્સન્તિ. કથાસમુટ્ઠાપનવત્તં નામ મયાવ જાનિતબ્બં, અહમેવ પઠમં કથેસ્સામી’’તિ મધુરેન બ્રહ્મસ્સરેન ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા, ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના, કા ચ પન વો અન્તરાકથા વિપ્પકતા’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ન, ભિક્ખવે, ચૂળપન્થકો ઇદાનેવ દન્ધો, પુબ્બેપિ દન્ધોયેવ. ન કેવલઞ્ચસ્સાહં ઇદાનેવ અવસ્સયો જાતો, પુબ્બેપિ અવસ્સયો અહોસિમેવ. પુબ્બે પનાહં ઇમં લોકિયકુટુમ્બસ્સ સામિકં અકાસિં, ઇદાનિ લોકુત્તરકુટુમ્બસ્સા’’તિ વત્વા તમત્થં વિત્થારતો સોતુકામેહિ ભિક્ખૂહિ આયાચિતો અતીતં આહરિ –

‘‘અતીતે, ભિક્ખવે, બારાણસિનગરવાસી એકો માણવો તક્કસિલં ગન્ત્વા સિપ્પુગ્ગહણત્થાય દિસાપામોક્ખસ્સ આચરિયસ્સ ધમ્મન્તેવાસિકો હુત્વા પઞ્ચન્નં માણવકસતાનં અન્તરે અતિવિય આચરિયસ્સ ઉપકારકો અહોસિ, પાદપરિકમ્માદીનિ સબ્બકિચ્ચાનિ કરોતિ. દન્ધતાય પન કિઞ્ચિ ઉગ્ગણ્હિતું ન સક્કો’’તિ. આચરિયો ‘‘અયં મમ બહૂપકારો, સિક્ખાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ વાયમન્તોપિ કિઞ્ચિ સિક્ખાપેતું ¶ ન સક્કોતિ. સો ચિરં વસિત્વા એકગાથમ્પિ ઉગ્ગણ્હિતું અસક્કોન્તો ઉક્કણ્ઠિત્વા ‘‘ગમિસ્સામી’’તિ આચરિયં આપુચ્છિ. આચરિયો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં મય્હં ઉપકારકો, પણ્ડિતભાવમસ્સ પચ્ચાસીસામિ, ન નં કાતું સક્કોમિ ¶ , અવસ્સં મયા ઇમસ્સ પચ્ચુપકારો કાતબ્બો, એકમસ્સ મન્તં બન્ધિત્વા દસ્સામી’’તિ સો તં અરઞ્ઞં નેત્વા ‘‘ઘટ્ટેસિ ઘટ્ટેસિ, કિં કારણા ઘટ્ટેસિ? અહમ્પિ તં જાનામિ જાનામી’’તિ ઇમં મન્તં બન્ધિત્વા ઉગ્ગણ્હાપેન્તો અનેકસતક્ખત્તું પરિવત્તાપેત્વા, ‘‘પઞ્ઞાયતિ તે’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘આમ, પઞ્ઞાયતી’’તિ વુત્તે ‘‘દન્ધેન નામ વાયામં કત્વા પગુણં કતં સિપ્પં ન પલાયતી’’તિ ચિન્તેત્વા મગ્ગપરિબ્બયં દત્વા, ‘‘ગચ્છ, ઇમં મન્તં નિસ્સાય જીવિસ્સસિ, અપલાયનત્થાય પનસ્સ નિચ્ચં સજ્ઝાયં કરેય્યાસી’’તિ વત્વા તં ઉય્યોજેસિ. અથસ્સ માતા બારાણસિયં સમ્પત્તકાલે ‘‘પુત્તો મે સિપ્પં સિક્ખિત્વા આગતો’’તિ મહાસક્કારસમ્માનં અકાસિ.

તદા ¶ બારાણસિરાજા ‘‘અત્થિ નુ ખો મે કાયકમ્માદીસુ કોચિ દોસો’’તિ પચ્ચવેક્ખન્તો અત્તનો અરુચ્ચનકં કિઞ્ચિ કમ્મં અદિસ્વા ‘‘અત્તનો વજ્જં નામ અત્તનો ન પઞ્ઞાયતિ, પરેસં પઞ્ઞાયતિ, નાગરાનં પરિગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા સાયં અઞ્ઞાતકવેસેન નિક્ખમિત્વા, ‘‘સાયમાસં ભુઞ્જિત્વા નિસિન્નમનુસ્સાનં કથાસલ્લાપો નામ નાનપ્પકારકો હોતિ, ‘સચાહં અધમ્મેન રજ્જં કારેમિ, પાપેન અધમ્મિકેન રઞ્ઞા દણ્ડબલિઆદીહિ હતમ્હા’તિ વક્ખન્તિ. ‘સચે ધમ્મેન રજ્જં કારેમિ, દીઘાયુકો હોતુ નો રાજા’તિઆદીનિ ¶ વત્વા મમ ગુણં કથેસ્સન્તી’’તિ તેસં તેસં ગેહાનં ભિત્તિઅનુસારેનેવ વિચરતિ.

તસ્મિં ખણે ઉમઙ્ગચોરા દ્વિન્નં ગેહાનં અન્તરે ઉમઙ્ગં ભિન્દન્તિ એકઉમઙ્ગેનેવ દ્વે ગેહાનિ પવિસનત્થાય. રાજા તે દિસ્વા ગેહચ્છાયાય અટ્ઠાસિ. તેસં ઉમઙ્ગં ભિન્દિત્વા ગેહં પવિસિત્વા ભણ્ડકં ઓલોકિતકાલે માણવો પબુજ્ઝિત્વા તં મન્તં સજ્ઝાયન્તો ‘‘ઘટ્ટેસિ ઘટ્ટેસિ, કિં કારણા ઘટ્ટેસિ? અહમ્પિ તં જાનામિ જાનામી’’તિ આહ. તે તં સુત્વા, ‘‘ઇમિના કિરમ્હા ઞાતા, ઇદાનિ નો નાસેસ્સતી’’તિ નિવત્થવત્થાનિપિ છડ્ડેત્વા ભીતા સમ્મુખસમ્મુખટ્ઠાનેનેવ પલાયિંસુ. રાજા તે પલાયન્તે દિસ્વા ઇતરસ્સ ચ મન્તસજ્ઝાયનસદ્દં સુત્વા ગેહઞ્ઞેવ વવત્થપેત્વા નાગરાનં પરિગ્ગણ્હિત્વા નિવેસનં પાવિસિ. સો વિભાતાય પન રત્તિયા પાતોવેકં પુરિસં પક્કોસિત્વા આહ – ‘‘ગચ્છ ભણે, અસુકવીથિયં નામ યસ્મિં ગેહે ઉમઙ્ગો ભિન્નો, તત્થ તક્કસિલતો સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિત્વા આગતમાણવો અત્થિ, તં આનેહી’’તિ. સો ¶ ગન્ત્વા ‘‘રાજા તં પક્કોસતી’’તિ વત્વા માણવં આનેસિ. અથ નં રાજા આહ – ‘‘ત્વં, તાત, તક્કસિલતો સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિત્વા આગતમાણવો’’તિ? ‘‘આમ, દેવા’’તિ. ‘‘અમ્હાકમ્પિ તં સિપ્પં દેહી’’તિ. ‘‘સાધુ, દેવ, સમાનાસને નિસીદિત્વા ગણ્હાહી’’તિ. રાજાપિ તથા કત્વા મન્તં ગહેત્વા ‘‘અયં તે ¶ આચરિયભાગો’’તિ સહસ્સં અદાસિ.

તદા સેનાપતિ રઞ્ઞો કપ્પકં આહ – ‘‘કદા રઞ્ઞો મસ્સું કરિસ્સસી’’તિ? ‘‘સ્વે વા પરસુવે વા’’તિ. સો તસ્સ સહસ્સં દત્વા ‘‘કિચ્ચં મે અત્થી’’તિ વત્વા, ‘‘કિં, સામી’’તિ વુત્તે ‘‘રઞ્ઞો મસ્સુકમ્મં કરોન્તો વિય હુત્વા ખુરં અતિવિય પહંસિત્વા ગલનાળિં છિન્દ, ત્વં સેનાપતિ ભવિસ્સસિ, અહં રાજા’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા રઞ્ઞો મસ્સુકમ્મકરણદિવસે ગન્ધોદકેન મસ્સું તેમેત્વા ખુરં પહંસિત્વા નલાટન્તે ગહેત્વા, ‘‘ખુરો થોકં કુણ્ઠધારો, એકપ્પહારેનેવ ગલનાળિં છિન્દિતું વટ્ટતી’’તિ પુન એકમન્તં ઠત્વા ખુરં પહંસિ. તસ્મિં ખણે રાજા અત્તનો મન્તં સરિત્વા સજ્ઝાયં કરોન્તો ‘‘ઘટ્ટેસિ ઘટ્ટેસિ, કિં કારણા ¶ ઘટ્ટેસિ? અહમ્પિ તં જાનામિ જાનામી’’તિ આહ. ન્હાપિતસ્સ નલાટતો સેદા મુચ્ચિંસુ. સો ‘‘જાનાતિ મમ કારણં રાજા’’તિ ભીતો ખુરં ભૂમિયં ખિપિત્વા પાદમૂલે ઉરેન નિપજ્જિ. રાજાનો નામ છેકા હોન્તિ, તેન તં એવમાહ – ‘‘અરે, દુટ્ઠ, ન્હાપિત, ‘ન મં રાજા જાનાતી’તિ સઞ્ઞં કરોસી’’તિ. ‘‘અભયં મે દેહિ, દેવા’’તિ. ‘‘હોતુ, મા ભાયિ, કથેહી’’તિ. સેનાપતિ મે, દેવ, સહસ્સં દત્વા, ‘‘રઞ્ઞો મસ્સું કરોન્તો વિય ગલનાળિં છિન્દ, અહં રાજા હુત્વા તં સેનાપતિં કરિસ્સામી’’તિ આહાતિ. રાજા તં સુત્વા ‘‘આચરિયં મે નિસ્સાય જીવિતં લદ્ધ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા સેનાપતિં ¶ પક્કોસાપેત્વા, ‘‘અમ્ભો, સેનાપતિ, કિં નામ તયા મમ સન્તિકા ન લદ્ધં, ઇદાનિ તં દટ્ઠું ન સક્કોમિ, મમ રટ્ઠા નિક્ખમાહી’’તિ તં રટ્ઠા પબ્બાજેત્વા આચરિયં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘આચરિય, તં નિસ્સાય મયા જીવિતં લદ્ધ’’ન્તિ વત્વા મહન્તં સક્કારં કરિત્વા તસ્સ સેનાપતિટ્ઠાનં અદાસિ. ‘‘સો તદા ચૂળપન્થકો અહોસિ, સત્થા દિસાપામોક્ખો આચરિયો’’તિ.

સત્થા ઇમં અતીતં આહરિત્વા, ‘‘એવં, ભિક્ખવે, પુબ્બેપિ ચૂળપન્થકો દન્ધોયેવ અહોસિ, તદાપિસ્સાહં અવસ્સયો હુત્વા તં લોકિયકુટુમ્બે ¶ પતિટ્ઠાપેસિ’’ન્તિ વત્વા પુન એકદિવસં ‘‘અહો સત્થા ચૂળપન્થકસ્સ અવસ્સયો જાતો’’તિ કથાય સમુટ્ઠિતાય ચૂળસેટ્ઠિજાતકે અતીતવત્થું કથેત્વા –

‘‘અપ્પકેનાપિ મેધાવી, પાભતેન વિચક્ખણો;

સમુટ્ઠાપેતિ અત્તાનં, અણું અગ્ગિંવ સન્ધમ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૪) –

ગાથં વત્વા, ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવાહં ઇમસ્સ અવસ્સયો જાતો, પુબ્બેપિ અવસ્સયો અહોસિમેવ. પુબ્બે પનાહં ઇમં લોકિયકુટુમ્બસ્સ સામિકં અકાસિં, ઇદાનિ લોકુત્તરકુટુમ્બસ્સ. તદા હિ ચૂળન્તેવાસિકો ચૂળપન્થકો અહોસિ, ચૂળસેટ્ઠિ પન પણ્ડિતો બ્યત્તો નક્ખત્તકોવિદો અહમેવા’’તિ જાતકં સમોધાનેસિ.

પુનેકદિવસં ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું, ‘‘આવુસો, ચૂળપન્થકો ચતૂહિ માસેહિ ચતુપ્પદં ગાથં ગહેતું અસક્કોન્તોપિ વીરિયં અનોસ્સજ્જિત્વાવ અરહત્તે પતિટ્ઠિતો ¶ , ઇદાનિ લોકુત્તરધમ્મકુટુમ્બસ્સ સામિકો જાતો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા, ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, મમ સાસને આરદ્ધવીરિયો ભિક્ખુ લોકુત્તરધમ્મસ્સ સામિકો હોતિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઉટ્ઠાનેનપ્પમાદેન ¶ , સંયમેન દમેન ચ;

દીપં કયિરાથ મેધાવી, યં ઓઘો નાભિકીરતી’’તિ.

તત્થ દીપં કયિરાથાતિ વીરિયસઙ્ખાતેન ઉટ્ઠાનેન, સતિયા અવિપ્પવાસાકારસઙ્ખાતેન અપ્પમાદેન, ચતુપારિસુદ્ધિસીલસઙ્ખાતેન સંયમેન, ઇન્દ્રિયદમેન ચાતિ ઇમેહિ કારણભૂતેહિ ચતૂહિ ધમ્મેહિ ધમ્મોજપઞ્ઞાય સમન્નાગતો મેધાવી ઇમસ્મિં અતિવિય દુલ્લભપતિટ્ઠતાય અતિગમ્ભીરે સંસારસાગરે અત્તનો પતિટ્ઠાનભૂતં અરહત્તફલં દીપં કયિરાથ કરેય્ય, કાતું સક્કુણેય્યાતિ અત્થો. કીદિસં? યં ઓઘો નાભિકીરતીતિ યં ચતુબ્બિધોપિ કિલેસોઘો અભિકિરિતું વિદ્ધંસેતું ન સક્કોતિ. ન હિ સક્કા અરહત્તં ઓઘેન અભિકિરિતુન્તિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. એવં દેસના સમ્પત્તપરિસાય સાત્થિકા જાતાતિ.

પમાદમનુયુઞ્જન્તીતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો બાલનક્ખત્તં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે સાવત્થિયં બાલનક્ખત્તં નામ સઙ્ઘુટ્ઠં. તસ્મિં નક્ખત્તે બાલા દુમ્મેધિનો જના છારિકાય ચેવ ગોમયેન ચ સરીરં મક્ખેત્વા સત્તાહં અસબ્ભં ભણન્તા વિચરન્તિ. કિઞ્ચિ ઞાતિ સુહજ્જં વા પબ્બજિતં વા દિસ્વા લજ્જન્તા નામ નત્થિ. દ્વારે દ્વારે ઠત્વા અસબ્ભં ભણન્તિ. મનુસ્સા તેસં અસબ્ભં સોતું અસક્કોન્તા યથાબલં અડ્ઢં વા પાદં વા કહાપણં વા પેસેન્તિ. તે તેસં દ્વારે લદ્ધં લદ્ધં ગહેત્વા પક્કમન્તિ. તદા પન સાવત્થિયં પઞ્ચ કોટિમત્તા અરિયસાવકા વસન્તિ, તે સત્થુ સન્તિકં સાસનં પેસયિંસુ – ‘‘ભગવા, ભન્તે, સત્તાહં ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં નગરં અપ્પવિસિત્વા વિહારેયેવ હોતૂ’’તિ. તઞ્ચ પન સત્તાહં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ વિહારેયેવ યાગુભત્તાદીનિ સમ્પાદેત્વા પહિણિંસુ, સયમ્પિ ગેહા ન નિક્ખમિંસુ. તે નક્ખત્તે પન પરિયોસિતે અટ્ઠમે દિવસે બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા નગરં પવેસેત્વા મહાદાનં દત્વા એકમન્તં નિસિન્ના, ‘‘ભન્તે, અતિદુક્ખેન નો સત્ત દિવસાનિ અતિક્કન્તાનિ, બાલાનં અસબ્ભાનિ સુણન્તાનં ¶ કણ્ણા ભિજ્જનાકારપ્પત્તા હોન્તિ, કોચિ કસ્સચિ ¶ ન લજ્જતિ, તેન મયં તુમ્હાકં અન્તોનગરં પવિસિતું નાદમ્હ, મયમ્પિ ગેહતો ન નિક્ખમિમ્હા’’તિ આહંસુ. સત્થા તેસં કથં સુત્વા, ‘‘બાલાનં દુમ્મેધાનં કિરિયા નામ એવરૂપા હોતિ, મેધાવિનો પન ધનસારં વિય અપ્પમાદં રક્ખિત્વા અમતમહાનિબ્બાનસમ્પત્તિં પાપુણન્તી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘પમાદમનુયુઞ્જન્તિ, બાલા દુમ્મેધિનો જના;

અપ્પમાદઞ્ચ મેધાવી, ધનં સેટ્ઠંવ રક્ખતિ.

‘‘મા ¶ પમાદમનુયુઞ્જેથ, મા કામરતિસન્થવં;

અપ્પમત્તો હિ ઝાયન્તો, પપ્પોતિ વિપુલં સુખ’’ન્તિ.

તત્થ બાલાતિ બાલ્યેન સમન્નાગતા ઇધલોકપરલોકત્થં અજાનન્તા. દુમ્મેધિનોતિ નિપ્પઞ્ઞા. તે પમાદે આદીનવં અપસ્સન્તા પમાદં અનુયુઞ્જન્તિ પવત્તેન્તિ, પમાદેન કાલં વીતિનામેન્તિ. મેધાવીતિ ધમ્મોજપઞ્ઞાય સમન્નાગતો પન પણ્ડિતો કુલવંસાગતં સેટ્ઠં ઉત્તમં સત્તરતનધનં વિય અપ્પમાદં રક્ખતિ. યથા હિ ઉત્તમં ધનં નિસ્સાય ‘‘કામગુણસમ્પત્તિં પાપુણિસ્સામ, પુત્તદારં પોસેસ્સામ, પરલોકગમનમગ્ગં સોધેસ્સામા’’તિ ધને આનિસંસં પસ્સન્તા તં રક્ખન્તિ, એવં પણ્ડિતોપિ અપ્પમત્તો ‘‘પઠમજ્ઝાનાદીનિ ¶ પટિલભિસ્સામિ, મગ્ગફલાદીનિ પાપુણિસ્સામિ, તિસ્સો વિજ્જા, છ અભિઞ્ઞા સમ્પાદેસ્સામી’’તિ અપ્પમાદે આનિસંસં પસ્સન્તો ધનં સેટ્ઠંવ અપ્પમાદં રક્ખતીતિ અત્થો. મા પમાદન્તિ તસ્મા તુમ્હે મા પમાદમનુયુઞ્જેથ મા પમાદેન કાલં વીતિનામયિત્થ. મા કામરતિસન્થવન્તિ વત્થુકામકિલેસકામેસુ રતિસઙ્ખાતં તણ્હાસન્થવમ્પિ મા અનુયુઞ્જેથ મા ચિન્તયિત્થ મા પટિલભિત્થ. અપ્પમત્તો હીતિ ઉપટ્ઠિતસ્સતિતાય હિ અપ્પમત્તો ઝાયન્તો પુગ્ગલો વિપુલં ઉળારં નિબ્બાનસુખં પાપુણાતીતિ.

બાલનક્ખત્તસઙ્ઘુટ્ઠવત્થુ ચતુત્થં.

પમાદં ¶ અપ્પમાદેનાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મહાકસ્સપત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ દિવસે થેરો પિપ્ફલિગુહાયં વિહરન્તો રાજગહે પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો આલોકં વડ્ઢેત્વા પમત્તે ચ અપ્પમત્તે ચ ઉદકપથવીપબ્બતાદીસુ ચવનકે ઉપપજ્જનકે ચ સત્તે ¶ દિબ્બેન ચક્ખુના ઓલોકેન્તો નિસીદિ. સત્થા જેતવને નિસિન્નકોવ ¶ ‘‘કેન નુ ખો વિહારેન અજ્જ મમ પુત્તો કસ્સપો વિહરતી’’તિ દિબ્બેન ચક્ખુના ઉપધારેન્તો ‘‘સત્તાનં ચુતૂપપાતં ઓલોકેન્તો વિહરતી’’તિ ઞત્વા ‘‘સત્તાનં ચુતૂપપાતો નામ બુદ્ધઞાણેનપિ અપરિચ્છિન્નો, માતુકુચ્છિયં પટિસન્ધિં ગહેત્વા માતાપિતરો અજાનાપેત્વા ચવનસત્તાનં પરિચ્છેદો કાતું ન સક્કા, તે જાનિતું તવ અવિસયો, કસ્સપ, અપ્પમત્તકો તવ વિસયો, સબ્બસો પન ચવન્તે ચ ઉપપજ્જન્તે ચ જાનિતું પસ્સિતું બુદ્ધાનમેવ વિસયો’’તિ વત્વા ઓભાસં ફરિત્વા સમ્મુખે નિસિન્નો વિય હુત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘પમાદં અપ્પમાદેન, યદા નુદતિ પણ્ડિતો;

પઞ્ઞાપાસાદમારુય્હ, અસોકો સોકિનિં પજં;

પબ્બતટ્ઠોવ ભૂમટ્ઠે, ધીરો બાલે અવેક્ખતી’’તિ.

તત્થ નુદતીતિ યથા નામ પોક્ખરણિં પવિસન્તં નવોદકં પુરાણોદકં ખોભેત્વા તસ્સોકાસં અદત્વા તં અત્તનો મત્થકમત્થકેન પલાયન્તં નુદતિ નીહરતિ, એવમેવ પણ્ડિતો અપ્પમાદલક્ખણં બ્રૂહેન્તો પમાદસ્સોકાસં અદત્વા યદા અપ્પમાદવેગેન તં નુદતિ નીહરતિ, અથ સો પનુન્નપમાદો અચ્ચુગ્ગતત્થેન પરિસુદ્ધં દિબ્બચક્ખુસઙ્ખાતં પઞ્ઞાપાસાદં તસ્સ અનુચ્છવિકં પટિપદં પૂરેન્તો તાય પટિપદાય નિસ્સેણિયા પાસાદં વિય આરુય્હ પહીનસોકસલ્લતાય અસોકો, અપ્પહીનસોકસલ્લતાય સોકિનિં પજં સત્તનિકાયં ચવમાનઞ્ચેવ ઉપપજ્જમાનઞ્ચ દિબ્બચક્ખુના અવેક્ખતિ પસ્સતિ. યથા કિં? પબ્બતટ્ઠોવ ¶ ભૂમટ્ઠેતિ પબ્બતમુદ્ધનિ ઠિતો ભૂમિયં ઠિતે, ઉપરિપાસાદે વા પન ઠિતો પાસાદપરિવેણે ઠિતે અકિચ્છેન અવેક્ખતિ, તથા સોપિ ધીરો પણ્ડિતો મહાખીણાસવો અસમુચ્છિન્નવટ્ટબીજે બાલે ચવન્તે ચ ઉપપજ્જન્તે ચ અકિચ્છેન અવેક્ખતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ સચ્છિકરિંસૂતિ.

૬. પમત્તાપમત્તદ્વેસહાયકવત્થુ

અપ્પમત્તો ¶ પમત્તેસૂતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દ્વે સહાયકે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

તે કિર સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા આરઞ્ઞકવિહારં પવિસિંસુ. તેસુ એકો કિર કાલસ્સેવ દારૂનિ આહરિત્વા અઙ્ગારકપલ્લં સજ્જેત્વા દહરસામણેરેહિ સદ્ધિં સલ્લપન્તો પઠમયામં વિસિબ્બમાનો નિસીદતિ. એકો અપ્પમત્તો સમણધમ્મં કરોન્તો ઇતરં ઓવદતિ, ‘‘આવુસો, મા એવં કરિ, પમત્તસ્સ હિ ચત્તારો અપાયા સકઘરસદિસા. બુદ્ધા નામ સાઠેય્યેન આરાધેતું ન સક્કા’’તિ સો તસ્સોવાદં ન સુણાતિ. ઇતરો ‘‘નાયં વચનક્ખમો’’તિ તં અવત્વા અપ્પમત્તોવ સમણધમ્મમકાસિ. અલસત્થેરોપિ ¶ પઠમયામે વિસિબ્બેત્વા ઇતરસ્સ ચઙ્કમિત્વા ગબ્ભં પવિટ્ઠકાલે પવિસિત્વા, ‘‘મહાકુસીત, ત્વં નિપજ્જિત્વા સયનત્થાય અરઞ્ઞં પવિટ્ઠોસિ, કિં બુદ્ધાનં સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ઉટ્ઠાય સમણધમ્મં કાતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનં પવિસિત્વા નિપજ્જિત્વા સુપતિ. ઇતરોપિ મજ્ઝિમયામે વિસ્સમિત્વા પચ્છિમયામે પચ્ચુટ્ઠાય સમણધમ્મં કરોતિ. સો એવં અપ્પમત્તો વિહરન્તો ન ચિરસ્સેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. ઇતરો પમાદેનેવ કાલં વીતિનામેસિ. તે વુટ્ઠવસ્સા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. સત્થા તેહિ સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા, ‘‘કચ્ચિ, ભિક્ખવે, અપ્પમત્તા સમણધમ્મં કરિત્થ, કચ્ચિ વો પબ્બજિતકિચ્ચં મત્થકં પત્ત’’ન્તિ પુચ્છિ. પઠમં પમત્તો ભિક્ખુ આહ – ‘‘કુતો, ભન્તે, એતસ્સ અપ્પમાદો, ગતકાલતો પટ્ઠાય નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તો કાલં વીતિનામેસી’’તિ. ‘‘ત્વં પન ભિક્ખૂ’’તિ. ‘‘અહં, ભન્તે, કાલસ્સેવ દારૂનિ આહરિત્વા અઙ્ગારકપલ્લં સજ્જેત્વા પઠમયામે વિસિબ્બેન્તો નિસીદિત્વા અનિદ્દાયન્તોવ કાલં વીતિનામેસિ’’ન્તિ. અથ નં સત્થા ‘‘ત્વં પમત્તો કાલં વીતિનામેત્વા ‘અપ્પમત્તોમ્હી’તિ વદસિ, અપ્પમત્તં પન પમત્તં કરોસી’’તિ આહ. પુન પમાદે દોસે, અપ્પમાદે આનિસંસે પકાસેતું, ‘‘ત્વં મમ પુત્તસ્સ ¶ સન્તિકે જવચ્છિન્નો દુબ્બલસ્સો વિય, એસ પન તવ સન્તિકે સીઘજવસ્સો વિયા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અપ્પમત્તો ¶ ¶ પમત્તેસુ, સુત્તેસુ બહુજાગરો;

અબલસ્સંવ સીઘસ્સો, હિત્વા યાતિ સુમેધસો’’તિ.

તત્થ અપ્પમત્તોતિ સતિવેપુલ્લપ્પત્તતાય અપ્પમાદસમ્પન્ને ખીણાસવો. પમત્તેસૂતિ સતિવોસગ્ગે ઠિતેસુ સત્તેસુ. સુત્તેસૂતિ સતિજાગરિયાભાવેન સબ્બિરિયાપથેસુ નિદ્દાયન્તેસુ. બહુજાગરોતિ મહન્તે સતિવેપુલ્લે જાગરિયે ઠિતો. અબલસ્સંવાતિ કુણ્ઠપાદં છિન્નજવં દુબ્બલસ્સં સીઘજવો સિન્ધવાજાનીયો વિય. સુમેધસોતિ ઉત્તમપઞ્ઞો. તથારૂપં પુગ્ગલં આગમેનપિ અધિગમેનપિ હિત્વા યાતિ. મન્દપઞ્ઞસ્મિઞ્હિ એકં સુત્તં ગહેતું વાયમન્તેયેવ સુમેધસો એકં વગ્ગં ગણ્હાતિ, એવં તાવ આગમેન હિત્વા યાતિ. મન્દપઞ્ઞે પન રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનાનિ કાતું વાયમન્તેયેવ કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગહેત્વા સજ્ઝાયન્તેયેવ ચ સુમેધસો પુબ્બભાગેપિ પરેન કતં રત્તિટ્ઠાનં વા દિવાટ્ઠાનં વા પવિસિત્વા કમ્મટ્ઠાનં સમ્મસન્તો સબ્બકિલેસે ખેપેત્વા નેવ લોકુત્તરધમ્મે હત્થગતે ¶ કરોતિ, એવં અધિગમેનપિ હિત્વા યાતિ. વટ્ટે પન નં હિત્વા છડ્ડેત્વા વટ્ટતો નિસ્સરન્તો યાતિયેવાતિ.

ગાથાપરિયોસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

પમત્તાપમત્તદ્વેસહાયકવત્થુ છટ્ઠં.

અપ્પમાદેન મઘવાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેસાલિયં ઉપનિસ્સાય કૂટાગારસાલાયં વિહરન્તો સક્કં દેવરાજાનં આરબ્ભ કથેસિ.

વેસાલિયઞ્હિ મહાલિ નામ લિચ્છવી વસતિ, સો તથાગતસ્સ સક્કપઞ્હસુત્તન્તદેસનં (દી. નિ. ૨.૩૪૪ આદયો) સુત્વા ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો સક્કસમ્પત્તિં મહતિં કત્વા કથેસિ, ‘દિસ્વા નુ ખો કથેસિ, ઉદાહુ અદિસ્વા. જાનાતિ નુ ખો સક્કં, ઉદાહુ નો’તિ પુચ્છિસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેસિ. અથ ખો, મહાલિ, લિચ્છવી યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ, એકમન્તં નિસિન્નો ખો, મહાલિ, લિચ્છવી ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘દિટ્ઠો ¶ ખો, ભન્તે, ભગવતા સક્કો દેવાનમિન્દો’’તિ? ‘‘દિટ્ઠો ખો મે ¶ , મહાલિ, સક્કો દેવાનમિન્દો’’તિ. ‘‘સો હિ નુન, ભન્તે, સક્કપતિરૂપકો ભવિસ્સતિ ¶ . દુદ્દસો હિ, ભન્તે, સક્કો દેવાનમિન્દો’’તિ. ‘‘સક્કઞ્ચ ખ્વાહં, મહાલિ, પજાનામિ સક્કકરણે ચ ધમ્મે, યેસં ધમ્માનં સમાદિન્નત્તા સક્કો સક્કત્તં અજ્ઝગા, તઞ્ચ પજાનામિ’’.

સક્કો, મહાલિ, દેવાનમિન્દો પુબ્બે મનુસ્સભૂતો સમાનો મઘો નામ માણવો અહોસિ, તસ્મા ‘‘મઘવા’’તિ વુચ્ચતિ.

સક્કો, મહાલિ, દેવાનમિન્દો પુબ્બે મનુસ્સભૂતો સમાનો પુરે દાનં અદાસિ, તસ્મા ‘‘પુરિન્દદો’’તિ વુચ્ચતિ.

સક્કો, મહાલિ, દેવાનમિન્દો પુબ્બે મનુસ્સભૂતો સમાનો સક્કચ્ચં દાનં અદાસિ, તસ્મા ‘‘સક્કો’’તિ વુચ્ચતિ.

સક્કો, મહાલિ, દેવાનમિન્દો પુબ્બે મનુસ્સભૂતો સમાનો આવસથં અદાસિ, તસ્મા ‘‘વાસવો’’તિ વુચ્ચતિ.

સક્કો, મહાલિ, દેવાનમિન્દો સહસ્સમ્પિ અત્થં મુહુત્તેન ચિન્તેતિ, તસ્મા ‘‘સહસ્સક્ખો’’તિ વુચ્ચતિ.

સક્કસ્સ, મહાલિ, દેવાનમિન્દસ્સ સુજા નામ અસુરકઞ્ઞા, પજાપતિ, તસ્મા ‘‘સુજમ્પતી’’તિ વુચ્ચતિ.

સક્કો, મહાલિ, દેવાનમિન્દો દેવાનં તાવતિંસાનં ઇસ્સરિયાધિપચ્ચં રજ્જં કારેતિ, તસ્મા ‘‘દેવાનમિન્દો’’તિ વુચ્ચતિ.

સક્કસ્સ, મહાલિ, દેવાનમિન્દસ્સ પુબ્બે મનુસ્સભૂતસ્સ સત્ત વતપદાનિ સમત્તાનિ સમાદિન્નાનિ અહેસું, યેસં સમાદિન્નત્તા સક્કો સક્કત્તં ¶ અજ્ઝગા. કતમાનિ સત્ત વતપદાનિ? યાવજીવં માતાપેત્તિભરો અસ્સં, યાવજીવં કુલે જેટ્ઠાપચાયી અસ્સં, યાવજીવં સણ્હવાચો અસ્સં, યાવજીવં અપિસુણવાચો અસ્સં, યાવજીવં વિગતમલમચ્છેરેન ચેતસા અગારં અજ્ઝાવસેય્યં, મુત્તચાગો પયતપાણિ વોસગ્ગરતો યાચયોગો દાનસંવિભાગરતો અસ્સં. યાવજીવં ¶ સચ્ચવાચો અસ્સં, યાવજીવં અક્કોધનો અસ્સં, ‘‘સચેપિ મે કોધો ઉપ્પજ્જેય્ય, ખિપ્પમેવ ન પટિવિનેય્ય’’ન્તિ. સક્કસ્સ, મહાલિ, દેવાનમિન્દસ્સ પુબ્બે મનુસ્સભૂતસ્સ ઇમાનિ ¶ સત્ત વતપદાનિ સમત્તાનિ સમાદિન્નાનિ અહેસું, યેસં સમાદિન્નત્તા સક્કો સક્કત્તં અજ્ઝગાતિ.

‘‘માતાપેત્તિભરં જન્તું, કુલે જેટ્ઠાપચાયિનં;

સણ્હં સખિલસમ્ભાસં, પેસુણેય્યપ્પહાયિનં.

‘‘મચ્છેરવિનયે યુત્તં, સચ્ચં કોધાભિભું નરં;

તં વે દેવા તાવતિંસા, આહુ સપ્પુરિસો ઇતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૫૭) –

ઇદં, મહાલિ, સક્કેન મઘમાણવકાલે કતકમ્મન્તિ વત્વા પુન તેન ‘‘કથં, ભન્તે, મઘમાણવો પટિપજ્જી’’તિ? તસ્સ પટિપત્તિં વિત્થારતો સોતુકામેન પુટ્ઠો ‘‘તેન હિ, મહાલિ, સુણાહી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ –

અતીતે મગધરટ્ઠે મચલગામે મઘો નામ માણવો ¶ ગામકમ્મકરણટ્ઠાનં ગન્ત્વા અત્તનો ઠિતટ્ઠાનં પાદન્તેન પંસું વિયૂહિત્વા રમણીયં કત્વા અટ્ઠાસિ. અપરો તં બાહુના પહરિત્વા તતો અપનેત્વા સયં તત્થ અટ્ઠાસિ. સો તસ્સ અકુજ્ઝિત્વાવ અઞ્ઞં ઠાનં રમણીયં કત્વા ઠિતો. તતોપિ નં અઞ્ઞો આગન્ત્વા બાહુના પહરિત્વા અપનેત્વા સયં અટ્ઠાસિ. સો તસ્સપિ અકુજ્ઝિત્વાવ અઞ્ઞં ઠાનં રમણીયં કત્વા ઠિતો, ઇતિ તં ગેહતો નિક્ખન્તા નિક્ખન્તા પુરિસા બાહુના પહરિત્વા ઠિતઠિતટ્ઠાનતો અપનેસું. સો ‘‘સબ્બેપેતે મં નિસ્સાય સુખિતા જાતા, ઇમિના કમ્મેન મય્હં સુખદાયકેન પુઞ્ઞકમ્મેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા, પુનદિવસે કુદાલં આદાય ખલમણ્ડલમત્તં ઠાનં રમણીયં અકાસિ. સબ્બે ગન્ત્વા તત્થેવ અટ્ઠંસુ. અથ નેસં સીતસમયે અગ્ગિં કત્વા અદાસિ, ગિમ્હકાલે ઉદકં. તતો ‘‘રમણીયં ઠાનં નામ સબ્બેસં પિયં, કસ્સચિ અપ્પિયં નામ નત્થિ, ઇતો પટ્ઠાય મયા મગ્ગં સમં કરોન્તેન વિચરિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા, પાતોવ નિક્ખમિત્વા, મગ્ગં સમં કરોન્તો છિન્દિત્વા, હરિતબ્બયુત્તકા રુક્ખસાખા હરન્તો વિચરતિ. અથ નં અપરો દિસ્વા આહ – ‘‘સમ્મ, કિં કરોસી’’તિ? ‘‘મય્હં સગ્ગગામિનં મગ્ગં કરોમિ, સમ્મા’’તિ. ‘‘તેન હિ અહમ્પિ તે સહાયો હોમી’’તિ. ‘‘હોહિ, સમ્મ, સગ્ગો નામ બહૂનમ્પિ મનાપો સુખબહુલો’’તિ. તતો પટ્ઠાય દ્વે જના ¶ અહેસું. તે દિસ્વા ¶ તથેવ પુચ્છિત્વા ચ સુત્વા ચ અપરોપિ ¶ તેસં સહાયો જાતો, એવં અપરોપિ અપરોપીતિ સબ્બેપિ તેત્તિંસ જના જાતા. તે સબ્બેપિ કુદાલાદિહત્થા મગ્ગં સમં કરોન્તા એકયોજનદ્વિયોજનમત્તટ્ઠાનં ગચ્છન્તિ.

તે દિસ્વા ગામભોજકો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે મનુસ્સા અયોગે યુત્તા, સચે ઇમે અરઞ્ઞતો મચ્છમંસાદીનિ વા આહરેય્યું. સુરં વા કત્વા પિવેય્યું, અઞ્ઞં વા તાદિસં કમ્મં કરેય્યું, અહમ્પિ કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ લભેય્ય’’ન્તિ. અથ ને પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ – ‘‘કિં કરોન્તા વિચરથા’’તિ? ‘‘સગ્ગમગ્ગં, સામી’’તિ. ‘‘ઘરાવાસં વસન્તેહિ નામ એવં કાતું ન વટ્ટતિ, અરઞ્ઞતો મચ્છમંસાદીનિ આહરિતું, સુરં કત્વા પાતું, નાનપ્પકારે ચ કમ્મન્તે કાતું વટ્ટતી’’તિ. તે તસ્સ વચનં પટિક્ખિપિંસુ, એવં પુનપ્પુનં વુચ્ચમાનાપિ પટિક્ખિપિંસુયેવ. સો કુજ્ઝિત્વા ‘‘નાસેસ્સામિ ને’’તિ રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘ચોરે તે, દેવ, વગ્ગબન્ધનેન વિચરન્તે પસ્સામી’’તિ વત્વા, ‘‘ગચ્છ, તે ગહેત્વા આનેહી’’તિ વુત્તે તથા કત્વા સબ્બે તે બન્ધિત્વા આનેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસિ. રાજા અવીમંસિત્વાવ ‘‘હત્થિના મદ્દાપેથા’’તિ આણાપેસિ. મઘો સેસાનં ઓવાદમદાસિ – ‘‘સમ્મા, ઠપેત્વા મેત્તં અઞ્ઞો અમ્હાકં અવસ્સયો નત્થિ, તુમ્હે કત્થચિ કોપં અકત્વા રઞ્ઞે ચ ગામભોજકે ચ મદ્દનહત્થિમ્હિ ચ અત્તનિ ચ મેત્તચિત્તેન સમચિત્તાવ હોથા’’તિ. તે તથા કરિંસુ. અથ નેસં મેત્તાનુભાવેન હત્થી ઉપ્પસઙ્કમિતુમ્પિ ન વિસહિ. રાજા તમત્થં સુત્વા બહૂ ¶ મનુસ્સે દિસ્વા મદ્દિતું ન વિસહિસ્સતિ? ‘‘ગચ્છથ, ને કિલઞ્જેન પટિચ્છાદેત્વા મદ્દાપેથા’’તિ આહ. તે કિલઞ્જેન પટિચ્છાદેત્વા મદ્દિતું પેસિયમાનોપિ હત્થી દૂરતોવ પટિક્કમિ.

રાજા તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘કારણેનેત્થ ભવિતબ્બ’’ન્તિ તે પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ – ‘‘તાતા, મં નિસ્સાય તુમ્હે કિં ન લભથા’’તિ? ‘‘કિં નામેતં, દેવા’’તિ? ‘‘તુમ્હે કિર વગ્ગબન્ધનેન ચોરા હુત્વા અરઞ્ઞે વિચરથા’’તિ? ‘‘કો એવમાહ, દેવા’’તિ? ‘‘ગામભોજકો, તાતા’’તિ. ‘‘ન મયં, દેવ, ચોરા, મયં પન અત્તનો સગ્ગમગ્ગં સોધેન્તા ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કરોમ, ગામભોજકો અમ્હે અકુસલકિરિયાય નિયોજેત્વા અત્તનો વચનં અકરોન્તે નાસેતુકામો કુજ્ઝિત્વા એવમાહા’’તિ. અથ રાજા તેસં કથં સુત્વા સોમનસ્સપ્પત્તો હુત્વા, ‘‘તાતા, અયં તિરચ્છાનો તુમ્હાકં ¶ ગુણે જાનાતિ, અહં મનુસ્સભૂતો જાનિતું નાસક્ખિં, ખમથ મે’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા સપુત્તદારં ગામભોજકં તેસં દાસં, હત્થિં આરોહનિયં, તઞ્ચ ગામં યથાસુખં પરિભોગં કત્વા અદાસિ. તે ‘‘ઇધેવ નો કતપુઞ્ઞસ્સાનિસંસો દિટ્ઠો’’તિ ભિય્યોસોમત્તાય પસન્નમાનસા હુત્વા તં હત્થિં વારેન વારેન અભિરુય્હ ગચ્છન્તા મન્તયિંસુ ¶ ‘‘ઇદાનિ અમ્હેહિ ¶ અતિરેકતરં પુઞ્ઞં કાતબ્બં, કિં કરોમ? ચતુમહાપથે થાવરં કત્વા મહાજનસ્સ વિસ્સમનસાલં કરિસ્સામા’’તિ. તે વડ્ઢકિં પક્કોસાપેત્વા સાલં પટ્ઠપેસું. માતુગામેસુ પન વિગતચ્છન્દતાય તસ્સા સાલાય માતુગામાનં પત્તિં નાદંસુ.

મઘસ્સ પન ગેહે નન્દા, ચિત્તા, સુધમ્મા, સુજાતિ ચતસ્સો ઇત્થિયો હોન્તિ. તાસુ સુધમ્મા વડ્ઢકિના સદ્ધિં એકતો હુત્વા, ‘‘ભાતિક, ઇમિસ્સા સાલાય મં જેટ્ઠિકં કરોહી’’તિ વત્વા લઞ્જં અદાસિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા પઠમમેવ કણ્ણિકત્થાય રુક્ખં સુક્ખાપેત્વા તચ્છેત્વા વિજ્ઝિત્વા કણ્ણિકં નિટ્ઠાપેત્વા, ‘‘સુધમ્મા નામ અયં સાલા’’તિ અક્ખરાનિ છિન્દિત્વા વત્થેન પલિવેઠેત્વા ઠપેસિ. અથ ને વડ્ઢકી સાલં નિટ્ઠાપેત્વા કણ્ણિકારોપનદિવસે ‘‘અહો, અય્યા, એકં કરણીયં ન સરિમ્હા’’તિ આહ. ‘‘કિં નામ, ભો’’તિ? ‘‘કણ્ણિક’’ન્તિ. ‘‘હોતુ તં આહરિસ્સામા’’તિ. ‘‘ઇદાનિ છિન્નરુક્ખેન કાતું ન સક્કા, પુબ્બેયેવ તં છિન્દિત્વા તચ્છેત્વા વિજ્ઝિત્વા ઠપિતકણ્ણિકા લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘ઇદાનિ કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘સચે કસ્સચિ ગેહે નિટ્ઠાપેત્વા ઠપિતા વિક્કાયિકકણ્ણિકા ¶ અત્થિ, સા પરિયેસિતબ્બા’’તિ. તે પરિયેસન્તા સુધમ્માય ગેહે દિસ્વા સહસ્સં દત્વાપિ મૂલેન ન લભિંસુ. ‘‘સચે મં સાલાય પત્તિં કરોથ, દસ્સામી’’તિ વુત્તે પન ‘‘મયં માતુગામાનં પત્તિં ન દમ્મા’’તિ આહંસુ.

અથ ને વડ્ઢકી આહ – ‘‘અય્યા, તુમ્હે કિં કથેથ, ઠપેત્વા બ્રહ્મલોકં અઞ્ઞં માતુગામરહિતટ્ઠાનં નામ નત્થિ, ગણ્હથ કણ્ણિકં. એવં સન્તે અમ્હાકં કમ્મં નિટ્ઠં ગમિસ્સતી’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ કણ્ણિકં ગહેત્વા સાલં નિટ્ઠાપેત્વા તિધા વિભજિંસુ. એકસ્મિં કોટ્ઠાસે ઇસ્સરાનં વસનટ્ઠાનં કરિંસુ, એકસ્મિં દુગ્ગતાનં, એકસ્મિં ગિલાનાનં. તેત્તિંસ જના તેત્તિંસ ફલકાનિ પઞ્ઞપેત્વા હત્થિસ્સ સઞ્ઞં અદંસુ – ‘‘આગન્તુકો આગન્ત્વા યસ્સ અત્થતફલકે નિસીદતિ, તં ગહેત્વા ફલકસામિકસ્સેવ ¶ ગેહે પતિટ્ઠપેહિ, તસ્સ પાદપરિકમ્મપિટ્ઠિપરિકમ્મપાનીયખાદનીયભોજનીયસયનાનિ સબ્બાનિ ફલકસામિકસ્સેવ ભારો ભવિસ્સતી’’તિ. હત્થી આગતાગતં ગહેત્વા ફલકસામિકસ્સેવ ઘરં નેતિ. સો તસ્સ તં દિવસં કત્તબ્બં કરોતિ. મઘો સાલાય અવિદૂરે કોવિળારરુક્ખં રોપેત્વા તસ્સ મૂલે પાસાણફલકં અત્થરિ. સાલં પવિટ્ઠપવિટ્ઠા જના કણ્ણિકં ઓલોકેત્વા અક્ખરાનિ વાચેત્વા, ‘‘સુધમ્મા નામેસા સાલા’’તિ વદન્તિ. તેત્તિંસજનાનં નામં ન પઞ્ઞાયતિ. નન્દા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે સાલં કરોન્તા અમ્હે અપત્તિકા કરિંસુ, સુધમ્મા ¶ પન અત્તનો બ્યત્તતાય કણ્ણિકં કત્વા પત્તિકા જાતા, મયાપિ કિઞ્ચિ કાતું વટ્ટતિ, કિં નુ ખો કરિસ્સામી’’તિ? અથસ્સા એતદહોસિ ¶ – ‘‘સાલં આગતાગતાનં પાનીયઞ્ચેવ ન્હાનોદકઞ્ચ લદ્ધું વટ્ટતિ, પોક્ખરણિં ખણાપેસ્સામી’’તિ. સા પોક્ખરણિં કારેસિ. ચિત્તા ચિન્તેસિ – ‘‘સુધમ્માય કણ્ણિકા દિન્ના, નન્દાય પોક્ખરણી કારિતા, મયાપિ કિઞ્ચિ કાતું વટ્ટતિ, કિં નુ ખો કરિસ્સામી’’તિ? અથસ્સા એતદહોસિ – ‘‘સાલં આગતાગતેહિ પાનીયં પિવિત્વા ન્હત્વા ગમનકાલેપિ માલં પિલન્ધિત્વા ગન્તું વટ્ટતિ, પુપ્ફારામં કારાપેસ્સામી’’તિ. સા રમણીયં પુપ્ફારામં કારેસિ. યેભુય્યેન તસ્મિં આરામે ‘‘અસુકો નામ પુપ્ફૂપગફલૂપગરુક્ખો નત્થી’’તિ નાહોસિ.

સુજા પન ‘‘અહં મઘસ્સ માતુલધીતા ચેવ પાદપરિચારિકા ચ, એતેન કતં કમ્મં મય્હમેવ, મયા કતં એતસ્સેવા’’તિ ચિન્તેત્વા, કિઞ્ચિ અકત્વા અત્તભાવમેવ મણ્ડયમાના કાલં વીતિનામેસિ. મઘોપિ માતાપિતુઉપટ્ઠાનં કુલે જેટ્ઠાપચાયનકમ્મં સચ્ચવાચં અફરુસવાચં અપિ, સુણવાચં મચ્છેરવિનયં અક્કોધનન્તિ ઇમાનિ સત્ત વતપદાનિ પૂરેત્વા –

‘‘માતાપેત્તિભરં ¶ જન્તું, કુલે જેટ્ઠાપચાયિનં;

સણ્હં સખિલસમ્ભાસં, પેસુણેય્યપ્પહાયિનં.

‘‘મચ્છેરવિનયે યુત્તં, સચ્ચં કોધાભિભું નરં;

તં વે દેવા તાવતિંસા, આહુ ‘સપ્પુરિસો’ઇતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૫૭) –

એવં પસંસિયભાવં આપજ્જિત્વા જીવિતપરિયોસાને તાવતિંસભવને સક્કો દેવરાજા હુત્વા નિબ્બત્તિ, તેપિસ્સ સહાયકા તત્થેવ ¶ નિબ્બત્તિંસુ, વડ્ઢકી વિસ્સકમ્મદેવપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. તદા તાવતિંસભવને અસુરા વસન્તિ. તે ‘‘અભિનવા દેવપુત્તા નિબ્બત્તા’’તિ દિબ્બપાનં સજ્જયિંસુ. સક્કો અત્તનો પરિસાય કસ્સચિ અપિવનત્થાય સઞ્ઞમદાસિ. અસુરા દિબ્બપાનં પિવિત્વા મજ્જિંસુ. સક્કો ‘‘કિં મે ઇમેહિ સાધારણેન રજ્જેના’’તિ અત્તનો પરિસાય સઞ્ઞં દત્વા તે પાદેસુ ગાહાપેત્વા મહાસમુદ્દે ખિપાપેસિ. તે અવંસિરા સમુદ્દે પતિંસુ. અથ નેસં પુઞ્ઞાનુભાવેન સિનેરુનો હેટ્ઠિમતલે અસુરવિમાનં નામ નિબ્બત્તિ, ચિત્તપાટલિ નામ નિબ્બત્તિ.

દેવાસુરસઙ્ગામે પન અસુરેસુ પરાજિતેસુ દસયોજનસહસ્સં તાવતિંસદેવનગરં નામ નિબ્બત્તિ. તસ્સ પન નગરસ્સ પાચીનપચ્છિમદ્વારાનં અન્તરા દસયોજનસહસ્સં હોતિ, તથા દક્ખિણુત્તરદ્વારાનં. તં ખો પન નગરં દ્વારસહસ્સયુત્તં અહોસિ આરામપોક્ખરણિપટિમણ્ડિતં. તસ્સ ¶ મજ્ઝે સાલાય ¶ નિસ્સન્દેન તિયોજનસતુબ્બેધેહિ ધજેહિ પટિમણ્ડિતો સત્તરતનમયો સત્તયોજનસતુબ્બેધો વેજયન્તો નામ પાસાદો ઉગ્ગઞ્છિ. સુવણ્ણયટ્ઠીસુ મણિધજા અહેસું, મણિયટ્ઠીસુ સુવણ્ણધજા; પવાળયટ્ઠીસુ મુત્તધજા, મુત્તયટ્ઠીસુ પવાળધજા; સત્તરતનમયાસુ યટ્ઠીસુ સત્તરતનધજા, મજ્ઝે ઠિતો ધજો તિયોજનસતુબ્બેધો અહોસિ. ઇતિ સાલાય નિસ્સન્દેન યોજનસહસ્સુબ્બેધો પાસાદો સત્તરતનમયોવ હુત્વા નિબ્બત્તિ, કોવિળારરુક્ખસ્સ નિસ્સન્દેન સમન્તા તિયોજનસતપરિમણ્ડલો પારિચ્છત્તકો નિબ્બત્તિ, પાસાણફલકસ્સ નિસ્સન્દેન પારિચ્છત્તકમૂલે દીઘતો સટ્ઠિયોજના પુથુલતો પણ્ણાસયોજના બહલતો પઞ્ચદસયોજના જયસુમનરત્તકમ્બલવણ્ણા પણ્ડુકમ્બલસિલા નિબ્બત્તિ. તત્થ નિસિન્નકાલે ઉપડ્ઢકાયો પવિસતિ, ઉટ્ઠિતકાલે ઊનં પરિપૂરતિ.

હત્થી પન એરાવણો નામ દેવપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. દેવલોકસ્મિઞ્હિ તિરચ્છાનગતા ન હોન્તિ. તસ્મા સો ઉય્યાનકીળાય નિક્ખમનકાલે અત્તભાવં વિજહિત્વા દિયડ્ઢયોજનસતિકો એરાવણો નામ હત્થી અહોસિ. સો તેત્તિંસજનાનં અત્થાય તેત્તિંસ કુમ્ભે માપેસિ ¶ આવટ્ટેન તિગાવુતઅડ્ઢયોજનપ્પમાણે, સબ્બેસં મજ્ઝે સક્કસ્સ અત્થાય સુદસ્સનં નામ તિંસયોજનિકં કુમ્ભં માપેસિ. તસ્સ ઉપરિ દ્વાદસયોજનિકો રતનમણ્ડપો ¶ હોતિ. તત્થ અન્તરન્તરા સત્તરતનમયા યોજનુબ્બેધા ધજા ઉટ્ઠહન્તિ. પરિયન્તે કિઙ્કિણિકજાલં ઓલમ્બતિ. યસ્સ મન્દવાતેરિતસ્સ પઞ્ચઙ્ગિકતૂરિયસદ્દસંમિસ્સો દિબ્બગીતસદ્દો વિય રવો નિચ્છરતિ. મણ્ડપમજ્ઝે સક્કસ્સત્થાય યોજનિકો મણિપલ્લઙ્કો પઞ્ઞત્તો હોતિ, તત્થ સક્કો નિસીદિ. તેત્તિંસ દેવપુત્તા અત્તનો કુમ્ભે રતનપલ્લઙ્કે નિસીદિંસુ. તેત્તિંસાય કુમ્ભાનં એકેકસ્મિં કુમ્ભે સત્ત સત્ત દન્તે માપેસિ. તેસુ એકેકો પણ્ણાસયોજનાયામો, એકેકસ્મિઞ્ચેત્થ દન્તે સત્ત સત્ત પોક્ખરણિયો હોન્તિ, એકેકાય પોક્ખરણિયા સત્ત સત્ત પદુમિનીગચ્છાનિ, એકેકસ્મિં ગચ્છે સત્ત સત્ત પુપ્ફાનિ હોન્તિ, એકેકસ્મિં પુપ્ફે સત્ત સત્ત પત્તાનિ, એકેકસ્મિં પત્તે સત્ત સત્ત દેવધીતરો નચ્ચન્તિ. એવં સમન્તા પણ્ણાસયોજનઠાનેસુ હત્થિદન્તેસુયેવ નટસમજ્જા હોન્તિ. એવં મહન્તં યસં અનુભવન્તો સક્કો દેવરાજા વિચરતિ.

સુધમ્માપિ કાલં કત્વા ગન્ત્વા તત્થેવ નિબ્બત્તિ. તસ્સા સુધમ્મા નામ નવ યોજનસતિકા દેવસભા નિબ્બત્તિ. તતો રમણીયતરં કિર અઞ્ઞં ઠાનં નામ નત્થિ ¶ , માસસ્સ અટ્ઠ દિવસે ધમ્મસ્સવનં તત્થેવ હોતિ. યાવજ્જતના અઞ્ઞતરં રમણીયં ઠાનં દિસ્વા, ‘‘સુધમ્મા દેવસભા વિયા’’તિ વદન્તિ. નન્દાપિ કાલં કત્વા ગન્ત્વા તત્થેવ નિબ્બત્તિ, તસ્સા પઞ્ચયોજનસતિકા નન્દા નામ પોક્ખરણી નિબ્બત્તિ. ચિત્તાપિ કાલં કત્વા ગન્ત્વા તત્થેવ નિબ્બત્તિ ¶ , તસ્સાપિ પઞ્ચયોજનસતિકં ચિત્તલતાવનં નામ નિબ્બત્તિ, તત્થ ઉપ્પન્નપુબ્બનિમિત્તે દેવપુત્તે નેત્વા મોહયમાના વિચરન્તિ. સુજા પન કાલં કત્વા એકિસ્સા ગિરિકન્દરાય એકા બકસકુણિકા હુત્વા નિબ્બત્તિ. સક્કો અત્તનો પરિચારિકા ઓલોકેન્તો ‘‘સુધમ્મા ઇધેવ નિબ્બત્તા, તથા નન્દા ચ ચિત્તા ચ, સુજા નુ ખો કુહિં નિબ્બત્તા’’તિ ચિન્તેન્તો તં તત્થ નિબ્બત્તં દિસ્વા, ‘‘બાલા કિઞ્ચિ પુઞ્ઞં અકત્વા ઇદાનિ તિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તા, ઇદાનિ પન તં પુઞ્ઞં કારેત્વા ઇધાનેતું વટ્ટતી’’તિ અત્તભાવં વિજહિત્વા અઞ્ઞાતકવેસેન તસ્સા ¶ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘કિં કરોન્તી ઇધ વિચરસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘કો પન ત્વં, સામી’’તિ? ‘‘અહં તે સામિકો મઘો’’તિ. ‘‘કુહિં નિબ્બત્તોસિ, સામી’’તિ? ‘‘અહં તાવતિંસદેવલોકે નિબ્બત્તો’’. ‘‘તવ સહાયિકાનં પન નિબ્બત્તટ્ઠાનં જાનાસી’’તિ? ‘‘ન જાનામિ, સામી’’તિ. ‘‘તાપિ મમેવ સન્તિકે નિબ્બત્તા, પસ્સિસ્સસિ તા સહાયિકા’’તિ. ‘‘કથાહં તત્થ ગમિસ્સામી’’તિ? સક્કો ‘‘અહં તં તત્થ નેસ્સામી’’તિ વત્વા હત્થતલે ઠપેત્વા દેવલોકં નેત્વા નન્દાય પોક્ખરણિયા તીરે વિસ્સજ્જેત્વા ઇતરાસં તિસ્સન્નં આરોચેસિ – ‘‘તુમ્હાકં સહાયિકં સુજં પસ્સિસ્સથા’’તિ. ‘‘કુહિં સા, દેવા’’તિ ¶ ? ‘‘નન્દાય પોક્ખરણિયા તીરે ઠિતા’’તિ આહ. તા તિસ્સોપિ ગન્ત્વા, ‘‘અહો અય્યાય એવરૂપં અત્તભાવમણ્ડનસ્સ ફલં, ઇદાનિસ્સા તુણ્ડં પસ્સથ, પાદે પસ્સથ, જઙ્ઘા પસ્સથ, સોભતિ વતસ્સા અત્તભાવો’’તિ કેળિં કત્વા પક્કમિંસુ.

પુન સક્કો તસ્સા સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘દિટ્ઠા તે સહાયિકા’’તિ વત્વા ‘‘દિટ્ઠા મં ઉપ્પણ્ડેત્વા ગતા, તત્થેવ મં નેહી’’તિ વુત્તે તં તત્થેવ નેત્વા ઉદકે વિસ્સજ્જેત્વા, ‘‘દિટ્ઠા તે તાસં સમ્પત્તી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દિટ્ઠા, દેવા’’તિ? ‘‘તયાપિ તત્થ નિબ્બત્તનૂપાયં કાતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘કિં કરોમિ, દેવા’’તિ? ‘‘મયા દિન્નં ઓવાદં રક્ખિસ્સસી’’તિ. ‘‘રક્ખિસ્સામિ, દેવા’’તિ. અથસ્સા પઞ્ચ સીલાનિ દત્વા, ‘‘અપ્પમત્તા રક્ખાહી’’તિ વત્વા પક્કામિ. સા તતો પટ્ઠાય સયંમતમચ્છકેયેવ પરિયેસિત્વા ખાદતિ. સક્કો કતિપાહચ્ચયેન તસ્સા વીમંસનત્થાય ગન્ત્વા, વાલુકાપિટ્ઠે મતમચ્છકો વિય હુત્વા ઉત્તાનો નિપજ્જિ. સા તં દિસ્વા ‘‘મતમચ્છકો’’તિ સઞ્ઞાય અગ્ગહેસિ. મચ્છો ગિલનકાલે નઙ્ગુટ્ઠં ચાલેસિ. સા ‘‘સજીવમચ્છકો’’તિ ઉદકે વિસ્સજ્જેસિ. સો થોકં વીતિનામેત્વા પુન તસ્સા પુરતો ઉત્તાનો હુત્વા નિપજ્જિ. પુન સા ‘‘મતમચ્છકો’’તિ સઞ્ઞાય ગહેત્વા ગિલનકાલે અગ્ગનઙ્ગુટ્ઠં ચાલેસિ. તં દિસ્વા ‘‘સજીવમચ્છો’’તિ વિસ્સજ્જેસિ. એવં તિક્ખત્તું વીમંસિત્વા ‘‘સાધુકં સીલં રક્ખતી’’તિ અત્તાનં જાનાપેત્વા ‘‘અહં તવ વીમંસનત્થાય આગતો, સાધુકં સીલં રક્ખસિ, એવં રક્ખમાના ¶ ન ચિરસ્સેવ મમ સન્તિકે નિબ્બત્તિસ્સસિ, અપ્પમત્તા હોહી’’તિ વત્વા પક્કામિ.

સા ¶ ¶ તતો પટ્ઠાય પન સયંમતમચ્છં લભતિ વા, ન વા. અલભમાના કતિપાહચ્ચયેનેવ સુસ્સિત્વા કાલં કત્વા તસ્સ સીલસ્સ ફલેન બારાણસિયં કુમ્ભકારસ્સ ધીતા હુત્વા નિબ્બત્તિ. અથસ્સા પન્નરસસોળસવસ્સુદ્દેસિકકાલે સક્કો ‘‘કુહિં નુ ખો સા નિબ્બત્તા’’તિ આવજ્જેન્તો દિસ્વા, ‘‘ઇદાનિ મયા તત્થ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ એળાલુકવણ્ણેન પઞ્ઞાયમાનેહિ સત્તહિ રતનેહિ યાનકં પૂરેત્વા તં પાજેન્તો બારાણસિં પવિસિત્વા, ‘‘અમ્મતાતા, એળાલુકાનિ ગણ્હથ ગણ્હથા’’તિ ઉગ્ઘોસેન્તો વીથિં પટિપજ્જિ. મુગ્ગમાસાદીનિ ગહેત્વા આગતે પન ‘‘મૂલેન ન દેમી’’તિ વત્વા, ‘‘કથં દેસી’’તિ વુત્તે, ‘‘સીલરક્ખિકાય ઇત્થિયા દમ્મી’’તિ આહ. ‘‘સીલં નામ, સામિ, કીદિસં, કિં કાળં, ઉદાહુ નીલાદિવણ્ણ’’ન્તિ? ‘‘તુમ્હે ‘સીલં કીદિસ’ન્તિપિ ન જાનાથ, કિમેવ નં રક્ખિસ્સથ, સીલરક્ખિકાય પન દસ્સામી’’તિ. ‘‘સામિ, એસા કુમ્ભકારસ્સ ધીતા ‘સીલં રક્ખામી’તિ વિચરતિ, એતિસ્સા દેહી’’તિ. સાપિ નં ‘‘તેન હિ મય્હં દેહિ, સામી’’તિ આહ. ‘‘કાસિ ત્વ’’ન્તિ? ‘‘અહં અવિજહિતપઞ્ચસીલા’’તિ. ‘‘તુય્હમેવેતાનિ ¶ મયા આનીતાની’’તિ યાનકં પાજેન્તો તસ્સા ઘરં ગન્ત્વા અઞ્ઞેહિ અનાહરિયં કત્વા એળાલુકવણ્ણેન દેવદત્તિયં ધનં દત્વા અત્તાનં જાનાપેત્વા, ‘‘ઇદં તે જીવિતવુત્તિયા ધનં, પઞ્ચસીલાનિ અખણ્ડાદીનિ કત્વા રક્ખાહી’’તિ વત્વા પક્કામિ.

સાપિ તતો ચવિત્વા અસુરભવને અસુરજેટ્ઠકસ્સ ધીતા હુત્વા સક્કસ્સ વેરિઘરે નિબ્બત્તિ. દ્વીસુ પન અત્તભાવેસુ સીલસ્સ સુરક્ખિતત્તા અભિરૂપા અહોસિ સુવણ્ણવણ્ણા અસાધારણાય રૂપસિરિયા સમન્નાગતા. વેપચિત્તિઅસુરિન્દો આગતાગતાનં અસુરાનં ‘‘તુમ્હે મમ ધીતુ અનુચ્છવિકા ન હોથા’’તિ તં કસ્સચિ અદત્વા, ‘‘મમ ધીતા અત્તનાવ અત્તનો અનુચ્છવિકં સામિકં ગહેસ્સતી’’તિ અસુરબલં સન્નિપાતાપેત્વા, ‘‘તુય્હં અનુચ્છવિકં સામિકં ગણ્હા’’તિ તસ્સા, હત્થે પુપ્ફદામં અદાસિ. તસ્મિં ખણે સક્કો તસ્સા નિબ્બત્તટ્ઠાનં ઓલોકેન્તો તં પવત્તિં ઞત્વા, ‘‘ઇદાનિ મયા ગન્ત્વા તં આનેતું વટ્ટતી’’તિ મહલ્લકઅસુરવણ્ણં નિમ્મિનિત્વા ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે અટ્ઠાસિ. સાપિ ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તી તં દિટ્ઠમત્તાવ પુબ્બસન્નિવાસવસેન ઉપ્પન્નેન પેમેન મહોઘેનેવ અજ્ઝોત્થટહદયા હુત્વા, ‘‘એસો મે સામિકો’’તિ તસ્સ ઉપરિ પુપ્ફદામં ખિપિ ¶ . અસુરા ‘‘અમ્હાકં રાજા એત્તકં કાલં ધીતુ અનુચ્છવિકં અલભિત્વા ઇદાનિ લભિ, અયમેવસ્સ ધીતુ પિતામહતો મહલ્લકો અનુચ્છવિકો’’તિ લજ્જમાના ¶ અપક્કમિંસુ. સક્કોપિ તં હત્થે ગહેત્વા ‘‘સક્કોહમસ્મી’’તિ નદિત્વા આકાસે પક્ખન્દિ. અસુરા ‘‘વઞ્ચિતમ્હા જરસક્કેના’’તિ તં અનુબન્ધિંસુ. માતલિ, સઙ્ગાહકો વેજયન્તરથં આહરિત્વા અન્તરામગ્ગે અટ્ઠાસિ. સક્કો તં તત્થ આરોપેત્વા દેવનગરાભિમુખો પાયાસિ. અથસ્સ સિપ્પલિવનં સમ્પત્તકાલે રથસદ્દં સુત્વા ભીતા ગરુળપોતકા ¶ વિરવિંસુ. તેસં સદ્દં સુત્વા સક્કો માતલિં પુચ્છિ – ‘‘કે એતે વિરવન્તી’’તિ? ‘‘ગરુળપોતકા, દેવા’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘રથસદ્દં સુત્વા મરણભયેના’’તિ. ‘‘મં એકં નિસ્સાય એત્તકો દિજો રથવેગેન વિચુણ્ણિતો મા નસ્સિ, નિવત્તેહિ રથ’’ન્તિ. સોપિ સિન્ધવસહસ્સસ્સ દણ્ડકસઞ્ઞં દત્વા રથં નિવત્તેસિ. તં દિસ્વા અસુરા ‘‘જરસક્કો અસુરપુરતો પટ્ઠાય પલાયન્તો ઇદાનિ રથં નિવત્તેસિ, અદ્ધા તેન ઉપત્થમ્ભો લદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ નિવત્તેત્વા આગમનમગ્ગેનેવ અસુરપુરં પવિસિત્વા પુન સીસં ન ઉક્ખિપિંસુ.

સક્કોપિ સુજં અસુરકઞ્ઞં દેવનગરં નેત્વા અડ્ઢતેય્યાનં અચ્છરાકોટીનં જેટ્ઠિકટ્ઠાને ઠપેસિ. સા સક્કં વરં યાચિ – ‘‘મહારાજ, મમ ઇમસ્મિં દેવલોકે માતાપિતરો વા ભાતિકભગિનિયો વા નત્થિ, યત્થ યત્થ ગચ્છસિ, તત્થ તત્થ મં ગહેત્વાવ ¶ ગચ્છેય્યાસી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ તસ્સા પટિઞ્ઞં અદાસિ. તતો પટ્ઠાય ચિત્તપાટલિયા પુપ્ફિતાય અસુરા ‘‘અમ્હાકં નિબ્બત્તટ્ઠાને દિબ્બપારિચ્છત્તકસ્સ પુપ્ફનકાલો’’તિ યુદ્ધત્થાય સગ્ગં અભિરુહન્તિ. સક્કો હેટ્ઠાસમુદ્દે નાગાનં આરક્ખં અદાસિ, તતો સુપણ્ણાનં, તતો કુમ્ભણ્ડાનં, તતો યક્ખાનં. તતો ચતુન્નં મહારાજાનં. સબ્બૂપરિ પન ઉપદ્દવનિવત્તનત્થાય દેવનગરદ્વારેસુ વજિરહત્થા ઇન્દપટિમા ઠપેસિ. અસુરા નાગાદયો જિનિત્વા આગતાપિ ઇન્દપટિમા દૂરતો દિસ્વા ‘‘સક્કો નિક્ખન્તો’’તિ પલાયન્તિ. એવં, મહાલિ, મઘો માણવો અપ્પમાદપટિપદં પટિપજ્જિ. એવં અપ્પમત્તો પનેસ એવરૂપં ઇસ્સરિયં પત્વા દ્વીસુ દેવલોકેસુ રજ્જં કારેસિ. અપ્પમાદો નામેસ બુદ્ધાદીહિ પસત્થો. અપ્પમાદઞ્હિ નિસ્સાય સબ્બેસમ્પિ લોકિયલોકુત્તરાનં વિસેસાનં અધિગમો હોતીતિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અપ્પમાદેન ¶ મઘવા, દેવાનં સેટ્ઠતં ગતો;

અપ્પમાદં પસંસન્તિ, પમાદો ગરહિતો સદા’’તિ.

તત્થ અપ્પમાદેનાતિ મચલગામે ભૂમિપ્પદેસસોધનં આદિં કત્વા કતેન અપ્પમાદેન. મઘવાતિ ઇદાનિ ‘‘મઘવા’’તિપઞ્ઞાતો મઘો માણવો દ્વિન્નં દેવલોકાનં રાજભાવેન દેવાનં સેટ્ઠતં ગતો. પસંસન્તીતિ બુદ્ધાદયો પણ્ડિતા અપ્પમાદમેવ થોમેન્તિ ¶ વણ્ણયન્તિ. કિં કારણા? સબ્બેસં લોકિયલોકુત્તરાનં વિસેસાનં પટિલાભકારણત્તા. પમાદો ગરહિતો સદાતિ પમાદો પન તેહિ અરિયેહિ નિચ્ચં ગરહિતો નિન્દિતો. કિં કારણા? સબ્બવિપત્તીનં મૂલભાવતો. મનુસ્સદોભગ્ગં વા હિ અપાયુપ્પત્તિ વા સબ્બા પમાદમૂલિકાયેવાતિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ મહાલિ લિચ્છવી સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તપરિસાયપિ બહૂ સોતાપન્નાદયો જાતાતિ.

અપ્પમાદરતો ભિક્ખૂતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર સત્થુ સન્તિકે યાવ અરહત્તા કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો અરહત્તં પત્તું નાસક્ખિ. સો ‘‘વિસેસેત્વા કમ્મટ્ઠાનં કથાપેસ્સામી’’તિ તતો નિક્ખમિત્વા સત્થુ સન્તિકં આગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે મહન્તં દાવગ્ગિં ઉટ્ઠિતં દિસ્વા વેગેન એકં મુણ્ડપબ્બતમત્થકં અભિરુય્હ નિસિન્નો અરઞ્ઞં ¶ ડય્હમાનં અગ્ગિં દિસ્વા આરમ્મણં ગણ્હિ – ‘‘યથા અયં અગ્ગિ મહન્તાનિ ચ ખુદ્દકાનિ ચ ઉપાદાનાનિ ડહન્તો ગચ્છતિ, એવં અરિયમગ્ગઞાણગ્ગિનાપિ મહન્તાનિ ચ ખુદ્દકાનિ ચ સંયોજનાનિ ડહન્તેન ગન્તબ્બં ભવિસ્સતી’’તિ. સત્થા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ તસ્સ ચિત્તાચારં ઞત્વા, ‘‘એવમેવ, ભિક્ખુ, મહન્તાનિપિ ખુદ્દકાનિપિ ઉપાદાનાનિ વિય ઇમેસં સત્તાનં અબ્ભન્તરે ઉપ્પજ્જમાનાનિ અણુંથૂલાનિ સંયોજનાનિ, તાનિ ¶ ઞાણગ્ગિના ઝાપેત્વા અભબ્બુપ્પત્તિકાનિ કાતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઓભાસં વિસ્સજ્જેત્વા તસ્સ ભિક્ખુનો અભિમુખે નિસિન્નો વિય પઞ્ઞાયમાનો ઇમં ઓભાસગાથમાહ –

‘‘અપ્પમાદરતો ભિક્ખુ, પમાદે ભયદસ્સિ વા;

સંયોજનં અણું થૂલં, ડહં અગ્ગીવ ગચ્છતી’’તિ.

તત્થ અપ્પમાદરતોતિ અપ્પમાદે રતો અભિરતો, અપ્પમાદેન વીતિનામેન્તોતિ અત્થો. પમાદે ભયદસ્સિ વાતિ નિરયુપ્પત્તિઆદિકં પમાદે ભયં ભયતો પસ્સન્તો, તાસં વા ઉપ્પત્તીનં મૂલત્તા પમાદં ભયતો પસ્સન્તો. સંયોજનન્તિ વટ્ટદુક્ખેન સદ્ધિં યોજનં બન્ધનં પજાનં વટ્ટે ઓસીદાપનસમત્થં દસવિધં સંયોજનં. અણું થૂલન્તિ મહન્તઞ્ચ ખુદ્દકઞ્ચ. ડહં અગ્ગીવ ગચ્છતીતિ યથા અયં અગ્ગી એતં મહન્તઞ્ચ ¶ ખુદ્દકઞ્ચ ઉપાદાનં ડહન્તોવ ગચ્છતિ. એવમેસો ¶ અપ્પમાદરતો ભિક્ખુ અપ્પમાદાધિગતેન ઞાણગ્ગિના એતં સંયોજનં ડહન્તો અભબ્બુપ્પત્તિકં કરોન્તો ગચ્છતીતિ અત્થો.

ગાથાપરિયોસાને સો ભિક્ખુ યથાનિસિન્નોવ સબ્બસંયોજનાનિ ઝાપેત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા આકાસેનાગન્ત્વા તથાગતસ્સ સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં થોમેત્વા વણ્ણેત્વા વન્દમાનોવ પક્કામીતિ.

અપ્પમાદરતોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો નિગમવાસિતિસ્સત્થેરં નામ આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સાવત્થિતો અવિદૂરે નિગમગામે જાતસંવડ્ઢો એકો કુલપુત્તો સત્થુ સાસને પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો ‘‘નિગમવાસિતિસ્સત્થેરો નામ અપ્પિચ્છો સન્તુટ્ઠો પવિવિત્તો આરદ્ધવીરિયો’’તિ પઞ્ઞાયિ. સો નિબદ્ધં ઞાતિગામેયેવ પિણ્ડાય વિચરતિ. અનાથપિણ્ડિકાદીસુ મહાદાનાનિ કરોન્તેસુ, પસેનદિકોસલે અસદિસદાનં કરોન્તેપિ ¶ સાવત્થિં નાગચ્છતિ. ભિક્ખૂ ‘‘અયં નિગમવાસિતિસ્સત્થેરો ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય ઞાતિસંસટ્ઠો વિહરતિ, અનાથપિણ્ડિકાદીસુ મહાદાનાદીનિ કરોન્તેસુ, પસેનદિકોસલે અસદિસદાનં કરોન્તેપિ નેવ આગચ્છતી’’તિ કથં સમુટ્ઠાપેત્વા ¶ સત્થુ આરોચયિંસુ. સત્થા તં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, ભિક્ખુ, એવં કરોસી’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘નત્થિ, ભન્તે, મય્હં ઞાતિસંસગ્ગો, અહં એતે મનુસ્સે નિસ્સાય અજ્ઝોહરણીયમત્તં આહારં લભામિ લૂખે વા પણીતે વા. યાપનમત્તે લદ્ધે પુન કિં આહારપરિયેસનેનાતિ ન ગચ્છામિ, ઞાતીહિ પન મે સંસગ્ગો નામ નત્થિ, ભન્તે’’તિ વુત્તે સત્થા પકતિયાપિ તસ્સ અજ્ઝાસયં વિજાનન્તો – ‘‘સાધુ સાધુ, ભિક્ખૂ’’તિ તસ્સ સાધુકારં દત્વા, ‘‘અનચ્છરિયં ખો પનેતં ભિક્ખુ, યં ત્વં માદિસં આચરિયં લભિત્વા અપ્પિચ્છો અહોસિ. અયઞ્હિ અપ્પિચ્છતા નામ મમ તન્તિ, મમ પવેણી’’તિ વત્વા ભિક્ખૂહિ યાચિતો અતીતં આહરિ –

અતીતે હિમવન્તે ગઙ્ગાતીરે એકસ્મિં ઉદુમ્બરવને અનેકસહસ્સા સુવા વસિંસુ. તત્રેકો સુવરાજા ¶ અત્તનો નિવાસરુક્ખસ્સ ફલેસુ ખીણેસુ યં યદેવ અવસિટ્ઠં હોતિ અઙ્કુરો વા પત્તં વા તચો વા, તં તં ખાદિત્વા ગઙ્ગાયં પાનીયં પિવિત્વા પરમપ્પિચ્છો સન્તુટ્ઠો હુત્વા અઞ્ઞત્થ ન ગચ્છતિ. તસ્સ અપ્પિચ્છસન્તુટ્ઠભાવગુણેન સક્કસ્સ ભવનં કમ્પિ. સક્કો આવજ્જમાનો તં દિસ્વા તસ્સ વીમંસનત્થં અત્તનો આનુભાવેન તં રુક્ખં સુક્ખાપેસિ. રુક્ખો ઓભગ્ગો ખાણુમત્તો છિદ્દાવછિદ્દોવ હુત્વા વાતે પહરન્તે આકોટિતો વિય સદ્દં નિચ્છારેન્તો અટ્ઠાસિ. તસ્સ છિદ્દેહિ ચુણ્ણાનિ નિક્ખમન્તિ. સુવરાજા ¶ તાનિ ખાદિત્વા ગઙ્ગાયં પાનીયં પિવિત્વા અઞ્ઞત્થ અગન્ત્વા વાતાતપં અગણેત્વા ઉદુમ્બરખાણુમત્થકે નિસીદતિ. સક્કો તસ્સ પરમપ્પિચ્છભાવં ઞત્વા, ‘‘મિત્તધમ્મગુણં કથાપેત્વા વરમસ્સ દત્વા ઉદુમ્બરં અમતફલં કત્વા આગમિસ્સામી’’તિ એકો હંસરાજા હુત્વા સુજં અસુરકઞ્ઞં પુરતો કત્વા ઉદુમ્બરવનં ગન્ત્વા અવિદૂરે એકસ્સ રુક્ખસ્સ સાખાય નિસીદિત્વા તેન સદ્ધિં કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સન્તિ રુક્ખા હરિપત્તા, દુમાનેકફલા બહૂ;

કસ્મા નુ સુક્ખે કોળાપે, સુવસ્સ નિરતો મનો’’તિ. (જા. ૧.૯.૩૦);

સબ્બં ¶ સુવજાતકં નવકનિપાતે આગતનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં. અટ્ઠુપ્પત્તિયેવ હિ તત્થ ચ ઇધ ચ નાના, સેસં તાદિસમેવ. સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા, ‘‘તદા સક્કો આનન્દો અહોસિ, સુવરાજા અહમેવા’’તિ વત્વા, ‘‘એવં, ભિક્ખવે, અપ્પિચ્છતા નામેસા મમ તન્તિ, મમ પવેણી, અનચ્છરિયા મમ પુત્તસ્સ નિગમવાસિતિસ્સસ્સ માદિસં આચરિયં લભિત્વા અપ્પિચ્છતા, ભિક્ખુના નામ નિગમવાસિતિસ્સેન વિય અપ્પિચ્છેનેવ ભવિતબ્બં. એવરૂપો હિ ભિક્ખુ અભબ્બો સમથવિપસ્સનાધમ્મેહિ વા મગ્ગફલેહિ વા પરિહાનાય, અઞ્ઞદત્થુ નિબ્બાનસ્સેવ સન્તિકે હોતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અપ્પમાદરતો ભિક્ખુ, પમાદે ભયદસ્સિ વા;

અભબ્બો પરિહાનાય, નિબ્બાનસ્સેવ સન્તિકે’’તિ.

તત્થ અભબ્બો પરિહાનાયાતિ સો એવરૂપો ભિક્ખુ સમથવિપસ્સનાધમ્મેહિ વા મગ્ગફલેહિ વા પરિહાનાય ¶ અભબ્બો, નાપિ પત્તેહિ પરિહાયતિ, ન અપ્પત્તાનિ ન પાપુણાતિ. નિબ્બાનસ્સેવ સન્તિકેતિ કિલેસપરિનિબ્બાનસ્સપિ અનુપાદાપરિનિબ્બાનસ્સાપિ સન્તિકેયેવાતિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ નિગમવાસિતિસ્સત્થેરો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના જાતાતિ.

નિગમવાસિતિસ્સત્થેરવત્થુ નવમં.

અપ્પમાદવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા. દુતિયો વગ્ગો.

ફન્દનં ¶ ¶ ¶ ચપલં ચિત્તન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા ચાલિકાય પબ્બતે વિહરન્તો આયસ્મન્તં મેઘિયં આરબ્ભ કથેસિ.

તસ્સ વત્થું વિભાવનત્થં સબ્બં મેઘિયસુત્તન્તં (ઉદા. ૩૧) વિત્થારેતબ્બં. સત્થા પન તીહિ વિતક્કેહિ અન્વાસત્તતાય તસ્મિં અમ્બવને પધાનં અનુયુઞ્જિતું અસક્કુણિત્વા આગતં મેઘિયત્થેરં આમન્તેત્વા, ‘‘અતિભારિયં તે, મેઘિય, કતં ‘આગમેહિ તાવ, મેઘિય, એકકોમ્હિ યાવ અઞ્ઞોપિ કોચિ ભિક્ખુ આગચ્છતી’તિ મં યાચન્તં એકકં પહાય ગચ્છન્તેન ભિક્ખુના નામ એવં ચિત્તવસિકેન ભવિતું ન વટ્ટતિ, ચિત્તં નામેતં લહુકં, તં અત્તનો વસે વત્તેતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમા દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘ફન્દનં ચપલં ચિત્તં, દૂરક્ખં દુન્નિવારયં;

ઉજું કરોતિ મેધાવી, ઉસુકારોવ તેજનં.

‘‘વારિજોવ થલે ખિત્તો, ઓકમોકતઉબ્ભતો;

પરિપ્ફન્દતિદં ચિત્તં, મારધેય્યં પહાતવે’’તિ.

તત્થ ¶ ફન્દનન્તિ રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ વિપ્ફન્દમાનં. ચપલન્તિ એકઇરિયાપથેન અસણ્ઠહન્તો ગામદારકો વિય એકસ્મિં આરમ્મણે અસણ્ઠહનતો ચપલં. ચિત્તન્તિ વિઞ્ઞાણં, ભૂમિવત્થુઆરમ્મણકિરિયાદિવિચિત્તતાય પનેતં ‘‘ચિત્ત’’ન્તિ વુત્તં. દૂરક્ખન્તિ કિટ્ઠસમ્બાધે ઠાને કિટ્ઠખાદકગોણં વિય એકેકસ્મિં સપ્પાયારમ્મણેયેવ દુટ્ઠપનતો દૂરક્ખં. દુન્નિવારયન્તિ વિસભાગારમ્મણં ગચ્છન્તં પટિસેધેતું દુક્ખત્તા દુન્નિવારયં. ઉસુકારોવ તેજનન્તિ યથા નામ ઉસુકારો અરઞ્ઞતો એકં વઙ્કદણ્ડકં આહરિત્વા નિત્તચં કત્વા કઞ્જિયતેલેન મક્ખેત્વા અઙ્ગારકપલ્લે તાપેત્વા રુક્ખાલકે ઉપ્પીળેત્વા નિવઙ્કં ઉજું વાલવિજ્ઝનયોગ્ગં કરોતિ, કત્વા ચ ¶ પન રાજરાજમહામત્તાનં સિપ્પં દસ્સેત્વા મહન્તં સક્કારસમ્માનં લભતિ, એવમેવ ¶ મેધાવી પણ્ડિતો વિઞ્ઞૂ પુરિસો ફન્દનાદિસભાવમેતં ચિત્તં ધુતઙ્ગારઞ્ઞાવાસવસેન, નિત્તચં અપગતઓળારિકકિલેસં કત્વા સદ્ધાસિનેહેન તેમેત્વા કાયિકચેતસિકવીરિયેન તાપેત્વા સમથવિપસ્સનાલકે ઉપ્પીળેત્વા ઉજું અકુટિલં નિબ્બિસેવનં કરોતિ, કત્વા ચ પન સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા મહન્તં અવિજ્જક્ખન્ધં પદાલેત્વા, ‘‘તિસ્સો વિજ્જા, છ અભિઞ્ઞા, નવ લોકુત્તરધમ્મે’’તિ ઇમં વિસેસં હત્થગતમેવ કત્વા અગ્ગદક્ખિણેય્યભાવં ¶ લભતિ.

વારિજોવાતિ મચ્છો વિય, થલે ખિત્તોતિ હત્થેન વા પાદેન વા જાલાદીનં વા અઞ્ઞતરેન થલે છડ્ડિતો. ઓકમોકતઉબ્ભતોતિ ‘‘ઓકપુણ્ણેહિ ચીવરેહી’’તિ એત્થ (મહાવ. ૩૦૬) ઉદકં ઓકં, ‘‘ઓકં પહાય અનિકેતસારી’’તિ એત્થ (સુ. નિ. ૮૫૦) આલયો, એત્થ ઉભયમ્પિ લબ્ભતિ. ‘‘ઓકમોકતઉબ્ભતો’’તિ હિ એત્થ ઓકમોકતોતિ ઉદકસઙ્ખાતા આલયાતિ અયમત્થો. ઉબ્ભતોતિ ઉદ્ધટો. પરિપ્ફન્દતિદં ચિત્તન્તિ યથા સો ઉદકાલયતો ઉબ્ભતો થલે ખિત્તો મચ્છો ઉદકં અલભન્તો પરિપ્ફન્દતિ, એવમિદં પઞ્ચકામગુણાલયાભિરતં ચિત્તં તતો ઉદ્ધરિત્વા મારધેય્યસઙ્ખાતં વટ્ટં પહાતું વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાને ખિત્તં કાયિકચેતસિકવીરિયેન સન્તાપિયમાનં પરિપ્ફન્દતિ, સણ્ઠાતું ન સક્કોતિ. એવં સન્તેપિ ધુરં અનિક્ખિપિત્વા મેધાવી પુગ્ગલો તં વુત્તનયેનેવ ઉજું કમ્મનિયં કરોતીતિ અત્થો. અપરો નયો – ઇદં મારધેય્યં કિલેસવટ્ટં અવિજહિત્વા ઠિતં ચિત્તં સો વારિજો વિય પરિપ્ફન્દતિ, તસ્મા મારધેય્યં પહાતવે, યેન કિલેસવટ્ટસઙ્ખાતેન મારધેય્યેનેવ પરિપ્ફન્દતિ, તં પહાતબ્બન્તિ.

ગાથાપરિયોસાને મેઘિયત્થેરો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠિતો, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપન્નાદયો જાતાતિ.

દુન્નિગ્ગહસ્સ ¶ લહુનોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

કોસલરઞ્ઞો ¶ કિર વિજિતે પબ્બતપાદે માતિકગામો નામ એકો ઘનવાસો ગામો અહોસિ. અથેકદિવસં સટ્ઠિમત્તા ભિક્ખૂ સત્થુ સન્તિકે યાવ અરહત્તા કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા તં ¶ ગામં ગન્ત્વા પિણ્ડાય પવિસિંસુ. અથ ને યો તસ્સ ગામસ્સ સામિકો માતિકો નામ, તસ્સ માતા દિસ્વા ગેહે નિસીદાપેત્વા નાનગ્ગરસેન યાગુભત્તેન પરિવિસિત્વા, ‘‘ભન્તે, કત્થ ગન્તુકામા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘યથા ફાસુકટ્ઠાનં મહાઉપાસિકે’’તિ. સા ‘‘વસ્સાવાસટ્ઠાનં, અય્યા, પરિયેસન્તિ મઞ્ઞે’’તિ ઞત્વા પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા, ‘‘સચે, અય્યા, ઇમં તેમાસં ઇધ વસિસ્સન્તિ, અહં તીણિ સરણાનિ, પઞ્ચ સીલાનિ ગહેત્વા ઉપોસથકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ આહ. ભિક્ખૂ ‘‘મયં ઇમં નિસ્સાય ભિક્ખાય અકિલમન્તા ભવનિસ્સરણં કાતું સક્ખિસ્સામા’’તિ અધિવાસયિંસુ. સા તેસં વસનટ્ઠાનં વિહારં પટિજગ્ગિત્વા અદાસિ.

તે તત્થેવ વસન્તા એકદિવસં સન્નિપતિત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં ઓવદિંસુ, ‘‘આવુસો, અમ્હેહિ પમાદચારં ચરિતું ન વટ્ટતિ. અમ્હાકઞ્હિ સકગેહં વિય અટ્ઠ મહાનિરયા વિવટદ્વારાયેવ, ધરમાનકબુદ્ધસ્સ ખો પન સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા મયં આગતા, બુદ્ધા ચ નામ પદાનુપદિકં વિચરન્તેનાપિ સઠેન આરાધેતું ન સક્કા, યથાજ્ઝાસયેનેવ આરાધેતું સક્કા, અપ્પમત્તા હોથ, દ્વીહિ એકટ્ઠાને ન ઠાતબ્બં, ન નિસીદિતબ્બં, સાયં ખો પન થેરૂપટ્ઠાનકાલે પાતોવ ભિક્ખાચારકાલે એકતો ભવિસ્સામ, સેસકાલે દ્વે એકતો ન ભવિસ્સામ, અપિચ ખો પન અફાસુકેન ભિક્ખુના ¶ આગન્ત્વા વિહારમજ્ઝે ઘણ્ડિયા પહતાય ઘણ્ડિસઞ્ઞાય આગન્ત્વા તસ્સ ભેસજ્જં કરિસ્સામા’’તિ.

તેસુ એવં કતિકં કત્વા વિહરન્તેસુ એકદિવસં સા ઉપાસિકા સપ્પિતેલફાણિતાદીનિ ગાહાપેત્વા દાસદાસિકમ્મકરાદીહિ પરિવુતા સાયન્હસમયે તં વિહારં ગન્ત્વા વિહારમજ્ઝે ભિક્ખૂ અદિસ્વા, ‘‘કહં નુ ખો, અય્યા, ગતા’’તિ પુરિસે પુચ્છિત્વા, ‘‘અત્તનો અત્તનો રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનેસુ નિસિન્ના ભવિસ્સન્તિ, અય્યે’’તિ વુત્તે, ‘‘કિં નુ ખો કત્વા દટ્ઠું ¶ સક્ખિસ્સામી’’તિ આહ. અથ નં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ કતિકવત્તં જાનનમનુસ્સા આહંસુ – ‘‘ઘણ્ડિયા પહતાય સન્નિપતિસ્સન્તિ, અય્યે’’તિ. સા ચ ઘણ્ડિં પહરાપેસિ. ભિક્ખૂ ઘણ્ડિસદ્દં સુત્વા, ‘‘કસ્સચિ અફાસુકં ભવિસ્સતી’’તિ સકસકટ્ઠાનેહિ નિક્ખમિત્વા વિહારમજ્ઝે સન્નિપતિંસુ. દ્વેપિ જના એકમગ્ગેનાગતા નામ નત્થિ. ઉપાસિકા એકેકટ્ઠાનતો એકેકમેવ આગચ્છન્તં દિસ્વા, ‘‘મમ પુત્તેહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં કલહો કતો ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં વન્દિત્વા પુચ્છિ – ‘‘કલહં નુ ખો, ભન્તે, કરિત્થા’’તિ? ‘‘ન કરોમ, મહાઉપાસિકે’’તિ. ‘‘સચે વો, ભન્તે, કલહો નત્થિ, અથ કસ્મા યથા અમ્હાકં ગેહં આગચ્છન્તા સબ્બે એકતોવ આગચ્છથ, એવં અનાગન્ત્વા એકેકટ્ઠાનતો એકેકાવ આગતા’’તિ? ‘‘મહાઉપાસિકે, એકેકસ્મિં ઠાને નિસીદિત્વા સમણધમ્મં કરિમ્હા’’તિ. ‘‘કો એસ ¶ , ભન્તે, સમણધમ્મો નામા’’તિ? ‘‘દ્વત્તિંસાકારે સજ્ઝાયં કરોમ, અત્તભાવે ચ ખયવયં પટ્ઠપેમ, મહાઉપાસિકે’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, દ્વત્તિંસાકારે સજ્ઝાયં કાતું, અત્તભાવે ચ ખયવયં પટ્ઠપેતું તુમ્હાકમેવ વટ્ટતિ, ઉદાહુ અમ્હાકમ્પીતિ, કસ્સચિપિ ¶ અવારિતો એસ ધમ્મો, મહાઉપાસિકે’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, મય્હમ્પિ દ્વત્તિંસાકારં દેથ, અત્તભાવે ચ ખયવયપટ્ઠપનં આચિક્ખથા’’તિ. ‘‘તેન હિ ઉગ્ગણ્હ, મહાઉપાસિકે’’તિ સબ્બં ઉગ્ગણ્હાપેસું.

સા તતો પટ્ઠાય દ્વત્તિંસાકારે સજ્ઝાયં કત્વા અત્તનિ ખયવયં પટ્ઠપેત્વા તેહિ ભિક્ખૂહિ પુરેતરમેવ તયો મગ્ગે, તીણિ ચ ફલાનિ પાપુણિ. મગ્ગેનેવ ચસ્સા ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા લોકિયઅભિઞ્ઞા ચ આગમિંસુ. સા મગ્ગફલસુખતો વુટ્ઠાય દિબ્બચક્ખુના ઓલોકેત્વા, ‘‘કદા નુ ખો મમ પુત્તેહિ અયં ધમ્મો અધિગતો’’તિ ઉપધારેન્તી સબ્બેપિમે સરાગા સદોસા સમોહા ઝાનવિપસ્સનામત્તમ્પિ તેસં નત્થિ, ‘‘કિં નુ ખો મય્હં પુત્તાનં અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયો અત્થિ, નત્થી’’તિ આવજ્જેત્વા, ‘‘અત્થી’’તિ દિસ્વા, ‘‘સેનાસનસપ્પાયં નુ ખો અત્થિ, નત્થી’’તિ આવજ્જેત્વા તમ્પિ દિસ્વા, ‘‘પુગ્ગલસપ્પાયં નુ ખો લભન્તિ, ન લભન્તી’’તિ આવજ્જેસિ, પુગ્ગલસપ્પાયમ્પિ દિસ્વા, ‘‘આહારસપ્પાયં નુ ખો લભન્તિ, ન લભન્તી’’તિ ઉપધારેન્તી ‘‘આહારસપ્પાયં નેસં નત્થી’’તિ દિસ્વા તતો પટ્ઠાય નાનાવિધં યાગું, અનેકપ્પકારં ખજ્જકં, નાનગ્ગરસઞ્ચ ભોજનં સમ્પાદેત્વા ગેહે ભિક્ખૂ નિસીદાપેત્વા દક્ખિણોદકં દત્વા, ‘‘ભન્તે ¶ , તુમ્હાકં યં યં રુચ્ચતિ, તં તં ગહેત્વા પરિભુઞ્જથા’’તિ નિય્યાદેસિ. તે યથારુચિ યાગુઆદીનિ ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તિ. તેસં સપ્પાયાહારં લભન્તાનં ચિત્તં એકગ્ગં અહોસિ.

તે એકગ્ગેન ચિત્તેન વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા ન ચિરસ્સેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા ચિન્તયિંસુ – ‘‘અહો મહાઉપાસિકા અમ્હાકં પતિટ્ઠા જાતા, સચે મયં સપ્પાયાહારં ન લભિમ્હ, ન નો મગ્ગફલપટિવેધો અભવિસ્સ, ઇદાનિ વુટ્ઠવસ્સા પવારેત્વા સત્થુ ¶ સન્તિકં ગમિસ્સામા’’તિ. તે ‘‘સત્થારં દટ્ઠુકામમ્હા’’તિ મહાઉપાસિકં આપુચ્છિંસુ. ‘‘મહાઉપાસિકા સાધુ, અય્યા’’તિ. તે અનુગન્ત્વા પુનપિ, ‘‘ભન્તે, અમ્હે ઓલોકેય્યાથા’’તિ બહૂનિ પિયવચનાનિ વત્વા પટિનિવત્તિ. તેપિ ખો ભિક્ખૂ સાવત્થિં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્ના ‘‘કચ્ચિ, ભિક્ખવે, ખમનીયં, કચ્ચિ યાપનીયં, ન ચ પિણ્ડકેન કિલમિત્થા’’તિ વુત્તે ‘‘ખમનીયં, ભન્તે, યાપનીયં, ભન્તે, પિણ્ડકેન પન નેવ કિલમિમ્હ. અમ્હાકઞ્હિ માતિકમાતા નામેકા ઉપાસિકા ચિત્તાચારં ઞત્વા, ‘અહો વત નો એવરૂપં નામ ¶ આહારં પટિયાદેય્યા’તિ ચિન્તિતે યથાચિન્તિતં આહારં પટિયાદેત્વા અદાસી’’તિ તસ્સા ગુણકથં કથયિંસુ.

અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ તસ્સા ગુણકથં સુત્વા તત્થ ગન્તુકામો હુત્વા સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા, ‘‘ભન્તે, તં ગામં ગમિસ્સામી’’તિ સત્થારં આપુચ્છિત્વા જેતવનતો નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન તં ગામં પત્વા વિહારં પવિસનદિવસેયેવ ચિન્તેસિ – ‘‘અયં કિર ઉપાસિકા ચિન્તિતચિન્તિતં જાનાતિ, અહઞ્ચ મગ્ગકિલન્તો વિહારં પટિજગ્ગિતું ન સક્ખિસ્સામિ, અહો વત મે વિહારપટિજગ્ગકં મનુસ્સં પેસેય્યા’’તિ. ઉપાસિકા ગેહે નિસિન્નાવ આવજ્જેન્તી તમત્થં ઞત્વા, ‘‘ગચ્છ, વિહારં પટિજગ્ગિત્વા એહી’’તિ મનુસ્સં પેસેસિ. ઇતરોપિ પાનીયં પિવિતુકામો ‘‘અહો વત મે સક્ખરપાનકં કત્વા પેસેય્યા’’તિ ચિન્તેસિ. ઉપાસિકા તમ્પિ પેસેસિ. સો પુનદિવસે ‘‘પાતોવ સિનિદ્ધયાગું મે સઉત્તરિભઙ્ગં પેસેતૂ’’તિ ચિન્તેસિ. ઉપાસિકા તથા અકાસિ ¶ . સો યાગું પિવિત્વા, ‘‘અહો વત મે એવરૂપં ખજ્જકં પેસેય્યા’’તિ ચિન્તેસિ. ઉપાસિકા તમ્પિ પેસેસિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં ઉપાસિકા મયા સબ્બં ચિન્તિતચિન્તિતં પેસેસિ, અહં ¶ એતં દટ્ઠુકામો, અહો વત મે નાનગ્ગરસભોજનં ગાહાપેત્વા સયમેવ આગચ્છેય્યા’’તિ. ઉપાસિકા ‘‘મમ પુત્તો મં દટ્ઠુકામો, આગમનં મે પચ્ચાસીસતી’’તિ ભોજનં ગાહાપેત્વા વિહારં ગન્ત્વા તસ્સ અદાસિ. સો કતભત્તકિચ્ચો ‘‘માતિકમાતા નામ ત્વં, મહાઉપાસિકે’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, તાતા’’તિ. ‘‘ત્વં પરચિત્તં જાનાસી’’તિ? ‘‘કિં મં પુચ્છસિ, તાતા’’તિ? ‘‘મયા ચિન્તિતચિન્તિતં સબ્બમકાસિ, તેન તં પુચ્છામી’’તિ. ‘‘પરચિત્તજાનનકભિક્ખૂ બહૂ, તાતા’’તિ? ‘‘નાહં અઞ્ઞે પુચ્છામિ, તુવં પુચ્છામિ, ઉપાસિકે’’તિ. એવં સન્તેપિ ઉપાસિકા ‘‘પરચિત્તં જાનામી’’તિ અવત્વા ‘‘પરચિત્તં જાનન્તા નામ એવં કરોન્તિ પુત્તા’’તિ આહ. સો ‘‘ભારિયં વતિદં કમ્મં, પુથુજ્જના નામ સોભનમ્પિ અસોભનમ્પિ ચિન્તેન્તિ, સચાહં કિઞ્ચિ અયુત્તં ચિન્તયિસ્સામિ, સહ ભણ્ડકેન ચોરં ચૂળાય ગણ્હન્તી વિય મં વિપ્પકારં પાપેય્ય, મયા ઇતો પલાયિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘ઉપાસિકે, અહં ગમિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘કહં, અય્યા’’તિ? ‘‘સત્થુ સન્તિકં, ઉપાસિકે’’તિ. ‘‘વસથ તાવ, ભન્તે, ઇધા’’તિ. ‘‘ન વસિસ્સામિ, ઉપાસિકે, ગમિસ્સામેવા’’તિ નિક્ખમિત્વા સત્થુ સન્તિકં અગમાસિ. અથ નં સત્થા ‘‘કિં ભિક્ખુ ન ત્વં તત્થ વસસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, ભન્તે, ન સક્કા તત્થ વસિતુ’’ન્તિ. ‘‘કિં કારણા ભિક્ખૂ’’તિ? ‘‘ભન્તે, સા ઉપાસિકા ચિન્તિતચિન્તિતં સબ્બં જાનાતિ, પુથુજ્જના ચ નામ સોભનમ્પિ અસોભનમ્પિ ચિન્તેન્તિ, સચાહં કિઞ્ચિ અયુત્તં ચિન્તેસ્સામિ, સહ ભણ્ડકેન ચોરં ચૂળાય ગણ્હન્તી વિય મં વિપ્પકારં પાપેસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ¶ આગતોમ્હીતિ. ‘‘ભિક્ખુ, તત્થેવ તયા વસિતું વટ્ટતી’’તિ ¶ , ‘‘ન સક્કોમિ, ભન્તે, નાહં તત્થ વસિસ્સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ ત્વં, ભિક્ખુ, એકમેવ રક્ખિતું સક્ખિસ્સસી’’તિ. ‘‘કિં, ભન્તે’’તિ? ‘‘તવ ચિત્તમેવ રક્ખ, ચિત્તં નામેતં દુરક્ખં, ત્વં અત્તનો ચિત્તમેવ નિગ્ગણ્હ, મા અઞ્ઞં કિઞ્ચિ ચિન્તયિ, ચિત્તં નામેતં દુન્નિગ્ગહ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘દુન્નિગ્ગહસ્સ લહુનો, યત્થકામનિપાતિનો;

ચિત્તસ્સ દમથો સાધુ, ચિત્તં દન્તં સુખાવહ’’ન્તિ.

તત્થ ચિત્તં નામેતં દુક્ખેન નિગ્ગય્હતીતિ દુન્નિગ્ગહં. લહું ઉપ્પજ્જતિ ચ નિરુજ્ઝતિ ચાતિ લહુ. તસ્સ દુન્નિગ્ગહસ્સ લહુનો. યત્થકામનિપાતિનોતિ યત્થ કત્થચિદેવ નિપતનસીલસ્સ. એતઞ્હિ લભિતબ્બટ્ઠાનં વા અલભિતબ્બટ્ઠાનં વા યુત્તટ્ઠાનં વા અયુત્તટ્ઠાનં વા ન જાનાતિ, નેવ જાતિં ¶ ઓલોકેતિ, ન ગોત્તં, ન વયં. યત્થ યત્થ ઇચ્છતિ, તત્થ તત્થેવ નિપતતીતિ ‘‘યત્થકામનિપાતી’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્સ એવરૂપસ્સ ચિત્તસ્સ દમથો સાધુ ચતૂહિ અરિયમગ્ગેહિ દન્તભાવો યથા નિબ્બિસેવનં હોતિ, તથા કતભાવો સાધુ. કિં કારણા? ઇદઞ્હિ ચિત્તં દન્તં સુખાવહં નિબ્બિસેવનં કતં મગ્ગફલસુખં પરમત્થનિબ્બાનસુખઞ્ચ આવહતીતિ.

દેસનાપરિયોસાને સમ્પત્તપરિસાય બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું, મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના જાતાતિ.

સત્થા તસ્સ ¶ ભિક્ખુનો ઇમં ઓવાદં દત્વા, ‘‘ગચ્છ, ભિક્ખુ, અઞ્ઞં કિઞ્ચિ અચિન્તયિત્વા તત્થેવ વસાહી’’તિ પહિણિ. સો ભિક્ખુ સત્થુ સન્તિકા ઓવાદં લભિત્વા તત્થ અગમાસિ. કિઞ્ચિ બહિદ્ધા ચિન્તનં નામ ન ચિન્તેસિ. મહાઉપાસિકાપિ દિબ્બેન ચક્ખુના ઓલોકેન્તી થેરં દિસ્વા, ‘‘ઇદાનિ ઓવાદદાયકં આચરિયં લભિત્વા પુનાગતો મમ પુત્તો’’તિ અત્તનો ઞાણેનેવ પરિચ્છિન્દિત્વા તસ્સ સપ્પાયાહારં પટિયાદેત્વા અદાસિ. સો સપ્પાયભોજનં સેવિત્વા કતિપાહેનેવ અરહત્તં પત્વા મગ્ગફલસુખેન વીતિનામેન્તો ‘‘અહો મહાઉપાસિકા મય્હં પતિટ્ઠા જાતા, અહં ઇમં નિસ્સાય ભવનિસ્સરણં પત્તોમ્હી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘ઇમસ્મિં તાવ મે અત્તભાવે પતિટ્ઠા જાતા, સંસારે પન મે સંસરન્તસ્સ અઞ્ઞેસુપિ અત્તભાવેસુ અયં પતિટ્ઠા ભૂતપુબ્બા, નો’’તિ ઉપધારેન્તો એકૂનઅત્તભાવસતં અનુસ્સરિ. સાપિ એકૂનઅત્તભાવસતે તસ્સ પાદપરિચારિકા અઞ્ઞેસુ પટિબદ્ધચિત્તા હુત્વા તં જીવિતા વોરોપેસિ. થેરો ¶ તસ્સા એત્તકં અગુણં દિસ્વા, ‘‘અહો મયં મહાઉપાસિકા ભારિયં કમ્મં અકાસી’’તિ ચિન્તેસિ.

મહાઉપાસિકાપિ ગેહે નિસિન્નાવ ‘‘કિં નુ ખો મય્હં પુત્તસ્સ પબ્બજિતકિચ્ચં મત્તકં પત્તં, નો’’તિ ઉપધારયમાના તસ્સ અરહત્તપત્તિં ઞત્વા ઉત્તરિ ઉપધારિયમાના, ‘‘મમ પુત્તો અરહત્તં પત્વા અહો વત મે અયં ઉપાસિકા મહતી પતિટ્ઠા જાતા’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘અતીતેપિ નુ ખો મે અયં પતિટ્ઠા ભૂતપુબ્બા, નો’’તિ ઉપધારેન્તો એકૂનઅત્તભાવસતં અનુસ્સરિ, ‘‘અહં ખો પન એકૂનઅત્તભાવસતે અઞ્ઞેહિ સદ્ધિં એકતો ¶ હુત્વા એતં જીવિતા વોરોપેસિં, અયં મે એત્તકં અગુણં ¶ દિસ્વા ‘અહો ભારિયં કમ્મં કતં ઉપાસિકાયા’’તિ ચિન્તેસિ. ‘‘અત્થિ નુ ખો એવં સંસારે સંસરન્તિયા મમ પુત્તસ્સ ઉપકારો કતપુબ્બો’’તિ ઉપધારયમાના તતો ઉત્તરિં સતમં અત્તભાવં અનુસ્સરિત્વા સતમે અત્તભાવે મયા એતસ્સ પાદપરિચારિકાય હુત્વા એતસ્મિં જીવિતા વોરોપનટ્ઠાને જીવિતદાનં દિન્નં, અહો મયા મમ પુત્તસ્સ મહાઉપકારો કતપુબ્બો’’તિ ગેહે નિસિન્નાવ ઉત્તરિં વિસેસેત્વા ‘‘ઉપધારેથા’’તિ આહ. સો દિબ્બાય સોતધાતુયા સદ્દં સુત્વા વિસેસેત્વા સતમં અત્તભાવં અનુસ્સરિત્વા તત્થ તાય અત્તનો જીવિતસ્સ દિન્નભાવં દિસ્વા, ‘‘અહો મમ ઇમાય મહાઉપાસિકાય ઉપકારો કતપુબ્બો’’તિ અત્તમનો હુત્વા તસ્સા તત્થેવ ચતૂસુ મગ્ગફલેસુ પઞ્હં કથેત્વા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયીતિ.

૩. અઞ્ઞતરઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુવત્થુ

સુદુદ્દસન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો અઞ્ઞતરં ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

સત્થરિ કિર સાવત્થિયં વિહરન્તે એકો સેટ્ઠિપુત્તો અત્તનો કુલૂપગત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, અહં દુક્ખા મુચ્ચિતુકામો, એકં મે દુક્ખતો મુચ્ચનકારણં કથેથા’’તિ ¶ આહ. ‘‘સાધાવુસો, સચેસિ દુક્ખા મુચ્ચિતુકામો, સલાકભત્તં દેહિ, પક્ખિકભત્તં દેહિ, વસ્સાવાસિકં દેહિ, ચીવરાદયો પચ્ચયે દેહિ, અત્તનો સાપતેય્યં તયો કોટ્ઠાસે કત્વા એકેન કમ્મન્તં પયોજેહિ, એકેન પુત્તદારં પોસેહિ, એકં બુદ્ધસાસને દેહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ ¶ વુત્તપટિપાટિયા સબ્બં કત્વા પુન થેરં પુચ્છિ – ‘‘તતો ઉત્તરિં અઞ્ઞં કિં કરોમિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘આવુસો, તીણિ સરણાનિ ગણ્હ, પઞ્ચ સીલાનિ ગણ્હાહી’’તિ. તાનિપિ પટિગ્ગહેત્વા તતો ઉત્તરિં પુચ્છિ. ‘‘તેન હિ દસ સીલાનિ ગણ્હાહી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ ગણ્હિ. સો એવં અનુપુબ્બેન પુઞ્ઞકમ્મસ્સ કતત્તા અનુપુબ્બસેટ્ઠિપુત્તો નામ જાતો. તતો ‘‘ઉત્તરિમ્પિ કત્તબ્બં અત્થિ, ભન્તે’’તિ પુન પુચ્છિત્વા, ‘‘તેન હિ પબ્બજાહી’’તિ વુત્તો નિક્ખમિત્વા ¶ પબ્બજિ. તસ્સેકો આભિધમ્મિકભિક્ખુ આચરિયો અહોસિ. એકો વિનયધરો ઉપજ્ઝાયો. તસ્સ લદ્ધૂપસમ્પદસ્સ આચરિયો અત્તનો સન્તિકં આગતકાલે અભિધમ્મે પઞ્હં કથેસિ – ‘‘બુદ્ધસાસને નામ ઇદં કાતું વટ્ટતિ, ઇદં ન વટ્ટતી’’તિ. ઉપજ્ઝાયોપિસ્સ અત્તનો સન્તિકં આગતકાલે વિનયે પઞ્હં કથેસિ – ‘‘બુદ્ધસાસને નામ ઇદં કાતું વટ્ટતિ, ઇદં ન વટ્ટતિ, ઇદં કપ્પતિ, ઇદં ન કપ્પતી’’તિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અહો ભારિયં ઇદં કમ્મં, અહં દુક્ખા મુચ્ચિતુકામો પબ્બજિતો, ઇધ ચ મમ હત્થપસારણટ્ઠાનમ્પિ ન પઞ્ઞાયતિ, ગેહે ¶ ઠત્વાવ દુક્ખા મુચ્ચિતું સક્કા, મયા ગિહિના ભવિતું વટ્ટતી’’તિ. સો તતો પટ્ઠાય ઉક્કણ્ઠિતો અનભિરતો દ્વત્તિંસાકારે સજ્ઝાયં ન કરોતિ, ઉદ્દેસં ન ગણ્હાતિ, કિસો લૂખો ધમનિસન્થતગત્તો આલસ્સિયાભિભૂતો કચ્છુપરિકિણ્ણો અહોસિ.

અથ નં દહરસામણેરા, ‘‘આવુસો, કિં ત્વં ઠિતટ્ઠાને ઠિતોવ નિસિન્નટ્ઠાને નિસિન્નોવ અહોસિ, પણ્ડુરોગાભિભૂતો કિસો લૂખો ધમનિસન્થતગત્તો આલસ્સિયાભિભૂતો કચ્છુપરિકિણ્ણો, કિં તે કત’’ન્તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘ઉક્કણ્ઠિતોમ્હિ, આવુસો’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? સો તં પવત્તિં આરોચેસિ. તે તસ્સ આચરિયુપજ્ઝાયાનં આચિક્ખિંસુ. આચરિયુપજ્ઝાયા તં આદાય સત્થુ સન્તિકં અગમંસુ. સત્થા ‘‘કિં, ભિક્ખવે, આગતત્થા’’તિ આહ. ‘‘ભન્તે, અયં ભિક્ખુ તુમ્હાકં સાસને ઉક્કણ્ઠિતો’’તિ. ‘‘એવં કિર ભિક્ખૂ’’તિ. ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘અહં, ભન્તે, દુક્ખા મુચ્ચિતુકામોવ પબ્બજિતો, તસ્સ મે આચરિયો અભિધમ્મકથં કથેસિ, ઉપજ્ઝાયો વિનયકથં કથેસિ, સ્વાહં ‘ઇધ મે હત્થપસારણટ્ઠાનમ્પિ નત્થિ, ગિહિના હુત્વા સક્કા દુક્ખા મુચ્ચિતું, ગિહિ ભવિસ્સામી’તિ સન્નિટ્ઠાનમકાસિં, ભન્તે’’તિ. ‘‘સચે ત્વં, ભિક્ખુ, એકમેવ રક્ખિતું સક્ખિસ્સસિ, અવસેસાનં રક્ખનકિચ્ચં નત્થી’’તિ. ‘‘કિં, ભન્તે’’તિ? ‘‘તવ ચિત્તમેવ રક્ખિતું સક્ખિસ્સસી’’તિ. ‘‘સક્ખિસ્સામિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ અત્તનો ચિત્તમેવ રક્ખાહિ, સક્કા દુક્ખા મુચ્ચિતુ’’ન્તિ ઇમં ઓવાદં દત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સુદુદ્દસં ¶ સુનિપુણં, યત્થકામનિપાતિનં;

ચિત્તં રક્ખેથ મેધાવી, ચિત્તં ગુત્તં સુખાવહ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ સુદુદ્દસન્તિ ¶ સુટ્ઠુ દુદ્દસં. સુનિપુણન્તિ સુટ્ઠુ નિપુણં પરમસણ્હં. યત્થકામનિપાતિનન્તિ જાતિઆદીનિ અનોલોકેત્વા લભિતબ્બાલભિતબ્બયુત્તાયુત્તટ્ઠાનેસુ યત્થ કત્થચિ નિપતનસીલં. ચિત્તં રક્ખેથ મેધાવીતિ અન્ધબાલો દુમ્મેધો અત્તનો ચિત્તં રક્ખિતું સમત્થો નામ નત્થિ, ચિત્તવસિકો હુત્વા અનયબ્યસનં પાપુણાતિ. મેધાવી પન પણ્ડિતોવ ચિત્તં રક્ખિતું સક્કોતિ, તસ્મા ત્વમ્પિ ચિત્તમેવ ગોપેહિ. ઇદઞ્હિ ચિત્તં ગુત્તં સુખાવહં મગ્ગફલનિબ્બાનસુખાનિ આવહતીતિ.

દેસનાપરિયોસાને સો ભિક્ખુ સોતાપત્તિફલં પાપુણિ, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું, દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા અહોસીતિ.

અઞ્ઞતરઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુવત્થુ તતિયં.

૪. સઙ્ઘરક્ખિતભાગિનેય્યત્થેરવત્થુ

દૂરઙ્ગમન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો સઙ્ઘરક્ખિતં નામ ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિરેકો કુલપુત્તો સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતો લદ્ધૂપસમ્પદો સઙ્ઘરક્ખિતત્થેરો નામ હુત્વા કતિપાહેનેવ અરહત્તં પાપુણિ. તસ્સ ¶ કનિટ્ઠભગિની પુત્તં લભિત્વા થેરસ્સ નામં અકાસિ. સો ભાગિનેય્યસઙ્ઘરક્ખિતો નામ હુત્વા વયપ્પત્તો થેરસ્સેવ સન્તિકે પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો અઞ્ઞતરસ્મિં ગામકારામે વસ્સં ઉપગન્ત્વા, ‘‘એકં સત્તહત્થં, એકં અટ્ઠહત્થ’’ન્તિ દ્વે વસ્સાવાસિકસાટકે લભિત્વા અટ્ઠહત્થં ‘‘ઉપજ્ઝાયસ્સ મે ભવિસ્સતી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા ‘‘સત્તહત્થં મય્હં ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા વુટ્ઠવસ્સો ‘‘ઉપજ્ઝાયં પસ્સિસ્સામી’’તિ આગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે પિણ્ડાય ચરન્તો આગન્ત્વા થેરે વિહારં અનાગતેયેવ વિહારં પવિસિત્વા થેરસ્સ દિવાટ્ઠાનં સમ્મજ્જિત્વા પાદોદકં ઉપટ્ઠપેત્વા આસનં પઞ્ઞપેત્વા આગમનમગ્ગં ઓલોકેન્તો નિસીદિ. અથસ્સાગમનભાવં દિસ્વા પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા પત્તચીવરં ¶ પટિગ્ગહેત્વા, ‘‘નિસીદથ, ભન્તે’’તિ થેરં નિસીદાપેત્વા તાલવણ્ટં આદાય ¶ બીજિત્વા પાનીયં દત્વા પાદે ધોવિત્વા તં સાટકં આનેત્વા પાદમૂલે ઠપેત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમં પરિભુઞ્જથા’’તિ વત્વા બીજયમાનો અટ્ઠાસિ.

અથ નં થેરો આહ – ‘‘સઙ્ઘરક્ખિત, મય્હં ચીવરં પરિપુણ્ણં, ત્વમેવ પરિભુઞ્જા’’તિ. ‘‘ભન્તે, મયા લદ્ધકાલતો પટ્ઠાય અયં તુમ્હાકમેવ સલ્લક્ખિતો, પરિભોગં કરોથા’’તિ. ‘‘હોતુ, સઙ્ઘરક્ખિત, પરિપુણ્ણં મે ચીવરં, ત્વમેવ પરિભુઞ્જા’’તિ. ‘‘ભન્તે, મા એવં કરોથ, તુમ્હેહિ પરિભુત્તે મય્હં મહપ્ફલં ભવિસ્સતી’’તિ. અથ નં તસ્સ પુનપ્પુનં કથેન્તસ્સપિ ¶ થેરો ન ઇચ્છિયેવ.

એવં સો બીજયમાનો ઠિતોવ ચિન્તેસિ – ‘‘અહં થેરસ્સ ગિહિકાલે ભાગિનેય્યો, પબ્બજિતકાલે સદ્ધિવિહારિકો, એવમ્પિ મયા સદ્ધિં ઉપજ્ઝાયો પરિભોગં ન કત્તુકામો. ઇમસ્મિં મયા સદ્ધિં પરિભોગં અકરોન્તે કિં મે સમણભાવેન, ગિહિ ભવિસ્સામી’’તિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘દુસ્સણ્ઠાપિતો ઘરાવાસો, કિં નુ ખો કત્વા ગિહિભૂતો જીવિસ્સામી’’તિ. તતો ચિન્તેસિ – ‘‘અટ્ઠહત્થસાટકં વિક્કિણિત્વા એકં એળિકં ગણ્હિસ્સામિ, એળિકા નામ ખિપ્પં વિજાયતિ, સ્વાહં વિજાતં વિજાતં વિક્કિણિત્વા મૂલં કરિસ્સામિ, મૂલે બહૂ કત્વા એકં પજાપતિં આનેસ્સામિ, સા એકં પુત્તં વિજાયિસ્સતિ. અથસ્સ મમ માતુલસ્સ નામં કત્વા ચૂળયાનકે નિસીદાપેત્વા મમ પુત્તઞ્ચ ભરિયઞ્ચ આદાય માતુલં વન્દિતું આગમિસ્સામિ, આગચ્છન્તે અન્તરામગ્ગે મમ ભરિયં એવં વક્ખામિ – ‘આનેહિ તાવ મે પુત્તં વહિસ્સામિન’ન્તિ. સા ‘કિં તે પુત્તેન, એહિ, ઇમં યાનકં પાજેહી’તિ વત્વા પુત્તં ગહેત્વા, ‘અહં નેસ્સામિ ન’ન્તિ નેત્વા સન્ધારેતું અસક્કોન્તી ચક્કપથે છડ્ડેસ્સતિ. અથસ્સ સરીરં અભિરુહિત્વા ચક્કં ગમિસ્સતિ, અથ નં ‘ત્વં મમ પુત્તં નેવ મય્હં અદાસિ, નં સન્ધારેતું નાસક્ખિ નાસિતોસ્મિ તયા’તિ વત્વા પતોદયટ્ઠિયા પિટ્ઠિયં પહરિસ્સામી’’તિ.

સો એવં ચિન્તેન્તોવ ઠત્વા ¶ બીજયમાનો થેરસ્સ સીસે તાલવણ્ટેન પહરિ. થેરો ‘‘કિં નુ ખો અહં સઙ્ઘરક્ખિતેન સીસે પહતો’’તિ ¶ ઉપધારેન્તો તેન ચિન્તિતચિન્તિતં સબ્બં ઞત્વા, ‘‘સઙ્ઘરક્ખિત, માતુગામસ્સ પહારં દાતું નાસક્ખિ, કો એત્થ મહલ્લકત્થેરસ્સ દોસો’’તિ આહ. સો ‘‘અહો નટ્ઠોમ્હિ, ઞાતં કિર મે ઉપજ્ઝાયેન ચિન્તિતચિન્તિતં, કિં મે સમણભાવેના’’તિ તાલવણ્ટં છડ્ડેત્વા પલાયિતું આરદ્ધો.

અથ નં દહરા ચ સામણેરા ચ અનુબન્ધિત્વા આદાય સત્થુ સન્તિકં અગમંસુ. સત્થા તે ¶ ભિક્ખૂ દિસ્વાવ ‘‘કિં, ભિક્ખવે, આગતત્થ, એકો વો ભિક્ખુ લદ્ધો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, ભન્તે, ઇમં દહરં ઉક્કણ્ઠિત્વા પલાયન્તં ગહેત્વા તુમ્હાકં સન્તિકં આગતમ્હા’’તિ. ‘‘એવં કિર ભિક્ખૂ’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિમત્થં તે ભિક્ખુ એવં ભારિયં કમ્મં કતં, નનુ ત્વં આરદ્ધવીરિયસ્સ એકસ્સ બુદ્ધસ્સ પુત્તો, માદિસસ્સ નામ બુદ્ધસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા અત્તાનં દમેત્વા સોતાપન્નોતિ વા સકદાગામીતિ વા અનાગામીતિ વા અરહાતિ વા વદાપેતું નાસક્ખિ, કિમત્થં એવં ભારિયં કમ્મમકાસી’’તિ? ‘‘ઉક્કણ્ઠિતોસ્મિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં કારણા ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ? સો એવં વસ્સાવાસિકસાટકાનં લદ્ધદિવસતો પટ્ઠાય યાવ થેરસ્સ તાલવણ્ટેન પહારા સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેત્વા, ‘‘ઇમિના કારણેન પલાતોસ્મિ, ભન્તે’’તિ ¶ આહ. અથ નં સત્થા ‘‘એહિ ભિક્ખુ, મા ચિન્તયિ ચિત્તં નામેતં દૂરે હોન્તમ્પિ આરમ્મણં સમ્પટિચ્છનકજાતિકં, રાગદોસમોહબન્ધના મુચ્ચનત્થાય વાયમિતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘દૂરઙ્ગમં એકચરં, અસરીરં ગુહાસયં;

યે ચિત્તં સંયમેસ્સન્તિ, મોક્ખન્તિ મારબન્ધના’’તિ.

તત્થ દૂરઙ્ગમન્તિ ચિત્તસ્સ હિ મક્કટસુત્તમત્તકમ્પિ પુરત્થિમાદિદિસાભાગેન ગમનાગમનં નામ નત્થિ, દૂરે સન્તમ્પિ પન આરમ્મણં સમ્પટિચ્છતીતિ દૂરઙ્ગમં નામ જાતં. સત્તટ્ઠચિત્તાનિ પન એકતો કણ્ણિકબદ્ધાનિ એકક્ખણે ઉપ્પજ્જિતું સમત્થાનિ નામ નત્થિ. ઉપ્પત્તિકાલે એકેકમેવ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં નિરુદ્ધે પુન એકેકમેવ ઉપ્પજ્જતીતિ એકચરં નામ જાતં. ચિત્તસ્સ સરીરસણ્ઠાનં વા નીલાદિપ્પકારો વણ્ણભેદો વા નત્થીતિ અસરીરં નામ જાતં. ગુહા નામ ચતુમહાભૂતગુહા, ઇદઞ્ચ હદયરૂપં નિસ્સાય પવત્તતીતિ ગુહાસયં ¶ નામ જાતં. યે ચિત્તન્તિ યે કેચિ પુરિસા વા ઇત્થિયો વા ગહટ્ઠા વા પબ્બજિતા વા અનુપ્પજ્જનકકિલેસસ્સ ઉપ્પજ્જિતું અદેન્તા સતિસમ્મોસેન ઉપ્પન્નકિલેસં પજહન્તા ચિત્તં સંયમેસ્સન્તિ સંયતં અવિક્ખિત્તં કરિસ્સન્તિ. મોક્ખન્તિ મારબન્ધનાતિ ¶ સબ્બેતે કિલેસબન્ધનાભાવેન મારબન્ધનસઙ્ખાતા તેભૂમકવટ્ટા મુચ્ચિસ્સન્તીતિ.

દેસનાપરિયોસાને ભાગિનેય્યસઙ્ઘરક્ખિતત્થેરો સોતાપત્તિફલં પાપુણિ, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપન્નાદયો જાતા, મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

સઙ્ઘરક્ખિતભાગિનેય્યત્થેરવત્થુ ચતુત્થં.

અનવટ્ઠિતચિત્તસ્સાતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો ચિત્તહત્થત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકો કિર સાવત્થિવાસી કુલપુત્તો નટ્ઠગોણં પરિયેસન્તો અરઞ્ઞં પવિસિત્વા મજ્ઝન્હિકે કાલે ગોણં દિસ્વા ગોયૂથે વિસ્સજ્જેત્વા, ‘‘અવસ્સં અય્યાનં સન્તિકે આહારમત્તં લભિસ્સામી’’તિ ખુપ્પિપાસાપીળિતો વિહારં પવિસિત્વા ભિક્ખૂનં સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. તસ્મિં ખો પન સમયે ભિક્ખૂનં અવક્કારપાતિયં ભુત્તાવસેસકં ભત્તં હોતિ, તે તં છાતકપીળિતં દિસ્વા, ‘‘ઇતો ભત્તં ગહેત્વા ભુઞ્જાહી’’તિ વદિંસુ. બુદ્ધકાલે ચ પન અનેકસૂપબ્યઞ્જનં ભત્તં ઉપ્પજ્જતિ, સો તતો યાપનમત્તં ¶ ગહેત્વા ભુઞ્જિત્વા પાનીયં પિવિત્વા હત્થે ધોવિત્વા ભિક્ખૂ વન્દિત્વા, ‘‘કિં, ભન્તે, અજ્જ, અય્યા, નિમન્તનટ્ઠાનં અગમંસૂ’’તિ પુચ્છિ. ‘‘નત્થિ, ઉપાસક, ભિક્ખૂ ઇમિનાવ નીહારેન નિબદ્ધં લભન્તી’’તિ. સો ‘‘મયં ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય રત્તિન્દિવં નિબદ્ધં કમ્મં કરોન્તાપિ એવં મધુરબ્યઞ્જનં ભત્તં ન લભામ, ઇમે કિર નિબદ્ધં ભુઞ્જન્તિ, કિં મે ગિહિભાવેન, ભિક્ખુ ભવિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ભિક્ખૂ ઉપસઙ્કમિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. અથ નં ભિક્ખૂ ‘‘સાધુ ઉપાસકા’’તિ પબ્બાજેસું.

સો ¶ લદ્ધૂપસમ્પદો સબ્બપ્પકારં વત્તપટિવત્તં અકાસિ. સો બુદ્ધાનં ઉપ્પન્નેન લાભસક્કારેન કતિપાહચ્ચયેન થૂલસરીરો અહોસિ. તતો ચિન્તેસિ – ‘‘કિં મે ભિક્ખાય ચરિત્વા જીવિતેન, ગિહી ભવિસ્સામી’’તિ. સો વિબ્ભમિત્વા ગેહં પાવિસિ. તસ્સ ગેહે કમ્મં કરોન્તસ્સ કતિપાહેનેવ સરીરં મિલાયિ. તતો ‘‘કિં મે ઇમિના દુક્ખેન, સમણો ભવિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પુન ગન્ત્વા પબ્બજિ. સો કતિપાહં વીતિનામેત્વા પુન ઉક્કણ્ઠિત્વા વિબ્ભમિ, પબ્બજિતકાલે પન ભિક્ખૂનં ઉપકારકો હોતિ. સો કતિપાહેનેવ પુનપિ ઉક્કણ્ઠિત્વા, ‘‘કિં મે ગિહિભાવેન, પબ્બજિસ્સામી’’તિ ગન્ત્વા ભિક્ખૂ વન્દિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. અથ નં ભિક્ખૂ ઉપકારવસેન પુન પબ્બાજયિંસુ. એવં સો ઇમિના નિયામેનેવ છક્ખત્તું પબ્બજિત્વા ઉપ્પબ્બજિતો. તસ્સ ભિક્ખૂ ‘‘એસ ચિત્તવસિકો હુત્વા વિચરતી’’તિ ચિત્તહત્થત્થેરોતિ નામં કરિંસુ.

તસ્સેવં અપરાપરં વિચરન્તસ્સેવ ભરિયા ગબ્ભિની અહોસિ. સો સત્તમે વારે અરઞ્ઞતો કસિભણ્ડમાદાય ¶ ગેહં ગન્ત્વા ભણ્ડકં ઠપેત્વા ‘‘અત્તનો કાસાવં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ગબ્ભં પાવિસિ ¶ . તસ્મિં ખણે તસ્સ ભરિયા નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયતિ. તસ્સા નિવત્થસાટકો અપગતો હોતિ, મુખતો ચ લાલા પગ્ઘરતિ, નાસા ઘુરઘુરાયતિ, મુખં વિવટ્ટં, દન્તં ઘંસતિ, સા તસ્સ ઉદ્ધુમાતકસરીરં વિય ઉપટ્ઠાસિ. સો ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખં ઇદ’’ન્તિ સઞ્ઞં લભિત્વા, ‘‘અહં એત્તકં કાલં પબ્બજિત્વા ઇમં નિસ્સાય ભિક્ખુભાવે સણ્ઠાતું નાસક્ખિ’’ન્તિ કાસાયકોટિયં ગહેત્વા ઉદરે બન્ધિત્વા ગેહા નિક્ખમિ.

અથસ્સ અનન્તરગેહે ઠિતા સસ્સુ તં તથા ગચ્છન્તં દિસ્વા, ‘‘અયં પટિઉક્કણ્ઠિતો ભવિસ્સતિ, ઇદાનેવ અરઞ્ઞતો આગન્ત્વા કાસાવં ઉદરે બન્ધિત્વાવ ગેહા નિક્ખન્તો વિહારાભિમુખો ગચ્છતિ, કિં નુ ખો’’તિ ગેહં પવિસિત્વા નિદ્દાયમાનં ધીતરં પસ્સિત્વા ‘‘ઇમં દિસ્વા સો વિપ્પટિસારી હુત્વા ગતો’’તિ ઞત્વા ધીતરં પહરિત્વા ‘‘ઉટ્ઠેહિ કાળકણ્ણિ, સામિકો તે તં નિદ્દાયમાનં દિસ્વા વિપ્પટિસારી હુત્વા ગતો, નત્થિ સો ઇતો પટ્ઠાય તુય્હ’’ન્તિ આહ. ‘‘અપેહિ અપેહિ, અમ્મ, કુતો તસ્સ ગમનં અત્થિ, કતિપાહેનેવ પુનાગમિસ્સતી’’તિ આહ. સોપિ ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખ’’ન્તિ વત્વા ¶ ગચ્છન્તો ગચ્છન્તોવ સોતાપત્તિફલં પાપુણિ. સો ¶ ગન્ત્વા ભિક્ખૂ વન્દિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. ‘‘ન સક્ખિસ્સામ મંયં તં પબ્બાજેતું, કુતો તુય્હં સમણભાવો, સત્થકનિસાનપાસાણસદિસં તવ સીસ’’ન્તિ. ‘‘ભન્તે, ઇદાનિ મં અનુકમ્પાય એકવારં પબ્બાજેથા’’તિ. તે તં ઉપકારવસેન પબ્બાજયિંસુ. સો કતિપાહેનેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ.

તેપિ નં આહંસુ – ‘‘આવુસો ચિત્તહત્થ, તવ ગમનસમયં ત્વમેવ જાનેય્યાસિ, ઇમસ્મિં વારે તે ચિરાયિત’’ન્તિ. ‘‘ભન્તે, સંસગ્ગસ્સ અત્થિભાવકાલે ગતમ્હા, સો નો સંસગ્ગો છિન્નો, ઇદાનિ અગમનધમ્મા જાતમ્હા’’તિ. ભિક્ખૂ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘ભન્તે, અયં ભિક્ખુ અમ્હેહિ એવં વુત્તો એવં નામ કથેસિ, અઞ્ઞં બ્યાકરોતિ, અભૂતં વદતી’’તિ આહંસુ. સત્થા ‘‘આમ, ભિક્ખવે, મમ પુત્તો અત્તનો અનવટ્ઠિતચિત્તકાલે સદ્ધમ્મં અજાનનકાલે ગમનાગમનં અકાસિ, ઇદાનિસ્સ પુઞ્ઞઞ્ચ પાપઞ્ચ પહીન’’ન્તિ વત્વા ઇમા દ્વે ગાથા આહ –

‘‘અનવટ્ઠિતચિત્તસ્સ, સદ્ધમ્મં અવિજાનતો;

પરિપ્લવપસાદસ્સ, પઞ્ઞા ન પરિપૂરતિ.

‘‘અનવસ્સુતચિત્તસ્સ, અનન્વાહતચેતસો;

પુઞ્ઞપાપપહીનસ્સ, નત્થિ જાગરતો ભય’’ન્તિ.

તત્થ ¶ અનવટ્ઠિતચિત્તસ્સાતિ ચિત્તં નામેતં કસ્સચિ નિબદ્ધં વા થાવરં વા નત્થિ. યો પન પુગ્ગલો અસ્સપિટ્ઠે ¶ ઠપિતકુમ્ભણ્ડં વિય ચ થુસરાસિમ્હિ કોટ્ટિતખાણુકો વિય ચ ખલ્લાટસીસે ઠપિતકદમ્બપુપ્ફં વિય ચ ન કત્થચિ સણ્ઠાતિ, કદાચિ બુદ્ધસાવકો હોતિ, કદાચિ આજીવકો, કદાચિ નિગણ્ઠો, કદાચિ તાપસો. એવરૂપો પુગ્ગલો અનવટ્ઠિતચિત્તો નામ. તસ્સ અનવટ્ઠિતચિત્તસ્સ. સદ્ધમ્મં અવિજાનતોતિ સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મભેદં ઇમં સદ્ધમ્મં અવિજાનન્તસ્સ પરિત્તસદ્ધતાય વા ઉપ્લવસદ્ધતાય વા પરિપ્લવપસાદસ્સ કામાવચરરૂપાવચરાદિભેદા પઞ્ઞા ન પરિપૂરતિ. કામાવચરાયપિ અપરિપૂરયમાનાય કુતોવ રૂપાવચરારૂપાવચરલોકુત્તરપઞ્ઞા પરિપૂરિસ્સતીતિ દીપેતિ. અનવસ્સુતચિત્તસ્સાતિ રાગેન અતિન્તચિત્તસ્સ. અનન્વાહતચેતસોતિ ‘‘આહતચિત્તો ખિલજાતો’’તિ ¶ (દી. નિ. ૩.૩૧૯; વિભ. ૯૪૧; મ. નિ. ૧.૧૮૫) આગતટ્ઠાને દોસેન ચિત્તસ્સ પહતભાવો વુત્તો, ઇધ પન દોસેન અપ્પટિહતચિત્તસ્સાતિ અત્થો. પુઞ્ઞપાપપહીનસ્સાતિ ચતુત્થમગ્ગેન પહીનપુઞ્ઞસ્સ ચેવ પહીનપાપસ્સ ચ ખીણાસવસ્સ. નત્થિ જાગરતો ભયન્તિ ખીણાસવસ્સ જાગરન્તસ્સેવ અભયભાવો કથિતો વિય. સો પન સદ્ધાદીહિ પઞ્ચહિ જાગરધમ્મેહિ સમન્નાગતત્તા જાગરો ¶ નામ. તસ્મા તસ્સ જાગરન્તસ્સાપિ અજાગરન્તસ્સાપિ કિલેસભયં નત્થિ કિલેસાનં અપચ્છાવત્તનતો. ન હિ તં કિલેસા અનુબન્ધન્તિ તેન તેન મગ્ગેન પહીનાનં કિલેસાનં પુન અનુપગમનતો. તેનેવાહ – ‘‘સોતાપત્તિમગ્ગેન યે કિલેસા પહીના, તે કિલેસે ન પુનેતિ ન પચ્ચેતિ ન પચ્ચાગચ્છતિ, સકદાગામિઅનાગામિઅરહત્તમગ્ગેન યે કિલેસા પહીના, તે કિલેસે ન પુનેતિ ન પચ્ચેતિ ન પચ્ચાગચ્છતી’’તિ (ચૂળનિ. મેત્તગૂમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૨૭).

દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા સફલા અહોસિ.

અથેકદિવસં ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘ભારિયા વતિમે, આવુસો, કિલેસા નામ, એવરૂપસ્સ અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સાયસમ્પન્નો કુલપુત્તો કિલેસેહિ આલોળિતો સત્તવારે ગિહી હુત્વા સત્તવારે પબ્બજિતો’’તિ. સત્થા તેસં તં કથાપવત્તિં સુત્વા તઙ્ખણાનુરૂપેન ગમનેન ધમ્મસભં ગન્ત્વા બુદ્ધાસને નિસિન્નો ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે એવમેવ, ભિક્ખવે, કિલેસા નામ ભારિયા, સચે એતે રૂપિનો હુત્વા કત્થચિ પક્ખિપિતું સક્કા ભવેય્યું, ચક્કવાળં અતિસમ્બાધં, બ્રહ્મલોકો અતિનીચકોતિ ઓકાસો નેસં ન ભવેય્ય, માદિસમ્પિ નામેતે પઞ્ઞાસમ્પન્નં પુરિસાજાનેય્યં આલોળેન્તિ, અવસેસેસુ કા કથા? ‘‘અહઞ્હિ અડ્ઢનાળિમત્તં વરકચોરકં ¶ કુણ્ઠકુદાલઞ્ચ નિસ્સાય ¶ છ વારે પબ્બજિત્વા ઉપ્પબ્બજિતપુબ્બો’’તિ. ‘‘કદા, ભન્તે, કદા સુગતા’’તિ? ‘‘સુણિસ્સથ, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ સુણાથા’’તિ અતીતં આહરિ –

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે કુદાલપણ્ડિતો નામ બાહિરકપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અટ્ઠ માસે હિમવન્તે વસિત્વા વસ્સારત્તસમયે ભૂમિયા તિન્તાય ‘‘ગેહે મે અડ્ઢનાળિમત્તો વરકચોરકો ચ કુણ્ઠકુદાલકો ¶ ચ અત્થિ, વરકચોરકબીજં મા નસ્સી’’તિ ઉપ્પબ્બજિત્વા એકં ઠાનં કુદાલેન કસિત્વા તં બીજં વપિત્વા વતિં કત્વા પક્કકાલે ઉદ્ધરિત્વા નાળિમત્તબીજં ઠપેત્વા સેસં ખાદિ. સો ‘‘કિં મે દાનિ ગેહેન, પુન અટ્ઠ માસે પબ્બજિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા નિક્ખમિત્વા પબ્બજિ. ઇમિનાવ નીહારેન નાળિમત્તં વરકચોરકઞ્ચ કુણ્ઠકુદાલઞ્ચ નિસ્સાય સત્તવારે ગિહી હુત્વા સત્તવારે પબ્બજિત્વા સત્તમે પન વારે ચિન્તેસિ – ‘‘અહં છ વારે ઇમં કુણ્ઠકુદાલં નિસ્સાય ગિહી હુત્વા પબ્બજિતો, કત્થચિદેવ નં છડ્ડેસ્સામી’’તિ. સો ગઙ્ગાય તીરં ગન્ત્વા, ‘‘પતિતટ્ઠાનં પસ્સન્તો ઓતરિત્વા ગણ્હેય્યં, યથાસ્સ પતિતટ્ઠાનં ન પસ્સામિ, તથા નં છડ્ડેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા નાળિમત્તં બીજં પિલોતિકાય બન્ધિત્વા પિલોતિકં કુદાલફલકે બન્ધિત્વા કુદાલં અગ્ગદણ્ડકે ગહેત્વા ગઙ્ગાય તીરે ઠિતો અક્ખીનિ નિમીલેત્વા ઉપરિસીસે તિક્ખત્તું આવિજ્ઝિત્વા ગઙ્ગાયં ખિપિત્વા ¶ નિવત્તિત્વા ઓલોકેન્તો પતિતટ્ઠાનં અદિસ્વા ‘‘જિતં મે, જિતં મે’’તિ તિક્ખત્તું સદ્દમકાસિ.

તસ્મિં ખણે બારાણસિરાજા પચ્ચન્તં વૂપસમેત્વા આગન્ત્વા નદીતીરે ખન્ધાવારં નિવાસેત્વા ન્હાનત્થાય નદિં ઓતિણ્ણો તં સદ્દં અસ્સોસિ. રાજૂનઞ્ચ નામ ‘‘જિતં મે’’તિ સદ્દો અમનાપો હોતિ, સો તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘અહં ઇદાનિ અમિત્તમદ્દનં કત્વા ‘જિતં મે’તિ આગતો, ત્વં પન ‘જિતં મે, જિતં મે’તિ વિરવસિ, કિં નામેત’’ન્તિ પુચ્છિ. કુદાલપણ્ડિતો ‘‘ત્વં બાહિરકચોરે જિનિ, તયા જિતં પુન અવજિતમેવ હોતિ, મયા પન અજ્ઝત્તિકો લોભચોરો જિતો, સો પુન મં ન જિનિસ્સતિ, તસ્સેવ જયો સાધૂ’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ન તં જિતં સાધુ જિતં, યં જિતં અવજીયતિ;

તં ખો જિતં સાધુ જિતં, યં જિતં નાવજીયતી’’તિ. (જા. ૧.૧.૭૦);

તં ખણંયેવ ચ ગઙ્ગં ઓલોકેન્તો આપોકસિણં નિબ્બત્તેત્વા અધિગતવિસેસો આકાસે પલ્લઙ્કેન નિસીદિ. રાજા મહાપુરિસસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા વન્દિત્વા પબ્બજ્જં યાચિત્વા સદ્ધિં બલકાયેન ¶ પબ્બજિ. યોજનમત્તા પરિસા અહોસિ. અપરોપિ સામન્તરાજા તસ્સ પબ્બજિતભાવં સુત્વા, ‘‘તસ્સ રજ્જં ગણ્હિસ્સામી’’તિ આગન્ત્વા તથા સમિદ્ધં નગરં ¶ સુઞ્ઞં દિસ્વા, ‘‘એવરૂપં નગરં છડ્ડેત્વા પબ્બજિતો રાજા ઓરકે ઠાને ન પબ્બજિસ્સતિ, મયાપિ પબ્બજિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા તત્થ ગન્ત્વા મહાપુરિસં ઉપસઙ્કમિત્વા પબ્બજ્જં યાચિત્વા સપરિવારો પબ્બજિ. એતેનેવ નીહારેન સત્ત રાજાનો પબ્બજિંસુ. સત્તયોજનિકો અસ્સમો અહોસિ. સત્ત રાજાનો ભોગે ¶ છડ્ડેત્વા એત્તકં જનં ગહેત્વા પબ્બજિંસુ. મહાપુરિસો બ્રહ્મચરિયવાસં વસિત્વા બ્રહ્મલોકૂપગો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા, ‘‘અહં, ભિક્ખવે, તદા કુદાલપણ્ડિતો અહોસિં, કિલેસા નામેતે એવં ભારિયા’’તિ આહ.

કુમ્ભૂપમન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો આરદ્ધવિપસ્સકે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિર પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ સત્થુ સન્તિકે યાવ અરહત્તા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા, ‘‘સમણધમ્મં કરિસ્સામા’’તિ યોજનસતમગ્ગં ગન્ત્વા એકં મહાવાસગામં અગમંસુ. અથ તે મનુસ્સા દિસ્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદાપેત્વા પણીતેહિ યાગુભત્તાદીહિ પરિવિસિત્વા, ‘‘કહં, ભન્તે, ગચ્છથા’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘યથાફાસુકટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘ભન્તે, ઇમં તેમાસં ઇધેવ વસથ, મયમ્પિ તુમ્હાકં સન્તિકે સરણેસુ પતિટ્ઠાય પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખિસ્સામા’’તિ યાચિત્વા તેસં અધિવાસનં વિદિત્વા, ‘‘અવિદૂરે ઠાને મહન્તો વનસણ્ડો અત્થિ, એત્થ વસથ, ભન્તે’’તિ વત્વા ઉય્યોજેસું. ભિક્ખૂ તં વનસણ્ડં પવિસિંસુ. તસ્મિં વનસણ્ડે અધિવત્થા દેવતા ‘‘સીલવન્તો, અય્યા, ઇમં વનસણ્ડં ¶ અનુપ્પત્તા, અયુત્તં ખો પન અસ્માકં અય્યેસુ ઇધ વસન્તેસુ પુત્તદારે ગહેત્વા રુક્ખે અભિરુય્હ વસિતુ’’ન્તિ રુક્ખતો ઓતરિત્વા ભૂમિયં નિસીદિત્વા ચિન્તયિંસુ, ‘‘અય્યા, ઇમસ્મિં ઠાને અજ્જેકરત્તિં વસિત્વા અદ્ધા સ્વે ગમિસ્સન્તી’’તિ. ભિક્ખૂપિ પુનદિવસે અન્તોગામે પિણ્ડાય ચરિત્વા પુન તમેવ વનસણ્ડં આગમિંસુ. દેવતા ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘો ¶ સ્વાતનાય કેનચિ નિમન્તિતો ભવિસ્સતિ, તસ્મા પુનાગચ્છતિ ¶ , અજ્જ ગમનં ન ભવિસ્સતિ, સ્વે ગમિસ્સતિ મઞ્ઞે’’તિ ઇમિના ઉપાયેન અડ્ઢમાસમત્તં ભૂમિયમેવ અચ્છિંસુ.

તતો ચિન્તયિંસુ – ‘‘ભદન્તા ઇમં તેમાસં ઇધેવ મઞ્ઞે વસિસ્સન્તિ, ઇધેવ ખો પન ઇમેસુ વસન્તેસુ અમ્હાકં રુક્ખે અભિરુહિત્વા નિસીદિતુમ્પિ ન યુત્તં, તેમાસં પુત્તદારે ગહેત્વા ભૂમિયં નિસીદનટ્ઠાનાનિપિ દુક્ખાનિ, કિઞ્ચિ કત્વા ઇમે ભિક્ખૂ પલાપેતું વટ્ટતી’’તિ. તા તેસુ તેસુ રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનેસુ ચેવ ચઙ્કમનકોટીસુ ચ છિન્નસીસાનિ કબન્ધાનિ દસ્સેતું અમનુસ્સસદ્દઞ્ચ ભાવેતું આરભિંસુ. ભિક્ખૂનં ખિપિતકાસાદયો રોગા પવત્તિંસુ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં ‘‘તુય્હં, આવુસો, કિં રુજ્જતી’’તિ પુચ્છન્તા, ‘‘મય્હં ખિપિતરોગો, મય્હં કાસો’’તિ વત્વા, ‘‘આવુસો, અહં અજ્જ ચઙ્કમનકોટિયં છિન્નસીસં અદ્દસં, અહં રત્તિટ્ઠાને કબન્ધં અદ્દસં ¶ , અહં દિવાટ્ઠાને અમનુસ્સસદ્દં અસ્સોસિં, પરિવજ્જેતબ્બયુત્તકમિદં ઠાનં, અમ્હાકં ઇધ અફાસુકં અહોસિ, સત્થુ સન્તિકં ગમિસ્સામા’’તિ નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ.

અથ ને સત્થા આહ – ‘‘કિં, ભિક્ખવે, તસ્મિં ઠાને વસિતું ન સક્ખિસ્સથા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, અમ્હાકં તસ્મિં ઠાને વસન્તાનં એવરૂપાનિ ભેરવારમ્મણાનિ ઉપટ્ઠહન્તિ, એવરૂપં અફાસુકં હોતિ, તેન મયં ‘વજ્જેતબ્બયુત્તકમિદં ઠાન’ન્તિ તં છડ્ડેત્વા તુમ્હાકં સન્તિકં આગતા’’તિ. ‘‘ભિક્ખવે, તત્થેવ તુમ્હાકં ગન્તું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘ન સક્કા, ભન્તે’’તિ. ‘‘ભિક્ખવે, તુમ્હે આવુધં અગ્ગહેત્વા ગતા, ઇદાનિ આવુધં ગહેત્વા ગચ્છથા’’તિ. ‘‘કતરાવુધં, ભન્તે’’તિ? સત્થા ‘‘અહં આવુધં વો દસ્સામિ, મયા દિન્નં આવુધં ગહેત્વા ગચ્છથા’’તિ વત્વા –

‘‘કરણીયમત્થકુસલેન, યન્ત સન્તં પદં અભિસમેચ્ચ;

સક્કો ઉજૂ ચ સુહુજૂ ચ, સુવચો ચસ્સ મુદુ અનતિમાની’’તિ. (ખુ. પા. ૯.૧; સુ. નિ. ૧૪૩) –

સકલં મેત્તસુત્તં કથેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ઇમં તુમ્હે બહિ વિહારસ્સ વનસણ્ડતો પટ્ઠાય સજ્ઝાયન્તા અન્તોવિહારં પવિસેય્યાથા’’તિ ઉય્યોજેસિ. તે સત્થારં વન્દિત્વા નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન તં ઠાનં પત્વા બહિવિહારે ગણસજ્ઝાયં કત્વા સજ્ઝાયમાના વનસણ્ડં પવિસિંસુ. સકલવનસણ્ડે દેવતા મેત્તચિત્તં પટિલભિત્વા તેસં પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા પત્તચીવરપટિગ્ગહણં ¶ આપુચ્છિંસુ, હત્થપાદસમ્બાહનં ¶ આપુચ્છિંસુ, તેસં તત્થ તત્થ આરક્ખં સંવિદહિંસુ, પક્કધૂપનતેલં ¶ વિય સન્નિસિન્ના અહેસું. કત્થચિ અમનુસ્સસદ્દો નામ નાહોસિ. તેસં ભિક્ખૂનં ચિત્તં એકગ્ગં અહોસિ. તે રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનેસુ નિસિન્ના વિપસ્સનાય ચિત્તં ઓતારેત્વા અત્તનિ ખયવયં પટ્ઠપેત્વા, ‘‘અયં અત્તભાવો નામ ભિજ્જનકટ્ઠેન અથાવરટ્ઠેન કુલાલભાજનસદિસો’’તિ વિપસ્સનં વડ્ઢયિંસુ. સમ્માસમ્બુદ્ધો ગન્ધકુટિયા નિસિન્નોવ તેસં વિપસ્સનાય આરદ્ધભાવં ઞત્વા તે ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા, ‘‘એવમેવ, ભિક્ખવે, અયં અત્તભાવો નામ ભિજ્જનકટ્ઠેન અથાવરટ્ઠેન કુલાલભાજનસદિસો એવા’’તિ વત્વા ઓભાસં ફરિત્વા યોજનસતે ઠિતોપિ અભિમુખે નિસિન્નો વિય છબ્બણ્ણરંસિયો વિસ્સજ્જેત્વા દિસ્સમાનેન રૂપેન ઇમં ગાથમાહ –

‘‘કુમ્ભૂપમં કાયમિંમ વિદિત્વા, નગરૂપમં ચિત્તમિદં ઠપેત્વા;

યોધેથ મારં પઞ્ઞાવુધેન, જિતઞ્ચ રક્ખે અનિવેસનો સિયા’’તિ.

તત્થ કુમ્ભૂપમન્તિ અબલદુબ્બલટ્ઠેન અનદ્ધનિયતાવકાલિકટ્ઠેન ઇમં કેસાદિસમૂહસઙ્ખાતં ¶ કાયં કુમ્ભૂપમં કુલાલભાજનસદિસં વિદિત્વા. નગરૂપમં ચિત્તમિદં ઠપેત્વાતિ નગરં નામ બહિદ્ધા થિરં હોતિ, ગમ્ભીરપરિખં પાકારપરિક્ખિત્તં દ્વારટ્ટાલકયુત્તં, અન્તોસુવિભત્તવીથિચતુક્કસિઙ્ઘાટકસમ્પન્નં અન્તરાપણં, તં ‘‘વિલુમ્પિસ્સામા’’તિ બહિદ્ધા ચોરા આગન્ત્વા પવિસિતું અસક્કોન્તા પબ્બતં આસજ્જ પટિહતા વિય ગચ્છન્તિ, એવમેવ પણ્ડિતો કુલપુત્તો અત્તનો વિપસ્સનાચિત્તં થિરં નગરસદિસં કત્વા ઠપેત્વા નગરે ઠિતો એકતોધારાદિનાનપ્પકારાવુધેન ચોરગણં વિય વિપસ્સનામયેન ચ અરિયમગ્ગમયેન ચ પઞ્ઞાવુધેન તંતંમગ્ગવજ્ઝં કિલેસમારં પટિબાહન્તો તં તં કિલેસમારં યોધેથ, પહરેય્યાથાતિ અત્થો. જિતઞ્ચ રક્ખેતિ જિતઞ્ચ ઉપ્પાદિતં તરુણવિપસ્સનં આવાસસપ્પાયઉતુસપ્પાયભોજનસપ્પાયપુગ્ગલસપ્પાયધમ્મસ્સવનસપ્પાયાદીનિ આસેવન્તો અન્તરન્તરા સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાય સુદ્ધચિત્તેન સઙ્ખારે સમ્મસન્તો રક્ખેય્ય.

અનિવેસનો ¶ સિયાતિ અનાલયો ભવેય્ય. યથા નામ યોધો સઙ્ગામસીસે બલકોટ્ઠકં કત્વા અમિત્તેહિ સદ્ધિં યુજ્ઝન્તો છાતો વા પિપાસિતો ¶ વા હુત્વા સન્નાહે વા સિથિલે આવુધે વા પતિતે બલકોટ્ઠકં પવિસિત્વા વિસ્સમિત્વા ભુઞ્જિત્વા પિવિત્વા સન્નહિત્વા આવુધં ગહેત્વા પુન નિક્ખમિત્વા યુજ્ઝન્તો પરસેનં મદ્દતિ, અજિતં જિનાતિ, જિતં રક્ખતિ. સો હિ સચે બલકોટ્ઠકે ઠિતો એવં વિસ્સમન્તો તં અસ્સાદેન્તો અચ્છેય્ય, રજ્જં પરહત્થગતં કરેય્ય, એવમેવ, ભિક્ખુ, પટિલદ્ધં તરુણવિપસ્સનં પુનપ્પુનં સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાય ¶ સુદ્ધચિત્તેન સઙ્ખારે સમ્મસન્તો રક્ખિતું સક્કોતિ, ઉત્તરિમગ્ગફલપટિલાભેન કિલેસમારં જિનાતિ. સચે પન સો સમાપત્તિમેવ અસ્સાદેતિ, સુદ્ધચિત્તેન પુનપ્પુનં સઙ્ખારે ન સમ્મસતિ, મગ્ગફલપટિવેધં કાતું ન સક્કોતિ. તસ્મા રક્ખિતબ્બયુત્તકં રક્ખન્તો અનિવેસનો સિયા, સમાપત્તિં નિવેસનં કત્વા તત્થ ન નિવેસેય્ય, આલયં ન કરેય્યાતિ અત્થો. ‘‘અદ્ધા તુમ્હેપિ એવં કરોથા’’તિ એવં સત્થા તેસં ભિક્ખૂનં ધમ્મં દેસેસિ.

દેસનાવસાને પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ નિસિન્નટ્ઠાને નિસિન્નાયેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા તથાગતસ્સ સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં વણ્ણયન્તા થોમેન્તા વન્દન્તાવ આગચ્છિંસૂતિ.

અચિરં ¶ વતયં કાયોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો પૂતિગત્તતિસ્સત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકો કિર સાવત્થિવાસી કુલપુત્તો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા સાસને ઉરં દત્વા પબ્બજિતો, સો લદ્ધૂપસમ્પદો તિસ્સત્થેરો નામ અહોસિ. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે તસ્સ સરીરે રોગો ઉદપાદિ. સાસપમત્તિયો પિળકા ઉટ્ઠહિંસુ. તા અનુપુબ્બેન મુગ્ગમત્તા કલાયમત્તા કોલટ્ઠિમત્તા આમલકમત્તા બેળુવસલાટુમત્તા બેળુવમત્તા હુત્વા પભિજ્જિંસુ, સકલસરીરં છિદ્દાવછિદ્દં અહોસિ. પૂતિગત્તતિસ્સત્થેરોત્વેવસ્સ નામં ઉદપાદિ. અથસ્સ અપરભાગે અટ્ઠીનિ ભિજ્જિંસુ. સો અપ્પટિજગ્ગિયો ¶ અહોસિ. નિવાસનપારુપનં પુબ્બલોહિતમક્ખિતં જાલપૂવસદિસં અહોસિ. સદ્ધિવિહારિકાદયો પટિજગ્ગિતું અસક્કોન્તા છડ્ડયિંસુ. સો અનાથો હુત્વા નિપજ્જિ.

બુદ્ધાનઞ્ચ નામ દ્વે વારે લોકવોલોકનં અવિજહિતં હોતિ. પચ્ચૂસકાલે લોકં વોલોકેન્તા ચક્કવાળમુખવટ્ટિતો પટ્ઠાય ગન્ધકુટિઅભિમુખં ઞાણં કત્વા ઓલોકેન્તિ, સાયં ઓલોકેન્તા ગન્ધકુટિતો પટ્ઠાય બાહિરાભિમુખં ઞાણં કત્વા ઓલોકેન્તિ. તસ્મિં પન સમયે ભગવતો ઞાણજાલસ્સ અન્તો પૂતિગત્તતિસ્સત્થેરો પઞ્ઞાયિ. સત્થા તસ્સ ભિક્ખુનો અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા, ‘‘અયં સદ્ધિવિહારિકાદીહિ છડ્ડિતો, ઇદાનિસ્સ મં ઠપેત્વા અઞ્ઞં પટિસરણં ¶ નત્થી’’તિ ગન્ધકુટિતો નિક્ખમિત્વા વિહારચારિકં ચરમાનો વિય અગ્ગિસાલં ગન્ત્વા ઉક્ખલિં ધોવિત્વા ઉદકં દત્વા ઉદ્ધનં આરોપેત્વા ઉદકસ્સ તત્તભાવં આગમયમાનો અગ્ગિસાલાયમેવ અટ્ઠાસિ. તત્તભાવં જાનિત્વા ગન્ત્વા તસ્સ ભિક્ખુનો નિપન્નમઞ્ચકોટિયં ¶ ગણ્હિ, તદા ભિક્ખૂ ‘‘અપેથ, ભન્તે, મયં ગણ્હિસ્સામા’’તિ મઞ્ચકં ગહેત્વા અગ્ગિસાલં આનયિંસુ. સત્થા અમ્બણં આહરાપેત્વા ઉણ્હોદકં આસિઞ્ચિત્વા તેહિ ભિક્ખૂહિ તસ્સ પારુપનં ગાહાપેત્વા ઉણ્હોદકે મદ્દાપેત્વા મન્દાતપે વિસ્સજ્જાપેસિ. અથસ્સ સન્તિકે ઠત્વા સરીરં ઉણ્હોદકેન તેમેત્વા ઘંસિત્વા ન્હાપેસિ, તસ્સ નહાનપરિયોસાને પારુપનં સુક્ખિ. અથ નં તં નિવાસાપેત્વા નિવત્થકાસાવં ઉદકે મદ્દાપેત્વા આતપે વિસ્સજ્જાપેસિ. અથસ્સ ગત્તે ઉદકે છિન્નમત્તે તમ્પિ સુક્ખિ. સો એકં કાસાવં નિવાસેત્વા એકં પારુપિત્વા સલ્લહુકસરીરો એકગ્ગચિત્તો મઞ્ચકે નિપજ્જિ. સત્થા તસ્સ ઉસ્સીસકે ઠત્વા, ‘‘ભિક્ખુ અયં તવ કાયો અપેતવિઞ્ઞાણો નિરુપકારો હુત્વા કલિઙ્ગરં વિય પથવિયં સેસ્સતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અચિરં વતયં કાયો, પથવિં અધિસેસ્સતિ;

છુદ્ધો અપેતવિઞ્ઞાણો, નિરત્થંવ કલિઙ્ગર’’ન્તિ.

તત્થ અચિરં વતાતિ ભિક્ખુ ન ચિરસ્સેવ અયં કાયો પથવિં અધિસેસ્સતિ, ઇમિસ્સા પકતિસયનેન સયિતાય પથવિયા ઉપરિ સયિસ્સતિ ¶ . છુદ્ધોતિ અપવિદ્ધો, અપગતવિઞ્ઞાણતાય ¶ તુચ્છો હુત્વા સેસ્સતીતિ દસ્સેતિ. યથા કિં? નિરત્થંવ કલિઙ્ગરં નિરુપકારં નિરત્થકં કટ્ઠખણ્ડં વિય. દબ્બસમ્ભારત્થિકા હિ મનુસ્સા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઉજુકં ઉજુકસણ્ઠાનેન વઙ્કં વઙ્કસણ્ઠાનેન છિન્દિત્વા દબ્બસમ્ભારં ગણ્હન્તિ, અવસેસં પન સુસિરઞ્ચ પૂતિકઞ્ચ અસારકઞ્ચ ગણ્ઠિજાતઞ્ચ છિન્દિત્વા તત્થેવ છડ્ડેન્તિ. અઞ્ઞે દબ્બસમ્ભારત્થિકા આગન્ત્વા તં ગહેતારો નામ નત્થિ, ઓલોકેત્વા અત્તનો ઉપકારકમેવ ગણ્હન્તિ, ઇતરં પથવીગતમેવ હોતિ. તં પન તેન તેન ઉપાયેન મઞ્ચપટિપાદકં વા પાદકથલિકં વા ફલકપીઠં વા કાતું સક્કાપિ ભવેય્ય. ઇમસ્મિં પન અત્તભાવે દ્વત્તિંસાય કોટ્ઠાસેસુ એકકોટ્ઠાસોપિ મઞ્ચપટિપાદકાદિવસેન અઞ્ઞેન વા ઉપકારમુખેન ગય્હૂપગો નામ નત્થિ, કેવલં નિરત્થંવ કલિઙ્ગરં અયં કાયો અપગતવિઞ્ઞાણો કતિપાહેનેવ પથવિયં સેસ્સતીતિ.

દેસનાવસાને પૂતિગત્તતિસ્સત્થેરો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપન્નાદયો ¶ અહેસું. થેરોપિ અરહત્તં પત્વાવ પરિનિબ્બાયિ. સત્થા તસ્સ સરીરકિચ્ચં કારાપેત્વા ધાતુયો ગહેત્વા ચેતિયં કારાપેસિ. ભિક્ખૂ સત્થારં પુચ્છિંસુ – ‘‘ભન્તે, પૂતિગત્તતિસ્સત્થેરો કુહિં નિબ્બત્તો’’તિ. ‘‘પરિનિબ્બુતો, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘ભન્તે, એવરૂપસ્સ પન અરહત્તૂપનિસ્સયસમ્પન્નસ્સ ભિક્ખુનો કિં કારણા ગત્તં પુતિકં જાતં, કિં કારણા અટ્ઠીનિ ભિન્નાનિ, કિમસ્સ કારણં અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયભાવં પત્ત’’ન્તિ? ‘‘ભિક્ખવે, સબ્બમેતં એતસ્સ અત્તના કતકમ્મેનેવ નિબ્બત્ત’’ન્તિ. ‘‘કિં પન તેન, ભન્તે, કત’’ન્તિ? ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, સુણાથા’’તિ અતીતં આહરિ –

અયં ¶ કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે સાકુણિકો હુત્વા બહૂ સકુણે વધિત્વા ઇસ્સરજનં ઉપટ્ઠહિ. તેસં દિન્નાવસેસે વિક્કિણાતિ, ‘‘વિક્કિતાવસેસા મારેત્વા ઠપિતા પૂતિકા ભવિસ્સન્તી’’તિ યથા ઉપ્પતિતું ન સક્કોન્તિ, તથા તેસં જઙ્ઘટ્ઠીનિ ચ પક્ખટ્ઠીનિ ચ ભિન્દિત્વા રાસિં કત્વા ઠપેતિ, તે પુનદિવસે વિક્કિણાતિ. અતિબહૂનં પન લદ્ધકાલે અત્તનોપિ અત્થાય પચાપેતિ. તસ્સેકદિવસં રસભોજને પક્કે એકો ખીણાસવો પિણ્ડાય ચરન્તો ગેહદ્વારે અટ્ઠાસિ. સો થેરં દિસ્વા ¶ ચિત્તં પસાદેત્વા, ‘‘મયા બહૂ પાણા મારેત્વા ખાદિતા, અય્યો ચ મે ગેહદ્વારે ઠિતો, અન્તોગેહે ચ રસભોજનં સંવિજ્જતિ, પિણ્ડપાતમસ્સ દસ્સામી’’તિ તસ્સ પત્તં આદાય પૂરેત્વા રસપિણ્ડપાતં દત્વા થેરં પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હેહિ દિટ્ઠધમ્મસ્સ મત્થકં પાપુણેય્ય’’ન્તિ આહ. થેરો ‘‘એવં હોતૂ’’તિ અનુમોદનં અકાસિ. ‘‘ભિક્ખવે, તદા કતકમ્મવસેનેતં તિસ્સસ્સ નિપ્ફન્નં, સકુણાનં અટ્ઠિભેદનનિસ્સન્દેન તિસ્સસ્સ ગત્તઞ્ચ પૂતિકં જાતં, અટ્ઠીનિ ચ ભિન્નાનિ, ખીણાસવસ્સ રસપિણ્ડપાતદાનનિસ્સન્દેન અરહત્તં પત્તો’’તિ.

પૂતિગત્તતિસ્સત્થેરવત્થુ સત્તમં.

દિસો દિસન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા કોસલજનપદે નન્દગોપાલકં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિર અનાથપિણ્ડિકસ્સ ગહપતિનો નન્દો નામ ¶ ગોપાલકો ગોયૂથં રક્ખતિ અડ્ઢો મહદ્ધનો મહાભોગો. સો કિર યથા કેણિયો જટિલો પબ્બજ્જાવેસેન, એવં ગોપાલકત્તેન રાજબલિં પરિહરન્તો અત્તનો કુટુમ્બં રક્ખતિ. સો કાલેન કાલં પઞ્ચ ગોરસે આદાય ¶ અનાથપિણ્ડિકસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા સત્થારં પસ્સતિ, ધમ્મં સુણાતિ, અત્તનો વસનટ્ઠાનં આગમનત્થાય સત્થારં યાચતિ. સત્થા તસ્સ ઞાણપરિપાકં આગમયમાનો આગન્ત્વા પરિપક્કભાવં ઞત્વા એકદિવસં મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ચારિકં ચરન્તો મગ્ગા ઓક્કમ્મ તસ્સ વસનટ્ઠાનાસન્ને અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસીદિ. નન્દો સત્થુ સન્તિકં અગન્ત્વા વન્દિત્વા પટિસન્થારં કત્વા સત્થારં નિમન્તેત્વા સત્થાહં બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પણીતં પઞ્ચગોરસદાનં અદાસિ. સત્તમે દિવસે સત્થા અનુમોદનં કત્વા દાનકથાદિભેદં અનુપુબ્બિં કથં કથેસિ. કથાપરિયોસાને નન્દગોપાલકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય સત્થુ પત્તં ગહેત્વા સત્થારં અનુગચ્છન્તો દૂરં ગન્ત્વા, ‘‘તિટ્ઠ, ઉપાસકા’’તિ નિવત્તિયમાનો વન્દિત્વા નિવત્તિ. અથ નં એકો લુદ્દકો વિજ્ઝિત્વા મારેસિ. પચ્છતો આગચ્છન્તા ભિક્ખૂ નં દિસ્વા ગન્ત્વા સત્થારં ¶ આહંસુ – ‘‘નન્દો, ભન્તે, ગોપાલકો તુમ્હાકં ઇધાગતત્તા મહાદાનં દત્વા અનુગન્ત્વા નિવત્તેન્તો મારિતો, સચે તુમ્હે નાગચ્છિસ્સથ, નાસ્સ મરણં અભવિસ્સા’’તિ. સત્થા ¶ , ‘‘ભિક્ખવે, મયિ આગતેપિ અનાગતેપિ તસ્સ ચતસ્સો દિસા ચતસ્સો અનુદિસા ચ ગચ્છન્તસ્સાપિ મરણતો મુચ્ચનૂપાયો નામ નત્થિ. યઞ્હિ નેવ ચોરા, ન વેરિનો કરોન્તિ, તં ઇમેસં સત્તાનં અન્તોપદુટ્ઠં મિચ્છાપણિહિતં ચિત્તમેવ કરોતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘દિસો દિસં યં તં કયિરા, વેરી વા પન વેરિનં;

મિચ્છાપણિહિતં ચિત્તં, પાપિયો નં તતો કરે’’તિ.

તત્થ દિસો દિસન્તિ ચોરો ચોરં. ‘‘દિસ્વા’’તિ પાઠસેસો. યં તં કયિરાતિ યં તં તસ્સ અનયબ્યસનં કરેય્ય. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. ઇદં વુત્તં હોતિ – એકો એકસ્સ મિત્તદુબ્ભી ચોરો પુત્તદારખેત્તવત્થુ ગોમહિંસાદીસુ અપરજ્ઝન્તો યસ્સ અપરજ્ઝતિ, તમ્પિ તથેવ અત્તનિ અપરજ્ઝન્તં ચોરં દિસ્વા, વેરિ વા પન કેનચિદેવ કારણેન બદ્ધવેરં વેરિં દિસ્વા અત્તનો કક્ખળતાય દારુણતાય યં તં તસ્સ અનયબ્યસનં કરેય્ય, પુત્તદારં વા પીળેય્ય, ખેત્તાદીનિ વા નાસેય્ય, જીવિતા વા પન નં વોરોપેય્ય, દસસુ અકુસલકમ્મપથેસુ મિચ્છાઠપિતત્તા મિચ્છાપહિણિતં ચિત્તં પાપિયો નં તતો કરે તં પુરિસં તતો પાપતરં કરેય્ય. વુત્તપ્પકારેહિ, દિસો દિસસ્સ વા વેરી વેરિનો વા ઇમસ્મિંયેવ ¶ અત્તભાવે દુક્ખં વા ઉપ્પાદેય્ય, જીવિતક્ખયં વા કરેય્ય. ઇદં પન અકુસલકમ્મપથેસુ મિચ્છાઠપિતં ચિત્તં દિટ્ઠેવ ધમ્મે અનયબ્યસનં પાપેતિ, અત્તભાવસતસહસ્સેસુપિ ચતૂસુ અપાયેસુ ખિપિત્વા સીસં ઉક્ખિપિતું ન દેતીતિ.

દેસનાપરિયોસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પત્તા. મહાજનસ્સ સાત્થિકા દેસના જાતા. ઉપાસકેન પન ભવન્તરે કતકમ્મં ભિક્ખૂહિ ન પુચ્છિતં, તસ્મા સત્થારા ન કથિતન્તિ.

ન ¶ તં માતા પિતા કયિરાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં જેતવને વિહરન્તો સોરેય્યત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

વત્થુ સોરેય્યનગરે સમુટ્ઠિતં, સાવત્થિયં નિટ્ઠાપેસિ. સમ્માસમ્બુદ્ધે સાવત્થિયં વિહરન્તે સોરેય્યનગરે સોરેય્યસેટ્ઠિપુત્તો એકેન સહાયકેન સદ્ધિં સુખયાનકે નિસીદિત્વા મહન્તેન પરિવારેન ન્હાનત્થાય નગરા નિક્ખમિ. તસ્મિં ખણે મહાકચ્ચાયનત્થેરો સોરેય્યનગરં પિણ્ડાય પવિસિતુકામો હુત્વા બહિનગરે સઙ્ઘાટિં પારુપતિ. થેરસ્સ ચ સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં. સોરેય્યસેટ્ઠિપુત્તો તં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અહો વત અયં વા થેરો મમ ભરિયા ભવેય્ય, મમ વા ભરિયાય સરીરવણ્ણો એતસ્સ સરીરવણ્ણો ¶ વિય ભવેય્યા’’તિ. તસ્સ ચિન્તિતમત્તેયેવ પુરિસલિઙ્ગં અન્તરધાયિ, ઇત્થિલિઙ્ગં પાતુરહોસિ. સો લજ્જમાનો યાનકા ઓરુય્હ પલાયિ. પરિજનો તં અસઞ્જાનન્તો ‘‘કિમેત’’ન્તિ આહ. સાપિ તક્કસિલમગ્ગં પટિપજ્જિ. સહાયકોપિસ્સા ઇતો ચિતો ચ વિચરિત્વાપિ નાદ્દસ. સબ્બે ન્હાયિત્વા ગેહં અગમિંસુ. ‘‘કહં સેટ્ઠિપુત્તો’’તિ ચ વુત્તે, ‘‘ન્હત્વા આગતો ભવિસ્સતીતિ મઞ્ઞિમ્હા’’તિ વદિંસુ. અથસ્સ માતાપિતરો તત્થ તત્થ પરિયેસિત્વા અપસ્સન્તા રોદિત્વા પરિદેવિત્વા, ‘‘મતો ભવિસ્સતી’’તિ મતકભત્તં અદંસુ. સા એકં તક્કસિલગામિં સત્થવાહં દિસ્વા યાનકસ્સ પચ્છતો પચ્છતો અનુબન્ધિ.

અથ નં મનુસ્સા દિસ્વા, ‘‘અમ્હાકં યાનકસ્સ પચ્છતો પચ્છતો અનુગચ્છતિ, મયં ‘કસ્સેસા દારિકા’તિ તં ન જાનામા’’તિ વદિંસુ. સાપિ ‘‘તુમ્હે અત્તનો યાનકં પાજેથ, અહં પદસા ગમિસ્સામી’’તિ ગચ્છન્તી અઙ્ગુલિમુદ્દિકં દત્વા એકસ્મિં યાનકે ઓકાસં કારેસિ. મનુસ્સા ચિન્તયિંસુ – ‘‘તક્કસિલનગરે અમ્હાકં સેટ્ઠિપુત્તસ્સ ભરિયા નત્થિ, તસ્સ આચિક્ખિસ્સામ, મહાપણ્ણાકારો નો ભવિસ્સતી’’તિ. તે ગેહં ગન્ત્વા, ‘‘સામિ, અમ્હેહિ તુમ્હાકં ¶ એકં ઇત્થિરતનં આનીત’’ન્તિ આહંસુ. સો તં સુત્વા તં પક્કોસાપેત્વા અત્તનો વયાનુરૂપં ¶ અભિરૂપં પાસાદિકં દિસ્વા ઉપ્પન્નસિનેહો ગેહે અકાસિ. પુરિસા હિ ઇત્થિયો, ઇત્થિયો ¶ વા પુરિસા અભૂતપુબ્બા નામ નત્થિ. પુરિસા હિ પરસ્સ દારેસુ અતિચરિત્વા કાલં કત્વા બહૂનિ વસ્સસતસહસ્સાનિ નિરયે પચ્ચિત્વા મનુસ્સજાતિં આગચ્છન્તા અત્તભાવસતે ઇત્થિભાવં આપજ્જન્તિ.

આનન્દત્થેરોપિ કપ્પસતસહસ્સં પૂરિતપારમી અરિયસાવકો સંસારે સંસરન્તો એકસ્મિં અત્તભાવે કમ્મારકુલે નિબ્બત્તો. પરદારકમ્મં કત્વા નિરયે પચ્ચિત્વા પક્કાવસેસેન ચુદ્દસસુ અત્તભાવેસુ પુરિસસ્સ પાદપરિચારિકા ઇત્થી અહોસિ, સત્તસુ અત્તભાવેસુ બીજુદ્ધરણં પાપુણિ. ઇત્થિયો પન દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા ઇત્થિભાવે છન્દં વિરાજેત્વા, ‘‘ઇદં નો પુઞ્ઞં પુરિસત્તભાવપટિલાભાય સંવત્તતૂ’’તિ ચિત્તં અધિટ્ઠહિત્વા કાલં કત્વા પુરિસત્તભાવં પટિલભન્તિ, પતિદેવતા હુત્વા સામિકે સમ્માપટિપત્તિવસેનાપિ પુરિસત્તભાવં પટિલભન્તેવ.

અયં પન સેટ્ઠિપુત્તો થેરે અયોનિસો ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે ઇત્થિભાવં પટિલભિ. તક્કસિલાયં સેટ્ઠિપુત્તેન સદ્ધિં સંવાસમન્વાય પન તસ્સા કુચ્છિયં ગબ્ભો પતિટ્ઠાસિ. સા દસમાસચ્ચયેન પુત્તં લભિત્વા તસ્સ પદસા ગમનકાલે અપરમ્પિ પુત્તં પટિલભિ. એવમસ્સા કુચ્છિયં વુત્થા દ્વે, સોરેય્યનગરે તં પટિચ્ચ નિબ્બત્તા દ્વેતિ ચત્તારો પુત્તા અહેસું. તસ્મિં કાલે સોરેય્યનગરતો તસ્સા સહાયકો સેટ્ઠિપુત્તો પઞ્ચહિ સકટસતેહિ તક્કસિલં ¶ ગન્ત્વા સુખયાનકે નિસિન્નો નગરં પાવિસિ. અથ નં સા ઉપરિપાસાદતલે વાતપાનં વિવરિત્વા અન્તરવીથિં ઓલોકયમાના ઠિતા દિસ્વા સઞ્જાનિત્વા દાસિં પેસેત્વા પક્કોસાપેત્વા મહાતલે નિસીદાપેત્વા મહન્તં સક્કારસમ્માનં અકાસિ. અથ નં સો આહ – ‘‘ભદ્દે, ત્વં ઇતો પુબ્બે અમ્હેહિ ન દિટ્ઠપુબ્બા, અથ ચ પન નો મહન્તં સક્કારં કરોસિ, જાનાસિ ત્વં અમ્હે’’તિ. ‘‘આમ, સામિ, જાનામિ, નનુ તુમ્હે સોરેય્યનગરવાસિનો’’તિ? ‘‘આમ, ભદ્દે’’તિ. સા માતાપિતૂનઞ્ચ ભરિયાય ચ પુત્તાનઞ્ચ અરોગભાવં પુચ્છિ. ઇતરો ‘‘આમ, ભદ્દે, અરોગા’’તિ વત્વા ‘‘જાનાસિ ત્વં એતે’’તિ આહ. ‘‘આમ સામિ, જાનામિ. તેસં એકો પુત્તો અત્થિ, સો કહં, સામી’’તિ? ‘‘ભદ્દે, મા એતં કથેહિ, મયં તેન સદ્ધિં એકદિવસં સુખયાનકે નિસીદિત્વા ન્હાયિતું નિક્ખન્તા નેવસ્સ ગતિં જાનામ, ઇતો ચિતો ચ વિચરિત્વા તં અદિસ્વા માતાપિતૂનં ¶ આરોચયિમ્હા, તેપિસ્સ રોદિત્વા કન્દિત્વા પેતકિચ્ચં કિરિંસૂ’’તિ. ‘‘અહં સો, સામી’’તિ. ‘‘અપેહિ, ભદ્દે, કિં કથેસિ મય્હં સહાયો દેવકુમારો વિય એકો પુરિસો’’તિ? ‘‘હોતુ, સામિ, અહં સો’’તિ. ‘‘અથ ઇદં કિં નામા’’તિ? ‘‘તં દિવસં તે અય્યો મહાકચ્ચાયનત્થેરો દિટ્ઠો’’તિ? ‘‘આમ, દિટ્ઠો’’તિ. અહં અય્યં ¶ મહાકચ્ચાયનત્થેરં ઓલોકેત્વા, ‘‘અહો વત અયં વા થેરો મમ ભરિયા ભવેય્ય ¶ , એતસ્સ વા સરીરવણ્ણો વિય મમ ભરિયાય સરીરવણ્ણો ભવેય્યા’’તિ ચિન્તેસિં. ચિન્તિતક્ખણેયેવ મે પુરિસલિઙ્ગં અન્તરધાયિ, ઇત્થિલિઙ્ગં પાતુભવિ. અથાહં લજ્જમાના કસ્સચિ કિઞ્ચિ વત્તું અસક્કુણિત્વા તતો પલાયિત્વા ઇધાગતા, સામીતિ.

‘‘અહો વત તે ભારિયં કમ્મં કતં, કસ્મા મય્હં નાચિક્ખિ, અપિચ પન તે થેરો ખમાપિતો’’તિ? ‘‘ન ખમાપિતો, સામિ. જાનાસિ પન ત�