અટ્ઠકથા > સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) > ખુદ્દકનિકાય (અટ્ઠકથા)

સાવત્થિયં કિર મહાસુવણ્ણો નામ કુટુમ્બિકો અહોસિ અડ્ઢો મહદ્ધનો મહાભોગો અપુત્તકો. સો એકદિવસં ન્હાનતિત્થં ન્હત્વા નત્વા આગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે સમ્પન્નપત્તસાખં એકં વનપ્પતિં દિસ્વા ‘‘અયં મહેસક્ખાય દેવતાય પરિગ્ગહિતો ભવિસ્સતી’’તિ તસ્સ હેટ્ઠાભાગં સોધાપેત્વા પાકારપરિક્ખેપં કારાપેત્વા વાલુકં ઓકિરાપેત્વા ધજપટાકં ઉસ્સાપેત્વા વનપ્પતિં અલઙ્કરિત્વા અઞ્જલિં કરિત્વા ‘‘સચે પુત્તં વા ધીતરં વા લભેય્યં, તુમ્હાકં મહાસક્કારં કરિસ્સામી’’તિ પત્થનં કત્વા પક્કામિ.

અથસ્સ ન ચિરસ્સેવ ભરિયાય કુચ્છિયં ગબ્ભો પતિટ્ઠાસિ. સા ¶ ગબ્ભસ્સ પતિટ્ઠિતભાવં ઞત્વા તસ્સ આરોચેસિ. સો તસ્સા ગબ્ભસ્સ પરિહારમદાસિ. સા દસમાસચ્ચયેન પુત્તં વિજાયિ. તં નામગ્ગહણદિવસે ¶ સેટ્ઠિ અત્તના પાલિતં વનપ્પતિં નિસ્સાય લદ્ધત્તા તસ્સ પાલોતિ નામં અકાસિ. સા અપરભાગે અઞ્ઞમ્પિ પુત્તં લભિ. તસ્સ ચૂળપાલોતિ નામં કત્વા ઇતરસ્સ મહાપાલોતિ નામં અકાસિ. તે વયપ્પત્તે ઘરબન્ધનેન બન્ધિંસુ. અપરભાગે માતાપિતરો કાલમકંસુ. સબ્બમ્પિ વિભવં ઇતરેયેવ વિચારિંસુ.

તસ્મિં સમયે સત્થા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો અનુપુબ્બેનાગન્ત્વા અનાથપિણ્ડિકેન મહાસેટ્ઠિના ચતુપણ્ણાસકોટિધનં વિસ્સજ્જેત્વા કારિતે જેતવનમહાવિહારે વિહરતિ મહાજનં સગ્ગમગ્ગે ચ મોક્ખમગ્ગે ચ પતિટ્ઠાપયમાનો. તથાગતો હિ માતિપક્ખતો અસીતિયા, પિતિપક્ખતો ¶ અસીતિયાતિ દ્વેઅસીતિઞાતિકુલસહસ્સેહિ કારિતે નિગ્રોધમહાવિહારે એકમેવ વસ્સાવાસં વસિ, અનાથપિણ્ડિકેન કારિતે જેતવનમહાવિહારે એકૂનવીસતિવસ્સાનિ, વિસાખાય સત્તવીસતિકોટિધનપરિચ્ચાગેન કારિતે પુબ્બારામે છબ્બસ્સાનીતિ દ્વિન્નં કુલાનં ગુણમહત્તતં પટિચ્ચ સાવત્થિં નિસ્સાય પઞ્ચવીસતિવસ્સાનિ વસ્સાવાસં વસિ. અનાથપિણ્ડિકોપિ વિસાખાપિ મહાઉપાસિકા નિબદ્ધં દિવસસ્સ દ્વે વારે તથાગતસ્સ ઉપટ્ઠાનં ગચ્છન્તિ, ગચ્છન્તા ચ ‘‘દહરસામણેરા નો હત્થે ઓલોકેસ્સન્તી’’તિ તુચ્છહત્થા ન ગતપુબ્બા. પુરેભત્તં ગચ્છન્તા ખાદનીયભોજનીયાદીનિ ¶ ગહેત્વાવ ગચ્છન્તિ, પચ્છાભત્તં ગચ્છન્તા પઞ્ચ ભેસજ્જાનિ અટ્ઠ ચ પાનાનિ. નિવેસનેસુ પન તેસં દ્વિન્નં દ્વિન્નં ભિક્ખુસહસ્સાનં નિચ્ચં પઞ્ઞત્તાસનાનેવ હોન્તિ. અન્નપાનભેસજ્જેસુ યો યં ઇચ્છતિ, તસ્સ તં યથિચ્છિતમેવ સમ્પજ્જતિ. તેસુ અનાથપિણ્ડિકેન એકદિવસમ્પિ સત્થા પઞ્હં ન પુચ્છિતપુબ્બો. સો કિર ‘‘તથાગતો બુદ્ધસુખુમાલો ખત્તિયસુખુમાલો, ‘બહૂપકારો મે, ગહપતી’તિ મય્હં ધમ્મં દેસેન્તો કિલમેય્યા’’તિ સત્થરિ અધિમત્તસિનેહેન પઞ્હં ન પુચ્છતિ. સત્થા પન તસ્મિં નિસિન્નમત્તેયેવ ‘‘અયં સેટ્ઠિ મં અરક્ખિતબ્બટ્ઠાને રક્ખતિ. અહઞ્હિ કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ અલઙ્કતપટિયત્તં અત્તનો સીસં છિન્દિત્વા અક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા હદયમંસં ઉપ્પાટેત્વા પાણસમં પુત્તદારં પરિચ્ચજિત્વા પારમિયો પૂરેન્તો પરેસં ધમ્મદેસનત્થમેવ પૂરેસિં. એસ મં અરક્ખિતબ્બટ્ઠાને રક્ખતી’’તિ એકં ધમ્મદેસનં કથેતિયેવ.

તદા ¶ સાવત્થિયં સત્ત મનુસ્સકોટિયો વસન્તિ. તેસુ સત્થુ ધમ્મકથં સુત્વા પઞ્ચકોટિમત્તા મનુસ્સા અરિયસાવકા જાતા, દ્વેકોટિમત્તા મનુસ્સા પુથુજ્જના. તેસુ અરિયસાવકાનં દ્વેયેવ કિચ્ચાનિ અહેસું – પુરેભત્તં દાનં દેન્તિ, પચ્છાભત્તં ગન્ધમાલાદિહત્થા વત્થભેસજ્જપાનકાદીનિ ગાહાપેત્વા ધમ્મસ્સવનત્થાય ગચ્છન્તિ. અથેકદિવસં મહાપાલો અરિયસાવકે ગન્ધમાલાદિહત્થે ¶ વિહારં ગચ્છન્તે દિસ્વા ‘‘અયં મહાજનો કુહિં ગચ્છતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ધમ્મસ્સવનાયા’’તિ સુત્વા ‘‘અહમ્પિ ગમિસ્સામી’’તિ ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા પરિસપરિયન્તે નિસીદિ.

બુદ્ધા ચ નામ ધમ્મં દેસેન્તા સરણસીલપબ્બજ્જાદીનં ઉપનિસ્સયં ઓલોકેત્વા અજ્ઝાસયવસેન ધમ્મં દેસેન્તિ, તસ્મા તં દિવસં સત્થા તસ્સ ઉપનિસ્સયં ઓલોકેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો અનુપુબ્બિકથં કથેસિ. સેય્યથિદં – દાનકથં, સીલકથં, સગ્ગકથં, કામાનં આદીનવં, ઓકારં સંકિલેસં, નેક્ખમ્મે આનિસંસં પકાસેસિ. તં સુત્વા મહાપાલો કુટુમ્બિકો ચિન્તેસિ – ‘‘પરલોકં ગચ્છન્તં પુત્તધીતરો વા ભાતરો વા ભોગા વા નાનુગચ્છન્તિ, સરીરમ્પિ અત્તના ¶ સદ્ધિં ન ગચ્છતિ, કિં મે ઘરાવાસેન પબ્બજિસ્સામી’’તિ. સો દેસનાપરિયોસાને સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. અથ નં સત્થા – ‘‘અત્થિ તે કોચિ આપુચ્છિતબ્બયુત્તકો ઞાતી’’તિ આહ. ‘‘કનિટ્ઠભાતા મે અત્થિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ તં આપુચ્છાહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા ગેહં ગન્ત્વા કનિટ્ઠં પક્કોસાપેત્વા – ‘‘તાત, યં મય્હં ઇમસ્મિં ગેહે સવિઞ્ઞાણકમ્પિ અવિઞ્ઞાણકમ્પિ ધનં કિઞ્ચિ અત્થિ, સબ્બં તં તવ ભારો, પટિપજ્જાહિ ન’’ન્તિ. ‘‘તુમ્હે પન કિં કરિસ્સથા’’તિ આહ. ‘‘અહં સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામી’’તિ. ‘‘કિં કથેસિ ભાતિક, ત્વં મે માતરિ મતાય માતા વિય, પિતરિ મતે પિતા વિય લદ્ધો, ગેહે તે મહાવિભવો, સક્કા ગેહં અજ્ઝાવસન્તેહેવ પુઞ્ઞાનિ કાતું ¶ , મા એવં કરિત્થા’’તિ. ‘‘તાત, અહં સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા ઘરાવાસે વસિતું ન સક્કોમિ. સત્થારા હિ અતિસણ્હસુખુમં તિલક્ખણં આરોપેત્વા આદિમજ્ઝપરિયોસાનકલ્યાણો ધમ્મો દેસિતો, ન સક્કા સો અગારમજ્ઝે વસન્તેન પૂરેતું ¶ , પબ્બજિસ્સામિ, તાતા’’તિ. ‘‘ભાતિક, તરુણાયેવ તાવત્થ, મહલ્લકકાલે પબ્બજિસ્સથા’’તિ. ‘‘તાત, મહલ્લકસ્સ હિ અત્તનો હત્થપાદાપિ અનસ્સવા હોન્તિ, ન અત્તનો વસે વત્તન્તિ, કિમઙ્ગં પન ઞાતકા, સ્વાહં તવ કથં ન કરોમિ, સમણપટિપત્તિંયેવ પૂરેસ્સામિ’’.

‘‘જરાજજ્જરિતા હોન્તિ, હત્થપાદા અનસ્સવા;

યસ્સ સો વિહતત્થામો, કથં ધમ્મં ચરિસ્સતિ’’. –

પબ્બજિસ્સામેવાહં, તાતાતિ તસ્સ વિરવન્તસ્સેવ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા પબ્બજ્જં યાચિત્વા લદ્ધપબ્બજ્જૂપસમ્પદો આચરિયુપજ્ઝાયાનં સન્તિકે પઞ્ચ વસ્સાનિ વસિત્વા વુટ્ઠવસ્સો પવારેત્વા સત્થારમુપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, ઇમસ્મિં સાસને કતિ ધુરાની’’તિ? ‘‘ગન્થધુરં, વિપસ્સનાધુરન્તિ દ્વેયેવ ધુરાનિ ભિક્ખૂ’’તિ. ‘‘કતમં પન, ભન્તે, ગન્થધુરં, કતમં વિપસ્સનાધુર’’ન્તિ? ‘‘અત્તનો પઞ્ઞાનુરૂપેન એકં વા દ્વે વા નિકાયે સકલં વા પન તેપિટકં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા તસ્સ ધારણં, કથનં, વાચનન્તિ ¶ ઇદં ગન્થધુરં નામ, સલ્લહુકવુત્તિનો પન પન્તસેનાસનાભિરતસ્સ અત્તભાવે ખયવયં પટ્ઠપેત્વા સાતચ્ચકિરિયવસેન વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તગ્ગહણન્તિ ઇદં વિપસ્સનાધુરં નામા’’તિ. ‘‘ભન્તે, અહં મહલ્લકકાલે પબ્બજિતો ગન્થધુરં પૂરેતું ન સક્ખિસ્સામિ, વિપસ્સનાધુરં પન પૂરેસ્સામિ, કમ્મટ્ઠાનં મે કથેથા’’તિ. અથસ્સ સત્થા યાવ અરહત્તં કમ્મટ્ઠાનં કથેસિ.

સો સત્થારં વન્દિત્વા અત્તના સહગામિનો ભિક્ખૂ પરિયેસન્તો સટ્ઠિ ભિક્ખૂ લભિત્વા તેહિ ¶ સદ્ધિં નિક્ખમિત્વા વીસયોજનસતમગ્ગં ગન્ત્વા એકં મહન્તં પચ્ચન્તગામં પત્વા તત્થ સપરિવારો પિણ્ડાય પાવિસિ. મનુસ્સા વત્તસમ્પન્ને ભિક્ખૂ દિસ્વાવ પસન્નચિત્તા આસનાનિ પઞ્ઞાપેત્વા નિસીદાપેત્વા પણીતેનાહારેન પરિવિસિત્વા, ‘‘ભન્તે, કુહિં અય્યા ગચ્છન્તી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘યથાફાસુકટ્ઠાનં ઉપાસકા’’તિ વુત્તે પણ્ડિતા મનુસ્સા ‘‘વસ્સાવાસં સેનાસનં પરિયેસન્તિ ભદન્તા’’તિ ઞત્વા, ‘‘ભન્તે, સચે અય્યા ઇમં તેમાસં ઇધ વસેય્યું, મયં સરણેસુ પતિટ્ઠાય સીલાનિ ગણ્હેય્યામા’’તિ આહંસુ. તેપિ ‘‘મયં ઇમાનિ કુલાનિ નિસ્સાય ભવનિસ્સરણં કરિસ્સામા’’તિ અધિવાસેસું.

મનુસ્સા ¶ તેસં પટિઞ્ઞં ગહેત્વા વિહારં પટિજગ્ગિત્વા રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનાનિ સમ્પાદેત્વા અદંસુ. તે નિબદ્ધં તમેવ ગામં પિણ્ડાય પવિસન્તિ. અથ ને એકો વેજ્જો ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, બહૂનં વસનટ્ઠાને અફાસુકમ્પિ નામ હોતિ, તસ્મિં ઉપ્પન્ને મય્હં કથેય્યાથ, ભેસજ્જં કરિસ્સામી’’તિ પવારેસિ. થેરો વસ્સૂપનાયિકદિવસે તે ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા પુચ્છિ, ‘‘આવુસો ¶ , ઇમં તેમાસં કતિહિ ઇરિયાપથેહિ વીતિનામેસ્સથા’’તિ? ‘‘ચતૂહિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં પનેતં, આવુસો, પતિરૂપં, નનુ અપ્પમત્તેહિ ભવિતબ્બં’’? ‘‘મયઞ્હિ ધરમાનકસ્સ બુદ્ધસ્સ સન્તિકા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા આગતા, બુદ્ધા ચ નામ ન સક્કા પમાદેન આરાધેતું, કલ્યાણજ્ઝાસયેન તે વો આરાધેતબ્બા. પમત્તસ્સ ચ નામ ચત્તારો અપાયા સકગેહસદિસા, અપ્પમત્તા હોથાવુસો’’તિ. ‘‘કિં તુમ્હે પન, ભન્તે’’તિ? ‘‘અહં તીહિ ઇરિયાપથેહિ વીતિનામેસ્સામિ, પિટ્ઠિં ન પસારેસ્સામિ, આવુસો’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે, અપ્પમત્તા હોથા’’તિ.

અથ થેરસ્સ નિદ્દં અનોક્કમન્તસ્સ પઠમમાસે અતિક્કન્તે મજ્ઝિમમાસે સમ્પત્તે અક્ખિરોગો ઉપ્પજ્જિ. છિદ્દઘટતો ઉદકધારા વિય અક્ખીહિ અસ્સુધારા પગ્ઘરન્તિ. સો સબ્બરત્તિં સમણધમ્મં કત્વા અરુણુગ્ગમને ગબ્ભં પવિસિત્વા નિસીદિ. ભિક્ખૂ ભિક્ખાચારવેલાય થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘ભિક્ખાચારવેલા, ભન્તે’’તિ આહંસુ. ‘‘તેન હિ, આવુસો, ગણ્હથ પત્તચીવર’’ન્તિ. અત્તનો પત્તચીવરં ગાહાપેત્વા નિક્ખમિ. ભિક્ખૂ તસ્સ અક્ખીહિ અસ્સૂનિ પગ્ઘરન્તે દિસ્વા, ‘‘કિમેતં, ભન્તે’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘અક્ખીનિ મે, આવુસો, વાતા વિજ્ઝન્તી’’તિ. ‘‘નનુ, ભન્તે, વેજ્જેન પવારિતમ્હા, તસ્સ કથેમા’’તિ. ‘‘સાધાવુસો’’તિ ¶ તે વેજ્જસ્સ કથયિંસુ. સો તેલં પચિત્વા પેસેસિ. થેરો નાસાય તેલં આસિઞ્ચન્તો નિસિન્નકોવ આસિઞ્ચિત્વા અન્તોગામં પાવિસિ. વેજ્જો તં દિસ્વા આહ – ‘‘ભન્તે, અય્યસ્સ કિર અક્ખીનિ વાતો વિજ્ઝતી’’તિ? ‘‘આમ, ઉપાસકા’’તિ. ‘‘ભન્તે, મયા તેલં પચિત્વા પેસિતં, નાસાય વો તેલં આસિત્ત’’ન્તિ? ‘‘આમ, ઉપાસકા’’તિ. ‘‘ઇદાનિ ¶ કીદિસ’’ન્તિ? ‘‘રુજ્જતેવ ઉપાસકા’’તિ. વેજ્જો ‘‘મયા એકવારેનેવ વૂપસમનસમત્થં તેલં પહિતં, કિં નુ ખો રોગો ન વૂપસન્તો’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘ભન્તે, નિસીદિત્વા વો તેલં આસિત્તં, નિપજ્જિત્વા’’તિ પુચ્છિ. થેરો તુણ્હી અહોસિ, પુનપ્પુનં પુચ્છિયમાનોપિ ન કથેસિ. સો ‘‘વિહારં ગન્ત્વા થેરસ્સ ¶ વસનટ્ઠાનં ઓલોકેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘તેન હિ, ભન્તે, ગચ્છથા’’તિ થેરં વિસ્સજ્જેત્વા વિહારં ગન્ત્વા થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં ઓલોકેન્તો ચઙ્કમનનિસીદનટ્ઠાનમેવ દિસ્વા સયનટ્ઠાનં અદિસ્વા, ‘‘ભન્તે, નિસિન્નેહિ વો આસિત્તં, નિપન્નેહી’’તિ પુચ્છિ. થેરો તુણ્હી અહોસિ. ‘‘મા, ભન્તે, એવં કરિત્થ, સમણધમ્મો નામ સરીરં યાપેન્તેન સક્કા કાતું, નિપજ્જિત્વા આસિઞ્ચથા’’તિ પુનપ્પુનં યાચિ. ‘‘ગચ્છ ત્વં તાવાવુસો, મન્તેત્વા જાનિસ્સામી’’તિ વેજ્જં ઉય્યોજેસિ. થેરસ્સ ચ તત્થ નેવ ઞાતી, ન સાલોહિતા અત્થિ, તેન સદ્ધિં મન્તેય્ય? કરજકાયેન પન સદ્ધિં મન્તેન્તો ¶ ‘‘વદેહિ તાવ, આવુસો પાલિત, ત્વં કિં અક્ખીનિ ઓલોકેસ્સસિ, ઉદાહુ બુદ્ધસાસનં? અનમતગ્ગસ્મિઞ્હિ સંસારવટ્ટે તવ અક્ખિકાણસ્સ ગણના નામ નત્થિ, અનેકાનિ પન બુદ્ધસતાનિ બુદ્ધસહસ્સાનિ અતીતાનિ. તેસુ તે એકબુદ્ધોપિ ન પરિચિણ્ણો, ઇદાનિ ઇમં અન્તોવસ્સં તયો માસે ન નિપજ્જિસ્સામીતિ તેમાસં નિબદ્ધવીરિયં કરિસ્સામિ. તસ્મા તે ચક્ખૂનિ નસ્સન્તુ વા ભિજ્જન્તુ વા, બુદ્ધસાસનમેવ ધારેહિ, મા ચક્ખૂની’’તિ ભૂતકાયં ઓવદન્તો ઇમા ગાથાયો અભાસિ –

સબ્બમ્પિદં હાયતુ દેહનિસ્સિતં,

સબ્બમ્પિદં જીરતુ દેહનિસ્સિતં,

‘‘ચક્ખૂનિ ભિજ્જન્તુ મમાયિતાનિ,

સબ્બમ્પિદં ¶ ભિજ્જતુ દેહનિસ્સિતં,

કિં કારણા પાલિત ત્વં પમજ્જસી’’તિ.

એવં ¶ ¶ તીહિ ગાથાહિ અત્તનો ઓવાદં દત્વા નિસિન્નકોવ નત્થુકમ્મં કત્વા ગામં પિણ્ડાય પાવિસિ. વેજ્જો તં દિસ્વા ‘‘કિં, ભન્તે, નત્થુકમ્મં કત’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, ઉપાસકા’’તિ. ‘‘કીદિસં, ભન્તે’’તિ? ‘‘રુજ્જતેવ ઉપાસકા’’તિ. ‘‘નિસીદિત્વા વો, ભન્તે, નત્થુકમ્મં કતં, નિપજ્જિત્વા’’તિ. થેરો તુણ્હી અહોસિ, પુનપ્પુનં પુચ્છિયમાનોપિ ન કિઞ્ચિ કથેસિ. અથ નં વેજ્જો, ‘‘ભન્તે, તુમ્હે સપ્પાયં ન કરોથ, અજ્જતો પટ્ઠાય ‘અસુકેન મે તેલં પક્ક’ન્તિ મા વદિત્થ, અહમ્પિ ‘મયા વો તેલં પક્ક’ન્તિ ન વક્ખામી’’તિ આહ. સો વેજ્જેન પચ્ચક્ખાતો વિહારં ગન્ત્વા ત્વં વેજ્જેનાપિ પચ્ચક્ખાતોસિ, ઇરિયાપથં મા વિસ્સજ્જિ સમણાતિ.

‘‘પટિક્ખિત્તો તિકિચ્છાય, વેજ્જેનાપિ વિવજ્જિતો;

નિયતો મચ્ચુરાજસ્સ, કિં પાલિત પમજ્જસી’’તિ. –

ઇમાય ગાથાય અત્તાનં ઓવદિત્વા સમણધમ્મં અકાસિ. અથસ્સ મજ્ઝિમયામે અતિક્કન્તે અપુબ્બં અચરિમં અક્ખીનિ ચેવ કિલેસા ચ ભિજ્જિંસુ. સો સુક્ખવિપસ્સકો અરહા હુત્વા ગબ્ભં પવિસિત્વા નિસીદિ.

ભિક્ખૂ ભિક્ખાચારવેલાય આગન્ત્વા ‘‘ભિક્ખાચારકાલો, ભન્તે’’તિ આહંસુ. ‘‘કાલો, આવુસો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ ગચ્છથા’’તિ. ‘‘કિં તુમ્હે પન, ભન્તે’’તિ? ‘‘અક્ખીનિ મે, આવુસો, પરિહીનાની’’તિ. તે તસ્સ અક્ખીનિ ઓલોકેત્વા અસ્સુપુણ્ણનેત્તા હુત્વા, ‘‘ભન્તે, મા ચિન્તયિત્થ, મયં ¶ વો પટિજગ્ગિસ્સામા’’તિ થેરં સમસ્સાસેત્વા કત્તબ્બયુત્તકં વત્તપટિવત્તં કત્વા ગામં પિણ્ડાય પવિસિંસુ. મનુસ્સા થેરં અદિસ્વા, ‘‘ભન્તે, અમ્હાકં અય્યો કુહિ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા તં પવત્તિં સુત્વા યાગું પેસેત્વા સયં પિણ્ડપાતમાદાય ગન્ત્વા થેરં વન્દિત્વા પાદમૂલે પરિવત્તમાના રોદિત્વા, ‘‘ભન્તે, મયં વો પટિજગ્ગિસ્સામ, તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થા’’તિ સમસ્સાસેત્વા પક્કમિંસુ.

તતો પટ્ઠાય નિબદ્ધં યાગુભત્તં વિહારમેવ પેસેન્તિ. થેરોપિ ઇતરે સટ્ઠિ ભિક્ખૂ નિરન્તરં ઓવદતિ. તે તસ્સોવાદે ઠત્વા ઉપકટ્ઠાય પવારણાય સબ્બેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિંસુ ¶ . તે વુટ્ઠવસ્સા ચ પન સત્થારં દટ્ઠુકામા હુત્વા થેરમાહંસુ, ‘‘ભન્તે, સત્થારં દટ્ઠુકામમ્હા’’તિ ¶ . થેરો તેસં વચનં સુત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અહં દુબ્બલો, અન્તરામગ્ગે ચ અમનુસ્સપરિગ્ગહિતા અટવી અત્થિ, મયિ એતેહિ સદ્ધિં ગચ્છન્તે સબ્બે કિલમિસ્સન્તિ, ભિક્ખમ્પિ લભિતું ન સક્ખિસ્સન્તિ, ઇમે પુરેતરમેવ પેસેસ્સામી’’તિ. અથ ને આહ – ‘‘આવુસો, તુમ્હે પુરતો ગચ્છથા’’તિ. ‘‘તુમ્હે પન ભન્તે’’તિ? ‘‘અહં દુબ્બલો, અન્તરામગ્ગે ચ અમનુસ્સપરિગ્ગહિતા અટવી અત્થિ, મયિ તુમ્હેહિ સદ્ધિં ગચ્છન્તે સબ્બે કિલમિસ્સથ, તુમ્હે પુરતો ગચ્છથા’’તિ. ‘‘મા, ભન્તે, એવં કરિત્થ, મયં તુમ્હેહિ સદ્ધિંયેવ ગમિસ્સામા’’તિ. ‘‘મા વો, આવુસો, એવં રુચ્ચિત્થ, એવં સન્તે મય્હં અફાસુકં ભવિસ્સતિ, મય્હં કનિટ્ઠો પન તુમ્હે દિસ્વા પુચ્છિસ્સતિ, અથસ્સ મમ ચક્ખૂનં ¶ પરિહીનભાવં આરોચેય્યાથ, સો મય્હં સન્તિકં કઞ્ચિદેવ પહિણિસ્સતિ, તેન સદ્ધિં આગચ્છિસ્સામિ, તુમ્હે મમ વચનેન દસબલઞ્ચ અસીતિમહાથેરે ચ વન્દથા’’તિ તે ઉય્યોજેસિ.

તે થેરં ખમાપેત્વા અન્તોગામં પવિસિંસુ. મનુસ્સા તે દિસ્વા નિસીદાપેત્વા ભિક્ખં દત્વા ‘‘કિં, ભન્તે, અય્યાનં ગમનાકારો પઞ્ઞાયતી’’તિ? ‘‘આમ, ઉપાસકા, સત્થારં દટ્ઠુકામમ્હા’’તિ. તે પુનપ્પુનં યાચિત્વા તેસં ગમનછન્દમેવ ઞત્વા અનુગન્ત્વા પરિદેવિત્વા નિવત્તિંસુ. તેપિ અનુપુબ્બેન જેતવનં ગન્ત્વા સત્થારઞ્ચ અસીતિમહાથેરે ચ થેરસ્સ વચનેન વન્દિત્વા પુનદિવસે યત્થ થેરસ્સ કનિટ્ઠો વસતિ, તં વીથિં પિણ્ડાય પવિસિંસુ. કુટુમ્બિકો તે સઞ્જાનિત્વા નિસીદાપેત્વા કતપટિસન્થારો ‘‘ભાતિકત્થેરો મે, ભન્તે, કુહિ’’ન્તિ પુચ્છિ. અથસ્સ તે તં પવત્તિં આરોચેસું. સો તં સુત્વાવ તેસં પાદમૂલે પરિવત્તેન્તો રોદિત્વા પુચ્છિ – ‘‘ઇદાનિ, ભન્તે, કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘થેરો ઇતો કસ્સચિ આગમનં પચ્ચાસીસતિ, તસ્સ ગતકાલે તેન સદ્ધિં આગમિસ્સતી’’તિ. ‘‘અયં મે, ભન્તે, ભાગિનેય્યો પાલિતો નામ, એતં પેસેથા’’તિ. ‘‘એવં પેસેતું ન સક્કા, મગ્ગે પરિપન્થો અત્થિ, તં પબ્બાજેત્વા પેસેતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘એવં કત્વા પેસેથ, ભન્તે’’તિ. અથ નં પબ્બાજેત્વા અડ્ઢમાસમત્તં પત્તચીવરગ્ગહણાદીનિ સિક્ખાપેત્વા મગ્ગં આચિક્ખિત્વા પહિણિંસુ.

સો અનુપુબ્બેન તં ગામં પત્વા ગામદ્વારે એકં મહલ્લકં દિસ્વા, ‘‘ઇમં ગામં નિસ્સાય કોચિ આરઞ્ઞકો વિહારો અત્થી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અત્થિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કો નામ તત્થ વસતી’’તિ? ‘‘પાલિતત્થેરો નામ, ભન્તે’’તિ. ‘‘મગ્ગં મે આચિક્ખથા’’તિ. ‘‘કોસિ ત્વં, ભન્તે’’તિ? ‘‘થેરસ્સ ભાગિનેય્યોમ્હી’’તિ. અથ ¶ નં ગહેત્વા વિહારં ¶ નેસિ. સો થેરં વન્દિત્વા અડ્ઢમાસમત્તં વત્તપટિવત્તં કત્વા થેરં સમ્મા પટિજગ્ગિત્વા, ‘‘ભન્તે, માતુલકુટુમ્બિકો મે તુમ્હાકં ¶ આગમનં પચ્ચાસીસતિ, એથ, ગચ્છામા’’તિ આહ. ‘‘તેન હિ ઇમં મે યટ્ઠિકોટિં ગણ્હાહી’’તિ. સો યટ્ઠિકોટિં ગહેત્વા થેરેન સદ્ધિં અન્તોગામં પાવિસિ. મનુસ્સા થેરં નિસીદાપેત્વા ‘‘કિં, ભન્તે, ગમનાકારો વો પઞ્ઞાયતી’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘આમ, ઉપાસકા, ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિસ્સામી’’તિ. તે નાનપ્પકારેન યાચિત્વા અલભન્તા થેરં ઉય્યોજેત્વા ઉપડ્ઢપથં ગન્ત્વા રોદિત્વા નિવત્તિંસુ. સામણેરો થેરં યટ્ઠિકોટિયા આદાય ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે અટવિયં કટ્ઠનગરં નામ થેરેન ઉપનિસ્સાય વુટ્ઠપુબ્બં ગામં સમ્પાપુણિ, સો ગામતો નિક્ખમિત્વા અરઞ્ઞે ગીતં ગાયિત્વા દારૂનિ ઉદ્ધરન્તિયા એકિસ્સા ઇત્થિયા ગીતસદ્દં સુત્વા સરે નિમિત્તં ગણ્હિ. ઇત્થિસદ્દો વિય હિ અઞ્ઞો સદ્દો પુરિસાનં સકલસરીરં ફરિત્વા ઠાતું સમત્થો નામ નત્થિ. તેનાહ ભગવા –

‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકસદ્દમ્પિ સમનુપસ્સામિ, યં એવં પુરિસસ્સ ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠતિ, યથયિદં, ભિક્ખવે, ઇત્થિસદ્દો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨).

સામણેરો તત્થ નિમિત્તં ગહેત્વા યટ્ઠિકોટિં વિસ્સજ્જેત્વા ‘‘તિટ્ઠથ તાવ, ભન્તે, કિચ્ચં મે અત્થી’’તિ તસ્સા સન્તિકં ¶ ગતો. સા તં દિસ્વા તુણ્હી અહોસિ. સો તાય સદ્ધિં સીલવિપત્તિં પાપુણિ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇદાનેવ એકો ગીતસદ્દો સુય્યિત્થ. સો ચ ખો ઇત્થિયા સદ્દો છિજ્જિ, સામણેરોપિ ચિરાયતિ, સો તાય સદ્ધિં સીલવિપત્તિં પત્તો ભવિસ્સતી’’તિ. સોપિ અત્તનો કિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા આગન્ત્વા ‘‘ગચ્છામ, ભન્તે’’તિ આહ. અથ નં થેરો પુચ્છિ – ‘‘પાપોજાતોસિ સામણેરા’’તિ. સો તુણ્હી હુત્વા થેરેન પુનપ્પુનં પુટ્ઠોપિ ન કિઞ્ચિ કથેસિ. અથ નં થેરો આહ – ‘‘તાદિસેન પાપેન મમ યટ્ઠિકોટિગ્ગહણકિચ્ચં નત્થી’’તિ. સો સંવેગપ્પત્તો કાસાયાનિ અપનેત્વા ગિહિનિયામેન પરિદહિત્વા, ‘‘ભન્તે, અહં પુબ્બે સામણેરો, ઇદાનિ પનમ્હિ ગિહી જાતો, પબ્બજન્તોપિ ચ સ્વાહં ન સદ્ધાય પબ્બજિતો, મગ્ગપરિપન્થભયેન પબ્બજિતો, એથ ગચ્છામા’’તિ આહ. ‘‘આવુસો, ગિહિપાપોપિ સમણપાપોપિ પાપોયેવ, ત્વં સમણભાવે ઠત્વાપિ સીલમત્તં પૂરેતું નાસક્ખિ, ગિહી હુત્વા કિં ¶ નામ કલ્યાણં કરિસ્સસિ, તાદિસેન પાપેન મમ યટ્ઠિકોટિગ્ગહણકિચ્ચં નત્થી’’તિ આહ. ‘‘ભન્તે, અમનુસ્સુપદ્દવો મગ્ગો, તુમ્હે ચ અન્ધા અપરિણાયકા, કથં ઇધ વસિસ્સથા’’તિ? અથ નં થેરો, ‘‘આવુસો, ત્વં મા એવં ચિન્તયિ, ઇધેવ મે નિપજ્જિત્વા મરન્તસ્સાપિ અપરાપરં પરિવત્તન્તસ્સાપિ તયા સદ્ધિં ગમનં નામ નત્થી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘હન્દાહં ¶ હતચક્ખુસ્મિ, કન્તારદ્ધાનમાગતો;

સેય્યમાનો ન ગચ્છામિ, નત્થિ બાલે સહાયતા.

‘‘હન્દાહં ¶ હતચક્ખુસ્મિ, કન્તારદ્ધાનમાગતો;

મરિસ્સામિ નો ગમિસ્સામિ, નત્થિ બાલે સહાયતા’’તિ.

તં સુત્વા ઇતરો સંવેગજાતો ‘‘ભારિયં વત મે સાહસિકં અનનુચ્છવિકં કમ્મં કત’’ન્તિ બાહા પગ્ગય્હ કન્દન્તો વનસણ્ડં પક્ખન્દિત્વા તથા પક્કન્તોવ અહોસિ. થેરસ્સાપિ સીલતેજેન સટ્ઠિયોજનાયામં પઞ્ઞાસયોજનવિત્થતં પન્નરસયોજનબહલં જયસુમનપુપ્ફવણ્ણં નિસીદનુટ્ઠહનકાલેસુ ઓનમનુન્નમનપકતિકં સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો પણ્ડુકમ્બલસિલાસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સક્કો ‘‘કો નુ ખો મં ઠાના ચાવેતુકામો’’તિ ઓલોકેન્તો દિબ્બેન ચક્ખુના થેરં અદ્દસ. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘સહસ્સનેત્તો દેવિન્દો, દિબ્બચક્ખું વિસોધયિ;

પાપગરહી અયં પાલો, આજીવં પરિસોધયિ.

‘‘સહસ્સનેત્તો દેવિન્દો, દિબ્બચક્ખું વિસોધયિ;

ધમ્મગરુકો અયં પાલો, નિસિન્નો સાસને રતો’’તિ.

અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘સચાહં એવરૂપસ્સ પાપગરહિનો ધમ્મગરુકસ્સ અય્યસ્સ સન્તિકં ન ગમિસ્સામિ, મુદ્ધા મે સત્તધા ફલેય્ય, ગમિસ્સામિ તસ્સ સન્તિક’’ન્તિ. તતો –

‘‘સહસ્સનેત્તો દેવિન્દો, દેવરજ્જસિરિન્ધરો;

તઙ્ખણેન આગન્ત્વાન, ચક્ખુપાલમુપાગમિ’’. –

ઉપગન્ત્વા ¶ ચ પન થેરસ્સ અવિદૂરે પદસદ્દમકાસિ. અથ નં થેરો પુચ્છિ – ‘‘કો એસો’’તિ? ‘‘અહં, ભન્તે, અદ્ધિકો’’તિ. ‘‘કુહિં યાસિ ઉપાસકા’’તિ ¶ ? ‘‘સાવત્થિયં, ભન્તે’’તિ. ‘‘યાહિ, આવુસો’’તિ. ‘‘અય્યો પન, ભન્તે, કુહિં ગમિસ્સતી’’તિ? ‘‘અહમ્પિ તત્થેવ ગમિસ્સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ એકતોવ ગચ્છામ, ભન્તે’’તિ. ‘‘અહં, આવુસો, દુબ્બલો, મયા સદ્ધિં ગચ્છન્તસ્સ તવ પપઞ્ચો ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘મય્હં અચ્ચાયિકં નત્થિ, અહમ્પિ અય્યેન ¶ સદ્ધિં ગચ્છન્તો દસસુ પુઞ્ઞકિરિયવત્થૂસુ એકં લભિસ્સામિ, એકતોવ ગચ્છામ, ભન્તે’’તિ. થેરો ‘‘એસો સપ્પુરિસો ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘તેન હિ સદ્ધિં ગમિસ્સામિ, યટ્ઠિકોટિં ગણ્હ ઉપાસકા’’તિ આહ. સક્કો તથા કત્વા પથવિં સઙ્ખિપન્તો સાયન્હસમયે જેતવનં સમ્પાપેસિ. થેરો સઙ્ખપણવાદિસદ્દં સુત્વા ‘‘કત્થેસો સદ્દો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સાવત્થિયં, ભન્તે’’તિ? ‘‘પુબ્બે મયં ગમનકાલે ચિરેન ગમિમ્હા’’તિ. ‘‘અહં ઉજુમગ્ગં જાનામિ, ભન્તે’’તિ. તસ્મિં ખણે થેરો ‘‘નાયં મનુસ્સો, દેવતા ભવિસ્સતી’’તિ સલ્લક્ખેસિ.

‘‘સહસ્સનેત્તો દેવિન્દો, દેવરજ્જસિરિન્ધરો;

સઙ્ખિપિત્વાન તં મગ્ગં, ખિપ્પં સાવત્થિમાગમી’’તિ.

સો થેરં નેત્વા થેરસ્સેવત્થાય કનિટ્ઠકુટુમ્બિકેન કારિતં ¶ પણ્ણસાલં નેત્વા ફલકે નિસીદાપેત્વા પિયસહાયકવણ્ણેન તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘સમ્મ, ચૂળપાલા’’તિ પક્કોસિ. ‘‘કિં, સમ્મા’’તિ? ‘‘થેરસ્સાગતભાવં જાનાસી’’તિ? ‘‘ન જાનામિ, કિં પન થેરો આગતો’’તિ? ‘‘આમ, સમ્મ, ઇદાનિ અહં વિહારં ગન્ત્વા થેરં તયા કારિતપણ્ણસાલાય નિસિન્નકં દિસ્વા આગતોમ્હી’’તિ વત્વા પક્કામિ. કુટુમ્બિકોપિ વિહારં ગન્ત્વા થેરં દિસ્વા પાદમૂલે પરિવત્તન્તો રોદિત્વા ‘‘ઇદં દિસ્વા અહં, ભન્તે, તુમ્હાકં પબ્બજિતું નાદાસિ’’ન્તિઆદીનિ વત્વા દ્વે દાસદારકે ભુજિસ્સે કત્વા થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બાજેત્વા ‘‘અન્તોગામતો યાગુભત્તાદીનિ આહરિત્વા થેરં ઉપટ્ઠહથા’’તિ પટિયાદેસિ. સામણેરા વત્તપટિવત્તં કત્વા થેરં ઉપટ્ઠહિંસુ.

અથેકદિવસં દિસાવાસિનો ભિક્ખૂ ‘‘સત્થારં પસ્સિસ્સામા’’તિ જેતવનં આગન્ત્વા તથાગતં વન્દિત્વા અસીતિમહાથેરે ચ, વન્દિત્વા વિહારચારિકં ચરન્તા ચક્ખુપાલત્થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં પત્વા ‘‘ઇદમ્પિ પસ્સિસ્સામા’’તિ સાયં ¶ તદભિમુખા અહેસું. તસ્મિં ખણે મહામેઘો ઉટ્ઠહિ. તે ‘‘ઇદાનિ અતિસાયન્હો, મેઘો ચ ઉટ્ઠિતો, પાતોવ ગન્ત્વા પસ્સિસ્સામા’’તિ નિવત્તિંસુ. દેવો પઠમયામં વસ્સિત્વા મજ્ઝિમયામે વિગતો. થેરો આરદ્ધવીરિયો આચિણ્ણચઙ્કમનો, તસ્મા પચ્છિમયામે ચઙ્કમનં ઓતરિ. તદા ચ પન નવવુટ્ઠાય ભૂમિયા બહૂ ઇન્દગોપકા ¶ ઉટ્ઠહિંસુ. તે થેરે ચઙ્કમન્તે યેભુય્યેન વિપજ્જિંસુ. અન્તેવાસિકા થેરસ્સ ચઙ્કમનટ્ઠાનં કાલસ્સેવ ન સમ્મજ્જિંસુ. ઇતરે ભિક્ખૂ ‘‘થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં પસ્સિસ્સામા’’તિ આગન્ત્વા ચઙ્કમને મતપાણકે દિસ્વા ‘‘કો ઇમસ્મિં ચઙ્કમતી’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘અમ્હાકં ઉપજ્ઝાયો, ભન્તે’’તિ. તે ઉજ્ઝાયિંસુ ‘‘પસ્સથાવુસો, સમણસ્સ કમ્મં, સચક્ખુકકાલે નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તો ¶ કિઞ્ચિ અકત્વા ઇદાનિ ચક્ખુવિકલકાલે ‘ચઙ્કમામી’તિ એત્તકે પાણકે મારેસિ ‘અત્થં કરિસ્સામી’તિ અનત્થં કરોતી’’તિ.

અથ ખો તે ગન્ત્વા તથાગતસ્સ આરોચેસું, ‘‘ભન્તે, ચક્ખુપાલત્થેરો ‘ચઙ્કમામી’તિ બહૂ પાણકે મારેસી’’તિ. ‘‘કિં પન સો તુમ્હેહિ મારેન્તો દિટ્ઠો’’તિ? ‘‘ન દિટ્ઠો, ભન્તે’’તિ. ‘‘યથેવ તુમ્હે તં ન પસ્સથ, તથેવ સોપિ તે પાણે ન પસ્સતિ. ખીણાસવાનં મરણચેતના નામ નત્થિ, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘ભન્તે, અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયે સતિ કસ્મા અન્ધો જાતો’’તિ? ‘‘અત્તનો કતકમ્મવસેન, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, તેન કત’’ન્તિ? તેન હિ, ભિક્ખવે, સુણાથ –

અતીતે બારાણસિયં કાસિરઞ્ઞે રજ્જં કારેન્તે એકો વેજ્જો ગામનિગમેસુ ચરિત્વા વેજ્જકમ્મં કરોન્તો એકં ચક્ખુદુબ્બલં ઇત્થિં દિસ્વા પુચ્છિ – ‘‘કિં તે અફાસુક’’ન્તિ? ‘‘અક્ખીહિ ન પસ્સામી’’તિ. ‘‘ભેસજ્જં તે કરિસ્સામી’’તિ? ‘‘કરોહિ, સામી’’તિ. ‘‘કિં મે દસ્સસી’’તિ? ‘‘સચે મે અક્ખીનિ પાકતિકાનિ કાતું સક્ખિસ્સસિ, અહં તે સદ્ધિં પુત્તધીતાહિ દાસી ભવિસ્સામી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ ભેસજ્જં સંવિદહિ, એકભેસજ્જેનેવ અક્ખીનિ પાકતિકાનિ અહેસું. સા ¶ ચિન્તેસિ – ‘‘અહમેતસ્સ સપુત્તધીતા દાસી ભવિસ્સામી’’તિ પટિજાનિં, ‘‘ન ખો પન મં સણ્હેન સમ્માચારેન સમુદાચરિસ્સતિ, વઞ્ચેસ્સામિ ન’’ન્તિ. સા વેજ્જેનાગન્ત્વા ‘‘કીદિસં, ભદ્દે’’તિ પુટ્ઠા ‘‘પુબ્બે મે અક્ખીનિ થોકં રુજ્જિંસુ, ઇદાનિ પન અતિરેકતરં રુજ્જન્તી’’તિ આહ. વેજ્જો ‘‘અયં મં વઞ્ચેત્વા કિઞ્ચિ અદાતુકામા, ન મે એતાય દિન્નાય ¶ ભતિયા અત્થો, ઇદાનેવ નં અન્ધં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ગેહં ગન્ત્વા ભરિયાય એતમત્થં આચિક્ખિ. સા તુણ્હી અહોસિ. સો એકં ભેસજ્જં યોજેત્વા તસ્સા સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘ભદ્દે, ઇમં ભેસજ્જં અઞ્જેહી’’તિ અઞ્જાપેસિ. અથસ્સા દ્વે અક્ખીનિ દીપસિખા વિય વિજ્ઝાયિંસુ. સો વેજ્જો ચક્ખુપાલો અહોસિ.

ભિક્ખવે, તદા મમ પુત્તેન કતકમ્મં પચ્છતો પચ્છતો અનુબન્ધિ. પાપકમ્મઞ્હિ નામેતં ધુરં વહતો બલિબદ્દસ્સ પદં ચક્કં વિય અનુગચ્છતીતિ ઇદં વત્થું કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા પતિટ્ઠાપિતમત્તિકં સાસનં રાજમુદ્દાય લઞ્છન્તો વિય ધમ્મરાજા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ¶ ધમ્મા, મનોસેટ્ઠા મનોમયા;

મનસા ચે પદુટ્ઠેન, ભાસતિ વા કરોતિ વા;

તતો નં દુક્ખમન્વેતિ, ચક્કંવ વહતો પદ’’ન્તિ.

તત્થ મનોતિ કામાવચરકુસલાદિભેદં સબ્બમ્પિ ચતુભૂમિકચિત્તં. ઇમસ્મિં પન પદે તદા તસ્સ વેજ્જસ્સ ઉપ્પન્નચિત્તવસેન નિયમિયમાનં વવત્થાપિયમાનં ¶ પરિચ્છિજ્જિયમાનં દોમનસ્સસહગતં પટિઘસમ્પયુત્તચિત્તમેવ લબ્ભતિ. પુબ્બઙ્ગમાતિ તેન પઠમગામિના હુત્વા સમન્નાગતા. ધમ્માતિ ગુણદેસનાપરિયત્તિનિસ્સત્તનિજ્જીવવસેન ચત્તારો ધમ્મા નામ. તેસુ –

‘‘ન હિ ધમ્મો અધમ્મો ચ, ઉભો સમવિપાકિનો;

અધમ્મો નિરયં નેતિ, ધમ્મો પાપેતિ સુગ્ગતિ’’ન્તિ. (થેરગા. ૩૦૪; જા. ૧.૧૫.૩૮૬) –

અયં ગુણધમ્મો નામ. ‘‘ધમ્મં વો, ભિક્ખવે, દેસેસ્સામિ આદિકલ્યાણ’’ન્તિ (મ. નિ. ૩.૪૨૦) અયં દેસનાધમ્મો નામ. ‘‘ઇધ પન, ભિક્ખવે, એકચ્ચે કુલપુત્તા ધમ્મં પરિયાપુણન્તિ સુત્તં ગેય્ય’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૨૩૯) અયં પરિયત્તિધમ્મો નામ. ‘‘તસ્મિં ખો પન સમયે ધમ્મા હોન્તિ, ખન્ધા હોન્તી’’તિ (ધ. સ. ૧૨૧) અયં નિસ્સત્તધમ્મો નામ, નિજ્જીવધમ્મોતિપિ એસો એવ. તેસુ ઇમસ્મિં ઠાને નિસ્સત્તનિજ્જીવધમ્મો અધિપ્પેતો. સો અત્થતો તયો અરૂપિનો ખન્ધા વેદનાક્ખન્ધો સઞ્ઞાક્ખન્ધો સઙ્ખારક્ખન્ધોતિ. એતે હિ મનો પુબ્બઙ્ગમો એતેસન્તિ મનોપુબ્બઙ્ગમા નામ.

કથં ¶ પનેતેહિ સદ્ધિં એકવત્થુકો એકારમ્મણો અપુબ્બં અચરિમં એકક્ખણે ઉપ્પજ્જમાનો મનો પુબ્બઙ્ગમો નામ હોતીતિ? ઉપ્પાદપચ્ચયટ્ઠેન. યથા હિ બહૂસુ એકતો ગામઘાતાદીનિ કમ્માનિ કરોન્તેસુ ‘‘કો એતેસં પુબ્બઙ્ગમો’’તિ વુત્તે યો નેસં પચ્ચયો હોતિ, યં નિસ્સાય તે તં કમ્મં કરોન્તિ, સો દત્તો વા મિત્તો વા તેસં પુબ્બઙ્ગમોતિ વુચ્ચતિ, એવંસમ્પદમિદં ¶ વેદિતબ્બં. ઇતિ ઉપ્પાદપચ્ચયટ્ઠેન મનો પુબ્બઙ્ગમો એતેસન્તિ મનોપુબ્બઙ્ગમા. ન હિ તે મને અનુપ્પજ્જન્તે ઉપ્પજ્જિતું સક્કોન્તિ, મનો પન એકચ્ચેસુ ચેતસિકેસુ અનુપજ્જન્તેસુપિ ઉપ્પજ્જતિયેવ. અધિપતિવસેન પન મનો સેટ્ઠો એતેસન્તિ મનોસેટ્ઠો. યથા હિ ચોરાદીનં ચોરજેટ્ઠકાદયો અધિપતિનો સેટ્ઠા. તથા તેસમ્પિ મનો અધિપતિ મનોવ સેટ્ઠા. યથા પન દારુઆદીહિ ¶ નિપ્ફન્નાનિ તાનિ તાનિ ભણ્ડાનિ દારુમયાદીનિ નામ હોન્તિ, તથા તેપિ મનતો નિપ્ફન્નત્તા મનોમયા નામ.

પદુટ્ઠેનાતિ આગન્તુકેહિ અભિજ્ઝાદીહિ દોસેહિ પદુટ્ઠેન. પકતિમનો હિ ભવઙ્ગચિત્તં, તં અપદુટ્ઠં. યથા હિ પસન્નં ઉદકં આગન્તુકેહિ નીલાદીહિ ઉપક્કિલિટ્ઠં નીલોદકાદિભેદં હોતિ, ન ચ નવં ઉદકં, નાપિ પુરિમં પસન્નઉદકમેવ, તથા તમ્પિ આગન્તુકેહિ અભિજ્ઝાદીહિ દોસેહિ પદુટ્ઠં હોતિ, ન ચ નવં ચિત્તં, નાપિ પુરિમં ભવઙ્ગચિત્તમેવ, તેનાહ ભગવા – ‘‘પભસ્સરમિદં, ભિક્ખવે, ચિત્તં, તઞ્ચ ખો આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠ’’ન્તિ (અ. નિ. ૧.૪૯). એવં મનસા ચે પદુટ્ઠેન, ભાસતિ વા કરોતિ વા સો ભાસમાનો ચતુબ્બિધં વચીદુચ્ચરિતમેવ ભાસતિ, કરોન્તો તિવિધં કાયદુચ્ચરિતમેવ કરોતિ, અભાસન્તો અકરોન્તો તાય અભિજ્ઝાદીહિ પદુટ્ઠમાનસતાય તિવિધં મનોદુચ્ચરિતં પૂરેતિ. એવમસ્સ દસ અકુસલકમ્મપથા પારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.

તતો નં દુક્ખમન્વેતીતિ ¶ તતો તિવિધદુચ્ચરિતતો તં પુગ્ગલં દુક્ખં અન્વેતિ, દુચ્ચરિતાનુભાવેન ચતૂસુ અપાયેસુ, મનુસ્સેસુ વા તમત્તભાવં ગચ્છન્તં કાયવત્થુકમ્પિ ઇતરમ્પીતિ ઇમિના પરિયાયેન કાયિકચેતસિકં વિપાકદુક્ખં અનુગચ્છતિ. યથા કિં? ચક્કંવ વહતો પદન્તિ ધુરે યુત્તસ્સ ધુરં વહતો બલિબદ્દસ્સ પદં ચક્કં વિય. યથા હિ સો એકમ્પિ દિવસં દ્વેપિ પઞ્ચપિ દસપિ અડ્ઢમાસમ્પિ માસમ્પિ વહન્તો ચક્કં નિવત્તેતું જહિતું ન સક્કોતિ ¶ , અથ ખ્વસ્સ પુરતો અભિક્કમન્તસ્સ યુગં ગીવં બાધતિ, પચ્છતો પટિક્કમન્તસ્સ ચક્કં ઊરુમંસં પટિહનતિ. ઇમેહિ દ્વીહિ આકારેહિ બાધન્તં ચક્કં તસ્સ પદાનુપદિકં હોતિ; તથેવ મનસા પદુટ્ઠેન તીણિ દુચ્ચરિતાનિ પૂરેત્વા ઠિતં પુગ્ગલં નિરયાદીસુ તત્થ તત્થ ગતગતટ્ઠાને દુચ્ચરિતમૂલકં કાયિકમ્પિ ચેતસિકમ્પિ દુક્ખમનુબન્ધતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને તિંસસહસ્સા ભિક્ખૂ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિંસુ. સમ્પત્તપરિભાયપિ દેસના સાત્થિકા સફલા અહોસીતિ.

૨. મનોપુબ્બઙ્ગમા ¶ ધમ્માતિ દુતિયગાથાપિ ¶ સાવત્થિયંયેવ મટ્ઠકુણ્ડલિં આરબ્ભ ભાસિતા.

સાવત્થિયં કિર અદિન્નપુબ્બકો નામ બ્રાહ્મણો અહોસિ. તેન કસ્સચિ કિઞ્ચિ ન દિન્નપુબ્બં, તેન તં ‘‘અદિન્નપુબ્બકો’’ત્વેવ સઞ્જાનિંસુ. તસ્સ એકપુત્તકો અહોસિ પિયો મનાપો. અથસ્સ પિલન્ધનં કારેતુકામો ‘‘સચે સુવણ્ણકારે કારેસ્સામિ, ભત્તવેતનં દાતબ્બં ભવિસ્સતી’’તિ સયમેવ સુવણ્ણં કોટ્ટેત્વા મટ્ઠાનિ કુણ્ડલાનિ કત્વા અદાસિ. તેનસ્સ પુત્તો મટ્ઠકુણ્ડલીત્વેવ પઞ્ઞાયિત્થ. તસ્સ સોળસવસ્સિકકાલે પણ્ડુરોગો ઉદપાદિ. તસ્સ માતા પુત્તં ઓલોકેત્વા, ‘‘બ્રાહ્મણ, પુત્તસ્સ તે રોગો ઉપ્પન્નો, તિકિચ્છાપેહિ ન’’ન્તિ આહ. ‘‘ભોતિ સચે વેજ્જં આનેસ્સામિ, ભત્તવેતનં દાતબ્બં ભવિસ્સતિ; કિં ત્વં મમ ધનચ્છેદં ન ઓલોકેસ્સસી’’તિ? ‘‘અથ નં કિં કરિસ્સસિ, બ્રાહ્મણા’’તિ? ‘‘યથા મે ધનચ્છેદો ન હોતિ, તથા કરિસ્સામી’’તિ. સો વેજ્જાનં સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘અસુકરોગસ્સ નામ તુમ્હે કિં ભેસજ્જં કરોથા’’તિ પુચ્છિ. અથસ્સ તે યં વા તં વા રુક્ખતચાદિં આચિક્ખન્તિ. સો તમાહરિત્વા પુત્તસ્સ ભેસજ્જં કરોતિ. તં કરોન્તસ્સેવસ્સ રોગો બલવા અહોસિ, અતેકિચ્છભાવં ઉપાગમિ. બ્રાહ્મણો ¶ તસ્સ દુબ્બલભાવં ઞત્વા એકં વેજ્જં પક્કોસિ. સો તં ઓલોકેત્વાવ ‘‘અમ્હાકં એકં કિચ્ચં અત્થિ, અઞ્ઞં વેજ્જં પક્કોસિત્વા તિકિચ્છાપેહી’’તિ તં ¶ પહાય નિક્ખમિ. બ્રાહ્મણો તસ્સ મરણસમયં ઞત્વા ‘‘ઇમસ્સ દસ્સનત્થાય આગતા અન્તોગેહે સાપતેય્યં પસ્સિસ્સન્તિ, બહિ નં કરિસ્સામી’’તિ પુત્તં નીહરિત્વા બહિઆળિન્દે નિપજ્જાપેસિ.

તં દિવસં ભગવા બલવપચ્ચૂસસમયે મહાકરુણાસમાપત્તિતો વુટ્ઠાય પુબ્બબુદ્ધેસુ કતાધિકારાનં ઉસ્સન્નકુસલમૂલાનં વેનેય્યબન્ધવાનં દસ્સનત્થં બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો દસસહસ્સચક્કવાળેસુ ઞાણજાલં પત્થરિ. મટ્ઠકુણ્ડલી બહિઆળિન્દે નિપન્નાકારેનેવ તસ્સ અન્તો પઞ્ઞાયિ. સત્થા તં દિસ્વા તસ્સ અન્તોગેહા નીહરિત્વા તત્થ નિપજ્જાપિતભાવં ઞત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો મય્હં એત્થ ગતપચ્ચયેન અત્થો’’તિ ઉપધારેન્તો ઇદં અદ્દસ – અયં માણવો મયિ ચિત્તં પસાદેત્વા કાલં કત્વા તાવતિંસદેવલોકે તિંસયોજનિકે કનકવિમાને નિબ્બત્તિસ્સતિ, અચ્છરાસહસ્સપરિવારો ભવિસ્સતિ, બ્રાહ્મણોપિ તં ઝાપેત્વા રોદન્તો આળાહને વિચરિસ્સતિ. દેવપુત્તો તિગાવુતપ્પમાણં સટ્ઠિસકટભારાલઙ્કારપટિમણ્ડિતં અચ્છરાસહસ્સપરિવારં અત્તભાવં ઓલોકેત્વા ‘‘કેન નુ ખો કમ્મેન મયા અયં સિરિસમ્પત્તિ લદ્ધા’’તિ ઓલોકેત્વા મયિ ¶ ચિત્તપ્પસાદેન લદ્ધભાવં ઞત્વા ‘‘અયં બ્રાહ્મણો ધનચ્છેદભયેન મમ ભેસજ્જમકત્વા ઇદાનિ આળાહનં ગન્ત્વા રોદતિ, વિપ્પકારપ્પત્તં નં કરિસ્સામી’’તિ પિતરિ રોદન્તે મટ્ઠકુણ્ડલિવણ્ણેન આગન્ત્વા આળાહનસ્સાવિદૂરે ¶ નિપજ્જિત્વા રોદિસ્સતિ. અથ નં બ્રાહ્મણો ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ પુચ્છિસ્સતિ. ‘‘અહં તે પુત્તો મટ્ઠકુણ્ડલી’’તિ આચિક્ખિસ્સતિ. ‘‘કુહિં નિબ્બત્તોસી’’તિ? ‘‘તાવસિંસભવને’’તિ. ‘‘કિં કમ્મં કત્વા’’તિ વુત્તે મયિ ચિત્તપ્પસાદેન નિબ્બત્તભાવં આચિક્ખિસ્સતિ. બ્રાહ્મણો ‘‘તુમ્હેસુ ચિત્તં પસાદેત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તો નામ અત્થી’’તિ મં પુચ્છિસ્સતિ. અથસ્સાહં ‘‘એત્તકાનિ સતાનિ વા સહસ્સાનિ વા સતસહસ્સાનિ વાતિ ન સક્કા ગણના પરિચ્છિન્દિતુ’’ન્તિ વત્વા ધમ્મપદે ગાથં ભાસિસ્સામિ. ગાથાપરિયોસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો ભવિસ્સતિ, મટ્ઠ કુણ્ડલી સોતાપન્નો ભવિસ્સતિ. તથા અદિન્નપુબ્બકો બ્રાહ્મણો. ઇતિ ¶ ઇમં કુલપુત્તં નિસ્સાય મહાધમ્માભિસમયો ભવિસ્સતીતિ દિસ્વા પુનદિવસે કતસરીરપટિજગ્ગનો મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો સાવત્થિં પિણ્ડાય પવિસિત્વા અનુપુબ્બેન બ્રાહ્મણસ્સ ગેહદ્વારં ગતો.

તસ્મિં ખણે મટ્ઠકુણ્ડલી અન્તોગેહાભિમુખો નિપન્નો હોતિ. અથસ્સ સત્થા અત્તનો અપસ્સનભાવં ઞત્વા એકં રસ્મિં વિસ્સજ્જેસિ. માણવો ‘‘કિં ઓભાસો નામેસો’’તિ પરિવત્તેત્વા નિપન્નોવ સત્થારં દિસ્વા, ‘‘અન્ધબાલપિતરં નિસ્સાય એવરૂપં બુદ્ધં ઉપસઙ્કમિત્વા કાયવેય્યાવટિકં વા કાતું દાનં વા દાતું ધમ્મં વા સોતું નાલત્થં, ઇદાનિ મે હત્થાપિ અનધિપતેય્યા, અઞ્ઞં કત્તબ્બં નત્થી’’તિ મનમેવ પસાદેસિ. સત્થા ‘‘અલં એત્તકેન ચિત્તપ્પસાદેન ઇમસ્સા’’તિ પક્કામિ. સો તથાગતે ચક્ખુપથં વિજહન્તેયેવ ¶ પસન્નમનો કાલં કત્વા સુત્તપ્પબુદ્ધો વિય દેવલોકે તિંસયોજનિકે કનકવિમાને નિબ્બત્તિ.

બ્રાહ્મણોપિસ્સ સરીરં ઝાપેત્વા આળાહને રોદનપરાયણો અહોસિ, દેવસિકં આળાહનં ગન્ત્વા રોદતિ – ‘‘કહં એકપુત્તક, કહં એકપુત્તકા’’તિ. દેવપુત્તોપિ અત્તનો સમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા, ‘‘કેન મે કમ્મેન લદ્ધા’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘સત્થરિ મનોપસાદેના’’તિ ઞત્વા ‘‘અયં બ્રાહ્મણો મમ અફાસુકકાલે ભેસજ્જમકારેત્વા ઇદાનિ આળાહનં ગન્ત્વા રોદતિ, વિપ્પકારપ્પત્તમેવ નં કાતું વટ્ટતી’’તિ મટ્ઠકુણ્ડલિવણ્ણેન આગન્ત્વા આળાહનસ્સાવિદૂરે બાહા પગ્ગય્હ રોદન્તો અટ્ઠાસિ. બ્રાહ્મણો તં દિસ્વા ‘‘અહં તાવ પુત્તસોકેન રોદામિ, એસ કિમત્થં રોદતિ, પુચ્છિસ્સામિ ન’’ન્તિ પુચ્છન્તો ઇમં ગાથમાહ –

વનમજ્ઝે કિં દુક્ખિતો તુવ’’ન્તિ. (વિ. વ. ૧૨૦૭; પે. વ. ૧૮૬);

તેન દુક્ખેન જહામિ જીવિત’’ન્તિ. (વ. ૧૨૦૮; પે. વ. ૧૮૭);

ચક્કયુગં પટિપાદયામિ તે’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૦૯; પે. વ. ૧૮૮);

તં સુત્વા માણવો ‘‘અયં બ્રાહ્મણો પુત્તસ્સ ભેસજ્જમકત્વા પુત્તપતિરૂપકં મં દિસ્વા રોદન્તો ‘સુવણ્ણાદિમયં રથચક્કં કરોમી’તિ વદતિ, હોતુ નિગ્ગણ્હિસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘કીવ મહન્તં મે ચક્કયુગં કરિસ્સસી’’તિ વત્વા ‘‘યાવ મહન્તં આકઙ્ખસિ, તાવ મહન્તં કરિસ્સામી’’તિ વુત્તે ‘‘ચન્દિમસૂરિયેહિ મે અત્થો, તે મે દેહી’’તિ યાચન્તો આહ –

તેન ચક્કયુગેન સોભતી’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૦; પે. વ. ૧૮૯);

ન હિ ત્વં લચ્છસિ ચન્દસૂરિયે’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૧; પે. વ. ૧૯૦);

‘‘કિં પન પઞ્ઞાયમાનસ્સત્થાય રોદન્તો બાલો હોતિ, ઉદાહુ અપઞ્ઞાયમાનસ્સત્થાયા’’તિ વત્વા –

કો નિધ કન્દતં બાલ્યતરો’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૨; પે. વ. ૧૯૧);

તં સુત્વા બ્રાહ્મણો ‘‘યુત્તં એસ વદતી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા –

પેતં કાલકતાભિપત્થયિ’’ન્તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૩; પે. વ. ૧૯૨) –

વત્વા ¶ તસ્સ કથાય નિસ્સોકો હુત્વા માણવસ્સ થુતિં કરોન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘આદિત્તં વત મં સન્તં, ઘતસિત્તંવ પાવકં;

વારિના વિય ઓસિઞ્ચં, સબ્બં નિબ્બાપયે દરં.

‘‘અબ્બહી વત મે સલ્લં, સોકં હદયનિસ્સિતં;

યો મે સોકપરેતસ્સ, પુત્તસોકં અપાનુદિ.

‘‘સ્વાહં અબ્બૂળ્હસલ્લોસ્મિ, સીતિભૂતોસ્મિ નિબ્બુતો;

ન સોચામિ ન રોદામિ, તવ સુત્વાન માણવા’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૪-૧૨૧૬; પે. વ. ૧૯૩-૧૯૫);

અથ ¶ નં ‘‘કો નામ ત્વ’’ન્તિ પુચ્છન્તો –

‘‘દેવતાનુસિ ગન્ધબ્બો, અદુ સક્કો પુરિન્દદો;

કો વા ત્વં કસ્સ વા પુત્તો, કથં જાનેમુ તં મય’’ન્તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૭; પે. વ. ૧૯૬) –

તિદસાનં સહબ્યતં ગતો’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૮; પે. વ. ૧૯૭) –

કેન કમ્મેન ગતોસિ દેવલોક’’ન્તિ. (વિ. વ. ૧૨૧૯; પે. વ. ૧૯૮);

‘‘સ્વાહં મુદિતધનો પસન્નચિત્તો,

તિદસાનં સહબ્યતં ગતો’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૨૦-૧૨૨૧; પે. વ. ૧૯૯-૨૦૦);

તસ્મિં ¶ કથેન્તેયેવ બ્રાહ્મણસ્સ સકલસરીરં પીતિયા પરિપૂરિ. સો તં પીતિં પવેદેન્તો –

અઞ્જલિકમ્મસ્સ અયમીદિસો વિપાકો;

અહમ્પિ પમુદિતમનો પસન્નચિત્તો,

અજ્જેવ બુદ્ધં સરણં વજામી’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૨૨; પે. વ. ૨૦૧) –

સકેન દારેન ચ હોહિ તુટ્ઠો’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૨૩-૧૨૨૪; પે. વ. ૨૦૨-૨૦૩) –

આહ ¶ . સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અત્થકામોસિ મે યક્ખ, હિતકામોસિ દેવતે;

કરોમિ તુય્હં વચનં, ત્વંસિ આચરિયો મમ.

‘‘ઉપેમિ સરણં બુદ્ધં, ધમ્મઞ્ચાપિ અનુત્તરં;

સઙ્ઘઞ્ચ નરદેવસ્સ, ગચ્છામિ સરણં અહં.

સકેન દારેન ચ હોમિ તુટ્ઠો’’તિ. (વિ. વ. ૧૨૨૫-૧૨૨૭; પે. વ. ૨૦૪-૨૦૬);

અથ ¶ નં દેવપુત્તો, ‘‘બ્રાહ્મણ, તે ગેહે બહું ધનં અત્થિ, સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા દાનં દેહિ, ધમ્મં સુણાહિ, પઞ્હં પુચ્છાહી’’તિ વત્વા તત્થેવ અન્તરધાયિ.

બ્રાહ્મણોપિ ગેહં ગન્ત્વા બ્રાહ્મણિં આમન્તેત્વા, ‘‘ભદ્દે, અહં અજ્જ સમણં ગોતમં નિમન્તેત્વા પઞ્હં પુચ્છિસ્સામિ, સક્કારં કરોહી’’તિ વત્વા વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં નેવ અભિવાદેત્વા ન પટિસન્થારં કત્વા એકમન્તં ઠિતો, ‘‘ભો ગોતમ, અધિવાસેહિ અજ્જતનાય ભત્તં સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેના’’તિ આહ. સત્થા અધિવાસેસિ. સો સત્થુ અધિવાસનં વિદિત્વા વેગેનાગન્ત્વા ¶ સકે નિવેસને પણીતં ખાદનીયં ભોજનીયઞ્ચ પટિયાદાપેસિ. સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો તસ્સ ગેહં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ. બ્રાહ્મણો સક્કચ્ચં પરિવિસિ, મહાજનો સન્નિપતિ. મિચ્છાદિટ્ઠિકેન કિર તથાગતે નિમન્તિતે દ્વે જનકાયા સન્નિપતન્તિ મિચ્છાદિટ્ઠિકા ‘‘અજ્જ સમણં ગોતમં પઞ્હં પુચ્છનાય વિહેઠિયમાનં પસ્સિસ્સામા’’તિ સન્નિપતન્તિ, સમ્માદિટ્ઠિકા ‘‘અજ્જ બુદ્ધવિસયં બુદ્ધલીળં પસ્સિસ્સામા’’તિ સન્નિપતન્તિ. અથ ખો બ્રાહ્મણો કતભત્તકિચ્ચં તથાગતમુપસઙ્કમિત્વા નીચાસને નિસિન્નો પઞ્હં પુચ્છિ – ‘‘ભો ગોતમ, તુમ્હાકં દાનં અદત્વા પૂજં અકત્વા ધમ્મં અસુત્વા ઉપોસથવાસં અવસિત્વા કેવલં મનોપસાદમત્તેનેવ સગ્ગે નિબ્બત્તા નામ હોન્તી’’તિ? ‘‘બ્રાહ્મણ, કસ્મા મં પુચ્છસિ, નનુ તે પુત્તેન મટ્ઠકુણ્ડલિના મયિ મનં પસાદેત્વા ¶ અત્તનો સગ્ગે નિબ્બત્તભાવો કથિતો’’તિ? ‘‘કદા, ભો ગોતમા’’તિ? નનુ ત્વં અજ્જ સુસાનં ગન્ત્વા કન્દન્તો અવિદૂરે બાહા પગ્ગય્હ કન્દન્તં એકં માણવં દિસ્વા ‘‘અલઙ્કતો મટ્ઠકુણ્ડલી, માલધારી ¶ હરિચન્દનુસ્સદો’’તિ દ્વીહિ જનેહિ કથિતકથં પકાસેન્તો સબ્બં મટ્ઠકુણ્ડલિવત્થું કથેસિ. તેનેવેતં બુદ્ધભાસિતં નામ જાતં.

તં કથેત્વા ચ પન ‘‘ન ખો, બ્રાહ્મણ, એકસતં વા ન દ્વેસતં, અથ ખો મયિ મનં પસાદેત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તાનં ગણના નામ નત્થી’’તિ આહ. અથ મહાજનો ન નિબ્બેમતિકો હોતિ, અથસ્સ અનિબ્બેમતિકભાવં વિદિત્વા સત્થા ‘‘મટ્ઠકુણ્ડલિદેવપુત્તો વિમાનેનેવ સદ્ધિં આગચ્છતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ. સો તિગાવુતપ્પમાણેનેવ દિબ્બાભરણપટિમણ્ડિતેન અત્તભાવેન આગન્ત્વા વિમાનતો ઓરુય્હ સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા ‘‘ત્વં ઇમં સમ્પત્તિં કિં કમ્મં કત્વા પટિલભી’’તિ પુચ્છન્તો –

‘‘અભિક્કન્તેન વણ્ણેન, યા ત્વં તિટ્ઠસિ દેવતે;

ઓભાસેન્તી દિસા સબ્બા, ઓસધી વિય તારકા;

પુચ્છામિ તં દેવ મહાનુભાવ, મનુસ્સભૂતો કિમકાસિ પુઞ્ઞ’’ન્તિ. –

ગાથમાહ. ‘‘દેવપુત્તો અયં મે, ભન્તે, સમ્પત્તિ તુમ્હેસુ ચિત્તં પસાદેત્વા લદ્ધા’’તિ. ‘‘મયિ ચિત્તં પસાદેત્વા લદ્ધા તે’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. મહાજનો દેવપુત્તં ઓલોકેત્વા ‘‘અચ્છરિયા વત, ભો, બુદ્ધગુણા, અદિન્નપુબ્બકબ્રાહ્મણસ્સ નામ પુત્તો અઞ્ઞં ¶ કિઞ્ચિ પુઞ્ઞં અકત્વા સત્થરિ ચિત્તં પસાદેત્વા એવરૂપં સમ્પત્તિં પટિલભી’’તિ તુટ્ઠિં પવેદેસિ.

અથ ¶ નેસં કુસલાકુસલકમ્મકરણે મનોવ પુબ્બઙ્ગમો, મનોવ સેટ્ઠો. પસન્નેન હિ મનેન કતં કમ્મં દેવલોકં મનુસ્સલોકં ગચ્છન્તં પુગ્ગલં છાયાવ ન વિજહતીતિ ઇદં વત્થું કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા પતિટ્ઠાપિતમત્તિકં સાસનં રાજમુદ્દાય લઞ્છન્તો વિય ધમ્મરાજા ઇમં ગાથમાહ –

૨. ‘‘મનોપુબ્બઙ્ગમા ધમ્મા, મનોસેટ્ઠા મનોમયા.

મનસા ચે પસન્નેન, ભાસતિ વા કરોતિ વા;

તતો નં સુખમન્વેતિ, છાયાવ અનપાયિની’’તિ.

તત્થ ¶ કિઞ્ચાપિ મનોતિ અવિસેસેન સબ્બમ્પિ ચતુભૂમિકચિત્તં વુચ્ચતિ, ઇમસ્મિં પન પદે નિયમિયમાનં વવત્થાપિયમાનં પરિચ્છિજ્જિયમાનં અટ્ઠવિધં કામાવચરકુસલચિત્તં લબ્ભતિ. વત્થુવસેન પનાહરિયમાનં તતોપિ સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તચિત્તમેવ લબ્ભતિ. પુબ્બઙ્ગમાતિ તેન પઠમગામિના હુત્વા સમન્નાગતા. ધમ્માતિ વેદનાદયો તયો ખન્ધા. એતે હિ ઉપ્પાદપચ્ચયટ્ઠેન સોમનસ્સસમ્પયુત્તમનો પુબ્બઙ્ગમો એતેસન્તિ મનોપુબ્બઙ્ગમા નામ. યથા હિ બહૂસુ એકતો હુત્વા મહાભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચીવરદાનાદીનિ વા ઉળારપૂજાધમ્મસ્સવનાદીનિ વા માલાગન્ધસક્કારકરણાદીનિ વા પુઞ્ઞાનિ કરોન્તેસુ ‘‘કો એતેસં પુબ્બઙ્ગમો’’તિ વુત્તે યો તેસં પચ્ચયો હોતિ, યં નિસ્સાય તે તાનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તિ, સો તિસ્સો વા ફુસ્સો વા તેસં પુબ્બઙ્ગમોતિ વુચ્ચતિ, એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં. ઇતિ ઉપ્પાદપચ્ચયટ્ઠેન મનો પુબ્બઙ્ગમો એતેસન્તિ ¶ મનોપુબ્બઙ્ગમા. ન હિ તે મને અનુપ્પજ્જન્તે ઉપ્પજ્જિતું સક્કોન્તિ, મનો પન એકચ્ચેસુ ચેતસિકેસુ અનુપ્પજ્જન્તેસુપિ ઉપ્પજ્જતિયેવ. એવં અધિપતિવસેન પન મનો સેટ્ઠો એતેસન્તિ મનોસેટ્ઠા. યથા હિ ગણાદીનં અધિપતિ પુરિસો ગણસેટ્ઠો સેણિસેટ્ઠોતિ વુચ્ચતિ, તથા તેસમ્પિ મનોવ સેટ્ઠો. યથા પન સુવણ્ણાદીહિ નિપ્ફાદિતાનિ ભણ્ડાનિ સુવણ્ણમયાદીનિ નામ હોન્તિ, તથા એતેપિ મનતો નિપ્ફન્નત્તા મનોમયા નામ.

પસન્નેનાતિ અનભિજ્ઝાદીહિ ગુણેહિ પસન્નેન. ભાસતિ વા કરોતિ વાતિ એવરૂપેન મનેન ભાસન્તો ચતુબ્બિધં વચીસુચરિતમેવ ભાસતિ, કરોન્તો તિવિધં કાયસુચરિતમેવ કરોતિ, અભાસન્તો અકરોન્તો તાય અનભિજ્ઝાદીહિ પસન્નમાનસતાય તિવિધં મનોસુચરિતં પૂરેતિ. એવમસ્સ દસ કુસલકમ્મપથા પારિપૂરિં ગચ્છન્તિ.

તતો નં સુખમન્વેતીતિ તતો તિવિધસુચરિતતો નં પુગ્ગલં સુખ મન્વેતિ. ઇધ તેભૂમિકમ્પિ ¶ કુસલં અધિપ્પેતં, તસ્મા તેભૂમિકસુચરિતાનુભાવેન સુગતિભવે નિબ્બત્તં પુગ્ગલં, દુગ્ગતિયં વા સુખાનુભવનટ્ઠાને ઠિતં કાયવત્થુકમ્પિ ઇતરવત્થુકમ્પિ અવત્થુકમ્પીતિ કાયિકચેતસિકં વિપાકસુખં અનુગચ્છતિ, ન વિજહતીતિ અત્થો વેદિતબ્બો. યથા કિં? છાયાવ અનપાયિનીતિ યથા હિ છાયા નામ સરીરપ્પટિબદ્ધા સરીરે ગચ્છન્તે ગચ્છતિ, તિટ્ઠન્તે તિટ્ઠતિ ¶ , નિસીદન્તે નિસીદતિ, ન સક્કોતિ, ‘‘સણ્હેન વા ફરુસેન ¶ વા નિવત્તાહી’’તિ વત્વા વા પોથેત્વા વા નિવત્તાપેતું. કસ્મા? સરીરપ્પટિબદ્ધત્તા. એવમેવ ઇમેસં દસન્નં કુસલકમ્મપથાનં આચિણ્ણસમાચિણ્ણકુસલમૂલિકં કામાવચરાદિભેદં કાયિકચેતસિકસુખં ગતગતટ્ઠાને અનપાયિની છાયા વિય હુત્વા ન વિજહતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ, મટ્ઠકુણ્ડલિદેવપુત્તો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, તથા અદિન્નપુબ્બકો બ્રાહ્મણો. સો તાવમહન્તં વિભવં બુદ્ધસાસને વિપ્પકિરીતિ.

અક્કોચ્છિ મન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો તિસ્સત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિરાયસ્મા તિસ્સત્થેરો ભગવતો પિતુચ્છાપુત્તો અહોસિ, મહલ્લકકાલે પબ્બજિત્વા બુદ્ધાનં ઉપ્પન્નલાભસક્કારં પરિભુઞ્જન્તો થૂલસરીરો આકોટિતપચ્ચાકોટિતેહિ ચીવરેહિ નિવાસેત્વા યેભુય્યેન વિહારમજ્ઝે ઉપટ્ઠાનસાલાયં નિસીદતિ. તથાગતં દસ્સનત્થાય આગતા આગન્તુકભિક્ખૂ તં દિસ્વા ‘‘એકો મહાથેરો ભવિસ્સતી’’તિ સઞ્ઞાય તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વત્તં આપુચ્છન્તિ, પાદસમ્બાહનાદીનિ આપુચ્છન્તિ. સો તુણ્હી અહોસિ. અથ નં એકો દહરભિક્ખુ ‘‘કતિવસ્સા તુમ્હે’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘વસ્સં નત્થિ, મહલ્લકકાલે પબ્બજિતા મય’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘આવુસો, દુબ્બિનીત, મહલ્લક ¶ , અત્તનો પમાણં ન જાનાસિ, એત્તકે મહાથેરે દિસ્વા સામીચિકમ્મમત્તમ્પિ ન કરોસિ, વત્તે આપુચ્છિયમાને તુણ્હી હોસિ, કુક્કુચ્ચમત્તમ્પિ તે નત્થી’’તિ અચ્છરં પહરિ. સો ખત્તિયમાનં જનેત્વા ‘‘તુમ્હે કસ્સ સન્તિકં આગતા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સત્થુ સન્તિક’’ન્તિ વુત્તે ‘‘મં પન ‘કો એસો’તિ સલ્લક્ખેથ, મૂલમેવ વો છિન્દિસ્સામી’’તિ વત્વા રુદન્તો દુક્ખી દુમ્મનો સત્થુ સન્તિકં અગમાસિ ¶ . અથ નં સત્થા ‘‘કિં નુ ત્વં તિસ્સ દુક્ખી દુમ્મનો અસ્સુમુખો રોદમાનો આગતોસી’’તિ પુચ્છિ. તેપિ ભિક્ખૂ ‘‘એસ ગન્ત્વા કિઞ્ચિ આલોળં કરેય્યા’’તિ તેનેવ ¶ સદ્ધિં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. સો સત્થારા પુચ્છિતો ‘‘ઇમે મં, ભન્તે, ભિક્ખૂ અક્કોસન્તી’’તિ આહ. ‘‘કહં પન ત્વં નિસિન્નોસી’’તિ? ‘‘વિહારમજ્ઝે ઉપટ્ઠાનસાલાયં, ભન્તે’’તિ. ‘‘ઇમે તે ભિક્ખૂ આગચ્છન્તા દિટ્ઠા’’તિ? ‘‘આમ, દિટ્ઠા, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં ઉટ્ઠાય તે પચ્ચુગ્ગમનં કત’’ન્તિ? ‘‘ન કતં, ભન્તે’’તિ. ‘‘પરિક્ખારગ્ગહણં આપુચ્છિત’’ન્તિ? ‘‘નાપુચ્છિતં, ભન્તે’’તિ. ‘‘વત્તં વા પાનીયં વા આપુચ્છિત’’ન્તિ. ‘‘નાપુચ્છિતં ભન્તે’’તિ? ‘‘આસનં નીહરિત્વા અભિવાદેત્વા પાદસમ્બાહનં કત’’ન્તિ? ‘‘ન કતં, ભન્તે’’તિ. ‘‘તિસ્સ મહલ્લકભિક્ખૂનં સબ્બં એતં વત્તં કાતબ્બં, એતં વત્તં અકરોન્તેન વિહારમજ્ઝે નિસીદિતું ન વટ્ટતિ, તવેવ દોસો, એતે ભિક્ખૂ ખમાપેહી’’તિ? ‘‘એતે મં, ભન્તે, અક્કોસિંસુ ¶ , નાહં એતે ખમાપેમી’’તિ. ‘‘તિસ્સ મા એવં કરિ, તવેવ દોસો, ખમાપેહિ ને’’તિ? ‘‘ન ખમાપેમિ, ભન્તે’’તિ. અથ સત્થા ‘‘દુબ્બચો એસ, ભન્તે’’તિ ભિક્ખૂહિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ દુબ્બચો એસ, પુબ્બેપિ એસ દુબ્બચોયેવા’’તિ વત્વા ‘‘ઇદાનિ તાવસ્સ, ભન્તે, દુબ્બચભાવો અમ્હેહિ ઞાતો, અતીતે એસ કિં અકાસી’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, સુણાથા’’તિ વત્વા અતીતમાહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બારાણસિરઞ્ઞે રજ્જં કારેન્તે દેવિલો નામ તાપસો અટ્ઠ માસે હિમવન્તે વસિત્વા લોણમ્બિલસેવનત્થાય ચત્તારો માસે નગરમુપનિસ્સાય વસિતુકામો હિમવન્તતો આગન્ત્વા નગરદ્વારે દારકે દિસ્વા પુચ્છિ – ‘‘ઇમં નગરં સમ્પત્તપબ્બજિતા કત્થ વસન્તી’’તિ? ‘‘કુમ્ભકારસાલાયં, ભન્તે’’તિ. તાપસો કુમ્ભકારસાલં ગન્ત્વા દ્વારે ઠત્વા ‘‘સચે તે ભગ્ગવ અગરુ, વસેય્યામ એકરત્તિં સાલાય’’ન્તિ આહ. કુમ્ભકારો ‘‘મય્હં રત્તિં સાલાયં કિચ્ચં નત્થિ, મહતી સાલા, યથાસુખં વસથ, ભન્તે’’તિ સાલં નિય્યાદેસિ. તસ્મિં પવિસિત્વા નિસિન્ને અપરોપિ નારદો નામ તાપસો હિમવન્તતો આગન્ત્વા કુમ્ભકારં એકરત્તિવાસં યાચિ. કુમ્ભકારો ‘‘પઠમં આગતો ઇમિના સદ્ધિં એકતો વસિતુકામો ભવેય્ય વા નો વા, અત્તાનં પરિમોચેસ્સામી’’તિ ¶ ચિન્તેત્વા ‘‘સચે, ભન્તે, પઠમં ઉપગતો રોચેસ્સતિ, તસ્સ રુચિયા વસથા’’તિ આહ. સો તમુપસઙ્કમિત્વા ‘‘સચે તે, આચરિય અગરુ, મયઞ્ચેત્થ એકરત્તિં વસેય્યામા’’તિ યાચિ. ‘‘મહતી સાલા, પવિસિત્વા ¶ એકમન્તે વસાહી’’તિ વુત્તે પવિસિત્વા પુરેતરં પવિટ્ઠસ્સ દેવિલસ્સ અપરભાગે નિસીદિ. ઉભોપિ સારણીયકથં કથેત્વા નિપજ્જિંસુ.

સયનકાલે ¶ નારદો દેવિલસ્સ નિપજ્જનટ્ઠાનઞ્ચ દ્વારઞ્ચ સલ્લક્ખેત્વા નિપજ્જિ. સો પન દેવિલો નિપજ્જમાનો અત્તનો નિપજ્જનટ્ઠાને અનિપજ્જિત્વા દ્વારમજ્ઝે તિરિયં નિપજ્જિ. નારદો રત્તિં નિક્ખમન્તો તસ્સ જટાસુ અક્કમિ. ‘‘કો મં અક્કમી’’તિ ચ વુત્તે, ‘‘આચરિય, અહ’’ન્તિ આહ. ‘‘કૂટજટિલ, અરઞ્ઞતો આગન્ત્વા મમ જટાસુ અક્કમસી’’તિ. ‘‘આચરિય, તુમ્હાકં ઇધ નિપન્નભાવં ન જાનામિ, ખમથ મે’’તિ વત્વા તસ્સ કન્દન્તસ્સેવ બહિ નિક્ખમિ. ઇતરો ‘‘અયં પવિસન્તોપિ મં અક્કમેય્યા’’તિ પરિવત્તેત્વા પાદટ્ઠાને સીસં કત્વા નિપજ્જિ. નારદોપિ પવિસન્તો ‘‘પઠમંપાહં આચરિયે અપરજ્ઝિં, ઇદાનિસ્સ પાદપસ્સેન પવિસિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા આગચ્છન્તો ગીવાય અક્કમિ. ‘‘કો એસો’’તિ ચ વુત્તે ‘‘અહં, આચરિયા’’તિ વત્વા ‘‘કૂટજટિલ, પઠમં મમ જટાસુ અક્કમિત્વા ઇદાનિ ગીવાય અક્કમસિ, અભિસપિસ્સામિ ત’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘આચરિય, મય્હં દોસો નત્થિ, અહં તુમ્હાકં એવં નિપન્નભાવં ન જાનામિ, ‘પઠમમ્પિ મે અપરદ્ધં, ઇદાનિ પાદપસ્સેન ¶ પવિસિસ્સામી’તિ પવિટ્ઠોમ્હિ, ખમથ મે’’તિ આહ. ‘‘કૂટજટિલ, અભિસપિસ્સામિ ત’’ન્તિ. ‘‘મા એવં કરિત્થ આચરિયા’’તિ. સો તસ્સ વચનં અનાદિયિત્વા –

‘‘સહસ્સરંસી સતતેજો, સૂરિયો તમવિનોદનો;

પાતોદયન્તે સૂરિયે, મુદ્ધા તે ફલતુ સત્તધા’’તિ. –

તં અભિસપિ એવ. નારદો, ‘‘આચરિય, મય્હં દોસો નત્થીતિ મમ વદન્તસ્સેવ તુમ્હે અભિસપથ, યસ્સ દોસો અત્થિ, તસ્સ મુદ્ધા ફલતુ, મા નિદ્દોસસ્સા’’તિ વત્વા –

‘‘સહસ્સરંસી સતતેજો, સૂરિયો તમવિનોદનો;

પાતોદયન્તે સૂરિયે, મુદ્ધા તે ફલતુ સત્તધા’’તિ. –

અભિસપિ. સો પન મહાનુભાવો અતીતે ચત્તાલીસ, અનાગતે ચત્તાલીસાતિ અસીતિકપ્પે અનુસ્સરતિ. તસ્મા ‘‘કસ્સ નુ ખો ઉપરિ અભિસપો પતિસ્સતી’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘આચરિયસ્સા’’તિ ઞત્વા તસ્મિં અનુકમ્પં પટિચ્ચ ઇદ્ધિબલેન અરુણુગ્ગમનં નિવારેતિ.

નાગરા ¶ અરુણે અનુગ્ગચ્છન્તે રાજદ્વારં ગન્ત્વા, ‘‘દેવ, તયિ રજ્જં કારેન્તે અરુણો ન ઉટ્ઠહતિ, અરુણં નો ઉટ્ઠાપેહી’’તિ કન્દિંસુ. રાજા અત્તનો કાયકમ્માદીનિ ઓલોકેન્તો કિઞ્ચિ અયુત્તં અદિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘પબ્બજિતાનં વિવાદેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ¶ પરિસઙ્કમાનો ‘‘કચ્ચિ ઇમસ્મિં નગરે પબ્બજિતા અત્થી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘હિય્યો સાયં કુમ્ભકારસાલાયં આગતા અત્થિ દેવા’’તિ વુત્તે તંખણઞ્ઞેવ રાજા ¶ ઉક્કાહિ ધારિયમાનાહિ તત્થ ગન્ત્વા નારદં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો આહ –

‘‘કમ્મન્તા નપ્પવત્તન્તિ, જમ્બુદીપસ્સ નારદ;

કેન લોકો તમોભૂતો, તં મે અક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ.

નારદો સબ્બં તં પવત્તિં આચિક્ખિત્વા ઇમિના કારણેન અહં ઇમિના અભિસપિતો, અથાહં ‘‘મય્હં દોસો નત્થિ, યસ્સ દોસો અત્થિ, તસ્સેવ ઉપરિ અભિસપો પતતૂ’’તિ વત્વા અભિસપિં. અભિસપિત્વા ચ પન ‘‘કસ્સ નુ ખો ઉપરિ અભિસપો પતિસ્સતી’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘સૂરિયુગ્ગમનવેલાય આચરિયસ્સ મુદ્ધા સત્તધા ફલિસ્સતી’’તિ દિસ્વા એતસ્મિં અનુકમ્પં પટિચ્ચ અરુણસ્સ ઉગ્ગમનં ન દેમીતિ. ‘‘કથં પન અસ્સ, ભન્તે, અન્તરાયો ન ભવેય્યા’’તિ. ‘‘સચે મં ખમાપેય્ય, ન ભવેય્યા’’તિ. ‘‘તેન હિ ખમાપેહી’’તિ વુત્તે ‘‘એસો, મહારાજ, મં જટાસુ ચ ગીવાય ચ અક્કમિ, નાહં એતં કૂટજટિલં ખમાપેમી’’તિ. ‘‘ખમાપેહિ, ભન્તે, મા એવં કરિત્થા’’તિ. ‘‘ન ખમાપેમી’’તિ. ‘‘મુદ્ધા તે સત્તધા ફલિસ્સતી’’તિ વુત્તેપિ ન ખમાપેતિયેવ. અથ નં રાજા ‘‘ન ત્વં અત્તનો રુચિયા ખમાપેસ્સસી’’તિ હત્થપાદકુચ્છિગીવાસુ ગાહાપેત્વા નારદસ્સ પાદમૂલે ઓનમાપેસિ. નારદોપિ ‘‘ઉટ્ઠેહિ, આચરિય, ખમામિ તે’’તિ વત્વા, ‘‘મહારાજ, નાયં યથામનેન ખમાપેતિ, નગરસ્સ અવિદૂરે ¶ એકો સરો અત્થિ, તત્થ નં સીસે મત્તિકાપિણ્ડં કત્વા ગલપ્પમાણે ઉદકે ઠપાપેહી’’તિ આહ. રાજા તથા કારેસિ. નારદો દેવિલં આમન્તેત્વા, ‘‘આચરિય, મયા ઇદ્ધિયા વિસ્સટ્ઠાય સૂરિયસન્તાપે ઉટ્ઠહન્તે ઉદકે નિમુજ્જિત્વા અઞ્ઞેન ઠાનેન ઉત્તરિત્વા ગચ્છેય્યાસી’’તિ આહ. ‘‘તસ્સ સૂરિયરંસીહિ સંફુટ્ઠમત્તોવ મત્તિકાપિણ્ડો સત્તધા ફલિ, સો નિમુજ્જિત્વા અઞ્ઞેન ઠાનેન પલાયી’’તિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘તદા, ભિક્ખવે, રાજા આનન્દો અહોસિ, દેવિલો તિસ્સો, નારદો અહમેવાતિ એવં તદાપેસ દુબ્બચોયેવા’’તિ ¶ વત્વા તિસ્સત્થેરં આમન્તેત્વા, ‘‘તિસ્સ, ભિક્ખુનો નામ ‘અસુકેનાહં અક્કુટ્ઠો, અસુકેન પહટો, અસુકેન જિતો, અસુકો ખો મે ભણ્ડં અહાસી’તિ ચિન્તેન્તસ્સ વેરં નામ ન વૂપસમ્મતિ, એવં પન અનુપનય્હન્તસ્સેવ ઉપસમ્મતી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અક્કોચ્છિ ¶ મં અવધિ મં, અજિનિ મં અહાસિ મે;

યે ચ તં ઉપનય્હન્તિ, વેરં તેસં ન સમ્મતિ.

‘‘અક્કોચ્છિ મં અવધિ મં, અજિનિ મં અહાસિ મે;

યે ચ તં નુપનય્હન્તિ, વેરં તેસૂપસમ્મતી’’તિ.

તત્થ અક્કોચ્છીતિ અક્કોસિ. અવધીતિ પહરિ. અજિનીતિ ¶ કૂટસક્ખિઓતારણેન વા વાદપટિવાદેન વા કરણુત્તરિયકરણેન વા અજેસિ. અહાસિ મેતિ મમ સન્તકં પત્તાદીસુ કિઞ્ચિદેવ અવહરિ. યે ચ તન્તિ યે કેચિ દેવતા વા મનુસ્સા વા ગહટ્ઠા વા પબ્બજિતા વા તં ‘‘અક્કોચ્છિ મ’’ન્તિઆદિવત્થુકં કોધં સકટધુરં વિય નદ્ધિના પૂતિમચ્છાદીનિ વિય ચ કુસાદીહિ પુનપ્પુનં વેઠેત્વા ઉપનય્હન્તિ, તેસં સકિં ઉપ્પન્નં વેરં ન સમ્મતીતિ વૂપસમ્મતિ. યે ચ તં નુપનય્હન્તીતિ અસતિયા અમનસિકારવસેન વા કમ્મપચ્ચવેક્ખણાદિવસેન વા યે તં અક્કોસાદિવત્થુકં કોધં તયાપિ કોચિ નિદ્દોસો પુરિમભવે અક્કુટ્ઠો ભવિસ્સતિ, પહટો ભવિસ્સતિ, કૂટસક્ખિં ઓતારેત્વા જિતો ભવિસ્સતિ, કસ્સચિ તે પસય્હ કિઞ્ચિ અચ્છિન્નં ભવિસ્સતિ, તસ્મા નિદ્દોસો હુત્વાપિ અક્કોસાદીનિ પાપુણાસીતિ એવં ન ઉપનય્હન્તિ. તેસુ પમાદેન ઉપ્પન્નમ્પિ વેરં ઇમિના અનુપનય્હનેન નિરિન્ધનો વિય જાતવેદો વૂપસમ્મતીતિ.

દેસનાપરિયોસાને સતસહસ્સભિક્ખૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ ¶ પાપુણિંસુ. ધમ્મદેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા અહોસિ. દુબ્બચોપિ સુબ્બચોયેવ જાતોતિ.

ન હિ વેરેનાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં વઞ્ઝિત્થિં આરબ્ભ કથેસિ.

એકો ¶ કિર કુટુમ્બિકપુત્તો પિતરિ કાલકતે ખેત્તે ચ ઘરે ચ સબ્બકમ્માનિ અત્તનાવ કરોન્તો માતરં પટિજગ્ગિ. અથસ્સ માતા ‘‘કુમારિકં તે, તાત, આનેસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘અમ્મ ¶ , મા એવં વદેથ, અહં યાવજીવં તુમ્હે પટિજગ્ગિસ્સામી’’તિ. ‘‘તાત, ખેત્તે ચ ઘરે ચ કિચ્ચં ત્વમેવ કરોસિ, તેન મય્હં ચિત્તસુખં નામ ન હોતિ, આનેસ્સામી’’તિ. સો પુનપ્પુનં પટિક્ખિપિત્વા તુણ્હી અહોસિ. સા એકં કુલં ગન્તુકામા ગેહા નિક્ખમિ. અથ નં પુત્તો ‘‘કતરં કુલં ગચ્છથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અસુકકુલં નામા’’તિ વુત્તે તત્થ ગમનં પટિસેધેત્વા અત્તનો અભિરુચિતં કુલં આચિક્ખિ. સા તત્થ ગન્ત્વા કુમારિકં વારેત્વા દિવસં વવત્થપેત્વા તં આનેત્વા તસ્સ ઘરે અકાસિ. સા વઞ્ઝા અહોસિ. અથ નં માતા, પુત્ત, ત્વં અત્તનો રુચિયા કુમારિકં આણાપેસિ, સા ઇદાનિ વઞ્ઝા જાતા, અપુત્તકઞ્ચ નામ કુલં વિનસ્સતિ ¶ , પવેણી ન ઘટીયતિ, તેન અઞ્ઞં તે કુમારિકં આનેમીતિ. તેન ‘‘અલં, અમ્મા’’તિ વુચ્ચમાનાપિ પુનપ્પુનં કથેસિ. વઞ્ઝિત્થી તં કથં સુત્વા ‘‘પુત્તા નામ માતાપિતૂનં વચનં અતિક્કમિતું ન સક્કોન્તિ, ઇદાનિ અઞ્ઞં વિજાયિનિં ઇત્થિં આનેત્વા મં દાસિભોગેન ભુઞ્જિસ્સતિ. યંનૂનાહં સયમેવ એકં કુમારિકં આનેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા એકં કુલં ગન્ત્વા તસ્સત્થાય કુમારિકં વારેત્વા ‘‘કિં નામેતં, અમ્મ, વદેસી’’તિ તેહિ પટિક્ખિત્તા ‘‘અહં વઞ્ઝા, અપુત્તકં નામ કુલં વિનસ્સતિ, તુમ્હાકં પન ધીતા પુત્તં વા ધીતરં વા લભિત્વા કુટુમ્બિકસ્સ સામિની ભવિસ્સતિ, મય્હં સામિકસ્સ નં દેથા’’તિ યાચિત્વા સમ્પટિચ્છાપેત્વા આનેત્વા સામિકસ્સ ઘરે અકાસિ.

અથસ્સા એતદહોસિ – ‘‘સચાયં પુત્તં વા ધીતરં વા લભિસ્સતિ, અયમેવ કુટુમ્બસ્સ સામિની ભવિસ્સતિ. યથા દારકં ન લભતિ, તથેવ નં કાતું વટ્ટતી’’તિ. અથ નં સા આહ – ‘‘અમ્મ, યદા તે કુચ્છિયં ગબ્ભો પતિટ્ઠાતિ, અથ મે આરોચેય્યાસી’’તિ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા ગબ્ભે પતિટ્ઠિતે તસ્સા આરોચેસિ. ઇતરિસ્સા પન સા સયમેવ નિચ્ચં યાગુભત્તં દેતિ, અથસ્સા ¶ આહારેનેવ સદ્ધિં ગબ્ભપાતનભેસજ્જમદાસિ, ગબ્ભો પતિ. દુતિયમ્પિ ગબ્ભે પતિટ્ઠિતે આરોચેસિ ¶ , ઇતરા દુતિયમ્પિ તથેવ પાતેસિ. અથ નં પટિવિસ્સકિત્થિયો પુચ્છિંસુ – ‘‘કચ્ચિ તે સપત્તિ અન્તરાયં કરોતી’’તિ? સા તમત્થં આરોચેત્વા ‘‘અન્ધબાલે, કસ્મા એવમકાસિ, અયં તવ ઇસ્સરિયભયેન ગબ્ભસ્સ પાતનભેસજ્જં યોજેત્વા દેતિ, તેન તે ગબ્ભો પતતિ, મા પુન એવમકત્થા’’તિ વુત્તા તતિયવારે ન કથેસિ. અથ સા ઇતરિસ્સા ઉદરં દિસ્વા ‘‘કસ્મા મય્હં ગબ્ભસ્સ પતિટ્ઠિતભાવં ન કથેસી’’તિ વત્વા ‘‘ત્વં મં આનેત્વા વઞ્ચેત્વા દ્વે વારે ગબ્ભં પાતેસિ, કિમત્થં તુય્હં કથેમી’’તિ વુત્તે ‘‘નટ્ઠા દાનિમ્હી’’તિ ચિન્તેત્વા તસ્સા પમાદં ઓલોકેન્તી પરિણતે ગબ્ભે ઓકાસં લભિત્વા ભેસજ્જં યોજેત્વા અદાસિ. ગબ્ભો પરિણતત્તા પતિતું અસક્કોન્તો તિરિયં નિપતિ, ખરા વેદના ઉપ્પજ્જિ, જીવિતસંસયં પાપુણિ. સા ‘‘નાસિતમ્હિ તયા, ત્વમેવ મં આનેત્વા ત્વમેવ તયોપિ વારે ¶ દારકે નાસેસિ, ઇદાનિ અહમ્પિ નસ્સામિ, ઇતો દાનિ ચુતા યક્ખિની હુત્વા તવ દારકે ખાદિતું સમત્થા હુત્વા નિબ્બત્તેય્ય’’ન્તિ પત્થનં પટ્ઠપેત્વા કાલં કત્વા તસ્મિંયેવ ¶ ગેહે મજ્જારી હુત્વા નિબ્બત્તિ. ઇતરમ્પિ સામિકો ગહેત્વા ‘‘તયા મે કુલૂપચ્છેદો કતો’’તિ કપ્પરજણ્ણુકાદીહિ સુપોથિતં પોથેસિ. સા તેનેવાબાધેન કાલં કત્વા તત્થેવ કુક્કુટી હુત્વા નિબ્બત્તા.

કુક્કુટી ન ચિરસ્સેવ અણ્ડાનિ વિજાયિ, મજ્જારી આગન્ત્વા તાનિ અણ્ડાનિ ખાદિ. દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ ખાદિયેવ. કુક્કુટી ચિન્તેસિ – ‘‘તયો વારે મમ અણ્ડાનિ ખાદિત્વા ઇદાનિ મમ્પિ ખાદિતુકામાસી’’તિ. ‘‘ઇતો ચુતા સપુત્તકં તં ખાદિતું લભેય્ય’’ન્તિ પત્થનં કત્વા તતો ચુતા અરઞ્ઞે દીપિની હુત્વા નિબ્બત્તિ. ઇતરા મિગી હુત્વા નિબ્બત્તિ. તસ્સા વિજાતકાલે દીપિની આગન્ત્વા તયો વારે પુત્તકે ખાદિ. મિગી મરણકાલે ‘‘અયં મે તિક્ખત્તું પુત્તકે ખાદિત્વા ઇદાનિ મમ્પિ ખાદિસ્સતિ, ઇતો દાનિ ચુતા એતં સપુત્તકં ખાદિતું લભેય્ય’’ન્તિ પત્થનં કત્વા ઇતો ચુતા યક્ખિની હુત્વા નિબ્બત્તિ. દીપિનીપિ તથેવ તતો ચુતા સાવત્થિયં કુલધીતા હુત્વા નિબ્બત્તિ, સા વુદ્ધિપ્પત્તા દ્વારગામકે પતિકુલં અગમાસિ, અપરભાગે ચ પુત્તં વિજાયિ. યક્ખિનીપિ તસ્સા પિયસહાયિકાવણ્ણેન આગન્ત્વા ‘‘કુહિં મે સહાયિકા’’તિ ‘‘અન્તોગબ્ભે વિજાતા’’તિ વુત્તે ‘‘પુત્તં નુ ખો વિજાતા, ઉદાહુ ધીતરન્તિ પસ્સિસ્સામિ ન’’ન્તિ ગબ્ભં પવિસિત્વા પસ્સન્તી વિય દારકં ગહેત્વા ¶ ખાદિત્વા ગતા. પુન દુતિયવારેપિ તથેવ ખાદિ. તતિયવારે ઇતરા ગરુભારા હુત્વા સામિકં આમન્તેત્વા, ‘‘સામિ, ઇમસ્મિં ઠાને એકા યક્ખિની મમ દ્વે પુત્તે ખાદિત્વા ગતા, ઇદાનિ ¶ મમ કુલગેહં ગન્ત્વા વિજાયિસ્સામી’’તિ કુલગેહં ગન્ત્વા વિજાયિ.

તદા સા યક્ખિની ઉદકવારં ગતા હોતિ. વેસ્સવણસ્સ હિ યક્ખિનિયો વારેન અનોતત્તદહતો સીસપરમ્પરાય ઉદકમાહરન્તિ. તા ચતુમાસચ્ચયેનપિ પઞ્ચમાસચ્ચયેનપિ મુચ્ચન્તિ. અપરા યક્ખિનિયો કિલન્તકાયા જીવિતક્ખયમ્પિ પાપુણન્તિ. સા પન ઉદકવારતો મુત્તમત્તાવ વેગેન તં ઘરં ગન્ત્વા ‘‘કુહિં મે સહાયિકા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘કુહિં નં પસ્સિસ્સસિ, તસ્સા ઇમસ્મિં ઠાને જાતજાતદારકે યક્ખિની આગન્ત્વા ખાદતિ, તસ્મા કુલગેહં ગતા’’તિ. સા ‘‘યત્થ વા તત્થ વા ગચ્છતુ, ન મે મુચ્ચિસ્સતી’’તિ વેરવેગસમુસ્સાહિતમાનસા નગરાભિમુખી પક્ખન્દિ. ઇતરાપિ નામગ્ગહણદિવસે નં દારકં ન્હાપેત્વા નામં કત્વા, ‘‘સામિ, ઇદાનિ સકઘરં ગચ્છામા’’તિ પુત્તમાદાય સામિકેન સદ્ધિં વિહારમજ્ઝે ગતમગ્ગેન ગચ્છન્તી પુત્તં સામિકસ્સ દત્વા વિહારપોક્ખરણિયા ન્હાત્વા સામિકે ન્હાયન્તે ¶ ઉત્તરિત્વા પુત્તસ્સ થઞ્ઞં પાયમાના ઠિતા યક્ખિનિં આગચ્છન્તિં દિસ્વા સઞ્જાનિત્વા, ‘‘સામિ, વેગેન એહિ, અયં સા યક્ખિની, વેગેન એહિ, અયં સા યક્ખિની’’તિ ઉચ્ચાસદ્દં કત્વા યાવ તસ્સ આગમનં ¶ સણ્ઠાતું અસક્કોન્તી નિવત્તેત્વા અન્તોવિહારાભિમુખી પક્ખન્દિ.

તસ્મિં સમયે સત્થા પરિસમજ્ઝે ધમ્મં દેસેસિ. સા પુત્તં તથાગતસ્સ પાદપિટ્ઠે નિપજ્જાપેત્વા ‘‘તુમ્હાકં મયા એસ દિન્નો, પુત્તસ્સ મે જીવિતં દેથા’’તિ આહ. દ્વારકોટ્ઠકે અધિવત્થો સુમનદેવો નામ યક્ખિનિયા અન્તો પવિસિતું નાદાસિ. સત્થા આનન્દત્થેરં આમન્તેત્વા ‘‘ગચ્છ, આનન્દ, તં યક્ખિનિં પક્કોસાહી’’તિ આહ. થેરો પક્કોસિ. ઇતરા ‘‘અયં, ભન્તે, આગચ્છતી’’તિ આહ. સત્થા ‘‘એતુ, મા સદ્દમકાસી’’તિ વત્વા તં આગન્ત્વા ઠિતં ‘‘કસ્મા એવં કરોસિ, સચે તુમ્હે માદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ સમ્મુખીભાવં નાગમિસ્સથ, અહિનકુલાનં વિય અચ્છફન્દનાનં વિય કાકોલૂકાનં વિય ચ કપ્પટ્ઠિતિકં વો વેરં અભવિસ્સ ¶ , કસ્મા વેરં પટિવેરં કરોથ. વેરઞ્હિ અવેરેન ઉપસમ્મતિ, નો વેરેના’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ન હિ વેરેન વેરાનિ, સમ્મન્તીધ કુદાચનં;

અવેરેન ચ સમ્મન્તિ, એસ ધમ્મો સનન્તનો’’તિ.

તત્થ ન હિ વેરેનાતિ યથા હિ ખેળસિઙ્ઘાણિકાદીહિ અસુચીહિ મક્ખિતં ઠાનં તેહેવ અસુચીહિ ધોવન્તા સુદ્ધં ¶ નિગ્ગન્ધં કાતું ન સક્કોન્તિ, અથ ખો તં ઠાનં ભિય્યોસોમત્તાય અસુદ્ધતરઞ્ચેવ દુગ્ગન્ધતરઞ્ચ હોતિ; એવમેવ અક્કોસન્તં પચ્ચક્કોસન્તો પહરન્તં પટિપહરન્તો વેરેન વેરં વૂપસમેતું ન સક્કોતિ, અથ ખો ભિય્યો ભિય્યો વેરમેવ કરોતિ. ઇતિ વેરાનિ નામ વેરેન કિસ્મિઞ્ચિ કાલે ન સમ્મન્તિ, અથ ખો વડ્ઢન્તિયેવ. અવેરેન ચ સમ્મન્તીતિ યથા પન તાનિ ખેળાદીનિ અસુચીનિ વિપ્પસન્નેન ઉદકેન ધોવિયમાનાનિ નસ્સન્તિ, તં ઠાનં સુદ્ધં હોતિ સુગન્ધં; એવમેવ અવેરેન ખન્તિમેત્તોદકેન યોનિસો મનસિકારેન પચ્ચવેક્ખણેન વેરાનિ વૂપસમ્મન્તિ પટિપ્પસ્સમ્ભન્તિ અભાવં ગચ્છન્તિ. એસ ધમ્મો સનન્તનોતિ એસ અવેરેન વેરૂપસમનસઙ્ખાતો પોરાણકો ધમ્મો; સબ્બેસં બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધખીણાસવાનં ગતમગ્ગોતિ.

ગાથાપરિયોસાને યક્ખિની સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. સમ્પત્તપરિસાયપિ ધમ્મદેસના સાત્થિકા અહોસિ.

સત્થા ¶ તં ઇત્થિં આહ – ‘‘એતિસ્સા તવ પુત્તં દેહી’’તિ. ‘‘ભાયામિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘મા ભાયિ, નત્થિ તે એતં નિસ્સાય પરિપન્થો’’તિ આહ. સા તસ્સા પુત્તમદાસિ. સા તં ચુમ્બિત્વા આલિઙ્ગેત્વા પુન માતુયેવ દત્વા રોદિતું આરભિ. અથ નં સત્થા ‘‘કિમેત’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘ભન્તે, અહં પુબ્બે યથા વા તથા વા જીવિકં કપ્પેન્તીપિ કુચ્છિપૂરં નાલત્થં, ઇદાનિ કથં જીવિસ્સામી’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘મા ચિન્તયી’’તિ સમસ્સાસેત્વા તં ઇત્થિમાહ – ‘‘ઇમં નેત્વા ¶ અત્તનો ગેહે નિવાસાપેત્વા અગ્ગયાગુભત્તેહિ પટિજગ્ગાહી’’તિ. સા તં નેત્વા પિટ્ઠિવંસે પતિટ્ઠાપેત્વા અગ્ગયાગુભત્તેહિ પટિજગ્ગિ, તસ્સા વીહિપહરણકાલે મુસલગ્ગેન મુદ્ધં પહરન્તં વિય ઉપટ્ઠાસિ. સા સહાયિકં આમન્તેત્વા ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને વસિતું ન સક્કોમિ, અઞ્ઞત્થ મં પતિટ્ઠાપેહી’’તિ વત્વા મુસલસાલાય ઉદકચાટિયં ઉદ્ધને નિબ્બકોસે સઙ્કારકૂટે ગામદ્વારે ચાતિ એતેસુ ઠાનેસુ ¶ પતિટ્ઠાપિતાપિ ઇધ મે મુસલેન સીસં ભિન્દન્તં વિય ઉપટ્ઠાતિ, ઇધ દારકા ઉચ્છિટ્ઠોદકં ઓતારેન્તિ, ઇધ સુનખા નિપજ્જન્તિ, ઇધ દારકા અસુચિં કરોન્તિ, ઇધ કચવરં છડ્ડેન્તિ, ઇધ ગામદારકા લક્ખયોગ્ગં કરોન્તીતિ સબ્બાનિ તાનિ પટિક્ખિપિ. અથ નં બહિગામે વિવિત્તોકાસે પતિટ્ઠાપેત્વા તત્થ તસ્સા અગ્ગયાગુભત્તાદીનિ હરિત્વા પટિજગ્ગિ. સા યક્ખિની એવં ચિન્તેસિ – ‘‘અયં મે સહાયિકા ઇદાનિ બહૂપકારા, હન્દાહં કિઞ્ચિ પટિગુણં કરોમી’’તિ. સા ‘‘ઇમસ્મિં સંવચ્છરે સુબ્બુટ્ઠિકા ભવિસ્સતિ, થલટ્ઠાને સસ્સં કરોહિ, ઇમસ્મિં સંવચ્છરે દુબ્બુટ્ઠિકા ભવિસ્સતિ, નિન્નટ્ઠાનેયેવ સસ્સં કરોહી’’તિ સહાયિકાય આરોચેતિ. સેસજનેહિ કતસસ્સં અતિઉદકેન વા અનોદકેન વા નસ્સતિ, તસ્સા અતિવિય સમ્પજ્જતિ. અથ નં સેસજના, ‘‘અમ્મ, તયા કતસસ્સં નેવ અચ્ચોદકેન, ન અનુદકેન નસ્સતિ, સુબ્બુટ્ઠિદુબ્બુટ્ઠિભાવં ઞત્વા કમ્મં કરોસિ, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘અમ્હાકં સહાયિકા યક્ખિની સુબ્બુટ્ઠિદુબ્બુટ્ઠિભાવં ¶ આચિક્ખતિ, મયં તસ્સા વચનેન થલેસુ નિન્નેસુ સસ્સાનિ કરોમ, તેન નો સમ્પજ્જતિ. કિં ન પસ્સથ? નિબદ્ધં અમ્હાકં ગેહતો યાગુભત્તાદીનિ હરિયમાનાનિ, તાનિ એતિસ્સા હરીયન્તિ, તુમ્હેપિ એતિસ્સા અગ્ગયાગુભત્તાદીનિ હરથ, તુમ્હાકમ્પિ કમ્મન્તે ઓલોકેસ્સતી’’તિ. અથસ્સા સકલનગરવાસિનો સક્કારં કરિંસુ. સાપિ તતો પટ્ઠાય સબ્બેસં કમ્મન્તે ઓલોકેન્તી લાભગ્ગપ્પત્તા અહોસિ મહાપરિવારા. સા અપરભાગે અટ્ઠ સલાકભત્તાનિ પટ્ઠપેસિ. તાનિ યાવજ્જકાલા દીયન્તિયેવાતિ.

પરે ¶ ચ ન વિજાનન્તીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોસમ્બકે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

કોસમ્બિયઞ્હિ ઘોસિતારામે પઞ્ચસતપઞ્ચસતપરિવારા દ્વે ભિક્ખૂ વિહરિંસુ વિનયધરો ચ ધમ્મકથિકો ચ. તેસુ ધમ્મકથિકો એકદિવસં ¶ સરીરવલઞ્જં કત્વા ઉદકકોટ્ઠકે આચમનઉદકાવસેસં ભાજને ઠપેત્વાવ નિક્ખમિ. પચ્છા વિનયધરો તત્થ ¶ પવિટ્ઠો તં ઉદકં દિસ્વા નિક્ખમિત્વા ઇતરં પુચ્છિ, ‘‘આવુસો, તયા ઉદકં ઠપિત’’ન્તિ? ‘‘આમ, આવુસો’’તિ. ‘‘કિં પનેત્થ આપત્તિભાવં ન જાનાસી’’તિ? ‘‘આમ, ન જાનામી’’તિ. ‘‘હોતિ, આવુસો, એત્થ આપત્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ પટિકરિસ્સામિ ન’’ન્તિ. ‘‘સચે પન તે, આવુસો, અસઞ્ચિચ્ચ અસ્સતિયા કતં, નત્થિ આપત્તી’’તિ. સો તસ્સા આપત્તિયા અનાપત્તિદિટ્ઠિ અહોસિ. વિનયધરોપિ અત્તનો નિસ્સિતકાનં ‘‘અયં ધમ્મકથિકો આપત્તિં આપજ્જમાનોપિ ન જાનાતી’’તિ આરોચેસિ. તે તસ્સ નિસ્સિતકે દિસ્વા ‘‘તુમ્હાકં ઉપજ્ઝાયો આપત્તિં આપજ્જિત્વાપિ આપત્તિભાવં ન જાનાતી’’તિ આહંસુ. તે ગન્ત્વા અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સ આરોચેસું. સો એવમાહ – ‘‘અયં વિનયધરો પુબ્બે અનાપત્તીતિ વત્વા ઇદાનિ આપત્તીતિ વદતિ, મુસાવાદી એસો’’તિ. તે ગન્ત્વા ‘‘તુમ્હાકં ઉપજ્ઝાયો મુસાવાદી’’તિ આહંસુ. તે એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં કલહં વડ્ઢયિંસુ. કતો વિનયધરો ઓકાસં લભિત્વા ધમ્મકથિકસ્સ આપત્તિયા અદસ્સને ઉક્ખેપનીયકમ્મમકાસિ. તતો પટ્ઠાય તેસં પચ્ચયદાયકા ઉપટ્ઠાકાપિ દ્વે કોટ્ઠાસા અહેસું, ઓવાદપટિગ્ગાહકા ભિક્ખુનિયોપિ આરક્ખદેવતાપિ તાસં સન્દિટ્ઠસમ્ભત્તા આકાસટ્ઠદેવતાપીતિ યાવ બ્રહ્મલોકા સબ્બેપિ પુથુજ્જના દ્વે પક્ખા અહેસું. ચાતુમહારાજિકં આદિં કત્વા યાવ અકનિટ્ઠભાવના પન એકનિન્નાદં કોલાહલં અગમાસિ.

અથેકો અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ તથાગતમુપસઙ્કમિત્વા ઉક્ખેપકાનં વિનયધરઅન્તેવાસિકાનં ‘‘ધમ્મિકેનેવાયં વિનયકમ્મેન ઉક્ખિત્તો’’તિ લદ્ધિઞ્ચ, ઉક્ખિત્તાનુવત્તકાનં ¶ ધમ્મકથિકઅન્તેવાસિકાનં પન ‘‘અધમ્મિકેનેવ કમ્મેન ઉક્ખિત્તો’’તિ લદ્ધિઞ્ચ, ઉક્ખેપકેહિ વારિયમાનાનમ્પિ ચ તેસં તં અનુપરિવારેત્વા વિચરણભાવઞ્ચ આરોચેસિ ભગવા ‘‘સમગ્ગા કિર હોન્તૂ’’તિ દ્વે વારે પેસેત્વા ‘‘ન ઇચ્છન્તિ, ભન્તે, સમગ્ગા ભવિતુ’’ન્તિ સુત્વા તતિયવારે ‘‘ભિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો, ભિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિ તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા ઉક્ખેપકાનં ઉક્ખેપને, ઇતરેસઞ્ચ આપત્તિયા અદસ્સને આદીનવં કથેત્વા પુન તેસં તત્થેવ ¶ એકસીમાયં ઉપોસથાદીનિ ¶ અનુજાનિત્વા ભત્તગ્ગાદીસુ ભણ્ડનજાતાનં ‘‘આસનન્તરિકાય નિસીદિતબ્બ’’ન્તિ (મહાવ. ૪૫૬) ભત્તગ્ગે વત્તં પઞ્ઞાપેત્વા ‘‘ઇદાનિપિ ભણ્ડનજાતાવ વિહરન્તી’’તિ સુત્વા તત્થ ગન્ત્વા ‘‘અલં, ભિક્ખવે, મા ભણ્ડન’’ન્તિઆદીનિ વત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ભણ્ડનકલહવિગ્ગહવિવાદા નામેતે અનત્થકારકા. કલહં નિસ્સાય હિ લટુકિકાપિ સકુણિકા હત્થિનાગં જીવિતક્ખયં પાપેસી’’તિ લટુકિકજાતકં (જા. ૧.૫.૩૯ આદયો) કથેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, સમગ્ગા હોથ, મા વિવદથ. વિવાદં નિસ્સાય હિ અનેકસતસહસ્સા વટ્ટકાપિ જીવિતક્ખયં પત્તા’’તિ વટ્ટકજાતકં (જા. ૧.૧.૧૧૮) કથેસિ. એવમ્પિ તેસુ ભગવતો વચનં અનાદિયન્તેસુ અઞ્ઞતરેન ધમ્મવાદિના તથાગતસ્સ વિહેસં અનિચ્છન્તેન ‘‘આગમેતુ, ભન્તે ભગવા, ધમ્મસામિ, અપ્પોસ્સુક્કો, ભન્તે ભગવા, દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારમનુયુત્તો ¶ વિહરતુ, મયમેવ તેન ભણ્ડનેન કલહેન વિગ્ગહેન વિવાદેન પઞ્ઞાયિસ્સામા’’તિ (મહાવ. ૪૫૭; મ. નિ. ૩.૨૩૬) વુત્તે અતીતં આહરિ –

ભૂતપુબ્બં, ભિક્ખવે, બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તો નામ કાસિરાજા અહોસિ. બ્રહ્મદત્તેન દીઘીતિસ્સ કોસલરઞ્ઞો રજ્જં અચ્છિન્દિત્વા અઞ્ઞાતકવેસેન વસન્તસ્સ પિતુનો મારિતભાવઞ્ચેવ દીઘાવુકુમારેન અત્તનો જીવિતે દિન્ને તતો પટ્ઠાય તેસં સમગ્ગભાવઞ્ચ કથેત્વા ‘‘તેસઞ્હિ નામ, ભિક્ખવે, રાજૂનં આદિન્નદણ્ડાનં આદિન્નસત્થાનં એવરૂપં ખન્તિસોરચ્ચં ભવિસ્સતિ. ઇધ ખો તં, ભિક્ખવે, સોભેથ, યં તુમ્હે એવં સ્વાખાતે ધમ્મવિનયે પબ્બજિતા સમાના ખમા ચ ભવેય્યાથ સોરતા ચા’’તિ ઓવદિત્વાપિ નેવ તે સમગ્ગે કાતું અસક્ખિ. સો તાય આકિણ્ણવિહારતાય ઉક્કણ્ઠિતો ‘‘અહં ખો ઇદાનિ આકિણ્ણો દુક્ખં વિહરામિ, ઇમે ચ ભિક્ખૂ મમ વચનં ન કરોન્તિ. યંનૂનાહં એકકોવ ગણમ્હા વૂપકટ્ઠો વિહરેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા કોસમ્બિયં પિણ્ડાય ચરિત્વા અનપલોકેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં એકકોવ અત્તનો પત્તચીવરમાદાય બાલકલોણકગામં ગન્ત્વા તત્થ ભગુત્થેરસ્સ એકચારિકવત્તં કથેત્વા પાચિનવંસમિગદાયે તિણ્ણં કુલપુત્તાનં સામગ્ગિયાનિસંસં કથેત્વા યેન ¶ પાલિલેય્યકં ¶ અત્થિ, તદવસરિ. તત્ર સુદં ભગવા પાલિલેય્યકં ઉપનિસ્સાય રક્ખિતવનસણ્ડે ભદ્દસાલમૂલે પાલિલેય્યકેન હત્થિના ઉપટ્ઠિયમાનો ફાસુકં વસ્સાવાસં વસિ.

કોસમ્બિવાસિનોપિ ખો ઉપાસકા વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં અપસ્સન્તા ‘‘કુહિં, ભન્તે, સત્થા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘પાલિલેય્યકવનસણ્ડં ગતો’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘અમ્હે સમગ્ગે કાતું વાયમિ, મયં પન ન સમગ્ગા અહુમ્હા’’તિ. ‘‘કિં, ભન્તે, તુમ્હે સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા તસ્મિં સામગ્ગિં કરોન્તે સમગ્ગા નાહુવત્થા’’તિ? ‘‘એવમાવુસો’’તિ. ‘‘મનુસ્સા ઇમે ¶ સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા તસ્મિં સામગ્ગિં કરોન્તેપિ સમગ્ગા ન જાતા, મયં ઇમે નિસ્સાય સત્થારં દટ્ઠું ન લભિમ્હા, ઇમેસં નેવ આસનં દસ્સામ, ન અભિવાદનાદીનિ કરિસ્સામા’’તિ તતો પટ્ઠાય તેસં સામીચિમત્તમ્પિ ન કરિંસુ. તે અપ્પાહારતાય સુસ્સમાના કતિપાહેનેવ ઉજુકા હુત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં અચ્ચયં દેસેત્વા ખમાપેત્વા ‘‘ઉપાસકા મયં સમગ્ગા જાતા, તુમ્હેપિ નો પુરિમસદિસા હોથા’’તિ આહંસુ. ‘‘ખમાપિતો પન વો, ભન્તે, સત્થા’’તિ. ‘‘ન ખમાપિતો, આવુસો’’તિ. ‘‘તેન હિ સત્થારં ખમાપેથ, સત્થુ ખમાપિતકાલે મયમ્પિ તુમ્હાકં પુરિમસદિસા ભવિસ્સામા’’તિ. તે અન્તોવસ્સભાવેન સત્થુ સન્તિકં ગન્તું અવિસહન્તા દુક્ખેન તં અન્તોવસ્સં વીતિનામેસું. સત્થા પન તેન હત્થિના ઉપટ્ઠિયમાનો સુખં વસિ. સોપિ હિ હત્થિનાગો ગણં પહાય ફાસુવિહારત્થાયેવ ¶ તં વનસણ્ડં પાવિસિ.

યથાહ – ‘‘અહં ખો આકિણ્ણો વિહરામિ હત્થીહિ હત્થીનીહિ હત્થિકલભેહિ હત્થિચ્છાપેહિ, છિન્નગ્ગાનિ ચેવ તિણાનિ ખાદામિ, ઓભગ્ગોભગ્ગઞ્ચ મે સાખાભઙ્ગં ખાદન્તિ, આવિલાનિ ચ પાનીયાનિ પિવામિ, ઓગાહા ચસ્સ મે ઉત્તિણ્ણસ્સ હત્થિનિયો કાયં ઉપનિઘંસન્તિયો ગચ્છન્તિ, યંનૂનાહં એકોવ ગણમ્હા વૂપકટ્ઠો વિહરેય્ય’’ન્તિ (મહાવ. ૪૬૭; ઉદા. ૩૫). અથ ખો સો હત્થિનાગો યૂથા અપક્કમ્મ યેન પાલિલેય્યકં રક્ખિતવનસણ્ડં ભદ્દસાલમૂલં, યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા પન ભગવન્તં વન્દિત્વા ઓલોકેન્તો અઞ્ઞં કિઞ્ચિ અદિસ્વા ભદ્દસાલમૂલં પાદેનેવ પહરન્તો તચ્છેત્વા સોણ્ડાય સાખં ગહેત્વા સમ્મજ્જિ. તતો પટ્ઠાય સોણ્ડાય ¶ ઘટં ગહેત્વા પાનીયં પરિભોજનીયં ઉપટ્ઠાપેતિ, ઉણ્હોદકેન અત્થે સતિ ઉણ્હોદકં પટિયાદેતિ. કથં? હત્થેન કટ્ઠાનિ ઘંસિત્વા અગ્ગિં સમ્પાદેતિ, તત્થ દારૂનિ પક્ખિપન્તો અગ્ગિં જાલેત્વા તત્થ પાસાણે પક્ખિપિત્વા પચિત્વા દારુદણ્ડકેન પવટ્ટેત્વા પરિચ્છિન્નાય ખુદ્દકસોણ્ડિકાય ખિપતિ, તતો હત્થં ઓતારેત્વા ઉદકસ્સ તત્તભાવં જાનિત્વા ગન્ત્વા સત્થારં વન્દતિ. સત્થા ‘‘ઉદકં તે તાપિતં પાલિલેય્યકા’’તિ વત્વા તત્થ ગન્ત્વા ન્હાયતિ ¶ . અથસ્સ નાનાવિધાનિ ફલાનિ આહરિત્વા દેતિ. યદા પન સત્થા ગામં પિણ્ડાય પવિસતિ, તદા સત્થુ પત્તચીવરમાદાય કુમ્ભે પતિટ્ઠપેત્વા સત્થારા સદ્ધિંયેવ ગચ્છતિ. સત્થા ગામૂપચારં પત્વા ‘‘પાલિલેય્યક ઇતો પટ્ઠાય તયા ગન્તું ન સક્કા, આહાર મે પત્તચીવર’’ન્તિ આહરાપેત્વા ગામં પિણ્ડાય પાવિસિ. સોપિ યાવ સત્થુ નિક્ખમના તત્થેવ ઠત્વા આગમનકાલે પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા પુરિમનયેનેવ પત્તચીવરં ગહેત્વા વસનટ્ઠાને ઓતારેત્વા વત્તં દસ્સેત્વા સાખાય બીજતિ, રત્તિં વાળમિગપરિપન્થનિવારણત્થં મહન્તં દણ્ડં સોણ્ડાય ગહેત્વા ‘‘સત્થારં રક્ખિસ્સામી’’તિ યાવ અરુણુગ્ગમના વનસણ્ડસ્સ અન્તરન્તરેન વિચરતિ, તતો ¶ પટ્ઠાયયેવ કિર સો વનસણ્ડો પાલિલેય્યકરક્ખિતવનસણ્ડો નામ જાતો. અરુણે ઉગ્ગતે મુખોદકદાનં આદિં કત્વા તેનેવૂપાયેન સબ્બવત્તાનિ કરોતિ.

અથેકો મક્કટો તં હત્થિં ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય દિવસે દિવસે તથાગતસ્સ આભિસમાચારિકં કરોન્તં દિસ્વા ‘‘અહમ્પિ કિઞ્ચિદેવ કરિસ્સામી’’તિ વિચરન્તો એકદિવસં નિમ્મક્ખિકં દણ્ડકમધું દિસ્વા દણ્ડકં ભઞ્જિત્વા દણ્ડકેનેવ સદ્ધિં મધુપટલં સત્થુ સન્તિકં આહરિત્વા કદલિપત્તં છિન્દિત્વા તત્થ ઠપેત્વા અદાસિ ¶ . સત્થા ગણ્હિ. મક્કટો ‘‘કરિસ્સતિ નુ ખો પરિભોગં ન કરિસ્સતી’’તિ ઓલોકેન્તો ગહેત્વા નિસિન્નં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો’’તિ ચિન્તેત્વા દણ્ડકોટિયં ગહેત્વા પરિવત્તેત્વા ઉપધારેન્તો અણ્ડકાનિ દિસ્વા તાનિ સણિકં અપનેત્વા પુન અદાસિ. સત્થા પરિભોગમકાસિ. સો તુટ્ઠમાનસો તં તં સાખં ગહેત્વા નચ્ચન્તોવ અટ્ઠાસિ. અથસ્સ ગહિતસાખાપિ અક્કન્તસાખાપિ ભિજ્જિંસુ. સો એકસ્મિં ખાણુમત્થકે પતિત્વા નિવિટ્ઠગત્તો સત્થરિ પસન્નેનેવ ચિત્તેન ¶ કાલં કત્વા તાવતિંસભવને તિંસયોજનિકે કનકવિમાને નિબ્બત્તિ, અચ્છરાસહસ્સપરિવારો મક્કટદેવપુત્તો નામ અહોસિ.

તથાગતસ્સ તત્થ હત્થિનાગેન ઉપટ્ઠિયમાનસ્સ વસનભાવો સકલજમ્બુદીપે પાકટો અહોસિ. સાવત્થિનગરતો ‘‘અનાથપિણ્ડિકો વિસાખા ચ મહાઉપાસિકા’’તિએવમાદીનિ મહાકુલાનિ આનન્દત્થેરસ્સ સાસનં પહિણિંસુ ‘‘સત્થારં નો, ભન્તે, દસ્સેથા’’તિ. દિસાવાસિનોપિ પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ વુટ્ઠવસ્સા આનન્દત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ચિરસ્સુતા નો, આવુસો આનન્દ, ભગવતો સમ્મુખા ધમ્મી કથા, સાધુ મયં, આવુસો આનન્દ, લભેય્યામ ભગવતો સમ્મુખા ધમ્મિં કથં સવનાયા’’તિ યાચિંસુ. થેરો તે ભિક્ખૂ આદાય તત્થ ગન્ત્વા ‘‘તેમાસં એકવિહારિનો તથાગતસ્સ સન્તિકં એત્તકેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં ઉપસઙ્કમિતું ¶ અયુત્ત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તે ભિક્ખૂ બહિ ઠપેત્વા એકકોવ સત્થારં ઉપસઙ્કમિ. પાલિલેય્યકો તં દિસ્વા દણ્ડમાદાય પક્ખન્દિ. સત્થા ઓલોકેત્વા અપેહિ ‘‘અપેહિ પાલિલેય્યક, મા નિવારયિ, બુદ્ધુપટ્ઠાકો એસો’’તિ આહ. સો તત્થેવ દણ્ડં છડ્ડેત્વા પત્તચીવરપટિગ્ગહણં આપુચ્છિ. થેરો નાદાસિ. નાગો ‘‘સચે ઉગ્ગહિતવત્તો ભવિસ્સતિ, સત્થુ નિસીદનપાસાણફલકે અત્તનો પરિક્ખારં ન ઠપેસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. થેરો પત્તચીવરં ભૂમિયં ઠપેસિ. વત્તસમ્પન્ના હિ ગરૂનં આસને વા સયને વા અત્તનો પરિક્ખારં ન ઠપેન્તિ.

થેરો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. સત્થા ‘‘આનન્દ, એકોવ આગતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા પઞ્ચસતેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં આગતભાવં સુત્વા ‘‘કહં પનેતે’’તિ વત્વા ¶ ‘‘તુમ્હાકં ચિત્તં અજાનન્તો બહિ ઠપેત્વા આગતોમ્હી’’તિ વુત્તે ‘‘પક્કોસાહિ ને’’તિ આહ. થેરો તથા અકાસિ. તે ભિક્ખૂ આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. સત્થા તેહિ સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા તેહિ ભિક્ખૂહિ, ‘‘ભન્તે ભગવા, હિ બુદ્ધસુખુમાલો ચેવ ખત્તિયસુખુમાલો ચ, તુમ્હેહિ તેમાસં એકકેહિ તિટ્ઠન્તેહિ નિસીદન્તેહિ ચ દુક્કરં કતં, વત્તપટિવત્તકારકોપિ મુખોદકાદિદાયકોપિ નાહોસિ મઞ્ઞે’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, પાલિલેય્યકહત્થિના મમ સબ્બકિચ્ચાનિ કતાનિ. એવરૂપઞ્હિ સહાયં લભન્તેન ¶ એકતોવ વસિતું યુત્તં, અલભન્તસ્સ એકચારિકભાવોવ ¶ સેય્યો’’તિ વત્વા ઇમા નાગવગ્ગે તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

અપ્પોસ્સુક્કો માતઙ્ગરઞ્ઞેવ નાગો’’તિ. (મહાવ. ૪૬૪; મ. નિ. ૩.૨૩૭; ધ. પ. ૩૨૮-૩૩૦; સુ. નિ. ૪૫-૪૬);

ગાથાપરિયોસાને પઞ્ચસતાપિ તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ. આનન્દત્થેરોપિ અનાથપિણ્ડિકાદીહિ પેસિતસાસનં આરોચેત્વા, ‘‘ભન્તે, અનાથપિણ્ડિકપ્પમુખા તે પઞ્ચ અરિયસાવકકોટિયો તુમ્હાકં આગમનં પચ્ચાસીસન્તી’’તિ આહ. સત્થા ‘‘તેન હિ ગણ્હાહિ પત્તચીવર’’ન્તિ પત્તચીવરં ગાહાપેત્વા નિક્ખમિ. નાગો ગન્ત્વા ગતમગ્ગે તિરિયં અટ્ઠાસિ. ‘‘કિં કરોતિ, ભન્તે, નાગો’’તિ? ‘‘તુમ્હાકં, ભિક્ખવે, ભિક્ખં દાતું પચ્ચાસીસતિ, દીઘરત્તં ખો પનાયં ¶ મય્હં ઉપકારકો, નાસ્સ ચિત્તં કોપેતું વટ્ટતિ, નિવત્તથ, ભિક્ખવે’’તિ સત્થા ભિક્ખૂ ગહેત્વા ¶ નિવત્તિ. હત્થીપિ વનસણ્ડં પવિસિત્વા પનસકદલિફલાદીનિ નાનાફલાનિ સંહરિત્વા રાસિં કત્વા પુનદિવસે ભિક્ખૂનં અદાસિ. પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ સબ્બાનિ ખેપેતું નાસક્ખિંસુ. ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને સત્થા પત્તચીવરં ગાહેત્વા નિક્ખમિ. નાગો ભિક્ખૂનં અન્તરન્તરેન ગન્ત્વા સત્થુ પુરતો તિરિયં અટ્ઠાસિ. ‘‘કિં કરોતિ, ભન્તે, નાગો’’તિ? ‘‘અયઞ્હિ ભિક્ખવે, તુમ્હે પેસેત્વા મં નિવત્તેતુકામો’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘પાલિલેય્યક, ઇદં પન ¶ મમ અનિવત્તગમનં, તવ ઇમિના અત્તભાવેન ઝાનં વા વિપસ્સનં વા મગ્ગફલં વા નત્થિ, તિટ્ઠ ત્વ’’ન્તિ આહ. તં સુત્વા નાગો મુખે સોણ્ડં પક્ખિપિત્વા રોદન્તો પચ્છતો પચ્છતો અગમાસિ. સો હિ સત્થારં નિવત્તેતું લભન્તો તેનેવ નિયામેન યાવજીવં પટિજગ્ગેય્ય, સત્થા પન તં ગામૂપચારં પત્વા ‘‘પાલિલેય્યક ઇતો પટ્ઠાય તવ અભૂમિ, મનુસ્સાવાસો સપરિપન્થો, તિટ્ઠ ત્વ’’ન્તિ આહ. સો રોદમાનો તત્થેવ ઠત્વા સત્થરિ ચક્ખુપથં વિજહન્તે હદયેન ફલિતેન કાલં કત્વા સત્થરિ પસાદેન તાવતિંસભવને તિંસયોજનિકે કનકવિમાને અચ્છરાસહસ્સમજ્ઝે નિબ્બત્તિ, પાલિલેય્યકદેવપુત્તોયેવસ્સ નામં અહોસિ.

સત્થાપિ અનુપુબ્બેન જેતવનં અગમાસિ. કોસમ્બકા ભિક્ખૂ ¶ ‘‘સત્થા કિર સાવત્થિં આગતો’’તિ સુત્વા સત્થારં ખમાપેતું તત્થ અગમંસુ. કોસલરાજા ‘‘તે કિર કોસમ્બકા ભણ્ડનકારકા ભિક્ખૂ આગચ્છન્તી’’તિ સુત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, તેસં મમ વિજિતં પવિસિતું ન દસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘મહારાજ, સીલવન્તા એતે ભિક્ખૂ, કેવલં અઞ્ઞમઞ્ઞં વિવાદેન મમ વચનં ન ગણ્હિંસુ, ઇદાનિ મં ખમાપેતું આગચ્છન્તિ, આગચ્છન્તુ મહારાજા’’તિ. અનાથપિણ્ડિકોપિ ‘‘અહં, ભન્તે, તેસં વિહારં પવિસિતું ન દસ્સામી’’તિ વત્વા તથેવ ભગવતા પટિક્ખિત્તો તુણ્હી અહોસિ. સાવત્થિયં અનુપ્પત્તાનં પન તેસં ભગવા એકમન્તે વિવિત્તં કારાપેત્વા સેનાસનં દાપેસિ. અઞ્ઞે ભિક્ખૂ તેહિ સદ્ધિં નેવ એકતો નિસીદન્તિ, ન તિટ્ઠન્તિ, આગતાગતા સત્થારં પુચ્છન્તિ – ‘‘કતમેતે, ભન્તે, ભણ્ડનકારકા કોસમ્બકા ભિક્ખૂ’’તિ? સત્થા ‘‘એતે’’તિ દસ્સેતિ. ‘‘એતે કિર તે, એતે કિર તે’’તિ આગતાગતેહિ અઙ્ગુલિકા દસ્સિયમાના લજ્જાય સીસં ઉક્ખિપિતું અસક્કોન્તા ભગવતો પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા ભગવન્તં ખમાપેસું. સત્થા ‘‘ભારિયં વો, ભિક્ખવે, કતં, તુમ્હે હિ નામ માદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા મયિ સામગ્ગિં કરોન્તે મમ વચનં ન કરિત્થ, પોરાણકપણ્ડિતાપિ વજ્ઝપ્પત્તાનં માતાપિતૂનં ઓવાદં ¶ સુત્વા તેસુ જીવિતા વોરોપિયમાનેસુપિ તં અનતિક્કમિત્વા પચ્છા દ્વીસુ રટ્ઠેસુ રજ્જં કારયિંસૂ’’તિ વત્વા પુનદેવ ¶ કોસમ્બિકજાતકં (જા. ૧.૯.૧૦ આદયો) કથેત્વા ‘‘એવં, ભિક્ખવે, દીઘાવુકુમારો માતાપિતૂસુ ¶ જીવિતા વોરોપિયમાનેસુપિ તેસં ઓવાદં અનતિક્કમિત્વા પચ્છા બ્રહ્મદત્તસ્સ ધીતરં લભિત્વા દ્વીસુ કાસિકોસલરટ્ઠેસુ રજ્જં કારેસિ, તુમ્હેહિ પન મમ વચનં અકરોન્તેહિ ભારિયં કત’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘પરે ચ ન વિજાનન્તિ, મયમેત્થ યમામસે;

યે ચ તત્થ વિજાનન્તિ, તતો સમ્મન્તિ મેધગા’’તિ.

તત્થ પરેતિ પણ્ડિતે ઠપેત્વા તતો અઞ્ઞે ભણ્ડનકારકા પરે નામ. તે તત્થ સઙ્ઘમજ્ઝે કોલાહલં કરોન્તા ‘‘મયં યમામસે ઉપરમામ વિનસ્સામ સતતં સમિતં મચ્ચુસન્તિકં ગચ્છામા’’તિ ન વિજાનન્તિ. યે ચ તત્થ વિજાનન્તીતિ યે તત્થ પણ્ડિતા ‘‘મયં મચ્ચુસન્તિકં ગચ્છામા’’તિ વિજાનન્તિ. તતો સમ્મન્તિ મેધગાતિ એવઞ્હિ તે જાનન્તા યોનિસોમનસિકારં ઉપ્પાદેત્વા મેધગાનં કલહાનં વૂપસમાય પટિપજ્જન્તિ. અથ નેસં તાય પટિપત્તિયા તે મેધગા સમ્મન્તીતિ. અથ વા પરે ચાતિ પુબ્બે મયા ‘‘મા, ભિક્ખવે, ભણ્ડન’’ન્તિઆદીનિ વત્વા ઓવદિયમાનાપિ મમ ઓવાદસ્સ અપટિગ્ગહણેન અતિક્કમનેન અમામકા ¶ પરે નામ. ‘‘મયં છન્દાદિવસેન મિચ્છાગાહં ગહેત્વા એત્થ સઙ્ઘમજ્ઝે યમામસે ભણ્ડનાદીનં વુદ્ધિયા વાયમામા’’તિ ન વિજાનન્તિ. ઇદાનિ પન યોનિસો પચ્ચવેક્ખમાના તત્થ તુમ્હાકં અન્તરે યે ચ પણ્ડિતપુરિસા ‘‘પુબ્બે મયં છન્દાદિવસેન વાયમન્તા અયોનિસો પટિપન્ના’’તિ વિજાનન્તિ, તતો તેસં સન્તિકા તે પણ્ડિતપુરિસે નિસ્સાય ઇમે દાનિ કલહસઙ્ખાતા મેધગા સમ્મન્તીતિ અયમેત્થ અત્થોતિ.

ગાથાપરિયોસાને સમ્પત્તભિક્ખૂ સોતાપત્તિફલાદીસુ પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

સુભાનુપસ્સિન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સેતબ્યનગરં ઉપનિસ્સાય સિંસપાવને વિહરન્તો ચૂળકાળમહાકાળે આરબ્ભ કથેસિ.

સેતબ્યનગરવાસિનો ¶ હિ ચૂળકાળો, મજ્ઝિમકાળો, મહાકાળોતિ તયો ભાતરો કુટુમ્બિકા ¶ . તેસુ જેટ્ઠકનિટ્ઠા દિસાસુ વિચરિત્વા પઞ્ચહિ સકટસતેહિ ભણ્ડં આહરન્તિ, મજ્ઝિમકાળો આભતં વિક્કિણાતિ. અથેકસ્મિં સમયે તે ઉભોપિ ભાતરો ¶ પઞ્ચહિ સકટસતેહિ નાનાભણ્ડં ગહેત્વા સાવત્થિં ગન્ત્વા સાવત્થિયા ચ જેતવનસ્સ ચ અન્તરે સકટાનિ મોચયિંસુ. તેસુ મહાકાળો સાયન્હસમયે માલાગન્ધાદિહત્થે સાવત્થિવાસિનો અરિયસાવકે ધમ્મસ્સવનાય ગચ્છન્તે દિસ્વા ‘‘કુહિં ઇમે ગચ્છન્તી’’તિ પુચ્છિત્વા તમત્થં સુત્વા ‘‘અહમ્પિ ગમિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા કનિટ્ઠં આમન્તેત્વા, ‘‘તાત, તેસુ સકટેસુ અપ્પમત્તો હોહિ, અહં ધમ્મં સોતું ગચ્છામી’’તિ વત્વા ગન્ત્વા તથાગતં વન્દિત્વા પરિસપરિયન્તે નિસીદિ. સત્થા તં દિસ્વા તસ્સ અજ્ઝાસયવસેન અનુપુબ્બિં કથં કથેન્તો દુક્ખક્ખન્ધસુત્તાદિવસેન (મ. નિ. ૧.૧૬૩ આદયો) અનેકપરિયાયેન કામાનં આદીનવં ઓકારં સંકિલેસઞ્ચ કથેસિ. તં સુત્વા મહાકાળો ‘‘સબ્બં કિર પહાય ગન્તબ્બં, પરલોકં ગચ્છન્તં નેવ ભોગા, ન ઞાતકા ચ અનુગચ્છન્તિ, કિં મે ઘરાવાસેન પબ્બજિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા મહાજને સત્થારં વન્દિત્વા પક્કન્તે સત્થારં પબ્બજ્જં યાચિત્વા સત્થારા ‘‘નત્થિ તે કોચિ અપલોકેતબ્બો’’તિ વુત્તે, ‘‘કનિટ્ઠો મે, ભન્તે, અત્થી’’તિ વત્વા તેન હિ ‘‘અપલોકેહિ ન’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ વત્વા ગન્ત્વા કનિટ્ઠં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘તાત, ઇમં સબ્બં સાપતેય્યં પટિપજ્જાહી’’તિ આહ. ‘‘તુમ્હે ¶ પન કિં કરિસ્સથ ભાતિકા’’તિ? ‘‘અહં સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામી’’તિ. સો તં નાનપ્પકારેહિ યાચિત્વા નિવત્તેતું અસક્કોન્તો ‘‘સાધુ, સામિ, યથા અજ્ઝાસયં કરોથા’’તિ આહ. મહાકાળો ગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિ. ‘‘અહં ભાતિકં ગહેત્વાવ ઉપ્પબ્બજિસ્સામી’’તિ ચૂળકાળોપિ પબ્બજિ. અપરભાગે મહાકાળો ઉપસમ્પદં લભિત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા સાસને ધુરાનિ પુચ્છિત્વા સત્થારા દ્વીસુ ધુરેસુ કથિતેસુ ‘‘અહં, ભન્તે, મહલ્લકકાલે પબ્બજિતત્તા ગન્થધુરં પૂરેતું ન સક્ખિસ્સામિ, વિપસ્સનાધુરં પન પૂરેસ્સામી’’તિ યાવ અરહત્તા કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા સોસાનિકધુતઙ્ગં સમાદાય પઠમયામાતિક્કન્તે સબ્બેસુ નિદ્દં ઓક્કન્તેસુ સુસાનં ગન્ત્વા પચ્ચૂસકાલે સબ્બેસુ અનુટ્ઠિતેસુયેવ વિહારં આગચ્છતિ.

અથેકા ¶ સુસાનગોપિકા કાલી નામ છવડાહિકા થેરસ્સ ઠિતટ્ઠાનં નિસિન્નટ્ઠાનં ચઙ્કમિતટ્ઠાનઞ્ચ દિસ્વા ‘‘કો નુ ખો ઇધાગચ્છતિ, પરિગ્ગણ્હિસ્સામિ ન’’ન્તિ પરિગ્ગણ્હિતું અસક્કોન્તી એકદિવસં સુસાનકુટિકાયમેવ દીપં જાલેત્વા પુત્તધીતરો આદાય ગન્ત્વા એકમન્તે નિલીયમાના મજ્ઝિમયામે થેરં આગચ્છન્તં દિસ્વા ગન્ત્વા વન્દિત્વા, ‘‘અય્યો, નો, ભન્તે, ઇમસ્મિં ઠાને વિહરતી’’તિ આહ. ‘‘આમ, ઉપાસિકે’’તિ. ‘‘ભન્તે, સુસાને વિહરન્તેહિ ¶ નામ વત્તં ઉગ્ગણ્હિતું વટ્ટતી’’તિ. થેરો ‘‘કિં પન મયં તયા કથિતવત્તે વત્તિસ્સામા’’તિ અવત્વા ‘‘કિં કાતું વટ્ટતિ ઉપાસિકે’’તિ આહ. ‘‘ભન્તે, સોસાનિકેહિ નામ ¶ સુસાને વસનભાવો સુસાનગોપકાનઞ્ચ વિહારે મહાથેરસ્સ ચ ગામભોજકસ્સ ચ કથેતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘થેરો કિં કારણા’’તિ? ‘‘કતકમ્મા ચોરા ધનસામિકેહિ પદાનુપદં અનુબદ્ધા સુસાને ભણ્ડકં છડ્ડેત્વા પલાયન્તિ, અથ મનુસ્સા સોસાનિકાનં પરિપન્થં કરોન્તિ, એતેસં પન કથિતે ‘મયં ઇમસ્સ ભદ્દન્તસ્સ એત્તકં નામ કાલં એત્થ વસનભાવં જાનામ, અચોરો એસો’તિ ઉપદ્દવં નિવારેન્તિ. તસ્મા એતેસં કથેતું વટ્ટતી’’તિ.

‘‘થેરો અઞ્ઞં કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘ભન્તે, સુસાને વસન્તેન નામ અય્યેન મચ્છમંસતિલપિટ્ઠતેલગુળાદીનિ વજ્જેતબ્બાનિ, દિવા ન નિદ્દાયિતબ્બં, કુસીતેન ન ભવિતબ્બં, આરદ્ધવીરિયેન ભવિતબ્બં, અસઠેન અમાયાવિના હુત્વા કલ્યાણજ્ઝાસયેન ભવિતબ્બં, સાયં સબ્બેસુ સુત્તેસુ વિહારતો આગન્તબ્બં, પચ્ચૂસકાલે સબ્બેસુ અનુટ્ઠિતેસુયેવ વિહારં ગન્તબ્બં. સચે, ભન્તે, અય્યો ઇમસ્મિં ઠાને એવં વિહરન્તો પબ્બજિતકિચ્ચં મત્થકં પાપેતું સક્ખિસ્સતિ, સચે મતસરીરં આનેત્વા છડ્ડેન્તિ, અહં કમ્બલકૂટાગારં આરોપેત્વા ગન્ધમાલાદીહિ સક્કારં કત્વા સરીરકિચ્ચં કરિસ્સામિ. નો ચે સક્ખિસ્સતિ, ચિતકં આરોપેત્વા અગ્ગિં જાલેત્વા સઙ્કુના આકડ્ઢિત્વા બહિ ¶ ખિપિત્વા ફરસુના કોટ્ટેત્વા ખણ્ડાખણ્ડિકં છિન્દિત્વા અગ્ગિમ્હિ પક્ખિપિત્વા ઝાપેસ્સામી’’તિ આહ. અથ નં થેરો ‘‘સાધુ ભદ્દે, એકં પન રૂપારમ્મણં દિસ્વા મય્હં કથેય્યાસી’’તિ આહ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ પચ્ચસ્સોસિ. થેરો યથાજ્ઝાસયેન સુસાને સમણધમ્મં કરોતિ. ચૂળકાળત્થેરો ¶ પન ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય ઘરાવાસં ચિન્તેતિ, પુત્તદારં અનુસ્સરતિ. ‘‘ભાતિકો મે અતિભારિયં કમ્મં કરોતી’’તિ ચિન્તેતિ.

અથેકા કુલધીતા તંમુહુત્તસમુટ્ઠિતેન બ્યાધિના સાયન્હસમયે અમિલાતા અકિલન્તા કાલમકાસિ. તમેનં ઞાતકાદયો દારુતેલાદીહિ સદ્ધિં સાયં સુસાનં નેત્વા સુસાનગોપિકાય ‘‘ઇમં ઝાપેહી’’તિ ભતિં દત્વા નિય્યાદેત્વા પક્કમિંસુ. સા તસ્સા પારુતવત્થં અપનેત્વા તંમુહુત્તમતં પીણિતપીણિતં સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં દિસ્વા, ‘‘ઇમં અય્યસ્સ દસ્સેતું પતિરૂપં આરમ્મણ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ગન્ત્વા થેરં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, એવરૂપં નામ આરમ્મણં અત્થિ, ઓલોકેથ અય્યા’’તિ આહ. થેરો ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા પારુપનં નીહરાપેત્વા પાદતલતો યાવ કેસગ્ગા ઓલોકેત્વા ‘‘અતિપીણિતમેતં ¶ રૂપં સુવણ્ણવણ્ણં અગ્ગિમ્હિ નં પક્ખિપિત્વા મહાજાલાહિ ગહિતમત્તકાલે મય્હં આરોચેય્યાસી’’તિ વત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગન્ત્વા નિસીદિ. સા તથા કત્વા થેરસ્સ આરોચેસિ. થેરો ગન્ત્વા ઓલોકેસિ. જાલાય પહટપહટટ્ઠાનં કબરગાવિયા વિય સરીરવણ્ણં અહોસિ, પાદા નમિત્વા ઓલમ્બિંસુ, હત્થા પટિકુટિંસુ, ઊરુનલાટં નિચ્ચમ્મં અહોસિ ¶ . થેરો ‘‘ઇદં સરીરં ઇદાનેવ ઓલોકેન્તાનં અપરિયન્તકરં હુત્વા ઇદાનેવ ખયં પત્તં વયં પત્ત’’ન્તિ રત્તિટ્ઠાનં ગન્ત્વા નિસીદિત્વા ખયવયં સમ્પસ્સમાનો –

‘‘અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા, ઉપ્પાદવયધમ્મિનો;

ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝન્તિ, તેસં વૂપસમો સુખો’’તિ. (દી. નિ. ૨.૨૨૧, ૨૭૨; સં. નિ. ૧.૧૮૬; ૨.૧૪૩; જા. ૧.૧.૯૫) –

ગાથં વત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ.

તસ્મિં અરહત્તં પત્તે સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ચારિકં ચરમાનો સેતબ્યં ગન્ત્વા સિંસપાવનં પાવિસિ. ચૂળકાળસ્સ ભરિયાયો ‘‘સત્થા કિર અનુપ્પત્તો સિંસપાવન’’ન્તિ સુત્વા ‘‘અમ્હાકં સામિકં ગણ્હિસ્સામા’’તિ પેસેત્વા સત્થારં નિમન્તાપેસું. બુદ્ધાનં પન અપરિચિણ્ણટ્ઠાને આસનપઞ્ઞત્તિં આચિક્ખન્તેન એકેન ભિક્ખુના પઠમતરં ગન્તું વટ્ટતિ. બુદ્ધાનઞ્હિ મજ્ઝિમટ્ઠાને આસનં પઞ્ઞાપેત્વા તસ્સ દક્ખિણતો ¶ સારિપુત્તત્થેરસ્સ, વામતો ¶ મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ, તતો પટ્ઠાય ઉભોસુ પસ્સેસુ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આસનં પઞ્ઞાપેતબ્બં હોતિ. તસ્મા મહાકાળત્થેરો ચીવરપારુપનટ્ઠાને ઠત્વા, ‘‘ચૂળકાળ, ત્વં પુરતો ગન્ત્વા આસનપઞ્ઞત્તિં આચિક્ખા’’તિ ચૂળકાળં પેસેસિ. તસ્સ દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય ગેહજના તેન સદ્ધિં પરિહાસં કરોન્તા નીચાસનાનિ સઙ્ઘત્થેરસ્સ કોટિયં અત્થરન્તિ, ઉચ્ચાસનાનિ સઙ્ઘનવકસ્સ કોટિયં. ઇતરો ‘‘મા એવં કરોથ, નીચાસનાનિ ઉપરિ મા પઞ્ઞાપેથ, ઉચ્ચાસનાનિ ઉપરિ પઞ્ઞાપેથ, નીચાસનાનિ હેટ્ઠા’’તિ આહ. ઇત્થિયો તસ્સ વચનં અસુણન્તિયો વિય ‘‘ત્વં કિં કરોન્તો વિચરસિ, કિં તવ આસનાનિ પઞ્ઞાપેતું ન વટ્ટતિ, ત્વં કં આપુચ્છિત્વા પબ્બજિતો, કેન પબ્બજિતોસિ, કસ્મા ઇધાગતોસી’’તિ વત્વા નિવાસનપારુપનં અચ્છિન્દિત્વા સેતકાનિ નિવાસેત્વા સીસે ચ માલાચુમ્બુટકં ઠપેત્વા, ‘‘ગચ્છ સત્થારં આનેહિ, મયં આસનાનિ પઞ્ઞાપેસ્સામા’’તિ પહિણિંસુ. ન ચિરં ભિક્ખુભાવે ઠત્વા અવસ્સિકોવ ઉપ્પબ્બજિતત્તા લજ્જિતું ન જાનાતિ, તસ્મા સો તેન આકપ્પેન નિરાસઙ્કોવ ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં આદાય આગતો. ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પન ભત્તકિચ્ચાવસાને મહાકાળસ્સ ભરિયાયો ‘‘ઇમાહિ અત્તનો સામિકો ગહિતો, મયમ્પિ અમ્હાકં સામિકં ગણ્હિસ્સામા’’તિ ¶ ચિન્તેત્વા પુનદિવસે સત્થારં નિમન્તયિંસુ. તદા પન આસનપઞ્ઞાપનત્થં અઞ્ઞો ભિક્ખુ અગમાસિ. તા તસ્મિં ખણે ઓકાસં અલભિત્વા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિસીદાપેત્વા ભિક્ખં અદંસુ. ચૂળકાળસ્સ પન દ્વે ભરિયાયો, મજ્ઝિમકાળસ્સ ¶ ચતસ્સો, મહાકાળસ્સ પન અટ્ઠ. ભિક્ખૂપિ ભત્તકિચ્ચં કાતુકામા નિસીદિત્વા ભત્તકિચ્ચમકંસુ, બહિ ગન્તુકામા ઉટ્ઠાય અગમંસુ. સત્થા પન નિસીદિત્વા ભત્તકિચ્ચં કરિ. તસ્સ ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને તા ઇત્થિયો, ‘‘ભન્તે, મહાકાળો અમ્હાકં અનુમોદનં કત્વા આગચ્છિસ્સતિ, તુમ્હે પુરતો ગચ્છથા’’તિ વદિંસુ. સત્થા ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા પુરતો અગમાસિ. ગામદ્વારં પત્વા ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાયિંસુ ‘‘કિં નામેતં સત્થારા કતં, ઞત્વા નુ ખો કતં, ઉદાહુ અજાનિત્વા. હિય્યો ચૂળકાળસ્સ પુરતો ગતત્તા પબ્બજ્જન્તરાયો જાતો, અજ્જ અઞ્ઞસ્સ પુરતો ગતત્તા અન્તરાયો નાહોસિ. ઇદાનિ મહાકાળં ઠપેત્વા આગતો, સીલવા ખો પન ભિક્ખુ આચારસમ્પન્નો, કરિસ્સતિ નુ ખો તસ્સ પબ્બજ્જન્તરાય’’ન્તિ. સત્થા તેસં વચનં સુત્વા નિવત્તિત્વા ઠિતો ‘‘કિં કથેથ, ભિક્ખવે’’તિ પુચ્છિ ¶ . તે તમત્થં આરોચેસું. ‘‘કિં પન તુમ્હે, ભિક્ખવે, ચૂળકાળં વિય મહાકાળં સલ્લક્ખેથા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’. તસ્સ હિ દ્વે પજાપતિયો, ઇમસ્સ અટ્ઠ. ‘‘અટ્ઠહિ પરિક્ખિપિત્વા ગહિતો કિં કરિસ્સતિ, ભન્તે’’તિ? સત્થા ‘‘મા, ભિક્ખવે, એવં અવચુત્થ, ચૂળકાળો ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય સુભારમ્મણબહુલો વિહરતિ, પપાતે ઠિતો દુબ્બલરુક્ખસદિસો. મય્હં પન પુત્તો મહાકાળો ¶ અસુભાનુપસ્સી વિહરતિ, ઘનસેલપબ્બતો વિય અચલો’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘સુભાનુપસ્સિં વિહરન્તં, ઇન્દ્રિયેસુ અસંવુતં;

ભોજનમ્હિ ચામત્તઞ્ઞું, કુસીતં હીનવીરિયં;

તં વે પસહતિ મારો, વાતો રુક્ખંવ દુબ્બલં.

‘‘અસુભાનુપસ્સિં વિહરન્તં, ઇન્દ્રિયેસુ સુસંવુતં;

ભોજનમ્હિ ચ મત્તઞ્ઞું, સદ્ધં આરદ્ધવીરિયં;

તં વે નપ્પસહતી મારો, વાતો સેલંવ પબ્બત’’ન્તિ.

તત્થ સુભાનુપસ્સિં વિહરન્તન્તિ સુતં અનુપસ્સન્તં, ઇટ્ઠારમ્મણે માનસં વિસ્સજ્જેત્વા વિહરન્તન્તિ અત્થો. યો હિ પુગ્ગલો નિમિત્તગ્ગાહં અનુબ્યઞ્જનગ્ગાહં ગણ્હન્તો ‘‘નખા સોભના’’તિ ગણ્હાતિ, ‘‘અઙ્ગુલિયો સોભના’’તિ ગણ્હાતિ, ‘‘હત્થપાદા, જઙ્ઘા, ઊરુ, કટિ, ઉદરં, થના, ગીવા, ઓટ્ઠા, દન્તા, મુખં, નાસા, અક્ખીનિ, કણ્ણા, ભમુકા, નલાટં, કેસા, સોભના’’તિ ગણ્હાતિ, ‘‘કેસા, લોમા, નખા, દન્તા, તચો, સોભના’’તિ ¶ ગણ્હાતિ, વણ્ણો સુભો, સણ્ઠાનં સુભન્તિ, અયં સુભાનુપસ્સી નામ. એવં તં સુભાનુપસ્સિં વિહરન્તં. ઇન્દ્રિયેસૂતિ ¶ ચક્ખાદીસુ છસુ ઇન્દ્રિયેસુ. અસંવુતન્તિ ચક્ખુદ્વારાદીનિ અરક્ખન્તં. પરિયેસનમત્તા પટિગ્ગહણમત્તા પરિભોગમત્તાતિ ઇમિસ્સા મત્તાય અજાનનતો ભોજનમ્હિ ચામત્તઞ્ઞું. અપિચ પચ્ચવેક્ખણમત્તા વિસ્સજ્જનમત્તાતિ ઇમિસ્સાપિ મત્તાય અજાનનતો અમત્તઞ્ઞું, ઇદં ભોજનં ધમ્મિકં, ઇદં અધમ્મિકન્તિપિ અજાનન્તં. કામચ્છન્દબ્યાપાદવિહિંસાવિતક્કવસિતાય કુસીતં. હીનવીરિયન્તિ નિબ્બીરિયં ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ વીરિયકરણરહિતં. પસહતીતિ અભિભવતિ અજ્ઝોત્થરતિ. વાતો રુક્ખંવ દુબ્બલન્તિ બલવવાતો છિન્નપપાતે જાતં દુબ્બલરુક્ખં વિય. યથા હિ સો વાતો તસ્સ દુબ્બલરુક્ખસ્સ પુપ્ફફલપલ્લવાદીનિપિ પાતેતિ, ખુદ્દકસાખાપિ ભઞ્જતિ, મહાસાખાપિ ¶ ભઞ્જતિ, સમૂલકમ્પિ તં રુક્ખં ઉપ્પાટેત્વા ઉદ્ધંમૂલં અધોસાખં કત્વા ગચ્છતિ, એવમેવ એવરૂપં પુગ્ગલં અન્તો ઉપ્પન્નો કિલેસમારો પસહતિ, બલવવાતો દુબ્બલરુક્ખસ્સ ¶ પુપ્ફફલપલ્લવાદિપાતનં વિય ખુદ્દાનુખુદ્દકાપત્તિઆપજ્જનમ્પિ કરોતિ, ખુદ્દકસાખાભઞ્જનં વિય નિસ્સગ્ગિયાદિઆપત્તિઆપજ્જનમ્પિ કરોતિ, મહાસાખાભઞ્જનં વિય તેરસસઙ્ઘાદિસેસાપત્તિઆપજ્જનમ્પિ કરોતિ, ઉપ્પાટેત્વા ઉદ્ધં, મૂલકં હેટ્ઠાસાખં કત્વા પાતનં વિય પારાજિકાપત્તિઆપજ્જનમ્પિ કરોતિ, સ્વાક્ખાતસાસના નીહરિત્વા કતિપાહેનેવ ગિહિભાવં પાપેતીતિ એવં એવરૂપં પુગ્ગલં કિલેસમારો અત્તનો વસે વત્તેતીતિ અત્થો.

અસુભાનુપસ્સિન્તિ દસસુ અસુભેસુ અઞ્ઞતરં અસુભં પસ્સન્તં પટિકૂલમનસિકારે યુત્તં કેસે અસુભતો પસ્સન્તં લોમે નખે દન્તે તચં વણ્ણં સણ્ઠાનં અસુભતો પસ્સન્તં. ઇન્દ્રિયેસૂતિ છસુ ઇન્દ્રિયેસુ. સુસંવુતન્તિ નિમિત્તાદિગ્ગાહરહિતં પિહિતદ્વારં. અમત્તઞ્ઞુતાપટિક્ખેપેન ભોજનમ્હિ ચ મત્તઞ્ઞું. સદ્ધન્તિ કમ્મસ્સ ચેવ ફલસ્સ ચ સદ્દહનલક્ખણાય લોકિકાય સદ્ધાય ચેવ તીસુ વત્થૂસુ અવેચ્ચપ્પસાદસઙ્ખાતાય લોકુત્તરસદ્ધાય ચ સમન્નાગતં. આરદ્ધવીરિયન્તિ પગ્ગહિતવીરિયં પરિપુણ્ણવીરિયં. તં વેતિ એવરૂપં તં પુગ્ગલં યથા દુબ્બલવાતો સણિકં પહરન્તો એકગ્ઘનં સેલં ચાલેતું ન સક્કોતિ, તથા ¶ અબ્ભન્તરે ઉપ્પજ્જમાનોપિ દુબ્બલકિલેસમારો નપ્પસહતિ, ખોભેતું વા ચાલેતું વા ન સક્કોતીતિ અત્થો.

તાપિ ખો તસ્સ પુરાણદુતિયિકાયો થેરં પરિવારેત્વા ‘‘ત્વં કં આપુચ્છિત્વા પબ્બજિતો, ઇદાનિ ગિહી ભવિસ્સસિ ન ભવિસ્સસી’’તિઆદીનિ વત્વા કાસાવં નીહરિતુકામા અહેસું. થેરો તાસં આકારં સલ્લક્ખેત્વા નિસિન્નાસના વુટ્ઠાય ઇદ્ધિયા ઉપ્પત્તિત્વા કૂટાગારકણ્ણિકં દ્વિધા ભિન્દિત્વા આકાસેનાગન્ત્વા સત્થરિ ગાથા પરિયોસાપેન્તેયેવ સત્થુ સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં અભિત્થવન્તો આકાસતો ઓતરિત્વા તથાગતસ્સ પાદે વન્દિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ સમ્પત્તભિક્ખૂ સોતાપત્તિફલાદીસુ પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

અનિક્કસાવોતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો રાજગહે દેવદત્તસ્સ કાસાવલાભં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે દ્વે અગ્ગસાવકા પઞ્ચસતે પઞ્ચસતે અત્તનો અત્તનો પરિવારે આદાય સત્થારં આપુચ્છિત્વા વન્દિત્વા જેતવનતો રાજગહં અગમંસુ. રાજગહવાસિનો દ્વેપિ તયોપિ બહૂપિ એકતો હુત્વા આગન્તુકદાનં અદંસુ. અથેકદિવસં આયસ્મા સારિપુત્તો અનુમોદનં કરોન્તો ¶ ‘‘ઉપાસકા એકો સયં દાનં દેતિ, પરં ન સમાદપેતિ, સો નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને ભોગસમ્પદં લભતિ, નો પરિવારસમ્પદં. એકો સયં ન દેતિ, પરં સમાદપેતિ, સો નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને પરિવારસમ્પદં લભતિ, નો ભોગસમ્પદં. એકો સયમ્પિ ન દેતિ, પરમ્પિ ન સમાદપેતિ, સો નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને કઞ્જિકમત્તમ્પિ કુચ્છિપૂરં ન લભતિ, અનાથો હોતિ નિપ્પચ્ચયો. એકો સયમ્પિ દેતિ, પરમ્પિ સમાદપેતિ, સો નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને અત્તભાવસતેપિ અત્તભાવસહસ્સેપિ અત્તભાવસતસહસ્સેપિ ભોગસમ્પદઞ્ચેવ પરિવારસમ્પદઞ્ચ લભતી’’તિ એવં ધમ્મં દેસેસિ.

તમેકો પણ્ડિતપુરિસો ધમ્મં સુત્વા ‘‘અચ્છરિયા વત ભો, અબ્ભુતા વત ભો ધમ્મદેસના, સુકારણં કથિતં, મયા ઇમાસં દ્વિન્નં સમ્પત્તીનં નિપ્ફાદકં કમ્મં કાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘ભન્તે, સ્વે મય્હં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ થેરં નિમન્તેસિ. ‘‘કિત્તકેહિ તે ભિક્ખૂહિ અત્થો ઉપાસકા’’તિ. ‘‘કિત્તકા પન વો, ભન્તે, પરિવારા’’તિ? ‘‘સહસ્સમત્તા ઉપાસકા’’તિ. ‘‘સબ્બેહિ સદ્ધિંયેવ સ્વે ભિક્ખં ગણ્હથ, ભન્તે’’તિ. ‘‘થેરો અધિવાસેસિ’’. ઉપાસકો નગરવીથિયં ચરન્તો – ‘‘અમ્મા, તાતા, મયા ભિક્ખુસહસ્સં નિમન્તિતં, તુમ્હે કિત્તકાનં ભિક્ખૂનં ભિક્ખં દાતું સક્ખિસ્સથ, તુમ્હે કિત્તકાન’’ન્તિ સમાદપેસિ. મનુસ્સા અત્તનો અત્તનો પહોનકનિયામેન ¶ – ‘‘મયં દસન્નં દસ્સામ, મયં વીસતિયા, મયં સતસ્સા’’તિ આહંસુ. ઉપાસકો – ‘‘તેન હિ એકસ્મિં ઠાને સમાગમં કત્વા એકતોવ પરિવિસિસ્સામ ¶ , સબ્બે તિલતણ્ડુલસપ્પિમધુફાણિતાદીનિ સમાહરથા’’તિ એકસ્મિં ઠાને સમાહરાપેસિ.

અથસ્સ ¶ એકો કુટુમ્બિકો સતસહસ્સગ્ઘનિકં ગન્ધકાસાવવત્થં દત્વા – ‘‘સચે તે દાનવત્તં નપ્પહોતિ, ઇદં વિસ્સજ્જેત્વા યં ઊનં, તં પૂરેય્યાસિ. સચે પહોતિ, યસ્સિચ્છસિ, તસ્સ ભિક્ખુનો દદેય્યાસી’’તિ આહ. તદા તસ્સ સબ્બં દાનવત્તં પહોસિ, કિઞ્ચિ ઊનં નામ નાહોસિ. સો મનુસ્સે પુચ્છિ – ‘‘ઇદં, અય્યા, કાસાવં એકેન કુટુમ્બિકેન એવં નામ વત્વા દિન્નં અતિરેકં જાતં, કસ્સ નં દેમા’’તિ. એકચ્ચે ‘‘સારિપુત્તત્થેરસ્સા’’તિ આહંસુ. એકચ્ચે ‘‘થેરો સસ્સપાકસમયે આગન્ત્વા ગમનસીલો, દેવદત્તો અમ્હાકં મઙ્ગલામઙ્ગલેસુ સહાયો ઉદકમણિકો વિય નિચ્ચં પતિટ્ઠિતો, તસ્સ તં દેમા’’તિ આહંસુ. સમ્બહુલિકાય કથાયપિ ‘‘દેવદત્તસ્સ દાતબ્બ’’ન્તિ વત્તારો બહુતરા અહેસું, અથ નં દેવદત્તસ્સ અદંસુ. સો તં છિન્દિત્વા સિબ્બિત્વા રજિત્વા નિવાસેત્વા પારુપિત્વા વિચરતિ. તં દિસ્વા મનુસ્સા ‘‘નયિદં દેવદત્તસ્સ અનુચ્છવિકં, સારિપુત્તત્થેરસ્સ અનુચ્છવિકં. દેવદત્તો અત્તનો અનનુચ્છવિકં નિવાસેત્વા પારુપિત્વા વિચરતી’’તિ વદિંસુ. અથેકો ¶ દિસાવાસિકો ભિક્ખુ રાજગહા સાવત્થિં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા કતપટિસન્થારો સત્થારા દ્વિન્નં અગ્ગસાવકાનં ફાસુવિહારં પુચ્છિતો આદિતો પટ્ઠાય સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેસિ. સત્થા ‘‘ન ખો ભિક્ખુ ઇદાનેવેસો અત્તનો અનનુચ્છવિકં વત્થં ધારેતિ, પુબ્બેપિ ધારેસિયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ –

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બારાણસિવાસી એકો હત્થિમારકો હત્થિં મારેત્વા મારેત્વા દન્તે ચ નખે ચ અન્તાનિ ચ ઘનમંસઞ્ચ આહરિત્વા વિક્કિણન્તો જીવિતં કપ્પેતિ. અથેકસ્મિં અરઞ્ઞે અનેકસહસ્સા હત્થિનો ગોચરં ગહેત્વા ગચ્છન્તા પચ્ચેકબુદ્ધે દિસ્વા તતો પટ્ઠાય ગચ્છમાના ગમનાગમનકાલે જણ્ણુકેહિ નિપતિત્વા વન્દિત્વા પક્કમન્તિ. એકદિવસઞ્હિ હત્થિમારકો તં કિરિયં દિસ્વા – ‘‘અહં ઇમે કિચ્છેન મારેમિ, ઇમે ચ ગમનાગમનકાલે પચ્ચેકબુદ્ધે વન્દન્તિ, કિં નુ ખો દિસ્વા વન્દન્તી’’તિ ચિન્તેન્તો – ‘‘કાસાવ’’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા, ‘‘મયાપિ ઇદાનિ કાસાવં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા એકસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ જાતસ્સરં ઓરુય્હ ન્હાયન્તસ્સ તીરે ઠપિતેસુ કાસાવેસુ ચીવરં થેનેત્વા ¶ તેસં હત્થીનં ગમનાગમનમગ્ગે સત્તિં ગહેત્વા સસીસં પારુપિત્વા નિસીદતિ. હત્થિનો તં દિસ્વા – ‘‘પચ્ચેકબુદ્ધો’’તિ સઞ્ઞાય વન્દિત્વા પક્કમન્તિ. સો તેસં સબ્બપચ્છતો ગચ્છન્તં સત્તિયા પહરિત્વા મારેત્વા દન્તાદીનિ ગહેત્વા સેસં ભૂમિયં ¶ નિખણિત્વા ગચ્છતિ. અપરભાગે બોધિસત્તો ¶ હત્થિયોનિયં પટિસન્ધિં ગહેત્વા હત્થિજેટ્ઠકો યૂથપતિ અહોસિ. તદાપિ સો તથેવ કરોતિ. મહાપુરિસો અત્તનો પરિસાય પરિહાનિં ઞત્વા, ‘‘કુહિં ઇમે હત્થી ગતા, મન્દા જાતા’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ન જાનામ, સામી’’તિ વુત્તે, ‘‘કુહિઞ્ચિ ગચ્છન્તા મં અનાપુચ્છિત્વા ન ગમિસ્સન્તિ, પરિપન્થેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ વત્વા, ‘‘એકસ્મિં ઠાને કાસાવં પારુપિત્વા નિસિન્નસ્સ સન્તિકા પરિપન્થેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ પરિસઙ્કિત્વા, ‘‘તં પરિગ્ગણ્હિતું વટ્ટતી’’તિ સબ્બે હત્થી પુરતો પેસેત્વા સયં પચ્છતો વિલમ્બમાનો આગચ્છતિ. સો સેસહત્થીસુ વન્દિત્વા ગતેસુ મહાપુરિસં આગચ્છન્તં દિસ્વા ચીવરં સંહરિત્વા સત્તિં વિસ્સજ્જિ. મહાપુરિસો સતિં ઉપ્પટ્ઠપેત્વા આગચ્છન્તો પચ્છતો પટિક્કમિત્વા સત્તિં વિવજ્જેસિ. અથ નં ‘‘ઇમિના ઇમે હત્થી નાસિતા’’તિ ગણ્હિતું પક્ખન્દિ. ઇતરો એકં રુક્ખં પુરતો કત્વા નિલીયિ. અથ ‘‘નં રુક્ખેન સદ્ધિં સોણ્ડાય પરિક્ખિપિત્વા ગહેત્વા ભૂમિયં પોથેસ્સામી’’તિ તેન નીહરિત્વા દસ્સિતં કાસાવં દિસ્વા – ‘‘સચાહં ઇમસ્મિં દુબ્ભિસ્સામિ, અનેકસહસ્સેસુ મે બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધખીણાસવેસુ લજ્જા નામ ભિન્ના ભવિસ્સતી’’તિ અધિવાસેત્વા – ‘‘તયા મે એત્તકા ઞાતકા નાસિતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, સામી’’તિ. ‘‘કસ્મા એવં ભારિયકમ્મમકાસિ, અત્તનો અનનુચ્છવિકં વીતરાગાનં અનુચ્છવિકં વત્થં પરિદહિત્વા એવરૂપં કમ્મં કરોન્તેન ભારિયં તયા કત’’ન્તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા ઉત્તરિપિ નં નિગ્ગણ્હન્તો ‘‘અનિક્કસાવો ¶ કાસાવં…પે… સ વે કાસાવમરહતી’’તિ ગાથં વત્વા – ‘‘અયુત્તં તે કત’’ન્તિ વત્વા તં વિસ્સજ્જેસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા, ‘‘તદા હત્થિમારકો દેવદત્તો અહોસિ, તસ્સ નિગ્ગાહકો હત્થિનાગો અહમેવા’’તિ જાતકં સમોધાનેત્વા, ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ દેવદત્તો અત્તનો અનનુચ્છવિકં વત્થં ધારેસિયેવા’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અનિક્કસાવો ¶ કાસાવં, યો વત્થં પરિદહિસ્સતિ;

અપેતો દમસચ્ચેન, ન સો કાસાવમરહતિ.

‘‘યો ચ વન્તકસાવસ્સ, સીલેસુ સુસમાહિતો;

ઉપેતો દમસચ્ચેન, સ વે કાસાવમરહતી’’તિ.

છદ્દન્તજાતકેનાપિ (જા. ૧.૧૬.૧૨૨-૧૨૩) ચ અયમત્થો દીપેતબ્બો.

તત્થ ¶ અનિક્કસાવોતિ રાગાદીહિ કસાવેહિ સકસાવો. પરિદહિસ્સતીતિ નિવાસનપારુપનઅત્થરણવસેન પરિભુઞ્જિસ્સતિ. પરિધસ્સતીતિપિ પાઠો. અપેતો દમસચ્ચેનાતિ ઇન્દ્રિયદમેન ચેવ પરમત્થસચ્ચપક્ખિકેન વચીસચ્ચેન ચ અપેતો, વિયુત્તો પરિચ્ચત્થોતિ અત્થો. ન સોતિ સો એવરૂપો પુગ્ગલો કાસાવં પરિદહિતું નારહતિ. વન્તકસાવસ્સાતિ ચતૂહિ મગ્ગેહિ વન્તકસાવો છડ્ડિતકસાવો પહીનકસાવો અસ્સ. સીલેસૂતિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલેસુ. સુસમાહિતોતિ સુટ્ઠુ સમાહિતો સુટ્ઠિતો. ઉપેતોતિ ઇન્દ્રિયદમેન ચેવ વુત્તપ્પકારેન ચ સચ્ચેન ઉપગતો. સ વેતિ સો એવરૂપો પુગ્ગલો તં ગન્ધકાસાવવત્થં અરહતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ સો દિસાવાસિકો ભિક્ખુ સોતાપન્નો અહોસિ, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ. દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા અહોસીતિ.

અસારે સારમતિનોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો અગ્ગસાવકેહિ નિવેદિતં સઞ્ચયસ્સ અનાગમનં આરબ્ભ કથેસિ.

તત્રાયં અનુપુબ્બિકથા – અમ્હાકઞ્હિ સત્થા ઇતો કપ્પસતસહસ્સાધિકાનં ચતુન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે અમરવતિયા નામ નગરે સુમેધો નામ બ્રાહ્મણકુમારો હુત્વા સબ્બસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં પત્વા માતાપિતૂનં ¶ અચ્ચયેન અનેકકોટિસઙ્ખ્યં ધનં પરિચ્ચજિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા હિમવન્તે વસન્તો ઝાનાભિઞ્ઞા નિબ્બત્તેત્વા આકાસેન ગચ્છન્તો દીપઙ્કરદસબલસ્સ સુદસ્સનવિહારતો રમ્મવતીનગરં પવિસનત્થાય મગ્ગં સોધયમાનં જનં દિસ્વા સયમ્પિ એકં પદેસં ગહેત્વા મગ્ગં સોધેતિ. તસ્મિં અસોધિતેયેવ આગતસ્સ સત્થુનો અત્તાનં સેતું કત્વા કલલે અજિનચમ્મં અત્થરિત્વા ‘‘સત્થા સસાવકસઙ્ઘો કલલં અનક્કમિત્વા મં અક્કમન્તો ગચ્છતૂ’’તિ નિપન્નો. સત્થારા તં દિસ્વાવ ‘‘બુદ્ધઙ્કુરો એસ, અનાગતે કપ્પસતસહસ્સાધિકાનં ચતુન્નં ¶ અસઙ્ખ્યેય્યાનં પરિયોસાને ગોતમો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકતો. તસ્સ સત્થુનો અપરભાગે ‘‘કોણ્ડઞ્ઞો મઙ્ગલો સુમનો રેવતો સોભિતો અનોમદસ્સી પદુમો નારદો પદુમુત્તરો સુમેધો સુજાતો પિયદસ્સી અત્થદસ્સી ધમ્મદસ્સી સિદ્ધત્થો તિસ્સો ફુસ્સો વિપસ્સી સિખી વેસ્સભૂ કકુસન્ધો કોણાગમનો કસ્સપો’’તિ લોકં ઓભાસેત્વા ઉપ્પન્નાનં ઇમેસમ્પિ તેવીસતિયા ¶ બુદ્ધાનં સન્તિકે લદ્ધબ્યાકરણો, ‘‘દસ પારમિયો, દસ ઉપપારમિયો, દસ પરમત્થપારમિયો’’તિ સમત્તિંસ પારમિયો પૂરેત્વા વેસ્સન્તરત્તભાવે ઠિતો પથવિકમ્પનાનિ મહાદાનાનિ દત્વા પુત્તદારં પરિચ્ચજિત્વા આયુપરિયોસાને તુસિતપુરે નિબ્બત્તિત્વા તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા દસ સહસ્સચક્કવાળદેવતાહિ સન્નિપતિત્વા –

‘‘કાલો દેવ મહાવીર, ઉપ્પજ્જ માતુકુચ્છિયં;

સદેવકં તારયન્તો, બુજ્ઝસ્સુ અમતં પદ’’ન્તિ. (બુ. વં. ૧.૬૭) –

‘‘કાલં દેસઞ્ચ દીપઞ્ચ, કુલં માતરમેવ ચ;

ઇમે પઞ્ચ વિલોકેત્વા, ઉપ્પજ્જતિ મહાયસો’’તિ. –

પઞ્ચ મહાવિલોકનાનિ વિલોકેત્વા તતો ચુતો સક્યરાજકુલે પટિસન્ધિં ગહેત્વા દસમાસચ્ચયેન માતુકુચ્છિતો વિજાયિ. સોળસવસ્સકાલે તત્થ મહાસમ્પત્તિયા પરિહરિયમાનો અનુક્કમેન ભદ્રયોબ્બનં પત્વા તિણ્ણં ઉતૂનં અનુચ્છવિકેસુ તીસુ પાસાદેસુ દેવલોકસિરિં ¶ વિય રજ્જસિરિં અનુભવન્તો ઉય્યાનકીળાય ગમનસમયે અનુક્કમેન જિણ્ણબ્યાધિમતસઙ્ખાતે તયો ¶ દેવદૂતે દિસ્વા સઞ્જાતસંવેગો નિવત્તિત્વા ચતુત્થવારે પબ્બજિતં દિસ્વા, ‘‘સાધુ પબ્બજ્જા’’તિ પબ્બજ્જાય રુચિં ઉપ્પાદેત્વા ઉય્યાનં ગન્ત્વા તત્થ દિવસં ખેપેત્વા મઙ્ગલપોક્ખરણીતીરે નિસિન્નો કપ્પકવેસં ગહેત્વા આગતેન વિસ્સકમ્મેન દેવપુત્તેન અલઙ્કતપટિયત્તો રાહુલકુમારસ્સ જાતસાસનં સુત્વા પુત્તસિનેહસ્સ બલવભાવં ઞત્વા, ‘‘યાવ ઇદં બન્ધનં ન વડ્ઢતિ, તાવદેવ નં છિન્દિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા સાયં નગરં પવિસન્તો –

‘‘નિબ્બુતા નૂન સા માતા, નિબ્બુતો નૂન સો પિતા;

નિબ્બુતા નૂન સા નારી, યસ્સાયં ઈદિસો પતી’’તિ. –

કિસાગોતમિયા નામ પિતુચ્છાધીતાય ભાસિતં ઇમં ગાથં સુત્વા, ‘‘અહં ઇમાય નિબ્બુતપદં સાવિતો’’તિ મુત્તાહારં ઓમુઞ્ચિત્વા તસ્સા પેસેત્વા અત્તનો ભવનં પવિસિત્વા સિરિસયને નિસિન્નો નિદ્દોપગતાનં નાટકિત્થીનં વિપ્પકારં દિસ્વા નિબ્બિન્નહદયો છન્નં ઉટ્ઠાપેત્વા કણ્ડકં આહરાપેત્વા તં આરુય્હ છન્નસહાયો દસસહસ્સચક્કવાળદેવતાહિ પરિવુતો મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિત્વા ¶ અનોમાનદીતીરે પબ્બજિત્વા અનુક્કમેન રાજગહં ગન્ત્વા તત્થ પિણ્ડાય ચરિત્વા પણ્ડવપબ્બતપબ્ભારે નિસિન્નો મગધરઞ્ઞા રજ્જેન નિમન્તિયમાનો તં પટિક્ખિપિત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્વા અત્તનો વિજિતં આગમનત્થાય તેન ગહિતપટિઞ્ઞો આળારઞ્ચ ઉદકઞ્ચ ઉપસઙ્કમિત્વા તેસં સન્તિકે અધિગતવિસેસં અનલઙ્કરિત્વા છબ્બસ્સાનિ મહાપધાનં પદહિત્વા વિસાખપુણ્ણમદિવસે ¶ પાતોવ સુજાતાય દિન્નપાયસં પરિભુઞ્જિત્વા નેરઞ્જરાય નદિયા સુવણ્ણપાતિં પવાહેત્વા નેરઞ્જરાય નદિયા તીરે મહાવનસણ્ડે નાનાસમાપત્તીહિ દિવસભાગં વીતિનામેત્વા સાયન્હસમયે સોત્તિયેન દિન્નં તિણં ગહેત્વા કાળેન નાગરાજેન અભિત્થુતગુણો બોધિમણ્ડં આરુય્હ તિણાનિ સન્થરિત્વા ‘‘ન તાવિમં પલ્લઙ્કં ભિન્દિસ્સામિ, યાવ મે અનુપાદાય ¶ આસવેહિ ચિત્તં ન મુચ્ચિસ્સતી’’તિ પટિઞ્ઞં કત્વા પુરત્થાભિમુખો નિસીદિત્વા સૂરિયે અનત્થઙ્ગમિતેયેવ મારબલં વિધમિત્વા પઠમયામે પુબ્બેનિવાસઞાણં, મજ્ઝિમયામે ચુતૂપપાતઞાણં પત્વા પચ્છિમયામાવસાને પચ્ચયાકારે ઞાણં ઓતારેત્વા અરુણુગ્ગમને દસબલચતુવેસારજ્જાદિસબ્બગુણપટિમણ્ડિતં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિજ્ઝિત્વા સત્તસત્તાહં બોધિમણ્ડે વીતિનામેત્વા અટ્ઠમે સત્તાહે અજપાલનિગ્રોધમૂલે નિસિન્નો ધમ્મગમ્ભીરતાપચ્ચવેક્ખણેન અપ્પોસ્સુક્કતં આપજ્જમાનો દસસહસ્સચક્કવાળમહાબ્રહ્મપરિવારેન સહમ્પતિબ્રહ્મુના આયાચિતધમ્મદેસનો બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેત્વા બ્રહ્મુનો અજ્ઝેસનં અધિવાસેત્વા, ‘‘કસ્સ નુ ખો અહં પઠમં ધમ્મં દેસેય્ય’’ન્તિ ઓલોકેન્તો આળારુદકાનં કાલકતભાવં ઞત્વા પઞ્ચવગ્ગિયાનં ભિક્ખૂનં બહૂપકારતં અનુસ્સરિત્વા ઉટ્ઠાયાસના કાસિપુરં ¶ ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે ઉપકેન સદ્ધિં મન્તેત્વા આસાળ્હિપુણ્ણમદિવસે ઇસિપતને મિગદાયે પઞ્ચવગ્ગિયાનં વસનટ્ઠાનં પત્વા તે અનનુચ્છવિકેન સમુદાચારેન સમુદાચરન્તે સઞ્ઞાપેત્વા અઞ્ઞાતકોણ્ડઞ્ઞપ્પમુખે અટ્ઠારસ બ્રહ્મકોટિયો અમતપાનં પાયેન્તો ધમ્મચક્કં પવત્તેત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો પઞ્ચમિયં પક્ખસ્સ સબ્બેપિ તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠાપેત્વા તં દિવસમેવ યસકુલપુત્તસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિં દિસ્વા તં રત્તિભાગે નિબ્બિન્દિત્વા ગેહં પહાય નિક્ખન્તં દિસ્વા, ‘‘એહિ યસા’’તિ પક્કોસિત્વા તસ્મિંયેવ રત્તિભાગે સોતાપત્તિફલં પાપેત્વા પુનદિવસે અરહત્તં પાપેત્વા અપરેપિ તસ્સ સહાયકે ચતુપણ્ણાસ જને એહિભિક્ખુપબ્બજ્જાય પબ્બાજેત્વા અરહત્તં પાપેસિ.

એવં લોકે એકસટ્ઠિયા અરહન્તેસુ જાતેસુ વુટ્ઠવસ્સો પવારેત્વા, ‘‘ચરથ, ભિક્ખવે, ચારિક’’ન્તિ સટ્ઠિ ભિક્ખૂ દિસાસુ પેસેત્વા સયં ઉરુવેલં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે કપ્પાસિકવનસણ્ડે તિંસ જને ભદ્દવગ્ગિયકુમારે વિનેસિ. તેસુ સબ્બપચ્છિમકો સોતાપન્નો સબ્બુત્તમો અનાગામી અહોસિ. તે સબ્બેપિ એહિભિક્ખુભાવેનેવ પબ્બાજેત્વા દિસાસુ પેસેત્વા સયં ¶ ઉરુવેલં ગન્ત્વા અડ્ઢુડ્ઢાનિ પાટિહારિયસહસ્સાનિ દસ્સેત્વા ઉરુવેલકસ્સપાદયો ¶ સહસ્સજટિલપરિવારે તેભાતિકજટિલે વિનેત્વા એહિભિક્ખુભાવેનેવ પબ્બાજેત્વા ગયાસીસે ¶ નિસીદાપેત્વા આદિત્તપરિયાયદેસનાય (મહાવ. ૫૪; સં. નિ. ૪.૨૮) અરહત્તે પતિટ્ઠાપેત્વા તેન અરહન્તસહસ્સેન પરિવુતો ‘‘બિમ્બિસારરઞ્ઞો દિન્નં પટિઞ્ઞં મોચેસ્સામી’’તિ રાજગહનગરૂપચારે લટ્ઠિવનુય્યાનં ગન્ત્વા, ‘‘સત્થા કિર આગતો’’તિ સુત્વા દ્વાદસનહુતેહિ બ્રાહ્મણગહપતિકેહિ સદ્ધિં આગતસ્સ રઞ્ઞો મધુરધમ્મકથં કથેન્તો રાજાનં એકાદસહિ નહુતેહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાપેત્વા એકનહુતં સરણેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા પુનદિવસે સક્કેન દેવરાજેન માણવકવણ્ણં ગહેત્વા અભિત્થુતગુણો રાજગહનગરં પવિસિત્વા રાજનિવેસને કતભત્તકિચ્ચો વેળુવનારામં પટિગ્ગહેત્વા તત્થેવ વાસં કપ્પેસિ. તત્થ નં સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના ઉપસઙ્કમિંસુ.

તત્રાયં અનુપુબ્બિકથા – અનુપ્પન્નેયેવ હિ બુદ્ધે રાજગહતો અવિદૂરે ઉપતિસ્સગામો કોલિતગામોતિ દ્વે બ્રાહ્મણગામા અહેસું. તેસુ ઉપતિસ્સગામે સારિયા નામ બ્રાહ્મણિયા ગબ્ભસ્સ પતિટ્ઠિતદિવસેયેવ કોલિતગામે મોગ્ગલિયા નામ બ્રાહ્મણિયાપિ ગબ્ભો પતિટ્ઠાસિ. તાનિ કિર દ્વેપિ કુલાનિ યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા આબદ્ધપટિબદ્ધસહાયકાનેવ અહેસું, તાસં દ્વિન્નમ્પિ એકદિવસમેવ ગબ્ભપરિહારં અદંસુ. તા ઉભોપિ દસમાસચ્ચેયેન પુત્તે વિજાયિંસુ. નામગ્ગહણદિવસે સારિયા બ્રાહ્મણિયા પુત્તસ્સ ઉપતિસ્સગામકે જેટ્ઠકુલસ્સ પુત્તત્તા ઉપતિસ્સોતિ નામં કરિંસુ ¶ , ઇતરસ્સ કોલિતગામે જેટ્ઠકુલસ્સ પુત્તત્તા કોલિતોતિ નામં કરિંસુ. તે ઉભોપિ વુડ્ઢિમન્વાય સબ્બસિપ્પાનં પારં અગમંસુ. ઉપતિસ્સમાણવસ્સ કીળનત્થાય નદિં વા ઉય્યાનં વા ગમનકાલે પઞ્ચ સુવણ્ણસિવિકસતાનિ પરિવારાનિ હોન્તિ, કોલિતમાણવસ્સ પઞ્ચ આજઞ્ઞયુત્તરથસતાનિ. દ્વેપિ જના પઞ્ચપઞ્ચમાણવકસતપરિવારા હોન્તિ. રાજગહે ચ અનુસંવચ્છરં ગિરગ્ગસમજ્જો નામ અહોસિ. તેસં દ્વિન્નમ્પિ એકટ્ઠાનેયેવ મઞ્ચં બન્ધન્તિ. દ્વેપિ એકતો નિસીદિત્વા સમજ્જં પસ્સન્તા હસિતબ્બટ્ઠાને હસન્તિ, સંવેગટ્ઠાને સંવેજેન્તિ, દાયં દાતું યુત્તટ્ઠાને દાયં દેન્તિ. તેસં ઇમિનાવ નિયામેન એકદિવસં સમજ્જં પસ્સન્તાનં પરિપાકગતત્તા ઞાણસ્સ પુરિમદિવસેસુ વિય હસિતબ્બટ્ઠાને હાસો વા સંવેગટ્ઠાને સંવેગો વા દાતું યુત્તટ્ઠાને દાનં વા નાહોસિ ¶ . દ્વેપિ પન જના એવં ચિન્તયિંસુ – ‘‘કિમેત્થ ઓલોકેતબ્બં અત્થિ, સબ્બેપિમે અપ્પત્તે વસ્સસતે અપ્પણ્ણત્તિકભાવં ગમિસ્સન્તિ, અમ્હેહિ પન એકં મોક્ખધમ્મં પરિયેસિતું વટ્ટતી’’તિ આરમ્મણં ગહેત્વા નિસીદિંસુ. તતો કોલિતો ઉપતિસ્સં આહ – ‘‘સમ્મ ઉપતિસ્સ, ન ત્વં અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ વિય હટ્ઠપહટ્ઠો, ઇદાનિ અનત્તમનધાતુકોસિ, કિં તે સલ્લક્ખિત’’ન્તિ? ‘‘સમ્મ કોલિત, એતેસં વોલોકને સારો નત્થિ ¶ ¶ , નિરત્થકમેતં, અત્તનો મોક્ખધમ્મં ગવેસિતું વટ્ટતી’’તિ ઇદં ચિન્તયન્તો નિસિન્નોમ્હિ. ત્વં પન કસ્મા અનત્તમનોસીતિ? સોપિ તથેવ આહ. અથસ્સ અત્તના સદ્ધિં એકજ્ઝાસયતં ઞત્વા ઉપતિસ્સો આહ – ‘‘અમ્હાકં ઉભિન્નમ્પિ સુચિન્તિકં, મોક્ખધમ્મં પન ગવેસન્તેહિ એકા પબ્બજ્જા લદ્ધું વટ્ટતિ. કસ્સ સન્તિકે પબ્બજામા’’તિ?

તેન ખો પન સમયેન સઞ્ચયો નામ પરિબ્બાજકો રાજગહે પટિવસતિ મહતિયા પરિબ્બાજકપરિસાય સદ્ધિં. તે ‘‘તસ્સ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામા’’તિ પઞ્ચમાણવકસતાનિ ‘‘સિવિકાયો ચ રથે ચ ગહેત્વા ગચ્છથા’’તિ ઉય્યોજેત્વા એકાય સિવિકાય એકેન રથેન ગન્ત્વા સઞ્ચયસ્સ સન્તિકે પબ્બજિંસુ. તેસં પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય સઞ્ચયો અતિરેકલાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તો અહોસિ. તે કતિપાહેનેવ સબ્બં સઞ્ચયસ્સ સમયં પરિમદ્દિત્વા, ‘‘આચરિય, તુમ્હાકં જાનનસમયો એત્તકોવ, ઉદાહુ ઉત્તરિમ્પિ અત્થી’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘એત્તકોવ સબ્બં તુમ્હેહિ ઞાત’’ન્તિ વુત્તે ચિન્તયિંસુ – ‘‘એવં સતિ ઇમસ્સ સન્તિકે બ્રહ્મચરિયવાસો નિરત્થકો, મયં યં મોક્ખધમ્મં ગવેસિતું નિક્ખન્તા, સો ઇમસ્સ સન્તિકે ઉપ્પાદેતું ન સક્કા, મહા ખો પન જમ્બુદીપો, ગામનિગમરાજધાનિયો ચરન્તા અદ્ધા મોક્ખધમ્મદેસકં કઞ્ચિ આચરિયં લભિસ્સામા’’તિ. તતો પટ્ઠાય, ‘‘યત્થ યત્થ પણ્ડિતા સમણબ્રાહ્મણા અત્થી’’તિ વદન્તિ, તત્થ તત્થ ગન્ત્વા સાકચ્છં કરોન્તિ. તેહિ પુટ્ઠં પઞ્હં અઞ્ઞે કથેતું ¶ ન સક્કોન્તિ, તે પન તેસં પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તિ. એવં સકલજમ્બુદીપં પરિગ્ગણ્હિત્વા નિવત્તિત્વા સકટ્ઠાનમેવ આગન્ત્વા, ‘‘સમ્મ કોલિત, અમ્હેસુ યો પઠમં અમતં અધિગચ્છતિ, સો ઇતરસ્સ આરોચેતૂ’’તિ કતિકં અકંસું.

એવં તેસુ કતિકં કત્વા વિહરન્તેસુ સત્થા વુત્તાનુક્કમેન રાજગહં પત્વા વેળુવનં પટિગ્ગહેત્વા વેળુવને વિહરતિ. તદા ‘‘ચરથ, ભિક્ખવે, ચારિકં ¶ બહુજનહિતાયા’’તિ રતનત્તયગુણપકાસનત્થં ઉય્યોજિતાનં એકસટ્ઠિયા અરહન્તાનં અન્તરે પઞ્ચવગ્ગિયાનં અબ્ભન્તરો અસ્સજિત્થેરો પટિનિવત્તિત્વા રાજગહં આગતો, પુનદિવસે પાતોવ પત્તચીવરમાદાય રાજગહં પિણ્ડાય પાવિસિ. તસ્મિં સમયે ઉપતિસ્સપરિબ્બાજકોપિ પાતોવ ભત્તકિચ્ચં કત્વા પરિબ્બાજકારામં ગચ્છન્તો થેરં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘મયા એવરૂપો પબ્બજિતો નામ ન દિટ્ઠપુબ્બોયેવ, યે લોકે અરહન્તો વા અરહત્તમગ્ગં વા સમાપન્ના, અયં તેસં ભિક્ખૂનં અઞ્ઞતરો, યંનૂનાહં ઇમં ભિક્ખું ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છેય્યં – ‘કંસિ ત્વં, આવુસો, ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતો, કો વા તે સત્થા, કસ્સ વા ત્વં ધમ્મં રોચેસી’’’તિ? અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અકાલો ખો ઇમં ભિક્ખું પઞ્હં પુચ્છિતું, અન્તરઘરં પવિટ્ઠો પિણ્ડાય ચરતિ, યંનૂનાહં ઇમં ¶ ભિક્ખું પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો અનુબન્ધેય્યં, અત્થિકેહિ ઉપઞ્ઞાતં મગ્ગ’’ન્તિ. સો થેરં લદ્ધપિણ્ડપાતં અઞ્ઞતરં ઓકાસં ગચ્છન્તં દિસ્વા નિસીદિતુકામતઞ્ચસ્સ ઞત્વા અત્તનો ¶ પરિબ્બાજકપીઠકં પઞ્ઞાપેત્વા અદાસિ, સો ભત્તકિચ્ચપરિયોસાનેપિસ્સ અત્તનો કુણ્ડિકાય ઉદકં અદાસિ.

એવં આચરિયવત્તં કત્વા કતભત્તકિચ્ચેન થેરેન સદ્ધિં મધુરપટિસન્થારં કત્વા એવમાહ – ‘‘વિપ્પસન્નાનિ ખો પન તે, આવુસો, ઇન્દ્રિયાનિ, પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો પરિયોદાતો, કંસિ ત્વં, આવુસો, ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતો, કો વા તે સત્થા, કસ્સ વા ત્વં ધમ્મં રોચેસી’’તિ પુચ્છિ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે પરિબ્બાજકા નામ સાસનસ્સ પટિપક્ખભૂતા, ઇમસ્સ સાસનસ્સ ગમ્ભીરતં દસ્સેસ્સામી’’તિ. અત્તનો નવકભાવં દસ્સેન્તો આહ – ‘‘અહં ખો, આવુસો, નવો અચિરપબ્બજિતો, અધુનાગતો ઇમં ધમ્મવિનયં, ન તાવાહં સક્ખિસ્સામિ વિત્થારેન ધમ્મં દેસેતુ’’ન્તિ. પરિબ્બાજકો – ‘‘અહં ઉપતિસ્સો નામ, ત્વં યથાસત્તિયા અપ્પં વા બહું વા વદ, એતં નયસતેન નયસહસ્સેન પટિવિજ્ઝિતું મય્હં ભારો’’તિ ચિન્તેત્વા આહ –

‘‘અપ્પં વા બહું વા ભાસસ્સુ, અત્થંયેવ મે બ્રૂહિ;

અત્થેનેવ મે અત્થો, કિં કાહસિ બ્યઞ્જનં બહુ’’ન્તિ. (મહાવ. ૬૦);

એવં ¶ વુત્તે થેરો – ‘‘યે ધમ્મા હેતુપ્પભવા’’તિ (મહાવ. ૬૦; અપ. થેર ૧.૧.૨૮૬) ગાથમાહ. પરિબ્બાજકો પઠમપદદ્વયમેવ સુત્વા સહસ્સનયપટિમણ્ડિતે સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, ઇતરં પદદ્વયં ¶ સોતાપન્નકાલે નિટ્ઠાપેસિ. સો સોતાપન્નો હુત્વા ઉપરિવિસેસે અપ્પવત્તન્તે ‘‘ભવિસ્સતિ એત્થ કારણ’’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા થેરં આહ – ‘‘ભન્તે, મા ઉપરિ ધમ્મદેસનં વડ્ઢયિત્થ, એત્તકમેવ હોતુ, કુહિં અમ્હાકં સત્થા વસતી’’તિ? ‘‘વેળુવને, આવુસો’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, તુમ્હે પુરતો યાથ, મય્હં એકો સહાયકો અત્થિ, અમ્હેહિ ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં કતિકા કતા ‘અમ્હેસુ યો અમતં પઠમં અધિગચ્છતિ, સો ઇતરસ્સ આરોચેતૂ’તિ. અહં તં પટિઞ્ઞં મોચેત્વા સહાયકં ગહેત્વા તુમ્હાકં ગતમગ્ગેનેવ સત્થુ સન્તિકં આગમિસ્સામીતિ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન થેરસ્સ પાદેસુ નિપતિત્વા તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા થેરં ઉય્યોજેત્વા પરિબ્બાજકારામાભિમુખો અગમાસિ’’.

અથ ખો કોલિતપરિબ્બાજકો તં દૂરતોવ આગચ્છન્તં દિસ્વા, ‘‘અજ્જ મય્હં સહાયકસ્સ ¶ મુખવણ્ણો ન અઞ્ઞદિવસેસુ વિય, અદ્ધા તેન અમતં અધિગતં ભવિસ્સતી’’તિ અમતાધિગમં પુચ્છિ. સોપિસ્સ ‘‘આમાવુસો, અમતં અધિગત’’ન્તિ પટિજાનિત્વા તમેવ ગાથં અભાસિ. ગાથાપરિયોસાને કોલિતો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિત્વા આહ – ‘‘કુહિં કિર, સમ્મ, અમ્હાકં સત્થા વસતી’’તિ? ‘‘વેળુવને કિર, સમ્મ, એવં નો આચરિયેન અસ્સજિત્થેરેન કથિત’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ, સમ્મ, આયામ, સત્થારં પસ્સિસ્સામા’’તિ. સારિપુત્તત્થેરો ચ નામેસ સદાપિ આચરિયપૂજકોવ, તસ્મા સહાયં એવમાહ – ‘‘સમ્મ, અમ્હેહિ અધિગતં અમતં અમ્હાકં આચરિયસ્સ સઞ્ચયપરિબ્બાજકસ્સાપિ કથેસ્સામ, બુજ્ઝમાનો ¶ પટિવિજ્ઝિસ્સતિ, અપ્પટિવિજ્ઝન્તો અમ્હાકં સદ્દહિત્વા સત્થુ, સન્તિકં ગમિસ્સતિ, બુદ્ધાનં દેસનં સુત્વા મગ્ગફલપટિવેધં કરિસ્સતી’’તિ. તતો દ્વેપિ જના સઞ્ચયસ્સ સન્તિકં અગમંસુ.

સઞ્ચયો તે દિસ્વાવ – ‘‘કિં, તાતા, કોચિ વો અમતમગ્ગદેસકો લદ્ધો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, આચરિય, લદ્ધો, બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો, ધમ્મો લોકે ઉપ્પન્નો, સઙ્ઘો લોકે ઉપ્પન્નો, તુમ્હે તુચ્છે અસારે વિચરથ, તસ્મા એથ, સત્થુ સન્તિકં ગમિસ્સામા’’તિ. ‘‘ગચ્છથ તુમ્હે, નાહં સક્ખિસ્સામી’’તિ ¶ . ‘‘કિં કારણાહિ’’? ‘‘અહં મહાજનસ્સ આચરિયો હુત્વા વિચરિં, વિચરન્તસ્સ મે અન્તેવાસિકવાસો ચાટિયા ઉદઞ્ચનભાવપ્પત્તિ વિય હોતિ, ન સક્ખિસ્સામહં અન્તેવાસિકવાસં વસિતુ’’ન્તિ. ‘‘મા એવં કરિત્થ, આચરિયા’’તિ. ‘‘હોતુ, તાતા, ગચ્છથ તુમ્હે, નાહં સક્ખિસ્સામી’’તિ. આચરિય, લોકે બુદ્ધસ્સ ઉપ્પન્નકાલતો પટ્ઠાય મહાજનો ગન્ધમાલાદિહત્થો ગન્ત્વા તમેવ પૂજેસ્સતિ, મયમ્પિ તત્થેવ ગમિસ્સામ. ‘‘તુમ્હે કિં કરિસ્સથા’’તિ? ‘‘તાતા, કિં નુ ખો ઇમસ્મિં લોકે દન્ધા બહૂ, ઉદાહુ પણ્ડિતા’’તિ. ‘‘દન્ધા, આચરિય, બહૂ, પણ્ડિતા ચ નામ કતિપયા એવ હોન્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ, તાતા, પણ્ડિતા પણ્ડિતસ્સ સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સન્તિ, દન્ધા દન્ધસ્સ મમ સન્તિકં આગમિસ્સન્તિ ¶ , ગચ્છથ તુમ્હે, નાહં ગમિસ્સામી’’તિ. તે ‘‘પઞ્ઞાયિસ્સથ તુમ્હે, આચરિયા’’તિ પક્કમિંસુ. તેસુ ગચ્છન્તેસુ સઞ્ચયસ્સ પરિસા ભિજ્જિ, તસ્મિં ખણે આરામો તુચ્છો અહોસિ. સો તુચ્છં આરામં દિસ્વા ઉણ્હં લોહિતં છડ્ડેસિ. તેહિપિ સદ્ધિં ગચ્છન્તેસુ પઞ્ચસુ પરિબ્બાજકસતેસુ સઞ્ચયસ્સ અડ્ઢતેય્યસતાનિ નિવત્તિંસુ, અથ ખો તે અત્તનો અન્તેવાસિકેહિ અડ્ઢતેય્યેહિ પરિબ્બાજકસતેહિ સદ્ધિં વેળુવનં અગમંસુ.

સત્થા ચતુપરિસમજ્ઝે નિસિન્નો ધમ્મં દેસેન્તો તે દૂરતોવ દિસ્વા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘એતે, ભિક્ખવે, દ્વે સહાયકા આગચ્છન્તિ કોલિતો ચ ઉપતિસ્સો ચ, એતં મે સાવકયુગં ભવિસ્સતિ અગ્ગં ભદ્દયુગ’’ન્તિ. તે સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, નિસીદિત્વા ચ પન ¶ ભગવન્તં એતદવોચું – ‘‘લભેય્યામ મયં, ભન્તે, ભગવતો સન્તિકે પબ્બજ્જં, લભેય્યામ ઉપસમ્પદ’’ન્તિ. ‘‘એથ, ભિક્ખવો’’તિ ભગવા અવોચ – ‘‘સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, ચરથ બ્રહ્મચરિયં સમ્મા દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાયા’’તિ. સબ્બેપિ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા સટ્ઠિવસ્સિકત્થેરા વિય અહેસું.

અથ નેસં પરિસાય ચરિતવસેન સત્થા ધમ્મદેસનં વડ્ઢેસિ. ઠપેત્વા દ્વે અગ્ગસાવકે અવસેસા અરહત્તં પાપુણિંસુ, અગ્ગસાવકાનં પન ઉપરિમગ્ગત્તયકિચ્ચં ન નિટ્ઠાસિ. કિં કારણા? સાવકપારમિઞાણસ્સ મહન્તતાય. અથાયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો પબ્બજિતદિવસતો ¶ ¶ સત્તમે દિવસે મગધરટ્ઠે કલ્લવાલગામકં ઉપનિસ્સાય વિહરન્તો થિનમિદ્ધે ઓક્કમન્તે સત્થારા સંવેજિતો થિનમિદ્ધં વિનોદેત્વા તથાગતેન દિન્નં ધાતુકમ્મટ્ઠાનં સુણન્તોવ ઉપરિમગ્ગત્તયકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા સાવકપારમિઞાણસ્સ મત્થકં પત્તો. સારિપુત્તત્થેરોપિ પબ્બજિતદિવસતો અડ્ઢમાસં અતિક્કમિત્વા સત્થારા સદ્ધિં તમેવ રાજગહં ઉપનિસ્સાય સૂકરખતલેણે વિહરન્તો અત્તનો ભાગિનેય્યસ્સ દીઘનખપરિબ્બાજકસ્સ વેદનાપરિગ્ગહસુત્તન્તે દેસિયમાને સુત્તાનુસારેન ઞાણં પેસેત્વા પરસ્સ વડ્ઢિતભત્તં પરિભુઞ્જન્તો વિય સાવકપારમિઞાણસ્સ મત્થકં પત્તો. નનુ ચાયસ્મા મહાપઞ્ઞો, અથ કસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનતો ચિરતરેન સાવકપારમિઞાણં પાપુણીતિ? પરિકમ્મમહન્તતાય. યથા હિ દુગ્ગતમનુસ્સા યત્થ કત્થચિ ગન્તુકામા ખિપ્પમેવ નિક્ખમન્તિ, રાજૂનં પન હત્થિવાહનકપ્પનાદિં મહન્તં પરિકમ્મં લદ્ધું વટ્ટતિ, એવંસમ્પદમિદં વેદિતબ્બં.

તં દિવસઞ્ઞેવ પન સત્થા વડ્ઢમાનકચ્છાયાય વેળુવને સાવકસન્નિપાતં કત્વા દ્વિન્નં થેરાનં અગ્ગસાવકટ્ઠાનં દત્વા પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિ. ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાયિંસુ – ‘‘સત્થા મુખોલોકનેન ભિક્ખં દેતિ, અગ્ગસાવકટ્ઠાનં દદન્તેન નામ પઠમં પબ્બજિતાનં પઞ્ચવગ્ગિયાનં દાતું વટ્ટતિ, એતે અનોલોકેન્તેન યસથેરપ્પમુખાનં પઞ્ચપણ્ણાસભિક્ખૂનં દાતું વટ્ટતિ, એતે અનોલોકેન્તેન ભદ્દવગ્ગિયાનં ¶ તિંસજનાનં, એતે અનોલોકેન્તેન ઉરુવેલકસ્સપાદીનં તેભાતિકાનં, એતે પન એત્તકે મહાથેરે પહાય સબ્બપચ્છા પબ્બજિતાનં અગ્ગસાવકટ્ઠાનં દદન્તેન મુખં ઓલોકેત્વા દિન્ન’’ન્તિ. સત્થા, ‘‘કિં કથેથ, ભિક્ખવે’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇદં નામા’’તિ વુત્તે ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, મુખં ઓલોકેત્વા ભિક્ખં દેમિ, એતેસં પન અત્તના અત્તના પત્થિતપત્થિતમેવ દેમિ. અઞ્ઞાતકોણ્ડઞ્ઞો હિ એકસ્મિં સસ્સે નવ વારે અગ્ગસસ્સદાનં દદન્તો અગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થેત્વા નાદાસિ, અગ્ગધમ્મં પન અરહત્તં સબ્બપઠમં પટિવિજ્ઝિતું પત્થેત્વા અદાસી’’તિ. ‘‘કદા પન ભગવા’’તિ? ‘‘સુણિસ્સથ, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ, ભગવા અતીતં આહરિ –

ભિક્ખવે ¶ , ઇતો એકનવુતિકપ્પે વિપસ્સી નામ ભગવા લોકે ઉદપાદિ. તદા મહાકાળો ચૂળકાળોતિ દ્વેભાતિકા કુટુમ્બિકા મહન્તં સાલિક્ખેત્તં ¶ વપાપેસું. અથેકદિવસં ચૂળકાળો સાલિક્ખેત્તં ગન્ત્વા એકં સાલિગબ્ભં ફાલેત્વા ખાદિ, તં અતિમધુરં અહોસિ. સો બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ સાલિગબ્ભદાનં દાતુકામો હુત્વા જેટ્ઠભાતિકં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભાતિક, સાલિગબ્ભં ફાલેત્વા બુદ્ધાનં અનુચ્છવિકં કત્વા પચાપેત્વા દાનં દેમા’’તિ આહ. ‘‘કિં વદેસિ, તાત, સાલિગબ્ભં ફાલેત્વા દાનં નામ નેવ અતીતે ભૂતપુબ્બં, ન અનાગતેપિ ભવિસ્સતિ, મા સસ્સં નાસયી’’તિ; વુત્તોપિ સો પુનપ્પુનં યાચિયેવ ¶ . અથ નં ભાતા, ‘‘તેન હિ સાલિક્ખેત્તં દ્વે કોટ્ઠાસે કત્વા મમ કોટ્ઠાસં અનામસિત્વા અત્તનો કોટ્ઠાસે ખેત્તે યં ઇચ્છસિ, તં કરોહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ ખેત્તં વિભજિત્વા બહૂ મનુસ્સે હત્થકમ્મં યાચિત્વા સાલિગબ્ભં ફાલેત્વા નિરુદકેન ખીરેન પચાપેત્વા સપ્પિમધુસક્ખરાદીહિ યોજેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાનં દત્વા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને – ‘‘ઇદં, ભન્તે, મમ અગ્ગદાનં અગ્ગધમ્મસ્સ સબ્બપઠમં પટિવેધાય સંવત્તતૂ’’તિ આહ. સત્થા ‘‘એવં હોતૂ’’તિ અનુમોદનમકાસિ.

સો ખેત્તં ગન્ત્વા ઓલોકેન્તો સકલક્ખેત્તં કણ્ણિકબદ્ધેહિ વિય સાલિસીસેહિ સઞ્છન્નં દિસ્વા પઞ્ચવિધપીતિં પટિલભિત્વા, ‘‘લાભા વત મે’’તિ ચિન્તેત્વા પુથુકકાલે પુથુકગ્ગં નામ અદાસિ, ગામવાસીહિ સદ્ધિં અગ્ગસસ્સદાનં નામ અદાસિ, લાયને લાયનગ્ગં, વેણિકરણે વેણગ્ગં, કલાપાદીસુ કલાપગ્ગં, ખલગ્ગં, ખલભણ્ડગ્ગં, કોટ્ઠગ્ગન્તિ. એવં એકસસ્સે નવ વારે અગ્ગદાનં અદાસિ. તસ્સ સબ્બવારેસુ ગહિતગહિતટ્ઠાનં પરિપૂરિ, સસ્સં અતિરેકં ઉટ્ઠાનસમ્પન્નં અહોસિ. ધમ્મો હિ નામેસ અત્તાનં રક્ખન્તં રક્ખતિ. તેનાહ ભગવા –

‘‘ધમ્મો ¶ હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિં,

ન દુગ્ગતિં ગચ્છતિ ધમ્મચારી’’તિ. (થેરગા. ૩૦૩; જા. ૧.૧૦.૧૦૨) –

‘‘એવમેસ ¶ વિપસ્સીસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે અગ્ગધમ્મં પઠમં પટિવિજ્ઝિતું પત્થેન્તો નવ વારે અગ્ગદાનાનિ અદાસિ. ઇતો સતસહસ્સકપ્પમત્થકે પન હંસવતીનગરે પદુમુત્તરસમ્બુદ્ધકાલેપિ સત્તાહં મહાદાનં દત્વા તસ્સ ભગવતો પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા અગ્ગધમ્મસ્સ પઠમં પટિવિજ્ઝનત્થમેવ ¶ પત્થનં ઠપેસિ. ઇતિ ઇમિના પત્થિતમેવ મયા દિન્નં, નાહં, ભિક્ખવે, મુખં ઓલોકેત્વા દેમી’’તિ.

‘‘યસકુલપુત્તપ્પમુખા પઞ્ચપઞ્ઞાસ જના કિં કમ્મં કરિંસુ, ભન્તે’’તિ? ‘‘એતેપિ એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સન્તિકે અરહત્તં પત્થેન્તા બહું પુઞ્ઞકમ્મં કત્વા અપરભાગે અનુપ્પન્ને બુદ્ધે સહાયકા હુત્વા વગ્ગબન્ધનેન પુઞ્ઞાનિ કરોન્તા અનાથમતસરીરાનિ પટિજગ્ગન્તા વિચરિંસુ. તે એકદિવસં સગબ્ભં ઇત્થિં કાલકતં દિસ્વા, ‘ઝાપેસ્સામા’તિ સુસાનં હરિંસુ. તેસુ પઞ્ચ જને ‘તુમ્હે ઝાપેથા’તિ સુસાને ઠપેત્વા સેસા ગામં પવિટ્ઠા. યસદારકો તં મતસરીરં સૂલેહિ વિજ્ઝિત્વા પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા ઝાપેન્તો અસુભસઞ્ઞં પટિલભિ, ઇતરેસમ્પિ ચતુન્નં જનાનં – ‘પસ્સથ, ભો, ઇમં સરીરં તત્થ તત્થ વિદ્ધંસિતચમ્મં, કબરગોરૂપં વિય અસુચિં દુગ્ગન્ધં પટિકૂલ’ન્તિ ¶ દસ્સેસિ. તેપિ તત્થ અસુભસઞ્ઞં પટિલભિંસુ. તે પઞ્ચપિ જના ગામં ગન્ત્વા સેસસહાયકાનં કથયિંસુ. યસો પન દારકો ગેહં ગન્ત્વા માતાપિતૂનઞ્ચ ભરિયાય ચ કથેસિ. તે સબ્બેપિ અસુભં ભાવયિંસુ. ઇદમેતેસં પુબ્બકમ્મં. તેનેવ યસસ્સ ઇત્થાગારે સુસાનસઞ્ઞા ઉપ્પજ્જિ, તાય ચ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિયા સબ્બેસમ્પિ વિસેસાધિગમો નિબ્બત્તિ. એવં ઇમેપિ અત્તના પત્થિતમેવ લભિંસુ. નાહં મુખં ઓલોકેત્વા દમ્મી’’તિ.

‘‘ભદ્દવગ્ગિયસહાયકા પન કિં કમ્મં કરિંસુ, ભન્તે’’તિ? ‘‘એતેપિ પુબ્બબુદ્ધાનં સન્તિકે અરહત્તં પત્થેત્વા પુઞ્ઞાનિ કત્વા અપરભાગે અનુપ્પન્ને બુદ્ધે તિંસ ધુત્તા હુત્વા તુણ્ડિલોવાદં સુત્વા સટ્ઠિવસ્સસહસ્સાનિ પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખિંસુ. એવં ઇમેપિ અત્તના પત્થિતમેવ લભિંસુ. નાહં મુખં ઓલોકેત્વા દમ્મી’’તિ.

‘‘ઉરુવેલકસ્સપાદયો પન કિં કમ્મં કરિંસુ, ભન્તે’’તિ? ‘‘તેપિ અરહત્તમેવ પત્થેત્વા પુઞ્ઞાનિ કરિંસુ. ઇતો હિ દ્વેનવુતિકપ્પે તિસ્સો ¶ ફુસ્સોતિ દ્વે બુદ્ધા ઉપ્પજ્જિંસુ. ફુસ્સબુદ્ધસ્સ મહિન્દો નામ રાજા પિતા અહોસિ. તસ્મિં પન સમ્બોધિં પત્તે રઞ્ઞો કનિટ્ઠપુત્તો પઠમઅગ્ગસાવકો પુરોહિતપુત્તો દુતિયઅગ્ગસાવકો અહોસિ. રાજા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા – ‘જેટ્ઠપુત્તો મે બુદ્ધો, કનિટ્ઠપુત્તો પઠમઅગ્ગસાવકો, પુરોહિતપુત્તો દુતિયઅગ્ગસાવકો’તિ તે ઓલોકેત્વા, ‘મમેવ બુદ્ધો, મમેવ ધમ્મો, મમેવ સઙ્ઘો, નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સા’તિ તિક્ખત્તું ઉદાનં ઉદાનેત્વા સત્થુ પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા ¶ , ‘ભન્તે, ઇદાનિ મે નવુતિવસ્સસહસ્સપરિમાણસ્સ આયુનો કોટિયં નિસીદિત્વા નિદ્દાયનકાલો વિય અઞ્ઞેસં ગેહદ્વારં અગન્ત્વા યાવાહં જીવામિ, તાવ મે ચત્તારો પચ્ચયે અધિવાસેથા’તિ ¶ પટિઞ્ઞં ગહેત્વા નિબદ્ધં બુદ્ધુપટ્ઠાનં કરોતિ. રઞ્ઞો પન અપરેપિ તતો પુત્તા અહેસું. તેસુ જેટ્ઠસ્સ પઞ્ચ યોધસતાનિ પરિવારાનિ, મજ્ઝિમસ્સ તીણિ, કનિટ્ઠસ્સ દ્વે. તે ‘મયમ્પિ ભાતિકં ભોજેસ્સામા’તિ પિતરં ઓકાસં યાચિત્વા અલભમાના પુનપ્પુનં યાચન્તાપિ અલભિત્વા પચ્ચન્તે કુપિતે તસ્સ વૂપસમનત્થાય પેસિતા પચ્ચન્તં વૂપસમેત્વા પિતુ સન્તિકં આગમિંસુ. અથ ને પિતા આલિઙ્ગિત્વા સીસે ચુમ્બિત્વા, ‘વરં વો, તાતા, દમ્મી’તિ આહ.

‘‘તે ‘સાધુ દેવા’તિ વરં ગહિતકં કત્વા પુન કતિપાહચ્ચયેન પિતરા ‘ગણ્હથ, તાતા, વર’ન્તિ વુત્તા, ‘‘દેવ, અમ્હાકં અઞ્ઞેન કેનચિ અત્થો નત્થિ, ઇતો પટ્ઠાય મયં ભાતિકં ભોજેસ્સામ, ઇમં નો વરં દેહી’’તિ આહંસુ. ‘ન દેમિ, તાતા’તિ. ‘નિચ્ચકાલં અદેન્તો સત્ત સંવચ્છરાનિ દેથ, દેવા’તિ. ‘ન દેમિ, તાતા’તિ. ‘તેન હિ છ પઞ્ચ ચત્તારિ તીણિ દ્વે એકં સંવચ્છરં દેથ, દેવા’તિ. ‘ન દેમિ, તાતા’તિ. ‘તેન હિ, દેવ, સત્ત માસે દેથા’તિ. ‘છ માસે પઞ્ચ માસે ચત્તારો માસે તયો માસે દેથ, દેવા’તિ. ‘ન દેમિ, તાતા’તિ. ‘હોતુ, દેવ, એકેકસ્સ નો એકેકં માસં કત્વા તયો માસે દેથા’તિ. ‘સાધુ, તાતા, તેન હિ તયો માસે ભોજેથા’તિ આહ. તે તુટ્ઠા રાજાનં વન્દિત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતા. તેસં પન તિણ્ણમ્પિ એકોવ કોટ્ઠાગારિકો, એકોવ આયુત્તકો, તસ્સ દ્વાદસનહુતા પુરિસપરિવારા. તે તે પક્કોસાપેત્વા ¶ , ‘મયં ઇમં તેમાસં દસ સીલાનિ ગહેત્વા દ્વે કાસાવાનિ ¶ નિવાસેત્વા સત્થારા સહવાસં વસિસ્સામ, તુમ્હે એત્તકં નામ દાનવત્તં ગહેત્વા દેવસિકં નવુતિસહસ્સાનં ભિક્ખૂનં યોધસહસ્સસ્સ ચ સબ્બં ખાદનીયભોજનીયં પવત્તેય્યાથ. મયઞ્હિ ઇતો પટ્ઠાય ન કિઞ્ચિ વક્ખામા’તિ વદિંસુ.

‘‘તે તયોપિ જના પરિવારસહસ્સં ગહેત્વા દસ સીલાનિ સમાદાય કાસાયવત્થાનિ નિવાસેત્વા વિહારેયેવ વસિંસુ. કોટ્ઠાગારિકો ચ આયુત્તકો ચ એકતો હુત્વા તિણ્ણં ભાતિકાનં કોટ્ઠાગારેહિ વારેન વારેન દાનવત્તં ગહેત્વા દાનં દેન્તિ, કમ્મકારાનં પન પુત્તા યાગુભત્તાદીનં અત્થાય રોદન્તિ. તે તેસં ભિક્ખુસઙ્ઘે અનાગતેયેવ યાગુભત્તાદીનિ દેન્તિ. ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ભત્તકિચ્ચાવસાને કિઞ્ચિ અતિરેકં ન ભૂતપુબ્બં. તે ‘અપરભાગે દારકાનં દેમા’તિ અત્તનાપિ ગહેત્વા ખાદિંસુ. મનુઞ્ઞં આહારં દિસ્વા અધિવાસેતું નાસક્ખિંસુ. તે પન ચતુરાસીતિસહસ્સા અહેસું. તે સઙ્ઘસ્સ દિન્નદાનવત્તં ખાદિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા પેત્તિવિસયે નિબ્બત્તિંસુ. તેભાતિકા પન પુરિસસહસ્સેન સદ્ધિં કાલં કત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા દેવલોકા મનુસ્સલોકં, મનુસ્સલોકા દેવલોકં સંસરન્તા દ્વેનવુતિકપ્પે ખેપેસું. ‘એવં ¶ તે તયો ભાતરો અરહત્તં પત્થેન્તા તદા કલ્યાણકમ્મં કરિંસુ. તે અત્તના પત્થિતમેવ લભિંસુ. નાહં મુખં ઓલોકેત્વા દમ્મી’’’તિ.

તદા પન ¶ તેસં આયુત્તકો બિમ્બિસારો રાજા અહોસિ, કોટ્ઠાગારિકો વિસાખો ઉપાસકો. તયો રાજકુમારા તયો જટિલા અહેસું. તેસં કમ્મકારા તદા પેતેસુ નિબ્બત્તિત્વા સુગતિદુગ્ગતિવસેન સંસરન્તા ઇમસ્મિં કપ્પે ચત્તારિ બુદ્ધન્તરાનિ પેતલોકેયેવ નિબ્બત્તિંસુ. તે ઇમસ્મિં કપ્પે સબ્બપઠમં ઉપ્પન્નં ચત્તાલીસવસ્સસહસ્સાયુકં કકુસન્ધં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘અમ્હાકં આહારં લભનકાલં આચિક્ખથા’’તિ પુચ્છિંસુ. સો ‘‘મમ તાવ કાલે ન લભિસ્સથ, મમ પચ્છતો મહાપથવિયા યોજનમત્તં અભિરુળ્હાય કોણાગમનો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તં પુચ્છેય્યાથા’’તિ આહ. તે તત્તકં કાલં ખેપેત્વા તસ્મિં ઉપ્પન્ને તં પુચ્છિંસુ. સોપિ ‘‘મમ કાલે ન લભિસ્સથ, મમ પચ્છતો મહાપથવિયા યોજનમત્તં અભિરુળ્હાય કસ્સપો નામ ¶ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તં પુચ્છેય્યાથા’’તિ આહ. તે તત્તકં કાલં ખેપેત્વા તસ્મિં ઉપ્પન્ને તં પુચ્છિંસુ. સોપિ ‘‘મમ કાલે ન લભિસ્સથ, મમ પન પચ્છતો મહાપથવિયા યોજનમત્તં અભિરુળ્હાય ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તદા તુમ્હાકં ઞાતકો બિમ્બિસારો નામ રાજા ભવિસ્સતિ, સો સત્થુ દાનં દત્વા તુમ્હાકં પત્તિં પાપેસ્સતિ, તદા લભિસ્સથા’’તિ આહ. તેસં એકં બુદ્ધન્તરં સ્વેદિવસસદિસં અહોસિ. તે તથાગતે ઉપ્પન્ને બિમ્બિસારરઞ્ઞા પઠમદિવસં દાને દિન્ને પત્તિં અલભિત્વા રત્તિભાગે ભેરવસદ્દં કત્વા રઞ્ઞો અત્તાનં દસ્સયિંસુ. સો પુનદિવસે વેળુવનં ગન્ત્વા તથાગતસ્સ ¶ તં પવત્તિં આરોચેસિ.

સત્થા, ‘‘મહારાજ, ઇતો દ્વેનવુતિકપ્પમત્થકે ફુસ્સબુદ્ધકાલે એતે તવ ઞાતકા, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દિન્નદાનવત્તં ખાદિત્વા પેતલોકે નિબ્બત્તિત્વા સંસરન્તા કકુસન્ધાદયો બુદ્ધે પુચ્છિત્વા તેહિ ઇદઞ્ચિદઞ્ચ વુત્તા એત્તકં કાલં તવ દાનં પચ્ચાસીસમાના હિય્યો તયા દાને દિન્ને પત્તિં અલભમાના એવમકંસૂ’’તિ આહ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, ઇદાનિપિ દિન્ને લભિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. રાજા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા પુનદિવસે મહાદાનં દત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇતો તેસં પેતાનં દિબ્બઅન્નપાનં સમ્પજ્જતૂ’’તિ પત્તિં અદાસિ, તેસં તથેવ નિબ્બત્તિ. પુનદિવસે નગ્ગા હુત્વા અત્તાનં દસ્સેસું. રાજા ‘‘અજ્જ, ભન્તે, નગ્ગા હુત્વા અત્તાનં દસ્સેસુ’’ન્તિ આરોચેસિ. ‘‘વત્થાનિ તે ન દિન્નાનિ, મહારાજા’’તિ. રાજાપિ પુનદિવસે બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચીવરદાનં દત્વા, ‘‘ઇતો તેસં પેતાનં દિબ્બવત્થાનિ હોન્તૂ’’તિ પાપેસિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવ તેસં દિબ્બવત્થાનિ ઉપ્પજ્જિંસુ. તે પેતત્તભાવં ¶ વિજહિત્વા દિબ્બત્તભાવે સણ્ઠહિંસુ. સત્થા અનુમોદનં કરોન્તો ‘‘તિરોકુટ્ટેસુ તિટ્ઠન્તી’’તિઆદિના (ખુ. પા. ૭.૧; પે. વ. ૧૪) તિરોકુટ્ટાનુમોદનં અકાસિ. અનુમોદનાવસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. ઇતિ સત્થા તેભાતિકજટિલાનં વત્થું કથેત્વા ઇમમ્પિ ધમ્મદેસનં આહરિ.

અગ્ગસાવકા પન, ‘‘ભન્તે, કિં કરિંસૂ’’તિ? ‘‘અગ્ગસાવકભાવાય પત્થનં કરિંસુ’’. ઇતો કપ્પસતસહસ્સાધિકસ્સ હિ કપ્પાનં અસઙ્ખ્યેય્યસ્સ મત્થકે સારિપુત્તો બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ, નામેન સરદમાણવો ¶ નામ અહોસિ. મોગ્ગલ્લાનો ગહપતિમહાસાલકુલે ¶ નિબ્બત્તિ, નામેન સિરિવડ્ઢનકુટુમ્બિકો નામ અહોસિ. તે ઉભોપિ સહપંસુકીળકા સહાયકા અહેસું. તેસુ સરદમાણવો પિતુ અચ્ચયેન કુસલન્તકં મહાધનં પટિપજ્જિત્વા એકદિવસં રહોગતો ચિન્તેસિ – ‘‘અહં ઇધલોકત્તભાવમેવ જાનામિ, નો પરલોકત્તભાવં. જાતસત્તાનઞ્ચ મરણં નામ ધુવં, મયા એકં પબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા મોક્ખધમ્મગવેસનં કાતું વટ્ટતી’’તિ. સો સહાયકં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘સમ્મ સિરિવડ્ઢન, અહં પબ્બજિત્વા મોક્ખધમ્મં ગવેસિસ્સામિ, ત્વં મયા સદ્ધિં પબ્બજિતું સક્ખિસ્સસિ, ન સક્ખિસ્સસી’’તિ? ‘‘ન સક્ખિસ્સામિ, સમ્મ, ત્વંયેવ પબ્બજાહી’’તિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘પરલોકં ગચ્છન્તો સહાયે વા ઞાતિમિત્તે વા ગહેત્વા ગતો નામ નત્થિ, અત્તના કતં અત્તનોવ હોતી’’તિ. તતો રતનકોટ્ઠાગારં વિવરાપેત્વા કપણદ્ધિકવણિબ્બકયાચકાનં મહાદાનં દત્વા પબ્બતપાદં પવિસિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિ. તસ્સ એકો દ્વે તયોતિ એવં અનુપબ્બજ્જં પબ્બજિતા ચતુસત્તતિસહસ્સમત્તા જટિલા અહેસું. સો પઞ્ચ અભિઞ્ઞા, અટ્ઠ ચ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા તેસં જટિલાનં કસિણપરિકમ્મં આચિક્ખિ. તેપિ સબ્બે પઞ્ચ અભિઞ્ઞા અટ્ઠ ચ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેસું.

તેન સમયેન અનોમદસ્સી નામ સમ્માસમ્બુદ્ધો લોકે ઉદપાદિ. નગરં ચન્દવતી નામ અહોસિ, પિતા યસવા નામ ખત્તિયો, માતા યસોધરા નામ દેવી, બોધિ અજ્જુનરુક્ખો, નિસભો ચ અનોમો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, વરુણો નામ ઉપટ્ઠાકો, સુન્દરા ચ સુમના ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા અહેસું. આયુ વસ્સસતસહસ્સં અહોસિ, સરીરં અટ્ઠપઞ્ઞાસહત્થુબ્બેધં ¶ , સરીરપ્પભા દ્વાદસયોજનં ફરિ, ભિક્ખુસતસહસ્સપરિવારો અહોસિ. સો એકદિવસં પચ્ચૂસકાલે મહાકરુણાસમાપત્તિતો વુટ્ઠાય લોકં વોલોકેન્તો સરદતાપસં દિસ્વા, ‘‘અજ્જ મય્હં સરદતાપસસ્સં સન્તિકં ગતપચ્ચયેન ધમ્મદેસના ચ મહતી ભવિસ્સતિ, સો ચ અગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થેસ્સતિ, તસ્સ સહાયકો સિરિવડ્ઢનકુટુમ્બિકો દુતિયસાવકટ્ઠાનં, દેસનાપરિયોસાને ¶ ચસ્સ પરિવારા ચતુસત્તતિસહસ્સમત્તા જટિલા અરહત્તં પાપુણિસ્સન્તિ, મયા તત્થ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ અત્તનો પત્તચીવરમાદાય અઞ્ઞં કઞ્ચિ અનામન્તેત્વા સીહો વિય એકચરો હુત્વા સરદતાપસસ્સ ¶ અન્તેવાસિકેસુ ફલાફલત્થાય ગતેસુ ‘‘બુદ્ધભાવં મે જાનાતૂ’’તિ અધિટ્ઠહિત્વા પસ્સન્તસ્સેવ સરદતાપસસ્સ આકાસતો ઓતરિત્વા પથવિયં પતિટ્ઠાસિ. સરદતાપસો બુદ્ધાનુભાવઞ્ચેવ સરીરનિપ્ફત્તિઞ્ચસ્સ દિસ્વા લક્ખણમન્તે સમ્મસિત્વા ‘‘ઇમેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતો નામ અગારમજ્ઝે વસન્તો રાજા હોતિ ચક્કવત્તી, પબ્બજન્તો લોકે વિવટ્ટચ્છદો સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધો હોતિ. અયં પુરિસો નિસ્સંસયં બુદ્ધો’’તિ જાનિત્વા પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા અગ્ગાસનં પઞ્ઞાપેત્વા અદાસિ. નિસીદિ ભગવા પઞ્ઞત્તે અગ્ગાસને. સરદતાપસોપિ અત્તનો અનુચ્છવિકં આસનં ગહેત્વા એકમન્તં નિસીદિ.

તસ્મિં સમયે ચતુસત્તતિસહસ્સજટિલા પણીતપણીતાનિ ઓજવન્તાનિ ફલાફલાનિ ગહેત્વા આચરિયસ્સ સન્તિકં સમ્પત્તા બુદ્ધાનઞ્ચેવ આચરિયસ્સ ચ નિસિન્નાસનં ઓલોકેત્વા આહંસુ – ‘‘આચરિય ¶ , મયં ‘ઇમસ્મિં લોકે તુમ્હેહિ મહન્તતરો નત્થી’તિ વિચરામ, અયં પન પુરિસો તુમ્હેહિ મહન્તતરો મઞ્ઞે’’તિ? ‘‘તાતા, કિં વદેથ, સાસપેન સદ્ધિં અટ્ઠસટ્ઠિયોજનસતસહસ્સુબ્બેધં સિનેરું સમં કાતું ઇચ્છથ, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેન સદ્ધિં મમં ઉપમં મા કરિત્થ પુત્તકા’’તિ. અથ તે તાપસા, ‘‘સચાયં ઇત્તરસત્તો અભવિસ્સ, અમ્હાકં આચરિયો ન એવરૂપં ઉપમં આહરિસ્સ, યાવ મહા વતાયં પુરિસો’’તિ સબ્બેવ પાદેસુ નિપતિત્વા સિરસા વન્દિંસુ. અથ ને આચરિયો આહ – ‘‘તાતા, અમ્હાકં બુદ્ધાનં અનુચ્છવિકો દેય્યધમ્મો નત્થિ, સત્થા ચ ભિક્ખાચારવેલાયં ઇધાગતો, મયં યથાસત્તિ યથાબલં દેય્યધમ્મં દસ્સામ, તુમ્હે યં યં પણીતં ફલાફલં, તં તં આહરથા’’તિ આહરાપેત્વા હત્થે ધોવિત્વા સયં તથાગતસ્સ પત્તે પતિટ્ઠાપેસિ. સત્થારા ફલાફલે પટિગ્ગહિતમત્તે દેવતા દિબ્બોજં પક્ખિપિંસુ. સો તાપસો ઉદકમ્પિ સયમેવ પરિસ્સાવેત્વા અદાસિ. તતો ભત્તકિચ્ચં કત્વા નિસિન્ને સત્થરિ સબ્બે અન્તેવાસિકે પક્કોસિત્વા સત્થુ સન્તિકે સારણીયકથં કથેન્તો નિસીદિ. સત્થા ‘‘દ્વે અગ્ગસાવકા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં આગચ્છન્તૂ’’તિ ચિન્તેસિ. તે સત્થુ ચિત્તં ઞત્વા સતસહસ્સખીણાસવપરિવારા આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠંસુ.

તતો ¶ સરદતાપસો ¶ અન્તેવાસિકે આમન્તેસિ – ‘‘તાતા, બુદ્ધાનં નિસિન્નાસનમ્પિ નીચં, સમણસતસહસ્સાનમ્પિ આસનં નત્થિ, અજ્જ તુમ્હેહિ ઉળારં બુદ્ધસક્કારં કાતું વટ્ટતિ, પબ્બતપાદતો વણ્ણગન્ધસમ્પન્નાનિ પુપ્ફાનિ આહરથા’’તિ. કથનકાલો પપઞ્ચો વિય હોતિ, ઇદ્ધિમતો ¶ પન ઇદ્ધિવિસયો અચિન્તેય્યોતિ મુહુત્તમત્તેનેવ તે તાપસા વણ્ણગન્ધસમ્પન્નાનિ પુપ્ફાનિ આહરિત્વા બુદ્ધાનં યોજનપ્પમાણં પુપ્ફાસનં પઞ્ઞાપેસું. ઉભિન્નં અગ્ગસાવકાનં તિગાવુતં, સેસભિક્ખૂનં અડ્ઢયોજનિકાદિભેદં, સઙ્ઘનવકસ્સ ઉસભમત્તં અહોસિ. ‘‘કથં એકસ્મિં અસ્સમપદે તાવ મહન્તાનિ આસનાનિ પઞ્ઞત્તાની’’તિ ન ચિન્તેતબ્બં. ઇદ્ધિવિસયો હેસ. એવં પઞ્ઞત્તેસુ આસનેસુ સરદતાપસો તથાગતસ્સ પુરતો અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ઠિતો, ‘‘ભન્તે, મય્હં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય ઇમં પુપ્ફાસનં અભિરુહથા’’તિ આહ. તેન વુત્તં –

‘‘નાનાપુપ્ફઞ્ચ ગન્ધઞ્ચ, સમ્પાદેત્વાન એકતો;

પુપ્ફાસનં પઞ્ઞાપેત્વા, ઇદં વચનમબ્રવિ.

‘‘ઇદં મે આસનં વીર, પઞ્ઞત્તં તવનુચ્છવિં;

મમ ચિત્તં પસાદેન્તો, નિસીદ પુપ્ફમાસને.

‘‘સત્તરત્તિન્દિવં બુદ્ધો, નિસીદિ પુપ્ફમાસને;

મમ ચિત્તં પસાદેત્વા, હાસયિત્વા સદેવકે’’તિ.

એવં નિસિન્ને સત્થરિ દ્વે અગ્ગસાવકા સેસભિક્ખૂ ચ ¶ અત્તનો અત્તનો પત્તાસને નિસીદિંસુ. સરદતાપસો મહન્તં પુપ્ફચ્છત્તં ગહેત્વા તથાગતસ્સ મત્થકે ધારેન્તો અટ્ઠાસિ. સત્થા ‘‘જટિલાનં અયં સક્કારો મહપ્ફલો હોતૂ’’તિ નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિ. સત્થુ સમાપત્તિં સમાપન્નભાવં ઞત્વા દ્વે અગ્ગસાવકાપિ સેસભિક્ખૂપિ સમાપત્તિં સમાપજ્જિંસુ. તથાગતે સત્તાહં નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા નિસિન્ને અન્તેવાસિકા ભિક્ખાચારકાલે સમ્પત્તે વનમૂલફલાફલં પરિભુઞ્જિત્વા સેસકાલે બુદ્ધાનં અઞ્જલિં પગ્ગય્હ તિટ્ઠન્તિ. સરદતાપસો પન ભિક્ખાચારમ્પિ અગન્ત્વા પુપ્ફચ્છત્તં ધારયમાનોવ સત્તાહં પીતિસુખેન વીતિનામેસિ. સત્થા નિરોધતો વુટ્ઠાય દક્ખિણપસ્સે નિસિન્નં પઠમઅગ્ગસાવકં નિસભત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘નિસભ, સક્કારકારકાનં ¶ તાપસાનં પુપ્ફાસનાનુમોદનં કરોહી’’તિ. થેરો ચક્કવત્તિરઞ્ઞો સન્તિકા પટિલદ્ધમહાલાભો મહાયોધો વિય તુટ્ઠમાનસો સાવકપારમિઞાણે ઠત્વા પુપ્ફાસનાનુમોદનં આરભિ. તસ્સ દેસનાવસાને દુતિયસાવકં આમન્તેસિ – ‘‘ત્વમ્પિ ભિક્ખુ ધમ્મં દેસેહી’’તિ. અનોમત્થેરો તેપિટકં બુદ્ધવચનં સમ્મસિત્વા ધમ્મં કથેસિ. દ્વિન્નં અગ્ગસાવકાનં દેસનાય એકસ્સાપિ અભિસમયો નાહોસિ. અથ સત્થા અપરિમાણે બુદ્ધવિસયે ઠત્વા ધમ્મદેસનં આરભિ. દેસનાપરિયોસાને ઠપેત્વા સરદતાપસં સબ્બેપિ ચતુસત્તતિસહસ્સજટિલા અરહત્તં પાપુણિંસુ ¶ , સત્થા ‘‘એથ, ભિક્ખવો’’તિ હત્થં પસારેસિ. તેસં તાવદેવ કેસમસ્સૂનિ અન્તરધાયિંસુ, અટ્ઠપરિક્ખારા કાયે પટિમુક્કાવ અહેસું.

સરદતાપસો ‘‘કસ્મા અરહત્તં ન પત્તો’’તિ? વિક્ખિત્તચિત્તત્તા. સો કિર બુદ્ધાનં દુતિયાસને ¶ નિસીદિત્વા સાવકપારમિઞાણે ઠત્વા ધમ્મં દેસયતો અગ્ગસાવકસ્સ ધમ્મદેસનં સોતું આરદ્ધકાલતો પટ્ઠાય, ‘‘અહો વતાહમ્પિ અનાગતે ઉપ્પજ્જનકબુદ્ધસ્સ સાસને ઇમિના સાવકેન પટિલદ્ધધુરં લભેય્ય’’ન્તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ. સો તેન પરિવિતક્કેન મગ્ગફલપટિવેધં કાતું નાસક્ખિ. તથાગતં પન વન્દિત્વા સમ્મુખે ઠત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં અનન્તરાસને નિસિન્નો ભિક્ખુ તુમ્હાકં સાસને કો નામ હોતી’’તિ? ‘‘મયા પવત્તિતં ધમ્મચક્કં અનુપવત્તેન્તો સાવકપારમિઞાણસ્સ કોટિપ્પત્તો સોળસ પઞ્ઞા પટિવિજ્ઝિત્વા ઠિતો મય્હં સાસને અગ્ગસાવકો નિસભો નામ એસો’’તિ. ‘‘ભન્તે, ય્વાયં મયા સત્તાહં પુપ્ફચ્છત્તં ધારેન્તેન સક્કારો કતો, અહં ઇમસ્સ ફલેન અઞ્ઞં સક્કત્તં વા બ્રહ્મત્તં વા ન પત્થેમિ, અનાગતે પન અયં નિસભત્થેરો વિય એકસ્સ બુદ્ધસ્સ અગ્ગસાવકો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિન્તિ. સત્થા ‘‘સમજ્ઝિસ્સતિ નુ ખો ઇમસ્સ પુરિસસ્સ પત્થના’’તિ અનાગતંસઞાણં પેસેત્વા ઓલોકેન્તો કપ્પસતસહસ્સાધિકં એકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા સમિજ્ઝનભાવં અદ્દસ. દિસ્વાન સરદતાપસં આહ – ‘‘ન તે અયં પત્થના મોઘા ભવિસ્સતિ, અનાગતે પન કપ્પસતસહસ્સાધિકં એકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ માતા મહામાયા ¶ નામ દેવી ભવિસ્સતિ, પિતા સુદ્ધોદનો નામ મહારાજા, પુત્તો રાહુલો નામ, ઉપટ્ઠાકો આનન્દો નામ, દુતિયઅગ્ગસાવકો મોગ્ગલ્લાનો નામ, ત્વં પનસ્સ પઠમઅગ્ગસાવકો ધમ્મસેનાપતિ સારિપુત્તો નામ ભવિસ્સસી’’તિ ¶ . એવં તાપસં બ્યાકરિત્વા ધમ્મકથં કથેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો આકાસં પક્ખન્દિ.

સરદતાપસોપિ અન્તેવાસિકત્થેરાનં સન્તિકં ગન્ત્વા સહાયકસ્સ સિરિવડ્ઢનકુટુમ્બિકસ્સ સાસનં પેસેસિ, ‘‘ભન્તે, મમ સહાયકસ્સ વદેથ, સહાયકેન તે સરદતાપસેન અનોમદસ્સીબુદ્ધસ્સ પાદમૂલે અનાગતે ઉપ્પજ્જનકસ્સ ગોતમબુદ્ધસ્સ સાસને પઠમઅગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થિતં, ત્વં દુતિયઅગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થેહી’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા થેરેહિ પુરેતરમેવ એકપસ્સેન ગન્ત્વા સિરિવડ્ઢનસ્સ નિવેસનદ્વારે અટ્ઠાસિ. સિરિવડ્ઢનો ‘‘ચિરસ્સં વત મે અય્યો આગતો’’તિ આસને નિસીદાપેત્વા અત્તના નીચાસને નિસિન્નો, ‘‘અન્તેવાસિકપરિસા પન વો, ભન્તે, ન પઞ્ઞાયતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, સમ્મ, અમ્હાકં અસ્સમં અનોમદસ્સી બુદ્ધો આગતો, મયં તસ્સ અત્તનો બલેન સક્કારં અકરિમ્હા, સત્થા સબ્બેસં ¶ ધમ્મં દેસેસિ, દેસનાપરિયોસાને ઠપેત્વા મં સેસા અરહત્તં પત્વા પબ્બજિંસુ. અહં સત્થુ પઠમઅગ્ગસાવકં નિસભત્થેરં દિસ્વા અનાગતે ઉપ્પજ્જનકસ્સ ગોતમબુદ્ધસ્સ નામ સાસને પઠમઅગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થેસિં, ત્વમ્પિ તસ્સ સાસને દુતિયઅગ્ગસાવકટ્ઠાનં પત્થેહી’’તિ. ‘‘મય્હં બુદ્ધેહિ સદ્ધિં પરિચયો નત્થિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘બુદ્ધેહિ સદ્ધિં કથનં મય્હં ભારો હોતુ, ત્વં મહન્તં સક્કારં સજ્જેહી’’તિ.

સિરિવડ્ઢનો તસ્સ વચનં સુત્વા અત્તનો નિવેસનદ્વારે રાજમાનેન અટ્ઠકરીસમત્તં ઠાનં સમતલં કારેત્વા વાલુકં ઓકિરાપેત્વા ¶ લાજપઞ્ચમાનિપુપ્ફાનિ વિકિરાપેત્વા નીલુપ્પલચ્છદનં મણ્ડપં કારેત્વા બુદ્ધાસનં પઞ્ઞાપેત્વા સેસભિક્ખૂનમ્પિ આસનાનિ પટિયાદેત્વા મહન્તં સક્કારસમ્માનં સજ્જેત્વા બુદ્ધાનં નિમન્તનત્થાય સરદતાપસસ્સ સઞ્ઞં અદાસિ. તાપસો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં ગહેત્વા તસ્સ નિવેસનં અગમાસિ. સિરિવડ્ઢનોપિ પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા તથાગતસ્સ હત્થતો પત્તં ગહેત્વા મણ્ડપં પવેસેત્વા પઞ્ઞત્તાસનેસુ નિસિન્નસ્સ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દક્ખિણોદકં ¶ દત્વા પણીતેન ભોજનેન પરિવિસિત્વા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં મહારહેહિ વત્થેહિ અચ્છાદેત્વા, ‘‘ભન્તે, નાયં આરબ્ભો અપ્પમત્તકટ્ઠાનત્થાય, ઇમિનાવ નિયામેન સત્તાહં અનુકમ્પં કરોથા’’તિ આહ. સત્થા અધિવાસેસિ. સો તેનેવ નિયામેન સત્તાહં મહાદાનં પવત્તેત્વા ભગવન્તં વન્દિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ઠિતો આહ – ‘‘ભન્તે, મમ સહાયો સરદતાપસો યસ્સ સત્થુસ્સ પઠમઅગ્ગસાવકો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થેસિ, અહમ્પિ ‘‘તસ્સેવ દુતિયઅગ્ગસાવકો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થેમીતિ.

સત્થા અનાગતં ઓલોકેત્વા તસ્સ પત્થનાય સમિજ્ઝનભાવં દિસ્વા બ્યાકાસિ – ‘‘ત્વં ઇતો કપ્પસતસહસ્સાધિકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા ગોતમબુદ્ધસ્સ દુતિયઅગ્ગસાવકો ભવિસ્સસી’’તિ. બુદ્ધાનં બ્યાકરણં સુત્વા સિરિવડ્ઢનો હટ્ઠપહટ્ઠો અહોસિ. સત્થાપિ ભત્તાનુમોદનં કત્વા સપરિવારો વિહારમેવ ગતો. ‘‘અયં, ભિક્ખવે, મમ પુત્તેહિ તદા પત્થિતપત્થના. તે યથાપત્થિતમેવ લભિંસુ. નાહં મુખં ઓલોકેત્વા દેમી’’તિ.

એવં ¶ વુત્તે દ્વે અગ્ગસાવકા ભગવન્તં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, મયં અગારિયભૂતા સમાના ગિરગ્ગસમજ્જં દસ્સનાય ગતા’’તિ યાવ અસ્સજિત્થેરસ્સ સન્તિકા સોતાપત્તિફલપટિવેધા સબ્બં પચ્ચુપ્પન્નવત્થું કથેત્વા, ‘‘તે મયં, ભન્તે, આચરિયસ્સ સઞ્ચયસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તં તુમ્હાકં પાદમૂલે આનેતુકામા તસ્સ લદ્ધિયા નિસ્સારભાવં કથેત્વા ઇધાગમને આનિસંસં કથયિમ્હા. સો ઇદાનિ મય્હં અન્તેવાસિકવાસો નામ ચાટિયા ઉદઞ્ચનભાવપ્પત્તિસદિસો, ન સક્ખિસ્સામિ ¶ અન્તેવાસિવાસં વસિતુ’’ન્તિ વત્વા, ‘‘આચરિય, ઇદાનિ મહાજનો ગન્ધમાલાદિહત્થો ગન્ત્વા સત્થારમેવ પૂજેસ્સતિ, તુમ્હે કથં ભવિસ્સથા’’તિ વુત્તે ‘‘કિં પન ઇમસ્મિં લોકે પણ્ડિતા બહૂ, ઉદાહુ દન્ધા’’તિ? ‘‘દન્ધા’’તિ કથિતે ‘‘તેન હિ પણ્ડિતા પણ્ડિતસ્સ સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સન્તિ, દન્ધા દન્ધસ્સ મમ સન્તિકં આગમિસ્સન્તિ, ગચ્છથ તુમ્હે’’તિ વત્વા ‘‘આગન્તું ન ઇચ્છિ, ભન્તે’’તિ. તં સુત્વા સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, સઞ્ચયો અત્તનો મિચ્છાદિટ્ઠિતાય અસારં સારોતિ, સારઞ્ચ અસારોતિ ગણ્હિ. તુમ્હે પન અત્તનો પણ્ડિતતાય સારઞ્ચ સારતો, અસારઞ્ચ અસારતો ઞત્વા અસારં પહાય સારમેવ ગણ્હિત્થા’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અસારે ¶ સારમતિનો, સારે ચાસારદસ્સિનો;

તે સારં નાધિગચ્છન્તિ, મિચ્છાસઙ્કપ્પગોચરા.

‘‘સારઞ્ચ ¶ સારતો ઞત્વા, અસારઞ્ચ અસારતો;

તે સારં અધિગચ્છન્તિ, સમ્માસઙ્કપ્પગોચરા’’તિ.

તત્થ અસારે સારમતિનોતિ ચત્તારો પચ્ચયા, દસવત્થુકા મિચ્છાદિટ્ઠિ, તસ્સા ઉપનિસ્સયભૂતા ધમ્મદેસનાતિ અયં અસારો નામ, તસ્મિં સારદિટ્ઠિનોતિ અત્થો. સારે ચાસારદસ્સિનોતિ દસવત્થુકા સમ્માદિટ્ઠિ, તસ્સા ઉપનિસ્સયભૂતા ધમ્મદેસનાતિ અયં સારો નામ, તસ્મિં ‘‘નાયં સારો’’તિ અસારદસ્સિનો. તે સારન્તિ તે પન તં મિચ્છાદિટ્ઠિગ્ગહણં ગહેત્વા ઠિતા કામવિતક્કાદીનં વસેન મિચ્છાસઙ્કપ્પગોચરા હુત્વા સીલસારં, સમાધિસારં, પઞ્ઞાસારં, વિમુત્તિસારં, વિમુત્તિઞાણદસ્સનસારં, ‘‘પરમત્થસારં, નિબ્બાનઞ્ચ નાધિગચ્છ’’ન્તિ. સારઞ્ચાતિ તમેવ સીલસારાદિસારં ‘‘સારો નામાય’’ન્તિ, વુત્તપ્પકારઞ્ચ અસારં ‘‘અસારો અય’’ન્તિ ઞત્વા. તે સારન્તિ તે પણ્ડિતા એવં સમ્માદસ્સનં ગહેત્વા ઠિતા નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પાદીનં વસેન સમ્માસઙ્કપ્પગોચરા હુત્વા તં વુત્તપ્પકારં સારં અધિગચ્છન્તીતિ.

ગાથાપરિયોસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ. સન્નિપતિતાનં સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

યથા ¶ ¶ અગારન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો આયસ્મન્તં નન્દં આરબ્ભ કથેસિ.

સત્થા હિ પવત્તિતવરધમ્મચક્કો રાજગહં ગન્ત્વા વેળુવને વિહરન્તો – ‘‘પુત્તં મે આનેત્વા દસ્સેથા’’તિ સુદ્ધોદનમહારાજેન પેસિતાનં સહસ્સસહસ્સપરિવારાનં દસન્નં દૂતાનં સબ્બપચ્છતો ગન્ત્વા અરહત્તપ્પત્તેન કાળુદાયિત્થેરેન ગમનકાલં ઞત્વા મગ્ગવણ્ણં વણ્ણેત્વા વીસતિસહસ્સખીણાસવપરિવુતો ¶ કપિલપુરં નીતો ઞાતિસમાગમે પોક્ખરવસ્સં અત્થુપ્પત્તિં કત્વા વેસ્સન્તરજાતકં (જા. ૨.૨૨.૧૬૫૫ આદયો) કથેત્વા પુનદિવસે પિણ્ડાય પવિટ્ઠો, ‘‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્યા’’તિ (ધ. પ. ૧૬૮) ગાથાય પિતરં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાપેત્વા, ‘‘ધમ્મઞ્ચરે’’તિ (ધ. પ. ૧૬૯) ગાથાય મહાપજાપતિં સોતાપત્તિફલે, રાજાનઞ્ચ સકદાગામિફલે પતિટ્ઠાપેસિ. ભત્તકિચ્ચાવસાને પન રાહુલમાતુગુણકથં નિસ્સાય ચન્દકિન્નરીજાતકં (જા. ૧.૧૪.૧૮ આદયો) કથેત્વા તતો તતિયદિવસે નન્દકુમારસ્સ અભિસેકગેહપ્પવેસનવિવાહમઙ્ગલેસુ પવત્તમાનેસુ પિણ્ડાય પવિસિત્વા નન્દકુમારસ્સ હત્થે પત્તં દત્વા મઙ્ગલં વત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કમન્તો નન્દકુમારસ્સ હત્થતો પત્તં ન ગણ્હિ. સોપિ તથાગતગારવેન ‘‘પત્તં વો, ભન્તે, ગણ્હથા’’તિ વત્તું નાસક્ખિ. એવં પન ચિન્તેસિ – ‘‘સોપાનસીસે પત્તં ગણ્હિસ્સતી’’તિ. સત્થા તસ્મિમ્પિ ઠાને ન ગણ્હિ. ઇતરો ‘‘સોપાનપાદમૂલે ગણ્હિસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. સત્થા તત્થાપિ ન ¶ ગણ્હિ. ઇતરો ‘‘રાજઙ્ગણે ગણ્હિસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. સત્થા તત્થાપિ ન ગણ્હિ. કુમારો નિવત્તિતુકામો અરુચિયા ગચ્છન્તો સત્થુગારવેન ‘‘પત્તં ગણ્હથા’’તિ વત્તું ન સક્કોતિ. ‘‘ઇધ ગણ્હિસ્સતિ, એત્થ ગણ્હિસ્સતી’’તિ ચિન્તેન્તો ગચ્છતિ.

તસ્મિં ખણે અઞ્ઞા ઇત્થિયો તં દિસ્વા જનપદકલ્યાણિયા આચિક્ખિંસુ – ‘‘અય્યે, ભગવા નન્દકુમારં ગહેત્વા ગતો, તુમ્હેહિ તં વિના કરિસ્સતી’’તિ. સા ઉદકબિન્દૂહિ પગ્ઘરન્તેહેવ અડ્ઢુલ્લિખિતેહિ કેસેહિ વેગેન ગન્ત્વા, ‘‘તુવટં ખો, અય્યપુત્ત, આગચ્છેય્યાસી’’તિ આહ. તં તસ્સા વચનં તસ્સ હદયે તિરિયં પતિત્વા વિય ઠિતં. સત્થાપિસ્સ હત્થતો પત્તં અગ્ગણ્હિત્વાવ તં વિહારં નેત્વા, ‘‘પબ્બજિસ્સસિ નન્દા’’તિઆહ. સો બુદ્ધગારવેન ‘‘ન પબ્બજિસ્સામી’’તિ અવત્વા, ‘‘આમ, પબ્બજિસ્સામી’’તિ આહ. સત્થા ‘‘તેન હિ નન્દં પબ્બાજેથા’’તિ આહ. સત્થા કપિલપુરં ગન્ત્વા તતિયદિવસે નન્દં પબ્બાજેસિ.

સત્તમે ¶ દિવસે રાહુલમાતા કુમારં અલઙ્કરિત્વા ભગવતો સન્તિકં પેસેસિ – ‘‘પસ્સ, તાત, એતં વીસતિસહસ્સસમણપરિવુતં સુવણ્ણવણ્ણં બ્રહ્મરૂપિવણ્ણં સમણં, અયં તે પિતા, એતસ્સ મહન્તા નિધિકુમ્ભિયો અહેસું. ત્યાસ્સ નિક્ખમનતો પટ્ઠાય ન પસ્સામ, ગચ્છ નં દાયજ્જં યાચસ્સુ – ‘અહં ¶ , તાત, કુમારો, અભિસેકં પત્વા ચક્કવત્તી ભવિસ્સામિ, ધનેન મે અત્થો, ધનં મે દેહિ. સામિકો હિ પુત્તો પિતુસન્તકસ્સા’’’તિ. કુમારો ભગવતો સન્તિકં ગન્ત્વાવ પિતુસિનેહં પટિલભિત્વા હટ્ઠચિત્તો ‘‘સુખા તે, સમણ, છાયા’’તિ વત્વા અઞ્ઞમ્પિ ¶ બહું અત્તનો અનુરૂપં વદન્તો અટ્ઠાસિ. ભગવા કતભત્તકિચ્ચો અનુમોદનં કત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. કુમારોપિ ‘‘દાયજ્જં મે, સમણ, દેહિ, દાયજ્જં મે, સમણ, દેહી’’તિ ભગવન્તં અનુબન્ધિ. ભગવાપિ કુમારં ન નિવત્તાપેસિ. પરિજનોપિ ભગવતા સદ્ધિં ગચ્છન્તં નિવત્તેતું નાસક્ખિ. ઇતિ સો ભગવતા સદ્ધિં આરામમેવ અગમાસિ.

તતો ભગવા ચિન્તેસિ – ‘‘યં અયં પિતુસન્તકં ધનં ઇચ્છતિ, તં વટ્ટાનુગતં સવિઘાતં, હન્દસ્સ બોધિતલે પટિલદ્ધં સત્તવિધં અરિયધનં દેમિ, લોકુત્તરદાયજ્જસ્સ નં સામિકં કરોમી’’તિ. અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તં સારિપુત્તં આમન્તેસિ – ‘‘તેન હિ ત્વં, સારિપુત્ત, રાહુલકુમારં પબ્બાજેહી’’તિ. થેરો કુમારં પબ્બાજેસિ. પબ્બજિતે ચ પન કુમારે રઞ્ઞો અધિમત્તં દુક્ખં ઉપ્પજ્જિ. તં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો ભગવતો નિવેદેત્વા, ‘‘સાધુ, ભન્તે, અય્યા, માતાપિતૂહિ અનનુઞ્ઞાતં પુત્તં ન પબ્બાજેય્યુ’’ન્તિ વરં યાચિ. ભગવા તસ્સ તં વરં દત્વા પુનેકદિવસં રાજનિવેસને કતપાતરાસો એકમન્તં નિસિન્નેન રઞ્ઞા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં દુક્કરકારિકકાલે એકા દેવતા મં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘પુત્તો તે કાલકતો’તિ આહ. અહં તસ્સા વચનં અસદ્દહન્તો ‘ન મય્હં પુત્તો બોધિં અપ્પત્વા કાલં કરોતી’તિ પટિક્ખિપિ’’ન્તિ વુત્તે – ‘‘ઇદાનિ કિં સદ્દહિસ્સથ, પુબ્બેપિ અટ્ઠિકાનિ દસ્સેત્વા, ‘પુત્તો તે મતો’તિ વુત્તે ન સદ્દહિત્વા’’તિ ઇમિસ્સા અત્થુપ્પત્તિયા મહાધમ્મપાલજાતકં (જા. ૧.૧૦.૯૨ આદયો) કથેસિ. ગાથાપરિયોસાને રાજા અનાગામિફલે પતિટ્ઠહિ. ઇતિ ભગવા પિતરં તીસુ ફલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ¶ પુનદેવ રાજગહં ગન્ત્વા તતો અનાથપિણ્ડિકેન સાવત્થિં આગમનત્થાય ગહિતપટિઞ્ઞો નિટ્ઠિતે જેતવને વિહારે તત્થ ગન્ત્વા વાસં કપ્પેસિ.

એવં સત્થરિ જેતવને વિહરન્તે આયસ્મા નન્દો ઉક્કણ્ઠિત્વા ભિક્ખૂનં એતમત્થં આરોચેસિ – ‘‘અનભિરતો અહં, આવુસો, બ્રહ્મચરિયં ચરામિ, ન ¶ સક્કોમિ બ્રહ્મચરિયં સન્ધારેતું, સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તિસ્સામી’’તિ. ભગવા તં પવત્તિં સુત્વા આયસ્મન્તં નન્દં પક્કોસાપેત્વા એતદવોચ – ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, નન્દ, સમ્બહુલાનં ભિક્ખૂનં એવં આરોચેસિ ¶ – ‘અનભિરતો, આવુસો, બ્રહ્મચરિયં ચરામિ, ન સક્કોમિ બ્રહ્મચરિયં સન્ધારેતું, સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તિસ્સામી’’’તિ? ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિસ્સ પન ત્વં, નન્દ, અનભિરતો બ્રહ્મચરિયં ચરસિ, ન સક્કોસિ બ્રહ્મચરિયં સન્ધારેતું, સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તિસ્સસી’’તિ? ‘‘સાકિયાની મં, ભન્તે, જનપદકલ્યાણી ઘરા નિક્ખમન્તસ્સ અડ્ઢુલ્લિખિતેહિ કેસેહિ અપલોકેત્વા મં એતદવોચ – ‘તુવટં ખો, અય્યપુત્ત, આગચ્છેય્યાસી’તિ, સો ખો અહં, ભન્તે, તં અનુસ્સરમાનો અનભિરતો બ્રહ્મચરિયં ચરામિ, ન સક્કોમિ બ્રહ્મચરિયં સન્ધારેતું, સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તિસ્સામી’’તિ.

અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તં નન્દં બાહાયં ગહેત્વા ઇદ્ધિબલેન તાવતિંસદેવલોકં આનેન્તો અન્તરામગ્ગે એકસ્મિં ઝામક્ખેત્તે ઝામખાણુકે નિસિન્નં છિન્નકણ્ણનાસનઙ્ગુટ્ઠં એકં પલુટ્ઠમક્કટિં દસ્સેત્વા તાવતિંસભવને સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો ઉપટ્ઠાનં આગતાનિ કકુટપાદાનિ પઞ્ચ અચ્છરાસતાનિ દસ્સેસિ. કકુટપાદાનીતિ ¶ રત્તવણ્ણતાય પારેવતપાદસદિસપાદાનિ. દસ્સેત્વા ચ પનાહ – ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, નન્દ, કતમા નુ ખો અભિરૂપતરા વા દસ્સનીયતરા વા પાસાદિકતરા વા સાકિયાની વા જનપદકલ્યાણી, ઇમાનિ વા પઞ્ચ અચ્છરાસતાનિ કકુટપાદાની’’તિ? તં સુત્વા આહ – ‘‘સેય્યથાપિ સા, ભન્તે, છિન્નકણ્ણનાસનઙ્ગુટ્ઠા પલુટ્ઠમક્કટી, એવમેવ ખો, ભન્તે, સાકિયાની જનપદકલ્યાણી, ઇમેસં પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનં ઉપનિધાય સઙ્ખ્યમ્પિ ન ઉપેતિ, કલમ્પિ ન ઉપેતિ, કલભાગમ્પિ ન ઉપેતિ. અથ ખો ઇમાનેવ પઞ્ચ અચ્છરાસતાનિ અભિરૂપતરાનિ ચેવ દસ્સનીયતરાનિ ચ પાસાદિકતરાનિ ચા’’તિ. ‘‘અભિરમ, નન્દ, અભિરમ, નન્દ, અહં તે પાટિભોગો પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનં પટિલાભાય કકુટપાદાન’’ન્તિ. ‘‘સચે મે, ભન્તે ભગવા, પાટિભોગો પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનં પટિલાભાય કકુટપાદાનં, અભિરમિસ્સામહં, ભન્તે, ભગવતિ બ્રહ્મચરિયે’’તિ.

અથ ¶ ખો ભગવા આયસ્મન્તં નન્દં ગહેત્વા તત્થ અન્તરહિતો જેતવનેયેવ પાતુરહોસિ. અસ્સોસું ખો ભિક્ખૂ, ‘‘આયસ્મા કિર નન્દો ભગવતો ભાતા માતુચ્છાપુત્તો અચ્છરાનં હેતુ બ્રહ્મચરિયં ચરતિ. ભગવા કિરસ્સ પાટિભોગો પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનં પટિલાભાય કકુટપાદાન’’ન્તિ. અથ ખો આયસ્મતો નન્દસ્સ સહાયકા ભિક્ખૂ આયસ્મન્તં નન્દં ભતકવાદેન ચ ઉપક્કિતકવાદેન ચ સમુદાચરન્તિ, ‘‘ભતકો કિરાયસ્મા નન્દો, ઉપક્કિતકો કિરાયસ્મા નન્દો, અચ્છરાનં હેતુ બ્રહ્મચરિયં ચરતિ. ભગવા કિરસ્સ પાટિભોગો પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનં પટિલાભાય કકુટપાદાન’’ન્તિ. અથ ખો આયસ્મા નન્દો સહાયકાનં ભિક્ખૂનં ¶ ભતકવાદેન ચ ઉપક્કિતકવાદેન ચ અટ્ટિયમાનો હરાયમાનો જિગુચ્છમાનો ¶ એકો વૂપકટ્ઠો અપ્પમત્તો આતાપી પહિતત્તો વિહરન્તો ન ચિરસ્સેવ યસ્સત્થાય કુલપુત્તા સમ્મદેવ અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજન્તિ, તદનુત્તરં બ્રહ્મચરિયપરિયોસાનં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહાસિ, ‘‘ખીણા જાતિ, વુસિતં બ્રહ્મચરિયં, કતં કરણીયં, નાપરં ઇત્થત્તાયા’’તિ અબ્ભઞ્ઞાસિ. અઞ્ઞતરો ચ ખો પનાયસ્મા નન્દો અરહતં અહોસિ.

અથેકા દેવતા રત્તિભાગે સકલં જેતવનં ઓભાસેત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા આરોચેસિ – ‘‘આયસ્મા, ભન્તે, નન્દો ભગવતો ભાતા માતુચ્છાપુત્તો આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ. ભગવતોપિ ખો ઞાણં ઉદપાદિ ‘‘નન્દો આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’’તિ. સોપાયસ્મા નન્દો તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એતદવોચ – ‘‘યં મે, ભન્તે, ભગવા પાટિભોગો પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનં પટિલાભાય કકુટપાદાનં, મુઞ્ચામહં, ભન્તે, ભગવન્તં એતસ્મા પટિસ્સવા’’તિ. ‘‘મયાપિ ખો તે, નન્દ, ચેતસા ચેતો પરિચ્ચ વિદિતો ‘નન્દો આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં ¶ પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’તિ. દેવતાપિ મે એતમત્થં આરોચેસિ – ‘આયસ્મા, ભન્તે, નન્દો આસવાનં ખયા અનાસવં ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિં દિટ્ઠેવ ધમ્મે સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરતી’તિ. યદેવ ખો તે, નન્દ, અનુપાદાય આસવેહિ ¶ ચિત્તં વિમુત્તં, અથાહં મુત્તો એતસ્મા પટિસ્સવા’’તિ. અથ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘યસ્સ નિત્તિણ્ણો પઙ્કો, મદ્દિતો કામકણ્ટકો;

મોહક્ખયં અનુપ્પત્તો, સુખદુક્ખેસુ ન વેધતી સ ભિક્ખૂ’’તિ. (ઉદા. ૨૨);

અથેકદિવસં ભિક્ખૂ તં આયસ્મન્તં નન્દં પુચ્છિંસુ – ‘‘આવુસો નન્દ, પુબ્બે ત્વં ‘ઉક્કણ્ઠિતોમી’તિ વદેસિ, ઇદાનિ તે કથ’’ન્તિ? ‘‘નત્થિ મે, આવુસો, ગિહિભાવાય આલયો’’તિ. તં સુત્વા ભિક્ખૂ – ‘‘અભૂતં આયસ્મા નન્દો કથેતિ, અઞ્ઞં બ્યાકરોતિ, અતીતદિવસેસુ ‘ઉક્કણ્ઠિતોમ્હી’તિ વત્વા ઇદાનિ ‘નત્થિ મે ગિહિભાવાય આલયો’તિ કથેતી’’તિ ગન્ત્વા ભગવતો એતમત્થં આરોચેસું. ભગવા ‘‘ભિક્ખવે, અતીતદિવસેસુ નન્દસ્સ અત્તભાવો દુચ્છન્નગેહસદિસો અહોસિ, ઇદાનિ સુચ્છન્નગેહસદિસો જાતો. અયઞ્હિ દિબ્બચ્છરાનં ¶ દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય પબ્બજિતકિચ્ચસ્સ મત્થકં પાપેતું ¶ વાયમન્તો તં કિચ્ચં પત્તો’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘યથા અગારં દુચ્છન્નં, વુટ્ઠી સમતિવિજ્ઝતિ;

એવં અભાવિતં ચિત્તં, રાગો સમતિવિજ્ઝતિ.

‘‘યથા અગારં સુચ્છન્નં, વુટ્ઠી ન સમતિવિજ્ઝતિ;

એવં સુભાવિતં ચિત્તં, રાગો ન સમતિવિજ્ઝતી’’તિ.

તત્થ અગારન્તિ યંકિઞ્ચિ ગેહં. દુચ્છન્નન્તિ વિરળચ્છન્નં છિદ્દાવછિદ્દં. સમતિવિજ્ઝતીતિ વસ્સવુટ્ઠિ વિનિવિજ્ઝતિ. અભાવિતન્તિ તં અગારં વુટ્ઠિ વિય ભાવનાય રહિતત્તા અભાવિતં ચિત્તં રાગો સમતિ વિજ્ઝતિ. ન કેવલં રાગોવ, દોસમોહમાનાદયો સબ્બકિલેસા તથારૂપં ચિત્તં અતિવિય વિજ્ઝન્તિયેવ. સુભાવિતન્તિ સમથવિપસ્સનાભાવનાહિ સુભાવિતં. એવરૂપં ચિત્તં સુચ્છન્નં ગેહં વુટ્ઠિ વિય રાગાદયો કિલેસા અતિવિજ્ઝિતું ન સક્કોન્તીતિ.

ગાથાપરિયોસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ. મહાજનસ્સ દેસના સાત્થિકા અહોસિ.

અથ ખો ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું, ‘‘આવુસો, બુદ્ધા નામ અચ્છરિયા, જનપદકલ્યાણિં નિસ્સાય ઉક્કણ્ઠિતો નામાયસ્મા નન્દો ¶ સત્થારા દેવચ્છરા આમિસં કત્વા વિનીતો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા – ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ ¶ , પુબ્બેપેસ મયા માતુગામેન પલોભેત્વા વિનીતોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ –

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બારાણસિવાસી કપ્પટો નામ વાણિજો અહોસિ. તસ્સેકો ગદ્રભો કુમ્ભભારં વહતિ, એકદિવસેન સત્ત યોજનાનિ ગચ્છતિ. સો એકસ્મિં સમયે ગદ્રભભારકેહિ સદ્ધિં તક્કસિલં ગન્ત્વા યાવ ભણ્ડસ્સ વિસ્સજ્જનં, તાવ ગદ્રભં ચરિતું વિસ્સજ્જેસિ. અથસ્સ સો ગદ્રભો પરિખાપિટ્ઠે ચરમાનો એકં ગદ્રભિં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિ. સા તેન સદ્ધિં પટિસન્થારં કરોન્તી આહ – ‘‘કુતો આગતોસી’’તિ? ‘‘બારાણસિતો’’તિ. ‘‘કેન કમ્મેના’’તિ? ‘‘વાણિજ્જકમ્મેના’’તિ. ‘‘કિત્તકં ભારં વહસી’’તિ ¶ ? ‘‘કુમ્ભભાર’’ન્તિ? ‘‘એત્તકં ભારં વહન્તો કતિ યોજનાનિ ગચ્છસી’’તિ? ‘‘સત્ત યોજનાની’’તિ. ‘‘ગતગતટ્ઠાને તે કાચિ પાદપરિકમ્મપિટ્ઠિપરિકમ્મકરા અત્થી’’તિ? ‘‘નત્થી’’તિ. ‘‘એવં સન્તે મહાદુક્ખં નામ અનુભોસી’’તિ? ‘‘કિઞ્ચાપિ હિ તિરચ્છાનગતાનં પાદપરિકમ્માદિકારકા નામ નત્થિ, કામસંયોજનઘટ્ટનત્થાય પન એવરૂપં કથં કથેસિ’’? સો તસ્સા કથાય ઉક્કણ્ઠિ. કપ્પટોપિ ભણ્ડં વિસ્સજ્જેત્વા તસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા – ‘‘એહિ, તાત, ગમિસ્સામા’’તિ આહ. ‘‘ગચ્છથ તુમ્હે, નાહં ગમિસ્સામી’’તિ. અથ નં ¶ પુનપ્પુનં યાચિત્વા, ‘‘અનિચ્છન્તં પરિભાસેત્વા નં નેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ગાથમાહ –

‘‘પતોદં તે કરિસ્સામિ, સાળસઙ્ગુલિકણ્ટકં;

સઞ્છિન્દિસ્સામિ તે કાયં, એવં જાનાહિ ગદ્રભા’’તિ.

તં સુત્વા ગદ્રભો ‘‘એવં સન્તે અહમ્પિ તે કત્તબ્બં જાનિસ્સામી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘પતોદં મે કરિસ્સસિ, સોળસઙ્ગુલિકણ્ટકં;

પુરતો પતિટ્ઠહિત્વાન, ઉદ્ધરિત્વાન પચ્છતો;

દન્તં તે પાતયિસ્સામિ, એવં જાનાહિ કપ્પટા’’તિ.

તં ¶ સુત્વા વાણિજો – ‘‘કેન નુ ખો કારણેન એસ એવં વદતી’’તિ ચિન્તેત્વા, ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો તં ગદ્રભિં દિસ્વા, ‘‘ઇમાયેસ એવં સિક્ખાપિતો ભવિસ્સતિ, ‘એવરૂપિં નામ તે ગદ્રભિં આનેસ્સામી’તિ માતુગામેન નં પલોભેત્વા નેસ્સામી’’તિ ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ચતુપ્પદિં સઙ્ખમુખિં, નારિં સબ્બઙ્ગસોભિનિં;

ભરિયં તે આનયિસ્સામિ, એવં જાનાહિ ગદ્રભા’’તિ.

તં સુત્વા તુટ્ઠચિત્તો ગદ્રભો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ચતુપ્પદિં સઙ્ખમુખિં, નારિં સબ્બઙ્ગસોભિનિં;

ભરિયં મે આનયિસ્સસિ, એવં જાનાહિ કપ્પટ;

કપ્પટ ભિય્યો ગમિસ્સામિ, યોજનાનિ ચતુદ્દસા’’તિ.

અથ ¶ ¶ નં કપ્પટો, ‘‘તેન હિ એહી’’તિ ગહેત્વા સકટ્ઠાનં અગમાસિ. સો કતિપાહચ્ચયેન નં આહ – ‘‘નનુ મં તુમ્હે ‘ભરિયં તે આનયિસ્સામી’તિ અવોચુત્થા’’તિ? ‘‘આમ, વુત્તં, નાહં અત્તનો કથં ભિન્દિસ્સામિ, ભરિયં તે આનેસ્સામિ, વેતનં પન તુય્હં એકકસ્સેવ દસ્સામિ, તુય્હં વેતનં દુતિયસ્સ પહોતુ વા મા વા, ત્વમેવ જાનેય્યાસિ. ઉભિન્નં પન વો સંવાસમન્વાય પુત્તા વિજાયિસ્સન્તિ, તેહિપિ બહૂહિ સદ્ધિં તુય્હં તં પહોતુ વા મા વા, ત્વમેવ જાનેય્યાસી’’તિ. ગદ્રભો તસ્મિં કથેન્તેયેવ અનપેક્ખો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા, ‘‘તદા, ભિક્ખવે, ગદ્રભી જનપદકલ્યાણી અહોસિ, ગદ્રભો નન્દો, વાણિજો અહમેવ. એવં પુબ્બેપેસ મયા માતુગામેન પલોભેત્વા વિનીતો’’તિ જાતકં નિટ્ઠાપેસીતિ.

ઇધ સોચેતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો ચુન્દસૂકરિકં નામ પુરિસં આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિર પઞ્ચપણ્ણાસ વસ્સાનિ સૂકરે વધિત્વા ખાદન્તો ચ વિક્કિણન્તો ચ જીવિકં કપ્પેસિ. છાતકાલે સકટેન વીહિં આદાય જનપદં ગન્ત્વા એકનાળિદ્વેનાળિમત્તેન ગામસૂકરપોતકે ¶ કિણિત્વા સકટં પૂરેત્વા આગન્ત્વા પચ્છાનિવેસને વજં વિય એકં ઠાનં પરિક્ખિપિત્વા તત્થેવ તેસં નિવાપં રોપેત્વા, તેસુ નાનાગચ્છે ચ સરીરમલઞ્ચ ખાદિત્વા વડ્ઢિતેસુ યં યં મારેતુકામો હોતિ, તં તં આળાને નિચ્ચલં બન્ધિત્વા સરીરમંસસ્સ ઉદ્ધુમાયિત્વા બહલભાવત્થં ચતુરસ્સમુગ્ગરેન પોથેત્વા, ‘‘બહલમંસો જાતો’’તિ ઞત્વા મુખં વિવરિત્વા અન્તરે દણ્ડકં દત્વા લોહથાલિયા પક્કુથિતં ઉણ્હોદકં મુખે આસિઞ્ચતિ. તં કુચ્છિં પવિસિત્વા પક્કુથિતં કરીસં આદાય અધોભાગેન નિક્ખમતિ, યાવ થોકમ્પિ કરીસં અત્થિ, તાવ આવિલં હુત્વા નિક્ખમતિ, સુદ્ધે ઉદરે અચ્છં અનાવિલં હુત્વા નિક્ખમતિ. અથસ્સ અવસેસં ઉદકં પિટ્ઠિયં આસિઞ્ચતિ. તં કાળચમ્મં ઉપ્પાટેત્વા ગચ્છતિ. તતો તિણુક્કાય લોમાનિ ઝાપેત્વા તિખિણેન અસિના સીસં છિન્દતિ. પગ્ઘરણતં લોહિતં ભાજનેન પટિગ્ગહેત્વા મંસં લોહિતેન મદ્દિત્વા પચિત્વા પુત્તદારમજ્ઝે નિસિન્નો ખાદિત્વા સેસં વિક્કિણાતિ. તસ્સ ઇમિનાવ નિયામેન જીવિકં કપ્પેન્તસ્સ પઞ્ચપણ્ણાસ વસ્સાનિ અતિક્કન્તાનિ ¶ . તથાગતે ધુરવિહારે વસન્તે એકદિવસમ્પિ પુપ્ફમુટ્ઠિમત્તેન પૂજા વા કટચ્છુમત્તં ભિક્ખદાનં વા અઞ્ઞં વા કિઞ્ચિ પુઞ્ઞં નામ નાહોસિ. અથસ્સ સરીરે રોગો ઉપ્પજ્જિ, જીવન્તસ્સેવ ¶ અવીચિમહાનિરયસન્તાપો ઉપટ્ઠહિ. અવીચિસન્તાપો નામ યોજનસતે ઠત્વા ઓલોકેન્તસ્સ અક્ખીનં ભિજ્જનસમત્થો પરિળાહો હોતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘તસ્સ અયોમયા ભૂમિ, જલિતા તેજસાયુતા;

સમન્તા યોજનસતં, ફરિત્વા તિટ્ઠતિ સબ્બદા’’તિ. (મ. નિ. ૩.૨૬૭; અ. નિ. ૩.૩૬);

નાગસેનત્થેરેન પનસ્સ પાકતિકગ્ગિસન્તાપતો અધિમત્તતાય અયં ઉપમા વુત્તા – ‘‘યથા, મહારાજ, કૂટાગારમત્તો પાસાણોપિ નેરયિકગ્ગિમ્હિ પક્ખિત્તો ખણેન વિલયં ગચ્છતિ, નિબ્બત્તસત્તા પનેત્થ કમ્મબલેન ¶ માતુકુચ્છિગતા વિય ન વિલીયન્તી’’તિ (મિ. પ. ૨.૪.૬). તસ્સ તસ્મિં સન્તાપે ઉપટ્ઠિતે કમ્મસરિક્ખકો આકારો ઉપ્પજ્જિ. ગેહમજ્ઝેયેવ સૂકરરવં રવિત્વા જણ્ણુકેહિ વિચરન્તો પુરત્થિમવત્થુમ્પિ પચ્છિમવત્થુમ્પિ ગચ્છતિ. અથસ્સ ગેહમાનુસકા તં દળ્હં ગહેત્વા મુખં પિદહન્તિ. કમ્મવિપાકો નામ ન સક્કા કેનચિ પટિબાહિતું. સો વિરવન્તોવ ઇતો ચિતો ચ વિચરતિ. સમન્તા સત્તસુ ઘરેસુ મનુસ્સા નિદ્દં ન લભન્તિ. મરણભયેન તજ્જિતસ્સ પન બહિનિક્ખમનં નિવારેતું અસક્કોન્તો સબ્બો ગેહજનો યથા અન્તોઠિતો બહિ વિચરિતું ન સક્કોતિ, તથા ગેહદ્વારાનિ થકેત્વા બહિગેહં પરિવારેત્વા રક્ખન્તો અચ્છતિ. ઇતરો અન્તોગેહેયેવ નિરયસન્તાપેન વિરવન્તો ઇતો ચિતો ચ વિચરતિ. એવં સત્તદિવસાનિ વિચરિત્વા અટ્ઠમે દિવસે કાલં કત્વા અવીચિમહાનિરયે નિબ્બત્તિ. અવીચિમહાનિરયો દેવદૂતસુત્તેન (મ. નિ. ૩.૨૬૧ આદયો; અ. નિ. ૩.૩૬) વણ્ણેતબ્બોતિ.

ભિક્ખૂ તસ્સ ઘરદ્વારેન ગચ્છન્તા ¶ તં સદ્દં સુત્વા, ‘‘સૂકરસદ્દો’’તિ સઞ્ઞિનો હુત્વા વિહારં ગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે નિસિન્ના એવમાહંસુ – ‘‘ભન્તે, ચુન્દસૂકરિતસ્સ ગેહદ્વારં પિદહિત્વા સૂકરાનં મારિયમાનાનં અજ્જ સત્તમો દિવસો, ગેહે કાચિ મઙ્ગલકિરિયા ભવિસ્સતિ મઞ્ઞે. એત્તકે નામ, ભન્તે, સૂકરે મારેન્તસ્સ એકમ્પિ મેત્તચિત્તં વા કારુઞ્ઞં વા નત્થિ, ન વત નો એવરૂપો કક્ખળો ફરુસો સત્તો દિટ્ઠપુબ્બો’’તિ. સત્થા – ‘‘ન, ભિક્ખવે, સો ઇમે સત્તદિવસે સૂકરે મારેતિ, કમ્મસરિક્ખકં પનસ્સ વિપાકં ઉદપાદિ, જીવન્તસ્સેવ અવીચિમહાનિરયસન્તાપો ઉપટ્ઠાસિ. સો તેન સન્તાપેન સત્ત દિવસાનિ સૂકરરવં ¶ રવન્તો અન્તોનિવેસને વિચરિત્વા અજ્જ કાલં કત્વા અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તો’’તિ વત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇધ લોકે એવં સોચિત્વા પુન ગન્ત્વા સોચનટ્ઠાનેયેવ નિબ્બત્તો’’તિ વુત્તે, ‘‘આમ, ભિક્ખવે, પમત્તા નામ ગહટ્ઠા વા હોન્તુ પબ્બજિતા વા, ઉભયત્થ સોચન્તિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

દિસ્વા કમ્મકિલિટ્ઠમત્તનો’’તિ.

તત્થ ¶ પાપકારીતિ નાનપ્પકારસ્સ પાપકમ્મસ્સ કારકો પુગ્ગલો ‘‘અકતં વત મે કલ્યાણં, કતં પાપ’’ન્તિ એકંસેનેવ મરણસમયે ઇધ સોચતિ, ઇદમસ્સ કમ્મસોચનં. વિપાકં અનુભવન્તો પન પેચ્ચ સોચતિ. ઇદમસ્સ પરલોકે વિપાકસોચનં. એવં સો ઉભયત્થ સોચતિયેવ. તેનેવ કારણેન જીવમાનોયેવ સો ચુન્દસૂકરિકોપિ સોચતિ. દિસ્વા કમ્મકિલિટ્ઠન્તિ ¶ અત્તનો કિલિટ્ઠકમ્મં પસ્સિત્વા નાનપ્પકારકં વિલપન્તો વિહઞ્ઞતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના જાતાતિ.

ઇધ મોદતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ધમ્મિકઉપાસકં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિર પઞ્ચસતા ધમ્મિકઉપાસકા નામ અહેસું. તેસુ એકેકસ્સ પઞ્ચ પઞ્ચ ઉપાસકસતાનિ પરિવારા. યો તેસં જેટ્ઠકો, તસ્સ સત્ત પુત્તા સત્ત ધીતરો. તેસુ એકેકસ્સ એકેકા સલાકયાગુ સલાકભત્તં પક્ખિકભત્તં નિમન્તનભત્તં ઉપોસથિકભત્તં આગન્તુકભત્તં સઙ્ઘભત્તં વસ્સાવાસિકં અહોસિ. તેપિ સબ્બેવ અનુજાતપુત્તા નામ અહેસું. ઇતિ ચુદ્દસન્નં પુત્તાનં ભરિયાય ઉપાસકસ્સાતિ સોળસ સલાકયાગુઆદીનિ પવત્તન્તિ. ઇતિ સો સપુત્તદારો સીલવા ¶ કલ્યાણધમ્મો દાનસંવિભાગરતો અહોસિ. અથસ્સ અપરભાગે રોગો ઉપ્પજ્જિ, આયુસઙ્ખારો પરિહાયિ. સો ધમ્મં ¶ સોતુકામો ‘‘અટ્ઠ વા મે સોળસ વા ભિક્ખૂ પેસેથા’’તિ સત્થુ સન્તિકં પહિણિ. સત્થા પેસેસિ. તે ગન્ત્વા તસ્સ મઞ્ચં પરિવારેત્વા પઞ્ઞત્તેસુ આસનેસુ નિસિન્ના. ‘‘ભન્તે, અય્યાનં મે દસ્સનં દુલ્લભં ભવિસ્સતિ, દુબ્બલોમ્હિ, એકં મે સુત્તં સજ્ઝાયથા’’તિ વુત્તે ‘‘કતરં સુત્તં સોતુકામો ઉપાસકા’’તિ? ‘‘સબ્બબુદ્ધાનં અવિજહિતં સતિપટ્ઠાનસુત્ત’’ન્તિ વુત્તે – ‘‘એકાયનો અયં, ભિક્ખવે, મગ્ગો સત્તાનં વિસુદ્ધિયા’’તિ ¶ (દી. નિ. ૨.૩૭૩; મ. નિ. ૧.૧૦૬) સુત્તન્તં પટ્ઠપેસું. તસ્મિં ખણે છહિ દેવલોકેહિ સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતા સહસ્સસિન્ધવયુત્તા દિયડ્ઢયોજનસતિકા છ રથા આગમિંસુ. તેસુ ઠિતા દેવતા ‘‘અમ્હાકં દેવલોકં નેસ્સામ, અમ્હાકં દેવલોકં નેસ્સામ, અમ્ભો મત્તિકભાજનં ભિન્દિત્વા સુવણ્ણભાજનં ગણ્હન્તો વિય અમ્હાકં દેવલોકે અભિરમિતું ઇધ નિબ્બત્તાહિ, અમ્હાકં દેવલોકે અભિરમિતું ઇધ નિબ્બત્તાહી’’તિ વદિંસુ. ઉપાસકો ધમ્મસ્સવનન્તરાયં અનિચ્છન્તો – ‘‘આગમેથ આગમેથા’’તિ આહ. ભિક્ખૂ ‘‘અમ્હે વારેતી’’તિ સઞ્ઞાય તુણ્હી અહેસું.

અથસ્સ પુત્તધીતરો ‘‘અમ્હાકં પિતા પુબ્બે ધમ્મસ્સવનેન અતિત્તો અહોસિ, ઇદાનિ પન ભિક્ખૂ પક્કોસાપેત્વા સજ્ઝાયં કારેત્વા સયમેવ વારેતિ, મરણસ્સ અભાયનકસત્તો નામ નત્થી’’તિ વિરવિંસુ. ભિક્ખૂ ‘‘ઇદાનિ અનોકાસો’’તિ ઉટ્ઠાયાસના પક્કમિંસુ. ઉપાસકો થોકં વીતિનામેત્વા સતિં પટિલભિત્વા પુત્તે પુચ્છિ – ‘‘કસ્મા કન્દથા’’તિ? ‘‘તાત, તુમ્હે ભિક્ખૂ પક્કોસાપેત્વા ધમ્મં સુણન્તા સયમેવ વારયિત્થ, અથ મયં ‘મરણસ્સ અભાયનકસત્તો નામ નત્થી’તિ કન્દિમ્હા’’તિ ¶ . ‘‘અય્યા પન કુહિ’’ન્તિ? ‘‘‘અનોકાસો’તિ ઉટ્ઠાયાસના પક્કન્તા, તાતા’’તિ. ‘‘નાહં, અય્યેહિ સદ્ધિં કથેમી’’તિ વુત્તે ‘‘અથ કેન સદ્ધિં કથેથા’’તિ. ‘‘છહિ દેવલોકેહિ દેવતા છ રથે અલઙ્કરિત્વા આદાય આકાસે ઠત્વા ‘અમ્હાહિ દેવલોકે અભિરમ, અમ્હાકં દેવલોકે અભિરમા’તિ સદ્દં કરોન્તિ, તાહિ સદ્ધિં કથેમી’’તિ. ‘‘કુહિં, તાત, રથા, ન મયં પસ્સામા’’તિ? ‘‘અત્થિ પન મય્હં ગન્થિતાનિ પુપ્ફાની’’તિ? ‘‘અત્થિ, તાતા’’તિ. ‘‘કતરો દેવલોકો રમણીયો’’તિ? ‘‘સબ્બબોધિસત્તાનં બુદ્ધમાતાપિતૂનઞ્ચ વસિતટ્ઠાનં તુસિતભવનં રમણીયં, તાતા’’તિ. ‘‘તેન હિ ‘તુસિતભવનતો આગતરથે લગ્ગતૂ’તિ પુપ્ફદામં ખિપથા’’તિ. તે ખિપિંસુ. તં રથધુરે લગ્ગિત્વા આકાસે ઓલમ્બિ. મહાજનો તદેવ પસ્સતિ, રથં ન પસ્સતિ. ઉપાસકો ‘‘પસ્સથેતં પુપ્ફદામ’’ન્તિ વત્વા, ‘‘આમ, પસ્સામા’’તિ વુત્તે – ‘‘એતં તુસિતભવનતો આગતરથે ઓલમ્બતિ, અહં તુસિતભવનં ગચ્છામિ ¶ , તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થ, મમ સન્તિકે નિબ્બત્તિતુકામા હુત્વા મયા કતનિયામેનેવ પુઞ્ઞાનિ કરોથા’’તિ વત્વા કાલં કત્વા રથે પતિટ્ઠાસિ.

તાવદેવસ્સ ¶ તિગાવુતપ્પમાણો સટ્ઠિસકટભારાલઙ્કારપટિમણ્ડિતો અત્તભાવો નિબ્બત્તિ, અચ્છરાસહસ્સં પરિવારેસિ, પઞ્ચવીસતિયોજનિકં કનકવિમાનં પાતુરહોસિ. તેપિ ભિક્ખૂ વિહારં અનુપ્પત્તે સત્થા પુચ્છિ – ‘‘સુતા, ભિક્ખવે, ઉપાસકેન ધમ્મદેસના’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, અન્તરાયેવ પન ‘આગમેથા’તિ વારેસિ. અથસ્સ પુત્તધીતરો કન્દિંસુ ¶ . મયં ‘ઇદાનિ અનોકાસો’તિ ઉટ્ઠાયાસના નિક્ખન્તા’’તિ. ‘‘ન સો, ભિક્ખવે, તુમ્હેહિ સદ્ધિં કથેસિ, છહિ દેવલોકેહિ દેવતા છ રથે અલઙ્કરિત્વા આહરિત્વા તં ઉપાસકં પક્કોસિંસુ. સો ધમ્મદેસનાય અન્તરાયં અનિચ્છન્તો તાહિ સદ્ધિં કથેસી’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવં, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘ઇદાનિ કુહિં નિબ્બત્તો’’તિ? ‘‘તુસિતભવને, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘ભન્તે, ઇદાનિ ઇધ ઞાતિમજ્ઝે મોદમાનો વિચરિત્વા ઇદાનેવ ગન્ત્વા પુન મોદનટ્ઠાનેયેવ નિબ્બત્તો’’તિ. ‘‘આમ, ભિક્ખવે, અપ્પમત્તા હિ ગહટ્ઠા વા પબ્બજિતા વા સબ્બત્થ મોદન્તિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

દિસ્વા કમ્મવિસુદ્ધિમત્તનો’’તિ.

તત્થ કતપુઞ્ઞોતિ નાનપ્પકારસ્સ કુસલસ્સ કારકો પુગ્ગલો ‘‘અકતં વત મે પાપં, કતં મે કલ્યાણ’’ન્તિ ઇધ કમ્મમોદનેન, પેચ્ચ વિપાકમોદનેન મોદતિ. એવં ઉભયત્થ મોદતિ નામ. કમ્મવિસુદ્ધિન્તિ ધમ્મિકઉપાસકોપિ અત્તનો કમ્મવિસુદ્ધિં પુઞ્ઞકમ્મસમ્પત્તિં દિસ્વા કાલકિરિયતો પુબ્બે ઇધલોકેપિ મોદતિ, કાલં કત્વા ઇદાનિ પરલોકેપિ અતિમોદતિયેવાતિ.

ગાથાપરિયોસાને બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના જાતાતિ.

ઇધ ¶ ¶ ¶ તપ્પતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દેવદત્તં આરબ્ભ કથેસિ.

દેવદત્તસ્સ વત્થુ પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય યાવ પથવિપ્પવેસના દેવદત્તં આરબ્ભ ભાસિતાનિ સબ્બાનિ જાતકાનિ વિત્થારેત્વા કથિતં. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો – સત્થરિ અનુપિયં નામ મલ્લાનં નિગમો અત્થિ. તં નિસ્સાય અનુપિયમ્બવને વિહરન્તેયેવ તથાગતસ્સ લક્ખણપટિગ્ગહણદિવસેયેવ અસીતિસહસ્સેહિ ઞાતિકુલેહિ ‘‘રાજા વા હોતુ, બુદ્ધો વા, ખત્તિયપરિવારોવ વિચરિસ્સતી’’તિ અસીતિસહસ્સપુત્તા પટિઞ્ઞાતા. તેસુ યેભુય્યેન પબ્બજિતેસુ ભદ્દિયં નામ રાજાનં, અનુરુદ્ધં, આનન્દં, ભગું, કિમિલં, દેવદત્તન્તિ ઇમે છ સક્યે અપબ્બજન્તે દિસ્વા, ‘‘મયં અત્તનો પુત્તે પબ્બાજેમ, ઇમે છ સક્યા ન ઞાતકા મઞ્ઞે, કસ્મા ન પબ્બજન્તી’’તિ? કથં સમુટ્ઠાપેસું. અથ ખો મહાનામો સક્યો અનુરુદ્ધં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘તાત, અમ્હાકં કુલા પબ્બજિતો નત્થિ, ત્વં વા પબ્બજ, અહં વા પબ્બજિસ્સામી’’તિ આહ. સો પન સુખુમાલો હોતિ સમ્પન્નભોગો, ‘‘નત્થી’’તિ વચનમ્પિ તેન ન સુતપુબ્બં. એકદિવસઞ્હિ તેસુ છસુ ખત્તિયેસુ ગુળકીળં કીળન્તેસુ અનુરુદ્ધો પૂવેન પરાજિતો પૂવત્થાય પહિણિ, અથસ્સ માતા પૂવે સજ્જેત્વા પહિણિ ¶ . તે ખાદિત્વા પુન કીળિંસુ. પુનપ્પુનં તસ્સેવ પરાજયો હોતિ. માતા પનસ્સ પહિતે પહિતે તિક્ખત્તું પૂવે પહિણિત્વા ચતુત્થવારે ‘‘પૂવા નત્થી’’તિ પહિણિ. સો ‘‘નત્થી’’તિ વચનસ્સ અસુકપુબ્બત્તા ‘‘એસાપેકા પૂવવિકતિ ભવિસ્સતી’’તિ મઞ્ઞમાનો ‘‘નત્થિપૂવં મે આહરથા’’તિ પેસેસિ. માતા પનસ્સ ‘‘નત્થિપૂવં કિર, અય્યે, દેથા’’તિ વુત્તે, ‘‘મમ પુત્તેન ‘નત્થી’તિ પદં ન સુતપુબ્બં, ઇમિના પન ઉપાયેન નં એતમત્થં જાનાપેસ્સામી’’તિ તુચ્છં સુવણ્ણપાતિં અઞ્ઞાય સુવણ્ણપાતિયા પટિકુજ્જિત્વા પેસેસિ. નગરપરિગ્ગાહિકા દેવતા ચિન્તેસું – ‘‘અનુરુદ્ધસક્યેન અન્નભારકાલે અત્તનો ભાગભત્તં ઉપરિટ્ઠપચ્ચેકબુદ્ધસ્સ દત્વા ‘‘‘નત્થી’તિ મે વચનસ્સ સવનં મા હોતુ, ભોજનુપ્પત્તિટ્ઠાનજાનનં મા ‘હોતૂ’તિ પત્થના કતા, સચાયં તુચ્છપાતિં પસ્સિસ્સતિ, દેવસમાગમં પવિસિતું ન લભિસ્સામ, સીસમ્પિ નો સત્તધા ફલેય્યા’’તિ. અથ ¶ નં પાતિં દિબ્બપૂવેહિ પુણ્ણં અકંસુ. કસ્સા ગુળમણ્ડલે ઠપેત્વા ઉગ્ઘાટિતમત્તાય પૂવગન્ધો સકલનગરે છાદેત્વા ઠિતો. પૂવખણ્ડં મુખે ઠપિતમત્તમેવ સત્તરસહરણીસહસ્સાનિ અનુફરિ.

સો ચિન્તેસિ – ‘‘નાહં માતુ પિયો, એત્તકં મે કાલં ઇમં નત્થિપૂવં ¶ નામ ન પચિ, ઇતો પટ્ઠાય અઞ્ઞં પૂવં નામ ન ખાદિસ્સામી’’તિ, સો ગેહં ગન્ત્વાવ માતરં પુચ્છિ – ‘‘અમ્મ ¶ , તુમ્હાકં અહં પિયો, અપ્પિયો’’તિ? ‘‘તાત, એકક્ખિનો અક્ખિ વિય ચ હદયં વિય ચ અતિવિય પિયો મે અહોસી’’તિ. ‘‘અથ કસ્મા એત્તકં કાલં મય્હં નત્થિ પૂવં ન પચિત્થ, અમ્મા’’તિ? સા ચૂળૂપટ્ઠાકં પુચ્છિ – ‘‘અત્થિ કિઞ્ચિ પાતિયં, તાતા’’તિ? ‘‘પરિપુણ્ણા, અય્યે, પાતિ પૂવેહિ, એવરૂપા પૂવા નામ મે ન દિટ્ઠપુબ્બા’’તિ આરોચેસિ. સા ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હં પુત્તો પુઞ્ઞવા કતાભિનીહારો ભવિસ્સતિ, દેવતાહિ પાતિં પૂરેત્વા પૂવા પહિતા ભવિસ્સન્તી’’તિ. ‘‘અથ નં પુત્તો, અમ્મ, ઇતો પટ્ઠાયાહં અઞ્ઞં પૂવં નામ ન ખાદિસ્સામિ, નત્થિપૂવમેવ પચેય્યાસી’’તિ. સાપિસ્સ તતો પટ્ઠાય ‘‘પૂવં ખાદિતુકામોમ્હી’’તિ વુત્તે તુચ્છપાતિમેવ અઞ્ઞાય પાતિયા પટિકુચ્છિત્વા પેસેસિ. યાવ અગારમજ્ઝે વસિ, તાવસ્સ દેવતાવ પૂવે પહિણિંસુ.

સો એત્તકમ્પિ અજાનન્તો પબ્બજ્જં નામ કિં જાનિસ્સતિ? તસ્મા ‘‘કા એસા પબ્બજ્જા નામા’’તિ ભાતરં પુચ્છિત્વા ‘‘ઓહારિતકેસમસ્સુના કાસાયનિવત્થેન કટ્ઠત્થરકે વા બિદલમઞ્ચકે વા નિપજ્જિત્વા પિણ્ડાય ચરન્તેન વિહરિતબ્બં. એસા પબ્બજ્જા નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભાતિક, અહં સુખુમાલો. નાહં સક્ખિસ્સામિ પબ્બજિતુ’’ન્તિ ¶ આહ. ‘‘તેન હિ, તાત, કમ્મન્તં ઉગ્ગહેત્વા ઘરાવાસં વસ. ન હિ સક્કા અમ્હેસુ એકેન અપબ્બજિતુ’’ન્તિ. અથ નં ‘‘કો એસ કમ્મન્તો નામા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ભત્તુટ્ઠાનટ્ઠાનમ્પિ અજાનન્તો કુલપુત્તો કમ્મન્તં નામ કિં જાનિસ્સતી’’તિ? એકદિવસઞ્હિ તિણ્ણં ખત્તિયાનં કથા ઉદપાદિ – ‘‘ભત્તં નામ કુહિં ઉટ્ઠહતી’’તિ? કિમિલો આહ – ‘‘કોટ્ઠે ઉટ્ઠહતી’’તિ. અથ નં ભદ્દિયો ‘‘ત્વં ભત્તસ્સ ઉટ્ઠાનટ્ઠાનં ન જાનાસિ, ભત્તં નામ ઉક્ખલિયં ઉટ્ઠહતી’’તિ આહ. અનુરુદ્ધો ‘‘તુમ્હે દ્વેપિ ન જાનાથ, ભત્તં નામ રતનમકુળાય સુવણ્ણપાતિયં ઉટ્ઠહતી’’તિ આહ.

તેસુ ¶ કિર એકદિવસં કિમિલો કોટ્ઠતો વીહી ઓતારિયમાને દિસ્વા, ‘‘એતે કોટ્ઠેયેવ જાતા’’તિ સઞ્ઞી અહોસિ. ભદ્દિયો એકદિવસં ઉક્ખલિતો ભત્તં વડ્ઢિયમાનં દિસ્વા ‘‘ઉક્ખલિયઞ્ઞેવ ઉપ્પન્ન’’ન્તિ સઞ્ઞી અહોસિ. અનુરુદ્ધેન પન નેવ વીહી કોટ્ટેન્તા, ન ભત્તં પચન્તા, ન વડ્ઢેન્તા દિટ્ઠપુબ્બા, વડ્ઢેત્વા પન પુરતો ઠપિતમેવ પસ્સતિ. સો ભુઞ્જિતુકામકાલે ‘‘ભત્તં પાતિયં ઉટ્ઠહતી’’તિ સઞ્ઞમકાસિ. એવં તયોપિ તે ભત્તુટ્ઠાનટ્ઠાનં ન જાનન્તિ. તેનાયં ‘‘કો એસ કમ્મન્તો નામા’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘પઠમં ખેત્તં કસાપેતબ્બ’’ન્તિઆદિકં સંવચ્છરે સંવચ્છરે કત્તબ્બં કિચ્ચં સુત્વા, ‘‘કદા કમ્મન્તાનં અન્તો પઞ્ઞાયિસ્સતિ, કદા મયં અપ્પોસ્સુક્કા ભોગે ભુઞ્જિસ્સામા’’તિ વત્વા કમ્મન્તાનં અપરિયન્તતાય અક્ખાતાય ‘‘તેન હિ ત્વઞ્ઞેવ ઘરાવાસં વસ, ન મય્હં એતેનત્થો’’તિ માતરં ઉપસઙ્કમિત્વા ¶ ¶ , ‘‘અનુજાનાહિ મં, અમ્મ, પબ્બજિસ્સામી’’તિ વત્વા તાય નાનપ્પકારેહિ તિક્ખત્તું પટિક્ખિપિત્વા, ‘‘સચે તે સહાયકો ભદ્દિયરાજા પબ્બજિસ્સતિ, તેન સદ્ધિં પબ્બજાહી’’તિ વુત્તે તં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘મમ ખો, સમ્મ, પબ્બજ્જા તવ પટિબદ્ધા’’તિ વત્વા તં નાનપ્પકારેહિ સઞ્ઞાપેત્વા સત્તમે દિવસે અત્તના સદ્ધિં પબ્બજનત્થાય પટિઞ્ઞં ગણ્હિ.

તતો ભદ્દિયો સક્યરાજા અનુરુદ્ધો આનન્દો ભગુ કિમિલો દેવદત્તોતિ ઇમે છ ખત્તિયા ઉપાલિકપ્પકસત્તમા દેવા વિય દિબ્બસમ્પત્તિં સત્તાહં સમ્પત્તિં અનુભવિત્વા ઉય્યાનં ગચ્છન્તા વિય ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય નિક્ખમિત્વા પરવિસયં પત્વા રાજાણાય સેનં નિવત્તાપેત્વા પરવિસયં ઓક્કમિંસુ. તત્થ છ ખત્તિયા અત્તનો અત્તનો આભરણાનિ ઓમુઞ્ચિત્વા ભણ્ડિકં કત્વા, ‘‘હન્દ ભણે, ઉપાલિ, નિવત્તસ્સુ, અલં તે એત્તકં જીવિકાયા’’તિ તસ્સ અદંસુ. સો તેસં પાદમૂલે પરિવત્તિત્વા પરિદેવિત્વા તેસં આણં અતિક્કમિતું અસક્કોન્તો ઉટ્ઠાય તં ગહેત્વા નિવત્તિ. તેસં દ્વિધા જાતકાલે, વનં આરોદનપ્પત્તં વિય પથવીકમ્પમાનાકારપ્પત્તા વિય અહોસિ. ઉપાલિ કપ્પકોપિ થોકં ગન્ત્વા નિવત્તિત્વા ‘‘ચણ્ડા ખો સાકિયા, ‘ઇમિના કુમારા નિપ્પાતિતા’તિ ઘાતેય્યુમ્પિ મં. ઇમે હિ નામ સક્યકુમારા એવરૂપં સમ્પત્તિં પહાય ઇમાનિ અનગ્ઘાનિ આભરણાનિ ખેળપિણ્ડં વિય છડ્ડેત્વા પબ્બજિસ્સન્તિ, કિમઙ્ગં ¶ ¶ પનાહ’’ન્તિ ભણ્ડિકં ઓમુઞ્ચિત્વા તાનિ આભરણાનિ રુક્ખે લગ્ગેત્વા ‘‘અત્થિકા ગણ્હન્તૂ’’તિ વત્વા તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા તેહિ ‘‘કસ્મા નિવત્તોસી’’તિ પુટ્ઠો તમત્થં આરોચેસિ. અથ નં તે આદાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘મયં, ભન્તે, સાકિયા નામ માનનિસ્સિતા, અયં અમ્હાકં દીઘરત્તં પરિચારકો, ઇમં પઠમતરં પબ્બાજેથ, મયમસ્સ અભિવાદનાદીનિ કરિસ્સામ, એવં નો માનો નિમ્માનાયિસ્સતી’’તિ વત્વા તં પઠમતરં પબ્બાજેત્વા પચ્છા સયં પબ્બજિંસુ. તેસુ આયસ્મા ભદ્દિયો તેનેવ અન્તરવસ્સેન તેવિજ્જો અહોસિ. આયસ્મા અનુરુદ્ધો દિબ્બચક્ખુકો હુત્વા પચ્છા મહાવિતક્કસુત્તં (અ. નિ. ૮.૩૦) સુત્વા અરહત્તં પાપુણિ. આયસ્મા આનન્દો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. ભગુત્થેરો ચ કિમિલત્થેરો ચ અપરભાગે વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિંસુ. દેવદત્તો પોથુજ્જનિકં ઇદ્ધિં પત્તો.

અપરભાગે સત્થરિ કોસમ્બિયં વિહરન્તે સસાવકસઙ્ઘસ્સ તથાગતસ્સ મહન્તો લાભસક્કારો નિબ્બત્તિ. વત્થભેસજ્જાદિહત્થા મનુસ્સા વિહારં પવિસિત્વા ‘‘કુહિં સત્થા, કુહિં સારિપુત્તત્થેરો, કુહિં મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો, કુહિં મહાકસ્સપત્થેરો, કુહિં ભદ્દિયત્થેરો, કુહિં અનુરુદ્ધત્થેરો, કુહિં આનન્દત્થેરો, કુહિં ભગુત્થેરો, કુહિં કિમિલત્થેરો’’તિ અસીતિમહાસાવકાનં નિસિન્નટ્ઠાનં ¶ ઓલોકેન્તા વિચરન્તિ. ‘‘દેવદત્તત્થેરો કુહિં નિસિન્નો વા, ઠિતો વા’’તિ પુચ્છન્તો નામ નત્થિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અહમ્પિ એતેહિ સદ્ધિઞ્ઞેવ પબ્બજિતો, એતેપિ ખત્તિયપબ્બજિતા, અહમ્પિ ખત્તિયપબ્બજિતો, લાભસક્કારહત્થા ¶ મનુસ્સા એતેયેવ પરિયેસન્તિ, મમ નામં ગહેતાપિ નત્થિ. કેન નુ ખો સદ્ધિં એકતો હુત્વા કં પસાદેત્વા મમ લાભસક્કારં નિબ્બત્તેય્ય’’ન્તિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અયં ખો રાજા બિમ્બિસારો પઠમદસ્સનેનેવ એકાદસહિ નહુતેહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠિતો, ન સક્કા એતેન સદ્ધિં એકતો ભવિતું, કોસલરઞ્ઞાપિ સદ્ધિં ન સક્કા ભવિતું. અયં ખો પન રઞ્ઞો પુત્તો અજાતસત્તુ કુમારો કસ્સચિ ગુણદોસે ન જાનાતિ, એતેન સદ્ધિં એકતો ભવિસ્સામી’’તિ. સો કોસમ્બિતો રાજગહં ગન્ત્વા કુમારકવણ્ણં અભિનિમ્મિનિત્વા ચત્તારો આસીવિસે ચતૂસુ હત્થપાદેસુ એકં ગીવાય પિલન્ધિત્વા ¶ એકં સીસે ચુમ્બટકં કત્વા એકં એકંસં કરિત્વા ઇમાય અહિમેખલાય આકાસતો ઓરુય્હ અજાતસત્તુસ્સ ઉચ્છઙ્ગે નિસીદિત્વા તેન ભીતેન ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘અહં દેવદત્તો’’તિ વત્વા તસ્સ ભયવિનોદનત્થં તં અત્તભાવં પટિસંહરિત્વા સઙ્ઘાટિપત્તચીવરધરો પુરતો ઠત્વા તં પસાદેત્વા લાભસક્કારં નિબ્બત્તેસિ. સો લાભસક્કારાભિભૂતો ‘‘અહં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરિસ્સામી’’તિ પાપકં ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા સહ ચિત્તુપ્પાદેન ઇદ્ધિતો પરિહાયિત્વા સત્થારં વેળુવનવિહારે સરાજિકાય પરિસાય ધમ્મં દેસેન્તં વન્દિત્વા ઉટ્ઠાયાસના અઞ્જલિં પગ્ગય્હ – ‘‘ભગવા, ભન્તે, એતરહિ જિણ્ણો વુડ્ઢો મહલ્લકો, અપ્પોસ્સુક્કો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારં અનુયુઞ્જતુ, અહં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિહરિસ્સામિ, નિય્યાદેથ મે ભિક્ખુસઙ્ઘ’’ન્તિ ¶ વત્વા સત્થારા ખેળાસકવાદેન અપસાદેત્વા પટિક્ખિત્તો અનત્તમનો ઇમં પઠમં તથાગતે આઘાતં બન્ધિત્વા પક્કામિ.

અથસ્સ ભગવા રાજગહે પકાસનીયકમ્મં કારેસિ. સો ‘‘પરિચ્ચત્તો દાનિ અહં સમણેન ગોતમેન, ઇદાનિસ્સ અનત્થં કરિસ્સામી’’તિ અજાતસત્તું ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘પુબ્બે ખો, કુમાર, મનુસ્સા દીઘાયુકા, એતરહિ અપ્પાયુકા. ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ, યં ત્વં કુમારોવ સમાનો કાલં કરેય્યાસિ, તેન હિ ત્વં, કુમાર, પિતરં હન્ત્વા રાજા હોહિ, અહં ભગવન્તં હન્ત્વા બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ વત્વા તસ્મિં રજ્જે પતિટ્ઠિતે તથાગતસ્સ વધાય પુરિસે પયોજેત્વા તેસુ સોતાપત્તિફલં પત્વા નિવત્તેસુ સયં ગિજ્ઝકૂટપબ્બતં અભિરુહિત્વા, ‘‘અહમેવ સમણં ગોતમં જીવિતા વોરોપેસ્સામી’’તિ સિલં પવિજ્ઝિત્વા રુહિરુપ્પાદકકમ્મં કત્વા ઇમિનાપિ ઉપાયેન મારેતું અસક્કોન્તો પુન નાળાગિરિં વિસ્સજ્જાપેસિ. તસ્મિં આગચ્છન્તે આનન્દત્થેરો અત્તનો જીવિતં સત્થુ પરિચ્ચજિત્વા પુરતો અટ્ઠાસિ. સત્થા નાગં દમેત્વા નગરા નિક્ખમિત્વા વિહારં ગન્ત્વા અનેકસહસ્સેહિ ઉપાસકેહિ અભિહટં મહાદાનં પરિભુઞ્જિત્વા તસ્મિં ¶ દિવસે સન્નિપતિતાનં અટ્ઠારસકોટિસઙ્ખાતાનં રાજગહવાસીનં અનુપુબ્બિં કથં કથેત્વા ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયે જાતે ‘‘અહો આયસ્મા આનન્દો મહાગુણો, તથારૂપે નામ હત્થિનાગે આગચ્છન્તે અત્તનો જીવિતં પરિચ્ચજિત્વા ¶ ¶ સત્થુ પુરતોવ અટ્ઠાસી’’તિ થેરસ્સ ગુણકથં સુત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ મમત્થાય જીવિતં પરિચ્ચજિયેવા’’તિ વત્વા ભિક્ખૂહિ યાચિતો ચૂળહંસ (જા. ૧.૧૫.૧૩૩ આદયો; ૨.૨૧.૧ આદયો) – મહાહંસ (જા. ૨.૨૧.૮૯ આદયો) – કક્કટકજાતકાનિ (જા. ૧.૩.૪૯ આદયો) કથેસિ. દેવદત્તસ્સાપિ કમ્મં નેવ પાકટં, તથા રઞ્ઞો મારાપિતત્તા, ન વધકાનં પયોજિતત્તા ન સિલાય પવિદ્ધત્તા પાકટં અહોસિ, યથા નાળાગિરિહત્થિનો વિસ્સજ્જિતત્તા. તદા હિ મહાજનો ‘‘રાજાપિ દેવદત્તેનેવ મારાપિતો, વધકોપિ પયોજિતો, સિલાપિ અપવિદ્ધા. ઇદાનિ પન તેન નાળાગિરિ વિસ્સજ્જાપિતો, એવરૂપં નામ પાપકં ગહેત્વા રાજા વિચરતી’’તિ કોલાહલમકાસિ.

રાજા મહાજનસ્સ કથં સુત્વા પઞ્ચ થાલિપાકસતાનિ નીહરાપેત્વા ન પુન તસ્સૂપટ્ઠાનં અગમાસિ, નાગરાપિસ્સ કુલં ઉપગતસ્સ ભિક્ખામત્તમ્પિ ન અદંસુ. સો પરિહીનલાભસક્કારો કોહઞ્ઞેન જીવિતુકામો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ચ વત્થૂનિ યાચિત્વા ભગવતો ‘‘અલં, દેવદત્ત, યો ઇચ્છતિ, સો આરઞ્ઞકો હોતૂ’’તિ પટિક્ખિત્તો કસ્સાવુસો, વચનં સોભનં, કિં તથાગતસ્સ ઉદાહુ મમ, અહઞ્હિ ઉક્કટ્ઠવસેન એવં વદામિ, ‘‘સાધુ, ભન્તે, ભિક્ખૂ યાવજીવં આરઞ્ઞકા અસ્સુ, પિણ્ડપાતિકા, પંસુકૂલિકા, રુક્ખમૂલિકા, મચ્છમંસં ન ખાદેય્યુ’’ન્તિ. ‘‘યો દુક્ખા મુચ્ચિતુકામો, સો મયા સદ્ધિં આગચ્છતૂ’’તિ વત્વા પક્કામિ. તસ્સ વચનં ¶ સુત્વા એકચ્ચે નવકપબ્બજિતા મન્દબુદ્ધિનો ‘‘કલ્યાણં દેવદત્તો આહ, એતેન સદ્ધિં વિચરિસ્સામા’’તિ તેન સદ્ધિં એકતો અહેસું. ઇતિ સો પઞ્ચસતેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં તેહિ પઞ્ચહિ વત્થૂહિ લૂખપ્પસન્નં જનં સઞ્ઞાપેન્તો કુલેસુ વિઞ્ઞાપેત્વા વિઞ્ઞાપેત્વા ભુઞ્જન્તો સઙ્ઘભેદાય પરક્કમિ. સો ભગવતા, ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, દેવદત્ત, સઙ્ઘભેદાય પરક્કમસિ ચક્કભેદાયા’’તિ પુટ્ઠો ‘‘સચ્ચં ભગવા’’તિ વત્વા, ‘‘ગરુકો ખો, દેવદત્ત, સઙ્ઘભેદો’’તિઆદીહિ ઓવદિતોપિ સત્થુ વચનં અનાદિયિત્વા પક્કન્તો આયસ્મન્તં આનન્દં રાજગહે પિણ્ડાય ચરન્તં દિસ્વા, ‘‘અજ્જતગ્ગે દાનાહં, આવુસો આનન્દ, અઞ્ઞત્રેવ ભગવતા, અઞ્ઞત્ર, ભિક્ખુસઙ્ઘા ઉપોસથં કરિસ્સામિ, સઙ્ઘકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ આહ. થેરો તમત્થં ભગવતો આરોચેસિ. તં વિદિત્વા સત્થા ઉપ્પન્નધમ્મસંવેગો હુત્વા, ‘‘દેવદત્તો ¶ સદેવકસ્સ લોકસ્સ અનત્થનિસ્સિતં અત્તનો અવીચિમ્હિ પચ્ચનકકમ્મં કરોતી’’તિ વિતક્કેત્વા –

‘‘સુકરાનિ ¶ અસાધૂનિ, અત્તનો અહિતાનિ ચ;

યં વે હિતઞ્ચ સાધુઞ્ચ, તં વે પરમદુક્કર’’ન્તિ. (ધ. પ. ૧૬૩) –

ઇમં ગાથં વત્વા પુન ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘સુકરં સાધુના સાધુ, સાધુ પાપેન દુક્કરં;

પાપં પાપેન સુકરં, પાપમરિયેહિ દુક્કર’’ન્તિ. (ઉદા. ૪૮; ચૂળવ. ૩૪૩);

અથ ખો દેવદત્તો ઉપોસથદિવસે અત્તનો પરિસાય સદ્ધિં એકમન્તં નિસીદિત્વા, ‘‘યસ્સિમાનિ પઞ્ચ વત્થૂનિ ખમન્તિ ¶ , સો સલાકં ગણ્હતૂ’’તિ વત્વા પઞ્ચસતેહિ વજ્જિપુત્તકેહિ નવકેહિ અપ્પકતઞ્ઞૂહિ સલાકાય ગહિતાય સઙ્ઘં ભિન્દિત્વા તે ભિક્ખૂ આદાય ગયાસીસં અગમાસિ. તસ્સ તત્થ ગતભાવં સુત્વા સત્થા તેસં ભિક્ખૂનં આનયનત્થાય દ્વે અગ્ગસાવકે પેસેસિ. તે તત્થ ગન્ત્વા આદેસનાપાટિહારિયાનુસાસનિયા ચેવ ઇદ્ધિપાટિહારિયાનુસાસનિયા ચ અનુસાસન્તા તે અમતં પાયેત્વા આદાય આકાસેન આગમિંસુ. કોકાલિકોપિ ખો ‘‘ઉટ્ઠેહિ, આવુસો દેવદત્ત, નીતા તે ભિક્ખૂ સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનેહિ, નનુ ત્વં મયા વુત્તો ‘મા, આવુસો, સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાને વિસ્સાસી’તિ. પાપિચ્છા સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાના, પાપિકાનં ઇચ્છાનં વસં ગતા’’તિ વત્વા જણ્ણુકેન હદયમજ્ઝે પહરિ, તસ્સ તત્થેવ ઉણ્હં લોહિતં મુખતો ઉગ્ગઞ્છિ. આયસ્મન્તં પન સારિપુત્તં ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતં આકાસેન આગચ્છન્તં દિસ્વા ભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘ભન્તે, આયસ્મા સારિપુત્તો ગમનકાલે અત્તદુતિયો ગતો, ઇદાનિ મહાપરિવારો આગચ્છન્તો સોભતી’’તિ. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ સારિપુત્તો સોભતિ, પુબ્બે તિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તકાલેપિ મય્હં પુત્તો મમ સન્તિકં આગચ્છન્તો સોભિયેવા’’તિ વત્વા –

‘‘હોતિ સીલવતં અત્થો, પટિસન્થારવુત્તિનં;

લક્ખણં પસ્સ આયન્તં, ઞાતિસઙ્ઘપુરક્ખતં;

અથ પસ્સસિમં કાળં, સુવિહીનંવ ઞાતિભી’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૧) –

ઇદં ¶ ¶ જાતકં કથેસિ. પુન ભિક્ખૂહિ, ‘‘ભન્તે, દેવદત્તો કિર દ્વે અગ્ગસાવકે ઉભોસુ પસ્સેસુ નિસીદાપેત્વા ‘બુદ્ધલીળાય ધમ્મં દેસેસ્સામી’તિ તુમ્હાકં અનુકિરિયં કરોતી’’તિ વુત્તે, ‘‘ન ¶ , ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ મમ અનુકિરિયં કાતું વાયમિ, ન પન સક્ખી’’તિ વત્વા –

‘‘અપિ વીરક પસ્સેસિ, સકુણં મઞ્જુભાણકં;

મયૂરગીવસઙ્કાસં, પતિં મય્હં સવિટ્ઠકં.

સેવાલે પલિગુણ્ઠિતો મતો’’તિ. (જા. ૧.૨.૧૦૭-૧૦૮) –

આદિના જાતકં વત્વા અપરાપરેસુપિ દિવસેસુ તથાનુરૂપમેવ કથં આરબ્ભ –

યત્થબ્ભિદા ગરુળો ઉત્તમઙ્ગ’’ન્તિ. (જા. ૧.૨.૧૨૦);

‘‘લસી ¶ ચ તે નિપ્ફલિકા, મત્થકો ચ પદાલિતો;

સબ્બા તે ફાસુકા ભગ્ગા, અજ્જ ખો ત્વં વિરોચસી’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૪૩) –

એવમાદીનિ જાતકાનિ કથેસિ. પુન ‘‘અકતઞ્ઞૂ દેવદત્તો’’તિ કથં આરબ્ભ –

‘‘અકરમ્હસ તે કિચ્ચં, યં બલં અહુવમ્હસે;

મિગરાજ નમો ત્યત્થુ, અપિ કિઞ્ચિ લભામસે.

‘‘મમ લોહિતભક્ખસ્સ, નિચ્ચં લુદ્દાનિ કુબ્બતો;

દન્તન્તરગતો સન્તો, તં બહું યમ્પિ જીવસી’’તિ. (જા. ૧.૪.૨૯-૩૦) –

આદીનિ ¶ જાતકાનિ કથેસિ. પુન વધાય પરિસક્કનમસ્સ આરબ્ભ –

‘‘ઞાતમેતં કુરુઙ્ગસ્સ, યં ત્વં સેપણ્ણિ સિય્યસિ;

અઞ્ઞં સેપણ્ણિ ગચ્છામિ, ન મે તે રુચ્ચતે ફલ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૨૧) –

આદીનિ ¶ જાતકાનિ કથેસિ. પુનદિવસે ‘‘ઉભતો પરિહીનો દેવદત્તો લાભસક્કારતો ચ સામઞ્ઞતો ચા’’તિ કથાસુ પવત્તમાનાસુ ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ દેવદત્તો પરિહીનો, પુબ્બેપેસ પરિહીનોયેવા’’તિ વત્વા –

‘‘અક્ખી ¶ ભિન્ના પટો નટ્ઠો, સખિગેહે ચ ભણ્ડનં;

ઉભતો પદુટ્ઠા કમ્મન્તા, ઉદકમ્હિ થલમ્હિ ચા’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૩૯) –

આદીનિ જાતકાનિ કથેસિ. એવં રાજગહે વિહરન્તોવ દેવદત્તં આરબ્ભ બહૂનિ જાતકાનિ કથેત્વા રાજગહતો સાવત્થિં ગન્ત્વા જેતવને વિહારે વાસં કપ્પેસિ. દેવદત્તોપિ ખો નવ માસે ગિલાનો પચ્છિમે કાલે સત્થારં દટ્ઠુકામો હુત્વા અત્તનો સાવકે આહ – ‘‘અહં સત્થારં દટ્ઠુકામો, તં મે દસ્સેથા’’તિ. ‘‘ત્વં સમત્થકાલે સત્થારા સદ્ધિં વેરી હુત્વા અચરિ, ન મયં તત્થ નેસ્સામા’’તિ વુત્તે, ‘‘મા મં નાસેથ, મયા સત્થરિ આઘાતો કતો, સત્થુ પન મયિ કેસગ્ગમત્તોપિ આઘાતો નત્થિ’’. સો હિ ભગવા –

‘‘વધકે દેવદત્તમ્હિ, ચોરે અઙ્ગુલિમાલકે;

ધનપાલે રાહુલે ચ, સબ્બત્થ સમમાનસો’’તિ. (અપ. થેર ૧.૧.૫૮૫; મિ. પ. ૬.૬.૫) –

‘‘દસ્સેથ મે ભગવન્ત’’ન્તિ પુનપ્પુનં યાચિ. અથ નં તે મઞ્ચકેનાદાય નિક્ખમિંસુ. તસ્સ આગમનં સુત્વા ભિક્ખૂ સત્થુ આરોચેસું – ‘‘ભન્તે, દેવદત્તો કિર તુમ્હાકં દસ્સનત્થાય આગચ્છતી’’તિ. ‘‘ન, ભિક્ખવે, સો તેનત્તભાવેન મં પસ્સિતું લભિસ્સતી’’તિ. દેવદત્તો કિર પઞ્ચન્નં વત્થૂનં આયાચિતકાલતો પટ્ઠાય પુન બુદ્ધં દટ્ઠું ન લભતિ, અયં ¶ ધમ્મતા. ‘‘અસુકટ્ઠાનઞ્ચ અસુકટ્ઠાનઞ્ચ આગતો, ભન્તે’’તિ. ‘‘યં ઇચ્છતિ, તં કરોતુ, ન સો મં પસ્સિતું લભિસ્સતી’’તિ. ‘‘ભન્તે, ઇતો યોજનમત્તં આગતો, અડ્ઢયોજનં, ગાવુતં, જેતવનપોક્ખરણીસમીપં આગતો, ભન્તે’’તિ. ‘‘સચેપિ અન્તોજેતવનં પવિસતિ, નેવ મં પસ્સિતું ¶ લભિસ્સતી’’તિ. દેવદત્તં ગહેત્વા આગતા જેતવનપોક્ખરણીતીરે મઞ્ચં ઓતારેત્વા પોક્ખરણિં ન્હાયિતું ઓતરિંસુ. દેવદત્તોપિ ખો મઞ્ચતો વુટ્ઠાય ઉભો પાદે ભૂમિયં ઠપેત્વા નિસીદિ. પાદા પથવિં પવિસિંસુ ¶ . સો અનુક્કમેન યાવ ગોપ્ફકા, યાવ જણ્ણુકા, યાવ કટિતો, યાવ થનતો, યાવ ગીવતો પવિસિત્વા હનુકટ્ઠિકસ્સ ભૂમિયં પવિટ્ઠકાલે –

‘‘ઇમેહિ અટ્ઠીહિ તમગ્ગપુગ્ગલં,

પાણેહિ બુદ્ધં સરણં ઉપેમી’’તિ. (મિ. પ. ૪.૧.૩) –

ઇમં ગાથમાહ. ઇદં કિર ઠાનં દિસ્વા તથાગતો દેવદત્તં પબ્બાજેસિ. સચે હિ ન સો પબ્બજિસ્સ, ગિહી હુત્વા કમ્મઞ્ચ ભારિયં અકરિસ્સ, આયતિં ભવનિસ્સરણપચ્ચયં કાતું ન સક્ખિસ્સ, પબ્બજિત્વા ચ પન કિઞ્ચાપિ કમ્મં ભારિયં કરિસ્સતિ, આયતિં ભવનિસ્સરણપચ્ચયં કાતું ¶ સક્ખિસ્સતીતિ તં સત્થા પબ્બાજેસિ. સો હિ ઇતો સતસહસ્સકપ્પમત્થકે અટ્ઠિસ્સરો નામ પચ્ચેકબુદ્ધો ભવિસ્સતિ, સો પથવિં પવિસિત્વા અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિ. નિચ્ચલે બુદ્ધે અપરજ્ઝભાવેન પન નિચ્ચલોવ હુત્વા પચ્ચતૂતિ યોજનસતિકે અન્તો અવીચિમ્હિ યોજનસતુબ્બેધમેવસ્સ સરીરં નિબ્બત્તિ. સીસં યાવ કણ્ણસક્ખલિતો ઉપરિ અયકપલ્લં પાવિસિ, પાદા યાવ ગોપ્ફકા હેટ્ઠા અયપથવિયં પવિટ્ઠા, મહાતાલક્ખન્ધપરિમાણં અયસૂલં પચ્છિમભિત્તિતો નિક્ખમિત્વા પિટ્ઠિમજ્ઝં ભિન્દિત્વા ઉરેન નિક્ખમિત્વા પુરિમભિત્તિં પાવિસિ, અપરં દક્ખિણભિત્તિતો નિક્ખમિત્વા દક્ખિણપસ્સં ભિન્દિત્વા વામપસ્સેન નિક્ખમિત્વા ઉત્તરભિત્તિં પાવિસિ, અપરં ઉપરિ કપલ્લતો નિક્ખમિત્વા મત્થકં ભિન્દિત્વા અધોભાગેન નિક્ખમિત્વા અયપથવિં પાવિસિ. એવં સો તત્થ નિચ્ચલોવ પચ્ચિ.

ભિક્ખૂ ‘‘એત્તકં ઠાનં દેવદત્તો આગચ્છન્તો સત્થારં દટ્ઠું અલભિત્વાવ પથવિં પવિટ્ઠો’’તિ કથં સમુટ્ઠાપેસું. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, દેવદત્તો ઇદાનેવ મયિ અપરજ્ઝિત્વા પથવિં પાવિસિ, પુબ્બેપિ પવિટ્ઠોયેવા’’તિ વત્વા હત્થિરાજકાલે મગ્ગમૂળ્હં પુરિસં સમસ્સાસેત્વા અત્તનો પિટ્ઠિં આરોપેત્વા ખેમન્તં પાપિતસ્સ પુન તિક્ખત્તું આગન્ત્વા અગ્ગટ્ઠાને મજ્ઝિમટ્ઠાને ¶ મૂલેહિ એવં દન્તે છિન્દિત્વા તતિયવારે મહાપુરિસસ્સ ચક્ખુપથં અતિક્કમન્તસ્સ તસ્સ પથવિં પવિટ્ઠભાવં દીપેતું –

‘‘અકતઞ્ઞુસ્સ ¶ ¶ પોસસ્સ, નિચ્ચં વિવરદસ્સિનો;

સબ્બં ચે પથવિં દજ્જા, નેવ નં અભિરાધયે’’તિ. (જા. ૧.૧.૭૨; ૧.૯.૧૦૭) –

ઇદં જાતકં કથેત્વા પુનપિ તથેવ કથાય સમુટ્ઠિતાય ખન્તિવાદિભૂતે અત્તનિ અપરજ્ઝિત્વા કલાબુરાજભૂતસ્સ તસ્સ પથવિં પવિટ્ઠભાવં દીપેતું ખન્તિવાદિજાતકઞ્ચ (જા. ૧.૪.૪૯ આદયો), ચૂળધમ્મપાલભૂતે અત્તનિ અપરજ્ઝિત્વા મહાપતાપરાજભૂતસ્સ તસ્સ પથવિં પવિટ્ઠભાવં દીપેતું ચૂળધમ્મપાલજાતકઞ્ચ (જા. ૧.૫.૪૪ આદયો) કથેસિ.

પથવિં પવિટ્ઠે પન દેવદત્તે મહાજનો હટ્ઠતુટ્ઠો ધજપટાકકદલિયો ઉસ્સાપેત્વા પુણ્ણઘટે ઠપેત્વા ‘‘લાભા વત નો’’તિ મહન્તં છણં અનુભોતિ. તમત્થં ભગવતો આરોચેસું. ભગવા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ દેવદત્તે મતે મહાજનો તુસ્સતિ, પુબ્બેપિ તુસ્સિયેવા’’તિ વત્વા સબ્બજનસ્સ અપ્પિયે ચણ્ડે ફરુસે બારાણસિયં પિઙ્ગલરઞ્ઞે નામ મતે મહાજનસ્સ તુટ્ઠભાવં દીપેતું –

સો હિંસિતો આનેય્ય પુન ઇધા’’તિ. (જા. ૧.૨.૧૭૯-૧૮૦) –

ઇદં પિઙ્ગલજાતકં કથેસિ. ભિક્ખૂ સત્થારં પુચ્છિંસુ – ‘‘ઇદાનિ, ભન્તે, દેવદત્તો કુહિં નિબ્બત્તો’’તિ? ‘‘અવીચિમહાનિરયે, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘ભન્તે, ઇધ તપ્પન્તો વિચરિત્વા પુન ગન્ત્વા તપ્પનટ્ઠાનેયેવ નિબ્બત્તો’’તિ. ‘‘આમ, ભિક્ખવે, પબ્બજિતા વા હોન્તુ ગહટ્ઠા વા, પમાદવિહારિનો ઉભયત્થ તપ્પન્તિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઇધ ¶ ¶ તપ્પતિ પેચ્ચ તપ્પતિ, પાપકારી ઉભયત્થ તપ્પતિ;

પાપં મે કતન્તિ તપ્પતિ, ભિય્યો તપ્પતિ દુગ્ગતિં ગતો’’તિ.

તત્થ ઇધ તપ્પતીતિ ઇધ કમ્મતપ્પનેન દોમનસ્સમત્તેન તપ્પતિ. પેચ્ચાતિ પરલોકે પન વિપાકતપ્પનેન અતિદારુણેન અપાયદુક્ખેન તપ્પતિ. પાપકારીતિ નાનપ્પકારસ્સ પાપસ્સ કત્તા. ઉભયત્થાતિ ઇમિના વુત્તપ્પકારેન તપ્પનેન ઉભયત્થ તપ્પતિ નામ. પાપં મેતિ સો હિ કમ્મતપ્પનેન કપ્પન્તો ‘‘પાપં મે કત’’ન્તિ તપ્પતિ. તં અપ્પમત્તકં તપ્પનં, વિપાકતપ્પનેન પન તપ્પન્તો ભિય્યો તપ્પતિ દુગ્ગતિં ગતો અતિફરુસેન તપ્પનેન અતિવિય તપ્પતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા જાતાતિ.

ઇધ ¶ નન્દતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સુમનાદેવિં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયઞ્હિ દેવસિકં અનાથપિણ્ડિકસ્સ ગેહે દ્વે ભિક્ખૂસહસ્સાનિ ભુઞ્જન્તિ, તથા વિસાખાય મહાઉપાસિકાય. સાવત્થિયં યો યો દાનં દાતુકામો હોતિ, સો સો તેસં ઉભિન્નં ઓકાસં લભિત્વાવ કરોતિ. કિં કારણા? ‘‘તુમ્હાકં દાનગ્ગં અનાથપિણ્ડિકો વા વિસાખા વા આગતા’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘નાગતા’’તિ વુત્તે સતસહસ્સં વિસ્સજ્જેત્વા કતદાનમ્પિ ‘‘કિં દાનં નામેત’’ન્તિ ગરહન્તિ. ઉભોપિ હિ તે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ રુચિઞ્ચ અનુચ્છવિકકિચ્ચાનિ ચ અતિવિય જાનન્તિ, તેસુ વિચારેન્તેસુ ભિક્ખૂ ચિત્તરૂપં ભુઞ્જન્તિ. તસ્મા સબ્બે દાનં દાતુકામા તે ગહેત્વાવ ગચ્છન્તિ. ઇતિ તે અત્તનો અત્તનો ઘરે ભિક્ખૂ પરિવિસિતું ન લભન્તિ. તતો વિસાખા, ‘‘કો નુ ખો મમ ઠાને ઠત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસિસ્સતી’’તિ ઉપધારેન્તી પુત્તસ્સ ધીતરં દિસ્વા તં અત્તનો ઠાને ઠપેસિ. સા તસ્સા નિવેસને ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસતિ. અનાથપિણ્ડિકોપિ મહાસુભદ્દં નામ જેટ્ઠધીતરં ઠપેસિ. સા ભિક્ખૂનં ¶ વેય્યાવચ્ચં કરોન્તી ધમ્મં સુણન્તી સોતાપન્ના હુત્વા પતિકુલં અગમાસિ. તતો ચૂળસુભદ્દં ઠપેસિ. સાપિ તથેવ કરોન્તી સોતાપન્ના હુત્વા પતિકુલં ગતા. અથ સુમનદેવિં નામ કનિટ્ઠધીતરં ઠપેસિ. સા પન ધમ્મં સુત્વા સકદાગામિફલં પત્વા કુમારિકાવ હુત્વા તથારૂપેન ¶ અફાસુકેન આતુરા આહારુપચ્છેદં કત્વા ¶ પિતરં દટ્ઠુકામા હુત્વા પક્કોસાપેસિ. સો એકસ્મિં દાનગ્ગે તસ્સા સાસનં સુત્વાવ આગન્ત્વા, ‘‘કિં, અમ્મ સુમને’’તિ આહ. સાપિ નં આહ – ‘‘કિં, તાત કનિટ્ઠભાતિકા’’તિ? ‘‘વિલપસિ અમ્મા’’તિ? ‘‘ન વિલપામિ, કનિટ્ઠભાતિકા’’તિ. ‘‘ભાયસિ, અમ્મા’’તિ? ‘‘ન ભાયામિ, કનિટ્ઠભાતિકા’’તિ. એત્તકં વત્વાયેવ પન સા કાલમકાસિ. સો સોતાપન્નોપિ સમાનો સેટ્ઠિધીતરિ ઉપ્પન્નસોકં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો ધીતુ સરીરકિચ્ચં કારેત્વા રોદન્તો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘કિં, ગહપતિ, દુક્ખી દુમ્મનો અસ્સુમુખો રોદમાનો આગતોસી’’તિ વુત્તે, ‘‘ધીતા મે, ભન્તે, સુમનદેવી કાલકતા’’તિ આહ. ‘‘અથ કસ્મા સોચસિ, નનુ સબ્બેસં એકંસિકં મરણ’’ન્તિ? ‘‘જાનામેતં, ભન્તે, એવરૂપા નામ મે હિરિઓત્તપ્પસમ્પન્ના ધીતા, સા મરણકાલે સતિં પચ્ચુપટ્ઠાપેતું અસક્કોન્તી વિલપમાના મતા, તેન મે અનપ્પકં દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતી’’તિ. ‘‘કિં પન તાય કથિતં મહાસેટ્ઠી’’તિ? ‘‘અહં તં, ભન્તે, ‘અમ્મ, સુમને’તિ આમન્તેસિં. અથ મં આહ – ‘કિં, તાત, કનિટ્ઠભાતિકા’તિ? ‘વિલપસિ, અમ્મા’તિ? ‘ન વિલપામિ, કનિટ્ઠભાતિકા’તિ. ‘ભાયસિ, અમ્મા’તિ? ‘ન ભાયામિ કનિટ્ઠભાતિકા’તિ. એત્તકં વત્વા કાલમકાસી’’તિ. અથ નં ભગવા આહ – ‘‘ન તે મહાસેટ્ઠિ ધીતા વિલપતી’’તિ. ‘‘અથ કસ્મા ભન્તે એવમાહા’’તિ? ‘‘કનિટ્ઠત્તાયેવ ¶ . ધીતા હિ તે, ગહપતિ, મગ્ગફલેહિ તયા મહલ્લિકા. ત્વઞ્હિ સોતાપન્નો, ધીતા પન તે સકદાગામિની. સા મગ્ગફલેહિ તયા મહલ્લિકત્તા તં એવમાહા’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ? ‘‘એવં, ગહપતી’’તિ. ‘‘ઇદાનિ કુહિં નિબ્બત્તા, ભન્તે’’તિ? ‘‘તુસિતભવને, ગહપતી’’તિ. ‘‘ભન્તે, મમ ધીતા ઇધ ઞાતકાનં અન્તરે નન્દમાના વિચરિત્વા ઇતો ગન્ત્વાપિ નન્દનટ્ઠાનેયેવ નિબ્બત્તા’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘આમ, ગહપતિ, અપ્પમત્તા નામ ગહટ્ઠા વા પબ્બજિતા વા ઇધ લોકે ચ પરલોકે ચ નન્દન્તિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઇધ ¶ નન્દતિ પેચ્ચ નન્દતિ, કતપુઞ્ઞો ઉભયત્થ નન્દતિ;

પુઞ્ઞં મે કતન્તિ નન્દતિ, ભિય્યો નન્દતિ સુગ્ગતિં ગતો’’તિ.

તત્થ ઇધાતિ ઇધ લોકે કમ્મનન્દનેન નન્દતિ. પેચ્ચાતિ પરલોકે વિપાકનન્દનેન નન્દતિ. કતપુઞ્ઞોતિ નાનપ્પકારસ્સ પુઞ્ઞસ્સ કત્તા. ઉભયત્થાતિ ઇધ ‘‘કતં મે કુસલં, અકતં મે પાપ’’ન્તિ નન્દતિ, પરત્થ વિપાકં અનુભવન્તો નન્દતિ. પુઞ્ઞં મેતિ ઇધ નન્દન્તો પન ‘‘પુઞ્ઞં મે કત’’ન્તિ સોમનસ્સમત્તેનેવ કમ્મનન્દનં ઉપાદાય નન્દતિ. ભિય્યોતિ વિપાકનન્દનેન પન સુગતિં ગતો સત્તપઞ્ઞાસવસ્સકોટિયો સટ્ઠિવસ્સસતસહસ્સાનિ દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવન્તો તુસિતપુરે અતિવિય નન્દતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ ¶ બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના જાતાતિ.

બહુમ્પિ ચેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દ્વે સહાયકે આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિવાસિનો હિ દ્વે કુલપુત્તા સહાયકા વિહારં ગન્ત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા કામે પહાય સાસને ઉરં દત્વા પબ્બજિત્વા પઞ્ચ વસ્સાનિ આચરિયુપજ્ઝાયાનં સન્તિકે વસિત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા સાસને ધુરં પુચ્છિત્વા વિપસ્સનાધુરઞ્ચ ગન્થધુરઞ્ચ વિત્થારતો સુત્વા એકો તાવ ‘‘અહં, ભન્તે, મહલ્લકકાલે પબ્બજિતો ન સક્ખિસ્સામિ ગન્થધુરં પૂરેતું, વિપસ્સનાધુરં પન પૂરેસ્સામી’’તિ યાવ અરહત્તા વિપસ્સનાધુરં કથાપેત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. ઇતરો પન ‘‘અહં ગન્થધુરં પૂરેસ્સામી’’તિ અનુક્કમેન તેપિટકં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા ગતગતટ્ઠાને ધમ્મં કથેતિ, સરભઞ્ઞં ભણતિ, પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં ધમ્મં વાચેન્તો વિચરતિ. અટ્ઠારસન્નં મહાગણાનં આચરિયો અહોસિ. ભિક્ખૂ સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ¶ ઇતરસ્સ થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા અરહત્તં પત્વા થેરં વન્દિત્વા, ‘‘સત્થારં દટ્ઠુકામમ્હા’’તિ ¶ વદન્તિ. થેરો ‘‘ગચ્છથ, આવુસો, મમ વચનેન સત્થારં વન્દિત્વા અસીતિ મહાથેરે વન્દથ, સહાયકત્થેરમ્પિ મે ‘અમ્હાકં આચરિયો તુમ્હે વન્દતી’તિ વદથા’’તિ પેસેતિ. તે ભિક્ખૂ વિહારં ગન્ત્વા સત્થારઞ્ચેવ અસીતિ મહાથેરે ચ વન્દિત્વા ગન્થિકત્થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘ભન્તે, અમ્હાકં આચરિયો તુમ્હે વન્દતી’’તિ વદન્તિ. ઇતરેન ચ ‘‘કો નામ સો’’તિ વુત્તે, ‘‘તુમ્હાકં સહાયકભિક્ખુ, ભન્તે’’તિ વદન્તિ. એવં થેરે પુનપ્પુનં સાસનં પહિણન્તે સો ભિક્ખુ થોકં કાલં સહિત્વા અપરભાગે સહિતું અસક્કોન્તો ‘‘અમ્હાકં આચરિયો તુમ્હે વન્દતી’’તિ વુત્તે, ‘‘કો એસો’’તિ વત્વા ‘‘તુમ્હાકં સહાયકભિક્ખૂ’’તિ વુત્તે, ‘‘કિં પન તુમ્હેહિ તસ્સ સન્તિકે ઉગ્ગહિતં, કિં દીઘનિકાયાદીસુ અઞ્ઞતરો નિકાયો, કિં તીસુ પિટકેસુ એકં પિટક’’ન્તિ વત્વા ‘‘ચતુપ્પદિકમ્પિ ગાથં ન જાનાતિ, પંસુકૂલં ગહેત્વા પબ્બજિતકાલેયેવ અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો, બહૂ વત અન્તેવાસિકે લભિ, તસ્સ આગતકાલે મયા પઞ્હં પુચ્છિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેસિ.

અથ અપરભાગે થેરો સત્થારં દટ્ઠું આગતો. સહાયકસ્સ થેરસ્સ સન્તિકે પત્તચીવરં ઠપેત્વા ¶ ગન્ત્વા સત્થારઞ્ચેવ અસીતિ મહાથેરે ચ વન્દિત્વા સહાયકસ્સ વસનટ્ઠાનં પચ્ચાગમિ. અથસ્સ સો વત્તં કારેત્વા સમપ્પમાણં આસનં ગહેત્વા, ‘‘પઞ્હં પુચ્છિસ્સામી’’તિ નિસીદિ. તસ્મિં ખણે સત્થા ‘‘એસ એવરૂપં મમ પુત્તં વિહેઠેત્વા નિરયે નિબ્બત્તેય્યા’’તિ તસ્મિં અનુકમ્પાય વિહારચારિકં ચરન્તો વિય તેસં નિસિન્નટ્ઠાનં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસીદિ. તત્થ તત્થ નિસીદન્તા હિ ભિક્ખૂ બુદ્ધાસનં પઞ્ઞાપેત્વાવ નિસીદન્તિ. તેન ¶ સત્થા પકતિપઞ્ઞત્તેયેવ આસને નિસીદિ. નિસજ્જ ખો પન ગન્થિકભિક્ખું પઠમજ્ઝાને પઞ્હં પુચ્છિત્વા તસ્મિં અકથિતે દુતિયજ્ઝાનં આદિં કત્વા અટ્ઠસુપિ સમાપત્તીસુ રૂપારૂપેસુ ચ પઞ્હં પુચ્છિ. ગન્થિકત્થેરો એકમ્પિ કથેતું નાસક્ખિ. ઇતરો તં સબ્બં કથેસિ. અથ નં સોતાપત્તિમગ્ગે પઞ્હં પુચ્છિ. ગન્થિકત્થેરો કથેતું નાસક્ખિ. તતો ખીણાસવત્થેરં પુચ્છિ. થેરો કથેસિ. સત્થા ‘‘સાધુ સાધુ, ભિક્ખૂ’’તિ અભિનન્દિત્વા સેસમગ્ગેસુપિ પટિપાટિયા ¶ પઞ્હં પુચ્છિ. ગન્થિકો એકમ્પિ કથેતું નાસક્ખિ, ખીણાસવો પુચ્છિતં પુચ્છિતં કથેસિ. સત્થા ચતૂસુપિ ઠાનેસુ તસ્સ સાધુકારં અદાસિ. તં સુત્વા ભુમ્મદેવે આદિં કત્વા યાવ બ્રહ્મલોકા સબ્બા દેવતા ચેવ નાગસુપણ્ણા ચ સાધુકારં અદંસુ. તં સાધુકારં સુત્વા તસ્સ અન્તેવાસિકા ચેવ સદ્ધિવિહારિનો ચ સત્થારં ઉજ્ઝાયિંસુ – ‘‘કિં નામેતં સત્થારા કતં, કિઞ્ચિ અજાનન્તસ્સ મહલ્લકત્થેરસ્સ ચતૂસુ ઠાનેસુ સાધુકારં અદાસિ, અમ્હાકં પનાચરિયસ્સ સબ્બપરિયત્તિધરસ્સ પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં પામોક્ખસ્સ પસંસામત્તમ્પિ ન કરી’’તિ. અથ ને સત્થા ‘‘કિં નામેતં, ભિક્ખવે, કથેથા’’તિ પુચ્છિત્વા તસ્મિં અત્થે આરોચિતે, ‘‘ભિક્ખવે, તુમ્હાકં આચરિયો મમ સાસને ભતિયા ગાવો રક્ખણસદિસો, મય્હં પન પુત્તો યથારુચિયા પઞ્ચ ગોરસે પરિભુઞ્જનકસામિસદિસો’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

સમ્મપ્પજાનો સુવિમુત્તચિત્તો.

તત્થ સંહિતન્તિ તેપિટકસ્સ બુદ્ધવચનસ્સેતં નામં. તં આચરિયે ઉપસઙ્કમિત્વા ઉગ્ગણ્હિત્વા બહુમ્પિ પરેસં ભાસમાનો વાચેન્તો તં ધમ્મં સુત્વા યં કારકેન પુગ્ગલેન કત્તબ્બં, તક્કરો ન હોતિ. કુક્કુટસ્સ પક્ખપહરણમત્તમ્પિ અનિચ્ચાદિવસેન યોનિસોમનસિકારં નપ્પવત્તેતિ. એસો યથા નામ દિવસં ભતિયા ગાવો રક્ખન્તો ગોપો પાતોવ નિરવસેસં સમ્પટિચ્છિત્વા સાયં ગહેત્વા સામિકાનં નિય્યાદેત્વા દિવસભતિમત્તં ગણ્હાતિ, યથારુચિયા પન પઞ્ચ ગોરસે પરિભુઞ્જિતું ¶ ન લભતિ, એવમેવ કેવલં અન્તેવાસિકાનં સન્તિકા વત્તપટિવત્તકરણમત્તસ્સ ભાગી હોતિ, સામઞ્ઞસ્સ પન ભાગી ન હોતિ. યથા પન ગોપાલકેન નિય્યાદિતાનં ¶ ગુન્નં ગોરસં સામિકાવ પરિભુઞ્જન્તિ, તથા તેન કથિતં ધમ્મં સુત્વા કારકપુગ્ગલા યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જિત્વા કેચિ પઠમજ્ઝાનાદીનિ પાપુણન્તિ, કેચિ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા મગ્ગફલાનિ પાપુણન્તિ, ગોણસામિકા ગોરસસ્સેવ સામઞ્ઞસ્સ ભાગિનો હોન્તિ.

ઇતિ સત્થા સીલસમ્પન્નસ્સ બહુસ્સુતસ્સ પમાદવિહારિનો અનિચ્ચાદિવસેન યોનિસોમનસિકારે પમત્તસ્સ ભિક્ખુનો વસેન પઠમં ગાથં કથેસિ, ન દુસ્સીલસ્સ. દુતિયગાથા પન અપ્પસ્સુતસ્સપિ યોનિસોમનસિકારે કમ્મં કરોન્તસ્સ કારકપુગ્ગલસ્સ વસેન કથિતા.

તત્થ અપ્પમ્પી ચેતિ થોકં એકવગ્ગદ્વિવગ્ગમત્તમ્પિ. ધમ્મસ્સ હોતિ અનુધમ્મચારીતિ અત્થમઞ્ઞાય ધમ્મમઞ્ઞાય નવલોકુત્તરધમ્મસ્સ અનુરૂપં ધમ્મં પુબ્બભાગપટિપદાસઙ્ખાતં ચતુપારિસુદ્ધિસીલધુતઙ્ગઅસુભકમ્મટ્ઠાનાદિભેદં ચરન્તો અનુધમ્મચારી હોતિ. સો ‘‘અજ્જ અજ્જેવા’’તિ પટિવેધં આકઙ્ખન્તો વિચરતિ. સો ઇમાય સમ્માપટિપત્તિયા રાગઞ્ચ દોસઞ્ચ પહાય મોહં સમ્મા હેતુના નયેન પરિજાનિતબ્બે ધમ્મે પરિજાનન્તો તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણવિમુત્તીનં વસેન સુવિમુત્તચિત્તો, અનુપાદિયાનો ઇધ વા હુરં વાતિ ઇધલોકપરલોકપરિયાપન્ના વા અજ્ઝત્તિકબાહિરા વા ખન્ધાયતનધાતુયો ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ અનુપાદિયન્તો મહાખીણાસવો મગ્ગસઙ્ખાતસ્સ સામઞ્ઞસ્સ વસેન આગતસ્સ ફલસામઞ્ઞસ્સ ¶ ચેવ પઞ્ચઅસેક્ખધમ્મક્ખન્ધસ્સ ચ ભાગવા હોતીતિ રતનકૂટેન વિય અગારસ્સ અરહત્તેન દેસનાય કૂટં ગણ્હીતિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા જાતાતિ.

દ્વેસહાયકભિક્ખુવત્થુ ચુદ્દસમં.

અપ્પમાદો ¶ ¶ ¶ અમતપદન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા કોસમ્બિં ઉપનિસ્સાય ઘોસિતારામે વિહરન્તો સામાવતિપ્પમુખાનં પઞ્ચન્નં ઇત્થિસતાનં, માગણ્ડિયપ્પમુખાનઞ્ચ એતિસ્સા પઞ્ચન્નં ઞાતિસતાનં મરણબ્યસનં આરબ્ભ કથેસિ.

તત્રાયં અનુપુબ્બિકથા – અતીતે અલ્લકપ્પરટ્ઠે અલ્લકપ્પરાજા નામ, વેઠદીપકરટ્ઠે વેઠદીપકરાજા નામાતિ ઇમે દ્વે દહરકાલતો પટ્ઠાય સહાયકા હુત્વા એકાચરિયકુલે સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિત્વા અત્તનો અત્તનો પિતૂનં અચ્ચયેન છત્તં ઉસ્સાપેત્વા આયામેન દસદસયોજનિકે રટ્ઠે રાજાનો અહેસું. તે કાલેન કાલં સમાગન્ત્વા એકતો તિટ્ઠન્તા નિસીદન્તા નિપજ્જન્તા મહાજનં જાયમાનઞ્ચ જીયમાનઞ્ચ મીયમાનઞ્ચ દિસ્વા ‘‘પરલોકં ગચ્છન્તં અનુગચ્છન્તો નામ નત્થિ, અન્તમસો ¶ અત્તનો સરીરમ્પિ નાનુગચ્છતિ, સબ્બં પહાય ગન્તબ્બં, કિં નો ઘરાવાસેન, પબ્બજિસ્સામા’’તિ મન્તેત્વા રજ્જાનિ પુત્તદારાનં નિય્યાદેત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા હિમવન્તપ્પદેસે વસન્તા મન્તયિંસુ – ‘‘મયં રજ્જં પહાય પબ્બજિતા, ન જીવિતું અસક્કોન્તા. તે મયં એકટ્ઠાને વસન્તા અપબ્બજિતસદિસાયેવ હોમ, તસ્મા વિસું વસિસ્સામ. ત્વં એતસ્મિં પબ્બતે વસ, અહં ઇમસ્મિં પબ્બતે વસિસ્સામિ. અન્વડ્ઢમાસં પન ઉપોસથદિવસે એકતો ભવિસ્સામા’’તિ. અથ ખો નેસં એતદહોસિ – ‘‘એવમ્પિ નો ગણસઙ્ગણિકાવ ભવિસ્સતિ, ત્વં પન તવ પબ્બતે અગ્ગિં જાલેય્યાસિ, અહં મમ પબ્બતે અગ્ગિં જાલેસ્સામિ, તાય સઞ્ઞાય અત્થિભાવં જાનિસ્સામા’’તિ. તે તથા કરિંસુ.

અથ અપરભાગે વેઠદીપકતાપસો કાલં કત્વા મહેસક્ખો દેવરાજા હુત્વા નિબ્બત્તો. તતો અડ્ઢમાસે સમ્પત્તે અગ્ગિં અદિસ્વાવ ઇતરો ‘‘સહાયકો મે કાલકતો’’તિ અઞ્ઞાસિ. ઇતરોપિ નિબ્બત્તક્ખણેયેવ અત્તનો દેવસિરિં ઓલોકેત્વા કમ્મં ઉપધારેન્તો નિક્ખમનતો પટ્ઠાય અત્તનો તપચરિયં દિસ્વા ‘‘ગન્ત્વા મમ સહાયકં પસ્સિસ્સામી’’તિ ¶ તં અત્તભાવં વિજહિત્વા મગ્ગિકપુરિસો વિય તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. અથ નં સો ¶ આહ – ‘‘કુતો આગતોસી’’તિ? ‘‘મગ્ગિકપુરિસો ¶ અહં, ભન્તે, દૂરતોવ આગતોમ્હિ. કિં પન, ભન્તે, અય્યો ઇમસ્મિં ઠાને એકકોવ વસતિ, અઞ્ઞોપિ કોચિ અત્થી’’તિ? ‘‘અત્થિ મે એકો સહાયકો’’તિ. ‘‘કુહિં સો’’તિ? ‘‘એતસ્મિં પબ્બતે વસતિ, ઉપોસથદિવસે પન અગ્ગિં ન જાલેતિ, મતો નૂન ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ? ‘‘એવમાવુસો’’તિ. ‘‘અહં સો, ભન્તે’’તિ. ‘‘કુહિં નિબ્બત્તોસી’’તિ? ‘‘દેવલોકે મહેસક્ખો દેવરાજા હુત્વા નિબ્બત્તોસ્મિ, ભન્તે, ‘અય્યં પસ્સિસ્સામી’તિ પુન આગતોમ્હિ. અપિ નુ ખો અય્યાનં ઇમસ્મિં ઠાને વસન્તાનં કોચિ ઉપદ્દવો અત્થી’’તિ? ‘‘આમ, આવુસો, હત્થી નિસ્સાય કિલમામી’’તિ. ‘‘કિં વો, ભન્તે, હત્થી કરોન્તી’’તિ? ‘‘સમ્મજ્જનટ્ઠાને લણ્ડં પાતેન્તિ, પાદેહિ ભૂમિયં પહરિત્વા પંસું ઉદ્ધરન્તિ, સ્વાહં લણ્ડં છડ્ડેન્તો પંસું સમં કરોન્તો કિલમામી’’તિ. ‘‘કિં પન તેસં અનાગમનં ઇચ્છથા’’તિ? ‘‘આમાવુસો’’તિ. ‘‘તેન હિ તેસં અનાગમનં કરિસ્સામી’’તિ તાપસસ્સ હત્થિકન્તવીણઞ્ચેવ હત્થિકન્તમન્તઞ્ચ અદાસિ. દદન્તો ચ પન વીણાય તિસ્સો તન્તિયો દસ્સેત્વા તયો મન્તે ઉગ્ગણ્હાપેત્વા ‘‘ઇમં તન્તિં પહરિત્વા ઇમસ્મિં મન્તે વુત્તે નિવત્તિત્વા ઓલોકેતુમ્પિ અસક્કોન્તા હત્થી પલાયન્તિ, ઇમં તન્તિં પહરિત્વા ઇમસ્મિં મન્તે વુત્તે નિવત્તિત્વા પચ્છતો ઓલોકેન્તા ઓલોકેન્તા પલાયન્તિ, ઇમં તન્તિં પહરિત્વા ઇમસ્મિં મન્તે વુત્તે હત્થિયૂથપતિ પિટ્ઠિં ઉપનામેન્તો આગચ્છતી’’તિ આચિક્ખિત્વા, ‘‘યં વો રુચ્ચતિ, તં કરેય્યાથા’’તિ ¶ વત્વા તાપસં વન્દિત્વા પક્કામિ. તાપસો પલાયનમન્તં વત્વા પલાયનતન્તિં પહરિત્વા હત્થી પલાપેત્વા વસિ.

તસ્મિં સમયે કોસમ્બિયં પૂરન્તપ્પો નામ રાજા હોતિ. સો એકદિવસં ગબ્ભિનિયા દેવિયા સદ્ધિં બાલસૂરિયતપં તપ્પમાનો અબ્ભોકાસતલે નિસીદિ. દેવી રઞ્ઞો પારુપનં સતસહસ્સગ્ઘનિકં રત્તકમ્બલં પારુપિત્વા નિસિન્ના રઞ્ઞા સદ્ધિં સમુલ્લપમાના રઞ્ઞો અઙ્ગુલિતો સતસહસ્સગ્ઘનિકં રાજમુદ્દિકં નીહરિત્વા અત્તનો અઙ્ગુલિયં પિલન્ધિ. તસ્મિં સમયે હત્થિલિઙ્ગસકુણો આકાસેન ગચ્છન્તો દૂરતો રત્તકમ્બલપારુપનં દેવિં દિસ્વા ‘‘મંસપેસી’’તિ સઞ્ઞાય પક્ખે વિસ્સજ્જેત્વા ઓતરિ. રાજા ¶ તસ્સ ઓતરણસદ્દેન ભીતો ઉટ્ઠાય અન્તોનિવેસનં પાવિસિ. દેવી ગરુગબ્ભતાય ચેવ ભીરુકજાતિકતાય ચ વેગેન ગન્તું નાસક્ખિ. અથ નં સો સકુણો અજ્ઝપ્પત્તો નખપઞ્જરે નિસીદાપેત્વા આકાસં પક્ખન્દિ. તે કિર સકુણા પઞ્ચન્નં હત્થીનં બલં ધારેન્તિ. તસ્મા આકાસેન નેત્વા યથારુચિતટ્ઠાને નિસીદિત્વા મંસં ખાદન્તિ. સાપિ તેન નીયમાના મરણભયભીતા ચિન્તેસિ – ‘‘સચાહં વિરવિસ્સામિ, મનુસ્સસદ્દો નામ તિરચ્છાનગતાનં ઉબ્બેજનીયો, તં સુત્વા મં છડ્ડેસ્સતિ. એવં સન્તે ¶ સહ ગબ્ભેન જીવિતક્ખયં પાપુણિસ્સામિ, યસ્મિં પન ઠાને નિસીદિત્વા મં ખાદિતું આરભિસ્સતિ, તત્ર નં સદ્દં કત્વા પલાપેસ્સામી’’તિ. સા અત્તનો પણ્ડિતતાય અધિવાસેસિ.

તદા ચ હિમવન્તપદેસે થોકં વડ્ઢિત્વા મણ્ડપાકારેન ¶ ઠિતો એકો મહાનિગ્રોધો હોતિ. સો સકુણો મિગરૂપાદીનિ તત્થ નેત્વા ખાદતિ, તસ્મા તમ્પિ તત્થેવ નેત્વા વિટપબ્ભન્તરે ઠપેત્વા આગતમગ્ગં ઓલોકેસિ. આગતમગ્ગોલોકનં કિર તેસં ધમ્મતા. તસ્મિં ખણે દેવી, ‘‘ઇદાનિ ઇમં પલાપેતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા ઉભો હત્થે ઉક્ખિપિત્વા પાણિસદ્દઞ્ચેવ મુખસદ્દઞ્ચ કત્વા તં પલાપેસિ. અથસ્સા સૂરિયત્થઙ્ગમનકાલે ગબ્ભે કમ્મજવાતા ચલિંસુ. સબ્બદિસાસુ ગજ્જન્તો મહામેઘો ઉટ્ઠહિ. સુખેધિતાય રાજમહેસિયા ‘‘મા ભાયિ, અય્યે’’તિ વચનમત્તમ્પિ અલભમાનાય દુક્ખપરેતાય સબ્બરત્તિં નિદ્દા નામ નાહોસિ. વિભાતાય પન રત્તિયા વલાહકવિગમો ચ અરુણુગ્ગમનઞ્ચ તસ્સા ગબ્ભવુટ્ઠાનઞ્ચ એકક્ખણેયેવ અહોસિ. સા મેઘઉતુઞ્ચ પબ્બતઉતુઞ્ચ અરુણઉતુઞ્ચ ગહેત્વા જાતત્તા પુત્તસ્સ ઉતેનોતિ નામં અકાસિ.

અલ્લકપ્પતાપસસ્સપિ ખો તતો અવિદૂરે વસનટ્ઠાનં હોતિ. સો પકતિયાવ વસ્સદિવસે સીતભયેન ફલાફલત્થાય વનં ન પવિસતિ, તં રુક્ખમૂલં ગન્ત્વા સકુણેહિ ખાદિતમંસાનં અટ્ઠિં આહરિત્વા કોટ્ટેત્વા રસં કત્વા પિવતિ. તસ્મા તં દિવસં ‘‘અટ્ઠિં આહરિસ્સામી’’તિ તત્થ ગન્ત્વા રુક્ખમૂલે અટ્ઠિં પરિયેસેન્તો ¶ ઉપરિ દારકસદ્દં સુત્વા ઉલ્લોકેન્તો દેવિં દિસ્વા ‘‘કાસિ ત્વ’’ન્તિ વત્વા ‘‘માનુસિત્થિમ્હી’’તિ. ‘‘કથં આગતાસી’’તિ? ‘‘હત્થિલિઙ્ગસકુણેનાનીતામ્હી’’તિ વુત્તે ‘‘ઓતરાહી’’તિ આહ ¶ . ‘‘જાતિસમ્ભેદતો ભાયામિ, અય્યા’’તિ. ‘‘કાસિ ત્વ’’ન્તિ? ‘‘ખત્તિયામ્હી’’તિ. ‘‘અહમ્પિ ખત્તિયોયેવા’’તિ. ‘‘તેન હિ ખત્તિયમાયં કથેહી’’તિ. સો ખત્તિયમાયં કથેસિ. ‘‘તેન હિ આરુય્હ પુત્તં મે ઓતારેહી’’તિ. સો એકેન પસ્સેન અભિરુહનમગ્ગં કત્વા અભિરુહિત્વા દારકં ગણ્હિ. ‘‘મા મં હત્થેન છુપી’’તિ ચ વુત્તે તં અછુપિત્વાવ દારકં ઓતારેસિ. દેવીપિ ઓતરિ. અથ નં અસ્સમપદં નેત્વા સીલભેદં અકત્વાવ અનુકમ્પાય પટિજગ્ગિ, નિમ્મક્ખિકમધું આહરિત્વા સયંજાતસાલિં આહરિત્વા યાગું પચિત્વા અદાસિ. એવં તસ્મિં પટિજગ્ગન્તે સા અપરભાગે ચિન્તેસિ – ‘‘અહં નેવ આગતમગ્ગં જાનામિ, ન ગમનમગ્ગં જાનામિ, ઇમિનાપિ મે સદ્ધિં વિસ્સાસમત્તમ્પિ નત્થિ. સચે પનાયં અમ્હે પહાય કત્થચિ ગમિસ્સતિ, ઉભોપિ ઇધેવ મરણં પાપુણિસ્સામ, યંકિઞ્ચિ કત્વા ઇમસ્સ સીલં ભિન્દિત્વા યથા મં ¶ ન મુઞ્ચતિ, તથા તં કાતું વટ્ટતી’’તિ. અથ નં દુન્નિવત્થદુપ્પારુતદસ્સનેન પલોભેત્વા સીલવિનાસં પાપેસિ. તતો પટ્ઠાય દ્વેપિ સમગ્ગવાસં વસિંસુ.

અથેકદિવસં તાપસો નક્ખત્તયોગં ઉલ્લોકેન્તો પૂરન્તપ્પસ્સ નક્ખત્તમિલાયનં દિસ્વા ‘‘ભદ્દે કોસમ્બિયં પૂરન્તપ્પરાજા ¶ મતો’’તિ આહ. ‘‘કસ્મા, અય્ય, એવં વદેસિ? કિં તે તેન સદ્ધિં આઘાતો અત્થી’’તિ? ‘‘નત્થિ, ભદ્દે, નક્ખત્તમિલાયનમસ્સ દિસ્વા એવં વદામી’’તિ, સા પરોદિ. અથ નં ‘‘કસ્મા રોદસી’’તિ પુચ્છિત્વા તાય તસ્સ અત્તનો સામિકભાવે અક્ખાતે આહ – ‘‘મા, ભદ્દે, રોદિ, જાતસ્સ નામ નિયતો મચ્ચૂ’’તિ. ‘‘જાનામિ, અય્યા’’તિ વુત્તે ‘‘અથ કસ્મા રોદસી’’તિ? ‘‘પુત્તો મે કુલસન્તકસ્સ રજ્જસ્સ અનુચ્છવિકો, ‘સચે તત્ર અભવિસ્સ, સેતચ્છત્તં ઉસ્સાપયિસ્સ. ઇદાનિ મહાજાનિકો વત જાતો’તિ સોકેન રોદામિ, અય્યા’’તિ. ‘‘હોતુ, ભદ્દે, મા ચિન્તયિ, સચસ્સ રજ્જં પત્થેસિ, અહમસ્સ રજ્જલભનાકારં કરિસ્સામી’’તિ. અથસ્સ હત્થિકન્તવીણઞ્ચેવ હત્થિકન્તમન્તે ચ અદાસિ. તદા અનેકાનિ હત્થિસહસ્સાનિ આગન્ત્વા વટરુક્ખમૂલે નિસીદન્તિ. અથ નં આહ – ‘‘હત્થીસુ અનાગતેસુયેવ રુક્ખં અભિરુહિત્વા તેસુ આગતેસુ ઇમં મન્તં વત્વા ઇમં તન્તિં પહર, સબ્બે નિવત્તિત્વા ઓલોકેતુમ્પિ અસક્કોન્તા પલાયિસ્સન્તિ, અથ ઓતરિત્વા આગચ્છેય્યાસી’’તિ. સો તથા કત્વા આગન્ત્વા તં પવત્તિં આરોચેસિ. અથ નં દુતિયદિવસે આહ – ‘‘અજ્જ ઇમં મન્તં વત્વા ઇમં તન્તિં પહરેય્યાસિ ¶ , સબ્બે નિવત્તિત્વા ઓલોકેન્તા પલાયિસ્સન્તી’’તિ. તદાપિ તથા કત્વા આગન્ત્વા આરોચેસિ ¶ . અથ નં તતિયદિવસે આહ – ‘‘અજ્જ ઇમં મન્તં વત્વા ઇમં તન્તિં પહરેય્યાસિ, યૂથપતિ પિટ્ઠિં ઉપનામેન્તો આગમિસ્સતી’’તિ. તદાપિ તથા કત્વા આરોચેસિ.

અથસ્સ માતરં આમન્તેત્વા, ‘‘ભદ્દે, પુત્તસ્સ તે સાસનં વદેહિ, એત્તોવ ગન્ત્વા રાજા ભવિસ્સતી’’તિ આહ. સા પુત્તં આમન્તેત્વા, ‘‘તાત, ત્વં કોસમ્બિયં પૂરન્તપ્પરઞ્ઞો પુત્તો, મં સગબ્ભં હત્થિલિઙ્ગસકુણો આનેસી’’તિ વત્વા સેનાપતિઆદીનં નામાનિ આચિક્ખિત્વા ‘‘અસદ્દહન્તાનં ઇમં પિતુ પારુપનકમ્બલઞ્ચેવ પિલન્ધનમુદ્દિકઞ્ચ દસ્સેય્યાસી’’તિ વત્વા ઉય્યોજેસિ. કુમારો તાપસં ‘‘ઇદાનિ કિં કરોમી’’તિ આહ. ‘‘રુક્ખસ્સ હેટ્ઠિમસાખાય નિસીદિત્વા ઇમં મન્તં વત્વા ઇમં તન્તિં પહર, જેટ્ઠકહત્થી તે પિટ્ઠિં ઉપનાપેત્વા ઉપસઙ્કમિસ્સતિ, તસ્સ પિટ્ઠિયં નિસિન્નોવ રટ્ઠં ગન્ત્વા રજ્જં ગણ્હાહી’’તિ. સો માતાપિતરો વન્દિત્વા તથા કત્વા આગતસ્સ હત્થિનો પિટ્ઠિયં નિસીદિત્વા કણ્ણે મન્તયિ – ‘‘અહં કોસમ્બિયં પૂરન્તપ્પરઞ્ઞો પુત્તો, પેત્તિકં મે રજ્જં ગણ્હિત્વા દેહિ સામી’’તિ. સો તં સુત્વા ‘‘અનેકાનિ ¶ હત્થિસહસ્સાનિ સન્નિપતન્તૂ’’તિ હત્થિરવં રવિ, અનેકાનિ હત્થિસહસ્સાનિ સન્નિપતિંસુ. પુન ‘‘જિણ્ણા હત્થી પટિક્કમન્તૂ’’તિ હત્થિરવં રવિ, જિણ્ણા હત્થી પટિક્કમિંસુ. પુન ‘‘અતિતરુણા હત્થી નિવત્તન્તૂ’’તિ હત્થિરવં રવિ, તેપિ નિવત્તિંસુ. સો અનેકેહિ યૂથહત્થિસહસ્સેહેવ પરિવુતો પચ્ચન્તગામં પત્વા ‘‘અહં રઞ્ઞો પુત્તો, સમ્પત્તિં ¶ પત્થયમાના મયા સદ્ધિં આગચ્છન્તૂ’’તિ આહ. ‘‘તતો પટ્ઠાય મનુસ્સાનં સઙ્ગહં કરોન્તો ગન્ત્વા નગરં પરિવારેત્વા ‘યુદ્ધં વા મે દેતુ, રજ્જં વા’’’તિ સાસનં પેસેસિ. નાગરા આહંસુ – ‘‘મયં દ્વેપિ ન દસ્સામ. અમ્હાકઞ્હિ દેવી ગરુગબ્ભા હત્થિલિઙ્ગસકુણેન નીતા, તસ્સા અત્થિભાવં વા નત્થિભાવં વા મયં ન જાનામ. યાવ તસ્સા પવત્તિં ન સુણામ. તાવ નેવ યુદ્ધં દસ્સામ, ન રજ્જ’’ન્તિ. તદા કિર તં પવેણિરજ્જં અહોસિ. તતો કુમારો ‘‘અહં તસ્સા પુત્તો’’તિ વત્વા સેનાપતિઆદીનં નામાનિ કથેત્વા તથાપિ અસદ્દહન્તાનં કમ્બલઞ્ચ મુદ્દિકઞ્ચ દસ્સેસિ. તે કમ્બલઞ્ચ મુદ્દિકઞ્ચ સઞ્જાનિત્વા નિક્કઙ્ખા હુત્વા દ્વારં વિવરિત્વા તં રજ્જે અભિસિઞ્ચિંસુ. અયં તાવ ઉતેનસ્સ ઉપ્પત્તિ.

અલ્લકપ્પરટ્ઠે ¶ પન દુબ્ભિક્ખે જીવિતું અસક્કોન્તો એકો કોતુહલિકો નામ મનુસ્સો કાપિં નામ તરુણપુત્તઞ્ચ કાળિં નામ ભરિયઞ્ચ આદાય ‘‘કોસમ્બિં ગન્ત્વા જીવિસ્સામી’’તિ પાથેય્યં ગહેત્વા નિક્ખમિ. ‘‘અહિવાતરોગેન મહાજને મરન્તે દિસ્વા નિક્ખમી’’તિપિ વદન્તિયેવ. તે ગચ્છન્તા પાથેય્યે પરિક્ખીણે ખુદાભિભૂતા દારકં વહિતું નાસક્ખિંસુ. અથ સામિકો પજાપતિં આહ – ‘‘ભદ્દે, મયં જીવન્તા પુન પુત્તં લભિસ્સામ, છડ્ડેત્વા નં ગચ્છામા’’તિ. માતુ હદયં નામ મુદુકં હોતિ. તસ્મા સા આહ – ‘‘નાહં જીવન્તમેવ પુત્તં છડ્ડેતું સક્ખિસ્સામી’’તિ. ‘‘અથ કિં કરોમા’’તિ? ‘‘વારેન નં વહામા’’તિ. માતા અત્તનો વારે પુપ્ફદામં વિય નં ઉક્ખિપિત્વા ઉરે નિપજ્જાપેત્વા ¶ અઙ્કેન વહિત્વા પિતુનો દેતિ. તસ્સ તં ગહેત્વા ગમનકાલે છાતકતોપિ બલવતરા વેદના ઉપ્પજ્જિ. સો પુનપ્પુનં આહ – ‘‘ભદ્દે, મયં જીવન્તા પુત્તં લભિસ્સામ, છડ્ડેમ ન’’ન્તિ. સાપિ પુનપ્પુનં પટિક્ખિપિત્વા પટિવચનં નાદાસિ. દારકો વારેન પરિવત્તિયમાનો કિલન્તો પિતુ હત્થે નિદ્દાયિ. સો તસ્સ નિદ્દાયનભાવં ઞત્વા માતરં પુરતો કત્વા એકસ્સ ગચ્છસ્સ હેટ્ઠા પણ્ણસન્થરે તં નિપજ્જાપેત્વા પાયાસિ. માતા નિવત્તિત્વા ઓલોકેન્તી પુત્તં અદિસ્વા, ‘‘સામિ, કુહિં મે પુત્તો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘એકસ્સ મે ગચ્છસ્સ હેટ્ઠા નિપજ્જાપિતો’’તિ. ‘‘સામિ, મા મં નાસયિ, પુત્તં વિના જીવિતું ન સક્ખિસ્સામિ, આનેહિ મે પુત્ત’’ન્તિ ઉરં પહરિત્વા પરિદેવિ. અથ નં નિવત્તિત્વા આનેસિ. પુત્તોપિ અન્તરામગ્ગે મતો હોતિ. ઇતિ સો એત્તકે ઠાને પુત્તં છડ્ડેત્વા તસ્સ નિસ્સન્દેન ભવન્તરે સત્ત વારે છડ્ડિતો. ‘‘પાપકમ્મં નામેતં અપ્પક’’ન્તિ ન અવમઞ્ઞિતબ્બં.

તે ¶ ગચ્છન્તા એકં ગોપાલકુલં પાપુણિંસુ. તં દિવસઞ્ચ ગોપાલકસ્સ ધેનુમઙ્ગલં હોતિ. ગોપાલકસ્સ ગેહે નિબદ્ધં એકો પચ્ચેકબુદ્ધો ભુઞ્જતિ. સો તં ભોજેત્વા મઙ્ગલમકાસિ. બહુ પાયાસો પટિયત્તો હોતિ. ગોપાલકો તે આગતે દિસ્વા, ‘‘કુતો આગતત્થા’’તિ પુચ્છિત્વા સબ્બં પવત્તિં સુત્વા મુદુજાતિકો કુલપુત્તો તેસુ અનુકમ્પં કત્વા બહુકેન સપ્પિના પાયાસં દાપેસિ. ભરિયા ‘‘સામિ, તયિ જીવન્તે અહમ્પિ જીવામિ નામ, દીઘરત્તં ઊનોદરોસિ, યાવદત્થં ભુઞ્જાહી’’તિ સપ્પિઞ્ચ દધિઞ્ચ તદભિમુખઞ્ઞેવ કત્વા અત્તના મન્દસપ્પિના ¶ થોકમેવ ભુઞ્જિ. ઇતરો બહું ભુઞ્જિત્વા સત્તટ્ઠદિવસે છાતતાય આહારતણ્હં છિન્દિતું નાસક્ખિ. ગોપાલકો તેસં પાયાસં દાપેત્વા સયં ¶ ભુઞ્જિતું આરભિ. કોતુહલિકો તં ઓલોકેન્તો નિસીદિત્વા હેટ્ઠાપીઠે નિપન્નાય સુનખિયા ગોપાલકેન વડ્ઢેત્વા દિય્યમાનં પાયાસપિણ્ડં દિસ્વા ‘‘પુઞ્ઞા વતાયં સુનખી, નિબદ્ધં એવરૂપં ભોજનં લભતી’’તિ ચિન્તેસિ. સો રત્તિભાગે તં પાયાસં જીરાપેતું અસક્કોન્તો કાલં કત્વા તસ્સા સુનખિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિ.

અથસ્સ ભરિયા સરીરકિચ્ચં કત્વા તસ્મિંયેવ ગેહે ભતિં કત્વા તણ્ડુલનાળિં લભિત્વા પચિત્વા પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પત્તે પતિટ્ઠાપેત્વા, ‘‘દાસસ્સ વો પાપુણાતૂ’’તિ વત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘મયા ઇધેવ વસિતું વટ્ટતિ, નિબદ્ધં, અય્યો, ઇધાગચ્છતિ, દેય્યધમ્મો હોતુ વા, મા વા, દેવસિકં વન્દન્તી વેય્યાવચ્ચં કરોન્તી ચિત્તં પસાદેન્તી બહું પુઞ્ઞં પસવિસ્સામી’’તિ. સા તત્થેવ ભતિં કરોન્તી વસિ. સાપિ સુનખી છટ્ઠે વા સત્તમે વા માસે એકમેવ કુક્કુરં વિજાયિ. ગોપાલકો તસ્સ એકધેનુયા ખીરં દાપેસિ. સો ન ચિરસ્સેવ વડ્ઢિ. અથસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધો ભુઞ્જન્તો નિબદ્ધં એકં ભત્તપિણ્ડં દેતિ. સો ભત્તપિણ્ડં નિસ્સાય પચ્ચેકબુદ્ધે સિનેહમકાસિ. ગોપાલકોપિ નિબદ્ધં દ્વે વારે પચ્ચેકબુદ્ધસ્સુપટ્ઠાનં યાતિ. ગચ્છન્તોપિ અન્તરામગ્ગે વાળમિગટ્ઠાને દણ્ડેન ગચ્છે ચ ભૂમિઞ્ચ પહરિત્વા ‘‘સુસૂ’’તિ તિક્ખત્તું સદ્દં કત્વા વાળમિગે પલાપેતિ. સુનખોપિ તેન સદ્ધિં ગચ્છતિ.

સો એકદિવસં પચ્ચેકબુદ્ધં આહ – ‘‘ભન્તે, યદા મે ઓકાસો ન ભવિસ્સતિ, તદા ઇમં સુનખં પેસેસ્સામિ, તેન સઞ્ઞાણેન આગચ્છેય્યાથા’’તિ. તતો પટ્ઠાય અનોકાસદિવસે, ‘‘ગચ્છ, તાત, અય્યં આનેહી’’તિ સુનખં પેસેસિ. સો એકવચનેનેવ પક્ખન્દિત્વા સામિકસ્સ ગચ્છપોથનભૂમિપોથનટ્ઠાને તિક્ખત્તું ભુસ્સિત્વા તેન સદ્દેન વાળમિગાનં પલાતભાવં ઞત્વા ¶ પાતોવ સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા પણ્ણસાલં પવિસિત્વા નિસિન્નસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા પણ્ણસાલદ્વારે તિક્ખત્તું ભુસ્સિત્વા અત્તનો આગતભાવં જાનાપેત્વા એકમન્તે નિપજ્જતિ, પચ્ચેકબુદ્ધે વેલં સલ્લક્ખેત્વા નિક્ખન્તે ભુસ્સન્તો પુરતો ગચ્છતિ. અન્તરન્તરા પચ્ચેકબુદ્ધો ¶ તં વીમંસન્તો અઞ્ઞં મગ્ગં પટિપજ્જતિ. અથસ્સ પુરતો ¶ તિરિયં ઠત્વા ભુસ્સિત્વા ઇતરમગ્ગમેવ નં આરોપેતિ. અથેકદિવસં અઞ્ઞં મગ્ગં પટિપજ્જિત્વા તેન પુરતો તિરિયં ઠત્વા વારિયમાનોપિ અનિવત્તિત્વા સુનખં પાદેન પહરિત્વા પાયાસિ. સુનખો તસ્સ અનિવત્તનભાવં ઞત્વા નિવાસનકણ્ણે ડંસિત્વા આકડ્ઢન્તો ઇતરમગ્ગમેવ નં આરોપેસિ. એવં સો તસ્મિં બલવસિનેહં ઉપ્પાદેસિ.

તતો અપરભાગે પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ ચીવરં જીરિ. અથસ્સ ગોપાલકો ચીવરવત્થાનિ અદાસિ. તમેનં પચ્ચેકબુદ્ધો આહ – ‘‘આવુસો, ચીવરં નામ એકકેન કાતું દુક્કરં, ફાસુકટ્ઠાનં ગન્ત્વા કારેસ્સામી’’તિ. ‘‘ઇધેવ, ભન્તે, કરોથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા, આવુસો’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, મા ચિરં બહિ વસિત્થા’’તિ. સુનખો તેસં કથં સુણન્તોવ અટ્ઠાસિ, પચ્ચેકબુદ્ધોપિ ‘‘તિટ્ઠ, ઉપાસકા’’તિ ગોપાલકં નિવત્તાપેત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા ગન્ધમાદનાભિમુખો પાયાસિ. સુનખસ્સ તં આકાસેન ગચ્છન્તં ¶ દિસ્વા ભુક્કરિત્વા ઠિતસ્સ તસ્મિં ચક્ખુપથં વિજહન્તે હદયં ફલિત્વા મતો. તિરચ્છાના કિર નામેતે ઉજુજાતિકા હોન્તિ અકુટિલા. મનુસ્સા પન અઞ્ઞં હદયેન ચિન્તેન્તિ, અઞ્ઞં મુખેન કથેન્તિ. તેનેવાહ – ‘‘ગહનઞ્હેતં, ભન્તે, યદિદં મનુસ્સા, ઉત્તાનકઞ્હેતં, ભન્તે, યદિદં પસવો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩).

ઇતિ સો તાય ઉજુચિત્તતાય અકુટિલતાય કાલં કત્વા તાવતિંસભવને નિબ્બત્તો અચ્છરાસહસ્સપરિવુતો મહાસમ્પત્તિં અનુભોસિ. તસ્સ કણ્ણમૂલે મન્તયન્તસ્સ સદ્દો સોળસયોજનટ્ઠાનં ફરતિ, પકતિકથાસદ્દો પન સકલં દસયોજનસહસ્સં દેવનગરં છાદેતિ. તેનેવસ્સ ‘‘ઘોસકદેવપુત્તો’’તિ નામં અહોસિ. ‘‘કિસ્સ પનેસ નિસ્સન્દો’’તિ. પચ્ચેકબુદ્ધે પેમેન ભુક્કરણસ્સ નિસ્સન્દો. સો તત્થ ન ચિરં ઠત્વા ચવિ. દેવલોકતો હિ દેવપુત્તા આયુક્ખયેન પુઞ્ઞક્ખયેન આહારક્ખયેન કોપેનાતિ ચતૂહિ કારણેહિ ચવન્તિ.

તત્થ યેન બહું પુઞ્ઞકમ્મં કતં હોતિ, સો દેવલોકે ઉપ્પજ્જિત્વા યાવતાયુકં ઠત્વા ઉપરૂપરિ નિબ્બત્તતિ. એવં આયુક્ખયેન ચવતિ નામ. યેન પરિત્તં પુઞ્ઞં કતં હોતિ, તસ્સ રાજકોટ્ઠાગારે પક્ખિત્તં તિચતુનાળિમત્તં ધઞ્ઞં વિય અન્તરાવ તં પુઞ્ઞંખીયતિ, અન્તરાવ કાલં કરોતિ ¶ . એવં પુઞ્ઞક્ખયેન ચવતિ નામ. અપરોપિ કામગુણે પરિભુઞ્જમાનો સતિસમ્મોસેન આહારં અપરિભુઞ્જિત્વા કિલન્તકાયો કાલં કરોતિ. એવં આહારક્ખયેન ચવતિ નામ. અપરોપિ પરસ્સ સમ્પત્તિં અસહન્તો ¶ કુજ્ઝિત્વા કાલં કરોતિ. એવં કોપેન ચવતિ નામ.

અયં ¶ પન કામગુણે પરિભુઞ્જન્તો મુટ્ઠસ્સતિ હુત્વા આહારક્ખયેન ચવિ, ચવિત્વા ચ પન કોસમ્બિયં નગરસોભિનિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હિ. સાપિ જાતદિવસે ‘‘કિં એત’’ન્તિ દાસિં પુચ્છિત્વા, ‘‘પુત્તો, અય્યે’’તિ વુત્તે – ‘‘હન્દ, જે, ઇમં દારકં કત્તરસુપ્પે આરોપેત્વા સઙ્કારકૂટે છડ્ડેહી’’તિ છડ્ડાપેસિ. નગરસોભિનિયો હિ ધીતરં પટિજગ્ગન્તિ, ન પુત્તં. ધીતરા હિ તાસં પવેણી ઘટીયતિ. દારકં કાકાપિ સુનખાપિ પરિવારેત્વા નિસીદિંસુ. પચ્ચેકબુદ્ધે સિનેહપ્પભવસ્સ ભુક્કરણસ્સ નિસ્સન્દેન એકોપિ ઉપગન્તું ન વિસહિ. તસ્મિં ખણે એકો મનુસ્સો બહિ નિક્ખન્તો તં કાકસુનખસન્નિપાતં દિસ્વા, ‘‘કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ગન્ત્વા દારકં દિસ્વા પુત્તસિનેહં પટિલભિત્વા ‘‘પુત્તો મે લદ્ધો’’તિ ગેહં નેસિ. તદા કોસમ્બકસેટ્ઠિ રાજકુલં ગચ્છન્તો રાજનિવેસનતો આગચ્છન્તં પુરોહિતં દિસ્વા, ‘‘કિં, આચરિય, અજ્જ તે તિથિકરણનક્ખત્તયોગો ઓલોકિતો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, મહાસેટ્ઠિ, અમ્હાકં કિં અઞ્ઞં કિચ્ચન્તિ? જનપદસ્સ કિં ભવિસ્સતી’’તિ? ‘‘અઞ્ઞં નત્થિ, ઇમસ્મિં પન નગરે અજ્જ જાતદારકો જેટ્ઠકસેટ્ઠિ ભવિસ્સતી’’તિ. તદા સેટ્ઠિનો ભરિયા ગરુગબ્ભા હોતિ. તસ્મા સો સીઘં ગેહં પુરિસં પેસેસિ – ‘‘ગચ્છ ભણે, જાનાહિ નં વિજાતા વા, નો વા’’તિ. ‘‘ન વિજાયતી’’તિ સુત્વા રાજાનં દિસ્વાવ વેગેન ગેહં ગન્ત્વા કાળિં નામ દાસિં પક્કોસિત્વા સહસ્સં દત્વા, ‘‘ગચ્છ ¶ જે, ઇમસ્મિં નગરે ઉપધારેત્વા સહસ્સં દત્વા અજ્જ જાતદારકં ગણ્હિત્વા એહી’’તિ. સા ઉપધારેન્તી તં ગેહં ગન્ત્વા દારકં દિસ્વા, ‘‘અયં દારકો કદા જાતો’’તિ ગહપતાનિં પુચ્છિત્વા ‘‘અજ્જ જાતો’’તિ વુત્તે, ‘‘ઇમં મય્હં દેહી’’તિ એકકહાપણં આદિં કત્વા મૂલં વડ્ઢેન્તી સહસ્સં દત્વા તં આનેત્વા સેટ્ઠિનો દસ્સેસિ. સેટ્ઠિ ‘‘સચે મે ધીતા વિજાયિસ્સતિ, તાય નં સદ્ધિં નિવેસેત્વા સેટ્ઠિટ્ઠાનસ્સ સામિકં કરિસ્સામિ. સચે મે પુત્તો વિજાયિસ્સતિ, મારેસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તં ગેહે કારેસિ.

અથસ્સ ¶ ભરિયા કતિપાહચ્ચયેન પુત્તં વિજાયિ. સેટ્ઠિ ‘‘ઇમસ્મિં અસતિ મમ પુત્તોવ સેટ્ઠિટ્ઠાનં લભિસ્સતિ, ઇદાનેવ તં મારેતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા કાળિં આમન્તેત્વા, ‘‘ગચ્છ, જે, વજતો ગુન્નં નિક્ખમનવેલાય વજદ્વારમજ્ઝે ઇમં તિરિયં નિપજ્જાપેહિ, ગાવિયો નં મદ્દિત્વા મારેસ્સન્તિ, મદ્દિતામદ્દિતભાવં પનસ્સ ઞત્વા એહી’’તિ આહ. સા ગન્ત્વા ગોપાલકેન વજદ્વારે વિવટમત્તેયેવ તં તથા નિપજ્જાપેસિ. ગોગણજેટ્ઠકો ઉસભો અઞ્ઞસ્મિં કાલે સબ્બપચ્છા નિક્ખમન્તોપિ તં દિવસં સબ્બપઠમં નિક્ખમિત્વા દારકં ચતુન્નં પાદાનં અન્તરે કત્વા અટ્ઠાસિ. અનેકસતગાવિયો ઉસભસ્સ દ્વે પસ્સાનિ ઘંસન્તિયો નિક્ખમિંસુ. ગોપાલકોપિ ‘‘અયં ઉસભો પુબ્બે સબ્બપચ્છા નિક્ખમતિ, અજ્જ પન સબ્બપઠમં નિક્ખમિત્વા ¶ વજદ્વારમજ્ઝે નિચ્ચલોવ ઠિતો, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ગન્ત્વા તસ્સ હેટ્ઠા નિપન્નં દારકં દિસ્વા પુત્તસિનેહં પટિલભિત્વા, ‘‘પુત્તો મે લદ્ધો’’તિ ગેહં નેસિ.

કાળી ગન્ત્વા સેટ્ઠિના પુચ્છિતા તમત્થં આરોચેત્વા, ‘‘ગચ્છ, નં પુન સહસ્સં દત્વા આનેહી’’તિ વુત્તા સહસ્સં દત્વા પુન આનેત્વા અદાસિ. અથ ¶ નં આહ – ‘‘અમ્મ, કાળિ ઇમસ્મિં નગરે પઞ્ચ સકટસતાનિ પચ્ચૂસકાલે ઉટ્ઠાય વાણિજ્જાય ગચ્છન્તિ, ત્વં ઇમં નેત્વા ચક્કમગ્ગે નિપજ્જાપેહિ, ગોણા વા નં મદ્દિસ્સન્તિ, ચક્કા વા છિન્દિસ્સન્તિ, પવત્તિં ચસ્સ ઞત્વાવ આગચ્છેય્યાસી’’તિ. સા તં નેત્વા ચક્કમગ્ગે નિપજ્જાપેસિ. તદા સાકટિકજેટ્ઠકો પુરતો અહોસિ. અથસ્સ ગોણા તં ઠાનં પત્વા ધુરં છડ્ડેસું, પુનપ્પુનં આરોપેત્વા પાજિયમાનાપિ પુરતો ન ગચ્છિંસુ. એવં તસ્સ તેહિ સદ્ધિં વાયમન્તસ્સેવ અરુણં ઉટ્ઠહિ. સો ‘‘કિં નામેતં ગોણા કરિંસૂ’’તિ મગ્ગં ઓલોકેન્તો દારકં દિસ્વા, ‘‘ભારિયં વત મે કમ્મ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘પુત્તો મે લદ્ધો’’તિ તુટ્ઠમાનસો તં ગેહં નેસિ.

કાળી ગન્ત્વા સેટ્ઠિના પુચ્છિતા તં પવત્તિં આચિક્ખિત્વા, ‘‘ગચ્છ, નં પુન સહસ્સં દત્વા આનેહી’’તિ વુત્તા તથા અકાસિ. અથ નં સો આહ – ‘‘ઇદાનિ નં આમકસુસાનં નેત્વા ગચ્છન્તરે નિપજ્જાપેહિ, તત્થ સુનખાદીહિ વા ખાદિતો, અમનુસ્સેહિ વા પહટો મરિસ્સતિ, માતામતભાવઞ્ચસ્સ જાનિત્વાવ આગચ્છેય્યાસી’’તિ. સા તં નેત્વા તત્થ નિપજ્જાપેત્વા એકમન્તે અટ્ઠાસિ. તં સુનખો વા કાકો વા અમનુસ્સો વા ઉપસઙ્કમિતું ¶ નાસક્ખિ. ‘‘નનુ ચસ્સ નેવ માતા ન પિતા ન ભાતિકાદીસુ કોચિ રક્ખિતા નામ અત્થિ, કો તં રક્ખતી’’તિ? સુનખકાલે પચ્ચેકબુદ્ધે સિનેહેન પવત્તિતભુક્કરણમત્તમેવ તં રક્ખતિ. અથેકો અજપાલકો અનેકસહસ્સા અજા ગોચરં નેન્તો સુસાનપસ્સેન ગચ્છતિ. એકા અજા પણ્ણાનિ ખાદમાના ગચ્છન્તરં પવિટ્ઠા દારકં દિસ્વા જણ્ણુકેહિ ઠત્વા દારકસ્સ થનં અદાસિ, અજપાલકેન ‘‘હે હે’’તિ સદ્દે કતેપિ ન નિક્ખમિ. સો ‘‘યટ્ઠિયા નં પહરિત્વા નીહરિસ્સામી’’તિ ગચ્છન્તરં પવિટ્ઠો જણ્ણુકેહિ ¶ ઠત્વા દારકં ખીરં પાયન્તિં અજિં દિસ્વા દારકે પુત્તસિનેહં પટિલભિત્વા, ‘‘પુત્તો મે લદ્ધો’’તિ આદાય પક્કામિ.

કાળી ગન્ત્વા સેટ્ઠિના પુચ્છિતા તં પવત્તિં આચિક્ખિત્વા, ‘‘ગચ્છ, તં પુન સહસ્સં દત્વા આનેહી’’તિ વુત્તા તથા અકાસિ. અથ નં આહ – ‘‘અમ્મ કાળિ, ઇમં આદાય ચોરપપાતપબ્બતં અભિરુહિત્વા પપાતે ખિપ, પબ્બતકુચ્છિયં પટિહઞ્ઞમાનો ખણ્ડાખણ્ડિકો હુત્વા ભૂમિયં પતિસ્સતિ, મતામતભાવઞ્ચસ્સ ઞત્વાવ આગચ્છેય્યાસી’’તિ. સા તં તત્થ નેત્વા પબ્બતમત્થકે ¶ ઠત્વા ખિપિ. તં ખો પન પબ્બતકુચ્છિં નિસ્સાય મહાવેળુગુમ્બો પબ્બતાનુસારેનેવ વડ્ઢિ, તસ્સ મત્થકં ઘનજાતો જિઞ્જુકગુમ્બો અવત્થરિ. દારકો પતન્તો કોજવકે વિય તસ્મિં પતિ. તં દિવસઞ્ચ નળકારજેટ્ઠકસ્સ વેળુબલિ પત્તો હોતિ. સો પુત્તેન સદ્ધિં ગન્ત્વા તં વેળુગુમ્બં છિન્દિતું આરભિ. તસ્મિં ચલન્તે દારકો સદ્દમકાસિ. સો ‘‘દારકસદ્દો વિયા’’તિ એકેન પસ્સેન અભિરુહિત્વા તં દિસ્વા, ‘‘પુત્તો મે લદ્ધો’’તિ તુટ્ઠચિત્તો આદાય ગતો.

કાળી સેટ્ઠિસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તેન પુચ્છિતા તં પવત્તિં આચિક્ખિત્વા, ‘‘ગચ્છ, નં પુન સહસ્સં દત્વા આનેહી’’તિ વુત્તા તથા અકાસિ. સેટ્ઠિનો ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કરોન્તસ્સેવ દારકો વડ્ઢિતો ‘‘ઘોસકો’’ત્વેવસ્સ નામં અહોસિ. સો સેટ્ઠિનો અક્ખિમ્હિ કણ્ટકો વિય ખાયિ, ઉજુકં તં ઓલોકેતુમ્પિ ન વિસતિ. અથસ્સ મારણૂપાયં ચિન્તેન્તો અત્તનો સહાયકસ્સ કુમ્ભકારસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘કદા ત્વં આવાપં આલિમ્પેસ્સસી’’તિ પુચ્છિત્વા – ‘‘સ્વે’’તિ વુત્તે, ‘‘તેન ¶ હિ ઇદં સહસ્સં ગહેત્વા મમ એકં ¶ કમ્મં કરોહી’’તિ આહ. ‘‘કિં, સામી’’તિ? ‘‘એકો મે અવજાતપુત્તો અત્થિ, તં તવ સન્તિકં પેસેસ્સામિ, અથ નં ગહેત્વા ગબ્ભં પવેસેત્વા તિખિણાય વાસિયા ખણ્ડાખણ્ડિકં છિન્દિત્વા ચાટિયં પક્ખિપિત્વા આવાપે પચેય્યાસિ, ઇદં તે સહસ્સં સચ્ચકારસદિસં. ઉત્તરિં પન તે કત્તબ્બયુત્તકં પચ્છા કરિસ્સામી’’તિ. કુમ્ભકારો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. સેટ્ઠિ પુનદિવસે ઘોસકં પક્કોસિત્વા, ‘‘હિય્યો મયા કુમ્ભકારો એકં કમ્મં આણત્તો, એહિ, ત્વં તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા એવં વદેહિ – ‘હિય્યો કિર મે પિતરા આણત્તં કમ્મં નિપ્ફાદેહી’’’તિ પહિણિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ અગમાસિ. તં તત્થ ગચ્છન્તં ઇતરો સેટ્ઠિનો પુત્તો દારકેહિ સદ્ધિં ગુળં કીળન્તો દિસ્વા તં પક્કોસિત્વા, ‘‘કુહિં ગચ્છસિ ભાતિકા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘પિતુ સાસનં ગહેત્વા કુમ્ભકારસ્સ સન્તિક’’ન્તિ વુત્તે ‘‘અહં તત્થ ગમિસ્સામિ. ઇમે મં દારકા બહું લક્ખં જિનિંસુ, તં મે પટિજિનિત્વા દેહી’’તિ આહ. ‘‘અહં પિતુ ભાયામી’’તિ. ‘‘મા ભાયિ, ભાતિક, અહં તં સાસનં હરિસ્સામિ. બહૂહિ જિતો, યાવાહં આગચ્છામિ, તાવ મે લક્ખં પટિજિના’’તિ.

ઘોસકો કિર ગુળકીળાય છેકો, તેન નં એવં નિબન્ધિ. સોપિ તં ‘‘તેન હિ ગન્ત્વા કુમ્ભકારં વદેહિ – ‘પિતરા કિર મે હિય્યો એકં કમ્મં આણત્તં, તં નિપ્ફાદેહી’’’તિ વત્વા ઉય્યોજેસિ. સો તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તથા અવચ. અથ નં કુમ્ભકારો સેટ્ઠિના વુત્તનિયામેનેવ મારેત્વા આવાપે ખિપિ. ઘોસકોપિ દિવસભાગં કીળિત્વા સાયન્હસમયે ગેહં ગન્ત્વા ¶ ¶ ‘‘કિં, તાત, ન ગતોસી’’તિ વુત્તે અત્તનો અગતકારણઞ્ચ કનિટ્ઠસ્સ ગતકારણઞ્ચ આરોચેસિ. તં સુત્વા સેટ્ઠિ ‘‘અહં ધી’’તિ મહાવિરવં વિરવિત્વા સકલસરીરે પક્કુથિતલોહિતો વિય હુત્વા, ‘‘અમ્ભો, કુમ્ભકાર, મા મં નાસયિ, મા મં નાસયી’’તિ બાહા પગ્ગય્હ કન્દન્તો તસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. કુમ્ભકારો તં તથા આગચ્છન્તં દિસ્વા, ‘‘સામિ, મા સદ્દં કરિ, કમ્મં તે નિપ્ફન્ન’’ન્તિ આહ. સો પબ્બતેન વિય મહન્તેન સોકેન અવત્થટો હુત્વા અનપ્પકં દોમનસ્સં પટિસંવેદેસિ. યથા તં અપ્પદુટ્ઠસ્સ પદુસ્સમાનો. તેનાહ ભગવા –

‘‘યો ¶ દણ્ડેન અદણ્ડેસુ, અપ્પદુટ્ઠેસુ દુસ્સતિ;

દસન્નમઞ્ઞતરં ઠાનં, ખિપ્પમેવ નિગચ્છતિ.

‘‘વેદનં ફરુસં જાનિં, સરીરસ્સ ચ ભેદનં;

ગરુકં વાપિ આબાધં, ચિત્તક્ખેપઞ્ચ પાપુણે.

‘‘રાજતો વા ઉપસગ્ગં, અબ્ભક્ખાનઞ્ચ દારુણં;

પરિક્ખયઞ્ચ ઞાતીનં, ભોગાનઞ્ચ પભઙ્ગુરં.

‘‘અથ વાસ્સ અગારાનિ, અગ્ગિ ડહતિ પાવકો;

કાયસ્સ ભેદા દુપ્પઞ્ઞો, નિરયં સોપપજ્જતી’’તિ. (ધ. પ. ૧૩૭-૧૪૦);

એવં ¶ સન્તેપિ પુન નં સેટ્ઠિ ઉજુકં ઓલોકેતું ન સક્કોતિ. ‘‘કિન્તિ નં મારેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેન્તો, ‘‘મમ ગામસતે આયુત્તકસ્સ સન્તિકં પેસેત્વા મારેસ્સામી’’તિ ઉપાયં દિસ્વા, ‘‘અયં મે અવજાતપુત્તો, ઇમં મારેત્વા વચ્ચકૂપે ખિપતુ, એવં કતે અહં માતુલસ્સ કત્તબ્બયુત્તકં પચ્છા જાનિસ્સામી’’તિ તસ્સ પણ્ણં લિખિત્વા, ‘‘તાત ઘોસક, અમ્હાકં ગામસતે આયુત્તકો અત્થિ, ઇમં પણ્ણં હરિત્વા તસ્સ દેહી’’તિ વત્વા પણ્ણં તસ્સ દુસ્સન્તે બન્ધિ. સો પન અક્ખરસમયં ન જાનાતિ. દહરકાલતો પટ્ઠાય હિ નં મારાપેન્તોવ સેટ્ઠિ મારેતું નાસક્ખિ, કિં અક્ખરસમયં સિક્ખાપેસ્સતિ? ઇતિ સો અત્તનો મારાપનપણ્ણમેવ દુસ્સન્તે બન્ધિત્વા નિક્ખમન્તો આહ – ‘‘પાથેય્યં મે, તાત, નત્થી’’તિ. ‘‘પાથેય્યેન તે કમ્મં નત્થિ, અન્તરામગ્ગે ‘અસુકગામે નામ મમસહાયકો સેટ્ઠિ અત્થિ, તસ્સ ઘરે પાતરાસં કત્વા પુરતો ગચ્છાહી’’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ પિતરં વન્દિત્વા નિક્ખન્તો તં ગામં પત્વા સેટ્ઠિસ્સ ઘરં ¶ પુચ્છિત્વા ગન્ત્વા સેટ્ઠિજાયં પસ્સિ. ‘‘ત્વં કુતો આગતોસી’’તિ ચ વુત્તે, ‘‘અન્તોનગરતો’’તિ આહ. ‘‘કસ્સ પુત્તોસી’’તિ? ‘‘તુમ્હાકં સહાયકસેટ્ઠિનો, અમ્મા’’તિ. ‘‘ત્વંસિ ઘોસકો નામા’’તિ? ‘‘આમ, અમ્મા’’તિ. તસ્સા સહ દસ્સનેનેવ તસ્મિં પુત્તસિનેહો ઉપ્પજ્જિ. સેટ્ઠિનો પનેકા ધીતા અત્થિ પન્નરસસોળસવસ્સુદ્દેસિકા અભિરૂપા પાસાદિકા, તં રક્ખિતું એકમેવ પેસનકારિકં દાસિં દત્વા સત્તભૂમિકસ્સ પાસાદસ્સ ઉપરિમતલે સિરિગબ્ભે વસાપેન્તિ. સેટ્ઠિધીતા તસ્મિં ¶ ખણે તં દાસિં અન્તરાપણં પેસેસિ. અથ નં સેટ્ઠિજાયા દિસ્વા, ‘‘કુહિં ગચ્છસી’’તિ ¶ પુચ્છિત્વા, ‘‘અય્યધીતાય પેસનેના’’તિ વુત્તે ‘‘ઇતો તાવ એહિ, તિટ્ઠતુ પેસનં, પુત્તસ્સ મે પીઠકં અત્થરિત્વા પાદે ધોવિત્વા તેલં મક્ખિત્વા સયનં અત્થરિત્વા દેહિ, પચ્છા પેસનં કરિસ્સસી’’તિ આહ. સા તથા અકાસિ.

અથ નં ચિરેનાગતં સેટ્ઠિધીતા સન્તજ્જેસિ. અથ નં સા આહ – ‘‘મા મે કુજ્ઝિ, સેટ્ઠિપુત્તો ઘોસકો આગતો, તસ્સ ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કત્વા તત્થ ગન્ત્વા આગતામ્હી’’તિ. સેટ્ઠિધીતાય ‘‘સેટ્ઠિપુત્તો ઘોસકો’’તિ નામં સુત્વાવ પેમં છવિયાદીનિ છિન્દિત્વા અટ્ઠિમિઞ્જં આહચ્ચ ઠિતં. કોતુહલકાલસ્મિઞ્હિ સા તસ્સ પજાપતી હુત્વા નાળિકોદનં પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ અદાસિ, તસ્સાનુભાવેનાગન્ત્વા ઇમસ્મિં સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તા. ઇતિ તં સો પુબ્બસિનેહો અવત્થરિત્વા ગણ્હિ. તેનાહ ભગવા –

‘‘પુબ્બેવ સન્નિવાસેન, પચ્ચુપ્પન્નહિતેન વા;

એવં તં જાયતે પેમં, ઉપ્પલંવ યથોદકે’’તિ. (જા. ૧.૨.૧૭૪);

અથ નં પુચ્છિ – ‘‘કુહિં સો, અમ્મા’’તિ? ‘‘સયને નિપન્નો નિદ્દાયતી’’તિ. ‘‘અત્થિ પનસ્સ હત્થે કિઞ્ચી’’તિ? ‘‘દુસ્સન્તે પણ્ણં અત્થી’’તિ. સા ‘‘કિં પણ્ણં નુ ખો એત’’ન્તિ તસ્મિં નિદ્દાયન્તે માતાપિતૂનં અઞ્ઞવિહિતતાય અપસ્સન્તાનં ઓતરિત્વા સમીપં ગન્ત્વા તં પણ્ણં મોચેત્વા આદાય અત્તનો ગબ્ભં પવિસિત્વા દ્વારં પિધાય વાતપાનં વિવરિત્વા અક્ખરસમયે કુસલતાય પણ્ણં વાચેત્વા, ‘‘અહો વત બાલો, અત્તનો મરણપણ્ણં દુસ્સન્તે બન્ધિત્વા ¶ વિચરતિ, સચે મયા ન દિટ્ઠં અસ્સ, નત્થિસ્સ જીવિત’’ન્તિ તં પણ્ણં ફાલેત્વા સેટ્ઠિસ્સ વચનેન અપરં પણ્ણં લિખિ – ‘‘અયં મમ પુત્તો ઘોસકો નામ, ગામસતતો પણ્ણાકારં આહરાપેત્વા ઇમસ્સ જનપદસેટ્ઠિનો ધીતરા સદ્ધિં મઙ્ગલં કત્વા અત્તનો વસનગામસ્સ મજ્ઝે દ્વિભૂમકં ગેહં કારેત્વા પાકારપરિક્ખેપેન ચેવ પુરિસગુત્તિયા ચ સુસંવિહિતારક્ખં કરોતુ, મય્હઞ્ચ ‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ મયા કત’ન્તિ સાસનં પેસેતુ, એવં કતે અહં ¶ માતુલસ્સ કત્તબ્બયુત્તકં પચ્છા જાનિસ્સામી’’તિ, લિખિત્વા ચ પન સઙ્ઘરિત્વા ઓતરિત્વા દુસ્સન્તેયેવસ્સ બન્ધિ.

સો ¶ દિવસભાગં નિદ્દાયિત્વા ઉટ્ઠાય ભુઞ્જિત્વા પક્કામિ. પુનદિવસે પાતોવ તં ગામં ગન્ત્વા આયુત્તકં ગામકિચ્ચં કરોન્તંયેવ પસ્સિ. સો તં દિસ્વા, ‘‘કિં, તાતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પિતરા મે તુમ્હાકં પણ્ણં પેસિત’’ન્તિ. ‘‘કિં પણ્ણં, તાત, આહરા’’તિ પણ્ણં ગહેત્વા વાચેત્વા તુટ્ઠમાનસો ‘‘પસ્સથ, ભો, મમ સામિનો મયિ સિનેહં કત્વા જેટ્ઠપુત્તસ્સ મે મઙ્ગલં કરોતૂ’’તિ મમ સન્તિકં પહિણિ. ‘‘સીઘં દારુઆદીનિ આહરથા’’તિ ગહપતિકે વત્વા ગામમજ્ઝે વુત્તપકારં ગેહં કારાપેત્વા ગામસતતો પણ્ણાકારં આહરાપેત્વા જનપદસેટ્ઠિનો સન્તિકા ધીતરં આનેત્વા મઙ્ગલં કત્વા સેટ્ઠિસ્સ સાસનં પહિણિ ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ મયા કત’’ન્તિ.

તં સુત્વા સેટ્ઠિનો ‘‘યં કારેમિ, તં ન હોતિ; યં ન કારેમિ, તદેવ હોતી’’તિ મહન્તં દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જિ. પુત્તસોકેન સદ્ધિં સો સોકો એકતો હુત્વા કુચ્છિડાહં ઉપ્પાદેત્વા અતિસારં જનેસિ. સેટ્ઠિધીતાપિ ‘‘સચે કોચિ સેટ્ઠિનો સન્તિકા આગચ્છતિ, મમ અકથેત્વા સેટ્ઠિપુત્તસ્સ પઠમતરં મા કથયિત્થા’’તિ ¶ જને આણાપેસિ. સેટ્ઠિપિ ખો ‘‘દાનિ તં દુટ્ઠપુત્તં મમ સાપતેય્યસ્સ સામિકં ન કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા એકં આયુત્તકં આહ – ‘‘માતુલ, પુત્તં મે દટ્ઠુકામોમ્હિ, એકં પાદમૂલિકં પેસેત્વા મમ પુત્તં પક્કોસાપેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા પણ્ણં દત્વા એકં પુરિસં પેસેસિ. સેટ્ઠિધીતાપિ તસ્સ આગન્ત્વા દ્વારે ઠિતભાવં સુત્વા તં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘કિં, તાતા’’તિ પુચ્છિ. સો આહ – ‘‘સેટ્ઠિ ગિલાનો, પુત્તં પસ્સિતું પક્કોસાપેસિ, અય્યે’’તિ. ‘‘કિં, તાત, બલવા, દુબ્બલો’’તિ? ‘‘બલવા તાવ, આહારં ભુઞ્જતિયેવ, અય્યે’’તિ. સા સેટ્ઠિપુત્તં અજાનાપેત્વાવ તસ્સ નિવેસનઞ્ચ પરિબ્બયઞ્ચ દાપેત્વા ‘‘મયા પેસિતકાલે ગમિસ્સસિ, અચ્છસ્સુ તાવા’’તિ આહ. સેટ્ઠિ પુન આયુત્તકં અવચ, ‘‘કિં, માતુલ, ન તે મમ પુત્તસ્સ સન્તિકં પહિત’’ન્તિ? ‘‘પહિતં, સામિ, ગતપુરિસો ન તાવ એતી’’તિ. ‘‘તેન હિ પુન અપરં પેસેહી’’તિ. સો પેસેસિ. સેટ્ઠિધીતા તસ્મિમ્પિ તથેવ પટિપજ્જિ. અથ સેટ્ઠિનો રોગો બલવા જાતો, એકં ભાજનં પવિસતિ, એકં નિક્ખમતિ. પુન સેટ્ઠિ આયુત્તકં પુચ્છિ – ‘‘કિં, માતુલ, ન તે મમ પુત્તસ્સ સન્તિકં પહિત’’ન્તિ? ‘‘પહિતં, સામિ, ગતપુરિસો ન તાવ ¶ એતી’’તિ. ‘‘તેન હિ પુન અપરં પેસેહી’’તિ. સો પેસેસિ. સેટ્ઠિધીતા તતિયવારે આગતમ્પિ તં પવત્તિં પુચ્છિ. સો ‘‘બાળ્હગિલાનો, અય્યે, સેટ્ઠિ આહારં પચ્છિન્દિત્વા મચ્ચુપરાયણો જાતો, એકં ભાજનં નિક્ખમતિ ¶ , એકં પવિસતી’’તિ આહ. સેટ્ઠિધીતા ‘‘ઇદાનિ ગન્તું કાલો’’તિ સેટ્ઠિપુત્તસ્સ ‘‘પિતા તે કિર ગિલાનો’’તિ આરોચેત્વા ‘‘કિં વદેસિ ભદ્દે’’તિ વુત્તે ‘‘અફાસુકમસ્સ, સામી’’તિ આહ. ‘‘ઇદાનિ કિં કાતબ્બ’’ન્તિ. સામિ? ‘‘ગામસતતો વુટ્ઠાનકપણ્ણાકારં ¶ આદાય ગન્ત્વા પસ્સિસ્સામ ન’’ન્તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ પણ્ણાકારં આહરાપેત્વા સકટેહિ આદાય પક્કામિ.

અથ નં સા ‘‘પિતા તે દુબ્બલો, એત્તકં પણ્ણાકારં ગહેત્વા ગચ્છન્તાનં પપઞ્ચો ભવિસ્સતિ, એતં નિવત્તાપેહી’’તિ વત્વા તં સબ્બં અત્તનો કુલગેહં પેસેત્વા પુન તં આહ – ‘‘સામિ, ત્વં અત્તનો પિતુ પાદપસ્સે તિટ્ઠેય્યાસિ, અહં ઉસ્સીસકપસ્સે ઠસ્સામી’’તિ. ગેહં પવિસમાનાયેવ ચ ‘‘ગેહસ્સ પુરતો ચ પચ્છતો ચ આરક્ખં ગણ્હથા’’તિ અત્તનો પુરિસે આણાપેસિ. પવિટ્ઠકાલે પન સેટ્ઠિપુત્તો પિતુ પાદપસ્સે અટ્ઠાસિ, ઇતરા ઉસ્સીસકપસ્સે.

તસ્મિં ખણે સેટ્ઠિ ઉત્તાનકો નિપન્નો હોતિ. આયુત્તકો પન તસ્સ પાદે પરિમજ્જન્તો ‘‘પુત્તો તે, સામિ, આગતો’’તિ આહ. ‘‘કુહિં સો’’તિ? ‘‘એસ પાદમૂલે ઠિતો’’તિ. અથ નં દિસ્વા આયકમ્મિકં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘મમ ગેહે કિત્તકં ધન’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘સામિ, ધનસ્સેવ ચત્તાલીસકોટિયો, ઉપભોગપરિભોગભણ્ડાનં પન વનગામક્ખેત્તદ્વિપદચતુપ્પદયાનવાહનાનઞ્ચ અયઞ્ચ અયઞ્ચ પરિચ્છેદો’’તિ વુત્તે, ‘‘અહં એત્તકં ધનં મમ પુત્તસ્સ ઘોસકસ્સ ન દેમી’’તિ વત્તુકામો ‘‘દેમી’’તિ આહ. તં સુત્વા સેટ્ઠિધીતા ‘‘અયં પુન કથેન્તો અઞ્ઞં કિઞ્ચિ કથેય્યા’’તિ ચિન્તેત્વા સોકાતુરા વિય કેસે વિકિરિત્વા રોદમાના ‘‘કિં નામેતં, તાત, વદેથ, ઇદમ્પિ નામ વો વચનં સુણોમ, અલક્ખિકા વતમ્હા’’તિ વત્વા મત્થકેન નં ઉરમજ્ઝે પહરન્તી પતિત્વા યથા પુન વત્તું ન સક્કોતિ, તથાસ્સ ઉરમજ્ઝે મત્થકેન ઘંસેન્તી આરોદનં દસ્સેસિ. સેટ્ઠિ તંખણઞ્ઞેવ કાલમકાસિ. ‘‘સેટ્ઠિ મતો’’તિ ગન્ત્વા ¶ ¶ ઉતેનસ્સ રઞ્ઞો આરોચયિંસુ. રાજા તસ્સ સરીરકિચ્ચં કારાપેત્વા, ‘‘અત્થિ પનસ્સ પુત્તો વા ધીતા વા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અત્થિ, દેવ, ઘોસકો નામ તસ્સ પુત્તો, સબ્બં સાપતેય્યં તસ્સ નિય્યાદેત્વાવ મતો, દેવા’’તિ.

રાજા અપરભાગે સેટ્ઠિપુત્તં પક્કોસાપેસિ. તસ્મિઞ્ચ દિવસે દેવો વસ્સિ. રાજઙ્ગણે તત્થ તત્થ ઉદકં સણ્ઠાતિ. સેટ્ઠિપુત્તો ‘‘રાજાનં પસ્સિસ્સામી’’તિ પાયાસિ. રાજા વાતપાનં વિવરિત્વા તં આગચ્છન્તં ઓલોકેન્તો રાજઙ્ગણે ઉદકં લઙ્ઘિત્વા આગચ્છન્તં દિસ્વા આગન્ત્વા વન્દિત્વા ઠિતં ‘‘ત્વં ઘોસકો નામ, તાતા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, દેવા’’તિ વુત્તે ‘‘પિતા મે ¶ મતોતિ મા સોચિ, તવ પેત્તિકં સેટ્ઠિટ્ઠાનં તુય્હમેવ દસ્સામી’’તિ તં સમસ્સાસેત્વા ‘‘ગચ્છ, તાતા’’તિ ઉય્યોજેસિ. રાજા ગચ્છન્તઞ્ચ નં ઓલોકેન્તોવ અટ્ઠાસિ. સો આગમનકાલે લઙ્ઘિતં ઉદકં ગમનકાલે ઓતરિત્વા સણિકં અગમાસિ. અથ નં રાજા તતોવ પક્કોસાપેત્વા, ‘‘કિં નુ ખો, તાત, ત્વં મમ સન્તિકં આગચ્છન્તો ઉદકં લઙ્ઘિત્વા આગમ્મ ગચ્છન્તો ઓતરિત્વા સણિકં ગચ્છસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, દેવ, અહં તસ્મિં ખણે કુમારકો, કીળનકાલો નામ, સો ઇદાનિ પન મે દેવેન ઠાનન્તરં પટિસ્સુતં. તસ્મા યથા પુરે અચરિત્વા ઇદાનિ સન્નિસિન્નેન હુત્વા ચરિતું વટ્ટતી’’તિ. તં સુત્વા રાજા ‘‘ધિતિમાયં પુરિસો, ઇદાનેવસ્સ ઠાનન્તરં દસ્સામી’’તિ પિતરા ભુત્તં ભોગં દત્વા સબ્બસતેન સેટ્ઠિટ્ઠાનં અદાસિ.

સો રથે ઠત્વા નગરં પદક્ખિણં અકાસિ. ઓલોકિતોલોકિતટ્ઠાનં કમ્પતિ. સેટ્ઠિધીતા કાળિદાસિયા સદ્ધિં મન્તયમાના નિસિન્ના ¶ ‘‘અમ્મ કાળિ, પુત્તસ્સ તે એત્તિકા સમ્પત્તિ મં નિસ્સાય ઉપ્પન્ના’’તિ આહ. ‘‘કિં કારણા, અમ્મા’’તિ? ‘‘અયઞ્હિ અત્તનો મરણપણ્ણં દુસ્સન્તે બન્ધિત્વા અમ્હાકં ઘરં આગતો, અથસ્સ મયા તં પણ્ણં ફાલેત્વા મયા સદ્ધિં મઙ્ગલકરણત્થાય અઞ્ઞં પણ્ણં લિખિત્વા એત્તકં કાલં તત્થ આરક્ખો કતો’’તિ. ‘‘અમ્મ, ત્વં એત્તકં પસ્સસિ, ઇમં પન સેટ્ઠિ દહરકાલતો પટ્ઠાય મારેતુકામો મારેતું નાસક્ખિ, કેવલં ઇમં નિસ્સાય બહું ધનં ખીયી’’તિ. ‘‘અમ્મ, અતિભારિયં વત સેટ્ઠિના કત’’ન્તિ. નગરં પદક્ખિણં કત્વા ગેહં પવિસન્તં પન નં દિસ્વા, ‘‘અયં એત્તિકા સમ્પત્તિ મં નિસ્સાય ¶ ઉપ્પન્ના’’તિ હસિતં અકાસિ. અથ નં સેટ્ઠિપુત્તો દિસ્વા, ‘‘કિં કારણા હસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘એકં કારણં નિસ્સાયા’’તિ. ‘‘કથેહિ ન’’ન્તિ? ‘‘સા ન કથેસિ’’. સો ‘‘સચે ન કથેસ્સસિ, દ્વિધા તં છિન્દિસ્સામી’’તિ તજ્જેત્વા અસિં નિક્કડ્ઢિ. સા ‘‘અયં એત્તિકા સમ્પત્તિ તયા મં નિસ્સાય લદ્ધાતિ ચિન્તેત્વા હસિત’’ન્તિ આહ. ‘‘યદિ મમ પિતરા અત્તનો સન્તકં મય્હં નિય્યાદિતં, ત્વં એત્થ કિં હોસી’’તિ? સો કિર એત્તકં કાલં કિઞ્ચિ ન જાનાતિ, તેનસ્સા વચનં ન સદ્દહિ. અથસ્સ સા ‘‘તુમ્હાકં પિતરા મરણપણ્ણં દત્વા પેસિતા, તુમ્હે મયા ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કત્વા રક્ખિતા’’તિ સબ્બં કથેસિ. ‘‘ત્વં અભૂતં કથેસી’’તિ અસદ્દહન્તો ‘‘માતરં કાળિં પુચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘એવં કિર, અમ્મા’’તિ. ‘‘આમ, તાત, દહરકાલતો પટ્ઠાય તં મારેતુકામો મારેતું અસક્કોન્તો તં નિસ્સાય બહું ધનં ખીયિ, સત્તસુ ઠાનેસુ ત્વં મરણતો મુત્તો, ઇદાનિ ભોગગામતો આગમ્મ ¶ સબ્બસતેન સદ્ધિં સેટ્ઠિટ્ઠાનં પત્તો’’તિ. સો તં સુત્વા ‘‘ભારિયં વત કમ્મં, એવરૂપા ખો પન મરણા મુત્તસ્સ મમ પમાદજીવિતં જીવિતું અયુત્તં, અપ્પમત્તો ભવિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા દેવસિકં સહસ્સં ¶ વિસ્સજ્જેત્વા અદ્ધિકકપણાદીનં દાનં પટ્ઠપેસિ. મિત્તો નામસ્સ કુટુમ્બિકો દાનબ્યાવટો અહોસિ. અયં ઘોસકસેટ્ઠિનો ઉપ્પત્તિ.

તસ્મિં પન કાલે ભદ્દવતીનગરે ભદ્દવતિયસેટ્ઠિ નામ ઘોસકસેટ્ઠિનો અદિટ્ઠપુબ્બસહાયકો અહોસિ. ભદ્દવતીનગરતો આગતાનં વાણિજાનં સન્તિકે ઘોસકસેટ્ઠિ ભદ્દવતિયસેટ્ઠિનો સમ્પત્તિઞ્ચ વયપ્પદેસઞ્ચ સુત્વા તેન સદ્ધિં સહાયકભાવં ઇચ્છન્તો પણ્ણાકારં પેસેસિ. ભદ્દવતિયસેટ્ઠિપિ કોસમ્બિતો આગતાનં વાણિજાનં સન્તિકે ઘોસકસેટ્ઠિનો સમ્પત્તિઞ્ચ વયપ્પદેસઞ્ચ સુત્વા તેન સદ્ધિં સહાયકભાવં ઇચ્છન્તો પણ્ણાકારં પેસેસિ. એવં તે અઞ્ઞમઞ્ઞં અદિટ્ઠપુબ્બસહાયકા હુત્વા વસિંસુ. અપરભાગે ભદ્દવતિયસેટ્ઠિનો ગેહે અહિવાતરોગો પતિતો. તસ્મિં પતિતે પઠમં મક્ખિકા મરન્તિ, તતો અનુક્કમેનેવ કીટા મૂસિકા કુક્કુટા સૂકરા ગાવો દાસી દાસા સબ્બપચ્છા ઘરમાનુસકાપિ મરન્તિ. તેસુ યે ભિત્તિં ભિન્દિત્વા પલાયન્તિ, તે જીવિતં લભન્તિ, તદા પન સેટ્ઠિ ચ ભરિયા ચ ધીતા ચસ્સ તથા પલાયિત્વા ¶ ઘોસકસેટ્ઠિં પસ્સિતું પત્થેન્તા કોસમ્બિમગ્ગં ¶ પટિપજ્જિંસુ. તે અન્તરામગ્ગેયેવ ખીણપાથેય્યા વાતાતપેન ચેવ ખુપ્પિપાસાહિ ચ કિલન્તસરીરા કિચ્છેન કોસમ્બિં પત્વા ઉદકફાસુકટ્ઠાને ઠત્વા ન્હત્વા નગરદ્વારે એકં સાલં પવિસિંસુ.

તતો સેટ્ઠિ ભરિયં આહ – ‘‘ભદ્દે, ઇમિના નીહારેન ગચ્છન્તા વિજાતમાતુયાપિ અમનાપા હોન્તિ, સહાયકો કિર મે અદ્ધિકકપણાદીનં દેવસિકં સહસ્સં વિસ્સજ્જેત્વા દાનં દાપેસિ. તત્થ ધીતરં પેસેત્વા આહારં આહરાપેત્વા એકાહં દ્વીહં ઇધેવ સરીરં સન્તપ્પેત્વા સહાયકં પસ્સિસ્સામા’’તિ. સા ‘‘સાધુ, સામી’’તિ. તે સાલાયમેવ વસિંસુ. પુનદિવસે કાલે આરોચિતે કપણદ્ધિકાદીસુ આહારત્થાય ગચ્છન્તેસુ માતાપિતરો, ‘‘અમ્મ, ગન્ત્વા અમ્હાકં આહારં આહરા’’તિ ધીતરં પેસયિંસુ. મહાભોગકુલસ્સ ધીતા વિપત્તિયા અચ્છિન્નલજ્જિતાય અલજ્જમાના પાતિં ગહેત્વા કપણજનેન સદ્ધિં આહારત્થાય ગન્ત્વા ‘‘કતિ પટિવીસે ગણ્હિસ્સસિ, અમ્મા’’તિ પુટ્ઠા ચ પન ‘‘તયો’’તિ આહ. અથસ્સા તયો પટિવીસે અદાસિ. તાય ભત્તે આહટે તયોપિ એકતો ભુઞ્જિતું નિસીદિંસુ.

અથ માતાધીતરો સેટ્ઠિં આહંસુ – ‘‘સામિ, વિપત્તિ નામ મહાકુલાનમ્પિ ઉપ્પજ્જતિ, મા અમ્હે ઓલોકેત્વા ભુઞ્જ, મા ચિન્તયી’’તિ. ઇતિ નં નાનપ્પકારેહિ યાચિત્વા ભોજેસું. સો ભુઞ્જિત્વા આહારં જીરાપેતું અસક્કોન્તો અરુણે ઉગ્ગચ્છન્તે કાલમકાસિ. માતાધીતરો નાનપ્પકારેહિ પરિદેવિત્વા રોદિંસુ. કુમારિકા પુનદિવસે રોદમાના આહારત્થાય ગન્ત્વા, ‘‘કતિ ¶ પટિવીસે ગણ્હિસ્સસી’’તિ ¶ વુત્તા, ‘‘દ્વે’’તિ વત્વા આહારં આહરિત્વા માતરં યાચિત્વા ભોજેસિ. સાપિ તાય યાચિયમાના ભુઞ્જિત્વા આહારં જીરાપેતું અસક્કોન્તી તં દિવસમેવ કાલમકાસિ. કુમારિકા એકિકાવ રોદિત્વા પરિદેવિત્વા તાય દુક્ખુપ્પત્તિયા અતિવિય સઞ્જાતછાતકદુક્ખા પુનદિવસે યાચકેહિ સદ્ધિં રોદન્તી આહારત્થાય ગન્ત્વા, ‘‘કતિ પટિવીસે ગણ્હિસ્સસિ, અમ્મા’’તિ વુત્તા ‘‘એક’’ન્તિ આહ. મિત્તકુટુમ્બિકો તં તયો દિવસે ભત્તં ગણ્હન્તિં સઞ્જાનાતિ, તેન તં ‘‘અપેહિ નસ્સ, વસલિ, અજ્જ તવ કુચ્છિપ્પમાણં અઞ્ઞાસી’’તિ આહ. હિરોત્તપ્પસમ્પન્ના કુલધીતા ¶ પચ્ચોરસ્મિં સત્તિપહારં વિય વણે ખારોદકસેચનકં વિય ચ પત્વા ‘‘કિં, સામી’’તિ આહ. ‘‘તયા પુરે તયો કોટ્ઠાસા ગહિતા, હિય્યો દ્વે, અજ્જ એકં ગણ્હાસિ. અજ્જ તે અત્તનો કુચ્છિપ્પમાણં ઞાત’’ન્તિ. ‘‘મા મં, સામિ, ‘અત્તનોવ અત્થાય ગણ્હી’તિ મઞ્ઞિત્થા’’તિ. ‘‘અથ કસ્મા એવં ગણ્હી’’તિ? ‘‘પુરે તયો જના અહુમ્હ, સામિ, હિય્યો દ્વે, અજ્જ એકિકાવ જાતામ્હી’’તિ. સો ‘‘કેન કારણેના’’તિ પુચ્છિત્વા આદિતો પટ્ઠાય તાય કથિતં સબ્બં પવત્તિં સુત્વા અસ્સૂનિ સન્ધારેતું અસક્કોન્તો સઞ્જાતબલવદોમનસ્સો હુત્વા, ‘‘અમ્મ, એવં સન્તે મા ચિન્તયિ, ત્વં ભદ્દવતિયસેટ્ઠિનો ધીતા અજ્જકાલતો પટ્ઠાય મમ ધીતાયેવ નામા’’તિ વત્વા સીસે ચુમ્બિત્વા ઘરં નેત્વા અત્તનો જેટ્ઠધીતુટ્ઠાને ઠપેસિ.

સા દાનગ્ગે ઉચ્ચાસદ્દં મહાસદ્દં સુત્વા, ‘‘તાત, કસ્મા એતં જનં નિસ્સદ્દં કત્વા દાનં ન દેથા’’તિ આહ. ‘‘ન સક્કા કાતું, અમ્મા’’તિ. ‘‘સક્કા, તાતા’’તિ. ‘‘કથં સક્કા, અમ્મા’’તિ? ‘‘તાત દાનગ્ગં પરિક્ખિપિત્વા ¶ એકેકસ્સેવ પવેસનપ્પમાણેન દ્વે દ્વારાનિ યોજેત્વા, ‘એકેન દ્વારેન પવિસિત્વા એકેન નિક્ખમથા’તિ વદેથ, એવં નિસ્સદ્દા હુત્વાવ ગણ્હિસ્સન્તી’’તિ. સો તં સુત્વા, ‘‘ભદ્દકોવ, અમ્મ, ઉપાયો’’તિ તથા કારેસિ. સાપિ પુબ્બે સામા નામ. વતિયા પન કારિતત્તા સામાવતી નામ જાતા. તતો પટ્ઠાય દાનગ્ગે કોલાહલં પચ્છિન્દી. ઘોસકસેટ્ઠિ પુબ્બે તં સદ્દં સુણન્તો ‘‘મય્હં દાનગ્ગે સદ્દો’’તિ તુસ્સતિ. દ્વીહતીહં પન સદ્દં અસુણન્તો મિત્તકુટુમ્બિકં અત્તનો ઉપટ્ઠાનં આગતં પુચ્છિ – ‘‘દિય્યતિ કપણદ્ધિકાદીનં દાન’’ન્તિ? ‘‘આમ, સામી’’તિ. ‘‘અથ કિં દ્વીહતીહં સદ્દો ન સુય્યતી’’તિ? ‘‘યથા નિસ્સદ્દા હુત્વા ગણ્હન્તિ, તથા મે ઉપાયો કતો’’તિ. ‘‘અથ પુબ્બેવ કસ્મા નાકાસી’’તિ? ‘‘અજાનનતાય, સામી’’તિ. ‘‘ઇદાનિ કથં તે ઞાતો’’તિ? ‘‘ધીતરા મે અક્ખાતો, સામી’’તિ. મય્હં અવિદિતા ‘‘તવ ધીતા નામ અત્થી’’તિ. સો અહિવાતરોગુપ્પત્તિતો પટ્ઠાય સબ્બં ભદ્દવતિયસેટ્ઠિનો પવત્તિં આચિક્ખિત્વા તસ્સા અત્તનો જેટ્ઠધીતુટ્ઠાને ઠપિતભાવં આરોચેસિ. અથ નં સેટ્ઠિ ‘‘એવં સન્તે મમ કસ્મા ન કથેસિ, મમ સહાયકસ્સ ¶ ધીતા મમ ધીતા નામા’’તિ તં પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ – ‘‘અમ્મ, સેટ્ઠિનો ધીતાસી’’તિ? ‘‘આમ, તાતા’’તિ. ‘‘તેન હિ મા ચિન્તયિ, ત્વં મમ ¶ ધીતાસી’’તિ તં સીસે ચુમ્બિત્વા પરિવારત્થાય તસ્સા પઞ્ચ ઇત્થિસતાનિ દત્વા તં અત્તનો જેટ્ઠધીતુટ્ઠાને ઠપેસિ.

અથેકદિવસં તસ્મિં નગરે નક્ખત્તં સઙ્ઘુટ્ઠં હોતિ. તસ્મિં પન નક્ખત્તે બહિ અનિક્ખમનકા કુલધીતરોપિ અત્તનો પરિવારેન સદ્ધિં પદસાવ ¶ નદિં ગન્ત્વા ન્હાયન્તિ. તસ્મા તં દિવસં સામાવતીપિ પઞ્ચહિ ઇત્થિસતેહિ પરિવારિતા રાજઙ્ગણેનેવ ન્હાયિતું અગમાસિ. ઉતેનો સીહપઞ્જરે ઠિતો તં દિસ્વા ‘‘કસ્સિમા નાટકિત્થિયો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ન કસ્સચિ નાટકિત્થિયો, દેવા’’તિ. ‘‘અથ કસ્સ ધીતરો’’તિ? ‘‘ઘોસકસેટ્ઠિનો ધીતા દેવ, સામાવતી નામેસા’’તિ. સો દિસ્વાવ ઉપ્પન્નસિનેહો સેટ્ઠિનો સાસનં પાહેસિ – ‘‘ધીતરં કિર મે પેસેતૂ’’તિ. ‘‘ન પેસેમિ, દેવા’’તિ. ‘‘મા કિર એવં કરોતુ, પેસેતુયેવા’’તિ. ‘‘મયં ગહપતિકા નામ કુમારિકાનં પોથેત્વા વિહેઠેત્વા કડ્ઢનભયેન ન દેમ, દેવા’’તિ. રાજા કુજ્ઝિત્વા ગેહં લઞ્છાપેત્વા સેટ્ઠિઞ્ચ ભરિયઞ્ચ હત્થે ગહેત્વા બહિ કારાપેસિ. સામાવતી, ન્હાયિત્વા આગન્ત્વા ગેહં પવિસિતું ઓકાસં અલભન્તી, ‘‘કિં એતં, તાતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અમ્મ, રાજા તવ કારણા પહિણિ. અથ ‘ન મયં દસ્સામા’તિ વુત્તે ઘરં લઞ્છાપેત્વા અમ્હે બહિ કારાપેસી’’તિ. ‘‘તાત, ભારિયં વો કમ્મં કતં, રઞ્ઞા નામ પહિતે ‘ન, દેમા’તિ અવત્વા ‘સચે મે ધીતરં સપરિવારં ગણ્હથ, દેમા’તિ વત્તબ્બં ભવેય્ય, તાતા’’તિ. ‘‘સાધુ, અમ્મ, તવ રુચિયા સતિ એવં કરિસ્સામી’’તિ રઞ્ઞો તથા સાસનં પાહેસિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તં સપરિવારં આનેત્વા અભિસિઞ્ચિત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસિ. સેસા તસ્સાયેવ પરિવારિત્થિયો અહેસું. અયં સામાવતિયા ઉપ્પત્તિ.

ઉતેનસ્સ પન અપરાપિ વાસુલદત્તા નામ દેવી અહોસિ ¶ ચણ્ડપજ્જોતસ્સ ધીતા. ઉજ્જેનિયઞ્હિ ચણ્ડપજ્જોતો નામ રાજા અહોસિ. સો એકદિવસં ઉય્યાનતો આગચ્છન્તો અત્તનો સમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા, ‘‘અત્થિ નુ ખો અઞ્ઞસ્સપિ કસ્સચિ એવરૂપા સમ્પત્તી’’તિ વત્વા તં સુત્વા મનુસ્સેહિ ‘‘કિં સમ્પત્તિ નામેસા, કોસમ્બિયં ઉતેનસ્સ રઞ્ઞો અતિમહતી સમ્પતી’’તિ વુત્તે રાજા આહ – ‘‘તેન હિ ગણ્હિસ્સામ ન’’ન્તિ? ‘‘ન સક્કા સો ગહેતુ’’ન્તિ. ‘‘કિઞ્ચિ કત્વા ગણ્હિસ્સામયેવા’’તિ? ‘‘ન સક્કા દેવા’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘સો હત્થિકન્તં નામ સિપ્પં જાનાતિ, મન્તં ¶ પરિવત્તેત્વા હત્થિકન્તવીણં વાદેન્તો નાગે પલાપેતિપિ ગણ્હાતિપિ. હત્થિવાહનસમ્પન્નો તેન સદિસો નામ નત્થી’’તિ. ‘‘ન સક્કા મયા સો ગહેતુ’’ન્તિ. ‘‘સચે તે, દેવ, એકન્તેન અયં નિચ્છયો, તેન હિ દારુહત્થિં કારેત્વા ¶ તસ્સાસન્નટ્ઠાનં પેસેહિ. સો હત્થિવાહનં વા અસ્સવાહનં વા સુત્વા દૂરમ્પિ ગચ્છતિ. તત્થ નં આગતં ગહેતું સક્કા ભવિસ્સતી’’તિ.

રાજા ‘‘અત્થેસો ઉપાયો’’તિ દારુમયં યન્તહત્થિં કારાપેત્વા બહિ પિલોતિકાહિ વેઠેત્વા કતચિત્તકમ્મં કત્વા તસ્સ વિજિતે આસન્નટ્ઠાને એકસ્મિં સરતીરે વિસ્સજ્જાપેસિ. હત્થિનો અન્તોકુચ્છિયં સટ્ઠિ પુરિસા અપરાપરં ચઙ્કમન્તિ, હત્થિલણ્ડં આહરિત્વા તત્થ તત્થ છડ્ડેસું. એકો વનચરકો હત્થિં દિસ્વા, ‘‘અમ્હાકં રઞ્ઞો અનુચ્છવિકો’’તિ ચિન્તેત્વા, ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ – ‘‘દેવ, મયા સબ્બસેતો કેલાસકૂટપટિભાગો તુમ્હાકઞ્ઞેવ અનુચ્છવિકો વરવારણો દિટ્ઠો’’તિ. ઉતેનો તમેવ મગ્ગદેસકં કત્વા હત્થિં અભિરુય્હ સપરિવારો નિક્ખમિ. તસ્સ આગમનં ઞત્વા ¶ ચરપુરિસા ગન્ત્વા ચણ્ડપજ્જોતસ્સ આરોચેસું. સો આગન્ત્વા મજ્ઝે તુચ્છં કત્વા ઉભોસુ પસ્સેસુ બલકાયં પયોજેસિ. ઉતેનો તસ્સાગમનં અજાનન્તો હત્થિં અનુબન્ધિ. અન્તો ઠિતમનુસ્સા વેગેન પલાપેસું. કટ્ઠહત્થી રઞ્ઞો મન્તં પરિવત્તેત્વા વીણં વાદેન્તસ્સ તન્તિસદ્દં અસુણન્તો વિય પલાયતિયેવ. રાજા હત્થિનાગં પાપુણિતું અસક્કોન્તો અસ્સં આરુય્હ અનુબન્ધિ. તસ્મિં વેગેન અનુબન્ધન્તે બલકાયો ઓહીયિ. રાજા એકકોવ અહોસિ. અથ નં ઉભોસુ પસ્સેસુ પયુત્તા ચણ્ડપજ્જોતસ્સ પુરિસા ગણ્હિત્વા અત્તનો રઞ્ઞો અદંસુ. અથસ્સ બલકાયો અમિત્તવસં ગતભાવં ઞત્વા બહિનગરેવ ખન્ધાવારં નિવેસેત્વા અચ્છિ.

ચણ્ડપજ્જોતોપિ ઉતેનં જીવગ્ગાહમેવ ગાહાપેત્વા એકસ્મિં ચોરગેહે પક્ખિપિત્વા દ્વારં પિદહાપેત્વા તયો દિવસે જયપાનં પિવિ. ઉતેનો તતિયદિવસે આરક્ખકે પુચ્છિ – ‘‘કહં વો, તાત, રાજા’’તિ? ‘‘‘પચ્ચામિત્તો મે ગહિતો’તિ જયપાનં પિવતી’’તિ. ‘‘કા નામેસા માતુગામસ્સ વિય તુમ્હાકં રઞ્ઞો કિરિયા, નનુ પટિરાજૂનં ગહેત્વા ¶ વિસ્સજ્જેતું વા મારેતું વા વટ્ટતિ, અમ્હે દુક્ખં નિસીદાપેત્વા જયપાનં કિર પિવતી’’તિ. તે ગન્ત્વા તમત્થં રઞ્ઞો આરોચેસું. સો આગન્ત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં એવં વદસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. ‘‘સાધુ તં વિસ્સજ્જેસ્સામિ, એવરૂપો કિર તે મન્તો અત્થિ, તં મય્હં દસ્સસી’’તિ. ‘‘સાધુ દસ્સામિ, ગહણસમયે મં વન્દિત્વા તં ગણ્હાહિ. કિં પન ત્વં વન્દિસ્સસી’’તિ? ‘‘ક્યાહં તં વન્દિસ્સામિ, ન વન્દિસ્સામી’’તિ? ‘‘અહમ્પિ તે ન દસ્સામી’’તિ ¶ . ‘‘એવં સન્તે રાજાણં તે કરિસ્સામી’’તિ. ‘‘કરોહિ, સરીરસ્સ મે ઇસ્સરો, ન પન ચિત્તસ્સા’’તિ. રાજા તસ્સ સૂરગજ્જિતં સુત્વા, ‘‘કથં નુ ખો ઇમં મન્તં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘ઇમં મન્તં અઞ્ઞં જાનાપેતું ન સક્કા, મમ ધીતરં એતસ્સ સન્તિકે ¶ ઉગ્ગણ્હાપેત્વા અહં તસ્સા સન્તિકે ગણ્હિસ્સામી’’તિ. અથ નં આહ – ‘‘અઞ્ઞસ્સ વન્દિત્વા ગણ્હન્તસ્સ દસ્સસી’’તિ. ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. ‘‘તેન હિ અમ્હાકં ઘરે એકા ખુજ્જા અત્થિ તસ્સા અન્તોસાણિયં વન્દિત્વા નિસિન્નાય ત્વં બહિસાણિયં ઠિતોવ મન્તં વાચેહી’’તિ. ‘‘સાધુ, મહારાજ, ખુજ્જા વા હોતુ પીઠસપ્પિ વા, વન્દન્તિયા દસ્સામી’’તિ. તતો રાજા ગન્ત્વા ધીતરં વાસુલદત્તં આહ – ‘‘અમ્મ, એકો સઙ્ખકુટ્ઠી અનગ્ઘમન્તં જાનાતિ, તં અઞ્ઞં જાનાપેતું ન સક્કા. ત્વં અન્તોસાણિયં નિસીદિત્વા તં વન્દિત્વા મન્તં ગણ્હ, સો બહિસાણિયં ઠત્વા તુય્હં વાચેસ્સતિ. તવ સન્તિકા અહં તં ગણ્હિસ્સામી’’તિ.

એવં સો તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં સન્થવકરણભયેન ધીતરં ખુજ્જં, ઇતરં સઙ્ખકુટ્ઠિં કત્વા કથેસિ. સો તસ્સા અન્તોસાણિયં વન્દિત્વા નિસિન્નાય બહિ ઠિતો મન્તં વાચેસિ. અથ નં એકદિવસં પુનપ્પુનં વુચ્ચમાનમ્પિ મન્તપદં વત્તું અસક્કોન્તિં ‘‘અરે ખુજ્જે અતિબહલોટ્ઠકપોલં તે મુખં, એવં નામ વદેહી’’તિ આહ. ‘‘સા કુજ્ઝિત્વા અરે દુટ્ઠસઙ્ખકુટ્ઠિ ¶ કિં વદેસિ, કિં માદિસા ખુજ્જા નામ હોતી’’તિ? સાણિકણ્ણં ઉક્ખિપિત્વા ‘‘કાસિ ત્વ’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘રઞ્ઞો ધીતા વાસુલદત્તા નામાહ’’ન્તિ આહ. ‘‘પિતા તે તં મય્હં કથેન્તો ‘ખુજ્જા’તિ કથેસી’’તિ. ‘‘મય્હમ્પિ કથેન્તો તં સઙ્ખકુટ્ઠિં કત્વા કથેસી’’તિ. તે ઉભોપિ ‘‘તેન હિ અમ્હાકં સન્થવકરણભયેન કથિતં ભવિસ્સતી’’તિ અન્તોસાણિયઞ્ઞેવ સન્થવં કરિંસુ.

તતો પટ્ઠાય મન્તગ્ગહણં વા સિપ્પગ્ગહણં વા નત્થિ. રાજાપિ ધીતરં નિચ્ચં પુચ્છતિ – ‘‘સિપ્પં ગણ્હસિ, અમ્મા’’તિ? ‘‘ગણ્હામિ, તાતા’’તિ. અથ નં એકદિવસં ઉતેનો ¶ આહ – ‘‘ભદ્દે, સામિકેન કત્તબ્બં નામ નેવ માતાપિતરો ન ભાતુભગિનિયો કાતું સક્કોન્તિ, સચે મય્હં જીવિતં દસ્સસિ, પઞ્ચ તે ઇત્થિસતાનિ પરિવારં દત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાનં દસ્સામી’’તિ. ‘‘સચે ઇમસ્મિં વચને પતિટ્ઠાતું સક્ખિસ્સથ, દસ્સામિ વો જીવિત’’ન્તિ. ‘‘સક્ખિસ્સામિ, ભદ્દે’’તિ. સા ‘‘સાધુ, સામી’’તિ પિતુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. અથ નં સો પુચ્છિ – ‘‘અમ્મ, નિટ્ઠિતં સિપ્પ’’ન્તિ? ‘‘ન તાવ નિટ્ઠિતં, તાત, સિપ્પ’’ન્તિ. અથ નં સો પુચ્છિ – ‘‘કિં, અમ્મા’’તિ? ‘‘અમ્હાકં એકં દ્વારઞ્ચ એકં વાહનઞ્ચ લદ્ધું વટ્ટતિ, તાતા’’તિ. ‘‘ઇદં કિં, અમ્મા’’તિ? ‘‘તાત, રત્તિં કિર તારકસઞ્ઞાય મન્તસ્સ ઉપચારત્થાય એકં ઓસધં ગહેતબ્બં અત્થિ. તસ્મા અમ્હાકં વેલાય ¶ વા અવેલાય વા નિક્ખમનકાલે એકં દ્વારઞ્ચેવ એકં વાહનઞ્ચ લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. તે અત્તનો અભિરુચિતં એકં દ્વારં હત્થગતં કરિંસુ. રઞ્ઞો પન પઞ્ચ વાહનાનિ અહેસું. ભદ્દવતી નામ કરેણુકા ¶ એકદિવસં પઞ્ઞાસ યોજનાનિ ગચ્છતિ, કાકો નામ દાસો સટ્ઠિ યોજનાનિ ગચ્છતિ, ચેલકટ્ઠિ ચ મુઞ્ચકેસી ચાતિ દ્વે અસ્સા યોજનસતં ગચ્છન્તિ, નાળાગિરિ હત્થી વીસતિ યોજનસતન્તિ.

સો કિર રાજા અનુપ્પન્ને બુદ્ધે એકસ્સ ઇસ્સરસ્સ ઉપટ્ઠાકો અહોસિ. અથેકદિવસં ઇસ્સરે બહિનગરં ગન્ત્વા ન્હત્વા આગચ્છન્તે એકો પચ્ચેકબુદ્ધો નગરં પિણ્ડાય પવિસિત્વા સકલનગરવાસીનં મારેન આવટ્ટિતત્તા એકં ભિક્ખામ્પિ અલભિત્વા યથાધોતેન પત્તેન નિક્ખમિ. અથ નં નગરદ્વારં પત્તકાલે મારો અઞ્ઞાતકવેસેન ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘અપિ, ભન્તે, વો કિઞ્ચિ લદ્ધ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘કિં પન મે ત્વં અલભનાકારં કરી’’તિ? ‘‘તેન હિ નિવત્તિત્વા પુન પવિસથ, ઇદાનિ ન કરિસ્સામી’’તિ. ‘‘નાહં પુન નિવત્તિસ્સામી’’તિ. સચે હિ નિવત્તેય્ય, પુન સો સકલનગરવાસીનં સરીરે અધિમુઞ્ચિત્વા પાણિં પહરિત્વા હસનકેળિં કરેય્ય. પચ્ચેકબુદ્ધે અનિવત્તિત્વા ગતે મારો તત્થેવ અન્તરધાયિ. અથ સો ઇસ્સરો યથાધોતેનેવ પત્તેન ¶ આગચ્છન્તં પચ્ચેકબુદ્ધં દિસ્વા વન્દિત્વા, ‘‘અપિ, ભન્તે, કિઞ્ચિ લદ્ધ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘ચરિત્વા નિક્ખન્તમ્હાવુસો’’તિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અય્યો, મયા પુચ્છિતં અકથેત્વા અઞ્ઞં વદતિ, ન કિઞ્ચિ લદ્ધં ભવિસ્સતી’’તિ. અથસ્સ પત્તં ઓલોકેન્તો તુચ્છં દિસ્વા ગેહે ભત્તસ્સ ¶ નિટ્ઠિતાનિટ્ઠિતભાવં અજાનનતાય સૂરો હુત્વા પત્તં ગહેતું અવિસહન્તો ‘‘થોકં, ભન્તે, અધિવાસેથા’’તિ વત્વા વેગેન ઘરં ગન્ત્વા ‘‘અમ્હાકં ભત્તં નિટ્ઠિત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘નિટ્ઠિત’’ન્તિ વુત્તે તં ઉપટ્ઠાકં આહ – ‘‘તાત, અઞ્ઞો તયા સમ્પન્નવેગતરો નામ નત્થિ, સીઘેન જવેન ભદન્તં પત્વા ‘પત્તં મે, ભન્તે, દેથા’તિ વત્વા પત્તં ગહેત્વા વેગેન એહી’’તિ. સો એકવચનેનેવ પક્ખન્દિત્વા પત્તં ગહેત્વા આહરિ. ઇસ્સરોપિ અત્તનો ભોજનસ્સ પત્તં પૂરેત્વા ‘‘ઇમં સીઘં ગન્ત્વા અય્યસ્સ સમ્પાદેહિ, અહં તે ઇતો પત્તિં દમ્મી’’તિ આહ.

સોપિ તં ગહેત્વા જવેન ગન્ત્વા પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પત્તં દત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, ‘વેલા ઉપકટ્ઠા’તિ અહં અતિસીઘેન જવેન આગતો ચ ગતો ચ, એતસ્સ મે જવસ્સ ફલેન યોજનાનં પણ્ણાસસટ્ઠિસતવીસસતગમનસમત્થાનિ પઞ્ચ વાહનાનિ નિબ્બત્તન્તુ, આગચ્છન્તસ્સ ચ મે ગચ્છન્તસ્સ ચ સરીરં સૂરિયતેજેન તત્થં, તસ્સ મે ફલેન નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને આણા સૂરિયતેજસદિસા હોતુ, ઇમસ્મિં મે પિણ્ડપાતે સામિના પત્તિ દિન્ના, તસ્સા મે નિસ્સન્દેન તુમ્હેહિ દિટ્ઠધમ્મસ્સ ¶ ભાગી હોમી’’તિ આહ. પચ્ચેકબુદ્ધો ‘‘એવં હોતૂ’’તિ વત્વા –

‘‘ઇચ્છિતં ¶ પત્થિતં તુય્હં, સબ્બમેવ સમિજ્ઝતુ;

સબ્બે પૂરેન્તુ સઙ્કપ્પા, ચન્દો પન્નરસો યથા. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૯૫ પુબ્બૂપનિસ્સયસમ્પત્તિકથા; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧. ૧૯૨);

‘‘ઇચ્છિતં પત્થિતં તુય્હં, ખિપ્પમેવ સમિજ્ઝતુ;

સબ્બે પૂરેન્તુ સઙ્કપ્પા, મણિજોતિરસો યથા’’તિ. –

અનુમોદનં અકાસિ. પચ્ચેકબુદ્ધાનં કિર ઇધાવ દ્વે ગાથા અનુમોદનગાથા નામ હોન્તિ. તત્થ જોતિરસોતિ સબ્બકામદદં મણિરતનં વુચ્ચતિ. ઇદં તસ્સ પુબ્બચરિતં. સો એતરહિ ચણ્ડપજ્જોતો અહોસિ. તસ્સ ચ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન ઇમાનિ પઞ્ચ વાહનાનિ નિબ્બત્તિંસુ. અથેકદિવસં રાજા ઉય્યાનકીળાય નિક્ખમિ. ઉતેનો ‘‘અજ્જ પલાયિતબ્બ’’ન્તિ મહન્તામહન્તે ચમ્મપસિબ્બકે હિરઞ્ઞસુવણ્ણસ્સ પૂરેત્વા કરેણુકાપિટ્ઠે ઠપેત્વા વાસુલદત્તં આદાય પલાયિ. અન્તેપુરપાલકા પલાયન્તં તં દિસ્વા ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા ‘‘સીઘં ગચ્છથા’’તિ બલં પહિણિ. ઉતેનો ¶ બલસ્સ પક્ખન્દભાવં ઞત્વા કહાપણપસિબ્બકં મોચેત્વા પાતેસિ, મનુસ્સા કહાપણે ઉચ્ચિનિત્વા પુન પક્ખન્દિંસુ. ઇતરો સુવણ્ણપસિબ્બકં મોચેત્વા પાતેત્વા નેસં સુવણ્ણલોભેન પપઞ્ચેન્તાનઞ્ઞેવ ¶ બહિ નિવુટ્ઠં અત્તનો ખન્ધાવારં પાપુણિ. અથ નં આગચ્છન્તં દિસ્વાવ અત્તનો બલકાયો પરિવારેત્વા નગરં પવેસેસિ. સો પત્વાવ વાસુલદત્તં અભિસિઞ્ચિત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસીતિ. અયં વાસુલદત્તાય ઉપ્પત્તિ.

અપરા પન માગણ્ડિયા નામ રઞ્ઞો સન્તિકા અગ્ગમહેસિટ્ઠાનં લભિ. સા કિર કુરુરટ્ઠે માગણ્ડિયબ્રાહ્મણસ્સ ધીતા. માતાપિસ્સા માગણ્ડિયાયેવ નામં. ચૂળપિતાપિસ્સા માગણ્ડિયોવ, સા અભિરૂપા અહોસિ દેવચ્છરપટિભાગા. પિતા પનસ્સા અનુચ્છવિકં સામિકં અલભન્તો મહન્તેહિ મહન્તેહિ કુલેહિ યાચિતોપિ ‘‘ન મય્હં ધીતુ તુમ્હે અનુચ્છવિકા’’તિ તજ્જેત્વા ઉય્યોજેસિ. અથેકદિવસં સત્થા પચ્ચૂસસમયે લોકં વોલોકેન્તો માગણ્ડિયબ્રાહ્મણસ્સ સપજાપતિકસ્સ અનાગામિફલૂપનિસ્સયં દિસ્વા અત્તનો પત્તચીવરમાદાય તસ્સ બહિનિગમે અગ્ગિપરિચરણટ્ઠાનં અગમાસિ. સો તથાગતસ્સ રૂપસોભગ્ગપ્પત્તં અત્તભાવં ઓલોકેત્વા, ‘‘ઇમસ્મિં લોકે ઇમિના પુરિસેન સદિસો અઞ્ઞો પુરિસો નામ નત્થિ, અયં મય્હં ધીતુ અનુચ્છવિકો, ઇમસ્સ પોસાપનત્થાય ધીતરં દસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘સમણ, એકા મે ધીતા અત્થિ, અહં એત્તકં કાલં તસ્સા અનુચ્છવિકં પુરિસં ન પસ્સામિ, તુમ્હે તસ્સા અનુચ્છવિકા, સા ચ તુમ્હાકઞ્ઞેવ અનુચ્છવિકા. તુમ્હાકઞ્હિ ¶ પાદપરિચારિકા, તસ્સા ચ ભત્તા ¶ લદ્ધું વટ્ટતિ, તં વો અહં દસ્સામિ, યાવ મમાગમના ઇધેવ તિટ્ઠથા’’તિ આહ. સત્થા કિઞ્ચિ અવત્વા તુણ્હી અહોસિ. બ્રાહ્મણો વેગેન ઘરં ગન્ત્વા, ‘‘ભોતિ, ભોતિ ધીતુ મે અનુચ્છવિકો પુરિસો દિટ્ઠો, સીઘં સીઘં નં અલઙ્કરોહી’’તિ તં અલઙ્કારાપેત્વા સદ્ધિં બ્રાહ્મણિયા આદાય સત્થુ સન્તિકં પાયાસિ. સકલનગરં સઙ્ખુભિ. અયં ‘‘એત્તકં કાલં મય્હં ધીતુ અનુચ્છવિકો નત્થી’’તિ કસ્સચિ અદત્વા ‘‘અજ્જ મે ધીતુ અનુચ્છવિકો દિટ્ઠો’’તિ કિર વદેતિ, ‘‘કીદિસો નુ ખો સો પુરિસો, પસ્સિસ્સામ ન’’ન્તિ મહાજનો તેનેવ સદ્ધિં નિક્ખમિ.

તસ્મિં ¶ ધીતરં ગહેત્વા આગચ્છન્તે સત્થા તેન વુત્તટ્ઠાને અટ્ઠત્વા તત્થ પદચેતિયં દસ્સેત્વા ગન્ત્વા અઞ્ઞસ્મિં ઠાને અટ્ઠાસિ. બુદ્ધાનઞ્હિ પદચેતિયં અધિટ્ઠહિત્વા અક્કન્તટ્ઠાનેયેવ પઞ્ઞાયતિ, ન અઞ્ઞત્થ. યેસઞ્ચત્થાય અધિટ્ઠિતં હોતિ, તેયેવ નં પસ્સન્તિ. તેસં પન અદસ્સનકરણત્થં હત્થિઆદયો વા અક્કમન્તુ, મહામેઘો વા પવસ્સતુ, વેરમ્ભવાતા વા પહરન્તુ, ન તં કોચિ મક્ખેતું સક્કોતિ. અથ બ્રાહ્મણી બ્રાહ્મણં આહ – ‘‘કુહિં સો પુરિસો’’તિ. ‘‘‘ઇમસ્મિં ઠાને તિટ્ઠાહી’તિ નં અવચં, કુહિં નુ ખો સો ગતો’’તિ ઇતો ચિતો ઓલોકેન્તો પદચેતિયં દિસ્વા ‘‘અયમસ્સ પદવલઞ્જો’’તિ ¶ આહ. બ્રાહ્મણી સલક્ખણમન્તાનં તિણ્ણં વેદાનં પગુણતાય લક્ખણમન્તે પરિવત્તેત્વા પદલક્ખણં ઉપધારેત્વા, ‘‘નયિદં, બ્રાહ્મણ, પઞ્ચકામગુણસેવિનો પદ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘રત્તસ્સ હિ ઉક્કુટિકં પદં ભવે,

વિવટ્ટચ્છદસ્સ ઇદમીદિસં પદ’’ન્તિ. (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૬૦-૨૬૧; વિસુદ્ધિ. ૧.૪૫);

અથ નં બ્રાહ્મણો એવમાહ – ‘‘ભોતિ ત્વં ઉદકપાતિયં કુમ્ભીલં, ગેહમજ્ઝે ચ પન ચોરં વિય મન્તે પસ્સનસીલા, તુણ્હી હોહી’’તિ. બ્રાહ્મણ, યં ઇચ્છસિ, તં વદેહિ, નયિદં પઞ્ચકામગુણસેવિનો પદન્તિ. તતો ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો સત્થારં દિસ્વા, ‘‘અયં સો પુરિસો’’તિ વત્વા બ્રાહ્મણો ગન્ત્વા, ‘‘સમણ, ધીતરં મે તવ પોસાપનત્થાય દેમી’’તિ આહ. સત્થા ‘‘ધીતરા તે મય્હં અત્થો અત્થિ વા નત્થિ વા’’તિ અવત્વાવ, ‘‘બ્રાહ્મણ, એકં તે કારણં કથેમી’’તિ વત્વા, ‘‘કથેહિ સમણા’’તિ વુત્તે મહાભિનિક્ખમનતો પટ્ઠાય યાવ અજપાલનિગ્રોધમૂલા ¶ મારેન અનુબદ્ધભાવં અજપાલનિગ્રોધમૂલે ચ પન ‘‘અતીતો દાનિ મે એસ વિસય’’ન્તિ તસ્સ સોકાતુરસ્સ સોકવૂપસમનત્થં આગતાહિ મારધીતાહિ કુમારિકવણ્ણાદિવસેન ¶ પયોજિતં પલોભનં આચિક્ખિત્વા, ‘‘તદાપિ મય્હં છન્દો નાહોસી’’તિ વત્વા –

પાદાપિ નં સમ્ફુસિતું ન ઇચ્છે’’તિ. (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૬૦-૨૬૧; સુ. નિ. ૮૪૧) –

ઇમં ગાથમાહ. ગાથાપરિયોસાને બ્રાહ્મણો ચ બ્રાહ્મણી ચ અનાગામિફલે પતિટ્ઠહિંસુ. માગણ્ડિયાપિ ખો ‘‘સચસ્સ મયા અત્થો નત્થિ, અનત્થિકભાવોવ વત્તબ્બો, અયં પન મં મુત્તકરીસપુણ્ણં કરોતિ, પાદાપિ નં સમ્ફુસિતું ન ઇચ્છેતિ, હોતુ, અત્તનો જાતિકુલપદેસભોગયસવયસમ્પત્તિં આગમ્મ તથારૂપં ભત્તારં લભિત્વા સમણસ્સ ગોતમસ્સ કત્તબ્બયુત્તકં જાનિસ્સામી’’તિ સત્થરિ આઘાતં બન્ધિ. ‘‘કિં પન સત્થા તાય અત્તનિ આઘાતુપ્પત્તિં જાનાતિ, નો’’તિ? ‘‘જાનાતિયેવ. જાનન્તો કસ્મા ગાથમાહા’’તિ? ઇતરેસં દ્વિન્નં વસેન. બુદ્ધા હિ આઘાતં અગણેત્વા મગ્ગફલાધિગમારહાનં વસેન ધમ્મં દેસેન્તિયેવ. માતાપિતરો તં નેત્વા ચૂળમાગણ્ડિયં કનિટ્ઠં પટિચ્છાપેત્વા પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિંસુ. ચૂળમાગણ્ડિયોપિ ¶ ચિન્તેસિ – ‘‘મમ ધીતા ઓમકસત્તસ્સ ન અનુચ્છવિકા, એકસ્સ રઞ્ઞોવ અનુચ્છવિકા’’તિ. તં આદાય કોસમ્બિં ગન્ત્વા સબ્બાલઙ્કારેહિ અલઙ્કરિત્વા, ‘‘ઇમં ઇત્થિરતનં દેવસ્સ અનુચ્છવિક’’ન્તિ ઉતેનસ્સ રઞ્ઞો અદાસિ. સો તં દિસ્વાવ ઉપ્પન્નબલવસિનેહો અભિસેકં કત્વા પઞ્ચસતમાતુગામપરિવારં દત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસિ. અયં માગણ્ડિયાય ઉપ્પત્તિ.

એવમસ્સ દિયડ્ઢસહસ્સનાટકિત્થિપરિવારા તિસ્સો અગ્ગમહેસિયો અહેસું. તસ્મિં ખો પન સમયે ઘોસકસેટ્ઠિ કુક્કુટસેટ્ઠિ પાવારિકસેટ્ઠીતિ કોસમ્બિયં તયો સેટ્ઠિનો હોન્તિ. તે ઉપકટ્ઠાય વસ્સૂપનાયિકાય પઞ્ચસતતાપસે હિમવન્તતો આગન્ત્વા નગરે ભિક્ખાય ચરન્તે દિસ્વા પસીદિત્વા નિસીદાપેત્વા ભોજેત્વા પટિઞ્ઞં ગહેત્વા ચત્તારો માસે અત્તનો સન્તિકે વસાપેત્વા પુન વસ્સારત્તે આગમનત્થાય પટિજાનાપેત્વા ઉય્યોજેસું. તાપસાપિ તતો પટ્ઠાય અટ્ઠ માસે હિમવન્તે વસિત્વા ચત્તારો માસે તેસં સન્તિકે ¶ વસિંસુ. તે અપરભાગે હિમવન્તતો આગચ્છન્તા ¶ અરઞ્ઞાયતને એકં મહાનિગ્રોધં દિસ્વા તસ્સ મૂલે નિસીદિંસુ. તેસુ જેટ્ઠકતાપસો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમસ્મિં રુક્ખે અધિવત્થા દેવતા ઓરમત્તિકા ન ભવિસ્સતિ, મહેસક્ખેનેવેત્થ દેવરાજેન ભવિતબ્બં ¶ , સાધુ વત સચાયં ઇસિગણસ્સ પાનીયં દદેય્યા’’તિ. સોપિ પાનીયં અદાસિ. તાપસો ન્હાનોદકં ચિન્તેસિ, તમ્પિ અદાસિ. તતો ભોજનં ચિન્તેસિ, તમ્પિ અદાસિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અયં દેવરાજા અમ્હેહિ ચિન્તિતં ચિન્તિતં સબ્બં દેતિ, અહો વત નં પસ્સેય્યામા’’તિ. સો રુક્ખક્ખન્ધં પદાલેત્વા અત્તાનં દસ્સેસિ. અથ નં તાપસા, ‘‘દેવરાજ, મહતી તે સમ્પત્તિ, કિં નુ ખો કત્વા અયં તે લદ્ધા’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘મા પુચ્છથ, અય્યા’’તિ. ‘‘આચિક્ખ, દેવરાજા’’તિ. સો અત્તના કતકમ્મસ્સ પરિત્તકત્તા લજ્જમાનો કથેતું ન વિસહિ. તેહિ પુનપ્પુનં નિપ્પીળિયમાનો પન ‘‘તેન હિ સુણાથા’’તિ વત્વા કથેસિ.

સો કિરેકો દુગ્ગતમનુસ્સો હુત્વા ભતિં પરિયેસન્તો અનાથપિણ્ડિકસ્સ સન્તિકે ભતિકમ્મં લભિત્વા તં નિસ્સાય જીવિકં કપ્પેસિ. અથેકસ્મિં ઉપોસથદિવસે સમ્પત્તે અનાથપિણ્ડિકો વિહારતો આગન્ત્વા પુચ્છિ – ‘‘તસ્સ ભતિકસ્સ અજ્જુપોસથદિવસભાવો કેનચિ કથિતો’’તિ? ‘‘ન કથિતો, સામી’’તિ. ‘‘તેન હિસ્સ સાયમાસં પચથા’’તિ. અથસ્સ પત્થોદનં પચિંસુ. સો દિવસં અરઞ્ઞે કમ્મં કત્વા સાયં આગન્ત્વા ભત્તે વડ્ઢેત્વા દિન્ને ‘‘છાતોમ્હી’’તિ સહસા અભુઞ્જિત્વાવ ‘‘અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ ઇમસ્મિં ગેહે ‘ભત્તં દેથ, સૂપં દેથ, બ્યઞ્જનં દેથા’તિ મહાકોલાહલં અહોસિ, અજ્જ તે સબ્બે નિસ્સદ્દા નિપજ્જિંસુ, મય્હમેવ એકસ્સાહારં વડ્ઢયિંસુ, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા પુચ્છિ – ‘‘અવસેસા ભુઞ્જિંસુ, ન ભુઞ્જિંસૂ’’તિ? ‘‘ન ભુઞ્જિંસુ, તાતા’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ઇમસ્મિં ગેહે ઉપોસથદિવસેસુ સાયમાસં ¶ ન ભુઞ્જન્તિ, સબ્બેવ ઉપોસથિકા હોન્તિ. અન્તમસો થનપાયિનોપિ દારકે મુખં વિક્ખાલાપેત્વા ચતુમધુરં મુખે પક્ખિપાપેત્વા મહાસેટ્ઠિ ઉપોસથિકે કારેતિ. ગન્ધતેલપ્પદીપે જાલન્તે ખુદ્દકમહલ્લકદારકા સયનગતા દ્વત્તિંસાકારં સજ્ઝાયન્તિ. તુય્હં પન ઉપોસથદિવસભાવં કથેતું સતિં ન કરિમ્હા. તસ્મા તવેવ ભત્તં પક્કં, નં ભુઞ્જસ્સૂતિ. સચે ઇદાનિ ઉપોસથિકેન ¶ ભવિતું વટ્ટતિ, અહમ્પિ ભવેય્યન્તિ. ‘‘ઇદં સેટ્ઠિ જાનાતી’’તિ. ‘‘તેન હિ નં પુચ્છથા’’તિ. તે ગન્ત્વા સેટ્ઠિં પુચ્છિંસુ. સો એવમાહ – ‘‘ઇદાનિ પન અભુઞ્જિત્વા મુખં વિક્ખાલેત્વા ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠહન્તો ઉપડ્ઢં ઉપોસથકમ્મં લભિસ્સતી’’તિ. ઇતરો તં સુત્વા તથા અકાસિ.

તસ્સ સકલદિવસં કમ્મં કત્વા છાતસ્સ સરીરે વાતા કુપ્પિંસુ. સો યોત્તેન ઉરં બન્ધિત્વા યોત્તકોટિયં ગહેત્વા પરિવત્તતિ. સેટ્ઠિ તં પવત્તિં સુત્વા ઉક્કાહિ ધારિયમાનાહિ ચતુમધુરં ગાહાપેત્વા ¶ તસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા, ‘‘કિં, તાતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સામિ, વાતા મે કુપ્પિતા’’તિ. ‘‘તેન હિ ઉટ્ઠાય ઇદં ભેસજ્જં ખાદાહી’’તિ. ‘‘તુમ્હેપિ ખાદથ, સામી’’તિ. ‘‘અમ્હાકં અફાસુકં નત્થિ, ત્વં ખાદાહી’’તિ. ‘‘સામિ, અહં ઉપોસથકમ્મં કરોન્તો ¶ સકલં કાતું નાસક્ખિં, ઉપડ્ઢકમ્મમ્પિ મે વિકલં મા અહોસી’’તિ ન ઇચ્છિ. ‘‘મા એવં કરિ, તાતા’’તિ વુચ્ચમાનોપિ અનિચ્છિત્વા અરુણે ઉટ્ઠહન્તે મિલાતમાલા વિય કાલં કત્વા તસ્મિં નિગ્રોધરુક્ખે દેવતા હુત્વા નિબ્બત્તિ. તસ્મા ઇમમત્થં કથેત્વા ‘‘સો સેટ્ઠિ બુદ્ધમામકો, ધમ્મમામકો, સઙ્ઘમામકો, તં નિસ્સાય કતસ્સ ઉપડ્ઢુપોસથકમ્મસ્સ નિસ્સન્દેનેસા સમ્પત્તિ મયા લદ્ધા’’તિ આહ.

‘‘બુદ્ધો’’તિ વચનં સુત્વાવ પઞ્ચસતા તાપસા ઉટ્ઠાય દેવતાય અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ‘‘બુદ્ધોતિ વદેસિ, બુદ્ધોતિ વદેસી’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘બુદ્ધોતિ વદામિ, બુદ્ધોતિ વદામી’’તિ તિક્ખત્તું પટિજાનાપેત્વા ‘‘ઘોસોપિ ખો એસો દુલ્લભો લોકસ્મિ’’ન્તિ ઉદાનં ઉદાનેત્વા ‘‘દેવતે અનેકેસુ કપ્પસતસહસ્સેસુ અસુતપુબ્બં સદ્દં તયા સુણાપિતમ્હા’’તિ આહંસુ. અથ અન્તેવાસિનો આચરિયં એતદવોચું – ‘‘તેન હિ સત્થુ સન્તિકં ગચ્છામા’’તિ. ‘‘તાતા, તયો સેટ્ઠિનો અમ્હાકં બહૂપકારા, સ્વે તેસં નિવેસને ભિક્ખં ગણ્હિત્વા તેસમ્પિ આચિક્ખિત્વા ગમિસ્સામ, અધિવાસેથ, તાતા’’તિ. તે અધિવાસયિંસુ. પુનદિવસે સેટ્ઠિનો યાગુભત્તં સમ્પાદેત્વા આસનાનિ પઞ્ઞાપેત્વા ‘‘અજ્જ નો અય્યાનં આગમનદિવસો’’તિ ઞત્વા પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા તે આદાય નિવેસનં ગન્ત્વા નિસીદાપેત્વા ભિક્ખં અદંસુ. તે કતભત્તકિચ્ચા મહાસેટ્ઠિનો ‘‘મયં ગમિસ્સામા’’તિ વદિંસુ. ‘‘નનુ, ભન્તે, તુમ્હેહિ ચત્તારો ¶ વસ્સિકે માસે અમ્હાકં ગહિતાવ પટિઞ્ઞા, ઇદાનિ કુહિં ગચ્છથા’’તિ? ‘‘લોકે ¶ કિર બુદ્ધો ઉપ્પન્નો, ધમ્મો ઉપ્પન્નો, સઙ્ઘો ઉપ્પન્નો, તસ્મા સત્થુ સન્તિકં ગમિસ્સામા’’તિ. ‘‘કિં પન તસ્સ સત્થુનો સન્તિકં તુમ્હાકઞ્ઞેવ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘અઞ્ઞેસમ્પિ અવારિતં, આવુસો’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, આગમેથ, મયમ્પિ ગમનપરિવચ્છં કત્વા ગચ્છામા’’તિ. ‘‘તુમ્હેસુ પરિવચ્છં કરોન્તેસુ અમ્હાકં પપઞ્ચો હોતિ, મયં પુરતો ગચ્છામ, તુમ્હે પચ્છા આગચ્છેય્યાથા’’તિ વત્વા તે પુરેતરં ગન્ત્વા સમ્માસમ્બુદ્ધં દિસ્વા અભિત્થવિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. અથ નેસં સત્થા અનુપુબ્બિં કથં કથેત્વા ધમ્મં દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને સબ્બેપિ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા પબ્બજ્જં યાચિત્વા ‘‘એથ, ભિક્ખવો’’તિ વચનસમનન્તરંયેવ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા એહિભિક્ખૂ અહેસું.

તેપિ ખો તયો સેટ્ઠિનો પઞ્ચહિ પઞ્ચહિ સકટસતેહિ ભત્તચ્છાદનસપ્પિમધુફાણિતાદીનિ દાનૂપકરણાનિ આદાય સાવત્થિં પત્વા સત્થારં વન્દિત્વા ધમ્મકથં સુત્વા કથાપરિયોસાને સોતાપત્તિફલે ¶ પતિટ્ઠાય અદ્ધમાસમત્તમ્પિ દાનં દદમાના સત્થુ સન્તિકે વસિત્વા કોસમ્બિં આગમનત્થાય સત્થારં યાચિત્વા સત્થારા પટિઞ્ઞં દદન્તેન ¶ ‘‘સુઞ્ઞાગારે ખો ગહપતયો તથાગતા અભિરમન્તી’’તિ વુત્તે, ‘‘અઞ્ઞાતં, ભન્તે, અમ્હેહિ પહિતસાસનેન આગન્તું વટ્ટતી’’તિ વત્વા કોસમ્બિં ગન્ત્વા ઘોસકસેટ્ઠિ ઘોસિતારામં, કુક્કુટસેટ્ઠિ કુક્કુટારામં, પાવારિકસેટ્ઠિ પાવારિકારામન્તિ તયો મહાવિહારે કારેત્વા સત્થુ આગમનત્થાય સાસનં પહિણિંસુ. સત્થા તેસં સાસનં સુત્વા તત્થ અગમાસિ. તે પચ્ચુગ્ગન્ત્વા સત્થારં વિહારં પવેસેત્વા વારેન વારેન પટિજગ્ગન્તિ. સત્થા દેવસિકં એકેકસ્મિં વિહારે વસતિ. યસ્સ વિહારે વુટ્ઠો હોતિ, તસ્સેવ ઘરદ્વારે પિણ્ડાય ચરતિ. તેસં પન તિણ્ણં સેટ્ઠીનં ઉપટ્ઠાકો સુમનો નામ માલાકારો અહોસિ. સો તે સેટ્ઠિનો એવમાહ – ‘‘અહં તુમ્હાકં દીઘરત્તં ઉપકારકો, સત્થારં ભોજેતુકામોમ્હિ, મય્હમ્પિ એકદિવસં સત્થારં દેથા’’તિ. ‘‘તેન હિ ભણે સ્વે ભોજેહી’’તિ. ‘‘સાધુ, સામી’’તિ સો સત્થારં નિમન્તેત્વા સક્કારં પટિયાદેસિ.

તદા ¶ રાજા સામાવતિયા દેવસિકં પુપ્ફમૂલે અટ્ઠ કહાપણે દેતિ. તસ્સા ખુજ્જુત્તરા નામ દાસી સુમનમાલાકારસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા નિબદ્ધં પુપ્ફાનિ ગણ્હાતિ. અથ નં તસ્મિં દિવસે આગતં માલાકારો આહ – ‘‘મયા સત્થા નિમન્તિતો, અજ્જ પુપ્ફેહિ સત્થારં પૂજેસ્સામિ, તિટ્ઠ તાવ, ત્વં પરિવેસનાય સહાયિકા હુત્વા ધમ્મં સુત્વા અવસેસાનિ પુપ્ફાનિ ગહેત્વા ગમિસ્સસી’’તિ ¶ . સા ‘‘સાધૂ’’તિ અધિવાસેસિ. સુમનો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસિત્વા અનુમોદનકરણત્થાય પત્તં અગ્ગહેસિ. સત્થા અનુમોદનધમ્મદેસનં આરભિ. ખુજ્જુત્તરાપિ સત્થુ ધમ્મકથં સુણન્તીયેવ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. સા અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ ચત્તારો કહાપણે અત્તનો ગહેત્વા ચતૂહિ પુપ્ફાનિ ગહેત્વા ગચ્છતિ, તં દિવસં અટ્ઠહિપિ પુપ્ફાનિ ગહેત્વા ગતા. અથ નં સામાવતી આહ – ‘‘કિં નુ ખો, અમ્મ, અજ્જ અમ્હાકં રઞ્ઞા દ્વિગુણં પુપ્ફમૂલં દિન્ન’’ન્તિ? ‘‘નો, અય્યે’’તિ. ‘‘અથ કસ્મા બહૂનિ પુપ્ફાની’’તિ? ‘‘અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ અહં ચત્તારો કહાપણે અત્તનો ગહેત્વા ચતૂહિ પુપ્ફાનિ આહરામી’’તિ. ‘‘અજ્જ કસ્મા ન ગણ્હી’’તિ? ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા ધમ્મસ્સ અધિગતત્તા’’તિ. અથ નં ‘‘અરે, દુટ્ઠદાસિ એત્તકં કાલં તયા ગહિતકહાપણે મે દેહી’’તિ અતજ્જેત્વા, ‘‘અમ્મ, તયા પિવિતં અમતં અમ્હેપિ પાયેહી’’તિ વત્વા ‘‘તેન હિ મં ન્હાપેહી’’તિ વુત્તે સોળસહિ ગન્ધોદકઘટેહિ ન્હાપેત્વા દ્વે મટ્ઠસાટકે દાપેસિ. સા એકં નિવાસેત્વા એકં એકંસં પારુપિત્વા આસનં પઞ્ઞાપેત્વા એકં બીજનિં આહરાપેત્વા આસને નિસીદિત્વા ચિત્રબીજનિં આદાય પઞ્ચ માતુગામસતાનિ આમન્તેત્વા તાસં સત્થારા દેસિતનિયામેનેવ ધમ્મં દેસેસિ. તસ્સા ધમ્મકથં સુત્વા તા સબ્બાપિ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ.

તા ¶ સબ્બાપિ ખુજ્જુત્તરં વન્દિત્વા, ‘‘અમ્મ ¶ , અજ્જતો પટ્ઠાય ત્વં કિલિટ્ઠકમ્મં મા કરિ, અમ્હાકં માતુટ્ઠાને ચ આચરિયટ્ઠાને ચ ઠત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારા દેસિતં ધમ્મં સુત્વા અમ્હાકં કથેહી’’તિ વદિંસુ. સા તથા કરોન્તી અપરભાગે તિપિટકધરા જાતા. અથ નં સત્થા ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવિકાનં ઉપાસિકાનં બહુસ્સુતાનં ધમ્મકથિકાનં યદિદં ખુજ્જુત્તરા’’તિ એતદગ્ગે ઠપેસિ. તાપિ ખો પઞ્ચસતા ઇત્થિયો તં એવમાહંસુ – ‘‘અમ્મ, સત્થારં દટ્ઠુકામામ્હા, તં નો દસ્સેહિ, ગન્ધમાલાદીહિ ¶ તં પૂજેસ્સામા’’તિ. ‘‘અય્યે, રાજકુલં નામ ભારિયં, તુમ્હે ગહેત્વા બહિ ગન્તું ન સક્કા’’તિ. ‘‘અમ્મ, નો મા નાસેહિ, દસ્સેહેવ અમ્હાકં સત્થાર’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ તુમ્હાકં વસનગબ્ભાનં ભિત્તીસુ યત્તકેન ઓલોકેતું સક્કા હોતિ, તત્તકં છિદ્દં કત્વા ગન્ધમાલાદીનિ આહરાપેત્વા સત્થારં તિણ્ણં સેટ્ઠીનં ઘરદ્વારં ગચ્છન્તં તુમ્હે તેસુ તેસુ ઠાનેસુ ઠત્વા ઓલોકેથ ચેવ, હત્થે ચ પસારેત્વા વન્દથ, પૂજેથ ચા’’તિ. તા તથા કત્વા સત્થારં ગચ્છન્તઞ્ચ આગચ્છન્તઞ્ચ ઓલોકેત્વા વન્દિંસુ ચેવ પૂજેસુઞ્ચ.

અથેકદિવસં માગણ્ડિયા અત્તનો પાસાદતલતો નિક્ખમિત્વા ચઙ્કમમાના તાસં વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ગબ્ભેસુ છિદ્દં દિસ્વા, ‘‘ઇદં કિ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા, તાહિ તસ્સા સત્થરિ આઘાતબદ્ધભાવં અજાનન્તીહિ ‘‘સત્થા ¶ ઇમં નગરં આગતો, મયં એત્થ ઠત્વા સત્થારં વન્દામ ચેવ પૂજેમ ચા’’તિ વુત્તે, ‘‘આગતો નામ ઇમં નગરં સમણો ગોતમો, ઇદાનિસ્સ કત્તબ્બં જાનિસ્સામિ, ઇમાપિ તસ્સ ઉપટ્ઠાયિકા, ઇમાસમ્પિ કત્તબ્બં જાનિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ – ‘‘મહારાજ, સામાવતિમિસ્સિકાનં બહિદ્ધા પત્થના અત્થિ, કતિપાહેનેવ તે જીવિતં મારેસ્સન્તી’’તિ. રાજા ‘‘ન તા એવરૂપં કરિસ્સન્તી’’તિ ન સદ્દહિ. પુનપ્પુનં વુત્તેપિ ન સદ્દહિ એવ. અથ નં એવં તિક્ખત્તું વુત્તેપિ અસદ્દહન્તં ‘‘સચે મે ન સદ્દહસિ, તાસં વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ઉપચારેહિ, મહારાજા’’તિ આહ. રાજા ગન્ત્વા ગબ્ભેસુ છિદ્દં દિસ્વા, ‘‘ઇદં કિ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા, તસ્મિં અત્થે આરોચિતે તાસં અકુજ્ઝિત્વા, કિઞ્ચિ અવત્વાવ છિદ્દાનિ પિદહાપેત્વા સબ્બગબ્ભેસુ ઉદ્ધચ્છિદ્દકવાતપાનાનિ કારેસિ. ઉદ્ધચ્છિદ્દકવાતપાનાનિ કિર તસ્મિં કાલે ઉપ્પન્નાનિ. માગણ્ડિયા તાસં કિઞ્ચિ કાતું અસક્કુણિત્વા, ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સેવ કત્તબ્બં કરિસ્સામી’’તિ નાગરાનં લઞ્જં દત્વા, ‘‘સમણં ગોતમં અન્તોનગરં પવિસિત્વા વિચરન્તં દાસકમ્મકરપોરિસેહિ અક્કોસેત્વા પરિભાસેત્વા પલાપેથા’’તિ આણાપેસિ. મિચ્છાદિટ્ઠિકા તીસુ રતનેસુ અપ્પસન્ના અન્તોનગરં પવિટ્ઠં સત્થારં અનુબન્ધિત્વા ¶ , ‘‘ચોરોસિ ¶ , બાલોસિ, મૂળ્હોસિ, ઓટ્ઠોસિ, ગોણોસિ, ગદ્રભોસિ, નેરયિકોસિ, તિરચ્છાનગતોસિ, નત્થિ તુય્હં સુગતિ, દુગ્ગતિયેવ તુય્હં પાટિકઙ્ખા’’તિ દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તિ.

તં ¶ સુત્વા આયસ્મા આનન્દો સત્થારં એતદવોચ – ‘‘ભન્તે, ઇમે નાગરા અમ્હે અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તિ, ઇતો અઞ્ઞત્થ ગચ્છામા’’તિ. ‘‘કુહિં, આનન્દોતિ’’? ‘‘અઞ્ઞં નગરં, ભન્તે’’તિ. ‘‘તત્થ મનુસ્સેસુ અક્કોસન્તેસુ પુન કત્થ ગમિસ્સામ, આનન્દો’’તિ? ‘‘તતોપિ અઞ્ઞં નગરં, ભન્તે’’તિ. ‘‘તત્થાપિ મનુસ્સેસુ અક્કોસન્તેસુ કુહિં ગમિસ્સામા’’તિ? ‘‘તતોપિ અઞ્ઞં નગરં, ભન્તે’’તિ. ‘‘આનન્દ, એવં કાતું ન વટ્ટતિ. યત્થ અધિકરણં ઉપ્પન્નં, તત્થેવ તસ્મિં વૂપસન્તે અઞ્ઞત્થ ગન્તું વટ્ટતિ. કે પન તે, આનન્દ, અક્કોસન્તી’’તિ? ‘‘ભન્તે, દાસકમ્મકરે ઉપાદાય સબ્બે અક્કોસન્તી’’તિ. ‘‘અહં, આનન્દ, સઙ્ગામં ઓતિણ્ણહત્થિસદિસો, સઙ્ગામં ઓતિણ્ણહત્થિનો હિ ચતૂહિ દિસાહિ આગતે સરે સહિતું ભારો, તથેવ બહૂહિ દુસ્સીલેહિ કથિતકથાનં સહનં નામ મય્હં ભારો’’તિ વત્વા અત્તાનં આરબ્ભ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા નાગવગ્ગે તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

‘‘અહં નાગોવ સઙ્ગામે, ચાપતો પતિતં સરં;

અતિવાક્યં તિતિક્ખિસ્સં, દુસ્સીલો હિ બહુજ્જનો.

‘‘દન્તં ¶ નયન્તિ સમિતિં, દન્તં રાજાભિરૂહતિ;

દન્તો સેટ્ઠો મનુસ્સેસુ, યોતિવાક્યં તિતિક્ખતિ.

‘‘વરમસ્સતરા દન્તા, આજાનીયા ચ સિન્ધવા;

કુઞ્જરા ચ મહાનાગા, અત્તદન્તો તતો વર’’ન્તિ. (ધ. પ. ૩૨૦-૩૨૨);

ધમ્મકથા સમ્પત્તમહાજનસ્સ સાત્થિકા અહોસિ. એવં ધમ્મં દેસેત્વા મા ચિન્તયિ, આનન્દ, એતે સત્તાહમત્તમેવ અક્કોસિસ્સન્તિ, અટ્ઠમે દિવસે તુણ્હી ભવિસ્સન્તિ, બુદ્ધાનઞ્હિ ઉપ્પન્નં અધિકરણં સત્તાહતો ઉત્તરિ ન ગચ્છતિ. માગણ્ડિયા સત્થારં અક્કોસાપેત્વા પલાપેતું અસક્કોન્તી, ‘‘કિં નુ ખો કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘ઇમા એતસ્સ ઉપત્થમ્ભભૂતા, એતાસમ્પિ બ્યસનં કરિસ્સામી’’તિ એકદિવસં રઞ્ઞો સુરાપાનટ્ઠાને ઉપટ્ઠાનં કરોન્તી ચૂળપિતુ સાસનં પહિણિ ‘‘અત્થો મે કિર કુક્કુટેહિ ¶ , અટ્ઠ મતકુક્કુટે, અટ્ઠ સજીવકુક્કુટે ચ ગહેત્વા આગચ્છતુ, આગન્ત્વા ચ સોપાનમત્થકે ઠત્વા આગતભાવં નિવેદેત્વા ‘પવિસતૂ’તિ વુત્તેપિ અપવિસિત્વા પઠમં અટ્ઠ સજીવકુક્કુટે પહિણતુ, ‘પચ્છા ઇતરે’’’તિ. ચૂળાપટ્ઠાકસ્સ ચ ‘‘મમ વચનં કરેય્યાસી’’તિ લઞ્જં અદાસિ. માગણ્ડિયો આગન્ત્વા, રઞ્ઞો નિવેદાપેત્વા, ‘‘પવિસતૂ’’તિ વુત્તે, ‘‘રઞ્ઞો આપાનભૂમિં ન પવિસિસ્સામી’’તિ આહ. ઇતરા ચૂળુપટ્ઠાકં ¶ પહિણિ ¶ – ‘‘ગચ્છ, તાત, મમ ચૂળપિતુ સન્તિક’’ન્તિ. સો ગન્ત્વા તેન દિન્ને અટ્ઠ સજીવકુક્કુટે આનેત્વા, ‘‘દેવ, પુરોહિતેન પણ્ણાકારો પહિતો’’તિ આહ. રાજા ‘‘ભદ્દકો વત નો ઉત્તરિભઙ્ગો ઉપ્પન્નો, કો નુ ખો પચેય્યા’’તિ આહ. માગણ્ડિયા, ‘‘મહારાજ, સામાવતિપ્પમુખા પઞ્ચસતા ઇત્થિયો નિક્કમ્મિકા વિચરન્તિ, તાસં પેસેહિ, તા પચિત્વા આહરિસ્સન્તી’’તિ આહ. રાજા ‘‘ગચ્છ, તાસં દત્વા અઞ્ઞસ્સ કિર હત્થે અદત્વા સયમેવ મારેત્વા પચન્તૂ’’તિ પેસેસિ. ચૂળુપટ્ઠાકો ‘‘સાધુ દેવા’’તિ ગન્ત્વા તથા વત્વા તાહિ ‘‘મયં પાણાતિપાતં ન કરોમા’’તિ પટિક્ખિત્તો આગન્ત્વા તમત્થં રઞ્ઞો આરોચેસિ. માગણ્ડિયા ‘‘દિટ્ઠં તે, મહારાજ, ઇદાનિ તાસં પાણાતિપાતસ્સ કરણં વા અકરણં વા જાનિસ્સસિ, ‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ પચિત્વા પેસેન્તૂ’તિ વદેહિ દેવા’’તિ આહ. રાજા તથા વત્વા પેસેસિ. ઇતરો તે ગહેત્વા ગચ્છન્તો વિય હુત્વા ગન્ત્વા તે કુક્કુટે પુરોહિતસ્સ દત્વા મતકુક્કુટે તાસં સન્તિકં નેત્વા, ‘‘ઇમે કિર કુક્કુટે પચિત્વા સત્થુ સન્તિકં પહિણથા’’તિ આહ. તા, ‘‘સામિ, આહર, ઇદં નામ અમ્હાકં કિચ્ચ’’ન્તિ પચ્ચુગ્ગન્ત્વા ગણ્હિંસુ. સો રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘કિં, તાતા’’તિ પુટ્ઠો, ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ પચિત્વા પેસેથાતિ વુત્તમત્તેયેવ પટિમગ્ગં આગન્ત્વા ગણ્હિંસૂ’’તિ આચિક્ખિ. માગણ્ડિયા ‘‘પસ્સ, મહારાજ, ન તા તુમ્હાદિસાનં કરોન્તિ, બહિદ્ધા પત્થના તાસં અત્થીતિ વુત્તે ન સદ્દહસી’’તિ આહ. રાજા તં સુત્વાપિ અધિવાસેત્વા ¶ તુણ્હીયેવ અહોસિ. માગણ્ડિયા ‘‘કિં નુ ખો કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ.

તદા પન રાજા ‘‘સામાવતિયા વાસુલદત્તાય માગણ્ડિયાય ચા’’તિ તિસ્સન્નમ્પિ એતાસં પાસાદતલે વારેન વારેન સત્તાહં સત્તાહં વીતિનામેતિ ¶ . અથ નં ‘‘સ્વે વા પરસુવે વા સામાવતિયા પાસાદતલં ગમિસ્સતી’’તિ ઞત્વા માગણ્ડિયા ચૂળપિતુ સાસનં પહિણિ – ‘‘અગદેન કિર દાઠા ધોવિત્વા એકં સપ્પં પેસેતૂ’’તિ. સો તથા કત્વા પેસેસિ. રાજા અત્તનો ગમનટ્ઠાનં હત્થિકન્તવીણં આદાયયેવ ગચ્છતિ, તસ્સા પોક્ખરે એકં છિદ્દં અત્થિ. માગણ્ડિયા તેન છિદ્દેન સપ્પં પવેસેત્વા છિદ્દં માલાગુળેન થકેસિ. સપ્પો દ્વીહતીહં અન્તોવીણાયમેવ અહોસિ. માગણ્ડિયા રઞ્ઞો ગમનદિવસે ‘‘અજ્જ કતરિસ્સિત્થિયા પાસાદં ગમિસ્સસિ દેવા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સામાવતિયા’’તિ વુત્તે, ‘‘અજ્જ મયા, મહારાજ, અમનાપો સુપિનો દિટ્ઠો. ન સક્કા તત્થ ગન્તું, દેવા’’તિ? ‘‘ગચ્છામેવા’’તિ. સા યાવ તતિયં વારેત્વા, ‘‘એવં સન્તે અહમ્પિ તુમ્હેહિ સદ્ધિં ગમિસ્સામિ, દેવા’’તિ વત્વા નિવત્તિયમાનાપિ અનિવત્તિત્વા, ‘‘ન જાનામિ, કિં ભવિસ્સતિ દેવા’’તિ રઞ્ઞા સદ્ધિંયેવ અગમાસિ.

રાજા સામાવતિમિસ્સિકાહિ દિન્નાનિ વત્થપુપ્ફગન્ધાભરણાનિ ધારેત્વા સુભોજનં ભુઞ્જિત્વા વીણં ¶ ઉસ્સીસકે ઠપેત્વા સયને નિપજ્જિ. માગણ્ડિયા અપરાપરં વિચરન્તી વિય હુત્વા વીણાછિદ્દતો પુપ્ફગુળં અપનેસિ. સપ્પો દ્વીહતીહં નિરાહારો તેન છિદ્દેન નિક્ખમિત્વા પસ્સસન્તો ફણં કત્વા સયનપિટ્ઠે નિપજ્જિ ¶ . માગણ્ડિયા તં દિસ્વા, ‘‘ધી ધી, દેવ, સપ્પો’’તિ મહાસદ્દં કત્વા રાજાનઞ્ચ તા ચ અક્કોસન્તી, ‘‘અયં અન્ધબાલરાજા અલક્ખિકો મય્હં વચનં ન સુણાતિ, ઇમાપિ નિસ્સિરીકા દુબ્બિનીતા, કિં નામ રઞ્ઞો સન્તિકા ન લભન્તિ, કિં નુ તુમ્હે ઇમસ્મિં મતેયેવ સુખં જીવિસ્સથ, જીવન્તે દુક્ખં જીવથ, ‘અજ્જ મયા પાપસુપિનો દિટ્ઠો, સામાવતિયા પાસાદં ગન્તું ન વટ્ટતી’તિ વારેન્તિયાપિ મે વચનં ન સુણસિ, દેવા’’તિ આહ. રાજા સપ્પં દિસ્વા મરણભયતજ્જિતો ‘‘એવરૂપમ્પિ નામ ઇમા કરિસ્સન્તિ, અહો પાપા, અહં ઇમાસં પાપભાવં આચિક્ખન્તિયાપિ ઇમિસ્સા વચનં ન સદ્દહિં, પઠમં અત્તનો ગબ્ભેસુ છિદ્દાનિ કત્વા નિસિન્ના, પુન મયા પેસિતે કુક્કુટે પટિપહિણિંસુ, અજ્જ સયને સપ્પં વિસ્સજ્જિંસૂ’’તિ કોધેન સમ્પજ્જલિતો વિય અહોસિ.

સામાવતીપિ ¶ પઞ્ચન્નં ઇત્થિસતાનં ઓવાદં અદાસિ – ‘‘અમ્મા, અમ્હાકં અઞ્ઞં પટિસરણં નત્થિ, નરિન્દે ચ દેવિયા ચ અત્તનિ ચ સમમેવ મેત્તચિત્તં પવત્તેથ, મા કસ્સચિ કોપં કરિત્થા’’તિ. રાજા સહસ્સથામં સિઙ્ગધનું આદાય જિયં પોથેત્વા વિસપીતં સરં સન્નય્હિત્વા સામાવતિં ધુરે કત્વા સબ્બા ¶ તા પટિપાટિયા ઠપાપેત્વા સામાવતિયા ઉરે સરં વિસ્સજ્જેસિ. સો તસ્સા મેત્તાનુભાવેન પટિનિવત્તિત્વા આગતમગ્ગાભિમુખોવ હુત્વા રઞ્ઞો હદયં પવિસન્તો વિય અટ્ઠાસિ. રાજા ચિન્તેસિ – ‘‘મયા ખિત્તો સરો સિલમ્પિ વિનિવિજ્ઝિત્વા ગચ્છતિ, આકાસે પટિહનનકટ્ઠાનં નત્થિ, અથ ચ પનેસ નિવત્તિત્વા મમ હદયાભિમુખો જાતો, અયઞ્હિ નામ નિસ્સત્તો નિજ્જીવો સરોપિ એતિસ્સા ગુણં જાનાતિ, અહં મનુસ્સભૂતોપિ ન જાનામી’’તિ, સો ધનું છડ્ડેત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ સામાવતિયા પાદમૂલે ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સમ્મુય્હામિ પમુય્હામિ, સબ્બા મુય્હન્તિ મે દિસા;

સામાવતિ મં તાયસ્સુ, ત્વઞ્ચ મે સરણં ભવા’’તિ.

સા તસ્સ વચનં સુત્વા, ‘‘સાધુ, દેવ, મં સરણં ગચ્છા’’તિ અવત્વા, ‘‘યમહં, મહારાજ, સરણં ગતા, તમેવ ત્વમ્પિ સરણં ગચ્છાહી’’તિ ઇદં વત્વા સામાવતી સમ્માસમ્બુદ્ધસાવિકા –

‘‘મા ¶ મં ત્વં સરણં ગચ્છ, યમહં સરણં ગતા;

એસ બુદ્ધો મહારાજ, એસ બુદ્ધો અનુત્તરો;

સરણં ગચ્છ તં બુદ્ધં, ત્વઞ્ચ મે સરણં ભવા’’તિ. –

આહ ¶ . રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા, ‘‘ઇદાનાહં અતિરેકતરં ભાયામી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘એસ ભિય્યો પમુય્હામિ, સબ્બા મુય્હન્તિ મે દિસા;

સામાવતિ મં તાયસ્સુ, ત્વઞ્ચ મે સરણં ભવા’’તિ.

અથ નં સા પુરિમનયેનેવ પુન પટિક્ખિપિત્વા, ‘‘તેન હિ ત્વઞ્ચ સરણં ગચ્છામિ, સત્થારઞ્ચ સરણં ગચ્છામિ, વરઞ્ચ તે દમ્મી’’તિ વુત્તે, ‘‘વરો ગહિતો હોતુ, મહારાજા’’તિ આહ. સો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા સરણં ગન્ત્વા નિમન્તેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સત્તાહં મહાદાનં દત્વા ¶ સામાવતિં આમન્તેત્વા, ‘‘ઉટ્ઠેહિ, વરં ગણ્હા’’તિ આહ. ‘‘મહારાજ, મય્હં હિરઞ્ઞાદીહિ અત્થો નત્થિ, ઇમં પન મે વરં દેહિ, તથા કરોહિ, યથા સત્થા નિબદ્ધં પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં ઇધાગચ્છતિ, ધમ્મં સુણિસ્સામી’’તિ. રાજા સત્થારં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં નિબદ્ધં ઇધાગચ્છથ, સામાવતિમિસ્સિકા ‘ધમ્મં સુણિસ્સામા’તિ વદન્તી’’તિ આહ. ‘‘મહારાજ, બુદ્ધાનં નામ એકસ્મિં ઠાને નિબદ્ધં ગન્તું ન વટ્ટતિ, મહાજનો સત્થારં આગમનત્થાય પચ્ચાસીસતી’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, એકં ભિક્ખું આણાપેથા’’તિ. સત્થા આનન્દત્થેરં આણાપેસિ. સો તતો પટ્ઠાય પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ આદાય નિબદ્ધં રાજકુલં ગચ્છતિ. તાપિ દેવિયો નિબદ્ધં થેરં સપરિવારં ભોજેન્તિ, ધમ્મં સુણન્તિ. તા એકદિવસં થેરસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા પસીદિત્વા, પઞ્ચહિ ઉત્તરાસઙ્ગસતેહિ ધમ્મપૂજં અકંસુ ¶ . એકેકો ઉત્તરાસઙ્ગો પઞ્ચ સતાનિ પઞ્ચ સતાનિ અગ્ઘતિ.

તા એકવત્થા દિસ્વા રાજા પુચ્છિ – ‘‘કુહિં વો ઉત્તરાસઙ્ગો’’તિ. ‘‘અય્યસ્સ નો દિન્ના’’તિ. ‘‘તેન સબ્બે ગહિતા’’તિ? ‘‘આમ, ગહિતા’’તિ. રાજા થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા તાહિ ઉત્તરાસઙ્ગાનં દિન્નભાવં પુચ્છિત્વા તાહિ દિન્નભાવઞ્ચ થેરેન ગહિતભાવઞ્ચ સુત્વા, ‘‘નનુ, ભન્તે, અતિબહૂનિ વત્થાનિ, એત્તકેહિ કિં કરિસ્સથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અમ્હાકં પહોનકાનિ વત્થાનિ ગણ્હિત્વા સેસાનિ જિણ્ણચીવરિકાનં ભિક્ખૂનં દસ્સામિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘તે અત્તનો જિણ્ણચીવરાનિ કિં કરિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘જિણ્ણતરચીવરિકાનં દસ્સન્તી’’તિ. ‘‘તે ¶ અત્તનો જિણ્ણતરચીવરાનિ કિં કરિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘પચ્ચત્થરણાનિ કરિસ્સન્તી’’તિ. ‘‘પુરાણપચ્ચત્થરણાનિ કિં કરિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘ભૂમત્થરણાનિ કરિસ્સન્તી’’તિ. ‘‘પુરાણભૂમત્થરણાનિ કિં કરિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘પાદપુઞ્છનાનિ કરિસ્સન્તિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘પુરાણપાદપુઞ્છનાનિ કિં કરિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘ખણ્ડાખણ્ડિકં કોટ્ટેત્વા મત્તિકાય મદ્દિત્વા ભિત્તિં લિમ્પિસ્સન્તી’’તિ. ‘‘ભન્તે, એત્તકાનિ કત્વાપિ અય્યાનં દિન્નાનિ ન નસ્સન્તી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. રાજા પસન્નો અપરાનિપિ પઞ્ચ વત્થસતાનિ આહરાપેત્વા થેરસ્સ પાદમૂલે ઠપાપેસિ. થેરો કિર પઞ્ચસતગ્ઘનકાનેવ વત્થાનિ પઞ્ચસતભાગેન ¶ પાદમૂલે ઠપેત્વા દિન્નાનિ પઞ્ચસતક્ખત્તું લભિ, સહસ્સગ્ઘનકાનિ સહસ્સભાગેન પાદમૂલે ઠપેત્વા દિન્નાનિ ¶ સહસ્સક્ખત્તું લભિ, સતસહસ્સગ્ઘનકાનિ સતસહસ્સભાગેન પાદમૂલે ઠપેત્વા દિન્નાનિ સતસહસ્સક્ખત્તું લભિ. એકં દ્વે તીણિ ચત્તારિ પઞ્ચ દસાતિઆદિના નયેન લદ્ધાનં પન ગણના નામ નત્થિ. તથાગતે કિર પરિનિબ્બુતે થેરો સકલજમ્બુદીપં વિચરિત્વા સબ્બવિહારેસુ ભિક્ખૂનં અત્તનો સન્તકાનેવ પત્તચીવરાનિ અદાસિ.

તદા માગણ્ડિયાપિ ‘‘યમહં કરોમિ. તં તથા અહુત્વા અઞ્ઞથાવ હોતિ, ઇદાનિ કિં નુ ખો કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘અત્થેસો ઉપાયો’’તિ રઞ્ઞે ઉય્યાનકીળં ગચ્છન્તે ચૂળપિતુ સાસનં પહિણિ – ‘‘સામાવતિયા પાસાદં ગન્ત્વા, દુસ્સકોટ્ઠાગારાનિ ચ તેલકોટ્ઠાગારાનિ ચ વિવરાપેત્વા, દુસ્સાનિ તેલચાટીસુ તેમેત્વા તેમેત્વા થમ્ભે વેઠેત્વા તા સબ્બાપિ એકતો કત્વા દ્વારં પિદહિત્વા બહિ યન્તકં દત્વા દણ્ડદીપિકાહિ ગેહે અગ્ગિં દદમાનો ઓતરિત્વા ગચ્છતૂ’’તિ. સો પાસાદં અભિરુય્હ કોટ્ઠાગારાનિ ¶ વિવરિત્વા વત્થાનિ તેલચાટીસુ તેમેત્વા તેમેત્વા થમ્ભે વેઠેતું આરભિ. અથ નં સામાવતિપ્પમુખા ઇત્થિયો ‘‘કિં એતં ચૂળપિતા’’તિ વદન્તિયો ઉપસઙ્કમિંસુ. ‘‘અમ્મા, રાજા દળ્હિકમ્મત્થાય ઇમે થમ્ભે તેલપિલોતિકાહિ વેઠાપેતિ, રાજગેહે નામ સુયુત્તં દુયુત્તં દુજ્જાનં, મા મે સન્તિકે હોથ, અમ્મા’’તિ એવં વત્વા તા આગતા ગબ્ભે પવેસેત્વા દ્વારાનિ પિદહિત્વા બહિ યન્તકં દત્વા આદિતો પટ્ઠાય અગ્ગિં દેન્તો ઓતરિ. સામાવતી તાસં ઓવાદં અદાસિ – ‘‘અમ્હાકં અનમતગ્ગે સંસારે વિચરન્તીનં એવમેવ અગ્ગિના ઝાયમાનાનં અત્તભાવાનં પરિચ્છેદો બુદ્ધઞાણેનપિ ન સુકરો, અપ્પમત્તા હોથા’’તિ. તા ગેહે ઝાયન્તે વેદનાપરિગ્ગહકમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તિયો કાચિ દુતિયફલં, કાચિ તતિયફલં પાપુણિંસુ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો સમ્બહુલા ભિક્ખૂ પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસુ, ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, એકમન્તં નિસિન્ના ખો તે ભિક્ખૂ ભગવન્તં એતદવોચું – ‘ઇધ, ભન્તે, રઞ્ઞો ઉતેનસ્સ ઉય્યાનગતસ્સ અન્તેપુરં દડ્ઢં, પઞ્ચ ચ ઇત્થિસતાનિ કાલકતાનિ ¶ સામાવતિપ્પમુખાનિ. તાસં, ભન્તે, ઉપાસિકાનં કા ગતિ, કો અભિસમ્પરાયો’તિ? સન્તેત્થ, ભિક્ખવે, ઉપાસિકાયો સોતાપન્ના ¶ , સન્તિ સકદાગામિયો, સન્તિ અનાગામિયો, સબ્બા તા, ભિક્ખવે ¶ , ઉપાસિકાયો અનિપ્ફલા કાલકતા’’તિ. અથ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘મોહસમ્બન્ધનો લોકો, ભબ્બરૂપોવ દિસ્સતિ;

ઉપધીબન્ધનો બાલો, તમસા પરિવારિતો;

સસ્સતોરિવ ખાયતિ, પસ્સતો નત્થિ કિઞ્ચન’’ન્તિ. (ઉદા. ૭૦);

એવઞ્ચ પન વત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, સત્તા નામ વટ્ટે વિચરન્તા નિચ્ચકાલં અપ્પમત્તા હુત્વા પુઞ્ઞકમ્મમેવ ન કરોન્તિ, પમાદિનો હુત્વા પાપકમ્મમ્પિ કરોન્તિ. તસ્મા વટ્ટે વિચરન્તા સુખમ્પિ દુક્ખમ્પિ અનુભવન્તી’’તિ ધમ્મં દેસેસિ.

રાજા ‘‘સામાવતિયા ગેહં કિર ઝાયતી’’તિ સુત્વા વેગેનાગચ્છન્તોપિ અદડ્ઢે સમ્પાપુણિતું નાસક્ખિ. આગન્ત્વા પન ગેહં નિબ્બાપેન્તો ઉપ્પન્નબલવદોમનસ્સો અમચ્ચગણપરિવુતો નિસીદિત્વા સામાવતિયા ગુણે અનુસ્સરન્તો, ‘‘કસ્સ નુ ખો ઇદં કમ્મ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘માગણ્ડિયાય કારિતં ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા, ‘‘તાસેત્વા પુચ્છિયમાના ન કથેસ્સતિ, સણિકં ઉપાયેન પુચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા અમચ્ચે ¶ આહ – ‘‘અમ્ભો, અહં ઇતો પુબ્બે ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય આસઙ્કિતપરિસઙ્કિતોવ હોમિ, સામાવતી મે નિચ્ચં ઓતારમેવ ગવેસતિ, ઇદાનિ પન મે ચિત્તં નિબ્બુતં ભવિસ્સતિ, સુખેન ચ વસિતું લભિસ્સામી’’તિ, તે ‘‘કેન નુ ખો, દેવ, ઇદં કત’’ન્તિ આહંસુ. ‘‘મયિ સિનેહેન કેનચિ કતં ભવિસ્સતી’’તિ. માગણ્ડિયાપિ સમીપે ઠિતા તં સુત્વા, ‘‘નાઞ્ઞો કોચિ કાતું સક્ખિસ્સતિ, મયા કતં, દેવ, અહં ચૂળપિતરં આણાપેત્વા કારેસિ’’ન્તિ આહ. ‘‘તં ઠપેત્વા અઞ્ઞો મયિ સિનેહો સત્તો નામ નત્થિ, પસન્નોસ્મિ, વરં તે દમ્મિ, અત્તનો ઞાતિગણં પક્કોસાપેહી’’તિ. સા ઞાતકાનં સાસનં પહિણિ – ‘‘રાજા મે પસન્નો વરં દેતિ, સીઘં આગચ્છન્તૂ’’તિ. રાજા આગતાગતાનં મહન્તં સક્કારં કારેસિ. તં દિસ્વા તસ્સા અઞ્ઞાતકાપિ લઞ્જં દત્વા ‘‘મયં માગણ્ડિયાય ઞાતકા’’તિ આગચ્છિંસુ. રાજા તે સબ્બે ગાહાપેત્વા રાજઙ્ગણે નાભિપ્પમાણે આવાટે ખણાપેત્વા તે તત્થ નિસીદાપેત્વા પંસૂહિ પૂરેત્વા ઉપરિ પલાલે વિકિરાપેત્વા અગ્ગિં દાપેસિ. ચમ્મસ્સ દડ્ઢકાલે અયનઙ્ગલેન ¶ કસાપેત્વા ખણ્ડાખણ્ડં હીરાહીરં કારેસિ. માગણ્ડિયાય ¶ સરીરતોપિ તિખિણેન ¶ સત્થેન ઘનઘનટ્ઠાનેસુ મંસં ઉપ્પાટેત્વા તેલકપાલં ઉદ્ધનં આરોપેત્વા પૂવે વિય પચાપેત્વા તમેવ ખાદાપેસિ.

ધમ્મસભાયમ્પિ ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું, ‘‘અનનુચ્છવિકં વત, આવુસો, એવરૂપાય સદ્ધાય પસન્નાય ઉપાસિકાય એવરૂપં મરણ’’ન્તિ. સત્થા આગન્ત્વા, ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ભિક્ખવે, ઇમસ્મિં અત્તભાવે સામાવતિપ્પમુખાનં ઇત્થીનં એતં અયુત્તં સમ્પત્તં. પુબ્બે કતકમ્મસ્સ પન યુત્તમેવ એતાહિ લદ્ધ’’ન્તિ વત્વા, ‘‘કિં, ભન્તે, એતાહિ પુબ્બે કતં, તં આચિક્ખથા’’તિ તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ –

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે રાજગેહે નિબદ્ધં અટ્ઠ પચ્ચેકબુદ્ધા ભુઞ્જન્તિ. પઞ્ચસતા ઇત્થિયો તે ઉપટ્ઠહન્તિ. તેસુ સત્ત પચ્ચેકબુદ્ધા હિમવન્તં ગચ્છન્તિ, એકો નદીતીરે એકં તિણગહનં અત્થિ, તત્થ ઝાનં સમાપજ્જિત્વા નિસીદિ. અથેકદિવસં રાજા પચ્ચેકબુદ્ધેસુ ગતેસુ તા ઇત્થિયો આદાય નદિયં ઉદકકીળં ¶ કીળિતું ગતો. તત્થ તા ઇત્થિયો દિવસભાગં ઉદકે કીળિત્વા ઉત્તરિત્વા સીતપીળિતા અગ્ગિં વિસિબ્બેતુકામા ‘‘અમ્હાકં અગ્ગિકરણટ્ઠાનં ઓલોકેથા’’તિ અપરાપરં વિચરન્તિયો તં તિણગહનં દિસ્વા, ‘‘તિણરાસી’’તિ સઞ્ઞાય તં પરિવારેત્વા ઠિતા અગ્ગિં અદંસુ. તિણેસુ ઝાયિત્વા પતન્તેસુ પચ્ચેકબુદ્ધં દિસ્વા, ‘‘નટ્ઠામ્હા, અમ્હાકં રઞ્ઞો પચ્ચેકબુદ્ધો ઝાયતિ, રાજા ઞત્વા અમ્હે નાસેસ્સતિ, સુદડ્ઢં નં કરિસ્સામા’’તિ સબ્બા તા ઇત્થિયો ઇતો ચિતો ચ દારૂનિ આહરિત્વા તસ્સ ઉપરિ દારુરાસિં કરિંસુ. મહાદારુરાસિ અહોસિ. અથ નં આલિમ્પેત્વા, ‘‘ઇદાનિ ઝાયિસ્સતી’’તિ પક્કમિંસુ. તા પઠમં અસઞ્ચેતનિકા હુત્વા કમ્મુના ન બજ્ઝિંસુ, ઇદાનિ પચ્છા સઞ્ચેતનાય કમ્મુના બજ્ઝિંસુ. પચ્ચેકબુદ્ધં પન અન્તોસમાપત્તિયં સકટસહસ્સેહિ દારૂનિ આહરિત્વા આલિમ્પેન્તાપિ ઉસ્માકારમત્તમ્પિ ગહેતું ન સક્કોન્તિ. તસ્મા સો સત્તમે દિવસે ઉટ્ઠાય યથાસુખં અગમાસિ. તા તસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા બહૂનિ વસ્સસતસહસ્સાનિ નિરયે પચ્ચિત્વા તસ્સેવ કમ્મસ્સ વિપાકાવસેસેન અત્તભાવસતે ઇમિનાવ નિયામેન ગેહે ઝાયમાને ઝાયિંસુ. ઇદં એતાસં પુબ્બકમ્મન્તિ.

એવં ¶ વુત્તે ભિક્ખૂ સત્થારં પટિપુચ્છિંસુ – ‘‘ખુજ્જુત્તરા પન, ભન્તે, કેન કમ્મેન ખુજ્જા જાતા, કેન કમ્મેન મહાપઞ્ઞા, કેન કમ્મેન સોતાપત્તિફલં અધિગતા, કેન કમ્મેન પરેસં પેસનકારિતા ¶ જાતા’’તિ? ભિક્ખવે, તસ્સેવ રઞ્ઞો બારાણસિયં રજ્જં કરણકાલે સ્વેવ ¶ પચ્ચેકબુદ્ધો થોકં ખુજ્જધાતુકો અહોસિ. અથેકા ઉપટ્ઠાયિકા ઇત્થી કમ્બલં પારુપિત્વા સુવણ્ણસરણં ગહેત્વા, ‘‘અમ્હાકં પચ્ચેકબુદ્ધો એવઞ્ચ એવઞ્ચ વિચરતી’’તિ ખુજ્જા હુત્વા તસ્સ વિચરણાકારં દસ્સેસિ. તસ્સ નિસ્સન્દેન ખુજ્જા જાતા. તે પન પચ્ચેકબુદ્ધે પઠમદિવસે રાજગેહે નિસીદાપેત્વા પત્તે ગાહાપેત્વા પાયાસસ્સ પૂરેત્વા દાપેસિ. ઉણ્હપાયાસસ્સ પૂરે પત્તે પચ્ચેકબુદ્ધા પરિવત્તેત્વા પરિવત્તેત્વા ગણ્હન્તિ. સા ઇત્થી તે તથા કરોન્તે દિસ્વા અત્તનો સન્તકાનિ અટ્ઠ દન્તવલયાનિ દત્વા, ‘‘ઇધ ઠપેત્વા ગણ્હથા’’તિ આહ. તેસુ તથા કત્વા તં ઓલોકેત્વા ઠિતેસુ તેસં અધિપ્પાયં ઞત્વા, ‘‘નત્થિ, ભન્તે, અમ્હાકં એતેહિ અત્થો. તુમ્હાકઞ્ઞેવ એતાનિ પરિચ્ચત્તાનિ, ગહેત્વા ગચ્છથા’’તિ આહ. તે ગહેત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમંસુ. અજ્જતનાપિ તાનિ વલયાનિ અરોગાનેવ. સા તસ્સ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન ઇદાનિ તિપિટકધરા મહાપઞ્ઞા જાતા. પચ્ચેકબુદ્ધાનં કતઉપટ્ઠાનસ્સ નિસ્સન્દેન પન સોતાપત્તિફલં પત્તા. ઇદમસ્સા બુદ્ધન્તરે પુબ્બકમ્મં.

કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે પન એકા બારાણસિસેટ્ઠિનો ધીતા વડ્ઢમાનકચ્છાયાય આદાસં ગહેત્વા અત્તાનં અલઙ્કરોન્તી નિસીદિ. અથસ્સા વિસ્સાસિકા એકા ખીણાસવા ¶ ભિક્ખુની તં દટ્ઠું અગમાસિ. ભિક્ખુનિયો હિ ખીણાસવાપિ સાયન્હસમયે ઉપટ્ઠાકકુલાનિ દટ્ઠુકામા હોન્તિ. તસ્મિં પન ખણે સેટ્ઠિધીતાય સન્તિકે કાચિ પેસનકારિકા નત્થિ, સા ‘‘વન્દામિ, અય્યે, એતં તાવ મે પસાધનપેળકં ગહેત્વા દેથા’’તિ આહ. થેરી ચિન્તેસિ – ‘‘સચસ્સા ઇમં ગણ્હિત્વા ન દસ્સામિ, મયિ આઘાતં કત્વા નિરયે નિબ્બત્તિસ્સતિ. સચે પન દસ્સામિ, પરસ્સ પેસનકારિકા હુત્વા નિબ્બત્તિસ્સતિ. નિરયસન્તાપતો ખો પન પરસ્સ પેસનભાવોવ સેય્યો’’તિ. ‘‘સા અનુદયં પટિચ્ચ તં ગહેત્વા તસ્સા અદાસિ. તસ્સ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન પરેસં પેસનકારિકા જાતા’’તિ.

અથ ¶ પુનેકદિવસં ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘સામાવતિપ્પમુખા પઞ્ચસતા ઇત્થિયો ગેહે અગ્ગિના ઝાયિંસુ, માગણ્ડિયાય ઞાતકા ઉપરિ પલાલગ્ગિં દત્વા અયનઙ્ગલેહિ ભિન્ના, માગણ્ડિયા પક્કુથિતતેલે પક્કા, કે નુ ખો એત્થ જીવન્તિ નામ, કે મતા નામા’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા, ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, યે કેચિ પમત્તા, તે વસ્સસતં જીવન્તાપિ મતાયેવ નામ. યે અપ્પમત્તા, તે મતાપિ જીવન્તિયેવ. તસ્મા માગણ્ડિયા જીવન્તીપિ મતાયેવ નામ, સામાવતિપ્પમુખા પઞ્ચસતા ઇત્થિયો મતાપિ જીવન્તિયેવ નામ. ન હિ, ભિક્ખવે, અપ્પમત્તા મરન્તિ નામા’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અપ્પમાદો ¶ ¶ અમતપદં, પમાદો મચ્ચુનો પદં;

અપ્પમત્તા ન મીયન્તિ, યે પમત્તા યથા મતા.

‘‘એવં વિસેસતો ઞત્વા, અપ્પમાદમ્હિ પણ્ડિતા;

અપ્પમાદે પમોદન્તિ, અરિયાનં ગોચરે રતા.

‘‘તે ઝાયિનો સાતતિકા, નિચ્ચં દળ્હપરક્કમા;

ફુસન્તિ ધીરા નિબ્બાનં, યોગક્ખેમં અનુત્તર’’ન્તિ.

તત્થ અપ્પમાદોતિ પદં મહન્તં અત્થં દીપેતિ, મહન્તં અત્થં ગહેત્વા તિટ્ઠતિ. સકલમ્પિ હિ તેપિટકં બુદ્ધવચનં આહરિત્વા કથિયમાનં અપ્પમાદપદમેવ ઓતરતિ. તેન વુત્તં –

‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, યાનિ કાનિચિ જઙ્ગલાનં પાણાનં પદજાતાનિ, સબ્બાનિ તાનિ હત્થિપદે સમોધાનં ગચ્છન્તિ, હત્થિપદં તેસં અગ્ગમક્ખાયતિ યદિદં મહન્તત્તેન. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, યે કેચિ કુસલા ધમ્મા, સબ્બેતે અપ્પમાદમૂલકા અપ્પમાદસમોસરણા, અપ્પમાદો તેસં ધમ્માનં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (સં. નિ. ૫.૧૪૦).

સો પનેસ અત્થતો સતિયા અવિપ્પવાસો નામ. નિચ્ચં ઉપટ્ઠિતાય સતિયા ચેતં નામં. અમતપદન્તિ અમતં વુચ્ચતિ નિબ્બાનં. તઞ્હિ અજાતત્તા નુ જીયતિ ન મીયતિ, તસ્મા અમતન્તિ વુચ્ચતિ. પજ્જન્તિ ઇમિનાતિ પદં, અમતં ¶ પાપુણન્તીતિ અત્થો. અમતસ્સ પદં અમતપદં, અમતસ્સ અધિગમૂપાયોતિ વુત્તં હોતિ, પમાદોતિ પમજ્જનભાવો, મુટ્ઠસ્સતિસઙ્ખાતસ્સ સતિયા વોસગ્ગસ્સેતં નામં. મચ્ચુનોતિ ¶ મરણસ્સ. પદન્તિ ઉપાયો મગ્ગો. પમત્તો હિ જાતિં નાતિવત્તતિ, જાતો જીયતિ ચેવ મીયતિ ચાતિ પમાદો મચ્ચુનો પદં નામ હોતિ, મરણં ઉપેતિ. અપ્પમત્તા ન મીયન્તીતિ સતિયા સમન્નાગતા હિ અપ્પમત્તા ન મરન્તિ. અજરા અમરા હોન્તીતિ ન સલ્લક્ખેતબ્બં. ન હિ કોચિ સત્તો અજરો અમરો નામ અત્થિ, પમત્તસ્સ પન વટ્ટં નામ અપરિચ્છિન્નં, અપ્પમત્તસ્સ પરિચ્છિન્નં. તસ્મા પમત્તા જાતિઆદીહિ અપરિમુત્તત્તા જીવન્તાપિ મતાયેવ નામ. અપ્પમત્તા પન અપ્પમાદલક્ખણં વડ્ઢેત્વા ખિપ્પં મગ્ગફલાનિ સચ્છિકત્વા દુતિયતતિયઅત્તભાવેસુ ન નિબ્બત્તન્તિ. તસ્મા તે જીવન્તાપિ મતાપિ ન મીયન્તિયેવ નામ. યે પમત્તા યથા મતાતિ યે પન સત્તા પમત્તા, તે પમાદમરણેન મતત્તા, યથા હિ જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદેન મતા દારુક્ખન્ધસદિસા અપગતવિઞ્ઞાણા ¶ , તથેવ હોન્તિ. તેસમ્પિ હિ મતાનં વિય ગહટ્ઠાનં તાવ ‘‘દાનં દસ્સામ, સીલં રક્ખિસ્સામ, ઉપોસથકમ્મં કરિસ્સામા’’તિ એકચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પજ્જતિ, પબ્બજિતાનમ્પિ ‘‘આચરિયુપજ્ઝાયવત્તાદીનિ પૂરેસ્સામ, ધુતઙ્ગાનિ સમાદિયિસ્સામ, ભાવનં વડ્ઢેસ્સામા’’તિ ન ઉપ્પજ્જતીતિ મતેન તે કિં નાનાકરણાવ હોન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘યે પમત્તા યથા મતા’’તિ.

એવં વિસેસતો ઞત્વાતિ પમત્તસ્સ વટ્ટતો નિસ્સરણં નત્થિ, અપ્પમત્તસ્સ અત્થીતિ એવં ¶ વિસેસતોવ જાનિત્વા. કે પનેતં વિસેસં જાનન્તીતિ? અપ્પમાદમ્હિ પણ્ડિતાતિ યે પણ્ડિતા મેધાવિનો સપ્પઞ્ઞા અત્તનો અપ્પમાદે ઠત્વા અપ્પમાદં વડ્ઢેન્તિ, તે એવં વિસેસકારણં જાનન્તિ. અપ્પમાદે પમોદન્તીતિ તે એવં ઞત્વા તસ્મિં અત્તનો અપ્પમાદે પમોદન્તિ, પહંસિતમુખા તુટ્ઠપહટ્ઠા હોન્તિ. અરિયાનં ગોચરે રતાતિ તે એવં અપ્પમાદે પમોદન્તા તં અપ્પમાદં વડ્ઢેત્વા અરિયાનં બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકાનં ગોચરસઙ્ખાતે ચતુસતિપટ્ઠાનાદિભેદે સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મે નવવિધલોકુત્તરધમ્મે ચ રતા નિરતા, અભિરતા હોન્તીતિ અત્થો.

તે ¶ ઝાયિનોતિ તે અપ્પમત્તા પણ્ડિતા અટ્ઠસમાપત્તિસઙ્ખાતેન આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનેન વિપસ્સનામગ્ગફલસઙ્ખાતેન લક્ખણૂપનિજ્ઝાનેન ચાતિ દુવિધેનપિ ઝાનેન ઝાયિનો. સાતતિકાતિ અભિનિક્ખમનકાલતો પટ્ઠાય યાવ અરહત્તમગ્ગા સતતં પવત્તકાયિકચેતસિકવીરિયા. નિચ્ચં દળ્હપરક્કમાતિ યં તં પુરિસથામેન પુરિસવીરિયેન પુરિસપરક્કમેન પત્તબ્બં, ન તં અપાપુણિત્વા વીરિયસ્સ સણ્ઠાનં ભવિસ્સતીતિ એવરૂપેન વીરિયેન અન્તરા અનોસક્કિત્વા નિચ્ચપ્પવત્તેન દળ્હપરક્કમેન સમન્નાગતા. ફુસન્તીતિ એત્થ દ્વે ફુસના ઞાણફુસના ચ, વિપાકફુસના ચ. તત્થ ચત્તારો મગ્ગા ઞાણફુસના નામ, ચત્તારિ ફલાનિ વિપાકફુસના નામ. તેસુ ઇધ વિપાકફુસના અધિપ્પેતા. અરિયફલેન નિબ્બાનં સચ્છિકરોન્તો ¶ ધીરા પણ્ડિતા તાય વિપાકફુસનાય ફુસન્તિ, નિબ્બાનં સચ્છિકરોન્તિ. યોગક્ખેમં અનુત્તરન્તિ યે ચત્તારો યોગા મહાજનં વટ્ટે ઓસીદાપેન્તિ, તેહિ ખેમં નિબ્ભયં સબ્બેહિ લોકિયલોકુત્તરધમ્મેહિ સેટ્ઠત્તા અનુત્તરન્તિ.

દેસનાપરિયોસાને બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા જાતાતિ.

ઉટ્ઠાનવતોતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો કુમ્ભઘોસકં આરબ્ભ કથેસિ. રાજગહનગરસ્મિઞ્હિ રાજગહસેટ્ઠિનો ગેહે અહિવાતરોગો ઉપ્પજ્જિ, તસ્મિં ઉપ્પન્ને મક્ખિકા આદિં કત્વા યાવ ગાવા પઠમં તિરચ્છાનગતા મરન્તિ, તતો દાસકમ્મકરો, સબ્બપચ્છા ગેહસામિકા, તસ્મા સો રોગો સબ્બપચ્છા સેટ્ઠિઞ્ચ જાયઞ્ચ ગણ્હિ. તે રોગેન ફુટ્ઠા પુત્તં સન્તિકે ઠિતં ઓલોકેત્વા અસ્સુપુણ્ણેહિ નેત્તેહિ તં આહંસુ – ‘‘તાત, ઇમસ્મિં કિર રોગે ઉપ્પન્ને ભિત્તિં ભિન્દિત્વા પલાયન્તાવ જીવિતં લભન્તિ, ત્વં અમ્હે અનોલોકેત્વા પલાયિત્વા જીવન્તો પુનાગન્ત્વા અમ્હાકં અસુકટ્ઠાને નામ ચત્તાલીસ ધનકોટિયો ¶ નિદહિત્વા ઠપિતા, તા ઉદ્ધરિત્વા જીવિકં કપ્પેય્યાસી’’તિ. સો ¶ તેસં વચનં સુત્વા રુદમાનો માતાપિતરો વન્દિત્વા મરણભયભીતો ભિત્તિં ભિન્દિત્વા પલાયિત્વા પબ્બતગહનં ગન્ત્વા દ્વાદસ વસ્સાનિ તત્થ વસિત્વા માતાપિતુવસનટ્ઠાનં પચ્ચાગઞ્છિ.

અથ નં દહરકાલે ગન્ત્વા પરૂળ્હકેસમસ્સુકાલે આગતત્તા ન કોચિ સઞ્જાનિ. સો માતાપિતૂહિ દિન્નસઞ્ઞાવસેન ધનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ધનસ્સ અરોગભાવં ઞત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘મં ન કોચિ સઞ્જાનાતિ, સચાહં ધનં ઉદ્ધરિત્વા વલઞ્જિસ્સામિ, ‘એકેન દુગ્ગતેન નિધિ ઉદ્ધટો’તિ મં ગહેત્વા વિહેઠેય્યું, યંનૂનાહં ભતિં કત્વા જીવેય્ય’’ન્તિ. અથેકં પિલોતિકં નિવાસેત્વા, ‘‘અત્થિ કોચિ ભતકેન અત્થિકો’’તિ પુચ્છન્તો ભતકવીથિં પાપુણિ. અથ નં ભતકા દિસ્વા, ‘‘સચે અમ્હાકં એકં કમ્મં કરિસ્સસિ, ભત્તવેતનં તે દસ્સામા’’તિ આહંસુ. ‘‘કિં કમ્મં નામા’’તિ? ‘‘પબોધનચોદનકમ્મં. સચે ઉસ્સહસિ, પાતોવ ઉટ્ઠાય ‘તાતા, ઉટ્ઠહથ, સકટાનિ સન્નય્હથ, ગોણે યોજેથ, હત્થિઅસ્સાનં તિણત્થાય ગમનવેલા; અમ્મા, તુમ્હેપિ ઉટ્ઠહથ, યાગું પચથ, ભત્તં પચથા’તિ વિચરિત્વા આરોચેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. અથસ્સ વસનત્થાય એકં ઘરં અદંસુ. સો દેવસિકં તં કમ્મં અકાસિ.

અથસ્સ એકદિવસં રાજા બિમ્બિસારો સદ્દમસ્સોસિ. સો પન સબ્બરવઞ્ઞૂ અહોસિ. તસ્મા ‘‘મહાધનસ્સ પુરિસસ્સેસ સદ્દો’’તિ આહ. અથસ્સ સન્તિકે ઠિતા એકા પરિચારિકા ‘‘રાજા યં વા ¶ તં વા ન કથેસ્સતિ, ઇદં મયા ઞાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘ગચ્છ, તાત, એતં જાનાહી’’તિ એકં પુરિસં પહિણિ. સો વેગેન ગન્ત્વા તં દિસ્વા આગન્ત્વા, ‘‘એકો ભતકાનં ભતિકારકો કપણમનુસ્સો એસો’’તિ આરોચેસિ. રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા તુણ્હી હુત્વા દુતિયદિવસેપિ તતિયદિવસેપિ તં તસ્સ સદ્દં સુત્વા તથેવ આહ. સાપિ પરિચારિકા ¶ તથેવ ચિન્તેત્વા પુનપ્પુનં પેસેત્વા, ‘‘કપણમનુસ્સો એસો’’તિ વુત્તે ચિન્તેસિ – ‘‘રાજા ‘કપણમનુસ્સો એસો’તિ વચનં સુત્વાપિ ન સદ્દહતિ, પુનપ્પુનં ‘મહાધનસ્સ પુરિસસ્સેસ સદ્દો’તિ વદતિ, ભવિતબ્બમેત્થ કારણેન, યથાસભાવતો એતં ઞાતું વટ્ટતી’’તિ. સા રાજાનં આહ, ‘‘દેવ ¶ , અહં સહસ્સં લભમાના ધીતરં આદાય ગન્ત્વા એતં ધનં રાજકુલં પવેસેસ્સામી’’તિ. રાજા તસ્સા સહસ્સં દાપેસિ.

સા તં ગહેત્વા ધીતરં એકં મલિનધાતુકં વત્થં નિવાસાપેત્વા તાય સદ્ધિં રાજગેહતો નિક્ખમિત્વા મગ્ગપટિપન્ના વિય ભતકવીથિં ગન્ત્વા એકં ઘરં પવિસિત્વા, ‘‘અમ્મ, મયં મગ્ગપટિપન્ના, એકાહદ્વીહં ઇધ વિસ્સમિત્વા ગમિસ્સામા’’તિ આહ. ‘‘અમ્મ, બહૂનિ ઘરમાનુસકાનિ, ન સક્કા ઇધ વસિતું, એતં કુમ્ભઘોસકસ્સ ગેહં તુચ્છં, તત્થ ગચ્છથા’’તિ. સા તત્થ ગન્ત્વા, ‘‘સામિ, મયં મગ્ગપટિપન્નકા, એકાહદ્વીહં ઇધ વસિસ્સામા’’તિ વત્વા તેન પુનપ્પુનં પટિક્ખિત્તાપિ, ‘‘સામિ, અજ્જેકદિવસમત્તં વસિત્વા પાતોવ ગમિસ્સામા’’તિ નિક્ખમિતું ન ઇચ્છિ. સા તત્થેવ વસિત્વા પુનદિવસે તસ્સ અરઞ્ઞગમનવેલાય, ‘‘સામિ, તવ નિવાપં દત્વા યાહિ ¶ , આહારં તે પચિસ્સામી’’તિ વત્વા, ‘‘અલં, અમ્મ, અહમેવ પચિત્વા ભુઞ્જિસ્સામી’’તિ વુત્તે પુનપ્પુનં નિબન્ધિત્વા તેન દિન્ને ગહિતમત્તકેયેવ કત્વા અન્તરાપણતો ભાજનાનિ ચેવ પરિસુદ્ધતણ્ડુલાદીનિ ચ આહરાપેત્વા રાજકુલે પચનનિયામેન સુપરિસુદ્ધં ઓદનં, સાધુરસાનિ ચ દ્વે તીણિ સૂપબ્યઞ્જનાનિ પચિત્વા તસ્સ અરઞ્ઞતો આગતસ્સ અદાસિ. અથ નં ભુઞ્જિત્વા મુદુચિત્તતં આપન્નં ઞત્વા, ‘‘સામિ, કિલન્તમ્હ, એકાહદ્વીહં ઇધેવ હોમા’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ.

અથસ્સ સાયમ્પિ પુનદિવસેપિ મધુરભત્તં પચિત્વા અદાસિ. અથ મુદુચિત્તતં તસ્સ ઞત્વા ‘‘સામિ, કતિપાહં ઇધેવ વસિસ્સામા’’તિ. તત્થ વસમાના તિખિણેન સત્થેન તસ્સ મઞ્ચવાણં હેટ્ઠાઅટનિયં તહં તહં છિન્દિ. મઞ્ચો તસ્મિં આગન્ત્વા નિસિન્નમત્તેયેવ હેટ્ઠા ઓલમ્બિ. સો ‘‘કસ્મા અયં મઞ્ચો એવં છિજ્જિત્વા ગતો’’તિ આહ. ‘‘સામિ, દહરદારકે વારેતું ન સક્કોમિ, એત્થેવ સન્નિપતન્તી’’તિ. ‘‘અમ્મ, ઇદં મે દુક્ખં તુમ્હે નિસ્સાય જાતં. અહઞ્હિ પુબ્બે કત્થચિ ગચ્છન્તો દ્વારં પિદહિત્વા ગચ્છામી’’તિ. ‘‘કિં કરોમિ, તાત, વારેતું ન સક્કોમી’’તિ. સા ઇમિનાવ નિયામેન દ્વે તયો દિવસે છિન્દિત્વા તેન ઉજ્ઝાયિત્વા ખીયિત્વા વુચ્ચમાનાપિ તથેવ વત્વા પુન એકં દ્વે રજ્જુકે ઠપેત્વા સેસે છિન્દિ. તં દિવસં ¶ તસ્મિં નિસિન્નમત્તેયેવ સબ્બં વાણં ભૂમિયં પતિ, સીસં જણ્ણુકેહિ સદ્ધિં એકતો અહોસિ, સો ઉટ્ઠાય, ‘‘કિં કરોમિ, ઇદાનિ કુહિં ગમિસ્સામિ ¶ , નિપજ્જનમઞ્ચસ્સપિ તુમ્હેહિ અસામિકો ¶ વિય કતોમ્હી’’તિ આહ. ‘‘તાત, કિં કરોમિ, પટિવિસ્સકદારકે વારેતું ન સક્કોમિ, હોતુ, મા ચિન્તયિ, ઇમાય નામ વેલાય કુહિં ગમિસ્સસી’’તિ ધીતરં આમન્તેત્વા, ‘‘અમ્મ, તવ ભાતિકસ્સ નિપજ્જનોકાસં કરોહી’’તિ આહ. સા એકપસ્સે સયિત્વા ‘‘ઇધાગચ્છ, સામી’’તિ આહ. ઇતરોપિ નં ‘‘ગચ્છ, તાત, ભગિનિયા સદ્ધિં નિપજ્જા’’તિ વદેસિ. સો તાય સદ્ધિં એકમઞ્ચે નિપજ્જિત્વા તં દિવસઞ્ઞેવ સન્થવં અકાસિ, કુમારિકા પરોદિ. અથ નં માતા પુચ્છિ – ‘‘કિં, અમ્મ, રોદસી’’તિ? ‘‘અમ્મ, ઇદં નામ જાત’’ન્તિ. ‘‘હોતુ, અમ્મ, કિં સક્કા કાતું, તયાપિ એકં ભત્તારં ઇમિનાપેકં પાદપરિચારિકં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ તં જામાતરં અકાસિ. તે સમગ્ગવાસં વસિંસુ.

સા કતિપાહચ્ચયેન રઞ્ઞો સાસનં પેસેસિ – ‘‘ભતકવીથિયં છણં કરોન્તુ. યસ્સ પન ઘરે છણો ન કરીયતિ, તસ્સ એત્તકો નામ દણ્ડોતિ ઘોસનં કારેતૂ’’તિ. રાજા તથા કારેસિ. અથ નં સસ્સુ આહ – ‘‘તાત, ભતકવીથિયં રાજાણાય છણો કત્તબ્બો જાતો, કિં કરોમા’’તિ? ‘‘અમ્મ, અહં ભતિં કરોન્તોપિ જીવિતું ન સક્કોમિ, કિં કરિસ્સામી’’તિ? ‘‘તાત, ઘરાવાસં વસન્તા નામ ઇણમ્પિ ગણ્હન્તિ, રઞ્ઞો ¶ આણા અકાતું ન લબ્ભા. ઇણતો નામ યેન કેનચિ ઉપાયેન મુચ્ચિતું સક્કા, ગચ્છ, કુતોચિ એકં વા દ્વે વા કહાપણે આહરા’’તિ આહ. સો ઉજ્ઝાયન્તો ખીયન્તો ગન્ત્વા ચત્તાલીસકોટિધનટ્ઠાનતો એકમેવ કહાપણં આહરિ. સા તં કહાપણં રઞ્ઞો પેસેત્વા અત્તનો કહાપણેન છણં કત્વા પુન કતિપાહચ્ચયેન તથેવ સાસનં પહિણિ. પુન રાજા તથેવ ‘‘છણં કરોન્તુ, અકરોન્તાનં એત્તકો દણ્ડો’’તિ આણાપેસિ. પુનપિ સો તાય તથેવ વત્વા નિપ્પીળિયમાનો ગન્ત્વા તયો કહાપણે આહરિ. સા તેપિ કહાપણે રઞ્ઞો પેસેત્વા પુન કતિપાહચ્ચયેન તથેવ સાસનં પહિણિ – ‘‘ઇદાનિ પુરિસે પેસેત્વા ઇમં પક્કોસાપેતૂ’’તિ. રાજા પેસેસિ. પુરિસા ગન્ત્વા, ‘‘કુમ્ભઘોસકો નામ કતરો’’તિ પુચ્છિત્વા પરિયેસન્તા તં દિસ્વા ‘‘એહિ, ભો રાજા, તં પક્કોસતી’’તિ આહંસુ. સો ભીતો ‘‘ન મં રાજા જાનાતી’’તિઆદીનિ વત્વા ગન્તું ન ઇચ્છિ. અથ નં બલક્કારેન હત્થાદીસુ ગહેત્વા ¶ આકડ્ઢિંસુ. સા ઇત્થી તે દિસ્વા, ‘‘અરે, દુબ્બિનીતા, તુમ્હે મમ જામાતરં હત્થાદીસુ ગહેતું અનનુચ્છવિકા’’તિ તજ્જેત્વા, ‘‘એહિ, તાત, મા ભાયિ, રાજાનં દિસ્વા તવ હત્થાદિગાહકાનં હત્થેયેવ છિન્દાપેસ્સામી’’તિ ધીતરં આદાય પુરતો હુત્વા રાજગેહં પત્વા વેસં પરિવત્તેત્વા સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. ઇતરમ્પિ પરિકડ્ઢિત્વા આનયિંસુયેવ.

અથ નં વન્દિત્વા ઠિતં રાજા આહ – ‘‘ત્વં કુમ્ભઘોસકો નામા’’તિ? ‘‘આમ, દેવા’’તિ ¶ . ‘‘કિં કારણા મહાધનં વઞ્ચેત્વા ખાદસી’’તિ ¶ ? ‘‘કુતો મે, દેવ, ધનં ભતિં કત્વા જીવન્તસ્સા’’તિ? ‘‘મા એવં કરિ, કિં અમ્હે વઞ્ચેસી’’તિ? ‘‘ન વઞ્ચેમિ, દેવ, નત્થિ મે ધન’’ન્તિ. અથસ્સ રાજા તે કહાપણે દસ્સેત્વા, ‘‘ઇમે કસ્સ કહાપણા’’તિ આહ. સો સઞ્જાનિત્વા, ‘‘અહો બાલોમ્હિ, કથં નુ ખો ઇમે રઞ્ઞો હત્થં પત્તા’’તિ ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો તા દ્વેપિ પટિમણ્ડિતપસાધના ગબ્ભદ્વારમૂલે ઠિતા દિસ્વા, ‘‘ભારિયં વતિદં કમ્મં, ઇમાહિ રઞ્ઞા પયોજિતાહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેસિ. અથ નં રાજા ‘‘વદેહિ, ભો, કસ્મા એવં કરોસી’’તિ આહ. ‘‘નિસ્સયો મે નત્થિ, દેવા’’તિ. ‘‘માદિસો નિસ્સયો ભવિતું ન વટ્ટતી’’તિ. ‘‘કલ્યાણં, દેવ, સચે મે દેવો અવસ્સયો હોતી’’તિ. ‘‘હોમિ, ભો, કિત્તકં તે ધન’’ન્તિ? ‘‘ચત્તાલીસકોટિયો, દેવા’’તિ. ‘‘કિં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘સકટાનિ દેવા’’તિ? રાજા અનેકસતાનિ સકટાનિ યોજાપેત્વા પહિણિત્વા તં ધનં આહરાપેત્વા રાજઙ્ગણે રાસિં કારાપેત્વા રાજગહવાસિનો સન્નિપાતાપેત્વા, ‘‘અત્થિ કસ્સચિ ઇમસ્મિં નગરે ‘‘એત્તકં ધન’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘નત્થિ, દેવા’’તિ. ‘‘કિં પનસ્સ કાતું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘સક્કારં, દેવા’’તિ વુત્તે મહન્તેન સક્કારેન તં સેટ્ઠિટ્ઠાને ઠપેત્વા ધીતરં તસ્સેવ દત્વા તેન સદ્ધિં સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા ‘‘ભન્તે, પસ્સથિમં પુરિસં, એવરૂપો ધિતિમા નામ નત્થિ, ચત્તાલીસકોટિવિભવો હોન્તોપિ ઉપ્પિલાવિતાકારં વા અસ્મિમાનમત્તં વા ન કરોતિ, કપણો વિય પિલોતિકં ¶ નિવાસેત્વા ભતકવીથિયં ભતિં કત્વા જીવન્તો મયા ઇમિના નામ ઉપાયેન ઞાતો. જાનિત્વા ચ પન પક્કોસાપેત્વા સધનભાવં સમ્પટિચ્છાપેત્વા તં ધનં આહરાપેત્વા ¶ સેટ્ઠિટ્ઠાને ઠપિતો, ધીતા ચસ્સ મયા દિન્ના. ભન્તે, મયા ચ એવરૂપો ધિતિમા ન દિટ્ઠપુબ્બો’’તિ આહ.

તં સુત્વા સત્થા ‘‘એવં જીવન્તસ્સ જીવિકં ધમ્મિકજીવિકં નામ, મહારાજ, ચોરિકાદિકમ્મં પન ઇધલોકે ચેવ પીળેતિ હિંસેતિ, પરલોકે ચ, તતોનિદાનં સુખં નામ નત્થિ. પુરિસસ્સ હિ ધનપારિજુઞ્ઞકાલે કસિં વા ભતિં વા કત્વા જીવિકમેવ ધમ્મિકજીવિકં નામ. એવરૂપસ્સ હિ વીરિયસમ્પન્નસ્સ સતિસમ્પન્નસ્સ કાયવાચાહિ પરિસુદ્ધકમ્મસ્સ પઞ્ઞાય નિસમ્મકારિનો કાયાદીહિ સઞ્ઞતસ્સ ધમ્મજીવિકં જીવન્તસ્સ સતિઅવિપ્પવાસે ઠિતસ્સ ઇસ્સરિયં વડ્ઢતિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

અપ્પમત્તસ્સ યસોભિવડ્ઢતી’’તિ.

તત્થ ઉટ્ઠાનવતોતિ ઉટ્ઠાનવીરિયવન્તસ્સ. સતિમતોતિ સતિસમ્પન્નસ્સ. સુચિકમ્મસ્સાતિ નિદ્દોસેહિ નિરપરાધેહિ કાયકમ્માદીહિ સમન્નાગતસ્સ. નિસમ્મકારિનોતિ એવઞ્ચે ભવિસ્સતિ, એવં કરિસ્સામીતિ વા, ઇમસ્મિં કમ્મે એવં કતે ઇદં નામ ભવિસ્સતીતિ વા એવં નિદાનં સલ્લક્ખેત્વા રોગતિકિચ્છનં ¶ વિય સબ્બકમ્માનિ નિસામેત્વા ઉપધારેત્વા કરોન્તસ્સ. સઞ્ઞતસ્સાતિ કાયાદીહિ સઞ્ઞતસ્સ નિચ્છિદ્દસ્સ. ધમ્મજીવિનોતિ અગારિકસ્સ તુલાકૂટાદીનિ વજ્જેત્વા કસિગોરક્ખાદીહિ, અનગારિકસ્સ વેજ્જકમ્મદૂતકમ્માદીનિ વજ્જેત્વા ધમ્મેન સમેન ભિક્ખાચરિયાય જીવિકં કપ્પેન્તસ્સ. અપ્પમત્તસ્સાતિ અવિપ્પવુત્થસતિનો. યસોભિવડ્ઢતીતિ ઇસ્સરિયભોગસમ્પન્નસઙ્ખાતો ચેવ કિત્તિવણ્ણભણનસઙ્ખાતો ચ યસો અભિવડ્ઢતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને કુમ્ભઘોસકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ. એવં મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના જાતાતિ.

કુમ્ભઘોસકસેટ્ઠિવત્થુ દુતિયં.

ઉટ્ઠાનેનપ્પમાદેનાતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો ચૂળપન્થકત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

રાજગહે કિર ધનસેટ્ઠિકુલસ્સ ધીતા વયપ્પત્તકાલે માતાપિતૂહિ સત્તભૂમિકસ્સ પાસાદસ્સ ઉપરિમતલે અતિવિય રક્ખિયમાના યોબ્બનમદમત્તતાય પુરિસલોલા હુત્વા અત્તનો ¶ દાસેનેવ સદ્ધિં સન્થવં કત્વા, ‘‘અઞ્ઞેપિ મે ઇદં કમ્મં જાનેય્યુ’’ન્તિ ભીતા એવમાહ – ‘‘અમ્હેહિ ઇમસ્મિં ઠાને ન સક્કા વસિતું. સચે મે માતાપિતરો ઇમં દોસં જાનિસ્સન્તિ, ખણ્ડાખણ્ડિકં મં કરિસ્સન્તિ. વિદેસં ગન્ત્વા વસિસ્સામા’’તિ. તે હત્થસારં ગહેત્વા અગ્ગદ્વારેન નિક્ખમિત્વા, ‘‘યત્થ વા તત્થ વા અઞ્ઞેહિ અજાનનટ્ઠાનં ગન્ત્વા વસિસ્સામા’’તિ ઉભોપિ અગમંસુ. તેસં એકસ્મિં ઠાને વસન્તાનં સંવાસમન્વાય તસ્સા કુચ્છિસ્મિં ગબ્ભો પતિટ્ઠાસિ. સા ગબ્ભપરિપાકં આગમ્મ તેન સદ્ધિં મન્તેસિ, ‘‘ગબ્ભો મે પરિપાકં ગતો, ઞાતિબન્ધુવિરહિતે ¶ ઠાને ગબ્ભવુટ્ઠાનં નામ ઉભિન્નમ્પિ અમ્હાકં દુક્ખાવહં, કુલગેહમેવ ગચ્છામા’’તિ. સો ‘‘સચાહં તત્થ ગમિસ્સામિ, જીવિતં મે નત્થી’’તિ ભયેન ‘‘અજ્જ ગચ્છામ, સ્વે ગચ્છામા’’તિ દિવસે અતિક્કામેસિ. સા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં બાલો અત્તનો દોસમહન્તતાય ગન્તું ન ઉસ્સહતિ, માતાપિતરો નામ એકન્તહિતાવ, અયં ગચ્છતુ વા, મા વા, અહં ગમિસ્સામી’’તિ. સા તસ્મિં ગેહા નિક્ખન્તે ગેહપરિક્ખારં પટિસામેત્વા અત્તનો કુલઘરં ગતભાવં અનન્તરગેહવાસીનં આરોચેત્વા મગ્ગં પટિપજ્જિ.

સોપિ ઘરં આગન્ત્વા તં અદિસ્વા પટિવિસ્સકે પુચ્છિત્વા, ‘‘સા કુલઘરં ગતા’’તિ સુત્વા વેગેન અનુબન્ધિત્વા અન્તરામગ્ગે સમ્પાપુણિ. તસ્સાપિ તત્થેવ ગબ્ભવુટ્ઠાનં અહોસિ. સો ‘‘કિં ઇદં, ભદ્દે’’તિ ¶ પુચ્છિ. ‘‘સામિ, મે એકો પુત્તો જાતો’’તિ. ‘‘ઇદાનિ કિં કરિસ્સામા’’તિ? ‘‘યસ્સત્થાય મયં કુલઘરં ગચ્છેય્યામ, તં કમ્મં અન્તરામગ્ગેવ નિપ્ફન્નં, તત્થ ગન્ત્વા કિં કરિસ્સામ, નિવત્તિસ્સામા’’તિ દ્વેપિ એકચિત્તા હુત્વા નિવત્તિંસુ. તસ્સ ચ દારકસ્સ પન્થે જાતત્તા પન્થકોતિ નામં કરિંસુ. તસ્સા નચિરસ્સેવ અપરોપિ ગબ્ભો પતિટ્ઠહિ. સબ્બં ¶ પુરિમનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં. તસ્સપિ દારકસ્સ પન્થે જાતત્તા પઠમજાતસ્સ મહાપન્થકોતિ નામં કત્વા ઇતરસ્સ ચૂળપન્થકોતિ નામં કરિંસુ. તે દ્વેપિ દારકે ગહેત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ ગતા. તેસં તત્થ વસન્તાનં મહાપન્થકદારકો અઞ્ઞે દારકે ‘‘ચૂળપિતા મહાપિતાતિ, અય્યકો અય્યિકા’’તિ ચ વદન્તે સુત્વા માતરં પુચ્છિ – ‘‘અમ્મ, અઞ્ઞે દારકા ‘અય્યકો અય્યિકા’તિપિ, ‘મહાપિતા ચૂળપિતા’તિપિ વદન્તિ, કચ્ચિ અમ્હાકઞ્ઞેવ ઞાતકા નત્થી’’તિ? ‘‘આમ, તાત, અમ્હાકં એત્થ ઞાતકા નત્થિ. રાજગહનગરે પન વો ધનસેટ્ઠિ નામ અય્યકો, તત્થ અમ્હાકં બહૂ ઞાતકા’’તિ. ‘‘કસ્મા તત્થ ન ગચ્છથ, અમ્મા’’તિ? સા અત્તનો અગમનકારણં પુત્તસ્સ અકથેત્વા પુત્તેસુ પુનપ્પુનં કથેન્તેસુ સામિકં આહ – ‘‘ઇમે દારકા ¶ મં અતિવિય કિલમેન્તિ, કિં નો માતાપિતરો દિસ્વા મંસં ખાદિસ્સન્તિ, એહિ, દારકાનં અય્યકકુલં દસ્સેસ્સામા’’તિ? ‘‘અહં સમ્મુખા ભવિતું ન સક્ખિસ્સામિ, તે પન નયિસ્સામી’’તિ. ‘‘સાધુ યેન કેનચિ ઉપાયેન દારકાનં અય્યકકુલમેવ દટ્ઠું વટ્ટતી’’તિ. દ્વેપિ જના દારકે આદાય અનુપુબ્બેન રાજગહં પત્વા નગરદ્વારે એકિસ્સા સાલાય પવિસિત્વા દારકમાતા દ્વે દારકે ગહેત્વા અત્તનો આગતભાવં માતાપિતૂનં આરોચાપેસિ. તે તં સાસનં સુત્વા, ‘‘સંસારે વિચરન્તાનં ન પુત્તો ન ધીતા ભૂતપુબ્બા નામ નત્થિ, તે અમ્હાકં મહાપરાધિકા, ન સક્કા તેહિ અમ્હાકં ચક્ખુપથે ઠાતું, એત્તકં નામ ધનં ગહેત્વા દ્વેપિ જના ફાસુકટ્ઠાનં ગન્ત્વા જીવન્તુ, દારકે પન ઇધ પેસેન્તૂ’’તિ ધનં દત્વા દૂતં પાહેસું.

તેહિ ¶ પેસિતં ધનં ગહેત્વા દારકે આગતદૂતાનઞ્ઞેવ હત્થે દત્વા પહિણિંસુ. દારકા અય્યકકુલે વડ્ઢન્તિ. તેસુ ચૂળપન્થકો અતિદહરો, મહાપન્થકો પન અય્યકેન સદ્ધિં દસબલસ્સ ધમ્મકથં સોતું ગચ્છતિ. તસ્સ નિચ્ચં સત્થુ સન્તિકં ગચ્છન્તસ્સ પબ્બજ્જાય ચિત્તં નમિ. સો અય્યકં આહ – ‘‘સચે મં અનુજાનેય્યાથ, અહં પબ્બજેય્ય’’ન્તિ ¶ . ‘‘કિં વદેસિ, તાત, સકલસ્સ લોકસ્સપિ મે પબ્બજ્જાતો તવ પબ્બજ્જા ભદ્દિકા. સચે સક્કોસિ પબ્બજાહી’’તિ. તં ¶ સત્થુ સન્તિકં નેત્વા, ‘‘કિં, ગહપતિ, દારકો તે લદ્ધો’’તિ વુત્તે, ‘‘આમ, ભન્તે, અયં મે નત્તા તુમ્હાકં સન્તિકે પબ્બજિતુકામો’’તિ આહ. સત્થા અઞ્ઞતરં પિણ્ડપાતચારિકં ભિક્ખું ‘‘ઇમં દારકં પબ્બાજેહી’’તિ આણાપેસિ. થેરો તસ્સ તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિત્વા પબ્બાજેસિ. સો બહું બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા પરિપુણ્ણવસ્સો ઉપસમ્પદં લભિત્વા યોનિસોમનસિકારેન કમ્મટ્ઠાનં કરોન્તો અરહત્તં પાપુણિ. સો ઝાનસુખેન ફલસુખેન વીતિનામેન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘સક્કા નુ ખો ઇદં સુખં ચૂળપન્થકસ્સ દાતુ’’ન્તિ! તતો અય્યકસેટ્ઠિસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા એવમાહ – ‘‘મહાસેટ્ઠિ, સચે અનુજાનેય્યાથ, અહં ચૂળપન્થકં પબ્બાજેય્ય’’ન્તિ. ‘‘પબ્બાજેથ, ભન્તે’’તિ. સેટ્ઠિ કિર સાસને ચ સુપ્પસન્નો, ‘‘કતરધીતાય વો એતે પુત્તા’’તિ પુચ્છિયમાનો ચ ‘‘પલાતધીતાયા’’તિ વત્તું લજ્જતિ, તસ્મા સુખેનેવ તેસં પબ્બજ્જં અનુજાનિ. થેરો ચૂળપન્થકં પબ્બાજેત્વા ¶ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેસિ. સો પબ્બજિત્વાવ દન્ધો અહોસિ.

તપન્તમાદિચ્ચમિવન્તલિક્ખે’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૨૩; અ. નિ. ૫.૧૯૫) –

ઇમં એકં ગાથં ચતૂહિ માસેહિ ઉગ્ગણ્હિતું નાસક્ખિ. સો કિર કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે પબ્બજિત્વા પઞ્ઞવા હુત્વા અઞ્ઞતરસ્સ દન્ધભિક્ખુનો ઉદ્દેસગ્ગહણકાલે પરિહાસકેળિં અકાસિ. સો ભિક્ખુ તેન પરિહાસેન લજ્જિતો નેવ ઉદ્દેસં ગણ્હિ, ન સજ્ઝાયમકાસિ. તેન કમ્મેન અયં પબ્બજિત્વાવ દન્ધો જાતો, ગહિતગહિતં પદં ઉપરૂપરિપદં ગણ્હન્તસ્સ નસ્સતિ. તસ્સ ઇમમેવ ગાથં ઉગ્ગહેતું વાયમન્તસ્સ ચત્તારો માસા અતિક્કન્તા. અથ નં મહાપન્થકો, ‘‘ચૂળપન્થક, ત્વં ઇમસ્મિં સાસને અભબ્બો, ચતૂહિ માસેહિ એકં ગાથમ્પિ ગણ્હિતું ¶ ન સક્કોસિ, પબ્બજિતકિચ્ચં પન કથં મત્થકં પાપેસ્સસિ, નિક્ખમ ઇતો’’તિ વિહારા નિક્કડ્ઢિ. ચૂળપન્થકો બુદ્ધસાસને સિનેહેન ગિહિભાવં ન પત્થેતિ.

તસ્મિઞ્ચ કાલે મહાપન્થકો ભત્તુદ્દેસકો અહોસિ. જીવકો કોમારભચ્ચો બહું માલાગન્ધવિલેપનં આદાય અત્તનો અમ્બવનં ¶ ગન્ત્વા સત્થારં પૂજેત્વા ધમ્મં સુત્વા ઉટ્ઠાયાસના દસબલં વન્દિત્વા મહાપન્થકં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘કિત્તકા ¶ , ભન્તે, સત્થુ સન્તિકે ભિક્ખૂ’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પઞ્ચમત્તાનિ ભિક્ખુસતાની’’તિ. ‘‘સ્વે, ભન્તે, બુદ્ધપ્પમુખાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ આદાય અમ્હાકં નિવેસને ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ. ‘‘ઉપાસક, ચૂળપન્થકો નામ ભિક્ખુ દન્ધો અવિરુળ્હિધમ્મો, તં ઠપેત્વા સેસાનં નિમન્તનં સમ્પટિચ્છામી’’તિ થેરો આહ. તં સુત્વા ચૂળપન્થકો ચિન્તેસિ – ‘‘થેરો એત્તકાનં ભિક્ખૂનં નિમન્તનં સમ્પટિચ્છન્તો મં બાહિરં કત્વા સમ્પટિચ્છતિ, નિસ્સંસયં મય્હં ભાતિકસ્સ મયિ ચિત્તં ભિન્નં ભવિસ્સતિ, કિં દાનિ મય્હં ઇમિના સાસનેન, ગિહી હુત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો જીવિસ્સામી’’તિ? સો પુનદિવસે પાતોવ વિબ્ભમિતું પાયાસિ.

સત્થા પચ્ચૂસકાલેયેવ લોકં વોલોકેન્તો ઇમં કારણં દિસ્વા પઠમતરં ગન્ત્વા ચૂળપન્થકસ્સ ગમનમગ્ગે દ્વારકોટ્ઠકે ચઙ્કમન્તો અટ્ઠાસિ. ચૂળપન્થકો ગચ્છન્તો સત્થારં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા ‘‘કુહિં પન ત્વં, ચૂળપન્થક, ઇમાય વેલાય ગચ્છસી’’તિ આહ. ‘‘ભાતા મં, ભન્તે, નિક્કડ્ઢતિ, તેનાહં વિબ્ભમિતું ગચ્છામી’’તિ. ‘‘ચૂળપન્થક, તવ પબ્બજ્જા નામ મમ સન્તકા, ભાતરા નિક્કડ્ઢિતો કસ્મા મમ સન્તિકં નાગઞ્છિ, એહિ, કિં તે ગિહિભાવેન, મમ સન્તિકે ભવિસ્સસી’’તિ ચક્કઙ્કિતતલેન પાણિના તં સિરસિ પરામસિત્વા આદાય ગન્ત્વા ગન્ધકુટિપ્પમુખે નિસીદાપેત્વા, ‘‘ચૂળપન્થક, પુરત્થાભિમુખો હુત્વા ઇમં પિલોતિકં ‘રજોહરણં રજોહરણ’ન્તિ પરિમજ્જન્તો ઇધેવ હોહી’’તિ ઇદ્ધિયા અભિસઙ્ખતં પરિસુદ્ધં ¶ પિલોતિકં દત્વા કાલે આરોચિતે ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો જીવકસ્સ ગેહં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ. ચૂળપન્થકોપિ સૂરિયં ઓલોકેન્તો તં પિલોતિકં ‘‘રજોહરણં રજોહરણ’’ન્તિ પરિમજ્જન્તો નિસીદિ. તસ્સ તં પિલોતિકખણ્ડં પરિમજ્જન્તસ્સ કિલિટ્ઠં અહોસિ. તતો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇદં પિલોતિકખણ્ડં અતિવિય પરિસુદ્ધં, ઇમં પન અત્તભાવં નિસ્સાય પુરિમપકતિં વિજહિત્વા એવં કિલિટ્ઠં જાતં, અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’’તિ ખયવયં પટ્ઠપેન્તો વિપસ્સનં વડ્ઢેસિ. સત્થા ‘‘ચૂળપન્થકસ્સ ચિત્તં વિપસ્સનં આરુળ્હ’’ન્તિ ઞત્વા, ‘‘ચૂળપન્થક, ત્વં પિલોતિકખણ્ડમેવ સંકિલિટ્ઠં ‘રજં રજ’ન્તિ ¶ મા સઞ્ઞં કરિ, અબ્ભન્તરે પન તે રાગરજાદયો અત્થિ, તે હરાહી’’તિ ¶ વત્વા ઓભાસં વિસ્સજ્જેત્વા પુરતો નિસિન્નો વિય પઞ્ઞાયમાનરૂપો હુત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

એતં રજ્જં વિપ્પજહિત્વ ભિક્ખવો,

વિહરન્તિ તે વિગતરજસ્સ સાસને’’તિ. (મહાનિ. ૨૦૯);

ગાથાપરિયોસાને ¶ ચૂળપન્થકો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. સહ પટિસમ્ભિદાહિયેવસ્સ તીણિ પિટકાનિ આગમિંસુ.

સો કિર પુબ્બે રાજા હુત્વા નગરં પદક્ખિણં કરોન્તો નલાટતો સેદે મુચ્ચન્તે પરિસુદ્ધેન સાટકેન નલાટન્તં પુઞ્છિ, સાટકો કિલિટ્ઠો અહોસિ. સો ‘‘ઇમં સરીરં નિસ્સાય એવરૂપો પરિસુદ્ધો સાટકો પકતિં જહિત્વા કિલિટ્ઠો જાતો, અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’’તિ અનિચ્ચસઞ્ઞં પટિલભિ. તે કારણેનસ્સ રજોહરણમેવ પચ્ચયો જાતો.

જીવકોપિ ખો કોમારભચ્ચો દસબલસ્સ દક્ખિણોદકં ઉપનામેસિ. સત્થા ‘‘નનુ, જીવક, વિહારે ભિક્ખૂ અત્થી’’તિ હત્થેન પત્તં પિદહિ. મહાપન્થકો ‘‘નનુ, ભન્તે, વિહારે ભિક્ખૂ નત્થી’’તિ આહ. સત્થા ‘‘અત્થિ, જીવકા’’તિ આહ. જીવકો ‘‘તેન હિ ભણે ગચ્છ, વિહારે ભિક્ખૂનં અત્થિભાવં વા નત્થિભાવં વા ત્વઞ્ઞેવ જાનાહી’’તિ પુરિસં પેસેસિ. તસ્મિં ¶ ખણે ચૂળપન્થકો ‘‘મય્હં ભાતિકો ‘વિહારે ભિક્ખૂ નત્થી’તિ ભણતિ ¶ , વિહારે ભિક્ખૂનં અત્થિભાવમસ્સ પકાસેસ્સામી’’તિ સકલં અમ્બવનં ભિક્ખૂનઞ્ઞેવ પૂરેસિ. એકચ્ચે ભિક્ખૂ ચીવરકમ્મં કરોન્તિ, એકચ્ચે રજનકમ્મં કરોન્તિ, એકચ્ચે સજ્ઝાયં કરોન્તિ. એવં અઞ્ઞમઞ્ઞઅસદિસં ભિક્ખુસહસ્સં માપેસિ. સો પુરિસો વિહારે બહૂ ભિક્ખૂ દિસ્વા નિવત્તિત્વા, ‘‘અય્ય, સકલં અમ્બવનં ભિક્ખૂહિ પરિપુણ્ણ’’ન્તિ જીવકસ્સ આરોચેસિ. થેરોપિ ખો તત્થેવ –

‘‘સહસ્સક્ખત્તુમત્તાનં ¶ , નિમ્મિનિત્વાન પન્થકો;

નિસીદમ્બવને રમ્મે, યાવ કાલપ્પવેદના’’તિ.

અથ સત્થા તં પુરિસં આહ – ‘‘વિહારં ગન્ત્વા ‘સત્થા ચૂળપન્થકં નામ પક્કોસતી’તિ વદેહી’’તિ. તેન ગન્ત્વા તથા વુત્તે, ‘‘અહં ચૂળપન્થકો, અહં ચૂળપન્થકો’’તિ મુખસહસ્સં ઉટ્ઠહિ. સો પુરિસો પુન ગન્ત્વા, ‘‘સબ્બેપિ કિર, ભન્તે, ચૂળપન્થકાયેવ નામા’’તિ આહ. ‘‘તેન હિ ગન્ત્વા યો ‘અહં ચૂળપન્થકો’તિ પઠમં વદતિ, તં હત્થે ગણ્હ, અવસેસા અન્તરધાયિસ્સન્તી’’તિ. સો તથા અકાસિ. તાવદેવ સહસ્સમત્તા ભિક્ખૂ અન્તરધાયિંસુ. થેરોપિ તેન પુરિસેન સદ્ધિં અગમાસિ. સત્થા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને જીવકં આમન્તેસિ – ‘‘જીવક, ચૂળપન્થકસ્સ પત્તં ગણ્હાહિ, અયં તે અનુમોદનં કરિસ્સતી’’તિ. જીવકો તથા અકાસિ. થેરો સીહનાદં નદન્તો તરુણસીહો વિય તીહિ પિટકેહિ સઙ્ખોભેત્વા અનુમોદનમકાસિ. સત્થા ઉટ્ઠાયાસના ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો વિહારં ગન્ત્વા ભિક્ખૂહિ વત્તે દસ્સિતે ગન્ધકુટિપ્પમુખે ઠત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સુગતોવાદં દત્વા કમ્મટ્ઠાનં કથેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં ઉય્યોજેત્વા સુરભિગન્ધવાસિતં ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા દક્ખિણેન પસ્સેન સીહસેય્યં ઉપગતો. અથ સાયન્હસમયે ભિક્ખૂ ઇતો ચિતો ચ સમોસરિત્વા રત્તકમ્બલસાણિયા પરિક્ખિત્તા વિય ¶ નિસીદિત્વા સત્થુ ગુણકથં આરભિંસુ, ‘‘આવુસો, મહાપન્થકો ચૂળપન્થકસ્સ અજ્ઝાસયં અજાનન્તો ચતૂહિ માસેહિ એકં ગાથં ઉગ્ગણ્હાપેતું ન સક્કોતિ, ‘દન્ધો અય’ન્તિ વિહારા નિક્કડ્ઢિ, સમ્માસમ્બુદ્ધો પન અત્તનો અનુત્તરધમ્મરાજતાય એકસ્મિંયેવસ્સ અન્તરભત્તે સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં અદાસિ, તીણિ પિટકાનિ સહ પટિસમ્ભિદાહિયેવ આગતાનિ, અહો બુદ્ધાનં બલં નામ મહન્ત’’ન્તિ.

અથ ¶ ભગવા ધમ્મસભાયં ઇમં કથાપવત્તિં ઞત્વા, ‘‘અજ્જ મયા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ બુદ્ધસેય્યાય ઉટ્ઠાય સુરત્તદુપટ્ટં નિવાસેત્વા વિજ્જુલતં વિય કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા રત્તકમ્બલસદિસં સુગતમહાચીવરં પારુપિત્વા સુરભિગન્ધકુટિતો નિક્ખમ્મ મત્તવરવારણસીહવિજમ્ભિતવિલાસેન ¶ અનન્તાય બુદ્ધલીળાય ધમ્મસભં ગન્ત્વા અલઙ્કતમણ્ડલમાળમજ્ઝે સુપઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસનં અભિરુય્હ છબ્બણ્ણબુદ્ધરંસિયો વિસ્સજ્જેન્તો અણ્ણવકુચ્છિં ખોભયમાનો યુગન્ધરમત્થકે બાલસૂરિયો વિય આસનમજ્ઝે નિસીદિ. સમ્માસમ્બુદ્ધે પન આગતમત્તે ભિક્ખુસઙ્ઘો કથં પચ્છિન્દિત્વા તુણ્હી અહોસિ. સત્થા મુદુકેન મેત્તચિત્તેન ¶ પરિસં ઓલોકેત્વા, ‘‘અયં પરિસા અતિવિય સોભતિ, એકસ્સપિ હત્થકુક્કુચ્ચં વા પાદકુક્કુચ્ચં વા ઉક્કાસિતસદ્દો વા ખિપિતસદ્દો વા નત્થિ, સબ્બેપિ ઇમે બુદ્ધગારવેન સગારવા, બુદ્ધતેજેન તજ્જિતા. મયિ આયુકપ્પમ્પિ અકથેત્વા નિસિન્ને પઠમં કથં સમુટ્ઠાપેત્વા ન કથેસ્સન્તિ. કથાસમુટ્ઠાપનવત્તં નામ મયાવ જાનિતબ્બં, અહમેવ પઠમં કથેસ્સામી’’તિ મધુરેન બ્રહ્મસ્સરેન ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા, ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના, કા ચ પન વો અન્તરાકથા વિપ્પકતા’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ન, ભિક્ખવે, ચૂળપન્થકો ઇદાનેવ દન્ધો, પુબ્બેપિ દન્ધોયેવ. ન કેવલઞ્ચસ્સાહં ઇદાનેવ અવસ્સયો જાતો, પુબ્બેપિ અવસ્સયો અહોસિમેવ. પુબ્બે પનાહં ઇમં લોકિયકુટુમ્બસ્સ સામિકં અકાસિં, ઇદાનિ લોકુત્તરકુટુમ્બસ્સા’’તિ વત્વા તમત્થં વિત્થારતો સોતુકામેહિ ભિક્ખૂહિ આયાચિતો અતીતં આહરિ –

‘‘અતીતે, ભિક્ખવે, બારાણસિનગરવાસી એકો માણવો તક્કસિલં ગન્ત્વા સિપ્પુગ્ગહણત્થાય દિસાપામોક્ખસ્સ આચરિયસ્સ ધમ્મન્તેવાસિકો હુત્વા પઞ્ચન્નં માણવકસતાનં અન્તરે અતિવિય આચરિયસ્સ ઉપકારકો અહોસિ, પાદપરિકમ્માદીનિ સબ્બકિચ્ચાનિ કરોતિ. દન્ધતાય પન કિઞ્ચિ ઉગ્ગણ્હિતું ન સક્કો’’તિ. આચરિયો ‘‘અયં મમ બહૂપકારો, સિક્ખાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ વાયમન્તોપિ કિઞ્ચિ સિક્ખાપેતું ¶ ન સક્કોતિ. સો ચિરં વસિત્વા એકગાથમ્પિ ઉગ્ગણ્હિતું અસક્કોન્તો ઉક્કણ્ઠિત્વા ‘‘ગમિસ્સામી’’તિ આચરિયં આપુચ્છિ. આચરિયો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં મય્હં ઉપકારકો, પણ્ડિતભાવમસ્સ પચ્ચાસીસામિ, ન નં કાતું સક્કોમિ ¶ , અવસ્સં મયા ઇમસ્સ પચ્ચુપકારો કાતબ્બો, એકમસ્સ મન્તં બન્ધિત્વા દસ્સામી’’તિ સો તં અરઞ્ઞં નેત્વા ‘‘ઘટ્ટેસિ ઘટ્ટેસિ, કિં કારણા ઘટ્ટેસિ? અહમ્પિ તં જાનામિ જાનામી’’તિ ઇમં મન્તં બન્ધિત્વા ઉગ્ગણ્હાપેન્તો અનેકસતક્ખત્તું પરિવત્તાપેત્વા, ‘‘પઞ્ઞાયતિ તે’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘આમ, પઞ્ઞાયતી’’તિ વુત્તે ‘‘દન્ધેન નામ વાયામં કત્વા પગુણં કતં સિપ્પં ન પલાયતી’’તિ ચિન્તેત્વા મગ્ગપરિબ્બયં દત્વા, ‘‘ગચ્છ, ઇમં મન્તં નિસ્સાય જીવિસ્સસિ, અપલાયનત્થાય પનસ્સ નિચ્ચં સજ્ઝાયં કરેય્યાસી’’તિ વત્વા તં ઉય્યોજેસિ. અથસ્સ માતા બારાણસિયં સમ્પત્તકાલે ‘‘પુત્તો મે સિપ્પં સિક્ખિત્વા આગતો’’તિ મહાસક્કારસમ્માનં અકાસિ.

તદા ¶ બારાણસિરાજા ‘‘અત્થિ નુ ખો મે કાયકમ્માદીસુ કોચિ દોસો’’તિ પચ્ચવેક્ખન્તો અત્તનો અરુચ્ચનકં કિઞ્ચિ કમ્મં અદિસ્વા ‘‘અત્તનો વજ્જં નામ અત્તનો ન પઞ્ઞાયતિ, પરેસં પઞ્ઞાયતિ, નાગરાનં પરિગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા સાયં અઞ્ઞાતકવેસેન નિક્ખમિત્વા, ‘‘સાયમાસં ભુઞ્જિત્વા નિસિન્નમનુસ્સાનં કથાસલ્લાપો નામ નાનપ્પકારકો હોતિ, ‘સચાહં અધમ્મેન રજ્જં કારેમિ, પાપેન અધમ્મિકેન રઞ્ઞા દણ્ડબલિઆદીહિ હતમ્હા’તિ વક્ખન્તિ. ‘સચે ધમ્મેન રજ્જં કારેમિ, દીઘાયુકો હોતુ નો રાજા’તિઆદીનિ ¶ વત્વા મમ ગુણં કથેસ્સન્તી’’તિ તેસં તેસં ગેહાનં ભિત્તિઅનુસારેનેવ વિચરતિ.

તસ્મિં ખણે ઉમઙ્ગચોરા દ્વિન્નં ગેહાનં અન્તરે ઉમઙ્ગં ભિન્દન્તિ એકઉમઙ્ગેનેવ દ્વે ગેહાનિ પવિસનત્થાય. રાજા તે દિસ્વા ગેહચ્છાયાય અટ્ઠાસિ. તેસં ઉમઙ્ગં ભિન્દિત્વા ગેહં પવિસિત્વા ભણ્ડકં ઓલોકિતકાલે માણવો પબુજ્ઝિત્વા તં મન્તં સજ્ઝાયન્તો ‘‘ઘટ્ટેસિ ઘટ્ટેસિ, કિં કારણા ઘટ્ટેસિ? અહમ્પિ તં જાનામિ જાનામી’’તિ આહ. તે તં સુત્વા, ‘‘ઇમિના કિરમ્હા ઞાતા, ઇદાનિ નો નાસેસ્સતી’’તિ નિવત્થવત્થાનિપિ છડ્ડેત્વા ભીતા સમ્મુખસમ્મુખટ્ઠાનેનેવ પલાયિંસુ. રાજા તે પલાયન્તે દિસ્વા ઇતરસ્સ ચ મન્તસજ્ઝાયનસદ્દં સુત્વા ગેહઞ્ઞેવ વવત્થપેત્વા નાગરાનં પરિગ્ગણ્હિત્વા નિવેસનં પાવિસિ. સો વિભાતાય પન રત્તિયા પાતોવેકં પુરિસં પક્કોસિત્વા આહ – ‘‘ગચ્છ ભણે, અસુકવીથિયં નામ યસ્મિં ગેહે ઉમઙ્ગો ભિન્નો, તત્થ તક્કસિલતો સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિત્વા આગતમાણવો અત્થિ, તં આનેહી’’તિ. સો ¶ ગન્ત્વા ‘‘રાજા તં પક્કોસતી’’તિ વત્વા માણવં આનેસિ. અથ નં રાજા આહ – ‘‘ત્વં, તાત, તક્કસિલતો સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિત્વા આગતમાણવો’’તિ? ‘‘આમ, દેવા’’તિ. ‘‘અમ્હાકમ્પિ તં સિપ્પં દેહી’’તિ. ‘‘સાધુ, દેવ, સમાનાસને નિસીદિત્વા ગણ્હાહી’’તિ. રાજાપિ તથા કત્વા મન્તં ગહેત્વા ‘‘અયં તે ¶ આચરિયભાગો’’તિ સહસ્સં અદાસિ.

તદા સેનાપતિ રઞ્ઞો કપ્પકં આહ – ‘‘કદા રઞ્ઞો મસ્સું કરિસ્સસી’’તિ? ‘‘સ્વે વા પરસુવે વા’’તિ. સો તસ્સ સહસ્સં દત્વા ‘‘કિચ્ચં મે અત્થી’’તિ વત્વા, ‘‘કિં, સામી’’તિ વુત્તે ‘‘રઞ્ઞો મસ્સુકમ્મં કરોન્તો વિય હુત્વા ખુરં અતિવિય પહંસિત્વા ગલનાળિં છિન્દ, ત્વં સેનાપતિ ભવિસ્સસિ, અહં રાજા’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા રઞ્ઞો મસ્સુકમ્મકરણદિવસે ગન્ધોદકેન મસ્સું તેમેત્વા ખુરં પહંસિત્વા નલાટન્તે ગહેત્વા, ‘‘ખુરો થોકં કુણ્ઠધારો, એકપ્પહારેનેવ ગલનાળિં છિન્દિતું વટ્ટતી’’તિ પુન એકમન્તં ઠત્વા ખુરં પહંસિ. તસ્મિં ખણે રાજા અત્તનો મન્તં સરિત્વા સજ્ઝાયં કરોન્તો ‘‘ઘટ્ટેસિ ઘટ્ટેસિ, કિં કારણા ¶ ઘટ્ટેસિ? અહમ્પિ તં જાનામિ જાનામી’’તિ આહ. ન્હાપિતસ્સ નલાટતો સેદા મુચ્ચિંસુ. સો ‘‘જાનાતિ મમ કારણં રાજા’’તિ ભીતો ખુરં ભૂમિયં ખિપિત્વા પાદમૂલે ઉરેન નિપજ્જિ. રાજાનો નામ છેકા હોન્તિ, તેન તં એવમાહ – ‘‘અરે, દુટ્ઠ, ન્હાપિત, ‘ન મં રાજા જાનાતી’તિ સઞ્ઞં કરોસી’’તિ. ‘‘અભયં મે દેહિ, દેવા’’તિ. ‘‘હોતુ, મા ભાયિ, કથેહી’’તિ. સેનાપતિ મે, દેવ, સહસ્સં દત્વા, ‘‘રઞ્ઞો મસ્સું કરોન્તો વિય ગલનાળિં છિન્દ, અહં રાજા હુત્વા તં સેનાપતિં કરિસ્સામી’’તિ આહાતિ. રાજા તં સુત્વા ‘‘આચરિયં મે નિસ્સાય જીવિતં લદ્ધ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા સેનાપતિં ¶ પક્કોસાપેત્વા, ‘‘અમ્ભો, સેનાપતિ, કિં નામ તયા મમ સન્તિકા ન લદ્ધં, ઇદાનિ તં દટ્ઠું ન સક્કોમિ, મમ રટ્ઠા નિક્ખમાહી’’તિ તં રટ્ઠા પબ્બાજેત્વા આચરિયં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘આચરિય, તં નિસ્સાય મયા જીવિતં લદ્ધ’’ન્તિ વત્વા મહન્તં સક્કારં કરિત્વા તસ્સ સેનાપતિટ્ઠાનં અદાસિ. ‘‘સો તદા ચૂળપન્થકો અહોસિ, સત્થા દિસાપામોક્ખો આચરિયો’’તિ.

સત્થા ઇમં અતીતં આહરિત્વા, ‘‘એવં, ભિક્ખવે, પુબ્બેપિ ચૂળપન્થકો દન્ધોયેવ અહોસિ, તદાપિસ્સાહં અવસ્સયો હુત્વા તં લોકિયકુટુમ્બે ¶ પતિટ્ઠાપેસિ’’ન્તિ વત્વા પુન એકદિવસં ‘‘અહો સત્થા ચૂળપન્થકસ્સ અવસ્સયો જાતો’’તિ કથાય સમુટ્ઠિતાય ચૂળસેટ્ઠિજાતકે અતીતવત્થું કથેત્વા –

‘‘અપ્પકેનાપિ મેધાવી, પાભતેન વિચક્ખણો;

સમુટ્ઠાપેતિ અત્તાનં, અણું અગ્ગિંવ સન્ધમ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૪) –

ગાથં વત્વા, ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવાહં ઇમસ્સ અવસ્સયો જાતો, પુબ્બેપિ અવસ્સયો અહોસિમેવ. પુબ્બે પનાહં ઇમં લોકિયકુટુમ્બસ્સ સામિકં અકાસિં, ઇદાનિ લોકુત્તરકુટુમ્બસ્સ. તદા હિ ચૂળન્તેવાસિકો ચૂળપન્થકો અહોસિ, ચૂળસેટ્ઠિ પન પણ્ડિતો બ્યત્તો નક્ખત્તકોવિદો અહમેવા’’તિ જાતકં સમોધાનેસિ.

પુનેકદિવસં ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું, ‘‘આવુસો, ચૂળપન્થકો ચતૂહિ માસેહિ ચતુપ્પદં ગાથં ગહેતું અસક્કોન્તોપિ વીરિયં અનોસ્સજ્જિત્વાવ અરહત્તે પતિટ્ઠિતો ¶ , ઇદાનિ લોકુત્તરધમ્મકુટુમ્બસ્સ સામિકો જાતો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા, ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, મમ સાસને આરદ્ધવીરિયો ભિક્ખુ લોકુત્તરધમ્મસ્સ સામિકો હોતિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઉટ્ઠાનેનપ્પમાદેન ¶ , સંયમેન દમેન ચ;

દીપં કયિરાથ મેધાવી, યં ઓઘો નાભિકીરતી’’તિ.

તત્થ દીપં કયિરાથાતિ વીરિયસઙ્ખાતેન ઉટ્ઠાનેન, સતિયા અવિપ્પવાસાકારસઙ્ખાતેન અપ્પમાદેન, ચતુપારિસુદ્ધિસીલસઙ્ખાતેન સંયમેન, ઇન્દ્રિયદમેન ચાતિ ઇમેહિ કારણભૂતેહિ ચતૂહિ ધમ્મેહિ ધમ્મોજપઞ્ઞાય સમન્નાગતો મેધાવી ઇમસ્મિં અતિવિય દુલ્લભપતિટ્ઠતાય અતિગમ્ભીરે સંસારસાગરે અત્તનો પતિટ્ઠાનભૂતં અરહત્તફલં દીપં કયિરાથ કરેય્ય, કાતું સક્કુણેય્યાતિ અત્થો. કીદિસં? યં ઓઘો નાભિકીરતીતિ યં ચતુબ્બિધોપિ કિલેસોઘો અભિકિરિતું વિદ્ધંસેતું ન સક્કોતિ. ન હિ સક્કા અરહત્તં ઓઘેન અભિકિરિતુન્તિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. એવં દેસના સમ્પત્તપરિસાય સાત્થિકા જાતાતિ.

પમાદમનુયુઞ્જન્તીતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો બાલનક્ખત્તં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે સાવત્થિયં બાલનક્ખત્તં નામ સઙ્ઘુટ્ઠં. તસ્મિં નક્ખત્તે બાલા દુમ્મેધિનો જના છારિકાય ચેવ ગોમયેન ચ સરીરં મક્ખેત્વા સત્તાહં અસબ્ભં ભણન્તા વિચરન્તિ. કિઞ્ચિ ઞાતિ સુહજ્જં વા પબ્બજિતં વા દિસ્વા લજ્જન્તા નામ નત્થિ. દ્વારે દ્વારે ઠત્વા અસબ્ભં ભણન્તિ. મનુસ્સા તેસં અસબ્ભં સોતું અસક્કોન્તા યથાબલં અડ્ઢં વા પાદં વા કહાપણં વા પેસેન્તિ. તે તેસં દ્વારે લદ્ધં લદ્ધં ગહેત્વા પક્કમન્તિ. તદા પન સાવત્થિયં પઞ્ચ કોટિમત્તા અરિયસાવકા વસન્તિ, તે સત્થુ સન્તિકં સાસનં પેસયિંસુ – ‘‘ભગવા, ભન્તે, સત્તાહં ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં નગરં અપ્પવિસિત્વા વિહારેયેવ હોતૂ’’તિ. તઞ્ચ પન સત્તાહં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ વિહારેયેવ યાગુભત્તાદીનિ સમ્પાદેત્વા પહિણિંસુ, સયમ્પિ ગેહા ન નિક્ખમિંસુ. તે નક્ખત્તે પન પરિયોસિતે અટ્ઠમે દિવસે બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા નગરં પવેસેત્વા મહાદાનં દત્વા એકમન્તં નિસિન્ના, ‘‘ભન્તે, અતિદુક્ખેન નો સત્ત દિવસાનિ અતિક્કન્તાનિ, બાલાનં અસબ્ભાનિ સુણન્તાનં ¶ કણ્ણા ભિજ્જનાકારપ્પત્તા હોન્તિ, કોચિ કસ્સચિ ¶ ન લજ્જતિ, તેન મયં તુમ્હાકં અન્તોનગરં પવિસિતું નાદમ્હ, મયમ્પિ ગેહતો ન નિક્ખમિમ્હા’’તિ આહંસુ. સત્થા તેસં કથં સુત્વા, ‘‘બાલાનં દુમ્મેધાનં કિરિયા નામ એવરૂપા હોતિ, મેધાવિનો પન ધનસારં વિય અપ્પમાદં રક્ખિત્વા અમતમહાનિબ્બાનસમ્પત્તિં પાપુણન્તી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘પમાદમનુયુઞ્જન્તિ, બાલા દુમ્મેધિનો જના;

અપ્પમાદઞ્ચ મેધાવી, ધનં સેટ્ઠંવ રક્ખતિ.

‘‘મા ¶ પમાદમનુયુઞ્જેથ, મા કામરતિસન્થવં;

અપ્પમત્તો હિ ઝાયન્તો, પપ્પોતિ વિપુલં સુખ’’ન્તિ.

તત્થ બાલાતિ બાલ્યેન સમન્નાગતા ઇધલોકપરલોકત્થં અજાનન્તા. દુમ્મેધિનોતિ નિપ્પઞ્ઞા. તે પમાદે આદીનવં અપસ્સન્તા પમાદં અનુયુઞ્જન્તિ પવત્તેન્તિ, પમાદેન કાલં વીતિનામેન્તિ. મેધાવીતિ ધમ્મોજપઞ્ઞાય સમન્નાગતો પન પણ્ડિતો કુલવંસાગતં સેટ્ઠં ઉત્તમં સત્તરતનધનં વિય અપ્પમાદં રક્ખતિ. યથા હિ ઉત્તમં ધનં નિસ્સાય ‘‘કામગુણસમ્પત્તિં પાપુણિસ્સામ, પુત્તદારં પોસેસ્સામ, પરલોકગમનમગ્ગં સોધેસ્સામા’’તિ ધને આનિસંસં પસ્સન્તા તં રક્ખન્તિ, એવં પણ્ડિતોપિ અપ્પમત્તો ‘‘પઠમજ્ઝાનાદીનિ ¶ પટિલભિસ્સામિ, મગ્ગફલાદીનિ પાપુણિસ્સામિ, તિસ્સો વિજ્જા, છ અભિઞ્ઞા સમ્પાદેસ્સામી’’તિ અપ્પમાદે આનિસંસં પસ્સન્તો ધનં સેટ્ઠંવ અપ્પમાદં રક્ખતીતિ અત્થો. મા પમાદન્તિ તસ્મા તુમ્હે મા પમાદમનુયુઞ્જેથ મા પમાદેન કાલં વીતિનામયિત્થ. મા કામરતિસન્થવન્તિ વત્થુકામકિલેસકામેસુ રતિસઙ્ખાતં તણ્હાસન્થવમ્પિ મા અનુયુઞ્જેથ મા ચિન્તયિત્થ મા પટિલભિત્થ. અપ્પમત્તો હીતિ ઉપટ્ઠિતસ્સતિતાય હિ અપ્પમત્તો ઝાયન્તો પુગ્ગલો વિપુલં ઉળારં નિબ્બાનસુખં પાપુણાતીતિ.

બાલનક્ખત્તસઙ્ઘુટ્ઠવત્થુ ચતુત્થં.

પમાદં ¶ અપ્પમાદેનાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મહાકસ્સપત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ દિવસે થેરો પિપ્ફલિગુહાયં વિહરન્તો રાજગહે પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો આલોકં વડ્ઢેત્વા પમત્તે ચ અપ્પમત્તે ચ ઉદકપથવીપબ્બતાદીસુ ચવનકે ઉપપજ્જનકે ચ સત્તે ¶ દિબ્બેન ચક્ખુના ઓલોકેન્તો નિસીદિ. સત્થા જેતવને નિસિન્નકોવ ¶ ‘‘કેન નુ ખો વિહારેન અજ્જ મમ પુત્તો કસ્સપો વિહરતી’’તિ દિબ્બેન ચક્ખુના ઉપધારેન્તો ‘‘સત્તાનં ચુતૂપપાતં ઓલોકેન્તો વિહરતી’’તિ ઞત્વા ‘‘સત્તાનં ચુતૂપપાતો નામ બુદ્ધઞાણેનપિ અપરિચ્છિન્નો, માતુકુચ્છિયં પટિસન્ધિં ગહેત્વા માતાપિતરો અજાનાપેત્વા ચવનસત્તાનં પરિચ્છેદો કાતું ન સક્કા, તે જાનિતું તવ અવિસયો, કસ્સપ, અપ્પમત્તકો તવ વિસયો, સબ્બસો પન ચવન્તે ચ ઉપપજ્જન્તે ચ જાનિતું પસ્સિતું બુદ્ધાનમેવ વિસયો’’તિ વત્વા ઓભાસં ફરિત્વા સમ્મુખે નિસિન્નો વિય હુત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘પમાદં અપ્પમાદેન, યદા નુદતિ પણ્ડિતો;

પઞ્ઞાપાસાદમારુય્હ, અસોકો સોકિનિં પજં;

પબ્બતટ્ઠોવ ભૂમટ્ઠે, ધીરો બાલે અવેક્ખતી’’તિ.

તત્થ નુદતીતિ યથા નામ પોક્ખરણિં પવિસન્તં નવોદકં પુરાણોદકં ખોભેત્વા તસ્સોકાસં અદત્વા તં અત્તનો મત્થકમત્થકેન પલાયન્તં નુદતિ નીહરતિ, એવમેવ પણ્ડિતો અપ્પમાદલક્ખણં બ્રૂહેન્તો પમાદસ્સોકાસં અદત્વા યદા અપ્પમાદવેગેન તં નુદતિ નીહરતિ, અથ સો પનુન્નપમાદો અચ્ચુગ્ગતત્થેન પરિસુદ્ધં દિબ્બચક્ખુસઙ્ખાતં પઞ્ઞાપાસાદં તસ્સ અનુચ્છવિકં પટિપદં પૂરેન્તો તાય પટિપદાય નિસ્સેણિયા પાસાદં વિય આરુય્હ પહીનસોકસલ્લતાય અસોકો, અપ્પહીનસોકસલ્લતાય સોકિનિં પજં સત્તનિકાયં ચવમાનઞ્ચેવ ઉપપજ્જમાનઞ્ચ દિબ્બચક્ખુના અવેક્ખતિ પસ્સતિ. યથા કિં? પબ્બતટ્ઠોવ ¶ ભૂમટ્ઠેતિ પબ્બતમુદ્ધનિ ઠિતો ભૂમિયં ઠિતે, ઉપરિપાસાદે વા પન ઠિતો પાસાદપરિવેણે ઠિતે અકિચ્છેન અવેક્ખતિ, તથા સોપિ ધીરો પણ્ડિતો મહાખીણાસવો અસમુચ્છિન્નવટ્ટબીજે બાલે ચવન્તે ચ ઉપપજ્જન્તે ચ અકિચ્છેન અવેક્ખતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ સચ્છિકરિંસૂતિ.

૬. પમત્તાપમત્તદ્વેસહાયકવત્થુ

અપ્પમત્તો ¶ પમત્તેસૂતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દ્વે સહાયકે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

તે કિર સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા આરઞ્ઞકવિહારં પવિસિંસુ. તેસુ એકો કિર કાલસ્સેવ દારૂનિ આહરિત્વા અઙ્ગારકપલ્લં સજ્જેત્વા દહરસામણેરેહિ સદ્ધિં સલ્લપન્તો પઠમયામં વિસિબ્બમાનો નિસીદતિ. એકો અપ્પમત્તો સમણધમ્મં કરોન્તો ઇતરં ઓવદતિ, ‘‘આવુસો, મા એવં કરિ, પમત્તસ્સ હિ ચત્તારો અપાયા સકઘરસદિસા. બુદ્ધા નામ સાઠેય્યેન આરાધેતું ન સક્કા’’તિ સો તસ્સોવાદં ન સુણાતિ. ઇતરો ‘‘નાયં વચનક્ખમો’’તિ તં અવત્વા અપ્પમત્તોવ સમણધમ્મમકાસિ. અલસત્થેરોપિ ¶ પઠમયામે વિસિબ્બેત્વા ઇતરસ્સ ચઙ્કમિત્વા ગબ્ભં પવિટ્ઠકાલે પવિસિત્વા, ‘‘મહાકુસીત, ત્વં નિપજ્જિત્વા સયનત્થાય અરઞ્ઞં પવિટ્ઠોસિ, કિં બુદ્ધાનં સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ઉટ્ઠાય સમણધમ્મં કાતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનં પવિસિત્વા નિપજ્જિત્વા સુપતિ. ઇતરોપિ મજ્ઝિમયામે વિસ્સમિત્વા પચ્છિમયામે પચ્ચુટ્ઠાય સમણધમ્મં કરોતિ. સો એવં અપ્પમત્તો વિહરન્તો ન ચિરસ્સેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. ઇતરો પમાદેનેવ કાલં વીતિનામેસિ. તે વુટ્ઠવસ્સા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. સત્થા તેહિ સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા, ‘‘કચ્ચિ, ભિક્ખવે, અપ્પમત્તા સમણધમ્મં કરિત્થ, કચ્ચિ વો પબ્બજિતકિચ્ચં મત્થકં પત્ત’’ન્તિ પુચ્છિ. પઠમં પમત્તો ભિક્ખુ આહ – ‘‘કુતો, ભન્તે, એતસ્સ અપ્પમાદો, ગતકાલતો પટ્ઠાય નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તો કાલં વીતિનામેસી’’તિ. ‘‘ત્વં પન ભિક્ખૂ’’તિ. ‘‘અહં, ભન્તે, કાલસ્સેવ દારૂનિ આહરિત્વા અઙ્ગારકપલ્લં સજ્જેત્વા પઠમયામે વિસિબ્બેન્તો નિસીદિત્વા અનિદ્દાયન્તોવ કાલં વીતિનામેસિ’’ન્તિ. અથ નં સત્થા ‘‘ત્વં પમત્તો કાલં વીતિનામેત્વા ‘અપ્પમત્તોમ્હી’તિ વદસિ, અપ્પમત્તં પન પમત્તં કરોસી’’તિ આહ. પુન પમાદે દોસે, અપ્પમાદે આનિસંસે પકાસેતું, ‘‘ત્વં મમ પુત્તસ્સ ¶ સન્તિકે જવચ્છિન્નો દુબ્બલસ્સો વિય, એસ પન તવ સન્તિકે સીઘજવસ્સો વિયા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અપ્પમત્તો ¶ ¶ પમત્તેસુ, સુત્તેસુ બહુજાગરો;

અબલસ્સંવ સીઘસ્સો, હિત્વા યાતિ સુમેધસો’’તિ.

તત્થ અપ્પમત્તોતિ સતિવેપુલ્લપ્પત્તતાય અપ્પમાદસમ્પન્ને ખીણાસવો. પમત્તેસૂતિ સતિવોસગ્ગે ઠિતેસુ સત્તેસુ. સુત્તેસૂતિ સતિજાગરિયાભાવેન સબ્બિરિયાપથેસુ નિદ્દાયન્તેસુ. બહુજાગરોતિ મહન્તે સતિવેપુલ્લે જાગરિયે ઠિતો. અબલસ્સંવાતિ કુણ્ઠપાદં છિન્નજવં દુબ્બલસ્સં સીઘજવો સિન્ધવાજાનીયો વિય. સુમેધસોતિ ઉત્તમપઞ્ઞો. તથારૂપં પુગ્ગલં આગમેનપિ અધિગમેનપિ હિત્વા યાતિ. મન્દપઞ્ઞસ્મિઞ્હિ એકં સુત્તં ગહેતું વાયમન્તેયેવ સુમેધસો એકં વગ્ગં ગણ્હાતિ, એવં તાવ આગમેન હિત્વા યાતિ. મન્દપઞ્ઞે પન રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનાનિ કાતું વાયમન્તેયેવ કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગહેત્વા સજ્ઝાયન્તેયેવ ચ સુમેધસો પુબ્બભાગેપિ પરેન કતં રત્તિટ્ઠાનં વા દિવાટ્ઠાનં વા પવિસિત્વા કમ્મટ્ઠાનં સમ્મસન્તો સબ્બકિલેસે ખેપેત્વા નેવ લોકુત્તરધમ્મે હત્થગતે ¶ કરોતિ, એવં અધિગમેનપિ હિત્વા યાતિ. વટ્ટે પન નં હિત્વા છડ્ડેત્વા વટ્ટતો નિસ્સરન્તો યાતિયેવાતિ.

ગાથાપરિયોસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

પમત્તાપમત્તદ્વેસહાયકવત્થુ છટ્ઠં.

અપ્પમાદેન મઘવાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેસાલિયં ઉપનિસ્સાય કૂટાગારસાલાયં વિહરન્તો સક્કં દેવરાજાનં આરબ્ભ કથેસિ.

વેસાલિયઞ્હિ મહાલિ નામ લિચ્છવી વસતિ, સો તથાગતસ્સ સક્કપઞ્હસુત્તન્તદેસનં (દી. નિ. ૨.૩૪૪ આદયો) સુત્વા ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો સક્કસમ્પત્તિં મહતિં કત્વા કથેસિ, ‘દિસ્વા નુ ખો કથેસિ, ઉદાહુ અદિસ્વા. જાનાતિ નુ ખો સક્કં, ઉદાહુ નો’તિ પુચ્છિસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેસિ. અથ ખો, મહાલિ, લિચ્છવી યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ, એકમન્તં નિસિન્નો ખો, મહાલિ, લિચ્છવી ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘દિટ્ઠો ¶ ખો, ભન્તે, ભગવતા સક્કો દેવાનમિન્દો’’તિ? ‘‘દિટ્ઠો ખો મે ¶ , મહાલિ, સક્કો દેવાનમિન્દો’’તિ. ‘‘સો હિ નુન, ભન્તે, સક્કપતિરૂપકો ભવિસ્સતિ ¶ . દુદ્દસો હિ, ભન્તે, સક્કો દેવાનમિન્દો’’તિ. ‘‘સક્કઞ્ચ ખ્વાહં, મહાલિ, પજાનામિ સક્કકરણે ચ ધમ્મે, યેસં ધમ્માનં સમાદિન્નત્તા સક્કો સક્કત્તં અજ્ઝગા, તઞ્ચ પજાનામિ’’.

સક્કો, મહાલિ, દેવાનમિન્દો પુબ્બે મનુસ્સભૂતો સમાનો મઘો નામ માણવો અહોસિ, તસ્મા ‘‘મઘવા’’તિ વુચ્ચતિ.

સક્કો, મહાલિ, દેવાનમિન્દો પુબ્બે મનુસ્સભૂતો સમાનો પુરે દાનં અદાસિ, તસ્મા ‘‘પુરિન્દદો’’તિ વુચ્ચતિ.

સક્કો, મહાલિ, દેવાનમિન્દો પુબ્બે મનુસ્સભૂતો સમાનો સક્કચ્ચં દાનં અદાસિ, તસ્મા ‘‘સક્કો’’તિ વુચ્ચતિ.

સક્કો, મહાલિ, દેવાનમિન્દો પુબ્બે મનુસ્સભૂતો સમાનો આવસથં અદાસિ, તસ્મા ‘‘વાસવો’’તિ વુચ્ચતિ.

સક્કો, મહાલિ, દેવાનમિન્દો સહસ્સમ્પિ અત્થં મુહુત્તેન ચિન્તેતિ, તસ્મા ‘‘સહસ્સક્ખો’’તિ વુચ્ચતિ.

સક્કસ્સ, મહાલિ, દેવાનમિન્દસ્સ સુજા નામ અસુરકઞ્ઞા, પજાપતિ, તસ્મા ‘‘સુજમ્પતી’’તિ વુચ્ચતિ.

સક્કો, મહાલિ, દેવાનમિન્દો દેવાનં તાવતિંસાનં ઇસ્સરિયાધિપચ્ચં રજ્જં કારેતિ, તસ્મા ‘‘દેવાનમિન્દો’’તિ વુચ્ચતિ.

સક્કસ્સ, મહાલિ, દેવાનમિન્દસ્સ પુબ્બે મનુસ્સભૂતસ્સ સત્ત વતપદાનિ સમત્તાનિ સમાદિન્નાનિ અહેસું, યેસં સમાદિન્નત્તા સક્કો સક્કત્તં ¶ અજ્ઝગા. કતમાનિ સત્ત વતપદાનિ? યાવજીવં માતાપેત્તિભરો અસ્સં, યાવજીવં કુલે જેટ્ઠાપચાયી અસ્સં, યાવજીવં સણ્હવાચો અસ્સં, યાવજીવં અપિસુણવાચો અસ્સં, યાવજીવં વિગતમલમચ્છેરેન ચેતસા અગારં અજ્ઝાવસેય્યં, મુત્તચાગો પયતપાણિ વોસગ્ગરતો યાચયોગો દાનસંવિભાગરતો અસ્સં. યાવજીવં ¶ સચ્ચવાચો અસ્સં, યાવજીવં અક્કોધનો અસ્સં, ‘‘સચેપિ મે કોધો ઉપ્પજ્જેય્ય, ખિપ્પમેવ ન પટિવિનેય્ય’’ન્તિ. સક્કસ્સ, મહાલિ, દેવાનમિન્દસ્સ પુબ્બે મનુસ્સભૂતસ્સ ઇમાનિ ¶ સત્ત વતપદાનિ સમત્તાનિ સમાદિન્નાનિ અહેસું, યેસં સમાદિન્નત્તા સક્કો સક્કત્તં અજ્ઝગાતિ.

‘‘માતાપેત્તિભરં જન્તું, કુલે જેટ્ઠાપચાયિનં;

સણ્હં સખિલસમ્ભાસં, પેસુણેય્યપ્પહાયિનં.

‘‘મચ્છેરવિનયે યુત્તં, સચ્ચં કોધાભિભું નરં;

તં વે દેવા તાવતિંસા, આહુ સપ્પુરિસો ઇતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૫૭) –

ઇદં, મહાલિ, સક્કેન મઘમાણવકાલે કતકમ્મન્તિ વત્વા પુન તેન ‘‘કથં, ભન્તે, મઘમાણવો પટિપજ્જી’’તિ? તસ્સ પટિપત્તિં વિત્થારતો સોતુકામેન પુટ્ઠો ‘‘તેન હિ, મહાલિ, સુણાહી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ –

અતીતે મગધરટ્ઠે મચલગામે મઘો નામ માણવો ¶ ગામકમ્મકરણટ્ઠાનં ગન્ત્વા અત્તનો ઠિતટ્ઠાનં પાદન્તેન પંસું વિયૂહિત્વા રમણીયં કત્વા અટ્ઠાસિ. અપરો તં બાહુના પહરિત્વા તતો અપનેત્વા સયં તત્થ અટ્ઠાસિ. સો તસ્સ અકુજ્ઝિત્વાવ અઞ્ઞં ઠાનં રમણીયં કત્વા ઠિતો. તતોપિ નં અઞ્ઞો આગન્ત્વા બાહુના પહરિત્વા અપનેત્વા સયં અટ્ઠાસિ. સો તસ્સપિ અકુજ્ઝિત્વાવ અઞ્ઞં ઠાનં રમણીયં કત્વા ઠિતો, ઇતિ તં ગેહતો નિક્ખન્તા નિક્ખન્તા પુરિસા બાહુના પહરિત્વા ઠિતઠિતટ્ઠાનતો અપનેસું. સો ‘‘સબ્બેપેતે મં નિસ્સાય સુખિતા જાતા, ઇમિના કમ્મેન મય્હં સુખદાયકેન પુઞ્ઞકમ્મેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા, પુનદિવસે કુદાલં આદાય ખલમણ્ડલમત્તં ઠાનં રમણીયં અકાસિ. સબ્બે ગન્ત્વા તત્થેવ અટ્ઠંસુ. અથ નેસં સીતસમયે અગ્ગિં કત્વા અદાસિ, ગિમ્હકાલે ઉદકં. તતો ‘‘રમણીયં ઠાનં નામ સબ્બેસં પિયં, કસ્સચિ અપ્પિયં નામ નત્થિ, ઇતો પટ્ઠાય મયા મગ્ગં સમં કરોન્તેન વિચરિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા, પાતોવ નિક્ખમિત્વા, મગ્ગં સમં કરોન્તો છિન્દિત્વા, હરિતબ્બયુત્તકા રુક્ખસાખા હરન્તો વિચરતિ. અથ નં અપરો દિસ્વા આહ – ‘‘સમ્મ, કિં કરોસી’’તિ? ‘‘મય્હં સગ્ગગામિનં મગ્ગં કરોમિ, સમ્મા’’તિ. ‘‘તેન હિ અહમ્પિ તે સહાયો હોમી’’તિ. ‘‘હોહિ, સમ્મ, સગ્ગો નામ બહૂનમ્પિ મનાપો સુખબહુલો’’તિ. તતો પટ્ઠાય દ્વે જના ¶ અહેસું. તે દિસ્વા ¶ તથેવ પુચ્છિત્વા ચ સુત્વા ચ અપરોપિ ¶ તેસં સહાયો જાતો, એવં અપરોપિ અપરોપીતિ સબ્બેપિ તેત્તિંસ જના જાતા. તે સબ્બેપિ કુદાલાદિહત્થા મગ્ગં સમં કરોન્તા એકયોજનદ્વિયોજનમત્તટ્ઠાનં ગચ્છન્તિ.

તે દિસ્વા ગામભોજકો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે મનુસ્સા અયોગે યુત્તા, સચે ઇમે અરઞ્ઞતો મચ્છમંસાદીનિ વા આહરેય્યું. સુરં વા કત્વા પિવેય્યું, અઞ્ઞં વા તાદિસં કમ્મં કરેય્યું, અહમ્પિ કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ લભેય્ય’’ન્તિ. અથ ને પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ – ‘‘કિં કરોન્તા વિચરથા’’તિ? ‘‘સગ્ગમગ્ગં, સામી’’તિ. ‘‘ઘરાવાસં વસન્તેહિ નામ એવં કાતું ન વટ્ટતિ, અરઞ્ઞતો મચ્છમંસાદીનિ આહરિતું, સુરં કત્વા પાતું, નાનપ્પકારે ચ કમ્મન્તે કાતું વટ્ટતી’’તિ. તે તસ્સ વચનં પટિક્ખિપિંસુ, એવં પુનપ્પુનં વુચ્ચમાનાપિ પટિક્ખિપિંસુયેવ. સો કુજ્ઝિત્વા ‘‘નાસેસ્સામિ ને’’તિ રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘ચોરે તે, દેવ, વગ્ગબન્ધનેન વિચરન્તે પસ્સામી’’તિ વત્વા, ‘‘ગચ્છ, તે ગહેત્વા આનેહી’’તિ વુત્તે તથા કત્વા સબ્બે તે બન્ધિત્વા આનેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસિ. રાજા અવીમંસિત્વાવ ‘‘હત્થિના મદ્દાપેથા’’તિ આણાપેસિ. મઘો સેસાનં ઓવાદમદાસિ – ‘‘સમ્મા, ઠપેત્વા મેત્તં અઞ્ઞો અમ્હાકં અવસ્સયો નત્થિ, તુમ્હે કત્થચિ કોપં અકત્વા રઞ્ઞે ચ ગામભોજકે ચ મદ્દનહત્થિમ્હિ ચ અત્તનિ ચ મેત્તચિત્તેન સમચિત્તાવ હોથા’’તિ. તે તથા કરિંસુ. અથ નેસં મેત્તાનુભાવેન હત્થી ઉપ્પસઙ્કમિતુમ્પિ ન વિસહિ. રાજા તમત્થં સુત્વા બહૂ ¶ મનુસ્સે દિસ્વા મદ્દિતું ન વિસહિસ્સતિ? ‘‘ગચ્છથ, ને કિલઞ્જેન પટિચ્છાદેત્વા મદ્દાપેથા’’તિ આહ. તે કિલઞ્જેન પટિચ્છાદેત્વા મદ્દિતું પેસિયમાનોપિ હત્થી દૂરતોવ પટિક્કમિ.

રાજા તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘કારણેનેત્થ ભવિતબ્બ’’ન્તિ તે પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ – ‘‘તાતા, મં નિસ્સાય તુમ્હે કિં ન લભથા’’તિ? ‘‘કિં નામેતં, દેવા’’તિ? ‘‘તુમ્હે કિર વગ્ગબન્ધનેન ચોરા હુત્વા અરઞ્ઞે વિચરથા’’તિ? ‘‘કો એવમાહ, દેવા’’તિ? ‘‘ગામભોજકો, તાતા’’તિ. ‘‘ન મયં, દેવ, ચોરા, મયં પન અત્તનો સગ્ગમગ્ગં સોધેન્તા ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કરોમ, ગામભોજકો અમ્હે અકુસલકિરિયાય નિયોજેત્વા અત્તનો વચનં અકરોન્તે નાસેતુકામો કુજ્ઝિત્વા એવમાહા’’તિ. અથ રાજા તેસં કથં સુત્વા સોમનસ્સપ્પત્તો હુત્વા, ‘‘તાતા, અયં તિરચ્છાનો તુમ્હાકં ¶ ગુણે જાનાતિ, અહં મનુસ્સભૂતો જાનિતું નાસક્ખિં, ખમથ મે’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા સપુત્તદારં ગામભોજકં તેસં દાસં, હત્થિં આરોહનિયં, તઞ્ચ ગામં યથાસુખં પરિભોગં કત્વા અદાસિ. તે ‘‘ઇધેવ નો કતપુઞ્ઞસ્સાનિસંસો દિટ્ઠો’’તિ ભિય્યોસોમત્તાય પસન્નમાનસા હુત્વા તં હત્થિં વારેન વારેન અભિરુય્હ ગચ્છન્તા મન્તયિંસુ ¶ ‘‘ઇદાનિ અમ્હેહિ ¶ અતિરેકતરં પુઞ્ઞં કાતબ્બં, કિં કરોમ? ચતુમહાપથે થાવરં કત્વા મહાજનસ્સ વિસ્સમનસાલં કરિસ્સામા’’તિ. તે વડ્ઢકિં પક્કોસાપેત્વા સાલં પટ્ઠપેસું. માતુગામેસુ પન વિગતચ્છન્દતાય તસ્સા સાલાય માતુગામાનં પત્તિં નાદંસુ.

મઘસ્સ પન ગેહે નન્દા, ચિત્તા, સુધમ્મા, સુજાતિ ચતસ્સો ઇત્થિયો હોન્તિ. તાસુ સુધમ્મા વડ્ઢકિના સદ્ધિં એકતો હુત્વા, ‘‘ભાતિક, ઇમિસ્સા સાલાય મં જેટ્ઠિકં કરોહી’’તિ વત્વા લઞ્જં અદાસિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા પઠમમેવ કણ્ણિકત્થાય રુક્ખં સુક્ખાપેત્વા તચ્છેત્વા વિજ્ઝિત્વા કણ્ણિકં નિટ્ઠાપેત્વા, ‘‘સુધમ્મા નામ અયં સાલા’’તિ અક્ખરાનિ છિન્દિત્વા વત્થેન પલિવેઠેત્વા ઠપેસિ. અથ ને વડ્ઢકી સાલં નિટ્ઠાપેત્વા કણ્ણિકારોપનદિવસે ‘‘અહો, અય્યા, એકં કરણીયં ન સરિમ્હા’’તિ આહ. ‘‘કિં નામ, ભો’’તિ? ‘‘કણ્ણિક’’ન્તિ. ‘‘હોતુ તં આહરિસ્સામા’’તિ. ‘‘ઇદાનિ છિન્નરુક્ખેન કાતું ન સક્કા, પુબ્બેયેવ તં છિન્દિત્વા તચ્છેત્વા વિજ્ઝિત્વા ઠપિતકણ્ણિકા લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘ઇદાનિ કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘સચે કસ્સચિ ગેહે નિટ્ઠાપેત્વા ઠપિતા વિક્કાયિકકણ્ણિકા ¶ અત્થિ, સા પરિયેસિતબ્બા’’તિ. તે પરિયેસન્તા સુધમ્માય ગેહે દિસ્વા સહસ્સં દત્વાપિ મૂલેન ન લભિંસુ. ‘‘સચે મં સાલાય પત્તિં કરોથ, દસ્સામી’’તિ વુત્તે પન ‘‘મયં માતુગામાનં પત્તિં ન દમ્મા’’તિ આહંસુ.

અથ ને વડ્ઢકી આહ – ‘‘અય્યા, તુમ્હે કિં કથેથ, ઠપેત્વા બ્રહ્મલોકં અઞ્ઞં માતુગામરહિતટ્ઠાનં નામ નત્થિ, ગણ્હથ કણ્ણિકં. એવં સન્તે અમ્હાકં કમ્મં નિટ્ઠં ગમિસ્સતી’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ કણ્ણિકં ગહેત્વા સાલં નિટ્ઠાપેત્વા તિધા વિભજિંસુ. એકસ્મિં કોટ્ઠાસે ઇસ્સરાનં વસનટ્ઠાનં કરિંસુ, એકસ્મિં દુગ્ગતાનં, એકસ્મિં ગિલાનાનં. તેત્તિંસ જના તેત્તિંસ ફલકાનિ પઞ્ઞપેત્વા હત્થિસ્સ સઞ્ઞં અદંસુ – ‘‘આગન્તુકો આગન્ત્વા યસ્સ અત્થતફલકે નિસીદતિ, તં ગહેત્વા ફલકસામિકસ્સેવ ¶ ગેહે પતિટ્ઠપેહિ, તસ્સ પાદપરિકમ્મપિટ્ઠિપરિકમ્મપાનીયખાદનીયભોજનીયસયનાનિ સબ્બાનિ ફલકસામિકસ્સેવ ભારો ભવિસ્સતી’’તિ. હત્થી આગતાગતં ગહેત્વા ફલકસામિકસ્સેવ ઘરં નેતિ. સો તસ્સ તં દિવસં કત્તબ્બં કરોતિ. મઘો સાલાય અવિદૂરે કોવિળારરુક્ખં રોપેત્વા તસ્સ મૂલે પાસાણફલકં અત્થરિ. સાલં પવિટ્ઠપવિટ્ઠા જના કણ્ણિકં ઓલોકેત્વા અક્ખરાનિ વાચેત્વા, ‘‘સુધમ્મા નામેસા સાલા’’તિ વદન્તિ. તેત્તિંસજનાનં નામં ન પઞ્ઞાયતિ. નન્દા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે સાલં કરોન્તા અમ્હે અપત્તિકા કરિંસુ, સુધમ્મા ¶ પન અત્તનો બ્યત્તતાય કણ્ણિકં કત્વા પત્તિકા જાતા, મયાપિ કિઞ્ચિ કાતું વટ્ટતિ, કિં નુ ખો કરિસ્સામી’’તિ? અથસ્સા એતદહોસિ ¶ – ‘‘સાલં આગતાગતાનં પાનીયઞ્ચેવ ન્હાનોદકઞ્ચ લદ્ધું વટ્ટતિ, પોક્ખરણિં ખણાપેસ્સામી’’તિ. સા પોક્ખરણિં કારેસિ. ચિત્તા ચિન્તેસિ – ‘‘સુધમ્માય કણ્ણિકા દિન્ના, નન્દાય પોક્ખરણી કારિતા, મયાપિ કિઞ્ચિ કાતું વટ્ટતિ, કિં નુ ખો કરિસ્સામી’’તિ? અથસ્સા એતદહોસિ – ‘‘સાલં આગતાગતેહિ પાનીયં પિવિત્વા ન્હત્વા ગમનકાલેપિ માલં પિલન્ધિત્વા ગન્તું વટ્ટતિ, પુપ્ફારામં કારાપેસ્સામી’’તિ. સા રમણીયં પુપ્ફારામં કારેસિ. યેભુય્યેન તસ્મિં આરામે ‘‘અસુકો નામ પુપ્ફૂપગફલૂપગરુક્ખો નત્થી’’તિ નાહોસિ.

સુજા પન ‘‘અહં મઘસ્સ માતુલધીતા ચેવ પાદપરિચારિકા ચ, એતેન કતં કમ્મં મય્હમેવ, મયા કતં એતસ્સેવા’’તિ ચિન્તેત્વા, કિઞ્ચિ અકત્વા અત્તભાવમેવ મણ્ડયમાના કાલં વીતિનામેસિ. મઘોપિ માતાપિતુઉપટ્ઠાનં કુલે જેટ્ઠાપચાયનકમ્મં સચ્ચવાચં અફરુસવાચં અપિ, સુણવાચં મચ્છેરવિનયં અક્કોધનન્તિ ઇમાનિ સત્ત વતપદાનિ પૂરેત્વા –

‘‘માતાપેત્તિભરં ¶ જન્તું, કુલે જેટ્ઠાપચાયિનં;

સણ્હં સખિલસમ્ભાસં, પેસુણેય્યપ્પહાયિનં.

‘‘મચ્છેરવિનયે યુત્તં, સચ્ચં કોધાભિભું નરં;

તં વે દેવા તાવતિંસા, આહુ ‘સપ્પુરિસો’ઇતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૫૭) –

એવં પસંસિયભાવં આપજ્જિત્વા જીવિતપરિયોસાને તાવતિંસભવને સક્કો દેવરાજા હુત્વા નિબ્બત્તિ, તેપિસ્સ સહાયકા તત્થેવ ¶ નિબ્બત્તિંસુ, વડ્ઢકી વિસ્સકમ્મદેવપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. તદા તાવતિંસભવને અસુરા વસન્તિ. તે ‘‘અભિનવા દેવપુત્તા નિબ્બત્તા’’તિ દિબ્બપાનં સજ્જયિંસુ. સક્કો અત્તનો પરિસાય કસ્સચિ અપિવનત્થાય સઞ્ઞમદાસિ. અસુરા દિબ્બપાનં પિવિત્વા મજ્જિંસુ. સક્કો ‘‘કિં મે ઇમેહિ સાધારણેન રજ્જેના’’તિ અત્તનો પરિસાય સઞ્ઞં દત્વા તે પાદેસુ ગાહાપેત્વા મહાસમુદ્દે ખિપાપેસિ. તે અવંસિરા સમુદ્દે પતિંસુ. અથ નેસં પુઞ્ઞાનુભાવેન સિનેરુનો હેટ્ઠિમતલે અસુરવિમાનં નામ નિબ્બત્તિ, ચિત્તપાટલિ નામ નિબ્બત્તિ.

દેવાસુરસઙ્ગામે પન અસુરેસુ પરાજિતેસુ દસયોજનસહસ્સં તાવતિંસદેવનગરં નામ નિબ્બત્તિ. તસ્સ પન નગરસ્સ પાચીનપચ્છિમદ્વારાનં અન્તરા દસયોજનસહસ્સં હોતિ, તથા દક્ખિણુત્તરદ્વારાનં. તં ખો પન નગરં દ્વારસહસ્સયુત્તં અહોસિ આરામપોક્ખરણિપટિમણ્ડિતં. તસ્સ ¶ મજ્ઝે સાલાય ¶ નિસ્સન્દેન તિયોજનસતુબ્બેધેહિ ધજેહિ પટિમણ્ડિતો સત્તરતનમયો સત્તયોજનસતુબ્બેધો વેજયન્તો નામ પાસાદો ઉગ્ગઞ્છિ. સુવણ્ણયટ્ઠીસુ મણિધજા અહેસું, મણિયટ્ઠીસુ સુવણ્ણધજા; પવાળયટ્ઠીસુ મુત્તધજા, મુત્તયટ્ઠીસુ પવાળધજા; સત્તરતનમયાસુ યટ્ઠીસુ સત્તરતનધજા, મજ્ઝે ઠિતો ધજો તિયોજનસતુબ્બેધો અહોસિ. ઇતિ સાલાય નિસ્સન્દેન યોજનસહસ્સુબ્બેધો પાસાદો સત્તરતનમયોવ હુત્વા નિબ્બત્તિ, કોવિળારરુક્ખસ્સ નિસ્સન્દેન સમન્તા તિયોજનસતપરિમણ્ડલો પારિચ્છત્તકો નિબ્બત્તિ, પાસાણફલકસ્સ નિસ્સન્દેન પારિચ્છત્તકમૂલે દીઘતો સટ્ઠિયોજના પુથુલતો પણ્ણાસયોજના બહલતો પઞ્ચદસયોજના જયસુમનરત્તકમ્બલવણ્ણા પણ્ડુકમ્બલસિલા નિબ્બત્તિ. તત્થ નિસિન્નકાલે ઉપડ્ઢકાયો પવિસતિ, ઉટ્ઠિતકાલે ઊનં પરિપૂરતિ.

હત્થી પન એરાવણો નામ દેવપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. દેવલોકસ્મિઞ્હિ તિરચ્છાનગતા ન હોન્તિ. તસ્મા સો ઉય્યાનકીળાય નિક્ખમનકાલે અત્તભાવં વિજહિત્વા દિયડ્ઢયોજનસતિકો એરાવણો નામ હત્થી અહોસિ. સો તેત્તિંસજનાનં અત્થાય તેત્તિંસ કુમ્ભે માપેસિ ¶ આવટ્ટેન તિગાવુતઅડ્ઢયોજનપ્પમાણે, સબ્બેસં મજ્ઝે સક્કસ્સ અત્થાય સુદસ્સનં નામ તિંસયોજનિકં કુમ્ભં માપેસિ. તસ્સ ઉપરિ દ્વાદસયોજનિકો રતનમણ્ડપો ¶ હોતિ. તત્થ અન્તરન્તરા સત્તરતનમયા યોજનુબ્બેધા ધજા ઉટ્ઠહન્તિ. પરિયન્તે કિઙ્કિણિકજાલં ઓલમ્બતિ. યસ્સ મન્દવાતેરિતસ્સ પઞ્ચઙ્ગિકતૂરિયસદ્દસંમિસ્સો દિબ્બગીતસદ્દો વિય રવો નિચ્છરતિ. મણ્ડપમજ્ઝે સક્કસ્સત્થાય યોજનિકો મણિપલ્લઙ્કો પઞ્ઞત્તો હોતિ, તત્થ સક્કો નિસીદિ. તેત્તિંસ દેવપુત્તા અત્તનો કુમ્ભે રતનપલ્લઙ્કે નિસીદિંસુ. તેત્તિંસાય કુમ્ભાનં એકેકસ્મિં કુમ્ભે સત્ત સત્ત દન્તે માપેસિ. તેસુ એકેકો પણ્ણાસયોજનાયામો, એકેકસ્મિઞ્ચેત્થ દન્તે સત્ત સત્ત પોક્ખરણિયો હોન્તિ, એકેકાય પોક્ખરણિયા સત્ત સત્ત પદુમિનીગચ્છાનિ, એકેકસ્મિં ગચ્છે સત્ત સત્ત પુપ્ફાનિ હોન્તિ, એકેકસ્મિં પુપ્ફે સત્ત સત્ત પત્તાનિ, એકેકસ્મિં પત્તે સત્ત સત્ત દેવધીતરો નચ્ચન્તિ. એવં સમન્તા પણ્ણાસયોજનઠાનેસુ હત્થિદન્તેસુયેવ નટસમજ્જા હોન્તિ. એવં મહન્તં યસં અનુભવન્તો સક્કો દેવરાજા વિચરતિ.

સુધમ્માપિ કાલં કત્વા ગન્ત્વા તત્થેવ નિબ્બત્તિ. તસ્સા સુધમ્મા નામ નવ યોજનસતિકા દેવસભા નિબ્બત્તિ. તતો રમણીયતરં કિર અઞ્ઞં ઠાનં નામ નત્થિ ¶ , માસસ્સ અટ્ઠ દિવસે ધમ્મસ્સવનં તત્થેવ હોતિ. યાવજ્જતના અઞ્ઞતરં રમણીયં ઠાનં દિસ્વા, ‘‘સુધમ્મા દેવસભા વિયા’’તિ વદન્તિ. નન્દાપિ કાલં કત્વા ગન્ત્વા તત્થેવ નિબ્બત્તિ, તસ્સા પઞ્ચયોજનસતિકા નન્દા નામ પોક્ખરણી નિબ્બત્તિ. ચિત્તાપિ કાલં કત્વા ગન્ત્વા તત્થેવ નિબ્બત્તિ ¶ , તસ્સાપિ પઞ્ચયોજનસતિકં ચિત્તલતાવનં નામ નિબ્બત્તિ, તત્થ ઉપ્પન્નપુબ્બનિમિત્તે દેવપુત્તે નેત્વા મોહયમાના વિચરન્તિ. સુજા પન કાલં કત્વા એકિસ્સા ગિરિકન્દરાય એકા બકસકુણિકા હુત્વા નિબ્બત્તિ. સક્કો અત્તનો પરિચારિકા ઓલોકેન્તો ‘‘સુધમ્મા ઇધેવ નિબ્બત્તા, તથા નન્દા ચ ચિત્તા ચ, સુજા નુ ખો કુહિં નિબ્બત્તા’’તિ ચિન્તેન્તો તં તત્થ નિબ્બત્તં દિસ્વા, ‘‘બાલા કિઞ્ચિ પુઞ્ઞં અકત્વા ઇદાનિ તિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તા, ઇદાનિ પન તં પુઞ્ઞં કારેત્વા ઇધાનેતું વટ્ટતી’’તિ અત્તભાવં વિજહિત્વા અઞ્ઞાતકવેસેન તસ્સા ¶ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘કિં કરોન્તી ઇધ વિચરસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘કો પન ત્વં, સામી’’તિ? ‘‘અહં તે સામિકો મઘો’’તિ. ‘‘કુહિં નિબ્બત્તોસિ, સામી’’તિ? ‘‘અહં તાવતિંસદેવલોકે નિબ્બત્તો’’. ‘‘તવ સહાયિકાનં પન નિબ્બત્તટ્ઠાનં જાનાસી’’તિ? ‘‘ન જાનામિ, સામી’’તિ. ‘‘તાપિ મમેવ સન્તિકે નિબ્બત્તા, પસ્સિસ્સસિ તા સહાયિકા’’તિ. ‘‘કથાહં તત્થ ગમિસ્સામી’’તિ? સક્કો ‘‘અહં તં તત્થ નેસ્સામી’’તિ વત્વા હત્થતલે ઠપેત્વા દેવલોકં નેત્વા નન્દાય પોક્ખરણિયા તીરે વિસ્સજ્જેત્વા ઇતરાસં તિસ્સન્નં આરોચેસિ – ‘‘તુમ્હાકં સહાયિકં સુજં પસ્સિસ્સથા’’તિ. ‘‘કુહિં સા, દેવા’’તિ ¶ ? ‘‘નન્દાય પોક્ખરણિયા તીરે ઠિતા’’તિ આહ. તા તિસ્સોપિ ગન્ત્વા, ‘‘અહો અય્યાય એવરૂપં અત્તભાવમણ્ડનસ્સ ફલં, ઇદાનિસ્સા તુણ્ડં પસ્સથ, પાદે પસ્સથ, જઙ્ઘા પસ્સથ, સોભતિ વતસ્સા અત્તભાવો’’તિ કેળિં કત્વા પક્કમિંસુ.

પુન સક્કો તસ્સા સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘દિટ્ઠા તે સહાયિકા’’તિ વત્વા ‘‘દિટ્ઠા મં ઉપ્પણ્ડેત્વા ગતા, તત્થેવ મં નેહી’’તિ વુત્તે તં તત્થેવ નેત્વા ઉદકે વિસ્સજ્જેત્વા, ‘‘દિટ્ઠા તે તાસં સમ્પત્તી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દિટ્ઠા, દેવા’’તિ? ‘‘તયાપિ તત્થ નિબ્બત્તનૂપાયં કાતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘કિં કરોમિ, દેવા’’તિ? ‘‘મયા દિન્નં ઓવાદં રક્ખિસ્સસી’’તિ. ‘‘રક્ખિસ્સામિ, દેવા’’તિ. અથસ્સા પઞ્ચ સીલાનિ દત્વા, ‘‘અપ્પમત્તા રક્ખાહી’’તિ વત્વા પક્કામિ. સા તતો પટ્ઠાય સયંમતમચ્છકેયેવ પરિયેસિત્વા ખાદતિ. સક્કો કતિપાહચ્ચયેન તસ્સા વીમંસનત્થાય ગન્ત્વા, વાલુકાપિટ્ઠે મતમચ્છકો વિય હુત્વા ઉત્તાનો નિપજ્જિ. સા તં દિસ્વા ‘‘મતમચ્છકો’’તિ સઞ્ઞાય અગ્ગહેસિ. મચ્છો ગિલનકાલે નઙ્ગુટ્ઠં ચાલેસિ. સા ‘‘સજીવમચ્છકો’’તિ ઉદકે વિસ્સજ્જેસિ. સો થોકં વીતિનામેત્વા પુન તસ્સા પુરતો ઉત્તાનો હુત્વા નિપજ્જિ. પુન સા ‘‘મતમચ્છકો’’તિ સઞ્ઞાય ગહેત્વા ગિલનકાલે અગ્ગનઙ્ગુટ્ઠં ચાલેસિ. તં દિસ્વા ‘‘સજીવમચ્છો’’તિ વિસ્સજ્જેસિ. એવં તિક્ખત્તું વીમંસિત્વા ‘‘સાધુકં સીલં રક્ખતી’’તિ અત્તાનં જાનાપેત્વા ‘‘અહં તવ વીમંસનત્થાય આગતો, સાધુકં સીલં રક્ખસિ, એવં રક્ખમાના ¶ ન ચિરસ્સેવ મમ સન્તિકે નિબ્બત્તિસ્સસિ, અપ્પમત્તા હોહી’’તિ વત્વા પક્કામિ.

સા ¶ ¶ તતો પટ્ઠાય પન સયંમતમચ્છં લભતિ વા, ન વા. અલભમાના કતિપાહચ્ચયેનેવ સુસ્સિત્વા કાલં કત્વા તસ્સ સીલસ્સ ફલેન બારાણસિયં કુમ્ભકારસ્સ ધીતા હુત્વા નિબ્બત્તિ. અથસ્સા પન્નરસસોળસવસ્સુદ્દેસિકકાલે સક્કો ‘‘કુહિં નુ ખો સા નિબ્બત્તા’’તિ આવજ્જેન્તો દિસ્વા, ‘‘ઇદાનિ મયા તત્થ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ એળાલુકવણ્ણેન પઞ્ઞાયમાનેહિ સત્તહિ રતનેહિ યાનકં પૂરેત્વા તં પાજેન્તો બારાણસિં પવિસિત્વા, ‘‘અમ્મતાતા, એળાલુકાનિ ગણ્હથ ગણ્હથા’’તિ ઉગ્ઘોસેન્તો વીથિં પટિપજ્જિ. મુગ્ગમાસાદીનિ ગહેત્વા આગતે પન ‘‘મૂલેન ન દેમી’’તિ વત્વા, ‘‘કથં દેસી’’તિ વુત્તે, ‘‘સીલરક્ખિકાય ઇત્થિયા દમ્મી’’તિ આહ. ‘‘સીલં નામ, સામિ, કીદિસં, કિં કાળં, ઉદાહુ નીલાદિવણ્ણ’’ન્તિ? ‘‘તુમ્હે ‘સીલં કીદિસ’ન્તિપિ ન જાનાથ, કિમેવ નં રક્ખિસ્સથ, સીલરક્ખિકાય પન દસ્સામી’’તિ. ‘‘સામિ, એસા કુમ્ભકારસ્સ ધીતા ‘સીલં રક્ખામી’તિ વિચરતિ, એતિસ્સા દેહી’’તિ. સાપિ નં ‘‘તેન હિ મય્હં દેહિ, સામી’’તિ આહ. ‘‘કાસિ ત્વ’’ન્તિ? ‘‘અહં અવિજહિતપઞ્ચસીલા’’તિ. ‘‘તુય્હમેવેતાનિ ¶ મયા આનીતાની’’તિ યાનકં પાજેન્તો તસ્સા ઘરં ગન્ત્વા અઞ્ઞેહિ અનાહરિયં કત્વા એળાલુકવણ્ણેન દેવદત્તિયં ધનં દત્વા અત્તાનં જાનાપેત્વા, ‘‘ઇદં તે જીવિતવુત્તિયા ધનં, પઞ્ચસીલાનિ અખણ્ડાદીનિ કત્વા રક્ખાહી’’તિ વત્વા પક્કામિ.

સાપિ તતો ચવિત્વા અસુરભવને અસુરજેટ્ઠકસ્સ ધીતા હુત્વા સક્કસ્સ વેરિઘરે નિબ્બત્તિ. દ્વીસુ પન અત્તભાવેસુ સીલસ્સ સુરક્ખિતત્તા અભિરૂપા અહોસિ સુવણ્ણવણ્ણા અસાધારણાય રૂપસિરિયા સમન્નાગતા. વેપચિત્તિઅસુરિન્દો આગતાગતાનં અસુરાનં ‘‘તુમ્હે મમ ધીતુ અનુચ્છવિકા ન હોથા’’તિ તં કસ્સચિ અદત્વા, ‘‘મમ ધીતા અત્તનાવ અત્તનો અનુચ્છવિકં સામિકં ગહેસ્સતી’’તિ અસુરબલં સન્નિપાતાપેત્વા, ‘‘તુય્હં અનુચ્છવિકં સામિકં ગણ્હા’’તિ તસ્સા, હત્થે પુપ્ફદામં અદાસિ. તસ્મિં ખણે સક્કો તસ્સા નિબ્બત્તટ્ઠાનં ઓલોકેન્તો તં પવત્તિં ઞત્વા, ‘‘ઇદાનિ મયા ગન્ત્વા તં આનેતું વટ્ટતી’’તિ મહલ્લકઅસુરવણ્ણં નિમ્મિનિત્વા ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે અટ્ઠાસિ. સાપિ ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તી તં દિટ્ઠમત્તાવ પુબ્બસન્નિવાસવસેન ઉપ્પન્નેન પેમેન મહોઘેનેવ અજ્ઝોત્થટહદયા હુત્વા, ‘‘એસો મે સામિકો’’તિ તસ્સ ઉપરિ પુપ્ફદામં ખિપિ ¶ . અસુરા ‘‘અમ્હાકં રાજા એત્તકં કાલં ધીતુ અનુચ્છવિકં અલભિત્વા ઇદાનિ લભિ, અયમેવસ્સ ધીતુ પિતામહતો મહલ્લકો અનુચ્છવિકો’’તિ લજ્જમાના ¶ અપક્કમિંસુ. સક્કોપિ તં હત્થે ગહેત્વા ‘‘સક્કોહમસ્મી’’તિ નદિત્વા આકાસે પક્ખન્દિ. અસુરા ‘‘વઞ્ચિતમ્હા જરસક્કેના’’તિ તં અનુબન્ધિંસુ. માતલિ, સઙ્ગાહકો વેજયન્તરથં આહરિત્વા અન્તરામગ્ગે અટ્ઠાસિ. સક્કો તં તત્થ આરોપેત્વા દેવનગરાભિમુખો પાયાસિ. અથસ્સ સિપ્પલિવનં સમ્પત્તકાલે રથસદ્દં સુત્વા ભીતા ગરુળપોતકા ¶ વિરવિંસુ. તેસં સદ્દં સુત્વા સક્કો માતલિં પુચ્છિ – ‘‘કે એતે વિરવન્તી’’તિ? ‘‘ગરુળપોતકા, દેવા’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘રથસદ્દં સુત્વા મરણભયેના’’તિ. ‘‘મં એકં નિસ્સાય એત્તકો દિજો રથવેગેન વિચુણ્ણિતો મા નસ્સિ, નિવત્તેહિ રથ’’ન્તિ. સોપિ સિન્ધવસહસ્સસ્સ દણ્ડકસઞ્ઞં દત્વા રથં નિવત્તેસિ. તં દિસ્વા અસુરા ‘‘જરસક્કો અસુરપુરતો પટ્ઠાય પલાયન્તો ઇદાનિ રથં નિવત્તેસિ, અદ્ધા તેન ઉપત્થમ્ભો લદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ નિવત્તેત્વા આગમનમગ્ગેનેવ અસુરપુરં પવિસિત્વા પુન સીસં ન ઉક્ખિપિંસુ.

સક્કોપિ સુજં અસુરકઞ્ઞં દેવનગરં નેત્વા અડ્ઢતેય્યાનં અચ્છરાકોટીનં જેટ્ઠિકટ્ઠાને ઠપેસિ. સા સક્કં વરં યાચિ – ‘‘મહારાજ, મમ ઇમસ્મિં દેવલોકે માતાપિતરો વા ભાતિકભગિનિયો વા નત્થિ, યત્થ યત્થ ગચ્છસિ, તત્થ તત્થ મં ગહેત્વાવ ¶ ગચ્છેય્યાસી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ તસ્સા પટિઞ્ઞં અદાસિ. તતો પટ્ઠાય ચિત્તપાટલિયા પુપ્ફિતાય અસુરા ‘‘અમ્હાકં નિબ્બત્તટ્ઠાને દિબ્બપારિચ્છત્તકસ્સ પુપ્ફનકાલો’’તિ યુદ્ધત્થાય સગ્ગં અભિરુહન્તિ. સક્કો હેટ્ઠાસમુદ્દે નાગાનં આરક્ખં અદાસિ, તતો સુપણ્ણાનં, તતો કુમ્ભણ્ડાનં, તતો યક્ખાનં. તતો ચતુન્નં મહારાજાનં. સબ્બૂપરિ પન ઉપદ્દવનિવત્તનત્થાય દેવનગરદ્વારેસુ વજિરહત્થા ઇન્દપટિમા ઠપેસિ. અસુરા નાગાદયો જિનિત્વા આગતાપિ ઇન્દપટિમા દૂરતો દિસ્વા ‘‘સક્કો નિક્ખન્તો’’તિ પલાયન્તિ. એવં, મહાલિ, મઘો માણવો અપ્પમાદપટિપદં પટિપજ્જિ. એવં અપ્પમત્તો પનેસ એવરૂપં ઇસ્સરિયં પત્વા દ્વીસુ દેવલોકેસુ રજ્જં કારેસિ. અપ્પમાદો નામેસ બુદ્ધાદીહિ પસત્થો. અપ્પમાદઞ્હિ નિસ્સાય સબ્બેસમ્પિ લોકિયલોકુત્તરાનં વિસેસાનં અધિગમો હોતીતિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અપ્પમાદેન ¶ મઘવા, દેવાનં સેટ્ઠતં ગતો;

અપ્પમાદં પસંસન્તિ, પમાદો ગરહિતો સદા’’તિ.

તત્થ અપ્પમાદેનાતિ મચલગામે ભૂમિપ્પદેસસોધનં આદિં કત્વા કતેન અપ્પમાદેન. મઘવાતિ ઇદાનિ ‘‘મઘવા’’તિપઞ્ઞાતો મઘો માણવો દ્વિન્નં દેવલોકાનં રાજભાવેન દેવાનં સેટ્ઠતં ગતો. પસંસન્તીતિ બુદ્ધાદયો પણ્ડિતા અપ્પમાદમેવ થોમેન્તિ ¶ વણ્ણયન્તિ. કિં કારણા? સબ્બેસં લોકિયલોકુત્તરાનં વિસેસાનં પટિલાભકારણત્તા. પમાદો ગરહિતો સદાતિ પમાદો પન તેહિ અરિયેહિ નિચ્ચં ગરહિતો નિન્દિતો. કિં કારણા? સબ્બવિપત્તીનં મૂલભાવતો. મનુસ્સદોભગ્ગં વા હિ અપાયુપ્પત્તિ વા સબ્બા પમાદમૂલિકાયેવાતિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ મહાલિ લિચ્છવી સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તપરિસાયપિ બહૂ સોતાપન્નાદયો જાતાતિ.

અપ્પમાદરતો ભિક્ખૂતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર સત્થુ સન્તિકે યાવ અરહત્તા કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો અરહત્તં પત્તું નાસક્ખિ. સો ‘‘વિસેસેત્વા કમ્મટ્ઠાનં કથાપેસ્સામી’’તિ તતો નિક્ખમિત્વા સત્થુ સન્તિકં આગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે મહન્તં દાવગ્ગિં ઉટ્ઠિતં દિસ્વા વેગેન એકં મુણ્ડપબ્બતમત્થકં અભિરુય્હ નિસિન્નો અરઞ્ઞં ¶ ડય્હમાનં અગ્ગિં દિસ્વા આરમ્મણં ગણ્હિ – ‘‘યથા અયં અગ્ગિ મહન્તાનિ ચ ખુદ્દકાનિ ચ ઉપાદાનાનિ ડહન્તો ગચ્છતિ, એવં અરિયમગ્ગઞાણગ્ગિનાપિ મહન્તાનિ ચ ખુદ્દકાનિ ચ સંયોજનાનિ ડહન્તેન ગન્તબ્બં ભવિસ્સતી’’તિ. સત્થા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ તસ્સ ચિત્તાચારં ઞત્વા, ‘‘એવમેવ, ભિક્ખુ, મહન્તાનિપિ ખુદ્દકાનિપિ ઉપાદાનાનિ વિય ઇમેસં સત્તાનં અબ્ભન્તરે ઉપ્પજ્જમાનાનિ અણુંથૂલાનિ સંયોજનાનિ, તાનિ ¶ ઞાણગ્ગિના ઝાપેત્વા અભબ્બુપ્પત્તિકાનિ કાતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઓભાસં વિસ્સજ્જેત્વા તસ્સ ભિક્ખુનો અભિમુખે નિસિન્નો વિય પઞ્ઞાયમાનો ઇમં ઓભાસગાથમાહ –

‘‘અપ્પમાદરતો ભિક્ખુ, પમાદે ભયદસ્સિ વા;

સંયોજનં અણું થૂલં, ડહં અગ્ગીવ ગચ્છતી’’તિ.

તત્થ અપ્પમાદરતોતિ અપ્પમાદે રતો અભિરતો, અપ્પમાદેન વીતિનામેન્તોતિ અત્થો. પમાદે ભયદસ્સિ વાતિ નિરયુપ્પત્તિઆદિકં પમાદે ભયં ભયતો પસ્સન્તો, તાસં વા ઉપ્પત્તીનં મૂલત્તા પમાદં ભયતો પસ્સન્તો. સંયોજનન્તિ વટ્ટદુક્ખેન સદ્ધિં યોજનં બન્ધનં પજાનં વટ્ટે ઓસીદાપનસમત્થં દસવિધં સંયોજનં. અણું થૂલન્તિ મહન્તઞ્ચ ખુદ્દકઞ્ચ. ડહં અગ્ગીવ ગચ્છતીતિ યથા અયં અગ્ગી એતં મહન્તઞ્ચ ¶ ખુદ્દકઞ્ચ ઉપાદાનં ડહન્તોવ ગચ્છતિ. એવમેસો ¶ અપ્પમાદરતો ભિક્ખુ અપ્પમાદાધિગતેન ઞાણગ્ગિના એતં સંયોજનં ડહન્તો અભબ્બુપ્પત્તિકં કરોન્તો ગચ્છતીતિ અત્થો.

ગાથાપરિયોસાને સો ભિક્ખુ યથાનિસિન્નોવ સબ્બસંયોજનાનિ ઝાપેત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા આકાસેનાગન્ત્વા તથાગતસ્સ સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં થોમેત્વા વણ્ણેત્વા વન્દમાનોવ પક્કામીતિ.

અપ્પમાદરતોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો નિગમવાસિતિસ્સત્થેરં નામ આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સાવત્થિતો અવિદૂરે નિગમગામે જાતસંવડ્ઢો એકો કુલપુત્તો સત્થુ સાસને પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો ‘‘નિગમવાસિતિસ્સત્થેરો નામ અપ્પિચ્છો સન્તુટ્ઠો પવિવિત્તો આરદ્ધવીરિયો’’તિ પઞ્ઞાયિ. સો નિબદ્ધં ઞાતિગામેયેવ પિણ્ડાય વિચરતિ. અનાથપિણ્ડિકાદીસુ મહાદાનાનિ કરોન્તેસુ, પસેનદિકોસલે અસદિસદાનં કરોન્તેપિ ¶ સાવત્થિં નાગચ્છતિ. ભિક્ખૂ ‘‘અયં નિગમવાસિતિસ્સત્થેરો ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય ઞાતિસંસટ્ઠો વિહરતિ, અનાથપિણ્ડિકાદીસુ મહાદાનાદીનિ કરોન્તેસુ, પસેનદિકોસલે અસદિસદાનં કરોન્તેપિ નેવ આગચ્છતી’’તિ કથં સમુટ્ઠાપેત્વા ¶ સત્થુ આરોચયિંસુ. સત્થા તં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, ભિક્ખુ, એવં કરોસી’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘નત્થિ, ભન્તે, મય્હં ઞાતિસંસગ્ગો, અહં એતે મનુસ્સે નિસ્સાય અજ્ઝોહરણીયમત્તં આહારં લભામિ લૂખે વા પણીતે વા. યાપનમત્તે લદ્ધે પુન કિં આહારપરિયેસનેનાતિ ન ગચ્છામિ, ઞાતીહિ પન મે સંસગ્ગો નામ નત્થિ, ભન્તે’’તિ વુત્તે સત્થા પકતિયાપિ તસ્સ અજ્ઝાસયં વિજાનન્તો – ‘‘સાધુ સાધુ, ભિક્ખૂ’’તિ તસ્સ સાધુકારં દત્વા, ‘‘અનચ્છરિયં ખો પનેતં ભિક્ખુ, યં ત્વં માદિસં આચરિયં લભિત્વા અપ્પિચ્છો અહોસિ. અયઞ્હિ અપ્પિચ્છતા નામ મમ તન્તિ, મમ પવેણી’’તિ વત્વા ભિક્ખૂહિ યાચિતો અતીતં આહરિ –

અતીતે હિમવન્તે ગઙ્ગાતીરે એકસ્મિં ઉદુમ્બરવને અનેકસહસ્સા સુવા વસિંસુ. તત્રેકો સુવરાજા ¶ અત્તનો નિવાસરુક્ખસ્સ ફલેસુ ખીણેસુ યં યદેવ અવસિટ્ઠં હોતિ અઙ્કુરો વા પત્તં વા તચો વા, તં તં ખાદિત્વા ગઙ્ગાયં પાનીયં પિવિત્વા પરમપ્પિચ્છો સન્તુટ્ઠો હુત્વા અઞ્ઞત્થ ન ગચ્છતિ. તસ્સ અપ્પિચ્છસન્તુટ્ઠભાવગુણેન સક્કસ્સ ભવનં કમ્પિ. સક્કો આવજ્જમાનો તં દિસ્વા તસ્સ વીમંસનત્થં અત્તનો આનુભાવેન તં રુક્ખં સુક્ખાપેસિ. રુક્ખો ઓભગ્ગો ખાણુમત્તો છિદ્દાવછિદ્દોવ હુત્વા વાતે પહરન્તે આકોટિતો વિય સદ્દં નિચ્છારેન્તો અટ્ઠાસિ. તસ્સ છિદ્દેહિ ચુણ્ણાનિ નિક્ખમન્તિ. સુવરાજા ¶ તાનિ ખાદિત્વા ગઙ્ગાયં પાનીયં પિવિત્વા અઞ્ઞત્થ અગન્ત્વા વાતાતપં અગણેત્વા ઉદુમ્બરખાણુમત્થકે નિસીદતિ. સક્કો તસ્સ પરમપ્પિચ્છભાવં ઞત્વા, ‘‘મિત્તધમ્મગુણં કથાપેત્વા વરમસ્સ દત્વા ઉદુમ્બરં અમતફલં કત્વા આગમિસ્સામી’’તિ એકો હંસરાજા હુત્વા સુજં અસુરકઞ્ઞં પુરતો કત્વા ઉદુમ્બરવનં ગન્ત્વા અવિદૂરે એકસ્સ રુક્ખસ્સ સાખાય નિસીદિત્વા તેન સદ્ધિં કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સન્તિ રુક્ખા હરિપત્તા, દુમાનેકફલા બહૂ;

કસ્મા નુ સુક્ખે કોળાપે, સુવસ્સ નિરતો મનો’’તિ. (જા. ૧.૯.૩૦);

સબ્બં ¶ સુવજાતકં નવકનિપાતે આગતનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં. અટ્ઠુપ્પત્તિયેવ હિ તત્થ ચ ઇધ ચ નાના, સેસં તાદિસમેવ. સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા, ‘‘તદા સક્કો આનન્દો અહોસિ, સુવરાજા અહમેવા’’તિ વત્વા, ‘‘એવં, ભિક્ખવે, અપ્પિચ્છતા નામેસા મમ તન્તિ, મમ પવેણી, અનચ્છરિયા મમ પુત્તસ્સ નિગમવાસિતિસ્સસ્સ માદિસં આચરિયં લભિત્વા અપ્પિચ્છતા, ભિક્ખુના નામ નિગમવાસિતિસ્સેન વિય અપ્પિચ્છેનેવ ભવિતબ્બં. એવરૂપો હિ ભિક્ખુ અભબ્બો સમથવિપસ્સનાધમ્મેહિ વા મગ્ગફલેહિ વા પરિહાનાય, અઞ્ઞદત્થુ નિબ્બાનસ્સેવ સન્તિકે હોતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અપ્પમાદરતો ભિક્ખુ, પમાદે ભયદસ્સિ વા;

અભબ્બો પરિહાનાય, નિબ્બાનસ્સેવ સન્તિકે’’તિ.

તત્થ અભબ્બો પરિહાનાયાતિ સો એવરૂપો ભિક્ખુ સમથવિપસ્સનાધમ્મેહિ વા મગ્ગફલેહિ વા પરિહાનાય ¶ અભબ્બો, નાપિ પત્તેહિ પરિહાયતિ, ન અપ્પત્તાનિ ન પાપુણાતિ. નિબ્બાનસ્સેવ સન્તિકેતિ કિલેસપરિનિબ્બાનસ્સપિ અનુપાદાપરિનિબ્બાનસ્સાપિ સન્તિકેયેવાતિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ નિગમવાસિતિસ્સત્થેરો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના જાતાતિ.

નિગમવાસિતિસ્સત્થેરવત્થુ નવમં.

અપ્પમાદવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા. દુતિયો વગ્ગો.

ફન્દનં ¶ ¶ ¶ ચપલં ચિત્તન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા ચાલિકાય પબ્બતે વિહરન્તો આયસ્મન્તં મેઘિયં આરબ્ભ કથેસિ.

તસ્સ વત્થું વિભાવનત્થં સબ્બં મેઘિયસુત્તન્તં (ઉદા. ૩૧) વિત્થારેતબ્બં. સત્થા પન તીહિ વિતક્કેહિ અન્વાસત્તતાય તસ્મિં અમ્બવને પધાનં અનુયુઞ્જિતું અસક્કુણિત્વા આગતં મેઘિયત્થેરં આમન્તેત્વા, ‘‘અતિભારિયં તે, મેઘિય, કતં ‘આગમેહિ તાવ, મેઘિય, એકકોમ્હિ યાવ અઞ્ઞોપિ કોચિ ભિક્ખુ આગચ્છતી’તિ મં યાચન્તં એકકં પહાય ગચ્છન્તેન ભિક્ખુના નામ એવં ચિત્તવસિકેન ભવિતું ન વટ્ટતિ, ચિત્તં નામેતં લહુકં, તં અત્તનો વસે વત્તેતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમા દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘ફન્દનં ચપલં ચિત્તં, દૂરક્ખં દુન્નિવારયં;

ઉજું કરોતિ મેધાવી, ઉસુકારોવ તેજનં.

‘‘વારિજોવ થલે ખિત્તો, ઓકમોકતઉબ્ભતો;

પરિપ્ફન્દતિદં ચિત્તં, મારધેય્યં પહાતવે’’તિ.

તત્થ ¶ ફન્દનન્તિ રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ વિપ્ફન્દમાનં. ચપલન્તિ એકઇરિયાપથેન અસણ્ઠહન્તો ગામદારકો વિય એકસ્મિં આરમ્મણે અસણ્ઠહનતો ચપલં. ચિત્તન્તિ વિઞ્ઞાણં, ભૂમિવત્થુઆરમ્મણકિરિયાદિવિચિત્તતાય પનેતં ‘‘ચિત્ત’’ન્તિ વુત્તં. દૂરક્ખન્તિ કિટ્ઠસમ્બાધે ઠાને કિટ્ઠખાદકગોણં વિય એકેકસ્મિં સપ્પાયારમ્મણેયેવ દુટ્ઠપનતો દૂરક્ખં. દુન્નિવારયન્તિ વિસભાગારમ્મણં ગચ્છન્તં પટિસેધેતું દુક્ખત્તા દુન્નિવારયં. ઉસુકારોવ તેજનન્તિ યથા નામ ઉસુકારો અરઞ્ઞતો એકં વઙ્કદણ્ડકં આહરિત્વા નિત્તચં કત્વા કઞ્જિયતેલેન મક્ખેત્વા અઙ્ગારકપલ્લે તાપેત્વા રુક્ખાલકે ઉપ્પીળેત્વા નિવઙ્કં ઉજું વાલવિજ્ઝનયોગ્ગં કરોતિ, કત્વા ચ ¶ પન રાજરાજમહામત્તાનં સિપ્પં દસ્સેત્વા મહન્તં સક્કારસમ્માનં લભતિ, એવમેવ ¶ મેધાવી પણ્ડિતો વિઞ્ઞૂ પુરિસો ફન્દનાદિસભાવમેતં ચિત્તં ધુતઙ્ગારઞ્ઞાવાસવસેન, નિત્તચં અપગતઓળારિકકિલેસં કત્વા સદ્ધાસિનેહેન તેમેત્વા કાયિકચેતસિકવીરિયેન તાપેત્વા સમથવિપસ્સનાલકે ઉપ્પીળેત્વા ઉજું અકુટિલં નિબ્બિસેવનં કરોતિ, કત્વા ચ પન સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા મહન્તં અવિજ્જક્ખન્ધં પદાલેત્વા, ‘‘તિસ્સો વિજ્જા, છ અભિઞ્ઞા, નવ લોકુત્તરધમ્મે’’તિ ઇમં વિસેસં હત્થગતમેવ કત્વા અગ્ગદક્ખિણેય્યભાવં ¶ લભતિ.

વારિજોવાતિ મચ્છો વિય, થલે ખિત્તોતિ હત્થેન વા પાદેન વા જાલાદીનં વા અઞ્ઞતરેન થલે છડ્ડિતો. ઓકમોકતઉબ્ભતોતિ ‘‘ઓકપુણ્ણેહિ ચીવરેહી’’તિ એત્થ (મહાવ. ૩૦૬) ઉદકં ઓકં, ‘‘ઓકં પહાય અનિકેતસારી’’તિ એત્થ (સુ. નિ. ૮૫૦) આલયો, એત્થ ઉભયમ્પિ લબ્ભતિ. ‘‘ઓકમોકતઉબ્ભતો’’તિ હિ એત્થ ઓકમોકતોતિ ઉદકસઙ્ખાતા આલયાતિ અયમત્થો. ઉબ્ભતોતિ ઉદ્ધટો. પરિપ્ફન્દતિદં ચિત્તન્તિ યથા સો ઉદકાલયતો ઉબ્ભતો થલે ખિત્તો મચ્છો ઉદકં અલભન્તો પરિપ્ફન્દતિ, એવમિદં પઞ્ચકામગુણાલયાભિરતં ચિત્તં તતો ઉદ્ધરિત્વા મારધેય્યસઙ્ખાતં વટ્ટં પહાતું વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાને ખિત્તં કાયિકચેતસિકવીરિયેન સન્તાપિયમાનં પરિપ્ફન્દતિ, સણ્ઠાતું ન સક્કોતિ. એવં સન્તેપિ ધુરં અનિક્ખિપિત્વા મેધાવી પુગ્ગલો તં વુત્તનયેનેવ ઉજું કમ્મનિયં કરોતીતિ અત્થો. અપરો નયો – ઇદં મારધેય્યં કિલેસવટ્ટં અવિજહિત્વા ઠિતં ચિત્તં સો વારિજો વિય પરિપ્ફન્દતિ, તસ્મા મારધેય્યં પહાતવે, યેન કિલેસવટ્ટસઙ્ખાતેન મારધેય્યેનેવ પરિપ્ફન્દતિ, તં પહાતબ્બન્તિ.

ગાથાપરિયોસાને મેઘિયત્થેરો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠિતો, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપન્નાદયો જાતાતિ.

દુન્નિગ્ગહસ્સ ¶ લહુનોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

કોસલરઞ્ઞો ¶ કિર વિજિતે પબ્બતપાદે માતિકગામો નામ એકો ઘનવાસો ગામો અહોસિ. અથેકદિવસં સટ્ઠિમત્તા ભિક્ખૂ સત્થુ સન્તિકે યાવ અરહત્તા કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા તં ¶ ગામં ગન્ત્વા પિણ્ડાય પવિસિંસુ. અથ ને યો તસ્સ ગામસ્સ સામિકો માતિકો નામ, તસ્સ માતા દિસ્વા ગેહે નિસીદાપેત્વા નાનગ્ગરસેન યાગુભત્તેન પરિવિસિત્વા, ‘‘ભન્તે, કત્થ ગન્તુકામા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘યથા ફાસુકટ્ઠાનં મહાઉપાસિકે’’તિ. સા ‘‘વસ્સાવાસટ્ઠાનં, અય્યા, પરિયેસન્તિ મઞ્ઞે’’તિ ઞત્વા પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા, ‘‘સચે, અય્યા, ઇમં તેમાસં ઇધ વસિસ્સન્તિ, અહં તીણિ સરણાનિ, પઞ્ચ સીલાનિ ગહેત્વા ઉપોસથકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ આહ. ભિક્ખૂ ‘‘મયં ઇમં નિસ્સાય ભિક્ખાય અકિલમન્તા ભવનિસ્સરણં કાતું સક્ખિસ્સામા’’તિ અધિવાસયિંસુ. સા તેસં વસનટ્ઠાનં વિહારં પટિજગ્ગિત્વા અદાસિ.

તે તત્થેવ વસન્તા એકદિવસં સન્નિપતિત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં ઓવદિંસુ, ‘‘આવુસો, અમ્હેહિ પમાદચારં ચરિતું ન વટ્ટતિ. અમ્હાકઞ્હિ સકગેહં વિય અટ્ઠ મહાનિરયા વિવટદ્વારાયેવ, ધરમાનકબુદ્ધસ્સ ખો પન સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા મયં આગતા, બુદ્ધા ચ નામ પદાનુપદિકં વિચરન્તેનાપિ સઠેન આરાધેતું ન સક્કા, યથાજ્ઝાસયેનેવ આરાધેતું સક્કા, અપ્પમત્તા હોથ, દ્વીહિ એકટ્ઠાને ન ઠાતબ્બં, ન નિસીદિતબ્બં, સાયં ખો પન થેરૂપટ્ઠાનકાલે પાતોવ ભિક્ખાચારકાલે એકતો ભવિસ્સામ, સેસકાલે દ્વે એકતો ન ભવિસ્સામ, અપિચ ખો પન અફાસુકેન ભિક્ખુના ¶ આગન્ત્વા વિહારમજ્ઝે ઘણ્ડિયા પહતાય ઘણ્ડિસઞ્ઞાય આગન્ત્વા તસ્સ ભેસજ્જં કરિસ્સામા’’તિ.

તેસુ એવં કતિકં કત્વા વિહરન્તેસુ એકદિવસં સા ઉપાસિકા સપ્પિતેલફાણિતાદીનિ ગાહાપેત્વા દાસદાસિકમ્મકરાદીહિ પરિવુતા સાયન્હસમયે તં વિહારં ગન્ત્વા વિહારમજ્ઝે ભિક્ખૂ અદિસ્વા, ‘‘કહં નુ ખો, અય્યા, ગતા’’તિ પુરિસે પુચ્છિત્વા, ‘‘અત્તનો અત્તનો રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનેસુ નિસિન્ના ભવિસ્સન્તિ, અય્યે’’તિ વુત્તે, ‘‘કિં નુ ખો કત્વા દટ્ઠું ¶ સક્ખિસ્સામી’’તિ આહ. અથ નં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ કતિકવત્તં જાનનમનુસ્સા આહંસુ – ‘‘ઘણ્ડિયા પહતાય સન્નિપતિસ્સન્તિ, અય્યે’’તિ. સા ચ ઘણ્ડિં પહરાપેસિ. ભિક્ખૂ ઘણ્ડિસદ્દં સુત્વા, ‘‘કસ્સચિ અફાસુકં ભવિસ્સતી’’તિ સકસકટ્ઠાનેહિ નિક્ખમિત્વા વિહારમજ્ઝે સન્નિપતિંસુ. દ્વેપિ જના એકમગ્ગેનાગતા નામ નત્થિ. ઉપાસિકા એકેકટ્ઠાનતો એકેકમેવ આગચ્છન્તં દિસ્વા, ‘‘મમ પુત્તેહિ અઞ્ઞમઞ્ઞં કલહો કતો ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં વન્દિત્વા પુચ્છિ – ‘‘કલહં નુ ખો, ભન્તે, કરિત્થા’’તિ? ‘‘ન કરોમ, મહાઉપાસિકે’’તિ. ‘‘સચે વો, ભન્તે, કલહો નત્થિ, અથ કસ્મા યથા અમ્હાકં ગેહં આગચ્છન્તા સબ્બે એકતોવ આગચ્છથ, એવં અનાગન્ત્વા એકેકટ્ઠાનતો એકેકાવ આગતા’’તિ? ‘‘મહાઉપાસિકે, એકેકસ્મિં ઠાને નિસીદિત્વા સમણધમ્મં કરિમ્હા’’તિ. ‘‘કો એસ ¶ , ભન્તે, સમણધમ્મો નામા’’તિ? ‘‘દ્વત્તિંસાકારે સજ્ઝાયં કરોમ, અત્તભાવે ચ ખયવયં પટ્ઠપેમ, મહાઉપાસિકે’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, દ્વત્તિંસાકારે સજ્ઝાયં કાતું, અત્તભાવે ચ ખયવયં પટ્ઠપેતું તુમ્હાકમેવ વટ્ટતિ, ઉદાહુ અમ્હાકમ્પીતિ, કસ્સચિપિ ¶ અવારિતો એસ ધમ્મો, મહાઉપાસિકે’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, મય્હમ્પિ દ્વત્તિંસાકારં દેથ, અત્તભાવે ચ ખયવયપટ્ઠપનં આચિક્ખથા’’તિ. ‘‘તેન હિ ઉગ્ગણ્હ, મહાઉપાસિકે’’તિ સબ્બં ઉગ્ગણ્હાપેસું.

સા તતો પટ્ઠાય દ્વત્તિંસાકારે સજ્ઝાયં કત્વા અત્તનિ ખયવયં પટ્ઠપેત્વા તેહિ ભિક્ખૂહિ પુરેતરમેવ તયો મગ્ગે, તીણિ ચ ફલાનિ પાપુણિ. મગ્ગેનેવ ચસ્સા ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા લોકિયઅભિઞ્ઞા ચ આગમિંસુ. સા મગ્ગફલસુખતો વુટ્ઠાય દિબ્બચક્ખુના ઓલોકેત્વા, ‘‘કદા નુ ખો મમ પુત્તેહિ અયં ધમ્મો અધિગતો’’તિ ઉપધારેન્તી સબ્બેપિમે સરાગા સદોસા સમોહા ઝાનવિપસ્સનામત્તમ્પિ તેસં નત્થિ, ‘‘કિં નુ ખો મય્હં પુત્તાનં અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયો અત્થિ, નત્થી’’તિ આવજ્જેત્વા, ‘‘અત્થી’’તિ દિસ્વા, ‘‘સેનાસનસપ્પાયં નુ ખો અત્થિ, નત્થી’’તિ આવજ્જેત્વા તમ્પિ દિસ્વા, ‘‘પુગ્ગલસપ્પાયં નુ ખો લભન્તિ, ન લભન્તી’’તિ આવજ્જેસિ, પુગ્ગલસપ્પાયમ્પિ દિસ્વા, ‘‘આહારસપ્પાયં નુ ખો લભન્તિ, ન લભન્તી’’તિ ઉપધારેન્તી ‘‘આહારસપ્પાયં નેસં નત્થી’’તિ દિસ્વા તતો પટ્ઠાય નાનાવિધં યાગું, અનેકપ્પકારં ખજ્જકં, નાનગ્ગરસઞ્ચ ભોજનં સમ્પાદેત્વા ગેહે ભિક્ખૂ નિસીદાપેત્વા દક્ખિણોદકં દત્વા, ‘‘ભન્તે ¶ , તુમ્હાકં યં યં રુચ્ચતિ, તં તં ગહેત્વા પરિભુઞ્જથા’’તિ નિય્યાદેસિ. તે યથારુચિ યાગુઆદીનિ ગહેત્વા પરિભુઞ્જન્તિ. તેસં સપ્પાયાહારં લભન્તાનં ચિત્તં એકગ્ગં અહોસિ.

તે એકગ્ગેન ચિત્તેન વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા ન ચિરસ્સેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા ચિન્તયિંસુ – ‘‘અહો મહાઉપાસિકા અમ્હાકં પતિટ્ઠા જાતા, સચે મયં સપ્પાયાહારં ન લભિમ્હ, ન નો મગ્ગફલપટિવેધો અભવિસ્સ, ઇદાનિ વુટ્ઠવસ્સા પવારેત્વા સત્થુ ¶ સન્તિકં ગમિસ્સામા’’તિ. તે ‘‘સત્થારં દટ્ઠુકામમ્હા’’તિ મહાઉપાસિકં આપુચ્છિંસુ. ‘‘મહાઉપાસિકા સાધુ, અય્યા’’તિ. તે અનુગન્ત્વા પુનપિ, ‘‘ભન્તે, અમ્હે ઓલોકેય્યાથા’’તિ બહૂનિ પિયવચનાનિ વત્વા પટિનિવત્તિ. તેપિ ખો ભિક્ખૂ સાવત્થિં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્ના ‘‘કચ્ચિ, ભિક્ખવે, ખમનીયં, કચ્ચિ યાપનીયં, ન ચ પિણ્ડકેન કિલમિત્થા’’તિ વુત્તે ‘‘ખમનીયં, ભન્તે, યાપનીયં, ભન્તે, પિણ્ડકેન પન નેવ કિલમિમ્હ. અમ્હાકઞ્હિ માતિકમાતા નામેકા ઉપાસિકા ચિત્તાચારં ઞત્વા, ‘અહો વત નો એવરૂપં નામ ¶ આહારં પટિયાદેય્યા’તિ ચિન્તિતે યથાચિન્તિતં આહારં પટિયાદેત્વા અદાસી’’તિ તસ્સા ગુણકથં કથયિંસુ.

અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ તસ્સા ગુણકથં સુત્વા તત્થ ગન્તુકામો હુત્વા સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા, ‘‘ભન્તે, તં ગામં ગમિસ્સામી’’તિ સત્થારં આપુચ્છિત્વા જેતવનતો નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન તં ગામં પત્વા વિહારં પવિસનદિવસેયેવ ચિન્તેસિ – ‘‘અયં કિર ઉપાસિકા ચિન્તિતચિન્તિતં જાનાતિ, અહઞ્ચ મગ્ગકિલન્તો વિહારં પટિજગ્ગિતું ન સક્ખિસ્સામિ, અહો વત મે વિહારપટિજગ્ગકં મનુસ્સં પેસેય્યા’’તિ. ઉપાસિકા ગેહે નિસિન્નાવ આવજ્જેન્તી તમત્થં ઞત્વા, ‘‘ગચ્છ, વિહારં પટિજગ્ગિત્વા એહી’’તિ મનુસ્સં પેસેસિ. ઇતરોપિ પાનીયં પિવિતુકામો ‘‘અહો વત મે સક્ખરપાનકં કત્વા પેસેય્યા’’તિ ચિન્તેસિ. ઉપાસિકા તમ્પિ પેસેસિ. સો પુનદિવસે ‘‘પાતોવ સિનિદ્ધયાગું મે સઉત્તરિભઙ્ગં પેસેતૂ’’તિ ચિન્તેસિ. ઉપાસિકા તથા અકાસિ ¶ . સો યાગું પિવિત્વા, ‘‘અહો વત મે એવરૂપં ખજ્જકં પેસેય્યા’’તિ ચિન્તેસિ. ઉપાસિકા તમ્પિ પેસેસિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં ઉપાસિકા મયા સબ્બં ચિન્તિતચિન્તિતં પેસેસિ, અહં ¶ એતં દટ્ઠુકામો, અહો વત મે નાનગ્ગરસભોજનં ગાહાપેત્વા સયમેવ આગચ્છેય્યા’’તિ. ઉપાસિકા ‘‘મમ પુત્તો મં દટ્ઠુકામો, આગમનં મે પચ્ચાસીસતી’’તિ ભોજનં ગાહાપેત્વા વિહારં ગન્ત્વા તસ્સ અદાસિ. સો કતભત્તકિચ્ચો ‘‘માતિકમાતા નામ ત્વં, મહાઉપાસિકે’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, તાતા’’તિ. ‘‘ત્વં પરચિત્તં જાનાસી’’તિ? ‘‘કિં મં પુચ્છસિ, તાતા’’તિ? ‘‘મયા ચિન્તિતચિન્તિતં સબ્બમકાસિ, તેન તં પુચ્છામી’’તિ. ‘‘પરચિત્તજાનનકભિક્ખૂ બહૂ, તાતા’’તિ? ‘‘નાહં અઞ્ઞે પુચ્છામિ, તુવં પુચ્છામિ, ઉપાસિકે’’તિ. એવં સન્તેપિ ઉપાસિકા ‘‘પરચિત્તં જાનામી’’તિ અવત્વા ‘‘પરચિત્તં જાનન્તા નામ એવં કરોન્તિ પુત્તા’’તિ આહ. સો ‘‘ભારિયં વતિદં કમ્મં, પુથુજ્જના નામ સોભનમ્પિ અસોભનમ્પિ ચિન્તેન્તિ, સચાહં કિઞ્ચિ અયુત્તં ચિન્તયિસ્સામિ, સહ ભણ્ડકેન ચોરં ચૂળાય ગણ્હન્તી વિય મં વિપ્પકારં પાપેય્ય, મયા ઇતો પલાયિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘ઉપાસિકે, અહં ગમિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘કહં, અય્યા’’તિ? ‘‘સત્થુ સન્તિકં, ઉપાસિકે’’તિ. ‘‘વસથ તાવ, ભન્તે, ઇધા’’તિ. ‘‘ન વસિસ્સામિ, ઉપાસિકે, ગમિસ્સામેવા’’તિ નિક્ખમિત્વા સત્થુ સન્તિકં અગમાસિ. અથ નં સત્થા ‘‘કિં ભિક્ખુ ન ત્વં તત્થ વસસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, ભન્તે, ન સક્કા તત્થ વસિતુ’’ન્તિ. ‘‘કિં કારણા ભિક્ખૂ’’તિ? ‘‘ભન્તે, સા ઉપાસિકા ચિન્તિતચિન્તિતં સબ્બં જાનાતિ, પુથુજ્જના ચ નામ સોભનમ્પિ અસોભનમ્પિ ચિન્તેન્તિ, સચાહં કિઞ્ચિ અયુત્તં ચિન્તેસ્સામિ, સહ ભણ્ડકેન ચોરં ચૂળાય ગણ્હન્તી વિય મં વિપ્પકારં પાપેસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ¶ આગતોમ્હીતિ. ‘‘ભિક્ખુ, તત્થેવ તયા વસિતું વટ્ટતી’’તિ ¶ , ‘‘ન સક્કોમિ, ભન્તે, નાહં તત્થ વસિસ્સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ ત્વં, ભિક્ખુ, એકમેવ રક્ખિતું સક્ખિસ્સસી’’તિ. ‘‘કિં, ભન્તે’’તિ? ‘‘તવ ચિત્તમેવ રક્ખ, ચિત્તં નામેતં દુરક્ખં, ત્વં અત્તનો ચિત્તમેવ નિગ્ગણ્હ, મા અઞ્ઞં કિઞ્ચિ ચિન્તયિ, ચિત્તં નામેતં દુન્નિગ્ગહ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘દુન્નિગ્ગહસ્સ લહુનો, યત્થકામનિપાતિનો;

ચિત્તસ્સ દમથો સાધુ, ચિત્તં દન્તં સુખાવહ’’ન્તિ.

તત્થ ચિત્તં નામેતં દુક્ખેન નિગ્ગય્હતીતિ દુન્નિગ્ગહં. લહું ઉપ્પજ્જતિ ચ નિરુજ્ઝતિ ચાતિ લહુ. તસ્સ દુન્નિગ્ગહસ્સ લહુનો. યત્થકામનિપાતિનોતિ યત્થ કત્થચિદેવ નિપતનસીલસ્સ. એતઞ્હિ લભિતબ્બટ્ઠાનં વા અલભિતબ્બટ્ઠાનં વા યુત્તટ્ઠાનં વા અયુત્તટ્ઠાનં વા ન જાનાતિ, નેવ જાતિં ¶ ઓલોકેતિ, ન ગોત્તં, ન વયં. યત્થ યત્થ ઇચ્છતિ, તત્થ તત્થેવ નિપતતીતિ ‘‘યત્થકામનિપાતી’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્સ એવરૂપસ્સ ચિત્તસ્સ દમથો સાધુ ચતૂહિ અરિયમગ્ગેહિ દન્તભાવો યથા નિબ્બિસેવનં હોતિ, તથા કતભાવો સાધુ. કિં કારણા? ઇદઞ્હિ ચિત્તં દન્તં સુખાવહં નિબ્બિસેવનં કતં મગ્ગફલસુખં પરમત્થનિબ્બાનસુખઞ્ચ આવહતીતિ.

દેસનાપરિયોસાને સમ્પત્તપરિસાય બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું, મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના જાતાતિ.

સત્થા તસ્સ ¶ ભિક્ખુનો ઇમં ઓવાદં દત્વા, ‘‘ગચ્છ, ભિક્ખુ, અઞ્ઞં કિઞ્ચિ અચિન્તયિત્વા તત્થેવ વસાહી’’તિ પહિણિ. સો ભિક્ખુ સત્થુ સન્તિકા ઓવાદં લભિત્વા તત્થ અગમાસિ. કિઞ્ચિ બહિદ્ધા ચિન્તનં નામ ન ચિન્તેસિ. મહાઉપાસિકાપિ દિબ્બેન ચક્ખુના ઓલોકેન્તી થેરં દિસ્વા, ‘‘ઇદાનિ ઓવાદદાયકં આચરિયં લભિત્વા પુનાગતો મમ પુત્તો’’તિ અત્તનો ઞાણેનેવ પરિચ્છિન્દિત્વા તસ્સ સપ્પાયાહારં પટિયાદેત્વા અદાસિ. સો સપ્પાયભોજનં સેવિત્વા કતિપાહેનેવ અરહત્તં પત્વા મગ્ગફલસુખેન વીતિનામેન્તો ‘‘અહો મહાઉપાસિકા મય્હં પતિટ્ઠા જાતા, અહં ઇમં નિસ્સાય ભવનિસ્સરણં પત્તોમ્હી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘ઇમસ્મિં તાવ મે અત્તભાવે પતિટ્ઠા જાતા, સંસારે પન મે સંસરન્તસ્સ અઞ્ઞેસુપિ અત્તભાવેસુ અયં પતિટ્ઠા ભૂતપુબ્બા, નો’’તિ ઉપધારેન્તો એકૂનઅત્તભાવસતં અનુસ્સરિ. સાપિ એકૂનઅત્તભાવસતે તસ્સ પાદપરિચારિકા અઞ્ઞેસુ પટિબદ્ધચિત્તા હુત્વા તં જીવિતા વોરોપેસિ. થેરો ¶ તસ્સા એત્તકં અગુણં દિસ્વા, ‘‘અહો મયં મહાઉપાસિકા ભારિયં કમ્મં અકાસી’’તિ ચિન્તેસિ.

મહાઉપાસિકાપિ ગેહે નિસિન્નાવ ‘‘કિં નુ ખો મય્હં પુત્તસ્સ પબ્બજિતકિચ્ચં મત્તકં પત્તં, નો’’તિ ઉપધારયમાના તસ્સ અરહત્તપત્તિં ઞત્વા ઉત્તરિ ઉપધારિયમાના, ‘‘મમ પુત્તો અરહત્તં પત્વા અહો વત મે અયં ઉપાસિકા મહતી પતિટ્ઠા જાતા’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘અતીતેપિ નુ ખો મે અયં પતિટ્ઠા ભૂતપુબ્બા, નો’’તિ ઉપધારેન્તો એકૂનઅત્તભાવસતં અનુસ્સરિ, ‘‘અહં ખો પન એકૂનઅત્તભાવસતે અઞ્ઞેહિ સદ્ધિં એકતો ¶ હુત્વા એતં જીવિતા વોરોપેસિં, અયં મે એત્તકં અગુણં ¶ દિસ્વા ‘અહો ભારિયં કમ્મં કતં ઉપાસિકાયા’’તિ ચિન્તેસિ. ‘‘અત્થિ નુ ખો એવં સંસારે સંસરન્તિયા મમ પુત્તસ્સ ઉપકારો કતપુબ્બો’’તિ ઉપધારયમાના તતો ઉત્તરિં સતમં અત્તભાવં અનુસ્સરિત્વા સતમે અત્તભાવે મયા એતસ્સ પાદપરિચારિકાય હુત્વા એતસ્મિં જીવિતા વોરોપનટ્ઠાને જીવિતદાનં દિન્નં, અહો મયા મમ પુત્તસ્સ મહાઉપકારો કતપુબ્બો’’તિ ગેહે નિસિન્નાવ ઉત્તરિં વિસેસેત્વા ‘‘ઉપધારેથા’’તિ આહ. સો દિબ્બાય સોતધાતુયા સદ્દં સુત્વા વિસેસેત્વા સતમં અત્તભાવં અનુસ્સરિત્વા તત્થ તાય અત્તનો જીવિતસ્સ દિન્નભાવં દિસ્વા, ‘‘અહો મમ ઇમાય મહાઉપાસિકાય ઉપકારો કતપુબ્બો’’તિ અત્તમનો હુત્વા તસ્સા તત્થેવ ચતૂસુ મગ્ગફલેસુ પઞ્હં કથેત્વા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયીતિ.

૩. અઞ્ઞતરઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુવત્થુ

સુદુદ્દસન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો અઞ્ઞતરં ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

સત્થરિ કિર સાવત્થિયં વિહરન્તે એકો સેટ્ઠિપુત્તો અત્તનો કુલૂપગત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, અહં દુક્ખા મુચ્ચિતુકામો, એકં મે દુક્ખતો મુચ્ચનકારણં કથેથા’’તિ ¶ આહ. ‘‘સાધાવુસો, સચેસિ દુક્ખા મુચ્ચિતુકામો, સલાકભત્તં દેહિ, પક્ખિકભત્તં દેહિ, વસ્સાવાસિકં દેહિ, ચીવરાદયો પચ્ચયે દેહિ, અત્તનો સાપતેય્યં તયો કોટ્ઠાસે કત્વા એકેન કમ્મન્તં પયોજેહિ, એકેન પુત્તદારં પોસેહિ, એકં બુદ્ધસાસને દેહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ ¶ વુત્તપટિપાટિયા સબ્બં કત્વા પુન થેરં પુચ્છિ – ‘‘તતો ઉત્તરિં અઞ્ઞં કિં કરોમિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘આવુસો, તીણિ સરણાનિ ગણ્હ, પઞ્ચ સીલાનિ ગણ્હાહી’’તિ. તાનિપિ પટિગ્ગહેત્વા તતો ઉત્તરિં પુચ્છિ. ‘‘તેન હિ દસ સીલાનિ ગણ્હાહી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ ગણ્હિ. સો એવં અનુપુબ્બેન પુઞ્ઞકમ્મસ્સ કતત્તા અનુપુબ્બસેટ્ઠિપુત્તો નામ જાતો. તતો ‘‘ઉત્તરિમ્પિ કત્તબ્બં અત્થિ, ભન્તે’’તિ પુન પુચ્છિત્વા, ‘‘તેન હિ પબ્બજાહી’’તિ વુત્તો નિક્ખમિત્વા ¶ પબ્બજિ. તસ્સેકો આભિધમ્મિકભિક્ખુ આચરિયો અહોસિ. એકો વિનયધરો ઉપજ્ઝાયો. તસ્સ લદ્ધૂપસમ્પદસ્સ આચરિયો અત્તનો સન્તિકં આગતકાલે અભિધમ્મે પઞ્હં કથેસિ – ‘‘બુદ્ધસાસને નામ ઇદં કાતું વટ્ટતિ, ઇદં ન વટ્ટતી’’તિ. ઉપજ્ઝાયોપિસ્સ અત્તનો સન્તિકં આગતકાલે વિનયે પઞ્હં કથેસિ – ‘‘બુદ્ધસાસને નામ ઇદં કાતું વટ્ટતિ, ઇદં ન વટ્ટતિ, ઇદં કપ્પતિ, ઇદં ન કપ્પતી’’તિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અહો ભારિયં ઇદં કમ્મં, અહં દુક્ખા મુચ્ચિતુકામો પબ્બજિતો, ઇધ ચ મમ હત્થપસારણટ્ઠાનમ્પિ ન પઞ્ઞાયતિ, ગેહે ¶ ઠત્વાવ દુક્ખા મુચ્ચિતું સક્કા, મયા ગિહિના ભવિતું વટ્ટતી’’તિ. સો તતો પટ્ઠાય ઉક્કણ્ઠિતો અનભિરતો દ્વત્તિંસાકારે સજ્ઝાયં ન કરોતિ, ઉદ્દેસં ન ગણ્હાતિ, કિસો લૂખો ધમનિસન્થતગત્તો આલસ્સિયાભિભૂતો કચ્છુપરિકિણ્ણો અહોસિ.

અથ નં દહરસામણેરા, ‘‘આવુસો, કિં ત્વં ઠિતટ્ઠાને ઠિતોવ નિસિન્નટ્ઠાને નિસિન્નોવ અહોસિ, પણ્ડુરોગાભિભૂતો કિસો લૂખો ધમનિસન્થતગત્તો આલસ્સિયાભિભૂતો કચ્છુપરિકિણ્ણો, કિં તે કત’’ન્તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘ઉક્કણ્ઠિતોમ્હિ, આવુસો’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? સો તં પવત્તિં આરોચેસિ. તે તસ્સ આચરિયુપજ્ઝાયાનં આચિક્ખિંસુ. આચરિયુપજ્ઝાયા તં આદાય સત્થુ સન્તિકં અગમંસુ. સત્થા ‘‘કિં, ભિક્ખવે, આગતત્થા’’તિ આહ. ‘‘ભન્તે, અયં ભિક્ખુ તુમ્હાકં સાસને ઉક્કણ્ઠિતો’’તિ. ‘‘એવં કિર ભિક્ખૂ’’તિ. ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘અહં, ભન્તે, દુક્ખા મુચ્ચિતુકામોવ પબ્બજિતો, તસ્સ મે આચરિયો અભિધમ્મકથં કથેસિ, ઉપજ્ઝાયો વિનયકથં કથેસિ, સ્વાહં ‘ઇધ મે હત્થપસારણટ્ઠાનમ્પિ નત્થિ, ગિહિના હુત્વા સક્કા દુક્ખા મુચ્ચિતું, ગિહિ ભવિસ્સામી’તિ સન્નિટ્ઠાનમકાસિં, ભન્તે’’તિ. ‘‘સચે ત્વં, ભિક્ખુ, એકમેવ રક્ખિતું સક્ખિસ્સસિ, અવસેસાનં રક્ખનકિચ્ચં નત્થી’’તિ. ‘‘કિં, ભન્તે’’તિ? ‘‘તવ ચિત્તમેવ રક્ખિતું સક્ખિસ્સસી’’તિ. ‘‘સક્ખિસ્સામિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ અત્તનો ચિત્તમેવ રક્ખાહિ, સક્કા દુક્ખા મુચ્ચિતુ’’ન્તિ ઇમં ઓવાદં દત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સુદુદ્દસં ¶ સુનિપુણં, યત્થકામનિપાતિનં;

ચિત્તં રક્ખેથ મેધાવી, ચિત્તં ગુત્તં સુખાવહ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ સુદુદ્દસન્તિ ¶ સુટ્ઠુ દુદ્દસં. સુનિપુણન્તિ સુટ્ઠુ નિપુણં પરમસણ્હં. યત્થકામનિપાતિનન્તિ જાતિઆદીનિ અનોલોકેત્વા લભિતબ્બાલભિતબ્બયુત્તાયુત્તટ્ઠાનેસુ યત્થ કત્થચિ નિપતનસીલં. ચિત્તં રક્ખેથ મેધાવીતિ અન્ધબાલો દુમ્મેધો અત્તનો ચિત્તં રક્ખિતું સમત્થો નામ નત્થિ, ચિત્તવસિકો હુત્વા અનયબ્યસનં પાપુણાતિ. મેધાવી પન પણ્ડિતોવ ચિત્તં રક્ખિતું સક્કોતિ, તસ્મા ત્વમ્પિ ચિત્તમેવ ગોપેહિ. ઇદઞ્હિ ચિત્તં ગુત્તં સુખાવહં મગ્ગફલનિબ્બાનસુખાનિ આવહતીતિ.

દેસનાપરિયોસાને સો ભિક્ખુ સોતાપત્તિફલં પાપુણિ, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું, દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા અહોસીતિ.

અઞ્ઞતરઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુવત્થુ તતિયં.

૪. સઙ્ઘરક્ખિતભાગિનેય્યત્થેરવત્થુ

દૂરઙ્ગમન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો સઙ્ઘરક્ખિતં નામ ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિરેકો કુલપુત્તો સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતો લદ્ધૂપસમ્પદો સઙ્ઘરક્ખિતત્થેરો નામ હુત્વા કતિપાહેનેવ અરહત્તં પાપુણિ. તસ્સ ¶ કનિટ્ઠભગિની પુત્તં લભિત્વા થેરસ્સ નામં અકાસિ. સો ભાગિનેય્યસઙ્ઘરક્ખિતો નામ હુત્વા વયપ્પત્તો થેરસ્સેવ સન્તિકે પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો અઞ્ઞતરસ્મિં ગામકારામે વસ્સં ઉપગન્ત્વા, ‘‘એકં સત્તહત્થં, એકં અટ્ઠહત્થ’’ન્તિ દ્વે વસ્સાવાસિકસાટકે લભિત્વા અટ્ઠહત્થં ‘‘ઉપજ્ઝાયસ્સ મે ભવિસ્સતી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા ‘‘સત્તહત્થં મય્હં ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા વુટ્ઠવસ્સો ‘‘ઉપજ્ઝાયં પસ્સિસ્સામી’’તિ આગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે પિણ્ડાય ચરન્તો આગન્ત્વા થેરે વિહારં અનાગતેયેવ વિહારં પવિસિત્વા થેરસ્સ દિવાટ્ઠાનં સમ્મજ્જિત્વા પાદોદકં ઉપટ્ઠપેત્વા આસનં પઞ્ઞપેત્વા આગમનમગ્ગં ઓલોકેન્તો નિસીદિ. અથસ્સાગમનભાવં દિસ્વા પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા પત્તચીવરં ¶ પટિગ્ગહેત્વા, ‘‘નિસીદથ, ભન્તે’’તિ થેરં નિસીદાપેત્વા તાલવણ્ટં આદાય ¶ બીજિત્વા પાનીયં દત્વા પાદે ધોવિત્વા તં સાટકં આનેત્વા પાદમૂલે ઠપેત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમં પરિભુઞ્જથા’’તિ વત્વા બીજયમાનો અટ્ઠાસિ.

અથ નં થેરો આહ – ‘‘સઙ્ઘરક્ખિત, મય્હં ચીવરં પરિપુણ્ણં, ત્વમેવ પરિભુઞ્જા’’તિ. ‘‘ભન્તે, મયા લદ્ધકાલતો પટ્ઠાય અયં તુમ્હાકમેવ સલ્લક્ખિતો, પરિભોગં કરોથા’’તિ. ‘‘હોતુ, સઙ્ઘરક્ખિત, પરિપુણ્ણં મે ચીવરં, ત્વમેવ પરિભુઞ્જા’’તિ. ‘‘ભન્તે, મા એવં કરોથ, તુમ્હેહિ પરિભુત્તે મય્હં મહપ્ફલં ભવિસ્સતી’’તિ. અથ નં તસ્સ પુનપ્પુનં કથેન્તસ્સપિ ¶ થેરો ન ઇચ્છિયેવ.

એવં સો બીજયમાનો ઠિતોવ ચિન્તેસિ – ‘‘અહં થેરસ્સ ગિહિકાલે ભાગિનેય્યો, પબ્બજિતકાલે સદ્ધિવિહારિકો, એવમ્પિ મયા સદ્ધિં ઉપજ્ઝાયો પરિભોગં ન કત્તુકામો. ઇમસ્મિં મયા સદ્ધિં પરિભોગં અકરોન્તે કિં મે સમણભાવેન, ગિહિ ભવિસ્સામી’’તિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘દુસ્સણ્ઠાપિતો ઘરાવાસો, કિં નુ ખો કત્વા ગિહિભૂતો જીવિસ્સામી’’તિ. તતો ચિન્તેસિ – ‘‘અટ્ઠહત્થસાટકં વિક્કિણિત્વા એકં એળિકં ગણ્હિસ્સામિ, એળિકા નામ ખિપ્પં વિજાયતિ, સ્વાહં વિજાતં વિજાતં વિક્કિણિત્વા મૂલં કરિસ્સામિ, મૂલે બહૂ કત્વા એકં પજાપતિં આનેસ્સામિ, સા એકં પુત્તં વિજાયિસ્સતિ. અથસ્સ મમ માતુલસ્સ નામં કત્વા ચૂળયાનકે નિસીદાપેત્વા મમ પુત્તઞ્ચ ભરિયઞ્ચ આદાય માતુલં વન્દિતું આગમિસ્સામિ, આગચ્છન્તે અન્તરામગ્ગે મમ ભરિયં એવં વક્ખામિ – ‘આનેહિ તાવ મે પુત્તં વહિસ્સામિન’ન્તિ. સા ‘કિં તે પુત્તેન, એહિ, ઇમં યાનકં પાજેહી’તિ વત્વા પુત્તં ગહેત્વા, ‘અહં નેસ્સામિ ન’ન્તિ નેત્વા સન્ધારેતું અસક્કોન્તી ચક્કપથે છડ્ડેસ્સતિ. અથસ્સ સરીરં અભિરુહિત્વા ચક્કં ગમિસ્સતિ, અથ નં ‘ત્વં મમ પુત્તં નેવ મય્હં અદાસિ, નં સન્ધારેતું નાસક્ખિ નાસિતોસ્મિ તયા’તિ વત્વા પતોદયટ્ઠિયા પિટ્ઠિયં પહરિસ્સામી’’તિ.

સો એવં ચિન્તેન્તોવ ઠત્વા ¶ બીજયમાનો થેરસ્સ સીસે તાલવણ્ટેન પહરિ. થેરો ‘‘કિં નુ ખો અહં સઙ્ઘરક્ખિતેન સીસે પહતો’’તિ ¶ ઉપધારેન્તો તેન ચિન્તિતચિન્તિતં સબ્બં ઞત્વા, ‘‘સઙ્ઘરક્ખિત, માતુગામસ્સ પહારં દાતું નાસક્ખિ, કો એત્થ મહલ્લકત્થેરસ્સ દોસો’’તિ આહ. સો ‘‘અહો નટ્ઠોમ્હિ, ઞાતં કિર મે ઉપજ્ઝાયેન ચિન્તિતચિન્તિતં, કિં મે સમણભાવેના’’તિ તાલવણ્ટં છડ્ડેત્વા પલાયિતું આરદ્ધો.

અથ નં દહરા ચ સામણેરા ચ અનુબન્ધિત્વા આદાય સત્થુ સન્તિકં અગમંસુ. સત્થા તે ¶ ભિક્ખૂ દિસ્વાવ ‘‘કિં, ભિક્ખવે, આગતત્થ, એકો વો ભિક્ખુ લદ્ધો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, ભન્તે, ઇમં દહરં ઉક્કણ્ઠિત્વા પલાયન્તં ગહેત્વા તુમ્હાકં સન્તિકં આગતમ્હા’’તિ. ‘‘એવં કિર ભિક્ખૂ’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિમત્થં તે ભિક્ખુ એવં ભારિયં કમ્મં કતં, નનુ ત્વં આરદ્ધવીરિયસ્સ એકસ્સ બુદ્ધસ્સ પુત્તો, માદિસસ્સ નામ બુદ્ધસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા અત્તાનં દમેત્વા સોતાપન્નોતિ વા સકદાગામીતિ વા અનાગામીતિ વા અરહાતિ વા વદાપેતું નાસક્ખિ, કિમત્થં એવં ભારિયં કમ્મમકાસી’’તિ? ‘‘ઉક્કણ્ઠિતોસ્મિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં કારણા ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ? સો એવં વસ્સાવાસિકસાટકાનં લદ્ધદિવસતો પટ્ઠાય યાવ થેરસ્સ તાલવણ્ટેન પહારા સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેત્વા, ‘‘ઇમિના કારણેન પલાતોસ્મિ, ભન્તે’’તિ ¶ આહ. અથ નં સત્થા ‘‘એહિ ભિક્ખુ, મા ચિન્તયિ ચિત્તં નામેતં દૂરે હોન્તમ્પિ આરમ્મણં સમ્પટિચ્છનકજાતિકં, રાગદોસમોહબન્ધના મુચ્ચનત્થાય વાયમિતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘દૂરઙ્ગમં એકચરં, અસરીરં ગુહાસયં;

યે ચિત્તં સંયમેસ્સન્તિ, મોક્ખન્તિ મારબન્ધના’’તિ.

તત્થ દૂરઙ્ગમન્તિ ચિત્તસ્સ હિ મક્કટસુત્તમત્તકમ્પિ પુરત્થિમાદિદિસાભાગેન ગમનાગમનં નામ નત્થિ, દૂરે સન્તમ્પિ પન આરમ્મણં સમ્પટિચ્છતીતિ દૂરઙ્ગમં નામ જાતં. સત્તટ્ઠચિત્તાનિ પન એકતો કણ્ણિકબદ્ધાનિ એકક્ખણે ઉપ્પજ્જિતું સમત્થાનિ નામ નત્થિ. ઉપ્પત્તિકાલે એકેકમેવ ચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં નિરુદ્ધે પુન એકેકમેવ ઉપ્પજ્જતીતિ એકચરં નામ જાતં. ચિત્તસ્સ સરીરસણ્ઠાનં વા નીલાદિપ્પકારો વણ્ણભેદો વા નત્થીતિ અસરીરં નામ જાતં. ગુહા નામ ચતુમહાભૂતગુહા, ઇદઞ્ચ હદયરૂપં નિસ્સાય પવત્તતીતિ ગુહાસયં ¶ નામ જાતં. યે ચિત્તન્તિ યે કેચિ પુરિસા વા ઇત્થિયો વા ગહટ્ઠા વા પબ્બજિતા વા અનુપ્પજ્જનકકિલેસસ્સ ઉપ્પજ્જિતું અદેન્તા સતિસમ્મોસેન ઉપ્પન્નકિલેસં પજહન્તા ચિત્તં સંયમેસ્સન્તિ સંયતં અવિક્ખિત્તં કરિસ્સન્તિ. મોક્ખન્તિ મારબન્ધનાતિ ¶ સબ્બેતે કિલેસબન્ધનાભાવેન મારબન્ધનસઙ્ખાતા તેભૂમકવટ્ટા મુચ્ચિસ્સન્તીતિ.

દેસનાપરિયોસાને ભાગિનેય્યસઙ્ઘરક્ખિતત્થેરો સોતાપત્તિફલં પાપુણિ, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપન્નાદયો જાતા, મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

સઙ્ઘરક્ખિતભાગિનેય્યત્થેરવત્થુ ચતુત્થં.

અનવટ્ઠિતચિત્તસ્સાતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો ચિત્તહત્થત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકો કિર સાવત્થિવાસી કુલપુત્તો નટ્ઠગોણં પરિયેસન્તો અરઞ્ઞં પવિસિત્વા મજ્ઝન્હિકે કાલે ગોણં દિસ્વા ગોયૂથે વિસ્સજ્જેત્વા, ‘‘અવસ્સં અય્યાનં સન્તિકે આહારમત્તં લભિસ્સામી’’તિ ખુપ્પિપાસાપીળિતો વિહારં પવિસિત્વા ભિક્ખૂનં સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. તસ્મિં ખો પન સમયે ભિક્ખૂનં અવક્કારપાતિયં ભુત્તાવસેસકં ભત્તં હોતિ, તે તં છાતકપીળિતં દિસ્વા, ‘‘ઇતો ભત્તં ગહેત્વા ભુઞ્જાહી’’તિ વદિંસુ. બુદ્ધકાલે ચ પન અનેકસૂપબ્યઞ્જનં ભત્તં ઉપ્પજ્જતિ, સો તતો યાપનમત્તં ¶ ગહેત્વા ભુઞ્જિત્વા પાનીયં પિવિત્વા હત્થે ધોવિત્વા ભિક્ખૂ વન્દિત્વા, ‘‘કિં, ભન્તે, અજ્જ, અય્યા, નિમન્તનટ્ઠાનં અગમંસૂ’’તિ પુચ્છિ. ‘‘નત્થિ, ઉપાસક, ભિક્ખૂ ઇમિનાવ નીહારેન નિબદ્ધં લભન્તી’’તિ. સો ‘‘મયં ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય રત્તિન્દિવં નિબદ્ધં કમ્મં કરોન્તાપિ એવં મધુરબ્યઞ્જનં ભત્તં ન લભામ, ઇમે કિર નિબદ્ધં ભુઞ્જન્તિ, કિં મે ગિહિભાવેન, ભિક્ખુ ભવિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ભિક્ખૂ ઉપસઙ્કમિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. અથ નં ભિક્ખૂ ‘‘સાધુ ઉપાસકા’’તિ પબ્બાજેસું.

સો ¶ લદ્ધૂપસમ્પદો સબ્બપ્પકારં વત્તપટિવત્તં અકાસિ. સો બુદ્ધાનં ઉપ્પન્નેન લાભસક્કારેન કતિપાહચ્ચયેન થૂલસરીરો અહોસિ. તતો ચિન્તેસિ – ‘‘કિં મે ભિક્ખાય ચરિત્વા જીવિતેન, ગિહી ભવિસ્સામી’’તિ. સો વિબ્ભમિત્વા ગેહં પાવિસિ. તસ્સ ગેહે કમ્મં કરોન્તસ્સ કતિપાહેનેવ સરીરં મિલાયિ. તતો ‘‘કિં મે ઇમિના દુક્ખેન, સમણો ભવિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પુન ગન્ત્વા પબ્બજિ. સો કતિપાહં વીતિનામેત્વા પુન ઉક્કણ્ઠિત્વા વિબ્ભમિ, પબ્બજિતકાલે પન ભિક્ખૂનં ઉપકારકો હોતિ. સો કતિપાહેનેવ પુનપિ ઉક્કણ્ઠિત્વા, ‘‘કિં મે ગિહિભાવેન, પબ્બજિસ્સામી’’તિ ગન્ત્વા ભિક્ખૂ વન્દિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. અથ નં ભિક્ખૂ ઉપકારવસેન પુન પબ્બાજયિંસુ. એવં સો ઇમિના નિયામેનેવ છક્ખત્તું પબ્બજિત્વા ઉપ્પબ્બજિતો. તસ્સ ભિક્ખૂ ‘‘એસ ચિત્તવસિકો હુત્વા વિચરતી’’તિ ચિત્તહત્થત્થેરોતિ નામં કરિંસુ.

તસ્સેવં અપરાપરં વિચરન્તસ્સેવ ભરિયા ગબ્ભિની અહોસિ. સો સત્તમે વારે અરઞ્ઞતો કસિભણ્ડમાદાય ¶ ગેહં ગન્ત્વા ભણ્ડકં ઠપેત્વા ‘‘અત્તનો કાસાવં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ગબ્ભં પાવિસિ ¶ . તસ્મિં ખણે તસ્સ ભરિયા નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયતિ. તસ્સા નિવત્થસાટકો અપગતો હોતિ, મુખતો ચ લાલા પગ્ઘરતિ, નાસા ઘુરઘુરાયતિ, મુખં વિવટ્ટં, દન્તં ઘંસતિ, સા તસ્સ ઉદ્ધુમાતકસરીરં વિય ઉપટ્ઠાસિ. સો ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખં ઇદ’’ન્તિ સઞ્ઞં લભિત્વા, ‘‘અહં એત્તકં કાલં પબ્બજિત્વા ઇમં નિસ્સાય ભિક્ખુભાવે સણ્ઠાતું નાસક્ખિ’’ન્તિ કાસાયકોટિયં ગહેત્વા ઉદરે બન્ધિત્વા ગેહા નિક્ખમિ.

અથસ્સ અનન્તરગેહે ઠિતા સસ્સુ તં તથા ગચ્છન્તં દિસ્વા, ‘‘અયં પટિઉક્કણ્ઠિતો ભવિસ્સતિ, ઇદાનેવ અરઞ્ઞતો આગન્ત્વા કાસાવં ઉદરે બન્ધિત્વાવ ગેહા નિક્ખન્તો વિહારાભિમુખો ગચ્છતિ, કિં નુ ખો’’તિ ગેહં પવિસિત્વા નિદ્દાયમાનં ધીતરં પસ્સિત્વા ‘‘ઇમં દિસ્વા સો વિપ્પટિસારી હુત્વા ગતો’’તિ ઞત્વા ધીતરં પહરિત્વા ‘‘ઉટ્ઠેહિ કાળકણ્ણિ, સામિકો તે તં નિદ્દાયમાનં દિસ્વા વિપ્પટિસારી હુત્વા ગતો, નત્થિ સો ઇતો પટ્ઠાય તુય્હ’’ન્તિ આહ. ‘‘અપેહિ અપેહિ, અમ્મ, કુતો તસ્સ ગમનં અત્થિ, કતિપાહેનેવ પુનાગમિસ્સતી’’તિ આહ. સોપિ ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખ’’ન્તિ વત્વા ¶ ગચ્છન્તો ગચ્છન્તોવ સોતાપત્તિફલં પાપુણિ. સો ¶ ગન્ત્વા ભિક્ખૂ વન્દિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. ‘‘ન સક્ખિસ્સામ મંયં તં પબ્બાજેતું, કુતો તુય્હં સમણભાવો, સત્થકનિસાનપાસાણસદિસં તવ સીસ’’ન્તિ. ‘‘ભન્તે, ઇદાનિ મં અનુકમ્પાય એકવારં પબ્બાજેથા’’તિ. તે તં ઉપકારવસેન પબ્બાજયિંસુ. સો કતિપાહેનેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ.

તેપિ નં આહંસુ – ‘‘આવુસો ચિત્તહત્થ, તવ ગમનસમયં ત્વમેવ જાનેય્યાસિ, ઇમસ્મિં વારે તે ચિરાયિત’’ન્તિ. ‘‘ભન્તે, સંસગ્ગસ્સ અત્થિભાવકાલે ગતમ્હા, સો નો સંસગ્ગો છિન્નો, ઇદાનિ અગમનધમ્મા જાતમ્હા’’તિ. ભિક્ખૂ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘ભન્તે, અયં ભિક્ખુ અમ્હેહિ એવં વુત્તો એવં નામ કથેસિ, અઞ્ઞં બ્યાકરોતિ, અભૂતં વદતી’’તિ આહંસુ. સત્થા ‘‘આમ, ભિક્ખવે, મમ પુત્તો અત્તનો અનવટ્ઠિતચિત્તકાલે સદ્ધમ્મં અજાનનકાલે ગમનાગમનં અકાસિ, ઇદાનિસ્સ પુઞ્ઞઞ્ચ પાપઞ્ચ પહીન’’ન્તિ વત્વા ઇમા દ્વે ગાથા આહ –

‘‘અનવટ્ઠિતચિત્તસ્સ, સદ્ધમ્મં અવિજાનતો;

પરિપ્લવપસાદસ્સ, પઞ્ઞા ન પરિપૂરતિ.

‘‘અનવસ્સુતચિત્તસ્સ, અનન્વાહતચેતસો;

પુઞ્ઞપાપપહીનસ્સ, નત્થિ જાગરતો ભય’’ન્તિ.

તત્થ ¶ અનવટ્ઠિતચિત્તસ્સાતિ ચિત્તં નામેતં કસ્સચિ નિબદ્ધં વા થાવરં વા નત્થિ. યો પન પુગ્ગલો અસ્સપિટ્ઠે ¶ ઠપિતકુમ્ભણ્ડં વિય ચ થુસરાસિમ્હિ કોટ્ટિતખાણુકો વિય ચ ખલ્લાટસીસે ઠપિતકદમ્બપુપ્ફં વિય ચ ન કત્થચિ સણ્ઠાતિ, કદાચિ બુદ્ધસાવકો હોતિ, કદાચિ આજીવકો, કદાચિ નિગણ્ઠો, કદાચિ તાપસો. એવરૂપો પુગ્ગલો અનવટ્ઠિતચિત્તો નામ. તસ્સ અનવટ્ઠિતચિત્તસ્સ. સદ્ધમ્મં અવિજાનતોતિ સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મભેદં ઇમં સદ્ધમ્મં અવિજાનન્તસ્સ પરિત્તસદ્ધતાય વા ઉપ્લવસદ્ધતાય વા પરિપ્લવપસાદસ્સ કામાવચરરૂપાવચરાદિભેદા પઞ્ઞા ન પરિપૂરતિ. કામાવચરાયપિ અપરિપૂરયમાનાય કુતોવ રૂપાવચરારૂપાવચરલોકુત્તરપઞ્ઞા પરિપૂરિસ્સતીતિ દીપેતિ. અનવસ્સુતચિત્તસ્સાતિ રાગેન અતિન્તચિત્તસ્સ. અનન્વાહતચેતસોતિ ‘‘આહતચિત્તો ખિલજાતો’’તિ ¶ (દી. નિ. ૩.૩૧૯; વિભ. ૯૪૧; મ. નિ. ૧.૧૮૫) આગતટ્ઠાને દોસેન ચિત્તસ્સ પહતભાવો વુત્તો, ઇધ પન દોસેન અપ્પટિહતચિત્તસ્સાતિ અત્થો. પુઞ્ઞપાપપહીનસ્સાતિ ચતુત્થમગ્ગેન પહીનપુઞ્ઞસ્સ ચેવ પહીનપાપસ્સ ચ ખીણાસવસ્સ. નત્થિ જાગરતો ભયન્તિ ખીણાસવસ્સ જાગરન્તસ્સેવ અભયભાવો કથિતો વિય. સો પન સદ્ધાદીહિ પઞ્ચહિ જાગરધમ્મેહિ સમન્નાગતત્તા જાગરો ¶ નામ. તસ્મા તસ્સ જાગરન્તસ્સાપિ અજાગરન્તસ્સાપિ કિલેસભયં નત્થિ કિલેસાનં અપચ્છાવત્તનતો. ન હિ તં કિલેસા અનુબન્ધન્તિ તેન તેન મગ્ગેન પહીનાનં કિલેસાનં પુન અનુપગમનતો. તેનેવાહ – ‘‘સોતાપત્તિમગ્ગેન યે કિલેસા પહીના, તે કિલેસે ન પુનેતિ ન પચ્ચેતિ ન પચ્ચાગચ્છતિ, સકદાગામિઅનાગામિઅરહત્તમગ્ગેન યે કિલેસા પહીના, તે કિલેસે ન પુનેતિ ન પચ્ચેતિ ન પચ્ચાગચ્છતી’’તિ (ચૂળનિ. મેત્તગૂમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૨૭).

દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા સફલા અહોસિ.

અથેકદિવસં ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘ભારિયા વતિમે, આવુસો, કિલેસા નામ, એવરૂપસ્સ અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સાયસમ્પન્નો કુલપુત્તો કિલેસેહિ આલોળિતો સત્તવારે ગિહી હુત્વા સત્તવારે પબ્બજિતો’’તિ. સત્થા તેસં તં કથાપવત્તિં સુત્વા તઙ્ખણાનુરૂપેન ગમનેન ધમ્મસભં ગન્ત્વા બુદ્ધાસને નિસિન્નો ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે એવમેવ, ભિક્ખવે, કિલેસા નામ ભારિયા, સચે એતે રૂપિનો હુત્વા કત્થચિ પક્ખિપિતું સક્કા ભવેય્યું, ચક્કવાળં અતિસમ્બાધં, બ્રહ્મલોકો અતિનીચકોતિ ઓકાસો નેસં ન ભવેય્ય, માદિસમ્પિ નામેતે પઞ્ઞાસમ્પન્નં પુરિસાજાનેય્યં આલોળેન્તિ, અવસેસેસુ કા કથા? ‘‘અહઞ્હિ અડ્ઢનાળિમત્તં વરકચોરકં ¶ કુણ્ઠકુદાલઞ્ચ નિસ્સાય ¶ છ વારે પબ્બજિત્વા ઉપ્પબ્બજિતપુબ્બો’’તિ. ‘‘કદા, ભન્તે, કદા સુગતા’’તિ? ‘‘સુણિસ્સથ, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ સુણાથા’’તિ અતીતં આહરિ –

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે કુદાલપણ્ડિતો નામ બાહિરકપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અટ્ઠ માસે હિમવન્તે વસિત્વા વસ્સારત્તસમયે ભૂમિયા તિન્તાય ‘‘ગેહે મે અડ્ઢનાળિમત્તો વરકચોરકો ચ કુણ્ઠકુદાલકો ¶ ચ અત્થિ, વરકચોરકબીજં મા નસ્સી’’તિ ઉપ્પબ્બજિત્વા એકં ઠાનં કુદાલેન કસિત્વા તં બીજં વપિત્વા વતિં કત્વા પક્કકાલે ઉદ્ધરિત્વા નાળિમત્તબીજં ઠપેત્વા સેસં ખાદિ. સો ‘‘કિં મે દાનિ ગેહેન, પુન અટ્ઠ માસે પબ્બજિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા નિક્ખમિત્વા પબ્બજિ. ઇમિનાવ નીહારેન નાળિમત્તં વરકચોરકઞ્ચ કુણ્ઠકુદાલઞ્ચ નિસ્સાય સત્તવારે ગિહી હુત્વા સત્તવારે પબ્બજિત્વા સત્તમે પન વારે ચિન્તેસિ – ‘‘અહં છ વારે ઇમં કુણ્ઠકુદાલં નિસ્સાય ગિહી હુત્વા પબ્બજિતો, કત્થચિદેવ નં છડ્ડેસ્સામી’’તિ. સો ગઙ્ગાય તીરં ગન્ત્વા, ‘‘પતિતટ્ઠાનં પસ્સન્તો ઓતરિત્વા ગણ્હેય્યં, યથાસ્સ પતિતટ્ઠાનં ન પસ્સામિ, તથા નં છડ્ડેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા નાળિમત્તં બીજં પિલોતિકાય બન્ધિત્વા પિલોતિકં કુદાલફલકે બન્ધિત્વા કુદાલં અગ્ગદણ્ડકે ગહેત્વા ગઙ્ગાય તીરે ઠિતો અક્ખીનિ નિમીલેત્વા ઉપરિસીસે તિક્ખત્તું આવિજ્ઝિત્વા ગઙ્ગાયં ખિપિત્વા ¶ નિવત્તિત્વા ઓલોકેન્તો પતિતટ્ઠાનં અદિસ્વા ‘‘જિતં મે, જિતં મે’’તિ તિક્ખત્તું સદ્દમકાસિ.

તસ્મિં ખણે બારાણસિરાજા પચ્ચન્તં વૂપસમેત્વા આગન્ત્વા નદીતીરે ખન્ધાવારં નિવાસેત્વા ન્હાનત્થાય નદિં ઓતિણ્ણો તં સદ્દં અસ્સોસિ. રાજૂનઞ્ચ નામ ‘‘જિતં મે’’તિ સદ્દો અમનાપો હોતિ, સો તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘અહં ઇદાનિ અમિત્તમદ્દનં કત્વા ‘જિતં મે’તિ આગતો, ત્વં પન ‘જિતં મે, જિતં મે’તિ વિરવસિ, કિં નામેત’’ન્તિ પુચ્છિ. કુદાલપણ્ડિતો ‘‘ત્વં બાહિરકચોરે જિનિ, તયા જિતં પુન અવજિતમેવ હોતિ, મયા પન અજ્ઝત્તિકો લોભચોરો જિતો, સો પુન મં ન જિનિસ્સતિ, તસ્સેવ જયો સાધૂ’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ન તં જિતં સાધુ જિતં, યં જિતં અવજીયતિ;

તં ખો જિતં સાધુ જિતં, યં જિતં નાવજીયતી’’તિ. (જા. ૧.૧.૭૦);

તં ખણંયેવ ચ ગઙ્ગં ઓલોકેન્તો આપોકસિણં નિબ્બત્તેત્વા અધિગતવિસેસો આકાસે પલ્લઙ્કેન નિસીદિ. રાજા મહાપુરિસસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા વન્દિત્વા પબ્બજ્જં યાચિત્વા સદ્ધિં બલકાયેન ¶ પબ્બજિ. યોજનમત્તા પરિસા અહોસિ. અપરોપિ સામન્તરાજા તસ્સ પબ્બજિતભાવં સુત્વા, ‘‘તસ્સ રજ્જં ગણ્હિસ્સામી’’તિ આગન્ત્વા તથા સમિદ્ધં નગરં ¶ સુઞ્ઞં દિસ્વા, ‘‘એવરૂપં નગરં છડ્ડેત્વા પબ્બજિતો રાજા ઓરકે ઠાને ન પબ્બજિસ્સતિ, મયાપિ પબ્બજિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા તત્થ ગન્ત્વા મહાપુરિસં ઉપસઙ્કમિત્વા પબ્બજ્જં યાચિત્વા સપરિવારો પબ્બજિ. એતેનેવ નીહારેન સત્ત રાજાનો પબ્બજિંસુ. સત્તયોજનિકો અસ્સમો અહોસિ. સત્ત રાજાનો ભોગે ¶ છડ્ડેત્વા એત્તકં જનં ગહેત્વા પબ્બજિંસુ. મહાપુરિસો બ્રહ્મચરિયવાસં વસિત્વા બ્રહ્મલોકૂપગો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા, ‘‘અહં, ભિક્ખવે, તદા કુદાલપણ્ડિતો અહોસિં, કિલેસા નામેતે એવં ભારિયા’’તિ આહ.

કુમ્ભૂપમન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો આરદ્ધવિપસ્સકે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિર પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ સત્થુ સન્તિકે યાવ અરહત્તા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા, ‘‘સમણધમ્મં કરિસ્સામા’’તિ યોજનસતમગ્ગં ગન્ત્વા એકં મહાવાસગામં અગમંસુ. અથ તે મનુસ્સા દિસ્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદાપેત્વા પણીતેહિ યાગુભત્તાદીહિ પરિવિસિત્વા, ‘‘કહં, ભન્તે, ગચ્છથા’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘યથાફાસુકટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘ભન્તે, ઇમં તેમાસં ઇધેવ વસથ, મયમ્પિ તુમ્હાકં સન્તિકે સરણેસુ પતિટ્ઠાય પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખિસ્સામા’’તિ યાચિત્વા તેસં અધિવાસનં વિદિત્વા, ‘‘અવિદૂરે ઠાને મહન્તો વનસણ્ડો અત્થિ, એત્થ વસથ, ભન્તે’’તિ વત્વા ઉય્યોજેસું. ભિક્ખૂ તં વનસણ્ડં પવિસિંસુ. તસ્મિં વનસણ્ડે અધિવત્થા દેવતા ‘‘સીલવન્તો, અય્યા, ઇમં વનસણ્ડં ¶ અનુપ્પત્તા, અયુત્તં ખો પન અસ્માકં અય્યેસુ ઇધ વસન્તેસુ પુત્તદારે ગહેત્વા રુક્ખે અભિરુય્હ વસિતુ’’ન્તિ રુક્ખતો ઓતરિત્વા ભૂમિયં નિસીદિત્વા ચિન્તયિંસુ, ‘‘અય્યા, ઇમસ્મિં ઠાને અજ્જેકરત્તિં વસિત્વા અદ્ધા સ્વે ગમિસ્સન્તી’’તિ. ભિક્ખૂપિ પુનદિવસે અન્તોગામે પિણ્ડાય ચરિત્વા પુન તમેવ વનસણ્ડં આગમિંસુ. દેવતા ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘો ¶ સ્વાતનાય કેનચિ નિમન્તિતો ભવિસ્સતિ, તસ્મા પુનાગચ્છતિ ¶ , અજ્જ ગમનં ન ભવિસ્સતિ, સ્વે ગમિસ્સતિ મઞ્ઞે’’તિ ઇમિના ઉપાયેન અડ્ઢમાસમત્તં ભૂમિયમેવ અચ્છિંસુ.

તતો ચિન્તયિંસુ – ‘‘ભદન્તા ઇમં તેમાસં ઇધેવ મઞ્ઞે વસિસ્સન્તિ, ઇધેવ ખો પન ઇમેસુ વસન્તેસુ અમ્હાકં રુક્ખે અભિરુહિત્વા નિસીદિતુમ્પિ ન યુત્તં, તેમાસં પુત્તદારે ગહેત્વા ભૂમિયં નિસીદનટ્ઠાનાનિપિ દુક્ખાનિ, કિઞ્ચિ કત્વા ઇમે ભિક્ખૂ પલાપેતું વટ્ટતી’’તિ. તા તેસુ તેસુ રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનેસુ ચેવ ચઙ્કમનકોટીસુ ચ છિન્નસીસાનિ કબન્ધાનિ દસ્સેતું અમનુસ્સસદ્દઞ્ચ ભાવેતું આરભિંસુ. ભિક્ખૂનં ખિપિતકાસાદયો રોગા પવત્તિંસુ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં ‘‘તુય્હં, આવુસો, કિં રુજ્જતી’’તિ પુચ્છન્તા, ‘‘મય્હં ખિપિતરોગો, મય્હં કાસો’’તિ વત્વા, ‘‘આવુસો, અહં અજ્જ ચઙ્કમનકોટિયં છિન્નસીસં અદ્દસં, અહં રત્તિટ્ઠાને કબન્ધં અદ્દસં ¶ , અહં દિવાટ્ઠાને અમનુસ્સસદ્દં અસ્સોસિં, પરિવજ્જેતબ્બયુત્તકમિદં ઠાનં, અમ્હાકં ઇધ અફાસુકં અહોસિ, સત્થુ સન્તિકં ગમિસ્સામા’’તિ નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ.

અથ ને સત્થા આહ – ‘‘કિં, ભિક્ખવે, તસ્મિં ઠાને વસિતું ન સક્ખિસ્સથા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, અમ્હાકં તસ્મિં ઠાને વસન્તાનં એવરૂપાનિ ભેરવારમ્મણાનિ ઉપટ્ઠહન્તિ, એવરૂપં અફાસુકં હોતિ, તેન મયં ‘વજ્જેતબ્બયુત્તકમિદં ઠાન’ન્તિ તં છડ્ડેત્વા તુમ્હાકં સન્તિકં આગતા’’તિ. ‘‘ભિક્ખવે, તત્થેવ તુમ્હાકં ગન્તું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘ન સક્કા, ભન્તે’’તિ. ‘‘ભિક્ખવે, તુમ્હે આવુધં અગ્ગહેત્વા ગતા, ઇદાનિ આવુધં ગહેત્વા ગચ્છથા’’તિ. ‘‘કતરાવુધં, ભન્તે’’તિ? સત્થા ‘‘અહં આવુધં વો દસ્સામિ, મયા દિન્નં આવુધં ગહેત્વા ગચ્છથા’’તિ વત્વા –

‘‘કરણીયમત્થકુસલેન, યન્ત સન્તં પદં અભિસમેચ્ચ;

સક્કો ઉજૂ ચ સુહુજૂ ચ, સુવચો ચસ્સ મુદુ અનતિમાની’’તિ. (ખુ. પા. ૯.૧; સુ. નિ. ૧૪૩) –

સકલં મેત્તસુત્તં કથેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ઇમં તુમ્હે બહિ વિહારસ્સ વનસણ્ડતો પટ્ઠાય સજ્ઝાયન્તા અન્તોવિહારં પવિસેય્યાથા’’તિ ઉય્યોજેસિ. તે સત્થારં વન્દિત્વા નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન તં ઠાનં પત્વા બહિવિહારે ગણસજ્ઝાયં કત્વા સજ્ઝાયમાના વનસણ્ડં પવિસિંસુ. સકલવનસણ્ડે દેવતા મેત્તચિત્તં પટિલભિત્વા તેસં પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા પત્તચીવરપટિગ્ગહણં ¶ આપુચ્છિંસુ, હત્થપાદસમ્બાહનં ¶ આપુચ્છિંસુ, તેસં તત્થ તત્થ આરક્ખં સંવિદહિંસુ, પક્કધૂપનતેલં ¶ વિય સન્નિસિન્ના અહેસું. કત્થચિ અમનુસ્સસદ્દો નામ નાહોસિ. તેસં ભિક્ખૂનં ચિત્તં એકગ્ગં અહોસિ. તે રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનેસુ નિસિન્ના વિપસ્સનાય ચિત્તં ઓતારેત્વા અત્તનિ ખયવયં પટ્ઠપેત્વા, ‘‘અયં અત્તભાવો નામ ભિજ્જનકટ્ઠેન અથાવરટ્ઠેન કુલાલભાજનસદિસો’’તિ વિપસ્સનં વડ્ઢયિંસુ. સમ્માસમ્બુદ્ધો ગન્ધકુટિયા નિસિન્નોવ તેસં વિપસ્સનાય આરદ્ધભાવં ઞત્વા તે ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા, ‘‘એવમેવ, ભિક્ખવે, અયં અત્તભાવો નામ ભિજ્જનકટ્ઠેન અથાવરટ્ઠેન કુલાલભાજનસદિસો એવા’’તિ વત્વા ઓભાસં ફરિત્વા યોજનસતે ઠિતોપિ અભિમુખે નિસિન્નો વિય છબ્બણ્ણરંસિયો વિસ્સજ્જેત્વા દિસ્સમાનેન રૂપેન ઇમં ગાથમાહ –

‘‘કુમ્ભૂપમં કાયમિંમ વિદિત્વા, નગરૂપમં ચિત્તમિદં ઠપેત્વા;

યોધેથ મારં પઞ્ઞાવુધેન, જિતઞ્ચ રક્ખે અનિવેસનો સિયા’’તિ.

તત્થ કુમ્ભૂપમન્તિ અબલદુબ્બલટ્ઠેન અનદ્ધનિયતાવકાલિકટ્ઠેન ઇમં કેસાદિસમૂહસઙ્ખાતં ¶ કાયં કુમ્ભૂપમં કુલાલભાજનસદિસં વિદિત્વા. નગરૂપમં ચિત્તમિદં ઠપેત્વાતિ નગરં નામ બહિદ્ધા થિરં હોતિ, ગમ્ભીરપરિખં પાકારપરિક્ખિત્તં દ્વારટ્ટાલકયુત્તં, અન્તોસુવિભત્તવીથિચતુક્કસિઙ્ઘાટકસમ્પન્નં અન્તરાપણં, તં ‘‘વિલુમ્પિસ્સામા’’તિ બહિદ્ધા ચોરા આગન્ત્વા પવિસિતું અસક્કોન્તા પબ્બતં આસજ્જ પટિહતા વિય ગચ્છન્તિ, એવમેવ પણ્ડિતો કુલપુત્તો અત્તનો વિપસ્સનાચિત્તં થિરં નગરસદિસં કત્વા ઠપેત્વા નગરે ઠિતો એકતોધારાદિનાનપ્પકારાવુધેન ચોરગણં વિય વિપસ્સનામયેન ચ અરિયમગ્ગમયેન ચ પઞ્ઞાવુધેન તંતંમગ્ગવજ્ઝં કિલેસમારં પટિબાહન્તો તં તં કિલેસમારં યોધેથ, પહરેય્યાથાતિ અત્થો. જિતઞ્ચ રક્ખેતિ જિતઞ્ચ ઉપ્પાદિતં તરુણવિપસ્સનં આવાસસપ્પાયઉતુસપ્પાયભોજનસપ્પાયપુગ્ગલસપ્પાયધમ્મસ્સવનસપ્પાયાદીનિ આસેવન્તો અન્તરન્તરા સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાય સુદ્ધચિત્તેન સઙ્ખારે સમ્મસન્તો રક્ખેય્ય.

અનિવેસનો ¶ સિયાતિ અનાલયો ભવેય્ય. યથા નામ યોધો સઙ્ગામસીસે બલકોટ્ઠકં કત્વા અમિત્તેહિ સદ્ધિં યુજ્ઝન્તો છાતો વા પિપાસિતો ¶ વા હુત્વા સન્નાહે વા સિથિલે આવુધે વા પતિતે બલકોટ્ઠકં પવિસિત્વા વિસ્સમિત્વા ભુઞ્જિત્વા પિવિત્વા સન્નહિત્વા આવુધં ગહેત્વા પુન નિક્ખમિત્વા યુજ્ઝન્તો પરસેનં મદ્દતિ, અજિતં જિનાતિ, જિતં રક્ખતિ. સો હિ સચે બલકોટ્ઠકે ઠિતો એવં વિસ્સમન્તો તં અસ્સાદેન્તો અચ્છેય્ય, રજ્જં પરહત્થગતં કરેય્ય, એવમેવ, ભિક્ખુ, પટિલદ્ધં તરુણવિપસ્સનં પુનપ્પુનં સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાય ¶ સુદ્ધચિત્તેન સઙ્ખારે સમ્મસન્તો રક્ખિતું સક્કોતિ, ઉત્તરિમગ્ગફલપટિલાભેન કિલેસમારં જિનાતિ. સચે પન સો સમાપત્તિમેવ અસ્સાદેતિ, સુદ્ધચિત્તેન પુનપ્પુનં સઙ્ખારે ન સમ્મસતિ, મગ્ગફલપટિવેધં કાતું ન સક્કોતિ. તસ્મા રક્ખિતબ્બયુત્તકં રક્ખન્તો અનિવેસનો સિયા, સમાપત્તિં નિવેસનં કત્વા તત્થ ન નિવેસેય્ય, આલયં ન કરેય્યાતિ અત્થો. ‘‘અદ્ધા તુમ્હેપિ એવં કરોથા’’તિ એવં સત્થા તેસં ભિક્ખૂનં ધમ્મં દેસેસિ.

દેસનાવસાને પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ નિસિન્નટ્ઠાને નિસિન્નાયેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા તથાગતસ્સ સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં વણ્ણયન્તા થોમેન્તા વન્દન્તાવ આગચ્છિંસૂતિ.

અચિરં ¶ વતયં કાયોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો પૂતિગત્તતિસ્સત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકો કિર સાવત્થિવાસી કુલપુત્તો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા સાસને ઉરં દત્વા પબ્બજિતો, સો લદ્ધૂપસમ્પદો તિસ્સત્થેરો નામ અહોસિ. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે તસ્સ સરીરે રોગો ઉદપાદિ. સાસપમત્તિયો પિળકા ઉટ્ઠહિંસુ. તા અનુપુબ્બેન મુગ્ગમત્તા કલાયમત્તા કોલટ્ઠિમત્તા આમલકમત્તા બેળુવસલાટુમત્તા બેળુવમત્તા હુત્વા પભિજ્જિંસુ, સકલસરીરં છિદ્દાવછિદ્દં અહોસિ. પૂતિગત્તતિસ્સત્થેરોત્વેવસ્સ નામં ઉદપાદિ. અથસ્સ અપરભાગે અટ્ઠીનિ ભિજ્જિંસુ. સો અપ્પટિજગ્ગિયો ¶ અહોસિ. નિવાસનપારુપનં પુબ્બલોહિતમક્ખિતં જાલપૂવસદિસં અહોસિ. સદ્ધિવિહારિકાદયો પટિજગ્ગિતું અસક્કોન્તા છડ્ડયિંસુ. સો અનાથો હુત્વા નિપજ્જિ.

બુદ્ધાનઞ્ચ નામ દ્વે વારે લોકવોલોકનં અવિજહિતં હોતિ. પચ્ચૂસકાલે લોકં વોલોકેન્તા ચક્કવાળમુખવટ્ટિતો પટ્ઠાય ગન્ધકુટિઅભિમુખં ઞાણં કત્વા ઓલોકેન્તિ, સાયં ઓલોકેન્તા ગન્ધકુટિતો પટ્ઠાય બાહિરાભિમુખં ઞાણં કત્વા ઓલોકેન્તિ. તસ્મિં પન સમયે ભગવતો ઞાણજાલસ્સ અન્તો પૂતિગત્તતિસ્સત્થેરો પઞ્ઞાયિ. સત્થા તસ્સ ભિક્ખુનો અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા, ‘‘અયં સદ્ધિવિહારિકાદીહિ છડ્ડિતો, ઇદાનિસ્સ મં ઠપેત્વા અઞ્ઞં પટિસરણં ¶ નત્થી’’તિ ગન્ધકુટિતો નિક્ખમિત્વા વિહારચારિકં ચરમાનો વિય અગ્ગિસાલં ગન્ત્વા ઉક્ખલિં ધોવિત્વા ઉદકં દત્વા ઉદ્ધનં આરોપેત્વા ઉદકસ્સ તત્તભાવં આગમયમાનો અગ્ગિસાલાયમેવ અટ્ઠાસિ. તત્તભાવં જાનિત્વા ગન્ત્વા તસ્સ ભિક્ખુનો નિપન્નમઞ્ચકોટિયં ¶ ગણ્હિ, તદા ભિક્ખૂ ‘‘અપેથ, ભન્તે, મયં ગણ્હિસ્સામા’’તિ મઞ્ચકં ગહેત્વા અગ્ગિસાલં આનયિંસુ. સત્થા અમ્બણં આહરાપેત્વા ઉણ્હોદકં આસિઞ્ચિત્વા તેહિ ભિક્ખૂહિ તસ્સ પારુપનં ગાહાપેત્વા ઉણ્હોદકે મદ્દાપેત્વા મન્દાતપે વિસ્સજ્જાપેસિ. અથસ્સ સન્તિકે ઠત્વા સરીરં ઉણ્હોદકેન તેમેત્વા ઘંસિત્વા ન્હાપેસિ, તસ્સ નહાનપરિયોસાને પારુપનં સુક્ખિ. અથ નં તં નિવાસાપેત્વા નિવત્થકાસાવં ઉદકે મદ્દાપેત્વા આતપે વિસ્સજ્જાપેસિ. અથસ્સ ગત્તે ઉદકે છિન્નમત્તે તમ્પિ સુક્ખિ. સો એકં કાસાવં નિવાસેત્વા એકં પારુપિત્વા સલ્લહુકસરીરો એકગ્ગચિત્તો મઞ્ચકે નિપજ્જિ. સત્થા તસ્સ ઉસ્સીસકે ઠત્વા, ‘‘ભિક્ખુ અયં તવ કાયો અપેતવિઞ્ઞાણો નિરુપકારો હુત્વા કલિઙ્ગરં વિય પથવિયં સેસ્સતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અચિરં વતયં કાયો, પથવિં અધિસેસ્સતિ;

છુદ્ધો અપેતવિઞ્ઞાણો, નિરત્થંવ કલિઙ્ગર’’ન્તિ.

તત્થ અચિરં વતાતિ ભિક્ખુ ન ચિરસ્સેવ અયં કાયો પથવિં અધિસેસ્સતિ, ઇમિસ્સા પકતિસયનેન સયિતાય પથવિયા ઉપરિ સયિસ્સતિ ¶ . છુદ્ધોતિ અપવિદ્ધો, અપગતવિઞ્ઞાણતાય ¶ તુચ્છો હુત્વા સેસ્સતીતિ દસ્સેતિ. યથા કિં? નિરત્થંવ કલિઙ્ગરં નિરુપકારં નિરત્થકં કટ્ઠખણ્ડં વિય. દબ્બસમ્ભારત્થિકા હિ મનુસ્સા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઉજુકં ઉજુકસણ્ઠાનેન વઙ્કં વઙ્કસણ્ઠાનેન છિન્દિત્વા દબ્બસમ્ભારં ગણ્હન્તિ, અવસેસં પન સુસિરઞ્ચ પૂતિકઞ્ચ અસારકઞ્ચ ગણ્ઠિજાતઞ્ચ છિન્દિત્વા તત્થેવ છડ્ડેન્તિ. અઞ્ઞે દબ્બસમ્ભારત્થિકા આગન્ત્વા તં ગહેતારો નામ નત્થિ, ઓલોકેત્વા અત્તનો ઉપકારકમેવ ગણ્હન્તિ, ઇતરં પથવીગતમેવ હોતિ. તં પન તેન તેન ઉપાયેન મઞ્ચપટિપાદકં વા પાદકથલિકં વા ફલકપીઠં વા કાતું સક્કાપિ ભવેય્ય. ઇમસ્મિં પન અત્તભાવે દ્વત્તિંસાય કોટ્ઠાસેસુ એકકોટ્ઠાસોપિ મઞ્ચપટિપાદકાદિવસેન અઞ્ઞેન વા ઉપકારમુખેન ગય્હૂપગો નામ નત્થિ, કેવલં નિરત્થંવ કલિઙ્ગરં અયં કાયો અપગતવિઞ્ઞાણો કતિપાહેનેવ પથવિયં સેસ્સતીતિ.

દેસનાવસાને પૂતિગત્તતિસ્સત્થેરો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપન્નાદયો ¶ અહેસું. થેરોપિ અરહત્તં પત્વાવ પરિનિબ્બાયિ. સત્થા તસ્સ સરીરકિચ્ચં કારાપેત્વા ધાતુયો ગહેત્વા ચેતિયં કારાપેસિ. ભિક્ખૂ સત્થારં પુચ્છિંસુ – ‘‘ભન્તે, પૂતિગત્તતિસ્સત્થેરો કુહિં નિબ્બત્તો’’તિ. ‘‘પરિનિબ્બુતો, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘ભન્તે, એવરૂપસ્સ પન અરહત્તૂપનિસ્સયસમ્પન્નસ્સ ભિક્ખુનો કિં કારણા ગત્તં પુતિકં જાતં, કિં કારણા અટ્ઠીનિ ભિન્નાનિ, કિમસ્સ કારણં અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયભાવં પત્ત’’ન્તિ? ‘‘ભિક્ખવે, સબ્બમેતં એતસ્સ અત્તના કતકમ્મેનેવ નિબ્બત્ત’’ન્તિ. ‘‘કિં પન તેન, ભન્તે, કત’’ન્તિ? ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, સુણાથા’’તિ અતીતં આહરિ –

અયં ¶ કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે સાકુણિકો હુત્વા બહૂ સકુણે વધિત્વા ઇસ્સરજનં ઉપટ્ઠહિ. તેસં દિન્નાવસેસે વિક્કિણાતિ, ‘‘વિક્કિતાવસેસા મારેત્વા ઠપિતા પૂતિકા ભવિસ્સન્તી’’તિ યથા ઉપ્પતિતું ન સક્કોન્તિ, તથા તેસં જઙ્ઘટ્ઠીનિ ચ પક્ખટ્ઠીનિ ચ ભિન્દિત્વા રાસિં કત્વા ઠપેતિ, તે પુનદિવસે વિક્કિણાતિ. અતિબહૂનં પન લદ્ધકાલે અત્તનોપિ અત્થાય પચાપેતિ. તસ્સેકદિવસં રસભોજને પક્કે એકો ખીણાસવો પિણ્ડાય ચરન્તો ગેહદ્વારે અટ્ઠાસિ. સો થેરં દિસ્વા ¶ ચિત્તં પસાદેત્વા, ‘‘મયા બહૂ પાણા મારેત્વા ખાદિતા, અય્યો ચ મે ગેહદ્વારે ઠિતો, અન્તોગેહે ચ રસભોજનં સંવિજ્જતિ, પિણ્ડપાતમસ્સ દસ્સામી’’તિ તસ્સ પત્તં આદાય પૂરેત્વા રસપિણ્ડપાતં દત્વા થેરં પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હેહિ દિટ્ઠધમ્મસ્સ મત્થકં પાપુણેય્ય’’ન્તિ આહ. થેરો ‘‘એવં હોતૂ’’તિ અનુમોદનં અકાસિ. ‘‘ભિક્ખવે, તદા કતકમ્મવસેનેતં તિસ્સસ્સ નિપ્ફન્નં, સકુણાનં અટ્ઠિભેદનનિસ્સન્દેન તિસ્સસ્સ ગત્તઞ્ચ પૂતિકં જાતં, અટ્ઠીનિ ચ ભિન્નાનિ, ખીણાસવસ્સ રસપિણ્ડપાતદાનનિસ્સન્દેન અરહત્તં પત્તો’’તિ.

પૂતિગત્તતિસ્સત્થેરવત્થુ સત્તમં.

દિસો દિસન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા કોસલજનપદે નન્દગોપાલકં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિર અનાથપિણ્ડિકસ્સ ગહપતિનો નન્દો નામ ¶ ગોપાલકો ગોયૂથં રક્ખતિ અડ્ઢો મહદ્ધનો મહાભોગો. સો કિર યથા કેણિયો જટિલો પબ્બજ્જાવેસેન, એવં ગોપાલકત્તેન રાજબલિં પરિહરન્તો અત્તનો કુટુમ્બં રક્ખતિ. સો કાલેન કાલં પઞ્ચ ગોરસે આદાય ¶ અનાથપિણ્ડિકસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા સત્થારં પસ્સતિ, ધમ્મં સુણાતિ, અત્તનો વસનટ્ઠાનં આગમનત્થાય સત્થારં યાચતિ. સત્થા તસ્સ ઞાણપરિપાકં આગમયમાનો આગન્ત્વા પરિપક્કભાવં ઞત્વા એકદિવસં મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ચારિકં ચરન્તો મગ્ગા ઓક્કમ્મ તસ્સ વસનટ્ઠાનાસન્ને અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસીદિ. નન્દો સત્થુ સન્તિકં અગન્ત્વા વન્દિત્વા પટિસન્થારં કત્વા સત્થારં નિમન્તેત્વા સત્થાહં બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પણીતં પઞ્ચગોરસદાનં અદાસિ. સત્તમે દિવસે સત્થા અનુમોદનં કત્વા દાનકથાદિભેદં અનુપુબ્બિં કથં કથેસિ. કથાપરિયોસાને નન્દગોપાલકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય સત્થુ પત્તં ગહેત્વા સત્થારં અનુગચ્છન્તો દૂરં ગન્ત્વા, ‘‘તિટ્ઠ, ઉપાસકા’’તિ નિવત્તિયમાનો વન્દિત્વા નિવત્તિ. અથ નં એકો લુદ્દકો વિજ્ઝિત્વા મારેસિ. પચ્છતો આગચ્છન્તા ભિક્ખૂ નં દિસ્વા ગન્ત્વા સત્થારં ¶ આહંસુ – ‘‘નન્દો, ભન્તે, ગોપાલકો તુમ્હાકં ઇધાગતત્તા મહાદાનં દત્વા અનુગન્ત્વા નિવત્તેન્તો મારિતો, સચે તુમ્હે નાગચ્છિસ્સથ, નાસ્સ મરણં અભવિસ્સા’’તિ. સત્થા ¶ , ‘‘ભિક્ખવે, મયિ આગતેપિ અનાગતેપિ તસ્સ ચતસ્સો દિસા ચતસ્સો અનુદિસા ચ ગચ્છન્તસ્સાપિ મરણતો મુચ્ચનૂપાયો નામ નત્થિ. યઞ્હિ નેવ ચોરા, ન વેરિનો કરોન્તિ, તં ઇમેસં સત્તાનં અન્તોપદુટ્ઠં મિચ્છાપણિહિતં ચિત્તમેવ કરોતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘દિસો દિસં યં તં કયિરા, વેરી વા પન વેરિનં;

મિચ્છાપણિહિતં ચિત્તં, પાપિયો નં તતો કરે’’તિ.

તત્થ દિસો દિસન્તિ ચોરો ચોરં. ‘‘દિસ્વા’’તિ પાઠસેસો. યં તં કયિરાતિ યં તં તસ્સ અનયબ્યસનં કરેય્ય. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. ઇદં વુત્તં હોતિ – એકો એકસ્સ મિત્તદુબ્ભી ચોરો પુત્તદારખેત્તવત્થુ ગોમહિંસાદીસુ અપરજ્ઝન્તો યસ્સ અપરજ્ઝતિ, તમ્પિ તથેવ અત્તનિ અપરજ્ઝન્તં ચોરં દિસ્વા, વેરિ વા પન કેનચિદેવ કારણેન બદ્ધવેરં વેરિં દિસ્વા અત્તનો કક્ખળતાય દારુણતાય યં તં તસ્સ અનયબ્યસનં કરેય્ય, પુત્તદારં વા પીળેય્ય, ખેત્તાદીનિ વા નાસેય્ય, જીવિતા વા પન નં વોરોપેય્ય, દસસુ અકુસલકમ્મપથેસુ મિચ્છાઠપિતત્તા મિચ્છાપહિણિતં ચિત્તં પાપિયો નં તતો કરે તં પુરિસં તતો પાપતરં કરેય્ય. વુત્તપ્પકારેહિ, દિસો દિસસ્સ વા વેરી વેરિનો વા ઇમસ્મિંયેવ ¶ અત્તભાવે દુક્ખં વા ઉપ્પાદેય્ય, જીવિતક્ખયં વા કરેય્ય. ઇદં પન અકુસલકમ્મપથેસુ મિચ્છાઠપિતં ચિત્તં દિટ્ઠેવ ધમ્મે અનયબ્યસનં પાપેતિ, અત્તભાવસતસહસ્સેસુપિ ચતૂસુ અપાયેસુ ખિપિત્વા સીસં ઉક્ખિપિતું ન દેતીતિ.

દેસનાપરિયોસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પત્તા. મહાજનસ્સ સાત્થિકા દેસના જાતા. ઉપાસકેન પન ભવન્તરે કતકમ્મં ભિક્ખૂહિ ન પુચ્છિતં, તસ્મા સત્થારા ન કથિતન્તિ.

ન ¶ તં માતા પિતા કયિરાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં જેતવને વિહરન્તો સોરેય્યત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

વત્થુ સોરેય્યનગરે સમુટ્ઠિતં, સાવત્થિયં નિટ્ઠાપેસિ. સમ્માસમ્બુદ્ધે સાવત્થિયં વિહરન્તે સોરેય્યનગરે સોરેય્યસેટ્ઠિપુત્તો એકેન સહાયકેન સદ્ધિં સુખયાનકે નિસીદિત્વા મહન્તેન પરિવારેન ન્હાનત્થાય નગરા નિક્ખમિ. તસ્મિં ખણે મહાકચ્ચાયનત્થેરો સોરેય્યનગરં પિણ્ડાય પવિસિતુકામો હુત્વા બહિનગરે સઙ્ઘાટિં પારુપતિ. થેરસ્સ ચ સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં. સોરેય્યસેટ્ઠિપુત્તો તં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અહો વત અયં વા થેરો મમ ભરિયા ભવેય્ય, મમ વા ભરિયાય સરીરવણ્ણો એતસ્સ સરીરવણ્ણો ¶ વિય ભવેય્યા’’તિ. તસ્સ ચિન્તિતમત્તેયેવ પુરિસલિઙ્ગં અન્તરધાયિ, ઇત્થિલિઙ્ગં પાતુરહોસિ. સો લજ્જમાનો યાનકા ઓરુય્હ પલાયિ. પરિજનો તં અસઞ્જાનન્તો ‘‘કિમેત’’ન્તિ આહ. સાપિ તક્કસિલમગ્ગં પટિપજ્જિ. સહાયકોપિસ્સા ઇતો ચિતો ચ વિચરિત્વાપિ નાદ્દસ. સબ્બે ન્હાયિત્વા ગેહં અગમિંસુ. ‘‘કહં સેટ્ઠિપુત્તો’’તિ ચ વુત્તે, ‘‘ન્હત્વા આગતો ભવિસ્સતીતિ મઞ્ઞિમ્હા’’તિ વદિંસુ. અથસ્સ માતાપિતરો તત્થ તત્થ પરિયેસિત્વા અપસ્સન્તા રોદિત્વા પરિદેવિત્વા, ‘‘મતો ભવિસ્સતી’’તિ મતકભત્તં અદંસુ. સા એકં તક્કસિલગામિં સત્થવાહં દિસ્વા યાનકસ્સ પચ્છતો પચ્છતો અનુબન્ધિ.

અથ નં મનુસ્સા દિસ્વા, ‘‘અમ્હાકં યાનકસ્સ પચ્છતો પચ્છતો અનુગચ્છતિ, મયં ‘કસ્સેસા દારિકા’તિ તં ન જાનામા’’તિ વદિંસુ. સાપિ ‘‘તુમ્હે અત્તનો યાનકં પાજેથ, અહં પદસા ગમિસ્સામી’’તિ ગચ્છન્તી અઙ્ગુલિમુદ્દિકં દત્વા એકસ્મિં યાનકે ઓકાસં કારેસિ. મનુસ્સા ચિન્તયિંસુ – ‘‘તક્કસિલનગરે અમ્હાકં સેટ્ઠિપુત્તસ્સ ભરિયા નત્થિ, તસ્સ આચિક્ખિસ્સામ, મહાપણ્ણાકારો નો ભવિસ્સતી’’તિ. તે ગેહં ગન્ત્વા, ‘‘સામિ, અમ્હેહિ તુમ્હાકં ¶ એકં ઇત્થિરતનં આનીત’’ન્તિ આહંસુ. સો તં સુત્વા તં પક્કોસાપેત્વા અત્તનો વયાનુરૂપં ¶ અભિરૂપં પાસાદિકં દિસ્વા ઉપ્પન્નસિનેહો ગેહે અકાસિ. પુરિસા હિ ઇત્થિયો, ઇત્થિયો ¶ વા પુરિસા અભૂતપુબ્બા નામ નત્થિ. પુરિસા હિ પરસ્સ દારેસુ અતિચરિત્વા કાલં કત્વા બહૂનિ વસ્સસતસહસ્સાનિ નિરયે પચ્ચિત્વા મનુસ્સજાતિં આગચ્છન્તા અત્તભાવસતે ઇત્થિભાવં આપજ્જન્તિ.

આનન્દત્થેરોપિ કપ્પસતસહસ્સં પૂરિતપારમી અરિયસાવકો સંસારે સંસરન્તો એકસ્મિં અત્તભાવે કમ્મારકુલે નિબ્બત્તો. પરદારકમ્મં કત્વા નિરયે પચ્ચિત્વા પક્કાવસેસેન ચુદ્દસસુ અત્તભાવેસુ પુરિસસ્સ પાદપરિચારિકા ઇત્થી અહોસિ, સત્તસુ અત્તભાવેસુ બીજુદ્ધરણં પાપુણિ. ઇત્થિયો પન દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા ઇત્થિભાવે છન્દં વિરાજેત્વા, ‘‘ઇદં નો પુઞ્ઞં પુરિસત્તભાવપટિલાભાય સંવત્તતૂ’’તિ ચિત્તં અધિટ્ઠહિત્વા કાલં કત્વા પુરિસત્તભાવં પટિલભન્તિ, પતિદેવતા હુત્વા સામિકે સમ્માપટિપત્તિવસેનાપિ પુરિસત્તભાવં પટિલભન્તેવ.

અયં પન સેટ્ઠિપુત્તો થેરે અયોનિસો ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે ઇત્થિભાવં પટિલભિ. તક્કસિલાયં સેટ્ઠિપુત્તેન સદ્ધિં સંવાસમન્વાય પન તસ્સા કુચ્છિયં ગબ્ભો પતિટ્ઠાસિ. સા દસમાસચ્ચયેન પુત્તં લભિત્વા તસ્સ પદસા ગમનકાલે અપરમ્પિ પુત્તં પટિલભિ. એવમસ્સા કુચ્છિયં વુત્થા દ્વે, સોરેય્યનગરે તં પટિચ્ચ નિબ્બત્તા દ્વેતિ ચત્તારો પુત્તા અહેસું. તસ્મિં કાલે સોરેય્યનગરતો તસ્સા સહાયકો સેટ્ઠિપુત્તો પઞ્ચહિ સકટસતેહિ તક્કસિલં ¶ ગન્ત્વા સુખયાનકે નિસિન્નો નગરં પાવિસિ. અથ નં સા ઉપરિપાસાદતલે વાતપાનં વિવરિત્વા અન્તરવીથિં ઓલોકયમાના ઠિતા દિસ્વા સઞ્જાનિત્વા દાસિં પેસેત્વા પક્કોસાપેત્વા મહાતલે નિસીદાપેત્વા મહન્તં સક્કારસમ્માનં અકાસિ. અથ નં સો આહ – ‘‘ભદ્દે, ત્વં ઇતો પુબ્બે અમ્હેહિ ન દિટ્ઠપુબ્બા, અથ ચ પન નો મહન્તં સક્કારં કરોસિ, જાનાસિ ત્વં અમ્હે’’તિ. ‘‘આમ, સામિ, જાનામિ, નનુ તુમ્હે સોરેય્યનગરવાસિનો’’તિ? ‘‘આમ, ભદ્દે’’તિ. સા માતાપિતૂનઞ્ચ ભરિયાય ચ પુત્તાનઞ્ચ અરોગભાવં પુચ્છિ. ઇતરો ‘‘આમ, ભદ્દે, અરોગા’’તિ વત્વા ‘‘જાનાસિ ત્વં એતે’’તિ આહ. ‘‘આમ સામિ, જાનામિ. તેસં એકો પુત્તો અત્થિ, સો કહં, સામી’’તિ? ‘‘ભદ્દે, મા એતં કથેહિ, મયં તેન સદ્ધિં એકદિવસં સુખયાનકે નિસીદિત્વા ન્હાયિતું નિક્ખન્તા નેવસ્સ ગતિં જાનામ, ઇતો ચિતો ચ વિચરિત્વા તં અદિસ્વા માતાપિતૂનં ¶ આરોચયિમ્હા, તેપિસ્સ રોદિત્વા કન્દિત્વા પેતકિચ્ચં કિરિંસૂ’’તિ. ‘‘અહં સો, સામી’’તિ. ‘‘અપેહિ, ભદ્દે, કિં કથેસિ મય્હં સહાયો દેવકુમારો વિય એકો પુરિસો’’તિ? ‘‘હોતુ, સામિ, અહં સો’’તિ. ‘‘અથ ઇદં કિં નામા’’તિ? ‘‘તં દિવસં તે અય્યો મહાકચ્ચાયનત્થેરો દિટ્ઠો’’તિ? ‘‘આમ, દિટ્ઠો’’તિ. અહં અય્યં ¶ મહાકચ્ચાયનત્થેરં ઓલોકેત્વા, ‘‘અહો વત અયં વા થેરો મમ ભરિયા ભવેય્ય ¶ , એતસ્સ વા સરીરવણ્ણો વિય મમ ભરિયાય સરીરવણ્ણો ભવેય્યા’’તિ ચિન્તેસિં. ચિન્તિતક્ખણેયેવ મે પુરિસલિઙ્ગં અન્તરધાયિ, ઇત્થિલિઙ્ગં પાતુભવિ. અથાહં લજ્જમાના કસ્સચિ કિઞ્ચિ વત્તું અસક્કુણિત્વા તતો પલાયિત્વા ઇધાગતા, સામીતિ.

‘‘અહો વત તે ભારિયં કમ્મં કતં, કસ્મા મય્હં નાચિક્ખિ, અપિચ પન તે થેરો ખમાપિતો’’તિ? ‘‘ન ખમાપિતો, સામિ. જાનાસિ પન ત્વં કહં થેરો’’તિ? ‘‘ઇમમેવ નગરં ઉપનિસ્સાય વિહરતી’’તિ. ‘‘સચે પિણ્ડાય ચરન્તો ઇધાગચ્છેય્ય, અહં મમ અય્યસ્સ ભિક્ખાહારં દદેય્યં, સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ સીઘં સક્કારં કરોહિ, અમ્હાકં અય્યં ખમાપેસ્સામા’’તિ સો થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો, ‘‘ભન્તે, સ્વે મય્હં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ આહ. ‘‘નનુ ત્વં, સેટ્ઠિપુત્ત, આગન્તુકોસી’’તિ. ‘‘ભન્તે, મા અમ્હાકં આગન્તુકભાવં પુચ્છથ, સ્વે મે ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ. થેરો અધિવાસેસિ, ગેહેપિ થેરસ્સ મહાસક્કારો પટિયત્તો. થેરો પુનદિવસે તં ગેહદ્વારં અગમાસિ. અથ નં નિસીદાપેત્વા પણીતેનાહારેન પરિવિસિત્વા સેટ્ઠિપુત્તો તં ઇત્થિં ગહેત્વા થેરસ્સ પાદમૂલે નિપજ્જાપેત્વા, ‘‘ભન્તે, મય્હં સહાયિકાય ખમથા’’તિ આહ. ‘‘કિમેત’’ન્તિ? ‘‘અયં, ભન્તે, પુબ્બે મય્હં પિયસહાયકો હુત્વા તુમ્હે ઓલોકેત્વા એવં નામ ચિન્તેસિ, અથસ્સ પુરિસલિઙ્ગં અન્તરધાયિ, ઇત્થિલિઙ્ગં પાતુભવિ, ખમથ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ ઉટ્ઠહથ, ખમામિ વો અહ’’ન્તિ. થેરેન ¶ ‘‘ખમામી’’તિ વુત્તમત્તેયેવ ઇત્થિલિઙ્ગં અન્તરધાયિ, પુરિસલિઙ્ગં પાતુભવિ.

પુરિસલિઙ્ગે પાતુભૂતમત્તેયેવ તં તક્કસિલાય સેટ્ઠિપુત્તો આહ – ‘‘સમ્મ સહાયક, ઇમે દ્વે દારકા તવ કુચ્છિયં વુત્થત્તા મં પટિચ્ચ નિબ્બત્તત્તા ઉભિન્નમ્પિનો પુત્તા એવ, ઇધેવ વસિસ્સામ, મા ઉક્કણ્ઠી’’તિ. ‘‘સમ્મ, અહં એકેનત્તભાવેન પઠમં પુરિસો હુત્વા ઇત્થિભાવં પત્વા પુન ¶ પુરિસો જાતોતિ વિપ્પકારપ્પત્તો, પઠમં મં પટિચ્ચ દ્વે પુત્તા નિબ્બત્તા, ઇદાનિ મે કુચ્છિતો દ્વે પુત્તા નિક્ખન્તા, સ્વાહં એકેનત્તભાવેન વિપ્પકારપ્પત્તો, પુન ‘ગેહે વસિસ્સતી’તિ સઞ્ઞં મા કરિ, અહં મમ અય્યસ્સ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામિ. ઇમે દ્વે દારકા તવ ભારાતિ, ઇમેસુ મા પમજ્જી’’તિ વત્વા પુત્તે સીસે પરિચુમ્બિત્વા પરિમજ્જિત્વા ઉરે નિપજ્જાપેત્વા પિતુ નિય્યાદેત્વા નિક્ખમિત્વા થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજ્જં યાચિ. થેરોપિ નં પબ્બાજેત્વા ઉપસમ્પાદેત્વા ગણ્હિત્વાવ ચારિકં ચરમાનો અનુપુબ્બેન સાવત્થિં અગમાસિ. તસ્સ સોરેય્યત્થેરોતિ નામં અહોસિ. જનપદવાસિનો તં પવત્તિં ઞત્વા સઙ્ખુભિત્વા કોતૂહલજાતા તં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિંસુ ¶ – ‘‘એવં કિર, ભન્તે’’તિ? ‘‘આમ, આવુસો’’તિ. ‘‘ભન્તે, એવરૂપમ્પિ કારણં નામ હોતિ’’? ‘‘તુમ્હાકં કુચ્છિયં કિર દ્વે પુત્તા નિબ્બત્તા, તુમ્હે પટિચ્ચ ¶ દ્વે જાતા, તેસં વો કતરેસુ બલવસિનેહો હોતી’’તિ? ‘‘કુચ્છિયં વુત્થકેસુ, આવુસો’’તિ. આગતાગતા નિબદ્ધં તથેવ પુચ્છિંસુ.

થેરો ‘‘કુચ્છિયં વુત્તકેસુ એવ સિનેહો બલવા’’તિ પુનપ્પુનં કથેન્તો હરાયમાનો એકોવ નિસીદતિ, એકોવ તિટ્ઠતિ. સો એવં એકત્તૂપગતો અત્તભાવે ખયવયં સમુટ્ઠાપેત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. અથ નં આગતાગતા પુચ્છન્તિ – ‘‘ભન્તે, એવં કિર નામ અહોસી’’તિ? ‘‘આમાવુસો’’તિ. ‘‘કતરેસુ સિનેહો બલવા’’તિ? ‘‘મય્હં કત્થચિ સિનેહો નામ નત્થી’’તિ. ભિક્ખૂ ‘‘અયં અભૂતં કથેસિ, પુરિમદિવસેસુ ‘કુચ્છિયં વુત્થપુત્તેસુ સિનેહો બલવા’તિ વત્વા ઇદાનિ ‘મય્હં કત્થચિ સિનેહો નત્થી’તિ વદતિ, અઞ્ઞં બ્યાકરોતિ, ભન્તે’’તિ આહંસુ. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, મમ પુત્તો અઞ્ઞં બ્યાકરોતિ, મમ પુત્તસ્સ સમ્માપણિહિતેન ચિત્તેન મગ્ગસ્સ દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય ન કત્થચિ સિનેહો જાતો, યં સમ્પત્તિં નેવ માતા, ન પિતા કાતું સક્કોતિ, તં ઇમેસં સત્તાનં અબ્ભન્તરે પવત્તં સમ્માપણિહિતં ચિત્તમેવ દેતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ન ¶ તં માતા પિતા કયિરા, અઞ્ઞે વાપિ ચ ઞાતકા;

સમ્માપણિહિતં ચિત્તં, સેય્યસો નં તતો કરે’’તિ.

તત્થન તન્તિ તં કારણં નેવ માતા કરેય્ય, ન પિતા, ન અઞ્ઞે ઞાતકા. સમ્માપણિહિતન્તિ દસસુ કુસલકમ્મપથેસુ સમ્મા ઠપિતં. સેય્યસો ¶ નં તતો કરેતિ તતો કારણતો સેય્યસો નં વરતરં ઉત્તરિતરં કરેય્ય, કરોતીતિ અત્થો. માતાપિતરો હિ પુત્તાનં ધનં દદમાના એકસ્મિંયેવ અત્તભાવે કમ્મં અકત્વા સુખેન જીવિકકપ્પનં ધનં દાતું સક્કોન્તિ. વિસાખાય માતાપિતરોપિ તાવ મહદ્ધના મહાભોગા, તસ્સા એકસ્મિંયેવ અત્તભાવે સુખેન જીવિકકપ્પનં ધનં અદંસુ. ચતૂસુ પન દીપેસુ ચક્કવત્તિસિરિં દાતું સમત્થા માતાપિતરોપિ નામ પુત્તાનં નત્થિ, પગેવ દિબ્બસમ્પત્તિં વા પઠમજ્ઝાનાદિસમ્પત્તિં વા, લોકુત્તરસમ્પત્તિદાને કથાવ નત્થિ, સમ્માપણિહિતં પન ચિત્તં સબ્બમ્પેતં સમ્પત્તિં દાતું સક્કોતિ. તેન વુત્તં ‘‘સેય્યસો નં તતો કરે’’તિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પત્તા. દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા જાતાતિ.

૧. પથવિકથાપસુતપઞ્ચસતભિક્ખુવત્થુ

કો ¶ ¶ ¶ ઇમં પથવિં વિચેસ્સતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો પથવિકથાપસુતે પઞ્ચસતે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

તે કિર ભગવતા સદ્ધિં જનપદચારિકં ચરિત્વા જેતવનં આગન્ત્વા સાયન્હસમયે ઉપટ્ઠાનસાલાયં સન્નિસિન્ના અત્તના ગતગતટ્ઠાનેસુ ‘‘અસુકગામતો અસુકગામગમનટ્ઠાને સમં વિસમં કદ્દમબહુલં સક્ખરબહુલં કાળમત્તિકં તમ્બમત્તિક’’ન્તિ પથવિકથં કથેસું. સત્થા આગન્ત્વા, ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ભન્તે, અમ્હેહિ વિચરિતટ્ઠાને પથવિકથાયા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, એસા બાહિરપથવી નામ, તુમ્હેહિ અજ્ઝુત્તિકપથવિયં પરિકમ્મં કાતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમા દ્વે ગાથા અભાસિ –

તત્થ કો ઇમન્તિ કો ઇમં અત્તભાવસઙ્ખાતં પથવિં. વિચેસ્સતીતિ અત્તનો ઞાણેન વિચિનિસ્સતિ વિજાનિસ્સતિ, પટિવિજ્ઝિસ્સતિ, સચ્છિકરિસ્સતીતિ અત્થો. યમલોકઞ્ચાતિ ચતુબ્બિધં અપાયલોકઞ્ચ. ઇમં સદેવકન્તિ ઇમં મનુસ્સલોકઞ્ચ દેવલોકેન સદ્ધિં કો વિચેસ્સતિ ¶ વિચિનિસ્સતિ વિજાનિસ્સતિ પટિવિજ્ઝિસ્સતિ સચ્છિકરિસ્સતીતિ પુચ્છિ. કો ધમ્મપદં સુદેસિતન્તિ યથાસભાવતો કથિતત્તા સુદેસિતં સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મસઙ્ખાતં ધમ્મપદં કુસલો માલાકારો પુપ્ફં વિચિનન્તો વિય કો ¶ પચેસ્સતિ વિચિનિસ્સતિ વિજાનિસ્સતિ ઉપપરિક્ખિસ્સતિ પટિવિજ્ઝિસ્સતિ, સચ્છિકરિસ્સતીતિ અત્થો. સેખોતિ અધિસીલસિક્ખા, અધિચિત્તસિક્ખા, અધિપઞ્ઞાસિક્ખાતિ ઇમા તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખનતો સોતાપત્તિમગ્ગટ્ઠં આદિં કત્વા યાવ અરહત્તમગ્ગટ્ઠા સત્તવિધો સેખો ઇમં અત્તભાવસઙ્ખાતં પથવિં અરહત્તમગ્ગેન તતો છન્દરાગં અપકડ્ઢન્તો વિચેસ્સતિ વિચિનિસ્સતિ વિજાનિસ્સતિ ¶ પટિવિજ્ઝિસ્સતિ સચ્છિકરિસ્સતિ. યમલોકઞ્ચાતિ તં યથાવુત્તપકારં યમલોકઞ્ચ ઇમં મનુસ્સલોકઞ્ચ સહ દેવેહિ સદેવકં સ્વેવ વિચેસ્સતિ વિચિનિસ્સતિ વિજાનિસ્સતિ પટિવિજ્ઝિસ્સતિ સચ્છિકરિસ્સતિ. સેખોતિ સ્વેવ સત્તવિધો સેખો, યથા નામ કુસલો માલાકારો પુપ્ફારામં પવિસિત્વા તરુણમકુળાનિ ચ પાણકવિદ્ધાનિ ચ મિલાતાનિ ચ ગણ્ઠિકજાતાનિ ચ પુપ્ફાનિ વજ્જેત્વા સોભનાનિ સુજાતસુજાતાનેવ પુપ્ફાનિ વિચિનાતિ, એવમેવ ઇમં સુકથિતં સુનિદ્દિટ્ઠં બોધિપક્ખિયધમ્મપદમ્પિ પઞ્ઞાય પચેસ્સતિ વિચિનિસ્સતિ ઉપપરિક્ખિસ્સતિ પટિવિજ્ઝિસ્સતિ સચ્છિકરિસ્સતીતિ સત્થા સયમેવ પઞ્હં વિસ્સજ્જેસિ.

દેસનાવસાને પઞ્ચસતાપિ ભિક્ખૂ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિંસુ. સમ્પત્તપરિસાયપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

પથવિકથાપસુતપઞ્ચસતભિક્ખુવત્થુ પઠમં.

૨. મરીચિકમ્મટ્ઠાનિકત્થેરવત્થુ

ફેણૂપમન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો અઞ્ઞતરં મરીચિકમ્મટ્ઠાનિકં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિર ભિક્ખુ સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા, ‘‘સમણધમ્મં કરિસ્સામી’’તિ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઘટેત્વા વાયમિત્વા અરહત્તં પત્તું અસક્કોન્તો ‘‘વિસેસેત્વા કમ્મટ્ઠાનં કથાપેસ્સામી’’તિ સત્થુ સન્તિકં આગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે મરીચિં દિસ્વા, ‘‘યથા અયં ગિમ્હસમયે ઉટ્ઠિતા મરીચિ દૂરે ઠિતાનં રૂપગતા વિય પઞ્ઞાયતિ, સન્તિકં આગચ્છન્તાનં નેવ પઞ્ઞાયતિ, અયં અત્તભાવોપિ ઉપ્પાદવયટ્ઠેન એવરૂપો’’તિ મરીચિકમ્મટ્ઠાનં ભાવેન્તો આગન્ત્વા ¶ મગ્ગકિલન્તો અચિરવતિયં ન્હાયિત્વા એકસ્મિં ¶ ચણ્ડસોતતીરે રુક્ખછાયાય નિસિન્નો ઉદકવેગાભિઘાતેન ઉટ્ઠહિત્વા મહન્તે મહન્તે ફેણપિણ્ડે ભિજ્જમાને દિસ્વા, ‘‘અયં અત્તભાવોપિ ઉપ્પજ્જિત્વા ભિજ્જનટ્ઠેન એવરૂપોયેવા’’તિ આરમ્મણં અગ્ગહેસિ. સત્થા ગન્ધકુટિયં ઠિતોવ તં થેરં દિસ્વા, ‘‘એવમેવ, ભિક્ખુ, એવરૂપોવાયં અત્તભાવો ફેણપિણ્ડો વિય મરીચિ વિય ઉપ્પજ્જનભિજ્જનસભાવોયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

અદસ્સનં મચ્ચુરાજસ્સ ગચ્છે’’તિ.

તત્થ ફેણૂપમન્તિ ઇમં કેસાદિસમૂહસઙ્ખાતં કાયં અબલદુબ્બલટ્ઠેન અનદ્ધનિયતાવકાલિકટ્ઠેન ફેણપિણ્ડસરિક્ખકોતિ ¶ વિદિત્વા. મરીચિધમ્મન્તિ યથા મરીચિ દૂરે ઠિતાનં રૂપગતા વિય ગય્હૂપગા વિય હોતિ, સન્તિકે ઉપગચ્છન્તાનં રિત્તા તુચ્છા અગય્હૂપગા સમ્પજ્જતિ, એવમેવ ખણિકઇત્તરપચ્ચુપટ્ઠાનટ્ઠેન અયં કાયોપિ મરીચિધમ્મોતિ અભિસમ્બુધાનો બુજ્ઝન્તો, જાનન્તોતિ અત્થો. મારસ્સ પપુપ્ફકાનીતિ મારસ્સ પપુપ્ફકસઙ્ખાતાનિ તેભૂમકાનિ વટ્ટાનિ અરિયમગ્ગેન છિન્દિત્વા ખીણાસવો ભિક્ખુ મચ્ચુરાજસ્સ અદસ્સનં અવિસયં અમતમહાનિબ્બાનં ગચ્છેય્યાતિ.

ગાથાપરિયોસાને થેરો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા સત્થુ સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં થોમેન્તો વણ્ણેન્તો વન્દન્તોવ આગતોતિ.

મરીચિકમ્મટ્ઠાનિકત્થેરવત્થુ દુતિયં.

પુપ્ફાનિહેવ પચિનન્તન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો સપરિસં મહોઘેન અજ્ઝોત્થરિત્વા મારિતં વિટટૂભં આરબ્ભ કથેસિ.

તત્રાયં ¶ અનુપુબ્બિકથા – સાવત્થિયઞ્હિ મહાકોસલરઞ્ઞો પુત્તો પસેનદિકુમારો નામ. વેસાલિયં ¶ લિચ્છવિરઞ્ઞો પુત્તો લિચ્છવિકુમારો ¶ મહાલિ નામ, કુસિનારાયં મલ્લરાજપુત્તો બન્ધુલો નામાતિ ઇમે તયો દિસાપામોક્ખસ્સાચરિયસ્સ સન્તિકે સિપ્પુગ્ગહણત્થં તક્કસિલં ગન્ત્વા બહિનગરે સાલાય સમાગતા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ આગતકારણઞ્ચ કુલઞ્ચ નામઞ્ચ પુચ્છિત્વા સહાયકા હુત્વા એકતોવ આચરિયં ઉપસઙ્કમિત્વા સિપ્પં સિક્ખન્તા ન ચિરસ્સેવ ઉગ્ગહિતસિપ્પા આચરિયં આપુચ્છિત્વા એકતોવ નિક્ખમિત્વા સકસકટ્ઠાનાનિ અગમંસુ. તેસુ પસેનદિકુમારો પિતુ સિપ્પં દસ્સેત્વા પસન્નેન પિતરા રજ્જે અભિસિત્તો. મહાલિકુમારો લિચ્છવીનં સિપ્પં દસ્સેન્તો મહન્તેન ઉસ્સાહેન દસ્સેસિ, તસ્સ અક્ખીનિ ભિજ્જિત્વા અગમંસુ. લિચ્છવિરાજાનો ‘‘અહો વત અમ્હાકં આચરિયો અક્ખિવિનાસં પત્તો, ન નં પરિચ્ચજિસ્સામ, ઉપટ્ઠહિસ્સામ ન’’ન્તિ તસ્સ સતસહસ્સુટ્ઠાનકં એકં દ્વારં અદંસુ. સો તં નિસ્સાય પઞ્ચસતે લિચ્છવિરાજપુત્તે સિપ્પં સિક્ખાપેન્તો વસિ. બન્ધુલકુમારો સટ્ઠિં સટ્ઠિં વેળૂ ગહેત્વા મજ્ઝે અયસલાકં પક્ખિપિત્વા સટ્ઠિકલાપે ઉસ્સાપેત્વા ઠપિતે મલ્લરાજકુલેહિ ‘‘ઇમે કપ્પેતૂ’’તિ વુત્તો અસીતિહત્થં આકાસં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા અસિના કપ્પેન્તો અગમાસિ. સો ઓસાનકલાપે ¶ અયસલાકાય ‘‘કિરી’’તિ સદ્દં સુત્વા, ‘‘કિં એત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા સબ્બકલાપેસુ અયસલાકાનં ઠપિતભાવં ઞત્વા અસિં છડ્ડેત્વા રોદમાનો ‘‘મય્હં એત્તકેસુ ઞાતિસુહજ્જેસુ એકોપિ સસિનેહો હુત્વા ઇમં કારણં નાચિક્ખિ. સચે હિ અહં જાનેય્યં, અયસલાકાય સદ્દં અનુટ્ઠાપેન્તોવ છિન્દેય્ય’’ન્તિ વત્વા, ‘‘સબ્બેપિમે મારેત્વા રજ્જં કરેય્ય’’ન્તિ માતાપિતૂનં કથેસિ. તેહિ ‘‘પવેણિરજ્જં નામ, તાત, ઇદં ન લબ્ભા એવં કાતુ’’ન્તિ નાનપ્પકારેન વારિતો ‘‘તેન હિ મમ સહાયકસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સામી’’તિ સાવત્થિં અગમાસિ.

પસેનદિ કોસલો રાજા તસ્સાગમનં સુત્વા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા મહન્તેન સક્કારેન તં નગરં પવેસેત્વા સેનાપતિટ્ઠાને ઠપેસિ. સો માતાપિતરો પક્કોસાપેત્વા તત્થેવ વાસં કપ્પેસિ. અથેકદિવસં રાજા ¶ ઉપરિપાસાદે ઠિતો અન્તરવીથિં ઓલોકયમાનો ‘‘અનાથપિણ્ડિકસ્સ ચૂળઅનાથપિણ્ડિકસ્સ વિસાખાય સુપ્પવાસાયા’’તિ એતેસં ગેહે નિચ્ચં ભત્તકિચ્ચત્થાય ગચ્છન્તે અનેકસહસ્સે ભિક્ખૂ દિસ્વા, ‘‘કહં, અય્યા, ગચ્છન્તી’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘દેવ, અનાથપિણ્ડિકસ્સ ગેહે નિચ્ચભત્તસલાકભત્તગિલાનભત્તાદીનં અત્થાય દેવસિકં દ્વે ભિક્ખુસહસ્સાનિ ગચ્છન્તિ, ચૂળઅનાથપિણ્ડિકસ્સ ગેહે પઞ્ચસતાનિ, તથા વિસાખાય તથા સુપ્પવાસાયા’’તિ વુત્તે સયમ્પિ ભિક્ખુસઙ્ઘં ઉપટ્ઠહિતુકામો વિહારં ગન્ત્વા ભિક્ખુસહસ્સેન સદ્ધિં ¶ સત્થારં નિમન્તેત્વા સત્તાહં સહત્થા દાનં દત્વા સત્તમે દિવસે સત્થારં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, પઞ્ચહિ મે ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં નિબદ્ધં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ આહ. ‘‘મહારાજ બુદ્ધા ¶ નામ એકટ્ઠાને નિબદ્ધં ભિક્ખં ન ગણ્હન્તિ, બહૂ જના બુદ્ધાનં આગમનં પચ્ચાસીસન્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ એકં ભિક્ખું નિબદ્ધં પેસેથા’’તિ આહ. સત્થા આનન્દત્થેરસ્સ ભારં અકાસિ. રાજા ભિક્ખુસઙ્ઘે આગતે પત્તં ગહેત્વા, ‘‘ઇમે નામ પરિવિસન્તૂ’’તિ અવિચારેત્વાવ સત્તાહં સયમેવ પરિવિસિત્વા અટ્ઠમે દિવસે વિક્ખિત્તચિત્તો પમજ્જમકાસિ. રાજકુલે નામ અનાણત્તા આસનાનિ પઞ્ઞાપેત્વા ભિક્ખૂ નિસીદાપેત્વા પરિવિસિતું ન લભન્તિ ‘‘ન મયં ઇધ ઠાતું સક્ખિસ્સામા’’તિ બહૂ ભિક્ખૂ પક્કમિંસુ. રાજા દુતિયદિવસેપિ પમજ્જિ, દુતિયદિવસેપિ બહૂ ભિક્ખૂ પક્કમિંસુ. તતિયદિવસેપિ પમજ્જિ, તદા આનન્દત્થેરં એકકમેવ ઠપેત્વા અવસેસા પક્કમિંસુ. પુઞ્ઞવન્તા નામ કારણવસિકા હોન્તિ, કુલાનં પસાદં રક્ખન્તિ. તથાગતસ્સ ચ સારિપુત્તત્થેરો મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરોતિ દ્વે અગ્ગસાવકા, ખેમા ઉપ્પલવણ્ણાતિ દ્વે અગ્ગસાવિકા, ઉપાસકેસુ ચિત્તો, ગહપતિ, હત્થકો આળવકોતિ દ્વે અગ્ગઉપાસકા, ઉપાસિકાસુ વેળુકણ્ઠકી નન્દમાતા, ખુજ્જુત્તરાતિ દ્વે અગ્ગઉપાસિકા, ઇતિ ઇમે અટ્ઠ જને આદિં કત્વા ઠાનન્તરપત્તા સબ્બેપિ સાવકા એકદેસેન દસન્નં પારમીનં પૂરિતત્તા મહાપુઞ્ઞા અભિનીહારસમ્પન્ના. આનન્દત્થેરોપિ ¶ કપ્પસતસહસ્સં પૂરિતપારમી અભિનીહારસમ્પન્નો મહાપુઞ્ઞો અત્તનો કારણવસિકતાય કુલસ્સ પસાદં રક્ખન્તો અટ્ઠાસિ. તં એકકમેવ નિસીદાપેત્વા પરિવિસિંસુ.

રાજા ¶ ભિક્ખૂનં ગતકાલે આગન્ત્વા ખાદનીયભોજનીયાનિ તથેવ ઠિતાનિ દિસ્વા, ‘‘કિં, અય્યા, નાગમિંસૂ’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘આનન્દત્થેરો એકકોવ આગતો દેવા’’તિ સુત્વા, ‘‘અદ્ધા એત્તકં મે ભત્તચ્છેદનમકંસૂ’’તિ ભિક્ખૂનં કુદ્ધો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘ભન્તે, મયા પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં ભિક્ખા પટિયત્તા, આનન્દત્થેરો કિર એકકોવાગતો, પટિયત્તા ભિક્ખા તથેવ ઠિતા, પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ મમ ગેહે સઞ્ઞં ન કરિંસુ, કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ આહ. સત્થા ભિક્ખૂનં દોસં અવત્વા, ‘‘મહારાજ, મમ સાવકાનં તુમ્હેહિ સદ્ધિં વિસ્સાસો નત્થિ, તેન ન ગતા ભવિસ્સન્તી’’તિ વત્વા કુલાનં અનુપગમનકારણઞ્ચ ઉપગમનકારણઞ્ચ પકાસેન્તો ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા ઇમં સુત્તમાહ –

‘‘નવહિ, ભિક્ખવે, અઙ્ગેહિ સમન્નાગતં કુલં અનુપગન્ત્વા વા નાલં ઉપગન્તું, ઉપગન્ત્વા વા નાલં ઉપનિસીદિતું. કતમેહિ નવહિ? ન મનાપેન પચ્ચુટ્ઠેન્તિ, ન મનાપેન અભિવાદેન્તિ, ન મનાપેન આસનં દેન્તિ, સન્તમસ્સ પરિગુહન્તિ, બહુકમ્પિ થોકં દેન્તિ, પણીતમ્પિ લૂખં દેન્તિ, અસક્કચ્ચં દેન્તિ નો સક્કચ્ચં, ન ઉપનિસીદન્તિ ધમ્મસ્સવનાય, ભાસિતમસ્સ ન સુસ્સૂસન્તિ ¶ . ઇમેહિ ખો, ભિક્ખવે, નવહઙ્ગેહિ ¶ સમન્નાગતં કુલં અનુપગન્ત્વા વા નાલં ઉપગન્તું, ઉપગન્ત્વા વા નાલં ઉપનિસીદિતું.

‘‘નવહિ, ભિક્ખવે, અઙ્ગેહિ સમન્નાગતં કુલં અનુપગન્ત્વા વા અલં ઉપગન્તું, ઉપગન્ત્વા વા અલં ઉપનિસીદિતું. કતમેહિ નવહિ? મનાપેન પચ્ચુટ્ઠેન્તિ, મનાપેન અભિવાદેન્તિ, મનાપેન આસનં દેન્તિ, સન્તમસ્સ ન પરિગુહન્તિ, બહુકમ્પિ બહુકં દેન્તિ, પણીતમ્પિ પણીતં દેન્તિ, સક્કચ્ચં દેન્તિ નો અસક્કચ્ચં, ઉપનિસીદન્તિ ધમ્મસ્સવનાય, ભાસિતમસ્સ સુસ્સૂસન્તિ. ઇમેહિ ખો, ભિક્ખવે, નવહઙ્ગેહિ સમન્નાગતં કુલં અનુપગન્ત્વા વા અલં ઉપગન્તું, ઉપગન્ત્વા વા અલં ઉપનિસીદિતુ’’ન્તિ (અ. નિ. ૯.૧૭).

ઇતિ ખો, મહારાજ, મમ સાવકા તુમ્હાકં સન્તિકા વિસ્સાસં અલભન્તા ન ગતા ભવિસ્સન્તીતિ. પોરાણકપણ્ડિતાપિ હિ અવિસ્સાસિકટ્ઠાને સક્કચ્ચં ઉપટ્ઠિયમાનાપિ મારણન્તિકં વેદનં પત્વા વિસ્સાસિકટ્ઠાનમેવ અગમિંસૂતિ. ‘‘કદા, ભન્તે’’તિ રઞ્ઞા પુટ્ઠો અતીતં આહરિ –

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે કેસવો નામ રાજા રજ્જં પહાય ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિ. તં પઞ્ચ પુરિસસતાનિ અનુપબ્બજિંસુ. સો કેસવતાપસો નામ અહોસિ. પસાધનકપ્પકો પનસ્સ અનુપબ્બજિત્વા કપ્પકો નામ અન્તેવાસિકો અહોસિ. કેસવતાપસો પરિસાય સદ્ધિં અટ્ઠ માસે હિમવન્તે વસિત્વા વસ્સારત્તસમયે લોણમ્બિલસેવનત્થાય ¶ બારાણસિં પત્વા ભિક્ખાય પાવિસિ. અથ નં રાજા દિસ્વા પસીદિત્વા ચતુમાસં અત્તનો સન્તિકે વસનત્થાય પટિઞ્ઞં ગહેત્વા ઉય્યાનેવ વસાપેન્તો સયં સાયંપાતં અસ્સ ઉપટ્ઠાનં ગચ્છતિ. અવસેસા તાપસા કતિપાહં વસિત્વા હત્થિસદ્દાદીહિ ઉબ્બાળ્હા હુત્વા ઉક્કણ્ઠિત્વા, ‘‘આચરિય, ઉક્કણ્ઠિતમ્હા, ગચ્છામા’’તિ આહંસુ. ‘‘કહં, તાતા’’તિ? ‘‘હિમવન્તં, આચરિયા’’તિ. રાજા અમ્હાકં આગતદિવસેયેવ ચતુમાસં ઇધ વસનત્થાય પટિઞ્ઞં ગણ્હિ. ‘‘કથં ગમિસ્સથ, તાતા’’તિ? ‘‘તુમ્હેહિ અમ્હાકં અનાચિક્ખિત્વાવ પટિઞ્ઞા દિન્ના, મયં ઇધ ન સક્કોમ વસિતું, ઇતો અવિદૂરે તુમ્હાકં પવત્તિસ્સવનટ્ઠાને વસિસ્સામા’’તિ વન્દિત્વા પક્કમિંસુ. કપ્પન્તેવાસિકેન સદ્ધિં આચરિયો ઓહીયિ.

રાજા ઉપટ્ઠાનં આગતો, ‘‘કહં, અય્યા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સબ્બે ઉક્કણ્ઠિતમ્હાતિ વત્વા હિમવન્તં ¶ ગતા, મહારાજા’’તિ આહ. કપ્પકોપિ ન ચિરસ્સેવ ઉક્કણ્ઠિત્વા આચરિયેન પુનપ્પુનં વારિયમાનોપિ ‘‘ન સક્કોમી’’તિ વત્વા પક્કામિ. ઇતરેસં પન સન્તિકં અગન્ત્વા આચરિયસ્સ પવત્તિં સુણન્તો અવિદૂરે ઠાને વસિ. અપરભાગે આચરિયસ્સ અન્તેવાસિકે અનુસ્સરન્તસ્સ કુચ્છિરોગો ઉપ્પજ્જિ. રાજા વેજ્જેહિ તિકિચ્છાપેસિ, રોગો ન વૂપસમ્મતિ. તાપસો આહ – ‘‘કિં, મહારાજ, ઇચ્છસિ મે રોગવૂપસમ’’ન્તિ? ‘‘ભન્તે, સચાહં સક્કુણેય્યં, ઇદાનેવ વો ફાસુકં કરેય્ય’’ન્તિ. ‘‘મહારાજ, સચે મે ફાસુકં ઇચ્છસિ, મં અન્તેવાસિકાનં સન્તિકં પેસેહી’’તિ. રાજા ‘‘સાધુ ¶ , ભન્તે’’તિ તં મઞ્ચકે નિપજ્જાપેત્વા નારદઅમચ્ચપ્પમુખે ચત્તારો અમચ્ચે ‘‘મમ અય્યસ્સ પવત્તિં ઞત્વા, મય્હં સાસનં પહિણેય્યાથા’’તિ ઉય્યોજેસિ. કપ્પન્તેવાસિકો આચરિયસ્સ આગમનં સુત્વા પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા ઇતરે ‘‘કહ’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘અસુકટ્ઠાને કિર વસન્તી’’તિ આહ. તેપિ આચરિયસ્સાગમનભાવં સુત્વા તત્થેવ સમોસરિત્વા આચરિયસ્સ ઉણ્હોદકં દત્વા ફલાફલં અદંસુ. તં ¶ ખણઞ્ઞેવ રોગો વૂપસમ્મતિ. સો કતિપાહેનેવ સુવણ્ણવણ્ણો અહોસિ. અથ નં નારદો પુચ્છિ –

‘‘મનુસ્સિન્દં જહિત્વાન, સબ્બકામસમિદ્ધિનં;

કથં નુ ભગવા કેસી, કપ્પસ્સ રમતિ અસ્સમે.

‘‘સાદૂનિ રમણીયાનિ, સન્તિ વક્ખા મનોરમા;

સુભાસિતાનિ કપ્પસ્સ, નારદ રમયન્તિ મં.

‘‘સાલીનં ઓદનં ભુઞ્જે, સુચિં મંસૂપસેચનં;

કથં સામાકનીવારં, અલોણં છાદયન્તિ તં.

‘‘સાદું વા યદિ વાસાદું, અપ્પં વા યદિ વા બહું;

વિસ્સત્થો યત્થ ભુઞ્જેય્ય, વિસ્સાસપરમા રસા’’તિ. (જા. ૧.૪.૧૮૧-૧૮૪);

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેન્તો ‘‘તદા રાજા મોગ્ગલ્લાનો અહોસિ, નારદો સારિપુત્તો, કપ્પન્તેવાસિકો ¶ આનન્દો, કેસવતાપસો અહમેવા’’તિ વત્વા, ‘‘એવં, મહારાજ, પુબ્બેપિ પણ્ડિતા મારણન્તિકં વેદનં પત્વા વિસ્સાસિકટ્ઠાનં ગમિંસુ, મમ સાવકા ¶ તુમ્હાકં સન્તિકે વિસ્સાસં ન લભન્તિ મઞ્ઞે’’તિ આહ. રાજા ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં મયા વિસ્સાસં કાતું વટ્ટતિ, કથં નુ ખો કરિસ્સામીતિ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ઞાતિધીતરં મમ ગેહે કાતું વટ્ટતિ, એવં સન્તે ‘દહરા ચ સામણેરા ચ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ઞાતિરાજા’તિ મમ સન્તિકં વિસ્સત્થા નિબદ્ધં આગમિસ્સન્તી’’તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘એકં મે ધીતરં દેન્તૂ’’તિ સાકિયાનં સન્તિકં સાસનં પેસેસિ. ‘‘કતરસ્સ સક્યસ્સ ધીતા’’તિ ચ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઞત્વા આગચ્છેય્યાથા’’તિ વત્વા દૂતે આણાપેસિ. દૂતા ગન્ત્વા સાકિયે દારિકં યાચિંસુ. તે સન્નિપતિત્વા, ‘‘પક્ખન્તરિકો રાજા, સચે ન દસ્સામ, વિનાસેસ્સતિ નો, ન ખો પન અમ્હેહિ કુલેન સદિસો, કિં નુ ખો કાતબ્બ’’ન્તિ મન્તયિંસુ. મહાનામો ‘‘મમ દાસિયા કુચ્છિમ્હિ જાતા વાસભખત્તિયા નામ ધીતા રૂપસોભગ્ગપ્પત્તા અત્થિ, તં દસ્સામા’’તિ વત્વા દૂતે આહ – ‘‘સાધુ, રઞ્ઞો દારિકં દસ્સામા’’તિ. ‘‘સા કસ્સ, ધીતા’’તિ? ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ચૂળપિતુપુત્તસ્સ મહાનામસ્સ સક્કસ્સ ધીતા વાસભખત્તિયા નામા’’તિ.

તે ¶ ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચયિંસુ. રાજા ‘‘યદિ એવં, સાધુ, સીઘં આનેથ, ખત્તિયા ચ નામ બહુમાયા, દાસિધીતરમ્પિ પહિણેય્યું, પિતરા સદ્ધિં એકભાજને ભુઞ્જન્તિં આનેય્યાથા’’તિ ¶ પેસેસિ. તે ગન્ત્વા, ‘‘દેવ, તુમ્હેહિ સદ્ધિં એકતો ભુઞ્જન્તિં રાજા ઇચ્છતી’’તિ આહંસુ. મહાનામો ‘‘સાધુ, તાતા’’તિ તં અલઙ્કારાપેત્વા અત્તનો ભોજનકાલે પક્કોસાપેત્વા તાય સદ્ધિં એકતો ભુઞ્જનાકારં દસ્સેત્વા દૂતાનં નિય્યાદેસિ. તે તં આદાય સાવત્થિં ગન્ત્વા તં પવત્તિં રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા તુટ્ઠમાનસો તં પઞ્ચન્નં ઇત્થિસતાનં જેટ્ઠિકં કત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાને અભિસિઞ્ચિ. સા ન ચિરસ્સેવ સુવણ્ણવણ્ણં પુત્તં વિજાયિ.

અથસ્સ નામગ્ગહણદિવસે રાજા દારકસ્સ અય્યકસ્સ સન્તિકં પેસેસિ ‘‘સક્યરાજધીતા વાસભખત્તિયા પુત્તં વિજાતા, કિમસ્સ નામં કરોમા’’તિ? તં પન સાસનં ગહેત્વા ગતો અમચ્ચો થોકં બધિરધાતુકો, સો ગન્ત્વા રઞ્ઞો અય્યકસ્સ આરોચેસિ, સો તં સુત્વા ‘‘વાસભખત્તિયા પુત્તં અવિજાયિત્વાપિ સબ્બજનં અભિભવિ, ઇદાનિ પન રઞ્ઞો અતિવિય વલ્લભા ભવિસ્સતી’’તિ આહ. બધિરો અમચ્ચો ‘‘વલ્લભા’’તિ વચનં દુસ્સુતં સુત્વા ‘‘વિટટૂભો’’તિ સલ્લક્ખેત્વા રાજાનં ઉપગન્ત્વા, ‘‘દેવ, કુમારસ્સ કિર ‘વિટટૂભો’તિ નામં કરોથા’’તિ આહ. રાજા ‘‘પોરાણકં નો કુલસન્તકં નામં ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા તં નામં અકાસિ. અથસ્સ દહરકાલેયેવ રાજા ‘‘સત્થુ પિયં કરોમી’’તિ સેનાપતિટ્ઠાનં અદાસિ.

સો કુમારપરિહારેન વડ્ઢન્તો સત્તવસ્સિકકાલે અઞ્ઞેસં કુમારાનં માતામહકુલતો હત્થિરૂપકઅસ્સરૂપકાદીનિ ¶ આહરિયમાનાનિ દિસ્વા માતરં પુચ્છિ – ‘‘અમ્મ, અઞ્ઞેસં માતામહકુલતો ¶ પણ્ણાકારો આહરીયતિ, મય્હં કોચિ કિઞ્ચિ ન પેસેસિ, કિં ત્વં નિમાતા નિપિતા’’તિ? અથ નં સા, ‘‘તાત, તવ સક્યરાજાનો માતામહા દૂરે પન વસન્તિ, તેન તે કિઞ્ચિ ન પેસેન્તી’’તિ વઞ્ચેસિ. સોળસવસ્સિકકાલે, ‘‘અમ્મ, તવ માતામહકુલં પસ્સિતુકામોમ્હી’’તિ વત્વા, ‘‘અલં, તાત, કિં તત્થ ગન્ત્વા કરિસ્સતી’’તિ વારિયમાનોપિ પુનપ્પુનં યાચિ. અથસ્સ માતા ‘‘તેન હિ ગચ્છા’’તિ સમ્પટિચ્છિ. સો પિતુ આરોચેત્વા મહન્તેન પરિવારેન નિક્ખમિ. વાસભખત્તિયા પુરેતરં પણ્ણં પેસેસિ – ‘‘અહં ¶ ઇધ સુખં વસામિ, માસ્સ કિઞ્ચિ સામિનો અન્તરં દસ્સયિંસૂ’’તિ. સાકિયા વિટટૂભસ્સ આગમનં ઞત્વા, ‘‘વન્દિતું ન સક્કોમા’’તિ તસ્સ દહરદહરે કુમારે જનપદં પહિણિત્વા તસ્મિં કપિલપુરં સમ્પત્તે સન્થાગારે સન્નિપતિંસુ. કુમારો તત્થ ગન્ત્વા અટ્ઠાસિ.

અથ નં ‘‘અયં તે, તાત, માતામહો, અયં માતુલો’’તિ વત્વા વન્દાપેસું. સો સબ્બે વન્દમાનો વિચરિત્વા એકમ્પિ અત્તાનં વન્દન્તં અદિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો મં વન્દન્તા નત્થી’’તિ પુચ્છિ. સાકિયા, ‘‘તાત, તે કનિટ્ઠકુમારા જનપદં ગતા’’તિ વત્વા તસ્સ મહન્તં સક્કારં ¶ કરિંસુ. સો કતિપાહં વસિત્વા મહન્તેન પરિવારેન નિક્ખમિ. અથેકા દાસી સન્થાગારે તેન નિસિન્નફલકં ‘‘ઇદં વાસભખત્તિયાય દાસિયા પુત્તસ્સ નિસિન્નફલક’’ન્તિ અક્કોસિત્વા પરિભાસિત્વા ખીરોદકેન ધોવિ. એકો પુરિસો અત્તનો આવુધં પમુસ્સિત્વા નિવત્તો તં ગણ્હન્તો વિટટૂભકુમારસ્સ અક્કોસનસદ્દં સુત્વા તં કારણં પુચ્છિત્વા, ‘‘વાસભખત્તિયા દાસિયા કુચ્છિમ્હિ મહાનામસક્કં પટિચ્ચ જાતા’’તિ ઞત્વા બલકાયસ્સ કથેસિ. ‘‘વાસભખત્તિયા કિર દાસિધીતા’’તિ મહાકોલાહલં અહોસિ. તં સુત્વા વિટટૂભો ‘‘એતે તાવ મમ નિસિન્નફલકં ખીરોદકેન ધોવન્તુ, અહં પન રજ્જે પતિટ્ઠિતકાલે એતેસં ગલલોહિતં ગહેત્વા મમ નિસિન્નફલકં ધોવિસ્સામી’’તિ ચિત્તં પટ્ઠપેસિ. તસ્મિં સાવત્થિં ગતે અમચ્ચા તં પવત્તિં રઞ્ઞો આરોચયિંસુ. રાજા ‘‘મય્હં દાસિધીતરં અદંસૂ’’તિ સાકિયાનં કુજ્ઝિત્વા વાસભખત્તિયાય ચ પુત્તસ્સ ચ દિન્નપરિહારં અચ્છિન્દિત્વા દાસદાસીહિ લદ્ધબ્બમત્તમેવ દાપેસિ.

તતો કતિપાહચ્ચયેન સત્થા રાજનિવેસનં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ. રાજા આગન્ત્વા વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં કિર ઞાતકેહિ દાસિધીતા મય્હં ¶ દિન્ના, તેનસ્સા અહં સપુત્તાય પરિહારં અચ્છિન્દિત્વા દાસદાસીહિ લદ્ધબ્બમત્તમેવ દાપેસિ’’ન્તિ આહ. સત્થા ‘‘અયુત્તં, મહારાજ, સાકિયેહિ કતં, દદન્તેહિ નામ સમાનજાતિકા દાતબ્બા અસ્સ, તં પન ¶ , મહારાજ, વદામિ, વાસભખત્તિયા ખત્તિયરાજધીતા ખત્તિયરઞ્ઞો ગેહે અભિસેકં લભિ. વિટટૂભોપિ ખત્તિયરાજાનમેવ પટિચ્ચ જાતો, માતુગોત્તં ¶ નામ કિં કરિસ્સતિ, પિતુગોત્તમેવ પમાણન્તિ. પોરાણકપણ્ડિતા દલિદ્દિત્થિયા કટ્ઠહારિકાય અગ્ગમહેસિટ્ઠાનં અદંસુ, તસ્સા ચ કુચ્છિમ્હિ જાતકુમારો દ્વાદસયોજનિકાય બારાણસિયા રજ્જં પત્વા કટ્ઠવાહનરાજા નામ જાતો’’તિ કટ્ઠહારિજાતકં (જા. ૧.૧.૭) કથેસિ. રાજા ધમ્મકથં સુત્વા ‘‘પિતુગોત્તમેવ કિર પમાણ’’ન્તિ તુસ્સિત્વા વાસભખત્તિયાય ચ પુત્તસ્સ ચ પકતિપરિહારમેવ દાપેસિ.

બન્ધુલસેનાપતિસ્સપિ ખો કુસિનારાયં મલ્લરાજધીતા મલ્લિકા નામ ભરિયા દીઘરત્તં પુત્તં ન વિજાયિ. અથ નં બન્ધુલો ‘‘અત્તનો કુલઘરમેવ ગચ્છા’’તિ ઉય્યોજેસિ. સા ‘‘સત્થારં દિસ્વાવ ગમિસ્સામી’’તિ જેતવનં પવિસિત્વા તથાગતં વન્દિત્વા ઠિતા, ‘‘કહં ગચ્છસી’’તિ વુત્તા ‘‘સામિકો મં ¶ ભન્તે, કુલઘરં પેસેતી’’ આહ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘વઞ્ઝા કિરસ્મિ અપુત્તિકા’’તિ. ‘‘યદિ એવં, ગમનકિચ્ચં નત્થિ, નિવત્તસ્સૂ’’તિ. સા તુટ્ઠમાનસા સત્થારં વન્દિત્વા નિવેસનં ગન્ત્વા ‘‘કસ્મા નિવત્તાસી’’તિ વુત્તા ‘‘દસબલેન નિવત્તિતામ્હી’’તિ આહ બન્ધુલો ‘‘દિટ્ઠં ભવિસ્સતિ દીઘદસ્સિના કારણ’’ન્તિ સમ્પટિચ્છિ. સા ન ચિરસ્સેવ ગબ્ભં પટિલભિત્વા ઉપ્પન્નદાહળા ‘‘દોહળો મે ઉપ્પન્નો’’તિ આરોચેસિ. ‘‘કિં દોહળો’’તિ? ‘‘વેસાલિનગરે ગણરાજકુલાનં અભિસેકમઙ્ગલપોક્ખરણિયં ઓતરિત્વા ન્હત્વા પાનીયં પાતુકામામ્હિ, સામી’’તિ. બન્ધુલો ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા સહસ્સથામધનું ગહેત્વા તં રથં આરોપેત્વા સાવત્થિતો નિક્ખમિત્વા રથં પાજેન્તો મહાલિલિચ્છવિનો દિન્નદ્વારેન વેસાલિં પાવિસિ. મહાલિલિચ્છવિનો ચ દ્વારસમીપે એવ નિવેસનં હોતિ. સો રથસ્સ ઉમ્મારે પનિઘાતસદ્દં સુત્વાવ ‘‘બન્ધુલસ્સ રથસદ્દો એસો, અજ્જ લિચ્છવીનં ભયં ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ આહ.

પોક્ખરણિયા અન્તો ચ બહિ ચ આરક્ખા બલવતી, ઉપરિ લોહજાલં પત્થટં, સકુણાનમ્પિ ઓકાસો નત્થિ. બન્ધુલસેનાપતિ ¶ પન રથા ઓતરિત્વા આરક્ખકે મનુસ્સે વેત્તેન પહરન્તો પલાપેત્વા લોહજાલં છિન્દિત્વા અન્તોપોક્ખરણીયં ભરિયં ન્હાપેત્વા સયમ્પિ ન્હત્વા પુન તં રથં આરોપેત્વા નગરા નિક્ખમિત્વા આગતમગ્ગેનેવ પાયાસિ. તે આરક્ખમનુસ્સા લિચ્છવિરાજૂનં આરોચેસું. લિચ્છવિરાજાનો કુજ્ઝિત્વા પઞ્ચ રથસતાનિ આરુય્હ ‘‘બન્ધુલમલ્લં ગણ્હિસ્સામા’’તિ નિક્ખમિંસુ. તં પવત્તિં ¶ મહાલિસ્સ આરોચેસું. મહાલિ, ‘‘મા ગમિત્થ, સો હિ વો સબ્બે ઘોતેસ્સતી’’તિ આહ. તેપિ ‘‘મયં ગમિસ્સામ એવા’’તિ વદિંસુ. ‘‘તેન હિ તસ્સ રથચક્કસ્સ યાવ નાભિતો પથવિં પવિટ્ઠટ્ઠાનં દિસ્વા નિવત્તેય્યાથ, તતો ¶ અનિવત્તન્તા પુરતો અસનિસદ્દં વિય સુણિસ્સથ, તમ્હા ઠાના નિવત્તેય્યાથ. તતો અનિવત્તન્તા તુમ્હાકં રથધુરેસુ છિદ્દં પસ્સિસ્સથ, તમ્હા ઠાના નિવત્તેય્યાથ, પુરતો મા ગમિત્થા’’તિ. તે તસ્સ વચનેન અનિવત્તિત્વા તં અનુબન્ધિંસુ ¶ એવ. મલ્લિકા દિસ્વા, ‘‘રથા, સામિ, પઞ્ઞાયન્તી’’તિ આહ. ‘‘તેન હિ એકસ્સેવ રથસ્સ પઞ્ઞાયનકાલે મં આરોચેય્યાસી’’તિ. સા યદા સબ્બે રથા એકો વિય હુત્વા પઞ્ઞાયિંસુ, તદા ‘‘એકમેવ, સામિ, રથસીસં પઞ્ઞાયતી’’તિ આહ. બન્ધુલો ‘‘તેન હિ ઇમા રસ્મિયો ગણ્હાહી’’તિ તસ્સા રસ્મિયો દત્વા રથે ઠિતોવ ધનું આરોપેસિ, રથચક્કં યાવ નાભિતો પથવિં પાવિસિ.

લિચ્છવિનો તં ઠાનં દિસ્વાપિ ન નિવત્તિંસુ. ઇતરો થોકં ગન્ત્વા જિયં પોથેસિ, અસનિસદ્દો વિય અહોસિ. તે તતોપિ ન નિવત્તિંસુ, અનુબન્ધન્તા ગચ્છન્તેવ. બન્ધુલો રથે ઠિતકોવ એકસરં ખિપિ, સો પઞ્ચન્નં રથસતાનં રથસીસે છિદ્દં કત્વા પઞ્ચ રાજસતાનિ પરિકરબન્ધનટ્ઠાને વિનિવિજ્ઝિત્વા પથવિં પાવિસિ. તે અત્તનો પવિદ્ધભાવં અજાનિત્વા, ‘‘તિટ્ઠ, રે, તિટ્ઠ, રે’’તિ વદન્તા અનુબન્ધિંસુ એવ. બન્ધુલો રથં ઠપેત્વા ‘‘તુમ્હે મતકા, મતકેહિ સદ્ધિં મય્હં યુદ્ધં નામ નત્થી’’તિ આહ. ‘‘મતકા નામ અમ્હાદિસા ન હોન્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ સબ્બપચ્છિમસ્સ પરિકરં મોચેથા’’તિ. તે મોચયિંસુ. સો મુત્તમત્તે એવ મરિત્વા પતિતો. અથ તે સબ્બેપિ ‘‘તુમ્હે એવરૂપા, અત્તનો ઘરાનિ ગન્ત્વા સંવિધાતબ્બં સંવિદહિત્વા પુત્તદારં અનુસાસિત્વા સન્નાહં ¶ મોચેથા’’તિ આહ. તે તથા કત્વા સબ્બેપિ જીવિતક્ખયં પત્તા. બન્ધુલોપિ મલ્લિકં સાવત્થિં આનેસિ. સા સોળસક્ખત્તું યમકે યમકે પુત્તે વિજાયિ. સબ્બેપિ સૂરા થામસમ્પન્ના અહેસું, સબ્બસિપ્પાનં નિપ્ફત્તિં પાપુણિંસુ. એકેકસ્સ પુરિસસહસ્સં પરિવારો અહોસિ. પિતરા સદ્ધિં રાજનિવેસનં ગચ્છન્તેહિ તેહેવ રાજઙ્ગણં પરિપૂરિ.

અથેકદિવસં ¶ વિનિચ્છયે કૂટટ્ટપરાજિતા મનુસ્સા બન્ધુલં આગચ્છન્તં દિસ્વા મહાવિરવં વિરવન્તા વિનિચ્છયઅમચ્ચાનં કૂટટ્ટકરણં તસ્સ આરોચેસું. સો વિનિચ્છયં ગન્ત્વા તં અટ્ટં વિચારેત્વા સામિકમેવ સામિકં અકાસિ. મહાજનો મહાસદ્દેન સાધુકારં પવત્તેતિ. રાજા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા તમત્થં સુત્વા તુસ્સિત્વા સબ્બેપિ તે અમચ્ચે હારેત્વા બન્ધુલસ્સેવ વિનિચ્છયં નિય્યાદેસિ. સો તતો પટ્ઠાય સમ્મા વિનિચ્છયિ. તતો તે પોરાણકવિનિચ્છયિકા અમચ્ચા કિઞ્ચિ લઞ્જં અલભન્તા અપ્પલાભા હુત્વા ‘‘બન્ધુલો રજ્જં પત્થેતી’’તિ રાજકુલે પરિભિન્દિંસુ. રાજા તેસં કથં સદ્દહિત્વા ચિત્તં નિગ્ગહેતું નાસક્ખિ. ‘‘ઇમસ્મિં ઇધેવ ઘાતિયમાને ગરહા મે ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ પુન ચિન્તેત્વા પયુત્તપુરિસેહિ પચ્ચન્તં પહારાપેત્વા બન્ધુલં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘પચ્ચન્તો કિર કુપિતો, તવ પુત્તેહિ સદ્ધિં ગન્ત્વા ¶ , ચોરે ગણ્હાહી’’તિ ¶ પહિણિત્વા, ‘‘એત્થેવસ્સ દ્વત્તિંસાય પુત્તેહિ સદ્ધિં સીસં છિન્દિત્વા આહરથા’’તિ તેહિ સદ્ધિં અઞ્ઞેપિ સમત્થે મહાયોધે પેસેસિ. તસ્મિં પચ્ચન્તં ગચ્છન્તેયેવ ‘‘સેનાપતિ કિર આગચ્છતી’’તિ પયુત્તચોરા પલાયિંસુ. સો તં પદેસં આવાસાપેત્વા સણ્ઠાપેત્વા નિવત્તિ.

અથસ્સ નગરતો અવિદૂરે ઠાને તે યોધા પુત્તેહિ સદ્ધિં સીસં છિન્દિંસુ. તં દિવસં મલ્લિકાય પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં દ્વે અગ્ગસાવકા નિમન્તિતા હોન્તિ. અથસ્સા પુબ્બણ્હે એવ ‘‘સામિકસ્સ તે સદ્ધિં પુત્તેહિ સીસં છિન્ન’’ન્તિ પણ્ણં આહરિત્વા અદંસુ. સા તં પવત્તિં ઞત્વા કસ્સચિ કિઞ્ચિ અવત્વા પણ્ણં ઉચ્છઙ્ગે ઠપેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘમેવ પરિવિસિ. અથસ્સા પરિચારિકાયો ભિક્ખૂનં ભત્તં દત્વા સપ્પિચાટિં આહરન્તિયો થેરાનં પુરતો સપ્પિચાટિં ભિન્દિંસુ. ધમ્મસેનાપતિ ‘‘ભેદનધમ્મં ભિન્નં, ન ચિન્તિતબ્બ’’ન્તિ આહ. સા ઉચ્છઙ્ગતો પણ્ણં નીહરિત્વા ‘‘દ્વત્તિંસાય પુત્તેહિ સદ્ધિં પિતુસીસં છિન્નન્તિ મે ઇમં પણ્ણં આહરિંસુ, અહં ઇદં સુત્વાપિ ન ચિન્તેમિ, સપ્પિચાટિયા ભિન્નાય કિં ચિન્તયિસ્સામિ, ભન્તે’’તિ આહ. ધમ્મસેનાપતિ ‘‘અનિમિત્તમનઞ્ઞાતં ¶ , મચ્ચાનં ઇધ જીવિત’’ન્તિઆદીનિ (સુ. નિ. ૫૭૯) વત્વા ધમ્મં દેસેત્વા ઉટ્ઠાયાસના વિહારં અગમાસિ. સાપિ દ્વત્તિંસ સુણિસાયો પક્કોસાપેત્વા, ‘‘તુમ્હાકં સામિકા નિરપરાધા અત્તનો પુરિમકમ્મફલં લભિંસુ ¶ , તુમ્હે મા સોચયિત્થ, મા પરિદેવિત્થ, રઞ્ઞો ઉપરિ મનોપદોસં મા કરિત્થા’’તિ ઓવદિ.

રઞ્ઞો ચરપુરિસા તં કથં સુત્વા ગન્ત્વા તેસં નિદ્દોસભાવં રઞ્ઞો કથયિંસુ. રાજા સંવેગપ્પત્તો તસ્સા નિવેસનં ગન્ત્વા મલ્લિકઞ્ચ સુણિસાયો ચસ્સા ખમાપેત્વા મલ્લિકાય વરં અદાસિ. સા ‘‘વરો ગહિતો મે હોતૂ’’તિ વત્વા તસ્મિં ગતે મતકભત્તં દત્વા ન્હત્વા રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા, ‘‘દેવ, તુમ્હેહિ મય્હં વરો દિન્નો, મય્હઞ્ચ અઞ્ઞેન અત્થો નત્થિ, દ્વત્તિંસાય મે સુણિસાનં મમઞ્ચ કુલઘરગમનં અનુજાનાથા’’તિ આહ. રાજા સમ્પટિચ્છિ. સા દ્વત્તિંસ સુણિસાયો યથાસકાનિ કુલાનિ પેસેસિ, સયમ્પિ કુસિનારાનગરે અત્તનો કુલઘરં અગમાસિ.

રાજાપિ બન્ધુલસેનાપતિનો ભાગિનેય્યસ્સ દીઘકારાયનસ્સ નામ સેનાપતિટ્ઠાનં અદાસિ. સો પન ‘‘માતુલો મે ઇમિના મારિતો’’તિ રઞ્ઞો ઓતારં ગવેસન્તો વિચરતિ. રાજાપિ નિરપરાધસ્સ ¶ બન્ધુલસ્સ મારિતકાલતો પટ્ઠાય વિપ્પટિસારી હુત્વા ચિત્તસ્સાદં ન લભતિ, રજ્જસુખં નાનુભોતિ. તદા સત્થા સક્યાનં મેદાળુપં નામ નિગમં ઉપનિસ્સાય વિહરતિ. રાજા તત્થ ગન્ત્વા આરામતો અવિદૂરે ખન્ધાવારં નિવાસેત્વા, ‘‘મન્દેન પરિવારેન સત્થારં વન્દિસ્સામી’’તિ ¶ વિહારં ગન્ત્વા પઞ્ચરાજાકકુધભણ્ડાનિ દીઘકારાયનસ્સ દત્વા એકકોવ ગન્ધકુટિં પાવિસિ. સબ્બં ધમ્મચેતિયસુત્તનિયામેન (મ. નિ. ૨.૩૬૪ આદયો) દીપેતબ્બં. તસ્મિં ગન્ધકુટિં પવિટ્ઠે દીઘકારાયનો તાનિ પઞ્ચ રાજકકુધભણ્ડાનિ ગહેત્વા વિટટૂભં રાજાનં કત્વા રઞ્ઞો એકં અસ્સં એકઞ્ચ ઉપટ્ઠાનકારિકં માતુગામં ઠપેત્વા નિવત્તેત્વા સાવત્થિં અગમાસિ.

રાજા સત્થારા સદ્ધિં પિયકથં કથેત્વા સત્થારં વન્દિત્વા નિક્ખન્તો સેનં અદિસ્વા તં માતુગામં પુચ્છિત્વા તં પવત્તિં સુત્વા, ‘‘અહં ભાગિનેય્યં આદાય ગન્ત્વા, વિટટૂભં ગહેસ્સામી’’તિ રાજગહનગરં ગચ્છન્તો વિકાલે દ્વારેસુ પિદહિતેસુ નગરં પત્વા એકિસ્સા સાલાય નિપજ્જિત્વા વાતાતપેહિ કિલન્તો રત્તિભાગે તત્થેવ કાલમકાસિ. વિભાતાય રત્તિયા, ‘‘દેવ, કોસલનરિન્દ અનાથો જાતોસી’’તિ વિપ્પલપન્તિયા ¶ તસ્સા ઇત્થિયા સદ્દં સુત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું. સો માતુલસ્સ મહન્તેન સક્કારેન સરીરકિચ્ચં કારેસિ.

વિટટૂભોપિ ¶ રજ્જં લભિત્વા તં વેરં સરિત્વા ‘‘સબ્બેપિ સાકિયે મારેસ્સામી’’તિ મહતિયા સેનાય નિક્ખમિ. તં દિવસં સત્થા પચ્ચૂસકાલે લોકં વોલોકેન્તો ઞાતિસઙ્ઘસ્સ વિનાસં દિસ્વા, ‘‘ઞાતિસઙ્ગહં કાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા પુબ્બણ્હસમયે પિણ્ડાય ચરિત્વા, પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો ગન્ધકુટિયં સીહસેય્યં કપ્પેત્વા, સાયન્હસમયે આકાસેન ગન્ત્વા, કપિલવત્થુસામન્તે એકસ્મિં કબરચ્છાયે રુક્ખમૂલે નિસીદિ. તતો વિટટૂભસ્સ રજ્જસીમાય મહન્તો સન્દચ્છાયો નિગ્રોધો અત્થિ. વિટટૂભો સત્થારં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, કિં કારણા એવરૂપાય ઉણ્હવેલાય ઇમસ્મિં કબરચ્છાયે રુક્ખમૂલે નિસીદથ, એતસ્મિં સન્દચ્છાયે નિગ્રોધમૂલે નિસીદથ, ભન્તે’’તિ વત્વા, ‘‘હોતુ, મહારાજ, ઞાતકાનં છાયા નામ સીતલા’’તિ વુત્તે, ‘‘ઞાતકાનુરક્ખનત્થાય સત્થા આગતો ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા સત્થારં વન્દિત્વા નિવત્તિત્વા સાવત્થિંયેવ પચ્ચાગમિ. સત્થાપિ ઉપ્પતિત્વા જેતવનમેવ ગતો.

રાજા સાકિયાનં દોસં સરિત્વા દુતિયમ્પિ નિક્ખમિત્વા તથેવ સત્થારં પસ્સિત્વા પુન નિવત્તિ. તતિયવારેપિ નિક્ખમિત્વા તથેવ સત્થારં પસ્સિત્વા પુન નિવત્તિ. ચતુત્થવારે પન તસ્મિં નિક્ખન્તે સત્થા સાકિયાનં પુબ્બકમ્મં ઓલોકેત્વા તેસં એકદિવસં નદિયં વિસપક્ખિપનપાપકમ્મસ્સ અપ્પટિબાહિયભાવં ઞત્વા ચતુત્થવારે નાગમાસિ. વિટટૂભો ‘‘સાકિયે ઘાતેસ્સામી’’તિ મહન્તેન બલકાયેન ¶ નિક્ખમિ. સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પન ઞાતકા અસત્તઘાતકા નામ, અત્તના મરન્તાપિ પરેસં જીવિતં ન વોરોપેન્તિ. તે ચિન્તયિંસુ – ‘‘મયં સુસિક્ખિતા ¶ કતહત્થા કતૂપાસના મહિસ્સાસા, ન ખો પન સક્કા અમ્હેહિ પરં જીવિતા વોરોપેતું, અત્તનો કમ્મં દસ્સેત્વા પલાપેસ્સામા’’તિ તે કતસન્નાહા નિક્ખમિત્વા યુદ્ધં આરભિંસુ. તેહિ ખિત્તા સરા વિટટૂભસ્સ પુરિસાનં અન્તરન્તરેન ગચ્છન્તિ, ફલકન્તરકણ્ણછિદ્દન્તરાદીહિ નિક્ખમન્તિ. વિટટૂભો દિસ્વા નનુ ભણે ‘‘સાકિયા અસત્તઘાતકામ્હા’’તિ વદન્તિ, અથ ચ પન મે પુરિસે નાસેન્તીતિ.

અથ ¶ નં એકો પુરિસો આહ – ‘‘કિં સામિ, નિવત્તિત્વા ઓલોકેસી’’તિ? ‘‘સાકિયા મે પુરિસે નાસેન્તી’’તિ. ‘‘તુમ્હાકં કોચિ પુરિસો મતો નામ નત્થિ. ઇઙ્ઘ તે ગણાપેથા’’તિ. ગણાપેન્તો એકસ્સપિ ખયં ન પસ્સિ. સો તતો નિવત્તિત્વા ‘‘યે યે પન ભણે ‘સાકિયમ્હા’તિ ભણન્તિ, સબ્બે મારેથ, માતામહસ્સ પન મહાનામસક્કસ્સ સન્તિકે ઠિતાનં જીવિતં દેથા’’તિ આહ. સાકિયા ગહેતબ્બગહણં અપસ્સન્તા એકચ્ચે તિણં ડંસિત્વા, એકચ્ચે નળં ગહેત્વા અટ્ઠંસુ. ‘‘તુમ્હે સાકિયા, નો’’તિ પુચ્છિતા યસ્મા તે મરન્તાપિ મુસાવાદં ન ભણન્તિ, તસ્મા તિણં ડંસિત્વા ઠિતા ‘‘નો સાકો, તિણ’’ન્તિ ¶ વદન્તિ. નળં ગહેત્વા ઠિતા ‘‘નો સાકો, નળો’’તિ વદન્તિ. યે ચ મહાનામસ્સ સન્તિકે ઠિતા, તે ચ જીવિતં લભિંસુ. તેસુ તિણં ડંસિત્વા ઠિતા તિણસાકિયા નામ, નળં ગહેત્વા ઠિતા નળસાકિયા નામ જાતાતિ, વિટટૂભો અવસેસે ખીરપકેપિ દારકે અવિસ્સજ્જેત્વા ઘાતાપેન્તો લોહિતનદિં પવત્તેત્વા તેસં ગલલોહિતેન ફલકં ધોવાપેસિ. એવં સાકિયવંસો વિટટૂભેન ઉપચ્છિન્નો.

સો મહાનામસક્કં ગાહાપેત્વા નિવત્તો ‘‘પાતરાસવેલાય પાતરાસં કરિસ્સામી’’તિ એકસ્મિં ઠાને ઓતરિત્વા ભોજને ઉપનીતે ‘‘એકતોવ ભુઞ્જિસ્સામા’’તિ અય્યકં પક્કોસાપેસિ. ખત્તિયા પન જીવિતં ચજન્તાપિ દાસિપુત્તેહિ સદ્ધિં ન ભુઞ્જન્તિ. તસ્મા મહાનામો એકં સરં ઓલોકેત્વા ‘‘કિલિટ્ઠગત્તોમ્હિ, ન્હાયિસ્સામિ, તાતા’’તિ આહ. ‘‘સાધુ, અય્યક, ન્હાયથા’’તિ. સો ‘‘અયં મં એકતો અભુઞ્જન્તં ઘાતેસ્સતિ, સયમેવ મે મતં સેય્યો’’તિ કેસે મુઞ્ચિત્વા અગ્ગે ગણ્ઠિં કત્વા કેસેસુ પાદઙ્ગુટ્ઠકે પવેસેત્વા ઉદકે નિમુજ્જિ. તસ્સ ગુણતેજેન નાગભવનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. નાગરાજા ‘‘કિં નુ ખો’’તિ ઉપધારેન્તો તં ઞત્વા તસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા તં અત્તનો ફણે નિસીદાપેત્વા નાગભવનં પવેસેસિ. સો દ્વાદસ્સ વસ્સાનિ તત્થેવ વસિ. વિટટૂભોપિ ‘‘મય્હં અય્યકો ઇદાનિ આગમિસ્સતિ, ઇદાનિ આગમિસ્સતી’’તિ આગમયમાનોવ નિસીદિ. તસ્મિં અતિચિરાયન્તે સરં વિચિનાપેત્વા દીપાલોકેન પુરિસબ્ભન્તરાનિપિ ઓલોકેત્વા અદિસ્વા ‘‘ગતો ભવિસ્સતી’’તિ પક્કામિ. સો ¶ રત્તિભાગે અચિરવતિં ¶ પત્વા ખન્ધાવારં નિવાસેસિ. એકચ્ચે અન્તોનદિયં વાલુકાપુલિને નિપજ્જિંસુ ¶ , એકચ્ચે બહિથલે, અન્તોનિપન્નેસુપિ પુબ્બે અકતપાપકમ્મા અત્થિ, બહિનિપન્નેસુપિ પુબ્બે કતપાપકમ્મા અત્થિ, તેસં નિપન્નટ્ઠાનેસુ કિપિલ્લિકા ઉટ્ઠહિંસુ. તે ‘‘મય્હં નિપન્નટ્ઠાને કિપિલ્લિકા, મય્હં નિપન્નટ્ઠાને કિપિલ્લિકા’’તિ ઉટ્ઠહિત્વા અકતપાપકમ્મા ઉત્તરિત્વા થલે નિપજ્જિંસુ, કતપાપકમ્મા ઓતરિત્વા વાલુકાપુલિને નિપજ્જિંસુ. તસ્મિં ખણે મહામેઘો ઉટ્ઠહિત્વા ઘનવસ્સં વસ્સિ. નદિયા ઓઘો આગન્ત્વા વિટટૂભં સદ્ધિં પરિસાય સમુદ્દમેવ પાપેસિ. સબ્બે તત્થ મચ્છકચ્છપભક્ખા અહેસું.

મહાજનો કથં સમુટ્ઠાપેસિ ‘‘સાકિયાનં મરણં અયુત્તં, ‘એવં નામ કોટ્ટેત્વા કોટ્ટેત્વા સાકિયા મારેતબ્બા’તિ અનનુચ્છવિકમેત’’ન્તિ. સત્થા તં કથં સુત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ઇમસ્મિં અત્તભાવે કિઞ્ચાપિ સાકિયાનં એવં મરણં અયુત્તં, પુબ્બે કતપાપકમ્મવસેન પન યુત્તમેવેતેહિ લદ્ધ’’ન્તિ આહ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, એતે પુબ્બે અકંસૂ’’તિ? સબ્બે એકતો હુત્વા નદિયં વિસં પક્ખિપિંસૂતિ. પુનેકદિવસં ધમ્મસભાયં ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘વિટટૂભો એત્તકે સાકિયે મારેત્વા આગચ્છન્તો અત્તનો મનોરથે મત્થકં અપ્પત્તેયેવ એત્તકં જનં આદાય મહાસમુદ્દે મચ્છકચ્છપભક્ખો જાતો’’તિ ¶ . સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ઇમેસં સત્તાનં મનોરથે મત્થકં અપ્પત્તેયેવ મચ્ચુરાજા સુત્તં ગામં અજ્ઝોત્થરન્તો મહોઘો વિય જીવિતિન્દ્રિયં છિન્દિત્વા ચતૂસુ અપાયસમુદ્દેસુ નિમુજ્જાપેતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘પુપ્ફાનિ હેવ પચિનન્તં, બ્યાસત્તમનસં નરં;

સુત્તં ગામં મહોઘોવ, મચ્ચુ આદાય ગચ્છતી’’તિ.

તત્થ બ્યાસત્તમનસં નરન્તિ સમ્પત્તે વા અસમ્પત્તે વા લગ્ગમાનસં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા માલાકારો પુપ્ફારામં પવિસિત્વા ‘‘પુપ્ફાનિ પચિનિસ્સામી’’તિ તતો પુપ્ફાનિ ગહેત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં વા ગચ્છં પત્થેન્તો સકલે પુપ્ફારામે મનં પેસેતિ, ‘‘ઇતો ચિતો ચ પુપ્ફાનિ પચિનિસ્સામી’’તિ તતો પુપ્ફાનિ અગ્ગહેત્વા અઞ્ઞત્થ મનં પેસેસિ, તમેવ ગચ્છં પચિનન્તો ¶ પમાદમાપજ્જતિ, એવમેવ એકચ્ચો પુપ્ફારામસદિસં પઞ્ચકામગુણમજ્ઝં ઓતરિત્વા મનોરમં રૂપં લભિત્વા મનોરમાનં સદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બાનં અઞ્ઞતરં પત્થેતિ. અઞ્ઞો તેસુ વા અઞ્ઞતરં લભિત્વા અઞ્ઞતરં પત્થેતિ ¶ , રૂપમેવ વા લભિત્વા અઞ્ઞં અપત્થેન્તો તમેવ અસ્સાદેતિ, સદ્દાદીસુ વા અઞ્ઞતરં. એસેવ નયો ગોમહિંસદાસિદાસખેત્તવત્થુગામનિગમજનપદાદીસુ, પબ્બજિતાનમ્પિ પરિવેણવિહારપત્તચીવરાદીસૂતિ એવં પઞ્ચકામગુણસઙ્ખાતાનિ પુપ્ફાનિ એવ પચિનન્તં ¶ સમ્પત્તે વા અસમ્પત્તે વા કામગુણે બ્યાસત્તમનસં નરં. સુત્તં ગામન્તિ ગામસ્સ ગેહભિત્તિઆદીનં પન સુપનવસેન સુપનં નામ નત્થિ, સત્તાનં પન સુત્તપમત્તતં ઉપાદાય સુત્તો નામ હોતિ. એવં સુત્તં ગામં દ્વે તીણિ યોજનાનિ આયતગમ્ભીરો મહોઘોવ મચ્ચુ આદાય ગચ્છતિ. યથા સો મહોઘો ઇત્થિપુરિસગોમહિંસકુક્કુટાદીસુ કિઞ્ચિ અનવસેસેત્વા સબ્બં તં ગામં સમુદ્દં પાપેત્વા મચ્છકચ્છપભક્ખં કરોતિ, એવમેવ બ્યાસત્તમનસં નરં મચ્ચુ આદાય જીવિતિન્દ્રિયમસ્સ છિન્દિત્વા ચતૂસુ અપાયસમુદ્દેસુ નિમુજ્જાપેતીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પત્તા. મહાજનસ્સ સાત્થિકા દેસના જાતાતિ.

પુપ્ફાનિ હેવાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો પતિપૂજિકં નામ કુમારિકં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ ¶ તાવતિંસદેવલોકે સમુટ્ઠિતં.

તત્થ કિર માલભારી નામ દેવપુત્તો અચ્છરાસહસ્સપરિવુતો ઉય્યાનં પાવિસિ. પઞ્ચસતા દેવધીતરો રુક્ખં આરુય્હ પુપ્ફાનિ પાતેન્તિ, પઞ્ચસતા પતિતાનિ પુપ્ફાનિ ગહેત્વા દેવપુત્તં અલઙ્કરોન્તિ. તાસુ એકા દેવધીતા રુક્ખસાખાયમેવ ચુતા, સરીરં દીપસિખા વિય નિબ્બાયિ. સા સાવત્થિયં એકસ્મિં કુલગેહે પટિસન્ધિં ગહેત્વા જાતકાલે ¶ જાતિસ્સરા હુત્વા ‘‘માલભારીદેવપુત્તસ્સ ભરિયામ્હી’’તિ અનુસ્સરન્તી વુડ્ઢિમન્વાય ગન્ધમાલાદીહિ પૂજં કત્વા સામિકસ્સ સન્તિકે અભિનિબ્બત્તિં પત્થેસિ. સા સોળસવસ્સકાલે પરકુલં ગતાપિ સલાકભત્તપક્ખિકભત્તવસ્સાવાસિકાદીનિ દત્વા, ‘‘અયં મે સામિકસ્સ સન્તિકે નિબ્બત્તનત્થાય પચ્ચયો હોતૂ’’તિ વદતિ. અથસ્સા ભિક્ખૂ ‘‘અયં કુમારિકા ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય પતિમેવ પત્થેતીતિ પતિપૂજિકા’’તિ નામં કરિંસુ. સાપિ નિબદ્ધં આસનસાલં પટિજગ્ગતિ, પાનીયં ઉપટ્ઠપેતિ, આસનાનિ પઞ્ઞપેતિ. અઞ્ઞેપિ મનુસ્સા સલાકભત્તાદીનિ દાતુકામા, ‘‘અમ્મ, ઇમાનિપિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પટિપાદેય્યાસી’’તિ વત્વા આહરિત્વા દેન્તિ. સાપિ એતેન નિયામેન આગચ્છન્તી ગચ્છન્તી એકપદવારે છપઞ્ઞાસ કુસલધમ્મે (ધ. સ. ૧; ધ. સ. અટ્ઠ. ૧ યેવાપનકવણ્ણના) પટિલભતિ. તસ્સા કુચ્છિયં ગબ્ભો પતિટ્ઠહિ. સા દસમાસચ્ચયેન પુત્તં વિજાયિ. તસ્સ પદસા ગમનકાલે અઞ્ઞમ્પિ અઞ્ઞમ્પીતિ ચત્તારો પુત્તે પટિલભિ.

સા ¶ એકદિવસં દાનં દત્વા પૂજં કત્વા ધમ્મં સુત્વા ¶ સિક્ખાપદાનિ રક્ખિત્વા દિવસપરિયોસાને તં ખણં નિબ્બત્તેન કેનચિ રોગેન કાલં કત્વા અત્તનો સામિકસ્સેવ સન્તિકે નિબ્બત્તિ. ઇતરાપિ એત્તકં કાલં દેવપુત્તં અલઙ્કરોન્તિ એવ. દેવપુત્તો તં દિસ્વા ‘‘ત્વં પાતોવ પટ્ઠાય ન દિસ્સસિ, કુહિં ગતાસી’’તિ આહ. ‘‘ચુતામ્હિ સામી’’તિ. ‘‘કિં વદેસી’’તિ? ‘‘એવમેતં, સામી’’તિ. ‘‘કુહિં નિબ્બત્તાસી’’તિ? ‘‘સાવત્થિયં કુલગેહે’’તિ. ‘‘કિત્તકં કાલં તત્થ ઠિતાસી’’તિ? ‘‘દસમાસચ્ચયેન માતુ કુચ્છિતો નિક્ખમિત્વા સોળસવસ્સકાલે પરકુલં ગન્ત્વા ચત્તારો પુત્તે વિજાયિત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા તુમ્હે પત્થેત્વા આગન્ત્વા તુમ્હાકમેવ સન્તિકે નિબ્બત્તામ્હિ, સામી’’તિ. ‘‘મનુસ્સાનં કિત્તકં આયૂ’’તિ? ‘‘વસ્સસતમત્ત’’ન્તિ. ‘‘એત્તકમેવા’’તિ? ‘‘આમ, સામી’’તિ. ‘‘એત્તકં આયું ગહેત્વા નિબ્બત્તમનુસ્સા કિં નુ ખો સુત્તપમત્તા કાલં અતિક્કામેન્તિ, ઉદાહુ દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તી’’તિ. ‘‘કિં વદેથ, સામિ’’? ‘‘અસઙ્ખ્યેય્યં આયું ગહેત્વા નિબ્બત્તા વિય અજરામરા વિય ચ નિચ્ચં પમત્તા, મનુસ્સા’’તિ. માલભારીદેવપુત્તસ્સ મહાસંવેગો ઉદપાદિ ‘‘વસ્સસતમત્તમાયું ગહેત્વા નિબ્બત્તમનુસ્સા કિર પમત્તા નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તિ, કદા નુ ખો દુક્ખા મુચ્ચિસ્સન્તી’’તિ? મનુસ્સાનં ¶ પન વસ્સસતં તાવતિંસાનં દેવાનં એકો રત્તિન્દિવો, તાય રત્તિયા તિંસરત્તિયો માસો, તેન માસેન દ્વાદસમાસિકો સંવચ્છરો, તેન સંવચ્છરેન દિબ્બવસ્સસહસ્સં આયુપ્પમાણં ¶ , તં મનુસ્સગણનાય તિસ્સો વસ્સકોટિયો, સટ્ઠિ ચ વસ્સસતસહસ્સાનિ હોન્તિ. તસ્મા તસ્સ દેવપુત્તસ્સ એકદિવસોપિ નાતિક્કન્તો મુહુત્તસદિસોવ કાલો અહોસિ. એવં અપ્પાયુકમનુસ્સાનં પમાદો નામ અતિવિય અયુત્તોતિ.

પુનદિવસે ભિક્ખૂ ગામં પવિટ્ઠા આસનસાલં અપટિજગ્ગિતં, આસનાનિ અપઞ્ઞત્તાનિ, પાનીયં અનુટ્ઠપિતં દિસ્વા, ‘‘કહં પતિપૂજિકા’’તિ આહંસુ. ‘‘ભન્તે, કહં તુમ્હે તં દક્ખિસ્સથ, હિય્યો અય્યેસુ ભુઞ્જિત્વા ગતેસુ સાયન્હસમયે મતા’’તિ. તં સુત્વા પુથુજ્જના ભિક્ખૂ તસ્સા ઉપકારં સરન્તા અસ્સૂનિ સન્ધારેતું નાસક્ખિંસુ. ખીણાસવાનં ધમ્મસંવેગો ઉદપાદિ. તે ભત્તકિચ્ચં કત્વા વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા પુચ્છિંસુ – ‘‘ભન્તે, પતિપૂજિકા નામ ઉપાસિકા ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય નાનપ્પકારાનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા સામિકમેવ પત્થેસિ, સા ઇદાનિ મતા, કહં નુ ખો નિબ્બત્તા’’તિ? ‘‘અત્તનો સામિકસ્સેવ સન્તિકે, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘નત્થિ, ભન્તે, સામિકસ્સ સન્તિકે’’તિ. ‘‘ન સા, ભિક્ખવે, એતં સામિકં પત્થેતિ, તાવતિંસભવને તસ્સા માલભારીદેવપુત્તો નામ સામિકો, સા તસ્સ પુપ્ફપિલન્ધનટ્ઠાનતો ચવિત્વા પુન ગન્ત્વા તસ્સેવ સન્તિકે નિબ્બત્તા’’તિ. ‘‘એવં કિર, ભન્તે’’તિ. ‘‘આમ, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘અહો પરિત્તં, ભન્તે, સત્તાનં જીવિતં, પાતોવ અમ્હે પરિવિસિત્વા ¶ સાયં ઉપ્પન્નબ્યાધિના મતા’’તિ. સત્થા ‘‘આમ, ભિક્ખવે, પરિત્તં સત્તાનં જીવિતં નામ, તેનેવ ઇમે સત્તે વત્થુકામેહિ ચેવ કિલેસકામેહિ ચ અતિત્તે એવ અન્તકો અત્તનો વસે ¶ વત્તેત્વા કન્દન્તે પરિદેવન્તે ગહેત્વા ગચ્છતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘પુપ્ફાનિ હેવ પચિનન્તં, બ્યાસત્તમનસં નરં;

અતિત્તંયેવ કામેસુ, અન્તકો કુરુતે વસ’’ન્તિ.

તત્થ પુપ્ફાનિ હેવ પચિનન્તન્તિ પુપ્ફારામે માલાકારો નાનાપુપ્ફાનિ વિય અત્તભાવપટિબદ્ધાનિ ચેવ ઉપકરણપટિબદ્ધાનિ ચ કામગુણપુપ્ફાનિ ઓચિનન્તમેવ ¶ . બ્યાસત્તમનસં નરન્તિ અસમ્પત્તેસુ પત્થનાવસેન, સમ્પત્તેસુ ગેધવસેન વિવિધેનાકારેન આસત્તચિત્તં. અતિત્તંયેવ કામેસૂતિ વત્થુકામકિલેસકામેસુ પરિયેસનેનપિ પટિલાભેનપિ પરિભોગેનપિ નિધાનેનપિ અતિત્તં એવ સમાનં. અન્તકો કુરુતે વસન્તિ મરણસઙ્ખાતો અન્તકો કન્દન્તં પરિદેવન્તં ગહેત્વા ગચ્છન્તો અત્તનો વસં પાપેતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પત્તા, દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા જાતાતિ.

પતિપૂજિકકુમારિવત્થુ ચતુત્થં.

યથાપિ ભમરો પુપ્ફન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો મચ્છરિયકોસિયસેટ્ઠિં આરબ્ભ કથેસિ. તસ્સ વત્થુ રાજગહે સમુટ્ઠિતં.

રાજગહનગરસ્સ ¶ કિર અવિદૂરે સક્કારં નામ નિગમો અહોસિ. તત્થેકો મચ્છરિયકોસિયો નામ સેટ્ઠિ અસીતિકોટિવિભવો પટિવસતિ. સો તિણગ્ગેન તેલબિન્દુમ્પિ પરેસં ન દેતિ, ન અત્તના પરિભુઞ્જતિ. ઇતિસ્સ તં વિભવજાતં નેવ પુત્તદારાદીનં, ન સમણબ્રાહ્મણાનં અત્થં અનુભોતિ, રક્ખસપરિગ્ગહિતા પોક્ખરણી વિય અપરિભોગં તિટ્ઠતિ. સત્થા એકદિવસં પચ્ચૂસસમયે મહાકરુણાસમાપત્તિતો વુટ્ઠાય સકલલોકધાતુયં બોધનેય્યબન્ધવે ઓલોકેન્તો પઞ્ચચત્તાલીસયોજનમત્થકે વસન્તસ્સ સેટ્ઠિનો સપજાપતિકસ્સ સોતાપત્તિફલસ્સ ઉપનિસ્સયં અદ્દસ. તતો પુરિમદિવસે પન સો રાજાનં ઉપટ્ઠાતું રાજગેહં ગન્ત્વા રાજૂપટ્ઠાનં કત્વા ¶ આગચ્છન્તો એકં છાતજ્ઝત્તં જનપદમનુસ્સં કુમ્માસપૂરં કપલ્લકપૂવં ખાદન્તં દિસ્વા તત્થ પિપાસં ઉપ્પાદેત્વા અત્તનો ઘરં ગન્ત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘સચાહં કપલ્લકપૂવં ખાદિતુકામોમ્હીતિ વક્ખામિ, બહૂ મનુસ્સા મયા સદ્ધિં ખાદિતુકામા ભવિસ્સન્તિ, એવં મે બહૂનિ તિલતણ્ડુલસપ્પિફાણિતાદીનિ પરિક્ખયં ગમિસ્સન્તિ, ન ¶ કસ્સચિ કથેસ્સામી’’તિ તણ્હં અધિવાસેન્તો ચરતિ. સો ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે ઉપ્પણ્ડુપ્પણ્ડુકજાતો ધમનિસન્થતગત્તો જાતો. તતો તણ્હં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો ગબ્ભં પવિસિત્વા મઞ્ચકે ઉપગૂહિત્વા નિપજ્જિ. એવં ગતોપિ ¶ ધનહાનિભયેન ન કસ્સચિ કિઞ્ચિ કથેસિ.

અથ નં ભરિયા ઉપસઙ્કમિત્વા પિટ્ઠિં પરિમજ્જિત્વા, ‘‘કિં તે, સામિ, અફાસુકં જાત’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘ન મે કિઞ્ચિ અફાસુકં અત્થી’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો તે રાજા કુપિતો’’તિ? ‘‘રાજાપિ મે ન કુપ્પતી’’તિ. ‘‘અથ કિં તે પુત્તધીતાહિ વા દાસકમ્મકરાદીહિ વા કિઞ્ચિ અમનાપં કતં અત્થી’’તિ? ‘‘એવરૂપમ્પિ નત્થી’’તિ. ‘‘કિસ્મિઞ્ચિ પન તે તણ્હા અત્થી’’તિ? એવં વુત્તેપિ ધનહાનિભયેન કિઞ્ચિ અવત્વા નિસ્સદ્દોવ નિપજ્જિ, અથ નં ભરિયા ‘‘કથેહિ, સામિ કિસ્મિઞ્ચિ તે તણ્હા અત્થી’’તિ આહ. સો વચનં પરિગિલન્તો વિય ‘‘અત્થિ મે તણ્હા’’તિ આહ. ‘‘કિં તણ્હા, સામી’’તિ? ‘‘કપલ્લકપૂવં ખાદિતુકામોમ્હી’’તિ. ‘‘અથ કિમત્થં મે ન કથેસિ, કિં ત્વં દલિદ્દોસિ, ઇદાનિ સકલનિગમવાસીનં પહોનકે કપલ્લકપૂવે પચિસ્સામી’’તિ. ‘‘કિં તે એતેહિ, અત્તનો કમ્મં કત્વા ખાદિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘તેન હિ એકરચ્છવાસીનં પહોનકે પચિસ્સામી’’તિ. ‘‘જાનામહં તવ મહદ્ધનભાવ’’ન્તિ. ‘‘ઇમસ્મિં ગેહસામન્તે સબ્બેસં પહોનકં કત્વા પચામી’’તિ. ‘‘જાનામહં તવ મહજ્ઝાસયભાવ’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ તે પુત્તદારમત્તસ્સેવ પહોનકં કત્વા પચામી’’તિ. ‘‘કિં તે એતેહી’’તિ? ‘‘કિં પન તુય્હઞ્ચ મય્હઞ્ચ પહોનકં કત્વા પચામી’’તિ? ‘‘ત્વં કિં કરિસ્સસી’’તિ ¶ ? ‘‘તેન હિ એકકસ્સેવ તે પહોનકં કત્વા પચામી’’તિ. ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને પચમાને બહૂ પચ્ચાસીસન્તિ. સકલતણ્ડુલે ઠપેત્વા ભિન્નતણ્ડુલે ચ ઉદ્ધનકપલ્લાનિ ચ આદાય થોકં ખીરસપ્પિમધુફાણિતઞ્ચ ગહેત્વા સત્તભૂમિકસ્સ પાસાદસ્સ ઉપરિમતલં આરુય્હ પચ, તત્થાહં એકકોવ નિસીદિત્વા ખાદિસ્સામી’’તિ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા ગહેતબ્બં ગાહાપેત્વા પાસાદં અભિરુય્હ દાસિયો વિસ્સજ્જેત્વા સેટ્ઠિં પક્કોસાપેસિ, સો આદિતો પટ્ઠાય દ્વારાનિ પિદહન્તો સબ્બદ્વારેસુ સૂચિઘટિકં દત્વા સત્તમતલં અભિરુહિત્વા તત્થપિ દ્વારં પિદહિત્વા નિસીદિ. ભરિયાપિસ્સ ઉદ્ધને અગ્ગિં જાલેત્વા કપલ્લં આરોપેત્વા પૂવે પચિતું આરભિ.

અથ ¶ ¶ સત્થા પાતોવ મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘એસો, મોગ્ગલ્લાન, રાજગહસ્સ અવિદૂરે સક્કારનિગમે મચ્છરિયસેટ્ઠિ ‘કપલ્લકપૂવે ખાદિસ્સામી’તિ અઞ્ઞેસં દસ્સનભયેન સત્તભૂમિકે પાસાદે કપલ્લકપૂવે પચાપેતિ, ત્વં તત્થ ગન્ત્વા સેટ્ઠિં દમેત્વા નિબ્બિસેવનં કત્વા ઉભોપિ જાયમ્પતિકે પૂવે ચ ખીરસપ્પિમધુફાણિતાનિ ચ ગાહાપેત્વા અત્તનો બલેન જેતવનં આનેહિ, અજ્જાહં પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં વિહારે એવ નિસીદિસ્સામિ, પૂવેહેવ ભત્તકિચ્ચં કરિસ્સામી’’તિ.

થેરો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ સત્થુ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા ¶ તાવદેવ ઇદ્ધિબલેન તં નિગમં ગન્ત્વા તસ્સ પાસાદસ્સ સીહપઞ્જરદ્વારે સુનિવત્થો સુપારુતો આકાસે એવ મણિરૂપકં વિય અટ્ઠાસિ. મહાસેટ્ઠિનો થેરં દિસ્વાવ હદયમંસં કમ્પિ. સો અહં એવરૂપાનંયેવ દસ્સનભયેન ઇમં ઠાનમાગતો, અયઞ્ચ ભિક્ખુ આકાસેનાગન્ત્વા વાતપાનદ્વારે ઠિતોતિ. સો ગહેતબ્બગહણં અપસ્સન્તો અગ્ગિમ્હિ પક્ખિત્તલોણસક્ખરા વિય દોસેન તટતટાયન્તો એવમાહ – ‘‘સમણ, આકાસે ઠત્વાપિ કિં લભિસ્સસિ, આકાસે અપદે પદં દસ્સેત્વા ચઙ્કમન્તોપિ નેવ લભિસ્સસી’’તિ. થેરો તસ્મિં એવ ઠાને અપરાપરં ચઙ્કમિ. સેટ્ઠિ ‘‘ચઙ્કમન્તો કિં લભિસ્સસિ, આકાસે પલ્લઙ્કેન નિસીદન્તોપિ ન લભિસ્સસિયેવા’’તિ આહ. થેરો પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસીદિ. અથ નં ‘‘આકાસે નિસિન્નો કિં લભિસ્સસિ, આગન્ત્વા વાતપાનસ્સ ઉમ્મારે ઠિતોપિ ન લભિસ્સસી’’તિ આહ. થેરો ઉમ્મારે ઠિતો. ‘‘ઉમ્મારે ઠિતોપિ કિં લભિસ્સસિ, ધૂમાયન્તોપિ ન લભિસ્સસિ એવા’’તિ આહ. થેરોપિ ધૂમાયિ. સકલપાસાદો એકધૂમો અહોસિ. સેટ્ઠિનો અક્ખીનં સૂચિયા વિજ્ઝનકાલો વિય અહોસિ, ગેહજ્ઝાયનભયેન પન ‘‘ત્વં પજ્જલન્તોપિ ન લભિસ્સસી’’તિ અવત્વા ‘‘અયં સમણો સુટ્ઠુ લગ્ગો, અલદ્ધા ન ગમિસ્સતિ ¶ , એકમસ્સ પૂવં દાપેસ્સામી’’તિ ભરિયં આહ – ‘‘ભદ્દે એકં ખુદ્દકપૂવં પચિત્વા સમણસ્સ દત્વા ઉય્યોજેહિ ન’’ન્તિ. સા થોકં એવ પિટ્ઠં કપલ્લપાતિયં પક્ખિપિ, મહાપૂવો હુત્વા સકલપાતિં પૂરેત્વા ઉદ્ધુમાતો હુત્વા અટ્ઠાસિ.

સેટ્ઠિ તં દિસ્વા ‘‘બહું તયા પિટ્ઠં ગહિતં ભવિસ્સતી’’તિ સયમેવ દબ્બિકણ્ણેન થોકં પિટ્ઠં ગહેત્વા પક્ખિપિ, પૂવો પુરિમપૂવતો મહન્તતરો જાતો ¶ . એવં યં યં પચતિ, સો સો મહન્તમહન્તોવ હોતિ. સો નિબ્બિન્નો ભરિયં આહ – ‘‘ભદ્દે, ઇમસ્સ એકં પૂવં દેહી’’તિ. તસ્સા પચ્છિતો એકં પૂવં ગણ્હન્તિયા સબ્બે એકાબદ્ધા અલ્લીયિંસુ. સા સેટ્ઠિં આહ – ‘‘સામિ, સબ્બે પૂવા એકતો લગ્ગા, વિસું કાતું ન સક્કોમી’’તિ. ‘‘અહં કરિસ્સામી’’તિ સોપિ કાતું નાસક્ખિ. ઉભોપિ જના કોટિયં ગહેત્વા કડ્ઢન્તાપિ વિયોજેતું નાસક્ખિંસુ એવ ¶ . અથસ્સ પૂવેહિ સદ્ધિં વાયમન્તસ્સેવ સરીરતો સેદા મુચ્ચિંસુ, પિપાસા ઉપચ્છિજ્જિ. તતો ભરિયં આહ – ‘‘ભદ્દે, ન મે પૂવેહિ અત્થો, પચ્છિયા સદ્ધિંયેવ ઇમસ્સ દેહી’’તિ. સા પચ્છિં આદાય થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા અદાસિ. થેરો ઉભિન્નમ્પિ ધમ્મં દેસેસિ, તિણ્ણં રતનાનં ગુણં કથેસિ, ‘‘અત્થિ ¶ દિન્નં, અત્થિ યિટ્ઠ’’ન્તિ દિન્નદાનાદીનં ફલં ગગનતલે પુણ્ણચન્દં વિય દસ્સેસિ.

તં સુત્વા પસન્નચિત્તો હુત્વા સેટ્ઠિ ‘‘ભન્તે, આગન્ત્વા ઇમસ્મિં પલ્લઙ્કે નિસીદિત્વા પરિભુઞ્જથા’’તિ આહ. થેરો, ‘‘મહાસેટ્ઠિ, સમ્માસમ્બુદ્ધો ‘પૂવે ખાદિસ્સામી’તિ પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં વિહારે નિસિન્નો, તુમ્હાકં રુચિયા સતિ અહં વો નેસ્સામિ, સેટ્ઠિભરિયં પૂવે ચ ખીરાદીનિ ચ ગણ્હાપેથ, સત્થુ સન્તિકં ગમિસ્સામા’’તિ આહ. ‘‘કહં પન, ભન્તે, એતરહિ સત્થા’’તિ? ‘‘ઇતો પઞ્ચચત્તાલીસયોજનમત્થકે જેતવનવિહારે, મહાસેટ્ઠી’’તિ. ‘‘ભન્તે, કાલં અનતિક્કમિત્વા એત્તકં અદ્ધાનં કથં ગમિસ્સામા’’તિ. ‘‘મહાસેટ્ઠિ, તુમ્હાકં રુચિયા સતિ અહં વો અત્તનો ઇદ્ધિબલેન નેસ્સામિ, તુમ્હાકં પાસાદે સોપાનસીસં અત્તનો ઠાને એવ ભવિસ્સતિ, સોપાનપરિયોસાનં પન વો જેતવનદ્વારકોટ્ઠકે ભવિસ્સતિ, ઉપરિપાસાદા હેટ્ઠાપાસાદં ઓતરણકાલમત્તેનેવ જેતવનં નેસ્સામી’’તિ. સો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ સમ્પટિચ્છિ.

થેરો સોપાનસીસં તત્થેવ કત્વા ‘‘સોપાનપાદમૂલં જેતવનદ્વારકોટ્ઠકે હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ. તથેવ અહોસિ. ઇતિ થેરો સેટ્ઠિઞ્ચ સેટ્ઠિભરિયઞ્ચ ઉપરિપાસાદા હેટ્ઠાપાસાદં ઓતરણકાલતો ખિપ્પતરં જેતવનં સમ્પાપેસિ. તે ઉભોપિ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા કાલં આરોચેસું. સત્થા ભત્તગ્ગં પવિસિત્વા પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસીદિ સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેન. મહાસેટ્ઠિ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દક્ખિણોદકં ¶ અદાસિ. ભરિયાપિસ્સ તથાગતસ્સ પત્તે પૂવં પતિટ્ઠાપેસિ. સત્થા અત્તનો ¶ યાપનમત્તં ગણ્હિ, પઞ્ચસતા ભિક્ખૂપિ યાપનમત્તં ગણ્હિંસુ. સેટ્ઠિ ખીરસપ્પિમધુસક્ખરાદીનિ દદમાનો ન ખયં અગમાસિ. સત્થા પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં ભત્તકિચ્ચં નિટ્ઠાપેસિ. મહાસેટ્ઠિપિ સદ્ધિં ભરિયાય યાવદત્થં ખાદિ. પૂવાનં પરિયોસાનમેવ ન પઞ્ઞાયતિ. સકલવિહારે ભિક્ખૂનઞ્ચ વિઘાસાદાનઞ્ચ દિન્નેસુપિ પરિયન્તો ન પઞ્ઞાયતેવ. ‘‘ભન્તે, પૂવા પરિક્ખયં ન ગચ્છન્તી’’તિ ભગવતો આરોચેસું. ‘‘તેન હિ જેતવનદ્વારકોટ્ઠકે છડ્ડેથા’’તિ. અથ ને દ્વારકોટ્ઠકસ્સ અવિદૂરે પબ્ભારટ્ઠાને છડ્ડયિંસુ. યાવજ્જતનાપિ તં ઠાનં કપલ્લકપૂવપબ્ભારન્તેવ પઞ્ઞાયતિ. મહાસેટ્ઠિ સહ ભરિયાય ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. ભગવા અનુમોદનમકાસિ. અનુમોદનાવસાને ઉભોપિ ¶ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય સત્થારં વન્દિત્વા દ્વારકોટ્ઠકે સોપાનં આરુય્હ અત્તનો પાસાદેયેવ પતિટ્ઠહિંસુ.

તતો પટ્ઠાય સેટ્ઠિ અસીતિકોટિધનં બુદ્ધસાસનેયેવ વિક્કિરિ. પુનદિવસે સાયન્હસમયે ધમ્મસભાયં સન્નિસિન્ના ભિક્ખૂ ‘‘પસ્સથાવુસો, મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ આનુભાવં, અનુપહચ્ચ નામ સદ્ધં, અનુપહચ્ચ ભોગે મચ્છરિયસેટ્ઠિં ¶ મુહુત્તેનેવ દમેત્વા નિબ્બિસેવનં કત્વા પૂવે ગાહાપેત્વા જેતવનં આનેત્વા સત્થુ સમ્મુખં કત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાપેસિ, અહો મહાનુભાવો થેરો’’તિ થેરસ્સ ગુણં કથેન્તા નિસીદિંસુ. સત્થા દિબ્બાય સોતધાતુયા કથં સુત્વા આગન્ત્વા, ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, કુલદમકેન નામ ભિક્ખુના અનુપહચ્ચ સદ્ધં, અનુપહચ્ચ ભોગે, કુલં અકિલમેત્વા અવિહેઠેત્વા પુપ્ફતો રેણું ગણ્હન્તેન ભમરેન વિય ઉપસઙ્કમિત્વા બુદ્ધગુણં જાનાપેતબ્બં, તાદિસો મમ પુત્તો મોગ્ગલ્લાનો’’તિ થેરં પસંસિત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યથાપિ ભમરો પુપ્ફં, વણ્ણગન્ધમહેઠયં;

પલેતિ રસમાદાય, એવં ગામે મુની ચરે’’તિ.

તત્થ ભમરોતિ યા કાચિ મધુકરજાતિ. પુપ્ફન્તિ પુપ્ફારામે ચરન્તો પુપ્ફઞ્ચ વણ્ણઞ્ચ ગન્ધઞ્ચ અહેઠયન્તો અવિનાસેન્તો વિચરતીતિ અત્થો. પલેતીતિ એવં ચરિત્વા યાવદત્થં રસં પિવિત્વા અપરમ્પિ મધુકરણત્થાય ¶ આદાય ¶ પલેતિ, સો એવં વનગહનં અજ્ઝોગાહેત્વા એકસ્મિં રુક્ખસુસિરે તં રજમિસ્સકં રસં ઠપેત્વા અનુપુબ્બેન મધુરરસં મધું કરોતિ, ન તસ્સ પુપ્ફારામે વિચરિતપચ્ચયા પુપ્ફં વા વણ્ણગન્ધં વાસ્સ વિગચ્છતિ, અથ ખો સબ્બં પાકતિકમેવ હોતિ. એવં ગામે મુની ચરેતિ એવં સેખાસેખભેદો અનાગારિયમુનિ કુલપટિપાટિયા ગામે ભિક્ખં ગણ્હન્તો વિચરતીતિ અત્થો. ન હિ તસ્સ ગામે ચરણપચ્ચયા કુલાનં સદ્ધાહાનિ વા ભોગહાનિ વા હોન્તિ. સદ્ધાપિ ભોગાપિ પાકતિકાવ હોન્તિ. એવં ચરિત્વા ચ પન નિક્ખમિત્વા સેખમુનિ તાવ બહિગામે ઉદકફાસુકટ્ઠાને સઙ્ઘાટિં પઞ્ઞાપેત્વા નિસિન્નો અક્ખભઞ્જનવણપટિચ્છાદનપુત્તમંસૂપમાદિવસેન પચ્ચવેક્ખન્તો પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા તથારૂપં વનસણ્ડં અનુપવિસિત્વા અજ્ઝત્તિકકમ્મટ્ઠાનં સમ્મસન્તો ચત્તારો મગ્ગે, ચત્તારિ ચ સામઞ્ઞફલાનિ હત્થગતાનેવ કરોતિ. અસેખમુનિ પન દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારમનુયુઞ્જતિ ¶ . અયમસ્સ ભમરેન સદ્ધિં મધુકરણસરિક્ખતા વેદિતબ્બા. ઇધ પન ખીણાસવોવ અધિપ્પેતો.

દેસનાવસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં વત્વા ઉત્તરિપિ થેરસ્સ ગુણં પકાસેતું ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ મોગ્ગલ્લાનેન મચ્છરિયસેટ્ઠિ દમિતો, પુબ્બેપિ નં દમેત્વા કમ્મફલસમ્બન્ધં જાનાપેસિ એવા’’તિ વત્વા ઇમમત્થં પકાસેન્તો અતીતં આહરિત્વા –

‘‘ઉભો ખઞ્જા ઉભો કુણી, ઉભો વિસમચક્ખુકા;

ઉભિન્નં પિળકા જાતા, નાહં પસ્સામિ ઇલ્લિસ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૭૮) –

મચ્છરિયકોસિયસેટ્ઠિવત્થુ પઞ્ચમં.

ન પરેસં વિલોમાનીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો પાવેય્યં નામ આજીવકં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં ¶ કિરેકા ગહપતાની પુત્તટ્ઠાને ઠપેત્વા પાવેય્યં નામ આજીવકં પટિજગ્ગિ. તસ્સાનન્તરઘરેસુ મનુસ્સા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા આગન્ત્વા, ‘‘અહો અચ્છરિયા બુદ્ધાનં ધમ્મદેસના’’તિ નાનપ્પકારેહિ બુદ્ધગુણે વણ્ણેન્તિ. સા બુદ્ધાનં ગુણકથં સુત્વા વિહારં ¶ ગન્ત્વા ધમ્મં સોતુકામા આજીવકસ્સ એતમત્થં કથેત્વા, ‘‘ગચ્છિસ્સામિ અહં બુદ્ધસન્તિકં, અય્યા’’તિ આહ. સો ‘‘મા ગચ્છાહી’’તિ નિવારેત્વા તં પુનપ્પુનં યાચમાનમ્પિ નિવારેસિ એવ. સા ‘‘અયં મમ વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મં સોતું ન દેતિ, સત્થારં નિમન્તેત્વા ઇધેવ ધમ્મં સુણિસ્સામી’’તિ સાયન્હસમયે પુત્તં પક્કોસિત્વા, ‘‘ગચ્છ, તાત, સ્વાતનાય સત્થારં નિમન્તેહી’’તિ પેસેસિ. સો ગચ્છન્તો પઠમતરં આજીવકસ્સ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા તં વન્દિત્વા નિસીદિ. અથ નં સો ‘‘કહં ગચ્છસી’’તિ આહ. ‘‘માતુ વચનેન સત્થારં નિમન્તેતું ગચ્છામી’’તિ આહ. ‘‘મા તસ્સ સન્તિકં ગચ્છાહી’’તિ. ‘‘અલં, અય્ય, મમ માતુ ભાયામિ, ગચ્છિસ્સામહ’’ન્તિ. ‘‘એતસ્સ કતસક્કારં ઉભોપિ ખાદિસ્સામ, મા ગચ્છાહી’’તિ. ‘‘અલં, અય્ય, માતા મે તજ્જેસ્સતી’’તિ. તેન હિ ગચ્છ, ગન્ત્વા પન નિમન્તેત્વા, ‘‘અમ્હાકં ગેહં અસુકટ્ઠાને ¶ વા અસુકવીથિયં વા અસુકમગ્ગેન વા ગન્તબ્બ’’ન્તિ મા આચિક્ખિ. ‘‘સન્તિકે ઠિતો વિય અઞ્ઞેન મગ્ગેન ગચ્છન્તો વિય પલાયિત્વા એહી’’તિ. સો આજીવકસ્સ વચનં સુત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા નિમન્તેત્વા આજીવકેન વુત્તનિયામેનેવ સબ્બં કત્વા તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘કિં તે કત’’ન્તિ પુટ્ઠો, ‘‘સબ્બં કતં, અય્યા’’તિ આહ. ‘‘ભદ્દકં તે કતં, તસ્સ સક્કારં ઉભોપિ ખાદિસ્સામા’’તિ વત્વા પુનદિવસે આજીવકો પાતોવ તં ગેહં અગમાસિ. તં ગહેત્વા પચ્છાગબ્ભે નિસીદાપેસું.

પટિવિસ્સકમનુસ્સા તં ગેહં અલ્લગોમયેન ઉપલિમ્પિત્વા લાજપઞ્ચમાનિ ¶ પુપ્ફાનિ વિકિરિત્વા સત્થુ નિસીદનત્થાય મહારહં આસનં પઞ્ઞાપેસું. બુદ્ધેહિ સદ્ધિં અપરિચિતમનુસ્સા હિ આસનપઞ્ઞત્તિં ન જાનન્તિ, બુદ્ધાનઞ્ચ મગ્ગદેસકેન કિચ્ચં નામ નત્થિ, બોધિમૂલે દસસહસ્સિસોકધાતું કમ્પેત્વા સમ્બોધિં પત્તદિવસેયેવ હિ નેસં ‘‘અયં મગ્ગો નિરયં ગચ્છતિ, અયં તિરચ્છાનયોનિં, અયં પેત્તિવિસયં, અયં મનુસ્સલોકં, અયં દેવલોકં, અયં અમતમહાનિબ્બાન’’ન્તિ સબ્બે મગ્ગા આવિભૂતા. ગામનિગમાદીનં પન મગ્ગે વત્તબ્બમેવ નત્થિ. તસ્મા સત્થા પાતોવ પત્તચીવરમાદાય મહાઉપાસિકાય ગેહદ્વારં ગતો. સા ગેહા નિક્ખમિત્વા સત્થારં ¶ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા અન્તોનિવેસનં પવેસેત્વા આસને નિસીદાપેત્વા દક્ખિણોદકં દત્વા પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન પરિવિસિ. ઉપાસિકા કતભત્તકિચ્ચસ્સ સત્થુનો અનુમોદનં કારેતુકામા પત્તં ગણ્હિ. સત્થા મધુરસ્સરેન અનુમોદનધમ્મકથં આરભિ. ઉપાસિકા ‘‘સાધુ, સાધૂ’’તિ સાધુકારં દદમાના ધમ્મં સુણિ. આજીવકોપિ પચ્છાગબ્ભે નિસિન્નોવ તસ્સા સાધુકારં દત્વા ધમ્મં સુણન્તિયા સદ્દં સુત્વા સન્ધારેતું નાસક્ખિ. ‘‘ન ઇદાનેસા મય્હ’’ન્તિ નિક્ખમિત્વા ‘‘નટ્ઠાસિ કાળકણ્ણિ, એતસ્સ એવં સક્કારં કરોતી’’તિ નાનપ્પકારેન ઉપાસિકઞ્ચ સત્થારઞ્ચ અક્કોસન્તો પલાયિ. ઉપાસિકા તસ્સ કથાય લજ્જિતા અઞ્ઞથત્તં ગતં ચિત્તં દેસનાનુસારેન ઞાણં પેસેતું નાસક્ખિ. અથ નં સત્થા ‘‘કિં ઉપાસિકે ચિત્તં દેસનાનુગતં કાતું ન સક્કોસી’’તિ? ‘‘ભન્તે, એતસ્સ મે કથાય ચિત્તં અઞ્ઞથત્તં ઉપગત’’ન્તિ ¶ . સત્થા ‘‘એવરૂપસ્સ વિસભાગજનસ્સ કથિતં કથં નામ આવજ્જિતું ન વટ્ટતિ, એવરૂપં અસમન્નાહરિત્વા અત્તનો કતાકતમેવ ઓલોકેતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ન પરેસં વિલોમાનિ, ન પરેસં કતાકતં;

અત્તનોવ અવેક્ખેય્ય, કતાનિ અકતાનિ ચા’’તિ.

તત્થ ¶ ન પરેસં વિલોમાનીતિ પરેસં વિલોમાનિ ફરુસાનિ મમ્મચ્છેદકવચનાનિ ન મનસિકાતબ્બાનિ. ન પરેસં કતાકતન્તિ ‘‘અસુકો ઉપાસકો અસ્સદ્ધો અપ્પસન્નો, નાપિસ્સ ગેહે કટચ્છુભિક્ખાદીનિ દિય્યન્તિ, ન સલાકભત્તાદીનિ, ન ચીવરાદિપચ્ચયદાનં એતસ્સ અત્થિ, તથા અસુકા ઉપાસિકા અસ્સદ્ધા અપ્પસન્ના, નાપિસ્સા ગેહે કટચ્છુભિક્ખાદીનિ દિય્યન્તિ, ન સલાકભત્તાદીનિ, ન ચીવરાદિપચ્ચયદાનં એતિસ્સા અત્થિ, તથા અસુકો ભિક્ખુ અસ્સદ્ધો અપ્પસન્નો, નાપિ ઉપજ્ઝાયવત્તં કરોતિ, ન આચરિયવત્તં, ન આગન્તુકવત્તં, ન ગમિકવત્તં, ન ચેતિયઙ્ગણવત્તં, ન ઉપોસથાગારવત્તં, ન ભોજનસાલાવત્તં, ન જન્તાઘરવત્તાદીનિ, નાપિસ્સ કિઞ્ચિ ધુતઙ્ગં અત્થિ, ન ભાવનારામતાય ઉસ્સાહમત્તમ્પી’’તિ એવં પરેસં કતાકતં નામ ન ઓલોકેતબ્બં. અત્તનોવ અવેક્ખેય્યાતિ ‘‘કથં ભૂતસ્સ મે રત્તિન્દિવા વીતિવત્તન્તીતિ પબ્બજિતેન અભિણ્હં પચ્ચવેક્ખિતબ્બ’’ન્તિ (અ. નિ. ૧૦.૪૮) ઇમં ઓવાદં અનુસ્સરન્તો સદ્ધાપબ્બજિતો કુલપુત્તો ‘‘કિં નુ ખો અહં ‘અનિચ્ચં ¶ દુક્ખં અનત્તા’તિ તિલક્ખણં આરોપેત્વા યોગે કમ્મં કાતું સક્ખિં ¶ , નાસક્ખિ’’ન્તિ એવં અત્તનો કતાકતાનિ ઓલોકેય્યાતિ.

દેસનાવસાને સા ઉપાસિકા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠિતા, દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા જાતાતિ.

યથાપિ રુચિરં પુપ્ફન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો છત્તપાણિઉપાસકં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયઞ્હિ છત્તપાણિ નામ ઉપાસકો તિપિટકધરો અનાગામી. સો પાતોવ ઉપોસથિકો હુત્વા સત્થુ ઉપટ્ઠાનં અગમાસિ. અનાગામિઅરિયસાવકાનઞ્હિ સમાદાનવસેન ઉપોસથકમ્મં નામ નત્થિ, મગ્ગેનેવ તેસં બ્રહ્મચરિયઞ્ચ એકભત્તિકઞ્ચ આગતં. તેનેવાહ – ‘‘ઘટિકારો ખો, મહારાજ, કુમ્ભકારો એકભત્તિકો બ્રહ્મચારી સીલવા કલ્યાણધમ્મો’’તિ (મ. નિ. ૨.૨૮૮). એવં અનાગામિનો પકતિયાવ એકભત્તિકા ચ બ્રહ્મચારિનો ચ હોન્તિ. સોપિ તથેવ ઉપોસથિકો હુત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ધમ્મકથં સુણન્તો નિસીદિ. તસ્મિં સમયે રાજા પસેનદિ કોસલો સત્થુ ઉપટ્ઠાનં અગમાસિ. છત્તપાણિ ઉપાસકો ¶ તં આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘ઉટ્ઠાતબ્બં નુ ખો, નો’’તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘અહં અગ્ગરાજસ્સ સન્તિકે નિસિન્નો, તસ્સ મે પદેસરાજાનં દિસ્વા ઉટ્ઠાતું ન યુત્તં, રાજા ખો પન મે અનુટ્ઠહન્તસ્સ કુજ્ઝિસ્સતિ, એતસ્મિં કુજ્ઝન્તેપિ નેવ ઉટ્ઠહિસ્સામિ ¶ . રાજાનં દિસ્વા ઉટ્ઠહન્તેન હિ રાજા ગરુકતો હોતિ, નો સત્થા, તસ્મા નેવ ઉટ્ઠહિસ્સામી’’તિ ન ઉટ્ઠહિ. પણ્ડિતપુરિસા નામ ગરુતરાનં સન્તિકે નિસીદિત્વા અનુટ્ઠહન્તં દિસ્વા ન કુજ્ઝન્તિ. રાજા પન તં અનુટ્ઠહન્તં દિસ્વા કુપિતમાનસો સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. સત્થા કુપિતભાવં ઞત્વા, ‘‘મહારાજ, અયં છત્તપાણિ ઉપાસકો પણ્ડિતો દિટ્ઠધમ્મો તિપિટકધરો અત્થાનત્થકુસલો’’તિ ઉપાસકસ્સ ગુણં કથેસિ. રઞ્ઞો તસ્સ ગુણકથં સુણન્તસ્સેવ ચિત્તં મુદુકં જાતં.

અથેકદિવસં ¶ રાજા ઉપરિપાસાદે ઠિતો છત્તપાણિં ઉપાસકં કતભત્તકિચ્ચં છત્તમાદાય ઉપાહનમારુય્હ રાજઙ્ગણેન ગચ્છન્તં દિસ્વા પક્કોસાપેસિ. સો છત્તુપાહનં અપનેત્વા રાજાનમુપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. અથ નં રાજા આહ – ‘‘ભો ઉપાસક, કિન્તે છત્તુપાહનં અપનીત’’ન્તિ. ‘‘‘રાજા પક્કોસતી’તિ સુત્વા અપનેત્વા આગતોમ્હી’’તિ. ‘‘અજ્જ અમ્હાકં રાજભાવો તુમ્હેહિ ઞાતો ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘સદાપિ મયં, દેવ, તુમ્હાકં રાજભાવં જાનામા’’તિ. ‘‘યદિ એવં કસ્મા પુરિમદિવસે સત્થુ સન્તિકે નિસિન્નો મં દિસ્વા ન ઉટ્ઠહી’’તિ? ‘‘મહારાજ, અહં અગ્ગરાજસ્સ સન્તિકે નિસિન્નો, પદેસરાજાનં દિસ્વા ઉટ્ઠહન્તો સત્થરિ અગારવં પવેદેય્યં, તસ્મા ન ઉટ્ઠહિ’’ન્તિ. ‘‘હોતુ, ભો, તિટ્ઠતેતં’’. ‘‘તુમ્હે કિર દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકાનં ¶ અત્થાનત્થાનં કુસલા તિપિટકધરા અમ્હાકં અન્તેપુરે ધમ્મં વાચેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કોમિ, દેવા’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘રાજગેહં નામ મહાસાવજ્જં, દુયુત્તસુયુત્તકાનિ ગરુકાનેત્થ, દેવા’’તિ. ‘‘મા એવં વદેથ, ‘પુરિમદિવસે મં દિસ્વા ન ઉટ્ઠિતોમ્હી’તિ મા કુક્કુચ્ચં કરોથા’’તિ. ‘‘દેવ, ગિહીનં વિચરણટ્ઠાનં નામ મહાસાવજ્જં, એકં પબ્બજિતં પક્કોસાપેત્વા ધમ્મં વાચાપેથા’’તિ. રાજા ‘‘સાધુ, ભો, ગચ્છથ તુમ્હે’’તિ તં ઉય્યોજેત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારં યાચિ, ‘‘ભન્તે, મલ્લિકા ચ દેવી વાસભખત્તિયા ચ ધમ્મં પરિયાપુણિસ્સામાતિ વદન્તિ, પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં નિબદ્ધં મમ ગેહં ગન્ત્વા તાસં ધમ્મં ઉદ્દિસથા’’તિ. ‘‘બુદ્ધાનં નિબદ્ધં એકટ્ઠાનગમનં નામ નત્થિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, અઞ્ઞં એકં ભિક્ખું દેથા’’તિ. સત્થા આનન્દત્થેરસ્સ ભારમકાસિ. થેરો નિબદ્ધં ગન્ત્વા તાસં ઉદ્દેસં ઉદ્દિસતિ. તાસુ મલ્લિકા સક્કચ્ચં ગહેત્વા સજ્ઝાયિત્વા ઉદ્દેસં પટિચ્છાપેસિ. વાસભખત્તિયા પન નેવ સક્કચ્ચં ગણ્હાતિ, ન સજ્ઝાયતિ, ન ઉદ્દેસં પટિચ્છાપેતું સક્કોતિ.

અથેકદિવસં ¶ સત્થા થેરં પુચ્છિ – ‘‘કિમાનન્દ, ઉપાસિકા ધમ્મં પરિયાપુણન્તી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કા સક્કચ્ચં ગણ્હાતી’’તિ? ‘‘મલ્લિકા, ભન્તે, સક્કચ્ચં ગણ્હાતિ, સક્કચ્ચં સજ્ઝાયતિ, સક્કચ્ચં ઉદ્દેસં પટિચ્છાપેતું સક્કોતિ. તુમ્હાકં પન ઞાતિધીતા નેવ સક્કચ્ચં ગણ્હાતિ, ન સજ્ઝાયતિ, ન ઉદ્દેસં પટિચ્છાપેતું સક્કોતી’’તિ. સત્થા થેરસ્સ વચનં સુત્વા, ‘‘આનન્દ, મયા કથિતધમ્મો નામ સક્કચ્ચમસુણન્તસ્સ અગ્ગણ્હન્તસ્સ અસજ્ઝાયન્તસ્સ ¶ અદેસેન્તસ્સ વણ્ણસમ્પન્નં અગન્ધકપુપ્ફં વિય અફલો હોતિ, સક્કચ્ચં પન ¶ સવનાદીનિ કરોન્તસ્સ મહપ્ફલો હોતિ મહાનિસંસો’’તિ વત્વા ઇમા દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘યથાપિ રુચિરં પુપ્ફં, વણ્ણવન્તં અગન્ધકં;

એવં સુભાસિતા વાચા, અફલા હોતિ અકુબ્બતો.

‘‘યથાપિ રુચિરં પુપ્ફં, વણ્ણવન્તં સગન્ધકં;

એવં સુભાસિતા વાચા, સફલા હોતિ કુબ્બતો’’તિ.

તત્થ રુચિરન્તિ સોભનં. વણ્ણવન્તન્તિ વણ્ણસણ્ઠાનસમ્પન્નં, અગન્ધકન્તિ ગન્ધવિરહિતં પાલિભદ્દકગિરિકણ્ણિકજયસુમનાદિભેદં. એવં સુભાસિતા વાચાતિ સુભાસિતા વાચા નામ તેપિટકં બુદ્ધવચનં. તં વણ્ણસણ્ઠાનસમ્પન્નં અગન્ધકપુપ્ફસદિસં. યથા પન અગન્ધકપુપ્ફં યો નં ધારેતિ, તસ્સ સરીરે ગન્ધં ન ફરતિ, એવં એતમ્પિ યો નં સક્કચ્ચં સવનાદીહિ ન સમાચરતિ, તસ્સ સક્કચ્ચં અસમાચરન્તસ્સ યં તત્થ કત્તબ્બં, તં અકુબ્બતો સુતગન્ધઞ્ચ વાચાગન્ધઞ્ચ પટિપત્તિગન્ધઞ્ચ ન આવહતિ અફલા હોતિ. તેન વુત્તં – ‘‘એવં ¶ સુભાસિતા વાચા, અફલા હોતિ અકુબ્બતો’’તિ. સગન્ધકન્તિ ચમ્પકનીલુપ્પલાદિભેદં. એવન્તિ યથા તં પુપ્ફં ધારેન્તસ્સ સરીરે ગન્ધો ફરતિ, એવં તેપિટકબુદ્ધવચનસઙ્ખાતા સુભાસિતા વાચાપિ. કુબ્બતોતિ યો સક્કચ્ચં સવનાદીહિ તત્થ કત્તબ્બં કરોતિ, સા અસ્સ પુગ્ગલસ્સ સફલા હોતિ, સુતગન્ધવાચાગન્ધપટિપત્તિગન્ધાનં આવહનતો મહપ્ફલા હોતિ, મહાનિસંસાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પત્તા. દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા જાતાતિ.

યથાપિ ¶ પુપ્ફરાસિમ્હાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં ઉપનિસ્સાય પુબ્બારામે વિહરન્તો વિસાખં ઉપાસિકં આરબ્ભ કથેસિ.

સા ¶ કિર અઙ્ગરટ્ઠે ભદ્દિયનગરે મેણ્ડકસેટ્ઠિપુત્તસ્સ ધનઞ્ચયસેટ્ઠિનો અગ્ગમહેસિયા સુમનદેવિયા કુચ્છિસ્મિં નિબ્બત્તિ. તસ્સા સત્તવસ્સિકકાલે સત્થા સેલબ્રાહ્મણાદીનં બોધનેય્યબન્ધવાનં ઉપનિસ્સયસમ્પદં દિસ્વા મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો ચારિકં ચરમાનો તં નગરં પાપુણિ.

તસ્મિઞ્ચ સમયે મેણ્ડકો, ગહપતિ, તસ્મિં નગરે પઞ્ચન્નં મહાપુઞ્ઞાનં જેટ્ઠકો ¶ હુત્વા સેટ્ઠિટ્ઠાનં કરોતિ. પઞ્ચ મહાપુઞ્ઞા નામ મેણ્ડકો સેટ્ઠિ, ચન્દપદુમા નામ તસ્સેવ જેટ્ઠકભરિયા, તસ્સેવ જેટ્ઠકપુત્તો ધનઞ્ચયો નામ, તસ્સ ભરિયા સુમનદેવી નામ, મેણ્ડકસેટ્ઠિનો દાસો પુણ્ણો નામાતિ. ન કેવલઞ્ચ મેણ્ડકસેટ્ઠિયેવ, બિમ્બિસારરઞ્ઞો પન વિજિતે પઞ્ચ અમિતભોગા નામ અહેસું – જોતિકો, જટિલો, મેણ્ડકો, પુણ્ણકો, કાકવલિયોતિ. તેસુ અયં મેણ્ડકસેટ્ઠિ દસબલસ્સ અત્તનો નગરં સમ્પત્તભાવં ઞત્વા પુત્તસ્સ ધનઞ્ચયસેટ્ઠિનો ધીતરં વિસાખં દારિકં પક્કોસાપેત્વા આહ – ‘‘અમ્મ, તુય્હમ્પિ મઙ્ગલં, અમ્હાકમ્પિ મઙ્ગલં, તવ પરિવારેહિ પઞ્ચહિ દારિકાસતેહિ સદ્ધિં પઞ્ચ રથસતાનિ આરુય્હ પઞ્ચહિ દાસિસતેહિ પરિવુતા દસબલસ્સ પચ્ચુગ્ગમનં કરોહી’’તિ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા તથા અકાસિ. કારણાકારણેસુ પન કુસલત્તા યાવતિકા યાનસ્સ ભૂમિ, યાનેન ગન્ત્વા યાના પચ્ચોરોહિત્વા પત્તિકાવ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. અથસ્સા ચરિયાવસેન સત્થા ધમ્મં દેસેસિ. સા દેસનાવસાને પઞ્ચહિ દારિકાસતેહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. મેણ્ડકસેટ્ઠિપિ ખો સત્થારમુપસઙ્કમિત્વા ધમ્મકથં સુત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય સ્વાતનાય નિમન્તેત્વા પુનદિવસે અત્તનો નિવેસને પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસિત્વા એતેનેવ ઉપાયેન અડ્ઢમાસં મહાદાનમદાસિ. સત્થા ભદ્દિયનગરે યથાભિરન્તં વિહરિત્વા પક્કામિ.

તેન ખો પન સમયેન બિમ્બિસારો ચ પસેનદિ કોસલો ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં ભગિનિપતિકા હોન્તિ. અથેકદિવસં કોસલરાજા ¶ ચિન્તેસિ – ‘‘બિમ્બિસારસ્સ વિજિતે પઞ્ચ અમિતભોગા મહાપુઞ્ઞા વસન્તિ, મય્હં વિજિતે એકોપિ તાદિસો નત્થિ, યંનૂનાહં બિમ્બિસારસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ¶ એકં મહાપુઞ્ઞં યાચેય્ય’’ન્તિ. સો તત્થ ગન્ત્વા રઞ્ઞા કતપટિસન્થારો ‘‘કિં કારણા આગતોસી’’તિ ¶ પુટ્ઠો ‘‘‘તુમ્હાકં વિજિતે પઞ્ચ અમિતભોગા મહાપુઞ્ઞા વસન્તિ, તતો એકં ગહેત્વા ગમિસ્સામી’તિ આગતોમ્હિ, તેસુ મે એકં દેથા’’તિ આહ. ‘‘મહાકુલાનિ અમ્હેહિ ચાલેતું ન સક્કા’’તિ આહ. ‘‘અહં અલદ્ધા ન ગમિસ્સામી’’તિ આહ. રાજા અમચ્ચેહિ સદ્ધિં મન્તેત્વા ‘‘જોતિકાદીનં મહાકુલાનં ચાલનં નામ મહાપથવિયા ચાલનસદિસં, મેણ્ડકમહાસેટ્ઠિસ્સ પુત્તો ધનઞ્ચયસેટ્ઠિ નામ અત્થિ, તેન સદ્ધિં મન્તેત્વા પટિવચનં તે દસ્સામી’’તિ વત્વા તં પક્કોસાપેત્વા, તાત, કોસલરાજા ‘‘‘એકં ધનસેટ્ઠિં ગહેત્વા ગમિસ્સામી’તિ વદતિ, ત્વં તેન સદ્ધિં ગચ્છાહી’’તિ. ‘‘તુમ્હેસુ પહિણન્તેસુ ગમિસ્સામિ, દેવા’’તિ. ‘‘તેન હિ પરિવચ્છં કત્વા ગચ્છ, તાતા’’તિ. સો અત્તનો કત્તબ્બયુત્તકમકાસિ. રાજાપિસ્સ મહન્તં સક્કારં કત્વા, ‘‘ઇમં આદાય ગચ્છથા’’તિ પસેનદિરાજાનં ઉય્યોજેસિ. સો તં આદાય સબ્બત્થ એકરત્તિવાસેન ગચ્છન્તો એકં ફાસુકટ્ઠાનં પત્વા નિવાસં ગણ્હિ, અથ નં ધનઞ્ચયસેટ્ઠિ પુચ્છિ – ‘‘ઇદં કસ્સ વિજિત’’ન્તિ? ‘‘મય્હં, સેટ્ઠી’’તિ. ‘‘કીવ દૂરો ઇતો સાવત્થી’’તિ ¶ ? ‘‘સત્તયોજનમત્થકે’’તિ. ‘‘અન્તોનગરં સમ્બાધં, અમ્હાકં પરિજનો મહન્તો, સચે રોચેથ, ઇધેવ વસેય્યામ, દેવા’’તિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તસ્મિં ઠાને નગરં માપેત્વા તસ્સ દત્વા અગમાસિ. તસ્મિં પદેસે સયં વસનટ્ઠાનસ્સ ગહિતત્તા નગરસ્સ સાકેતન્ત્વેવ નામં અહોસિ.

સાવત્થિયમ્પિ ખો મિગારસેટ્ઠિનો પુત્તો પુણ્ણવડ્ઢનકુમારો નામ વયપ્પત્તો અહોસિ. અથ નં માતાપિતરો વદિંસુ – ‘‘તાત, તવ રુચ્ચનટ્ઠાને એકં દારિકં ઉપધારેહી’’તિ. ‘‘‘મય્હં એવરૂપાય ભરિયાય કિચ્ચં નત્થી’તિ, પુત્ત, મા એવં કરિ, કુલં નામ અપુત્તકં ન તિટ્ઠતી’’તિ. સો પુનપ્પુનં વુચ્ચમાનો ‘‘તેન હિ પઞ્ચકલ્યાણસમન્નાગતં દારિકં લભમાનો તુમ્હાકં વચનં કરિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘કાનિ પનેતાનિ પઞ્ચ કલ્યાણાનિ નામ, તાતા’’તિ. કેસકલ્યાણં, મંસકલ્યાણં, અટ્ઠિકલ્યાણં, છવિકલ્યાણં, વયકલ્યાણન્તિ. મહાપુઞ્ઞાય હિ ઇત્થિયા કેસા મોરકલાપસદિસા હુત્વા મુઞ્ચિત્વા વિસ્સટ્ઠા નિવાસનન્તં પહરિત્વા નિવત્તિત્વા ઉદ્ધગ્ગા તિટ્ઠન્તિ, ઇદં કેસકલ્યાણં નામ, દન્તાવરણં બિમ્બફલસદિસં વણ્ણસમ્પન્નં સમં સુફુસિતં હોતિ ¶ , ઇદં મંસકલ્યાણં નામ, દન્તા સુક્કા સમા અવિરળા ઉસ્સાપેત્વા ઠપિતવજિરપન્તિ વિય સમચ્છિન્નસઙ્ખપન્તિ વિય ચ સોભન્તિ, ઇદં અટ્ઠિકલ્યાણં નામ, કાળિયા ચુણ્ણકાદીહિ અવિલિત્તો એવ ¶ છવિવણ્ણો સિનિદ્ધો નીલુપ્પલદામસદિસો હોતિ, ઓદાતાય ચ કણિકારપુપ્ફદામસદિસો હોતિ, ઇદં છવિકલ્યાણં નામ, દસક્ખત્તું વિજાતાપિ ખો પન સકિં વિજાતા વિય અવિગતયોબ્બનાયેવ હોતિ, ઇદં વયકલ્યાણં નામ હોતિ. અથસ્સ ¶ માતાપિતરો અટ્ઠુત્તરસતબ્રાહ્મણે નિમન્તેત્વા ભોજેત્વા ‘‘પઞ્ચકલ્યાણસમન્નાગતા ઇત્થિયો નામ હોન્તી’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘આમ, હોન્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ એવરૂપં દારિકં પરિયેસિતું અટ્ઠ જના ગચ્છન્તૂ’’તિ બહું ધનં દત્વા ‘‘આગતકાલે વો કત્તબ્બં જાનિસ્સામ, ગચ્છથ, એવરૂપં દારિકં પરિયેસથ, દિટ્ઠકાલે ચ ઇમં પિલન્ધનં દદેય્યાથા’’તિ સતસહસ્સગ્ઘનિકં સુવણ્ણમાલં દત્વા ઉય્યોજેસું.

તે મહન્તમહન્તાનિ નગરાનિ ગન્ત્વા પરિયેસમાના પઞ્ચકલ્યાણસમન્નાગતં દારિકં અદિસ્વા નિવત્તિત્વા આગચ્છન્તા વિવટનક્ખત્તદિવસે સાકેતં અનુપ્પત્તા – ‘‘અજ્જ અમ્હાકં કમ્મં નિપ્ફજ્જિસ્સતી’’તિ ચિન્તયિંસુ. તસ્મિં પન નગરે અનુસંવચ્છરં વિવટનક્ખત્તં નામ હોતિ. તદા બહિ અનિક્ખમનકુલાનિપિ પરિવારેન સદ્ધિં ગેહા નિક્ખમિત્વા અપ્પટિચ્છન્નેન સરીરેન પદસાવ નદીતીરં ગચ્છન્તિ. તસ્મિં દિવસે ખત્તિયમહાસાલાદીનં પુત્તાપિ ‘‘અત્તનો સમાનજાતિકં મનાપં કુલદારિકં દિસ્વા માલાગુળેન પરિક્ખિપિસ્સામા’’તિ તં તં મગ્ગં નિસ્સાય તિટ્ઠન્તિ. તેપિ ખો બ્રાહ્મણા નદીતીરે એકં સાલં પવિસિત્વા અટ્ઠંસુ. ‘‘તસ્મિં ખણે વિસાખા પન્નરસસોળસવસ્સુદ્દેસિકા હુત્વા સબ્બાભરણપટિમણ્ડિતા પઞ્ચહિ કુમારિકાસતેહિ પરિવુતા નદિં ગન્ત્વા ન્હાયિસ્સામી’’તિ તં પદેસં પત્તા, અથ ખો મેઘો ¶ ઉટ્ઠહિત્વા પાવસ્સિ. પઞ્ચસતા કુમારિકાયો વેગેન ગન્ત્વા સાલં પવિસિંસુ. બ્રાહ્મણા ઓલોકેન્તા તાસુ એકમ્પિ પઞ્ચકલ્યાણસમન્નાગતં ન પસ્સિંસુ. અથ વિસાખા પકતિગમનેનેવ સાલં પાવિસિ, વત્થાભરણાનિ તેમિંસુ. બ્રાહ્મણા તસ્સા ચત્તારિ કલ્યાણાનિ દિસ્વા દન્તે પસ્સિતુકામા ‘‘અલસજાતિકા અમ્હાકં ધીતા, એતિસ્સા સામિકો કઞ્જિકમત્તમ્પિ ન લભિસ્સતિ મઞ્ઞે’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં કથયિંસુ. અથ ને વિસાખા આહ – ‘‘કં વદેથ તુમ્હે’’તિ? ‘‘તં કથેમ, અમ્મા’’તિ. મધુરો હિ તસ્સા સદ્દો કંસતાળસરો વિય નિચ્છરતિ. અથ ને ¶ પુન મધુરસદ્દેન ‘‘કિં કારણા ભણથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘તવ પરિવારિત્થિયો વત્થાલઙ્કારે અતેમેત્વા વેગેન સાલં પવિટ્ઠા, તુય્હં એત્તકં ઠાનં વેગેન આગમનમત્તમ્પિ નત્થિ, વત્થાભરણાનિ તેમેત્વા આગતાસિ. તસ્મા કથેમ, અમ્મા’’તિ.

‘‘તાતા, એવં મા વદેથ, અહં એતાહિ બલવતરા, કારણં પન સલ્લક્ખેત્વા જવેન નાગતામ્હી’’તિ. ‘‘કિં, અમ્મા’’તિ? ‘‘તાતા, ચત્તારો જના જવમાના ન સોભન્તિ, અપરમ્પિ કારણં અત્થી’’તિ. ‘‘કતમે ચત્તારો જના જવમાના ન સોભન્તિ, અમ્મા’’તિ? તાતા, અભિસિત્તરાજા તાવ સબ્બાભરણપટિમણ્ડિતો કચ્છં બન્ધિત્વા રાજઙ્ગણે જવમાનો ન સોભતિ, ‘‘કિં અયં રાજા ગહપતિકો વિય ધાવતી’’તિ અઞ્ઞદત્થુ ગરહં લભતિ, સણિકં ગચ્છન્તોવ ¶ સોભતિ. રઞ્ઞો મઙ્ગલહત્થીપિ અલઙ્કતો જવમાનો ન સોભતિ, વારણલીળાય ગચ્છન્તોવ સોભતિ. પબ્બજિતો જવમાનો ન સોભતિ, ‘‘કિં અયં સમણો ગિહી વિય ધાવતી’’તિ કેવલં ગરહમેવ ¶ લભતિ, સમિતગમનેન પન સોભતિ. ઇત્થી જવમાના ન સોભતિ, ‘‘કિં એસા ઇત્થી પુરિસો વિય ધાવતી’’તિ ગરહિતબ્બાવ હોતિ, ‘‘ઇમે ચત્તારો જના જવમાના ન સોભન્તિ, તાતા’’તિ. ‘‘કતમં પન અપરં કારણં, અમ્મા’’તિ? ‘‘તાતા, માતાપિતરો નામ ધીતરં અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનિ સણ્ઠાપેત્વા પોસેન્તિ. મયઞ્હિ વિક્કિણેય્યભણ્ડં નામ, અમ્હે પરકુલપેસનત્થાય પોસેન્તિ. સચે જવમાનાનં નિવત્થદુસ્સકણ્ણે વા અક્કમિત્વા ભૂમિયં વા પક્ખલિત્વા પતિતકાલે હત્થો વા પાદો વા ભિજ્જેય્ય, કુલસ્સેવ ભારો ભવેય્ય, પસાધનભણ્ડં પન મે તેમેત્વા સુસ્સિસ્સતિ. ઇમં કારણં સલ્લક્ખેત્વા ન ધાવિતામ્હિ, તાતા’’તિ.

બ્રાહ્મણા તસ્સા કથનકાલે દન્તસમ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘એવરૂપા નો દન્તસમ્પત્તિ દિટ્ઠપુબ્બા’’તિ તસ્સા સાધુકારં દત્વા, ‘‘અમ્મ, તુય્હમેવેસા અનુચ્છવિકા’’તિ વત્વા તં સુવણ્ણમાલં પિલન્ધયિંસુ. અથ ને પુચ્છિ – ‘‘કતરનગરતો આગતાત્થ, તાતા’’તિ? ‘‘સાવત્થિતો, અમ્મા’’તિ. ‘‘સેટ્ઠિકુલં કતરં નામા’’તિ? ‘‘મિગારસેટ્ઠિ નામ, અમ્મા’’તિ. ‘‘અય્યપુત્તો કો ¶ નામા’’તિ? ‘‘પુણ્ણવડ્ઢનકુમારો નામ, અમ્મા’’તિ. સા ‘‘સમાનજાતિકં નો કુલ’’ન્તિ અધિવાસેત્વા પિતુ સાસનં પહિણિ ‘‘અમ્હાકં રથં પેસેતૂ’’તિ ¶ . કિઞ્ચાપિ હિ સા આગમનકાલે પદસા આગતા, સુવણ્ણમાલાય પન પિલન્ધનકાલતો પટ્ઠાય તથા ગન્તું ન લભતિ, ઇસ્સરદારિકા રથાદીહિ ગચ્છન્તિ, ઇતરા પકતિયાનકં વા અભિરુહન્તિ, છત્તં વા તાલપણ્ણં વા ઉપરિ કરોન્તિ, તસ્મિમ્પિ અસતિ નિવત્થસાટકસ્સ દસન્તં ઉક્ખિપિત્વા અંસે ખિપન્તા ગચ્છન્તિ એવ. તસ્સા પન પિતા પઞ્ચ રથસતાનિ પેસેસિ. સા સપરિવારા રથં આરુય્હ ગતા. બ્રાહ્મણાપિ એકતોવ અગમંસુ. અથ ને સેટ્ઠિ પુચ્છિ – ‘‘કુતો આગતાત્થા’’તિ? ‘‘સાવત્થિતો મહાસેટ્ઠી’’તિ. ‘‘સેટ્ઠિ કતરો નામા’’તિ? ‘‘મિગારસેટ્ઠિ નામા’’તિ. ‘‘પુત્તો કો નામા’’તિ? ‘‘પુણ્ણવડ્ઢનકુમારો નામ મહાસેટ્ઠી’’તિ. ‘‘ધનં કિત્તક’’ન્તિ? ‘‘ચત્તાલીસકોટિયો મહાસેટ્ઠી’’તિ. ‘‘ધનં તાવ અમ્હાકં ધનં ઉપાદાય કાકણિકમત્તં, દારિકાય પન આરક્ખમત્તાય લદ્ધકાલતો પટ્ઠાય કિં અઞ્ઞેન કારણેના’’તિ અધિવાસેસિ. સો તેસં સક્કારં કત્વા એકાહદ્વીહં વસાપેત્વા ઉય્યોજેસિ.

તે સાવત્થિં ગન્ત્વા મિગારસેટ્ઠિસ્સ ‘‘લદ્ધા નો દારિકા’’તિ આરોચયિંસુ. ‘‘કસ્સ ધીતા’’તિ? ‘‘ધનઞ્ચયસેટ્ઠિનો’’તિ. સો ‘‘મહાકુલસ્સ મે દારિકા લદ્ધા, ખિપ્પમેવ નં આનેતું ¶ વટ્ટતી’’તિ તત્થ ગમનત્થં રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા ‘‘‘મહાકુલં એતં મયા બિમ્બિસારસ્સ સન્તિકા આનેત્વા સાકેતે નિવેસિતં, તસ્સ ¶ સમ્માનં કાતું વટ્ટતી’તિ અહમ્પિ આગમિસ્સામી’’તિ આહ, સો ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ વત્વા ધનઞ્ચયસેટ્ઠિનો સાસનં પેસેસિ – ‘‘મયિ આગચ્છન્તે રાજાપિ આગમિસ્સતિ, મહન્તં રાજબલં એત્તકસ્સ જનસ્સ કત્તબ્બયુત્તકં કાતું સક્ખિસ્સસિ, ન સક્ખિસ્સસી’’તિ? ઇતરોપિ ‘‘સચેપિ દસ રાજાનો આગચ્છન્તિ, આગચ્છન્તૂ’’તિ પટિસાસનં પેસેસિ. મિગારસેટ્ઠિ તાવ મહન્તે નગરે ગેહગોપકમત્તં ઠપેત્વા સેસજનં આદાય ગન્ત્વા અડ્ઢયોજનમત્તે ઠાને ઠત્વા ‘‘આગતામ્હા’’તિ સાસનં પહિણિ. ધનઞ્ચયસેટ્ઠિ બહુપણ્ણાકારં પેસેત્વા ધીતરા સદ્ધિં મન્તેસિ, ‘‘અમ્મ, સસુરો કિર તે કોસલરઞ્ઞા સદ્ધિં આગતો, તસ્સ કતરં ગેહં પટિજગ્ગિતબ્બં, રઞ્ઞો કતરં ¶ , ઉપરાજાદીનં કતરાની’’તિ? પણ્ડિતા સેટ્ઠિધીતા વજિરગ્ગતિખિણઞાણા કપ્પસતસહસ્સં પત્થિતપત્થના અભિનીહારસમ્પન્ના ‘‘સસુરસ્સ મે અસુકગેહં પટિજગ્ગથ, રઞ્ઞો અસુકગેહં, ઉપરાજાદીનં અસુકાની’’તિ સંવિદહિત્વા દાસકમ્મકરે પક્કોસાપેત્વા ‘‘એત્તકા રઞ્ઞો કત્તબ્બકિચ્ચં કરોથ, એત્તકા ઉપરાજાદીનં, હત્થિઅસ્સાદયોપિ તુમ્હેયેવ પટિજગ્ગથ, અસ્સબન્ધાદયોપિ આગન્ત્વા મઙ્ગલછણં અનુભવિસ્સન્તી’’તિ સંવિદહિ. ‘‘કિં કારણા’’? ‘‘‘મયં વિસાખાય મઙ્ગલટ્ઠાનં ગન્ત્વા ન કિઞ્ચિ લભિમ્હ, અસ્સરક્ખણાદીનિ કરોન્તા સુખં ન વિચરિમ્હા’તિ કેચિ વત્તું મા લભિંસૂ’’તિ.

તં દિવસમેવ વિસાખાય પિતા પઞ્ચસતે સુવણ્ણકારે પક્કોસાપેત્વા ‘‘ધીતુ મે મહાલતાપસાધનં નામ ¶ કરોથા’’તિ રત્તસુવણ્ણસ્સ નિક્ખસહસ્સં, તદનુરૂપાનિ ચ રજતમણિમુત્તાપવાળવજિરાદીનિ દાપેસિ. રાજા કતિપાહં વસિત્વાવ ધનઞ્ચયસેટ્ઠિસ્સ સાસનં પહિણિ ‘‘ન સક્કા સેટ્ઠિના અમ્હાકં ચિરં પોસનં નામ કાતું, દાનિ દારિકાય ગમનકાલં જાનાતૂ’’તિ. સોપિ રઞ્ઞો સાસનં પેસેસિ – ‘‘ઇદાનિ વસ્સકાલો આગતો, ન સક્કા ચતુમાસં વિચરિતું, તુમ્હાકં બલકાયસ્સ યં યં લદ્ધું વટ્ટતિ, સબ્બં તં મમ ભારો, મયા પેસિતકાલે દેવો ગમિસ્સતી’’તિ. તતો પટ્ઠાય સાકેતનગરં નિચ્ચનક્ખત્તં વિય અહોસિ. રાજાનં આદિં કત્વા સબ્બેસં માલાગન્ધવત્થાદીનિ પટિયત્તાનેવ હોન્તિ. તતો તે જના ચિન્તયિંસુ – ‘‘સેટ્ઠિ અમ્હાકમેવ સક્કારં કરોતી’’તિ, એવં તયો માસા અતિક્કન્તા, પસાધનં પન તાવ ન નિટ્ઠાતિ. કમ્મન્તાધિટ્ઠાયકા આગન્ત્વા સેટ્ઠિનો આરોચેસું – ‘‘અઞ્ઞં અસન્તં નામ નત્થિ, બલકાયસ્સ પન ભત્તપચનદારૂનિ નપ્પહોન્તી’’તિ. ‘‘ગચ્છથ, તાતા, ઇમસ્મિં નગરે પરિજિણ્ણા હત્થિસાલાદયો ચેવ પરિજિણ્ણકાનિ ચ ગેહાનિ ગહેત્વા પચથા’’તિ. એવં પચન્તાનમ્પિ અડ્ઢમાસો અતિક્કન્તો. તતો પુનપિ ‘‘દારૂનિ નત્થી’’તિ આરોચયિંસુ ¶ . ‘‘ઇમસ્મિં કાલે ન સક્કા દારૂનિ લદ્ધું, દુસ્સકોટ્ઠાગારાનિ વિવરિત્વા થૂલસાટકેહિ વટ્ટિયો કત્વા તેલચાટીસુ ¶ તેમેત્વા ભત્તં પચથા’’તિ. તે અડ્ઢમાસં તથા અકંસુ. એવં ચત્તારો માસા અતિક્કન્તા, પસાધનમ્પિ નિટ્ઠિતં.

તસ્મિં પસાધને ચતસ્સો વજિરનાળિયો ઉપયોગં અગમંસુ, મુત્તાનં એકાદસ નાળિયો, પવાળસ્સ બાવીસતિ નાળિયો, મણીનં તેત્તિંસ ¶ નાળિયો. ઇતિ એતેહિ ચ અઞ્ઞેહિ ચ રતનેહિ નિટ્ઠાનં અગમાસિ. અસુત્તમયં પસાધનં રજતેન સુત્તકિચ્ચં કરિંસુ. તં સીસે પટિમુક્કં પાદપિટ્ઠિં ગચ્છતિ. તસ્મિં તસ્મિં ઠાને મુદ્દિકા યોજેત્વા કતા સુવણ્ણમયા ગણ્ઠિકા હોન્તિ, રજતમયા પાસકા, મત્થકમજ્ઝે એકા મુદ્દિકા, દ્વીસુ કણ્ણપિટ્ઠીસુ દ્વે, ગલવાટકે એકા, દ્વીસુ જત્તૂસુ દ્વે, દ્વીસુ કપ્પરેસુ દ્વે, દ્વીસુ કટિપસ્સેસુ દ્વેતિ. તસ્મિં ખો પન પસાધને એકં મોરં કરિંસુ, તસ્સ દક્ખિણપક્ખે રત્તસુવણ્ણમયાનિ પઞ્ચ પત્તસતાનિ અહેસું, વામપક્ખે પઞ્ચ પત્તસતાનિ, તુણ્ડં પવાળમયં, અક્ખીનિ મણિમયાનિ, તથા ગીવા ચ પિઞ્છાનિ ચ, પત્તનાળિયો રજતમયા, તથા જઙ્ઘાયો. સો વિસાખાય મત્થકમજ્ઝે પબ્બતકૂટે ઠત્વા નચ્ચનમયૂરો વિય ખાયતિ. પત્તનાળિસહસ્સસ્સ સદ્દો દિબ્બસઙ્ગીતં વિય પઞ્ચઙ્ગિકતૂરિયઘોસો વિય ચ પવત્તતિ. સન્તિકં ઉપગતાયેવ તસ્સા અમોરભાવં જાનન્તિ. પસાધનં ¶ નવકોટિઅગ્ઘનકં અહોસિ, સતસહસ્સં હત્થકમ્મમૂલં દીયિત્થ.

‘‘કિસ્સ પન નિસ્સન્દેન તાયેતં પસાધનં લદ્ધ’’ન્તિ? સા કિર કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે વીસતિયા ભિક્ખુસહસ્સાનં ચીવરસાટકં દત્વા સુત્તમ્પિ સૂચિયોપિ રજનમ્પિ અત્તનો સન્તકમેવ અદાસિ. તસ્સ ચીવરદાનસ્સ નિસ્સન્દેન ઇમં મહાલતાપસાધનં લભિ. ઇત્થીનઞ્હિ ચીવરદાનં મહાલતાપસાધનભણ્ડેન મત્થકં પપ્પોતિ, પુરિસાનં ઇદ્ધિમયપત્તચીવરેનાતિ. એવં મહાસેટ્ઠિ ચતૂહિ માસેહિ ધીતુ પરિવચ્છં કત્વા તસ્સા દેય્યધમ્મં દદમાનો કહાપણપૂરાનિ પઞ્ચ સકટસતાનિ અદાસિ, સુવણ્ણભાજનપૂરાનિ પઞ્ચ, રજતભાજનપૂરાનિ પઞ્ચ, તમ્બભાજનપૂરાનિ પઞ્ચ, પત્તુણ્ણવત્થકોસેય્યવત્થપૂરાનિ પઞ્ચ, સપ્પિપૂરાનિ પઞ્ચ, તેલપૂરાનિ પઞ્ચ, સાલિતણ્ડુલપૂરાનિ પઞ્ચ, નઙ્ગલફાલાદિઉપકરણપૂરાનિ પઞ્ચસકટસતાનિ અદાસિ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘મમ ધીતુ ગતટ્ઠાને ‘અસુકેન નામ મે અત્થો’તિ મા પરસ્સ ગેહદ્વારં પહિણી’’તિ. તસ્મા સબ્બૂપકરણાનિ દાપેસિ. એકેકસ્મિં રથે સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતા તિસ્સો તિસ્સો વણ્ણદાસિયો ઠપેત્વા પઞ્ચ રથસતાનિ અદાસિ. ‘‘એતં ન્હાપેન્તિયો ભોજેન્તિયો અલઙ્કરોન્તિયો વિચરથા’’તિ દિયડ્ઢસહસ્સપરિચારિકાયો ¶ અદાસિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘મમ ધીતુ ગાવો દસ્સામી’’તિ. સો પુરિસે ¶ આણાપેસિ – ‘‘ગચ્છથ ¶ ભણે ચૂળવજસ્સ દ્વારં વિવરિત્વા તીસુ ગાવુતેસુ તિસ્સો ભેરિયો ગહેત્વા તિટ્ઠથ, પુથુલતો ઉસભમત્તે ઠાને ઉભોસુ પસ્સેસુ તિટ્ઠથ. ગાવીનં તતો પરં ગન્તું મા અદત્થ. એવં ઠિતકાલે ભેરિસઞ્ઞં કરેય્યાથા’’તિ. તે તથા અકંસુ. તે ગાવીનં વજતો નિક્ખમિત્વા ગાવુતં ગતકાલે ભેરિસઞ્ઞં અકંસુ, પુન અડ્ઢયોજનં ગતકાલે અકંસુ. પુનપિ તિગાવુતં ગતકાલે ભેરિસઞ્ઞં અકંસુ, પુથુલતો ગમનઞ્ચ નિવારેસું. એવં દીઘતો તિગાવુતે, પુથુલતો ઉસભમત્તે ઠાને ગાવિયો અઞ્ઞમઞ્ઞં નિઘંસન્તિયો અટ્ઠંસુ.

મહાસેટ્ઠિ ‘‘મમ ધીતુ એત્તકા ગાવો અલં, દ્વારં પિદહથા’’તિ વજદ્વારં પિદહાપેસિ. દ્વારસ્મિં પિદહિતે વિસાખાય પુઞ્ઞબલેન બલવગાવો ચ ધેનુયો ચ ઉપ્પતિત્વા ઉપ્પતિત્વા નિક્ખમિંસુ. મનુસ્સાનં વારેન્તાનં વારેન્તાનમેવ સટ્ઠિસહસ્સા બલવગાવો ચ સટ્ઠિસહસ્સા ધેનુયો ચ નિક્ખન્તા, તત્તકા બલવવચ્છા તાસં ધેનૂનં ઉસભા ઉપ્પતિત્વા અનુબન્ધા અહેસું. ‘‘કિસ્સ પન નિસ્સન્દેન એવં ગાવો ગતા’’તિ? નિવારેન્તાનં નિવારેન્તાનં દિન્નદાનસ્સ. સા કિર કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે કિકિસ્સ રઞ્ઞો સત્તન્નં ધીતાનં કનિટ્ઠા સઙ્ઘદાસી નામ હુત્વા વીસતિયા ભિક્ખુસહસ્સાનં પઞ્ચગોરસદાનં ¶ દદમાના થેરાનઞ્ચ દહરાનઞ્ચ સામણેરાનઞ્ચ પત્તં પિદહિત્વા, ‘‘અલં, અલ’’ન્તિ નિવારેન્તાનમ્પિ ‘‘ઇદં મધુરં, ઇદં મનાપ’’ન્તિ અદાસિ. એવં તસ્સ નિસ્સન્દેન વારિયમાનાપિ ગાવો નિક્ખમિંસુ. સેટ્ઠિના એત્તકસ્સ ધનસ્સ દિન્નકાલે સેટ્ઠિભરિયા આહ – ‘‘તુમ્હેહિ મય્હં ધીતુ સબ્બં સંવિદહિતં, વેય્યાવચ્ચકરા પન દાસદાસિયો ન સંવિદહિતા, કિં કારણા’’તિ? ‘‘મમ ધીતરિ સસિનેહનિસ્સિનેહાનં જાનનત્થં. અહઞ્હિ તાય સદ્ધિં આગચ્છમાનકે ગીવાય ગહેત્વા ન પહિણામિ, યાનં આરુય્હ ગમનકાલેયેવ એતાય સદ્ધિં ગન્તુકામા ગચ્છન્તુ, મા અગન્તુકામાતિ વક્ખામી’’તિ આહ.

અથ ‘‘સ્વે મમ ધીતા ગમિસ્સતી’’તિ ગબ્ભે નિસિન્નો ધીતરં સમીપે નિસીદાપેત્વા, ‘‘અમ્મ, પતિકુલે વસન્તિયા નામ ઇમઞ્ચ ઇમઞ્ચ આચારં રક્ખિતું ¶ વટ્ટતી’’તિ ઓવાદમદાસિ. અયમ્પિ મિગારસેટ્ઠિ અનન્તરગબ્ભે નિસિન્નો ધનઞ્ચયસેટ્ઠિનો ઓવાદં અસ્સોસિ. સોપિ સેટ્ઠિ ધીતરં એવં ઓવદિ –

‘‘અમ્મ, સસુરકુલે વસન્તિયા નામ અન્તોઅગ્ગિ બહિ ન નીહરિતબ્બો, બહિઅગ્ગિ અન્તો ન પવેસેતબ્બો, દદન્તસ્સેવ દાતબ્બં, અદદન્તસ્સ ન દાતબ્બં, દદન્તસ્સાપિ ¶ અદદન્તસ્સાપિ દાતબ્બં, સુખં નિસીદિતબ્બં, સુખં ભુઞ્જિતબ્બં, સુખં નિપજ્જિતબ્બં, અગ્ગિ પરિચરિતબ્બો, અન્તોદેવતા નમસ્સિતબ્બા’’તિ.

ઇમં ¶ દસવિધં ઓવાદં દત્વા પુનદિવસે સબ્બા સેનિયો સન્નિપાતેત્વા રાજસેનાય મજ્ઝે અટ્ઠ કુટુમ્બિકે પાટિભોગે ગહેત્વા, ‘‘સચે મે ગતટ્ઠાને ધીતુ દોસો ઉપ્પજ્જતિ, તુમ્હેહિ સોધેતબ્બો’’તિ વત્વા નવકોટિઅગ્ઘનકેન મહાલતાપસાધનેન ધીતરં પસાધેત્વા ન્હાનચુણ્ણમૂલકં ચતુપણ્ણાસકોટિધનં દત્વા યાનં આરોપેત્વા સાકેતસ્સ સામન્તા અત્તનો સન્તકેસુ અનુરાધપુરમત્તેસુ ચુદ્દસસુ ભત્તગામેસુ ભેરિં ચરાપેસિ – ‘‘મમ ધીતરા સદ્ધિં ગન્તુકામા ગચ્છન્તૂ’’તિ. તે સદ્દં સુત્વાવ – ‘‘અમ્હાકં અય્યાય ગમનકાલે કિં અમ્હાકં ઇધા’’તિ ચુદ્દસ ગામકા કિઞ્ચિ અસેસેત્વા નિક્ખમિંસુ? ધનઞ્ચયસેટ્ઠિપિ રઞ્ઞો ચ મિગારસેટ્ઠિનો ચ સક્કારં કત્વા થોકં અનુગન્ત્વા તેહિ સદ્ધિં ધીતરં ઉય્યોજેસિ.

મિગારસેટ્ઠિપિ સબ્બપચ્છતો યાનકે નિસીદિત્વા ગચ્છન્તો બલકાયં દિસ્વા, ‘‘કે નામેતે’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સુણિસાય વો વેય્યાવચ્ચકરા દાસિદાસા’’તિ. ‘‘એત્તકે કો પોસેસ્સ’’તિ? ‘‘પોથેત્વા તે પલાપેથ, અપલાયન્તે ઇતો દણ્ડં કરોથા’’તિ. વિસાખા પન ‘‘અપેથ, મા વારેથ, બલમેવ બલસ્સ ભત્તં દસ્સતી’’તિ આહ. સેટ્ઠિ એવં ¶ વુત્તેપિ, ‘‘અમ્મ, નત્થિ અમ્હાકં એતેહિ અત્થો, કો એતે પોસેસ્સતી’’તિ લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પોથેત્વા પલાપેત્વા સેસકે ‘‘અલં અમ્હાકં એત્તકેહી’’તિ ગહેત્વા પાયાસિ. અથ વિસાખા સાવત્થિનગરદ્વારં સમ્પત્તકાલે ચિન્તેસિ – ‘‘પટિચ્છન્નયાનસ્મિં નુ ખો નિસીદિત્વા પવિસિસ્સામિ, ઉદાહુ રથે ઠત્વા’’તિ. અથસ્સા એતદહોસિ – ‘‘પટિચ્છન્નયાનેન મે પવિસન્તિયા મહાલતાપસાધનસ્સ વિસેસો ન પઞ્ઞાયિસ્સતી’’તિ. સા ¶ સકલનગરસ્સ અત્તાનં દસ્સેન્તી રથે ઠત્વા નગરં પાવિસિ. સાવત્થિવાસિનો વિસાખાય સમ્પત્તિં દિસ્વા, ‘‘એસા કિર વિસાખા નામ, એવરૂપા અયં સમ્પત્તિ એતિસ્સાવ અનુચ્છવિકા’’તિ આહંસુ. ઇતિ સા મહાસમ્પત્તિયા સેટ્ઠિનો ગેહં પાવિસિ. ગતદિવસે ચસ્સા સકલનગરવાસિનો ‘‘અમ્હાકં ધનઞ્ચયસેટ્ઠિ અત્તનો નગરં સમ્પત્તાનં મહાસક્કારં અકાસી’’તિ યથાસત્તિ યથાબલં પણ્ણાકારં પહિણિંસુ. વિસાખા પહિતપહિતં પણ્ણાકારં તસ્મિંયેવ નગરે અઞ્ઞમઞ્ઞેસુ કુલેસુ સબ્બત્થકમેવ દાપેસિ. ઇતિ સા ‘‘ઇદં મય્હં માતુ દેથ, ઇદં મય્હં પિતુ દેથ, ઇદં મય્હં ભાતુ દેથ, ઇદં મય્હં ભગિનિયા દેથા’’તિ તેસં તેસં વયાનુરૂપં પિયવચનં વત્વા પણ્ણાકારં પેસેન્તી સકલનગરવાસિનો ઞાતકે વિય અકાસિ. અથસ્સા રત્તિભાગસમનન્તરે આજઞ્ઞવળવાય ગબ્ભવુટ્ઠાનં અહોસિ. સા દાસીહિ દણ્ડદીપિકા ગાહાપેત્વા તત્થ ગન્ત્વા વળવં ઉણ્હોદકેન ન્હાપેત્વા તેલેન ¶ મક્ખાપેત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ અગમાસિ.

મિગારસેટ્ઠિપિ પુત્તસ્સ આવાહમઙ્ગલં કરોન્તો ધુરવિહારે વસન્તમ્પિ તથાગતં અમનસિકરિત્વા ¶ દીઘરત્તં નગ્ગસમણકેસુ પતિટ્ઠિતેન પેમેન ચોદિયમાનો ‘‘મય્હં અય્યાનમ્પિ સક્કારં કરિસ્સામી’’તિ એકદિવસં અનેકસતેસુ નવભાજનેસુ નિરુદકપાયાસં પચાપેત્વા પઞ્ચસતે અચેલકે નિમન્તાપેત્વા અન્તોગેહં પવેસેત્વા, ‘‘આગચ્છતુ મે સુણિસા, અરહન્તે વન્દતૂ’’તિ વિસાખાય સાસનં પહિણિ. સા ‘‘અરહન્તો’’તિ વચનં સુત્વા સોતાપન્ના અરિયસાવિકા હટ્ઠતુટ્ઠા હુત્વા તેસં ભોજનટ્ઠાનં આગન્ત્વા તે ઓલોકેત્વા, ‘‘એવરૂપા હિરોત્તપ્પવિરહિતા અરહન્તા નામ ન હોન્તિ, કસ્મા મં સસુરો પક્કોસાપેસી’’તિ, ‘‘ધી, ધી’’તિ સેટ્ઠિં ગરહિત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ ગતા. અચેલકા તં દિસ્વા સબ્બે એકપ્પહારેનેવ સેટ્ઠિં ગરહિંસુ – ‘‘કિં ત્વં, ગહપતિ, અઞ્ઞં નાલત્થ, સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવિકં મહાકાળકણ્ણિં ઇધ પવેસેસિ, વેગેન નં ઇમસ્મા ગેહા નિક્કડ્ઢાપેહી’’તિ. સો ‘‘ન સક્કા મયા ઇમેસં વચનમત્તેનેવ નિક્કડ્ઢાપેતું, મહાકુલસ્સ સા ધીતા’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘અય્યા, દહરા નામ જાનિત્વા વા અજાનિત્વા વા કરેય્યું, તુમ્હે તુણ્હી હોથા’’તિ તે ઉય્યોજેત્વા ¶ સયં મહારહે આસને નિસીદિત્વા સુવણ્ણપાતિયં નિરુદકં મધુપાયાસં પરિભુઞ્જિ.

તસ્મિં સમયે એકો પિણ્ડપાતિકત્થેરો પિણ્ડાય ¶ ચરન્તો તં નિવેસનં પાવિસિ. વિસાખા સસુરં બીજયમાના ઠિતા તં દિસ્વા ‘‘સસુરસ્સ આચિક્ખિતું અયુત્ત’’ન્તિ યથા સો થેરં પસ્સતિ, એવં અપગન્ત્વા અટ્ઠાસિ. સો પન બાલો થેરં દિસ્વાપિ અપસ્સન્તો વિય હુત્વા અધોમુખો ભુઞ્જતેવ. વિસાખા ‘‘થેરં દિસ્વાપિ મે સસુરો સઞ્ઞં ન કરોતી’’તિ ઞત્વા, ‘‘અતિચ્છથ, ભન્તે, મય્હં સસુરો પુરાણં ખાદતી’’તિ આહ. સો નિગણ્ઠેહિ કથિતકાલે અધિવાસેત્વાપિ ‘‘પુરાણં ખાદતી’’તિ વુત્તક્ખણેયેવ હત્થં અપનેત્વા, ‘‘ઇમં પાયાસં ઇતો નીહરથ, એતં ઇમસ્મા ગેહા નિક્કડ્ઢથ, અયં મં એવરૂપે મઙ્ગલકાલે અસુચિખાદકં નામ કરોતી’’તિ આહ. તસ્મિં ખો પન નિવેસને સબ્બેપિ દાસકમ્મકરા વિસાખાય સન્તકાવ, કો નં હત્થે વા પાદે વા ગણ્હિસ્સતિ, મુખેન કથેતું સમત્થોપિ નત્થિ. વિસાખા સસુરસ્સ કથં સુત્વા આહ – ‘‘તાત, ન એત્તકેનેવ મયં નિક્ખમામ, નાહં તુમ્હેહિ ઉદકતિત્થતો કુમ્ભદાસી વિય આનીતા, ધરમાનકમાતાપિતૂનં ધીતરો નામ ન એત્તકેનેવ નિક્ખમન્તિ, એતેનેવ મે કારણેન પિતા ઇધાગમનકાલે અટ્ઠ કુટુમ્બિકે પક્કોસાપેત્વા ‘સચે મે ધીતુ દોસો ઉપ્પજ્જતિ, સોધેય્યાથા’તિ વત્વા મં તેસં હત્થે ઠપેસિ, તે પક્કોસાપેત્વા મય્હં દોસાદોસં સોધાપેથા’’તિ.

સેટ્ઠિ ‘‘કલ્યાણં એસા કથેતી’’તિ અટ્ઠ કુટુમ્બિકે પક્કોસાપેત્વા, ‘‘અયં દારિકા મઙ્ગલકાલે નિસીદિત્વા સુવણ્ણપાતિયં નિરુદકપાયાસં પરિભુઞ્જન્તં મં ‘અસુચિખાદકો’તિ વદતી’’તિ ¶ ¶ આહ, ‘‘ઇમિસ્સા દોસં આરોપેત્વા ઇમં ગેહતો નિક્કડ્ઢથા’’તિ. ‘‘એવં કિર, અમ્મા’’તિ. નાહં એવં વદામિ, એકસ્મિં પન પિણ્ડપાતિકત્થેરે ઘરદ્વારે ઠિતે સસુરો મે અપ્પોદકં મધુપાયાસં પરિભુઞ્જન્તો તં ન મનસિકરોતિ, અહં ‘‘મય્હં સસુરો ઇમસ્મિં અત્તભાવે પુઞ્ઞં ન કરોતિ, પુરાણપુઞ્ઞમેવ ખાદતી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘અતિચ્છથ, ભન્તે, મય્હં સસુરો પુરાણં ખાદતી’’તિ અવચં, ‘‘એત્થ મે કો દોસો’’તિ? ‘‘અય્ય, ઇધ દોસો નત્થિ, અમ્હાકં ધીતા યુત્તં કથેતિ, ત્વં કસ્મા કુજ્ઝસી’’તિ? ‘‘અય્યા, એસ તાવ દોસો ¶ મા હોતુ, અયં પન એકદિવસં મજ્ઝિમયામે દાસીપરિવુતા પચ્છાગેહં અગમાસી’’તિ. ‘‘એવં કિર, અમ્મા’’તિ. ‘‘તાતા, નાહં અઞ્ઞેન કારણેન ગતા, ઇમસ્મિં પન ગેહે આજાનેય્યવળવાય વિજાતાય સઞ્ઞમ્પિ અકત્વા નિસીદિતું નામ અયુત્ત’’ન્તિ દણ્ડદીપિકા ગાહાપેત્વા ઉણ્હોદકાદીનિપિ ગાહાપેત્વા દાસીહિ સદ્ધિં ગન્ત્વા વળવાય વિજાતપરિહારં કારાપેસિં, ‘‘એત્થ મે કો દોસો’’તિ? ‘‘અય્ય, ઇધ દોસો નત્થિ, અમ્હાકં ધીતા તવ ગેહે દાસીહિપિ અકત્તબ્બયુત્તકં કમ્મં કરોતિ, ત્વં કિં એત્થ દોસં પસ્સસી’’તિ?

અય્યા, ઇધાપિ તાવ દોસો મા હોતુ, ઇમિસ્સા પન પિતા ઇધાગમનકાલે ઇમં ઓવદન્તો ગુય્હે પટિચ્છન્ને દસ ઓવાદે અદાસિ, તેસં અત્થં ન જાનામિ, તેસં મે અત્થં કથેતુ. ઇમિસ્સા પન ¶ પિતા ‘‘અન્તોઅગ્ગિ બહિ ન નીહરિતબ્બો’’તિ આહ, ‘‘સક્કા નુ ખો અમ્હેહિ ઉભતો પટિવિસ્સકગેહાનં અગ્ગિં અદત્વા વસિતુ’’ન્તિ? ‘‘એવં કિર, અમ્મા’’તિ. ‘‘તાતા, મય્હં પિતા ન એતં સન્ધાય કથેસિ. ઇદં પન સન્ધાય કથેસિ – ‘અમ્મ, તવ સસ્સુસસુરસામિકાનં અગુણં દિસ્વા બહિ તસ્મિં તસ્મિં ગેહે ઠત્વા મા કથેસિ. એવરૂપો હિ અગ્ગિસદિસો અગ્ગિ નામ નત્થી’’’તિ.

અય્યા, એતં તાવ એવં હોતુ, ઇમિસ્સા પન પિતા ‘‘બાહિરતો અગ્ગિ ન અન્તો પવેસેતબ્બો’’તિ આહ, ‘‘કિં સક્કા અમ્હેહિ અન્તો અગ્ગિમ્હિ નિબ્બુતે બાહિરતો અગ્ગિં અનાહરિતુ’’ન્તિ? ‘‘એવં કિર, અમ્મા’’તિ. તાતા, મય્હં પિતા ન એતં સન્ધાય કથેસિ, ઇદં પન સન્ધાય કથેસિ – સચે પટિવિસ્સકગેહેસુ ઇત્થિયો વા પુરિસા વા સસ્સુસસુરસામિકાનં અગુણં કથેન્તિ, તેહિ કથિતં આહરિત્વા ‘‘અસુકો નામ તુમ્હાકં એવઞ્ચ એવઞ્ચ અગુણં કથેતી’’તિ પુન મા કથેય્યાસિ. ‘‘એતેન હિ અગ્ગિના સદિસો અગ્ગિ નામ નત્થી’’તિ. એવં ઇમસ્મિમ્પિ કારણે સા નિદ્દોસાવ અહોસિ. યથા ચ એત્થ, એવં સેસેસુપિ.

તેસુ પન અયમધિપ્પાયો – યમ્પિ હિ તસ્સા પિતરા ‘‘યે દદન્તિ, તેસંયેવ દાતબ્બ’’ન્તિ ¶ વુત્તં. તં ‘‘યાચિતકં ઉપકરણં ગહેત્વા યે પટિદેન્તિ, તેસઞ્ઞેવ દાતબ્બ’’ન્તિ સન્ધાય વુત્તં.

‘‘યે ન દેન્તિ, તેસં ન દાતબ્બ’’ન્તિ ઇદમ્પિ યે યાચિતકં ગહેત્વા ન પટિદેન્તિ, તેસં ન દાતબ્બન્તિ સન્ધાય વુત્તં.

‘‘દદન્તસ્સાપિ ¶ અદદન્તસ્સાપિ દાતબ્બ’’ન્તિ ઇદં પન દલિદ્દેસુ ઞાતિમિત્તેસુ ¶ સમ્પત્તેસુ તે પટિદાતું સક્કોન્તુ વા મા વા, તેસં દાતુમેવ વટ્ટતીતિ સન્ધાય વુત્તં.

‘‘સુખં નિસીદિતબ્બ’’ન્તિ ઇદમ્પિ સસ્સુસસુરસામિકે દિસ્વા વુટ્ઠાતબ્બટ્ઠાને નિસીદિતું ન વટ્ટતીતિ સન્ધાય વુત્તં.

‘‘સુખં ભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ ઇદં પન સસ્સુસસુરસામિકેહિ પુરેતરં અભુઞ્જિત્વા તે પરિવિસિત્વા સબ્બેહિ લદ્ધાલદ્ધં ઞત્વા પચ્છા સયં ભુઞ્જિતું વટ્ટતીતિ સન્ધાય વુત્તં.

‘‘સુખં નિપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ ઇદમ્પિ સસ્સુસસુરસામિકેહિ પુરેતરં સયનં આરુય્હ ન નિપજ્જિતબ્બં, તેસં કત્તબ્બયુત્તકં વત્તપટિવત્તં કત્વા પચ્છા સયં નિપજ્જિતું યુત્તન્તિ સન્ધાય વુત્તં.

‘‘અગ્ગિ પરિચરિતબ્બો’’તિ ઇદં પન સસ્સુમ્પિ સસુરમ્પિ સામિકમ્પિ અગ્ગિક્ખન્ધં વિય ઉરગરાજાનં વિય ચ કત્વા પસ્સિતું વટ્ટતીતિ સન્ધાય વુત્તં.

‘‘અન્તોદેવતા નમસ્સિતબ્બા’’તિ ઇદમ્પિ સસ્સુઞ્ચ સસુરઞ્ચ સામિકઞ્ચ દેવતા વિય કત્વા દટ્ઠું વટ્ટતીતિ સન્ધાય વુત્તં. એવં સેટ્ઠિ ઇમેસં દસઓવાદાનં અત્થં સુત્વા પટિવચનં અપસ્સન્તો અધોમુખો નિસીદિ.

અથ નં કુટુમ્બિકા ‘‘કિં સેટ્ઠિ અઞ્ઞોપિ અમ્હાકં ધીતુ દોસો અત્થી’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘નત્થિ, અય્યા’’તિ. ‘‘અથ કસ્મા નં નિદ્દોસં અકારણેન ગેહા નિક્કડ્ઢાપેસી’’તિ એવં વુત્તે વિસાખા આહ – ‘‘તાતા, કિઞ્ચાપિ મય્હં સસુરસ્સ વચનેન પઠમમેવ ગમનં ન યુત્તં, પિતા પન મે આગમનકાલે મમ દોસસોધનત્થાય મં તુમ્હાકં હત્થે ઠપેસિ, તુમ્હેહિ ચ મે નિદ્દોસભાવો ¶ ઞાતો, ઇદાનિ ચ મય્હં ગન્તું યુત્ત’’ન્તિ દાસિદાસે ‘‘યાનાદીહિ સજ્જાપેથા’’તિ આણાપેસિ. અથ નં સેટ્ઠિ કુટુમ્બિકે ગહેત્વા ‘‘અમ્મ, મયા ¶ અજાનિત્વાવ કથિતં, ખમાહિ મે’’તિ આહ. ‘‘તાત, તુમ્હાકં ખમિતબ્બં તાવ ખમામિ, અહં પન બુદ્ધસાસને અવેચ્ચપ્પસન્નસ્સ કુલસ્સ ધીતા, ન મયં વિના ભિક્ખુસઙ્ઘેન વત્તામ, સચે મમ રુચિયા ભિક્ખુસઙ્ઘં પટિજગ્ગિતું લભામિ, વસિસ્સામી’’તિ. ‘‘અમ્મ, ત્વં યથારુચિયા તવ સમણે પટિજગ્ગા’’તિ આહ.

વિસાખા ¶ દસબલં નિમન્તાપેત્વા પુનદિવસે નિવેસનં પવેસેસિ. નગ્ગસમણાપિ સત્થુ મિગારસેટ્ઠિનો ગેહં ગમનભાવં સુત્વા ગન્ત્વા ગેહં પરિવારેત્વા નિસીદિંસુ. વિસાખા દક્ખિણોદકં દત્વા ‘‘સબ્બો સક્કારો પટિયાદિતો, સસુરો મે આગન્ત્વા દસબલં પરિવિસતૂ’’તિ સાસનં પેસેસિ. અથ નં ગન્તુકામં આજીવકા ‘‘મા ખો ત્વં, ગહપતિ, સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકં ગચ્છા’’તિ નિવારેસું. સો ‘‘સુણ્હા મે સયમેવ પરિવિસતૂ’’તિ સાસનં પહિણિ. સા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસિત્વા નિટ્ઠિતે ભત્તકિચ્ચે પુન સાસનં પેસેસિ – ‘‘સસુરો મે આગન્ત્વા ધમ્મકથં સુણાતૂ’’તિ. અથ નં ‘‘ઇદાનિ અગમનં નામ અતિવિય અયુત્ત’’ન્તિ ધમ્મં સોતુકામતાય ગચ્છન્તં પુન તે આહંસુ – ‘‘તેન હિ સમણસ્સ ગોતમસ્સ ધમ્મં સુણન્તો બહિસાણિયા નિસીદિત્વા સુણાહી’’તિ. પુરેતરમેવસ્સ ગન્ત્વા સાણિં પરિક્ખિપિંસુ. સો ગન્ત્વા બહિસાણિયં નિસીદિ. સત્થા ‘‘ત્વં બહિસાણિયં વા નિસીદ, પરકુટ્ટે વા પરસેલે વા પરચક્કવાળે વા પન નિસીદ, અહં બુદ્ધો નામ સક્કોમિ તં મમ સદ્દં સાવેતુ’’ન્તિ ¶ મહાજમ્બું ખન્ધે ગહેત્વા ચાલેન્તો વિય અમતવસ્સં વસ્સેન્તો વિય ચ ધમ્મં દેસેતું અનુપુબ્બિં કથં આરભિ.

સમ્માસમ્બુદ્ધે ચ પન ધમ્મં દેસેન્તે પુરતો ઠિતાપિ પચ્છતો ઠિતાપિ ચક્કવાળસતં ચક્કવાળસહસ્સં અતિક્કમિત્વા ઠિતાપિ અકનિટ્ઠભવને ઠિતાપિ ‘‘સત્થા મમઞ્ઞેવ ઓલોકેતિ, મય્હમેવ ધમ્મં દેસેતી’’તિ વદન્તિ. સત્થા હિ તં તં ઓલોકેન્તો વિય તેન તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો વિય ચ અહોસિ. ચન્દસમા કિર બુદ્ધા. યથા ચન્દો ગગનમજ્ઝે ઠિતો ‘‘મય્હં ઉપરિ ચન્દો, મય્હં ઉપરિ ચન્દો’’તિ સબ્બસત્તાનં ખાયતિ, એવમેવ યત્થ કત્થચિ ઠિતાનં અભિમુખે ઠિતા વિય ખાયન્તિ. ઇદં કિર તેસં અલઙ્કતસીસં છિન્દિત્વા અઞ્જિતઅક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા હદયમંસં ઉપ્પાટેત્વા પરસ્સ દાસત્થાય જાલિસદિસે પુત્તે કણ્હાજિનાસદિસા ધીતરો મદ્દિસદિસા પજાપતિયો પરિચ્ચજિત્વા દિન્નદાનસ્સ ફલં. મિગારસેટ્ઠિપિ ખો તથાગતે ધમ્મદેસનં વિનિવત્તેન્તે બહિસાણિયં નિસિન્નોવ સહસ્સ નયપટિમણ્ડિતે ¶ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય અચલાય સદ્ધાય સમન્નાગતો તીસુ રતનેસુ નિક્કઙ્ખો હુત્વા સાણિકણ્ણં ઉક્ખિપિત્વા આગન્ત્વા સુણ્હાય થનં મુખેન ગહેત્વા, ‘‘ત્વં મે અજ્જતો પટ્ઠાય માતા’’તિ ¶ તં માતુટ્ઠાને ઠપેસિ. તતો પટ્ઠાય મિગારમાતા નામ જાતા. પચ્છાભાગે ¶ પુત્તં લભિત્વાપિ મિગારોતિસ્સ નામમકાસિ.

મહાસેટ્ઠિ સુણ્હાય થનં વિસ્સજ્જેત્વા ગન્ત્વા ભગવતો દ્વીસુ પાદેસુ સિરસા નિપતિત્વા પાદે પાણીહિ ચ પરિસમ્બાહન્તો મુખેન ચ પરિચુમ્બન્તો ‘‘મિગારો અહં, ભન્તે, મિગારો અહં, ભન્તે’’તિ તિક્ખત્તું નામં સાવેત્વા, ‘‘અહં, ભન્તે, એત્તકં કાલં યત્થ નામ દ્વિન્નં મહપ્ફલન્તિ ન જાનામિ, ઇદાનિ ચ મે સુણિસં નિસ્સાય ઞાતં, સબ્બા અપાયદુક્ખા મુત્તોમ્હિ, સુણિસા મે ઇમં ગેહં આગચ્છન્તી મમ અત્થાય હિતાય સુખાય આગતા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સોહં અજ્જ પજાનામિ, યત્થ દિન્નં મહપ્ફલં;

અત્થાય વત મે ભદ્દા, સુણિસા ઘરમાગતા’’તિ.

વિસાખા પુનદિવસત્થાયપિ સત્થારં નિમન્તેસિ. અથસ્સા પુનદિવસેપિ સસ્સુ સોતાપત્તિફલં પત્તા. તતો પટ્ઠાય તં ગેહં સાસનસ્સ વિવટદ્વારં અહોસિ. તતો સેટ્ઠિ ચિન્તેસિ – ‘‘બહૂપકારા મે સુણિસા પસન્નાકારમસ્સા કરિસ્સામિ, એતિસ્સા ભારિયં પસાધનં નિચ્ચકાલં પસાધેતું ન સક્કા, સલ્લહુકમસ્સા દિવા ચ રત્તો ચ સબ્બઇરિયાપથેસુ પસાધનયોગ્ગં પસાધનં કારેસ્સામી’’તિ સતસહસ્સગ્ઘનકં ઘનમટ્ઠકં નામ પસાધનં કારેત્વા તસ્મિં નિટ્ઠિતે બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા સક્કચ્ચં ભોજેત્વા વિસાખં સોળસહિ ગન્ધોદકઘટેહિ ન્હાપેત્વા સત્થુ સમ્મુખે ઠપેત્વા પસાધેત્વા સત્થારં વન્દાપેસિ. સત્થા અનુમોદનં ¶ કત્વા વિહારમેવ ગતો. વિસાખાપિ તતો પટ્ઠાય દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તી સત્થુ સન્તિકા અટ્ઠ વરે (મહાવ. ૩૫૦) લભિત્વા ગગનતલે ચન્દલેખા વિય પઞ્ઞાયમાના પુત્તધીતાહિ વુડ્ઢિં પાપુણિ. તસ્સા કિર દસ પુત્તા દસ ધીતરો ચ અહેસું. તેસુ એકેકસ્સ દસ દસ પુત્તા દસ દસ ધીતરો અહેસું. તેસુ તેસુપિ એકેકસ્સ દસ દસ પુત્તા દસ દસ ધીતરો ચાતિ એવમસ્સા પુત્તનત્તપનત્તસન્તાનવસેન પવત્તાનિ વીસાધિકાનિ ચત્તારિ સતાનિ અટ્ઠ ચ પાણસહસ્સાનિ અહેસું. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘વિસાખા ¶ ¶ વીસતિ પુત્તા, નત્તા ચ ચતુરો સતા;

પનત્તા અટ્ઠસહસ્સા, જમ્બુદીપે સુપાકટા’’તિ.

આયુ વીસવસ્સસતં અહોસિ, સીસે એકમ્પિ પલિતં નામ નાહોસિ, નિચ્ચં સોળસવસ્સુદ્દેસિકા વિય અહોસિ. તં પુત્તનત્તપનત્તપરિવારં વિહારં ગચ્છન્તિં દિસ્વા, ‘‘કતમા એત્થ વિસાખા’’તિ પરિપુચ્છિતારો હોન્તિ? યે નં ગચ્છન્તિં પસ્સન્તિ, ‘‘ઇદાનિ થોકં ગચ્છતુ, ગચ્છમાનાવ નો, અય્યા સોભતી’’તિ, ચિન્તેન્તિ. યે નં ઠિતં નિસિન્નં નિપન્નં પસ્સન્તિ, ‘‘ઇદાનિ થોકં નિપજ્જતુ, નિપન્નાવ નો, અય્યા, સોભતી’’તિ ચિન્તેન્તિ. ઇતિ સા ‘‘ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ અસુકઇરિયાપથેન નામ ન સોભતી’’તિ વત્તબ્બા ન હોતિ. પઞ્ચન્નં ખો પન હત્થીનં ¶ બલં ધારેતિ. રાજા ‘‘વિસાખા કિર પઞ્ચન્નં હત્થીનં બલં ધારેતી’’તિ સુત્વા તસ્સા વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મં સુત્વા આગમનવેલાય થામં વીમંસિતુકામો હત્થિં વિસ્સજ્જાપેસિ, સો સોણ્ડં ઉક્ખિપિત્વા વિસાખાભિમુખો અગમાસિ. તસ્સા પરિવારિત્થિયો પઞ્ચસતા એકચ્ચા પલાયિંસુ, એકચ્ચા ન પરિસ્સજ્જિત્વા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ વુત્તે – ‘‘રાજા કિર તે, અય્યે, બલં વીમંસિતુકામો હત્થિં વિસ્સજ્જાપેસી’’તિ વદિંસુ. વિસાખા ઇમં દિસ્વા, ‘‘કિં પલાયિતેન, કથં નુ ખો તં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘સચે તં દળ્હં ગણ્હિસ્સામિ, વિનસ્સેય્યા’’તિ દ્વીહિ અઙ્ગુલીહિ સોણ્ડાય ગહેત્વા પટિપણામેસિ. હત્થી અત્તાનં સન્ધારેત્વા ઠાતું નાસક્ખિ, રાજઙ્ગણે ઉક્કુટિકો હુત્વા પતિતો. મહાજનો સાધુકારં અદાસિ. સાપિ સપરિવારા સોત્થિના ગેહં અગમાસિ.

તેન ખો પન સમયેન સાવત્થિયં વિસાખા મિગારમાતા બહુપુત્તા હોતિ બહુનત્તા અરોગપુત્તા અરોગનત્તા અભિમઙ્ગલસમ્મતા, તાવતકેસુ પુત્તનત્તેસુ એકોપિ અન્તરા મરણં પત્તો નામ નાહોસિ. સાવત્થિવાસિનો મઙ્ગલેસુ છણેસુ વિસાખં પઠમં નિમન્તેત્વા ભોજેન્તિ. અથેકસ્મિં ઉસ્સવદિવસે મહાજને મણ્ડિતપસાધિતે ધમ્મસ્સવનાય વિહારં ગચ્છન્તે વિસાખાપિ ¶ નિમન્તિતટ્ઠાને ભુઞ્જિત્વા મહાલતાપસાધનં પસાધેત્વા મહાજનેન સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા આભરણાનિ ઓમુઞ્ચિત્વા ઉત્તરાસઙ્ગેન ભણ્ડિકં બન્ધિત્વા દાસિયા અદાસિ. યં સન્ધાય વુત્તં –

‘‘તેન ¶ ખો પન સમયેન સાવત્થિયં ઉસ્સવો હોતિ, મનુસ્સા અલઙ્કતપટિયત્તા આરામં ગચ્છન્તિ, વિસાખાપિ મિગારમાતા અલઙ્કતપટિયત્તા વિહારં ગચ્છતિ. અથ ખો ¶ વિસાખા મિગારમાતા આભરણાનિ ઓમુઞ્ચિત્વા ઉત્તરાસઙ્ગેન ભણ્ડિકં બન્ધિત્વા દાસિયા અદાસિ ‘હન્દ જે ઇમં ભણ્ડિકં ગણ્હાહી’’’તિ (પાચિ. ૫૦૩).

સા કિર વિહારં ગચ્છન્તી ચિન્તેસિ – ‘‘એવરૂપં મહગ્ઘં પસાધનં સીસે પટિમુક્કં યાવ પાદપિટ્ઠિં અલઙ્કારં અલઙ્કરિત્વા વિહારં પવિસિતું અયુત્ત’’ન્તિ નં ઓમુઞ્ચિત્વા ભણ્ડિકં કત્વા અત્તનો પુઞ્ઞેનેવ નિબ્બત્તાય પઞ્ચહત્થિથામધરાય દાસિયા હત્થે અદાસિ. સા એવ કિર તં ગણ્હિતું સક્કોતિ. તેન નં આહ – ‘‘અમ્મ, ઇમં પસાધનં ગણ્હ, સત્થુસન્તિકા નિવત્તનકાલે પસાધેસ્સામિ ન’’ન્તિ. તં પન દત્વા ઘનમટ્ઠકં પસાધનં પસાધેત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં અસ્સોસિ, ધમ્મસ્સવનાવસાને ભગવન્તં વન્દિત્વા ઉટ્ઠાય પક્કામિ. સાપિસ્સા દાસી તં પસાધનં પમુટ્ઠા. ધમ્મં સુત્વા પન પક્કન્તાય પરિસાય સચે કિઞ્ચિ પમુટ્ઠં હોતિ, તં આનન્દત્થેરો પટિસામેતિ. ઇતિ સો તં દિવસં મહાલતાપસાધનં દિસ્વા સત્થુ આરોચેસિ – ‘‘ભન્તે, વિસાખા પસાધનં પમુસ્સિત્વા ગતા’’તિ. ‘‘એકમન્તં ઠપેહિ, આનન્દા’’તિ. થેરો તં ઉક્ખિપિત્વા સોપાનપસ્સે લગ્ગેત્વા ¶ ઠપેસિ.

વિસાખાપિ સુપ્પિયાય સદ્ધિં ‘‘આગન્તુકગમિકગિલાનાદીનં કત્તબ્બયુત્તકં જાનિસ્સામી’’તિ અન્તોવિહારે વિચરિ. તા પન ઉપાસિકાયો અન્તોવિહારે દિસ્વા સપ્પિમધુતેલાદીહિ અત્થિકા પકતિયાવ દહરા ચ સામણેરા ચ થાલકાદીનિ ગહેત્વા ઉપસઙ્કમન્તિ. તસ્મિમ્પિ દિવસે તથેવ કરિંસુ. અથેકં ગિલાનં ભિક્ખું દિસ્વા સુપ્પિયા (મહાવ. ૨૮૦) ‘‘કેનત્થો અય્યસ્સા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘પટિચ્છાદનીયેના’’તિ વુત્તે હોતુ, અય્ય, પેસેસ્સામીતિ દુતિયદિવસે કપ્પિયમંસં અલભન્તી અત્તનો ઊરુમંસેન કત્તબ્બકિચ્ચં કત્વા પુન સત્થરિ પસાદેન પાકતિકસરીરાવ અહોસિ. વિસાખાપિ ગિલાને ચ દહરે ચ સામણેરે ચ ઓલોકેત્વા અઞ્ઞેન દ્વારેન નિક્ખમિત્વા વિહારૂપચારે ઠિતા, ‘‘અમ્મ, પસાધનં આહર પસાધેસ્સામી’’તિ આહ. તસ્મિં ખણે સા દાસી પમુસ્સિત્વા નિક્ખન્તભાવં ઞત્વા, ‘‘અય્યે, પમુટ્ઠામ્હી’’તિ આહ. ‘‘તેન હિ ગન્ત્વા ગણ્હિત્વા એહિ, સચે પન ¶ મય્હં અય્યેન આનન્દત્થેરેન ઉક્ખિપિત્વા અઞ્ઞસ્મિં ઠાને ઠપિતં હોતિ, મા આહરેય્યાસિ, અય્યસ્સેવ તં મયા પરિચ્ચત્ત’’ન્તિ. જાનાતિ કિર સા ‘‘કુલમનુસ્સાનં પમુટ્ઠભણ્ડકં થેરો પટિસામેતી’’તિ; તસ્મા એવમાહ. થેરોપિ તં દાસિં દિસ્વાવ ‘‘કિમત્થં આગતાસી’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘અય્યાય મે પસાધનં પમુસ્સિત્વા આગતામ્હી’’તિ વુત્તે, ‘‘એતસ્મિં મે સોપાનપસ્સે ઠપિતં, ગચ્છ નં ગણ્હાહી’’તિ આહ. સા, ‘‘અય્ય, તુમ્હાકં હત્થેન આમટ્ઠભણ્ડકં મય્હં અય્યાય ¶ અનાહારિયં કત’’ન્તિ વત્વા તુચ્છહત્થાવ ગન્ત્વા, ‘‘કિં, અમ્મા’’તિ વિસાખાય પુટ્ઠા તમત્થં આરોચેસિ. ‘‘અમ્મ ¶ , નાહં મમ અય્યેન આમટ્ઠભણ્ડં પિલન્ધિસ્સામિ, પરિચ્ચત્તં મયા. અય્યાનં પન પટિજગ્ગિતું દુક્ખં, તં વિસ્સજ્જેત્વા કપ્પિયભણ્ડં ઉપનેસ્સામિ, ગચ્છ, તં આહરાહી’’તિ. સા ગન્ત્વા આહરિ. વિસાખા તં અપિલન્ધિત્વાવ કમ્મારે પક્કોસાપેત્વા અગ્ઘાપેસિ. તેહિ ‘‘નવ કોટિયો અગ્ઘતિ, હત્થકારાપણિયં પનસ્સ સતસહસ્સ’’ન્તિ વુત્તે પસાધનં યાને ઠપાપેત્વા ‘‘તેન હિ તં વિક્કિણથા’’તિ આહ. ભત્તકં ધનં દત્વા ગણ્હિંતુ ન કોચિ સક્ખિસ્સતિ. તઞ્હિ પસાધનં પસાધેતું અનુચ્છવિકા ઇત્થિયો નામ દુલ્લભા. પથવિમણ્ડલસ્મિઞ્હિ તિસ્સોવ ઇત્થિયો મહાલતાપસાધનં લભિંસુ વિસાખા મહાઉપાસિકા, બન્ધુલમલ્લસેનાપતિસ્સ ભરિયા, મલ્લિકા, બારાણસીસેટ્ઠિનો ધીતાતિ.

તસ્મા વિસાખા સયમેવ તસ્સ મૂલં દત્વા સતસહસ્સાધિકા નવ કોટિયો સકટે આરોપેત્વા વિહારં નેત્વા સત્થારં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, મય્હં અય્યેન આનન્દત્થેરેન મમ પસાધનં હત્થેન આમટ્ઠં, તેન આમટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય ન સક્કા તં મયા પિલન્ધિતું. તં પન વિસ્સજ્જેત્વા કપ્પિયં ઉપનેસ્સામીતિ વિક્કિણાપેન્તી અઞ્ઞં તં ગણ્હિતું સમત્થં અદિસ્વા અહમેવ તસ્સ મૂલં ગાહાપેત્વા આગતા, ચતૂસુ પચ્ચયેસુ કતરપચ્ચયેન ઉપનેસ્સામિ, ભન્તે’’તિ. પાચીનદ્વારે સઙ્ઘસ્સ વસનટ્ઠાનં ¶ કાતું તે યુત્તં વિસાખેતિ ‘‘યુત્તં, ભન્તે’’તિ વિસાખા તુટ્ઠમાનસા નવકોટીહિ ભૂમિમેવ ગણ્હિ. અપરાહિ નવકોટીહિ વિહારં કાતું આરભિ.

અથેકદિવસં સત્થા પચ્ચૂસસમયે લોકં વોલોકેન્તો દેવલોકા ચવિત્વા ભદ્દિયનગરે સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તસ્સ ભદ્દિયસ્સ નામ સેટ્ઠિપુત્તસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિં દિસ્વા અનાથપિણ્ડિકસ્સ ગેહે ભત્તકિચ્ચં ¶ કત્વા ઉત્તરદ્વારાભિમુખો અહોસિ. પકતિયા હિ સત્થા વિસાખાય ગેહે ભિક્ખં ગણ્હિત્વા દક્ખિણદ્વારેન નિક્ખમિત્વા જેતવને વસતિ. અનાથપિણ્ડિકસ્સ ગેહે ભિક્ખં ગહેત્વા પાચીનદ્વારેન નિક્ખમિત્વા પુબ્બારામે વસતિ. ઉત્તરદ્વારં સન્ધાય ગચ્છન્તંયેવ ભગવન્તં દિસ્વા, ‘‘ચારિકં પક્કમિસ્સતી’’તિ જાનન્તિ. વિસાખાપિ તં દિવસં ‘‘સત્થા ઉત્તરદ્વારાભિમુખો ગતો’’તિ સુત્વા વેગેન ગન્ત્વા વન્દિત્વા આહ – ‘‘ચારિકં ગન્તુકામત્થ, ભન્તે’’તિ? ‘‘આમ, વિસાખે’’તિ. ‘‘ભન્તે, એત્તકં ધનં પરિચ્ચજિત્વા તુમ્હાકં વિહારં કારેમિ, નિવત્તથ, ભન્તે’’તિ. ‘‘અનિવત્તગમનં ઇદં વિસાખે’’તિ. સા ‘‘અદ્ધા હેતુસમ્પન્નં કઞ્ચિ પસ્સિસ્સતિ ભગવા’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘તેન હિ, ભન્તે, મય્હં કતાકતવિજાનનકં એકં ભિક્ખું નિવત્તેત્વા ગચ્છથા’’તિ આહ. ‘‘યં રુચ્ચસિ, તસ્સ પત્તં ¶ ગણ્હ વિસાખે’’તિ આહ. સા કિઞ્ચાપિ આનન્દત્થેરં પિયાયતિ, ‘‘મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો ઇદ્ધિમા, એતં મે નિસ્સાય કમ્મં લહું ¶ નિપ્ફજ્જિસ્સતી’’તિ પન ચિન્તેત્વા થેરસ્સ પત્તં ગણ્હિ. થેરો સત્થારં ઓલોકેસિ. સત્થા ‘‘તવ પરિવારે પઞ્ચસતે ભિક્ખૂ ગહેત્વા નિવત્ત મોગ્ગલ્લાના’’તિ આહ. સો તથા અકાસિ. તસ્સાનુભાવેન પઞ્ઞાસસટ્ઠિયોજનાનિપિ રુક્ખત્થાય ચ પાસાણત્થાય ચ ગતા મનુસ્સા મહન્તે મહન્તે રુક્ખે ચ પાસાણે ચ ગહેત્વા તં દિવસમેવ આગચ્છન્તિ, નેવ સકટે રુક્ખપાસાણે આરોપેન્તા કિલમન્તિ, ન અક્ખો ભિજ્જતિ. ન ચિરસ્સેવ દ્વેભૂમિકં પાસાદં કરિંસુ. હેટ્ઠાભૂમિયં પઞ્ચ ગબ્ભસતાનિ, ઉપરિભૂમિયં પઞ્ચ ગબ્ભસતાનીતિ ગબ્ભસહસ્સપટિમણ્ડિતો પાસાદો અહોસિ. અટ્ઠકરીસે પરિસુદ્ધે ભૂમિભાગે પાસાદં કારાપેસિ, ‘‘સુદ્ધપાસાદો પન ન સોભતી’’તિ તં પરિવારેત્વા પઞ્ચ પધાનવેત્તગેહસતાનિ, પઞ્ચ ચૂળપાસાદસતાનિ, પઞ્ચ દીઘમાળકસતાનિ કારાપેસિ.

અથ સત્થા નવહિ માસેહિ ચારિકં ચરિત્વા પુન સાવત્થિં અગમાસિ. વિસાખાયપિ પાસાદે કમ્મં નવહિ માસેહિ નિટ્ઠિતં. પાસાદકૂટં ઘનકોટ્ટિતરત્તસુવણ્ણેનેવ સટ્ઠિઉદકઘટગણ્હનકં ¶ કારાપેસિ. ‘‘સત્થા જેતવનવિહારં ગચ્છતી’’તિ ચ સુત્વા પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા સત્થારં અત્તનો વિહારં નેત્વા પટિઞ્ઞં ગણ્હિ, ‘‘ભન્તે, ઇમં ચતુમાસં ભિક્ખુસઙ્ઘં ગહેત્વા ઇધેવ વસથ, પાસાદમહં કરિસ્સામી’’તિ. સત્થા અધિવાસેસિ. સા ¶ તતો પટ્ઠાય બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ વિહારે એવ દાનં દેતિ. અથસ્સા એકા સહાયિકા સતસહસ્સગ્ઘનકં એકં વત્થં આદાય આગન્ત્વા, ‘‘સહાયિકે અહં ઇમં વત્થં તવ પાસાદે ભૂમત્થરણસઙ્ખેપેન અત્થરિતુકામા, અત્થરણટ્ઠાનં મે આચિક્ખથા’’તિ આહ. ‘‘સાધુ સહાયિકે, સચે ત્યાહં ‘ઓકાસો નત્થી’તિ વક્ખામિ, ત્વં ‘મે ઓકાસં અદાતુકામા’તિ મઞ્ઞિસ્સસિ, સયમેવ પાસાદસ્સ દ્વે ભૂમિયો ગબ્ભસહસ્સઞ્ચ ઓલોકેત્વા અત્થરણટ્ઠાનં જાનાહી’’તિ આહ. સા સતસહસ્સગ્ઘનકં વત્થં ગહેત્વા તત્થ તત્થ વિચરન્તી તતો અપ્પતરમૂલં વત્થં અદિસ્વા ‘‘નાહં ઇમસ્મિં પાસાદે પુઞ્ઞભાગં લભામી’’તિ દોમનસ્સપ્પત્તા એકસ્મિં ઠાને રોદન્તી અટ્ઠાસિ. અથ નં આનન્દત્થેરો દિસ્વા, ‘‘કસ્મા રોદસી’’તિ પુચ્છિ. સા તમત્થં આરોચેસિ. થેરો ‘‘મા ચિન્તયિ, અહં તે અત્થરણટ્ઠાનં આચિક્ખિસ્સામી’’તિ વત્વા, ‘‘સોપાનપાદમૂલે પાદધોવનટ્ઠાને ઇમં પાદપુઞ્છનકં કત્વા અત્થરાહિ, ભિક્ખૂ પાદે ધોવિત્વા પઠમં એત્થ પાદં પુઞ્છિત્વા ¶ અન્તો પવિસિસ્સન્તિ, એવં તે મહપ્ફલં ભવિસ્સતી’’તિ આહ. વિસાખાય કિરેતં અસલ્લક્ખિતટ્ઠાનં.

વિસાખા ચત્તારો માસે અન્તોવિહારે બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાનં અદાસિ, અવસાનદિવસે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચીવરસાટકે અદાસિ. સઙ્ઘનવકેન લદ્ધચીવરસાટકા સહસ્સગ્ઘનકા ¶ હોન્તિ. સબ્બેસં પત્તાનિ પૂરેત્વા ભેસજ્જં અદાસિ. દાનપરિચ્ચાગે નવ કોટિયો અગમંસુ. ઇતિ વિહારસ્સ ભૂમિગ્ગહણે નવ કોટિયો, વિહારસ્સ કારાપને નવ, વિહારમહે નવાતિ સબ્બાપિ સત્તવીસતિ કોટિયો સા બુદ્ધસાસને પરિચ્ચજિ. ઇત્થિભાવે ઠત્વા મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ ગેહે વસમાનાય એવરૂપો મહાપરિચ્ચાગો નામ અઞ્ઞિસ્સા નત્થિ. સા વિહારમહસ્સ નિટ્ઠિતદિવસે વડ્ઢમાનકચ્છાયાય પુત્તનત્તપનત્તપરિવુતા ‘‘યં યં મયા પુબ્બે પત્થિતં, સબ્બમેવ મત્થકં પત્ત’’ન્તિ પાસાદં અનુપરિયાયન્તી પઞ્ચહિ ગાથાહિ મધુરસદ્દેન ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘કદાહં પાસાદં રમ્મં, સુધામત્તિકલેપનં;

વિહારદાનં દસ્સામિ, સઙ્કપ્પો મય્હ પૂરિતો.

‘‘કદાહં ¶ મઞ્ચપીઠઞ્ચ, ભિસિબિમ્બોહનાનિ ચ;

સેનાસનભણ્ડં દસ્સામિ, સઙ્કપ્પો મય્હ પૂરિતો.

‘‘કદાહં ¶ સલાકભત્તં, સુચિં મંસૂપસેચનં;

ભોજનદાનં દસ્સામિ, સઙ્કપ્પો મય્હ પૂરિતો.

‘‘કદાહં કાસિકં વત્થં, ખોમકપ્પાસિકાનિ ચ;

ચીવરદાનં દસ્સામિ, સઙ્કપ્પો મય્હ પૂરિતો.

‘‘કદાહં સપ્પિનવનીતં, મધુતેલઞ્ચ ફાણિતં;

ભેસજ્જદાનં દસ્સામિ, સઙ્કપ્પો મય્હ પૂરિતો’’તિ.

ભિક્ખૂ તસ્સા સદ્દં સુત્વા સત્થુ આરોચયિંસુ – ‘‘ભન્તે, અમ્હેહિ એત્તકે અદ્ધાને વિસાખાય ગાયનં નામ ન દિટ્ઠપુબ્બં, સા અજ્જ પુત્તનત્તપનત્તપરિવુતા ગાયમાના પાસાદં અનુપરિયાયતિ, કિં નુ ખ્વસ્સા પિત્તં વા કુપિતં, ઉદાહુ ઉમ્મત્તિકા જાતા’’તિ? સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, મય્હં ધીતા ગાયતિ, અત્તનો પનસ્સા અજ્ઝાસયો પરિપુણ્ણો, સા ‘પત્થિતપત્થના મે મત્થકં પત્તા’તિ તુટ્ઠમાનસા ઉદાનં ઉદાનેન્તી વિચરતી’’તિ વત્વા ‘‘કદા પન, ભન્તે, તાય પત્થના પત્થિતા’’તિ? ‘‘સુણિસ્સથ, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘સુણિસ્સામ, ભન્તે’’તિ વુત્તે અતીતં આહરિ –

‘‘અતીતે ¶ , ભિક્ખવે, ઇતો કપ્પસતસહસ્સમત્થકે પદુમુત્તરો નામ બુદ્ધો લોકે નિબ્બત્તિ. તસ્સ વસ્સસતસહસ્સં આયુ અહોસિ, ખીણાસવાનં સતસહસ્સપરિવારો, નગરં હંસવતી નામ, પિતા સુનન્દો નામ રાજા, માતા સુજાતા નામ દેવી, તસ્સ અગ્ગઉપટ્ઠાયિકા એકા ઉપાસિકા અટ્ઠ વરે યાચિત્વા માતુટ્ઠાને ઠત્વા સત્થારં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ પટિજગ્ગન્તી સાયંપાતં ઉપટ્ઠાનં ગચ્છતિ. તસ્સા એકા સહાયિકા તાય સદ્ધિં વિહારં નિબદ્ધં ગચ્છતિ. સા તસ્સા સત્થારા સદ્ધિં વિસ્સાસેન કથનઞ્ચ વલ્લભભાવઞ્ચ દિસ્વા, ‘કિં નુ ખો કત્વા એવં બુદ્ધાનં વલ્લતા હોતી’તિ ચિન્તેત્વા સત્થારં પુચ્છિ – ‘ભન્તે, એસા ઇત્થી તુમ્હાકં કિં હોતી’’’તિ? ‘‘ઉપટ્ઠાયિકાનં ¶ અગ્ગા’’તિ. ‘‘ભન્તે, કિં કત્વા ઉપટ્ઠાયિકાનં અગ્ગા હોતી’’તિ? ‘‘કપ્પસતસહસ્સં પત્થનં પત્થેત્વા’’તિ. ‘‘ઇદાનિ પત્થેત્વા લદ્ધું સક્કા, ભન્તે’’તિ. ‘‘આમ, સક્કા’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, ભિક્ખુસતસહસ્સેન સદ્ધિં સત્તાહં મય્હં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ આહ. સત્થા અધિવાસેસિ. સા સત્તાહં દાનં દત્વા ઓસાનદિવસે ચીવરસાટકે દત્વા સત્થારં ¶ વન્દિત્વા પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા, ‘‘ભન્તે, નાહં ઇમસ્સ દાનસ્સ ફલેન દેવિસ્સરિયાદીનં અઞ્ઞતરં પત્થેમિ, તુમ્હાદિસસ્સ પનેકસ્સ બુદ્ધસ્સ સન્તિકે અટ્ઠ વરે લભિત્વા માતુટ્ઠાને ઠત્વા ચતૂહિ પચ્ચયેહિ પટિજગ્ગિતું સમત્થાનં અગ્ગા ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં પટ્ઠપેસિ. સત્થા ‘‘સમિજ્ઝિસ્સતિ નુ ખો ઇમિસ્સા પત્થના’’તિ અનાગતં આવજ્જેન્તો કપ્પસતસહસ્સં ઓલોકેત્વા ‘‘કપ્પસતસહસ્સપરિયોસાને ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તદા ત્વં વિસાખા નામ ઉપાસિકા હુત્વા તસ્સ સન્તિકે અટ્ઠ વરે લભિત્વા માતુટ્ઠાને ઠત્વા ચતૂહિ પચ્ચયેહિ પટિજગ્ગન્તીનં ઉપટ્ઠાયિકાનં અગ્ગા ભવિસ્સસી’’તિ આહ. તસ્સા સા સમ્પત્તિ સ્વેવ લદ્ધબ્બા વિય અહોસિ.

સા યાવતાયુકં પુઞ્ઞં કત્વા તતો ચુતા દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તી કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે કિકિસ્સ કાસિરઞ્ઞો સત્તન્નં ધીતાનં કનિટ્ઠા સઙ્ઘદાસી નામ હુત્વા પરકુલં અગન્ત્વા તાહિ જેટ્ઠભગિનીહિ સદ્ધિં દીઘરત્તં દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પાદમૂલેપિ ‘‘અનાગતે તુમ્હાદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ માતુટ્ઠાને ઠત્વા ચતુપચ્ચયદાયિકાનં અગ્ગા ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. સા તતો પટ્ઠાય પન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તી ઇમસ્મિં અત્તભાવે મેણ્ડકસેટ્ઠિપુત્તસ્સ ¶ ધનઞ્ચયસેટ્ઠિનો ધીતા હુત્વા નિબ્બત્તા. મય્હં સાસને બહૂનિ પુઞ્ઞાનિ અકાસિ. ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, ‘‘ન મય્હં ધીતા ગાયતિ, પત્થિતપત્થનાય પન નિપ્ફત્તિં દિસ્વા ઉદાનં ઉદાનેતી’’તિ વત્વા સત્થા ધમ્મં દેસેન્તો, ‘‘ભિક્ખવે, યથા નામ છેકો માલાકારો નાનાપુપ્ફાનં મહન્તં રાસિં કત્વા નાનપ્પકારે માલાગુણે કરોતિ, એવમેવ વિસાખાય નાનપ્પકારાનિ પુઞ્ઞાનિ કાતું ચિત્તં નમતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યથાપિ ¶ પુપ્ફરાસિમ્હા, કયિરા માલાગુણે બહૂ;

એવં જાતેન મચ્ચેન, કત્તબ્બં કુસલં બહુ’’ન્તિ.

તત્થ પુપ્ફરાસિમ્હાતિ નાનપ્પકારાનં પુપ્ફાનં રાસિમ્હા. કયિરાતિ કરેય્ય. માલાગુણે બહૂતિ એકતો વણ્ટિકમાલાદિભેદા નાનપ્પકારા માલાવિકતિયો. મચ્ચેનાતિ મરિતબ્બસભાવતાય ‘‘મચ્ચો’’તિ લદ્ધનામેન સત્તેન ચીવરદાનાદિભેદં બહું કુસલં કત્તબ્બં. તત્થ પુપ્ફરાસિગ્ગહણં બહુપુપ્ફદસ્સનત્થં. સચે હિ અપ્પાનિ પુપ્ફાનિ હોન્તિ, માલાકારો ચ છેકો ¶ નેવ બહૂ માલાગુણે કાતું સક્કોતિ, અછેકો પન અપ્પેસુ બહૂસુપિ પુપ્ફેસુ ન સક્કોતિયેવ. બહૂસુ પન પુપ્ફેસુ સતિ છેકો માલાકારો દક્ખો કુસલો બહૂ માલાગુણે કરોતિ, એવમેવ સચે એકચ્ચસ્સ સદ્ધા મન્દા હોતિ, ભોગા ચ બહૂ સંવિજ્જન્તિ, નેવ સક્કોતિ બહૂનિ કુસલાનિ કાતું, મન્દાય ચ ¶ પન સદ્ધાય મન્દેસુ ચ પન ભોગેસુ ન સક્કોતિ. ઉળારાય ચ પન સદ્ધાય મન્દેસુ ચ ભોગેસુ ન સક્કોતિયેવ. ઉળારાય ચ પન સદ્ધાય ઉળારેસુ ચ ભોગેસુ સતિ સક્કોતિ. તથારૂપા ચ વિસાખા ઉપાસિકા. તં સન્ધાયેતં વુત્તં – ‘‘યથાપિ…પે… કત્તબ્બં કુસલં બહુ’’ન્તિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના જાતાતિ.

ન પુપ્ફગન્ધો પટિવાતમેતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો આનન્દત્થેરસ્સ પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો કથેસિ.

થેરો કિર સાયન્હસમયે પટિસલ્લીનો ચિન્તેસિ – ‘‘ભગવતા મૂલગન્ધો, સારગન્ધો, પુપ્ફગન્ધોતિ તયો ઉત્તમગન્ધા વુત્તા, તેસં અનુવાતમેવ ગન્ધો ગચ્છતિ, નો પટિવાતં. અત્થિ નુ ખો તં ગન્ધજાતં, યસ્સ પટિવાતમ્પિ ગન્ધો ગચ્છતી’’તિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘કિં મય્હં અત્તના વિનિચ્છિતેન, સત્થારંયેવ પુચ્છિસ્સામી’’તિ. સો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ. તેન વુત્તં –

‘‘અથ ખો આયસ્મા આનન્દો સાયન્હસમયે પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ ¶ , ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ, એકમન્તં નિસિન્નો ખો આયસ્મા આનન્દો ભગવન્તં ¶ એતદવોચ –

‘‘તીણિમાનિ, ભન્તે, ગન્ધજાતાનિ, યેસં અનુવાતમેવ ગન્ધો ગચ્છતિ, નો પટિવાતં. કતમાનિ તીણિ? મૂલગન્ધો, સારગન્ધો, પુપ્ફગન્ધો ¶ , ઇમાનિ ખો, ભન્તે, તીણિ ગન્ધજાતાનિ. યેસં અનુવાતમેવ ગન્ધો ગચ્છતિ, નો પટિવાતં. અત્થિ નુ ખો, ભન્તે, કિઞ્ચિ ગન્ધજાતં યસ્સ અનુવાતમ્પિ ગન્ધો ગચ્છતિ, પટિવાતમ્પિ ગન્ધો ગચ્છતિ, અનુવાતપટિવાતમ્પિ ગન્ધો ગચ્છતી’’તિ? (અ. નિ. ૩.૮૦)

અથસ્સ ભગવા પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો –

‘‘અત્થાનન્દ, કિઞ્ચિ ગન્ધજાતં, યસ્સ અનુવાતમ્પિ ગન્ધો ગચ્છતિ, પટિવાતમ્પિ ગન્ધો ગચ્છતિ, અનુવાતપટિવાતમ્પિ ગન્ધો ગચ્છતી’’તિ. ‘‘કતમં પન તં, ભન્તે, ગન્ધજાતં’’? ‘‘યસ્સ અનુવાતમ્પિ ગન્ધો ગચ્છતિ, પટિવાતમ્પિ ગન્ધો ગચ્છતિ, અનુવાતપટિવાતમ્પિ ગન્ધો ગચ્છતી’’તિ?

‘‘ઇધાનન્દ, યસ્મિં ગામે વા નિગમે વા ઇત્થી વા પુરિસો વા બુદ્ધં સરણં ગતો હોતિ, ધમ્મં સરણં ગતો હોતિ, સઙ્ઘં સરણં ગતો હોતિ, પાણાતિપાતા પટિવિરતો હોતિ, અદિન્નાદાના પટિવિરતો હોતિ, કામેસુમિચ્છાચારા પટિવિરતો હોતિ, મુસાવાદા પટિવિરતો હોતિ, સુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાના પટિવિરતો હોતિ, સીલવા હોતિ કલ્યાણધમ્મો, વિગતમલમચ્છેરેન ચેતસા અગારં અજ્ઝાવસતિ મુત્તચાગો પયતપાણિ વોસ્સગ્ગરતો યાચયોગો દાનસંવિભાગરતો.

‘‘તસ્સ દિસાસુ સમણબ્રાહ્મણા વણ્ણં ભાસન્તિ, ‘અમુકસ્મિં નામ ગામે વા નિગમે વા ઇત્થી વા પુરિસો વા બુદ્ધં સરણં ગતો હોતિ, ધમ્મં સરણં ગતો હોતિ, સઙ્ઘં સરણં ગતો હોતિ…પે… દાનસંવિભાગરતો’’’તિ.

‘‘દેવતાપિસ્સ વણ્ણં ભાસન્તિ, ‘અમુકસ્મિં નામ ¶ ગામે વા નિગમે વા ઇત્થી વા પુરિસો વા બુદ્ધં સરણં ગતો હોતિ, ધમ્મં સરણં ગતો હોતિ, સઙ્ઘં સરણં ગતો હોતિ…પે… દાનસંવિભાગરતો’’’તિ. ‘‘ઇદં ખો તં, આનન્દ, ગન્ધજાતં, યસ્સ અનુવાતમ્પિ ¶ ગન્ધો ગચ્છતિ, પટિવાતમ્પિ ગન્ધો ગચ્છતિ ¶ , અનુવાતપટિવાતમ્પિ ગન્ધો ગચ્છતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૮૦) વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

સબ્બા દિસા સપ્પુરિસો પવાયતિ. (અ. નિ. ૩.૮૦);

‘‘ચન્દનં તગરં વાપિ, ઉપ્પલં અથ વસ્સિકી;

એતેસં ગન્ધજાતાનં, સીલગન્ધો અનુત્તરો’’તિ.

તત્થ ન પુપ્ફગન્ધોતિ તાવતિંસભવને પરિચ્છત્તકરુક્ખો આયામતો ચ વિત્થારતો ચ યોજનસતિકો, તસ્સ પુપ્ફાનં આભા પઞ્ઞાસ યોજનાનિ ગચ્છતિ, ગન્ધો યોજનસતં, સોપિ અનુવાતમેવ ગચ્છતિ, પટિવાતં પન અટ્ઠઙ્ગુલમત્તમ્પિ ગન્તું ન સક્કોતિ, એવરૂપોપિ ન પુપ્ફગન્ધો પટિવાતમેતિ. ચન્દનન્તિ ચન્દનગન્ધો. તગરમલ્લિકા વાતિ ઇમેસમ્પિ ગન્ધો એવ અધિપ્પેતો. સારગન્ધાનં અગ્ગસ્સ હિ લોહિતચન્દનસ્સાપિ તગરસ્સપિ મલ્લિકાયપિ અનુવાતમેવ વાયતિ, નો પટિવાતં. સતઞ્ચ ગન્ધોતિ સપ્પુરિસાનં પન બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનં સીલગન્ધો પટિવાતમેતિ. કિં કારણા? સબ્બા દિસા સપ્પુરિસો પવાયતિ યસ્મા પન સપ્પુરિસો સીલગન્ધેન સબ્બાપિ દિસા અજ્ઝોત્થરિત્વાવ ગચ્છતિ, તસ્મા ‘‘તસ્સ ગન્ધો ન પટિવાતમેતી’’તિ ન વત્તબ્બો ¶ . તેન વુત્તં ‘‘પટિવાતમેતી’’તિ. વસ્સિકીતિ જાતિસુમના. એતેસન્તિ ઇમેસં ચન્દનાદીનં ગન્ધજાતાનં ગન્ધતો સીલવન્તાનં સપ્પુરિસાનં સીલગન્ધોવ અનુત્તરો અસદિસો અપટિભાગોતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પત્તા. દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા જાતાતિ.

૧૦. મહાકસ્સપત્થેરપિણ્ડપાતદિન્નવત્થુ

અપ્પમત્તો ¶ ¶ અયં ગન્ધોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો મહાકસ્સપત્થેરસ્સ પિણ્ડપાતદાનં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ દિવસે થેરો સત્તાહચ્ચયેન નિરોધા વુટ્ઠાય ‘‘રાજગહે સપદાનં પિણ્ડાય ચરિસ્સામી’’તિ નિક્ખમિ. તસ્મિં પન સમયે સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો પરિચારિકા કકુટપાદિનિયો પઞ્ચસતા અચ્છરાયો ‘‘થેરસ્સ પિણ્ડપાતં દસ્સામા’’તિ ઉસ્સાહજાતા પઞ્ચ પિણ્ડપાતસતાનિ સજ્જેત્વા આદાય અન્તરામગ્ગે ઠત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમં પિણ્ડપાતં ગણ્હથ, સઙ્ગહં નો કરોથા’’તિ વદિંસુ. ‘‘ગચ્છથ તુમ્હે, અહં દુગ્ગતાનં સઙ્ગહં કરિસ્સામી’’તિ. ‘‘ભન્તે, મા નો નાસેથ, સઙ્ગહં નો કરોથા’’તિ. થેરો ઞત્વા પુન પટિક્ખિપિત્વા પુનપિ અપગન્તું અનિચ્છમાના ¶ યાચન્તિયો ‘‘અત્તનો પમાણં ન જાનાથ, અપગચ્છથા’’તિ અચ્છરં પહરિ. તા થેરસ્સ અચ્છરસદ્દં સુત્વા સન્થમ્ભિત્વા સમ્મુખા ઠાતું અસક્કોન્તિયો પલાયિત્વા દેવલોકમેવ ગન્ત્વા, સક્કેન ‘‘કહં ગતાત્થા’’તિ પુટ્ઠા, ‘‘‘સમાપત્તિતો વુટ્ઠિતસ્સ થેરસ્સ પિણ્ડપાતં દસ્સામા’તિ ગતામ્હા, દેવા’’તિ. ‘‘દિન્નો પન વા’’તિ? ‘‘ગણ્હિતું ન ઇચ્છતી’’તિ. ‘‘કિં કથેસી’’તિ? ‘‘‘દુગ્ગતાનં સઙ્ગહં કરિસ્સામી’તિ આહ, દેવા’’તિ. ‘‘તુમ્હે કેનાકારેન ગતા’’તિ. ‘‘ઇમિનાવ, દેવા’’તિ. સક્કો ‘‘તુમ્હાદિસિયો થેરસ્સ પિણ્ડપાતં કિં દસ્સન્તી’’તિ સયં દાતુકામો હુત્વા, જરાજિણ્ણો મહલ્લકો ખણ્ડદન્તો પલિતકેસો ઓતગ્ગસરીરો મહલ્લકતન્ત વાયો હુત્વા સુજમ્પિ દેવધીતરં તથારૂપમેવ મહલ્લિકં કત્વા એકં પેસકારવીથિં માપેત્વા તન્તં પસારેન્તો અચ્છિ.

થેરોપિ ‘‘દુગ્ગતાનં સઙ્ગહં કરિસ્સામી’’તિ નગરાભિમુખો ગચ્છન્તો બહિનગરે એવ તં વીથિં દિસ્વા ઓલોકેન્તો દ્વે જને અદ્દસ. તસ્મિં ખણે સક્કો તન્તં પસારેતિ, સુજા તસરં વટ્ટેતિ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે મહલ્લકકાલેપિ કમ્મં કરોન્તિયેવ ઇમસ્મિં નગરે ઇમેહિ દુગ્ગતતરા નત્થિ મઞ્ઞે, ઇમેહિ ¶ દિન્નં ઉળુઙ્કમત્તમ્પિ સાકમત્તમ્પિ ગહેત્વા ઇમેસં સઙ્ગહં કરિસ્સામી’’તિ. સો તેસં ગેહાભિમુખો અહોસિ. સક્કો તં આગચ્છન્તં દિસ્વા સુજં આહ – ‘‘ભદ્દે, મય્હં અય્યો ઇતો આગચ્છતિ, ત્વં અપસ્સન્તી વિય તુણ્હી હુત્વા નિસીદ, ખણેન થેરં વઞ્ચેત્વા પિણ્ડપાતં દસ્સામા’’તિ. થેરો આગન્ત્વા ગેહદ્વારે ¶ અટ્ઠાસિ. તેપિ અપસ્સન્તા વિય અત્તનો કમ્મમેવ કરોન્તા થોકં આગમિંસુ.

અથ ¶ સક્કો ‘‘ગેહદ્વારે એકો થેરો વિય ઠિતો, ઉપધારેહિ તાવા’’તિ આહ. ‘‘ગન્ત્વા ઉપધારેથ, સામી’’તિ. સો ગેહા નિક્ખમિત્વા થેરં પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા ઉભોહિ હત્થેહિ જણ્ણુકાનિ ઓલમ્બિત્વા નિત્થુનન્તો ઉટ્ઠાય ‘‘કતરો થેરો નુ ખો અય્યો’’તિ થોકં ઓસક્કિત્વા ‘‘અક્ખીનિ મે ધૂમાયન્તી’’તિ વત્વા નલાટે હત્થં ઠપેત્વા ઉદ્ધં ઓલોકેત્વા ‘‘અહો દુક્ખં, અય્યો નો મહાકસ્સપત્થેરો ચિરસ્સં મે કુટિદ્વારં આગતો, અત્થિ નુ ખો કિઞ્ચિ ગેહે’’તિ આહ. સુજા થોકં આકુલં વિય હુત્વા ‘‘અત્થિ, સામી’’તિ પટિવચનં અદાસિ. સક્કો, ‘‘ભન્તે, લૂખં વા પણીતં વાતિ અચિન્તેત્વા સઙ્ગહં નો કરોથા’’તિ પત્તં ગણ્હિ. થેરો ‘‘એતેહિ દિન્નં સાકં વા હોતુ કુણ્ડકમુટ્ઠિ વા, સઙ્ગહં ¶ નેસં કરિસ્સામી’’તિ પત્તં અદાસિ. સો અન્તોઘરં પવિસિત્વા ઘટિઓદનં નામ ઘટિયા ઉદ્ધરિત્વા પત્તં પૂરેત્વા થેરસ્સ હત્થે ઠપેસિ. સો અહોસિ પિણ્ડપાતો અનેકસૂપબ્યઞ્જનો, સકલં રાજગહનગરં ગન્ધેન અજ્ઝોત્થરિ.

તદા થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં પુરિસો અપ્પેસક્ખો, પિણ્ડપાતો મહેસક્ખો, સક્કસ્સ ભોજનસદિસો, કો નુ ખો એસો’’તિ. અથ નં ‘‘સક્કો’’તિ ઞત્વા આહ – ‘‘ભારિયં તે કમ્મં કતં દુગ્ગતાનં સમ્પત્તિં વિલુમ્પન્તેન, અજ્જ મય્હં દાનં દત્વા કોચિદેવ દુગ્ગતો સેનાપતિટ્ઠાનં વા સેટ્ઠિટ્ઠાનં વા લભેય્યા’’તિ. ‘‘મયા દુગ્ગતતરો નત્થિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં કારણા ત્વં દુગ્ગતો દેવલોકે રજ્જસિરિં અનુભવન્તો’’તિ? ‘‘ભન્તે, એવં નામેતં, મયા પન અનુપ્પન્ને બુદ્ધે કલ્યાણકમ્મં કતં, બુદ્ધુપ્પાદે વત્તમાને કલ્યાણકમ્મં કત્વા ચૂળરથદેવપુત્તો મહારથદેવપુત્તો અનેકવણ્ણદેવપુત્તોતિ ઇમે તયો સમાનદેવપુત્તા મમ આસન્નટ્ઠાને નિબ્બત્તા, મયા તેજવન્તતરા. અહઞ્હિ તેસુ દેવપુત્તેસુ ‘નક્ખત્તં કીળિસ્સામા’તિ પરિચારિકાયો ગહેત્વા ¶ અન્તરવીથિં ઓતિણ્ણેસુ પલાયિત્વા ગેહં પવિસામિ. તેસઞ્હિ સરીરતો તેજો મમ સરીરં ઓત્થરતિ, મમ સરીરતો તેજો તેસં સરીરં ન ઓત્થરતિ, ‘કો મયા દુગ્ગતતરો, ભન્તે’તિ. ‘એવં સન્તેપિ ઇતો પટ્ઠાય ¶ મય્હં મા એવં વઞ્ચેત્વા દાનમદાસી’’’તિ. ‘‘વઞ્ચેત્વા તુમ્હાકં દાને દિન્ને મય્હં કુસલં અત્થિ, ન અત્થી’’તિ? ‘‘અત્થાવુસો’’તિ. ‘‘એવં સન્તે કુસલકમ્મકરણં નામ મય્હં ભારો, ભન્તે’’તિ. સો એવં વત્વા થેરં વન્દિત્વા સુજં ગહેત્વા થેરં પદક્ખિણં કત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા ‘‘અહો દાનં પરમદાનં કસ્સપે સુપ્પતિટ્ઠિત’’ન્તિ ઉદાનં ઉદાનેસિ. તેન વુત્તં –

‘‘એકં સમયં ભગવા રાજગહે વિહરતિ વેળુવને કલન્દકનિવાપે. તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા મહાકસ્સપો પિપ્પલિગુહાયં વિહરતિ, સત્તાહં એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્નો ¶ હોતિ અઞ્ઞતરં સમાધિં સમાપજ્જિત્વા. અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો તસ્સ સત્તાહસ્સ અચ્ચયેન તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠાસિ. અથ ખો આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠિતસ્સ એતદહોસિ – ‘‘યંનૂનાહં રાજગહં પિણ્ડાય પવિસેય્ય’’ન્તિ.

‘‘તેન ખો પન સમયેન પઞ્ચમત્તાનિ દેવતાસતાનિ ઉસ્સુક્કં આપન્નાનિ હોન્તિ આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ પિણ્ડપાતપટિલાભાય. અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો તાનિ પઞ્ચમત્તાનિ દેવતાસતાનિ ¶ પટિક્ખિપિત્વા પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય રાજગહં પિણ્ડાય પાવિસિ.

‘‘તેન ખો પન સમયેન સક્કો દેવાનમિન્દો આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ પિણ્ડપાતં દાતુકામો હોતિ. પેસકારવણ્ણં અભિનિમ્મિનિત્વા તન્તં વિનાતિ, સુજા અસુરકઞ્ઞા તસરં પૂરેતિ. અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો રાજગહે સપદાનં પિણ્ડાય ચરમાનો યેન સક્કસ્સ દેવાનમિન્દસ્સ નિવેસનં તેનુપસઙ્કમિ, અદ્દસા ખો સક્કો દેવાનમિન્દો આયસ્મન્તં મહાકસ્સપં દૂરતોવ આગચ્છન્તં, દિસ્વા ઘરા નિક્ખમિત્વા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા હત્થતો પત્તં ગહેત્વા ઘરં પવિસિત્વા ઘટિયા ઓદનં ઉદ્ધરિત્વા પત્તં પૂરેત્વા આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ અદાસિ. સો અહોસિ પિણ્ડપાતો અનેકસૂપો અનેકબ્યઞ્જનો અનેકરસબ્યઞ્જનો. અથ ખો આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ એતદહોસિ – ‘કો નુ ખો અયં સત્તો, યસ્સાયં એવરૂપો ઇદ્ધાનુભાવો’તિ. અથ ખો આયસ્મતો ¶ મહાકસ્સપસ્સ એતદહોસિ – ‘સક્કો ખો અયં દેવાનમિન્દો’તિ વિદિત્વા સક્કં દેવાનમિન્દં એતદવોચ – ‘કતં ખો ¶ તે ઇદં, કોસિય, મા પુનપિ એવરૂપમકાસી’’’તિ. ‘‘અમ્હાકમ્પિ, ભન્તે કસ્સપ, પુઞ્ઞેન અત્થો, અમ્હાકમ્પિ પુઞ્ઞેન કરણીય’’ન્તિ.

‘‘અથ ખો સક્કો દેવાનમિન્દો આયસ્મન્તં મહાકસ્સપં અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા આકાસે અન્તલિક્ખે તિક્ખત્તું ઉદાનં ઉદાનેસિ – ‘અહો દાનં પરમદાનં કસ્સપે સુપ્પતિટ્ઠિતં, અહો દાનં પરમદાનં કસ્સપે સુપ્પતિટ્ઠિતં, અહો દાનં પરમદાનં કસ્સપે સુપ્પતિટ્ઠિત’’’ન્તિ (ઉદા. ૨૭).

અથ ખો ભગવા વિહારે ઠિતો એવ તસ્સ તં સદ્દં સુત્વા ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા – ‘‘પસ્સથ ¶ , ભિક્ખવે, સક્કં દેવાનમિન્દં ઉદાનં ઉદાનેત્વા આકાસેન ગચ્છન્ત’’ન્તિ આહ. ‘‘કિં પન તેન કતં, ભન્તે’’તિ? ‘‘વઞ્ચેત્વા તેન મય્હં પુત્તસ્સ કસ્સપસ્સ પિણ્ડપાતો દિન્નો, તં દત્વા તુટ્ઠમાનસો ઉદાનં ઉદાનેન્તો ગચ્છતી’’તિ. ‘‘થેરસ્સ પિણ્ડપાતં દાતું વટ્ટતી’’તિ કથં, ભન્તે, તેન ઞાતન્તિ. ‘‘ભિક્ખવે, મમ પુત્તેન સદિસં નામ પિણ્ડપાતિકં દેવાપિ મનુસ્સાપિ પિહયન્તીતિ વત્વા સયમ્પિ ઉદાનં ઉદાને’’સિ. સુત્તે પન એત્થકમેવ આગતં –

‘‘અસ્સોસિ ખો ભગવા દિબ્બાય સોતધાતુયા વિસુદ્ધાય અતિક્કન્તમાનુસિકાય સક્કસ્સ દેવાનમિન્દસ્સ વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા આકાસે અન્તલિક્ખે તિક્ખત્તું ઉદાનં ઉદાનેન્તસ્સ ‘‘અહો દાનં પરમદાનં કસ્સપે સુપ્પતિટ્ઠિતં, અહો દાનં પરમદાનં કસ્સપે સુપ્પતિટ્ઠિતં, અહો દાનં પરમદાનં કસ્સપે સુપ્પતિટ્ઠિત’’ન્તિ (ઉદા. ૨૭).

અથ ¶ ખો ભગવા એતમત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

ઉપસન્તસ્સ સદા સતીમતો’’તિ. (ઉદા. ૨૭);

ઇમઞ્ચ પન ઉદાનં ઉદાનેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, સક્કો દેવાનમિન્દો મમ પુત્તસ્સ સીલગન્ધેન આગન્ત્વા પિણ્ડપાતં અદાસી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અપ્પમત્તો અયં ગન્ધો, ય્વાયં તગરચન્દનં;

યો ચ સીલવતં ગન્ધો, વાતિ દેવેસુ ઉત્તમો’’તિ.

તત્થ અપ્પમત્તોતિ પરિત્તપ્પમાણો. યો ચ સીલવતન્તિ યો પન સીલવન્તાનં સીલગન્ધો, સો તગરં વિય લોહિતચન્દનં વિય ચ પરિત્તકો ન હોતિ, અતિવિય ઉળારો વિપ્ફારિતો. તેનેવ કારણેન વાતિ દેવેસુ ઉત્તમોતિ પવરો સેટ્ઠો હુત્વા દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સબ્બત્થમેવ વાયતિ, ઓત્થરન્તો ગચ્છતીતિ.

દેસનાવસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પત્તા. દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા જાતાતિ.

મહાકસ્સપત્થેરપિણ્ડપાતદિન્નવત્થુ દસમં.

૧૧. ગોધિકત્થેરપરિનિબ્બાનવત્થુ

તેસં ¶ સમ્પન્નસીલાનન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા રાજગહં ઉપનિસ્સાય વેળુવને વિહરન્તો ગોધિકત્થેરસ્સ પરિનિબ્બાનં આરબ્ભ કથેસિ.

સો હિ આયસ્મા ઇસિગિલિપસ્સે કાળસિલાયં વિહરન્તો અપ્પમત્તો આતાપી પહિતત્તો સામાયિકં ચેતોવિમુત્તિં ફુસિત્વા એકસ્સ અનુસ્સાયિકસ્સ રોગસ્સ વસેન તતો પરિહાયિ. સો દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ છક્ખત્તું ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા પરિહીનો, સત્તમે વારે ઉપ્પાદેત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અહં છક્ખત્તું ઝાના પરિહીનો, પરિહીનજ્ઝાનસ્સ ખો ¶ પન અનિયતા ગતિ, ઇદાનેવ સત્થં આહરિસ્સામી’’તિ કેસોરોપનસત્થકં ગહેત્વા ગલનાળિં છિન્દિતું પઞ્ચકે નિપજ્જિ. મારો તસ્સ ચિત્તં ઞત્વા ‘‘અયં ભિક્ખુ સત્થં આહરિતુકામો, સત્થં આહરન્તા ખો પન જીવિતે નિરપેક્ખા હોન્તિ, તે વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તમ્પિ પાપુણન્તિ, સચાહં એતં વારેસ્સામિ, ન મે વચનં કરિસ્સતિ, સત્થારં વારાપેસ્સામી’’તિ અઞ્ઞાતકવેસેન સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહ –

‘‘મહાવીર ¶ મહાપઞ્ઞ, ઇદ્ધિયા યસસા જલં;

સબ્બવેરભયાતીત, પાદે વન્દામિ ચક્ખુમ.

‘‘સાવકો તે મહાવીર, મરણં મરણાભિભૂ;

આકઙ્ખતિ ચેતયતિ, તં નિસેધ જુતિન્ધર.

‘‘કથઞ્હિ ભગવા તુય્હં, સાવકો સાસને રતો;

અપ્પત્તમાનસો સેક્ખો, કાલં કયિરા જને સુતા’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૫૯);

તસ્મિં ¶ ખણે થેરેન સત્થં આહરિતં હોતિ. સત્થા ‘‘મારો અય’’ન્તિ વિદિત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘એવઞ્હિ ધીરા કુબ્બન્તિ, નાવકઙ્ખન્તિ જીવિતં;

સમૂલં તણ્હમબ્બુય્હ, ગોધિકો પરિનિબ્બુતો’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૫૯);

અથ ખો ભગવા સમ્બહુલેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં થેરસ્સ સત્થં આહરિત્વા નિપન્નટ્ઠાનં અગમાસિ. તસ્મિં ખણે મારો પાપિમા ‘‘કત્થ નુ ખો ઇમસ્સ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણં પતિટ્ઠિત’’ન્તિ ધૂમરાસિ વિય તિમિરપુઞ્જો વિય ચ હુત્વા સબ્બદિસાસુ થેરસ્સ વિઞ્ઞાણં સમન્વેસતિ. ભગવા તં ધૂમતિમિરભાવં ભિક્ખૂનં દસ્સેત્વા ‘‘એસો ખો, ભિક્ખવે, મારો પાપિમા ગોધિકસ્સ કુલપુત્તસ્સ વિઞ્ઞાણં સમન્વેસતિ ‘કત્થ ગોધિકસ્સ કુલપુત્તસ્સ વિઞ્ઞાણં પતિટ્ઠિત’ન્તિ. અપતિટ્ઠિતેન ચ, ભિક્ખવે, વિઞ્ઞાણેન ગોધિકો કુલપુત્તો પરિનિબ્બુતો’’તિ આહ. મારોપિ તસ્સ વિઞ્ઞાણટ્ઠાનં દટ્ઠું અસક્કોન્તો કુમારકવણ્ણો હુત્વા ¶ બેલુવપણ્ડુવીણં આદાય સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ –

‘‘ઉદ્ધં ¶ અધો ચ તિરિયં, દિસા અનુદિસા સ્વહં;

અન્વેસં નાધિગચ્છામિ, ગોધિકો સો કુહિં ગતો’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૫૯);

‘‘યો ધીરો ધિતિસમ્પન્નો, ઝાયી ઝાનરતો સદા;

અહોરત્તં અનુયુઞ્જં, જીવિતં અનિકામયં.

‘‘જેત્વાન મચ્ચુનો સેનં, અનાગન્ત્વા પુનબ્ભવં;

સમૂલં તણ્હમબ્બુય્હ, ગોધિકો પરિનિબ્બુતો’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૫૯);

એવં વુત્તે મારો પાપિમા ભગવન્તં ગાથાય અજ્ઝભાસિ –

‘‘તસ્સ ¶ સોકપરેતસ્સ, વીણા કચ્છા અભસ્સથ;

તતો સો દુમ્મનો યક્ખો, તત્થેવન્તરધાયથા’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૫૯);

સત્થાપિ ‘‘કિં તે, પાપિમ, ગોધિકસ્સ કુલપુત્તસ્સ નિબ્બત્તટ્ઠાનેન? તસ્સ હિ નિબ્બત્તટ્ઠાનં તુમ્હાદિસાનં સતમ્પિ સહસ્સમ્પિ દટ્ઠું ન સક્કોતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘તેસં સમ્પન્નસીલાનં, અપ્પમાદવિહારિનં;

સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તાનં, મારો મગ્ગં ન વિન્દતી’’તિ.

તત્થ ¶ તેસન્તિ યથા અપ્પતિટ્ઠિતેન વિઞ્ઞાણેન ગોધિકો કુલપુત્તો પરિનિબ્બુતો, યે ચ એવં પરિનિબ્બાયન્તિ, તેસં સમ્પન્નસીલાનન્તિ પરિપુણ્ણસીલાનં. અપ્પમાદવિહારિનન્તિ સતિઅવિપ્પવાસસઙ્ખાતેન અપ્પમાદેન વિહરન્તાનં. સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તાનન્તિ હેતુના ઞાયેન કારણેન જાનિત્વા ‘‘તદઙ્ગવિમુત્તિયા, વિક્ખમ્ભનવિમુત્તિયા, સમુચ્છેદવિમુત્તિયા, પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિયા, નિસ્સરણવિમુત્તિયા’’તિ ઇમાહિ પઞ્ચહિ વિમુત્તીહિ વિમુત્તાનં. મારો મગ્ગં ન વિન્દતીતિ એવરૂપાનં મહાખીણાસવાનં સબ્બથામેન મગ્ગન્તોપિ મારો ગતમગ્ગં ન વિન્દતિ ન લભતિ ન પસ્સતીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પત્તા. દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા જાતાતિ.

ગોધિકત્થેરપરિનિબ્બાનવત્થુ એકાદસમં.

યથા ¶ સઙ્કારટ્ઠાનસ્મિન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ગરહદિન્નં નામ નિગણ્ઠસાવકં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયઞ્હિ સિરિગુત્તો ચ ગરહદિન્નો ચાતિ દ્વે સહાયકા અહેસું. તેસુ સિરિગુત્તો ઉપાસકો બુદ્ધસાવકો, ગરહદિન્નો નિગણ્ઠસાવકો ¶ . તં નિગણ્ઠા અભિક્ખણં એવં વદન્તિ – ‘‘તવ સહાયકં સિરિગુત્તં ‘કિં ત્વં સમણં ગોતમં ઉપસઙ્કમસિ, તસ્સ સન્તિકે કિં લભિસ્સસી’તિ ¶ વત્વા યથા અમ્હે ઉપસઙ્કમિત્વા અમ્હાકઞ્ચ દેય્યધમ્મં દસ્સતિ, કિં એવં ઓવદિતું ન વટ્ટતી’’તિ. ગરહદિન્નો તેસં વચનં સુત્વા અભિક્ખણં ગન્ત્વા ઠિતનિસિન્નટ્ઠાનાદીસુ સિરિગુત્તં એવં ઓવદતિ – ‘‘સમ્મ, કિં તે સમણેન ગોતમેન, તં ઉપસઙ્કમિત્વા કિં લભિસ્સસિ, કિં તે મમ, અય્યે, ઉપસઙ્કમિત્વા તેસં દાનં દાતું ન વટ્ટતી’’તિ? સિરિગુત્તો તસ્સ કથં સુત્વાપિ બહૂ દિવસે તુણ્હી હુત્વા નિબ્બિજ્જિત્વા એકદિવસં, ‘‘સમ્મ, ત્વં અભિક્ખણં આગન્ત્વા મં ઠિતટ્ઠાનાદીસુ એવં વદેસિ, ‘સમણં ગોતમં ઉપસઙ્કમિત્વા કિં લભિસ્સસિ, મમ, અય્યે, ઉપસઙ્કમિત્વા તેસં દાનં દેહી’તિ, કથેહિ તાવ મે, તવ, અય્યા, કિં જાનન્તી’’તિ? ‘‘‘અહો, સામિ, મા એવં વદ, મમ અય્યાનં અઞ્ઞાતં નામ નત્થિ, સબ્બં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં સબ્બં કાયવચીમનોકમ્મં ઇદં ભવિસ્સતિ, ઇદં ન ભવિસ્સતી’તિ સબ્બં ભબ્બાભબ્બં જાનન્તી’’તિ? ‘‘એવં વદેસી’’તિ. ‘‘આમ, વદેમી’’તિ. ‘‘યદિ એવં, અતિભારિયં તે કતં, એત્તકં કાલં મય્હં એતમત્થં અનાચિક્ખન્તેન, અજ્જ મયા ¶ અય્યાનં ઞાણાનુભાવો ઞાતો, ગચ્છ, સમ્મ, અય્યે, મમ વચનેન નિમન્તેહી’’તિ. સો નિગણ્ઠાનં સન્તિકં ગન્ત્વા તે વન્દિત્વા ‘‘મય્હં સહાયકો સિરિગુત્તો સ્વાતનાય તુમ્હે નિમન્તેતી’’તિ આહ. ‘‘સિરિગુત્તેન સામં ત્વં વુત્તો’’તિ? ‘‘આમ, અય્યા’’તિ. તે હટ્ઠતુટ્ઠા હુત્વા ‘‘નિપ્ફન્નં નો કિચ્ચં, સિરિગુત્તસ્સ અમ્હેસુ પસન્નકાલતો પટ્ઠાય કા નામ સમ્પત્તિ અમ્હાકં ન ભવિસ્સતી’’તિ વદિંસુ.

સિરિગુત્તસ્સાપિ મહન્તં નિવેસનં. સો તસ્મિં દ્વિન્નં ગેહાનં અન્તરે ઉભતો દીઘં આવાટં ખણાપેત્વા ગૂથકલલસ્સ પૂરાપેસિ. બહિઆવાટે દ્વીસુ પરિયન્તેસુ ખાણુકે કોટ્ટાપેત્વા તેસુ રજ્જુયો બન્ધાપેત્વા આસનાનં પુરિમપાદે આવાટસ્સ પુરિમપસ્સે ઠપાપેત્વા પચ્છિમપાદે રજ્જુકેસુ ઠપાપેસિ. ‘‘એવં નિસિન્નકાલે એવં અવંસિરા પતિસ્સન્તી’’તિ ¶ મઞ્ઞમાનો યથા આવાટો ન પઞ્ઞાયતિ, એવં આસનાનં ઉપરિ પચ્ચત્થરણાનિ દાપેસિ. મહન્તા મહન્તા ચાટિયો ઠપાપેત્વા કદલિપણ્ણેહિ ચ સેતપિલોતિકાહિ ચ મુખાનિ બન્ધાપેત્વા તા તુચ્છા એવ ગેહસ્સ પચ્છિમભાગે બહિ યાગુભત્તસિત્થસપ્પિતેલમધુફાણિતપૂવચુણ્ણમક્ખિતા કત્વા ઠપાપેસિ. ગરહદિન્નો પાતોવ તસ્સ ઘરં વેગેન ગન્ત્વા, ‘‘અય્યાનં સક્કારો સજ્જિતો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, સમ્મ, સજ્જિતો’’તિ. ‘‘કહં પન એસો’’તિ. ‘‘એતાસુ એત્તિકાસુ ચાટીસુ યાગુ, એત્તિકાસુ ભત્તં, એત્તિકાસુ સપ્પિફાણિતપૂવાદીનિ ¶ પૂરિતાનિ, આસનાનિ પઞ્ઞત્તાની’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા ગતો તસ્સ ગતકાલે પઞ્ચસતા નિગણ્ઠા આગમિંસુ. સિરિગુત્તો ગેહા નિક્ખમિત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન નિગણ્ઠે વન્દિત્વા તેસં પુરતો અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ઠિતો એવં ચિન્તેસિ – ‘‘તુમ્હે કિર અતીતાદિભેદં સબ્બં જાનાથ, એવં તુમ્હાકં ઉપટ્ઠાકેન મય્હં ¶ કથિતં. સચે સબ્બં તુમ્હે જાનાથ, મય્હં ગેહં મા પવિસિત્થ. મમ ગેહં પવિટ્ઠાનઞ્હિ વો નેવ યાગુ અત્થિ, ન ભત્તાદીનિ. સચે અજાનિત્વા પવિસિસ્સથ, ગૂથઆવાટે વો પાતેત્વા પોથેસ્સામી’’તિ એવં ચિન્તેત્વા પુરિસાનં સઞ્ઞં અદાસિ. એવં તેસં નિસીદનભાવં ઞત્વા પચ્છિમપસ્સે ઠત્વા આસનાનં ઉપરિ પચ્ચત્થરણાનિ અપનેય્યાથ, મા તાનિ અસુચિના મક્ખયિંસૂતિ.

અથ નિગણ્ઠે ‘‘ઇતો એથ, ભન્તે’’તિ આહ. નિગણ્ઠા પવિસિત્વા પઞ્ઞત્તાસનેસુ નિસીદિતું આરભિંસુ. અથ ને મનુસ્સા વદિંસુ – ‘‘આગમેથ, ભન્તે, મા તાવ નિસીદથા’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘અમ્હાકં ગેહં પવિટ્ઠાનં અય્યાનં વત્તં ઞત્વા નિસીદિતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘કિં કાતું વટ્ટતિ, આવુસો’’તિ? ‘‘અત્તનો અત્તનો પત્તાસનમૂલેસુ ઠત્વા સબ્બેપિ એકપ્પહારેનેવ નિસીદિતું વટ્ટતી’’તિ. ઇદં કિરસ્સ અધિપ્પાયો – ‘‘એકસ્મિં આવાટે પતિતે ‘મા, આવુસો, અવસેસા આસને નિસીદન્તૂ’તિ ¶ વત્તું મા લભતૂ’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા ‘‘ઇમેહિ કથિતકથં અમ્હેહિ કાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તયિંસુ. અથ સબ્બે અત્તનો અત્તનો પત્તાસનમૂલે પટિપાટિયા અટ્ઠંસુ. અથ ને, ‘‘ભન્તે, ખિપ્પં એકપ્પહારેનેવ નિસીદથા’’તિ વત્વા તેસં નિસિન્નભાવં ઞત્વા આસનાનં ઉપરિ પચ્ચત્થરણાનિ નીહરિંસુ. નિગણ્ઠા એકપ્પહારેનેવ નિસિન્ના, રજ્જૂનં ઉપરિ ઠપિતા આસનપાદા ભટ્ઠા, નિગણ્ઠા અવંસિરા આવાટે પતિંસુ. સિરિગુત્તો તેસુ પતિતેસુ દ્વારં પિદહિત્વા ¶ તે ઉત્તિણ્ણુત્તિણ્ણે ‘‘અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં કસ્મા ન જાનાથા’’તિ દણ્ડેહિ પાથેત્વા ‘‘એત્તકં એતેસં વટ્ટિસ્સતી’’તિ દ્વારં વિવરાપેસિ. તે નિક્ખમિત્વા પલાયિતું આરભિંસુ. ગમનમગ્ગે પન તેસં સુધાપરિકમ્મકતં ભૂમિં પિચ્છિલં કારાપેસિ. તે તત્થ અસણ્ઠહિત્વા પતિતે પતિતે પુન પોથાપેત્વા ‘‘અલં એત્તકં તુમ્હાક’’ન્તિ ઉય્યોજેસિ. તે ‘‘નાસિતમ્હા તયા, નાસિતમ્હા તયા’’તિ કન્દન્તા ઉપટ્ઠાકસ્સ ગેહદ્વારં અગમંસુ.

ગરહદિન્નો તં વિપ્પકારં દિસ્વા કુદ્ધો ‘‘નાસિતમ્હિ સિરિગુત્તેન, હત્થં પસારેત્વા વન્દન્તાનં સદેવકે લોકે યથારુચિયા દાતું સમત્થે નામ પુઞ્ઞક્ખેત્તભૂતે મમ, અય્યે ¶ , પોથાપેત્વા બ્યસનં પાપેસી’’તિ રાજકુલં ગન્ત્વા તસ્સ કહાપણસહસ્સં દણ્ડં કારેસિ. અથસ્સ રાજા સાસનં પેસેસિ. સો ગન્ત્વા રાજાનં વન્દિત્વા, ‘‘દેવ, ઉપપરિક્ખિત્વા દણ્ડં ગણ્હથ, મા અનુપપરિક્ખિત્વા’’તિ આહ. ‘‘ઉપપરિક્ખિત્વા ગણ્હિસ્સામી’’તિ. ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ. ‘‘તેન હિ ગણ્હાહી’’તિ. દેવ, મય્હં સહાયકો નિગણ્ઠસાવકો મં ઉપસઙ્કમિત્વા ઠિતનિસિન્નટ્ઠાનાદીસુ અભિણ્હં એવં વદેસિ – ‘‘સમ્મ, કિં તે સમણેન ગોતમેન, તં ઉપસઙ્કમિત્વા કિં લભિસ્સસી’’તિ ઇદં ¶ આદિં કત્વા સિરિગુત્તો સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેત્વા ‘‘દેવ, સચે ઇમસ્મિં કારણે દણ્ડં ગહેતું યુત્તં, ગણ્હથા’’તિ. રાજા ગરહદિન્નં ઓલોકેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર તે એવં વુત્ત’’ન્તિ આહ. ‘‘સચ્ચં, દેવા’’તિ. ત્વં એત્તકમ્પિ અજાનન્તે સત્થારોતિ ગહેત્વા વિચરન્તો ‘‘સબ્બં જાનન્તી’’તિ કિં કારણા તથાગતસાવકસ્સ કથેસિ. ‘‘તયા આરોપિતદણ્ડો તુય્હમેવ હોતૂ’’તિ એવં સ્વેવ દણ્ડં પાપિતો, તસ્સેવ કુલૂપકા પોથેત્વા નીહટા.

સો તં કુજ્ઝિત્વા તતો પટ્ઠાય અડ્ઢમાસમત્તમ્પિ સિરિગુત્તેન સદ્ધિં અકથેત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘એવં વિચરિતું મય્હં અયુત્તં, એતસ્સ કુલૂપકાનમ્પિ મયા બ્યસનં કાતું વટ્ટતી’’તિ સિરિગુત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘સહાય સિરિગુત્તા’’તિ. ‘‘કિં, સમ્મા’’તિ? ‘‘ઞાતિસુહજ્જાનં ¶ નામ કલહોપિ હોતિ વિવાદોપિ, કિં ત્વં કિઞ્ચિ ન કથેસિ, કસ્મા એવં કરોસી’’તિ? ‘‘સમ્મ, તવ મયા સદ્ધિં અકથનતો ન કથેમી’’તિ. ‘‘યં, સમ્મ, કતં, કતમેવ તં ન મયં મેત્તિં ભિન્દિસ્સામા’’તિ. તતો પટ્ઠાય ઉભોપિ એકટ્ઠાને તિટ્ઠન્તિ નિસીદન્તિ ¶ . અથેકદિવસં સિરિગુત્તો ગરહદિન્નં આહ – ‘‘કિં તે નિગણ્ઠેહિ, તે ઉપસઙ્કમિત્વા કિં લભિસ્સસિ, મમ સત્થારં ઉપસઙ્કમિતું વા અય્યાનં દાનં દાતું વા કિં તે ન વટ્ટતી’’તિ? સોપિ એતમેવ પચ્ચાસીસતિ, તેનસ્સ કણ્ડુવનટ્ઠાને નખેન વિલેખિતં વિય અહોસિ. સો, ‘‘સિરિગુત્ત, તવ સત્થા કિં જાનાતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અમ્ભો, મા એવં વદ, સત્થુ મે અજાનિતબ્બં નામ નત્થિ, અતીતાદિભેદં સબ્બં જાનાતિ, સોળસહાકારેહિ સત્તાનં ચિત્તં પરિચ્છિન્દતી’’તિ. ‘‘અહં એવં ન જાનામિ, કસ્મા મય્હં એત્તકં કાલં ન કથેસિ, તેન હિ ત્વં ગચ્છ, તવ સત્થારં સ્વાતનાય નિમન્તેહિ, ભોજેસ્સામિ, પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં મમ ભિક્ખં ગણ્હિતું વદેહી’’તિ.

સિરિગુત્તો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એવમાહ – ‘‘ભન્તે, મમ સહાયકો ગરહદિન્નો તુમ્હે નિમન્તાપેતિ, પઞ્ચહિ કિર ભિક્ખુસતેહિ ¶ સદ્ધિં સ્વે તસ્સ ભિક્ખં ગણ્હથ, પુરિમદિવસે ખો પન તસ્સ કુલૂપકાનં મયા ઇદં નામ કતં, મયા કતસ્સ પટિકરણમ્પિ ન જાનામિ, તુમ્હાકં સુદ્ધચિત્તેન ભિક્ખં દાતુકામતમ્પિ ન જાનામિ, આવજ્જેત્વા યુત્તં ચે, અધિવાસેથ. નો ચે, મા અધિવાસયિત્થા’’તિ. સત્થા ‘‘કિં નુ ખો સો અમ્હાકં કાતુ કામો’’તિ આવજ્જેત્વા અદ્દસ ‘‘દ્વિન્નં ગેહાનં અન્તરે મહન્તં આવાટં ખણાપેત્વા અસીતિસકટમત્તાનિ ખદિરદારૂનિ આહરાપેત્વા પૂરાપેત્વા અગ્ગિં દત્વા અમ્હે અઙ્ગારઆવાટે પાતેત્વા નિગ્ગણ્હિતુકામો’’તિ. પુન આવજ્જેસિ – ‘‘કિં નુ ખો તત્થ ગતપચ્ચયા અત્થો અત્થિ, નત્થી’’તિ. તતો ઇદં અદ્દસ – ‘‘અહં અઙ્ગારઆવાટે પાદં પસારેસ્સામિ, તં પટિચ્છાદેત્વા ¶ ઠપિતકિલઞ્જં અન્તરધાયિસ્સતિ, અઙ્ગારકાસું ભિન્દિત્વા ચક્કમત્તં મહાપદુમં ઉટ્ઠહિસ્સતિ, અથાહં પદુમકણ્ણિકા અક્કમન્તો આસને નિસીદિસ્સામિ, પઞ્ચસતા ભિક્ખૂપિ તથેવ ગન્ત્વા નિસીદિસ્સન્તિ, મહાજનો સન્નિપતિસ્સતિ, અહં તસ્મિં સમાગમે દ્વીહિ ગાથાહિ અનુમોદનં કરિસ્સામિ, અનુમોદનપરિયોસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો ભવિસ્સતિ, સિરિગુત્તો ચ ગરહદિન્નો ચ સોતાપન્ના ભવિસ્સન્તિ, અત્તનો ચ ધનરાસિં સાસને વિકિરિસ્સન્તિ, ઇમં કુલપુત્તં નિસ્સાય મયા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ ¶ ભિક્ખં અધિવાસેસિ.

સિરિગુત્તો ગન્ત્વા સત્થુ અધિવાસનં ગરહદિન્નસ્સ આરોચેત્વા ‘‘લોકજેટ્ઠસ્સ સક્કારં કરોહી’’તિ આહ. ગરહદિન્નો ‘‘ઇદાનિસ્સ ¶ કત્તબ્બયુત્તકં જાનિસ્સામી’’તિ દ્વિન્નં ગેહાનં અન્તરે મહન્તં આવાટં ખણાપેત્વા અસીતિસકટમત્તાનિ ખદિરદારૂનિ આહરાપેત્વા પૂરાપેત્વા અગ્ગિં દત્વા ખદિરઙ્ગારરાસીનં યોજાપેત્વા સબ્બરત્તિં ધમાપેત્વા ખદિરઙ્ગારરાસિં કારાપેત્વા આવાટમત્થકે રુક્ખપદરાનિ ઠપાપેત્વા કિલઞ્જેન પટિચ્છાદેત્વા ગોમયેન લિમ્પાપેત્વા એકેન પસ્સેન દુબ્બલદણ્ડકે અત્થરિત્વા ગમનમગ્ગં કારેસિ, ‘‘એવં અક્કન્તઅક્કન્તકાલે દણ્ડકેસુ ભગ્ગેસુ પરિવટ્ટેત્વા અઙ્ગારકાસુયં પતિસ્સન્તી’’તિ મઞ્ઞમાનો ગેહપચ્છાભાગે સિરિગુત્તેન ઠપિતનિયામેનેવ ચાટિયો ઠપાપેસિ, આસનાનિપિ તથેવ પઞ્ઞાપેસિ. સિરિગુત્તો પાતોવ તસ્સ ગેહં ગન્ત્વા ‘‘કતો તે, સમ્મ, સક્કારો’’તિ આહ. ‘‘આમ, સમ્મા’’તિ. ‘‘કહં પન સો’’તિ? ‘‘એહિ, પસ્સામા’’તિ સબ્બં સિરિગુત્તેન દસ્સિતનયેનેવ દસ્સેસિ. સિરિગુત્તો ‘‘સાધુ, સમ્મા’’તિ આહ. મહાજનો સન્નિપતિ. મિચ્છાદિટ્ઠિકેન હિ નિમન્તિતે મહન્તો સન્નિપાતો અહોસિ. મિચ્છાદિટ્ઠિકાપિ ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ વિપ્પકારં ¶ પસ્સિસ્સામા’’તિ સન્નિપતન્તિ, સમ્માદિટ્ઠિકાપિ ‘‘અજ્જ સત્થા મહાધમ્મદેસનં દેસેસ્સતિ, બુદ્ધવિસયં બુદ્ધલીલં ઉપધારેસ્સામા’’તિ સન્નિપતન્તિ.

પુનદિવસે સત્થા પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં ગરહદિન્નસ્સ ગેહદ્વારં અગમાસિ. સો ગેહા નિક્ખમિત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા પુરતો અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ઠિતો ચિન્તેસિ – ‘‘ભન્તે, ‘તુમ્હે કિર અતીતાદિભેદં સબ્બં જાનાથ, સત્તાનં સોળસહાકારેહિ ચિત્તં પરિચ્છિન્દથા’તિ એવં તુમ્હાકં ઉપટ્ઠાકેન મય્હં કથિતં. સચે જાનાથ, મય્હં ગેહં મા પવિસિત્થ. પવિટ્ઠાનઞ્હિ વો નેવ યાગુ અત્થિ, ન ભત્તાદીનિ, સબ્બે ખો પન તુમ્હે અઙ્ગારકાસુયં પાતેત્વા નિગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ. એવં ચિન્તેત્વા સત્થુ પત્તં ગહેત્વા ‘‘ઇતો એથ ભગવા’’તિ વત્વા, ‘‘ભન્તે, અમ્હાકં ગેહં આગતાનં વત્તં ઞત્વા આગન્તું વટ્ટતી’’તિ આહ. ‘‘કિં કાતું વટ્ટતિ, આવુસો’’તિ? ‘‘એકેકસ્સ પવિસિત્વા પુરતો ગન્ત્વા નિસિન્નકાલે પચ્છા અઞ્ઞેન ¶ આગન્તું વટ્ટતી’’તિ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘પુરતો ગચ્છન્તં અઙ્ગારકાસુયં પતિતં દિસ્વા અવસેસા ન આગચ્છિસ્સન્તિ, એકેકમેવ પાતેત્વા નિગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ. સત્થા ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા એકકોવ પાયાસિ. ગરહદિન્નો અઙ્ગારકાસું પત્વા અપસક્કિત્વા ઠિતો ¶ ‘‘પુરતો યાથ, ભન્તે’’તિ આહ. અથ સત્થા અઙ્ગારકાસુમત્થકે પાદં પસારેસિ, કિલઞ્જં અન્તરધાયિ, અઙ્ગારકાસું ભિન્દિત્વા ચક્કમત્તાનિ પદુમાનિ ઉટ્ઠહિંસુ ¶ . સત્થા પદુમકણ્ણિકા અક્કમન્તો ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તે બુદ્ધાસને નિસીદિ, ભિક્ખૂપિ તથેવ ગન્ત્વા નિસીદિંસુ. ગરહદિન્નસ્સ કાયતો ડાહો ઉટ્ઠહિ.

સો વેગેન ગન્ત્વા સિરિગુત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘સામિ, મે તાણં હોહી’’તિ આહ. ‘‘કિં એત’’ન્તિ? ‘‘પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં ગેહે યાગુ વા ભત્તાદીનિ વા નત્થિ, કિં નુ ખો કરોમી’’તિ? ‘‘કિં પન તયા કત’’ન્તિ આહ. અહં દ્વિન્નં ગેહાનં અન્તરે મહન્તં આવાટં અઙ્ગારસ્સ પૂરં કારેસિં – ‘‘તત્થ પાતેત્વા નિગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ. ‘‘અથ નં ભિન્દિત્વા મહાપદુમાનિ ઉટ્ઠહિંસુ. સબ્બે પદુમકણ્ણિકા અક્કમિત્વા ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસનેસુ નિસિન્ના, ઇદાનિ કિં કરોમિ, સામી’’તિ? નનુ ત્વં ઇદાનેવ મય્હં ‘‘‘એત્તિકા ચાટિયો, એત્તિકા યાગુ, એત્તકાનિ સત્તાદીની’તિ દસ્સેસી’’તિ. ‘‘મુસા તં, સામિ, તુચ્છાવ ચાટિયો’’તિ. હોતુ, ‘‘ગચ્છ, તાસુ ચાટીસુ યાગુઆદીનિ ઓલોકેહી’’તિ. તં ખણઞ્ઞેવ તેન યાસુ ચાટીસુ ‘‘યાગૂ’’તિ વુત્તં, તા યાગુયા પૂરયિંસુ, યાસુ ‘‘ભત્તાદીની’’તિ વુત્તં, તા ભત્તાદીનં પરિપુણ્ણાવ ¶ અહેસું. તં સમ્પત્તિં દિસ્વાવ ગરહદિન્નસ્સ સરીરં પીતિપામોજ્જેન પરિપૂરિતં, ચિત્તં પસન્નં. સો સક્કચ્ચં બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસિત્વા કતભત્તકિચ્ચસ્સ સત્થુનો અનુમોદનં કારેતુકામો પત્તં ગણ્હિ. સત્થા અનુમોદનં કરોન્તો ‘‘ઇમે સત્તા પઞ્ઞાચક્ખુનો અભાવેનેવ મમ સાવકાનં બુદ્ધસાસનસ્સ ગુણં ન જાનન્તિ. પઞ્ઞાચક્ખુવિરહિતા હિ અન્ધા નામ, પઞ્ઞવન્તો સચક્ખુકા નામા’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘યથા સઙ્કારધાનસ્મિં, ઉજ્ઝિતસ્મિં મહાપથે;

પદુમં તત્થ જાયેથ, સુચિગન્ધં મનોરમં.

‘‘એવં સઙ્કારભૂતેસુ, અન્ધભૂતે પુથુજ્જને;

અતિરોચતિ પઞ્ઞાય, સમ્માસમ્બુદ્ધસાવકો’’તિ.

તત્થ સઙ્કારધાનસ્મિન્તિ સઙ્કારઠાનસ્મિં, કચવરરાસિમ્હીતિ અત્થો. ઉજ્ઝિતસ્મિં મહાપથેતિ મહામગ્ગે ¶ છડ્ડિતસ્મિં. સુચિગન્ધન્તિ સુરભિગન્ધં. મનો એત્થ રમતીતિ મનોરમં. સઙ્કારભૂતેસૂતિ સઙ્કારમિવ ભૂતેસુ. પુથુજ્જનેતિ ¶ પુથૂનં કિલેસાનં જનનતો એવંલદ્ધનામે ¶ લોકિયમહાજને. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા નામ મહાપથે છડ્ડિતે સઙ્કારરાસિમ્હિ અસુચિજેગુચ્છિયપટિકૂલેપિ સુચિગન્ધં પદુમં જાયેથ, તં રાજરાજમહામત્તાદીનં મનોરમં પિયં મનાપં ઉપરિમત્થકે પતિટ્ઠાનારહમેવ ભવેય્ય, એવમેવ સઙ્કારભૂતેસુપિ પુથુજ્જનેસુ જાતો નિપ્પઞ્ઞસ્સ મહાજનસ્સ અચક્ખુકસ્સ અન્તરે નિબ્બત્તોપિ અત્તનો પઞ્ઞાબલેન કામેસુ આદીનવં, નેક્ખમ્મે ચ આનિસંસં દિસ્વા નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતો પબ્બજ્જામત્તેનપિ, કતો ઉત્તરિં સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞાણદસ્સનાનિ આરાધેત્વાપિ અતિરોચતિ. સમ્માસમ્બુદ્ધસાવકો હિ ખીણાસવો ભિક્ખુ અન્ધભૂતે પુથુજ્જને અતિક્કમિત્વા રોચતિ વિરોચતિ સોભતીતિ.

દેસનાવસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. ગરહદિન્નો ચ સિરિગુત્તો ચ સોતાપત્તિફલં પાપુણિંસુ. તે સબ્બં અત્તનો ધનં બુદ્ધસાસને વિપ્પકિરિંસુ. સત્થા ઉટ્ઠાયાસના વિહારમગમાસિ. ભિક્ખૂ સાયન્હસમયે ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘અહો અચ્છરિયા બુદ્ધગુણા નામ, તથારૂપં નામ ખદિરઙ્ગારરાસિં ભિન્દિત્વા પદુમાનિ ઉટ્ઠહિંસૂ’’તિ. સત્થા ¶ આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે – ‘‘અનચ્છરિયં, ભિક્ખવે, યં મમ એતરહિ બુદ્ધભૂતસ્સ અઙ્ગારરાસિમ્હા પદુમાનિ ઉટ્ઠિતાનિ, અપરિપક્કે ઞાણે વત્તમાનસ્સ બોધિસત્તભૂતસ્સપિ મે ઉટ્ઠહિંસૂ’’તિ વત્વા, ‘‘કદા, ભન્તે, આચિક્ખથ નો’’તિ યાચિતો અતીતં આહરિત્વા –

‘‘કામં પતામિ નિરયં, ઉદ્ધંપાદો અવંસિરો;

નાનરિયં કરિસ્સામિ, હન્દ પિણ્ડં પટિગ્ગહા’’તિ. (જા. ૧.૧.૪૦) –

ઇદં ખદિરઙ્ગારજાતકં વિત્થારેત્વા કથેસીતિ.

દીઘા ¶ ¶ ¶ જાગરતો રત્તીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પસેનદિકોસલઞ્ચેવ અઞ્ઞતરઞ્ચ પુરિસં આરબ્ભ કથેસિ.

રાજા કિર પસેનદિ કોસલો એકસ્મિં છણદિવસે અલઙ્કતપટિયત્તં સબ્બસેતં એકં પુણ્ડરીકં નામ હત્થિં અભિરુય્હ મહન્તેન રાજાનુભાવેન નગરં પદક્ખિણં કરોતિ. ઉસ્સારણાય વત્તમાનાય લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પોથિયમાનો મહાજનો પલાયન્તો ગીવં પરિવટ્ટેત્વાપિ ઓલોકેતિયેવ. રાજૂનં કિર સુદિન્નદાનસ્સેતં ફલં. અઞ્ઞતરસ્સાપિ દુગ્ગતપુરિસસ્સ ભરિયા સત્તભૂમિકસ્સ પાસાદસ્સ ઉપરિતલે ઠિતા એકં વાતપાનકવાટં વિવરિત્વા રાજાનં ઓલોકેત્વાવ અપગચ્છિ. રઞ્ઞો પુણ્ણચન્દો વલાહકન્તરં પવિટ્ઠો વિય ઉપટ્ઠાસિ. સો તસ્સા પટિબદ્ધચિત્તો હત્થિક્ખન્ધતો પતનાકારપ્પત્તો વિય હુત્વા ખિપ્પં ¶ નગરં પદક્ખિણં કત્વા અન્તેપુરં પવિસિત્વા એકં વિસ્સાસકં અમચ્ચં આહ – ‘‘અસુકટ્ઠાને તે મયા ઓલોકિતપાસાદો દિટ્ઠો’’તિ? ‘‘આમ, દેવા’’તિ. ‘‘તત્થેકં ઇત્થિં અદ્દસા’’તિ? ‘‘અદ્દસં, દેવા’’તિ. ‘‘ગચ્છ, તસ્સા સસામિકઅસામિકભાવં જાનાહી’’તિ. સો ગન્ત્વા તસ્સા સસામિકભાવં ઞત્વા આગન્ત્વા રઞ્ઞો ‘‘સસામિકા’’તિ આરોચેસિ. અથ રઞ્ઞા ‘‘તેન હિ તસ્સા સામિકં પક્કોસાહી’’તિ વુત્તે સો ગન્ત્વા, ‘‘એહિ, ભો, રાજા તં પક્કોસતી’’તિ આહ. સો ‘‘ભરિયં મે નિસ્સાય ભયેન ઉપ્પન્નેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા રઞ્ઞો આણં પટિબાહિતું અસક્કોન્તો ગન્ત્વા રાજાનં વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. અથ નં રાજા ‘‘મં ઇતો પટ્ઠાય ઉપટ્ઠાહી’’તિ આહ. ‘‘અલં, દેવ, અહં અત્તનો કમ્મં કત્વા તુમ્હાકં સુઙ્કં દદામિ, ઘરેયેવ મે જીવિકા હોતૂ’’તિ. ‘‘તવ સુઙ્કેન મય્હં અત્થો નત્થિ, અજ્જતો પટ્ઠાય મં ઉપટ્ઠાહી’’તિ તસ્સ ફલકઞ્ચ આવુધઞ્ચ દાપેસિ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘કઞ્ચિદેવસ્સ દોસં આરોપેત્વા ઘાતેત્વા ભરિયં ગણ્હિસ્સામી’’તિ. અથ નં સો મરણભયભીતો અપ્પમત્તો હુત્વા ઉપટ્ઠાસિ.

રાજા ¶ ¶ તસ્સ દોસં અપસ્સન્તો કામપરિળાહે વડ્ઢન્તે ‘‘એકમસ્સ ¶ દોસં આરોપેત્વા રાજાણં કરિસ્સામી’’તિ પક્કોસાપેત્વા એવમાહ – ‘‘અમ્ભો ઇતો યોજનમત્થકે નદિયા અસુકટ્ઠાનં નામ ગન્ત્વા સાયં મમ ન્હાનવેલાય કુમુદુપ્પલાનિ ચેવ અરુણવતીમત્તિકઞ્ચ આહર. સચે તસ્મિં ખણે નાગચ્છસિ, આણં તે કરિસ્સામી’’તિ. સેવકો કિર ચતૂહિપિ દાસેહિ પતિકિટ્ઠતરો. ધનક્કીતાદયો હિ દાસા ‘‘સીસં મે રુજ્જતિ, પિટ્ઠિ મે રુજ્જતી’’તિ વત્વા અચ્છિતું લભન્તિયેવ. સેવકસ્સેતં નત્થિ, આણત્તકમ્મં કાતુમેવ વટ્ટતિ. તસ્મા સો ‘‘અવસ્સં મયા ગન્તબ્બં, કુમુદુપ્પલેહિ સદ્ધિં અરુણવતીમત્તિકા નામ નાગભવને ઉપ્પજ્જતિ, અહં કુહિં લભિસ્સામી’’તિ ચિન્તેન્તો મરણભયભીતો વેગેન ગેહં ગન્ત્વા, ‘‘ભદ્દે, નિટ્ઠિતં મે ભત્ત’’ન્તિ આહ. ‘‘ઉદ્ધનમત્થકે, સામી’’તિ. સો યાવ ભત્તં ઓતરતિ, તાવ સન્ધારેતું અસક્કોન્તો ઉળુઙ્કેન કઞ્જિકં હરાપેત્વા યથાલદ્ધેન બ્યઞ્જનેન સદ્ધિં અલ્લમેવ ભત્તં પચ્છિયં ઓપીળેત્વા આદાય યોજનિકં મગ્ગં પક્ખન્દો, તસ્સ ગચ્છન્તસ્સેવ ભત્તં પક્કં અહોસિ. સો અનુચ્છિટ્ઠં કત્વાવ થોકં ભત્તં અપનેત્વા ભુઞ્જન્તો એકં અદ્ધિકં દિસ્વા મયા અપનેત્વા ઠપિતં થોકં અનુચ્છિટ્ઠં ભત્તમેવ અત્થિ ગહેત્વા ભુઞ્જ સામીતિ. સો ગણ્હિત્વા ભુઞ્જિ. ઇતરોપિ ભુઞ્જિત્વા એકં ભત્તમુટ્ઠિં ¶ ઉદકે ખિપિત્વા મુખં વિક્ખાલેત્વા મહન્તેન સદ્દેન ‘‘ઇમસ્મિં નદીપદેસે અધિવત્થા નાગા સુપણ્ણા દેવતા ચ વચનં મે સુણન્તુ, રાજા મય્હં આણં કાતુકામો ‘કુમુદુપ્પલેહિ સદ્ધિં અરુણવતીમત્તિકં આહરા’તિ મં આણાપેસિ, અદ્ધિકમનુસ્સસ્સ ચ મે ભત્તં દિન્નં, તં સહસ્સાનિસંસં, ઉદકે મચ્છાનં દિન્નં, તં સતાનિસંસં. એત્તકં પુઞ્ઞફલં તુમ્હાકં પત્તિં કત્વા દમ્મિ, મય્હં કુમુદુપ્પલેહિ સદ્ધિં અરુણવતીમત્તિકં આહરથા’’તિ તિક્ખત્તું અનુસ્સાવેસિ. તત્થ અધિવત્થો નાગરાજા તં સદ્દં સુત્વા મહલ્લકવેસેન તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કિં વદેસી’’તિ આહ. સો પુનપિ તથેવ વત્વા ‘‘મય્હં તં પત્તિં દેહી’’તિ વુત્તે, ‘‘દેમી’’તિ આહ. પુનપિ ‘‘દેહી’’તિ વુત્તે, ‘‘દેમિ, સામી’’તિ આહ. એવં સો દ્વે તયો વારે પત્તિં આહરાપેત્વા કુમુદુપ્પલેહિ સદ્ધિં અરુણવતીમત્તિકં અદાસિ.

રાજા ¶ પન ચિન્તેસિ – ‘‘મનુસ્સા નામ બહુમાયા, સચે સો કેનચિ ઉપાયેન લભેય્ય, કિચ્ચં મે ન નિપ્ફજ્જેય્યા’’તિ. સો કાલસ્સેવ દ્વારં પિદહાપેત્વા મુદ્દિકં અત્તનો સન્તિકં આહરાપેસિ. ઇતરોપિ પુરિસો રઞ્ઞો ન્હાનવેલાયમેવાગન્ત્વા દ્વારં અલભન્તો દ્વારપાલં પક્કોસેત્વા ‘‘દ્વારં વિવરા’’તિ આહ. ‘‘ન સક્કા વિવરિતું, રાજા કાલસ્સેવ મુદ્દિકં દત્વા રાજગેહં આહરાપેસી’’તિ. સો ‘‘રાજદૂતો અહં, દ્વારં વિવરા’’તિ વત્વાપિ ‘‘દ્વારં અલભન્તો નત્થિ મે ઇદાનિ જીવિતં. કિં નુ ખો કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા દ્વારસ્સ ઉપરિઉમ્મારે ¶ મત્તિકાપિણ્ડં ¶ ખિપિત્વા તસ્સૂપરિ પુપ્ફાનિ લગ્ગેત્વા મહાસદ્દં કરોન્તો, ‘‘અમ્ભો, નગરવાસિનો રઞ્ઞો મયા આણત્તિયા ગતભાવં જાનાથ, રાજા મં અકારણેન વિનાસેતુકામો’’તિ તિક્ખત્તું વિરવિત્વા ‘‘કત્થ નુ ખો ગચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ભિક્ખૂ નામ મુદુહદયા, વિહારં ગન્ત્વા નિપજ્જિસ્સામી’’તિ સન્નિટ્ઠાનમકાસિ. ઇમે હિ નામ સત્તા સુખિતકાલે ભિક્ખૂનં અત્થિભાવમ્પિ અજાનિત્વા દુક્ખાભિભૂતકાલે વિહારં ગન્તુકામા હોન્તિ, તસ્મા સોપિ ‘‘મે અઞ્ઞં તાણં નત્થી’’તિ વિહારં ગન્ત્વા એકસ્મિં ફાસુકટ્ઠાને નિપજ્જિ. અથ રઞ્ઞોપિ તં રત્તિં નિદ્દં અલભન્તસ્સ તં ઇત્થિં અનુસ્સરન્તસ્સ કામપરિળાહો ઉપ્પજ્જિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘વિભાતક્ખણેયેવ તં પુરિસં ઘાતાપેત્વા તં ઇત્થિં આનેસ્સામી’’તિ.

તસ્મિં ખણેયેવ સટ્ઠિયોજનિકાય લોહકુમ્ભિયા નિબ્બત્તા ચત્તારો પુરિસા પક્કુથિતાય ઉક્ખલિયા તણ્ડુલા વિય સમ્પરિવત્તકં પચ્ચમાના તિંસાય વસ્સસહસ્સેહિ હેટ્ઠિમતલં પત્વા અપરેહિ તિંસાય વસ્સસહસ્સેહિ પુન મુખવટ્ટિયં પાપુણિંસુ. તે સીસં ઉક્ખિપિત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં ઓલોકેત્વા એકેકં ગાથં વત્તુકામા વત્તું અસક્કોન્તા એકેકં અક્ખરં વત્વા પરિવત્તિત્વા લોહકુમ્ભિમેવ પવિટ્ઠા. રાજા નિદ્દં અલભન્તો મજ્ઝિમયામસમનન્તરે તં સદ્દં સુત્વા ¶ ભીતો ઉત્રસ્તમાનસો ‘‘કિં નુ ખો મય્હં જીવિતન્તરાયો ભવિસ્સતિ, ઉદાહુ મે અગ્ગમહેસિયા, ઉદાહુ મે રજ્જં વિનસ્સિસ્સતી’’તિ ચિન્તેન્તો સકલરત્તિં અક્ખીનિ નિમીલેતું નાસક્ખિ. સો અરુણુગ્ગમનવેલાય એવ પુરોહિતં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘આચરિય, મયા મજ્ઝિમયામસમનન્તરે મહન્તા ભેરવસદ્દા સુતા, ‘રજ્જસ્સ વા અગ્ગમહેસિયા વા મય્હં વા કસ્સ અન્તરાયો ¶ ભવિસ્સતી’તિ ન જાનામિ, તેન મે ત્વં પક્કોસાપિતો’’તિ આહ. મહારાજ, કિં તે સદ્દા સુતાતિ? ‘‘આચરિય, દુ-ઇતિ સ-ઇતિ ન-ઇતિ સો-ઇતીતિ ઇમે સદ્દે અસ્સોસિં, ઇમેસં નિપ્ફત્તિં ઉપધારેહી’’તિ. બ્રાહ્મણસ્સ મહાઅન્ધકારં પવિટ્ઠસ્સ વિય ન કિઞ્ચિ પઞ્ઞાયતિ, ‘‘ન જાનામી’’તિ વુત્તે ‘‘પન લાભસક્કારો મે પરિહાયિસ્સતી’’તિ ભાયિત્વા ‘‘ભારિયં, મહારાજા’’તિ આહ. ‘‘કિં, આચરિયા’’તિ? ‘‘જીવિતન્તરાયો તે પઞ્ઞાયતી’’તિ. સો દ્વિગુણં ભીતો, ‘‘આચરિય, અત્થિ કિઞ્ચિ પન પટિઘાતકારણ’’ન્તિ આહ. ‘‘અત્થિ, મહારાજ, મા ભાયિ, અહં તયો વેદે જાનામી’’તિ. ‘‘કિં પન લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘સબ્બસતયઞ્ઞં યજિત્વા જીવિતં લભિસ્સસિ, દેવા’’તિ. ‘‘કિં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ? હત્થિસતં અસ્સસતં ઉસભસતં ધેનુસતં અજસતં ઉરબ્ભસતં કુક્કુટસતં સૂકરસતં દારકસતં દારિકાસતન્તિ એવં એકેકં પાણજાતિં સતં સતં કત્વા ¶ ગણ્હાપેન્તો ‘‘સચે મિગજાતિમેવ ગણ્હાપેસ્સામિ, ‘અત્તનો ખાદનીયમેવ ગણ્હાપેતી’તિ વક્ખન્તી’’તિ હત્થિઅસ્સમનુસ્સેપિ ગણ્હાપેતિ. રાજા ‘‘મમ જીવિતમેવ મય્હં લાભો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘સબ્બપાણે ¶ સીઘં ગણ્હથા’’તિ આહ. આણત્તમનુસ્સા અધિકતરં ગણ્હિંસુ. વુત્તમ્પિ ચેતં કોસલસંયુત્તે –

‘‘તેન ખો પન સમયેન રઞ્ઞો પસેનદિસ્સ કોસલસ્સ મહાયઞ્ઞો પચ્ચુપટ્ઠિતો હોતિ, પઞ્ચ ચ ઉસભસતાનિ પઞ્ચ ચ વચ્છતરસતાનિ પઞ્ચ ચ વચ્છતરિસતાનિ પઞ્ચ ચ અજસતાનિ પઞ્ચ ચ ઉરબ્ભસતાનિ થૂણૂપનીતાનિ હોન્તિ યઞ્ઞત્થાય. યેપિસ્સ તે હોન્તિ દાસાતિ વા પેસ્સાતિ વા કમ્મકરાતિ વા, તેપિ દણ્ડતજ્જિતા ભયતજ્જિતા અસ્સુમુખા રુદમાના પરિકમ્માનિ કરોન્તી’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૨૦).

મહાજનો અત્તનો અત્તનો પુત્તધીતુઞાતીનં અત્થાય પરિદેવમાનો મહાસદ્દમકાસિ, મહાપથવીઉન્દ્રિયનસદ્દો વિય અહોસિ. અથ મલ્લિકા દેવી તં સદ્દં સુત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કિં નુ ખો તે, મહારાજ, ઇન્દ્રિયાનિ અપાકતિકાનિ, કિલન્તરૂપાનિ વિય પઞ્ઞાયન્તી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘કિં તુય્હં ¶ , મલ્લિકે, ત્વં મમ કણ્ણમૂલેન આસિવિસમ્પિ ગચ્છન્તં ન જાનાસી’’તિ? ‘‘કિં પનેતં, દેવા’’તિ? ‘‘રત્તિભાગે મે એવરૂપો નામ સદ્દો સુતો ¶ , સ્વાહં પુરોહિતં પુચ્છિત્વા જીવિતન્તરાયો તે પઞ્ઞાયતિ, સબ્બસતયઞ્ઞં યજિત્વા જીવિતં લભિસ્સસી’’તિ સુત્વા ‘‘મમ જીવિતમેવ મય્હં લાભો’’તિ ઇમે પાણે ગણ્હાપેસિન્તિ. મલ્લિકા દેવી, ‘‘અન્ધબાલોસિ, મહારાજ, કિઞ્ચાપિ મહાભક્ખોસિ, અનેકસૂપબ્યઞ્જનવિકતિકં દોણપાકં ભોજનં ભુઞ્જસિ, દ્વીસુ રટ્ઠેસુ રજ્જં કારેસિ, પઞ્ઞા પન તે મન્દા’’તિ આહ. ‘‘કસ્મા એવં વદેસિ, દેવી’’તિ? ‘‘કહં તયા અઞ્ઞસ્સ મરણેન અઞ્ઞસ્સ જીવિતલાભો દિટ્ઠપુબ્બો, અન્ધબાલસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ કથં ગહેત્વા કસ્મા મહાજનસ્સ ઉપરિ દુક્ખં ખિપસિ, ધુરવિહારે સદેવકસ્સ લોકસ્સ અગ્ગપુગ્ગલો અતીતાદીસુ અપ્પટિહતઞાણો સત્થા વસતિ, તં પુચ્છિત્વા તસ્સોવાદં કરોહી’’તિ વુત્તે રાજા સલ્લહુકેહિ યાનેહિ મલ્લિકાય સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા મરણભયતજ્જિતો કિઞ્ચિ વત્તું અસક્કોન્તો સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ.

અથ નં સત્થા ‘‘હન્દ કુતો નુ ત્વં, મહારાજ, આગચ્છસિ દિવા દિવસ્સા’’તિ પઠમતરં આલપિ. સો તુણ્હીયેવ નિસીદિ. તતો મલ્લિકા ભગવતો આરોચેસિ – ‘‘ભન્તે, રઞ્ઞા કિર મજ્ઝિમયામસમનન્તરે સદ્દો સુતો. અથ નં પુરોહિતસ્સ આરોચેસિ. પુરોહિતો ‘જીવિતન્તરાયો તે ભવિસ્સતિ, તસ્સ પટિઘાતત્થાય સબ્બસતે ¶ પાણે ગહેત્વા તેસં ગલલોહિતેન યઞ્ઞે યજિતે જીવિતં લભિસ્સસી’તિ આહ. રાજા પાણે ગણ્હાપેસિ, તેનાયં મયા ¶ ઇધાનીતો’’તિ. ‘‘એવં કિર, મહારાજા’’તિ? ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિન્તિ તે સદ્દો સુતો’’તિ? સો અત્તના સુતનિયામેનેવ આચિક્ખિ. તથાગતસ્સ તં સુત્વાવ એકોભાસો અહોસિ. અથ નં સત્તા આહ – ‘‘મા ભાયિ, મહારાજ, તવ અન્તરાયો નત્થિ, પાપકમ્મિનો સત્થા અત્તનો દુક્ખં આવીકરોન્તા એવમાહંસૂ’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, તેહિ કત’’ન્તિ? અથ ખો ભગવા તેસં કમ્મં આચિક્ખિતું ‘‘તેન હિ, મહારાજ, સુણાહી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ –

અતીતે વીસતિવસ્સસહસ્સાયુકેસુ મનુસ્સેસુ કસ્સપો ભગવા લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા વીસતિયા ખીણાસવસહસ્સેહિ સદ્ધિં ચારિકં ચરમાનો બારાણસિમગમાસિ. બારાણસિવાસિનો દ્વેપિ તયોપિ બહુતરાપિ ¶ એકતો હુત્વા આગન્તુકદાનં પવત્તયિંસુ. તદા બારાણસિયં ચત્તાલીસકોટિવિભવા ચત્તારો સેટ્ઠિપુત્તા સહાયકા અહેસું. તે મન્તયિંસુ – ‘‘અમ્હાકં ગેહે બહુધનં, તેન કિં કરોમા’’તિ? ‘‘એવરૂપે બુદ્ધે ચારિકં ચરમાને દાનં દસ્સામ, સીલં રક્ખિસ્સામ, પૂજં કરિસ્સામા’’તિ એકોપિ અવત્વા તેસુ એકો તાવ એવમાહ – ‘‘તિખિણસુરં પિવન્તા મધુરમંસં ખાદન્તા વિચરિસ્સામ, ઇદં અમ્હાકં જીવિતફલ’’ન્તિ. અપરોપિ એવમાહ – ‘‘દેવસિકં તિવસ્સિકગન્ધસાલિભત્તં ¶ નાનગ્ગરસેહિ ભુઞ્જન્તા વિચરિસ્સામા’’તિ. અપરોપિ એવમાહ – ‘‘નાનપ્પકારં પૂવખજ્જકવિકતિં પચાપેત્વા ખાદન્તા વિચરિસ્સામા’’તિ. અપરોપિ એવમાહ – ‘‘સમ્મા મયં અઞ્ઞં કિઞ્ચિ ન કરિસ્સામ, ‘ધનં દસ્સામા’તિ વુત્તે અનિચ્છમાના ઇત્થી નામ નત્થિ, તસ્મા ધનેન પલોભેત્વા પારદારિકકમ્મં કરિસ્સામા’’તિ. ‘‘સાધુ, સાધૂ’’તિ સબ્બેવ તસ્સ કથાય અટ્ઠંસુ.

તે તતો પટ્ઠાય અભિરૂપાનં ઇત્થીનં ધનં પેસેત્વા વીસતિવસ્સસહસ્સાનિ પારદારિકકમ્મં કત્વા કાલં કત્વા અવીચિનિરયે નિબ્બત્તા. તે એકં બુદ્ધન્તરં નિરયે પચ્ચિત્વા તત્થ કાલં કત્વા પક્કાવસેસેન સટ્ઠિયોજનિકાય લોહકુમ્ભિયા નિબ્બત્તિત્વા તિંસાય વસ્સસહસ્સેહિ હેટ્ઠિમતલં પત્વા પુનપિ તિંસાય વસ્સસહસ્સેહિ લોહકુમ્ભિમુખં પત્વા એકેકં ગાથં વત્તુકામા હુત્વા વત્તું અસક્કોન્તા એકેકં અક્ખરં વત્વા પુન પરિવત્તિત્વા, લોહકુમ્ભિમેવ પવિટ્ઠા. ‘‘વદેહિ, મહારાજ, પઠમં તે કિં સદ્દો નામ સુતો’’તિ? ‘‘દુ-ઇતિ, ભન્તે’’તિ. સત્થા તેન અપરિપુણ્ણં કત્વા વુત્તં ગાથં પરિપુણ્ણં કત્વા દસ્સેન્તો એવમાહ –

‘‘દુજ્જીવિતમજીવિમ્હ ¶ , યે સન્તે ન દદમ્હસે;

વિજ્જમાનેસુ ભોગેસુ, દીપં નાકમ્હ અત્તનો’’તિ. (જા. ૧.૪.૫૩; પે. વ. ૮૦૪);

અથ ¶ રઞ્ઞો ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થં પકાસેત્વા, ‘‘કિં તે, મહારાજ, દુતિયસદ્દો તતિયસદ્દો ચતુત્થસદ્દો સુતો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘એવં નામા’’તિ વુત્તે અવસેસં પરિપૂરેન્તો –

‘‘સટ્ઠિવસ્સસહસ્સાનિ, પરિપુણ્ણાનિ સબ્બસો;

નિરયે પચ્ચમાનાનં, કદા અન્તો ભવિસ્સતિ.

‘‘નત્થિ ¶ અન્તો કુતો અન્તો, ન અન્તો પટિદિસ્સતિ;

તદા હિ પકતં પાપં, મમ તુય્હઞ્ચ મારિસા.

‘‘સોહં નૂન ઇતો ગન્ત્વા, યોનિં લદ્ધાન માનુસિં;

વદઞ્ઞૂ સીલસમ્પન્નો, કાહામિ કુસલં બહુ’’ન્તિ. (જા. ૧.૪.૫૪-૫૬; પે. વ. ૮૦૨, ૮૦૩, ૮૦૫) –

પટિપાટિયા ઇમા ગાથા વત્વા તાસં અત્થં પકાસેત્વા ‘‘ઇતિ ખો, મહારાજ, તે ચત્તારો જના એકેકં ગાથં વત્તુકામાપિ વત્તું અસક્કોન્તા એકકમેવ અક્ખરં વત્વા પુન લોહકુમ્ભિમેવ પવિટ્ઠા’’તિ આહ.

રઞ્ઞા કિર પસેનદિકોસલેન તસ્સ સદ્દસ્સ સુતકાલતો પટ્ઠાય તે હેટ્ઠા ભસ્સન્તિ એવ, અજ્જાપિ એકં વસ્સસહસ્સં નાતિક્કમન્તિ. રઞ્ઞો તં દેસનં સુત્વા મહાસંવેગો ઉપ્પજ્જિ. સો ‘‘ભારિયં વતિદં પારદારિકકમ્મં નામ, એકં કિર બુદ્ધન્તરં નિરયે પચ્ચિત્વા તતો ચુતા સટ્ઠિયોજનિકાય લોહકુમ્ભિયા નિબ્બત્તિત્વા તત્થ સટ્ઠિવસ્સસહસ્સાનિ પચ્ચિત્વા એવમ્પિ નેસં દુક્ખા મુચ્ચનકાલો ન પઞ્ઞાયતિ, અહમ્પિ પરદારે સિનેહં કત્વા સબ્બરત્તિં ¶ નિદ્દં ન લભિં, ઇદાનિ ઇતો પટ્ઠાય પરદારે માનસં ન બન્ધિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તથાગતં આહ – ‘‘ભન્તે, અજ્જ મે રત્તિયા દીઘભાવો ઞાતો’’તિ. સોપિ પુરિસો તત્થેવ નિસિન્નો તં કથં સુત્વા ‘‘લદ્ધો મે બલવપ્પચ્ચયો’’તિ સત્થારં આહ – ‘‘ભન્તે, રઞ્ઞા તાવ અજ્જ રત્તિયા દીઘભાવો ઞાતો, અહં પન હિય્યો સયમેવ યોજનસ્સ દીઘભાવં અઞ્ઞાસિ’’ન્તિ. સત્થા દ્વિન્નમ્પિ ¶ કથં સંસન્દિત્વા ‘‘એકચ્ચસ્સ રત્તિ દીઘા હોતિ, એકચ્ચસ્સ યોજનં દીઘં હોતિ, બાલસ્સ પન સંસારો દીઘો હોતી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘દીઘા જાગરતો રત્તિ, દીઘં સન્તસ્સ યોજનં;

દીઘો બાલાન સંસારો, સદ્ધમ્મં અવિજાનત’’ન્તિ.

તત્થ દીઘાતિ રત્તિ નામેસા તિયામમત્તાવ, જાગરન્તસ્સ પન દીઘા હોતિ, દ્વિગુણતિગુણા વિય હુત્વા ખાયતિ. તસ્સા દીઘભાવં અત્તાનં મઙ્કુણસઙ્ઘસ્સ ભત્તં કત્વા યાવ સૂરિયુગ્ગમના સમ્પરિવત્તકં સેમાનો ¶ મહાકુસીતોપિ, સુભોજનં ભુઞ્જિત્વા સિરિસયને સયમાનો કામભોગીપિ ન જાનાતિ, સબ્બરત્તિં પન પધાનં પદહન્તો યોગાવચરો ચ, ધમ્મકથં કથેન્તો ¶ ધમ્મકથિકો ચ, આસનસમીપે ઠત્વા ધમ્મં સુણન્તો ચ, સીસરોગાદિફુટ્ઠો વા હત્થપાદચ્છેદનાદિં પત્તો વા વેદનાભિભૂતો ચ, રત્તિં મગ્ગપટિપન્નો અદ્ધિકો ચ જાનાતિ. યોજનન્તિ યોજનમ્પિ ચતુગાવુતમત્તમેવ, સન્તસ્સ પન કિલન્તસ્સ દીઘં હોતિ, દ્વિગુણતિગુણં વિય ખાયતિ. સકલદિવસઞ્હિ મગ્ગં ગન્ત્વા કિલન્તો પટિપથં આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘પુરતો ગામો કીવદૂરો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘યોજન’’ન્તિ વુત્તે થોકં ગન્ત્વા અપરમ્પિ પુચ્છિત્વા તેનાપિ ‘‘યોજન’’ન્તિ વુત્તે પુન થોકં ગન્ત્વા અપરમ્પિ પુચ્છતિ. સોપિ ‘‘યોજન’’ન્તિ વદતિ. સો પુચ્છિતપુચ્છિતા યોજનન્તેવ વદન્તિ, દીઘં વતિદં યોજનં, એકયોજનં દ્વે તીણિ યોજનાનિ વિય મઞ્ઞેતિ. બાલાનન્તિ ઇધલોકપરલોકત્થં પન અજાનન્તાનં બાલાનં સંસારવટ્ટસ્સ પરિયન્તં કાતું અસક્કોન્તાનં યં સત્તતિંસબોધિપક્ખિયભેદં સદ્ધમ્મં ઞત્વા સંસારસ્સ અન્તં કરોન્તિ, તં સદ્ધમ્મં અવિજાનતં સંસારો દીઘો નામ હોતિ. સો હિ અત્તનો ધમ્મતાય એવ દીઘો નામ. વુત્તમ્પિ ચેતં – ‘‘અનમતગ્ગોયં, ભિક્ખવે, સંસારો, પુબ્બા કોટિ ન પઞ્ઞાયતી’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૨૪). બાલાનં પન પરિયન્તં કાતું અસક્કોન્તાનં અતિદીઘોયેવાતિ.

દેસનાવસાને ¶ સો પુરિસો સોતાપત્તિફલં પત્તો, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પત્તા. મહાજનસ્સ સાત્થિકા ધમ્મદેસના જાતાતિ.

રાજા સત્થારં વન્દિત્વા ગચ્છન્તોયેવ તે સત્તે બન્ધના મોચેસિ. તત્થ ઇત્થિપુરિસા બન્ધના મુત્તા સીસં ન્હત્વા સકાનિ ગેહાનિ ગચ્છન્તા ‘‘ચિરં જીવતુ નો, અય્યા, મલ્લિકા દેવી, તં નિસ્સાય જીવિતં લભિમ્હા’’તિ મલ્લિકાય ગુણકથં કથયિંસુ. સાયન્હસમયે ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘અહો પણ્ડિતા વતાયં, મલ્લિકા, અત્તનો પઞ્ઞં નિસ્સાય એત્તકસ્સ ¶ જનસ્સ જીવિતદાનં અદાસી’’તિ. સત્થા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ તેસં ભિક્ખૂનં કથં સુત્વા ગન્ધકુટિતો નિક્ખમિત્વા ધમ્મસભં પવિસિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય ¶ સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ન, ભિક્ખવે, મલ્લિકા, ઇદાનેવ અત્તનો પઞ્ઞં નિસ્સાય મહાજનસ્સ જીવિતદાનં દેતિ, પુબ્બેપિ અદાસિયેવા’’તિ વત્વા તમત્થં પકાસન્તો અતીતં આહરિ –

અતીતે બારાણસિયં રઞ્ઞો પુત્તો એકં નિગ્રોધરુક્ખં ઉપસઙ્કમિત્વા તત્થ નિબ્બત્તાય દેવતાય આયાચિ – ‘‘સામિ દેવરાજ, ઇમસ્મિં જમ્બુદીપે એકસતરાજાનો એકસતઅગ્ગમહેસિયો, સચાહં પિતુ અચ્ચયેન રજ્જં લભિસ્સામી, એતેસં ગલલોહિતેન બલિં કરિસ્સામી’’તિ. સો પિતરિ કાલકતે રજ્જં પત્વા ‘‘દેવતાય મે આનુભાવેન રજ્જં પત્તં, બલિમસ્સા કરિસ્સામી’’તિ મહતિયા સેનાય નિક્ખમિત્વા એકં રાજાનં અત્તનો વસે વત્તેત્વા તેન સદ્ધિં અપરમ્પિ ¶ અપરમ્પીતિ સબ્બે રાજાનો અત્તનો વસે કત્વા સદ્ધિં અગ્ગમહેસીહિ આદાય ગચ્છન્તો ઉગ્ગસેનસ્સ નામ સબ્બકનિટ્ઠસ્સ રઞ્ઞો ધમ્મદિન્ના નામ અગ્ગમહેસી ગરુગબ્ભા, તં ઓહાય આગન્ત્વા ‘‘એત્તકજનં વિસપાનકં પાયેત્વા મારેસ્સામી’’તિ રુક્ખમૂલં સોધાપેસિ. દેવતા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં રાજા એત્તકે રાજાનો ગણ્હન્તો ‘મં નિસ્સાય ગહિતા ઇમે’તિ ચિન્તેત્વા તેસં ગલલોહિતેન મય્હં બલિં કાતુકામો, સચે પનાયં એતે ઘાતેસ્સતિ, જમ્બુદીપે રાજવંસો ઉપચ્છિજ્જિસ્સતિ, રુક્ખમૂલેપિ, મે અસુચિ ભવિસ્સતિ, સક્ખિસ્સામિ નુ ખો એતં નિવારેતુ’’ન્તિ. સા ઉપધારેન્તી ‘‘નાહં સક્ખિસ્સામી’’તિ ઞત્વા અઞ્ઞમ્પિ દેવતં ઉપસઙ્કમિત્વા એતમત્થં આરોચેત્વા ‘‘ત્વં સક્ખિસ્સસી’’તિ આહ. તાયપિ પટિક્ખિત્તા અઞ્ઞમ્પિ અઞ્ઞમ્પીતિ એવં સકલચક્કવાળદેવતાયો ઉપસઙ્કમિત્વા તાહિપિ પટિક્ખિત્તા ચતુન્નં મહારાજૂનં સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘મયં ન સક્કોમ, અમ્હાકં પન રાજા અમ્હેહિ પુઞ્ઞેન ચ પઞ્ઞાય ચ વિસિટ્ઠો, તં પુચ્છા’’તિ તેહિપિ પટિક્ખિત્તકાલે સક્કં ઉપસઙ્કમિત્વા તમત્થં આરોચેત્વા, ‘‘દેવ, તુમ્હેસુ અપ્પોસ્સુક્કતં આપન્નેસુ ખત્તિયવંસો ઉપચ્છિજ્જિસ્સતિ, તસ્સ પટિસરણં હોથા’’તિ ¶ આહ. સક્કો ‘‘અહમ્પિ નં પટિબાહિતું ન સક્ખિસ્સામિ, ઉપાયં પન તે વક્ખામી’’તિ વત્વા ઉપાયં આચિક્ખિ – ‘‘ગચ્છ, ત્વં રઞ્ઞો પસ્સન્તસ્સેવ રત્તવત્થં નિવાસેત્વા અત્તનો રુક્ખતો નિક્ખમિત્વા ગમનાકારં દસ્સેહિ. અથ તં રાજા ‘દેવતા ગચ્છતિ, નિવત્તાપેસ્સામિ ન’ન્તિ નાનપ્પકારેન યાચિસ્સતિ. અથ નં વદેય્યાસિ ‘ત્વં એકસતરાજાનો ¶ સદ્ધિં અગ્ગમહેસીહિ આનેત્વા તેસં ગલલોહિતેન બલિં કરિસ્સામી’તિ મય્હં આયાચિત્વા ઉગ્ગસેનસ્સ રઞ્ઞો દેવિં ઓહાય આગતો, નાહં તાદિસસ્સ મુસાવાદસ્સ બલિં સમ્પટિચ્છામી’’તિ, ‘‘એવં કિર વુત્તે રાજા તં આણાપેસ્સતિ, સા રઞ્ઞો ધમ્મં દેસેત્વા એત્તકસ્સ ¶ જનસ્સ જીવિતદાનં દસ્સતી’’તિ. ઇમિના કારણેન સક્કો દેવતાય ઇમં ઉપાયં આચિક્ખિ. દેવતા તથા અકાસિ.

રાજાપિ તં આણાપેસિ. સા આગન્ત્વા તેસં રાજૂનં પરિયન્તે નિસિન્નમ્પિ અત્તનો રાજાનમેવ વન્દિ. રાજા ‘‘મયિ સબ્બરાજજેટ્ઠકે ઠિતે સબ્બકનિટ્ઠં અત્તનો સામિકં વન્દતી’’તિ તસ્સા કુજ્ઝિ. અથ નં સા આહ – ‘‘કિં મય્હં તયિ પટિબદ્ધં, અયં પન મે સામિકો ઇસ્સરિયસ્સ દાયકો, ઇમં અવન્દિત્વા કસ્મા તં વન્દિસ્સામી’’તિ? રુક્ખદેવતા પસ્સન્તસ્સેવ મહાજનસ્સ ‘‘એવં, ભદ્દે, એવં, ભદ્દે’’તિ વત્વા તં પુપ્ફમુટ્ઠિના પૂજેસિ ¶ . પુન રાજા આહ – ‘‘સચે મં ન વન્દસિ, મય્હં રજ્જસિરિદાયિકં એવં મહાનુભાવં દેવતં કસ્મા ન વન્દસી’’તિ? ‘‘મહારાજ, તયા અત્તનો પુઞ્ઞે ઠત્વા રાજાનો ગહિતા, ન દેવતાય ગહેત્વા દિન્ના’’તિ. પુનપિ તં દેવતા ‘‘એવં, ભદ્દે, એવં, ભદ્દે’’તિ વત્વા તથેવ પૂજેસિ. પુન સા રાજાનં આહ – ‘‘ત્વં ‘દેવતાય મે એત્તકા રાજાનો ગહેત્વા દિન્ના’તિ વદેસિ, ઇદાનિ તે દેવતાય ઉપરિ વામપસ્સે રુક્ખો અગ્ગિના દડ્ઢો, સા તં અગ્ગિં નિબ્બાપેતું કસ્મા નાસક્ખિ, યદિ એવં મહાનુભાવા’’તિ. પુનપિ તં દેવતા ‘‘એવં, ભદ્દે, એવં, ભદ્દે’’તિ વત્વા તથેવ પૂજેસિ.

સા કથયમાના ઠિતા રોદિ ચેવ હસિ ચ. અથ નં રાજા ‘‘કિં ઉમ્મત્તિકાસી’’તિ આહ. ‘‘કસ્મા દેવ એવં વદેસિ’’? ‘‘ન માદિસિયો ઉમ્મત્તિકા હોન્તી’’તિ. અથ ‘‘નં કિં કારણા રોદસિ ચેવ હસસિ ચા’’તિ? ‘‘સુણાહિ, મહારાજ, અહઞ્હિ અતીતે કુલધીતા હુત્વા પતિકુલે વસન્તી સામિકસ્સ સહાયકં પાહુનકં આગતં દિસ્વા તસ્સ ભત્તં પચિતુકામા ‘મંસં આહરા’તિ દાસિયા કહાપણં દત્વા તાય મંસં અલભિત્વા આગતાય ‘નત્થિ મંસ’ન્તિ વુત્તે ગેહસ્સ પચ્છિમભાગે સયિતાય એળિકાય સીસં છિન્દિત્વા ભત્તં સમ્પાદેસિં. સાહં એકિસ્સાય એળિકાય સીસં છિન્દિત્વા નિરયે પચ્ચિત્વા પક્કાવસેસેન તસ્સા લોમગણનાય સીસચ્છેદં પાપુણિં, ‘ત્વં એત્તકં જનં વધિત્વા કદા દુક્ખા ¶ મુચ્ચિસ્સસી’તિ ¶ એવમહં તવ દુક્ખં અનુસ્સરન્તી રોદિ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘એકિસ્સા કણ્ઠં છેત્વાન, લોમગણનાય પચ્ચિસં;

બહૂનં કણ્ઠે છેત્વાન, કથં કાહસિ ખત્તિયા’’તિ.

અથ ‘‘કસ્મા ત્વં હસસી’’તિ? ‘‘‘એતસ્મા દુક્ખા મુત્તામ્હી’તિ તુસ્સિત્વા, મહારાજા’’તિ ¶ . પુનપિ તં દેવતા ‘‘એવં, ભદ્દે, એવં, ભદ્દે’’તિ વત્વા પુપ્ફમુટ્ઠિના પૂજેસિ. રાજા ‘‘અહો મે ભારિયં કતં કમ્મં, અયં કિર એકં એળિકં વધિત્વા નિરયે પક્કાવસેસેન તસ્સા લોમગણનાય સીસચ્છેદં પાપુણિ, અહં એત્તકં જનં વધિત્વા કદા સોત્થિં પાપુણિસ્સામી’’તિ સબ્બે રાજાનો મોચેત્વા અત્તનો મહલ્લકતરે વન્દિત્વા દહરદહરાનં અઞ્જલિં પગ્ગય્હ સબ્બે ખમાપેત્વા સકસકટ્ઠાનમેવ પહિણિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘એવં, ભિક્ખવે, ન ઇદાનેવ, મલ્લિકા દેવી, અત્તનો પઞ્ઞં નિસ્સાય મહાજનસ્સ જીવિતદાનં દેતિ, પુબ્બેપિ અદાસિયેવા’’તિ વત્વા અતીતં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા બારાણસિરાજા પસેનદિ કોસલો અહોસિ, ધમ્મદિન્ના, દેવી મલ્લિકા, રુક્ખદેવતા અહમેવા’’તિ. એવં અતીતં સમોધાનેત્વા પુન ધમ્મં દેસેન્તો, ‘‘ભિક્ખવે, પાણાતિપાતો ¶ નામ ન કત્તબ્બયુત્તકો. પાણાતિપાતિનો હિ દીઘરત્તં સોચન્તી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા આહ –

દિસ્વા કમ્મકિલિટ્ઠમત્તનો’’તિ. (ધ. પ. ૧૫);

‘‘એવં ચે સત્તા જાનેય્યું, દુક્ખાયં જાતિસમ્ભવો;

ન પાણો પાણિનં હઞ્ઞે, પાણઘાતી હિ સોચતી’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૮);

૨. મહાકસ્સપત્થેરસદ્ધિવિહારિકવત્થુ

ચરઞ્ચે ¶ નાધિગચ્છેય્યાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં જેતવને વિહરન્તો મહાકસ્સપત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકં આરબ્ભ કથેસિ. દેસના રાજગહે સમુટ્ઠિતા.

થેરં કિર રાજગહં નિસ્સાય પિપ્પલિગુહાયં વસન્તં દ્વે સદ્ધિવિહારિકા ઉપટ્ઠહિંસુ. તેસુ એકો સક્કચ્ચં વત્તં કરોતિ, એકો તેન કતં કતં અત્તના કતં વિય દસ્સેન્તો મુખોદકદન્તકટ્ઠાનં ¶ પટિયાદિતભાવં ઞત્વા, ‘‘ભન્તે, મુખોદકદન્તકટ્ઠાનિ મે પટિયાદિતાનિ, મુખં ધોવથા’’તિ વદતિ, પાદધોવનન્હાનાદિકાલેપિ એવમેવ વદતિ. ઇતરો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં નિચ્ચકાલં મયા કતં કતં અત્તના કતં વિય કત્વા દસ્સેતિ, હોતુ, કત્તબ્બયુત્તકમસ્સ કરિસ્સામી’’તિ. તસ્સ ભુઞ્જિત્વા સુપન્તસ્સેવ ન્હાનોદકં તાપેત્વા એકસ્મિં ઘટે કત્વા પિટ્ઠિકોટ્ઠકે ઠપેસિ, ઉદકતાપનભાજને પન નાળિમત્તં ઉદકં ¶ સેસેત્વા ઉસુમં મુઞ્ચન્તં ઠપેસિ. તં ઇતરો સાયન્હસમયે પબુજ્ઝિત્વા ઉસુમં નિક્ખન્તં દિસ્વા ‘‘ઉદકં તાપેત્વા કોટ્ઠકે ઠપિતં ભવિસ્સતી’’તિ વેગેન ગન્ત્વા થેરં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, કોટ્ઠકે ઉદકં ઠપિતં, ન્હાયથા’’તિ વત્વા થેરેન સદ્ધિંયેવ કોટ્ઠકં પાવિસિ. થેરો ઉદકં અપસ્સન્તો ‘‘કહં ઉદકં, આવુસો’’તિ આહ. દહરો અગ્ગિસાલં ગન્ત્વા ભાજને ઉળુઙ્કં ઓતારેત્વા તુચ્છભાવં ઞત્વા ‘‘પસ્સથ દુટ્ઠસ્સ કમ્મં તુચ્છભાજનં ઉદ્ધને આરોપેત્વા કુહિં ગતો, અહં ‘કોટ્ઠકે ઉદક’ન્તિ સઞ્ઞાય આરોચેસિ’’ન્તિ ઉજ્ઝાયન્તો ઘટં આદાય તિત્થં અગમાસિ. ઇતરોપિ પિટ્ઠિકોટ્ઠકતો ઉદકં આહરિત્વા કોટ્ઠકે ઠપેસિ.

થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં દહરો ‘ઉદકં મે તાપેત્વા કોટ્ઠકે ઠપિતં, એથ, ભન્તે, ન્હાયથા’તિ વત્વા ઇદાનિ ઉજ્ઝાયન્તો ઘટં આદાય તિત્થં ગચ્છતિ, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ઉપધારેન્તો ‘‘એત્તકં કાલં એસ દહરો ઇમિના કતં વત્તં અત્તનાવ કતં વિય પકાસેતી’’તિ ઞત્વા સાયં આગન્ત્વા નિસિન્નસ્સ ઓવાદમદાસિ, ‘‘આવુસો, ભિક્ખુના નામ ‘અત્તના કતમેવ કત’ન્તિ વત્તું વટ્ટતિ, નો અકતં, ત્વં ઇદાનેવ ‘કોટ્ઠકે ઉદકં ઠપિતં, ન્હાયથ, ભન્તે’તિ વત્વા મયિ પવિસિત્વા ઠિતે ઘટં ¶ આદાય ઉજ્ઝાયન્તો ગચ્છસિ, પબ્બજિતસ્સ નામ એવં કાતું ન વટ્ટતી’’તિ. સો ‘‘પસ્સથ થેરસ્સ કમ્મં, ઉદકમત્તકં નામ નિસ્સાય મં એવં વદેસી’’તિ કુજ્ઝિત્વા પુનદિવસે થેરેન સદ્ધિં પિણ્ડાય ન પાવિસિ. થેરો ઇતરેન સદ્ધિં એકં પદેસં અગમાસિ. સો તસ્મિં ગતે થેરસ્સ ઉપટ્ઠાકકુલં ગન્ત્વા ‘‘થેરો કહં, ભન્તે’’તિ પુટ્ઠો ¶ ‘‘થેરસ્સ અફાસુકં જાતં, વિહારેયેવ નિસિન્નો’’તિ આહ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘એવરૂપં કિર નામ આહારં દેથા’’તિ વુત્તે તેન વુત્તનિયામેનેવ સમ્પાદેત્વા અદંસુ. સો અન્તરામગ્ગેવ તં ભત્તં ભુઞ્જિત્વા વિહારં ગતો. થેરોપિ ગતટ્ઠાને મહન્તં સુખુમવત્થં લભિત્વા અત્તના સદ્ધિં ગતદહરસ્સ અદાસિ. સો તં રજિત્વા અત્તનો નિવાસનપારુપનં અકાસિ.

થેરો પુનદિવસે તં ઉપટ્ઠાકકુલં ગન્ત્વા, ‘‘ભન્તે, ‘તુમ્હાકં કિર અફાસુકં જાત’ન્તિ અમ્હેહિ દહરેન વુત્તનિયામેનેવ પટિયાદેત્વા આહારો પેસિતો, પરિભુઞ્જિત્વા વો ફાસુકં જાત’’ન્તિ ¶ વુત્તે તુણ્હી અહોસિ. વિહારં પન ગન્ત્વા તં દહરં વન્દિત્વા નિસિન્નં એવમાહ – ‘‘આવુસો, તયા કિર હિય્યો, ઇદં નામ કતં, ઇદં પબ્બજિતાનં ન અનુચ્છવિકં, વિઞ્ઞત્તિં કત્વા ભુઞ્જિતું ન વટ્ટતી’’તિ. સો કુજ્ઝિત્વા થેરે આઘાતં બન્ધિત્વા ‘‘પુરિમદિવસે ઉદકમત્તં નિસ્સાય મં મુસાવાદિં કત્વા અજ્જ અત્તનો ઉપટ્ઠાકકુલે ભત્તમુટ્ઠિયા ભુત્તકારણા મં ‘વિઞ્ઞત્તિં કત્વા ભુઞ્જિતું ન વટ્ટતી’તિ વદતિ, વત્થમ્પિ તેન અત્તનો ઉપટ્ઠાકસ્સેવ દિન્નં, અહો થેરસ્સ ભારિયં કમ્મં, જાનિસ્સામિસ્સ કત્તબ્બયુત્તક’’ન્તિ પુનદિવસે થેરે ગામં પવિસન્તે સયં વિહારે ઓહીયિત્વા દણ્ડં ગહેત્વા પરિભોગભાજનાનિ ભિન્દિત્વા થેરસ્સ પણ્ણસાલાય અગ્ગિં દત્વા યં ન ઝાયતિ, તં મુગ્ગરેન પહરન્તો ભિન્દિત્વા નિક્ખમિત્વા પલાતો. સો કાલં કત્વા અવીચિમહાનિરયે નિબ્બત્તિ.

મહાજનો ¶ કથં સમુટ્ઠાપેસિ – ‘‘થેરસ્સ કિર સદ્ધિવિહારિકો ઓવાદમત્તં અસહન્તો કુજ્ઝિત્વા પણ્ણસાલં ઝાપેત્વા પલાતો’’તિ. અથેકો ભિક્ખુ અપરભાગે રાજગહા નિક્ખમિત્વા સત્થારં દટ્ઠુકામો જેતવનં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા સત્થારા પટિસન્થારં કત્વા ‘‘કુતો આગતોસી’’તિ પુટ્ઠો ‘‘રાજગહતો, ભન્તે’’તિ આહ. ‘‘મમ પુત્તસ્સ મહાકસ્સપસ્સ ખમનીય’’ન્તિ? ‘‘ખમનીયં, ભન્તે, એકો પન સદ્ધિવિહારિકો ઓવાદમત્તેન ¶ કુજ્ઝિત્વા પણ્ણસાલં ઝાપેત્વા પલાતો’’તિ. સત્થા ‘‘ન સો ઇદાનેવ ઓવાદં સુત્વા કુજ્ઝતિ, પુબ્બેપિ કુજ્ઝિયેવ. ન ઇદાનેવ કુટિં દૂસેતિ, પુબ્બેપિ દૂસેસિયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ –

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે હિમવન્તપદેસે એકો સિઙ્ગિલસકુણો કુલાવકં કત્વા વસિ. અથેકદિવસં દેવે વસ્સન્તે એકો મક્કટો સીતેન કમ્પમાનો તં પદેસં અગમાસિ. સિઙ્ગિલો તં દિસ્વા ગાથમાહ –

‘‘મનુસ્સસ્સેવ તે સીસં, હત્થપાદા ચ વાનર;

અથ કેન નુ વણ્ણેન, અગારં તે ન વિજ્જતી’’તિ. (જા. ૧.૪.૮૧);

મક્કટો ‘‘કિઞ્ચાપિ મે હત્થપાદા અત્થિ, યાય પન પઞ્ઞાય વિચારેત્વા અગારં કરેય્યં, સા મે પઞ્ઞા નત્થી’’તિ ચિન્તેત્વા તમત્થં વિઞ્ઞાપેતુકામો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘મનુસ્સસ્સેવ મે સીસં, હત્થપાદા ચ સિઙ્ગિલ;

યાહુ સેટ્ઠા મનુસ્સેસુ, સા મે પઞ્ઞા ન વિજ્જતી’’તિ. (જા. ૧.૪.૮૨);

અથ ¶ નં ‘‘એવરૂપસ્સ તવ કથં ઘરાવાસો ઇજ્ઝિસ્સતી’’તિ ગરહન્તો સિઙ્ગિલો ઇમં ગાથાદ્વયમાહ –

‘‘અનવટ્ઠિતચિત્તસ્સ ¶ , લહુચિત્તસ્સ દુબ્ભિનો;

નિચ્ચં અદ્ધુવસીલસ્સ, સુખભાવો ન વિજ્જતિ.

‘‘સો કરસ્સુ આનુભાવં, વીતિવત્તસ્સુ સીલિયં;

સીતવાતપરિત્તાણં, કરસ્સુ કુટવં કપી’’તિ. (જા. ૧.૪.૮૩-૮૪);

મક્કટો ‘‘અયં મં અનવટ્ઠિતચિત્તં લહુચિત્તં મિત્તદુબ્ભિં અદ્ધુવસીલં કરોતિ, ઇદાનિસ્સ મિત્તદુબ્ભિભાવં દસ્સેસ્સામી’’તિ કુલાવકં વિદ્ધંસેત્વા વિપ્પકિરિ. સકુણો તસ્મિં કુલાવકં ગણ્હન્તે એવ એકેન પસ્સેન નિક્ખમિત્વા પલાયિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા મક્કટો કુટિદૂસકભિક્ખુ અહોસિ, સિઙ્ગિલસકુણો કસ્સપો અહોસી’’તિ ¶ . જાતકં સમોધાનેત્વા ‘‘એવં, ભિક્ખવે, ન ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ સો ઓવાદક્ખણે કુજ્ઝિત્વા કુટિં દૂસેસિ, મમ પુત્તસ્સ કસ્સપસ્સ એવરૂપેન બાલેન સદ્ધિં વસનતો એકકસ્સેવ નિવાસો સેય્યો’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ચરઞ્ચે નાધિગચ્છેય્ય, સેય્યં સદિસમત્તનો;

એકચરિયં દળ્હં કયિરા, નત્થિ બાલે સહાયતા’’તિ.

તત્થ ચરન્તિ ઇરિયાપથચારં અગ્ગહેત્વા મનસાચારો વેદિતબ્બો, કલ્યાણમિત્તં પરિયેસન્તોતિ અત્થો. સેય્યં સદિસમત્તનોતિ અત્તનો સીલસમાધિપઞ્ઞાગુણેહિ અધિકતરં ¶ વા સદિસં વા ન લભેય્ય ચે. એકચરિયન્તિ એતેસુ હિ સેય્યં લભમાનો સીલાદીહિ વડ્ઢતિ, સદિસં લભમાનો ન પરિહાયતિ, હીનેન પન સદ્ધિં એકતો વસન્તો એકતો સંભોગપરિભોગં કરોન્તો સીલાદીહિ પરિહાયતિ. તેન વુત્તં – ‘‘એવરૂપો પુગ્ગલો ન સેવિતબ્બો ન ભજિતબ્બો ન પયિરુપાસિતબ્બો અઞ્ઞત્ર અનુદ્દયા અઞ્ઞત્ર અનુકમ્પા’’તિ (પુ. પ. ૧૨૧; અ. નિ. ૩.૨૬). તસ્મા સચે કારુઞ્ઞં પટિચ્ચ ‘‘અયં મં નિસ્સાય સીલાદીહિ વડ્ઢિસ્સતી’’તિ તમ્હા પુગ્ગલા કિઞ્ચિ અપચ્ચાસીસન્તો તં સઙ્ગણ્હિતું સક્કોતિ, ઇચ્ચેતં કુસલં ¶ . નો ચે સક્કોતિ, એકચરિયં દળ્હં કયિરા એકીભાવમેવ થિરં કત્વા સબ્બઇરિયાપથેસુ એકકોવ વિહરેય્ય. કિં કારણા? નત્થિ બાલે સહાયતાતિ સહાયતા નામ ચૂળસીલં મજ્ઝિમસીલં મહાસીલં દસ કથાવત્થૂનિ તેરસ ધુતઙ્ગગુણા વિપસ્સનાગુણા ચત્તારો મગ્ગા ચત્તારિ ફલાનિ તિસ્સો વિજ્જા છ અભિઞ્ઞા. અયં સહાયતાગુણો બાલં નિસ્સાય નત્થીતિ.

દેસનાવસાને આગન્તુકો ભિક્ખુ સોતાપત્તિફલં પત્તો, અઞ્ઞેપિ ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ, દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા અહોસીતિ.

મહાકસ્સપત્થેરસદ્ધિવિહારિકવત્થુ દુતિયં.

પુત્તા ¶ મત્થીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો આનન્દસેટ્ઠિં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિર આનન્દસેટ્ઠિ નામ ચત્તાલીસકોટિવિભવો મહામચ્છરી અહોસિ. સો અન્વડ્ઢમાસં ઞાતકે સન્નિપાતેત્વા પુત્તં મૂલસિરિં નામ તીસુ વેલાસુ એવં ઓવદતિ – ‘‘ઇદં ચત્તાલીસકોટિધનં ‘બહૂ’’’તિ મા સઞ્ઞં કરિ, વિજ્જમાનં ધનં ન દાતબ્બં, નવં ધનં ઉપ્પાદેતબ્બં. એકેકમ્પિ હિ કહાપણં વયં કરોન્તસ્સ પન ખીયતેવ. તસ્મા –

‘‘અઞ્જનાનં ખયં દિસ્વા, ઉપચિકાનઞ્ચ આચયં;

મધૂનઞ્ચ સમાહારં, પણ્ડિતો ઘરમાવસે’’તિ.

સો અપરેન સમયેન અત્તનો પઞ્ચ મહાનિધિયો પુત્તસ્સ અનાચિક્ખિત્વા ધનનિસ્સિતો મચ્છેરમલમલિનો કાલં કત્વા તસ્સેવ નગરસ્સ એકસ્મિં દ્વારગામકે ચણ્ડાલાનં કુલસહસ્સં પટિવસતિ. તત્થેકિસ્સા ચણ્ડાલિયા કુચ્છિસ્મિં ¶ પટિસન્ધિં ગણ્હિ. રાજા તસ્સ કાલકિરિયં સુત્વા પુત્તમસ્સ મૂલસિરિં પક્કોસાપેત્વા સેટ્ઠિટ્ઠાને ઠપેસિ. તમ્પિ ચણ્ડાલકુલસહસ્સં એકતોવ ભતિયા કમ્મં કત્વા જીવમાનં તસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણતો પટ્ઠાય નેવ ભતિં લભતિ, ન યાપનમત્તતો પરં ભત્તપિણ્ડમ્પિ. તે ‘‘મયં એતરહિ કમ્મં કરોન્તાપિ પિણ્ડભત્તમ્પિ ન લભામ, અમ્હાકં અન્તરે કાળકણ્ણિયા ભવિતબ્બ’’ન્તિ દ્વે કોટ્ઠાસા હુત્વા યાવ તસ્સ માતાપિતરો ¶ વિસું હોન્તિ, તાવ વિભજિત્વા ‘‘ઇમસ્મિં કુલે કાળકણ્ણી ઉપ્પન્ના’’તિ તસ્સ માતરં નીહરિંસુ.

સાપિ યાવસ્સા સો કુચ્છિગતો, તાવ યાપનમત્તમ્પિ કિચ્છેન લભિત્વા પુત્તં વિજાયિ. તસ્સ હત્થા ચ પાદા ચ અક્ખીનિ ચ કણ્ણા ચ નાસા ચ મુખઞ્ચ યથાઠાને ન અહેસું. સો એવરૂપેન અઙ્ગવેકલ્લેન સમન્નાગતો પંસુપિસાચકો વિય અતિવિરૂપો અહોસિ. એવં સન્તેપિ તં માતા ન પરિચ્ચજિ. કુચ્છિયં વસિતપુત્તસ્મિઞ્હિ સિનેહો બલવા હોતિ. સા તં કિચ્છેન પોસયમાના તં આદાય ગતદિવસે કિઞ્ચિ અલભિત્વા ગેહે કત્વા સયમેવ ગતદિવસે ભતિં લભતિ. અથ નં પિણ્ડાય ચરિત્વા જીવિતું સમત્થકાલે સા કપાલકં હત્થે ઠપેત્વા, ‘‘તાત ¶ , મયં તં નિસ્સાય મહાદુક્ખં પત્તા, ઇદાનિ ન સક્કોમિ તં પોસેતું, ઇમસ્મિં નગરે કપણદ્ધિકાદીનં ¶ પટિયત્તભત્તાનિ અત્થિ, તત્થ ભિક્ખાય ચરિત્વા જીવાહી’’તિ તં વિસ્સજ્જેસિ. સો ઘરપટિપાટિયા ચરન્તો આનન્દસેટ્ઠિકાલે નિવુત્તટ્ઠાનં ગન્ત્વા જાતિસ્સરો હુત્વા અત્તનો ગેહં પાવિસિ. તીસુ પન દ્વારકોટ્ઠકેસુ ન કોચિ સલ્લક્ખેસિ. ચતુત્થે દ્વારકોટ્ઠકે મૂલસિરિસેટ્ઠિનો પુત્તકા દિસ્વા ઉબ્બિગ્ગહદયા પરોદિંસુ. અથ નં સેટ્ઠિપુરિસા ‘‘નિક્ખમ કાળકણ્ણી’’તિ પોથેત્વા નીહરિત્વા સઙ્કારટ્ઠાને ખિપિંસુ. સત્થા આનન્દત્થેરેન પચ્છાસમણેન પિણ્ડાય ચરન્તો તં ઠાનં પત્તો થેરં ઓલોકેત્વા તેન પુટ્ઠો તં પવત્તિં આચિક્ખિ. થેરો મૂલસિરિં પક્કોસાપેસિ. અથ મહાજનકાયો સન્નિપતિ. સત્થા મૂલસિરિં આમન્તેત્વા ‘‘જાનાસિ એત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ન જાનામી’’તિ વુત્તે, ‘‘પિતા તે આનન્દસેટ્ઠી’’તિ વત્વા અસદ્દહન્તં ‘‘આનન્દસેટ્ઠિ પુત્તસ્સ તે પઞ્ચ મહાનિધિયો આચિક્ખાહી’’તિ આચિક્ખાપેત્વા સદ્દહાપેસિ. સો સત્થારં સરણં અગમાસિ. તસ્સ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘પુત્તા મત્થિ ધનમ્મત્થિ, ઇતિ બાલો વિહઞ્ઞતિ;

અત્તા હિ અત્તનો નત્થિ, કુતો પુત્તા કુતો ધન’’ન્તિ.

તસ્સત્થો ¶ – પુત્તા મે અત્થિ, ધનં મે અત્થિ, ઇતિ બાલો પુત્તતણ્હાય ચેવ ધનતણ્હાય ચ હઞ્ઞતિ વિહઞ્ઞતિ દુક્ખયતિ, ‘‘પુત્તા મે નસ્સિંસૂ’’તિ વિહઞ્ઞતિ, ‘‘નસ્સન્તી’’તિ વિહઞ્ઞતિ, ‘‘નસ્સિસ્સન્તી’’તિ વિહઞ્ઞતિ. ધનેપિ એસેવ નયો. ઇતિ છહાકારેહિ વિહઞ્ઞતિ. ‘‘પુત્તે પોસેસ્સામી’’તિ રત્તિઞ્ચ દિવા ચ થલજલપથાદીસુ નાનપ્પકારતો વાયમન્તોપિ વિહઞ્ઞતિ, ‘‘ધનં ઉપ્પાદેસ્સામી’’તિ કસિવાણિજ્જાદીનિ કરોન્તોપિ વિહઞ્ઞતેવ. એવં ¶ વિહઞ્ઞસ્સ ચ અત્તા હિ અત્તનો નત્થિ તેન વિઘાતેન દુક્ખિતં અત્તાનં સુખિતં કાતું અસક્કોન્તસ્સ પવત્તિયમ્પિસ્સ અત્તા હિ અત્તનો નત્થિ, મરણમઞ્ચે નિપન્નસ્સ મારણન્તિકાહિ વેદનાહિ અગ્ગિજાલાહિ વિય પરિડય્હમાનસ્સ છિજ્જમાનેસુ સન્ધિબન્ધનેસુ, ભિજ્જમાનેસુ અટ્ઠિસઙ્ઘાટેસુ નિમીલેત્વા પરલોકં ઉમ્મીલેત્વા ઇધલોકં પસ્સન્તસ્સાપિ દિવસે દિવસે દ્વિક્ખત્તું ન્હાપેત્વા તિક્ખત્તું ભોજેત્વા ગન્ધમાલાદીહિ અલઙ્કરિત્વા યાવજીવં પોસિતોપિ સહાયભાવેન ¶ દુક્ખપરિત્તાણં કાતું અસમત્થતાય અત્તા હિ અત્તનો નત્થિ. કુતો ¶ પુત્તા કુતો ધનં પુત્તા વા ધનં વા તસ્મિં સમયે કિમેવ કરિસ્સન્તિ, આનન્દસેટ્ઠિનોપિ કસ્સચિ કિઞ્ચિ અદત્વા પુત્તસ્સત્થાય ધનં સણ્ઠપેત્વા પુબ્બે વા મરણમઞ્ચે નિપન્નસ્સ, ઇદાનિ વા ઇમં દુક્ખં પત્તસ્સ કુતો પુત્તા કુતો ધનં. પુત્તા વા ધનં વા તસ્મિં સમયે કિં દુક્ખં હરિંસુ, કિં વા સુખં ઉપ્પાદયિંસૂતિ.

દેસનાવસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. દેસના મહાજનસ્સ સાત્થિકા અહોસીતિ.

યો બાલોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ગણ્ઠિભેદકચોરે આરબ્ભ કથેસિ.

તે કિર દ્વે સહાયકા ધમ્મસ્સવનત્થાય ગચ્છન્તેન મહાજનેન સદ્ધિં જેતવનં ગન્ત્વા એકો ધમ્મકથં અસ્સોસિ, એકો અત્તનો ગય્હૂપગં ઓલોકેસિ. તેસુ એકો ધમ્મં સુણમાનો સોતાપત્તિફલં પાપુણિ, ઇતરો એકસ્સ દુસ્સન્તે બદ્ધં પઞ્ચમાસકમત્તં લભિ. તસ્સ તં ગેહે પાકભત્તં જાતં, ઇતરસ્સ ગેહે ન પચ્ચતિ. અથ નં સહાયકચોરો અત્તનો ભરિયાય સદ્ધિં ઉપ્પણ્ડયમાનો ‘‘ત્વં અતિપણ્ડિતતાય અત્તનો ગેહે પાકભત્તમૂલમ્પિ ન નિપ્ફાદેસી’’તિ આહ. ઇતરો પન ‘‘બાલભાવેનેવ વતાયં અત્તનો પણ્ડિતભાવં મઞ્ઞતી’’તિ તં પવત્તિં સત્થુ આરોચેતું ¶ ઞાતીહિ સદ્ધિં જેતવનં ગન્ત્વા આરોચેસિ. સત્થા તસ્સ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યો ¶ બાલો મઞ્ઞતિ બાલ્યં, પણ્ડિતો વાપિ તેન સો;

બાલો ચ પણ્ડિતમાની, સ વે ‘બાલો’તિ વુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ યો બાલોતિ યો અન્ધબાલો અપણ્ડિતો સમાનો ‘‘બાલો અહ’’ન્તિ અત્તનો બાલ્યં બાલભાવં મઞ્ઞતિ જાનાતિ. તેન સોતિ ¶ તેન કારણેન સો પુગ્ગલો પણ્ડિતો વાપિ હોતિ પણ્ડિતસદિસો વા. સો હિ ‘‘બાલો અહ’’ન્તિ જાનમાનો અઞ્ઞં પણ્ડિતં ઉપસઙ્કમન્તો પયિરુપાસન્તો તેન પણ્ડિતભાવત્થાય ઓવદિયમાનો અનુસાસિયમાનો તં ઓવાદં ગણ્હિત્વા પણ્ડિતો વા હોતિ પણ્ડિતતરો વા. સ વે બાલોતિ યો ચ બાલો સમાનો ‘‘કો અઞ્ઞો મયા સદિસો બહુસ્સુતો વા ધમ્મકથિકો વા વિનયધરો વા ધુતઙ્ગધરો વા અત્થી’’તિ એવં પણ્ડિતમાની હોતિ. સો અઞ્ઞં પણ્ડિતં અનુપસઙ્કમન્તો અપયિરુપાસન્તો નેવ પરિયત્તિં ઉગ્ગણ્હાતિ, ન પટિપત્તિં પૂરેતિ, એકન્તબાલભાવમેવ પાપુણાતિ. સો ગણ્ઠિભેદકચોરો વિય. તેન વુત્તં ‘‘સ વે ‘બાલો’તિ વુચ્ચતી’’તિ.

દેસનાપરિયોસાને ઇતરસ્સ ઞાતકેહિ સદ્ધિં મહાજનો સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણીતિ.

યાવજીવમ્પિ ચે બાલોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ઉદાયિત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિર મહાથેરેસુ પટિક્કન્તેસુ ધમ્મસભં ગન્ત્વા ધમ્માસને નિસીદિ. અથ નં એકદિવસં આગન્તુકા ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘અયં બહુસ્સુતો મહાથેરો ભવિસ્સતી’’તિ મઞ્ઞમાના ખન્ધાદિપટિસંયુત્તં પઞ્હં પુચ્છિત્વા કિઞ્ચિ અજાનમાનં ‘‘કો એસો, બુદ્ધેહિ સદ્ધિં એકવિહારે વસમાનો ખન્ધધાતુઆયતનમત્તમ્પિ ન જાનાતી’’તિ ગરહિત્વા તં પવત્તિં તથાગતસ્સ આરોચેસું. સત્થા તેસં ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યાવજીવમ્પિ ચે બાલો, પણ્ડિતં પયિરુપાસતિ;

ન સો ધમ્મં વિજાનાતિ, દબ્બી સૂપરસં યથા’’તિ.

તસ્સત્થો ¶ – બાલો નામેસ યાવજીવમ્પિ પણ્ડિતં ઉપસઙ્કમન્તો પયિરુપાસન્તો ‘‘ઇદં બુદ્ધવચનં, એત્તકં બુદ્ધવચન’’ન્તિ એવં પરિયત્તિધમ્મં વા ‘‘અયં ¶ ચારો, અયં વિહારો, અયં આચારો, અયં ગોચરો, ઇદં સાવજ્જં, ઇદં અનવજ્જં, ઇદં સેવિતબ્બં, ઇદં ન સેવિતબ્બં, ઇદં પટિવિજ્ઝિતબ્બં, ઇદં સચ્છિકાતબ્બ’’ન્તિ એવં પટિપત્તિપટિવેધધમ્મં વા ન જાનાતિ. યથા કિં? દબ્બી સૂપરસં યથાતિ. યથા હિ દબ્બી યાવ પરિક્ખયા નાનપ્પકારાય સૂપવિકતિયા સમ્પરિવત્તમાનાપિ ‘‘ઇદં લોણિકં, ઇદં અલોણિકં, ઇદં તિત્તકં, ઇદં ખારિકં, ઇદં કટુકં, ઇદં અમ્બિલં, ઇદં અનમ્બિલં, ઇદં કસાવ’’ન્તિ ¶ સૂપરસં ન જાનાતિ, એવમેવ બાલો યાવજીવમ્પિ પણ્ડિતં પયિરુપાસમાનો વુત્તપ્પકારં ધમ્મં ન જાનાતીતિ.

દેસનાવસાને આગન્તુકા ભિક્ખૂ આસવેહિ ચિત્તાનિ વિમુચ્ચિંસૂતિ.

૬. તિંસમત્તપાવેય્યકભિક્ખુવત્થુ

મુહુત્તમપિ ચે વિઞ્ઞૂતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો તિંસમત્તે પાવેય્યકે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

તેસઞ્હિ ભગવા ઇત્થિં પરિયેસન્તાનં કપ્પાસિકવનસણ્ડે પઠમં ધમ્મં દેસેસિ. તદા તે સબ્બેવ એહિભિક્ખુભાવં પત્વા ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા હુત્વા તેરસ ધુતઙ્ગાનિ સમાદાય વત્તમાના પુનપિ દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેન સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા અનમતગ્ગધમ્મદેસનં સુત્વા તસ્મિંયેવ આસને અરહત્તં પાપુણિંસુ. ભિક્ખૂ ‘‘અહો વતિમેહિ ભિક્ખૂહિ ખિપ્પમેવ ધમ્મો વિઞ્ઞાતો’’તિ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું. સત્થા તં સુત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ ઇમે તિંસમત્તા સહાયકા ધુત્તા હુત્વા તુણ્ડિલજાતકે (જા. ૧.૬.૮૮ આદયો) મહાતુણ્ડિલસ્સ ધમ્મદેસનં સુત્વાપિ ખિપ્પમેવ ¶ ધમ્મં વિઞ્ઞાય પઞ્ચ સીલાનિ સમાદિયિંસુ, તે તેનેવ ઉપનિસ્સયેન એતરહિ નિસિન્નાસનેયેવ અરહત્તં પત્તા’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘મુહુત્તમપિ ચે વિઞ્ઞૂ, પણ્ડિતં પયિરુપાસતિ;

ખિપ્પં ધમ્મં વિજાનાતિ, જિવ્હા સૂપરસં યથા’’તિ.

તસ્સત્થો ¶ ¶ – વિઞ્ઞૂ પણ્ડિતપુરિસો મુહુત્તમપિ ચે અઞ્ઞં પણ્ડિતં પયિરુપાસતિ, સો તસ્સ સન્તિકે ઉગ્ગણ્હન્તો પરિપુચ્છન્તો ખિપ્પમેવ પરિયત્તિધમ્મં વિજાનાતિ. તતો કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા પટિપત્તિયં ઘટેન્તો વાયમન્તો યથા નામ અનુપહતજિવ્હાપસાદો પુરિસો રસવિજાનનત્થં જિવ્હગ્ગે ઠપેત્વા એવ લોણિકાદિભેદં રસં વિજાનાતિ, એવં પણ્ડિતો ખિપ્પમેવ લોકુત્તરધમ્મમ્પિ વિજાનાતીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ ભિક્ખૂ અરહત્તં પાપુણિંસૂતિ.

તિંસમત્તપાવેય્યકભિક્ખુવત્થુ છટ્ઠં.

ચરન્તિ બાલા દુમ્મેધાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો સુપ્પબુદ્ધકુટ્ઠિં આરબ્ભ કથેસિ. સુપ્પબુદ્ધકુટ્ઠિવત્થુ ઉદાને (ઉદા. ૪૩) આગતમેવ.

તદા હિ સુપ્પબુદ્ધકુટ્ઠિ પરિસપરિયન્તે નિસિન્નો ભગવતો ધમ્મદેસનં સુત્વા સોતાપત્તિફલં પત્વા અત્તના પટિલદ્ધગુણં ¶ સત્થુ આરોચેતુકામો પરિસમજ્ઝે ઓગાહિતું અવિસહન્તો મહાજનસ્સ સત્થારં વન્દિત્વા અનુગન્ત્વા નિવત્તનકાલે વિહારં અગમાસિ. તસ્મિં ખણે સક્કો દેવરાજા ‘‘અયં સુપ્પબુદ્ધકુટ્ઠિ અત્તનો સત્થુ સાસને પટિલદ્ધગુણં પાકટં કાતુકામો’’તિ ઞત્વા ‘‘વીમંસિસ્સામિ ન’’ન્તિ ગન્ત્વા આકાસે ઠિતોવ એતદવોચ – ‘‘સુપ્પબુદ્ધ, ત્વં મનુસ્સદલિદ્દો મનુસ્સવરાકો, અહં તે અપરિયન્તં ધનં દસ્સામિ, ‘બુદ્ધો ન બુદ્ધો, ધમ્મો ન ધમ્મો, સઙ્ઘો ન સઙ્ઘો, અલં મે બુદ્ધેન, અલં મે ધમ્મેન, અલં મે સઙ્ઘેના’તિ વદેહી’’તિ. અથ નં સો આહ – ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ? ‘‘અહં સક્કો’’તિ. અન્ધબાલ, અહિરિક ત્વં મયા સદ્ધિં કથેતું ન યુત્તરૂપો, ત્વં મં ‘‘દુગ્ગતો દલિદ્દો કપણો’’તિ વદેસિ, નેવાહં દુગ્ગતો, ન દલિદ્દો, સુખપ્પત્તો અહમસ્મિ મહદ્ધનો –

‘‘સદ્ધાધનં સીલધનં, હિરી ઓત્તપ્પિયં ધનં;

સુતધનઞ્ચ ચાગો ચ, પઞ્ઞા વે સત્તમં ધનં.

‘‘યસ્સ ¶ ¶ એતે ધના અત્થિ, ઇત્થિયા પુરિસસ્સ વા;

‘અદલિદ્દો’તિ તં આહુ, અમોઘં તસ્સ જીવિત’’ન્તિ. (અ. નિ. ૭.૫-૬) –

ઇમાનિ મે સત્તવિધઅરિયધનાનિ સન્તિ, યેસઞ્હિ ઇમાનિ સત્ત ધનાનિ સન્તિ, ન તે બુદ્ધેહિ વા પચ્ચેકબુદ્ધેહિ વા ‘‘દલિદ્દા’’તિ ¶ વુચ્ચન્તીતિ. સક્કો તસ્સ કથં સુત્વા તં અન્તરામગ્ગે ઓહાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સબ્બં તં વચનપટિવચનં આરોચેસિ. અથ નં ભગવા આહ – ‘‘ન ખો, સક્ક, સક્કા તાદિસાનં સતેનપિ સહસ્સેનપિ સુપ્પબુદ્ધકુટ્ઠિં ‘બુદ્ધો ન બુદ્ધો’તિ વા, ‘ધમ્મો ન ધમ્મો’તિ વા, ‘સઙ્ઘો ન સઙ્ઘો’તિ વા કથાપેતુ’’ન્તિ. સુપ્પબુદ્ધોપિ ખો કુટ્ઠિ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારા કતપટિસન્થારો સમ્મોદમાનો અત્તના પટિલદ્ધગુણં આરોચેત્વા વુટ્ઠાયાસના પક્કામિ. અથ નં અચિરપક્કન્તં ગાવી તરુણવચ્છા જીવિતા વોરોપેસિ.

સા કિર એકા યક્ખિની પુક્કુસાતિકુલપુત્તં, બાહિયં દારુચીરિયં, તમ્બદાઠિકચોરઘાતકં, સુપ્પબુદ્ધકુટ્ઠિન્તિ ઇમેસં ચતુન્નં જનાનં અનેકસતે અત્તભાવે ગાવી હુત્વા જીવિતા વોરોપેસિ. તે કિર અતીતે ચત્તારો સેટ્ઠિપુત્તા હુત્વા એકં નગરસોભિનિં ગણિકં ઉય્યાનં નેત્વા દિવસં સમ્પત્તિં અનુભવિત્વા સાયન્હસમયે એવં સમ્મન્તયિંસુ – ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને અઞ્ઞો નત્થિ, ઇમિસ્સા અમ્હેહિ દિન્નં કહાપણસહસ્સઞ્ચ સબ્બઞ્ચ પસાધનભણ્ડં ગહેત્વા ઇમં મારેત્વા ગચ્છામા’’તિ. સા તેસં કથં સુત્વા ‘‘ઇમે નિલ્લજ્જા, મયા સદ્ધિં અભિરમિત્વા ઇદાનિ મં મારેતુકામા, જાનિસ્સામિ નેસં કત્તબ્બયુત્તક’’ન્તિ તેહિ મારિયમાના ¶ ‘‘અહં યક્ખિની હુત્વા યથા મં એતે મારેન્તિ, એવમેવ તે મારેતું સમત્થા ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. તસ્સ નિસ્સન્દેન ઇમે મારેસિ. સમ્બહુલા ભિક્ખૂ તસ્સ કાલકિરિયં ભગવતો આરોચેત્વા ‘‘તસ્સ કા ગતિ, કેન ચ કારણેન કુટ્ઠિભાવં પત્તો’’તિ પુચ્છિંસુ. સત્થા સોતાપત્તિફલં પત્વા તસ્સ તાવતિંસભવને ઉપ્પન્નભાવઞ્ચ તગરસિખિપચ્ચેકબુદ્ધં દિસ્વા નિટ્ઠુભિત્વા અપસબ્યં કત્વા દીઘરત્તં નિરયે પચ્ચિત્વા વિપાકાવસેસેન ઇદાનિ કુટ્ઠિભાવપ્પત્તિઞ્ચ બ્યાકરિત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ઇમે સત્તા અત્તનાવ ¶ અત્તનો કટુકવિપાકકમ્મં કરોન્તા વિચરન્તી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ઉત્તરિ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ચરન્તિ બાલા દુમ્મેધા, અમિત્તેનેવ અત્તના;

કરોન્તા પાપકં કમ્મં, યં હોતિ કટુકપ્ફલ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ ચરન્તીતિ ચતૂહિ ઇરિયાપથેહિ અકુસલમેવ કરોન્તા વિચરન્તિ. બાલાતિ ઇધલોકત્થઞ્ચ પરલોકત્થઞ્ચ અજાનન્તા ઇધ બાલા નામ. દુમ્મેધાતિ દુપ્પઞ્ઞા. અમિત્તેનેવ ¶ અત્તનાતિ અત્તના અમિત્તભૂતેન વિય વેરિના હુત્વા. કટુકપ્ફલન્તિ તિખિણફલં દુક્ખફલન્તિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સુપ્પબુદ્ધકુટ્ઠિવત્થુ સત્તમં.

ન તં કમ્મં કતં સાધૂતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં કસ્સકં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર સાવત્થિતો અવિદૂરે એકં ખેત્તં કસતિ. ચોરા ઉદકનિદ્ધમનેન નગરં પવિસિત્વા એકસ્મિં અડ્ઢકુલે ઉમઙ્ગં ભિન્દિત્વા બહું હિરઞ્ઞસુવણ્ણં ગહેત્વા ઉદકનિદ્ધમનેનેવ નિક્ખમિંસુ. એકો ચોરો તે વઞ્ચેત્વા એકં સહસ્સત્થવિકં ઓવટ્ટિકાય કત્વા તં ખેત્તં ગન્ત્વા તેહિ સદ્ધિં ભણ્ડં ભાજેત્વા આદાય ગચ્છન્તો ઓવટ્ટિકતો પતમાનં સહસ્સત્થવિકં ન સલ્લક્ખેસિ. તં દિવસં સત્થા પચ્ચૂસસમયે લોકં વોલોકેન્તો તં કસ્સકં અત્તનો ઞાણજાલસ્સ અન્તોપવિટ્ઠં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ ઉપધારયમાનો ઇદં અદ્દસ – ‘‘અયં કસ્સકો પાતોવ કસિતું ગમિસ્સતિ, ભણ્ડસામિકા ચોરાનં અનુપદં ગન્ત્વા ઓવટ્ટિકતો પતમાનં સહસ્સત્થવિકં દિસ્વા એતં ગણ્હિસ્સન્તિ, મં ઠપેત્વા તસ્સ અઞ્ઞો સક્ખી નામ ¶ ન ભવિસ્સતિ, સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ ઉપનિસ્સયોપિસ્સ અત્થિ, તત્થ મયા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ. સોપિ કસ્સકો પાતોવ કસિતું ગતો. સત્થા આનન્દત્થેરેન પચ્છાસમણેન તત્થ અગમાસિ. કસ્સકો સત્થારં દિસ્વા ગન્ત્વા ભગવન્તં ¶ વન્દિત્વા પુન કસિતું આરભિ. સત્થા તેન સદ્ધિં કિઞ્ચિ અવત્વાવ સહસ્સત્થવિકાય પતિતટ્ઠાનં ગન્ત્વા તં દિસ્વા આનન્દત્થેરં આહ – ‘‘પસ્સ, આનન્દ, આસીવિસો’’તિ. ‘‘પસ્સામિ, ભન્તે, ઘોરવિસો’’તિ.

કસ્સકો તં કથં સુત્વા ‘‘મમ વેલાય વા અવેલાય વા વિચરણટ્ઠાનમેતં, આસીવિસો કિરેત્થ અત્થી’’તિ ચિન્તેત્વા સત્થરિ એત્તકં વત્વા પક્કન્તે ‘‘મારેસ્સામિ ન’’ન્તિ પતોદલટ્ઠિં આદાય ગતો સહસ્સભણ્ડિકં દિસ્વા ‘‘ઇમં સન્ધાય સત્થારા કથિતં ભવિસ્સતી’’તિ તં આદાય ¶ નિવત્તો, અબ્યત્તતાય એકમન્તે ઠપેત્વા પંસુના પટિચ્છાદેત્વા પુન કસિતું આરભિ. મનુસ્સા ચ વિભાતાય રત્તિયા ગેહે ચોરેહિ કતકમ્મં દિસ્વા પદાનુપદં ગચ્છન્તા તં ખેત્તં ગન્ત્વા તત્થ ચોરેહિ ભણ્ડસ્સ ભાજિતટ્ઠાનં દિસ્વા કસ્સકસ્સ પદવલઞ્જં અદ્દસંસુ. તે તસ્સ પદાનુસારેન ગન્ત્વા થવિકાય ઠપિતટ્ઠાનં દિસ્વા પંસું વિયૂહિત્વા થવિકં આદાય ‘‘ત્વં ગેહં વિલુમ્પિત્વા ખેત્તં કસમાનો વિય વિચરસી’’તિ તજ્જેત્વા પોથેત્વા નેત્વા રઞ્ઞો દસ્સયિંસુ. રાજા તં પવત્તિં સુત્વા ¶ તસ્સ વધં આણાપેસિ. રાજપુરિસા તં પચ્છાબાહં બન્ધિત્વા કસાહિ તાળેન્તા આઘાતનં નયિંસુ. સો કસાહિ તાળિયમાનો અઞ્ઞં કિઞ્ચિ અવત્વા ‘‘પસ્સાનન્દ, આસીવિસોતિ, પસ્સામિ ભગવા ઘોરવિસો’’તિ વદન્તો ગચ્છતિ. અથ નં રાજપુરિસા ‘‘ત્વં સત્થુ ચેવ આનન્દત્થેરસ્સ ચ કથં કથેસિ, કિં નામેત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા – ‘‘રાજાનં દટ્ઠું લભમાનો કથેસ્સામી’’તિ વુત્તે રઞ્ઞો સન્તિકં નેત્વા રઞ્ઞો તં પવત્તિં કથયિંસુ. અથ નં રાજા ‘‘કસ્મા એવં કથેસી’’તિ પુચ્છિ. સો ‘‘નાહં, દેવ, ચોરો’’તિ વત્વા કસનત્થાય નિક્ખન્તકાલતો પટ્ઠાય સબ્બં તં પવત્તિં રઞ્ઞો આચિક્ખિ. રાજા તસ્સ કથં સુત્વા ‘‘અયં ભણે લોકે અગ્ગપુગ્ગલં સત્થારં સક્ખિં અપદિસતિ, ન યુત્તં એતસ્સ દોસં આરોપેતું, અહમેત્થ કત્તબ્બં જાનિસ્સામી’’તિ તં આદાય સાયન્હસમયે સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારં પુચ્છિ – ‘‘ભગવા કચ્ચિ તુમ્હે આનન્દત્થેરેન સદ્ધિં એતસ્સ કસ્સકસ્સ કસનટ્ઠાનં ગતા’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કિં વો તત્થ દિટ્ઠ’’ન્તિ? ‘‘સહસ્સત્થવિકા, મહારાજા’’તિ. ‘‘દિસ્વા કિં અવોચુત્થા’’તિ? ‘‘ઇદં નામ, મહારાજા’’તિ. ‘‘ભન્તે, સચાયં પુરિસો તુમ્હાદિસં અપદિસં નાકરિસ્સ, ન જીવિતં અલભિસ્સ, તુમ્હેહિ પન કથિતકથં ¶ કથેત્વા તેન જીવિતં લદ્ધ’’ન્તિ. તં સુત્વા સત્થા ‘‘આમ, મહારાજ, અહમ્પિ એત્તકમેવ વત્વા ગતો, પણ્ડિતેન નામ યં કમ્મં કત્વા પચ્છાનુતપ્પં ¶ હોતિ, તં ન કત્તબ્બ’’ન્તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ન તં કમ્મં કતં સાધુ, યં કત્વા અનુતપ્પતિ;

યસ્સ અસ્સુમુખો રોદં, વિપાકં પટિસેવતી’’તિ.

તત્થ ન તં કમ્મન્તિ યં નિરયાદીસુ નિબ્બત્તનસમત્થં દુક્ખુદ્રયં કમ્મં કત્વા અનુસ્સરન્તો અનુસ્સરિતાનુસ્સરિતક્ખણે અનુતપ્પતિ અનુસોચતિ, તં કતં ન સાધુ ન સુન્દરં નિરત્થકં. યસ્સ અસ્સુમુખોતિ યસ્સ અસ્સૂહિ તિન્તમુખો રોદન્તો વિપાકં અનુભોતીતિ.

દેસનાવસાને ¶ કસ્સકો ઉપાસકો સોતાપત્તિફલં પત્તો, સમ્પત્તભિક્ખૂપિ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

તઞ્ચ કમ્મં કતં સાધૂતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો સુમનં નામ માલાકારં આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિર દેવસિકં બિમ્બિસારરાજાનં પાતોવ અટ્ઠહિ સુમનપુપ્ફનાળીહિ ઉપટ્ઠહન્તો અટ્ઠ કહાપણે લભતિ. અથેકદિવસં તસ્મિં પુપ્ફાનિ ગહેત્વા નગરં પવિટ્ઠમત્તે ભગવા મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો છબ્બણ્ણરંસિયો વિસ્સજ્જેત્વા મહતા બુદ્ધાનુભાવેન મહતિયા બુદ્ધલીળાય નગરં પિણ્ડાય પાવિસિ. ભગવા હિ એકદા છબ્બણ્ણરંસિયો ચીવરેન પટિચ્છાદેત્વા અઞ્ઞતરો પિણ્ડપાતિકો વિય ચરતિ તિંસયોજનમગ્ગં અઙ્ગુલિમાલસ્સ પચ્ચુગ્ગમનં ગચ્છન્તો વિય, એકદા છબ્બણ્ણરંસિયો વિસ્સજ્જેત્વા કપિલવત્થુપ્પવેસનાદીસુ વિય. તસ્મિમ્પિ દિવસે સરીરતો છબ્બણ્ણરંસિયો વિસ્સજ્જેન્તો મહન્તેન બુદ્ધાનુભાવેન મહતિયા બુદ્ધલીળાય રાજગહં પાવિસિ. માલાકારો ભગવતો રતનગ્ઘિયસદિસં અત્તભાવં દિસ્વા દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણઅસીતાનુબ્યઞ્જનસરીરસોભગ્ગં ¶ ઓલોકેત્વા પસન્નચિત્તો ‘‘કિં નુ ખો સત્થુ અધિકારં કરોમી’’તિ ચિન્તેત્વા અઞ્ઞં અપસ્સન્તો ‘‘ઇમેહિ પુપ્ફેહિ ભગવન્તં પૂજેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પુન ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમાનિ રઞ્ઞો નિબદ્ધં ઉપટ્ઠાનપુપ્ફાનિ, રાજા ઇમાનિ અલભન્તો મં બન્ધાપેય્ય વા ઘાતાપેય્ય વા રટ્ઠતો વા પબ્બાજેય્ય, કિં નુ ખો કરોમી’’તિ? અથસ્સ એતદહોસિ ‘‘રાજા મં ઘાતેતુ વા બન્ધાપેતુ વા રટ્ઠતો પબ્બાજેતુ વા, સો હિ મય્હં દદમાનોપિ ઇમસ્મિં અત્તભાવે જીવિતમત્તં ધનં દદેય્ય, સત્થુપૂજા પન મે અનેકાસુ કપ્પકોટીસુ અલં હિતાય ચેવ સુખાય ચા’’તિ અત્તનો ¶ જીવિતં તથાગતસ્સ પરિચ્ચજિ.

સો ‘‘યાવ મે પસન્નં ચિત્તં ન પતિકુટતિ, તં તાવદેવ પૂજં કરિસ્સામી’’તિ હટ્ઠતુટ્ઠો ઉદગ્ગુદગ્ગો સત્થારં પૂજેસિ. કથં? પઠમં તાવ દ્વેવ પુપ્ફમુટ્ઠિયો તથાગતસ્સ ઉપરિ ખિપિ, તા ઉપરિમત્થકે વિતાનં હુત્વા અટ્ઠંસુ. અપરા દ્વે મુટ્ઠિયો ખિપિ, તા દક્ખિણહત્થપસ્સેન માલાપટચ્છન્નેન ¶ ઓતરિત્વા અટ્ઠંસુ. અપરા દ્વે મુટ્ઠિયો ખિપિ, તા પિટ્ઠિપસ્સેન ઓતરિત્વા તથેવ અટ્ઠંસુ. અપરા દ્વે મુટ્ઠિયો ખિપિ, તા વામહત્થપસ્સેન ઓતરિત્વા તથેવ અટ્ઠંસુ. એવં અટ્ઠ નાળિયો અટ્ઠ મુટ્ઠિયો હુત્વા ચતૂસુ ઠાનેસુ તથાગતં પરિક્ખિપિંસુ. પુરતો ગમનદ્વારમત્તમેવ અહોસિ. પુપ્ફાનં વણ્ટાનિ અન્તો અહેસું, પત્તાનિ બહિમુખાનિ. ભગવા રજતપત્તપરિક્ખિત્તો વિય હુત્વા પાયાસિ. પુપ્ફાનિ અચિત્તકાનિપિ સચિત્તકં નિસ્સાય સચિત્તકાનિ વિય અભિજ્જિત્વા અપતિત્વા સત્થારા સદ્ધિંયેવ ગચ્છન્તિ, ઠિતઠિતટ્ઠાને તિટ્ઠન્તિ. સત્થુ સરીરતો સતસહસ્સવિજ્જુલતા વિય રંસિયો નિક્ખમિંસુ. પુરતો ચ પચ્છતો ચ દક્ખિણતો ચ વામતો ચ સીસમત્થકતો ચ નિરન્તરં નિક્ખન્તરંસીસુ એકાપિ સમ્મુખસમ્મુખટ્ઠાનેનેવ અપલાયિત્વા સબ્બાપિ સત્થારં તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા તરુણતાલક્ખન્ધપ્પમાણા ¶ હુત્વા પુરતો એવ ધાવન્તિ. સકલનગરં સઙ્ખુભિ. અન્તોનગરે નવ કોટિયો, બહિનગરે નવ કોટિયોતિ અટ્ઠારસસુ કોટીસુ એકોપિ પુરિસો વા ઇત્થી વા ભિક્ખં ગહેત્વા અનિક્ખન્તો નામ નત્થિ. મહાજનો સીહનાદં નદન્તો ચેલુક્ખેપસહસ્સાનિ કરોન્તો સત્થુ પુરતોવ ગચ્છતિ. સત્થાપિ માલાકારસ્સ ગુણં પાકટં કાતું તિગાવુતપ્પમાણે નગરે ભેરિચરણમગ્ગેનેવ ¶ અચરિ. માલાકારસ્સ સકલસરીરં પઞ્ચવણ્ણાય પીતિયા પરિપૂરિ.

સો થોકઞ્ઞેવ તથાગતેન સદ્ધિં ચરિત્વા મનોસિલારસે નિમુગ્ગો વિય બુદ્ધરસ્મીનં અન્તો પવિટ્ઠો સત્થારં થોમેત્વા વન્દિત્વા તુચ્છપચ્છિમેવ ગહેત્વા ગેહં અગમાસિ. અથ નં ભરિયા પુચ્છિ ‘‘કહં પુપ્ફાની’’તિ? ‘‘સત્થા મે પૂજિતો’’તિ. ‘‘રઞ્ઞો દાનિ કિં કરિસ્સસી’’તિ? ‘‘રાજા મં ઘાતેતુ વા રટ્ઠતો વા નીહરતુ, અહં જીવિતં પરિચ્ચજિત્વા સત્થારં પૂજેસિં, સબ્બપુપ્ફાનિ અટ્ઠ મુટ્ઠિયોવ અહેસું, એવરૂપા નામ પૂજા જાતા. મહાજનો ઉક્કુટ્ઠિસહસ્સાનિ કરોન્તો સત્થારા સદ્ધિં ચરતિ, યો એસ મહાજનસ્સ ઉક્કુટ્ઠિસદ્દો, તસ્મિં ઠાને એસો’’તિ. અથસ્સ ભરિયા અન્ધબાલતાય એવરૂપે પાટિહારિયે ¶ પસાદં નામ અજનેત્વા તં અક્કોસિત્વા પરિભાસિત્વા ‘‘રાજાનો નામ ચણ્ડા, સકિં કુદ્ધા હત્થપાદાદિચ્છેદનેન બહુમ્પિ અનત્થં કરોન્તિ, તયા કતકમ્મેન મય્હમ્પિ અનત્થો સિયા’’તિ પુત્તે આદાય રાજકુલં ગન્ત્વા રઞ્ઞા પક્કોસિત્વા ‘‘કિં એત’’ન્તિ પુચ્છિતા આહ – ‘‘મમ સામિકો તુમ્હાકં ઉપટ્ઠાનપુપ્ફેહિ સત્થારં પૂજેત્વા તુચ્છહત્થો ઘરં આગન્ત્વા ‘કહં પુપ્ફાની’તિ મયા પુટ્ઠો ઇદં નામ વદેસિ, અહં તં પરિભાસિત્વા ‘રાજાનો નામ ચણ્ડા, સકિં કુદ્ધા હત્થપાદાદિચ્છેદનેન બહુમ્પિ અનત્થં કરોન્તિ, તયા કતકમ્મેન મય્હમ્પિ અનત્થો સિયા’તિ તં છડ્ડેત્વા ઇધાગતા, તેન કતં કમ્મં સુકતં વા હોતુ, દુક્કટં વા, તસ્સેવેતં, મયા તસ્સ છડ્ડિતભાવં જાનાહિ, દેવા’’તિ. રાજા પઠમદસ્સનેનેવ સોતાપત્તિફલં પત્તો સદ્ધો પસન્નો અરિયસાવકો ચિન્તેસિ ¶ – ‘‘અહો અયં ઇત્થી અન્ધબાલા, એવરૂપે ગુણે પસાદં ન ઉપ્પાદેસી’’તિ. સો કુદ્ધો વિય હુત્વા, ‘‘અમ્મ, કિં વદેસિ, મય્હં ઉપટ્ઠાનપુપ્ફેહિ તેન પૂજા કતા’’તિ? ‘‘આમ, દેવા’’તિ. ‘‘ભદ્દકં તે કતં તં છડ્ડેન્તિયા, મમ પુપ્ફેહિ પૂજાકારસ્સ અહં કત્તબ્બયુત્તકં જાનિસ્સામી’’તિ તં ઉય્યોજેત્વા વેગેન સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા સત્થારા ¶ સદ્ધિંયેવ વિચરિ.

સત્થા રઞ્ઞો ચિત્તપ્પસાદં ઞત્વા ભેરિચરણવીથિયા નગરં ચરિત્વા રઞ્ઞો ઘરદ્વારં અગમાસિ. રાજા પત્તં ગહેત્વા સત્થારં ગેહં પવેસેતુકામો અહોસિ. સત્થા પન રાજઙ્ગણેયેવ નિસીદનાકારં દસ્સેસિ ¶ . રાજા તં ઞત્વા ‘‘સીઘં મણ્ડપં કરોથા’’તિ તઙ્ખણઞ્ઞેવ મણ્ડપં કારાપેસિ. નિસીદિ સત્થા સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેન. કસ્મા પન સત્થા રાજગેહં ન પાવિસિ?

એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘સચાહં અન્તો પવિસિત્વા નિસીદેય્યં, મહાજનો મં દટ્ઠું ન લભેય્ય, માલાકારસ્સ ગુણો પાકટો ન ભવેય્ય, રાજઙ્ગણે પન મં નિસિન્નં મહાજનો દટ્ઠું લભિસ્સતિ, માલાકારસ્સ ગુણો પાકટો ભવિસ્સતી’’તિ. ગુણવન્તાનઞ્હિ ગુણં બુદ્ધા એવ પાકટં કાતું સક્કોન્તિ, અવસેસજનો ગુણવન્તાનં ગુણં કથેન્તો મચ્છરાયતિ. ચત્તારો પુપ્ફપટા ચતુદ્દિસં અટ્ઠંસુ. મહાજનો સત્થારં પરિવારેસિ. રાજા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં પણીતેનાહારેન પરિવિસિ. સત્થા ભત્તકિચ્ચાવસાને અનુમોદનં કત્વા પુરિમનયેનેવ ચતૂહિ પુપ્ફપટેહિ પરિક્ખિત્તો સીહનાદં નદન્તો મહાજનેન પરિવુતો વિહારં અગમાસિ. રાજા સત્થારં અનુગન્ત્વા નિવત્તો માલાકારં પક્કોસાપેત્વા ‘‘મમ આહરિતપુપ્ફેહિ કિન્તિ કત્વા સત્થારં પૂજેસી’’તિ પુચ્છિ. માલાકારો ‘‘રાજા મં ઘાતેતુ વા રટ્ઠતો વા પબ્બાજેતૂતિ જીવિતં પરિચ્ચજિત્વા પૂજેસિં દેવા’’તિ આહ. રાજા ‘‘ત્વં મહાપુરિસો નામા’’તિ વત્વા અટ્ઠ હત્થી ચ અસ્સે ચ દાસે ચ દાસિયો ¶ ચ મહાપસાધનાનિ ચ અટ્ઠ કહાપણસહસ્સાનિ ચ રાજકુલતો નીહરિત્વા સબ્બાલઙ્કારપ્પટિમણ્ડિતા અટ્ઠ નારિયો ચ અટ્ઠ ગામવરે ચાતિ ઇદં સબ્બટ્ઠકં નામ દાનં અદાસિ.

આનન્દત્થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘અજ્જ પાતોવ પટ્ઠાય સીહનાદસહસ્સાનિ ચેવ ચેલુક્ખેપસહસ્સાનિ ચ પવત્તન્તિ, કો નુ ખો માલાકારસ્સ વિપાકો’’તિ? સો સત્થારં પુચ્છિ. અથ નં સત્થા આહ – ‘‘આનન્દ, ઇમિના માલાકારેન અપ્પમત્તકં કમ્મં કત’’ન્તિ મા સલ્લક્ખેસિ, અયઞ્હિ મય્હં જીવિતં પરિચ્ચજિત્વા પૂજં અકાસિ. સો એવં મયિ ચિત્તં પસાદેત્વા –

‘‘કપ્પાનં ¶ સતસહસ્સં, દુગ્ગતિં ન ગમિસ્સતિ;

ઠત્વા દેવમનુસ્સેસુ, ફલં એતસ્સ કમ્મુનો;

પચ્છા પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો, સુમનો નામ ભવિસ્સતી’’તિ. –

આહ. સત્થુ પન વિહારં ગન્ત્વા ગન્ધકુટિપવિસનકાલે તાનિ પુપ્ફાનિ દ્વારકોટ્ઠકે પતિંસુ. સાયન્હસમયે ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ¶ – ‘‘અહો અચ્છરિયં માલાકારસ્સ કમ્મં, ધરમાનકબુદ્ધસ્સ જીવિતં પરિચ્ચજિત્વા પુપ્ફપૂજં કત્વા તઙ્ખણઞ્ઞેવ સબ્બટ્ઠકં નામ લભતી’’તિ. સત્થા ગન્ધકુટિતો નિક્ખમિત્વા તિણ્ણં ગમનાનં અઞ્ઞતરેન ગમનેન ધમ્મસભં ¶ ગન્ત્વા બુદ્ધાસને નિસીદિત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘આમ, ભિક્ખવે, યસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા પચ્છાનુતપ્પં ન હોતિ, અનુસ્સરિતાનુસ્સરિતક્ખણે સોમનસ્સમેવ ઉપ્પજ્જતિ, એવરૂપં કમ્મં કત્તબ્બમેવા’’તિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘તઞ્ચ કમ્મં કતં સાધુ, યં કત્વા નાનુતપ્પતિ;

યસ્સ પતીતો સુમનો, વિપાકં પટિસેવતી’’તિ.

તત્થ યં કત્વાતિ યં દેવમનુસ્સસમ્પત્તીનઞ્ચેવ નિબ્બાનસમ્પત્તિયા ચ નિબ્બત્તનસમત્થં સુખુદ્રયં કમ્મં કત્વા નાનુતપ્પતિ, અથ ખો દિટ્ઠધમ્મેયેવ અનુસ્સરિતાનુસ્સરિતક્ખણેયેવ પીતિવેગેન પતીતો સોમનસ્સવેગેન ચ સુમનો હુત્વા આયતિં પીતિસોમનસ્સજાતો હુત્વા વિપાકં પટિસેવતિ, તં કમ્મં કતં સાધુ ભદ્દકન્તિ.

દેસનાવસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

મધુવા ¶ મઞ્ઞતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ઉપ્પલવણ્ણત્થેરિં આરબ્ભ કથેસિ.

સા ¶ કિર પદુમુત્તરબુદ્ધસ્સ પાદમૂલે પત્થનં પટ્ઠપેત્વા કપ્પસતસહસ્સં પુઞ્ઞાનિ કુરુમાના દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરન્તી ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે દેવલોકતો ચવિત્વા સાવત્થિયં સેટ્ઠિકુલે પટિસન્ધિં ગણ્હિ. નીલુપ્પલગબ્ભસમાનવણ્ણતાય ચસ્સા ઉપ્પલવણ્ણાત્વેવ નામં અકંસુ. અથસ્સા વયપ્પત્તકાલે સકલજમ્બુદીપે રાજાનો ચ સેટ્ઠિનો ચ સેટ્ઠિસ્સ સન્તિકં સાસનં પહિણિંસુ – ‘‘ધીતરં અમ્હાકં દેતૂ’’તિ ¶ . અપહિણન્તો નામ નાહોસિ. તતો સેટ્ઠિ ચિન્તેસિ – ‘‘અહં સબ્બેસં મનં ગહેતું ન સક્ખિસ્સામિ, ઉપાયં પનેકં કરિસ્સામી’’તિ ધીતરં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘અમ્મ, પબ્બજિતું સક્ખિસ્સસી’’તિ આહ. તસ્સા પચ્છિમભવિકત્તા તં વચનં સીસે આસિત્તં સતપાકતેલં વિય અહોસિ. તસ્મા પિતરં ‘‘પબ્બજિસ્સામિ, તાતા’’તિ આહ. સો તસ્સા મહન્તં સક્કારં કત્વા ભિક્ખુનીઉપસ્સયં નેત્વા પબ્બાજેસિ ¶ . તસ્સા અચિરપબ્બજિતાય એવ ઉપોસથાગારે કાલવારો પાપુણિ. સા દીપં જાલેત્વા ઉપોસથાગારં સમ્મજ્જિત્વા દીપસિખાય નિમિત્તં ગણ્હિત્વા ઠિતાવ પુનપ્પુનં ઓલોકયમાના તેજોકસિણારમ્મણં ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા તમેવ પાદકં કત્વા અરહત્તં પાપુણિ સદ્ધિં પટિસમ્ભિદાહિ ચેવ અભિઞ્ઞાહિ ચ.

સા અપરેન સમયેન જનપદચારિકં ચરિત્વા પચ્ચાગન્ત્વા અન્ધવનં પાવિસિ. તદા ભિક્ખુનીનં અરઞ્ઞવાસો અપ્પટિક્ખિત્તો હોતિ. અથસ્સા તત્થ કુટિકં કત્વા મઞ્ચકં પઞ્ઞાપેત્વા સાણિયા પરિક્ખિપિંસુ. સા સાવત્થિયં પિણ્ડાય પવિસિત્વા નિક્ખમિ. માતુલપુત્તો પનસ્સા નન્દમાણવો નામ ગિહિકાલતો પટ્ઠાય પટિબદ્ધચિત્તો. સો તસ્સા આગતભાવં સુત્વા થેરિયા આગમનતો પુરેતરમેવ અન્ધવનં ગન્ત્વા તં કુટિકં પવિસિત્વા હેટ્ઠામઞ્ચકે નિલીનો થેરિયા આગન્ત્વા કુટિકં પવિસિત્વા દ્વારં પિધાય મઞ્ચકે નિસિન્નમત્તાય બહિ આતપતો આગતત્તા ચક્ખુપથે અન્ધકારે અવિગતેયેવ હેટ્ઠામઞ્ચકતો નિક્ખમિત્વા મઞ્ચકં અભિરુય્હ ‘‘મા નસ્સિ બાલ, મા નસ્સિ બાલા’’તિ થેરિયા વારિયમાનોયેવ અભિભવિત્વા અત્તના પત્થિતકમ્મં કત્વા પાયાસિ. અથસ્સ અગુણં ધારેતું અસક્કોન્તી ¶ વિય મહાપથવી દ્વેધા ભિજ્જિ. સો પથવિં પવિટ્ઠો ગન્ત્વા મહાઅવીચિમ્હિ એવ નિબ્બત્તિ. થેરીપિ તમત્થં ભિક્ખુનીનં આરોચેસિ. ભિક્ખુનિયો ભિક્ખૂનં એતમત્થં આરોચેસું. ભિક્ખૂ ભગવતો આરોચયિંસુ. તં સુત્વા સત્થા ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ભિક્ખુભિક્ખૂની ઉપાસકઉપાસિકાસુ યો કોચિ બાલો પાપકમ્મં કરોન્તો મધુસક્ખરાદીસુ કિઞ્ચિ દેવ મધુરરસં ખાદમાનો પુરિસો વિય તુટ્ઠહટ્ઠો ઉદગ્ગુદગ્ગો વિય કરોતી’’તિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘મધુવા ¶ ¶ મઞ્ઞતિ બાલો, યાવ પાપં ન પચ્ચતિ;

યદા ચ પચ્ચતિ પાપં, બાલો દુક્ખં નિગચ્છતી’’તિ.

તત્થ મધુવાતિ બાલસ્સ હિ પાપં અકુસલકમ્મં કરોન્તસ્સ તં કમ્મં મધુ વિય મધુરરસં વિય ઇટ્ઠં કન્તં મનાપં વિય ઉપટ્ઠાતિ. ઇતિ નં સો મધુંવ મઞ્ઞતિ. યાવાતિ યત્તકં કાલં. પાપં ન પચ્ચતીતિ દિટ્ઠધમ્મે વા સમ્પરાયે વા વિપાકં ન દેતિ, તાવ નં એવં મઞ્ઞતિ. યદા ચાતિ યદા પનસ્સ દિટ્ઠધમ્મે વા વિવિધા કમ્મકારણા કયિરમાનસ્સ, સમ્પરાયે વા નિરયાદીસુ મહાદુક્ખં અનુભવન્તસ્સ તં પાપં પચ્ચતિ, અથ સો બાલો દુક્ખં નિગચ્છતિ વિન્દતિ પટિલભતીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ.

અપરેન ¶ પન સમયેન ધમ્મસભાયં મહાજનો કથં સમુટ્ઠાપેસિ ‘‘ખીણાસવાપિ મઞ્ઞે કામસુખં સાદિયન્તિ, કામં સેવન્તિ, કિં ન સેવિસ્સન્તિ, ન હિ એતે કોળાપરુક્ખા, ન ચ વમ્મિકા અલ્લમંસસરીરાવ, તસ્મા એતેપિ કામસુખં સાદિયન્તિ, કામં સેવન્તી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ન, ભિક્ખવે, ખીણાસવા કામસુખં સાદિયન્તિ, ન કામં સેવન્તિ. યથા હિ પદુમપત્તે પતિતં ઉદકબિન્દુ, ન વિલિમ્પતિ, ન સણ્ઠાતિ, વિનિવત્તેત્વા પતતેવ, યથા ચ આરગ્ગે સાસપો ન વિલિમ્પતિ, ન સણ્ઠાતિ, વિનિવત્તેત્વા પતતેવ, એવં ખીણાસવસ્સ ચિત્તે દુવિધોપિ કામો ન વિલિમ્પતિ, ન સણ્ઠાતી’’તિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં બ્રાહ્મણવગ્ગે ગાથમાહ –

‘‘વારિ પોક્ખરપત્તેવ, આરગ્ગેરિવ સાસપો;

યો ન લિમ્પતિ કામેસુ, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૪૦૧);

ઇમિસ્સા અત્થો બ્રાહ્મણવગ્ગેયેવ આવિ ભવિસ્સતિ. સત્થા પન રાજાનં પસેનદિકોસલં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘મહારાજ, ઇમસ્મિં સાસને યથેવ કુલપુત્તા, એવં કુલધીતરોપિ મહન્તં ઞાતિગણઞ્ચ ભોગક્ખન્ધઞ્ચ ¶ પહાય પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞે વિહરન્તિ. તા એવં વિહરમાના રાગરત્તા પાપપુગ્ગલા ઓમાનાતિમાનવસેન વિહેઠેન્તિપિ, બ્રહ્મચરિયન્તરાયમ્પિ પાપેન્તિ, તસ્મા ભિક્ખુનિસઙ્ઘસ્સ અન્તોનગરે વસનટ્ઠાનં કાતું ¶ વટ્ટતી’’તિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા નગરસ્સ ¶ એકપસ્સે ભિક્ખુનિસઙ્ઘસ્સ વસનટ્ઠાનં કારાપેસિ. તતો પટ્ઠાય ભિક્ખુનિયો અન્તોગામેયેવ વસન્તીતિ.

માસે માસેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો જમ્બુકં આજીવકં આરબ્ભ કથેસિ.

અતીતે કિર કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે ગામવાસી એકો કુટુમ્બિકો એકસ્સ થેરસ્સ વિહારં કત્વા તં તત્થ વિહરન્તં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહિ. થેરો તસ્સ ગેહે નિબદ્ધં ભુઞ્જતિ. અથેકો ખીણાસવો ભિક્ખુ દિવા પિણ્ડાય ચરન્તો તસ્સ ગેહદ્વારં પાપુણિ. કુટુમ્બિકો તં દિસ્વા તસ્સ ઇરિયાપથે પસન્નો ગેહં પવેસેત્વા સક્કચ્ચં પણીતેન ભોજનેન પરિવિસિત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમં સાટકં રજિત્વા નિવાસેય્યાથા’’તિ મહન્તં સાટકં દત્વા, ‘‘ભન્તે, કેસા ¶ વો દીઘા, તુમ્હાકં કેસોરોપનત્થાય ન્હાપિતં આનેસ્સામિ, સયનત્થાય ચ વો મઞ્ચકં ગાહાપેત્વા આગમિસ્સામી’’તિ આહ. નિબદ્ધં ગેહે ભુઞ્જન્તો કુલૂપકો ભિક્ખુ તં તસ્સ સક્કારં દિસ્વા ચિત્તં પસાદેતું નાસક્ખિ, ‘‘અયં તં મુહુત્તં દિટ્ઠકસ્સ એવરૂપં સક્કારં કરોતિ, નિબદ્ધં ગેહે ભુઞ્જન્તસ્સ પન મય્હં ન કરોતી’’તિ ચિન્તેત્વા વિહારં અગમાસિ. ઇતરોપિ તેનેવ સદ્ધિં ગન્ત્વા કુટુમ્બિકેન દિન્નસાટકં રજિત્વા નિવાસેસિ. કુટમ્બિકોપિ ન્હાપિતં આદાય ગન્ત્વા થેરસ્સ કેસે ઓહારાપેત્વા મઞ્ચકં અત્થરાપેત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમસ્મિંયેવ મઞ્ચકે સયથા’’તિ વત્વા દ્વેપિ થેરે સ્વાતનાય નિમન્તેત્વા પક્કામિ.

નેવાસિકો તસ્સ તં સક્કારં કયિરમાનં અધિવાસેતું નાસક્ખિ. અથસ્સ સો સાયં થેરસ્સ નિપન્નટ્ઠાનં ગન્ત્વા ચતૂહાકારેહિ થેરં અક્કોસિ, ‘‘આવુસો, આગન્તુક કુટુમ્બિકસ્સ તે ગેહે ભત્તં ભુઞ્જનતો વરતરં મીળ્હં ખાદિતું, કુટુમ્બિકેન આનીતન્હાપિતેન કેસોહારાપનતો વરતરં તાલટ્ઠિકેન કેસે લુઞ્ચાપેતું. કુટુમ્બિકેન દિન્નસાટકનિવાસનતો વરતરં નગ્ગેન વિચરિતું, કુટુમ્બિકેન આભતમઞ્ચકે નિપજ્જનતો વરતરં ¶ ભૂમિયં નિપજ્જિતુ’’ન્તિ. થેરોપિ ‘‘મા એસ બાલો મં નિસ્સાય નસ્સી’’તિ નિમન્તનં અનાદિયિત્વા પાતોવ ઉટ્ઠાય યથાસુખં અગમાસિ ¶ . નેવાસિકોપિ પાતોવ વિહારે કત્તબ્બવત્તં કત્વા ભિક્ખાચારવેલાય ¶ ‘‘ઇદાનિપિ આગન્તુકો નિદ્દાયતિ, ઘણ્ડિકસદ્દેન પબુજ્ઝેય્યા’’તિ સઞ્ઞાય નખપિટ્ઠેનેવ ઘણ્ડિં પહરિત્વા ગામં પિણ્ડાય પાવિસિ. કુટુમ્બિકોપિ સક્કારં કત્વા થેરાનં આગમનમગ્ગં ઓલોકેન્તો નેવાસિકં દિસ્વા, ‘‘ભન્તે, થેરો કુહિ’’ન્તિ પુચ્છિ. અથ નં નેવાસિકો ‘‘મા, આવુસો, કિઞ્ચિ અવચ, તુય્હં કુલૂપકો હિય્યો, તવ નિક્ખન્તવેલાય ઓવરકં પવિસિત્વા નિદ્દં ઓક્કન્તો પાતોવ ઉટ્ઠાય મમ વિહારસમ્મજ્જનસદ્દમ્પિ પાનીયઘટપરિભોજનીયઘટેસુ ઉદકસિઞ્ચનસદ્દમ્પિ ઘણ્ડિકસદ્દમ્પિ કરોન્તસ્સ ન જાનાતી’’તિ આહ. કુટુમ્બિકો ચિન્તેસિ – ‘‘તાદિસાય ઇરિયાપથસમ્પત્તિયા સમન્નાગતસ્સ મે અય્યસ્સ યાવ ઇમમ્હા કાલા નિદ્દાયનં નામ નત્થિ, મં પન તસ્સ સક્કારં કરોન્તં દિસ્વા અદ્ધા ઇમિના ભદન્તેન કિઞ્ચિ વુત્તં ભવિસ્સતી’’તિ. સો અત્તનો પણ્ડિતભાવેન તં સક્કચ્ચં ભોજેત્વા તસ્સ પત્તં સાધુકં ધોવિત્વા નાનગ્ગરસભોજનસ્સ પૂરેત્વા, ‘‘ભન્તે, સચે મે અય્યં પસ્સેય્યાથ, ઇમમસ્સ પિણ્ડપાતં દદેય્યાથા’’તિ આહ.

ઇતરો તં ગહેત્વાવ ચિન્તેસિ – ‘‘સચે સો એવરૂપં પિણ્ડપાતં ભુઞ્જિસ્સતિ, ઇમસ્મિંયેવ ઠાને પલુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ અન્તરામગ્ગે તં પિણ્ડપાતં છડ્ડેત્વા થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા તં તત્થ ઓલોકેન્તો ન અદ્દસ. અથ નં એત્તકસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા વીસતિવસ્સસહસ્સાનિ ¶ કતોપિ સમણધમ્મો રક્ખિતું નાસક્ખિ. આયુપરિયોસાને પન કાલં કત્વા અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિત્વા એકં બુદ્ધન્તરં મહાદુક્ખં અનુભવિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહનગરે એકસ્મિં બહ્વન્નપાને કુલઘરે નિબ્બત્તિ. સો પદસા ગમનકાલતો પટ્ઠાય નેવ સયને સયિતું, ન ભત્તં ભુઞ્જિતું ઇચ્છતિ, અત્તનો સરીરવલઞ્જમેવ ખાદતિ. ‘‘બાલતાય અજાનન્તો કરોતી’’તિ તં પોસયિંસુ. મહલ્લકકાલેપિ વત્થં નિવાસેતું ન ઇચ્છતિ, નગ્ગોવ વિચરતિ, ભૂમિયં સયતિ, અત્તનો સરીરવલઞ્જમેવ ખાદતિ. અથસ્સ માતાપિતરો ‘‘નાયં કુલઘરસ્સ અનુચ્છવિકો, કેવલં અલજ્જનકો આજીવકાનં એસ અનુચ્છવિકો’’તિ તેસં સન્તિકં નેત્વા ‘‘ઇમં દારકં પબ્બાજેથા’’તિ અદંસુ. અથ નં તે પબ્બાજેસું. પબ્બાજેન્તા ચ ¶ પન ગલપ્પમાણે આવાટે ઠપેત્વા દ્વિન્નં અંસકૂટાનં ઉપરિં પદરાનિ દત્વા તેસં ઉપરિ નિસીદિત્વા તાલટ્ઠિખણ્ડેન કેસે લુઞ્ચિંસુ. અથ ને તસ્સ માતાપિતરો સ્વાતનાય નિમન્તેત્વા પક્કમિંસુ.

પુનદિવસે આજીવકા ‘‘એહિ, ગામં પવિસિસ્સામા’’તિ તં વદિંસુ. સો ‘‘ગચ્છથ તુમ્હે, અહં ઇધેવ ભવિસ્સામી’’તિ ન ઇચ્છિ. અથ નં પુનપ્પુનં વત્વા અનિચ્છમાનં ઓહાય અગમંસુ. સોપિ તેસં ગતભાવં ઞત્વા વચ્ચકુટિયા પદરં વિવરિત્વા ઓરુય્હ ઉભોહિ હત્થેહિ આલોપં ¶ આલોપં કત્વા ગૂથં ખાદિ ¶ . આજીવકા તસ્સ અન્તોગામતો આહારં પહિણિંસુ. તમ્પિ ન ઇચ્છિ. પુનપ્પુનં વુચ્ચમાનોપિ ‘‘ન મે ઇમિના અત્થો. લદ્ધો મે આહારો’’તિ આહ. ‘‘કહં લદ્ધો’’તિ? ‘‘ઇધેવ લદ્ધો’’તિ. એવં દુતિયે તતિયે ચતુત્થેપિ દિવસે તેહિ બહુમ્પિ વુચ્ચમાનો ‘‘અહં ઇધેવ ભવિસ્સામી’’તિ ગામં ગન્તું ન ઇચ્છિ. આજીવકા ‘‘અયં દિવસે દિવસે નેવ ગામં પવિસિતું ઇચ્છતિ, ન અમ્હેહિ પહિતાહારં આહરિતું ઇચ્છતિ, ‘ઇધેવ મે લદ્ધો’તિ વદતિ, કિં નુ ખો કરોતિ, પરિગ્ગણ્હિસ્સામ ન’’ન્તિ ગામં પવિસન્તા એકં દ્વે જને તસ્સ પરિગ્ગણ્હનત્થં ઓહાય ગમિંસુ. તે પચ્છતો ગચ્છન્તા વિય હુત્વા નિલીયિંસુ. સોપિ તેસં ગતભાવં ઞત્વા પુરિમનયેનેવ વચ્ચકુટિં ઓરુય્હ ગૂથં ખાદિ.

ઇતરે તસ્સ કિરિયં દિસ્વા આજીવકાનં આરોચયિંસુ. તં સુત્વા આજીવકા ‘‘અહો ભારિયં કમ્મં, સચે સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકા જાનેય્યું, ‘આજીવકા ગૂથં ખાદમાના વિચરન્તી’તિ અમ્હાકં અકિત્તિં પકાસેય્યું, નાયં અમ્હાકં અનુચ્છવિકો’’તિ તં અત્તનો સન્તિકા નીહરિંસુ. સો તેહિ નીહરિતો મહાજનસ્સ ઉચ્ચારકરણટ્ઠાને પત્થરિતો એકો પિટ્ઠિપાસાણો અત્થિ. તસ્મિં મહન્તં સોણ્ડિ, પિટ્ઠિપાસાણં નિસ્સાય મહાજનસ્સ ઉચ્ચારકરણટ્ઠાનં. સો તત્થ ગન્ત્વા રત્તિં ગૂથં ખાદિત્વા મહાજનસ્સ સરીરવલઞ્જનત્થાય આગમનકાલે એકેન હત્થેન પાસાણસ્સ એકં અન્તં ઓલુબ્ભ ¶ એકં પાદં ઉક્ખિપિત્વા જણ્ણુકે ઠપેત્વા ઉદ્ધંવાતાભિમુખો મુખં વિવરિત્વા તિટ્ઠતિ. મહાજનો તં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, કસ્મા અય્યો મુખં વિવરિત્વા ઠિતો’’તિ પુચ્છતિ. ‘‘અહં વાતભક્ખો, અઞ્ઞો મે આહારો નત્થી’’તિ. અથ ‘‘કસ્મા એકં પાદં જણ્ણુકે કત્વા ઠિતોસિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘અહં ઉગ્ગતપો ¶ ઘોરતપો, મયા દ્વીહિ પાદેહિ અક્કન્તા પથવી કમ્પતિ, તસ્મા એકં પાદં ઉક્ખિપિત્વા જણ્ણુકે ઠપેત્વા ઠિતોમ્હિ. અહઞ્હિ રત્તિન્દિવં ઠિતકોવ વીતિનામેમિ, ન નિસીદામિ, ન નિપજ્જામી’’તિ. મનુસ્સા નામ યેભુય્યેન વચનમત્તમેવ સદ્દહન્તિ, તસ્મા ‘‘અહો અચ્છરિયં, એવરૂપાપિ નામ તપસ્સિનો હોન્તિ, ન નો એવરૂપા દિટ્ઠપુબ્બા’’તિ યેભુય્યેન અઙ્ગમગધવાસિનો સઙ્ખુભિત્વા ઉપસઙ્કમિત્વા માસે માસે મહન્તં સક્કારં અભિહરન્તિ. સો ‘‘અહં વાતમેવ ભક્ખામિ, ન અઞ્ઞં આહારં. અઞ્ઞઞ્હિ મે ખાદન્તસ્સ તપો નસ્સતી’’તિ તેહિ અભિહટં ન કિઞ્ચિ ઇચ્છતિ. મનુસ્સા ‘‘મા નો, ભન્તે, નાસેથ, તુમ્હાદિસેન ઘોરતપેન પરિભોગે કતે અમ્હાકં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય સંવત્તતી’’તિ પુનપ્પુનં યાચન્તિ. તસ્સ અઞ્ઞો આહારો ન રુચ્ચતિ. મહાજનસ્સ પન યાચનાય પીળિતો તેહિ આભતાનિ સપ્પિફાણિતાદીનિ કુસગ્ગેન જિવ્હગ્ગે ઠપેત્વા ‘‘ગચ્છથ, અલં ¶ વો એત્તકં હિતાય સુખાય ચા’’તિ ઉય્યોજેસિ. એવં સો પઞ્ચપઞ્ઞાસ વસ્સાનિ નગ્ગો ગૂથં ખાદન્તો કેસે લુઞ્ચન્તો ભૂમિયં સયમાનો વીતિનામેસિ.

બુદ્ધાનમ્પિ ¶ ખો પચ્ચૂસકાલે લોકવોલોકનં અવિજહિતમેવ હોતિ. તસ્મા એકદિવસં ભગવતો પચ્ચૂસસમયે લોકં વોલોકેન્તસ્સ અયં જમ્બુકાજીવકો ઞાણજાલસ્સ અન્તો પઞ્ઞાયિ. સત્થા ‘‘કિં નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ આવજ્જેત્વા તસ્સ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તસ્સૂપનિસ્સયં દિસ્વા ‘‘અહં એતં આદિં કત્વા એકં ગાથં ભાસિસ્સામિ, ગાથાવસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો ભવિસ્સતિ. ઇમં કુલપુત્તં નિસ્સાય મહાજનો સોત્થિભાવં પાપુણિસ્સતી’’તિ ઞત્વા પુનદિવસે રાજગહે પિણ્ડાય ચરિત્વા પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો આનન્દત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘આનન્દ, જમ્બુકાજીવકસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સામી’’તિ. ‘‘ભન્તે, કિં તુમ્હેયેવ ગમિસ્સથા’’તિ? ‘‘આમ, અહમેવા’’તિ એવં વત્વા સત્થા વડ્ઢમાનકચ્છાયાય તસ્સ સન્તિકં પાયાસિ.

દેવતા ચિન્તયિંસુ – ‘‘સત્થા સાયં જમ્બુકાજીવકસ્સ સન્તિકં ગચ્છતિ, સો ચ જેગુચ્છે ઉચ્ચારપસ્સાવદન્તકટ્ઠકિલિટ્ઠે પિટ્ઠિપાસાણે વસતિ, દેવં વસ્સાપેતું વટ્ટતી’’તિ અત્તનો આનુભાવેન તં મુહુત્તંયેવ દેવં વસ્સાપેસું. પિટ્ઠિપાસાણો સુચિ નિમ્મલો અહોસિ. અથસ્સ ઉપરિ ¶ પઞ્ચવણ્ણં પુપ્ફવસ્સં વસ્સાપેસું. સત્થા સાયં જમ્બુકાજીવકસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘જમ્બુકા’’તિ સદ્દમકાસિ. જમ્બુકો ‘‘કો નુ ખો એસ, દુજ્જનો મં જમ્બુકવાદેન વદતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘કો એસો’’તિ આહ. ‘‘અહં સમણો’’તિ. ‘‘કિં મહાસમણા’’તિ? ‘‘અજ્જ મે એકરત્તિં ઇધ વસનટ્ઠાનં દેહી’’તિ. ‘‘નત્થિ, મહાસમણ, ઇમસ્મિં ઠાને વસનટ્ઠાન’’ન્તિ ¶ . ‘‘જમ્બુક, મા એવં કરિ, એકરત્તિં મે વસનટ્ઠાનં દેહિ, પબ્બજિતા નામ પબ્બજિતં પત્થેન્તિ, મનુસ્સા મનુસ્સં, પસવો પસવ’’ન્તિ. ‘‘કિં પન ત્વં પબ્બજિતો’’તિ? ‘‘આમ, પબ્બજિતોમ્હી’’તિ. ‘‘સચે ત્વં પબ્બજિતો, કહં તે લાબુકં, કહં ધૂમકટચ્છુકો, કહં યઞ્ઞસુત્તક’’ન્તિ? ‘‘‘અત્થેતં મય્હં, વિસું વિસું પન ગહેત્વા વિચરણં દુક્ખ’ન્તિ અબ્ભન્તરેનેવ ગહેત્વા ચરામી’’તિ. સો ‘‘ચરિસ્સસિ ત્વં એતં અગ્ગણ્હિત્વા’’તિ કુજ્ઝિ. અથ નં સત્થા આહ – ‘‘હોતુ, જમ્બુક, મા કુજ્ઝ, વસનટ્ઠાનં મે આચિક્ખા’’તિ. ‘‘નત્થિ, મહાસમણ, એત્થ વસનટ્ઠાન’’ન્તિ.

સત્થા તસ્સ વસનટ્ઠાનતો અવિદૂરે એકં પબ્ભારં અત્થિ, તં નિદ્દિસન્તો ‘‘એતસ્મિં પબ્ભારે કો વસતી’’તિ આહ. ‘‘નત્થિ કોચિ, મહાસમણા’’તિ. ‘‘તેન હિ એતં મય્હં દેહી’’તિ ¶ . ‘‘ત્વઞ્ઞેવ જાન, મહાસમણા’’તિ. સત્થા પબ્ભારે નિસીદનં પઞ્ઞાપેત્વા નિસીદિ. પઠમયામે ચત્તારો મહારાજાનો ચતુદ્દિસં એકોભાસં કરોન્તા સત્થુ ઉપટ્ઠાનં આગમિંસુ. જમ્બુકો ઓભાસં દિસ્વા ‘‘કો ઓભાસો નામેસો’’તિ ચિન્તેસિ. મજ્ઝિમયામે સક્કો દેવરાજા આગમિ. જમ્બુકો તમ્પિ દિસ્વા ‘‘કો નામેસો’’તિ ચિન્તેસિ. પચ્છિમયામે એકાય અઙ્ગુલિયા એકં, દ્વીહિ દ્વે, દસહિ દસ ચક્કવાળાનિ ઓભાસેતું સમત્થો મહાબ્રહ્મા સકલં અરઞ્ઞં એકોભાસં કરોન્તો આગમિ. જમ્બુકો તમ્પિ ¶ દિસ્વા ‘‘કો નુ ખો એસો’’તિ ચિન્તેત્વા પાતોવ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા પટિસન્થારં કત્વા એકમન્તં ઠિતો સત્થારં પુચ્છિ – ‘‘મહાસમણ, તુમ્હાકં સન્તિકં ચતસ્સો દિસા ઓભાસેન્તો કે આગતા’’તિ? ‘‘ચત્તારો મહારાજાનો’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘મં ઉપટ્ઠાતુ’’ન્તિ. ‘‘કિં પન ત્વં ચતૂહિ મહારાજેહિ ઉત્તરિતરો’’તિ? ‘‘આમ, જમ્બુક, મહારાજૂનમ્પિ અતિરાજા’’તિ. ‘‘મજ્ઝિમયામે પન કો આગતો’’તિ? ‘‘સક્કો દેવરાજા, જમ્બુકા’’તિ ¶ . ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘મં ઉપટ્ઠાતુમેવા’’તિ. ‘‘કિં પન ત્વં સક્કદેવરાજતોપિ ઉત્તરિતરો’’તિ? ‘‘આમ, જમ્બુક, સક્કતોપિ ઉત્તરિતરોમ્હિ, એસો પન મય્હં ગિલાનુપટ્ઠાકો કપ્પિયકારકસામણેરસદિસો’’તિ. ‘‘પચ્છિમયામે સકલં અરઞ્ઞં ઓભાસેત્વા કો આગતો’’તિ? ‘‘યં લોકે બ્રાહ્મણાદયો ખિપિત્વા પક્ખલિત્વા ‘નમો મહાબ્રહ્મુનો’તિ વદન્તિ, સો એવ મહાબ્રહ્મા’’તિ. ‘‘કિં પન ત્વં મહાબ્રહ્મતોપિ ઉત્તરિતરો’’તિ? ‘‘આમ, જમ્બુક, અહઞ્હિ બ્રહ્મુનાપિ અતિબ્રહ્મા’’તિ. ‘‘અચ્છરિયોસિ ત્વં, મહાસમણ, મય્હં પન પઞ્ચ પઞ્ઞાસ વસ્સાનિ ઇધ વસન્તસ્સ એતેસુ એકોપિ મં ઉપટ્ઠાતું નાગતપુબ્બો. અહઞ્હિ એત્તકં અદ્ધાનં વાતભક્ખો હુત્વા ઠિતકોવ વીતિનામેસિં, ન તાવ તે મય્હં ઉપટ્ઠાનં આગતપુબ્બા’’તિ.

અથ નં સત્થા આહ – જમ્બુક, ત્વં લોકસ્મિં અન્ધબાલં મહાજનં વઞ્ચયમાનો મમ્પિ વઞ્ચેતુકામો જાતો, નનુ ત્વં પઞ્ચપઞ્ઞાસ વસ્સાનિ ગૂથમેવ ખાદિ, ભૂમિયંયેવ નિપજ્જિ, નગ્ગો હુત્વા વિચરિ, તાલટ્ઠિખણ્ડેન કેસે લુઞ્ચિ. અથ ¶ ચ પન લોકં વઞ્ચેન્તો ‘‘અહં વાતભક્ખો, એકપાદેન તિટ્ઠામિ, ન નિસીદામિ, ન નિપજ્જામી’’તિ વદેસિ, ‘‘મમમ્પિ વઞ્ચેતુકામોસિ પુબ્બેપિ ત્વં પાપિકં લામિકં દિટ્ઠિં નિસ્સાય એત્તકં કાલં ગૂથભક્ખો ભૂમિસયો નગ્ગો વિચરન્તો તાલટ્ઠિખણ્ડેન કેસલુઞ્ચનં પત્તો, ઇદાનિપિ પાપિકં લામિકં દિટ્ઠિમેવ ગણ્હાસી’’તિ. ‘‘કિં પન મયા કતં, મહાસમણા’’તિ? અથસ્સ સત્થા પુબ્બે કતકમ્મં આચિક્ખિ. તસ્સ સત્થરિ કથેન્તેયેવ સંવેગો ઉપ્પજ્જિ, હિરોત્તપ્પં ઉપટ્ઠિતં, સો ઉક્કુટિકો નિસીદિ. અથસ્સ સત્થા ઉદકસાટિકં ખિપિત્વા અદાસિ. સો તં નિવાસેત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. સત્થાપિસ્સ અનુપુબ્બિં કથં કથેત્વા ધમ્મં દેસેસિ. સો દેસનાવસાને ¶ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા સત્થારં વન્દિત્વા ઉટ્ઠાયાસના પબ્બજ્જઞ્ચ ઉપસમ્પદઞ્ચ યાચિ. એત્તાવતા તસ્સ પુરિમકમ્મં પરિક્ખીણં. અયઞ્હિ ખીણાસવમહાથેરં ચતૂહિ અક્કોસેહિ અક્કોસિત્વા યાવાયં મહાપથવી તિગાવુતાધિકં યોજનં ઉસ્સન્ના, તાવ અવીચિમ્હિ પચ્ચિત્વા તત્થ પક્કાવસેસેન પઞ્ચપઞ્ઞાસ વસ્સાનિ ઇમં વિપ્પકારં પત્તો. તેનસ્સ તં કમ્મં ખીણં. વીસતિ પન વસ્સસહસ્સાનિ ઇમિના કતસ્સ સમણધમ્મસ્સ ફલં નાસેતું ન સક્કા. તસ્મા સત્થા દક્ખિણહત્થં પસારેત્વા ‘‘એહિ, ભિક્ખુ, ચર બ્રહ્મચરિયં સમ્મા દુક્ખસ્સ ¶ અન્તકિરિયાયા’’તિ આહ. તાવદેવસ્સ ગિહિલિઙ્ગં અન્તરધાયિ અટ્ઠપરિક્ખારધરો સટ્ઠિવસ્સિકમહાથેરો ¶ વિય અહોસિ.

અઙ્ગમગધવાસીનં તસ્સ સક્કારં ગહેત્વા આગતદિવસો કિરેસ, તસ્મા ઉભયરટ્ઠવાસિનો સક્કારં ગહેત્વા આગતા તથાગતં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો અમ્હાકં અય્યો જમ્બુકો મહા, ઉદાહુ સમણો ગોતમો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘સચે સમણો ગોતમો મહા ભવેય્ય, અયં સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકં ગચ્છેય્ય, જમ્બુકાજીવકસ્સ પન મહન્તતાય સમણો ગોતમો ઇમસ્સ સન્તિકં આગતો’’તિ ચિન્તયિંસુ. સત્થા મહાજનસ્સ પરિવિતક્કં ઞત્વા, ‘‘જમ્બુક, તવ ઉપટ્ઠાકાનં કઙ્ખં છિન્દાહી’’તિ આહ, સો ‘‘અહમ્પિ, ભન્તે, એત્તકમેવ પચ્ચાસીસામી’’તિ વત્વા ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા ઉટ્ઠાય તાલપ્પમાણં વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા ‘‘સત્થા મે, ભન્તે ભગવા, સાવકોહમસ્મી’’તિ વત્વા ઓરુય્હ વન્દિત્વા પુન દ્વિતાલમત્તં તિતાલમત્તન્તિ એવં સત્તતાલમત્તં વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા ઓરુય્હ અત્તનો સાવકભાવં જાનાપેસિ. તં દિસ્વા મહાજનો ‘‘અહો બુદ્ધા નામ અચ્છરિયા અનોપમગુણા’’તિ ચિન્તેસિ. સત્થા મહાજનેન સદ્ધિં કથેન્તો એવમાહ – ‘‘અયં એત્તકં કાલં તુમ્હેહિ આભતં સક્કારં કુસગ્ગેન જિવ્હગ્ગે ઠપેત્વા ‘તપચરણં પૂરેમી’તિ ઇધ નિવુટ્ઠો, સચેપિ ઇમિના ઉપાયેન વસ્સસતં તપચરણં પૂરેય્ય, યા ચસ્સ ઇદાનિ કાલં વા ભત્તં વા કુક્કુચ્ચાયિત્વા અભુઞ્જન્તસ્સ ભત્તચ્છેદનકુસલચેતના, તસ્સા તં તપચરણં સોળસિં કલમ્પિ ન અગ્ઘતી’’તિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘માસે માસે કુસગ્ગેન, બાલો ભુઞ્જેય્ય ભોજનં;

ન સો સઙ્ખાતધમ્માનં, કલં અગ્ઘતિ સોળસિ’’ન્તિ.

તસ્સત્થો ¶ – સચે બાલો અપરિઞ્ઞાતધમ્મો સીલાદિગુણા પરિબાહિરો તિત્થાયતને પબ્બજિતો ‘‘તપચરણં પૂરેસ્સામી’’તિ માસે માસે પત્તે કુસગ્ગેન ભોજનં ભુઞ્જન્તો વસ્સસતં ભુઞ્જેય્ય ¶ ભોજનં. ન સો સઙ્ખાતધમ્માનં, કલં અગ્ઘતિ સોળસિન્તિ સઙ્ખાતધમ્મા વુચ્ચન્તિ ઞાતધમ્મા તુલિતધમ્મા. તેસુ હેટ્ઠિમકોટિયા સોતાપન્નો સઙ્ખાતધમ્મો, ઉપરિમકોટિયા ખીણાસવો. ઇમેસં સઙ્ખાતધમ્માનં સો બાલો કલં ન ¶ અગ્ઘતિ સોળસિન્તિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાના દેસના. અયં પનેત્થ અત્થો – યા ચસ્સ તથા તપચરણં પૂરેન્તસ્સ વસ્સસતં ચેતના યા ચ સઙ્ખાતધમ્માનં કાલં વા ભત્તં વા કુક્કુચ્ચાયિત્વા અભુઞ્જન્તાનં એકા ભત્તચ્છેદનકુસલચેતના, તસ્સા ચેતનાય સા તાવ દીઘરત્તં પવત્તચેતના સોળસિં કલં ન અગ્ઘતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યં તસ્સા સઙ્ખાતધમ્માનં ચેતનાય ફલં, તં સોળસ કોટ્ઠાસે કત્વા તતો એકેકં પુન સોળસ સોળસ કોટ્ઠાસે કત્વા તતો એકસ્સ કોટ્ઠાસસ્સ યં ફલં, તદેવ તસ્સ બાલસ્સ તપચરણતો મહપ્ફલતરન્તિ.

દેસનાવસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

ન હિ પાપં કતં કમ્મન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં અહિપેતં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ ¶ દિવસે જટિલસહસ્સસ્સ અબ્ભન્તરો આયસ્મા લક્ખણત્થેરો ચ મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો ચ ‘‘રાજગહે પિણ્ડાય ચરિસ્સામા’’તિ ગિજ્ઝકૂટતો ઓતરન્તિ. તેસુ આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો એકં અહિપેતં દિસ્વા સિતં પાત્વાકાસિ. અથ નં લક્ખણત્થેરો ‘‘કસ્મા, આવુસો, સિતં પાતુકરોસી’’તિ સિતકારણં પુચ્છિ. ‘‘અકાલો, આવુસો લક્ખણ, ઇમસ્સ પઞ્હસ્સ, ભગવતો સન્તિકે મં પુચ્છેય્યાસી’’તિ થેરો આહ. તેસુ રાજગહે પિણ્ડાય ચરિત્વા ભગવતો સન્તિકં ગન્ત્વા નિસિન્નેસુ લક્ખણત્થેરો પુચ્છિ, ‘‘આવુસો, મોગ્ગલ્લાનં ત્વં ગિજ્ઝકૂટા ઓતરન્તો સિતં પાતુકરિત્વા મયા સિતકારણં પુટ્ઠો ‘ભગવતો સન્તિકે મં પુચ્છેય્યાસી’તિ અવચ, કથેહિ ઇદાનિ તં કારણ’’ન્તિ. થેરો આહ – ‘‘અહં, આવુસો, એકં પેતં દિસ્વા સિતં પાત્વાકાસિં. તસ્સ એવરૂપો અત્તભાવો – મનુસ્સસીસં વિય અસ્સ સીસં, અહિસ્સ વિય ¶ સેસો અત્તભાવો, અહિપેતો નામેસ પમાણતો પઞ્ચવીસતિયોજનિકો, તસ્સ સીસતો ઉટ્ઠિતા અગ્ગિજાલા યાવ નઙ્ગુટ્ઠા ગચ્છન્તિ, નઙ્ગુટ્ઠતો ઉટ્ઠિતા અગ્ગિજાલા યાવ સીસા, મજ્ઝેસીસતો ઉટ્ઠિતા દ્વે પસ્સાનિ ગચ્છન્તિ, દ્વીહિ પસ્સેહિ ઉટ્ઠિતા મજ્ઝે ઓતરન્તી’’તિ ¶ . દ્વિન્નંયેવ કિર પેતાનં અત્તભાવો પઞ્ચવીસતિયોજનિકો, અવસેસાનં તિગાવુતપ્પમાણો. ઇમસ્સ ચેવ અહિપેતસ્સ કાકપેતસ્સ ચ પઞ્ચવીસતિયોજનિકો. તેસુ અયં તાવ અહિપેતો. કાકપેતમ્પિ મહામોગ્ગલ્લાનો ગિજ્ઝકૂટમત્થકે પચ્ચમાનં દિસ્વા તસ્સ પુબ્બકમ્મં પુચ્છન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘પઞ્ચયોજનિકા ¶ જિવ્હા, સીસં તે નવયોજનં;

કાયો અચ્ચુગ્ગતો તુય્હં, પઞ્ચવીસતિયોજનં;

કિં નુ કમ્મં કરિત્વાન, પત્તોસિ દુક્ખમીદિસ’’ન્તિ.

‘‘અહં ભન્તે મોગ્ગલ્લાન, કસ્સપસ્સ મહેસિનો;

સઙ્ઘસ્સ આભતં ભત્તં, આહારેસિં યદિચ્છક’’ન્તિ. –

ગાથં વત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, કસ્સપબુદ્ધકાલે સમ્બહુલા ભિક્ખૂ ગામં પિણ્ડાય પવિસિંસુ,. મનુસ્સા થેરે દિસ્વા સમ્પિયાયમાના આસનસાલાયં નિસીદાપેત્વા પાદે ધોવિત્વા તેલં મક્ખેત્વા યાગું પાયેત્વા ખજ્જકં દત્વા પિણ્ડપાતકાલં આગમયમાના ધમ્મં સુણન્તા નિસીદિંસુ. ધમ્મકથાવસાને થેરાનં પત્તે આદાય અત્તનો અત્તનો ગેહા નાનગ્ગરસભોજનસ્સ પૂરેત્વા આહરિંસુ. તદા અહં કાકો હુત્વા આસનસાલાય છદનપિટ્ઠે નિલીનો તં દિસ્વા એકેન ગહિતપત્તતો તિક્ખત્તું મુખં પૂરેન્તો તયો કબળે અગ્ગહેસિં. તં પન ભત્તં નેવ સઙ્ઘસ્સ સન્તકં, ન સઙ્ઘસ્સ નિયમેત્વા દિન્નં, ન ભિક્ખૂહિ ગહિતાવસેસકં. અત્તનો અત્તનો ગેહં નેત્વા મનુસ્સેહિ ભુઞ્જિતબ્બકં, કેવલં સઙ્ઘં ઉદ્દિસ્સ અભિહટમત્તમેવ. તતો મયા તયો કબળા ગહિતા, એત્તકં મે પુબ્બકમ્મં. સ્વાહં કાલં કત્વા તસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકેન અવીચિમ્હિ ¶ પચ્ચિત્વા તત્થ પક્કાવસેસેન ઇદાનિ ગિજ્ઝકૂટે કાકપેતો હુત્વા નિબ્બત્તો ઇમં દુક્ખં પચ્ચાનુભોમી’’તિ. ઇદં કાકપેતસ્સ વત્થુ.

ઇધ ¶ પન થેરો ‘‘અહિપેતં દિસ્વા સિતં પાત્વાકાસિ’’ન્તિ આહ. અથસ્સ સત્થા સક્ખી હુત્વાપિ ઉટ્ઠાય ‘‘સચ્ચં, ભિક્ખવે, મોગ્ગલ્લાનો આહ. મયાપેસ સમ્બોધિપત્તદિવસેયેવ દિટ્ઠો, અપિચાહં ‘યે મે વચનં ન સદ્દહેય્યું, તેસં અહિતાય ભવેય્યા’તિ પરાનુદ્દયાય ન કથેસિ’’ન્તિ આહ. લક્ખણસંયુત્તેપિ (સં. નિ. ૨.૨૦૨ આદયો) હિ મહામોગ્ગલ્લાનેન દિટ્ઠકાલેયેવ ¶ સત્થા તસ્સ સક્ખી હુત્વા વિનીતવત્થૂનિ કથેસિ, ઇદમ્પિ તેન તથેવ કથિતં. તં સુત્વા ભિક્ખૂ તસ્સ પુબ્બકમ્મં પુચ્છિંસુ. સત્થાપિ તેસં કથેસિ –

અતીતે કિર બારાણસિં નિસ્સાય નદીતીરે પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પણ્ણસાલં કરિંસુ. સો તત્થ વિહરન્તો નિબદ્ધં નગરે પિણ્ડાય ચરતિ. નાગરાપિ સાયંપાતં ગન્ધપુપ્ફાદિહત્થા પચ્ચેકબુદ્ધસ્સૂપટ્ઠાનં ગચ્છન્તિ. એકો બારાણસિવાસી પુરિસો તં મગ્ગં નિસ્સાય ખેત્તં કસિ. મહાજનો સાયંપાતં પચ્ચેકબુદ્ધસ્સૂપટ્ઠાનં ગચ્છન્તો તં ખેત્તં મદ્દન્તો ગચ્છતિ. કસ્સકો ચ ‘‘મા મે ખેત્તં મદ્દથા’’તિ વારેન્તોપિ વારેતું નાસક્ખિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘સચે ઇમસ્મિં ઠાને પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પણ્ણસાલા ન ભવેય્ય, ન મે ખેત્તં મદ્દેય્યુ’’ન્તિ. સો પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પિણ્ડાય પવિટ્ઠકાલે પરિભોગભાજનાનિ ભિન્દિત્વા પણ્ણસાલં ઝાપેસિ. પચ્ચેકબુદ્ધો ¶ તં ઝામં દિસ્વા યથાસુખં પક્કામિ. મહાજનો ગન્ધમાલં આદાય આગતો ઝામપણ્ણસાલં દિસ્વા ‘‘કહં નુ ખો નો અય્યો ગતો’’તિ આહ. સોપિ મહાજનેનેવ સદ્ધિં ગતો મહાજનમજ્ઝે ઠિતકોવ એવમાહ – ‘‘મયા તસ્સ પણ્ણસાલા ઝાપિતા’’તિ. અથ નં ‘‘ગણ્હથ, ઇમં પાપિમં નિસ્સાય મયં પચ્ચેકબુદ્ધં દટ્ઠું ન લભિમ્હા’’તિ દણ્ડાદીહિ પોથેત્વા જીવિતક્ખયં પાપેસું. સો અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિત્વા યાવાયં મહાપથવી યોજનમત્તં ઉસ્સન્ના, તાવ નિરયે પચ્ચિત્વા પક્કાવસેસેન ગિજ્ઝકૂટે અહિપેતો હુત્વા નિબ્બત્તિ. સત્થા ઇદં તસ્સ પુબ્બકમ્મં કથેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, પાપકમ્મં નામેતં ખીરસદિસં, યથા ખીરં દુય્હમાનમેવ ન પરિણમતિ. તથા કમ્મં કયિરમાનમેવ ન વિપચ્ચતિ. યદા પન વિપચ્ચતિ, તદા એવરૂપેન દુક્ખેન સોચતી’’તિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ન ¶ હિ પાપં કતં કમ્મં, સજ્જુખીરંવ મુચ્ચતિ;

ડહન્તં બાલમન્વેતિ, ભસ્મચ્છન્નોવ પાવકો’’તિ.

તત્થ સજ્જુખીરં વાતિ તં ખણંયેવ ધેનુયા થનેહિ નિક્ખન્તં અબ્ભુણ્હં ખીરં ન મુચ્ચતિ ન પરિણમતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા ઇદં સજ્જુખીરં તં ખણઞ્ઞેવ ન મુચ્ચતિ ન પરિણમતિ ન પકતિં વિજહતિ. યસ્મિં પન ભાજને દુહિત્વા ગહિતં યાવ તત્થ ¶ તક્કાદિઅમ્બિલં ન પક્ખિપતિ, યાવ દધિભાજનાદિકં અમ્બિલભાજનં ન પાપુણાતિ, તાવ પકતિં અવિજહિત્વા પચ્છા જહતિ, એવમેવ પાપકમ્મમ્પિ કરિયમાનમેવ ન વિપચ્ચતિ. યદિ વિપચ્ચેય્ય, ન કોચિ પાપકમ્મં કાતું વિસહેય્ય. યાવ પન કુસલાભિનિબ્બત્તા ખન્ધા ધરન્તિ, તાવ નં તે રક્ખન્તિ. તેસં ભેદા અપાયે નિબ્બત્તક્ખન્ધેસુ વિપચ્ચતિ, વિપચ્ચમાનઞ્ચ ¶ ડહન્તં બાલમન્વેતિ.‘‘કિં વિયા’’તિ? ‘‘ભસ્મચ્છન્નોવ પાવકો’’તિ. યથા હિ છારિકાય પટિચ્છન્નો વીતચ્ચિતઙ્ગારો અક્કન્તોપિ છારિકાય પટિચ્છન્નત્તા ન તાવ ડહતિ, છારિકં પન તાપેત્વા ચમ્માદીનં ડહનવસેન યાવ મત્થલુઙ્ગા ડહન્તો ગચ્છતિ, એવમેવ પાપકમ્મમ્પિ યેન કતં હોતિ, તં બાલં દુતિયે વા તતિયે વા અત્તભાવે નિરયાદીસુ નિબ્બત્તં ડહન્તં અનુગચ્છતીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસુન્તિ.

યાવદેવ અનત્થાયાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો સટ્ઠિકૂટપેતં આરબ્ભ કથેસિ.

પુરિમનયેનેવ હિ મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો લક્ખણત્થેરેન સદ્ધિં ગિજ્ઝકૂટા ઓરોહન્તો અઞ્ઞતરસ્મિં પદેસે સિતં પાત્વાકાસિ. થેરેન સિતકારણં પુટ્ઠો ‘‘ભગવતો સન્તિકે ¶ મં પુચ્છેય્યાસી’’તિ વત્વા પિણ્ડાય ચરિત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા નિસિન્નકાલે પુન પુટ્ઠો આહ – ‘‘અહં, આવુસો, એકં પેતં અદ્દસં તિગાવુતપ્પમાણેન અત્તભાવેન, તસ્સ સટ્ઠિ અયકૂટસહસ્સાનિ આદિત્તાનિ સમ્પજ્જલિતાનિ ઉપરિમત્થકે પતિત્વા પતિત્વા ઉટ્ઠહન્તિ સીસં ભિન્દન્તિ, ભિન્નં ભિન્નં પુન સમુટ્ઠહતિ ¶ , ઇમિના અત્તભાવેન મયા એવરૂપો અત્તભાવો ન દિટ્ઠપુબ્બો, અહં તં દિસ્વા સિતં પાત્વાકાસિ’’ન્તિ. પેતવત્થુસ્મિઞ્હિ –

‘‘સટ્ઠિ કૂટસહસ્સાનિ, પરિપુણ્ણાનિ સબ્બસો;

સીસે તુય્હં નિપતન્તિ, વોભિન્દન્તેવ મત્થક’’ન્તિ. (પે. વ. ૮૦૮, ૮૧૦, ૮૧૩) આદિ –

ઇમમેવ પેતં સન્ધાય વુત્તં. સત્થા થેરસ્સ કથં સુત્વાવ, ‘‘ભિક્ખવે, મયાપેસ સત્તો બોધિમણ્ડે નિસિન્નેનેવ દિટ્ઠો ‘યે ચ પન મે વચનં ન સદ્દહેય્યું, તેસં અહિતાય ભવેય્યા’તિ પરેસં અનુકમ્પાય ¶ ન કથેસિં, ઇદાનિ પન મોગ્ગલ્લાનસ્સ સક્ખી હુત્વા કથેમી’’તિ આહ. તં સુત્વા ભિક્ખૂ તસ્સ પુબ્બકમ્મં પુચ્છિંસુ. સત્થાપિ નેસં કથેસિ –

અતીતે કિર બારાણસિયં સાળિત્તકસિપ્પે નિપ્ફત્તિં પત્તો એકો પીઠસપ્પિ અહોસિ. સો નગરદ્વારે એકસ્સ વટરુક્ખસ્સ હેટ્ઠા નિસિન્નો સક્ખરાનિ ખિપિત્વા તસ્સ પણ્ણાનિ છિન્દન્તો ‘‘હત્થિરૂપકં નો દસ્સેહિ, અસ્સરૂપકં નો દસ્સેહી’’તિ ગામદારકેહિ ¶ વુચ્ચમાનો ઇચ્છિતિચ્છિતાનિ રૂપાનિ દસ્સેત્વા તેસં સન્તિકા ખાદનીયાદીનિ લભતિ. અથેકદિવસં રાજા ઉય્યાનં ગચ્છન્તો તં પદેસં પાપુણિ. દારકા પીઠસપ્પિં પારોહન્તરે કત્વા પલાયિંસુ. રઞ્ઞો ઠિતમજ્ઝન્હિકે રુક્ખમૂલં પવિટ્ઠસ્સ છિદ્દાવછિદ્દચ્છાયા સરીરં ફરિ. સો ‘‘કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ઉદ્ધં ઓલોકેન્તો રુક્ખપણ્ણેસુ હત્થિરૂપકાદીનિ દિસ્વા ‘‘કસ્સેતં કમ્મ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘પીઠસપ્પિનો’’તિ સુત્વા તં પક્કોસાપેત્વા આહ – ‘‘મય્હં પુરોહિતો અતિમુખરો અપ્પમત્તકેપિ વુત્તે બહું ભણન્તો મં ઉપદ્દવેતિ, સક્ખિસ્સસિ તસ્સ મુખે નાળિમત્તા અજલણ્ડિકા ખિપિતુ’’ન્તિ? ‘‘સક્ખિસ્સામિ, દેવ. અજલણ્ડિકા આહરાપેત્વા પુરોહિતેન સદ્ધિં તુમ્હે અન્તોસાણિયં નિસીદથ, અહમેત્થ કત્તબ્બં જાનિસ્સામી’’તિ. અથ રાજા તથા કારેસિ. ઇતરો કત્તરિયગ્ગેન સાણિયા છિદ્દં કત્વા પુરોહિતસ્સ રઞ્ઞા સદ્ધિં કથેન્તસ્સ મુખે વિવટમત્તે એકેકં અજલણ્ડિકં ખિપિ. પુરોહિતો મુખં પવિટ્ઠં પવિટ્ઠં ગિલિ. પીઠસપ્પી ખીણાસુ અજલણ્ડિકાસુ સાણિં ચાલેસિ. રાજા તાય સઞ્ઞાય અજલણ્ડિકાનં ખીણભાવં ઞત્વા આહ – ‘‘આચરિય, અહં તુમ્હેહિ સદ્ધિં કથેન્તો કથં ¶ નિત્થરિતું ન સક્ખિસ્સામિ, તુમ્હે અતિમુખરતાય નાળિમત્તા અજલણ્ડિકા ગિલન્તાપિ તુણ્હીભાવં નાપજ્જથા’’તિ. બ્રાહ્મણો ¶ મઙ્ગુઉભાવં આપજ્જિત્વા તતો પટ્ઠાય મુખં વિવરિત્વા રઞ્ઞા સદ્ધિં સલ્લપિતું નસક્ખિ. રાજા પીઠસપ્પિગુણં અનુસ્સરિત્વા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘તં નિસ્સાય મે સુખં લદ્ધ’’ન્તિ તુટ્ઠો તસ્સ સબ્બટ્ઠકં નામ ધનં દત્વા નગરસ્સ ચતૂસુ દિસાસુ ચત્તારો વરગામે અદાસિ. તમત્થં વિદિત્વા રઞ્ઞો અત્થધમ્માનુસાસકો અમચ્ચો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સાધુ ખો સિપ્પકં નામ, અપિ યાદિસ કીદિસં;

પસ્સ ખઞ્જપ્પહારેન, લદ્ધા ગામા ચતુદ્દિસા’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૦૭);

સો પન અમચ્ચો તેન સમયેન અયમેવ ભગવા અહોસિ. અથેકો પુરિસો પીઠસપ્પિના લદ્ધસમ્પત્તિં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં નામ પીઠસપ્પી હુત્વા ઇમં સિપ્પં નિસ્સાય મહાસમ્પત્તિં પત્તો, મયાપેતં સિક્ખિતું વટ્ટતી’’તિ. સો તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ‘‘ઇદં મે ¶ , આચરિય, સિપ્પં દેથા’’તિ આહ. ‘‘ન સક્કા, તાત, દાતુ’’ન્તિ. સો તેન પટિક્ખિત્તો ‘‘હોતુ, આરાધેસ્સામિ ન’’ન્તિ તસ્સ હત્થપાદપરિકમ્માદીનિ કરોન્તો ચિરસ્સં તં આરાધેત્વા પુનપ્પુનં યાચિ, પીઠસપ્પી ‘‘અયં મે અતિવિય ઉપકારો’’તિ તં પટિબાહિતું અસક્કોન્તો સિપ્પં સિક્ખાપેત્વા ‘‘નિપ્ફન્નં તે, તાત, સિપ્પં, ઇદાનિ કિં કરિસ્સસી’’તિ આહ. ‘‘બહિ ગન્ત્વા સિપ્પં વીમંસિસ્સામી’’તિ. ‘‘કિં કરિસ્સસી’’તિ? ‘‘ગાવિં વા મનુસ્સં વા પહરિત્વા મારેસ્સામી’’તિ. ‘‘તાતા, ગાવિં મારેન્તસ્સ સતં દણ્ડો હોતિ મનુસ્સં મારેન્તસ્સ સહસ્સં, ત્વં સપુત્તદારોપિ તં નિત્થરિતું ન સક્ખિસ્સસિ, મા વિનસ્સ, યમ્હિ ¶ પહટે દણ્ડો નત્થિ, તાદિસં નિમાતાપિતિકં કઞ્ચિ ઉપધારેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સક્ખરા ઉચ્છઙ્ગે કત્વા તાદિસં ઉપધારયમાનો વિચરન્તો ગાવિં દિસ્વા ‘‘અયં સસામિકા’’તિ પહરિતું ન વિસહિ, મનુસ્સં દિસ્વા ‘‘અયં સમાતાપિતિકો’’તિ પહરિતું ન વિસતિ.

તેન સમયેન સુનેત્તો નામ પચ્ચેકબુદ્ધો તં નગરં નિસ્સાય પણ્ણસાલાય વિહરતિ. સો તં પિણ્ડાય પવિસન્તં નગરદ્વારન્તરે દિસ્વા ‘‘અયં નિમાતાપિતિકો, ઇમસ્મિં પહટે દણ્ડો નત્થિ, ઇમં પહરિત્વા સિપ્પં વીમંસિસ્સામી’’તિ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ દક્ખિણકણ્ણસોતં સન્ધાય સક્ખરં ¶ ખિપિ. સા દક્ખિણકણ્ણસોતેન પવિસિત્વા વામેન નિક્ખમિ, દુક્ખા વેદના ઉપ્પજ્જિ. પચ્ચેકબુદ્ધો ભિક્ખાય ચરિતું નાસક્ખિ, આકાસેન પણ્ણસાલં ગન્ત્વા પરિનિબ્બાયિ. મનુસ્સા પચ્ચેકબુદ્ધે અનાગચ્છન્તે ‘‘કિઞ્ચિ અફાસુકં ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા તત્થ ગન્ત્વા તં પરિનિબ્બુતં દિસ્વા રોદિંસુ પરિદેવિંસુ. સોપિ મહાજનં ગચ્છન્તં દિસ્વા તત્થ ગન્ત્વા પચ્ચેકબુદ્ધં સઞ્જાનિત્વા ‘‘અયં પિણ્ડાય પવિસન્તો દ્વારન્તરે મમ સમ્મુખીભૂતો, અહં અત્તનો સિપ્પં વીમંસન્તો ઇમં પહરિ’’ન્તિ આહ. મનુસ્સા ‘‘ઇમિના કિર પાપકેન પચ્ચેકબુદ્ધો પહટો, ગણ્હથ ગણ્હથા’’તિ પોથેત્વા તત્થેવ નં જીવિતક્ખયં પાપેસું. સો અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિત્વા યાવાયં મહાપથવી યોજનમત્તં ઉસ્સન્ના, તાવ પચ્ચિત્વા વિપાકાવસેસેન ગિજ્ઝકૂટમત્થકે સટ્ઠિકૂટપેતો હુત્વા નિબ્બત્તિ. સત્થા તસ્સ ઇમં પુબ્બકમ્મં કથેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, બાલસ્સ ¶ નામ સિપ્પં વા ઇસ્સરિયં વા ઉપ્પજ્જમાનં અનત્થાય ઉપ્પજ્જતિ. બાલો હિ સિપ્પં વા ઇસ્સરિયં વા લભિત્વા અત્તનો અનત્થમેવ કરોતી’’તિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ.

‘‘યાવદેવ અનત્થાય, ઞત્તં બાલસ્સ જાયતિ;

હન્તિ બાલસ્સ સુક્કંસં, મુદ્ધમસ્સ વિપાતય’’ન્તિ.

તત્થ યાવદેવાતિ અવધિપરિચ્છેદનત્થે નિપાતો. ઞત્તન્તિ જાનનસભાવો. યં સિપ્પં જાનાતિ ¶ , યમ્હિ વા ઇસ્સરિયે યસે સમ્પત્તિયઞ્ચ ઠિતો જનેન ઞાયતિ, પાકટો પઞ્ઞાતો હોતિ, તસ્સેતં નામં. સિપ્પં વા હિ ઇસ્સરિયાદિભાવો વા બાલસ્સ અનત્થાયેવ જાયતિ. તં નિસ્સાય સો અત્તનો અનત્થમેવ કરોતિ. હન્તીતિ વિનાસેતિ. સુક્કંસન્તિ કુસલકોટ્ઠાસં, બાલસ્સ હિ સિપ્પં વા ઇસ્સરિયં વા ઉપ્પજ્જમાનં કુસલકોટ્ઠાસં ઘાતેન્તમેવ ઉપ્પજ્જતિ. મુદ્ધન્તિ પઞ્ઞાયેતં નામં. વિપાતયન્તિ વિદ્ધંસયમાનં. તસ્સ હિ તં સુક્કંસં હનન્તં પઞ્ઞાસઙ્ખાતં મુદ્ધં વિપાતેન્તં વિદ્ધંસેન્તમેવ હન્તીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ.

અસન્તં ¶ ¶ ભાવનમિચ્છેય્યાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સુધમ્મત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ. દેસના મચ્છિકાસણ્ડે સમુટ્ઠાય સાવત્થિયં નિટ્ઠિતા.

મચ્છિકાસણ્ડનગરસ્મિઞ્હિ ચિત્તો નામ ગહપતિ પઞ્ચવગ્ગિયાનં અબ્ભન્તરં મહાનામત્થેરં નામ પિણ્ડાય ચરમાનં દિસ્વા તસ્સ ઇરિયાપથે પસીદિત્વા પત્તં આદાય ગેહં પવેસેત્વા ભોજેત્વા ભત્તકિચ્ચાવસાને ધમ્મકથં સુણન્તો સોતાપત્તિફલં પત્વા અચલસદ્ધો હુત્વા અમ્બાટકવનં નામ અત્તનો ઉય્યાનં સઙ્ઘારામં કત્તુકામો થેરસ્સ હત્થે ઉદકં પાતેત્વા નિય્યાદેસિ. તસ્મિં ખણે ‘‘પતિટ્ઠિતં બુદ્ધસાસન’’ન્તિ ઉદકપરિયન્તં કત્વા મહાપથવી કમ્પિ. મહાસેટ્ઠિ ઉય્યાને મહાવિહારં કારેત્વા સબ્બદિસાહિ આગતાનં ભિક્ખૂનં વિવટદ્વારો અહોસિ. મચ્છિકાસણ્ડે સુધમ્મત્થેરો નામ નેવાસિકો અહોસિ.

અપરેન સમયેન ચિત્તસ્સ ગુણકથં સુત્વા દ્વે અગ્ગસાવકા તસ્સ સઙ્ગહં કત્તુકામા મચ્છિકાસણ્ડં અગમંસુ. ચિત્તો ગહપતિ તેસં આગમનં સુત્વા અડ્ઢયોજનમગ્ગં પચ્ચુગ્ગન્ત્વા તે આદાય અત્તનો વિહારં પવેસેત્વા આગન્તુકવત્તં કત્વા, ‘‘ભન્તે, થોકં ધમ્મકથં સોતુકામોમ્હી’’તિ ધમ્મસેનાપતિં યાચિ. અથ નં થેરો, ‘‘ઉપાસક, અદ્ધાનેન આગતામ્હા કિલન્તરૂપા. અપિચ થોકં સુણાહી’’તિ તસ્સ ધમ્મં કથેસિ. સો થેરસ્સ ધમ્મં સુણન્તોવ અનાગામિફલં પાપુણિ. સો દ્વે અગ્ગસાવકે વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, સ્વે ભિક્ખુસહસ્સેન સદ્ધિં મમ ¶ ગેહે ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ નિમન્તેત્વા ¶ પચ્છા નેવાસિકં સુધમ્મત્થેરં ‘‘તુમ્હેપિ, ભન્તે, સ્વે થેરેહિ સદ્ધિં આગચ્છેય્યાથા’’તિ નિમન્તેસિ. સો ‘‘અયં મં પચ્છા નિમન્તેતી’’તિ કુદ્ધો પટિક્ખિપિત્વા પુનપ્પુનં યાચિયમાનોપિ પટિક્ખિપિ એવ. ઉપાસકો ‘‘પઞ્ઞાયિસ્સથ, ભન્તે’’તિ પક્કમિત્વા પુનદિવસે અત્તનો નિવેસને મહાદાનં સજ્જેસિ. સુધમ્મત્થેરોપિ પચ્ચૂસકાલેયેવ ‘‘કીદિસો નુ ખો ગહપતિના અગ્ગસાવકાનં સક્કારો સજ્જિતો, સ્વે ગન્ત્વા પસ્સિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પાતોવ પત્તચીવરં આદાય તસ્સ ગેહં અગમાસિ.

સો ગહપતિના ‘‘નિસીદથ, ભન્તે’’તિ વુચ્ચમાનોપિ ‘‘નાહં નિસીદામિ, પિણ્ડાય ચરિસ્સામી’’તિ વત્વા અગ્ગસાવકાનં પટિયાદિતં સક્કારં ઓલોકેત્વા ¶ ગહપતિં જાતિયા ઘટ્ટેતુકામો ‘‘ઉળારો તે, ગહપતિ, સક્કારો, અપિચેત્થ એકઞ્ઞેવ નત્થી’’તિ આહ. ‘‘કિં, ભન્તે’’તિ? ‘‘તિલસંગુળિકા, ગહપતી’’તિ વત્વા ગહપતિના કાકોપમાય અપસાદિતો કુજ્ઝિત્વા ‘‘એસો તે, ગહપતિ, આવાસો, પક્કમિસ્સામહ’’ન્તિ વત્વા યાવતતિયં વારિયમાનોપિ પક્કમિત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ચિત્તેન ચ અત્તના ચ વુત્તવચનં આરોચેસિ. સત્થા ‘‘તયા ઉપાસકો સદ્ધો પસન્નો હીનેન ખુંસિતો’’તિ તસ્સેવ દોસં આરોપેત્વા પટિસારણીયકમ્મં કારાપેત્વા ‘‘ગચ્છ, ચિત્તગહપતિં ખમાપેહી’’તિ પેસેસિ. સો તત્થ ગન્ત્વા, ‘‘ગહપતિ, મય્હમેવ સો દોસો, ખમાહિ મે’’તિ વત્વાપિ ‘‘નાહં ખમામી’’તિ ¶ તેન પટિક્ખિત્તો મઙ્કુભૂતો તં ખમાપેતું નાસક્ખિ. પુનદેવ સત્થુ સન્તિકં પચ્ચાગમાસિ. સત્થા ‘‘નાસ્સ ઉપાસકો ખમિસ્સતી’’તિ જાનન્તોપિ ‘‘માનથદ્ધો એસ, તિંસયોજનં તાવ મગ્ગં ગન્ત્વા પચ્ચાગચ્છતૂ’’તિ ખમનૂપાયં અનાચિક્ખિત્વાવ ઉય્યોજેસિ. અથસ્સ પુનાગતકાલે નિહતમાનસ્સ અનુદૂતં દત્વા ‘‘ગચ્છ, ઇમિના સદ્ધિં ગન્ત્વા ઉપાસકં ખમાપેહી’’તિ વત્વા ‘‘સમણેન નામ ‘મય્હં વિહારો, મય્હં નિવાસટ્ઠાનં, મય્હં ઉપાસકો, મય્હં ઉપાસિકા’તિ માનં વા ઇસ્સં વા કાતું ન વટ્ટતિ. એવં કરોન્તસ્સ હિ ઇચ્છામાનાદયો કિલેસા વડ્ઢન્તી’’તિ અનુસન્ધિં ઘટ્ટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અસન્તં ભાવનમિચ્છેય્ય, પુરેક્ખારઞ્ચ ભિક્ખુસુ;

આવાસેસુ ઇસ્સરિયં, પૂજા પરકુલેસુ ચ.

‘‘મમેવ કત મઞ્ઞન્તુ, ગિહી પબ્બજિતા ઉભો.

મમેવાતિવસા અસ્સુ, કિચ્ચાકિચ્ચેસુ કિસ્મિચિ;

ઇતિ બાલસ્સ સઙ્કપ્પો, ઇચ્છા માનો ચ વડ્ઢતી’’તિ.

તત્થ ¶ અસન્તન્તિ યો બાલો ભિક્ખુ અવિજ્જમાનં સમ્ભાવનં ઇચ્છેય્ય, ‘‘અસ્સદ્ધોવ સમાનો ‘સદ્ધોતિ મં જનો ¶ જાનાતૂ’તિ ઇચ્છતી’’તિ. પાપિચ્છતાનિદ્દેસે (વિભ. ૮૫૧) વુત્તનયેનેવ બાલો ‘‘અસદ્ધો દુસ્સીલો અપ્પસ્સુતો અપ્પવિવિત્તો કુસીતો અનુપટ્ઠિતસ્સતિ અસમાહિતો દુપ્પઞ્ઞો અખીણાસવોવ સમાનો ‘અહો વત મં જનો અયં સદ્ધો, સીલવા, બહુસ્સુતો, પવિવિત્તો, આરદ્ધવીરિયો, ઉપટ્ઠિતસ્સતિ, સમાહિતો, પઞ્ઞવા ¶ , ખીણાસવો’તિ જાનેય્યા’’તિ ઇદં અસન્તસમ્ભાવનં ઇચ્છતિ. પુરેક્ખારન્તિ પરિવારં. ‘‘અહો વત મં સકલવિહારે ભિક્ખૂ પરિવારેત્વા પઞ્હં પુચ્છન્તા વિહરેય્યુ’’ન્તિ એવં ઇચ્છાચારે ઠત્વા પુરેક્ખારઞ્ચ ભિક્ખૂસુ ઇચ્છતિ. આવાસેસૂતિ સઙ્ઘિકેસુ ચ આવાસેસુ યાનિ વિહારમજ્ઝે પણીતસેનાસનાનિ, તાનિ અત્તનો સન્દિટ્ઠસમ્ભત્તાદીનં ભિક્ખૂનં ‘‘તુમ્હે ઇધ વસથા’’તિ વિચારેન્તો સયમ્પિ વરતરં સેનાસનં પલિબોધેન્તો, સેસાનં આગન્તુકભિક્ખૂનં પચ્ચન્તિમાનિ લામકસેનાસનાનિ ચેવ અમનુસ્સપરિગ્ગહિતાનિ ચ ‘‘તુમ્હે ઇધ વસથા’’તિ વિચારેન્તો આવાસેસુ ઇસ્સરિયં ઇચ્છતિ. પૂજા પરકુલેસુ ચાતિ નેવ માતાપિતૂનં ન ઞાતકાનં પરેસુયેવ કુલેસુ ‘‘અહો વતિમે મય્હમેવ દદેય્યું, ન અઞ્ઞેસ’’ન્તિ એવં ચતુપ્પચ્ચયેહિ પૂજં ઇચ્છતિ.

મમેવ કત મઞ્ઞન્તૂતિ યસ્સ ચ બાલસ્સ ¶ ‘‘યંકિઞ્ચિ વિહારે ઉપોસથાગારાદિકરણવસેન કતં નવકમ્મં, તં સબ્બં અમ્હાકં થેરેન કતન્તિ એવં ગિહી ચ પબ્બજિતા ચ ઉભોપિ મમેવ નિસ્સાય કતં પરિકમ્મં નિટ્ઠિતં મઞ્ઞન્તૂ’’તિ સઙ્કપ્પો ઉપ્પજ્જતિ. મમેવાતિવસા અસ્સૂતિ ‘‘ગિહી ચ પબ્બજિતા ચ સબ્બેપિ મમેવ વસે વત્તન્તુ, સકટગોણવાસિફરસુઆદીનિ વા લદ્ધબ્બાનિ હોન્તુ, અન્તમસો યાગુમત્તમ્પિ તાપેત્વા પિવનાદીનિ વા, એવરૂપેસુ કિચ્ચાકિચ્ચેસુ ખુદ્દકમહન્તેસુ કરણીયેસુ કિસ્મિઞ્ચિ એકકિચ્ચેપિ મમેવ વસે વત્તન્તુ, મમેવ આપુચ્છિત્વા કરોન્તૂ’’તિ સઙ્કપ્પો ઉપ્પજ્જતિ. ઇતિ બાલસ્સાતિ યસ્સ બાલસ્સ સા ચ ઇચ્છા અયઞ્ચ એવરૂપો સઙ્કપ્પો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ નેવ વિપસ્સના, ન મગ્ગફલાનિ વડ્ઢન્તિ. કેવલં પનસ્સ ચન્દોદયે સમુદ્દસ્સ ઉદકં વિય છસુ દ્વારેસુ ઉપ્પજ્જમાના તણ્હા ચેવ નવવિધમાનો ચ વડ્ઢતીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સુધમ્મત્થેરોપિ ઇમં ઓવાદં સુત્વા સત્થારં વન્દિત્વા ઉટ્ઠાયાસના પદક્ખિણં કત્વા તેન અનુદૂતેન ભિક્ખુના સદ્ધિં ગન્ત્વા ઉપાસકસ્સ ચક્ખુપથે આપત્તિં પટિકરિત્વા ઉપાસકં ખમાપેસિ. સો ઉપાસકેન ‘‘ખમામહં, ભન્તે, સચે મય્હં દોસો અત્થિ, ખમથ મે’’તિ પટિખમાપિતો ¶ સત્થારા દિન્ને ઓવાદે ઠત્વા કતિપાહેનેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં ¶ પાપુણિ. ઉપાસકોપિ ¶ ચિન્તેસિ – ‘‘મયા સત્થારં અદિસ્વાવ સોતાપત્તિફલં પત્તં, અદિસ્વા એવ અનાગામિફલે પતિટ્ઠિતો, સત્થારં મે દટ્ઠું વટ્ટતી’’તિ. સો તિલતણ્ડુલસપ્પિફાણિતવત્થચ્છાદનાદીહિ પરિપૂરાનિ પઞ્ચ સકટસતાનિ યોજાપેત્વા ‘‘સત્થારં દટ્ઠુકામા આગચ્છન્તુ, પિણ્ડપાતાદીહિ ન કિલમિસ્સન્તી’’તિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરોચાપેત્વા ભિક્ખુનીસઙ્ઘસ્સાપિ ઉપાસકાનમ્પિ ઉપાસિકાનમ્પિ આરોચાપેસિ. તેન સદ્ધિં પઞ્ચસતા પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ ચ ભિક્ખુનિયો ચ ઉપાસકા ચ ઉપાસિકાયો ચ નિક્ખમિંસુ. સો તેસઞ્ચેવ અત્તનો પરિસાય ચાતિ તિણ્ણં જનસહસ્સાનં યથા તિંસયોજને મગ્ગે યાગુભત્તાદીહિ કિઞ્ચિ વેકલ્લં ન હોતિ, તથા સંવિદહિ. તસ્સ પન નિક્ખન્તભાવં ઞત્વા યોજને યોજને દેવતા ખન્ધાવારં બન્ધિત્વા દિબ્બેહિ યાગુખજ્જકભત્તપાનકાદીહિ તં મહાજનં ઉપટ્ઠહિંસુ, કસ્સચિ કેનચિ વેકલ્લં ન હોતિ. એવં દેવતાહિ ઉપટ્ઠિયમાનો દેવસિકં યોજનં ગચ્છન્તો માસેન સાવત્થિં પાપુણિ, પઞ્ચ સકટસતાનિ યથાપૂરિતાનેવ અહેસું. દેવતાહિ ચેવ મનુસ્સેહિ ચ અભિહટં પણ્ણાકારં વિસ્સજ્જેન્તોવ અગમાસિ.

સત્થા આનન્દત્થેરં આહ – ‘‘આનન્દ, અજ્જ વડ્ઢમાનકચ્છાયાય ચિત્તો ગહપતિ પઞ્ચહિ ઉપાસકસતેહિ પરિવુતો આગન્ત્વા મં વન્દિસ્સતી’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, તસ્સ તુમ્હાકં ¶ વન્દનકાલે કિઞ્ચિ પાટિહારિયં ભવિસ્સતી’’તિ? ‘‘ભવિસ્સતિ, આનન્દા’’તિ. ‘‘કિં, ભન્તે’’તિ? તસ્સ આગન્ત્વા ‘‘મં વન્દનકાલે રાજમાનેન અટ્ઠકરીસમત્તે પદેસે જણ્ણુકમત્તેન ઓધિના પઞ્ચવણ્ણાનં દિબ્બપુપ્ફાનં ઘનવસ્સં વસ્સિસ્સતી’’તિ. તં કથં સુત્વા નગરવાસિનો ‘‘એવં મહાપુઞ્ઞો કિર ચિત્તો નામ ગહપતિ આગન્ત્વા અજ્જ સત્થારં વન્દિસ્સતિ, એવરૂપં કિર પાટિહારિયં ભવિસ્સતિ, મયમ્પિ તં મહાપુઞ્ઞં દટ્ઠું લભિસ્સામા’’તિ પણ્ણાકારં આદાય મગ્ગસ્સ ઉભોસુ પસ્સેસુ અટ્ઠંસુ. વિહારસમીપે આગતકાલે પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ પઠમં આગમિંસુ. ચિત્તો ગહપતિ, ‘‘અમ્મા, તુમ્હે પચ્છતો આગચ્છથા’’તિ મહાઉપાસિકાયો ઠપેત્વા પઞ્ચહિ ઉપાસકસતેહિ પરિવુતો સત્થુ સન્તિકં અગમાસિ. બુદ્ધાનં સમ્મુખટ્ઠાને પન ઠિતા વા નિસિન્ના વા ઇતો વા એત્તો વા ન હોન્તિ, બુદ્ધવીથિયા દ્વીસુ પસ્સેસુ નિચ્ચલાવ તિટ્ઠન્તિ. ચિત્તો ગહપતિ મહન્તં બુદ્ધવીથિં ઓક્કમિ. તીણિ ફલાનિ પત્તેન અરિયસાવકેન ઓલોકિતોલોકિતટ્ઠાનં કમ્પિ. ‘‘એસો કિર ચિત્તો ગહપતી’’તિ મહાજનો ઓલોકેસિ ¶ . સો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા છબ્બણ્ણાનં બુદ્ધરસ્મીનં અન્તો પવિસિત્વા દ્વીસુ ગોપ્ફકેસુ સત્થુ પાદે ગહેત્વા વન્દિ. તં ખણઞ્ઞેવ વુત્તપ્પકારં પુપ્ફવસ્સં વસ્સિ, સાધુકારસહસ્સાનિ પવત્તયિંસુ. સો એકમાસં સત્થુ સન્તિકે વસિ, વસમાનો ચ સકલં બુદ્ધપ્પમુખં ¶ ભિક્ખુસઙ્ઘં ¶ વિહારેયેવ નિસીદાપેત્વા મહાદાનં અદાસિ, અત્તના સદ્ધિં આગતેપિ અન્તોવિહારેયેવ કત્વા પટિજગ્ગિ. એકદિવસમ્પિ અત્તનો સકટેસુ કિઞ્ચિ ગહેતબ્બં નાહોસિ, દેવમનુસ્સેહિ આભતપણ્ણાકારેનેવ દાનં અદાસિ, સબ્બકિચ્ચાનિ અકાસિ. સો સત્થારં વન્દિત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, અહં ‘તુમ્હાકં દાનં દસ્સામી’તિ આગચ્છન્તો માસં અન્તરામગ્ગે અહોસિં. ઇધેવ મે માસો વીતિવત્તો, મયા આભતં પણ્ણાકારં કિઞ્ચિ ગહેતું ન લભામિ, એત્તકં કાલં દેવમનુસ્સેહિ આભતપણ્ણાકારેનેવ દાનં અદાસિં, સોહં સચેપિ ઇધ સંવચ્છરં વસિસ્સામિ, નેવ મમ દેય્યધમ્મં દાતું લભિસ્સામિ. અહં સકટાનિ ઓતારેત્વા ગન્તું ઇચ્છામિ, પટિસામનટ્ઠાનં મે આરોચાપેથા’’તિ.

સત્થા આનન્દત્થેરં આહ – ‘‘આનન્દ, ઉપાસકસ્સ એકં પદેસં તુચ્છં કારેત્વા દેહી’’તિ. થેરો તથા અકાસિ. કપ્પિયભૂમિ (મહાવ. ૨૯૫) કિર ચિત્તસ્સ ગહપતિનો અનુઞ્ઞાતા. ઉપાસકોપિ અત્તના સદ્ધિં આગતેહિ તીહિ જનસહસ્સેહિ સદ્ધિં તુચ્છસકટેહિ પુન મગ્ગં પટિપજ્જિ. દેવમનુસ્સા ઉટ્ઠાય, ‘‘અય્ય, તયા તુચ્છસકટેહિ ગમનકમ્મં કત’’ન્તિ સત્તહિ રતનેહિ સકટાનિ પૂરયિંસુ. સો અત્તનો આભતપણ્ણાકારેનેવ મહાજનં પટિજગ્ગન્તો અગમાસિ. આનન્દત્થેરો સત્થારં વન્દિત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં સન્તિકં આગચ્છન્તોપિ માસેન આગતો, ઇધાપિ માસમેવ વુટ્ઠો, એત્તકં કાલં દેવમનુસ્સેહિ અભિહટપણ્ણાકારેનેવ મહાવદાનં અદાસિ, ઇદાનિ પઞ્ચ સકટસતાનિ તુચ્છાનિ કત્વા માસેનેવ કિર ગમિસ્સતિ, દેવમનુસ્સા પનસ્સ ઉટ્ઠાય, ‘અય્ય ¶ , તયા તુચ્છસકટેહિ ગમનકમ્મં કત’ન્તિ પઞ્ચ સકટસતાનિ સત્તરતનેહિ પૂરયિંસુ. સો પુન અત્તનો આભતપણ્ણાકારેનેવ કિર મહાજનં પટિજગ્ગન્તો ગમિસ્સતી’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, એતસ્સ તુમ્હાકં સન્તિકં આગચ્છન્તસ્સેવાયં સક્કારો ઉપ્પજ્જતિ, ઉદાહુ અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ? ‘‘આનન્દ, મમ સન્તિકં આગચ્છન્તસ્સાપિ અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તસ્સાપિ એતસ્સ ¶ ઉપ્પજ્જતેવ. અયઞ્હિ ઉપાસકો સદ્ધો પસન્નો સમ્પન્નસીલો, એવરૂપો પુગ્ગલો યં યં પદેસં ભજતિ, તત્થ તત્થેવસ્સ લાભસક્કારો નિબ્બત્તતી’’તિ વત્વા સત્થા ઇમં પકિણ્ણકવગ્ગે ગાથમાહ –

‘‘સદ્ધો સીલેન સમ્પન્નો, યસો ભોગસમપ્પિતો;

યં યં પદેસં ભજતિ, તત્થ તત્થેવ પૂજિતો’’તિ. (ધ. પ. ૩૦૩);

અત્થો પનસ્સા તત્થેવ આવિભવિસ્સતિ.

એવં ¶ વુત્તે આનન્દત્થેરો ચિત્તસ્સ પુબ્બકમ્મં પુચ્છિ. અથસ્સ સત્થા આચિક્ખન્તો આહ –

આનન્દ, અયં પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો પાદમૂલે કતાભિનીહારો કપ્પસતસહસ્સં દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા કસ્સપબુદ્ધકાલે મિગલુદ્દકકુલે નિબ્બત્તો વુદ્ધિમન્વાય એકદિવસં દેવે વસ્સન્તે મિગાનં મારણત્તાય સત્તિં આદાય અરઞ્ઞં ગન્ત્વા મિગે ઓલોકેન્તો એકસ્મિં અકટપબ્ભારે સસીસં પારુપિત્વા એકં ભિક્ખું નિસિન્નં દિસ્વા ‘‘એકો, અય્યો, સમણધમ્મં કરોન્તો નિસિન્નો ભવિસ્સતિ, ભત્તમસ્સ આહરિસ્સામી’’તિ વેગેન ગેહં ગન્ત્વા એકસ્મિં ઉદ્ધને હિય્યો, આભતમંસં, એકસ્મિં ભત્તં પચાપેત્વા અઞ્ઞે પિણ્ડપાતચારિકે ભિક્ખૂ દિસ્વા તેસમ્પિ પત્તે આદાય પઞ્ઞત્તાસને નિસીદાપેત્વા ભિક્ખં સમ્પાદેત્વા, ‘‘અય્યે, પરિવિસથા’’તિ અઞ્ઞં આણાપેત્વા તં ભત્તં પુટકે પક્ખિપિત્વા આદાય ¶ ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે નાનાપુપ્ફાનિ ઓચિનિત્વા પત્તપુટે કત્વા થેરસ્સ નિસિન્નટ્ઠાનં ગન્ત્વા ‘‘મય્હં, ભન્તે, સઙ્ગહં કરોથા’’તિ વત્વા પત્તં આદાય પૂરેત્વા થેરસ્સ હત્થે ઠપેત્વા તેહિ પુપ્ફેહિ પૂજં કત્વા ‘‘યથા મે અયં રસપિણ્ડપાતો પુપ્ફપૂજાય સદ્ધિં ચિત્તં તોસેસિ, એવં નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને પણ્ણાકારસહસ્સાનિ આદાય આગન્ત્વા મય્હં ચિત્તં તોસેન્તુ, પઞ્ચવણ્ણકુસુમવસ્સઞ્ચ વસ્સતૂ’’તિ પત્થનં પટ્ઠપેસિ. સો યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિ, નિબ્બત્તટ્ઠાને જણ્ણુકમત્તેન ઓધિના દિબ્બપુપ્ફવસ્સં વસ્સિ. ઇદાનિપિસ્સ જાતદિવસે ચેવ ઇધ ચ આગતસ્સ પુપ્ફવસ્સવસ્સનઞ્ચ પણ્ણાકારાભિહારો ચ સત્તહિ રતનેહિ સકટપૂરણઞ્ચ તસ્સેવ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દોતિ.

અઞ્ઞા ¶ ¶ હિ લાભૂપનિસાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો વનવાસિકતિસ્સત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ. દેસના રાજગહે સમુટ્ઠિતા.

સારિપુત્તત્થેરસ કિર પિતુ વઙ્ગન્તબ્રાહ્મણસ્સ સહાયકો મહાસેનબ્રાહ્મણો નામ રાજગહે વસતિ. સારિપુત્તત્થેરો એકદિવસં પિણ્ડાય ચરન્તો તસ્મિં અનુકમ્પાય તસ્સ ગેહદ્વારં અગમાસિ. સો પન પરિક્ખીણવિભવો દલિદ્દો. સો ‘‘મમ પુત્તો મય્હં ગેહદ્વારં પિણ્ડાય ચરિતું આગતો ભવિસ્સતિ, અહઞ્ચમ્હિ દુગ્ગતો, મય્હં દુગ્ગતભાવં ન જાનાતિ મઞ્ઞે, નત્થિ મે કોચિ દેય્યધમ્મો’’તિ થેરસ્સ સમ્મુખા ભવિતું અસક્કોન્તો નિલીયિ. થેરો અપરમ્પિ દિવસં ¶ અગમાસિ, બ્રાહ્મણો તથેવ નિલીયિ. ‘‘કિઞ્ચિદેવ લભિત્વા દસ્સામી’’તિ ચિન્તેન્તોપિ નાલભિ. અથેકદિવસં એકસ્મિં બ્રાહ્મણવાચકે થૂલસાટકેન સદ્ધિં પાયસપાતિં લભિત્વા આદાય ગેહં ગન્ત્વાવ થેરં અનુસ્સરિ, ‘‘ઇમં પિણ્ડપાતં મયા થેરસ્સ દાતું વટ્ટતી’’તિ. થેરોપિ તં ખણં ઝાનં સમાપજ્જિત્વા સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય તં બ્રાહ્મણં દિસ્વા ‘‘બ્રાહ્મણો દેય્યધમ્મં લભિત્વા મમ આગમનં પચ્ચાસીસતિ, મયા તત્થ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ સઙ્ઘાટિં પારુપિત્વા પત્તં આદાય તસ્સ ગેહદ્વારે ઠિતમેવ અત્તાનં દસ્સેસિ.

બ્રાહ્મણો થેરં દિસ્વાવ ચિત્તં પસીદિ. અથ નં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા પટિસન્થારં કત્વા અન્તોગેહે નિસીદાપેત્વા પાયસપાતિં ગહેત્વા થેરસ્સ પત્તે આકિરિ ¶ . થેરો ઉપડ્ઢં સમ્પટિચ્છિત્વા હત્થેન પત્તં પિદહિ. અથ નં બ્રાહ્મણો આહ – ‘‘ભન્તે, એકપટિવીસમત્તોવ અયં પાયસો, પરલોકસઙ્ગહં મે કરોથ, મા ઇધલોકસઙ્ગહં, નિરવસેસમેવ દાતુકામોમ્હી’’તિ સબ્બં આકિરિ. થેરો તત્થેવ પરિભુઞ્જિ. અથસ્સ ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને તમ્પિ સાટકં દત્વા વન્દિત્વા એવમાહ – ‘‘ભન્તે, અહમ્પિ તુમ્હેહિ દિટ્ઠધમ્મમેવ પાપુણેય્ય’’ન્તિ. થેરો ‘‘એવં હોતુ બ્રાહ્મણા’’તિ તસ્સ અનુમોદનં કત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કમન્તો અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરન્તો જેતવનં અગમાસિ. ‘‘દુગ્ગતકાલે દિન્નદાનં પન અતિવિય તોસેતી’’તિ બ્રાહ્મણોપિ તં દાનં દત્વા પસન્નચિત્તો સોમનસ્સજાતો થેરે અધિમત્તં સિનેહમકાસિ. સો થેરે સિનેહેનેવ કાલં કત્વા સાવત્થિયં થેરસ્સૂપટ્ઠાકકુલે પટિસન્ધિં ગણ્હિ ¶ . તંખણેયેવ પનસ્સ માતા ‘‘કુચ્છિયં મે ગબ્ભો પતિટ્ઠિતો’’તિ ઞત્વા સામિકસ્સ આરોચેસિ. સો તસ્સા ગબ્ભપરિહારં અદાસિ.

તસ્સા અચ્ચુણ્હઅતિસીતઅતિઅમ્બિલાદિપરિભોગં વજ્જેત્વા સુખેન ગબ્ભં પરિહરિયમાનાય એવરૂપો દોહળો ઉપ્પજ્જિ ‘‘અહો વતાહં સારિપુત્તત્થેરપ્પમુખાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ નિમન્તેત્વા ગેહે નિસીદાપેત્વા અસમ્ભિન્નખીરપાયસં દત્વા સયમ્પિ કાસાયવત્થાનિ પરિદહિત્વા સુવણ્ણસરકં આદાય આસનપરિયન્તે નિસીદિત્વા એત્તકાનં ભિક્ખૂનં ઉચ્છિટ્ઠપાયસં પરિભુઞ્જેય્ય’’ન્તિ. તસ્સા કિર સો કાસાયવત્થપરિદહને દોહળો કુચ્છિયં પુત્તસ્સ બુદ્ધસાસને પબ્બજ્જાય પુબ્બનિમિત્તં અહોસિ. અથસ્સા ઞાતકા ¶ ‘‘ધમ્મિકો નો ધીતાય દોહળો’’તિ સારિપુત્તત્થેરં સઙ્ઘત્થેરં કત્વા પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં અસમ્ભિન્નખીરપાયસં અદંસુ. સાપિ એકં કાસાવં નિવાસેત્વા એકં પારુપિત્વા સુવણ્ણસરકં ગહેત્વા આસનપરિયન્તે નિસિન્ના ઉચ્છિટ્ઠપાયસં પરિભુઞ્જિ, દોહળો પટિપ્પસ્સમ્ભિ. તસ્સા યાવ ગબ્ભવુટ્ઠાના અન્તરન્તરા કતમઙ્ગલેસુપિ, દસમાસચ્ચયેન પુત્તં વિજાતાય કતમઙ્ગલેસુપિ સારિપુત્તત્થેરપ્પમુખાનં ¶ પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં અપ્પોદકમધુપાયસમેવ અદંસુ. પુબ્બે કિરેસ દારકેન બ્રાહ્મણકાલે દિન્નપાયસસ્સ નિસ્સન્દો.

જાતમઙ્ગલદિવસે પન તં દારકં પાતોવ ન્હાપેત્વા મણ્ડેત્વા સિરિસયને સતસહસ્સગ્ઘનિકસ્સ કમ્બલસ્સ ઉપરિ નિપજ્જાપેસું. સો તત્થ નિપન્નકોવ થેરં ઓલોકેત્વા ‘‘અયં મે પુબ્બાચરિયો, મયા થેરં નિસ્સાય અયં સમ્પત્તિ લદ્ધા, મયા ઇમસ્સ એકં પરિચ્ચાગં કાતું વટ્ટતી’’તિ સિક્ખાપદગહણત્થાય આનીયમાનો તં કમ્બલં ચૂળઙ્ગુલિયા વેઠેત્વા અગ્ગહેસિ. અથસ્સ ‘‘અઙ્ગુલિયં કમ્બલો લગ્ગો’’તિ તે તં હરિતું આરભિંસુ. સો પરોદિ. ઞાતકા ‘‘અપેથ, મા દારકં રોદાપેથા’’તિ કમ્બલેનેવ સદ્ધિં આનયિંસુ. સો થેરં વન્દનકાલે કમ્બલતો અઙ્ગુલિં અપકડ્ઢિત્વા કમ્બલં થેરસ્સ પાદમૂલે પાતેસિ. ઞાતકા ‘‘દહરકુમારેન અજાનિત્વા કત’’ન્તિ અવત્વા ‘‘પુત્તેન નો દિન્નં, પરિચ્ચત્તમેવ હોતુ, ભન્તે’’તિ વત્વા, ‘‘ભન્તે, સતસહસ્સગ્ઘનિકેન કમ્બલેન પૂજાકારકસ્સ તુમ્હાકં દાસસ્સ સિક્ખાપદાનિ દેથા’’તિ ¶ આહંસુ. ‘‘કો નામો અયં દારકો’’તિ? ‘‘ભન્તે, અય્યેન સમાનનામકો ¶ , તિસ્સો નામેસ ભવિસ્સતી’’તિ. થેરો કિર ગિહિકાલે ઉપતિસ્સમાણવો નામ અહોસિ. માતાપિસ્સ ચિન્તેસિ – ‘‘ન મયા પુત્તસ્સ અજ્ઝાસયો ભિન્દિતબ્બો’’તિ. એવં દારકસ્સ નામકરણમઙ્ગલં કત્વા પુન તસ્સ આહારપરિભોગમઙ્ગલેપિ પુન તસ્સ કણ્ણવિજ્ઝનમઙ્ગલેપિ દુસ્સગહણમઙ્ગલેપિ ચૂળાકપ્પનમઙ્ગલેપિ સારિપુત્તત્થેરપ્પમુખાનં પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં અપ્પોદકમધુપાયસમેવ અદંસુ.

દારકો વુદ્ધિમન્વાય સત્તવસ્સિકકાલે માતરં આહ – ‘‘અમ્મ, થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામી’’તિ. ‘‘સાધુ, તાત, પુબ્બેવાહં ‘ન મયા પુત્તસ્સ અજ્ઝાસયો ભિન્દિતબ્બો’તિ મનં અકાસિં, પબ્બજ, પુત્તા’’તિ થેરં નિમન્તાપેત્વા તસ્સ આગતસ્સ ભિક્ખઞ્ચ દત્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં દાસો ‘પબ્બજિસ્સામી’તિ વદતિ, ઇમં આદાય સાયં વિહારં આગમિસ્સામા’’તિ થેરં ઉય્યોજેત્વા સાયન્હસમયે મહન્તેન સક્કારસમ્માનેન પુત્તં આદાય વિહારં ગન્ત્વા થેરસ્સ નિય્યાદેસિ. થેરો તેન સદ્ધિં કથેસિ – ‘‘તિસ્સ, પબ્બજ્જા નામ દુક્કરા, ઉણ્હેન અત્થે સતિ સીતં લભતિ, સીતેન અત્થે સતિ ઉણ્હં લભતિ, પબ્બજિતા કિચ્છેન જીવન્તિ, ત્વઞ્ચ સુખેધિતો’’તિ. ‘‘ભન્તે, અહં તુમ્હેહિ વુત્તનિયામેનેવ સબ્બં કાતું સક્ખિસ્સામી’’તિ. થેરો ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા તસ્સ પટિકૂલમનસિકારવસેન તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં ¶ આચિક્ખિત્વા તં પબ્બાજેસિ. સકલમ્પિ હિ દ્વત્તિંસાકારં કથેતું વટ્ટતિયેવ. સબ્બં કથેતું અસક્કોન્તેન પન તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં કથેતબ્બમેવ. ઇદઞ્હિ કમ્મટ્ઠાનં ¶ સબ્બબુદ્ધાનં અવિજહિતમેવ. કેસાદીસુ એકેકકોટ્ઠાસેસુ અરહત્તં પત્તાનં ભિક્ખૂનમ્પિ ભિક્ખુનીનમ્પિ ઉપાસકાનમ્પિ ઉપાસિકાનમ્પિ પરિચ્છેદો નત્થિ. અબ્યત્તા ભિક્ખૂ પન પબ્બજેન્તા અરહત્તસ્સૂપનિસ્સયં નાસેન્તિ. તસ્મા થેરો કમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિત્વા પબ્બાજેત્વા દસસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેસિ.

માતાપિતરો પુત્તસ્સ પબ્બજિતસક્કારં કરોન્તા સત્તાહં વિહારેયેવ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ અપ્પોદકમધુપાયસમેવ અદંસુ. ભિક્ખૂપિ ‘‘નિબદ્ધં અપ્પોદકમધુપાયસં પરિભુઞ્જિતું ન સક્કોમા’’તિ ઉજ્ઝાયિંસુ. તસ્સપિ માતાપિતરો સત્તમે દિવસે સાયં ગેહં અગમંસુ. સામણેરો અટ્ઠમે દિવસે ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં પિણ્ડાય પાવિસિ. સાવત્થિવાસિનો ‘‘સામણેરો કિર અજ્જ પિણ્ડાય પવિસિસ્સતિ, સક્કારમસ્સ ¶ કરિસ્સામા’’તિ પઞ્ચહિ સાટકસતેહિ ચુમ્બટકાનિ કત્વા પઞ્ચ પિણ્ડપાતસતાનિ સજ્જેત્વા આદાય પટિપથે ઠત્વા અદંસુ, પુનદિવસે વિહારસ્સ ઉપવનં આગન્ત્વા અદંસુ. એવં સામણેરો દ્વીહેવ દિવસેહિ સાટકસહસ્સેહિ સદ્ધિં પિણ્ડપાતસહસ્સં લભિત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાપેસિ. બ્રાહ્મણકાલે દિન્નથૂલસાટકસ્સ કિરેસ નિસ્સન્દો. અથસ્સ ભિક્ખૂ ‘‘પિણ્ડપાતદાયકતિસ્સો’’તિ નામં કરિંસુ.

પુનેકદિવસં સામણેરો સીતકાલે વિહારચારિકં ચરન્તો ભિક્ખૂ તત્થ તત્થ અગ્ગિસાલાદીસુ ¶ વિસિબ્બેન્તે દિસ્વા આહ – ‘‘કિં, ભન્તે, વિસિબ્બેન્તા નિસિન્નાત્થા’’તિ? ‘‘સીતં નો પીળેતિ સામણેરો’’તિ. ‘‘ભન્તે, સીતકાલે નામ કમ્બલં પારુપિતું વટ્ટતિ. સો હિ સીતં પટિબાહિતું સમત્થો’’તિ. સામણેર ‘‘ત્વં મહાપુઞ્ઞો કમ્બલં લભેય્યાસિ, અમ્હાકં કુતો કમ્બલો’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, કમ્બલત્થિકા મયા સદ્ધિં આગચ્છન્તૂ’’તિ સકલવિહારે આરોચાપેસિ. અથ ભિક્ખૂ ‘‘સામણેરેન સદ્ધિં ગન્ત્વા કમ્બલં આહરિસ્સામા’’તિ સત્તવસ્સિકસામણેરં નિસ્સાય સહસ્સમત્તા ભિક્ખૂ નિક્ખમિંસુ. સો ‘‘એત્તકાનં ભિક્ખૂનં કુતો કમ્બલં લભિસ્સામી’’તિ ચિત્તમ્પિ અનુપ્પાદેત્વા તે આદાય નગરાભિમુખો પાયાસિ. સુદિન્નસ્સ હિ દાનસ્સ એવરૂપો આનુભાવો હોતિ. સો બહિનગરેયેવ ઘરપટિપાટિયા ચરન્તો પઞ્ચ કમ્બલસતાનિ લભિત્વા અન્તોનગરં પાવિસિ. મનુસ્સા ઇતો ચિતો ચ કમ્બલે આહરન્તિ.

એકો પન પુરિસો આપણદ્વારેન આગચ્છન્તો પઞ્ચ કમ્બલસતાનિ પસારેત્વા નિસિન્નં એકં આપણિકં દિસ્વા આહ – ‘‘અમ્ભો, એકો સામણેરો કમ્બલે સંહરન્તો આગચ્છતિ, તવ કમ્બલે પટિચ્છાદેહી’’તિ? ‘‘કિં પન સો દિન્નકે ગણ્હાતિ, ઉદાહુ અદિન્નકે’’તિ? ‘‘દિન્નકે ગણ્હાતી’’તિ ¶ . ‘‘એવં સન્તે સચે ઇચ્છામિ, દસ્સામિ, નો ચે, ન દસ્સામિ, ગચ્છ ત્વ’’ન્તિ ઉય્યોજેસિ. મચ્છરિનો હિ અન્ધબાલા એવરૂપેસુ દાનં દદમાનેસુ મચ્છરાયિત્વા અસદિસદાનં દિસ્વા મચ્છરાયન્તો કાળો (ધ. પ. ૧૭૭) વિય નિરયે નિબ્બત્તન્તિ. આપણિકો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં પુરિસો અત્તનો ધમ્મતાય આગચ્છમાનો ‘તવ કમ્બલે પટિચ્છાદેહી’તિ મં આહ. ‘સચેપિ સો દિન્નકં ¶ ગણ્હા’તિ, અહં પન ‘મમ સન્તકં સચે ઇચ્છામિ, દસ્સામિ, નો ચે, ન ¶ દસ્સામી’તિ અવચં, દિટ્ઠકં પન અદેન્તસ્સ લજ્જા ઉપ્પજ્જતિ, અત્તનો સન્તકં પટિચ્છાદેન્તસ્સ દોસો નત્થિ, ઇમેસુ પઞ્ચકમ્બલસતેસુ દ્વે કમ્બલાનિ સતસહસ્સગ્ઘનિકાનિ, ઇમાનેવ પટિચ્છાદેતું વટ્ટતી’’તિ. દ્વેપિ કમ્બલે દસાય દસં સમ્બન્ધિત્વા તેસં અન્તરે પક્ખિપિત્વા પટિચ્છાદેસિ. સામણેરોપિ ભિક્ખુસહસ્સેન સદ્ધિં તં પદેસં પાપુણિ. આપણિકસ્સ સામણેરં દિસ્વાવ પુત્તસિનેહો ઉપ્પજ્જિ, સકલસરીરં સિનેહેન પરિપુણ્ણં અહોસિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘તિટ્ઠતુ કમ્બલાનિ, ઇમં દિસ્વા હદયમંસમ્પિ દાતું યુત્ત’’ન્તિ. તે દ્વેપિ કમ્બલે નીહરિત્વા સામણેરસ્સ પાદમૂલે ઠપેત્વા વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, તયા દિટ્ઠધમ્મસ્સ ભાગી અસ્સ’’ન્તિ અવચ. સોપિસ્સ ‘‘એવં હોતૂ’’તિ અનુમોદનં અકાસિ.

સામણેરો અન્તોનગરેપિ પઞ્ચ કમ્બલસતાનિ લભિ. એવં એકદિવસંયેવ કમ્બલસહસ્સં લભિત્વા ભિક્ખુસહસ્સસ્સ અદાસિ. અથસ્સ કમ્બલદાયકતિસ્સત્થેરોતિ નામં કરિંસુ. એવં નામકરણદિવસે દિન્નકમ્બલો સત્તવસ્સિકકાલે કમ્બલસહસ્સભાવં પાપુણિ. બુદ્ધસાસનઞ્હિ ઠપેત્વા નત્થઞ્ઞં તં ઠાનં, યત્થ અપ્પં દિન્નં બહું હોતિ, બહું દિન્નં બહુતરં. તેનાહ ભગવા –

‘‘તથારૂપોયં, ભિક્ખવે, ભિક્ખુસઙ્ઘો, યથારૂપે ભિક્ખુસઙ્ઘે અપ્પં દિન્નં બહું હોતિ, બહું દિન્નં બહુતર’’ન્તિ ¶ (મ. નિ. ૩.૧૪૬) –

એવં સામણેરો એકકમ્બલસ્સ નિસ્સન્દેન સત્તવસ્સિકોવ કમ્બલસહસ્સં લભિ. તસ્સ જેતવને વિહરન્તસ્સ અભિક્ખણં ઞાતિદાયકા સન્તિકં આગન્ત્વા કથાસલ્લાપં કરોન્તિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘મયા ઇધ વસન્તેન ઞાતિદાયકેસુ આગન્ત્વા કથેન્તેસુ અકથેતુમ્પિ ન સક્કા, એતેહિ સદ્ધિં કથાપપઞ્ચેન અત્તનો પતિટ્ઠં કાતું ન સક્કા, યંનૂનાહં સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હિત્વા અરઞ્ઞં પવિસેય્ય’’ન્તિ. સો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા યાવ અરહત્તા કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા ઉપજ્ઝાયં વન્દિત્વા પત્તચીવરમાદાય વિહારા નિક્ખમિત્વા ‘‘સચે આસન્નટ્ઠાને વસિસ્સામિ, ઞાતકા મં પક્કોસિસ્સન્તી’’તિ વીસતિ યોજનસતં મગ્ગં અગમાસિ. અથેકેન ગામદ્વારેન ગચ્છન્તો એકં મહલ્લકપુરિસં દિસ્વા પુચ્છિ – ‘‘કિં નુ ખો, મહાઉપાસક ¶ , ઇમસ્મિં પદેસે વસન્તાનં ¶ આરઞ્ઞકવિહારો અત્થી’’તિ? ‘‘અત્થિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ મે મગ્ગં આચિક્ખાહી’’તિ. મહલ્લકઉપાસકસ્સ પન તં દિસ્વાવ પુત્તસિનેહો ઉદપાદિ. અથસ્સ તત્થેવ ઠિતો અનાચિક્ખિત્વા ‘‘એહિ, ભન્તે, આચિક્ખિસ્સામિ ¶ તે’’તિ ગહેત્વા અગમાસિ. સામણેરો તેન સદ્ધિં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે નાનાપુપ્ફફલપટિમણ્ડિતે રુક્ખપબ્બતપદેસે દિસ્વા ‘‘અયં, ઉપાસક, કિં પદેસો નામ, અયં ઉપાસક કિં પદેસો નામા’’તિ પુચ્છિ. સોપિસ્સ તેસં નામાનિ આચિક્ખન્તો આરઞ્ઞકવિહારં પત્વા ‘‘ઇદં, ભન્તે, ફાસુકટ્ઠાનં, ઇધેવ વસાહી’’તિ વત્વા, ‘‘ભન્તે, કો નામો ત્વ’’ન્તિ નામં પુચ્છિત્વા ‘‘અહં વનવાસીતિસ્સો નામ ઉપાસકા’’તિ વુત્તે, ‘‘સ્વે અમ્હાકં ગામે ભિક્ખાય ચરિતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા નિવત્તિત્વા અન્તોગામમેવ ગતો. ‘‘વનવાસીતિસ્સો નામ વિહારં આગતો, તસ્સ યાગુભત્તાદીનિ પટિયાદેથા’’તિ મનુસ્સાનં આરોચેસિ.

સામણેરો પઠમમેવ તિસ્સો નામ હુત્વા તતો પિણ્ડપાતદાયકતિસ્સો કમ્બલદાયકતિસ્સો વનવાસીતિસ્સોતિ તીણિ નામાનિ લભિત્વા સત્તવસ્સબ્ભન્તરે ચત્તારિ નામાનિ લભિ. સો પુનદિવસે પાતોવ તં ગામં પિણ્ડાય પાવિસિ. મનુસ્સા ભિક્ખં દત્વા વન્દિંસુ. સામણેરો ‘‘સુખિતા હોથ, દુક્ખા મુચ્ચથા’’તિ આહ. એકમનુસ્સોપિ તસ્સ ભિક્ખં દત્વા પુન ગેહં ગન્તું નાસક્ખિ, સબ્બેવ ઓલોકેન્તા અટ્ઠંસુ. સોપિ અત્તનો યાપનમત્તમેવ ગણ્હિ. સકલગામવાસિનો તસ્સ પાદમૂલે ઉરેન નિપજ્જિત્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હેસુ ઇમં તેમાસં ઇધ વસન્તેસુ મયં તીણિ સરણાનિ ગહેત્વા પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાય માસસ્સ અટ્ઠ ઉપોસથકમ્માનિ ¶ ઉપવસિસ્સામ, ઇધ વસનત્થાય નો પટિઞ્ઞં દેથા’’તિ. સો ઉપકારં સલ્લક્ખેત્વા તેસં પટિઞ્ઞં દત્વા નિબદ્ધં તત્થેવ પિણ્ડપાતચારં ચરિ. વન્દિતવન્દિતક્ખણે ચ ‘‘સુખિતા હોથ, દુક્ખા મુચ્ચથા’’તિ પદદ્વયમેવ કથેત્વા પક્કામિ. સો તત્થેવપઠમમાસઞ્ચ દુતિયમાસઞ્ચ વીતિનામેત્વા તતિયમાસે ગચ્છન્તે સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ.

અથસ્સ પવારેત્વા વુટ્ઠવસ્સકાલે ઉપજ્ઝાયો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા આહ – ‘‘અહં, ભન્તે, તિસ્સસામણેરસ્સ સન્તિકં ગચ્છામી’’તિ. ‘‘ગચ્છ, સારિપુત્તા’’તિ. સો અત્તનો પરિવારે પઞ્ચસતે ભિક્ખૂ ¶ આદાય પક્કન્તો, ‘‘આવુસો મોગ્ગલ્લાન, અહં તિસ્સસામણેરસ્સ સન્તિકં ગચ્છામી’’તિ આહ. મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો ‘‘અહમ્પિ, આવુસો, ગચ્છામી’’તિ પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં નિક્ખમિ. એતેનુપાયેન મહાકસ્સપત્થેરો અનુરુદ્ધત્થેરો ઉપાલિત્થેરો પુણ્ણત્થેરોતિ સબ્બે મહાસાવકા પઞ્ચહિ પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં નિક્ખમિંસુ. સબ્બેપિ મહાસાવકાનં પરિવારા ચત્તાલીસ ભિક્ખુસહસ્સાનિ અહેસું. તે વીસતિયોજનસતં મગ્ગં ગન્ત્વા ¶ ગોચરગામં સમ્પત્તા. સામણેરસ્સ નિબદ્ધૂપટ્ઠાકો ઉપાસકો દ્વારેયેવ ¶ દિસ્વા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા વન્દિ.

અથ નં સારિપુત્તત્થેરો પુચ્છિ – ‘‘અત્થિ નુ ખો, ઉપાસક, ઇમસ્મિં પદેસે આરઞ્ઞકવિહારો’’તિ? ‘‘અત્થિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘સભિક્ખુકો, અભિક્ખુકો’’તિ? ‘‘સભિક્ખુકો, ભન્તે’’તિ. ‘‘કો નામો તત્થ વસતી’’તિ? ‘‘વનવાસીતિસ્સો, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ મગ્ગં નો આચિક્ખા’’તિ. ‘‘કે તુમ્હે, ભન્તે’’તિ? ‘‘મયં સામણેરસ્સ સન્તિકં આગતા’’તિ. ઉપાસકો ઓલોકેત્વા ધમ્મસેનાપતિં આદિં કત્વા સબ્બેપિ મહાસાવકે સઞ્જાનિત્વા નિરન્તરં પીતિયા ફુટ્ઠસરીરો હુત્વા ‘‘તિટ્ઠથ તાવ, ભન્તે’’તિ વેગેન ગામં પવિસિત્વા ‘‘એતે, અય્યા, સારિપુત્તત્થેરં આદિં કત્વા અસીતિ મહાસાવકા અત્તનો અત્તનો પરિવારેહિ સદ્ધિં સામણેરસ્સ સન્તિકં આગતા, મઞ્ચપીઠપચ્ચત્થરણદીપતેલાદીનિ ગહેત્વા વેગેન નિક્ખમથા’’તિ ઉગ્ઘોસેસિ. મનુસ્સા ‘‘તાવદેવ મઞ્ચાદીનિ ગહેત્વા થેરાનં પદાનુપદિકા હુત્વા થેરેહિ સદ્ધિંયેવ વિહારં પવિસિંસુ. સામણેરો ભિક્ખુસઙ્ઘં સઞ્જાનિત્વા કતિપયાનં મહાથેરાનં પત્તચીવરાનિ પટિગ્ગહેત્વા વત્તમકાસિ. તસ્સ થેરાનં વસનટ્ઠાનં સંવિદહન્તસ્સ પત્તચીવરં પટિસામેન્તસ્સેવ અન્ધકારો જાતા’’તિ. સારિપુત્તત્થેરો ઉપાસકે આહ – ‘‘ગચ્છથ, ઉપાસકા, તુમ્હાકં અન્ધકારો જાતો’’તિ. ‘‘ભન્તે, અજ્જ ધમ્મસ્સવનદિવસો, ન મયં ગમિસ્સામ, ધમ્મં સુણિસ્સામ, ઇતો પુબ્બે ધમ્મસ્સવનમ્પિ નત્થી’’તિ. ‘‘તેન હિ, સામણેર, દીપં જાલેત્વા ધમ્મસ્સવનસ્સ કાલં ઘોસેહી’’તિ. સો તથા અકાસિ. અથ નં થેરો આહ – ‘‘તિસ્સ તવ ઉપટ્ઠાકા ‘ધમ્મં સોતુકામામ્હા’તિ વદન્તિ ¶ , કથેહિ તેસં ધમ્મ’’ન્તિ. ઉપાસકા એકપ્પહારેનેવ ઉટ્ઠાય, ‘‘ભન્તે, અમ્હાકં અય્યો ‘સુખિતા હોથ, દુક્ખા મુચ્ચથા’તિ ઇમાનિ દ્વે પદાનિ ઠપેત્વા અઞ્ઞં ધમ્મકથં ન જાનાતિ ¶ , અમ્હાકં અઞ્ઞં ધમ્મકથિકં દેથા’’તિ વદિંસુ. ‘‘સામણેરો પન અરહત્તં પત્વાપિ નેવ તેસં ધમ્મકથં કથેસી’’તિ.

તદા પન નં ઉપજ્ઝાયો, ‘‘સામણેર, કથં પન સુખિતા હોન્તિ, ‘કથં પન દુક્ખા મુચ્ચન્તી’તિ ઇમેસં નો દ્વિન્નં પદાનં અત્થં કથેહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ ચિત્તબીજનિં ગહેત્વા ધમ્માસનં આરુય્હ પઞ્ચહિ નિકાયેહિ અત્થઞ્ચ કારણઞ્ચ આકડ્ઢિત્વા ઘનવસ્સં વસ્સન્તો ચાતુદ્દીપકમહામેઘો વિય ખન્ધધાતુઆયતનબોધિપક્ખિયધમ્મે વિભજન્તો અરહત્તકૂટેન ધમ્મકથં કથેત્વા, ‘‘ભન્તે, એવં અરહત્તપ્પત્તસ્સ સુખં હોતિ, અરહત્તં પત્તોયેવ દુક્ખા મુચ્ચતિ, સેસજના જાતિદુક્ખાદીહિ ચેવ નિરયદુક્ખાદીહિ ચ ન પરિમુચ્ચન્તી’’તિ આહ. ‘‘સાધુ, સામણેર, સુકથિતો તે પટિભાણો, ઇદાનિ સરભઞ્ઞં ભણાહી’’તિ. સો સરભઞ્ઞમ્પિ ¶ ભણિ. અરુણે ઉગ્ગચ્છન્તે સામણેરસ્સ ઉપટ્ઠાકમનુસ્સા દ્વે ભાગા અહેસું. એકચ્ચે ‘‘ન વત નો ઇતો પુબ્બે એવરૂપો કક્ખળો દિટ્ઠપુબ્બો. કથઞ્હિ નામ એવરૂપં ધમ્મકથં જાનન્તો એત્તકં કાલં માતાપિતુટ્ઠાને ઠત્વા ઉપટ્ઠહન્તાનં મનુસ્સાનં એકમ્પિ ધમ્મપદં ન કથેસી’’તિ કુજ્ઝિંસુ. એકચ્ચે ‘‘લાભા વત નો, યે મયં એવરૂપં ભદન્તં ગુણં વા અગુણં વા અજાનન્તાપિ ઉપટ્ઠહિમ્હ ¶ , ઇદાનિ ચ પનસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સોતું લભિમ્હા’’તિ તુસ્સિંસુ.

સમ્માસમ્બુદ્ધોપિ તં દિવસં પચ્ચૂસસમયે લોકં વોલોકેન્તો વનવાસીતિસ્સસ્સ ઉપટ્ઠાકે અત્તનો ઞાણજાલસ્સ અન્તો પવિટ્ઠે દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ આવજ્જેન્તો ઇમમત્થં ઉપધારેસિ ‘‘વનવાસીતિસ્સસામણેરસ્સ ઉપટ્ઠાકા એકચ્ચે તુટ્ઠા, એકચ્ચે કુદ્ધા, મય્હં પુત્તસ્સ પન સામણેરસ્સ કુદ્ધા નિરયભાગિનો ભવિસ્સન્તિ, ગન્તબ્બમેવ તત્થ મયા, મયિ ગતે સબ્બેપિ તે સામણેરે મેત્તચિત્તં કત્વા દુક્ખા મુચ્ચિસ્સન્તી’’તિ. તેપિ મનુસ્સા ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા ગામં ગન્ત્વા મણ્ડપં કારેત્વા યાગુભત્તાદીનિ સમ્પાદેત્વા આસનાનિ પઞ્ઞાપેત્વા સઙ્ઘસ્સ આગમનમગ્ગં ઓલોકેન્તા નિસીદિંસુ. ભિક્ખૂપિ સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા ભિક્ખાચારવેલાય ગામં પિણ્ડાય પવિસન્તા સામણેરં પુચ્છિંસુ – ‘‘કિં, તિસ્સ, ત્વં અમ્હેહિ સદ્ધિં ગમિસ્સસિ, ઉદાહુ પચ્છા’’તિ? ‘‘મમ ગમનવેલાયમેવ ગમિસ્સામિ, ગચ્છથ તુમ્હે, ભન્તે’’તિ. ભિક્ખૂ પત્તચીવરમાદાય પવિસિંસુ.

સત્થા ¶ જેતવનસ્મિંયેવ ચીવરં પારુપિત્વા પત્તમાદાય એકચિત્તક્ખણેનેવ ગન્ત્વા ભિક્ખૂનં પુરતો ઠિતમેવ અત્તાનં દસ્સેસિ. ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો આગતો’’તિ સકલગામો સઙ્ખુભિત્વા એકકોલાહલો અહોસિ. મનુસ્સા ઉદગ્ગચિત્તા બુદ્ધપ્પમુખં ¶ ભિક્ખુસઙ્ઘં નિસીદાપેત્વા યાગું દત્વા ખજ્જકં અદંસુ. સામણેરો ભત્તે અનિટ્ઠિતેયેવ અન્તોગામં પાવિસિ. ગામવાસિનો નીહરિત્વા તસ્સ સક્કચ્ચં ભિક્ખં અદંસુ. સો યાપનમત્તં ગહેત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા પત્તં ઉપનામેસિ. સત્થા ‘‘આહર, તિસ્સા’’તિ હત્થં પસારેત્વા પત્તં ગહેત્વા ‘‘પસ્સ, સારિપુત્ત, તવ સામણેરસ્સ પત્ત’’ન્તિ થેરસ્સ દસ્સેસિ. થેરો સત્થુ હત્થતો પત્તં ગહેત્વા સામણેરસ્સ દત્વા ‘‘ગચ્છ, અત્તનો પત્તટ્ઠાને નિસીદિત્વા ભત્તકિચ્ચં કરોહી’’તિ આહ.

ગામવાસિનો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા અનુમોદનં યાચિંસુ. સત્થા અનુમોદનં કરોન્તો એવમાહ – ‘‘લાભા વત વો ઉપાસકા, યે તુમ્હે અત્તનો કુલૂપકં સામણેરં નિસ્સાય સારિપુત્તં મોગ્ગલ્લાનં કસ્સપં અનુરુદ્ધન્તિ અસીતિમહાસાવકે ¶ દસ્સનાય લભથ, અહમ્પિ તુમ્હાકં કુલૂપકમેવ નિસ્સાય આગતો, બુદ્ધદસ્સનમ્પિ વો ઇમં નિસ્સાયેવ લદ્ધં, લાભા વો, સુલદ્ધં વો’’તિ. મનુસ્સા ચિન્તયિંસુ – ‘‘અહો અમ્હાકં લાભા, બુદ્ધાનઞ્ચેવ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ આરાધનસમત્થં અમ્હાકં અય્યં દસ્સનાય લભામ, દેય્યધમ્મઞ્ચસ્સ દાતું લભામા’’તિ સામણેરસ્સ કુદ્ધા મનુસ્સા તુસ્સિંસુ. તુટ્ઠા મનુસ્સા ભિય્યોસોમત્તાય પસીદિંસુ. અનુમોદનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ. સત્થા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. મનુસ્સા સત્થારં અનુગન્ત્વા વન્દિત્વા નિવત્તિંસુ. સત્થા સામણેરેન સદ્ધિં સમધુરેન ગચ્છન્તો ¶ , ‘‘સામણેર, અયં પદેસો કોનામો, અયં પદેસો કોનામો’’તિ પુબ્બે તસ્સ ઉપાસકેન દસ્સિતપદેસે પુચ્છન્તો અગમાસિ. સામણેરોપિ, ‘‘ભન્તે, અયં ઇત્થન્નામો, અયં ઇત્થન્નામો’’તિ આચિક્ખમાનોવ અગમાસિ. સત્થા તસ્સ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા પબ્બતમત્થકં અભિરુહિ. તત્થ ઠિતાનં પન મહાસમુદ્દો પઞ્ઞાયતિ. સત્થા સામણેરં પુચ્છિ – ‘‘તિસ્સ, પબ્બતમત્થકે ઠિતો ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેત્વા કિં પસ્સસી’’તિ? ‘‘મહાસમુદ્દં, ભન્તે’’તિ. ‘‘મહાસમુદ્દં દિસ્વા કિં ચિન્તેસી’’તિ? ‘‘મમ દુક્ખિતકાલે રોદન્તસ્સ ચતૂહિ મહાસમુદ્દેહિ અતિરેકતરેન ¶ અસ્સુના ભવિતબ્બન્તિ ઇદં, ભન્તે, ચિન્તેસિ’’ન્તિ. ‘‘સાધુ સાધુ, તિસ્સ, એવમેતં. એકેકસ્સ હિ સત્તસ્સ દુક્ખિતકાલે પગ્ઘરિતઅસ્સૂનિ ચતૂહિ મહાસમુદ્દેહિ અતિરેકતરાનેવા’’તિ. ઇદઞ્ચ પન વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ચતૂસુ સમુદ્દેસુ જલં પરિત્તકં,

કિંકારણા સમ્મ તુવં પમજ્જસી’’તિ.

અથ નં પુન પુચ્છિ – ‘‘તિસ્સ, કહં વસસી’’તિ? ‘‘ઇમસ્મિં પબ્ભારે, ભન્તે’’તિ. ‘‘તત્થ પન વસન્તો કિં ચિન્તેસી’’તિ? ‘‘મયા મરન્તેન ઇમસ્મિં ઠાને કતસ્સ સરીરનિક્ખેપસ્સ પરિચ્છેદો ‘નત્થી’તિ ચિન્તેસિં, ભન્તે’’તિ. ‘‘સાધુ સાધુ, તિસ્સ, એવમેતં. ઇમેસઞ્હિ સત્તાનં પથવિયં ¶ નિપજ્જિત્વા અમતટ્ઠાનં નામ નત્થી’’તિ વત્વા –

‘‘ઉપસાળકનામાનિ, સહસ્સાનિ ચતુદ્દસ;

અસ્મિં પદેસે દડ્ઢાનિ, નત્થિ લોકે અનામતં.

‘‘યમ્હિ ¶ સચ્ચઞ્ચ ધમ્મો ચ, અહિંસા સંયમો દમો;

એતં અરિયા સેવન્તિ, એતં લોકે અનામત’’ન્તિ. (જા.૧.૨.૩૧-૩૨) –

ઇમં દુકનિપાતે ઉપસાળકજાતકં કથેસિ. ઇતિ પથવિયં સરીરનિક્ખેપં કત્વા મરન્તેસુ સત્તેસુ અમતપુબ્બપદેસે મરન્તા નામ નત્થિ, આનન્દત્થેરસદિસા પન અમતપુબ્બપદેસે પરિનિબ્બાયન્તિ.

આનન્દત્થેરો કિર વીસવસ્સસતિકકાલે આયુસઙ્ખારં ઓલોકેન્તો પરિક્ખીણભાવં ઞત્વા ‘‘ઇતો સત્તમે દિવસે પરિનિબ્બાયિસ્સામી’’તિ આરોચેસિ. તં પવત્તિં સુત્વા રોહિણીનદિયા ઉભયતીરવાસિકેસુ મનુસ્સેસુ ઓરિમતીરવાસિકા ‘‘મયં થેરસ્સ બહૂપકારા, અમ્હાકં સન્તિકે પરિનિબ્બાયિસ્સતી’’તિ વદિંસુ. પરતીરવાસિકાપિ ‘‘મયં થેરસ્સ બહૂપકારા, અમ્હાકં સન્તિકે પરિનિબ્બાયિસ્સતી’’તિ વદિંસુ. થેરો તેસં વચનં સુત્વા ‘‘ઉભયતીરવાસિનો મય્હં ઉપકારા, ઇમે નામ અનુપકારાતિ ન સક્કા વત્તું, સચાહં ઓરિમતીરે ¶ પરિનિબ્બાયિસ્સામિ, પરતીરવાસિનો ધાતુગહણત્થં તેહિ સદ્ધિં કલહં કરિસ્સન્તિ. સચે પરતીરે પરિનિબ્બાયિસ્સામિ, ઓરિમતીરવાસિનોપિ તથા કરિસ્સન્તિ, કલહો ઉપ્પજ્જમાનોપિ મં નિસ્સાયેવ ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, વૂપસમમાનોપિ મં નિસ્સાયેવ ¶ વૂપસમિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ઓરિમતીરવાસિનોપિ મય્હં ઉપકારા, પરતીરવાસિનોપિ મય્હં ઉપકારા, અનુપકારાપિ નામ નત્થિ, ઓરિમતીરવાસિનો ઓરિમતીરેયેવ સન્નિપતન્તુ, પરતીરવાસિનોપિ પરતીરેયેવા’’તિ આહ. તતો સત્તમે દિવસે મજ્ઝેનદિયા સત્તતાલપ્પમાણે આકાસે પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા મહાજનસ્સ ધમ્મં કથેત્વા ‘‘મમ સરીરં મજ્ઝે ભિજ્જિત્વા એકો ભાગો ઓરિમતીરે પતતુ, એકો ભાગો પરતીરે’’તિ અધિટ્ઠાય યથાનિસિન્નોવ તેજોધાતું સમાપજ્જિ, જાલા ઉટ્ઠહિંસુ. સરીરં મજ્ઝે ભિજ્જિત્વા એકો ભાગો ઓરિમતીરે પતિ, એકો ભાગો પરતીરે. તતો મહાજનો પરિદેવિ, પથવિઉન્દ્રિયનસદ્દો વિય આરોદનસદ્દો અહોસિ. સત્થુ પરિનિબ્બાને આરોદનસદ્દતોપિ કારુઞ્ઞતરો અહોસિ. મનુસ્સા ચત્તારો માસે રોદન્તા પરિદેવન્તા ‘‘સત્થુ પત્તચીવરગ્ગાહકે તિટ્ઠન્તે સત્થુ ઠિતકાલો વિય નો અહોસિ, ઇદાનિ નો સત્થા પરિનિબ્બુતો’’તિ વિપ્પલપન્તા વિરવન્તા વિચરિંસૂતિ.

પુન સત્થા સામણેરં પુચ્છિ – ‘‘તિસ્સ, ઇમસ્મિં વનસણ્ડે દીપિઆદીનં સદ્દેન ભાયસિ, ન ભાયસી’’તિ? ‘‘ન ભાયામિ ભગવા, અપિચ ખો પન મે એતેસં સદ્દં સુત્વા વનરતિ નામ ઉપ્પજ્જતી’’તિ વત્વા સટ્ઠિમત્તાહિ ગાથાહિ વનવણ્ણનં નામ કથેસિ. અથ નં સત્થા ‘‘તિસ્સા’’તિ આમન્તેસિ. ‘‘કિં, ભન્તે’’તિ? ‘‘મયં ગચ્છામ, ત્વં ગમિસ્સસિ, નિવત્તિસ્સસી’’તિ. ‘‘મય્હં ઉપજ્ઝાયે મં આદાય ગચ્છન્તે ગમિસ્સામિ, નિવત્તેન્તે નિવત્તિસ્સામિ ¶ , ભન્તે’’તિ ¶ . સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં પક્કામિ. સામણેરસ્સ પન નિવત્તિતુમેવ અજ્ઝાસયો, થેરો તં ઞત્વા ‘‘તિસ્સ, સચે નિવત્તિતુકામો, નિવત્તા’’તિ આહ. સો સત્થારઞ્ચ ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ વન્દિત્વા નિવત્તિ. સત્થા જેતવનમેવ અગમાસિ.

ભિક્ખૂનં ધમ્મસભાયં કથા ઉદપાદિ – ‘‘અહો વત વનવાસીતિસ્સસામણેરો દુક્કરં કરોતિ, પટિસન્ધિગ્ગહણતો પટ્ઠાયસ્સ ઞાતકા સત્તસુ મઙ્ગલેસુ પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં અપ્પોદકમધુપાયસમેવ અદંસુ, પબ્બજિતકાલે અન્તોવિહારે બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સત્ત દિવસાનિ અપ્પોદકમધુપાયસમેવ ¶ અદંસુ. પબ્બજિત્વા અટ્ઠમે દિવસે અન્તોગામં પવિસન્તો દ્વીહેવ દિવસેહિ સાટકસહસ્સેન સદ્ધિં પિણ્ડપાતસહસ્સં લભિ, પુનેકદિવસં કમ્બલસહસ્સં લભિ. ઇતિસ્સ ઇધ વસનકાલે મહાલાભસક્કારો ઉપ્પજ્જિ, ઇદાનિ એવરૂપં લાભસક્કારં છડ્ડેત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા મિસ્સકાહારેન યાપેતિ, દુક્કરકારકો વત તિસ્સસામણેરો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા, ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘આમ, ભિક્ખવે, લાભૂપનિસા નામેસા અઞ્ઞા, નિબ્બાનગામિની પટિપદા અઞ્ઞા. ‘એવં લાભં લભિસ્સામી’તિ હિ આરઞ્ઞિકાદિધુતઙ્ગસમાદાનવસેન લાભૂપનિસં રક્ખન્તસ્સ ભિક્ખુનો ચત્તારો અપાયા વિવટદ્વારા એવ તિટ્ઠન્તિ, નિબ્બાનગામિનિયા પન પટિપદાય ઉપ્પન્નં લાભસક્કારં પહાય અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો અરહત્તં ગણ્હાતી’’તિ અનુસન્ધિં ¶ ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અઞ્ઞા હિ લાભૂપનિસા, અઞ્ઞા નિબ્બાનગામિની;

એવમેતં અભિઞ્ઞાય, ભિક્ખુ બુદ્ધસ્સ સાવકો;

સક્કારં નાભિનન્દેય્ય, વિવેકમનુબ્રૂહયે’’તિ.

તત્થ અઞ્ઞા હિ લાભૂપનિસા, અઞ્ઞા નિબ્બાનગામિનીતિ લાભૂપનિસા નામેસા અઞ્ઞા એવ, અઞ્ઞા નિબ્બાનગામિની પટિપદા. લાભુપ્પાદકેન હિ ભિક્ખુના થોકં અકુસલકમ્મં કાતું વટ્ટતિ, કાયવઙ્કાદીનિ કાતબ્બાનિ હોન્તિ. યસ્મિઞ્હિ કાલે કાયવઙ્કાદીસુ કિઞ્ચિ કરોતિ, તદા લાભો ઉપ્પજ્જતિ. પાયસપાતિયઞ્હિ વઙ્કં અકત્વા ઉજુકમેવ હત્થં ઓતારેત્વા ઉક્ખિપન્તસ્સ હત્થો મક્ખિતમત્તકોવ હોતિ, વઙ્કં કત્વા ઓતારેત્વા ઉક્ખિપન્તસ્સ પન પાયસપિણ્ડં ઉદ્ધરન્તોવ નિક્ખમતિ, એવં કાયવઙ્કાદીનિ કરણકાલેયેવ લાભો ઉપ્પજ્જતિ. અયં અધમ્મિકા લાભૂપનિસ્સા નામ. ઉપધિસમ્પદા ચીવરધારણં બાહુસચ્ચં પરિવારો અરઞ્ઞવાસોતિ એવરૂપેહિ પન કારણેહિ ઉપ્પન્નો લાભો ધમ્મિકો નામ હોતિ. નિબ્બાનગામિનિં ¶ પટિપદં પૂરેન્તેન પન ભિક્ખુના કાયવઙ્કાદીનિ પહાતબ્બાનિ. અનન્ધેનેવ અન્ધેન વિય, અમૂગેનેવ મૂગેન વિય, અબધિરેનેવ બધિરેન વિય ભવિતું વટ્ટતિ. અસઠેન અમાયેન ભવિતું વટ્ટતિ. એવમેતન્તિ એતં લાભુપ્પાદનં પટિપદઞ્ચ નિબ્બાનગામિનિં પટિપદઞ્ચ ¶ એવં ઞત્વા સબ્બેસં સઙ્ખતાસઙ્ખતધમ્માનં બુજ્ઝનટ્ઠેન ¶ બુદ્ધસ્સ સવનન્તે જાતટ્ઠેન ઓવાદાનુસાસનિં વા સવનટ્ઠેન સાવકો ભિક્ખુ અધમ્મિકં ચતુપચ્ચયસક્કારં નાભિનન્દેય્ય, ન ચેવ ધમ્મિકં પટિક્કોસેય્ય, કાયવિવેકાદિકં વિવેકં અનુબ્રૂહયે. તત્થ કાયવિવેકોતિ કાયસ્સ એકીભાવો. ચિત્તવિવેકોતિ અટ્ઠ સમાપત્તિયો. ઉપધિવિવેકોતિ નિબ્બાનં. તેસુ કાયવિવેકો ગણસઙ્ગણિકં વિનોદેતિ, ચિત્તવિવેકો કિલેસસઙ્ગણિકં વિનોદેતિ, ઉપધિવિવેકો સઙ્ખારસઙ્ગણિકં વિનોદેતિ. કાયવિવેકો ચિત્તવિવેકસ્સ પચ્ચયો હોતિ, ચિત્તવિવેકો ઉપધિવિવેકસ્સ પચ્ચયો હોતિ. વુત્તમ્પિહેતં –

‘‘કાયવિવેકો ચ વિવેકટ્ઠકાયાનં નેક્ખમ્માભિરતાનં, ચિત્તવિવેકો ચ પરિસુદ્ધચિત્તાનં પરમવોદાનપ્પત્તાનં, ઉપધિવિવેકો ચ નિરુપધીનં પુગ્ગલાનં વિસઙ્ખારગતાન’’ન્તિ (મહાનિ. ૧૫૦). –

ઇમં તિવિધમ્પિ વિવેકં બ્રૂહેય્ય વડ્ઢેય્ય, ઉપસમ્પજ્જ વિહરેય્યાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

વનવાસીતિસ્સસામણેરવત્થુ પન્નરસમં.

નિધીનંવ ¶ ¶ ¶ પવત્તારન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો આયસ્મન્તં રાધત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર ગિહિકાલે સાવત્થિયં દુગ્ગતબ્રાહ્મણો અહોસિ. સો ‘‘ભિક્ખૂનં સન્તિકે જીવિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા વિહારં ગન્ત્વા અપ્પહરિતકં કરોન્તો પરિવેણં સમ્મજ્જન્તો મુખધોવનાદીનિ દદન્તો અન્તોવિહારેયેવ વસિ. ભિક્ખૂપિ નં સઙ્ગણ્હિંસુ, પબ્બાજેતું પન ન ઇચ્છન્તિ. સો પબ્બજ્જં અલભમાનો કિસો અહોસિ. અથેકદિવસં સત્થા પચ્ચૂસકાલે લોકં વોલોકેન્તો તં બ્રાહ્મણં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘અરહા ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા સાયન્હસમયે વિહારચારિકં ચરન્તો વિય બ્રાહ્મણસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘બ્રાહ્મણ, કિં કરોન્તો વિચરસી’’તિ આહ. ‘‘ભિક્ખૂનં વત્તપટિવત્તં કરોન્તો, ભન્તે’’તિ ¶ . ‘‘લભસિ નેસં સન્તિકા સઙ્ગહ’’ન્તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, આહારમત્તં લભામિ, ન પન મં પબ્બાજેન્તી’’તિ. સત્થા એતસ્મિં નિદાને ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતાપેત્વા તમત્થં પુચ્છિત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, અત્થિ કોચિ ઇમસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ અધિકારં સરતી’’તિ પુચ્છિ. સારિપુત્તત્થેરો ‘‘અહં, ભન્તે, સરામિ, અયં મે રાજગહે પિણ્ડાય ચરન્તસ્સ અત્તનો અભિહટં કટચ્છુભિક્ખં દાપેસિ, ઇમમસ્સાહં અધિકારં સરામી’’તિ આહ. સો સત્થારા ‘‘કિં પન તે, સારિપુત્ત, એવં કતૂપકારં દુક્ખતો મોચેતું ન વટ્ટતી’’તિ વુત્તે, ‘‘સાધુ, ભન્તે, પબ્બાજેસ્સામી’’તિ તં બ્રાહ્મણં પબ્બાજેસિ. તસ્સ ભત્તગ્ગે આસનપરિયન્તે આસનં પાપુણાતિ, યાગુભત્તાદીહિપિ કિલમતિ. થેરો તં આદાય ચારિકં પક્કામિ, અભિક્ખણઞ્ચ નં ‘‘ઇદં તે કત્તબ્બં, ઇદં તે ન કત્તબ્બ’’ન્તિ ઓવદિ અનુસાસિ. સો સુવચો અહોસિ પદક્ખિણગ્ગાહી. તસ્મા યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાનો કતિપાહેનેવ અરહત્તં પાપુણિ.

થેરો તં આદાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા નિસીદિ. અથ નં સત્થા પટિસન્થારં કત્વા આહ – ‘‘સુવચો નુ ખો, સારિપુત્ત, તે અન્તેવાસિકો’’તિ ¶ . ‘‘આમ, ભન્તે, અતિવિય ¶ સુવચો, કિસ્મિઞ્ચિ દોસે વુચ્ચમાને ન કુદ્ધપુબ્બો’’તિ. ‘‘સારિપુત્ત ¶ , એવરૂપે સદ્ધિવિહારિકે લભન્તો કિત્તકે ગણ્હેય્યાસી’’તિ? ‘‘ભન્તે, બહુકેપિ ગણ્હેય્યમેવા’’તિ. અથેકદિવસં ધમ્મસભાય કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘સારિપુત્તત્થેરો કિર કતઞ્ઞૂ કતવેદી, કટચ્છુભિક્ખામત્તં ઉપકારં સરિત્વા દુગ્ગતબ્રાહ્મણં પબ્બાજેસિ. થેરોપિ ઓવાદક્ખમો ઓવાદક્ખમમેવ લભી’’તિ. સત્થા તેસં કથં સુત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ સારિપુત્તો કતઞ્ઞૂ કતવેદીયેવા’’તિ વત્વા તમત્થં પકાસેતું –

‘‘અલીનચિત્તં નિસ્સાય, પહટ્ઠા મહતી ચમૂ;

કોસલં સેનાસન્તુટ્ઠં, જીવગ્ગાહં અગાહયિ.

‘‘એવં નિસ્સયસમ્પન્નો, ભિક્ખુ આરદ્ધવીરિયો;

ભાવયં કુસલં ધમ્મં, યોગક્ખેમસ્સ પત્તિયા;

પાપુણે અનુપુબ્બેન, સબ્બસંયોજનક્ખય’’ન્તિ. (જા. ૧.૨.૧૧-૧૨) –

ઇમં દુકનિપાતે અલીનચિત્તજાતકં વિત્થારેત્વા કથેસિ. તદા કિર વડ્ઢકીહિ પાદસ્સ અરોગકરણભાવેન કહં અત્તનો ઉપકારં ઞત્વા સબ્બસેતસ્સ હત્થિપોતકસ્સ દાયકો એકચારિકો હત્થી સારિપુત્તત્થેરો અહોસીતિ એવં થેરં આરબ્ભ જાતકં કથેત્વા રાધત્થેરં આરબ્ભ, ‘‘ભિક્ખવે, ભિક્ખુના નામ રાધેન વિય સુવચેન ભવિતબ્બં, દોસં દસ્સેત્વા ઓવદિયમાનેનપિ ન કુજ્ઝિતબ્બં, ઓવાદદાયકો પન નિધિઆચિક્ખણકો વિય દટ્ઠબ્બો’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ¶ ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘નિધીનંવ પવત્તારં, યં પસ્સે વજ્જદસ્સિનં;

નિગ્ગય્હવાદિં મેધાવિં, તાદિસં પણ્ડિતં ભજે;

તાદિસં ભજમાનસ્સ, સેય્યો હોતિ ન પાપિયો’’તિ.

તત્થ નિધીનન્તિ તત્થ તત્થ નિદહિત્વા ઠપિતાનં હિરઞ્ઞસુવણ્ણાદિપૂરાનં નિધિકુમ્ભીનં. પવત્તારન્તિ કિચ્છજીવિકે દુગ્ગતમનુસ્સે અનુકમ્પં કત્વા ‘‘એહિ, સુખેન જીવનૂપાયં દસ્સેસ્સામી’’તિ નિધિટ્ઠાનં નેત્વા હત્થં પસારેત્વા ‘‘ઇમં ગહેત્વા સુખેન જીવા’’તિ આચિક્ખિતારં વિય. વજ્જદસ્સિનન્તિ દ્વે વજ્જદસ્સિનો ‘‘ઇમિના નં અસારુપ્પેન વા ખલિતેન વા સઙ્ઘમજ્ઝે નિગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ રન્ધગવેસકો ¶ ચ, અઞ્ઞાતં ઞાપનત્થાય ઞાતં અનુગ્ગહણત્થાય ¶ સીલાદીનમસ્સ વુદ્ધિકામતાય તં તં વજ્જં ઓલોકનેન ઉલ્લુમ્પનસભાવસણ્ઠિતો ચ. અયં ઇધ અધિપ્પેતો. યથા હિ દુગ્ગતમનુસ્સો ‘‘ઇમં ગણ્હાહી’’તિ તજ્જેત્વાપિ પોથેત્વાપિ નિધિં દસ્સેન્તે કોપં ન કરોતિ, પમુદિતો એવ હોતિ, એવમેવ એવરૂપે પુગ્ગલે અસારુપ્પં વા ખલિતં વા દિસ્વા આચિક્ખન્તે કોપો ન કાતબ્બો, તુટ્ઠેનેવ ભવિતબ્બં, ‘‘ભન્તે, મહન્તં વો કમ્મં કતં ¶ , મય્હં આચરિયુપજ્ઝાયટ્ઠાને ઠત્વા ઓવદન્તેહિ પુનપિ મં વદેય્યાથા’’તિ પવારેતબ્બમેવ. નિગ્ગય્હવાદિન્તિ એકચ્ચો હિ સદ્ધિવિહારિકાદીનં અસારુપ્પં વા ખલિતં વા દિસ્વા ‘‘અયં મે મુખોદકદાનાદીહિ સક્કચ્ચં ઉપટ્ઠહતિ, સચે નં વક્ખામિ, ન મં ઉપટ્ઠહિસ્સતિ, એવં મે પરિહાનિ ભવિસ્સતી’’તિ વત્થું અવિસહન્તો ન નિગ્ગય્હવાદી નામ હોતિ. સો ઇમસ્મિં સાસને કચવરં આકિરતિ. યો પન તથારૂપં વજ્જં દિસ્વા વજ્જાનુરૂપં તજ્જેન્તો પણામેન્તો દણ્ડકમ્મં કરોન્તો વિહારા તં નીહરન્તો સિક્ખાપેતિ, અયં નિગ્ગય્હવાદી નામ સેય્યથાપિ સમ્માસમ્બુદ્ધો. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘નિગ્ગય્હ નિગ્ગય્હાહં, આનન્દ, વક્ખામિ, પવય્હ પવય્હ, આનન્દ, વક્ખામિ, યો સારો સો ઠસ્સતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૧૯૬). મેધાવિન્તિ ધમ્મોજપઞ્ઞાય સમન્નાગતં. તાદિસન્તિ એવરૂપં પણ્ડિતં ભજેય્ય પયિરુપાસેય્ય. તાદિસઞ્હિ આચરિયં ભજમાનસ્સ અન્તેવાસિકસ્સ સેય્યો હોતિ, ન પાપિયો વડ્ઢિયેવ હોતિ, નો પરિહાનીતિ.

દેસનાપરિયોસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

ઓવદેય્યાનુસાસેય્યાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અસ્સજિપુનબ્બસુકભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ. દેસના ¶ પન કીટાગિરિસ્મિં સમુટ્ઠિતા.

તે કિર દ્વે ભિક્ખૂ કિઞ્ચાપિ અગ્ગસાવકાનં સદ્ધિવિહારિકા, અલજ્જિનો પન અહેસું પાપભિક્ખૂ. તે પાપકેહિ અત્તનો પરિવારેહિ પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ ¶ સદ્ધિં કીટાગિરિસ્મિં વિહરન્તા ‘‘માલાવચ્છં રોપેન્તિપિ રોપાપેન્તિપી’’તિઆદિકં (પારા. ૪૩૧; ચૂળવ. ૨૧) નાનપ્પકારં અનાચારં કરોન્તા કુલદૂસકકમ્મં કત્વા તતો ઉપ્પન્નેહિ પચ્ચયેહિ જીવિકં કપ્પેન્તા તં આવાસં પેસલાનં ભિક્ખૂનં અનાવાસં અકંસુ. સત્થા તં પવત્તિં ¶ સુત્વા તેસં પબ્બાજનીયકમ્મકરણત્થાય સપરિવારે દ્વે અગ્ગસાવકે આમન્તેત્વા ‘‘ગચ્છથ, સારિપુત્તા, તેસુ યે તુમ્હાકં વચનં ન કરોન્તિ, તેસં પબ્બાજનીયકમ્મં કરોથ, યે પન કરોન્તિ, તે ઓવદથ અનુસાસથ. ઓવદન્તો હિ અનુસાસન્તો અપણ્ડિતાનંયેવ અપ્પિયો હોતિ અમનાપો, પણ્ડિતાનં પન પિયો હોતિ મનાપો’’તિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઓવદેય્યાનુસાસેય્ય, અસબ્ભા ચ નિવારયે;

સતઞ્હિ સો પિયો હોતિ, અસતં હોતિ અપ્પિયો’’તિ.

તત્થ ઓવદેય્યાતિ ઉપ્પન્ને વત્થુસ્મિં વદન્તો ઓવદતિ નામ, અનુપ્પન્ને વત્થુસ્મિં ‘‘અયસોપિ તે સિયા’’તિઆદિવસેન અનાગતં દસ્સેન્તો અનુસાસતિ નામ. સમ્મુખા વદન્તો ઓવદતિ નામ, પરમ્મુખા દૂતં વા સાસનં વા પેસેન્તો અનુસાસતિ નામ. સકિં વદન્તો ઓવદતિ નામ, પુનપ્પુનં ¶ વદન્તો અનુસાસતિ નામ. ઓવદન્તો એવ વા અનુસાસતિ નામાતિ એવં ઓવદેય્ય અનુસાસેય્ય. અસબ્ભા ચાતિ અકુસલધમ્મા ચ નિવારેય્ય, કુસલધમ્મે પતિટ્ઠાપેય્યાતિ અત્થો. સતઞ્હિ સો પિયો હોતીતિ સો એવરૂપો પુગ્ગલો બુદ્ધાદીનં સપ્પુરિસાનં પિયો હોતિ. યે પન અદિટ્ઠધમ્મા અવિતિણ્ણપરલોકા આમિસચક્ખુકા જીવિકત્થાય પબ્બજિતા, તેસં અસતં સો ઓવાદકો અનુસાસકો, ‘‘‘ન ત્વં અમ્હાકં ઉપજ્ઝાયો, ન આચરિયો, કસ્મા અમ્હે ઓવદસી’તિ એવં મુખસત્તીહિ વિજ્ઝન્તાનં અપ્પિયો હોતી’’તિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ. સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનાપિ તત્થ ગન્ત્વા તે ભિક્ખૂ ઓવદિંસુ અનુસાસિંસુ. તેસુ એકચ્ચે ઓવાદં સમ્પટિચ્છિત્વા સમ્મા વત્તિંસુ, એકચ્ચે વિબ્ભમિંસુ, એકચ્ચે પબ્બાજનીયકમ્મં પાપુણિંસૂતિ.

અસ્સજિપુનબ્બસુકવત્થુ દુતિયં.

ન ¶ ભજે પાપકે મિત્તેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો છન્નત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિર આયસ્મા ‘‘અહં અમ્હાકં અય્યપુત્તેન સદ્ધિં મહાભિનિક્ખમનં ¶ નિક્ખન્તો તદા અઞ્ઞં એકમ્પિ ન પસ્સામિ, ઇદાનિ પન ‘અહં સારિપુત્તો નામ, અહં મોગ્ગલ્લાનો નામ, મયં અગ્ગસાવકમ્હા’તિ વત્વા ઇમે વિચરન્તી’’તિ દ્વે અગ્ગસાવકે અક્કોસતિ. સત્થા ભિક્ખૂનં સન્તિકા તં પવત્તિં સુત્વા છન્નત્થેરં પક્કોસાપેત્વા ઓવદતિ. સો તઙ્ખણેયેવ તુણ્હી હુત્વા પુન ગન્ત્વા થેરે અક્કોસતિયેવ. એવં યાવતતિયં અક્કોસન્તં પક્કોસાપેત્વા સત્થા ઓવદિત્વા ‘‘છન્ન, દ્વે અગ્ગસાવકા નામ તુય્હં કલ્યાણમિત્તા ઉત્તમપુરિસા, એવરૂપે કલ્યાણમિત્તે સેવસ્સુ ભજસ્સૂ’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ન ભજે પાપકે મિત્તે, ન ભજે પુરિસાધમે;

ભજેથ મિત્તે કલ્યાણે, ભજેથ પુરિસુત્તમે’’તિ.

તસ્સત્થો – કાયદુચ્ચરિતાદિઅકુસલકમ્માભિરતા પાપમિત્તા નામ. સન્ધિચ્છેદનાદિકે વા એકવીસતિઅનેસનાદિભેદે વા અટ્ઠાને નિયોજકા પુરિસાધમા નામ. ઉભોપિ વા એતે પાપમિત્તા ચેવ પુરિસાધમા ચ, તે ન ભજેય્ય ન પયિરુપાસેય્ય, વિપરીતા પન કલ્યાણમિત્તા ચેવ સપ્પુરિસા ચ, તે ભજેથ પયિરુપાસેથાતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

છન્નત્થેરો પન તં ઓવાદં સુત્વાપિ પુરિમનયેનેવ ભિક્ખૂ અક્કોસતિ પરિભાસતિ. પુનપિ સત્થુ આરોચેસું ¶ . સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, મયિ ધરન્તે છન્નં સિક્ખાપેતું ન સક્ખિસ્સથ, મયિ પન પરિનિબ્બુતે સક્ખિસ્સથા’’તિ વત્વા પરિનિબ્બાનકાલે આયસ્મતા આનન્દેન, ‘‘ભન્તે, કથં છન્નત્થેરે અમ્હેહિ પટિપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘આનન્દ, છન્નસ્સ ભિક્ખુનો બ્રહ્મદણ્ડો દાતબ્બો’’તિ આણાપેસિ. સો સત્થરિ પરિનિબ્બુતે આનન્દત્થેરેન આરોચિતં બ્રહ્મદણ્ડં સુત્વા દુક્ખી દુમ્મનો તિક્ખત્તું મુચ્છિતો પતિત્વા ‘‘મા ¶ મં, ભન્તે, નાસયિત્થા’’તિ યાચિત્વા સમ્મા વત્તં પૂરેન્તો ન ચિરસ્સેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણીતિ.

ધમ્મપીતિ ¶ સુખં સેતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મહાકપ્પિનત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

તત્રાયં અનુપુબ્બી કથા – અતીતે કિર આયસ્મા મહાકપ્પિનો પદુમુત્તરબુદ્ધસ્સ પાદમૂલે કતાભિનીહારો સંસારે સંસરન્તો બારાણસિતો અવિદૂરે એકસ્મિં પેસકારગામે જેટ્ઠકપેસકારો હુત્વા નિબ્બત્તિ. તદા સહસ્સમત્તા પચ્ચેકબુદ્ધા અટ્ઠ માસે હિમવન્તે વસિત્વા વસ્સિકે ચત્તારો માસે જનપદે વસન્તિ. તે એકવારં બારાણસિયા અવિદૂરે ઓતરિત્વા ‘‘સેનાસનકરણત્થાય હત્થકમ્મં યાચથા’’તિ ¶ રઞ્ઞો સન્તિકં અટ્ઠ પચ્ચેકબુદ્ધે પહિણિંસુ. તદા પન રઞ્ઞો વપ્પમઙ્ગલકાલો હોતિ. સો ‘‘પચ્ચેકબુદ્ધા કિર આગતા’’તિ સુત્વા તસ્મિં ખણે નિક્ખમિત્વા આગતકારણં પુચ્છિત્વા ‘‘અજ્જ, ભન્તે, ઓકાસો નત્થિ, સ્વે અમ્હાકં વપ્પમઙ્ગલં, તતિયદિવસે કરિસ્સામી’’તિ વત્વા પચ્ચેકબુદ્ધે અનિમન્તેત્વાવ પાવિસિ. પચ્ચેકબુદ્ધા ‘‘અઞ્ઞત્થ ગમિસ્સામા’’તિ પક્કમિંસુ. તસ્મિં ખણે જેટ્ઠપેસકારસ્સ ભરિયા કેનચિદેવ કરણીયેન બારાણસિં ગચ્છન્તી તે પચ્ચેકબુદ્ધે દિસ્વા વન્દિત્વા ‘‘કિં, ભન્તે, અવેલાય, અય્યા, આગતા’’તિ પુચ્છિત્વા આદિતો પટ્ઠાય કથેસું. તં પવત્તિં સુત્વા સદ્ધાસમ્પન્ના ઞાણસમ્પન્ના ઇત્થી ‘‘સ્વે, ભન્તે, અમ્હાકં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ નિમન્તેસિ. ‘‘બહુકા મયં ભગિની’’તિ. ‘‘કિત્તકા, ભન્તે’’તિ? ‘‘સહસ્સમત્તા’’તિ. ‘‘ભન્તે, ઇમસ્મિં ગામે સહસ્સપેસકારા વસિમ્હ. એકેકો એકેકસ્સ ભિક્ખં દસ્સતિ, ભિક્ખં અધિવાસેથ, અહમેવ વો વસનટ્ઠાનમ્પિ કારેસ્સામી’’તિ આહ. પચ્ચેકબુદ્ધા અધિવાસયિંસુ.

સા ગામં પવિસિત્વા ઉગ્ઘોસેસિ – ‘‘અહં સહસ્સમત્તે પચ્ચેકબુદ્ધે દિસ્વા નિમન્તયિં, અય્યાનં નિસીદનટ્ઠાનં સંવિદહથ ¶ , યાગુભત્તાદીનિ સમ્પાદેથા’’તિ ¶ . ગામમજ્ઝે મણ્ડપં કારેત્વા આસનાનિ પઞ્ઞાપેત્વા પુનદિવસે પચ્ચેકબુદ્ધે નિસીદાપેત્વા પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન પરિવિસિત્વા ભત્તકિચ્ચાવસાને તસ્મિં ગામે સબ્બા ઇત્થિયો આદાય તાહિ સદ્ધિં પચ્ચેકબુદ્ધે વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, તેમાસં વસનત્થાય પટિઞ્ઞં દેથા’’તિ તેસં પટિઞ્ઞં ગહેત્વા પુન ગામે ઉગ્ઘોસેસિ – ‘‘અમ્મતાતા, એકેકકુલતો એકેકો પુરિસો ફરસુવાસિઆદીનિ ગહેત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા દબ્બસમ્ભારે આહરિત્વા અય્યાનં વસનટ્ઠાનં કરોતૂ’’તિ. ગામવાસિનો તસ્સાયેવ વચનં સુત્વા એકેકો એકેકં કત્વા સદ્ધિં રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનેહિ પણ્ણસાલસહસ્સં કારેત્વા અત્તનો અત્તનો પણ્ણસાલાયં વસ્સૂપગતે પચ્ચેકબુદ્ધે ‘‘અહં સક્કચ્ચં ઉપટ્ઠહિસ્સામિ, અહં સક્કચ્ચં ¶ ઉપટ્ઠહિસ્સામી’’તિ ઉપટ્ઠહિંસુ. વસ્સંવુટ્ઠકાલે ‘‘અત્તનો અત્તનો પણ્ણસાલાય વસ્સંવુટ્ઠાનં પચ્ચેકબુદ્ધાનં ચીવરસાટકે સજ્જેથા’’તિ સમાદપેત્વા એકેકસ્સ સહસ્સસહસ્સમૂલં ચીવરં દાપેસિ. પચ્ચેકબુદ્ધા વુટ્ઠવસ્સા અનુમોદનં કત્વા પક્કમિંસુ.

ગામવાસિનોપિ ઇદં પુઞ્ઞકમ્મં કત્વા ઇતો ચુતા તાવતિંસભવને નિબ્બત્તિત્વા ગણદેવપુત્તા નામ અહેસું. તે તત્થ દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવિત્વા કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે ¶ બારાણસિયં કુટુમ્બિકગેહેસુ નિબ્બત્તિંસુ. જેટ્ઠકપેસકારો જેટ્ઠકકુટુમ્બિકસ્સ પુત્તો અહોસિ. ભરિયાપિસ્સ જેટ્ઠકકુટુમ્બિકસ્સેવ ધીતા અહોસિ. તા સબ્બાપિ વયપ્પત્તા પરકુલં ગચ્છન્તિયો તેસં તેસંયેવ ગેહાનિ અગમિંસુ. અથેકદિવસં વિહારે ધમ્મસ્સવનં સઙ્ઘુટ્ઠં. ‘‘સત્થા ધમ્મં દેસેસ્સતી’’તિ સુત્વા સબ્બેપિ તે કુટુમ્બિકા ‘‘ધમ્મં સોસ્સામા’’તિ ભરિયાહિ સદ્ધિં વિહારં અગમિંસુ. તેસં વિહારમજ્ઝં પવિટ્ઠક્ખણે વસ્સં ઉટ્ઠહિ. યેસં કુલૂપકા વા ઞાતિસામણેરાદયો વા અત્થિ, તે તેસં પરિવેણાનિ પવિસિંસુ. તે પન તથારૂપાનં નત્થિતાય કત્થચિ, પવિસિતું અવિસહન્તા વિહારમજ્ઝેયેવ અટ્ઠંસુ. અથ ને જેટ્ઠકકુટુમ્બિકો આહ – ‘‘પસ્સથ અમ્હાકં વિપ્પકારં, કુલપુત્તેહિ નામ એત્તકેન લજ્જિતું યુત્ત’’ન્તિ. ‘‘અય્ય, કિં પન કરોમા’’તિ? ‘‘મયં વિસ્સાસિકટ્ઠાનસ્સ અભાવેન ઇમં વિપ્પકારં પત્તા, સબ્બે ¶ ધનં સંહરિત્વા પરિવેણં કરોમા’’તિ. ‘‘સાધુ, અય્યા’’તિ જેટ્ઠકો સહસ્સં અદાસિ, સેસા પઞ્ચ પઞ્ચ સતાનિ. ઇત્થિયો અડ્ઢતેય્યાનિ અડ્ઢતેય્યાનિ સતાનિ. તે તં ધનં સંહરિત્વા સહસ્સકૂટાગારપરિવારં ¶ સત્થુ વસનત્થાય મહાપરિવેણં નામ આરભિંસુ. નવકમ્મસ્સ મહન્તતાય ધને અપ્પહોન્તે પુબ્બે દિન્નધનતો પુન ઉપડ્ઢૂપડ્ઢં અદંસુ. નિટ્ઠિતે પરિવેણે વિહારમહં કરોન્તા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સત્તાહં મહાદાનં દત્વા વીસતિયા ભિક્ખુસહસ્સાનં ચીવરાનિ સજ્જિંસુ.

જેટ્ઠકકુટુમ્બિકસ્સ પન ભરિયા સબ્બેહિ સમાનં અકત્વા અત્તનો પઞ્ઞાય ઠિતા ‘‘અતિરેકતરં કત્વા સત્થારં પૂજેસ્સામી’’તિ અનોજપુપ્ફવણ્ણેન સહસ્સમૂલેન સાટકેન સદ્ધિં અનોજપુપ્ફચઙ્કોટકં ગહેત્વા અનુમોદનકાલે સત્થારં અનોજપુપ્ફેહિ પૂજેત્વા તં સાટકં સત્થુ પાદમૂલે ઠપેત્વા, ‘‘ભન્તે, નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને અનોજપુપ્ફવણ્ણંયેવ મે સરીરં હોતુ, અનોજા એવ ચ મે નામં હોતૂ’’તિ પત્થનં પટ્ઠપેસિ. સત્થા ‘‘એવં હોતૂ’’તિ અનુમોદનં અકાસિ. તે સબ્બેપિ યાવતાયુકં ઠત્વા તતો ચુતા દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે દેવલોકા ચવિત્વા જેટ્ઠકકુટુમ્બિકો કુક્કુટવતીનગરે રાજકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો મહાકપ્પિનરાજા નામ અહોસિ, સેસા અમચ્ચકુલે નિબ્બત્તિંસુ. જેટ્ઠકકુટુમ્બિકસ્સ ભરિયા મદ્દરટ્ઠે સાગલનગરે રાજકુલે ¶ નિબ્બત્તિ, અનોજપુપ્ફવણ્ણમેવસ્સા સરીરં અહોસિ, અનોજાત્વેવસ્સા નામં કરિંસુ. સા ¶ વયપ્પત્તા મહાકપ્પિનરઞ્ઞો ગેહં ગન્ત્વા અનોજાદેવી નામ અહોસિ. સેસિત્થિયોપિ અમચ્ચકુલેસુ નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તા તેસંયેવ અમચ્ચપુત્તાનં ગેહાનિ અગમંસુ. તે સબ્બે રઞ્ઞો સમ્પત્તિસદિસં સમ્પત્તિં અનુભવિંસુ. યદા રાજા સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતો હત્થિં અભિરુહિત્વા વિચરિ, તદા તેપિ તથેવ વિચરન્તિ. તસ્મિં અસ્સેન વા રથેન વા વિચરન્તે તેપિ તથેવ વિચરન્તિ? એવં તે એકતો હુત્વા કતાનં પુઞ્ઞાનં આનુભાવેન એકતોવ સમ્પત્તિં અનુભવિંસુ. રઞ્ઞો પન બલો, બલવાહનો, પુપ્ફો, પુપ્ફવાહનો, સુપત્તોતિ પઞ્ચ અસ્સા હોન્તિ. રાજા તેસુ સુપત્તં અસ્સં સયં આરોહતિ, ઇતરે ચત્તારો અસ્સારોહાનં સાસનાહરણત્થાય અદાસિ. રાજા તે પાતોવ ભોજેત્વા ‘‘ગચ્છથ ¶ દ્વે વા તીણિ વા યોજનાનિ આહિણ્ડિત્વા બુદ્ધસ્સ વા ધમ્મસ્સ વા સઙ્ઘસ્સ વા ઉપ્પન્નભાવં ઞત્વા મય્હં સુખસાસનં આહરથા’’તિ પેસેસિ. તે ચતૂહિ દ્વારેહિ નિક્ખમિત્વા તીણિ યોજનાનિ આહિણ્ડિત્વા સાસનં અલભિત્વા પચ્ચાગચ્છન્તિ.

અથેકદિવસં રાજા સુપત્તં અસ્સં આરુય્હ અમચ્ચસહસ્સપરિવુતો ઉય્યાનં ગચ્છન્તો કિલન્તરૂપે પઞ્ચસતવાણિજકે નગરં પવિસન્તે દિસ્વા ‘‘ઇમે અદ્ધાનકિલન્તા, અદ્ધા ઇમેસં સન્તિકા એકં ભદ્દકં સાસનં સોસ્સામી’’તિ ¶ તે પક્કોસાપેત્વા ‘‘કુતો આગચ્છથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અત્થિ, દેવ, ઇતો વીસતિયોજનસતમત્થકે સાવત્થિ નામ નગરં, તતો આગચ્છામા’’તિ. ‘‘અત્થિ પન વો પદેસે કિઞ્ચિ સાસનં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ. ‘‘દેવ, અઞ્ઞં કિઞ્ચિ નત્થિ, સમ્માસમ્બુદ્ધો પન ઉપ્પન્નો’’તિ. રાજા તાવદેવ પઞ્ચવણ્ણાય પીતિયા ફુટ્ઠસરીરો કિઞ્ચિ સલ્લક્ખેતું અસક્કોન્તો મુહુત્તં વીતિનામેત્વા, ‘‘તાતા, કિં વદેથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘બુદ્ધો, દેવ, ઉપ્પન્નો’’તિ. રાજા દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ તથેવ વીતિનામેત્વા ચતુત્થે વારે ‘‘કિં વદેથ, તાતા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘બુદ્ધો, દેવ, ઉપ્પન્નો’’તિ વુત્તે, ‘‘તાતા, વો સતસહસ્સં દદામી’’તિ વત્વા ‘‘અઞ્ઞમ્પિ કિઞ્ચિ સાસનં અત્થી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અત્થિ, દેવ, ધમ્મો ઉપ્પન્નો’’તિ. રાજા તમ્પિ સુત્વા પુરિમનયેનેવ તયો વારે વીતિનામેત્વા ચતુત્થે વારે ‘‘ધમ્મો ઉપ્પન્નો’’તિ વુત્તે ‘‘ઇધાપિ વો સતસહસ્સં દમ્મી’’તિ વત્વા ‘‘અપરમ્પિ સાસનં અત્થિ, તાતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અત્થિ, દેવ, સઙ્ઘરતનં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ. રાજા તમ્પિ સુત્વા તયો વારે વીતિનામેત્વા ચતુત્થે વારે ‘‘સઙ્ઘો’’તિ પદે વુત્તે ‘‘ઇધાપિ વો સતસહસ્સં દમ્મી’’તિ વત્વા અમચ્ચસહસ્સં ઓલોકેત્વા, ‘‘તાતા, કિં કરિસ્સથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દેવ, તુમ્હે કિં કરિસ્સથા’’તિ? ‘‘અહં, તાતા, ‘બુદ્ધો ઉપ્પન્નો, ધમ્મો ઉપ્પન્નો, સઙ્ઘો ઉપ્પન્નો’તિ સુત્વા ન પુન નિવત્તિસ્સામિ, સત્થારં ઉદ્દિસ્સ ગન્ત્વા તસ્સ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામી’’તિ. ‘‘મયમ્પિ, દેવ ¶ , તુમ્હેહિ સદ્ધિં પબ્બજિસ્સામા’’તિ. રાજા સુવણ્ણપટ્ટે અક્ખરાનિ લિખાપેત્વા વાણિજકે આહ ¶ – ‘‘અનોજા નામ દેવી તુમ્હાકં તીણિ સતસહસ્સાનિ દસ્સતિ, એવઞ્ચ પન નં વદેય્યાથ ‘રઞ્ઞો કિર તે ઇસ્સરિયં વિસ્સટ્ઠં, યથાસુખં સમ્પત્તિં પરિભુઞ્જાહી’તિ, સચે પન વો ‘રાજા કહ’ન્તિ પુચ્છતિ, ‘સત્થારં ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિસ્સામીતિ વત્વા ગતો’તિ આરોચેય્યાથા’’તિ. અમચ્ચાપિ અત્તનો અત્તનો ભરિયાનં તથેવ સાસનં પહિણિંસુ ¶ . રાજા વાણિજકે ઉય્યોજેત્વા અસ્સં અભિરુય્હ અમચ્ચસહસ્સપરિવુતો તં ખણંયેવ નિક્ખમિ.

સત્થાપિ તં દિવસં પચ્ચૂસકાલે લોકં વોલોકેન્તો મહાકપ્પિનરાજાનં સપરિવારં દિસ્વા ‘‘અયં મહાકપ્પિનો વાણિજકાનં સન્તિકા તિણ્ણં રતનાનં ઉપ્પન્નભાવં સુત્વા તેસં વચનં તીહિ સતસહસ્સેહિ પૂજેત્વા રજ્જં પહાય અમચ્ચસહસ્સેહિ પરિવુતો મં ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતુકામો સ્વે નિક્ખમિસ્સતિ. સો સપરિવારો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિસ્સતિ, પચ્ચુગ્ગમનમસ્સ કરિસ્સામી’’તિ પુનદિવસે ચક્કવત્તી વિય ખુદ્દકગામભોજકં પચ્ચુગ્ગચ્છન્તો સયમેવ પત્તચીવરં ગહેત્વા વીસયોજનસતં મગ્ગં પચ્ચુગ્ગન્ત્વા ચન્દભાગાય નદિયા તીરે નિગ્રોધરુક્ખમૂલે છબ્બણ્ણરસ્મિયો વિસ્સજ્જેન્તો નિસીદિ. ‘‘રાજાપિ આગચ્છન્તો એકં નદિં પત્વા ‘‘કા નામેસા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અપરચ્છા નામ, દેવા’’તિ. ‘‘કિમસ્સા પરિમાણં, તાતા’’તિ? ‘‘ગમ્ભીરતો ¶ ગાવુતં, પુથુલતો દ્વે ગાવુતાનિ, દેવા’’તિ. ‘‘અત્થિ પનેત્થ નાવા વા ઉળુમ્પો વા’’તિ? ‘‘નત્થિ, દેવા’’તિ. ‘‘નાવાદીનિ ઓલોકેન્તે અમ્હે જાતિ જરં ઉપનેતિ, જરા મરણં. અહં નિબ્બેમતિકો હુત્વા તીણિ રતનાનિ ઉદ્દિસ્સ નિક્ખન્તો, તેસં મે આનુભાવેન ઇમં ઉદકં ઉદકં વિય મા અહોસી’’તિ તિણ્ણં રતનાનં ગુણં આવજ્જેત્વા ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ બુદ્ધાનુસ્સતિં અનુસ્સરન્તો સપરિવારો અસ્સસહસ્સેન ઉદકપિટ્ઠિં પક્ખન્દિ. સિન્ધવા પિટ્ઠિપાસાણે વિય પક્ખન્દિંસુ. ખુરાનં અગ્ગા નેવ તેમિંસુ.

સો તં ઉત્તરિત્વા પુરતો ગચ્છન્તો અપરમ્પિ નદિં દિસ્વા ‘‘અયં કા નામા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘નીલવાહિની નામ, દેવા’’તિ. ‘‘કિમસ્સા પરિમાણ’’ન્તિ? ‘‘ગમ્ભીરતોપિ પુથુલતોપિ અડ્ઢયોજનં, દેવા’’તિ. સેસં પુરિમસદિસમેવ. તં પન નદિં દિસ્વા ‘‘સ્વાક્ખાતો ભગવતા ધમ્મો’’તિ ધમ્માનુસ્સતિં અનુસ્સરન્તો પક્ખન્દિ. તમ્પિ અતિક્કમિત્વા ગચ્છન્તો અપરમ્પિ નદિં દિસ્વા ‘‘અયં કા નામા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ચન્દભાગા નામ, દેવા’’તિ. ‘‘કિમસ્સા પરિમાણ’’ન્તિ? ‘‘ગમ્ભીરતોપિ પુથુલતોપિ યોજનં, દેવા’’તિ. સેસં પુરિમસદિસમેવ. ઇમં ¶ પન નદિં દિસ્વા ‘‘સુપ્પટિપન્નો ¶ ભગવતો સાવકસઙ્ઘો’’તિ સઙ્ઘાનુસ્સતિં અનુસ્સરન્તો ¶ પક્ખન્દિ. તં પન નદિં અતિક્કમિત્વા ગચ્છન્તો સત્થુ સરીરતો નિક્ખન્તા છબ્બણ્ણરસ્મિયો અદ્દસ. નિગ્રોધરુક્ખસ્સ સાખાવિટપપલાસાનિ સોવણ્ણમયાનિ વિય અહેસું. રાજા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં પન ઓભાસો નેવ ચન્દસ્સ, ન સૂરિયસ્સ, ન દેવમારબ્રહ્મનાગસુપણ્ણાદીનં અઞ્ઞતરસ્સ, અદ્ધા અહં સત્થારં ઉદ્દિસ્સ આગચ્છન્તો મહાગોતમબુદ્ધેન દિટ્ઠો ભવિસ્સામી’’તિ. સો તાવદેવ અસ્સપિટ્ઠિતો ઓતરિત્વા ઓનતસરીરો રસ્મિઅનુસારેન સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા મનોસિલારસે નિમુજ્જન્તો વિય બુદ્ધરસ્મીનં અન્તો પવિસિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ સદ્ધિં અમચ્ચસહસ્સેન, સત્થા તસ્સ અનુપુબ્બિં કથં કથેસિ. દેસનાવસાને રાજા સપરિવારો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. અથ સબ્બેવ ઉટ્ઠહિત્વા પબ્બજ્જં યાચિંસુ. સત્થા ‘‘આગમિસ્સતિ નુ ખો ઇમેસં કુલપુત્તાનં ઇદ્ધિમયપત્તચીવર’’ન્તિ ઉપધારેન્તો ‘‘ઇમે કુલપુત્તા પચ્ચેકબુદ્ધસહસ્સસ્સ ચીવરસહસ્સં અદંસુ, કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે વીસતિયા ભિક્ખુસહસ્સાનમ્પિ વીસતિચીવરસહસ્સાનિપિ અદંસુ. અનચ્છરિયં ઇમેસં ઇદ્ધિમયપત્તચીવરાગમન’’ન્તિ ઞત્વા દક્ખિણહત્થં પસારેત્વા ¶ ‘‘એથ, ભિક્ખવો, ચરથ બ્રહ્મચરિયં સમ્મા દુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાયા’’તિ આહ. તે તાવદેવ અટ્ઠપરિક્ખારધરા વસ્સસટ્ઠિકત્થેરા વિય હુત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પચ્ચોરોહિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા નિસીદિંસુ.

તેપિ વાણિજકા રાજકુલં ગન્ત્વા રઞ્ઞા પહિતભાવં આરોચાપેત્વા દેવિયા ‘‘આગચ્છન્તૂ’’તિ વુત્તે પવિસિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠંસુ. અથ ને દેવી પુચ્છિ – ‘‘તાતા, કિં કારણા આગતાત્થા’’તિ? ‘‘મયં રઞ્ઞા તુમ્હાકં સન્તિકં પહિતા, તીણિ કિર નો સતસહસ્સાનિ દેથા’’તિ. ‘‘તાતા, અતિબહું ભણથ, કિં તુમ્હેહિ રઞ્ઞો કતં, કિસ્મિં વો રાજા પસન્નો એત્તકં ધનં દાપેસી’’તિ? ‘‘દેવિ, ન અઞ્ઞં કિઞ્ચિ કતં, રઞ્ઞો પન એકં સાસનં આરોચયિમ્હા’’તિ? ‘‘સક્કા પન, તાતા, મય્હં આરોચેતુ’’ન્તિ. ‘‘સક્કા, દેવી’’તિ. ‘‘તેન હિ, તાતા, વદેથા’’તિ. ‘‘દેવિ બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો’’તિ. સાપિ ‘‘તં સુત્વા પુરિમનયેનેવ પીતિયા ફુટ્ઠસરીરા તિક્ખત્તું કિઞ્ચિ અસલ્લક્ખેત્વા ચતુત્થે વારે ‘બુદ્ધો’તિ પદં સુત્વા, તાતા, ઇમસ્મિં પદે રઞ્ઞા કિં દિન્ન’’ન્તિ? ‘‘સતસહસ્સં, દેવી’’તિ. ‘‘તાતા ¶ , અનનુચ્છવિકં રઞ્ઞા કતં એવરૂપં સાસનં સુત્વા તુમ્હાકં સતસહસ્સં દદમાનેન. અહઞ્હિ વો મમ દુગ્ગતપણ્ણાકારે તીણિ સતસહસ્સાનિ દમ્મિ, અપરમ્પિ તુમ્હેહિ રઞ્ઞો કિં આરોચિત’’ન્તિ? તે ઇદઞ્ચિદઞ્ચાતિ ¶ ઇતરાનિપિ દ્વે સાસનાનિ આરોચયિંસુ. દેવી પુરિમનયેનેવ પીતિયા ફુટ્ઠસરીરા તિક્ખત્તું કિઞ્ચિ અસલ્લક્ખેત્વા ચતુત્થે વારે તથેવ સુત્વા તીણિ તીણિ સતસહસ્સાનિ દાપેસિ, એવં તે સબ્બાનિપિ દ્વાદસ સતસહસ્સાનિ લભિંસુ.

અથ ¶ ને દેવી પુચ્છિ – ‘‘રાજા કહં, તાતા’’તિ? દેવિ, ‘‘સત્થારં ઉદ્દિસ્સ ‘પબ્બજિસ્સામી’તિ ગતો’’તિ. ‘‘મય્હં તેન કિં સાસનં દિન્ન’’ન્તિ? ‘‘સબ્બં કિર તેન તુમ્હાકં ઇસ્સરિયં વિસ્સટ્ઠં, તુમ્હે કિર યથારુચિયા સમ્પત્તિં અનુભવથા’’તિ. ‘‘અમચ્ચા પન કહં, તાતા’’તિ? તેપિ ‘‘‘રઞ્ઞા સદ્ધિંયેવ પબ્બજિસ્સામા’તિ ગતા, દેવી’’તિ. સા તેસં ભરિયાયો પક્કોસાપેત્વા, અમ્મા, તુમ્હાકં સામિકા ‘‘રઞ્ઞા સદ્ધિં પબ્બજિસ્સામા’’તિ ગતા, ‘‘તુમ્હે કિં કરિસ્સથા’’તિ? ‘‘કિં પન તેહિ અમ્હાકં સાસનં પહિતં, દેવી’’તિ? ‘‘તેહિ કિર અત્તનો સમ્પત્તિ તુમ્હાકં વિસ્સટ્ઠા, તુમ્હે કિર તં સમ્પત્તિં યથારુચિ પરિભુઞ્જથા’’તિ. ‘‘તુમ્હે પન, દેવિ, કિં કરિસ્સથા’’તિ? ‘‘અમ્મા, સો તાવ રાજા સાસનં સુત્વા મગ્ગે ઠિતકોવ તીહિ સતસહસ્સેહિ તીણિ રતનાનિ પૂજેત્વા ખેળપિણ્ડં વિય સમ્પત્તિં પહાય ‘પબ્બજિસ્સામી’તિ નિક્ખન્તો, મયા પન તિણ્ણં રતનાનં સાસનં સુત્વા તીણિ રતનાનિ નવહિ સતસહસ્સેહિ પૂજિતાનિ, ન ખો પનેસા સમ્પત્તિ નામ રઞ્ઞોયેવ દુક્ખા, મય્હમ્પિ દુક્ખાયેવ. કો રઞ્ઞા છડ્ડિતખેળપિણ્ડં જાણુકેહિ પતિટ્ઠહિત્વા મુખેન ગણ્હિસ્સતિ, ન મય્હં સમ્પત્તિયા અત્થો, અહમ્પિ સત્થારં ઉદ્દિસ્સ ગન્ત્વા પબ્બજિસ્સામી’’તિ. ‘‘દેવિ, મયમ્પિ તુમ્હેહેવ સદ્ધિં પબ્બજિસ્સામા’’તિ. ‘‘સચે સક્કોથ, સાધુ, અમ્મા’’તિ? ‘‘સક્કોમ, દેવી’’તિ. ‘‘સાધુ, અમ્મા, તેન ¶ હિ એથા’’તિ રથસહસ્સં યોજાપેત્વા રથં આરુય્હ તાહિ સદ્ધિં નિક્ખમિત્વા અન્તરામગ્ગે પઠમં નદિં દિસ્વા યથા રઞ્ઞા પુટ્ઠં, તથેવ પુચ્છિત્વા સબ્બપવત્તિં સુત્વા ‘‘રઞ્ઞો ગતમગ્ગં ઓલોકેથા’’તિ વત્વા ‘‘સિન્ધવાનં પદવલઞ્જં ન પસ્સામ, દેવી’’તિ વુત્તે ‘‘રાજા તીણિ રતનાનિ ઉદ્દિસ્સ નિક્ખન્તો સચ્ચકિરિયં કત્વા ગતો ભવિસ્સતિ. અહમ્પિ તીણિ રતનાનિ ઉદ્દિસ્સ નિક્ખન્તા, તેસમેવ અનુભાવેન ઇદં ઉદકં વિય મા અહોસી’’તિ ¶ તિણ્ણં રતનાનં ગુણં અનુસ્સરિત્વા રથસહસ્સં પેસેસિ. ઉદકં પિટ્ઠિપાસાણસદિસં અહોસિ. ચક્કાનં અગ્ગગ્ગનેમિવટ્ટિયો નેવ તેમિંસુ. એતેનેવ ઉપાયેન ઇતરા દ્વે નદિયો ઉત્તરિ.

અથ સત્થા તસ્સાગમનભાવં ઞત્વા યથા અત્તનો સન્તિકે નિસિન્ના ભિક્ખૂ ન પઞ્ઞાયન્તિ, એવમકાસિ. સાપિ ગચ્છન્તી ગચ્છન્તી સત્થુ સરીરતો નિક્ખન્તા છબ્બણ્ણરસ્મિયો દિસ્વા તથેવ ચિન્તેત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતા પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, મહાકપ્પિનો તુમ્હાકં ઉદ્દિસ્સ નિક્ખન્તો આગતેત્થ મઞ્ઞે, કહં સો, અમ્હાકમ્પિ નં દસ્સેથા’’તિ? ‘‘નિસીદથ તાવ, ઇધેવ નં પસ્સિસ્સથા’’તિ ¶ . તા સબ્બાપિ તુટ્ઠચિત્તા ‘‘ઇધેવ કિર નિસિન્ના સામિકે પસ્સિસ્સામા’’તિ નિસીદિંસુ. સત્થા તાસં અનુપુબ્બિં કથં કથેસિ, અનોજાદેવી દેસનાવસાને સપરિવારા સોતાપત્તિફલં પાપુણિ. મહાકપ્પિનત્થેરો તાસં વડ્ઢિતધમ્મદેસનં ¶ સુણન્તો સપરિવારો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. તસ્મિં ખણે સત્થા તાસં તે ભિક્ખૂ અરહત્તપ્પત્તે દસ્સેસિ. તાસં કિર આગતક્ખણેયેવ અત્તનો સામિકે કાસાવધરે મુણ્ડકસીસે દિસ્વા ચિત્તં એકગ્ગં ન ભવેય્ય, તેન મગ્ગફલાનિ પત્તું ન સક્કુણેય્યું. તસ્મા અચલસદ્ધાય પતિટ્ઠિતકાલે તાસં તે ભિક્ખૂ અરહત્તપ્પત્તેયેવ દસ્સેસિ.

તાપિ તે દિસ્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં તાવ પબ્બજિતકિચ્ચં મત્થકં પત્ત’’ન્તિ વત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતા પબ્બજ્જં યાચિંસુ. એવં કિર વુત્તે ‘‘સત્થા ઉપ્પલવણ્ણાય આગમનં ચિન્તેસી’’તિ એકચ્ચે વદન્તિ. સત્થા પન તા ઉપાસિકાયો આહ – ‘‘સાવત્થિં ગન્ત્વા ભિક્ખુનીઉપસ્સયે પબ્બજેથા’’તિ. તા અનુપુબ્બેન જનપદચારિકં ચરમાના અન્તરામગ્ગે મહાજનેન અભિહટસક્કારસમ્માના પદસાવ વીસયોજનસતિકં ગન્ત્વા ભિક્ખુનીઉપસ્સયે પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિંસુ. સત્થાપિ ભિક્ખુસહસ્સં આદાય આકાસેનેવ જેતવનં અગમાસિ. તત્ર સુદં આયસ્મા મહાકપ્પિનો રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનાદીસુ ‘‘અહો સુખં ¶ , અહો સુખ’’ન્તિ ઉદાનં ઉદાનેન્તો વિચરતિ. ભિક્ખૂ ભગવતો આરોચેસું – ‘‘ભન્તે, મહાકપ્પિનો ‘અહો સુખં, અહો સુખ’ન્તિ ઉદાનં ઉદાનેન્તો વિચરતિ, અત્તનો કામસુખં રજ્જસુખં આરબ્ભ કથેસિ મઞ્ઞે’’તિ. સત્થા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, કપ્પિન, કામસુખં રજ્જસુખં ¶ આરબ્ભ ઉદાનં ઉદાનેસી’’તિ. ‘‘ભગવા મે, ભન્તે, તં આરબ્ભ ઉદાનભાવં વા અનુદાનભાવં વા જાનાતી’’તિ? સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, મમ પુત્તો કામસુખં રજ્જસુખં આરબ્ભ ઉદાનં ઉદાનેતિ, પુત્તસ્સ પન મે ધમ્મપીતિ નામ ધમ્મરતિ નામ ઉપ્પજ્જતિ, સો અમતમહાનિબ્બાનં આરબ્ભ એવ ઉદાનં ઉદાનેસી’’તિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ધમ્મપીતિ સુખં સેતિ, વિપ્પસન્નેન ચેતસા;

અરિયપ્પવેદિતે ધમ્મે, સદા રમતિ પણ્ડિતો’’તિ.

તત્થ ધમ્મપીતીતિ ધમ્મપાયકો, ધમ્મં પિવન્તોતિ અત્થો. ધમ્મો ચ નામેસ ન સક્કા ભાજનેન યાગુઆદીનિ વિય પાતું? નવવિધં પન લોકુત્તરધમ્મં નામકાયેન ફુસન્તો આરમ્મણતો સચ્છિકરોન્તો પરિઞ્ઞાભિસમયાદીહિ દુક્ખાદીનિ અરિયસચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝન્તો ¶ ધમ્મં પિવતિ નામ. સુખં સેતીતિ દેસનામત્તમેવેતં, ચતૂહિપિ ઇરિયાપથેહિ સુખં વિહરતીતિ અત્થો. વિપ્પસન્નેનાતિ અનાવિલેન નિરુપક્કિલેસેન. અરિયપ્પવેદિતેતિ બુદ્ધાદીહિ અરિયેહિ પવેદિતે ¶ સતિપટ્ઠાનાદિભેદે બોધિપક્ખિયધમ્મે. સદા રમતીતિ એવરૂપો ધમ્મપીતિ વિપ્પસન્નેન ચેતસા વિહરન્તો પણ્ડિચ્ચેન સમન્નાગતો સદા રમતિ અભિરમતીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસુન્તિ.

મહાકપ્પિનત્થેરવત્થુ ચતુત્થં.

ઉદકઞ્હિ નયન્તીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પણ્ડિતસામણેરં આરબ્ભ કથેસિ.

અતીતે કિર કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધો વીસતિખીણાસવસહસ્સપરિવારો બારાણસિં અગમાસિ. મનુસ્સા અત્તનો બલં સલ્લક્ખેત્વા અટ્ઠપિ દસપિ એકતો હુત્વા અગન્તુકદાનાદીનિ અદંસુ. અથેકદિવસં સત્થા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને એવં અનુમોદનમકાસિ –

‘‘ઉપાસકા ઇધ એકચ્ચો ‘અત્તનો સન્તકમેવ દાતું વટ્ટતિ, કિં પરેન સમાદપિતેના’તિ અત્તનાવ દાનં દેતિ, પરં ન સમાદપેતિ ¶ . સો ¶ નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને ભોગસમ્પદં લભતિ, નો પરિવારસમ્પદં. એકચ્ચો પરં સમાદપેતિ, અત્તના ન દેતિ. સો નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને પરિવારસમ્પદં લભતિ, નો ભોગસમ્પદં એકચ્ચો અત્તનાપિ ન દેતિ, પરમ્પિ ન સમાદપેતિ. સો નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને નેવ ભોગસમ્પદં લભતિ, ન પરિવારસમ્પદં, વિઘાસાદોવ હુત્વા જીવતિ. એકચ્ચો અત્તના ચ દેતિ, પરઞ્ચ સમાદપેતિ. સો નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને ભોગસમ્પદમ્પિ લભતિ પરિવારસમ્પદમ્પી’’તિ.

તં સુત્વા સમીપે ઠિતો એકો પણ્ડિતપુરિસો ચિન્તેસિ – ‘‘અહં દાનિ તથા કરિસ્સામિ, યથા મે દ્વેપિ સમ્પત્તિયો ભવિસ્સન્તી’’તિ. સો સત્થારં વન્દિત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, સ્વાતનાય મય્હં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ. ‘‘કિત્તકેહિ તે ભિક્ખૂહિ અત્થો’’તિ? ‘‘કિત્તકો પન વો, ભન્તે, પરિવારો’’તિ? ‘‘વીસતિ ભિક્ખુસહસ્સાની’’તિ. ‘‘ભન્તે, સબ્બેહિ સદ્ધિં સ્વાતનાય મય્હં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ. સત્થા અધિવાસેસિ. સો ગામં પવિસિત્વા, ‘‘અમ્મતાતા, સ્વાતનાય મયા બુદ્ધપ્પમુખો ભિક્ખુસઙ્ઘો નિમન્તિતો, તુમ્હે યત્તકાનં ભિક્ખૂનં દાતું ¶ સક્ખિસ્સથ, તત્તકાનં દાનં દેથા’’તિ આરોચેત્વા વિચરન્તો અત્તનો અત્તનો બલં સલ્લક્ખેત્વા ‘‘મયં દસન્નં દસ્સામ, મયં વીસતિયા, મયં સતસ્સ, મયં પઞ્ચસતાન’’ન્તિ વુત્તે સબ્બેસં વચનં આદિતો પટ્ઠાય પણ્ણે આરોપેસિ.

તેન ચ સમયેન તસ્મિં નગરે અતિદુગ્ગતભાવેનેવ ‘‘મહાદુગ્ગતો’’તિ ¶ પઞ્ઞાતો એકો પુરિસો અત્થિ. સો તમ્પિ સમ્મુખાગતં દિસ્વા, સમ્મ મહાદુગ્ગત, મયા સ્વાતનાય બુદ્ધપ્પમુખો ભિક્ખુસઙ્ઘો નિમન્તિતો, સ્વે નગરવાસિનો દાનં દસ્સન્તિ, ‘‘ત્વં કતિ ભિક્ખૂ ભોજેસ્સસી’’તિ? ‘‘સામિ, મય્હં કિં ભિક્ખૂહિ, ભિક્ખૂહિ નામ સધનાનં અત્થો, મય્હં પન સ્વે યાગુઅત્થાય તણ્ડુલનાળિમત્તમ્પિ નત્થિ, અહં ભતિં કત્વા જીવામિ, કિં મે ભિક્ખૂહી’’તિ? સમાદપકેન નામ બ્યત્તેન ભવિતબ્બં. તસ્મા સો તેન ‘‘નત્થી’’તિ વુત્તેપિ તુણ્હીભૂતો અહુત્વા એવમાહ – ‘‘સમ્મ મહાદુગ્ગત, ઇમસ્મિં નગરે સુભોજનં ભુઞ્જિત્વા સુખુમવત્થં નિવાસેત્વા નાનાભરણપટિમણ્ડિતા સિરિસયને સયમાના બહૂ જના સમ્પત્તિં અનુભવન્તિ, ત્વં પન દિવસં ભતિં કત્વા કુચ્છિપૂરણમત્તમ્પિ ન લભસિ, એવં ¶ સન્તેપિ ‘અહં પુબ્બે પુઞ્ઞં અકતત્તા કિઞ્ચિ ન લભામી’તિ ન જાનાસી’’તિ? ‘‘જાનામિ, સામી’’તિ. ‘‘અથ કસ્મા ઇદાનિ પુઞ્ઞં ન કરોસિ, ત્વં યુવા બલસમ્પન્નો, કિં તયા ભતિં કત્વાપિ યથાબલં દાનં દાતું ન વટ્ટતી’’તિ? સો તસ્મિં કથેન્તેયેવ સંવેગપ્પત્તો હુત્વા ‘‘મય્હમ્પિ એકં ભિક્ખું પણ્ણે આરોપેહિ, કિઞ્ચિદેવ ભતિં કત્વા એકસ્સ ભિક્ખં દસ્સામી’’તિ આહ. ઇતરો ‘‘કિં એકેન ભિક્ખુના પણ્ણે આરોપિતેના’’તિ ન આરોપેસિ? મહાદુગ્ગતોપિ ¶ ગેહં ગન્ત્વા ભરિયં આહ – ‘‘ભદ્દે, નગરવાસિનો સ્વે સઙ્ઘભત્તં કરિસ્સન્તિ, અહમ્પિ સમાદપકેન ‘એકસ્સ ભિક્ખં દેહી’તિ વુત્તો, મયમ્પિ સ્વે એકસ્સ ભિક્ખં દસ્સામા’’તિ. અથસ્સ ભરિયા ‘‘મયં દલિદ્દા, કસ્મા તયા સમ્પટિચ્છિત’’ન્તિ અવત્વાવ, ‘‘સામિ, ભદ્દકં તે કતં, મયં પુબ્બેપિ કિઞ્ચિ અદત્વા ઇદાનિ દુગ્ગતા જાતા, મયં ઉભોપિ ભતિં કત્વા એકસ્સ ભિક્ખં દસ્સામ, સામી’’તિ વત્વા ઉભોપિ ગેહા નિક્ખમિત્વા ભતિટ્ઠાનં અગમંસુ.

મહાસેટ્ઠિ તં દિસ્વા ‘‘કિં, સમ્મ મહાદુગ્ગત, ભતિં કરિસ્સસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, અય્યા’’તિ. ‘‘કિં કરિસ્સસી’’તિ? ‘‘યં તુમ્હે કારેસ્સથ, તં કરિસ્સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ મયં સ્વે દ્વે તીણિ ભિક્ખુસતાનિ ભોજેસ્સામ, એહિ, દારૂનિ ફાલેહી’’તિ વાસિફરસું નીહરિત્વા દાપેસિ. મહાદુગ્ગતો દળ્હં કચ્છં બન્ધિત્વા મહુસ્સાહપ્પત્તો વાસિં પહાય ફરસું ગણ્હન્તો, ફરસું પહાય વાસિં ગણ્હન્તો દારૂનિ ફાલેતિ. અથ નં સેટ્ઠિ આહ – ‘‘સમ્મ, ત્વં અજ્જ અતિવિય ઉસ્સાહપ્પત્તો કમ્મં કરોસિ, કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ? ‘‘સામિ, અહં સ્વે ¶ એકં ભિક્ખું ભોજેસ્સામી’’તિ. તં સુત્વા સેટ્ઠિ પસન્નમાનસો ચિન્તેસિ – ‘‘અહો ઇમિના દુક્કરં કતં, ‘અહં દુગ્ગતો’તિ તુણ્હીભાવં અનાપજ્જિત્વા ‘ભતિં કત્વા એકં ભિક્ખું ભોજેસ્સામી’તિ વદતી’’તિ. સેટ્ઠિભરિયાપિ તસ્સ ભરિયં દિસ્વા, ‘‘અમ્મ, કિં કમ્મં કરિસ્સસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘યં તુમ્હે ¶ કારેસ્સથ, તં કરોમી’’તિ વુત્તે ઉદુક્ખલસાલં પવેસેત્વા સુપ્પમુસલાદીનિ દાપેસિ. સા નચ્ચન્તી વિય તુટ્ઠપહટ્ઠા વીહિં કોટ્ટેતિ ચેવ ઓફુણાતિ ચ. અથ નં સેટ્ઠિભરિયા પુચ્છિ – ‘‘અમ્મ, ત્વં અતિવિય તુટ્ઠપહટ્ઠા કમ્મં કરોસિ, કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ? ‘‘અય્યે, ઇમં ભતિં કત્વા મયમ્પિ એકં ભિક્ખું ભોજેસ્સામા’’તિ. તં સુત્વા સેટ્ઠિભરિયાપિ તસ્સં ‘‘અહો વતાયં દુક્કરકારિકા’’તિ પસીદિ. સેટ્ઠિ મહાદુગ્ગતસ્સ દારૂનં ¶ ફાલિતકાલે ‘‘અયં તે ભતી’’તિ સાલીનં ચતસ્સો નાળિયો દાપેત્વા ‘‘અયં તે તુટ્ઠિદાયો’’તિ અપરાપિ ચતસ્સો નાળિયો દાપેસિ.

સો ગેહં ગન્ત્વા ભરિયં આહ – ‘‘મયા ભતિં કત્વા સાલિ લદ્ધો, અયં નિવાપો ભવિસ્સતિ, તયા લદ્ધાય ભતિયા દધિતેલકટુકભણ્ડાનિ ગણ્હાહી’’તિ. સેટ્ઠિભરિયાપિ પુન તસ્સા એકં સપ્પિકરોટિકઞ્ચેવ દધિભાજનઞ્ચ કટુકભણ્ડઞ્ચ સુદ્ધતણ્ડુળિનાળિઞ્ચ દાપેસિ. ઇતિ ચ ઉભિન્નમ્પિ નવ તણ્ડુલનાળિયો અહેસું. તે ‘‘દેય્યધમ્મો નો લદ્ધો’’તિ તુટ્ઠહટ્ઠા પાતોવ ઉટ્ઠહિંસુ. ભરિયા મહાદુગ્ગતં આહ – ‘‘ગચ્છ, સામિ, પણ્ણં પરિયેસિત્વા આહરા’’તિ. સો અન્તરાપણે પણ્ણં અદિસ્વા નદીતીરં ગન્ત્વા ‘‘અજ્જ અય્યાનં ભોજનં દાતું લભિસ્સામી’’તિ પહટ્ઠમાનસો ગાયન્તો પણ્ણં ઉચ્ચિનતિ. મહાજાલં ખિપિત્વા ઠિતો કેવટ્ટો ¶ ‘‘મહાદુગ્ગતસ્સ સદ્દેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ તં પક્કોસિત્વા પુચ્છિ – ‘‘અતિવિય તુટ્ઠચિત્તો ગાયસિ, કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ? ‘‘પણ્ણં ઉચ્ચિનામિ, સમ્મા’’તિ. ‘‘કિં કરિસ્સસી’’તિ? ‘‘એકં ભિક્ખું ભોજેસ્સામી’’તિ. ‘‘અહો સુખિતો, ભિક્ખુ, સો તવ કિં પણ્ણં ખાદિસ્સતી’’તિ? ‘‘કિં કરોમિ, સમ્મ, અત્તના લદ્ધપણ્ણેન ભોજેસ્સામી’’તિ? ‘‘તેન હિ એહી’’તિ. ‘‘કિં કરોમિ, સમ્મા’’તિ? ‘‘ઇમે મચ્છે ગહેત્વા પાદગ્ઘનકાનિ અડ્ઢગ્ઘનકાનિ કહાપણગ્ઘનકાનિ ચ ઉદ્દાનાનિ કરોહી’’તિ. સો તથા અકાસિ. બદ્ધબદ્ધે મચ્છે નગરવાસિનો નિમન્તિતનિમન્તિતાનં ભિક્ખૂનં અત્થાય હરિંસુ. તસ્સ મચ્છુદ્દાનાનિ કરોન્તસ્સેવ ભિક્ખાચારવેલા પાપુણિ. સો વેલં સલ્લક્ખેત્વા ‘‘ગમિસ્સામહં, સમ્મ, અયં ભિક્ખૂનં આગમનવેલા’’તિ આહ. ‘‘અત્થિ પન કિઞ્ચિ મચ્છુદ્દાન’’ન્તિ? ‘‘નત્થિ, સમ્મ, સબ્બાનિ ખીણાની’’તિ. ‘‘તેન હિ મયા અત્તનો અત્થાય વાલુકાય નિખણિત્વા ચત્તારો રોહિતમચ્છા ઠપિતા, સચે ભિક્ખું ભોજેતુકામોસિ, ઇમે ગહેત્વા ગચ્છા’’તિ તે મચ્છે તસ્સ અદાસિ.

તં ¶ દિવસં પન સત્થા પચ્ચૂસકાલે લોકં વોલોકેન્તો મહાદુગ્ગતં અત્તનો ઞાણજાલસ્સ અન્તો પવિટ્ઠં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘મહાદુગ્ગતો ‘એકં ભિક્ખું ભોજેસ્સામી’તિ ભરિયાય ¶ સદ્ધિં હિય્યો ભતિં અકાસિ, કતરં નુ ખો ભિક્ખું લભિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘મનુસ્સા ¶ પણ્ણે આરોપિતસઞ્ઞાય ભિક્ખૂ ગહેત્વા અત્તનો અત્તનો ગેહેસુ નિસીદાપેસ્સન્તિ, મહાદુગ્ગતો મં ઠપેત્વા અઞ્ઞં ભિક્ખું ન લભિસ્સતી’’તિ ઉપધારેસિ. બુદ્ધા કિર દુગ્ગતેસુ અનુકમ્પં કરોન્તિ. તસ્મા સત્થા પાતોવ સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા ‘‘મહાદુગ્ગતં સઙ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા નિસીદિ. મહાદુગ્ગતેપિ મચ્છે ગહેત્વા ગેહં પવિસન્તે સક્કસ્સ પણ્ડુકમ્બલસિલાસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સો ‘‘કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ ઓલોકેન્તો ‘‘હિય્યો, મહાદુગ્ગતો ‘એકસ્સ ભિક્ખુનો ભિક્ખં દસ્સામી’તિ અત્તનો ભરિયાય સદ્ધિં ભતિં અકાસિ, કતરં નુ ખો ભિક્ખું લભિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘નત્થેતસ્સ અઞ્ઞો ભિક્ખુ, સત્થા પન મહાદુગ્ગતસ્સ સઙ્ગહં કરિસ્સામી’’તિ ગન્ધકુટિયં નિસિન્નો. મહાદુગ્ગતો અત્તનો ઉપકપ્પનકં યાગુભત્તં પણ્ણસૂપેય્યમ્પિ તથાગતસ્સ દદેય્ય, ‘‘યંનૂનાહં મહાદુગ્ગતસ્સ ગેહં ગન્ત્વા ભત્તકારકકમ્મં કરેય્ય’’ન્તિ અઞ્ઞાતકવેસેન તસ્સ ગેહસમીપં ગન્ત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો કસ્સચિ કિઞ્ચિ ભતિયા કાતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિ. મહાદુગ્ગતો તં દિસ્વા આહ – ‘‘સમ્મ, કિં કમ્મં કરિસ્સસી’’તિ? ‘‘અહં, સામિ, સબ્બસિપ્પિકો, મય્હં અજાનનસિપ્પં નામ નત્થિ, યાગુભત્તાદીનિપિ સમ્પાદેતું જાનામી’’તિ. ‘‘સમ્મ, મયં તવ કમ્મેન અત્થિકા, તુય્હં પન કિઞ્ચિ દાતબ્બં ભતિં ન પસ્સામા’’તિ. ‘‘કિં પન તે કત્તબ્બ’’ન્તિ? ‘‘એકસ્સ ¶ ભિક્ખુસ્સ ભિક્ખં દાતુકામોમ્હિ, તસ્સ યાગુભત્તસંવિધાનં ઇચ્છામી’’તિ. ‘‘સચે ભિક્ખુસ્સ ભિક્ખં દસ્સસિ, ન મે ભતિયા અત્થો, કિં મમ પુઞ્ઞં ન વટ્ટતી’’તિ? ‘‘એવં સન્તે સાધુ, સમ્મ, પવિસા’’તિ. સો તસ્સ ગેહં પવિસિત્વા તેલતણ્ડુલાદીનિ આહરાપેત્વા ‘‘ગચ્છ, અત્તનો પત્તભિક્ખું આનેહી’’તિ તં ઉય્યોજેસિ. દાનવેય્યાવટિકોપિ પણ્ણે આરોપિતનિયામેનેવ તેસં તેસં ગેહાનિ ભિક્ખૂ પહિણિ.

મહાદુગ્ગતો તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘મય્હં પત્તભિક્ખું દેહી’’તિ આહ. સો તસ્મિં ખણે સતિં લભિત્વા ‘‘અહં તવ ભિક્ખું પમુટ્ઠો’’તિ આહ. મહાદુગ્ગતો તિખિણાય સત્તિયા કુચ્છિયં પહટો વિય, ‘‘સામિ, કસ્મા મં નાસેસિ, અહં તયા હિય્યો સમાદપિતો ભરિયાય સદ્ધિં દિવસં ભતિં કત્વા અજ્જ પાતોવ પણ્ણત્થાય નદીતીરે આહિણ્ડિત્વા આગતો, દેહિ મે એકં ભિક્ખુ’’ન્તિ બાહા પગ્ગય્હ પરિદેવિ. મનુસ્સા સન્નિપતિત્વા ¶ ‘‘કિમેતં, મહાદુગ્ગતા’’તિ પુચ્છિંસુ. સો તમત્થં આરોચેસિ. તે વેય્યાવટિકં પુચ્છિંસુ – ‘‘સચ્ચં કિર, સમ્મ, તયા એસ ‘ભતિં કત્વા એકસ્સ ભિક્ખુસ્સ ભિક્ખં દેહી’તિ સમાદપિતો’’તિ? ‘‘આમ ¶ , અય્યા’’તિ. ‘‘ભારિયં તે કમ્મં કતં, યો ત્વં એત્તકે ભિક્ખૂ સંવિદહન્તો એતસ્સ એકં ભિક્ખું નાદાસી’’તિ. સો તેસં વચનેન મઙ્કુભૂતો તં આહ – ‘‘સમ્મ મહાદુગ્ગત, મા મં નાસયિ, અહં ¶ તવ કારણા મહાવિહેસં પત્તો, મનુસ્સા પણ્ણે આરોપિતનિયામેન અત્તનો અત્તનો પત્તભિક્ખૂ નયિંસુ, અત્તનો ગેહે નિસિન્નભિક્ખું નીહરિત્વા દેન્તો નામ નત્થિ, સત્થા પન મુખં ધોવિત્વા ગન્ધકુટિયમેવ નિસિન્નો, રાજયુવરાજસેનાપતિઆદયો સત્થુ ગન્ધકુટિતો નિક્ખમનં ઓલોકેન્તા નિસિન્ના સત્થુ પત્તં ગહેત્વા ‘ગમિસ્સામા’તિ. બુદ્ધા નામ દુગ્ગતે અનુકમ્પં કરોન્તિ, ત્વં વિહારં ગન્ત્વા ‘દુગ્ગતોમ્હિ, ભન્તે, મમ સઙ્ગહં કરોથા’તિ સત્થારં વન્દ, સચે તે પુઞ્ઞં અત્થિ, અદ્ધા લચ્છસી’’તિ.

સો વિહારં અગમાસિ. અથ નં અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ વિહારે વિઘાસાદભાવેન દિટ્ઠત્તા રાજયુવરાજાદયો, ‘‘મહાદુગ્ગત, ન તાવ ભત્તકાલો, કસ્મા ત્વં આગચ્છસી’’તિ આહંસુ. સો ‘‘જાનામિ, સામિ, ‘ન તાવ ભત્તકાલો’તિ. સત્થારં પન વન્દિતું આગચ્છામી’’તિ વદન્તો ગન્ત્વા ગન્ધકુટિયા ઉમ્મારે સીસં ઠપેત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમસ્મિં નગરે મયા દુગ્ગતતરો નત્થિ, અવસ્સયો મે હોથ, કરોથ મે સઙ્ગહ’’ન્તિ આહ. સત્થા ગન્ધકુટિદ્વારં વિવરિત્વા પત્તં નીહરિત્વા તસ્સ હત્થે ઠપેસિ. સો ચક્કવત્તિસિરિં પત્તો વિય અહોસિ, રાજયુવરાજાદયો અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ મુખાનિ ઓલોકયિંસુ. સત્થારા દિન્નપત્તઞ્હિ ¶ કોચિ ઇસ્સરિયવસેન ગહેતું સમત્થો નામ નત્થિ. એવં પન વદિંસુ, ‘‘સમ્મ મહાદુગ્ગત, સત્થુ પત્તં અમ્હાકં દેહિ એત્તકં નામ તે ધનં દસ્સામ, ત્વં દુગ્ગતો ધનં ગણ્હાહિ, કિં તે પત્તેના’’તિ? મહાદુગ્ગતો ‘‘ન કસ્સચિ દસ્સામિ, ન મે ધનેન અત્થો, સત્થારંયેવ ભોજેસ્સામી’’તિ આહ. અવસેસા તં યાચિત્વા પત્તં અલભિત્વા નિવત્તિંસુ. રાજા પન ‘‘મહાદુગ્ગતો ધનેન પલોભિયમાનોપિ સત્થુ પત્તં ન દેતિ, સત્થારા ચ સયં દિન્નપત્તં કોચિ ગહેતું ન સક્કોતિ, ઇમસ્સ દેય્યધમ્મો નામ કિત્તકો ભવિસ્સતિ, ઇમિના દેય્યધમ્મસ્સ દિન્નકાલે સત્થારં આદાય ગેહં નેત્વા મય્હં સમ્પાદિતં આહારં દસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા સત્થારા સદ્ધિંયેવ ¶ અગમાસિ. સક્કોપિ દેવરાજા યાગુખજ્જકભત્તસૂપેય્યપણ્ણાદીનિ સમ્પાદેત્વા સત્થુ નિસીદનારહં આસનં પઞ્ઞપેત્વા નિસીદિ.

મહાદુગ્ગતો સત્થારં નેત્વા ‘‘પવિસથ, ભન્તે’’તિ આહ. વસનગેહઞ્ચસ્સ નીચં હોતિ, અનોનતેન પવિસિતું ન સક્કા. બુદ્ધા ચ નામ ગેહં પવિસન્તા ન ઓનમિત્વા પવિસન્તિ. ગેહઞ્હિ પવિસનકાલે મહાપથવી વા હેટ્ઠા ઓગચ્છતિ, ગેહં વા ઉદ્ધં ગચ્છતિ. ઇદં તેસં સુદિન્નદાનસ્સ ફલં. પુન નિક્ખમિત્વા ગતકાલે સબ્બં પાકતિકમેવ હોતિ. તસ્મા સત્થા ઠિતકોવ ¶ ¶ ગેહં પવિસિત્વા સક્કેન પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ. સત્થરિ નિસિન્ને રાજા આહ – ‘‘સમ્મ મહાદુગ્ગત, તયા અમ્હાકં યાચન્તાનમ્પિ સત્થુ પત્તો ન દિન્નો, પસ્સામ તાવ, કીદિસો તે સત્થુ સક્કારો કતો’’તિ? અથસ્સ સક્કો યાગુખજ્જકાદીનિ વિવરિત્વા દસ્સેસિ. તેસં વાસગન્ધો સકલનગરં છાદેત્વા અટ્ઠાસિ. રાજા યાગુઆદીનિ ઓલોકેત્વા ભગવન્તં આહ – ‘‘ભન્તે, ‘અહં મહાદુગ્ગતસ્સ દેય્યધમ્મો કિત્તકો ભવિસ્સતિ, ઇમિના દેય્યધમ્મે દિન્ને સત્થારં ગેહં નેત્વા અત્તનો સમ્પાદિતં આહારં દસ્સામી’તિ ચિન્તેત્વા આગતો, મયા એવરૂપો આહારો ન દિટ્ઠપુબ્બો, મયિ ઇધ ઠિતે મહાદુગ્ગતો કિલમેય્ય, ગચ્છામહ’’ન્તિ સત્થારં વન્દિત્વા પક્કામિ. સક્કોપિ સત્થારં યાગુઆદીનિ દત્વા સક્કચ્ચં પરિવિસિ. સત્થાપિ કતભત્તકિચ્ચો અનુમોદનં કત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ.

સક્કો મહાદુગ્ગતસ્સ સઞ્ઞં અદાસિ. સો પત્તં ગહેત્વા સત્થારં અનુગચ્છિ. સક્કો નિવત્તિત્વા મહાદુગ્ગતસ્સ ગેહદ્વારે ઠિતો આકાસં ઓલોકેસિ. તાવદેવ આકાસતો સત્તરતનવસ્સં વસ્સિત્વા તસ્સ ગેહે સબ્બભાજનાનિ પૂરેત્વા સકલં ગેહં પૂરેસિ. તસ્સ ગેહે ઓકાસો નાહોસિ. તસ્સ ભરિયા દારકે હત્થેસુ ગહેત્વા નીહરિત્વા બહિ અટ્ઠાસિ. સો સત્થારં અનુગન્ત્વા નિવત્તો દારકે બહિ દિસ્વા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘સામિ, સકલં નો ગેહં સત્તહિ રતનેહિ પુણ્ણં, પવિસિતું ઓકાસો નત્થી’’તિ. સો ‘‘અજ્જેવ મે દાનેન વિપાકો દિન્નો’’તિ ચિન્તેત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ¶ વન્દિત્વા, ‘‘કસ્મા આગતોસી’’તિ વુત્તે આહ –‘‘દેવ, ગેહં મે સત્તહિ રતનેહિ પુણ્ણં, તં ધનં ગણ્હથા’’તિ. રાજા ‘‘અહો બુદ્ધાનં ¶ દિન્નદાનં, અજ્જેવ મત્થકં પત્ત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તં આહ – ‘‘કિં તે લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘ધનહરણત્થાય સકટસહસ્સં, દેવા’’તિ. રાજા સકટસહસ્સં પેસેત્વા ધનં આહરાપેત્વા રાજઙ્ગણે ઓકિરાપેસિ. તાલપ્પમાણો રાસિ અહોસિ. રાજા નગરે સન્નિપાતાપેત્વા ‘‘ઇમસ્મિં નગરે અત્થિ કસ્સચિ એત્તકં ધન’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘નત્થિ, દેવા’’તિ. ‘‘એવં મહાધનસ્સ કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘સેટ્ઠિટ્ઠાનં દાતું વટ્ટતિ, દેવા’’તિ. રાજા તસ્સ મહાસક્કારં કત્વા સેટ્ઠિટ્ઠાનં દાપેસિ.

અથસ્સ પુબ્બે એકસ્સ સેટ્ઠિનો ગેહટ્ઠાનં આચિક્ખિત્વા ‘‘એત્થ જાતે ગચ્છે હરાપેત્વા ગેહં ઉટ્ઠાપેત્વા વસાહી’’તિ આહ. તસ્સ તં ઠાનં સોધેત્વા સમં કત્વા ભૂમિયા ખઞ્ઞમાનાય અઞ્ઞમઞ્ઞં આહચ્ચ નિધિકુમ્ભિયો ઉટ્ઠહિંસુ. તેન રઞ્ઞો આરોચિતે ‘‘તવ પુઞ્ઞેન નિબ્બત્તા, ત્વમેવ ગણ્હાહી’’તિ આહ. સો ગેહં કારેત્વા સત્તાહં બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં અદાસિ. તતો પરમ્પિ યાવતાયુકં તિટ્ઠન્તો પુઞ્ઞાનિ કરિત્વા આયુપરિયોસાને દેવલોકે નિબ્બત્તો.

એકં ¶ બુદ્ધન્તરં દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે તતો ચુતો ¶ સાવત્થિયં સારિપુત્તત્થેરસ્સૂપટ્ઠાકકુલે સેટ્ઠિધીતુ કુચ્છિયં પટિસન્ધિં ગણ્હિ. અથસ્સા માતાપિતરો ગબ્ભસ્સ પતિટ્ઠિતભાવં ઞત્વા ગબ્ભપરિહારં અદંસુ. તસ્સા અપરેન સમયેન એવરૂપો દોહળો ઉપ્પજ્જિ – ‘‘અહો વતાહં ધમ્મદેસનાપતિં આદિં કત્વા પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં રોહિતમચ્છરસેન દાનં દત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ નિવાસેત્વા આસનપરિયન્તે નિસિન્ના તેસં ભિક્ખૂનં ઉચ્છિટ્ઠભત્તં પરિભુઞ્જેય્ય’’ન્તિ. સા માતાપિતૂનં આરોચેત્વા તથા અકાસિ, દોહળો પટિપસ્સમ્ભિ. અથસ્સા તતો અપરેસુપિ સત્તસુ મઙ્ગલેસુ રોહિતમચ્છરસેનેવ ધમ્મસેનાપતિત્થેરપ્પમુખાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ ભોજેસું. સબ્બં તિસ્સકુમારસ્સ વત્થુમ્હિ વુત્તનિયામેનેવ વેદિતબ્બં. અયમસ્સ પન મહાદુગ્ગતકાલે દિન્નસ્સ રોહિતમચ્છરસદાનસ્સેવ નિસ્સન્દો. નામગ્ગહણદિવસે પનસ્સ, ‘‘ભન્તે, દાસસ્સ વો સિક્ખાપદાનિ દેથા’’તિ માતરા વુત્તે થેરો આહ – ‘‘કોનામો અયં દારકો’’તિ? ‘‘ભન્તે, ઇમસ્સ દારકસ્સ કુચ્છિયં પટિસન્ધિગ્ગહણતો પટ્ઠાય ઇમસ્મિં ગેહે જળા એળમૂગાપિ પણ્ડિતા ¶ જાતા, તસ્મા મે પુત્તસ્સ પણ્ડિતોત્વેવ નામં ભવિસ્સતી’’તિ. થેરો સિક્ખાપદાનિ અદાસિ. જાતદિવસતો પટ્ઠાય પનસ્સ ‘‘નાહં મમ પુત્તસ્સ અજ્ઝાસયં ભિન્દિસ્સામી’’તિ માતુ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિ. સો સત્તવસ્સિકકાલે માતરં ¶ આહ – ‘‘અમ્મ, થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામી’’તિ. ‘‘સાધુ, તાત, ‘અહં તવ અજ્ઝાસયં ન ભિન્દિસ્સામિચ્ચેવ મનં ઉપ્પાદેસિ’’’ન્તિ વત્વા થેરં નિમન્તેત્વા ભોજેત્વા, ‘‘ભન્તે, દાસો વો પબ્બજિતુકામો, અહં ઇમં સાયન્હસમયે વિહારં આનેસ્સામી’’તિ થેરં ઉય્યોજેત્વા ઞાતકે સન્નિપાતાપેત્વા ‘‘મમ પુત્તસ્સ ગિહિકાલે કત્તબ્બસક્કારં અજ્જેવ કરિસ્સામા’’તિ મહન્તં સક્કારં કારેત્વા તં આદાય વિહારં ગન્ત્વા ‘‘ઇમં, ભન્તે, પબ્બાજેથા’’તિ થેરસ્સ અદાસિ.

થેરો પબ્બજ્જાય દુક્કરભાવં આચિક્ખિત્વા ‘‘કરિસ્સામહં, ભન્તે, તુમ્હાકં ઓવાદ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ એહી’’તિ કેસે તેમેત્વા તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિત્વા પબ્બાજેસિ. માતાપિતરોપિસ્સ સત્તાહં વિહારેયેવ વસન્તા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ રોહિતમચ્છરસેનેવ દાનં દત્વા સત્તમે દિવસે સાયં ગેહં અગમંસુ. થેરો અટ્ઠમે દિવસે અન્તોગામં ગચ્છન્તો તં આદાય ગચ્છતિ, ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં નાગમાસિ. કિં કારણા? ન તાવસ્સ પત્તચીવરગ્ગહણાનિ વા ઇરિયાપથો વા પાસાદિકો હોતિ, અપિચ વિહારે થેરસ્સ કત્તબ્બવત્તં અત્થિ. થેરો હિ ભિક્ખુસઙ્ઘે અન્તોગામં પવિટ્ઠે સકલવિહારં વિચરન્તો અસમ્મજ્જનટ્ઠાનં સમ્મજ્જિત્વા તુચ્છભાજનેસુ પાનીયપરિભોજનીયાનિ ઉપટ્ઠપેત્વા દુન્નિક્ખિત્તાનિ મઞ્ચપીઠાદીનિ પટિસામેત્વા પચ્છા ગામં પવિસતિ. અપિચ ‘‘અઞ્ઞતિત્થિયા ¶ તુચ્છવિહારં પવિસિત્વા ‘પસ્સથ ¶ સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકાનં નિસિન્નટ્ઠાનાની’તિ વત્તું મા લભિંસૂ’’તિ સકલવિહારં પટિજગ્ગિત્વા પચ્છા ગામં પવિસતિ. તસ્મા તં દિવસમ્પિ સામણેરેન પત્તચીવરં ગાહાપેત્વા દિવાતરં પિણ્ડાય પાવિસિ.

સામણેરો ઉપજ્ઝાયેન સદ્ધિં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે માતિકં દિસ્વા, ‘‘ભન્તે, ઇદં કિં નામા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘માતિકા નામ, સામણેરા’’તિ. ‘‘ઇમાય કિં કરોન્તી’’તિ? ‘‘ઇતો ચિતો ચ ઉદકં આહરિત્વા અત્તનો સસ્સકમ્મં સમ્પાદેન્તી’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, ઉદકસ્સ ચિત્તં અત્થી’’તિ ¶ ? ‘‘નત્થાવુસો’’તિ. ‘‘એવરૂપં અચિત્તકં અત્તનો ઇચ્છિતટ્ઠાનં હરન્તિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘આમાવુસો’’તિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘સચે એવરૂપમ્પિ અચિત્તકં અત્તનો ઇચ્છિતિચ્છિતટ્ઠાનં હરિત્વા કમ્મં કરોન્તિ, કસ્મા સચિત્તકાપિ ચિત્તં અત્તનો વસે વત્તેત્વા સમણધમ્મં કાતું ન સક્ખિસ્સન્તી’’તિ. અથેસો પુરતો ગચ્છન્તો ઉસુકારે સરદણ્ડકં અગ્ગિમ્હિ તાપેત્વા અક્ખિકોટિયા ઓલોકેત્વા ઉજુકં કરોન્તે દિસ્વા, ‘‘ઇમે, ભન્તે, કે નામા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ઉસુકારા નામાવુસો’’તિ. ‘‘કિં પનેતે કરોન્તી’’તિ? ‘‘અગ્ગિમ્હિ તાપેત્વા સરદણ્ડકં ઉજું કરોન્તી’’તિ. ‘‘સચિત્તકો, ભન્તે, એસો’’તિ? ‘‘અચિત્તકો, આવુસો’’તિ ¶ . સો ચિન્તેસિ – ‘‘સચે અચિત્તકં ગહેત્વા અગ્ગિમ્હિ તાપેત્વા ઉજું કરોન્તિ, કસ્મા સચિત્તકાપિ અત્તનો ચિત્તં વસે વત્તેત્વા સમણધમ્મં કાતું ન સક્ખિસ્સન્તી’’તિ. અથેસો પુરતો ગચ્છન્તો દારૂનિ અરનેમિનાભિઆદીનિ તચ્છન્તે દિસ્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમે કે નામા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘તચ્છકા નામાવુસો’’તિ. ‘‘કિં પનેતે કરોન્તી’’તિ? ‘‘દારૂનિ ગહેત્વા યાનકાદીનં ચક્કાદીનિ કરોન્તિ, આવુસો’’તિ. ‘‘એતાનિ પન સચિત્તકાનિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘અચિત્તકાનિ, આવુસો’’તિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘સચે અચિત્તકાનિ કટ્ઠકલિઙ્ગરાનિ ગહેત્વા ચક્કાદીનિ કરોન્તિ, કસ્મા સચિત્તકા અત્તનો ચિત્તં વસે વત્તેત્વા સમણધમ્મં કાતું ન સક્ખિસ્સન્તી’’તિ. સો ઇમાનિ કારણાનિ દિસ્વા, ‘‘ભન્તે, સચે તુમ્હાકં પત્તચીવરે તુમ્હે ગણ્હેય્યાથ, અહં નિવત્તેય્ય’’ન્તિ. થેરો ‘‘અયં અધુના પબ્બજિતો દહરસામણેરો મં અનુબન્ધમાનો એવં વદેતી’’તિ ચિત્તં અનુપ્પાદેત્વાવ ‘‘આહર, સામણેરા’’તિ વત્વા અત્તનો પત્તચીવરં અગ્ગહેસિ.

સામણેરોપિ ઉપજ્ઝાયં વન્દિત્વા નિવત્તન્તો, ‘‘ભન્તે, મય્હં આહારં આહરન્તો રોહિતમચ્છરસેનેવ આહરેય્યાથા’’તિ આહ. ‘‘કથં લભિસ્સામાવુસો’’તિ? ‘‘ભન્તે, અત્તનો પુઞ્ઞેન અલભન્તા મમ પુઞ્ઞેન લભિસ્સથા’’તિ આહ. થેરો ‘‘દહરસામણેરસ્સ બહિ નિસિન્નકસ્સ પરિપન્થોપિ ¶ ભવેય્યા’’તિ કુઞ્જિકં દત્વા ‘‘મય્હં વસનગબ્ભસ્સ દ્વારં વિવરિત્વા અન્તો ¶ પવિસિત્વા નિસીદેય્યાસી’’તિ આહ. સો તથા કત્વા અત્તનો કરજકાયે ઞાણં ઓતારેત્વા અત્તભાવં સમ્મસન્તો નિસીદિ. અથસ્સ ગુણતેજેન સક્કસ્સ આસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સો ‘‘કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ ¶ ઉપધારેન્તો ‘‘પણ્ડિતસામણેરો ઉપજ્ઝાયસ્સ પત્તચીવરં દત્વા ‘સમણધમ્મં કરિસ્સામી’તિ નિવત્તો, મયાપિ તત્થ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા ચત્તારો મહારાજે આમન્તેત્વા ‘‘વિહારસ્સ ઉપવને વસન્તે સકુણે પલાપેત્વા સમન્તતો આરક્ખં ગણ્હથા’’તિ વત્વા ચન્દદેવપુત્તં ‘‘ચન્દમણ્ડલં આકડ્ઢિત્વા ગણ્હાહી’’તિ, સૂરિયદેવપુત્તં ‘‘સૂરિયમણ્ડલં આકડ્ઢિત્વા ગણ્હાહી’’તિ વત્વા સયં ગન્ત્વા આવિઞ્છનરજ્જુટ્ઠાને આરક્ખં ગહેત્વા અટ્ઠાસિ, વિહારે પુરાણપણ્ણસ્સ પતન્તસ્સપિ સદ્દો નાહોસિ, સામણેરસ્સ ચિત્તં એકગ્ગં અહોસિ. સો અન્તરાભત્તેયેવ અત્તભાવં સમ્મસિત્વા તીણિ ફલાનિ પાપુણિ.

થેરોપિ ‘‘સામણેરો વિહારે નિસિન્નો, તસ્સ ઉપકપ્પનકં ભોજનં અસુકકુલે નામ સક્કા લદ્ધુ’’ન્તિ એકં પેમગારવયુત્તં ઉપટ્ઠાકકુલં અગમાસિ. તત્થ ચ મનુસ્સા તં દિવસં રોહિતમચ્છે લભિત્વા થેરસ્સેવ આગમનં ઓલોકેન્તો નિસીદિંસુ. તે થેરં આગચ્છન્તં દિસ્વા ¶ , ‘‘ભન્તે, ભદ્દકં વો કતં ઇધાગચ્છન્તેહી’’તિ અન્તોગેહે પવેસેત્વા યાગુખજ્જકાદીનિ દત્વા રોહિતમચ્છરસેનસ્સ પિણ્ડપાતં અદંસુ. થેરો હરણાકારં દસ્સેસિ. મનુસ્સા ‘‘પરિભુઞ્જથ, ભન્તે, હરણકભત્તમ્પિ લભિસ્સથા’’તિ વત્વા થેરસ્સ ભત્તકિચ્ચાવસાને પત્તં રોહિતમચ્છરસભોજનસ્સ પૂરેત્વા અદંસુ. થેરો ‘‘સામણેરો મે છાતો’’તિ સીઘં અગમાસિ. સત્થાપિ તં દિવસં કાલસ્સેવ ભુઞ્જિત્વા વિહારં ગન્ત્વા એવં આવજ્જેસિ – ‘‘પણ્ડિતસામણેરો ઉપજ્ઝાયસ્સ પત્તચીવરં દત્વા ‘સમણધમ્મં કરિસ્સામી’તિ નિવત્તો, નિપ્ફજ્જિસ્સતિ નુ ખો અસ્સ પબ્બજિતકિચ્ચ’’ન્તિ ઉપધારેન્તો તિણ્ણં ફલાનં પત્તભાવં ઞત્વા ‘‘અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયો અત્થિ, નત્થી’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘અત્થી’’તિ દિસ્વા ‘‘પુરેભત્તમેવ અરહત્તં પત્તું સક્ખિસ્સતિ, ન સક્ખિસ્સતી’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘સક્ખિસ્સતી’’તિ અઞ્ઞાસિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘સારિપુત્તો સામણેરસ્સ ભત્તં આદાય સીઘં આગચ્છતિ, અન્તરાયમ્પિસ્સ કરેય્ય દ્વારકોટ્ઠકે આરક્ખં ગહેત્વા નિસીદિસ્સામિ, અથ નં પઞ્હં પુચ્છિસ્સામિ, તસ્મિં પઞ્હે વિસ્સજ્જિયમાને સામણેરો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિસ્સતી’’તિ. તતો ગન્ત્વા ¶ દ્વારકોટ્ઠકે ઠત્વા સમ્પત્તં થેરં ચત્તારો પઞ્હે પુચ્છિ, પુટ્ઠં પુટ્ઠં પઞ્હં વિસ્સજ્જેસિ.

તત્રિદં પુચ્છાવિસ્સજ્જનં – સત્થા કિર નં ¶ આહ – ‘‘સારિપુત્ત, કિં તે લદ્ધ’’ન્તિ? ‘‘આહારો, ભન્તે’’તિ. ‘‘આહારો નામ કિં આહરતિ, સારિપુત્તા’’તિ? ‘‘વેદનં, ભન્તે’’તિ. ‘‘વેદનં કિં આહરતિ, સારિપુત્તા’’તિ? ‘‘રૂપં, ભન્તે’’તિ. ‘‘રૂપં પન કિં આહરતિ, સારિપુત્તા’’તિ ¶ ? ‘‘ફસ્સં, ભન્તે’’તિ. તત્રાયં અધિપ્પાયો – ‘‘જિઘચ્છિતેન હિ પરિભુત્તો આહારો તસ્સ ખુદ્દં પરિહરિત્વા સુખં વેદનં આહરતિ. આહારપરિભોગેન સુખિતસ્સ સુખાય વેદનાય ઉપ્પજ્જમાનાય સરીરે વણ્ણસમ્પત્તિ હોતિ. એવં વેદના રૂપં આહરતિ. સુખિતો પન આહારજરૂપવસેન ઉપ્પન્નસુખસોમનસ્સો ‘ઇદાનિ મે અસ્સાદો જાતો’તિ નિપ્પજ્જન્તો વા નિસીદન્તો વા સુખસમ્ફસ્સં પટિલભતી’’તિ.

એવં ઇમેસુ ચતૂસુ પઞ્હેસુ વિસ્સજ્જિકેસુ સામણેરો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્તો. સત્થાપિ થેરં આહ – ‘‘ગચ્છ, સારિપુત્ત, તવ સામણેરસ્સ ભત્તં દેહી’’તિ. થેરો ગન્ત્વા દ્વારં આકોટેસિ. સામણેરો નિક્ખમિત્વા થેરસ્સ હત્થતો પત્તં ગહેત્વા એકમન્તં ઠપેત્વા તાલવણ્ટેન થેરં બીજિ. અથ નં થેરો આહ – ‘‘સામણેર, ભત્તકિચ્ચં કરોહી’’તિ. ‘‘તુમ્હે પન, ભન્તે’’તિ. ‘‘કતં મયા ભત્તકિચ્ચં, ત્વં કરોહી’’તિ. સત્તવસ્સિકદારકો પબ્બજિત્વા અટ્ઠમે દિવસે તં ખણં વિકસિતપદુમુપ્પલસદિસો અરહત્તં પત્તો, પચ્ચવેક્ખિતટ્ઠાનં પન પચ્ચવેક્ખન્તો નિસીદિત્વા ¶ ભત્તકિચ્ચમકાસિ. તેન પત્તં ધોવિત્વા પટિસામિતકાલે ચન્દદેવપુત્તો ચન્દમણ્ડલં વિસ્સજ્જેસિ, સૂરિયદેવપુત્તો સૂરિયમણ્ડલં. ચત્તારો મહારાજાનો ચતુદ્દિસં આરક્ખં વિસ્સજ્જેસું, સક્કો દેવરાજા આવિઞ્છનકે આરક્ખં વિસ્સજ્જેસિ. સૂરિયો મજ્ઝટ્ઠાનતો ગલિત્વા ગતો.

ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાયિંસુ, ‘‘છાયા અધિકપ્પમાણા જાતા, સૂરિયો મજ્ઝટ્ઠાનતો ગલિત્વા ગતો, સામણેરેન ચ ઇદાનેવ ભુત્તં, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ. સત્થા તં પવત્તિં ઞત્વા આગન્ત્વા પુચ્છિ – ‘‘ભિક્ખવે, કિં કથેથા’’તિ? ‘‘ઇદં નામ, ભન્તે’’તિ? ‘‘આમ, ભિક્ખવે, પુઞ્ઞવતો સમણધમ્મં કરણકાલે ¶ ચન્દદેવપુત્તો ચન્દમણ્ડલં, સૂરિયદેવપુત્તો સૂરિયમણ્ડલં આકડ્ઢિત્વા ગણ્હિ, ચત્તારો મહારાજાનો વિહારોપવને ચતુદ્દિસં આરક્ખં ગણ્હિંસુ, સક્કો દેવરાજા આવિઞ્છનકે આરક્ખં ગણ્હિ, અહમ્પિ ‘બુદ્ધોમ્હી’તિ અપ્પોસ્સુક્કો નિસીદિતું નાલત્થં, ગન્ત્વા દ્વારકોટ્ઠકે મમ પુત્તસ્સ આરક્ખં અગ્ગહેસિં, નેત્તિકે ચ માતિકાય ઉદકં હરન્તે, ઉસુકારે ચ ઉસું ઉજું કરોન્તે, તચ્છકે ચ દારૂનિ તચ્છન્તે દિસ્વા એત્તકં આરમ્મણં ગહેત્વા પણ્ડિતા અત્તાનં દમેત્વા અરહત્તં ગણ્હન્તિયેવા’’તિ ¶ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઉદકઞ્હિ નયન્તિ નેત્તિકા, ઉસુકારા નમયન્તિ તેજનં;

દારું નમયન્તિ તચ્છકા, અત્તાનં દમયન્તિ પણ્ડિતા’’તિ.

તત્થ ¶ ઉદકન્તિ પથવિયા થલટ્ઠાનં ખણિત્વા આવાટટ્ઠાનં પૂરેત્વા માતિકં વા કત્વા રુક્ખદોણિં વા ઠપેત્વા અત્તના ઇચ્છિતિચ્છિતટ્ઠાનં ઉદકં. નેન્તીતિ નેત્તિકા. તેજનન્તિ કણ્ડં. ઇદં વુત્તં હોતિ – નેત્તિકા અત્તનો રુચિયા ઉદકં નયન્તિ, ઉસુકારાપિ તાપેત્વા તેજનં નમયન્તિ ઉસું ઉજું કરોન્તિ. તચ્છકાપિ નેમિઆદીનં અત્થાય તચ્છન્તા દારું નમયન્તિ અત્તનો રુચિયા ઉજું વા વઙ્કં વા કરોન્તિ. એવં એત્તકં આરમ્મણં કત્વા પણ્ડિતા સોતાપત્તિમગ્ગાદીનિ ઉપ્પાદેન્તા અત્તાનં દમયન્તિ, અરહત્તપ્પત્તા પન એકન્તદન્તા નામ હોન્તીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સેલો ¶ યથાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો લકુણ્ડકભદ્દિયત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

પુથુજ્જના ¶ કિર સામણેરાદયો થેરં દિસ્વા સીસેપિ કણ્ણેસુપિ નાસાયપિ ગહેત્વા ‘‘કિં, ચૂળપિત, સાસનસ્મિં ન ઉક્કણ્ઠસિ, અભિરમસી’’તિ વદન્તિ. થેરો તેસુ નેવ કુજ્ઝતિ, ન દુસ્સતિ. ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘પસ્સથાવુસો, લકુણ્ડકભદ્દિયત્થેરં દિસ્વા સામણેરાદયો એવઞ્ચેવઞ્ચ વિહેઠેન્તિ, સો તેસુ નેવ કુજ્ઝતિ, ન દુસ્સતી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કિં કથેથ, ભિક્ખવે’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમં નામ, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘આમ, ભિક્ખવે, ખીણાસવા નામ નેવ કુજ્ઝન્તિ, ન દુસ્સન્તિ. ઘનસેલસદિસા હેતે અચલા અકમ્પિયા’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સેલો યથા એકઘનો, વાતેન ન સમીરતિ;

એવં નિન્દાપસંસાસુ, ન સમિઞ્જન્તિ પણ્ડિતા’’તિ.

તત્થ નિન્દાપસંસાસૂતિ કિઞ્ચાપિ ઇધ દ્વે લોકધમ્મા વુત્તા, અત્થો પન અટ્ઠન્નમ્પિ વસેન વેદિતબ્બો. યથા હિ એકઘનો અસુસિરો સેલો પુરત્થિમાદિભેદેન ¶ વાતેન ન સમીરતિ ન ઇઞ્જતિ ¶ ન ચલતિ, એવં અટ્ઠસુપિ લોકધમ્મેસુ અજ્ઝોત્થરન્તેસુ પણ્ડિતા ન સમિઞ્જન્તિ, પટિઘવસેન વા અનુનયવસેન વા ન ચલન્તિ ન કમ્પન્તિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

લકુણ્ડકભદ્દિયત્થેરવત્થુ છટ્ઠં.

યથાપિ રહદોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કાણમાતરં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ વિનયે (પાચિ. ૨૩૦) આગતમેવ.

તદા પન કાણમાતરા અતુચ્છહત્થં ધીતરં પતિકુલં પેસેતું પક્કેસુ પૂવેસુ ચતુક્ખત્તું ચતુન્નં ભિક્ખૂનં દિન્નકાલે સત્થારા તસ્મિં વત્થુસ્મિં સિક્ખાપદે પઞ્ઞત્તે કાણાય સામિકેન અઞ્ઞાય પજાપતિયા આનીતાય કાણા તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘ઇમેહિ મે ઘરાવાસો નાસિતો’’તિ દિટ્ઠદિટ્ઠે ભિક્ખૂ અક્કોસતિ પરિભાસતિ. ભિક્ખૂ ¶ તં વીથિં પટિપજ્જિતું ન વિસહિંસુ. સત્થા તં પવત્તિં ઞત્વા તત્થ અગમાસિ. કાણમાતા સત્થારં વન્દિત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદાપેત્વા યાગુખજ્જકં અદાસિ. સત્થા કતપાતરાસો ‘‘કહં કાણા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘એસા, ભન્તે, તુમ્હે દિસ્વા મઙ્કુભૂતા રોદન્તી ઠિતા’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘એસા, ભન્તે, ભિક્ખૂ ¶ અક્કોસતિ પરિભાસતિ, તસ્મા તુમ્હે દિસ્વા મઙ્કુભૂતા રોદમાના ઠિતા’’તિ. અથ નં સત્થા પક્કોસાપેત્વા – ‘‘કાણે, કસ્મા મં દિસ્વા મઙ્કુભૂતા નિલીયિત્વા રોદસી’’તિ. અથસ્સા માતા તાય કતકિરિયં આરોચેસિ. અથ નં સત્થા આહ – ‘‘કિં પન કાણમાતે મમ સાવકા તયા દિન્નકં ગણ્હિંસુ, અદિન્નક’’ન્તિ? ‘‘દિન્નકં, ભન્તે’’તિ. ‘‘સચે મમ સાવકા પિણ્ડાય ચરન્તા તવ ગેહદ્વારં પત્તા તયા દિન્નકં ગણ્હિંસુ, કો તેસં દોસો’’તિ? ‘‘નત્થિ, ભન્તે, અય્યાનં દોસો’’. ‘‘એતિસ્સાયેવ દોસો’’તિ. સત્થા કાણં આહ – ‘‘કાણે, મય્હં કિર સાવકા પિણ્ડાય ચરમાના ગેહદ્વારં આગતા, અથ નેસં તવ માતરા પૂવા દિન્ના, કો નામેત્થ મમ સાવકાનં દોસો’’તિ? ‘‘નત્થિ, ભન્તે, અય્યાનં દોસો, મય્હમેવ દોસો’’તિ સત્થારં વન્દિત્વા ખમાપેસિ.

અથસ્સા સત્થા અનુપુબ્બિં કથં કથેસિ, સા સોતાપત્તિફલં પાપુણિ. સત્થા ઉટ્ઠાયાસના ¶ વિહારં ગચ્છન્તો રાજઙ્ગણેન પાયાસિ. રાજા દિસ્વા ‘‘સત્થા વિય ભણે’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, દેવા’’તિ વુત્તે ‘‘ગચ્છથ, મમ આગન્ત્વા વન્દનભાવં આરોચેથા’’તિ પેસેત્વા રાજઙ્ગણે ઠિતં સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ‘‘કહં, ભન્તે, ગતાત્થા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘કાણમાતાય ગેહં, મહારાજા’’તિ. ‘‘કિં કારણા, ભન્તે’’તિ? ‘‘કાણા કિર ભિક્ખૂ અક્કોસતિ પરિભાસતિ, તંકારણા ગતોમ્હી’’તિ. ‘‘કિં પન વો, ભન્તે, તસ્સા અનક્કોસનભાવો કતો’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, ભિક્ખૂનઞ્ચ અનક્કોસિકા કતા, લોકુત્તરકુટુમ્બસામિની ચા’’તિ ¶ . ‘‘હોતુ, ભન્તે, તુમ્હેહિ સા લોકુત્તરકુટુમ્બસામિની કતા, અહં પન નં લોકિયકુટુમ્બસામિનિં કરિસ્સામી’’તિ વત્વા રાજા સત્થારં વન્દિત્વા પટિનિવત્તો પટિચ્છન્નમહાયોગ્ગં પહિણિત્વા કાણં પક્કોસાપેત્વા સબ્બાભરણેહિ અલઙ્કરિત્વા જેટ્ઠધીતુટ્ઠાને ઠપેત્વા ‘‘મમ ધીતરં પોસેતું ¶ સમત્થા ગણ્હન્તૂ’’તિ આહ. અથેકો સબ્બત્થકમહામત્તો ‘‘અહં દેવસ્સ ધીતરં પોસેસ્સામી’’તિ તં અત્તનો ગેહં નેત્વા સબ્બં ઇસ્સરિયં પટિચ્છાપેત્વા ‘‘યથારુચિ પુઞ્ઞાનિ કરોહી’’તિ આહ. તતો પટ્ઠાય કાણા ચતૂસુ દ્વારેસુ પુરિસે ઠપેત્વા અત્તના ઉપટ્ઠાતબ્બે ભિક્ખૂ ચ ભિક્ખુનિયો ચ પરિયેસમાનાપિ ન લભતિ. કાણાય ગેહદ્વારે પટિયાદેત્વા ઠપિતં ખાદનીયભોજનીયં મહોઘો વિય પવત્તતિ. ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘પુબ્બે, આવુસો, ચત્તારો મહલ્લકત્થેરા કાણાય વિપ્પટિસારં કરિંસુ, સા એવં વિપ્પટિસારિની હુત્વાપિ સત્થારં આગમ્મ સદ્ધાસમ્પદં લભિ. સત્થારા પુન તસ્સા ગેહદ્વારં ભિક્ખૂનં ઉપસઙ્કમનારહં કતં. ઇદાનિ ઉપટ્ઠાતબ્બે ભિક્ખૂ વા ભિક્ખુનિયો વા પરિયેસમાનાપિ ન લભતિ, અહો બુદ્ધા નામ અચ્છરિયગુણા’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ ¶ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ તેહિ મહલ્લકભિક્ખૂહિ કાણાય વિપ્પટિસારો કતો, પુબ્બેપિ કરિંસુયેવ. ન ચ ઇદાનેવ મયા કાણા મમ વચનકારિકા કતા, પુબ્બેપિ કતાયેવા’’તિ વત્વા તમત્થં સોતુકામેહિ ભિક્ખૂહિ યાચિતો –

‘‘યત્થેકો લભતે બબ્બુ, દુતિયો તત્થ જાયતિ;

તતિયો ચ ચતુત્થો ચ, ઇદં તે બબ્બુકા બિલ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૧૩૭) –

ઇદં બબ્બુજાતકં વિત્થારેન કથેત્વા ‘‘તદા ચત્તારો મહલ્લકભિક્ખૂ ચત્તારો બિળારા અહેસું, મૂસિકા કાણા, મણિકારો અહમેવા’’તિ જાતકં સમોધાનેત્વા ‘‘એવં, ભિક્ખવે, અતીતેપિ કાણા દુમ્મના આવિલચિત્તા વિક્ખિત્તચિત્તા હુત્વા મમ વચનેન પસન્નઉદકરહદો વિય વિપ્પસન્નચિત્તા અહોસી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યથાપિ ¶ રહદો ગમ્ભીરો, વિપ્પસન્નો અનાવિલો;

એવં ધમ્માનિ સુત્વાન, વિપ્પસીદન્તિ પણ્ડિતા’’તિ.

તત્થ ¶ રહદોતિ યો ચતુરઙ્ગિનિયાપિ સેનાય ઓગાહન્તિયા નખુભતિ એવરૂપો ઉદકણ્ણવો, સબ્બાકારેન પન ચતુરાસીતિયોજનસહસ્સગમ્ભીરો નીલમહાસમુદ્દો રહદો નામ. તસ્સ હિ હેટ્ઠા ચત્તાલીસયોજનસહસ્સમત્તે ઠાને ¶ ઉદકં મચ્છેહિ ચલતિ, ઉપરિ તાવત્તકેયેવ ઠાને ઉદકં વાતેન ચલતિ, મજ્ઝે ચતુયોજનસહસ્સમત્તે ઠાને ઉદકં નિચ્ચલં તિટ્ઠતિ. અયં ગમ્ભીરો રહદો નામ. એવં ધમ્માનીતિ દેસનાધમ્માનિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા નામ રહદો અનાકુલતાય વિપ્પસન્નો, અચલતાય અનાવિલો, એવં મમ દેસનાધમ્મં સુત્વા સોતાપત્તિમગ્ગાદિવસેન નિરુપક્કિલેસચિત્તતં આપજ્જન્તા વિપ્પસીદન્તિ પણ્ડિતા, અરહત્તપ્પત્તા પન એકન્તવિપ્પસન્નાવ હોન્તીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સબ્બત્થ વે સપ્પુરિસા ચજન્તીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ચસતે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ. દેસના વેરઞ્જાયં સમુટ્ઠિતા.

પઠમબોધિયઞ્હિ ભગવા વેરઞ્જં ગન્ત્વા વેરઞ્જેન બ્રાહ્મણેન નિમન્તિતો પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં વસ્સં ઉપગઞ્છિ. વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો મારાવટ્ટનેન આવટ્ટો એકદિવસમ્પિ સત્થારં આરબ્ભ સતિં ન ઉપ્પાદેસિ. વેરઞ્જાપિ દુબ્ભિક્ખા અહોસિ, ભિક્ખૂ સન્તરબાહિરં ¶ વેરઞ્જં પિણ્ડાય ચરિત્વા પિણ્ડપાતં અલભન્તા કિલમિંસુ. તેસં અસ્સવાણિજકા પત્થપત્થપુલકં ભિક્ખં પઞ્ઞાપેસું. તે કિલમન્તે દિસ્વા મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો પથવોજં ભોજેતુકામો, ઉત્તરકુરુઞ્ચ પિણ્ડાય પવેસેતુકામો અહોસિ, સત્થા તં પટિક્ખિપિ. ભિક્ખૂનં એકદિવસમ્પિ પિણ્ડપાતં આરબ્ભ પરિત્તાસો નાહોસિ ¶ , ઇચ્છાચારં વજ્જેત્વા એવ વિહરિંસુ. સત્થા તત્થ તેમાસં વસિત્વા વેરઞ્જં બ્રાહ્મણં અપલોકેત્વા તેન કતસક્કારસમ્માનો તં સરણેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા તતો નિક્ખન્તો અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરમાનો એકસ્મિં સમયે સાવત્થિં પત્વા ¶ જેતવને વિહાસિ, સાવત્થિવાસિનો સત્થુ આગન્તુકભત્તાનિ કરિંસુ. તદા પન પઞ્ચસતમત્તા વિઘાસાદા ભિક્ખૂ નિસ્સાય અન્તોવિહારેયેવ વસન્તિ. તે ભિક્ખૂનં ભુત્તાવસેસાનિ પણીતભોજનાનિ ભુઞ્જિત્વા નિદ્દાયિત્વા ઉટ્ઠાય નદીતીરં ગન્ત્વા નદન્તા વગ્ગન્તા મલ્લમુટ્ઠિયુદ્ધં યુજ્ઝન્તા કીળન્તા અન્તોવિહારેપિ બહિવિહારેપિ અનાચારમેવ ચરન્તા વિચરન્તિ. ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘પસ્સથાવુસો ¶ , ઇમે વિઘાસાદા દુબ્ભિક્ખકાલે વેરઞ્જાયં કઞ્ચિ વિકારં ન દસ્સેસું, ઇદાનિ પન એવરૂપાનિ પણીતભોજનાનિ ભુઞ્જિત્વા અનેકપ્પકારં વિકારં દસ્સેન્તા વિચરન્તિ. ભિક્ખૂ પન વેરઞ્જાયમ્પિ ઉપસન્તરૂપા વિહરિત્વા ઇદાનિપિ ઉપસન્તુપસન્તાવ વિહરન્તી’’તિ. સત્થા ધમ્મસભં ગન્ત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, કિં કથેથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇદં નામા’’તિ વુત્તે ‘‘પુબ્બેપેતે ગદ્રભયોનિયં નિબ્બત્તા પઞ્ચસતા ગદ્રભા હુત્વા પઞ્ચસતાનં આજાનીયસિન્ધવાનં અલ્લરસમુદ્દિકપાનકપીતાવસેસં ઉચ્છિટ્ઠકસટં ઉદકેન મદ્દિત્વા મકચિપિલોતિકાહિ પરિસ્સાવિતત્તા ‘વોલોદક’ન્તિ સઙ્ખ્યં ગતં અપ્પરસં નિહીનં પિવિત્વા મધુમત્તા વિય નદન્તા વિચરિંસૂતિ વત્વા –

‘‘અપ્પં ¶ પિવિત્વાન નિહીનજચ્ચો,

ન મજ્જતી અગ્ગરસં પિવિત્વા’’તિ. (જા. ૧.૨.૬૫);

ઇદં વાલોદકજાતકં વિત્થારેન કથેત્વા ‘‘એવં, ભિક્ખવે, સપ્પુરિસા લોકધમ્મં વિવજ્જેત્વા સુખિતકાલેપિ દુક્ખિતકાલેપિ નિબ્બિકારાવ ¶ હોન્તી’’તિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સબ્બત્થ વે સપ્પુરિસા ચજન્તિ,

ન ઉચ્ચાવચં પણ્ડિતા દસ્સયન્તી’’તિ.

તત્થ સબ્બત્થાતિ પઞ્ચક્ખન્ધાદિભેદેસુ સબ્બધમ્મેસુ. સપ્પુરિસાતિ સુપુરિસા. ચજન્તીતિ અરહત્તમગ્ગઞાણેન અપકડ્ઢન્તા છન્દરાગં વિજહન્તિ. કામકામાતિ કામે કામયન્તા કામહેતુ કામકારણા. ન લપયન્તિ સન્તોતિ બુદ્ધાદયો સન્તો કામહેતુ નેવ અત્તના ¶ લપયન્તિ, ન પરં લપાપેન્તિ. યે હિ ભિક્ખાય પવિટ્ઠા ઇચ્છાચારે ઠિતા ‘‘કિં, ઉપાસક, સુખં તે પુત્તદારસ્સ, રાજચોરાદીનં વસેન દ્વિપદચતુપ્પદેસુ નત્થિ કોચિ ઉપદ્દવો’’તિઆદીનિ વદન્તિ, તાવ તે લપયન્તિ નામ. તથા પન વત્વા ‘‘આમ, ભન્તે, સબ્બેસં નો સુખં, નત્થિ કોચિ ઉપદ્દવો, ઇદાનિ નો ગેહં પહૂતઅન્નપાનં, ઇધેવ વસથા’’તિ અત્તાનં નિમન્તાપેન્તા લપાપેન્તિ નામ. સન્તો પન ઇદં ઉભયમ્પિ ન કરોન્તિ. સુખેન ફુટ્ઠા અથ વા દુખેનાતિ દેસનામત્તમેતં, અટ્ઠહિ પન લોકધમ્મેહિ ફુટ્ઠા તુટ્ઠિભાવમઙ્કુભાવવસેન વા વણ્ણભણનઅવણ્ણભણનવસેન વા ઉચ્ચાવચં આકારં પણ્ડિતા ન દસ્સયન્તીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

ન અત્તહેતૂતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ધમ્મિકત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિરેકો ઉપાસકો ધમ્મેન સમેન અગારં અજ્ઝાવસતિ. સો પબ્બજિતુકામો હુત્વા એકદિવસં ભરિયાય સદ્ધિં નિસીદિત્વા ¶ સુખકથં કથેન્તો આહ – ‘‘ભદ્દે, ઇચ્છામહં પબ્બજિતુ’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ, સામિ, આગમેહિ તાવ ¶ , યાવાહં કુચ્છિગતં દારકં વિજાયામી’’તિ. સો આગમેત્વા દારકસ્સ પદસા ગમનકાલે પુન તં આપુચ્છિત્વા ‘‘આગમેહિ તાવ, સામિ, યાવાયં વયપ્પત્તો હોતી’’તિ વુત્તે ‘‘કિં મે ઇમાય અપલોકિતાય વા અનપલોકિતાય વા, અત્તનો દુક્ખનિસ્સરણં કરિસ્સામી’’તિ નિક્ખમિત્વા પબ્બજિ. સો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો અત્તનો પબ્બજિતકિચ્ચં નિટ્ઠપેત્વા તેસં દસ્સનત્થાય પુન સાવત્થિં ગન્ત્વા પુત્તસ્સ ધમ્મકથં કથેસિ. સોપિ નિક્ખમિત્વા પબ્બજિ, પબ્બજિત્વા ચ પન ન ¶ ચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. પુરાણદુતિયિકાપિસ્સ ‘‘યેસં અત્થાય અહં ઘરાવાસે વસેય્યં, તે ઉભોપિ પબ્બજિતા, ઇદાનિ મે કિં ઘરાવાસેન, પબ્બજિસ્સામી’’તિ નિક્ખમિત્વા પબ્બજિ, પબ્બજિત્વા ચ પન ન ચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. અથેકદિવસં ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘આવુસો, ધમ્મિકઉપાસકો અત્તનો ધમ્મે પતિટ્ઠિતત્તા નિક્ખમિત્વા પબ્બજિત્વા અરહત્તં પત્તો પુત્તદારસ્સાપિ પતિટ્ઠા જાતો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘ઇમાય નામા’’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, પણ્ડિતેન નામ નેવ અત્તહેતુ, ન પરહેતુ સમિદ્ધિ ઇચ્છિતબ્બા, ધમ્મિકેનેવ ¶ પન ધમ્મપટિસરણેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

ન ઇચ્છેય્ય અધમ્મેન સમિદ્ધિમત્તનો,

સ સીલવા પઞ્ઞવા ધમ્મિકો સિયા’’તિ.

તત્થ ન અત્તહેતૂતિ પણ્ડિતો નામ અત્તહેતુ વા પરહેતુ વા પાપં ન કરોતિ. ન પુત્તમિચ્છેતિ પુત્તં વા ધનં વા રટ્ઠં વા પાપકમ્મેન ન ઇચ્છેય્ય, એતાનિપિ ઇચ્છતો પાપકમ્મં ન કરોતિયેવાતિ અત્થો. સમિદ્ધિમત્તનોતિ યા અત્તનો સમિદ્ધિ, તમ્પિ અધમ્મેન ન ઇચ્છેય્ય,સમિદ્ધિકારણાપિ પાપં ન કરોતીતિ અત્થો. સ સીલવાતિ યો એવરૂપો પુગ્ગલો ¶ , સો એવ સીલવા ચ પઞ્ઞવા ચ ધમ્મિકોચ સિયા, ન અઞ્ઞોતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

અપ્પકા તે મનુસ્સેસૂતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ધમ્મસ્સવનં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિર એકવીથિવાસિનો મનુસ્સા સમગ્ગા હુત્વા ¶ ગણબન્ધેન દાનં દત્વા સબ્બરત્તિં ¶ ધમ્મસ્સવનં કારેસું, સબ્બરત્તિં પન ધમ્મં સોતું નાસક્ખિંસુ. એકચ્ચે કામરતિનિસ્સિતા હુત્વા, પુન ગેહમેવ ગતા, એકચ્ચે દોસનિસ્સિતા હુત્વા, એકચ્ચે માનનિસ્સિતા હુત્વા, એકચ્ચે થિનમિદ્ધસમઙ્ગિનો હુત્વા તત્થેવ નિસીદિત્વા પચલાયન્તા સોતું નાસક્ખિંસુ. પુનદિવસે ભિક્ખૂ તં પવત્તિં ઞત્વા ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, ઇમા સત્તા નામ યેભુય્યેન ભવનિસ્સિતા, ભવેસુ એવ લગ્ગા વિહરન્તિ, પારગામિનો નામ અપ્પકા’’તિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા આહ –

‘‘અપ્પકા તે મનુસ્સેસુ, યે જના પારગામિનો;

અથાયં ઇતરા પજા, તીરમેવાનુધાવતિ.

‘‘યે ચ ખો સમ્મદક્ખાતે, ધમ્મે ધમ્માનુવત્તિનો;

તે જના પારમેસ્સન્તિ, મચ્ચુધેય્યં સુદુત્તર’’ન્તિ.

તત્થ અપ્પકાતિ થોકા ન બહૂ. પારગામિનોતિ નિબ્બાનપારગામિનો. અથાયં ઇતરા પજાતિ યા પનાયં અવસેસા પજા સક્કાયદિટ્ઠિતીરમેવ અનુધાવતિ, અયમેવ બહુતરાતિ ¶ અત્થો. સમ્મદક્ખાતેતિ સમ્મા અક્ખાતે સુકથિતે. ધમ્મેતિ દેસનાધમ્મે. ધમ્માનુવત્તિનોતિ તં ધમ્મં ¶ સુત્વા તદનુચ્છવિકં પટિપદં પૂરેત્વા મગ્ગફલસચ્છિકરણેન ધમ્માનુવત્તિનો. પારમેસ્સન્તીતિ તે એવરૂપા જના નિબ્બાનપારં ગમિસ્સન્તિ. મચ્ચુધેય્યન્તિ કિલેસમારસઙ્ખાતસ્સ મચ્ચુસ્સ નિવાસટ્ઠાનભૂતં તેભૂમિકવટ્ટં. સુદુત્તરન્તિ યે જના ધમ્માનુવત્તિનો, તે એતં સુદુત્તરં દુરતિક્કમં મારધેય્યં તરિત્વા અતિક્કમિત્વા નિબ્બાનપારં ગમિસ્સન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

૧૧. પઞ્ચસતઆગન્તુકભિક્ખુવત્થુ

કણ્હં ધમ્મં વિપ્પહાયાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ચસતે આગન્તુકે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

કોસલરટ્ઠે ¶ કિર પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ વસ્સં વસિત્વા વુટ્ઠવસ્સા ‘‘સત્થારં પસ્સિસ્સામા’’તિ જેતવનં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. સત્થા તેસં ચરિયપટિપક્ખં નિસામેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘કણ્હં ધમ્મં વિપ્પહાય, સુક્કં ભાવેથ પણ્ડિતો;

ઓકા અનોકમાગમ્મ, વિવેકે યત્થ દૂરમં.

‘‘તત્રાભિરતિમિચ્છેય્ય ¶ , હિત્વા કામે અકિઞ્ચનો;

પરિયોદપેય્ય અત્તાનં, ચિત્તક્લેસેહિ પણ્ડિતો.

‘‘યેસં સમ્બોધિયઙ્ગેસુ, સમ્મા ચિત્તં સુભાવિતં;

આદાનપટિનિસ્સગ્ગે, અનુપાદાય યે રતા;

ખીણાસવા જુતિમન્તો, તે લોકે પરિનિબ્બુતા’’તિ.

તત્થ કણ્હં ધમ્મન્તિ કાયદુચરિતાદિભેદં અકુસલં ધમ્મં વિપ્પહાય જહિત્વા. સુક્કં ભાવેથાતિ પણ્ડિતો ભિક્ખુ અભિનિક્ખમનતો પટ્ઠાય યાવ અરહત્તમગ્ગા કાયસુચરિતાદિભેદં સુક્કં ધમ્મં ભાવેય્ય. કથં? ઓકા ¶ અનોકમાગમ્માતિ ઓકં વુચ્ચતિ આલયો, અનોકં વુચ્ચતિ અનાલયો, આલયતો નિક્ખમિત્વા અનાલયસઙ્ખાતં નિબ્બાનં પટિચ્ચ આરબ્ભ તં પત્થયમાનો ભાવેય્યાતિ અત્થો. તત્રાભિરતિમિચ્છેય્યાતિ યસ્મિં અનાલયસઙ્ખાતે વિવેકે નિબ્બાને ઇમેહિ સત્તેહિ દુરભિરમં, તત્ર અભિરતિં ઇચ્છેય્ય. હિત્વા કામેતિ વત્થુકામકિલેસકામે હિત્વા અકિઞ્ચનો હુત્વા વિવેકે અભિરતિં ઇચ્છેય્યાતિ અત્થો. ચિત્તક્લેસેહીતિ પઞ્ચહિ નીવરણેહિ, અત્તાનં પરિયોદપેય્ય વોદાપેય્ય, પરિસોધેય્યાતિ અત્થો. સમ્બોધિયઙ્ગેસૂતિ સમ્બોજ્ઝઙ્ગેસુ. સમ્મા ચિત્તં સુભાવિતન્તિ હેતુના નયેન ચિત્તં સુટ્ઠુ ભાવિતં વડ્ઢિતં. આદાનપટિનિસ્સગ્ગેતિ ¶ આદાનં વુચ્ચતિ ગહણં, તસ્સ પટિનિસ્સગ્ગસઙ્ખાતે અગ્ગહણે ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ કિઞ્ચિ અનુપાદિયિત્વા યે રતાતિ અત્થો. જુતિમન્તોતિ આનુભાવવન્તો, અરહત્તમગ્ગઞાણજુતિયા ખન્ધાદિભેદે ધમ્મે જોતેત્વા ઠિતાતિ અત્થો. તે લોકેતિ ઇમસ્મિં ખન્ધાદિલોકે પરિનિબ્બુતા નામ અરહત્તપત્તિતો પટ્ઠાય કિલેસવટ્ટસ્સ ખેપિતત્તા સઉપાદિસેસેન, ચરિમચિત્તનિરોધેન ખન્ધવટ્ટસ્સ ખેપિતત્તા અનુપાદિસેસેન ચાતિ દ્વીહિ પરિનિબ્બાનેહિ પરિનિબ્બુતા, અનુપાદાનો વિય પદીપો અપણ્ણત્તિકભાવં ગતાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

પઞ્ચસતઆગન્તુકભિક્ખુવત્થુ એકાદસમં.

ગતદ્ધિનોતિ ¶ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જીવકમ્બવને વિહરન્તો જીવકેન પુટ્ઠપઞ્હં આરબ્ભ કથેસિ. જીવકવત્થુ ખન્ધકે (મહાવ. ૩૨૬ આદયો) વિત્થારિતમેવ.

એકસ્મિં પન સમયે દેવદત્તો અજાતસત્તુના સદ્ધિં એકતો હુત્વા ગિજ્ઝકૂટં અભિરુહિત્વા પદુટ્ઠચિત્તો ‘‘સત્થારં વધિસ્સામી’’તિ સિલં પવિજ્ઝિ. તં દ્વે પબ્બતકૂટાનિ સમ્પટિચ્છિંસુ. તતો ભિજ્જિત્વા ગતા પપટિકા ભગવતો પાદં પહરિત્વા લોહિતં ઉપ્પાદેસિ, ભુસા વેદના પવત્તિંસુ. ભિક્ખૂ સત્થારં મદ્દકુચ્છિં નયિંસુ. સત્થા તતોપિ જીવકમ્બવનં ગન્તુકામો ‘‘તત્થ મં નેથા’’તિ આહ. ભિક્ખૂ ભગવન્તં આદાય જીવકમ્બવનં અગમંસુ. જીવકો તં પવત્તિં સુત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વણપટિકમ્મત્થાય તિખિણભેસજ્જં ¶ દત્વા વણં બન્ધિત્વા સત્થારં એતદવોચ – ‘‘ભન્તે, મયા અન્તોનગરે એકસ્સ મનુસ્સસ્સ ભેસજ્જં કતં, તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પુન આગમિસ્સામિ, ઇદં ભેસજ્જં યાવ મમાગમના બદ્ધનિયામેનેવ તિટ્ઠતૂ’’તિ. સો ગન્ત્વા તસ્સ પુરિસસ્સ કત્તબ્બકિચ્ચં કત્વા દ્વારપિદહનવેલાય આગચ્છન્તો દ્વારં ન સમ્પાપુણિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અહો મયા ભારિયં કમ્મં કતં, ય્વાહં અઞ્ઞતરસ્સ પુરિસસ્સ વિય તથાગતસ્સ પાદે તિખિણભેસજ્જં દત્વા વણં બન્ધિં, અયં તસ્સ મોચનવેલા, તસ્મિં અમુચ્ચમાને સબ્બરત્તિં ભગવતો સરીરે પરિળાહો ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ. તસ્મિં ખણે સત્થા આનન્દત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘આનન્દ, જીવકો સાયં આગચ્છન્તો દ્વારં ન સમ્પાપુણિ, ‘અયં વણસ્સ મોચનવેલા’તિ પન ચિન્તેસિ, મોચેસિ ન’’ન્તિ. થેરો મોચેસિ, વણો રુક્ખતો છલ્લિ વિય અપગતો. જીવકો અન્તોઅરુણેયેવ સત્થુ સન્તિકં વેગેન આગન્ત્વા ‘‘કિં નુ ખો, ભન્તે, સરીરે વો પરિળાહો ઉપ્પન્નો’’તિ પુચ્છિ. સત્થા ‘‘તથાગતસ્સ ખો, જીવક, બોધિમણ્ડેયેવ સબ્બપરિળાહો વૂપસન્તો’’તિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ગતદ્ધિનો ¶ ¶ વિસોકસ્સ, વિપ્પમુત્તસ્સ સબ્બધિ;

સબ્બગન્થપ્પહીનસ્સ, પરિળાહો ન વિજ્જતી’’તિ.

તત્થ ¶ ગતદ્ધિનોતિ ગતમગ્ગસ્સ કન્તારદ્ધા વટ્ટદ્ધાતિ દ્વે અદ્ધા નામ. તેસુ કન્તારપટિપન્નો યાવ ઇચ્છિતટ્ઠાનં ન પાપુણાતિ, તાવ અદ્ધિકોયેવ, એતસ્મિં પન પત્તે ગતદ્ધિ નામ હોતિ. વટ્ટસન્નિસ્સિતાપિ સત્તા યાવ વટ્ટે વસન્તિ, તાવ અદ્ધિકા એવ. કસ્મા? વટ્ટસ્સ અખેપિતત્તા. સોતાપન્નાદયોપિ અદ્ધિકા એવ, વટ્ટં પન ખેપેત્વા ઠિતો ખીણાસવો ગતદ્ધિ નામ હોતિ. તસ્સ ગતદ્ધિનો. વિસોકસ્સાતિ વટ્ટમૂલકસ્સ સોકસ્સ વિગતત્તા વિસોકસ્સ. વિપ્પમુત્તસ્સ સબ્બધીતિ સબ્બેસુ ખન્ધાદિધમ્મેસુ વિપ્પમુત્તસ્સ, સબ્બગન્થપ્પહીનસ્સાતિ ચતુન્નમ્પિ ગન્થાનં પહીનત્તા સબ્બાગન્થપ્પહીનસ્સ. પરિળાહો ન વિજ્જતીતિ દુવિધો પરિળાહો કાયિકો ચેતસિકો ચાતિ. તેસુ ખીણાસવસ્સ સીતુણ્હાદિવસેન ઉપ્પન્નત્તા કાયિકપરિળાહો અનિબ્બુતોવ, તં સન્ધાય જીવકો પુચ્છતિ. સત્થા પન ધમ્મરાજતાય દેસનાવિધિકુસલતાય ચેતસિકપરિળાહવસેન દેસનં વિનિવત્તેન્તો, ‘‘જીવક, પરમત્થેન એવરૂપસ્સ ખીણાસવસ્સ પરિળાહો ન વિજ્જતી’’તિ આહ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

ઉય્યુઞ્જન્તીતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો મહાકસ્સપત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે સત્થા રાજગહે વુટ્ઠવસ્સો ‘‘અદ્ધમાસચ્ચયેન ચારિકં પક્કમિસ્સામી’’તિ ભિક્ખૂનં આરોચાપેસિ. વત્તં કિરેતં બુદ્ધાનં ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં ચારિકં ચરિતુકામાનં ‘‘એવં ભિક્ખૂ અત્તનો પત્તપચનચીવરરજનાદીનિ કત્વા સુખં ગમિસ્સન્તી’’તિ ‘‘ઇદાનિ અદ્ધમાસચ્ચયેન ચારિકં પક્કમિસ્સામી’’તિ ભિક્ખૂનં આરોચાપનં. ભિક્ખૂસુ પન અત્તનો પત્તચીવરાદીનિ કરોન્તેસુ ¶ મહાકસ્સપત્થેરોપિ ચીવરાનિ ધોવિ. ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાયિંસુ ‘‘થેરો કસ્મા ચીવરાનિ ધોવતિ, ઇમસ્મિં નગરે અન્તો ચ બહિ ચ અટ્ઠારસ મનુસ્સકોટિયો વસન્તિ ¶ . તત્થ યે થેરસ્સ ન ઞાતકા, તે ઉપટ્ઠાકા, યે ન ઉપટ્ઠાકા, તે ઞાતકા. તે થેરસ્સ ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સમ્માનસક્કારં કરોન્તિ. એત્તકં ઉપકારં પહાય એસ કહં ગમિસ્સતિ? સચેપિ ગચ્છેય્ય, માપમાદકન્દરતો પરં ન ગમિસ્સતી’’તિ. સત્થા કિર યં કન્દરં પત્વા નિવત્તેતબ્બયુત્તકે ભિક્ખૂ ‘‘તુમ્હે ઇતો નિવત્તથ, મા પમજ્જિત્થા’’તિ વદતિ. તં ‘‘માપમાદકન્દર’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તં સન્ધાયેતં વુત્તં.

સત્થાપિ ચારિકં પક્કમન્તો ¶ ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમસ્મિં નગરે અન્તો ચ બહિ ચ અટ્ઠારસ મનુસ્સકોટિયો વસન્તિ. મનુસ્સાનં મઙ્ગલામઙ્ગલટ્ઠાનેસુ ભિક્ખૂહિ ગન્તબ્બં હોતિ, ન સક્કા વિહારં તુચ્છં કાતું, કં નુ ખો નિવત્તેસ્સામી’’તિ? અથસ્સ એતદહોસિ –‘‘કસ્સપસ્સ હેતે મનુસ્સા ઞાતકા ચ ઉપટ્ઠાકા ચ, કસ્સપં નિવત્તેતું વટ્ટતી’’તિ. સો થેરં આહ – ‘‘કસ્સપ, ન સક્કા વિહારં તુચ્છં કાતું, મનુસ્સાનં મઙ્ગલામઙ્ગલટ્ઠાનેસુ ભિક્ખૂહિ અત્થો હોતિ, ત્વં અત્તનો પરિસાય સદ્ધિં નિવત્તસ્સૂ’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ થેરો પરિસં આદાય નિવત્તિ. ભિક્ખૂ ઉપજ્ઝાયિંસુ ‘‘દિટ્ઠં વો, આવુસો, નનુ ઇદાનેવ અમ્હેહિ વુત્તં ‘મહાકસ્સપો કસ્મા ચીવરાનિ ધોવતિ, ન એસો સત્થારા સદ્ધિં ગમિસ્સતી’તિ, યં અમ્હેહિ વુત્તં, તદેવ જાત’’ન્તિ. સત્થા ભિક્ખૂનં કથં સુત્વા નિવત્તિત્વા ઠિતો આહ – ‘‘ભિક્ખવે, કિં નામેતં કથેથા’’તિ? ‘‘મહાકસ્સપત્થેરં આરબ્ભ કથેમ, ભન્તે’’તિ અત્તના કથિતનિયામેનેવ સબ્બં આરોચેસું. તં સુત્વા સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, તુમ્હે કસ્સપં ‘કુલેસુ ચ પચ્ચયેસુ ચ લગ્ગો’તિ વદેથ, સો ‘મમ વચનં કરિસ્સામી’તિ નિવત્તો. એસો હિ પુબ્બે પત્થનં કરોન્તોયેવ ‘ચતૂસુ પચ્ચયેસુ અલગ્ગો ચન્દૂપમો હુત્વા કુલાનિ ઉપસઙ્કમિતું સમત્થો ભવેય્ય’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. નત્થેતસ્સ ¶ કુલે વા પચ્ચયે વા લગ્ગો, અહં ચન્દોપમપ્પટિપદઞ્ચેવ (સં. નિ. ૨.૧૪૬) અરિયવંસપ્પટિપદઞ્ચ કથેન્તો મમ પુત્તં કસ્સપં આદિં કત્વા કથેસિ’’ન્તિ આહ.

ભિક્ખૂ ¶ સત્થારં પુચ્છિંસુ – ‘‘ભન્તે, કદા પન થેરેન પત્થના ઠપિતા’’તિ? ‘‘સોતુકામાત્થ, ભિક્ખવે’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. સત્થા તેસં, ‘‘ભિક્ખવે, ઇતો કપ્પસતસહસ્સમત્થકે પદુમુત્તરો નામ બુદ્ધો લોકે ઉદપાદી’’તિ વત્વા પદુમુત્તરપાદમૂલે તેન ઠપિતપત્થનં આદિં કત્વા સબ્બં થેરસ્સ પુબ્બચરિતં કથેસિ. તં થેરપાળિયં (થેરગા. ૧૦૫૪ આદયો) વિત્થારિતમેવ. સત્થા પન ઇમં થેરસ્સ પુબ્બચરિતં વિત્થારેત્વા ‘‘ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, અહં ચન્દોપમપ્પટિપદઞ્ચેવ અરિયવંસપ્પટિપદઞ્ચ મમ પુત્તં કસ્સપં આદિં કત્વા કથેસિં, મમ પુત્તસ્સ કસ્સપસ્સ પચ્ચયેસુ વા કુલેસુ વા વિહારેસુ વા પરિવેણેસુ વા લગ્ગો નામ નત્થિ ¶ , પલ્લલે ઓતરિત્વા તત્થ ચરિત્વા ગચ્છન્તો રાજહંસો વિય કત્થચિ અલગ્ગોયેવ મમ પુત્તો’’તિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઉય્યુઞ્જન્તિ સતીમન્તો, ન નિકેતે રમન્તિ તે;

હંસાવ પલ્લલં હિત્વા, ઓકમોકં જહન્તિ તે’’તિ.

તત્થ ¶ ઉય્યુઞ્જન્તિ સતીમન્તોતિ સતિવેપુલ્લપ્પત્તા ખીણાસવા અત્તના પટિવિદ્ધગુણેસુ ઝાનવિપસ્સનાદીસુ આવજ્જનસમાપજ્જનવુટ્ઠાનાધિટ્ઠાનપચ્ચવેક્ખણાહિ યુઞ્જન્તિ ઘટેન્તિ. ન નિકેતે રમન્તિ તેતિ તેસં આલયે રતિ નામ નત્થિ. હંસાવાતિ દેસનાસીસમેતં, અયં પનેત્થ અત્થો – યથા ગોચરસમ્પન્ને પલ્લલે સકુણા અત્તનો ગોચરં ગહેત્વા ગમનકાલે ‘‘મમ ઉદકં, મમ પદુમં, મમ ઉપ્પલં, મમ કણ્ણિકા’’તિ તસ્મિં ઠાને કઞ્ચિ આલયં અકત્વા અનપેક્ખાવ તં ઠાનં પહાય ઉપ્પતિત્વા આકાસે કીળમાના ગચ્છન્તિ; એવમેવં ખીણાસવા યત્થ કત્થચિ વિહરન્તાપિ કુલાદીસુ અલગ્ગા એવ વિહરિત્વા ગમનસમયેપિ તં ઠાનં પહાય ગચ્છન્તા ‘‘મમ વિહારો, મમ પરિવેણં, મમૂપટ્ઠાકા’’તિ અનાલયા અનુપેક્ખાવ ગચ્છન્તિ. ઓકમોકન્તિ આલયાલયં, સબ્બાલયે પરિચ્ચજન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

યેસં ¶ સન્નિચયો નત્થીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો આયસ્મન્તં બેલટ્ઠસીસં આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિરાયસ્મા અન્તોગામે એકં વીથિં પિણ્ડાય ચરિત્વા ભત્તકિચ્ચં કત્વા પુન અપરં વીથિં ચરિત્વા સુક્ખં કૂરં આદાય વિહારં હરિત્વા પટિસામેત્વા ‘‘નિબદ્ધં પિણ્ડપાતપરિયેસનં નામ દુક્ખ’’ન્તિ કતિપાહં ઝાનસુખેન વીતિનામેત્વા આહારેન અત્થે સતિ તં પરિભુઞ્જતિ. ભિક્ખૂ ઞત્વા ઉજ્ઝાયિત્વા તમત્થં ભગવતો આરોચેસું. સત્થા એતસ્મિં નિદાને આયતિં સન્નિધિકારપરિવજ્જનત્થાય ભિક્ખૂનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેત્વાપિ થેરેન પન અપઞ્ઞત્તે સિક્ખાપદે ¶ અપ્પિચ્છતં નિસ્સાય કતત્તા તસ્સ દોસાભાવં પકાસેન્તો અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યેસં સન્નિચયો નત્થિ, યે પરિઞ્ઞાતભોજના;

સુઞ્ઞતો અનિમિત્તો ચ, વિમોક્ખો યેસં ગોચરો;

આકાસેવ સકુન્તાનં, ગતિ તેસં દુરન્નયા’’તિ.

તત્થ સન્નિચયોતિ દ્વે સન્નિચયા – કમ્મસન્નિચયો ચ, પચ્ચયસન્નિચયો ચ. તેસુ કુસલાકુસલકમ્મં કમ્મસન્નિચયો નામ, ચત્તારો પચ્ચયા પચ્ચયસન્નિચયો નામ. તત્થ વિહારે વસન્તસ્સ ભિક્ખુનો એકં ગુળપિણ્ડં, ચતુભાગમત્તં સપ્પિં, એકઞ્ચ તણ્ડુલનાળિં ઠપેન્તસ્સ પચ્ચયસન્નિચયો નત્થિ, તતો ઉત્તરિ હોતિ. યેસં અયં દુવિધોપિ સન્નિચયો નત્થિ. પરિઞ્ઞાતભોજનાતિ ¶ તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિઞ્ઞાતભોજના. યાગુઆદીનઞ્હિ યાગુભાવાદિજાનનં ઞાતપરિઞ્ઞા, આહારે પટિકૂલસઞ્ઞાવસેન પન ભોજનસ્સ પરિજાનનં તીરણપરિઞ્ઞા, કબળીકારાહારે છન્દરાગઅપકડ્ઢનઞાણં પહાનપરિઞ્ઞા. ઇમાહિ તીહિ પરિઞ્ઞાહિ યે પરિઞ્ઞાતભોજના. સુઞ્ઞતો અનિમિત્તો ચાતિ એત્થ અપ્પણિહિતવિમોક્ખોપિ ગહિતોયેવ. તીણિપિ ચેતાનિ નિબ્બાનસ્સેવ નામાનિ. નિબ્બાનઞ્હિ રાગદોસમોહાનં અભાવેન સુઞ્ઞતો, તેહિ ચ વિમુત્તન્તિ સુઞ્ઞતો વિમોક્ખો, તથા રાગાદિનિમિત્તાનં અભાવેન અનિમિત્તં, તેહિ ચ વિમુત્તન્તિ અનિમિત્તો વિમોક્ખો, રાગાદિપણિધીનં પન અભાવેન અપ્પણિહિતં ¶ , તેહિ ચ વિમુત્તન્તિ અપ્પણિહિતો વિમોક્ખોતિ વુચ્ચતિ. ફલસમાપત્તિવસેન તં આરમ્મણં કત્વા વિહરન્તાનં અયં તિવિધો વિમોક્ખો યેસં ગોચરો. ગતિ તેસં દુરન્નયાતિ યથા નામ આકાસેન ગતાનં સકુણાનં પદનિક્ખેપસ્સ અદસ્સનેન ગતિ દુરન્નયા ન સક્કા જાનિતું, એવમેવ યેસં અયં દુવિધો સન્નિચયો નત્થિ, ઇમાહિ ચ તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિઞ્ઞાતભોજના, યેસઞ્ચ ¶ અયં વુત્તપ્પકારો વિમોક્ખો ગોચરો, તેસં તયો ભવા, ચતસ્સો યોનિયો, પઞ્ચ ગતિયો, સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો, નવ સત્તાવાસાતિ ઇમેસુ પઞ્ચસુ કોટ્ઠાસેસુ ઇમિના નામ ગતાતિ ગમનસ્સ અપઞ્ઞાયનતો ગતિ દુરન્નયા ન સક્કા પઞ્ઞાપેતુન્તિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

યસ્સાસવાતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો અનુરુદ્ધત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ દિવસે થેરો જિણ્ણચીવરો સઙ્કારકૂટાદીસુ ચીવરં પરિયેસતિ. તસ્સ ઇતો તતિયે અત્તભાવે પુરાણદુતિયિકા તાવતિંસભવને નિબ્બત્તિત્વા જાલિની નામ દેવધીતા અહોસિ. સા થેરં ચોળકાનિ પરિયેસમાનં દિસ્વા થેરસ્સ અત્થાય તેરસહત્થાયતાનિ ચતુહત્થવિત્થતાનિ તીણિ દિબ્બદુસ્સાનિ ગહેત્વા ‘‘સચાહં ઇમાનિ ઇમિના નીહારેન દસ્સામિ, થેરો ન ગણ્હિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા તસ્સ ચોળકાનિ પરિયેસમાનસ્સ પુરતો એકસ્મિં સઙ્કારકૂટે યથા નેસં દસન્તમત્તમેવ પઞ્ઞાયતિ, તથા ઠપેસિ. થેરો તેન મગ્ગેન ¶ ચોળકપરિયેસમાનં ચરન્તો નેસં દસન્તં દિસ્વા તત્થેવ ગહેત્વા આકડ્ઢમાનો વુત્તપ્પમાણાનિ દિબ્બદુસ્સાનિ દિસ્વા ‘‘ઉક્કટ્ઠપંસુકૂલં વત ઇદ’’ન્તિ આદાય પક્કામિ. અથસ્સ ચીવરકરણદિવસે સત્થા પઞ્ચસતભિક્ખુપરિવારો વિહારં ગન્ત્વા નિસીદિ, અસીતિમહાથેરાપિ તત્થેવ નિસીદિંસુ, ચીવરં સિબ્બેતું મહાકસ્સપત્થેરો મૂલે નિસીદિ, સારિપુત્તત્થેરો મજ્ઝે, આનન્દત્થેરો અગ્ગે, ભિક્ખુસઙ્ઘો સુત્તં વટ્ટેસિ, સત્થા સૂચિપાસકે ¶ આવુણિ, મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો યેન યેન અત્થો, તં તં ઉપનેન્તો વિચરિ.

દેવધીતાપિ અન્તોગામં પવિસિત્વા ‘‘ભોન્તા અય્યસ્સ નો અનુરુદ્ધત્થેરસ્સ ચીવરં કરોન્તો સત્થા અસીતિમહાસાવકપરિવુતો પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં વિહારે નિસીદિ, યાગુઆદીનિ આદાય વિહારં ગચ્છથા’’તિ ભિક્ખં સમાદપેસિ. મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરોપિ અન્તરાભત્તે મહાજમ્બુપેસિં આહરિ, પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ પરિક્ખીણં ખાદિતું નાસક્ખિંસુ. સક્કો ચીવરકરણટ્ઠાને ભૂમિપરિભણ્ડમકાસિ, ભૂમિ અલત્તકરસરઞ્જિતા વિય અહોસિ. ભિક્ખૂહિ પરિભુત્તાવસેસાનં યાગુખજ્જકભત્તાનં મહારાસિ અહોસિ. ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાયિંસુ ‘‘એત્તકાનં ભિક્ખૂનં ¶ કિં એવંબહુકેહિ યાગુઆદીહિ, નનુ નામ પમાણં સલ્લક્ખેત્વા એત્તકં નામ આહરથા’’તિ ઞાતકા ચ ઉપટ્ઠાકા ચ વત્તબ્બા સિયું, અનુરુદ્ધત્થેરો અત્તનો ઞાતિઉપટ્ઠાકાનં બહુભાવં ઞાપેતુકામો મઞ્ઞે’’તિ, અથ ને સત્થા ‘‘કિં, ભિક્ખવે, કથેથા’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇદં નામા’’તિ વુત્તે ‘‘કિં પન તુમ્હે, ભિક્ખવે, ‘ઇદં અનુરુદ્ધેન આહરાપિત’ન્તિ મઞ્ઞથા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘ન, ભિક્ખવે, મમ પુત્તો અનુરુદ્ધો એવરૂપં વદેતિ. ન હિ ખીણાસવા પચ્ચયપટિસંયુત્તં કથં કથેન્તિ, અયં પન પિણ્ડપાતો દેવતાનુભાવેન નિબ્બત્તો’’તિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યસ્સાસવા ¶ પરિક્ખીણા, આહારે ચ અનિસ્સિતો;

સુઞ્ઞતો અનિમિત્તો ચ, વિમોક્ખો યસ્સ ગોચરો;

આકાસેવ સકુન્તાનં, પદં તસ્સ દુરન્નય’’ન્તિ.

તત્થ યસ્સાસવાતિ યસ્સ ચત્તારો આસવા પરિક્ખીણા. આહારે ચ અનિસ્સિતોતિ આહારસ્મિઞ્ચ તણ્હાદિટ્ઠિનિસ્સયેહિ અનિસ્સિતો. પદં તસ્સ દુરન્નયન્તિ યથા આકાસે ગચ્છન્તાનં સકુણાનં ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને પાદેહિ અક્કમિત્વા ગતા, ઇદં ઠાનં ઉરેન પહરિત્વા ગતા, ઇદં સીસેન, ઇદં પક્ખેહી’’તિ ન સક્કા ઞાતું, એવમેવ એવરૂપસ્સ ભિક્ખુનો ‘‘નિરયપદેન વા ગતો, તિરચ્છાનયોનિપદેન વા’’તિઆદિના નયેન પદં પઞ્ઞાપેતું નામ ન સક્કોતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિ ફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

યસ્સિન્દ્રિયાનીતિ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા પુબ્બારામે વિહરન્તો મહાકચ્ચાયનત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે ભગવા મહાપવારણાય મિગારમાતુયા પાસાદસ્સ હેટ્ઠા મહાસાવકપરિવુતો નિસીદિ. તસ્મિં સમયે મહાકચ્ચાયનત્થેરો અવન્તીસુ વિહરતિ. સો પનાયસ્મા દૂરતોપિ આગન્ત્વા ધમ્મસ્સવનં પગ્ગણ્હાતિયેવ. તસ્મા મહાથેરા નિસીદન્તા મહાકચ્ચાયનત્થેરસ્સ આસનં ઠપેત્વા નિસીદિંસુ. સક્કો દેવરાજા દ્વીહિ દેવલોકેહિ દેવપરિસાય સદ્ધિં આગન્ત્વા દિબ્બગન્ધમાલાદીહિ સત્થારં પૂજેત્વા ઠિતો મહાકચ્ચાયનત્થેરં અદિસ્વા કિં નુ ખો મમ, અય્યો, ન દિસ્સતિ, સાધુ ખો પનસ્સ સચે આગચ્છેય્યાતિ. થેરોપિ તં ખણઞ્ઞેવ આગન્ત્વા અત્તનો આસને નિસિન્નમેવ અત્તાનં દસ્સેસિ. સક્કો થેરં દિસ્વા ગોપ્ફકેસુ દળ્હં ગહેત્વા ‘‘સાધુ વત મે, અય્યો, આગતો, અહં અય્યસ્સ આગમનમેવ પચ્ચાસીસામી’’તિ વત્વા ઉભોહિ હત્થેહિ પાદે સમ્બાહિત્વા ગન્ધમાલાદીહિ પૂજેત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાયિંસુ. ‘‘સક્કો મુખં ¶ ઓલોકેત્વા સક્કારં કરોતિ, અવસેસમહાસાવકાનં એવરૂપં સક્કારં અકરિત્વા મહાકચ્ચાયનં દિસ્વા વેગેન ગોપ્ફકેસુ ¶ ગહેત્વા ‘સાધુ વત મે, અય્યો, આગતો, અહં અય્યસ્સ આગમનમેવ પચ્ચાસીસામી’તિ વત્વા ઉભોહિ હત્થેહિ પાદે સમ્બાહિત્વા પૂજેત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતો’’તિ. સત્થા તેસં તં કથં સુત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, મમ પુત્તેન મહાકચ્ચાયનેન સદિસા ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારા ભિક્ખૂ દેવાનમ્પિ મનુસ્સાનમ્પિ પિયાયેવા’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યસ્સિન્દ્રિયાનિ સમથઙ્ગતાનિ,

દેવાપિ તસ્સ પિહયન્તિ તાદિનો’’તિ.

તસ્સત્થો ¶ – યસ્સ ભિક્ખુનો છેકેન સારથિના સુદન્તા અસ્સા વિય છ ઇન્દ્રિયાનિ સમથં દન્તભાવં નિબ્બિસેવનભાવં ગતાનિ, તસ્સ નવવિધં માનં પહાય ઠિતત્તા પહીનમાનસ્સ ચતુન્નં આસવાનં અભાવેન અનાસવસ્સ. તાદિનોતિ તાદિભાવસણ્ઠિતસ્સ તથારૂપસ્સ દેવાપિ પિહયન્તિ, મનુસ્સાપિ દસ્સનઞ્ચ આગમનઞ્ચ પત્થેન્તિયેવાતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

મહાકચ્ચાયનત્થેરવત્થુ પઞ્ચમં.

પથવિસમોતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સારિપુત્તત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે આયસ્મા સારિપુત્તો વુટ્ઠવસ્સો ચારિકં પક્કમિતુકામો ભગવન્તં આપુચ્છિત્વા વન્દિત્વા અત્તનો પરિવારેન સદ્ધિં નિક્ખમિ. અઞ્ઞેપિ બહૂ ભિક્ખૂ થેરં અનુગચ્છિંસુ. થેરો ચ નામગોત્તવસેન પઞ્ઞાયમાને ભિક્ખૂ નામગોત્તવસેન કથેત્વા નિવત્તાપેસિ. અઞ્ઞતરો નામગોત્તવસેન અપાકટો ભિક્ખુ ચિન્તેસિ – ‘‘અહો વત મમ્પિ નામગોત્તવસેન પગ્ગણ્હન્તો કથેત્વા નિવત્તાપેય્યા’’તિ થેરો મહાભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ અન્તરે તં ન સલ્લક્ખેસિ. સો ‘‘અઞ્ઞે વિય ભિક્ખૂ ન મં પગ્ગણ્હાતી’’તિ થેરે આઘાતં બન્ધિ. થેરસ્સપિ સઙ્ઘાટિકણ્ણો ¶ તસ્સ ભિક્ખુનો સરીરં ફુસિ, તેનાપિ આઘાતં બન્ધિયેવ. સો ‘‘દાનિ થેરો વિહારૂપચારં અતિક્કન્તો ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘આયસ્મા મં, ભન્તે, સારિપુત્તો તુમ્હાકં અગ્ગસાવકોમ્હીતિ કણ્ણસક્ખલિં ભિન્દન્તો વિય પહરિત્વા અખમાપેત્વાવ ચારિકં પક્કન્તો’’તિ આહ. સત્થા થેરં પક્કોસાપેસિ.

તસ્મિં ખણે મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો ચ આનન્દત્થેરો ચ ચિન્તેસું – ‘‘અમ્હાકં અગ્ગજેટ્ઠભાતરા ઇમસ્સ ભિક્ખુનો અપહટભાવં સત્થા નો ન જાનાતિ, સીહનાદં પન ¶ નદાપેતુકામો ભવિસ્સતીતિ પરિસં સન્નિપાતાપેસ્સામા’’તિ. તે કુઞ્ચિકહત્થા પરિવેણદ્વારાનિ વિવરિત્વા ‘‘અભિક્કમથાયસ્મન્તો ¶ , અભિક્કમથાયસ્મન્તો, ઇદાનાયસ્મા સારિપુત્તો ભગવતો સમ્મુખા સીહનાદં નદિસ્સતી’’તિ (અ. નિ. ૯.૧૧) મહાભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતેસું. થેરોપિ આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા નિસીદિ. અથ નં સત્થા તમત્થં પુચ્છિ. થેરો ‘‘નાયં ભિક્ખુ મયા પહટો’’તિ અવત્વાવ અત્તનો ગુણકથં કથેન્તો ‘‘યસ્સ નૂન, ભન્તે, કાયે કાયગતાસતિ અનુપટ્ઠિતા અસ્સ, સો ઇધ અઞ્ઞતરં સબ્રહ્મચારિં આસજ્જ અપ્પટિનિસ્સજ્જ ચારિકં પક્કમેય્યા’’તિ વત્વા ‘‘સેય્યથાપિ, ભન્તે, પથવિયં સુચિમ્પિ નિક્ખિપન્તિ, અસુચિમ્પિ નિક્ખિપન્તી’’તિઆદિના નયેન અત્તનો પથવીસમચિત્તતઞ્ચ આપોતેજોવાયો રજોહરણચણ્ડાલકુમારકઉસભછિન્નવિસાણસમચિત્તતઞ્ચ અહિકુણપાદીહિ વિય અત્તનો કાયેન અટ્ટિયનઞ્ચ મેદકથાલિકા વિય અત્તનો કાયપરિહરણઞ્ચ પકાસેસિ. ઇમાહિ ચ પન નવહિ ઉપમાહિ થેરે અત્તનો ગુણે કથેન્તે નવસુપિ ઠાનેસુ ઉદકપરિયન્તં કત્વા મહાપથવી કમ્પિ. રજોહરણચણ્ડાલકુમારકમેદકથાલિકો પમાનં પન આહરણકાલે પુથુજ્જના ભિક્ખૂ અસ્સૂનિ સન્ધારેતું નાસક્ખિંસુ, ખીણાસવાનં ધમ્મસંવેગો ઉદપાદિ.

થેરે અત્તનો ગુણં કથેન્તેયેવ અબ્ભાચિક્ખનકસ્સ ¶ ભિક્ખુનો સકલસરીરે ડાહો ઉપ્પજ્જિ, સો તાવદેવ ભગવતો પાદેસુ પતિત્વા અત્તનો અબ્ભાચિક્ખનદોસં પકાસેત્વા અચ્ચયં દેસેસિ. સત્થા થેરં આમન્તેત્વા, ‘‘સારિપુત્ત, ખમ ઇમસ્સ મોઘપુરિસસ્સ, યાવસ્સ સત્તધા મુદ્ધા ન ફલતી’’તિ આહ. થેરો ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ‘‘ખમામહં, ભન્તે, તસ્સ આયસ્મતો, ખમતુ ચ મે સો આયસ્મા, સચે મય્હં દોસો અત્થી’’તિ આહ. ભિક્ખૂ કથયિંસુ ‘‘પસ્સથ દાનાવુસો, થેરસ્સ અનોપમગુણં, એવરૂપસ્સ નામ મુસાવાદેન અબ્ભાચિક્ખનકસ્સ ભિક્ખુનો ઉપરિ અપ્પમત્તકમ્પિ કોપં વા દોસં વા અકત્વા સયમેવ ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ખમાપેતી’’તિ. ‘‘સત્થા તં કથં સુત્વા, ભિક્ખવે, કિં કથેથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇદં નામ, ભન્તે’’તિ વુત્તે, ‘‘ન ભિક્ખવે, સક્કા સારિપુત્તસદિસાનં કોપં વા દોસં વા ઉપ્પાદેતું ¶ , મહાપથવીસદિસં, ભિક્ખવે, ઇન્દખીલસદિસં પસન્નઉદકરહદસદિસઞ્ચ ¶ સારિપુત્તસ્સ ચિત્ત’’ન્તિ વત્વા અનુસન્ધિં ¶ ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

તસ્સત્થો – ભિક્ખવે, યથા નામ પથવિયં સુચીનિ ગન્ધમાલાદીનિપિ નિક્ખિપન્તિ, અસુચીનિ મુત્તકરીસાદીનિપિ નિક્ખિપન્તિ, યથા નામ નગરદ્વારે નિખાતં ઇન્દખીલં દારકાદયો ઓમુત્તેન્તિપિ ઊહદન્તિપિ, અપરે પન તં ગન્ધમાલાદીહિ સક્કરોન્તિ. તત્થ પથવિયા ઇન્દખીલસ્સ ચ નેવ અનુરોધો ઉપ્પજ્જતિ, ન વિરોધો; એવમેવ ય્વાયં ખીણાસવો ભિક્ખુ અટ્ઠહિ લોકધમ્મેહિ અકમ્પિયભાવેન તાદિ, વતાનં સુન્દરતાય સુબ્બતો. સો ‘‘ઇમે મં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સક્કરોન્તિ, ઇમે પન ન સક્કરોન્તી’’તિ સક્કારઞ્ચ અસક્કારઞ્ચ કરોન્તેસુ નેવ અનુરુજ્ઝતિ, નો વિરુજ્ઝતિ, અથ ખો પથવિસમો ચ ઇન્દખિલુપમો એવ ચ હોતિ. યથા ¶ ચ અપગતકદ્દમો રહદો પસન્નોદકો હોતિ, એવં અપગતકિલેસતાય રાગકદ્દમાદીહિ અકદ્દમો વિપ્પસન્નોવ હોતિ. તાદિનોતિ તસ્સ પન એવરૂપસ્સ સુગતિદુગ્ગતીસુ સંસરણવસેન સંસારા નામ ન હોન્તીતિ.

દેસનાવસાને નવ ભિક્ખુસહસ્સાનિ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિંસૂતિ.

૭. કોસમ્બિવાસીતિસ્સત્થેરસામણેરવત્થુ

સન્તં તસ્સ મનં હોતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો તિસ્સત્થેરસ્સ સામણેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકો કિર કોસમ્બિવાસી કુલપુત્તો સત્થુ સાસને પબ્બજિત્વા લદ્ધુપસમ્પદો ‘‘કોસમ્બિવાસીતિસ્સત્થેરો’’તિ પઞ્ઞાયિ. તસ્સ કોસમ્બિયં વુટ્ઠવસ્સસ્સ ¶ ઉપટ્ઠાકો તિચીવરઞ્ચેવ ¶ સપ્પિફાણિતઞ્ચ આહરિત્વા પાદમૂલે ઠપેસિ. અથ નં થેરો આહ – ‘‘કિં ઇદં ઉપાસકા’’તિ. ‘‘નનુ મયા, ભન્તે, તુમ્હે વસ્સં વાસિતા, અમ્હાકઞ્ચ વિહારે વુટ્ઠવસ્સા ઇમં લાભં લભન્તિ, ગણ્હથ, ભન્તે’’તિ. ‘‘હોતુ, ઉપાસક, ન મય્હં ઇમિના અત્થો’’તિ. ‘‘કિં કારણા, ભન્તે’’તિ? ‘‘મમ સન્તિકે કપ્પિયકારકો સામણેરોપિ નત્થિ, આવુસો’’તિ. ‘‘સચે, ભન્તે, કપ્પિયકારકો નત્થિ, મમ પુત્તો અય્યસ્સ સન્તિકે સામણેરો ભવિસ્સતી’’તિ. થેરો અધિવાસેસિ. ઉપાસકો સત્તવસ્સિકં અત્તનો પુત્તં થેરસ્સ સન્તિકં નેત્વા ‘‘ઇમં પબ્બાજેથા’’તિ અદાસિ. અથસ્સ થેરો કેસે તેમેત્વા તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં દત્વા પબ્બાજેસિ ¶ . સો ખુરગ્ગેયેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ.

થેરો તં પબ્બાજેત્વા અડ્ઢમાસં તત્થ વસિત્વા ‘‘સત્થારં પસ્સિસ્સામી’’તિ સામણેરં ભણ્ડકં ગાહાપેત્વા ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે એકં વિહારં પાવિસિ. સામણેરો ઉપજ્ઝાયસ્સ સેનાસનં ગહેત્વા પટિજગ્ગિ. તસ્સ તં પટિજગ્ગન્તસ્સેવ વિકાલો જાતો, તેન અત્તનો સેનાસનં પટિજગ્ગિતું નાસક્ખિ. અથ નં ઉપટ્ઠાનવેલાયં આગન્ત્વા નિસિન્નં થેરો પુચ્છિ – ‘‘સામણેર, અત્તનો વસનટ્ઠાનં પટિજગ્ગિત’’ન્તિ? ‘‘ભન્તે, પટિજગ્ગિતું ઓકાસં નાલત્થ’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ મમ વસનટ્ઠાનેયેવ વસ, દુક્ખં તે આગન્તુકટ્ઠાને બહિ વસિતુ’’ન્તિ તં ગહેત્વાવ સેનાસનં પાવિસિ. થેરો પન પુથુજ્જનો નિપન્નમત્તોવ નિદ્દં ઓક્કમિ. સામણેરો ચિન્તેસિ – ‘‘અજ્જ મે ઉપજ્ઝાયેન સદ્ધિં તતિયો દિવસો એકસેનાસને વસન્તસ્સ, ‘સચે નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયિસ્સામિ, થેરો સહસેય્યં આપજ્જેય્યા’તિ નિસિન્નકોવ વીતિનામેસ્સામી’’તિ ઉપજ્ઝાયસ્સ મઞ્ચકસમીપે પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસિન્નકોવ રત્તિં વીતિનામેસિ. થેરો પચ્ચૂસકાલે પચ્ચુટ્ઠાય ‘‘સામણેરં નિક્ખમાપેતું વટ્ટતી’’તિ મઞ્ચકપસ્સે ઠપિતબીજનિં ગહેત્વા બીજનિપત્તસ્સ અગ્ગેન સામણેરસ્સ કટસારકં પહરિત્વા બીજનિં ઉદ્ધં ઉક્ખિપન્તો ¶ ‘‘સામણેર, બહિ નિક્ખમા’’તિ આહ, બીજનિપત્તદણ્ડકો અક્ખિમ્હિ પટિહઞ્ઞિ, તાવદેવ અક્ખિ ભિજ્જિ. સો ‘‘કિં, ભન્તે’’તિ વત્વા ઉટ્ઠાય ‘‘બહિ નિક્ખમા’’તિ વુત્તે ‘‘અક્ખિ મે, ભન્તે, ભિન્ન’’ન્તિ અવત્વા એકેન હત્થેન પટિચ્છાદેત્વા નિક્ખમિ. વત્તકરણકાલે ચ પન ‘‘અક્ખિ મે ભિન્ન’’ન્તિ તુણ્હી અનિસીદિત્વા એકેન હત્થેન અક્ખિં ગહેત્વા એકેન હત્થેન ¶ મુટ્ઠિસમ્મુઞ્જનિં આદાય વચ્ચકુટિઞ્ચ મુખધોવનટ્ઠાનઞ્ચ સમ્મજ્જિત્વા મુખધોવનોદકઞ્ચ ઠપેત્વા પરિવેણં સમ્મજ્જિ. સો ઉપજ્ઝાયસ્સ દન્તકટ્ઠં દદમાનો એકેનેવ હત્થેન અદાસિ.

અથ નં ઉપજ્ઝાયો આહ – ‘‘અસિક્ખિતો વતાયં સામણેરો, આચરિયુપજ્ઝાયાનં એકેન ¶ હત્થેન દન્તકટ્ઠં દાતું ન વટ્ટતી’’તિ. જાનામહં, ભન્તે, ‘‘ન એવં વટ્ટતી’’તિ, એકો પન મે હત્થો ન તુચ્છોતિ. ‘‘કિં સામણેરા’’તિ? સો આદિતો પટ્ઠાય તં પવત્તિં આરોચેસિ. થેરો સુત્વાવ સંવિગ્ગમાનસો ‘‘અહો વત મયા ભારિયં કમ્મં કત’’ન્તિ વત્વા ‘‘ખમાહિ મે, સપ્પુરિસ, નાહમેતં જાનામિ, અવસ્સયો મે હોહી’’તિ અઞ્જલિં પગ્ગય્હ સત્તવસ્સિકદારકસ્સ પાદમૂલે ઉક્કુટિકં નિસીદિ. અથ નં સામણેરો આહ – ‘‘નાહં, ભન્તે, એતદત્થાય કથેસિં, તુમ્હાકં ચિત્તં ¶ અનુરક્ખન્તેન મયા એવં વુત્તં નેવેત્થ તુમ્હાકં દોસો અત્થિ, ન મય્હં. વટ્ટસ્સેવેસો દોસો, મા ચિન્તયિત્થ, મયા તુમ્હાકં વિપ્પટિસારં રક્ખન્તેનેવ નારોચિત’’ન્તિ. થેરો સામણેરેન અસ્સાસિયમાનોપિ અનસ્સાસિત્વા ઉપ્પન્નસંવેગો સામણેરસ્સ ભણ્ડકં ગહેત્વા સત્થુ સન્તિકં પાયાસિ. સત્થાપિસ્સ આગમનં ઓલોકેન્તોવ નિસીદિ. સો ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા સત્થારા સદ્ધિં પટિસમ્મોદનં કત્વા ‘‘ખમનીયં તે ભિક્ખુ, કિઞ્ચિ અતિરેકં અફાસુકં અત્થી’’તિ પુચ્છિતો આહ – ‘‘ખમનીયં, ભન્તે, નત્થિ મે કિઞ્ચિ અતિરેકં અફાસુકં, અપિચ ખો પન મે અયં દહરસામણેરો વિય અઞ્ઞો અતિરેકગુણો ન દિટ્ઠપુબ્બો’’તિ. ‘‘કિં પન ઇમિના કતં ભિક્ખૂ’’તિ. સો આદિતો પટ્ઠાય સબ્બં તં પવત્તિં ભગવતો આરોચેન્તો આહ – ‘‘એવં, ભન્તે, મયા ખમાપિયમાનો મં એવં વદેસિ ‘નેવેત્થ તુમ્હાકં દોસો અત્થિ, ન મય્હં. વટ્ટસ્સેવેસો દોસો, તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થા’તિ, ઇતિ મં અસ્સાસેસિયેવ, મયિ નેવ કોપં, ન દોસમકાસિ, ન મે, ભન્તે, એવરૂપો ગુણસમ્પન્નો દિટ્ઠપુબ્બો’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘ભિક્ખુ ખીણાસવા નામ ન કસ્સચિ કુપ્પન્તિ, ન દુસ્સન્તિ, સન્તિન્દ્રિયા સન્તમાનસાવ હોન્તી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સન્તં ¶ તસ્સ મનં હોતિ, સન્તા વાચા ચ કમ્મ ચ;

સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તસ્સ, ઉપસન્તસ્સ તાદિનો’’તિ.

તત્થ સન્તં તસ્સાતિ તસ્સ ખીણાસવસામણેરસ્સ અભિજ્ઝાદીનં અભાવેન મનં સન્તમેવ હોતિ ઉપસન્તં નિબ્બુતં ¶ . તથા મુસાવાદાદીનં અભાવેન વાચા ચ પાણાતિપાતાદીનં અભાવેન કાયકમ્મઞ્ચ સન્તમેવ હોતિ. સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તસ્સાતિ નયેન હેતુના જાનિત્વા પઞ્ચહિ વિમુત્તીહિ વિમુત્તસ્સ. ઉપસન્તસ્સાતિ અબ્ભન્તરે રાગાદીનં ઉપસમેન ઉપસન્તસ્સ. તાદિનોતિ તથારૂપસ્સ ગુણસમ્પન્નસ્સાતિ.

દેસનાવસાને ¶ કોસમ્બિવાસીતિસ્સત્થેરો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. સેસમહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

કોસમ્બિવાસીતિસ્સત્થેરસામણેરવત્થુ સત્તમં.

અસ્સદ્ધોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સારિપુત્તત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે તિંસમત્તા આરઞ્ઞકા ભિક્ખૂ સત્થુ સન્તિકં આગન્ત્વા વન્દિત્વા નિસીદિંસુ. સત્થા તેસં સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તસ્સૂપનિસ્સયં દિસ્વા સારિપુત્તત્થેરં આમન્તેત્વા ‘‘સદ્દહસિ ત્વં, સારિપુત્ત, સદ્ધિન્દ્રિયં ભાવિતં બહુલીકતં અમતોગધં હોતિ અમતપરિયોસાન’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૫૧૪) એવં પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ આરબ્ભ પઞ્હં પુચ્છિ. થેરો ‘‘ન ખ્વાહં, ભન્તે, એત્થ ભગવતો સદ્ધાય ગચ્છામિ, સદ્ધિન્દ્રિયં…પે… અમતપરિયોસાનં. યેસઞ્હેતં, ભન્તે, અઞ્ઞાતં અસ્સ અદિટ્ઠં અવિદિતં અસચ્છિકતં અફસ્સિતં પઞ્ઞાય, તે તત્થ પરેસં ¶ સદ્ધાય ગચ્છેય્યું. સદ્ધિન્દ્રિયં…પે… અમતપરિયોસાન’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૫૧૪) એવં તં પઞ્હં બ્યાકાસિ. તં સુત્વા ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘સારિપુત્તત્થેરો મિચ્છાગહણં નેવ વિસ્સજ્જેસિ, અજ્જાપિ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ન સદ્દહતિયેવા’’તિ. તં સુત્વા સત્થા ‘‘કિં નામેતં, ભિક્ખવે, વદેથ. અહઞ્હિ ‘પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ અભાવેત્વા સમથવિપસ્સનં અવડ્ઢેત્વા ¶ મગ્ગફલાનિ સચ્છિકાતું સમત્થો નામ અત્થીતિ સદ્દહસિ ત્વં સારિપુત્તો’તિ પુચ્છિં. સો ‘એવં સચ્છિકરોન્તો અત્થિ નામાતિ ન સદ્દહામિ, ભન્તે’તિ કથેસિ. ન દિન્નસ્સ વા કતસ્સ વા ફલં વિપાકં ન સદ્દહતિ, નાપિ બુદ્ધાદીનં ગુણં ન સદ્દહતિ. એસો પન અત્તના પટિવિદ્ધેસુ ઝાનવિપસ્સનામગ્ગફલધમ્મેસુ પરેસં સદ્ધાય ન ગચ્છતિ. તસ્મા અનુપવજ્જો’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અસ્સદ્ધો અકતઞ્ઞૂ ચ, સન્ધિચ્છેદો ચ યો નરો,

હતાવકાસો વન્તાસો, સ વે ઉત્તમપોરિસો’’તિ.

તસ્સથો – અત્તનો પટિવિદ્ધગુણં પરેસં કથાય ન સદ્દહતીતિ અસ્સદ્ધો. અકતં નિબ્બાનં ¶ જાનાતીતિ અકતઞ્ઞૂ ¶ , સચ્છિકતનિબ્બાનોતિ અત્થો. વટ્ટસન્ધિં, સંસારસન્ધિં છિન્દિત્વા ઠિતોતિ સન્ધિચ્છેદો. કુસલાકુસલકમ્મબીજસ્સ ખીણત્તા નિબ્બત્તનાવકાસો હતો અસ્સાતિ હતાવકાસો. ચતૂહિ મગ્ગેહિ કત્તબ્બકિચ્ચસ્સ કતત્તા,સબ્બા આસા ઇમિના વન્તાતિ વન્તાસો. સો એવરૂપો નરો. પટિવિદ્ધલોકુત્તરધમ્મતાય પુરિસેસુ ઉત્તમભાવં પત્તોતિ પુરિસુત્તમોતિ.

ગાથાવસાને તે આરઞ્ઞકા તિંસમત્તા ભિક્ખૂ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિંસુ. સેસજનસ્સાપિ સત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

ગામે વાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ખદિરવનિયરેવતત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

આયસ્મા હિ સારિપુત્તો સત્તાસીતિકોટિધનં પહાય પબ્બજિત્વા ચાલા, ઉપચાલા, સીસૂપચાલાતિ તિસ્સો ભગિનિયો, ચુન્દો ઉપસેનોતિ ઇમે દ્વે ચ ભાતરો પબ્બાજેસિ. રેવતકુમારો એકોવ ગેહે અવસિટ્ઠો. અથસ્સ માતા ચિન્તેસિ – ‘‘મમ પુત્તો ¶ ઉપતિસ્સો એત્તકં ¶ ધનં પહાય પબ્બજિત્વા તિસ્સો ચ ભગિનિયો દ્વે ચ ભાતરો પબ્બાજેસિ, રેવતો એકોવ અવસેસો. સચે ઇમમ્પિ પબ્બાજેસ્સતિ, એત્તકં નો ધનં નસ્સિસ્સતિ, કુલવંસો પચ્છિજ્જિસ્સતિ, દહરકાલેયેવ નં ઘરાવાસેન બન્ધિસ્સામી’’તિ. સારિપુત્તત્થેરોપિ પટિકચ્ચેવ ભિક્ખૂ આણાપેસિ ‘‘સચે, આવુસો, રેવતો પબ્બજિતુકામો આગચ્છતિ, આગતમત્તમેવ નં પબ્બાજેય્યાથ, મમ માતાપિતરો મિચ્છાદિટ્ઠિકા, કિં તેહિ આપુચ્છિતેહિ, અહમેવ તસ્સ માતા ચ પિતા ચા’’તિ. માતાપિસ્સ રેવતકુમારં સત્તવસ્સિકમેવ ઘરબન્ધનેન બન્ધિતુકામા સમાનજાતિકે કુલે દારિકં વારેત્વા દિવસં વવત્થપેત્વા કુમારં મણ્ડેત્વા પસાધેત્વા મહતા પરિવારેન સદ્ધિં આદાય કુમારિકાય ઞાતિઘરં અગમાસિ. અથ નેસં કતમઙ્ગલાનં દ્વિન્નમ્પિ ઞાતકેસુ સન્નિપતિતેસુ ઉદકપાતિયં હત્થે ઓતારેત્વા મઙ્ગલાનિ વત્વા કુમારિકાય વુડ્ઢિં આકઙ્ખમાના ઞાતકા ‘‘તવ અય્યિકાય દિટ્ઠધમ્મં પસ્સ, અય્યિકા વિય ચિરં જીવ, અમ્મા’’તિ આહંસુ. રેવતકુમારો ‘‘કો નુ ખો ઇમિસ્સા અય્યિકાય દિટ્ઠધમ્મો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘કતરા ¶ ઇમિસ્સા અય્યિકા’’તિ પુચ્છિ. અથ નં આહંસુ, ‘‘તાત, કિં ન પસ્સસિ ઇમં વીસવસ્સસતિકં ખણ્ડદન્તં પલિતકેસં ¶ વલિત્તચં તિલકાહતગત્તં ગોપાનસિવઙ્કં, એસા એતિસ્સા અય્યિકા’’તિ. ‘‘કિં પન અયમ્પિ એવરૂપા ભવિસ્સતી’’તિ? ‘‘સચે જીવિસ્સતિ, ભવિસ્સતિ, તાતા’’તિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘એવરૂપમ્પિ નામ સરીરં જરાય ઇમં વિપ્પકારં પાપુણિસ્સતિ, ઇમં મે ભાતરા ઉપતિસ્સેન દિટ્ઠં ભવિસ્સતિ, અજ્જેવ મયા પલાયિત્વા પબ્બજિતું વટ્ટતી’’તિ. અથ નં ઞાતકા કુમારિકાય સદ્ધિં એકયાનં આરોપેત્વા આદાય પક્કમિંસુ.

સો થોકં ગન્ત્વા સરીરકિચ્ચં અપદિસિત્વા ‘‘ઠપેથ તાવ યાનં, ઓતરિત્વા આગમિસ્સામી’’તિ યાના ઓતરિત્વા એકસ્મિં ગુમ્બે થોકં પપઞ્ચં કત્વા અગમાસિ. પુનપિ થોકં ગન્ત્વા તેનેવ અપદેસેન ઓતરિત્વા અભિરુહિ, પુનપિ તથેવ અકાસિ. અથસ્સ ઞાતકા ‘‘અદ્ધા ઇમસ્સ ઉટ્ઠાનાનિ વત્તન્તી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા નાતિદળ્હં આરક્ખં કરિંસુ. સો પુનપિ થોકં ગન્ત્વા તેનેવ અપદેસેન ઓતરિત્વા ‘‘તુમ્હે પાજેન્તો પુરતો ગચ્છથ, મયં પચ્છતો સણિકં આગમિસ્સામા’’તિ વત્વા ઓતરિત્વા ગુમ્બાભિમુખો અહોસિ. ઞાતકાપિસ્સ ‘‘પચ્છતો આગમિસ્સતી’’તિ સઞ્ઞાય યાનં પાજેન્તા ¶ ગમિંસુ. સોપિ ¶ તતો પલાયિત્વા એકસ્મિં પદેસે તિંસમત્તા ભિક્ખૂ વસન્તિ, તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા આહ – ‘‘પબ્બાજેથ મં, ભન્તે’’તિ. ‘‘આવુસો, ત્વં સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતો, મયં તે રાજપુત્તભાવં વા અમચ્ચપુત્તભાવં વા ન જાનામ, કથં પબ્બાજેસ્સામા’’તિ? ‘‘તુમ્હે મં, ભન્તે, ન જાનાથા’’તિ? ‘‘ન જાનામાવુસો’’તિ. ‘‘અહં ઉપતિસ્સસ્સ કનિટ્ઠભાતિકો’’તિ. ‘‘કો એસ ઉપતિસ્સો નામા’’તિ? ‘‘ભન્તે, ભદ્દન્તા મમ ભાતરં ‘સારિપુત્તો’તિ વદન્તિ, તસ્મા મયા ‘ઉપતિસ્સો’તિ વુત્તે ન જાનન્તી’’તિ. ‘‘કિં પન ત્વં સારિપુત્તત્થેરસ્સ કનિટ્ઠભાતિકો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ એહિ, ભાતરા તે અનુઞ્ઞાતમેવા’’તિ વત્વા ભિક્ખૂ તસ્સ આભરણાનિ ઓમુઞ્ચાપેત્વા એકમન્તં ઠપેત્વા તં પબ્બાજેત્વા થેરસ્સ સાસનં પહિણિંસુ. થેરો તં સુત્વા ભગવતો આરોચેસિ – ‘‘ભન્તે, ‘આરઞ્ઞિકભિક્ખૂહિ કિર રેવતો પબ્બાજિતો’તિ સાસનં પહિણિંસુ, ગન્ત્વા તં પસ્સિત્વા આગમિસ્સામી’’તિ. સત્થા ‘‘અધિવાસેહિ તાવ, સારિપુત્તા’’તિ ગન્તું ન અદાસિ. થેરો પુન કતિપાહચ્ચયેન સત્થારં આપુચ્છિ. સત્થા ‘‘અધિવાસેહિ તાવ, સારિપુત્ત, મયમ્પિ આગમિસ્સામા’’તિ નેવ ગન્તું અદાસિ.

સામણેરોપિ ‘‘સચાહં ઇધ વસિસ્સામિ ¶ , ઞાતકા મં અનુબન્ધિત્વા પક્કોસિસ્સન્તી’’તિ તેસં ભિક્ખૂનં સન્તિકે યાવ અરહત્તા કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હિત્વા પત્તચીવરમાદાય ચારિકં ચરમાનો ¶ તતો તિંસયોજનિકે ઠાને ખદિરવનં ગન્ત્વા અન્તોવસ્સેયેવ તેમાસબ્ભન્તરે સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. થેરોપિ પવારેત્વા સત્થારં પુન તત્થ ગમનત્થાય આપુચ્છિ. સત્થા ‘‘મયમ્પિ ગમિસ્સામ, સારિપુત્તા’’તિ પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં નિક્ખમિ. થોકં ગતકાલે આનન્દત્થેરો દ્વેધાપથે ઠત્વા સત્થારં આહ – ‘‘ભન્તે, રેવતસ્સ સન્તિકં ગમનમગ્ગેસુ અયં પરિહારપથો સટ્ઠિયોજનિકો મનુસ્સાવાસો, અયં ઉજુમગ્ગો તિંસયોજનિકો અમનુસ્સપરિગ્ગહિતો, કતરેન ગચ્છામા’’તિ. ‘‘સીવલિ, પન, આનન્દ, અમ્હેહિ સદ્ધિં આગતો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘સચે, સીવલિ, આગતો, ઉજુમગ્ગમેવ ગણ્હાહી’’તિ. સત્થા કિર ‘‘અહં તુમ્હાકં યાગુભત્તં ઉપ્પાદેસ્સામિ, ઉજુમગ્ગં ગણ્હાહી’’તિ અવત્વા ‘‘તેસં તેસં જનાનં પુઞ્ઞસ્સ વિપાકદાનટ્ઠાનં એત’’ન્તિ ઞત્વા ‘‘સચે, સીવલિ, આગતો, ઉજુમગ્ગં ગણ્હાહી’’તિ ¶ આહ. સત્થરિ પન તં મગ્ગં પટિપન્ને દેવતા ‘‘અમ્હાકં અય્યસ્સ સીવલિત્થેરસ્સ સક્કારં કરિસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા એકેકયોજને વિહારે કારેત્વા એકયોજનતો ઉદ્ધં ગન્તું અદત્વા પાતો વુટ્ઠાય દિબ્બયાગુઆદીનિ ¶ ગહેત્વા, ‘‘અય્યો, નો સીવલિત્થેરો કહં નિસિન્નો’’તિ વિચરન્તિ. થેરો અત્તનો અભિહટં બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાપેસિ. એવં સત્થા સપરિવારો તિંસયોજનિકં કન્તારં સીવલિત્થેરસ્સ પુઞ્ઞં અનુભવમાનોવ આગમાસિ. રેવતત્થેરોપિ સત્થુ આગમનં ઞત્વા ભગવતો ગન્ધકુટિં માપેત્વા પઞ્ચ કૂટાગારસતાનિ, પઞ્ચ ચઙ્કમનસતાનિ, પઞ્ચરત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનસતાનિ ચ માપેસિ. સત્થા તસ્સ સન્તિકે માસમત્તમેવ વસિ. તસ્મિં વસમાનોપિ સીવલિત્થેરસ્સેવ પુઞ્ઞં અનુભવિ.

તત્થ પન દ્વે મહલ્લકભિક્ખૂ સત્થુ ખદિરવનં પવિસનકાલે એવં ચિન્તયિંસુ – ‘‘અયં ભિક્ખુ એત્તકં નવકમ્મં કરોન્તો કિં સક્ખિસ્સતિ સમણધમ્મં કાતું, સત્થા ‘સારિપુત્તસ્સ કનિટ્ઠો’તિ મુખોલોકનકિચ્ચં કરોન્તો એવરૂપસ્સ નવકમ્મિકસ્સ ભિક્ખુસ્સ સન્તિકં આગતો’’તિ. સત્થાપિ તં દિવસં પચ્ચૂસકાલે લોકં વોલોકેત્વા તે ભિક્ખૂ દિસ્વા તેસં ચિત્તાચારં અઞ્ઞાસિ. તસ્મા તત્થ માસમત્તં વસિત્વા નિક્ખમનદિવસે યથા તે ભિક્ખૂ અત્તનો તેલનાળિઞ્ચ ઉદકતુમ્બઞ્ચ ઉપાહનાનિ ચ પમુસ્સન્તિ, તથા અધિટ્ઠહિત્વા નિક્ખમન્તો વિહારૂપચારતો બહિ નિક્ખન્તકાલે ઇદ્ધિં વિસ્સજ્જેસિ. અથ તે ભિક્ખૂ ‘‘મયા ઇદઞ્ચિદઞ્ચ પમુટ્ઠં ¶ , મયાપિ પમુટ્ઠ’’ન્તિ ઉભોપિ નિવત્તિત્વા તં ઠાનં અસલ્લક્ખેત્વા ખદિરરુક્ખકણ્ટકેહિ વિજ્ઝમાના વિચરિત્વા એકસ્મિં ખદિરરુક્ખે ઓલમ્બન્તં અત્તનો ભણ્ડકં દિસ્વા આદાય પક્કમિંસુ. સત્થાપિ ભિક્ખુસઙ્ઘં આદાય પુન માસમત્તેનેવ સીવલિત્થેરસ્સ પુઞ્ઞં અનુભવમાનો પટિગન્ત્વા પુબ્બારામં પાવિસિ.

અથ ¶ તે મહલ્લકભિક્ખૂ પાતોવ મુખં ધોવિત્વા ‘‘આગન્તુકભત્તદાયિકાય વિસાખાય ઘરં યાગું પિવિસ્સામા’’તિ ગન્ત્વા યાગું પિવિત્વા ખજ્જકં ખાદિત્વા નિસીદિંસુ. અથ ને વિસાખા પુચ્છિ – ‘‘તુમ્હેપિ, ભન્તે, સત્થારા સદ્ધિં રેવતત્થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં અગમિત્થા’’તિ. ‘‘આમ, ઉપાસિકેતિ, રમણીયં, ભન્તે, થેરસ્સ વસનટ્ઠાન’’ન્તિ. ‘‘કુતો તસ્સ રમણીયતા સેતકણ્ટકખદિરરુક્ખગહનં પેતાનં નિવાસનટ્ઠાનસદિસં ઉપાસિકે’’તિ. અથઞ્ઞે દ્વે દહરભિક્ખૂ આગમિંસુ. ઉપાસિકા તેસમ્પિ યાગુખજ્જકં દત્વા તથેવ પટિપુચ્છિ ¶ . તે આહંસુ – ‘‘ન સક્કા ઉપાસિકે વણ્ણેતું, સુધમ્મદેવસભાસદિસં ઇદ્ધિયા અભિસઙ્ખતં વિય થેરસ્સ વસનટ્ઠાન’’ન્તિ. ઉપાસિકા ચિન્તેસિ – ‘‘પઠમં આગતા ભિક્ખૂ અઞ્ઞથા વદિંસુ, ઇમે અઞ્ઞથા વદન્તિ, પઠમં આગતા ભિક્ખૂ કિઞ્ચિદેવ પમુસ્સિત્વા ઇદ્ધિયા વિસ્સટ્ઠકાલે પટિનિવત્તિત્વા ગતા ભવિસ્સન્તિ, ઇમે પન ઇદ્ધિયા ¶ અભિસઙ્ખરિત્વા નિમ્મિતકાલે ગતા ભવિસ્સન્તી’’તિ અત્તનો પણ્ડિતભાવેન એતમત્થં ઞત્વા ‘‘સત્થારં આગતકાલે પુચ્છિસ્સામી’’તિ અટ્ઠાસિ. તતો મુહુત્તંયેવ સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો વિસાખાય ગેહં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ. સા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં સક્કચ્ચં પરિવિસિત્વા ભત્તકિચ્ચાવસાને સત્થારં વન્દિત્વા પટિપુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, તુમ્હેહિ સદ્ધિં ગતભિક્ખૂસુ એકચ્ચે રેવતત્થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં ‘ખદિરગહનં અરઞ્ઞ’ન્તિ વદન્તિ, એકચ્ચે ‘રમણીય’ન્તિ, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ? તં સુત્વા સત્થા ‘‘ઉપાસિકે ગામો વા હોતુ અરઞ્ઞં વા, યસ્મિં ઠાને અરહન્તો વિહરન્તિ, તં રમણીયમેવા’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ગામે વા યદિ વારઞ્ઞે, નિન્ને વા યદિ વા થલે;

યત્થ અરહન્તો વિહરન્તિ, તં ભૂમિરામણેય્યક’’ન્તિ.

તત્થ કિઞ્ચાપિ અરહન્તો ગામન્તે કાયવિવેકં ન લભન્તિ, ચિત્તવિવેકં પન લભન્તેવ. તેસઞ્હિ દિબ્બપટિભાગાનિપિ આરમ્મણાનિ ચિત્તં ચાલેતું ન સક્કોન્તિ. તસ્મા ગામો વા હોતુ અરઞ્ઞાદીનં વા અઞ્ઞતરં, યત્થ અરહન્તો વિહરન્તિ, તં ભૂમિરામણેય્યકન્તિ સો ભૂમિપદેસો રમણીયો એવાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

અપરેન ¶ સમયેન ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘આવુસો, કેન નુ ખો કારણેન આયસ્મા સીવલિત્થેરો સત્તદિવસસત્તમાસાધિકાનિ સત્ત વસ્સાનિ માતુ કુચ્છિયં વસિ, કેન નિરયે ¶ પચ્ચિ, કેન નિસ્સન્દેન લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તો જાતો’’તિ? સત્થા તં કથં સુત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, કિં કથેથા’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇદં નામા’’તિ વુત્તે તસ્સાયસ્મતો પુબ્બકમ્મં કથેન્તો આહ –

ભિક્ખવે ¶ , ઇતો એકનવુતિકપ્પે વિપસ્સી ભગવા લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા એકસ્મિં સમયે જનપદચારિકં ચરિત્વા પિતુ નગરં પચ્ચાગમાસિ. રાજા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આગન્તુકદાનં સજ્જેત્વા નાગરાનં સાસનં પેસેસિ ‘‘આગન્ત્વા મય્હં દાને સહાયકા હોન્તૂ’’તિ. તે તથા કત્વા ‘‘રઞ્ઞા દિન્નદાનતો અતિરેકતરં દસ્સામા’’તિ સત્થારં નિમન્તેત્વા પુનદિવસે દાનં પટિયાદેત્વા રઞ્ઞો સાસનં પહિણિંસુ. રાજા આગન્ત્વા તેસં દાનં દિસ્વા ‘‘ઇતો અધિકતરં દસ્સામી’’તિ પુનદિવસત્થાય સત્થારં નિમન્તેસિ, નેવ રાજા નાગરે પરાજેતું સક્ખિ, ન નાગરા રાજાનં. નાગરા છટ્ઠે વારે ‘‘સ્વે દાનિ યથા ‘ઇમસ્મિં દાને ઇદં નામ નત્થી’તિ ન સક્કા હોતિ વત્તું, એવં દાનં દસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા પુનદિવસે દાનં પટિયાદેત્વા ‘‘કિં નુ ખો એત્થ નત્થી’’તિ ઓલોકેન્તા અલ્લમધુમેવ ¶ ન અદ્દસંસુ. પક્કમધુ પન બહું અત્થિ. તે અલ્લમધુસ્સત્થાય ચતૂસુ નગરદ્વારેસુ ચત્તારિ કહાપણસહસ્સાનિ ગાહાપેત્વા પહિણિંસુ. અથેકો જનપદમનુસ્સો ગામભોજકં પસ્સિતું આગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે મધુપટલં દિસ્વા મક્ખિકા પલાપેત્વા સાખં છિન્દિત્વા સાખાદણ્ડકેનેવ સદ્ધિં મધુપટલં આદાય ‘‘ગામભોજકસ્સ દસ્સામી’’તિ નગરં પાવિસિ. મધુઅત્થાય ગતો તં દિસ્વા, ‘‘અમ્ભો, વિક્કિણિયં મધુ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘ન વિક્કિણિયં, સામી’’તિ. ‘‘હન્દ, ઇમં કહાપણં ગહેત્વા દેહી’’તિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમં મધુપટલં પાદમત્તમ્પિ ન અગ્ઘતિ, અયં પન કહાપણં દેતિ. બહુકહાપણકો મઞ્ઞે, મયા વડ્ઢેતું વટ્ટતી’’તિ. અથ નં ‘‘ન દેમી’’તિ આહ, ‘‘તેન હિ દ્વે કહાપણે ગણ્હાહી’’તિ. ‘‘દ્વીહિપિ ન દેમી’’તિ. એવં તાવ વડ્ઢેસિ, યાવ સો ‘‘તેન હિ ઇદં સહસ્સં ગણ્હાહી’’તિ ભણ્ડિકં ઉપનેસિ.

અથ નં સો આહ – ‘‘કિં નુ ખો ત્વં ઉમ્મત્તકો ¶ , ઉદાહુ કહાપણાનં ઠપનોકાસં ન લભસિ, પાદમ્પિ ન અગ્ઘનકં મધું ‘સહસ્સં ગહેત્વા દેહી’તિ વદસિ, ‘કિં નામેત’’’ન્તિ? ‘જાનામહં, ભો, ઇમિના પન મે કમ્મં અત્થિ, તેનેવં વદામી’તિ. ‘‘કિં કમ્મં, સામી’’તિ? ‘‘અમ્હેહિ વિપસ્સીબુદ્ધસ્સ અટ્ઠસટ્ઠિસમણસહસ્સપરિવારસ્સ મહાદાનં સજ્જિતં, તત્રેકં અલ્લમધુમેવ નત્થિ, તસ્મા એવં ગણ્હામી’’તિ. એવં, સન્તે, નાહં મૂલેન દસ્સામિ, સચે ‘‘અહમ્પિ દાને પત્તિં લભિસ્સામિ, દસ્સામી’’તિ. સો ગન્ત્વા નાગરાનં તમત્થં આરોચેસિ. નાગરા તસ્સ સદ્ધાય બલવભાવં ઞત્વા, ‘‘સાધુ, પત્તિકો હોતૂ’’તિ ¶ પટિજાનિંસુ, તે બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં ¶ નિસીદાપેત્વા યાગુખજ્જકં દત્વા મહતિં સુવણ્ણપાતિં આહરાપેત્વા મધુપટલં પીળાપેસું. તેનેવ મનુસ્સેન પણ્ણાકારત્થાય દધિવારકોપિ આહટો અત્થિ, સો તમ્પિ દધિં પાતિયં આકિરિત્વા તેન મધુના સંસન્દિત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આદિતો પટ્ઠાય અદાસિ. તં યાવદત્થં ગણ્હન્તાનં સબ્બેસં પાપુણિ ઉત્તરિમ્પિ અવસિટ્ઠં અહોસિયેવ. ‘‘એવં થોકં મધુ કથં તાવ બહૂનં ¶ પાપુણી’’તિ ન ચિન્તેતબ્બં. તઞ્હિ બુદ્ધાનુભાવેન પાપુણિ. બુદ્ધવિસયો ન ચિન્તેતબ્બો. ચત્તારિ હિ ‘‘અચિન્તેય્યાની’’તિ (અ. નિ. ૪.૭૭) વુત્તાનિ. તાનિ ચિન્તેન્તો ઉમ્માદસ્સેવ ભાગી હોતીતિ. સો પુરિસો એત્તકં કમ્મં કત્વા આયુપરિયોસાને દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા એત્તકં કાલં સંસરન્તો એકસ્મિં સમયે દેવલોકા ચવિત્વા બારાણસિયં રાજકુલે નિબ્બત્તો પિતુ અચ્ચયેન રજ્જં પાપુણિ. સો ‘‘એકં નગરં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ગન્ત્વા પરિવારેસિ, નાગરાનઞ્ચ સાસનં પહિણિ ‘‘રજ્જં વા મે દેન્તુ યુદ્ધં વા’’તિ. તે ‘‘નેવ રજ્જં દસ્સામ, ન યુદ્ધ’’ન્તિ વત્વા ચૂળદ્વારેહિ નિક્ખમિત્વા દારૂદકાદીનિ આહરન્તિ, સબ્બકિચ્ચાનિ કરોન્તિ.

ઇતરોપિ ચત્તારિ મહાદ્વારાનિ રક્ખન્તો સત્તમાસાધિકાનિ સત્ત વસ્સાનિ નગરં ઉપરુન્ધિ. અથસ્સ માતા ‘‘કિં મે પુત્તો કરોતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇદં નામ દેવી’’તિ તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘બાલો મમ પુત્તો, ગચ્છથ, તસ્સ ‘ચૂળદ્વારાનિપિ પિધાય નગરં ઉપરુન્ધતૂ’તિ વદેથા’’તિ. સો માતુ સાસનં સુત્વા તથા અકાસિ. નાગરાપિ બહિ નિક્ખમિતું અલભન્તા સત્તમે દિવસે અત્તનો રાજાનં મારેત્વા તસ્સ રજ્જં અદંસુ. સો ઇમં કમ્મં કત્વા આયુપરિયોસાને અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિત્વા યાવાયં પથવી યોજનમત્તં ¶ ઉસ્સન્ના, તાવ નિરયે પચ્ચિત્વા ચતુન્નં ચૂળદ્વારાનં પિદહિતત્તા તતો ચુતો તસ્સા એવ માતુ કુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિં ગહેત્વા સત્તમાસાધિકાનિ સત્ત વસ્સાનિ અન્તોકુચ્છિસ્મિં વસિત્વા સત્ત દિવસાનિ યોનિમુખે તિરિયં નિપજ્જિ. એવં, ભિક્ખવે, સીવલિ, તદા નગરં ઉપરુન્ધિત્વા ગહિતકમ્મેન એત્તકં કાલં નિરયે પચ્ચિત્વા ચતુન્નં ચૂળદ્વારાનં પિદહિતત્તા તતો ચુતો તસ્સા એવ માતુ કુચ્છિયં પટિસન્ધિં ગહેત્વા એત્તકં કાલં કુચ્છિયં વસિ. નવમધુનો દિન્નત્તા લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તો જાતોતિ.

પુનેકદિવસં ¶ ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘અહો સામણેરસ્સ લાભો, અહો પુઞ્ઞં, યેન એકકેન પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં પઞ્ચકૂટાગારસતાદીનિ કતાની’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, મય્હં પુત્તસ્સ નેવ પુઞ્ઞં અત્થિ, ન પાપં, ઉભયમસ્સ પહીન’’ન્તિ વત્વા બ્રાહ્મણવગ્ગે ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યોધ ¶ પુઞ્ઞઞ્ચ પાપઞ્ચ, ઉભો સઙ્ગમુપચ્ચગા;

અસોકં વિરજં સુદ્ધં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૪૧૨);

ખદિરવનિયરેવતત્થેરવત્થુ નવમં.

રમણીયાનીતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં ઇત્થિં આરબ્ભ કથેસિ.

એકો કિર પિણ્ડપાતિકો ભિક્ખુ સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા એકં જિણ્ણઉય્યાનં પવિસિત્વા સમણધમ્મં કરોતિ. એકા નગરસોભિની ઇત્થી પુરિસેન સદ્ધિં ‘‘અહં અસુકટ્ઠાનં નામ ગમિસ્સામિ, ત્વં તત્થ આગચ્છેય્યાસી’’તિ સઙ્કેતં કત્વા અગમાસિ. સો પુરિસો નાગચ્છિ. સા તસ્સ આગમનમગ્ગં ઓલોકેન્તી તં અદિસ્વા ઉક્કણ્ઠિત્વા ઇતો ચિતો ચ વિચરમાના તં ઉય્યાનં પવિસિત્વા થેરં પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસિન્નં દિસ્વા ઇતો ચિતો ચ ઓલોકયમાના અઞ્ઞં કઞ્ચિ અદિસ્વા ‘‘અયઞ્ચ પુરિસો એવ, ઇમસ્સ ચિત્તં પમોહેસ્સામી’’તિ તસ્સ પુરતો ઠત્વા પુનપ્પુનં નિવત્થસાટકં મોચેત્વા નિવાસેતિ, કેસે મુઞ્ચિત્વા બન્ધતિ, પાણિં પહરિત્વા હસતિ. થેરસ્સ સંવેગો ઉપ્પજ્જિત્વા સકલસરીરં ફરિ. સો ‘‘કિં નુ ખો ઇદ’’ન્તિ ચિન્તેસિ. સત્થાપિ ‘‘મમ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ‘સમણધમ્મં કરિસ્સામી’તિ ગતસ્સ ભિક્ખુનો કા નુ ખો પવત્તી’’તિ ઉપધારેન્તો તં ઇત્થિં દિસ્વા તસ્સા અનાચારકિરિયં, થેરસ્સ ચ સંવેગુપ્પત્તિં ઞત્વા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ તેન સદ્ધિં કથેસિ ¶ – ‘‘ભિક્ખુ, કામગવેસકાનં અરમણટ્ઠાનમેવ વીતરાગાનં રમણટ્ઠાનં હોતી’’તિ ¶ . એવઞ્ચ પન વત્વા ઓભાસં ફરિત્વા તસ્સ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘રમણીયાનિ અરઞ્ઞાનિ, યત્થ ન રમતી જનો;

વીતરાગા રમિસ્સન્તિ, ન તે કામગવેસિનો’’તિ.

તત્થ અરઞ્ઞાનીતિ સુપુપ્ફિતતરુવનસણ્ડપટિમણ્ડિતાનિ વિમલસલિલસમ્પન્નાનિ અરઞ્ઞાનિ નામ રમણીયાનિ. યત્થાતિ યેસુ અરઞ્ઞેસુ વિકસિતેસુ પદુમવનેસુ ગામમક્ખિકા વિય કામગવેસકો જનો ન રમતિ. વીતરાગાતિ વિગતરાગા પન ખીણાસવા નામ ભમરમધુકરા વિય પદુમવનેસુ ¶ તથારૂપેસુ અરઞ્ઞેસુ રમિસ્સન્તિ. કિં કારણા? ન તે કામપવેસિનો, યસ્મા તે કામગવેસિનો ન હોન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને સો થેરો યથાનિસિન્નોવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિત્વા આકાસેનાગન્ત્વા થુતિં કરોન્તો તથાગતસ્સ પાદે વન્દિત્વા અગમાસીતિ.

સહસ્સમપિ ¶ ¶ ¶ ચે વાચાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો તમ્બદાઠિકચોરઘાતકં આરબ્ભ કથેસિ.

એકૂનપઞ્ચસતા કિર ચોરા ગામઘાતકાદીનિ કરોન્તા જીવિકં કપ્પેસું. અથેકો પુરિસો નિબ્બિદ્ધપિઙ્ગલો તમ્બદાઠિકો તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘અહમ્પિ તુમ્હેહિ સદ્ધિં જીવિસ્સામી’’તિ આહ. અથ નં ચોરજેટ્ઠકસ્સ દસ્સેત્વા ‘‘અયમ્પિ અમ્હાકં સન્તિકે વસિતું ઇચ્છતી’’તિ આહંસુ. અથ નં ચોરજેટ્ઠકો ઓલોકેત્વા ‘‘અયં માતુ થનં છિન્દિત્વા પિતુ વા ગલલોહિતં નીહરિત્વા ખાદનસમત્થો અતિકક્ખળો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘નત્થેતસ્સ અમ્હાકં સન્તિકે વસનકિચ્ચ’’ન્તિ પટિક્ખિપિ. સો એવં પટિક્ખિત્તોપિ આગન્ત્વા એકં તસ્સેવ અન્તેવાસિકં ઉપટ્ઠહન્તો આરાધેસિ. સો તં આદાય ચોરજેટ્ઠકં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘સામિ, ભદ્દકો એસ, અમ્હાકં ઉપકારકો, સઙ્ગણ્હથ ન’’ન્તિ યાચિત્વા ચોરજેટ્ઠકં પટિચ્છાપેસિ. અથેકદિવસં ¶ નાગરા રાજપુરિસેહિ સદ્ધિં એકતો હુત્વા તે ચોરે ગહેત્વા વિનિચ્છયમહામચ્ચાનં સન્તિકં નયિંસુ. અમચ્ચા તેસં ફરસુના સીસચ્છેદં આણાપેસું. તતો ‘‘કો નુ ખો ઇમે મારેસ્સતી’’તિ પરિયેસન્તા તે મારેતું ઇચ્છન્તં કઞ્ચિ અદિસ્વા ચોરજેટ્ઠકં આહંસુ – ‘‘ત્વં ઇમે મારેત્વા જીવિતઞ્ચેવ લભિસ્સસિ સમ્માનઞ્ચ, મારેહિ ને’’તિ. સોપિ અત્તાનં નિસ્સાય વસિતત્તા તે મારેતું ન ઇચ્છિ. એતેનૂપાયેન એકૂનપઞ્ચસતે પુચ્છિંસુ, સબ્બેપિ ન ઇચ્છિંસુ. સબ્બપચ્છા તં નિબ્બિદ્ધપિઙ્ગલં તમ્બદાઠિકં પુચ્છિંસુ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તે સબ્બેપિ મારેત્વા જીવિતઞ્ચેવ સમ્માનઞ્ચ લભિ. એતેનૂપાયેન નગરસ્સ દક્ખિણતોપિ પઞ્ચ ચોરસતાનિ આનેત્વા અમચ્ચાનં દસ્સેત્વા તેહિ તેસમ્પિ સીસચ્છેદે આણત્તે ચોરજેટ્ઠકં આદિં કત્વા પુચ્છન્તા કઞ્ચિ મારેતું ઇચ્છન્તં અદિસ્વા ‘‘પુરિમદિવસે એકો પુરિસો પઞ્ચસતે ચોરે મારેસિ, કહં નુ ખો સો’’તિ. ‘‘અસુકટ્ઠાને અમ્હેતિ દિટ્ઠો’’તિ વુત્તે તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘ઇમે મારેહિ, સમ્માનં લચ્છસી’’તિ આણાપેસું. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તે સબ્બેપિ મારેત્વા સમ્માનં લભિ. અથ નં ‘‘ભદ્દકો અયં ¶ પુરિસો, નિબદ્ધં ચોરઘાતકમેવ એતં કરિસ્સામા’’તિ ¶ મન્તેત્વા તસ્સ તં ઠાનન્તરં દત્વાવ ¶ સમ્માનં કરિંસુ. સો પચ્છિમદિસતોપિ ઉત્તરદિસતોપિ આનીતે પઞ્ચસતે પઞ્ચસતે ચોરે ઘાતેસિયેવ. એવં ચતૂહિ દિસાહિ આનીતાનિ દ્વે સહસ્સાનિ મારેત્વા તતો પટ્ઠાય દેવસિકં એકં દ્વેતિ આનીતે તે મનુસ્સે મારેત્વા પઞ્ચપણ્ણાસ સંવચ્છરાનિ ચોરઘાતકકમ્મં અકાસિ.

સો મહલ્લકકાલે એકપ્પહારેનેવ સીસં છિન્દિતું ન સક્કોતિ, દ્વે તયો વારે પહરન્તો મનુસ્સે કિલમેતિ. નાગરા ચિન્તયિંસુ – ‘‘અઞ્ઞોપિ ચોરઘાતકો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, અયં અતિવિય મનુસ્સે કિલમેતિ, કિં ઇમિના’’તિ તસ્સ તં ઠાનન્તરં હરિંસુ. સો પુબ્બે ચોરઘાતકકમ્મં કરોન્તો ‘‘અહતસાટકે નિવાસેતું, નવસપ્પિના સઙ્ખતં ખીરયાગું પિવિતું, સુમનપુપ્ફાનિ પિલન્ધિતું, ગન્ધે વિલિમ્પિતુ’’ન્તિ ઇમાનિ ચત્તારિ ન લભિ. સો ઠાના ચાવિતદિવસે ‘‘ખીરયાગું મે પચથા’’તિ વત્વા અહતવત્થસુમનમાલાવિલેપનાનિ ગાહાપેત્વા નદિં ગન્ત્વા ન્હત્વા અહતવત્થાનિ નિવાસેત્વા માલા પિલન્ધિત્વા ગન્ધેહિ અનુલિત્તગત્તો ગેહં આગન્ત્વા નિસીદિ. અથસ્સ નવસપ્પિના સઙ્ખતં ¶ ખીરયાગું પુરતો ઠપેત્વા હત્થધોવનોદકં આહરિંસુ. તસ્મિં ખણે સારિપુત્તત્થેરો સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ‘‘કત્થ નુ ખો અજ્જ મયા ગન્તબ્બ’’ન્તિ અત્તનો ભિક્ખાચારં ઓલોકેન્તો તસ્સ ગેહે ખીરયાગું દિસ્વા ‘‘કરિસ્સતિ નુ ખો મે પુરિસો સઙ્ગહ’’ન્તિ ઉપધારેન્તો ‘‘મં દિસ્વા મમ સઙ્ગહં કરિસ્સતિ, કરિત્વા ચ પન મહાસમ્પત્તિં લભિસ્સતિ અયં કુલપુત્તો’’તિ ઞત્વા ચીવરં પારુપિત્વા પત્તં આદાય તસ્સ ગેહદ્વારે ઠિતમેવ અત્તાનં દસ્સેસિ.

સો થેરં દિસ્વા પસન્નચિત્તો ચિન્તેસિ – ‘‘મયા ચિરં ચોરઘાતકકમ્મં કતં, બહૂ મનુસ્સા મારિતા, ઇદાનિ મે ગેહે ખીરયાગુ પટિયત્તા, થેરો આગન્ત્વા મમ ગેહદ્વારે ઠિતો, ઇદાનિ મયા અય્યસ્સ દેય્યધમ્મં દાતું વટ્ટતી’’તિ પુરતો ઠપિતયાગું અપનેત્વા થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા અન્તોગેહે નિસીદાપેત્વા પત્તે ખીરયાગું આકિરિત્વા નવસપ્પિં આસિઞ્ચિત્વા થેરં બીજમાનો અટ્ઠાસિ. અથસ્સ ચ દીઘરત્તં અલદ્ધપુબ્બતાય ખીરયાગું પાતું બલવઅજ્ઝાસયો અહોસિ. થેરો તસ્સ અજ્ઝાસયં ઞત્વા ‘‘ત્વં, ઉપાસક, અત્તનો યાગું પિવા’’તિ ¶ આહ. સો અઞ્ઞસ્સ હત્થે બીજનિં દત્વા યાગું પિવિ. થેરો બીજમાનં પુરિસં ‘‘ગચ્છ, ઉપાસકમેવ બીજાહી’’તિ આહ. સો બીજિયમાનો કુચ્છિપૂરં યાગું પિવિત્વા આગન્ત્વા થેરં બીજમાનો ઠત્વા કતાહારકિચ્ચસ્સ થેરસ્સ ¶ પત્તં અગ્ગહેસિ. થેરો તસ્સ અનુમોદનં આરભિ. સો અત્તનો ચિત્તં થેરસ્સ ધમ્મદેસનાનુગં કાતું નાસક્ખિ. થેરો સલ્લક્ખેત્વા, ‘‘ઉપાસક, કસ્મા ચિત્તં દેસનાનુગં કાતું ન સક્કોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ભન્તે, મયા દીઘરત્તં કક્ખળકમ્મં કતં, બહૂ મનુસ્સા મારિતા, તમહં અત્તનો કમ્મં અનુસ્સરન્તો ચિત્તં ¶ અય્યસ્સ દેસનાનુગં કાતું નાસક્ખિ’’ન્તિ. થેરો ‘‘વઞ્ચેસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘કિં પન ત્વં અત્તનો રુચિયા અકાસિ, અઞ્ઞેહિ કારિતોસી’’તિ? ‘‘રાજા મં કારેસિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો તે, ઉપાસક, એવં સન્તે અકુસલં હોતી’’તિ? મન્દધાતુકો ઉપાસકો થેરેનેવં વુત્તે ‘‘નત્થિ મય્હં અકુસલ’’ન્તિ સઞ્ઞી હુત્વા તેન હિ, ‘‘ભન્તે, ધમ્મં કથેથા’’તિ. સો થેરે અનુમોદનં કરોન્તે એકગ્ગચિત્તો હુત્વા ધમ્મં સુણન્તો સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ ઓરતો અનુલોમિકં ખન્તિં નિબ્બત્તેસિ. થેરોપિ અનુમોદનં કત્વા પક્કામિ.

ઉપાસકં થેરં અનુગન્ત્વા નિવત્તમાનં એકા યક્ખિની ધેનુવેસેન આગન્ત્વા ઉરે પહરિત્વા મારેસિ. સો કાલં કત્વા તુસિતપુરે નિબ્બત્તિ. ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘ચોરઘાતકો પઞ્ચપણ્ણાસ વસ્સાનિ કક્ખળકમ્મં કત્વા અજ્જેવ તતો મુત્તો, અજ્જેવ થેરસ્સ ભિક્ખં દત્વા અજ્જેવ કાલં કતો, કહં નુ ખો નિબ્બત્તો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ¶ , ‘‘ભિક્ખવે, તુસિતપુરે નિબ્બત્તો’’તિ આહ. ‘‘કિં, ભન્તે, વદેથ, એત્તકં કાલં એત્તકે મનુસ્સે ઘાતેત્વા તુસિતવિમાને નિબ્બત્તો’’તિ. ‘‘આમ, ભિક્ખવે, મહન્તો તેન કલ્યાણમિત્તો લદ્ધો, સો સારિપુત્તસ્સ ધમ્મદેસનં સુત્વા અનુલોમઞાણં નિબ્બત્તેત્વા ઇતો ચુતો તુસિતવિમાને નિબ્બત્તો’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સુભાસિતં સુણિત્વાન, નગરે ચોરઘાતકો;

અનુલોમખન્તિં લદ્ધાન, મોદતી તિદિવં ગતો’’તિ.

‘‘ભન્તે ¶ , અનુમોદનકથા નામ ન બલવા, તેન કતં અકુસલકમ્મં મહન્તં, કથં એત્તકેન વિસેસં નિબ્બત્તેસી’’તિ. સત્થા ‘‘કિં, ભિક્ખવે, ‘મયા દેસિતધમ્મસ્સ અપ્પં વા બહું વા’તિ મા પમાણં ગણ્હથ. એકવાચાપિ હિ અત્થનિસ્સિતા સેય્યાવા’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સહસ્સમપિ ચે વાચા, અનત્થપદસંહિતા;

એકં અત્થપદં સેય્યો, યં સુત્વા ઉપસમ્મતી’’તિ.

તત્થ સહસ્સમપીતિ પરિચ્છેદવચનં, એકં સહસ્સં દ્વે સહસ્સાનીતિ એવં સહસ્સેન ચેપિ પરિચ્છિન્નવાચા હોન્તિ, તા ચ પન અનત્થપદસંહિતા આકાસવણ્ણનાપબ્બતવણ્ણનાવનવણ્ણનાદીનિ ¶ ¶ પકાસકેહિ અનિય્યાનદીપકેહિ અનત્થકેહિ પદેહિ સંહિતા યાવ બહુકા હોતિ, તાવ પાપિકા એવાતિ અત્થો. એકં અત્થપદન્તિ યં પન ‘‘અયં કાયો, અયં કાયગતાસતિ, તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તો, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ એવરૂપં એકં અત્થપદં સુત્વા રાગાદિવૂપસમેન ઉપસમ્મતિ, તં અત્થસાધકં નિબ્બાનપ્પટિસંયુત્તં ખન્ધધાતુઆયતનઇન્દ્રિયબલબોજ્ઝઙ્ગસતિપટ્ઠાનપરિદીપકં એકમ્પિ પદં સેય્યોયેવાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સહસ્સમપિ ચે ગાથાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દારુચીરિયત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ કાલે બહૂ મનુસ્સા નાવાય મહાસમુદ્દં પક્ખન્દિત્વા અન્તોમહાસમુદ્દે ભિન્નાય નાવાય મચ્છકચ્છપભક્ખા ¶ અહેસું. એકોવેત્થ એકં ફલકં ગહેત્વા વાયમન્તો સુપ્પારકપટ્ટનતીરં ઓક્કમિ, તસ્સ નિવાસનપારુપનં નત્થિ. સો અઞ્ઞં કિઞ્ચિ અપસ્સન્તો સુક્ખકટ્ઠદણ્ડકે વાકેહિ પલિવેઠેત્વા નિવાસનપારુપનં કત્વા દેવકુલતો કપાલં ¶ ગહેત્વા સુપ્પારકપટ્ટનં અગમાસિ, મનુસ્સા તં દિસ્વા યાગુભત્તાદીનિ દત્વા ‘‘અયં એકો અરહા’’તિ સમ્ભાવેસું. સો વત્થેસુ ઉપનીતેસુ ‘‘સચાહં નિવાસેસ્સામિ વા પારુપિસ્સામિ વા, લાભસક્કારો મે પરિહાયિસ્સતી’’તિ તાનિ વત્થાનિ પટિક્ખિપિત્વા દારુચીરાનેવ પરિદહિ. અથસ્સ બહૂહિ ‘‘અરહા અરહા’’તિ વુચ્ચમાનસ્સ એવં ચેતસો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ ‘‘યે ખો કેચિ લોકે અરહન્તો વા અરહત્તમગ્ગં વા સમાપન્ના, અહં તેસં અઞ્ઞતરો’’તિ. અથસ્સ પુરાણસાલોહિતા દેવતા એવં ચિન્તેસિ.

પુરાણસાલોહિતાતિ પુબ્બે એકતો કતસમણધમ્મા. પુબ્બે કિર કસ્સપદસબલસ્સ સાસને ઓસક્કમાને સામણેરાદીનં વિપ્પકારં દિસ્વા સત્ત ભિક્ખૂ સંવેગપ્પત્તા ‘‘યાવ સાસનસ્સ અન્તરધાનં ન હોતિ, તાવ અત્તનો પતિટ્ઠં કરિસ્સામા’’તિ સુવણ્ણચેતિયં વન્દિત્વા અરઞ્ઞં પવિટ્ઠા એકં પબ્બતં દિસ્વા ‘‘જીવિતે સાલયા ¶ નિવત્તન્તુ. નિરાલયા ઇમં પબ્બતં અભિરુહન્તૂ’’તિ ¶ વત્વા નિસ્સેણિં બન્ધિત્વા સબ્બેપિ તં અભિરુય્હ નિસ્સેણિં પાતેત્વા સમણધમ્મં કરિંસુ. તેસુ સઙ્ઘત્થેરો એકરત્તાતિક્કમેનેવ અરહત્તં પાપુણિ. સો અનોતત્તદહે નાગલતાદન્તકટ્ઠં ખાદિત્વા ઉત્તરકુરુતો પિણ્ડપાતં આહરિત્વા તે ભિક્ખૂ આહ – ‘‘આવુસો, ઇમં દન્તકટ્ઠં ખાદિત્વા મુખં ધોવિત્વા ઇમં પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જથા’’તિ. કિં પન, ભન્તે, અમ્હેહિ એવં કતિકા કતા ‘‘યો પઠમં અરહત્તં પાપુણાતિ, તેનાભતં પિણ્ડપાતં અવસેસા પરિભુઞ્જિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘નો હેતં, આવુસો’’તિ. ‘‘તેન હિ સચે મયમ્પિ તુમ્હે વિય વિસેસં નિબ્બત્તેસ્સામ, સયં આહરિત્વા પરિભુઞ્જિસ્સામા’’તિ ન ઇચ્છિંસુ. દુતિયદિવસે દુતિયત્થેરો અનાગામિફલં પાપુણિ. સોપિ તથેવ પિણ્ડપાતં આહરિત્વા ઇતરે નિમન્તેસિ. તે એવમાહંસુ – ‘‘કિં પન, ભન્તે, અમ્હેહિ એવં કતિકા કતા ‘મહાથેરેન આભતં પિણ્ડપાતં અભુઞ્જિત્વા અનુથેરેન આભતં ભુઞ્જિસ્સામા’’’તિ? ‘‘નો હેતં, આવુસો’’તિ. ‘‘એવં સન્તે તુમ્હે વિય મયમ્પિ વિસેસં નિબ્બત્તેત્વા અત્તનો પુરિસકારેન ભુઞ્જિતું સક્કોન્તા ભુઞ્જિસ્સામા’’તિ ન ઇચ્છિંસુ. તેસુ અરહત્તં પત્તો ભિક્ખુ પરિનિબ્બાયિ, અનાગામી બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ. ઇતરે ¶ પઞ્ચ થેરા વિસેસં નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તા સુસ્સિત્વા સત્તમે દિવસે કાલં કત્વા ¶ દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે તતો ચવિત્વા તત્થ તત્થ કુલઘરેસુ નિબ્બત્તિંસુ. તેસુ એકો પુક્કુસાતિ રાજા (મ. નિ. ૩.૩૪૨) અહોસિ, એકો કુમારકસ્સપો (મ. નિ. ૧.૨૪૯), એકો દારુચીરિયો (ઉદા. ૧૦), એકો દબ્બો મલ્લપુત્તો (પારા. ૩૮૦; ઉદા. ૭૯) એકો સભિયો પરિબ્બાજકોતિ (સુ. નિ. સભિયસુત્તં). તત્થ યો બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તો ભિક્ખુ તં સન્ધાયેતં વુત્તં ‘‘પુરાણસાલોહિતા દેવતા’’તિ.

તસ્સ હિ બ્રહ્મુનો એતદહોસિ – ‘‘અયં મયા સદ્ધિં નિસ્સેણિં બન્ધિત્વા પબ્બતં અભિરુહિત્વા સમણધમ્મં અકાસિ, ઇદાનિ ઇમં લદ્ધિં ગહેત્વા વિચરન્તો વિનસ્સેય્ય, સંવેજેસ્સામિ ન’’ન્તિ. અથ નં ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહ – ‘‘નેવ ખો ત્વં, બાહિય, અરહા, નપિ અરહત્તમગ્ગં વા સમાપન્નો, સાપિ તે પટિપદા નત્થિ, યાય ત્વં અરહા વા અસ્સ અરહત્તમગ્ગં વા સમાપન્નો’’તિ. બાહિયો આકાસે ઠત્વા કથેન્તં મહાબ્રહ્માનં ઓલોકેત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અહો ભારિયં કમ્મં કતં, અહં ‘અરહન્તોમ્હી’તિ ચિન્તેસિં, અયઞ્ચ મં ‘ન ત્વં અરહા, નપિ અરહત્તમગ્ગં વા સમાપન્નોસી’તિ વદતિ, અત્થિ નુ ખો ¶ લોકે અઞ્ઞો અરહા’’તિ. અથ નં પુચ્છિ – ‘‘અત્થિ નુ ખો એતરહિ દેવતે લોકે અરહા વા અરહત્તમગ્ગં વા સમાપન્નો’’તિ. અથસ્સ દેવતા આચિક્ખિ – ‘‘અત્થિ, બાહિય, ઉત્તરેસુ જનપદેસુ સાવત્થિ નામ નગરં, તત્થ સો ભગવા એતરહિ વિહરતિ અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો. સો હિ, બાહિય, ભગવા અરહા ચેવ અરહત્તત્થાય ચ ધમ્મં દેસેતી’’તિ.

બાહિયો ¶ રત્તિભાગે દેવતાય કથં સુત્વા સંવિગ્ગમાનસો તં ખણંયેવ સુપ્પારકા નિક્ખમિત્વા એકરત્તિવાસેન સાવત્થિં અગમાસિ, સબ્બં વીસયોજનસતિકં મગ્ગં એકરત્તિવાસેનેવ અગમાસિ. ગચ્છન્તો ચ પન દેવતાનુભાવેન ગતો. ‘‘બુદ્ધાનુભાવેના’’તિપિ વદન્તિયેવ. તસ્મિં પન ખણે સત્થા સાવત્થિં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો હોતિ. સો ભુત્તપાતરાસે કાયઆલસિયવિમોચનત્થં અબ્ભોકાસે ચઙ્કમન્તે સમ્બહુલે ભિક્ખૂ ‘‘કહં એતરહિ સત્થા’’તિ પુચ્છિ. ભિક્ખૂ ‘‘ભગવા સાવત્થિં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો’’તિ વત્વા તં પુચ્છિંસુ – ‘‘ત્વં પન કુતો આગતોસી’’તિ? ‘‘સુપ્પારકા આગતોમ્હી’’તિ. ‘‘કદા ¶ નિક્ખન્તોસી’’તિ? ‘‘હિય્યો સાયં ¶ નિક્ખન્તોમ્હી’’તિ. ‘‘દૂરતોસિ આગતો, નિસીદ, તવ પાદે ધોવિત્વા તેલેન મક્ખેત્વા થોકં વિસ્સમાહિ, આગતકાલે સત્થારં દક્ખિસ્સસી’’તિ. ‘‘અહં, ભન્તે, સત્થુ વા અત્તનો વા જીવિતન્તરાયં ન જાનામિ, એકરત્તેનેવમ્હિ કત્થચિ અટ્ઠત્વા અનિસીદિત્વા વીસયોજનસતિકં મગ્ગં આગતો, સત્થારં પસ્સિત્વાવ વિસ્સમિસ્સામી’’તિ. સો એવં વત્વા તરમાનરૂપો સાવત્થિં પવિસિત્વા ભગવન્તં અનોપમાય બુદ્ધસિરિયા પિણ્ડાય ચરન્તં દિસ્વા ‘‘ચિરસ્સં વત મે ગોતમો સમ્માસમ્બુદ્ધો દિટ્ઠો’’તિ દિટ્ઠટ્ઠાનતો પટ્ઠાય ઓનતસરીરો ગન્ત્વા અન્તરવીથિયમેવ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા ગોપ્ફકેસુ દળ્હં ગહેત્વા એવમાહ – ‘‘દેસેતુ મે, ભન્તે, ભગવા ધમ્મં, દેસેતુ સુગતો ધમ્મં, યં મમસ્સ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘અકાલો ખો તાવ, બાહિય, અન્તરઘરં પવિટ્ઠમ્હા પિણ્ડાયા’’તિ પટિક્ખિપિ.

તં સુત્વા બાહિયો, ભન્તે, સંસારે સંસરન્તેન કબળીકારાહારો ન અલદ્ધપુબ્બો, તુમ્હાકં વા મય્હં વા જીવિતન્તરાયં ન જાનામિ, દેસેતુ મે ધમ્મન્તિ. સત્થા દુતિયમ્પિ પટિક્ખિપિયેવ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘ઇમસ્સ મં દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય સકલસરીરં પીતિયા નિરન્તરં અજ્ઝોત્થટં હોતિ, બલવપીતિવેગો ધમ્મં સુત્વાપિ ન સક્ખિસ્સતિ પટિવિજ્ઝિતું, મજ્ઝત્તુપેક્ખાય તાવ ¶ તિટ્ઠતુ, એકરત્તેનેવ વીસયોજનસતિકં મગ્ગં આગતત્તા દરથોપિસ્સ બલવા, સોપિ તાવ પટિપ્પસ્સમ્ભતૂ’’તિ. તસ્મા દ્વિક્ખત્તું પટિક્ખિપિત્વા તતિયં યાચિતો અન્તરવીથિયં ઠિતોવ ‘‘તસ્માતિહ તે, બાહિય, એવં સિક્ખિતબ્બં ‘દિટ્ઠે દિટ્ઠમત્તં ભવિસ્સતી’’’તિઆદિના (ઉદા. ૧૦) નયેન ધમ્મં દેસેસિ. સો સત્થુ ધમ્મં સુણન્તોયેવ સબ્બાસવે ખેપેત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. તાવદેવ ચ પન ભગવન્તં પબ્બજ્જં યાચિ, ‘‘પરિપુણ્ણં તે પત્તચીવર’’ન્તિ પુટ્ઠો ‘‘ન પરિપુણ્ણ’’ન્તિ આહ. અથ નં સત્થા ‘‘તેન હિ પત્તચીવરં પરિયેસાહી’’તિ વત્વા પક્કામિ.

‘‘સો કિર વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ સમણધમ્મં કરોન્તો ‘ભિક્ખુના નામ અત્તના પચ્ચયે ¶ લભિત્વા અઞ્ઞં અનોલોકેત્વા સયમેવ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતી’તિ એકભિક્ખુસ્સાપિ પત્તેન વા ચીવરેન વા સઙ્ગહં ન અકાસિ ¶ , તેનસ્સ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરં ન ઉપજ્જિસ્સતી’’તિ ઞત્વા એહિભિક્ખુભાવેન પબ્બજ્જં ન અદાસિ. તમ્પિ પત્તચીવરં પરિયેસમાનમેવ એકા યક્ખિની ધેનુરૂપેન આગન્ત્વા ઉરમ્હિ પહરિત્વા જીવિતક્ખયં પાપેસિ. સત્થા પિણ્ડાય ચરિત્વા કતભત્તકિચ્ચો સમ્બહુલેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં નિક્ખન્તો બાહિયસ્સ ¶ સરીરં સઙ્કારટ્ઠાને પતિતં દિસ્વા ભિક્ખૂ આણાપેસિ, ‘‘ભિક્ખવે, એકસ્મિં ગેહદ્વારે ઠત્વા મઞ્ચકં આહરાપેત્વા ઇમં સરીરં નગરતો નીહરિત્વા ઝાપેત્વા થૂપં કરોથા’’તિ. ભિક્ખૂ તથા કરિંસુ, કત્વા ચ પન વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા અત્તના કતકિચ્ચં આરોચેત્વા તસ્સ અભિસમ્પરાયં પુચ્છિંસુ. અથ નેસં ભગવા તસ્સ પરિનિબ્બુતભાવં આચિક્ખિત્વા ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ખિપ્પાભિઞ્ઞાનં યદિદં બાહિયો દારુચીરિયો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૧૬) એતદગ્ગે ઠપેસિ. અથ નં ભિક્ખૂ પુચ્છિંસુ – ‘‘ભન્તે, તુમ્હે ‘બાહિયો અરહત્તં પત્તો’તિ વદેથ, કદા સો અરહત્તં પત્તો’’તિ? ‘‘મમ ધમ્મં સુતકાલે, ભિક્ખવે’’તિ. ‘‘કદા પનસ્સ, ભન્તે, તુમ્હેહિ ધમ્મો કથિતો’’તિ? ‘‘પિણ્ડાય ચરન્તેન અન્તરવીથિયં ઠત્વા’’તિ. ‘‘અપ્પમત્તકો હિ, ભન્તે, તુમ્હેહિ અન્તરવીથિયં ઠત્વા કથિતધમ્મો કથં સો તાવત્તકેન વિસેસં નિબ્બત્તેસી’’તિ, અથ ને સત્થા ‘‘કિં, ભિક્ખવે, મમ ધમ્મં ‘અપ્પં વા બહું વા’તિ મા પમાણં ગણ્હથ. અનેકાનિપિ હિ ગાથાસહસ્સાનિ અનત્થનિસ્સિતાનિ ન સેય્યો, અત્થનિસ્સિતં પન એકમ્પિ ગાથાપદં સેય્યો’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સહસ્સમપિ ચે ગાથા, અનત્થપદસંહિતા;

એકં ગાથાપદં સેય્યો, યં સુત્વા ઉપસમ્મતી’’તિ.

તત્થ ¶ એકં ગાથાપદં સેય્યોતિ ‘‘અપ્પમાદો અમતપદં…પે… યથા મયા’’તિ (ધ. પ. ૨૧) એવરૂપા એકા ગાથાપિ સેય્યોતિ અત્થો. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

બાહિયદારુચીરિયત્થેરવત્થુ દુતિયં.

યો ¶ ¶ ચ ગાથાસતં ભાસેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કુણ્ડલકેસિં આરબ્ભ કથેસિ.

રાજગહે કિર એકા સેટ્ઠિધીતા સોળસવસ્સુદ્દેસિકા અભિરૂપા અહોસિ દસ્સનીયા પાસાદિકા. તસ્મિઞ્ચ વયે ઠિતા નારિયો પુરિસજ્ઝાસયા હોન્તિ પુરિસલોલા. અથ નં માતાપિતરો સત્તભૂમિકસ્સ પાસાદસ્સ ઉપરિમતલે સિરિગબ્ભે નિવાસાપેસું. એકમેવસ્સા દાસિં પરિચારિકં અદંસુ. અથેકં કુલપુત્તં ચોરકમ્મં કરોન્તં ગહેત્વા પચ્છાબાહં બન્ધિત્વા ચતુક્કે ચતુક્કે કસાહિ પહરિત્વા આઘાતનં નયિંસુ. સેટ્ઠિધીતા મહાજનસ્સ સદ્દં સુત્વા ‘‘કિં નુ ખો એત’’ન્તિ પાસાદતલે ઠત્વા ઓલોકેન્તી તં દિસ્વા પટિબદ્ધચિત્તા ¶ હુત્વા તં પત્થયમાના આહારં પટિક્ખિપિત્વા મઞ્ચકે નિપજ્જિ. અથ નં માતા પુચ્છિ – ‘‘કિં ઇદં, અમ્મા’’તિ? ‘‘સચે એતં ‘ચોરો’તિ ગહેત્વા નિય્યમાનં પુરિસં લભિસ્સામિ, જીવિસ્સામિ. નો ચે લભિસ્સામિ, જીવિતં મે નત્થિ, ઇધેવ મરિસ્સામી’’તિ. ‘‘અમ્મ, મા એવં કરિ, અમ્હાકં જાતિયા ચ ગોત્તેન ચ ભોગેન ચ સદિસં અઞ્ઞં સામિકં લભિસ્સસી’’તિ. ‘‘મય્હં અઞ્ઞેન કિચ્ચં નત્થિ, ઇમં અલભમાના મરિસ્સામી’’તિ. માતા ધીતરં સઞ્ઞાપેતું અસક્કોન્તી પિતુનો આરોચેસિ. સોપિ નં સઞ્ઞાપેતું અસક્કોન્તો ‘‘કિં સક્કા કાતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તં ચોરં ગહેત્વા ગચ્છન્તસ્સ રાજપુરિસસ્સ સહસ્સભણ્ડિકં પેસેસિ – ‘‘ઇમં ગહેત્વા એતં પુરિસં મય્હં દેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ કહાપણે ગહેત્વા તં મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞં મારેત્વા ‘‘મારિતો, દેવ, ચોરો’’તિ રઞ્ઞો આરોચેસિ. સેટ્ઠિપિ તસ્સ ધીતરં અદાસિ.

સા તતો પટ્ઠાય ‘‘સામિકં આરાધેસ્સામી’’તિ સબ્બાભરણપટિમણ્ડિતા સયમેવ તસ્સ યાગુઆદીનિ સંવિદહતિ, ચોરો કતિપાહચ્ચયેન ચિન્તેસિ – ‘‘કદા નુ ખો ઇમં મારેત્વા એતિસ્સા આભરણાનિ ગહેત્વા એકસ્મિં સુરાગેહે વિક્કિણિત્વા ખાદિતું લભિસ્સામી’’તિ? સો ‘‘અત્થેકો ઉપાયો’’તિ ચિન્તેત્વા આહારં પટિક્ખિપિત્વા મઞ્ચકે નિપજ્જિ, અથ નં સા ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કિં તે, સામિ, રુજ્જતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ન કિઞ્ચિ મે, ભદ્દેતિ, કચ્ચિ પન મે માતાપિતરો તુય્હં કુદ્ધા’’તિ? ‘‘ન કુજ્ઝન્તિ, ભદ્દે’’તિ ¶ . અથ ‘‘કિં નામેત’’ન્તિ? ‘‘ભદ્દે, અહં તં દિવસં બન્ધિત્વા નિય્યમાનો ¶ ચોરપપાતે અધિવત્થાય દેવતાય બલિકમ્મં પટિસ્સુણિત્વા જીવિતં લભિં, ત્વમ્પિ મયા તસ્સા એવ આનુભાવેન લદ્ધા, ‘તં મે દેવતાય બલિકમ્મં ઠપિત’ન્તિ ચિન્તેમિ, ભદ્દે’’તિ. ‘‘સામિ, મા ચિન્તયિ, કરિસ્સામિ બલિકમ્મં, વદેહિ ¶ , કેનત્થો’’તિ? ‘‘અપ્પોદકમધુપાયસેન ચ લાજપઞ્ચમકપુપ્ફેહિ ચા’’તિ. ‘‘સાધુ, સામિ, અહં પટિયાદેસ્સામી’’તિ સા સબ્બં બલિકમ્મં પટિયાદેત્વા ‘‘એહિ, સામિ, ગચ્છામા’’તિ આહ. ‘‘તેન હિ, ભદ્દે, તવ ઞાતકે નિવત્તેત્વા મહગ્ઘાનિ વત્થાભરણાનિ ગહેત્વા અત્તાનં અલઙ્કરોહિ, હસન્તા કીળન્તા સુખં ગમિસ્સામા’’તિ. સા તથા અકાસિ.

અથ નં સો પબ્બતપાદં ગતકાલે આહ – ‘‘ભદ્દે, ઇતો પરં ઉભોવ જના ગમિસ્સામ, સેસજનં યાનકેન સદ્ધિં નિવત્તાપેત્વા બલિકમ્મભાજનં સયં ઉક્ખિપિત્વા ગણ્હાહી’’તિ. સા તથા અકાસિ. ચોરો તં ગહેત્વા ચોરપપાતપબ્બતં અભિરુહિ. તસ્સ હિ એકેન પસ્સેન મનુસ્સા અભિરુહન્તિ, એકં પસ્સં છિન્નપપાતં. પબ્બતમત્થકે ઠિતા તેન પસ્સેન ચોરે પાતેન્તિ. તે ખણ્ડાખણ્ડં હુત્વા ભૂમિયં પતન્તિ. તસ્મા ‘‘ચોરપપાતો’’તિ વુચ્ચતિ. સા તસ્સ પબ્બતસ્સ મત્થકે ઠત્વા ‘‘બલિકમ્મં તે, સામિ, કરોહી’’તિ આહ. સો તુણ્હી અહોસિ. પુન તાય ¶ ‘‘કસ્મા, સામિ, તુણ્હીભૂતોસી’’તિ વુત્તે તં આહ – ‘‘ન મય્હં બલિકમ્મેનત્થો, વઞ્ચેત્વા પન તં આદાય આગતોમ્હી’’તિ. ‘‘કિં કારણા, સામી’’તિ? ‘‘તં મારેત્વા તવ આભરણાનિ ગહેત્વા પલાયનત્થાયા’’તિ. સા મરણભયતજ્જિતા આહ – ‘‘સામિ, અહઞ્ચ આભરણાનિ ચ તવ સન્તકાનેવ, કસ્મા એવં વદેસી’’તિ? સો, ‘‘મા એવં કરોહી’’તિ, પુનપ્પુનં યાચિયમાનોપિ ‘‘મારેમિ એવા’’તિ આહ. ‘‘એવં સન્તે કિં તે મમ મરણેન? ઇમાનિ આભરણાનિ ગહેત્વા મય્હં જીવિતં દેહિ, ઇતો પટ્ઠાય મં ‘મતા’તિ ધારેહિ, દાસી વા તે હુત્વા કમ્મં કરિસ્સામી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઇદં સુવણ્ણકેયૂરં, મુત્તા વેળુરિયા બહૂ;

સબ્બં હરસ્સુ ભદ્દન્તે, મં ચ દાસીતિ સાવયા’’તિ. (અપ. થેરી ૨.૩.૨૭);

તં ¶ સુત્વા ચોરો ‘‘એવં કતે ત્વં ગન્ત્વા માતાપિતૂનં આચિક્ખિસ્સસિ, મારેસ્સામિયેવ, મા ત્વં બાળ્હં પરિદેવસી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘મા બાળ્હં પરિદેવેસિ, ખિપ્પં બન્ધાહિ ભણ્ડિકં;

ન તુય્હં જીવિતં અત્થિ, સબ્બં ગણ્હામિ ભણ્ડક’’ન્તિ. –

સા ¶ ચિન્તેસિ – ‘‘અહો ઇદં કમ્મં ભારિયં. પઞ્ઞા નામ ન પચિત્વા ખાદનત્થાય કતા, અથ ખો વિચારણત્થાય કતા, જાનિસ્સામિસ્સ કત્તબ્બ’’ન્તિ, અથ નં આહ – ‘‘સામિ, યદા ત્વં ¶ ‘ચોરો’તિ ગહેત્વા નીયસિ, તદાહં માતાપિતૂનં આચિક્ખિં, તે સહસ્સં વિસ્સજ્જેત્વા તં આહરાપેત્વા ગેહે કરિંસુ. તતો પટ્ઠાય અહં તુય્હં ઉપકારિકા, અજ્જ મે સુદિટ્ઠં કત્વા અત્તાનં વન્દિતું દેહી’’તિ. સો ‘‘સાધુ, ભદ્દે, સુદિટ્ઠં કત્વા વન્દાહી’’તિ વત્વા પબ્બતન્તે અટ્ઠાસિ. અથ નં સા તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા ચતૂસુ ઠાનેસુ વન્દિત્વા, ‘‘સામિ, ઇદં તે પચ્છિમદસ્સનં, ઇદાનિ તુય્હં વા મમ દસ્સનં, મય્હં વા તવ દસ્સનં નત્થી’’તિ પુરતો ચ પચ્છતો ચ આલિઙ્ગિત્વા પમત્તં હુત્વા પબ્બતન્તે ઠિતં પિટ્ઠિપસ્સે ઠત્વા એકેન હત્થેન ખન્ધે ગહેત્વા એકેન પિટ્ઠિકચ્છાય ગહેત્વા પબ્બતપપાતે ખિપિ. સો પબ્બતકુચ્છિયં પટિહતો ખણ્ડાખણ્ડિકં હુત્વા ભૂમિયં પતિ. ચોરપપાતમત્થકે અધિવત્થા દેવતા તેસં દ્વિન્નમ્પિ કિરિયં દિસ્વા તસ્સા ઇત્થિયા સાધુકારં દત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ન હિ સબ્બેસુ ઠાનેસુ, પુરિસો હોતિ પણ્ડિતો;

ઇત્થીપિ પણ્ડિતા હોતિ, તત્થ તત્થ વિચક્ખણા’’તિ. (અપ. થેરી ૨.૩.૩૧);

સાપિ ¶ ચોરં પપાતે ખિપિત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘સચાહં ગેહં ગમિસ્સામિ, ‘સામિકો તે કુહિ’ન્તિ પુચ્છિસ્સન્તિ, સચાહં એવં પુટ્ઠા ‘મારિતો મે’તિ વક્ખામિ, ‘દુબ્બિનીતે સહસ્સં દત્વા તં આહરાપેત્વા ઇદાનિ નં મારેસી’તિ મં મુખસત્તીહિ વિજ્ઝિસ્સન્તિ, ‘આભરણત્થાય સો મં મારેતુકામો અહોસી’તિ વુત્તેપિ ન સદ્દહિસ્સન્તિ, અલં મે ગેહેના’’તિ તત્થેવાભરણાનિ છડ્ડેત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા અનુપુબ્બેન વિચરન્તી એકં પરિબ્બાજકાનં અસ્સમં પત્વા વન્દિત્વા ‘‘મય્હં, ભન્તે, તુમ્હાકં સન્તિકે પબ્બજ્જં દેથા’’તિ આહ. અથ નં પબ્બાજેસું. સા પબ્બજિત્વાવ પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં પબ્બજ્જાય કિં ઉત્તમ’’ન્તિ? ‘‘ભદ્દે, દસસુ વા કસિણેસુ પરિકમ્મં કત્વા ઝાનં નિબ્બત્તેતબ્બં ¶ , વાદસહસ્સં વા ઉગ્ગણ્હિતબ્બં, અયં અમ્હાકં પબ્બજ્જાય ઉત્તમત્થો’’તિ. ‘‘ઝાનં તાવ નિબ્બત્તેતું અહં ન સક્ખિસ્સામિ, વાદસહસ્સં પન ઉગ્ગણ્હિસ્સામિ, અય્યા’’તિ. અથ નં તે વાદસહસ્સં ઉગ્ગણ્હાપેત્વા ‘‘ઉગ્ગહિતં તે સિપ્પં, ઇદાનિ ત્વં જમ્બુદીપતલે વિચરિત્વા અત્તના સદ્ધિં પઞ્હં કથેતું સમત્થં ઓલોકેહી’’તિ તસ્સ હત્થે જમ્બુસાખં ¶ દત્વા ઉય્યોજેસું – ‘‘ગચ્છ, ભદ્દે, સચે કોચિ ગિહિભૂતો તયા સદ્ધિં પઞ્હં કથેતું સક્કોતિ, તસ્સેવ પાદપરિચારિકા ભવાહિ, સચે પબ્બજિતો સક્કોતિ, તસ્સ સન્તિકે પબ્બજાહી’’તિ.

સા નામેન જમ્બુપરિબ્બાજિકા નામ હુત્વા તતો નિક્ખમિત્વા દિટ્ઠે દિટ્ઠે પઞ્હં પુચ્છન્તી વિચરતિ. તાય સદ્ધિં કથેતું સમત્થો નામ નાહોસિ. ‘‘ઇતો જમ્બુપરિબ્બાજિકા આગચ્છતી’’તિ ¶ સુત્વાવ મનુસ્સા પલાયન્તિ. સા ગામં વા નિગમં વા ભિક્ખાય પવિસન્તી ગામદ્વારે વાલુકરાસિં કત્વા તત્થ જમ્બુસાખં ઠપેત્વા ‘‘મયા સદ્ધિં કથેતું સમત્થો જમ્બુસાખં મદ્દતૂ’’તિ વત્વા ગામં પાવિસિ. તં ઠાનં ઉપસઙ્કમિતું સમત્થો નામ નાહોસિ. સાપિ મિલાતાય જમ્બુસાખાય અઞ્ઞં જમ્બુસાખં ગણ્હાતિ, ઇમિના નીહારેન વિચરન્તી સાવત્થિં પત્વા ગામદ્વારે વાલુકરાસિં કત્વા જમ્બુસાખં ઠપેત્વા વુત્તનયેનેવ વત્વા ભિક્ખાય પાવિસિ. સમ્બહુલા ગામદારકા જમ્બુસાખં પરિવારેત્વા અટ્ઠંસુ. તદા સારિપુત્તત્થેરો પિણ્ડાય ચરિત્વા કતભત્તકિચ્ચો નગરા નિક્ખન્તો તે દારકે જમ્બુસાખં પરિવારેત્વા ઠિતે દિસ્વા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ પુચ્છિ. દારકા થેરસ્સ તં પવત્તિં આચિક્ખિંસુ. ‘‘તેન હિ દારકા ઇમં સાખં મદ્દથા’’તિ. ‘‘ભાયામ, ભન્તે’’તિ ¶ . ‘‘અહં પઞ્હં કથેસ્સામિ, મદ્દથ તુમ્હે’’તિ. તે થેરસ્સ વચનેન સઞ્જાતુસ્સાહા તથા કત્વા મદ્દન્તા જમ્બુસાખં ઉક્ખિપિંસુ. પરિબ્બાજિકા આગન્ત્વા તે પરિભાસિત્વા ‘‘તુમ્હેહિ સદ્ધિં મમ પઞ્હેન કિચ્ચં નત્થિ, કસ્મા મે સાખં મદ્દથા’’તિ આહ. ‘‘અય્યેનમ્હા મદ્દાપિતા’’તિ આહંસુ. ‘‘ભન્તે, તુમ્હેહિ મે સાખા મદ્દાપિતા’’તિ? ‘‘આમ, ભગિની’’તિ. ‘‘તેન હિ મયા સદ્ધિં પઞ્હં કથેથા’’તિ. ‘‘સાધુ કથેસ્સામી’’તિ.

સા વડ્ઢમાનકચ્છાયાય પઞ્હં પુચ્છિતું થેરસ્સ સન્તિકં અગમાસિ, સકલનગરં સઙ્ખુભિ. ‘‘દ્વિન્નં પણ્ડિતાનં કથં સુણિસ્સામા’’તિ નાગરા તાય સદ્ધિંયેવ ગન્ત્વા થેરં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. પરિબ્બાજિકા થેરં ¶ આહ – ‘‘ભન્તે, પુચ્છામિ તે પઞ્હ’’ન્તિ. ‘‘પુચ્છ, ભગિની’’તિ. સા વાદસહસ્સં પુચ્છિ, પુચ્છિતં પુચ્છિતં થેરો વિસ્સજ્જેસિ. અથ નં થેરો આહ – ‘‘એત્તકા એવ તે પઞ્હા, અઞ્ઞેપિ અત્થી’’તિ? ‘‘એત્તકા એવ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તયા બહૂ પઞ્હા પુટ્ઠા, મયમ્પિ એકં પુચ્છામ, વિસ્સજ્જિસ્સસિ નો’’તિ? ‘‘જાનમાના વિસ્સજ્જિસ્સામિ પુચ્છથ, ભન્તે’’તિ. થેરો ‘‘એકં નામ ¶ કિ’’ન્તિ (ખુ. પા. ૪.૧) પઞ્હં પુચ્છિ. સા ‘‘એવં નામેસ વિસ્સજ્જેતબ્બો’’તિ અજાનન્તી ‘‘કિં નામેતં, ભન્તે’’તિ પુચ્છિ. ‘‘બુદ્ધપઞ્હો નામ, ભગિની’’તિ. ‘‘મય્હમ્પિ તં દેથ, ભન્તે’’તિ. ‘‘સચે માદિસા ભવિસ્સસિ, દસ્સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ મં પબ્બાજેથા’’તિ. થેરો ભિક્ખુનીનં આચિક્ખિત્વા પબ્બાજેસિ. સા પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદા કુણ્ડલકેસિત્થેરી નામ હુત્વા કતિપાહચ્ચયેનેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ.

ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘કુણ્ડલકેસિત્થેરિયા ધમ્મસ્સવનઞ્ચ બહું નત્થિ, પબ્બજિતકિચ્ચઞ્ચસ્સા મત્થકં પત્તં, એકેન કિર ચોરેન સદ્ધિં મહાસઙ્ગામં કત્વા જિનિત્વા આગતા’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ¶ ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, મયા દેસિતધમ્મં ‘અપ્પં વા બહું વા’તિ પમાણં મા ગણ્હથ, અનત્થકં પદસતમ્પિ સેય્યો ન હોતિ, ધમ્મપદં પન એકમ્પિ સેય્યોવ. અવસેસચોરે જિનન્તસ્સ ચ જયો નામ ન હોતિ, અજ્ઝત્તિકકિલેસચોરે જિનન્તસ્સેવ પન જયો નામ હોતી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘યો ચ ગાથાસતં ભાસે, અનત્થપદસંહિતા;

એકં ધમ્મપદં સેય્યો, યં સુત્વા ઉપસમ્મતિ.

‘‘યો ¶ સહસ્સં સહસ્સેન, સઙ્ગામે માનુસે જિને;

એકઞ્ચ જેય્યમત્તાનં, સ વે સઙ્ગામજુત્તમો’’તિ.

તત્થ ગાથાસતન્તિ યો ચ પુગ્ગલો સતપરિચ્છેદા બહૂપિ ગાથા ભાસેય્યાતિ અત્થો. અનત્થપદસંહિતાતિ આકાસવણ્ણનાદિવસેન અનત્થકેહિ પદેહિ સંહિતા. ધમ્મપદન્તિ અત્થસાધકં ખન્ધાદિપટિસંયુત્તં, ‘‘ચત્તારિમાનિ પરિબ્બાજકા ધમ્મપદાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? અનભિજ્ઝા પરિબ્બાજકા ધમ્મપદં, અબ્યાપાદો પરિબ્બાજકા ધમ્મપદં, સમ્માસતિ પરિબ્બાજકા ધમ્મપદં ¶ , સમ્માસમાધિ પરિબ્બાજકા ધમ્મપદ’’ન્તિ (અ. નિ. ૪.૩૦) એવં વુત્તેસુ ચતૂસુ ધમ્મપદેસુ એકમ્પિ ધમ્મપદં સેય્યો. યો સહસ્સં સહસ્સેનાતિ યો એકો સઙ્ગામયોધો સહસ્સેન ગુણિતં સહસ્સં માનુસે એકસ્મિં સઙ્ગામે જિનેય્ય, દસમનુસ્સસતસહસ્સં જિનિત્વા જયં આહરેય્ય, અયમ્પિ સઙ્ગામજિનતં ઉત્તમો પવરો નામ ન હોતિ. એકઞ્ચ જેય્યમત્તાનન્તિ યો રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનેસુ અજ્ઝત્તિકકમ્મટ્ઠાનં સમ્મસન્તો અત્તનો લોભાદિકિલેસજયેન અત્તાનં જિનેય્ય ¶ . સ વે સઙ્ગામજુત્તમોતિ સો સઙ્ગામજિનાનં ઉત્તમો પવરો સઙ્ગામસીસયોધોતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

કુણ્ડલકેસિત્થેરીવત્થુ તતિયં.

અત્તા હવેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અનત્થપુચ્છકં બ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિર બ્રાહ્મણો ‘‘કિં નુ ખો સમ્માસમ્બુદ્ધો અત્થમેવ જાનાતિ, ઉદાહુ અનત્થમ્પિ, પુચ્છિસ્સામિ ન’’ન્તિ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, તુમ્હે અત્થમેવ જાનાથ મઞ્ઞે, નો અનત્થ’’ન્તિ? ‘‘અત્થઞ્ચાહં, બ્રાહ્મણ, જાનામિ અનત્થઞ્ચા’’તિ. ‘‘તેન હિ મે અનત્થં કથેથા’’તિ. અથસ્સ સત્થા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઉસ્સૂરસેય્યં આલસ્યં, ચણ્ડિક્કં દીઘસોણ્ડિયં;

એકસ્સદ્ધાનગમનં પરદારૂપસેવનં;

એતં બ્રાહ્મણ સેવસ્સુ, અનત્થં તે ભવિસ્સતી’’તિ.

તં સુત્વા બ્રાહ્મણો સાધુકારમદાસિ ‘‘સાધુ સાધુ, ગણાચરિય, ગણજેટ્ઠક, તુમ્હે અત્થઞ્ચ જાનાથ અનત્થઞ્ચા’’તિ ¶ . ‘‘એવં ખો, બ્રાહ્મણ, અત્થાનત્થજાનનકો નામ મયા સદિસો નત્થી’’તિ. અથસ્સ સત્થા અજ્ઝાસયં ઉપધારેત્વા, ‘‘બ્રાહ્મણ, કેન કમ્મેન જીવસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘જૂતકમ્મેન, ભો ગોતમા’’તિ. ‘‘કિં પન તે જયો હોતિ પરાજયો’’તિ ¶ . ‘‘જયોપિ હોતિ પરાજયોપી’’તિ વુત્તે, ‘‘બ્રાહ્મણ, અપ્પમત્તકો એસ, પરં જિનન્તસ્સ જયો નામ ન સેય્યો. યો પન કિલેસજયેન અત્તાનં જિનાતિ, તસ્સ જયો સેય્યો. ન હિ તં જયં કોચિ અપજયં કાતું સક્કોતી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અત્તા હવે જિતં સેય્યો, યા ચાયં ઇતરા પજા;

અત્તદન્તસ્સ પોસસ્સ, નિચ્ચં સઞ્ઞતચારિનો.

‘‘નેવ દેવો ન ગન્ધબ્બો, ન મારો સહ બ્રહ્મુના;

જિતં અપજિતં કયિરા, તથારૂપસ્સ જન્તુનો’’તિ.

તત્થ હવેતિ નિપાતો. જિતન્તિ લિઙ્ગવિપલ્લાસો, અત્તનો કિલેસજયેન અત્તા જિતો સેય્યોતિ અત્થો. યા ચાયં ઇતરા પજાતિ યા પનાયં અવસેસા પજા જૂતેન વા ¶ ધનહરણેન વા સઙ્ગામેન વા બલાભિભવેન વા જિતા ભવેય્ય, તં જિનન્તેન યં જિતં, ન તં સેય્યોતિ અત્થો. કસ્મા પન તદેવ જિતં સેય્યો, ઇદં ન સેય્યોતિ? યસ્મા અત્તદન્તસ્સ…પે… તથારૂપસ્સ જન્તુનોતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા હિ ય્વાયં નિક્કિલેસતાય અત્તદન્તો પોસો, તસ્સ અત્તદન્તસ્સ કાયાદીહિ નિચ્ચં સઞ્ઞતચારિનો એવરૂપસ્સ ઇમેહિ કાયસઞ્ઞમાદીહિ સઞ્ઞતસ્સ જન્તુનો દેવો વા ગન્ધબ્બો વા મારો વા બ્રહ્મુના સહ ઉટ્ઠહિત્વા ‘‘અહમસ્સ જિતં અપજિતં ¶ કરિસ્સામિ, મગ્ગભાવનાય પહીને કિલેસે પુન ઉપ્પાદેસ્સામી’’તિ ઘટેન્તોપિ વાયમન્તોપિ યથા ધનાદીહિ પરાજિતો પક્ખન્તરો હુત્વા ઇતરેન જિતં પુન જિનન્તો અપજિતં કરેય્ય, ‘‘એવં અપજિતં કાતું નેવ સક્કુણેય્યા’’તિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

અનત્થપુચ્છકબ્રાહ્મણવત્થુ ચતુત્થં.

૫. સારિપુત્તત્થેરસ્સ માતુલબ્રાહ્મણવત્થુ

માસે ¶ ¶ માસેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો સારિપુત્તત્થેરસ્સ માતુલબ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ.

થેરો કિર તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા આહ – ‘‘કિં નુ ખો, બ્રાહ્મણ, કિઞ્ચિદેવ કુસલં કરોસી’’તિ? ‘‘કરોમિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં કરોસી’’તિ? ‘‘માસે માસે સહસ્સપરિચ્ચાગેન દાનં દમ્મી’’તિ. ‘‘કસ્સ દેસી’’તિ? ‘‘નિગણ્ઠાનં, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં પત્થયન્તો’’તિ? ‘‘બ્રહ્મલોકં, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં પન બ્રહ્મલોકસ્સ અયં મગ્ગો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કો એવમાહા’’તિ? ‘‘આચરિયેહિ મે કથિતં, ભન્તે’’તિ. ‘‘નો ત્વં બ્રહ્મલોકસ્સ મગ્ગં જાનાસિ, નાપિ તે આચરિયા, સત્થાવ એકો જાનાતિ, એહિ, બ્રાહ્મણ, બ્રહ્મલોકસ્સ તે મગ્ગં કથાપેસ્સામી’’તિ તં આદાય સત્થુ સન્તિકં નેત્વા, ‘‘ભન્તે, અયં બ્રાહ્મણો એવમાહા’’તિ, ‘‘તં પવત્તિં આરોચેત્વા સાધુ વતસ્સ બ્રહ્મલોકસ્સ મગ્ગં કથેથા’’તિ. સત્થા ‘‘એવં કિર, બ્રાહ્મણા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, ભો ગોતમા’’તિ વુત્તે, ‘‘બ્રાહ્મણ, તયા એવં દદમાનેન વસ્સસતં દિન્નદાનતોપિ મુહુત્તમત્તં પસન્નચિત્તેન મમ સાવકસ્સ ¶ ઓલોકનં વા કટચ્છુભિક્ખામત્તદાનં વા મહપ્ફલતર’’ન્તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘માસે માસે સહસ્સેન, યો યજેથ સતં સમં;

એકઞ્ચ ભાવિતત્તાનં, મુહુત્તમપિ પૂજયે;

સાયેવ પૂજના સેય્યો, યઞ્ચે વસ્સસતં હુત’’ન્તિ.

તત્થ ¶ સહસ્સેનાહિ સહસ્સપરિચ્ચાગેન. યો યજેથ સતં સમન્તિ યો વસ્સસતં માસે માસે સહસ્સં પરિચ્ચજન્તો લોકિયમહાજનસ્સ દાનં દદેય્ય, એકઞ્ચ ભાવિતત્તાનન્તિ યો પન એકં સીલાદિગુણવિસેસેન વડ્ઢિતઅત્તાનં હેટ્ઠિમકોટિયા સોતાપન્નં, ઉપરિમકોટિયા ખીણાસવં ઘરદ્વારં સમ્પત્તં કટચ્છુભિક્ખાદાનવસેન વા યાપનમત્તઆહારદાનવસેન વા થૂલસાટકદાનમત્તેન વા પૂજેય્ય. યં ઇતરેન વસ્સસતં હુતં. તતો સાયેવ પૂજના સેય્યો. સેટ્ઠો ઉત્તમોતિ અત્થોતિ.

દેસનાવસાને ¶ સો બ્રાહ્મણો સોતાપત્તિફલં પત્તો, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સારિપુત્તત્થેરસ્સ માતુલબ્રાહ્મણવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. સારિપુત્તત્થેરસ્સ ભાગિનેય્યવત્થુ

યો ¶ ચ વસ્સસતં જન્તૂતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો સારિપુત્તત્થેરસ્સ ભાગિનેય્યં આરબ્ભ કથેસિ.

તમ્પિ હિ થેરો ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘કિં, બ્રાહ્મણ, કુસલં કરોસી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં કરોસી’’તિ? ‘‘માસે માસે એકં એકં પસું ઘાતેત્વા અગ્ગિં પરિચરામી’’તિ. ‘‘કિમત્થં એવં કરોસી’’તિ? ‘‘બ્રહ્મલોકમગ્ગો કિરેસો’’તિ. ‘‘કેનેવં કથિત’’ન્તિ? ‘‘આચરિયેહિ મે, ભન્તે’’તિ. ‘‘નેવ ત્વં બ્રહ્મલોકસ્સ મગ્ગં જાનાસિ, નાપિ તે આચરિયા, એહિ, સત્થુ સન્તિકં ગમિસ્સામા’’તિ તં સત્થુ સન્તિકં નેત્વા તં પવત્તિં આરોચેત્વા ‘‘ઇમસ્સ, ભન્તે, બ્રહ્મલોકસ્સ મગ્ગં કથેથા’’તિ આહ. સત્થા ‘‘એવં કિરા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘એવં, ભો ગોતમા’’તિ વુત્તે, ‘‘બ્રાહ્મણ, વસ્સસતમ્પિ એવં અગ્ગિં પરિચરન્તસ્સ તવ અગ્ગિપારિચરિયા મમ સાવકસ્સ તઙ્ખણમત્તં પૂજમ્પિ ન પાપુણાતી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યો ચ વસ્સસતં જન્તુ, અગ્ગિં પરિચરે વને;

એકઞ્ચ ભાવિતત્તાનં, મુહુત્તમપિ પૂજયે;

સાયેવ પૂજના સેય્યો, યઞ્ચે વસ્સસતં હુત’’ન્તિ.

તત્થ ¶ ¶ જન્તૂતિ સત્તાધિવચનમેતં. અગ્ગિં પરિચરે વનેતિ નિપ્પપઞ્ચભાવપત્થનાય વનં પવિસિત્વાપિ તત્થ અગ્ગિં પરિચરેય્ય. સેસં પુરિમસદિસમેવાતિ.

દેસનાવસાને સો બ્રાહ્મણો સોતાપત્તિફલં પાપુણિ, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સારિપુત્તત્થેરસ્સ ભાગિનેય્યવત્થુ છટ્ઠં.

૭. સારિપુત્તત્થેરસ્સ સહાયકબ્રાહ્મણવત્થુ

યં ¶ કિઞ્ચિ યિટ્ઠં વાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો સારિપુત્તત્થેરસ્સ સહાયકબ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ.

તમ્પિ હિ થેરો ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કિં, બ્રાહ્મણ, કિઞ્ચિ કુસલં કરોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં કરોસી’’તિ? ‘‘યિટ્ઠયાગં યજામી’’તિ. ‘‘તદા કિર તં યાગં મહાપરિચ્ચાગેન યજ’’ન્તિ. ઇતો પરં થેરો પુરિમનયેનેવ પુચ્છિત્વા તં સત્થુ સન્તિકં નેત્વા તં પવત્તિં આરોચેત્વા ‘‘ઇમસ્સ, ભન્તે, બ્રહ્મલોકસ્સ મગ્ગં કથેથા’’તિ આહ. સત્થા, ‘‘બ્રાહ્મણ, એવં કિરા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘એવં, ભો ગોતમા’’તિ વુત્તે, ‘‘બ્રાહ્મણ, તયા સંવચ્છરં યિટ્ઠયાગં યજન્તેન લોકિયમહાજનસ્સ દિન્નદાનં પસન્નચિત્તેન ¶ મમ સાવકાનં વન્દન્તાનં ઉપ્પન્નકુસલચેતનાય ચતુભાગમત્તમ્પિ ન અગ્ઘતી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યં કિઞ્ચિ યિટ્ઠં વ હુતં વ લોકે,

અભિવાદના ઉજ્જુગતેસુ સેય્યો’’તિ.

તત્થ યં કિઞ્ચીતિ અનવસેસપરિયાદાનવચનમેતં. યિટ્ઠન્તિ યેભુય્યેન મઙ્ગલકિરિયાદિવસેસુ દિન્નદાનં. હુતન્તિ અભિસઙ્ખરિત્વા કતં પાહુનદાનઞ્ચેવ, કમ્મઞ્ચ ફલઞ્ચ સદ્દહિત્વા કતદાનઞ્ચ. સંવચ્છરં યજેથાતિ એકસંવચ્છરં નિરન્તરમેવ વુત્તપ્પકારં દાનં સકલચક્કવાળેપિ ¶ લોકિયમહાજનસ્સ દદેય્ય. પુઞ્ઞપેક્ખોતિ પુઞ્ઞં ઇચ્છન્તો. ઉજ્જુગતેસૂતિ હેટ્ઠિમકોટિયા સોતાપન્નેસુ ઉપરિમકોટિયા ખીણાસવેસુ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘એવરૂપેસુ પસન્નચિત્તેન સરીરં ઓનમિત્વા વન્દન્તસ્સ કુસલચેતનાય યં ફલં, તતો ચતુભાગમ્પિ સબ્બં તં દાનં ન અગ્ઘતિ, તસ્મા ઉજુગતેસુ અભિવાદનમેવ સેય્યો’’તિ.

સારિપુત્તત્થેરસ્સ સહાયકબ્રાહ્મણવત્થુ સત્તમં.

અભિવાદનસીલિસ્સાતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા દીઘલઙ્ઘિકં નિસ્સાય અરઞ્ઞકુટિયં વિહરન્તો દીઘાયુકુમારં આરબ્ભ કથેસિ.

દીઘલઙ્ઘિકનગરવાસિનો કિર દ્વે બ્રાહ્મણા બાહિરકપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અટ્ઠચત્તાલીસ વસ્સાનિ તપચરણં કરિંસુ. તેસુ એકો ‘‘પવેણિ મે નસ્સિસ્સતિ, વિબ્ભમિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા અત્તના કતં તપં પરેસં વિક્કિણિત્વા ગોસતેન ચેવ કહાપણસતેન ચ સદ્ધિં ભરિયં લભિત્વા કુટુમ્બં સણ્ઠપેસિ. અથસ્સ ભરિયા પુત્તં વિજાયિ. ઇતરો પનસ્સ સહાયકો પવાસં ગન્ત્વા પુનદેવ તં નગરં પચ્ચાગમિ. સો તસ્સ આગતભાવં સુત્વા પુત્તદારં આદાય સહાયકસ્સ દસ્સનત્થાય અગમાસિ. ગન્ત્વા પુત્તં માતુ હત્થે દત્વા સયં તાવ વન્દિ, માતાપિ પુત્તં પિતુ હત્થે દત્વા વન્દિ. સો ‘‘દીઘાયુકા હોથા’’તિ ¶ આહ, પુત્તે પન વન્દાપિતે તુણ્હી અહોસિ. અથ નં ‘‘કસ્મા, ભન્તે, અમ્હેહિ વન્દિતે ‘દીઘાયુકા હોથા’તિ વત્વા ઇમસ્સ વન્દનકાલે કિઞ્ચિ ન વદેથા’’તિ આહ. ‘‘ઇમસ્સેકો અન્તરાયો અત્થિ, બ્રાહ્મણા’’તિ. ‘‘કિત્તકં જીવિસ્સતિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘સત્તાહં, બ્રાહ્મણા’’તિ. ‘‘પટિબાહનકારણં અત્થિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘નાહં પટિબાહનકારણં જાનામી’’તિ. ‘‘કો પન જાનેય્ય, ભન્તે’’તિ? ‘‘સમણો ગોતમો જાનેય્ય, તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પુચ્છાહી’’તિ. ‘‘તત્થ ગચ્છન્તો તપપરિહાનિતો ભાયામી’’તિ. ‘‘સચે તે પુત્તસિનેહો અત્થિ, તપપરિહાનિં અચિન્તેત્વા તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પુચ્છાહી’’તિ.

સો ¶ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સયં તાવ વન્દિ. સત્થા ‘‘દીઘાયુકો હોહી’’તિ આહ, પજાપતિયા વન્દનકાલેપિ તસ્સા તથેવ વત્વા પુત્તસ્સ વન્દાપનકાલે તુણ્હી અહોસિ. સો પુરિમનયેનેવ સત્થારં પુચ્છિ, સત્થાપિ તથેવ બ્યાકાસિ. સો કિર બ્રાહ્મણો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં અપટિવિજ્ઝિત્વાવ અત્તનો મન્તં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સંસન્દેસિ, પટિબાહનૂપાયં પન ન જાનાતિ. બ્રાહ્મણો સત્થારં પુચ્છિ – ‘‘અત્થિ પન, ભન્તે, પટિબાહનૂપાયો’’તિ? ‘‘ભવેય્ય, બ્રાહ્મણા’’તિ. ‘‘કિં ભવેય્યા’’તિ? ‘‘સચે ત્વં અત્તનો ગેહદ્વારે મણ્ડપં કારેત્વા તસ્સ મજ્ઝે ¶ પીઠિકં કારેત્વા તં પરિક્ખિપન્તો અટ્ઠ વા સોળસ વા આસનાનિ ¶ પઞ્ઞાપેત્વા તેસુ મમ સાવકે નિસીદાપેત્વા સત્તાહં નિરન્તરં પરિત્તં કાતું સક્કુણેય્યાસિ, એવમસ્સ અન્તરાયો નસ્સેય્યા’’તિ. ‘‘ભો ગોતમ, મયા મણ્ડપાદીનિ સક્કા કાતું, તુમ્હાકં પન સાવકે કથં લચ્છામી’’તિ? ‘‘તયા એત્તકે કતે અહં મમ સાવકે પહિણિસ્સામી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભો ગોતમા’’તિ સો અત્તનો ગેહદ્વારે સબ્બં કિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા સત્થુ સન્તિકં અગમાસિ. સત્થા ભિક્ખૂ પહિણિ, તે ગન્ત્વા તત્થ નિસીદિંસુ, દારકમ્પિ પીઠિકાયં નિપજ્જાપેસું, ભિક્ખૂ સત્તરત્તિન્દિવં નિરન્તરં પરિત્તં ભણિંસુ, સત્તમે દિવસે સાયં સત્થા આગચ્છિ. તસ્મિં આગતે સબ્બચક્કવાળદેવતા સન્નિપતિંસુ. એકો પન અવરુદ્ધકો નામ યક્ખો દ્વાદસ સંવચ્છરાનિ વેસ્સવણં ઉપટ્ઠહિત્વા તસ્સ સન્તિકા વરં લભન્તો ‘‘ઇતો સત્તમે દિવસે ઇમં દારકં ગણ્હેય્યાસી’’તિ લભિ. તસ્મા સોપિ આગન્ત્વા અટ્ઠાસિ.

સત્થરિ પન તત્થ ગતે મહેસક્ખાસુ દેવતાસુ સન્નિપતિતાસુ અપ્પેસક્ખા દેવતા ઓસક્કિત્વા ઓસક્કિત્વા ઓકાસં અલભમાના દ્વાદસ ¶ યોજનાનિ પટિક્કમિંસુ. અવરુદ્ધકોપિ તથેવ પટિક્કમિ, સત્થાપિ સબ્બરત્તિં પરિત્તમકાસિ. સત્તાહે વીતિવત્તે અવરુદ્ધકો દારકં ન લભિ. અટ્ઠમે પન દિવસે અરુણે ઉગ્ગતમત્તે દારકં આનેત્વા સત્થારં વન્દાપેસું. સત્થા ‘‘દીઘાયુકો હોહી’’તિ આહ. ‘‘કીવચિરં પન, ભો ગોતમ, દારકો ઠસ્સતી’’તિ? ‘‘વીસવસ્સસતં, બ્રાહ્મણા’’તિ. અથસ્સ ‘‘આયુવડ્ઢનકુમારો’’તિ નામં કરિંસુ. સો વુદ્ધિમન્વાય પઞ્ચહિ ઉપાસકસતેહિ પરિવુતો વિચરિ. અથેકદિવસં ધમ્મસભાયં ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘પસ્સથાવુસો, આયુવડ્ઢનકુમારેન કિર સત્તમે દિવસે મરિતબ્બં અભવિસ્સ, સો ઇદાનિ વીસવસ્સસતટ્ઠાયી હુત્વા પઞ્ચહિ ઉપાસકસતેહિ પરિવુતો વિચરતિ, અત્થિ મઞ્ઞે ઇમેસં સત્તાનં આયુવડ્ઢનકારણ’’ન્તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, ન કેવલં આયુવડ્ઢનમેવ, ઇમે પન સત્તા ગુણવન્તે વન્દન્તા અભિવાદેન્તા ચતૂહિ કારણેહિ વડ્ઢન્તિ, પરિસ્સયતો ¶ મુચ્ચન્તિ, યાવતાયુકમેવ તિટ્ઠન્તી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અભિવાદનસીલિસ્સ ¶ ¶ , નિચ્ચં વુડ્ઢાપચાયિનો;

ચત્તારો ધમ્મા વડ્ઢન્તિ, આયુ વણ્ણો સુખં બલ’’ન્તિ.

તત્થ અભિવાદનસીલિસ્સાતિ વન્દનસીલિસ્સ, અભિણ્હં વન્દનકિચ્ચપસુતસ્સાતિ અત્થો. વુડ્ઢાપચાયિનોતિ ગિહિસ્સ વા તદહુપબ્બજિતે દહરસામણેરેપિ, પબ્બજિતસ્સ વા પન પબ્બજ્જાય વા ઉપસમ્પદાય વા વુડ્ઢતરે ગુણવુડ્ઢે અપચાયમાનસ્સ, અભિવાદનેન વા નિચ્ચં પૂજેન્તસ્સાતિ અત્થો. ચત્તારો ધમ્મા વડ્ઢન્તીતિ આયુમ્હિ વડ્ઢમાને યત્તકં કાલં તં વડ્ઢતિ, તત્તકં ઇતરેપિ વડ્ઢન્તિયેવ. યેન હિ પઞ્ઞાસવસ્સઆયુસંવત્તનિકં કુસલં કતં, પઞ્ચવીસતિવસ્સકાલે ચસ્સ જીવિતન્તરાયો ઉપ્પજ્જેય્ય, સો અભિવાદનસીલતાય પટિપ્પસ્સમ્ભતિ, સો યાવતાયુકમેવ તિટ્ઠતિ, વણ્ણાદયોપિસ્સ આયુનાવ સદ્ધિં વડ્ઢન્તિ. ઇતો ઉત્તરિપિ એસેવ નયો. અનન્તરાયેન પવત્તસ્સાયુનો વડ્ઢનં નામ નત્થિ.

દેસનાવસાને આયુવડ્ઢનકુમારો પઞ્ચહિ ઉપાસકસતેહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

યો ¶ ચ વસ્સસતં જીવેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સંકિચ્ચસામણેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિર તિંસમત્તા કુલપુત્તા સત્થુ ધમ્મકથં સુત્વા સાસને ઉરં દત્વા પબ્બજિંસુ. તે ઉપસમ્પદાય પઞ્ચવસ્સા હુત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ગન્થધુરં વિપસ્સનાધુરન્તિ દ્વે ધુરાનીતિ સુત્વા ‘‘મયં મહલ્લકકાલે પબ્બજિતા’’તિ ગન્થધુરે ઉસ્સાહં અકત્વા વિપસ્સનાધુરં પૂરેતુકામા યાવ અરહત્તા કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા, ‘‘ભન્તે, એકં અરઞ્ઞાયતનં ગમિસ્સામા’’તિ સત્થારં આપુચ્છિંસુ. સત્થા ‘‘કતરં ઠાનં ગમિસ્સથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અસુકં નામા’’તિ વુત્તે ‘‘તત્થ તેસં ¶ એકં વિઘાસાદં નિસ્સાય ભયં ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તઞ્ચ પન સંકિચ્ચસામણેરે ગતે વૂપસમિસ્સતિ, અથ નેસં પબ્બજિતકિચ્ચં પારિપૂરિં ગમિસ્સતી’’તિ અઞ્ઞાસિ.

સંકિચ્ચસામણેરો ¶ નામ સારિપુત્તત્થેરસ્સ સામણેરો સત્તવસ્સિકો જાતિયા. તસ્સ કિર માતા સાવત્થિયં અડ્ઢકુલસ્સ ધીતા. સા તસ્મિં કુચ્છિગતે એકેન બ્યાધિના તઙ્ખણઞ્ઞેવ કાલમકાસિ. તસ્સા ઝાપિયમાનાય ઠપેત્વા ગબ્ભમંસં સેસં ઝાયિ. અથસ્સા ગબ્ભમંસં ચિતકતો ઓતારેત્વા દ્વીસુ તીસુ ઠાનેસુ સૂલેહિ વિજ્ઝિંસુ. સૂલકોટિ દારકસ્સ અક્ખિકોટિં પહરિ. એવં ગબ્ભમંસં ¶ વિજ્ઝિત્વા અઙ્ગારરાસિમ્હિ ખિપિત્વા અઙ્ગારેહેવ પટિચ્છાદેત્વા પક્કમિંસુ. ગબ્ભમંસં ઝાયિ, અઙ્ગારમત્થકે પન સુવણ્ણબિમ્બસદિસો દારકો પદુમગબ્ભે નિપન્નો વિય અહોસિ. પચ્છિમભવિકસ્સ સત્તસ્સ હિ સિનેરુના ઓત્થરિયમાનસ્સપિ અરહત્તં અપ્પત્વા જીવિતક્ખયો નામ નત્થિ. પુનદિવસે ‘‘ચિતકં નિબ્બાપેસ્સામા’’તિ આગતા તથાનિપન્નં દારકં દિસ્વા અચ્છરિયબ્ભુતચિત્તજાતા ‘‘કથઞ્હિ નામ એત્તકેસુ દારૂસુ ખીયમાનેસુ સકલસરીરે ઝાપિયમાને દારકો ન ઝાયિ, કિં નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ દારકં આદાય અન્તોગામં ગન્ત્વા નેમિત્તકે પુચ્છિંસુ. નેમિત્તકા ‘‘સચે અયં દારકો અગારં અજ્ઝાવસ્સિસ્સતિ, યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા ઞાતકા દુગ્ગતા ભવિસ્સન્તિ? સચે પબ્બજિસ્સતિ, પઞ્ચહિ સમણસતેહિ પરિવુતો વિચરિસ્સતી’’તિ આહંસુ. તસ્સ સઙ્કુના અક્ખિકોટિયા ભિન્નત્તા સંકિચ્ચન્તિ નામં કરિંસુ. સો અપરેન સમયેન સંકિચ્ચોતિ પઞ્ઞાયિ. અથ નં ઞાતકા ‘‘હોતુ, વડ્ઢિતકાલે અમ્હાકં અય્યસ્સ સારિપુત્તસ્સ સન્તિકે પબ્બાજેસ્સામા’’તિ પોસિંસુ. સો સત્તવસ્સિકકાલે ‘‘તવ માતુકુચ્છિયં ¶ વસનકાલે માતા તે કાલમકાસિ, તસ્સા સરીરે ઝાપિયમાનેપિ ત્વં ન ઝાયી’’તિ કુમારકાનં કથં સુત્વા ‘‘અહં કિર એવરૂપા ભયા મુત્તો, કિં મે ઘરાવાસેન, પબ્બજિસ્સામી’’તિ ઞાતકાનં આરોચેસિ. તે ‘‘સાધુ, તાતા’’તિ સારિપુત્તત્થેરસ્સ સન્તિકં નેત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમં પબ્બાજેથા’’તિ અદંસુ. થેરો તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં દત્વા પબ્બાજેસિ. સો ખુરગ્ગેયેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. અયં સંકિચ્ચસામણેરો નામ.

સત્થા ‘‘એતસ્મિં ગતે તં ભયં વૂપસમિસ્સતિ, અથ નેસં પબ્બજિતકિચ્ચં પારિપૂરિં ગમિસ્સતી’’તિ ઞત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, તુમ્હાકં જેટ્ઠભાતિકં સારિપુત્તત્થેરં ઓલોકેત્વા ગચ્છથા’’તિ આહ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા થેરસ્સ ¶ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કિં, આવુસો’’તિ વુત્તે મયં સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞં પવિસિતુકામા હુત્વા આપુચ્છિમ્હા, અથ નો સત્થા એવમાહ – ‘‘તુમ્હાકં જેટ્ઠભાતિકં ઓલોકેત્વા ગચ્છથા’’તિ? ‘‘તેનમ્હા ઇધાગતા’’તિ. થેરો ‘‘સત્થારા ¶ ઇમે એકં કારણં દિસ્વા ઇધ પહિતા ભવિસ્સન્તિ, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ આવજ્જેન્તો તમત્થં ઞત્વા આહ – ‘‘અત્થિ પન વો, આવુસો, સામણેરો’’તિ? ‘‘નત્થિ, આવુસો’’તિ. ‘‘સચે નત્થિ, ઇમં સંકિચ્ચસામણેરં ગહેત્વા ગચ્છથા’’તિ. ‘‘અલં, આવુસો, સામણેરં નિસ્સાય નો પલિબોધો ભવિસ્સતિ, કિં અરઞ્ઞે વસન્તાનં સામણેરેના’’તિ? ‘‘નાવુસો ¶ , ઇમં નિસ્સાય તુમ્હાકં પલિબોધો, અપિચ ખો પન તુમ્હે નિસ્સાય ઇમસ્સ પલિબોધો ભવિસ્સતિ. સત્થાપિ તુમ્હે મમ સન્તિકં પહિણન્તો તુમ્હેહિ સદ્ધિં સામણેરસ્સ પહિણનં પચ્ચાસીસન્તો પહિણિ, ઇમં ગહેત્વા ગચ્છથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ અધિવાસેત્વા સામણેરેન સદ્ધિં એકતિંસ જના થેરં અપલોકેત્વા વિહારા નિક્ખમ્મ ચારિકં ચરન્તા વીસયોજનસતમત્થકે એકં સહસ્સકુલં ગામં પાપુણિંસુ.

મનુસ્સા તે દિસ્વા પસન્નચિત્તા સક્કચ્ચં પરિવિસિત્વા, ‘‘ભન્તે, કત્થ ગમિસ્સથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘યથાફાસુકટ્ઠાનં, આવુસો’’તિ વુત્તે પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા ‘‘મયં, ભન્તે, અય્યેસુ ઇમં ઠાનં નિસ્સાય અન્તોવસ્સં વસન્તેસુ પઞ્ચસીલં સમાદાય ઉપોસથકમ્મં કરિસ્સામા’’તિ યાચિંસુ. થેરા અધિવાસેસું. અથ નેસં મનુસ્સા રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનચઙ્કમનપણ્ણસાલાયો સંવિદહિત્વા ‘‘અજ્જ મયં, સ્વે મય’’ન્તિ ઉસ્સાહપ્પત્તા ઉપટ્ઠાનમકંસુ. થેરા વસ્સૂપનાયિકદિવસે કતિકવત્તં કરિંસુ, ‘‘આવુસો, અમ્હેહિ ધરમાનકબુદ્ધસ્સ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહિતં, ન ખો પન સક્કા અઞ્ઞત્ર પટિપત્તિસમ્પદાય બુદ્ધે આરાધેતું, અમ્હાકઞ્ચ અપાયદ્વારાનિ વિવટાનેવ, તસ્મા અઞ્ઞત્ર પાતો ભિક્ખાચારવેલં, સાયં થેરૂપટ્ઠાનવેલઞ્ચ ¶ સેસકાલે દ્વે એકટ્ઠાને ન ભવિસ્સામ, યસ્સ અફાસુકં ભવિસ્સતિ, તેન ઘણ્ડિયા પહટાય તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ભેસજ્જં કરિસ્સામ, ઇતો અઞ્ઞસ્મિં રત્તિભાગે વા દિવસભાગે વા અપ્પમત્તા કમ્મટ્ઠાનમનુયુઞ્જિસ્સામા’’તિ.

તેસુ ¶ એવં કતિકં કત્વા વિહરન્તેસુ એકો દુગ્ગતપુરિસો ધીતરં ઉપનિસ્સાય જીવન્તો તસ્મિં ઠાને દુબ્ભિક્ખે ઉપ્પન્ને અપરં ધીતરં ઉપનિસ્સાય જીવિતુકામો મગ્ગં પટિપજ્જિ. થેરાપિ ગામે પિણ્ડાય ચરિત્વા વસનટ્ઠાનં આગચ્છન્તા અન્તરામગ્ગે એકિસ્સા નદિયા ન્હત્વા વાલુકપુલિને નિસીદિત્વા ભત્તકિચ્ચં કરિંસુ. તસ્મિં ખણે સો પુરિસો તં ઠાનં પત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. અથ નં થેરા ‘‘કહં ગચ્છસી’’તિ પુચ્છિંસુ. સો તમત્થં આરોચેસિ. થેરા તસ્મિં કારુઞ્ઞં ઉપ્પાદેત્વા, ‘‘ઉપાસક, અતિવિય છાતોસિ, ગચ્છ, પણ્ણં આહર, એકમેકં તે ભત્તપિણ્ડં દસ્સામા’’તિ વત્વા તેન પણ્ણે આહટે અત્તના અત્તના ભુઞ્જનનિયામેનેવ સૂપબ્યઞ્જનેહિ સન્નહિત્વા એકમેકં પિણ્ડં અદંસુ. એતદેવ કિર વત્તં, યં ભોજનકાલે આગતસ્સ ¶ ભત્તં દદમાનેન ¶ ભિક્ખુના અગ્ગભત્તં અદત્વા અત્તના ભુઞ્જનનિયામેનેવ થોકં વા બહું વા દાતબ્બં. તસ્મા તેપિ તથા અદંસુ. સો કતભત્તકિચ્ચો થેરે વન્દિત્વા પુચ્છિ – ‘‘કિં, ભન્તે, અય્યા, કેનચિ નિમન્તિતા’’તિ? ‘‘નત્થિ, ઉપાસક, નિમન્તનં, મનુસ્સા દેવસિકં એવરૂપમેવ આહારં દેન્તી’’તિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘મયં નિચ્ચકાલં ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય કમ્મં કરોન્તાપિ એવરૂપં આહારં લદ્ધું ન સક્કોમ, કિં મે અઞ્ઞત્થ ગતેન, ઇમેસં સન્તિકેયેવ જીવિસ્સામી’’તિ. અથ ને આહ – ‘‘અહં વત્તપટિવત્તં કત્વા અય્યાનં સન્તિકે વસિતું ઇચ્છામી’’તિ. ‘‘સાધુ, ઉપાસકા’’તિ. સો તેહિ સદ્ધિં તેસં વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા સાધુકં વત્તપટિવત્તં કરોન્તો ભિક્ખૂ અતિવિય આરાધેત્વા દ્વેમાસચ્ચયેન ધીતરં દટ્ઠુકામો હુત્વા ‘‘સચે, અય્યે, આપુચ્છિસ્સામિ, ન મં વિસ્સજ્જિસ્સન્તિ, અનાપુચ્છા ગમિસ્સામી’’તિ તેસં અનાચિક્ખિત્વાવ નિક્ખમિ. એત્તકમેવ કિરસ્સ ઓળારિકં ખલિતં અહોસિ, યં ભિક્ખૂનં અનારોચેત્વા પક્કામિ.

તસ્સ પન ગમનમગ્ગે એકા અટવી અત્થિ. તત્થ પઞ્ચસતાનં ચોરાનં ‘‘યો ઇમં અટવિં પવિસતિ, તં મારેત્વા તસ્સ મંસલોહિતેન તુય્હં બલિકમ્મં કરિસ્સામા’’તિ દેવતાય આયાચનં કત્વા વસન્તાનં સત્તમો દિવસો હોતિ. તસ્મા સત્તમે દિવસે ચોરજેટ્ઠકો રુક્ખં આરુય્હ ¶ ઓલોકેન્તો તં આગચ્છન્તં દિસ્વા ચોરાનં સઞ્ઞમદાસિ. તે તસ્સ અટવિમજ્ઝં પવિટ્ઠભાવં ઞત્વા પરિક્ખિપિત્વા તં ગણ્હિત્વા ગાળ્હબન્ધનં કત્વા ¶ અરણિસહિતેન અગ્ગિં નિબ્બત્તેત્વા દારૂનિ સઙ્કડ્ઢિત્વા મહન્તં અગ્ગિક્ખન્ધં કત્વા સૂલાનિ તચ્છિંસુ. સો તેસં તં કિરિયં દિસ્વા, ‘‘સામિ, ઇમસ્મિં ઠાને નેવ સૂકરા, ન મિગાદયો દિસ્સન્તિ, કિં કારણા ઇદં કરોથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘તં મારેત્વા તવ મંસલોહિતેન દેવતાય બલિકમ્મં કરિસ્સામા’’તિ. સો મરણભયતજ્જિતો ભિક્ખૂનં તં ઉપકારં અચિન્તેત્વા કેવલં અત્તનો જીવિતમેવ રક્ખમાનો એવમાહ – ‘‘સામિ, અહં વિઘાસાદો, ઉચ્છિટ્ઠભત્તં ભુઞ્જિત્વા વડ્ઢિતો, વિઘાસાદો નામ કાળકણ્ણિકો, અય્યા પન યતો તતો નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતાપિ ખત્તિયાવ, અસુકસ્મિં ઠાને એકતિંસ ભિક્ખૂ વસન્તિ, તે મારેત્વા બલિકમ્મં કરોથ, અતિવિય વો દેવતા તુસ્સિસ્સતી’’તિ. તં સુત્વા ચોરા ‘‘ભદ્દકં એસ વદેતિ, કિં ઇમિના કાળકણ્ણિના, ખત્તિયે મારેત્વા બલિકમ્મં કરિસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘એહિ, નેસં વસનટ્ઠાનં દસ્સેહી’’તિ તમેવ મગ્ગદેસકં કત્વા તં ઠાનં પત્વા વિહારમજ્ઝે ભિક્ખૂ અદિસ્વા ‘‘કહં ભિક્ખૂ’’તિ નં પુચ્છિંસુ. સો દ્વે માસે વસિતત્તા તેસં કતિકવત્તં જાનન્તો એવમાહ ¶ – ‘‘અત્તનો દિવાટ્ઠાનરત્તિટ્ઠાનેસુ નિસિન્ના, એતં ઘણ્ડિં પહરથ, ઘણ્ડિસદ્દેન સન્નિપતિસ્સન્તી’’તિ. ચોરજેટ્ઠકો ઘણ્ડિં પહરિ.

ભિક્ખૂ ¶ ઘણ્ડિસદ્દં સુત્વા ‘‘અકાલે ઘણ્ડિ પહટા, કસ્સચિ અફાસુકં ભવિસ્સતી’’તિ આગન્ત્વા વિહારમજ્ઝે પટિપાટિયા પઞ્ઞત્તેસુ પાસાણફલકેસુ નિસીદિંસુ. સઙ્ઘત્થેરો ચોરે ઓલોકેત્વા પુચ્છિ – ‘‘ઉપાસકા કેનાયં ઘણ્ડિ પહટા’’તિ? ચોરજેટ્ઠકો આહ – ‘‘મયા, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘અમ્હેહિ અટવિદેવતાય આયાચિતં અત્થિ, તસ્સા બલિકમ્મકરણત્થાય એકં ભિક્ખું ગહેત્વા ગમિસ્સામા’’તિ. તં સુત્વા મહાથેરો ભિક્ખૂ આહ – ‘‘આવુસો, ભાતિકાનં ઉપ્પન્નકિચ્ચં નામ જેટ્ઠભાતિકેન નિત્થરિતબ્બં, અહં અત્તનો જીવિતં તુમ્હાકં પરિચ્ચજિત્વા ઇમેહિ સદ્ધિં ગમિસ્સામિ, મા સબ્બેસં અન્તરાયો હોતુ, અપ્પમત્તા સમણધમ્મં કરોથા’’તિ. અનુથેરો આહ – ‘‘ભન્તે, જેટ્ઠભાતુ કિચ્ચં નામ કનિટ્ઠસ્સ ભારો, અહં ગમિસ્સામિ, તુમ્હે અપ્પમત્તા હોથા’’તિ. ઇમિના ઉપાયેન ‘‘અહમેવ અહમેવા’’તિ વત્વા પટિપાટિયા તિંસપિ જના ઉટ્ઠહિંસુ, એવં તે નેવ એકિસ્સા માતુયા પુત્તા, ન ¶ એકસ્સ પિતુનો, નાપિ વીતરાગા, અથ ચ પન અવસેસાનં અત્થાય પટિપાટિયા જીવિતં પરિચ્ચજિંસુ. તેસુ એકોપિ ‘‘ત્વં યાહી’’તિ વત્તું સમત્થો નામ નાહોસિ.

સંકિચ્ચસામણેરો તેસં કથં સુત્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હે તિટ્ઠથ ¶ , અહં તુમ્હાકં જીવિતં પરિચ્ચજિત્વા ગમિસ્સામી’’તિ આહ. તે આહંસુ – ‘‘આવુસો, મયં સબ્બે એકતો મારિયમાનાપિ તં એકકં ન વિસ્સજ્જેસ્સામા’’તિ. ‘‘કિં કારણા, ભન્તે’’તિ? ‘‘‘આવુસો, ત્વં ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરસ્સ સામણેરો, સચે તં વિસ્સજ્જેસ્સામ, સામણેરં મે આદાય ગન્ત્વા ચોરાનં નિય્યાદિંસૂ’તિ થેરો નો ગરહિસ્સતિ, તં નિન્દં નિત્થરિતું ન સક્ખિસ્સામ, તેન તં ન વિસ્સજ્જેસ્સામા’’તિ. ‘‘ભન્તે, સમ્માસમ્બુદ્ધો તુમ્હે મમ ઉપજ્ઝાયસ્સ સન્તિકં પહિણન્તોપિ, મમ ઉપજ્ઝાયો મં તુમ્હેહિ સદ્ધિં પહિણન્તોપિ ઇદમેવ કારણં દિસ્વા પહિણિ, તિટ્ઠથ તુમ્હે, અહમેવ ગમિસ્સામી’’તિ સો તિંસ ભિક્ખૂ વન્દિત્વા ‘‘સચે, ભન્તે, મે દોસો અત્થિ, ખમથા’’તિ વત્વા નિક્ખમિ. તદા ભિક્ખૂનં મહાસંવેગો ઉપ્પજ્જિ, અક્ખીનિ અસ્સુપુણ્ણાનિ હદયમંસં પવેધિ. મહાથેરો ચોરે આહ – ‘‘ઉપાસકા અયં દહરકો તુમ્હે અગ્ગિં કરોન્તે, સૂલાનિ તચ્છન્તે, પણ્ણાનિ અત્થરન્તે દિસ્વા ભાયિસ્સતિ, ઇમં એકમન્તે ઠપેત્વા તાનિ કિચ્ચાનિ કરેય્યાથા’’તિ. ચોરા સામણેરં આદાય ગન્ત્વા એકમન્તે ઠપેત્વા સબ્બકિચ્ચાનિ કરિંસુ.

કિચ્ચપરિયોસાને ચોરજેટ્ઠકો ¶ અસિં અબ્બાહિત્વા સામણેરં ઉપસઙ્કમિ. સામણેરો નિસીદમાનો ઝાનં સમાપજ્જિત્વાવ નિસીદિ. ચોરજેટ્ઠકો અસિં પરિવત્તેત્વા સામણેરસ્સ ખન્ધે પાતેસિ, અસિ નમિત્વા ધારાય ધારં પહરિ, સો ‘‘ન સમ્મા પહરિ’’ન્તિ મઞ્ઞમાનો પુન તં ઉજુકં ¶ કત્વા પહરિ. અસિ તાલપણ્ણં વિય વેઠયમાનો થરુમૂલં અગમાસિ. સામણેરઞ્હિ તસ્મિં કાલે સિનેરુના અવત્થરન્તોપિ મારેતું સમત્થો નામ નત્થિ, પગેવ અસિના. તં પાટિહારિયં દિસ્વા ચોરજેટ્ઠકો ચિન્તેસિ – ‘‘પુબ્બે મે અસિ સિલાથમ્ભં વા ખદિરખાણું વા કળીરં વિય છિન્દતિ, ઇદાનિ એકવારં નમિ, એકવારં તાલપત્તવેઠકો વિય જાતો. અયં નામ અસિ અચેતના હુત્વાપિ ઇમસ્સ ગુણં જાનાતિ, અહં સચેતનોપિ ન જાનામી’’તિ. સો અસિં ભૂમિયં ¶ ખિપિત્વા તસ્સ પાદમૂલે ઉરેન નિપજ્જિત્વા, ‘‘ભન્તે, મયં ધનકારણા અટવિં પવિટ્ઠામ્હા, અમ્હે દૂરતોવ દિસ્વા સહસ્સમત્તાપિ મનુસ્સા પવેધન્તિ, દ્વે ¶ તિસ્સો કથા કથેતું ન સક્કોન્તિ. તવ પન સન્તાસમત્તમ્પિ નત્થિ, ઉક્કામુખે સુવણ્ણં વિય સુપુપ્ફિતકણિકારં વિય ચ તે મુખં વિરોચતિ, કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ પુચ્છન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘તસ્સ તે નત્થિ ભીતત્તં, ભિય્યો વણ્ણો પસીદતિ;

કસ્મા ન પરિદેવેસિ, એવરૂપે મહબ્ભયે’’તિ. (થેરગા. ૭૦૬);

સામણેરો ઝાના વુટ્ઠાય તસ્સ ધમ્મં દેસેન્તો, ‘‘આવુસો ગામણિ, ખીણાસવસ્સ અત્તભાવો નામ સીસે ઠપિતભારો વિય હોતિ, સો તસ્મિં ભિજ્જન્તે વા નસ્સન્તે વા તુસ્સતેવ, ન ભાયતી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘નત્થિ ચેતસિકં દુક્ખં, અનપેક્ખસ્સ ગામણિ;

અતિક્કન્તા ભયા સબ્બે, ખીણસંયોજનસ્સ વે.

‘‘ખીણાય ભવનેત્તિયા, દિટ્ઠે ધમ્મે યથાતથે;

ન ભયં મરણે હોતિ, ભારનિક્ખેપને યથા’’તિ. (થેરગા. ૭૦૭-૭૦૮);

સો તસ્સ કથં સુત્વા પઞ્ચ ચોરસતાનિ ઓલોકેત્વા આહ – ‘‘તુમ્હે કિં કરિસ્સથા’’તિ? ‘‘તુમ્હે પન, સામી’’તિ. ‘‘મમ તાવ, ભો, ‘એવરૂપં પાટિહારિયં દિસ્વા અગારમજ્ઝે કમ્મં નત્થિ, અય્યસ્સ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામી’તિ. મયમ્પિ તથેવ કરિસ્સામા’’તિ. ‘‘સાધુ, તાતા’’તિ તતો પઞ્ચસતાપિ ચોરા સામણેરં વન્દિત્વા પબ્બજ્જં યાચિંસુ ¶ . સો તેસં અસિધારાહિ એવ કેસે ચેવ વત્થદસા ચ છિન્દિત્વા તમ્બમત્તિકાય રજિત્વા તાનિ કાસાયાનિ અચ્છાદાપેત્વા દસસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા તે આદાય ગચ્છન્તો ચિન્તેસિ ¶ – ‘‘સચાહં થેરે અદિસ્વાવ ગમિસ્સામિ, તે ¶ સમણધમ્મં કાતું ન સક્ખિસ્સન્તિ. ચોરાનઞ્હિ મં ગહેત્વા નિક્ખન્તકાલતો પટ્ઠાય તેસુ એકોપિ અસ્સૂનિ સન્ધારેતું નાસક્ખિ, ‘મારિતો નુ ખો સામણેરો, નો’તિ ચિન્તેન્તાનં કમ્મટ્ઠાનં અભિમુખં ન ભવિસ્સતિ, તસ્મા દિસ્વાવ ને ગમિસ્સામી’’તિ. સો પઞ્ચસતભિક્ખુપરિવારો તત્થ ગન્ત્વા અત્તનો દસ્સનેન પટિલદ્ધઅસ્સાસેહિ તેહિ ‘‘કિં, સપ્પુરિસ, સંકિચ્ચ, લદ્ધં તે જીવિત’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘આમ, ભન્તે, ઇમે મં મારેતુકામા હુત્વા મારેતું અસક્કોન્તા મમ ગુણે પસીદિત્વા ધમ્મં સુત્વા પબ્બજિતા, અહં ‘તુમ્હે દિસ્વાવ ગમિસ્સામી’તિ આગતો, અપ્પમત્તા સમણધમ્મં કરોથ, અહં સત્થુ સન્તિકં ગમિસ્સામી’’તિ તે ભિક્ખૂ વન્દિત્વા ઇતરે આદાય ઉપજ્ઝાયસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કિં સંકિચ્ચ, અન્તેવાસિકા તે લદ્ધા’’તિ વુત્તે, ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ તં પવત્તિં આરોચેસિ. થેરેન ‘‘ગચ્છ સંકિચ્ચ, સત્થારં પસ્સાહી’’તિ વુત્તે, ‘‘સાધૂ’’તિ થેરં વન્દિત્વા તે આદાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારાપિ ¶ ‘‘કિં સંકિચ્ચ, અન્તેવાસિકા તે લદ્ધા’’તિ વુત્તે, ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ તં પવત્તિં આરોચેસિ. સત્થા ‘‘એવં કિર, ભિક્ખવે’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, તુમ્હાકં ચોરકમ્મં કત્વા દુસ્સીલે પતિટ્ઠાય વસ્સસતં જીવનતો ઇદાનિ સીલે પતિટ્ઠાય એકદિવસમ્પિ જીવિતં સેય્યો’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યો ચ વસ્સસતં જીવે, દુસ્સીલો અસમાહિતો;

એકાહં જીવિતં સેય્યો, સીલવન્તસ્સ ઝાયિનો’’તિ.

તત્થ દુસ્સીલોતિ નિસ્સીલો. સીલવન્તસ્સાતિ દુસ્સીલસ્સ વસ્સસતં જીવનતો સીલવન્તસ્સ દ્વીહિ ઝાનેહિ ઝાયિનો એકદિવસમ્પિ એકમુહુત્તમ્પિ જીવિતં સેય્યો, ઉત્તમન્તિ અત્થો.

દેસનાવસાને તે પઞ્ચસતાપિ ભિક્ખૂ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિંસુ, સમ્પત્તમહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

અપરેન સમયેન સંકિચ્ચો ઉપસમ્પદં લભિત્વા દસવસ્સો હુત્વા સામણેરં ગણ્હિ. સો પન તસ્સેવ ભાગિનેય્યો અધિમુત્તસામણેરો નામ. અથ નં થેરો પરિપુણ્ણવસ્સકાલે આમન્તેત્વા ‘‘ઉપસમ્પદં તે કરિસ્સામિ, ગચ્છ, ઞાતકાનં સન્તિકે વસ્સપરિમાણં પુચ્છિત્વા ¶ એહી’’તિ ઉય્યોજેસિ. સો માતાપિતૂનં સન્તિકં ¶ ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે પઞ્ચસતેહિ ચોરેહિ બલિકમ્મત્થાય મારિયમાનો તેસં ધમ્મં દેસેત્વા પસન્નચિત્તેહિ તેહિ ‘‘ન તે ઇમસ્મિં ઠાને અમ્હાકં ¶ અત્થિભાવો કસ્સચિ આરોચેતબ્બો’’તિ વિસ્સટ્ઠો પટિપથે માતાપિતરો આગચ્છન્તે દિસ્વા તમેવ મગ્ગં પટિપજ્જન્તાનમ્પિ તેસં સચ્ચમનુરક્ખન્તો નારોચેસિ. તેસં ચોરેહિ વિહેઠિયમાનાનં ‘‘ત્વમ્પિ ચોરેહિ સદ્ધિં એકતો હુત્વા મઞ્ઞે, અમ્હાકં નારોચેસી’’તિ પરિદેવન્તાનં સદ્દં સુત્વા તે માતાપિતૂનમ્પિ અનારોચિતભાવં ઞત્વા પસન્નચિત્તા પબ્બજ્જં યાચિંસુ. સોપિ સંકિચ્ચસામણેરો વિય તે સબ્બે પબ્બાજેત્વા ઉપજ્ઝાયસ્સ સન્તિકં આનેત્વા તેન સત્થુ સન્તિકં પેસિતો ગન્ત્વા તં પવત્તિં આરોચેસિ. સત્થા ‘‘એવં કિર, ભિક્ખવે’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ વુત્તે પુરિમનયેનેવ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમમેવ ગાથમાહ –

‘‘યો ચ વસ્સસતં જીવે, દુસ્સીલો અસમાહિતો;

એકાહં જીવિતં સેય્યો, સીલવન્તસ્સ ઝાયિનો’’તિ.

ઇદમ્પિ અધિમુત્તસામણેરવત્થુ વુત્તનયમેવાતિ.

યો ¶ ચ વસ્સસતં જીવેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ખાણુકોણ્ડઞ્ઞત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર થેરો સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞે વિહરન્તો અરહત્તં પત્વા ‘‘સત્થુ આરોચેસ્સામી’’તિ તતો આગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે કિલન્તો મગ્ગા ઓક્કમ્મ એકસ્મિં પિટ્ઠિપાસાણે નિસિન્નો ઝાનં સમાપજ્જિ. અથેકં ગામં વિલુમ્પિત્વા પઞ્ચસતા ચોરા અત્તનો બલાનુરૂપેન ભણ્ડિકં બન્ધિત્વા સીસેનાદાય ગચ્છન્તા દૂરં ગન્ત્વા કિલન્તરૂપા ‘‘દૂરં આગતામ્હ, ઇમસ્મિં પિટ્ઠિપાસાણે વિસ્સમિસ્સામા’’તિ મગ્ગા ઓક્કમ્મ ¶ પિટ્ઠિપાસાણસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા થેરં દિસ્વાપિ ‘‘ખાણુકો અય’’ન્તિ સઞ્ઞિનો અહેસું. અથેકો ચોરો થેરસ્સ સીસે ભણ્ડિકં ઠપેસિ, અપરોપિ તં નિસ્સાય ભણ્ડિકં ઠપેસિ. એવં પઞ્ચસતાપિ ચોરા પઞ્ચહિ ભણ્ડિકસતેહિ થેરં પરિક્ખિપિત્વા સયમ્પિ નિસિન્ના નિદ્દાયિત્વા અરુણુગ્ગમનકાલે પબુજ્ઝિત્વા અત્તનો અત્તનો ભણ્ડિકં ગણ્હન્તા થેરં દિસ્વા ‘‘અમનુસ્સો’’તિ સઞ્ઞાય પલાયિતું ¶ આરભિંસુ. અથ ને થેરો આહ – ‘‘મા ભાયિત્થ ઉપાસકા, પબ્બજિતો અહ’’ન્તિ. તે થેરસ્સ પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા ‘‘ખમથ, ભન્તે, મયં ખાણુકસઞ્ઞિનો અહુમ્હા’’તિ થેરં ખમાપેત્વા ચોરજેટ્ઠકેન ‘‘અહં અય્યસ્સ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામી’’તિ વુત્તે સેસા ‘‘મયમ્પિ પબ્બજિસ્સામા’’તિ ¶ વત્વા સબ્બેપિ એકચ્છન્દા હુત્વા થેરં પબ્બજ્જં યાચિંસુ. થેરો સંકિચ્ચસામણેરો વિય સબ્બેપિ તે પબ્બાજેસિ. તતો પટ્ઠાય ખાણુકોણ્ડઞ્ઞોતિ પઞ્ઞાયિ. સો તેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારા ‘‘કિં, કોણ્ડઞ્ઞ, અન્તેવાસિકા તે લદ્ધા’’તિ વુત્તે તં પવત્તિં આરોચેસિ. સત્થા ‘‘એવં કિર, ભિક્ખવે’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘આમ, ભન્તે, ન નો અઞ્ઞસ્સ એવરૂપો આનુભાવો દિટ્ઠપુબ્બો, તેનમ્હા પબ્બજિતા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, એવરૂપે દુપ્પઞ્ઞકમ્મે પતિટ્ઠાય વસ્સસતં જીવનતો ઇદાનિ વો પઞ્ઞાસમ્પદાય વત્તમાનાનં એકાહમ્પિ જીવિતં સેય્યો’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યો ચ વસ્સસતં જીવે, દુપ્પઞ્ઞો અસમાહિતો;

એકાહં જીવિતં સેય્યો, પઞ્ઞવન્તસ્સ ઝાયિનો’’તિ.

તત્થ દુપ્પઞ્ઞો નિપ્પઞ્ઞો. પઞ્ઞવન્તસ્સાતિ સપ્પઞ્ઞસ્સ. સેસં પુરિમસદિસમેવાતિ.

દેસનાવસાને પઞ્ચસતાપિ તે ભિક્ખૂ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિંસુ. સમ્પત્તમહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

ખાણુકોણ્ડઞ્ઞત્થેરવત્થુ દસમં.

યો ¶ ચ વસ્સસતં જીવેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સપ્પદાસત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં ¶ કિરેકો કુલપુત્તો સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો અપરેન સમયેન ઉક્કણ્ઠિત્વા ‘‘માદિસસ્સ કુલપુત્તસ્સ ગિહિભાવો નામ અયુત્તો, પબ્બજ્જાય ઠત્વા મરણમ્હિ મે સેય્યો’’તિ ચિન્તેત્વા અત્તનો મરણૂપાયં ચિન્તેન્તો વિચરતિ. અથેકદિવસં પાતોવ ¶ કતભત્તકિચ્ચા ભિક્ખૂ વિહારં ગન્ત્વા અગ્ગિસાલાય સપ્પં દિસ્વા તં એકસ્મિં કુટે પક્ખિપિત્વા કુટં પિદહિત્વા આદાય વિહારા નિક્ખમિંસુ. ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુપિ ભત્તકિચ્ચં કત્વા આગચ્છન્તો તે ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘કિં ઇદં, આવુસો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સપ્પો, આવુસો’’તિ વુત્તે ઇમિના ‘‘કિં કરિસ્સથા’’તિ? ‘‘છડ્ડેસ્સામ ન’’ન્તિ. તેસં વચનં સુત્વા ‘‘ઇમિના અત્તાનં ડંસાપેત્વા મરિસ્સામી’’તિ ‘‘આહરથ, અહં તં છડ્ડેસ્સામી’’તિ તેસં હત્થતો કુટં ગહેત્વા એકસ્મિં ઠાને નિસિન્નો તેન સપ્પેન અત્તાનં ડંસાપેતિ, સપ્પો ડંસિતું ન ઇચ્છતિ. સો કુટે હત્થં ઓતારેત્વા ઇતો ચિતો ચ આલોલેતિ, ઘોરસપ્પસ્સ મુખં વિવરિત્વા અઙ્ગુલિં પક્ખિપતિ, નેવ નં સપ્પો ડંસિ. સો ‘‘નાયં આસીવિસો, ઘરસપ્પો એસો’’તિ તં પહાય વિહારં અગમાસિ. અથ નં ભિક્ખૂ ‘‘છડ્ડિતો તે, આવુસો, સપ્પો’’તિ આહંસુ. ‘‘ન સો, આવુસો, ઘોરસપ્પો, ઘરસપ્પો એસો’’તિ. ‘‘ઘોરસપ્પોયેવાવુસો, મહન્તં ¶ ફણં કત્વા સુસુયન્તો દુક્ખેન અમ્હેહિ ગહિતો, કિં કારણા એવં ત્વં વદેસી’’તિ આહંસુ. ‘‘અહં, આવુસો, તેન અત્તાનં ડંસાપેન્તોપિ મુખે અઙ્ગુલિં પક્ખિપેન્તોપિ તં ડંસાપેતું નાસક્ખિ’’ન્તિ. તં સુત્વા ભિક્ખૂ તુણ્હી અહેસું.

અથેકદિવસં ન્હાપિતો દ્વે તયો ખુરે આદાય વિહારં ગન્ત્વા એકં ભૂમિયં ઠપેત્વા એકેન ભિક્ખૂનં કેસે ઓહારેતિ. સો ભૂમિયં ઠપિતં ખુરં ગહેત્વા ‘‘ઇમિના ગીવં છિન્દિત્વા મરિસ્સામી’’તિ એકસ્મિં રુક્ખે ગીવં ઉપનિધાય ખુરધારં ગલનાળિયં કત્વા ઠિતો ઉપસમ્પદામાળતો પટ્ઠાય અત્તનો સીલં આવજ્જેન્તો વિમલચન્દમણ્ડલં વિય સુધોતમણિખન્ધમિવ ચ નિમ્મલં સીલં અદ્દસ. તસ્સ તં ઓલોકેન્તસ્સ સકલસરીરં ફરન્તી પીતિ ઉપ્પજ્જિ. સો પીતિં વિક્ખમ્ભેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેન્તો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા ખુરં આદાય વિહારમજ્ઝં પાવિસિ. અથ નં ભિક્ખૂ ‘‘કહં ગતોસિ, આવુસો’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘‘ઇમિના ખુરેન ગલનાળિં છિન્દિત્વા ¶ મરિસ્સામી’તિ ગતોમ્હિ ¶ , આવુસો’’તિ. અથ ‘‘કસ્મા ન મતોસી’’તિ? ઇદાનિમ્હિ સત્થં આહરિતું અભબ્બો જાતો. અહઞ્હિ ‘‘ઇમિના ખુરેન ગલનાળિં છિન્દિસ્સામી’’તિ ઞાણખુરેન સબ્બકિલેસે છિન્દિન્તિ. ભિક્ખૂ ‘‘અયં અભૂતેન અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ ભગવતો આરોચેસું. ભગવા તેસં કથં સુત્વા આહ – ‘‘ન, ભિક્ખવે, ખીણાસવા નામ સહત્થા અત્તાનં જીવિતા વોરોપેન્તી’’તિ. ભન્તે, તુમ્હે ઇમં ‘‘ખીણાસવો’’તિ વદથ, એવં અરહત્તૂપનિસ્સયસમ્પન્નો પનાયં કસ્મા ઉક્કણ્ઠતિ, કિમસ્સ અરહત્તૂપનિસ્સયકારણં ‘‘કસ્મા સો સપ્પો એતં ન ડંસતી’’તિ? ‘‘ભિક્ખવે, સો તાવ સપ્પો ઇમસ્સ ઇતો તતિયે અત્તભાવે દાસો અહોસિ, સો અત્તનો સામિકસ્સ સરીરં ડંસિતું ન વિસહતી’’તિ. એવં ¶ તાવ નેસં સત્થા એકં કારણં આચિક્ખિ. તતો પટ્ઠાય ચ સો ભિક્ખુ સપ્પદાસો નામ જાતો.

કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે કિરેકો કુલપુત્તો સત્થુ ધમ્મકથં સુત્વા ઉપ્પન્નસંવેગો પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો અપરેન સમયેન અનભિરતિયા ઉપ્પન્નાય એકસ્સ સહાયકસ્સ ભિક્ખુનો આરોચેસિ. સો તસ્સ અભિણ્હં ગિહિભાવે આદીનવં કથેસિ. તં સુત્વા ઇતરો સાસને અભિરમિત્વા પુબ્બે અનભિરતકાલે મલગ્ગહિતે સમણપરિક્ખારે એકસ્મિં સોણ્ડિતીરે નિમ્મલે કરોન્તો નિસીદિ. સહાયકોપિસ્સ સન્તિકેયેવ નિસિન્નો. અથ નં સો એવમાહ – ‘‘અહં, આવુસો, ઉપ્પબ્બજન્તો ઇમે પરિક્ખારે તુય્હં દાતુકામો ¶ અહોસિ’’ન્તિ. સો લોભં ઉપ્પાદેત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમિના મય્હં પબ્બજિતેન વા ઉપ્પબ્બજિતેન વા કો અત્થો, ઇદાનિ પરિક્ખારે ગણ્હિસ્સામી’’તિ. સો તતો પટ્ઠાય ‘‘કિં દાનાવુસો, અમ્હાકં જીવિતેન, યે મયં કપાલહત્થા પરકુલેસુ ભિક્ખાય ચરામ, પુત્તદારેહિ સદ્ધિં આલાપસલ્લાપં ન કરોમા’’તિઆદીનિ વદન્તો ગિહિભાવસ્સ ગુણં કથેસિ. સો તસ્સ કથં સુત્વા પુન ઉક્કણ્ઠિતો હુત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં મયા ‘ઉક્કણ્ઠિતોમ્હી’તિ વુત્તે પઠમં ગિહિભાવે આદીનવં કથેત્વા ઇદાનિ અભિણ્હં ગુણં કથેતિ, ‘કિં નુ ખો કારણ’’’ન્તિ ચિન્તેન્તો ‘‘ઇમેસુ સમણપરિક્ખારેસુ લોભેના’’તિ ઞત્વા સયમેવ અત્તનો ચિત્તં નિવત્તેસિ. એવમસ્સ કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે એકસ્સ ભિક્ખુનો ઉક્કણ્ઠાપિતત્તા ઇદાનિ અનભિરતિ ¶ ઉપ્પન્ના. યો પન તેનેવ તદા વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ સમણધમ્મો કતો, સ્વસ્સ એતરહિ અરહત્તૂપનિસ્સયો જાતોતિ.

ઇમમત્થં તે ભિક્ખૂ ભગવતો સન્તિકા સુત્વા ઉત્તરિં પુચ્છિંસુ – ‘‘ભન્તે, અયં કિર ભિક્ખુ ખુરધારં ગલનાળિયં કત્વા ઠિતોવ અરહત્તં પાપુણાતિ, ઉપ્પજ્જિસ્સતિ નુ ખો એત્તકેન ખણેન અરહત્તમગ્ગો’’તિ. ‘‘આમ, ભિક્ખવે, આરદ્ધવીરિયસ્સ ભિક્ખુનો પાદં ઉક્ખિપિત્વા ભૂમિયં ઠપેન્તસ્સ પાદે ભૂમિયં અસમ્પત્તેયેવ અરહત્તમગ્ગો ઉપ્પજ્જતિ. કુસીતસ્સ ¶ પુગ્ગલસ્સ હિ વસ્સસતં જીવનતો આરદ્ધવીરિયસ્સ ખણમત્તમ્પિ જીવિતં સેય્યો’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યો ચ વસ્સસતં જીવે, કુસીતો હીનવીરિયો;

એકાહં જીવિકં સેય્યો, વીરિયમારભતો દળ્હ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ કુસીતોતિ કામવિતક્કાદીહિ તીહિ વિતક્કેહિ વીતિનામેન્તો પુગ્ગલો. હીનવીરિયોતિ નિબ્બીરિયો. વીરિયમારભતો દળ્હન્તિ દુવિધજ્ઝાનનિબ્બત્તનસમત્થં થિરં વીરિયં આરભન્તસ્સ. સેસં પુરિમસદિસમેવ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

યો ચ વસ્સસતં જીવેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પટાચારં થેરિં આરબ્ભ કથેસિ.

સા કિર સાવત્થિયં ચત્તાલીસકોટિવિભવસ્સ સેટ્ઠિનો ધીતા અહોસિ અભિરૂપા. તં સોળસવસ્સુદ્દેસિકકાલે સત્તભૂમિકસ્સ પાસાદસ્સ ઉપરિમતલે રક્ખન્તા વસાપેસું. એવં સન્તેપિ સા એકેન અત્તનો ચૂળૂપટ્ઠાકેન સદ્ધિં વિપ્પટિપજ્જિ ¶ . અથસ્સા માતાપિતરો સમજાતિકકુલે એકસ્સ કુમારસ્સ પટિસ્સુણિત્વા વિવાહદિવસં ઠપેસું. તસ્મિં ઉપકટ્ઠે સા તં ચૂળૂપટ્ઠાકં આહ – ‘‘મં કિર અસુકકુલસ્સ નામ દસ્સન્તિ, મયિ પતિકુલં ગતે મમ પણ્ણાકારં ગહેત્વા આગતોપિ તત્થ પવેસનં ન લભિસ્સસિ, સચે તે મયિ સિનેહો અત્થિ, ઇદાનેવ ¶ મં ગહેત્વા યેન વા તેન વા પલાયસ્સૂ’’તિ. ‘‘સો સાધુ, ભદ્દે’’તિ. ‘‘તેન હિ અહં સ્વે પાતોવ નગરદ્વારસ્સ અસુકટ્ઠાને નામ ઠસ્સામિ, ત્વં એકેન ઉપાયેન નિક્ખમિત્વા તત્થ આગચ્છેય્યાસી’’તિ વત્વા દુતિયદિવસે સઙ્કેતટ્ઠાને અટ્ઠાસિ. સાપિ પાતોવ કિલિટ્ઠં વત્થં નિવાસેત્વા કેસે વિક્કિરિત્વા કુણ્ડકેન સરીરં મક્ખિત્વા કુટં આદાય દાસીહિ સદ્ધિં ગચ્છન્તી વિય ઘરા નિક્ખમિત્વા તં ઠાનં અગમાસિ. સો તં આદાય દૂરં ગન્ત્વા એકસ્મિં ગામે નિવાસં કપ્પેત્વા અરઞ્ઞે ખેત્તં કસિત્વા દારુપણ્ણાદીનિ આહરતિ. ઇતરા કુટેન ઉદકં આહરિત્વા સહત્થા કોટ્ટનપચનાદીનિ કરોન્તી અત્તનો પાપસ્સ ફલં અનુભોતિ. અથસ્સા કુચ્છિયં ગબ્ભો પતિટ્ઠાસિ. સા પરિપુણ્ણગબ્ભા ‘‘ઇધ મે કોચિ ઉપકારકો નત્થિ, માતાપિતરો નામ પુત્તેસુ મુદુહદયા હોન્તિ, તેસં સન્તિકં મં નેહિ, તત્થ મે ગબ્ભવુટ્ઠાનં ભવિસ્સતી’’તિ સામિકં ¶ યાચિ. સો ‘‘કિં, ભદ્દે, કથેસિ, મં દિસ્વા તવ માતાપિતરો વિવિધા કમ્મકારણા કરેય્યું, ન સક્કા મયા તત્થ ગન્તુ’’ન્તિ પટિક્ખિપિ. સા પુનપ્પુનં યાચિત્વાપિ ¶ ગમનં અલભમાના તસ્સ અરઞ્ઞં ગતકાલે પટિવિસ્સકે આમન્તેત્વા ‘‘સચે સો આગન્ત્વા મં અપસ્સન્તો ‘કહં ગતા’તિ પુચ્છિસ્સતિ, મમ અત્તનો કુલઘરં ગતભાવં આચિક્ખેય્યાથા’’તિ વત્વા ગેહદ્વારં પિદહિત્વા પક્કામિ. સોપિ આગન્ત્વા તં અપસ્સન્તો પટિવિસ્સકે પુચ્છિત્વા તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘નિવત્તેસ્સામિ ન’’ન્તિ અનુબન્ધિત્વા તં દિસ્વા નાનપ્પકારં યાચિયમાનોપિ નિવત્તેતું નાસક્ખિ. અથસ્સા એકસ્મિં ઠાને કમ્મજવાતા ચલિંસુ. સા એકં ગચ્છન્તરં પવિસિત્વા, ‘‘સામિ, કમ્મજવાતા મે ચલિતા’’તિ વત્વા ભૂમિયં નિપજ્જિત્વા સમ્પરિવત્તમાના કિચ્છેન દારકં વિજાયિત્વા ‘‘યસ્સત્થાયાહં કુલઘરં ગચ્છેય્યં, સો અત્થો નિપ્ફન્નો’’તિ પુનદેવ તેન સદ્ધિં ગેહં આગન્ત્વા વાસં કપ્પેસિ.

તસ્સા અપરેન સમયેન પુન ગબ્ભો પતિટ્ઠહિ. સા પરિપુણ્ણગબ્ભા હુત્વા પુરિમનયેનેવ સામિકં યાચિત્વા ગમનં અલભમાના પુત્તં અઙ્કેનાદાય તથેવ પક્કમિત્વા તેન અનુબન્ધિત્વા ‘‘તિટ્ઠાહી’’તિ વુત્તે નિવત્તિતું ન ઇચ્છિ. અથ નેસં ગચ્છન્તાનં મહા અકાલમેઘો ઉદપાદિ સમન્તા વિજ્જુલતાહિ ¶ આદિત્તં વિય મેઘત્થનિતેહિ, ભિજ્જમાનં વિય ¶ ઉદકધારાનિપાતનિરન્તરં નભં અહોસિ. તસ્મિં ખણે તસ્સા કમ્મજવાતા ચલિંસુ. સા સામિકં આમન્તેત્વા, ‘‘સામિ, કમ્મજવાતા મે ચલિતા, ન સક્કોમિ સન્ધારેતું, અનોવસ્સકટ્ઠાનં મે જાનાહી’’તિ આહ. સો હત્થગતાય વાસિયા ઇતો ચિતો ચ ઉપધારેન્તો એકસ્મિં વમ્મિકમત્થકે જાતં ગુમ્બં દિસ્વા છિન્દિતું આરભિ. અથ નં વમ્મિકતો નિક્ખમિત્વા ઘોરવિસો આસીવિસો ડંસિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવસ્સ સરીરં અન્તોસમુટ્ઠિતાહિ અગ્ગિજાલાહિ ડય્હમાનં વિય નીલવણ્ણં હુત્વા તત્થેવ પતિ. ઇતરાપિ મહાદુક્ખં અનુભવમાના તસ્સ આગમનં ઓલોકેન્તીપિ તં અદિસ્વાવ અપરમ્પિ પુત્તં વિજાયિ. દ્વે દારકા વાતવુટ્ઠિવેગં અસહમાના મહાવિરવં વિરવન્તિ. સા ઉભોપિ તે ઉરન્તરે કત્વા દ્વીહિ જણ્ણુકેહિ ચેવ હત્થેહિ ચ ભૂમિયં ઉપ્પીળેત્વા તથા ઠિતાવ રત્તિં વીતિનામેસિ. સકલસરીરં નિલ્લોહિતં વિય પણ્ડુપલાસવણ્ણં અહોસિ. સા ઉટ્ઠિતે અરુણે મંસપેસિવણ્ણં એકં પુત્તં અઙ્કેનાદાય ઇતરં અઙ્ગુલિયા ગહેત્વા ‘‘એહિ, તાત, પિતા તે ઇતો ગતો’’તિ વત્વા સામિકસ્સ ગતમગ્ગેન ગચ્છન્તી ¶ તં વમ્મિકમત્થકે કાલં કત્વા પતિતં નીલવણ્ણં થદ્ધસરીરં દિસ્વા ‘‘મં નિસ્સાય મમ સામિકો પન્થે મતો’’તિ રોદન્તી પરિદેવન્તી પાયાસિ.

સા સકલરત્તિં દેવેન વુટ્ઠત્તા અચિરવતિં નદિં જણ્ણુપ્પમાણેન કટિપ્પમાણેન થનપ્પમાણેન ઉદકેન પરિપુણ્ણં દિસ્વા અત્તનો મન્દબુદ્ધિતાય દ્વીહિ દારકેહિ સદ્ધિં ઉદકં ઓતરિતું અવિસહન્તી જેટ્ઠપુત્તં ઓરિમતીરે ઠપેત્વા ઇતરં આદાય પરતીરં ગન્ત્વા સાખાભઙ્ગં અત્થરિત્વા ¶ નિપજ્જાપેત્વા ‘‘ઇતરસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સામી’’તિ બાલપુત્તકં પહાય તરિતું અસક્કોન્તી પુનપ્પુનં નિવત્તિત્વા ઓલોકયમાના પાયાસિ. અથસ્સા નદીમજ્ઝં ગતકાલે એકો સેનો તં કુમારં દિસ્વા ‘‘મંસપેસી’’તિ સઞ્ઞાય આકાસતો ભસ્સિ. સા તં પુત્તસ્સત્થાય ભસ્સન્તં દિસ્વા ઉભો હત્થે ઉક્ખિપિત્વા ‘‘સૂસૂ’’તિ તિક્ખત્તું મહાસદ્દં નિચ્છારેસિ. સેનો દૂરભાવેન તં અસુત્વાવ કુમારકં ગહેત્વા વેહાસં ઉપ્પતિત્વા ગતો. ઓરિમતીરે ઠિતપુત્તો માતરં નદીમજ્ઝે ઉભો હત્થે ઉક્ખિપિત્વા મહાસદ્દં નિચ્છારયમાનં દિસ્વા ¶ ‘‘મં પક્કોસતી’’તિ સઞ્ઞાય વેગેન ઉદકે પતિ. ઇતિસ્સા બાલપુત્તં સેનો હરિ, જેટ્ઠપુત્તો ઉદકેન વૂળ્હો.

સા ‘‘એકો મે પુત્તો સેનેન ગહિતો, એકો ઉદકેન ¶ વૂળ્હો, પન્થે મે પતિ મતો’’તિ રોદન્તી પરિદેવન્તી ગચ્છમાના સાવત્થિતો આગચ્છન્તં એકં પુરિસં દિસ્વા પુચ્છિ – ‘‘કત્થ વાસિકોસિ, તાતા’’તિ? ‘‘સાવત્થિવાસિકોમ્હિ, અમ્મા’’તિ. ‘‘સાવત્થિનગરે અસુકવીથિયં એવરૂપં અસુકકુલં નામ અત્થિ, જાનાસિ, તાતા’’તિ? ‘‘જાનામિ, અમ્મ, તં પન મા પુચ્છિ, સચે અઞ્ઞં જાનાસિ પુચ્છા’’તિ. ‘‘અઞ્ઞેન મે કમ્મં નત્થિ, તદેવ પુચ્છામિ, તાતા’’તિ. ‘‘અમ્મ, ત્વં અત્તનો અનાચિક્ખિતું ન દેસિ, અજ્જ તે સબ્બરત્તિં દેવો વસ્સન્તો દિટ્ઠો’’તિ. ‘‘દિટ્ઠો મે, તાત, મય્હમેવેસો સબ્બરત્તિં વુટ્ઠો, ન અઞ્ઞસ્સ. મય્હં પન વુટ્ઠકારણં પચ્છા તે કથેસ્સામિ, એતસ્મિં તાવ મે સેટ્ઠિગેહે પવત્તિં કથેહી’’તિ. ‘‘અમ્મ, અજ્જ રત્તિં સેટ્ઠિઞ્ચ સેટ્ઠિભરિયઞ્ચ સેટ્ઠિપુત્તઞ્ચાતિ તયોપિ જને અવત્થરમાનં ગેહં પતિ, તે એકચિતકસ્મિં ઝાયન્તિ. એસ ધૂમો પઞ્ઞાયતિ, અમ્મા’’તિ. સા તસ્મિં ખણે નિવત્થવત્થં પતમાનં ન સઞ્જાનિ, ઉમ્મત્તિકભાવં ¶ પત્વા યથાજાતાવ રોદન્તી પરિદેવન્તી –

‘‘ઉભો પુત્તા કાલકતા, પન્થે મય્હં પતી મતો;

માતા પિતા ચ ભાતા ચ, એકચિતમ્હિ ડય્હરે’’તિ. (અપ. થેરી ૨.૨.૪૯૮) –

વિલપન્તી પરિબ્ભમિ. મનુસ્સા તં દિસ્વા ‘‘ઉમ્મત્તિકા ઉમ્મત્તિકા’’તિ કચવરં ગહેત્વા પંસું ગહેત્વા મત્થકે ઓકિરન્તા લેડ્ડૂહિ પહરન્તિ. સત્થા જેતવનમહાવિહારે અટ્ઠપરિસમજ્ઝે નિસીદિત્વા ધમ્મં દેસેન્તો તં આગચ્છમાનં અદ્દસ કપ્પસતસહસ્સં પૂરિતપારમિં અભિનીહારસમ્પન્નં.

સા ¶ કિર પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે પદુમુત્તરસત્થારા એકં વિનયધરત્થેરિં બાહાય ગહેત્વા નન્દનવને ઠપેન્તં વિય એતદગ્ગટ્ઠાને ઠપિયમાનં દિસ્વા ‘‘અહમ્પિ તુમ્હાદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ સન્તિકે વિનયધરત્થેરીનં અગ્ગટ્ઠાનં લભેય્ય’’ન્તિ અધિકારં કત્વા પત્થનં ઠપેસિ. પદુમુત્તરબુદ્ધો અનાગતંસઞાણં પત્થરિત્વા પત્થનાય સમિજ્ઝનભાવં ઞત્વા ‘‘અનાગતે ગોતમબુદ્ધસ્સ નામ સાસને અયં પટાચારા નામેન વિનયધરત્થેરીનં અગ્ગા ¶ ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તં ¶ એવં પત્થિતપત્થનં અભિનીહારસમ્પન્નં સત્થા દૂરતોવ આગચ્છન્તિં દિસ્વા ‘‘ઇમિસ્સા ઠપેત્વા મં અઞ્ઞો અવસ્સયો ભવિતું સમત્થો નામ નત્થી’’તિ ચિન્તેત્વા તં યથા વિહારાભિમુખં આગચ્છતિ, એવં અકાસિ. પરિસા તં દિસ્વાવ ‘‘ઇમિસ્સા ઉમ્મત્તિકાય ઇતો આગન્તું મા દદિત્થા’’તિ આહ. સત્થા ‘‘અપેથ, મા નં વારયિત્થા’’તિ વત્વા અવિદૂરટ્ઠાનં આગતકાલે ‘‘સતિં પટિલભ ભગિની’’તિ આહ. સા તં ખણંયેવ બુદ્ધાનુભાવેન સતિં પટિલભિ. તસ્મિંકાલે નિવત્થવત્થસ્સ પતિતભાવં સલ્લક્ખેત્વા હિરોત્તપ્પં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદિ. અથસ્સા એકો પુરિસો ઉત્તરસાટકં ખિપિ. સા તં નિવાસેત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા સુવણ્ણવણ્ણેસુ પાદેસુ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, અવસ્સયો મે હોથ, પતિટ્ઠા મે હોથ. એકઞ્હિ મે પુત્તં સેનો ગણ્હિ, એકો ઉદકેન વૂળ્હો, પન્થે મે પતિ મતો, માતાપિતરો ચેવ મે ભાતા ચ ગેહેન અવત્થટા એકચિતકસ્મિં ઝાયન્તી’’તિ.

સત્થા તસ્સા વચનં સુત્વા ‘‘પટાચારે, મા ચિન્તયિ, તવ તાણં સરણં અવસ્સયો ભવિતું સમત્થસ્સેવ સન્તિકં આગતાસિ. યથા હિ તવ ઇદાનિ એકો પુત્તકો સેનેન ગહિતો, એકો ઉદકેન વૂળ્હો, પન્થે ¶ પતિ મતો, માતાપિતરો ચેવ ભાતા ચ ગેહેન અવત્થટા; એવમેવ ઇમસ્મિં સંસારે પુત્તાદીનં મતકાલે તવ રોદન્તિયા પગ્ઘરિતઅસ્સુ ચતુન્નં મહાસમુદ્દાનં ઉદકતો બહુતર’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ચતૂસુ સમુદ્દેસુ જલં પરિત્તકં,

કિં કારણા અમ્મ તુવં પમજ્જસી’’તિ.

એવં સત્થરિ અનમતગ્ગપરિયાયં કથેન્તે તસ્સ સરીરે સોકો તનુત્તં અગમાસિ. અથ નં તનુભૂતસોકં ઞત્વા પુન સત્થા આમન્તેત્વા ‘‘પટાચારે પુત્તાદયો નામ પરલોકં ગચ્છન્તસ્સ તાણં વા લેણં વા સરણં વા ભવિતું ન સક્કોન્તિ, તસ્મા વિજ્જમાનાપિ તે ન સન્તિયેવ, પણ્ડિતેન ¶ પન સીલં વિસોધેત્વા અત્તનો નિબ્બાનગામિમગ્ગં ખિપ્પમેવ સોધેતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘ન ¶ સન્તિ પુત્તા તાણાય, ન પિતા નાપિ બન્ધવા;

અન્તકેનાધિપન્નસ્સ, નત્થિ ઞાતીસુ તાણતા. (ધ. પ. ૨૮૮; અપ. થેરી ૨.૨.૫૦૧);

‘‘એતમત્થવસ્સં ઞત્વા, પણ્ડિતો સીલસંવુતો;

નિબ્બાનગમનં મગ્ગં, ખિપ્પમેવ વિસોધયે’’તિ. (ધ. પ. ૨૮૯);

દેસનાવસાને ¶ પટાચારા મહાપથવિયં પંસુપરિમાણે કિલેસે ઝાપેત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ. સા પન સોતાપન્ના હુત્વા સત્થારં પબ્બજ્જં યાચિ. સત્થા તં ભિક્ખુનીનં સન્તિકં પહિણિત્વા પબ્બાજેસિ. સા લદ્ધૂપસમ્પદા પટિતાચારત્તા પટાચારાત્વેવ પઞ્ઞાયિ. સા એકદિવસં કુટેન ઉદકં આદાય પાદે ધોવન્તી ઉદકં આસિઞ્ચિ, તં થોકં ગન્ત્વા પચ્છિજ્જિ. દુતિયવારે આસિત્તં તતો દૂરતરં અગમાસિ. તતિયવારે આસિત્તં તતોપિ દૂરતરન્તિ. સા તદેવ આરમ્મણં ગહેત્વા તયો વયે પરિચ્છિન્દિત્વા ‘‘મયા પઠમં આસિત્તં ઉદકં વિય ઇમે સત્તા પઠમવયેપિ મરન્તિ, તતો દૂરતરં ગતં દુતિયવારે આસિત્તં ઉદકં વિય મજ્ઝિમવયેપિ મરન્તિ, તતોપિ દૂરતરં ગતં તતિયવારે આસિત્તં ઉદકં વિય પચ્છિમવયેપિ મરન્તિયેવા’’તિ ચિન્તેસિ. સત્થા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ ઓભાસં ફરિત્વા તસ્સા સમ્મુખે ઠત્વા કથેન્તો વિય ‘‘એવમેતં પટાચારે, પઞ્ચન્નમ્પિ ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં અપસ્સન્તસ્સ વસ્સસતં જીવનતો તેસં ઉદયબ્બયં પસ્સન્તસ્સ એકાહમ્પિ એકક્ખણમ્પિ જીવિતં સેય્યો’’તિ ¶ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ગાથમાહ –

‘‘યો ચ વસ્સસતં જીવે, અપસ્સં ઉદયબ્બયં;

એકાહં જીવિતં સેય્યો, પસ્સતો ઉદયબ્બય’’ન્તિ.

તત્થ અપસ્સં ઉદયબ્બયન્તિ પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં પઞ્ચવીસતિયા લક્ખણેહિ ઉદયઞ્ચ વયઞ્ચ અપસ્સન્તો. પસ્સતો ઉદયબ્બયન્તિ તેસં ઉદયઞ્ચ વયઞ્ચ પસ્સન્તસ્સ. ઇતરસ્સ જીવનતો એકાહમ્પિ જીવિતં સેય્યોતિ.

દેસનાવસાને ¶ પટાચારા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ.

યો ¶ ચ વસ્સસતં જીવેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કિસાગોતમિં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિરેકસ્સ સેટ્ઠિસ્સ ગેહે ચત્તાલીસકોટિધનં અઙ્ગારા એવ હુત્વા અટ્ઠાસિ. સેટ્ઠિ તં દિસ્વા ઉપ્પન્નસોકો આહારં પટિક્ખિપિત્વા મઞ્ચકે નિપજ્જિ. તસ્સેકો સહાયકો ગેહં ગન્ત્વા, ‘‘સમ્મ, કસ્મા સોચસી’’તિ પુચ્છિત્વા તં પવત્તિં સુત્વા, ‘‘સમ્મ, મા સોચિ, અહં એકં ઉપાયં ¶ જાનામિ, તં કરોહી’’તિ. ‘‘કિં કરોમિ, સમ્મા’’તિ? અત્તનો આપણે કિલઞ્જં પસારેત્વા તત્થ તે અઙ્ગારે રાસિં કત્વા વિક્કિણન્તો વિય નિસીદ, આગતાગતેસુ મનુસ્સેસુ યે એવં વદન્તિ – ‘‘સેસજના વત્થતેલમધુફાણિતાદીનિ વિક્કિણન્તિ, ત્વં પન અઙ્ગારે વિક્કિણન્તો નિસિન્નો’’તિ. તે વદેય્યાસિ – ‘‘અત્તનો સન્તકં અવિક્કિણન્તો કિં કરોમી’’તિ? યો પન તં એવં વદતિ ‘‘સેસજના વત્થતેલમધુફાણિતાદીનિ વિક્કિણન્તિ, ત્વં પન હિરઞ્ઞસુવણ્ણં વિક્કિણન્તો નિસિન્નો’’તિ. તં વદેય્યાસિ ‘‘કહં હિરઞ્ઞસુવણ્ણ’’ન્તિ. ‘‘ઇદ’’ન્તિ ચ વુત્તે ‘‘આહર, તાવ ન’’ન્તિ હત્થેહિ પટિચ્છેય્યાસિ. એવં દિન્નં તવ હત્થે હિરઞ્ઞસુવણ્ણં ભવિસ્સતિ. સા પન સચે કુમારિકા હોતિ, તવ ગેહે પુત્તસ્સ નં આહરિત્વા ચત્તાલીસકોટિધનં તસ્સા નિય્યાદેત્વા તાય દિન્નં વલઞ્જેય્યાસિ. સચે કુમારકો હોતિ, તવ ગેહે વયપ્પત્તં ધીતરં તસ્સ દત્વા ચત્તાલીસકોટિધનં નિય્યાદેત્વા તેન દિન્નં વલઞ્જેય્યાસીતિ. સો ‘‘ભદ્દકો ઉપાયો’’તિ અત્તનો ¶ આપણે અઙ્ગારે રાસિં કત્વા વિક્કિણન્તો વિય નિસીદિ. યે પન નં એવમાહંસુ – ‘‘સેસજના વત્થતેલમધુફાણિતાદીનિ વિક્કિણન્તિ, કિં પન ત્વં અઙ્ગારે વિક્કિણન્તો નિસિન્નો’’તિ? તેસં ‘‘અત્તનો સન્તકં અવિક્કિણન્તો કિં કરોમી’’તિ પટિવચનં અદાસિ. અથેકા ગોતમી નામ કુમારિકા કિસસરીરતાય કિસાગોતમીતિ પઞ્ઞાયમાના પરિજિણ્ણકુલસ્સ ધીતા અત્તનો એકેન કિચ્ચેન આપણદ્વારં ગન્ત્વા તં સેટ્ઠિં દિસ્વા એવમાહ – ‘‘કિં, તાત, સેસજના વત્થતેલમધુફાણિતાદીનિ વિક્કિણન્તિ, ત્વં હિરઞ્ઞસુવણ્ણં વિક્કિણન્તો નિસિન્નો’’તિ? ‘‘કહં, અમ્મ, હિરઞ્ઞસુવણ્ણ’’ન્તિ ¶ ? ‘‘નનુ ‘ત્વં તદેવ ગહેત્વા નિસિન્નોસી’તિ, આહર, તાવ નં, અમ્મા’’તિ. સા હત્થપૂરં ગહેત્વા તસ્સ હત્થેસુ ઠપેસિ, તં હિરઞ્ઞસુવણ્ણમેવ અહોસિ.

અથ ¶ નં સેટ્ઠિ ‘‘કતરં તે, અમ્મ, ગેહ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અસુકં નામા’’તિ વુત્તે તસ્સા અસ્સામિકભાવં ઞત્વા ધનં પટિસામેત્વા તં અત્તનો પુત્તસ્સ આનેત્વા ચત્તાલીસકોટિધનં પટિચ્છાપેસિ. સબ્બં હિરઞ્ઞસુવણ્ણમેવ અહોસિ. તસ્સા અપરેન સમયેન ગબ્ભો પતિટ્ઠહિ. સા દસમાસચ્ચયેન પુત્તં વિજાયિ. સો પદસા ગમનકાલે કાલમકાસિ. સા અદિટ્ઠપુબ્બમરણતાય તં ઝાપેતું નીહરન્તે વારેત્વા ‘‘પુત્તસ્સ મે ભેસજ્જં પુચ્છિસ્સામી’’તિ મતકળેવરં અઙ્કેનાદાય ‘‘અપિ નુ મે પુત્તસ્સ ભેસજ્જં ¶ જાનાથા’’તિ પુચ્છન્તી ઘરપટિપાટિયા વિચરતિ. અથ નં મનુસ્સા, ‘‘અમ્મ, ત્વં ઉમ્મત્તિકા જાતા, મતકપુત્તસ્સ ભેસજ્જં પુચ્છન્તી વિચરસી’’તિ વદન્તિ. સા ‘‘અવસ્સં મમ પુત્તસ્સ ભેસજ્જં જાનનકં લભિસ્સામી’’તિ મઞ્ઞમાના વિચરતિ. અથ નં એકો પણ્ડિતપુરિસો દિસ્વા, ‘‘અયં મમ ધીતા પઠમં પુત્તકં વિજાતા ભવિસ્સતિ અદિટ્ઠપુબ્બમરણા, મયા ઇમિસ્સા અવસ્સયેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા આહ – ‘‘અમ્મ, અહં ભેસજ્જં ન જાનામિ, ભેસજ્જજાનનકં પન જાનામી’’તિ. ‘‘કો જાનાતિ, તાતા’’તિ? ‘‘સત્થા, અમ્મ, જાનાતિ, ગચ્છ, તં પુચ્છાહી’’તિ. સા ‘‘ગમિસ્સામિ, તાત, પુચ્છિસ્સામિ, તાતા’’તિ વત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતા પુચ્છિ – ‘‘તુમ્હે કિર મે પુત્તસ્સ ભેસજ્જં જાનાથ, ભન્તે’’તિ? ‘‘આમ, જાનામી’’તિ. ‘‘કિં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘અચ્છરગ્ગહણમત્તે સિદ્ધત્થકે લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘લભિસ્સામિ, ભન્તે’’. ‘‘કસ્સ પન ગેહે લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘યસ્સ ગેહે પુત્તો વા ધીતા વા ન કોચિ મતપુબ્બો’’તિ. સા ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ સત્થારં વન્દિત્વા મતપુત્તકં અઙ્કેનાદાય અન્તોગામં પવિસિત્વા પઠમગેહસ્સ દ્વારે ઠત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો ઇમસ્મિં ગેહે સિદ્ધત્થકો, પુત્તસ્સ કિર ¶ મે ભેસજ્જં એત’’ન્તિ વત્વા ‘‘અત્થી’’તિ વુત્તે તેન હિ દેથાતિ. તેહિ આહરિત્વા સિદ્ધત્થકેસુ દિય્યમાનેસુ ‘‘ઇમસ્મિં ગેહે પુત્તો વા ધીતા વા મતપુબ્બો કોચિ નત્થિ, અમ્મા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘કિં વદેસિ, અમ્મ? જીવમાના હિ કતિપયા, મતકા એવ બહુકા’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ ગણ્હથ વો સિદ્ધત્થકે, નેતં મમ પુત્તસ્સ ભેસજ્જ’’ન્તિ પટિઅદાસિ.

સા ઇમિના નીયામેન આદિતો પટ્ઠાય નં પુચ્છન્તી વિચરિ. સા એકગેહેપિ સિદ્ધત્થકે અગહેત્વા સાયન્હસમયે ચિન્તેસિ – ‘‘અહો ભારિયં ¶ કમ્મં, અહં ‘મમેવ પુત્તો મતો’તિ સઞ્ઞમકાસિં, સકલગામેપિ પન જીવન્તેહિ મતકાવ બહુતરા’’તિ. તસ્સા એવં ચિન્તયમાનાય પુત્તસિનેહં મુદુકહદયં થદ્ધભાવં અગમાસિ. સા પુત્તં અરઞ્ઞે છડ્ડેત્વા સત્થુ સન્તિકં ¶ ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા ‘‘લદ્ધા તે એકચ્છરમત્તા સિદ્ધત્થકા’’તિ આહ. ‘‘ન લદ્ધા, ભન્તે, સકલગામે જીવન્તેહિ મતકાવ બહુતરા’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘ત્વં ‘મમેવ પુત્તો મતો’તિ સલ્લક્ખેસિ, ધુવધમ્મો એસ સત્તાનં. મચ્ચુરાજા હિ સબ્બસત્તે અપરિપુણ્ણજ્ઝાસયે એવ મહોઘો વિય ¶ પરિકડ્ઢમાનોયેવ અપાયસમુદ્દે પક્ખિપતી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘તં પુત્તપસુસમ્મત્તં, બ્યાસત્તમનસં નરં;

સુત્તં ગામં મહોઘોવ, મચ્ચુ આદાય ગચ્છતી’’તિ. (ધ. પ. ૨૮૭);

ગાથાપરિયોસાને કિસાગોતમી સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, અઞ્ઞેપિ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સા પન સત્થારં પબ્બજ્જં યાચિ, સત્થા તં ભિક્ખુનીનં સન્તિકં પેસેત્વા પબ્બાજેસિ. સા લદ્ધૂપસમ્પદા કિસાગોતમી થેરીતિ પઞ્ઞાયિ. સા એકદિવસં ઉપોસથાગારે વારં પત્વા દીપં જાલેત્વા નિસિન્ના દીપજાલા ઉપ્પજ્જન્તિયો ચ ભિજ્જન્તિયો ચ દિસ્વા ‘‘એવમેવ ઇમે સત્તા ઉપ્પજ્જન્તિ ચેવ નિરુજ્ઝન્તિ ચ, નિબ્બાનપ્પત્તા એવ ન પઞ્ઞાયન્તી’’તિ આરમ્મણં અગ્ગહેસિ. સત્થા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ ઓભાસં ફરિત્વા તસ્સા સમ્મુખે નિસીદિત્વા કથેન્તો વિય ‘‘એવમેવ, ગોતમિ, ઇમે સત્તા દીપજાલા વિય ઉપ્પજ્જન્તિ ચેવ નિરુજ્ઝન્તિ ચ, નિબ્બાનપ્પત્તા એવ ન પઞ્ઞાયન્તિ, એવં નિબ્બાનં અપસ્સન્તાનં વસ્સસતં જીવનતો નિબ્બાનં પસ્સન્તસ્સ ખણમત્તમ્પિ જીવિતં સેય્યો’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યો ચ વસ્સસતં જીવે, અપસ્સં અમતં પદં;

એકાહં જીવિતં સેય્યો, પસ્સતો અમતં પદ’’ન્તિ.

તત્થ અમતં પદન્તિ મરણવિરહિતકોટ્ઠાસં, અમતમહાનિબ્બાનન્તિ અત્થો. સેસં પુરિમસદિસમેવ.

દેસનાવસાને ¶ કિસાગોતમી યથાનિસિન્નાવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તે પતિટ્ઠહીતિ.

યો ¶ ¶ ચ વસ્સસતં જીવેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો બહુપુત્તિકં થેરિં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિરેકસ્મિં કુલે સત્ત પુત્તા સત્ત ચ ધીતરો અહેસું. તે સબ્બેપિ વયપ્પત્તા ગેહે પતિટ્ઠહિત્વા અત્તનો ધમ્મતાય સુખપ્પત્તા અહેસું. તેસં અપરેન સમયેન પિતા કાલમકાસિ. મહાઉપાસિકા સામિકે નટ્ઠેપિ ન તાવ કુટુમ્બં વિભજતિ. અથ નં પુત્તા આહંસુ – ‘‘અમ્મ, અમ્હાકં પિતરિ નટ્ઠે તુય્હં કો અત્થો કુટુમ્બેન, કિં મયં તં ઉપટ્ઠાતું ન સક્કોમા’’તિ. સા તેસં કથં સુત્વા તુણ્હી હુત્વા પુનપ્પુનં તેહિ વુચ્ચમાના ‘‘પુત્તા મં પટિજગ્ગિસ્સન્તિ, કિં મે વિસું કુટુમ્બેના’’તિ સબ્બં સાપતેય્યં મજ્ઝે ભિન્દિત્વા અદાસિ. અથ નં કતિપાહચ્ચયેન જેટ્ઠપુત્તસ્સ ભરિયા ‘‘અહો અમ્હાકં, અય્યા, ‘જેટ્ઠપુત્તો મે’તિ દ્વે કોટ્ઠાસે દત્વા વિય ઇમમેવ ગેહં આગચ્છતી’’તિ આહ. સેસપુત્તાનં ભરિયાપિ એવમેવ વદિંસુ. જેટ્ઠધીતરં આદિં કત્વા તાસં ગેહં ગતકાલેપિ નં એવમેવ વદિંસુ. સા અવમાનપ્પત્તા હુત્વા ‘‘કિં ઇમેસં સન્તિકે વુટ્ઠેન, ભિક્ખુની હુત્વા જીવિસ્સામી’’તિ ભિક્ખુનીઉપસ્સયં ગન્ત્વા ¶ પબ્બજ્જં યાચિ. તા નં પબ્બાજેસું. સા લદ્ધૂપસમ્પદા હુત્વા બહુપુત્તિકત્થેરીતિ પઞ્ઞાયિ. સા ‘‘અહં મહલ્લકકાલે પબ્બજિતા, અપ્પમત્તાય મે ભવિતબ્બ’’ન્તિ ભિક્ખુનીનં વત્તપટિવત્તં કરોન્તી ‘‘સબ્બરત્તિં સમણધમ્મં કરિસ્સામી’’તિ હેટ્ઠાપાસાદે એકં થમ્ભં હત્થેન ગહેત્વા તં આવિઞ્છમાનાવ સમણધમ્મં કરોતિ, ચઙ્કમમાનાપિ ‘‘અન્ધકારટ્ઠાને મે રુક્ખે વા કત્થચિ વા સીસં પટિહઞ્ઞેય્યા’’તિ તં રુક્ખં હત્થેન ગહેત્વા તં આવિઞ્છમાનાવ સમણધમ્મં કરોતિ, ‘‘સત્થારા દેસિતધમ્મમેવ કરિસ્સામી’’તિ ધમ્મં આવજ્જેત્વા ધમ્મં અનુસ્સરમાનાવ સમણધમ્મં કરોતિ. અથ ¶ સત્થા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ ઓભાસં ફરિત્વા સમ્મુખે નિસિન્નો વિય તાય સદ્ધિં કથેન્તો ‘‘બહુપુત્તિકે મયા દેસિતં ધમ્મં અનાવજ્જેન્તસ્સ અપસ્સન્તસ્સ વસ્સસતં જીવનતો મયા દેસિતં ધમ્મં પસ્સન્તસ્સ મુહુત્તમ્પિ જીવિતં સેય્યો’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યો ચ વસ્સસતં જીવે, અપસ્સં ધમ્મમુત્તમં;

એકાહં જીવિતં સેય્યો, પસ્સતો ધમ્મમુત્તમ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ ¶ ધમ્મમુત્તમન્તિ નવવિધં લોકુત્તરધમ્મં. સો હિ ઉત્તમો ધમ્મો નામ. યો હિ તં ન પસ્સતિ, તસ્સ વસ્સસતમ્પિ જીવનતો તં ધમ્મં પસ્સન્તસ્સ પટિવિજ્ઝન્તસ્સ એકાહમ્પિ એકક્ખણમ્પિ જીવિતં સેય્યોતિ.

ગાથાપરિયોસાને બહુપુત્તિકત્થેરી સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તે પતિટ્ઠહીતિ.

બહુપુત્તિકત્થેરીવત્થુ ચુદ્દસમં.