📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

ખુદ્દકનિકાયે

ધમ્મપદ-અટ્ઠકથા

(દુતિયો ભાગો)

૯. પાપવગ્ગો

૧. ચૂળેકસાટકબ્રાહ્મણવત્થુ

અભિત્થરેથ ¶ ¶ ¶ કલ્યાણેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ચૂળેકસાટકબ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ.

વિપસ્સિદસબલસ્સ કાલસ્મિઞ્હિ મહાએકસાટકબ્રાહ્મણો નામ અહોસિ, અયં પન એતરહિ સાવત્થિયં ચૂળેકસાટકો નામ. તસ્સ હિ એકો નિવાસનસાટકો અહોસિ, બ્રાહ્મણિયાપિ એકો. ઉભિન્નમ્પિ એકમેવ પારુપનં, બહિ ગમનકાલે બ્રાહ્મણો વા બ્રાહ્મણી વા તં પારુપતિ. અથેકદિવસં ¶ વિહારે ધમ્મસ્સવને ઘોસિતે બ્રાહ્મણો આહ – ‘‘ભોતિ ધમ્મસ્સવનં ઘોસિતં, કિં દિવા ધમ્મસ્સવનં ગમિસ્સસિ, ઉદાહુ રત્તિં. પારુપનસ્સ હિ અભાવેન ન સક્કા અમ્હેહિ એકતો ગન્તુ’’ન્તિ. બ્રાહ્મણી, ‘‘સામિ, અહં દિવા ગમિસ્સામી’’તિ સાટકં પારુપિત્વા અગમાસિ. બ્રાહ્મણો દિવસભાગં ગેહે વીતિનામેત્વા રત્તિં ગન્ત્વા સત્થુ પુરતો નિસિન્નોવ ધમ્મં અસ્સોસિ. અથસ્સ સરીરં ફરમાના પઞ્ચવણ્ણા પીતિ ઉપ્પજ્જિ. સો સત્થારં પૂજિતુકામો હુત્વા ‘‘સચે ઇમં સાટકં ¶ દસ્સામિ, નેવ બ્રાહ્મણિયા, ન મય્હં પારુપનં ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. અથસ્સ મચ્છેરચિત્તાનં સહસ્સં ઉપ્પજ્જિ, પુનેકં સદ્ધાચિત્તં ઉપ્પજ્જિ. તં ¶ અભિભવિત્વા પુન મચ્છેરસહસ્સં ઉપ્પજ્જિ. ઇતિસ્સ બલવમચ્છેરં બન્ધિત્વા ગણ્હન્તં વિય સદ્ધાચિત્તં પટિબાહતિયેવ. તસ્સ ‘‘દસ્સામિ, ન દસ્સામી’’તિ ચિન્તેન્તસ્સેવ પઠમયામો અપગતો, મજ્ઝિમયામો સમ્પત્તો. તસ્મિમ્પિ દાતું નાસક્ખિ. પચ્છિમયામે સમ્પત્તે સો ચિન્તેસિ – ‘‘મમ સદ્ધાચિત્તેન મચ્છેરચિત્તેન ચ સદ્ધિં યુજ્ઝન્તસ્સેવ દ્વે યામા વીતિવત્તા, ઇદં મમ એત્તકં મચ્છેરચિત્તં વડ્ઢમાનં ચતૂહિ અપાયેહિ સીસં ઉક્ખિપિતું ન દસ્સતિ, દસ્સામિ ન’’ન્તિ. સો મચ્છેરસહસ્સં અભિભવિત્વા સદ્ધાચિત્તં પુરેચારિકં કત્વા સાટકં આદાય સત્થુ પાદમૂલે ઠપેત્વા ‘‘જિતં મે, જિતં મે’’તિ તિક્ખત્તું મહાસદ્દમકાસિ.

રાજા પસેનદિ કોસલો ધમ્મં સુણન્તો તં સદ્દં સુત્વા ‘‘પુચ્છથ નં, કિં કિર તેન જિત’’ન્તિ આહ. સો રાજપુરિસેહિ પુચ્છિતો તમત્થં આરોચેસિ. તં સુત્વા રાજા ‘‘દુક્કરં કતં બ્રાહ્મણેન, સઙ્ગહમસ્સ કરિસ્સામી’’તિ એકં સાટકયુગં દાપેસિ. સો તમ્પિ તથાગતસ્સેવ અદાસિ. પુન રાજા દ્વે ચત્તારિ અટ્ઠ સોળસાતિ દ્વિગુણં કત્વા દાપેસિ. સો તાનિપિ તથાગતસ્સેવ અદાસિ. અથસ્સ રાજા દ્વત્તિંસ યુગાનિ દાપેસિ. બ્રાહ્મણો ‘‘અત્તનો અગ્ગહેત્વા લદ્ધં લદ્ધં વિસ્સજ્જેસિયેવા’’તિ વાદમોચનત્થં તતો એકં યુગં અત્તનો, એકં બ્રાહ્મણિયાતિ દ્વે યુગાનિ ગહેત્વા તિંસ યુગાનિ તથાગતસ્સેવ અદાસિ. રાજા પન તસ્મિં સત્તક્ખત્તુમ્પિ દદન્તે પુન દાતુકામોયેવ અહોસિ. પુબ્બે મહાએકસાટકો ચતુસટ્ઠિયા સાટકયુગેસુ દ્વે અગ્ગહેસિ, અયં પન દ્વત્તિંસાય ¶ લદ્ધકાલે દ્વે અગ્ગહેસિ. રાજા પુરિસે આણાપેસિ – ‘‘દુક્કરં ભણે બ્રાહ્મણેન કતં, અન્તેપુરે મમ દ્વે કમ્બલાનિ આહરાપેય્યાથા’’તિ. તે તથા કરિંસુ. રાજા સતસહસ્સગ્ઘનકે દ્વે કમ્બલે દાપેસિ. બ્રાહ્મણો ‘‘ન ઇમે મમ સરીરે ઉપયોગં અરહન્તિ, બુદ્ધસાસનસ્સેવ એતે અનુચ્છવિકા’’તિ એકં કમ્બલં અન્તોગન્ધકુટિયં સત્થુ સયનસ્સ ઉપરિ વિતાનં કત્વા બન્ધિ, એકં અત્તનો ઘરે નિબદ્ધં ભુઞ્જન્તસ્સ ભિક્ખુનો ભત્તકિચ્ચટ્ઠાને વિતાનં કત્વા બન્ધિ. રાજા સાયન્હસમયે ¶ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા તં કમ્બલં સઞ્જાનિત્વા, ‘‘ભન્તે, કેન પૂજા કતા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘એકસાટકેના’’તિ વુત્તે ‘‘બ્રાહ્મણો મમ ¶ પસાદટ્ઠાનેયેવ પસીદતી’’તિ વત્વા ‘‘ચત્તારો હત્થી ચત્તારો અસ્સે ચત્તારિ કહાપણસહસ્સાનિ ચતસ્સો ઇત્થિયો ચતસ્સો દાસિયો ચત્તારો પુરિસે ચતુરો ગામવરે’’તિ એવં યાવ સબ્બસતા ચત્તારિ ચત્તારિ કત્વા સબ્બચતુક્કં નામ અસ્સ દાપેસિ.

ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘અહો અચ્છરિયં ચૂળેકસાટકસ્સ કમ્મં, તંમુહુત્તમેવ સબ્બચતુક્કં લભિ, ઇદાનિ કતેન કલ્યાણકમ્મેન અજ્જમેવ વિપાકો દિન્નો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, સચાયં એકસાટકો પઠમયામે મય્હં દાતું અસક્ખિસ્સ, સબ્બસોળસકં અલભિસ્સ. સચે મજ્ઝિમયામે અસક્ખિસ્સ, સબ્બટ્ઠકં અલભિસ્સ ¶ . બલવપચ્છિમયામે દિન્નત્તા પનેસ સબ્બચતુક્કં લભિ. કલ્યાણકમ્મં કરોન્તેન હિ ઉપ્પન્નં ચિત્તં અહાપેત્વા તઙ્ખણઞ્ઞેવ કાતબ્બં. દન્ધં કતં કુસલઞ્હિ સમ્પત્તિં દદમાનં દન્ધમેવ દદાતિ, તસ્મા ચિત્તુપ્પાદસમનન્તરમેવ કલ્યાણકમ્મં કાતબ્બ’’ન્તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૧૬.

‘‘અભિત્થરેથ કલ્યાણે, પાપા ચિત્તં નિવારયે;

દન્ધઞ્હિ કરોતો પુઞ્ઞં, પાપસ્મિં રમતી મનો’’તિ.

તત્થ અભિત્થરેથાતિ તુરિતતુરિતં સીઘસીઘં કરેય્યાતિ અત્થો. ગિહિના વા હિ ‘‘સલાકભત્તદાનાદીસુ કિઞ્ચિદેવ કુસલં કરિસ્સામી’’તિ ચિત્તે ઉપ્પન્ને યથા અઞ્ઞે ઓકાસં ન લભન્તિ, એવં ‘‘અહં પુરે, અહં પુરે’’તિ તુરિતતુરિતમેવ કાતબ્બં. પબ્બજિતેન વા ઉપજ્ઝાયવત્તાદીનિ કરોન્તેન અઞ્ઞસ્સ ઓકાસં અદત્વા ‘‘અહં પુરે, અહં પુરે’’તિ તુરિતતુરિતમેવ કાતબ્બં. પાપા ચિત્તન્તિ કાયદુચ્ચરિતાદિપાપકમ્મતો વા અકુસલચિત્તુપ્પાદતો વા સબ્બથામેન ચિત્તં નિવારયે. દન્ધઞ્હિ કરોતોતિ યો પન ‘‘દસ્સામિ, ન દસ્સામિ સમ્પજ્જિસ્સતિ નુ ખો મે, નો’’તિ એવં ચિક્ખલ્લમગ્ગેન ગચ્છન્તો વિય દન્ધં પુઞ્ઞં કરોતિ, તસ્સ એકસાટકસ્સ વિય ¶ મચ્છેરસહસ્સં પાપં ઓકાસં લભતિ. અથસ્સ પાપસ્મિં રમતી મનો, કુસલકમ્મકરણકાલેયેવ હિ ચિત્તં કુસલે રમતિ, તતો મુચ્ચિત્વા પાપનિન્નમેવ હોતીતિ.

ગાથાપરિયોસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

ચૂળેકસાટકબ્રાહ્મણવત્થુ પઠમં.

૨. સેય્યસકત્થેરવત્થુ

પાપઞ્ચ ¶ પુરિસોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સેય્યસકત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો હિ લાળુદાયિત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકો, અત્તનો અનભિરતિં તસ્સ આરોચેત્વા તેન પઠમસઙ્ઘાદિસેસકમ્મે સમાદપિતો ઉપ્પન્નુપ્પન્નાય અનભિરતિયા તં કમ્મમકાસિ (પારા. ૨૩૪). સત્થા તસ્સ કિરિયં સુત્વા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘એવં કિર ત્વં કરોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘કસ્મા ભારિયં કમ્મં અકાસિ, અનનુચ્છવિકં મોઘપુરિસા’’તિ નાનપ્પકારતો ગરહિત્વા સિક્ખાપદં પઞ્ઞાપેત્વા ‘‘એવરૂપઞ્હિ કમ્મં દિટ્ઠધમ્મેપિ સમ્પરાયેપિ દુક્ખસંવત્તનિકમેવ હોતી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૧૭.

‘‘પાપઞ્ચે પુરિસો કયિરા, ન નં કયિરા પુનપ્પુનં;

ન તમ્હિ છન્દં કયિરાથ, દુક્ખો પાપસ્સ ઉચ્ચયો’’તિ.

તસ્સત્થો – સચે પુરિસો સકિં પાપકમ્મં કરેય્ય, તઙ્ખણેયેવ પચ્ચવેક્ખિત્વા ‘‘ઇદં અપ્પતિરૂપં ઓળારિક’’ન્તિ ન નં કયિરા પુનપ્પુનં. યોપિ તમ્હિ છન્દો ¶ વા રુચિ વા ઉપ્પજ્જેય્ય, તમ્પિ વિનોદેત્વા ન કયિરાથેવ. કિં કારણા? દુક્ખો પાપસ્સ ઉચ્ચયો. પાપસ્સ હિ ઉચ્ચયો વુડ્ઢિ ઇધલોકેપિ સમ્પરાયેપિ દુક્ખમેવ આવહતીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સેય્યસકત્થેરવત્થુ દુતિયં.

૩. લાજદેવધીતાવત્થુ

પુઞ્ઞઞ્ચેતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો લાજદેવધીતરં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ રાજગહે સમુટ્ઠિતં.

આયસ્મા ¶ હિ મહાકસ્સપો પિપ્પલિગુહાયં વિહરન્તો ઝાનં સમાપજ્જિત્વા સત્તમે દિવસે વુટ્ઠાય દિબ્બેન ચક્ખુના ભિક્ખાચારટ્ઠાનં ઓલોકેન્તો એકં સાલિખેત્તપાલિકં ઇત્થિં સાલિસીસાનિ ગહેત્વા લાજે કુરુમાનં દિસ્વા ‘‘સદ્ધા નુ ખો, અસ્સદ્ધા’’તિ વીમંસિત્વા ‘‘સદ્ધા’’તિ ઞત્વા ‘‘સક્ખિસ્સતિ નુ ખો મે સઙ્ગહં કાતું, નો’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘વિસારદા કુલધીતા મમ સઙ્ગહં કરિસ્સતિ, કત્વા ચ પન મહાસમ્પત્તિં લભિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ચીવરં પારુપિત્વા પત્તમાદાય સાલિખેત્તસમીપેયેવ અટ્ઠાસિ. કુલધીતા થેરં દિસ્વાવ પસન્નચિત્તા પઞ્ચવણ્ણાય પીતિયા ફુટ્ઠસરીરા ‘‘તિટ્ઠથ, ભન્તે’’તિ વત્વા લાજે આદાય વેગેન ગન્ત્વા થેરસ્સ પત્તે આકિરિત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હેહિ દિટ્ઠધમ્મસ્સ ભાગિની અસ્સ’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. થેરો ‘‘એવં હોતૂ’’તિ અનુમોદનમકાસિ. સાપિ થેરં વન્દિત્વા અત્તના દિન્નદાનં આવજ્જમાના નિવત્તિ. તાય ચ પન કેદારમરિયાદાય ¶ ગમનમગ્ગે એકસ્મિં બિલે ઘોરવિસો સપ્પો નિપજ્જિ. સો થેરસ્સ કાસાયપટિચ્છન્નં જઙ્ઘં ડંસિતું નાસક્ખિ. ઇતરા દાનં આવજ્જમાના નિવત્તન્તી તં પદેસં પાપુણિ. સપ્પો બિલા નિક્ખમિત્વા તં ડંસિત્વા તત્થેવ પાતેસિ. સા પસન્નચિત્તેન કાલં કત્વા તાવતિંસભવને તિંસયોજનિકે કનકવિમાને સુત્તપ્પબુદ્ધા વિય સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતેન તિગાવુતેન અત્તભાવેન નિબ્બત્તિ. સા દ્વાદસયોજનિકં એકં દિબ્બવત્થં નિવાસેત્વા એકં પારુપિત્વા અચ્છરાસહસ્સપરિવુતા પુબ્બકમ્મપકાસનત્થાય સુવણ્ણલાજભરિતેન ઓલમ્બકેન સુવણ્ણસરકેન પટિમણ્ડિતે વિમાનદ્વારે ઠિતા અત્તનો સમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા ‘‘કિં નુ ખો મે કત્વા અયં સમ્પત્તિ લદ્ધા’’તિ દિબ્બેન ચક્ખુના ઉપધારેન્તી ‘‘અય્યસ્સ મે મહાકસ્સપત્થેરસ્સ દિન્નલાજનિસ્સન્દેન સા લદ્ધા’’તિ અઞ્ઞાસિ.

સા એવં પરિત્તકેન કમ્મેન એવરૂપં સમ્પત્તિં લભિત્વા ‘‘ન દાનિ મયા પમજ્જિતું વટ્ટતિ, અય્યસ્સ વત્તપટિવત્તં કત્વા ઇમં સમ્પત્તિં થાવરં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પાતોવ કનકમયં સમ્મજ્જનિઞ્ચેવ કચવરછડ્ડનકઞ્ચ પચ્છિં ¶ આદાય ગન્ત્વા થેરસ્સ પરિવેણં સમ્મજ્જિત્વા પાનીયપરિભોજનીયં ઉપટ્ઠાપેસિ. થેરો તં દિસ્વા ‘‘કેનચિ દહરેન વા સામણેરેન વા વત્તં કતં ભવિસ્સતી’’તિ સલ્લક્ખેસિ. સા દુતિયદિવસેપિ તથેવ અકાસિ, થેરોપિ તથેવ સલ્લક્ખેસિ. તતિયદિવસે પન થેરો તસ્સા સમ્મજ્જનિસદ્દં ¶ સુત્વા તાલચ્છિદ્દાદીહિ ચ પવિટ્ઠં સરીરોભાસં દિસ્વા દ્વારં વિવરિત્વા ‘‘કો એસ સમ્મજ્જતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અહં, ભન્તે, તુમ્હાકં ઉપટ્ઠાયિકા લાજદેવધીતા’’તિ. ‘‘નનુ મય્હં એવંનામિકા ઉપટ્ઠાયિકા નામ નત્થી’’તિ. ‘‘અહં, ભન્તે, સાલિખેત્તં રક્ખમાના લાજે દત્વા પસન્નચિત્તા નિવત્તન્તી સપ્પેન દટ્ઠા કાલં કત્વા તાવતિંસદેવલોકે ઉપ્પન્ના, મયા અય્યં નિસ્સાય અયં સમ્પત્તિ લદ્ધા, ઇદાનિપિ તુમ્હાકં વત્તપટિવત્તં કત્વા ‘સમ્પત્તિં થાવરં કરિસ્સામી’તિ આગતામ્હિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘હિય્યોપિ પરેપિ તયાવેતં ¶ ઠાનં સમ્મજ્જિતં, તયાવ પાનીયભોજનીયં ઉપટ્ઠાપિત’’ન્તિ. ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘અપેહિ દેવધીતે, તયા કતં વત્તં કતંવ હોતુ, ઇતો પટ્ઠાય ઇમં ઠાનં મા આગમી’’તિ. ‘‘ભન્તે, મા મં નાસેથ, તુમ્હાકં વત્તં કત્વા સમ્પત્તિં મે થિરં કાતું દેથા’’તિ. ‘‘અપેહિ દેવધીતે, મા મં અનાગતે ચિત્તબીજનિં ગહેત્વા નિસિન્નેહિ ધમ્મકથિકેહિ ‘મહાકસ્સપત્થેરસ્સ કિર એકા દેવધીતા આગન્ત્વા વત્તપટિવત્તં કત્વા પાનીયપરિભોજનીયં ઉપટ્ઠાપેસી’તિ વત્તબ્બતં કરિ, ઇતો પટ્ઠાય ઇધ મા આગમિ, પટિક્કમા’’તિ. સા ‘‘મા મં, ભન્તે, નાસેથા’’તિ પુનપ્પુનં યાચિયેવ. થેરો ‘‘નાયં મમ વચનં સુણાતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘તુવં પમાણં ન જાનાસી’’તિ અચ્છરં પહરિ. સા તત્થ સણ્ઠાતું અસક્કોન્તી આકાસે ઉપ્પતિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ, ‘‘ભન્તે, મયા લદ્ધસમ્પત્તિં મા નાસેથ, થાવરં કાતું દેથા’’તિ રોદન્તી આકાસે અટ્ઠાસિ.

સત્થા જેતવને ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ ¶ તસ્સા રોદિતસદ્દં સુત્વા ઓભાસં ફરિત્વા દેવધીતાય સમ્મુખે નિસીદિત્વા કથેન્તો વિય ‘‘દેવધીતે મમ પુત્તસ્સ કસ્સપસ્સ સંવરકરણમેવ ભારો, પુઞ્ઞત્થિકાનં પન ‘અયં નો અત્થો’તિ સલ્લક્ખેત્વા પુઞ્ઞકરણમેવ ભારો. પુઞ્ઞકરણઞ્હિ ઇધ ચેવ સમ્પરાયે ચ સુખમેવા’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૧૮.

‘‘પુઞ્ઞઞ્ચે ¶ પુરિસો કયિરા, કયિરા નં પુનપ્પુનં;

તમ્હિ છન્દં કયિરાથ, સુખો પુઞ્ઞસ્સ ઉચ્ચયો’’તિ.

તસ્સત્થો – સચે પુરિસો પુઞ્ઞં કરેય્ય, ‘‘એકવારં મે પુઞ્ઞં કતં, અલં એત્તાવતા’’તિ અનોરમિત્વા પુનપ્પુનં કરોથેવ. તસ્સ અકરણક્ખણેપિ તમ્હિ પુઞ્ઞે છન્દં રુચિં ઉસ્સાહં કરોથેવ. કિં કારણા? સુખો પુઞ્ઞસ્સ ઉચ્ચયો. પુઞ્ઞસ્સ હિ ઉચ્ચયો વુડ્ઢિ ઇધલોકપરલોકસુખાવહનતો સુખોતિ.

દેસનાવસાને દેવધીતા પઞ્ચચત્તાલીસયોજનમત્થકે ઠિતાવ સોતાપત્તિફલં પાપુણીતિ.

લાજદેવધીતાવત્થુ તતિયં.

૪. અનાથપિણ્ડિકસેટ્ઠિવત્થુ

પાપોપિ ¶ પસ્સતી ભદ્રન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અનાથપિણ્ડિકં આરબ્ભ કથેસિ.

અનાથપિણ્ડિકો ¶ હિ વિહારમેવ ઉદ્દિસ્સ ચતુપણ્ણાસકોટિધનં બુદ્ધસાસને વિકિરિત્વા સત્થરિ જેતવને વિહરન્તે દેવસિકં તીણિ મહાઉપટ્ઠાનાનિ ગચ્છતિ, ગચ્છન્તો ચ ‘‘કિં નુ ખો આદાય આગતોતિ સામણેરા વા દહરા વા હત્થમ્પિ મે ઓલોકેય્યુ’’ન્તિ તુચ્છહત્થો નામ ન ગતપુબ્બો. પાતોવ ગચ્છન્તો યાગું ગાહાપેત્વાવ ગચ્છતિ, કતપાતરાસો સપ્પિનવનીતાદીનિ ભેસજ્જાનિ. સાયન્હસમયે માલાગન્ધવિલેપનવત્થાદીનિ ગાહાપેત્વા ગચ્છતિ. એવં નિચ્ચકાલમેવ દિવસે દિવસે દાનં દત્વા સીલં રક્ખતિ. અપરભાગે ધનં પરિક્ખયં ગચ્છતિ. વોહારૂપજીવિનોપિસ્સ હત્થતો અટ્ઠારસકોટિધનં ઇણં ગણ્હિંસુ, કુલસન્તકાપિસ્સ અટ્ઠારસહિરઞ્ઞકોટિયો, નદીતીરે નિદહિત્વા ઠપિતા ઉદકેન કૂલે ભિન્ને મહાસમુદ્દં પવિસિંસુ. એવમસ્સ અનુપુબ્બેન ધનં પરિક્ખયં અગમાસિ. સો એવંભૂતોપિ સઙ્ઘસ્સ દાનં દેતિયેવ, પણીતં પન કત્વા દાતું ન સક્કોતિ.

સો એકદિવસં સત્થારા ‘‘દીયતિ પન તે, ગહપતિ, કુલે દાન’’ન્તિ વુત્તે ‘‘દીયતિ, ભન્તે, તઞ્ચ ખો કણાજકં બિલઙ્ગદુતિય’’ન્તિ આહ. અથ નં ¶ સત્થા, ‘‘ગહપતિ, ‘લૂખં દાનં દેમી’તિ મા ચિન્તયિ. ચિત્તસ્મિઞ્હિ પણીતે બુદ્ધાદીનં દિન્નદાનં લૂખં નામ નત્થિ, અપિચ ત્વં અટ્ઠન્નં અરિયપુગ્ગલાનં દાનં દેસિ, અહં પન વેલામકાલે સકલજમ્બુદીપં ઉન્નઙ્ગલં કત્વા મહાદાનં ¶ પવત્તયમાનોપિ તિસરણગતમ્પિ કઞ્ચિ નાલત્થં, દક્ખિણેય્યા નામ એવં દુલ્લભા. તસ્મા ‘લૂખં મે દાન’ન્તિ મા ચિન્તયી’’તિ વત્વા વેલામસુત્તમસ્સ (અ. નિ. ૯.૨૦) કથેસિ. અથસ્સ દ્વારકોટ્ઠકે અધિવત્થા દેવતા સત્થરિ ચેવ સત્થુસાવકેસુ ચ ગેહં પવિસન્તેસુ તેસં તેજેન સણ્ઠાતું અસક્કોન્તી, ‘‘યથા ઇમે ઇમં ગેહં ન પવિસન્તિ, તથા ગહપતિં પરિભિન્દિસ્સામી’’તિ તં વત્તુકામાપિ ઇસ્સરકાલે કિઞ્ચિ વત્તું નાસક્ખિ, ઇદાનિ ‘‘પનાયં દુગ્ગતો ગણ્હિસ્સતિ મે વચન’’ન્તિ રત્તિભાગે સેટ્ઠિસ્સ સિરિગબ્ભં પવિસિત્વા આકાસે અટ્ઠાસિ. અથ સેટ્ઠિ નં દિસ્વા ‘‘કો એસો’’તિ આહ. અહં તે મહાસેટ્ઠિ ચતુત્થદ્વારકોટ્ઠકે અધિવત્થા દેવતા, તુય્હં ઓવાદદાનત્થાય આગતાતિ. તેન હિ ઓવદેહીતિ. મહાસેટ્ઠિ તયા પચ્છિમકાલં અનોલોકેત્વાવ સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાસને બહું ધનં વિપ્પકિણ્ણં, ઇદાનિ દુગ્ગતો હુત્વાપિ તં ન મુઞ્ચસિયેવ, એવં વત્તમાનો કતિપાહેનેવ ઘાસચ્છાદનમત્તમ્પિ ન લભિસ્સસિ ¶ , કિં તે સમણેન ગોતમેન, અતિપરિચ્ચાગતો ઓરમિત્વા કમ્મન્તે પયોજેન્તો કુટુમ્બં સણ્ઠાપેહીતિ. અયં મે તયા દિન્નઓવાદોતિ. આમ, સેટ્ઠીતિ. ગચ્છ, નાહં તાદિસીનં સતેનપિ સહસ્સેનપિ સતસહસ્સેનપિ ¶ સક્કા કમ્પેતું, અયુત્તં તે વુત્તં, કં તયા મમ ગેહે વસમાનાય, સીઘં સીઘં મે ઘરા નિક્ખમાહીતિ. સા સોતાપન્નસ્સ અરિયસાવકસ્સ વચનં સુત્વા ઠાતું અસક્કોન્તી દારકે આદાય નિક્ખમિ, નિક્ખમિત્વા ચ પન અઞ્ઞત્થ વસનટ્ઠાનં અલભમાના ‘‘સેટ્ઠિં ખમાપેત્વા તત્થેવ વસિસ્સામી’’તિ નગરપરિગ્ગાહકં દેવપુત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા અત્તના કતાપરાધં આચિક્ખિત્વા ‘‘એહિ, મં સેટ્ઠિસ્સ સન્તિકં નેત્વા ખમાપેત્વા વસનટ્ઠાનં દાપેહી’’તિ આહ. સો ‘‘અયુત્તં તયા વુત્તં, નાહં તસ્સ સન્તિકં ગન્તું ઉસ્સહામી’’તિ તં પટિક્ખિપિ. સા ચતુન્નં મહારાજાનં સન્તિકં ગન્ત્વા તેહિપિ પટિક્ખિત્તા સક્કં દેવરાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા તં પવત્તિં આચિક્ખિત્વા, ‘‘અહં, દેવ, વસનટ્ઠાનં અલભમાના દારકે ¶ હત્થેન ગહેત્વા અનાથા વિચરામિ, વસનટ્ઠાનં મે દાપેહી’’તિ સુટ્ઠુતરં યાચિ.

અથ નં સો ‘‘અહમ્પિ તવ કારણા સેટ્ઠિં વત્તું ન સક્ખિસ્સામિ, એકં પન તે ઉપાયં કથેસ્સામી’’તિ આહ. સાધુ, દેવ, કથેહીતિ. ગચ્છ, સેટ્ઠિનો આયુત્તકવેસં ગહેત્વા સેટ્ઠિસ્સ હત્થતો પણ્ણં આરોપેત્વા વોહારૂપજીવીહિ ગહિતં અટ્ઠારસકોટિધનં અત્તનો આનુભાવેન સોધેત્વા તુચ્છગબ્ભે પૂરેત્વા મહાસમુદ્દં ¶ પવિટ્ઠં અટ્ઠારસકોટિધનં અત્થિ, અઞ્ઞમ્પિ અસુકટ્ઠાને નામ અસ્સામિકં અટ્ઠારસકોટિધનં અત્થિ, તં સબ્બં સંહરિત્વા તસ્સ તુચ્છગબ્ભે પૂરેત્વા દણ્ડકમ્મં કત્વા ખમાપેહીતિ. સા ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ વુત્તનયેનેવ તં સબ્બં કત્વા પુન તસ્સ સિરિગબ્ભં ઓભાસયમાના આકાસે ઠત્વા ‘‘કો એસો’’તિ વુત્તે અહં તે ચતુત્થદ્વારકોટ્ઠકે અધિવત્થા અન્ધબાલદેવતા, મયા અન્ધબાલતાય યં તુમ્હાકં સન્તિકે કથિતં, તં મે ખમથ. સક્કસ્સ હિ મે વચનેન ચતુપણ્ણાસકોટિધનં સંહરિત્વા તુચ્છગબ્ભપૂરણં દણ્ડકમ્મં કતં, વસનટ્ઠાનં અલભમાના કિલમામીતિ. અનાથપિણ્ડિકો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં દેવતા ‘દણ્ડકમ્મઞ્ચ મે કત’ન્તિ વદતિ, અત્તનો ચ દોસં પટિજાનાતિ, સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ નં દસ્સેસ્સામી’’તિ. સો તં સત્થુ સન્તિકં નેત્વા તાય કતકમ્મં સબ્બં આરોચેસિ. દેવતા સત્થુ પાદેસુ સિરસા નિપતિત્વા, ‘‘ભન્તે, યં મયા અન્ધબાલતાય તુમ્હાકં ગુણે અજાનિત્વા પાપકં વચનં વુત્તં, તં મે ખમથા’’તિ સત્થારં ખમાપેત્વા મહાસેટ્ઠિં ખમાપેસિ. સત્થા કલ્યાણપાપકાનં કમ્માનં વિપાકવસેન સેટ્ઠિઞ્ચેવ દેવતઞ્ચ ઓવદન્તો ‘‘ઇધ, ગહપતિ, પાપપુગ્ગલોપિ યાવ પાપં ન પચ્ચતિ, તાવ ભદ્રમ્પિ પસ્સતિ. યદા પનસ્સ પાપં પચ્ચતિ, તદા પાપમેવ પસ્સતિ. ભદ્રપુગ્ગલોપિ યાવ ભદ્રં ન પચ્ચતિ, તાવ પાપાનિ પસ્સતિ. યદા પનસ્સ ¶ ભદ્રં પચ્ચતિ, તદા ભદ્રમેવ ¶ પસ્સતી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૧૧૯.

‘‘પાપોપિ પસ્સતી ભદ્રં, યાવ પાપં ન પચ્ચતિ;

યદા ચ પચ્ચતી પાપં, અથ પાપો પાપાનિ પસ્સતિ.

૧૨૦.

‘‘ભદ્રોપિ પસ્સતી પાપં, યાવ ભદ્રં ન પચ્ચતિ;

યદા ચ પચ્ચતી ભદ્રં, અથ ભદ્રો ભદ્રાનિ પસ્સતી’’તિ.

તત્થ ¶ પાપોતિ કાયદુચ્ચરિતાદિના પાપકમ્મેન યુત્તપુગ્ગલો. સોપિ હિ પુરિમસુચરિતાનુભાવેન નિબ્બત્તં સુખં અનુભવમાનો ભદ્રમ્પિ પસ્સતિ. યાવ પાપં ન પચ્ચતીતિ યાવસ્સ તં પાપકમ્મં દિટ્ઠધમ્મે વા સમ્પરાયે વા વિપાકં ન દેતિ. યદા પનસ્સ તં દિટ્ઠધમ્મે વા સમ્પરાયે વા વિપાકં દેતિ, અથ દિટ્ઠધમ્મે વિવિધા કમ્મકારણા, સમ્પરાયે ચ અપાયદુક્ખં અનુભોન્તો સો પાપો પાપાનિયેવ પસ્સતિ. દુતિયગાથાયપિ કાયસુચરિતાદિના ભદ્રકમ્મેન યુત્તો ભદ્રો. સોપિ હિ પુરિમદુચ્ચરિતાનુભાવેન નિબ્બત્તં દુક્ખં અનુભવમાનો પાપં પસ્સતિ. યાવ ભદ્રં ન પચ્ચતીતિ યાવસ્સ તં ભદ્રં કમ્મં દિટ્ઠધમ્મે વા સમ્પરાયે વા વિપાકં ન દેતિ. યદા પન તં વિપાકં દેતિ, અથ દિટ્ઠધમ્મે લાભસક્કારાદિસુખં, સમ્પરાયે ચ દિબ્બસમ્પત્તિસુખં અનુભવમાનો સો ભદ્રો ભદ્રાનિયેવ પસ્સતીતિ.

દેસનાવસાને ¶ સા દેવતા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તપરિસાયપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

અનાથપિણ્ડિકસેટ્ઠિવત્થુ ચતુત્થં.

૫. અસઞ્ઞતપરિક્ખારભિક્ખુવત્થુ

માવમઞ્ઞેથ પાપસ્સાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં અસઞ્ઞતપરિક્ખારં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર યં કિઞ્ચિ મઞ્ચપીઠાદિભેદં પરિક્ખારં બહિ પરિભુઞ્જિત્વા તત્થેવ છડ્ડેતિ. પરિક્ખારો ¶ વસ્સેનપિ આતપેનપિ ઉપચિકાદીહિપિ વિનસ્સતિ. સો ભિક્ખૂહિ ‘‘નનુ, આવુસો, પરિક્ખારો નામ પટિસામિતબ્બો’’તિ વુત્તે ‘‘અપ્પકં મયા કતં, આવુસો, એતં, ન એતસ્સ ચિત્તં અત્થિ, ન પિત્ત’’ન્તિ વત્વા તથેવ કરોતિ. ભિક્ખૂ તસ્સ કિરિયં સત્થુ આરોચેસું. સત્થા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ એવં કરોસી’’તિ પુચ્છિ. સો સત્થારા પુચ્છિતોપિ ‘‘કિં એતં ભગવા અપ્પકં મયા કતં, ન તસ્સ ચિત્તં અત્થિ, નાસ્સ પિત્ત’’ન્તિ તથેવ અવમઞ્ઞન્તો આહ. અથ નં સત્થા ‘‘ભિક્ખૂહિ એવં કાતું ન વટ્ટતિ, પાપકમ્મં નામ ‘અપ્પક’ન્તિ ન અવમઞ્ઞિતબ્બં. અજ્ઝોકાસે ઠપિતઞ્હિ વિવટમુખં ભાજનં દેવે વસ્સન્તે ¶ કિઞ્ચાપિ એકબિન્દુના ન પૂરતિ, પુનપ્પુનં ¶ વસ્સન્તે પન પૂરતેવ, એવમેવં પાપં કરોન્તો પુગ્ગલો અનુપુબ્બેન મહન્તં પાપરાસિં કરોતી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૨૧.

‘‘માવમઞ્ઞેથ પાપસ્સ, ન મન્દં આગમિસ્સતિ;

ઉદબિન્દુનિપાતેન, ઉદકુમ્ભોપિ પૂરતિ;

બાલો પૂરતિ પાપસ્સ, થોકં થોકમ્પિ આચિન’’ન્તિ.

તત્થ માવમઞ્ઞેથાતિ ન અવજાનેય્ય. પાપસ્સાતિ પાપં. ન મન્દં આગમિસ્સતીતિ ‘‘અપ્પમત્તકં મે પાપકં કતં, કદા એતં વિપચ્ચિસ્સતી’’તિ એવં પાપં નાવજાનેય્યાતિ અત્થો. ઉદકુમ્ભોપીતિ દેવે વસ્સન્તે મુખં વિવરિત્વા ઠપિતં યં કિઞ્ચિ કુલાલભાજનં યથા તં એકેકસ્સાપિ ઉદકબિન્દુનો નિપાતેન અનુપુબ્બેન પૂરતિ, એવં બાલપુગ્ગલો થોકં થોકમ્પિ પાપં આચિનન્તો કરોન્તો વડ્ઢેન્તો પાપસ્સ પૂરતિયેવાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ. સત્થાપિ ‘‘અજ્ઝોકાસે સેય્યં સન્થરિત્વા પટિપાકતિકં અકરોન્તો ઇમં નામ આપત્તિમાપજ્જતી’’તિ (પાચિ. ૧૦૮-૧૧૦) સિક્ખાપદં પઞ્ઞાપેસીતિ.

અસઞ્ઞતપરિક્ખારભિક્ખુવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. બિળાલપાદકસેટ્ઠિવત્થુ

માવમઞ્ઞેથ ¶ ¶ પુઞ્ઞસ્સાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો બિળાલપાદકસેટ્ઠિં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે સાવત્થિવાસિનો વગ્ગબન્ધનેન બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાનં દેન્તિ. અથેકદિવસં સત્થા અનુમોદનં કરોન્તો એવમાહ –

‘‘ઉપાસકા ઇધેકચ્ચો અત્તનાવ દાનં દેતિ, પરં ન સમાદપેતિ. સો નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને ભોગસમ્પદં લભતિ, નો પરિવારસમ્પદં. એકચ્ચો અત્તના દાનં ન દેતિ, પરં સમાદપેતિ. સો ¶ નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને પરિવારસમ્પદં લભતિ, નો ભોગસમ્પદં. એકચ્ચો અત્તના ચ ન દેતિ, પરઞ્ચ ન સમાદપેતિ. સો નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને નેવ ભોગસમ્પદં લભતિ, ન પરિવારસમ્પદં, વિઘાસાદો હુત્વા વિચરતિ. એકચ્ચો અત્તના ચ દેતિ, પરઞ્ચ સમાદપેતિ. સો નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને ભોગસમ્પદઞ્ચેવ લભતિ, પરિવારસમ્પદઞ્ચા’’તિ.

અથેકો પણ્ડિતપુરિસો તં ધમ્મદેસનં સુત્વા ‘‘અહો અચ્છરિયમિદં કારણં, અહં દાનિ ઉભયસમ્પત્તિસંવત્તનિકં કમ્મં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા સત્થારં ઉટ્ઠાય ગમનકાલે આહ – ‘‘ભન્તે, સ્વે અમ્હાકં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ. કિત્તકેહિ પન તે ભિક્ખૂહિ અત્થોતિ? સબ્બભિક્ખૂહિ, ભન્તેતિ. સત્થા અધિવાસેસિ ¶ . સોપિ ગામં પવિસિત્વા, ‘‘અમ્મતાતા, મયા સ્વાતનાય બુદ્ધપ્પમુખો ભિક્ખુસઙ્ઘો નિમન્તિતો, યો યત્તકાનં ભિક્ખૂનં સક્કોતિ, સો તત્તકાનં યાગુઆદીનં અત્થાય તણ્ડુલાદીનિ દેતુ, એકસ્મિં ઠાને પચાપેત્વા દાનં દસ્સામા’’તિ ઉગ્ઘોસેન્તો વિચરિ.

અથ નં એકો સેટ્ઠિ અત્તનો આપણદ્વારં સમ્પત્તં દિસ્વા ‘‘અયં અત્તનો પહોનકે ભિક્ખૂ અનિમન્તેત્વા પન સકલગામં સમાદપેન્તો વિચરતી’’તિ કુજ્ઝિત્વા ‘‘તયા ગહિતભાજનં આહરા’’તિ તીહિ અઙ્ગુલીહિ ગહેત્વા થોકે તણ્ડુલે અદાસિ, તથા મુગ્ગે, તથા માસેતિ. સો તતો પટ્ઠાય બિળાલપાદકસેટ્ઠિ નામ જાતો, સપ્પિફાણિતાદીનિ દેન્તોપિ કરણ્ડં કુટે પક્ખિપિત્વા એકતો કોણં કત્વા બિન્દું બિન્દું પગ્ઘરાયન્તો થોકથોકમેવ અદાસિ. ઉપાસકો અવસેસેહિ દિન્નં એકતો કત્વા ઇમિના દિન્નં વિસુંયેવ અગ્ગહેસિ. સો સેટ્ઠિ તસ્સ કિરિયં ¶ દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો એસ મયા દિન્નં વિસું ગણ્હાતી’’તિ ચિન્તેત્વા તસ્સ પચ્છતો પચ્છતો એકં ચૂળુપટ્ઠાકં પહિણિ ‘‘ગચ્છ, યં એસ કરોતિ, તં જાનાહી’’તિ. સો ગન્ત્વા ‘‘સેટ્ઠિસ્સ મહપ્ફલં હોતૂ’’તિ યાગુભત્તપૂવાનં અત્થાય એકં દ્વે તણ્ડુલે પક્ખિપિત્વા મુગ્ગમાસેપિ તેલફાણિતાદિબિન્દૂનિપિ સબ્બભાજનેસુ પક્ખિપિ. ચૂળુપટ્ઠાકો ગન્ત્વા સેટ્ઠિસ્સ આરોચેસિ ¶ . તં સુત્વા સેટ્ઠિ ચિન્તેસિ – ‘‘સચે મે સો પરિસમજ્ઝે અવણ્ણં ભાસિસ્સતિ, મમ નામે ગહિતમત્તેયેવ નં પહરિત્વા મારેસ્સામી’’તિ નિવાસનન્તરે છુરિકં બન્ધિત્વા પુનદિવસે ગન્ત્વા ભત્તગ્ગે અટ્ઠાસિ. સો પુરિસો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસિત્વા ¶ ભગવન્તં આહ – ‘‘ભન્તે, મયા મહાજનં સમાદપેત્વા ઇમં દાનં દિન્નં, તત્થ સમાદપિતમનુસ્સા અત્તનો અત્તનો બલેન બહૂનિપિ થોકાનિપિ તણ્ડુલાદીનિ અદંસુ, તેસં સબ્બેસં મહપ્ફલં હોતૂ’’તિ. તં સુત્વા સો સેટ્ઠિ ચિન્તેસિ – ‘‘અહં ‘અસુકેન નામ અચ્છરાય ગણ્હિત્વા તણ્ડુલાદીનિ દિન્નાનીતિ મમ નામે ગહિતમત્તે ઇમં મારેસ્સામી’તિ આગતો, અયં પન સબ્બસઙ્ગાહિકં કત્વા ‘યેહિપિ નાળિઆદીહિ મિનિત્વા દિન્નં, યેહિપિ અચ્છરાય ગહેત્વા દિન્નં, સબ્બેસં મહપ્ફલં હોતૂ’તિ વદતિ. સચાહં એવરૂપં ન ખમાપેસ્સામિ, દેવદણ્ડો મમ મત્થકે પતિસ્સતી’’તિ. સો તસ્સ પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા ‘‘ખમાહિ મે, સામી’’તિ આહ. ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ ચ તેન વુત્તે સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેસિ. તં કિરિયં દિસ્વા સત્થા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ દાનવેય્યાવટિકં પુચ્છિ. સો અતીતદિવસતો પટ્ઠાય સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેસિ. અથ નં સત્થા ‘‘એવં કિર સેટ્ઠી’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ વુત્તે, ‘‘ઉપાસક, પુઞ્ઞં નામ ‘અપ્પક’ન્તિ ન અવમઞ્ઞિતબ્બં, માદિસસ્સ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ¶ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાનં દત્વા ‘અપ્પક’ન્તિ ન અવમઞ્ઞિતબ્બં. પણ્ડિતમનુસ્સા હિ પુઞ્ઞં કરોન્તા વિવટભાજનં વિય ઉદકેન અનુક્કમેન પુઞ્ઞેન પૂરન્તિયેવા’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૨૨.

‘‘માવમઞ્ઞેથ પુઞ્ઞસ્સ, ન મન્દં આગમિસ્સતિ;

ઉદબિન્દુનિપાતેન, ઉદકુમ્ભોપિ પૂરતિ;

ધીરો પૂરતિ પુઞ્ઞસ્સ, થોકં થોકમ્પિ આચિન’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – પણ્ડિતમનુસ્સો પુઞ્ઞં કત્વા ‘‘અપ્પકમત્તં મયા કતં, ન મન્દં વિપાકવસેન આગમિસ્સતિ, એવં પરિત્તકં કમ્મં કહં મં દક્ખિસ્સતિ, અહં વા તં કહં દક્ખિસ્સામિ, કદા એતં વિપચ્ચિસ્સતી’’તિ એવં પુઞ્ઞં માવમઞ્ઞેથ ન અવજાનેય્ય. યથા હિ નિરન્તરં ઉદબિન્દુનિપાતેન વિવરિત્વા ઠપિતં કુલાલભાજનં પૂરતિ, એવં ધીરો પણ્ડિતપુરિસો થોકં થોકમ્પિ પુઞ્ઞં આચિનન્તો પુઞ્ઞસ્સ પૂરતીતિ.

દેસનાવસાને ¶ સો સેટ્ઠિ સોતાપત્તિફલં પાપુણિ, સમ્પત્તપરિસાયપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

બિળાલપાદકસેટ્ઠિવત્થુ છટ્ઠં.

૭. મહાધનવાણિજવત્થુ

વાણિજોવાતિ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મહાધનવાણિજં આરબ્ભ કથેસિ.

તસ્સ કિર વાણિજસ્સ ગેહે પઞ્ચસતા ચોરા ઓતારં ગવેસમાના ઓતારં ન લભિંસુ. અપરેન સમયેન વાણિજો પઞ્ચ સકટસતાનિ ભણ્ડસ્સ પૂરેત્વા ભિક્ખૂનં આરોચાપેસિ – ‘‘અહં અસુકટ્ઠાનં નામ વાણિજ્જત્થાય ગચ્છામિ, યે, અય્યા, તં ઠાનં ગન્તુકામા, તે નિક્ખમન્તુ, મગ્ગે ભિક્ખાય ન કિલમિસ્સન્તી’’તિ. તં સુત્વા પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ તેન સદ્ધિં મગ્ગં પટિપજ્જિંસુ. તેપિ ચોરા ‘‘સો કિર વાણિજો નિક્ખન્તો’’તિ ગન્ત્વા અટવિયં અટ્ઠંસુ. વાણિજોપિ ગન્ત્વા અટવિમુખે એકસ્મિં ગામે વાસં કત્વા દ્વે તયોપિ દિવસે ગોણસકટાદીનિ સંવિદહિ, તેસં પન ભિક્ખૂનં નિબદ્ધં ભિક્ખં દેતિયેવ. ચોરા તસ્મિં અતિચિરાયન્તે ‘‘ગચ્છ, તસ્સ નિક્ખમનદિવસં ઞત્વા એહી’’તિ એકં પુરિસં પહિણિંસુ. સો તં ગામં ગન્ત્વા એકં સહાયકં પુચ્છિ – ‘‘કદા વાણિજો નિક્ખમિસ્સતી’’તિ. સો ‘‘દ્વીહતીહચ્ચયેના’’તિ વત્વા ‘‘કિમત્થં પન પુચ્છસી’’તિ આહ. અથસ્સ સો ‘‘મયં પઞ્ચસતા ચોરા એતસ્સત્થાય અટવિયં ઠિતા’’તિ આચિક્ખિ. ઇતરો ‘‘તેન હિ ગચ્છ, સીઘં નિક્ખમિસ્સતી’’તિ તં ઉય્યોજેત્વા, ‘‘કિં ¶ નુ ખો ચોરે વારેમિ, ઉદાહુ વાણિજ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘કિં મે ચોરેહિ, વાણિજં નિસ્સાય પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ જીવન્તિ, વાણિજસ્સ સઞ્ઞં દસ્સામી’’તિ સો તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કદા ગમિસ્સથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘તતિયદિવસે’’તિ વુત્તે મય્હં વચનં કરોથ, અટવિયં કિર તુમ્હાકં અત્થાય પઞ્ચસતા ચોરા ઠિતા, મા તાવ ગમિત્થાતિ. ત્વં કથં જાનાસીતિ? તેસં અન્તરે મમ સહાયો અત્થિ, તસ્સ મે કથાય ઞાતન્તિ. ‘‘તેન હિ ‘કિં મે એત્તો ગતેના’તિ નિવત્તિત્વા ગેહમેવ ગમિસ્સામી’’તિ આહ. તસ્મિં ચિરાયન્તે પુન તેહિ ચોરેહિ પેસિતો પુરિસો આગન્ત્વા તં સહાયકં પુચ્છિત્વા તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘નિવત્તિત્વા ગેહમેવ કિર ગમિસ્સતી’’તિ ગન્ત્વા ચોરાનં આરોચેસિ. તં સુત્વા ચોરા તતો નિક્ખમિત્વા ઇતરસ્મિં મગ્ગે અટ્ઠંસુ, તસ્મિં ચિરયન્તે પુનપિ તે ચોરા તસ્સ સન્તિકં પુરિસં પેસેસું. સો તેસં તત્થ ઠિતભાવં ઞત્વા પુન વાણિજસ્સ આરોચેસિ. વાણિજો ¶ ‘‘ઇધાપિ મે વેકલ્લં નત્થિ, એવં સન્તે ¶ નેવ એત્તો ગમિસ્સામિ, ન ઇતો, ઇધેવ ભવિસ્સામી’’તિ ભિક્ખૂનં ¶ સન્તિકં ગન્ત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, ચોરા કિર મં વિલુમ્પિતુકામા મગ્ગે ઠિતા, ‘પુન નિવત્તિસ્સતી’તિ સુત્વા ઇતરસ્મિં મગ્ગે ઠિતા, અહં એત્તો વા ઇતો વા અગન્ત્વા થોકં ઇધેવ ભવિસ્સામિ, ભદન્તા ઇધેવ વસિતુકામા વસન્તુ, ગન્તુકામા અત્તનો રુચિં કરોન્તૂ’’તિ. ભિક્ખૂ ‘‘એવં સન્તે મયં નિવત્તિસ્સામા’’તિ વાણિજં આપુચ્છિત્વા પુનદેવ સાવત્થિં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા નિસીદિંસુ. સત્થા ‘‘કિં, ભિક્ખવે, મહાધનવાણિજેન સદ્ધિં ન ગમિત્થા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, ભન્તે, મહાધનવાણિજસ્સ વિલુમ્પનત્થાય દ્વીસુપિ મગ્ગેસુ ચોરા પરિયુટ્ઠિંસુ, તેન સો તત્થેવ ઠિતો, મયં પન તં આપુચ્છિત્વા આગતા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, મહાધનવાણિજો ચોરાનં અત્થિતાય મગ્ગં પરિવજ્જતિ, જીવિતુકામો વિય પુરિસો હલાહલં વિસં પરિવજ્જેતિ, ભિક્ખુનાપિ ‘તયો ભવા ચોરેહિ પરિયુટ્ઠિતમગ્ગસદિસા’તિ ઞત્વા પાપં પરિવજ્જેતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૨૩.

‘‘વાણિજોવ ભયં મગ્ગં, અપ્પસત્થો મહદ્ધનો;

વિસં જીવિતુકામોવ, પાપાનિ પરિવજ્જયે’’તિ.

તત્થ ભયન્તિ ભાયિતબ્બં, ચોરેહિ પરિયુટ્ઠિતત્તા સપ્પટિભયન્તિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા મહાધનવાણિજો ¶ અપ્પસત્થો સપ્પટિભયં મગ્ગં, યથા ચ જીવિતુકામો હલાહલં વિસં પરિવજ્જેતિ, એવં પણ્ડિતો ભિક્ખુ અપ્પમત્તકાનિપિ પાપાનિ પરિવજ્જેય્યાતિ.

દેસનાવસાને તે ભિક્ખૂ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિંસુ, સમ્પત્તમહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

મહાધનવાણિજવત્થુ સત્તમં.

૮. કુક્કુટમિત્તનેસાદવત્થુ

પાણિમ્હિ ચેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો કુક્કુટમિત્તં નામ નેસાદં આરબ્ભ કથેસિ.

રાજગહે ¶ કિર એકા સેટ્ઠિધીતા વયપ્પત્તા સત્તભૂમિકપાસાદસ્સ ઉપરિ સિરિગબ્ભે આરક્ખણત્થાય ¶ એકં પરિચારિકં દત્વા માતાપિતૂહિ વાસિયમાના એકદિવસં સાયન્હસમયે વાતપાનેન અન્તરવીથિં ઓલોકેન્તી પઞ્ચ પાસસતાનિ પઞ્ચ સૂલસતાનિ આદાય મિગે વધિત્વા જીવમાનં એકં કુક્કુટમિત્તં નામ નેસાદં પઞ્ચ મિગસતાનિ વધિત્વા તેસં મંસેન મહાસકટં પૂરેત્વા સકટધુરે નિસીદિત્વા મંસવિક્કિણનત્થાય નગરં પવિસન્તં દિસ્વા તસ્મિં પટિબદ્ધચિત્તા પરિચારિકાય હત્થે પણ્ણાકારં દત્વા ‘‘ગચ્છ, એતસ્સ પણ્ણાકારં દત્વા ગમનકાલં ઞત્વા એહી’’તિ પેસેસિ. સા ગન્ત્વા તસ્સ પણ્ણાકારં દત્વા પુચ્છિ – ‘‘કદા ગમિસ્સસી’’તિ? સો ‘‘અજ્જ મંસં વિક્કિણિત્વા પાતોવ અસુકદ્વારેન નામ ¶ નિક્ખમિત્વા ગમિસ્સામી’’તિ આહ. સા તેન કથિતકથં સુત્વા આગન્ત્વા તસ્સા આરોચેસિ. સેટ્ઠિધીતા અત્તના ગહેતબ્બયુત્તકં વત્થાભરણજાતં સંવિદહિત્વા પાતોવ મલિનવત્થં નિવાસેત્વા કુટં આદાય દાસીહિ સદ્ધિં ઉદકતિત્થં ગચ્છન્તી વિય નિક્ખમિત્વા તં ઠાનં ગન્ત્વા તસ્સાગમનં ઓલોકેન્તી અટ્ઠાસિ. સોપિ પાતોવ સકટં પાજેન્તો નિક્ખમિ. સા તસ્સ પચ્છતો પચ્છતો પાયાસિ. સો તં દિસ્વા ‘‘અહં તં ‘અસુકસ્સ નામ ધીતા’તિ ન જાનામિ, મા મં અનુબન્ધિ, અમ્મા’’તિ આહ. ન મં ત્વં પક્કોસસિ, અહં અત્તનો ધમ્મતાય આગચ્છામિ, ત્વં તુણ્હી હુત્વા અત્તનો સકટં પાજેહીતિ. સો પુનપ્પુનં તં નિવારેતિયેવ. અથ નં સા આહ – ‘‘સામિ, સિરી નામ અત્તનો સન્તિકં આગચ્છન્તી નિવારેતું ન વટ્ટતી’’તિ. સો તસ્સા નિસ્સંસયેન આગમનકારણં ઞત્વા તં સકટં આરોપેત્વા અગમાસિ. તસ્સા માતાપિતરો ઇતો ચિતો ચ પરિયેસાપેત્વા અપસ્સન્તા ‘‘મતા ભવિસ્સતી’’તિ મતકભત્તં કરિંસુ. સાપિ તેન સદ્ધિં સંવાસમન્વાય પટિપાટિયા સત્ત પુત્તે વિજાયિત્વા તે વયપ્પત્તે ઘરબન્ધનેન બન્ધિ.

અથેકદિવસં સત્થા પચ્ચૂસસમયે લોકં વોલોકેન્તો કુક્કુટમિત્તં સપુત્તં સસુણિસં અત્તનો ઞાણજાલસ્સ અન્તો પવિટ્ઠં દિસ્વા, ‘‘કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ઉપધારેન્તો તેસં પન્નરસન્નમ્પિ સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા પાતોવ પત્તચીવરં આદાય તસ્સ પાસટ્ઠાનં અગમાસિ ¶ . તં દિવસં પાસે બદ્ધો એકમિગોપિ નાહોસિ. સત્થા ¶ તસ્સ પાસમૂલે પદવલઞ્જં દસ્સેત્વા પુરતો એકસ્સ ગુમ્બસ્સ હેટ્ઠા છાયાયં નિસીદિ. કુક્કુટમિત્તો પાતોવ ધનું આદાય પાસટ્ઠાનં ગન્ત્વા આદિતો પટ્ઠાય પાસે ઓલોકયમાનો પાસે બદ્ધં એકમ્પિ મિગં અદિસ્વા સત્થુ પદવલઞ્જં અદ્દસ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘કો મય્હં બદ્ધમિગે મોચેન્તો વિચરતી’’તિ. સો સત્થરિ આઘાતં બન્ધિત્વા ગચ્છન્તો ગુમ્બમૂલે નિસિન્નં સત્થારં દિસ્વા, ‘‘ઇમિના મમ મિગા મોચિતા ભવિસ્સન્તિ, મારેસ્સામિ ન’’ન્તિ ધનું આકડ્ઢિ. સત્થા ધનું આકડ્ઢિતું દત્વા વિસ્સજ્જેતું નાદાસિ. સો સરં વિસ્સજ્જેતુમ્પિ ઓરોપેતુમ્પિ અસક્કોન્તો ફાસુકાહિ ભિજ્જન્તીહિ ¶ વિય મુખતો ખેળેન પગ્ઘરન્તેન કિલન્તરૂપો અટ્ઠાસિ. અથસ્સ પુત્તા ગેહં ગન્ત્વા ‘‘પિતા નો ચિરાયતિ, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ વત્વા ‘‘ગચ્છથ, તાતા, પિતુ સન્તિક’’ન્તિ માતરા પેસિતા ધનૂનિ આદાય ગન્ત્વા પિતરં તથાઠિતં દિસ્વા ‘‘અયં નો પિતુ પચ્ચામિત્તો ભવિસ્સતી’’તિ સત્તપિ જના ધનૂનિ આકડ્ઢિત્વા બુદ્ધાનુભાવેન યથા નેસં પિતા ઠિતો, તથેવ અટ્ઠંસુ. અથ નેસં માતા ‘‘કિં નુ ખો મે પુત્તાપિ ચિરાયન્તી’’તિ વત્વા સત્તહિ સુણિસાહિ સદ્ધિં ગન્ત્વા તે તથાઠિતે દિસ્વા ‘‘કસ્સ નુ ખો ઇમે ધનૂનિ આકડ્ઢિત્વા ઠિતા’’તિ ઓલોકેન્તી સત્થારં દિસ્વા બાહા પગ્ગય્હ – ‘‘મા મે પિતરં નાસેથ, મા મે પિતરં નાસેથા’’તિ મહાસદ્દમકાસિ. કુક્કુટમિત્તો તં સદ્દં સુત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘નટ્ઠો વતમ્હિ, સસુરો કિર મે એસ, અહો મયા ભારિયં ¶ કમ્મં કત’’ન્તિ. પુત્તાવિસ્સ ‘‘અય્યકો કિર નો એસ, અહો ભારિયં કમ્મં કત’’ન્તિ ચિન્તયિંસુ. કુક્કુટમિત્તો ‘‘અયં સસુરો મે’’તિ મેત્તચિત્તં ઉપટ્ઠપેસિ, પુત્તાપિસ્સ ‘‘અય્યકો નો’’તિ મેત્તચિત્તં ઉપટ્ઠપેસું. અથ તે નેસં માતા સેટ્ઠિધીતા ‘‘ખિપ્પં ધનૂનિ છડ્ડેત્વા પિતરં મે ખમાપેથા’’તિ આહ.

સત્થા તેસં મુદુચિત્તતં ઞત્વા ધનું ઓતારેતું અદાસિ. તે સબ્બે સત્થારં વન્દિત્વા ‘‘ખમથ નો, ભન્તે’’તિ ખમાપેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. અથ નેસં સત્થા અનુપુબ્બિં કથં કથેસિ. દેસનાવસાને કુક્કુટમિત્તો સદ્ધિં પુત્તેહિ ચેવ સુણિસાહિ ચ અત્તપઞ્ચદસમો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. સત્થા પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્છાભત્તં વિહારં અગમાસિ. અથ નં આનન્દત્થેરો પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, કહં ગમિત્થા’’તિ. કુક્કુટમિત્તસ્સ સન્તિકં ¶ , આનન્દાતિ. પાણાતિપાતકમ્મસ્સ વો, ભન્તે, અકારકો કતોતિ. આમાનન્દ, સો અત્તપઞ્ચદસમો અચલસદ્ધાય પતિટ્ઠાય તીસુ રતનેસુ નિક્કઙ્ખો હુત્વા પાણાતિપાતકમ્મસ્સ અકારકો જાતોતિ. ભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘નનુ, ભન્તે, ભરિયાપિસ્સ અત્થી’’તિ. આમ, ભિક્ખવે, સા કુલગેહે કુમારિકા હુત્વા સોતાપત્તિફલં પત્તાતિ. ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘કુક્કુટમિત્તસ્સ કિર ભરિયા કુમારિકકાલે એવ સોતાપત્તિફલં પત્વા તસ્સ ગેહં ગન્ત્વા સત્ત પુત્તે લભિ, સા એત્તકં કાલં સામિકેન ‘ધનું આહર, સરે આહર, સત્તિં આહર, સૂલં આહર, જાલં આહરા’તિ વુચ્ચમાના તાનિ અદાસિ. સોપિ તાય દિન્નાનિ આદાય ગન્ત્વા પાણાતિપાતં કરોતિ, કિં નુ ખો સોતાપન્નાપિ પાણાતિપાતં કરોન્તી’’તિ. સત્થા ¶ આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ન, ભિક્ખવે, સોતાપન્ના પાણાતિપાતં કરોન્તિ, સા પન ‘સામિકસ્સ વચનં કરોમી’તિ તથા અકાસિ. ‘ઇદં ગહેત્વા એસ ગન્ત્વા પાણાતિપાતં કરોતૂ’તિ તસ્સા ચિત્તં નત્થિ. પાણિતલસ્મિઞ્હિ વણે અસતિ વિસં ગણ્હન્તસ્સ તં વિસં અનુડહિતું ન સક્કોતિ, એવમેવં અકુસલચેતનાય અભાવેન ¶ પાપં અકરોન્તસ્સ ધનુઆદીનિ નીહરિત્વા દદતોપિ પાપં નામ ન હોતી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૨૪.

‘‘પાણિમ્હિ ચે વણો નાસ્સ, હરેય્ય પાણિના વિસં;

નાબ્બણં વિસમન્વેતિ, નત્થિ પાપં અકુબ્બતો’’તિ.

તત્થ નાસ્સાતિ ન ભવેય્ય. હરેય્યાતિ હરિતું સક્કુણેય્ય. કિં કારણા? યસ્મા નાબ્બણં વિસમન્વેતિ અવણઞ્હિ પાણિં વિસં અન્વેતું ન સક્કોતિ, એવમેવ ધનુઆદીનિ નીહરિત્વા દેન્તસ્સાપિ અકુસલચેતનાય અભાવેન પાપં અકુબ્બતો પાપં નામ નત્થિ, અવણં પાણિં વિસં વિય નાસ્સ ચિત્તં પાપં અનુગચ્છતીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

અપરેન સમયેન ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘કો નુ ખો કુક્કુટમિત્તસ્સ સપુત્તસ્સ સસુણિસસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગસ્સૂપનિસ્સયો, કેન કારણેન નેસાદકુલે નિબ્બત્તો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે ¶ , એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ ¶ વુત્તે, ભિક્ખવે, અતીતે કસ્સપદસબલસ્સ ધાતુચેતિયં સંવિદહન્તા એવમાહંસુ – ‘‘કિં નુ ખો ઇમસ્સ ચેતિયસ્સ મત્તિકા ભવિસ્સતિ, કિં ઉદક’’ન્તિ. અથ નેસં એતદહોસિ – ‘‘હરિતાલમનોસિલા મત્તિકા ભવિસ્સતિ, તિલતેલં ઉદક’’ન્તિ. તે હરિતાલમનોસિલા કોટ્ટેત્વા તિલતેલેન સંસન્દિત્વા ઇટ્ઠકાય ઘટેત્વા સુવણ્ણેન ખચિત્વા અન્તો ચિનિંસુ, બહિમુખે પન એકગ્ઘનસુવણ્ણઇટ્ઠકાવ અહેસું. એકેકા સતસહસ્સગ્ઘનિકા અહોસિ. તે યાવ ધાતુનિધાના ચેતિયે નિટ્ઠિતે ચિન્તયિંસુ – ‘‘ધાતુનિધાનકાલે બહુના ધનેન અત્થો, કં નુ ખો જેટ્ઠકં કરોમા’’તિ.

અથેકો ગામવાસિકો સેટ્ઠિ ‘‘અહં જેટ્ઠકો ભવિસ્સામી’’તિ ધાતુનિધાને એકં હિરઞ્ઞકોટિં પક્ખિપિ. તં દિસ્વા રટ્ઠવાસિનો ‘‘અયં નગરસેટ્ઠિ ધનમેવ સંહરતિ, એવરૂપે ચેતિયે જેટ્ઠકો ભવિતું ન સક્કોતિ, ગામવાસી પન કોટિધનં પક્ખિપિત્વા જેટ્ઠકો જાતો’’તિ ઉજ્ઝાયિંસુ. સો તેસં કથં સુત્વા ‘‘અહં દ્વે કોટિયો દત્વા જેટ્ઠકો ભવિસ્સામી’’તિ દ્વે કોટિયો અદાસિ. ઇતરો ‘‘અહમેવ જેટ્ઠકો ભવિસ્સામી’’તિ તિસ્સો કોટિયો અદાસિ. એવં વડ્ઢેત્વા વડ્ઢેત્વા નગરવાસી અટ્ઠ કોટિયો અદાસિ. ગામવાસિનો પન ¶ ગેહે નવકોટિધનમેવ અત્થિ, નગરવાસિનો ચત્તાલીસકોટિધનં. તસ્મા ગામવાસી ચિન્તેસિ – ‘‘સચાહં નવ કોટિયો દસ્સામિ, અયં ‘દસ ¶ કોટિયો દસ્સામી’તિ વક્ખતિ, અથ મે નિદ્ધનભાવો પઞ્ઞાયિસ્સતી’’તિ. સો એવમાહ – ‘‘અહં એત્તકઞ્ચ ધનં દસ્સામિ, સપુત્તદારો ચ ચેતિયસ્સ દાસો ભવિસ્સામી’’તિ સત્ત પુત્તે સત્ત સુણિસાયો ભરિયઞ્ચ ગહેત્વા અત્તના સદ્ધિં ચેતિયસ્સ નિય્યાદેસિ. રટ્ઠવાસિનો ‘‘ધનં નામ સક્કા ઉપ્પાદેતું, અયં પન સપુત્તદારો અત્તાનં નિય્યાદેસિ, અયમેવ જેટ્ઠકો હોતૂ’’તિ તં જેટ્ઠકં કરિંસુ. ઇતિ તે સોળસપિ જના ચેતિયસ્સ દાસા અહેસું. રટ્ઠવાસિનો પન તે ભુજિસ્સે અકંસુ. એવં સન્તેપિ ચેતિયમેવ પટિજગ્ગિત્વા યાવતાયુકં ઠત્વા તતો ચુતા દેવલોકે નિબ્બત્તિંસુ. તેસુ એકં બુદ્ધન્તરં દેવલોકે વસન્તેસુ ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે ભરિયા તતો ચવિત્વા રાજગહે ¶ સેટ્ઠિનો ધીતા હુત્વા નિબ્બત્તિ. સા કુમારિકાવ હુત્વા સોતાપત્તિફલં પાપુણિ. અદિટ્ઠસચ્ચસ્સ પન પટિસન્ધિ નામ ભારિયાતિ તસ્સા સામિકો સમ્પરિવત્તમાનો ગન્ત્વા નેસાદકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્સ સહ દસ્સનેનેવ સેટ્ઠિધીતરં પુબ્બસિનેહો અજ્ઝોત્થરિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘પુબ્બેવ સન્નિવાસેન, પચ્ચુપ્પન્નહિતેન વા;

એવં તં જાયતે પેમં, ઉપ્પલંવ યથોદકે’’તિ. (જા. ૧.૨.૧૭૪);

સા પુબ્બસિનેહેનેવ નેસાદકુલં અગમાસિ. પુત્તાપિસ્સા દેવલોકા ચવિત્વા તસ્સા એવ કુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિં ગણ્હિંસુ, સુણિસાયોપિસ્સા તત્થ તત્થ નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તા ¶ તેસંયેવ ગેહં અગમંસુ. એવં તે સબ્બેપિ તદા ચેતિયં પટિજગ્ગિત્વા તસ્સ કમ્મસ્સાનુભાવેન સોતાપત્તિફલં પત્તાતિ.

કુક્કુટમિત્તનેસાદવત્થુ અટ્ઠમં.

૯. કોકસુનખલુદ્દકવત્થુ

યો અપ્પદુટ્ઠસ્સાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોકં નામ સુનખલુદ્દકં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર એકદિવસં પુબ્બણ્હસમયે ધનું આદાય સુનખપરિવુતો અરઞ્ઞં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે એકં પિણ્ડાય પવિસન્તં ભિક્ખું દિસ્વા કુજ્ઝિત્વા ‘‘કાળકણ્ણિ મે દિટ્ઠો, અજ્જ ¶ કિઞ્ચિ ન લભિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પક્કામિ. થેરોપિ ગામે પિણ્ડાય ચરિત્વા કતભત્તકિચ્ચો પુન વિહારં પાયાસિ. ઇતરોપિ અરઞ્ઞે વિચરિત્વા કિઞ્ચિ અલભિત્વા પચ્ચાગચ્છન્તો પુન થેરં દિસ્વા ‘‘અજ્જાહં ઇમં કાળકણ્ણિં દિસ્વા અરઞ્ઞં ગતો કિઞ્ચિ ન લભિં, ઇદાનિ મે પુનપિ અભિમુખો જાતો, સુનખેહિ નં ખાદાપેસ્સામી’’તિ સઞ્ઞં દત્વા સુનખે વિસ્સજ્જેસિ. થેરોપિ ‘‘મા એવં કરિ ઉપાસકા’’તિ યાચિ. સો ‘‘અજ્જાહં તવ સમ્મુખીભૂતત્તા કિઞ્ચિ નાલત્થં, પુનપિ મે સમ્મુખીભાવમાગતોસિ, ખાદાપેસ્સામેવ ત’’ન્તિ વત્વા સુનખે ઉય્યોજેસિ. થેરો વેગેન એકં રુક્ખં અભિરુહિત્વા પુરિસપ્પમાણે ઠાને નિસીદિ. સુનખા ¶ રુક્ખં ¶ પરિવારેસું. લુદ્દકો ગન્ત્વા ‘‘રુક્ખં અભિરુહતોપિ તે મોક્ખો નત્થી’’તિ તં સરતુણ્ડેન પાદતલે વિજ્ઝિ. થેરો ‘‘મા એવં કરોહી’’તિ તં યાચિયેવ. ઇતરો તસ્સ યાચનં અનાદિયિત્વા પુનપ્પુનં વિજ્ઝિયેવ. થેરો એકસ્મિં પાદતલે વિજ્ઝિયમાને તં ઉક્ખિપિત્વા દુતિયં પાદં ઓલમ્બિત્વા તસ્મિં વિજ્ઝિયમાને તમ્પિ ઉક્ખિપતિ, એવમસ્સ સો યાચનં અનાદિયિત્વાવ દ્વેપિ પાદતલાનિ વિજ્ઝિયેવ. થેરસ્સ સરીરં ઉક્કાહિ આદિત્તં વિય અહોસિ. સો વેદનાનુવત્તિકો હુત્વા સતિં પચ્ચુપટ્ઠાપેતું નાસક્ખિ, પારુતચીવરં ભસ્સન્તમ્પિ ન સલ્લક્ખેસિ. તં પતમાનં કોકં સીસતો પટ્ઠાય પરિક્ખિપન્તમેવ પતિ. સુનખા ‘‘થેરો પતિતો’’તિ સઞ્ઞાય ચીવરન્તરં પવિસિત્વા અત્તનો સામિકં લુઞ્જિત્વા ખાદન્તા અટ્ઠિમત્તાવસેસં કરિંસુ. સુનખા ચીવરન્તરતો નિક્ખમિત્વા બહિ અટ્ઠંસુ.

અથ નેસં થેરો એકં સુક્ખદણ્ડકં ભઞ્જિત્વા ખિપિ. સુનખા થેરં દિસ્વા ‘‘સામિકોવ અમ્હેહિ ખાદિતો’’તિ ઞત્વા અરઞ્ઞં પવિસિંસુ. થેરો કુક્કુચ્ચં ઉપ્પાદેસિ ‘‘મમ ચીવરન્તરં પવિસિત્વા એસ નટ્ઠો, અરોગં નુ ખો મે સીલ’’ન્તિ. સો રુક્ખા ઓતરિત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા આદિતો પટ્ઠાય સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેત્વા – ‘‘ભન્તે, મમ ચીવરં નિસ્સાય ¶ સો ઉપાસકો નટ્ઠો, કચ્ચિ મે અરોગં સીલં, અત્થિ મે સમણભાવો’’તિ પુચ્છિ. સત્થા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ભિક્ખુ અરોગં તે સીલં, અત્થિ તે સમણભાવો, સો અપ્પદુટ્ઠસ્સ પદુસ્સિત્વા વિનાસં પત્તો, ન કેવલઞ્ચ ઇદાનેવ, અતીતેપિ અપ્પદુટ્ઠાનં પદુસ્સિત્વા વિનાસં પત્તોયેવા’’તિ વત્વા તમત્થં પકાસેન્તો અતીતં આહરિ –

અતીતે કિરેકો વેજ્જો વેજ્જકમ્મત્થાય ગામં વિચરિત્વા કિઞ્ચિ કમ્મં અલભિત્વા છાતજ્ઝત્તો નિક્ખમિત્વા ગામદ્વારે સમ્બહુલે કુમારકે કીળન્તે દિસ્વા ‘‘ઇમે સપ્પેન ડંસાપેત્વા તિકિચ્છિત્વા આહારં લભિસ્સામી’’તિ એકસ્મિં રુક્ખબિલે સીસં નિહરિત્વા નિપન્નં સપ્પં દસ્સેત્વા, ‘‘અમ્ભો, કુમારકા એસો સાળિકપોતકો, ગણ્હથ ન’’ન્તિ આહ. અથેકો કુમારકો ¶ સપ્પં ગીવાયં દળ્હં ગહેત્વા નીહરિત્વા તસ્સ સપ્પભાવં ઞત્વા વિરવન્તો અવિદૂરે ઠિતસ્સ વેજ્જસ્સ મત્થકે ખિપિ. સપ્પો વેજ્જસ્સ ખન્ધટ્ઠિકં પરિક્ખિપિત્વા દળ્હં ડંસિત્વા તત્થેવ જીવિતક્ખયં પાપેસિ, એવમેસ કોકો સુનખલુદ્દકો પુબ્બેપિ અપ્પદુટ્ઠસ્સ પદુસ્સિત્વા વિનાસં પત્તોયેવાતિ.

સત્થા ¶ ઇમં અતીતં આહરિત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૨૫.

‘‘યો અપ્પદુટ્ઠસ્સ નરસ્સ દુસ્સતિ, સુદ્ધસ્સ પોસસ્સ અનઙ્ગણસ્સ;

તમેવ બાલં પચ્ચેતિ પાપં, સુખુમો રજો પટિવાતંવ ખિત્તો’’તિ.

તત્થ ¶ અપ્પદુટ્ઠસ્સાતિ અત્તનો વા સબ્બસત્તાનં વા અદુટ્ઠસ્સ. નરસ્સાતિ સત્તસ્સ. દુસ્સતીતિ અપરજ્ઝતિ. સુદ્ધસ્સાતિ નિરપરાધસ્સેવ. પોસસ્સાતિ ઇદમ્પિ અપરેનાકારેન સત્તાધિવચનમેવ. અનઙ્ગણસ્સાતિ નિક્કિલેસસ્સ. પચ્ચેતીતિ પતિએતિ. પટિવાતન્તિ યથા એકેન પુરિસેન પટિવાતે ઠિતં પહરિતુકામતાય ખિત્તો સુખુમો રજોતિ તમેવ પુરિસં પચ્ચેતિ, તસ્સેવ ઉપરિ પતતિ, એવમેવ યો પુગ્ગલો અપદુટ્ઠસ્સ પુરિસસ્સ પાણિપ્પહરાદીનિ દદન્તો પદુસ્સતિ, તમેવ બાલં દિટ્ઠેવ ધમ્મે, સમ્પરાયે વા નિરયાદીસુ વિપચ્ચમાનં તં પાપં વિપાકદુક્ખવસેન પચ્ચેતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને સો ભિક્ખુ અરહત્તે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તપરિસાયપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

કોકસુનખલુદ્દકવત્થુ નવમં.

૧૦. મણિકારકુલૂપકતિસ્સત્થેરવત્થુ

ગબ્ભમેકેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મણિકારકુલૂપકં તિસ્સત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર થેરો એકસ્સ મણિકારસ્સ કુલે દ્વાદસ વસ્સાનિ ભુઞ્જિ. તસ્મિં કુલે જયમ્પતિકા માતાપિતુટ્ઠાને ઠત્વા થેરં પટિજગ્ગિંસુ. અથેકદિવસં સો મણિકારો થેરસ્સ પુરતો મંસં છિન્દન્તો નિસિન્નો હોતિ. તસ્મિં ખણે રાજા પસેનદિ કોસલો એકં મણિરતનં ‘‘ઇમં ¶ ધોવિત્વા વિજ્ઝિત્વા પહિણતૂ’’તિ પેસેસિ. મણિકારો સલોહિતેનેવ ¶ હત્થેન તં પટિગ્ગહેત્વા પેળાય ઉપરિ ઠપેત્વા ¶ હત્થધોવનત્થં અન્તો પાવિસિ. તસ્મિં પન ગેહે પોસાવનિયકોઞ્ચસકુણો અત્થિ. સો લોહિતગન્ધેન મંસસઞ્ઞાય તં મણિં થેરસ્સ પસ્સન્તસ્સેવ ગિલિ. મણિકારો આગન્ત્વા મણિં અપસ્સન્તો ‘‘મણિ કેન ગહિતો’’તિ ભરિયઞ્ચ પુત્તકે ચ પટિપાટિયા પુચ્છિત્વા તેહિ ‘‘ન ગણ્હામા’’તિ વુત્તે ‘‘થેરેન ગહિતો ભવિસ્સતી’’તિ. ચિન્તેત્વા ભરિયાય સદ્ધિં મન્તેસિ – ‘‘થેરેન મણિ ગહિતો ભવિસ્સતી’’તિ. સા, સામિ, મા એવં અવચ, એત્તકં કાલં મયા થેરસ્સ ન કિઞ્ચિ વજ્જં દિટ્ઠપુબ્બં, ન સો મણિં ગણ્હાતીતિ. મણિકારો થેરં પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, ઇમસ્મિં ઠાને મણિરતનં તુમ્હેહિ ગહિત’’ન્તિ. ન ગણ્હામિ, ઉપાસકાતિ. ભન્તે, ન ઇધ અઞ્ઞો અત્થિ, તુમ્હેહિયેવ ગહિતો ભવિસ્સતિ, દેથ મે મણિરતનન્તિ. સો તસ્મિં અસમ્પટિચ્છન્તે પુન ભરિયં આહ – ‘‘થેરેનેવ મણિ ગહિતો, પીળેત્વા નં પુચ્છિસ્સામી’’તિ. સા, સામિ, મા નો નાસયિ, વરં અમ્હેહિ દાસબ્યં ઉપગન્તું, ન ચ થેરં એવરૂપં વત્તુન્તિ. સો ‘‘સબ્બેવ મયં દાસત્તં ઉપગચ્છન્તા મણિમૂલં ન અગ્ઘામા’’તિ રજ્જું ગહેત્વા થેરસ્સ સીસં વેઠેત્વા દણ્ડેન ¶ ઘટ્ટેસિ. થેરસ્સ સીસતો ચ કણ્ણનાસાહિ ચ લોહિતં પગ્ઘરિ, અક્ખીનિ નિક્ખમનાકારપ્પત્તાનિ અહેસું, સો વેદનાપમત્તો ભૂમિયં પતિ. કોઞ્ચો લોહિતગન્ધેના ગન્ત્વા લોહિતં પિવિ. અથ નં મણિકારો થેરે ઉપ્પન્નકોધવેગેન ‘‘ત્વં કિં કરોસી’’તિ પાદેન પહરિત્વા ખિપિ. સો એકપ્પહારેનેવ મરિત્વા ઉત્તાનો અહોસિ.

થેરો તં દિસ્વા, ઉપાસક, સીસે વેઠનં તાવ મે સિથિલં કત્વા ઇમં કોઞ્ચં ઓલોકેહિ ‘‘મતો વા, નો વા’’તિ. અથ નં સો આહ – ‘‘એસો વિય ત્વમ્પિ મરિસ્સસી’’તિ. ઉપાસક, ઇમિના સો મણિ ગિલિતો, સચે અયં ન અમરિસ્સા, ન તે અહં મરન્તોપિ મણિં આચિક્ખિસ્સન્તિ. સો તસ્સ ઉદરં ફાલેત્વા મણિં દિસ્વા પવેધેન્તો સંવિગ્ગમાનસો થેરસ્સ પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા ‘‘ખમથ, મે, ભન્તે, અજાનન્તેન મયા કત’’ન્તિ આહ. ઉપાસક, નેવ તુય્હં દોસો અત્થિ, ન મય્હં, વટ્ટસ્સેવેસ દોસો, ખમામિ તેતિ. ભન્તે, સચે મે ખમથ, પકતિનિયામેનેવ મે ગેહે નિસીદિત્વા ભિક્ખં ગણ્હથાતિ. ‘‘ઉપાસક, ન દાનાહં ઇતો પટ્ઠાય પરેસં ¶ ગેહસ્સ અન્તોછદનં પવિસિસ્સામિ, અન્તોગેહપવેસનસ્સેવ હિ ¶ અયં દોસો, ઇતો પટ્ઠાય પાદેસુ આવહન્તેસુ ગેહદ્વારે ઠિતોવ ભિક્ખં ગણ્હિસ્સામી’’તિ વત્વા ધુતઙ્ગં સમાદાય ઇમં ગાથમાહ –

‘‘પચ્ચતિ ¶ મુનિનો ભત્તં, થોકં થોકં કુલે કુલે;

પિણ્ડિકાય ચરિસ્સામિ, અત્થિ જઙ્ઘબલં મમા’’તિ. (થેરગા. ૨૪૮) –

ઇદઞ્ચ પન વત્વા થેરો તેનેવ બ્યાધિના ન ચિરસ્સેવ પરિનિબ્બાયિ. કોઞ્ચો મણિકારસ્સ ભરિયાય કુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિં ગણ્હિ. મણિકારો કાલં કત્વા નિરયે નિબ્બત્તિ. મણિકારસ્સ ભરિયા થેરે મુદુચિત્તતાય કાલં કત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિ. ભિક્ખૂ સત્થારં તેસં અભિસમ્પરાયં પુચ્છિંસુ. સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, ઇધેકચ્ચે ગબ્ભે નિબ્બત્તન્તિ, એકચ્ચે પાપકારિનો નિરયે નિબ્બત્તન્તિ, એકચ્ચે કતકલ્યાણા દેવલોકે નિબ્બત્તન્તિ, અનાસવા પન પરિનિબ્બાયન્તી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૨૬.

‘‘ગબ્ભમેકે ઉપ્પજ્જન્તિ, નિરયં પાપકમ્મિનો;

સગ્ગં સુગતિનો યન્તિ, પરિનિબ્બન્તિ અનાસવા’’તિ.

તત્થ ગબ્ભન્તિ ઇધ મનુસ્સગબ્ભોવ અધિપ્પેતો. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

મણિકારકુલૂપકતિસ્સત્થેરવત્થુ દસમં.

૧૧. તયોજનવત્થુ

ન ¶ અન્તલિક્ખેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો તયો જને આરબ્ભ કથેસિ.

સત્થરિ કિર જેતવને વિહરન્તે સમ્બહુલા ભિક્ખૂ સત્થુ દસ્સનત્થાય આગચ્છન્તા એકં ગામં પિણ્ડાય પવિસિંસુ. ગામવાસિનો તે સમ્પત્તે આદાય આસનસાલાય નિસીદાપેત્વા યાગુખજ્જકં દત્વા પિણ્ડપાતવેલં આગમયમાના ધમ્મં સુણન્તા નિસીદિંસુ. તસ્મિં ખણે ભત્તં ¶ પચિત્વા સૂપબ્યઞ્જનં ધૂપયમાનાય એકિસ્સા ઇત્થિયા ભાજનતો અગ્ગિજાલા ઉટ્ઠહિત્વા છદનં ગણ્હિ. તતો એકં તિણકરળં ઉટ્ઠહિત્વા જલમાનં આકાસં પક્ખન્દિ. તસ્મિં ખણે એકો કાકો આકાસેન ગચ્છન્તો તત્થ ગીવં પવેસેત્વા તિણવલ્લિવેઠિતો ઝાયિત્વા ગામમજ્ઝે પતિ ¶ . ભિક્ખૂ તં દિસ્વા ‘‘અહો ભારિયં કમ્મં, પસ્સથાવુસો, કાકેન પત્તં વિપ્પકારં, ઇમિના કતકમ્મં અઞ્ઞત્ર સત્થારા કો જાનિસ્સતિ, સત્થારમસ્સ કમ્મં પુચ્છિસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા પક્કમિંસુ.

અપરેસમ્પિ ભિક્ખૂનં સત્થુ દસ્સનત્થાય નાવં અભિરુય્હ ગચ્છન્તાનં નાવા સમુદ્દે નિચ્ચલા અટ્ઠાસિ. મનુસ્સા ‘‘કાળકણ્ણિના એત્થ ભવિતબ્બ’’ન્તિ સલાકં વિચારેસું. નાવિકસ્સ ચ ભરિયા પઠમવયે ઠિતા દસ્સનીયા પાસાદિકા, સલાકા તસ્સા પાપુણિ. ‘‘સલાકં પુન વિચારેથા’’તિ વત્વા યાવતતિયં વિચારેસું, તિક્ખત્તુમ્પિ તસ્સા ¶ એવ પાપુણિ. મનુસ્સા ‘‘કિં, સામી’’તિ નાવિકસ્સ મુખં ઓલોકેસું. નાવિકો ‘‘ન સક્કા એકિસ્સા અત્થાય મહાજનં નાસેતું, ઉદકે નં ખિપથા’’તિ આહ. સા ગહેત્વા ઉદકે ખિપિયમાના મરણભયતજ્જિતા વિરવં અકાસિ. તં સુત્વા નાવિકો કો અત્થો ઇમિસ્સા આભરણેહિ નટ્ઠેહિ, સબ્બાભરણાનિ ઓમુઞ્ચિત્વા એકં પિલોતિકં નિવાસાપેત્વા છડ્ડેથ નં, અહં પનેતં ઉદકપિટ્ઠે પ્લવમાનં દટ્ઠું ન સક્ખિસ્સામી તસ્મા યથા નં અહં ન પસ્સામિ, તથા એકં વાલુકકુટં ગીવાય બન્ધિત્વા સમુદ્દે ખિપથાતિ. તે તથા કરિંસુ. તમ્પિ પતિતટ્ઠાનેયેવ મચ્છકચ્છપા વિલુમ્પિંસુ. ભિક્ખૂ તં પવત્તિં ઞત્વા ‘‘ઠપેત્વા સત્થારં કો અઞ્ઞો એતિસ્સા ઇત્થિયા કતકમ્મં જાનિસ્સતિ, સત્થારં તસ્સા કમ્મં પુચ્છિસ્સામા’’તિ ઇચ્છિતટ્ઠાનં પત્વા નાવાતો ઓરુય્હ પક્કમિંસુ.

અપરેપિ સત્ત ભિક્ખૂ સત્થુ દસ્સનત્થાય ગચ્છન્તા સાયં એકં વિહારં પવિસિત્વા વસનટ્ઠાનં પુચ્છિંસુ. એકસ્મિઞ્ચ લેણે સત્ત મઞ્ચા હોન્તિ. તેસં તદેવ લભિત્વા તત્થ નિપન્નાનં રત્તિભાગે કૂટાગારમત્તો પાસાણો પવટ્ટમાનો આગન્ત્વા લેણદ્વારં પિદહિ. નેવાસિકા ભિક્ખૂ ‘‘મયં ઇમં લેણં આગન્તુકભિક્ખૂનં પાપયિમ્હા, અયઞ્ચ મહાપાસાણો લેણદ્વારં પિદહન્તો અટ્ઠાસિ, અપનેસ્સામ ¶ ન’’ન્તિ સમન્તા સત્તહિ ગામેહિ ¶ મનુસ્સે સન્નિપાતેત્વા વાયમન્તાપિ ઠાના ચાલેતું નાસક્ખિંસુ. અન્તો પવિટ્ઠભિક્ખૂપિ વાયમિંસુયેવ. એવં સન્તેપિ સત્તાહં પાસાણં ચાલેતું નાસક્ખિંસુ. આગન્તુકા સત્તાહં છાતજ્ઝત્તા મહાદુક્ખં અનુભવિંસુ. સત્તમે દિવસે પાસાણો સયમેવ પવટ્ટિત્વા અપગતો. ભિક્ખૂ નિક્ખમિત્વા ‘‘અમ્હાકં ઇમં પાપં અઞ્ઞત્ર સત્થારા કો જાનિસ્સતિ, સત્થારં પુચ્છિસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા પક્કમિંસુ. તે પુરિમેહિ સદ્ધિં અન્તરામગ્ગે સમાગન્ત્વા સબ્બે એકતોવ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્ના સત્થારા કતપટિસન્થારા અત્તના અત્તના દિટ્ઠાનુભૂતાનિ કારણાનિ પટિપાટિયા પુચ્છિંસુ.

સત્થાપિ ¶ તેસં પટિપાટિયા એવં બ્યાકાસિ – ‘‘ભિક્ખવે, સો તાવ કાકો અત્તના કતકમ્મમેવ અનુભોસિ. અતીતકાલે હિ બારાણસિયં એકો કસ્સકો અત્તનો ગોણં દમેન્તો દમેતું નાસક્ખિ. સો હિસ્સ ગોણો થોકં ગન્ત્વા નિપજ્જિ, પોથેત્વા ઉટ્ઠાપિતોપિ થોકં ગન્ત્વા પુનપિ તથેવ નિપજ્જિ. સો વાયમિત્વા તં દમેતું અસક્કોન્તો કોધાભિભૂતો હુત્વા ‘ઇતો ¶ દાનિ પટ્ઠાય સુખં નિપજ્જિસ્સસી’તિ પલાલપિણ્ડં વિય કરોન્તો પલાલેન તસ્સ ગીવં પલિવેઠેત્વા અગ્ગિમદાસિ, ગોણો તત્થેવ ઝાયિત્વા મતો. તદા, ભિક્ખવે, તેન કાકેન તં પાપકમ્મં કતં. સો તસ્સ વિપાકેન દીઘરત્તં નિરયે પચ્ચિત્વા વિપાકાવસેસેન સત્તક્ખત્તું કાકયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા એવમેવ આકાસે ઝાયિત્વાવ મતો’’તિ.

સાપિ, ભિક્ખવે, ઇત્થી અત્તના કતકમ્મમેવ અનુભોસિ. સા હિ અતીતે બારાણસિયં એકસ્સ ગહપતિકસ્સ ભરિયા ઉદકહરણકોટ્ટનપચનાદીનિ સબ્બકિચ્ચાનિ સહત્થેનેવ અકાસિ. તસ્સા એકો સુનખો તં ગેહે સબ્બકિચ્ચાનિ કુરુમાનં ઓલોકેન્તોવ નિસીદતિ. ખેત્તે ભત્તં હરન્તિયા દારુપણ્ણાદીનં વા અત્થાય અરઞ્ઞં ગચ્છન્તિયા તાય સદ્ધિંયેવ ગચ્છતિ. તં દિસ્વા દહરમનુસ્સા ‘‘અમ્ભો નિક્ખન્તો સુનખલુદ્દકો, અજ્જ મયં મંસેન ભુઞ્જિસ્સામા’’તિ ઉપ્પણ્ડેન્તિ. સા તેસં કથાય મઙ્કુ હુત્વા સુનખં લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પહરિત્વા પલાપેતિ, સુનખો નિવત્તિત્વા પુન અનુબન્ધતિ. સો કિરસ્સા તતિયે અત્તભાવે ભત્તા અહોસિ, તસ્મા સિનેહં છિન્દિતું ન સક્કોતિ. કિઞ્ચાપિ હિ અનમતગ્ગે સંસારે જાયા વા પતિ વા અભૂતપુબ્બા નામ નત્થિ, અવિદૂરે પન અત્તભાવે ઞાતકેસુ અધિમત્તો સિનેહો ¶ હોતિ, તસ્મા ¶ સો સુનખો તં વિજહિતું ન સક્કોતિ. સા તસ્સ કુજ્ઝિત્વા ખેત્તં સામિકસ્સ યાગું હરમાના રજ્જું ઉચ્છઙ્ગે ઠપેત્વા અગમાસિ, સુનખો તાયેવ સદ્ધિં ગતો. સા સામિકસ્સ યાગું દત્વા તુચ્છકુટં આદાય એકં ઉદકટ્ઠાનં ગન્ત્વા કુટં વાલુકાય પૂરેત્વા સમીપે ઓલોકેત્વા ઠિતસ્સ સુનખસ્સ સદ્દમકાસિ. સુનખો ‘‘ચિરસ્સં વત મે અજ્જ મધુરકથા લદ્ધા’’તિ નઙ્ગુટ્ઠં ચાલેન્તો તં ઉપસઙ્કમિ. સા તં ગીવાયં દળ્હં ગહેત્વા એકાય રજ્જુકોટિયા કુટં બન્ધિત્વા એકં રજ્જુકોટિં સુનખસ્સ ગીવાયં બન્ધિત્વા કુટં ઉદકાભિમુખં પવટ્ટેસિ. સુનખો કુટં અનુબન્ધન્તો ઉદકે પતિત્વા તત્થેવ કાલમકાસિ. સા તસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકેન દીઘરત્તં નિરયે પચ્ચિત્વા વિપાકાવસેસેન અત્તભાવસતે વાલુકકુટં ગીવાયં બન્ધિત્વા ઉદકે પક્ખિત્તા કાલમકાસીતિ.

તુમ્હેહિપિ, ભિક્ખવે, અત્તના કતકમ્મમેવ અનુભૂતં. અતીતસ્મિઞ્હિ બારાણસિવાસિનો સત્ત ગોપાલકદારકા એકસ્મિં અટવિપદેસે સત્તાહવારેન ગાવિયો વિચરન્તા એકદિવસં ગાવિયો ¶ વિચારેત્વા આગચ્છન્તા એકં મહાગોધં દિસ્વા અનુબન્ધિંસુ. ગોધા પલાયિત્વા એકં વમ્મિકં પાવિસિ. તસ્સ પન વમ્મિકસ્સ સત્ત છિદ્દાનિ, દારકા ‘‘મયં દાનિ ગહેતું ન સક્ખિસ્સામ, સ્વે આગન્ત્વા ગણ્હિસ્સામા’’તિ એકેકો એકેકં સાખભઙ્ગમુટ્ઠિં આદાય સત્તપિ જના સત્ત છિદ્દાનિ પિદહિત્વા પક્કમિંસુ ¶ . તે પુનદિવસે તં ગોધં અમનસિકત્વા અઞ્ઞસ્મિં પદેસે ગાવિયો વિચારેત્વા સત્તમે દિવસે ગાવિયો આદાય ગચ્છન્તા તં વમ્મિકં દિસ્વા સતિં પટિલભિત્વા ‘‘કા નુ ખો તસ્સા ગોધાય પવત્તી’’તિ અત્તના અત્તના પિદહિતાનિ છિદ્દાનિ વિવરિંસુ. ગોધા જીવિતે નિરાલયા હુત્વા અટ્ઠિચમ્માવસેસા પવેધમાના નિક્ખમિ. તે તં દિસ્વા અનુકમ્પં કત્વા ‘‘મા નં મારેથ, સત્તાહં છિન્નભત્તા જાતા’’તિ તસ્સા પિટ્ઠિં પરિમજ્જિત્વા ‘‘સુખેન ગચ્છાહી’’તિ વિસ્સજ્જેસું. તે ગોધાય અમારિતત્તા નિરયે તાવ ન પચ્ચિંસુ. તે પન સત્ત જના એકતો હુત્વા ચુદ્દસસુ અત્તભાવેસુ સત્ત સત્ત દિવસાનિ છિન્નભત્તા અહેસું. તદા, ભિક્ખવે, તુમ્હેહિ સત્તહિ ગોપાલકેહિ હુત્વા તં કમ્મં કતન્તિ. એવં સત્થા તેહિ પુટ્ઠપુટ્ઠં પઞ્હં બ્યાકાસિ.

અથેકો ¶ ભિક્ખુ સત્થારં આહ – ‘‘કિં પન, ભન્તે, પાપકમ્મં કત્વા આકાસે ઉપ્પતિતસ્સપિ સમુદ્દં પક્ખન્દસ્સાપિ પબ્બતન્તરં પવિટ્ઠસ્સાપિ મોક્ખો નત્થી’’તિ. સત્થા ‘‘એવમેતં, ભિક્ખવે, આકાસાદીસુપિ એકપદેસોપિ નત્થિ, યત્થ ઠિતો પાપકમ્મતો મુચ્ચેય્યા’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૨૭.

‘‘ન ¶ અન્તલિક્ખે ન સમુદ્દમજ્ઝે, ન પબ્બતાનં વિવરં પવિસ્સ;

ન વિજ્જતી સો જગતિપ્પદેસો, યત્થટ્ઠિતો મુચ્ચેય્ય પાપકમ્મા’’તિ.

તસ્સત્થો – સચે હિ કોચિ ‘‘ઇમિના ઉપાયેન પાપકમ્મતો મુચ્ચિસ્સામી’’તિ અન્તલિક્ખે વા નિસીદેય્ય, ચતુરાસીતિયોજનસહસ્સગમ્ભીરં મહાસમુદ્દં વા પવિસેય્ય, પબ્બતન્તરે વા નિસીદેય્ય, નેવ પાપકમ્મતો મુચ્ચેય્ય. પુરત્થિમાદીસુ જગતિપદેસેસુ પથવીભાગેસુ ન સો વાલગ્ગમત્તોપિ ઓકાસો અત્થિ, યત્થ ઠિતો પાપકમ્મતો મુચ્ચિતું સક્કુણેય્યાતિ.

દેસનાવસાને તે ભિક્ખૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ, સમ્પત્તમહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

તયોજનવત્થુ એકાદસમં.

૧૨. સુપ્પબુદ્ધસક્યવત્થુ

ન ¶ અન્તલિક્ખેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા નિગ્રોધારામે વિહરન્તો સુપ્પબુદ્ધં સક્કં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર ‘‘અયં મમ ધીતરં છડ્ડેત્વા નિક્ખન્તો ચ, મમ પુત્તં પબ્બાજેત્વા તસ્સ વેરિટ્ઠાને ઠિતો ચા’’તિ ¶ ઇમેહિ દ્વીહિ કારણેહિ સત્થરિ આઘાતં બન્ધિત્વા એકદિવસં ‘‘ન દાનિસ્સ નિમન્તનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ભુઞ્જિતું દસ્સામી’’તિ ગમનમગ્ગં પિદહિત્વા અન્તરવીથિયં સુરં પિવન્તો નિસીદિ. અથસ્સ સત્થરિ ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતે તં ઠાનં આગતે ‘‘સત્થા આગતો’’તિ આરોચેસું ¶ . સો આહ – ‘‘પુરતો ગચ્છાતિ તસ્સ વદેથ, નાયં મયા મહલ્લકતરો, નાસ્સ મગ્ગં દસ્સામી’’તિ પુનપ્પુનં વુચ્ચમાનોપિ તથેવ વત્વા નિસીદિ. સત્થા માતુલસ્સ સન્તિકા મગ્ગં અલભિત્વા તતો નિવત્તિ. સોપિ એકં ચરપુરિસં પેસેસિ ‘‘ગચ્છ, તસ્સ કથં સુત્વા એહી’’તિ. સત્થાપિ નિવત્તન્તો સિતં કત્વા આનન્દત્થેરેન ‘‘કો નુ ખો, ભન્તે, સિતસ્સ પાતુકમ્મસ્સ પચ્ચયો’’તિ પુટ્ઠો આહ – ‘‘પસ્સસિ, આનન્દ, સુપ્પબુદ્ધ’’ન્તિ. પસ્સામિ, ભન્તેતિ. ભારિયં તેન કમ્મં કતં માદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ મગ્ગં અદેન્તેન, ઇતો સત્તમે દિવસે હેટ્ઠાપાસાદે સોપાનપાદમૂલે પથવિં પવિસિસ્સતીતિ. ચરપુરિસો તં કથં સુત્વા સુપ્પબુદ્ધસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કિં મમ ભાગિનેય્યેન નિવત્તન્તેન વુત્ત’’ન્તિ પુટ્ઠો યથાસુતં આરોચેસિ. સો તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ન દાનિ મમ ભાગિનેય્યસ્સ કથાય દોસો અત્થિ, અદ્ધા યં સો વદતિ, તં તથેવ હોતિ. એવં સન્તેપિ નં ઇદાનિ ¶ મુસાવાદેન નિગ્ગણ્હિસ્સામિ. સો હિ મં ‘સત્તમે દિવસે પથવિં પવિસિસ્સતી’તિ અનિયમેન અવત્વા ‘હેટ્ઠાપાસાદે સોપાનપાદમૂલે પથવિં પવિસિસ્સતી’’’તિ આહ. ‘‘ઇતો દાનિ પટ્ઠાયાહં તં ઠાનં ન ગમિસ્સામિ, અથ નં તસ્મિં ઠાને પથવિં અપવિસિત્વા મુસાવાદેન નિગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ અત્તનો ઉપભોગજાતં સબ્બં સત્તભૂમિકપાસાદસ્સ ઉપરિ આરોપેત્વા સોપાનં હરાપેત્વા દ્વારં પિદહાપેત્વા એકેકસ્મિં દ્વારે દ્વે દ્વે મલ્લે ઠપેત્વા ‘‘સચાહં પમાદેન હેટ્ઠા ઓરોહિતુકામો હોમિ, નિવારેય્યાથ મ’’ન્તિ વત્વા સત્તમે પાસાદતલે સિરિગબ્ભે નિસીદિ. સત્થા તં પવત્તિં સુત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, સુપ્પબુદ્ધો ન કેવલં પાસાદતલે વેહાસં ઉપ્પતિત્વા આકાસે વા નિસીદતુ, નાવાય વા સમુદ્દં પક્ખન્દતુ, પબ્બતન્તરં વા પવિસતુ, બુદ્ધાનં કથાય દ્વિધાભાવો નામ નત્થિ, મયા વુત્તટ્ઠાનેયેવ સો પથવિં પવિસિસ્સતી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૨૮.

‘‘ન ¶ અન્તલિક્ખે ન સમુદ્દમજ્ઝે, ન પબ્બતાનં વિવરં પવિસ્સ;

ન વિજ્જતી સો જગતિપ્પદેસો, યત્થટ્ઠિતં નપ્પસહેય્ય મચ્ચૂ’’તિ.

તત્થ ¶ યત્થ ઠિતં નપ્પસહેય્ય, મચ્ચૂતિ યસ્મિં પદેસે ઠિતં મરણં નપ્પસહેય્ય નાભિભવેય્ય, કેસગ્ગમત્તોપિ ¶ પથવિપ્પદેસો નત્થિ. સેસં પુરિમસદિસમેવાતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સત્તમે દિવસે સત્થુ ભિક્ખાચારમગ્ગસ્સ નિરુદ્ધવેલાય હેટ્ઠાપાસાદે સુપ્પબુદ્ધસ્સ મઙ્ગલસ્સો ઉદ્દામો હુત્વા તં તં ભિત્તિં પહરિ. સો ઉપરિ નિસિન્નોવસ્સ સદ્દં સુત્વા ‘‘કિમેત’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘મઙ્ગલસ્સો ઉદ્દામો’’તિ. સો પનસ્સો સુપ્પબુદ્ધં દિસ્વાવ સન્નિસીદતિ. અથ નં સો ગણ્હિતુકામો હુત્વા નિસિન્નટ્ઠાના ઉટ્ઠાય દ્વારાભિમુખો અહોસિ, દ્વારાનિ સયમેવ વિવટાનિ, સોપાનં સકટ્ઠાનેયેવ ઠિતં. દ્વારે ઠિતા મલ્લા તં ગીવાયં ગહેત્વા હેટ્ઠાભિમુખં ખિપિંસુ. એતેનુપાયેન સત્તસુપિ તલેસુ દ્વારાનિ સયમેવ વિવટાનિ, સોપાનાનિ યથાઠાને ઠિતાનિ. તત્થ તત્થ મલ્લા તં ગીવાયમેવ ગહેત્વા હેટ્ઠાભિમુખં ખિપિંસુ. અથ નં હેટ્ઠાપાસાદે સોપાનપાદમૂલં સમ્પત્તમેવ મહાપથવી વિવરમાના ભિજ્જિત્વા સમ્પટિચ્છિ, સો ગન્ત્વા અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તીતિ.

સુપ્પબુદ્ધસક્યવત્થુ દ્વાદસમં.

પાપવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નવમો વગ્ગો.

૧૦. દણ્ડવગ્ગો

૧. છબ્બગ્ગિયભિક્ખુવત્થુ

સબ્બે ¶ ¶ ¶ તસન્તીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો છબ્બગ્ગિયે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે સત્તરસવગ્ગિયેહિ સેનાસને પટિજગ્ગિતે છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ ‘‘નિક્ખમથ, મયં મહલ્લકતરા, અમ્હાકં એતં પાપુણાતી’’તિ વત્વા તેહિ ‘‘ન મયં દસ્સામ, અમ્હેહિ પઠમં પટિજગ્ગિત’’ન્તિ વુત્તે તે ભિક્ખૂ પહરિંસુ. સત્તરસવગ્ગિયા મરણભયતજ્જિતા મહાવિરવં વિરવિંસુ. સત્થા તેસં સદ્દં સુત્વા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇદં નામા’’તિ આરોચિતે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇતો પટ્ઠાય ભિક્ખુના નામ એવં કત્તબ્બં, યો કરોતિ, સો ઇમં નામ આપત્તિં આપજ્જતી’’તિ પહારદાનસિક્ખાપદં (પાચિ. ૪૪૯ આદયો) પઞ્ઞાપેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ભિક્ખુના નામ ‘યથા અહં, તથેવ અઞ્ઞેપિ દણ્ડસ્સ તસન્તિ, મચ્ચુનો ભાયન્તી’તિ ઞત્વા પરો ન પહરિતબ્બો, ન ઘાતેતબ્બો’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૨૯.

‘‘સબ્બે તસન્તિ દણ્ડસ્સ, સબ્બે ભાયન્તિ મચ્ચુનો;

અત્તાનં ઉપમં કત્વા, ન હનેય્ય ન ઘાતયે’’તિ.

તત્થ ¶ સબ્બે તસન્તીતિ સબ્બેપિ સત્તા અત્તનિ દણ્ડે પતન્તે તસ્સ દણ્ડસ્સ તસન્તિ. મચ્ચુનોતિ મરણસ્સાપિ ભાયન્તિયેવ. ઇમિસ્સા ચ દેસનાય બ્યઞ્જનં નિરવસેસં, અત્થો પન સાવસેસો. યથા હિ રઞ્ઞા ‘‘સબ્બે સન્નિપતન્તૂ’’તિ ભેરિયા ચરાપિતાયપિ રાજમહામત્તે ઠપેત્વા સેસા સન્નિપતન્તિ, એવમિધ ‘‘સબ્બે તસન્તી’’તિ વુત્તેપિ હત્થાજાનેય્યો અસ્સાજાનેય્યો ઉસભાજાનેય્યો ખીણાસવોતિ ઇમે ચત્તારો ઠપેત્વા અવસેસાવ તસન્તીતિ વેદિતબ્બા. ઇમેસુ હિ ખીણાસવો સક્કાયદિટ્ઠિયા પહીનત્તા મરણકસત્તં અપસ્સન્તો ન ભાયતિ, ઇતરે તયો સક્કાયદિટ્ઠિયા ¶ બલવત્તા અત્તનો પટિપક્ખભૂતં સત્તં અપસ્સન્તા ન ભાયન્તીતિ. ન હનેય્ય ન ઘાતયેતિ યથા અહં ¶ , એવં અઞ્ઞેપિ સત્તાતિ નેવ પરં પહરેય્ય ન પહરાપેય્યાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

છબ્બગ્ગિયભિક્ખુવત્થુ પઠમં.

૨. છબ્બગ્ગિયભિક્ખુવત્થુ

સબ્બે તસન્તીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો છબ્બગ્ગિયે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

તેયેવ ¶ એકસ્મિઞ્હિ સમયે તેનેવ કારણેન પુરિમસિક્ખાપદે સત્તરસવગ્ગિયે પહરિંસુ. તેનેવ કારણેન તેસં તલસત્તિકં ઉગ્ગિરિંસુ. ઇધાપિ સત્થા તેસં સદ્દં સુત્વા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇદં નામા’’તિ આરોચિતે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇતો પટ્ઠાય ભિક્ખુના નામ એવં કત્તબ્બં, યો કરોતિ, સો ઇમં નામ આપત્તિં આપજ્જતી’’તિ તલસત્તિકસિક્ખાપદં (પાચિ. ૪૫૪ આદયો) પઞ્ઞાપેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ભિક્ખુના નામ ‘યથા અહં, તથેવ અઞ્ઞેપિ દણ્ડસ્સ તસન્તિ, યથા ચ મય્હં, તથેવ નેસં જીવિતં પિય’ન્તિ ઞત્વા પરો ન પહરિતબ્બો ન ઘાટેતબ્બો’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૩૦.

‘‘સબ્બે તસન્તિ દણ્ડસ્સ, સબ્બેસં જીવિતં પિયં;

અત્તાનં ઉપમં કત્વા, ન હનેય્ય ન ઘાતયે’’તિ.

તત્થ સબ્બેસં જીવિતં પિયન્તિ ખીણાસવં ઠપેત્વા સેસસત્તાનં જીવિતં પિયં મધુરં, ખીણાસવો પન જીવિતે વા મરણે વા ઉપેક્ખકોવ હોતિ. સેસં પુરિમસદિસમેવાતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

છબ્બગ્ગિયભિક્ખુવત્થુ દુતિયં.

૩. સબ્બહુલકુમારકવત્થુ

સુખકામાનિ ¶ ¶ ભૂતાનીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સમ્બહુલે કુમારકે આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ ¶ સમયે સત્થા સાવત્થિયં પિણ્ડાય પવિસન્તો અન્તરામગ્ગે સમ્બહુલે કુમારકે એકં ઘરસપ્પજાતિકં અહિં દણ્ડકેન પહરન્તે દિસ્વા ‘‘કુમારકા કિં કરોથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અહિં, ભન્તે, દણ્ડકેન પહરામા’’તિ વુત્તે ‘‘કિં કારણા’’તિ પુન પુચ્છિત્વા ‘‘ડંસનભયેન, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘તુમ્હે ‘અત્તનો સુખં કરિસ્સામા’તિ ઇમં પહરન્તા નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને સુખલાભિનો ન ભવિસ્સથ. અત્તનો સુખં પત્થેન્તેન હિ પરં પહરિતું ન વટ્ટતી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૧૩૧.

‘‘સુખકામાનિ ભૂતાનિ, યો દણ્ડેન વિહિંસતિ;

અત્તનો સુખમેસાનો, પેચ્ચ સો ન લભતે સુખં.

૧૩૨.

‘‘સુખકામાનિ ભૂતાનિ, યો દણ્ડેન ન હિંસતિ;

અત્તનો સુખમેસાનો, પેચ્ચ સો લભતે સુખ’’ન્તિ.

તત્થ યો દણ્ડેનાતિ યો પુગ્ગલો દણ્ડેન વા લેડ્ડુઆદીહિ વા વિહેઠેતિ. પેચ્ચ સો ન લભતે સુખન્તિ સો પુગ્ગલો પરલોકે મનુસ્સસુખં વા દિબ્બસુખં વા પરમત્થભૂતં વા નિબ્બાનસુખં ન લભતિ. દુતિયગાથાય પેચ્ચ સો લભતેતિ સો પુગ્ગલો પરલોકે વુત્તપ્પકારં તિવિધમ્પિ સુખં લભતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને પઞ્ચસતાપિ તે કુમારકા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

સમ્બહુલકુમારકવત્થુ તતિયં.

૪. કોણ્ડધાનત્થેરવત્થુ

માવોચ ¶ ફરુસં કઞ્ચીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોણ્ડધાનત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

તસ્સ ¶ ¶ કિર પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાય એકં ઇત્થિરૂપં થેરેન સદ્ધિંયેવ વિચરતિ. તં થેરો ન પસ્સતિ, મહાજનો પન પસ્સતિ. અન્તોગામં પિણ્ડાય ચરતોપિસ્સ મનુસ્સા એકં ભિક્ખં દત્વા, ‘‘ભન્તે, અયં તુમ્હાકં હોતુ, અયં પન તુમ્હાકં સહાયિકાયા’’તિ વત્વા દુતિયમ્પિ દદન્તિ.

કિં તસ્સ પુબ્બકમ્મન્તિ? કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે કિર દ્વે સહાયકા ભિક્ખૂ એકમાતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તસદિસા અતિવિય સમગ્ગા અહેસું. દીઘાયુકબુદ્ધકાલે ચ અનુસંવચ્છરં વા અનુછમાસં વા ભિક્ખૂ ઉપોસથત્થાય સન્નિપતન્તિ. તસ્મા તેપિ ‘‘ઉપોસથગ્ગં ગમિસ્સામા’’તિ વસનટ્ઠાના નિક્ખમિંસુ. તે એકા તાવતિંસભવને નિબ્બત્તદેવતા દિસ્વા ‘‘ઇમે ભિક્ખૂ અતિવિય સમગ્ગા, સક્કા નુ ખો ઇમે ભિન્દિતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા અત્તનો બાલતાય ચિન્તિતસમનન્તરમેવ આગન્ત્વા તેસુ એકેન, ‘‘આવુસો, મુહુત્તં આગમેહિ, સરીરકિચ્ચેનમ્હિ અત્થિકો’’તિ વુત્તે સા દેવતા એકં મનુસ્સિત્થિવણ્ણં ¶ માપેત્વા થેરસ્સ ગચ્છન્તરં પવિસિત્વા નિક્ખમનકાલે એકેન હત્થેન કેસકલાપં, એકેન નિવાસનં સણ્ઠાપયમાના તસ્સ પિટ્ઠિતો નિક્ખમિ. સો તં ન પસ્સતિ, તમાગમયમાનો પન પુરતો ઠિતભિક્ખુ નિવત્તિત્વા ઓલોકયમાનો તં તથા કત્વા નિક્ખમન્તં પસ્સિ. સા તેન દિટ્ઠભાવં ઞત્વા અન્તરધાયિ. ઇતરો તં ભિક્ખું અત્તનો સન્તિકં આગતકાલે આહ – ‘‘આવુસો, સીલં તે ભિન્ન’’ન્તિ. ‘‘નત્થાવુસો, મય્હં એવરૂપ’’ન્તિ. ઇદાનેવ તે મયા પચ્છતો નિક્ખમમાના તરુણઇત્થી ઇદં નામ કરોન્તી દિટ્ઠા, ત્વં ‘‘નત્થિ મય્હં એવરૂપ’’ન્તિ કિં વદેસીતિ. સો અસનિયા મત્થકે અવત્થટો વિય મા મં, આવુસો, નાસેહિ, નત્થિ મય્હં એવરૂપન્તિ. ઇતરો ‘‘મયા સામં અક્ખીહિ દિટ્ઠં, કિં તવ સદ્દહિસ્સામી’’તિ દણ્ડકો વિય ભિજ્જિત્વા પક્કામિ, ઉપોસથગ્ગેપિ ‘‘નાહં ઇમિના સદ્ધિં ઉપોસથં કરિસ્સામી’’તિ નિસીદિ. ઇતરો ‘‘મય્હં, ભન્તે, સીલે અણુમત્તમ્પિ કાળં નત્થી’’તિ ભિક્ખૂનં કથેસિ. સોપિ ‘‘મયા સામં દિટ્ઠ’’ન્તિ આહ. દેવતા તં તેન સદ્ધિં ઉપોસથં કાતું અનિચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘ભારિયં મયા કમ્મં કત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા – ‘‘ભન્તે, મય્હં અય્યસ્સ સીલભેદો નત્થિ, મયા પન વીમંસનવસેનેતં કતં, કરોથ તેન ¶ સદ્ધિં ઉપોસથ’’ન્તિ આહ. સો તસ્સા આકાસે ઠત્વા કથેન્તિયા સદ્દહિત્વા ઉપોસથં અકાસિ ¶ , ન પન થેરે પુબ્બે વિય મુદુચિત્તો અહોસિ. એત્તકં દેવતાય પુબ્બકમ્મં.

આયુપરિયોસાને પન તે થેરા યથાસુખં દેવલોકે નિબ્બત્તિંસુ. દેવતા અપીચિમ્હિ નિબ્બત્તિત્વા એકં બુદ્ધન્તરં તત્થ પચ્ચિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં નિબ્બત્તિત્વા વુદ્ધિમન્વાય સાસને પબ્બજિત્વા ઉપસમ્પદં લભિ. તસ્સ પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાય તં ઇત્થિરૂપં ¶ તથેવ પઞ્ઞાયિ. તેનેવસ્સ કોણ્ડધાનત્થેરોતિ નામં કરિંસુ. તં તથાવિચરન્તં દિસ્વા ભિક્ખૂ અનાથપિણ્ડિકં આહંસુ – ‘‘મહાસેટ્ઠિ, ઇમં દુસ્સીલં તવ વિહારા નીહર. ઇમઞ્હિ નિસ્સાય સેસભિક્ખૂનં અયસો ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ. કિં પન, ભન્તે, સત્થા વિહારે નત્થીતિ? અત્થિ ઉપાસકાતિ. તેન હિ, ભન્તે, સત્થાવ જાનિસ્સતીતિ. ભિક્ખૂ ગન્ત્વા વિસાખાયપિ તથેવ કથેસું. સાપિ નેસં તથેવ પટિવચનં અદાસિ.

ભિક્ખૂપિ તેહિ અસમ્પટિચ્છિતવચના રઞ્ઞો આરોચેસું – ‘‘મહારાજ, કોણ્ડધાનત્થેરો એકં ઇત્થિં ગહેત્વા વિચરન્તો સબ્બેસં અયસં ઉપ્પાદેસિ, તં તુમ્હાકં વિજિતા નીહરથા’’તિ. ‘‘કહં પન સો, ભન્તે’’તિ? ‘‘વિહારે, મહારાજા’’તિ. ‘‘કતરસ્મિં સેનાસને વિહરતી’’તિ? ‘‘અસુકસ્મિં નામા’’તિ. ‘‘તેન હિ ગચ્છથ, અહં તં ગણ્હિસ્સામી’’તિ સો સાયન્હસમયે વિહારં ગન્ત્વા તં સેનાસનં પુરિસેહિ પરિક્ખિપાપેત્વા થેરસ્સ વસનટ્ઠાનાભિમુખો અગમાસિ. થેરો મહાસદ્દં સુત્વા વિહારા નિક્ખમિત્વા પમુખે અટ્ઠાસિ. તમ્પિસ્સ ઇત્થિરૂપં ¶ પિટ્ઠિપસ્સે ઠિતં રાજા અદ્દસ. થેરો રઞ્ઞો આગમનં ઞત્વા વિહારં અભિરુહિત્વા નિસીદિ. રાજા થેરં ન વન્દિ, તમ્પિ ઇત્થિં નાદ્દસ. સો દ્વારન્તરેપિ હેટ્ઠામઞ્ચેપિ ઓલોકેન્તો અદિસ્વાવ થેરં આહ – ‘‘ભન્તે, ઇમસ્મિં ઠાને એકં ઇત્થિં અદ્દસં, કહં સા’’તિ? ‘‘ન પસ્સામિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘ઇદાનિ મયા તુમ્હાકં પિટ્ઠિપસ્સે ઠિતા દિટ્ઠા’’તિ વુત્તેપિ ‘‘અહં ન પસ્સામિ’’ચ્ચેવાહ. રાજા ‘‘કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇતો તાવ નિક્ખમથા’’તિ આહ. થેરે નિક્ખમિત્વા પમુખે ઠિતે પુન સા થેરસ્સ પિટ્ઠિપસ્સે અટ્ઠાસિ. રાજા તં દિસ્વા પુન ઉપરિતલં અભિરુહિ, તસ્સ આગતભાવં ઞત્વા થેરો નિસીદિ. પુન રાજા તં સબ્બટ્ઠાનેસુ ઓલોકેન્તોપિ અદિસ્વા, ‘‘ભન્તે, કહં સા ઇત્થી’’તિ પુન થેરં ¶ પુચ્છિ. નાહં પસ્સામિ મહારાજાતિ. ‘‘કિં કથેથ, ભન્તે, મયા ઇદાનેવ તુમ્હાકં પિટ્ઠિપસ્સે ઠિતા દિટ્ઠા’’તિ આહ. આમ, મહારાજ, મહાજનોપિ ‘‘મે પચ્છતો પચ્છતો ઇત્થી વિચરતી’’તિ વદતિ, અહં પન ન પસ્સામીતિ ¶ . રાજા ‘‘પટિરૂપકેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા પુન થેરં, ‘‘ભન્તે, ઇતો તાવ ઓતરથા’’તિ વત્વા થેરે ઓતરિત્વા પમુખે ઠિતે પુન તં તસ્સ પિટ્ઠિપસ્સે ઠિતં દિસ્વા ઉપરિતલં અભિરુહિ. પુન નાદ્દસ. સો પુન થેરં પુચ્છિત્વા તેન ‘‘ન પસ્સામિ’’ચ્ચેવ વુત્તે ‘‘પટિરૂપકમેવેત’’ન્તિ નિટ્ઠં ગન્ત્વા થેરં આહ – ‘‘ભન્તે, એવરૂપે સંકિલેસે તુમ્હાકં પિટ્ઠિતો વિચરન્તે અઞ્ઞો કોચિ તુમ્હાકં ભિક્ખં ન દસ્સતિ, નિબદ્ધં મમ ગેહં પવિસથ, અહમેવ ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહિસ્સામી’’તિ થેરં નિમન્તેત્વા પક્કામિ.

ભિક્ખૂ ‘‘પસ્સથાવુસો, રઞ્ઞો પાપકિરિયં, ‘એતં વિહારતો નીહરા’તિ વુત્તે આગન્ત્વા ચતૂહિ ¶ પચ્ચયેહિ નિમન્તેત્વા ગતો’’તિ ઉજ્ઝાયિંસુ. તમ્પિ થેરં આહંસુ – ‘‘અમ્ભો, દુસ્સીલ, ઇદાનિસિ રાજકોણ્ડો જાતો’’તિ. સોપિ પુબ્બે ભિક્ખૂ કિઞ્ચિ વત્તું અસક્કોન્તો ‘‘તુમ્હે દુસ્સીલા, તુમ્હે કોણ્ડા, તુમ્હે ઇત્થિં ગહેત્વા વિચરથા’’તિ આહ. તે ગન્ત્વા સત્થુ આરોચેસું – ‘‘ભન્તે, કોણ્ડધાનત્થેરો અમ્હેહિ વુત્તો અમ્હે ‘દુસ્સીલા’તિઆદીનિ વત્વા અક્કોસતી’’તિ. સત્થા તં પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ – ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, ભિક્ખુ, એવં વદેસી’’તિ? ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘મયા સદ્ધિં કથિતકારણા’’તિ. ‘‘તુમ્હે, ભિક્ખવે, ઇમિના સદ્ધિં કસ્મા કથેથા’’તિ. ‘‘ઇમસ્સ પચ્છતો ઇત્થિં વિચરન્તિં દિસ્વા, ભન્તે’’તિ. ‘‘ઇમે કિર તયા સદ્ધિં ઇત્થિં વિચરન્તિં દિસ્વા વદન્તિ, ત્વં કસ્મા કથેસિ ¶ , એતે તાવ દિસ્વા કથેન્તિ. ત્વં અદિસ્વાવ ઇમેહિ સદ્ધિં કસ્મા કથેસિ, નનુ પુબ્બે તવેવ પાપિકં દિટ્ઠિં નિસ્સાય ઇદં જાતં, ઇદાનિ કસ્મા પુન પાપિકં દિટ્ઠિં ગણ્હાસી’’તિ. ભિક્ખૂ ‘‘કિં પન, ભન્તે, ઇમિના પુબ્બે કત’’ન્તિ પુચ્છિંસુ. અથ નેસં સત્થા તસ્સ પુબ્બકમ્મં કથેત્વા ‘‘ભિક્ખુ ઇદં પાપકમ્મં નિસ્સાય ત્વં ઇમં વિપ્પકારં પત્તો, ઇદાનિ તે પુન તથારૂપં પાપિકં દિટ્ઠિં ગહેતું ન યુત્તં, મા પુન ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં કિઞ્ચિ કથેહિ, નિસ્સદ્દો મુખવટ્ટિયં છિન્નકંસથાલસદિસો હોહિ, એવં કરોન્તો નિબ્બાનપ્પત્તો નામ ભવિસ્સતી’’તિ ¶ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૧૩૩.

‘‘માવોચ ફરુસં કઞ્ચિ, વુત્તા પટિવદેય્યુ તં;

દુક્ખા હિ સારમ્ભકથા, પટિદણ્ડા ફુસેય્યુ તં.

૧૩૪.

‘‘સચે નેરેસિ અત્તાનં, કંસો ઉપહતો યથા;

એસ પત્તોસિ નિબ્બાનં, સારમ્ભો તે ન વિજ્જતી’’તિ.

તત્થ માવોચ ફરુસં કઞ્ચીતિ કઞ્ચિ એકપુગ્ગલમ્પિ ફરુસં મા અવચ. વુત્તાતિ તયા પરે ‘‘દુસ્સીલા’’તિ વુત્તા, તમ્પિ તથેવ પટિવદેય્યું. સારમ્ભકથાતિ એસા કરણુત્તરા યુગગ્ગાહકથા નામ દુક્ખા. પટિદણ્ડાતિ કાયદણ્ડાદીહિ ¶ પરં પહરન્તસ્સ તાદિસા પટિદણ્ડા ચ તવ મત્થકે પતેય્યું. સચે નેરેસીતિ સચે અત્તાનં નિચ્ચલં કાતું સક્ખિસ્સસિ. કંસો ઉપહતો યથાતિ મુખવટ્ટિયં છિન્દિત્વા તલમત્તં કત્વા ઠપિતકંસથાલં વિય. તઞ્હિ હત્થપાદેહિ વા દણ્ડકેન વા પહટમ્પિ સદ્દં ન કરોતિ, એસ પત્તોસીતિ સચે એવરૂપો ભવિતું સક્ખિસ્સસિ, ઇમં પટિપદં પૂરયમાનો ઇદાનિ અપ્પત્તોપિ એસો નિબ્બાનપ્પત્તો નામ. સારમ્ભો તે ન વિજ્જતીતિ એવં સન્તે ચ પન ‘‘ત્વં દુસ્સીલો, તુમ્હે દુસ્સીલા’’તિએવમાદિકો ઉત્તરકરણવાચાલક્ખણો સારમ્ભોપિ તે ન વિજ્જતિ, ન ભવિસ્સતિયેવાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ, કોણ્ડધાનત્થેરોપિ સત્થારા દિન્નઓવાદે ઠત્વા અરહત્તં પાપુણિ, ન ચિરસ્સેવ આકાસે ઉપ્પતિત્વા પઠમં સલાકં ગણ્હીતિ.

કોણ્ડધાનત્થેરવત્થુ ચતુત્થં.

૫. ઉપોસથિકઇત્થીનં વત્થુ

યથા દણ્ડેનાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા પુબ્બારામે વિહરન્તો વિસાખાદીનં ઉપાસિકાનં ઉપોસથકમ્મં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં ¶ ¶ કિર એકસ્મિં મહાઉપોસથદિવસે પઞ્ચસતમત્તા ઇત્થિયો ઉપોસથિકા હુત્વા વિહારં અગમિંસુ. વિસાખા તાસુ મહલ્લકિત્થિયો ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ, ‘‘અમ્મા, કિમત્થં ઉપોસથિકા જાતત્થા’’તિ. તાહિ ‘‘દિબ્બસમ્પત્તિં પત્થેત્વા’’તિ વુત્તે મજ્ઝિમિત્થિયો પુચ્છિ, તાહિ ‘‘સપત્તિવાસા મુચ્ચનત્થાયા’’તિ વુત્તે તરુણિત્થિયો પુચ્છિ, તાહિ ‘‘પઠમગબ્ભે પુત્તપટિલાભત્થાયા’’તિ વુત્તે કુમારિકાયો પુચ્છિ, તાહિ ‘‘તરુણભાવેયેવ પતિકુલગમનત્થાયા’’તિ વુત્તે તં સબ્બમ્પિ તાસં કથં સુત્વા તા આદાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા પટિપાટિયા આરોચેસિ. તં સુત્વા સત્થા ‘‘વિસાખે ઇમેસં સત્તાનં જાતિઆદયો નામ દણ્ડહત્થકગોપાલકસદિસા, જાતિ જરાય સન્તિકં, જરા બ્યાધિનો સન્તિકં, બ્યાધિ મરણસ્સ સન્તિકં પેસેત્વા મરણં કુઠારિયા છિન્દન્તા વિય જીવિતં છિન્દતિ, એવં સન્તેપિ વિવટ્ટં પત્થેન્તા નામ નત્થિ, વટ્ટમેવ પન પત્થેન્તી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૩૫.

‘‘યથા દણ્ડેન ગોપાલો, ગાવો પાજેતિ ગોચરં;

એવં જરા ચ મચ્ચુ ચ, આયું પાજેન્તિ પાણિન’’ન્તિ.

તત્થ પાજેતીતિ છેકો ગોપાલો કેદારન્તરં પવિસન્તિયો ગાવો દણ્ડેન નિવારેત્વા તેનેવ પોથેન્તો સુલભતિણોદકં ¶ ગોચરં નેતિ. આયું પાજેન્તીતિ જીવિતિન્દ્રિયં છિન્દન્તિ ખેપેન્તિ. ગોપાલકો વિય હિ જરા ચ મચ્ચુ ચ, ગોગણો વિય જીવિતિન્દ્રિયં, ગોચરભૂમિ વિય મરણં. તત્થ જાતિ તાવ સત્તાનં જીવિતિન્દ્રિયં જરાય સન્તિકં પેસેસિ, જરા બ્યાધિનો સન્તિકં ¶ , બ્યાધિ મરણસ્સ સન્તિકં. તમેવ મરણં કુઠારિયા છેદં વિય છિન્દિત્વા ગચ્છતીતિ ઇદમેત્થ ઓપમ્મસમ્પટિપાદનં.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

ઉપોસથિકઇત્થીનં વત્થુ પઞ્ચમં.

૬. અજગરપેતવત્થુ

અથ ¶ પાપાનિ કમ્માનીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો અજગરપેતં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો લક્ખણત્થેરેન સદ્ધિં ગિજ્ઝકૂટતો ઓતરન્તો દિબ્બેન ચક્ખુના પઞ્ચવીસતિયોજનિકં અજગરપેતં નામ અદ્દસ. તસ્સ સીસતો અગ્ગિજાલા ઉટ્ઠહિત્વા પરિયન્તં ગચ્છન્તિ, પરિયન્તતો ઉટ્ઠહિત્વા સીસં ગચ્છન્તિ, ઉભયતો ઉટ્ઠહિત્વા મજ્ઝે ઓતરન્તિ. થેરો તં દિસ્વા સિતં પાત્વાકાસિ. લક્ખણત્થેરેન સિતકારણં પુટ્ઠો ‘‘અકાલો, આવુસો, ઇમસ્સ પઞ્હસ્સ વેય્યાકરણાય, સત્થુ સન્તિકે મં પુચ્છેય્યાસી’’તિ ¶ વત્વા રાજગહે પિણ્ડાય ચરિત્વા સત્થુ સન્તિકં ગતકાલે લક્ખણત્થેરેન પુટ્ઠો આહ – ‘‘તત્રાહં, આવુસો, એકં પેતં અદ્દસં, તસ્સ એવરૂપો નામ અત્તભાવો, અહં તં દિસ્વા ‘ન વત મે એવરૂપો અત્તભાવો દિટ્ઠપુબ્બો’તિ સિતં પાત્વાકાસિ’’ન્તિ. સત્થા ‘‘ચક્ખુભૂતા વત, ભિક્ખવે, સાવકા વિહરન્તી’’તિઆદીનિ (પારા. ૨૨૮; સં. નિ. ૨.૨૦૨) વદન્તો થેરસ્સ કથં પતિટ્ઠાપેત્વા ‘‘મયાપિ એસો, ભિક્ખવે, પેતો બોધિમણ્ડેયેવ દિટ્ઠો, ‘યે ચ પન મે વચનં ન સદ્દહેય્યું, તેસં તં અહિતાય અસ્સા’તિ ન કથેસિં, ઇદાનિ મોગ્ગલ્લાનં સક્ખિં લભિત્વા કથેમી’’તિ વત્વા ભિક્ખૂહિ તસ્સ પુબ્બકમ્મં પુટ્ઠો બ્યાકાસિ –

કસ્સપબુદ્ધકાલે કિર સુમઙ્ગલસેટ્ઠિ નામ સુવણ્ણિટ્ઠકાહિ ભૂમિં સન્થરિત્વા વીસતિઉસભટ્ઠાને તત્તકેનેવ ધનેન વિહારં કારેત્વા તાવત્તકેનેવ વિહારમહં કારેસિ. સો એકદિવસં પાતોવ સત્થુ સન્તિકં ગચ્છન્તો નગરદ્વારે એકિસ્સા સાલાય કાસાવં સસીસં પારુપિત્વા કલલમક્ખિતેહિ પાદેહિ નિપન્નં એકં ચોરં દિસ્વા ‘‘અયં કલલમક્ખિતપાદો રત્તિં વિચરિત્વા દિવા નિપન્નમનુસ્સો ભવિસ્સતી’’તિ આહ. ચોરો મુખં વિવરિત્વા સેટ્ઠિં દિસ્વા ¶ ‘‘હોતુ, જાનિસ્સામિ તે કત્તબ્બ’’ન્તિ આઘાતં બન્ધિત્વા સત્તક્ખત્તું ખેત્તં ઝાપેસિ, સત્તક્ખત્તું વજે ગુન્નં પાદે છિન્દિ, સત્તક્ખત્તું ગેહં ઝાપેસિ, સો એત્તકેનાપિ કોપં નિબ્બાપેતું અસક્કોન્તો તસ્સ ચૂળૂપટ્ઠાકેન સદ્ધિં મિત્તસન્થવં કત્વા ‘‘કિં ¶ ¶ તે સેટ્ઠિનો પિય’’ન્તિ પુટ્ઠો ‘‘ગન્ધકુટિતો અઞ્ઞં તસ્સ પિયતરં નત્થી’’તિ સુત્વા ‘‘હોતુ, ગન્ધકુટિં ઝાપેત્વા કોપં નિબ્બાપેસ્સામી’’તિ સત્થરિ પિણ્ડાય પવિટ્ઠે પાનીયપરિભોજનીયઘટે ભિન્દિત્વા ગન્ધકુટિયં અગ્ગિં અદાસિ. સેટ્ઠિ ‘‘ગન્ધકુટિ કિર ઝાયતી’’તિ સુત્વા આગચ્છન્તો ઝામકાલે આગન્ત્વા ગન્ધકુટિં ઝામં ઓલોકેન્તો વાલગ્ગમત્તમ્પિ દોમનસ્સં અકત્વા વામબાહું સમઞ્જિત્વા દક્ખિણેન હત્થેન મહાઅપ્ફોટનં અપ્ફોટેસિ. અથ નં સમીપે ઠિતા પુચ્છિંસુ – ‘‘કસ્મા, સામિ, એત્તકં ધનં વિસ્સજ્જેત્વા કતગન્ધકુટિયા ઝામકાલે અપ્ફોટેસી’’તિ? સો આહ – ‘‘એત્તકં મે, તાતા, અગ્ગિઆદીહિ અસાધારણે બુદ્ધસ્સ સાસને ધનં નિદહિતું લદ્ધં, ‘પુનપિ એત્તકં ધનં વિસ્સજ્જેત્વા સત્થુ ગન્ધકુટિં કાતું લભિસ્સામી’તિ તુટ્ઠમાનસો અપ્ફોટેસિ’’ન્તિ. સો પુન તત્તકં ધનં વિસ્સજ્જેત્વા ગન્ધકુટિં કારેત્વા વીસતિસહસ્સભિક્ખુપરિવારસ્સ સત્થુનો દાનં અદાસિ. તં દિસ્વા ચોરો ચિન્તેસિ – ‘‘અહં ઇમં અમારેત્વા મઙ્કુકાતું ન સક્ખિસ્સામિ, હોતુ, મારેસ્સામિ ન’’ન્તિ નિવાસનન્તરે છુરિકં બન્ધિત્વા સત્તાહં વિહારે વિચરન્તોપિ ઓકાસં ન લભિ. મહાસેટ્ઠિપિ સત્ત દિવસાનિ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાનં દત્વા સત્થારં વન્દિત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, મમ એકેન પુરિસેન સત્તક્ખત્તું ¶ ખેત્તં ઝાપિતં, સત્તક્ખત્તું વજે ગુન્નં પાદા છિન્ના, સત્તક્ખત્તું ગેહં ઝાપિતં, ઇદાનિ ગન્ધકુટિપિ તેનેવ ઝાપિતા ભવિસ્સતિ, અહં ઇમસ્મિં દાને પઠમં પત્તિં તસ્સ દમ્મી’’તિ.

તં સુત્વા ચોરો ‘‘ભારિયં વત મે કમ્મં કતં, એવં અપરાધકારકે મયિ ઇમસ્સ કોપમત્તમ્પિ નત્થિ, ઇમસ્મિમ્પિ દાને મય્હમેવ પઠમં પત્તિં દેતિ, અહં ઇમસ્મિં દુબ્ભામિ, એવરૂપં મે પુરિસં અખમાપેન્તસ્સ દેવદણ્ડોપિ મે મત્થકે પતેય્યા’’તિ ગન્ત્વા સેટ્ઠિસ્સ પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા ‘‘ખમાહિ મે, સામી’’તિ વત્વા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘સામિ, એવં અયુત્તકં કમ્મં મયા કતં, તસ્સ મે ખમાહી’’તિ આહ. અથ નં સેટ્ઠિ ‘‘તયા મે ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કત’’ન્તિ સબ્બં પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, મયા કત’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘ત્વં મયા ન દિટ્ઠપુબ્બો, કસ્મા મે કુજ્ઝિત્વા એવમકાસી’’તિ પુચ્છિ. સો એકદિવસં નગરા નિક્ખન્તેન તેન વુત્તવચનં સારેત્વા ‘‘ઇમિના મે કારણેન કોપો ઉપ્પાદિતો’’તિ આહ. સેટ્ઠિ અત્તના વુત્તં સરિત્વા ‘‘આમ, તાત, વુત્તં મયા ¶ , તં મે ખમાહી’’તિ ચોરં ખમાપેત્વા ‘‘ઉટ્ઠેહિ, તાત, ખમામિ તે, ગચ્છ, તાતા’’તિ આહ. સચે મે, સામિ, ખમસિ, સપુત્તદારં મં ગેહે દાસં કરોહીતિ. તાત, ત્વં મયા એત્તકે કથિતે એવરૂપં છેદનં અકાસિ, ગેહે ¶ વસન્તેન પન ¶ સદ્ધિં ન સક્કા કિઞ્ચિ કથેતું, ન મે તયા ગેહે વસન્તેન કિચ્ચં અત્થિ, ખમામિ તે, ગચ્છ, તાતાતિ. ચોરો તં કમ્મં કત્વા આયુપરિયોસાને અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તો દીઘરત્તં તત્થ પચ્ચિત્વા વિપાકાવસેસેન ઇદાનિ ગિજ્ઝકૂટે પબ્બતે પચ્ચતીતિ.

એવં સત્થા તસ્સ પુબ્બકમ્મં કથેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, બાલા નામ પાપાનિ કમ્માનિ કરોન્તા ન બુજ્ઝન્તિ, પચ્છા પન અત્તના કતકમ્મેહિ ડય્હમાના અત્તનાવ અત્તનો દાવગ્ગિસદિસાવ હોન્તી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૩૬.

‘‘અથ પાપાનિ કમ્માનિ, કરં બાલો ન બુજ્ઝતિ;

સેહિ કમ્મેહિ દુમ્મેધો, અગ્ગિડડ્ઢોવ તપ્પતી’’તિ.

તત્થ અથ પાપાનીતિ ન કેવલં બાલો કોધવસેન પાપાનિ કરોતિ, કરોન્તોપિ પન ન બુજ્ઝતીતિ અત્થો. પાપં કરોન્તો ચ ‘‘પાપં કરોમી’’તિ અબુજ્ઝનકો નામ નત્થિ. ‘‘ઇમસ્સ કમ્મસ્સ એવરૂપો નામ વિપાકો’’તિ અજાનનતાય ‘‘ન બુજ્ઝતી’’તિ વુત્તં. સેહીતિ સો તેહિ અત્તનો સન્તકેહિ કમ્મેહિ દુમ્મેધો નિપ્પઞ્ઞો પુગ્ગલો નિરયે નિબ્બત્તિત્વા અગ્ગિડડ્ઢોવ તપ્પતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

અજગરપેતવત્થુ છટ્ઠં.

૭. મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરવત્થુ

યો ¶ દણ્ડેનાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે તિત્થિયા સન્નિપતિત્વા મન્તેસું – ‘‘જાનાથાવુસો, ‘કેન કારણેન સમણસ્સ ગોતમસ્સ લાભસક્કારો મહા હુત્વા નિબ્બત્તો’તિ ¶ . મયં ન જાનામ, તુમ્હે પન જાનાથાતિ. આમ, જાનામ, મહામોગ્ગલ્લાનં નામ એકં નિસ્સાય ઉપ્પન્નો. સો હિ દેવલોકં ગન્ત્વા દેવતાહિ કતકમ્મં પુચ્છિત્વા આગન્ત્વા મનુસ્સાનં કથેતિ ‘ઇદં નામ કત્વા એવરૂપં સમ્પત્તિં ¶ લભન્તી’તિ. નિરયે નિબ્બત્તાનમ્પિ કમ્મં પુચ્છિત્વા આગન્ત્વા મનુસ્સાનં કથેતિ ‘ઇદં નામ કત્વા એવરૂપં દુક્ખં અનુભવન્તી’તિ. મનુસ્સા તસ્સ કથં સુત્વા મહન્તં લાભસક્કારં અભિહરન્તિ, સચે તં મારેતું સક્ખિસ્સામ, સો લાભસક્કારો અમ્હાકં નિબ્બત્તિસ્સતી’’તિ. તે ‘‘અત્થેકો ઉપાયો’’તિ સબ્બે એકચ્છન્દા હુત્વા ‘‘યંકિઞ્ચિ કત્વા તં મારાપેસ્સામા’’તિ અત્તનો ઉપટ્ઠાકે સમાદપેત્વા કહાપણસહસ્સં લભિત્વા પુરિસઘાતકમ્મં કત્વા ચરન્તે ચોરે પક્કોસાપેત્વા ‘‘મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો નામ કાળસિલાયં વસતિ, તત્થ ગન્ત્વા તં મારેથા’’તિ તેસં કહાપણે અદંસુ. ચોરા ધનલોભેન સમ્પટિચ્છિત્વા ‘‘થેરં મારેસ્સામા’’તિ ગન્ત્વા તસ્સ વસનટ્ઠાનં પરિવારેસું. થેરો તેહિ પરિક્ખિત્તભાવં ઞત્વા કુઞ્ચિકચ્છિદ્દેન નિક્ખમિત્વા પક્કામિ. તે ચોરા તં દિવસં થેરં અદિસ્વા પુનેકદિવસં ગન્ત્વા પરિક્ખિપિંસુ. થેરો ¶ ઞત્વા કણ્ણિકામણ્ડલં ભિન્દિત્વા આકાસં પક્ખન્દિ. એવં તે પઠમમાસેપિ મજ્ઝિમમાસેપિ થેરં ગહેતું નાસક્ખિંસુ. પચ્છિમમાસે પન સમ્પત્તે થેરો અત્તના કતકમ્મસ્સ આકડ્ઢનભાવં ઞત્વા ન અપગચ્છિ. ચોરા ગન્ત્વા થેરં ગહેત્વા તણ્ડુલકણમત્તાનિસ્સ અટ્ઠીનિ કરોન્તા ભિન્દિંસુ. અથ નં ‘‘મતો’’તિ સઞ્ઞાય એકસ્મિં ગુમ્બપિટ્ઠે ખિપિત્વા પક્કમિંસુ.

થેરો ‘‘સત્થારં પસ્સિત્વાવ પરિનિબ્બાયિસ્સામી’’તિ અત્તભાવં ઝાનવેઠનેન વેઠેત્વા થિરં કત્વા આકાસેન સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, પરિનિબ્બાયિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘પરિનિબ્બાયિસ્સસિ, મોગ્ગલ્લાના’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કત્થ ગન્ત્વા’’તિ? ‘‘કાળસિલાપદેસં, ભન્તે’’તિ. તેન હિ, મોગ્ગલ્લાન, મય્હં ધમ્મં કથેત્વા યાહિ. તાદિસસ્સ હિ મે સાવકસ્સ ઇદાનિ દસ્સનં નત્થીતિ. સો ‘‘એવં કરિસ્સામિ, ભન્તે’’તિ સત્થારં વન્દિત્વા આકાસં ઉપ્પતિત્વા પરિનિબ્બાનદિવસે સારિપુત્તત્થેરો વિય નાનપ્પકારા ઇદ્ધિયો કત્વા ધમ્મં કથેત્વા સત્થારં વન્દિત્વા ¶ કાળસિલાટવિં ગન્ત્વા પરિનિબ્બાયિ. ‘‘થેરં કિર ચોરા મારેસુ’’ન્તિ અયમ્પિ કથા સકલજમ્બુદીપે પત્થરિ. રાજા અજાતસત્તુ ચોરે પરિયેસનત્થાય ચરપુરિસે પયોજેસિ. તેસુપિ ચોરેસુ સુરાપાને સુરં પિવન્તેસુ એકો એકસ્સ પિટ્ઠિં પહરિત્વા પાતેસિ. સો તં સન્તેજ્જેત્વા ‘‘અમ્ભો દુબ્બિનીત, ત્વં કસ્મા મે પિટ્ઠિં પાતેસી’’તિ ¶ આહ. કિં પન હરે દુટ્ઠચોર, તયા મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો પઠમં પહટોતિ? કિં પન મયા પહટભાવં ત્વં ન જાનાસીતિ? ઇતિ નેસં ‘‘મયા પહટો, મયા પહટો’’તિ વદન્તાનં વચનં સુત્વા તે ચરપુરિસા તે સબ્બે ચોરે ગહેત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા ચોરે પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ – ‘‘તુમ્હેહિ થેરો મારિતો’’તિ? ‘‘આમ, દેવા’’તિ. ‘‘કેન તુમ્હે ઉય્યોજિતા’’તિ? ‘‘નગ્ગસમણકેહિ, દેવા’’તિ. રાજા પઞ્ચસતે નગ્ગસમણકે ગાહાપેત્વા પઞ્ચસતેહિ ચોરેહિ સદ્ધિં રાજઙ્ગણે નાભિપ્પમાણેસુ આવાટેસુ નિખણાપેત્વા પલાલેહિ પટિચ્છાદાપેત્વા અગ્ગિં દાપેસિ ¶ . અથ નેસં ઝામભાવં ઞત્વા અયનઙ્ગલેહિ કસાપેત્વા સબ્બે ખણ્ડાખણ્ડિકં કારાપેસિ.

ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો અત્તનો અનનુરૂપમેવ મરણં પત્તો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, મોગ્ગલ્લાનો ઇમસ્સેવ અત્તભાવસ્સ અનનુરૂપં મરણં પત્તો, પુબ્બે પન તેન કતસ્સ કમ્મસ્સ અનુરૂપમેવ મરણં પત્તો’’તિ વત્વા ‘‘કિં પનસ્સ, ભન્તે, પુબ્બકમ્મ’’ન્તિ પુટ્ઠો વિત્થારેત્વા કથેસિ –

અતીતે ¶ કિર બારાણસિવાસી એકો કુલપુત્તો સયમેવ કોટ્ટનપચનાદીનિ કમ્માનિ કરોન્તો માતાપિતરો પટિજગ્ગિ. અથસ્સ માતાપિતરો નં, ‘‘તાત, ત્વં એકકોવ ગેહે ચ અરઞ્ઞે ચ કમ્મં કરોન્તો કિલમસિ, એકં તે કુમારિકં આનેસ્સામા’’તિ વત્વા, ‘‘અમ્મતાતા, ન મય્હં એવરૂપાયત્થો, અહં યાવ તુમ્હે જીવથ, તાવ વો સહત્થા ઉપટ્ઠહિસ્સામી’’તિ તેન પટિક્ખિત્તા પુનપ્પુનં તં યાચિત્વા કુમારિકં આનયિંસુ. સા કતિપાહમેવ તે ઉપટ્ઠહિત્વા પચ્છા તેસં દસ્સનમ્પિ અનિચ્છન્તી ‘‘ન સક્કા તવ માતાપિતૂહિ સદ્ધિં એકટ્ઠાને વસિતુ’’ન્તિ ઉજ્ઝાયિત્વા તસ્મિં ¶ અત્તનો કથં અગ્ગણ્હન્તે તસ્સ બહિગતકાલે મકચિવાકખણ્ડાનિ ચ યાગુફેણઞ્ચ ગહેત્વા તત્થ તત્થ આકિરિત્વા તેનાગન્ત્વા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ પુટ્ઠા આહ – ‘‘ઇમેસં અન્ધમહલ્લકાનં એતં કમ્મં, સબ્બં ગેહં કિલિટ્ઠં કરોન્તા વિચરન્તિ, ન સક્કા એતેહિ સદ્ધિં એકટ્ઠાને વસિતુ’’ન્તિ. એવં તાય નં પુનપ્પુનં કથયમાનાય એવરૂપોપિ પૂરિતપારમી સત્તો માતાપિતૂહિ સદ્ધિં ભિજ્જિ. સો ‘‘હોતુ, જાનિસ્સામિ નેસં કત્તબ્બ’’ન્તિ તે ભોજેત્વા, ‘‘અમ્મતાતા, અસુકટ્ઠાને નામ તુમ્હાકં ¶ ઞાતકા આગમનં પચ્ચાસીસન્તિ, તત્થ ગમિસ્સામા’’તિ તે યાનકં આરોપેત્વા આદાય ગચ્છન્તો અટવિમજ્ઝં પત્તકાલે, ‘‘તાત, રસ્મિયો ગણ્હાથ, ગાવો પતોદસઞ્ઞાય ગમિસ્સન્તિ, ઇમસ્મિં ઠાને ચોરા વસન્તિ, અહં ઓતરામી’’તિ પિતુ હત્થે રસ્મિયો દત્વા ઓતરિત્વા ગચ્છન્તો સદ્દં પરિવત્તેત્વા ચોરાનં ઉટ્ઠિતસદ્દમકાસિ. માતાપિતરો સદ્દં સુત્વા ‘‘ચોરા ઉટ્ઠિતા’’તિ સઞ્ઞાય, ‘‘તાત, મયં મહલ્લકા, ત્વં અત્તાનમેવ રક્ખાહી’’તિ આહંસુ. સો માતાપિતરો તથાવિરવન્તેપિ ચોરસદ્દં કરોન્તો કોટ્ટેત્વા મારેત્વા અટવિયં ખિપિત્વા પચ્ચાગમિ.

સત્થા ઇદં તસ્સ પુબ્બકમ્મં કથેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, મોગ્ગલ્લાનો એત્તકં કમ્મં કત્વા અનેકવસ્સસતસહસ્સાનિ ¶ નિરયે પચ્ચિત્વા વિપાકાવસેસેન અત્તભાવસતે એવમેવ કોટ્ટેત્વા સંચુણ્ણિતો મરણં પત્તો. એવં મોગ્ગલ્લાનેન અત્તનો કમ્માનુરૂપમેવ મરણં લદ્ધં, પઞ્ચહિ ચોરસતેહિ સદ્ધિં લભિંસુ. અપ્પદુટ્ઠેસુ હિ પદુસ્સન્તો દસહિ કારણેહિ અનયબ્યસનં પાપુણાતિયેવા’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૧૩૭.

‘‘યો ¶ દણ્ડેન અદણ્ડેસુ, અપ્પદુટ્ઠેસુ દુસ્સતિ;

દસન્નમઞ્ઞતરં ઠાનં, ખિપ્પમેવ નિગચ્છતિ.

૧૩૮.

‘‘વેદનં ફરુસં જાનિં, સરીરસ્સ વ ભેદનં;

ગરુકં વાપિ આબાધં, ચિત્તક્ખેપં વ પાપુણે.

૧૩૯.

‘‘રાજતો ¶ વા ઉપસગ્ગં, અબ્ભક્ખાનં વ દારુણં;

પરિક્ખયં વ ઞાતીનં, ભોગાનં વ પભઙ્ગુરં.

૧૪૦.

‘‘અથ વાસ્સ અગારાનિ, અગ્ગિ ડહતિ પાવકો;

કાયસ્સ ભેદા દુપ્પઞ્ઞો, નિરયં સોપપજ્જતી’’તિ.

તત્થ અદણ્ડેસૂતિ કાયદણ્ડાદિરહિતેસુ ખીણાસવેસુ. અપ્પદુટ્ઠેસૂતિ પરેસુ વા અત્તનિ વા નિરપરાધેસુ. દસન્નમઞ્ઞતરં ઠાનન્તિ દસસુ દુક્ખકારણેસુ અઞ્ઞતરં કારણં. વેદનન્તિ સીસરોગાદિભેદં ફરુસં વેદનં. જાનિન્તિ કિચ્છાધિગતસ્સ ધનસ્સ જાનિં. ભેદનન્તિ હત્થચ્છેદાદિકં સરીરભેદનં. ગરુકન્તિ પક્ખહતએકચક્ખુકપીઠસપ્પિકુણીભાવકુટ્ઠરોગાદિભેદં ગરુકાબાધં વા. ચિત્તક્ખેપન્તિ ઉમ્માદં. ઉપસગ્ગન્તિ યસવિલોપસેનાપતિટ્ઠાનાદિઅચ્છિન્દનાદિકં રાજતો ઉપસગ્ગં વા. અબ્ભક્ખાનન્તિ ¶ અદિટ્ઠઅસુતઅચિન્તિતપુબ્બં ‘‘ઇદં સન્ધિચ્છેદાદિકમ્મં, ઇદં વા રાજાપરાધિતકમ્મં તયા કત’’ન્તિ એવરૂપં દારુણં અબ્ભક્ખાનં વા. પરિક્ખયં વ ઞાતીનન્તિ અત્તનો અવસ્સયો ભવિતું સમત્થાનં ઞાતીનં પરિક્ખયં વા. પભઙ્ગુરન્તિ પભઙ્ગુભાવં પૂતિભાવં. યં હિસ્સ ગેહે ધઞ્ઞં, તં પૂતિભાવં આપજ્જતિ, સુવણ્ણં અઙ્ગારભાવં, મુત્તા કપ્પાસટ્ઠિભાવં, કહાપણં કપાલખણ્ડાદિભાવં, દ્વિપદચતુપ્પદા કાણકુણાદિભાવન્તિ અત્થો. અગ્ગિ ડહતીતિ એકસંવચ્છરે દ્વત્તિક્ખત્તું અઞ્ઞસ્મિં ડાહકે અવિજ્જમાનેપિ અસનિઅગ્ગિ વા પતિત્વા ડહતિ, અત્તનોવ ધમ્મતાય ઉટ્ઠિતો પાવકો વા ડહતિયેવ. નિરયન્તિ દિટ્ઠેવ ધમ્મે ઇમેસં ¶ દસન્નં ઠાનાનં અઞ્ઞતરં પત્વાપિ એકંસેન સમ્પરાયે પત્તબ્બં દસ્સેતું ‘‘નિરયં સોપપજ્જતી’’તિ વુત્તં.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરવત્થુ સત્તમં.

૮. બહુભણ્ડિકભિક્ખુવત્થુ

ન ¶ નગ્ગચરિયાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો બહુભણ્ડિકં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિવાસી ¶ કિરેકો કુટુમ્બિકો ભરિયાય કાલકતાય પબ્બજિ. સો પબ્બજન્તો અત્તનો પરિવેણઞ્ચ અગ્ગિસાલઞ્ચ ભણ્ડગબ્ભઞ્ચ કારેત્વા સબ્બમ્પિ ભણ્ડગબ્ભં સપ્પિમધુતેલાદીહિ પૂરેત્વા પબ્બજિ, પબ્બજિત્વા ચ પન અત્તનો દાસે પક્કોસાપેત્વા યથારુચિકં આહારં પચાપેત્વા ભુઞ્જતિ. બહુભણ્ડો ચ બહુપરિક્ખારો ચ અહોસિ. રત્તિં અઞ્ઞં નિવાસનપારુપનં હોતિ, દિવા અઞ્ઞં નિવાસનપારુપનં હોતિ, દિવા અઞ્ઞં વિહારપચ્ચન્તે વસતિ. તસ્સેકદિવસં ચીવરપચ્ચત્થરણાનિ સુક્ખાપેન્તસ્સ સેનાસનચારિકં આહિણ્ડન્તા ભિક્ખૂ પસ્સિત્વા ‘‘કસ્સિમાનિ, આવુસો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘મય્હ’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘આવુસો, ભગવતા તિચીવરાનિ અનુઞ્ઞાતાનિ, ત્વઞ્ચ પન એવં અપ્પિચ્છસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા એવં બહુપરિક્ખારો જાતો’’તિ તં સત્થુ સન્તિકં નેત્વા, ‘‘ભન્તે ¶ , અયં ભિક્ખુ અતિબહુભણ્ડો’’તિ આરોચેસું. સત્થા ‘‘સચ્ચં કિર તં ભિક્ખૂ’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ વુત્તે આહ – ‘‘કસ્મા પન ત્વં, ભિક્ખુ, મયા અપ્પિચ્છતાય ધમ્મે દેસિતે એવં બહુભણ્ડો જાતો’’તિ. સો તાવત્તકેનેવ કુપિતો ‘‘ઇમિના દાનિ નીહારેન ચરિસ્સામી’’તિ પારુપનં છડ્ડેત્વા પરિસમજ્ઝે એકચીવરો અટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા ઉપત્થમ્ભયમાનો નનુ ત્વં ભિક્ખુ પુબ્બે હિરોત્તપ્પગવેસકો દકરક્ખસકાલેપિ હિરોત્તપ્પં ગવેસમાનો દ્વાદસ વસ્સાનિ વિહાસિ, કસ્મા ઇદાનિ એવં ગરુકે બુદ્ધસાસને પબ્બજિત્વા ચતુપરિસમજ્ઝે પારુપનં છડ્ડેત્વા હિરોત્તપ્પં પહાય ઠિતોસીતિ. સો સત્થુ વચનં સુત્વા હિરોત્તપ્પં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા તં ચીવરં પારુપિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. ભિક્ખૂ તસ્સ અત્થસ્સ આવિભાવત્થં ભગવન્તં યાચિંસુ. ભગવા અતીતં આહરિત્વા કથેસિ –

અતીતે ¶ કિર બારાણસિરઞ્ઞો અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિસ્મિં બોધિસત્તો પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે મહિંસકુમારોતિ નામં કરિંસુ. તસ્સ કનિટ્ઠભાતા ચન્દકુમારો નામ અહોસિ. તેસં માતરિ કાલકતાય રાજા અઞ્ઞં અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસિ. સાપિ પુત્તં વિજાયિ, સૂરિયકુમારોતિસ્સ નામં કરિંસુ. તં દિસ્વા રાજા તુટ્ઠો ‘‘પુત્તસ્સ તે વરં દમ્મી’’તિ આહ. સાપિ ખો, ‘‘દેવ, ઇચ્છિતકાલે ગણ્હિસ્સામી’’તિ વત્વા પુત્તસ્સ વયપ્પત્તકાલે ¶ રાજાનં આહ – ‘‘દેવેન મય્હં પુત્તસ્સ જાતકાલે વરો દિન્નો, ઇદાનિ મે પુત્તસ્સ રજ્જં દેહી’’તિ ¶ . રાજા ‘‘મમ દ્વે પુત્તા અગ્ગિક્ખન્ધા વિય જલન્તા વિચરન્તિ, ન સક્કા તસ્સ રજ્જં દાતુ’’ન્તિ પટિક્ખિપિત્વાપિ તં પુનપ્પુનં યાચમાનમેવ દિસ્વા ‘‘અયં મે પુત્તાનં અનત્થમ્પિ કરેય્યા’’તિ પુત્તે પક્કોસાપેત્વા, ‘‘તાતા, અહં સૂરિયકુમારસ્સ જાતકાલે વરં અદાસિં, ઇદાનિસ્સ માતા રજ્જં યાચતિ, અહં તસ્સ ન દાતુકામો, તસ્સ માતા તુમ્હાકં અનત્થમ્પિ કરેય્ય, ગચ્છથ તુમ્હે, અરઞ્ઞે વસિત્વા મમચ્ચયેનાગન્ત્વા રજ્જં ગણ્હથા’’તિ ઉય્યોજેસિ. તે પિતરં વન્દિત્વા પાસાદા ઓતરન્તે રાજઙ્ગણે કીળમાનો સૂરિયકુમારો દિસ્વા તં કારણં ઞત્વા તેહિ સદ્ધિં નિક્ખમિ. તેસં હિમવન્તં પવિટ્ઠકાલે બોધિસત્તો મગ્ગા ઓક્કમ્મ અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસીદિત્વા સૂરિયકુમારં આહ – ‘‘તાત, એતં સરં ગન્ત્વા ન્હત્વા ચ પિવિત્વા ચ અમ્હાકમ્પિ પદુમિનિપણ્ણેહિ ઉદકં આહરા’’તિ. સો પન સરો વેસ્સવણ્ણસ્સ સન્તિકા એકેન દકરક્ખસેન લદ્ધો હોતિ. વેસ્સવણ્ણો ચ તં આહ – ‘‘ઠપેત્વા દેવધમ્મજાનનકે યે ચ અઞ્ઞે ઇમં સરં ઓતરન્તિ, તે ખાદિતું લભસી’’તિ. તતો પટ્ઠાય સો તં સરં ઓતિણ્ણોતિણ્ણે દેવધમ્મે પુચ્છિત્વા અજાનન્તે ખાદતિ, સૂરિયકુમારોપિ ¶ તં સરં અવીમંસિત્વાવ ઓતરિ, તેન ચ ‘‘દેવધમ્મે જાનાસી’’તિ પુચ્છિતો ‘‘દેવધમ્મા નામ ચન્દિમસૂરિયા’’તિ આહ. અથ નં ‘‘ત્વં દેવધમ્મે ન જાનાસી’’તિ ઉદકં પવેસેત્વા અત્તનો ભવને ઠપેસિ. બોધિસત્તોપિ તં ચિરાયન્તં દિસ્વા ચન્દકુમારં પેસેસિ. સોપિ તેન ‘‘દેવધમ્મે જાનાસી’’તિ પુચ્છિતો ‘‘દેવધમ્મા નામ ચતસ્સો દિસા’’તિ આહ. દકરક્ખસો તમ્પિ ઉદકં પવેસેત્વા તત્થેવ ઠપેસિ.

બોધિસત્તો તસ્મિમ્પિ ચિરાયન્તે ‘‘અન્તરાયેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ સયં ગન્ત્વા દ્વિન્નમ્પિ ઓતરણપદંયેવ દિસ્વા ‘‘અયં સરો રક્ખસપરિગ્ગહિતો’’તિ ઞત્વા ખગ્ગં સન્નય્હિત્વા ધનું ગહેત્વા અટ્ઠાસિ. રક્ખસો તં અનોતરન્તં દિસ્વા વનકમ્મિકપુરિસવેસેનાગન્ત્વા આહ – ‘‘ભો પુરિસ, ત્વં મગ્ગકિલન્તો, કસ્મા ઇમં સરં ઓતરિત્વા ન્હત્વા ચ પિવિત્વા ચ ભિસમુલાલં ખાદિત્વા પુપ્ફાનિ પિલન્ધિત્વા ન ગચ્છસી’’તિ. બોધિસત્તો તં દિસ્વાવ ‘‘એસ સો યક્ખો’’તિ ઞત્વા ‘‘તયા મે ભાતરો ગહિતા’’તિ આહ. આમ, મયા ગહિતાતિ. કિં કારણાતિ? અહં ઇમં સરં ઓતિણ્ણોતિણ્ણે લભામીતિ ¶ . કિં પન સબ્બેવ લભસીતિ? દેવધમ્મજાનનકે ¶ ઠપેત્વા અવસેસે લભામીતિ. અત્થિ પન તે દેવધમ્મેહિ અત્થોતિ? આમ, અત્થીતિ. અહં કથેસ્સામીતિ. તેન હિ કથેહીતિ. ન સક્કા કિલિટ્ઠેન ગત્તેન કથેતુન્તિ. યક્ખો બોધિસત્તં ¶ ન્હાપેત્વા પાનીયં પાયેત્વા અલઙ્કરિત્વા અલઙ્કતમણ્ડપમજ્ઝે પલ્લઙ્કં આરોપેત્વા સયમસ્સ પાદમૂલે નિસીદિ. અથ નં બોધિસત્તો ‘‘સક્કચ્ચં સુણાહી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘હિરિઓત્તપ્પસમ્પન્ના, સુક્કધમ્મસમાહિતા;

સન્તો સપ્પુરિસા લોકે, દેવધમ્માતિ વુચ્ચરે’’તિ. (જા. ૧.૧.૬);

યક્ખો ઇમં ધમ્મદેસનં સુત્વા પસન્નો બોધિસત્તં આહ – ‘‘પણ્ડિત, અહં તે પસન્નો, એકં ભાતરં દમ્મિ, કતરં આનેમી’’તિ? ‘‘કનિટ્ઠં આનેહી’’તિ. પણ્ડિત, ત્વં કેવલં દેવધમ્મે જાનાસિયેવ, ન પન તેસુ વત્તસીતિ. કિં કારણાતિ? યસ્મા જેટ્ઠં ઠપેત્વા કનિટ્ઠં આહરાપેન્તો જેટ્ઠાપચાયિકકમ્મં ન કરોસીતિ, દેવધમ્મે ચાહં યક્ખ જાનામિ, તેસુ ચ વત્તામિ. મયઞ્હિ એતં નિસ્સાય ઇમં અરઞ્ઞં પવિટ્ઠા. એતસ્સ હિ અત્થાય અમ્હાકં પિતરં એતસ્સ માતા રજ્જં યાચિ, અમ્હાકં પન પિતા તં વરં અદત્વા અમ્હાકં અનુરક્ખણત્થાય અરઞ્ઞે વાસં અનુજાનિ, સો કુમારો અનિવત્તિત્વા અમ્હેહિ સદ્ધિં આગતો. ‘‘તં અરઞ્ઞે એકો યક્ખો ખાદી’’તિ વુત્તેપિ ન કોચિ સદ્દહિસ્સતિ. તેનાહં ગરહભયભીતો તમેવાહરાપેમીતિ. યક્ખો બોધિસત્તસ્સ પસીદિત્વા ‘‘સાધુ પણ્ડિત, ત્વમેવ દેવધમ્મે જાનાસિ, દેવધમ્મેસુ ચ વત્તસી’’તિ દ્વે ભાતરો આનેત્વા અદાસિ. અથ નં બોધિસત્તો યક્ખભાવે આદીનવં કથેત્વા પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેસિ. સો તેન સુસંવિહિતારક્ખો તસ્મિં અરઞ્ઞે વસિત્વા પિતરિ કાલકતે યક્ખં આદાય બારાણસિં ગન્ત્વા ¶ રજ્જં ગહેત્વા ચન્દકુમારસ્સ ઉપરજ્જં, સૂરિયકુમારસ્સ સેનાપતિટ્ઠાનં દત્વા યક્ખસ્સ રમણીયે ઠાને આયતનં કારાપેત્વા યથા સો લાભગ્ગપ્પત્તો હોતિ, તથા અકાસિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા રક્ખસો બહુભણ્ડિકભિક્ખુ અહોસિ, સૂરિયકુમારો આનન્દો, ચન્દકુમારો સારિપુત્તો, મહિંસકુમારો પન અહમેવા’’તિ. એવં સત્થા જાતકં કથેત્વા ‘‘એવં ત્વં, ભિક્ખુ, પુબ્બે દેવધમ્મે ગવેસમાનો હિરિઓત્તપ્પસમ્પન્નો વિચરિત્વા ઇદાનિ ચતુપરિસમજ્ઝે ઇમિના નીહારેન ઠત્વા મમ પુરતો ‘અપ્પિચ્છોમ્હી’તિ વદન્તો અયુત્તં અકાસિ. ન હિ સાટકપટિક્ખેપાદિમત્તેન સમણો નામ હોતી’’તિ વત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૪૧.

‘‘ન ¶ નગ્ગચરિયા ન જટા ન પઙ્કા, નાનાસકા થણ્ડિલસાયિકા વા;

રજોજલ્લં ઉક્કુટિકપ્પધાનં, સોધેન્તિ મચ્ચં અવિતિણ્ણકઙ્ખ’’ન્તિ.

તત્થ નાનાસકાતિ ન અનસકા, ભત્તપટિક્ખેપકાતિ અત્થો. થણ્ડિલસાયિકાતિ ભૂમિસયના. રજોજલ્લન્તિ કદ્દમલેપનાકારેન સરીરે સન્નિહિતરજો ¶ . ઉક્કુટિકપ્પધાનન્તિ ઉક્કુટિકભાવેન આરદ્ધવીરિયં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો હિ મચ્ચો ‘‘એવં અહં લોકનિસ્સરણસઙ્ખાતં સુદ્ધિં પાપુણિસ્સામી’’તિ ઇમેસુ નગ્ગચરિયાદીસુ યં કિઞ્ચિ સમાદાય વત્તેય્ય, સો કેવલં મિચ્છાદસ્સનઞ્ચેવ વડ્ઢેય્ય, કિલમથસ્સ ચ ભાગી અસ્સ. ન હિ એતાનિ સુસમાદિન્નાનિપિ અટ્ઠવત્થુકાય કઙ્ખાય અવિતિણ્ણભાવેન અવિતિણ્ણકઙ્ખં મચ્ચં સોધેન્તીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

બહુભણ્ડિકભિક્ખુવત્થુ અટ્ઠમં.

૯. સન્તતિમહામત્તવત્થુ

અલઙ્કતો ચેપીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સન્તતિમહામત્તં આરબ્ભ કથેસિ.

સો હિ એકસ્મિં કાલે રઞ્ઞો પસેનદિકોસલસ્સ પચ્ચન્તં કુપિતં વૂપસમેત્વા આગતો. અથસ્સ રાજા તુટ્ઠો સત્ત દિવસાનિ રજ્જં દત્વા એકં ¶ નચ્ચગીતકુસલં ઇત્થિં અદાસિ. સો સત્ત દિવસાનિ સુરામદમત્તો હુત્વા સત્તમે દિવસે સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતો હત્થિક્ખન્ધવરગતો ન્હાનતિત્થં ગચ્છન્તો સત્થારં પિણ્ડાય પવિસન્તં દ્વારન્તરે દિસ્વા હત્થિક્ખન્ધવરગતોવ સીસં ચાલેત્વા વન્દિત્વા પક્કામિ. સત્થા સિતં કત્વા ‘‘કો નુ ખો, ભન્તે, સિતપાતુકરણે હેતૂ’’તિ ¶ આનન્દત્થેરેન પુટ્ઠો સિતકારણં આચિક્ખન્તો આહ – ‘‘પસ્સાનન્દ, સન્તતિમહામત્તં, અજ્જ સબ્બાભરણપટિમણ્ડિતોવ મમ સન્તિકં આગન્ત્વા ચતુપ્પદિકગાથાવસાને અરહત્તં પત્વા સત્તતાલમત્તે આકાસે નિસીદિત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સતી’’તિ. મહાજનો થેરેન સદ્ધિં કથેન્તસ્સ સત્થુ વચનં અસ્સોસિ. તત્થ મિચ્છાદિટ્ઠિકા ચિન્તયિંસુ – ‘‘પસ્સથ સમણસ્સ ગોતમસ્સ કિરિયં, મુખપ્પત્તમેવ ભાસતિ, અજ્જ કિર એસ એવં સુરામદમત્તો યથાલઙ્કતોવ એતસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સતિ, અજ્જેવ તં મુસાવાદેન નિગ્ગણ્હિસ્સામા’’તિ. સમ્માદિટ્ઠિકા ¶ ચિન્તેસું – ‘‘અહો બુદ્ધાનં મહાનુભાવતા, અજ્જ બુદ્ધલીળઞ્ચેવ સન્તતિમહામત્તલીળઞ્ચ દટ્ઠું લભિસ્સામા’’તિ.

સન્તતિમહામત્તોપિ ન્હાનતિત્થે દિવસભાગં ઉદકકીળં કીળિત્વા ઉય્યાનં ગન્ત્વા આપાનભૂમિયં નિસીદિ. સાપિ ઇત્થી રઙ્ગમજ્ઝં ઓતરિત્વા નચ્ચગીતં દસ્સેતું આરભિ. તસ્સા સરીરલીળાય દસ્સનત્થં સત્તાહં અપ્પાહારતાય તં દિવસં નચ્ચગીતં દસ્સયમાનાય અન્તોકુચ્છિયં સત્થકવાતા સમુટ્ઠાય હદયમંસં કન્તિત્વા અગમંસુ. સા તઙ્ખણઞ્ઞેવ મુખેન ચેવ અક્ખીહિ ચ વિવટેહિ કાલમકાસિ. સન્તતિમહામત્તો ‘‘ઉપધારેથ ન’’ન્તિ વત્વા ‘‘નિરુદ્ધા, સામી’’તિ ચ વુત્તમત્તેયેવ ¶ બલવસોકેન અભિભૂતો તઙ્ખણઞ્ઞેવસ્સ સત્તાહં પીતસુરા તત્તકપાલે ઉદકબિન્દુ વિય પરિક્ખયં અગમાસિ. સો ‘‘ન મે ઇમં સોકં અઞ્ઞે નિબ્બાપેતું સક્ખિસ્સન્તિ અઞ્ઞત્ર તથાગતેના’’તિ બલકાયપરિવુતો સાયન્હસમયે સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એવમાહ – ‘‘ભન્તે, ‘એવરૂપો મે સોકો ઉપ્પન્નો, તં મે તુમ્હે નિબ્બાપેતું સક્ખિસ્સથા’તિ આગતોમ્હિ, પટિસરણં મે હોથા’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘સોકં નિબ્બાપેતું સમત્થસ્સેવ સન્તિકં આગતોસિ. ઇમિસ્સા હિ ઇત્થિયા ઇમિનાવ આકારેન મતકાલે ¶ તવ રોદન્તસ્સ પગ્ઘરિતઅસ્સૂનિ ચતુન્નં મહાસમુદ્દાનં ઉદકતો અતિરેકતરાની’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યં પુબ્બે તં વિસોસેહિ, પચ્છા તે માહુ કિઞ્ચનં;

મજ્ઝે ચે નો ગહેસ્સસિ, ઉપસન્તો ચરિસ્સસી’’તિ. (સુ. નિ. ૯૫૫, ૧૧૦૫; ચૂળનિ. જતુકણ્ણિમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૬૮);

ગાથાપરિયોસાને સન્તતિમહામત્તો અરહત્તં પત્વા અત્તનો આયુસઙ્ખારં ઓલોકેન્તો તસ્સ અપ્પવત્તનભાવં ઞત્વા સત્થારં આહ – ‘‘ભન્તે, પરિનિબ્બાનં મે અનુજાનાથા’’તિ. સત્થા તેન કતકમ્મં જાનન્તોપિ ‘‘મુસાવાદેન નિગ્ગણ્હનત્થં સન્નિપતિતા મિચ્છાદિટ્ઠિકા ઓકાસં ન લભિસ્સન્તિ, ‘બુદ્ધલીળઞ્ચેવ સન્તતિમહામત્તલીળઞ્ચ પસ્સિસ્સામા’તિ સન્નિપતિતા સમ્માદિટ્ઠિકા ઇમિના કતકમ્મં સુત્વા પુઞ્ઞેસુ આદરં કરિસ્સન્તી’’તિ ¶ સલ્લક્ખેત્વા ‘‘તેન હિ તયા કતકમ્મં મય્હં કથેહિ, કથેન્તો ચ ભૂમિયં ઠિતો અકથેત્વા સત્તતાલમત્તે આકાસે ઠિતો કથેહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ સત્થારં વન્દિત્વા એકતાલપ્પમાણં ઉગ્ગમ્મ ઓરોહિત્વા પુન સત્થારં વન્દિત્વા ઉગ્ગચ્છન્તો પટિપાટિયા સત્તતાલપ્પમાણે આકાસે પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા ‘‘સુણાથ મે, ભન્તે, પુબ્બકમ્મ’’ન્તિ વત્વા આહ –

ઇતો ¶ એકનવુતિકપ્પે વિપસ્સીસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે અહં બન્ધુમતિનગરે એકસ્મિં કુલે નિબ્બત્તિત્વા ચિન્તેસિં – ‘‘કિં નુ ખો પરેસં છેદં વા પીળં વા અકરણકમ્મ’’ન્તિ ઉપધારેન્તો ધમ્મઘોસકકમ્મં દિસ્વા તતો પટ્ઠાય તં કમ્મં કરોન્તો મહાજનં સમાદપેત્વા ‘‘પુઞ્ઞાનિ કરોથ, ઉપોસથદિવસેસુ ઉપોસથં સમાદિયથ, દાનં દેથ, ધમ્મં સુણાથ, બુદ્ધરતનાદીહિ સદિસં અઞ્ઞં નામ નત્થિ, તિણ્ણં રતનાનં સક્કારં કરોથા’’તિ ઉગ્ઘોસેન્તો વિચરામિ. તસ્સ મય્હં સદ્દં સુત્વા બુદ્ધપિતા બન્ધુમતિમહારાજા મં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘તાત, કિં કરોન્તો વિચરસી’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘દેવ, તિણ્ણં રતનાનં ગુણં પકાસેત્વા મહાજનં પુઞ્ઞકમ્મેસુ સમાદપેન્તો વિચરામી’’તિ વુત્તે, ‘‘કત્થ નિસિન્નો વિચરસી’’તિ મં પુચ્છિત્વા ‘‘પદસાવ, દેવા’’તિ ¶ મયા વુત્તે, ‘‘તાત, ન ત્વં એવં વિચરિતું અરહસિ, ઇમં પુપ્ફદામં પિલન્ધિત્વા અસ્સપિટ્ઠે નિસિન્નોવ વિચરા’’તિ મય્હં મુત્તાદામસદિસં પુપ્ફદામં દત્વા દન્તં અસ્સં અદાસિ. અથ મં રઞ્ઞા દિન્નપરિહારેન તથેવ ઉગ્ઘોસેત્વા ¶ વિચરન્તં પુન રાજા પક્કોસાપેત્વા, ‘‘તાત, કિં કરોન્તો વિચરસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘તદેવ, દેવા’’તિ વુત્તે, ‘‘તાત, અસ્સોપિ તે નાનુચ્છવિકો, ઇધ નિસીદિત્વા વિચરા’’તિ ચતુસિન્ધવયુત્તરથં અદાસિ. તતિયવારેપિ મે રાજા સદ્દં સુત્વા પક્કોસાપેત્વા, ‘‘તાત, કિં કરોન્તો વિચરસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘તદેવ, દેવા’’તિ વુત્તે, ‘‘તાત, રથોપિ તે નાનુચ્છવિકો’’તિ મય્હં મહન્તં ભોગક્ખન્ધં મહાપસાધનઞ્ચ દત્વા એકઞ્ચ હત્થિં અદાસિ. સ્વાહં સબ્બાભરણપટિમણ્ડિતો હત્થિક્ખન્ધે નિસિન્નો અસીતિ વસ્સસહસ્સાનિ ધમ્મઘોસકકમ્મં અકાસિં, તસ્સ મે એત્તકં કાલં કાયતો ચન્દનગન્ધો વાયતિ, મુખતો ઉપ્પલગન્ધો વાયતિ. ઇદં મયા કતકમ્મન્તિ.

એવં સો અત્તનો પુબ્બકમ્મં કથેત્વા આકાસે નિસિન્નોવ તેજોધાતું સમાપજ્જિત્વા પરિનિબ્બાયિ. સરીરે અગ્ગિજાલા ઉટ્ઠહિત્વા મંસલોહિતં ઝાપેસિ, સુમનપુપ્ફાનિ વિય ધાતુયો અવસિસ્સિંસુ. સત્થા સુદ્ધવત્થં પસારેસિ, ધાતુયો ¶ તત્થ પતિંસુ. તા પત્તે પક્ખિપિત્વા ચતુમહાપથે થૂપં કારેસિ ‘‘મહાજનો વન્દિત્વા પુઞ્ઞભાગી ભવિસ્સતી’’તિ. ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું, ‘‘આવુસો, સન્તતિમહામત્તો ગાથાવસાને અરહત્તં પત્વા અલઙ્કતપટિયત્તોયેવ આકાસે નિસીદિત્વા પરિનિબ્બુતો, કિં નુ ખો એતં ‘સમણો’તિ વત્તું વટ્ટતિ ઉદાહુ બ્રાહ્મણો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, મમ પુત્તં ‘સમણો’તિપિ વત્તું વટ્ટતિ, ‘બ્રાહ્મણો’તિપિ વત્તું વટ્ટતિયેવા’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૪૨.

અલઙ્કતો ચેપિ સમં ચરેય્ય,

સન્તો દન્તો નિયતો બ્રહ્મચારી;

સબ્બેસુ ¶ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં,

સો બ્રાહ્મણો સો સમણો સ ભિક્ખૂ’’તિ.

તત્થ અલઙ્કતોતિ વત્થાભરણેહિ પટિમણ્ડિતો. તસ્સત્થો – વત્થાલઙ્કારાદીહિ અલઙ્કતો ચેપિ પુગ્ગલો કાયાદીહિ સમં ચરેય્ય, રાગાદિવૂપસમેન સન્તો ઇન્દ્રિયદમનેન દન્તો ચતુમગ્ગનિયમેન નિયતો સેટ્ઠચરિયાય ¶ બ્રહ્મચારી કાયદણ્ડાદીનં ઓરોપિતતાય સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં. સો એવરૂપો બાહિતપાપત્તા ¶ બ્રાહ્મણોતિપિ સમિતપાપત્તા સમણોતિપિ ભિન્નકિલેસત્તા ભિક્ખૂતિપિ વત્તબ્બોયેવાતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સન્તતિમહામત્તવત્થુ નવમં.

૧૦. પિલોતિકતિસ્સત્થેરવત્થુ

હિરીનિસેધોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પિલોતિકત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે આનન્દત્થેરો એકં પિલોતિકખણ્ડનિવત્થં કપાલં આદાય ભિક્ખાય ચરન્તં દારકં દિસ્વા ‘‘કિં તે એવં વિચરિત્વા જીવનતો પબ્બજ્જા ન ઉત્તરિતરા’’તિ વત્વા, ‘‘ભન્તે, કો મં પબ્બાજેસ્સતી’’તિ વુત્તે ‘‘અહં પબ્બાજેસ્સામી’’તિ તં આદાય ગન્ત્વા સહત્થા ન્હાપેત્વા કમ્મટ્ઠાનં દત્વા પબ્બાજેસિ. તઞ્ચ પન નિવત્થપિલોતિકખણ્ડં પસારેત્વા ઓલોકેન્તો પરિસ્સાવનકરણમત્તમ્પિ ગય્હૂપગં કઞ્ચિ પદેસં અદિસ્વા કપાલેન સદ્ધિં એકિસ્સા રુક્ખસાખાય ઠપેસિ. સો પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો બુદ્ધાનં ઉપ્પન્નલાભસક્કારં પરિભુઞ્જમાનો મહગ્ઘાનિ ચીવરાનિ અચ્છાદેત્વા વિચરન્તો થૂલસરીરો હુત્વા ઉક્કણ્ઠિત્વા ‘‘કિં મે જનસ્સ સદ્ધાદેય્યં નિવાસેત્વા વિચરણેન, અત્તનો પિલોતિકમેવ નિવાસેસ્સામી’’તિ તં ઠાનં ગન્ત્વા પિલોતિકં ગહેત્વા ‘‘અહિરિક ¶ નિલ્લજ્જ એવરૂપાનં વત્થાનં અચ્છાદનટ્ઠાનં પહાય ઇમં પિલોતિકખણ્ડં નિવાસેત્વા કપાલહત્થો ભિક્ખાય ચરિતું ગચ્છસી’’તિ તં આરમ્મણં કત્વા અત્તનાવ અત્તાનં ઓવદિ, ઓવદન્તસ્સેવ પનસ્સ ચિત્તં સન્નિસીદિ. સો તં પિલોતિકં તત્થેવ પટિસામેત્વા નિવત્તિત્વા વિહારમેવ ગતો. સો કતિપાહચ્ચયેન પુનપિ ઉક્કણ્ઠિત્વા તથેવ વત્વા નિવત્તિ, પુનપિ તથેવાતિ. તં એવં અપરાપરં વિચરન્તં દિસ્વા ભિક્ખૂ ¶ ‘‘કહં ¶ , આવુસો, ગચ્છસી’’તિ પુચ્છન્તિ. સો ‘‘આચરિયસ્સ સન્તિકં ગચ્છામાવુસો’’તિ વત્વા એતેનેવ નીહારેન અત્તનો પિલોતિકખણ્ડમેવ આરમ્મણં કત્વા અત્તાનં નિસેધેત્વા કતિપાહેનેવ અરહત્તં પાપુણિ. ભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘કિં, આવુસો, ન દાનિ આચરિયસ્સ સન્તિકં ગચ્છસિ, નનુ અયં તે વિચરણમગ્ગો’’તિ. આવુસો, આચરિયેન સદ્ધિં સંસગ્ગે સતિ ગતોમ્હિ, ઇદાનિ પન મે છિન્નો સંસગ્ગો, તેનસ્સ સન્તિકં ન ગચ્છામીતિ. ભિક્ખૂ તથાગતસ્સ આરોચેસું – ‘‘ભન્તે, પિલોતિકત્થેરો અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ. કિમાહ, ભિક્ખવેતિ? ઇદં નામ, ભન્તેતિ. તં સુત્વા સત્થા ‘‘આમ, ભિક્ખવે, મમ પુત્તો સંસગ્ગે સતિ આચરિયસ્સ સન્તિકં ગતો, ઇદાનિ પનસ્સ સંસગ્ગો છિન્નો, અત્તનાવ અત્તાનં નિસેધેત્વા અરહત્તં પત્તો’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૧૪૩.

‘‘હિરીનિસેધો પુરિસો, કોચિ લોકસ્મિં વિજ્જતિ;

યો નિદ્દં અપબોધેતિ, અસ્સો ભદ્રો કસામિવ.

૧૪૪.

‘‘અસ્સો ¶ યથા ભદ્રો કસાનિવિટ્ઠો,

આતાપિનો સંવેગિનો ભવાથ;

સદ્ધાય સીલેન ચ વીરિયેન ચ,

સમાધિના ધમ્મવિનિચ્છયેન ચ;

સમ્પન્નવિજ્જાચરણા પતિસ્સતા,

જહિસ્સથ દુક્ખમિદં અનપ્પક’’ન્તિ.

તત્થ અન્તો ઉપ્પન્નં અકુસલવિતક્કં હિરિયા નિસેધેતીતિ હિરીનિસેધો. કોચિ લોકસ્મિન્તિ એવરૂપો પુગ્ગલો દુલ્લભો, કોચિદેવ લોકસ્મિં વિજ્જતિ. યો નિદ્દન્તિ અપ્પમત્તો સમણધમ્મં કરોન્તો અત્તનો ઉપ્પન્નં નિદ્દં અપહરન્તો બુજ્ઝતીતિ અપબોધેતિ. કસામિવાતિ યથા ભદ્રો અસ્સો અત્તનિ પતમાનં કસં અપહરતિ, અત્તનિ પતિતું ન દેતિ. યો એવં નિદ્દં અપબોધેતિ, સો દુલ્લભોતિ અત્થો.

દુતિયગાથાય અયં સઙ્ખેપત્થો – ‘‘ભિક્ખવે, યથા ભદ્રો અસ્સો પમાદમાગમ્મ કસાય નિવિટ્ઠો, અહમ્પિ નામ કસાય પહટો’’તિ અપરભાગે આતપ્પં કરોતિ, એવં તુમ્હેપિ આતાપિનો સંવેગિનો ભવથ ¶ , એવંભૂતા લોકિયલોકુત્તરાય દુવિધાય સદ્ધાય ચ ચતુપારિસુદ્ધિસીલેન ચ કાયિકચેતસિકવીરિયેન ચ અટ્ઠસમાપત્તિસમાધિના ચ કારણાકારણજાનનલક્ખણેન ¶ ધમ્મવિનિચ્છયેન ચ સમન્નાગતા હુત્વા તિસ્સન્નં વા અટ્ઠન્નં વા વિજ્જાનં, પઞ્ચદસન્નઞ્ચ ચરણાનં સમ્પત્તિયા સમ્પન્નવિજ્જાચરણા ¶ . ઉપટ્ઠિતસતિતાય પતિસ્સતા હુત્વા ઇદં અનપ્પકં વટ્ટદુક્ખં પજહિસ્સથાતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

પિલોતિકતિસ્સત્થેરવત્થુ દસમં.

૧૧. સુખસામણેરવત્થુ

ઉદકઞ્હિ નયન્તીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સુખસામણેરં આરબ્ભ કથેસિ.

અતીતસ્મિઞ્હિ બારાણસિસેટ્ઠિનો ગન્ધકુમારો નામ પુત્તો અહોસિ. રાજા તસ્સ પિતરિ કાલકતે તં પક્કોસાપેત્વા સમસ્સાસેત્વા મહન્તેન સક્કારેન તસ્સેવ સેટ્ઠિટ્ઠાનં અદાસિ. સો તતો પટ્ઠાય ગન્ધસેટ્ઠીતિ પઞ્ઞાયિ. અથસ્સ ભણ્ડાગારિકો ધનગબ્ભદ્વારં વિવરિત્વા, ‘‘સામિ, ઇદં તે એત્તકં પિતુ ધનં, એત્તકં પિતામહાદીન’’ન્તિ નીહરિત્વા દસ્સેસિ. સો તં ધનરાસિં ઓલોકેત્વા આહ – ‘‘કિં પન તે ઇમં ધનં ગહેત્વા ન ગમિંસૂ’’તિ. ‘‘સામિ, ધનં ગહેત્વા ગતા નામ નત્થિ. અત્તના કતં કુસલાકુસલમેવ હિ આદાય સત્તા ગચ્છન્તી’’તિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘તે બાલતાય ધનં સણ્ઠાપેત્વા પહાય ગતા, અહં પનેતં ગહેત્વાવ ગમિસ્સામી’’તિ. એવં પન ચિન્તેન્તો ‘‘દાનં વા દસ્સામિ, પૂજં ¶ વા કરિસ્સામી’’તિ અચિન્તેત્વા ‘‘ઇદં સબ્બં ખાદિત્વાવ ગમિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. સો સતસહસ્સં વિસ્સજ્જેત્વા ફલિકમયં ન્હાનકોટ્ઠકં કારેસિ, સતસહસ્સં દત્વા ફલિકમયમેવ ન્હાનફલકં, સતસહસ્સં દત્વા નિસીદનપલ્લઙ્કં, સતસહસ્સં દત્વા ભોજનપાતિં, સતસહસ્સમેવ દત્વા ભોજનટ્ઠાને મણ્ડપં કારાપેસિ, સતસહસ્સં દત્વા ભોજનપાતિયા આસિત્તકૂપધાનં કારેસિ, સતસહસ્સેનેવ ગેહે ¶ સીહપઞ્જરં સણ્ઠાપેસિ, અત્તનો પાતરાસત્થાય સહસ્સં અદાસિ, સાયમાસત્થાયપિ સહસ્સમેવ. પુણ્ણમદિવસે પન ભોજનત્થાય સતસહસ્સં દાપેસિ, તં ભત્તં ભુઞ્જનદિવસે સતસહસ્સં વિસ્સજ્જેત્વા નગરં અલઙ્કરિત્વા ભેરિં ચરાપેસિ – ‘‘ગન્ધસેટ્ઠિસ્સ કિર ભત્તભુઞ્જનાકારં ઓલોકેન્તૂ’’તિ.

મહાજનો ¶ મઞ્ચાતિમઞ્ચે બન્ધિત્વા સન્નિપતિ. સોપિ સતસહસ્સગ્ઘનકે ન્હાનકોટ્ઠકે સતસહસ્સગ્ઘનકે ફલકે નિસીદિત્વા સોળસહિ ગન્ધોદકઘટેહિ ન્હત્વા તં સીહપઞ્જરં વિવરિત્વા તસ્મિં પલ્લઙ્કે નિસીદિ. અથસ્સ તસ્મિં આસિત્તકૂપધાને તં પાતિં ઠપેત્વા સતસહસ્સગ્ઘનકં ભોજનં વડ્ઢેસું. સો નાટકપરિવુતો એવરૂપાય સમ્પત્તિયા તં ભોજનં ભુઞ્જતિ. અપરેન સમયેન એકો ગામિકમનુસ્સો અત્તનો પરિબ્બયાહરણત્થં દારુઆદીનિ યાનકે પક્ખિપિત્વા નગરં ગન્ત્વા સહાયકસ્સ ગેહે નિવાસં ગણ્હિ. તદા પન પુણ્ણમદિવસો ¶ હોતિ. ‘‘ગન્ધસેટ્ઠિનો ભુઞ્જનલીળં ઓલોકેન્તૂ’’તિ નગરે ભેરિં ચરાપેસિ. અથ નં સહાયકો આહ – ‘‘સમ્મ, ગન્ધસેટ્ઠિનો તે ભુઞ્જનલીળં દિટ્ઠપુબ્બ’’ન્તિ. ‘‘ન દિટ્ઠપુબ્બં, સમ્મા’’તિ. ‘‘તેન હિ એહિ, ગચ્છામ, અયં નગરે ભેરી ચરતિ, એતસ્સ મહાસમ્પત્તિં પસ્સામા’’તિ નગરવાસી જનપદવાસિં ગહેત્વા અગમાસિ. મહાજનોપિ મઞ્ચાતિમઞ્ચે અભિરુહિત્વા પસ્સતિ. ગામવાસી ભત્તગન્ધં ઘાયિત્વાવ નગરવાસિં આહ – ‘‘મય્હં એતાય પાતિયા ભત્તપિણ્ડે પિપાસા જાતા’’તિ. સમ્મ, મા એતં પત્થયિ, ન સક્કા લદ્ધુન્તિ. સમ્મ, અલભન્તો ન જીવિસ્સામીતિ. સો તં પટિબાહિતું અસક્કોન્તો પરિસપરિયન્તે ઠત્વા ‘‘પણમામિ તે, સામી’’તિ તિક્ખત્તું મહાસદ્દં નિચ્છારેત્વા ‘‘કો એસો’’તિ વુત્તે અહં, સામીતિ. ‘‘કિમેત’’ન્તિ. ‘‘અયં એકો ગામવાસી તુમ્હાકં પાતિયં ભત્તપિણ્ડે પિપાસં ઉપાદેસિ, એકં ભત્તપિણ્ડં દાપેથા’’તિ. ‘‘ન સક્કા લદ્ધુ’’ન્તિ. ‘‘કિં, સમ્મ, સુતં તે’’તિ? ‘‘સુતં મે, અપિચ લભન્તો જીવિસ્સામિ, અલભન્તસ્સ મે મરણં ભવિસ્સતી’’તિ. સો પુનપિ વિરવિ – ‘‘અયં કિર, સામિ, અલભન્તો મરિસ્સતિ, જીવિતમસ્સ દેથા’’તિ. અમ્ભો ભત્તપિણ્ડો નામ સતમ્પિ અગ્ઘતિ, સતદ્વયમ્પિ અગ્ઘતિ. યો યો યાચતિ, તસ્સ તસ્સ દદમાનો અહં ¶ કિં ભુઞ્જિસ્સામીતિ? સામિ, અયં અલભન્તો મરિસ્સતિ, જીવિતમસ્સ દેથાતિ. ન સક્કાવ મુધા લદ્ધું, યદિ પન ¶ અલભન્તો ન જીવતિ, તીણિ સંવચ્છરાનિ મમ ગેહે ભતિં કરોતુ, એવમસ્સ ભત્તપાતિં દાપેસ્સામીતિ. ગામવાસી તં સુત્વા ‘‘એવં હોતુ, સમ્મા’’તિ સહાયકં વત્વા પુત્તદારં પહાય ‘‘ભત્તપાતિઅત્થાય તીણિ સંવચ્છરાનિ ભતિં કરિસ્સામી’’તિ સેટ્ઠિસ્સ ગેહં પાવિસિ. સો ભતિં કરોન્તો સબ્બકિચ્ચાનિ સક્કચ્ચં અકાસિ. ગેહે વા અરઞ્ઞે વા રત્તિં વા દિવા વા સબ્બાનિ કત્તબ્બકમ્માનિ કતાનેવ પઞ્ઞાયિંસુ. ‘‘ભત્તભતિકો’’તિ ચ વુત્તે સકલનગરેપિ પઞ્ઞાયિ. અથસ્સ દિવસે પરિપુણ્ણે ભત્તવેય્યાવટિકો ‘‘ભત્તભતિકસ્સ, સામિ, દિવસો પુણ્ણો, દુક્કરં તેન કતં તીણિ સંવચ્છરાનિ ભતિં કરોન્તેન, એકમ્પિ કમ્મં ન કોપિતપુબ્બ’’ન્તિ આહ.

અથસ્સ સેટ્ઠિ અત્તનો સાયપાતરાસત્થાય દ્વે સહસ્સાનિ, તસ્સ પાતરાસત્થાય સહસ્સન્તિ તીણિ ¶ સહસ્સાનિ દાપેત્વા આહ – ‘‘અજ્જ મય્હં કત્તબ્બં પરિહારં તસ્સેવ કરોથા’’તિ. વત્વા ચ પન ઠપેત્વા એકં ચિન્તામણિં નામ પિયભરિયં અવસેસજનમ્પિ ‘‘અજ્જ તમેવ પરિવારેથા’’તિ વત્વા સબ્બસમ્પત્તિં તસ્સ નિય્યાદેસિ. સો સેટ્ઠિનો ન્હાનોદકેન તસ્સેવ કોટ્ઠકે તસ્મિં ફલકે નિસિન્નો ન્હત્વા તસ્સેવ નિવાસનસાટકે ¶ નિવાસેત્વા તસ્સેવ પલ્લઙ્કે નિસીદિ. સેટ્ઠિપિ નગરે ભેરિં ચરાપેસિ – ‘‘ભત્તભતિકો ગન્ધસેટ્ઠિસ્સ ગેહે તીણિ સંવચ્છરાનિ ભતિં કત્વા પાતિં લભિ, તસ્સ ભુઞ્જનસમ્પત્તિં ઓલોકેન્તૂ’’તિ. મહાજનો મઞ્ચાતિમઞ્ચે અભિરુહિત્વા પસ્સતિ, ગામવાસિસ્સ ઓલોકિતોલોકિતટ્ઠાનં કમ્પનાકારપ્પત્તં અહોસિ. નાટકા પરિવારેત્વા અટ્ઠસું, તસ્સ પુરતો ભત્તપાતિં વડ્ઢેત્વા ઠપયિંસુ. અથસ્સ હત્થધોવનવેલાય ગન્ધમાદને એકો પચ્ચેકબુદ્ધો સત્તમે દિવસે સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ‘‘કત્થ નુ ખો અજ્જ ભિક્ખાચારત્થાય ગચ્છામી’’તિ ઉપધારેન્તો ભત્તભતિકં અદ્દસ. અથ સો ‘‘અયં તીણિ સંવચ્છરાનિ ભતિં કત્વા ભત્તપાતિં લભિ, અત્થિ નુ ખો એતસ્સ સદ્ધા, નત્થી’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘અત્થી’’તિ ઞત્વા ‘‘સદ્ધાપિ એકચ્ચે સઙ્ગહં કાતું ન સક્કોન્તિ, સક્ખિસ્સતિ નુ ખો મે સઙ્ગહં કાતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘સક્ખિસ્સતિ ચેવ મમ ચ સઙ્ગહકરણં નિસ્સાય મહાસમ્પત્તિં લભિસ્સતી’’તિ ¶ ઞત્વા ચીવરં પારુપિત્વા પત્તમાદાય વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પરિસન્તરેન ગન્ત્વા તસ્સ પુરતો ઠિતમેવ અત્તાનં દસ્સેસિ.

સો પચ્ચેકબુદ્ધં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અહં પુબ્બે અદિન્નભાવેન એકિસ્સા ભત્તપાતિયા અત્થાય તીણિ સંવચ્છરાનિ પરગેહે ભતિં અકાસિં, ઇદાનિ મે ઇદં ભત્તં એકં રત્તિન્દિવં રક્ખેય્ય, સચે પન નં અય્યસ્સ દસ્સામિ, અનેકાનિપિ કપ્પકોટિસહસ્સાનિ રક્ખિસ્સતિ ¶ , અય્યસ્સેવ નં દસ્સામી’’તિ. સો તીણિ સંવચ્છરાનિ ભતિં કત્વા લદ્ધભત્તપાતિતો એકપિણ્ડમ્પિ મુખે અટ્ઠપેત્વા તણ્હં વિનોદેત્વા સયમેવ પાતિં ઉક્ખિપિત્વા પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પાતિં અઞ્ઞસ્સ હત્થે દત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા પાતિં વામહત્થેન ગહેત્વા દક્ખિણહત્થેન તસ્સ પત્તે ભત્તં આકિરિ. પચ્ચેકબુદ્ધો ભત્તસ્સ ઉપડ્ઢસેસકાલે પત્તં હત્થેન પિદહિ. અથ નં સો આહ – ‘‘ભન્તે, એકોવ પટિવિસો ન સક્કા દ્વિધા કાતું, મા મં ઇધલોકેન સઙ્ગણ્હથ, પરલોકેન સઙ્ગહમેવ કરોથ, સાવસેસં અકત્વા નિરવસેસમેવ દસ્સામી’’તિ. અત્તનો હિ થોકમ્પિ અનવસેસેત્વા દિન્નં નિરવસેસદાનં નામ, તં મહપ્ફલં હોતિ. સો તથા કરોન્તો સબ્બં દત્વા પુન વન્દિત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, એકં ભત્તપાતિં નિસ્સાય તીણિ સંવચ્છરાનિ મે પરગેહે ભતિં કરોન્તેન દુક્ખં અનુભૂતં, ઇદાનિ મે નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને સુખમેવ હોતુ, તુમ્હેહિ દિટ્ઠધમ્મસ્સેવ ભાગી અસ્સ’’ન્તિ. પચ્ચેકબુદ્ધો ‘‘એવં હોતુ, ચિન્તામણિ વિય તે સબ્બકામદદો મનોસઙ્કપ્પા પુણ્ણચન્દો વિય પૂરેન્તૂ’’તિ અનુમોદનં કરોન્તો –

‘‘ઇચ્છિતં ¶ પત્થિતં તુય્હં, સબ્બમેવ સમિજ્ઝતુ;

સબ્બે પૂરેન્તુ સઙ્કપ્પા, ચન્દો પન્નરસો યથા.

‘‘ઇચ્છિતં પત્થિકં તુય્હં, ખિપ્પમેવ સમિજ્ઝતુ;

સબ્બે પૂરેન્તુ સઙ્કપ્પા, મણિ જોતિરસો યથા’’તિ. –

વત્વા ¶ ‘‘અયં મહાજનો યાવ ગન્ધમાદનપબ્બતગમના મં પસ્સન્તો તિટ્ઠતૂ’’તિ અધિટ્ઠાય આકાસેન ગન્ધમાદનં અગમાસિ.

મહાજનોપિ ¶ નં પસ્સન્તોવ અટ્ઠાસિ. સો તત્થ ગન્ત્વા તં પિણ્ડપાતં પઞ્ચસતાનં પચ્ચેકબુદ્ધાનં વિભજિત્વા અદાસિ. સબ્બે અત્તનો પહોનકં ગણ્હિંસુ. ‘‘અપ્પો પિણ્ડપાતો કથં પહોસી’’તિ ન ચિન્તેતબ્બં. ચત્તારિ હિ અચિન્તેય્યાનિ (અ. નિ. ૪.૭૭) વુત્તાનિ, તત્રાયં પચ્ચેકબુદ્ધવિસયોતિ. મહાજનો પચ્ચેકબુદ્ધાનં પિણ્ડપાતં વિભજિત્વા દિય્યમાનં દિસ્વા સાધુકારસહસ્સાનિ પવત્તેસિ, અસનિસતનિપાકસદ્દો વિય અહોસિ. તં સુત્વા ગન્ધસેટ્ઠિ ચિન્તેસિ – ‘‘ભત્તભતિકો મયા દિન્નસમ્પત્તિં ધારેતું નાસક્ખિ મઞ્ઞે, તેનાયં મહાજનો પરિહાસં કરોન્તો સન્નિપતિતો નદતી’’તિ. સો તપ્પવત્તિજાનનત્થં મનુસ્સે પેસેસિ. તે આગન્ત્વા ‘‘સમ્પત્તિધારકા નામ, સામિ, એવં હોન્તૂ’’તિ વત્વા તં પવત્તિં આરોચેસું. સેટ્ઠિ તં સુત્વાવ પઞ્ચવણ્ણાય પીતિયા ફુટ્ઠસરીરો હુત્વા ‘‘અહો દુક્કરં તેન કતં, અહં એત્તકં કાલં એવરૂપાય સમ્પત્તિયા ઠિતો કિઞ્ચિ દાતું નાસક્ખિ’’ન્તિ તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર તયા ઇદં નામ કત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, સામી’’તિ વુત્તે, ‘‘હન્દ, સહસ્સં ગહેત્વા તવ દાને મય્હમ્પિ પત્તિં દેહી’’તિ આહ. સો તથા અકાસિ. સેટ્ઠિપિસ્સ સબ્બં અત્તનો સન્તકં મજ્ઝે ભિન્દિત્વા અદાસિ.

ચતસ્સો હિ સમ્પદા નામ – વત્થુસમ્પદા, પચ્ચયસમ્પદા, ચેતનાસમ્પદા, ગુણાતિરેકસમ્પદાતિ. તત્થ નિરોધસમાપત્તિરહો ¶ અરહા વા અનાગામી વા દક્ખિણેય્યો વત્થુસમ્પદા નામ. પચ્ચયાનં ધમ્મેન સમેન ઉપ્પત્તિ પચ્ચયસમ્પદા નામ. દાનતો પુબ્બે દાનકાલે પચ્છા ભાગેતિ તીસુ કાલેસુ ચેતનાય સોમનસ્સસહગતઞાણસમ્પયુત્તભાવો ચેતનાસમ્પદા નામ. દક્ખિણેય્યસ્સ સમાપત્તિતો વુટ્ઠિતભાવો ગુણાતિરેકસમ્પદા નામાતિ. ઇમસ્સ ચ ખીણાસવો પચ્ચેકબુદ્ધો દક્ખિણેય્યા, ભતિં કત્વા લદ્ધભાવેન પચ્ચયો ધમ્મતો ઉપ્પન્નો, તીસુ કાલેસુ પરિસુદ્ધા ચેતના, સમાપત્તિતો વુટ્ઠિતમત્તો પચ્ચેકબુદ્ધો ગુણાતિરેકોતિ ચતસ્સોપિ ¶ સમ્પદા નિપ્ફન્ના. એતાસં આનુભાવેન દિટ્ઠેવ ધમ્મે મહાસમ્પત્તિં પાપુણન્તિ. તસ્મા સો સેટ્ઠિનો સન્તિકા સમ્પત્તિં લભિ. અપરભાગે ¶ ચ રાજાપિ ઇમિના કતકમ્મં સુત્વા તં પક્કોસાપેત્વા સહસ્સં દત્વા પત્તિં ગહેત્વા તુટ્ઠમાનસો મહન્તં ભોગક્ખન્ધં દત્વા સેટ્ઠિટ્ઠાનં અદાસિ. ભત્તભતિકસેટ્ઠીતિસ્સ નામં અકાસિ. સો ગન્ધસેટ્ઠિના સદ્ધિં સહાયો હુત્વા એકતો ખાદન્તો પિવન્તો યાવતાયુકં ઠત્વા તતો ચુતો દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા એકં બુદ્ધન્તરં દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં સારિપુત્તત્થેરસ્સૂપટ્ઠાકકુલે ¶ પટિસન્ધિં ગણ્હિ. અથસ્સ માતા લદ્ધગબ્ભપરિહારા કતિપાહચ્ચયેન ‘‘અહો વતાહં પઞ્ચસતેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં સારિપુત્તત્થેરસ્સ સતરસભોજનં દત્વા કાસાયવત્થનિવત્થા સુવણ્ણસરકં આદાય આસનપરિયન્તે નિસિન્ના તેસં ભિક્ખૂનં ઉચ્છિટ્ઠાવસેસકં પરિભુઞ્જેય્ય’’ન્તિ દોહળિની હુત્વા તથેવ કત્વા દોહળં પટિવિનોદેસિ. સા સેસમઙ્ગલેસુપિ તથારૂપમેવ દાનં દત્વા પુત્તં વિજાયિત્વા નામગ્ગહણદિવસે ‘‘પુત્તસ્સ મે, ભન્તે, સિક્ખાપદાનિ દેથા’’તિ થેરં આહ. થેરો ‘‘કિમસ્સ નામ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘ભન્તે, પુત્તસ્સ મે પટિસન્ધિગ્ગહણતો પટ્ઠાય ઇમસ્મિં ગેહે કસ્સચિ દુક્ખં નામ ન ભૂતપુબ્બં, તેનેવસ્સ સુખકુમારોતિ નામં ભવિસ્સતી’’તિ વુત્તે તદેવસ્સ નામં ગહેત્વા સિક્ખાપદાનિ અદાસિ.

તદા એવઞ્ચસ્સ માતુ ‘‘નાહં મમ પુત્તસ્સ અજ્ઝાસયં ભિન્દિસ્સામી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પજ્જિ. સા તસ્સ કણ્ણવિજ્ઝનમઙ્ગલાદીસુપિ તથેવ દાનં અદાસિ. કુમારોપિ સત્તવસ્સિકકાલે ‘‘ઇચ્છામહં, અમ્મ, થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિતુ’’ન્તિ આહ. સા ‘‘સાધુ, તાત, નાહં તવ અજ્ઝાસયં ભિન્દિસ્સામી’’તિ થેરં નિમન્તેત્વા ભોજેત્વા, ‘‘ભન્તે, પુત્તો મે પબ્બજિતું ઇચ્છતિ, ઇમાહં સાયન્હસમયે વિહારં આનેસ્સામી’’તિ થેરં ઉય્યોજેત્વા ઞાતકે સન્નિપાતેત્વા ‘‘પુત્તસ્સ મે ગિહિકાલે કત્તબ્બં કિચ્ચં અજ્જેવ કરિસ્સામા’’તિ વત્વા પુત્તં અલઙ્કરિત્વા મહન્તેન સિરિસોભગ્ગેન વિહારં નેત્વા થેરસ્સ નિય્યાદેસિ. થેરોપિ તં, ‘‘તાત, પબ્બજ્જા નામ દુક્કરા ¶ , સક્ખિસ્સસિ અભિરમિતુ’’ન્તિ વત્વા ‘‘કરિસ્સામિ વો, ભન્તે, ઓવાદ’’ન્તિ વુત્તે કમ્મટ્ઠાનં દત્વા પબ્બાજેસિ. માતાપિતરોપિસ્સ પબ્બજ્જાય સક્કારં કરોન્તા અન્તોવિહારેયેવ સત્તાહં બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સતરસભોજનં દત્વા સાયં અત્તનો ગેહં અગમંસુ. અટ્ઠમે દિવસે સારિપુત્તત્થેરો ભિક્ખુસઙ્ઘે ગામં પવિટ્ઠે વિહારે કત્તબ્બકિચ્ચં કત્વા સામણેરં પત્તચીવરં ગાહાપેત્વા ¶ ગામં પિણ્ડાય પાવિસિ. સામણેરો અન્તરામગ્ગે માતિકાદીનિ દિસ્વા પણ્ડિતસામણેરો વિય પુચ્છિ. થેરોપિ તસ્સ તથેવ બ્યાકાસિ. સામણેરો તાનિ કારણાનિ સુત્વા ‘‘સચે તુમ્હે અત્તનો પત્તચીવરં ગણ્હેય્યાથ, અહં નિવત્તેય્ય’’ન્તિ વત્વા થેરેન તસ્સ અજ્ઝાસયં અભિન્દિત્વા, ‘‘સામણેર, દેહિ મમ પત્તચીવર’’ન્તિ ¶ પત્તચીવરે ગહિતે થેરં વન્દિત્વા નિવત્તમાનો, ‘‘ભન્તે, મય્હં આહારં આહરમાનો સતરસભોજનં આહરેય્યાથા’’તિ આહ. કુતો તં લભિસ્સામીતિ? અત્તનો પુઞ્ઞેન અલભન્તો મમ પુઞ્ઞેન લભિસ્સથ, ભન્તેતિ. અથસ્સ થેરો કુઞ્ચિકં દત્વા ગામં પિણ્ડાય પાવિસિ. સોપિ વિહારં આગન્ત્વા થેરસ્સ ગબ્ભં વિવરિત્વા પવિસિત્વા દ્વારં પિધાય અત્તનો કાયે ઞાણં ઓતારેત્વા નિસીદિ.

તસ્સ ગુણતેજેન સક્કસ્સ આસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સક્કો ‘‘કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ઓલોકેન્તો સામણેરં દિસ્વા ‘‘સુખસામણેરો અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સ પત્તચીવરં દત્વા ‘સમણધમ્મં કરિસ્સામી’તિ નિવત્તો, મયા તત્થ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા ચત્તારો મહારાજે પક્કોસાપેત્વા ‘‘ગચ્છથ, તાતા, વિહારસ્સૂપવને દુસ્સદ્દકે ¶ સકુણે પલાપેથા’’તિ ઉય્યોજેસિ. તે તથા કત્વા સામન્તા આરક્ખં ગણ્હિંસુ. ચન્દિમસૂરિયે ‘‘અત્તનો વિમાનાનિ ગહેત્વા તિટ્ઠથા’’તિ આણાપેસિ. તેપિ તથા કરિંસુ. સયમ્પિ આવિઞ્છનટ્ઠાને આરક્ખં ગણ્હિ. વિહારો સન્નિસિન્નો નિરવો અહોસિ. સામણેરો એકગ્ગચિત્તેન વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા તીણિ મગ્ગફલાનિ પાપુણિ. થેરો ‘‘સામણેરેન ‘સતરસભોજનં આહરેય્યાથા’તિ વુત્તં, કસ્સ નુ ખો ઘરે સક્કા લદ્ધુ’’ન્તિ ઓલોકેન્તો એકં અજ્ઝાસયસમ્પન્નં ઉપટ્ઠાકતુલં દિસ્વા તત્થ ગન્ત્વા, ‘‘ભન્તે, સાધુ વો કતં અજ્જ ઇધાગચ્છન્તેહી’’તિ તેહિ તુટ્ઠમાનસેહિ પત્તં ગહેત્વા નિસીદાપેત્વા યાગુખજ્જકં દત્વા યાવ ભત્તકાલં ધમ્મકથં યાચિતો તેસં સારણીયધમ્મકથં કથેત્વા કાલં સલ્લક્ખેત્વા દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. અથસ્સ સતરસભોજનં દત્વા તં આદાય ગન્તુકામં થેરં દિસ્વા ‘‘ભુઞ્જથ, ભન્તે, અપરમ્પિ તે દસ્સામા’’તિ થેરં ભોજેત્વા પુન પત્તપૂરં અદંસુ. થેરો તં આદાય ‘‘સામણેરો મે છાતો’’તિ તુરિતતુરિતો ¶ વિહારં પાયાસિ. તં દિવસં સત્થા પાતોવ નિક્ખમિત્વા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ આવજ્જેસિ – ‘‘અજ્જ સુખસામણેરો ઉપજ્ઝાયસ્સ પત્તચીવરં દત્વા ‘સમણધમ્મં કરિસ્સામી’તિ નિવત્તો, નિપ્ફન્નં નુ ખો તસ્સ કિચ્ચ’’ન્તિ. સો તિણ્ણંયેવ મગ્ગફલાનં પત્તભાવં દિસ્વા ઉત્તરિપિ ઉપધારેન્તો ‘‘સક્ખિસ્સતાયં અજ્જ અરહત્તં પાપુણિતું ¶ , સારિપુત્તો પન ‘સામણેરો મે છાતો’તિ વેગેન ભત્તં આદાય નિક્ખમતિ, સચે ઇમસ્મિં અરહત્તં અપ્પત્તે ભત્તં આહરિસ્સતિ, ઇમસ્સ અન્તરાયો ભવિસ્સતિ, મયા ગન્ત્વા દ્વારકોટ્ઠકે આરક્ખં ગણ્હિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા ગન્ધકુટિતો નિક્ખમિત્વા દ્વારકોટ્ઠકે ઠત્વા આરક્ખં ગણ્હિ.

થેરોપિ ભત્તં આહરિ. અથ નં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ ચત્તારો પઞ્હે પુચ્છિ. પઞ્હવિસ્સજ્જનાવસાને સામણેરો અરહત્તં પાપુણિ. સત્થા થેરં આમન્તેત્વા ‘‘ગચ્છ, સારિપુત્ત, સામણેરસ્સ ¶ તે ભત્તં દેહી’’તિ આહ. થેરો ગન્ત્વા દ્વારં આકોટેસિ. સામણેરોપિ નિક્ખમિત્વા ઉપજ્ઝાયસ્સ વત્તં કત્વા ‘‘ભત્તકિચ્ચં કરોહી’’તિ વુત્તે થેરસ્સ ભત્તેન અનત્થિકભાવં ઞત્વા સત્તવસ્સિકકુમારો તઙ્ખણઞ્ઞેવ અરહત્તં પત્તો નીચાસનટ્ઠાનં પચ્ચવેક્ખન્તો ભત્તકિચ્ચં કત્વા પત્તં ધોવિ. તસ્મિં કાલે ચત્તારો મહારાજાનો આરક્ખં વિસ્સજ્જેસું. ચન્દિમસૂરિયાપિ વિમાનાનિ મુઞ્ચિંસુ. સક્કોપિ આવિઞ્છનટ્ઠાને આરક્ખં વિસ્સજ્જેસિ. સૂરિયો નભમજ્ઝં અતિક્કન્તોયેવ પઞ્ઞાયિ. ભિક્ખૂ ‘‘સાયન્હો પઞ્ઞાયતિ, સામણેરેન ચ ઇદાનેવ ભત્તકિચ્ચં કતં, કિં નુ ખો અજ્જ પુબ્બણ્હો બલવા જાતો, સાયન્હો મન્દો’’તિ વદિંસુ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ભન્તે, અજ્જ પુબ્બણ્હો બલવા જાતો, સાયન્હો મન્દો, સામણેરેન ¶ ચ ઇદાનેવ ભત્તકિચ્ચં કતં, અથ ચ પન સૂરિયો નભમજ્ઝં અતિક્કન્તોયેવ પઞ્ઞાયતી’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, એવમેવં હોતિ પુઞ્ઞવન્તાનં સમણધમ્મકરણકાલે. અજ્જ હિ ચત્તારો મહારાજાનો સામન્તા આરક્ખં ગણ્હિંસુ, ચન્દિમસૂરિયા વિમાનાનિ ગહેત્વા અટ્ઠંસુ, સક્કો આવિઞ્છનકે આરક્ખં ગણ્હિ, અહમ્પિ દ્વારકોટ્ઠકે આરક્ખં ગણ્હિં, અજ્જ સુખસામણેરો માતિકાય ઉદકં હરન્તે, ઉસુકારે ઉસું ઉજું કરોન્તે ¶ , તચ્છકે ચક્કાદીનિ કરોન્તે દિસ્વા અત્તાનં દમેત્વા અરહત્તં પત્તો’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૪૫.

‘‘ઉદકઞ્હિ નયન્તિ નેત્તિકા, ઉસુકારા નમયન્તિ તેજનં;

દારું નમયન્તિ તચ્છકા, અત્તાનં દમયન્તિ સુબ્બતા’’તિ.

તત્થ સુબ્બતાતિ સુવદા, સુખેન ઓવદિતબ્બા અનુસાસિતબ્બાતિ અત્થો. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સુખસામણેરવત્થુ એકાદસમં.

દણ્ડવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દસમો વગ્ગો.

૧૧. જરાવગ્ગો

૧. વિસાખાય સહાયિકાનં વત્થુ

કો ¶ ¶ ¶ નુ હાસો કિમાનન્દોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો વિસાખાય સહાયિકાયો આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિર પઞ્ચસતા કુલપુત્તા ‘‘એવં ઇમા અપ્પમાદવિહારિનિયો ભવિસ્સન્તી’’તિ અત્તનો અત્તનો ભરિયાયો વિસાખં મહાઉપાસિકં સમ્પટિચ્છાપેસું. તા ઉય્યાનં વા વિહારં વા ગચ્છન્તિયો તાય સદ્ધિંયેવ ગચ્છન્તિ. તા એકસ્મિં કાલે ‘‘સત્તાહં સુરાછણો ભવિસ્સતી’’તિ છણે સઙ્ઘુટ્ઠે અત્તનો અત્તનો સામિકાનં સુરં પટિયાદેસું. તે સત્તાહં સુરાછણં કીળિત્વા અટ્ઠમે દિવસે કમ્મન્તભેરિયા નિક્ખન્તાય કમ્મન્તે અગમંસુ. તાપિ ઇત્થિયો ‘‘મયં સામિકાનં સમ્મુખા સુરં પાતું ન લભિમ્હા, અવસેસા સુરા ચ અત્થિ, ઇદં યથા તે ન જાનન્તિ, તથા પિવિસ્સામા’’તિ વિસાખાય સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘ઇચ્છામ, અય્યે, ઉય્યાનં દટ્ઠુ’’ન્તિ વત્વા ‘‘સાધુ, અમ્મા, તેન હિ કત્તબ્બકિચ્ચાનિ કત્વા નિક્ખમથા’’તિ વુત્તે તાય સદ્ધિં ગન્ત્વા પટિચ્છન્નાકારેન ¶ સુરં નીહરાપેત્વા ઉય્યાને પિવિત્વા મત્તા વિચરિંસુ. વિસાખાપિ ‘‘અયુત્તં ઇમાહિ કતં, ઇદાનિ મં ‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવિકા વિસાખા સુરં પિવિત્વા વિચરતી’તિ તિત્થિયાપિ ગરહિસ્સન્તી’’તિ ચિન્તેત્વા તા ઇત્થિયો આહ – ‘‘અમ્મા અયુત્તં વો કતં, મમપિ અયસો ઉપ્પાદિતો, સામિકાપિ વો કુજ્ઝિસ્સન્તિ, ઇદાનિ કિં કરિસ્સથા’’તિ. ગિલાનાલયં દસ્સયિસ્સામ, અય્યેતિ. તેન હિ પઞ્ઞાયિસ્સથ સકેન કમ્મેનાતિ. તા ગેહં ગન્ત્વા ગિલાનાલયં કરિંસુ. અથ તાસં સામિકા ‘‘ઇત્થન્નામા ચ ઇત્થન્નામા ચ કહ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ગિલાના’’તિ સુત્વા ‘‘અદ્ધા એતાહિ અવસેસસુરા પીતા ભવિસ્સન્તી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા તા પોથેત્વા અનયબ્યસનં પાપેસું. તા અપરસ્મિમ્પિ છણવારે તથેવ સુરં પિવિતુકામા વિસાખં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘અય્યે, ઉય્યાનં નો નેહી’’તિ વત્વા ‘‘પુબ્બેપિ મે તુમ્હેહિ અયસો ઉપ્પાદિતો, ગચ્છથ, ન વો અહં નેસ્સામી’’તિ તાય પટિક્ખિત્તા ‘‘ઇદાનિ એવં ન કરિસ્સામા’’તિ સમ્મન્તયિત્વા પુન તં ઉપસઙ્કમિત્વા આહંસુ, ‘‘અય્યે ¶ , બુદ્ધપૂજં કાતુકામામ્હા, વિહારં નો નેહી’’તિ. ઇદાનિ અમ્મા યુજ્જતિ, ગચ્છથ, પરિવચ્છં કરોથાતિ. તા ચઙ્કોટકેહિ ગન્ધમાલાદીનિ ગાહાપેત્વા સુરાપુણ્ણે મુટ્ઠિવારકે ¶ હત્થેહિ ઓલમ્બેત્વા મહાપટે પારુપિત્વા વિસાખં ઉપસઙ્કમિત્વા તાય સદ્ધિં વિહારં પવિસમાના એકમન્તં ગન્ત્વા મુટ્ઠિવારકેહેવ સુરં પિવિત્વા વારકે છડ્ડેત્વા ધમ્મસભાયં સત્થુ પુરતો નિસીદિંસુ ¶ .

વિસાખા ‘‘ઇમાસં, ભન્તે, ધમ્મં કથેથા’’તિ આહ. તાપિ મદવેગેન કમ્પમાનસરીરા ‘‘ઇચ્ચામ, ગાયામા’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસું. અથેકા મારકાયિકા દેવતા ‘‘ઇમાસં સરીરે અધિમુચ્ચિત્વા સમણસ્સ ગોતમસ્સ પુરતો વિપ્પકારં દસ્સેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તાસં સરીરે અધિમુચ્ચિ. તાસુ એકચ્ચા સત્થુ પુરતો પાણિં પહરિત્વા હસિતું, એકચ્ચા નચ્ચિતું આરભિંસુ. સત્થા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ આવજ્જેન્તો તં કારણં ઞત્વા ‘‘ન ઇદાનિ મારકાયિકાનં ઓતારં લભિતું દસ્સામિ. ન હિ મયા એત્તકં કાલં પારમિયો પૂરેન્તેન મારકાયિકાનં ઓતારલાભત્થાય પૂરિતા’’તિ તા સંવેજેતું ભમુકલોમતો રસ્મિયો વિસ્સજ્જેસિ, તાવદેવ અન્ધકારતિમિસા અહોસિ. તા ભીતા અહેસું મરણભયતજ્જિતા. તેન તાસં કુચ્છિયં સુરા જીરિ. સત્થા નિસિન્નપલ્લઙ્કે અન્તરહિતો સિનેરુમુદ્ધનિ ઠત્વા ઉણ્ણાલોમતો રસ્મિં વિસ્સજ્જેસિ, તઙ્ખણંયેવ ચન્દસહસ્સુગ્ગમનં વિય અહોસિ. અથ સત્થા તા ઇત્થિયો આમન્તેત્વા ‘‘તુમ્હેહિ મમ સન્તિકં આગચ્છમાનાહિ પમત્તાહિ આગન્તું ન વટ્ટતિ. તુમ્હાકઞ્હિ પમાદેનેવ મારકાયિકા દેવતા ઓતારં લભિત્વા તુમ્હે હસાદીનં અકરણટ્ઠાને હસાદીનિ કારાપેસિ, ઇદાનિ તુમ્હેહિ રાગાદીનં ¶ અગ્ગીનં નિબ્બાપનત્થાય ઉસ્સાહં કાતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૪૬.

‘‘કો નુ હાસો કિમાનન્દો, નિચ્ચં પજ્જલિતે સતિ;

અન્ધકારેન ઓનદ્ધા, પદીપં ન ગવેસથા’’તિ.

તત્થ આનન્દોતિ તુટ્ઠિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇમસ્મિં લોકસન્નિવાસે રાગાદીહિ એકાદસહિ અગ્ગીહિ નિચ્ચં પજ્જલિતે સતિ કો નુ તુમ્હાકં હાસો વા ¶ તુટ્ઠિ વા? નનુ એસ અકત્તબ્બરૂપોયેવ. અટ્ઠવત્થુકેન હિ અવિજ્જાન્ધકારેન ઓનદ્ધા તુમ્હે તસ્સેવ અન્ધકારસ્સ વિધમનત્થાય કિં કારણા ઞાણપ્પદીપં ન ગવેસથ ન કરોથાતિ.

દેસનાવસાને પઞ્ચસતાપિ તા ઇત્થિયો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ.

સત્થા તાસં અચલસદ્ધાય પતિટ્ઠિતભાવં ઞત્વા સિનેરુમત્થકા ઓતરિત્વા બુદ્ધાસને નિસીદિ. અથ નં વિસાખા આહ – ‘‘ભન્તે, સુરા નામેસા પાપિકા. એવરૂપા હિ નામ ઇમા ¶ ઇત્થિયો તુમ્હાદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ પુરતો નિસીદિત્વા ઇરિયાપથમત્તમ્પિ સણ્ઠાપેતું અસક્કોન્તિયો ઉટ્ઠાય પાણિં પહરિત્વા હસનગીતનચ્ચાદીનિ આરભિંસૂ’’તિ. સત્થા ‘‘આમ, વિસાખે, પાપિકા એવ એસા સુરા નામ. એતઞ્હિ નિસ્સાય અનેકે સત્તા અનયબ્યસનં પત્તા’’તિ વત્વા ‘‘કદા પનેસા, ભન્તે, ઉપ્પન્ના’’તિ વુત્તે તસ્સા ઉપ્પત્તિં વિત્થારેન કથેતું અતીતં આહરિત્વા કુમ્ભજાતકં (જા. ૧.૧૬.૩૩ આદયો) કથેસીતિ.

વિસાખાય સહાયિકાનં વત્થુ પઠમં.

૨. સિરિમાવત્થુ

પસ્સ ¶ ચિત્તકતન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો સિરિમં આરબ્ભ કથેસિ.

સા કિર રાજગહે અભિરૂપા ગણિકા. એકસ્મિં પન અન્તોવસ્સે સુમનસેટ્ઠિપુત્તસ્સ ભરિયાય પુણ્ણકસેટ્ઠિસ્સ ધીતાય ઉત્તરાય નામ ઉપાસિકાય અપરજ્ઝિત્વા તં પસાદેતુકામા તસ્સા ગેહે ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં કતભત્તકિચ્ચં સત્થારં ખમાપેત્વા તં દિવસં દસબલસ્સ ભત્તાનુમોદનં સુત્વા –

‘‘અક્કોધેન જિને કોધં, અસાધું સાધુના જિને;

જિને કદરિયં દાનેન, સચ્ચેનાલિકવાદિન’’ન્તિ. (જા. ૧.૨.૨; ધ. પ. ૨૨૩) –

ગાથાપરિયોસાને ¶ સોતાપત્તિફલં પાપુણિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારકથા પન કોધવગ્ગે અનુમોદનગાથાવણ્ણનાયમેવ આવિભવિસ્સતિ. એવં સોતાપત્તિફલં પત્તા પન સિરિમા દસબલં નિમન્તેત્વા પુનદિવસે મહાદાનં દત્વા સઙ્ઘસ્સ અટ્ઠકભત્તં નિબદ્ધં દાપેસિ. આદિતો પટ્ઠાય નિબદ્ધં અટ્ઠ ભિક્ખૂ ગેહં ગચ્છન્તિ. ‘‘સપ્પિં ગણ્હથ, ખીરં ગણ્હથા’’તિઆદીનિ વત્વા તેસં પત્તે પૂરેતિ. એકેન લદ્ધં તિણ્ણમ્પિ ચતુન્નમ્પિ પહોતિ. દેવસિકં સોળસકહાપણપરિબ્બયેન પિણ્ડપાતો દીયતિ. અથેકદિવસં એકો ભિક્ખુ તસ્સા ગેહે અટ્ઠકભત્તં ભુઞ્જિત્વા તિયોજનમત્થકે એકં વિહારં અગમાસિ. અથ નં સાયં થેરુપટ્ઠાને નિસિન્નં પુચ્છિંસુ – ‘‘આવુસો, કહં ભિક્ખં ¶ ગહેત્વા આગતોસી’’તિ. સિરિમાય અટ્ઠકભત્તં મે ભુત્તન્તિ. મનાપં કત્વા દેતિ, આવુસોતિ. ‘‘ન સક્કા તસ્સા ભત્તં વણ્ણેતું, અતિવિય પણીતં કત્વા દેતિ, એકેન ¶ લદ્ધં તિણ્ણમ્પિ ચતુન્નમ્પિ પહોતિ, તસ્સા પન દેય્યધમ્મતોપિ દસ્સનમેવ ઉત્તરિતરં. સા હિ ઇત્થી એવરૂપા ચ એવરૂપા ચા’’તિ તસ્સા ગુણે વણ્ણેસિ.

અથેકો ભિક્ખુ તસ્સા ગુણકથં સુત્વા અદસ્સનેનેવ સિનેહં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘મયા ગન્ત્વા તં દટ્ઠું વટ્ટતી’’તિ અત્તનો વસ્સગ્ગં કથેત્વા તં ભિક્ખું ઠિતિકં પુચ્છિત્વા ‘‘સ્વે, આવુસો, તસ્મિં ગેહે ત્વં સઙ્ઘત્થેરો હુત્વા અટ્ઠકભત્તં લભિસ્સસી’’તિ સુત્વા તઙ્ખણઞ્ઞેવ પત્તચીવરં આદાય પક્કન્તોપિ પાતોવ અરુણે ઉગ્ગતે સલાકગ્ગં પવિસિત્વા ઠિતો સઙ્ઘત્થેરો હુત્વા તસ્સા ગેહે અટ્ઠકભત્તં લભિ. યો પન ભિક્ખુ હિય્યો ભુઞ્જિત્વા પક્કામિ, તસ્સ ગતવેલાયમેવ અસ્સા સરીરે રોગો ઉપ્પજ્જિ. તસ્મા સા આભરણાનિ ઓમુઞ્ચિત્વા નિપજ્જિ. અથસ્સા દાસિયો અટ્ઠકભત્તં લભિત્વા આગતે ભિક્ખૂ દિસ્વા આરોચેસું. સા સહત્થા પત્તે ગહેત્વા નિસીદાપેતું વા પરિવિસિતું વા અસક્કોન્તી દાસિયો આણાપેસિ – ‘‘અમ્મા પત્તે ગહેત્વા, અય્યે, નિસીદાપેત્વા યાગું પાયેત્વા ખજ્જકં દત્વા ભત્તવેલાય ¶ પત્તે પૂરેત્વા દેથા’’તિ. તા ‘‘સાધુ, અય્યે’’તિ ભિક્ખૂ પવેસેત્વા યાગું પાયેત્વા ખજ્જકં દત્વા ભત્તવેલાય ભત્તસ્સ પત્તે પૂરેત્વા તસ્સા આરોચયિંસુ. સા ‘‘મં પરિગ્ગહેત્વા નેથ, અય્યે, વન્દિસ્સામી’’તિ વત્વા તાહિ પરિગ્ગહેત્વા ભિક્ખૂનં સન્તિકં નીતા વેધમાનેન સરીરેન ભિક્ખૂ વન્દિ. સો ભિક્ખુ તં ઓલોકેત્વા ¶ ચિન્તેસિ – ‘‘ગિલાનાય તાવ એવરૂપા અયં એતિસ્સા રૂપસોભા, અરોગકાલે પન સબ્બાભરણપટિમણ્ડિતાય ઇમિસ્સા કીદિસી રૂપસમ્પત્તી’’તિ. અથસ્સ અનેકવસ્સકોટિસન્નિચિતો કિલેસો સમુદાચરિ, સો અઞ્ઞાણી હુત્વા ભત્તં ભુઞ્જિતું અસક્કોન્તો પત્તમાદાય વિહારં ગન્ત્વા પત્તં પિધાય એકમન્તે ઠપેત્વા ચીવરં પત્થરિત્વા નિપજ્જિ.

અથ નં એકો સહાયકો ભિક્ખુ યાચન્તોપિ ભોજેતું નાસક્ખિ. સો છિન્નભત્તો અહોસિ. તં દિવસમેવ સાયન્હસમયે સિરિમા કાલમકાસિ. રાજા સત્થુ સાસનં પેસેસિ – ‘‘ભન્તે, જીવકસ્સ કનિટ્ઠભગિની, સિરિમા, કાલમકાસી’’તિ. સત્થા તં સુત્વા રઞ્ઞો સાસનં પહિણિ ‘‘સિરિમાય ઝાપનકિચ્ચં નત્થિ, આમકસુસાને તં યથા કાકસુનખાદયો ન ખાદન્તિ, તથા નિપજ્જાપેત્વા રક્ખાપેથા’’તિ. રાજાપિ તથા અકાસિ. પટિપાટિયા તયો દિવસા અતિક્કન્તા, ચતુત્થે દિવસે સરીરં ઉદ્ધુમાયિ, નવહિ વણમુખેહિ પુળવા પગ્ઘરિંસુ ¶ , સકલસરીરં ભિન્નં સાલિભત્તચાટિ વિય અહોસિ. રાજા નગરે ભેરિં ચરાપેસિ – ‘‘ઠપેત્વા ગેહરક્ખકે દારકે સિરિમાય દસ્સનત્થં અનાગચ્છન્તાનં અટ્ઠ કહાપણાનિ દણ્ડો’’તિ. સત્થુ સન્તિ કઞ્ચ પેસેસિ – ‘‘બુદ્ધપ્પમુખો કિર ભિક્ખુસઙ્ઘો સિરિમાય દસ્સનત્થં આગચ્છતૂ’’તિ. સત્થા ભિક્ખૂનં આરોચેસિ – ‘‘સિરિમાય દસ્સનત્થં ગમિસ્સામા’’તિ. સોપિ દહરભિક્ખુ ચત્તારો ¶ દિવસે કસ્સચિ વચનં અગ્ગહેત્વા છિન્નભત્તોવ નિપજ્જિ. પત્તે ભત્તં પૂતિકં જાતં, પત્તે મલં ઉટ્ઠહિ. અથ નં સો સહાયકો ભિક્ખુ ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘આવુસો, સત્થા સિરિમાય દસ્સનત્થં ગચ્છતી’’તિ આહ. સો તથા છાતજ્ઝત્તોપિ ‘‘સિરિમા’’તિ વુત્તપદેયેવ સહસા ઉટ્ઠહિત્વા ‘‘કિં ભણસી’’તિ આહ. ‘‘સત્થા સિરિમં દટ્ઠું ગચ્છતિ, ત્વમ્પિ ગમિસ્સસી’’તિ વુત્તે, ‘‘આમ, ગમિસ્સામી’’તિ ભત્તં છડ્ડેત્વા પત્તં ધોવિત્વા થવિકાય પક્ખિપિત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં અગમાસિ. સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો એકપસ્સે અટ્ઠાસિ, ભિક્ખુનિસઙ્ઘોપિ રાજપરિસાપિ ઉપાસકપરિસાપિ ઉપાસિકાપરિસાપિ એકેકપસ્સે અટ્ઠંસુ ¶ .

સત્થા રાજાનં પુચ્છિ – ‘‘કા એસા, મહારાજો’’તિ. ભન્તે, જીવકસ્સ ભગિની, સિરિમા, નામાતિ. સિરિમા, એસાતિ. આમ, ભન્તેતિ. તેન ¶ હિ નગરે ભેરિં ચરાપેહિ ‘‘સહસ્સં દત્વા સિરિમં ગણ્હન્તૂ’’તિ. રાજા તથા કારેસિ. એકોપિ ‘હ’ન્તિ વા ‘હુ’ન્તિ વા વદન્તો નામ નાહોસિ. રાજા સત્થુ આરોચેસિ – ‘‘ન ગણ્હન્તિ, ભન્તે’’તિ. તેન હિ, મહારાજ, અગ્ઘં ઓહારેહીતિ. રાજા ‘‘પઞ્ચસતાનિ દત્વા ગણ્હન્તૂ’’તિ ભેરિં ચરાપેત્વા કઞ્ચિ ગણ્હનકં અદિસ્વા ‘‘અડ્ઢતેય્યાનિ સતાનિ, દ્વે સતાનિ, સતં, પણ્ણાસં, પઞ્ચવીસતિ કહાપણે, દસ કહાપણે, પઞ્ચ કહાપણે, એકં કહાપણં અડ્ઢં, પાદં, માસકં, કાકણિકં દત્વા સિરિમં ગણ્હન્તૂ’’તિ ભેરિં ચરાપેસિ. કોચિ તં ન ઇચ્છિ. ‘‘મુધાપિ ગણ્હન્તૂ’’તિ ભેરિં ચરાપેસિ. ‘હ’ન્તિ વા ‘હુ’ન્તિ વા વદન્તો નામ નાહોસિ. રાજા ‘‘મુધાપિ, ભન્તે, ગણ્હન્તો નામ નત્થી’’તિ આહ. સત્થા ‘‘પસ્સથ, ભિક્ખવે, મહાજનસ્સ પિયં માતુગામં, ઇમસ્મિંયેવ નગરે સહસ્સં દત્વા પુબ્બે એકદિવસં લભિંસુ, ઇદાનિ મુધા ગણ્હન્તોપિ નત્થિ, એવરૂપં નામ ¶ રૂપં ખયવયપ્પત્તં, પસ્સથ, ભિક્ખવે, આતુરં અત્તભાવ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૪૭.

‘‘પસ્સ ચિત્તકતં બિમ્બં, અરુકાયં સમુસ્સિતં;

આતુરં બહુસઙ્કપ્પં, યસ્સ નત્થિ ધુવં ઠિતી’’તિ.

તત્થ ચિત્તકતન્તિ કતચિત્તં, વત્થાભરણમાલાલત્તકાદીહિ વિચિત્તન્તિ અત્થો. બિમ્બન્તિ દીઘાદિયુત્તટ્ઠાનેસુ દીઘાદીહિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગેહિ સણ્ઠિતં અત્તભાવં. અરુકાયન્તિ નવન્નં વણમુખાનં વસેન અરુભૂતં કાયં. સમુસ્સિતન્તિ તીહિ અટ્ઠિસતેહિ સમુસ્સિતં. આતુરન્તિ સબ્બકાલં ઇરિયાપથાદીહિ પરિહરિતબ્બતાય નિચ્ચગિલાનં. બહુસઙ્કપ્પન્તિ મહાજનેન બહુધા સઙ્કપ્પિતં. યસ્સ નત્થિ ધુવં ઠિતીતિ યસ્સ ધુવભાવો વા ઠિતિભાવો વા નત્થિ, એકન્તેન ભેદનવિકિરણવિદ્ધંસનધમ્મમેવેતં, ઇમં પસ્સથાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ, સોપિ ભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહીતિ.

સિરિમાવત્થુ દુતિયં.

૩. ઉત્તરાથેરીવત્થુ

પરિજિણ્ણમિદન્તિ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ઉત્તરાથેરિં નામ ભિક્ખુનિં આરબ્ભ કથેસિ.

થેરી કિર વીસવસ્સસતિકા જાતિયા પિણ્ડાય ચરિત્વા લદ્ધપિણ્ડપાતા અન્તરવીથિયં એકં ભિક્ખું દિસ્વા પિણ્ડપાતેન આપુચ્છિત્વા તસ્સ અપટિક્ખિપિત્વા ગણ્હન્તસ્સ સબ્બં દત્વા નિરાહારા અહોસિ. એવં દુતિયેપિ તતિયેપિ દિવસે તસ્સેવ ભિક્ખુનો તસ્મિંયેવ ઠાને ભત્તં દત્વા નિરાહારા અહોસિ, ચતુત્થે દિવસે પન પિણ્ડાય ચરન્તી એકસ્મિં સમ્બાધટ્ઠાને સત્થારં દિસ્વા પટિક્કમન્તી ઓલમ્બન્તં અત્તનો ચીવરકણ્ણં અક્કમિત્વા સણ્ઠાતું અસક્કોન્તી પરિવત્તિત્વા પતિ. સત્થા તસ્સા સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘ભગિનિ, પરિજિણ્ણો તે અત્તભાવો ન ચિરસ્સેવ ભિજ્જિસ્સતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૪૮.

‘‘પરિજિણ્ણમિદં રૂપં, રોગનીળં પભઙ્ગુરં;

ભિજ્જતિ પૂતિસન્દેહો, મરણન્તઞ્હિ જીવિત’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – ભગિનિ ઇદં તવ સરીરસઙ્ખાતં રૂપં મહલ્લકભાવેન પરિજિણ્ણં, તઞ્ચ ખો સબ્બરોગાનં નિવાસટ્ઠાનટ્ઠેન રોગનીળં, યથા ખો પન તરુણોપિ સિઙ્ગાલો ‘‘જરસિઙ્ગાલો’’તિ વુચ્ચતિ, તરુણાપિ ગળોચીલતા ‘‘પૂતિલતા’’તિ ¶ વુચ્ચતિ, એવં તદહુજાતં સુવણ્ણવણ્ણમ્પિ સમાનં નિચ્ચં પગ્ઘરણટ્ઠેન પૂતિતાય પભઙ્ગુરં, સો એસ પૂતિકો સમાનો તવ દેહો ભિજ્જતિ, ન ચિરસ્સેવ ભિજ્જિસ્સતીતિ વેદિતબ્બો. કિં કારણા? મરણન્તઞ્હિ જીવિતં યસ્મા સબ્બસત્તાનં જીવિતં મરણપરિયોસાનમેવાતિ વુત્તં હોતિ.

દેસનાવસાને સા થેરી સોતાપત્તિફલં પત્તા, મહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

ઉત્તરાથેરીવત્થુ તતિયં.

૪. સમ્બહુલઅધિમાનિકભિક્ખુવત્થુ

યાનિમાનીતિ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સમ્બહુલે અધિમાનિકે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

પઞ્ચસતા કિર ભિક્ખૂ સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઘટેન્તા વાયમન્તા ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા ‘‘કિલેસાનં અસમુદાચારેન પબ્બજિતકિચ્ચં નો નિપ્ફન્નં, અત્તના પટિલદ્ધગુણં સત્થુ આરોચેસ્સામા’’તિ આગમિંસુ. સત્થા તેસં બહિદ્વારકોટ્ઠકં પત્તકાલેયેવ આનન્દત્થેરં આહ – ‘‘આનન્દ, એતેસં ભિક્ખૂનં પવિસિત્વા મયા દિટ્ઠેન કમ્મં નત્થિ, આમકસુસાનં ¶ ગન્ત્વા તતો આગન્ત્વા મં પસ્સન્તૂ’’તિ. થેરો ગન્ત્વા તેસં તમત્થં આરોચેસિ. તે ‘‘કિં અમ્હાકં આમકસુસાનેના’’તિ અવત્વાવ ‘‘દીઘદસ્સિના બુદ્ધેન કારણં દિટ્ઠં ભવિસ્સતી’’તિ આમકસુસાનં ગન્ત્વા તત્થ કુણપાનિ પસ્સન્તા એકાહદ્વીહપતિતેસુ કુણપેસુ આઘાતં પટિલભિત્વા તં ખણં પતિતેસુ અલ્લસરીરેસુ રાગં ઉપ્પાદયિંસુ, તસ્મિં ખણે અત્તનો સકિલેસભાવં જાનિંસુ. સત્થા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ ઓભાસં ફરિત્વા તેસં ભિક્ખૂનં સમ્મુખે કથેન્તો વિય ‘‘નપ્પતિરૂપં નુ ખો, ભિક્ખવે, તુમ્હાકં એવરૂપં અટ્ઠિસઙ્ઘાતં દિસ્વા રાગરતિં ઉપ્પાદેતુ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૪૯.

‘‘યાનિમાનિ અપત્થાનિ, અલાબૂનેવ સારદે;

કાપોતકાનિ અટ્ઠીનિ, તાનિ દિસ્વાન કા રતી’’તિ.

તત્થ અપત્થાનીતિ છડ્ડિતાનિ. સારદેતિ સરદકાલે વાતાતપપહતાનિ તત્થ તત્થ વિપ્પકિણ્ણઅલાબૂનિ વિય. કાપોતકાનીતિ કપોતકવણ્ણાનિ. તાનિ દિસ્વાનાતિ તાનિ એવરૂપાનિ અટ્ઠીનિ દિસ્વા તુમ્હાકં કા રતિ, નનુ અપ્પમત્તકમ્પિ કામરતિં કાતું ન વટ્ટતિયેવાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને તે ભિક્ખૂ યથાઠિતાવ અરહત્તં પત્વા ભગવન્તં અભિત્થવમાના આગન્ત્વા વન્દિંસૂતિ.

સમ્બહુલઅધિમાનિકભિક્ખુવત્થુ ચતુત્થં.

૫. જનપદકલ્યાણી રૂપનન્દાથેરીવત્થુ

અટ્ઠીનં ¶ ¶ ¶ નગરં કતન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો જનપદકલ્યાણિં રૂપનન્દાથેરિં આરબ્ભ કથેસિ.

સા કિર એકદિવસં ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હં જેટ્ઠભાતિકો રજ્જસિરિં પહાય પબ્બજિત્વા લોકે અગ્ગપુગ્ગલો બુદ્ધો જાતો, પુત્તોપિસ્સ રાહુલકુમારો પબ્બજિતો, ભત્તાપિ મે પબ્બજિતો, માતાપિ મે પબ્બજિતા, અહમ્પિ એત્તકે ઞાતિજને પબ્બજિતે ગેહે કિં કરિસ્સામિ, પબ્બજિસ્સામા’’તિ. સા ભિક્ખુનુપસ્સયં ગન્ત્વા પબ્બજિ ઞાતિસિનેહેનેવ, નો સદ્ધાય, અભિરૂપતાય પન રૂપનન્દાતિ પઞ્ઞાયિ. ‘‘સત્થા કિર ‘રૂપં અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા, વેદના… સઞ્ઞા… સઙ્ખારા… વિઞ્ઞાણં અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા’તિ વદેતી’’તિ સુત્વા સા એવં દસ્સનીયે પાસાદિકે મમપિ રૂપે દોસં કથેય્યાતિ સત્થુ સમ્મુખીભાવં ન ગચ્છતિ. સાવત્થિવાસિનો પાતોવ દાનં દત્વા સમાદિન્નુપોસથા સુદ્ધુત્તરાસઙ્ગા ગન્ધમાલાદિહત્થા સાયન્હસમયે જેતવને સન્નિપતિત્વા ધમ્મં સુણન્તિ. ભિક્ખુનિસઙ્ઘોપિ સત્થુ ધમ્મદેસનાય ઉપ્પન્નચ્છન્દો વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મં સુણાતિ. ધમ્મં સુત્વા નગરં પવિસન્તો સત્થુ ગુણકથં કથેન્તોવ પવિસતિ.

ચતુપ્પમાણિકે હિ લોકસન્નિવાસે અપ્પકાવ તે સત્તા, યેસં તથાગતં પસ્સન્તાનં પસાદો ન ઉપ્પજ્જતિ. રૂપપ્પમાણિકાપિ હિ તથાગતસ્સ લક્ખણાનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતં સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં દિસ્વા પસીદન્તિ, ઘોસપ્પમાણિકાપિ ¶ અનેકાનિ જાતિસતાનિ નિસ્સાય પવત્તં સત્થુ ગુણઘોસઞ્ચેવ અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં ધમ્મદેસનાઘોસઞ્ચ સુત્વા પસીદન્તિ, લૂખપ્પમાણિકાપિસ્સ ચીવરાદિલૂખતં પટિચ્ચ પસીદન્તિ, ધમ્મપ્પમાણિકાપિ ‘‘એવરૂપં દસબલસ્સ સીલં, એવરૂપો સમાધિ, એવરૂપા પઞ્ઞા, ભગવા સીલાદીહિ ગુણેહિ અસમો અપ્પટિપુગ્ગલો’’તિ પસીદન્તિ. તેસં તથાગતસ્સ ગુણં કથેન્તાનં મુખં નપ્પહોતિ. રૂપનન્દા ભિક્ખુનીનઞ્ચેવ ઉપાસિકાનઞ્ચ સન્તિકા તથાગતસ્સ ગુણકથં સુત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અતિવિય મે ભાતિકસ્સ વણ્ણં કથેન્તિયેવ. એકદિવસમ્પિ મે રૂપે દોસં કથેન્તો કિત્તકં કથેસ્સતિ. યંનૂનાહં ભિક્ખુનીહિ સદ્ધિં ગન્ત્વા અત્તાનં અદસ્સેત્વાવ તથાગતં પસ્સિત્વા ધમ્મમસ્સ સુણિત્વા આગચ્છેય્ય’’ન્તિ. સા ‘‘અહમ્પિ અજ્જ ધમ્મસ્સવનં ગમિસ્સામી’’તિ ભિક્ખુનીનં ¶ આરોચેસિ.

ભિક્ખુનિયો ¶ ‘‘ચિરસ્સં વત રૂપનન્દાય સત્થુ ઉપટ્ઠાનં ગન્તુકામતા ઉપ્પન્ના, અજ્જ સત્થા ¶ ઇમં નિસ્સાય વિચિત્રધમ્મદેસનં નાનાનયં દેસેસ્સતી’’તિ તુટ્ઠમાનસા તં આદાય નિક્ખમિંસુ. સા નિક્ખન્તકાલતો પટ્ઠાય ‘‘અહં અત્તાનં નેવ દસ્સેસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. સત્થા ‘‘અજ્જ રૂપનન્દા મય્હં ઉપટ્ઠાનં આગમિસ્સતિ, કીદિસી નુ ખો તસ્સા ધમ્મદેસના સપ્પાયા’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘રૂપગરુકા એસા અત્તભાવે બલવસિનેહા, કણ્ટકેન કણ્ટકુદ્ધરણં વિય રૂપેનેવસ્સા રૂપમદનિમ્મદનં સપ્પાય’’ન્તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા તસ્સા વિહારં પવિસનસમયે એકં પન અભિરૂપં ઇત્થિં સોળસવસ્સુદ્દેસિકં રત્તવત્થનિવત્થં સબ્બાભરણપટિમણ્ડિતં બીજનિં ગહેત્વા અત્તનો સન્તિકે ઠત્વા બીજયમાનં ઇદ્ધિબલેન અભિનિમ્મિનિ. તં ખો પન ઇત્થિં સત્થા ચેવ પસ્સતિ રૂપનન્દા ચ. સા ભિક્ખુનીહિ સદ્ધિં વિહારં પવિસિત્વા ભિક્ખુનીનં પિટ્ઠિપસ્સે ઠત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન સત્થારં વન્દિત્વા ભિક્ખુનીનં અન્તરે નિસિન્ના પાદન્તતો પટ્ઠાય સત્થારં ઓલોકેન્તી લક્ખણવિચિત્તં અનુબ્યઞ્જનસમુજ્જલં બ્યામપ્પભાપરિક્ખિત્તં સત્થુ સરીરં દિસ્વા પુણ્ણચન્દસસ્સિરિકં મુખં ઓલોકેન્તી સમીપે ઠિતં ઇત્થિરૂપં અદ્દસ ¶ . સા તં ઓલોકેત્વા અત્તભાવં ઓલોકેન્તી સુવણ્ણરાજહંસિયા પુરતો કાકીસદિસં અત્તાનં અવમઞ્ઞિ. ઇદ્ધિમયરૂપં દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાયેવ હિ તસ્સા અક્ખીનિ ભમિંસુ. સા ‘‘અહો ઇમિસ્સા કેસા સોભના, અહો નલાટં સોભન’’ન્તિ સબ્બેસં સારીરપ્પદેસાનં રૂપસિરિયા સમાકડ્ઢિતચિત્તા તસ્મિં રૂપે બલવસિનેહા અહોસિ.

સત્થા તસ્સા તત્થ અભિરતિં ઞત્વા ધમ્મં દેસેન્તોવ તં રૂપં સોળસવસ્સુદ્દેસિકભાવં અતિક્કમિત્વા વીસતિવસ્સુદ્દેસિકં કત્વા દસ્સેસિ. રૂપનન્દા ઓલોકેત્વા ‘‘ન વતિદં રૂપં પુરિમસદિસ’’ન્તિ થોકં વિરત્તચિત્તા અહોસિ. સત્થા અનુક્કમેનેવ તસ્સા ઇત્થિયા સકિં વિજાતવણ્ણં મજ્ઝિમિત્થિવણ્ણં જરાજિણ્ણમહલ્લિકિત્થિવણ્ણઞ્ચ દસ્સેસિ. સાપિ અનુપુબ્બેનેવ ‘‘ઇદમ્પિ અન્તરહિતં, ઇદમ્પિ અન્તરહિત’’ન્તિ જરાજિણ્ણકાલે તં વિરજ્જમાના ખણ્ડદન્તિં પલિતસિરં ઓભગ્ગં ગોપાનસિવઙ્કં દણ્ડપરાયણં પવેધમાનં દિસ્વા અતિવિય વિરજ્જિ. અથ સત્થા તં બ્યાધિના અભિભૂતં કત્વા દસ્સેસિ. સા તઙ્ખણઞ્ઞેવ દણ્ડઞ્ચ તાલવણ્ટઞ્ચ છડ્ડેત્વા મહાવિરવં ¶ વિરવમાના ભૂમિયં પતિત્વા સકે મુત્તકરીસે નિમુગ્ગા અપરાપરં પરિવત્તિ. રૂપનન્દા તમ્પિ ¶ દિસ્વા અતિવિય વિરજ્જિ. સત્થાપિ તસ્સા ઇત્થિયા મરણં દસ્સેસિ. સા તઙ્ખણંયેવ ઉદ્ધુમાતકભાવં આપજ્જિ, નવહિ વણમુખેહિ પુબ્બવટ્ટિયો ચેવ પુળવા ચ પગ્ઘરિંસુ, કાકાદયો સન્નિપતિત્વા વિલુમ્પિંસુ. રૂપનન્દાપિ તં ઓલોકેત્વા ‘‘અયં ઇત્થી ઇમસ્મિંયેવ ઠાને જરં પત્તા, બ્યાધિં પત્તા, મરણં પત્તા, ઇમસ્સાપિ મે અત્તભાવસ્સ એવમેવ જરાબ્યાધિમરણાનિ આગમિસ્સન્તી’’તિ અત્તભાવં અનિચ્ચતો પસ્સિ. અનિચ્ચતો દિટ્ઠત્તા એવ પન દુક્ખતો અનત્તતો દિટ્ઠોયેવ હોતિ. અથસ્સા તયો ભવા આદિત્તા ગેહા વિય ગીવાય બદ્ધકુણપં વિય ચ ¶ ઉપટ્ઠહિંસુ, કમ્મટ્ઠાનાભિમુખં ચિત્તં પક્ખન્દિ. સત્થા તાય અનિચ્ચતો દિટ્ઠભાવં ઞત્વા ‘‘સક્ખિસ્સતિ નુ ખો સયમેવ અત્તનો પતિટ્ઠં કાતુ’’ન્તિ ઓલોકેન્તો ‘‘ન સક્ખિસ્સતિ, બહિદ્ધા પચ્ચયં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા તસ્સા સપ્પાયવસેન ધમ્મં દેસેન્તો આહ –

‘‘આતુરં અસુચિં પૂતિં, પસ્સ નન્દે સમુસ્સયં;

ઉગ્ઘરન્તં પગ્ઘરન્તં, બાલાનં અભિપત્થિતં.

‘‘યથા ઇદં તથા એતં, યથા એતં તથા ઇદં;

ધાતુતો સુઞ્ઞતો પસ્સ, મા લોકં પુનરાગમિ;

ભવે છન્દં વિરાજેત્વા, ઉપસન્તો ચરિસ્સતી’’તિ. –

ઇત્થં ¶ સુદં ભગવા નન્દં ભિક્ખુનિં આરબ્ભ ઇમા ગાથાયો અભાસિત્થાતિ. નન્દા દેસનાનુસારેન ઞાણં પેસેત્વા સોતાપત્તિફલં પાપુણિ. અથસ્સા ઉપરિ તિણ્ણં મગ્ગફલાનં વિપસ્સનાપરિવાસત્થાય સુઞ્ઞતાકમ્મટ્ઠાનં કથેતું, ‘‘નન્દે, મા ‘ઇમસ્મિં સરીરે સારો અત્થી’તિ સઞ્ઞં કરિ. અપ્પમત્તકોપિ હિ એત્થ સારો નત્થિ, તીણિ અટ્ઠિસતાનિ ઉસ્સાપેત્વા કતં અટ્ઠિનગરમેત’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૫૦.

‘‘અટ્ઠીનં નગરં કતં, મંસલોહિતલેપનં;

યત્થ જરા ચ મચ્ચુ ચ, માનો મક્ખો ચ ઓહિતો’’તિ.

તસ્સત્થો – યથેવ હિ પુબ્બણ્ણાપરણ્ણાદીનં ઓદહનત્થાય કટ્ઠાનિ ઉસ્સાપેત્વા વલ્લીહિ બન્ધિત્વા મત્તિકાય વિલિમ્પેત્વા નગરસઙ્ખાતં બહિદ્ધા ગેહં ¶ કરોન્તિ, એવમિદં અજ્ઝત્તિકમ્પિ તીણિ અટ્ઠિસતાનિ ઉસ્સાપેત્વા ન્હારુવિનદ્ધં મંસલોહિતલેપનં તચપટિચ્છન્નં જીરણલક્ખણાય જરાય મરણલક્ખણસ્સ મચ્ચુનો આરોહસમ્પદાદીનિ પટિચ્ચ મઞ્ઞનલક્ખણસ્સ માનસ્સ સુકતકારણવિનાસનલક્ખણસ્સ મક્ખસ્સ ચ ઓદહનત્થાય ¶ નગરં કતં. એવરૂપો એવ હિ એત્થ કાયિકચેતસિકો આબાધો ઓહિતો, ઇતો ઉદ્ધં કિઞ્ચિ ગય્હૂપગં નત્થીતિ.

દેસનાવસાને સા થેરી અરહત્તં પાપુણિ, મહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

જનપદકલ્યાણી રૂપનન્દાથેરીવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. મલ્લિકાદેવીવત્થુ

જીરન્તિ ¶ વેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મલ્લિકં દેવિં આરબ્ભ કથેસિ.

સા કિર એકદિવસં ન્હાનકોટ્ઠકં પવિટ્ઠા મુખં ધોવિત્વા ઓનતસરીરા જઙ્ઘં ધોવિતું આરભિ. તાય ચ સદ્ધિંયેવ પવિટ્ઠો એકો વલ્લભસુનખો અત્થિ. સો તં તથા ઓનતં દિસ્વા અસદ્ધમ્મસન્થવં કાતું આરભિ. સા ફસ્સં સાદિયન્તી અટ્ઠાસિ. રાજાપિ ઉપરિપાસાદે વાતપાનેન ઓલોકેન્તો તં દિસ્વા તતો આગતકાલે ‘‘નસ્સ, વસલિ, કસ્મા એવરૂપમકાસી’’તિ આહ. કિં મયા કતં, દેવાતિ. સુનખેન સદ્ધિં સન્થવોતિ. નત્થેતં, દેવાતિ. મયા સામં દિટ્ઠં, નાહં તવ સદ્દહિસ્સામિ, નસ્સ, વસલીતિ. ‘‘મહારાજ, યો કોચિ ઇમં કોટ્ઠકં પવિટ્ઠો ઇમિના વાતપાનેન ઓલોકેન્તસ્સ એકોવ દ્વિધા પઞ્ઞાયતી’’તિ અભૂતં કથેસિ. દેવ, સચે મે સદ્દહસિ, એતં કોટ્ઠકં પવિસ, અહં તં ઇમિના વાતપાનેન ¶ ઓલોકેસ્સામીતિ. રાજા મૂળ્હધાતુકો તસ્સા વચનં સદ્દહિત્વા કોટ્ઠકં પાવિસિ. સાપિ ખો દેવી વાતપાને ઠત્વા ઓલોકેન્તી ‘‘અન્ધબાલ, મહારાજ, કિં નામેતં, અજિકાય સદ્ધિં સન્થવં કરોસી’’તિ આહ. ‘‘નાહં, ભદ્દે, એવરૂપં કરોમી’’તિ ચ વુત્તેપિ ‘‘મયા સામં દિટ્ઠં, નાહં તવ સદ્દહિસ્સામી’’તિ આહ.

તં ¶ સુત્વા રાજા ‘‘અદ્ધા ઇમં કોટ્ઠકં પવિટ્ઠો એકોવ દ્વિધા પઞ્ઞાયતી’’તિ સદ્દહિ. મલ્લિકા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં રાજા અન્ધબાલતાય મયા વઞ્ચિતો, પાપં મે કતં, અયઞ્ચ મે અભૂતેન અબ્ભાચિક્ખિતો, ઇદં મે કમ્મં સત્થાપિ જાનિસ્સતિ, દ્વે અગ્ગસાવકાપિ અસીતિ મહાસાવકાપિ જાનિસ્સન્તિ, અહો વત મે ભારિયં કમ્મં કત’’ન્તિ. અયં કિર રઞ્ઞો અસદિસદાને સહાયિકા અહોસિ. તત્થ ચ એકદિવસં કતપરિચ્ચાગો ધનસ્સ ચુદ્દસકોટિઅગ્ઘનકો અહોસિ. તથાગતસ્સ સેતચ્છત્તં નિસીદનપલ્લઙ્કો આધારકો પાદપીઠન્તિ ઇમાનિ પન ચત્તારિ અનગ્ઘાનેવ અહેસું. સા મરણકાલે એવરૂપં મહાપરિચ્ચાગં નાનુસ્સરિત્વા તદેવ પાપકમ્મં અનુસ્સરન્તી કાલં કત્વા અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિ. રઞ્ઞો પન સા અતિવિય પિયા અહોસિ. સો બલવસોકાભિભૂતો તસ્સા સરીરકિચ્ચં કારેત્વા ‘‘નિબ્બત્તટ્ઠાનમસ્સા પુચ્છિસ્સામી’’તિ સત્થુ સન્તિકં અગમાસિ. સત્થા યથા સો આગતકારણં ન સરતિ, તથા અકાસિ. સો સત્થુ સન્તિકે સારણીયધમ્મકથં ¶ સુત્વા ગેહં પવિટ્ઠકાલે સરિત્વા ‘‘અહં ભણે મલ્લિકાય નિબ્બત્તટ્ઠાનં પુચ્છિસ્સામીતિ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા પમુટ્ઠો, સ્વે પુન પુચ્છિસ્સામી’’તિ પુનદિવસેપિ અગમાસિ. સત્થાપિ પટિપાટિયા સત્ત દિવસાનિ યથા સો ન સરતિ ¶ , તથા અકાસિ. સાપિ સત્તાહમેવ નિરયે પચ્ચિત્વા અટ્ઠમે દિવસે તતો ચુતા તુસિતભવને નિબ્બત્તિ. કસ્મા પનસ્સ સત્થા અસરણભાવં અકાસીતિ? સા કિર તસ્સ અતિવિય પિયા અહોસિ મનાપા, તસ્મા તસ્સા નિરયે નિબ્બત્તભાવં સુત્વા ‘‘સચે એવરૂપા સદ્ધાસમ્પન્ના નિરયે નિબ્બત્તા, દાનં દત્વા કિં કરિસ્સામી’’તિ મિચ્છાદિટ્ઠિં ગહેત્વા પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં ગેહે પવત્તં નિચ્ચભત્તં હરાપેત્વા નિરયે નિબ્બત્તેય્ય, તેનસ્સ સત્થા સત્તાહં અસરણભાવં કત્વા અટ્ઠમે દિવસે પિણ્ડાય ચરન્તો સયમેવ રાજકુલદ્વારં અગમાસિ.

રાજા ‘‘સત્થા આગતો’’તિ સુત્વા નિક્ખમિત્વા પત્તં આદાય પાસાદં અભિરુહિતું આરભિ. સત્થા પન રથસાલાય નિસીદિતું આકારં દસ્સેસિ. રાજા સત્થારં તત્થેવ નિસીદાપેત્વા યાગુખજ્જકેન પટિમાનેત્વા વન્દિત્વા નિસિન્નોવ અહં, ભન્તે, મલ્લિકાય દેવિયા નિબ્બત્તટ્ઠાનં પુચ્છિસ્સામીતિ ગન્ત્વા પમુટ્ઠો, કત્થ નુ ખો સા, ભન્તે, નિબ્બત્તાતિ. તુસિતભવને, મહારાજાતિ, ભન્તે, તાય તુસિતભવને અનિબ્બત્તન્તિયા કો અઞ્ઞો નિબ્બત્તિસ્સતિ ¶ , ભન્તે, નત્થિ તાય સદિસા ઇત્થી. તસ્સા હિ નિસિન્નટ્ઠાનાદીસુ ‘‘સ્વે તથાગતસ્સ ¶ ઇદં દસ્સામિ, ઇદં કરિસ્સામી’’તિ દાનસંવિધાનં ઠપેત્વા અઞ્ઞં કિચ્ચમેવ નત્થિ, ભન્તે, તસ્સા પરલોકં ગતકાલતો પટ્ઠાય સરીરં મે ન વહતીતિ. અથ નં સત્થા ‘‘મા ચિન્તયિ, મહારાજ, સબ્બેસં ધુવધમ્મો અય’’ન્તિ વત્વા ‘‘અયં, મહારાજ, રથો કસ્સા’’તિ પુચ્છિ. તં સુત્વા રાજા સિરસ્મિં અઞ્જલિં પતિટ્ઠાપેત્વા ‘‘પિતામહસ્સ મે, ભન્તે’’તિ આહ. ‘‘અયં કસ્સા’’તિ? ‘‘પિતુ મે, ભન્તે’’તિ. ‘‘અયં પન રથો કસ્સા’’તિ? ‘‘મમ, ભન્તે’’તિ. એવં વુત્તે સત્થા, ‘‘મહારાજ, તવ પિતામહસ્સ રથો તેનેવાકારેન તવ પિતુ રથં ન પાપુણિ, તવ પિતુ રથો તવ રથં ન પાપુણિ, એવરૂપસ્સ નામ કટ્ઠકલિઙ્ગરસ્સાપિ જરા આગચ્છતિ, કિમઙ્ગં પન અત્તભાવસ્સ. મહારાજ, સપ્પુરિસધમ્મસ્સેવ હિ જરા નત્થિ, સત્તા પન અજીરકા નામ નત્થી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૫૧.

‘‘જીરન્તિ વે રાજરથા સુચિત્તા,

અથો સરીરમ્પિ જરં ઉપેતિ;

સતઞ્ચ ધમ્મો ન જરં ઉપેતિ,

સન્તો હવે સબ્ભિ પવેદયન્તી’’તિ.

તત્થ વેતિ નિપાતો. સુચિત્તાતિ સત્તહિ રતનેહિ અપરેહિ ચ રથાલઙ્કારેહિ સુટ્ઠુ ચિત્તિતા રાજૂનં રથાપિ જીરન્તિ. સરીરમ્પીતિ ન કેવલં રથા એવ, ઇદં સુપ્પટિજગ્ગિતં ¶ સરીરમ્પિ ખણ્ડિચ્ચાદીનિ ¶ પાપુણન્તં જરં ઉપેતિ. સતઞ્ચાતિ બુદ્ધાદીનં પન સન્તાનં નવવિધો લોકુત્તરધમ્મો ચ કિઞ્ચિ ઉપઘાતં ન ઉપેતીતિ ન જરં ઉપેતિ નામ. પવેદયન્તીતિ એવં સન્તો બુદ્ધાદયો સબ્ભિ પણ્ડિતેહિ સદ્ધિં કથેન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

મલ્લિકાદેવીવત્થુ છટ્ઠં.

૭. લાળુદાયિત્થેરવત્થુ

અપ્પસ્સુતાયન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો લાળુદાયિત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિર મઙ્ગલં કરોન્તાનં ગેહં ગન્ત્વા ‘‘તિરોકુટ્ટેસુ તિટ્ઠન્તી’’તિઆદિના (ખુ. પા. ૭.૧; પે. વ. ૧૪) નયેન અવમઙ્ગલં કથેતિ, અવમઙ્ગલં કરોન્તાનં ગેહં ગન્ત્વા તિરોકુટ્ટાદીસુ કથેતબ્બેસુ ‘‘દાનઞ્ચ ધમ્મચરિયા ચા’’તિઆદિના (ખુ. પા. ૫.૭; સુ. નિ. ૨૬૬) નયેન મઙ્ગલગાથા વા ‘‘યં કિઞ્ચિ વિત્તં ઇધ વા હુરં વા’’તિ રતનસુત્તં (ખુ. પા. ૬.૩; સુ. નિ. ૨૨૬) વા કથેતિ. એવં તેસુ તેસુ ઠાનેસુ ‘‘અઞ્ઞં કથેસ્સામી’’તિ અઞ્ઞં કથેન્તોપિ ‘‘અઞ્ઞં કથેમી’’તિ ન જાનાતિ. ભિક્ખૂ તસ્સ કથં સુત્વા સત્થુ આરોચેસું – ‘‘કિં, ભન્તે, લાળુદાયિસ્સ મઙ્ગલામઙ્ગલટ્ઠાનેસુ ગમનેન, અઞ્ઞસ્મિં કથેતબ્બે અઞ્ઞમેવ ¶ કથેતી’’તિ. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવેસ એવં કથેતિ, પુબ્બેપિ અઞ્ઞસ્મિં કથેતબ્બે અઞ્ઞમેવ કથેસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ –

અતીતે કિર બારાણસિયં અગ્ગિદત્તસ્સ નામ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો સોમદત્તકુમારો નામ રાજાનં ઉપટ્ઠહિ. સો રઞ્ઞા પિયો અહોસિ મનાપો. બ્રાહ્મણો પન કસિકમ્મં નિસ્સાય જીવતિ. તસ્સ દ્વેયેવ ગોણા અહેસું. તેસુ એકો મતો. બ્રાહ્મણો પુત્તં આહ – ‘‘તાત, સોમદત્ત, રાજાનં મે યાચિત્વા એકં ગોણં આહરા’’તિ. સોમદત્તો ‘‘સચાહં રાજાનં યાચિસ્સામિ, લહુભાવો મે પઞ્ઞાયિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘તુમ્હેયેવ, તાત, રાજાનં યાચથા’’તિ વત્વા ‘‘તેન હિ, તાત, મં ગહેત્વા યાહી’’તિ વુત્તો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં બ્રાહ્મણો દન્ધપઞ્ઞો અભિક્કમાદિવચનમત્તમ્પિ ન જાનાતિ, અઞ્ઞસ્મિં વત્તબ્બે અઞ્ઞમેવ વદતિ, સિક્ખાપેત્વા પન નં નેસ્સામી’’તિ. સો તં આદાય બીરણત્થમ્ભકં નામ સુસાનં ગન્ત્વા તિણકલાપે બન્ધિત્વા ‘‘અયં ¶ રાજા, અયં ઉપરાજા, અયં સેનાપતી’’તિ નામાનિ કત્વા પટિપાટિયા પિતુ દસ્સેત્વા ‘‘તુમ્હેહિ રાજકુલં ગન્ત્વા એવં અભિક્કમિતબ્બં, એવં પટિક્કમિતબ્બં, એવં નામ રાજા વત્તબ્બો, એવં નામ ઉપરાજા, રાજાનં પન ઉપસઙ્કમિત્વા ‘જયતુ ભવં, મહારાજા’તિ વત્વા એવં ઠત્વા ઇમં ¶ ગાથં વત્વા ગોણં યાચેય્યાથા’’તિ ગાથં ઉગ્ગણ્હાપેસિ –

‘‘દ્વે મે ગોણા મહારાજ, યેહિ ખેત્તં કસામસે;

તેસુ એકો મતો દેવ, દુતિયં દેહિ ખત્તિયા’’તિ.

સો હિ સંવચ્છરમત્તેન તં ગાથં પગુણં કત્વા પગુણભાવં પુત્તસ્સ આરોચેત્વા ‘‘તેન હિ, તાત, કઞ્ચિદેવ પણ્ણાકારં આદાય આગચ્છથ, અહં ¶ પુરિમતરં ગન્ત્વા રઞ્ઞો સન્તિકે ઠસ્સામી’’તિ વુત્તે ‘‘સાધુ, તાતા’’તિ પણ્ણાકારં ગહેત્વા સોમદત્તસ્સ રઞ્ઞો સન્તિકે ઠિતકાલે ઉસ્સાહપ્પત્તો રાજકુલં ગન્ત્વા રઞ્ઞા તુટ્ઠચિત્તેન કતપટિસમ્મોદનો, ‘‘તાત, ચિરસ્સં વત આગતત્થ, ઇદમાસનં નિસીદિત્વા વદથ, યેનત્થો’’તિ વુત્તે ઇમં ગાથમાહ –

‘‘દ્વે મે ગોણા મહારાજ, યેહિ ખેત્તં કસામસે;

તેસુ એકો મતો દેવ, દુતિયં ગણ્હ ખત્તિયા’’તિ.

રઞ્ઞા ‘‘કિં વદેસિ, તાત, પુન વદેહી’’તિ વુત્તેપિ તમેવ ગાથં આહ. રાજા તેન વિરજ્ઝિત્વા કથિતભાવં ઞત્વા સિતં કત્વા, ‘‘સોમદત્ત, તુમ્હાકં ગેહે બહૂ મઞ્ઞે ગોણા’’તિ વત્વા ‘‘તુમ્હેહિ દિન્ના બહૂ ભવિસ્સન્તિ, દેવા’’તિ વુત્તે બોધિસત્તસ્સ તુસ્સિત્વા બ્રાહ્મણસ્સ સોળસ ગોણે અલઙ્કારભણ્ડકં નિવાસગામઞ્ચસ્સ બ્રહ્મદેય્યં દત્વા મહન્તેન યસેન બ્રાહ્મણં ઉય્યોજેસીતિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, બ્રાહ્મણો લાળુદાયી, સોમદત્તો પન અહમેવા’’તિ જાતકં ¶ સમોધાનેત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ અત્તનો અપ્પસ્સુતતાય અઞ્ઞસ્મિં વત્તબ્બે અઞ્ઞમેવ વદતિ. અપ્પસ્સુતપુરિસો હિ બલિબદ્દસદિસો નામ હોતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૫૨.

‘‘અપ્પસ્સુતાયં પુરિસો, બલિબદ્દોવ જીરતિ;

મંસાનિ તસ્સ વડ્ઢન્તિ, પઞ્ઞા તસ્સ ન વડ્ઢતી’’તિ.

તત્થ ¶ અપ્પસ્સુતાયન્તિ એકસ્સ વા દ્વિન્નં વા પણ્ણાસકાનં. અથ વા પન વગ્ગાનં સબ્બન્તિમેન પરિચ્છેદેન એકસ્સ વા દ્વિન્નં વા સુત્તન્તાનં વાપિ અભાવેન અપ્પસ્સુતો અયં. કમ્મટ્ઠાનં પન ઉગ્ગહેત્વા અનુયુઞ્જન્તો બહુસ્સુતોવ. બલિબદ્દોવ જીરતીતિ યથા હિ બલિબદ્દો જીરમાનો વડ્ઢમાનો નેવ માતુ, ન પિતુ, ન સેસઞાતકાનં અત્થાય વડ્ઢતિ, અથ ખો નિરત્થકમેવ જીરતિ, એવમેવં અયમ્પિ ન ઉપજ્ઝાયવત્તં કરોતિ, ન આચરિયવત્તં, ન આગન્તુકવત્તાદીનિ, ન ભાવનારામતં અનુયુઞ્જતિ, નિરત્થકમેવ જીરતિ, મંસાનિ તસ્સ વડ્ઢન્તીતિ યથા બલિબદ્દસ્સ ‘‘યુગનઙ્ગલાદીનિ વહિતું અસમત્થો એસો’’તિ અરઞ્ઞે વિસ્સટ્ઠસ્સ તત્થેવ વિચરન્તસ્સ ¶ ખાદન્તસ્સ પિવન્તસ્સ મંસાનિ વડ્ઢન્તિ, એવમેવ ઇમસ્સાપિ ઉપજ્ઝાયાદીહિ વિસ્સટ્ઠસ્સ સઙ્ઘં નિસ્સાય ચત્તારો પચ્ચયે લભિત્વા ઉદ્ધવિરેચનાદીનિ કત્વા કાયં પોસેન્તસ્સ ¶ મંસાનિ વડ્ઢન્તિ, થૂલસરીરો હુત્વા વિચરતિ. પઞ્ઞા તસ્સાતિ લોકિયલોકુત્તરા પનસ્સ પઞ્ઞા એકઙ્ગુલમત્તાપિ ન વડ્ઢતિ, અરઞ્ઞે પન ગચ્છલતાદીનિ વિય છ દ્વારાનિ નિસ્સાય તણ્હા ચેવ નવવિધમાનો ચ વડ્ઢતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને મહાજનો સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણીતિ.

લાળુદાયિત્થેરવત્થુ સત્તમં.

૮. ઉદાનવત્થુ

અનેકજાતિસંસારન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા બોધિરુક્ખમૂલે નિસિન્નો ઉદાનવસેન ઉદાનેત્વા અપરભાગે આનન્દત્થેરેન પુટ્ઠો કથેસિ.

સો હિ બોધિરુક્ખમૂલે નિસિન્નો સૂરિયે અનત્થઙ્ગતેયેવ મારબલં વિદ્ધંસેત્વા પઠમયામે પુબ્બેનિવાસપટિચ્છાદકં તમં પદાલેત્વા મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું વિસોધેત્વા પચ્છિમયામે સત્તેસુ કારુઞ્ઞતં પટિચ્ચ પચ્ચયાકારે ઞાણં ઓતારેત્વા તં અનુલોમપટિલોમવસેન સમ્મસન્તો અરુણુગ્ગમનવેલાય સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિત્વા અનેકેહિ બુદ્ધસતસહસ્સેહિ અવિજહિતં ઉદાનં ઉદાનેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૧૫૩.

‘‘અનેકજાતિસંસારં, સન્ધાવિસ્સં અનિબ્બિસં;

ગહકારં ગવેસન્તો, દુક્ખા જાતિ પુનપ્પુનં.

૧૫૪.

‘‘ગહકારક ¶ ¶ દિટ્ઠોસિ, પુન ગેહં ન કાહસિ;

સબ્બા તે ફાસુકા ભગ્ગા, ગહકૂટં વિસઙ્ખતં;

વિસઙ્ખારગતં ચિત્તં, તણ્હાનં ખયમજ્ઝગા’’તિ.

તત્થ ગહકારં ગવેસન્તોતિ અહં ઇમસ્સ અત્તભાવસઙ્ખાતસ્સ ગેહસ્સ કારકં તણ્હાવડ્ઢકિં ગવેસન્તો યેન ઞાણેન સક્કા તં દટ્ઠું ¶ , તસ્સ બોધિઞાણસ્સત્થાય દીપઙ્કરપાદમૂલે કતાભિનીહારો એત્તકં કાલં અનેકજાતિસંસારં અનેકજાતિસતસહસ્સસઙ્ખાતં ઇમં સંસારવટ્ટં અનિબ્બિસં તં ઞાણં અવિન્દન્તો અલભન્તોયેવ સન્ધાવિસ્સં સંસરિં, અપરાપરં અનુવિચરિન્તિ અત્થો. દુક્ખા જાતિ પુનપ્પુનન્તિ ઇદં ગહકારકગવેસનસ્સ કારણવચનં. યસ્મા જરાબ્યાધિમરણમિસ્સિતાય જાતિ નામેસા પુનપ્પુનં ઉપગન્તું દુક્ખા, ન ચ સા તસ્મિં અદિટ્ઠે નિવત્તતિ. તસ્મા તં ગવેસન્તો સન્ધાવિસ્સન્તિ અત્થો. દિટ્ઠોસીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિજ્ઝન્તેન મયા ઇદાનિ દિટ્ઠોસિ. પુન ગેહન્તિ પુન ઇમસ્મિં સંસારવટ્ટે અત્તભાવસઙ્ખાતં મમ ગેહં ન કાહસિ. સબ્બા તે ફાસુકા ભગ્ગાતિ તવ સબ્બા અવસેસા કિલેસફાસુકા મયા ભગ્ગા. ગહકૂટં વિસઙ્ખતન્તિ ઇમસ્સ તયા કતસ્સ અત્તભાવગેહસ્સ અવિજ્જાસઙ્ખાતં ¶ કણ્ણિકમણ્ડલમ્પિ મયા વિદ્ધંસિતં. વિસઙ્ખારગતં ચિત્તન્તિ ઇદાનિ મમ ચિત્તં વિસઙ્ખારં નિબ્બાનં આરમ્મણકરણવસેન ગતં અનુપવિટ્ઠં. તણ્હાનં ખયમજ્ઝગાતિ તણ્હાનં ખયસઙ્ખાતં અરહત્તં અધિગતોસ્મીતિ.

ઉદાનવત્થુ અટ્ઠમં.

૯. મહાધનસેટ્ઠિપુત્તવત્થુ

અચરિત્વાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા ઇસિપતને મિગદાયે વિહરન્તો મહાધનસેટ્ઠિપુત્તં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર બારાણસિયં અસીતિકોટિવિભવે કુલે નિબ્બત્તિ. અથસ્સ માતાપિતરો ચિન્તેસું – ‘‘અમ્હાકં કુલે મહાભોગક્ખન્ધો, પુત્તસ્સ નો હત્થે ઠપેત્વા યથાસુખં પરિભોગં કરિસ્સામ, અઞ્ઞેન કમ્મેન કિચ્ચં નત્થી’’તિ. તં નચ્ચગીતવાદિતમત્તમેવ સિક્ખાપેસું. તસ્મિંયેવ નગરે અઞ્ઞસ્મિં અસીતિકોટિવિભવે કુલે એકા ધીતાપિ નિબ્બત્તિ. તસ્સાપિ માતાપિતરો તથેવ ચિન્તેત્વા તં નચ્ચગીતવાદિતમત્તમેવ સિક્ખાપેસું. તેસં વયપ્પત્તાનં આવાહવિવાહો અહોસિ. અથ નેસં અપરભાગે માતાપિતરો કાલમકંસુ. દ્વેઅસીતિકોટિધનં એકસ્મિંયેવ ¶ ગેહે અહોસિ. સેટ્ઠિપુત્તો દિવસસ્સ તિક્ખત્તું રઞ્ઞો ¶ ઉપટ્ઠાનં ગચ્છતિ. અથ તસ્મિં નગરે ધુત્તા ચિન્તેસું – ‘‘સચાયં સેટ્ઠિપુત્તો સુરાસોણ્ડો ભવિસ્સતિ, અમ્હાકં ફાસુકં ભવિસ્સતિ, ઉગ્ગણ્હાપેમ નં સુરાસોણ્ડભાવ’’ન્તિ. તે સુરં આદાય ખજ્જકમંસે ચેવ લોણસક્ખરા ¶ ચ દુસ્સન્તે બન્ધિત્વા મૂલકન્દે ગહેત્વા તસ્સ રાજકુલતો આગચ્છન્તસ્સ મગ્ગં ઓલોકયમાના નિસીદિત્વા તં આગચ્છન્તં દિસ્વા સુરં પિવિત્વા લોણસક્ખરં મુખે ખિપિત્વા મૂલકન્દં ડંસિત્વા ‘‘વસ્સસતં જીવ સામિ, સેટ્ઠિપુત્ત, તં નિસ્સાય મયં ખાદનપિવનસમત્થા ભવેય્યામા’’તિ આહંસુ. સો તેસં વચનં સુત્વા પચ્છતો આગચ્છન્તં ચૂળૂપટ્ઠાકં પુચ્છિ – ‘‘કિં એતે પિવન્તી’’તિ. એકં પાનકં, સામીતિ. મનાપજાતિકં એતન્તિ. સામિ, ઇમસ્મિં જીવલોકે ઇમિના સદિસં પાતબ્બયુત્તકં નામ નત્થીતિ. સો ‘‘એવં સન્તે મયાપિ પાતું વટ્ટતી’’તિ થોકં થોકં આહરાપેત્વા પિવતિ. અથસ્સ નચિરસ્સેવ તે ધુત્તા પિવનભાવં ઞત્વા તં પરિવારયિંસુ. ગચ્છન્તે કાલે પરિવારો મહા અહોસિ. સો સતેનપિ સતદ્વયેનપિ સુરં આહરાપેત્વા પિવન્તો ઇમિના અનુક્કમેનેવ નિસિન્નટ્ઠાનાદીસુ કહાપણરાસિં ઠપેત્વા સુરં પિવન્તો ‘‘ઇમિના માલા આહરથ, ઇમિના ગન્ધે, અયં જનો જુતે છેકો, અયં નચ્ચે, અયં ગીતે, અયં વાદિતે. ઇમસ્સ સહસ્સં દેથ, ઇમસ્સ દ્વે સહસ્સાની’’તિ એવં વિકિરન્તો નચિરસ્સેવ અત્તનો સન્તકં અસીતિકોટિધનં ખેપેત્વા ‘‘ખીણં તે, સામિ, ધન’’ન્તિ વુત્તે કિં ભરિયાય મે સન્તકં નત્થીતિ. અત્થિ, સામીતિ ¶ . તેન હિ તં આહરથાતિ. તમ્પિ તથેવ ખેપેત્વા અનુપુબ્બેન ખેત્તઆરામુય્યાનયોગ્ગાદિકમ્પિ અન્તમસો ભાજનભણ્ડકમ્પિ અત્થરણપાવુરણનિસીદનમ્પિ સબ્બં અત્તનો સન્તકં વિક્કિણિત્વા ખાદિ. અથ નં મહલ્લકકાલે યેહિસ્સ કુલસન્તકં ગેહં વિક્કિણિત્વા ગહિતં, તે તં ગેહા નીહરિંસુ. સો ભરિયં આદાય પરજનસ્સ ગેહભિત્તિં નિસ્સાય વસન્તો કપાલખણ્ડં આદાય ભિક્ખાય ચરિત્વા જનસ્સ ઉચ્છિટ્ઠકં ભુઞ્જિતું આરભિ.

અથ નં એકદિવસં આસનસાલાય દ્વારે ઠત્વા દહરસામણેરેહિ દિય્યમાનં ઉચ્છિટ્ઠકભોજનં પટિગ્ગણ્હન્તં દિસ્વા સત્થા સિતં પાત્વાકાસિ. અથ નં આનન્દત્થેરો સિતકારણં પુચ્છિ. સત્થા સિતકારણં કથેન્તો ‘‘પસ્સાનન્દ, ઇમં મહાધનસેટ્ઠિપુત્તં ઇમસ્મિં નગરે દ્વેઅસીતિકોટિધનં ¶ ખેપેત્વા ભરિયં આદાય ભિક્ખાય ચરન્તં. સચે હિ અયં પઠમવયે ભોગે અખેપેત્વા કમ્મન્તે પયોજયિસ્સ, ઇમસ્મિંયેવ નગરે અગ્ગસેટ્ઠિ અભવિસ્સ. સચે પન નિક્ખમિત્વા પબ્બજિસ્સ, અરહત્તં પાપુણિસ્સ, ભરિયાપિસ્સ અનાગામિફલે પતિટ્ઠહિસ્સ. સચે મજ્ઝિમવયે ભોગે અખેપેત્વા કમ્મન્તે પયોજયિસ્સ, દુતિયસેટ્ઠિ અભવિસ્સ, નિક્ખમિત્વા પબ્બજન્તો અનાગામી અભવિસ્સ. ભરિયાપિસ્સ સકદાગામિફલે પતિટ્ઠહિસ્સ. સચે પચ્છિમવયે ભોગે અખેપેત્વા કમ્મન્તે પયોજયિસ્સ, તતિયસેટ્ઠિ અભવિસ્સ, નિક્ખમિત્વા પબ્બજન્તોપિ ¶ સકદાગામી અભવિસ્સ ¶ , ભરિયાપિસ્સ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિસ્સ. ઇદાનિ પનેસ ગિહિભોગતોપિ પરિહીનો સામઞ્ઞતોપિ. પરિહાયિત્વા ચ પન સુક્ખપલ્લલે કોઞ્ચસકુણો વિય જાતો’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૧૫૫.

‘‘અચરિત્વા બ્રહ્મચરિયં, અલદ્ધા યોબ્બને ધનં;

જિણ્ણકોઞ્ચાવ ઝાયન્તિ, ખીણમચ્છેવ પલ્લલે.

૧૫૬.

‘‘અચરિત્વા બ્રહ્મચરિયં, અલદ્ધા યોબ્બને ધનં;

સેન્તિ ચાપાતિખીણાવ, પુરાણાનિ અનુત્થુન’’ન્તિ.

તત્થ અચરિત્વાતિ બ્રહ્મચરિયવાસં અવસિત્વા. યોબ્બનેતિ અનુપ્પન્ને વા ભોગે ઉપ્પાદેતું ઉપ્પન્ને વા ભોગે રક્ખિતું સમત્થકાલે ધનમ્પિ અલભિત્વા. ખીણમચ્છેતિ તે એવરૂપા બાલા ઉદકસ્સ અભાવા ખીણમચ્છે પલ્લલે પરિક્ખીણપત્તા જિણ્ણકોઞ્ચા વિય અવઝાયન્તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – પલ્લલે ઉદકસ્સ અભાવો વિય હિ ઇમેસં વસનટ્ઠાનસ્સ અભાવો, મચ્છાનં ખીણભાવો વિય ઇમેસં ભોગાનં અભાવો, ખીણપત્તાનં કોઞ્ચાનં ઉપ્પતિત્વા ગમનાભાવો વિય ઇમેસં ઇદાનિ જલથલપથાદીહિ ભોગે સણ્ઠાપેતું અસમત્થભાવો. તસ્મા તે ખીણપત્તા કોઞ્ચા વિય એત્થેવ બજ્ઝિત્વા અવઝાયન્તીતિ. ચાપાતિખીણાવાતિ ચાપતો અતિખીણા, ચાપા વિનિમુત્તાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા ચાપા વિનિમુત્તા સરા યથાવેગં ગન્ત્વા પતિતા, તં ગહેત્વા ઉક્ખિપન્તે ¶ અસતિ તત્થેવ ઉપચિકાનં ભત્તં હોન્તિ, એવં ઇમેપિ તયો ¶ વયે અતિક્કન્તા ઇદાનિ અત્તાનં ઉદ્ધરિતું અસમત્થતાય મરણં ઉપગમિસ્સન્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘સેન્તિ ચાપાતિખીણાવા’’તિ. પુરાણાનિ અનુત્થુનન્તિ ‘‘ઇતિ અમ્હેહિ ખાદિતં ઇતિ પીત’’ન્તિ પુબ્બે કતાનિ ખાદિતપિવિતનચ્ચગીતવાદિતાદીનિ અનુત્થુનન્તા સોચન્તા અનુસોચન્તા સેન્તીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

મહાધનસેટ્ઠિપુત્તવત્થુ નવમં.

જરાવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

એકાદસમો વગ્ગો.

૧૨. અત્તવગ્ગો

૧. બોધિરાજકુમારવત્થુ

અત્તાનઞ્ચેતિ ¶ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા ભેસકળાવને વિહરન્તો બોધિરાજકુમારં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર પથવીતલે અઞ્ઞેહિ પાસાદેહિ અસદિસરૂપં આકાસે ઉપ્પતમાનં વિય કોકનુદં નામ પાસાદં કારેત્વા વડ્ઢકિં પુચ્છિ – ‘‘કિં તયા અઞ્ઞત્થાપિ એવરૂપો પાસાદો કતપુબ્બો, ઉદાહુ પઠમસિપ્પમેવ તે ઇદ’’ન્તિ. ‘‘પઠમસિપ્પમેવ, દેવા’’તિ ચ વુત્તે ચિન્તેસિ – ‘‘સચે અયં અઞ્ઞસ્સપિ એવરૂપં પાસાદં કરિસ્સતિ, અયં પાસાદો અનચ્છરિયો ભવિસ્સતિ. ઇમં મયા મારેતું વા હત્થપાદે વાસ્સ છિન્દિતું અક્ખીનિ વા ઉપ્પાટેતું વટ્ટતિ, એવં અઞ્ઞસ્સ પાસાદં ન કરિસ્સતી’’તિ. સો તમત્થં અત્તનો પિયસહાયકસ્સ સઞ્જીવકપુત્તસ્સ નામ માણવકસ્સ કથેસિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘નિસ્સંસયં એસ વડ્ઢકિં નાસેસ્સતિ, અનગ્ઘો સિપ્પી, સો મયિ પસ્સન્તે મા નસ્સતુ, સઞ્ઞમસ્સ દસ્સામી’’તિ. સો તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘પાસાદે તે કમ્મં નિટ્ઠિતં, નો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘નિટ્ઠિત’’ન્તિ વુત્તે ‘‘રાજકુમારો તં નાસેતુકામો અત્તાનં રક્ખેય્યાસી’’તિ આહ ¶ . વડ્ઢકીપિ ‘‘ભદ્દકં તે, સામિ, કતં મમ આરોચેન્તેન, અહમેત્થ કત્તબ્બં જાનિસ્સામી’’તિ વત્વા ‘‘કિં, સમ્મ, અમ્હાકં પાસાદે કમ્મં નિટ્ઠિત’’ન્તિ રાજકુમારેન પુટ્ઠો ‘‘ન તાવ, દેવ, નિટ્ઠિતં, બહુ અવસિટ્ઠ’’ન્તિ આહ. કિં કમ્મં નામ અવસિટ્ઠન્તિ? પચ્છા, દેવ, આચિક્ખિસ્સામિ, દારૂનિ તાવ આહરાપેથાતિ. કિં દારૂનિ નામાતિ? નિસ્સારાનિ સુક્ખદારૂનિ, દેવાતિ. સો આહરાપેત્વા અદાસિ. અથ નં આહ – ‘‘દેવ, તે ઇતો પટ્ઠાય મમ સન્તિકં નાગન્તબ્બં. કિં કારણા? સુખુમકમ્મં કરોન્તસ્સ હિ અઞ્ઞેહિ સદ્ધિં સલ્લપન્તસ્સ મે કમ્મવિક્ખેપો હોતિ, આહારવેલાયં પન મે ભરિયાવ આહારં આહરિસ્સતી’’તિ. રાજકુમારોપિ ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિ. સોપિ એકસ્મિં ગબ્ભે નિસીદિત્વા તાનિ દારૂનિ તચ્છેત્વા અત્તનો પુત્તદારસ્સ અન્તો નિસીદનયોગ્ગં ગરુળસકુણં કત્વા આહારવેલાય પન ભરિયં આહ – ‘‘ગેહે વિજ્જમાનકં સબ્બં વિક્કિણિત્વા હિરઞ્ઞસુવણ્ણં ¶ ગણ્હાહી’’તિ. રાજકુમારોપિ વડ્ઢકિસ્સ અનિક્ખમનત્થાય ગેહં પરિક્ખિપિત્વા આરક્ખં ઠપેસિ. વડ્ઢકીપિ ¶ સકુણસ્સ નિટ્ઠિતકાલે ‘‘અજ્જ સબ્બેપિ દારકે ગહેત્વા આગચ્છેય્યાસી’’તિ ભરિયં વત્વા ભુત્તપાતરાસો પુત્તદારં સકુણસ્સ કુચ્છિયં નિસીદાપેત્વા વાતપાનેન નિક્ખમિત્વા પલાયિ. સો તેસં, ‘‘દેવ, વડ્ઢકી પલાયતી’’તિ કન્દન્તાનંયેવ ગન્ત્વા હિમવન્તે ઓતરિત્વા એકં નગરં માપેત્વા કટ્ઠવાહનરાજા નામ જાતો.

રાજકુમારોપિ ¶ ‘‘પાસાદમહં કરિસ્સામી’’તિ સત્થારં નિમન્તેત્વા પાસાદે ચતુજ્જાતિયગન્ધેહિ પરિભણ્ડિકં કત્વા પઠમઉમ્મારતો પટ્ઠાય ચેલપટિકં પત્થરિ. સો કિર અપુત્તકો, તસ્મા ‘‘સચાહં પુત્તં વા ધીતરં વા લચ્છામિ, સત્થા ઇમં અક્કમિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા પત્થરિ. સો સત્થરિ આગતે સત્થારં પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા પત્તં ગહેત્વા ‘‘પવિસથ, ભન્તે’’તિ આહ. સત્થા ન પાવિસિ, સો દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ યાચિ. સત્થા અપવિસિત્વાવ આનન્દત્થેરં ઓલોકેસિ. થેરો ઓલોકિતસઞ્ઞાયેવ વત્થાનં અનક્કમનભાવં ઞત્વા તં ‘‘સંહરતુ, રાજકુમાર, દુસ્સાનિ, ન ભગવા ચેલપટિકં અક્કમિસ્સતિ, પચ્છિમજનતં તથાગતો ઓલોકેતી’’તિ દુસ્સાનિ સંહરાપેસિ. સો દુસ્સાનિ સંહરિત્વા સત્થારં અન્તોનિવેસનં પવેસત્વા યાગુખજ્જકેન સમ્માનેત્વા એકમન્તં નિસિન્નો વન્દિત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, અહં તુમ્હાકં ઉપકારકો તિક્ખત્તું સરણં ગતો, કુચ્છિગતો ચ કિરમ્હિ એકવારં સરણં ગતો, દુતિયં તરુણદારકકાલે, તતિયં વિઞ્ઞુભાવં પત્તકાલે. તસ્સ મે કસ્મા ચેલપટિકં ન અક્કમિત્થા’’તિ? ‘‘કિં પન ત્વં, કુમાર, ચિન્તેત્વા ચેલાનિ અત્થરી’’તિ? ‘‘સચે પુત્તં વા ધીતરં વા લચ્છામિ, સત્થા મે ચેલપટિકં અક્કમિસ્સતી’’તિ ઇદં ચિન્તેત્વા, ભન્તેતિ. તેનેવાહં તં ન અક્કમિન્તિ. ‘‘કિં પનાહં, ભન્તે, પુત્તં ¶ વા ધીતરં વા નેવ લચ્છામી’’તિ? ‘‘આમ, કુમારા’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘પુરિમકઅત્તભાવે જાયાય સદ્ધિં પમાદં આપન્નત્તા’’તિ. ‘‘કસ્મિં કાલે, ભન્તે’’તિ? અથસ્સ સત્થા અતીતં આહરિત્વા દસ્સેસિ –

અતીતે કિર અનેકસતા મનુસ્સા મહતિયા નાવાય સમુદ્દં પક્ખન્દિંસુ. નાવા સમુદ્દમજ્ઝે ભિજ્જિ. દ્વે જયમ્પતિકા એકં ફલકં ગહેત્વા અન્તરદીપકં પવિસિંસુ, સેસા સબ્બે તત્થેવ મરિંસુ. તસ્મિં ખો પન દીપકે ¶ મહાસકુણસઙ્ઘો વસતિ. તે અઞ્ઞં ખાદિતબ્બકં અદિસ્વા છાતજ્ઝત્તા સકુણઅણ્ડાનિ અઙ્ગારેસુ પચિત્વા ખાદિંસુ, તેસુ અપ્પહોન્તેસુ સકુણચ્છાપે ગહેત્વા ખાદિંસુ. એવં પઠમવયેપિ મજ્ઝિમવયેપિ પચ્છિમવયેપિ ખાદિંસુયેવ. એકસ્મિમ્પિ વયે અપ્પમાદં નાપજ્જિંસુ, એકોપિ ચ નેસં અપ્પમાદં નાપજ્જિ.

સત્થા ઇદં તસ્સ પુબ્બકમ્મં દસ્સેત્વા ‘‘સચે હિ ત્વં, કુમાર, તદા એકસ્મિમ્પિ વયે ભરિયાય ¶ સદ્ધિં અપ્પમાદં આપજ્જિસ્સ, એકસ્મિમ્પિ વયે પુત્તો વા ધીતા વા ઉપ્પજ્જેય્ય. સચે પન વો એકોપિ અપ્પમત્તો અભવિસ્સ, તં પટિચ્ચ પુત્તો વા ધીતા વા ઉપ્પજ્જિસ્સ. કુમાર, અત્તાનઞ્હિ પિયં મઞ્ઞમાનેન તીસુપિ વયેસુ અપ્પમત્તેન અત્તા રક્ખિતબ્બો, એવં અસક્કોન્તેન એકવયેપિ રક્ખિતબ્બોયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૫૭.

‘‘અત્તાનઞ્ચે પિયં જઞ્ઞા, રક્ખેય્ય નં સુરક્ખિતં;

તિણ્ણં અઞ્ઞતરં યામં, પટિજગ્ગેય્ય પણ્ડિતો’’તિ.

તત્થ ¶ યામન્તિ સત્થા અત્તનો ધમ્મિસ્સરતાય દેસનાકુસલતાય ચ ઇધ તિણ્ણં વયાનં અઞ્ઞતરં વયં યામન્તિ કત્વા દેસેસિ, તસ્મા એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. સચે અત્તાનં પિયં જાનેય્ય, રક્ખેય્ય નં સુરક્ખિતન્તિ યથા સો સુરક્ખિતો હોતિ, એવં નં રક્ખેય્ય. તત્થ સચે ગીહી સમાનો ‘‘અત્તાનં રક્ખિસ્સામી’’તિ ઉપરિપાસાદતલે સુસંવુતં ગબ્ભં પવિસિત્વા સમ્પન્નારક્ખો હુત્વા વસન્તોપિ, પબ્બજિતો હુત્વા સુસંવુતે પિહિતદ્વારવાતપાને લેણે વિહરન્તોપિ અત્તાનં ન રક્ખતિયેવ. ગિહી પન સમાનો યથાબલં દાનસીલાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો, પબ્બજિતો વા પન વત્તપટિવત્તપરિયત્તિમનસિકારેસુ ઉસ્સુક્કં આપજ્જન્તો અત્તાનં રક્ખતિ નામ. એવં તીસુ વયેસુ અસક્કોન્તો અઞ્ઞતરસ્મિમ્પિ વયે પણ્ડિતપુરિસો અત્તાનં પટિજગ્ગતિયેવ. સચે હિ ગિહિભૂતો પઠમવયે ખિડ્ડાપસુતતાય કુસલં કાતું ન સક્કોતિ, મજ્ઝિમવયે અપ્પમત્તેન હુત્વા કુસલં કાતબ્બં. સચે મજ્ઝિમવયે પુત્તદારં પોસેન્તો કુસલં કાતું ન સક્કોતિ, પચ્છિમવયે કાતબ્બમેવ. એવમ્પિ કરોન્તેન અત્તા પટિજગ્ગિતોવ હોતિ. એવં અકરોન્તસ્સ પન અત્તા પિયો નામ ન હોતિ, અપાયપરાયણમેવ નં કરોતિ. સચે પન ¶ પબ્બજિતો પઠમવયે સજ્ઝાયં કરોન્તો ધારેન્તો વાચેન્તો વત્તપટિવત્તં કરોન્તો પમાદં આપજ્જતિ, મજ્ઝિમવયે અપ્પમત્તેન સમણધમ્મો ¶ કાતબ્બો. સચે પઠમવયે ઉગ્ગહિતપરિયત્તિયા અટ્ઠકથં વિનિચ્છયં કારણાકારણઞ્ચ પુચ્છન્તો મજ્ઝિમવયે પમાદં આપજ્જતિ, પચ્છિમવયે અપ્પમત્તેન સમણધમ્મો કાતબ્બોયેવ. એવમ્પિ કરોન્તેન અત્તા પટિજગ્ગિતોવ હોતિ. એવં અકરોન્તસ્સ પન અત્તા પિયો નામ ન હોતિ, પચ્છાનુતાપેનેવ નં તાપેતીતિ.

દેસનાવસાને બોધિરાજકુમારો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તપરિસાયપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

બોધિરાજકુમારવત્થુ પઠમં.

૨. ઉપનન્દસક્યપુત્તત્થેરવત્થુ

અત્તાનમેવ ¶ પઠમન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ઉપનન્દં સક્યપુત્તં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર થેરો ધમ્મકથં કથેતું છેકો. તસ્સ અપ્પિચ્છતાદિપટિસંયુત્તં ધમ્મકથં સુત્વા બહૂ ભિક્ખુ તં તિચીવરેહિ પૂજેત્વા ધુતઙ્ગાનિ સમાદિયિંસુ. તેહિ વિસ્સટ્ઠપરિક્ખારે સોયેવ ગણ્હિ. સો એકસ્મિં અન્તોવસ્સે ઉપકટ્ઠે જનપદં અગમાસિ. અથ નં એકસ્મિં વિહારે દહરસામણેરા ધમ્મકથિકપેમેન, ‘‘ભન્તે, ઇધ વસ્સં ઉપેથા’’તિ વદિંસુ. ‘‘ઇધ કિત્તકં વસ્સાવાસિકં લબ્ભતી’’તિ પુચ્છિત્વા તેહિ ‘‘એકેકો સાટકો’’તિ વુત્તે તત્થ ઉપાહના ઠપેત્વા અઞ્ઞં વિહારં અગમાસિ ¶ . દુતિયં વિહારં ગન્ત્વા ‘‘ઇધ કિં લબ્ભતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘દ્વે સાટકા’’તિ વુત્તે કત્તરયટ્ઠિં ઠપેસિ. તતિયં વિહારં ગન્ત્વા ‘‘ઇધ કિં લબ્ભતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘તયો સાટકા’’તિ વુત્તે તત્થ ઉદકતુમ્બં ઠપેસિ. ચતુત્થં વિહારં ગન્ત્વા ‘‘ઇધ કિં લબ્ભતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ચત્તારો સાટકા’’તિ વુત્તે ‘‘સાધુ ઇધ વસિસ્સામી’’તિ તત્થ વસ્સં ઉપગન્ત્વા ગહટ્ઠાનઞ્ચેવ ભિક્ખૂનઞ્ચ ધમ્મકથં કથેસિ. તે નં બહૂહિ વત્થેહિ ચેવ ચીવરેહિ ચ પૂજેસું. સો વુટ્ઠવસ્સો ઇતરેસુપિ વિહારેસુ સાસનં પેસેત્વા ‘‘મયા પરિક્ખારસ્સ ઠપિતત્તા વસ્સાવાસિકં લદ્ધબ્બં, તં મે પહિણન્તૂ’’તિ સબ્બં આહરાપેત્વા યાનકં પૂરેત્વા પાયાસિ.

અથેકસ્મિં ¶ વિહારે દ્વે દહરભિક્ખૂ દ્વે સાટકે એકઞ્ચ કમ્બલં લભિત્વા ‘‘તુય્હં સાટકા હોન્તુ, મય્હં કમ્બલો’’તિ ભાજેતું અસક્કોન્તા મગ્ગસમીપે નિસીદિત્વા વિવદન્તિ. તે તં થેરં આગચ્છન્તં દિસ્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હે નો ભાજેત્વા દેથા’’તિ વદિંસુ. તુમ્હેયેવ ભાજેથાતિ. ન સક્કોમ, ભન્તે, તુમ્હેયેવ નો ભાજેત્વા દેથાતિ. તેન હિ મમ વચને ઠસ્સથાતિ. આમ, ઠસ્સામાતિ. ‘‘તેન હિ સાધૂ’’તિ તેસં દ્વે સાટકે દત્વા ‘‘અયં ધમ્મકથં કથેન્તાનં અમ્હાકં પારુપનારહો’’તિ મહગ્ઘં કમ્બલં આદાય પક્કામિ. દહરભિક્ખૂ વિપ્પટિસારિનો હુત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા તમત્થં આરોચેસું. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ તુમ્હાકં સન્તકં ¶ ગહેત્વા તુમ્હે વિપ્પટિસારિનો કરોતિ, પુબ્બેપિ અકાસિયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ –

અતીતસ્મિં અનુતીરચારી ચ ગમ્ભીરચારી ચાતિ દ્વે ઉદ્દા મહન્તં રોહિતમચ્છં લભિત્વા ‘‘મય્હં સીસં હોતુ, તવ નઙ્ગુટ્ઠ’’ન્તિ વિવાદાપન્ના ભાજેતું અસક્કોન્તા એકં સિઙ્ગાલં દિસ્વા આહંસુ – ‘‘માતુલ, ઇમં નો ભાજેત્વા દેહી’’તિ. અહં રઞ્ઞા વિનિચ્છયટ્ઠાને ઠપિતો, તત્થ ચિરં ¶ નિસીદિત્વા જઙ્ઘવિહારત્થાય આગતોમ્હિ, ઇદાનિ મે ઓકાસો નત્થીતિ. માતુલ, મા એવં કરોથ, ભાજેત્વા એવ નો દેથાતિ. મમ વચને ઠસ્સથાતિ. ઠસ્સામ, માતુલાતિ. ‘‘તેન હિ સાધૂ’’તિ સો સીસં છિન્દિત્વા એકમન્તે અકાસિ, નઙ્ગુટ્ઠં એકમન્તે. કત્વા ચ પન, ‘‘તાતા, યેન વો અનુતીરે ચરિતં, સો નઙ્ગુટ્ઠં ગણ્હાતુ. યેન ગમ્ભીરે ચરિતં, તસ્સ સીસં હોતુ. અયં પન મજ્ઝિમો ખણ્ડો મમ વિનિચ્છયધમ્મે ઠિતસ્સ ભવિસ્સતી’’તિ તે સઞ્ઞાપેન્તો –

‘‘અનુતીરચારિ નઙ્ગુટ્ઠં, સીસં ગમ્ભીરચારિનો;

અચ્ચાયં મજ્ઝિમો ખણ્ડો, ધમ્મટ્ઠસ્સ ભવિસ્સતી’’તિ. (જા. ૧.૭.૩૩) –

ઇમં ગાથં વત્વા મજ્ઝિમખણ્ડં આદાય પક્કામિ. તેપિ વિપ્પટિસારિનો તં ઓલોકેત્વા અટ્ઠંસુ.

સત્થા ઇમં અતીતં દસ્સેત્વા ‘‘એવમેસ અતીતેપિ તુમ્હે વિપ્પટિસારિનો અકાસિયેવા’’તિ તે ભિક્ખૂ સઞ્ઞાપેત્વા ઉપનન્દં ગરહન્તો, ‘‘ભિક્ખવે ¶ , પરં ઓવદન્તેન નામ પઠમમેવ અત્તા પતિરૂપે પતિટ્ઠાપેતબ્બો’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૫૮.

‘‘અત્તાનમેવ પઠમં, પતિરૂપે નિવેસયે;

અથઞ્ઞમનુસાસેય્ય, ન કિલિસ્સેય્ય પણ્ડિતો’’તિ.

તત્થ ¶ પતિરૂપે નિવેસયેતિ અનુચ્છવિકે ગુણે પતિટ્ઠાપેય્ય. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો અપ્પિચ્છતાદિગુણેહિ વા અરિયવંસપટિપદાદીહિ વા પરં અનુસાસિતુકામો, સો અત્તાનમેવ પઠમં તસ્મિં ગુણે પતિટ્ઠાપેય્ય. એવં પતિટ્ઠાપેત્વા અથઞ્ઞં તેહિ ગુણેહિ અનુસાસેય્ય. અત્તાનઞ્હિ તત્થ અનિવેસેત્વા કેવલં પરમેવ અનુસાસમાનો પરતો નિન્દં લભિત્વા કિલિસ્સતિ નામ, તત્થ અત્તાનં નિવેસેત્વા અનુસાસમાનો પરતો પસંસં લભતિ, તસ્મા ન કિલિસ્સતિ નામ. એવં કરોન્તો પણ્ડિતો ન કિલિસ્સેય્યાતિ.

દેસનાવસાને તે ભિક્ખૂ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ, મહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

ઉપનન્દસક્યપુત્તત્થેરવત્થુ દુતિયં.

૩. પધાનિકતિસ્સત્થેરવત્થુ

અત્તાનઞ્ચેતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પધાનિકતિસ્સત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા પઞ્ચસતે ભિક્ખૂ આદાય અરઞ્ઞે વસ્સં ઉપગન્ત્વા, ‘‘આવુસો, ધરમાનકસ્સ બુદ્ધસ્સ સન્તિકે વો કમ્મટ્ઠાનં ગહિતં, અપ્પમત્તાવ સમણધમ્મં કરોથા’’તિ ઓવદિત્વા સયં ગન્ત્વા નિપજ્જિત્વા સુપતિ. તે ભિક્ખૂ પઠમયામે ચઙ્કમિત્વા મજ્ઝિમયામે વિહારં પવિસન્તિ. સો નિદ્દાયિત્વા પબુદ્ધકાલે તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કિં તુમ્હે ‘નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયિસ્સામા’તિ આગતા, સીઘં નિક્ખમિત્વા ¶ સમણધમ્મં કરોથા’’તિ વત્વા સયં ગન્ત્વા તથેવ સુપતિ. ઇતરે મજ્ઝિમયામે બહિ ચઙ્કમિત્વા પચ્છિમયામે વિહારં પવિસન્તિ. સો પુનપિ પબુજ્ઝિત્વા તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા તે વિહારા નીહરિત્વા સયં પુન ગન્ત્વા તથેવ સુપતિ. તસ્મિં નિચ્ચકાલં એવં કરોન્તે તે ભિક્ખૂ સજ્ઝાયં વા કમ્મટ્ઠાનં ¶ વા મનસિકાતું નાસક્ખિંસુ, ચિત્તં અઞ્ઞથત્તં અગમાસિ. તે ‘‘અમ્હાકં આચરિયો અતિવિય આરદ્ધવીરિયો, પરિગ્ગણ્હિસ્સામ ન’’ન્તિ પરિગ્ગણ્હન્તા તસ્સ કિરિયં દિસ્વા ‘‘નટ્ઠમ્હા, આવુસો, આચરિયો નો તુચ્છરવં રવતી’’તિ વદિંસુ. તેસં અતિવિય નિદ્દાય કિલમન્તાનં એકભિક્ખુપિ વિસેસં નિબ્બત્તેતું નાસક્ખિ. તે વુટ્ઠવસ્સા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારા કતપટિસન્થારા ‘‘કિં, ભિક્ખવે, અપ્પમત્તા હુત્વા સમણધમ્મં કરિત્થા’’તિ પુચ્છિતા તમત્થં આરોચેસું. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ તુમ્હાકં અન્તરાયમકાસિયેવા’’તિ વત્વા તેહિ યાચિતો –

‘‘અમાતાપિતરસંવડ્ઢો, અનાચેરકુલે વસં;

નાયં કાલં અકાલં વા, અભિજાનાતિ કુક્કુટો’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૧૯) –

ઇમં અકાલરાવિકુક્કુટજાતકં વિત્થારેત્વા કથેસિ. ‘‘તદા હિ સો કુક્કુટો અયં પધાનિકતિસ્સત્થેરો અહોસિ, ઇમે પઞ્ચ સતા ભિક્ખૂ તે માણવા અહેસું, દિસાપામોક્ખો આચરિયો અહમેવા’’તિ સત્થા ઇમં જાતકં વિત્થારેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, પરં ઓવદન્તેન નામ અત્તા સુદન્તો કાતબ્બો. એવં ઓવદન્તો હિ ¶ સુદન્તો હુત્વા દમેતિ નામા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૫૯.

‘‘અત્તાનઞ્ચે ¶ તથા કયિરા, યથાઞ્ઞમનુસાસતિ;

સુદન્તો વત દમેથ, અત્તા હિ કિર દુદ્દમો’’તિ.

તસ્સત્થો – યો હિ ભિક્ખુ ‘‘પઠમયામાદીસુ ચઙ્કમિતબ્બ’’ન્તિ વત્વા પરં ઓવદતિ, સયં ચઙ્કમનાદીનિ અધિટ્ઠહન્તો અત્તાનઞ્ચે તથા કયિરા, યથાઞ્ઞમનુસાસતિ, એવં સન્તે સુદન્તો વત દમેથાતિ યેન ગુણેન પરં અનુસાસતિ, તેન અત્તના સુદન્તો હુત્વા દમેય્ય. અત્તા હિ કિર દુદ્દમોતિ અયઞ્હિ અત્તા નામ દુદ્દમો. તસ્મા યથા સો સુદન્તો હોતિ, તથા દમેતબ્બોતિ.

દેસનાવસાને પઞ્ચ સતાપિ તે ભિક્ખૂ અરહત્તં પાપુણિંસૂતિ.

પધાનિકતિસ્સત્થેરવત્થુ તતિયં.

૪. કુમારકસ્સપમાતુથેરીવત્થુ

અત્તા ¶ હિ અત્તનો નાથોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કુમારકસ્સપત્થેરસ્સ માતરં આરબ્ભ કથેસિ.

સા કિર રાજગહનગરે સેટ્ઠિધીતા વિઞ્ઞુતં પત્તકાલતો પટ્ઠાય પબ્બજ્જં યાચિ. અથ સા પુનપ્પુનં યાચમાનાપિ માતાપિતૂનં સન્તિકા પબ્બજ્જં અલભિત્વા વયપ્પત્તા ¶ પતિકુલં ગન્ત્વા પતિદેવતા હુત્વા અગારં અજ્ઝાવસિ. અથસ્સા ન ચિરસ્સેવ કુચ્છિસ્મિં ગબ્ભો પતિટ્ઠહિ. સા ગબ્ભસ્સ પતિટ્ઠિતભાવં અજાનિત્વાવ સામિકં આરાધેત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. અથ નં સો મહન્તેન સક્કારેન ભિક્ખુનુપસ્સયં નેત્વા અજાનન્તો દેવદત્તપક્ખિકાનં ભિક્ખુનીનં સન્તિકે પબ્બાજેસિ. અપરેન સમયેન ભિક્ખુનિયો તસ્સા ગબ્ભિનિભાવં ઞત્વા તાહિ ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ વુત્તા નાહં, અય્યે, જાનામિ ‘‘કિમેતં’’, સીલં વત મે અરોગમેવાતિ. ભિક્ખુનિયો તં દેવદત્તસ્સ સન્તિકં નેત્વા ‘‘અયં ભિક્ખુની સદ્ધાપબ્બજિતા, ઇમિસ્સા મયં ગબ્ભસ્સ પતિટ્ઠિતભાવં જાનામ, કાલં ન જાનામ, કિં દાનિ કરોમા’’તિ પુચ્છિંસુ. દેવદત્તો ‘‘મા મય્હં ઓવાદકારિકાનં ભિક્ખુનીનં અયસો ઉપ્પજ્જતૂ’’તિ એત્તકમેવ ચિન્તેત્વા ‘‘ઉપ્પબ્બાજેથ ન’’ન્તિ આહ. તં સુત્વા સા દહરા મા મં, અય્યે, નાસેથ, નાહં દેવદત્તં ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતા, એથ, મં સત્થુ સન્તિકં જેતવનં નેથાતિ. તા તં આદાય જેતવનં ગન્ત્વા સત્થુ ¶ આરોચેસું. સત્થા ‘‘તસ્સા ગિહિકાલે ગબ્ભો પતિટ્ઠિતો’’તિ જાનન્તોપિ પરવાદમોચનત્થં રાજાનં પસેનદિકોસલં મહાઅનાથપિણ્ડિકં ચૂળઅનાથપિણ્ડિકં વિસાખાઉપાસિકં અઞ્ઞાનિ ચ મહાકુલાનિ પક્કોસાપેત્વા ઉપાલિત્થેરં આણાપેસિ – ‘‘ગચ્છ, ઇમિસ્સા દહરાય ભિક્ખુનિયા ચતુપરિસમજ્ઝે કમ્મં પરિસોધેહી’’તિ. થેરો રઞ્ઞો પુરતો વિસાખં પક્કોસાપેત્વા તં અધિકરણં પટિચ્છાપેસિ. સા સાણિપાકારં પરિક્ખિપાપેત્વા અન્તોસાણિયં તસ્સા હત્થપાદનાભિઉદરપરિયોસાનાનિ ¶ ઓલોકેત્વા માસદિવસે સમાનેત્વા ‘‘ગિહિભાવે ઇમાય ગબ્ભો લદ્ધો’’તિ ઞત્વા થેરસ્સ તમત્થં આરોચેસિ. અથસ્સા થેરો પરિસમજ્ઝે પરિસુદ્ધભાવં પતિટ્ઠાપેસિ. સા અપરેન સમયેન પદુમુત્તરબુદ્ધસ્સ પાદમૂલે પત્થિતપત્થનં મહાનુભાવં પુત્તં વિજાયિ.

અથેકદિવસં ¶ રાજા ભિક્ખુનુપસ્સયસમીપેન ગચ્છન્તો દારકસદ્દં સુત્વા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘દેવ, એકિસ્સા ભિક્ખુનિયા પુત્તો જાતો, તસ્સેસ સદ્દો’’તિ વુત્તે તં કુમારં અત્તનો ઘરં નેત્વા ધાતીનં અદાસિ. નામગ્ગહણદિવસે ચસ્સ કસ્સપોતિ નામં કત્વા કુમારપરિહારેન વડ્ઢિતત્તા કુમારકસ્સપોતિ સઞ્જાનિંસુ. સો કીળામણ્ડલે દારકે પહરિત્વા ‘‘નિમ્માતાપિતિકેનમ્હા પહટા’’તિ વુત્તે રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘દેવ, મં ‘નિમ્માતાપિતિકો’તિ વદન્તિ, માતરં મે આચિક્ખથા’’તિ પુચ્છિત્વા રઞ્ઞા ધાતિયો દસ્સેત્વા ‘‘ઇમા તે માતરો’’તિ વુત્તે ‘‘ન એત્તિકા મે માતરો, એકાય મે માતરા ભવિતબ્બં, તં મે આચિક્ખથા’’તિ આહ. રાજા ‘‘ન સક્કા ઇમં વઞ્ચેતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા, તાત, તવ માતા ભિક્ખુની, ત્વં મયા ભિક્ખુનુપસ્સયા આનીતોતિ. સો તાવતકેનેવ સમુપ્પન્નસંવેગો હુત્વા, ‘‘તાત, પબ્બાજેથ મ’’ન્તિ આહ. રાજા ‘‘સાધુ, તાતા’’તિ તં મહન્તેન સક્કારેન સત્થુ સન્તિકે પબ્બાજેસિ. સો લદ્ધૂપસમ્પદો કુમારકસ્સપત્થેરોતિ પઞ્ઞાયિ. સો સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વાયમિત્વા વિસેસં નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો ‘‘પુન કમ્મટ્ઠાનં વિસેસેત્વા ગહેસ્સામી’’તિ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા અન્ધવને વિહાસિ.

અથ નં કસ્સપબુદ્ધકાલે એકતો સમણધમ્મં કત્વા અનાગામિફલં પત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તભિક્ખુ બ્રહ્મલોકતો આગન્ત્વા પન્નરસ પઞ્હે પુચ્છિત્વા ¶ ‘‘ઇમે પઞ્હે ઠપેત્વા સત્થારં અઞ્ઞો બ્યાકાતું સમત્થો નામ નત્થિ, ગચ્છ, સત્થુ સન્તિકે ઇમેસં અત્થં ઉગ્ગણ્હા’’તિ ઉય્યોજેસિ. સો તથા કત્વા પઞ્હવિસ્સજ્જનાવસાને અરહત્તં પાપુણિ. તસ્સ પન નિક્ખન્તદિવસતો પટ્ઠાય દ્વાદસ વસ્સાનિ માતુભિક્ખુનિયા અક્ખીહિ અસ્સૂનિ પવત્તિંસુ. સા પુત્તવિયોગદુક્ખિતા અસ્સુતિન્તેનેવ મુખેન ભિક્ખાય ચરમાના અન્તરવીથિયં થેરં દિસ્વાવ, ‘‘પુત્ત ¶ , પુત્તા’’તિ વિરવન્તી તં ગણ્હિતું ઉપધાવમાના પરિવત્તિત્વા પતિ. સા થનેહિ ખીરં મુઞ્ચન્તેહિ ઉટ્ઠહિત્વા અલ્લચીવરા ગન્ત્વા થેરં ગણ્હિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘સચાયં મમ સન્તિકા મધુરવચનં લભિસ્સતિ, વિનસ્સિસ્સતિ. થદ્ધમેવ કત્વા ઇમાય સદ્ધિં સલ્લપિસ્સામી’’તિ. અથ નં આહ – ‘‘કિં કરોન્તી વિચરસિ, સિનેહમત્તમ્પિ છિન્દિતું ન સક્કોસી’’તિ. સા ‘‘અહો કક્ખળા થેરસ્સ ¶ કથા’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘કિં વદેસિ, તાતા’’તિ વત્વા પુનપિ તેન તથેવ વુત્તા ચિન્તેસિ – ‘‘અહં ઇમસ્સ કારણા દ્વાદસ વસ્સાનિ અસ્સૂનિ સન્ધારેતું ન સક્કોમિ, અયં પનેવં થદ્ધહદયો, કિં મે ઇમિના’’તિ પુત્તસિનેહં છિન્દિત્વા તંદિવસમેવ અરહત્તં પાપુણિ.

અપરેન સમયેન ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘આવુસો, દેવદત્તેન એવં ઉપનિસ્સયસમ્પન્નો કુમારકસ્સપો ચ થેરી ચ નાસિતા, સત્થા પન તેસં પતિટ્ઠા જાતો, અહો બુદ્ધા નામ લોકાનુકમ્પકા’’તિ ¶ . સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ અહં ઇમેસં પચ્ચયો પતિટ્ઠા જાતો, પુબ્બેપિ નેસં અહં પતિટ્ઠા અહોસિંયેવા’’તિ વત્વા –

‘‘નિગ્રોધમેવ સેવેય્ય, ન સાખમુપસંવસે;

નિગ્રોધસ્મિં મતં સેય્યો, યઞ્ચે સાખસ્મિ જીવિત’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૧૨; ૧.૧૦.૮૧) –

ઇમં નિગ્રોધજાતકં વિત્થારેન કથેત્વા ‘‘તદા સાખમિગો દેવદત્તો અહોસિ, પરિસાપિસ્સ દેવદત્તપરિસા, વારપ્પત્તા મિગધેનુ થેરી અહોસિ, પુત્તો કુમારકસ્સપો, ગબ્ભિનીમિગિયા જીવિતં પરિચ્ચજિત્વા ગતો નિગ્રોધમિગરાજા પન અહમેવા’’તિ જાતકં સમોધાનેત્વા પુત્તસિનેહં છિન્દિત્વા થેરિયા અત્તનાવ અત્તનો પતિટ્ઠાનકતભાવં પકાસેન્તો, ‘‘ભિક્ખવે, યસ્મા પરસ્સ અત્તનિ ઠિતેન સગ્ગપરાયણેન વા મગ્ગપરાયણેન વા ભવિતું ન સક્કા, તસ્મા અત્તાવ અત્તનો નાથો, પરો કિં કરિસ્સતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૬૦.

‘‘અત્તા હિ અત્તનો નાથો, કો હિ નાથો પરો સિયા;

અત્તના હિ સુદન્તેન, નાથં લભતિ દુલ્લભ’’ન્તિ.

તત્થ નાથોતિ પતિટ્ઠા. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા અત્તનિ ઠિતેન અત્તસમ્પન્નેન કુસલં કત્વા ¶ સગ્ગં વા પાપુણિતું, મગ્ગં વા ભાવેતું, ફલં વા સચ્છિકાતું સક્કા ¶ . તસ્મા હિ અત્તાવ અત્તનો પતિટ્ઠા હોતિ, પરો કો નામ કસ્સ પતિટ્ઠા સિયા. અત્તના એવ હિ સુદન્તેન નિબ્બિસેવનેન ¶ અરહત્તફલસઙ્ખાતં દુલ્લભં નાથં લભતિ. અરહત્તઞ્હિ સન્ધાય ઇધ ‘‘નાથં લભતિ દુલ્લભ’’ન્તિ વુત્તં.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

કુમારકસ્સપમાતુથેરીવત્થુ ચતુત્થં.

૫. મહાકાલઉપાસકવત્થુ

અત્તના હિ કતં પાપન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં મહાકાલં નામ સોતાપન્નઉપાસકં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર માસસ્સ અટ્ઠદિવસેસુ ઉપોસથિકો હુત્વા વિહારે સબ્બરત્તિં ધમ્મકથં સુણાતિ. અથ રત્તિં ચોરા એકસ્મિં ગેહે સન્ધિં છિન્દિત્વા ભણ્ડકં ગહેત્વા લોહભાજનસદ્દેન પબુદ્ધેહિ સામિકેહિ અનુબદ્ધા ગહિતભણ્ડં છડ્ડેત્વા પલાયિંસુ. સામિકાપિ તે અનુબન્ધિંસુયેવ, તે દિસા પક્ખન્દિંસુ. એકો પન વિહારમગ્ગં ગહેત્વા મહાકાલસ્સ રત્તિં ધમ્મકથં સુત્વા પાતોવ પોક્ખરણિતીરે મુખં ધોવન્તસ્સ પુરતો ભણ્ડિકં છડ્ડેત્વા પલાયિ. ચોરે અનુબન્ધિત્વા આગતમનુસ્સા ભણ્ડિકં દિસ્વા ‘‘ત્વં નો ગેહસન્ધિં છિન્દિત્વા ભણ્ડિકં હરિત્વા ધમ્મં સુણન્તો વિય વિચરસી’’તિ ¶ તં ગહેત્વા પોથેત્વા મારેત્વા છડ્ડેત્વા અગમિંસુ. અથ નં પાતોવ પાનીયઘટં આદાય ગતા દહરસામણેરા દિસ્વા ‘‘વિહારે ધમ્મકથં સુત્વા સયિતઉપાસકો અયુત્તં મરણં લભતી’’તિ વત્વા સત્થુ આરોચેસું. સત્થા ‘‘આમ, ભિક્ખવે, ઇમસ્મિં અત્તભાવે કાલેન અપ્પતિરૂપં મરણં લદ્ધં, પુબ્બે કતકમ્મસ્સ પન તેન યુત્તમેવ લદ્ધ’’ન્તિ વત્વા તેહિ યાચિતો તસ્સ પુબ્બકમ્મં કથેસિ –

અતીતે કિર બારાણસિરઞ્ઞો વિજિતે એકસ્સ પચ્ચન્તગામસ્સ અટવિમુખે ચોરા પહરન્તિ. રાજા અટવિમુખે એકં રાજભટં ઠપેસિ, સો ભતિં ગહેત્વા મનુસ્સે ઓરતો પારં નેતિ, પારતો ઓરં આનેતિ. અથેકો મનુસ્સો અભિરૂપં અત્તનો ભરિયં ચૂળયાનકં આરોપેત્વા ¶ તં ઠાનં અગમાસિ. રાજભટો તં ઇત્થિં દિસ્વાવ સઞ્જાતસિનેહો તેન ‘‘અટવિં નો ¶ , સામિ, અતિક્કામેહી’’તિ વુત્તેપિ ‘‘ઇદાનિ વિકાલો, પાતોવ અતિક્કામેસ્સામી’’તિ આહ. સો સકાલો, સામિ, ઇદાનેવ નો નેહીતિ. નિવત્ત, ભો, અમ્હાકંયેવ ગેહે આહારો ચ નિવાસો ચ ભવિસ્સતીતિ. સો નેવ નિવત્તિતું ઇચ્છિ. ઇતરો પુરિસાનં સઞ્ઞં દત્વા યાનકં નિવત્તાપેત્વા અનિચ્છન્તસ્સેવ દ્વારકોટ્ઠકે નિવાસં દત્વા આહારં પટિયાદાપેસિ. તસ્સ પન ગેહે એકં મણિરતનં અત્થિ. સો તં તસ્સ યાનકન્તરે પક્ખિપાપેત્વા પચ્ચૂસકાલે ચોરાનં પવિટ્ઠસદ્દં કારેસિ. અથસ્સ પુરિસા ‘‘મણિરતનં, સામિ, ચોરેહિ હટ’’ન્તિ આરોચેસું. સો ગામદ્વારેસુ આરક્ખં ઠપેત્વા ‘‘અન્તોગામતો નિક્ખમન્તે વિચિનથા’’તિ આહ. ઇતરોપિ પાતોવ યાનકં યોજેત્વા ¶ પાયાસિ. અથસ્સ યાનકં સોધેન્તા અત્તના ઠપિતં મણિરતનં દિસ્વા સન્તજ્જેત્વા ‘‘ત્વં મણિં ગહેત્વા પલાયસી’’તિ પોથેત્વા ‘‘ગહિતો નો, સામિ, ચોરો’’તિ ગામભોજકસ્સ દસ્સેસું. સો ‘‘ભતકસ્સ વત મે ગેહે નિવાસં દત્વા ભત્તં દિન્નં, મણિં ગહેત્વા ગતો, ગણ્હથ નં પાપપુરિસ’’ન્તિ પોથાપેત્વા મારેત્વા છડ્ડાપેસિ. ઇદં તસ્સ પુબ્બકમ્મં. સો તતો ચુતો અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિત્વા તત્થ દીઘરત્તં પચ્ચિત્વા વિપાકાવસેસેન અત્તભાવસતે તથેવ પોથિતો મરણં પાપુણિ.

એવં સત્થા મહાકાલસ્સ પુબ્બકમ્મં દસ્સેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, એવં ઇમે સત્તે અત્તના કતપાપકમ્મમેવ ચતૂસુ અપાયેસુ અભિમત્થતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૬૧.

‘‘અત્તના હિ કતં પાપં, અત્તજં અત્તસમ્ભવં;

અભિમત્થતિ દુમ્મેધં, વજિરંવસ્મમયં મણિ’’ન્તિ.

તત્થ વજિરંવસ્મમયં મણિન્તિ વજિરંવ અસ્મમયં મણિં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા પાસાણમયં પાસાણસમ્ભવં વજિરં તમેવ અસ્મમયં મણિં અત્તનો ઉટ્ઠાનટ્ઠાનસઙ્ખાતં પાસાણમણિં ખાદિત્વા છિદ્દં છિદ્દં ખણ્ડં ખણ્ડં કત્વા અપરિભોગં કરોતિ, એવમેવ અત્તના કતં અત્તનિ જાતં અત્તસમ્ભવં ¶ ¶ પાપં દુમ્મેધં નિપ્પઞ્ઞં પુગ્ગલં ચતૂસુ અપાયેસુ અભિમત્થતિ કન્તતિ વિદ્ધંસેતીતિ.

દેસનાવસાને સમ્પત્તભિક્ખૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

મહાકાલઉપાસકવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. દેવદત્તવત્થુ

યસ્સ ¶ અચ્ચન્તદુસ્સીલ્યન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો દેવદત્તં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ દિવસે ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘આવુસો, દેવદત્તો દુસ્સીલો પાપધમ્મો દુસ્સીલ્યકારણેન વડ્ઢિતાય તણ્હાય અજાતસત્તું સઙ્ગણ્હિત્વા મહન્તં લાભસક્કારં નિબ્બત્તેત્વા અજાતસત્તું પિતુવધે સમાદપેત્વા તેન સદ્ધિં એકતો હુત્વા નાનપ્પકારેન તથાગતસ્સ વધાય પરિસક્કતી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ દેવદત્તો નાનપ્પકારેન મય્હં વધાય પરિસક્કતી’’તિ વત્વા કુરુઙ્ગમિગજાતકાદીનિ (જા. ૧.૨.૧૧૧-૨) કથેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, અચ્ચન્તદુસ્સીલપુગ્ગલં નામ દુસ્સીલ્યકારણા ઉપ્પન્ના તણ્હા માલુવા વિય સાલં પરિયોનન્ધિત્વા સમ્ભઞ્જમાના નિરયાદીસુ પક્ખિપતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથામાહ –

૧૬૨.

‘‘યસ્સ ¶ અચ્ચન્તદુસ્સીલ્યં, માલુવા સાલમિવોત્થતં;

કરોતિ સો તથત્તાનં, યથા નં ઇચ્છતી દિસો’’તિ.

તત્થ અચ્ચન્તદુસ્સીલ્યન્તિ એકન્તદુસ્સીલભાવો. ગિહી વા જાતિતો પટ્ઠાય દસ અકુસલકમ્મપથે કરોન્તો, પબ્બજિતો વા ઉપસમ્પન્નદિવસતો પટ્ઠાય ગરુકાપત્તિં આપજ્જમાનો અચ્ચન્તદુસ્સીલો નામ. ઇધ પન યો દ્વીસુ તીસુ અત્તભાવેસુ દુસ્સીલો, એતસ્સ ગતિયા આગતં દુસ્સીલભાવં સન્ધાયેતં વુત્તં. દુસ્સીલભાવોતિ ચેત્થ દુસ્સીલસ્સ છ ¶ દ્વારાનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્ના તણ્હા વેદિતબ્બા. માલુવા સાલમિવોત્થતન્તિ યસ્સ પુગ્ગલસ્સ તં તણ્હાસઙ્ખાતં દુસ્સીલ્યં યથા નામ માલુવા સાલં ઓત્થરન્તી દેવે વસ્સન્તે પત્તેહિ ઉદકં સમ્પટિચ્છિત્વા સમ્ભઞ્જનવસેન સબ્બત્થકમેવ પરિયોનન્ધતિ, એવં અત્તભાવં ઓત્થતં પરિયોનન્ધિત્વા ઠિતં. સો માલુવાય સમ્ભઞ્જિત્વા ભૂમિયં પાતિયમાનો રુક્ખો વિય તાય દુસ્સીલ્યસઙ્ખાતાય તણ્હાય સમ્ભઞ્જિત્વા અપાયેસુ પાતિયમાનો, યથા નં અનત્થકામો દિસો ઇચ્છતિ, તથા અત્તાનં કરોતિ નામાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

દેવદત્તવત્થુ છટ્ઠં.

૭. સઙ્ઘભેદપરિસક્કનવત્થુ

સુકરાનીતિ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો સઙ્ઘભેદપરિસક્કનં આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ દેવદત્તો સઙ્ઘભેદાય પરિસક્કન્તો આયસ્મન્તં આનન્દં પિણ્ડાય ચરન્તં દિસ્વા અત્તનો અધિપ્પાયં આરોચેસિ. તં સુત્વા થેરો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘ઇધાહં, ભન્તે, પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય રાજગહં પિણ્ડાય પાવિસિં. અદ્દસા ખો મં, ભન્તે, દેવદત્તો રાજગહે પિણ્ડાય ચરન્તં. દિસ્વા યેનાહં તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા મં એતદવોચ – ‘અજ્જતગ્ગે દાનાહં, આવુસો આનન્દ, અઞ્ઞત્રેવ ભગવતા અઞ્ઞત્ર ભિક્ખુસઙ્ઘેન ઉપોસથં કરિસ્સામિ સઙ્ઘકમ્મઞ્ચા’તિ. અજ્જ ભગવા દેવદત્તો સઙ્ઘં ભિન્દિસ્સતિ, ઉપોસથઞ્ચ કરિસ્સતિ સઙ્ઘકમ્માનિ ચા’’તિ. એવં વુત્તે સત્થા –

‘‘સુકરં સાધુના સાધુ, સાધુ પાપેન દુક્કરં;

પાપં પાપેન સુકરં, પાપમરિયેહિ દુક્કર’’ન્તિ. (ઉદા. ૪૮) –

ઇમં ¶ ઉદાનં ઉદાનેત્વા, ‘‘આનન્દ, અત્તનો અહિતકમ્મં નામ સુકરં, હિતકમ્મમેવ દુક્કર’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૬૩.

‘‘સુકરાનિ અસાધૂનિ, અત્તનો અહિતાનિ ચ;

યં વે હિતઞ્ચ સાધુઞ્ચ, તં વે પરમદુક્કર’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – યાનિ કમ્માનિ અસાધૂનિ સાવજ્જાનિ અપાયસંવત્તનિકત્તાયેવ અત્તનો અહિતાનિ ચ હોન્તિ, તાનિ સુકરાનિ ¶ . યં પન સુગતિસંવત્તનિકત્તા અત્તનો હિતઞ્ચ અનવજ્જત્થેન સાધુઞ્ચ સુગતિસંવત્તનિકઞ્ચેવ નિબ્બાનસંવત્તનિકઞ્ચ કમ્મં, તં પાચીનનિન્નાય ગઙ્ગાય ઉબ્બત્તેત્વા પચ્છામુખકરણં વિય અતિદુક્કરન્તિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સઙ્ઘભેદપરિસક્કનવત્થુ સત્તમં.

૮. કાલત્થેરવત્થુ

યો ¶ સાસનન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કાલત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિરેકા ઇત્થી માતુટ્ઠાને ઠત્વા તં થેરં ઉપટ્ઠહિ. તસ્સા પટિવિસ્સકગેહે મનુસ્સા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા આગન્ત્વા ‘‘અહો બુદ્ધા નામ અચ્છરિયા, અહો ધમ્મદેસના મધુરા’’તિ પસંસન્તિ. સા ઇત્થી તેસં કથં સુત્વા, ‘‘ભન્તે, અહમ્પિ સત્થુ ધમ્મદેસનં સોતુકામા’’તિ તસ્સ આરોચેસિ. સો ‘‘તત્થ મા ગમી’’તિ તં નિવારેસિ. સા પુનદિવસે પુનદિવસેપીતિ યાવતતિયં તેન નિવારિયમાનાપિ સોતુકામાવ અહોસિ. કસ્મા સો પનેતં નિવારેસીતિ? એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા મયિ ભિજ્જિસ્સતી’’તિ. સા એકદિવસં પાતોવ ભુત્તપાતરાસા ઉપોસથં સમાદિયિત્વા, ‘‘અમ્મ, સાધુકં અય્યં પરિવિસેય્યાસી’’તિ ધીતરં આણાપેત્વા વિહારં અગમાસિ. ધીતાપિસ્સા તં ભિક્ખું આગતકાલે પરિવિસિત્વા ‘‘કુહિં મહાઉપાસિકા’’તિ વુત્તા ‘‘ધમ્મસ્સવનાય ¶ વિહારં ગતા’’તિ આહ. સો તં ¶ સુત્વાવ કુચ્છિયં ઉટ્ઠિતેન ડાહેન સન્તપ્પમાનો ‘‘ઇદાનિ સા મયિ ભિન્ના’’તિ વેગેન ગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણમાનં દિસ્વા સત્થારં આહ, ‘‘ભન્તે, અયં ઇત્થી દન્ધા સુખુમં ધમ્મકથં ન જાનાતિ, ઇમિસ્સા ખન્ધાદિપટિસંયુત્તં સુખુમં ધમ્મકથં અકથેત્વા દાનકથં વા સીલકથં વા કથેતું વટ્ટતી’’તિ. સત્થા તસ્સજ્ઝાસયં વિદિત્વા ‘‘ત્વં દુપ્પઞ્ઞો પાપિકં દિટ્ઠિં નિસ્સાય બુદ્ધાનં સાસનં પટિક્કોસસિ. અત્તઘાતાયેવ વાયમસી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૬૪.

‘‘યો સાસનં અરહતં, અરિયાનં ધમ્મજીવિનં;

પટિક્કોસતિ દુમ્મેધો, દિટ્ઠિં નિસ્સાય પાપિકં;

ફલાનિ કટ્ઠકસ્સેવ, અત્તઘાતાય ફલ્લતી’’તિ.

તસ્સત્થો – યો દુમ્મેધો પુગ્ગલો અત્તનો સક્કારહાનિભયેન પાપિકં દિટ્ઠિં નિસ્સાય ‘‘ધમ્મં વા સોસ્સામ, દાનં વા દસ્સામા’’તિ વદન્તે પટિક્કોસન્તો અરહતં અરિયાનં ધમ્મજીવિનં બુદ્ધાનં સાસનં પટિક્કોસતિ, તસ્સ તં પટિક્કોસનં સા ચ પાપિકા દિટ્ઠિ વેળુસઙ્ખાતસ્સ કટ્ઠકસ્સ ફલાનિ વિય હોતિ. તસ્મા યથા કટ્ઠકો ફલાનિ ગણ્હન્તો અત્તઘાતાય ફલ્લતિ, અત્તનો ઘાતત્થમેવ ફલતિ, એવં સોપિ અત્તઘાતાય ફલ્લતીતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘ફલં ¶ વે કદલિં હન્તિ, ફલં વેળું ફલં નળં;

સક્કારો કાપુરિસં હન્તિ, ગબ્ભો અસ્સતરિં યથા’’તિ. (ચૂળવ. ૩૩૫; અ. નિ. ૪.૬૮);

દેસનાવસાને ઉપાસિકા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તપરિસાયપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

કાલત્થેરવત્થુ અટ્ઠમં.

૯. ચૂળકાલઉપાસકવત્થુ

અત્તના ¶ ¶ હિ કતન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ચૂળકાલં ઉપાસકં આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ મહાકાલવત્થુસ્મિં વુત્તનયેનેવ ઉમઙ્ગચોરા સામિકેહિ અનુબદ્ધા રત્તિં વિહારે ધમ્મકથં સુત્વા પાતોવ વિહારા નિક્ખમિત્વા સાવત્થિં આગચ્છન્તસ્સ તસ્સ ઉપાસકસ્સ પુરતો ભણ્ડિકં છડ્ડેત્વા પલાયિંસુ. મનુસ્સા તં દિસ્વા ‘‘અયં રત્તિં ચોરકમ્મં કત્વા ધમ્મં સુણન્તો વિય ચરતિ, ગણ્હથ ન’’ન્તિ તં પોથયિંસુ. કુમ્ભદાસિયો ઉદકતિત્થં ગચ્છમાના તં દિસ્વા ‘‘અપેથ, સામિ, નાયં એવરૂપં કરોતી’’તિ તં મોચેસું. સો વિહારં ગન્ત્વા, ‘‘ભન્તે, અહમ્હિ મનુસ્સેહિ નાસિતો, કુમ્ભદાસિયો મે નિસ્સાય જીવિતં લદ્ધ’’ન્તિ ભિક્ખૂનં આરોચેસિ. ભિક્ખૂ તથાગતસ્સ તમત્થં આરોચેસું. સત્થા તેસં કથં સુત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ચૂળકાલઉપાસકો કુમ્ભદાસિયો ચેવ નિસ્સાય, અત્તનો ચ અકરણભાવેન જીવિતં લભિ. ઇમે હિ નામ સત્તા અત્તના પાપકમ્મં કત્વા નિરયાદીસુ અત્તનાવ કિલિસ્સન્તિ, કુસલં કત્વા પન સુગતિઞ્ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ ગચ્છન્તા અત્તનાવ વિસુજ્ઝન્તી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૬૫.

‘‘અત્તના હિ કતં પાપં, અત્તના સંકિલિસ્સતિ;

અત્તના અકતં પાપં, અત્તનાવ વિસુજ્ઝતિ;

સુદ્ધી અસુદ્ધિ પચ્ચત્તં, નાઞ્ઞો અઞ્ઞં વિસોધયે’’તિ.

તસ્સત્થો ¶ – યેન અત્તના અકુસલકમ્મં કતં હોતિ, સો ચતૂસુ અપાયેસુ દુક્ખં અનુભવન્તો ¶ અત્તનાવ સંકિલિસ્સતિ. યેન પન અત્તના અકતં પાપં, સો સુગતિઞ્ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ ગચ્છન્તો અત્તનાવ વિસુજ્ઝતિ. કુસલકમ્મસઙ્ખાતા સુદ્ધિ અકુસલકમ્મસઙ્ખાતા ચ અસુદ્ધિ પચ્ચત્તં કારકસત્તાનં અત્તનિયેવ વિપચ્ચતિ. અઞ્ઞો પુગ્ગલો અઞ્ઞં પુગ્ગલં ન વિસોધયે નેવ વિસોધેતિ, ન કિલેસેતીતિ વુત્તં હોતિ.

દેસનાવસાને ¶ ચૂળકાલો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તપરિસાયપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

ચૂળકાલઉપાસકવત્થુ નવમં.

૧૦. અત્તદત્થત્થેરવત્થુ

અત્તદત્થન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અત્તદત્થત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સત્થારા હિ પરિનિબ્બાનકાલે, ‘‘ભિક્ખવે, અહં ઇતો ચતુમાસચ્ચયેન પરિનિબ્બાયિસ્સામી’’તિ વુત્તે ઉપ્પન્નસંવેગા સત્તસતા પુથુજ્જના ભિક્ખૂ સત્થુ સન્તિકં અવિજહિત્વા ‘‘કિં નુ ખો, આવુસો, કરિસ્સામા’’તિ સમ્મન્તયમાના વિચરન્તિ. અત્તદત્થત્થેરો પન ચિન્તેસિ – ‘‘સત્થા કિર ચતુમાસચ્ચયેન પરિનિબ્બાયિસ્સતિ, અહઞ્ચમ્હિ અવીતરાગો, સત્થરિ ધરમાનેયેવ અરહત્તત્થાય વાયમિસ્સામી’’તિ. સો ભિક્ખૂનં સન્તિકં ન ગચ્છતિ. અથ નં ભિક્ખૂ ‘‘કસ્મા, આવુસો, ત્વં નેવ અમ્હાકં સન્તિકં આગચ્છસિ, ન કિઞ્ચિ મન્તેસી’’તિ વત્વા સત્થુ સન્તિકં નેત્વા ‘‘અયં, ભન્તે, એવં નામ કરોતી’’તિ આરોચયિંસુ. સો સત્થારાપિ ‘‘કસ્મા એવં કરોસી’’તિ વુત્તે ‘‘તુમ્હે કિર, ભન્તે, ચતુમાસચ્ચયેન ¶ પરિનિબ્બાયિસ્સથ, અહં તુમ્હેસુ ધરન્તેસુયેવ અરહત્તપ્પત્તિયા વાયમિસ્સામી’’તિ. સત્થા તસ્સ સાધુકારં દત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, યસ્સ મયિ સિનેહો અત્થિ, તેન અત્તદત્થેન વિય ભવિતું વટ્ટતિ. ન હિ ગન્ધાદીહિ પૂજેન્તા મં પૂજેન્તિ, ધમ્માનુધમ્મપટિપત્તિયા પન મં પૂજેન્તિ. તસ્મા અઞ્ઞેનપિ અત્તદત્થસદિસેનેવ ભવિતબ્બ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૬૬.

‘‘અત્તદત્થં પરત્થેન, બહુનાપિ ન હાપયે;

અત્તદત્થમભિઞ્ઞાય, સદત્થપસુતો સિયા’’તિ.

તસ્સત્થો – ગિહિભૂતા તાવ કાકણિકમત્તમ્પિ અત્તનો અત્થં સહસ્સમત્તેનાપિ પરસ્સ અત્થેન ¶ ન હાપયે. કાકણિકમત્તેનાપિ હિસ્સ અત્તદત્થોવ ખાદનીયં વા ભોજનીયં વા નિપ્ફાદેય્ય, ન પરત્થો. ઇદં ¶ પન એવં અકથેત્વા કમ્મટ્ઠાનસીસેન કથિતં, તસ્મા ‘‘અત્તદત્થં ન હાપેમી’’તિ ભિક્ખુના નામ સઙ્ઘસ્સ ઉપ્પન્નં ચેતિયપટિસઙ્ખરણાદિકિચ્ચં વા ઉપજ્ઝાયાદિવત્તં વા ન હાપેતબ્બં. આભિસમાચારિકવત્તઞ્હિ પૂરેન્તોયેવ અરિયફલાદીનિ સચ્છિકરોતિ, તસ્મા અયમ્પિ અત્તદત્થોવ. યો પન અચ્ચારદ્ધવિપસ્સકો ‘‘અજ્જ વા સુવે વા’’તિ પટિવેધં પત્થયમાનો વિચરતિ, તેન ઉપજ્ઝાયવત્તાદીનિપિ હાપેત્વા અત્તનો કિચ્ચમેવ કાતબ્બં. એવરૂપઞ્હિ અત્તદત્થમભિઞ્ઞાય ‘‘અયં મે અત્તનો અત્થો’’તિ સલ્લક્ખેત્વા ¶ , સદત્થપસુતો સિયાતિ તસ્મિં સકે અત્થે ઉય્યુત્તપયુત્તો ભવેય્યાતિ.

દેસનાવસાને સો થેરો અરહત્તે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તભિક્ખૂનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

અત્તદત્થત્થેરવત્થુ દસમં.

અત્તવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દ્વાદસમો વગ્ગો.

૧૩. લોકવગ્ગો

૧. દહરભિક્ખુવત્થુ

હીનં ¶ ¶ ¶ ધમ્મન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં દહરભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

અઞ્ઞતરો કિર થેરો દહરભિક્ખુના સદ્ધિં પાતોવ વિસાખાય ગેહં અગમાસિ. વિસાખાય ગેહે પઞ્ચસતાનં ભિક્ખૂનં ધુવયાગુ નિચ્ચપઞ્ઞત્તા હોતિ. થેરો તત્થ યાગું પિવિત્વા દહરભિક્ખું નિસીદાપેત્વા સયં અઞ્ઞં ગેહં અગમાસિ. તેન ચ સમયેન વિસાખાય પુત્તસ્સ ધીતા અય્યિકાય ઠાને ઠત્વા ભિક્ખૂનં વેય્યાવચ્ચં કરોતિ. સા તસ્સ દહરસ્સ ઉદકં પરિસ્સાવેન્તી ચાટિયં અત્તનો મુખનિમિત્તં દિસ્વા હસિ, દહરોપિ તં ઓલોકેત્વા હસિ. સા તં હસમાનં દિસ્વા ‘‘છિન્નસીસો હસતી’’તિ આહ. અથ નં દહરો ‘‘ત્વં છિન્નસીસા, માતાપિતરોપિ તે છિન્નસીસા’’તિ અક્કોસિ. સા રોદમાના મહાનસે અય્યિકાય સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કિં ઇદં, અમ્મા’’તિ વુત્તે તમત્થં આરોચેસિ. સા દહરસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા, ‘‘ભન્તે, મા કુજ્ઝિ, ન એતં છિન્નકેસનખસ્સ છિન્નનિવાસનપારુપનસ્સ ¶ મજ્ઝે છિન્નકપાલં આદાય ભિક્ખાય ચરન્તસ્સ અય્યસ્સ અગરુક’’ન્તિ આહ. દહરો આમ, ઉપાસિકે, ત્વં મમ છિન્નકેસાદિભાવં જાનાસિ, ઇમિસ્સા મં ‘‘છિન્નસીસો’’તિ કત્વા અક્કોસિતું વટ્ટિસ્સતીતિ. વિસાખા નેવ દહરં સઞ્ઞાપેતું અસક્ખિ, નપિ દારિકં. તસ્મિં ખણે થેરો આગન્ત્વા ‘‘કિમિદં ઉપાસિકે’’તિ પુચ્છિત્વા તમત્થં સુત્વા દહરં ઓવદન્તો આહ – ‘‘અપેહિ, આવુસો, નાયં છિન્નકેસનખવત્થસ્સ મજ્ઝે છિન્નકપાલં આદાય ભિક્ખાય ચરન્તસ્સ અક્કોસો, તુણ્હી હોહી’’તિ. આમ, ભન્તે, કિં તુમ્હે અત્તનો ઉપટ્ઠાયિકં અતજ્જેત્વા મં તજ્જેથ, મં ‘‘છિન્નસીસો’’તિ અક્કોસિતું વટ્ટિસ્સતીતિ. તસ્મિં ખણે સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ પુચ્છિ. વિસાખા આદિતો પટ્ઠાય તં પવત્તિં આરોચેસિ. સત્થા તસ્સ દહરસ્સ સોતાપત્તિફલૂપનિસ્સયં દિસ્વા ‘‘મયા ઇમં દહરં અનુવત્તિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા વિસાખં આહ – ‘‘કિં પન વિસાખે તવ દારિકાય છિન્નકેસાદિમત્તકેનેવ મમ સાવકે ¶ છિન્નસીસે કત્વા અક્કોસિતું વટ્ટતી’’તિ? દહરો તાવદેવ ઉટ્ઠાય અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ¶ , ‘‘ભન્તે, એતં પઞ્હં તુમ્હેવ સુટ્ઠુ જાનાથ, અમ્હાકં ઉપજ્ઝાયો ચ ઉપાસિકા ચ સુટ્ઠુ ન જાનન્તી’’તિ આહ. સત્થા દહરસ્સ અત્તનો અનુકુલભાવં ઞત્વા ‘‘કામગુણં આરબ્ભ હસનભાવો નામ હીનો ધમ્મો, હીનઞ્ચ નામ ધમ્મં સેવિતું પમાદેન સદ્ધિં સંવસિતું ન વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૬૭.

‘‘હીનં ¶ ધમ્મં ન સેવેય્ય, પમાદેન ન સંવસે;

મિચ્છાદિટ્ઠિં ન સેવેય્ય, ન સિયા લોકવડ્ઢનો’’તિ.

તત્થ હીનં ધમ્મન્તિ પઞ્ચકામગુણં ધમ્મં. સો હિ હીનો ધમ્મો ન અન્તમસો ઓટ્ઠગોણાદીહિપિ પટિસેવિતબ્બો. હીનેસુ ચ નિરયાદીસુ ઠાનેસુ નિબ્બત્તાપેતીતિ હીનો નામ, તં ન સેવેય્ય. પમાદેનાતિ સતિવોસ્સગ્ગલક્ખણેન પમાદેનાપિ ન સંવસે. ન સેવેય્યાતિ મિચ્છાદિટ્ઠિમ્પિ ન ગણ્હેય્ય. લોકવડ્ઢનોતિ યો હિ એવં કરોતિ, સો લોકવડ્ઢનો નામ હોતિ. તસ્મા એવં અકરણેન ન સિયા લોકવડ્ઢનોતિ.

દેસનાવસાને સો દહરો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

દહરભિક્ખુવત્થુ પઠમં.

૨. સુદ્ધોદનવત્થુ

ઉત્તિટ્ઠેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા નિગ્રોધારામે વિહરન્તો પિતરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે સત્થા પઠમગમનેન કપિલપુરં ગન્ત્વા ઞાતીહિ કતપચ્ચુગ્ગમનો નિગ્રોધારામં પત્વા ઞાતીનં માનભિન્દનત્થાય આકાસે રતનચઙ્કમં માપેત્વા તત્થ ચઙ્કમન્તો ધમ્મં દેસેસિ. ઞાતી પસન્નચિત્તા સુદ્ધોદનમહારાજાનં આદિં કત્વા વન્દિંસુ. તસ્મિં ઞાતિસમાગમે પોક્ખરવસ્સં વસ્સિ. તં આરબ્ભ મહાજનેન કથાય ¶ સમુટ્ઠાપિતાય ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ મય્હં ઞાતિસમાગમે પોક્ખરવસ્સં વસ્સિયેવા’’તિ ¶ વત્વા વેસ્સન્તરજાતકં (જા. ૨.૨૨.૧૬૫૫ આદયો) કથેસિ. ધમ્મદેસનં સુત્વા પક્કમન્તેસુ ઞાતીસુ એકોપિ સત્થારં ન નિમન્તેસિ. રાજાપિ ‘‘મય્હં પુત્તો મમ ગેહં અનાગન્ત્વા કહં ગમિસ્સતી’’તિ અનિમન્તેત્વાવ અગમાસિ. ગન્ત્વા ચ પન ગેહે વીસતિયા ભિક્ખુસહસ્સાનં યાગુઆદીનિ પટિયાદાપેત્વા આસનાનિ ¶ પઞ્ઞાપેસિ. પુનદિવસે સત્થા પિણ્ડાય પવિસન્તો ‘‘કિં નુ ખો અતીતબુદ્ધા પિતુ નગરં પત્વા ઉજુકમેવ ઞાતિકુલં પવિસિંસુ, ઉદાહુ પટિપાટિયા પિણ્ડાય ચરિંસૂ’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘પટિપાટિયા ચરિંસૂ’’તિ દિસ્વા પઠમગેહતો પટ્ઠાય પિણ્ડાય ચરન્તો પાયાસિ. રાહુલમાતા પાસાદતલે નિસિન્નાવ દિસ્વા તં પવત્તિં રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા સાટકં સણ્ઠાપેન્તો વેગેન નિક્ખમિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા – ‘‘પુત્ત, કસ્મા મં નાસેસિ, અતિવિય તે પિણ્ડાય ચરન્તેન લજ્જા ઉપ્પાદિતા, યુત્તં નામ વો ઇમસ્મિંયેવ નગરે સુવણ્ણસિવિકાદીહિ વિચરિત્વા પિણ્ડાય ચરિતું, કિં મં લજ્જાપેસી’’તિ? ‘‘નાહં તં, મહારાજ, લજ્જાપેમિ, અત્તનો પન કુલવંસં અનુવત્તામી’’તિ. ‘‘કિં પન, તાત, પિણ્ડાય ચરિત્વા જીવનવંસો મમ વંસો’’તિ? ‘‘નેસો, મહારાજ, તવ વંસો, મમ પનેસો વંસો. અનેકાનિ હિ બુદ્ધસહસ્સાનિ પિણ્ડાય ચરિત્વાવ જીવિંસૂ’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૧૬૮.

‘‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્ય, ધમ્મં સુચરિતં ચરે;

ધમ્મચારી સુખં સેતિ, અસ્મિં લોકે પરમ્હિ ચ.

૧૬૯.

‘‘ધમ્મં ચરે સુચરિતં, ન નં દુચ્ચરિતં ચરે;

ધમ્મચારી સુખં સેતિ, અસ્મિં લોકે પરમ્હિ ચા’’તિ.

તત્થ ¶ ઉત્તિટ્ઠેતિ ઉટ્ઠહિત્વા પરેસં ઘરદ્વારે ઠત્વા ગહેતબ્બપિણ્ડે. નપ્પમજ્જેય્યાતિ પિણ્ડચારિકવત્તઞ્હિ હાપેત્વા પણીતભોજનાનિ પરિયેસન્તો ઉત્તિટ્ઠે પમજ્જતિ નામ, સપદાનં પિણ્ડાય ચરન્તો પન ન પમજ્જતિ નામ. એવં કરોન્તો ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્ય. ધમ્મન્તિ અનેસનં પહાય ¶ સપદાનં ચરન્તો તમેવ ભિક્ખાચરિયધમ્મં સુચરિતં ચરે. સુખં સેતીતિ દેસનામત્તમેતં, એવં પનેતં ભિક્ખાચરિયધમ્મં ચરન્તો ધમ્મચારી ઇધ લોકે ચતૂહિ ઇરિયાપથેહિ સુખં વિહરતીતિ અત્થો. ન નં દુચ્ચરિતન્તિ વેસિયાદિભેદે અગોચરે ચરન્તો ભિક્ખાચરિયધમ્મં દુચ્ચરિતં ચરતિ નામ. એવં અચરિત્વા ધમ્મં ચરે સુચરિતં, ન નં દુચ્ચરિતં ચરે. સેસં વુત્તત્થમેવ.

દેસનાવસાને રાજા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

સુદ્ધોદનવત્થુ દુતિયં.

૩. પઞ્ચસતવિપસ્સકભિક્ખુવત્થુ

યથા ¶ પુબ્બુળકન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ચસતે વિપસ્સકે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

તે કિર સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઘટેન્તા વાયમન્તા અપ્પવિસેસા ‘‘વિસેસેત્વા કમ્મટ્ઠાનં ગહેસ્સામા’’તિ સત્થુ સન્તિકં આગચ્છન્તા અન્તરામગ્ગે મરીચિકમ્મટ્ઠાનં ભાવેન્તાવ આગમિંસુ ¶ . તેસં વિહારં પવિટ્ઠક્ખણેયેવ દેવો વસ્સિ. તે તત્થ તત્થ પમુખેસુ ઠત્વા ધારાવેગેન ઉટ્ઠહિત્વા ભિજ્જન્તે પુબ્બળકે દિસ્વા ‘‘અયમ્પિ અત્તભાવો ઉપ્પજ્જિત્વા ભિજ્જનત્થેન પુબ્બુળકસદિસોયેવા’’તિ આરમ્મણં ગણ્હિંસુ. સત્થા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ તે ભિક્ખૂ ઓલોકેત્વા તેહિ સદ્ધિં કથેન્તો વિય ઓભાસં ફરિત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૭૦.

‘‘યથા પુબ્બુળકં પસ્સે, યથા પસ્સે મરીચિકં;

એવં લોકં અવેક્ખન્તં, મચ્ચુરાજા ન પસ્સતી’’તિ.

તત્થ મરીચિકન્તિ મયૂખં. તે હિ દૂરતોવ ગેહસણ્ઠાનાદિવસેન ઉપટ્ઠિતાપિ ઉપગચ્છન્તાનં અગય્હૂપગા રિત્તકા તુચ્છકાવ. તસ્મા યથા ઉપ્પજ્જિત્વા ¶ ભિજ્જનત્થેન પુબ્બુળકં રિત્તતુચ્છાદિભાવેનેવ પસ્સેય્ય, એવં ખન્ધાદિલોકં અવેક્ખન્તં મચ્ચુરાજા ન પસ્સતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને તે ભિક્ખૂ ઠિતટ્ઠાનેયેવ અરહત્તં પાપુણિંસૂતિ.

પઞ્ચસતવિપસ્સકભિક્ખુવત્થુ તતિયં.

૪. અભયરાજકુમારવત્થુ

એથ પસ્સથિમં લોકન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો અભયરાજકુમારં આરબ્ભ કથેસિ.

તસ્સ કિર પચ્ચન્તં વૂપસમેત્વા આગતસ્સ પિતા બિમ્બિસારો તુસ્સિત્વા એકં નચ્ચગીતકુસલં ¶ નાટકિત્થિં દત્વા ¶ સત્તાહં રજ્જમદાસિ. સો સત્તાહં ગેહા બહિ અનિક્ખન્તોવ રજ્જસિરિં અનુભવિત્વા અટ્ઠમે દિવસે નદીતિત્થં ગન્ત્વા ન્હત્વા ઉય્યાનં પવિસિત્વા સન્તતિમહામત્તો વિય તસ્સા ઇત્થિયા નચ્ચગીતં પસ્સન્તો નિસીદિ. સાપિ તઙ્ખણઞ્ઞેવ સન્તતિમહામત્તસ્સ નાટકિત્થી વિય સત્થકવાતાનં વસેન કાલમકાસિ. કુમારો તસ્સા કાલકિરિયાય ઉપ્પન્નસોકો ‘‘ન મે ઇમં સોકં ઠપેત્વા સત્થારં અઞ્ઞો નિબ્બાપેતું સક્ખિસ્સતી’’તિ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, સોકં મે નિબ્બાપેથા’’તિ આહ. સત્થા તં સમસ્સાસેત્વા ‘‘તયા હિ, કુમાર, ઇમિસ્સા ઇત્થિયા એવમેવ મતકાલે રોદન્તેન પવત્તિતાનં અસ્સૂનં અનમતગ્ગે સંસારે પમાણં નત્થી’’તિ વત્વા તાય દેસનાય સોકસ્સ તનુભાવં ઞત્વા, ‘‘કુમાર, મા સોચિ, બાલજનાનં સંસીદનટ્ઠાનમેત’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૭૧.

‘‘એથ પસ્સથિમં લોકં, ચિત્તં રાજરથૂપમં;

યત્થ બાલા વિસીદન્તિ, નત્થિ સઙ્ગો વિજાનત’’ન્તિ.

તત્થ તે પસ્સથાતિ રાજકુમારમેવ સન્ધાયાહ. ઇમં લોકન્તિ ઇમં ખન્ધલોકાદિસઙ્ખાતં અત્તભાવં. ચિત્તન્તિ સત્તરતનાદિવિચિત્તં રાજરથં વિય વત્થાલઙ્કારાદિચિત્તિતં. યત્થ બાલાતિ યસ્મિં અત્તભાવે બાલા એવં ¶ વિસીદન્તિ. વિજાનતન્તિ વિજાનન્તાનં પણ્ડિતાનં એત્થ રાગસઙ્ગાદીસુ એકોપિ સઙ્ગો નત્થીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને રાજકુમારો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

અભયરાજકુમારવત્થુ ચતુત્થં.

૫. સમ્મજ્જનત્થેરવત્થુ

યો ¶ ચ પુબ્બેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સમ્મજ્જનત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર પાતો વા સાયં વાતિ વેલં પમાણં અકત્વા અભિક્ખણં સમ્મજ્જન્તોવ વિચરતિ. સો એકદિવસં સમ્મજ્જનિં ગહેત્વા દિવાટ્ઠાને નિસિન્નસ્સ રેવતત્થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘અયં મહાકુસીતો જનસ્સ સદ્ધાદેય્યં ભુઞ્જિત્વા આગન્ત્વા નિસીદતિ, કિં નામેતસ્સ સમ્મજ્જનિં ¶ ગહેત્વા એકં ઠાનં સમ્મજ્જિતું ન વટ્ટતી’’તિ આહ. થેરો ‘‘ઓવાદમસ્સ દસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા એહાવુસોતિ. કિં, ભન્તેતિ? ગચ્છ ન્હત્વા એહીતિ. સો તથા અકાસિ. અથ નં થેરો એકમન્તં નિસીદાપેત્વા ઓવદન્તો આહ – ‘‘આવુસો, ભિક્ખુના નામ ન સબ્બકાલં સમ્મજ્જન્તેન વિચરિતું વટ્ટતિ, પાતો એવ પન સમ્મજ્જિત્વા પિણ્ડાય ચરિત્વા પિણ્ડપાતપટિક્કન્તેન આગન્ત્વા રત્તિટ્ઠાને વા દિવાટ્ઠાને વા નિસિન્નેન દ્વત્તિંસાકારં સજ્ઝાયિત્વા અત્તભાવે ખયવયં પટ્ઠપેત્વા સાયન્હે ઉટ્ઠાય સમ્મજ્જિતું વટ્ટતિ, નિચ્ચકાલં અસમ્મજ્જિત્વા અત્તનોપિ નામ ઓકાસો કાતબ્બો’’તિ. સો થેરસ્સ ઓવાદે ઠત્વા ન ચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તં તં ઠાનં ઉક્લાપં અહોસિ. અથ નં ભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘આવુસો સમ્મજ્જનત્થેર, તં તં ઠાનં ઉક્લાપં કસ્મા ન સમ્મજ્જસી’’તિ? ‘‘ભન્તે, મયા પમાદકાલે એવં કતં, ઇદાનામ્હિ અપ્પમત્તો’’તિ. ભિક્ખૂ ‘‘અયં થેરો અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ સત્થુ આરોચેસું. સત્થા ‘‘આમ, ભિક્ખવે, મમ પુત્તો પુબ્બે પમાદકાલે સમ્મજ્જન્તો વિચરિ, ઇદાનિ પન મગ્ગફલસુખેન વીતિનામેન્તો ન સમ્મજ્જતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૭૨.

‘‘યો ¶ ¶ ચ પુબ્બે પમજ્જિત્વા, પચ્છા સો નપ્પમજ્જતિ;

સોમં લોકં પભાસેતિ, અબ્ભા મુત્તોવ ચન્દિમા’’તિ.

તસ્સત્થો – યો પુગ્ગલો પુબ્બે વત્તપટિવત્તકરણેન વા સજ્ઝાયાદીહિ વા પમજ્જિત્વા પચ્છા મગ્ગફલસુખેન વીતિનામેન્તો નપ્પમજ્જતિ, સો અબ્ભાદીહિ મુત્તો ચન્દોવ ઓકાસલોકં મગ્ગઞાણેન ઇમં ખન્ધાદિલોકં ઓભાસેતિ, એકાલોકં કરોતીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સમ્મજ્જનત્થેરવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. અઙ્ગુલિમાલત્થેરવત્થુ

યસ્સ પાપન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઙ્ગુલિમાલત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ અઙ્ગુલિમાલસુત્તન્તવસેનેવ (મ. નિ. ૨.૩૪૭ આદયો) વેદિતબ્બં.

થેરો ¶ પન સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિ. અથ ખો આયસ્મા અઙ્ગુલિમાલો રહોગતો પટિસલ્લીનો વિમુત્તિસુખપટિસંવેદી. તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘યો ચ પુબ્બે પમજ્જિત્વા, પચ્છા સો નપ્પમજ્જતિ;

સોમં લોકં પભાસેતિ, અબ્ભા મુત્તોવ ચન્દિમા’’તિ. –

આદિના નયેન ઉદાનં ઉદાનેત્વા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બુતો. ભિક્ખૂ ‘‘કહં નુ ખો, આવુસો, થેરો ઉપ્પન્નો’’તિ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું? સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય ¶ સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ભન્તે, અઙ્ગુલિમાલત્થેરસ્સ નિબ્બત્તટ્ઠાનકથાયા’’તિ વુત્તે ‘‘પરિનિબ્બુતો ચ, ભિક્ખવે, મમ પુત્તો’’તિ. ‘‘ભન્તે, એત્તકે મનુસ્સે મારેત્વા પરિનિબ્બુતો’’તિ? ‘‘આમ, ભિક્ખવે, સો પુબ્બે એકં કલ્યાણમિત્તં અલભિત્વા એત્તકં પાપમકાસિ, પચ્છા પન કલ્યાણમિત્તપચ્ચયં લભિત્વા અપ્પમત્તો અહોસિ. તેનસ્સ તં પાપકમ્મં કુસલેન પિહિત’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૭૩.

‘‘યસ્સ ¶ પાપં કતં કમ્મં, કુસલેન પિધીયતિ;

સોમં લોકં પભાસેતિ, અબ્ભા મુત્તોવ ચન્દિમા’’તિ.

તત્થ કુસલેનાતિ અરહત્તમગ્ગં સન્ધાય વુત્તં. સેસં ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

અઙ્ગુલિમાલત્થેરવત્થુ છટ્ઠં.

૭. પેસકારધીતાવત્થુ

અન્ધભૂતોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા અગ્ગાળવે ચેતિયે વિહરન્તો એકં પેસકારધીતરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ આળવિવાસિનો સત્થરિ આળવિં સમ્પત્તે નિમન્તેત્વા દાનં અદંસુ. સત્થા ભત્તકિચ્ચાવસાને અનુમોદનં કરોન્તો ‘‘અદ્ધુવં મે જીવિતં, ધુવં મે મરણં, અવસ્સં મયા મરિતબ્બમેવ ¶ , મરણપરિયોસાનં મે જીવિતં, જીવિતમેવ અનિયતં, મરણં નિયતન્તિ ¶ એવં મરણસ્સતિં ભાવેથ. યેસઞ્હિ મરણસ્સતિ અભાવિતા, તે પચ્છિમે કાલે આસીવિસં દિસ્વા ભીતઅદણ્ડપુરિસો વિય સન્તાસપ્પત્તા ભેરવરવં રવન્તા કાલં કરોન્તિ. યેસં પન મરણસ્સતિ ભાવિતા, તે દૂરતોવ આસીવિસં દિસ્વા દણ્ડકેન ગહેત્વા છડ્ડેત્વા ઠિતપુરિસો વિય પચ્છિમે કાલે ન સન્તસન્તિ, તસ્મા મરણસ્સતિ ભાવેતબ્બા’’તિ આહ. તં ધમ્મદેસનં સુત્વા અવસેસજના સકિચ્ચપ્પસુતાવ અહેસું. એકા પન સોળસવસ્સુદ્દેસિકા પેસકારધીતા ‘‘અહો બુદ્ધાનં કથા નામ અચ્છરિયા, મયા પન મરણસ્સતિં ભાવેતું વટ્ટતી’’તિ રત્તિન્દિવં મરણસ્સતિમેવ ભાવેસિ. સત્થાપિ તતો નિક્ખમિત્વા જેતવનં અગમાસિ. સાપિ કુમારિકા તીણિ વસ્સાનિ મરણસ્સતિં ભાવેસિયેવ.

અથેકદિવસં સત્થા પચ્ચૂસસમયે લોકં ઓલોકેન્તો તં કુમારિકં અત્તનો ઞાણજાલસ્સ અન્તોપવિટ્ઠં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘ઇમાય કુમારિકાય મમ ધમ્મદેસનાય સુતદિવસતો પટ્ઠાય તીણિ વસ્સાનિ મરણસ્સતિ ભાવિતા, ઇદાનાહં તત્થ ગન્ત્વા ઇમં કુમારિકં ચત્તારો પઞ્હે પુચ્છિત્વા તાય વિસ્સજ્જેન્તિયા ¶ ચતૂસુ ઠાનેસુ સાધુકારં દત્વા ઇમં ગાથં ભાસિસ્સામિ. સા ગાથાવસાને સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિસ્સતિ, તં નિસ્સાય મહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા પઞ્ચસતભિક્ખુપરિવારો જેતવના નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન અગ્ગાળવવિહારં અગમાસિ. આળવિવાસિનો ‘‘સત્થા આગતો’’તિ સુત્વા તં વિહારં ગન્ત્વા નિમન્તયિંસુ. તદા સાપિ કુમારિકા સત્થુ આગમનં સુત્વા ‘‘આગતો કિર મય્હં પિતા, સામિ, આચરિયો પુણ્ણચન્દમુખો મહાગોતમબુદ્ધો’’તિ તુટ્ઠમાનસા ‘‘ઇતો મે તિણ્ણં સંવચ્છરાનં મત્થકે સુવણ્ણવણ્ણો સત્થા દિટ્ઠપુબ્બો, ઇદાનિસ્સ સુવણ્ણવણ્ણં ¶ સરીરં દટ્ઠું મધુરોજઞ્ચ વરધમ્મં સોતું લભિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. પિતા પનસ્સા સાલં ગચ્છન્તો આહ – ‘‘અમ્મ, પરસન્તકો મે સાટકો આરોપિતો, તસ્સ વિદત્થિમત્તં અનિટ્ઠિતં, તં અજ્જ નિટ્ઠાપેસ્સામિ, સીઘં મે તસરં વટ્ટેત્વા આહરેય્યાસી’’તિ. સા ચિન્તેસિ – ‘‘અહં સત્થુ ધમ્મં સોતુકામા, પિતા ચ મં એવં આહ. કિં નુ ખો સત્થુ ધમ્મં સુણામિ, ઉદાહુ પિતુ તસરં વટ્ટેત્વા હરામી’’તિ? અથસ્સા એતદહોસિ ‘‘પિતા મં તસરે અનાહરિયમાને પોથેય્યપિ પહરેય્યપિ, તસ્મા તસરં વટ્ટેત્વા તસ્સ દત્વા પચ્છા ધમ્મં સોસ્સામી’’તિ પીઠકે નિસીદિત્વા તસરં વટ્ટેસિ.

આળવિવાસિનોપિ સત્થારં પરિવિસિત્વા પત્તં ગહેત્વા અનુમોદનત્થાય અટ્ઠંસુ. સત્થા ‘‘યમહં કુલધીતરં નિસ્સાય તિંસયોજનમગ્ગં આગતો, સા અજ્જાપિ ઓકાસં ન લભતિ. તાય ¶ ઓકાસે લદ્ધે અનુમોદનં કરિસ્સામી’’તિ તુણ્હીભૂતો અહોસિ. એવં તુણ્હીભૂતમ્પિ સત્થારં સદેવકે લોકે કોચિ કિઞ્ચિ વત્તું ન વિસહતિ. સાપિ ખો કુમારિકા તસરં વટ્ટેત્વા પચ્છિયં ઠપેત્વા પિતુ સન્તિકં ગચ્છમાના પરિસપરિયન્તે ઠત્વા સત્થારં ઓલોકયમાનાવ અટ્ઠાસિ. સત્થાપિ ગીવં ઉક્ખિપિત્વા તં ઓલોકેસિ. સા ઓલોકિતાકારેનેવ અઞ્ઞાસિ – ‘‘સત્થા એવરૂપાય પરિસાય મજ્ઝે નિસીદિત્વાવ મં ઓલોકેન્તો મમાગમનં પચ્ચાસીસતિ, અત્તનો સન્તિકં આગમનમેવ પચ્ચાસીસતી’’તિ. સા તસરપચ્છિં ઠપેત્વા સત્થુ ¶ સન્તિકં અગમાસિ. કસ્મા પન નં સત્થા ઓલોકેસીતિ? એવં કિરસ્સ અહોસિ ‘‘એસા એત્તોવ ગચ્છમાના પુથુજ્જનકાલકિરિયં ¶ કત્વા અનિયતગતિકા ભવિસ્સતિ, મમ સન્તિકં આગન્ત્વા ગચ્છમાના સોતાપત્તિફલં પત્વા નિયતગતિકા હુત્વા તુસિતવિમાને નિબ્બત્તિસ્સતી’’તિ. તસ્સા કિર તં દિવસં મરણતો મુત્તિ નામ નત્થિ. સા ઓલોકિતસઞ્ઞાણેનેવ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા છબ્બણ્ણરંસીનં અન્તરં પવિસિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. તથારૂપાય પરિસાય મજ્ઝે નિસીદિત્વા તુણ્હીભૂતં સત્થારં વન્દિત્વા ઠિતક્ખણેયેવ તં આહ – ‘‘કુમારિકે, કુતો આગચ્છસી’’તિ? ‘‘ન જાનામિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કત્થ ગમિસ્સસી’’તિ? ‘‘ન જાનામિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘ન જાનાસી’’તિ? ‘‘જાનામિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘જાનાસી’’તિ? ‘‘ન જાનામિ, ભન્તે’’તિ. ઇતિ નં સત્થા ચત્તારો પઞ્હે પુચ્છિ. મહાજનો ઉજ્ઝાયિ – ‘‘અમ્ભો, પસ્સથ, અયં પેસકારધીતા સમ્માસમ્બુદ્ધેન સદ્ધિં ઇચ્છિતિચ્છિતં કથેસિ, નનુ નામ ઇમાય ‘કુતો આગચ્છસી’તિ વુત્તે ‘પેસકારગેહતો’તિ વત્તબ્બં. ‘કહં ગચ્છસી’તિ વુત્તે ‘પેસકારસાલ’ન્તિ વત્તબ્બં સિયા’’તિ.

સત્થા મહાજનં નિસ્સદ્દં કત્વા, ‘‘કુમારિકે, ત્વં કુતો આગચ્છસી’’તિ વુત્તે ‘‘કસ્મા ન જાનામીતિ વદેસી’’તિ પુચ્છિ. ભન્તે, તુમ્હે મમ પેસકારગેહતો આગતભાવં જાનાથ, ‘‘કુતો આગતાસી’’તિ પુચ્છન્તા પન ‘‘કુતો આગન્ત્વા ઇધ નિબ્બત્તાસી’’તિ પુચ્છથ. અહં પન ન જાનામિ ‘‘કુતો ચ આગન્ત્વા ઇધ નિબ્બત્તામ્હી’’તિ. અથસ્સા સત્થા ‘‘સાધુ સાધુ, કુમારિકે, મયા પુચ્છિતપઞ્હોવ તયા વિસ્સજ્જિતો’’તિ પઠમં સાધુકારં ¶ દત્વા ઉત્તરિમ્પિ પુચ્છિ – ‘‘કત્થ ગમિસ્સસીતિ પુન પુટ્ઠા કસ્મા ‘ન જાનામી’તિ વદેસી’’તિ? ભન્તે, તુમ્હે મં તસરપચ્છિં ગહેત્વા પેસકારસાલં ગચ્છન્તિં જાનાથ, ‘‘ઇતો ગન્ત્વા કત્થ નિબ્બત્તિસ્સસી’’તિ પુચ્છથ. અહઞ્ચ ઇતો ચુતા ન જાનામિ ‘‘કત્થ ગન્ત્વા નિબ્બત્તિસ્સામી’’તિ. અથસ્સા સત્થા ‘‘મયા પુચ્છિતપઞ્હોયેવ તયા વિસ્સજ્જિતો’’તિ દુતિયં સાધુકારં દત્વા ઉત્તરિમ્પિ પુચ્છિ – ‘‘અથ કસ્મા ‘ન જાનાસી’તિ પુટ્ઠા ‘જાનામી’તિ વદેસી’’તિ? ‘‘મરણભાવં જાનામિ, ભન્તે, તસ્મા એવં વદેમી’’તિ. અથસ્સા સત્થા ‘‘મયા પુચ્છિતપઞ્હોયેવ તયા વિસ્સજ્જિતો’’તિ તતિયં ¶ સાધુકારં દત્વા ઉત્તરિમ્પિ પુચ્છિ – ‘‘અથ કસ્મા ‘જાનાસી’તિ પુટ્ઠા ‘ન જાનામી’તિ વદેસી’’તિ. મમ મરણભાવમેવ અહં જાનામિ, ભન્તે, ‘‘રત્તિન્દિવપુબ્બણ્હાદીસુ પન અસુકકાલે નામ મરિસ્સામી’’તિ ન ¶ જાનામિ, તસ્મા એવં વદેમીતિ. અથસ્સા સત્થા ‘‘મયા પુચ્છિતપઞ્હોયેવ તયા વિસ્સજ્જિતો’’તિ ચતુત્થં સાધુકારં દત્વા પરિસં આમન્તેત્વા ‘‘એત્તકં નામ તુમ્હે ઇમાય કથિતં ન જાનાથ, કેવલં ઉજ્ઝાયથેવ. યેસઞ્હિ પઞ્ઞાચક્ખુ નત્થિ, તે અન્ધા એવ ¶ . યેસં પઞ્ઞાચક્ખુ અત્થિ, તે એવ ચક્ખુમન્તો’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૭૪.

‘‘અન્ધભૂતો અયં લોકો, તનુકેત્થ વિપસ્સતિ;

સકુણો જાલમુત્તોવ, અપ્પો સગ્ગાય ગચ્છતી’’તિ.

તત્થ અન્ધભૂતો અયં લોકોતિ અયં લોકિયમહાજનો પઞ્ઞાચક્ખુનો અભાવેન અન્ધભૂતો. તનુકેત્થાતિ તનુકો એત્થ, ન બહુ જનો અનિચ્ચાદિવસેન વિપસ્સતિ. જાલમુત્તોવાતિ યથા છેકેન સાકુણિકેન જાલેન ઓત્થરિત્વા ગય્હમાનેસુ વટ્ટકેસુ કોચિદેવ જાલતો મુચ્ચતિ. સેસા અન્તોજાલમેવ પવિસન્તિ. તથા મરણજાલેન ઓત્થટેસુ સત્તેસુ બહૂ અપાયગામિનો હોન્તિ, અપ્પો કોચિદેવ સત્તો સગ્ગાય ગચ્છતિ, સુગતિં વા નિબ્બાનં વા પાપુણાતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને કુમારિકા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, મહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

સાપિ તસરપચ્છિં ગહેત્વા પિતુ સન્તિકં અગમાસિ, સોપિ નિસિન્નકોવ નિદ્દાયિ. તસ્સા અસલ્લક્ખેત્વાવ તસરપચ્છિં ઉપનામેન્તિયા તસરપચ્છિ વેમકોટિયં પટિહઞ્ઞિત્વા સદ્દં કુરુમાના પતિ. સો પબુજ્ઝિત્વા ગહિતનિમિત્તેનેવ વેમકોટિં આકડ્ઢિ. વેમકોટિ ગન્ત્વા તં ¶ કુમારિકં ઉરે પહરિ, સા તત્થેવ કાલં કત્વા તુસિતભવને નિબ્બત્તિ. અથસ્સા પિતા તં ઓલોકેન્તો સકલસરીરેન લોહિતમક્ખિતેન પતિત્વા મતં અદ્દસ. અથસ્સ મહાસોકો ઉપ્પજ્જિ. સો ‘‘ન મમ સોકં અઞ્ઞો નિબ્બાપેતું સક્ખિસ્સતી’’તિ રોદન્તો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા તમત્થં આરોચેત્વા, ‘‘ભન્તે, સોકં મે નિબ્બાપેથા’’તિ આહ. સત્થા તં સમસ્સાસેત્વા ‘‘મા સોચિ, ઉપાસક. અનમતગ્ગસ્મિઞ્હિ સંસારે તવ એવમેવ ધીતુ મરણકાલે પગ્ઘરિતઅસ્સુ ચતુન્નં મહાસમુદ્દાનં ઉદકતો અતિરેકતર’’ન્તિ વત્વા અનમતગ્ગકથં ¶ કથેસિ ¶ . સો તનુભૂતસોકો સત્થારં પબ્બજ્જં યાચિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો ન ચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણીતિ.

પેસકારધીતાવત્થુ સત્તમં.

૮. તિંસભિક્ખુવત્થુ

હંસાદિચ્ચપથેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો તિંસ ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ દિવસે તિંસમત્તા દિસાવાસિકા ભિક્ખૂ સત્થારં ઉપસઙ્કમિંસુ. આનન્દત્થેરો સત્થુ વત્તકરણવેલાય આગન્ત્વા તે ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘સત્થારા ઇમેહિ સદ્ધિં પટિસન્થારે કતે વત્તં કરિસ્સામી’’તિ દ્વારકોટ્ઠકે ¶ અટ્ઠાસિ. સત્થાપિ તેહિ સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા તેસં સારણીયધમ્મં કથેસિ. તં સુત્વા તે સબ્બેપિ અરહત્તં પત્વા ઉપ્પતિત્વા આકાસેન અગમિંસુ. આનન્દત્થેરો તેસુ ચિરાયન્તેસુ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇદાનેવ તિંસમત્તા ભિક્ખૂ આગતા, તે કુહિ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘ગતા, આનન્દા’’તિ. ‘‘કતરેન મગ્ગેન, ભન્તે’’તિ? ‘‘આકાસેનાનન્દા’’તિ. ‘‘કિં પન તે, ભન્તે, ખીણાસવા’’તિ? ‘‘આમાનન્દ, મમ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા અરહત્તં પત્તા’’તિ. તસ્મિં પન ખણે આકાસેન હંસા આગમિંસુ. સત્થા ‘‘યસ્સ ખો પનાનન્દ, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા સુભાવિતા, સો હંસા વિય આકાસેન ગચ્છતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૭૫.

‘‘હંસાદિચ્ચપથે યન્તિ, આકાસે યન્તિ ઇદ્ધિયા;

નીયન્તિ ધીરા લોકમ્હા, જેત્વા મારં સવાહિનિ’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – ઇમે હંસા આદિચ્ચપથે આકાસે ગચ્છન્તિ. યેસં ઇદ્ધિપાદા સુભાવિતા, તેપિ આકાસે યન્તિ ઇદ્ધિયા. ધીરા પણ્ડિતા સવાહિનિં મારં જેત્વા ઇમમ્હા વટ્ટલોકા નીયન્તિ, નિબ્બાનં પાપુણન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

તિંસભિક્ખુવત્થુ અટ્ઠમં.

૯. ચિઞ્ચમાણવિકાવત્થુ

એકં ¶ ¶ ¶ ધમ્મન્તિ ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ચિઞ્ચમાણવિકં આરબ્ભ કથેસિ.

પઠમબોધિયઞ્હિ દસબલસ્સ પુથુભૂતેસુ સાવકેસુ અપ્પમાણેસુ દેવમનુસ્સેસુ અરિયભૂમિં ઓક્કન્તેસુ પત્થટે ગુણસમુદયે મહાલાભસક્કારો ઉદપાદિ. તિત્થિયા સૂરિયુગ્ગમને ખજ્જોપનકસદિસા અહેસું હતલાભસક્કારા. તે અન્તરવીથિયં ઠત્વા ‘‘કિં સમણો ગોતમોવ બુદ્ધો, મયમ્પિ બુદ્ધા, કિં તસ્સેવ દિન્નં મહપ્ફલં, અમ્હાકમ્પિ દિન્નં મહપ્ફલમેવ, અમ્હાકમ્પિ દેથ સક્કરોથા’’તિ એવં મનુસ્સે વિઞ્ઞાપેન્તાપિ લાભસક્કારં અલભિત્વા રહો સન્નિપતિત્વા ‘‘કેન નુ ખો ઉપાયેન સમણસ્સ ગોતમસ્સ મનુસ્સાનં અન્તરે અવણ્ણં ઉપ્પાદેત્વા લાભસક્કારં નાસેય્યામા’’તિ ચિન્તયિંસુ.

તદા સાવત્થિયં ચિઞ્ચમાણવિકા નામેકા પરિબ્બાજિકા ઉત્તમરૂપધરા સોભગ્ગપ્પત્તા દેવચ્છરા વિય. અસ્સા સરીરતો રસ્મિયો નિચ્છરન્તિ. અથેકો ખરમન્તી એવમાહ – ‘‘ચિઞ્ચમાણવિકં પટિચ્ચ સમણસ્સ ગોતમસ્સ અવણ્ણં ઉપ્પાદેત્વા લાભસક્કારં નાસેસ્સામા’’તિ. તે ‘‘અત્થેકો ઉપાયો’’તિ સમ્પટિચ્છિંસુ. અથ સા તિત્થિયારામં ગન્ત્વા વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ, તિત્થિયા તાય સદ્ધિં ન કથેસું. સા ‘‘કો નુ ખો મે દોસો’’તિ યાવતતિયં ‘‘વન્દામિ, અય્યા’’તિ વત્વા, ‘‘અય્યા, કો નુ ખો મે દોસો, કિં મયા સદ્ધિં ન કથેથા’’તિ આહ. ‘‘ભગિનિ, સમણં ગોતમં અમ્હે વિહેઠયન્તં હતલાભસક્કારે ¶ કત્વા વિચરન્તં ન જાનાસી’’તિ? ‘‘ન જાનામિ, અય્યા, કિં પનેત્થ મયા કત્તબ્બ’’ન્તિ. ‘‘સચે ત્વં, ભગિનિ, અમ્હાકં સુખમિચ્છસિ, અત્તાનં પટિચ્ચ સમણસ્સ ગોતમસ્સ અવણ્ણં ઉપ્પાદેત્વા લાભસક્કારં નાસેહી’’તિ.

સા ‘‘સાધુ, અય્યા, મય્હંવેસો ભારો, મા ચિન્તયિત્થા’’તિ વત્વા પક્કમિત્વા ઇત્થિમાયાસુ કુસલતાય તતો પટ્ઠાય સાવત્થિવાસીનં ધમ્મકથં સુત્વા જેતવના નિક્ખમનસમયે ઇન્દગોપકવણ્ણં પટં પારુપિત્વા ગન્ધમાલાદિહત્થા જેતવનાભિમુખી ગચ્છતિ. ‘‘ઇમાય વેલાય કુહિં ગચ્છસી’’તિ વુત્તે, ‘‘કિં તુમ્હાકં મમ ગમનટ્ઠાનેના’’તિ વત્વા જેતવનસમીપે તિત્થિયારામે વસિત્વા પાતોવ ‘‘અગ્ગવન્દનં વન્દિસ્સામા’’તિ નગરા નિક્ખમન્તે ઉપાસકજને ¶ જેતવનસ્સ અન્તોવુટ્ઠા વિય હુત્વા નગરં પવિસતિ. ‘‘કુહિં વુટ્ઠાસી’’તિ વુત્તે, ‘‘કિં તુમ્હાકં મમ વુટ્ઠટ્ઠાનેના’’તિ વત્વા માસદ્ધમાસચ્ચયેન પુચ્છિયમાના જેતવને સમણેન ગોતમેન સદ્ધિં એકગન્ધકુટિયા વુટ્ઠામ્હીતિ. પુથુજ્જનાનં ¶ ‘‘સચ્ચં નુ ખો એતં, નો’’તિ કઙ્ખં ઉપ્પાદેત્વા તેમાસચતુમાસચ્ચયેન પિલોતિકાહિ ઉદરં વેઠેત્વા ગબ્ભિનિવણ્ણં દસ્સેત્વા ઉપરિ રત્તપટં પારુપિત્વા ‘‘સમણં ગોતમં પટિચ્ચ ગબ્ભો ઉપ્પન્નો’’તિ અન્ધબાલે સદ્દહાપેત્વા અટ્ઠનવમાસચ્ચયેન ઉદરે દારુમણ્ડલિકં બન્ધિત્વા ઉપરિ પટં પારુપિત્વા ¶ હત્થપાદપિટ્ઠિયો ગોહનુકેન કોટ્ટાપેત્વા ઉસ્સદે દસ્સેત્વા કિલન્તિન્દ્રિયા હુત્વા સાયન્હસમયે તથાગતે અલઙ્કતધમ્માસને નિસીદિત્વા ધમ્મં દેસેન્તે ધમ્મસભં ગન્ત્વા તથાગતસ્સ પુરતો ઠત્વા, ‘‘મહાસમણ, મહાજનસ્સ તાવ ધમ્મં દેસેસિ, મધુરો તે સદ્દો, સમ્ફુસિતં દન્તાવરણં. અહં પન તં પટિચ્ચ ગબ્ભં લભિત્વા પરિપુણ્ણગબ્ભા જાતા, નેવ મે સૂતિઘરં જાનાસિ, સપ્પિતેલાદીનિ સયં અકરોન્તો ઉપટ્ઠાકાનમ્પિ અઞ્ઞતરં કોસલરાજાનં વા અનાથપિણ્ડિકં વા વિસાખં ઉપાસિકં વા ‘ઇમિસ્સા ચિઞ્ચમાણવિકાય કત્તબ્બયુત્તકં કરોહી’તિ ન વદેસિ, અભિરમિતુંયેવ જાનાસિ, ગબ્ભપરિહારં ન જાનાસી’’તિ ગૂથપિણ્ડં ગહેત્વા ચન્દમણ્ડલં દૂસેતું વાયમન્તી વિય પરિસમજ્ઝે તથાગતં અક્કોસિ. તથાગતો ધમ્મકથં ઠપેત્વા સીહો વિય અભિનદન્તો, ‘‘ભગિનિ, તયા કથિતસ્સ તથભાવં વા વિતથભાવં વા અહમેવ ચ ત્વઞ્ચ જાનામા’’તિ આહ. ‘‘આમ, મહાસમણ, તયા ચ મયા ચ ઞાતભાવેનેતં જાત’’ન્તિ.

તસ્મિં ખણે સક્કસ્સ આસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સો આવજ્જમાનો ‘‘ચિઞ્ચમાણવિકા તથાગતં અભૂતેન અક્કોસતી’’તિ ઞત્વા ‘‘ઇદં વત્થું સોધેસ્સામી’’તિ ચતૂહિ દેવપુત્તેહિ સદ્ધિં આગમિ. દેવપુત્તા મૂસિકપોતકા હુત્વા દારુમણ્ડલિકસ્સ બન્ધનરજ્જુકે એકપ્પહારેનેવ છિન્દિંસુ, પારુતપટં વાતો ઉક્ખિપિ, દારુમણ્ડલિકં પતમાનં તસ્સા પાદપિટ્ઠિયં પતિ ¶ , ઉભો અગ્ગપાદા છિજ્જિંસુ. મનુસ્સા ‘‘ધી કાળકણ્ણિ, સમ્માસમ્બુદ્ધં અક્કોસી’’તિ સીસે ખેળં પાતેત્વા લેડ્ડુદણ્ડાદિહત્તા જેતવના નીહરિંસુ. અથસ્સા તથાગતસ્સ ચક્ખુપથં અતિક્કન્તકાલે મહાપથવી ભિજ્જિત્વા ¶ વિવરમદાસિ, અવીચિતો અગ્ગિજાલા ઉટ્ઠહિ. સા કુલદત્તિયં કમ્બલં પારુપમાના વિય ગન્ત્વા અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિ. અઞ્ઞતિત્થિયાનં લાભસક્કારો પરિહાયિ, દસબલસ્સ ભિય્યોસોમત્તાય વડ્ઢિ. પુનદિવસે ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું, ‘‘આવુસો, ચિઞ્ચમાણવિકા એવં ઉળારગુણં અગ્ગદક્ખિણેય્યં સમ્માસમ્બુદ્ધં અભૂતેન અક્કોસિત્વા મહાવિનાસં પત્તા’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ એસા મં અભૂતેન અક્કોસિત્વા વિનાસં પત્તાયેવા’’તિ વત્વા –

‘‘નાદટ્ઠા પરતો દોસં, અણું થૂલાનિ સબ્બસો;

ઇસ્સરો પણયે દણ્ડં, સામં અપ્પટિવેક્ખિયા’’તિ. –

ઇમં ¶ દ્વાદસનિપાતે મહાપદુમજાતકં (જા. ૧.૧૨.૧૦૬) વિત્થારેત્વા કથેસિ –

તદા કિરેસા મહાપદુમકુમારસ્સ બોધિસત્તસ્સ માતુ સપત્તી રઞ્ઞો અગ્ગમહેસી હુત્વા મહાસત્તં અસદ્ધમ્મેન નિમન્તેત્વા તસ્સ મનં અલભિત્વા અત્તનાવ અત્તનિ વિપ્પકારં કત્વા ગિલાનાલયં દસ્સેત્વા ‘‘તવ પુત્તો મં અનિચ્છન્તિં ઇમં વિપ્પકારં પાપેસી’’તિ ¶ રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા કુદ્ધો મહાસત્તં ચોરપપાતે ખિપિ. અથ નં પબ્બતકુચ્છિયં અધિવત્થા દેવતા પટિગ્ગહેત્વા નાગરાજસ્સ ફણગબ્ભે પતિટ્ઠપેસિ. નાગરાજા તં નાગભવનં નેત્વા ઉપડ્ઢરજ્જેન સમ્માનેસિ. સો તત્થ સંવચ્છરં વસિત્વા પબ્બજિતુકામો હિમવન્તપ્પદેસં પત્વા પબ્બજિત્વા ઝાનાભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેસિ. અથ નં એકો વનચરકો દિસ્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા કતપટિસન્થારો સબ્બં તં પવત્તિં ઞત્વા મહાસત્તં રજ્જેન નિમન્તેત્વા તેન ‘‘મય્હં રજ્જેન કિચ્ચં નત્થિ, ત્વં પન દસ રાજધમ્મે અકોપેત્વા અગતિગમનં પહાય ધમ્મેન રજ્જં કારેહી’’તિ ઓવદિતો ઉટ્ઠાયાસના રોદિત્વા નગરં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે અમચ્ચે પુચ્છિ – ‘‘અહં કં નિસ્સાય એવં આચારસમ્પન્નેન પુત્તેન વિયોગં પત્તો’’તિ? ‘‘અગ્ગમહેસિં નિસ્સાય, દેવા’’તિ. રાજા તં ઉદ્ધંપાદં ગહેત્વા ચોરપપાતે ખિપાપેત્વા નગરં પવિસિત્વા ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ. તદા મહાપદુમકુમારો સત્થા અહોસિ, માતુ સપત્તી ચિઞ્ચમાણવિકાતિ.

સત્થા ¶ ઇમમત્થં પકાસેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, એકં ધમ્મઞ્હિ સચ્ચવચનં પહાય મુસાવાદે પતિટ્ઠિતાનં વિસ્સટ્ઠપરલોકાનં અકત્તબ્બપાપકમ્મં નામ નત્થી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૭૬.

‘‘એકં ધમ્મં અતીતસ્સ, મુસાવાદિસ્સ જન્તુનો;

વિતિણ્ણપરલોકસ્સ, નત્થિ પાપં અકારિય’’ન્તિ.

તત્થ એકં ધમ્મન્તિ સચ્ચં. મુસાવાદિસ્સાતિ યસ્સ દસસુ વચનેસુ એકમ્પિ સચ્ચં નત્થિ, એવરૂપસ્સ મુસાવાદિનો ¶ . વિતિણ્ણપરલોકસ્સાતિ વિસ્સટ્ઠપરલોકસ્સ. એવરૂપો હિ મનુસ્સસમ્પત્તિં દેવસમ્પત્તિં અવસાને નિબ્બાનસમ્પત્તિન્તિ ઇમા તિસ્સોપિ સમ્પત્તિયો ન પસ્સતિ. નત્થિ પાપન્તિ તસ્સ એવરૂપસ્સ ઇદં નામ પાપં અકત્તબ્બન્તિ નત્થિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

ચિઞ્ચમાણવિકાવત્થુ નવમં.

૧૦. અસદિસદાનવત્થુ

ન ¶ વે કદરિયાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અસદિસદાનં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે સત્થા ચારિકં ચરિત્વા પઞ્ચસતભિક્ખુપરિવારો જેતવનં પાવિસિ. રાજા વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં નિમન્તેત્વા પુનદિવસે આગન્તુકદાનં સજ્જેત્વા ‘‘દાનં મે પસ્સન્તૂ’’તિ નાગરે પક્કોસિ. નાગરા આગન્ત્વા રઞ્ઞો દાનં દિસ્વા પુનદિવસે સત્થારં નિમન્તેત્વા દાનં સજ્જેત્વા ‘‘અમ્હાકમ્પિ દાનં, દેવો, પસ્સતૂ’’તિ રઞ્ઞો પહિણિંસુ. રાજા તેસં દાનં દિસ્વા ‘‘ઇમેહિ મમ દાનતો ઉત્તરિતરં કતં, પુન દાનં કરિસ્સામી’’તિ પુનદિવસેપિ દાનં સજ્જેસિ. નાગરાપિ તં દિસ્વા પુનદિવસે સજ્જયિંસુ. એવં નેવ રાજા નાગરે પરાજેતું સક્કોતિ, ન ¶ નાગરા રાજાનં. અથ છટ્ઠે વારે નાગરા સતગુણં સહસ્સગુણં વડ્ઢેત્વા યથા ન સક્કા હોતિ ‘‘ઇદં નામ ઇમેસં દાને નત્થી’’તિ વત્તું, એવં દાનં સજ્જયિંસુ. રાજા તં દિસ્વા ‘‘સચાહં ઇમેસં દાનતો ઉત્તરિતરં કાતું ન સક્ખિસ્સામિ, કિં મે જીવિતેના’’તિ ઉપાયં ચિન્તેન્તો નિપજ્જિ. અથ નં મલ્લિકા ¶ દેવી ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘કસ્મા, મહારાજ, એવં નિપન્નોસિ, કેન તે ઇન્દ્રિયાનિ કિલન્તાનિ વિયા’’તિ પુચ્છિ. રાજા આહ – ‘‘ન દાનિ ત્વં, દેવિ, જાનાસી’’તિ. ‘‘ન જાનામિ, દેવા’’તિ. સો તસ્સા તમત્થં આરોચેસિ.

અથ નં મલ્લિકા આહ – ‘‘દેવ, મા ચિન્તયિ, કહં તયા પથવિસ્સરો રાજા નાગરેહિ પરાજિયમાનો દિટ્ઠપુબ્બો વા સુતપુબ્બો વા, અહં તે દાનં સંવિદહિસ્સામી’’તિ. ઇતિસ્સ અસદિસદાનં સંવિદહિતુકામતાય એવં વત્વા, મહારાજ, સાલકલ્યાણિપદરેહિ પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં અન્તો આવટ્ટે નિસીદનમણ્ડપં કારેહિ, સેસા બહિઆવટ્ટે નિસીદિસ્સન્તિ. પઞ્ચ સેતચ્છત્તસતાનિ કારેહિ, તાનિ ગહેત્વા પઞ્ચસતા હત્થી પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં મત્થકે ધારયમાના ઠસ્સન્તિ. અટ્ઠ વા દસ વા રત્તસુવણ્ણનાવાયો કારેહિ, તા મણ્ડપમજ્ઝે ભવિસ્સન્તિ. દ્વિન્નં દ્વિન્નં ભિક્ખૂનં અન્તરે એકેકા ખત્તિયધીતા નિસીદિત્વા ગન્ધે પિસિસ્સતિ, એકેકા ખત્તિયધીતા બીજનં આદાય દ્વે દ્વે ભિક્ખૂ બીજમાના ઠસ્સતિ, સેસા ખત્તિયધીતરો પિસે પિસે ગન્ધે હરિત્વા ¶ સુવણ્ણનાવાસુ પક્ખિપિસ્સન્તિ, તાસુ એકચ્ચા ખત્તિયધીતરો નીલુપ્પલકલાપે ગહેત્વા સુવણ્ણનાવાસુ પક્ખિત્તગન્ધે આલોળેત્વા વાસં ગાહાપેસ્સન્તિ. નાગરાનઞ્હિનેવ ખત્તિયધીતરો અત્થિ, ન સેતચ્છત્તાનિ, ન હત્થિનો ચ. ઇમેહિ કારણેહિ નાગરા ¶ પરાજિસ્સન્તિ, એવં કરોહિ, મહારાજાતિ. રાજા ‘‘સાધુ, દેવિ, કલ્યાણં તે કથિત’’ન્તિ તાય કથિતનિયામેન સબ્બં કારેસિ. એકસ્સ પન ભિક્ખુનો એકો હત્થિ નપ્પહોસિ. અથ રાજા મલ્લિકં આહ – ‘‘ભદ્દે, એકસ્સ ભિક્ખુનો એકો હત્થિ નપ્પહોતિ, કિં કરિસ્સામા’’તિ. ‘‘કિં, દેવ, પઞ્ચ હત્થિસતાનિ નત્થી’’તિ? ‘‘અત્થિ, દેવિ, અવસેસા દુટ્ઠહત્થિનો, તે ભિક્ખૂ દિસ્વાવ વેરમ્ભવાતા વિય ચણ્ડા હોન્તી’’તિ. ‘‘દેવ, અહં એકસ્સ દુટ્ઠહત્થિપોતકસ્સ છત્તં ગહેત્વા તિટ્ઠનટ્ઠાનં જાનામી’’તિ. ‘‘કત્થ નં ઠપેસ્સામા’’તિ? ‘‘અય્યસ્સ અઙ્ગુલિમાલસ્સ સન્તિકે’’તિ. રાજા તથા કારેસિ. હત્થિપોતકો વાલધિં અન્તરસત્થિમ્હિ પક્ખિપિત્વા ઉભો કણ્ણે પાતેત્વા અક્ખીનિ નિમિલેત્વા અટ્ઠાસિ. મહાજનો ‘‘એવરૂપસ્સ નામ ચણ્ડહત્થિનો અયમાકારો’’તિ હત્થિમેવ ઓલોકેસિ.

રાજા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, યં ઇમસ્મિં દાનગ્ગે કપ્પિયભણ્ડં વા અકપ્પિયભણ્ડં વા, સબ્બં તં તુમ્હાકમેવ દમ્મી’’તિ આહ ¶ . તસ્મિં ¶ પન દાને એકદિવસેનેવ પરિચ્ચત્તં ચુદ્દસકોટિધનં હોતિ. સત્થુ પન સેતચ્છત્તં નિસીદનપલ્લઙ્કો આધારકો પાદપીઠિકાતિ ચત્તારિ અનગ્ઘાનેવ. પુન એવરૂપં કત્વા બુદ્ધાનં દાનં નામ દાતું સમત્થો નાહોસિ, તેનેવ તં ‘‘અસદિસદાન’’ન્તિ પઞ્ઞાયિ. તં કિર સબ્બબુદ્ધાનં એકવારં હોતિયેવ, સબ્બેસં પન ઇત્થીયેવ સંવિદહતિ. રઞ્ઞો પન કાળો ચ જુણ્હો ચાતિ દ્વે અમચ્ચા અહેસું. તેસુ કાળો ચિન્તેસિ – ‘‘અહો રાજકુલસ્સ પરિહાનિ, એકદિવસેનેવ ચુદ્દસકોટિધનં ખયં ગચ્છતિ, ઇમે ઇમં દાનં ભુઞ્જિત્વા ગન્ત્વા નિપન્ના નિદ્દાયિસ્સન્તિ, અહો નટ્ઠં રાજકુલ’’ન્તિ. જુણ્હો ચિન્તેસિ – ‘‘અહો રઞ્ઞો દાનં સુદિન્નં. ન હિ સક્કા રાજભાવે અટ્ઠિતેન એવરૂપં દાનં દાતું, સબ્બસત્તાનં પત્તિં અદેન્તો નામ નત્થિ, અહં પનિદં દાનં અનુમોદામી’’તિ.

સત્થુ ભત્તકિચ્ચાવસાને રાજા અનુમોદનત્થાય પત્તં ગણ્હિ. સત્થા ચિન્તેસિ – ‘‘રઞ્ઞા મહોઘં પવત્તેન્તેન વિય મહાદાનં દિન્નં, અસક્ખિ નુ ખો મહાજનો ચિત્તં પસાદેતું, ઉદાહુ નો’’તિ. સો તેસં અમચ્ચાનં ચિત્તાચારં ઞત્વા ‘‘સચે રઞ્ઞો દાનાનુચ્છવિકં અનુમોદનં કરિસ્સામિ, કાળસ્સ મુદ્ધા સત્તધા ફલિસ્સતિ, જુણ્હો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિસ્સતી’’તિ ઞત્વા કાળે અનુકમ્પં પટિચ્ચ એવરૂપં દાનં દત્વા ઠિતસ્સ રઞ્ઞો ચતુપ્પદિકં ગાથમેવ વત્વા ઉટ્ઠાયાસના વિહારં ગતો. ભિક્ખૂ ¶ અઙ્ગુલિમાલં પુચ્છિંસુ – ‘‘ન કિં નુ ખો, આવુસો, દુટ્ઠહત્થિં છત્તં ધારેત્વા ઠિતં દિસ્વા ભાયી’’તિ? ‘‘ન ભાયિં, આવુસો’’તિ. તે સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા આહંસુ – ‘‘અઙ્ગુલિમાલો, ભન્તે, અઞ્ઞં બ્યાકરોસી’’તિ. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે ¶ , અઙ્ગુલિમાલો ભાયતિ. ખીણાસવઉસભાનઞ્હિ અન્તરે જેટ્ઠકઉસભા મમ પુત્તસદિસા ભિક્ખૂ ન ભાયન્તી’’તિ વત્વા બ્રાહ્મણવગ્ગે ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઉસભં પવરં વીરં, મહેસિં વિજિતાવિનં;

અનેજં ન્હાતકં બુદ્ધં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૪૨૨; સુ. નિ. ૬૫૧);

રાજાપિ દોમનસ્સપ્પત્તો ‘‘એવરૂપાય નામ પરિસાય દાનં દત્વા ઠિતસ્સ મય્હં અનુચ્છવિકં અનુમોદનં અકત્વા ગાથમેવ વત્વા સત્થા ઉટ્ઠાયાસના ગતો. મયા સત્થુ અનુચ્છવિકં દાનં અકત્વા અનનુચ્છવિકં કતં ભવિસ્સતિ ¶ , કપ્પિયભણ્ડં અદત્વા અકપ્પિયભણ્ડં વા દિન્નં ભવિસ્સતિ, સત્થારા મે કુપિતેન ભવિતબ્બં. એવઞ્હિ અસદિસદાનં નામ, દાનાનુરૂપં અનુમોદનં કાતું વટ્ટતી’’તિ વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એતદવોચ – ‘‘કિં નુ ખો મે, ભન્તે, દાતબ્બયુત્તકં દાનં ન દિન્નં, ઉદાહુ દાનાનુરૂપં કપ્પિયભણ્ડં અદત્વા અકપ્પિયભણ્ડમેવ દિન્ન’’ન્તિ. ‘‘કિમેતં ¶ , મહારાજા’’તિ? ‘‘ન મે તુમ્હેહિ દાનાનુચ્છવિકા અનુમોદના કતા’’તિ? ‘‘મહારાજ, અનુચ્છવિકમેવ તે દાનં દિન્નં. એતઞ્હિ અસદિસદાનં નામ, એકસ્સ બુદ્ધસ્સ એકવારમેવ સક્કા દાતું, પુન એવરૂપં નામ દાનં દુદ્દદ’’ન્તિ. ‘‘અથ કસ્મા, ભન્તે, મે દાનાનુરૂપં અનુમોદનં ન કરિત્થા’’તિ? ‘‘પરિસાય અસુદ્ધત્તા, મહારાજા’’તિ. ‘‘કો નુ ખો, ભન્તે, પરિસાય દોસો’’તિ? અથસ્સ સત્થા દ્વિન્નમ્પિ અમચ્ચાનં ચિત્તાચારં આરોચેત્વા કાળે અનુકમ્પં પટિચ્ચ અનુમોદનાય અકતભાવં આચિક્ખિ. રાજા ‘‘સચ્ચં કિર તે, કાળ, એવં ચિન્તિત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘તવ સન્તકં અગ્ગહેત્વા મમ પુત્તદારેહિ સદ્ધિં મયિ અત્તનો સન્તકં દેન્તે તુય્હં કા પીળા. ગચ્છ, ભો, યં તે મયા દિન્નં, તં દિન્નમેવ હોતુ, રટ્ઠતો પન મે નિક્ખમા’’તિ તં રટ્ઠા નીહરિત્વા જુણ્હં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર તે એવં ચિન્તિત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચ’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘સાધુ, માતુલ, પસન્નોસ્મિ, ત્વં મમ પરિજનં ગહેત્વા મયા દિન્નનિયામેનેવ સત્ત દિવસાનિ દાનં દેહી’’તિ સત્તાહં રજ્જં નિય્યાદેત્વા સત્થારં આહ – ‘‘પસ્સથ, ભન્તે, બાલસ્સ કરણં, મયા એવં દિન્નદાને પહારમદાસી’’તિ. સત્થા ‘‘આમ, મહારાજ, બાલા નામ પરસ્સ દાનં અનભિનન્દિત્વા દુગ્ગતિપરાયણા હોન્તિ, ધીરા પન પરેસમ્પિ દાનં અનુમોદિત્વા સગ્ગપરાયણા એવ હોન્તી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૭૭.

‘‘ન ¶ વે કદરિયા દેવલોકં વજન્તિ, બાલા હવે નપ્પસંસન્તિ દાનં;

ધીરો ચ દાનં અનુમોદમાનો, તેનેવ સો હોતિ સુખી પરત્થા’’તિ.

તત્થ ¶ કદરિયાતિ થદ્ધમચ્છરિનો. બાલાતિ ઇધલોકપરલોકં અજાનનકા. ધીરોતિ પણ્ડિતો. સુખી પરત્થાતિ તેનેવ સો દાનાનુમોદનપુઞ્ઞેન પરલોકે દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવમાનો સુખી હોતીતિ.

દેસનાવસાને ¶ જુણ્હો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તપરિસાયપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસિ, જુણ્હોપિ સોતાપન્નો હુત્વા સત્તાહં રઞ્ઞા દિન્નનિયામેનેવ દાનં અદાસીતિ.

અસદિસદાનવત્થુ દસમં.

૧૧. અનાથપિણ્ડકપુત્તકાલવત્થુ

પથબ્યા એકરજ્જેનાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કાલં નામ અનાથપિણ્ડિકસ્સ પુત્તં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર તથાવિધસ્સ સદ્ધાસમ્પન્નસ્સ સેટ્ઠિનો પુત્તો હુત્વા નેવ સત્થુ સન્તિકં ગન્તું, ન ગેહં આગતકાલે દટ્ઠું, ન ધમ્મં સોતું, ન સઙ્ઘસ્સ વેય્યાવચ્ચં કાતું ઇચ્છતિ. પિતરા ‘‘મા એવં, તાત, કરી’’તિ વુત્તોપિ તસ્સ વચનં ન સુણાતિ. અથસ્સ પિતા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં એવરૂપં દિટ્ઠિં ગહેત્વા વિચરન્તો અવીચિપરાયણો ભવિસ્સતિ, ન ખો પનેતં પતિરૂપં, યં મયિ પસ્સન્તે મમ પુત્તો નિરયં ગચ્છેય્ય. ઇમસ્મિં ખો પન લોકે ધનદાનેન અભિજ્જનકસત્તો નામ નત્થિ, ધનેન નં ભિન્દિસ્સામી’’તિ. અથ નં આહ – ‘‘તાત, ઉપોસથિકો હુત્વા વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મં સુત્વા એહિ, કહાપણસતં તે ¶ દસ્સામી’’તિ. દસ્સથ, તાતાતિ. દસ્સામિ, પુત્તાતિ. સો યાવતતિયં પટિઞ્ઞં ગહેત્વા ઉપોસથિકો હુત્વા વિહારં અગમાસિ. ધમ્મસ્સવનેન પનસ્સ કિચ્ચં નત્થિ, યથાફાસુકટ્ઠાને સયિત્વા પાતોવ ગેહં અગમાસિ. અથસ્સ પિતા ‘‘પુત્તો મે ઉપોસથિકો અહોસિ, સીઘમસ્સ યાગુઆદીનિ આહરથા’’તિ વત્વા દાપેસિ. સો ‘‘કહાપણે અગ્ગહેત્વા ન ભુઞ્જિસ્સામી’’તિ આહટાહટં પટિક્ખિપિ. અથસ્સ પિતા પીળં અસહન્તો કહાપણભણ્ડં દાપેસિ. સો તં હત્થેન ગહેત્વાવ આહારં પરિભુઞ્જિ.

અથ ¶ નં પુનદિવસે સેટ્ઠિ, ‘‘તાત, કહાપણસહસ્સં તે દસ્સામિ, સત્થુ પુરતો ઠત્વા એકં ધમ્મપદં ઉગ્ગણ્હિત્વા આગચ્છેય્યાસી’’તિ પેસેસિ. સોપિ વિહારં ગન્ત્વા સત્થુ પુરતો ઠત્વાવ એકમેવ પદં ઉગ્ગણ્હિત્વા પલાયિતુકામો અહોસિ. અથસ્સ સત્થા અસલ્લક્ખણાકારં અકાસિ. સો તં પદં અસલ્લક્ખેત્વા ઉપરિપદં ઉગ્ગણ્હિસ્સામીતિ ઠત્વા અસ્સોસિયેવ ¶ . ઉગ્ગણ્હિસ્સામીતિ સુણન્તોવ કિર સક્કચ્ચં સુણાતિ નામ. એવઞ્ચ કિર સુણન્તાનં ધમ્મો સોતાપત્તિમગ્ગાદયો દેતિ. સોપિ ઉગ્ગણ્હિસ્સામીતિ સુણાતિ, સત્થાપિસ્સ અસલ્લક્ખણાકારં કરોતિ. સો ‘‘ઉપરિપદં ઉગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ ઠત્વા સુણન્તોવ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ.

સો પુનદિવસે બુદ્ધપ્પમુખેન ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિંયેવ સાવત્થિં પાવિસિ. મહાસેટ્ઠિ તં દિસ્વા ‘‘અજ્જ ¶ મમ પુત્તસ્સ આકારો રુચ્ચતી’’તિ ચિન્તેસિ. તસ્સપિ એતદહોસિ – ‘‘અહો વત મે પિતા અજ્જ સત્થુ સન્તિકે કહાપણે ન દદેય્ય, કહાપણકારણા મય્હં ઉપોસથિકભાવં પટિચ્છાદેય્યા’’તિ. સત્થા પનસ્સ હિય્યોવ કહાપણસ્સ કારણા ઉપોસથિકભાવં અઞ્ઞાસિ. મહાસેટ્ઠિ, બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ યાગું દાપેત્વા પુત્તસ્સપિ દાપેસિ. સો નિસીદિત્વા તુણ્હીભૂતોવ યાગું પિવિ, ખાદનીયં ખાદિ, ભત્તં ભુઞ્જિ. મહાસેટ્ઠિ સત્થુ ભત્તકિચ્ચાવસાને પુત્તસ્સ પુરતો સહસ્સભણ્ડિકં ઠપાપેત્વા, ‘‘તાત, મયા તે ‘સહસ્સં દસ્સામી’તિ વત્વા ઉપોસથં સમાદાપેત્વા વિહારં પહિતો. ઇદં તે સહસ્સ’’ન્તિ આહ. સો સત્થુ પુરતો કહાપણે દિય્યમાને દિસ્વા લજ્જન્તો ‘‘અલં મે કહાપણેહી’’તિ વત્વા, ‘‘ગણ્હ, તાતા’’તિ વુચ્ચમાનોપિ ન ગણ્હિ. અથસ્સ પિતા સત્થારં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, અજ્જ મે પુત્તસ્સ આકારો રુચ્ચતી’’તિ વત્વા ‘‘કિં, મહાસેટ્ઠી’’તિ વુત્તે ‘‘મયા એસ પુરિમદિવસે ‘કહાપણસતં તે દસ્સામી’તિ વત્વા વિહારં પેસિતો. પુનદિવસે કહાપણે અગ્ગહેત્વા ભુઞ્જિતું ન ઇચ્છિ, અજ્જ પન દિય્યમાનેપિ કહાપણે ન ઇચ્છતી’’તિ આહ. સત્થા ‘‘આમ, મહાસેટ્ઠિ, અજ્જ તવ પુત્તસ્સ ચક્કવત્તિસમ્પત્તિતોપિ દેવલોકબ્રહ્મલોકસમ્પત્તીહિપિ સોતાપત્તિફલમેવ વર’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૭૮.

‘‘પથબ્યા એકરજ્જેન, સગ્ગસ્સ ગમનેન વા;

સબ્બલોકાધિપચ્ચેન, સોતાપત્તિફલં વર’’ન્તિ.

તત્થ પથબ્યા એકરજ્જેનાતિ ચક્કવત્તિરજ્જેન. સગ્ગસ્સ ગમનેન વાતિ છબ્બીસતિવિધસ્સ સગ્ગસ્સ ¶ અધિગમનેન. સબ્બલોકાધિપચ્ચેનાતિ ન એકસ્મિં એત્તકે ¶ લોકે નાગસુપણ્ણવેમાનિકપેતેહિ સદ્ધિં, સબ્બસ્મિં લોકે આધિપચ્ચેન. સોતાપત્તિફલં વરન્તિ યસ્મા એત્તકે ઠાને ¶ રજ્જં કારેત્વાપિ નિરયાદીહિ અમુત્તોવ હોતિ, સોતાપન્નો પન પિહિતાપાયદ્વારો હુત્વા સબ્બદુબ્બલોપિ અટ્ઠમે ભવે ન નિબ્બત્તતિ, તસ્મા સોતાપત્તિફલમેવ વરં ઉત્તમન્તિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

અનાથપિણ્ડકપુત્તકાલવત્થુ એકાદસમં.

લોકવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તેરસમો વગ્ગો.

૧૪. બુદ્ધવગ્ગો

૧. મારધીતરવત્થુ

યસ્સ ¶ ¶ ¶ જિતન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા બોધિમણ્ડે વિહરન્તો મારધીતરો આરબ્ભ કથેસિ. દેસનં પન સાવત્થિયં સમુટ્ઠાપેત્વા પુન કુરુરટ્ઠે માગણ્ડિયબ્રાહ્મણસ્સ કથેસિ.

કુરુરટ્ઠે કિર માગણ્ડિયબ્રાહ્મણસ્સ ધીતા માગણ્ડિયાયેવ નામ અહોસિ ઉત્તમરૂપધરા. તં પત્થયમાના અનેકબ્રાહ્મણમહાસાલા ચેવ ખત્તિયમહાસાલા ચ ‘‘ધીતરં નો દેતૂ’’તિ માગણ્ડિયસ્સ પહિણિંસુ. સોપિ ‘‘ન તુમ્હે મય્હં ધીતુ અનુચ્છવિકા’’તિ સબ્બે પટિક્ખિપતેવ. અથેકદિવસં સત્થા પચ્ચૂસસમયે લોકં વોલોકેન્તો અત્તનો ઞાણજાલસ્સ અન્તો પવિટ્ઠં માગણ્ડિયબ્રાહ્મણં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ ઉપધારેન્તો બ્રાહ્મણસ્સ ચ બ્રાહ્મણિયા ચ તિણ્ણં મગ્ગફલાનં ઉપનિસ્સયં અદ્દસ. બ્રાહ્મણોપિ બહિગામે નિબદ્ધં અગ્ગિં પરિચરતિ. સત્થા પાતોવ પત્તચીવરમાદાય તં ઠાનં અગમાસિ. બ્રાહ્મણો સત્થુ રૂપસિરિં ઓલોકેન્તો ‘‘ઇમસ્મિં લોકે ઇમિના સદિસો પુરિસો નામ નત્થિ, અયં મય્હં ¶ ધીતુ અનુચ્છવિકો, ઇમસ્સ મે ધીતરં દસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા સત્થારં આહ – ‘‘સમણ, મમ એકા ધીતા અત્થિ, અહં તસ્સા અનુચ્છવિકં પુરિસં અપસ્સન્તો તં ન કસ્સચિ અદાસિં, ત્વં પનસ્સા અનુચ્છવિકો, અહં તે ધીતરં પાદપરિચારિકં કત્વા દાતુકામો, યાવ નં આનેમિ, તાવ ઇધેવ તિટ્ઠાહી’’તિ. સત્થા તસ્સ કથં સુત્વા નેવ અભિનન્દિ, ન પટિક્કોસિ.

બ્રાહ્મણોપિ ગેહં ગન્ત્વા બ્રાહ્મણિં આહ – ‘‘ભોતિ, અજ્જ મે ધીતુ અનુચ્છવિકો પુરિસો દિટ્ઠો, તસ્સ નં દસ્સામા’’તિ ધીતરં અલઙ્કારાપેત્વા આદાય બ્રાહ્મણિયા સદ્ધિં તં ઠાનં અગમાસિ. મહાજનોપિ કુતૂહલજાતો નિક્ખમિ. સત્થા બ્રાહ્મણેન વુત્તટ્ઠાને અટ્ઠત્વા તત્થ પદચેતિયં દસ્સેત્વા અઞ્ઞસ્મિં ઠાને અટ્ઠાસિ. બુદ્ધાનં કિર પદચેતિયં ‘‘ઇદં અસુકો નામ પસ્સતૂ’’તિ અધિટ્ઠહિત્વા અક્કન્તટ્ઠાનેયેવ પઞ્ઞાયતિ, સેસટ્ઠાને તં પસ્સન્તો નામ નત્થિ. બ્રાહ્મણો અત્તના સદ્ધિં ¶ ગચ્છમાનાય બ્રાહ્મણિયા ‘‘કહં સો’’તિ પુટ્ઠો ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને તિટ્ઠાહીતિ તં અવચ’’ન્તિ ઓલોકેન્તો પદવલઞ્જં દિસ્વા ‘‘ઇદમસ્સ પદ’’ન્તિ દસ્સેસિ. સા લક્ખણમન્તકુસલતાય ¶ ‘‘ન ઇદં, બ્રાહ્મણ, કામભોગિનો પદ’’ન્તિ વત્વા બ્રાહ્મણેન, ‘‘ભોતિ, ત્વં ઉદકપાતિમ્હિ સુસુમારં પસ્સસિ, મયા સો સમણો દિટ્ઠો ‘ધીતરં તે દસ્સામી’તિ વુત્તો, તેનાપિ અધિવાસિત’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘બ્રાહ્મણ, કિઞ્ચાપિ ત્વં એવં વદેસિ, ઇદં પન નિક્કિલેસસ્સેવ પદ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘રત્તસ્સ ¶ હિ ઉક્કુટિકં પદં ભવે,

દુટ્ઠસ્સ હોતિ સહસાનુપીળિતં;

મૂળ્હસ્સ હોતિ અવકડ્ઢિતં પદં,

વિવટ્ટચ્છદસ્સ ઇદમીદિસં પદ’’ન્તિ. (વિસુદ્ધિ. ૧.૪૫; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૬૦-૨૬૧; ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.સામાવતીવત્થુ);

અથ નં બ્રાહ્મણો, ‘‘ભોતિ, મા વિરવિ, તુણ્હીભૂતાવ એહી’’તિ ગચ્છન્તો સત્થારં દિસ્વા ‘‘અયં સો પુરિસો’’તિ તસ્સા દસ્સેત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘સમણ, ધીતરં તે દસ્સામી’’તિ આહ. સત્થા ‘‘ન મે તવ ધીતાય અત્થો’’તિ અવત્વા, ‘‘બ્રાહ્મણ, એકં તે કારણં કથેસ્સામિ, સુણિસ્સસી’’તિ વત્વા ‘‘કથેહિ, ભો સમણ, સુણિસ્સામી’’તિ વુત્તે અભિનિક્ખમનતો પટ્ઠાય અતીતં આહરિત્વા દસ્સેસિ.

તત્રાયં સઙ્ખેપકથા – મહાસત્તો રજ્જસિરિં પહાય કણ્ટકં આરુય્હ છન્નસહાયો અભિનિક્ખમન્તો નગરદ્વારે ઠિતેન મારેન ‘‘સિદ્ધત્થ, નિવત્ત, ઇતો તે સત્તમે દિવસે ચક્કરતનં પાતુભવિસ્સતી’’તિ વુત્તે, ‘‘અહમેતં, માર, જાનામિ, ન મે તેનત્થો’’તિ આહ. અથ કિમત્થાય નિક્ખમસીતિ? સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણત્થાયાતિ. ‘‘તેન હિ સચે અજ્જતો પટ્ઠાય કામવિતક્કાદીનં એકમ્પિ વિતક્કં વિતક્કેસ્સસિ, જાનિસ્સામિ તે કત્તબ્બ’’ન્તિ આહ. સો તતો પટ્ઠાય ઓતારાપેક્ખો સત્ત વસ્સાનિ મહાસત્તં અનુબન્ધિ.

સત્થાપિ છબ્બસ્સાનિ દુક્કરકારિકં ચરિત્વા પચ્ચત્તપુરિસકારં નિસ્સાય બોધિમૂલે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિજ્ઝિત્વા વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદયમાનો પઞ્ચમસત્તાહે અજપાલનિગ્રોધમૂલે નિસીદિ. તસ્મિં સમયે મારો ‘‘અહં ¶ એત્તકં કાલં અનુબન્ધિત્વા ઓતારાપેક્ખોપિ ¶ ઇમસ્સ કિઞ્ચિ ખલિતં નાદ્દસં, અતિક્કન્તો ઇદાનિ એસ મમ વિસય’’ન્તિ દોમનસ્સપ્પત્તો મહામગ્ગે નિસીદિ. અથસ્સ તણ્હા અરતી રગાતિ ઇમા તિસ્સો ધીતરો ‘‘પિતા નો ન પઞ્ઞાયતિ, કહં નુ ખો એતરહી’’તિ ઓલોકયમાના તં તથા નિસિન્નં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કસ્મા ¶ , તાત, દુક્ખી દુમ્મનોસી’’તિ પુચ્છિંસુ. સો તાસં તમત્થં આરોચેસિ. અથ નં તા આહંસુ – ‘‘તાત, મા ચિન્તયિ, મયં તં અત્તનો વસે કત્વા આનેસ્સામા’’તિ. ‘‘ન સક્કા અમ્મા, એસ કેનચિ વસે કાતુન્તિ. ‘‘તાત, મયં ઇત્થિયો નામ ઇદાનેવ નં રાગપાસાદીહિ બન્ધિત્વા આનેસ્સામ, તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થા’’તિ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘પાદે તે, સમણ, પરિચારેમા’’તિ આહંસુ. સત્થા નેવ તાસં વચનં મનસાકાસિ, ન અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા ઓલોકેસિ.

પુન મારધીતરો ‘‘ઉચ્ચાવચા ખો પુરિસાનં અધિપ્પાયા, કેસઞ્ચિ કુમારિકાસુ પેમં હોતિ, કેસઞ્ચિ પઠમવયે ઠિતાસુ, કેસઞ્ચિ મજ્ઝિમવયે ઠિતાસુ, કેસઞ્ચિ પચ્છિમવયે ઠિતાસુ, નાનપ્પકારેહિ તં પલોભેસ્સામા’’તિ એકેકા કુમારિકવણ્ણાદિવસેન સતં સતં અત્તભાવે અભિનિમ્મિનિત્વા કુમારિયો, અવિજાતા, સકિં વિજાતા, દુવિજાતા, મજ્ઝિમિત્થિયો, મહલ્લકિત્થિયો ચ હુત્વા છક્ખત્તું ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘પાદે તે, સમણ, પરિચારેમા’’તિ આહંસુ. તમ્પિ ભગવા ન મનસાકાસિ યથા તં અનુત્તરે ઉપધિસઙ્ખયે વિમુત્તોતિ. અથ સત્થા ¶ એત્તકેનપિ તા અનુગચ્છન્તિયો ‘‘અપેથ, કિં દિસ્વા એવં વાયમથ, એવરૂપં નામ વીતરાગાનં પુરતો કાતું ન વટ્ટતિ. તથાગતસ્સ પન રાગાદયો પહીના. કેન તં કારણેન અત્તનો વસં નેસ્સથા’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૧૭૯.

‘‘યસ્સ જિતં નાવજીયતિ,

જિતં યસ્સ નોયાતિ કોચિ લોકે;

તં બુદ્ધમનન્તગોચરં,

અપદં કેન પદેન નેસ્સથ.

૧૮૦.

‘‘યસ્સ ¶ જાલિની વિસત્તિકા,

તણ્હા નત્થિ કુહિઞ્ચિ નેતવે;

તં બુદ્ધમનન્તગોચરં,

અપદં કેન પદેન નેસ્સથા’’તિ.

તત્થ યસ્સ જિતં નાવજીયતીતિ યસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ તેન તેન મગ્ગેન જિતં રાગાદિકિલેસજાતં પુન અસમુદાચરણતો નાવજીયતિ, દુજ્જિતં નામ ન હોતિ. નોયાતીતિ ન ઉય્યાતિ, યસ્સ જિતં કિલેસજાતં રાગાદીસુ કોચિ એકો કિલેસોપિ લોકે પચ્છતો વત્તી નામ ¶ ન હોતિ, નાનુબન્ધતીતિ અત્થો. અનન્તગોચરન્તિ અનન્તારમ્મણસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ વસેન અપરિયન્ત ગોચરં. કેન પદેનાતિ યસ્સ હિ રાગપદાદીસુ એકપદમ્પિ અત્થિ, તં તુમ્હે તેન પદેન નેસ્સથ. બુદ્ધસ્સ પન એકપદમ્પિ ¶ નત્થિ, તં અપદં બુદ્ધં તુમ્હે કેન પદેન નેસ્સથ.

દુતિયગાથાય તણ્હા નામેસા સંસિબ્બિતપરિયોનન્ધનટ્ઠેન જાલમસ્સા અત્થીતિપિ જાલકારિકાતિપિ જાલૂપમાતિપિ જાલિની. રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ વિસત્તતાય વિસત્તમનતાય વિસાહરતાય વિસપુપ્ફતાય વિસફલતાય વિસપરિભોગતાય વિસત્તિકા. સા એવરૂપા તણ્હા યસ્સ કુહિઞ્ચિ ભવે નેતું નત્થિ, તં તુમ્હે અપદં બુદ્ધં કેન પદેન નેસ્સથાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂનં દેવતાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. મારધીતરોપિ તત્થેવ અન્તરધાયિંસુ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા, ‘‘માગણ્ડિય, અહં પુબ્બે ઇમા તિસ્સો મારધીતરો અદ્દસં સેમ્હાદીહિ અપલિબુદ્ધેન સુવણ્ણક્ખન્ધસદિસેન અત્તભાવેન સમન્નાગતા, તદાપિ મેથુનસ્મિં છન્દો નાહોસિયેવ. તવ ધીતુ સરીરં દ્વત્તિંસાકારકુણપપરિપૂરં બહિવિચિત્તો વિય અસુચિઘટો. સચે હિ મમ પાદો અસુચિમક્ખિતો ભવેય્ય, અયઞ્ચ ઉમ્મારટ્ઠાને તિટ્ઠેય્ય, તથાપિસ્સા સરીરે અહં પાદે ન ફુસેય્ય’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘દિસ્વાન ¶ ¶ તણ્હં અરતિં રગઞ્ચ,

નાહોસિ છન્દો અપિ મેથુનસ્મિં;

કિમેવિદં મુત્તકરીસપુણ્ણં,

પાદાપિ નં સમ્ફુસિતું ન ઇચ્છે’’તિ. (સુ. નિ. ૮૪૧; મહાનિ. ૭૦);

દેસનાવસાને ઉભોપિ જયમ્પતિકા અનાગામિફલે પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

મારધીતરવત્થુ પઠમં.

૨. દેવોરોહણવત્થુ

યે ¶ ઝાનપસુતા ધીરાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સઙ્કસ્સનગરદ્વારે બહૂ દેવમનુસ્સે આરબ્ભ કથેસિ. દેસના પન રાજગહે સમુટ્ઠિતા.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે રાજગહસેટ્ઠિ પરિસ્સયમોચનત્થઞ્ચેવ પમાદેન ગલિતાનં આભરણાદીનં રક્ખણત્થઞ્ચ જાલકરણ્ડકં પરિક્ખિપાપેત્વા ગઙ્ગાય ઉદકકીળં કીળિ. અથેકો રત્તચન્દનરુક્ખો ગઙ્ગાય ઉપરિતીરે જાતો ગઙ્ગોદકેન ધોતમૂલો પતિત્વા તત્થ તત્થ પાસાણેસુ સંભજ્જમાનો વિપ્પકિરિ. તતો એકા ઘટપ્પમાણા ઘટિકા પાસાણેહિ ઘંસિયમાના ઉદકઊમીહિ પોથિયમાના મટ્ઠા હુત્વા અનુપુબ્બેન વુય્હમાના સેવાલપરિયોનદ્ધા આગન્ત્વા તસ્સ જાલે લગ્ગિ. સેટ્ઠિ ‘‘કિમેત’’ન્તિ વત્વા ‘‘રુક્ખઘટિકા’’તિ સુત્વા તં આહરાપેત્વા ‘‘કિં નામેત’’ન્તિ ઉપધારણત્થં વાસિકણ્ણેન તચ્છાપેસિ. તાવદેવ અલત્તકવણ્ણં રત્તચન્દનં ¶ પઞ્ઞાયિ. સેટ્ઠિ પન નેવ સમ્માદિટ્ઠિ ન મિચ્છાદિટ્ઠિ, મજ્ઝત્તધાતુકો. સો ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હં ગેહે રત્તચન્દનં બહુ, કિં નુ ખો ઇમિના કરિસ્સામી’’તિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘ઇમસ્મિં લોકે ‘મયં અરહન્તો મયં અરહન્તો’તિ વત્તારો બહૂ, અહં એકં અરહન્તમ્પિ ન પસ્સામિ. ગેહે ભમં યોજેત્વા પત્તં લિખાપેત્વા સિક્કાય ઠપેત્વા વેળુપરમ્પરાય સટ્ઠિહત્થમત્તે આકાસે ઓલમ્બાપેત્વા ‘સચે અરહા અત્થિ, ઇમં આકાસેનાગન્ત્વા ગણ્હાતૂ’તિ વક્ખામિ. યો તં ગહેસ્સતિ, તં સપુત્તદારો સરણં ગમિસ્સામી’’તિ. સો ચિન્તિતનિયામેનેવ પત્તં લિખાપેત્વા વેળુપરમ્પરાય ઉસ્સાપેત્વા ‘‘યો ઇમસ્મિં લોકે અરહા, સો આકાસેનાગન્ત્વા ઇમં પત્તં ગણ્હાતૂ’’તિ આહ.

છ ¶ સત્થારો ‘‘અમ્હાકં એસ અનુચ્છવિકો, અમ્હાકમેવ નં દેહી’’તિ વદિંસુ. સો ‘‘આકાસેનાગન્ત્વા ગણ્હથા’’તિ આહ. અથ છટ્ઠે દિવસે નિગણ્ઠો નાટપુત્તો અન્તેવાસિકે પેસેસિ – ‘‘ગચ્છથ, સેટ્ઠિં એવં વદેથ – ‘અમ્હાકં આચરિયસ્સેવ અનુચ્છવિકોયં, મા અપ્પમત્તકસ્સ કારણા આકાસેનાગમનં કરિ, દેહિ કિર મે તં પત્ત’’’ન્તિ ¶ . તે ગન્ત્વા સેટ્ઠિં તથા વદિંસુ. સેટ્ઠિ ‘‘આકાસેનાગન્ત્વા ગણ્હિતું સમત્થોવ ગણ્હાતૂ’’તિ આહ. નાટપુત્તો સયં ગન્તુકામો અન્તેવાસિકાનં સઞ્ઞં અદાસિ – ‘‘અહં એકં હત્થઞ્ચ પાદઞ્ચ ઉક્ખિપિત્વા ઉપ્પતિતુકામો વિય ભવિસ્સામિ, તુમ્હે મં, ‘આચરિય, કિં કરોથ, દારુમયપત્તસ્સ કારણા પટિચ્છન્નં અરહત્તગુણં મહાજનસ્સ મા દસ્સયિત્થા’તિ વત્વા મં હત્થેસુ ચ પાદેસુ ચ ગહેત્વા આકડ્ઢન્તા ભૂમિયં પાતેય્યાથા’’તિ. સો તત્થ ગન્ત્વા સેટ્ઠિં આહ, ‘‘મહાસેટ્ઠિ, મય્હં અયં પત્તો અનુચ્છવિકો, અઞ્ઞેસં નાનુચ્છવિકો, મા તે અપ્પમત્તકસ્સ કારણા મમ આકાસે ઉપ્પતનં ¶ રુચ્ચિ, દેહિ મે પત્ત’’ન્તિ. ભન્તે, આકાસે ઉપ્પતિત્વાવ ગણ્હથાતિ. તતો નાટપુત્તો ‘‘તેન હિ અપેથ અપેથા’’તિ અન્તેવાસિકે અપનેત્વા ‘‘આકાસે ઉપ્પતિસ્સામી’’તિ એકં હત્થઞ્ચ પાદઞ્ચ ઉક્ખિપિ. અથ નં અન્તેવાસિકા, ‘‘આચરિય, કિં નામેતં કરોથ, છવસ્સ લામકસ્સ દારુમયપત્તસ્સ કારણા પટિચ્છન્નગુણેન મહાજનસ્સ દસ્સિતેન કો અત્થો’’તિ તં હત્થપાદેસુ ગહેત્વા આકડ્ઢિત્વા ભૂમિયં પાતેસું. સો સેટ્ઠિં આહ – ‘‘ઇમે, મહાસેટ્ઠિ, ઉપ્પતિતું ન દેન્તિ, દેહિ મે પત્ત’’ન્તિ. ઉપ્પતિત્વા ગણ્હથ, ભન્તેતિ. એવં તિત્થિયા છ દિવસાનિ વાયમિત્વાપિ તં પત્તં ન લભિંસુયેવ.

સત્તમે દિવસે આયસ્મતો મહામોગ્ગલ્લાનસ્સ ચ આયસ્મતો પિણ્ડોલભારદ્વાજસ્સ ચ ‘‘રાજગહે પિણ્ડાય ચરિસ્સામા’’તિ ગન્ત્વા એકસ્મિં પિટ્ઠિપાસાણે ઠત્વા ચીવરં પારુપનકાલે ¶ ધુત્તકા કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘અમ્ભો પુબ્બે છ સત્થારો લોકે ‘મયં અરહન્તમ્હા’તિ વિચરિંસુ., રાજગહસેટ્ઠિનો પન અજ્જ સત્તમો દિવસો પત્તં ઉસ્સાપેત્વા ‘સચે અરહા અત્થિ, આકાસેનાગન્ત્વા ગણ્હાતૂ’તિ વદન્તસ્સ, એકોપિ ‘અહં અરહા’તિ આકાસે ઉપ્પતન્તો નત્થિ. અજ્જ નો લોકે અરહન્તાનં નત્થિભાવો ઞાતો’’તિ. તં કથં સુત્વા આયસ્મા ¶ મહામોગ્ગલ્લાનો આયસ્મન્તં પિણ્ડોલભારદ્વાજં આહ – ‘‘સુતં તે, આવુસો ભારદ્વાજ, ઇમેસં વચનં, ઇમે બુદ્ધસ્સ સાસનં પરિગ્ગણ્હન્તા વિય વદન્તિ. ત્વઞ્ચ મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો, ગચ્છ તં પત્તં આકાસેન ગન્ત્વા ગણ્હાહી’’તિ. આવુસો મહામોગ્ગલ્લાન, ત્વં ઇદ્ધિમન્તાનં અગ્ગો, ત્વં એતં ગણ્હાહિ, તયિ પન અગ્ગણ્હન્તે અહં ગણ્હિસ્સામીતિ. ‘‘ગણ્હાવુસો’’તિ વુત્તે આયસ્મા પિણ્ડોલભારદ્વાજો અભિઞ્ઞાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા ઉટ્ઠાય તિગાવુતં પિટ્ઠિપાસાણં પાદન્તેન પટિચ્છાદેન્તો તુલપિચુ વિય આકાસે ઉટ્ઠાપેત્વા રાજગહનગરસ્સ ઉપરિ સત્તક્ખત્તું અનુપરિયાયિ. સો તિગાવુતપમાણસ્સ નગરસ્સ પિધાનં વિય પઞ્ઞાયિ. નગરવાસિનો ‘‘પાસાણો નો અવત્થરિત્વા ગણ્હાતી’’તિ ભીતા સુપ્પાદીનિ મત્થકે કત્વા તત્થ તત્થ નિલીયિંસુ ¶ . સત્તમે વારે થેરો પિટ્ઠિપાસાણં ભિન્દિત્વા અત્તાનં દસ્સેસિ. મહાજનો થેરં દિસ્વા, ‘‘ભન્તે પિણ્ડોલભારદ્વાજ, તવ પાસાણં દળ્હં કત્વા ગણ્હ, મા નો સબ્બે નાસયી’’તિ. થેરો પાસાણં પાદન્તેન ખિપિત્વા વિસ્સજ્જેસિ. સો ગન્ત્વા યથાઠાનેયેવ પતિટ્ઠાસિ. થેરો સેટ્ઠિસ્સ ગેહમત્થકે અટ્ઠાસિ. તં દિસ્વા સેટ્ઠિ ઉરેન નિપજ્જિત્વા ‘‘ઓતરથ સામી’’તિ વત્વા આકાસતો ઓતિણ્ણં થેરં નિસીદાપેત્વા પત્તં ઓતારાપેત્વા ચતુમધુરપુણ્ણં કત્વા થેરસ્સ અદાસિ. થેરો પત્તં ગહેત્વા વિહારાભિમુખો પાયાસિ. અથસ્સ યે અરઞ્ઞગતા વા સુઞ્ઞાગારગતા વા તં પાટિહારિયં નાદ્દસંસુ. તે સન્નિપતિત્વા, ‘‘ભન્તે, અમ્હાકમ્પિ પાટિહારિયં દસ્સેહી’’તિ થેરં અનુબન્ધિંસુ. સો તેસં તેસં પાટિહારિયં દસ્સેત્વા વિહારં અગમાસિ.

સત્થા ¶ તં અનુબન્ધિત્વા ઉન્નાદેન્તસ્સ મહાજનસ્સ સદ્દં સુત્વા, ‘‘આનન્દ, કસ્સેસો સદ્દો’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ભન્તે, પિણ્ડોલભારદ્વાજેન આકાસે ઉપ્પતિત્વા ચન્દનપત્તો ગહિતો, તસ્સ સન્તિકે એસો સદ્દો’’તિ સુત્વા ભારદ્વાજં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર તયા એવં કત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ વુત્તે, ‘‘કસ્મા તે, ભારદ્વાજ, એવં કત’’ન્તિ થેરં ગરહિત્વા તં પત્તં ખણ્ડાખણ્ડં ભેદાપેત્વા ભિક્ખૂનં અઞ્જનપિસનત્થાય દાપેત્વા પાટિહારિયસ્સ અકરણત્થાય સાવકાનં સિક્ખાપદં (ચૂળવ. ૨૫૨) પઞ્ઞાપેસિ.

તિત્થિયા ¶ ¶ ‘‘સમણો કિર ગોતમો તં પત્તં ભેદાપેત્વા પાટિહારિયસ્સ અકરણત્થાય સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞાપેસી’’તિ સુત્વા ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકા પઞ્ઞત્તં સિક્ખાપદં જીવિતહેતુપિ નાતિક્કમન્તિ, સમણોપિ ગોતમો તં રક્ખિસ્સતેવ. ઇદાનિ અમ્હેહિ ઓકાસો લદ્ધો’’તિ નગરવીથીસુ આરોચેન્તા વિચરિંસુ ‘‘મયં અત્તનો ગુણં રક્ખન્તા પુબ્બે દારુમયપત્તસ્સ કારણા અત્તનો ગુણં મહાજનસ્સ ન દસ્સયિમ્હા, સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકા પત્તકમત્તસ્સ કારણા અત્તનો ગુણં મહાજનસ્સ દસ્સેસું. સમણો ગોતમો અત્તનો પણ્ડિતતાય પત્તં ભેદાપેત્વા સિક્ખાપદં પઞ્ઞાપેસિ, ઇદાનિ મયં તેનેવ સદ્ધિં પાટિહારિયં કરિસ્સામા’’તિ.

રાજા બિમ્બિસારો તં કથં સુત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘તુમ્હેહિ કિર, ભન્તે, પાટિહારિયસ્સ અકરણત્થાય સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ? ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. ઇદાનિ તિત્થિયા ‘‘તુમ્હેહિ સદ્ધિં પાટિહારિયં કરિસ્સામા’’તિ વદન્તિ, કિં ઇદાનિ કરિસ્સથાતિ? ‘‘તેસુ કરોન્તેસુ કરિસ્સામિ, મહારાજા’’તિ. નનુ તુમ્હેહિ સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તન્તિ. નાહં, મહારાજ, અત્તનો સિક્ખાપદં પઞ્ઞાપેસિં, તં મમેવ સાવકાનં પઞ્ઞત્તન્તિ. તુમ્હે ઠપેત્વા અઞ્ઞત્થ સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં નામ હોતિ, ભન્તેતિ. તેન હિ, મહારાજ, તમેવેત્થ પટિપુચ્છામિ, ‘‘અત્થિ પન તે, મહારાજ, વિજિતે ઉય્યાન’’ન્તિ. ‘‘અત્થિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘સચે તે, મહારાજ, ઉય્યાને મહાજનો અમ્બાદીનિ ખાદેય્ય, કિમસ્સ કત્તબ્બ’’ન્તિ? ‘‘દણ્ડો, ભન્તે’’તિ. ‘‘ત્વં પન ખાદિતું લભસી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, મય્હં દણ્ડો નત્થિ, અહં અત્તનો સન્તકં ખાદિતું લભામી’’તિ. ‘‘મહારાજ, યથા તવ ¶ તિયોજનસતિકે રજ્જે આણા પવત્તતિ, અત્તનો ઉય્યાને અમ્બાદીનિ ખાદન્તસ્સ દણ્ડો નત્થિ, અઞ્ઞેસં અત્થિ, એવં મમપિ ચક્કવાળકોટિસતસહસ્સે આણા પવત્તતિ, અત્તનો સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા અતિક્કમો નામ નત્થિ, અઞ્ઞેસં પન અત્થિ, કરિસ્સામહં પાટિહારિય’’ન્તિ. તિત્થિયા તં કથં સુત્વા ‘‘ઇદાનમ્હા નટ્ઠા, સમણેન કિર ગોતમેન સાવકાનંયેવ ¶ સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, ન અત્તનો. સયમેવ કિર પાટિહારિયં કત્તુકામો, કિં નુ ખો કરોમા’’તિ મન્તયિંસુ.

રાજા સત્થારં પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, કદા પાટિહારિયં કરિસ્સથા’’તિ. ‘‘ઇતો ચતુમાસચ્ચયેન આસાળ્હિપુણ્ણમાયં, મહારાજા’’તિ. ‘‘કત્થ કરિસ્સથ, ભન્તે’’તિ ¶ ? ‘‘સાવત્થિં નિસ્સાય, મહારાજા’’તિ. ‘‘કસ્મા પન સત્થા એવં દૂરટ્ઠાનં અપદિસી’’તિ? ‘‘યસ્મા તં સબ્બબુદ્ધાનં મહાપાટિહારિયકરણટ્ઠાનં, અપિચ મહાજનસ્સ સન્નિપાતનત્થાયપિ દૂરટ્ઠાનમેવ અપદિસી’’તિ. તિત્થિયા તં કથં સુત્વા ‘‘ઇતો કિર ચતુન્નં માસાનં અચ્ચયેન સમણો ગોતમો સાવત્થિયં પાટિહારિયં કરિસ્સતિ, ઇદાનિ તં અમુઞ્ચિત્વાવ અનુબન્ધિસ્સામ, મહાજનો અમ્હે દિસ્વા ‘કિં ઇદ’ન્તિ પુચ્છિસ્સતિ. અથસ્સ વક્ખામ ‘મયં સમણેન ગોતમેન સદ્ધિં પાટિહારિયં કરિસ્સામા’તિ વદિમ્હા. સો પલાયતિ, મયમસ્સ પલાયિતું અદત્વા અનુબન્ધામા’’તિ. સત્થા રાજગહે પિણ્ડાય ચરિત્વા નિક્ખમિ. તિત્થિયાપિસ્સ પચ્છતોવ નિક્ખમિત્વા ભત્તકિચ્ચટ્ઠાને વસન્તિ. વસિતટ્ઠાને પુનદિવસે પાતરાસં કરોન્તિ. તે મનુસ્સેહિ ‘‘કિમિદ’’ન્તિ પુચ્છિતા હેટ્ઠા ચિન્તિતનિયામેનેવ આરોચેસું ¶ . મહાજનોપિ ‘‘પાટિહારિયં પસ્સિસ્સામા’’તિ અનુબન્ધિ.

સત્થા અનુપુબ્બેન સાવત્થિં પાપુણિ. તિત્થિયાપિ તેન સદ્ધિંયેવ ગન્ત્વા ઉપટ્ઠાકે સમાદપેત્વા સતસહસ્સં લભિત્વા ખદિરથમ્ભેહિ મણ્ડપં કારેત્વા નીલુપ્પલેહિ છાદાપેત્વા ‘‘ઇધ પાટિહારિયં કરિસ્સામા’’તિ નિસીદિંસુ. રાજા પસેનદિ કોસલો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, તિત્થિયેહિ મણ્ડપો કારિતો, અહમ્પિ તુમ્હાકં મણ્ડપં કરિસ્સામી’’તિ. ‘‘અલં, મહારાજ, અત્થિ મય્હં મણ્ડપકારકો’’તિ. ‘‘ભન્તે, મં ઠપેત્વા કો અઞ્ઞો કાતું સક્ખિસ્સતી’’તિ? ‘‘સક્કો, દેવરાજા’’તિ. ‘‘કહં પન, ભન્તે, પાટિહારિયં કરિસ્સથા’’તિ? ‘‘કણ્ડમ્બરુક્ખમૂલે, મહારાજા’’તિ. તિત્થિયા ‘‘અમ્બરુક્ખમૂલે કિર પાટિહારિયં કરિસ્સતી’’તિ સુત્વા અત્તનો ઉપટ્ઠાકાનં આરોચેત્વા યોજનબ્ભન્તરે ઠાને અન્તમસો તદહુજાતમ્પિ અમ્બપોતકં ઉપ્પાટેત્વા અરઞ્ઞે ખિપાપેસું.

સત્થા આસાળ્હિપુણ્ણમદિવસે અન્તોનગરં પાવિસિ. રઞ્ઞોપિ ઉય્યાનપાલો કણ્ડો નામ એકં પિઙ્ગલકિપિલ્લિકેહિ કતપત્તપુટસ્સ અન્તરે મહન્તં અમ્બપક્કં દિસ્વા તસ્સ ગન્ધરસલોભેન સમ્પતન્તે વાયસે પલાપેત્વા રઞ્ઞો ખાદનત્થાય આદાય ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે સત્થારં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘રાજા ઇમં અમ્બં ખાદિત્વા મય્હં અટ્ઠ વા સોળસ વા કહાપણે દદેય્ય, તં મે એકત્તભાવેપિ ¶ જીવિતવુત્તિયા નાલં. સચે પનાહં સત્થુ ઇમં ¶ દસ્સામિ, અવસ્સં તં મે દીઘકાલં હિતાવહં ભવિસ્સતી’’તિ. સો તં અમ્બપક્કં સત્થુ ઉપનામેસિ. સત્થા આનન્દત્થેરં ઓલોકેસિ ¶ . અથસ્સ થેરો ચતુમહારાજદત્તિયં પત્તં નીહરિત્વા હત્થે ઠપેસિ. સત્થા પત્તં ઉપનામેત્વા અમ્બપક્કં પટિગ્ગહેત્વા તત્થેવ નિસીદનાકારં દસ્સેસિ. થેરો ચીવરં પઞ્ઞાપેત્વા અદાસિ. અથસ્સ તસ્મિં નિસિન્ને થેરો પાનીયં પરિસ્સાવેત્વા અમ્બપક્કં મદ્દિત્વા પાનકં કત્વા અદાસિ. સત્થા અમ્બપાનકં પિવિત્વા કણ્ડં આહ – ‘‘ઇમં અમ્બટ્ઠિં ઇધેવ પંસું વિયૂહિત્વા રોપેહી’’તિ. સો તથા અકાસિ. સત્થા તસ્સ ઉપરિ હત્થં ધોવિ. હત્થે ધોવિતમત્તેયેવ નઙ્ગલસીસમત્તક્ખન્ધો હુત્વા ઉબ્બેધેન પણ્ણાસહત્થો અમ્બરુક્ખો ઉટ્ઠહિ. ચતૂસુ દિસાસુ એકેકા, ઉદ્ધં એકાતિ પઞ્ચ મહાસાખા પણ્ણાસહત્થા અહેસું. સો તાવદેવ પુપ્ફફલસઞ્છન્નો હુત્વા એકેકસ્મિં ઠાને પરિપક્કઅમ્બપિણ્ડિધરો અહોસિ. પચ્છતો આગચ્છન્તા ભિક્ખૂ અમ્બપક્કાનિ ખાદન્તા એવ આગમિંસુ. રાજા ‘‘એવરૂપો કિર અમ્બરુક્ખો ઉટ્ઠિતો’’તિ સુત્વા ‘‘મા નં કોચિ છિન્દી’’તિ આરક્ખં ઠપેસિ. સો પન કણ્ડેન રોપિતત્તા કણ્ડમ્બરુક્ખોત્વેવ પઞ્ઞાયિ. ધુત્તકાપિ અમ્બપક્કાનિ ખાદિત્વા ‘‘હરે દુટ્ઠતિત્થિયા ‘સમણો કિર ગોતમો કણ્ડમ્બરુક્ખમૂલે પાટિહારિયં કરિસ્સતી’તિ તુમ્હેહિ યોજનબ્ભન્તરે તદહુજાતાપિ અમ્બપોતકા ¶ ઉપ્પાટાપિતા, કણ્ડમ્બો નામ અય’’ન્તિ વત્વા તે ઉચ્છિટ્ઠઅમ્બટ્ઠીહિ પહરિંસુ.

સક્કો વાતવલાહકં દેવપુત્તં આણાપેસિ ‘‘તિત્થિયાનં મણ્ડપં વાતેહિ ઉપ્પાટેત્વા ઉક્કારભૂમિયં ખિપાપેહી’’તિ. સો તથા અકાસિ. સૂરિયમ્પિ દેવપુત્તં આણાપેસિ ‘‘સૂરિયમણ્ડલં નિકડ્ઢન્તો તાપેહી’’તિ. સો તથા અકાસિ. પુન વાતવલાહકં આણાપેસિ ‘‘વાતમણ્ડલં ઉટ્ઠાપેન્તો યાહી’’તિ. સો તથા કરોન્તો તિત્થિયાનં પગ્ઘરિતસેદસરીરે રજોવટ્ટિયા ઓકિરિ. તે તમ્બમત્તિકસદિસા અહેસું. વસ્સવલાહકમ્પિ આણાપેસિ ‘‘મહન્તાનિ બિન્દૂનિ પાતેહી’’તિ. સો તથા અકાસિ. અથ નેસં કાયો કબરગાવિસદિસો અહોસિ. તે નિગણ્ઠા લજ્જમાના હુત્વા સમ્મુખસમ્મુખટ્ઠાનેનેવ પલાયિંસુ. એવં પલાયન્તેસુ પુરાણકસ્સપસ્સ ઉપટ્ઠાકો એકો કસ્સકો ‘‘ઇદાનિ મે અય્યાનં પાટિહારિયકરણવેલા, ગન્ત્વા પાટિહારિયં પસ્સિસ્સામી’’તિ ગોણે વિસ્સજ્જેત્વા પાતોવ આભતં યાગુકુટઞ્ચેવ યોત્તકઞ્ચ ગહેત્વા આગચ્છન્તો પુરાણં તથા પલાયન્તં દિસ્વા, ભન્તે ¶ , અજ્જ ‘અય્યાનં પાટિહારિયં પસ્સિસ્સામી’તિ આગચ્છામિ, તુમ્હે કહં ગચ્છથા’’તિ. કિં તે પાટિહારિયેન, ઇમં કુટઞ્ચ ¶ યોત્તઞ્ચ દેહીતિ. સો તેન દિન્નં કુટઞ્ચ યોત્તઞ્ચ આદાય નદીતીરં ગન્ત્વા કુટં યોત્તેન અત્તનો ગીવાય બન્ધિત્વા લજ્જન્તો કિઞ્ચિ અકથેત્વા રહદે પતિત્વા ઉદકપુબ્બુળે ઉટ્ઠાપેન્તો કાલં કત્વા અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિ.

સક્કો ¶ આકાસે રતનચઙ્કમં માપેસિ. તસ્સ એકા કોટિ પાચીનચક્કવાળમુખવટ્ટિયં અહોસિ, એકા પચ્છિમચક્કવાળમુખવટ્ટિયં. સત્થા સન્નિપતિતાય છત્તિંસયોજનિકાય પરિસાય વડ્ઢમાનકચ્છાયાય ‘‘ઇદાનિ પાટિહારિયકરણવેલા’’તિ ગન્ધકુટિતો નિક્ખમિત્વા પમુખે અટ્ઠાસિ. અથ નં ઘરણી નામ ઇદ્ધિમન્તી એકા અનાગામિઉપાસિકા ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, માદિસાય ધીતરિ વિજ્જમાનાય તુમ્હાકં કિલમનકિચ્ચં નત્થિ, અહં પાટિહારિયં કરિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘કથં ત્વં કરિસ્સસિ, ઘરણી’’તિ? ‘‘ભન્તે, એકસ્મિં ચક્કવાળગબ્ભે મહાપથવિં ઉદકં કત્વા ઉદકસકુણિકા વિય નિમુજ્જિત્વા પાચીનચક્કવાળમુખવટ્ટિયં અત્તાનં દસ્સેસ્સામિ, તથા પચ્છિમઉત્તરદક્ખિણચક્કવાળમુખવટ્ટિયં, તથા મજ્ઝે’’. મહાજનો મં દિસ્વા ‘‘કા એસા’’તિ વુત્તે વક્ખતિ ‘‘ઘરણી નામેસા, અયં તાવ એકિસ્સા ઇત્થિયા આનુભાવો, બુદ્ધાનુભાવો પન કીદિસો ભવિસ્સતી’’તિ ¶ . એવં તિત્થિયા તુમ્હે અદિસ્વાવ પલાયિસ્સન્તીતિ. અથ નં સત્થા ‘‘જાનામિ તે ઘરણી એવરૂપં પાટિહારિયં કાતું સમત્થભાવં, ન પનાયં તવત્થાય બદ્ધો માલાપુટો’’તિ વત્વા પટિક્ખિપિ. સા ‘‘ન મે સત્થા અનુજાનાતિ, અદ્ધા મયા ઉત્તરિતરં પાટિહારિયં કાતું સમત્થો અઞ્ઞો અત્થી’’તિ એકમન્તં અટ્ઠાસિ. સત્થાપિ ‘‘એવમેવ તેસં ગુણો પાકટો ભવિસ્સતીતિ એવં છત્તિંસયોજનિકાય પરિસાય મજ્ઝે સીહનાદં નદિસ્સતી’’તિ મઞ્ઞમાનો અપરેપિ પુચ્છિ – ‘‘તુમ્હે કથં પાટિહારિયં કરિસ્સથા’’તિ. તે ‘‘એવઞ્ચ એવઞ્ચ કરિસ્સામ, ભન્તે’’તિ સત્થુ પુરતો ઠિતાવ સીહનાદં નદિંસુ. તેસુ કિર ચૂળઅનાથપિણ્ડિકો ‘‘માદિસે અનાગામિઉપાસકે પુત્તે વિજ્જમાને સત્થુ કિલમનકિચ્ચં નત્થી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, પાટિહારિયં કરિસ્સામી’’તિ વત્વા ‘‘કથં કરિસ્સસી’’તિ પુટ્ઠો ‘‘અહં, ભન્તે, દ્વાદસયોજનિકં બ્રહ્મત્તભાવં નિમ્મિનિત્વા ઇમિસ્સા પરિસાય મજ્ઝે મહામેઘગજ્જિતસદિસેન સદ્દેન બ્રહ્મઅપ્ફોટનં નામ અપ્ફોટેસ્સામી’’તિ. મહાજનો ‘‘કિં નામેસો સદ્દો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ચૂળઅનાથપિણ્ડિકસ્સ કિર ¶ બ્રહ્મઅપ્ફોટનસદ્દો નામા’’તિ વક્ખતિ. તિત્થિયા ‘‘ગહપતિકસ્સ કિર તાવ એસો આનુભાવો, બુદ્ધાનુભાવો કીદિસો ભવિસ્સતી’’તિ તુમ્હે અદિસ્વાવ પલાયિસ્સન્તીતિ. સત્થા ‘‘જાનામિ તે આનુભાવ’’ન્તિ તસ્સપિ તથેવ વત્વા પાટિહારિયકરણં નાનુજાનિ.

અથેકા પટિસમ્ભિદપ્પત્તા સત્તવસ્સિકા ¶ ચીરસામણેરી કિર નામ સત્થારં વન્દિત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, પાટિહારિયં કરિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘કથં કરિસ્સસિ ચીરે’’તિ? ‘‘ભન્તે, સિનેરુઞ્ચ ચક્કવાળપબ્બતઞ્ચ હિમવન્તઞ્ચ આહરિત્વા ઇમસ્મિં ઠાને પટિપાટિયા ઠપેત્વા અહં હંસસકુણી વિય તતો તતો નિક્ખમિત્વા અસજ્જમાના ગમિસ્સામિ, મહાજનો મં દિસ્વા ‘કા એસા’તિ પુચ્છિત્વા ‘ચીરસામણેરી’તિ વક્ખતિ. તિત્થિયા ‘સત્તવસ્સિકાય તાવ સામણેરિયા ¶ અયમાનુભાવો, બુદ્ધાનુભાવો કીદિસો ભવિસ્સતી’તિ તુમ્હે અદિસ્વાવ પલાયિસ્સન્તી’’તિ. ઇતો પરં એવરૂપાનિ વચનાનિ વુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બાનિ. તસ્સાપિ ભગવા ‘‘જાનામિ તે આનુભાવ’’ન્તિ વત્વા પાટિહારિયકરણં નાનુજાનિ. અથેકો પટિસમ્ભિદપ્પત્તો ખીણાસવો ચુન્દસામણેરો નામ જાતિયા સત્તવસ્સિકો સત્થારં વન્દિત્વા ‘‘અહં ભગવા પાટિહારિયં કરિસ્સામી’’તિ વત્વા ‘‘કથં કરિસ્સસી’’તિ પુટ્ઠો આહ – ‘‘અહં, ભન્તે, જમ્બુદીપસ્સ ધજભૂતં મહાજમ્બુરુક્ખં ખન્ધે ગહેત્વા ચાલેત્વા મહાજમ્બુપેસિયો આહરિત્વા ઇમં પરિસં ખાદાપેસ્સામિ, પારિચ્છત્તકકુસુમાનિ ચ આહરિત્વા તુમ્હે વન્દિસ્સામી’’તિ. સત્થા ‘‘જાનામિ તે આનુભાવ’’ન્તિ તસ્સ પાટિહારિયકરણં પટિક્ખિપિ.

અથ ઉપ્પલવણ્ણા થેરી સત્થારં વન્દિત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, પાટિહારિયં કરિસ્સામી’’તિ વત્વા ‘‘કથં કરિસ્સસી’’તિ પુટ્ઠા આહ – ‘‘અહં, ભન્તે, સમન્તા દ્વાદસયોજનિકં પરિસં દસ્સેત્વા આવટ્ટતો છત્તિંસયોજનાય પરિસાય પરિવુતો ચક્કવત્તિરાજા હુત્વા આગન્ત્વા તુમ્હે વન્દિસ્સામી’’તિ ¶ . સત્થા ‘‘જાનામિ તે આનુભાવ’’ન્તિ તસ્સાપિ પાટિહારિયકરણં પટિક્ખિપિ. અથ મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો ભગવન્તં વન્દિત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, પાટિહારિયં કરિસ્સામી’’તિ વત્વા ‘‘કથં કરિસ્સસી’’તિ પુટ્ઠો આહ – ‘‘અહં, ભન્તે, સિનેરુપબ્બતરાજાનં દન્તન્તરે ઠપેત્વા માસસાસપબીજં વિય ખાદિસ્સામી’’તિ. ‘‘અઞ્ઞં કિં કરિસ્સસી’’તિ? ‘‘ઇમં મહાપથવિં કટસારકં વિય સંવેલ્લિત્વા અઙ્ગુલન્તરે નિક્ખિપિસ્સામી’’તિ. ‘‘અઞ્ઞં કિં કરિસ્સસી’’તિ? ‘‘મહાપથવિં કુલાલચક્કં વિય પરિવત્તેત્વા મહાજનં પથવોજં ¶ ખાદાપેસ્સામી’’તિ. ‘‘અઞ્ઞં કિં કરિસ્સસી’’તિ? ‘‘વામહત્થે પથવિં કત્વા ઇમે સત્તે દક્ખિણહત્થેન અઞ્ઞસ્મિં દીપે ઠપેસ્સામી’’તિ. ‘‘અઞ્ઞં કિં કરિસ્સસી’’તિ? ‘‘સિનેરું છત્તદણ્ડં વિય કત્વા મહાપથવિં ઉક્ખિપિત્વા તસ્સુપરિ ઠપેત્વા છત્તહત્થો ભિક્ખુ વિય એકહત્થેનાદાય આકાસે ચઙ્કમિસ્સામી’’તિ. સત્થા ‘‘જાનામિ તે આનુભાવ’’ન્તિ તસ્સપિ પાટિહારિયકરણં નાનુજાનિ. સો ‘‘જાનાતિ મઞ્ઞે સત્થા મયા ઉત્તરિતરં પાટિહારિયં કાતું સમત્થ’’ન્તિ એકમન્તં અટ્ઠાસિ.

અથ નં સત્થા ‘‘નાયં મોગ્ગલ્લાનં તવત્થાય બદ્ધો બાલાપુટો. અહઞ્હિ અસમધુરો, મમ ધુરં અઞ્ઞો વહિતું સમત્થો નામ નત્થિ. અનચ્છરિયમેતં, યં ઇદાનિ મમ ધુરં વહિતું સમત્થો નામ ભવેય્ય. અહેતુકતિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તકાલેપિ મમ ધુરં અઞ્ઞો વહિતું સમત્થો નામ નાહોસિયેવા’’તિ વત્વા ‘‘કદા ¶ પન, ભન્તે’’તિ થેરેન પુટ્ઠો અતીતં આહરિત્વા –

‘‘યતો ¶ યતો ગરુ ધુરં, યતો ગમ્ભીરવત્તની;

તદાસ્સુ કણ્હં યુઞ્જન્તિ, સ્વાસ્સુ તં વહતે ધુર’’ન્તિ. –

ઇદં કણ્હઉસભજાતકં (જા. ૧.૧.૨૯) વિત્થારેત્વા પુન તમેવ વત્થું વિસેસેત્વા દસ્સેન્તો –

‘‘મનુઞ્ઞમેવ ભાસેય્ય, નામનુઞ્ઞં કુદાચનં;

મનુઞ્ઞં ભાસમાનસ્સ, ગરું ભારં ઉદદ્ધરિ;

ધનઞ્ચ નં અલાભેસિ, તેન ચત્તમનો અહૂ’’તિ. –

ઇદં નન્દિવિસાલજાતકં વિત્થારેત્વા કથેસિ. કથેત્વા ચ પન સત્થા રતનચઙ્કમં અભિરુહિ, પુરતો દ્વાદસયોજનિકા પરિસા અહોસિ તથા પચ્છતો ચ ઉત્તરતો ચ દક્ખિણતો ચ. ઉજુકં પન ચતુવીસતિયોજનિકાય પરિસાય મજ્ઝે ભગવા યમકપાટિહારિયં અકાસિ.

તં પાળિતો તાવ એવં વેદિતબ્બં (પટિ. મ. ૧.૧૧૬) – કતમં તથાગતસ્સ યમકપાટિહારિયે ઞાણં? ઇધં તથાગતો યમકપાટિહારિયં કરોતિ અસાધારણં સાવકેહિ, ઉપરિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, હેટ્ઠિમકાયતો ¶ ઉદકધારા પવત્તતિ ¶ . હેટ્ઠિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, ઉપરિમકાયતો ઉદકધારા પવત્તતિ. પુરત્થિમકાયતો, પચ્છિમકાયતો; પચ્છિમકાયતો, પુરત્થિમકાયતો; દક્ખિણઅક્ખિતો, વામઅક્ખિતો; વામઅક્ખિતો, દક્ખિણઅક્ખિતો; દક્ખિણકણ્ણસોતતો, વામકણ્ણસોતતો; વામકણ્ણસોતતો, દક્ખિણકણ્ણસોતતો; દક્ખિણનાસિકાસોતતો, વામનાસિકાસોતતો; વામનાસિકાસોતતો, દક્ખિણનાસિકાસોતતો; દક્ખિણઅંસકૂટતો, વામઅંસકૂટતો; વામઅંસકૂટતો, દક્ખિણઅંસકૂટતો; દક્ખિણહત્થતો, વામહત્થતો; વામહત્થતો, દક્ખિણહત્થતો; દક્ખિણપસ્સતો, વામપસ્સતો; વામપસ્સતો, દક્ખિણપસ્સતો; દક્ખિણપાદતો, વામપાદતો; વામપાદતો, દક્ખિણપાદતો; અઙ્ગુલઙ્ગુલેહિ, અઙ્ગુલન્તરિકાહિ; અઙ્ગુલન્તરિકાહિ, અઙ્ગુલઙ્ગુલેહિ; એકેકલોમકૂપતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, એકેકલોમતો ઉદકધારા પવત્તતિ. એકેકલોમતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, એકેકલોમકૂપતો ઉદકધારા પવત્તતિ છન્નં વણ્ણાનં નીલાનં પીતકાનં લોહિતકાનં ઓદાતાનં મઞ્જેટ્ઠાનં પભસ્સરાનં. ભગવા ચઙ્કમતિ, બુદ્ધનિમ્મિતો તિટ્ઠતિ વા નિસીદતિ વા સેય્યં વા કપ્પેતિ…પે… નિમ્મિતો સેય્યં કપ્પેતિ, ભગવા ચઙ્કમતિ વા તિટ્ઠતિ વા નિસીદતિ વા. ઇદં તથાગતસ્સ યમકપાટિહારિયે ઞાણન્તિ.

ઇદં ¶ પન પાટિહારિયં ભગવા તસ્મિં ચઙ્કમે ચઙ્કમિત્વા અકાસિ. તસ્સ તેજોકસિણસમાપત્તિવસેન ઉપરિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, આપોકસિણસમાપત્તિવસેન હેટ્ઠિમકાયતો ¶ ઉદકધારા પવત્તતિ. ન પન ઉદકધારાય પવત્તનટ્ઠાનતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, અગ્ગિક્ખન્ધસ્સ પવત્તનટ્ઠાનતો ઉદકધારા પવત્તતીતિ દસ્સેતું ‘‘હેટ્ઠિમકાયતો ઉપરિમકાયતો’’તિ વુત્તં. એસેવ નયો સબ્બપદેસુ. અગ્ગિક્ખન્ધો પનેત્થ ઉદકધારાય અસમ્મિસ્સો અહોસિ, તથા ઉદકધારા અગ્ગિક્ખન્ધેન. ઉભયમ્પિ કિર ચેતં યાવ બ્રહ્મલોકા ઉગ્ગન્ત્વા ચક્કવાળમુખવટ્ટિયં પતતિ. ‘‘છન્નં વણ્ણાન’’ન્તિ વુત્તા પનસ્સ છબ્બણ્ણરંસિયો ઘટેહિ આસિઞ્ચમાનં વિલીનસુવણ્ણં વિય યન્તનાલિકતો નિક્ખન્તસુવણ્ણરસધારા વિય ચ એકચક્કવાળગબ્ભતો ઉગ્ગન્ત્વા બ્રહ્મલોકં આહચ્ચ પટિનિવત્તિત્વા ¶ ચક્કવાળમુખવટ્ટિમેવ ગણ્હિંસુ. એકચક્કવાળગબ્ભં વઙ્કગોપાનસિકં વિય બોધિઘરં અહોસિ એકાલોકં.

તંદિવસં સત્થા ચઙ્કમિત્વા પાટિહારિયં કરોન્તો અન્તરન્તરા મહાજનસ્સ ધમ્મં કથેસિ. કથેન્તો ચ જનં નિરસ્સાસં અકત્વા તસ્સ અસ્સાસવારં દેતિ. તસ્મિં ખણે મહાજનો સાધુકારં પવત્તેસિ. તસ્સ સાધુકારપવત્તનકાલે સત્થા તાવમહતિયા પરિસાય ચિત્તં ઓલોકેન્તો એકેકસ્સ સોળસન્નં આકારાનં વસેન ચિત્તાચારં અઞ્ઞાસિ. એવં લહુકપરિવત્તં બુદ્ધાનં ચિત્તં ¶ . યો યો યસ્મિઞ્ચ ધમ્મે યસ્મિઞ્ચ પાટિહીરે પસન્નો, તસ્સ તસ્સ અજ્ઝાસયવસેનેવ ધમ્મઞ્ચ કથેસિ, પાટિહીરઞ્ચ અકાસિ. એવં ધમ્મે દેસિયમાને પાટિહીરે ચ કરિયમાને મહાજનસ્સ ધમ્માભિસમયો અહોસિ. સત્થા પન તસ્મિં સમાગમે અત્તનો મનં ગહેત્વા અઞ્ઞં પઞ્હં પુચ્છિતું સમત્થં અદિસ્વા નિમ્મિતબુદ્ધં માપેસિ. તેન પુચ્છિતં પઞ્હં સત્થા વિસ્સજ્જેસિ, સત્થારા પુચ્છિતં સો વિસ્સજ્જેસિ. ભગવતો ચઙ્કમનકાલે નિમ્મિતો ઠાનાદીસુ અઞ્ઞતરં કપ્પેસિ, નિમ્મિતસ્સ ચઙ્કમનકાલે ભગવા ઠાનાદીસુ અઞ્ઞતરં કપ્પેસિ. તમત્થં દસ્સેતું ‘‘નિમ્મિતો ચઙ્કમતિ વા’’તિઆદિ વુત્તં. એવં કરોન્તસ્સ સત્થુ પાટિહારિયં દિસ્વા ધમ્મકથં સુત્વા તસ્મિં સમાગમે વીસતિયા પાણકોટીનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ.

સત્થા પાટિહીરં કરોન્તોવ ‘‘કત્થ નુ ખો અતીતબુદ્ધા ઇદં પાટિહીરં કત્વા વસ્સં ઉપેન્તી’’તિ આવજ્જેત્વા ‘‘તાવતિંસભવને વસ્સં ઉપગન્ત્વા માતુ અભિધમ્મપિટકં દેસેન્તી’’તિ દિસ્વા દક્ખિણપાદં ઉક્ખિપિત્વા યુગન્ધરમત્થકે ઠપેત્વા ઇતરં પાદં ઉક્ખિપિત્વા સિનેરુમત્થકે ઠપેસિ. એવં અટ્ઠસટ્ઠિયોજનસતસહસ્સટ્ઠાને તયો પદવારા અહેસું, દ્વે પાદછિદ્દાનિ. સત્થા પાદં પસારેત્વા અક્કમીતિ ન સલ્લક્ખેતબ્બં. તસ્સ હિ પાદુક્ખિપનકાલેયેવ પબ્બતા પાદમૂલં ¶ આગન્ત્વા સમ્પટિચ્છિંસુ, સત્થારા અક્કમનકાલે તે પબ્બતા ઉટ્ઠાય સકટ્ઠાનેયેવ અટ્ઠંસુ. સક્કો સત્થારં ¶ દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘પણ્ડુકમ્બલસિલાય મઞ્ઞે સત્થા ઇમં વસ્સાવાસં ઉપેસ્સતિ, બહૂનઞ્ચ દેવતાનં ઉપકારો ભવિસ્સતિ, સત્થરિ પનેત્થ વસ્સાવાસં ઉપગતે અઞ્ઞા દેવતા હત્થમ્પિ ઠપેતું ન સક્ખિસ્સન્તિ. અયં ખો ¶ પન પણ્ડુકમ્બલસિલા દીઘતો સટ્ઠિયોજના, વિત્થારતો પણ્ણાસયોજના, પુથુલતો પન્નરસયોજના, સત્થરિ નિસિન્નેપિ તુચ્છં ભવિસ્સતી’’તિ. સત્થા તસ્સ અજ્ઝાસયં વિદિત્વા અત્તનો સઙ્ઘાટિં સિલાસનં પટિચ્છાદયમાનં ખિપિ. સક્કો ચિન્તેસિ – ‘‘ચીવરં તાવ પટિચ્છાદયમાનં ખિપિ, સયં પન પરિત્તકે ઠાને નિસીદિસ્સતી’’તિ. સત્થા તસ્સ અજ્ઝાસયં વિદિત્વા નીચપીઠકં મહાપંસુકૂલિકો વિય પણ્ડુકમ્બલસિલં અન્તોચીવરભોગેયેવ કત્વા નિસીદિ. મહાજનોપિ તંખણઞ્ઞેવ સત્થારં ઓલોકેન્તો નાદ્દસ, ચન્દસ્સ અત્થઙ્ગમિતકાલો વિય સૂરિયસ્સ ચ અત્થઙ્ગમિતકાલો વિય અહોસિ. મહાજનો –

‘‘ગતો નુ ચિત્તકૂટં વા, કેલાસં વા યુગન્ધરં;

ન નો દક્ખેમુ સમ્બુદ્ધં, લોકજેટ્ઠં નરાસભ’’ન્તિ. –

ઇમં ¶ ગાથં વદન્તો પરિદેવિ. અપરે ‘‘સત્થા નામ પવિવેકરતો, સો ‘એવરૂપાય મે પરિસાય એવરૂપં પાટિહીરં કત’ન્તિ લજ્જાય અઞ્ઞં રટ્ઠં વા જનપદં વા ગતો ભવિસ્સતિ, ન દાનિ તં દક્ખિસ્સામા’’તિ પરિદેવન્તા ઇમં ગાથમાહંસુ –

‘‘પવિવેકરતો ધીરો, નિમં લોકં પુનેહિતિ;

ન નો દક્ખેમુ સમ્બુદ્ધં, લોકજેટ્ઠં નરાસભ’’ન્તિ.

તે મહામોગ્ગલ્લાનં પુચ્છિંસુ – ‘‘કહં, ભન્તે, સત્થા’’તિ? સો સયં જાનન્તોપિ ‘‘પરેસમ્પિ ગુણા પાકટા હોન્તૂ’’તિ અજ્ઝાસયેન ‘‘અનુરુદ્ધં પુચ્છથા’’તિ આહ. તે થેરં તથા પુચ્છિંસુ – ‘‘કહં, ભન્તે, સત્થા’’તિ? તાવતિંસભવને પણ્ડુકમ્બલસિલાયં વસ્સં ઉપગન્ત્વા માતુ અભિધમ્મપિટકં દેસેતું ગતોતિ. ‘‘કદા આગમિસ્સતિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘તયો માસે અભિધમ્મપિટકં દેસેત્વા મહાપવારણદિવસે’’તિ. તે ‘‘સત્થારં અદિસ્વા ન ગમિસ્સામા’’તિ તત્થેવ ખન્ધાવારં બન્ધિંસુ. આકાસમેવ કિર નેસં છદનં અહોસિ. તાય ચ મહતિયા પરિસાય સરીરનિઘંસો નામ ન પઞ્ઞાયિ, પથવી વિવરં અદાસિ, સબ્બત્થ પરિસુદ્ધમેવ ભૂમિતલં અહોસિ.

સત્થા પઠમમેવ મોગ્ગલ્લાનત્થેરં અવોચ – ‘‘મોગ્ગલ્લાન, ત્વં એતિસ્સાય પરિસાય ધમ્મં દેસેય્યાસિ, ચૂળઅનાથપિણ્ડિકો આહારં દસ્સતી’’તિ. તસ્મા ¶ તં તેમાસં ચૂળઅનાથપિણ્ડિકોવ તસ્સા ¶ પરિસાય યાપનં યાગુભત્તં ¶ ખાદનીયં તમ્બુલતેલગન્ધમાલાપિલન્ધનાનિ ચ અદાસિ. મહામોગ્ગલ્લાનો ધમ્મં દેસેસિ, પાટિહારિયદસ્સનત્થં આગતાગતેહિ પુટ્ઠપઞ્હે ચ વિસ્સજ્જેસિ. સત્થારમ્પિ માતુ અભિધમ્મદેસનત્થં પણ્ડુકમ્બલસિલાયં વસ્સં ઉપગતં દસસહસ્સચક્કવાળદેવતા પરિવારયિંસુ. તેન વુત્તં –

‘‘તાવતિંસે યદા બુદ્ધો, સિલાયં પણ્ડુકમ્બલે;

પારિચ્છત્તકમૂલમ્હિ, વિહાસિ પુરિસુત્તમો.

‘‘દસસુ લોકધાતૂસુ, સન્નિપતિત્વાન દેવતા;

પયિરુપાસન્તિ સમ્બુદ્ધં, વસન્તં નાગમુદ્ધનિ.

‘‘ન કોચિ દેવો વણ્ણેન, સમ્બુદ્ધસ્સ વિરોચતિ;

સબ્બે દેવે અતિક્કમ્મ, સમ્બુદ્ધોવ વિરોચતી’’તિ. (પે. વ. ૩૧૭-૩૧૯);

એવં સબ્બા દેવતા અત્તનો સરીરપ્પભાય અભિભવિત્વા નિસિન્નસ્સ પનસ્સ માતા તુસિતવિમાનતો આગન્ત્વા દક્ખિણપસ્સે નિસીદિ. ઇન્દકોપિ દેવપુત્તો આગન્ત્વા દક્ખિણપસ્સેયેવ નિસીદિ, અઙ્કુરો વામપસ્સે નિસીદિ. સો મહેસક્ખાસુ દેવતાસુ સન્નિપતન્તીસુ અપગન્ત્વા દ્વાદસયોજનિકે ઠાને ઓકાસં લભિ, ઇન્દકો તત્થેવ નિસીદિ. સત્થા તે ઉભોપિ ઓલોકેત્વા અત્તનો સાસને દક્ખિણેય્યપુગ્ગલાનં દિન્નદાનસ્સ મહપ્ફલભાવં ઞાપેતુકામો એવમાહ – ‘‘અઙ્કુર, તયા દીઘમન્તરે દસવસ્સસહસ્સપરિમાણકાલે દ્વાદસયોજનિકં ઉદ્ધનપન્તિં કત્વા મહાદાનં ¶ દિન્નં, ઇદાનિ મમ સમાગમં આગન્ત્વા દ્વાદસયોજનિકે ઠાને ઓકાસં લભિ, કિં નુ ખો એત્થ કારણ’’ન્તિ? વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘ઓલોકેત્વાન સમ્બુદ્ધો, અઙ્કુરઞ્ચાપિ ઇન્દકં;

દક્ખિણેય્યં સમ્ભાવેન્તો, ઇદં વચનમબ્રવિ.

‘‘મહાદાનં ¶ તયા દિન્નં, અઙ્કુર દીઘમન્તરે;

અતિદૂરે નિસિન્નોસિ, આગચ્છ મમ સન્તિકે’’તિ. (પે. વ. ૩૨૧-૩૨૨);

સો સદ્ધો પથવીતલં પાપુણિ. સબ્બાપિ નં સા પરિસા અસ્સોસિ. એવં વુત્તે –

‘‘ચોદિતો ¶ ભાવિતત્તેન, અઙ્કુરો એતમબ્રવિ;

કિં મય્હં તેન દાનેન, દક્ખિણેય્યેન સુઞ્ઞતં.

‘‘અયં સો ઇન્દકો યક્ખો, દજ્જા દાનં પરિત્તકં;

અતિરોચતિ અમ્હેહિ, ચન્દો તારાગણે યથા’’તિ. (પે. વ. ૩૨૩-૩૨૪);

તત્થ દજ્જાતિ દત્વા. એવં વુત્તે સત્થા ઇન્દકં આહ – ‘‘ઇન્દક, ત્વં મમ દક્ખિણપસ્સે નિસિન્નો, કસ્મા અનપગન્ત્વાવ નિસીદસી’’તિ? સો ‘‘અહં, ભન્તે, સુખેત્તે અપ્પકબીજં વપનકસ્સકો વિય દક્ખિણેય્યસમ્પદં અલત્થ’’ન્તિ દક્ખિણેય્યં પભાવેન્તો આહ –

‘‘ઉજ્જઙ્ગલે યથા ખેત્તે, બીજં બહુમ્પિ રોપિતં;

ન ફલં વિપુલં હોતિ, નપિ તોસેતિ કસ્સકં.

‘‘તથેવ દાનં બહુકં, દુસ્સીલેસુ પતિટ્ઠિતં;

ન ફલં વિપુલં હોતિ, નપિ તોસેતિ દાયકં.

‘‘યથાપિ ¶ ભદ્દકે ખેત્તે, બીજં અપ્પમ્પિ રોપિતં;

સમ્મા ધારં પવેચ્છન્તે, ફલં તોસેતિ કસ્સકં.

‘‘તથેવ સીલવન્તેસુ, ગુણવન્તેસુ તાદિસુ;

અપ્પકમ્પિ કતં કારં, પુઞ્ઞં હોતિ મહપ્ફલ’’ન્તિ. (પે. વ. ૩૨૫-૩૨૮);

કિં પનેતસ્સ પુબ્બકમ્મન્તિ? સો કિર અનુરુદ્ધત્થેરસ્સ અન્તોગામં પિણ્ડાય પવિટ્ઠસ્સ અત્તનો આભતં કટચ્છુભિક્ખં દાપેસિ. તદા તસ્સ પુઞ્ઞં અઙ્કુરેન દસવસ્સસહસ્સાનિ દ્વાદસયોજનિકં ઉદ્ધનપન્તિં કત્વા દિન્નદાનતો મહપ્ફલતરં જાતં. તસ્મા એવમાહ.

એવં વુત્તે સત્થા, ‘‘અઙ્કુર, દાનં નામ વિચેય્ય દાતું વટ્ટતિ, એવં તં સુખેત્તેસુ વુત્તબીજં વિય મહપ્ફલં હોતિ. ત્વં પન ન તથા અકાસિ, તેન તે દાનં મહપ્ફલં ન જાત’’ન્તિ ઇમમત્થં વિભાવેન્તો –

‘‘વિચેય્ય ¶ ¶ દાનં દાતબ્બં, યત્થ દિન્નં મહપ્ફલં…પે….

‘‘વિચેય્ય દાનં સુગતપ્પસત્થં,

યે દક્ખિણેય્યા ઇધ જીવલોકે;

એતેસુ દિન્નાનિ મહપ્ફલાનિ,

બીજાનિ વુત્તાનિ યથા સુખેત્તે’’તિ. (પે. વ. ૩૨૯-૩૩૦) –

વત્વા ઉત્તરિમ્પિ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘તિણદોસાનિ ખેત્તાનિ, રાગદોસા અયં પજા;

તસ્મા હિ વીતરાગેસુ, દિન્નં હોતિ મહપ્ફલં.

‘‘તિણદોસાનિ ખેત્તાનિ, દોસદોસા અયં પજા;

તસ્મા હિ વીતદોસેસુ, દિન્નં હોતિ મહપ્ફલં.

‘‘તિણદોસાનિ ખેત્તાનિ, મોહદોસા અયં પજા;

તસ્મા હિ વીતમોહેસુ, દિન્નં હોતિ મહપ્ફલં.

‘‘તિણદોસાનિ ¶ ખેત્તાનિ, ઇચ્છાદોસા અયં પજા;

તસ્મા હિ વિગતિચ્છેસુ, દિન્નં હોતિ મહપ્ફલ’’ન્તિ.

દેસનાવસાને અઙ્કુરો ચ ઇન્દકો ચ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ, મહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

અથ સત્થા દેવપરિસાય મજ્ઝે નિસિન્નો માતરં આરબ્ભ ‘‘કુસલા ધમ્મા, અકુસલા ધમ્મા, અબ્યાકતા ધમ્મા’’તિ અભિધમ્મપિટકં પટ્ઠપેસિ. એવં તયો માસે નિરન્તરં અભિધમ્મપિટકં કથેસિ. કથેન્તો પન ભિક્ખાચારવેલાય ‘‘યાવ મમાગમના એત્તકં નામ ધમ્મં દેસેતૂ’’તિ નિમ્મિતબુદ્ધં માપેત્વા હિમવન્તં ગન્ત્વા નાગલતાદન્તકટ્ઠં ખાદિત્વા અનોતત્તદહે મુખં ધોવિત્વા ઉત્તરકુરુતો પિણ્ડપાતં આહરિત્વા મહાસાલમાળકે નિસિન્નો ભત્તકિચ્ચં અકાસિ. સારિપુત્તત્થેરો તત્થ ગન્ત્વા સત્થુ વત્તં કરોતિ. સત્થા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને, ‘‘સારિપુત્ત ¶ , અજ્જ મયા એત્તકો નામ ધમ્મો ભાસિતો, ત્વં અત્તનો અન્તેવાસિકાનં ભિક્ખૂનં વાચેહી’’તિ થેરસ્સ કથેસિ. યમકપાટિહીરે કિર પસીદિત્વા પઞ્ચસતા કુલપુત્તા થેરસ્સ સન્તિકે ¶ પબ્બજિંસુ. તે સન્ધાય થેરં ¶ એવમાહ. વત્વા ચ પન દેવલોકં ગન્ત્વા નિમ્મિતબુદ્ધેન દેસિતટ્ઠાનતો પટ્ઠાય સયં ધમ્મં દેસેસિ. થેરોપિ ગન્ત્વા તેસં ભિક્ખૂનં ધમ્મં દેસેસિ. તે સત્થરિ દેવલોકે વિહરન્તેયેવ સત્તપકરણિકા અહેસું.

તે કિર કસ્સપબુદ્ધકાલે ખુદ્દકવગ્ગુલિયો હુત્વા એકસ્મિં પબ્ભારે ઓલમ્બન્તા દ્વિન્નં થેરાનં ચઙ્કમિત્વા અભિધમ્મં સજ્ઝાયન્તાનં સદ્દં સુત્વા સરે નિમિત્તં અગ્ગહેસું. તે ‘‘ઇમે ખન્ધા નામ, ઇમા ધાતુયો નામા’’તિ અજાનિત્વા સરે નિમિત્તગહણમત્તેનેવ તતો ચુતા દેવલોકે નિબ્બત્તા, એકં બુદ્ધન્તરં દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવિત્વા તતો ચવિત્વા સાવત્થિયં કુલઘરેસુ નિબ્બત્તા. યમકપાટિહીરે ઉપ્પન્નપસાદા થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા સબ્બપઠમં સત્તપકરણિકા અહેસું. સત્થાપિ તેનેવ નીહારેન તં તેમાસં અભિધમ્મં દેસેસિ. દેસનાવસાને અસીતિકોટિસહસ્સાનં દેવતાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ, મહામાયાપિ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ.

સાપિ ¶ ખો છત્તિંસયોજનપરિમણ્ડલા પરિસા ‘‘ઇદાનિ સત્તમે દિવસે મહાપવારણા ભવિસ્સતી’’તિ મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘ભન્તે સત્થુ, ઓરોહણદિવસં સઞ્ઞાતું વટ્ટતિ, ન હિ મયં સત્થારં અદિસ્વા ગમિસ્સામા’’તિ. આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો તં કથં સુત્વા ‘‘સાધાવુસો’’તિ વત્વા તત્થેવ પથવિયં નિમુગ્ગો સિનેરુપાદં ગન્ત્વા ‘‘મં અભિરુહન્તં પરિસા પસ્સતૂ’’તિ અધિટ્ઠાય મણિરતનેન આવુતં પણ્ડુકમ્બલસુત્તં વિય પઞ્ઞાયમાનરૂપોવ સિનેરુમજ્ઝેન અભિરુહિ. મનુસ્સાપિ નં ‘‘એકયોજનં અભિરુળ્હો, દ્વિયોજનં અભિરુળ્હો’’તિ ઓલોકયિંસુ. થેરોપિ સત્થુ પાદે સીસેન ઉક્ખિપન્તો વિય અભિરુહિત્વા વન્દિત્વા એવમાહ – ‘‘ભન્તે, પરિસા તુમ્હે દિસ્વાવ ગન્તુકામા, કદા ઓરોહિસ્સથા’’તિ. ‘‘કહં પન તે, મોગ્ગલ્લાન, જેટ્ઠભાતિકો સારિપુત્તો’’તિ. ‘‘ભન્તે, સઙ્કસ્સનગરે વસ્સં ઉપગતો’’તિ. મોગ્ગલ્લાન, અહં ઇતો સત્તમે દિવસે મહાપવારણાય સઙ્કસ્સનગરદ્વારે ઓતરિસ્સામિ, મં દટ્ઠુકામા તત્થ આગચ્છન્તુ, સાવત્થિતો સઙ્કસ્સનગરદ્વારં તિંસયોજનાનિ, એત્તકે મગ્ગે કસ્સચિ પાથેય્યકિચ્ચં નત્થિ, ઉપોસથિકા હુત્વા ધુરવિહારં ધમ્મસ્સવનત્થાય ¶ ગચ્છન્તા વિય આગચ્છેય્યાથાતિ તેસં આરોચેય્યાસીતિ. થેરો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ ગન્ત્વા તથા આરોચેસિ.

સત્થા ¶ વુટ્ઠવસ્સો પવારેત્વા સક્કસ્સ આરોચેસિ – ‘‘મહારાજ, મનુસ્સપથં ગમિસ્સામી’’તિ ¶ . સક્કો સુવણ્ણમયં મણિમયં રજતમયન્તિ તીણિ સોપાનાનિ માપેસિ. તેસં પાદા સઙ્કસ્સનગરદ્વારે પતિટ્ઠહિંસુ, સીસાનિ સિનેરુમુદ્ધનિ. તેસુ દક્ખિણપસ્સે સુવણ્ણમયં સોપાનં દેવતાનં અહોસિ, વામપસ્સે રજતમયં સોપાનં મહાબ્રહ્માનં અહોસિ, મજ્ઝે મણિમયં સોપાનં તથાગતસ્સ અહોસિ. સત્થાપિ સિનેરુમુદ્ધનિ ઠત્વા દેવોરોહણસમયે યમકપાટિહારિયં કત્વા ઉદ્ધં ઓલોકેસિ, યાવ બ્રહ્મલોકા એકઙ્ગણા અહેસું. અધો ઓલોકેસિ, યાવ અવીચિતો એકઙ્ગણં અહોસિ. દિસાવિદિસા ઓલોકેસિ, અનેકાનિ ચક્કવાળસતસહસ્સાનિ એકઙ્ગણાનિ અહેસું. દેવા મનુસ્સે પસ્સિંસુ, મનુસ્સાપિ દેવે પસ્સિંસુ, સબ્બે સમ્મુખાવ પસ્સિંસુ.

ભગવા છબ્બણ્ણરંસિયો વિસ્સજ્જેસિ. તં દિવસં બુદ્ધસિરિં ઓલોકેત્વા છત્તિંસયોજન પરિમણ્ડલાય પરિસાય એકોપિ બુદ્ધભાવં અપત્થેન્તો નામ નત્થિ. સુવણ્ણસોપાનેન દેવા ઓતરિંસુ, રજતસોપાનેન મહાબ્રહ્માનો ઓતરિંસુ, મણિસોપાનેન સમ્માસમ્બુદ્ધો ઓતરિ. પઞ્ચસિખો ગન્ધબ્બદેવપુત્તો બેલુવપણ્ડુવીણં આદાય દક્ખિણપસ્સે ઠત્વા સત્થુ ગન્ધબ્બમધુરદિબ્બવીણાય સદ્દેન પૂજં કરોન્તો ઓતરિ, માતલિ, સઙ્ગાહકો વામપસ્સે ¶ ઠત્વા દિબ્બગન્ધમાલાપુપ્ફં ગહેત્વા નમસ્સમાનો પૂજં કત્વા ઓતરિ, મહાબ્રહ્મા છત્તં ધારેસિ, સુયામો વાલબીજનિં ધારેસિ. સત્થા ઇમિના પરિવારેન સદ્ધિં ઓતરિત્વા સઙ્કસ્સનગરદ્વારે પતિટ્ઠહિ. સારિપુત્તત્થેરોપિ આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા યસ્મા સારિપુત્તત્થેરેન તથારૂપાય બુદ્ધસિરિયા ઓતરન્તો સત્થા ઇતો પુબ્બે ન દિટ્ઠપુબ્બો, તસ્મા –

‘‘ન મે દિટ્ઠો ઇતો પુબ્બે, ન સુતો ઉદ કસ્સચિ;

એવં વગ્ગુવદો સત્થા, તુસિતા ગણિમાગતો’’તિ. (સુ. નિ. ૯૬૧; મહાનિ. ૧૯૦) –

આદીહિ ¶ અત્તનો તુટ્ઠિં પકાસેત્વા, ‘‘ભન્તે, અજ્જ સબ્બેપિ દેવમનુસ્સા તુમ્હાકં પિહયન્તિ, પત્થેન્તી’’તિ આહ. અથ નં સત્થા, ‘‘સારિપુત્ત, એવરૂપેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતા બુદ્ધા દેવમનુસ્સાનં પિયા હોન્તિયેવા’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૮૧.

‘‘યે ઝાનપસુતા ધીરા, નેક્ખમ્મૂપસમે રતા;

દેવાપિ તેસં પિહયન્તિ, સમ્બુદ્ધાનં સતીમત’’ન્તિ.

તત્થ યે ઝાનપસુતાતિ લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનન્તિ ઇમેસુ દ્વીસુ ઝાનેસુ આવજ્જનસમાપજ્જનઅધિટ્ઠાનવુટ્ઠાનપચ્ચવેક્ખણેહિ ¶ યુત્તપ્પયુત્તા. નેક્ખમ્મૂપસમે રતાતિ ¶ એત્થ પબ્બજ્જા નેક્ખમ્મન્તિ ન ગહેતબ્બા, કિલેસવૂપસમનિબ્બાનરતિં પન સન્ધાયેતં વુત્તં. દેવાપીતિ દેવાપિ મનુસ્સાપિ તેસં પિહયન્તિ પત્થેન્તિ. સતીમતન્તિ એવરૂપગુણાનં તેસં સતિયા સમન્નાગતાનં સમ્બુદ્ધાનં. ‘‘અહો વત મયં બુદ્ધા ભવેય્યામા’’તિ બુદ્ધભાવં ઇચ્છમાના પિહયન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને તિંસમત્તાનં પાણકોટીનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ, થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકા પઞ્ચસતભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ.

સબ્બબુદ્ધાનં કિર અવિજહિતમેવ યમકપાટિહીરં કત્વા દેવલોકે વસ્સં વસિત્વા સઙ્કસ્સનગરદ્વારે ઓતરણં. તત્થ પન દક્ખિણપાદસ્સ પતિટ્ઠિતટ્ઠાનં અચલચેતિયટ્ઠાનં નામ હોતિ. સત્થા તત્થ ઠત્વા પુથુજ્જનાદીનં વિસયે પઞ્હં પુચ્છિ, પુથુજ્જના અત્તનો વિસયે પઞ્હે વિસ્સજ્જેત્વા સોતાપન્નવિસયે પઞ્હં વિસ્સજ્જેતું નાસક્ખિંસુ. તથા સકદાગામિઆદીનં વિસયે સોતાપન્નાદયો, મહામોગ્ગલ્લાનવિસયે સેસમહાસાવકા, સારિપુત્તત્થેરસ્સ વિસયે મહામોગ્ગલ્લાનો, બુદ્ધવિસયે ¶ ચ સારિપુત્તોપિ વિસ્સજ્જેતું નાસક્ખિયેવ. સો પાચીનદિસં આદિં કત્વા સબ્બદિસા ઓલોકેસિ, સબ્બત્થ એકઙ્ગણમેવ અહોસિ. અટ્ઠસુ દિસાસુ દેવમનુસ્સા ઉદ્ધં યાવ બ્રહ્મલોકા હેટ્ઠા ભૂમટ્ઠા ચ યક્ખનાગસુપણ્ણા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇધ તસ્સ પઞ્હસ્સ વિસ્સજ્જેતા નત્થિ, એત્થેવ ઉપધારેથા’’તિ આહંસુ. સત્થા સારિપુત્તો કિલમતિ. કિઞ્ચાપિ હેસ –

‘‘યે ¶ ચ સઙ્ખાતધમ્માસે, યે ચ સેખા પુથૂ ઇધ;

તેસં મે નિપકો ઇરિયં, પુટ્ઠો પબ્રૂહિ મારિસા’’તિ. (સુ. નિ. ૧૦૪૪; ચૂળનિ. અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૭) –

ઇમં બુદ્ધવિસયે પુટ્ઠપઞ્હં સુત્વા ‘સત્થા મં સેખાસેખાનં આગમનપટિપદં પુચ્છતી’તિ પઞ્હે નિક્કઙ્ખો, ખન્ધાદીસુ પન કતરેન નુ ખો મુખેન ઇમં પટિપદં કથેન્તો ‘અહં સત્થુ અજ્ઝાસયં ગણ્હિતું ન સક્ખિસ્સામી’તિ મમ અજ્ઝાસયે કઙ્ખતિ, સો મયા નયે અદિન્ને કથેતું ન સક્ખિસ્સતિ, નયમસ્સ દસ્સામીતિ નયં દસ્સેન્તો ‘‘ભૂતમિદં, સારિપુત્ત, સમનુપસ્સસી’’તિ આહ. એવં કિરસ્સ અહોસિ ‘‘સારિપુત્તો મમ અજ્ઝાસયં ગહેત્વા કથેન્તો ખન્ધવસેન ¶ કથેસ્સતી’’તિ. થેરસ્સ સહ નયદાનેન સો પઞ્હો નયસતેન નયસહસ્સેન નયસતસહસ્સેન ¶ ઉપટ્ઠાસિ. સો સત્થારા દિન્નનયે ઠત્વા તં પઞ્હં કથેસિ. ઠપેત્વા કિર સમ્માસમ્બુદ્ધં અઞ્ઞો સારિપુત્તત્થેરસ્સ પઞ્ઞં પાપુણિતું સમત્થો નામ નત્થિ. તેનેવ કિર થેરો સત્થુ પુરતો ઠત્વા સીહનાદં નદિ – ‘‘અહં, ભન્તે, સકલકપ્પમ્પિ દેવે વુટ્ઠે ‘એત્તકાનિ બિન્દૂનિ મહાસમુદ્દે પતિતાનિ, એત્તકાનિ ભૂમિયં, એત્તકાનિ પબ્બતે’તિ ગણેત્વા લેખં આરોપેતું સમત્થો’’તિ. સત્થાપિ નં ‘‘જાનામિ, સારિપુત્ત, ગણેતું સમત્થભાવ’’ન્તિ આહ. તસ્સ આયસ્મતો પઞ્ઞાય ઉપમા નામ નત્થિ. તેનેવાહ –

‘‘ગઙ્ગાય વાલુકા ખીયે, ઉદકં ખીયે મહણ્ણવે;

મહિયા મત્તિકા ખીયે, ન ખીયે મમ બુદ્ધિયા’’તિ.

ઇદં વુત્તં હોતિ – સચે હિ, ભન્તે, બુદ્ધિસમ્પન્નલોકનાથ, મયા એકસ્મિં પઞ્હે વિસ્સજ્જિતે એકં વા વાલુકં એકં વા ઉદકબિન્દું એકં વા પંસુખણ્ડં અખિપિત્વા પઞ્હાનં સતેન વા સહસ્સેનવા સતસહસ્સેન વા વિસ્સજ્જિતે ગઙ્ગાય વાલુકાદીસુ એકેકં એકમન્તે ખિપેય્ય, ખિપ્પતરં ગઙ્ગાદીસુ વાલુકાદયો પરિક્ખયં ગચ્છેય્યું, ન ત્વેવ મમ પઞ્હાનં વિસ્સજ્જનન્તિ. એવં મહાપઞ્ઞોપિ હિ ભિક્ખુ બુદ્ધવિસયે પઞ્હસ્સ ¶ અન્તં વા કોટિં વા અદિસ્વા સત્થારા દિન્નનયે ઠત્વાવ પઞ્હં વિસ્સજ્જેસિ. તં સુત્વા ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘યં પઞ્હં પુટ્ઠો સબ્બોપિ જનો કથેતું ન સક્ખિ, તં ધમ્મસેનાપતિ સારિપુત્તો એકકોવ કથેસી’’તિ. સત્થા તં કથં સુત્વા ‘‘ન ઇદાનેવ સારિપુત્તો યં પઞ્હં મહાજનો વિસ્સજ્જેતું નાસક્ખિ ¶ , તં વિસ્સજ્જેસિ, પુબ્બેપિ અનેન વિસ્સજ્જિતોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિતું –

‘‘પરોસહસ્સમ્પિ સમાગતાનં,

કન્દેય્યું તે વસ્સસતં અપઞ્ઞા;

એકોવ સેય્યો પુરિસો સપઞ્ઞો,

યો ભાસિતસ્સ વિજાનાતિ અત્થ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૯૯) –

ઇમં જાતકં વિત્થારેન કથેસીતિ.

દેવોરોહણવત્થુ દુતિયં.

૩. એરકપત્તનાગરાજવત્થુ

કિચ્છો ¶ મનુસ્સપટિલાભોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા બારાણસિયં ઉપનિસ્સાય સત્તસિરીસકરુક્ખમૂલે વિહરન્તો એરકપત્તં નામ નાગરાજં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર પુબ્બે કસ્સપબુદ્ધસાસને દહરભિક્ખુ હુત્વા ગઙ્ગાય નાવં અભિરુય્હ ગચ્છન્તો ¶ એકસ્મિં એરકગુમ્બે એરકપત્તં ગહેત્વા નાવાય વેગસા ગચ્છમાનાયપિ ન મુઞ્ચિ, એરકપત્તં છિજ્જિત્વા ગતં. સો ‘‘અપ્પમત્તકં એત’’ન્તિ આપત્તિં અદેસેત્વા વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ અરઞ્ઞે સમણધમ્મં કત્વાપિ મરણકાલે એરકપત્તેન ગીવાય ગહિતો વિય આપત્તિં દેસેતુકામોપિ અઞ્ઞં ભિક્ખું અપસ્સમાનો ‘‘અપરિસુદ્ધં મે સીલ’’ન્તિ ઉપ્પન્નવિપ્પટિસારો તતો ચવિત્વા એકરુક્ખદોણિકનાવપ્પમાણો નાગરાજા હુત્વા નિબ્બત્તિ, એરકપત્તોત્વેવસ્સ નામં અહોસિ. સો નિબ્બત્તક્ખણેયેવ અત્તભાવં ઓલોકેત્વા ‘‘એત્તકં નામ કાલં સમણધમ્મં કત્વા અહેતુકયોનિયં મણ્ડૂકભક્ખટ્ઠાને નિબ્બત્તોમ્હી’’તિ વિપ્પટિસારી અહોસિ. સો અપરભાગે એકં ધીતરં લભિત્વા મજ્ઝે ગઙ્ગાય ઉદકપિટ્ઠે મહન્તં ફલં ઉક્ખિપિત્વા ધીતરં તસ્મિં ઠપેત્વા નચ્ચાપેત્વા ગાયાપેસિ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘અદ્ધા અહં ઇધ ઇમિના ઉપાયેન બુદ્ધે ઉપ્પન્ને તસ્સ ઉપ્પન્નભાવં સુણિસ્સામી’’તિ. યો મે ગીતસ્સ પટિગીતં આહરતિ ¶ , તસ્સ મહન્તેન નાગભવનેન સદ્ધિં ધીતરં દસ્સામીતિ અન્વડ્ઢમાસં ઉપોસથદિવસે તં ધીતરં ફણે ઠપેસિ. સા તત્થ ઠિતા નચ્ચન્તી –

‘‘કિંસુ અધિપ્પતી રાજા, કિંસુ રાજા રજ્જિસ્સરો;

કથંસુ વિરજો હોતિ, કથં બાલોતિ વુચ્ચતી’’તિ. –

ઇમં ¶ ગીતં ગાયતિ.

સકલજમ્બુદીપવાસિનો ‘‘નાગમાણવિકં ગણ્હિસ્સામા’’તિ ગન્ત્વા અત્તનો અત્તનો પઞ્ઞાબલેન પટિગીતં કત્વા ગાયન્તિ. સા તં પટિક્ખિપતિ. તસ્સા અન્વડ્ઢમાસં ફણે ઠત્વા એવં ગાયન્તિયાવ એકં બુદ્ધન્તરં વીતિવત્તં. અથ અમ્હાકં સત્થા લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા એકદિવસં પચ્ચૂસકાલે લોકં વોલોકેન્તો એરકપત્તં આદિં કત્વા ઉત્તરમાણવં નામ અત્તનો ઞાણજાલસ્સ અન્તો પવિટ્ઠં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘અજ્જ એરકપત્તસ્સ ધીતરં ફણે ઠપેત્વા નચ્ચાપનદિવસો, અયં ઉત્તરમાણવો મયા દિન્નં પટિગીતં ગણ્હન્તોવ ¶ સોતાપન્નો હુત્વા તં આદાય નાગરાજસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સતિ. સો તં સુત્વા ‘બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’તિ ઞત્વા મમ સન્તિકં આગમિસ્સતિ, અહં તસ્મિં આગતે મહાસમાગમે ગાથં કથેસ્સામિ, ગાથાપરિયોસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો ભવિસ્સતી’’તિ અદ્દસ. સો તત્થ ગન્ત્વા બારાણસિતો અવિદૂરે સત્ત સિરીસકરુક્ખા અત્થિ, તેસુ એકસ્સ મૂલે નિસીદિ. જમ્બુદીપવાસિનો ગીતપટિગીતં આદાય સન્નિપતિંસુ. સત્થા અવિદૂરે ઠાને ગચ્છન્તં ઉત્તરમાણવં દિસ્વા ‘‘એહિ, ઉત્તરા’’તિ આહ. ‘‘કિં, ભન્તે’’તિ? ‘‘ઇતો તાવ એહી’’તિ. અથ નં આગન્ત્વા વન્દિત્વા નિસિન્નં આહ ‘‘કહં ગચ્છસી’’તિ? ‘‘એરકપત્તસ્સ ધીતુ ગાયનટ્ઠાન’’ન્તિ. ‘‘જાનાસિ પન ગીતપટિગીત’’ન્તિ? ‘‘જાનામિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘વદેહિ તાવ ન’’ન્તિ? અથ નં અત્તનો જાનનનિયામેનેવ વદન્તં ‘‘ન ઉત્તરં એતં પટિગીતં, અહં તે પટિગીતં દસ્સામિ, આદાય ¶ નં ગમિસ્સસી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ. અથ નં સત્થા, ઉત્તર, ત્વં નાગમાણવિકાય ગીતકાલે –

‘‘છદ્વારાધિપ્પતી રાજા, રજ્જમાનો રજ્જિસ્સરો;

અરજ્જં વિરજો હોતિ, રજ્જં બાલોતિ વુચ્ચતી’’તિ. –

ઇમં પટિગીતં ગાયેય્યાસીતિ આહ.

માણવિકાય ¶ ગીતસ્સ અત્થો – કિંસુ અધિપ્પતી રાજાતિ કિં અધિપ્પતિ રાજા નામ હોતિ? કિંસુ રાજા રજ્જિસ્સરોતિ કથં પન રાજા રજ્જિસ્સરો નામ હોતિ? કથંસુ વિરજો હોતીતિ કથં નુ ખો સો રાજા વિરજો નામ હોતીતિ?

પટિગીતસ્સ પન અત્થો – છદ્વારાધિપ્પતી રાજાતિ યો છન્નં દ્વારાનં અધિપ્પતિ, એકદ્વારેપિ રૂપાદીહિ અનભિભૂતો, અયં રાજા નામ. રજ્જમાનો રજ્જિસ્સરોતિ યો પન તેસુ આરમ્મણેસુ રજ્જતિ, સો રજ્જમાનો રજ્જિસ્સરો નામ. અરજ્જન્તિ અરજ્જમાનો પન વિરજો નામ હોતિ. રજ્જન્તિ રજ્જમાનો બાલોતિ વુચ્ચતીતિ.

એવમસ્સ સત્થા પટિગીતં દત્વા, ઉત્તર, તયા ઇમસ્મિં ગીતે ગાયિતે ઇમસ્સ ગીતસ્સ ઇમં પટિગીતં ગાયિસ્સતિ –

‘‘કેનસ્સુ ¶ વુય્હતિ બાલો, કથં નુદતિ પણ્ડિતો;

યોગક્ખેમી કથં હોતિ, તં મે અક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ.

અથસ્સ ત્વં ઇદં પટિગીતં ગાયેય્યાસિ –

‘‘ઓઘેન વુય્હતિ બાલો, યોગા નુદતિ પણ્ડિતો;

સબ્બયોગવિસંયુત્તો, યોગક્ખેમીતિ વુચ્ચતી’’તિ.

તસ્સત્થો – ‘‘કામોઘાદિના ચતુબ્બિધેન ઓઘેન બાલો વુય્હતિ, તં ઓઘં પણ્ડિતો સમ્મપ્પધાનસઙ્ખાતેન યોગેન ¶ નુદતિ. સો સબ્બેહિ કામયોગાદીહિ વિસંયુત્તો યોગક્ખેમી નામ વુચ્ચતી’’તિ.

ઉત્તરો ઇમં પટિગીતં ગણ્હન્તોવ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. સો સોતાપન્નો હુત્વા તં ગાથં આદાય ગન્ત્વા, ‘‘અમ્ભો, મયા ગીતપટિગીતં આહટં, ઓકાસં મે દેથા’’તિ વત્વા નિરન્તરં ઠિતસ્સ મહાજનસ્સ જણ્ણુના અક્કમન્તો અગમાસિ. નાગમાણવિકા પિતુ ફણે ઠત્વા નચ્ચમાના ‘‘કિંસુ અધિપ્પતી રાજા’’તિ ગીતં ગાયતિ? ઉત્તરો ‘‘છદ્વારાધિપ્પતી રાજા’’તિ પટિગીતં ગાયિ. પુન નાગમાણવિકા ‘‘કેનસ્સુ વુય્હતી’’તિ તસ્સ ગીતં ગાયતિ? અથસ્સા પટિગીતં ગાયન્તો ઉત્તરો ‘‘ઓઘેન વુય્હતી’’તિ ઇમં ગાથમાહ. નાગરાજા તં સુત્વાવ બુદ્ધસ્સ ઉપ્પન્નભાવં ઞત્વા ‘‘મયા એકં બુદ્ધન્તરં એવરૂપં પદં નામ ન સુતપુબ્બં, ઉપ્પન્નો વત, ભો, લોકે ¶ બુદ્ધો’’તિ તુટ્ઠમાનસો નઙ્ગુટ્ઠેન ઉદકં પહરિ, મહાવીચિયો ઉટ્ઠહિંસુ, ઉભો તીરાનિ ભિજ્જિંસુ. ઇતો ચિતો ચ ઉસભમત્તે ઠાને મનુસ્સા ઉદકે નિમુજ્જિંસુ. સો એત્તકં મહાજનં ફણે ઠપેત્વા ઉક્ખિપિત્વા થલે પતિટ્ઠપેસિ. સો ઉત્તરં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કહં, સામિ, સત્થા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘એકસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસિન્નો, મહારાજા’’તિ. સો ‘‘એહિ, સામિ, ગચ્છામા’’તિ ઉત્તરેન સદ્ધિં અગમાસિ. મહાજનોપિ તેન સદ્ધિંયેવ ગતો. નાગરાજા ગન્ત્વા છબ્બણ્ણરંસીનં અન્તરં પવિસિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા રોદમાનો અટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા આહ – ‘‘કિં ઇદં, મહારાજા’’તિ? ‘‘અહં, ભન્તે, તુમ્હાદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ સાવકો હુત્વા વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ સમણધમ્મં ¶ અકાસિં, સોપિ મં સમણધમ્મો નિદ્ધારેતું નાસક્ખિ. અપ્પમત્તકં એરકપત્તછિન્દનમત્તં નિસ્સાય અહેતુકપટિસન્ધિં ગહેત્વા ઉરેન પરિસક્કનટ્ઠાને નિબ્બત્તોસ્મિ, એકં બુદ્ધન્તરં નેવ મનુસ્સત્તં લભામિ, ન સદ્ધમ્મસ્સવનં, ન તુમ્હાદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ દસ્સન’’ન્તિ સત્થા તસ્સ કથં સુત્વા, ‘‘મહારાજ, મનુસ્સત્તં નામ દુલ્લભમેવ, તથા સદ્ધમ્મસ્સવનં ¶ , તથા બુદ્ધુપ્પાદો, ઇદં કિચ્છેન કસિરેન લબ્ભતી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૮૨.

‘‘કિચ્છો મનુસ્સપટિલાભો, કિચ્છં મચ્ચાન જીવિતં;

કિચ્છં સદ્ધમ્મસ્સવનં, કિચ્છો બુદ્ધાનમુપ્પાદો’’તિ.

તસ્સત્થો – મહન્તેન હિ વાયામેન મહન્તેન કુસલેન લદ્ધત્તા મનુસ્સત્તપટિલાભો નામ કિચ્છો દુલ્લભો. નિરન્તરં કસિકમ્માદીનિ કત્વા જીવિતવુત્તિં ઘટનતોપિ પરિત્તટ્ઠાયિતાયપિ મચ્ચાનં જીવિતં કિચ્છં. અનેકેસુપિ કપ્પેસુ ધમ્મદેસકસ્સ પુગ્ગલસ્સ દુલ્લભતાય સદ્ધમ્મસ્સવનમ્પિ કિચ્છં. મહન્તેન વાયામેન અભિનીહારસ્સ સમિજ્ઝનતો સમિદ્ધાભિનીહારસ્સ ચ અનેકેહિપિ કપ્પકોટિસહસ્સેહિ દુલ્લભુપ્પાદતો બુદ્ધાનં ઉપ્પાદોપિ કિચ્છોયેવ, અતિવિય દુલ્લભોતિ.

દેસનાવસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. નાગરાજાપિ તંદિવસં સોતાપત્તિફલં લભેય્ય, તિરચ્છાનગતત્તા પન નાલત્થ. સો યેસુ પટિસન્ધિગહણતચજહનવિસ્સટ્ઠનિદ્દોક્કમનસજાતિયામેથુનસેવનચુતિસઙ્ખાતેસુ ¶ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ નાગસરીરમેવ ¶ ગહેત્વા કિલમન્તિ, તેસુ અકિલમનભાવં પત્વા માણવરૂપેનેવ વિચરિતું લભતીતિ.

એરકપત્તનાગરાજવત્થુ તતિયં.

૪. આનન્દત્થેરપઞ્હવત્થુ

સબ્બપાપસ્સ અકરણન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો આનન્દત્થેરસ્સ પઞ્હં આરબ્ભ કથેસિ.

થેરો કિર દિવાટ્ઠાને નિસિન્નો ચિન્તેસિ – ‘‘સત્થારા સત્તન્નં બુદ્ધાનં માતાપિતરો આયુપરિચ્છેદો બોધિ સાવકસન્નિપાતો અગ્ગસાવકસન્નિપાતો અગ્ગસાવકઉપટ્ઠાકોતિ ઇદં સબ્બં કથિતં, ઉપોસથો પન અકથિતો, કિં નુ ખો તેસમ્પિ અયમેવ ઉપોસથો, અઞ્ઞો’’તિ? સો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા તમત્થં પુચ્છિ. યસ્મા પન તેસં બુદ્ધાનં કાલભેદોવ અહોસિ, ન કથાભેદો. વિપસ્સી સમ્માસમ્બુદ્ધો હિ સત્તમે સત્તમે સંવચ્છરે ઉપોસથં અકાસિ. એકદિવસં દિન્નોવાદોયેવ ¶ હિસ્સ સત્તન્નં સંવચ્છરાનં અલં હોતિ. સિખી ચેવ વેસ્સભૂ ચ છટ્ઠે છટ્ઠે સંવચ્છરે ઉપોસથં કરિંસુ, કકુસન્ધો કોણાગમનો ચ સંવચ્છરે સંવચ્છરે. કસ્સપદસબલો છટ્ઠે છટ્ઠે માસે ઉપોસથં અકાસિ. એકદિવસં દિન્નોવાદો એવ હિસ્સ છન્નં માસાનં અલં અહોસિ. તસ્મા સત્થા તેસં ઇમં કાલભેદં ¶ આરોચેત્વા ‘‘ઓવાદગાથા પન નેસં ઇમાયેવા’’તિ વત્વા સબ્બેસં એકમેવ ઉપોસથં આવિ કરોન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૧૮૩.

‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણં, કુસલસ્સ ઉપસમ્પદા;

સચિત્તપરિયોદપનં, એતં બુદ્ધાન સાસનં.

૧૮૪.

‘‘ખન્તી પરમં તપો તિતિક્ખા,

નિબ્બાનં પરમં વદન્તિ બુદ્ધા;

ન હિ પબ્બજિતો પરૂપઘાતી,

ન સમણો હોતિ પરં વિહેઠયન્તો.

૧૮૫.

‘‘અનૂપવાદો ¶ અનૂપઘાતો, પાતિમોક્ખે ચ સંવરો;

મત્તઞ્ઞુતા ચ ભત્તસ્મિં, પન્તઞ્ચ સયનાસનં;

અધિચિત્તે ચ આયોગો, એતં બુદ્ધાન સાસન’’ન્તિ.

તત્થ સબ્બપાપસ્સાતિ સબ્બસ્સ અકુસલકમ્મસ્સ. ઉપસમ્પદાતિ અભિનિક્ખમનતો પટ્ઠાય યાવ અરહત્તમગ્ગા કુસલસ્સ ઉપ્પાદનઞ્ચેવ ઉપ્પાદિતસ્સ ચ ભાવના. સચિત્તપરિયોદપનન્તિ પઞ્ચહિ નીવરણેહિ અત્તનો ચિત્તસ્સ વોદાપનં. એતં બુદ્ધાન સાસનન્તિ સબ્બબુદ્ધાનં અયમનુસિટ્ઠિ.

ખન્તીતિ યા એસા તિતિક્ખાસઙ્ખાતા ખન્તી નામ, ઇદં ઇમસ્મિં સાસને પરમં ઉત્તમં તપો. નિબ્બાનં પરમં વદન્તિ બુદ્ધાતિ બુદ્ધા ચ પચ્ચેકબુદ્ધા ચ અનુબુદ્ધા ચાતિ ઇમે તયો બુદ્ધા નિબ્બાનં ઉત્તમન્તી વદન્તિ. ન હિ પબ્બજિતોતિ પાણિઆદીહિ પરં અપહનન્તો વિહેઠેન્તો પરૂપઘાતી પબ્બજિતો નામ ન હોતિ. ન સમણોતિ વુત્તનયેનેવ પરં વિહેઠયન્તો સમણોપિ ન હોતિયેવ ¶ .

અનૂપવાદોતિ અનૂપવાદનઞ્ચેવ અનૂપવાદાપનઞ્ચ. અનૂપઘાતોતિ અનૂપઘાતનઞ્ચેવ અનૂપઘાતાપનઞ્ચ ¶ . પાતિમોક્ખેતિ જેટ્ઠકસીલે. સંવરોતિ પિદહનં. મત્તઞ્ઞુતાતિ મત્તઞ્ઞુભાવો પમાણજાનનં. પન્તન્તિ વિવિત્તં. અધિચિત્તેતિ અટ્ઠસમાપત્તિસઙ્ખાતે અધિચિત્તે. આયોગોતિ પયોગકરણં. એતન્તિ એતં સબ્બેસં બુદ્ધાનં સાસનં. એત્થ હિ અનૂપવાદેન વાચસિકં સીલં કથિતં, અનૂપઘાતેન કાયિકસીલં, ‘‘પાતિમોક્ખે ચ સંવરો’’તિ સીલં કથિતં, અનૂપઘાતેન કાયિકસીલં, ‘‘પાતિમોક્ખે ચ સંવરો’’તિ ઇમિના પાતિમોક્ખસીલઞ્ચેવ ઇન્દ્રિયસંવરઞ્ચ, મત્તઞ્ઞુતાય આજીવપારિસુદ્ધિ ચેવ પચ્ચયસન્નિસિતસીલઞ્ચ, પન્તસેનાસનેન સપ્પાયસેનાસનં, અધિચિત્તેન અટ્ઠ સમાપત્તિયો. એવં ઇમાય ગાથાય તિસ્સોપિ સિક્ખા કથિતા એવ હોન્તીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

આનન્દત્થેરપઞ્હવત્થુ ચતુત્થં.

૫. અનભિરતભિક્ખુવત્થુ

ન ¶ કહાપણવસ્સેનાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં અનભિરતભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર સાસને પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો ‘‘અસુકટ્ઠાનં નામ ગન્ત્વા ઉદ્દેસં ઉગ્ગણ્હાહી’’તિ ઉપજ્ઝાયેન પેસિતો તત્થ અગમાસિ. અથસ્સ પિતુનો રોગો ઉપ્પજ્જિ. સો પુત્તં દટ્ઠુકામો હુત્વા તં પક્કોસિતું સમત્થં કઞ્ચિ ¶ અલભિત્વા પુત્તસોકેન વિપ્પલપન્તોયેવ આસન્નમરણો હુત્વા ‘‘ઇદં મે પુત્તસ્સ પત્તચીવરમૂલં કરેય્યાસી’’તિ કહાપણસતં કનિટ્ઠસ્સ હત્થે દત્વા કાલમકાસિ. સો દહરસ્સ આગતકાલે પાદમૂલે નિપતિત્વા પવટ્ટેન્તો રોદિત્વા, ‘‘ભન્તે, પિતા તે વિપ્પલપન્તોવ કાલકતો, મય્હં પન તેન કહાપણસતં હત્થે ઠપિતં, તેન કિં કરોમી’’તિ આહ. દહરો ‘‘ન મે કહાપણેહિ અત્થો’’તિ પટિક્ખિપિત્વા અપરભાગે ચિન્તેસિ – ‘‘કિં મે પરકુલેસુ પિણ્ડાય ચરિત્વા જીવિતેન, સક્કા તં કહાપણસતં નિસ્સાય જીવિતું, વિબ્ભમિસ્સામી’’તિ. સો અનભિરતિયા પીળિતો વિસ્સટ્ઠસજ્ઝાયનકમ્મટ્ઠાનો પણ્ડુરોગી વિય અહોસિ. અથ નં દહરસામણેરા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઉક્કણ્ઠિતોમ્હી’’તિ વુત્તે આચરિયુપજ્ઝાયાનં આચિક્ખિંસુ. અથ નં તે સત્થુ સન્તિકં નેત્વા સત્થુ દસ્સેસું. સત્થા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ઉક્કણ્ઠિતો’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘કસ્મા એવમકાસિ, અત્થિ પન તે ¶ કોચિ જીવિતપચ્ચયો’’તિ આહ. ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં તે અત્થી’’તિ? ‘‘કહાપણસતં, ભન્તે’’તિ. તેન હિ કત્થચિ તાવ સક્ખરા આહર, ગણેત્વા જાનિસ્સામ ‘‘સક્કા વા તાવત્તકેન જીવિતું, નો વા’’તિ. સો સક્ખરા આહરિ. અથ નં સત્થા આહ – ‘‘પરિભોગત્થાય તાવ પણ્ણાસં ઠપેહિ, દ્વિન્નં ગોણાનં અત્થાય ચતુવીસતિ, એત્તકં નામ બીજત્થાય, યુગનઙ્ગલત્થાય, કુદ્દાલવાસિફરસુઅત્થાયા’’તિ એવં ગણિયમાને તં કહાપણસતં નપ્પહોતિ. અથ નં સત્થા ‘‘ભિક્ખુ તવ કહાપણા અપ્પકા, કથં એતે નિસ્સાય તણ્હં પૂરેસ્સસિ, અતીતે કિર ચક્કવત્તિરજ્જં કારેત્વા અપ્ફોટિતમત્તેન ¶ દ્વાદસયોજનટ્ઠાને કટિપ્પમાણેન રતનવસ્સં વસ્સાપેતું સમત્થો યાવ છત્તિંસ સક્કા ચવન્તિ, એત્તકં કાલં દેવરજ્જં કારેત્વાપિ મરણકાલે ¶ તણ્હં અપૂરેત્વાવ કાલમકાસી’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિત્વા મન્ધાતુજાતકં (જા. ૧.૩.૨૨) વિત્થારેત્વા –

‘‘યાવતા ચન્દિમસૂરિયા પરિહરન્તિ, દિસા ભન્તિ વિરોચના;

સબ્બેવ દાસા મન્ધાતુ, યે પાણા પથવિસ્સિતા’’તિ. –

ઇમિસ્સા ગાથાય અનન્તરા ઇમા દ્વે ગાથા અભાસિ –

૧૮૬.

‘‘ન કહાપણવસ્સેન, તિત્તિ કામેસુ વિજ્જતિ;

અપ્પસ્સાદા દુખા કામા, ઇતિ વિઞ્ઞાય પણ્ડિતો.

૧૮૭.

‘‘અપિ દિબ્બેસુ કામેસુ, રતિં સો નાધિગચ્છતિ;

તણ્હક્ખયરતો હોતિ, સમ્માસમ્બુદ્ધસાવકો’’તિ.

તત્થ કહાપણવસ્સેનાતિ યં સો અપ્ફોટેત્વા સત્તરતનવસ્સં વસ્સાપેસિ, તં ઇધ કહાપણવસ્સન્તિ વુત્તં. તેનપિ હિ વત્થુકામકિલેસકામેસુ તિત્તિ નામ નત્થિ. એવં દુપ્પૂરા એસા તણ્હા. અપ્પસ્સાદાતિ સુપિનસદિસતાય પરિત્તસુખા. દુખાતિ દુક્ખક્ખન્ધાદીસુ આગતદુક્ખવસેન પન બહુદુક્ખાવ. ઇતિ વિઞ્ઞાયાતિ એવમેતે કામે જાનિત્વા. અપિ દિબ્બેસૂતિ સચે હિ દેવાનં ઉપકપ્પનકકામેહિ નિમન્તેય્યાપિ આયસ્મા સમિદ્ધિ ¶ વિય એવમ્પિ તેસુ કામેસુ રતિં ન વિન્દતિયેવ. તણ્હક્ખયરતોતિ અરહત્તે ચેવ નિબ્બાને ચ અભિરતો હોતિ, તં પત્થયમાનો વિહરતિ. સમ્માસમ્બુદ્ધસાવકોતિ સમ્માસમ્બુદ્ધેન દેસિતસ્સ ધમ્મસ્સ સવનેન જાતો યોગાવચરભિક્ખૂતિ.

દેસનાવસાને ¶ સો ભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તપરિસાયપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

અનભિરતભિક્ખુવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. અગ્ગિદત્તબ્રાહ્મણવત્થુ

બહું વે સરણં યન્તીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો વાલિકરાસિમ્હિ નિસિન્નં અગ્ગિદત્તં નામ કોસલરઞ્ઞો પુરોહિતં આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિર મહાકોસલસ્સ પુરોહિતો અહોસિ. અથ નં પિતરિ કાલકતે રાજા પસેનદિ કોસલો ‘‘પિતુ મે પુરોહિતો’’તિ ગારવેન તસ્મિંયેવ ઠાને ઠપેત્વા તસ્સ અત્તનો ઉપટ્ઠાનં આગતકાલે પચ્ચુગ્ગમનં કરોતિ, ‘‘આચરિય, ઇધ નિસીદથા’’તિ સમાનાસનં દાપેસિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં રાજા મયિ અતિવિય ગારવં કરોતિ, ન ખો પન રાજૂનં નિચ્ચકાલમેવ સક્કા ચિત્તં ગહેતું. સમાનવયેનેવ હિ સદ્ધિં રજ્જસુખં નામ સુખં હોતિ, અહઞ્ચમ્હિ મહલ્લકો, પબ્બજિતું મે યુત્ત’’ન્તિ. સો રાજાનં પબ્બજ્જં અનુજાનાપેત્વા નગરે ભેરિં ચરાપેત્વા સત્તાહેન સબ્બં અત્તનો ¶ ધનં દાનમુખે વિસ્સજ્જેત્વા બાહિરકપબ્બજ્જં પબ્બજિ. તં નિસ્સાય દસ પુરિસસહસ્સાનિ અનુપબ્બજિંસુ. સો તેહિ સદ્ધિં અઙ્ગમગધાનઞ્ચ કુરુરટ્ઠસ્સ ચ અન્તરે વાસં કપ્પેત્વા ઇમં ઓવાદં દેતિ, ‘‘તાતા, યસ્સ કામવિતક્કાદયો ઉપ્પજ્જન્તિ, સો નદિતો એકેકં વાલુકપુટં ઉદ્ધરિત્વા ઇમસ્મિં ઓકિરતૂ’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા કામવિતક્કાદીનં ઉપ્પન્નકાલે તથા કરિંસુ. અપરેન સમયેન મહાવાલુકરાસિ અહોસિ, તં અહિછત્તો નામ નાગરાજા પટિગ્ગહેસિ. અઙ્ગમગધવાસિનો ચેવ કુરુરટ્ઠવાસિનો ચ માસે માસે તેસં મહન્તં સક્કારં અભિહરિત્વા દાનં દેન્તિ. અથ નેસં અગ્ગિદત્તો ઇમં ઓવાદં અદાસિ – ‘‘પબ્બતં સરણં યાથ, વનં સરણં યાથ, આરામં સરણં યાથ, રુક્ખં સરણં યાથ, એવં સબ્બદુક્ખતો મુચ્ચિસ્સથા’’તિ. અત્તનો અન્તેવાસિકેપિ ઇમિના ઓવાદેન ઓવદિ.

બોધિસત્તોપિ કતાભિનિક્ખમનો સમ્માસમ્બોધિં પત્વા તસ્મિં સમયે સાવત્થિં નિસ્સાય જેતવને વિહરન્તો પચ્ચૂસકાલે લોકં વોલોકેન્તો અગ્ગિદત્તબ્રાહ્મણં સદ્ધિં અન્તેવાસિકેહિ અત્તનો ઞાણજાલસ્સ અન્તો પવિટ્ઠં દિસ્વા ‘‘સબ્બેપિ ઇમે અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પન્ના’’તિ ઞત્વા સાયન્હસમયે મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરં આહ – ‘‘મોગ્ગલ્લાન, કિં પસ્સસિ અગ્ગિદત્તબ્રાહ્મણં મહાજનં ¶ અતિત્થે પક્ખન્દાપેન્તં, ગચ્છ તેસં ઓવાદં દેહી’’તિ. ભન્તે, બહૂ એતે, એકકસ્સ મય્હં અવિસય્હા. સચે ¶ તુમ્હેપિ આગમિસ્સથ, વિસય્હા ભવિસ્સન્તીતિ. મોગ્ગલ્લાન, અહમ્પિ આગમિસ્સામિ, ત્વં પુરતો યાહીતિ. થેરો પુરતો ગચ્છન્તોવ ચિન્તેસિ – ‘‘એતે બલવન્તો ચેવ બહૂ ચ. સચે સબ્બેસં સમાગમટ્ઠાને કિઞ્ચિ ¶ કથેસ્સામિ, સબ્બેપિ વગ્ગવગ્ગેન ઉટ્ઠહેય્યુ’’ન્તિ અત્તનો આનુભાવેન થૂલફુસિતકં દેવં વુટ્ઠાપેસિ. તે થૂલફુસિતકેસુ પતન્તેસુ ઉટ્ઠાયુટ્ઠાય અત્તનો અત્તનો પણ્ણસાલં પવિસિંસુ. થેરો અગ્ગિદત્તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પણ્ણસાલદ્વારે ઠત્વા ‘‘અગ્ગિદત્તા’’તિ આહ. સો થેરસ્સ સદ્દં સુત્વા ‘‘મં ઇમસ્મિં લોકે નામેન આલપિતું સમત્થો નામ નત્થિ, કો નુ ખો મં નામેન આલપતી’’તિ માનથદ્ધતાય ‘‘કો એસો’’તિ આહ. ‘‘અહં, બ્રાહ્મણા’’તિ. ‘‘કિં વદેસી’’તિ? ‘‘અજ્જ મે એકરત્તિં ઇધ વસનટ્ઠાનં ત્વં આચિક્ખાહી’’તિ. ‘‘ઇધ વસનટ્ઠાનં નત્થિ, એકસ્સ એકાવ પણ્ણસાલા’’તિ. ‘‘અગ્ગિદત્ત, મનુસ્સા નામ મનુસ્સાનં, ગાવો ગુન્નં, પબ્બજિતા પબ્બજિતાનં સન્તિકં ગચ્છન્તિ, મા એવં કરિ, દેહિ મે વસનટ્ઠાન’’ન્તિ. ‘‘કિં પન ત્વં પબ્બજિતો’’તિ? ‘‘આમ, પબ્બજિતોમ્હી’’તિ. ‘‘સચે પબ્બજિતો, કહં તે ખારિભણ્ડં, કો પબ્બજિતપરિક્ખારો’’તિ. ‘‘અત્થિ મે પરિક્ખારો, વિસું પન નં ગહેત્વા વિચરિતું દુક્ખન્તિ અબ્ભન્તરેનેવ નં ગહેત્વા વિચરામિ, બ્રાહ્મણા’’તિ. સો ‘‘તં ગહેત્વા વિચરિસ્સસી’’તિ થેરસ્સ કુજ્ઝિ. અથ નં સો આહ – ‘‘અમ્હે, અગ્ગિદત્ત, મા કુજ્ઝિ, વસનટ્ઠાનં મે આચિક્ખાહી’’તિ. નત્થિ એત્થ વસનટ્ઠાનન્તિ. એતસ્મિં પન વાલુકરાસિમ્હિ કો વસતીતિ. એકો, નાગરાજાતિ. એતં મે દેહીતિ. ન સક્કા દાતું, ભારિયં ¶ એતસ્સ કમ્મન્તિ. હોતુ, દેહિ મેતિ. તેન હિ ત્વં એવ જાનાહીતિ.

થેરો વાલુકરાસિઅભિમુખો પાયાસિ. નાગરાજા તં આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘અયં સમણો ઇતો આગચ્છતિ, ન જાનાતિ મઞ્ઞે મમ અત્થિભાવં, ધૂમાયિત્વા નં મારેસ્સામી’’તિ ધૂમાયિ. થેરો ‘‘અયં નાગરાજા ‘અહમેવ ધૂમાયિતું સક્કોમિ, અઞ્ઞે ન સક્કોન્તી’તિ મઞ્ઞે સલ્લક્ખેતી’’તિ સયમ્પિ ધૂમાયિ. દ્વિન્નમ્પિ સરીરતો ઉગ્ગતા ધૂમા યાવ બ્રહ્મલોકા ઉટ્ઠહિંસુ. ઉભોપિ ધૂમા થેરં અબાધેત્વા નાગરાજાનમેવ બાધેન્તિ. નાગરાજા ધૂમવેગં સહિતું અસક્કોન્તો પજ્જલિ. થેરોપિ તેજોધાતું સમાપજ્જિત્વા તેન સદ્ધિંયેવ પજ્જલિ. અગ્ગિજાલા યાવ બ્રહ્મલોકા ઉટ્ઠહિંસુ. ઉભોપિ થેરં અબાધેત્વા નાગરાજાનમેવ બાધયિંસુ. અથસ્સ સકલસરીરં ઉક્કાહિ પદિત્તં વિય અહોસિ. ઇસિગણો ઓલોકેત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘નાગરાજા, સમણં ઝાપેતિ, ભદ્દકો વત સમણો અમ્હાકં વચનં અસુત્વા નટ્ઠો’’તિ. થેરો નાગરાજાનં ¶ દમેત્વા નિબ્બિસેવનં કત્વા વાલુકરાસિમ્હિ નિસીદિ. નાગરાજા વાલુકરાસિં ભોગેહિ પરિક્ખિપિત્વા કૂટાગારકુચ્છિપમાણં ફણં માપેત્વા થેરસ્સ ઉપરિ ધારેસિ.

ઇસિગણા ¶ પાતોવ ‘‘સમણસ્સ મતભાવં વા અમતભાવં વા જાનિસ્સામા’’તિ થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તં વાલુકરાસિમત્થકે નિસિન્નં દિસ્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ અભિત્થવન્તા આહંસુ – ‘‘સમણ, કચ્ચિ નાગરાજેન ન બાધિતો’’તિ. ‘‘કિં ન પસ્સથ મમ ઉપરિફણં ધારેત્વા ઠિત’’ન્તિ? તે ‘‘અચ્છરિયં વત ભો, સમણસ્સ એવરૂપો ¶ નામ નાગરાજા દમિતો’’તિ થેરં પરિવારેત્વા અટ્ઠંસુ. તસ્મિં ખણે સત્થા આગતો. થેરો સત્થારં દિસ્વા ઉટ્ઠાય વન્દિ. અથ નં ઇસયો આહંસુ – ‘‘અયમ્પિ તયા મહન્તતરો’’તિ. એસો ભગવા સત્થા, અહં ઇમસ્સ સાવકોતિ. સત્થા વાલુકરાસિમત્થકે નિસીદિ, ઇસિગણો ‘‘અયં તાવ સાવકસ્સ આનુભાવો, ઇમસ્સ પન આનુભાવો કીદિસો ભવિસ્સતી’’તિ અઞ્જલિં પગ્ગય્હ સત્થારં અભિત્થવિ. સત્થા અગ્ગિદત્તં આમન્તેત્વા આહ – ‘‘અગ્ગિદત્ત, ત્વં તવ સાવકાનઞ્ચ ઉપટ્ઠાકાનઞ્ચ ઓવાદં દદમાનો કિન્તિ વત્વા દેસી’’તિ. ‘‘એતં પબ્બતં સરણં ગચ્છથ, વનં આરામં રુક્ખં સરણં ગચ્છથ. એતાનિ હિ સરણં ગતો સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ એવં તેસં ઓવાદં દમ્મીતિ. સત્થા ‘‘ન ખો, અગ્ગિદત્ત, એતાનિ સરણં ગતો સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતિ, બુદ્ધં ધમ્મં સઙ્ઘં પન સરણં ગન્ત્વા સકલવટ્ટદુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૧૮૮.

‘‘બહું વે સરણં યન્તિ, પબ્બતાનિ વનાનિ ચ;

આરામરુક્ખચેત્યાનિ, મનુસ્સા ભયતજ્જિતા.

૧૮૯.

‘‘નેતં ખો સરણં ખેમં, નેતં સરણમુત્તમં;

નેતં સરણમાગમ્મ, સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતિ.

૧૯૦.

‘‘યો ચ બુદ્ધઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, સઙ્ઘઞ્ચ સરણં ગતો;

ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતિ.

૧૯૧.

‘‘દુક્ખં દુક્ખસમુપ્પાદં, દુક્ખસ્સ ચ અતિક્કમં;

અરિયં ચટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં, દુક્ખૂપસમગામિનં.

૧૯૨.

‘‘એતં ¶ ¶ ખો સરણં ખેમં, એતં સરણમુત્તમં;

એતં સરણમાગમ્મ, સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ બહુન્તિ બહુ. પબ્બતાનીતિ તત્થ તત્થ ઇસિગિલિવેપુલ્લવેભારાદિકે પબ્બતે ચ મહાવનગોસિઙ્ગસાલવનાદીનિ ¶ વનાનિ ચ વેળુવનજીવકમ્બવનાદયો આરામે ચ ઉદેનચેતિયગોતમચેતિયાદીનિ રુક્ખચેત્યાનિ ચ તે તે મનુસ્સા તેન તેન ભયેન તજ્જિતા ભયતો મુચ્ચિતુકામા પુત્તલાભાદીનિ વા પત્થયમાના સરણં યન્તીતિ અત્થો. નેતં સરણન્તિ એતં સબ્બમ્પિ સરણં નેવ ખેમં ન ઉત્તમં, ન ચ એતં પટિચ્ચ જાતિઆદિધમ્મેસુ સત્તેસુ એકોપિ જાતિઆદિતો સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતીતિ અત્થો.

યો ચાતિ ઇદં અખેમં અનુત્તમં સરણં દસ્સેત્વા ખેમં ઉત્તમં સરણં દસ્સનત્થં આરદ્ધં. તસ્સત્થો – યો ચ ગહટ્ઠો વા પબ્બજિતો વા ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિઆદિકં બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘાનુસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં નિસ્સાય સેટ્ઠવસેન બુદ્ધઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ સઙ્ઘઞ્ચ સરણં ગતો, તસ્સપિ તં સરણગમનં અઞ્ઞતિત્થિયવન્દનાદીહિ કુપ્પતિ ચલતિ. તસ્સ પન અચલભાવં દસ્સેતું મગ્ગેન આગતસરણમેવ પકાસન્તો ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતીતિ આહ. યો હિ એતેસં સચ્ચાનં દસ્સનવસેન એતાનિ સરણં ¶ ગતો, એતસ્સ એતં સરણં ખેમઞ્ચ ઉત્તમઞ્ચ, સો ચ પુગ્ગલો એતં સરણં પટિચ્ચ સકલસ્માપિ વટ્ટદુક્ખા પમુચ્ચતિ, તસ્મા એતં ખો સરણં ખેમન્તિઆદિ વુત્તં.

દેસનાવસાને સબ્બેપિ તે ઇસયો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા સત્થારં વન્દિત્વા પબ્બજ્જં યાચિંસુ. સત્થાપિ ચીવરગબ્ભતો હત્થં પસારેત્વા ‘‘એથ ભિક્ખવો, ચરથ બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ આહ. તે તઙ્ખણેયેવ અટ્ઠપરિક્ખારધરા વસ્સસટ્ઠિકથેરા વિય અહેસું. સો ચ સબ્બેસમ્પિ અઙ્ગમગધકુરુરટ્ઠવાસીનં સક્કારં આદાય આગમનદિવસો અહોસિ. તે સક્કારં આદાય આગતા સબ્બેપિ તે ઇસયો પબ્બજિતે દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો અમ્હાકં અગ્ગિદત્તબ્રાહ્મણો મહા, ઉદાહુ સમણો ગોતમો’’તિ ચિન્તેત્વા સમણસ્સ ગોતમસ્સ આગતત્તા ‘‘અગ્ગિદત્તોવ મહા’’તિ મઞ્ઞિંસુ. સત્થા તેસં અજ્ઝાસયં ઓલોકેત્વા, ‘‘અગ્ગિદત્ત, પરિસાય કઙ્ખં છિન્દા’’તિ આહ. સો ‘‘અહમ્પિ એત્તકમેવ ¶ પચ્ચાસીસામી’’તિ ઇદ્ધિબલેન સત્તક્ખત્તું વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પુનપ્પુનં ઓરુય્હ સત્થારં વન્દિત્વા ‘‘સત્થા મે, ભન્તે, ભગવા, સાવકોહમસ્મી’’તિ વત્વા સાવકત્તં પકાસેસીતિ.

અગ્ગિદત્તબ્રાહ્મણવત્થુ છટ્ઠં.

૭. આનન્દત્થેરપઞ્હવત્થુ

દુલ્લભોતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો આનન્દત્થેરસ્સ પઞ્હં આરબ્ભ કથેસિ.

થેરો હિ એકદિવસં દિવાટ્ઠાને નિસિન્નો ચિન્તેસિ – ‘‘હત્થાજાનીયો ¶ છદ્દન્તકુલે વા ઉપોસથકુલે વા ઉપ્પજ્જતિ, અસ્સાજાનીયો સિન્ધવકુલે વા વલાહકસ્સરાજકુલે વા, ઉસભો ગોઆજનીયો દક્ખિણપથેતિઆદીનિ વદન્તેન સત્થારા હત્થિઆજાનીયાદીનં ઉપ્પત્તિટ્ઠાનાદીનિ કથિતાનિ, પુરિસાજાનીયો પન કહં નુ ખો ઉપ્પજ્જતી’’તિ. સો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિત્વા એતમત્થં પુચ્છિ. સત્થા, ‘‘આનન્દ, પુરિસાજાનીયો નામ સબ્બત્થ નુપ્પજ્જતિ, ઉજુકતો પન તિયોજનસતાયામે વિત્થારતો અડ્ઢતેય્યસતે આવટ્ટતો નવયોજનસતપ્પમાણે મજ્ઝિમપદેસટ્ઠાને ઉપ્પજ્જતિ. ઉપ્પજ્જન્તો ચ પન ન યસ્મિં વા તસ્મિં વા કુલે ઉપ્પજ્જતિ, ખત્તિયમહાસાલબ્રાહ્મણમહાસાલકુલાનં પન અઞ્ઞતરસ્મિંયેવ ઉપ્પજ્જતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૯૩.

‘‘દુલ્લભો પુરિસાજઞ્ઞો, ન સો સબ્બત્થ જાયતિ;

યત્થ સો જાયતી ધીરો, તં કુલં સુખમેધતી’’તિ.

તત્થ દુલ્લભોતિ પુરિસાજઞ્ઞો હિ દુલ્લભો, ન હત્થિઆજાનીયાદયો વિય સુલભો, સો સબ્બત્થ પચ્ચન્તદેસે વા નીચકુલે વા ન જાયતિ, મજ્ઝિમદેસેપિ મહાજનસ્સ અભિવાદનાદિસક્કારકરણટ્ઠાને ખત્તિયબ્રાહ્મણકુલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં કુલે જાયતિ. એવં જાયમાનો યત્થ સો જાયતિ ધીરો ઉત્તમપઞ્ઞો સમ્માસમ્બુદ્ધો ¶ , તં કુલં સુખમેધતીતિ સુખપ્પત્તમેવ હોતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

આનન્દત્થેરપઞ્હવત્થુ સત્તમં.

૮. સમ્બહુલભિક્ખુવત્થુ

સુખો ¶ ¶ બુદ્ધાનન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સમ્બહુલાનં ભિક્ખૂનં કથં આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ પઞ્ચસતભિક્ખૂ ઉપટ્ઠાનસાલાયં નિસિન્ના, ‘‘આવુસો, કિં નુ ખો ઇમસ્મિં લોકે સુખ’’ન્તિ કથં સમુટ્ઠાપેસું? તત્થ કેચિ ‘‘રજ્જસુખસદિસં સુખં નામ નત્થી’’તિ આહંસુ. કેચિ કામસુખસદિસં, કેચિ ‘‘સાલિમંસભોજનાદિસદિસં સુખં નામ નત્થી’’તિ આહંસુ. સત્થા તેસં નિસિન્નટ્ઠાનં ગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, કિં કથેથ? ઇદઞ્હિ સબ્બમ્પિ સુખં વટ્ટદુક્ખપરિયાપન્નમેવ, ઇમસ્મિં લોકે બુદ્ધુપ્પાદો ધમ્મસ્સવનં, સઙ્ઘસામગ્ગી, સમ્મોદમાનભાવોતિ ઇદમેવ સુખ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૯૪.

‘‘સુખો બુદ્ધાનમુપ્પાદો, સુખા સદ્ધમ્મદેસના;

સુખા સઙ્ઘસ્સ સામગ્ગી, સમગ્ગાનં તપો સુખો’’તિ.

તત્થ બુદ્ધાનમુપ્પાદોતિ યસ્મા બુદ્ધા ઉપ્પજ્જમાના મહાજનં રાગકન્તારાદીહિ તારેન્તિ, તસ્મા બુદ્ધાનં ઉપ્પાદો સુખો ઉત્તમો. યસ્મા ¶ સદ્ધમ્મદેસનં આગમ્મ જાતિઆદિધમ્મા સત્તા જાતિઆદીહિ મુચ્ચન્તિ, તસ્મા સદ્ધમ્મદેસના સુખા. સામગ્ગીતિ સમચિત્તતા, સાપિ સુખા એવ. સમગ્ગાનં પન એકચિત્તાનં યસ્મા બુદ્ધવચનં વા ઉગ્ગણ્હિતું ધુતઙ્ગાનિ વા પરિહરિતું સમણધમ્મં વા કાતું સક્કા, તસ્મા સમગ્ગાનં તપો સુખોતિ વુત્તં. તેનેવાહ – ‘‘યાવકીવઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂ સમગ્ગા સન્નિપતિસ્સન્તિ, સમ્મગ્ગા વુટ્ઠહિસ્સન્તિ, સમગ્ગા સઙ્ઘકરણીયાનિ કરિસ્સન્તિ, વુદ્ધિયેવ, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂનં પાટિકઙ્ખા, નો પરિહાની’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૩૬).

દેસનાવસાને તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ, મહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

સમ્બહુલભિક્ખુવત્થુ અટ્ઠમં.

૯. કસ્સપદસબલસ્સ સુવણ્ણચેતિયવત્થુ

પૂજારહેતિ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા ચારિકં ચરમાનો કસ્સપદસબલસ્સ સુવણ્ણચેતિયં આરબ્ભ કથેસિ.

તથાગતો સાવત્થિતો નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન બારાણસિં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે તોદેય્યગામસ્સ સમીપે મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો અઞ્ઞતરં દેવટ્ઠાનં સમ્પાપુણિ. તત્ર નિસિન્નો સુગતો ધમ્મભણ્ડાગારિકં પેસેત્વા અવિદૂરે કસિકમ્મં કરોન્તં બ્રાહ્મણં પક્કોસાપેસિ ¶ . સો બ્રાહ્મણો આગન્ત્વા તથાગતં અનભિવન્દિત્વા તમેવ દેવટ્ઠાનં વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. સુગતોપિ ‘‘ઇમં પદેસં કિન્તિ મઞ્ઞસિ બ્રાહ્મણા’’તિ આહ. અમ્હાકં પવેણિયા આગતચેતિયટ્ઠાનન્તિ વન્દામિ, ભો ગોતમાતિ. ‘‘ઇમં ઠાનં વન્દન્તેન તયા સાધુ કતં બ્રાહ્મણા’’તિ સુગતો તં સમ્પહંસેસિ. તં સુત્વા ભિક્ખૂ ‘‘કેન નુ ખો કારણેન ભગવા એવં સમ્પહંસેસી’’તિ સંસયં સઞ્જનેસું. તતો તથાગતો તેસં સંસયમપનેતું મજ્ઝિમનિકાયે ઘટિકારસુત્તન્તં (મ. નિ. ૨.૨૮૨ આદયો) વત્વા ઇદ્ધાનુભાવેન કસ્સપદસબલસ્સ યોજનુબ્બેધં કનકચેતિયં અપરઞ્ચ કનકચેતિયં આકાસે નિમ્મિનિત્વા મહાજનં દસ્સેત્વા, ‘‘બ્રાહ્મણ, એવંવિધાનં પૂજારહાનં પૂજા યુત્તતરાવા’’તિ વત્વા મહાપરિનિબ્બાનસુત્તે (દી. નિ. ૨.૨૦૬) દસ્સિતનયેનેવ બુદ્ધાદિકે ચત્તારો થૂપારહે પકાસેત્વા સરીરચેતિયં ઉદ્દિસ્સચેતિયં પરિભોગચેતિયન્તિ તીણિ ચેતિયાનિ વિસેસતો પરિદીપેત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૧૯૫.

‘‘પૂજારહે પૂજયતો, બુદ્ધે યદિ ચ સાવકે;

પપઞ્ચસમતિક્કન્તે, તિણ્ણસોકપરિદ્દવે.

૧૯૬.

‘‘તે તાદિસે પૂજયતો, નિબ્બુતે અકુતોભયે;

ન સક્કા પુઞ્ઞં સઙ્ખાતું, ઇમેત્તમપિ કેનચી’’તિ. (અપ. થેર ૧.૧૦.૧-૨);

તત્થ પૂજિતું અરહા પૂજારહા, પૂજિતું યુત્તાતિ અત્થો. પૂજારહે પૂજયતોતિ અભિવાદનાદીહિ ચ ચતૂહિ ચ પચ્ચયેહિ ¶ પૂજેન્તસ્સ. પૂજારહે દસ્સેતિ બુદ્ધેતિઆદિના. બુદ્ધેતિ સમ્માસમ્બુદ્ધે. યદીતિ યદિ વા, અથ વાતિ અત્થો. તત્થ પચ્ચેકબુદ્ધેતિ કથિતં હોતિ, સાવકે ચ. પપઞ્ચસમતિક્કન્તેતિ સમતિક્કન્તતણ્હાદિટ્ઠિમાનપપઞ્ચે. તિણ્ણસોકપરિદ્દવેતિ ¶ અતિક્કન્તસોકપરિદ્દવે ¶ , ઇમે દ્વે અતિક્કન્તેતિ અત્થો. એતેહિ પૂજારહત્તં દસ્સિતં.

તેતિ બુદ્ધાદયો. તાદિસેતિ વુત્તગહણવસેન. નિબ્બુતેતિ રાગાદિનિબ્બુતિયા. નત્થિ કુતોચિ ભવતો વા આરમ્મણતો વા એતેસં ભયન્તિ અકુતોભયા, તે અકુતોભયે. ન સક્કા પુઞ્ઞં સઙ્ખાતુન્તિ પુઞ્ઞં ગણેતું ન સક્કા. કથન્તિ ચે? ઇમેત્તમપિ કેનચીતિ ઇમં એત્તકં, ઇમં એત્તકન્તિ કેનચીતિ અપિસદ્દો ઇધ સમ્બન્ધિતબ્બો, કેનચિ પુગ્ગલેન માનેન વા. તત્થ પુગ્ગલેનાતિ તેન બ્રહ્માદિના. માનેનાતિ તિવિધેન માનેન તીરણેન ધારણેન પૂરણેન વા. તીરણં નામ ઇદં એત્તકન્તિ નયતો તીરણં. ધારણન્તિ તુલાય ધારણં. પૂરણં નામ અડ્ઢપસતપત્થનાળિકાદિવસેન પૂરણં. કેનચિ પુગ્ગલેન ઇમેહિ તીહિ માનેહિ બુદ્ધાદિકે પૂજયતો પુઞ્ઞં વિપાકવસેન ગણેતું ન સક્કા પરિયન્તરહિતતોતિ દ્વીસુ ઠાનેસુ પૂજયતો કિં દાનં પઠમં ધરમાને બુદ્ધાદી પૂજયતો ન સક્કા પુઞ્ઞં સઙ્ખાતું, પુન તે તાદિસે કિલેસપરિનિબ્બાનનિમિત્તેન ખન્ધપરિનિબ્બાનેન નિબ્બુતેપિ પૂજયતો ન સક્કા સઙ્ખાતુન્તિ ભેદા યુજ્જન્તિ. તેન હિ વિમાનવત્થુમ્હિ –

‘‘તિટ્ઠન્તે ¶ નિબ્બુતે ચાપિ, સમે ચિત્તે સમં ફલં;

ચેતોપણિધિહેતુ હિ, સત્તા ગચ્છન્તિ સુગ્ગતિ’’ન્તિ. (વિ. વ. ૮૦૬);

દેસનાવસાને સો બ્રાહ્મણો સોતાપન્નો અહોસીતિ. યોજનિકં કનકચેતિયં સત્તાહમાકાસેવ અટ્ઠાસિ, મહન્તેન સમાગમો ચાહોસિ, સત્તાહં ચેતિયં નાનપ્પકારેન પૂજેસું. તતો ભિન્નલદ્ધિકાનં લદ્ધિભેદો જાતો, બુદ્ધાનુભાવેન તં ચેતિયં સકટ્ઠાનમેવ ગતં, તત્થેવ તંખણે મહન્તં પાસાણચેતિયં અહોસિ. તસ્મિં સમાગમે ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

કસ્સપદસબલસ્સ સુવણ્ણચેતિયવત્થુ નવમં.

બુદ્ધવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચુદ્દસમો વગ્ગો.

પઠમભાણવારં નિટ્ઠિતં.

૧૫. સુખવગ્ગો

૧. ઞાઆતિકલહવૂપસમનવત્થુ

સુસુખં ¶ ¶ ¶ વતાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સક્કેસુ વિહરન્તો કલહવૂપસમનત્થં ઞાતકે આરબ્ભ કથેસિ.

સાકિયકોલિયા કિર કપિલવત્થુનગરસ્સ ચ કોલિયનગરસ્સ ચ અન્તરે રોહિણિં નામ નદિં એકેનેવ આવરણેન બન્ધાપેત્વા સસ્સાનિ કરોન્તિ. અથ જેટ્ઠમૂલમાસે સસ્સેસુ મિલાયન્તેસુ ઉભયનગરવાસિકાનમ્પિ કમ્મકારા સન્નિપતિંસુ. તત્થ કોલિયનગરવાસિનો આહંસુ – ‘‘ઇદં ઉદકં ઉભયતો હરિયમાનં નેવ તુમ્હાકં, ન અમ્હાકં પહોસ્સતિ, અમ્હાકં પન સસ્સં એકઉદકેનેવ નિપ્ફજ્જિસ્સતિ, ઇદં ઉદકં અમ્હાકં દેથા’’તિ. ઇતરેપિ આહંસુ – ‘‘તુમ્હેસુ કોટ્ઠકે પૂરેત્વા ઠિતેસુ મયં રત્તસુવણ્ણનીલમણિકાળકહાપણે ચ ગહેત્વા પચ્છિપસિબ્બકાદિહત્થા ન સક્ખિસ્સામ તુમ્હાકં ઘરદ્વારે વિચરિતું, અમ્હાકમ્પિ સસ્સં એકઉદકેનેવ ¶ નિપ્ફજ્જિસ્સતિ, ઇદં ઉદકં અમ્હાકં દેથા’’તિ. ન મયં દસ્સામાતિ. મયમ્પિ ન દસ્સામાતિ એવં કથં વડ્ઢેત્વા એકો ઉટ્ઠાય એકસ્સ પહારં અદાસિ, સોપિ અઞ્ઞસ્સાતિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં પહરિત્વા રાજકુલાનં જાતિં ઘટ્ટેત્વા કલહં વડ્ઢયિંસુ.

કોલિયકમ્મકારા વદન્તિ – ‘‘તુમ્હે કપિલવત્થુવાસિકે ગહેત્વા ગજ્જથ, યે સોણસિઙ્ગાલાદયો વિય અત્તનો ભગિનીહિ સદ્ધિં સંવસિંસુ, એતેસં હત્થિનો ચેવ અસ્સા ચ ફલકાવુધાનિ ચ અમ્હાકં કિં કરિસ્સન્તી’’તિ. સાકિયકમ્મકારાપિ વદન્તિ ‘‘તુમ્હે ઇદાનિ કુટ્ઠિનો દારકે ગહેત્વા ગજ્જથ, યે અનાથા નિગ્ગતિકા તિરચ્છાના વિય કોલરુક્ખે વસિંસુ, એતેસં હત્થિનો ચ અસ્સા ચ ફલકાવુધાનિ ચ અમ્હાકં કિં કરિસ્સન્તી’’તિ. તે ગન્ત્વા તસ્મિં કમ્મે નિયુત્તાનં અમચ્ચાનં કથયિંસુ, અમચ્ચા રાજકુલાનં કથેસું. તતો સાકિયા ‘‘ભગિનીહિ સદ્ધિં સંવસિતકાનં થામઞ્ચ બલઞ્ચ દસ્સેસ્સામા’’તિ યુદ્ધસજ્જા નિક્ખમિંસુ. કોલિયાપિ ‘‘કોલરુક્ખવાસીનં થામઞ્ચ બલઞ્ચ દસ્સેસ્સામા’’તિ યુદ્ધસજ્જા નિક્ખમિંસુ.

સત્થાપિ ¶ ¶ પચ્ચૂસસમયે લોકં વોલોકેન્તો ઞાતકે દિસ્વા ‘‘મયિ અગચ્છન્તે ઇમે નસ્સિસ્સન્તિ, મયા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા એકકોવ આકાસેન ગન્ત્વા રોહિણિનદિયા મજ્ઝે આકાસે પલ્લઙ્કેન નિસીદિ. ઞાતકા સત્થારં દિસ્વા ¶ આવુધાનિ છડ્ડેત્વા વન્દિંસુ. અથ ને સત્થા આહ – ‘‘કિં કલહો નામેસ, મહારાજા’’તિ? ‘‘ન જાનામ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કો દાનિ જાનિસ્સતી’’તિ? તે ‘‘ઉપરાજા જાનિસ્સતિ, સેનાપતિ જાનિસ્સતી’’તિ ઇમિના ઉપાયેન યાવ દાસકમ્મકરે પુચ્છિત્વા, ‘‘ભન્તે, ઉદકકલહો’’તિ આહંસુ. ‘‘ઉદકં કિં અગ્ઘતિ, મહારાજા’’તિ? ‘‘અપ્પગ્ઘં, ભન્તે’’તિ. ‘‘ખત્તિયા કિં અગ્ઘન્તિ મહારાજા’’તિ? ‘‘ખત્તિયા નામ અનગ્ઘા, ભન્તે’’તિ. ‘‘અયુત્તં તુમ્હાકં અપ્પમત્તતં ઉદકં નિસ્સાય અનગ્ઘે ખત્તિયે નાસેતુ’’ન્તિ. તે તુણ્હી અહેસું. અથ તે સત્થા આમન્તેત્વા ‘‘કસ્મા મહારાજા એવરૂપં કરોથ, મયિ અસન્તે અજ્જ લોહિતનદી પવત્તિસ્સતિ, અયુત્તં વો કતં, તુમ્હે પઞ્ચહિ વેરેહિ સવેરા વિહરથ, અહં અવેરો વિહરામિ. તુમ્હે કિલેસાતુરા હુત્વા વિહરથ, અહં અનાતુરો. તુમ્હે કામગુણપરિયેસનુસ્સુક્કા હુત્વા વિહરથ, અહં અનુસ્સુક્કો વિહરામી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૧૯૭.

‘‘સુસુખં વત જીવામ, વેરિનેસુ અવેરિનો,

વેરિનેસુ મનુસ્સેસુ, વિહરામ અવેરિનો.

૧૯૮.

‘‘સુસુખં વત જીવામ, આતુરેસુ અનાતુરા;

આતુરેસુ મનુસ્સેસુ, વિહરામ અનાતુરા.

૧૯૯.

‘‘સુસુખં વત જીવામ, ઉસ્સુકેસુ અનુસ્સુકા;

ઉસ્સુકેસુ મનુસ્સેસુ, વિહરામ અનુસ્સુકા’’તિ.

તત્થ ¶ સુસુખન્તિ સુટ્ઠુ સુખં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યે ગિહિનો સન્ધિચ્છેદાદિવસેન, પબ્બજિતા વા પન વેજ્જકમ્માદિવસેન જીવિતવુત્તિં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘સુખેન જીવામા’’તિ વદન્તિ, તેહિ મયમેવ સુસુખં વત જીવામ, યે મયં પઞ્ચહિ વેરીહિ વેરિનેસુ મનુસ્સેસુ અવેરિનો, કિલેસાતુરેસુ મનુસ્સેસુ નિક્કિલેસતાય અનાતુરા, પઞ્ચકામગુણપરિયેસને ઉસ્સુકેસુ તાય પરિયેસનાય અભાવેન અનુસ્સુકાતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

ઞાતિકલહવૂપસમનવત્થુ પઠમં.

૨. મારવત્થુ

સુસુખં ¶ ¶ વત જીવામાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા પઞ્ચસાલાય બ્રાહ્મણગામે વિહરન્તો મારં આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ સત્થા પઞ્ચસતાનં કુમારિકાનં સોતાપત્તિમગ્ગસ્સૂપનિસ્સયં દિસ્વા તં ગામં ઉપનિસ્સાય વિહાસિ. તાપિ કુમારિકાયો એકસ્મિં નક્ખત્તદિવસે નદિં ગન્ત્વા ન્હત્વા અલઙ્કતપટિયત્તા ગામાભિમુખિયો પાયિંસુ. સત્થાપિ તં ગામં પવિસિત્વા પિણ્ડાય ચરતિ. અથ મારો સકલગામવાસીનં સરીરે અધિમુચ્ચિત્વા ¶ યથા સત્થા કટચ્છુભત્તમત્તમ્પિ ન લભતિ, એવં કત્વા યથાધોતેન પત્તેન નિક્ખમન્તં સત્થારં ગામદ્વારે ઠત્વા આહ – ‘‘અપિ, સમણ, પિણ્ડપાતં લભિત્થા’’તિ. ‘‘કિં પન ત્વં, પાપિમ, તથા અકાસિ, યથાહં પિણ્ડં ન લભેય્ય’’ન્તિ? ‘‘તેન હિ, ભન્તે, પુન પવિસથા’’તિ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘સચે પુન પવિસતિ, સબ્બેસં સરીરે અધિમુચ્ચિત્વા ઇમસ્સ પુરતો પાણિં પહરિત્વા હસ્સકેળિં કરિસ્સામી’’તિ. તસ્મિં ખણે તા કુમારિકાયો ગામદ્વારં પત્વા સત્થારં દિસ્વા વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠંસુ. મારોપિ સત્થારં આહ – ‘‘અપિ, ભન્તે, પિણ્ડં અલભમાના જિઘચ્છાદુક્ખેન પીળિતત્થા’’તિ. સત્થા ‘‘અજ્જ મયં, પાપિમ, કિઞ્ચિ અલભિત્વાપિ આભસ્સરલોકે મહાબ્રહ્માનો વિય પીતિસુખેનેવ વીતિનામેસ્સામા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૦૦.

‘‘સુસુખં વત જીવામ, યેસં નો નત્થિ કિઞ્ચનં;

પીતિભક્ખા ભવિસ્સામ, દેવા આભસ્સરા યથા’’તિ.

તત્થ યેસં નોતિ યેસં અમ્હાકં પલિબુજ્ઝનત્થેન રાગાદીસુ કિઞ્ચનેસુ એકમ્પિ કિઞ્ચનં નત્થિ. પીતિભક્ખાતિ યથા આભસ્સરા દેવા પીતિભક્ખા હુત્વા પીતિસુખેનેવ વીતિનામેન્તિ, એવં મયમ્પિ, પાપિમ, કિઞ્ચિ અલભિત્વા પીતિભક્ખા ભવિસ્સામાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ પઞ્ચસતાપિ કુમારિકાયો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

મારવત્થુ દુતિયં.

૩. કોસલરઞ્ઞો પરાજયવત્થુ

જયં ¶ ¶ વેરન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોસલરઞ્ઞો પરાજયં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર કાસિકગામં નિસ્સાય ભાગિનેય્યેન અજાતસત્તુના સદ્ધિં યુજ્ઝન્તો તેન તયો વારે પરાજિતો તતિયવારે ચિન્તેસિ – ‘‘અહં ખીરમુખમ્પિ દારકં પરાજેતું નાસક્ખિં, કિં મે જીવિતેના’’તિ. સો આહારૂપચ્છેદં કત્વા મઞ્ચકે નિપજ્જિ. અથસ્સ સા પવત્તિ સકલનગરં પત્થરિ. ભિક્ખૂ તથાગતસ્સ આરોચેસું – ‘‘ભન્તે, રાજા કિર કાસિકગામકં નિસ્સાય તયો વારે પરાજિતો, સો ઇદાનિ પરાજિત્વા આગતો ‘ખીરમુખમ્પિ દારકં પરાજેતું નાસક્ખિં, કિં મે જીવિતેના’તિ આહારૂપચ્છેદં કત્વા મઞ્ચકે નિપન્નો’’તિ. સત્થા તેસં કથં સુત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, જિનન્તોપિ વેરં પસવતિ, પરાજિતો પન દુક્ખં સેતિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૦૧.

‘‘જયં વેરં પસવતિ, દુક્ખં સેતિ પરાજિતો;

ઉપસન્તો સુખં સેતિ, હિત્વા જયપરાજય’’ન્તિ.

તત્થ જયન્તિ પરં જિનન્તો વેરં પટિલભતિ. પરાજિતોતિ પરેન પરાજિતો ‘‘કદા નુ ખો પચ્ચામિત્તસ્સ પિટ્ઠિં દટ્ઠું સક્ખિસ્સામી’’તિ દુક્ખં સેતિ સબ્બિરિયાપથેસુ ¶ દુક્ખમેવ વિહરતીતિ અત્થો. ઉપસન્તોતિ અબ્ભન્તરે ઉપસન્તરાગાદિકિલેસો ખીણાસવો જયઞ્ચ પરાજયઞ્ચ હિત્વા સુખં સેતિ, સબ્બિરિયાપથેસુ સુખમેવ વિહરતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

કોસલરઞ્ઞો પરાજયવત્થુ તતિયં.

૪. અઞ્ઞતરકુલદારિકાવત્થુ

નત્થિ રાગસમોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં કુલદારિકં આરબ્ભ કથેસિ.

તસ્સા ¶ ¶ કિર માતાપિતરો આવાહં કત્વા મઙ્ગલદિવસે સત્થારં નિમન્તયિંસુ. સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો તત્થ ગન્ત્વા નિસીદિ. સાપિ ખો વધુકા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઉદકપરિસ્સાવનાદીનિ કરોન્તી અપરાપરં સઞ્ચરતિ. સામિકોપિસ્સા તં ઓલોકેન્તો અટ્ઠાસિ. તસ્સ રાગવસેન ઓલોકેન્તસ્સ અન્તો કિલેસો સમુદાચરિ. સો અઞ્ઞાણાભિભૂતો નેવ બુદ્ધં ઉપટ્ઠહિ, ન અસીતિ મહાથેરે. હત્થં પસારેત્વા ‘‘તં વધુકં ગણ્હિસ્સામી’’તિ પન ચિત્તં અકાસિ. સત્થા તસ્સજ્ઝાસયં ઓલોકેત્વા યથા તં ઇત્થિં ન પસ્સતિ, એવમકાસિ. સો અદિસ્વા સત્થારં ઓલોકેન્તો અટ્ઠાસિ. સત્થા તસ્સ ઓલોકેત્વા ઠિતકાલે ‘‘કુમારક, ન હિ રાગગ્ગિના સદિસો અગ્ગિ નામ ¶ , દોસકલિના સદિસો કલિ નામ, ખન્ધપરિહરણદુક્ખેન સદિસં દુક્ખં નામ અત્થિ, નિબ્બાનસુખસદિસં સુખમ્પિ નત્થિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૦૨.

‘‘નત્થિ રાગસમો અગ્ગિ, નત્થિ દોસસમો કલિ;

નત્થિ ખન્ધસમા દુક્ખા, નત્થિ સન્તિપરં સુખ’’ન્તિ.

તત્થ નત્થિ રાગસમોતિ ધૂમં વા જાલં વા અઙ્ગારં વા અદસ્સેત્વા અન્તોયેવ ઝાપેત્વા ભસ્મમુટ્ઠિં કાતું સમત્થો રાગેન સમો અઞ્ઞો અગ્ગિ નામ નત્થિ. કલીતિ દોસેન સમો અપરાધોપિ નત્થિ. ખન્ધસમાતિ ખન્ધેહિ સમા. યથા પરિહરિયમાના ખન્ધા દુક્ખા, એવં અઞ્ઞં દુક્ખં નામ નત્થિ. સન્તિપરન્તિ નિબ્બાનતો ઉત્તરિં અઞ્ઞં સુખમ્પિ નત્થિ. અઞ્ઞઞ્હિ સુખં સુખમેવ, નિબ્બાનં પરમસુખન્તિ અત્થો.

દેસનાવસાને કુમારિકા ચ કુમારકો ચ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ. તસ્મિં સમયે ભગવા તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં દસ્સનાકારં અકાસીતિ.

અઞ્ઞતરકુલદારિકાવત્થુ ચતુત્થં.

૫. એકઉપાસકવત્થુ

જિઘચ્છાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા આળવિયં વિહરન્તો એકં ઉપાસકં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ ¶ દિવસે સત્થા જેતવને ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ ¶ પચ્ચૂસકાલે લોકં વોલોકેન્તો ¶ આળવિયં એકં દુગ્ગતમનુસ્સં દિસ્વા તસ્સૂપનિસ્સયસમ્પત્તિં ઞત્વા પઞ્ચસતભિક્ખુપરિવારો આળવિં અગમાસિ. આળવિવાસિનો સત્થારં નિમન્તયિંસુ. સોપિ દુગ્ગતમનુસ્સો ‘‘સત્થા કિર આગતો’’તિ સુત્વા ‘‘સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સોસ્સામી’’તિ મનં અકાસિ. તંદિવસમેવ ચસ્સ એકો ગોણો પલાયિ. સો ‘‘કિં નુ ખો ગોણં પરિયેસિસ્સામિ, ઉદાહુ ધમ્મં સુણામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ગોણં પરિયેસિત્વા પચ્છા ધમ્મં સોસ્સામી’’તિ પાતોવ ગેહા નિક્ખમિ. આળવિવાસિનોપિ બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિસીદાપેત્વા પરિવિસિત્વા અનુમોદનત્થાય પત્તં ગણ્હિંસુ. સત્થા ‘‘યં નિસ્સાય અહં તિંસયોજનમગ્ગં આગતો, સો ગોણં પરિયેસિતું અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો, તસ્મિં આગતેયેવ ધમ્મં દેસેસ્સામી’’તિ તુણ્હી અહોસિ.

સોપિ મનુસ્સો દિવા ગોણં દિસ્વા ગોગણે પક્ખિપિત્વા ‘‘સચેપિ અઞ્ઞં નત્થિ, સત્થુ વન્દનમત્તમ્પિ કરિસ્સામી’’તિ જિઘચ્છાપીળિતોપિ ગેહં ગમનાય મનં અકત્વા વેગેન સત્થુ સન્તિકં આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. સત્થા તસ્સ ઠિતકાલે દાનવેય્યાવટિકં આહ – ‘‘અત્થિ કિઞ્ચિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ અતિરિત્તભત્ત’’ન્તિ? ‘‘ભન્તે, સબ્બં અત્થી’’તિ. તેન હિ ‘‘ઇમં પરિવિસાહી’’તિ. સો સત્થારા વુત્તટ્ઠાનેયેવ તં નિસીદાપેત્વા યાગુખાદનીયભોજનીયેહિ સક્કચ્ચં પરિવિસિ. સો ભુત્તભત્તો મુખં વિક્ખાલેસિ. ઠપેત્વા કિર ઇમં ઠાનં તીસુ પિટકેસુ અઞ્ઞત્થ ગતાગતસ્સ ¶ ભત્તવિચારણં નામ નત્થિ. તસ્સ પસ્સદ્ધદરથસ્સ ચિત્તં એકગ્ગં અહોસિ. અથસ્સ સત્થા અનુપુબ્બિં કથં કથેત્વા સચ્ચાનિ પકાસેસિ. સો દેસનાવસાને સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. સત્થાપિ અનુમોદનં કત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. મહાજનો સત્થારં અનુગન્ત્વા નિવત્તિ.

ભિક્ખૂ સત્થારા સદ્ધિં ગચ્છન્તાયેવ ઉજ્ઝાયિંસુ – ‘‘પસ્સથાવુસો, સત્થુ કમ્મં, અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ એવરૂપં નત્થિ, અજ્જ પનેકં મનુસ્સં દિસ્વાવ યાગુઆદીનિ વિચારેત્વા દાપેસી’’તિ. સત્થા નિવત્તિત્વા ઠિતકોવ ‘‘કિં કથેથ, ભિક્ખવે’’તિ પુચ્છિત્વા તમત્થં સુત્વા ‘‘આમ, ભિક્ખવે, અહં તિંસયોજનં કન્તારં આગચ્છન્તો તસ્સ ઉપાસકસ્સૂપનિસ્સયં દિસ્વા આગતો, સો અતિવિય જિઘચ્છિતો, પાતોવ પટ્ઠાય ગોણં પરિયેસન્તો ¶ અરઞ્ઞે વિચરિ. ‘જિઘચ્છદુક્ખેન ધમ્મે દેસિયમાનેપિ પટિવિજ્ઝિતું ન સક્ખિસ્સતી’તિ ચિન્તેત્વા એવં અકાસિં, જિઘચ્છારોગસદિસો રોગો નામ નત્થી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૦૩.

‘‘જિઘચ્છાપરમા રોગા, સઙ્ખારપરમા દુખા;

એતં ઞત્વા યથાભૂતં, નિબ્બાનં પરમં સુખ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ જિઘચ્છાપરમા રોગાતિ યસ્મા અઞ્ઞો રોગો સકિં તિકિચ્છિતો વિનસ્સતિ વા તદઙ્ગવસેન વા પહીયતિ ¶ , જિઘચ્છા પન નિચ્ચકાલં તિકિચ્છિતબ્બાયેવાતિ સેસરોગાનં અયં પરમા નામ. સઙ્ખારાતિ પઞ્ચ ખન્ધા. એતં ઞત્વાતિ જિઘચ્છાસમો રોગો નત્થિ, ખન્ધપરિહરણસમં દુક્ખં નામ નત્થીતિ એતમત્થં યથાભૂતં ઞત્વા પણ્ડિતો નિબ્બાનં સચ્છિ કરોતિ. નિબ્બાનં પરમં સુખન્તિ તઞ્હિ સબ્બસુખાનં પરમં ઉત્તમં સુખન્તિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

એકઉપાસકવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. પસેનદિકોસલવત્થુ

આરોગ્યપરમા લાભાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો રાજાનં પસેનદિકોસલં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે રાજા તણ્ડુલદોણસ્સ ઓદનં તદુપિયેન સૂપબ્યઞ્જનેન ભુઞ્જતિ. એકદિવસં ભુત્તપાતરાસો ભત્તસમ્મદં અવિનોદેત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા કિલન્તરૂપો ઇતો ચિતો ચ સમ્પરિવત્તતિ, નિદ્દાય અભિભૂયમાનોપિ ઉજુકં નિપજ્જિતું અસક્કોન્તો એકમન્તં નિસીદિ. અથ નં સત્થા આહ – ‘‘કિં, મહારાજ, અવિસ્સમિત્વાવ આગતોસી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, ભુત્તકાલતો પટ્ઠાય મે મહાદુક્ખં હોતી’’તિ. અથ નં સત્થા, ‘‘મહારાજ ¶ , અતિબહુભોજનં એવં દુક્ખં હોતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘મિદ્ધી ¶ યદા હોતિ મહગ્ઘસો ચ,

નિદ્દાયિતા સમ્પરિવત્તસાયી;

મહાવરાહોવ નિવાપપુટ્ઠો,

પુનપ્પુનં ગબ્ભમુપેતિ મન્દો’’તિ. (ધ. પ. ૩૨૫); –

ઇમાય ગાથાય ઓવદિત્વા, ‘‘મહારાજ, ભોજનં નામ મત્તાય ભુઞ્જિતું વટ્ટતિ. મત્તભોજિનો હિ સુખં હોતી’’તિ ઉત્તરિ ઓવદન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘મનુજસ્સ ¶ સદા સતીમતો,

મત્તં જાનતો લદ્ધભોજને;

તનુકસ્સ ભવન્તિ વેદના,

સણિકં જીરતિ આયુપાલય’’ન્તિ. (સં. નિ. ૧.૧૨૪);

રાજા ગાથં ઉગ્ગણ્હિતું નાસક્ખિ, સમીપે ઠિતં પન ભાગિનેય્યં, સુદસ્સનં નામ માણવં ‘‘ઇમં ગાથં ઉગ્ગણ્હ, તાતા’’તિ આહ. સો તં ગાથં ઉગ્ગણ્હિત્વા ‘‘કિં કરોમિ, ભન્તે’’તિ સત્થારં પુચ્છિ. અથ નં સત્થા આહ – ‘‘રઞ્ઞો ભુઞ્જન્તસ્સ ઓસાનપિણ્ડકાલે ઇમં ગાથં વદેય્યાસિ, રાજા અત્થં સલ્લક્ખેત્વા યં પિણ્ડં છડ્ડેસ્સતિ, તસ્મિં પિણ્ડે સિત્થગણનાય રઞ્ઞો ભત્તપચનકાલે તત્તકે તણ્ડુલે હરેય્યાસી’’તિ. સો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ સાયમ્પિ પાતોપિ રઞ્ઞો ભુઞ્જન્તસ્સ ઓસાનપિણ્ડકાલે તં ગાથં ઉદાહરિત્વા તેન છડ્ડિતપિણ્ડે સિત્થગણનાય તણ્ડુલે હાપેસિ. રાજાપિ તસ્સ ગાથં સુત્વા સહસ્સં સહસ્સં દાપેસિ ¶ . સો અપરેન સમયેન નાળિકોદનપરમતાય સણ્ઠહિત્વા સુખપ્પત્તો તનુસરીરો અહોસિ.

અથેકદિવસં સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, ઇદાનિ મે સુખં જાતં, મિગમ્પિ અસ્સમ્પિ અનુબન્ધિત્વા ગણ્હનસમત્થો જાતોમ્હિ. પુબ્બે મે ભાગિનેય્યેન સદ્ધિં યુદ્ધમેવ હોતિ, ઇદાનિ વજીરકુમારિં નામ ધીતરં ભાગિનેય્યસ્સ દત્વા સો ગામો તસ્સાયેવ ન્હાનચુણ્ણમૂલં કત્વા દિન્નો, તેન સદ્ધિં વિગ્ગહો વૂપસન્તો, ઇમિનાપિ મે કારણેન સુખમેવ જાતં. કુલસન્તકં રાજમણિરતનં નો ગેહે પુરિમદિવસે ¶ નટ્ઠં, તમ્પિ ઇદાનિ હત્થપત્તં આગતં, ઇમિનાપિ મે કારણેન સુખમેવ જાતં. તુમ્હાકં સાવકેહિ સદ્ધિં વિસ્સાસં ઇચ્છન્તેન ઞાતિધીતાપિ નો ગેહે કતા, ઇમિનાપિ મે કારણેન સુખમેવ જાત’’ન્તિ. સત્થા ‘‘આરોગ્યં નામ, મહારાજ, પરમો લાભો, યથાલદ્ધેન સન્તુટ્ઠભાવસદિસમ્પિ ધનં, વિસ્સાસસદિસો ચ પરમા ઞાતિ, નિબ્બાનસદિસઞ્ચ સુખં નામ નત્થી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૦૪.

‘‘આરોગ્યપરમા લાભા, સન્તુટ્ઠિપરમં ધનં;

વિસ્સાસપરમા ઞાતિ, નિબ્બાનપરમં સુખ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ આરોગ્યપરમા લાભાતિ અરોગભાવપરમા લાભા. રોગિનો હિ વિજ્જમાનાપિ લાભા અલાભાયેવ, તસ્મા અરોગસ્સ સબ્બલાભા આગતાવ હોન્તિ. તેનેતં વુત્તં – ‘‘આરોગ્યપરમા લાભા’’તિ. સન્તુટ્ઠિપરમં ધનન્તિ ગિહિનો વા પબ્બજિતસ્સ વા યં અત્તના લદ્ધં ¶ અત્તનો સન્તકં, તેનેવ તુસ્સનભાવો સન્તુટ્ઠી નામ સેસધનેહિ પરમં ધનં. વિસ્સાસપરમા ઞાતીતિ માતા વા હોતુ પિતા વા, યેન સદ્ધિં વિસ્સાસો નત્થિ, સો અઞ્ઞાતકોવ. યેન અઞ્ઞાતકેન પન સદ્ધિં વિસ્સાસો અત્થિ, સો અસમ્બન્ધોપિ પરમો ઉત્તમો ઞાતિ. તેન વુત્તં – ‘‘વિસ્સાસપરમા ઞાતી’’તિ. નિબ્બાનસદિસં પન સુખં નામ નત્થિ, તેનેવાહ – નિબ્બાનપરમં સુખન્તિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

પસેનદિકોસલવત્થુ છટ્ઠં.

૭. તિસ્સત્થેરવત્થુ

પવિવેકરસન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેસાલિયં વિહરન્તો અઞ્ઞતરં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

સત્થારા હિ, ‘‘ભિક્ખવે, અહં ઇતો ચતૂહિ માસેહિ પરિનિબ્બાયિસ્સામી’’તિ વુત્તે સત્થુ સન્તિકે સત્ત ભિક્ખુસતાનિ સન્તાસં આપજ્જિંસુ, ખીણાસવાનં ¶ ધમ્મસંવેગો ઉપ્પજ્જિ, પુથુજ્જના અસ્સૂનિ સન્ધારેતું નાસક્ખિંસુ. ભિક્ખૂ ¶ વગ્ગા વગ્ગા હુત્વા ‘‘કિં નુ ખો કરિસ્સામા’’તિ મન્તેન્તા વિચરન્તિ. અથેકો તિસ્સત્થેરો નામ ભિક્ખૂ ‘‘સત્થા કિર ચતુમાસચ્ચયેન પરિનિબ્બાયિસ્સતિ, અહઞ્ચમ્હિ અવીતરાગો, સત્થરિ ધરમાનેયેવ મયા અરહત્તં ગણ્હિતું વટ્ટતી’’તિ ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ એકકોવ વિહાસિ. ભિક્ખૂનં સન્તિકે ગમનં વા કેનચિ સદ્ધિં કથાસલ્લાપો વા નત્થિ. અથ નં ભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘આવુસો, તિસ્સ તસ્મા એવં કરોસી’’તિ. સો તેસં કથં ન સુણાતિ. તે તસ્સ પવત્તિં સત્થુ આરોચેત્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હેસુ તિસ્સત્થેરસ્સ સિનેહો નત્થી’’તિ આહંસુ. સત્થા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘કસ્મા તિસ્સ એવં અકાસી’’તિ પુચ્છિત્વા તેન અત્તનો અધિપ્પાયે આરોચિતે ‘‘સાધુ, તિસ્સા’’તિ સાધુકારં દત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, મયિ સિનેહો તિસ્સસદિસોવ હોતુ. ગન્ધમાલાદીહિ પૂજં કરોન્તાપિ નેવ મં પૂજેન્તિ, ધમ્માનુધમ્મં પટિપજ્જમાનાયેવ પન મં પૂજેન્તી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૦૫.

‘‘પવિવેકરસં પિત્વા, રસં ઉપસમસ્સ ચ;

નિદ્દરો હોતિ નિપ્પાપો, ધમ્મપીતિરસં પિવ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ પવિવેકરસન્તિ પવિવેકતો ઉપ્પન્નં રસં, એકીભાવસુખન્તિ અત્થો. પિત્વાતિ દુક્ખપરિઞ્ઞાદીનિ કરોન્તો આરમ્મણતો સચ્છિકિરિયાવસેન પિવિત્વા. ઉપસમસ્સ ¶ ચાતિ કિલેસૂપસમનિબ્બાનસ્સ ચ રસં પિત્વા. નિદ્દરો હોતીતિ તેન ઉભયરસપાનેન ખીણાસવો ભિક્ખુ અબ્ભન્તરે રાગદરથાદીનં અભાવેન નિદ્દરો ચેવ નિપ્પાપો ચ હોતિ. રસં પિવન્તિ નવવિધલોકુત્તરધમ્મવસેન ઉપ્પન્નં પીતિરસં પિવન્તોપિ નિદ્દરો નિપ્પાપો ચ હોતિ.

દેસનાવસાને તિસ્સત્થેરો અરહત્તં પાપુણિ, મહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

તિસ્સત્થેરવત્થુ સત્તમં.

૮. સક્કવત્થુ

સાહુ ¶ દસ્સનન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવગામકે વિહરન્તો સક્કં આરબ્ભ કથેસિ.

તથાગતસ્સ હિ આયુસઙ્ખારે વિસ્સટ્ઠે લોહિતપક્ખન્દિકાબાધસ્સ ઉપ્પન્નભાવં ઞત્વા સક્કો દેવરાજા ‘‘મયા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ગિલાનુપટ્ઠાનં કાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા તિગાવુતપ્પમાણં અત્તભાવં વિજહિત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા હત્થેહિ પાદે પરિમજ્જિ. અથ નં સત્થા આહ ‘‘કો એસો’’તિ? ‘‘અહં, ભન્તે, સક્કો’’તિ. ‘‘કસ્મા આગતોસી’’તિ? ‘‘તુમ્હે ગિલાને ઉપટ્ઠહિતું, ભન્તે’’તિ. ‘‘સક્ક, દેવાનં મનુસ્સગન્ધો યોજનસતતો પટ્ઠાય ગલે બદ્ધકુણપં વિય હોતિ ¶ , ગચ્છ ત્વં, અત્થિ મે ગિલાનુપટ્ઠકા ભિક્ખૂ’’તિ. ‘‘ભન્તે, ચતુરાસીતિયોજનસહસ્સમત્થકે ઠિતો તુમ્હાકં સીલગન્ધં ઘાયિત્વા આગતો, અહમેવ ઉપટ્ઠહિસ્સામી’’તિ સો સત્થુ સરીરવળઞ્જનભાજનં અઞ્ઞસ્સ હત્થેનાપિ ફુસિતું અદત્વા સીસેયેવ ઠપેત્વા નીહરન્તો મુખસઙ્કોચનમત્તમ્પિ ન અકાસિ, ગન્ધભાજનં પરિહરન્તો વિય અહોસિ. એવં સત્થારં પટિજગ્ગિત્વા સત્થુ ફાસુકકાલેયેવ અગમાસિ.

ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘અહો સત્થરિ સક્કસ્સ સિનેહો, એવરૂપં નામ દિબ્બસમ્પત્તિં પહાય મુખસઙ્કોચનમત્તમ્પિ અકત્વા ગન્ધભાજનં નીહરન્તો વિય સત્થુ સરીરવળઞ્જનભાજનં સીસેન નીહરન્તો ઉપટ્ઠાનમકાસી’’તિ. સત્થા તેસં કથં સુત્વા કિં વદેથ, ભિક્ખવે, અનચ્છરિયં એતં, યં સક્કો દેવરાજા મયિ સિનેહં કરોતિ. અયં સક્કો હિ દેવરાજા મં નિસ્સાય જરસક્કભાવં વિજહિત્વા સોતાપન્નો હુત્વા તરુણસક્કસ્સ ભાવં પત્તો, અહં હિસ્સ ¶ મરણભયતજ્જિતસ્સ પઞ્ચસિખગન્ધબ્બદેવપુત્તં પુરતો કત્વા આગતકાલે ઇન્દસાલગુહાયં દેવપરિસાય મજ્ઝે નિસિન્નસ્સ –

‘‘પુચ્છ વાસવ મં પઞ્હં, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છસિ;

તસ્સ તસ્સેવ પઞ્હસ્સ, અહં અન્તં કરોમિ તે’’તિ. (દી. નિ. ૨.૩૫૬) –

વત્વા ¶ તસ્સ કઙ્ખં વિનોદેન્તો ધમ્મં દેસેસિં. દેસનાવસાને ચુદ્દસન્નં પાણકોટીનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ, સક્કોપિ યથાનિસિન્નોવ સોતાપત્તિફલં પત્વા તરુણસક્કો જાતો. એવમસ્સાહં બહૂપકારો. તસ્સ મયિ સિનેહો નામ અનચ્છરિયો. ભિક્ખવે, અરિયાનઞ્હિ દસ્સનમ્પિ ¶ સુખં, તેહિ સદ્ધિં એકટ્ઠાને સન્નિવાસોપિ સુખો. બાલેહિ સદ્ધિં પન સબ્બમેતં દુક્ખન્તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૦૬.

‘‘સાહુ દસ્સનમરિયાનં, સન્નિવાસો સદા સુખો;

અદસ્સનેન બાલાનં, નિચ્ચમેવ સુખી સિયા.

૨૦૭.

‘‘બાલસઙ્ગતચારી હિ, દીઘમદ્ધાન સોચતિ;

દુક્ખો બાલેહિ સંવાસો, અમિત્તેનેવ સબ્બદા;

ધીરો ચ સુખસંવાસો, ઞાતીનંવ સમાગમો’’.

તસ્મા હિ –

૨૦૮.

‘‘ધીરઞ્ચ પઞ્ઞઞ્ચ બહુસ્સુતઞ્ચ,ધોરય્હસીલં વતવન્તમરિયં;

તં તાદિસં સપ્પુરિસં સુમેધં,ભજેથ નક્ખત્તપથં વ ચન્દિમા’’તિ.

તત્થ સાહૂતિ સુન્દરં ભદ્દકં. સન્નિવાસોતિ ન કેવલઞ્ચ તેસં દસ્સનમેવ, તેહિ સદ્ધિં એકટ્ઠાને નિસીદનાદિભાવોપિ તેસં વત્તપટિવત્તં કાતું લભનભાવોપિ સાધુયેવ. બાલસઙ્ગતચારી હીતિ યો બાલેન સહચારી. દીઘમદ્ધાનન્તિ સો બાલસહાયેન ‘‘એહિ સન્ધિચ્છેદાદીનિ કરોમા’’તિ વુચ્ચમાનો તેન સદ્ધિં એકચ્છન્દો હુત્વા તાનિ કરોન્તો હત્થચ્છેદાદીનિ પત્વા દીઘમદ્ધાનં સોચતિ. સબ્બદાતિ યથા અસિહત્થેન વા અમિત્તેન આસીવિસાદીહિ વા સદ્ધિં એકતો ¶ વાસો નામ નિચ્ચં દુક્ખો, તથેવ બાલેહિ સદ્ધિન્તિ અત્થો. ધીરો ચ સુખસંવાસોતિ એત્થ ¶ સુખો સંવાસો એતેનાતિ સુખસંવાસો, પણ્ડિતેન સદ્ધિં એકટ્ઠાને સંવાસો સુખોતિ અત્થો. કથં? ઞાતીનંવ સમાગમોતિ યથાપિ ઞાતીનં સમાગમો સુખો, એવં સુખો.

તસ્મા હીતિ યસ્મા બાલેહિ સદ્ધિં સંવાસો દુક્ખો, પણ્ડિતેન સદ્ધિં સુખો, તસ્મા હિ ધિતિસમ્પન્નં ધીરઞ્ચ, લોકિયલોકુત્તરપઞ્ઞાસમ્પન્નં પઞ્ઞઞ્ચ ¶ , આગમાધિગમસમ્પન્નં બહુસ્સુતઞ્ચ, અરહત્તપાપનકસઙ્ખાતાય ધુરવહનસીલતાય ધોરય્હસીલં, સીલવતેન ચેવ ધુતઙ્ગવતેન ચ વતવન્તં, કિલેસેહિ આરકતાય અરિયં, તથારૂપં સપ્પુરિસં સોભનપઞ્હં યથા નિમ્મલં નક્ખત્તપથસઙ્ખાતં આકાસં ચન્દિમા ભજતિ, એવં ભજેથ પયિરુપાસેથાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સક્કવત્થુ અટ્ઠમં.

સુખવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પન્નરસમો વગ્ગો.

૧૬. પિયવગ્ગો

૧. તયોજનપબ્બજિતવત્થુ

અયોગેતિ ¶ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો તયો પબ્બજિતે આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિર એકસ્મિં કુલે માતાપિતૂનં એકપુત્તકો અહોસિ પિયો મનાપો. સો એકદિવસં ગેહે નિમન્તિતાનં ભિક્ખૂનં અનુમોદનં કરોન્તાનં ધમ્મકથં સુત્વા પબ્બજિતુકામો હુત્વા માતાપિતરો પબ્બજ્જં યાચિ. તે નાનુજાનિંસુ. તસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અહં માતાપિતૂનં અપસ્સન્તાનંયેવ બહિ ગન્ત્વા પબ્બજિસ્સામી’’તિ. અથસ્સ પિતા બહિ નિક્ખમન્તો ‘‘ઇમં રક્ખેય્યાસી’’તિ માતરં પટિચ્છાપેસિ, માતા બહિ નિક્ખમન્તી પિતરં પટિચ્છાપેસિ. અથસ્સ એકદિવસં પિતરિ બહિ ગતે માતા ‘‘પુત્તં રક્ખિસ્સામી’’તિ એકં દ્વારબાહં નિસ્સાય એકં પાદેહિ ઉપ્પીળેત્વા છમાય નિસિન્ના સુત્તં કન્તતિ. સો ‘‘ઇમં વઞ્ચેત્વા ગમિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘અમ્મ, થોકં તાવ અપેહિ, સરીરવલઞ્જં કરિસ્સામી’’તિ વત્વા તાય પાદે સમિઞ્જિતે નિક્ખમિત્વા વેગેન વિહારં ગન્ત્વા ભિક્ખૂ ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘પબ્બાજેથ મં, ભન્તે’’તિ ¶ યાચિત્વા તેસં સન્તિકે પબ્બજિ.

અથસ્સ પિતા આગન્ત્વા માતરં પુચ્છિ – ‘‘કહં મે પુત્તો’’તિ? ‘‘સામિ, ઇમસ્મિં પદેસે અહોસી’’તિ. સો ‘‘કહં નુ ખો મે પુત્તો’’તિ ઓલોકેન્તો તં અદિસ્વા ‘‘વિહારં ગતો ભવિસ્સતી’’તિ વિહારં ગન્ત્વા પુત્તં પબ્બજિતં દિસ્વા કન્દિત્વા રોદિત્વા, ‘‘તાત, કિં મં નાસેસી’’તિ વત્વા ‘‘મમ પુત્તે પબ્બજિતે અહં ઇદાનિ ગેહે કિં કરિસ્સામી’’તિ સયમ્પિ ભિક્ખૂ યાચિત્વા પબ્બજિ. અથસ્સ માતાપિ ‘‘કિં નુ ખો મે પુત્તો ચ પતિ ચ ચિરાયન્તિ, કચ્ચિ વિહારં ગન્ત્વા પબ્બજિતા’’તિ તે ઓલોકેન્તી વિહારં ગન્ત્વા ઉભોપિ પબ્બજિતે દિસ્વા ‘‘ઇમેસં પબ્બજિતકાલે મમ ગેહેન કો અત્થો’’તિ સયમ્પિ ભિક્ખુનિઉપસ્સયં ગન્ત્વા પબ્બજિ. તે પબ્બજિત્વાપિ વિના ભવિતું ન સક્કોન્તિ, વિહારેપિ ભિક્ખુનિઉપસ્સયેપિ એકતોવ નિસીદિત્વા સલ્લપન્તા દિવસં વીતિનામેન્તિ. તેન ભિક્ખૂપિ ભિક્ખૂનિયોપિ ઉબ્બાળ્હા હોન્તિ.

અથેકદિવસં ¶ ¶ ભિક્ખૂ નેસં કિરિયં સત્થું આરોચેસું. સત્થા તે પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર તુમ્હે એવં કરોથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘કસ્મા એવં કરોથ? ન હિ એસ પબ્બજિતાનં યોગો’’તિ. ‘‘ભન્તે, વિના ભવિતું ન સક્કોમા’’તિ. ‘‘પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય એવં કરણં અયુત્તં. પિયાનઞ્હિ અદસ્સનં, અપ્પિયાનઞ્ચ દસ્સનં દુક્ખમેવ. તસ્મા સત્તેસુ ચ સઙ્ખારેસુ ચ કઞ્ચિ પિયં વા અપ્પિયં વા કાતું ન વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૦૯.

‘‘અયોગે યુઞ્જમત્તાનં, યોગસ્મિઞ્ચ અયોજયં;

અત્થં હિત્વા પિયગ્ગાહી, પિહેતત્તાનુયોગિનં.

૨૧૦.

‘‘મા ¶ પિયેહિ સમાગઞ્છિ, અપ્પિયેહિ કુદાચનં;

પિયાનં અદસ્સનં દુક્ખં, અપ્પિયાનઞ્ચ દસ્સનં.

૨૧૧.

‘‘તસ્મા પિયં ન કયિરાથ, પિયાપાયો હિ પાપકો;

ગન્થા તેસં ન વિજ્જન્તિ, યેસં નત્થિ પિયાપ્પિય’’ન્તિ.

તત્થ અયોગેતિ અયુઞ્જિતબ્બે અયોનિસોમનસિકારે. વેસિયાગોચરાદિભેદસ્સ હિ છબ્બિધસ્સ અગોચરસ્સ સેવનં ઇધ અયોનિસોમનસિકારો નામ, તસ્મિં અયોનિસોમનસિકારે અત્તાનં યુઞ્જન્તોતિ અત્થો. યોગસ્મિન્તિ તબ્બિપરીતે ચ યોનિસોમનસિકારે અયુઞ્જન્તોતિ અત્થો. અત્થં હિત્વાતિ પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય અધિસીલાદિસિક્ખત્તયં અત્થો નામ, તં અત્થં હિત્વા. પિયગ્ગાહીતિ પઞ્ચકામગુણસઙ્ખાતં પિયમેવ ગણ્હન્તો. પિહેતત્તાનુયોગિનન્તિ તાય પટિપત્તિયા સાસનતો ચુતો ગિહિભાવં પત્વા પચ્છા યે અત્તાનુયોગં અનુયુત્તા સીલાદીનિ સમ્પાદેત્વા દેવમનુસ્સાનં સન્તિકા સક્કારં લભન્તિ, તેસં પિહેતિ, ‘‘અહો વતાહમ્પિ એવરૂપો અસ્સ’’ન્તિ ઇચ્છતીતિ અત્થો.

મા પિયેહીતિ પિયેહિ સત્તેહિ વા સઙ્ખારેહિ વા કુદાચનં એકક્ખણેપિ ન સમાગચ્છેય્ય, તથા અપ્પિયેહિ. કિં કારણા? પિયા નઞ્હિ વિયોગવસેન અદસ્સનં અપ્પિયાનઞ્ચ ઉપસઙ્કમનવસેન દસ્સનં નામ દુક્ખં. તસ્માતિ યસ્મા ઇદં ઉભયમ્પિ દુક્ખં, તસ્મા કઞ્ચિ સત્તં વા સઙ્ખારં વા પિયં નામ ન કરેય્ય. પિયાપાયો હીતિ પિયેહિ ¶ અપાયો વિયોગો ¶ . પાપકોતિ લામકો. ગન્થા તેસં ન વિજ્જન્તીતિ યેસં પિયં નત્થિ, તેસં અભિજ્ઝાકાયગન્થો ¶ પહીયતિ. યેસં અપ્પિયં નત્થિ, તેસં બ્યાપાદો કાયગન્થો. તેસુ પન દ્વીસુ પહીનેસુ સેસગન્થા પહીના હોન્તિ. તસ્મા પિયં વા અપ્પિયં વા ન કત્તબ્બન્તિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ. તેન પન તયો જના ‘‘મયં વિના ભવિતું ન સક્કોમા’’તિ વિબ્ભમિત્વા ગેહમેવ અગમિંસૂતિ.

તયોજનપબ્બજિતવત્થુ પઠમં.

૨. અઞ્ઞતરકુટુમ્બિકવત્થુ

પિયતો જાયતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં કુટુમ્બિકં આરબ્ભ કથેસિ.

સો હિ અત્તનો પુત્તે કાલકતે પુત્તસોકાભિભૂતો આળાહનં ગન્ત્વા રોદતિ, પુત્તસોકં સન્ધારેતું ન સક્કોતિ. સત્થા પચ્ચૂસકાલે લોકં વોલોકેન્તો તસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગસ્સૂપનિસ્સયં દિસ્વા પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો એકં પચ્છાસમણં ગહેત્વા તસ્સ ગેહદ્વારં અગમાસિ. સો સત્થુ આગતભાવં સુત્વા ‘‘મયા સદ્ધિં પટિસન્થારં કાતુકામો ભવિસ્સતી’’તિ સત્થારં પવેસેત્વા ગેહમજ્ઝે આસનં પઞ્ઞાપેત્વા સત્થરિ નિસિન્ને આગન્ત્વા એકમન્તં નિસીદિ. અથ નં સત્થા ‘‘કિં નુ ખો, ઉપાસક, દુક્ખિતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા તેન પુત્તવિયોગદુક્ખે આરોચિતે, ‘‘ઉપાસક, મા ચિન્તયિ, ઇદં મરણં નામ ન એકસ્મિંયેવ ¶ ઠાને, ન ચ એકસ્સેવ હોતિ, યાવતા પન ભવુપ્પત્તિ નામ અત્થિ, સબ્બસત્તાનં હોતિયેવ. એકસઙ્ખારોપિ નિચ્ચો નામ નત્થિ. તસ્મા ‘મરણધમ્મં મતં, ભિજ્જનધમ્મં ભિન્ન’ન્તિ યોનિસો પચ્ચવેક્ખિતબ્બં, ન સોચિતબ્બં. પોરાણપણ્ડિતાપિ હિ પુત્તસ્સ મતકાલે ‘મરણધમ્મં મતં, ભિજ્જનધમ્મં ભિન્ન’ન્તિ સોકં અકત્વા મરણસ્સતિમેવ ભાવયિંસૂ’’તિ વત્વા, ‘‘ભન્તે, કે એવમકંસુ, કદા ચ અકંસુ, આચિક્ખથ મે’’તિ યાચિતો તસ્સત્થસ્સ પકાસનત્થં અતીતં આહરિત્વા –

‘‘ઉરગોવ ¶ તચં જિણ્ણં, હિત્વા ગચ્છતિ સં તનું;

એવં સરીરે નિબ્ભોગે, પેતે કાલકતે સતિ.

‘‘ડય્હમાનો ¶ ન જાનાતિ, ઞાતીનં પરિદેવિતં;

તસ્મા એતં ન સોચામિ, ગતો સો તસ્સ યા ગતી’’તિ. (જા. ૧.૫.૧૯-૨૦) –

ઇમં પઞ્ચકનિપાતે ઉરગજાતકં વિત્થારેત્વા ‘‘એવં પુબ્બે પણ્ડિતા પિયપુત્તે કાલકતે યથા એતરહિ ત્વં કમ્મન્તે વિસ્સજ્જેત્વા નિરાહારો રોદન્તો વિચરસિ, તથા અવિચરિત્વા મરણસ્સતિભાવનાબલેન સોકં અકત્વા આહારં પરિભુઞ્જિંસુ, કમ્મન્તઞ્ચ અધિટ્ઠહિંસુ ¶ . તસ્મા ‘પિયપુત્તો મે કાલકતો’તિ મા ચિન્તયિ. ઉપ્પજ્જમાનો હિ સોકો વા ભયં વા પિયમેવ નિસ્સાય ઉપ્પજ્જતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૧૨.

‘‘પિયતો જાયતી સોકો, પિયતો જાયતી ભયં;

પિયતો વિપ્પમુત્તસ્સ, નત્થિ સોકો કુતો ભય’’ન્તિ.

તત્થ પિયતોતિ વટ્ટમૂલકો હિ સોકો વા ભયં વા ઉપ્પજ્જમાનં પિયમેવ સત્તં વા સઙ્ખારં વા નિસ્સાય ઉપ્પજ્જતિ, તતો પન વિપ્પમુત્તસ્સ ઉભયમ્પેતં નત્થીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને કુટુમ્બિકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

અઞ્ઞતરકુટુમ્બિકવત્થુ દુતિયં.

૩. વિસાખાવત્થુ

પેમતો જાયતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો વિસાખં ઉપાસિકં આરબ્ભ કથેસિ.

સા કિર પુત્તસ્સ ધીતરં સુદત્તં નામ કુમારિકં અત્તનો ઠાને ઠપેત્વા ગેહે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ વેય્યાવચ્ચં કારેસિ. સા અપરેન સમયેન કાલમકાસિ. સા તસ્સા સરીરનિક્ખેપં કારેત્વા સોકં સન્ધારેતું અસક્કોન્તી દુક્ખિની દુમ્મના સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં ¶ નિસીદિ. અથ નં સત્થા ‘‘કિં નુ ખો ત્વં, વિસાખે, દુક્ખિની દુમ્મના અસ્સુમુખા ¶ રોદમાના નિસિન્ના’’તિ ¶ આહ. સા તમત્થં આરોચેત્વા ‘‘પિયા મે, ભન્તે, સા કુમારિકા વત્તસમ્પન્ના, ઇદાનિ તથારૂપં ન પસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘કિત્તકા પન, વિસાખે, સાવત્થિયં મનુસ્સા’’તિ? ‘‘ભન્તે, તુમ્હેહિયેવ મે કથિતં સત્ત જનકોટિયો’’તિ. ‘‘સચે પનાયં એત્તકો જનો તવ નત્તાય સદિસો ભવેય્ય, ઇચ્છેય્યાસિ ન’’ન્તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કતિ પન જના સાવત્થિયં દેવસિકં કાલં કરોન્તી’’તિ? ‘‘બહૂ, ભન્તે’’તિ. ‘‘નનુ એવં, ભન્તે, તવ અસોચનકાલો ન ભવેય્ય, રત્તિન્દિવં રોદન્તીયેવ વિચરેય્યાસી’’તિ. ‘‘હોતુ, ભન્તે, ઞાતં મયા’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘તેન હિ મા સોચિ, સોકો વા ભયં વા પેમતોવ જાયતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૧૩.

‘‘પેમતો જાયતી સોકો, પેમતો જાયતી ભયં;

પેમતો વિપ્પમુત્તસ્સ, નત્થિ સોકો કુતો ભય’’ન્તિ.

તત્થ પેમતોતિ પુત્તધીતાદીસુ કતં પેમમેવ નિસ્સાય સોકો જાયતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

વિસાખાવત્થુ તતિયં.

૪. લિચ્છવીવત્થુ

રતિયા જાયતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેસાલિં નિસ્સાય કૂટાગારસાલાયં વિહરન્તો લિચ્છવી આરબ્ભ કથેસિ.

તે ¶ કિર એકસ્મિં છણદિવસે અઞ્ઞમઞ્ઞં અસદિસેહિ અલઙ્કારેહિ અલઙ્કરિત્વા ઉય્યાનગમનત્થાય નગરા નિક્ખમિંસુ. સત્થા પિણ્ડાય પવિસન્તો તે દિસ્વા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘પસ્સથ, ભિક્ખવે, લિચ્છવયો, યેહિ દેવા તાવતિંસા ન દિટ્ઠપુબ્બા, તે ઇમે ઓલોકેન્તૂ’’તિ વત્વા નગરં પાવિસિ. તેપિ ઉય્યાનં ગચ્છન્તા એકં નગરસોભિનિં ઇત્થિં આદાય ગન્ત્વા તં નિસ્સાય ઇસ્સાભિભૂતા અઞ્ઞમઞ્ઞં પહરિત્વા લોહિતં ¶ નદિં વિય પવત્તયિંસુ. અથ ને મઞ્ચેનાદાય ઉક્ખિપિત્વા આગમંસુ. સત્થાપિ કતભત્તકિચ્ચો નગરા નિક્ખમિ. ભિક્ખૂપિ લિચ્છવયો તથા નીયમાને દિસ્વા સત્થારં આહંસુ – ‘‘ભન્તે, લિચ્છવિરાજાનો ¶ પાતોવ અલઙ્કતપટિયત્તા દેવા વિય નગરા નિક્ખમિત્વા ઇદાનિ એકં ઇત્થિં નિસ્સાય ઇમં બ્યસનં પત્તા’’તિ. સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, સોકો વા ભયં વા ઉપ્પજ્જમાનં રતિં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જતિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૧૪.

‘‘રતિયા જાયતી સોકો, રતિયા જાયતી ભયં;

રતિયા વિપ્પમુત્તસ્સ, નત્થિ સોકો કુતો ભય’’ન્તિ.

તત્થ રતિયાતિ પઞ્ચકામગુણરતિતો, તં નિસ્સાયાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

લિચ્છવીવત્થુ ચતુત્થં.

૫. અનિત્થિગન્ધકુમારવત્થુ

કામતોતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અનિત્થિગન્ધકુમારં નામ આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર બ્રહ્મલોકા ચુતસત્તો સાવત્થિયં મહાભોગકુલે નિબ્બત્તો જાતદિવસતો પટ્ઠાય ઇત્થિસમીપં ઉપગન્તું ન ઇચ્છતિ, ઇત્થિયા ગય્હમાનો રોદતિ. વત્થચુમ્બટકેન નં ગહેત્વા થઞ્ઞં પાયેન્તિ. સો વયપ્પત્તો માતાપિતૂહિ, ‘‘તાત, આવાહં તે કરિસ્સામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન મે ઇત્થિયા અત્થો’’તિ પટિક્ખિપિત્વા પુનપ્પુનં યાચિયમાનો પઞ્ચસતે સુવણ્ણકારે પક્કોસાપેત્વા રત્તસુવણ્ણનિક્ખસહસ્સં દાપેત્વા અતિવિય પાસાદિકં ઘનકોટ્ટિમં ઇત્થિરૂપં કારેત્વા પુન માતાપિતૂહિ, ‘‘તાત, તયિ આવાહં અકરોન્તે કુલવંસો ન પતિટ્ઠહિસ્સતિ, કુમારિકં તે આનેસ્સામા’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ સચે મે એવરૂપં કુમારિકં આનેસ્સથ, કરિસ્સામિ વો વચન’’ન્તિ તં સુવણ્ણરૂપકં દસ્સેતિ. અથસ્સ માતાપિતરો અભિઞ્ઞાતે બ્રાહ્મણે પક્કોસાપેત્વા ‘‘અમ્હાકં પુત્તો મહાપુઞ્ઞો, અવસ્સં ઇમિના સદ્ધિં કતપુઞ્ઞા ¶ કુમારિકા ભવિસ્સતિ, ગચ્છથ ઇમં સુવણ્ણરૂપકં ગહેત્વા એવરૂપં કુમારિકં આહરથા’’તિ પહિણિંસુ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ ચારિકં ચરન્તા મદ્દરટ્ઠે સાગલનગરં ગતા. તસ્મિઞ્ચ નગરે એકા સોળસવસ્સુદ્દેસિકા અભિરૂપા કુમારિકા અહોસિ, તં માતાપિતરો સત્તભૂમિકસ્સ પાસાદસ્સૂપરિમતલે ¶ ¶ પરિવાસેસું. તેપિ ખો બ્રાહ્મણા ‘‘સચે ઇધ એવરૂપા કુમારિકા ભવિસ્સતિ, ઇમં દિસ્વા ‘અયં અસુકસ્સ કુલસ્સ ધીતા વિય અભિરૂપા’તિ વક્ખન્તી’’તિ તં સુવણ્ણરૂપકં તિત્થમગ્ગે ઠપેત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ.

અથસ્સ કુમારિકાય ધાતી તં કુમારિકં ન્હાપેત્વા સયમ્પિ ન્હાયિતુકામા હુત્વા તિત્થં આગતા તં રૂપકં દિસ્વા ‘‘ધીતા મે’’તિ સઞ્ઞાય ‘‘દુબ્બિનીતાસિ, ઇદાનેવાહં ન્હાપેત્વા નિક્ખન્તા, ત્વં મયા પુરેતરં ઇધાગતાસી’’તિ હત્થેન પહરિત્વા થદ્ધભાવઞ્ચેવ નિબ્બિકારતઞ્ચ ઞત્વા ‘‘અહં મે, ધીતાતિ સઞ્ઞમકાસિં, કિં નામેત’’ન્તિ આહ. અથ નં તે બ્રાહ્મણા ‘‘એવરૂપા તે, અમ્મ, ધીતા’’તિ પુચ્છિંસુ. અયં મમ ધીતુ સન્તિકે કિં અગ્ઘતીતિ? તેન હિ તે ધીતરં અમ્હાકં દસ્સેહીતિ. સા તેહિ સદ્ધિં ગેહં ગન્ત્વા સામિકાનં આરોચેસિ. તે બ્રાહ્મણેહિ સદ્ધિં કતપટિસમ્મોદના ધીતરં ઓતારેત્વા હેટ્ઠાપાસાદે સુવણ્ણરૂપકસ્સ સન્તિકે ઠપેસું. સુવણ્ણરૂપકં નિપ્પભં અહોસિ, કુમારિકા સપ્પભા અહોસિ. બ્રાહ્મણા તં તેસં દત્વા કુમારિકં પટિચ્છાપેત્વા ગન્ત્વા અનિત્થિગન્ધકુમારસ્સ માતાપિતૂનં આરોચયિંસુ. તે તુટ્ઠમાનસા ‘‘ગચ્છથ, નં સીઘં આનેથા’’તિ મહન્તેન સક્કારેન પહિણિંસુ.

કુમારોપિ તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘કઞ્ચનરૂપતોપિ કિર અભિરૂપતરા દારિકા અત્થી’’તિ સવનવસેનેવ સિનેહં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘સીઘં આનેન્તૂ’’તિ ¶ આહ. સાપિ ખો યાનં આરોપેત્વા આનીયમાના અતિસુખુમાલતાય યાનુગ્ઘાતેન સમુપ્પાદિતવાતરોગા અન્તરામગ્ગેયેવ કાલમકાસિ. કુમારોપિ ‘‘આગતા’’તિ નિરન્તરં પુચ્છતિ, તસ્સ અતિસિનેહેન પુચ્છન્તસ્સ સહસાવ અનારોચેત્વા કતિપાહં વિક્ખેપં કત્વા તમત્થં આરોચયિંસુ. સો ‘‘તથારૂપાય નામ ઇત્થિયા સદ્ધિં સમાગમં નાલત્થ’’ન્તિ ઉપ્પન્નદોમનસ્સો પબ્બતેન વિય સોકદુક્ખેન અજ્ઝોત્થટો ¶ અહોસિ. સત્થા તસ્સૂપનિસ્સયં દિસ્વા પિણ્ડાય ચરન્તો તં ગેહદ્વારં અગમાસિ. અથસ્સ માતાપિતરો સત્થારં અન્તોગેહં પવેસેત્વા સક્કચ્ચં પરિવિસિંસુ. સત્થા ભત્તકિચ્ચાવસાને ‘‘કહં અનિત્થિગન્ધકુમારો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘એસો, ભન્તે, આહારૂપચ્છેદં કત્વા અન્તોગબ્ભે નિસિન્નો’’તિ. ‘‘પક્કોસથ ન’’ન્તિ. સો આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. સત્થા ‘‘કિં નુ ખો, કુમાર, બલવસોકો ઉપ્પન્નો’’તિ વુત્તે, ‘‘આમ, ભન્તે, ‘એવરૂપા નામ ઇત્થી અન્તરામગ્ગે કાલકતા’તિ સુત્વા બલવસોકો ઉપ્પન્નો, ભત્તમ્પિ મે નચ્છાદેતી’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘જાનાસિ પન ત્વં, કુમાર, કિં તે નિસ્સાય સોકો ઉપ્પન્નો’’તિ? ‘‘ન જાનામિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કામં નિસ્સાય, કુમાર, બલવસોકો ઉપ્પન્નો, સોકો વા ભયં વા કામં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૧૫.

‘‘કામતો ¶ જાયતી સોકો, કામતો જાયતી ભયં;

કામતો વિપ્પમુત્તસ્સ, નત્થિ સોકો કુતો ભય’’ન્તિ.

તત્થ ¶ કામતોતિ વત્થુકામકિલેસકામતો, દુવિધમ્પેતં કામં નિસ્સાયાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને અનિત્થિગન્ધકુમારો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ.

અનિત્થિગન્ધકુમારવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણવત્થુ

તણ્હાય જાયતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં બ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર મિચ્છાદિટ્ઠિકો એકદિવસં નદીતીરં ગન્ત્વા ખેત્તં સોધેતિ. સત્થા તસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિં દિસ્વા તસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. સો સત્થારં દિસ્વાપિ સામીચિકમ્મં અકત્વા તુણ્હી અહોસિ. અથ નં સત્થા પુરેતરં આલપિત્વા, ‘‘બ્રાહ્મણ, કિં કરોસી’’તિ આહ. ‘‘ખેત્તં, ભો ગોતમ, સોધેમી’’તિ. સત્થા એત્તકમેવ વત્વા ગતો. પુનદિવસેપિ તસ્સ ખેત્તં કસિતું આગતસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘બ્રાહ્મણ, કિં કરોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ખેત્તં કસામિ, ભો ગોતમા’’તિ સુત્વા પક્કામિ. પુનદિવસાદીસુપિ તથેવ ગન્ત્વા પુચ્છિત્વા, ‘‘ભો ગોતમ, ખેત્તં વપામિ નિદ્દેમિ રક્ખામી’’તિ ¶ સુત્વા પક્કામિ. અથ નં એકદિવસં બ્રાહ્મણો આહ – ‘‘ભો ગોતમ, ત્વં મમ ખેત્તસોધનદિવસતો પટ્ઠાય આગતો. સચે મે સસ્સં સમ્પજ્જિસ્સતિ, તુય્હમ્પિ સંવિભાગં કરિસ્સામિ, તુય્હં અદત્વા સયં ન ખાદિસ્સામિ, ઇતો દાનિ પટ્ઠાય ત્વં મમ સહાયો’’તિ.

અથસ્સ અપરેન સમયેન સસ્સં સમ્પજ્જિ ¶ , તસ્સ ‘‘સમ્પન્નં મે સસ્સં, સ્વે દાનિ લાયાપેસ્સામી’’તિ લાયનત્થં કત્તબ્બકિચ્ચસ્સ રત્તિં મહામેઘો વસ્સિત્વા સબ્બં સસ્સં હરિ, ખેત્તં તચ્છેત્વા ઠપિતસદિસં અહોસિ. સત્થા પન પઠમદિવસંયેવ ‘‘તં સસ્સં ન સમ્પજ્જિસ્સતી’’તિ અઞ્ઞાસિ. બ્રાહ્મણો પાતોવ ‘‘ખેત્તં ઓલોકેસ્સામી’’તિ ગતો તુચ્છં ખેત્તં દિસ્વા ઉપ્પન્નબલવસોકો ચિન્તેસિ – ‘‘સમણો ગોતમો મમ ખેત્તસોધનકાલતો પટ્ઠાય આગતો ¶ , અહમ્પિ નં ‘ઇમસ્મિં સસ્સે નિપ્ફન્ને તુય્હમ્પિ સંવિભાગં કરિસ્સામિ, તુય્હં અદત્વા સયં ન ખાદિસ્સામિ, ઇતો પટ્ઠાય દાનિ ત્વં મમ સહાયો’તિ અવચં. સોપિ મે મનોરથો મત્થકં ન પાપુણી’’તિ આહારૂપચ્છેદં કત્વા મઞ્ચકે નિપજ્જિ. અથસ્સ સત્થા ગેહદ્વારં અગમાસિ. સો સત્થુ આગમનં સુત્વા ‘‘સહાયં મે આનેત્વા ઇધ નિસીદાપેથા’’તિ આહ. પરિજનો તથા અકાસિ. સત્થા નિસીદિત્વા ‘‘કહં બ્રાહ્મણો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ગબ્ભે નિપન્નો’’તિ વુત્તે ‘‘પક્કોસથ ન’’ન્તિ પક્કોસાપેત્વા આગન્ત્વા એકમન્તં નિસિન્નં આહ ‘‘કિં, બ્રાહ્મણા’’તિ? ભો ગોતમ, તુમ્હે મમ ખેત્તસોધનદિવસતો પટ્ઠાય આગતા, અહમ્પિ ‘‘સસ્સે નિપ્ફન્ને તુમ્હાકં સંવિભાગં કરિસ્સામી’’તિ અવચં. સો મે મનોરથો અનિપ્ફન્નો, તેન મે સોકો ઉપ્પન્નો, ભત્તમ્પિ મે નચ્છાદેતીતિ. અથ નં સત્થા ‘‘જાનાસિ પન, બ્રાહ્મણ, કિં તે નિસ્સાય સોકો ઉપ્પન્નો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ન જાનામિ, ભો ગોતમ, ત્વં પન જાનાસી’’તિ વુત્તે, ‘‘આમ, બ્રાહ્મણ, ઉપ્પજ્જમાનો સોકો વા ભયં વા તણ્હં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૧૬.

‘‘તણ્હાય ¶ જાયતી સોકો, તણ્હાય જાયતી ભયં;

તણ્હાય વિપ્પમુત્તસ્સ, નત્થિ સોકો કુતો ભય’’ન્તિ.

તત્થ તણ્હાયાતિ છદ્વારિકાય તણ્હાય, એતં તણ્હં નિસ્સાય ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બ્રાહ્મણો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહીતિ.

અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણવત્થુ છટ્ઠં.

૭. પઞ્ચસતદારકવત્થુ

સીલદસ્સનસમ્પન્નન્તિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો અન્તરામગ્ગે પઞ્ચસતદારકે આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ સત્થા અસીતિમહાથેરેહિ સદ્ધિં પઞ્ચસતભિક્ખુપરિવારો રાજગહં પિણ્ડાય પવિસન્તો એકસ્મિં છણદિવસે પઞ્ચસતે દારકે પૂવપચ્છિયો ઉક્ખિપાપેત્વા નગરા નિક્ખમ્મ ઉય્યાનં ગચ્છન્તે અદ્દસ. તેપિ સત્થારં વન્દિત્વા પક્કમિંસુ, તે એકં ભિક્ખુમ્પિ ‘‘પૂવં ગણ્હથા’’તિ ¶ ન વદિંસુ. સત્થા તેસં ગતકાલે ભિક્ખૂ આહ – ‘‘ખાદિસ્સથ, ભિક્ખવે, પૂવે’’તિ. ‘‘કહં ભન્તે, પૂવા’’તિ? ‘‘કિં ન પસ્સથ તે દારકે પૂવપચ્છિયો ઉક્ખિપાપેત્વા અતિક્કન્તે’’તિ? ‘‘ભન્તે, એવરૂપા નામ દારકા કસ્સચિ પૂવં ન દેન્તી’’તિ. ‘‘ભિક્ખવે, કિઞ્ચાપિ એતે મં વા તુમ્હે વા પૂવેહિ ન નિમન્તયિંસુ, પૂવસામિકો પન ભિક્ખુ પચ્છતો આગચ્છતિ, પૂવે ખાદિત્વાવ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ. બુદ્ધાનઞ્હિ ¶ એકપુગ્ગલેપિ ઇસ્સા વા દોસો વા નત્થિ, તસ્મા ઇમં વત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં આદાય એકસ્મિં રુક્ખમૂલે છાયાય નિસીદિ. દારકા મહાકસ્સપત્થેરં પચ્છતો આગચ્છન્તં દિસ્વા ઉપ્પન્નસિનેહા પીતિવેગેન પરિપુણ્ણસરીરા હુત્વા પચ્છિયો ઓતારેત્વા થેરં પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા પૂવે પચ્છીહિ સદ્ધિંયેવ ઉક્ખિપિત્વા ‘‘ગણ્હથ, ભન્તે’’તિ થેરં વદિંસુ. અથ ને થેરો આહ – ‘‘એસ સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘં ગહેત્વા રુક્ખમૂલે નિસિન્નો, તુમ્હાકં દેય્યધમ્મં આદાય ગન્ત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સંવિભાગં કરોથા’’તિ. તે ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ નિવત્તિત્વા થેરેન સદ્ધિંયેવ ગન્ત્વા પૂવે દત્વા ઓલોકયમાના એકમન્તે ઠત્વા પરિભોગાવસાને ઉદકં અદંસુ. ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાયિંસુ ‘‘દારકેહિ મુખોલોકનેન ભિક્ખા દિન્ના, સમ્માસમ્બુદ્ધં વા મહાથેરે વા પૂવેહિ અનાપુચ્છિત્વા મહાકસ્સપત્થેરં દિસ્વા પચ્છીહિ સદ્ધિંયેવ આદાય આગમિંસૂ’’તિ. સત્થા તેસં કથં સુત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, મમ પુત્તેન મહાકસ્સપેન સદિસો ભિક્ખુ દેવમનુસ્સાનં પિયો હોતિ, તે ચ તસ્સ ચતુપચ્ચયેન પૂજં કરોન્તિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૧૭.

‘‘સીલદસ્સનસમ્પન્નં, ધમ્મટ્ઠં સચ્ચવેદિનં;

અત્તનો કમ્મ કુબ્બાનં, તં જનો કુરુતે પિય’’ન્તિ.

તત્થ ¶ ¶ સીલદસ્સનસમ્પન્નન્તિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલેન ચેવ મગ્ગફલસમ્પયુત્તેન ચ સમ્માદસ્સનેન સમ્પન્નં. ધમ્મટ્ઠન્તિ નવવિધલોકુત્તરધમ્મે ઠિતં, સચ્છિકતલોકુત્તરધમ્મન્તિ અત્થો. સચ્ચવેદિનન્તિ ચતુન્નં સચ્ચાનં સોળસહાકારેહિ સચ્છિકતત્તા સચ્ચઞાણેન સચ્ચવેદિનં. અત્તનો કમ્મ કુબ્બાનન્તિ અત્તનો કમ્મં નામ તિસ્સો સિક્ખા, તા પૂરયમાનન્તિ અત્થો. તં જનોતિ તં પુગ્ગલં લોકિયમહાજનો પિયં કરોતિ, દટ્ઠુકામો વન્દિતુકામો પચ્ચયેન પૂજેતુકામો હોતિયેવાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને સબ્બેપિ તે દારકા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

પઞ્ચસતદારકવત્થુ સત્તમં.

૮. એકઅનાગામિત્થેરવત્થુ

છન્દજાતોતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં અનાગામિત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ તં થેરં સદ્ધિવિહારિકા પુચ્છિંસુ – ‘‘અત્થિ પન વો, ભન્તે, વિસેસાધિગમો’’તિ. થેરો ‘‘અનાગામિફલં નામ ગહટ્ઠાપિ પાપુણન્તિ, અરહત્તં પત્તકાલેયેવ તેહિ સદ્ધિં કથેસ્સામી’’તિ હરાયમાનો કિઞ્ચિ અકથેત્વાવ કાલકતો સુદ્ધાવાસદેવલોકે નિબ્બત્તિ. અથસ્સ સદ્ધિવિહારિકા રોદિત્વા પરિદેવિત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા રોદન્તાવ એકમન્તં નિસીદિંસુ. અથ ¶ ને સત્થા ‘‘કિં, ભિક્ખવે, રોદથા’’તિ આહ. ‘‘ઉપજ્ઝાયો નો, ભન્તે, કાલકતો’’તિ. ‘‘હોતુ, ભિક્ખવે, મા ચિન્તયિત્થ, ધુવધમ્મો નામેસો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, મયમ્પિ જાનામ, અપિચ મયં ઉપજ્ઝાયં વિસેસાધિગમં પુચ્છિમ્હા, સો કિઞ્ચિ અકથેત્વાવ કાલકતો, તેનમ્હ દુક્ખિતા’’તિ. સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, મા ચિન્તયિત્થ, ઉપજ્ઝાયેન વો અનાગામિફલં પત્તં, સો ‘ગિહીપેતં પાપુણન્તિ, અરહત્તં પત્વાવ નેસં કથેસ્સામી’તિ હરાયન્તો તુમ્હાકં કિઞ્ચિ અકથેત્વા કાલં કત્વા સુદ્ધાવાસે નિબ્બત્તો, અસ્સાસથ, ભિક્ખવે, ઉપજ્ઝાયો વો કામેસુ અપ્પટિબદ્ધચિત્તતં પત્તો’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૧૮.

‘‘છન્દજાતો ¶ અનક્ખાતે, મનસા ચ ફુટો સિયા;

કામેસુ ચ અપ્પટિબદ્ધચિત્તો, ઉદ્ધંસોતોતિ વુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ છન્દજાતોતિ કત્તુકામતાવસેન જાતછન્દો ઉસ્સાહપત્તો. અનક્ખાતેતિ નિબ્બાને. તઞ્હિ ‘‘અસુકેન કતં વા નીલાદીસુ એવરૂપં વા’’તિ અવત્તબ્બતાય અનક્ખાતં નામ. મનસા ચ ફુટો સિયાતિ હેટ્ઠિમેહિ તીહિ મગ્ગફલચિત્તેહિ ફુટો પૂરિતો ભવેય્ય. અપ્પટિબદ્ધચિત્તોતિ અનાગામિમગ્ગવસેન કામેસુ અપ્પટિબદ્ધચિત્તો. ઉદ્ધંસોતોતિ એવરૂપો ભિક્ખુ અવિહેસુ ¶ નિબ્બત્તિત્વા તતો પટ્ઠાય પટિસન્ધિવસેન અકનિટ્ઠં ગચ્છન્તો ઉદ્ધંસોતોતિ વુચ્ચતિ, તાદિસો વો ઉપજ્ઝાયોતિ અત્થો.

દેસનાવસાને તે ભિક્ખૂ અરહત્તફલે પતિટ્ઠહિંસુ, મહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

એકઅનાગામિત્થેરવત્થુ અટ્ઠમં.

૯. નન્દિયવત્થુ

ચિરપ્પવાસિન્તિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા ઇસિપતને વિહરન્તો નન્દિયં આરબ્ભ કથેસિ.

બારાણસિયં કિર સદ્ધાસમ્પન્નસ્સ કુલસ્સ નન્દિયો નામ પુત્તો અહોસિ, સો માતાપિતૂનં અનુરૂપો સદ્ધાસમ્પન્નો સઙ્ઘુપટ્ઠાકો અહોસિ. અથસ્સ માતાપિતરો વયપ્પત્તકાલે સમ્મુખગેહતો માતુલધીતરં રેવતિં નામ આનેતુકામા અહેસું. સા પન અસ્સદ્ધા અદાનસીલા, નન્દિયો તં ન ઇચ્છિ. અથસ્સ માતા રેવતિં આહ – ‘‘અમ્મ, ત્વં ઇમસ્મિં ગેહે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ નિસજ્જનટ્ઠાનં ઉપલિમ્પિત્વા આસનાનિ પઞ્ઞાપેહિ, આધારકે ઠપેહિ, ભિક્ખૂનં આગતકાલે પત્તં ગહેત્વા નિસીદાપેત્વા ધમ્મકરણેન પાનીયં પરિસ્સાવેત્વા ભુત્તકાલે પત્તે ધોવ, એવં મે પુત્તસ્સ આરાધિતા ભવિસ્સસી’’તિ. સા તથા અકાસિ. અથ નં ‘‘ઓવાદક્ખમા જાતા’’તિ પુત્તસ્સ આરોચેત્વા તેન સાધૂતિ સમ્પટિચ્છિતે દિવસં ઠપેત્વા આવાહં કરિંસુ ¶ .

અથ ¶ નં નન્દિયો આહ – ‘‘સચે ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ માતાપિતરો ચ મે ઉપટ્ઠહિસ્સસિ, એવં ઇમસ્મિં ગેહે વસિતું લભિસ્સસિ, અપ્પમત્તા હોહી’’તિ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા કતિપાહં સદ્ધા વિય હુત્વા ભત્તારં ઉપટ્ઠહન્તી દ્વે પુત્તે વિજાયિ. નન્દિયસ્સાપિ માતાપિતરો કાલમકંસુ, ગેહે સબ્બિસ્સરિયં તસ્સાયેવ અહોસિ. નન્દિયોપિ માતાપિતૂનં કાલકિરિયતો પટ્ઠાય મહાદાનપતિ હુત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાનં પટ્ઠપેસિ. કપણદ્ધિકાદીનમ્પિ ગેહદ્વારે પાકવત્તં પટ્ઠપેસિ. સો અપરભાગે સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા આવાસદાને આનિસંસં સલ્લક્ખેત્વા ઇસિપતને મહાવિહારે ચતૂહિ ગબ્ભેહિ પટિમણ્ડિતં ચતુસાલં કારેત્વા મઞ્ચપીઠાદીનિ અત્થરાપેત્વા તં આવાસં નિય્યાદેન્તો બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાનં દત્વા તથાગતસ્સ દક્ખિણોદકં અદાસિ. સત્થુ હત્થે દક્ખિણોદકપતિટ્ઠાનેન સદ્ધિંયેવ તાવતિંસદેવલોકે સબ્બદિસાસુ દ્વાદસયોજનિકો ઉદ્ધં યોજનસતુબ્બેધો સત્તરતનમયો નારીગણસમ્પન્નો દિબ્બપાસાદો ઉગ્ગચ્છિ.

અથેકદિવસે મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો દેવચારિકં ગન્ત્વા તસ્સ પાસાદસ્સ અવિદૂરે ઠિતો અત્તનો સન્તિકે આગતે દેવપુત્તે પુચ્છિ – ‘‘કસ્સેસો અચ્છરાગણપરિવુતો દિબ્બપાસાદો નિબ્બત્તો’’તિ. અથસ્સ દેવપુત્તા વિમાનસામિકં આચિક્ખન્તા આહંસુ – ‘‘ભન્તે, યેન નન્દિયેન નામ ગહપતિપુત્તેન ઇસિપતને ¶ સત્થુ વિહારં કારેત્વા દિન્નો, તસ્સત્થાય એતં વિમાનં નિબ્બત્ત’’ન્તિ ¶ . અચ્છરાસઙ્ઘોપિ નં દિસ્વા પાસાદતો ઓરોહિત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, મયં ‘નન્દિયસ્સ પરિચારિકા ભવિસ્સામા’તિ ઇધ નિબ્બત્તા, તં પન અપસ્સન્તી અતિવિય ઉક્કણ્ઠિતમ્હા, મત્તિકપાતિં ભિન્દિત્વા સુવણ્ણપાતિગહણં વિય મનુસ્સસમ્પત્તિં જહિત્વા દિબ્બસમ્પત્તિગહણં, ઇધાગમનત્થાય નં વદેય્યાથા’’તિ. થેરો તતો આગન્ત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ – ‘‘નિબ્બત્તતિ નુ ખો, ભન્તે, મનુસ્સલોકે ઠિતાનંયેવ કતકલ્યાણાનં દિબ્બસમ્પત્તી’’તિ. ‘‘મોગ્ગલ્લાન, નનુ તે દેવલોકે નન્દિયસ્સ નિબ્બત્તા દિબ્બસમ્પત્તિ સામં દિટ્ઠા, કસ્મા મં પુચ્છસી’’તિ. ‘‘એવં, ભન્તે, નિબ્બત્તતી’’તિ.

અથ નં સત્થા ‘‘મોગ્ગલ્લાનં કિં નામેતં કથેસિ. યથા હિ ચિરપ્પવુટ્ઠં પુત્તં વા ભાતરં વા વિપ્પવાસતો આગચ્છન્તં ગામદ્વારે ઠિતો કોચિદેવ ¶ દિસ્વા વેગેન ગેહં આગન્ત્વા ‘અસુકો નામ આગતો’તિ આરોચેય્ય, અથસ્સ ઞાતકા હટ્ઠપહટ્ઠા વેગેન નિક્ખમિત્વા ‘આગતોસિ, તાત, અરોગોસિ, તાતા’તિ તં અભિનન્દેય્યું, એવમેવ ઇધ કતકલ્યાણં ઇત્થિં વા પુરિસં વા ઇમં લોકં જહિત્વા પરલોકં ગતં દસવિધં દિબ્બપણ્ણાકારં આદાય ‘અહં પુરતો ¶ , અહં પુરતો’તિ પચ્ચુગ્ગન્ત્વા દેવતા અભિનન્દન્તી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૧૯.

‘‘ચિરપ્પવાસિં પુરિસં, દૂરતો સોત્થિમાગતં;

ઞાતિમિત્તા સુહજ્જા ચ, અભિનન્દન્તિ આગતં.

૨૨૦.

‘‘તથેવ કતપુઞ્ઞમ્પિ, અસ્મા લોકા પરં ગતં;

પુઞ્ઞાનિ પટિગણ્હન્તિ, પિયં ઞાતીવ આગત’’ન્તિ.

તત્થ ચિરપ્પવાસિન્તિ ચિરપ્પવુટ્ઠં. દૂરતો સોત્થિમાગતન્તિ વણિજ્જં વા રાજપોરિસં વા કત્વા લદ્ધલાભં નિપ્ફન્નસમ્પત્તિં અનુપદ્દવેન દૂરટ્ઠાનતો આગતં. ઞાતિમિત્તા સુહજ્જા ચાતિ કુલસમ્બન્ધવસેન ઞાતી ચ સન્દિટ્ઠાદિભાવેન મિત્તા ચ સુહદયભાવેન સુહજ્જા ચ. અભિનન્દન્તિ આગતન્તિ નં દિસ્વા આગતન્તિ વચનમત્તેન વા અઞ્જલિકરણમત્તેન વા ગેહસમ્પત્તં પન નાનપ્પકારપણ્ણાકારાભિહરણવસેન અભિનન્દન્તિ. તથેવાતિ તેનેવાકારેન કતપુઞ્ઞમ્પિ પુગ્ગલં ઇમસ્મા લોકા પરલોકં ગતં દિબ્બં આયુવણ્ણસુખયસઆધિપતેય્યં, દિબ્બં રૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બન્તિ ઇમં દસવિધં પણ્ણાકારં આદાય માતાપિતુટ્ઠાને ઠિતાનિ પુઞ્ઞાનિ અભિનન્દન્તાનિ ¶ પટિગ્ગણ્હન્તિ. પિયં ઞાતીવાતિ ઇધલોકે પિયઞાતકં આગતં સેસઞાતકા વિયાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

નન્દિયવત્થુ નવમં.

પિયવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સોળસમો વગ્ગો.

૧૭. કોધવગ્ગો

૧. રોહિનીખત્તિયકઞ્ઞાવત્થુ

કોધં ¶ ¶ ¶ જહેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા નિગ્રોધારામે વિહરન્તો રોહિનિં નામ ખત્તિયકઞ્ઞં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિં કિર સમયે આયસ્મા અનુરુદ્ધો પઞ્ચસતેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં કપિલવત્થું અગમાસિ. અથસ્સ ઞાતકા ‘‘થેરો આગતો’’તિ સુત્વા થેરસ્સ સન્તિકં અગમંસુ ઠપેત્વા રોહિનિં નામ થેરસ્સ ભગિનિં. થેરો ઞાતકે પુચ્છિ ‘‘કહં, રોહિની’’તિ? ‘‘ગેહે, ભન્તે’’તિ. ‘‘કસ્મા ઇધ નાગતા’’તિ? ‘‘સરીરે તસ્સા છવિરોગો ઉપ્પન્નોતિ લજ્જાય નાગતા, ભન્તે’’તિ. થેરો ‘‘પક્કોસથ ન’’ન્તિ પક્કોસાપેત્વા પટકઞ્ચુકં પટિમુઞ્ચિત્વા આગતં એવમાહ – ‘‘રોહિનિ, કસ્મા નાગતાસી’’તિ? ‘‘સરીરે મે, ભન્તે, છવિરોગો ઉપ્પન્નો, તસ્મા લજ્જાય નાગતામ્હી’’તિ. ‘‘કિં પન તે પુઞ્ઞં કાતું ન વટ્ટતી’’તિ? ‘‘કિં કરોમિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘આસનસાલં કારેહી’’તિ. ‘‘કિં ¶ ગહેત્વા’’તિ? ‘‘કિં તે પસાધનભણ્ડકં નત્થી’’તિ? ‘‘અત્થિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં મૂલ’’ન્તિ? ‘‘દસસહસ્સમૂલં ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘તેન હિ તં વિસ્સજ્જેત્વા આસનસાલં કારેહી’’તિ. ‘‘કો મે, ભન્તે, કારેસ્સતી’’તિ? થેરો સમીપે ઠિતઞાતકે ઓલોકેત્વા ‘‘તુમ્હાકં ભારો હોતૂ’’તિ આહ. ‘‘તુમ્હે પન, ભન્તે, કિં કરિસ્સથા’’તિ? ‘‘અહમ્પિ ઇધેવ ભવિસ્સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ એતિસ્સા દબ્બસમ્ભારે આહરથા’’તિ. તે ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ આહરિંસુ.

થેરો આસનસાલં સંવિદહન્તો રોહિનિં આહ – ‘‘દ્વિભૂમિકં આસનસાલં કારેત્વા ઉપરિ પદરાનં દિન્નકાલતો પટ્ઠાય હેટ્ઠાસાલં નિબદ્ધં સમ્મજ્જિત્વા આસનાનિ પઞ્ઞાપેહિ, નિબદ્ધં પાનીયઘટે ઉપટ્ઠાપેહી’’તિ. સા ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ પસાધનભણ્ડકં વિસ્સજ્જેત્વા દ્વિભૂમિકઆસનસાલં કારેત્વા ઉપરિ પદરાનં દિન્નકાલતો પટ્ઠાય હેટ્ઠાસાલં સમ્મજ્જનાદીનિ અકાસિ. નિબદ્ધં ભિક્ખૂ નિસીદન્તિ. અથસ્સા આસનસાલં સમ્મજ્જન્તિયાવ છવિરોગો મિલાયિ. સા આસનસાલાય નિટ્ઠિતાય બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા આસનસાલં પૂરેત્વા ¶ નિસિન્નસ્સ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ¶ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પણીતં ખાદનીયં ભોજનીયં અદાસિ. સત્થા કતભત્તકિચ્ચો ‘‘કસ્સેતં દાન’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘ભગિનિયા મે, ભન્તે, રોહિનિયા’’તિ. ‘‘સા પન કહ’’ન્તિ? ‘‘ગેહે, ભન્તે’’તિ. ‘‘પક્કોસથ ન’’ન્તિ? સા આગન્તું ન ઇચ્છિ. અથ નં સત્થા અનિચ્છમાનમ્પિ પક્કોસાપેસિયેવ. આગન્ત્વા ચ પન વન્દિત્વા ¶ નિસિન્નં આહ – ‘‘રોહિનિ, કસ્મા નાગમિત્થા’’તિ? ‘‘સરીરે મે, ભન્તે, છવિરોગો અત્થિ, તેન લજ્જમાના નાગતામ્હી’’તિ. ‘‘જાનાસિ પન કિં તે નિસ્સાય એસ ઉપ્પન્નો’’તિ? ‘‘ન જાનામિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘તવ કોધં નિસ્સાય ઉપ્પન્નો એસો’’તિ. ‘‘કિં પન મે, ભન્તે, કત’’ન્તિ? ‘‘તેન હિ સુણાહી’’તિ. અથસ્સા સત્થા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિરઞ્ઞો અગ્ગમહેસી એકિસ્સા રઞ્ઞો નાટકિત્થિયા આઘાતં બન્ધિત્વા ‘‘દુક્ખમસ્સા ઉપ્પાદેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા મહાકચ્છુફલાનિ આહરાપેત્વા તં નાટકિત્થિં અત્તનો સન્તિકં પક્કોસાપેત્વા યથા સા ન જાનાતિ, એવમસ્સા સયને ચેવ પાવારકોજવાદીનઞ્ચ અન્તરેસુ કચ્છુચુણ્ણાનિ ઠપાપેસિ, કેળિં કુરુમાના વિય તસ્સા સરીરેપિ ઓકિરિ. તં ખણંયેવ તસ્સા સરીરં ઉપ્પક્કુપ્પક્કં ગણ્ડાગણ્ડજાતં અહોસિ. સા કણ્ડુવન્તી ગન્ત્વા સયને નિપજ્જિ, તત્રાપિસ્સા કચ્છુચુણ્ણેહિ ખાદિયમાનાય ખરતરા વેદના ઉપ્પજ્જિ. તદા અગ્ગમહેસી રોહિની અહોસીતિ.

સત્થા ઇમં અતીતં આહરિત્વા, ‘‘રોહિનિ, તદા તયાવેતં કમ્મં કતં. અપ્પમત્તકોપિ હિ કોધો વા ઇસ્સા વા કાતું ન યુત્તરૂપો એવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૨૧.

‘‘કોધં જહે વિપ્પજહેય્ય માનં,

સંયોજનં સબ્બમતિક્કમેય્ય;

તં નામરૂપસ્મિમસજ્જમાનં,

અકિઞ્ચનં નાનુપતન્તિ દુક્ખા’’તિ.

તત્થ ¶ કોધન્તિ સબ્બાકારમ્પિ કોધં નવવિધમ્પિ માનં જહેય્ય. સંયોજનન્તિ કામરાગસંયોજનાદિકં દસવિધમ્પિ સબ્બસંયોજનં અતિક્કમેય્ય. અસજ્જમાનન્તિ અલગ્ગમાનં. યો હિ ‘‘મમ રૂપં મમ વેદના’’તિઆદિના નયેન નામરૂપં પટિગ્ગણ્હાતિ, તસ્મિઞ્ચ ભિજ્જમાને સોચતિ વિહઞ્ઞતિ ¶ , અયં નામરૂપસ્મિં સજ્જતિ નામ. એવં અગ્ગણ્હન્તો અવિહઞ્ઞન્તો ન સજ્જતિ નામ. તં પુગ્ગલં એવં અસજ્જમાનં રાગાદીનં અભાવેન અકિઞ્ચનં ¶ દુક્ખા નામ નાનુપતન્તીતિ અત્થો. દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ. રોહિનીપિ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠિતા, તઙ્ખણઞ્ઞેવસ્સા સરીરં સુવણ્ણવણ્ણં અહોસિ.

સા તતો ચુતા તાવતિંસભવને ચતુન્નં દેવપુત્તાનં સીમન્તરે નિબ્બત્તિત્વા પાસાદિકા રૂપસોભગ્ગપ્પત્તા અહોસિ. ચત્તારોપિ દેવપુત્તા તં દિસ્વા ઉપ્પન્નસિનેહા હુત્વા ‘‘મમ સીમાય અન્તો નિબ્બત્તા, મમ સીમાય અન્તો નિબ્બત્તા’’તિ વિવદન્તા સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘દેવ, ઇમં નો નિસ્સાય અડ્ડો ઉપ્પન્નો, તં વિનિચ્છિનાથા’’તિ આહંસુ. સક્કોપિ તં ઓલોકેત્વાવ ઉપ્પન્નસિનેહો હુત્વા એવમાહ – ‘‘ઇમાય વો દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય કથં ચિત્તાનિ ઉપ્પન્નાની’’તિ. અથેકો આહ – ‘‘મમ તાવ ઉપ્પન્નચિત્તં સઙ્ગામભેરિ વિય સન્નિસીદિતું નાસક્ખી’’તિ. દુતિયો ‘‘મમ ચિત્તં પબ્બતનદી વિય સીઘં પવત્તતિયેવા’’તિ ¶ . તતિયો ‘‘મમ ઇમિસ્સા દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય કક્કટસ્સ વિય અક્ખીનિ નિક્ખમિંસૂ’’તિ. ચતુત્થો ‘‘મમ ચિત્તં ચેતિયે ઉસ્સાપિતધજો વિય નિચ્ચલં ઠાતું નાસક્ખી’’તિ. અથ ને સક્કો આહ – ‘‘તાતા, તુમ્હાકં તાવ ચિત્તાનિ પસય્હરૂપાનિ, અહં પન ઇમં લભન્તો જીવિસ્સામિ, અલભન્તસ્સ મે મરણં ભવિસ્સતી’’તિ. દેવપુત્તા, ‘‘મહારાજ, તુમ્હાકં મરણેન અત્થો નત્થી’’તિ તં સક્કસ્સ વિસ્સજ્જેત્વા પક્કમિંસુ. સા સક્કસ્સ પિયા અહોસિ મનાપા. ‘‘અસુકકીળં નામ ગચ્છામા’’તિ વુત્તે સક્કો તસ્સા વચનં પટિક્ખિપિતું નાસક્ખીતિ.

રોહિનીખત્તિયકઞ્ઞાવત્થુ પઠમં.

૨. અઞ્ઞતરભિક્ખુવત્થુ

યો વે ઉપ્પતિતન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા અગ્ગાળવે ચેતિયે વિહરન્તો અઞ્ઞતરં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

સત્થારા ¶ હિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સેનાસને અનુઞ્ઞાતે રાજગહસેટ્ઠિઆદીહિ સેનાસનેસુ કરિયમાનેસુ એકો આળવિકો ભિક્ખુ અત્તનો સેનાસનં કરોન્તો એકં મનાપરુક્ખં ¶ દિસ્વા છિન્દિતું આરભિ. તત્થ પન નિબ્બત્તા એકા તરુણપુત્તા દેવતા પુત્તં અઙ્કેનાદાય ઠિતા યાચિ ‘‘મા મે, સામિ, વિમાનં છિન્દિ, ન સક્ખિસ્સામિ પુત્તં આદાય અનાવાસા વિચરિતુ’’ન્તિ. સો ¶ ‘‘અહં અઞ્ઞત્ર ઈદિસં રુક્ખં ન લભિસ્સામી’’તિ તસ્સા વચનં નાદિયિ. સા ‘‘ઇમમ્પિ તાવ દારકં ઓલોકેત્વા ઓરમિસ્સતી’’તિ પુત્તં રુક્ખસાખાય ઠપેસિ. સોપિ ભિક્ખુ ઉક્ખિપિતં ફરસું સન્ધારેતું અસક્કોન્તો દારકસ્સ બાહું છિન્દિ, દેવતા ઉપ્પન્નબલવકોધા ‘‘પહરિત્વા નં મારેસ્સામી’’તિ ઉભો હત્થે ઉક્ખિપિત્વા એવં તાવ ચિન્તેસિ – ‘‘અયં ભિક્ખુ સીલવા. સચાહં ઇમં મારેસ્સામિ, નિરયગામિની ભવિસ્સામિ. સેસદેવતાપિ અત્તનો રુક્ખં છિન્દન્તે ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘અસુકદેવતાય એવં નામ મારિતો ભિક્ખૂ’તિ મં પમાણં કત્વા ભિક્ખૂ મારેસ્સન્તિ. અયઞ્ચ સસામિકો ભિક્ખુ, સામિકસ્સેવ નં કથેસ્સામી’’તિ ઉક્ખિત્તહત્થે અપનેત્વા રોદમાના સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા ‘‘કિં દેવતે’’તિ આહ. સા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં મે સાવકેન ઇદં નામ કતં, અહમ્પિ નં મારેતુકામા હુત્વા ઇદં નામ ચિન્તેત્વા અમારેત્વાવ ઇધાગતા’’તિ સબ્બં તં પવત્તિં વિત્થારતો આરોચેસિ.

સત્થા તં સુત્વા ‘‘સાધુ, ¶ સાધુ દેવતે, સાધુ તે કતં એવં ઉગ્ગતં કોપં ભન્તં રથં વિય નિગ્ગણ્હમાનાયા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૨૨.

‘‘યો વે ઉપ્પતિતં કોધં, રથં ભન્તંવ વારયે;

તમહં સારથિં બ્રૂમિ, રસ્મિગ્ગાહો ઇતરો જનો’’તિ.

તત્થ ઉપ્પતિતન્તિ ઉપ્પન્નં. રથં ભન્તં વાતિ યથા નામ છેકો સારથિ અતિવેગેન ધાવન્તં રથં નિગ્ગણ્હિત્વા યથિચ્છકં ઠપેતિ, એવં યો પુગ્ગલો ઉપ્પન્નં કોધં વારયે નિગ્ગણ્હિતું સક્કોતિ. તમહન્તિ તં અહં સારથિં બ્રૂમિ. ઇતરો જનોતિ ઇતરો પન રાજઉપરાજાદીનં રથસારથિજનો રસ્મિગ્ગાહો નામ હોતિ, ન ઉત્તમસારથીતિ.

દેસનાવસાને ¶ દેવતા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તપરિસાયપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

દેવતા પન સોતાપન્ના હુત્વાપિ રોદમાના અટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા ‘‘કિં દેવતે’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ભન્તે, વિમાનં મે નટ્ઠં, ઇદાનિ કિં કરિસ્સામી’’તિ વુત્તે, ‘‘અલં દેવતે, મા ચિન્તયિ, અહં તે વિમાનં દસ્સામી’’તિ જેતવને ગન્ધકુટિસમીપે પુરિમદિવસે ચુતદેવતં એકં રુક્ખં અપદિસન્તો ‘‘અમુકસ્મિં ઓકાસે રુક્ખો વિવિત્તો, તત્થ ઉપગચ્છા’’તિ આહ. સા તત્થ ¶ ઉપગઞ્છિ. તતો પટ્ઠાય ‘‘બુદ્ધદત્તિયં ઇમિસ્સા વિમાન’’ન્તિ મહેસક્ખદેવતાપિ આગન્ત્વા ¶ તં ચાલેતું નાસક્ખિંસુ. સત્થા તં અત્થુપ્પત્તિં કત્વા ભિક્ખૂનં ભૂતગામસિક્ખાપદં પઞ્ઞાપેસીતિ.

અઞ્ઞતરભિક્ખુવત્થુ દુતિયં.

૩. ઉત્તરાઉપાસિકાવત્થુ

અક્કોધેન જિને કોધન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો ઉત્તરાય ગેહે કતભત્તકિચ્ચો ઉત્તરં ઉપાસિકં આરબ્ભ કથેસિ.

તત્રાયમનુપુબ્બી કથા – રાજગહે કિર સુમનસેટ્ઠિં નિસ્સાય પુણ્ણો નામ દલિદ્દો ભતિં કત્વા જીવતિ. તસ્સ ભરિયા ચ ઉત્તરા નામ ધીતા ચાતિ દ્વેયેવ ગેહમાનુસકા. અથેકદિવસં ‘‘સત્તાહં નક્ખત્તં કીળિતબ્બ’’ન્તિ રાજગહે ઘોસનં કરિંસુ. તં સુત્વા સુમનસેટ્ઠિ પાતોવ આગતં પુણ્ણં આમન્તેત્વા, ‘‘તાત, અમ્હાકં પરિજનો નક્ખત્તં કીળિતુકામો, ત્વં કિં નક્ખત્તં કીળિસ્સસિ, ઉદાહુ ભતિં કરિસ્સસી’’તિ આહ. ‘‘સામિ, નક્ખત્તં નામ સધનાનં હોતિ, મમ પન ગેહે સ્વાતનાય યાગુતણ્ડુલમ્પિ નત્થિ, કિં મે નક્ખત્તેન, ગોણે લભન્તો કસિતું ગમિસ્સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ ગોણે ગણ્હાહી’’તિ. સો બલવગોણે ચ નઙ્ગલઞ્ચ ગહેત્વા, ‘‘ભદ્દે, નાગરા નક્ખત્તં કીળન્તિ, અહં દલિદ્દતાય ભતિં કાતું ગમિસ્સામિ, મય્હમ્પિ તાવ અજ્જ દ્વિગુણં ¶ નિવાપં પચિત્વા ભત્તં આહરેય્યાસી’’તિ ભરિયં વત્વા ખેત્તં અગમાસિ.

સારિપુત્તત્થેરોપિ ¶ સત્તાહં નિરોધસમાપન્નો તં દિવસં વુટ્ઠાય ‘‘કસ્સ નુ ખો અજ્જ મયા સઙ્ગહં કાતું વટ્ટતી’’તિ ઓલોકેન્તો પુણ્ણં અત્તનો ઞાણજાલસ્સ અન્તો પવિટ્ઠં દિસ્વા ‘‘સદ્ધો નુ ખો એસ, સક્ખિસ્સતિ વા મે સઙ્ગહં કાતુ’’ન્તિ ઓલોકેન્તો તસ્સ સદ્ધભાવઞ્ચ સઙ્ગહં કાતું સમત્થભાવઞ્ચ તપ્પચ્ચયા ચસ્સ મહાસમ્પત્તિપટિલાભઞ્ચ ઞત્વા પત્તચીવરમાદાય તસ્સ કસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા આવાટતીરે એકં ગુમ્બં ઓલોકેન્તો અટ્ઠાસિ.

પુણ્ણો થેરં દિસ્વાવ કસિં ઠપેત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન થેરં વન્દિત્વા ‘‘દન્તકટ્ઠેન અત્થો ભવિસ્સતી’’તિ દન્તકટ્ઠં કપ્પિયં કત્વા અદાસિ. અથસ્સ થેરો પત્તઞ્ચ પરિસ્સાવનઞ્ચ નીહરિત્વા ¶ અદાસિ. સો ‘‘પાનીયેન અત્થો ભવિસ્સતી’’તિ તં આદાય પાનીયં પરિસ્સાવેત્વા અદાસિ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં પરેસં પચ્છિમગેહે વસતિ. સચસ્સ ગેહદ્વારં ગમિસ્સામિ, ઇમસ્સ ભરિયા મં દટ્ઠું ન લભિસ્સતિ. યાવસ્સા ભત્તં આદાય મગ્ગં પટિપજ્જતિ, તાવ ઇધેવ ભવિસ્સામી’’તિ. સો તત્થેવ થોકં વીતિનામેત્વા તસ્સ મગ્ગારુળ્હભાવં ઞત્વા અન્તોનગરાભિમુખો પાયાસિ.

સા અન્તરામગ્ગે થેરં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અપ્પેકદાહં દેય્યધમ્મે સતિ ¶ અય્યં ન પસ્સામિ, અપ્પેકદા મે અય્યં પસ્સન્તિયા દેય્યધમ્મો ન હોતિ. અજ્જ પન મે અય્યો ચ દિટ્ઠો, દેય્યધમ્મો ચાયં અત્થિ, કરિસ્સતિ નુ ખો મે સઙ્ગહ’’ન્તિ. સા ભત્તભાજનં ઓરોપેત્વા થેરં પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇદં લૂખં વા પણીતં વાતિ અચિન્તેત્વા દાસસ્સ વો સઙ્ગહં કરોથા’’તિ આહ. થેરો પત્તં ઉપનામેત્વા તાય એકેન હત્થેન ભાજનં ધારેત્વા એકેન હત્થેન તતો ભત્તં દદમાનાય ઉપડ્ઢભત્તે દિન્ને ‘‘અલ’’ન્તિ હત્થેન પત્તં પિદહિ. સા, ‘‘ભન્તે, એકોવ પટિવિસો, ન સક્કા દ્વિધા કાતું. તુમ્હાકં દાસસ્સ ઇધલોકસઙ્ગહં અકત્વા પરલોકસઙ્ગહં કરોથ, નિરવસેસમેવ દાતુકામમ્હી’’તિ વત્વા સબ્બમેવ થેરસ્સ પત્તે પતિટ્ઠપેત્વા ‘‘તુમ્હેહિ દિટ્ઠધમ્મસ્સેવ ભાગી અસ્સ’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. થેરો ‘‘એવં હોતૂ’’તિ વત્વા ઠિતકોવ અનુમોદનં કરિત્વા એકસ્મિં ઉદકફાસુકટ્ઠાને નિસીદિત્વા ભત્તકિચ્ચમકાસિ. સાપિ નિવત્તિત્વા તણ્ડુલે પરિયેસિત્વા ભત્તં પચિ. પુણ્ણોપિ અડ્ઢકરીસમત્તટ્ઠાનં કસિત્વા જિઘચ્છં સહિતું અસક્કોન્તો ગોણે વિસ્સજ્જેત્વા એકરુક્ખચ્છાયં પવિસિત્વા મગ્ગં ઓલોકેન્તો નિસીદિ.

અથસ્સ ¶ ભરિયા ભત્તં આદાય ગચ્છમાના તં દિસ્વાવ ‘‘એસ જિઘચ્છાય પીળિતો મં ઓલોકેન્તો નિસિન્નો. સચે મં ¶ ‘અતિવિય જે ચિરાયી’તિ તજ્જેત્વા પતોદલટ્ઠિયા મં પહરિસ્સતિ, મયા કતકમ્મં નિરત્થકં ભવિસ્સતિ. પટિકચ્ચેવસ્સ આરોચેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા એવમાહ – ‘‘સામિ, અજ્જેકદિવસં ચિત્તં પસાદેહિ, મા મયા કતકમ્મં નિરત્થકં કરિ. અહઞ્હિ પાતોવ તે ભત્તં આહરન્તી અન્તરામગ્ગે ધમ્મસેનાપતિં દિસ્વા તવ ભત્તં તસ્સ દત્વા પુન ગન્ત્વા ભત્તં પચિત્વા આગતા, પસાદેહિ, સામિ, ચિત્ત’’ન્તિ. સો ‘‘કિં વદેસિ, ભદ્દે’’તિ પુચ્છિત્વા પુન તમત્થં સુત્વા, ‘‘ભદ્દે, સાધુ વત તે કતં મમ ભત્તં અય્યસ્સ દદમાનાય, મયાપિસ્સ અજ્જ પાતોવ દન્તકટ્ઠઞ્ચ મુખોદકઞ્ચ દિન્ન’’ન્તિ પસન્નમાનસો તં વચનં અભિનન્દિત્વા ઉસ્સુરે લદ્ધભત્તતાય કિલન્તકાયો તસ્સા અઙ્કે સીસં કત્વા નિદ્દં ઓક્કમિ.

અથસ્સ ¶ પાતોવ કસિતટ્ઠાનં પંસુચુણ્ણં ઉપાદાય સબ્બં રત્તસુવણ્ણં કણિકારપુપ્ફરાસિ વિય સોભમાનં અટ્ઠાસિ. સો પબુદ્ધો ઓલોકેત્વા ભરિયં આહ – ‘‘ભદ્દે, એતં કસિતટ્ઠાનં સબ્બં મમ સુવણ્ણં હુત્વા પઞ્ઞાયતિ, કિં નુ ખો મે અતિઉસ્સુરે લદ્ધભત્તતાય અક્ખીનિ ભમન્તી’’તિ. ‘‘સામિ, મય્હમ્પિ એવમેવ પઞ્ઞાયતી’’તિ. સો ઉટ્ઠાય તત્થ ગન્ત્વા એકપિણ્ડં ગહેત્વા નઙ્ગલસીસે પહરિત્વા સુવણ્ણભાવં ઞત્વા ¶ ‘‘અહો અય્યસ્સ ધમ્મસેનાપતિસ્સ મે દિન્નદાનેન અજ્જેવ વિપાકો દસ્સિતો, ન ખો પન સક્કા એત્તકં ધનં પટિચ્છાદેત્વા પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ ભરિયાય આભતં ભત્તપાતિં સુવણ્ણસ્સ પૂરેત્વા રાજકુલં ગન્ત્વા રઞ્ઞા કતોકાસો પવિસિત્વા રાજાનં અભિવાદેત્વા ‘‘કિં, તાતા’’તિ વુત્તે, ‘‘દેવ, અજ્જ મયા કસિતટ્ઠાનં સબ્બં સુવણ્ણભરિતમેવ હુત્વા ઠિતં, ઇદં સુવણ્ણં આહરાપેતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ? ‘‘પુણ્ણો નામ અહ’’ન્તિ. ‘‘કિં પન તે અજ્જ કત’’ન્તિ? ‘‘ધમ્મસેનાપતિસ્સ મે અજ્જ પાતોવ દન્તકટ્ઠઞ્ચ મુખોદકઞ્ચ દિન્નં, ભરિયાયપિ મે મય્હં આહરણભત્તં તસ્સેવ દિન્ન’’ન્તિ.

તં સુત્વા રાજા ‘‘અજ્જેવ કિર, ભો, ધમ્મસેનાપતિસ્સ દિન્નદાનેન વિપાકો દસ્સિતો’’તિ વત્વા, ‘‘તાત, કિં કરોમી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘બહૂનિ સકટસહસ્સાનિ પહિણિત્વા સુવણ્ણં આહરાપેથા’’તિ. રાજા સકટાનિ પહિણિ. રાજપુરિસેસુ ‘‘રઞ્ઞો સન્તક’’ન્તિ ગણ્હન્તેસુ ગહિતગહિતં મત્તિકાવ હોતિ. તે ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેત્વા ‘‘તુમ્હેહિ કિન્તિ ¶ વત્વા ગહિત’’ન્તિ. પુટ્ઠા ‘‘તુમ્હાકં સન્તક’’ન્તિ આહંસુ. ન મય્હં, તાતા, સન્તકં, ગચ્છથ ‘‘પુણ્ણસ્સ સન્તક’’ન્તિ ¶ વત્વા ગણ્હથાતિ. તે તથા કરિંસુ, ગહિતગહિતં સુવણ્ણમેવ અહોસિ. સબ્બમ્પિ આહરિત્વા રાજઙ્ગણે રાસિમકંસુ, અસીતિહત્થુબ્બેધો રાસિ અહોસિ. રાજા નાગરે સન્નિપાતેત્વા ‘‘ઇમસ્મિં નગરે અત્થિ કસ્સચિ એત્તકં સુવણ્ણ’’ન્તિ? ‘‘નત્થિ, દેવા’’તિ. ‘‘કિં પનસ્સ દાતું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘સેટ્ઠિછત્તં, દેવા’’તિ. રાજા ‘‘બાહુધનસેટ્ઠિ નામ હોતૂ’’તિ મહન્તેન ભોગેન સદ્ધિં તસ્સ સેટ્ઠિછત્તમદાસિ. અથ નં સો આહ – ‘‘મયં, દેવ, એત્તકં કાલં પરકુલે વસિમ્હા, વસનટ્ઠાનં નો દેથા’’તિ. ‘‘તેન હિ પસ્સ, એસ ગુમ્બો પઞ્ઞાયતિ, એતં હરાપેત્વા ગેહં કારેહી’’તિ પુરાણસેટ્ઠિસ્સ ગેહટ્ઠાનં આચિક્ખિ. સો તસ્મિં ઠાને કતિપાહેનેવ ગેહં કારાપેત્વા ગેહપ્પવેસનમઙ્ગલઞ્ચ છત્તમઙ્ગલઞ્ચ એકતોવ કરોન્તો સત્તાહં બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાનં અદાસિ. અથસ્સ સત્થા અનુમોદનં કરોન્તો અનુપુબ્બિં કથં કથેસિ. ધમ્મકથાવસાને પુણ્ણસેટ્ઠિ ચ ભરિયા ચસ્સ ધીતા ચ ઉત્તરાતિ તયો જના સોતાપન્ના અહેસું.

અપરભાગે ¶ રાજગહસેટ્ઠિ પુણ્ણસેટ્ઠિનો ધીતરં અત્તનો પુત્તસ્સ વારેસિ. સો ‘‘નાહં દસ્સામી’’તિ વત્વા ‘‘મા એવં કરોતુ, એત્તકં કાલં અમ્હે નિસ્સાય વસન્તેનેવ ¶ તે સમ્પત્તિ લદ્ધા, દેતુ મે પુત્તસ્સ ધીતર’’ન્તિ વુત્તે ‘‘સો મિચ્છાદિટ્ઠિકો, મમ ધીતા તીહિ રતનેહિ વિના વત્તિતું ન સક્કોતિ, નેવસ્સ ધીતરં દસ્સામી’’તિ આહ. અથ નં બહૂ સેટ્ઠિગણાદયો કુલપુત્તા ‘‘મા તેન સદ્ધિં વિસ્સાસં ભિન્દિ, દેહિસ્સ ધીતર’’ન્તિ યાચિંસુ. સો તેસં વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા આસાળ્હિપુણ્ણમાયં ધીતરં અદાસિ. સા પતિકુલં ગતકાલતો પટ્ઠાય ભિક્ખું વા ભિક્ખુનિં વા ઉપસઙ્કમિતું દાનં વા દાતું ધમ્મં વા સોતું નાલત્થ. એવં અડ્ઢતિયેસુ માસેસુ વીતિવત્તેસુ સન્તિકે ઠિતં પરિચારિકં પુચ્છિ – ‘‘ઇદાનિ કિત્તકં અન્તોવસ્સસ્સ અવસિટ્ઠ’’ન્તિ? ‘‘અડ્ઢમાસો, અય્યે’’તિ. સા પિતુ સાસનં પહિણિ ‘‘કસ્મા મં એવરૂપે બન્ધનાગારે પક્ખિપિંસુ, વરં મે લક્ખણાહતં કત્વા ¶ પરેસં દાસિં સાવેતું. એવરૂપસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિકુલસ્સ દાતું ન વટ્ટતિ. આગતકાલતો પટ્ઠાય ભિક્ખુદસ્સનાદીસુ એકમ્પિ પુઞ્ઞં કાતું ન લભામી’’તિ.

અથસ્સા પિતા ‘‘દુક્ખિતા વત મે ધીતા’’તિ અનત્તમનતં પવેદેત્વા પઞ્ચદસ કહાપણસહસ્સાનિ પેસેસિ ‘‘ઇમસ્મિં નગરે સિરિમા નામ ગણિકા અત્થિ, દેવસિકં સહસ્સં ગણ્હાતિ. ઇમેહિ કહાપણેહિ તં આનેત્વા સામિકસ્સ પાદપરિચારિકં કત્વા સયં પુઞ્ઞાનિ કરોતૂ’’તિ ¶ . સા સિરિમં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સહાયિકે ઇમે કહાપણે ગહેત્વા ઇમં અડ્ઢમાસં તવ સહાયકં પરિચરાહી’’તિ આહ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિ. સા તં આદાય સામિકસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તેન સિરિમં દિસ્વા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘સામિ, ઇમં અડ્ઢમાસં મમ સહાયિકા તુમ્હે પરિચરતુ, અહં પન ઇમં અડ્ઢમાસં દાનઞ્ચેવ દાતુકામા ધમ્મઞ્ચ સોતુકામા’’તિ આહ. સો તં અભિરૂપં ઇત્થિં દિસ્વા ઉપ્પન્નસિનેહો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ.

ઉત્તરાપિ ખો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમં અડ્ઢમાસં અઞ્ઞત્થ અગન્ત્વા ઇધેવ ભિક્ખા ગહેતબ્બા’’તિ સત્થુ પટિઞ્ઞં ગહેત્વા ‘‘ઇતો દાનિ પટ્ઠાય યાવ મહાપવારણા, તાવ સત્થારં ઉપટ્ઠાતું ધમ્મઞ્ચ સોતું લભિસ્સામી’’તિ તુટ્ઠમાનસા ‘‘એવં યાગું પચથ, એવં પૂવે પચથા’’તિ મહાનસે સબ્બકિચ્ચાનિ સંવિદહન્તી વિચરતિ. અથસ્સા સામિકો ‘‘સ્વે પવારણા ભવિસ્સતી’’તિ મહાનસાભિમુખો વાતપાને ઠત્વા ‘‘કિં નુ ખો કરોન્તી સા અન્ધબાલા વિચરતી’’તિ ઓલોકેન્તો તં સેટ્ઠીધીતરં સેદકિલિન્નં છારિકાય ઓકિણ્ણં અઙ્ગારમસિમક્ખિતં તથા સંવિદહિત્વા વિચરમાનં દિસ્વા ‘‘અહો અન્ધબાલા એવરૂપે ઠાને ઇમં સિરિસમ્પત્તિં ¶ નાનુભવતિ, ‘મુણ્ડકસમણે ઉપટ્ઠહિસ્સામી’તિ તુટ્ઠચિત્તા વિચરતી’’તિ હસિત્વા અપગઞ્છિ.

તસ્મિં અપગતે ¶ તસ્સ સન્તિકે ઠિતા સિરિમા ‘‘કિં નુ ખો ઓલોકેત્વા એસ હસી’’તિ તેનેવ વાતપાનેન ઓલોકેન્તી ઉત્તરં દિસ્વા ‘‘ઇમં ઓલોકેત્વા ઇમિના હસિતં, અદ્ધા ઇમસ્સ એતાય સદ્ધિં સન્થવો અત્થી’’તિ ચિન્તેસિ. સા કિર અડ્ઢમાસં તસ્મિં ગેહે બાહિરકઇત્થી હુત્વા વસમાનાપિ તં સમ્પત્તિં અનુભવમાના અત્તનો બાહિરકઇત્થિભાવં અજાનિત્વા ‘‘અહં ઘરસામિની’’તિ સઞ્ઞમકાસિ. સા ¶ ઉત્તરાય આઘાતં બન્ધિત્વા ‘‘દુક્ખમસ્સા ઉપ્પાદેસ્સામી’’તિ પાસાદા ઓરુય્હ મહાનસં પવિસિત્વા પૂવપચનટ્ઠાને પક્કુથિતં સપ્પિં કટચ્છુના આદાય ઉત્તરાભિમુખં પાયાસિ. ઉત્તરા તં આગચ્છન્તિં દિસ્વા ‘‘મમ સહાયિકાય મય્હં ઉપકારો કતો, ચક્કવાળં અતિસમ્બાધં, બ્રહ્મલોકો અતિનીચકો, મમ સહાયિકાય ગુણોવ મહન્તો. અહઞ્હિ એતં નિસ્સાય દાનઞ્ચ દાતું ધમ્મઞ્ચ સોતું લભિં. સચે મમ એતિસ્સા ઉપરિ કોપો અત્થિ, ઇદં સપ્પિ મં દહતુ. સચે નત્થિ, મા દહતૂ’’તિ તં મેત્તાય ફરિ. તાય તસ્સા મત્થકે આસિત્તં પક્કુથિતસપ્પિ સીતુદકં વિય અહોસિ.

અથ નં ‘‘ઇદં સીતલં ¶ ભવિસ્સતી’’તિ કટચ્છું પૂરેત્વા આદાય આગચ્છન્તિં ઉત્તરાય દાસિયો દિસ્વા ‘‘અપેહિ દુબ્બિનીતે, ન ત્વં અમ્હાકં અય્યાય પક્કુથિતં સપ્પિં આસિઞ્ચિતું અનુચ્છવિકા’’તિ સન્તજ્જેન્તિયો ઇતો ચિતો ચ ઉટ્ઠાય હત્થેહિ ચ પાદેહિ ચ પોથેત્વા ભૂમિયં પાતેસું. ઉત્તરા વારેન્તીપિ વારેતું નાસક્ખિ. અથસ્સા ઉપરિ ઠિતા સબ્બા દાસિયો પટિબાહિત્વા ‘‘કિસ્સ તે એવરૂપં ભારિયં કત’’ન્તિ સિરિમં ઓવદિત્વા ઉણ્હોદકેન ન્હાપેત્વા સતપાકતેલેન અબ્ભઞ્જિ. તસ્મિં ખણે સા અત્તનો બાહિરકિત્થિભાવં ઞત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘મયા ભારિયં કમ્મં કતં સામિકસ્સ હસનમત્તકારણા ઇમિસ્સા ઉપરિ પક્કુથિતં સપ્પિં આસિઞ્ચન્તિયા, અયં ‘ગણ્હથ ન’ન્તિ દાસિયો ન આણાપેસિ. મં વિહેઠનકાલેપિ સબ્બદાસિયો પટિબાહિત્વા મય્હં કત્તબ્બમેવ અકાસિ. સચાહં ઇમં ન ખમાપેસ્સામિ, મુદ્ધા મે સત્તધા ફલેય્યા’’તિ તસ્સા પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા, ‘‘અય્યે, ખમાહિ મે’’તિ આહ. અહં સપિતિકા ધીતા, પિતરિ ખમન્તે ખમામીતિ. હોતુ, અય્યે, પિતરં તે ¶ પુણ્ણસેટ્ઠિં ખમાપેસ્સામીતિ. પુણ્ણો મમ વટ્ટજનકપિતા, વિવટ્ટજનકે પિતરિ ખમન્તે પનાહં ખમિસ્સામીતિ. કો પન તે વિવટ્ટજનકપિતાતિ? સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ. મય્હં તેન સદ્ધિં વિસ્સાસો નત્થીતિ. અહં કરિસ્સામિ, સત્થા સ્વે ભિક્ખુસઙ્ઘં આદાય ઇધાગમિસ્સતિ, ત્વં યથાલદ્ધં સક્કારં ગહેત્વા ઇધેવ આગન્ત્વા તં ખમાપેહીતિ. સા ‘‘સાધુ, અય્યે’’તિ ઉટ્ઠાય અત્તનો ¶ ગેહં ગન્ત્વા પઞ્ચસતા પરિવારિત્થિયો આણાપેત્વા નાનાવિધાનિ ખાદનીયાનિ ચેવ સૂપેય્યાનિ ચ સમ્પાદેત્વા પુનદિવસે તં સક્કારં આદાય ¶ ઉત્તરાય ગેહં આગન્ત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પત્તે પતિટ્ઠાપેતું અવિસહન્તી અટ્ઠાસિ. તં સબ્બં ગહેત્વા ઉત્તરાવ સંવિદહિ. સિરિમાપિ ભત્તકિચ્ચાવસાને સદ્ધિં પરિવારેન સત્થુ પાદમૂલે નિપજ્જિ.

અથ નં સત્થા પુચ્છિ – ‘‘કો તે અપરાધો’’તિ? ભન્તે, મયા હિય્યો ઇદં નામ કતં, અથ મે સહાયિકા મં વિહેઠયમાના દાસિયો નિવારેત્વા મય્હં ઉપકારમેવ અકાસિ. સાહં ઇમિસ્સા ગુણં જાનિત્વા ઇમં ખમાપેસિં, અથ મં એસા ‘‘તુમ્હેસુ ખમન્તેસુ ખમિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘એવં કિર ઉત્તરે’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, સીસે મે સહાયિકાય પક્કુથિતસપ્પિ આસિત્ત’’ન્તિ. અથ ‘‘તયા કિં ચિન્તિત’’ન્તિ? ‘‘ચક્કવાળં ¶ અતિસમ્બાધં, બ્રહ્મલોકો અતિનીચકો, મમ સહાયિકાય ગુણોવ મહન્તો. અહઞ્હિ એતં નિસ્સાય દાનઞ્ચ દાતું ધમ્મઞ્ચ સોતું અલત્થં, સચે મે ઇમિસ્સા ઉપરિ કોપો અત્થિ, ઇદં મં દહતુ. નો ચે, મા દહતૂ’’તિ એવં ચિન્તેત્વા ઇમં મેત્તાય ફરિં, ભન્તેતિ. સત્થા ‘‘સાધુ સાધુ, ઉત્તરે, એવં કોધં જિનિતું વટ્ટતિ. કોધો હિ નામ અક્કોધેન, અક્કોસકપરિભાસકો અનક્કોસન્તેન અપરિભાસન્તેન, થદ્ધમચ્છરી અત્તનો સન્તકસ્સ દાનેન, મુસાવાદી સચ્ચવચનેન જિનિતબ્બો’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૨૩.

‘‘અક્કોધેન જિને કોધં, અસાધું સાધુના જિને;

જિને કદરિયં દાનેન, સચ્ચેનાલિકવાદિન’’ન્તિ.

તત્થ અક્કોધેનાતિ કોધનો હિ પુગ્ગલો અક્કોધેન હુત્વા જિનિતબ્બો. અસાધુન્તિ અભદ્દકો ભદ્દકેન હુત્વા જિનિતબ્બો. કદરિયન્તિ થદ્ધમચ્છરી અત્તનો સન્તકસ્સ ચાગચિત્તેન જિનિતબ્બો. અલિકવાદી સચ્ચવચનેન ¶ જિનિતબ્બો. તસ્મા એવમાહ – ‘‘અક્કોધેન જિને કોધં…પે… સચ્ચેનાલિકવાદિન’’ન્તિ.

દેસનાવસાને સિરિમા સદ્ધિં પઞ્ચસતાહિ ઇત્થીહિ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહીતિ.

ઉત્તરાઉપાસિકાવત્થુ તતિયં.

૪. મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરપઞ્હવત્થુ

સચ્ચં ¶ ¶ ભણેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ પઞ્હં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે થેરો દેવચારિકં ગન્ત્વા મહેસક્ખાય દેવતાય વિમાનદ્વારે ઠત્વા તં અત્તનો સન્તિકં આગન્ત્વા વન્દિત્વા ઠિતં એવમાહ – ‘‘દેવતે મહતી તે સમ્પત્તિ, કિં કમ્મં કત્વા ઇમં અલત્થા’’તિ? ‘‘મા મં, ભન્તે, પુચ્છથા’’તિ. દેવતા કિર અત્તનો પરિત્તકમ્મેન લજ્જમાના એવં વદતિ. સા પન થેરેન ‘‘કથેહિયેવા’’તિ વુચ્ચમાના આહ – ‘‘ભન્તે, મયા નેવ દાનં દિન્નં, ન પૂજા કતા, ન ધમ્મો સુતો, કેવલં સચ્ચમત્તં રક્ખિત’’ન્તિ. થેરો અઞ્ઞાનિ વિમાનદ્વારાનિ ¶ ગન્ત્વા આગતાગતા અપરાપિ દેવધીતરો પુચ્છિ. તાસુપિ તથેવ નિગુહિત્વા થેરં પટિબાહિતું અસક્કોન્તીસુ એકા તાવ આહ – ‘‘ભન્તે, મયા નેવ દાનાદીસુ કતં નામ અત્થિ, અહં પન કસ્સપબુદ્ધકાલે પરસ્સ દાસી અહોસિં, તસ્સા મે સામિકો અતિવિય ચણ્ડો ફરુસો, ગહિતગ્ગહિતેનેવ કટ્ઠેન વા કલિઙ્ગરેન વા સીસં ભિન્દતિ. સાહં ઉપ્પન્ને કોપે ‘એસ તવ સામિકો લક્ખણાહતં વા કાતું નાસાદીનિ વા છિન્દિતું ઇસ્સરો, મા કુજ્ઝી’તિ અત્તાનમેવ પરિભાસેત્વા કોપં નામ ન અકાસિં, તેન મે અયં સમ્પત્તિ લદ્ધા’’તિ. અપરા આહ – ‘‘અહં, ભન્તે, ઉચ્છુખેત્તં રક્ખમાના એકસ્સ ભિક્ખુનો ઉચ્છુયટ્ઠિં અદાસિં’’. અપરા એકં તિમ્બરુસકં અદાસિં. અપરા એકં એળાલુકં અદાસિં. અપરા એકં ફારુસકં ¶ અદાસિં. અપરા એકં મૂલમુટ્ઠિં. અપરા ‘‘નિમ્બમુટ્ઠિ’’ન્તિઆદિના નયેન અત્તના અત્તના કતં પરિત્તદાનં આરોચેત્વા ‘‘ઇમિના ઇમિના કારણેન અમ્હેહિ અયં સમ્પત્તિ લદ્ધા’’તિ આહંસુ.

થેરો તાહિ કતકમ્મં સુત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ – ‘‘સક્કા નુ ખો, ભન્તે, સચ્ચકથનમત્તેન, કોપનિબ્બાપનમત્તેન, અતિપરિત્તકેન તિમ્બરુસકાદિદાનમત્તેન દિબ્બસમ્પત્તિં લદ્ધુ’’ન્તિ. ‘‘કસ્મા મં, મોગ્ગલ્લાન, પુચ્છસિ, નનુ તે દેવતાહિ અયં અત્થો કથિતો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, લબ્ભતિ મઞ્ઞે એત્તકેન દિબ્બસમ્પત્તી’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘મોગ્ગલ્લાન, સચ્ચમત્તં કથેત્વાપિ કોપમત્તં જહિત્વાપિ પરિત્તકં દાનં દત્વાપિ દેવલોકં ગચ્છતિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૨૪.

‘‘સચ્ચં ¶ ¶ ભણે ન કુજ્ઝેય્ય, દજ્જા અપ્પમ્પિ યાચિતો;

એતેહિ તીહિ ઠાનેહિ, ગચ્છે દેવાન સન્તિકે’’તિ.

તત્થ સચ્ચં ભણેતિ સચ્ચં દીપેય્ય વોહરેય્ય, સચ્ચે પતિટ્ઠહેય્યાતિ અત્થો. ન કુજ્ઝેય્યાતિ પરસ્સ ન કુજ્ઝેય્ય ¶ . યાચિતોતિ યાચકા નામ સીલવન્તો પબ્બજિતા. તે હિ કિઞ્ચાપિ ‘‘દેથા’’તિ અયાચિત્વાવ ઘરદ્વારે તિટ્ઠન્તિ, અત્થતો પન યાચન્તિયેવ નામ. એવં સીલવન્તેહિ યાચિતો અપ્પસ્મિં દેય્યધમ્મે વિજ્જમાને અપ્પમત્તકમ્પિ દદેય્ય. એતેહિ તીહીતિ એતેસુ તીસુ એકેનાપિ કારણેન દેવલોકં ગચ્છેય્યાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરપઞ્હવત્થુ ચતુત્થં.

૫. બુદ્ધપિતુબ્રાહ્મણવત્થુ

અહિંસકા યેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાકેતં નિસ્સાય અઞ્જનવને વિહરન્તો ભિક્ખૂહિ પટ્ઠપઞ્હં આરબ્ભ કથેસિ.

ભગવતો કિર ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતસ્સ સાકેતં પિણ્ડાય પવિસનકાલે એકો સાકેતવાસી મહલ્લકબ્રાહ્મણો નગરતો નિક્ખમન્તો અન્તરઘરદ્વારે દસબલં દિસ્વા પાદેસુ નિપતિત્વા ગોપ્ફકેસુ દળ્હં ગહેત્વા, ‘‘તાત, નનુ નામ પુત્તેહિ જિણ્ણકાલે માતાપિતરો પટિજગ્ગિતબ્બા, કસ્મા એત્તકં કાલં અમ્હાકં અત્તાનં ન દસ્સેસિ. મયા તાવ દિટ્ઠોસિ, માતરમ્પિ પસ્સિતું એહી’’તિ સત્થારં ગહેત્વા અત્તનો ગેહં અગમાસિ. સત્થા તત્થ ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેન. બ્રાહ્મણીપિ આગન્ત્વા સત્થુ ¶ પાદેસુ નિપતિત્વા, ‘‘તાત, એત્તકં કાલં કુહિં ગતોસિ, નનુ નામ માતાપિતરો મહલ્લકકાલે ઉપટ્ઠાતબ્બા’’તિ વત્વા પુત્તધીતરો ‘‘એથ ભાતરં વન્દથા’’તિ વન્દાપેસિ. તે ઉભોપિ તુટ્ઠમાનસા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસિત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇધેવ નિબદ્ધં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ વત્વા ‘‘બુદ્ધા નામ એકટ્ઠાનેયેવ નિબદ્ધં ભિક્ખં ન ગણ્હન્તી’’તિ વુત્તે, ‘‘તેન હિ, ભન્તે, યે વો નિમન્તેતું આગચ્છન્તિ, તે અમ્હાકં સન્તિકં પહિણેય્યાથા’’તિ આહંસુ. સત્થા તતો ¶ પટ્ઠાય નિમન્તેતું આગતે ‘‘ગન્ત્વા બ્રાહ્મણસ્સ આરોચેય્યાથા’’તિ પેસેસિ. તે ગન્ત્વા ‘‘મયં સ્વાતનાય સત્થારં નિમન્તેમા’’તિ બ્રાહ્મણં ¶ વદન્તિ. બ્રાહ્મણો પુનદિવસે અત્તનો ગેહતો ભત્તભાજનસૂપેય્યભાજનાનિ આદાય સત્થુ નિસીદનટ્ઠાનં ગચ્છતિ. અઞ્ઞત્ર પન નિમન્તને અસતિ સત્થા બ્રાહ્મણસ્સેવ ગેહે ભત્તકિચ્ચં કરોતિ. તે ઉભોપિ અત્તનો દેય્યધમ્મં નિચ્ચકાલં તથાગતસ્સ દેન્તા ધમ્મકથં સુણન્તા અનાગામિફલં પાપુણિંસુ.

ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું, ‘‘આવુસો, બ્રાહ્મણો ‘તથાગતસ્સ સુદ્ધોદનો પિતા, મહામાયા માતા’તિ જાનાતિ, જાનન્તોવ સદ્ધિં બ્રાહ્મણિયા તથાગતં ‘અમ્હાકં પુત્તો’તિ વદતિ, સત્થાપિ ¶ તથેવ અધિવાસેતિ. કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ? સત્થા તેસં કથં સુત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ઉભોપિ તે અત્તનો પુત્તમેવ પુત્તોતિ વદન્તી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે, ભિક્ખવે, અયં બ્રાહ્મણો નિરન્તરં પઞ્ચ જાતિસતાનિ મય્હં પિતા અહોસિ, પઞ્ચ જાતિસતાનિ ચૂળપિતા, પઞ્ચ જાતિસતાનિ મહાપિતા. સાપિ મે બ્રાહ્મણી નિરન્તરમેવ પઞ્ચ જાતિસતાનિ માતા અહોસિ, પઞ્ચ જાતિસતાનિ ચૂળમાતા, પઞ્ચ જાતિસતાનિ મહામાતા. એવાહં દિયડ્ઢજાતિસહસ્સં બ્રાહ્મણસ્સ હત્થે સંવડ્ઢો, દિયડ્ઢજાતિસહસ્સં બ્રાહ્મણિયા હત્થેતિ તીણિ જાતિસહસ્સાનિ તેસં પુત્તભાવં દસ્સેત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘યસ્મિં મનો નિવિસતિ, ચિત્તઞ્ચાપિ પસીદતિ;

અદિટ્ઠપુબ્બકે પોસે, કામં તસ્મિમ્પિ વિસ્સસે. (જા. ૧.૧.૬૮);

‘‘પુબ્બેવ સન્નિવાસેન, પચ્ચુપ્પન્નહિતેન વા;

એવં તં જાયતે પેમં, ઉપ્પલંવ યથોદકે’’તિ. (જા. ૧.૨.૧૭૪);

સત્થા તેમાસમેવ તં કુલં નિસ્સાય વિહાસિ. તે ઉભોપિ અરહત્તં સચ્છિકત્વા પરિનિબ્બાયિંસુ. અથ નેસં મહાસક્કારં કત્વા ઉભોપિ એકકૂટાગારમેવ આરોપેત્વા નીહરિંસુ. સત્થાપિ પઞ્ચસતભિક્ખુપરિવારો તેહિ સદ્ધિંયેવ આળાહનં અગમાસિ. ‘‘બુદ્ધાનં કિર માતાપિતરો’’તિ મહાજનો નિક્ખમિ. સત્થાપિ આળાહનસમીપે એકં સાલં ¶ પવિસિત્વા અટ્ઠાસિ. મનુસ્સા સત્થારં વન્દિત્વા ¶ એકમન્તે ઠત્વા, ‘‘ભન્તે, ‘માતાપિતરો વો કાલકતા’તિ મા ચિન્તયિત્થા’’તિ સત્થારા સદ્ધિં પટિસન્થારં કરોન્તિ. સત્થા તે ‘‘મા એવં અવચુત્થા’’તિ અપ્પટિક્ખિપિત્વા પરિસાય આસયં ઓલોકેત્વા તઙ્ખણાનુરૂપં ધમ્મં દેસેન્તો –

‘‘અપ્પં ¶ વત જીવિતં ઇદં,

ઓરં વસ્સસતાપિ મિય્યતિ;

યો ચેપિ અતિચ્ચ જીવતિ,

અથ સો જરસાપિ મિય્યતી’’તિ. (સુ. નિ. ૮૧૦; મહાનિ. ૩૯) –

ઇદં જરાસુત્તં કથેસિ. દેસનાવસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. ભિક્ખૂ બ્રાહ્મણસ્સ ચ બ્રાહ્મણિયા ચ પરિનિબ્બુતભાવં અજાનન્તા, ‘‘ભન્તે, તેસં કો અભિસમ્પરાયો’’તિ પુચ્છિંસુ. સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, એવરૂપાનં અસેખમુનીનં અભિસમ્પરાયો નામ નત્થિ. એવરૂપા હિ અચ્ચુતં અમતં મહાનિબ્બાનમેવ પાપુણન્તી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૨૫.

‘‘અહિંસકા યે મુનયો, નિચ્ચં કાયેન સંવુતા;

તે યન્તિ અચ્ચુતં ઠાનં, યત્થ ગન્ત્વા ન સોચરે’’તિ.

તત્થ ¶ મુનયોતિ મોનેય્યપટિપદાય મગ્ગફલપત્તા અસેખમુનયો. કાયેનાતિ દેસનામત્તમેવેતં, તીહિપિ દ્વારેહિ સુસંવુતાતિ અત્થો. અચ્ચુતન્તિ સસ્સતં. ઠાનન્તિ અકુપ્પટ્ઠાનં ધુવટ્ઠાનં. યત્થાતિ યસ્મિં નિબ્બાને ગન્ત્વા ન સોચરે ન સોચન્તિ ન વિહઞ્ઞન્તિ, તં ઠાનં ગચ્છન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

બુદ્ધપિતુબ્રાહ્મણવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. પુણ્ણદાસીવત્થુ

સદા જાગરમાનાનન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા ગિજ્ઝકૂટે વિહરન્તો પુણ્ણં નામ રાજગહસેટ્ઠિનો દાસિં આરબ્ભ કથેસિ.

તસ્સા ¶ કિર એકદિવસં કોટ્ટનત્થાય બહુવીહિં અદંસુ. સા રત્તિમ્પિ દીપં જાલેત્વા વીહિં કોટ્ટેન્તી વિસ્સમનત્થાય સેદતિન્તેન ગત્તેન બહિવાતે અટ્ઠાસિ. તસ્મિં સમયે દબ્બો મલ્લપુત્તો ¶ ભિક્ખૂનં સેનાસનપઞ્ઞાપકો ¶ અહોસિ. સો ધમ્મસ્સવનં સુત્વા અત્તનો અત્તનો સેનાસનં ગચ્છન્તાનં ભિક્ખૂનં અઙ્ગુલિં જાલેત્વા પુરતો પુરતો મગ્ગદેસનત્થાય ગચ્છન્તો ભિક્ખૂનં આલોકં નિમ્મિનિ. પુણ્ણા તેનાલોકેન પબ્બતે વિચરન્તે ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘અહં તાવ અત્તનો દુક્ખેન ઉપદ્દુતા ઇમાયપિ વેલાય નિદ્દં ન ઉપેમિ, ભદ્દન્તા કિં કારણા ન નિદ્દાયન્તી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અદ્ધા કસ્સચિ ભિક્ખુનો અફાસુકં વા ભવિસ્સતિ, દીઘજાતિકેન વા ઉપદ્દવો ભવિસ્સતી’’તિ સઞ્ઞં કત્વા પાતોવ કુણ્ડકં આદાય ઉદકેન તેમેત્વા હત્થતલે પૂવં કત્વા અઙ્ગારેસુ પચિત્વા ઉચ્છઙ્ગે કત્વા તિત્થમગ્ગે ખાદિસ્સામીતિ ઘટં આદાય તિત્થાભિમુખી પાયાસિ. સત્થાપિ ગામં પિણ્ડાય પવિસિતું તમેવ મગ્ગં પટિપજ્જિ.

સા સત્થારં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ સત્થરિ દિટ્ઠેપિ મમ દેય્યધમ્મો ન હોતિ, દેય્યધમ્મે સતિ સત્થારં ન પસ્સામિ, ઇદાનિ મે દેય્યધમ્મો ચ અત્થિ, સત્થા ચ સમ્મુખીભૂતો. સચે લૂખં વા પણીતં વાતિ અચિન્તેત્વા ગણ્હેય્ય, દદેય્યાહં ઇમં પૂવ’’ન્તિ ઘટં એકમન્તે નિક્ખિપિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે ¶ , ઇમં લૂખં દાનં પટિગ્ગણ્હન્તા મમ સઙ્ગહં કરોથા’’તિ આહ. સત્થા આનન્દત્થેરં ઓલોકેત્વા તેન નીહરિત્વા દિન્નં મહારાજદત્તિયં પત્તં ઉપનામેત્વા પૂવં ગણ્હિ. પુણ્ણાપિ તં સત્થુ પત્તે પતિટ્ઠપેત્વાવ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હેહિ દિટ્ઠધમ્મોયેવ મે સમિજ્ઝતૂ’’તિ આહ. સત્થા ‘‘એવં હોતૂ’’તિ ઠિતકોવ અનુમોદનં અકાસિ.

પુણ્ણાપિ ચિન્તેસિ – ‘‘કિઞ્ચાપિ મે સત્થા સઙ્ગહં કરોન્તો પૂવં ગણ્હિ, ન પનિદં ખાદિસ્સતિ. અદ્ધા પુરતો કાકસ્સ વા સુનખસ્સ વા દત્વા રઞ્ઞો વા રાજપુત્તસ્સ વા ગેહં ગન્ત્વા પણીતભોજનં ભુઞ્જિસ્સતી’’તિ. સત્થાપિ ‘‘કિં નુ ખો એસા ચિન્તેસી’’તિ તસ્સા ચિત્તાચારં ઞત્વા આનન્દત્થેરં ઓલોકેત્વા નિસીદનાકારં દસ્સેસિ. થેરો ચીવરં પઞ્ઞાપેત્વા અદાસિ. સત્થા બહિનગરેયેવ નિસીદિત્વા ભત્તકિચ્ચં અકાસિ. દેવતા સકલચક્કવાળગબ્ભે દેવમનુસ્સાનં ઉપકપ્પનકં ઓજં મધુપટલં વિય પીળેત્વા ¶ તત્થ પક્ખિપિંસુ. પુણ્ણા ચ ઓલોકેન્તી અટ્ઠાસિ. ભત્તકિચ્ચાવસાને થેરો ઉદકં અદાસિ. સત્થા કતભત્તકિચ્ચો પુણ્ણં આમન્તેત્વા ‘‘કસ્મા ત્વં પુણ્ણે મમ ¶ સાવકે પરિભવસી’’તિ આહ. ન પરિભવામિ, ભન્તેતિ. અથ તયા મમ સાવકે ઓલોકેત્વા કિં કથિતન્તિ? ‘‘અહં તાવ ઇમિના દુક્ખુપદ્દવેન નિદ્દં ન ઉપેમિ, ભદ્દન્તા કિમત્થં નિદ્દં ન ઉપેન્તિ, અદ્ધા કસ્સચિ અફાસુકં વા ભવિસ્સતિ, દીઘજાતિકેન વા ઉપદ્દવો ભવિસ્સતી’’તિ એત્તકં મયા, ભન્તે, ચિન્તિતન્તિ. સત્થા તસ્સા વચનં સુત્વા ‘‘પુણ્ણે ત્વં ન તાવ દુક્ખુપદ્દવેન નિદ્દાયસિ, મમ સાવકા સદા જાગરિયમનુયુત્તતાય ન નિદ્દાયન્તી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૨૬.

‘‘સદા ¶ જાગરમાનાનં, અહોરત્તાનુસિક્ખિનં;

નિબ્બાનં અધિમુત્તાનં, અત્થં ગચ્છન્તિ આસવા’’તિ.

તત્થ અહોરત્તાનુસિક્ખિનન્તિ દિવા ચ રત્તિઞ્ચ તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખમાનાનં. નિબ્બાનં અધિમુત્તાનન્તિ નિબ્બાનજ્ઝાસયાનં. અત્થં ગચ્છન્તીતિ એવરૂપાનં સબ્બેપિ આસવા અત્થં વિનાસં નત્થિભાવં ગચ્છન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને યથાઠિતા પુણ્ણા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તપરિસાયપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

સત્થા કુણ્ડકઅઙ્ગારપૂવેન ભત્તકિચ્ચં કત્વા વિહારં અગમાસિ. ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘દુક્કરં ¶ , આવુસો, સમ્માસમ્બુદ્ધેન કતં પુણ્ણાય દિન્નેન કુણ્ડકઅઙ્ગારપૂવેન ભત્તકિચ્ચં કરોન્તેના’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ મયા ઇમાય દિન્નકુણ્ડકં પરિભુત્તમેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિત્વા –

‘‘ભુત્વા તિણપરિઘાસં, ભુત્વા આચામકુણ્ડકં;

એતં તે ભોજનં આસિ, કસ્મા દાનિ ન ભુઞ્જસિ.

‘‘યત્થ પોસં ન જાનન્તિ, જાતિયા વિનયેન વા;

બહું તત્થ મહાબ્રહ્મે, અપિ આચામકુણ્ડકં.

‘‘ત્વઞ્ચ ¶ ખો મં પજાનાસિ, યાદિસાયં હયુત્તમો;

જાનન્તો જાનમાગમ્મ, ન તે ભક્ખામિ કુણ્ડક’’ન્તિ. (જા. ૧.૩.૧૦-૧૨) –

ઇમં કુણ્ડકસિન્ધવપોતકજાતકં વિત્થારેત્વા કથેસિ.

પુણ્ણદાસીવત્થુ છટ્ઠં.

૭. અતુલઉપાસકવત્થુ

પોરાણમેતન્તિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અતુલં નામ ઉપાસકં આરબ્ભ કથેસિ.

સો હિ સાવત્થિવાસી ઉપાસકો પઞ્ચસતઉપાસકપરિવારો એકદિવસં ¶ તે ઉપાસકે આદાય ધમ્મસ્સવનત્થાય વિહારં ગન્ત્વા રેવતત્થેરસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સોતુકામો હુત્વા રેવતત્થેરં વન્દિત્વા નિસીદિ. સો પનાયસ્મા પટિસલ્લાનારામો સીહો વિય એકચારો, તસ્મા તેન સદ્ધિં ન કિઞ્ચિ કથેસિ. સો ‘‘અયં થેરો ન કિઞ્ચિ કથેસી’’તિ કુદ્ધો ઉટ્ઠાય સારિપુત્તત્થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા એકમન્તં ઠિતો થેરેન ‘‘કેનત્થેન આગતત્થા’’તિ વુત્તે ‘‘અહં, ભન્તે, ઇમે ઉપાસકે આદાય ધમ્મસ્સવનત્થાય રેવતત્થેરં ઉપસઙ્કમિં, તસ્સ મે થેરો ન કિઞ્ચિ કથેસિ, સ્વાહં તસ્સ કુજ્ઝિત્વા ઇધાગતો, ધમ્મં મે કથેથા’’તિ આહ. અથ થેરો ‘‘તેન હિ ઉપાસકા નિસીદથા’’તિ વત્વા બહુકં કત્વા અભિધમ્મકથં કથેસિ. ઉપાસકોપિ ‘‘અભિધમ્મકથા નામ અતિસણ્હા, થેરો બહું અભિધમ્મમેવ કથેસિ, અમ્હાકં ઇમિના કો અત્થો’’તિ કુજ્ઝિત્વા પરિસં આદાય આનન્દત્થેરસ્સ સન્તિકં અગમાસિ.

થેરેનાપિ ‘‘કિં ઉપાસકા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભન્તે, મયં ધમ્મસ્સવનત્થાય રેવતત્થેરં ઉપસઙ્કમિમ્હા, તસ્સ સન્તિકે આલાપસલ્લાપમત્તમ્પિ અલભિત્વા કુદ્ધા સારિપુત્તત્થેરસ્સ સન્તિકં અગમિમ્હા, સોપિ નો અતિસણ્હં બહું અભિધમ્મમેવ કથેસિ, ‘ઇમિના અમ્હાકં કો અત્થો’તિ એતસ્સાપિ કુજ્ઝિત્વા ઇધાગમિમ્હા, કથેહિ નો, ભન્તે, ધમ્મકથ’’ન્તિ. તેન હિ નિસીદિત્વા સુણાથાતિ થેરો તેસં સુવિઞ્ઞેય્યં કત્વા અપ્પકમેવ ¶ ધમ્મં કથેસિ. તે થેરસ્સપિ કુજ્ઝિત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, અથ ને સત્થા આહ – ‘‘કસ્મા ¶ ઉપાસકા આગતત્થા’’તિ? ‘‘ધમ્મસ્સવનાય, ભન્તે’’તિ. ‘‘સુતો પન વો ધમ્મો’’તિ? ‘‘ભન્તે, મયં આદિતો રેવતત્થેરં ઉપસઙ્કમિમ્હા, સો અમ્હેહિ સદ્ધિં ન કિઞ્ચિ કથેસિ, તસ્સ કુજ્ઝિત્વા સારિપુત્તત્થેરં ઉપસઙ્કમિમ્હા, તેન નો બહુ અભિધમ્મો કથિતો, તં અસલ્લક્ખેત્વા કુજ્ઝિત્વા આનન્દત્થેરં ઉપસઙ્કમિમ્હા, તેન નો અપ્પમત્તકોવ ધમ્મો કથિતો, તસ્સપિ કુજ્ઝિત્વા ઇધાગતમ્હા’’તિ.

સત્થા તસ્સ કથં સુત્વા, ‘‘અતુલ, પોરાણતો પટ્ઠાય આચિણ્ણમેવેતં, તુણ્હીભૂતમ્પિ બહુકથમ્પિ મન્દકથમ્પિ ગરહન્તિયેવ. એકન્તં ગરહિતબ્બોયેવ વા હિ પસંસિતબ્બોયેવ વા નત્થિ ¶ . રાજાનોપિ એકચ્ચે નિન્દન્તિ, એકચ્ચે પસંસન્તિ. મહાપથવિમ્પિ ચન્દિમસૂરિયેપિ આકાસાદયોપિ ચતુપરિસમજ્ઝે નિસીદિત્વા ધમ્મં કથેન્તમ્પિ સમ્માસમ્બુદ્ધં એકચ્ચે ગરહન્તિ, એકચ્ચે પસંસન્તિ. અન્ધબાલાનઞ્હિ નિન્દા વા પસંસા વા અપ્પમાણા, પણ્ડિતેન પન મેધાવિના નિન્દિતો નિન્દિતો નામ, પસંસિતો ચ પસંસિતો નામ હોતી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૨૭.

‘‘પોરાણમેતં ¶ અતુલ, નેતં અજ્જતનામિવ;

નિન્દન્તિ તુણ્હિમાસીનં, નિન્દન્તિ બહુભાણિનં;

મિતભાણિમ્પિ નિન્દન્તિ, નત્થિ લોકે અનિન્દિતો.

૨૨૮.

‘‘ન ચાહુ ન ચ ભવિસ્સતિ, ન ચેતરહિ વિજ્જતિ;

એકન્તં નિન્દિતો પોસો, એકન્તં વા પસંસિતો.

૨૨૯.

‘‘યં ચે વિઞ્ઞૂ પસંસન્તિ, અનુવિચ્ચ સુવે સુવે;

અચ્છિદ્દવુત્તિં મેધાવિં, પઞ્ઞાસીલસમાહિતં.

૨૩૦.

‘‘નિક્ખં જમ્બોનદસ્સેવ, કો તં નિન્દિતુમરહતિ;

દેવાપિ નં પસંસન્તિ, બ્રહ્મુનાપિ પસંસિતો’’તિ.

તત્થ પોરાણમેતન્તિ પુરાણકં એતં. અતુલાતિ તં ઉપાસકં નામેન આલપતિ. નેતં અજ્જતનામિવાતિ ઇદં નિન્દનં વા પસંસનં વા અજ્જતનં ¶ અધુના ઉપ્પન્નં વિય ન હોતિ. તુણ્હિમાસીનન્તિ કિં એસો મૂગો વિય બધિરો વિય કિઞ્ચિ અજાનન્તો વિય તુણ્હી હુત્વા નિસિન્નોતિ નિન્દન્તિ. બહુભાણિનન્તિ કિં એસ વાતાહતતાલપણ્ણં વિય તટતટાયતિ, ઇમસ્સ કથાપરિયન્તોયેવ નત્થીતિ નિન્દન્તિ. મિતભાણિમ્પીતિ કિં ¶ એસ સુવણ્ણહિરઞ્ઞં વિય અત્તનો વચનં મઞ્ઞમાનો એકં વા દ્વે વા વત્વા તુણ્હી અહોસીતિ નિન્દન્તિ. એવં સબ્બથાપિ ઇમસ્મિં લોકે અનિન્દિતો નામ નત્થીતિ અત્થો. ન ચાહૂતિ અતીતેપિ નાહોસિ, અનાગતેપિ ન ભવિસ્સતિ.

યં ચે વિઞ્ઞૂતિ બાલાનં નિન્દા વા પસંસા વા અપ્પમાણા, યં પન પણ્ડિતા દિવસે દિવસે અનુવિચ્ચ નિન્દકારણં વા પસંસકારણં વા જાનિત્વા પસંસન્તિ, અચ્છિદ્દાય વા સિક્ખાય ¶ અચ્છિદ્દાય વા જીવિતવુત્તિયા સમન્નાગતત્તા અચ્છિદ્દવુત્તિં ધમ્મોજપઞ્ઞાય સમન્નાગતત્તા મેધાવિં લોકિયલોકુત્તરપઞ્ઞાય ચેવ ચતુપારિસુદ્ધિસીલેન ચ સમન્નાગતત્તા પઞ્ઞાસીલસમાહિતં પસંસન્તિ, તં સુવણ્ણદોસવિરહિતં ઘટ્ટનમજ્જનક્ખમં જમ્બોનદનિક્ખં વિય કો નિન્દિતુમરહતીતિ અત્થો. દેવાપીતિ દેવતાપિ પણ્ડિતમનુસ્સાપિ તં ભિક્ખું ઉપટ્ઠાય થોમેન્તિ પસંસન્તિ. બ્રહ્મુનાપીતિ ન કેવલં દેવમનુસ્સેહિ, દસસહસ્સચક્કવાળે મહાબ્રહ્મુનાપિ એસ પસંસિતોયેવાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને પઞ્ચસતાપિ ઉપાસકા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

અતુલઉપાસકવત્થુ સત્તમં.

૮. છબ્બગ્ગિયવત્થુ

કાયપ્પકોપન્તિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો છબ્બગ્ગિયે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ સત્થા વેળુવને વિહરન્તો તેસં છબ્બગ્ગિયાનં ઉભોહિ હત્થેહિ યટ્ઠિયો ગહેત્વા કટ્ઠપાદુકા આરુય્હ પિટ્ઠિપાસાણે ચઙ્કમન્તાનં ખટખટાતિસદ્દં સુત્વા, ‘‘આનન્દ, કિં સદ્દો નામેસો’’તિ પુચ્છિત્વા ¶ ‘‘છબ્બગ્ગિયાનં પાદુકા આરુય્હ ચઙ્કમન્તાનં ખટખટસદ્દો’’તિ સુત્વા સિક્ખાપદં પઞ્ઞાપેત્વા ‘‘ભિક્ખુના નામ કાયાદીનિ રક્ખિતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૩૧.

‘‘કાયપ્પકોપં રક્ખેય્ય, કાયેન સંવુતો સિયા;

કાયદુચ્ચરિતં હિત્વા, કાયેન સુચરિતં ચરે.

૨૩૨.

‘‘વચીપકોપં રક્ખેય્ય, વાચાય સંવુતો સિયા;

વચીદુચ્ચરિતં હિત્વા, વાચાય સુચરિતં ચરે.

૨૩૩.

‘‘મનોપકોપં રક્ખેય્ય, મનસા સંવુતો સિયા;

મનોદુચ્ચરિતં હિત્વા, મનસા સુચરિતં ચરે.

૨૩૪.

‘‘કાયેન ¶ સંવુતા ધીરા, અથો વાચાય સંવુતા;

મનસા સંવુતા ધીરા, તે વે સુપરિસંવુતા’’તિ.

તત્થ કાયપ્પકોપન્તિ તિવિધં કાયદુચ્ચરિતં રક્ખેય્ય. કાયેન સંવુતોતિ કાયદ્વારે દુચ્ચરિતપવેસનં નિવારેત્વા સંવુતો પિહિતદ્વારો સિયા. યસ્મા પન ¶ કાયદુચ્ચરિતં હિત્વા કાયસુચરિતં ચરન્તો ઉભયમ્પેતં કરોતિ, તસ્મા કાયદુચ્ચરિતં હિત્વા, કાયેન સુચરિતં ચરેતિ વુત્તં. અનન્તરગાથાસુપિ એસેવ નયો. કાયેન સંવુતા ધીરાતિ યે પણ્ડિતા પાણાતિપાતાદીનિ અકરોન્તા કાયેન, મુસાવાદાદીનિ અકરોન્તા વાચાય, અભિજ્ઝાદીનિ અસમુટ્ઠપેન્તા મનસા સંવુતા, તે ઇધ લોકસ્મિં સુસંવુતા સુરક્ખિતા સુગોપિતા સુપિહિતદ્વારાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

છબ્બગ્ગિયવત્થુ અટ્ઠમં.

કોધવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સત્તરસમો વગ્ગો.

૧૮. મલવગ્ગો

૧. ગોઘાતકપુત્તવત્થુ

પણ્ડુપલાસોવ ¶ ¶ ¶ દાનિસીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં ગોઘાતકપુત્તં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિરેકો ગોઘાતકો ગાવો વધિત્વા વરમંસાનિ ગહેત્વા પચાપેત્વા પુત્તદારેહિ સદ્ધિં નિસીદિત્વા મંસઞ્ચ ખાદતિ, મૂલેન ચ વિક્કિણિત્વા જીવિકં કપ્પેસિ. સો એવં પઞ્ચપણ્ણાસ વસ્સાનિ ગોઘાતકકમ્મં કરોન્તો ધુરવિહારે વિહરન્તસ્સ સત્થુ એકદિવસમ્પિ કટચ્છુમત્તમ્પિ યાગું વા ભત્તં વા ન અદાસિ. સો ચ વિના મંસેન ભત્તં ન ભુઞ્જતિ. સો એકદિવસં દિવસભાગે મંસં વિક્કિણિત્વા અત્તનો અત્થાય પચિતું એકં મંસખણ્ડં ભરિયાય દત્વા ન્હાયિતું અગમાસિ. અથસ્સ સહાયકો ગેહં ગન્ત્વા ભરિયં આહ – ‘‘થોકં મે વિક્કિણિયમંસં દેહિ, ગેહં ¶ મે પાહુનકો આગતો’’તિ. નત્થિ વિક્કિણિયમંસં, સહાયકો તે મંસં વિક્કિણિત્વા ઇદાનિ ન્હાયિતું ગતોતિ. મા એવં કરિ, સચે મંસખણ્ડં અત્થિ, દેહીતિ. સહાયકસ્સ તે નિક્ખિત્તમંસં ઠપેત્વા અઞ્ઞં નત્થીતિ. સો ‘‘સહાયકસ્સ મે અત્થાય ઠપિતમંસતો અઞ્ઞં મંસં નત્થિ, સો ચ વિના મંસેન ન ભુઞ્જતિ, નાયં દસ્સતી’’તિ સામંયેવ તં મંસં ગહેત્વા પક્કામિ.

ગોઘાતકોપિ ન્હત્વા આગતો તાય અત્તનો પક્કપણ્ણેન સદ્ધિં વડ્ઢેત્વા ભત્તે ઉપનીતે આહ ‘‘કહં મંસ’’ન્તિ? ‘‘નત્થિ, સામી’’તિ. નનુ અહં પચ્ચનત્થાય મંસં દત્વા ગતોતિ. તવ સહાયકો આગન્ત્વા ‘‘પાહુનકો મે આગતો, વિક્કિણિયમંસં દેહી’’તિ વત્વા મયા ‘‘સહાયકસ્સ તે ઠપિતમંસતો અઞ્ઞં મંસં નત્થિ, સો ચ વિના મંસેન ન ભુઞ્જતી’’તિ વુત્તેપિ બલક્કારેન તં મંસં સામંયેવ ગહેત્વા ગતોતિ. અહં વિના મંસેન ભત્તં ન ભુઞ્જામિ, હરાહિ નન્તિ. કિં સક્કા કાતું, ભુઞ્જ, સામીતિ. સો ‘‘નાહં ભુઞ્જામી’’તિ તં ભત્તં હરાપેત્વા સત્થં આદાય પચ્છાગેહે ઠિતો ગોણો અત્થિ, તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા મુખે હત્થં પક્ખિપિત્વા જિવ્હં નીહરિત્વા સત્થેન મૂલે ¶ છિન્દિત્વા આદાય ગન્ત્વા અઙ્ગારેસુ પચાપેત્વા ભત્તમત્થકે ¶ ઠપેત્વા નિસિન્નો એકં ભત્તપિણ્ડં ભુઞ્જિત્વા એકં મંસખણ્ડં મુખે ઠપેસિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવસ્સ ¶ જિવ્હા છિજ્જિત્વા ભત્તપાતિયં પતિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવ કમ્મસરિક્ખકં વિપાકં લભિ. સોપિ ખો ગોણો વિય લોહિતધારાય મુખતો પગ્ઘરન્તિયા અન્તોગેહં પવિસિત્વા જણ્ણુકેહિ વિચરન્તો વિરવિ.

તસ્મિં સમયે ગોઘાતકસ્સ પુત્તો પિતરં ઓલોકેન્તો સમીપે ઠિતો હોતિ. અથ નં માતા આહ – ‘‘પસ્સ, પુત્ત, ઇમં ગોઘાતકં ગોણં વિય ગેહમજ્ઝે જણ્ણુકેહિ વિચરિત્વા વિરવન્તં, ઇદં દુક્ખં તવ મત્થકે પતિસ્સતિ, મમમ્પિ અનોલોકેત્વા અત્તનો સોત્થિં કરોન્તો પલાયસ્સૂ’’તિ. સો મરણભયતજ્જિતો માતરં વન્દિત્વા પલાયિ, પલાયિત્વા ચ પન તક્કસિલં અગમાસિ. ગોઘાતકોપિ ગોણો વિય ગેહમજ્ઝે વિરવન્તો વિચરિત્વા કાલકતો અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિ. ગોણોપિ કાલમકાસિ. ગોઘાતકપુત્તોપિ તક્કસિલં ગન્ત્વા સુવણ્ણકારકમ્મં ઉગ્ગણ્હિ. અથસ્સાચરિયો ગામં ગચ્છન્તો ‘‘એવરૂપં નામ અલઙ્કારં કરેય્યાસી’’તિ વત્વા પક્કામિ. સોપિ તથારૂપં અલઙ્કારં અકાસિ. અથસ્સાચરિયો આગન્ત્વા અલઙ્કારં દિસ્વા ‘‘અયં યત્થ કત્થચિ ગન્ત્વા જીવિતું સમત્થો’’તિ વયપ્પત્તં અત્તનો ધીતરં અદાસિ. સો પુત્તધીતાહિ વડ્ઢિ.

અથસ્સ પુત્તા વયપ્પત્તા સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિત્વા અપરભાગે સાવત્થિયં ગન્ત્વા તત્થ ઘરાવાસં સણ્ઠપેત્વા વસન્તા સદ્ધા પસન્ના અહેસું. પિતાપિ નેસં તક્કસિલાયં કિઞ્ચિ કુસલં અકત્વાવ જરં ¶ પાપુણિ. અથસ્સ પુત્તા ‘‘પિતા નો મહલ્લકો’’તિ અત્તનો સન્તિકં પક્કોસાપેત્વા ‘‘પિતુ અત્થાય દાનં દસ્સામા’’તિ બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તયિંસુ. તે પુનદિવસે અન્તોગેહે બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિસીદાપેત્વા સક્કચ્ચં પરિવિસિત્વા ભત્તકિચ્ચાવસાને સત્થારં આહંસુ – ‘‘ભન્તે, અમ્હેહિ ઇદં પિતુ જીવભત્તં દિન્નં, પિતુ નો અનુમોદનં કરોથા’’તિ. સત્થા તં આમન્તેત્વા, ‘‘ઉપાસક, ત્વં મહલ્લકો પરિપક્કસરીરો પણ્ડુપલાસસદિસો, તવ પરલોકગમનાય કુસલપાથેય્યં નત્થિ, અત્તનો પતિટ્ઠં કરોહિ, પણ્ડિતો ભવ, મા બાલો’’તિ અનુમોદનં કરોન્તો ઇમા દ્વે ગાથા અભાસિ –

૨૩૫.

‘‘પણ્ડુપલાસોવ ¶ દાનિસિ,

યમપુરિસાપિ ચ તે ઉપટ્ઠિતા;

ઉય્યોગમુખે ચ તિટ્ઠસિ,

પાથેય્યમ્પિ ચ તે ન વિજ્જતિ.

૨૩૬.

‘‘સો ¶ કરોહિ દીપમત્તનો,

ખિપ્પં વાયમ પણ્ડિતો ભવ;

નિદ્ધન્તમલો અનઙ્ગણો,

દિબ્બં અરિયભૂમિં ઉપેહિસી’’તિ.

તત્થ પણ્ડુપલાસોવ દાનિસીતિ, ઉપાસક, ત્વં ઇદાનિ છિજ્જિત્વા ભૂમિયં પતિતપણ્ડુપલાસો વિય અહોસિ. યમપુરિસાતિ યમદૂતા વુચ્ચન્તિ, ઇદં પન મરણમેવ સન્ધાય વુત્તં, મરણં તે પચ્ચુપટ્ઠિતન્તિ અત્થો. ઉય્યોગમુખેતિ પરિહાનિમુખે, અવુડ્ઢિમુખે ચ ઠિતોસીતિ અત્થો. પાથેય્યન્તિ ગમિકસ્સ તણ્ડુલાદિપાથેય્યં ¶ વિય પરલોકં ગચ્છન્તસ્સ તવ કુસલપાથેય્યમ્પિ નત્થીતિ અત્થો. સો કરોહીતિ સો ત્વં સમુદ્દે નાવાય ભિન્નાય દીપસઙ્ખાતં પતિટ્ઠં વિય અત્તનો કુસલપતિટ્ઠં કરોહિ. કરોન્તો ચ ખિપ્પં વાયમ, સીઘં સીઘં વીરિયં આરભ, અત્તનો કુસલકમ્મપતિટ્ઠકરણેન પણ્ડિતો ભવ. યો હિ મરણમુખં અપ્પત્વા કાતું સમત્થકાલેવ કુસલં કરોતિ, એસ પણ્ડિતો નામ, તાદિસો ભવ, મા અન્ધબાલોતિ અત્થો. દિબ્બં અરિયભૂમિન્તિ એવં વીરિયં કરોન્તો રાગાદીનં મલાનં નીહટતાય નિદ્ધન્તમલો અઙ્ગણાભાવેન અનઙ્ગણો નિક્કિલેસો હુત્વા પઞ્ચવિધં સુદ્ધાવાસભૂમિં પાપુણિસ્સસીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ઉપાસકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

તે પુનદિવસત્થાયપિ સત્થારં નિમન્તેત્વા દાનં દત્વા કતભત્તકિચ્ચં સત્થારં અનુમોદનકાલે આહંસુ – ‘‘ભન્તે, ઇદમ્પિ અમ્હાકં પિતુ જીવભત્તમેવ, ઇમસ્સેવ અનુમોદનં કરોથા’’તિ. સત્થા તસ્સ અનુમોદનં કરોન્તો ઇમા દ્વે ગાથા અભાસિ –

૨૩૭.

‘‘ઉપનીતવયો ¶ ¶ ચ દાનિસિ,

સમ્પયાતોસિ યમસ્સ સન્તિકં;

વાસો તે નત્થિ અન્તરા,

પાથેય્યમ્પિ ચ તે ન વિજ્જતિ.

૨૩૮.

‘‘સો કરોહિ દીપમત્તનો,

ખિપ્પં વાયમ પણ્ડિતો ભવ;

નિદ્ધન્તમલો ¶ અનઙ્ગણો,

ન પુન જાતિજરં ઉપેહિસી’’તિ.

તત્થ ઉપનીતવયોતિ ઉપાતિ નિપાતમત્તં, નીતવયોતિ વિગતવયો અતિક્કન્તવયો, ત્વઞ્ચસિ દાનિ તયો વયે અતિક્કમિત્વા મરણમુખે ઠિતોતિ અત્થો. સમ્પયાતોસિ યમસ્સ સન્તિકન્તિ મરણમુખં ગન્તું સજ્જો હુત્વા ઠિતોસીતિ અત્થો. વાસો તે નત્થિ અન્તરાતિ યથા મગ્ગં ગચ્છન્તા તાનિ તાનિ કિચ્ચાનિ કરોન્તા અન્તરામગ્ગે વસન્તિ, ન એવં પરલોકં ગચ્છન્તા. ન હિ સક્કા પરલોકં ગચ્છન્તેન ‘‘અધિવાસેથ કતિપાહં, દાનં તાવ દેમિ, ધમ્મં તાવ સુણામી’’તિઆદીનિ વત્તું. ઇતો પન ચવિત્વા પરલોકે નિબ્બત્તોવ હોતિ. ઇમમત્થં સન્ધાયેતં વુત્તં. પાથેય્યન્તિ ઇદં કિઞ્ચાપિ હેટ્ઠા વુત્તમેવ, ઉપાસકસ્સ પન પુનપ્પુનં દળ્હીકરણત્થં ઇધાપિ સત્થારા કથિતં. જાતિજરન્તિ એત્થ ¶ બ્યાધિમરણાનિપિ ગહિતાનેવ હોન્તિ. હેટ્ઠિમગાથાહિ ચ અનાગામિમગ્ગો કથિતો, ઇધ અરહત્તમગ્ગો કથિતો. એવં સન્તેપિ યથા નામ રઞ્ઞા અત્તનો મુખપમાણેન કબળં વડ્ઢેત્વા પુત્તસ્સ ઉપનીતે સો કુમારો અત્તનો મુખપમાણેનેવ ગણ્હાતિ, એવમેવ સત્થારા ઉપરિમગ્ગવસેન ધમ્મે દેસિતેપિ ઉપાસકો અત્તનો ઉપનિસ્સયવસેન હેટ્ઠા સોતાપત્તિફલં પત્વા ઇમિસ્સા અનુમોદનાય અવસાને અનાગામિફલં પત્તો. સેસપરિસાયપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

ગોઘાતકપુત્તવત્થુ પઠમં.

૨. અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણવત્થુ

અનુપુબ્બેનાતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર એકદિવસં પાતોવ નિક્ખમિત્વા ભિક્ખૂનં ચીવરપારુપનટ્ઠાને ભિક્ખૂ ચીવરં પારુપન્તે ઓલોકેન્તો અટ્ઠાસિ. તં પન ઠાનં વિરૂળ્હતિણં હોતિ. અથેકસ્સ ભિક્ખુનો ચીવરં પારુપન્તસ્સ ચીવરકણ્ણો તિણેસુ પવટ્ટેન્તો ઉસ્સાવબિન્દૂહિ તેમિ. બ્રાહ્મણો ‘‘ઇમં ઠાનં ¶ અપ્પહરિતં કાતું વટ્ટતી’’તિ પુનદિવસે કુદ્દાલં આદાય ગન્ત્વા તં ઠાનં તચ્છેત્વા ખલમણ્ડલસદિસં અકાસિ. પુનદિવસેપિ તં ઠાનં આગન્ત્વા ભિક્ખૂસુ ચીવરં પારુપન્તેસુ એકસ્સ ¶ ચીવરકણ્ણં ભૂમિયં પતિત્વા પંસુમ્હિ પવટ્ટમાનં દિસ્વા ‘‘ઇધ વાલુકં ઓકિરિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા વાલુકં આહરિત્વા ઓકિરિ.

અથેકદિવસં પુરેભત્તં ચણ્ડો આતપો અહોસિ, તદાપિ ભિક્ખૂનં ચીવરં પારુપન્તાનં ગત્તતો સેદે મુચ્ચન્તે દિસ્વા ‘‘ઇધ મયા મણ્ડપં કારેતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા મણ્ડપં કારેસિ. પુનદિવસે પાતોવ વસ્સં વસ્સિ, વદ્દલિકં અહોસિ. તદાપિ બ્રાહ્મણો ભિક્ખૂ ઓલોકેન્તોવ ઠિતો તિન્તચીવરકે ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘એત્થ મયા સાલં કારેતું વટ્ટતી’’તિ સાલં કારેત્વા ‘‘ઇદાનિ સાલમહં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં ¶ નિમન્તેત્વા અન્તો ચ બહિ ચ ભિક્ખૂ નિસીદાપેત્વા ભત્તકિચ્ચાવસાને અનુમોદનત્થાય સત્થુ પત્તં ગહેત્વા, ‘‘ભન્તે, અહં ભિક્ખૂનં ચીવરપારુપનકાલે ઇમસ્મિં ઠાને ઓલોકેન્તો ઠિતો ઇદઞ્ચિદઞ્ચ દિસ્વા ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કારેસિ’’ન્તિ આદિતો પટ્ઠાય સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેસિ. સત્થા તસ્સ વચનં સુત્વા, ‘‘બ્રાહ્મણ, પણ્ડિતા નામ ખણે ખણે થોકં કુસલં કરોન્તા અનુપુબ્બેન અત્તનો અકુસલમલં નીહરન્તિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૩૯.

‘‘અનુપુબ્બેન મેધાવી, થોકં થોકં ખણે ખણે;

કમ્મારો રજતસ્સેવ, નિદ્ધમે મલમત્તનો’’તિ.

તત્થ અનુપુબ્બેનાતિ અનુપટિપાટિયા. મેધાવીતિ ધમ્મોજપઞ્ઞાય સમન્નાગતો. ખણે ખણેતિ ઓકાસે ઓકાસે કુસલં કરોન્તો. કમ્મારો રજતસ્સેવાતિ યથા સુવણ્ણકારો એકવારમેવ સુવણ્ણં તાપેત્વા કોટ્ટેત્વા મલં નીહરિત્વા પિલન્ધનવિકતિં કાતું ન સક્કોતિ ¶ , પુનપ્પુનં તાપેન્તો કોટ્ટેન્તો પન મલં નીહરતિ, તતો અનેકવિધં પિલન્ધનવિકતિં કરોતિ, એવમેવ પુનપ્પુનં કુસલં કરોન્તો પણ્ડિતો અત્તનો રાગાદિમલં નિદ્ધમેય્ય, એવં નિદ્ધન્તમલો નિક્કિલેસોવ હોતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ બ્રાહ્મણો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠતિ, મહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણવત્થુ દુતિયં.

૩. તિસ્સત્થેરવત્થુ

અયસાવ ¶ મલન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો તિસ્સત્થેરં નામ ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

એકો કિર સાવત્થિવાસી કુલપુત્તો પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો તિસ્સત્થેરોતિ પઞ્ઞાયિ. સો અપરભાગે જનપદવિહારે વસ્સૂપગતો અટ્ઠહત્થકં થૂલસાટકં લભિત્વા વુત્થવસ્સો પવારેત્વા તં આદાય ગન્ત્વા ભગિનિયા હત્થે ઠપેસિ. સા ‘‘ન મે એસો સાટકો ભાતુ અનુચ્છવિકો’’તિ તં તિખિણાય વાસિયા છિન્દિત્વા હીરહીરં કત્વા ઉદુક્ખલે કોટ્ટેત્વા પવિસેત્વા પોથેત્વા વટ્ટેત્વા સુખુમસુત્તં કન્તિત્વા સાટકં વાયાપેસિ. થેરોપિ સુત્તઞ્ચેવ સૂચિયો ચ સંવિદહિત્વા ચીવરકારકે દહરસામણેરે સન્નિપાતેત્વા ભગિનિયા સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘તં ¶ મે સાટકં દેથ, ચીવરં કારેસ્સામી’’તિ આહ. સા નવહત્થં સાટકં નીહરિત્વા કનિટ્ઠભાતિકસ્સ હત્થે ઠપેસિ. સો તં ગહેત્વા વિત્થારેત્વા ઓલોકેત્વા ‘‘મમ સાટકો થૂલો અટ્ઠહત્થો, અયં સુખુમો નવહત્થો. નાયં મમ સાટકો, તુમ્હાકં એસ, ન મે ઇમિના અત્થો, તમેવ મે દેથા’’તિ આહ. ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકમેવ એસો, ગણ્હથ ન’’ન્તિ? સો નેવ ઇચ્છિ. અથસ્સ અત્તના કતકિચ્ચં સબ્બં આરોચેત્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકમેવેસ, ગણ્હથ ન’’ન્તિ અદાસિ. સો તં આદાય વિહારં ગન્ત્વા ચીવરકમ્મં પટ્ઠપેસિ.

અથસ્સ ¶ ભગિની ચીવરકારાનં અત્થાય યાગુભત્તાદીનિ સમ્પાદેસિ. ચીવરસ્સ નિટ્ઠિતદિવસે પન અતિરેકસક્કારં કારેસિ. સો ચીવરં ઓલોકેત્વા તસ્મિં ઉપ્પન્નસિનેહો ‘‘સ્વે દાનિ નં પારુપિસ્સામી’’તિ સંહરિત્વા ચીવરવંસે ઠપેત્વા તં રત્તિં ભુત્તાહારં જિરાપેતું અસક્કોન્તો કાલં કત્વા તસ્મિંયેવ ચીવરે ઊકા હુત્વા નિબ્બત્તિ. ભગિનીપિસ્સ કાલકિરિયં સુત્વા ભિક્ખૂનં પાદેસુ પવત્તમાના રોદિ. ભિક્ખૂ તસ્સ સરીરકિચ્ચં કત્વા ગિલાનુપટ્ઠાકસ્સ અભાવેન સઙ્ઘસ્સેવ તં પાપુણાતિ. ‘‘ભાજેસ્સામ ન’’ન્તિ તં ચીવરં નીહરાપેસું. સા ઊકા ‘‘ઇમે મમ સન્તકં વિલુમ્પન્તી’’તિ વિરવન્તી ઇતો ચિતો ચ સન્ધાવિ. સત્થા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ દિબ્બાય સોતધાતુયા તં સદ્દં સુત્વા, ‘‘આનન્દ, તિસ્સસ્સ ચીવરં અભાજેત્વા સત્તાહં નિક્ખિપિતું વદેહી’’તિ આહ. થેરો તથા કારેસિ. સાપિ સત્તમે દિવસે કાલં કત્વા તુસિતવિમાને નિબ્બત્તિ. સત્થા ¶ ‘‘અટ્ઠમે દિવસે તિસ્સસ્સ ચીવરં ભાજેત્વા ગણ્હથા’’તિ આણાપેસિ. ભિક્ખૂ તથા કરિંસુ.

ભિક્ખૂ ¶ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘કસ્મા નુ ખો સત્થા તિસ્સસ્સ ચીવરં સત્ત દિવસે ઠપાપેત્વા અટ્ઠમે દિવસે ગણ્હિતું અનુજાની’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, તિસ્સો અત્તનો ચીવરે ઊકા હુત્વા નિબ્બત્તો, તુમ્હેહિ તસ્મિં ભાજિયમાને ‘ઇમે મમ સન્તકં વિલુમ્પન્તી’તિ વિરવન્તી ઇતો ચિતો ચ ધાવિ. સા તુમ્હેહિ ચીવરે ગય્હમાને તુમ્હેસુ મનં પદુસ્સિત્વા નિરયે નિબ્બત્તેય્ય, તેન ચાહં ચીવરં નિક્ખિપાપેસિં. ઇદાનિ પન સા તુસિતવિમાને નિબ્બત્તા, તેન વો મયા ચીવરગહણં અનુઞ્ઞાત’’ન્તિ વત્વા પુન તેહિ ‘‘ભારિયા વત અયં, ભન્તે, તણ્હા નામા’’તિ વુત્તે ‘‘આમ, ભિક્ખવે, ઇમેસં સત્તાનં તણ્હા નામ ભારિયા. યથા અયતો મલં ઉટ્ઠહિત્વા અયમેવ ખાદતિ વિનાસેતિ અપરિભોગં કરોતિ, એવમેવાયં તણ્હા ઇમેસં સત્તાનં અબ્ભન્તરે ઉપ્પજ્જિત્વા તે સત્તે નિરયાદીસુ નિબ્બત્તાપેતિ, વિનાસં પાપેતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૪૦.

‘‘અયસાવ મલં સમુટ્ઠિતં,

તતુટ્ઠાય તમેવ ખાદતિ;

એવં અતિધોનચારિનં,

સાનિ કમ્માનિ નયન્તિ દુગ્ગતિ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ ¶ અયસાવાતિ અયતો સમુટ્ઠિતં. તતુટ્ઠાયાતિ તતો ઉટ્ઠાય. અતિધોનચારિનન્તિ ધોના વુચ્ચતિ ચત્તારો પચ્ચયે ‘‘ઇદમત્થં એતે’’તિ પચ્ચવેક્ખિત્વા પરિભુઞ્જનપઞ્ઞા, તં અતિક્કમિત્વા ચરન્તો અતિધોનચારી નામ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા અયતો મલં સમુટ્ઠાય તતો સમુટ્ઠિતં તમેવ ખાદતિ, એવમેવં ચતુપચ્ચયે અપચ્ચવેક્ખિત્વા પરિભુઞ્જન્તં અતિધોનચારિનં સાનિ કમ્માનિ અત્તનિ ઠિતત્તા અત્તનો સન્તકાનેવ તાનિ કમ્માનિ દુગ્ગતિં નયન્તીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

તિસ્સત્થેરવત્થુ તતિયં.

૪. લાલુદાયિત્થેરવત્થુ

અસજ્ઝાયમલાતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો લાલુદાયિત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિર પઞ્ચકોટિમત્તા અરિયસાવકા વસન્તિ, દ્વે કોટિમત્તા પુથુજ્જના વસન્તિ. તેસુ અરિયસાવકા પુરેભત્તં ¶ દાનં દત્વા પચ્છાભત્તં સપ્પિતેલમધુફાણિતવત્થાદીનિ ગહેત્વા વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મકથં સુણન્તિ. ધમ્મં સુત્વા ગમનકાલે ચ સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનાનં ગુણકથં કથેન્તિ. ઉદાયિત્થેરો તેસં કથં સુત્વા ‘‘એતેસં તાવ ધમ્મં સુત્વા તુમ્હે એવં કથેથ, મમ ધમ્મકથં સુત્વા કિં નુ ખો ન કથેસ્સથા’’તિ વદતિ. મનુસ્સા તસ્સ કથં સુત્વા ‘‘અયં એકો ધમ્મકથિકો ભવિસ્સતિ, ઇમસ્સપિ અમ્હેહિ ધમ્મકથં સોતું વટ્ટતી’’તિ તે એકદિવસં થેરં યાચિત્વા, ‘‘ભન્તે, અજ્જ અમ્હાકં ધમ્મસ્સવનદિવસો’’તિ સઙ્ઘસ્સ દાનં દત્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હે અમ્હાકં દિવા ધમ્મકથં કથેય્યાથા’’તિ આહંસુ. સોપિ તેસં અધિવાસેસિ.

તેહિ ધમ્મસ્સવનવેલાય આગન્ત્વા, ‘‘ભન્તે, નો ધમ્મં કથેથા’’તિ વુત્તે લાલુદાયિત્થેરો આસને નિસીદિત્વા ચિત્તબીજનિં ગહેત્વા ¶ ચાલેન્તો એકમ્પિ ધમ્મપદં અદિસ્વા ‘‘અહં સરભઞ્ઞં ભણિસ્સામિ, અઞ્ઞો ધમ્મકથં કથેતૂ’’તિ વત્વા ઓતરિ. તે અઞ્ઞેન ધમ્મકથં કથાપેત્વા સરભાણત્થાય પુન તં આસનં આરોપયિંસુ. સો પુનપિ કિઞ્ચિ અદિસ્વા ‘‘અહં રત્તિં કથેસ્સામિ, અઞ્ઞો સરભઞ્ઞં ભણતૂ’’તિ વત્વા આસના ઓતરિ. તે અઞ્ઞેન સરભઞ્ઞં ભણાપેત્વા પુન રત્તિં થેરં આનયિંસુ. સો રત્તિમ્પિ કિઞ્ચિ અદિસ્વા ‘‘અહં પચ્ચૂસકાલે કથેસ્સામિ, રત્તિં અઞ્ઞો કથેતૂ’’તિ વત્વા ઓતરિ. તે અઞ્ઞેન રત્તિં કથાપેત્વા ¶ પુન પચ્ચૂસે તં આનયિંસુ. સો પુનપિ કિઞ્ચિ નાદ્દસ. મહાજનો લેડ્ડુદણ્ડાદીનિ ગહેત્વા, ‘‘અન્ધબાલ, ત્વં સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનાનં વણ્ણે કથિયમાને એવઞ્ચેવઞ્ચ વદેસિ, ઇદાનિ કસ્મા ન કથેસી’’તિ સન્તજ્જેત્વા પલાયન્તં અનુબન્ધિ. સો પલાયન્તો એકિસ્સા વચ્ચકુટિયા પતિ.

મહાજનો કથં સમુટ્ઠાપેસિ – ‘‘અજ્જ લાલુદાયી સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનાનં ગુણકથાય પવત્તમાનાય ઉસ્સૂયન્તો અત્તનો ધમ્મકથિકભાવં પકાસેત્વા મનુસ્સેહિ સક્કારં કત્વા ‘ધમ્મં સુણોમા’તિ વુત્તે ચતુક્ખત્તું આસને નિસીદિત્વા કથેતબ્બયુત્તકં કિઞ્ચિ અપસ્સન્તો ‘ત્વં અમ્હાકં ¶ અય્યેહિ સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનત્થેરેહિ સદ્ધિં યુગગ્ગાહં ગણ્હાસી’તિ લેડ્ડુદણ્ડાદીનિ ગહેત્વા સન્તજ્જેત્વા પલાપિયમાનો વચ્ચકુટિયા પતિતો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ એસો ગૂથકૂપે નિમુગ્ગોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિત્વા –

‘‘ચતુપ્પદો અહં સમ્મ, ત્વમ્પિ સમ્મ ચતુપ્પદો;

એહિ સમ્મ નિવત્તસ્સુ, કિં નુ ભીતો પલાયસિ.

‘‘અસુચિપૂતિલોમોસિ, દુગ્ગન્ધો વાસિ સૂકર;

સચે યુજ્ઝિતુકામોસિ, જયં સમ્મ દદામિ તે’’તિ. (જા. ૧.૨.૫-૬) –

ઇમં ¶ જાતકં વિત્થારેત્વા કથેસિ. તદા સીહો સારિપુત્તો અહોસિ, સૂકરો લાલુદાયીતિ. સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, લાલુદાયિના અપ્પમત્તકોવ ધમ્મો ઉગ્ગહિતો, સજ્ઝાયં પન નેવ ¶ અકાસિ, કિઞ્ચિ પરિયત્તિં ઉગ્ગહેત્વા તસ્સા અસજ્ઝાયકરણં મલમેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૪૧.

‘‘અસજ્ઝાયમલા મન્તા, અનુટ્ઠાનમલા ઘરા;

મલં વણ્ણસ્સ કોસજ્જં, પમાદો રક્ખતો મલ’’ન્તિ.

તત્થ અસજ્ઝાયમલાતિ યાકાચિ પરિયત્તિ વા સિપ્પં વા યસ્મા અસજ્ઝાયન્તસ્સ અનનુયુઞ્જન્તસ્સ વિનસ્સતિ વા નિરન્તરં વા ન ઉપટ્ઠાતિ, તસ્મા ‘‘અસજ્ઝાયમલા મન્તા’’તિ વુત્તં. યસ્મા પન ઘરાવાસં વસન્તસ્સ ઉટ્ઠાયુટ્ઠાય જિણ્ણપટિસઙ્ખરણાદીનિ અકરોન્તસ્સ ઘરં નામ વિનસ્સતિ, તસ્મા ‘‘અનુટ્ઠાનમલા ઘરા’’તિ વુત્તં. યસ્મા ગિહિસ્સ વા પબ્બજિતસ્સ વા કોસજ્જવસેન સરીરપટિજગ્ગનં વા પરિક્ખારપટિજગ્ગનં વા અકરોન્તસ્સ કાયો દુબ્બણ્ણો હોતિ, તસ્મા ‘‘મલં વણ્ણસ્સ કોસજ્જ’’ન્તિ વુત્તં. યસ્મા ગાવો રક્ખન્તસ્સ પમાદવસેન નિદ્દાયન્તસ્સ વા કીળન્તસ્સ વા તા ગાવો અતિત્થપક્ખન્દનાદિના ¶ વા વાળમિગચોરાદિઉપદ્દવેન વા પરેસં સાલિખેત્તાદીનિ ઓતરિત્વા ખાદનવસેન વિનાસં આપજ્જન્તિ, સયમ્પિ દણ્ડં વા પરિભાસં વા પાપુણાતિ, પબ્બજિતં વા પન છ દ્વારાનિ અરક્ખન્તં પમાદવસેન કિલેસા ઓતરિત્વા સાસના ચાવેન્તિ, તસ્મા ‘‘પમાદો રક્ખતો મલ’’ન્તિ વુત્તં. સો હિસ્સ વિનાસાવહનેન મલટ્ઠાનિયત્તા મલન્તિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

લાલુદાયિત્થેરવત્થુ ચતુત્થં.

૫. અઞ્ઞતરકુલપુત્તવત્થુ

મલિત્થિયા દુચ્ચરિતન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં કુલપુત્તં આરબ્ભ કથેસિ.

તસ્સ કિર સમાનજાતિકં કુલકુમારિકં આનેસું. સા આનીતદિવસતો પટ્ઠાય અતિચારિની અહોસિ. સો કુલપુત્તો તસ્સા અતિચારેન લજ્જિતો કસ્સચિ સમ્મુખીભાવં ઉપગન્તું અસક્કોન્તો ¶ બુદ્ધુપટ્ઠાનાદીનિ ¶ પચ્છિન્દિત્વા કતિપાહચ્ચયેન સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો ‘‘કિં, ઉપાસક, ન દિસ્સસી’’તિ વુત્તે તમત્થં આરોચેસિ. અથ નં સત્થા, ‘‘ઉપાસક, પુબ્બેપિ મયા ‘ઇત્થિયો નામ નદીઆદિસદિસા, તાસુ પણ્ડિતેન કોધો ન કાતબ્બો’તિ વુત્તં, ત્વં પન ભવપટિચ્છન્નત્તા ન સલ્લક્ખેસી’’તિ વત્વા તેન યાચિતો –

‘‘યથા નદી ચ પન્થો ચ, પાનાગારં સભા પપા;

એવં લોકિત્થિયો નામ, વેલા તાસં ન વિજ્જતી’’તિ. (જા. ૧.૧.૬૫; ૧.૧૨.૯) –

જાતકં વિત્થારેત્વા, ‘‘ઉપાસક, ઇત્થિયા હિ અતિચારિનિભાવો મલં, દાનં દેન્તસ્સ મચ્છેરં મલં, ઇધલોકપરલોકેસુ સત્તાનં અકુસલકમ્મં વિનાસનત્થેન મલં, અવિજ્જા પન સબ્બમલાનં ઉત્તમમલ’’ન્તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૪૨.

‘‘મલિત્થિયા દુચ્ચરિતં, મચ્છેરં દદતો મલં;

મલા વે પાપકા ધમ્મા, અસ્મિં લોકે પરમ્હિ ચ.

૨૪૩.

‘‘તતો મલા મલતરં, અવિજ્જા પરમં મલં;

એતં મલં પહન્ત્વાન, નિમ્મલા હોથ ભિક્ખવો’’તિ.

તત્થ ¶ ¶ દુચ્ચરિતન્તિ અતિચારો. અતિચારિનિઞ્હિ ઇત્થિં સામિકોપિ ગેહા નીહરતિ, માતાપિતૂનં સન્તિકં ગતમ્પિ ‘‘ત્વં કુલસ્સ અગારવભૂતા, અક્ખીહિપિ ન દટ્ઠબ્બા’’તિ તં નીહરન્તિ. સા અનાથા વિચરન્તી મહાદુક્ખં પાપુણાતિ. તેનસ્સા દુચ્ચરિતં ‘‘મલ’’ન્તિ વુત્તં. દદતોતિ દાયકસ્સ. યસ્સ હિ ખેત્તકસનકાલે ‘‘ઇમસ્મિં ખેત્તે સમ્પન્ને સલાકભત્તાદીનિ દસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા નિપ્ફન્ને સસ્સેપિ મચ્છેરં ઉપ્પજ્જિત્વા ચાગચિત્તં નિવારેતિ, સો મચ્છેરવસેન ચાગચિત્તે અવિરૂહન્તે મનુસ્સસમ્પત્તિં દિબ્બસમ્પત્તિં નિબ્બાનસમ્પત્તિન્તિ તિસ્સો સમ્પત્તિયો ન લભતિ. તેન વુત્તં – ‘‘મચ્છેરં દદતો મલ’’ન્તિ. સેસેસુપિ એસેવ નયો. પાપકા ધમ્માતિ અકુસલધમ્મા પન ઇધલોકે ચ પરલોકે ચ મલમેવ.

તતોતિ હેટ્ઠા વુત્તમલતો. મલતરન્તિ અતિરેકમલં વો કથેમીતિ અત્થો. અવિજ્જાતિ ¶ અટ્ઠવત્થુકં અઞ્ઞાણમેવ પરમં મલં. પહન્ત્વાનાતિ ¶ એતં મલં જહિત્વા, ભિક્ખવે, તુમ્હે નિમ્મલા હોથાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

અઞ્ઞતરકુલપુત્તવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. ચૂળસારિવત્થુ

સુજીવન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ચૂળસારિં નામ સારિપુત્તત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર એકદિવસે વેજ્જકમ્મં કત્વા પણીતભોજનં લભિત્વા આદાય નિક્ખમન્તો અન્તરામગ્ગે થેરં દિસ્વા, ‘‘ભન્તે, ઇદં મયા વેજ્જકમ્મં કત્વા લદ્ધં, તુમ્હે અઞ્ઞત્થ એવરૂપં ભોજનં ન લભિસ્સથ, ઇમં ભુઞ્જથ, અહં તે વેજ્જકમ્મં કત્વા નિચ્ચકાલં એવરૂપં આહારં આહરિસ્સામી’’તિ આહ. થેરો તસ્સ વચનં સુત્વા તુણ્હીભૂતોવ પક્કામિ. ભિક્ખૂ વિહારં ગન્ત્વા સત્થુ તમત્થં આરોચેસું. સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, અહિરિકો નામ પગબ્ભો કાકસદિસો હુત્વા એકવીસતિવિધાય અનેસનાય ઠત્વા સુખં જીવતિ, હિરિઓત્તપ્પસમ્પન્નો પન દુક્ખં જીવતી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૪૪.

‘‘સુજીવં ¶ અહિરિકેન, કાકસૂરેન ધંસિના;

પક્ખન્દિના પગબ્ભેન, સંકિલિટ્ઠેન જીવિતં.

૨૪૫.

‘‘હિરીમતા ¶ ચ દુજ્જીવં, નિચ્ચં સુચિગવેસિના;

અલીનેનાપ્પગબ્ભેન, સુદ્ધાજીવેન પસ્સતા’’તિ.

તત્થ અહિરિકેનાતિ છિન્નહિરોત્તપ્પકેન. એવરૂપેન હિ અમાતરમેવ ‘‘માતા મે’’તિ અપિતાદયો એવ ચ ‘‘પિતા મે’’તિઆદિના નયેન વત્વા એકવીસતિવિધાય અનેસનાય પતિટ્ઠાય સુખેન જીવતું સક્કા. કાકસૂરેનાતિ સૂરકાકસદિસેન. યથા હિ સૂરકાકો કુલઘરેસુ યાગુઆદીનિ ગણ્હિતુકામો ભિત્તિઆદીસુ નિસીદિત્વા અત્તનો ઓલોકનભાવં ઞત્વા અનોલોકેન્તો વિય અઞ્ઞવિહિતકો વિય ¶ નિદ્દાયન્તો વિય ચ હુત્વા મનુસ્સાનં પમાદં સલ્લક્ખેત્વા અનુપતિત્વા ‘‘સૂસૂ’’તિ વદન્તેસુયેવ ભાજનતો મુખપૂરં ગહેત્વા પલાયતિ, એવમેવં અહિરિકપુગ્ગલોપિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં ગામં પવિસિત્વા યાગુભત્તટ્ઠાનાદીનિ વવત્થપેતિ. તત્થ ભિક્ખૂ પિણ્ડાય ચરિત્વા યાપનમત્તં આદાય આસનસાલં ગન્ત્વા પચ્ચવેક્ખન્તા યાગું પિવિત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોન્તિ સજ્ઝાયન્તિ આસનસાલં સમ્મજ્જન્તિ. અયં પન અકત્વા ગામાભિમુખોવ હોતિ.

સો હિ ભિક્ખૂહિ ‘‘પસ્સથિમ’’ન્તિ ઓલોકિયમાનોપિ અનોલોકેન્તો વિય અઞ્ઞવિહિતો વિય નિદ્દાયન્તો વિય ગણ્ઠિકં પટિમુઞ્ચન્તો ¶ વિય ચીવરં સંવિદહન્તો વિય હુત્વા ‘‘અસુકં નામ મે કમ્મં અત્થી’’તિ વદન્તો ઉટ્ઠાયાસના ગામં પવિસિત્વા પાતોવ વવત્થપિતગેહેસુ અઞ્ઞતરં ગેહં ઉપસઙ્કમિત્વા ઘરમાનુસકેસુ થોકં કવાટં પિધાય દ્વારે નિસીદિત્વા કન્દન્તેસુપિ એકેન હત્થેન કવાટં પણામેત્વા અન્તો પવિસતિ. અથ નં દિસ્વા અકામકાપિ આસને નિસીદાપેત્વા યાગુઆદીસુ યં અત્થિ, તં દેન્તિ. સો યાવદત્થં ભુઞ્જિત્વા અવસેસં પત્તેનાદાય પક્કમતિ. અયં કાકસૂરો નામ. એવરૂપેન અહિરિકેન સુજીવન્તિ અત્થો.

ધંસિનાતિ ‘‘અસુકત્થેરો નામ અપ્પિચ્છો’’તિઆદીનિ વદન્તેસુ – ‘‘કિં પન મયં ન અપ્પિચ્છા’’તિઆદિવચનેન પરેસં ગુણધંસનતાય ધંસિના. તથારૂપસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘અયમ્પિ અપ્પિચ્છતાદિગુણે યુત્તો’’તિ મઞ્ઞમાના મનુસ્સા દાતબ્બં મઞ્ઞન્તિ. સો પન તતો પટ્ઠાય વિઞ્ઞૂપુરિસાનં ¶ ચિત્તં આરાધેતું અસક્કોન્તો તમ્હાપિ લાભા પરિહાયતિ. એવં ધંસિપુગ્ગલો અત્તનોપિ પરસ્સપિ લાભં નાસેતિયેવ.

પક્ખન્દિનાતિ પક્ખન્દચારિના. પરેસં કિચ્ચાનિપિ અત્તનો કિચ્ચાનિ વિય દસ્સેન્તો પાતોવ ભિક્ખૂસુ ચેતિયઙ્ગણાદીસુ વત્તં કત્વા કમ્મટ્ઠાનમનસિકારેન થોકં ¶ નિસીદિત્વા ઉટ્ઠાય ગામં પવિસન્તેસુ મુખં ધોવિત્વા પણ્ડુકાસાવપારુપનઅક્ખિઅઞ્જનસીસમક્ખનાદીહિ અત્તભાવં મણ્ડેત્વા સમ્મજ્જન્તો વિય દ્વે તયો સમ્મજ્જનિપહારે દત્વા દ્વારકોટ્ઠકાભિમુખો હોતિ. મનુસ્સા પાતોવ ‘‘ચેતિયં વન્દિસ્સામ, માલાપૂજં કરિસ્સામા’’તિ ¶ આગતા તં દિસ્વા ‘‘અયં વિહારો ઇમં દહરં નિસ્સાય પટિજગ્ગનં લભતિ, ઇમં મા પમજ્જિત્થા’’તિ વત્વા તસ્સ દાતબ્બં મઞ્ઞન્તિ. એવરૂપેન પક્ખન્દિનાપિ સુજીવં. પગબ્ભેનાતિ કાયપાગબ્ભિયાદીહિ સમન્નાગતેન. સંકિલિટ્ઠેન જીવિતન્તિ એવં જીવિકં કપ્પેત્વા જીવન્તેન હિ પુગ્ગલેન સંકિલિટ્ઠેન હુત્વા જીવિતં નામ હોતિ, તં દુજ્જીવિતં પાપમેવાતિ અત્થો.

હિરીમતા ચાતિ હિરોત્તપ્પસમ્પન્નેન પુગ્ગલેન દુજ્જીવં. સો હિ અમાતાદયોવ ‘‘માતા મે’’તિઆદીનિ અવત્વા અધમ્મિકે પચ્ચયે ગૂથં વિય જિગુચ્છન્તો ધમ્મેન સમેન પરિયેસન્તો સપદાનં પિણ્ડાય ચરિત્વા જીવિકં કપ્પેન્તો લૂખં જીવિકં જીવતીતિ અત્થો. સુચિગવેસિનાતિ સુચીનિ કાયકમ્માદીનિ ગવેસન્તેન. અલીનેનાતિ જીવિતવુત્તિમનલ્લીનેન. સુદ્ધાજીવેન પસ્સતાતિ ¶ એવરૂપો હિ પુગ્ગલો સુદ્ધાજીવો નામ હોતિ. તેન એવં સુદ્ધાજીવેન તમેવ સુદ્ધાજીવં સારતો પસ્સતા લૂખજીવિતવસેન દુજ્જીવં હોતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

ચૂળસારિવત્થુ છટ્ઠં.

૭. પઞ્ચઉપાસકવત્થુ

યો પાણન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ચ ઉપાસકે આરબ્ભ કથેસિ.

તેસુ હિ એકો પાણાતિપાતાવેરમણિસિક્ખાપદમેવ રક્ખતિ, ઇતરે ઇતરાનિ. તે એકદિવસં ‘‘અહં દુક્કરં કરોમિ, દુક્કરં રક્ખામી’’તિ વિવાદાપન્ના સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા ¶ તમત્થં આરોચેસું. સત્થા તેસં કથં સુત્વા એકસીલમ્પિ કનિટ્ઠકં અકત્વા ‘‘સબ્બાનેવ દુરક્ખાની’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૪૬.

‘‘યો પાણમતિપાતેતિ, મુસાવાદઞ્ચ ભાસતિ;

લોકે અદિન્નમાદિયતિ, પરદારઞ્ચ ગચ્છતિ.

૨૪૭.

‘‘સુરામેરયપાનઞ્ચ ¶ ¶ , યો નરો અનુયુઞ્જતિ;

ઇધેવ મેસો લોકસ્મિં, મૂલં ખણતિ અત્તનો.

૨૪૮.

‘‘એવં ભો પુરિસ જાનાહિ, પાપધમ્મા અસઞ્ઞતા;

મા તં લોભો અધમ્મો ચ, ચિરં દુક્ખાય રન્ધયુ’’ન્તિ.

તત્થ યો પાણમતિપાતેતીતિ યો સાહત્થિકાદીસુ છસુ પયોગેસુ એકપયોગેનાપિ પરસ્સ જીવિતિન્દ્રિયં ઉપચ્છિન્દતિ. મુસાવાદન્તિ પરેસં અત્થભઞ્જનકં મુસાવાદઞ્ચ ભાસતિ. લોકે અદિન્નમાદિયતીતિ ઇમસ્મિં સત્તલોકે થેય્યાવહારાદીસુ એકેનપિ અવહારેન પરપરિગ્ગહિતં આદિયતિ. પરદારઞ્ચ ગચ્છતીતિ પરસ્સ રક્ખિતગોપિતેસુ ભણ્ડેસુ અપરજ્ઝન્તો ઉપ્પથચારં ચરતિ. સુરામેરયપાનન્તિ યસ્સ કસ્સચિ સુરાય ચેવ મેરયસ્સ ચ પાનં. અનુયુઞ્જતીતિ સેવતિ બહુલીકરોતિ. મૂલં ખણતીતિ તિટ્ઠતુ પરલોકો, સો પન પુગ્ગલો ઇધ લોકસ્મિંયેવ યેન ખેત્તવત્થુઆદિના મૂલેન પતિટ્ઠપેય્ય, તમ્પિ અટ્ઠપેત્વા વા વિસ્સજ્જેત્વા વા સુરં પિવન્તો અત્તનો મૂલં ખણતિ, અનાથો કપણો હુત્વા વિચરતિ. એવં, ભોતિ પઞ્ચદુસ્સીલ્યકમ્મકારકં પુગ્ગલં આલપતિ. પાપધમ્માતિ લામકધમ્મા. અસઞ્ઞતાતિ કાયસઞ્ઞતાદિરહિતા. અચેતસાતિપિ પાઠો, અચિત્તકાતિ અત્થો. લોભો અધમ્મો ચાતિ લોભો ચેવ દોસો ચ. ઉભયમ્પિ હેતં અકુસલમેવ. ચિરં દુક્ખાય રન્ધયુન્તિ ચિરકાલં નિરયદુક્ખાદીનં અત્થાય ¶ તં એતે ધમ્મા મા રન્ધેન્તુ મા મત્થેન્તૂતિ અત્થો.

દેસનાવસાને તે પઞ્ચ ઉપાસકા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

પઞ્ચઉપાસકવત્થુ સત્તમં.

૮. તિસ્સદહરવત્થુ

દદાતિ ¶ વેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો તિસ્સદહરં નામ આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિર અનાથપિણ્ડિકસ્સ ગહપતિનો વિસાખાય ઉપાસિકાયાતિ પઞ્ચન્નં અરિયસાવકકોટીનં દાનં નિન્દન્તો વિચરિ, અસદિસદાનમ્પિ નિન્દિયેવ. તેસં તેસં દાનગ્ગે સીતલં લભિત્વા ‘‘સીતલ’’ન્તિ નિન્દિ, ઉણ્હં લભિત્વા ‘‘ઉણ્હ’’ન્તિ નિન્દિ. અપ્પં દેન્તેપિ ‘‘કિં ઇમે અપ્પમત્તકં દેન્તી’’તિ નિન્દિ, બહું દેન્તેપિ ‘‘ઇમેસં ગેહે ઠપનટ્ઠાનં મઞ્ઞે નત્થિ, નનુ નામ ભિક્ખૂનં યાપનમત્તં દાતબ્બં, એત્તકં યાગુભત્તં નિરત્થકમેવ વિસ્સજ્જતી’’તિ નિન્દિ. અત્તનો પન ઞાતકે આરબ્ભ ‘‘અહો અમ્હાકં ઞાતકાનં ગેહં ચતૂહિ દિસાહિ આગતાગતાનં ભિક્ખૂનં ઓપાનભૂત’’ન્તિઆદીનિ વત્વા પસંસં ¶ પવત્તેસિ. સો પનેકસ્સ દોવારિકસ્સ પુત્તો જનપદં વિચરન્તેહિ વડ્ઢકીહિ સદ્ધિં વિચરન્તો સાવત્થિં પત્વા પબ્બજિતો. અથ નં ભિક્ખૂ એવં મનુસ્સાનં દાનાદીનિ નિન્દન્તં દિસ્વા ‘‘પરિગ્ગણ્હિસ્સામ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘આવુસો, તવ ઞાતકા કહં વસન્તી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અસુકગામે નામા’’તિ સુત્વાવ કતિપયે દહરે પેસેસું. તે તત્થ ગન્ત્વા ગામવાસિકેહિ આસનસાલાય નિસીદાપેત્વા કતસક્કારા પુચ્છિંસુ – ‘‘ઇમમ્હા ગામા નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતો તિસ્સો નામ દહરો અત્થિ. તસ્સ કતમે ઞાતકા’’તિ? મનુસ્સા ‘‘ઇધ કુલગેહતો નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતદારકો નત્થિ, કિં નુ ખો ઇમે વદન્તી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘ભન્તે, એકો દોવારિકપુત્તો વડ્ઢકીહિ સદ્ધિં વિચરિત્વા પબ્બજિતોતિ સુણોમ, તં સન્ધાય વદેથ મઞ્ઞે’’તિ આહંસુ. દહરભિક્ખૂ તિસ્સસ્સ તત્થ ઇસ્સરઞાતકાનં અભાવં ઞત્વા સાવત્થિં ગન્ત્વા ‘‘અકારણમેવ, ભન્તે, તિસ્સો વિલપન્તો વિચરતી’’તિ તં પવત્તિં ભિક્ખૂનં આરોચેસું. ભિક્ખૂપિ તં તથાગતસ્સ આરોચેસું.

સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ વિકત્થેન્તો વિચરતિ, પુબ્બેપિ વિકત્થકોવ અહોસી’’તિ વત્વા ભિક્ખૂહિ યાચિતો અતીતં આહરિત્વા –

‘‘બહુમ્પિ સો વિકત્થેય્ય, અઞ્ઞં જનપદં ગતો;

અન્વાગન્ત્વાન દૂસેય્ય, ભુઞ્જ ભોગે કટાહકા’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૨૫) –

ઇમં કટાહજાતકં વિત્થારેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, યો હિ પુગ્ગલો પરેહિ અપ્પકે વા બહુકે વા લૂખે વા પણીતે વા દિન્ને અઞ્ઞેસં વા દત્વા અત્તનો ¶ અદિન્ને મઙ્કુ હોતિ, તસ્સ ઝાનં ¶ વા ¶ વિપસ્સનં વા મગ્ગફલાદીનિ વા ન ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૪૯.

‘‘દદાતિ વે યથાસદ્ધં, યથાપસાદનં જનો;

તત્થ યો ચ મઙ્કુ હોતિ, પરેસં પાનભોજને;

ન સો દિવા વા રત્તિં વા, સમાધિમધિગચ્છતિ.

૨૫૦.

‘‘યસ્સ ચેતં સમુચ્છિન્નં, મૂલઘચ્ચં સમૂહતં;

સ વે દિવા વા રત્તિં વા, સમાધિમધિગચ્છતી’’તિ.

તત્થ દદાતિ વે યથાસદ્ધન્તિ લૂખપણીતાદીસુ યંકિઞ્ચિ દેન્તો જનો યથાસદ્ધં અત્તનો સદ્ધાનુરૂપમેવ દેતિ. યથાપસાદનન્તિ થેરનવાદીસુ ચસ્સ યસ્મિં યસ્મિં પસાદો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ દેન્તો યથાપસાદનં અત્તનો પસાદાનુરૂપમેવ દેતિ. તત્થાતિ તસ્મિં પરસ્સ દાને ‘‘મયા અપ્પં વા લદ્ધં, લૂખં વા લદ્ધ’’ન્તિ મઙ્કુભાવં આપજ્જતિ. સમાધિન્તિ સો પુગ્ગલો દિવા વા રત્તિં વા ઉપચારપ્પનાવસેન વા મગ્ગફલવસેન વા સમાધિં નાધિગચ્છતિ. યસ્સ ચેતન્તિ યસ્સ પુગ્ગલસ્સ એતં એકેસુ ઠાનેસુ મઙ્કુભાવસઙ્ખાતં અકુસલં સમુચ્છિન્નં મૂલઘચ્ચં કત્વા અરહત્તમગ્ગઞાણેન સમૂહતં, સો વુત્તપ્પકારં સમાધિં અધિગચ્છતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

તિસ્સદહરવત્થુ અટ્ઠમં.

૯. પઞ્ચઉપાસકવત્થુ

નત્થિ ¶ રાગસમો અગ્ગીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ચ ઉપાસકે આરબ્ભ કથેસિ.

તે કિર ધમ્મં સોતુકામા વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. બુદ્ધાનઞ્ચ ‘‘અયં ખત્તિયો, અયં બ્રાહ્મણો, અયં અડ્ઢો, અયં દુગ્ગતો, ઇમસ્સ ઉળારં કત્વા ધમ્મં દેસેસ્સામિ, ઇમસ્સ નો’’તિ ચિત્તં ન ઉપ્પજ્જતિ. યંકિઞ્ચિ આરબ્ભ ધમ્મં દેસેન્તો ધમ્મગારવં ¶ પુરક્ખત્વા આકાસગઙ્ગં ¶ ઓતારેન્તો વિય દેસેતિ. એવં દેસેન્તસ્સ પન તથાગતસ્સ સન્તિકે નિસિન્નાનં તેસં એકો નિસિન્નકોવ નિદ્દાયિ, એકો અઙ્ગુલિયા ભૂમિં લિખન્તો નિસીદિ, એકો એકં રુક્ખં ચાલેન્તો નિસીદિ, એકો આકાસં ઉલ્લોકેન્તો નિસીદિ, એકો પન સક્કચ્ચં ધમ્મં અસ્સોસિ.

આનન્દત્થેરો સત્થારં બીજયમાનો તેસં આકારં ઓલોકેન્તો સત્થારં આહ – ‘‘ભન્તે, તુમ્હે ઇમેસં મહામેઘગજ્જિતં ગજ્જન્તા વિય ધમ્મં દેસેથ, એતે પન તુમ્હેસુપિ ધમ્મં કથેન્તેસુ ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કરોન્તા નિસિન્ના’’તિ. ‘‘આનન્દ, ત્વં એતે ન જાનાસી’’તિ? ‘‘આમ, ન જાનામિ, ભન્તે’’તિ. એતેસુ હિ યો એસ નિદ્દાયન્તો નિસિન્નો, એસ પઞ્ચ જાતિસતાનિ સપ્પયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા ભોગેસુ સીસં ઠપેત્વા નિદ્દાયિ, ઇદાનિપિસ્સ નિદ્દાય તિત્તિ નત્થિ, નાસ્સ કણ્ણં ¶ મમ સદ્દો પવિસતીતિ. કિં પન, ભન્તે, પટિપાટિયા કથેથ, ઉદાહુ અન્તરન્તરાતિ. આનન્દ, એતસ્સ હિ કાલેન મનુસ્સત્તં, કાલેન દેવત્તં, કાલેન નાગત્તન્તિ એવં અન્તરન્તરા ઉપ્પજ્જન્તસ્સ ઉપપત્તિયો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેનાપિ ન સક્કા પરિચ્છિન્દિતું. પટિપાટિયા પનેસ પઞ્ચ જાતિસતાનિ નાગયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા નિદ્દાયન્તોપિ નિદ્દાય અતિત્તોયેવ. અઙ્ગુલિયા ભૂમિં લિખન્તો નિસિન્નપુરિસોપિ પઞ્ચ જાતિસતાનિ ગણ્ડુપ્પાદયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા ભૂમિં ખણિ, ઇદાનિપિ ભૂમિં ખણન્તોવ મમ સદ્દં ન સુણાતિ. એસ રુક્ખં ચાલેન્તો નિસિન્નપુરિસોપિ પટિપાટિયા પઞ્ચ જાતિસતાનિ મક્કટયોનિયં નિબ્બત્તિ, ઇદાનિપિ પુબ્બાચિણ્ણવસેન રુક્ખં ચાલેતિયેવ, નાસ્સ કણ્ણં મમ સદ્દો પવિસતિ. એસ આકાસં ઉલ્લોકેત્વા નિસિન્નપુરિસોપિ પઞ્ચ જાતિસતાનિ નક્ખત્તપાઠકો હુત્વા નિબ્બત્તિ, ઇદાનિ પુબ્બાચિણ્ણવસેન અજ્જાપિ આકાસમેવ ઉલ્લોકેતિ, નાસ્સ કણ્ણં મમ સદ્દો પવિસતિ. એસ સક્કચ્ચં ધમ્મં સુણન્તો નિસિન્નપુરિસો પન પટિપાટિયા પઞ્ચ જાતિસતાનિ તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ મન્તજ્ઝાયકબ્રાહ્મણો હુત્વા નિબ્બત્તિ, ઇદાનિપિ મન્તં સંસન્દન્તો વિય સક્કચ્ચં સુણાતીતિ.

‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં ધમ્મદેસના છવિઆદીનિ છિન્દિત્વા અટ્ઠિમિઞ્જં આહચ્ચ તિટ્ઠતિ, કસ્મા ઇમે તુમ્હેસુપિ ધમ્મં દેસેન્તેસુ સક્કચ્ચં ન સુણન્તી’’તિ? ‘‘આનન્દ, મમ ધમ્મો સુસ્સવનીયોતિ સઞ્ઞં કરોસિ મઞ્ઞે’’તિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, દુસ્સવનીયો’’તિ? ‘‘આમ, આનન્દા’’તિ. ‘‘કસ્મા, ભન્તે’’તિ ¶ ? ‘‘આનન્દ, બુદ્ધોતિ ¶ વા ધમ્મોતિ વા સઙ્ઘોતિ વા પદં ઇમેહિ સત્તેહિ અનેકેસુપિ કપ્પકોટિસતસહસ્સેસુ અસુતપુબ્બં. યસ્મા ઇમં ધમ્મં સોતું ન સક્કોન્તા અનમતગ્ગે સંસારે ઇમે સત્તા અનેકવિહિતં તિરચ્છાનકથંયેવ સુણન્તા આગતા, તસ્મા ¶ સુરાપાનકેળિમણ્ડલાદીસુ ગાયન્તા નચ્ચન્તા વિચરન્તિ, ધમ્મં સોતું ન સક્કોન્તી’’તિ. ‘‘કિં નિસ્સાય પનેતે ન સક્કોન્તિ, ભન્તે’’તિ?

અથસ્સ સત્થા, ‘‘આનન્દ, રાગં નિસ્સાય દોસં નિસ્સાય મોહં નિસ્સાય તણ્હં નિસ્સાય ન સક્કોન્તિ. રાગગ્ગિસદિસો અગ્ગિ નામ નત્થિ, સો છારિકમ્પિ અસેસેત્વા સત્તે દહતિ. કિઞ્ચાપિ સત્તસૂરિયપાતુભાવં નિસ્સાય ઉપ્પન્નો કપ્પવિનાસકો અગ્ગિપિ કિઞ્ચિ અનવસેસેત્વાવ લોકં દહતિ, સો પન અગ્ગિ કદાચિયેવ દહતિ. રાગગ્ગિનો અદહનકાલો નામ નત્થિ, તસ્મા રાગસમો વા અગ્ગિ દોસસમો વા ગહો મોહસમં વા જાલં તણ્હાસમા વા નદી નામ નત્થી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૫૧.

‘‘નત્થિ રાગસમો અગ્ગિ, નત્થિ દોસસમો ગહો;

નત્થિ મોહસમં જાલં, નત્થિ તણ્હાસમા નદી’’તિ.

તત્થ રાગસમોતિ ધૂમાદીસુ કિઞ્ચિ અદસ્સેત્વા અન્તોયેવ ઉટ્ઠાય ઝાપનવસેન રાગેન સમો અગ્ગિ નામ નત્થિ. દોસસમોતિ યક્ખગહઅજગરગહકુમ્ભિલગહાદયો એકસ્મિંયેવ અત્તભાવે ગણ્હિતું સક્કોન્તિ, દોસગહો પન સબ્બત્થ એકન્તમેવ ગણ્હાતીતિ દોસેન સમો ¶ ગહો નામ નત્થિ. મોહસમન્તિ ઓનન્ધનપરિયોનન્ધનટ્ઠેન પન મોહસમં જાલં નામ નત્થિ. તણ્હાસમાતિ ગઙ્ગાદીનં નદીનં પુણ્ણકાલોપિ ઊનકાલોપિ સુક્ખકાલોપિ પઞ્ઞાયતિ, તણ્હાય પન પુણ્ણકાલો વા સુક્ખકાલો વા નત્થિ, નિચ્ચં ઊનાવ પઞ્ઞાયતીતિ દુપ્પૂરણટ્ઠેન તણ્હાય સમા નદી નામ નત્થીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને સક્કચ્ચં ધમ્મં સુણન્તો ઉપાસકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

પઞ્ચઉપાસકવત્થુ નવમં.

૧૦. મેણ્ડકસેટ્ઠિવત્થુ

સુદસ્સં ¶ વજ્જન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા ભદ્દિયનગરં નિસ્સાય જાતિયાવને વિહરન્તો મેણ્ડકસેટ્ઠિં આરબ્ભ કથેસિ.

સત્થા ¶ કિર અઙ્ગુત્તરાપેસુ ચારિકં ચરન્તો મેણ્ડકસેટ્ઠિનો ચ, ભરિયાય ચસ્સ ચન્દપદુમાય, પુત્તસ્સ ચ ધનઞ્ચયસેટ્ઠિનો, સુણિસાય ચ સુમનદેવિયા, નત્તાય ચસ્સ વિસાખાય, દાસસ્સ ચ પુણ્ણસ્સાતિ ઇમેસં સોતાપત્તિફલૂપનિસ્સયં દિસ્વા ભદ્દિયનગરં ગન્ત્વા જાતિયાવને વિહાસિ. મેણ્ડકસેટ્ઠિ સત્થુ આગમનં અસ્સોસિ. કસ્મા ¶ પનેસ મેણ્ડકસેટ્ઠિ નામ જાતોતિ? તસ્સ કિર પચ્છિમગેહે અટ્ઠકરીસમત્તે ઠાને હત્થિઅસ્સઉસભપમાણા સુવણ્ણમેણ્ડકા પથવિં ભિન્દિત્વા પિટ્ઠિયા પિટ્ઠિં પહરમાના ઉટ્ઠહિંસુ. તેસં મુખેસુ પઞ્ચવણ્ણાનં સુત્તાનં ગેણ્ડુકા પક્ખિત્તા હોન્તિ. સપ્પિતેલમધુફાણિતાદીહિ વા વત્થચ્છાદનહિરઞ્ઞસુવણ્ણાદીહિ વા અત્થે સતિ તેસં મુખતો ગેણ્ડુકે અપનેન્તિ, એકસ્સાપિ મેણ્ડકસ્સ મુખતો જમ્બુદીપવાસીનં પહોનકં સપ્પિતેલમધુફાણિતવત્થચ્છાદનહિરઞ્ઞસુવણ્ણં નિક્ખમતિ. તતો પટ્ઠાય મેણ્ડકસેટ્ઠીતિ પઞ્ઞાયિ.

કિં પનસ્સ પુબ્બકમ્મન્તિ? વિપસ્સીબુદ્ધકાલે કિર એસ અવરોજસ્સ નામ કુટુમ્બિકસ્સ ભાગિનેય્યો માતુલેન સમાનનામો અવરોજો નામ અહોસિ. અથસ્સ માતુલો સત્થુ ગન્ધકુટિં કાતું આરભિ. સો તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘માતુલ, ઉભોપિ સહેવ કરોમા’’તિ વત્વા ‘‘અહં અઞ્ઞેહિ સદ્ધિં અસાધારણં કત્વા એકકોવ કરિસ્સામી’’તિ તેન પન પટિક્ખિત્તકાલે ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને ગન્ધકુટિયા કતાય ઇમસ્મિં નામ ઠાને કુઞ્જરસાલં નામ લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા અરઞ્ઞતો દબ્બસમ્ભારે આહરાપેત્વા એકં થમ્ભં સુવણ્ણખચિતં, એકં રજતખચિતં, એકં મણિખચિતં, એકં સત્તરતનખચિતન્તિ એવં તુલાસઙ્ઘાતદ્વારકવાટવાતપાનગોપાનસીછદનિટ્ઠકા સબ્બાપિ સુવણ્ણાદિખચિતાવ કારેત્વા ગન્ધકુટિયા સમ્મુખટ્ઠાને તથાગતસ્સ સત્તરતનમયં કુઞ્જરસાલં કારેસિ. તસ્સા ઉપરિ ઘનરત્તસુવણ્ણમયા કમ્બલા પવાળમયા સિખરથૂપિકાયો અહેસું. કુઞ્જરસાલાય ¶ મજ્ઝે ઠાને ¶ રતનમણ્ડપં કારેત્વા ધમ્માસનં પતિટ્ઠાપેસિ. તસ્સ ઘનરત્તસુવણ્ણમયા પાદા અહેસું, તથા ચતસ્સો અટનિયો. ચત્તારો પન સુવણ્ણમેણ્ડકે કારાપેત્વા આસનસ્સ ચતુન્નં પાદાનં હેટ્ઠા ઠપેસિ, દ્વે મેણ્ડકે કારાપેત્વા પાદપીઠકાય હેટ્ઠા ઠપેસિ, છ સુવણ્ણમેણ્ડકે કારાપેત્વા મણ્ડપં પરિક્ખિપેન્તો ઠપેસિ. ધમ્માસનં પઠમં સુત્તમયેહિ રજ્જુકેહિ વાયાપેત્વા મજ્ઝે સુવણ્ણસુત્તમયેહિ ઉપરિ મુત્તમયેહિ સુત્તેહિ વાયાપેસિ. તસ્સ ચન્દનમયો અપસ્સયો અહોસિ. એવં કુઞ્જરસાલં નિટ્ઠાપેત્વા સાલામહં કરોન્તો અટ્ઠસટ્ઠીહિ ભિક્ખુસતસહસ્સેહિ સદ્ધિં સત્થારં નિમન્તેત્વા ચત્તારો માસે દાનં દત્વા ઓસાનદિવસે તિચીવરં અદાસિ. તત્થ સઙ્ઘનવકસ્સ સતસહસ્સગ્ઘનિકં પાપુણિ.

એવં ¶ વિપસ્સીબુદ્ધકાલે પુઞ્ઞકમ્મં કત્વા તતો ચુતો દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરન્તો ઇમસ્મિં ભદ્દકપ્પે બારાણસિયં મહાભોગકુલે નિબ્બત્તિત્વા બારાણસિસેટ્ઠિ નામ અહોસિ. સો એકદિવસં રાજૂપટ્ઠાનં ગચ્છન્તો પુરોહિતં દિસ્વા ‘‘કિં, આચરિય, નક્ખત્તમુહુત્તં, ઉપધારેથા’’તિ આહ. આમ, ઉપધારેમિ, કિં અઞ્ઞં અમ્હાકં કમ્મન્તિ. તેન હિ કીદિસં જનપદચારિત્તન્તિ? એકં ભયં ¶ ભવિસ્સતીતિ. કિં ભયં નામાતિ? છાતકભયં સેટ્ઠીતિ. કદા ભવિસ્સતીતિ? ઇતો તિણ્ણં સંવચ્છરાનં અચ્ચયેનાતિ. તં સુત્વા સેટ્ઠિ બહું કસિકમ્મં કારેત્વા ગેહે વિજ્જમાનધનેનાપિ ધઞ્ઞમેવ ગહેત્વા અડ્ઢતેરસાનિ કોટ્ઠસતાનિ કારેત્વા સબ્બકોટ્ઠકે વીહીહિ પરિપૂરેસિ. કોટ્ઠેસુ અપ્પહોન્તેસુ ચાટિઆદીનિ પૂરેત્વા અવસેસં ભૂમિયં આવાટે કત્વા નિખણિ. નિધાનાવસેસં મત્તિકાય સદ્ધિં મદ્દિત્વા ભિત્તિયો લિમ્પાપેસિ.

સો અપરેન સમયેન છાતકભયે સમ્પત્તે યથાનિક્ખિત્તં ધઞ્ઞં પરિભુઞ્જન્તો કોટ્ઠેસુ ચ ચાટિઆદીસુ ચ નિક્ખિત્તધઞ્ઞે પરિક્ખીણે પરિજને પક્કોસાપેત્વા આહ – ‘‘ગચ્છથ, તાતા, પબ્બતપાદં પવિસિત્વા જીવન્તા સુભિક્ખકાલે મમ સન્તિકં આગન્તુકામા આગચ્છથ, અનાગન્તુકામા તત્થ તત્થેવ જીવથા’’તિ. તે રોદમાના અસ્સુમુખા હુત્વા સેટ્ઠિં વન્દિત્વા ખમાપેત્વા સત્તાહં નિસીદિત્વા તથા અકંસુ. તસ્સ પન સન્તિકે ¶ વેય્યાવચ્ચકરો એકોવ પુણ્ણો નામ દાસો ઓહીયિ, તેન સદ્ધિં સેટ્ઠિજાયા સેટ્ઠિપુત્તો સેટ્ઠિસુણિસાતિ પઞ્ચેવ જના અહેસું. તે ભૂમિયં ¶ આવાટેસુ નિહિતધઞ્ઞેપિ પરિક્ખીણે ભિત્તિમત્તિકં પાતેત્વા તેમેત્વા તતો લદ્ધધઞ્ઞેન યાપયિંસુ. અથસ્સ જાયા છાતકે અવત્થરન્તે મત્તિકાય ખીયમાનાય ભિત્તિપાદેસુ અવસિટ્ઠમત્તિકં પાતેત્વા તેમેત્વા અડ્ઢાળ્હકમત્તં વીહિં લભિત્વા કોટ્ટેત્વા એકં તણ્ડુલનાળિં ગહેત્વા ‘‘છાતકકાલે ચોરા બહૂ હોન્તી’’તિ ચોરભયેન એકસ્મિં કુટે પક્ખિપિત્વા પિદહિત્વા ભૂમિયં નિખણિત્વા ઠપેસિ. અથ નં સેટ્ઠિ રાજૂપટ્ઠાનતો આગન્ત્વા આહ – ‘‘ભદ્દે, છાતોમ્હિ, અત્થિ કિઞ્ચી’’તિ. સા વિજ્જમાનં ‘‘નત્થી’’તિ અવત્વા ‘‘એકા તણ્ડુલનાળિ અત્થી’’તિ આહ. ‘‘કહં સા’’તિ? ‘‘ચોરભયેન મે નિખણિત્વા ઠપિતા’’તિ. ‘‘તેન હિ નં ઉદ્ધરિત્વા કિઞ્ચિ પચાહી’’તિ. ‘‘સચે યાગું પચિસ્સામિ, દ્વે વારે લભિસ્સતિ. સચે ભત્તં પચિસ્સામિ, એકવારમેવ લભિસ્સતિ, કિં પચામિ, સામી’’તિ આહ. ‘‘અમ્હાકં અઞ્ઞો પચ્ચયો નત્થિ, ભત્તં ભુઞ્જિત્વા મરિસ્સામ, ભત્તમેવ પચાહી’’તિ. સા ભત્તં પચિત્વા પઞ્ચ કોટ્ઠાસે કત્વા સેટ્ઠિનો કોટ્ઠાસં વડ્ઢેત્વા પુરતો ઠપેસિ.

તસ્મિં ખણે ગન્ધમાદનપબ્બતે પચ્ચેકબુદ્ધો સમાપત્તિતો ¶ વુટ્ઠાતિ. અન્તોસમાપત્તિયં કિર સમાપત્તિબલેન જિઘચ્છા ન બાધતિ. સમાપત્તિતો વુટ્ઠિતાનં પન બલવતી હુત્વા ઉદરપટલં ¶ ડય્હન્તી વિય ઉપ્પજ્જતિ. તસ્મા તે લભનટ્ઠાનં ઓલોકેત્વા ગચ્છન્તિ. તં દિવસઞ્ચ તેસં દાનં દત્વા સેનાપતિટ્ઠાનાદીસુ અઞ્ઞતરસમ્પત્તિં લભન્તિ. તસ્મા સોપિ દિબ્બેન ચક્ખુના ઓલોકેન્તો ‘‘સકલજમ્બુદીપે છાતકભયં ઉપ્પન્નં, સેટ્ઠિગેહે ચ પઞ્ચન્નં જનાનં નાળિકોદનોવ પક્કો, સદ્ધા નુ ખો એતે, સક્ખિસ્સન્તિ વા મમ સઙ્ગહં કાતુ’’ન્તિ તેસં સદ્ધભાવઞ્ચ સઙ્ગહં કાતું સમત્થભાવઞ્ચ દિસ્વા પત્તચીવરમાદાય મહાસેટ્ઠિસ્સ પુરતો દ્વારે ઠિતમેવ અત્તાનં દસ્સેસિ. સો તં દિસ્વા પસન્નચિત્તો ‘‘પુબ્બેપિ મયા દાનસ્સ અદિન્નત્તા એવરૂપં છાતકં દિટ્ઠં, ઇદં ખો પન ભત્તં મં એકદિવસમેવ રક્ખેય્ય. અય્યસ્સ પન દિન્નં અનેકાસુ કપ્પકોટીસુ મમ હિતસુખાવહં ભવિસ્સતી’’તિ તં ભત્તપાતિં અપનેત્વા પચ્ચેકબુદ્ધં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા ગેહં પવેસેત્વા આસને નિસિન્નસ્સ ¶ પાદે ધોવિત્વા સુવણ્ણપાદપીઠે ઠપેત્વા ભત્તપાતિમાદાય પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પત્તે ઓકિરિ. ઉપડ્ઢાવસેસે ભત્તે પચ્ચેકબુદ્ધો હત્થેન પત્તં ¶ પિદહિ. અથ નં, ‘‘ભન્તે, એકાય તણ્ડુલનાળિયા પઞ્ચન્નં જનાનં પક્કઓદનસ્સ અયં એકો કોટ્ઠાસો, ઇમં દ્વિધા કાતું ન સક્કા. મા મય્હં ઇધલોકે સઙ્ગહં કરોથ, અહં નિરવસેસં દાતુકામોમ્હી’’તિ વત્વા સબ્બં ભત્તમદાસિ. દત્વા ચ પન પત્થનં પટ્ઠપેસિ, ‘‘મા, ભન્તે, પુન નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને એવરૂપં છાતકભયં અદ્દસં, ઇતો પટ્ઠાય સકલજમ્બુદીપવાસીનં બીજભત્તં દાતું સમત્થો ભવેય્યં, સહત્થેન કમ્મં કત્વા જીવિકં ન કપ્પેય્યં, અડ્ઢતેરસ કોટ્ઠસતાનિ સોધાપેત્વા સીસં ન્હાયિત્વા તેસં દ્વારે નિસીદિત્વા ઉદ્ધં ઓલોકિતક્ખણેયેવ મે રત્તસાલિધારા પતિત્વા સબ્બકોટ્ઠે પૂરેય્યું. નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને ચ અયમેવ ભરિયા, અયમેવ પુત્તો, અયમેવ સુણિસા, અયમેવ દાસો હોતૂ’’તિ.

ભરિયાપિસ્સ ‘‘મમ સામિકે જિઘચ્છાય પીળિયમાને ન સક્કા મયા ભુઞ્જિતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા અત્તનો કોટ્ઠાસં પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ દત્વા પત્થનં પટ્ઠપેસિ, ‘‘ભન્તે, ઇદાનિ નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને એવરૂપં છાતકભયં ન પસ્સેય્યં, ભત્તથાલિકં ¶ પુરતો કત્વા સકલજમ્બુદીપવાસીનં ભત્તં દેન્તિયાપિ ચ મે યાવ ન ઉટ્ઠહિસ્સામિ, તાવ ગહિતગહિતટ્ઠાનં પૂરિતમેવ હોતુ. અયમેવ સામિકો, અયમેવ પુત્તો, અયમેવ સુણિસા, અયમેવ દાસો હોતૂ’’તિ. પુત્તોપિસ્સ અત્તનો કોટ્ઠાસં પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ દત્વા પત્થનં પટ્ઠપેસિ, ‘‘ભન્તે, ઇતો પટ્ઠાય એવરૂપં છાતકભયં ન પસ્સેય્યં, એકઞ્ચ મે સહસ્સથવિકં ગહેત્વા સકલજમ્બુદીપવાસીનં કહાપણં દેન્તસ્સાપિ અયં સહસ્સથવિકા પરિપુણ્ણાવ હોતુ, ઇમેયેવ માતાપિતરો હોન્તુ, અયં ભરિયા, અયં દાસો હોતૂ’’તિ.

સુણિસાપિસ્સ ¶ અત્તનો કોટ્ઠાસં પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ દત્વા પત્થનં પટ્ઠપેસિ, ‘‘ઇતો પટ્ઠાય એવરૂપં છાતકભયં ન પસ્સેય્યં, એકઞ્ચ મે ધઞ્ઞપિટકં પુરતો ઠપેત્વા સકલજમ્બુદીપવાસીનં બીજભત્તં દેન્તિયાપિ ખીણભાવો મા પઞ્ઞાયિત્થ, નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને ઇમેયેવ સસુરા હોન્તુ, અયમેવ સામિકો, અયમેવ દાસો હોતૂ’’તિ. દાસોપિ અત્તનો કોટ્ઠાસં પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ દત્વા પત્થનં પટ્ઠપેસિ ¶ , ‘‘ઇતો પટ્ઠાય એવરૂપં છાતકભયં ન પસ્સેય્યં, સબ્બે ઇમે સામિકા હોન્તુ, કસન્તસ્સ ચ મે ઇતો તિસ્સો, એત્તો તિસ્સો, મજ્ઝે એકાતિ દારુઅમ્બણમત્તા સત્ત સત્ત સીતાયો ગચ્છન્તૂ’’તિ. સો તં દિવસં સેનાપતિટ્ઠાનં પત્થેત્વા લદ્ધું સમત્થોપિ સામિકેસુ ¶ સિનેહેન ‘‘ઇમેયેવ મે સામિકા હોન્તૂ’’તિ પત્થનં પટ્ઠપેસિ. પચ્ચેકબુદ્ધો સબ્બેસમ્પિ વચનાવસાને ‘‘એવં હોતૂ’’તિ વત્વા –

‘‘ઇચ્છિતં પત્થિતં તુય્હં, ખિપ્પમેવ સમિજ્ઝતુ;

સબ્બે પૂરેન્તુ સઙ્કપ્પા, ચન્દો પન્નરસો યથા.

‘‘ઇચ્છિતં પત્થિતં તુય્હં, ખિપ્પમેવ સમિજ્ઝતુ;

સબ્બે પૂરેન્તુ સઙ્કપ્પા, મણિ જોતિરસો યથા’’તિ. –

પચ્ચેકબુદ્ધગાથાહિ અનુમોદનં કત્વા ‘‘મયા ઇમેસં ચિત્તં પસાદેતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘યાવ ગન્ધમાદનપબ્બતા ઇમે મં પસ્સન્તૂ’’તિ અધિટ્ઠહિત્વા પક્કામિ. તેપિ ઓલોકેત્વાવ અટ્ઠંસુ. સો ગન્ત્વા તં ભત્તં પઞ્ચહિ પચ્ચેકબુદ્ધસતેહિ સદ્ધિં સંવિભજિ. તં તસ્સાનુભાવેન સબ્બેસમ્પિ પહોતિ. તે ઓલોકેન્તાયેવ અટ્ઠંસુ.

અતિક્કન્તે પન મજ્ઝન્હિકે સેટ્ઠિભરિયા ઉક્ખલિં ધોવિત્વા પિદહિત્વા ઠપેસિ. સેટ્ઠિપિ જિઘચ્છાય પીળિતો નિપજ્જિત્વા નિદ્દં ઓક્કમિ. સો સાયન્હે પબુજ્ઝિત્વા ભરિયં આહ – ‘‘ભદ્દે, અતિવિય છાતોમ્હિ, અત્થિ નુ ખો ઉક્ખલિયા તલે ઝામકસિત્થાની’’તિ. સા ધોવિત્વા ઉક્ખલિયા ઠપિતભાવં જાનન્તીપિ ‘‘નત્થી’’તિ અવત્વા ‘‘ઉક્ખલિં વિવરિત્વા આચિક્ખિસ્સામી’’તિ ઉટ્ઠાય ઉક્ખલિમૂલં ગન્ત્વા ઉક્ખલિં વિવરિ, તાવદેવ સુમનમકુલસદિસવણ્ણસ્સ ભત્તસ્સ પૂરા ઉક્ખલિ પિધાનં ઉક્ખિપિત્વા અટ્ઠાસિ. સા તં દિસ્વાવ પીતિયા ફુટ્ઠસરીરા સેટ્ઠિં આહ – ‘‘ઉટ્ઠેહિ, સામિ, અહં ઉક્ખલિં ધોવિત્વા પિદહિં, સા પન સુમનમકુલસદિસવણ્ણસ્સ ભત્તસ્સ ¶ પૂરા, પુઞ્ઞાનિ નામ કત્તબ્બરૂપાનિ, દાનં નામ કત્તબ્બયુત્તકં. ઉટ્ઠેહિ, સામિ, ભુઞ્જસ્સૂ’’તિ. સા દ્વિન્નં પિતાપુત્તાનં ભત્તં અદાસિ. તેસુ સુત્વા ¶ ઉટ્ઠિતેસુ સુણિસાય સદ્ધિં નિસીદિત્વા ભુઞ્જિત્વા પુણ્ણસ્સ ભત્તં અદાસિ. ગહિતગહિતટ્ઠાનં ન ખીયતિ, કટચ્છુના સકિં ગહિતટ્ઠાનમેવ પઞ્ઞાયતિ. તંદિવસમેવ કોટ્ઠાદયો પુબ્બે પૂરિતનિયામેનેવ પુન પૂરયિંસુ. ‘‘સેટ્ઠિસ્સ ગેહે ભત્તં ઉપ્પન્નં, બીજભત્તેહિ અત્થિકા આગન્ત્વા ગણ્હન્તૂ’’તિ નગરે ¶ ઘોસનં કારેસિ. મનુસ્સા તસ્સ ગેહતો બીજભત્તં ગણ્હિંસુ. સકલજમ્બુદીપવાસિનો તં નિસ્સાય જીવિતં લભિંસુયેવ.

સો તતો ચુતો દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે ભદ્દિયનગરે સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તિ. ભરિયાપિસ્સ મહાભોગકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તા તસ્સેવ ગેહં અગમાસિ. તસ્સ તં પુબ્બકમ્મં નિસ્સાય પચ્છાગેહે પુબ્બે વુત્તપ્પકારા મેણ્ડકા ઉટ્ઠહિંસુ. પુત્તોપિ નેસં પુત્તોવ, સુણિસા સુણિસાવ, દાસો દાસોવ અહોસિ. અથેકદિવસં સેટ્ઠિ અત્તનો પુઞ્ઞં વીમંસિતુકામો અડ્ઢતેરસાનિ કોટ્ઠસતાનિ સોધાપેત્વા સીસં ન્હાતો દ્વારે નિસીદિત્વા ઉદ્ધં ઓલોકેસિ. સબ્બાનિપિ વુત્તપ્પકારાનં ¶ રત્તસાલીનં પૂરયિંસુ. સો સેસાનમ્પિ પુઞ્ઞાનિ વીમંસિતુકામો ભરિયઞ્ચ પુત્તાદયો ચ ‘‘તુમ્હાકમ્પિ પુઞ્ઞાનિ વીમંસિસ્સથા’’તિ આહ.

અથસ્સ ભરિયા સબ્બાલઙ્કારેહિ અલઙ્કરિત્વા મહાજનસ્સ પસ્સન્તસ્સેવ તણ્ડુલે મિનાપેત્વા તેહિ ભત્તં પચાપેત્વા દ્વારકોટ્ઠકે પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિત્વા સુવણ્ણકટચ્છું આદાય ‘‘ભત્તેન અત્થિકા આગચ્છન્તૂ’’તિ ઘોસાપેત્વા આગતાગતાનં ઉપનીતભાજનાનિ પૂરેત્વા અદાસિ. સકલદિવસમ્પિ દેન્તિયા કટચ્છુના ગહિતટ્ઠાનમેવ પઞ્ઞાયતિ. તસ્સા પન પુરિમબુદ્ધાનમ્પિ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ વામહત્થેન ઉક્ખલિં દક્ખિણહત્થેન કટચ્છું ગહેત્વા એવમેવ પત્તે પૂરેત્વા ભત્તસ્સ દિન્નત્તા વામહત્થતલં પૂરેત્વા પદુમલક્ખણં નિબ્બત્તિ, દક્ખિણહત્થતલં પૂરેત્વા ચન્દલક્ખણં નિબ્બત્તિ. યસ્મા પન વામહત્થતો ધમ્મકરણં આદાય ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઉદકં પરિસ્સાવેત્વા દદમાના અપરાપરં વિચરિ, તેનસ્સા દક્ખિણપાદતલં પૂરેત્વા ચન્દલક્ખણં નિબ્બત્તિ, વામપાદતલં પૂરેત્વા પદુમલક્ખણં નિબ્બત્તિ. તસ્સા ઇમિના કારણેન ચન્દપદુમાતિ નામં કરિંસુ.

પુત્તોપિસ્સ સીસં ન્હાતો સહસ્સથવિકં ¶ આદાય ‘‘કહાપણેહિ અત્થિકા આગચ્છન્તૂ’’તિ વત્વા આગતાગતાનં ગહિતભાજનાનિ પૂરેત્વા અદાસિ. થવિકાય કહાપણસહસ્સં અહોસિયેવ. સુણિસાપિસ્સ સબ્બાલઙ્કારેહિ અલઙ્કરિત્વા વીહિપિટકં આદાય આકાસઙ્ગણે નિસિન્ના ‘‘બીજભત્તેહિ અત્થિકા આગચ્છન્તૂ’’તિ વત્વા આગતાગતાનં ગહિતભાજનાનિ પૂરેત્વા અદાસિ. પિટકં ¶ યથાપૂરિતમેવ અહોસિ. દાસોપિસ્સ ¶ સબ્બાલઙ્કારેહિ અલઙ્કરિત્વા સુવણ્ણયુગેસુ સુવણ્ણયોત્તેહિ ગોણે યોજેત્વા સુવણ્ણપતોદયટ્ઠિં આદાય દ્વિન્નં ગોણાનં ગન્ધપઞ્ચઙ્ગુલિકાનિ દત્વા વિસાણેસુ સુવણ્ણકોસકે પટિમુઞ્ચિત્વા ખેત્તં ગન્ત્વા પાજેસિ. ઇતો તિસ્સો, એત્તો તિસ્સો, મજ્ઝે એકાતિ સત્ત સીતા ભિજ્જિત્વા અગમંસુ. જમ્બુદીપવાસિનો ભત્તબીજહિરઞ્ઞસુવણ્ણાદીસુ યથારુચિતં સેટ્ઠિગેહતોયેવ ગણ્હિંસુ. ઇમે પઞ્ચ મહાપુઞ્ઞા.

એવં મહાનુભાવો સેટ્ઠિ ‘‘સત્થા કિર આગતો’’તિ સુત્વા ‘‘સત્થુ પચ્ચુગ્ગમનં કરિસ્સામી’’તિ નિક્ખમન્તો અન્તરામગ્ગે તિત્થિયે દિસ્વા તેહિ ‘‘કસ્મા તં, ગહપતિ, કિરિયવાદો સમાનો અકિરિયવાદસ્સ સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકં ગચ્છસી’’તિ નિવારિયમાનોપિ તેસં વચનં અનાદિયિત્વા ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ ¶ . અથસ્સ સત્થા અનુપુબ્બિં કથં કથેસિ. સો દેસનાવસાને સોતાપત્તિફલં પત્વા સત્થુ તિત્થિયેહિ અવણ્ણં વત્વા અત્તનો નિવારિતભાવં આરોચેસિ. અથ નં સત્થા, ‘‘ગહપતિ, ઇમે સત્તા નામ મહન્તમ્પિ અત્તનો દોસં ન પસ્સન્તિ, અવિજ્જમાનમ્પિ પરેસં દોસં વિજ્જમાનં કત્વા તત્થ તત્થ ભુસં વિય ઓપુનન્તી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૫૨.

‘‘સુદસ્સં વજ્જમઞ્ઞેસં, અત્તનો પન દુદ્દસં;

પરેસઞ્હિ સો વજ્જાનિ, ઓપુનાતિ યથા ભુસં;

અત્તનો પન છાદેતિ, કલિંવ કિતવા સઠો’’તિ.

તત્થ સુદસ્સં વજ્જન્તિ પરસ્સ અણુમત્તમ્પિ વજ્જં ખલિતં સુદસ્સં સુખેનેવ પસ્સિતું સક્કા, અત્તનો પન અતિમહન્તમ્પિ દુદ્દસં. પરેસં હીતિ તેનેવ કારણેન સો પુગ્ગલો સઙ્ઘમજ્ઝાદીસુ પરેસં વજ્જાનિ ઉચ્ચટ્ઠાને ઠપેત્વા ભુસં ઓપુનન્તો વિય ઓપુનાતિ. કલિંવ કિતવા સઠોતિ એત્થ સકુણેસુ અપરજ્ઝનભાવેન અત્તભાવો કલિ નામ, સાખભઙ્ગાદિકં પટિચ્છાદનં કિતવા નામ, સાકુણિકો સઠો નામ. યથા સકુણલુદ્દકો સકુણે ગહેત્વા મારેતુકામો કિતવા વિય ¶ અત્તભાવં પટિચ્છાદેતિ, એવં અત્તનો વજ્જં છાદેતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

મેણ્ડકસેટ્ઠિવત્થુ દસમં.

૧૧. ઉજ્ઝાનસઞ્ઞિત્થેરવત્થુ

પરવજ્જાનુપસ્સિસ્સાતિ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ઉજ્ઝાનસઞ્ઞિં નામ એકં થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર ‘‘અયં એવં નિવાસેતિ, એવં પારુપતી’’તિ ભિક્ખૂનં અન્તરમેવ ગવેસન્તો વિચરતિ. ભિક્ખૂ ‘‘અસુકો નામ, ભન્તે, થેરો એવં કરોતી’’તિ સત્થુ આરોચેસું. સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, વત્તસીસે ઠત્વા એવં ઓવદન્તો અનનુપવાદો. યો પન નિચ્ચં ઉજ્ઝાનસઞ્ઞિતાય પરેસં અન્તરં પરિયેસમાનો એવં વત્વા વિચરતિ, તસ્સ ઝાનાદીસુ એકોપિ વિસેસો નુપ્પજ્જતિ, કેવલં આસવાયેવ વડ્ઢન્તી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૫૩.

‘‘પરવજ્જાનુપસ્સિસ્સ, નિચ્ચં ઉજ્ઝાનસઞ્ઞિનો;

આસવા તસ્સ વડ્ઢન્તિ, આરા સો આસવક્ખયા’’તિ.

તત્થ ¶ ઉજ્ઝાનસઞ્ઞિનોતિ એવં નિવાસેતબ્બં એવં પારુપિતબ્બન્તિ પરેસં અન્તરગવેસિતાય ઉજ્ઝાનબહુલસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઝાનાદીસુ એકધમ્મોપિ ન વડ્ઢતિ, અથ ખો આસવાવ તસ્સ વડ્ઢન્તિ. તેનેવ કારણેન સો અરહત્તમગ્ગસઙ્ખાતા આસવક્ખયા આરા દૂરં ગતોવ હોતીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

ઉજ્ઝાનસઞ્ઞિત્થેરવત્થુ એકાદસમં.

૧૨. સુભદ્દપરિબ્બાજકવત્થુ

આકાસેતિ ઇદં ધમ્મદેસનં સત્થા કુસિનારાયં ઉપવત્તને મલ્લાનં સાલવને પરિનિબ્બાનમઞ્ચકે નિપન્નો સુભદ્દં પરિબ્બાજકં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર અતીતે કનિટ્ઠભાતરિ એકસ્મિં સસ્સે નવક્ખત્તું અગ્ગદાનં દેન્તે દાનં દાતું અનિચ્છન્તો ઓસક્કિત્વા અવસાને અદાસિ. તસ્મા પઠમબોધિયમ્પિ મજ્ઝિમબોધિયમ્પિ સત્થારં દટ્ઠું નાલત્થ. પચ્છિમબોધિયં પન સત્થુ પરિનિબ્બાનકાલે ‘‘અહં તીસુ પઞ્હેસુ અત્તનો કઙ્ખં મહલ્લકે ¶ પરિબ્બાજકે ¶ પુચ્છિત્વા સમણં ગોતમં ‘દહરો’તિ સઞ્ઞાય ન પુચ્છિં ¶ , તસ્સ ચ દાનિ પરિનિબ્બાનકાલો, પચ્છા મે સમણસ્સ ગોતમસ્સ અપુચ્છિતકારણા વિપ્પટિસારો ઉપ્પજ્જેય્યા’’તિ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા આનન્દત્થેરેન નિવારિયમાનોપિ સત્થારા ઓકાસં કત્વા, ‘‘આનન્દ, મા સુભદ્દં નિવારયિ, પુચ્છતુ મં પઞ્હ’’ન્તિ વુત્તે અન્તોસાણિં પવિસિત્વા હેટ્ઠામઞ્ચકે નિસિન્નો, ‘‘ભો સમણ, કિં નુ ખો આકાસે પદં નામ અત્થિ, ઇતો બહિદ્ધા સમણો નામ અત્થિ, સઙ્ખારા સસ્સતા નામ અત્થી’’તિ ઇમે પઞ્હે પુચ્છિ. અથસ્સ સત્થા તેસં અભાવં આચિક્ખન્તો ઇમાહિ ગાથાહિ ધમ્મં દેસેસિ –

૨૫૪.

‘‘આકાસેવ પદં નત્થિ, સમણો નત્થિ બાહિરે;

પપઞ્ચાભિરતા પજા, નિપ્પપઞ્ચા તથાગતા.

૨૫૫.

‘‘આકાસેવ પદં નત્થિ, સમણો નત્થિ બાહિરે;

સઙ્ખારા સસ્સતા નત્થિ, નત્થિ બુદ્ધાનમિઞ્જિત’’ન્તિ.

તત્થ પદન્તિ ઇમસ્મિં આકાસે વણ્ણસણ્ઠાનવસેન એવરૂપન્તિ પઞ્ઞાપેતબ્બં કસ્સચિ પદં નામ નત્થિ. બાહિરેતિ મમ સાસનતો બહિદ્ધા મગ્ગફલટ્ઠો સમણો નામ નત્થિ. પજાતિ અયં સત્તલોકસઙ્ખાતા પજા તણ્હાદીસુ પપઞ્ચેસુયેવાભિરતા. નિપ્પપઞ્ચાતિ બોધિમૂલેયેવ સબ્બપપઞ્ચાનં સમુચ્છિન્નત્તા નિપ્પપઞ્ચા ¶ તથાગતા. સઙ્ખારાતિ પઞ્ચક્ખન્ધા. તેસુ હિ એકોપિ સસ્સતો નામ નત્થિ. ઇઞ્જિતન્તિ બુદ્ધાનં પન તણ્હામાનાદીસુ ઇઞ્જિતેસુ યેન સઙ્ખારા સસ્સતાતિ ગણ્હેય્ય, તં એકં ઇઞ્જિતમ્પિ નામ નત્થીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને સુભદ્દો અનાગામિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તપરિસાયપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

સુભદ્દપરિબ્બાજકવત્થુ દ્વાદસમં.

મલવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અટ્ઠારસમો વગ્ગો.

૧૯. ધમ્મટ્ઠવગ્ગો

૧. વિનિચ્છયમહામત્તવત્થુ

ન ¶ ¶ ¶ તેન હોતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો વિનિચ્છયમહામત્તે આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ ભિક્ખૂ સાવત્થિયં ઉત્તરદ્વારગામે પિણ્ડાય ચરિત્વા પિણ્ડપાતપટિક્કન્તા નગરમજ્ઝેન વિહારં આગચ્છન્તિ. તસ્મિં ખણે મેઘો ઉટ્ઠાય પાવસ્સિ. તે સમ્મુખાગતં વિનિચ્છયસાલં પવિસિત્વા વિનિચ્છયમહામત્તે લઞ્જં ગહેત્વા સામિકે અસામિકે કરોન્તે દિસ્વા ‘‘અહો ઇમે અધમ્મિકા, મયં પન ‘ઇમે ધમ્મેન વિનિચ્છયં કરોન્તી’તિ સઞ્ઞિનો અહુમ્હા’’તિ ચિન્તેત્વા વસ્સે વિગતે વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્ના તમત્થં આરોચેસું. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, છન્દાદિવસિકા હુત્વા સાહસેન અત્થં વિનિચ્છિનન્તા ધમ્મટ્ઠા નામ હોન્તિ, અપરાધં પન અનુવિજ્જિત્વા ¶ અપરાધાનુરૂપં અસાહસેન વિનિચ્છયં કરોન્તા એવ ધમ્મટ્ઠા નામ હોન્તી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૫૬.

‘‘ન તેન હોતિ ધમ્મટ્ઠો, યેનત્થં સાહસા નયે;

યો ચ અત્થં અનત્થઞ્ચ, ઉભો નિચ્છેય્ય પણ્ડિતો.

૨૫૭.

‘‘અસાહસેન ધમ્મેન, સમેન નયતી પરે;

ધમ્મસ્સ ગુત્તો મેધાવી, ધમ્મટ્ઠોતિ પવુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ તેનાતિ એત્તકેનેવ કારણેન. ધમ્મટ્ઠોતિ રાજા હિ અત્તનો કાતબ્બે વિનિચ્છયધમ્મે ઠિતોપિ ધમ્મટ્ઠો નામ ન હોતિ. યેનાતિ યેન કારણેન. અત્થન્તિ ઓતિણ્ણં વિનિચ્છિતબ્બં અત્થં. સાહસા નયેતિ છન્દાદીસુ પતિટ્ઠિતો સાહસેન મુસાવાદેન વિનિચ્છેય્ય. યો હિ છન્દે પતિટ્ઠાય ઞાતીતિ વા મિત્તોતિ વા મુસા વત્વા અસામિકમેવ સામિકં કરોતિ, દોસે પતિટ્ઠાય અત્તનો વેરીનં મુસા વત્વા સામિકમેવ અસામિકં કરોતિ, મોહે પતિટ્ઠાય લઞ્જં ગહેત્વા ¶ વિનિચ્છયકાલે ¶ અઞ્ઞવિહિતો વિય ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો મુસા વત્વા ‘‘ઇમિના જિતં, અયં પરાજિતો’’તિ ¶ પરં નીહરતિ, ભયે પતિટ્ઠાય કસ્સચિદેવ ઇસ્સરજાતિકસ્સ પરાજયં પાપુણન્તસ્સાપિ જયં આરોપેતિ, અયં સાહસેન અત્થં નેતિ નામ. એસો ધમ્મટ્ઠો નામ ન હોતીતિ અત્થો. અત્થં અનત્થઞ્ચાતિ ભૂતઞ્ચ અભૂતઞ્ચ કારણં. ઉભો નિચ્છેય્યાતિ યો પન પણ્ડિતો ઉભો અત્થાનત્થે વિનિચ્છિનિત્વા વદતિ. અસાહસેનાતિ અમુસાવાદેન. ધમ્મેનાતિ વિનિચ્છયધમ્મેન, ન છન્દાદિવસેન. સમેનાતિ અપરાધાનુરૂપેનેવ પરે નયતિ, જયં વા પરાજયં વા પાપેતિ. ધમ્મસ્સ ગુત્તોતિ સો ધમ્મગુત્તો ધમ્મરક્ખિતો ધમ્મોજપઞ્ઞાય સમન્નાગતો મેધાવી વિનિચ્છયધમ્મે ઠિતત્તા ધમ્મટ્ઠોતિ પવુચ્ચતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

વિનિચ્છયમહામત્તવત્થુ પઠમં.

૨. છબ્બગ્ગિયવત્થુ

ન તેન પણ્ડિતો હોતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો છબ્બગ્ગિયે આરબ્ભ કથેસિ.

તે કિર વિહારેપિ ગામેપિ ભત્તગ્ગં આકુલં કરોન્તા ¶ વિચરન્તિ. અથેકદિવસે ભિક્ખૂ ગામે ભત્તકિચ્ચં કત્વા આગતે દહરે સામણેરે ચ પુચ્છિંસુ – ‘‘કીદિસં, આવુસો, ભત્તગ્ગ’’ન્તિ? ભન્તે, મા પુચ્છથ, છબ્બગ્ગિયા ‘‘મયમેવ વિયત્તા, મયમેવ પણ્ડિતા, ઇમે પહરિત્વા સીસે કચવરં આકિરિત્વા નીહરિસ્સામા’’તિ વત્વા અમ્હે પિટ્ઠિયં ગહેત્વા કચવરં ઓકિરન્તા ભત્તગ્ગં આકુલં અકંસૂતિ. ભિક્ખૂ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા તમત્થં આરોચેસું. સત્થા ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, બહું ભાસિત્વા પરે વિહેઠયમાનં ‘પણ્ડિતો’તિ વદામિ, ખેમિનં પન અવેરીનં અભયમેવ પણ્ડિતોતિ વદામી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૫૮.

‘‘ન તેન પણ્ડિતો હોતિ, યાવતા બહુ ભાસતિ;

ખેમી અવેરી અભયો, પણ્ડિતોતિ પવુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ ¶ યાવતાતિ યત્તકેન કારણેન સઙ્ઘમજ્ઝાદીસુ બહું કથેતિ, તેન પણ્ડિતો નામ ન હોતિ ¶ . યો પન સયં ખેમી પઞ્ચન્નં વેરાનં અભાવેન અવેરી નિબ્ભયો ¶ , યં વા આગમ્મ મહાજનસ્સ ભયં ન હોતિ, સો પણ્ડિતો નામ હોતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

છબ્બગ્ગિયવત્થુ દુતિયં.

૩. એકુદાનખીણાસવત્થેરવત્થુ

ન તાવતાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકુદાનત્થેરં નામ ખીણાસવં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર એકકોવ એકસ્મિં વનસણ્ડે વિહરતિ, એકમેવસ્સ ઉદાનં પગુણં –

‘‘અધિચેતસો અપ્પમજ્જતો,

મુનિનો મોનપથેસુ સિક્ખતો;

સોકા ન ભવન્તિ તાદિનો,

ઉપસન્તસ્સ સદા સતીમતો’’તિ. (પાચિ. ૧૫૩; ઉદા. ૩૭);

સો કિર ઉપોસથદિવસેસુ સયમેવ ધમ્મસ્સવનં ઘોસેત્વા ઇમં ગાથં વદતિ. પથવિઉન્દ્રિયનસદ્દો વિય દેવતાનં સાધુકારસદ્દો હોતિ. અથેકસ્મિં ઉપોસથદિવસે પઞ્ચપઞ્ચસતપરિવારા દ્વે તિપિટકધરા ભિક્ખૂ તસ્સ વસનટ્ઠાનં અગમંસુ. સો તે દિસ્વાવ તુટ્ઠમાનસો ‘‘સાધુ વો કતં ઇધ આગચ્છન્તેહિ, અજ્જ મયં ¶ તુમ્હાકં ધમ્મં સુણિસ્સામા’’તિ આહ. અત્થિ પન, આવુસો, ઇધ ધમ્મં સોતુકામાતિ. અત્થિ, ભન્તે, અયં વનસણ્ડો ધમ્મસ્સવનદિવસે દેવતાનં સાધુકારસદ્દેન એકનિન્નાદો હોતીતિ. તેસુ એકો તિપિટકધરો ધમ્મં ઓસારેસિ, એકો કથેસિ. એકદેવતાપિ સાધુકારં નાદાસિ. તે આહંસુ – ‘‘ત્વં, આવુસો, ધમ્મસ્સવનદિવસે ઇમસ્મિં વનસણ્ડે દેવતા મહન્તેન સદ્દેન સાધુકારં દેન્તીતિ વદેસિ, કિં નામેત’’ન્તિ. ભન્તે, અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ સાધુકારસદ્દેન એકનિન્નાદો એવ હોતિ, ન અજ્જ પન ¶ જાનામિ ‘‘કિમેત’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ, આવુસો, ત્વં તાવ ધમ્મં કથેહી’’તિ. સો ¶ બીજનિં ગહેત્વા આસને નિસિન્નો તમેવ ગાથં વદેસિ. દેવતા મહન્તેન સદ્દેન સાધુકારમદંસુ. અથ નેસં પરિવારા ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાયિંસુ ‘‘ઇમસ્મિં વનસણ્ડે દેવતા મુખોલોકનેન સાધુકારં દદન્તિ, તિપિટકધરભિક્ખૂસુ એત્તકં ભણન્તેસુપિ કિઞ્ચિ પસંસનમત્તમ્પિ અવત્વા એકેન મહલ્લકત્થેરેન એકગાથાય કથિતાય મહાસદ્દેન સાધુકારં દદન્તી’’તિ. તેપિ વિહારં ગન્ત્વા સત્થુ તમત્થં આરોચેસું.

સત્થા ¶ ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, યો બહુમ્પિ ઉગ્ગણ્હતિ વા ભાસતિ વા, તં ધમ્મધરોતિ વદામિ. યો પન એકમ્પિ ગાથં ઉગ્ગણ્હિત્વા સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ, અયં ધમ્મધરો નામા’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૨૫૯.

‘‘ન તાવતા ધમ્મધરો, યાવતા બહુ ભાસતિ;

યો ચ અપ્પમ્પિ સુત્વાન, ધમ્મં કાયેન પસ્સતિ;

સ વે ધમ્મધરો હોતિ, યો ધમ્મં નપ્પમજ્જતી’’તિ.

તત્થ યાવતાતિ યત્તકેન ઉગ્ગહણધારણવાચનાદિના કારણેન બહું ભાસતિ, તાવત્તકેન ધમ્મધરો ન હોતિ, વંસાનુરક્ખકો પન પવેણિપાલકો નામ હોતિ. યો ચ અપ્પમ્પીતિ યો પન અપ્પમત્તકમ્પિ સુત્વા ધમ્મમન્વાય અત્થમન્વાય ધમ્માનુધમ્મપ્પટિપન્નો હુત્વા નામકાયેન દુક્ખાદીનિ પરિજાનન્તો ચતુસચ્ચધમ્મં પસ્સતિ, સ વે ધમ્મધરો હોતિ. યો ધમ્મં નપ્પમજ્જતીતિ યોપિ આરદ્ધવીરિયો હુત્વા અજ્જ અજ્જેવાતિ પટિવેધં આકઙ્ખન્તો ધમ્મં નપ્પમજ્જતિ, અયમ્પિ ધમ્મધરોયેવાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

એકુદાનખીણાસવત્થેરવત્થુ તતિયં.

૪. લકુણ્ડકભદ્દિયત્થેરવત્થુ

ન ¶ તેન થેરો સો હોતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો લકુણ્ડકભદ્દિયત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ ¶ ¶ તસ્મિં થેરે સત્થુ ઉપટ્ઠાનં ગન્ત્વા પક્કન્તમત્તે તિંસમત્તા આરઞ્ઞિકા ભિક્ખૂ તં પસ્સન્તા એવ આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા નિસીદિંસુ. સત્થા તેસં અરહત્તૂપનિસ્સયં દિસ્વા ઇમં પઞ્હં પુચ્છિ – ‘‘ઇતો ગતં એકં થેરં પસ્સથા’’તિ? ‘‘ન પસ્સામ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં નુ દિટ્ઠો વો’’તિ? ‘‘એકં, ભન્તે, સામણેરં પસ્સિમ્હા’’તિ. ‘‘ન સો, ભિક્ખવે, સામણેરો, થેરો એવ સો’’તિ? ‘‘અતિવિય ખુદ્દકો, ભન્તે’’તિ. ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, મહલ્લકભાવેન થેરાસને નિસિન્નમત્તકેન થેરોતિ વદામિ. યો પન સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝિત્વા મહાજનસ્સ અહિંસકભાવે ઠિતો, અયં થેરો નામા’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૬૦.

‘‘ન તેન થેરો સો હોતિ, યેનસ્સ પલિતં સિરો;

પરિપક્કો વયો તસ્સ, મોઘજિણ્ણોતિ વુચ્ચતિ.

૨૬૧.

‘‘યમ્હિ સચ્ચઞ્ચ ધમ્મો ચ, અહિંસા સંયમો દમો;

સ વે વન્તમલો ધીરો, થેરો ઇતિ પવુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ ¶ પરિપક્કોતિ પરિણતો, વુડ્ઢભાવં પત્તોતિ અત્થો. મોઘજિણ્ણોતિ અન્તો થેરકરાનં ધમ્માનં અભાવેન તુચ્છજિણ્ણો નામ. યમ્હિ સચ્ચઞ્ચ ધમ્મો ચાતિ યમ્હિ પન પુગ્ગલે સોળસહાકારેહિ પટિવિદ્ધત્તા ચતુબ્બિધં સચ્ચં, ઞાણેન સચ્છિકતત્તા નવવિધો લોકુત્તરધમ્મો ચ અત્થિ. અહિંસાતિ અહિંસનભાવો. દેસનામત્તમેતં, યમ્હિ પન ચતુબ્બિધાપિ અપ્પમઞ્ઞાભાવના અત્થીતિ અત્થો. સંયમો દમોતિ સીલઞ્ચેવ ઇન્દ્રિયસંવરો ચ. વન્તમલોતિ મગ્ગઞાણેન નીહટમલો. ધીરોતિ ધિતિસમ્પન્નો. થેરોતિ સો ઇમેહિ થિરભાવકારકેહિ સમન્નાગતત્તા થેરોતિ વુચ્ચતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

લકુણ્ડકભદ્દિયત્થેરવત્થુ ચતુત્થં.

૫. સમ્બહુલભિક્ખુવત્થુ

ન ¶ વાક્કરણમત્તેનાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સમ્બહુલે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ ¶ સમયે દહરે ચેવ સામણેરે ચ અત્તનો ધમ્માચરિયાનમેવ ચીવરરજનાદીનિ વેય્યાવચ્ચાનિ કરોન્તે દિસ્વા એકચ્ચે થેરા ચિન્તયિંસુ – ‘‘મયમ્પિ બ્યઞ્જનસમયે કુસલા, અમ્હાકમેવ કિઞ્ચિ નત્થિ. યંનૂન ¶ મયં સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા એવં વદેય્યામ, ‘ભન્તે, મયં બ્યઞ્જનસમયે કુસલા, અઞ્ઞેસં સન્તિકે ધમ્મં ઉગ્ગણ્હિત્વાપિ ઇમેસં સન્તિકે અસોધેત્વા મા સજ્ઝાયિત્થાતિ દહરસામણેરે આણાપેથા’તિ. એવઞ્હિ અમ્હાકં લાભસક્કારો વડ્ઢિસ્સતી’’તિ. તે સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા તથા વદિંસુ.

સત્થા તેસં વચનં સુત્વા ‘‘ઇમસ્મિં સાસને પવેણિવસેનેવ એવં વત્તું લભતિ, ઇમે પન લાભસક્કારે નિસ્સિતાતિ ઞત્વા અહં તુમ્હે વાક્કરણમત્તેન સાધુરૂપાતિ ન વદામિ. યસ્સ પનેતે ઇસ્સાદયો ધમ્મા અરહત્તમગ્ગેન સમુચ્છિન્ના, એસો એવ સાધુરૂપો’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૬૨.

‘‘ન વાક્કરણમત્તેન, વણ્ણપોક્ખરતાય વા;

સાધુરૂપો નરો હોતિ, ઇસ્સુકી મચ્છરી સઠો.

૨૬૩.

‘‘યસ્સ ચેતં સમુચ્છિન્નં, મૂલઘચ્ચં સમૂહતં;

સવન્તદોસો મેધાવી, સાધુરૂપોતિ વુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ ન વાક્કરણમત્તેનાતિ વચીકરણમત્તેન સદ્દલક્ખણસમ્પન્નવચનમત્તેન. વણ્ણપોક્ખરતાય વાતિ સરીરવણ્ણસ્સ મનાપભાવેન વા. નરોતિ એત્તકેનેવ કારણેન પરલાભાદીસુ ઇસ્સામનકો પઞ્ચવિધેન મચ્છેરેન સમન્નાગતો કેરાટિકભાવેન ¶ સઠો નરો સાધુરૂપો ન હોતિ. યસ્સ ચેતન્તિ યસ્સ ચ પુગ્ગલસ્સેતં ઇસ્સાદિદોસજાતં અરહત્તમગ્ગઞાણેન સમૂલકં છિન્નં, મૂલઘાતં કત્વા સમૂહતં ¶ , સો વન્તદોસો ધમ્મોજપઞ્ઞાય સમન્નાગતો સાધુરૂપોતિ વુચ્ચતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સમ્બહુલભિક્ખુવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. હત્થકવત્થુ

ન ¶ મુણ્ડકેન સમણોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો હત્થકં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર વાદક્ખિત્તો ‘‘તુમ્હે અસુકવેલાય અસુકટ્ઠાનં નામ આગચ્છેય્યાથ, વાદં કરિસ્સામા’’તિ વત્વા પુરેતરમેવ તત્થ ગન્ત્વા ‘‘પસ્સથ, તિત્થિયા મમ ભયેન નાગતા, એસોવ પન નેસં પરાજયો’’તિઆદીનિ વત્વા વાદક્ખિત્તો અઞ્ઞેનઞ્ઞં પટિચરન્તો વિચરતિ. સત્થા ‘‘હત્થકો કિર એવં કરોતી’’તિ સુત્વા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં ¶ કિર ત્વં, હત્થક, એવં કરોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચ’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘કસ્મા એવં કરોસિ? એવરૂપઞ્હિ મુસાવાદં કરોન્તો સીસમુણ્ડનાદિમત્તેનેવ સમણો નામ ન હોતિ. યો પન અણૂનિ વા થૂલાનિ વા પાપાનિ સમેત્વા ઠિતો, અયમેવ સમણો’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૬૪.

‘‘ન મુણ્ડકેન સમણો, અબ્બતો અલિકં ભણં;

ઇચ્છાલોભસમાપન્નો, સમણો કિં ભવિસ્સતિ.

૨૬૫.

‘‘યો ચ સમેતિ પાપાનિ, અણું થૂલાનિ સબ્બસો;

સમિતત્તા હિ પાપાનં, સમણોતિ પવુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ મુણ્ડકેનાતિ સીસમુણ્ડનમત્તેન. અબ્બતોતિ સીલવતેન ચ ધુતઙ્ગવતેન ચ વિરહિતો. અલિકં ભણન્તિ મુસાવાદં ભણન્તો અસમ્પત્તેસુ આરમ્મણેસુ ઇચ્છાય પત્તેસુ ચ લોભેન સમન્નાગતો સમણો નામ કિં ભવિસ્સતિ? સમેતીતિ યો ચ પરિત્તાનિ વા ¶ મહન્તાનિ વા પાપાનિ વૂપસમેતિ, સો તેસં સમિતત્તા સમણોતિ પવુચ્ચતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

હત્થકવત્થુ છટ્ઠં.

૭. અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણવત્થુ

ન ¶ ¶ તેન ભિક્ખુ સો હોતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં બ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર બાહિરસમયે પબ્બજિત્વા ભિક્ખં ચરન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘સમણો ગોતમો અત્તનો સાવકે ભિક્ખાય ચરણેન ‘ભિક્ખૂ’તિ વદતિ, મમ્પિ ‘ભિક્ખૂ’તિ વત્તું વટ્ટતી’’તિ. સો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભો ગોતમ, અહમ્પિ ભિક્ખં ચરિત્વા જીવામિ, મમ્પિ ‘ભિક્ખૂ’તિ વદેહી’’તિ આહ. અથ નં સત્થા ‘‘નાહં, બ્રાહ્મણ, ભિક્ખનમત્તેન ભિક્ખૂતિ વદામિ. ન હિ વિસ્સં ધમ્મં સમાદાય વત્તન્તો ભિક્ખુ નામ હોતિ. યો પન સબ્બસઙ્ખારેસુ સઙ્ખાય ચરતિ, સો ભિક્ખુ નામા’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૬૬.

‘‘ન તેન ભિક્ખુ સો હોતિ, યાવતા ભિક્ખતે પરે;

વિસ્સં ધમ્મં સમાદાય, ભિક્ખુ હોતિ ન તાવતા.

૨૬૭.

‘‘યોધ પુઞ્ઞઞ્ચ પાપઞ્ચ, બાહેત્વા બ્રહ્મચરિયવા;

સઙ્ખાય લોકે ચરતિ, સ વે ભિક્ખૂતિ વુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ ¶ યાવતાતિ યત્તકેન પરે ભિક્ખતે, તેન ભિક્ખનમત્તેન ભિક્ખુ નામ ન હોતિ. વિસ્સન્તિ વિસમં ધમ્મં, વિસ્સગન્ધં વા કાયકમ્માદિકં ધમ્મં સમાદાય ચરન્તો ભિક્ખુ નામ ન હોતિ. યોધાતિ યો ઇધ સાસને ઉભયમ્પેતં પુઞ્ઞઞ્ચ પાપઞ્ચ મગ્ગબ્રહ્મચરિયેન બાહેત્વા પનુદિત્વા બ્રહ્મચરિયવા હોતિ. સઙ્ખાયાતિ ઞાણેન. લોકેતિ ખન્ધાદિલોકે ‘‘ઇમે અજ્ઝત્તિકા ખન્ધા, ઇમે બાહિરા’’તિ એવં સબ્બેપિ ધમ્મે જાનિત્વા ¶ ચરતિ, સો તેન ઞાણેન કિલેસાનં ભિન્નત્તા ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ વુચ્ચતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણવત્થુ સત્તમં.

૮. તિત્થિયવત્થુ

ન ¶ મોનેનાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો તિત્થિયે આરબ્ભ કથેસિ.

તે કિર ભુત્તટ્ઠાનેસુ મનુસ્સાનં ‘‘ખેમં હોતુ, સુખં ¶ હોતુ, આયુ વડ્ઢતુ, અસુકટ્ઠાને નામ કલલં અત્થિ, અસુકટ્ઠાને નામ કણ્ટકો અત્થિ, એવરૂપં ઠાનં ગન્તું ન વટ્ટતી’’તિઆદિના નયેન મઙ્ગલં વત્વા પક્કમન્તિ. ભિક્ખૂ પન પઠમબોધિયં અનુમોદનાદીનં અનનુઞ્ઞાતકાલે ભત્તગ્ગે મનુસ્સાનં અનુમોદનં અકત્વા પક્કમન્તિ. મનુસ્સા ‘‘તિત્થિયાનં સન્તિકા મઙ્ગલં સુણામ, ભદ્દન્તા પન તુણ્હીભૂતા પક્કમન્તી’’તિ ઉજ્ઝાયિંસુ. ભિક્ખૂ તમત્થં સત્થુ આરોચેસું. સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, ઇતો પટ્ઠાય ભત્તગ્ગાદીસુ યથાસુખં અનુમોદનં કરોથ, ઉપનિસિન્નકથં કરોથ, ધમ્મં કથેથા’’તિ અનુજાનિ. તે તથા કરિંસુ. મનુસ્સા અનુમોદનાદીનિ સુણન્તા ઉસ્સાહપ્પત્તા ભિક્ખૂ નિમન્તેત્વા સક્કારં કરોન્તા વિચરન્તિ. તિત્થિયા પન ‘‘મયં મુનિનો મોનં કરોમ, સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકા ભત્તગ્ગાદીસુ મહાકથં કથેન્તા વિચરન્તી’’તિ ઉજ્ઝાયિંસુ.

સત્થા તમત્થં સુત્વા ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, તુણ્હીભાવમત્તેન ‘મુની’તિ વદામિ. એકચ્ચે હિ અજાનન્તા ન ¶ કથેન્તિ, એકચ્ચે અવિસારદતાય, એકચ્ચે ‘મા નો ઇમં અતિસયત્થં અઞ્ઞે જાનિંસૂ’તિ મચ્છેરેન. તસ્મા મોનમત્તેન મુનિ ન હોતિ, પાપવૂપસમેન પન મુનિ નામ હોતી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૬૮.

‘‘ન મોનેન મુની હોતિ, મૂળ્હરૂપો અવિદ્દસુ;

યો ચ તુલંવ પગ્ગય્હ, વરમાદાય પણ્ડિતો.

૨૬૯.

‘‘પાપાનિ ¶ પરિવજ્જેતિ, સ મુની તેન સો મુનિ;

યો મુનાતિ ઉભો લોકે, મુનિ તેન પવુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ ન મોનેનાતિ કામઞ્હિ મોનેય્યપટિપદાસઙ્ખાતેન મગ્ગઞાણમોનેન મુનિ નામ હોતિ, ઇધ પન તુણ્હીભાવં સન્ધાય ‘‘મોનેના’’તિ વુત્તં. મૂળ્હરૂપોતિ તુચ્છરૂપો. અવિદ્દસૂતિ અવિઞ્ઞૂ. એવરૂપો હિ તુણ્હીભૂતોપિ મુનિ નામ ન હોતિ. અથ વા મોનેન મુનિ નામ ન હોતિ, તુચ્છસભાવો પન અવિઞ્ઞૂ ચ હોતીતિ અત્થો. યો ચ તુલંવ પગય્હાતિ યથા હિ તુલં ¶ ગહેત્વા ઠિતો અતિરેકં ચે હોતિ, હરતિ. ઊનં ચે હોતિ ¶ , પક્ખિપતિ. એવમેવ યો અતિરેકં હરન્તો વિય પાપં હરતિ પરિવજ્જેતિ, ઊનકે પક્ખિપન્તો વિય કુસલં પરિપૂરેતિ. એવઞ્ચ પન કરોન્તો સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞાણદસ્સનસઙ્ખાતં વરં ઉત્તમમેવ આદાય પાપાનિ અકુસલકમ્માનિ પરિવજ્જેતિ. સ મુનીતિ સો મુનિ નામાતિ અત્થો. તેન સો મુનીતિ કસ્મા પન સો મુનીતિ ચે? યં હેટ્ઠા વુત્તકારણં, તેન સો મુનીતિ અત્થો. સો મુનાતિ ઉભો લોકેતિ યો પુગ્ગલો ઇમસ્મિં ખન્ધાદિલોકે તુલં આરોપેત્વા મિનન્તો વિય ‘‘ઇમે અજ્ઝત્તિકા ખન્ધા, ઇમે બાહિરા’’તિઆદિના નયેન ઇમે ઉભો અત્થે મુનાતિ. મુનિ તેન પવુચ્ચતીતિ તેન કારણેન મુનીતિ વુચ્ચતિયેવાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

તિત્થિયવત્થુ અટ્ઠમં.

૯. બાલિસિકવત્થુ

ન તેન અરિયો હોતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં અરિયં નામ બાલિસિકં આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ ¶ સત્થા તસ્સ સોતાપત્તિમગ્ગસ્સૂપનિસ્સયં દિસ્વા સાવત્થિયા ઉત્તરદ્વારગામે પિણ્ડાય ચરિત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો તતો આગચ્છતિ. તસ્મિં ખણે સો બાલિસિકો બલિસેન મચ્છે ગણ્હન્તો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં દિસ્વા બલિસયટ્ઠિં છડ્ડેત્વા અટ્ઠાસિ. સત્થા તસ્સ અવિદૂરે ¶ ઠાને નિવત્તિત્વા ઠિતો ‘‘ત્વં કિં નામોસી’’તિ સારિપુત્તત્થેરાદીનં નામાનિ પુચ્છિ. તેપિ ‘‘અહં સારિપુત્તો અહં મોગ્ગલ્લાનો’’તિ અત્તનો અત્તનો નામાનિ કથયિંસુ. બાલિસિકો ચિન્તેસિ – ‘‘સત્થા સબ્બેસં નામાનિ પુચ્છતિ, મમમ્પિ નામં પુચ્છિસ્સતિ મઞ્ઞે’’તિ. સત્થા તસ્સ ઇચ્છં ઞત્વા, ‘‘ઉપાસક, ત્વં કો નામોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, અરિયો નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ઉપાસક, તાદિસા પાણાતિપાતિનો અરિયા નામ હોન્તિ, અરિયા પન મહાજનસ્સ અહિંસનભાવે ઠિતા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૭૦.

‘‘ન તેન અરિયો હોતિ, યેન પાણાનિ હિંસતિ;

અહિંસા સબ્બપાણાનં, અરિયોતિ પવુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ ¶ ¶ અહિંસાતિ અહિંસનેન. ઇદં વુત્તં હોતિ – યેન હિ પાણાનિ હિંસતિ, ન તેન કારણેન અરિયો હોતિ. યો પન સબ્બપાણાનં પાણિઆદીહિ અહિંસનેન મેત્તાદિભાવનાય પતિટ્ઠિતત્તા હિંસતો આરાવ ઠિતો, અયં અરિયોતિ વુચ્ચતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બાલિસિકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

બાલિસિકવત્થુ નવમં.

૧૦. સમ્બહુલસીલાદિસમ્પન્નભિક્ખુવત્થુ

ન સીલબ્બતમત્તેનાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સમ્બહુલે સીલાદિસમ્પન્ને ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

તેસુ કિર એકચ્ચાનં એવં અહોસિ – ‘‘મયં સમ્પન્નસીલા, મયં ધુતઙ્ગધરા, મયં બહુસ્સુતા, મયં પન્તસેનાસનવાસિનો, મયં ઝાનલાભિનો, ન અમ્હાકં અરહત્તં દુલ્લભં, ઇચ્છિતદિવસેયેવ અરહત્તં પાપુણિસ્સામા’’તિ. યેપિ તત્થ અનાગામિનો, તેસમ્પિ એતદહોસિ – ‘‘ન અમ્હાકં ઇદાનિ અરહત્તં દુલ્લભ’’ન્તિ. તે સબ્બેપિ એકદિવસં સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ¶ વન્દિત્વા નિસિન્ના ‘‘અપિ નુ ખો વો, ભિક્ખવે, પબ્બજિતકિચ્ચં મત્થકં પત્ત’’ન્તિ સત્થારા પુટ્ઠા એવમાહંસુ – ‘‘ભન્તે, મયં એવરૂપા એવરૂપા ચ, તસ્મા ‘ઇચ્છિતિચ્છિતક્ખણેયેવ અરહત્તં પત્તું સમત્થમ્હા’તિ ચિન્તેત્વા વિહરામા’’તિ.

સત્થા ¶ તેસં વચનં સુત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ભિક્ખુના નામ પરિસુદ્ધસીલાદિમત્તકેન વા અનાગામિસુખપ્પત્તમત્તકેન વા ‘અપ્પકં નો ભવદુક્ખ’ન્તિ વત્તું ન વટ્ટતિ, આસવક્ખયં પન અપ્પત્વા ‘સુખિતોમ્હી’તિ ચિત્તં ન ઉપ્પાદેતબ્બ’’ન્તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૭૧.

‘‘ન સીલબ્બતમત્તેન, બાહુસચ્ચેન વા પન;

અથ વા સમાધિલાભેન, વિવિત્તસયનેન વા.

૨૭૨.

‘‘ફુસામિ ¶ નેક્ખમ્મસુખં, અપુથુજ્જનસેવિતં;

ભિક્ખુ વિસ્સાસમાપાદિ, અપ્પત્તો આસવક્ખય’’ન્તિ.

તત્થ સીલબ્બતમત્તેનાતિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલમત્તેન વા તેરસધુતઙ્ગમત્તેન વા. બાહુસચ્ચેન વાતિ તિણ્ણં પિટકાનં ઉગ્ગહિતમત્તેન વા. સમાધિલાભેનાતિ અટ્ઠસમાપત્તિયા લાભેન. નેક્ખમ્મસુખન્તિ ¶ અનાગામિસુખં. તં અનાગામિસુખં ફુસામીતિ એત્તકમત્તેન વા. અપુથુજ્જનસેવિતન્તિ પુથુજ્જનેહિ અસેવિતં અરિયસેવિતમેવ. ભિક્ખૂતિ તેસં અઞ્ઞતરં આલપન્તો આહ. વિસ્સાસમાપાદીતિ વિસ્સાસં ન આપજ્જેય્ય. ઇદં વુત્તં હોતિ – ભિક્ખુ ઇમિના સમ્પન્નસીલાદિભાવમત્તકેનેવ ‘‘મય્હં ભવો અપ્પકો પરિત્તકો’’તિ આસવક્ખયસઙ્ખાતં અરહત્તં અપ્પત્તો હુત્વા ભિક્ખુ નામ વિસ્સાસં નાપજ્જેય્ય. યથા હિ અપ્પમત્તકોપિ ગૂથો દુગ્ગન્ધો હોતિ, એવં અપ્પમત્તકોપિ ભવો દુક્ખોતિ.

દેસનાવસાને તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહંસુ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

સમ્બહુલસીલાદિસમ્પન્નભિક્ખુવત્થુ દસમં.

ધમ્મટ્ઠવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

એકૂનવીસતિમો વગ્ગો.

૨૦. મગ્ગવગ્ગો

૧. પઞ્ચસતભિક્ખુવત્થુ

મગ્ગાનટ્ઠઙ્ગિકોતિ ¶ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ચસતે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

તે કિર સત્થરિ જનપદચારિકં ચરિત્વા પુન સાવત્થિં આગતે ઉપટ્ઠાનસાલાય નિસીદિત્વા ‘‘અસુકગામતો અસુકગામસ્સ મગ્ગો સમો, અસુકગામસ્સ મગ્ગો વિસમો, સસક્ખરો, અસક્ખરો’’તિઆદિના નયેન અત્તનો વિચરિતમગ્ગં આરબ્ભ મગ્ગકથં કથેસું. સત્થા તેસં અરહત્તસ્સૂપનિસ્સયં દિસ્વા તં ઠાનં આગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસિન્નો ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, અયં બાહિરકમગ્ગો, ભિક્ખુના નામ અરિયમગ્ગે કમ્મં કાતું વટ્ટતિ, એવઞ્હિ કરોન્તો ભિક્ખુ સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૭૩.

‘‘મગ્ગાનટ્ઠઙ્ગિકો ¶ સેટ્ઠો, સચ્ચાનં ચતુરો પદા;

વિરાગો સેટ્ઠો ધમ્માનં, દ્વિપદાનઞ્ચ ચક્ખુમા.

૨૭૪.

‘‘એસેવ મગ્ગો નત્થઞ્ઞો, દસ્સનસ્સ વિસુદ્ધિયા;

એતઞ્હિ તુમ્હે પટિપજ્જથ, મારસ્સેતં પમોહનં.

૨૭૫.

‘‘એતઞ્હિ તુમ્હે પટિપન્ના, દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સથ;

અક્ખાતો વો મયા મગ્ગો, અઞ્ઞાય સલ્લકન્તનં.

૨૭૬.

‘‘તુમ્હેહિ કિચ્ચમાતપ્પં, અક્ખાતારો તથાગતા;

પટિપન્ના પમોક્ખન્તિ, ઝાયિનો મારબન્ધના’’તિ.

તત્થ ¶ મગ્ગાનટ્ઠઙ્ગિકોતિ જઙ્ઘમગ્ગાદયો વા હોન્તુ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતમગ્ગા વા, તેસં સબ્બેસમ્પિ મગ્ગાનં સમ્માદિટ્ઠિઆદીહિ અટ્ઠહિ અઙ્ગેહિ મિચ્છાદિટ્ઠિઆદીનં અટ્ઠન્નં પહાનં કરોન્તો નિરોધં આરમ્મણં કત્વા ચતૂસુપિ સચ્ચેસુ દુક્ખપરિજાનનાદિકિચ્ચં સાધયમાનો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો સેટ્ઠો ¶ ઉત્તમો. સચ્ચાનં ચતુરો પદાતિ ‘‘સચ્ચં ભણે ન કુજ્ઝેય્યા’’તિ ¶ (ધ. પ. ૨૨૪) આગતં વચીસચ્ચં વા હોતુ, ‘‘સચ્ચો બ્રાહ્મણો સચ્ચો ખત્તિયો’’તિઆદિભેદં સમ્મુતિસચ્ચં વા ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ (ધ. સ. ૧૧૪૪; મ. નિ. ૨.૧૮૭-૧૮૮) દિટ્ઠિસચ્ચં વા ‘‘દુક્ખં અરિયસચ્ચ’’ન્તિઆદિભેદં પરમત્થસચ્ચં વા હોતુ, સબ્બેસમ્પિ ઇમેસં સચ્ચાનં પરિજાનિતબ્બટ્ઠેન સચ્છિકાતબ્બટ્ઠેન પહાતબ્બટ્ઠેન ભાવેતબ્બટ્ઠેન એકપટિવેધટ્ઠેન ચ તથપટિવેધટ્ઠેન ચ દુક્ખં અરિયસચ્ચન્તિઆદયો ચતુરો પદા સેટ્ઠા નામ. વિરાગો સેટ્ઠો ધમ્માનન્તિ ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, ધમ્મા સઙ્ખતા વા અસઙ્ખતા વા, વિરાગો તેસં અગ્ગમક્ખાયતી’’તિ (ઇતિવુ. ૯૦; અ. નિ. ૪.૩૪) વચનતો સબ્બધમ્માનં નિબ્બાનસઙ્ખાતો વિરાગો સેટ્ઠો. દ્વિપદાનઞ્ચ ચક્ખુમાતિ સબ્બેસં દેવમનુસ્સાદિભેદાનં દ્વિપદાનં પઞ્ચહિ ચક્ખૂહિ ચક્ખુમા તથાગતોવ સેટ્ઠો. ચ-સદ્દો સમ્પિણ્ડનત્થો, અરૂપધમ્મે સમ્પિણ્ડેતિ. તસ્મા અરૂપધમ્માનમ્પિ તથાગતો સેટ્ઠો ઉત્તમો.

દસ્સનસ્સ વિસુદ્ધિયાતિ મગ્ગફલદસ્સનસ્સ વિસુદ્ધત્થં યો મયા ‘‘સેટ્ઠો’’તિ વુત્તો, એસોવ મગ્ગો, નત્થઞ્ઞો. એતઞ્હિ તુમ્હેતિ તસ્મા તુમ્હે એતમેવ પટિપજ્જથ. મારસ્સેતં પમોહનન્તિ એતં મારમોહનં મારમન્થનન્તિ ¶ વુચ્ચતિ. દુક્ખસ્સન્તન્તિ સકલસ્સપિ વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તં પરિચ્છેદં કરિસ્સથાતિ અત્થો. અઞ્ઞાય સલ્લકન્તનન્તિ રાગસલ્લાદીનં કન્તનં નિમ્મથનં અબ્બૂહણં એતં મગ્ગં, મયા વિના અનુસ્સવાદીહિ અત્તપચ્ચક્ખતો ઞત્વાવ અયં મગ્ગો અક્ખાતો, ઇદાનિ તુમ્હેહિ કિલેસાનં આતાપનેન ‘‘આતપ્પ’’ન્તિ સઙ્ખં ગતં તસ્સ અધિગમત્થાય સમ્મપ્પધાનવીરિયં કિચ્ચં કરણીયં. કેવલઞ્હિ અક્ખાતારોવ તથાગતા. તસ્મા તેહિ અક્ખાતવસેન યે પટિપન્ના દ્વીહિ ઝાનેહિ ઝાયિનો, તે તેભૂમકવટ્ટસઙ્ખાતા મારબન્ધના પમોક્ખન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

પઞ્ચસતભિક્ખુવત્થુ પઠમં.

૨. અનિચ્ચલક્ખણવત્થુ

સબ્બે ¶ ¶ ¶ સઙ્ખારા અનિચ્ચાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ચસતે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

તે કિર સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ગન્ત્વા અરઞ્ઞે વાયમન્તાપિ અરહત્તં અપ્પત્વા ‘‘વિસેસેત્વા કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હિસ્સામા’’તિ સત્થુ સન્તિકં આગમિંસુ. સત્થા ‘‘કિં નુ ખો ઇમેસં સપ્પાય’’ન્તિ વીમંસન્તો ‘‘ઇમે કસ્સપબુદ્ધકાલે વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ અનિચ્ચલક્ખણે અનુયુઞ્જિંસુ, તસ્મા અનિચ્ચલક્ખણેનેવ તેસં એકં ગાથં દેસેતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, કામભવાદીસુ સબ્બેપિ સઙ્ખારા હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચા એવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૭૭.

‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચાતિ, યદા પઞ્ઞાય પસ્સતિ;

અથ નિબ્બિન્દતિ દુક્ખે, એસ મગ્ગો વિસુદ્ધિયા’’તિ.

તત્થ સબ્બે સઙ્ખારાતિ કામભવાદીસુ ઉપ્પન્ના ખન્ધા તત્થ તત્થેવ નિરુજ્ઝનતો અનિચ્ચાતિ યદા વિપસ્સનાપઞ્ઞાય પસ્સતિ, અથ ઇમસ્મિં ખન્ધપરિહરણદુક્ખે નિબ્બિન્દતિ, નિબ્બિન્દન્તો દુક્ખપરિજાનનાદિવસેન સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ. એસ મગ્ગો વિસુદ્ધિયાતિ વિસુદ્ધત્થાય વોદાનત્થાય એસ મગ્ગોતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ, સમ્પત્તપરિસાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

અનિચ્ચલક્ખણવત્થુ દુતિયં.

૩. દુક્ખલક્ખણવત્થુ

દુતિયગાથાયપિ એવરૂપમેવ વત્થુ. તદા હિ ભગવા તેસં ભિક્ખૂનં દુક્ખલક્ખણે કતાભિયોગભાવં ઞત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, સબ્બેપિ ખન્ધા પટિપીળનટ્ઠેન દુક્ખા એવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૭૮.

‘‘સબ્બે ¶ ¶ સઙ્ખારા દુક્ખાતિ, યદા પઞ્ઞાય પસ્સતિ;

અથ નિબ્બિન્દતિ દુક્ખે, એસ મગ્ગો વિસુદ્ધિયા’’તિ.

તત્થ દુક્ખાતિ પટિપીળનટ્ઠેન દુક્ખા. સેસં પુરિમસદિસમેવ.

દુક્ખલક્ખણવત્થુ તતિયં.

૪. અનત્તલક્ખણવત્થુ

તતિયગાથાયપિ એસેવ નયો. કેવલઞ્હિ એત્થ ભગવા તેસં ભિક્ખૂનં પુબ્બે અનત્તલક્ખણે અનુયુત્તભાવં ઞત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, સબ્બેપિ ખન્ધા અવસવત્તનટ્ઠેન અનત્તા એવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૭૯.

‘‘સબ્બે ¶ ધમ્મા અનત્તાતિ, યદા પઞ્ઞાય પસ્સતિ;

અથ નિબ્બિન્દતિ દુક્ખે, એસ મગ્ગો વિસુદ્ધિયા’’તિ.

તત્થ સબ્બે ધમ્માતિ પઞ્ચક્ખન્ધા એવ અધિપ્પેતા. અનત્તાતિ ‘‘મા જીયન્તુ મા મીયન્તૂ’’તિ વસે વત્તેતું ન સક્કાતિ અવસવત્તનટ્ઠેન અનત્તા અત્તસુઞ્ઞા અસ્સામિકા અનિસ્સરાતિ અત્થો. સેસં પુરિમસદિસમેવાતિ.

અનત્તલક્ખણવત્થુ ચતુત્થં.

૫. પધાનકમ્મિકતિસ્સત્થેરવત્થુ

ઉટ્ઠાનકાલમ્હીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પધાનકમ્મિકતિસ્સત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિવાસિનો કિર પઞ્ચસતા કુલપુત્તા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞં અગમંસુ. તેસુ એકો તત્થેવ ઓહીયિ. અવસેસા અરઞ્ઞે સમણધમ્મં કરોન્તા અરહત્તં પત્વા ‘‘પટિલદ્ધગુણં સત્થુ આરોચેસ્સામા’’તિ પુન સાવત્થિં અગમંસુ. તે સાવત્થિતો યોજનમત્તે ¶ એકસ્મિં ગામકે પિણ્ડાય ચરન્તે દિસ્વા એકો ઉપાસકો યાગુભત્તાદીહિ પતિમાનેત્વા અનુમોદનં સુત્વા પુનદિવસત્થાયપિ નિમન્તેસિ. તે તદહેવ સાવત્થિં ¶ ગન્ત્વા પત્તચીવરં પટિસામેત્વા સાયન્હસમયે ¶ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. સત્થા તેહિ સદ્ધિં અતિવિય તુટ્ઠિં પવેદયમાનો પટિસન્થારં અકાસિ.

અથ નેસં તત્થ ઓહીનો સહાયકભિક્ખુ ચિન્તેસિ – ‘‘સત્થુ ઇમેહિ સદ્ધિં પટિસન્થારં કરોન્તસ્સ મુખં નપ્પહોતિ, મય્હં પન મગ્ગફલાભાવેન મયા સદ્ધિં ન કથેતિ, અજ્જેવ અરહત્તં પત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા મયા સદ્ધિં કથાપેસ્સામી’’તિ. તેપિ ભિક્ખૂ, ‘‘ભન્તે, મયં આગમનમગ્ગે એકેન ઉપાસકેન સ્વાતનાય નિમન્તિતા, તત્થ પાતોવ ગમિસ્સામા’’તિ સત્થારં અપલોકેસું. અથ નેસં સહાયકો ભિક્ખુ સબ્બરત્તિં ચઙ્કમન્તો નિદ્દાવસેન ચઙ્કમકોટિયં એકસ્મિં પાસાણફલકે પતિ, ઊરુટ્ઠિ ભિજ્જિ. સો મહાસદ્દેન વિરવિ. તસ્સ તે સહાયકા ભિક્ખૂ સદ્દં સઞ્જાનિત્વા ઇતો ચિતો ચ ઉપધાવિંસુ. તેસં દીપં જાલેત્વા તસ્સ કત્તબ્બકિચ્ચં કરોન્તાનંયેવ અરુણો ઉટ્ઠહિ, તે તં ગામં ગન્તું ઓકાસં ન લભિંસુ. અથ ને સત્થા આહ – ‘‘કિં, ભિક્ખવે, ભિક્ખાચારગામં ન ગમિત્થા’’તિ. તે ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ તં પવત્તિં આરોચેસું. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, એસ ¶ ઇદાનેવ તુમ્હાકં લાભન્તરાયં કરોતિ, પુબ્બેપિ અકાસિયેવા’’તિ વત્વા તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિત્વા –

‘‘યો પુબ્બે કરણીયાનિ, પચ્છા સો કાતુમિચ્છતિ;

વરુણકટ્ઠભઞ્જોવ, સ પચ્છા મનુતપ્પતી’’તિ. (જા. ૧.૧.૭૧) –

જાતકં વિત્થારેસિ. તદા કિર તે ભિક્ખૂ પઞ્ચસતા માણવકા અહેસું, કુસીતમાણવકો અયં ભિક્ખુ અહોસિ, આચરિયો પન તથાગતોવ અહોસીતિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, યો હિ ઉટ્ઠાનકાલે ઉટ્ઠાનં ન કરોતિ, સંસન્નસઙ્કપ્પો હોતિ, કુસીતો સો ઝાનાદિભેદં વિસેસં નાધિગચ્છતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૮૦.

‘‘ઉટ્ઠાનકાલમ્હિ અનુટ્ઠહાનો,

યુવા બલી આલસિયં ઉપેતો;

સંસન્નસઙ્કપ્પમનો કુસીતો,

પઞ્ઞાય મગ્ગં અલસો ન વિન્દતી’’તિ.

તત્થ ¶ ¶ અનુટ્ઠહાનોતિ અનુટ્ઠહન્તો અવાયમન્તો. યુવા બલીતિ પઠમયોબ્બને ઠિતો બલસમ્પન્નોપિ હુત્વા ¶ અલસભાવેન ઉપેતો હોતિ, ભુત્વા સયતિ. સંસન્નસઙ્કપ્પમનોતિ તીહિ મિચ્છાવિતક્કેહિ સુટ્ઠુ અવસન્નસમ્માસઙ્કપ્પચિત્તો. કુસીતોતિ નિબ્બીરિયો. અલસોતિ મહાઅલસો પઞ્ઞાય દટ્ઠબ્બં અરિયમગ્ગં અપસ્સન્તો ન વિન્દતિ, ન પટિલભતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

પધાનકમ્મિકતિસ્સત્થેરવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. સૂકરપેતવત્થુ

વાચાનુરક્ખીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો સૂકરપેતં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ દિવસે મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો લક્ખણત્થેરેન સદ્ધિં ગિજ્ઝકૂટા ઓરોહન્તો એકસ્મિં પદેસે સિતં પાત્વાકાસિ. ‘‘કો નુ ખો, આવુસો, હેતુ સિતસ્સ પાતુકમ્માયા’’તિ લક્ખણત્થેરેન પુટ્ઠો ‘‘અકાલો, આવુસો, ઇમસ્સ પઞ્હસ્સ, સત્થુ સન્તિકે મં પુચ્છેય્યાથા’’તિ વત્વા લક્ખણત્થેરેન ¶ સદ્ધિંયેવ રાજગહે પિણ્ડાય ચરિત્વા પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો વેળુવનં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા નિસીદિ. અથ નં લક્ખણત્થેરો તમત્થં પુચ્છિ. સો આહ – ‘‘આવુસો, અહં એકં પેતં અદ્દસં, તસ્સ તિગાવુતપ્પમાણં સરીરં, તં મનુસ્સસરીરસદિસં. સીસં પન સૂકરસ્સ વિય, તસ્સ મુખે નઙ્ગુટ્ઠં જાતં, તતો પુળવા પગ્ઘરન્તિ. સ્વાહં ‘ન મે એવરૂપો સત્તો દિટ્ઠપુબ્બો’તિ તં દિસ્વા સિતં પાત્વાકાસિ’’ન્તિ. સત્થા ‘‘ચક્ખુભૂતા વત, ભિક્ખવે, મમ સાવકા વિહરન્તી’’તિ વત્વા ‘‘અહમ્પેતં સત્તં બોધિમણ્ડેયેવ અદ્દસં. ‘યે પન મે ન સદ્દહેય્યું, તેસં અહિતાય અસ્સા’તિ પરેસં અનુકમ્પાય ન કથેસિં. ઇદાનિ મોગ્ગલ્લાનં સક્ખિં કત્વા કથેમિ. સચ્ચં, ભિક્ખવે, મોગ્ગલ્લાનો આહા’’તિ કથેસિ. તં સુત્વા ભિક્ખૂ સત્થારં પુચ્છિંસુ – ‘‘કિં ¶ પન, ભન્તે, તસ્સ પુબ્બકમ્મ’’ન્તિ. સત્થા ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, સુણાથા’’તિ અતીતં આહરિત્વા તસ્સ પુબ્બકમ્મં કથેસિ.

કસ્સપબુદ્ધકાલે કિર એકસ્મિં ગામકાવાસે દ્વે થેરા સમગ્ગવાસં વસિંસુ. તેસુ એકો સટ્ઠિવસ્સો, એકો એકૂનસટ્ઠિવસ્સો ¶ . એકૂનસટ્ઠિવસ્સો ઇતરસ્સ પત્તચીવરં આદાય વિચરિ, સામણેરો વિય સબ્બં વત્તપટિવત્તં અકાસિ. તેસં એકમાતુકુચ્છિયં વુત્થભાતૂનં વિય સમગ્ગવાસં ¶ વસન્તાનં વસનટ્ઠાનં એકો ધમ્મકથિકો આગમિ. તદા ચ ધમ્મસ્સવનદિવસો હોતિ. થેરા નં સઙ્ગણ્હિત્વા ‘‘ધમ્મકથં નો કથેહિ સપ્પુરિસા’’તિ આહંસુ. સો ધમ્મકથં કથેસિ. થેરા ‘‘ધમ્મકથિકો નો લદ્ધો’’તિ તુટ્ઠચિત્તા પુનદિવસે તં આદાય ધુરગામં પિણ્ડાય પવિસિત્વા તત્થ કતભત્તકિચ્ચા, ‘‘આવુસો, હિય્યો કથિતટ્ઠાનતોવ થોકં ધમ્મં કથેહી’’તિ મનુસ્સાનં ધમ્મં કથાપેસું. મનુસ્સા ધમ્મકથં સુત્વા પુનદિવસત્થાયપિ નિમન્તયિંસુ. એવં સમન્તા ભિક્ખાચારગામેસુ દ્વે દ્વે દિવસે તં આદાય પિણ્ડાય ચરિંસુ.

ધમ્મકથિકો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે દ્વેપિ અતિમુદુકા, મયા ઉભોપેતે પલાપેત્વા ઇમસ્મિં વિહારે વસિતું વટ્ટતી’’તિ. સો સાયં થેરૂપટ્ઠાનં ગન્ત્વા ભિક્ખૂનં ઉટ્ઠાય ગતકાલે નિવત્તિત્વા મહાથેરં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, કિઞ્ચિ વત્તબ્બં અત્થી’’તિ વત્વા ‘‘કથેહિ, આવુસો’’તિ વુત્તે થોકં ચિન્તેત્વા, ‘‘ભન્તે, કથા નામેસા મહાસાવજ્જા’’તિ વત્વા અકથેત્વાવ પક્કામિ. અનુથેરસ્સાપિ સન્તિકં ગન્ત્વા તથેવ અકાસિ. સો દુતિયદિવસે તથેવ કત્વા તતિયદિવસે તેસં અતિવિય ¶ કોતુહલે ઉપ્પન્ને મહાથેરં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, કિઞ્ચિ વત્તબ્બં અત્થિ, તુમ્હાકં પન સન્તિકે વત્તું ન વિસહામી’’તિ વત્વા થેરેન ‘‘હોતુ, આવુસો, કથેહી’’તિ નિપ્પીળિતો આહ – ‘‘કિં પન, ભન્તે, અનુથેરો તુમ્હેહિ સદ્ધિં સંભોગો’’તિ. સપ્પુરિસ, કિં નામેતં કથેસિ, મયં એકમાતુકુચ્છિયં વુત્થપુત્તા વિય, અમ્હેસુ એકેન યં લદ્ધં, ઇતરેનાપિ લદ્ધમેવ હોતિ. મયા એતસ્સ એત્તકં કાલં અગુણો નામ ન દિટ્ઠપુબ્બોતિ? એવં, ભન્તેતિ. આમાવુસોતિ. ભન્તે મં અનુથેરો એવમાહ – ‘‘સપ્પુરિસ, ત્વં કુલપુત્તો, અયં મહાથેરો લજ્જી પેસલોતિ એતેન સદ્ધિં સંભોગં કરોન્તો ¶ ઉપપરિક્ખિત્વા કરેય્યાસી’’તિ એવમેસ મં આગતદિવસતો પટ્ઠાય વદતીતિ.

મહાથેરો તં સુત્વાવ કુદ્ધમાનસો દણ્ડાભિહતં કુલાલભાજનં વિય ભિજ્જિ. ઇતરોપિ ઉટ્ઠાય અનુથેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તથેવ અવોચ, સોપિ તથેવ ભિજ્જિ. તેસુ કિઞ્ચાપિ એત્તકં કાલં એકોપિ વિસું પિણ્ડાય પવિટ્ઠપુબ્બો નામ નત્થિ, પુનદિવસે પન વિસું પિણ્ડાય પવિસિત્વા અનુથેરો પુરેતરં આગન્ત્વા ઉપટ્ઠાનસાલાય અટ્ઠાસિ, મહાથેરો પચ્છા અગમાસિ. તં દિસ્વા અનુથેરો ચિન્તેસિ – ‘‘કિં નુ ખો ઇમસ્સ પત્તચીવરં પટિગ્ગહેતબ્બં, ઉદાહુ નો’’તિ. સો ‘‘ન ¶ ઇદાનિ પટિગ્ગહેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વાપિ ‘‘હોતુ, ન મયા એવં કતપુબ્બં, મયા અત્તનો વત્તં હાપેતું ન વટ્ટતી’’તિ ચિત્તં મુદુકં કત્વા થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, પત્તચીવરં દેથા’’તિ આહ. ઇતરો ‘‘ગચ્છ, દુબ્બિનીત, ન ત્વં મમ પત્તચીવરં પટિગ્ગહેતું યુત્તરૂપો’’તિ અચ્છરં પહરિત્વા તેનપિ ‘‘આમ, ભન્તે, અહમ્પિ તુમ્હાકં પત્તચીવરં ન પટિગ્ગણ્હામીતિ ¶ ચિન્તેસિ’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘આવુસો નવક, કિં ત્વં ચિન્તેસિ, મમ ઇમસ્મિં વિહારે કોચિ સઙ્ગો અત્થી’’તિ આહ. ઇતરોપિ ‘‘તુમ્હે પન, ભન્તે, કિં એવં મઞ્ઞથ ‘મમ ઇમસ્મિં વિહારે કોચિ સઙ્ગો અત્થી’તિ, એસો તે વિહારો’’તિ વત્વા પત્તચીવરં આદાય નિક્ખમિ. ઇતરોપિ નિક્ખમિ. તે ઉભોપિ એકમગ્ગેનાપિ અગન્ત્વા એકો પચ્છિમદ્વારેન મગ્ગં ગણ્હિ, એકો પુરત્થિમદ્વારેન. ધમ્મકથિકો, ‘‘ભન્તે, મા એવં કરોથ, મા એવં કરોથા’’તિ વત્વા ‘‘તિટ્ઠાવુસો’’તિ વુત્તે નિવત્તિ. સો પુનદિવસે ધુરગામં પવિટ્ઠો મનુસ્સેહિ, ‘‘ભન્તે, ભદ્દન્તા કુહિ’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘આવુસો, મા પુચ્છથ, તુમ્હાકં ¶ કુલુપકા હિય્યો કલહં કત્વા નિક્ખમિંસુ, અહં યાચન્તોપિ નિવત્તેતું નાસક્ખિ’’ન્તિ આહ. તેસુ બાલા તુણ્હી અહેસું. પણ્ડિતા પન ‘‘અમ્હેહિ એત્તકં કાલં ભદ્દન્તાનં કિઞ્ચિ ખલિતં નામ ન દિટ્ઠપુબ્બં, તેસં ભયં ઇમં નિસ્સાય ઉપ્પન્નં ભવિસ્સતી’’તિ દોમનસ્સપ્પત્તા અહેસું.

તેપિ થેરા ગતટ્ઠાને ચિત્તસુખં નામ ન લભિંસુ. મહાથેરો ચિન્તેસિ – ‘‘અહો નવકસ્સ ભિક્ખુનો ભારિયં કમ્મં કતં, મુહુત્તં દિટ્ઠં નામ આગન્તુકભિક્ખું આહ – ‘મહાથેરેન સદ્ધિં સંભોગં મા અકાસી’’’તિ. ઇતરોપિ ચિન્તેસિ – ‘‘અહો મહાથેરસ્સ ભારિયં કમ્મં કતં, મુહુત્તં દિટ્ઠં નામ આગન્તુકભિક્ખું આહ – ‘ઇમિના સદ્ધિં સંભોગં મા અકાસી’’’તિ. તેસં ¶ નેવ સજ્ઝાયો ન મનસિકારો અહોસિ. તે વસ્સસતચ્ચયેન પચ્છિમદિસાય એકં વિહારં અગમંસુ. તેસં એકમેવ સેનાસનં પાપુણિ. મહાથેરે પવિસિત્વા મઞ્ચકે નિસિન્ને ઇતરોપિ પાવિસિ. મહાથેરો તં દિસ્વાવ સઞ્જાનિત્વા અસ્સૂનિ સન્ધારેતું નાસક્ખિ. ઇતરોપિ મહાથેરં સઞ્જાનિત્વા અસ્સુપુણ્ણેહિ નેત્તેહિ ‘‘કથેમિ નુ ખો મા કથેમી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ન તં સદ્ધેય્યરૂપ’’ન્તિ થેરં વન્દિત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, એત્તકં ¶ કાલં તુમ્હાકં પત્તચીવરં ગહેત્વા વિચરિં, અપિ નુ ખો મે કાયદ્વારાદીસુ તુમ્હેહિ કિઞ્ચિ અસારુપ્પં દિટ્ઠપુબ્બ’’ન્તિ. ‘‘ન દિટ્ઠપુબ્બં, આવુસો’’તિ. અથ કસ્મા ધમ્મકથિકં અવચુત્થ ‘‘મા એતેન સદ્ધિં સંભોગમકાસી’’તિ? ‘‘નાહં, આવુસો, એવં કથેમિ, તયા કિર મમ અન્તરે એવં વુત્ત’’ન્તિ. ‘‘અહમ્પિ, ભન્તે, ન વદામી’’તિ. તે તસ્મિં ખણે ‘‘તેન અમ્હે ભિન્દિતુકામેન એવં વુત્તં ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં અચ્ચયં દેસયિંસુ. તે વસ્સસતં ચિત્તસ્સાદં અલભન્તા તં દિવસં સમગ્ગા હુત્વા ‘‘આયામ, નં તતો વિહારા નિક્કડ્ઢિસ્સામા’’તિ પક્કમિત્વા અનુપુબ્બેન તં વિહારં અગમંસુ.

ધમ્મકથિકોપિ થેરે દિસ્વા પત્તચીવરં પટિગ્ગહેતું ઉપગચ્છિ. થેરા ‘‘ન ત્વં ઇમસ્મિં વિહારે વસિતું યુત્તરૂપો’’તિ અચ્છરં પહરિંસુ. સો સણ્ઠાતું અસક્કોન્તો તાવદેવ નિક્ખમિત્વા ¶ પલાયિ. અથ નં વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ કતો સમણધમ્મો સન્ધારેતું નાસક્ખિ, તતો ચવિત્વા અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તો એકં બુદ્ધન્તરં પચ્ચિત્વા ઇદાનિ ગિજ્ઝકૂટે વુત્તપ્પકારેન અત્તભાવેન દુક્ખં અનુભોતીતિ.

સત્થા ઇદં તસ્સ પુબ્બકમ્મં આહરિત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ભિક્ખુના નામ કાયાદીહિ ઉપસન્તરૂપેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૮૧.

‘‘વાચાનુરક્ખી ¶ મનસા સુસંવુતો,

કાયેન ચ નાકુસલં કયિરા;

એતે તયો કમ્મપથે વિસોધયે,

આરાધયે મગ્ગમિસિપ્પવેદિત’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – ચતુન્નં વચીદુચ્ચરિતાનં વજ્જનેન વાચાનુરક્ખી અભિજ્ઝાદીનં અનુપ્પાદનેન મનસા ચ સુટ્ઠુ સંવુતો પાણાતિપાતાદયો પજહન્તો કાયેન ¶ ચ અકુસલં ન કયિરા. એવં એતે તયો કમ્મપથે વિસોધયે. એવં વિસોધેન્તો હિ સીલક્ખન્ધાદીનં એસકેહિ બુદ્ધાદીહિ ઇસીહિ પવેદિતં અટ્ઠઙ્ગિકમગ્ગં આરાધેય્યાતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સૂકરપેતવત્થુ છટ્ઠં.

૭. પોટ્ઠિલત્થેરવત્થુ

યોગા વેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પોટ્ઠિલં નામ થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર સત્તન્નમ્પિ બુદ્ધાનં સાસને તેપિટકો પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં ધમ્મં વાચેસિ. સત્થા ચિન્તેસિ ¶ – ‘‘ઇમસ્સ ભિક્ખુનો ‘અત્તનો દુક્ખનિસ્સરણં કરિસ્સામી’તિ ચિત્તમ્પિ નત્થિ સંવેજેસ્સામિ ન’’ન્તિ. તતો પટ્ઠાય તં થેરં અત્તનો ઉપટ્ઠાનં આગતકાલે ‘‘એહિ, તુચ્છપોટ્ઠિલ, વન્દ, તુચ્છપોટ્ઠિલ, નિસીદ, તુચ્છપોટ્ઠિલ, યાહિ, તુચ્છપોટ્ઠિલા’’તિ વદતિ. ઉટ્ઠાય ગતકાલેપિ ‘‘તુચ્છપોટ્ઠિલો ગતો’’તિ વદતિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અહં સાટ્ઠકથાનિ તીણિ ¶ પિટકાનિ ધારેમિ, પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં અટ્ઠારસ મહાગણે ધમ્મં વાચેમિ, અથ પન મં સત્થા અભિક્ખણં, ‘તુચ્છપોટ્ઠિલા’તિ વદેતિ, અદ્ધા મં સત્થા ઝાનાદીનં અભાવેન એવં વદેતી’’તિ. સો ઉપ્પન્નસંવેગો ‘‘દાનિ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા સમણધમ્મં કરિસ્સામી’’તિ સયમેવ પત્તચીવરં સંવિદહિત્વા પચ્ચૂસકાલે સબ્બપચ્છા ધમ્મં ઉગ્ગણ્હિત્વા નિક્ખમન્તેન ભિક્ખુના સદ્ધિં નિક્ખમિ. પરિવેણે નિસીદિત્વા સજ્ઝાયન્તા નં ‘‘આચરિયો’’તિ ન સલ્લક્ખેસું. સો વીસયોજનસતમગ્ગં ગન્ત્વા એકસ્મિં અરઞ્ઞાવાસે તિંસ ભિક્ખૂ વસન્તિ, તે ઉપસઙ્કમિત્વા સઙ્ઘત્થેરં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, અવસ્સયો મે હોથા’’તિ આહ. આવુસો, ત્વં ધમ્મકથિકો, અમ્હેહિ નામ ¶ તં નિસ્સાય કિઞ્ચિ જાનિતબ્બં ભવેય્ય, કસ્મા એવં વદેસીતિ? મા, ભન્તે, એવં કરોથ, અવસ્સયો મે હોથાતિ. તે પન સબ્બે ખીણાસવાવ. અથ નં મહાથેરો ‘‘ઇમસ્સ ઉગ્ગહં નિસ્સાય માનો અત્થિયેવા’’તિ અનુથેરસ્સ સન્તિકં પહિણિ. સોપિ નં તથેવાહ. ઇમિના ¶ નીહારેન સબ્બેપિ તં પેસેન્તા દિવાટ્ઠાને નિસીદિત્વા સૂચિકમ્મં કરોન્તસ્સ સબ્બનવકસ્સ સત્તવસ્સિકસામણેરસ્સ સન્તિકં પહિણિંસુ. એવમસ્સ માનં નીહરિંસુ.

સો નિહતમાનો સામણેરસ્સ સન્તિકે અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ‘‘અવસ્સયો મે હોહિ સપ્પુરિસા’’તિ આહ. અહો, આચરિય, કિં નામેતં કથેથ, તુમ્હે મહલ્લકા બહુસ્સુતા, તુમ્હાકં સન્તિકે મયા કિઞ્ચિ કારણં જાનિતબ્બં ભવેય્યાતિ. મા એવં કરિ, સપ્પુરિસ, હોહિયેવ મે અવસ્સયોતિ. ભન્તે, સચેપિ ઓવાદક્ખમા ભવિસ્સથ, ભવિસ્સામિ વો અવસ્સયોતિ. હોમિ, સપ્પુરિસ, અહં ‘‘અગ્ગિં પવિસા’’તિ વુત્તે અગ્ગિં પવિસામિયેવાતિ. અથ નં સો અવિદૂરે એકં સરં દસ્સેત્વા, ‘‘ભન્તે, યથાનિવત્થપારુતોવ ઇમં સરં પવિસથા’’તિ આહ. સો હિસ્સ મહગ્ઘાનં દુપટ્ટચીવરાનં નિવત્થપારુતભાવં ઞત્વાપિ ‘‘ઓવાદક્ખમો ¶ નુ ખો’’તિ વીમંસન્તો એવમાહ. થેરોપિ એકવચનેનેવ ઉદકં ઓતરિ. અથ નં ચીવરકણ્ણાનં તેમિતકાલે ‘‘એથ, ભન્તે’’તિ વત્વા એકવચનેનેવ આગન્ત્વા ઠિતં આહ – ‘‘ભન્તે, એકસ્મિં વમ્મિકે છ છિદ્દાનિ, તત્થ એકેન છિદ્દેન ગોધા અન્તો પવિટ્ઠા, તં ગણ્હિતુકામો ઇતરાનિ પઞ્ચ છિદ્દાનિ થકેત્વા છટ્ઠં ભિન્દિત્વા પવિટ્ઠછિદ્દેનેવ ગણ્હાતિ, એવં તુમ્હેપિ છદ્વારિકેસુ આરમ્મણેસુ સેસાનિ પઞ્ચદ્વારાનિ પિધાય મનોદ્વારે કમ્મં પટ્ઠપેથા’’તિ. બહુસ્સુતસ્સ ભિક્ખુનો એત્તકેનેવ પદીપુજ્જલનં વિય અહોસિ. સો ‘‘એત્તકમેવ હોતુ સપ્પુરિસા’’તિ કરજકાયે ઞાણં ઓતારેત્વા સમણધમ્મં આરભિ.

સત્થા વીસયોજનસતમત્થકે નિસિન્નોવ તં ભિક્ખું ઓલોકેત્વા ‘‘યથેવાયં ભિક્ખુ ભૂરિપઞ્ઞો ¶ , એવમેવં અનેન અત્તાનં પતિટ્ઠાપેતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા તેન સદ્ધિં કથેન્તો વિય ઓભાસં ફરિત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૮૨.

‘‘યોગા વે જાયતી ભૂરિ, અયોગા ભૂરિસઙ્ખયો;

એતં દ્વેધાપથં ઞત્વા, ભવાય વિભવાય ચ;

તથાત્તાનં નિવેસેય્ય, યથા ભૂરિ પવડ્ઢતી’’તિ.

તત્થ ¶ ¶ યોગાતિ અટ્ઠતિંસાય આરમ્મણેસુ યોનિસો મનસિકારા. ભૂરીતિ પથવીસમાય વિત્થતાય પઞ્ઞાયેતં નામં. સઙ્ખયોતિ વિનાસો. એતં દ્વેધાપથન્તિ એતં યોગઞ્ચ અયોગઞ્ચ. ભવાય વિભવાય ચાતિ વુદ્ધિયા ચ અવુદ્ધિયા ચ. તથાતિ યથા અયં ભૂરિસઙ્ખાતા પઞ્ઞા પવડ્ઢતિ, એવં અત્તાનં નિવેસેય્યાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને પોટ્ઠિલત્થેરો અરહત્તે પતિટ્ઠહીતિ.

પોટ્ઠિલત્થેરવત્થુ સત્તમં.

૮. પઞ્ચમહલ્લકત્થેરવત્થુ

વનં છિન્દથાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સમ્બહુલે મહલ્લકે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

તે કિર ગિહિકાલે સાવત્થિયં કુટુમ્બિકા મહદ્ધના અઞ્ઞમઞ્ઞસહાયકા એકતો પુઞ્ઞાનિ કરોન્તા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા ‘‘મયં મહલ્લકા, કિં નો ઘરાવાસેના’’તિ સત્થારં પબ્બજ્જં યાચિત્વા પબ્બજિંસુ, મહલ્લકભાવેન પન ધમ્મં પરિયાપુણિતું અસક્કોન્તા વિહારપરિયન્તે પણ્ણસાલં કારેત્વા એકતોવ વસિંસુ. પિણ્ડાય ચરન્તાપિ યેભુય્યેન પુત્તદારસ્સેવ ¶ ગેહં ગન્ત્વા ભુઞ્જિંસુ. તેસુ એકસ્સ પુરાણદુતિયિકા મધુરપાચિકા નામ, સા તેસં સબ્બેસમ્પિ ઉપકારિકા અહોસિ. કસ્મા સબ્બેપિ અત્તના લદ્ધાહારં ગહેત્વા તસ્સા એવ ગેહે નિસીદિત્વા ભુઞ્જન્તિ? સાપિ નેસં યથાસન્નિહિતં સૂપબ્યઞ્જનં દેતિ. સા અઞ્ઞતરાબાધેન ફુટ્ઠા કાલમકાસિ. અથ તે મહલ્લકત્થેરા સહાયકસ્સ થેરસ્સ પણ્ણસાલાય સન્નિપતિત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં ગીવાસુ ગહેત્વા ‘‘મધુરપાચિકા ઉપાસિકા કાલકતા’’તિ વિલપન્તા રોદિંસુ ¶ . ભિક્ખૂહિ ચ સમન્તતો ઉપધાવિત્વા ‘‘કિં ઇદં, આવુસો’’તિ પુટ્ઠા, ‘‘ભન્તે, સહાયકસ્સ નો પુરાણદુતિયિકા કાલકતા, સા અમ્હાકં અતિવિય ઉપકારિકા. ઇદાનિ કુતો તથારૂપિં લભિસ્સામાતિ ઇમિના કારણેન રોદામા’’તિ આહંસુ.

ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ¶ ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ તે કાકયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા સમુદ્દતીરે ચરમાના સમુદ્દઊમિયા સમુદ્દં પવેસેત્વા ¶ મારિતાય કાકિયા રોદિત્વા પરિદેવિત્વા તં નીહરિસ્સામાતિ મુખતુણ્ડકેહિ મહાસમુદ્દં ઉસ્સિઞ્ચન્તા કિલમિંસૂ’’તિ અતીતં આહરિત્વા –

‘‘અપિ નુ હનુકા સન્તા, મુખઞ્ચ પરિસુસ્સતિ;

ઓરમામ ન પારેમ, પૂરતેવ મહોદધી’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૪૬);

ઇમં કાકજાતકં વિત્થારેત્વા તે ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, રાગદોસમોહવનં નિસ્સાય તુમ્હેહિ ઇદં દુક્ખં પત્તં, તં વનં છિન્દિતું વટ્ટતિ, એવં નિદ્દુક્ખા ભવિસ્સથા’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૮૩.

‘‘વનં છિન્દથ મા રુક્ખં, વનતો જાયતે ભયં;

છેત્વા વનઞ્ચ વનથઞ્ચ, નિબ્બના હોથ ભિક્ખવો.

૨૮૪.

‘‘યાવ હિ વનથો ન છિજ્જતિ,

અણુમત્તોપિ નરસ્સ નારિસુ;

પટિબદ્ધમનોવ તાવ સો,

વચ્છો ખીરપકોવ માતરી’’તિ.

તત્થ ¶ મા રુક્ખન્તિ સત્થારા હિ ‘‘વનં છિન્દથા’’તિ વુત્તે તેસં અચિરપબ્બજિતાનં ‘‘સત્થા અમ્હે વાસિઆદીનિ ગહેત્વા વનં છિન્દાપેતી’’તિ રુક્ખં છિન્દિતુકામતા ઉપ્પજ્જિ. અથ ને ‘‘મયા રાગાદિકિલેસવનં સન્ધાયેતં વુત્તં, ન રુક્ખે’’તિ પટિસેધેન્તો ‘‘મા રુક્ખ’’ન્તિ આહ. વનતોતિ યથા પાકતિકવનતો સીહાદિભયં જાયતિ, એવં જાતિઆદિભયમ્પિ કિલેસવનતો જાયતીતિ અત્થો. વનઞ્ચ વનથઞ્ચાતિ એત્થ મહન્તા રુક્ખા વનં ¶ નામ, ખુદ્દકા તસ્મિં વને ઠિતત્તા વનથા નામ. પુબ્બુપ્પત્તિકરુક્ખા વા વનં નામ, અપરાપરુપ્પત્તિકા વનથા નામ. એવમેવ મહન્તમહન્તા ભવાકડ્ઢનકા કિલેસા વનં નામ, પવત્તિયં વિપાકદાયકા વનથા નામ. પુબ્બપ્પત્તિકા વનં નામ, અપરાપરુપ્પત્તિકા વનથા નામ. તં ઉભયં ચતુત્થમગ્ગઞાણેન છિન્દિતબ્બં. તેનાહ – ‘‘છેત્વા વનઞ્ચ વનથઞ્ચ, નિબ્બના હોથ ભિક્ખવો’’તિ. નિબ્બના હોથાતિ નિક્કિલેસા હોથ. યાવ હિ વનથોતિ યાવ એસ અણુમત્તોપિ કિલેસવનથો નરસ્સ નારીસુ ન છિજ્જતિ ¶ , તાવ સો ખીરપકો વચ્છો માતરિ વિય પટિબદ્ધમનો લગ્ગચિત્તોવ હોતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ પઞ્ચપિ તે મહલ્લકત્થેરા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

પઞ્ચમહલ્લકત્થેરવત્થુ અટ્ઠમં.

૯. સુવણ્ણકારત્થેરવત્થુ

ઉચ્છિન્દાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સારિપુત્તત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકં આરબ્ભ કથેસિ.

એકો કિર સુવણ્ણકારપુત્તો અભિરૂપો સારિપુત્તત્થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિ. થેરો ‘‘તરુણાનં રાગો ઉસ્સન્નો હોતી’’તિ ચિન્તેત્વા તસ્સ રાગપટિઘાતાય અસુભકમ્મટ્ઠાનં અદાસિ. તસ્સ પન તં અસપ્પાયં. તસ્મા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા તેમાસં વાયમન્તો ચિત્તેકગ્ગમત્તમ્પિ અલભિત્વા પુન થેરસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા થેરેન ‘‘ઉપટ્ઠિતં તે, આવુસો, કમ્મટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તે તં પવત્તિં આરોચેસિ. અથસ્સ થેરો ‘‘કમ્મટ્ઠાનં ન સમ્પજ્જતીતિ વોસાનં આપજ્જિતું ન વટ્ટતી’’તિ વત્વા પુન તદેવ કમ્મટ્ઠાનં સાધુકં કથેત્વા અદાસિ. સો દુતિયવારેપિ કિઞ્ચિ વિસેસં નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો આગન્ત્વા થેરસ્સ આરોચેસિ. અથસ્સ થેરોપિ સકારણં સઉપમં ¶ કત્વા તદેવ કમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિ. સો પુનપિ આગન્ત્વા કમ્મટ્ઠાનસ્સ અસમ્પજ્જનભાવં કથેસિ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘કારકો ભિક્ખુ અત્તનિ વિજ્જમાને કામચ્છન્દાદયો વિજ્જમાનાતિ અવિજ્જમાને અવિજ્જમાનાતિ પજાનાતિ. અયં ભિક્ખુ કારકો, નો અકારકો, પટિપન્નો, નો અપ્પટિપન્નો, અહં પનેતસ્સ અજ્ઝાસયં ન જાનામિ, બુદ્ધવેનેય્યો એસો ભવિસ્સતી’’તિ તં આદાય સાયન્હસમયે સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘અયં, ભન્તે ¶ , મમ સદ્ધિવિહારિકો, ઇમસ્સ મયા ઇમિના કારણેન ઇદં નામ કમ્મટ્ઠાનં દિન્ન’’ન્તિ સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેસિ.

અથ નં સત્થા ‘‘આસયાનુસયઞાણં નામેતં પારમિયો પૂરેત્વા દસસહસ્સિલોકધાતું ઉન્નાદેત્વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તાનં બુદ્ધાનંયેવ વિસયો’’તિ ¶ વત્વા ‘‘કતરકુલા નુ ખો એસ પબ્બજિતો’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘સુવણ્ણકારકુલા’’તિ ઞત્વા અતીતે અત્તભાવે ઓલોકેન્તો તસ્સ સુવણ્ણકારકુલેયેવ પટિપાટિયા નિબ્બત્તાનિ પઞ્ચ અત્તભાવસતાનિ દિસ્વા ‘‘ઇમિના દહરેન દીઘરત્તં સુવણ્ણકારકમ્મં કરોન્તેન કણિકારપુપ્ફપદુમપુપ્ફાદીનિ કરિસ્સામીતિ રત્તસુવણ્ણમેવ સમ્પરિવત્તિતં, તસ્મા ઇમસ્સ અસુભપટિકૂલકમ્મટ્ઠાનં ન વટ્ટતિ, મનાપમેવસ્સ કમ્મટ્ઠાનં સપ્પાય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘સારિપુત્ત, તયા કમ્મટ્ઠાનં દત્વા ચત્તારો માસે કિલમિતં ભિક્ખું અજ્જ પચ્છાભત્તેયેવ અરહત્તં પત્તં પસ્સિસ્સસિ, ગચ્છ ત્વ’’ન્તિ થેરં ઉય્યોજેત્વા ઇદ્ધિયા ચક્કમત્તં ¶ સુવણ્ણપદુમં માપેત્વા પત્તેહિ ચેવ નાલેહિ ચ ઉદકબિન્દૂનિ મુઞ્ચન્તં વિય કત્વા ‘‘ભિક્ખુ ઇમં પદુમં આદાય વિહારપચ્ચન્તે વાલુકરાસિમ્હિ ઠપેત્વા સમ્મુખટ્ઠાને પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા ‘લોહિતકં લોહિતક’ન્તિ પરિકમ્મં કરોહી’’તિ અદાસિ. તસ્સ સત્થુહત્થતો પદુમં ગણ્હન્તસ્સેવ ચિત્તં પસીદિ. સો વિહારપચ્ચન્તં ગન્ત્વા વાલુકં ઉસ્સાપેત્વા તત્થ પદુમનાલં પવેસેત્વા સમ્મુખે પલ્લઙ્કેન નિસિન્નો ‘‘લોહિતકં લોહિતક’’ન્તિ પરિકમ્મં આરભિ. અથસ્સ તઙ્ખણઞ્ઞેવ નીવરણાનિ વિક્ખમ્ભિંસુ, ઉપચારજ્ઝાનં ઉપ્પજ્જિ. તદનન્તરં પઠમજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા પઞ્ચહાકારેહિ વસીભાવં પાપેત્વા યથાનિસિન્નોવ દુતિયજ્ઝાનાદીનિપિ પત્વા વસીભૂતો ચતુત્થજ્ઝાનેન ઝાનકીળં કીળન્તો નિસીદિ.

સત્થા તસ્સ ઝાનાનં ઉપ્પન્નભાવં ઞત્વા ‘‘સક્ખિસ્સતિ નુ ખો એસ અત્તનો ધમ્મતાય ઉત્તરિ વિસેસં નિબ્બત્તેતુ’’ન્તિ ઓલોકેન્તો ‘‘ન સક્ખિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘તં પદુમં મિલાયતૂ’’તિ અધિટ્ઠહિ. તં હત્થેહિ મદ્દિતપદુમં મિલાયન્તં વિય કાળવણ્ણં અહોસિ. સો ઝાના વુટ્ઠાય તં ઓલોકેત્વા ‘‘કિં નુ ખો ઇમં પદુમં જરાય પહટં પઞ્ઞાયતિ, અનુપાદિણ્ણકેપિ એવં જરાય અભિભુય્યમાને ઉપાદિણ્ણકે કથાવ નત્થિ. ઇદમ્પિ હિ જરા અભિભવિસ્સતી’’તિ અનિચ્ચલક્ખણં પસ્સિ ¶ . તસ્મિં પન દિટ્ઠે દુક્ખલક્ખણઞ્ચ અનત્તલક્ખણઞ્ચ દિટ્ઠમેવ હોતિ. તસ્સ તયો ભવા આદિત્તા વિય કણ્ડે બદ્ધકુણપા વિય ચ ખાયિંસુ. તસ્મિં ખણે તસ્સ અવિદૂરે કુમારકા એકં સરં ઓતરિત્વા કુમુદાનિ ભઞ્જિત્વા થલે રાસિં કરોન્તિ. સો જલે ચ થલે ચ કુમુદાનિ ઓલોકેસિ. અથસ્સ જલે કુમુદાનિ અભિરૂપાનિ ઉદકપગ્ઘરન્તાનિ વિય ઉપટ્ઠહિંસુ, ઇતરાનિ અગ્ગગ્ગેસુ પરિમિલાતાનિ ¶ ¶ . સો ‘‘અનુપાદિણ્ણકં જરા એવં પહરતિ, ઉપાદિણ્ણકં કિં પન ન પહરિસ્સતી’’તિ સુટ્ઠુતરં અનિચ્ચલક્ખણાદીનિ અદ્દસ. સત્થા ‘‘પાકટીભૂતં ઇદાનિ ઇમસ્સ ભિક્ખુનો કમ્મટ્ઠાન’’ન્તિ ઞત્વા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નકોવ ઓભાસં મુઞ્ચિ, સો તસ્સ મુખં પહરિ. અથસ્સ ‘‘કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ઓલોકેન્તસ્સ સત્થા આગન્ત્વા સમ્મુખે ઠિતો વિય અહોસિ. સો ઉટ્ઠાય અઞ્જલિં પગ્ગણ્હિ. અથસ્સ સત્થા સપ્પાયં સલ્લક્ખેત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૮૫.

‘‘ઉચ્છિન્દ સિનેહમત્તનો, કુમુદં સારદિકંવ પાણિના;

સન્તિમગ્ગમેવ બ્રૂહય, નિબ્બાનં સુગતેન દેસિત’’ન્તિ.

તત્થ ઉચ્છિન્દાતિ અરહત્તમગ્ગેન ઉચ્છિન્દ. સારદિકન્તિ સરદકાલે નિબ્બત્તં. સન્તિમગ્ગન્તિ નિબ્બાનગામિં ¶ અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં. બ્રૂહયાતિ વડ્ઢય. નિબ્બાનઞ્હિ સુગતેન દેસિતં, તસ્મા તસ્સ મગ્ગં ભાવેહીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને સો ભિક્ખુ અરહત્તે પતિટ્ઠહિ.

સુવણ્ણકારત્થેરવત્થુ નવમં.

૧૦. મહાધનવાણિજવત્થુ

ઇધ વસ્સન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મહાધનવાણિજં નામ આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર બારાણસિતો કુસુમ્ભરત્તાનં વત્થાનં પઞ્ચ સકટસતાનિ પૂરેત્વા વણિજ્જાય સાવત્થિં આગતો નદીતીરં પત્વા ‘‘સ્વે નદિં ઉત્તરિસ્સામી’’તિ તત્થેવ સકટાનિ મોચેત્વા વસિ. રત્તિં મહામેઘો ઉટ્ઠહિત્વા વસ્સિ. નદી સત્તાહં ઉદકસ્સ પૂરા અટ્ઠાસિ. નાગરાપિ સત્તાહં નક્ખત્તં કીળિંસુ. કુસુમ્ભરત્તેહિ વત્થેહિ કિચ્ચં ન નિટ્ઠિતં. વાણિજો ચિન્તેસિ – ‘‘અહં દૂરં આગતો. સચે પુન ગમિસ્સામિ, પપઞ્ચો ભવિસ્સતિ. ઇધેવ વસ્સઞ્ચ હેમન્તઞ્ચ ગિમ્હઞ્ચ ¶ મમ કમ્મં કરોન્તો વસિત્વા ઇમાનિ વિક્કિણિસ્સામી’’તિ. સત્થા નગરે પિણ્ડાય ચરન્તો તસ્સ ચિત્તં ઞત્વા સિતં પાતુકરિત્વા આનન્દત્થેરેન સિતકારણં પુટ્ઠો આહ – ‘‘દિટ્ઠો ¶ તે, આનન્દ, મહાધનવાણિજો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. સો અત્તનો જીવિતન્તરાયં અજાનિત્વા ¶ ઇમં સંવચ્છરં ઇધેવ વસિત્વા ભણ્ડં વિક્કિણિતું ચિત્તમકાસીતિ. ‘‘કિં પન તસ્સ, ભન્તે, અન્તરાયો ભવિસ્સતી’’તિ? સત્થા ‘‘આમાનન્દ, સત્તાહમેવ જીવિત્વા સો મચ્ચુમુખે પતિસ્સતી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અજ્જેવ કિચ્ચમાતપ્પં, કો જઞ્ઞા મરણં સુવે;

ન હિ નો સઙ્ગરં તેન, મહાસેનેન મચ્ચુના.

‘‘એવં વિહારિં આતાપિં, અહોરત્તમતન્દિતં;

તં વે ભદ્દેકરત્તોતિ, સન્તો આચિક્ખતે મુની’’તિ. (મ. નિ. ૩.૨૭૨);

ગચ્છામિસ્સ, ભન્તે, આરોચેસ્સામીતિ. વિસ્સત્થો ગચ્છાનન્દાતિ. થેરો સકટટ્ઠાનં ગન્ત્વા ભિક્ખાય ચરિ. વાણિજો થેરં આહારેન પતિમાનેસિ. અથ નં થેરો આહ – ‘‘કિત્તકં કાલં ઇધ વસિસ્સસી’’તિ? ‘‘ભન્તે, અહં દૂરતો આગતો’’. સચે પુન ગમિસ્સામિ, પપઞ્ચો ભવિસ્સતિ, ઇમં સંવચ્છરં ઇધ વસિત્વા ભણ્ડં વિક્કિણિત્વા ગમિસ્સામીતિ. ઉપાસક, દુજ્જાનો જીવિતન્તરાયો, અપ્પમાદં કાતું વટ્ટતીતિ. ‘‘કિં પન, ભન્તે, અન્તરાયો ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘આમ, ઉપાસક, સત્તાહમેવ તે જીવિતં પવત્તિસ્સતીતિ’’ ¶ . સો સંવિગ્ગમાનસો હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા સત્તાહં મહાદાનં દત્વા અનુમોદનત્થાય પત્તં ગણ્હિ. અથસ્સ સત્થા અનુમોદનં કરોન્તો, ‘‘ઉપાસક, પણ્ડિતેન નામ ‘ઇધેવ વસ્સાદીનિ વસિસ્સામિ, ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કમ્મં પયોજેસ્સામી’તિ ચિન્તેતું ન વટ્ટતિ, અત્તનો પન જીવિતન્તરાયમેવ ચિન્તેતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૮૬.

‘‘ઇધ વસ્સં વસિસ્સામિ, ઇધ હેમન્તગિમ્હિસુ;

ઇતિ બાલો વિચિન્તેતિ, અન્તરાયં ન બુજ્ઝતી’’તિ.

તત્થ ઇધ વસ્સન્તિ ઇમસ્મિં ઠાને ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કરોન્તો ચતુમાસં વસ્સં વસિસ્સામિ. હેમન્તગિમ્હિસૂતિ હેમન્તગિમ્હેસુપિ ‘‘ચત્તારો માસે ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કરોન્તો ઇધેવ વસિસ્સામી’’તિ એવં દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકં અત્થં અજાનન્તો બાલો વિચિન્તેતિ. અન્તરાયન્તિ ‘‘અસુકસ્મિં નામ કાલે વા દેસે વા વયે વા મરિસ્સામી’’તિ અત્તનો જીવિતન્તરાયં ન બુજ્ઝતીતિ.

દેસનાવસાને ¶ સો વાણિજો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસિ ¶ . વાણિજોપિ સત્થારં અનુગન્ત્વા નિવત્તિત્વા ‘‘સીસરોગો વિય મે ઉપ્પન્નો’’તિ સયને નિપજ્જિ, તથાનિપન્નોવ કાલં કત્વા તુસિતવિમાને નિબ્બત્તિ.

મહાધનવાણિજવત્થુ દસમં.

૧૧. કિસાગોતમીવત્થુ

તં ¶ પુત્તપસુસમ્મત્તન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કિસાગોતમિં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ સહસ્સવગ્ગે –

‘‘યો ચ વસ્સસતં જીવે, અપસ્સં અમતં પદં;

એકાહં જીવિતં સેય્યો, પસ્સતો અમતં પદ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૧૧૪) –

ગાથાવણ્ણનાય વિત્થારેત્વા કથિતં. તદા હિ સત્થા ‘‘કિસાગોતમિ લદ્ધા તે એકચ્છરમત્તા સિદ્ધત્થકા’’તિ આહ. ‘‘ન લદ્ધા, ભન્તે, સકલગામે જીવન્તેહિ કિર મતકા એવ બહુતરા’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘ત્વં ‘મમેવ પુત્તો મતો’તિ સલ્લક્ખેસિ, ધુવધમ્મો એસ સબ્બસત્તાનં. મચ્ચુરાજા હિ સબ્બસત્તે અપરિપુણ્ણજ્ઝાસયે એવ મહોઘો વિય પરિકડ્ઢમાનો અપાયસમુદ્દે પક્ખિપતી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૨૮૭.

‘‘તં પુત્તપસુસમ્મત્તં, બ્યાસત્તમનસં નરં;

સુત્તં ગામં મહોઘોવ, મચ્ચુ આદાય ગચ્છતી’’તિ.

તત્થ તં પુત્તપસુસમ્મત્તન્તિ તં રૂપબલાદિસમ્પન્ને પુત્તે ચ પસૂ ચ લભિત્વા ‘‘મમ પુત્તા ¶ અભિરૂપા બલસમ્પન્ના પણ્ડિતા સબ્બકિચ્ચસમત્થા, મમ ગોણા અભિરૂપા અરોગા મહાભારવહા, મમ ગાવી બહુખીરા’’તિ એવં પુત્તેહિ ચ પસૂહિ ચ સમ્મત્તં નરં. બ્યાસત્તમનસન્તિ હિરઞ્ઞસુવણ્ણાદીસુ વા પત્તચીવરાદીસુ વા કિઞ્ચિદેવ લભિત્વા તતો ઉત્તરિતરં પત્થનતાય આસત્તમાનસં વા, ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યાદીસુ આરમ્મણેસુ વુત્તપ્પકારેસુ વા પરિક્ખારેસુ યં યં લદ્ધં હોતિ, તત્થ તત્થેવ લગ્ગનતાય બ્યાસત્તમાનસં ¶ વા. સુત્તં ગામન્તિ નિદ્દં ઉપગતં સત્તનિકાયં. મહોઘોવાતિ યથા એવરૂપં ગામં ગમ્ભીરવિત્થતો મહન્તો મહાનદીનં ઓઘો ¶ અન્તમસો સુનખમ્પિ અસેસેત્વા સબ્બં આદાય ગચ્છતિ, એવં વુત્તપ્પકારં નરં મચ્ચુ આદાય ગચ્છતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને કિસાગોતમી સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

કિસાગોતમીવત્થુ એકાદસમં.

૧૨. પટાચારાવત્થુ

ન ¶ સન્તિ પુત્તાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પટાચારં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ સહસ્સવગ્ગે –

‘‘યો ચ વસ્સસતં જીવે, અપસ્સં ઉદયબ્બયં;

એકાહં જીવિતં સેય્યો, પસ્સતો ઉદયબ્બય’’ન્તિ. (ધ. પ. ૧૧૩) –

ગાથાવણ્ણનાય વિત્થારેત્વા કથિતં. તદા પન સત્થા પટાચારં તનુભૂતસોકં ઞત્વા ‘‘પટાચારે પુત્તાદયો નામ પરલોકં ગચ્છન્તસ્સ તાણં વા લેણં વા સરણં વા ભવિતું ન સક્કોન્તિ, તસ્મા વિજ્જમાનાપિ તે ન સન્તિયેવ. પણ્ડિતેન પન સીલં વિસોધેત્વા અત્તનો નિબ્બાનગામિમગ્ગમેવ સોધેતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૮૮.

‘‘ન સન્તિ પુત્તા તાણાય, ન પિતા નાપિ બન્ધવા;

અન્તકેનાધિપન્નસ્સ, નત્થિ ઞાતીસુ તાણતા.

૨૮૯.

‘‘એતમત્થવસં ઞત્વા, પણ્ડિતો સીલસંવુતો;

નિબ્બાનગમનં મગ્ગં, ખિપ્પમેવ વિસોધયે’’તિ.

તત્થ તાણાયાતિ તાણભાવાય પતિટ્ઠાનત્થાય. બન્ધવાતિ પુત્તે ચ માતાપિતરો ચ ઠપેત્વા અવસેસા ઞાતિસુહજ્જા. અન્તકેનાધિપન્નસ્સાતિ મરણેન અભિભૂતસ્સ. પવત્તિયઞ્હિ પુત્તાદયો અન્નપાનાદિદાનેન ¶ ચેવ ઉપ્પન્નકિચ્ચનિત્થરણેન ચ તાણા હુત્વાપિ મરણકાલે કેનચિ ઉપાયેન ¶ મરણં ¶ પટિબાહિતું અસમત્થતાય તાણત્થાય લેણત્થાય ન સન્તિ નામ. તેનેવ વુત્તં – ‘‘નત્થિ ઞાતીસુ તાણતા’’તિ. એતમત્થવસન્તિ એવં તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ તાણં ભવિતું અસમત્થભાવસઙ્ખાતં કારણં જાનિત્વા પણ્ડિતો ચતુપારિસુદ્ધિસીલેન સંવુતો રક્ખિતગોપિતો હુત્વા નિબ્બાનગમનં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં સીઘં સીઘં વિસોધેય્યાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને પટાચારા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, અઞ્ઞે ચ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

પટાચારાવત્થુ દ્વાદસમં.

મગ્ગવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

વીસતિમો વગ્ગો.

૨૧. પકિણ્ણકવગ્ગો

૧. અત્તનોપુબ્બકમ્મવત્થુ

મત્તાસુખપરિચ્ચાગાતિ ¶ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો અત્તનો પુબ્બકમ્મં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે વેસાલી ઇદ્ધા અહોસિ ફીતા બહુજના આકિણ્ણમનુસ્સા. તત્થ હિ વારેન વારેન રજ્જં કારેન્તાનં ખત્તિયાનંયેવ સત્તસતાધિકાનિ સત્તસહસ્સાનિ સત્ત ચ ખત્તિયા અહેસું. તેસં વસનત્થાય તત્તકાયેવ પાસાદા તત્તકાનેવ કૂટાગારાનિ ઉય્યાને વિહારત્થાય તત્તકાયેવ આરામા ચ પોક્ખરણિયો ચ અહેસું. સા અપરેન સમયેન દુબ્ભિક્ખા અહોસિ દુસ્સસ્સા. તત્થ છાતકભયેન પઠમં દુગ્ગતમનુસ્સા કાલમકંસુ. તેસં તેસં તત્થ તત્થ છડ્ડિતાનં કુણપાનં ગન્ધેન અમનુસ્સા નગરં પવિસિંસુ. અમનુસ્સૂપદ્દવેન બહુતરા કાલમકંસુ. તેસં ¶ કુણપગન્ધપટિક્કૂલતાય સત્તાનં અહિવાતરોગો ઉપ્પજ્જિ. એવં દુબ્ભિક્ખભયં અમનુસ્સભયં રોગભયન્તિ તીણિ ભયાનિ ઉપ્પજ્જિંસુ.

નગરવાસિનો સન્નિપતિત્વા રાજાનં આહંસુ – ‘‘મહારાજ, ઇમસ્મિં નગરે તીણિ ભયાનિ ઉપ્પન્નાનિ, ઇતો પુબ્બે યાવ સત્તમા રાજપરિવટ્ટા એવરૂપં ભયં નામ ન ઉપ્પન્નપુબ્બં. અધમ્મિકરાજૂનઞ્હિ કાલે એવરૂપં ભયં ઉપ્પજ્જતી’’તિ. રાજા સન્થાગારે સબ્બેસં સન્નિપાતં કારેત્વા ‘‘સચે મે અધમ્મિકભાવો અત્થિ, તં વિચિનથા’’તિ આહ. વેસાલિવાસિનો સબ્બં પવેણિ વિચિનન્તા રઞ્ઞો કઞ્ચિ દોસં અદિસ્વા, ‘‘મહારાજ, નત્થિ તે દોસો’’તિ વત્વા ‘‘કથં નુ ખો ઇદં અમ્હાકં ભયં વૂપસમં ગચ્છેય્યા’’તિ મન્તયિંસુ. તત્થ એકચ્ચેહિ ‘‘બલિકમ્મેન આયાચનાય મઙ્ગલકિરિયાયા’’તિ વુત્તે સબ્બમ્પિ તં વિધિં કત્વા પટિબાહિતું નાસક્ખિંસુ. અથઞ્ઞે એવમાહંસુ – ‘‘છ સત્થારો મહાનુભાવા, તેસુ ઇધાગતમત્તેસુ ભયં વૂપસમેય્યા’’તિ. અપરે ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો. સો હિ ભગવા સબ્બસત્તહિતાય ધમ્મં દેસેતિ, મહિદ્ધિકો ¶ મહાનુભાવો. તસ્મિં ઇધ આગતે ઇમાનિ ¶ ભયાનિ વૂપસમેય્યુ’’ન્તિ આહંસુ. તેસં વચનં સબ્બેપિ અભિનન્દિત્વા ‘‘કહં નુ ખો સો ભગવા એતરહિ વિહરતી’’તિ આહંસુ ¶ . તદા પન સત્થા ઉપકટ્ઠાય વસ્સૂપનાયિકાય રઞ્ઞો બિમ્બિસારસ્સ પટિઞ્ઞં દત્વા વેળુવને વિહરતિ. તેન ચ સમયેન બિમ્બિસારસમાગમે બિમ્બિસારેન સદ્ધિં સોતાપત્તિફલં પત્તો મહાલિ નામ લિચ્છવી તસ્સં પરિસાયં નિસિન્નો હોતિ.

વેસાલિવાસિનો મહન્તં પણ્ણાકારં સજ્જેત્વા રાજાનં બિમ્બિસારં સઞ્ઞાપેત્વા ‘‘સત્થારં ઇધાનેથા’’તિ મહાલિઞ્ચેવ લિચ્છવિં પુરોહિતપુત્તઞ્ચ પહિણિંસુ. તે ગન્ત્વા રઞ્ઞો પણ્ણાકારં દત્વા તં પવત્તિં નિવેદેત્વા, ‘‘મહારાજ, સત્થારં અમ્હાકં નગરં પેસેથા’’તિ યાચિંસુ. રાજા ‘‘તુમ્હેવ જાનાથા’’તિ ન સમ્પટિચ્છિ. તે ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા યાચિંસુ – ‘‘ભન્તે, વેસાલિયં તીણિ ભયાનિ ઉપ્પન્નાનિ, તાનિ તુમ્હેસુ આગતેસુ વૂપસમિસ્સન્તિ, એથ, ભન્તે, ગચ્છામા’’તિ. સત્થા તેસં વચનં સુત્વા આવજ્જેન્તો ‘‘વેસાલિયં રતનસુત્તે (ખુ. પા. ૬.૧ આદયો; સુ. નિ. ૨૨૪ આદયો) વુત્તે સા રક્ખા ચક્કવાળાનં કોટિસતસહસ્સં ફરિસ્સતિ, સુત્તપરિયોસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો ¶ ભવિસ્સતિ, તાનિ ચ ભયાનિ વૂપસમિસ્સન્તી’’તિ ઞત્વા તેસં વચનં સમ્પટિચ્છિ.

રાજા બિમ્બિસારો ‘‘સત્થારા કિર વેસાલિગમનં સમ્પટિચ્છિત’’ન્તિ સુત્વા નગરે ઘોસનં કારેત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કિં, ભન્તે, વેસાલિગમનં સમ્પટિચ્છિત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ, ભન્તે, આગમેથ, તાવ મગ્ગં પટિયાદેસ્સામી’’તિ વત્વા રાજગહસ્સ ચ ગઙ્ગાય ચ અન્તરે પઞ્ચયોજનભૂમિં સમં કારેત્વા યોજને યોજને વિહારં પતિટ્ઠાપેત્વા સત્થુ ગમનકાલં આરોચેસિ. સત્થા પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં મગ્ગં પટિપજ્જિ. રાજા યોજનન્તરે જણ્ણુમત્તેન ઓધિના પઞ્ચવણ્ણાનિ પુપ્ફાનિ ઓકિરાપેત્વા ધજપટાકકદલીઆદીનિ ઉસ્સાપેત્વા ભગવતો છત્તાતિછત્તં કત્વા દ્વે સેતચ્છત્તાનિ એકમેકસ્સ ભિક્ખુનો એકમેકં સેતચ્છત્તં ઉપરિ ધારેત્વા સપરિવારો પુપ્ફગન્ધાદીહિ પૂજં કરોન્તો સત્થારં એકેકસ્મિં વિહારે વસાપેત્વા મહાદાનાદીનિ દત્વા પઞ્ચહિ દિવસેહિ ગઙ્ગાતીરં પાપેત્વા તત્થ ¶ નાવં અલઙ્કરોન્તો વેસાલિકાનં સાસનં પેસેસિ – ‘‘મગ્ગં પટિયાદેત્વા સત્થુ પચ્ચુગ્ગમનં કરોન્તૂ’’તિ. તે ‘‘દિગુણં પૂજં કરિસ્સામા’’તિ વેસાલિયા ચ ગઙ્ગાય ચ અન્તરે તિયોજનભૂમિં ¶ સમં કારેત્વા ભગવતો ચતૂહિ સેતચ્છત્તેહિ એકમેકસ્સ ભિક્ખુનો દ્વીહિ દ્વીહિ સેતચ્છત્તેહિ છત્તાતિછત્તાનિ સજ્જેત્વા પૂજં કુરુમાના આગન્ત્વા ગઙ્ગાતીરે અટ્ઠંસુ. બિમ્બિસારો દ્વે નાવા સઙ્ઘાટેત્વા મણ્ડપં કારેત્વા પુપ્ફદામાદીહિ અલઙ્કારાપેત્વા સબ્બરતનમયં બુદ્ધાસનં પઞ્ઞાપેસિ. ભગવા તસ્મિં નિસીદિ. ભિક્ખૂપિ નાવં અભિરુહિત્વા ભગવન્તં પરિવારેત્વા નિસીદિંસુ. રાજા અનુગચ્છન્તો ગલપ્પમાણં ઉદકં ઓતરિત્વા ‘‘યાવ, ભન્તે, ભગવા ¶ આગચ્છતિ, તાવાહં ઇધેવ ગઙ્ગાતીરે વસિસ્સામી’’તિ વત્વા નાવં ઉય્યોજેત્વા નિવત્તિ. સત્થા યોજનમત્તં અદ્ધાનં ગઙ્ગાય ગન્ત્વા વેસાલિકાનં સીમં પાપુણિ.

લિચ્છવીરાજાનો સત્થારં પચ્ચુગ્ગન્ત્વા ગલપ્પમાણં ઉદકં ઓતરિત્વા નાવં તીરં ઉપનેત્વા સત્થારં નાવાતો ઓતારયિંસુ. સત્થારા ઓતરિત્વા તીરે અક્કન્તમત્તેયેવ મહામેઘો ઉટ્ઠહિત્વા પોક્ખરવસ્સં વસ્સિ. સબ્બત્થ જણ્ણુપ્પમાણઊરુપ્પમાણકટિપ્પમાણાદીનિ ઉદકાનિ સન્દન્તાનિ સબ્બકુણપાનિ ગઙ્ગં પવેસયિંસુ, પરિસુદ્ધો ભૂમિભાગો અહોસિ. લિચ્છવીરાજાનો સત્થારં યોજને યોજને વસાપેત્વા મહાદાનં દત્વા દિગુણં પૂજં કરોન્તા તીહિ દિવસેહિ ¶ વેસાલિં નયિંસુ. સક્કો દેવરાજા દેવગણપરિવુતો આગમાસિ, મહેસક્ખાનં દેવાનં સન્નિપાતેન અમનુસ્સા યેભુય્યેન પલાયિંસુ. સત્થા સાયં નગરદ્વારે ઠત્વા આનન્દત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘ઇમં, આનન્દ, રતનસુત્તં ઉગ્ગણ્હિત્વા લિચ્છવીકુમારેહિ સદ્ધિં વિચરન્તો વેસાલિયા તિણ્ણં પાકારાનં અન્તરે પરિત્તં કરોહી’’તિ.

થેરો સત્થારા દિન્નં રતનસુત્તં ઉગ્ગણ્હિત્વા સત્થુ સેલમયપત્તેન ઉદકં આદાય નગરદ્વારે ઠિતો પણિધાનતો પટ્ઠાય તથાગતસ્સ દસ પારમિયો દસ ઉપપારમિયો દસ પરમત્થપારમિયોતિ સમતિંસ પારમિયો પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે લોકત્થચરિયા ઞાતત્થચરિયા બુદ્ધત્થચરિયાતિ તિસ્સો ચરિયાયો પચ્છિમભવે ગબ્ભવોક્કન્તિં જાતિં અભિનિક્ખમનં પધાનચરિયં બોધિપલ્લઙ્કે મારવિજયં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપટિવેધં ધમ્મચક્કપવત્તનં ¶ નવલોકુત્તરધમ્મેતિ સબ્બેપિમે બુદ્ધગુણે આવજ્જેત્વા નગરં પવિસિત્વા તિયામરત્તિં તીસુ પાકારન્તરેસુ પરિત્તં કરોન્તો વિચરિ. તેન ‘‘યંકિઞ્ચી’’તિ વુત્તમત્તેયેવ ઉદ્ધં ખિત્તઉદકં અમનુસ્સાનં ઉપરિ પતિ. ‘‘યાનીધ ભૂતાની’’તિ ગાથાકથનતો પટ્ઠાય રજતવટંસકા વિય ઉદકબિન્દૂનિ આકાસેન ગન્ત્વા ગિલાનમનુસ્સાનં ઉપરિ પતિંસુ. તાવદેવ વૂપસન્તરોગા મનુસ્સા ઉટ્ઠાયુટ્ઠાય થેરં પરિવારેસું ¶ . ‘‘યંકિઞ્ચી’’તિ વુત્તપદતો પટ્ઠાય પન ઉદકફુસિતેહિ ફુટ્ઠફુટ્ઠા સબ્બે અપલાયન્તા સઙ્કારકૂટભિત્તિપદેસાદિનિસ્સિતા અમનુસ્સા તેન તેન દ્વારેન પલાયિંસુ. દ્વારાનિ અનોકાસાનિ અહેસું. તે ઓકાસં અલભન્તા પાકારં ભિન્દિત્વાપિ પલાયિંસુ.

મહાજનો નગરમજ્ઝે સન્થાગારં સબ્બગન્ધેહિ ઉપલિમ્પેત્વા ઉપરિ સુવણ્ણતારકાદિવિચિત્તં વિતાનં બન્ધિત્વા બુદ્ધાસનં પઞ્ઞાપેત્વા સત્થારં આનેસિ. સત્થા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. ભિક્ખુસઙ્ઘોપિ લિચ્છવીગણોપિ સત્થારં પરિવારેત્વા નિસીદિ. સક્કો દેવરાજા દેવગણપરિવુતો પતિરૂપે ઓકાસે અટ્ઠાસિ. થેરોપિ સકલનગરં અનુવિચરિત્વા વૂપસન્તરોગેન મહાજનેન સદ્ધિં ¶ આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા નિસીદિ. સત્થા પરિસં ઓલોકેત્વા તદેવ રતનસુત્તં અભાસિ. દેસનાવસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. એવં પુનદિવસેપીતિ સત્તાહં તદેવ રતનસુત્તં દેસેત્વા સબ્બભયાનં વૂપસન્તભાવં ઞત્વા લિચ્છવીગણં આમન્તેત્વા વેસાલિતો નિક્ખમિ. લિચ્છવીરાજાનો દિગુણં સક્કારં કરોન્તા પુન તીહિ દિવસેહિ સત્થારં ગઙ્ગાતીરં નયિંસુ.

ગઙ્ગાય નિબ્બત્તનાગરાજાનો ચિન્તેસું – ‘‘મનુસ્સા તથાગતસ્સ ¶ સક્કારં કરોન્તિ, મયં કિં ન કરોમા’’તિ. તે સુવણ્ણરજતમણિમયા નાવાયો માપેત્વા સુવણ્ણરજતમણિમયે પલ્લઙ્કે પઞ્ઞાપેત્વા પઞ્ચવણ્ણપદુમસઞ્છન્નં ઉદકં કરિત્વા, ‘‘ભન્તે, અમ્હાકમ્પિ અનુગ્ગહં કરોથા’’તિ અત્તનો અત્તનો નાવં અભિરુહણત્થાય સત્થારં યાચિંસુ. ‘‘મનુસ્સા ચ નાગા ચ તથાગતસ્સ પૂજં કરોન્તિ, મયં પન કિં ન કરોમા’’તિ ભૂમટ્ઠકદેવેપિ આદિં કત્વા યાવ અકનિટ્ઠબ્રહ્મલોકા સબ્બે દેવા સક્કારં કરિંસુ. તત્થ નાગા યોજનિકાનિ છત્તાતિછત્તાનિ ઉક્ખિપિંસુ. એવં હેટ્ઠા નાગા ¶ ભૂમિતલે રુક્ખગચ્છપબ્બતાદીસુ ભૂમટ્ઠકા દેવતા, અન્તલિક્ખે આકાસટ્ઠદેવાતિ નાગભવનં આદિં કત્વા ચક્કવાળપરિયન્તેન યાવ બ્રહ્મલોકા છત્તાતિછત્તાનિ ઉસ્સાપિતાનિ અહેસું. છત્તન્તરેસુ ધજા, ધજન્તરેસુ પટાકા, તેસં અન્તરન્તરા પુપ્ફદામવાસચુણ્ણધુમાદીહિ સક્કારો અહોસિ. સબ્બલઙ્કારપટિમણ્ડિતા દેવપુત્તા છણવેસં ગહેત્વા ઉગ્ઘોસયમાના આકાસે વિચરિંસુ. તયો એવ કિર સમાગમા મહન્તા અહેસું – યમકપાટિહારિયસમાગમો દેવોરોહણસમાગમો અયં ગઙ્ગોરોહણસમાગમોતિ.

પરતીરે બિમ્બિસારોપિ લિચ્છવીહિ કતસક્કારતો દિગુણં સક્કારં સજ્જેત્વા ¶ ભગવતો આગમનં ઉદિક્ખમાનો અટ્ઠાસિ. સત્થા ગઙ્ગાય ઉભોસુ પસ્સેસુ રાજૂનં મહન્તં પરિચ્ચાગં ઓલોકેત્વા નાગાદીનઞ્ચ અજ્ઝાસયં વિદિત્વા એકેકાય નાવાય પઞ્ચપઞ્ચભિક્ખુસતપરિવારં એકેકં નિમ્મિતબુદ્ધં માપેસિ. સો એકેકસ્સ સેતચ્છત્તસ્સ ચેવ કપ્પરુક્ખસ્સ ચ પુપ્ફદામસ્સ ચ હેટ્ઠા નાગગણપરિવુતો નિસિન્નો હોતિ. ભૂમટ્ઠકદેવતાદીસુપિ એકેકસ્મિં ઓકાસે સપરિવારં એકેકં નિમ્મિતબુદ્ધં માપેસિ. એવં સકલચક્કવાળગબ્ભે એકાલઙ્કારે એકુસ્સવે એકછણેયેવ ચ જાતે સત્થા નાગાનમનુગ્ગહં કરોન્તો એકં રતનનાવં અભિરુહિ. ભિક્ખૂસુપિ એકેકો એકેકમેવ અભિરુહિ. નાગરાજાનો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નાગભવનં પવેસેત્વા સબ્બરત્તિં સત્થુ સન્તિકે ધમ્મકથં સુત્વા દુતિયદિવસે દિબ્બેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસિંસુ. સત્થા અનુમોદનં કત્વા નાગભવના નિક્ખમિત્વા સકલચક્કવાળદેવતાહિ પૂજિયમાનો પઞ્ચહિ નાવાસતેહિ ગઙ્ગાનદિં અતિક્કમિ.

રાજા ¶ પચ્ચુગ્ગન્ત્વા સત્થારં નાવાતો ઓતારેત્વા આગમનકાલે લિચ્છવીતિ કતસક્કારતો દિગુણં સક્કારં કત્વા પુરિમનયેનેવ પઞ્ચહિ દિવસેહિ રાજગહં અભિનેસિ. દુતિયદિવસે ¶ ભિક્ખૂ પિણ્ડપાતપટિક્કન્તા સાયન્હસમયે ધમ્મસભાયં સન્નિસિન્ના કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘અહો બુદ્ધાનં મહાનુભાવો, અહો સત્થરિ દેવમનુસ્સાનં પસાદો, ગઙ્ગાય નામ ઓરતો ¶ ચ પારતો ચ અટ્ઠયોજને મગ્ગે બુદ્ધગતેન પસાદેન રાજૂહિ સમતલં ભૂમિં કત્વા વાલુકા ઓકિણ્ણા, જણ્ણુમત્તેન ઓધિના નાનાવણ્ણાનિ પુપ્ફાનિ સન્થતાનિ, ગઙ્ગાય ઉદકં નાગાનુભાવેન પઞ્ચવણ્ણેહિ પદુમેહિ સઞ્છન્નં, યાવ અકનિટ્ઠભવના છત્તાતિછત્તાનિ ઉસ્સાપિતાનિ, સકલચક્કવાળગબ્ભં એકાલઙ્કારં એકુસ્સવં વિય જાત’’ન્તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, એસ પૂજાસક્કારો મય્હં બુદ્ધાનુભાવેન નિબ્બત્તો, ન નાગદેવબ્રહ્માનુભાવેન. અતીતે પન અપ્પમત્તકપરિચ્ચાગાનુભાવેન નિબ્બત્તો’’તિ વત્વા ભિક્ખૂહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે તક્કસિલાયં સઙ્ખો નામ બ્રાહ્મણો અહોસિ. તસ્સ પુત્તો સુસીમો નામ માણવો સોળસવસ્સુદ્દેસિકો એકદિવસં પિતરં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘ઇચ્છામહં, તાત, બારાણસિં ગન્ત્વા મન્તે અજ્ઝાયિતુ’’ન્તિ. અથ નં પિતા આહ – ‘‘તેન હિ, તાત, અસુકો નામ બ્રાહ્મણો મમ ¶ સહાયકો, તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા અધીયસ્સૂ’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા અનુપુબ્બેન બારાણસિં ગન્ત્વા તં બ્રાહ્મણં ઉપસઙ્કમિત્વા પિતરા પહિતભાવમાચિક્ખિ. અથ નં સો ‘‘સહાયકસ્સ મે પુત્તો’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા પટિપસ્સદ્ધદરથં ભદ્દકેન દિવસેન મન્તે વાચેતુમારભિ. સો લહુઞ્ચ ગણ્હન્તો બહુઞ્ચ ગણ્હન્તો અત્તનો ઉગ્ગહિતુગ્ગહિતં સુવણ્ણભાજને પક્ખિત્તસીહતેલમિવ અવિનસ્સમાનં ધારેન્તો ન ચિરસ્સેવ આચરિયસ્સ સમ્મુખતો ઉગ્ગણ્હિતબ્બં સબ્બં ઉગ્ગણ્હિત્વા સજ્ઝાયં કરોન્તો અત્તનો ઉગ્ગહિતસિપ્પસ્સ આદિમજ્ઝમેવ પસ્સતિ, નો પરિયોસાનં.

સો આચરિયં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘અહં ઇમસ્સ સિપ્પસ્સ આદિમજ્ઝમેવ પસ્સામિ, નો પરિયોસાન’’ન્તિ વત્વા આચરિયેન ‘‘અહમ્પિ, તાત, ન પસ્સામી’’તિ વુત્તે ‘‘અથ કો, આચરિય, પરિયોસાનં જાનાતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમે, તાત, ઇસયો ઇસિપતને વિહરન્તિ, તે જાનેય્યું, તેસં સન્તિકં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છસ્સૂ’’તિ આચરિયેન વુત્તે પચ્ચેકબુદ્ધે ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ – ‘‘તુમ્હે કિર પરિયોસાનં જાનાથા’’તિ? ‘‘આમ, જાનામા’’તિ. ‘‘તેન હિ મે આચિક્ખથા’’તિ? ‘‘ન મયં અપબ્બજિતસ્સ આચિક્ખામ. સચે તે પરિયોસાનેનત્થો ¶ , પબ્બજસ્સૂ’’તિ ¶ . સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ¶ તેસં સન્તિકે પબ્બજિ. અથસ્સ તે ‘‘ઇદં તાવ સિક્ખસ્સૂ’’તિ વત્વા ‘‘એવં તે નિવાસેતબ્બં, એવં પારુપિતબ્બ’’ન્તિઆદિના નયેન આભિસમાચારિકં આચિક્ખિંસુ. સો તત્થ સિક્ખન્તો ઉપનિસ્સયસમ્પન્નત્તા નચિરસ્સેવ પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિત્વા સકલબારાણસિનગરે ગગનતલે પુણ્ણચન્દો વિય પાકટો લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તો અહોસિ, સો અપ્પાયુકસંવત્તનિકસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા ન ચિરસ્સેવ પરિનિબ્બાયિ. અથસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધા ચ મહાજનો ચ સરીરકિચ્ચં કત્વા ધાતુયો ચ ગહેત્વા નગરદ્વારે થૂપં કારેસું.

સઙ્ખોપિ બ્રાહ્મણો ‘‘પુત્તો મે ચિરં ગતો, પવત્તિમસ્સ જાનિસ્સામી’’તિ તં દટ્ઠુકામો તક્કસિલાતો નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન બારાણસિં પત્વા મહાજનકાયં સન્નિપતિતં દિસ્વા ‘‘અદ્ધા ઇમેસુ એકોપિ મે પુત્તસ્સ પવત્તિં જાનિસ્સતી’’તિ ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ – ‘‘સુસીમો નામ માણવો ઇધાગમિ, અપિ નુ ખો તસ્સ પવત્તિં જાનાથા’’તિ? ‘‘આમ, બ્રાહ્મણ, જાનામ, અસુકસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ સન્તિકે તયો વેદે સજ્ઝાયિત્વા પબ્બજિત્વા પચ્ચેકસમ્બોધિં સચ્છિકત્વા પરિનિબ્બુતો, અયમસ્સ થૂપો પતિટ્ઠાપિતો’’તિ. સો ભૂમિં હત્થેન પહરિત્વા રોદિત્વા કન્દિત્વા ¶ તં ચેતિયઙ્ગણં ગન્ત્વા તિણાનિ ઉદ્ધરિત્વા ઉત્તરસાટકેન વાલુકં આહરિત્વા ચેતિયઙ્ગણે આકિરિત્વા કમણ્ડલુતો ઉદકેન પરિપ્ફોસિત્વા વનપુપ્ફેહિ પૂજં કત્વા સાટકેન પટાકં આરોપેત્વા થૂપસ્સ ઉપરિ અત્તનો છત્તકં બન્ધિત્વા પક્કામિ.

સત્થા ઇદં અતીતં આહરિત્વા ‘‘તદા, ભિક્ખવે, અહં સઙ્ખો બ્રાહ્મણો અહોસિં. મયા સુસીમસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ ચેતિયઙ્ગણે તિણાનિ ઉદ્ધટાનિ, તસ્સ મે કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન અટ્ઠયોજનમગ્ગં વિહતખાણુકકણ્ટકં કત્વા સુદ્ધં સમતલં કરિંસુ. મયા તત્થ વાલુકા ઓકિણ્ણા, તસ્સ મે નિસ્સન્દેન અટ્ઠયોજનમગ્ગે વાલુકં ઓકિરિંસુ. મયા તત્થ વનકુસુમેહિ પૂજા કતા, તસ્સ મે નિસ્સન્દેન અટ્ઠયોજનમગ્ગે નાનાવણ્ણાનિ પુપ્ફાનિ ઓકિણ્ણાનિ, એકયોજનટ્ઠાને ગઙ્ગાય ઉદકં પઞ્ચવણ્ણેહિ પદુમેહિ સઞ્છન્નં. મયા તત્થ કમણ્ડલુઉદકેન ભૂમિ પરિપ્ફોસિતા, તસ્સ મે નિસ્સન્દેન વેસાલિયં પોક્ખરવસ્સં વસ્સિ. મયા તત્થ પટાકા, આરોપિતા, છત્તકઞ્ચ બદ્ધં, તસ્સ મે નિસ્સન્દેન યાવ અકનિટ્ઠભવના ધજપટાકછત્તાતિછત્તાદીહિ સકલચક્કવાળગબ્ભં એકુસ્સવં વિય ¶ જાતં. ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, એસ પૂજાસક્કારો મય્હં નેવ બુદ્ધાનુભાવેન નિબ્બત્તો, ન નાગદેવબ્રહ્માનુભાવેન, અતીતે પન અપ્પમત્તકપરિચ્ચાગાનુભાવેના’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૨૯૦.

‘‘મત્તાસુખપરિચ્ચાગા ¶ ¶ , પસ્સે ચે વિપુલં સુખં;

ચજે મત્તાસુખં ધીરો, સમ્પસ્સં વિપુલં સુખ’’ન્તિ.

તત્થ મત્તાસુખપરિચ્ચાગાતિ મત્તાસુખન્તિ પમાણયુત્તકં પરિત્તસુખં વુચ્ચતિ, તસ્સ પરિચ્ચાગેન. વિપુલં સુખન્તિ ઉળારં સુખં નિબ્બાનસુખં વુચ્ચતિ, તં ચે પસ્સેય્યાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – એકઞ્હિ ભોજનપાતિં સજ્જાપેત્વા ભુઞ્જન્તસ્સ મત્તાસુખં નામ ઉપ્પજ્જતિ, તં પન પરિચ્ચજિત્વા ઉપોસથં વા કરોન્તસ્સ દાનં વા દદન્તસ્સ વિપુલં ઉળારં નિબ્બાનસુખં નામ નિબ્બત્તતિ. તસ્મા સચે એવં તસ્સ મત્તાસુખસ્સ પરિચ્ચાગા વિપુલં સુખં પસ્સતિ, અથેતં વિપુલં સુખં સમ્મા પસ્સન્તો પણ્ડિતો તં મત્તાસુખં ચજેય્યાતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

અત્તનોપુબ્બકમ્મવત્થુ પઠમં.

૨. કુક્કુટઅણ્ડખાદિકાવત્થુ

પરદુક્ખૂપધાનેનાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં કુક્કુટઅણ્ડખાદિકં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયા કિર અવિદૂરે પણ્ડુરં નામ એકો ગામો, તત્થેકો કેવટ્ટો વસતિ. સો સાવત્થિં ગચ્છન્તો અચિરવતિયં કચ્છપઅણ્ડાનિ દિસ્વા તાનિ આદાય સાવત્થિં ગન્ત્વા એકસ્મિં ગેહે પચાપેત્વા ખાદન્તો તસ્મિં ગેહે કુમારિકાયપિ ¶ એકં અણ્ડં અદાસિ. સા તં ખાદિત્વા તતો પટ્ઠાય અઞ્ઞં ખાદનીયં નામ ન ઇચ્છિ. અથસ્સા માતા કુક્કુટિયા વિજાતટ્ઠાનતો એકં અણ્ડં ગહેત્વા અદાસિ. સા તં ખાદિત્વા રસતણ્હાય બદ્ધા તતો પટ્ઠાય સયમેવ કુક્કુટિયા અણ્ડાનિ ગહેત્વા ખાદતિ. કુક્કુટી વિજાતવિજાતકાલે તં અત્તનો અણ્ડાનિ ગહેત્વા ¶ ખાદન્તિં દિસ્વા તાય ઉપદ્દુતા આઘાતં બન્ધિત્વા ‘‘ઇતો દાનિ ચુતા યક્ખિની હુત્વા તવ જાતદારકે ખાદિતું સમત્થા હુત્વા નિબ્બત્તેય્ય’’ન્તિ પત્થનં પટ્ઠપેત્વા કાલં કત્વા તસ્મિંયેવ ગેહે મજ્જારી હુત્વા નિબ્બત્તિ. ઇતરાપિ કાલં કત્વા તત્થેવ કુક્કુટી હુત્વા નિબ્બત્તિ. કુક્કુટી અણ્ડાનિ વિજાયિ, મજ્જારી આગન્ત્વા તાનિ ખાદિત્વા દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ ખાદિયેવ. કુક્કુટી ‘‘તયો વારે મમ અણ્ડાનિ ખાદિત્વા ઇદાનિ મમ્પિ ખાદિતુકામાસિ ¶ , ઇતો ચુતા સપુત્તકં તં ખાદિતું લભેય્ય’’ન્તિ પત્થનં કત્વા તતો ચુતા દીપિની હુત્વા નિબ્બત્તિ. ઇતરાપિ કાલં કત્વા મિગી હુત્વા નિબ્બત્તિ. તસ્સા વિજાતકાલે દીપિની આગન્ત્વા તં સદ્ધિં પુત્તેહિ ખાદિ. એવં ખાદન્તા પઞ્ચસુ અત્તભાવસતેસુ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ દુક્ખં ઉપ્પાદેત્વા અવસાને એકા યક્ખિની હુત્વા નિબ્બત્તિ, એકા સાવત્થિયં કુલધીતા હુત્વા નિબ્બત્તિ. ઇતો પરં ‘‘ન હિ વેરેન વેરાની’’તિ (ધ. પ. ૫) ગાથાય વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇધ પન સત્થા ‘‘વેરઞ્હિ અવેરેન ઉપસમ્મતિ, નો વેરેના’’તિ વત્વા ઉભિન્નમ્પિ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૨૯૧.

‘‘પરદુક્ખૂપધાનેન, અત્તનો સુખમિચ્છતિ;

વેરસંસગ્ગસંસટ્ઠો, વેરા સો ન પરિમુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ ¶ પરદુક્ખૂપધાનેનાતિ પરસ્મિં દુક્ખૂપધાનેન, પરસ્સ દુક્ખુપ્પાદનેનાતિ અત્થો. વેરસંસગ્ગસંસટ્ઠોતિ યો પુગ્ગલો અક્કોસનપચ્ચક્કોસનપહરણપટિહરણાદીનં વસેન અઞ્ઞમઞ્ઞં કતેન વેરસંસગ્ગેન સંસટ્ઠો. વેરા સો ન પરિમુચ્ચતીતિ નિચ્ચકાલં વેરવસેન દુક્ખમેવ પાપુણાતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને યક્ખિની સરણેસુ પતિટ્ઠાય પઞ્ચ સીલાનિ સમાદિયિત્વા વેરતો મુચ્ચિ, ઇતરાપિ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

કુક્કુટઅણ્ડખાદિકાવત્થુ દુતિયં.

૩. ભદ્દિયભિક્ખુવત્થુ

યઞ્હિ ¶ કિચ્ચન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા ભદ્દિયં નિસ્સાય જાતિયાવને વિહરન્તો ભદ્દિયે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

તે કિર પાદુકમણ્ડને ઉય્યુત્તા અહેસું. યથાહ – ‘‘તેન ખો પન સમયેન ભદ્દિયા ભિક્ખૂ અનેકવિહિતં પાદુકમણ્ડનાનુયોગમનુયુત્તા વિહરન્તિ, તિણપાદુકં કરોન્તિપિ કારાપેન્તિપિ, મુઞ્જપાદુકં કરોન્તિપિ કારાપેન્તિપિ, પબ્બજપાદુકં હિન્તાલપાદુકં કમલપાદુકં કમ્બલપાદુકં કરોન્તિપિ કારાપેન્તિપિ, રિઞ્ચન્તિ ઉદ્દેસં પરિપુચ્છં અધિસીલં અધિચિત્તં અધિપઞ્ઞ’’ન્તિ ¶ (મહાવ. ૨૫૧). ભિક્ખૂ તેસં તથાકરણભાવં જાનિત્વા ઉજ્ઝાયિત્વા ¶ સત્થુ આરોચેસું. સત્થા તે ભિક્ખૂ ગરહિત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, તુમ્હે અઞ્ઞેન કિચ્ચેન આગતા અઞ્ઞસ્મિંયેવ કિચ્ચે ઉય્યુત્તા’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૨૯૨.

‘‘યઞ્હિ કિચ્ચં અપવિદ્ધં, અકિચ્ચં પન કરીયતિ;

ઉન્નળાનં પમત્તાનં, તેસં વડ્ઢન્તિ આસવા.

૨૯૩.

‘‘યેસઞ્ચ સુસમારદ્ધા, નિચ્ચં કાયગતા સતિ;

અકિચ્ચં તે ન સેવન્તિ, કિચ્ચે સાતચ્ચકારિનો;

સતાનં સમ્પજાનાનં, અત્થં ગચ્છન્તિ આસવા’’તિ.

તત્થ યઞ્હિ કિચ્ચન્તિ ભિક્ખુનો હિ પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય અપરિમાણસીલક્ખન્ધગોપનં અરઞ્ઞાવાસો ધુતઙ્ગપરિહરણં ભાવનારામતાતિ એવમાદીનિ કિચ્ચં નામ. ઇમેહિ પન યં અત્તનો કિચ્ચં, તં અપવિદ્ધં છડ્ડિતં. અકિચ્ચન્તિ ભિક્ખુનો છત્તમણ્ડનં ઉપાહનમણ્ડનં પાદુકપત્તથાલકધમ્મકરણકાયબન્ધનઅંસબદ્ધકમણ્ડનં અકિચ્ચં નામ. યેહિ તં કયિરતિ, તેસં માનનળં ઉક્ખિપિત્વા ચરણેન ઉન્નળાનં સતિવોસ્સગ્ગેન પમત્તાનં ચત્તારો આસવા વડ્ઢન્તીતિ અત્થો. સુસમારદ્ધાતિ સુપગ્ગહિતા. કાયગતા સતીતિ કાયાનુપસ્સનાભાવના. અકિચ્ચન્તિ તે એતં છત્તમણ્ડનાદિકં અકિચ્ચં ન સેવન્તિ ન કરોન્તીતિ અત્થો. કિચ્ચેતિ પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય કત્તબ્બે અપરિમાણસીલક્ખન્ધગોપનાદિકે કરણીયે. સાતચ્ચકારિનોતિ સતતકારિનો અટ્ઠિતકારિનો. તેસં સતિયા અવિપ્પવાસેન સતાનં ¶ સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં ¶ સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં ગોચરસમ્પજઞ્ઞં અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞન્તિ ચતૂહિ સમ્પજઞ્ઞેહિ સમ્પજાનાનં ચત્તારોપિ આસવા અત્થં ગચ્છન્તિ, પરિક્ખયં અભાવં ગચ્છન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

ભદ્દિયવત્થુ તતિયં.

૪. લકુણ્ડકભદ્દિયત્થેરવત્થુ

માતરન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો લકુણ્ડકભદ્દિયત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ ¶ સમ્બહુલા આગન્તુકા ભિક્ખૂ સત્થારં દિવાટ્ઠાને નિસિન્નં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. તસ્મિં ખણે લકુણ્ડકભદ્દિયત્થેરો ભગવતો અવિદૂરે અતિક્કમતિ. સત્થા તેસં ભિક્ખૂનં ચિત્તાચારં ઞત્વા ઓલોકેત્વા ‘‘પસ્સથ, ભિક્ખવે, અયં ભિક્ખુ માતાપિતરો હન્ત્વા નિદ્દુક્ખો હુત્વા યાતી’’તિ વત્વા તેહિ ભિક્ખૂહિ ‘‘કિં નુ ખો સત્થા વદતી’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં મુખાનિ ઓલોકેત્વા સંસયપક્ખન્દેહિ, ‘‘ભન્તે, કિં નામેતં વદેથા’’તિ વુત્તે તેસં ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૨૯૪.

‘‘માતરં પિતરં હન્ત્વા, રાજાનો દ્વે ચ ખત્તિયે;

રટ્ઠં સાનુચરં હન્ત્વા, અનીઘો યાતિ બ્રાહ્મણો’’તિ.

તત્થ ¶ સાનુચરન્તિ આયસાધકેન આયુત્તકેન સહિતં. એત્થ હિ ‘‘તણ્હા જનેતિ પુરિસ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૫૫-૫૭) વચનતો તીસુ ભવેસુ સત્તાનં જનનતો તણ્હા માતા નામ. ‘‘અહં અસુકસ્સ નામ રઞ્ઞો વા રાજમહામત્તસ્સ વા પુત્તો’’તિ પિતરં નિસ્સાય અસ્મિમાનસ્સ ઉપ્પજ્જનતો અસ્મિમાનો પિતા નામ. લોકો વિય રાજાનં યસ્મા સબ્બદિટ્ઠિગતાનિ દ્વે સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિયો ભજન્તિ, તસ્મા દ્વે સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિયો દ્વે ખત્તિયરાજાનો નામ. દ્વાદસાયતનાનિ વિત્થતટ્ઠેન રટ્ઠદિસત્તા રટ્ઠં નામ. આયસાધકો ¶ આયુત્તકપુરિસો વિય તન્નિસ્સિતો નન્દિરાગો અનુચરો નામ. અનીઘોતિ નિદ્દુક્ખો. બ્રાહ્મણોતિ ખીણાસવો. એતેસં તણ્હાદીનં અરહત્તમગ્ગઞાણાસિના હતત્તા ખીણાસવો નિદ્દુક્ખો હુત્વા યાતીતિ અયમેત્થત્થો.

દેસનાવસાને તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ.

દુતિયગાથાયપિ વત્થુ પુરિમસદિસમેવ. તદા હિ સત્થા લકુણ્ડકભદ્દિયત્થેરમેવ આરબ્ભ કથેસિ. તેસં ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૨૯૫.

‘‘માતરં પિતરં હન્ત્વા, રાજાનો દ્વે ચ સોત્થિયે;

વેયગ્ઘપઞ્ચમં હન્ત્વા, અનીઘો યાતિ બ્રાહ્મણો’’તિ.

તત્થ દ્વે ચ સોત્થિયેતિ દ્વે ચ બ્રાહ્મણે. ઇમિસ્સા ગાથાય સત્થા અત્તનો ધમ્મિસ્સરતાય ચ દેસનાવિધિકુસલતાય ચ સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિયો દ્વે બ્રાહ્મણરાજાનો ¶ ચ કત્વા કથેસિ. વેયગ્ઘપઞ્ચમન્તિ એત્થ બ્યગ્ઘાનુચરિતો સપ્પટિભયો દુપ્પટિપન્નો મગ્ગો વેયગ્ઘો નામ, વિચિકિચ્છાનીવરણમ્પિ ¶ તેન સદિસતાય વેયગ્ઘં નામ, તં પઞ્ચમં અસ્સાતિ નીવરણપઞ્ચકં વેયગ્ઘપઞ્ચમં નામ. ઇદઞ્ચ વેયગ્ઘપઞ્ચમં અરહત્તમગ્ગઞાણાસિના નિસ્સેસં હન્ત્વા અનીઘોવ યાતિ બ્રાહ્મણોતિ અયમેત્થત્થો. સેસં પુરિમસદિસમેવાતિ.

લકુણ્ડકભદ્દિયત્થેરવત્થુ ચતુત્થં.

૫. દારુસાકટિકપુત્તવત્થુ

સુપ્પબુદ્ધન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો દારુસાકટિકસ્સ પુત્તં આરબ્ભ કથેસિ.

રાજગહસ્મિઞ્હિ સમ્માદિટ્ઠિકપુત્તો મિચ્છાદિટ્ઠિકપુત્તોતિ દ્વે દારકા અભિક્ખણં ગુળકીળં કીળન્તિ. તેસુ સમ્માદિટ્ઠિકપુત્તો ગુળં ખિપમાનો બુદ્ધાનુસ્સતિં આવજ્જેત્વા ‘‘નમો બુદ્ધસ્સા’’તિ વત્વા વત્વા ગુળં ખિપતિ. ઇતરો તિત્થિયગુણે ઉદ્દિસિત્વા ‘‘નમો અરહન્તાન’’ન્તિ વત્વા વત્વા ખિપતિ. તેસુ સમ્માદિટ્ઠિકસ્સ ¶ પુત્તો જિનાતિ, ઇતરો પન પરાજયતિ. સો તસ્સ કિરિયં દિસ્વા ‘‘અયં ¶ એવં અનુસ્સરિત્વા એવં વત્વા ગુળં ખિપન્તો મમં જિનાતિ, અહમ્પિ એવરૂપં કરિસ્સામી’’તિ બુદ્ધાનુસ્સતિયં પરિચયમકાસિ. અથેકદિવસં તસ્સ પિતા સકટં યોજેત્વા દારૂનં અત્થાય ગચ્છન્તો તમ્પિ દારકં આદાય ગન્ત્વા અટવિયં દારૂનં સકટં પૂરેત્વા આગચ્છન્તો બહિનગરે સુસાનસામન્તે ઉદકફાસુકટ્ઠાને ગોણે મોચેત્વા ભત્તવિસ્સગ્ગમકાસિ. અથસ્સ તે ગોણા સાયન્હસમયે નગરં પવિસન્તેન ગોગણેન સદ્ધિં નગરમેવ પવિસિંસુ. સાકટિકોપિ ગોણે અનુબન્ધન્તો નગરં પવિસિત્વા સાયં ગોણે દિસ્વા આદાય નિક્ખમન્તો દ્વારં ન સમ્પાપુણિ. તસ્મિઞ્હિ અસમ્પત્તેયેવ દ્વારં પિહિતં.

અથસ્સ પુત્તો એકકોવ રત્તિભાગે સકટસ્સ હેટ્ઠા નિપજ્જિત્વા નિદ્દં ઓક્કમિ. રાજગહં પન પકતિયાપિ અમનુસ્સબહુલં. અયઞ્ચ સુસાનસન્તિકે નિપન્નો. તત્થ નં દ્વે અમનુસ્સા પસ્સિંસુ. એકો સાસનસ્સ પટિકણ્ડકો મિચ્છાદિટ્ઠિકો, એકો સમ્માદિટ્ઠિકો. તેસુ મિચ્છાદિટ્ઠિકો આહ – ‘‘અયં નો ભક્ખો, ઇમં ખાદિસ્સામા’’તિ. ઇતરો ‘‘અલં મા તે રુચ્ચી’’તિ નિવારેતિ. સો તેન નિવારિયમાનોપિ તસ્સ વચનં અનાદિયિત્વા દારકં પાદેસુ ગહેત્વા આકડ્ઢિ. સો બુદ્ધાનુસ્સતિયા પરિચિતત્તા ¶ તસ્મિં ખણે ‘‘નમો બુદ્ધસ્સા’’તિ આહ. અમનુસ્સો ¶ મહાભયભીતો પટિક્કમિત્વા અટ્ઠાસિ. અથ નં ઇતરો ‘‘અમ્હેહિ અકિચ્ચં કતં, દણ્ડકમ્મં તસ્સ કરોમા’’તિ વત્વા તં રક્ખમાનો અટ્ઠાસિ. મિચ્છાદિટ્ઠિકો નગરં પવિસિત્વા રઞ્ઞો ભોજનપાતિં પૂરેત્વા ભોજનં આહરિ. અથ નં ઉભોપિ તસ્સ માતાપિતરો વિય હુત્વા ઉપટ્ઠાપેત્વા ભોજેત્વા ‘‘ઇમાનિ અક્ખરાનિ રાજાવ પસ્સતુ, મા અઞ્ઞો’’તિ તં પવત્તિં પકાસેન્તા યક્ખાનુભાવેન ભોજનપાતિયં અક્ખરાનિ છિન્દિત્વા પાતિં દારુસકટે પક્ખિપિત્વા સબ્બરત્તિં આરક્ખં કત્વા પક્કમિંસુ.

પુનદિવસે ‘‘રાજકુલતો ચોરેહિ ભોજનભણ્ડં અવહટ’’ન્તિ કોલાહલં કરોન્તા દ્વારાનિ પિદહિત્વા ઓલોકેન્તા તત્થ અપસ્સન્તા નગરા નિક્ખમિત્વા ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તા દારુસકટે સુવણ્ણપાતિં દિસ્વા ‘‘અયં ચોરો’’તિ તં દારકં ગહેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસું. રાજા અક્ખરાનિ દિસ્વા ‘‘કિં એતં, તાતા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘નાહં ¶ , દેવ, જાનામિ, માતાપિતરો મે આગન્ત્વા રત્તિં ભોજેત્વા રક્ખમાના અટ્ઠંસુ, અહમ્પિ માતાપિતરો મં રક્ખન્તીતિ નિબ્ભયોવ નિદ્દં ઉપગતો. એત્તકં અહં જાનામી’’તિ. અથસ્સ માતાપિતરોપિ તં ઠાનં આગમંસુ. રાજા તં પવત્તિં ઞત્વા તે તયોપિ જને આદાય ¶ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સબ્બં આરોચેત્વા ‘‘કિં નુ ખો, ભન્તે, બુદ્ધાનુસ્સતિ એવ રક્ખા હોતિ, ઉદાહુ ધમ્માનુસ્સતિઆદયોપી’’તિ પુચ્છિ. અથસ્સ સત્થા, ‘‘મહારાજ, ન કેવલં બુદ્ધાનુસ્સતિયેવ રક્ખા, યેસં પન છબ્બિધેન ચિત્તં સુભાવિતં, તેસં અઞ્ઞેન રક્ખાવરણેન વા મન્તોસધેહિ વા કિચ્ચં નત્થી’’તિ વત્વા છ ઠાનાનિ દસ્સેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ.

૨૯૬.

‘‘સુપ્પબુદ્ધં પબુજ્ઝન્તિ, સદા ગોતમસાવકા;

યેસં દિવા ચ રત્તો ચ, નિચ્ચં બુદ્ધગતા સતિ.

૨૯૭.

‘‘સુપ્પબુદ્ધં પબુજ્ઝન્તિ, સદા ગોતમસાવકા;

યેસં દિવા ચ રત્તો ચ, નિચ્ચં ધમ્મગતા સતિ.

૨૯૮.

‘‘સુપ્પબુદ્ધં પબુજ્ઝન્તિ, સદા ગોતમસાવકા;

યેસં દિવા ચ રત્તો ચ, નિચ્ચં સઙ્ઘગતા સતિ.

૨૯૯.

‘‘સુપ્પબુદ્ધં પબુજ્ઝન્તિ, સદા ગોતમસાવકા;

યેસં દિવા ચ રત્તો ચ, નિચ્ચં કાયગતા સતિ.

૩૦૦.

‘‘સુપ્પબુદ્ધં ¶ પબુજ્ઝન્તિ, સદા ગોતમસાવકા;

યેસં દિવા ચ રત્તો ચ, અહિંસાય રતો મનો.

૩૦૧.

‘‘સુપ્પબુદ્ધં પબુજ્ઝન્તિ, સદા ગોતમસાવકા;

યેસં દિવા ચ રત્તો ચ, ભાવનાય રતો મનો’’તિ.

તત્થ સુપ્પબુદ્ધં પબુજ્ઝન્તીતિ બુદ્ધગતં સતિં ગહેત્વા સુપન્તા, ગહેત્વાયેવ ચ પબુજ્ઝન્તા સુપ્પબુદ્ધં પબુજ્ઝન્તિ નામ. સદા ગોતમસાવકાતિ ગોતમગોત્તસ્સ બુદ્ધસ્સ સવનન્તે જાતત્તા તસ્સેવ ¶ અનુસાસનિયા સવનતાય ગોતમસાવકા. બુદ્ધગતા સતીતિ યેસં ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિપ્પભેદે બુદ્ધગુણે આરબ્ભ ઉપ્પજ્જમાના સતિ નિચ્ચકાલં અત્થિ, તે સદાપિ સુપ્પબુદ્ધં પબુજ્ઝન્તીતિ અત્થો. તથા અસક્કોન્તા પન એકદિવસં ¶ તીસુ કાલેસુ દ્વીસુ કાલેસુ એકસ્મિમ્પિ કાલે બુદ્ધાનુસ્સતિં મનસિ કરોન્તા સુપ્પબુદ્ધં પબુજ્ઝન્તિયેવ નામ. ધમ્મગતા સતીતિ ‘‘સ્વાખાતો ભગવતા ધમ્મો’’તિઆદિપ્પભેદે ધમ્મગુણે આરબ્ભ ઉપ્પજ્જમાના સતિ. સઙ્ઘગતા સતીતિ ‘‘સુપ્પટિપન્નો ભગવતો સાવકસઙ્ઘો’’તિઆદિપ્પભેદે સઙ્ઘગુણે આરબ્ભ ઉપ્પજ્જમાના સતિ. કાયગતા સતીતિ દ્વત્તિંસાકારવસેન વા નવસિવથિકાવસેન વા ચતુધાતુવવત્થાનવસેન વા અજ્ઝત્તનીલકસિણાદિરૂપજ્ઝાનવસેન વા ઉપ્પજ્જમાના સતિ. અહિંસાય રતોતિ ‘‘સો કરુણાસહગતેન ચેતસા એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતી’’તિ (વિભ. ૬૪૨) એવં વુત્તાય કરુણાભાવનાય રતો. ભાવનાયાતિ મેત્તાભાવનાય. કિઞ્ચાપિ હેટ્ઠા કરુણાભાવનાય વુત્તત્તા ઇધ સબ્બાપિ અવસેસા ભાવના નામ, ઇધ પન મેત્તાભાવનાવ અધિપ્પેતા. સેસં પઠમગાથાય વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

દેસનાવસાને દારકો સદ્ધિં માતાપિતૂહિ સોતાપત્તિફલે ¶ પતિટ્ઠહિ. પચ્છા પન પબ્બજિત્વા સબ્બેપિ અરહત્તં પાપુણિંસુ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

દારુસાકટિકપુત્તવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. વજ્જિપુત્તકભિક્ખુવત્થુ

દુપ્પબ્બજ્જન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેસાલિં નિસ્સાય મહાવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં વજ્જિપુત્તકં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. તં સન્ધાય વુત્તં – અઞ્ઞતરો વજ્જિપુત્તકો ભિક્ખુ વેસાલિયં ¶ વિહરતિ અઞ્ઞતરસ્મિં વનસણ્ડે, તેન ખો પન સમયેન વેસાલિયં સબ્બરત્તિછણો હોતિ. અથ ખો સો ભિક્ખુ વેસાલિયા તૂરિયતાળિતવાદિતનિગ્ઘોસસદ્દં સુત્વા પરિદેવમાનો તાયં વેલાયં ઇમં ગાથં અભાસિ –

‘‘એકકા મયં અરઞ્ઞે વિહરામ,

અપવિદ્ધંવ વનસ્મિં દારુકં;

એતાદિસિકાય રત્તિયા,

કોસુ નામમ્હેહિ પાપિયો’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૨૯);

સો ¶ કિર વજ્જિરટ્ઠે રાજપુત્તો વારેન સમ્પત્તં રજ્જં પહાય પબ્બજિતો વેસાલિયં ચાતુમહારાજિકેહિ સદ્ધિં એકાબદ્ધં ¶ કત્વા સકલનગરે ધજપટાકાદીહિ પટિમણ્ડિતે કોમુદિયા પુણ્ણમાય સબ્બરત્તિં છણવારે વત્તમાને ભેરિયાદીનં તૂરિયાનં તાળિતાનં નિગ્ઘોસં વીણાદીનઞ્ચ વાદિતાનં સદ્દં સુત્વા યાનિ વેસાલિયં સત્ત રાજસહસ્સાનિ સત્ત રાજસતાનિ સત્ત રાજાનો, તત્તકા એવ ચ નેસં ઉપરાજસેનાપતિઆદયો, તેસુ અલઙ્કતપટિયત્તેસુ નક્ખત્તકીળનત્થાય વીથિં ઓતિણ્ણેસુ સટ્ઠિહત્થે મહાચઙ્કમે ચઙ્કમમાનો ગગનમજ્ઝે ઠિતં પુણ્ણચન્દં દિસ્વા ચઙ્કમકોટિયં ફલકં નિસ્સાય ઠિતો વેઠનાલઙ્કારવિરહિતત્તા વને છડ્ડિતદારુકં વિય અત્તભાવં ઓલોકેત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો અઞ્ઞો અમ્હેહિ લામકતરો’’તિ ચિન્તેન્તો પકતિયા આરઞ્ઞકાદિગુણયુત્તોપિ તસ્મિં ખણે અનભિરતિયા પીળિતો એવમાહ. સો તસ્મિં વનસણ્ડે અધિવત્થાય દેવતાય ‘‘ઇમં ભિક્ખું સંવેજેસ્સામી’’તિ અધિપ્પાયેન –

‘‘એકકોવ ત્વં અરઞ્ઞે વિહરસિ, અપવિદ્ધંવ વનસ્મિં દારુકં;

તસ્સ તે બહુકા પિહયન્તિ, નેરયિકા વિય સગ્ગગામિન’’ન્તિ. (સં. નિ. ૧.૨૨૯) –

વુત્તં ઇમં ગાથં સુત્વા પુનદિવસે સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા નિસીદિ. સત્થા તં પવત્તિં ઞત્વા ઘરાવાસસ્સ ¶ દુક્ખતં પકાસેતુકામો પઞ્ચ દુક્ખાનિ સમોધાનેત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૦૨.

‘‘દુપ્પબ્બજ્જં દુરભિરમં, દુરાવાસા ઘરા દુખા;

દુક્ખોસમાનસંવાસો, દુક્ખાનુપતિતદ્ધગૂ;

તસ્મા ન ચદ્ધગૂ સિયા, ન ચ દુક્ખાનુપતિતો સિયા’’તિ.

તત્થ ¶ દુપ્પબ્બજ્જન્તિ અપ્પં વા મહન્તં વા ભોગક્ખન્ધઞ્ચેવ ઞાતિપરિવટ્ટઞ્ચ પહાય ઇમસ્મિં સાસને ઉરં દત્વા પબ્બજ્જં નામ દુક્ખં. દુરભિરમન્તિ એવં પબ્બજિતેનાપિ ભિક્ખાચરિયાય જીવિતવુત્તિં ઘટેન્તેન અપરિમાણસીલક્ખન્ધગોપનધમ્માનુધમ્મપ્પટિપત્તિપૂરણવસેન અભિરમિતું દુક્ખં. દુરાવાસાતિ યસ્મા પન ઘરં આવસન્તેન રાજૂનં રાજકિચ્ચં, ઇસ્સરાનં ઇસ્સરકિચ્ચં વહિતબ્બં, પરિજના ચેવ ધમ્મિકા સમણબ્રાહ્મણા ચ સઙ્ગહિતબ્બા. એવં સન્તેપિ ઘરાવાસો છિદ્દઘટો વિય મહાસમુદ્દો વિય ચ દુપ્પૂરો. તસ્મા ઘરાવાસા ¶ નામેતે દુરાવાસા દુક્ખા આવસિતું, તેનેવ કારણેન દુક્ખાતિ અત્થો. દુક્ખો સમાનસંવાસોતિ ગિહિનો વા હિ યે જાતિગોત્તકુલભોગેહિ ¶ પબ્બજિતા વા સીલાચારબાહુસચ્ચાદીહિ સમાનાપિ હુત્વા ‘‘કોસિ ત્વં, કોસ્મિ અહ’’ન્તિઆદીનિ વત્વા અધિકરણપસુતા હોન્તિ, તે અસમાના નામ, તેહિ સદ્ધિં સંવાસો દુક્ખોતિ અત્થો. દુક્ખાનુપતિતદ્ધગૂતિ યે વટ્ટસઙ્ખાતં અદ્ધાનં પટિપન્નત્તા અદ્ધગૂ, તે દુક્ખે અનુપતિતાવ. તસ્મા ન ચદ્ધગૂતિ યસ્મા દુક્ખાનુપતિતભાવોપિ દુક્ખો અદ્ધગૂભાવોપિ, તસ્મા વટ્ટસઙ્ખાતં અદ્ધાનં ગમનતાય અદ્ધગૂ ન ભવેય્ય, વુત્તપ્પકારેન દુક્ખેન અનુપતિતોપિ ન ભવેય્યાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને સો ભિક્ખુ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ દસ્સિતે દુક્ખે નિબ્બિન્દન્તો પઞ્ચોરમ્ભાગિયાનિ પઞ્ચ ઉદ્ધમ્ભાગિયાનિ સંયોજનાનિ પદાલેત્વા અરહત્તે પતિટ્ઠહીતિ.

વજ્જિપુત્તકભિક્ખુવત્થુ છટ્ઠં.

૭. ચિત્તગહપતિવત્થુ

સદ્ધોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ચિત્તગહપતિં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ બાલવગ્ગે ‘‘અસન્તં ભાવનમિચ્છેય્યા’’તિ ¶ ગાથાવણ્ણનાય વિત્થારિતં. ગાથાપિ તત્થેવ વુત્તા. વુત્તઞ્હેતં તત્થ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૭૪) –

‘‘કિં પન, ભન્તે, એતસ્સ તુમ્હાકં સન્તિકં આગચ્છન્તસ્સેવાયં લાભસક્કારો ઉપ્પજ્જતિ, ઉદાહુ અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તસ્સાપિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ. ‘‘આનન્દ, મમ સન્તિકં આગચ્છન્તસ્સાપિ અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તસ્સાપિ તસ્સ ઉપ્પજ્જતેવ. અયઞ્હિ ઉપાસકો સદ્ધો પસન્નો સમ્પન્નસીલો, એવરૂપો પુગ્ગલો યં યં પદેસં ભજતિ, તત્થ તત્થેવસ્સ લાભસક્કારો નિબ્બત્તતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૦૩.

‘‘સદ્ધો ¶ સીલેન સમ્પન્નો, યસોભોગસમપ્પિતો;

યં યં પદેસં ભજતિ, તત્થ તત્થેવ પૂજિતો’’તિ. (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૭૪);

તત્થ ¶ સદ્ધોતિ લોકિયલોકુત્તરસદ્ધાય સમન્નાગતો. સીલેનાતિ આગારિયસીલં, અનાગારિયસીલન્તિ દુવિધં સીલં. તેસુ ઇધ આગારિયસીલં અધિપ્પેતં, તેન સમન્નાગતોતિ અત્થો. યસોભોગસમપ્પિતોતિ યાદિસો અનાથપિણ્ડિકાદીનં પઞ્ચઉપાસકસતપરિવારસઙ્ખાતો આગારિયયસો, તાદિસેનેવ યસેન ધનધઞ્ઞાદિકો ચેવ સત્તવિધઅરિયધનસઙ્ખાતો ચાતિ દુવિધો ભોગો, તેન સમન્નાગતોતિ અત્થો. યં યં પદેસન્તિ પુરત્થિમાદીસુ ¶ દિસાસુ એવરૂપો કુલપુત્તો યં યં પદેસં ભજતિ, તત્થ તત્થ એવરૂપેન લાભસક્કારેન પૂજિતોવ હોતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

ચિત્તગહપતિવત્થુ સત્તમં.

૮. ચૂળસુભદ્દાવત્થુ

દૂરે સન્તોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અનાથપિણ્ડિકસ્સ ધીતરં ચૂળસુભદ્દં નામ આરબ્ભ કથેસિ.

અનાથપિણ્ડિકસ્સ કિર દહરકાલતો પટ્ઠાય ઉગ્ગનગરવાસી ઉગ્ગો નામ સેટ્ઠિપુત્તો સહાયકો અહોસિ. તે એકાચરિયકુલે સિપ્પં ઉગ્ગણ્હન્તા અઞ્ઞમઞ્ઞં કતિકં કરિંસુ ‘‘અમ્હાકં વયપ્પત્તકાલે પુત્તધીતાસુ જાતાસુ યો પુત્તસ્સ ધીતરં વારેતિ, તેન તસ્સ ધીતા દાતબ્બા’’તિ. તે ઉભોપિ વયપ્પત્તા અત્તનો અત્તનો નગરે સેટ્ઠિટ્ઠાને પતિટ્ઠહિંસુ. અથેકસ્મિં સમયે ઉગ્ગસેટ્ઠિ વણિજ્જં પયોજેન્તો પઞ્ચહિ સકટસતેહિ સાવત્થિં અગમાસિ. અનાથપિણ્ડિકો અત્તનો ધીતરં ચૂળસુભદ્દં આમન્તેત્વા, ‘‘અમ્મ, પિતા તે ઉગ્ગસેટ્ઠિ નામ આગતો, તસ્સ કત્તબ્બકિચ્ચં સબ્બં તવ ભારો’’તિ આણાપેસિ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા તસ્સ આગતદિવસતો પટ્ઠાય સહત્થેનેવ સૂપબ્યઞ્જનાદીનિ સમ્પાદેતિ, માલાગન્ધવિલેપનાદીનિ અભિસઙ્ખરોતિ ¶ , ભોજનકાલે તસ્સ ન્હાનોદકં પટિયાદાપેત્વા ન્હાનકાલતો પટ્ઠાય સબ્બકિચ્ચાનિ સાધુકં કરોતિ.

ઉગ્ગસેટ્ઠિ ¶ ¶ તસ્સા આચારસમ્પત્તિં દિસ્વા પસન્નચિત્તો એકદિવસં અનાથપિણ્ડિકેન સદ્ધિં સુખકથાય સન્નિસિન્નો ‘‘મયં દહરકાલે એવં નામ કતિકં કરિમ્હા’’તિ સારેત્વા ચૂળસુભદ્દં અત્તનો પુત્તસ્સત્થાય વારેસિ. સો પન પકતિયાવ મિચ્છાદિટ્ઠિકો. તસ્મા દસબલસ્સ તમત્થં આરોચેત્વા સત્થારા ઉગ્ગસેટ્ઠિસ્સૂપનિસ્સયં દિસ્વા અનુઞ્ઞાતો ભરિયાય સદ્ધિં મન્તેત્વા તસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા દિવસં વવત્થપેત્વા ધીતરં વિસાખં દત્વા ઉય્યોજેન્તો ધનઞ્ચયસેટ્ઠિ વિય મહન્તં સક્કારં કત્વા સુભદ્દં આમન્તેત્વા, ‘‘અમ્મ, સસુરકુલે વસન્તિયા નામ અન્તોઅગ્ગિ બહિ ન નીહરિતબ્બો’’તિ (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૫૯; ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૫૨ વિસાખાવત્થુ) ધનઞ્ચયસેટ્ઠિના વિસાખાય દિન્નનયેનેવ દસ ઓવાદે દત્વા ‘‘સચે મે ગતટ્ઠાને ધીતુ દોસો ઉપ્પજ્જતિ, તુમ્હેહિ સોધેતબ્બો’’તિ અટ્ઠ કુટુમ્બિકે પાટિભોગે ગહેત્વા તસ્સા ઉય્યોજનદિવસે બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા પુરિમભવે ધીતરા કતાનં સુચરિતાનં ફલવિભૂતિં લોકસ્સ પાકટં કત્વા દસ્સેન્તો વિય મહન્તેન સક્કારેન ધીતરં ઉય્યોજેસિ. તસ્સા અનુપુબ્બેન ઉગ્ગનગરં પત્તકાલે સસુરકુલેન સદ્ધિં ¶ મહાજનો પચ્ચુગ્ગમનમકાસિ.

સાપિ અત્તનો સિરિવિભવં પાકટં કાતું વિસાખા વિય સકલનગરસ્સ અત્તાનં દસ્સેન્તી રથે ઠત્વા નગરં પવિસિત્વા નાગરેહિ પેસિતે પણ્ણાકારે ગહેત્વા અનુરૂપવસેન તેસં તેસં પેસેન્તી સકલનગરં અત્તનો ગુણેહિ એકાબદ્ધમકાસિ. મઙ્ગલદિવસાદીસુ પનસ્સા સસુરો અચેલકાનં સક્કારં કરોન્તો ‘‘આગન્ત્વા અમ્હાકં સમણે વન્દતૂ’’તિ પેસેસિ. સા લજ્જાય નગ્ગે પસ્સિતું અસક્કોન્તી ગન્તું ન ઇચ્છતિ. સો પુનપ્પુનં પેસેત્વાપિ તાય પટિક્ખિત્તો કુજ્ઝિત્વા ‘‘નીહરથ ન’’ન્તિ આહ. સા ‘‘ન સક્કા મમ અકારણેન દોસં આરોપેતુ’’ન્તિ કુટુમ્બિકે પક્કોસાપેત્વા તમત્થં આરોચેસિ. તે તસ્સા નિદ્દોસભાવં ઞત્વા સેટ્ઠિં સઞ્ઞાપેસું. સો ‘‘અયં મમ સમણે અહિરિકાતિ ન વન્દી’’તિ ભરિયાય આરોચેસિ. સા ‘‘કીદિસા નુ ખો ઇમિસ્સા સમણા, અતિવિય તેસં પસંસતી’’તિ તં પક્કોસાપેત્વા આહ –

‘‘કીદિસા સમણા તુય્હં, બાળ્હં ખો ને પસંસસિ;

કિંસીલા કિંસમાચારા, તં મે અક્ખાહિ પુચ્છિતા’’તિ. (અ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪.૨૪);

અથસ્સા ¶ સુભદ્દા બુદ્ધાનઞ્ચેવ બુદ્ધસાવકાનઞ્ચ ગુણે પકાસેન્તી –

‘‘સન્તિન્દ્રિયા ¶ સન્તમાનસા, સન્તં તેસં ગતં ઠિતં;

ઓક્ખિત્તચક્ખૂ મિતભાણી, તાદિસા સમણા મમ. (અ. નિ. અટ્ઠ. ૨.૪.૨૪);

‘‘કાયકમ્મં સુચિ નેસં, વાચાકમ્મં અનાવિલં;

મનોકમ્મં સુવિસુદ્ધં, તાદિસા સમણા મમ.

‘‘વિમલા ¶ સઙ્ખમુત્તાભા, સુદ્ધા અન્તરબાહિરા;

પુણ્ણા સુદ્ધેહિ ધમ્મેહિ, તાદિસા સમણા મમ.

‘‘લાભેન ઉન્નતો લોકો, અલાભેન ચ ઓનતો;

લાભાલાભેન એકટ્ઠા, તાદિસા સમણા મમ.

‘‘યસેન ઉન્નતો લોકો, અયસેન ચ ઓનતો;

યસાયસેન એકટ્ઠા, તાદિસા સમણા મમ.

‘‘પસંસાયુન્નતો લોકો, નિન્દાયાપિ ચ ઓનતો;

સમા નિન્દાપસંસાસુ, તાદિસા સમણા મમ.

‘‘સુખેન ઉન્નતો લોકો, દુક્ખેનાપિ ચ ઓનતો;

અકમ્પા સુખદુક્ખેસુ, તાદિસા સમણા મમા’’તિ. –

એવમાદીહિ વચનેહિ સસ્સું તોસેસિ.

અથ નં ‘‘સક્કા તવ સમણે અમ્હાકમ્પિ દસ્સેતુ’’ન્તિ વત્વા ‘‘સક્કા’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ યથા મયં તે પસ્સામ, તથા કરોહી’’તિ વુત્તે સા ‘‘સાધૂ’’તિ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં સજ્જેત્વા ઉપરિપાસાદતલે ઠત્વા જેતવનાભિમુખી સક્કચ્ચં પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા બુદ્ધગુણે આવજ્જેત્વા ગન્ધવાસપુપ્ફધુમેહિ પૂજં કત્વા, ‘‘ભન્તે, સ્વાતનાય બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેમિ, ઇમિના મે સઞ્ઞાણેન સત્થા નિમન્તિતભાવં જાનાતૂ’’તિ ¶ સુમનપુપ્ફાનં અટ્ઠ મુટ્ઠિયો આકાસે ખિપિ. પુપ્ફાનિ ગન્ત્વા ચતુપરિસમજ્ઝે ધમ્મં ¶ દેસેન્તસ્સ સત્થુનો ઉપરિ માલાવિતાનં હુત્વા અટ્ઠંસુ. તસ્મિં ખણે અનાથપિણ્ડિકોપિ ધમ્મકથં સુત્વા સ્વાતનાય સત્થારં નિમન્તેસિ. સત્થા ‘‘અધિવુત્થં મયા, ગહપતિ, સ્વાતનાય ભત્ત’’ન્તિ વત્વા, ‘‘ભન્તે, મયા પુરેતરં આગતો નત્થિ, કસ્સ નુ ખો વો અધિવુત્થ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘ચૂળસુભદ્દાય, ગહપતિ, નિમન્તિતો’’તિ ¶ વત્વા ‘‘નનુ, ભન્તે, ચૂળસુભદ્દા દૂરે વસતિ ઇતો વીસતિયોજનસતમત્થકે’’તિ વુત્તે, ‘‘આમ ગહપતિ, દૂરે વસન્તાપિ હિ સપ્પુરિસા અભિમુખે ઠિતા વિય પકાસેન્તી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૦૪.

‘‘દૂરે સન્તો પકાસેન્તિ, હિમવન્તોવ પબ્બતો;

અસન્તેત્થ ન દિસ્સન્તિ, રત્તિં ખિત્તા યથા સરા’’તિ.

તત્થ સન્તોતિ રાગાદીનં સન્તતાય બુદ્ધાદયો સન્તા નામ. ઇધ પન પુબ્બબુદ્ધેસુ કતાધિકારા ઉસ્સન્નકુસલમૂલા ભાવિતભાવના સત્તા સન્તોતિ અધિપ્પેતા. પકાસેન્તીતિ દૂરે ઠિતાપિ બુદ્ધાનં ઞાણપથં આગચ્છન્તા પાકટા હોન્તિ. હિમવન્તો વાતિ યથા હિ તિયોજનસહસ્સવિત્થતો પઞ્ચયોજનસતુબ્બેધો ચતુરાસીતિયા ¶ કૂટસહસ્સેહિ પટિમણ્ડિતો હિમવન્તપબ્બતો દૂરે ઠિતાનમ્પિ અભિમુખે ઠિતો વિય પકાસેતિ, એવં પકાસેન્તીતિ અત્થો. અસન્તેત્થાતિ દિટ્ઠધમ્મગરુકા વિતિણ્ણપરલોકા આમિસચક્ખુકા જીવિકત્થાય પબ્બજિતા બાલપુગ્ગલા અસન્તો નામ, તે એત્થ બુદ્ધાનં દક્ખિણસ્સ જાણુમણ્ડલસ્સ સન્તિકે નિસિન્નાપિ ન દિસ્સન્તિ ન પઞ્ઞાયન્તિ. રત્તિં ખિત્તાતિ રત્તિં ચતુરઙ્ગસમન્નાગતે અન્ધકારે ખિત્તસરા વિય તથારૂપસ્સ ઉપનિસ્સયભૂતસ્સ પુબ્બહેતુનો અભાવેન ન પઞ્ઞાયન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સક્કો દેવરાજા ‘‘સત્થારા સુભદ્દાય નિમન્તનં અધિવાસિત’’ન્તિ ઞત્વા વિસ્સકમ્મદેવપુત્તં આણાપેસિ – ‘‘પઞ્ચ કૂટાગારસતાનિ નિમ્મિનિત્વા સ્વે બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં ઉગ્ગનગરં નેહી’’તિ. સો પુનદિવસે પઞ્ચસતાનિ કૂટાગારાનિ નિમ્મિનિત્વા જેતવનદ્વારે અટ્ઠાસિ. સત્થા ઉચ્ચિનિત્વા વિસુદ્ધખીણાસવાનંયેવ પઞ્ચસતાનિ આદાય સપરિવારો કૂટાગારેસુ નિસીદિત્વા ઉગ્ગનગરં અગમાસિ. ઉગ્ગસેટ્ઠિપિ સપરિવારો સુભદ્દાય દિન્નનયેનેવ તથાગતસ્સ આગતમગ્ગં ઓલોકેન્તો સત્થારં મહન્તેન સિરિવિભવેન ¶ આગચ્છન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો માલાદીહિ મહન્તં સક્કારં કરોન્તો સપરિવારો સમ્પટિચ્છિત્વા વન્દિત્વા મહાદાનં દત્વા પુનપ્પુનં નિમન્તેત્વા સત્તાહં મહાદાનં અદાસિ. સત્થાપિસ્સ સપ્પાયં સલ્લક્ખેત્વા ¶ ધમ્મં ¶ દેસેસિ. તં આદિં કત્વા ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. સત્થા ‘‘ચૂળસુભદ્દાય અનુગ્ગહણત્થં ત્વં ઇધેવ હોહી’’તિ અનુરુદ્ધત્થેરં નિવત્તાપેત્વા સાવત્થિમેવ અગમાસિ. તતો પટ્ઠાય તં નગરં સદ્ધાસમ્પન્નં અહોસીતિ.

ચૂળસુભદ્દાવત્થુ અટ્ઠમં.

૯. એકવિહારિત્થેરવત્થુ

એકાસનન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકવિહારિત્થેરં નામ આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર થેરો એકકોવ સેય્યં કપ્પેતિ, એકકોવ નિસીદતિ, એકકોવ ચઙ્કમતિ, એકકોવ તિટ્ઠતીતિ ચતુપરિસન્તરે પાકટો અહોસિ. અથ નં ભિક્ખૂ, ‘‘ભન્તે, એવરૂપો નામાયં થેરો’’તિ તથાગતસ્સારોચેસું. સત્થા ‘‘સાધુ સાધૂ’’તિ ¶ તસ્સ સાધુકારં દત્વા ‘‘ભિક્ખુના નામ પવિવિત્તેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ વિવેકે આનિસંસં કથેત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૦૫.

‘‘એકાસનં એકસેય્યં, એકો ચરમતન્દિતો;

એકો દમયમત્તાનં, વનન્તે રમિતો સિયા’’તિ.

તત્થ એકાસનં એકસેય્યન્તિ ભિક્ખુસહસ્સમજ્ઝેપિ મૂલકમ્મટ્ઠાનં અવિજહિત્વા તેનેવ મનસિકારેન નિસિન્નસ્સ આસનં એકાસનં નામ. લોહપાસાદસદિસેપિ ચ પાસાદે ભિક્ખુસહસ્સમજ્ઝેપિ પઞ્ઞત્તે વિચિત્રપચ્ચત્થરણૂપધાને મહારહે સયને સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા દક્ખિણેન પસ્સેન મૂલકમ્મટ્ઠાનમનસિકારેન નિપન્નસ્સ ભિક્ખુનો સેય્યા એકસેય્યા નામ. એવરૂપં એકાસનઞ્ચ એકસેય્યઞ્ચ ભજેથાતિ અત્થો. અતન્દિતોતિ જઙ્ઘબલં નિસ્સાય જીવિતકપ્પનેન અકુસીતો હુત્વા સબ્બીરિયાપથેસુ એકકોવ ચરન્તોતિ અત્થો. એકો દમયન્તિ રત્તિટ્ઠાનાદીસુ ¶ કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જિત્વા મગ્ગફલાધિગમવસેન એકોવ હુત્વા અત્તાનં દમેન્તોતિ અત્થો. વનન્તે રમિતો સિયાતિ એવં અત્તાનં દમેન્તો ઇત્થિપુરિસસદ્દાદીહિ પવિવિત્તે વનન્તેયેવ અભિરમિતો ભવેય્ય. ન હિ સક્કા આકિણ્ણવિહારિના એવં અત્તાનં દમેતુન્તિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ. તતો પટ્ઠાય મહાજનો એકવિહારિકમેવ પત્થેસીતિ.

એકવિહારિત્થેરવત્થુ નવમં.

પકિણ્ણકવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

એકવીસતિમો વગ્ગો.

૨૨. નિરયવગ્ગો

૧. સુન્દરીપરિબ્બાજિકાવત્થુ

અભૂતવાદીતિ ¶ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સુન્દરિં પરિબ્બાજિકં આરબ્ભ કથેસિ.

‘‘તેન ખો પન સમયેન ભગવા સક્કતો હોતિ ગરુકતો માનિતો પૂજિતો’’તિ વત્થુ વિત્થારતો ઉદાને (ઉદા. ૩૮) આગતમેવ. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો – ભગવતો કિર ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ પઞ્ચન્નં મહાનદીનં મહોઘસદિસે લાભસક્કારે ઉપ્પન્ને હતલાભસક્કારા અઞ્ઞતિત્થિયા સૂરિયુગ્ગમનકાલે ખજ્જોપનકા વિય નિપ્પભા હુત્વા એકતો સન્નિપતિત્વા મન્તયિંસુ – ‘‘મયં સમણસ્સ ગોતમસ્સ ઉપ્પન્નકાલતો પટ્ઠાય હતલાભસક્કારા, ન નો કોચિ અત્થિભાવમ્પિ જાનાતિ, કેન નુ ખો સદ્ધિં એકતો હુત્વા સમણસ્સ ગોતમસ્સ અવણ્ણં ઉપ્પાદેત્વા લાભસક્કારમસ્સ અન્તરધાપેય્યામા’’તિ. અથ નેસં એતદહોસિ – ‘‘સુન્દરિયા સદ્ધિં એકતો હુત્વા સક્કુણિસ્સામા’’તિ. તે એકદિવસં સુન્દરિં તિત્થિયારામં પવિસિત્વા વન્દિત્વા ઠિતં નાલપિંસુ. સા પુનપ્પુનં ¶ સલ્લપન્તીપિ પટિવચનં અલભિત્વા ‘‘અપિ પનય્યા, કેનચિ વિહેઠિતત્થા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘કિં, ભગિનિ, સમણં ગોતમં અમ્હે વિહેઠેત્વા હતલાભસક્કારે કત્વા વિચરન્તં ન પસ્સસી’’તિ? ‘‘મયા એત્થ કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘ત્વં ખોસિ, ભગિનિ, અભિરૂપા સોભગ્ગપ્પત્તા, સમણસ્સ ગોતમસ્સ અયસં આરોપેત્વા મહાજનં તવ કથં ગાહાપેત્વા હતલાભસક્કારં કરોહી’’તિ. સા તં સુત્વા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા પક્કન્તા તતો પટ્ઠાય માલાગન્ધવિલેપનકપ્પૂરકટુકફલાદીનિ ગહેત્વા સાયં મહાજનસ્સ સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા નગરં પવિસનકાલે જેતવનાભિમુખી ગચ્છતિ, ‘‘કહં ગચ્છસી’’તિ ચ પુટ્ઠા ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સામિ, અહઞ્હિ તેન સદ્ધિં એકગન્ધકુટિયં વસામી’’તિ વત્વા અઞ્ઞતરસ્મિં તિત્થિયારામે વસિત્વા પાતોવ જેતવનમગ્ગં ઓતરિત્વા નગરાભિમુખી આગચ્છન્તી ‘‘કિં, સુન્દરિ, કહં ગતાસી’’તિ પુટ્ઠા ‘‘સમણેન ગોતમેન સદ્ધિં એકગન્ધકુટિયં વસિત્વા તં કિલેસરતિયા રમાપેત્વા આગતામ્હી’’તિ વદતિ.

અથ ¶ ¶ તે કતિપાહચ્ચયેન ¶ ધુત્તાનં કહાપણે દત્વા ‘‘ગચ્છથ સુન્દરિં મારેત્વા સમણસ્સ ગોતમસ્સ ગન્ધકુટિયા સમીપે માલાકચવરન્તરે નિક્ખિપિત્વા એથા’’તિ વદિંસુ. તે તથા અકંસુ. તતો તિત્થિયા ‘‘સુન્દરિં ન પસ્સામા’’તિ કોલાહલં કત્વા રઞ્ઞો આરોચેત્વા ‘‘કહં વો આસઙ્કા’’તિ વુત્તા ‘‘ઇમેસુ દિવસેસુ જેતવને વસતિ, તત્થસ્સા પવત્તિં ન જાનામા’’તિ વત્વા ‘‘તેન હિ ગચ્છથ, નં વિચિનથા’’તિ રઞ્ઞા અનુઞ્ઞાતા અત્તનો ઉપટ્ઠાકે ગહેત્વા જેતવનં ગન્ત્વા વિચિનન્તા માલાકચવરન્તરે તં દિસ્વા મઞ્ચકં આરોપેત્વા નગરં પવેસેત્વા ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકા ‘સત્થારા કતં પાપકમ્મં પટિચ્છાદેસ્સામા’તિ સુન્દરિં મારેત્વા માલાકચવરન્તરે નિક્ખિપિંસૂ’’તિ રઞ્ઞો આરોચયિંસુ. રાજા ‘‘તેન હિ ગચ્છથ, નગરં આહિણ્ડથા’’તિ આહ. તે નગરવીથીસુ ‘‘પસ્સથ સમણાનં સક્યપુત્તિયાનં કમ્મ’’ન્તિઆદીનિ વત્વા પુન રઞ્ઞો નિવેસનદ્વારં આગમિંસુ. રાજા સુન્દરિયા સરીરં આમકસુસાને અટ્ટકં આરોપેત્વા રક્ખાપેસિ. સાવત્થિવાસિનો ઠપેત્વા અરિયસાવકે સેસા યેભુય્યેન ‘‘પસ્સથ સમણાનં સક્યપુત્તિયાનં કમ્મ’’ન્તિઆદીનિ વત્વા અન્તોનગરેપિ બહિનગરેપિ ભિક્ખૂ ¶ અક્કોસન્તા વિચરન્તિ. ભિક્ખૂ તં પવત્તિં તથાગતસ્સ આરોચેસું. સત્થા ‘‘તેન હિ તુમ્હેપિ તે મનુસ્સે એવં પટિચોદેથા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૦૬.

‘‘અભૂતવાદી નિરયં ઉપેતિ,

યો વાપિ કત્વા ન કરોમિચાહ;

ઉભોપિ તે પેચ્ચ સમા ભવન્તિ,

નિહીનકમ્મા મનુજા પરત્થા’’તિ.

તત્થ અભૂતવાદીતિ પરસ્સ દોસં અદિસ્વાવ મુસાવાદં કત્વા તુચ્છેન પરં અબ્ભાચિક્ખન્તો. કત્વાતિ યો વા પન પાપકમ્મં કત્વા ‘‘નાહં એતં કરોમી’’તિ આહ. પેચ્ચ સમા ભવન્તીતિ તે ઉભોપિ જના પરલોકં ગન્ત્વા નિરયં ઉપગમનેન ગતિયા સમા ભવન્તિ. ગતિયેવ નેસં પરિચ્છિન્ના, આયુ પન નેસં ન પરિચ્છિન્નં. બહુકઞ્હિ પાપકમ્મં કત્વા ચિરં નિરયે પચ્ચન્તિ, પરિત્તં કત્વા અપ્પમત્તકમેવ કાલં. યસ્મા પન નેસં ઉભિન્નમ્પિ ¶ લામકમેવ કમ્મં, તેન વુત્તં – ‘‘નિહીનકમ્મા મનુજા પરત્થા’’તિ. પરત્થાતિ ઇમસ્સ પન પદસ્સ પુરતો પેચ્ચપદેન સમ્બન્ધો. પેચ્ચ પરત્થ ઇતો ગન્ત્વા તે નિહીનકમ્મા પરલોકે સમા ભવન્તીતિ અત્થો. દેસનાવસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

રાજા ‘‘સુન્દરિયા અઞ્ઞેહિ મારિતભાવં જાનાથા’’તિ પુરિસે ઉય્યોજેસિ. અથ તે ધુત્તા તેહિ ¶ કહાપણેહિ સુરં પિવન્તા અઞ્ઞમઞ્ઞં કલહં કરિંસુ. એકો એકં આહ – ‘‘ત્વં સુન્દરિં એકપ્પહારેનેવ મારેત્વા માલાકચવરન્તરે નિક્ખિપિત્વા તતો લદ્ધકહાપણેહિ સુરં પિવસિ, હોતુ હોતૂ’’તિ. રાજપુરિસા તે ધુત્તે ગહેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસું. અથ ને રાજા ‘‘તુમ્હેહિ સા મારિતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, દેવા’’તિ. ‘‘કેહિ મારાપિતા’’તિ? ‘‘અઞ્ઞતિત્થિયેહિ, દેવા’’તિ. રાજા તિત્થિયે પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ. તે તથેવ વદિંસુ. તેન હિ ગચ્છથ તુમ્હે એવં વદન્તા નગરં આહિણ્ડથ – ‘‘અયં સુન્દરી સમણસ્સ ગોતમસ્સ અવણ્ણં આરોપેતુકામેહિ અમ્હેહિ મારાપિતા, નેવ સમણસ્સ ગોતમસ્સ, ન સાવકાનં દોસો અત્થિ, અમ્હાકમેવ દોસો’’તિ. તે તથા કરિંસુ. બાલમહાજનો તદા સદ્દહિ, તિત્થિયાપિ ધુત્તાપિ પુરિસવધદણ્ડં પાપુણિંસુ. તતો પટ્ઠાય બુદ્ધાનં સક્કારો મહા અહોસીતિ.

સુન્દરીપરિબ્બાજિકાવત્થુ પઠમં.

૨. દુચ્ચરિતફલપીળિતવત્થુ

કાસાવકણ્ઠાતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો દુચ્ચરિતફલાનુભાવેન પીળિતે સત્તે આરબ્ભ કથેસિ.

આયસ્મા હિ મોગ્ગલ્લાનો લક્ખણત્થેરેન સદ્ધિં ગિજ્ઝકૂટા ઓરોહન્તો અટ્ઠિસઙ્ખલિકપેતાદીનં અત્તભાવે દિસ્વા સિતં કરોન્તો લક્ખણત્થેરેન સિતકારણં પુટ્ઠો ‘‘અકાલો, આવુસો, ઇમસ્સ પઞ્હસ્સ, તથાગતસ્સ સન્તિકે મં પુચ્છેય્યાસી’’તિ વત્વા તથાગતસ્સ સન્તિકે થેરેન પુટ્ઠો અટ્ઠિસઙ્ખલિકપેતાદીનં દિટ્ઠભાવં આચિક્ખિત્વા ‘‘ઇધાહં, આવુસો, ગિજ્ઝકૂટા પબ્બતા ઓરોહન્તો અદ્દસં ભિક્ખું વેહાસં ¶ ગચ્છન્તં, તસ્સ સઙ્ઘાટિપિ આદિત્તા સમ્પજ્જલિતા સજોતિભૂતા…પે… કાયોપિ આદિત્તો’’તિઆદિના (પારા. ૨૩૦; સં. નિ. ૨.૨૧૮) નયેન સદ્ધિં પત્તચીવરકાયબન્ધનાદીહિ ડય્હમાને પઞ્ચ સહધમ્મિકે આરોચેસિ. સત્થા તેસં કસ્સપદસબલસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા પબ્બજ્જાય અનુરૂપં કાતું અસક્કોન્તાનં પાપભાવં આચિક્ખિત્વા તસ્મિં ખણે તત્થ નિસિન્નાનં બહૂનં પાપભિક્ખૂનં દુચ્ચરિતકમ્મસ્સ વિપાકં દસ્સેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૩૦૭.

‘‘કાસાવકણ્ઠા બહવો, પાપધમ્મા અસઞ્ઞતા;

પાપા પાપેહિ કમ્મેહિ, નિરયં તે ઉપપજ્જરે’’તિ.

તત્થ ¶ ¶ કાસાવકણ્ઠાતિ કાસાવેન પલિવેઠિતકણ્ઠા. પાપધમ્માતિ લામકધમ્મા. અસઞ્ઞતાતિ કાયાદિસંયમરહિતા, તથારૂપા પાપપુગ્ગલા અત્તના કતેહિ અકુસલકમ્મેહિ નિરયં ઉપપજ્જન્તિ, તે તત્થ પચ્ચિત્વા તતો ચુતા વિપાકાવસેસેન પેતેસુપિ એવં પચ્ચન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

દુચ્ચરિતફલપીળિતવત્થુ દુતિયં.

૩. વગ્ગુમુદાતીરિયભિક્ખુવત્થુ

સેય્યો અયોગુળોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેસાલિં ઉપનિસ્સાય મહાવને વિહરન્તો વગ્ગુમુદાતીરિયે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મપારાજિકે (પારા. ૧૯૩ આદયો) આગતમેવ.

તદા હિ સત્થા તે ભિક્ખૂ ‘‘કિં પન તુમ્હે, ભિક્ખવે, ઉદરસ્સત્થાય ગિહીનં અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સ વણ્ણં ભાસિત્થા’’તિ વત્વા તેહિ ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ વુત્તે તે ભિક્ખૂ અનેકપરિયાયેન ગરહિત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૦૮.

‘‘સેય્યો ¶ અયોગુળો ભુત્તો, તત્તો અગ્ગિસિખૂપમો;

યઞ્ચે ભુઞ્જેય્ય દુસ્સીલો, રટ્ઠપિણ્ડમસઞ્ઞતો’’તિ.

તત્થ ¶ યઞ્ચે ભુઞ્જેય્યાતિ યં દુસ્સીલો નિસ્સીલપુગ્ગલો કાયાદીહિ અસઞ્ઞતો રટ્ઠવાસીહિ સદ્ધાય દિન્નં રટ્ઠપિણ્ડં ‘‘સમણોમ્હી’’તિ પટિજાનન્તો ગહેત્વા ભુઞ્જેય્ય, તત્તો આદિત્તો અગ્ગિવણ્ણો અયોગુળોવ ભુત્તો સેય્યો સુન્દરતરો. કિં કારણા? તપ્પચ્ચયા હિ એકોવ અત્તભાવો ઝાયેય્ય, દુસ્સીલો પન સદ્ધાદેય્યં ભુઞ્જિત્વા અનેકાનિપિ જાતિસતાનિ નિરયે પચ્ચેય્યાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

વગ્ગુમુદાતીરિયભિક્ખુવત્થુ તતિયં.

૪. ખેમકસેટ્ઠિપુત્તવત્થુ

ચત્તારિ ¶ ઠાનાનીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અનાથપિણ્ડિકસ્સ ભાગિનેય્યં ખેમકં નામ સેટ્ઠિપુત્તં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર અભિરૂપો અહોસિ, યેભુય્યેન ઇત્થિયો તં દિસ્વા રાગાભિભૂતા સકભાવેન સણ્ઠાતું નાસક્ખિંસુ. સોપિ પરદારકમ્માભિરતોવ અહોસિ. અથ નં રત્તિં રાજપુરિસા ગહેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસું. રાજા મહાસેટ્ઠિસ્સ લજ્જામીતિ તં કિઞ્ચિ અવત્વા વિસ્સજ્જાપેસિ. સો પન નેવ વિરમિ ¶ . અથ નં દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ રાજપુરિસા ગહેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસું. રાજા વિસ્સજ્જાપેસિયેવ. મહાસેટ્ઠિ, તં પવત્તિં સુત્વા તં આદાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા તં પવત્તિં આરોચેત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમસ્સ ધમ્મં દેસેથા’’તિ આહ. સત્થા તસ્સ સંવેગકથં વત્વા પરદારસેવનાય દોસં દસ્સેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૦૯.

‘‘ચત્તારિ ઠાનાનિ નરો પમત્તો,

આપજ્જતિ પરદારૂપસેવી;

અપુઞ્ઞલાભં ન નિકામસેય્યં,

નિન્દં તતીયં નિરયં ચતુત્થં.

૩૧૦.

‘‘અપુઞ્ઞલાભો ¶ ચ ગતી ચ પાપિકા,

ભીતસ્સ ભીતાય રતી ચ થોકિકા;

રાજા ચ દણ્ડં ગરુકં પણેતિ,

તસ્મા નરો પરદારં ન સેવે’’તિ.

તત્થ ઠાનાનીતિ દુક્ખકારણાનિ. પમત્તોતિ સતિવોસ્સગ્ગેન સમન્નાગતો. આપજ્જતીતિ પાપુણાતિ. પરદારૂપસેવીતિ પરદારં ઉપસેવન્તો ઉપ્પથચારી. અપુઞ્ઞલાભન્તિ અકુસલલાભં. ન નિકામસેય્યન્તિ યથા ઇચ્છતિ, એવં સેય્યં અલભિત્વા અનિચ્છિતં પરિત્તકમેવ કાલં સેય્યં લભતિ. અપુઞ્ઞલાભો ચાતિ એવં તસ્સ અયઞ્ચ અપુઞ્ઞલાભો, તેન ચ અપુઞ્ઞેન નિરયસઙ્ખાતા પાપિકા ગતિ હોતિ. રતી ચ થોકિકાતિ યા તસ્સ ભીતસ્સ ભીતાય ઇત્થિયા સદ્ધિં રતિ, સાપિ થોકિકા પરિત્તા હોતિ. ગરુકન્તિ રાજા ચ હત્થચ્છેદાદિવસેન ગરુકં દણ્ડં ¶ પણેતિ. તસ્માતિ યસ્મા પરદારં સેવન્તો એતાનિ અપુઞ્ઞાદીનિ પાપુણાતિ, તસ્મા પરદારં ન સેવેય્યાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ ખેમકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તતો પટ્ઠાય મહાજનો સુખં વીતિનામેસિ. કિં પનસ્સ પુબ્બકમ્મન્તિ? સો કિર કસ્સપબુદ્ધકાલે ઉત્તમમલ્લો હુત્વા દ્વે સુવણ્ણપટાકા દસબલસ્સ કઞ્ચનથૂપે આરોપેત્વા પત્થનં પટ્ઠપેસિ ‘‘ઠપેત્વા ઞાતિસાલોહિતિત્થિયો અવસેસા મં દિસ્વા રજ્જન્તૂ’’તિ. ઇદમસ્સ પુબ્બકમ્મન્તિ. તેન તં નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને દિસ્વા પરેસં ઇત્થિયો સકભાવેન સણ્ઠાતું નાસક્ખિંસૂતિ.

ખેમકસેટ્ઠિપુત્તવત્થુ ચતુત્થં.

૫. દુબ્બચભિક્ખુવત્થુ

કુસો યથાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં દુબ્બચભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

એકો કિર ભિક્ખુ અસઞ્ચિચ્ચ એકં તિણં છિન્દિત્વા કુક્કુચ્ચે ઉપ્પન્ને એકં ભિક્ખું ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘આવુસો, યો તિણં છિન્દતિ, તસ્સ કિં હોતી’’તિ તં અત્તના કતભાવં આરોચેત્વા પુચ્છિ. અથ નં ઇતરો ‘‘ત્વં ¶ તિણસ્સ છિન્નકારણા કિઞ્ચિ હોતીતિ સઞ્ઞં કરોસિ, ન એત્થ કિઞ્ચિ હોતિ, દેસેત્વા પન મુચ્ચતી’’તિ વત્વા સયમ્પિ ¶ ઉભોહિ હત્થેહિ તિણં લુઞ્ચિત્વા અગ્ગહેસિ. ભિક્ખૂ તં પવત્તિં સત્થુ આરોચેસું. સત્થા તં ભિક્ખું અનેકપરિયાયેન વિગરહિત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૧૧.

‘‘કુસો યથા દુગ્ગહિતો, હત્થમેવાનુકન્તતિ;

સામઞ્ઞં દુપ્પરામટ્ઠં, નિરયાયુપકડ્ઢતિ.

૩૧૨.

‘‘યં કિઞ્ચિ સિથિલં કમ્મં, સંકિલિટ્ઠઞ્ચ યં વતં;

સઙ્કસ્સરં બ્રહ્મચરિયં, ન તં હોતિ મહપ્ફલં.

૩૧૩.

‘‘કયિરા ¶ ચે કયિરાથેનં, દળ્હમેનં પરક્કમે;

સિથિલો હિ પરિબ્બાજો, ભિય્યો આકિરતે રજ’’ન્તિ.

તત્થ કુસોતિ યં કિઞ્ચિ તિખિણધારં તિણં અન્તમસો તાલપણ્ણમ્પિ, યથા સો કુસો યેન દુગ્ગહિતો, તસ્સ હત્થં અનુકન્તતિ ફાલેતિ, એવમેવ સમણધમ્મસઙ્ખાતં સામઞ્ઞમ્પિ ખણ્ડસીલાદિતાય દુપ્પરામટ્ઠં નિરયાયુપકડ્ઢતિ, નિરયે નિબ્બત્તાપેતીતિ અત્થો. સિથિલન્તિ ઓલીયિત્વા કરણેન સિથિલગાહં કત્વા કતં યંકિઞ્ચિ કમ્મં. સંકિલિટ્ઠન્તિ ¶ વેસિયાદિકેસુ અગોચરેસુ ચરણેન સંકિલિટ્ઠં. સઙ્કસ્સરન્તિ સઙ્કાહિ સરિતબ્બં, ઉપોસથકિચ્ચાદીસુ અઞ્ઞતરકિચ્ચેન સન્નિપતિતમ્પિ સઙ્ઘં દિસ્વા ‘‘અદ્ધા ઇમે મમ ચરિયં ઞત્વા મં ઉક્ખિપિતુકામાવ સન્નિપતિતા’’તિ એવં અત્તનો આસઙ્કાહિ સરિતં ઉસ્સઙ્કિતં પરિસઙ્કિતં. ન તં હોતીતિ તં એવરૂપં સમણધમ્મસઙ્ખાતં બ્રહ્મચરિયં તસ્સ પુગ્ગલસ્સ મહપ્ફલં ન હોતિ, તસ્સ મહપ્ફલાભાવેનેવ ભિક્ખદાયકાનમ્પિસ્સ ન મહપ્ફલં હોતીતિ અત્થો. કયિરા ચેતિ તસ્મા યં કમ્મં કરેય્ય, તં કરેય્યાથેવ. દળ્હમેનં પરક્કમેતિ થિરકતમેવ કત્વા અવત્તસમાદાનો હુત્વા એનં કયિરા. પરિબ્બાજોતિ સિથિલભાવેન કતો ખણ્ડાદિભાવપ્પત્તો સમણધમ્મો. ભિય્યો આકિરતે રજન્તિ અબ્ભન્તરે વિજ્જમાનં રાગરજાદિં એવરૂપો સમણધમ્મો અપનેતું ન સક્કોતિ, અથ ખો તસ્સ ઉપરિ અપરમ્પિ રાગરજાદિં આકિરતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ, સોપિ ભિક્ખુ સંવરે ઠત્વા પચ્છા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણીતિ.

દુબ્બચભિક્ખુવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. ઇસ્સાપકતિત્થિવત્થુ

અકતન્તિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં ઇસ્સાપકતં ઇત્થિં આરબ્ભ કથેસિ.

તસ્સા કિર સામિકો એકાય ગેહદાસિયા સદ્ધિં સન્થવં અકાસિ. સા ઇસ્સાપકતા તં દાસિં હત્થપાદેસુ બન્ધિત્વા તસ્સા કણ્ણનાસં છિન્દિત્વા એકસ્મિં ગુળ્હગબ્ભે પક્ખિપિત્વા દ્વારં પિદહિત્વા તસ્સ કમ્મસ્સ અત્તના કતભાવં પટિચ્છાદેતું ‘‘એહિ, અય્ય, વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મં ¶ સુણિસ્સામા’’તિ સામિકં આદાય વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મં સુણન્તી નિસીદિ. અથસ્સા આગન્તુકઞાતકા ગેહં આગન્ત્વા દ્વારં વિવરિત્વા તં વિપ્પકારં દિસ્વા દાસિં મોચયિંસુ. સા વિહારં ગન્ત્વા ચતુપરિસમજ્ઝે ઠિતા તમત્થં દસબલસ્સ આરોચેસિ. સત્થા તસ્સા વચનં સુત્વા ‘‘દુચ્ચરિતં નામ ‘ઇદં મે અઞ્ઞે ન જાનન્તી’તિ અપ્પમત્તકમ્પિ ન કાતબ્બં, અઞ્ઞસ્મિં અજાનન્તેપિ સુચરિતમેવ કાતબ્બં. પટિચ્છાદેત્વા કતમ્પિ હિ દુચ્ચરિતં નામ પચ્છાનુતાપં કરોતિ, સુચરિતં પામોજ્જમેવ જનેતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૧૪.

‘‘અકતં દુક્કટં સેય્યો, પચ્છા તપ્પતિ દુક્કટં;

કતઞ્ચ સુકતં સેય્યો, યં કત્વા નાનુતપ્પતી’’તિ.

તત્થ દુક્કટન્તિ સાવજ્જં અપાયસંવત્તનિકં કમ્મં અકતમેવ સેય્યો વરં ઉત્તમં. પચ્છા તપ્પતીતિ ¶ તઞ્હિ અનુસ્સરિતાનુસ્સરિતકાલે તપ્પતિયેવ. સુકતન્તિ અનવજ્જં પન સુખદાયકં સુગતિસંવત્તનિકમેવ કમ્મં કતં સેય્યો. યં કત્વાતિ યં કમ્મં કત્વા પચ્છા અનુસ્સરણકાલે ન તપ્પતિ નાનુતપ્પતિ, સોમનસ્સજાતોવ હોતિ, તં કમ્મં વરન્તિ અત્થો.

દેસનાવસાને ઉપાસકો ચ સા ચ ઇત્થી સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ. તઞ્ચ પન દાસિં તત્થેવ ભુજિસ્સં કત્વા ધમ્મચારિનિં કરિંસૂતિ.

ઇસ્સાપકતિત્થિવત્થુ છટ્ઠં.

૭. સમ્બહુલભિક્ખુવત્થુ

નગરં ¶ યથાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સમ્બહુલે આગન્તુકે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

તે કિર એકસ્મિં પચ્ચન્તે વસ્સં ઉપગન્ત્વા પઠમમાસે સુખં વિહરિંસુ. મજ્ઝિમમાસે ચોરા આગન્ત્વા તેસં ગોચરગામં પહરિત્વા કરમરે ગહેત્વા અગમંસુ. તતો પટ્ઠાય મનુસ્સા ચોરાનં પટિબાહનત્થાય તં પચ્ચન્તનગરં અભિસઙ્ખરોન્તા તે ભિક્ખૂ સક્કચ્ચં ઉપટ્ઠાતું ઓકાસં ન લભિંસુ. તે અફાસુકં વસ્સં વસિત્વા વુત્થવસ્સા સત્થુ દસ્સનાય સાવત્થિં ¶ ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. સત્થા તેહિ સદ્ધિં કતપટિસન્થારો ‘‘કિં, ભિક્ખવે ¶ , સુખં વસિત્થા’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ભન્તે, મયં પઠમમાસમેવ સુખં વસિમ્હા, મજ્ઝિમમાસે ચોરા ગામં પહરિંસુ, તતો પટ્ઠાય મનુસ્સા નગરં અભિસઙ્ખરોન્તા સક્કચ્ચં ઉપટ્ઠાતું ઓકાસં ન લભિંસુ. તસ્મા અફાસુકં વસ્સં વસિમ્હા’’તિ વુત્તે ‘‘અલં, ભિક્ખવે, મા ચિન્તયિત્થ, ફાસુવિહારો નામ નિચ્ચકાલં દુલ્લભો, ભિક્ખુના નામ યથા તે મનુસ્સા નગરં ગોપયિંસુ, એવં અત્તભાવમેવ ગોપયિતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૧૫.

‘‘નગરં યથા પચ્ચન્તં, ગુત્તં સન્તરબાહિરં;

એવં ગોપેથ અત્તાનં, ખણો વો મા ઉપચ્ચગા;

ખણાતીતા હિ સોચન્તિ, નિરયમ્હિ સમપ્પિતા’’તિ.

તત્થ સન્તરબાહિરન્તિ, ભિક્ખવે, યથા તેહિ મનુસ્સેહિ તં પચ્ચન્તનગરં દ્વારપાકારાદીનિ થિરાનિ કરોન્તેહિ સઅન્તરં, અટ્ટાલકપરિખાદીનિ થિરાનિ કરોન્તેહિ સબાહિરન્તિ સન્તરબાહિરં સુગુત્તં કતં, એવં તુમ્હેપિ સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા અજ્ઝત્તિકાનિ છ દ્વારાનિ પિદહિત્વા દ્વારરક્ખિકં સતિં અવિસ્સજ્જેત્વા યથા ગય્હમાનાનિ બાહિરાનિ છ આયતનાનિ અજ્ઝત્તિકાનં ઉપઘાતાય સંવત્તન્તિ, તથા અગ્ગહણેન તાનિપિ થિરાનિ કત્વા ¶ તેસં અપ્પવેસાય દ્વારરક્ખિકં સતિં અપ્પહાય વિચરન્તા અત્તાનં ગોપેથાતિ અત્થો. ખણો વો મા ઉપચ્ચગાતિ યો હિ એવં અત્તાનં ન ગોપેતિ, તં પુગ્ગલં અયં બુદ્ધુપ્પાદખણો મજ્ઝિમદેસે ઉપ્પત્તિખણો સમ્માદિટ્ઠિયા પટિલદ્ધખણો છન્નં આયતનાનં અવેકલ્લખણોતિ સબ્બોપિ અયં ખણો ¶ અતિક્કમતિ, સો ખણો તુમ્હે મા અતિક્કમતુ. ખણાતીતાતિ યે હિ તં ખણં અતીતા, તે ચ પુગ્ગલે સો ચ ખણો અતીતો, તે નિરયમ્હિ સમપ્પિતા હુત્વા તત્થ નિબ્બત્તિત્વા સોચન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને તે ભિક્ખૂ ઉપ્પન્નસંવેગા અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

સમ્બહુલભિક્ખુવત્થુ સત્તમં.

૮. નિગણ્ઠવત્થુ

અલજ્જિતાયેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો નિગણ્ઠે આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ ¶ દિવસે ભિક્ખૂ નિગણ્ઠે દિસ્વા કથં સમુટ્ઠાપેસું, ‘‘આવુસો, સબ્બસો અપ્પટિચ્છન્નેહિ અચેલકેહિ ઇમે નિગણ્ઠા વરતરા, યે એકં પુરિમપસ્સમ્પિ તાવ પટિચ્છાદેન્તિ, સહિરિકા મઞ્ઞે એતે’’તિ. તં સુત્વા નિગણ્ઠા ‘‘ન મયં એતેન કારણેન પટિચ્છાદેમ, પંસુરજાદયો ¶ પન પુગ્ગલા એવ, જીવિતિન્દ્રિયપટિબદ્ધા એવ, તે નો ભિક્ખાભાજનેસુ મા પતિંસૂતિ ઇમિના કારણેન પટિચ્છાદેમા’’તિ વત્વા તેહિ સદ્ધિં વાદપટિવાદવસેન બહું કથં કથેસું. ભિક્ખૂ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા નિસિન્નકાલે તં પવત્તિં આરોચેસું. સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, અલજ્જિતબ્બેન લજ્જિત્વા લજ્જિતબ્બેન અલજ્જમાના નામ દુગ્ગતિપરાયણાવ હોન્તી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૧૬.

‘‘અલજ્જિતાયે લજ્જન્તિ, લજ્જિતાયે ન લજ્જરે;

મિચ્છાદિટ્ઠિસમાદાના, સત્તા ગચ્છન્તિ દુગ્ગતિં.

૩૧૭.

‘‘અભયે ભયદસ્સિનો, ભયે ચાભયદસ્સિનો;

મિચ્છાદિટ્ઠિસમાદાના, સત્તા ગચ્છન્તિ દુગ્ગતિ’’ન્તિ.

તત્થ અલજ્જિતાયેતિ અલજ્જિતબ્બેન. ભિક્ખાભાજનઞ્હિ અલજ્જિતબ્બં નામ, તે પન તં પટિચ્છાદેત્વા વિચરન્તા તેન લજ્જન્તિ નામ. લજ્જિતાયેતિ અપટિચ્છન્નેન હિરિકોપીનઙ્ગેન લજ્જિતબ્બેન. તે પન તં અપટિચ્છાદેત્વા વિચરન્તા ¶ લજ્જિતાયે ન લજ્જન્તિ નામ. તેન તેસં અલજ્જિતબ્બેન ¶ લજ્જિતં લજ્જિતબ્બેન અલજ્જિતં તુચ્છગહણભાવેન ચ અઞ્ઞથાગહણભાવેન ચ મિચ્છાદિટ્ઠિ હોતિ. તં સમાદિયિત્વા વિચરન્તા પન તે મિચ્છાદિટ્ઠિસમાદાના સત્તા નિરયાદિભેદં દુગ્ગતિં ગચ્છન્તીતિ અત્થો. અભયેતિ ભિક્ખાભાજનં નિસ્સાય રાગદોસમોહમાનદિટ્ઠિકિલેસદુચ્ચરિતભયાનં અનુપ્પજ્જનતો ભિક્ખાભાજનં અભયં નામ, ભયેન તં પટિચ્છાદેન્તા પન અભયે ભયદસ્સિનો નામ. હિરિકોપીનઙ્ગં પન નિસ્સાય રાગાદીનં ઉપ્પજ્જનતો તં ભયં નામ, તસ્સ અપટિચ્છાદનેન ભયે ચાભયદસ્સિનો. તસ્સ તં અયથાગહણસ્સ સમાદિન્નત્તા મિચ્છાદિટ્ઠિસમાદાના સત્તા દુગ્ગહિં ગચ્છન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ નિગણ્ઠા સંવિગ્ગમાનસા પબ્બજિંસુ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

નિગણ્ઠવત્થુ અટ્ઠમં.

૯. તિત્થિયસાવકવત્થુ

અવજ્જેતિ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો તિત્થિયસાવકે આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે અઞ્ઞતિત્થિયસાવકા અત્તનો પુત્તે સમ્માદિટ્ઠિકાનં ઉપાસકાનં પુત્તેહિ સદ્ધિં સપરિવારે કીળમાને દિસ્વા ગેહં આગતકાલે ‘‘ન વો સમણા સક્યપુત્તિયા વન્દિતબ્બા, નાપિ તેસં વિહારં પવિસિતબ્બ’’ન્તિ સપથં કારયિંસુ. તે એકદિવસં જેતવનવિહારસ્સ બહિદ્વારકોટ્ઠકસામન્તે કીળન્તા પિપાસિતા અહેસું. અથેકં ઉપાસકદારકં ‘‘ત્વં એત્થ ગન્ત્વા પાનીયં પિવિત્વા અમ્હાકમ્પિ આહરાહી’’તિ પહિણિંસુ. સો વિહારં પવિસિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા પાનીયં પિવિત્વા તમત્થં આરોચેસિ. અથ નં સત્થા ‘‘ત્વમેવ પાનીયં પિવિત્વા ગન્ત્વા ઇતરેપિ પાનીયપિવનત્થાય ઇધેવ પેસેહી’’તિ આહ. સો તથા અકાસિ. તે આગન્ત્વા પાનીયં પિવિંસુ. સત્થા તે પક્કોસાપેત્વા તેસં સપ્પાયં ધમ્મકથં કથેત્વા તે અચલસદ્ધે કત્વા સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાપેસિ. તે સકાનિ ગેહાનિ ગન્ત્વા તમત્થં માતાપિતૂનં આરોચેસું ¶ ¶ . અથ નેસં માતાપિતરો ‘‘પુત્તકા નો વિપન્નદિટ્ઠિકા જાતા’’તિ દોમનસ્સપ્પત્તા પરિદેવિંસુ. અથ તેસં છેકા સમ્બહુલા પટિવિસ્સકા મનુસ્સા આગન્ત્વા દોમનસ્સવૂપસમનત્થાય ધમ્મં કથયિંસુ. તે તેસં કથં સુત્વા ‘‘ઇમે દારકે સમણસ્સ ગોતમસ્સેવ નિય્યાદેસ્સામા’’તિ મહન્તેન ઞાતિગણેન સદ્ધિં વિહારં નયિંસુ. સત્થા તેસં અજ્ઝાસયં ઓલોકેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૧૮.

‘‘અવજ્જે વજ્જમતિનો, વજ્જે ચાવજ્જદસ્સિનો;

મિચ્છાદિટ્ઠિસમાદાના, સત્તા ગચ્છન્તિ દુગ્ગતિં.

૩૧૯.

‘‘વજ્જઞ્ચ વજ્જતો ઞત્વા, અવજ્જઞ્ચ અવજ્જતો;

સમ્માદિટ્ઠિસમાદાના, સત્તા ગચ્છન્તિ સુગ્ગતિ’’ન્તિ.

તત્થ અવજ્જેતિ દસવત્થુકાય સમ્માદિટ્ઠિયા, તસ્સા ઉપનિસ્સયભૂતે ધમ્મે ચ. વજ્જમતિનોતિ વજ્જં ઇદન્તિ ઉપ્પન્નમતિનો. દસવત્થુકાય મિચ્છાદિટ્ઠિયા પન તસ્સા ઉપનિસ્સયભૂતે ધમ્મે ચ અવજ્જદસ્સિનો, એતિસ્સા અવજ્જં વજ્જતો વજ્જઞ્ચ અવજ્જતો ઞત્વા ¶ ગહણસઙ્ખાતાય મિચ્છાદિટ્ઠિયા સમાદિન્નત્તા મિચ્છાદિટ્ઠિસમાદાના સત્તા દુગ્ગતિં ગચ્છન્તીતિ અત્થો. દુતિયગાથાય વુત્તવિપરિયાયેન અત્થો વેદિતબ્બો.

દેસનાવસાને ¶ સબ્બેપિ તે તીસુ સરણેસુ પતિટ્ઠાય અપરાપરં ધમ્મં સુણન્તા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

તિત્થિયસાવકવત્થુ નવમં.

નિરયવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દ્વાવીસતિમો વગ્ગો.

૨૩. નાગવગ્ગો

૧. અત્તદન્તવત્થુ

અહં ¶ ¶ ¶ નાગો વાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા કોસમ્બિયં વિહરન્તો અત્તાનં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ અપ્પમાદવગ્ગસ્સ આદિગાથાવણ્ણનાય વિત્થારિતમેવ. વુત્તઞ્હેતં તત્થ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.સામાવતિવત્થુ) –

માગણ્ડિયા તાસં કિઞ્ચિ કાતું અસક્કુણિત્વા ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સેવ કત્તબ્બં કરિસ્સામી’’તિ નાગરાનં લઞ્જં દત્વા ‘‘સમણં ગોતમં અન્તોનગરં પવિસિત્વા ચરન્તં દાસકમ્મકરપોરિસેહિ સદ્ધિં અક્કોસેત્વા પરિભાસેત્વા પલાપેથા’’તિ આણાપેસિ. મિચ્છાદિટ્ઠિકા તીસુ રતનેસુ અપ્પસન્ના અન્તોનગરં પવિટ્ઠં સત્થારં અનુબન્ધિત્વા ‘‘ચોરોસિ બાલોસિ મૂળ્હોસિ થેનોસિ ઓટ્ઠોસિ ગોણોસિ ગદ્રભોસિ નેરયિકોસિ તિરચ્છાનગતોસિ, નત્થિ તુય્હં ¶ સુગતિ, દુગ્ગતિયેવ તુય્હં પાટિકઙ્ખા’’તિ દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તિ. તં સુત્વા આયસ્મા આનન્દો સત્થારં એતદવોચ – ‘‘ભન્તે, ઇમે નાગરા અમ્હે અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તિ, ઇતો અઞ્ઞત્થ ગચ્છામા’’તિ. ‘‘કુહિં, આનન્દા’’તિ? ‘‘અઞ્ઞં નગરં, ભન્તે’’તિ. ‘‘તત્થ મનુસ્સેસુ અક્કોસન્તેસુ પરિભાસન્તેસુ પુન કત્થ ગમિસ્સામાનન્દા’’તિ. ‘‘તતોપિ અઞ્ઞં નગરં, ભન્તે’’તિ. ‘‘તત્થ મનુસ્સેસુ અક્કોસન્તેસુ પરિભાસન્તેસુ કુહિં ગમિસ્સામાનન્દા’’તિ. ‘‘તતોપિ અઞ્ઞં નગરં, ભન્તે’’તિ. ‘‘આનન્દ, ન એવં કાતું વટ્ટતિ, યત્થ અધિકરણં ઉપ્પન્નં, તત્થેવ તસ્મિં વૂપસન્તે અઞ્ઞત્થ ગન્તું વટ્ટતિ, કે પન તે, આનન્દ, અક્કોસન્તી’’તિ. ‘‘ભન્તે, દાસકમ્મકરે ઉપાદાય સબ્બે અક્કોસન્તી’’તિ. ‘‘અહં, આનન્દ, સઙ્ગામં ઓતિણ્ણહત્થિસદિસો. સઙ્ગામં ઓતિણ્ણહત્થિનો હિ ચતૂહિ દિસાહિ આગતે સરે સહિતું ભારો, તથેવ બહૂહિ દુસ્સીલેહિ કથિતકથાનં સહનં નામ ¶ મય્હં ભારો’’તિ વત્વા અત્તાનં આરબ્ભ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૨૦.

‘‘અહં નાગોવ સઙ્ગામે, ચાપતો પતિતં સરં;

અતિવાક્યં તિતિક્ખિસ્સં, દુસ્સીલો હિ બહુજ્જનો.

૩૨૧.

‘‘દન્તં ¶ ¶ નયન્તિ સમિતિં, દન્તં રાજાભિરૂહતિ;

દન્તો સેટ્ઠો મનુસ્સેસુ, યોતિવાક્યં તિતિક્ખતિ.

૩૨૨.

‘‘વરમસ્સતરા દન્તા, આજાનીયા ચ સિન્ધવા;

કુઞ્જરા ચ મહાનાગા, અત્તદન્તો તતો વર’’ન્તિ.

તત્થ નાગોવાતિ હત્થી વિય. ચાપતો પતિતન્તિ ધનુતો મુત્તં. અતિવાક્યન્તિ અટ્ઠઅનરિયવોહારવસેન પવત્તં વીતિક્કમવચનં. તિતિક્ખિસ્સન્તિ યથા સઙ્ગામાવચરો સુદન્તો મહાનાગો ખમો સત્તિપહારાદીનિ ચાપતો મુચ્ચિત્વા અત્તનિ પતિતે સરે અવિહઞ્ઞમાનો તિતિક્ખતિ, એવમેવ એવરૂપં અતિવાક્યં તિતિક્ખિસ્સં, સહિસ્સામીતિ અત્થો. દુસ્સીલો હીતિ અયઞ્હિ લોકિયમહાજનો બહુદુસ્સીલો અત્તનો અત્તનો રુચિવસેન વાચં નિચ્છારેત્વા ઘટ્ટેન્તો ચરતિ, તત્થ અધિવાસનં અજ્ઝુપેક્ખનમેવ મમ ભારો. સમિતિન્તિ ઉય્યાનકીળમણ્ડલાદીસુ મહાજનમજ્ઝં ગચ્છન્તા ¶ દન્તમેવ ગોણજાતિં વા અસ્સજાતિં વા યાને યોજેત્વા નયન્તિ. રાજાતિ તથારૂપેહેવ વાહનેહિ ગચ્છન્તો રાજાપિ દન્તમેવ અભિરૂહતિ. મનુસ્સેસૂતિ મનુસ્સેસુપિ ચતૂહિ અરિયમગ્ગેહિ દન્તો નિબ્બિસેવનોવ સેટ્ઠો. યોતિવાક્યન્તિ યો એવરૂપં અતિક્કમવચનં પુનપ્પુનં વુચ્ચમાનમ્પિ તિતિક્ખતિ ન પટિપ્ફરતિ ન વિહઞ્ઞતિ, એવરૂપો દન્તો સેટ્ઠોતિ અત્થો.

અસ્સતરાતિ વળવાય ગદ્રભેન જાતા. આજાનીયાતિ યં અસ્સદમસારથિ કારણં કારેતિ, તસ્સ ખિપ્પં જાનનસમત્થા. સિન્ધવાતિ સિન્ધવરટ્ઠે જાતા અસ્સા. મહાનાગાતિ કુઞ્જરસઙ્ખાતા મહાહત્થિનો. અત્તદન્તોતિ એતે અસ્સતરા ચ સિન્ધવા ચ કુઞ્જરા ચ દન્તાવ વરં, ન અદન્તા. યો પન ચતૂહિ અરિયમગ્ગેહિ અત્તનો દન્તતાય અત્તદન્તો નિબ્બિસેવનો, અયં તતોપિ વરં, સબ્બેહિપિ એતેહિ ઉત્તરિતરોતિ અત્થો.

દેસનાવસાને લઞ્જં ગહેત્વા વીથિસિઙ્ઘાટકાદીસુ ઠત્વા ¶ અક્કોસન્તો પરિભાસન્તો સબ્બોપિ સો મહાજનો સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણીતિ.

અત્તદન્તવત્થુ પઠમં.

૨. હત્થાચરિયપુબ્બકભિક્ખુવત્થુ

ન ¶ ¶ હિ એતેહીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં હત્થાચરિયપુબ્બકં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર એકદિવસં અચિરવતીનદીતીરે હત્થિદમકં ‘‘એકં હત્થિં દમેસ્સામી’’તિ અત્તના ઇચ્છિતં કારણં સિક્ખાપેતું અસક્કોન્તં દિસ્વા સમીપે ઠિતે ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા આહ – ‘‘આવુસો, સચે અયં હત્થાચરિયો ઇમં હત્થિં અસુકટ્ઠાને નામ વિજ્ઝેય્ય, ખિપ્પમેવ ઇમં કારણં સિક્ખાપેય્યા’’તિ. સો તસ્સ કથં સુત્વા તથા કત્વા તં હત્થિં સુદન્તં દમેસિ. તે ભિક્ખૂ તં પવત્તિં સત્થુ આરોચેસું. સત્થા તં ભિક્ખું પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર તયા એવં વુત્ત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ વુત્તે વિગરહિત્વા ‘‘કિં તે, મોઘપુરિસ, હત્થિયાનેન વા અઞ્ઞેન વા દન્તેન. ન હિ એતેહિ યાનેહિ અગતપુબ્બં ઠાનં ગન્તું સમત્થા ¶ નામ અત્થિ, અત્તના પન સુદન્તેન સક્કા અગતપુબ્બં ઠાનં ગન્તું, તસ્મા અત્તાનમેવ દમેહિ, કિં તે એતેસં દમનેના’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૨૩.

‘‘ન હિ એતેહિ યાનેહિ, ગચ્છેય્ય અગતં દિસં;

યથાત્તના સુદન્તેન, દન્તો દન્તેન ગચ્છતી’’તિ.

તસ્સત્થો – યાનિ તાનિ હત્થિયાનાદીનિ યાનાનિ, ન હિ એતેહિ યાનેહિ કોચિ પુગ્ગલો સુપિનન્તેનપિ અગતપુબ્બત્તા ‘‘અગત’’ન્તિ સઙ્ખાતં નિબ્બાનદિસં તથા ગચ્છેય્ય, યથા પુબ્બભાગે ઇન્દ્રિયદમેન અપરભાગે અરિયમગ્ગભાવનાય સુદન્તેન દન્તો નિબ્બિસેવનો સપ્પઞ્ઞો પુગ્ગલો તં અગતપુબ્બં દિસં ગચ્છતિ, દન્તભૂમિં પાપુણાતિ. તસ્મા અત્તદમનમેવ તતો વરન્તિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

હત્થાચરિયપુબ્બકભિક્ખુવત્થુ દુતિયં.

૩. પરિજિણ્ણબ્રાહ્મણપુત્તવત્થુ

ધનપાલોતિ ¶ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા સાવત્થિયં વિહરન્તો અઞ્ઞતરસ્સ પરિજિણ્ણબ્રાહ્મણસ્સ પુત્તે આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિરેકો બ્રાહ્મણો અટ્ઠસતસહસ્સવિભવો વયપ્પત્તાનં ચતુન્નં પુત્તાનં આવાહં કત્વા ચત્તારિ સતસહસ્સાનિ અદાસિ. અથસ્સ બ્રાહ્મણિયા કાલકતાય પુત્તા સમ્મન્તયિંસુ – ‘‘સચે અયં અઞ્ઞં બ્રાહ્મણિં આનેસ્સતિ, તસ્સા કુચ્છિયં નિબ્બત્તાનં વસેન કુલસન્તકં ભિજ્જિસ્સતિ, હન્દ નં મયં સઙ્ગણ્હિસ્સામા’’તિ તે તં પણીતેહિ ઘાસચ્છાદનાદીહિ ઉપટ્ઠહન્તા હત્થપાદસમ્બાહનાદીનિ કરોન્તા ઉપટ્ઠહિત્વા એકદિવસમસ્સ દિવા નિદ્દાયિત્વા વુટ્ઠિતસ્સ હત્થપાદે સમ્બાહન્તા પાટિયેક્કં ઘરાવાસે આદીનવં વત્વા ‘‘મયં તુમ્હે ઇમિના નીહારેન યાવજીવં ઉપટ્ઠહિસ્સામ, સેસધનમ્પિ નો દેથા’’તિ યાચિંસુ. બ્રાહ્મણો પુન એકેકસ્સ સતસહસ્સં દત્વા અત્તનો નિવત્થપારુપનમત્તં ઠપેત્વા સબ્બં ઉપભોગપરિભોગં ચત્તારો કોટ્ઠાસે કત્વા નિય્યાદેસિ. તં જેટ્ઠપુત્તો કતિપાહં ઉપટ્ઠહિ. અથ નં એકદિવસં ન્હત્વા આગચ્છન્તં દ્વારકોટ્ઠકે ¶ ઠત્વા સુણ્હા એવમાહ – ‘‘કિં તયા જેટ્ઠપુત્તસ્સ સતં વા સહસ્સં વા અતિરેકં દિન્નં અત્થિ, નનુ સબ્બેસં દ્વે દ્વે સતસહસ્સાનિ દિન્નાનિ, કિં સેસપુત્તાનં ઘરસ્સ મગ્ગં ન જાનાસી’’તિ. સોપિ ‘‘નસ્સ વસલી’’તિ કુજ્ઝિત્વા અઞ્ઞસ્સ ઘરં અગમાસિ. તતોપિ કતિપાહચ્ચયેન ઇમિનાવ ઉપાયેન પલાપિતો અઞ્ઞસ્સાતિ એવં એકઘરમ્પિ પવેસનં અલભમાનો પણ્ડરઙ્ગપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ભિક્ખાય ચરન્તો કાલાનમચ્ચયેન જરાજિણ્ણો દુબ્ભોજનદુક્ખસેય્યાહિ મિલાતસરીરો ભિક્ખાય ચરન્તો આગમ્મ પીઠિકાય નિપન્નો નિદ્દં ઓક્કમિત્વા ઉટ્ઠાય નિસિન્નો અત્તાનં ઓલોકેત્વા પુત્તેસુ અત્તનો પતિટ્ઠં અપસ્સન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘સમણો કિર ગોતમો અબ્ભાકુટિકો ઉત્તાનમુખો સુખસમ્ભાસો પટિસન્થારકુસલો, સક્કા સમણં ગોતમં ઉપસઙ્કમિત્વા પટિસન્થારં લભિતુ’’ન્તિ. સો નિવાસનપારુપનં સણ્ઠાપેત્વા ભિક્ખભાજનં ગહેત્વા દણ્ડમાદાય ભગવતો સન્તિકં અગમાસિ. વુત્તમ્પિ ચેતં (સં. નિ. ૧.૨૦૦) –

અથ ¶ ખો અઞ્ઞતરો બ્રાહ્મણમહાસાલો લૂખો લૂખપાવુરણો યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. સત્થા એકમન્તં નિસિન્નેન તેન સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા એતદવોચ – ‘‘કિન્નુ ત્વં ¶ , બ્રાહ્મણ, લૂખો લૂખપાવુરણો’’તિ. ઇધ મે, ભો ગોતમ, ચત્તારો પુત્તા ¶ , તે મં દારેહિ સંપુચ્છ ઘરા નિક્ખામેન્તીતિ. તેન હિ ત્વં, બ્રાહ્મણ, ઇમા ગાથાયો પરિયાપુણિત્વા સભાયં મહાજનકાયે સન્નિપતિતે પુત્તેસુ ચ સન્નિસિન્નેસુ ભાસસ્સુ –

‘‘યેહિ જાતેહિ નન્દિસ્સં, યેસઞ્ચ ભવમિચ્છિસં;

તે મં દારેહિ સંપુચ્છ, સાવ વારેન્તિ સૂકરં.

‘‘અસન્તા કિર મં જમ્મા, તાત તાતાતિ ભાસરે;

રક્ખસા પુત્તરૂપેન, તે જહન્તિ વયોગતં.

‘‘અસ્સોવ જિણ્ણો નિબ્ભોગો, ખાદના અપનીયતિ;

બાલકાનં પિતા થેરો, પરાગારેસુ ભિક્ખતિ.

‘‘દણ્ડોવ કિર મે સેય્યો, યઞ્ચે પુત્તા અનસ્સવા;

ચણ્ડમ્પિ ગોણં વારેતિ, અથો ચણ્ડમ્પિ કુક્કુરં.

‘‘અન્ધકારે પુરે હોતિ, ગમ્ભીરે ગાધમેધતિ;

દણ્ડસ્સ આનુભાવેન, ખલિત્વા પતિતિટ્ઠતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૦૦);

સો ¶ ભગવતો સન્તિકે તા ગાથાયો ઉગ્ગણ્હિત્વા તથારૂપે બ્રાહ્મણાનં સમાગમદિવસે સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતેસુ પુત્તેસુ તં સભં ઓગાહિત્વા બ્રાહ્મણાનં મજ્ઝે મહારહેસુ આસનેસુ નિસિન્નેસુ ‘‘અયં મે કાલો’’તિ સભાય મજ્ઝે પવિસિત્વા હત્થં ઉક્ખિપિત્વા ‘‘અહં, ભો, તુમ્હાકં ગાથાયો ભાસિતુકામો, સુણિસ્સથા’’તિ વત્વા ‘‘ભાસસ્સુ, બ્રાહ્મણ, સુણોમા’’તિ વુત્તે ઠિતકોવ અભાસિ. તેન ચ સમયેન મનુસ્સાનં વત્તં હોતિ ‘‘યો માતાપિતૂનં સન્તકં ખાદન્તો માતાપિતરો ન પોસેતિ, સો મારેતબ્બો’’તિ. તસ્મા તે બ્રાહ્મણપુત્તા પિતુ પાદેસુ પતિત્વા ‘‘જીવિતં નો, તાત, દેથા’’તિ યાચિંસુ. સો પિતુ હદયમુદુતાય ‘‘મા મે, ભો, પુત્તકે વિનાસયિત્થ, પોસેસ્સન્તિ મ’’ન્તિ આહ. અથસ્સ પુત્તે મનુસ્સા આહંસુ – ‘‘સચે, ભો ¶ , અજ્જ પટ્ઠાય પિતરં ન સમ્મા પટિજગ્ગિસ્સથ, ઘાતેસ્સામ વો’’તિ. તે ભીતા પિતરં પીઠે નિસીદાપેત્વા સયં ઉક્ખિપિત્વા ગેહં નેત્વા ¶ સરીરં તેલેન અબ્ભઞ્જિત્વા ઉબ્બટ્ટેત્વા ગન્ધચુણ્ણાદીહિ ન્હાપેત્વા બ્રાહ્મણિયો પક્કોસાપેત્વા ‘‘અજ્જ પટ્ઠાય અમ્હાકં પિતરં સમ્મા પટિજગ્ગથ, સચે તુમ્હે પમાદં આપજ્જિસ્સથ, નિગ્ગણ્હિસ્સામ વો’’તિ વત્વા પણીતભોજનં ભોજેસું.

બ્રાહ્મણો ¶ સુભોજનઞ્ચ સુખસેય્યઞ્ચ આગમ્મ કતિપાહચ્ચયેન સઞ્જાતબલો પીણિન્દ્રિયો અત્તભાવં ઓલોકેત્વા ‘‘અયં મે સમ્પત્તિ સમણં ગોતમં નિસ્સાય લદ્ધા’’તિ પણ્ણાકારત્થાય એકં દુસ્સયુગં આદાય ભગવતો સન્તિકં ગન્ત્વા કતપટિસન્થારો એકમન્તં નિસિન્નો તં દુસ્સયુગં ભગવતો પાદમૂલે ઠપેત્વા ‘‘મયં, ભો ગોતમ, બ્રાહ્મણા નામ આચરિયસ્સ આચરિયધનં પરિયેસામ, પટિગ્ગણ્હાતુ મે ભવં ગોતમો આચરિયો આચરિયધન’’ન્તિ આહ. ભગવા તસ્સ અનુકમ્પાય તં પટિગ્ગહેત્વા ધમ્મં દેસેસિ. દેસનાવસાને બ્રાહ્મણો સરણેસુ પતિટ્ઠાય એવમાહ – ‘‘ભો ગોતમ, મય્હં પુત્તેહિ ચત્તારિ ધુવભત્તાનિ દિન્નાનિ, તતો અહં દ્વે તુમ્હાકં દમ્મી’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘કલ્યાણં, બ્રાહ્મણ, મયં પન રુચ્ચનટ્ઠાનમેવ ગમિસ્સામા’’તિ વત્વા ઉય્યોજેસિ. બ્રાહ્મણો ઘરં ગન્ત્વા પુત્તે આહ – ‘‘તાતા, સમણો ગોતમો ¶ મય્હં સહાયો, તસ્સ મે દ્વે ધુવભત્તાનિ દિન્નાનિ, તુમ્હે તસ્મિં સમ્પત્તે મા પમજ્જિત્થા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિંસુ.

સત્થા પુનદિવસે પિણ્ડાય ચરન્તો જેટ્ઠપુત્તસ્સ ઘરદ્વારં અગમાસિ. સો સત્થારં દિસ્વા પત્તમાદાય ઘરં પવેસેત્વા મહારહે પલ્લઙ્કે નિસીદાપેત્વા પણીતભોજનમદાસિ. સત્થા પુનદિવસે ઇતરસ્સ ઇતરસ્સાતિ પટિપાટિયા સબ્બેસં ઘરાનિ અગમાસિ. સબ્બે તે તથેવ સક્કારં અકંસુ. એકદિવસં જેટ્ઠપુત્તો મઙ્ગલે પચ્ચુપટ્ઠિતે પિતરં આહ – ‘‘તાત, કસ્સ મઙ્ગલં દેમા’’તિ? ‘‘નાહં અઞ્ઞે જાનામિ, સમણો ગોતમો મય્હં સહાયો’’તિ. ‘‘તેન હિ તં સ્વાતનાય પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં નિમન્તેથા’’તિ. બ્રાહ્મણો તથા અકાસિ. સત્થા પુનદિવસે સપરિવારો તસ્સ ગેહં અગમાસિ. સો હરિતુપલિત્તે સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતે ગેહે બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિસીદાપેત્વા અપ્પોદકમધુપાયસેન ¶ ચેવ પણીતેન ખાદનીયેન ચ પરિવિસિ. અન્તરાભત્તસ્મિંયેવ બ્રાહ્મણસ્સ ચત્તારો પુત્તા સત્થુ સન્તિકે નિસીદિત્વા આહંસુ – ‘‘ભો ગોતમ, મયં અમ્હાકં પિતરં પટિજગ્ગામ ન પમજ્જામ ¶ , પસ્સથિમસ્સ અત્તભાવ’’ન્તિ.

સત્થા ‘‘કલ્યાણં વો કતં, માતાપિતુપોસનં નામ પોરાણકપણ્ડિતાનં આચિણ્ણમેવા’’તિ વત્વા ‘‘તસ્સ નાગસ્સ વિપ્પવાસેન, વિરૂળ્હા સલ્લકી ચ કુટજા ચા’’તિ ઇમં એકાદસનિપાતે માતુપોસકનાગરાજજાતકં (ચરિયા. ૨.૧ આદયો; જા. ૧.૧૧.૧ આદયો) વિત્થારેન કથેત્વા ઇમં ગાથં અભાસિ –

૩૨૪.

‘‘ધનપાલો નામ કુઞ્જરો,

કટુકભેદનો દુન્નિવારયો;

બદ્ધો ¶ કબળં ન ભુઞ્જતિ,

સુમરતિ નાગવનસ્સ કુઞ્જરો’’તિ.

તત્થ ધનપાલો નામાતિ તદા કાસિકરઞ્ઞા હત્થાચરિયં પેસેત્વા રમણીયે નાગવને ગાહાપિતસ્સ હત્થિનો એતં નામં. કટુકભેદનોતિ તિખિણમદો. હત્થીનઞ્હિ મદકાલે કણ્ણચૂળિકા પભિજ્જન્તિ, પકતિયાપિ હત્થિનો તસ્મિં કાલે અઙ્કુસે વા ¶ કુન્તતોમરે વા ન ગણેન્તિ, ચણ્ડા ભવન્તિ. સો પન અતિચણ્ડોયેવ. તેન વુત્તં – કટુકભેદનો દુન્નિવારયોતિ. બદ્ધો કબળં ન ભુઞ્જતીતિ સો બદ્ધો હત્થિસાલં પન નેત્વા વિચિત્રસાણિયા પરિક્ખિપાપેત્વા કતગન્ધપરિભણ્ડાય ઉપરિ બદ્ધવિચિત્રવિતાનાય ભૂમિયા ઠપિતો રઞ્ઞા રાજારહેન નાનગ્ગરસેન ભોજનેન ઉપટ્ઠાપિતોપિ કિઞ્ચિ ભુઞ્જિતું ન ઇચ્છિ, તમત્થં સન્ધાય ‘‘બદ્ધો કબળં ન ભુઞ્જતી’’તિ વુત્તં. સુમરતિ નાગવનસ્સાતિ સો રમણીયં મે વસનટ્ઠાનન્તિ નાગવનં સરતિ. ‘‘માતા પન મે અરઞ્ઞે પુત્તવિયોગેન દુક્ખપ્પત્તા અહોસિ, માતાપિતુઉપટ્ઠાનધમ્મો ન મે પૂરતિ, કિં મે ઇમિના ભોજનેના’’તિ ધમ્મિકં માતાપિતુઉપટ્ઠાનધમ્મમેવ સરિ. તં પન યસ્મા તસ્મિં નાગવનેયેવ ¶ ઠિતો સક્કા પૂરેતું, તેન વુત્તં – સુમરતિ નાગવનસ્સ કુઞ્જરોતિ. સત્થરિ ઇમં અત્તનો પુબ્બચરિયં ¶ આનેત્વા કથેન્તે કથેન્તેયેવ સબ્બેપિ તે અસ્સુધારા પવત્તેત્વા મુદુહદયા ઓહિતસોતા ભવિંસુ. અથ નેસં ભગવા સપ્પાયં વિદિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા ધમ્મં દેસેસિ.

દેસનાવસાને સદ્ધિં પુત્તેહિ ચેવ સુણિસાહિ ચ બ્રાહ્મણો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહીતિ.

પરિજિણ્ણબ્રાહ્મણપુત્તવત્થુ તતિયં.

૪. પસેનદિકોસલવત્થુ

મિદ્ધી યદા હોતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો રાજાનં પસેનદિકોસલં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે રાજા તણ્ડુલદોણસ્સ ઓદનં તદુપિયેન સૂપબ્યઞ્જનેન ભુઞ્જતિ. સો એકદિવસં ભુત્તપાતરાસો ભત્તસમ્મદં અવિનોદેત્વાવ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા કિલન્તરૂપો ઇતો ચિતો ચ સમ્પરિવત્તતિ, નિદ્દાય અભિભુય્યમાનોપિ ¶ ઉજુકં નિપજ્જિતું અસક્કોન્તો એકમન્તં ¶ નિસીદિ. અથ નં સત્થા આહ – ‘‘કિં, મહારાજ, અવિસ્સમિત્વાવ આગતોસી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, ભુત્તકાલતો પટ્ઠાય મે મહાદુક્ખં હોતી’’તિ. અથ નં સત્થા, ‘‘મહારાજ, અતિબહુભોજનં એવં દુક્ખં હોતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૨૫.

‘‘મિદ્ધી યદા હોતિ મહગ્ઘસો ચ,

નિદ્દાયિતા સમ્પરિવત્તસાયી;

મહાવરાહોવ નિવાપપુટ્ઠો,

પુનપ્પુનં ગબ્ભમુપેતિ મન્દો’’તિ.

તત્થ મિદ્ધીતિ થિનમિદ્ધાભિભૂતો. મહગ્ઘસો ચાતિ મહાભોજનો આહરહત્થકઅલંસાટકતત્રવટ્ટકકાકમાસકભુત્તવમિતકાનં અઞ્ઞતરો વિય. નિવાપપુટ્ઠોતિ કુણ્ડકાદિના સૂકરભત્તેન પુટ્ઠો. ઘરસૂકરો હિ દહરકાલતો પટ્ઠાય પોસિયમાનો થૂલસરીરકાલે ગેહા બહિ નિક્ખમિતું અલભન્તો હેટ્ઠામઞ્ચાદીસુ સમ્પરિવત્તિત્વા ¶ અસ્સસન્તો પસ્સસન્તો સયતેવ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યદા પુરિસો મિદ્ધી ચ ¶ હોતિ મહગ્ઘસો ચ, નિવાપપુટ્ઠો મહાવરાહો વિય ચ અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન યાપેતું અસક્કોન્તો નિદ્દાયનસીલો સમ્પરિવત્તસાયી, તદા સો ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા’’તિ તીણિ લક્ખણાનિ મનસિકાતું ન સક્કોતિ. તેસં અમનસિકારા મન્દપઞ્ઞો પુનપ્પુનં ગબ્ભમુપેતિ, ગબ્ભવાસતો ન પરિમુચ્ચતીતિ. દેસનાવસાને સત્થા રઞ્ઞો ઉપકારવસેન –

‘‘મનુજસ્સ સદા સતીમતો, મત્તં જાનતો લદ્ધભોજને;

તનુકસ્સ ભવન્તિ વેદના, સણિકં જીરતિ આયુ પાલય’’ન્તિ. (સં. નિ. ૧.૧૨૪);

ઇમં ગાથં વત્વા ઉત્તરમાણવં ઉગ્ગણ્હાપેત્વા ‘‘ઇમં ગાથં રઞ્ઞો ભોજનવેલાય પવેદેય્યાસિ, ઇમિના ઉપાયેન ભોજનં પરિહાપેય્યાસી’’તિ ઉપાયં આચિક્ખિ, સો તથા અકાસિ. રાજા અપરેન સમયેન નાળિકોદનપરમતાય સણ્ઠિતો સુસલ્લહુકસરીરો સુખપ્પત્તો સત્થરિ ઉપ્પન્નવિસ્સાસો સત્તાહં અસદિસદાનં પવત્તેસિ. દાનાનુમોદનાય મહાજનો મહન્તં વિસેસં પાપુણીતિ.

પસેનદિકોસલવત્થુ ચતુત્થં.

૫. સાનુસામણેરવત્થુ

ઇદં ¶ ¶ પુરેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સાનું નામ સામણેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર એકિસ્સા ઉપાસિકાય એકપુત્તકો અહોસિ. અથ નં સા દહરકાલેયેવ પબ્બાજેસિ. સો પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય સીલવા અહોસિ વત્તસમ્પન્નો, આચરિયુપજ્ઝાયઆગન્તુકાનં વત્તં કતમેવ હોતિ. માસસ્સ અટ્ઠમે દિવસે પાતોવ ઉટ્ઠાય ઉદકમાળકે ઉદકં ઉપટ્ઠાપેત્વા ધમ્મસ્સવનગ્ગં સમ્મજ્જિત્વા આસનં પઞ્ઞાપેત્વા દીપં જાલેત્વા મધુરસ્સરેન ધમ્મસ્સવનં ઘોસેતિ. ભિક્ખૂ તસ્સ થામં ઞત્વા ¶ ‘‘સરભઞ્ઞં ભણ સામણેરા’’તિ અજ્ઝેસન્તિ. સો ‘‘મય્હં હદયવાતો રુજતિ, કાયો વા બાધતી’’તિ કિઞ્ચિ પચ્ચાહારં અકત્વા ધમ્માસનં અભિરૂહિત્વા આકાસગઙ્ગં ઓતારેન્તો વિય સરભઞ્ઞં વત્વા ઓતરન્તો ‘‘મય્હં માતાપિતૂનં ઇમસ્મિં સરભઞ્ઞે પત્તિં દમ્મી’’તિ વદતિ. તસ્સ મનુસ્સા માતાપિતરો પત્તિયા દિન્નભાવં ¶ ન જાનન્તિ. અનન્તરત્તભાવે પનસ્સ માતા યક્ખિની હુત્વા નિબ્બત્તા, સા દેવતાહિ સદ્ધિં આગન્ત્વા ધમ્મં સુત્વા ‘‘સામણેરેન દિન્નપત્તિં અનુમોદામિ, તાતા’’તિ વદતિ. ‘‘સીલસમ્પન્નો ચ નામ ભિક્ખુ સદેવકસ્સ લોકસ્સ પિયો હોતી’’તિ તસ્મિં સામણેરે દેવતા સલજ્જા સગારવા મહાબ્રહ્માનં વિય અગ્ગિક્ખન્ધં વિય ચ નં મઞ્ઞન્તિ. સામણેરે ગારવેન તઞ્ચ યક્ખિનિં ગરુકં કત્વા પસ્સન્તિ. તા ધમ્મસ્સવનયક્ખસમાગમાદીસુ ‘‘સાનુમાતા સાનુમાતા’’તિ યક્ખિનિયા અગ્ગાસનં અગ્ગોદકં અગ્ગપિણ્ડં દેન્તિ. મહેસક્ખાપિ યક્ખા તં દિસ્વા મગ્ગા ઓક્કમન્તિ, આસના વુટ્ઠહન્તિ.

અથ ખો સામણેરો વુડ્ઢિમન્વાય પરિપક્કિન્દ્રિયો અનભિરતિયા પીળિતો અનભિરતિં વિનોદેતું અસક્કોન્તો પરુળ્હકેસનખો કિલિટ્ઠનિવાસનપારુપનો કસ્સચિ અનારોચેત્વા પત્તચીવરમાદાય એકકોવ માતુઘરં અગમાસિ. ઉપાસિકા પુત્તં દિસ્વા વન્દિત્વા આહ – ‘‘કિં, તાત, ત્વં પુબ્બે ¶ આચરિયુપજ્ઝાયેહિ વા દહરસામણેરેહિ વા સદ્ધિં ઇધાગચ્છસિ, કસ્મા એકકોવ અજ્જ આગતોસી’’તિ? સો ઉક્કણ્ઠિતભાવં આરોચેસિ. સા ઉપાસિકા નાનપ્પકારેન ઘરાવાસે આદીનવં દસ્સેત્વા પુત્તં ઓવદમાનાપિ સઞ્ઞાપેતું અસક્કોન્તી ‘‘અપ્પેવ નામ અત્તનો ધમ્મતાયપિ સલ્લક્ખેય્યા’’તિ અનુય્યોજેત્વા ‘‘તિટ્ઠ, તાત, યાવ તે યાગુભત્તં સમ્પાદેમિ, યાગું પિવિત્વા કતભત્તકિચ્ચસ્સ તે મનાપાનિ વત્થાનિ નીહરિત્વા દસ્સામી’’તિ વત્વા આસનં પઞ્ઞાપેત્વા અદાસિ. નિસીદિ સામણેરો. ઉપાસિકા મુહુત્તેનેવ યાગુખજ્જકં ¶ સમ્પાદેત્વા અદાસિ. અથ ‘‘ભત્તં સમ્પાદેસ્સામી’’તિ અવિદૂરે નિસિન્ના તણ્ડુલે ધોવતિ. તસ્મિં સમયે સા યક્ખિની ‘‘કહં નુ ખો સામણેરો, કચ્ચિ ભિક્ખાહારં લભતિ, નો’’તિ આવજ્જમાના તસ્સ વિબ્ભમિતુકામતાય નિસિન્નભાવં ઞત્વા ‘‘સામણેરો મે મહેસક્ખાનં દેવતાનં અન્તરે લજ્જં ઉપ્પાદેય્ય, ગચ્છામિસ્સ વિબ્ભમને અન્તરાયં કરિસ્સામી’’તિ આગન્ત્વા તસ્સ સરીરે અધિમુચ્ચિત્વા ¶ ગીવં પરિવત્તેત્વા ખેળેન પગ્ઘરન્તેન ભૂમિયં ¶ નિપતિ. ઉપાસિકા પુત્તસ્સ તં વિપ્પકારં દિસ્વા વેગેન ગન્ત્વા પુત્તં આલિઙ્ગેત્વા ઊરૂસુ નિપજ્જાપેસિ. સકલગામવાસિનો આગન્ત્વા બલિકમ્માદીનિ કરિંસુ. ઉપાસિકા પન પરિદેવમાના ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘ચાતુદ્દસિં પઞ્ચદસિં, યા ચ પક્ખસ્સ અટ્ઠમી;

પાટિહારિયપક્ખઞ્ચ, અટ્ઠઙ્ગસુસમાગતં.

‘‘ઉપોસથં ઉપવસન્તિ, બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ યે;

ન તેહિ યક્ખા કીળન્તિ, ઇતિ મે અરહતં સુતં;

સા દાનિ અજ્જ પસ્સામિ, યક્ખા કીળન્તિ સાનુના’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૩૯);

ઉપાસિકાય વચનં સુત્વા –

‘‘ચાતુદ્દસિં પઞ્ચદસિં, યા ચ પક્ખસ્સ અટ્ઠમી;

પાટિહારિયપક્ખઞ્ચ, અટ્ઠઙ્ગસુસમાગતં.

‘‘ઉપોસથં ઉપવસન્તિ, બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ યે;

ન તેહિ યક્ખા કીળન્તિ, સાહુ તે અરહતં સુત’’ન્તિ. (સં. નિ. ૧.૨૩૯) –

વત્વા આહ –

‘‘સાનું પબુદ્ધં વજ્જાસિ, યક્ખાનં વચનં ઇદં;

માકાસિ પાપકં કમ્મં, આવિ વા યદિ વા રહો.

‘‘સચે ¶ ચ પાપકં કમ્મં, કરિસ્સસિ કરોસિ વા;

ન તે દુક્ખા પમુત્યત્થિ, ઉપ્પચ્ચાપિ પલાયતો’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૩૯);

એવં ¶ પાપકં કમ્મં કત્વા સકુણસ્સ વિય ઉપ્પતિત્વા પલાયતોપિ તે મોક્ખો નત્થીતિ વત્વા સા યક્ખિની સામણેરં મુઞ્ચિ. સો અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા માતરં કેસે વિકિરિય અસ્સસન્તિં પસ્સસન્તિં રોદમાનં સકલગામવાસિનો ચ સન્નિપતિતે દિસ્વા અત્તનો યક્ખેન ગહિતભાવં અજાનન્તો ‘‘અહં પુબ્બે પીઠે નિસિન્નો, માતા મે અવિદૂરે નિસીદિત્વા તણ્ડુલે ધોવિ, ઇદાનિ પનમ્હિ ભૂમિયં નિપન્નો, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ નિપન્નકોવ માતરં આહ –

‘‘મતં ¶ વા અમ્મ રોદન્તિ, યો વા જીવં ન દિસ્સતિ;

જીવન્તં અમ્મ પસ્સન્તી, કસ્મા મં અમ્મ રોદસી’’તિ. (થેરગા. ૪૪; સં. નિ. ૧.૨૩૯);

અથસ્સ માતા વત્થુકામકિલેસકામે પહાય પબ્બજિતસ્સ પુન વિબ્ભમનત્થં આગમને આદીનવં દસ્સેન્તી આહ –

‘‘મતં વા પુત્ત રોદન્તિ, યો વા જીવં ન દિસ્સતિ;

યો ચ કામે ચજિત્વાન, પુનરાગચ્છતે ઇધ;

તં વાપિ પુત્ત રોદન્તિ, પુન જીવં મતો હિ સો’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૩૯);

એવઞ્ચ ¶ પન વત્વા ઘરાવાસં કુક્કુળસદિસઞ્ચેવ નરકસદિસઞ્ચ કત્વા ઘરાવાસે આદીનવં દસ્સેન્તી પુન આહ –

‘‘કુક્કુળા ઉબ્ભતો તાત, કુક્કુળં પતિતુમિચ્છસિ;

નરકા ઉબ્ભતો તાત, નરકં પતિતુમિચ્છસી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૩૯);

અથ નં, ‘‘પુત્ત, ભદ્દં તવ હોતુ, મયા પન ‘અયં નો પુત્તકો ડય્હમાનો’તિ ગેહા ભણ્ડં ¶ વિય નીહરિત્વા બુદ્ધસાસને પબ્બાજિતો, ઘરાવાસે પુન ડય્હિતું ઇચ્છસિ. અભિધાવથ પરિત્તાયથ નોતિ ઇમમત્થં કસ્સ ઉજ્ઝાપયામ કં નિજ્ઝાપયામા’’તિ દીપેતું ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અભિધાવથ ભદ્દન્તે, કસ્સ ઉજ્ઝાપયામસે;

આદિત્તા નીહતં ભણ્ડં, પુન ડય્હિતુમિચ્છસી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૩૯);

સો માતરિ કથેન્તિયા કથેન્તિયા સલ્લક્ખેત્વા ‘‘નત્થિ મય્હં ગિહિભાવેન અત્થો’’તિ આહ. અથસ્સ માતા ‘‘સાધુ, તાતા’’તિ તુટ્ઠા પણીતભોજનં ભોજેત્વા ‘‘કતિવસ્સોસિ, તાતા’’તિ પુચ્છિત્વા પરિપુણ્ણવસ્સભાવં ઞત્વા તિચીવરં પટિયાદેસિ. સો પરિપુણ્ણપત્તચીવરો ઉપસમ્પદં લભિ. અથસ્સ અચિરૂપસમ્પન્નસ્સ સત્થા ચિત્તનિગ્ગહે ઉસ્સાહં જનેન્તો ‘‘ચિત્તં ¶ નામેતં નાનારમ્મણેસુ દીઘરત્તં ચારિકં ચરન્તં અનિગ્ગણ્હન્તસ્સ સોત્થિભાવો નામ નત્થિ, તસ્મા અઙ્કુસેન મત્તહત્થિનો વિય ચિત્તસ્સ નિગ્ગણ્હને યોગો કરણીયો’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૨૬.

‘‘ઇદં ¶ પુરે ચિત્તમચારિ ચારિકં,

યેનિચ્છકં યત્થકામં યથાસુખં;

તદજ્જહં નિગ્ગહેસ્સામિ યોનિસો,

હત્થિપ્પભિન્નં વિય અઙ્કુસગ્ગહો’’તિ.

તસ્સત્થો – ઇદં ચિત્તં નામ ઇતો પુબ્બે રૂપાદીસુ ચ આરમ્મણેસુ રાગાદીનં યેન કારણેન ઇચ્છતિ, યત્થેવસ્સ કામો ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સ વસેન યત્થ કામં યથારુચિ ચરન્તસ્સ સુખં હોતિ, તથેવ વિચરણતો યથાસુખં દીઘરત્તં ચારિકં ચરિ, તં અજ્જ અહં પભિન્નં મત્તહત્થિં હત્થાચરિયસઙ્ખાતો છેકો અઙ્કુસગ્ગહો અઙ્કુસેન વિય યોનિસોમનસિકારેન નિગ્ગહેસ્સામિ, નાસ્સ વીતિક્કમિતું દસ્સામીતિ.

દેસનાવસાને સાનુના સદ્ધિં ધમ્મસ્સવનાય ઉપસઙ્કમન્તાનં ¶ બહૂનં દેવતાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. સોપાયસ્મા તેપિટકં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા મહાધમ્મકથિકો હુત્વા વીસવસ્સસતં ઠત્વા સકલજમ્બુદીપં સઙ્ખોભેત્વા પરિનિબ્બાયીતિ.

સાનુસામણેરવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. પાવેય્યકહત્થિવત્થુ

અપ્પમાદરતાતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોસલરઞ્ઞો પાવેય્યકં નામ હત્થિં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર હત્થી તરુણકાલે મહાબલો હુત્વા અપરેન સમયેન જરાવાતવેગબ્ભાહતો હુત્વા એકં મહન્તં સરં ઓરુય્હ કલલે લગ્ગિત્વા ઉત્તરિતું નાસક્ખિ. મહાજનો તં દિસ્વા ‘‘એવરૂપોપિ નામ હત્થી ઇમં દુબ્બલભાવં પત્તો’’તિ કથં સમુટ્ઠાપેસિ. રાજા તં પવત્તિં સુત્વા હત્થાચરિયં આણાપેસિ – ‘‘ગચ્છ, આચરિય, તં હત્થિં કલલતો ઉદ્ધરાહી’’તિ. સો ગન્ત્વા તસ્મિં ઠાને સઙ્ગામસીસં દસ્સેત્વા સઙ્ગામભેરિં આકોટાપેસિ. માનજાતિકો હત્થી વેગેનુટ્ઠાય થલે પતિટ્ઠહિ. ભિક્ખૂ તં કારણં દિસ્વા સત્થુ આરોચેસું. સત્થા ‘‘તેન, ભિક્ખવે ¶ , હત્થિના ¶ પકતિપઙ્કદુગ્ગતો અત્તા ઉદ્ધટો, તુમ્હે પન કિલેસદુગ્ગે પક્ખન્દા. તસ્મા યોનિસો પદહિત્વા તુમ્હેપિ તતો અત્તાનં ઉદ્ધરથા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૨૭.

‘‘અપ્પમાદરતા હોથ, સચિત્તમનુરક્ખથ;

દુગ્ગા ઉદ્ધરથત્તાનં, પઙ્કે સન્નોવ કુઞ્જરો’’તિ.

તત્થ અપ્પમાદરતાતિ સતિયા અવિપ્પવાસે અભિરતા હોથ. સચિત્તન્તિ રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ અત્તનો ચિત્તં યથા વીતિક્કમં ન કરોતિ, એવં રક્ખથ. દુગ્ગાતિ યથા સો પઙ્કે સન્નો કુઞ્જરો હત્થેહિ ચ પાદેહિ ચ વાયામં કત્વા પઙ્કદુગ્ગતો અત્તાનં ઉદ્ધરિત્વા થલે પતિટ્ઠિતો, એવં તુમ્હેપિ કિલેસદુગ્ગતો અત્તાનં ઉદ્ધરથ, નિબ્બાનથલે પતિટ્ઠાપેથાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

પાવેય્યકહત્થિવત્થુ છટ્ઠં.

૭. સમ્બહુલભિક્ખુવત્થુ

સચે લભેથાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા પાલિલેય્યકં નિસ્સાય રક્ખિતવનસણ્ડે વિહરન્તો સમ્બહુલે ¶ ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ ¶ યમકવગ્ગે ‘‘પરે ચ ન વિજાનન્તી’’તિ ગાથાવણ્ણનાય આગતમેવ. વુત્તઞ્હેતં (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૫ કોસમ્બકવત્થુ) –

તથાગતસ્સ તત્થ હત્થિનાગેન ઉપટ્ઠિયમાનસ્સ વસનભાવો સકલજમ્બુદીપે પાકટો અહોસિ. સાવત્થિનગરતો ‘‘અનાથપિણ્ડિકો વિસાખા મહાઉપાસિકા’’તિ એવમાદીનિ મહાકુલાનિ આનન્દત્થેરસ્સ સાસનં પહિણિંસુ ‘‘સત્થારં નો, ભન્તે, દસ્સેથા’’તિ. દિસાવાસિનોપિ પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ વુટ્ઠવસ્સા આનન્દત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ચિરસ્સુતા નો, આવુસો આનન્દ, ભગવતો સમ્મુખા ધમ્મી કથા, સાધુ મયં, આવુસો આનન્દ, લભેય્યામ ભગવતો સમ્મુખા ધમ્મિં કથં સવનાયા’’તિ યાચિંસુ. થેરો તે ભિક્ખૂ આદાય તત્થ ગન્ત્વા ‘‘તેમાસં ¶ એકવિહારિનો તથાગતસ્સ સન્તિકં એત્તકેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં ઉપસઙ્કમનં અયુત્ત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તે ભિક્ખૂ બહિ ઠપેત્વા એકકોવ સત્થારં ઉપસઙ્કમિ. પાલિલેય્યકો તં દિસ્વા દણ્ડમાદાય પક્ખન્દિ. તં સત્થા ઓલોકેત્વા ‘‘અપેહિ, અપેહિ, પાલિલેય્યક, મા વારયિ, બુદ્ધુપટ્ઠાકો એસો’’તિ આહ. સો તત્થેવ દણ્ડં છડ્ડેત્વા પત્તચીવરપટિગ્ગહણં આપુચ્છિ. થેરો નાદાસિ. નાગો ‘‘સચે ઉગ્ગહિતવત્તો ભવિસ્સતિ, સત્થુ નિસીદનપાસાણફલકે અત્તનો પરિક્ખારં ન ઠપેસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. થેરો પત્તચીવરં ભૂમિયં ઠપેસિ. વત્તસમ્પન્ના હિ ગરૂનં આસને વા સયને વા અત્તનો પરિક્ખારં ન ઠપેન્તિ.

થેરો સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં ¶ નિસીદિ. સત્થા ‘‘એકકોવ આગતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ આગતભાવં સુત્વા ‘‘કહં પન તે’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘તુમ્હાકં ચિત્તં અજાનન્તો બહિ ઠપેત્વા આગતોમ્હી’’તિ વુત્તે ‘‘પક્કોસાહિ ને’’તિ આહ. થેરો તથા અકાસિ. સત્થા તેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા તેહિ ભિક્ખૂહિ, ‘‘ભન્તે, ભગવા બુદ્ધસુખુમાલો ચેવ ખત્તિયસુખુમાલો ચ, તુમ્હેહિ તેમાસં એકકેહિ તિટ્ઠન્તેહિ નિસીદન્તેહિ ચ દુક્કરં કતં, વત્તપટિવત્તકારકોપિ મુખોદકાદિદાયકોપિ નાહોસિ મઞ્ઞે’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, પાલિલેય્યકહત્થિના મમ સબ્બકિચ્ચાનિ કતાનિ. એવરૂપઞ્હિ સહાયં લભન્તેન એકકોવ વસિતું યુત્તં, અલભન્તસ્સ એકચારિકભાવોવ સેય્યો’’તિ વત્વા નાગવગ્ગે ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૨૮.

‘‘સચે લભેથ નિપકં સહાયં,

સદ્ધિંચરં સાધુવિહારિ ધીરં;

અભિભુય્ય સબ્બાનિ પરિસ્સયાનિ,

ચરેય્ય તેનત્તમનો સતીમા.

૩૨૯.

‘‘નો ¶ ચે લભેથ નિપકં સહાયં,

સદ્ધિંચરં સાધુવિહારિ ધીરં;

રાજાવ રટ્ઠં વિજિતં પહાય,

એકો ચરે માતઙ્ગરઞ્ઞેવ નાગો.

૩૩૦.

‘‘એકસ્સ ¶ ¶ ચરિતં સેય્યો,

નત્થિ બાલે સહાયતા;

એકો ચરે ન ચ પાપાનિ કયિરા,

અપ્પોસ્સુક્કો માતઙ્ગરઞ્ઞેવ નાગો’’તિ.

તત્થ નિપકન્તિ નેપક્કપઞ્ઞાય સમન્નાગતં. સાધુવિહારિ ધીરન્તિ ભદ્દકવિહારિં પણ્ડિતં. પરિસ્સયાનીતિ તાદિસં મેત્તાવિહારિં સહાયં લભન્તો સીહબ્યગ્ઘાદયો પાકટપરિસ્સયે ચ રાગભયદોસભયમોહભયાદયો પટિચ્છન્નપરિસ્સયે ચાતિ સબ્બેવ પરિસ્સયે અભિભવિત્વા તેન સદ્ધિં અત્તમનો ઉપટ્ઠિતસતી હુત્વા ચરેય્ય, વિહરેય્યાતિ અત્થો.

રાજાવ રટ્ઠન્તિ રટ્ઠં હિત્વા ગતો મહાજનકરાજા વિય. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા વિજિતભૂમિપદેસો રાજા ‘‘ઇદં રજ્જં નામ મહન્તં પમાદટ્ઠાનં, કિં મે રજ્જેન કારિતેના’’તિ વિજિતં રટ્ઠં પહાય એકકોવ મહારઞ્ઞં પવિસિત્વા તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ એકકોવ ચરતિ, એવં એકકોવ ચરેય્યાતિ. માતઙ્ગરઞ્ઞેવ નાગોતિ યથા ચ ‘‘અહં ખો આકિણ્ણો વિહરામિ હત્થીહિ હત્થિનીહિ ¶ હત્થિકળભેહિ હત્થિચ્છાપેહિ, છિન્નગ્ગાનિ ચેવ તિણાનિ ખાદામિ, ઓભગ્ગોભગ્ગઞ્ચ મે સાખાભઙ્ગં ખાદન્તિ, આવિલાનિ ચ પાનીયાનિ પિવામિ, ઓગાહા ચ મે ઉત્તિણ્ણસ્સ હત્થિનિયો કાયં ઉપનિઘંસન્તિયો ગચ્છન્તિ, યંનૂનાહં એકકોવ ગણમ્હા વૂપકટ્ઠો વિહરેય્ય’’ન્તિ (મહાવ. ૪૬૭; ઉદા. ૩૫) એવં પટિસઞ્ચિક્ખિત્વા ગમનતો માતઙ્ગોતિ લદ્ધનામો ઇમસ્મિં અરઞ્ઞે અયં હત્થિનાગો યૂથં પહાય સબ્બિરિયાપથેસુ એકકોવ સુખં ચરતિ, એવમ્પિ એકોવ ચરેય્યાતિ અત્થો.

એકસ્સાતિ પબ્બજિતસ્સ હિ પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય એકીભાવાભિરતસ્સ એકકસ્સેવ ચરિતં સેય્યો. નત્થિ બાલે સહાયતાતિ ચૂળસીલં મજ્ઝિમસીલં મહાસીલં દસ કથાવત્થૂનિ તેરસ ધુતઙ્ગગુણાનિ વિપસ્સનાઞાણં ચત્તારો મગ્ગા ચત્તારિ ફલાનિ તિસ્સો વિજ્જા છ અભિઞ્ઞા અમતમહાનિબ્બાનન્તિ અયઞ્હિ સહાયતા નામ. સા બાલે ¶ નિસ્સાય અધિગન્તું ¶ ન સક્કાતિ ¶ નત્થિ બાલે સહાયતા. એકોતિ ઇમિના કારણેન સબ્બિરિયાપથેસુ એકકોવ ચરેય્ય, અપ્પમત્તકાનિપિ ન ચ પાપાનિ કયિરા. યથા સો અપ્પોસ્સુક્કો નિરાલયો ઇમસ્મિં અરઞ્ઞે માતઙ્ગનાગો ઇચ્છિતિચ્છિતટ્ઠાને સુખં ચરતિ, એવં એકકોવ હુત્વા ચરેય્ય, અપ્પમત્તકાનિપિ ન ચ પાપાનિ કરેય્યાતિ અત્થો. તસ્મા તુમ્હેહિ પતિરૂપં સહાયં અલભન્તેહિ એકચારીહેવ ભવિતબ્બન્તિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તો સત્થા તેસં ભિક્ખૂનં ઇમં ધમ્મદેસનં દેસેસિ.

દેસનાવસાને પઞ્ચસતાપિ તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

સમ્બહુલભિક્ખુવત્થુ સત્તમં.

૮. મારવત્થુ

અત્થમ્હીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા હિમવન્તપદેસે અરઞ્ઞકુટિકાયં વિહરન્તો મારં આરબ્ભ કથેસિ.

તસ્મિં કિર કાલે રાજાનો મનુસ્સે પીળેત્વા રજ્જં કારેન્તિ. અથ ભગવા અધમ્મિકરાજૂનં રજ્જે દણ્ડકરણપીળિતે મનુસ્સે દિસ્વા કારુઞ્ઞેન એવં ચિન્તેસિ ¶ – ‘‘સક્કા નુ ખો રજ્જં કારેતું અહનં અઘાતયં, અજિનં અજાપયં, અસોચં અસોચાપયં ધમ્મેના’’તિ, મારો પાપિમા તં ભગવતો પરિવિતક્કં ઞત્વા ‘‘સમણો ગોતમો ‘સક્કા નુ ખો રજ્જં કારેતુ’ન્તિ ચિન્તેસિ, ઇદાનિ રજ્જં કારેતુકામો ભવિસ્સતિ, રજ્જઞ્ચ નામેતં પમાદટ્ઠાનં, તં કારેન્તે સક્કા ઓકાસં લભિતું, ગચ્છામિ ઉસ્સાહમસ્સ જનેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘કારેતુ, ભન્તે, ભગવા રજ્જં, કારેતુ સુગતો રજ્જં અહનં અઘાતયં, અજિનં અજાપયં, અસોચં અસોચાપયં ધમ્મેના’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘કિં પન મે ત્વં, પાપિમ, પસ્સસિ, યં મં ત્વં એવં વદેસી’’તિ વત્વા ‘‘ભગવતા ખો, ભન્તે, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા સુભાવિતા. આકઙ્ખમાનો હિ ભગવા હિમવન્તં પબ્બતરાજં ‘સુવણ્ણ’ન્તિ અધિમુચ્ચેય્ય, તઞ્ચ સુવણ્ણમેવ અસ્સ, અહમ્પિ ખો ધનેન ધનકરણીયં કરિસ્સામિ, તુમ્હે ધમ્મેન રજ્જં કારેસ્સથા’’તિ તેન વુત્તે –

‘‘પબ્બતસ્સ ¶ સુવણ્ણસ્સ, જાતરૂપસ્સ કેવલો;

દ્વિત્તાવ નાલમેકસ્સ, ઇતિ વિદ્વા સમઞ્ચરે.

‘‘યો ¶ ¶ દુક્ખમદક્ખિ યતોનિદાનં,

કામેસુ સો જન્તુ કથં નમેય્ય;

ઉપધિં વિદિત્વા સઙ્ગોતિ લોકે,

તસ્સેવ જન્તુ વિનયાય સિક્ખે’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૫૬) –

ઇમાહિ ગાથાહિ સંવેજેત્વા ‘‘અઞ્ઞો એવ ખો, પાપિમ, તવ ઓવાદો, અઞ્ઞો મમ, તયા સદ્ધિં ધમ્મસંસન્દના નામ નત્થિ, અહઞ્હિ એવં ઓવદામી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૩૧.

‘‘અત્થમ્હિ જાતમ્હિ સુખા સહાયા,

તુટ્ઠી સુખા યા ઇતરીતરેન;

પુઞ્ઞં સુખં જીવિતસઙ્ખયમ્હિ,

સબ્બસ્સ દુક્ખસ્સ સુખં પહાનં.

૩૩૨.

‘‘સુખા મત્તેય્યતા લોકે,

અથો પેત્તેય્યતા સુખા;

સુખા સામઞ્ઞતા લોકે,

અથો બ્રહ્મઞ્ઞતા સુખા.

૩૩૩.

‘‘સુખં યાવ જરાસીલં, સુખા સદ્ધા પતિટ્ઠિતા;

સુખો પઞ્ઞાય પટિલાભો, પાપાનં અકરણં સુખ’’ન્તિ.

તત્થ અત્થમ્હીતિ પબ્બજિતસ્સાપિ હિ ચીવરકરણાદિકે વા અધિકરણવૂપસમાદિકે વા ગિહિનોપિ ¶ કસિકમ્માદિકે વા બલવપક્ખસન્નિસ્સિતેહિ અભિભવનાદિકે વા કિચ્ચે ઉપ્પન્ને યે તં કિચ્ચં નિપ્ફાદેતું વા વૂપસમેતું વા સક્કોન્તિ, એવરૂપા સુખા સહાયાતિ અત્થો. તુટ્ઠી સુખાતિ યસ્મા પન ગિહિનોપિ સકેન અસન્તુટ્ઠા સન્ધિચ્છેદાદીનિ આરભન્તિ, પબ્બજિતાપિ નાનપ્પકારં અનેસનં. ઇતિ તે સુખં ન વિન્દન્તિયેવ. તસ્મા યા ઇતરીતરેન પરિત્તેન વા વિપુલેન વા અત્તનો સન્તકેન સન્તુટ્ઠિ, અયમેવ સુખાતિ અત્થો. પુઞ્ઞન્તિ મરણકાલે પન યથાજ્ઝાસયેન પત્થરિત્વા કતપુઞ્ઞકમ્મમેવ ¶ સુખં. સબ્બસ્સાતિ સકલસ્સપિ પન વટ્ટદુક્ખસ્સ પહાનસઙ્ખાતં અરહત્તમેવ ઇમસ્મિં લોકે સુખં નામ.

મત્તેય્યતાતિ ¶ માતરિ સમ્મા પટિપત્તિ. પેત્તેય્યતાતિ પિતરિ સમ્મા પટિપત્તિ. ઉભયેનપિ માતાપિતૂનં ઉપટ્ઠાનમેવ કથિતં. માતાપિતરો હિ પુત્તાનં અનુપટ્ઠહનભાવં ઞત્વા અત્તનો સન્તકં ભૂમિયં વા નિદહન્તિ, પરેસં વા વિસ્સજ્જેન્તિ, ‘‘માતાપિતરો ન ઉપટ્ઠહન્તી’’તિ નેસં નિન્દાપિ વડ્ઢતિ, કાયસ્સ ભેદા ગૂથનિરયેપિ નિબ્બત્તન્તિ. યે પન માતાપિતરો સક્કચ્ચં ઉપટ્ઠહન્તિ, તે ¶ તેસં સન્તકં ધનમ્પિ પાપુણન્તિ, પસંસમ્પિ લભન્તિ, કાયસ્સ ભેદા સગ્ગે નિબ્બત્તન્તિ. તસ્મા ઉભયમ્પેતં સુખન્તિ વુત્તં. સામઞ્ઞતાતિ પબ્બજિતેસુ સમ્મા પટિપત્તિ. બ્રહ્મઞ્ઞતાતિ બાહિતપાપેસુ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકેસુ સમ્મા પટિપત્તિયેવ. ઉભયેનપિ તેસં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ પટિજગ્ગનભાવો કથિતો, ઇદમ્પિ લોકે સુખં નામ કથિકં.

સીલન્તિ મણિકુણ્ડલરત્તવત્થાદયો હિ અલઙ્કારા તસ્મિં તસ્મિં વયે ઠિતાનંયેવ સોભન્તિ. ન દહરાનં અલઙ્કારો મહલ્લકકાલે, મહલ્લકાનં વા અલઙ્કારો દહરકાલે સોભતિ, ‘‘ઉમ્મત્તકો એસ મઞ્ઞે’’તિ ગરહુપ્પાદનેન પન દોસમેવ જનેતિ. પઞ્ચસીલદસસીલાદિભેદં પન સીલં દહરસ્સાપિ મહલ્લકસ્સાપિ સબ્બવયેસુ સોભતિયેવ, ‘‘અહો વતાયં સીલવા’’તિ પસંસુપ્પાદનેન સોમનસ્સમેવ આવહતિ. તેન વુત્તં – સુખં યાવ જરા સીલન્તિ. સદ્ધા પતિટ્ઠિતાતિ લોકિયલોકુત્તરતો દુવિધાપિ સદ્ધા નિચ્ચલા હુત્વા પતિટ્ઠિતા. સુખો પઞ્ઞાય પટિલાભોતિ લોકિયલોકુત્તરપઞ્ઞાય પટિલાભો સુખો. પાપાનં ¶ અકરણન્તિ સેતુઘાતવસેન પન પાપાનં અકરણં ઇમસ્મિં લોકે સુખન્તિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂનં દેવતાનં ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

મારવત્થુ અટ્ઠમં.

નાગવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તેવીસતિમો વગ્ગો.

૨૪. તણ્હાવગ્ગો

૧. કપિલમચ્છવત્થુ

મનુજસ્સાતિ ¶ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કપિલમચ્છં આરબ્ભ કથેસિ.

અતીતે કિર કસ્સપભગવતો પરિનિબ્બુતકાલે દ્વે કુલભાતરો નિક્ખમિત્વા સાવકાનં સન્તિકે પબ્બજિંસુ. તેસુ જેટ્ઠો સાગતો નામ અહોસિ, કનિટ્ઠો કપિલો નામ. માતા પન નેસં સાધિની નામ, કનિટ્ઠભગિની તાપના નામ. તાપિ ભિક્ખુનીસુ પબ્બજિંસુ. એવં તેસુ પબ્બજિતેસુ ઉભો ભાતરો આચરિયુપજ્ઝાયાનં વત્તપટિવત્તં કત્વા વિહરન્તા એકદિવસં, ‘‘ભન્તે, ઇમસ્મિં સાસને કતિ ધુરાની’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ગન્થધુરં વિપસ્સનાધુરઞ્ચાતિ દ્વે ધુરાની’’તિ સુત્વા જેટ્ઠો ‘‘વિપસ્સનાધુરં ¶ પૂરેસ્સામી’’તિ પઞ્ચ વસ્સાનિ આચરિયુપજ્ઝાયાનં સન્તિકે વસિત્વા યાવ અરહત્તા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વાયમન્તો અરહત્તં પાપુણિ. કનિટ્ઠો ‘‘અહં તાવ તરુણો, વુડ્ઢકાલે વિપસ્સનાધુરં પૂરેસ્સામી’’તિ ગન્થધુરં પટ્ઠપેત્વા તીણિ પિટકાનિ ઉગ્ગણ્હિ. તસ્સ પરિયત્તિં નિસ્સાય મહાપરિવારો, પરિવારં નિસ્સાય લાભો ઉદપાદિ. સો બાહુસચ્ચમદેન મત્તો લાભતણ્હાય અભિભૂતો અતિપણ્ડિતમાનિતાય પરેહિ વુત્તં કપ્પિયમ્પિ ‘‘અકપ્પિય’’ન્તિ વદેતિ, અકપ્પિયમ્પિ ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ વદેતિ, સાવજ્જમ્પિ ‘‘અનવજ્જ’’ન્તિ, અનવજ્જમ્પિ ‘‘સાવજ્જ’’ન્તિ. સો પેસલેહિ ભિક્ખૂહિ ‘‘મા, આવુસો કપિલ, એવં અવચા’’તિ વત્વા ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ દસ્સેત્વા ઓવદિયમાનોપિ ‘‘તુમ્હે કિં જાનાથ, રિત્તમુટ્ઠિસદિસા’’તિઆદીનિ વત્વા ખુંસેન્તો વમ્ભેન્તો ચરતિ. અથસ્સ ભાતુ સાગતત્થેરસ્સાપિ ભિક્ખૂ તમત્થં આરોચેસું. સોપિ નં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘આવુસો કપિલ, તુમ્હાદિસાનઞ્હિ સમ્માપટિપત્તિ સાસનસ્સ આયુ નામ, તસ્મા પટિપત્તિં પહાય કપ્પિયાદીનિ પટિબાહન્તો મા એવં અવચા’’તિ ઓવદિ. સો તસ્સપિ વચનં નાદિયિ. એવં સન્તેપિ થેરો દ્વત્તિક્ખત્તું ઓવદિત્વા ઓવાદં અગણ્હન્તં ‘‘નાયં મમ વચનં કરોતી’’તિ ઞત્વા ‘‘તેન, આવુસો, પઞ્ઞાયિસ્સસિ સકેન કમ્મેના’’તિ વત્વા પક્કામિ ¶ . તતો પટ્ઠાય નં અઞ્ઞે પેસલા ભિક્ખૂ છડ્ડયિંસુ.

સો ¶ ¶ દુરાચારો હુત્વા દુરાચારપરિવુતો વિહરન્તો એકદિવસં ઉપોસથગ્ગે ‘‘પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિસ્સામી’’તિ બીજનિં આદાય ધમ્માસને નિસીદિત્વા ‘‘વત્તતિ, આવુસો, એત્થ સન્નિપતિતાનં ભિક્ખૂનં પાતિમોક્ખ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘કો અત્થો ઇમસ્સ પટિવચનેન દિન્નેના’’તિ તુણ્હીભૂતે ભિક્ખૂ દિસ્વા, ‘‘આવુસો, ધમ્મો વા વિનયો વા નત્થિ, પાતિમોક્ખેન સુતેન વા અસુતેન વા કો અત્થો’’તિ વત્વા આસના વુટ્ઠહિ. એવં સો કસ્સપસ્સ ભગવતો પરિયત્તિસાસનં ઓસક્કાપેસિ. સાગતત્થેરોપિ તદહેવ પરિનિબ્બાયિ. કપિલો આયુપરિયોસાને અવીચિમ્હિ મહાનિરયે નિબ્બત્તિ. સાપિસ્સ માતા ચ ભગિની ચ તસ્સેવ દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જિત્વા પેસલે ભિક્ખૂ અક્કોસિત્વા પરિભાસિત્વા તત્થેવ નિબ્બત્તિંસુ.

તસ્મિં પન કાલે પઞ્ચસતા પુરિસા ગામઘાતકાદીનિ કત્વા ચોરિકાય જીવન્તા જનપદમનુસ્સેહિ અનુબદ્ધા પલાયમાના અરઞ્ઞં પવિસિત્વા તત્થ કિઞ્ચિ પટિસરણં અપસ્સન્તા અઞ્ઞતરં આરઞ્ઞિકં ભિક્ખું દિસ્વા વન્દિત્વા ‘‘પટિસરણં નો, ભન્તે, હોથા’’તિ વદિંસુ. થેરો ‘‘તુમ્હાકં સીલસદિસં પટિસરણં નામ ¶ નત્થિ, સબ્બેપિ પઞ્ચસીલાનિ સમાદિયથા’’તિ આહ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સીલાનિ સમાદિયિંસુ. અથ ને થેરો ઓવદિ – ‘‘ઇદાનિ તુમ્હે સીલવન્તા, જીવિતહેતુપિ વો નેવ સીલં અતિક્કમિતબ્બં, ન મનોપદોસો કાતબ્બો’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિંસુ. અથ ને જનપદમનુસ્સા તં ઠાનં પત્વા ઇતો ચિતો ચ પરિયેસમાના તે ચોરે દિસ્વા સબ્બે તે જીવિતા વોરોપેસું. તે કાલં કત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિંસુ, ચોરજેટ્ઠકો જેટ્ઠકદેવપુત્તો અહોસિ.

તે અનુલોમપટિલોમવસેન એકં બુદ્ધન્તરં દેવલોકે સંસરિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિનગરદ્વારે પઞ્ચસતકુલિકે કેવટ્ટગામે નિબ્બત્તિંસુ. જેટ્ઠકદેવપુત્તો કેવટ્ટજેટ્ઠકસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિ, ઇતરે ઇતરેસુ. એવં તેસં એકદિવસેયેવ પટિસન્ધિગહણઞ્ચ માતુકુચ્છિતો નિક્ખમનઞ્ચ અહોસિ. કેવટ્ટજેટ્ઠકો ‘‘અત્થિ નુ ખો ઇમસ્મિં ગામે અઞ્ઞેપિ દારકા અજ્જ જાતા’’તિ પરિયેસાપેત્વા તેસં જાતભાવં ઞત્વા ‘‘એતે મમ પુત્તસ્સ સહાયકા ભવિસ્સન્તી’’તિ સબ્બેસં પોસાવનિકં ¶ દાપેસિ. તે સબ્બેપિ સહપંસુકીળકા સહાયકા હુત્વા અનુપુબ્બેન વયપ્પત્તા અહેસું. તેસં કેવટ્ટજેટ્ઠકપુત્તોવ યસતો ચ તેજતો ચ અગ્ગપુરિસો અહોસિ.

કપિલોપિ ¶ એકં બુદ્ધન્તરં નિરયે પચ્ચિત્વા વિપાકાવસેસેન તસ્મિં કાલે અચિરવતિયા સુવણ્ણવણ્ણો દુગ્ગન્ધમુખો મચ્છો હુત્વા નિબ્બત્તિ. અથેકદિવસં તે સહાયકા ‘‘મચ્છે બન્ધિસ્સામા’’તિ જાલાદીનિ ગહેત્વા નદિયા ખિપિંસુ. અથ નેસં અન્તોજાલં સો મચ્છો પાવિસિ ¶ . તં દિસ્વા સબ્બે કેવટ્ટગામવાસિનો ઉચ્ચાસદ્દમકંસુ – ‘‘પુત્તા નો પઠમં મચ્છે બન્ધન્તા સુવણ્ણમચ્છં બન્ધિંસુ, ઇદાનિ નો રાજા બહુધનં દસ્સતી’’તિ. તેપિ ખો સહાયકા મચ્છં નાવાય પક્ખિપિત્વા નાવં ઉક્ખિપિત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં અગમંસુ. રઞ્ઞાપિ તં દિસ્વાવ ‘‘કિં એત’’ન્તિ વુત્તે ‘‘મચ્છો, દેવા’’તિ આહંસુ. રાજા સુવણ્ણવણ્ણં મચ્છં દિસ્વા ‘‘સત્થા એતસ્સ સુવણ્ણવણ્ણકારણં જાનિસ્સતી’’તિ મચ્છં ગાહાપેત્વા ભગવતો સન્તિકં અગમાસિ. મચ્છેન મુખે વિવટમત્તેયેવ સકલજેતવનં અતિવિય દુગ્ગન્ધં અહોસિ. રાજા સત્થારં પુચ્છિ – ‘‘કસ્મા, ભન્તે, મચ્છો સુવણ્ણવણ્ણો જાતો, કસ્મા ચસ્સ મુખતો દુગ્ગન્ધો વાયતી’’તિ?

અયં, મહારાજ, કસ્સપભગવતો પાવચને કપિલો નામ ભિક્ખુ અહોસિ બહુસ્સુતો મહાપરિવારો લાભતણ્હાય અભિભૂતો અત્તનો વચનં અગણ્હન્તાનં અક્કોસકપરિભાસકો, તસ્સ ચ ભગવતો સાસનં ઓસક્કાપેસિ, સો તેન ¶ કમ્મેન અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિત્વા વિપાકાવસેસેન ઇદાનિ મચ્છો હુત્વા જાતો. યં પન સો દીઘરત્તં બુદ્ધવચનં વાચેસિ, બુદ્ધસ્સ ચ ગુણં કથેસિ, તસ્સ નિસ્સન્દેન ઇમં સુવણ્ણવણ્ણં પટિલભિ. યં ભિક્ખૂનં અક્કોસકપરિભાસકો અહોસિ, તેનસ્સ મુખતો દુગ્ગન્ધો વાયતિ. ‘‘કથાપેમિ નં, મહારાજા’’તિ? ‘‘કથાપેથ, ભન્તે’’તિ. અથ નં સત્થા પુચ્છિ – ‘‘ત્વંસિ કપિલો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, અહં કપિલો’’તિ. ‘‘કુતો આગતોસી’’તિ? ‘‘અવીચિમહાનિરયતો, ભન્તે’’તિ. ‘‘જેટ્ઠભાતિકો તે સાગતો કુહિં ગતો’’તિ? ‘‘પરિનિબ્બુતો, ભન્તે’’તિ. ‘‘માતા પન તે સાધિની કહ’’ન્તિ? ‘‘મહાનિરયે નિબ્બત્તા, ભન્તે’’તિ. ‘‘કનિટ્ઠભગિની ચ તે તાપના કહ’’ન્તિ? ‘‘મહાનિરયે નિબ્બત્તા, ભન્તે’’તિ. ‘‘ઇદાનિ ત્વં કહં ગમિસ્સસી’’તિ? ‘‘અવીચિમહાનિરયમેવ, ભન્તે’’તિ વત્વા વિપ્પટિસારાભિભૂતો નાવં ¶ સીસેન પહરિત્વા તાવદેવ કાલં કત્વા નિરયે નિબ્બત્તિ. મહાજનો સંવિગ્ગો અહોસિ લોમહટ્ઠજાતો.

અથ ભગવા તસ્મિં ખણે સન્નિપતિતાય પરિસાય ચિત્તાચારં ઓલોકેત્વા તઙ્ખણાનુરૂપં ધમ્મં દેસેતું ‘‘ધમ્મચરિયં બ્રહ્મચરિયં, એતદાહુ વસુત્તમ’’ન્તિ સુત્તનિપાતે (સુ. નિ. ૨૭૬) કપિલસુત્તં કથેત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૩૪.

‘‘મનુજસ્સ ¶ પમત્તચારિનો, તણ્હા વડ્ઢતિ માલુવા વિય;

સો પ્લવતી હુરા હુરં, ફલમિચ્છંવ વનસ્મિ વાનરો.

૩૩૫.

‘‘યં ¶ એસા સહતે જમ્મી, તણ્હા લોકે વિસત્તિકા;

સોકા તસ્સ પવડ્ઢન્તિ, અભિવટ્ઠંવ બીરણં.

૩૩૬.

‘‘યો ચેતં સહતે જમ્મિં, તણ્હં લોકે દુરચ્ચયં;

સોકા તમ્હા પપતન્તિ, ઉદબિન્દુવ પોક્ખરા.

૩૩૭.

‘‘તં વો વદામિ ભદ્દં વો, યાવન્તેત્થ સમાગતા;

તણ્હાય મૂલં ખણથ, ઉસીરત્થોવ બીરણં;

મા વો નળંવ સોતોવ, મારો ભઞ્જિ પુનપ્પુન’’ન્તિ.

તત્થ પમત્તચારિનોતિ સતિવોસ્સગ્ગલક્ખણેન પમાદેન પમત્તચારિસ્સ પુગ્ગલસ્સ નેવ ઝાનં ન વિપસ્સના ન મગ્ગફલાનિ વડ્ઢન્તિ. યથા પન રુક્ખં સંસિબ્બન્તી પરિયોનન્ધન્તી તસ્સ વિનાસાય માલુવાલતા વડ્ઢતિ ¶ , એવમસ્સ છ દ્વારાનિ નિસ્સાય પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનતો તણ્હા વડ્ઢતીતિ અત્થો. સો પ્લવતી હુરા હુરન્તિ સો તણ્હાવસિકો પુગ્ગલો ભવે ભવે ઉપ્લવતિ ધાવતિ. યથા કિં વિયાતિ? ફલમિચ્છંવ વનસ્મિ વાનરો, યથા રુક્ખફલં ઇચ્છન્તો વાનરો વનસ્મિં ધાવતિ, તસ્સ તસ્સ રુક્ખસ્સ સાખં ગણ્હાતિ, તં મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞં ગણ્હાતિ, તમ્પિ મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞં ગણ્હાતિ, ‘‘સાખં અલભિત્વા સન્નિસિન્નો’’તિ વત્તબ્બતં નાપજ્જતિ, એવમેવ તણ્હાવસિકો પુગ્ગલો હુરા હુરં ધાવન્તો ‘‘આરમ્મણં અલભિત્વા તણ્હાય અપવત્તં પત્તો’’તિ વત્તબ્બતં નાપજ્જતિ.

યન્તિ ¶ યં પુગ્ગલં એસા લામકભાવેન જમ્મી વિસાહારતાય વિસપુપ્ફતાય વિસફલતાય વિસપરિભોગતાય રૂપાદીસુ વિસત્તતાય આસત્તતાય વિસત્તિકાતિ સઙ્ખ્યં ગતા છદ્વારિકતણ્હા અભિભવતિ. યથા નામ વસ્સાને પુનપ્પુનં વસ્સન્તેન દેવેન ¶ અભિવટ્ઠં બીરણતિણં વડ્ઢતિ, એવં તસ્સ પુગ્ગલસ્સ અન્તો વટ્ટમૂલકા સોકા અભિવડ્ઢન્તીતિ અત્થો.

દુરચ્ચયન્તિ યો પન પુગ્ગલો એવં વુત્તપ્પકારં અતિક્કમિતું પજહિતું દુક્કરતાય દુરચ્ચયં તણ્હં સહતિ અભિભવતિ, તમ્હા પુગ્ગલા વટ્ટમૂલકા સોકા પપતન્તિ. યથા નામ પોક્ખરે પદુમપત્તે પતિતં ઉદકબિન્દુ ન પતિટ્ઠાતિ, એવં ન પતિટ્ઠહન્તીતિ અત્થો.

તં વો વદામીતિ તેન કારણેન અહં તુમ્હે વદામિ. ભદ્દં વોતિ ભદ્દં તુમ્હાકં હોતુ, મા ¶ અહં કપિલો વિય વિનાસં પાપુણથાતિ અત્થો. મૂલન્તિ ઇમિસ્સા છદ્વારિકતણ્હાય અરહત્તમગ્ગઞાણેન મૂલં ખણથ. કિં વિયાતિ? ઉસીરત્થોવ બીરણં, યથા ઉસીરેન અત્થિકો પુરિસો મહન્તેન કુદાલેન બીરણં ખણતિ, એવમસ્સા મૂલં ખણથાતિ અત્થો. મા વો નળંવ સોતોવ, મારો ભઞ્જિ પુનપ્પુનન્તિ મા તુમ્હે નદીસોતે જાતં નળં મહાવેગેન આગતો નદીસોતો વિય કિલેસમારો મરણમારો દેવપુત્તમારો ચ પુનપ્પુનં ભઞ્જતૂતિ અત્થો.

દેસનાવસાને પઞ્ચસતાપિ કેવટ્ટપુત્તા સંવેગં આપજ્જિત્વા દુક્ખસ્સન્તકિરિયં પત્થયમાના સત્થુ સન્તિકે ¶ પબ્બજિત્વા ન ચિરસ્સેવ દુક્ખસ્સન્તં કત્વા સત્થારા સદ્ધિં આનેઞ્જવિહારસમાપત્તિધમ્મપરિભોગેન એકપરિભોગા અહેસુન્તિ.

કપિલમચ્છવત્થુ પઠમં.

૨. સૂકરપોતિકાવત્થુ

યથાપિ મૂલેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો ગૂથસૂકરપોતિકં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિં ¶ કિર સમયે સત્થા રાજગહં પિણ્ડાય પવિસન્તો એકં સૂકરપોતિકં દિસ્વા સિતં પાત્વાકાસિ. તસ્સ સિતં કરોન્તસ્સ મુખવિવરનિગ્ગતં દન્તોભાસમણ્ડલં દિસ્વા આનન્દત્થેરો ‘‘કો નુ ખો, ભન્તે, હેતુ સિતસ્સ પાતુકમ્માયા’’તિ સિતકારણં પુચ્છિ. અથ નં સત્થા આહ – ‘‘પસ્સસેતં, આનન્દ, સૂકરપોતિક’’ન્તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. એસા કકુસન્ધસ્સ ભગવતો સાસને એકાય આસનસાલાય સામન્તા કુક્કુટી અહોસિ. સા એકસ્સ યોગાવચરસ્સ વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાનં સજ્ઝાયન્તસ્સ ધમ્મઘોસં સુત્વા તતો ચુતા રાજકુલે નિબ્બત્તિત્વા ઉબ્બરી નામ રાજધીતા અહોસિ. સા અપરભાગે સરીરવલઞ્જટ્ઠાનં પવિટ્ઠા પુળવકરાસિં દિસ્વા તત્થ ¶ પુળવકસઞ્ઞં ઉપ્પાદેત્વા પઠમં ઝાનં પટિલભિ. સા તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા તતો ચુતા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ. તતો ચવિત્વા પુન ગતિવસેન આલુલમાના ઇદાનિ સૂકરયોનિયં નિબ્બત્તિ, ઇદં કારણં દિસ્વા મયા સિતં પાતુકતન્તિ. તં સુત્વા આનન્દત્થેરપ્પમુખા ભિક્ખૂ મહન્તં સંવેગં પટિલભિંસુ. સત્થા તેસં સંવેગં ઉપ્પાદેત્વા ભવતણ્હાય આદીનવં પકાસેન્તો અન્તરવીથિયં ઠિતકોવ ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૩૮.

‘‘યથાપિ ¶ મૂલે અનુપદ્દવે દળ્હે,

છિન્નોપિ રુક્ખો પુનરેવ રૂહતિ;

એવમ્પિ તણ્હાનુસયે અનૂહતે,

નિબ્બત્તતી દુક્ખમિદં પુનપ્પુનં.

૩૩૯.

‘‘યસ્સ છત્તિંસતિ સોતા, મનાપસવના ભુસા;

મહાવહન્તિ દુદ્દિટ્ઠિં, સઙ્કપ્પા રાગનિસ્સિતા.

૩૪૦.

‘‘સવન્તિ સબ્બધિ સોતા, લતા ઉપ્પજ્જ તિટ્ઠતિ;

તઞ્ચ દિસ્વા લતં જાતં, મૂલં પઞ્ઞાય છિન્દથ.

૩૪૧.

‘‘સરિતાનિ સિનેહિતાનિ ચ,

સોમનસ્સાનિ હોન્તિ જન્તુનો;

તે સાતસિતા સુખેસિનો,

તે વે જાતિજરૂપગા નરા.

૩૪૨.

‘‘તસિણાય ¶ પુરક્ખતા પજા,

પરિસપ્પન્તિ સસોવ બન્ધિતો;

સંયોજનસઙ્ગસત્તકા,

દુક્ખમુપેન્તિ પુનપ્પુનં ચિરાય.

૩૪૩.

‘‘તસિણાય ¶ પુરક્ખતા પજા,

પરિસપ્પન્તિ સસોવ બન્ધિતો;

તસ્મા તસિણં વિનોદયે,

આકઙ્ખન્ત વિરાગમત્તનો’’તિ.

તત્થ મૂલેતિ યસ્સ રુક્ખસ્સ ચતૂસુ દિસાસુ ચતુધા હેટ્ઠા ચ ઉજુકમેવ ગતે પઞ્ચવિધમૂલે છેદનફાલનપાચનવિજ્ઝનાદીનં કેનચિ ઉપદ્દવેન અનુપદ્દવે થિરપત્તતાય દળ્હે સો રુક્ખો ઉપરિચ્છિન્નોપિ સાખાનં વસેન પુનદેવ રૂહતિ, એવમેવ છદ્વારિકાય તણ્હાય અનુસયે ¶ અરહત્તમગ્ગઞાણેન અનુહતે અસમુચ્છિન્ને તસ્મિં તસ્મિં ભવે જાતિઆદિભેદં ઇદં દુક્ખં પુનપ્પુનં નિબ્બત્તતિયેવાતિ અત્થો.

યસ્સાતિ યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ‘‘ઇતિ અજ્ઝત્તિકસ્સૂપાદાય અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ બાહિરસ્સૂપાદાય અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાની’’તિ ઇમેસં તણ્હાવિચરિતાનં વસેન છત્તિંસતિયા સોતેહિ સમન્નાગતા મનાપેસુ રૂપાદીસુ આસવતિ પવત્તતીતિ મનાપસવના તણ્હા ભુસા બલવતી હોતિ, તં પુગ્ગલં વિપન્નઞાણતાય દુદ્દિટ્ઠિં પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનતો મહન્તભાવેન મહા હુત્વા ઝાનં વા વિપસ્સનં વા અનિસ્સાય રાગનિસ્સિતા ¶ સઙ્કપ્પા વહન્તીતિ અત્થો.

સવન્તિ સબ્બધિ સોતાતિ ઇમે તણ્હાસોતા ચક્ખુદ્વારાદીનં વસેન સબ્બેસુ રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ સવનતો, સબ્બાપિ રૂપતણ્હા…પે… ધમ્મતણ્હાતિ સબ્બભવેસુ વા સવનતો સબ્બધિ સવન્તિ નામ. લતાતિ પલિવેઠનટ્ઠેન સંસિબ્બનટ્ઠેન ચ લતા વિયાતિ લતા. ઉપ્પજ્જ તિટ્ઠતીતિ છહિ દ્વારેહિ ઉપ્પજ્જિત્વા રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ તિટ્ઠતિ. તઞ્ચ દિસ્વાતિ તં પન તણ્હાલતં ‘‘એત્થેસા તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતી’’તિ જાતટ્ઠાનવસેન દિસ્વા. પઞ્ઞાયાતિ સત્થેન વને જાતં લતં વિય મગ્ગપઞ્ઞાય મૂલે છિન્દથાતિ અત્થો.

સરિતાનીતિ ¶ અનુસટાનિ પયાતાનિ. સિનેહિતાનીતિ ચીવરાદીસુ પવત્તસિનેહવસેન સિનેહિતાનિ ચ, તણ્હાસિનેહમક્ખિતાનીતિ અત્થો. સોમનસ્સાનીતિ તણ્હાવસિકસ્સ જન્તુનો એવરૂપાનિ સોમનસ્સાનિ ભવન્તિ. તે સાતસિતાતિ તે તણ્હાવસિકા પુગ્ગલા સાતનિસ્સિતા સુખનિસ્સિતા ચ હુત્વા સુખેસિનો સુખપરિયેસિનો ભવન્તિ. તે વેતિ યે એવરૂપા નરા, તે જાતિજરાબ્યાધિમરણાનિ ઉપગચ્છન્તિયેવાતિ જાતિજરૂપગા નામ હોન્તિ. પજાતિ ઇમે સત્તા તાસકરણેન તસિણાતિ સઙ્ખ્યં ગતાય તણ્હાય પુરક્ખતા પરિવારિતા હુત્વા.

બન્ધિતોતિ લુદ્દેન અરઞ્ઞે બદ્ધો સસો વિય પરિસપ્પન્તિ ભાયન્તિ. સંયોજનસઙ્ગસત્તકાતિ ¶ દસવિધેન સંયોજનસઙ્ગેન ચેવ સત્તવિધેન રાગસઙ્ગાદિના ચ સત્તા બદ્ધા તસ્મિં વા લગ્ગા હુત્વા. ચિરાયાતિ ચિરં દીઘમદ્ધાનં પુનપ્પુનં જાતિઆદિકં દુક્ખં ઉપગચ્છન્તીતિ અત્થો. તસ્માતિ યસ્મા તસિણાય પુરક્ખતા પલિવેઠિતા સત્તા, તસ્મા અત્તનો વિરાગં રાગાદિવિગમં નિબ્બાનં પત્થેન્તો આકઙ્કમાનો ભિક્ખુ અરહત્તમગ્ગેનેતં તસિણં વિનોદયે પનુદિત્વા નીહરિત્વા છડ્ડેય્યાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ.

સાપિ ખો સૂકરપોતિકા તતો ચવિત્વા સુવણ્ણભૂમિયં રાજકુલે નિબ્બત્તિ, તતો ચુતા બારાણસિયં, તતો ચુતા સુપ્પારકપટ્ટને અસ્સવાણિજગેહે નિબ્બત્તિ, તતો ચુતા કાવીરપટ્ટને નાવિકસ્સ ગેહે નિબ્બત્તિ, તતો ચુતા અનુરાધપુરે ઇસ્સરકુલગેહે નિબ્બત્તિ, તતો ચુતા તસ્સેવ દક્ખિણદિસાય ભોક્કન્તગામે સુમનસ્સ નામ કુટુમ્બિકસ્સ ધીતા નામેન સુમના એવ હુત્વા નિબ્બત્તિ. અથસ્સા પિતા તસ્મિં ગામે છડ્ડિતે દીઘવાપિરટ્ઠં ગન્ત્વા મહામુનિગામે નામ વસિ. તત્થ નં દુટ્ઠગામણિરઞ્ઞો અમચ્ચો લકુણ્ડકઅતિમ્બરો નામ કેનચિદેવ કરણીયેન ગતો દિસ્વા મહન્તં મઙ્ગલં કત્વા આદાય મહાપુણ્ણગામં ગતો. અથ નં કોટિપબ્બતમહાવિહારવાસી મહાઅનુરુદ્ધત્થેરો નામ તત્થ પિણ્ડાય ચરિત્વા તસ્સા ગેહદ્વારે ઠિતો દિસ્વા ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં કથેસિ, ‘‘આવુસો, સૂકરપોતિકા નામ લકુણ્ડકઅતિમ્બરમહામત્તસ્સ ¶ ભરિયભાવં પત્તા, અહો અચ્છરિય’’ન્તિ. સા તં કથં સુત્વા અતીતભવે ¶ ઉગ્ઘાટેત્વા જાતિસ્સરઞાણં પટિલભિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવ ઉપ્પન્નસંવેગા સામિકં યાચિત્વા મહન્તેન ઇસ્સરિયેન પઞ્ચબલકત્થેરીનં સન્તિકે પબ્બજિત્વા તિસ્સમહાવિહારે મહાસતિપટ્ઠાનસુત્તકથં સુત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. પચ્છા દમિળમદ્દને કતે ઞાતીનં વસનટ્ઠાનં ભોક્કન્તગામમેવ ગન્ત્વા તત્થ વસન્તી કલ્લમહાવિહારે આસીવિસોપમસુત્તન્તં સુત્વા અરહત્તં પાપુણિ.

સા પરિનિબ્બાનદિવસે ભિક્ખુભિક્ખુનીહિ પુચ્છિતા ભિક્ખુનિસઙ્ઘસ્સ સબ્બં ઇમં પવત્તિં નિરન્તરં કથેત્વા સન્નિપતિતસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મજ્ઝે મણ્ડલારામવાસિના ધમ્મપદભાણકમહાતિસ્સત્થેરેન સદ્ધિં સંસન્દિત્વા ‘‘અહં પુબ્બે મનુસ્સયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા તતો ચુતા કુક્કુટી હુત્વા તત્થ સેનસ્સ સન્તિકા સીસચ્છેદં પત્વા રાજગહે નિબ્બત્તા, પરિબ્બાજિકાસુ પબ્બજિત્વા પઠમજ્ઝાનભૂમિયં નિબ્બત્તિત્વા તતો ચુતા સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તા નચિરસ્સેવ ચવિત્વા સૂકરયોનિં ગન્ત્વા તતો ચુતા સુવણ્ણભૂમિં, તતો ચુતા બારાણસિં, તતો ચુતા સુપ્પારકપટ્ટનં, તતો ચુતા કાવીરપટ્ટનં, તતો ચુતા અનુરાધપુરં, તતો ચુતા ભોક્કન્તગામ’’ન્તિ એવં સમવિસમે તેરસ અત્તભાવે પત્વા ‘‘ઇદાનિ ઉક્કણ્ઠિત્વા પબ્બજિત્વા અરહત્તં પત્તા, સબ્બેપિ અપ્પમાદેન સમ્પાદેથા’’તિ વત્વા ચતસ્સો પરિસા સંવેજેત્વા પરિનિબ્બાયીતિ.

સૂકરપોતિકાવત્થુ દુતિયં.

૩. વિબ્ભન્તભિક્ખુવત્થુ

યો ¶ ¶ નિબ્બનથોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો એકં વિબ્ભન્તકં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

એકો કિર મહાકસ્સપત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકો હુત્વા ચત્તારિ ઝાનાનિ ઉપ્પાદેત્વાપિ અત્તનો માતુલસ્સ સુવણ્ણકારસ્સ ગેહે વિસભાગારમ્મણં દિસ્વા તત્થ પટિબદ્ધચિત્તો વિબ્ભમિ. અથ નં મનુસ્સા અલસભાવેન કમ્મં કાતું અનિચ્છન્તં ગેહા નીહરિંસુ. સો પાપમિત્તસંસગ્ગેન ચોરકમ્મેન જીવિકં કપ્પેન્તો વિચરિ. અથ નં એકદિવસં ગહેત્વા ¶ પચ્છાબાહં ગાળ્હબન્ધનં બન્ધિત્વા ચતુક્કે ચતુક્કે કસાહિ તાળેન્તા આઘાતનં નયિંસુ. થેરો પિણ્ડાય ચરિતું પવિસન્તો તં દક્ખિણેન દ્વારેન નીહરિયમાનં દિસ્વા બન્ધનં સિથિલં કારેત્વા ‘‘પુબ્બે તયા પરિચિતકમ્મટ્ઠાનં પુન આવજ્જેહી’’તિ આહ. સો તેન ઓવાદેન સતુપ્પાદં લભિત્વા પુન ચતુત્થજ્ઝાનં નિબ્બત્તેસિ. અથ નં ‘‘આઘાતનં નેત્વા ઘાતેસ્સામા’’તિ સૂલે ઉત્તાસેસું. સો ન ભાયતિ ન સન્તસતિ. અથસ્સ તસ્મિં તસ્મિં દિસાભાગે ઠિતા મનુસ્સા અસિસત્તિતોમરાદીનિ આવુધાનિ ઉક્ખિપિત્વાપિ તં અસન્તસન્તમેવ દિસ્વા ‘‘પસ્સથ, ભો, ઇમં પુરિસં, અનેકસતાનઞ્હિ આવુધહત્થાનં પુરિસાનં મજ્ઝે નેવ છમ્ભતિ ન વેધતિ, અહો અચ્છરિય’’ન્તિ અચ્છરિયબ્ભુતજાતા મહાનાદં નદિત્વા રઞ્ઞો તં પવત્તિં આરોચેસું. રાજા તં કારણં સુત્વા ‘‘વિસ્સજ્જેથ ન’’ન્તિ આહ. સત્થુ સન્તિકમ્પિ ¶ ગન્ત્વા તમત્થં આરોચયિંસુ. સત્થા ઓભાસં ફરિત્વા તસ્સ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૩૪૪.

‘‘યો નિબ્બનથો વનાધિમુત્તો,

વનમુત્તો વનમેવ ધાવતિ;

તં પુગ્ગલમેથ પસ્સથ,

મુત્તો બન્ધનમેવ ધાવતી’’તિ.

તસ્સત્થો – યો પુગ્ગલો ગિહિભાવે આલયસઙ્ખાતં વનથં છડ્ડેત્વા પબ્બજિતતાય નિબ્બનથો દિબ્બવિહારસઙ્ખાતે તપોવને અધિમુત્તો ઘરાવાસબન્ધનસઙ્ખાતા તણ્હાવના મુત્તો હુત્વા પુન ઘરાવાસબન્ધનસઙ્ખાતં તણ્હાવનમેવ ધાવતિ, એથ તં પુગ્ગલં પસ્સથ, એસો ઘરાવાસબન્ધનતો મુત્તો ઘરાવાસબન્ધનમેવ ધાવતીતિ.

ઇમં ¶ પન દેસનં સુત્વા સો રાજપુરિસાનં અન્તરે સૂલગ્ગે નિસિન્નોવ ઉદયબ્બયં પટ્ઠપેત્વા તિલક્ખણં આરોપેત્વા સઙ્ખારે સમ્મસન્તો સોતાપત્તિફલં પત્વા સમાપત્તિસુખં અનુભવન્તો વેહાસં ઉપ્પતિત્વા આકાસેનેવ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા સરાજિકાય પરિસાય મજ્ઝેયેવ અરહત્તં પાપુણીતિ.

વિબ્ભન્તભિક્ખુવત્થુ તતિયં.

૪. બન્ધનાગારવત્થુ

ન ¶ તં દળ્હન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો બન્ધનાગારં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિં કિર કાલે બહૂ સન્ધિચ્છેદકપન્થઘાતકમનુસ્સઘાતકે ચોરે ¶ આનેત્વા કોસલરઞ્ઞો દસ્સયિંસુ. તે રાજા અન્દુબન્ધનરજ્જુબન્ધનસઙ્ખલિકબન્ધનેહિ બન્ધાપેસિ. તિંસમત્તાપિ ખો જાનપદા ભિક્ખૂ સત્થારં દટ્ઠુકામા આગન્ત્વા દિસ્વા વન્દિત્વા પુનદિવસે સાવત્થિં પિણ્ડાય ચરન્તા બન્ધનાગારં ગન્ત્વા તે ચોરે દિસ્વા પિણ્ડપાતપટિક્કન્તા સાયન્હસમયે તથાગતં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, અજ્જ અમ્હેહિ પિણ્ડાય ચરન્તેહિ બન્ધનાગારે બહૂ ચોરા અન્દુબન્ધનાદીહિ બદ્ધા મહાદુક્ખં અનુભવન્તા દિટ્ઠા, તે તાનિ બન્ધનાનિ છિન્દિત્વા પલાયિતું ન સક્કોન્તિ, અત્થિ નુ ખો, ભન્તે, તેહિ બન્ધનેહિ થિરતરં અઞ્ઞં બન્ધનં નામા’’તિ પુચ્છિંસુ. સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, કિં બન્ધનાનિ નામેતાનિ, યં પનેતં ધનધઞ્ઞપુત્તદારાદીસુ તણ્હાસઙ્ખાતં કિલેસબન્ધનં, એતં એતેહિ સતગુણેન સહસ્સગુણેન સતસહસ્સગુણેન થિરતરં, એવં મહન્તમ્પિ પનેતં દુચ્છિન્દનિયં બન્ધનં પોરાણકપણ્ડિતા છિન્દિત્વા હિમવન્તં પવિસિત્વા પબ્બજિંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ –

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો એકસ્મિં દુગ્ગતગહપતિકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્સ વયપ્પત્તસ્સ પિતા કાલમકાસિ. સો ભતિં કત્વા માતરં પોસેસિ. અથસ્સ માતા અનિચ્છમાનસ્સેવ એકં કુલધીતરં ગેહે કત્વા અપરભાગે કાલમકાસિ. ભરિયાયપિસ્સ કુચ્છિયં ગબ્ભો પતિટ્ઠહિ. સો ગબ્ભસ્સ પતિટ્ઠિતભાવં અજાનન્તોવ, ‘‘ભદ્દે, ત્વં ભતિં કત્વા જીવ, અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘સામિ, નનુ ગબ્ભો ¶ મે પતિટ્ઠિતો, મયિ વિજાતાય દારકં દિસ્વા પબ્બજિસ્સસી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તસ્સા વિજાતકાલે, ‘‘ભદ્દે, ત્વં સોત્થિના વિજાતા, ઇદાનિ અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ આપુચ્છિ. અથ નં સા ‘‘પુત્તસ્સ ¶ તાવ થનપાનતો અપગમનકાલં આગમેહી’’તિ વત્વા પુન ગબ્ભં ગણ્હિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમં સમ્પટિચ્છાપેત્વા ગન્તું ન સક્કા, ઇમિસ્સા અનાચિક્ખિત્વાવ પલાયિત્વા પબ્બજિસ્સામી’’તિ. સો ¶ તસ્સા અનાચિક્ખિત્વાવ રત્તિભાગે ઉટ્ઠાય પલાયિ. અથ નં નગરગુત્તિકા અગ્ગહેસું. સો ‘‘અહં, સામિ, માતુપોસકો નામ, વિસ્સજ્જેથ મ’’ન્તિ અત્તાનં વિસ્સજ્જાપેત્વા એકસ્મિં ઠાને વસિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અભિઞ્ઞાસમાપત્તિયો લભિત્વા ઝાનકીળાય કીળન્તો વિહાસિ. સો તત્થ વસન્તોયેવ ‘‘એવરૂપમ્પિ નામ મે દુચ્છિન્દનિયં પુત્તદારબન્ધનં કિલેસબન્ધનં છિન્ન’’ન્તિ ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

સત્થા ઇમં અતીતં આહરિત્વા તેન ઉદાનિતં ઉદાનં પકાસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૪૫.

‘‘ન તં દળ્હં બન્ધનમાહુ ધીરા,

યદાયસં દારુજપબ્બજઞ્ચ;

સારત્તરત્તા મણિકુણ્ડલેસુ,

પુત્તેસુ દારેસુ ચ યા અપેક્ખા.

૩૪૬.

‘‘એતં દળ્હં બન્ધનમાહુ ધીરા,

ઓહારિનં સિથિલં દુપ્પમુઞ્ચં;

એતમ્પિ છેત્વાન પરિબ્બજન્તિ,

અનપેક્ખિનો કામસુખં પહાયા’’તિ.

તત્થ ¶ ધીરાતિ બુદ્ધાદયો પણ્ડિતપુરિસા યં સઙ્ખલિકસઙ્ખાતં અયસા નિબ્બત્તં આયસં, અન્દુબન્ધનસઙ્ખાતં દારુજં, યઞ્ચ પબ્બજતિણેહિ વા અઞ્ઞેહિ વા વાકાદીહિ રજ્જું કત્વા કતં રજ્જુબન્ધનં, તં અસિઆદીહિ છિન્દિતું સક્કુણેય્યભાવેન થિરન્તિ ન વદન્તીતિ અત્થો. સારત્તરત્તાતિ સારત્તા હુત્વા રત્તા, બહલતરરાગરત્તાતિ અત્થો. મણિકુણ્ડલેસૂતિ મણીસુ ચેવ કુણ્ડલેસુ ચ, મણિવિચિત્તેસુ વા કુણ્ડલેસુ. એતં દળ્હન્તિ યે મણિકુણ્ડલેસુ સારત્તરત્તા, તેસં સો રાગો ચ યા પુત્તદારેસુ અપેક્ખા તણ્હા, એતં કિલેસમયં બન્ધનઞ્ચ પણ્ડિતપુરિસા દળ્હન્તિ વદન્તિ. ઓહારિનન્તિ આકડ્ઢિત્વા ચતૂસુ અપાયેસુ પાતનતો અવહરતિ હેટ્ઠા હરતીતિ ઓહારિનં. સિથિલન્તિ બન્ધનટ્ઠાને છવિચમ્મમંસાનિ ન છિન્દતિ, લોહિતં ન નીહરતિ, બન્ધનભાવમ્પિ અજાનાપેત્વા થલપથજલપથાદીસુ કમ્માનિ કાતું દેતીતિ સિથિલં. દુપ્પમુઞ્ચન્તિ લોભવસેન હિ એકવારમ્પિ ઉપ્પન્નં કિલેસબન્ધનં દટ્ઠટ્ઠાનતો કચ્છપો ¶ વિય દુમ્મોચિયં ¶ હોતીતિ દુપ્પમુઞ્ચં. એતમ્પિ છેત્વાનાતિ એતં દળ્હમ્પિ કિલેસબન્ધનં ઞાણખગ્ગેન છિન્દિત્વા અનપેક્ખિનો ¶ હુત્વા કામસુખં પહાય પરિબ્બજન્તિ, પક્કમન્તિ પબ્બજન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

બન્ધનાગારવત્થુ ચતુત્થં.

૫. ખેમાથેરીવત્થુ

યે રાગરત્તાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો ખેમં નામ રઞ્ઞો બિમ્બિસારસ્સ અગ્ગમહેસિં આરબ્ભ કથેસિ.

સા કિર પદુમુત્તરપાદમૂલે પત્થિતપત્થના અતિવિય અભિરૂપા પાસાદિકા અહોસિ. ‘‘સત્થા કિર રૂપસ્સ દોસં કથેતી’’તિ સુત્વા પન સત્થુ સન્તિકં ગન્તું ન ઇચ્છિ. રાજા તસ્સા રૂપમદમત્તભાવં ઞત્વા વેળુવનવણ્ણનાપટિસંયુત્તાનિ ગીતાનિ કારેત્વા નટાદીનં દાપેસિ. તેસં તાનિ ગાયન્તાનં સદ્દં સુત્વા તસ્સા વેળુવનં અદિટ્ઠપુબ્બં વિય અસુતપુબ્બં વિય ચ અહોસિ. સા ‘‘કતરં ઉય્યાનં સન્ધાય ગાયથા’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘દેવી, તુમ્હાકં વેળુવનુય્યાનમેવા’’તિ વુત્તે ઉય્યાનં ગન્તુકામા અહોસિ. સત્થા તસ્સા આગમનં ઞત્વા પરિસમજ્ઝે નિસીદિત્વા ધમ્મં દેસેન્તોવ તાલવણ્ટં આદાય અત્તનો પસ્સે ઠત્વા બીજમાનં અભિરૂપં ઇત્થિં નિમ્મિનિ. ખેમા, દેવીપિ પવિસમાનાવ તં ઇત્થિં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો રૂપસ્સ દોસં કથેતીતિ વદન્તિ, અયઞ્ચસ્સ સન્તિકે ઇત્થી બીજયમાના ઠિતા, નાહં ઇમિસ્સા કલભાગમ્પિ ¶ ઉપેમિ, ન મયા ઈદિસં ઇત્થિરૂપં દિટ્ઠપુબ્બં, સત્થારં અભૂતેન અબ્ભાચિક્ખન્તિ મઞ્ઞે’’તિ ચિન્તેત્વા તથાગતસ્સ કથાસદ્દમ્પિ અનિસામેત્વા તમેવ ઇત્થિં ઓલોકયમાના અટ્ઠાસિ. સત્થા તસ્સા તસ્મિં રૂપે ઉપ્પન્નબહુમાનતં ઞત્વા તં રૂપં પઠમવયાદિવસેન દસ્સેત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ પરિયોસાને અટ્ઠિમત્તાવસાનં કત્વા દસ્સેસિ. ખેમા તં દિસ્વા ‘‘એવરૂપમ્પિ નામેતં રૂપં મુહુત્તેનેવ ખયવયં સમ્પત્તં, નત્થિ વત ઇમસ્મિં રૂપે સારો’’તિ ચિન્તેસિ. સત્થા તસ્સા ચિત્તાચારં ઓલોકેત્વા, ‘‘ખેમે, ત્વં ‘ઇમસ્મિં રૂપે સારો અત્થી’તિ ચિન્તેસિ, પસ્સ દાનિસ્સ અસારભાવ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘આતુરં ¶ ¶ અસુચિં પૂતિં, પસ્સ ખેમે સમુસ્સયં;

ઉગ્ઘરન્તં પગ્ઘરન્તં, બાલાનં અભિપત્થિત’’ન્તિ. (અપ. થેરી ૨.૨.૩૫૪);

સા ગાથાપરિયોસાને સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. અથ નં સત્થા, ‘‘ખેમે, ઇમે સત્તા રાગરત્તા દોસપદુટ્ઠા મોહમૂળ્હા અત્તનો તણ્હાસોતં સમતિક્કમિતું ન સક્કોન્તિ, તત્થેવ લગ્ગન્તી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૩૪૭.

‘‘યે રાગરત્તાનુપતન્તિ સોતં,

સયં કતં મક્કટકોવ જાલં;

એતમ્પિ છેત્વાન વજન્તિ ધીરા,

અનપેક્ખિનો સબ્બદુક્ખં પહાયા’’તિ.

તત્થ મક્કટકોવ જાલન્તિ યથા નામ મક્કટકો સુત્તજાલં કત્વા મજ્ઝે ઠાને નાભિમણ્ડલે નિપન્નો પરિયન્તે પતિતં પટઙ્ગં વા મક્ખિકં વા વેગેન ગન્ત્વા વિજ્ઝિત્વા તસ્સ રસં પિવિત્વા પુન ગન્ત્વા તસ્મિંયેવ ¶ ઠાને નિપજ્જતિ, એવમેવ યે સત્તા રાગરત્તા દોસપદુટ્ઠા મોહમૂળ્હા સયંકતં તણ્હાસોતં અનુપતન્તિ, તે તં સમતિક્કમિતું ન સક્કોન્તિ, એવં દુરતિક્કમં. એતમ્પિ છેત્વાન વજન્તિ ધીરાતિ પણ્ડિતા એતં બન્ધનં છેત્વા અનપેક્ખિનો નિરાલયા હુત્વા અરહત્તમગ્ગેન સબ્બદુક્ખં પહાય વજન્તિ, ગચ્છન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ખેમા અરહત્તે પતિટ્ઠહિ, મહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસિ. સત્થા રાજાનં આહ – ‘‘મહારાજ, ખેમાય પબ્બજિતું વા પરિનિબ્બાયિતું વા વટ્ટતી’’તિ. ભન્તે, પબ્બાજેથ નં, અલં પરિનિબ્બાનેનાતિ. સા પબ્બજિત્વા અગ્ગસાવિકા અહોસીતિ.

ખેમાથેરીવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. ઉગ્ગસેનવત્થુ

મુઞ્ચ પુરેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો ઉગ્ગસેનં આરબ્ભ કથેસિ.

પઞ્ચસતા ¶ કિર નટા સંવચ્છરે વા છમાસે વા પત્તે રાજગહં ગન્ત્વા રઞ્ઞો સત્તાહં સમજ્જં ¶ કત્વા બહું હિરઞ્ઞસુવણ્ણં લભન્તિ, અન્તરન્તરે ઉક્ખેપદાયાનં પરિયન્તો નત્થિ. મહાજનો મઞ્ચાતિમઞ્ચાદીસુ ઠત્વા સમજ્જં ઓલોકેસિ. અથેકા લઙ્ઘિકધીતા વંસં અભિરુય્હ તસ્સ ઉપરિ પરિવત્તિત્વા તસ્સ પરિયન્તે આકાસે ચઙ્કમમાના નચ્ચતિ ચેવ ગાયતિ ચ. તસ્મિં સમયે ¶ ઉગ્ગસેનો નામ સેટ્ઠિપુત્તો સહાયકેન સદ્ધિં મઞ્ચાતિમઞ્ચે ઠિતો તં ઓલોકેત્વા તસ્સા હત્થપાદવિક્ખેપાદીસુ ઉપ્પન્નસિનેહો ગેહં ગન્ત્વા ‘‘તં લભન્તો જીવિસ્સામિ, અલભન્તસ્સ મે ઇધેવ મરણ’’ન્તિ આહારૂપચ્છેદં કત્વા મઞ્ચકે નિપજ્જિ. માતાપિતૂહિ, ‘‘તાત, કિં તે રુજ્જતી’’તિ પુચ્છિતોપિ ‘‘તં મે નટધીતરં લભન્તસ્સ જીવિતં અત્થિ, અલભન્તસ્સ મે ઇધેવ મરણ’’ન્તિ વત્વા, ‘‘તાત, મા એવં કરિ, અઞ્ઞં તે અમ્હાકં કુલસ્સ ચ ભોગાનઞ્ચ અનુરૂપં કુમારિકં આનેસ્સામા’’તિ વુત્તેપિ તથેવ વત્વા નિપજ્જિ. અથસ્સ પિતા બહું યાચિત્વાપિ તં સઞ્ઞાપેતું અસક્કોન્તો તસ્સ સહાયં પક્કોસાપેત્વા કહાપણસહસ્સં દત્વા ‘‘ઇમે કહાપણે ગહેત્વા અત્તનો ધીતરં મય્હં પુત્તસ્સ દેતૂ’’તિ પહિણિ. સો ‘‘નાહં કહાપણે ગહેત્વા દેમિ, સચે પન સો ઇમં અલભિત્વા જીવિતું ન સક્કોતિ, તેન હિ અમ્હેહિ સદ્ધિંયેવ વિચરતુ, દસ્સામિસ્સ ધીતર’’ન્તિ આહ. માતાપિતરો પુત્તસ્સ તમત્થં આરોચેસું. સો ‘‘અહં તેહિ સદ્ધિં વિચરિસ્સામી’’તિ વત્વા યાચન્તાનમ્પિ તેસં કથં અનાદિયિત્વા નિક્ખમિત્વા નાટકસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. સો તસ્સ ધીતરં દત્વા તેન સદ્ધિંયેવ ગામનિગમરાજધાનીસુ સિપ્પં દસ્સેન્તો વિચરિ.

સાપિ તેન સદ્ધિં સંવાસમન્વાય નચિરસ્સેવ પુત્તં લભિત્વા કીળાપયમાના ‘‘સકટગોપકસ્સ પુત્ત, ભણ્ડહારકસ્સ પુત્ત, કિઞ્ચિ અજાનકસ્સ પુત્તા’’તિ વદતિ. સોપિ નેસં સકટપરિવત્તકં કત્વા ઠિતટ્ઠાને ગોણાનં તિણં આહરતિ, સિપ્પદસ્સનટ્ઠાને લદ્ધભણ્ડકં ઉક્ખિપિત્વા હરતિ ¶ . તદેવ કિર સન્ધાય સા ઇત્થી પુત્તં કીળાપયમાના તથા વદતિ. સો અત્તાનં આરબ્ભ તસ્સા ગાયનભાવં ઞત્વા તં પુચ્છિ – ‘‘મં સન્ધાય કથેસી’’તિ? ‘‘આમ, તં સન્ધાયા’’તિ. ‘‘એવં સન્તે અહં પલાયિસ્સામી’’તિ ¶ . સા ‘‘કિં પન મય્હં તયા પલાયિતેન વા આગતેન વા’’તિ પુનપ્પુનં તદેવ ગીતં ગાયતિ. સા કિર અત્તનો રૂપસમ્પત્તિઞ્ચેવ ધનલાભઞ્ચ નિસ્સાય તં કિસ્મિઞ્ચિ ન મઞ્ઞતિ. સો ‘‘કિં નુ ખો નિસ્સાય ઇમિસ્સા અયં માનો’’તિ ચિન્તેન્તો ‘‘સિપ્પં નિસ્સાયા’’તિ ઞત્વા ‘‘હોતુ, સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ સસુરં ઉપસઙ્કમિત્વા તસ્સ જાનનકસિપ્પં ઉગ્ગણ્હિત્વા ગામનિગમાદીસુ સિપ્પં દસ્સેન્તો અનુપુબ્બેન રાજગહં આગન્ત્વા ‘‘ઇતો સત્તમે દિવસે ઉગ્ગસેનો સેટ્ઠિપુત્તો નગરવાસીનં સિપ્પં દસ્સેસ્સતી’’તિ આરોચાપેસિ.

નગરવાસિનો ¶ મઞ્ચાતિમઞ્ચાદયો બન્ધાપેત્વા સત્તમે દિવસે સન્નિપતિંસુ. સોપિ સટ્ઠિહત્થં વંસં અભિરુય્હ તસ્સ મત્થકે અટ્ઠાસિ. તં દિવસં સત્થા પચ્ચૂસકાલે લોકં વોલોકેન્તો તં અત્તનો ઞાણજાલસ્સ અન્તો પવિટ્ઠં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘સ્વે સેટ્ઠિપુત્તો સિપ્પં દસ્સેસ્સામીતિ વંસમત્થકે ઠસ્સતિ, તસ્સ દસ્સનત્થં મહાજનો સન્નિપતિસ્સતિ. તત્ર અહં ચતુપ્પદિકં ગાથં દેસેસ્સામિ, તં સુત્વા ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો ભવિસ્સતિ, ઉગ્ગસેનોપિ અરહત્તે પતિટ્ઠહિસ્સતી’’તિ અઞ્ઞાસિ. સત્થા પુનદિવસે કાલં સલ્લક્ખેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો રાજગહં પિણ્ડાય પાવિસિ. ઉગ્ગસેનોપિ સત્થરિ અન્તોનગરં અપવિટ્ઠેયેવ ઉન્નાદનત્થાય મહાજનસ્સ અઙ્ગુલિસઞ્ઞં દત્વા વંસમત્થકે ¶ પતિટ્ઠાય આકાસેયેવ સત્ત વારે પરિવત્તિત્વા ઓરુય્હ વંસમત્થકે અટ્ઠાસિ. તસ્મિં ખણે સત્થા નગરં પવિસન્તો યથા તં પરિસા ન ઓલોકેતિ, એવં કત્વા અત્તાનમેવ ઓલોકાપેસિ. ઉગ્ગસેનો પરિસં ઓલોકેત્વા ‘‘ન મં પરિસા ઓલોકેતી’’તિ દોમનસ્સપ્પત્તો ‘‘ઇદં મયા સંવચ્છરે કત્તબ્બં સિપ્પં, સત્થરિ નગરં પવિસન્તે પરિસા મં અનોલોકેત્વા સત્થારમેવ ઓલોકેતિ, મોઘં વત મે સિપ્પદસ્સનં જાત’’ન્તિ ચિન્તેસિ.

સત્થા તસ્સ ચિત્તં ઞત્વા મહામોગ્ગલ્લાનં આમન્તેત્વા ‘‘ગચ્છ, મોગ્ગલ્લાન, સેટ્ઠિપુત્તં વદેહિ ‘સિપ્પં કિર દસ્સેતૂ’’’તિ આહ. થેરો ગન્ત્વા વંસસ્સ હેટ્ઠા ઠિતો સેટ્ઠિપુત્તં આમન્તેત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઇઙ્ઘ ¶ પસ્સ નટપુત્ત, ઉગ્ગસેન મહબ્બલ;

કરોહિ રઙ્ગં પરિસાય, હાસયસ્સુ મહાજન’’ન્તિ.

સો થેરસ્સ કથં સુત્વા તુટ્ઠમાનસો હુત્વા ‘‘સત્થા મઞ્ઞે મમ સિપ્પં પસ્સિતુકામો’’તિ વંસમત્થકે ઠિતકોવ ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઇઙ્ઘ પસ્સ મહાપઞ્ઞ, મોગ્ગલ્લાન મહિદ્ધિક;

કરોમિ રઙ્ગં પરિસાય, હાસયામિ મહાજન’’ન્તિ.

એવઞ્ચ પન વત્વા વંસમત્થકતો વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા આકાસેવ ચુદ્દસક્ખત્તું પરિવત્તિત્વા ઓરુય્હ વંસમત્થકેવ અટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા, ‘‘ઉગ્ગસેન, પણ્ડિતેન નામ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નેસુ ¶ ખન્ધેસુ આલયં પહાય જાતિઆદીહિ મુચ્ચિતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૪૮.

‘‘મુઞ્ચ પુરે મુઞ્ચ પચ્છતો,

મજ્ઝે મુઞ્ચ ભવસ્સ પારગૂ;

સબ્બત્થ વિમુત્તમાનસો,

ન પુનં જાતિજરં ઉપેહિસી’’તિ.

તત્થ ¶ મુઞ્ચ પુરેતિ અતીતેસુ ખન્ધેસુ આલયં નિકન્તિં અજ્ઝોસાનં પત્થનં પરિયુટ્ઠાનં ગાહં પરામાસં તણ્હં મુઞ્ચ. પચ્છતોતિ અનાગતેસુપિ ખન્ધેસુ આલયાદીનિ મુઞ્ચ. મજ્ઝેતિ પચ્ચુપ્પન્નેસુપિ તાનિ મુઞ્ચ. ભવસ્સ પારગૂતિ એવં સન્તે તિવિધસ્સાપિ ભવસ્સ અભિઞ્ઞાપરિઞ્ઞાપહાનભાવનાસચ્છિકિરિયવસેન પારગૂ પારઙ્ગતો હુત્વા ખન્ધધાતુઆયતનાદિભેદે સબ્બસઙ્ખતે વિમુત્તમાનસો વિહરન્તો પુન જાતિજરામરણાનિ ન ઉપગચ્છતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. સેટ્ઠિપુત્તોપિ વંસમત્થકે ઠિતકોવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા વંસતો ઓરુય્હ સત્થુ સન્તિકં આગન્ત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન સત્થારં વન્દિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. અથ નં સત્થા દક્ખિણહત્થં પસારેત્વા ‘‘એહિ ભિક્ખૂ’’તિ આહ. સો તાવદેવ અટ્ઠપરિક્ખારધરો સટ્ઠિવસ્સિકત્થેરો વિય અહોસિ. અથ નં ભિક્ખૂ, ‘‘આવુસો ઉગ્ગસેન, સટ્ઠિહત્થસ્સ તે વંસસ્સ મત્થકતો ઓતરન્તસ્સ ભયં નામ નાહોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘નત્થિ મે, આવુસો, ભય’’ન્તિ વુત્તે સત્થુ આરોચેસું, ‘‘ભન્તે, ઉગ્ગસેનો ¶ ‘ન ભાયામી’તિ વદતિ, અભૂતં વત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, મમ પુત્તેન ઉગ્ગસેનેન સદિસા છિન્નસંયોજના ભિક્ખૂ ભાયન્તિ, ન તસન્તી’’તિ વત્વા બ્રાહ્મણવગ્ગે ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સબ્બસંયોજનં ¶ છેત્વા, યો વે ન પરિતસ્સતિ;

સઙ્ગાતિગં વિસંયુત્તં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૩૯૭; સુ. નિ. ૬૨૬);

દેસનાવસાને બહૂનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. પુનેકદિવસં ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘કિં નુ ખો, આવુસો, એવં અરહત્તૂપનિસ્સયસમ્પન્નસ્સ ભિક્ખુનો નટધીતરં નિસ્સાય ¶ નટેહિ સદ્ધિં વિચરણકારણં, કિં અરહત્તૂપનિસ્સયકારણ’’ન્તિ? સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, ઉભયમ્પેતં ઇમિના એવ કત’’ન્તિ વત્વા તમત્થં પકાસેતું અતીતં આહરિ.

અતીતે કિર કસ્સપદસબલસ્સ સુવણ્ણચેતિયે કરિયમાને બારાણસિવાસિનો કુલપુત્તા બહું ખાદનીયભોજનીયં યાનકેસુ આરોપેત્વા ‘‘હત્થકમ્મં કરિસ્સામા’’તિ ચેતિયટ્ઠાનં ગચ્છન્તા અન્તરામગ્ગે એકં થેરં પિણ્ડાય પવિસન્તં પસ્સિંસુ. અથેકા કુલધીતા થેરં ઓલોકેત્વા સામિકં આહ – ‘‘સામિ, અય્યો, પિણ્ડાય પવિસતિ, યાનકે ચ નો બહું ખાદનીયં ભોજનીયં, પત્તમસ્સ આહર, ભિક્ખં દસ્સામા’’તિ. સો તં પત્તં આહરિત્વા ખાદનીયભોજનીયસ્સ પૂરેત્વા થેરસ્સ હત્થે પતિટ્ઠપેત્વા ઉભોપિ પત્થનં કરિંસુ, ‘‘ભન્તે, તુમ્હેહિ દિટ્ઠધમ્મસ્સેવ ભાગિનો ભવેય્યામા’’તિ. સોપિ થેરો ખીણાસવોવ, તસ્મા ઓલોકેન્તો તેસં પત્થનાય સમિજ્ઝનભાવં ઞત્વા સિતં અકાસિ. તં દિસ્વા સા ઇત્થી સામિકં આહ – ‘‘અમ્હાકં, અય્યો, સિતં કરોતિ, એકો નટકારકો ¶ ભવિસ્સતી’’તિ. સામિકોપિસ્સા ‘‘એવં ભવિસ્સતિ, ભદ્દે’’તિ વત્વા પક્કામિ. ઇદં તેસં પુબ્બકમ્મં. તે તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા તતો ચવિત્વા સા ઇત્થી નટગેહે નિબ્બત્તિ, પુરિસો સેટ્ઠિગેહે. સો ‘‘એવં, ભદ્દે, ભવિસ્સતી’’તિ તસ્સા પટિવચનસ્સ દિન્નત્તા નટેહિ સદ્ધિં વિચરિ. ખીણાસવત્થેરસ્સ ¶ દિન્નપિણ્ડપાતં નિસ્સાય અરહત્તં પાપુણિ. સાપિ નટધીતા ‘‘યા મે સામિકસ્સ ગતિ, મય્હમ્પિ સા એવ ગતી’’તિ પબ્બજિત્વા અરહત્તે પતિટ્ઠહીતિ.

ઉગ્ગસેનવત્થુ છટ્ઠં.

૭. ચૂળધનુગ્ગહપણ્ડિતવત્થુ

વિતક્કમથિતસ્સાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ચૂળધનુગ્ગહપણ્ડિતં આરબ્ભ કથેસિ.

એકો કિર દહરભિક્ખુ સલાકગ્ગે અત્તનો પત્તસલાકં ગહેત્વા સલાકયાગું આદાય આસનસાલં ગન્ત્વા પિવિ. તત્થ ઉદકં અલભિત્વા ઉદકત્થાય એકં ઘરં અગમાસિ. તત્થ તં એકા કુમારિકા દિસ્વાવ ઉપ્પન્નસિનેહા, ‘‘ભન્તે, પુન પાનીયેન અત્થે સતિ ઇધેવ આગચ્છેય્યાથા’’તિ આહ. સો તતો પટ્ઠાય યદા પાનીયં ન લભતિ, તદા તત્થેવ ગચ્છતિ. સાપિસ્સ ¶ પત્તં ગહેત્વા પાનીયં દેતિ. એવં ગચ્છન્તે કાલે યાગુમ્પિ દત્વા પુનેકદિવસં તત્થેવ નિસીદાપેત્વા ભત્તં અદાસિ. સન્તિકે ચસ્સ નિસીદિત્વા ¶ , ‘‘ભન્તે, ઇમસ્મિં ગેહે ન કિઞ્ચિ નત્થિ નામ, કેવલં મયં વિચરણકમનુસ્સમેવ ન લભામા’’તિ કથં સમુટ્ઠાપેસિ. સો કથિપાહેનેવ તસ્સા કથં સુત્વા ઉક્કણ્ઠિ. અથ નં એકદિવસં આગન્તુકા ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘કસ્મા ત્વં, આવુસો, કિસો ઉપ્પણ્ડુપણ્ડુકજાતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઉક્કણ્ઠિતોમ્હિ, આવુસો’’તિ વુત્તે આચરિયુપજ્ઝાયાનં સન્તિકં નયિંસુ. તેપિ નં સત્થુ સન્તિકં નેત્વા તમત્થં આરોચેસું. સત્થા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, ભિક્ખુ, ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘કસ્મા ત્વં માદિસસ્સ આરદ્ધવીરિયસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા ‘સોતાપન્નો’તિ વા ‘સકદાગામી’તિ વા અત્તાનં અવદાપેત્વા ‘ઉક્કણ્ઠિતો’તિ વદાપેસિ, ભારિયં તે કમ્મં કત’’ન્તિ વત્વા ‘‘કિં કારણા ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ભન્તે, એકા મં ઇત્થી એવમાહા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખુ, અનચ્છરિયં એતં તસ્સા કિરિયં. સા હિ પુબ્બે સકલજમ્બુદીપે અગ્ગધનુગ્ગહપણ્ડિતં પહાય તંમુહુત્તદિટ્ઠકે એકસ્મિં સિનેહં ઉપ્પાદેત્વા તં ¶ જીવિતક્ખયં પાપેસી’’તિ વત્વા તસ્સત્થસ્સ પકાસનત્થં ભિક્ખૂહિ યાચિતો –

અતીતે ચૂળધનુગ્ગહપણ્ડિતકાલે તક્કસિલાયં દિસાપામોક્ખસ્સ આચરિયસ્સ સન્તિકે સિપ્પં ઉગ્ગહેત્વા તેન તુટ્ઠેન દિન્નં ધીતરં આદાય બારાણસિં ગચ્છન્તસ્સ એકસ્મિં અટવિમુખે એકૂનપઞ્ઞાસાય કણ્ડેહિ એકૂનપઞ્ઞાસચોરે મારેત્વા કણ્ડેસુ ખીણેસુ ચોરજેટ્ઠકં ગહેત્વા ભૂમિયં પાતેત્વા, ‘‘ભદ્દે, અસિં આહરા’’તિ વુત્તે તાય તઙ્ખણં દિટ્ઠચોરે સિનેહં કત્વા ચોરસ્સ હત્થે અસિથરું ઠપેત્વા ચોરેન ધનુગ્ગહપણ્ડિતસ્સ મારિતભાવં આવિકત્વા ચોરેન ચ તં આદાય ગચ્છન્તેન ‘‘મમ્પિ એસા અઞ્ઞં દિસ્વા અત્તનો સામિકં વિય મારાપેસ્સતિ ¶ , કિં મે ઇમાયા’’તિ એકં નદિં દિસ્વા ઓરિમતીરે તં ઠપેત્વા તસ્સા ભણ્ડકં આદાય ‘‘ત્વં ઇધેવ હોહિ, યાવાહં ભણ્ડિકં ઉત્તારેમી’’તિ તત્થેવ તં પહાય ગમનભાવઞ્ચ આવિકત્વા –

‘‘સબ્બં ભણ્ડં સમાદાય, પારં તિણ્ણોસિ બ્રાહ્મણ;

પચ્ચાગચ્છ લહું ખિપ્પં, મમ્પિ તારેહિ દાનિતો.

‘‘અસન્થુતં મં ચિરસન્થુતેન,

નિમીનિ ભોતી અદ્ધુવં ધુવેન;

મયાપિ ભોતી નિમિનેય્ય અઞ્ઞં,

ઇતો અહં દૂરતરં ગમિસ્સં.

‘‘કાયં ¶ એળગલાગુમ્બે, કરોતિ અહુહાસિયં;

નયીધ નચ્ચં વા ગીતં વા, તાળં વા સુસમાહિતં;

અનમ્હિકાલે સુસોણિ, કિં નુ જગ્ઘસિ સોભને.

‘‘સિઙ્ગાલ બાલ દુમ્મેધ, અપ્પપઞ્ઞોસિ જમ્બુક;

જીનો મચ્છઞ્ચ પેસિઞ્ચ, કપણો વિય ઝાયસિ.

‘‘સુદસ્સં વજ્જમઞ્ઞેસં, અત્તનો પન દુદ્દસં;

જીના પતિઞ્ચ જારઞ્ચ, મઞ્ઞે ત્વઞ્ઞેવ ઝાયસિ.

‘‘એવમેતં ¶ મિગરાજ, યથા ભાસસિ જમ્બુક;

સા નૂનાહં ઇતો ગન્ત્વા, ભત્તુ હેસ્સં વસાનુગા.

‘‘યો હરે મત્તિકં થાલં, કંસથાલમ્પિ સો હરે;

કતઞ્ચેવ તયા પાપં, પુનપેવં કરિસ્સસી’’તિ. (જા. ૧.૫.૧૨૮-૧૩૪) –

ઇમં પઞ્ચકનિપાતે ચૂળધનુગ્ગહજાતકં વિત્થારેત્વા ‘‘તદા ચૂળધનુગ્ગહપણ્ડિતો ત્વં અહોસિ, સા ઇત્થી એતરહિ ¶ અયં કુમારિકા, સિઙ્ગાલરૂપેન આગન્ત્વા તસ્સા નિગ્ગહકારકો સક્કો દેવરાજા અહમેવા’’તિ વત્વા ‘‘એવં સા ઇત્થી તંમુહુત્તદિટ્ઠકે એકસ્મિં સિનેહેન સકલજમ્બુદીપે અગ્ગપણ્ડિતં જીવિતા વોરોપેસિ, તં ઇત્થિં આરબ્ભ ઉપ્પન્નં તવ તણ્હં છિન્દિત્વા વિહરાહિ ભિક્ખૂ’’તિ તં ઓવદિત્વા ઉત્તરિમ્પિ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા દ્વે ગાથા અભાસિ –

૩૪૯.

‘‘વિતક્કમથિતસ્સ જન્તુનો,

તિબ્બરાગસ્સ સુભાનુપસ્સિનો;

ભિય્યો તણ્હા પવડ્ઢતિ,

એસ ખો દળ્હં કરોતિ બન્ધનં.

૩૫૦.

‘‘વિતક્કૂપસમે ચ યો રતો,

અસુભં ભાવયતે સદા સતો;

એસ ¶ ખો બ્યન્તિ કાહિતિ,

એસ છેચ્છતિ મારબન્ધન’’ન્તિ.

તત્થ વિતક્કમથિતસ્સાતિ કામવિતક્કાદીહિ વિતક્કેહિ નિમ્મથિતસ્સ. તિબ્બરાગસ્સાતિ બહલરાગસ્સ. સુભાનુપસ્સિનોતિ ઇટ્ઠારમ્મણે સુભનિમિત્તગાહાદિવસેન વિસ્સટ્ઠમાનસતાય સુભન્તિ અનુપસ્સન્તસ્સ. તણ્હાતિ એવરૂપસ્સ ઝાનાદીસુ એકમ્પિ ન વડ્ઢતિ, અથ ખો છદ્વારિકા તણ્હાયેવ ભિય્યો વડ્ઢતિ. એસ ખોતિ એસો પુગ્ગલો તણ્હાબન્ધનં દળ્હં સુથિરં કરોતિ. વિતક્કૂપસમેતિ મિચ્છાવિતક્કાદીનં વૂપસમસઙ્ખાતે દસસુ અસુભેસુ પઠમજ્ઝાને. સદા સતોતિ ¶ યો એત્થ અભિરતો હુત્વા નિચ્ચં ઉપટ્ઠિતસતિતાય સતો તં અસુભઝાનં ભાવેતિ. બ્યન્તિ કાહિતીતિ એસ ¶ ભિક્ખુ તીસુ ભવેસુ ઉપ્પજ્જનકં તણ્હં વિગતન્તં કરિસ્સતિ. મારબન્ધનન્તિ એસો તેભૂમકવટ્ટસઙ્ખાતં મારબન્ધનમ્પિ છિન્દિસ્સતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને સો ભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

ચૂળધનુગ્ગહપણ્ડિતવત્થુ સત્તમં.

૮. મારવત્થુ

નિટ્ઠઙ્ગતોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મારં આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ વિકાલે સમ્બહુલા થેરા જેતવનવિહારં પવિસિત્વા રાહુલત્થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા તં ઉટ્ઠાપેસું. સો અઞ્ઞત્થ વસનટ્ઠાનં અપસ્સન્તો તથાગતસ્સ ગન્ધકુટિયા પમુખે નિપજ્જિ. તદા સો આયસ્મા અરહત્તં પત્તો અવસ્સિકોવ હોતિ. મારો વસવત્તિભવને ઠિતોયેવ તં આયસ્મન્તં ગન્ધકુટિપમુખે નિપન્નં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ રુજનકઅઙ્ગુલી બહિ નિપન્નો, સયં અન્તોગન્ધકુટિયં નિપન્નો, અઙ્ગુલિયા પીળિયમાનાય સયમ્પિ ¶ પીળિતો ભવિસ્સતી’’તિ. સો મહન્તં હત્થિરાજવણ્ણં અભિનિમ્મિનિત્વા આગમ્મ સોણ્ડાય થેરસ્સ મત્થકં પરિક્ખિપિત્વા મહન્તેન સદ્દેન કોઞ્ચનાદં રવિ. સત્થા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ તસ્સ મારભાવં ઞત્વા, ‘‘માર, તાદિસાનં સતસહસ્સેનાપિ મમ પુત્તસ્સ ભયં ઉપ્પાદેતું ન સક્કા. પુત્તો હિ મે અસન્તાસી વીતતણ્હો મહાવીરિયો મહાપઞ્ઞો’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૫૧.

‘‘નિટ્ઠઙ્ગતો ¶ અસન્તાસી, વીતતણ્હો અનઙ્ગણો;

અચ્છિન્દિ ભવસલ્લાનિ, અન્તિમોયં સમુસ્સયો.

૩૫૨.

‘‘વીતતણ્હો અનાદાનો, નિરુત્તિપદકોવિદો;

અક્ખરાનં સન્નિપાતં, જઞ્ઞા પુબ્બાપરાનિ ચ;

સ વે અન્તિમસારીરો,

મહાપઞ્ઞો મહાપુરિસોતિ વુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ ¶ નિટ્ઠઙ્ગતોતિ ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિતાનં અરહત્તં નિટ્ઠં નામ, તં ગતો પત્તોતિ અત્થો. અસન્તાસીતિ અબ્ભન્તરે રાગસન્તાસાદીનં અભાવેન અસન્તસનકો. અચ્છિન્દિ ભવસલ્લાનીતિ સબ્બાનિપિ ભવગામીનિ સલ્લાનિ અચ્છિન્દિ. સમુસ્સયોતિ અયં એતસ્સ અન્તિમો દેહો.

અનાદાનોતિ ખન્ધાદીસુ નિગ્ગહણો. નિરુત્તિપદકોવિદોતિ નિરુત્તિયઞ્ચ સેસપદેસુ ચાતિ ચતૂસુપિ પટિસમ્ભિદાસુ છેકોતિ અત્થો. અક્ખરાનં સન્નિપાતં, જઞ્ઞા પુબ્બાપરાનિ ચાતિ અક્ખરાનં સન્નિપાતસઙ્ખાતં અક્ખરપિણ્ડઞ્ચ જાનાતિ, પુબ્બક્ખરેન અપરક્ખરં, અપરક્ખરેન પુબ્બક્ખરઞ્ચ જાનાતિ. પુબ્બક્ખરેન અપરક્ખરં જાનાતિ નામ – આદિમ્હિ પઞ્ઞાયમાને મજ્ઝપરિયોસાનેસુ ¶ અપઞ્ઞાયમાનેસુપિ ‘‘ઇમેસં અક્ખરાનં ઇદં મજ્ઝં, ઇદં પરિયોસાન’’ન્તિ જાનાતિ. અપરક્ખરેન પુબ્બક્ખરં જાનાતિ નામ – અન્તે પઞ્ઞાયમાને આદિમજ્ઝેસુ અપઞ્ઞાયમાનેસુ ‘‘ઇમેસં અક્ખરાનં ઇદં મજ્ઝં, અયં આદી’’તિ જાનાતિ. મજ્ઝે પઞ્ઞાયમાનેપિ ‘‘ઇમેસં અક્ખરાનં અયં આદિ, અયં અન્તો’’તિ જાનાતિ. એવં મહાપઞ્ઞો. સ વે અન્તિમસારીરોતિ એસ કોટિયં ઠિતસરીરો, મહન્તાનં અત્થધમ્મનિરુત્તિપટિભાનાનં સીલક્ખન્ધાદીનઞ્ચ પરિગ્ગાહિકાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતત્તા મહાપઞ્ઞો, ‘‘વિમુત્તચિત્તત્તા ખ્વાહં, સારિપુત્ત, મહાપુરિસોતિ વદામી’’તિ (સં. નિ. ૫.૩૭૭) વચનતો વિમુત્તચિત્તતાય ચ મહાપુરિસોતિ વુચ્ચતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ. મારોપિ પાપિમા ‘‘જાનાતિ મં સમણો ગોતમો’’તિ તત્થેવન્તરધાયીતિ.

મારવત્થુ અટ્ઠમં.

૯. ઉપકાજીવકવત્થુ

સબ્બાભિભૂતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા અન્તરામગ્ગે ઉપકં આજીવકં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે સત્થા પત્તસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણો બોધિમણ્ડે ¶ સત્તસત્તાહં વીતિનામેત્વા અત્તનો પત્તચીવરમાદાય ધમ્મચક્કપવત્તનત્થં બારાણસિં સન્ધાય અટ્ઠારસયોજનમગ્ગં પટિપન્નો અન્તરામગ્ગે ઉપકં આજીવકં ¶ અદ્દસ. સોપિ સત્થારં દિસ્વા ‘‘વિપ્પસન્નાનિ ખો તે, આવુસો, ઇન્દ્રિયાનિ, પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો પરિયોદાતો, કંસિ ત્વં, આવુસો, ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતો, કો વા તે સત્થા, કસ્સ વા ત્વં ધમ્મં રોચેસી’’તિ પુચ્છિ. અથસ્સ સત્થા ‘‘મય્હં ઉપજ્ઝાયો વા આચરિયો વા નત્થી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૫૩.

‘‘સબ્બાભિભૂ સબ્બવિદૂહમસ્મિ,

સબ્બેસુ ધમ્મેસુ અનૂપલિત્તો;

સબ્બઞ્જહો તણ્હક્ખયે વિમુત્તો,

સયં અભિઞ્ઞાય કમુદ્દિસેય્ય’’ન્તિ.

તત્થ સબ્બાભિભૂતિ સબ્બેસં તેભૂમકધમ્માનં અભિભવનતો સબ્બાભિભૂ. સબ્બવિદૂતિ વિદિતસબ્બચતુભૂમકધમ્મો. સબ્બેસુ ધમ્મેસૂતિ સબ્બેસુપિ તેભૂમકધમ્મેસુ તણ્હાદિટ્ઠીહિ અનૂપલિત્તો. સબ્બઞ્જહોતિ સબ્બે તેભૂમકધમ્મે જહિત્વા ઠિતો. તણ્હક્ખયે વિમુત્તોતિ તણ્હક્ખયન્તે ઉપ્પાદિતે તણ્હક્ખયસઙ્ખાતે અરહત્તે અસેખાય વિમુત્તિયા વિમુત્તો. સયં અભિઞ્ઞાયાતિ અભિઞ્ઞેય્યાદિભેદે ધમ્મે સયમેવ જાનિત્વા. કમુદ્દિસેય્યન્તિ ‘‘અયં મે ઉપજ્ઝાયો વા આચરિયો વા’’તિ કં નામ ઉદ્દિસેય્યન્તિ.

દેસનાવસાને ઉપકો આજીવકો તથાગતસ્સ વચનં નેવાભિનન્દિ, ન પટિક્કોસિ. સીસં પન ચાલેત્વા જિવ્હં નિલ્લાળેત્વા એકપદિકમગ્ગં ગહેત્વા અઞ્ઞતરં લુદ્દકનિવાસનટ્ઠાનં અગમાસીતિ.

ઉપકાજીવકવત્થુ નવમં.

૧૦. સક્કપઞ્હવત્થુ

સબ્બદાનન્તિ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સક્કં દેવરાજાનં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ ¶ સમયે તાવતિંસદેવલોકે દેવતા સન્નિપતિત્વા ચત્તારો પઞ્હે સમુટ્ઠાપેસું ‘‘કતરં દાનં નુ ખો દાનેસુ, કતરો રસો રસેસુ, કતરા રતિ રતીસુ જેટ્ઠકા, તણ્હક્ખયોવ કસ્મા જેટ્ઠકોતિ વુચ્ચતી’’તિ? તે પઞ્હે એકા દેવતાપિ વિનિચ્છિતું નાસક્ખિ. એકો પન દેવો એકં દેવં, સોપિ અપરન્તિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં પુચ્છન્તા દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ દ્વાદસ સંવચ્છરાનિ વિચરિંસુ. એત્તકેનાપિ કાલેન પઞ્હાનં અત્થં અદિસ્વા દસસહસ્સચક્કવાળદેવતા સન્નિપતિત્વા ચતુન્નં મહારાજાનં સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કિં, તાતા, મહાદેવતાસન્નિપાતો’’તિ વુત્તે ‘‘ચત્તારો પઞ્હે સમુટ્ઠાપેત્વા વિનિચ્છિતું અસક્કોન્તા તુમ્હાકં સન્તિકં આગતમ્હા’’તિ. ‘‘કિં પઞ્હં નામેતં, તાતા’’તિ. ‘‘દાનરસરતીસુ કતમા દાનરસરતી નુ ખો સેટ્ઠા, તણ્હક્ખયોવ કસ્મા સેટ્ઠો’’તિ ઇમે પઞ્હે વિનિચ્છિતું અસક્કોન્તા આગતમ્હાતિ. તાતા, મયમ્પિ ઇમેસં અત્થે ન જાનામ, અમ્હાકં પન રાજા જનસહસ્સેન ચિન્તિતે અત્થે ચિન્તેત્વા તઙ્ખણેનેવ જાનાતિ, સો અમ્હેહિ પઞ્ઞાય ચ પુઞ્ઞેન ચ વિસિટ્ઠો, એથ, તસ્સ સન્તિકં ગચ્છામાતિ તમેવ દેવગણં આદાય સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા તેનાપિ ‘‘કિં, તાતા, મહન્તો દેવસન્નિપાતો’’તિ વુત્તે તમત્થં આરોચેસું. ‘‘તાતા, ઇમેસં પઞ્હાનં અત્થં અઞ્ઞોપિ જાનિતું ન સક્કોતિ, બુદ્ધવિસયા હેતે. સત્થા પનેતરહિ કહં વિહરતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘જેતવને’’તિ સુત્વા ‘‘એથ, તસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સામા’’તિ દેવગણેન સદ્ધિં રત્તિભાગે સકલં જેતવનં ¶ ઓભાસેત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતો ‘‘કિં, મહારાજ, મહતા દેવસઙ્ઘેન આગતોસી’’તિ વુત્તે, ‘‘ભન્તે, દેવગણેન ઇમે નામ પઞ્હા સમુટ્ઠાપિતા, અઞ્ઞો ઇમેસં અત્થં જાનિતું સમત્થો નામ નત્થિ, ઇમેસં નો અત્થં પકાસેથા’’તિ આહ.

સત્થા ‘‘સાધુ મહારાજ, મયા હિ પારમિયો પૂરેત્વા મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજિત્વા તુમ્હાદિસાનં કઙ્ખચ્છેદનત્થમેવ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિદ્ધં, તયા પુચ્છિતપઞ્હેસુ હિ સબ્બદાનાનં ધમ્મદાનં સેટ્ઠં, સબ્બરસાનં ધમ્મરસો સેટ્ઠો, સબ્બરતીનં ધમ્મરતિ સેટ્ઠા, તણ્હક્ખયો પન અરહત્તં સમ્પાપકત્તા સેટ્ઠોયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૫૪.

‘‘સબ્બદાનં ¶ ધમ્મદાનં જિનાતિ,

સબ્બરસં ધમ્મરસો જિનાતિ;

સબ્બરતિં ¶ ધમ્મરતિ જિનાતિ,

તણ્હક્ખયો સબ્બદુક્ખં જિનાતી’’તિ.

તત્થ સબ્બદાનં ધમ્મદાનન્તિ સચેપિ હિ ચક્કવાળગબ્ભે યાવ બ્રહ્મલોકા નિરન્તરં કત્વા સન્નિસિન્નાનં બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધખીણાસવાનં કદલિગબ્ભસદિસાનિ ચીવરાનિ દદેય્ય, તસ્મિં સમાગમે ચતુપ્પદિકાય ગાથાય કતાનુમોદનાવ સેટ્ઠા. તઞ્હિ દાનં તસ્સા ગાથાય સોળસિં કલં નાગ્ઘતિ. એવં ધમ્મસ્સ દેસનાપિ વાચનમ્પિ સવનમ્પિ મહન્તં. યેન ચ પુગ્ગલેન બહૂનં તં ધમ્મસ્સવનં કારિતં, તસ્સેવ આનિસંસો મહા. તથારૂપાય એવ પરિસાય પણીતપિણ્ડપાતસ્સ પત્તે પૂરેત્વા દિન્નદાનતોપિ સપ્પિતેલાદીનં પત્તે પૂરેત્વા દિન્નભેસજ્જદાનતોપિ મહાવિહારસદિસાનં વિહારાનઞ્ચ લોહપાસાદસદિસાનઞ્ચ ¶ પાસાદાનં અનેકાનિ સતસહસ્સાનિ કારેત્વા દિન્નસેનાસનદાનતોપિ અનાથપિણ્ડિકાદીહિ વિહારે આરબ્ભ કતપરિચ્ચાગતોપિ અન્તમસો ચતુપ્પદિકાય ગાથાય અનુમોદનાવસેનાપિ પવત્તિતં ધમ્મદાનમેવ વરં સેટ્ઠં. કિં કારણા? એવરૂપાનિ હિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તા ધમ્મં સુત્વાવ કરોન્તિ, નો અસુત્વા. સચે હિ ઇમે સત્તા ધમ્મં ન સુણેય્યું, ઉળુઙ્કમત્તં યાગુમ્પિ કટચ્છુમત્તં ભત્તમ્પિ ન દદેય્યું. ઇમિના કારણેન સબ્બદાનેહિ ધમ્મદાનમેવ સેટ્ઠં. અપિચ ઠપેત્વા બુદ્ધે ચ પચ્ચેકબુદ્ધે ચ સકલકપ્પં દેવે વસ્સન્તે ઉદકબિન્દૂનિ ગણેતું સમત્થાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતા સારિપુત્તાદયોપિ અત્તનો ધમ્મતાય સોતાપત્તિફલાદીનિ અધિગન્તું નાસક્ખિંસુ, અસ્સજિત્થેરાદીહિ કથિતધમ્મં સુત્વા સોતાપત્તિફલં સચ્છિકરિંસુ, સત્થુ ધમ્મદેસનાય સાવકપારમીઞાણં સચ્છિકરિંસુ. ઇમિનાપિ કારણેન, મહારાજ, ધમ્મદાનમેવ સેટ્ઠં. તેન વુત્તં – ‘‘સબ્બદાનં ધમ્મદાનં જિનાતી’’તિ.

સબ્બે પન ગન્ધરસાદયોપિ રસા ઉક્કંસતો દેવતાનં સુધાભોજનરસોપિ સંસારવટ્ટે પાતેત્વા દુક્ખાનુભવનસ્સેવ પચ્ચયો. યો પનેસ સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મસઙ્ખાતો ચ નવલોકુત્તરધમ્મસઙ્ખાતો ચ ધમ્મરસો, અયમેવ સબ્બરસાનં સેટ્ઠો. તેન વુત્તં – ‘‘સબ્બરસં ધમ્મરસો જિનાતી’’તિ ¶ . યાપેસા પુત્તરતિધીતુરતિધનરતિઇત્થિરતિનચ્ચગીતવાદિતાદિરતિપભેદા ચ અનેકપ્પભેદા રતી, સાપિ સંસારવટ્ટે પાતેત્વા દુક્ખાનુભવનસ્સેવ પચ્ચયો. યા પનેસા ધમ્મં કથેન્તસ્સ વા સુણન્તસ્સ વા વાચેન્તસ્સ વા ¶ અન્તો ઉપ્પજ્જમાના પીતિ ઉદગ્ગભાવં જનેતિ, અસ્સૂનિ પવત્તેતિ, લોમહંસં જનેતિ, સાયં સંસારવટ્ટસ્સ અન્તં કત્વા અરહત્તપરિયોસાના હોતિ. તસ્મા સબ્બરતીનં એવરૂપા ધમ્મરતિયેવ સેટ્ઠા. તેન વુત્તં – ‘‘સબ્બરતિં ધમ્મરતિ જિનાતી’’તિ ¶ તણ્હક્ખયો પન તણ્હાય ખયન્તે ઉપ્પન્નં અરહત્તં સકલસ્સપિ વટ્ટદુક્ખસ્સ અભિભવનતો સબ્બસેટ્ઠમેવ. તેન વુત્તં – ‘‘તણ્હક્ખયો સબ્બદુક્ખં જિનાતી’’તિ.

એવં સત્થરિ ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થં કથેન્તેયેવ ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. સક્કોપિ સત્થુ ધમ્મકથં સુત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એવમાહ – ‘‘ભન્તે, એવંજેટ્ઠકે નામ ધમ્મદાને કિમત્થં અમ્હાકં પત્તિં ન દાપેથ, ઇતો પટ્ઠાય નો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ કથેત્વા પત્તિં દાપેથ, ભન્તે’’તિ. સત્થા તસ્સ વચનં સુત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, અજ્જાદિં કત્વા મહાધમ્મસ્સવનં વા પાકતિકધમ્મસ્સવનં વા ઉપનિસિન્નકથં વા અન્તમસો અનુમોદનમ્પિ કથેત્વા સબ્બસત્તાનં પત્તિં દદેય્યાથા’’તિ આહ.

સક્કપઞ્હવત્થુ દસમં.

૧૧. અપુત્તકસેટ્ઠિવત્થુ

હનન્તિ ભોગાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અપુત્તકસેટ્ઠિં નામ આરબ્ભ કથેસિ.

તસ્સ ¶ કિર કાલકિરિયં સુત્વા રાજા પસેનદિ કોસલો ‘‘અપુત્તકં સાપતેય્યં કસ્સ પાપુણાતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘રઞ્ઞો’’તિ સુત્વા સત્તહિ દિવસેહિ તસ્સ ગેહતો ધનં રાજકુલં અભિહરાપેત્વા સત્થુ સન્તિકં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘હન્દ કુતો નુ ત્વં, મહારાજ, આગચ્છસિ દિવાદિવસ્સા’’તિ વુત્તે ‘‘ઇધ, ભન્તે, સાવત્થિયં સેટ્ઠિ, ગહપતિ, કાલકતો, તમહં અપુત્તકં સાપતેય્યં રાજન્તેપુરં અભિહરિત્વા આગચ્છામી’’તિ આહ. સબ્બં સુત્તે (સં. નિ. ૧.૧૩૦) આગતનયેનેવ વેદિતબ્બં.

સો ¶ કિર સુવણ્ણપાતિયા નાનગ્ગરસભોજને ઉપનીતે ‘‘એવરૂપં નામ મનુસ્સા ભુઞ્જન્તિ, કિં તુમ્હે મયા સદ્ધિં ઇમસ્મિં ગેહે કેળિં કરોથા’’તિ ભોજને ઉપટ્ઠિતે લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પહરિત્વા પલાપેત્વા ‘‘ઇદં મનુસ્સાનં ભોજન’’ન્તિ કણાજકં ભુઞ્જતિ બિળઙ્ગદુતિયં. વત્થયાનછત્તેસુપિ મનાપેસુ ઉપટ્ઠાપિતેસુ તે મનુસ્સે લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પહરન્તો પલાપેત્વા સાણાનિ ધારેતિ, જજ્જરરથકેન યાતિ પણ્ણછત્તકેન ધારિયમાનેનાતિ એવં રઞ્ઞા આરોચિતે સત્થા તસ્સ પુબ્બકમ્મં કથેસિ.

ભૂતપુબ્બં ¶ સો, મહારાજ, સેટ્ઠિ, ગહપતિ, તગરસિખિં નામ પચ્ચેકબુદ્ધં પિણ્ડપાતેન પટિપાદેસિ. ‘‘દેથ સમણસ્સ પિણ્ડ’’ન્તિ વત્વા સો ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. તસ્મિં કિર અસ્સદ્ધે બાલે એવં વત્વા પક્કન્તે તસ્સ ભરિયા સદ્ધા પસન્ના ‘‘ચિરસ્સં વત મે ઇમસ્સ મુખતો ‘દેહી’તિ વચનં સુતં, અજ્જ મમ મનોરથં પૂરેન્તી પિણ્ડપાતં દસ્સામી’’તિ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પત્તં ગહેત્વા પણીતભોજનસ્સ પૂરેત્વા અદાસિ. સોપિ નિવત્તમાનો તં દિસ્વા ‘‘કિં, સમણ, કિઞ્ચિ તે લદ્ધ’’ન્તિ પત્તં ગહેત્વા પણીતપિણ્ડપાતં દિસ્વા વિપ્પટિસારી હુત્વા એવં ¶ ચિન્તેસિ – ‘‘વરમેતં પિણ્ડપાતં દાસા વા કમ્મકરા વા ભુઞ્જેય્યું. તે હિ ઇમં ભુઞ્જિત્વા મય્હં કમ્મં કરિસ્સન્તિ, અયં પન ગન્ત્વા ભુઞ્જિત્વા નિદ્દાયિસ્સતિ, નટ્ઠો મે સો પિણ્ડપાતો’’તિ. સો ભાતુ ચ પન એકપુત્તકં સાપતેય્યસ્સ કારણા જીવિતા વોરોપેસિ. સો કિરસ્સ અઙ્ગુલિં ગહેત્વા વિચરન્તો ‘‘ઇદં મય્હં પિતુસન્તકં યાનકં, અયં તસ્સ ગોણો’’તિઆદીનિ આહ. અથ નં સો સેટ્ઠિ ‘‘ઇદાનિ તાવેસ એવં વદેતિ, ઇમસ્સ પન વુડ્ઢિપ્પત્તકાલે ઇમસ્મિં ગેહે ભોગે કો રક્ખિસ્સતી’’તિ તં અરઞ્ઞં નેત્વા એકસ્મિં ગચ્છમૂલે ગીવાય ગહેત્વા મૂલકન્દં વિય ગીવં ફાલેત્વા મારેત્વા તત્થેવ છડ્ડેસિ. ઇદમસ્સ પુબ્બકમ્મં. તેન વુત્તં –

‘‘યં ખો સો, મહારાજ, સેટ્ઠિ, ગહપતિ, તગરસિખિં પચ્ચેકબુદ્ધં પિણ્ડપાતેન પટિપાદેસિ, તસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકેન સત્તક્ખત્તું સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જિ, તસ્સેવ કમ્મસ્સ વિપાકાવસેસેન ઇમિસ્સાયેવ સાવત્થિયા સત્તક્ખત્તું સેટ્ઠિત્તં કારેસિ. યં ખો સો, મહારાજ, સેટ્ઠિ, ગહપતિ, દત્વા પચ્છા વિપ્પટિસારી અહોસિ ‘વરમેતં પિણ્ડપાતં દાસા વા કમ્મકરા વા ભુઞ્જેય્યુ’ન્તિ, તસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકેન નાસ્સુળારાય ભત્તભોગાય ¶ ચિત્તં નમતિ, નાસ્સુળારાય ¶ વત્થભોગાય, નાસ્સુળારાય યાનભોગાય, નાસ્સુળારાનં પઞ્ચન્નં કામગુણાનં ભોગાય ચિત્તં નમતિ. યં ખો સો, મહારાજ, સેટ્ઠિ, ગહપતિ, ભાતુ ચ પન એકપુત્તં સાપતેય્યસ્સ કારણા જીવિતા વોરોપેસિ, તસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકેન બહૂનિ વસ્સસતાનિ બહૂનિ વસ્સસહસ્સાનિ બહૂનિ વસ્સસતસહસ્સાનિ નિરયે પચ્ચિત્થ, તસ્સેવ કમ્મસ્સ વિપાકાવસેસેન ઇદં સત્તમં અપુત્તકં સાપતેય્યં રાજકોસં પવેસેતિ. તસ્સ ખો પન, મહારાજ, સેટ્ઠિસ્સ ગહપતિસ્સ પુરાણઞ્ચ પુઞ્ઞં પરિક્ખીણં, નવઞ્ચ પુઞ્ઞં અનુપચિતં. અજ્જ પન, મહારાજ, સેટ્ઠિ, ગહપતિ, મહારોરુવે નિરયે પચ્ચતી’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૩૧).

રાજા સત્થુ વચનં સુત્વા ‘‘અહો, ભન્તે, ભારિયં કમ્મં, એત્તકે નામ ભોગે વિજ્જમાને નેવ અત્તના પરિભુઞ્જિ, ન તુમ્હાદિસે બુદ્ધે ધુરવિહારે વિહરન્તે પુઞ્ઞકમ્મં અકાસી’’તિ આહ ¶ . સત્થા ‘‘એવમેતં, મહારાજ, દુમ્મેધપુગ્ગલા નામ ભોગે લભિત્વા નિબ્બાનં ન ગવેસન્તિ, ભોગે નિસ્સાય ઉપ્પન્નતણ્હા પનેતે દીઘરત્તં હનતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૫૫.

‘‘હનન્તિ ભોગા દુમ્મેધં, નો ચ પારગવેસિનો;

ભોગતણ્હાય દુમ્મેધો, હન્તિ અઞ્ઞેવ અત્તન’’ન્તિ.

તત્થ ¶ નો ચ પારગવેસિનોતિ યે પન નિબ્બાનપારગવેસિનો પુગ્ગલા, ન તે ભોગા હનન્તિ. અઞ્ઞેવ અત્તનન્તિ ભોગે નિસ્સાય ઉપ્પન્નાય તણ્હાય દુપ્પઞ્ઞો પુગ્ગલો પરે વિય અત્તાનમેવ હનતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

અપુત્તકસેટ્ઠિવત્થુ એકાદસમં.

૧૨. અઙ્કુરવત્થુ

તિણદોસાનીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા પણ્ડુકમ્બલસિલાયં વિહરન્તો અઙ્કુરં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ ‘‘યે ઝાનપ્પસુતા ધીરા’’તિ (ધ. પ. ૧૮૧) ગાથાય ¶ વિત્થારિતમેવ. વુત્તઞ્હેતં તત્થ ઇન્દકં આરબ્ભ. સો કિર અનુરુદ્ધત્થેરસ્સ અન્તોગામં પિણ્ડાય પવિટ્ઠસ્સ અત્તનો આભતં કટચ્છુમત્તકં ભિક્ખં દાપેસિ. તદસ્સ પુઞ્ઞં અઙ્કુરેન દસવસ્સસહસ્સાનિ દ્વાદસયોજનિકં ઉદ્ધનપન્તિં કત્વા દિન્નદાનતો મહપ્ફલતરં જાતં. તસ્મા એવમાહ. એવં વુત્તે સત્થા, ‘‘અઙ્કુર, દાનં નામ વિચેય્ય દાતું વટ્ટતિ, એવં તં સુખેત્તે સુવુત્તબીજં વિય મહપ્ફલં હોતિ. ત્વં પન તથા નાકાસિ, તેન તે ¶ દાનં ન મહપ્ફલં જાત’’ન્તિ ઇમમત્થં વિભાવેન્તો –

‘‘વિચેય્ય દાનં દાતબ્બં, યત્થ દિન્નં મહપ્ફલં;

વિચેય્ય દાનં સુગતપ્પસત્થં,

યે દક્ખિણેય્યા ઇધ જીવલોકે;

એતેસુ દિન્નાનિ મહપ્ફલાનિ,

બીજાનિ વુત્તાનિ યથાસુખેત્તે’’તિ. (પે. વ. ૩૨૯) –

વત્વા ¶ ઉત્તરિમ્પિ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૫૬.

‘‘તિણદોસાનિ ખેત્તાનિ, રાગદોસા અયં પજા;

તસ્મા હિ વીતરાગેસુ, દિન્નં હોતિ મહપ્ફલં.

૩૫૭.

‘‘તિણદોસાનિ ખેત્તાનિ, દોસદોસા અયં પજા;

તસ્મા હિ વીતદોસેસુ, દિન્નં હોતિ મહપ્ફલં.

૩૫૮.

‘‘તિણદોસાનિ ખેત્તાનિ, મોહદોસા અયં પજા;

તસ્મા હિ વીતમોહેસુ, દિન્નં હોતિ મહપ્ફલં.

૩૫૯.

‘‘તિણદોસાનિ ખેત્તાનિ, ઇચ્છાદોસા અયં પજા;

તસ્મા હિ વિગતિચ્છેસુ, દિન્નં હોતિ મહપ્ફલ’’ન્તિ.

તત્થ તિણદોસાનીતિ સામાકાદીનિ તિણાનિ ઉટ્ઠહન્તાનિ પુબ્બણ્ણાપરણ્ણાનિ ખેત્તાનિ દૂસેન્તિ, તેન તાનિ ન બહુફલાનિ હોન્તિ. એવં સત્તાનમ્પિ અન્તો રાગો ઉપ્પજ્જન્તો સત્તે દૂસેતિ, તેન તેસુ દિન્નં મહપ્ફલં ન હોતિ ¶ . ખીણાસવેસુ દિન્નં પન મહપ્ફલં હોતિ. તેન વુત્તં –

‘‘તિણદોસાનિ ¶ ખેત્તાનિ, રાગદોસા અયં પજા;

તસ્મા હિ વીતરાગેસુ, દિન્નં હોતિ મહપ્ફલ’’ન્તિ. –

સેસગાથાસુપિ એસેવ નયો.

દેસનાવસાને અઙ્કુરો ચ ઇન્દકો ચ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

અઙ્કુરવત્થુ દ્વાદસમં.

તણ્હાવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચતુવીસતિમો વગ્ગો.

૨૫. ભિક્ખુવગ્ગો

૧. પઞ્ચભિક્ખુવત્થુ

ચક્ખુના ¶ ¶ ¶ સંવરોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ચ ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

તેસુ કિર એકેકો ચક્ખુદ્વારાદીસુ પઞ્ચસુ દ્વારેસુ એકેકમેવ રક્ખિ. અથેકદિવસં સન્નિપતિત્વા ‘‘અહં દુરક્ખં રક્ખામિ, અહં દુરક્ખં રક્ખામી’’તિ વિવદિત્વા ‘‘સત્થારં પુચ્છિત્વા ઇમમત્થં જાનિસ્સામા’’તિ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, મયં ચક્ખુદ્વારાદીનિ રક્ખન્તા અત્તનો અત્તનો રક્ખનદ્વારમેવ દુરક્ખન્તિ મઞ્ઞામ, કો નુ ખો અમ્હેસુ દુરક્ખં રક્ખતી’’તિ પુચ્છિંસુ. સત્થા એકં ભિક્ખુમ્પિ અનોસાદેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, સબ્બાનિ પેતાનિ દુરક્ખાનેવ, અપિ ચ ખો પન તુમ્હે ન ઇદાનેવ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ અસંવુતા, પુબ્બેપિ અસંવુતા, અસંવુતત્તાયેવ ચ પણ્ડિતાનં ઓવાદે અવત્તિત્વા જીવિતક્ખયં પાપુણિત્થા’’તિ વત્વા ‘‘કદા, ભન્તે’’તિ તેહિ યાચિતો અતીતે તક્કસિલજાતકસ્સ વત્થું વિત્થારેત્વા રક્ખસીનં ¶ વસેન રાજકુલે જીવિતક્ખયં પત્તે પત્તાભિસેકેન મહાસત્તેન સેતચ્છત્તસ્સ હેટ્ઠા રાજાસને નિસિન્નેન અત્તનો સિરિસમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા ‘‘વીરિયં નામેતં સત્તેહિ કત્તબ્બમેવા’’તિ ઉદાનવસેન ઉદાનિતં –

‘‘કુસલૂપદેસે ધિતિયા દળ્હાય ચ,

અનિવત્તિતત્તાભયભીરુતાય ચ;

ન રક્ખસીનં વસમાગમિમ્હસે,

સ સોત્થિભાવો મહતા ભયેન મે’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૩૨) –

ઇમં ગાથં દસ્સેત્વા ‘‘તદાપિ તુમ્હેવ પઞ્ચ જના તક્કસિલાયં રજ્જગહણત્થાય નિક્ખન્તં મહાસત્તં આવુધહત્થા પરિવારેત્વા મગ્ગં ગચ્છન્તા અન્તરામગ્ગે રક્ખસીહિ ચક્ખુદ્વારાદિવસેન ઉપનીતેસુ રૂપારમ્મણાદીસુ અસંવુતા પણ્ડિતસ્સ ઓવાદે અવત્તિત્વા ઓલીયન્તા રક્ખસીહિ ખાદિતા ¶ જીવિતક્ખયં પાપુણિત્થ. તેસુ પન આરમ્મણેસુ સુસંવુતો પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો અનુબન્ધન્તિં દેવવણ્ણિં યક્ખિનિં અનાદિયિત્વા સોત્થિના તક્કસિલં ગન્ત્વા રજ્જં ¶ પત્તો રાજા અહમેવા’’તિ જાતકં સમોધાનેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ભિક્ખુના નામ સબ્બાનિ દ્વારાનિ સંવરિતબ્બાનિ. એતાનિ હિ સંવરન્તો એવ સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૬૦.

‘‘ચક્ખુના ¶ સંવરો સાધુ, સાધુ સોતેન સંવરો;

ઘાનેન સંવરો સાધુ, સાધુ જિવ્હાય સંવરો.

૩૬૧.

‘‘કાયેન સંવરો સાધુ, સાધુ વાચાય સંવરો;

મનસા સંવરો સાધુ, સાધુ સબ્બત્થ સંવરો;

સબ્બત્થ સંવુતો ભિક્ખુ, સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ ચક્ખુનાતિ યદા હિ ભિક્ખુનો ચક્ખુદ્વારે રૂપારમ્મણં આપાથમાગચ્છતિ, તદા ઇટ્ઠારમ્મણે અરજ્જન્તસ્સ અનિટ્ઠારમ્મણે અદુસ્સન્તસ્સ અસમપેક્ખનેન મોહં અનુપ્પાદેન્તસ્સ તસ્મિં દ્વારે સંવરો થકનં પિદહનં ગુત્તિ કતા નામ હોતિ. તસ્સ સો એવરૂપો ચક્ખુના સંવરો સાધુ. એસ નયો સોતદ્વારાદીસુપિ. ચક્ખુદ્વારાદીસુયેવ પન સંવરો વા અસંવરો વા નુપ્પજ્જતિ, પરતો પન જવનવીથિયં એસ લબ્ભતિ. તદા હિ અસંવરો ઉપ્પજ્જન્તો અસ્સદ્ધા અક્ખન્તિ કોસજ્જં મુટ્ઠસચ્ચં અઞ્ઞાણન્તિ અકુસલવીથિયં અયં પઞ્ચવિધો લબ્ભતિ. સંવરો ઉપ્પજ્જન્તો સદ્ધા ખન્તિ વીરિયં સતિ ઞાણન્તિ કુસલવીથિયં અયં પઞ્ચવિધો લબ્ભતિ.

કાયેન સંવરોતિ એત્થ પન પસાદકાયોપિ ચોપનકાયોપિ લબ્ભતિ. ઉભયમ્પિ પનેતં કાયદ્વારમેવ. તત્થ પસાદદ્વારે સંવરાસંવરો કથિતોવ. ચોપનદ્વારેપિ તંવત્થુકા પાણાતિપાતઅદિન્નાદાનકામેસુમિચ્છાચારા. તેહિ પન સદ્ધિં અકુસલવીથિયં ઉપ્પજ્જન્તેહિ તં દ્વારં અસંવુતં હોતિ, કુસલવીથિયં ઉપ્પજ્જન્તેહિ ¶ પાણાતિપાતાવેરમણિઆદીહિ સંવુતં. સાધુ વાચાયાતિ એત્થાપિ ચોપનવાચાપિ વાચા. તાય સદ્ધિં ઉપ્પજ્જન્તેહિ મુસાવાદાદીહિ તં દ્વારં અસંવુતં હોતિ, મુસાવાદાવેરમણિઆદીહિ સંવુતં. મનસા સંવરોતિ એત્થાપિ જવનમનતો અઞ્ઞેન મનેન સદ્ધિં અભિજ્ઝાદયો નત્થિ. મનોદ્વારે પન જવનક્ખણે ઉપ્પજ્જમાનેહિ અભિજ્ઝાદીહિ તં દ્વારં અસંવુતં હોતિ, અનભિજ્ઝાદીહિ સંવુતં હોતિ. સાધુ સબ્બત્થાતિ તેસુ ચક્ખુદ્વારાદીસુ સબ્બેસુપિ સંવરો સાધુ. એત્તાવતા હિ અટ્ઠ સંવરદ્વારાનિ અટ્ઠ ચ અસંવરદ્વારાનિ ¶ કથિતાનિ. તેસુ અટ્ઠસુ અસંવરદ્વારેસુ ઠિતો ભિક્ખુ સકલવટ્ટમૂલકદુક્ખતો ¶ ન મુચ્ચતિ, સંવરદ્વારેસુ પન ઠિતો સબ્બસ્માપિ વટ્ટમૂલકદુક્ખા મુચ્ચતિ. તેન વુત્તં – ‘‘સબ્બત્થ સંવુતો ભિક્ખુ, સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ.

દેસનાવસાને તે પઞ્ચ ભિક્ખૂ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

પઞ્ચભિક્ખુવત્થુ પઠમં.

૨. હંસઘાતકભિક્ખુવત્થુ

હત્થસંયતોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં હંસઘાતકં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિવાસિનો ¶ કિર દ્વે સહાયકા ભિક્ખૂસુ પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદા યેભુય્યેન એકતો વિચરન્તિ. તે એકદિવસં અચિરવતિં ગન્ત્વા ન્હત્વા આતપે તપ્પમાના સારણીયકથં કથેન્તા અટ્ઠંસુ. તસ્મિં ખણે દ્વે હંસા આકાસેન ગચ્છન્તિ. અથેકો દહરભિક્ખુ સક્ખરં ગહેત્વા ‘‘એકસ્સ હંસપોતકસ્સ અક્ખિં પહરિસ્સામી’’તિ આહ, ઇતરો ‘‘ન સક્ખિસ્સામી’’તિ આહ. તિટ્ઠતુ ઇમસ્મિં પસ્સે અક્ખિ, પરપસ્સે અક્ખિં પહરિસ્સામીતિ. ઇદમ્પિ ન સક્ખિસ્સસિયેવાતિ. ‘‘તેન હિ ઉપધારેહી’’તિ દુતિયં સક્ખરં ગહેત્વા હંસસ્સ પચ્છાભાગે ખિપિ, હંસો સક્ખરસદ્દં સુત્વા નિવત્તિત્વા ઓલોકેસિ. અથ નં ઇતરં વટ્ટસક્ખરં ગહેત્વા પરપસ્સે અક્ખિમ્હિ પહરિત્વા ઓરિમક્ખિના નિક્ખામેસિ. હંસો વિરવન્તો પરિવત્તિત્વા તેસં પાદમૂલેયેવ પતિ. તત્થ તત્થ ઠિતા ભિક્ખૂ દિસ્વા, ‘‘આવુસો, બુદ્ધસાસને પબ્બજિત્વા અનનુચ્છવિકં વો કતં પાણાતિપાતં કરોન્તેહી’’તિ વત્વા તે આદાય ગન્ત્વા તથાગતસ્સ દસ્સેસું.

સત્થા ‘‘સચ્ચં કિર તયા ભિક્ખુ પાણાતિપાતો કતો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘ભિક્ખુ કસ્મા એવરૂપે નિય્યાનિકસાસને પબ્બજિત્વા એવમકાસિ, પોરાણકપણ્ડિતા અનુપ્પન્ને બુદ્ધે અગારમજ્ઝે ¶ વસમાના અપ્પમત્તકેસુપિ ¶ ઠાનેસુ કુક્કુચ્ચં કરિંસુ ¶ , ત્વં પન એવરૂપે બુદ્ધસાસને પબ્બજિત્વા કુક્કુચ્ચમત્તમ્પિ ન અકાસી’’તિ વત્વા તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે કુરુરટ્ઠે ઇન્દપત્તનગરે ધનઞ્ચયે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિં ગહેત્વા અનુપુબ્બેન વિઞ્ઞુતં પત્તો તક્કસિલાયં સિપ્પાનિ ઉગ્ગહેત્વા પિતરા ઉપરજ્જે પતિટ્ઠાપિતો અપરભાગે પિતુ અચ્ચયેન રજ્જં પત્વા દસ રાજધમ્મે અકોપેન્તો કુરુધમ્મે વત્તિત્થ. કુરુધમ્મો નામ પઞ્ચસીલાનિ, તાનિ બોધિસત્તો પરિસુદ્ધાનિ કત્વા રક્ખિ. યથા ચ બોધિસત્તો, એવમસ્સ માતા અગ્ગમહેસી કનિટ્ઠભાતા ઉપરાજા પુરોહિતો બ્રાહ્મણો રજ્જુગાહકો અમચ્ચો સારથિ સેટ્ઠિ દોણમાપકો મહામત્તો દોવારિકો નગરસોભિની વણ્ણદાસીતિ એવમેતેસુ એકાદસસુ જનેસુ કુરુધમ્મં રક્ખન્તેસુ કલિઙ્ગરટ્ઠે દન્તપુરનગરે કલિઙ્ગે રજ્જં કારેન્તે તસ્મિં રટ્ઠે દેવો ન વસ્સિ. મહાસત્તસ્સ પન અઞ્જનસન્નિભો નામ મઙ્ગલહત્થી મહાપુઞ્ઞો હોતિ. રટ્ઠવાસિનો ‘‘તસ્મિં આનીતે દેવો વસ્સિસ્સતી’’તિ સઞ્ઞાય રઞ્ઞો આરોચયિંસુ. રાજા તસ્સ હત્થિસ્સ આનયનત્થાય બ્રાહ્મણે પહિણિ. તે ગન્ત્વા મહાસત્તં હત્થિં યાચિંસુ. સત્થા તેસં યાચનકારણં દસ્સેતું આહ –

‘‘તવ ¶ સદ્ધઞ્ચ સીલઞ્ચ, વિદિત્વાન જનાધિપ;

વણ્ણં અઞ્જનવણ્ણેન, કલિઙ્ગસ્મિં નિમિમ્હસે’’તિ. (જા. ૧.૩.૭૬) –

ઇમં તિકનિપાતે જાતકં કથેસિ. હત્થિમ્હિ પન આનીતેપિ દેવે અવસ્સન્તે ‘‘સો રાજા કુરુધમ્મં રક્ખતિ, તેનસ્સ રટ્ઠે દેવો વસ્સતી’’તિ સઞ્ઞાય ‘‘યં સો કુરુધમ્મં રક્ખતિ, તં સુવણ્ણપટ્ટે લિખિત્વા આનેથા’’તિ પુન કાલિઙ્ગો બ્રાહ્મણે ચ અમચ્ચે ચ પેસેસિ. તેસુ ગન્ત્વા યાચન્તેસુ રાજાનં આદિં કત્વા સબ્બેપિ તે અત્તનો અત્તનો સીલેસુ કિઞ્ચિ કુક્કુચ્ચમત્તં કત્વા ‘‘અપરિસુદ્ધં નો સીલ’’ન્તિ પટિક્ખિપિત્વાપિ ‘‘ન એત્તાવતા સીલભેદો હોતી’’તિ તેહિ પુનપ્પુનં યાચિતા અત્તનો અત્તનો સીલાનિ કથયિંસુ. કાલિઙ્ગો સુવણ્ણપટ્ટે લિખાપેત્વા આભતં ¶ કુરુધમ્મં દિસ્વાવ સમાદાય સાધુકં પૂરેસિ. તસ્સ રટ્ઠે દેવો પાવસ્સિ, રટ્ઠં ખેમં સુભિક્ખં અહોસિ. સત્થા ઇમં અતીતં આહરિત્વા –

‘‘ગણિકા ઉપ્પલવણ્ણા, પુણ્ણો દોવારિકો તદા;

રજ્જુગાહો ચ કચ્ચાનો, દોણમાપકો ચ કોલિતો.

‘‘સારિપુત્તો ¶ તદા સેટ્ઠી, અનુરુદ્ધો ચ સારથી;

બ્રાહ્મણો કસ્સપો થેરો, ઉપરાજાનન્દપણ્ડિતો.

‘‘મહેસી રાહુલમાતા, માયાદેવી જનેત્તિકા;

કુરુરાજા બોધિસત્તો, એવં ધારેથ જાતક’’ન્તિ. –

જાતકં ¶ સમોધાનેત્વા ‘‘ભિક્ખુ એવં પુબ્બેપિ પણ્ડિતા અપ્પમત્તકેપિ કુક્કુચ્ચે ઉપ્પન્ને અત્તનો સીલભેદે આસઙ્કં કરિંસુ, ત્વં પન માદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા પાણાતિપાતં કરોન્તો અતિભારિયં કમ્મમકાસિ, ભિક્ખુના નામ હત્થેહિ પાદેહિ વાચાય ચ સંયતેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૬૨.

‘‘હત્થસંયતો પાદસંયતો,

વાચાસંયતો સંયતુત્તમો;

અજ્ઝત્તરતો સમાહિતો,

એકો સન્તુસિતો તમાહુ ભિક્ખુ’’ન્તિ.

તત્થ હત્થસંયતોતિ હત્થકીળાપનાદીનં વા હત્થેન પરેસં પહરણાદીનં વા અભાવેન હત્થસંયતો. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. વાચાય પન મુસાવાદાદીનં અકરણતો વાચાય સંયતો. સંયતુત્તમોતિ સંયતત્તભાવો, કાયચલનસીસુક્ખિપનભમુકવિકારાદીનં અકારકોતિ અત્થો. અજ્ઝત્તરતોતિ ગોચરજ્ઝત્તસઙ્ખાતાય કમ્મટ્ઠાનભાવનાય રતો. સમાહિતોતિ સુટ્ઠુ ઠપિતો. એકો સન્તુસિતોતિ એકવિહારી હુત્વા સુટ્ઠુ તુસિતો વિપસ્સનાચારતો પટ્ઠાય અત્તનો અધિગમેન તુટ્ઠમાનસો. પુથુજ્જનકલ્યાણકઞ્હિ આદિં કત્વા સબ્બેપિ સેખા અત્તનો અધિગમેન સન્તુસ્સન્તીતિ સન્તુસિતા, અરહા પન એકન્તસન્તુસિતોવ. તં સન્ધાયેતં વુત્તં.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

હંસઘાતકભિક્ખુવત્થુ દુતિયં.

૩. કોકાલિકવત્થુ

યો ¶ ¶ ¶ મુખસંયતોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોકાલિકં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ ‘‘અથ ખો કોકાલિકો ભિક્ખુ યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમી’’તિ સુત્તે (સં. નિ. ૧.૧૮૧; સુ. નિ. કોકાલિકસુત્ત; અ. નિ. ૧૦.૮૯) આગતમેવ. અત્થોપિસ્સ અટ્ઠકથાય વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

કોકાલિકે પન પદુમનિરયે ઉપ્પન્ને ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘અહો કોકાલિકો ભિક્ખુ અત્તનો મુખં નિસ્સાય વિનાસં પત્તો, દ્વે અગ્ગસાવકે અક્કોસન્તસ્સેવ હિસ્સ પથવી વિવરં અદાસી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ કોકાલિકો ભિક્ખુ અત્તનો મુખમેવ નિસ્સાય નટ્ઠો’’તિ વત્વા તમત્થં સોતુકામેહિ ભિક્ખૂહિ યાચિતો તસ્સ પકાસનત્થં અતીતં આહરિ.

અતીતે હિમવન્તપદેસે એકસ્મિં સરે કચ્છપો વસતિ. દ્વે હંસપોતકા ગોચરાય ચરન્તા તેન સદ્ધિં વિસ્સાસં કત્વા દળ્હવિસ્સાસિકા હુત્વા એકદિવસં કચ્છપં પુચ્છિંસુ – ‘‘સમ્મ, અમ્હાકં હિમવન્તે ચિત્તકૂટપબ્બતતલે કઞ્ચનગુહાય વસનટ્ઠાનં, રમણિયો પદેસો, ગચ્છિસ્સસિ અમ્હેહિ સદ્ધિ’’ન્તિ. ‘‘સમ્મ, અહં કથં ગમિસ્સામી’’તિ? ‘‘મયં તં નેસ્સામ, સચે મુખં રક્ખિતું સક્ખિસ્સસી’’તિ. ‘‘રક્ખિસ્સામિ, સમ્મા ગહેત્વા મં ગચ્છથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા એકં દણ્ડકં કચ્છપેન ¶ ડંસાપેત્વા સયં તસ્સ ઉભો કોટિયો ડંસિત્વા આકાસં પક્ખન્દિંસુ. તં તથા હંસેહિ નીયમાનં ગામદારકા દિસ્વા ‘‘દ્વે હંસા કચ્છપં દણ્ડેન હરન્તી’’તિ આહંસુ. કચ્છપો ‘‘યદિ મં સહાયકા નેન્તિ, તુમ્હાકં એત્થ કિં હોતિ દુટ્ઠચેટકા’’તિ વત્તુકામો હંસાનં સીઘવેગતાય બારાણસિનગરે રાજનિવેસનસ્સ ઉપરિભાગં સમ્પત્તકાલે દટ્ઠટ્ઠાનતો દણ્ડકં વિસ્સજ્જેત્વા આકાસઙ્ગણે પતિત્વા દ્વેધા ભિજ્જિ. સત્થા ઇમં અતીતં આહરિત્વા –

‘‘અવધી ¶ વત અત્તાનં, કચ્છપો બ્યાહરં ગિરં;

સુગ્ગહીતસ્મિં કટ્ઠસ્મિં, વાચાય સકિયાવધી.

‘‘એતમ્પિ ¶ દિસ્વા નરવીરિયસેટ્ઠ,

વાચં પમુઞ્ચે કુસલં નાતિવેલં;

પસ્સસિ બહુભાણેન, કચ્છપં બ્યસનં ગત’’ન્તિ. (જા. ૧.૨.૧૨૯-૧૩૦);

ઇમં દુકનિપાતે બહુભાણિજાતકં વિત્થારેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ભિક્ખુના નામ મુખસંયતેન સમચારિના અનુદ્ધતેન નિબ્બુતચિત્તેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૬૩.

‘‘યો ¶ મુખસંયતો ભિક્ખુ, મન્તભાણી અનુદ્ધતો;

અત્થં ધમ્મઞ્ચ દીપેતિ, મધુરં તસ્સ ભાસિત’’ન્તિ.

તત્થ મુખસંયતોતિ દાસચણ્ડાલાદયોપિ ‘‘ત્વં દુજ્જાતો, ત્વં દુસ્સીલો’’તિઆદીનં અવચનતાય મુખેન સંયતો. મન્તભાણીતિ મન્તા વુચ્ચતિ પઞ્ઞા, તાય ભણનસીલો. અનુદ્ધતોતિ નિબ્બુતચિત્તો. અત્થં ધમ્મઞ્ચ દીપેતીતિ ભાસિતત્થઞ્ચેવ દેસનાધમ્મઞ્ચ કથેતિ. મધુરન્તિ એવરૂપસ્સ ભિક્ખુનો ભાસિતં મધુરં નામ. યો પન અત્થમેવ સમ્પાદેતિ, ન પાળિં, પાળિંયેવ સમ્પાદેતિ, ન અત્થં, ઉભયં વા પન ન સમ્પાદેતિ, તસ્સ ભાસિતં મધુરં નામ ન હોતીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

કોકાલિકવત્થુ તતિયં.

૪. ધમ્મારામત્થેરવત્થુ

ધમ્મારામોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ધમ્મારામત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સત્થારા કિર ‘‘ઇતો મે ચતુમાસચ્ચયેન પરિનિબ્બાનં ભવિસ્સતી’’તિ આરોચિતે અનેકસહસ્સા ભિક્ખૂ સત્થારં પરિવારેત્વા વિચરિંસુ. તત્થ પુથુજ્જના ¶ ભિક્ખૂ અસ્સૂનિ સન્ધારેતું નાસક્ખિંસુ, ખીણાસવાનં ધમ્મસંવેગો ઉપ્પજ્જિ. સબ્બેપિ ‘‘કિં નુ ખો કરિસ્સામા’’તિ વગ્ગબન્ધનેન ¶ વિચરન્તિ. એકો પન ધમ્મારામો નામ ભિક્ખુ ભિક્ખૂનં સન્તિકં ન ઉપસઙ્કમતિ. ભિક્ખૂહિ ‘‘કિં, આવુસો’’તિ વુચ્ચમાનો પટિવચનમ્પિ અદત્વા ‘‘સત્થા ¶ કિર ચતુમાસચ્ચયેન પરિનિબ્બાયિસ્સતિ, અહઞ્ચમ્હિ અવીતરાગો, સત્થરિ ધરમાનેયેવ વાયમિત્વા અરહત્તં પાપુણિસ્સામી’’તિ એકકોવ વિહરન્તો સત્થારા દેસિતં ધમ્મં આવજ્જેતિ ચિન્તેતિ અનુસ્સરતિ. ભિક્ખૂ તથાગતસ્સ આરોચેસું – ‘‘ભન્તે, ધમ્મારામસ્સ તુમ્હેસુ સિનેહમત્તમ્પિ નત્થિ, ‘સત્થા કિર પરિનિબ્બાયિસ્સતિ, કિં નુ ખો કરિસ્સામા’તિ અમ્હેહિ સદ્ધિં સમ્મન્તનમત્તમ્પિ ન કરોતી’’તિ. સત્થા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં એવં કરોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? તુમ્હે કિર ચતુમાસચ્ચયેન પરિનિબ્બાયિસ્સથ, અહઞ્ચમ્હિ અવીતરાગો, તુમ્હેસુ ધરન્તેસુયેવ વાયમિત્વા અરહત્તં પાપુણિસ્સામીતિ તુમ્હેહિ દેસિતં ધમ્મં આવજ્જામિ ચિન્તેમિ અનુસ્સરામીતિ.

સત્થા ‘‘સાધુ સાધૂ’’તિ તસ્સ સાધુકારં દત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, અઞ્ઞેનાપિ મયિ સિનેહવન્તેન ભિક્ખુના નામ ધમ્મારામસદિસેનેવ ભવિતબ્બં. ન હિ મય્હં માલાગન્ધાદીહિ પૂજં કરોન્તા મમ પૂજં કરોન્તિ નામ, ધમ્માનુધમ્મં પટિપજ્જન્તાયેવ પન મં પૂજેન્તિ નામા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૬૪.

‘‘ધમ્મારામો ધમ્મરતો, ધમ્મં અનુવિચિન્તયં;

ધમ્મં અનુસ્સરં ભિક્ખુ, સદ્ધમ્મા ન પરિહાયતી’’તિ.

તત્થ ¶ નિવાસનટ્ઠેન સમથવિપસ્સનાધમ્મો આરામો અસ્સાતિ ધમ્મારામો. તસ્મિંયેવ ધમ્મે રતોતિ ધમ્મરતો. તસ્સેવ ધમ્મસ્સ પુનપ્પુનં વિચિન્તનતાય ધમ્મં અનુવિચિન્તયં, તં ધમ્મં આવજ્જેન્તો મનસિકરોન્તોતિ અત્થો. અનુસ્સરન્તિ તમેવ ધમ્મં અનુસ્સરન્તો. સદ્ધમ્માતિ એવરૂપો ભિક્ખુ સત્તતિંસભેદા બોધિપક્ખિયધમ્મા નવવિધલોકુત્તરધમ્મા ચ ન પરિહાયતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને સો ભિક્ખુ અરહત્તે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

ધમ્મારામત્થેરવત્થુ ચતુત્થં.

૫. વિપક્ખસેવકભિક્ખુવત્થુ

સલાભન્તિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં વિપક્ખસેવકં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

તસ્સ ¶ કિરેકો દેવદત્તપક્ખિકો ભિક્ખુ સહાયો અહોસિ. સો તં ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં પિણ્ડાય ચરિત્વા કતભત્તકિચ્ચં આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘કુહિં ગતોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અસુકટ્ઠાનં નામ પિણ્ડાય ચરિતુ’’ન્તિ. ‘‘લદ્ધો તે પિણ્ડપાતો’’તિ? ‘‘આમ, લદ્ધો’’તિ. ‘‘ઇધ અમ્હાકં મહાલાભસક્કારો, કતિપાહં ઇધેવ હોહી’’તિ. સો તસ્સ વચનેન કતિપાહં તત્થ વસિત્વા સકટ્ઠાનમેવ અગમાસિ ¶ . અથ નં ભિક્ખૂ ‘‘અયં, ભન્તે, દેવદત્તસ્સ ઉપ્પન્નલાભસક્કારં પરિભુઞ્જતિ, દેવદત્તસ્સ પક્ખિકો એસો’’તિ તથાગતસ્સ આરોચેસું. સત્થા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં એવમકાસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, ભન્તે, અહં તત્થ એકં દહરં નિસ્સાય કતિપાહં વસિં, ન ચ પન દેવદત્તસ્સ લદ્ધિં રોચેમી’’તિ. અથ નં ભગવા ‘‘કિઞ્ચાપિ ત્વં લદ્ધિં ન રોચેસિ, દિટ્ઠદિટ્ઠકાનંયેવ પન લદ્ધિં રોચેન્તો વિય વિચરસિ. ન ત્વં ઇદાનેવ એવં કરોસિ, પુબ્બેપિ એવરૂપોયેવા’’તિ વત્વા ‘‘ઇદાનિ તાવ, ભન્તે, અમ્હેહિ સામં દિટ્ઠો, પુબ્બે પનેસ કેસં લદ્ધિં રોચેન્તો વિય વિચરિ, આચિક્ખથ નો’’તિ ભિક્ખૂહિ યાચિતો અતીતં આહરિત્વા –

‘‘પુરાણચોરાન વચો નિસમ્મ,

મહિળામુખો પોથયમન્વચારી;

સુસઞ્ઞતાનઞ્હિ વચો નિસમ્મ,

ગજુત્તમો સબ્બગુણેસુ અટ્ઠા’’તિ. (જા. ૧.૧.૨૬) –

ઇમં મહિળામુખજાતકં વિત્થારેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ભિક્ખુના નામ સકલાભેનેવ સન્તુટ્ઠેન ભવિતબ્બં, પરલાભં પત્થેતું ન વટ્ટતિ. પરલાભં પત્થેન્તસ્સ હિ ઝાનવિપસ્સનામગ્ગફલેસુ એકધમ્મોપિ નુપ્પજ્જતિ, સકલાભસન્તુટ્ઠસ્સેવ પન ઝાનાદીનિ ¶ ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૬૫.

‘‘સલાભં નાતિમઞ્ઞેય્ય, નાઞ્ઞેસં પિહયં ચરે;

અઞ્ઞેસં પિહયં ભિક્ખુ, સમાધિં નાધિગચ્છતિ.

૩૬૬.

‘‘અપ્પલાભોપિ ¶ ચે ભિક્ખુ, સલાભં નાતિમઞ્ઞતિ;

તં વે દેવા પસંસન્તિ, સુદ્ધાજીવિં અતન્દિત’’ન્તિ.

તત્થ સલાભન્તિ અત્તનો ઉપ્પજ્જનકલાભં. સપદાનચારઞ્હિ પરિવજ્જેત્વા અનેસનાય જીવિકં ¶ કપ્પેન્તો સલાભં અતિમઞ્ઞતિ હીળેતિ જિગુચ્છતિ નામ. તસ્મા એવં અકરણેન સલાભં નાતિમઞ્ઞેય્ય. અઞ્ઞેસં પિહયન્તિ અઞ્ઞેસં લાભં પત્થેન્તો ન ચરેય્યાતિ અત્થો. સમાધિં નાધિગચ્છતીતિ અઞ્ઞેસઞ્હિ લાભં પિહયન્તો તેસં ચીવરાદિકરણે ઉસ્સુક્કં આપન્નો ભિક્ખુ અપ્પનાસમાધિં વા ઉપચારસમાધિં વા નાધિગચ્છતિ. સલાભં નાતિમઞ્ઞતીતિ અપ્પલાભોપિ સમાનો ઉચ્ચનીચકુલે પટિપાટિયા સપદાનં ચરન્તો ભિક્ખુ સલાભં નાતિમઞ્ઞતિ નામ. તં વેતિ તં એવરૂપં ભિક્ખું સારજીવિતતાય સુદ્ધાજીવિં જઙ્ઘબલં નિસ્સાય જીવિતકપ્પનેન અકુસીતતાય અતન્દિતં દેવા પસંસન્તિ થોમેન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

વિપક્ખસેવકભિક્ખુવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. પઞ્ચગ્ગદાયકબ્રાહ્મણવત્થુ

સબ્બસોતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ચગ્ગદાયકં નામ બ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર સસ્સે ખેત્તે ઠિતકાલેયેવ ખેત્તગ્ગં નામ દેતિ, ખલકાલે ખલગ્ગં નામ દેતિ, ખલભણ્ડકાલે ખલભણ્ડગ્ગં નામ દેતિ, ઉક્ખલિકકાલે કુમ્ભગ્ગં નામ દેતિ, પાતિયં વડ્ઢિતકાલે પાતગ્ગં નામ દેતીતિ ઇમાનિ પઞ્ચ અગ્ગદાનાનિ દેતિ, સમ્પત્તસ્સ અદત્વા નામ ન ભુઞ્જતિ. તેનસ્સ પઞ્ચગ્ગદાયકોત્વેવ નામં અહોસિ. સત્થા તસ્સ ચ બ્રાહ્મણિયા ચસ્સ તિણ્ણં ફલાનં ઉપનિસ્સયં દિસ્વા બ્રાહ્મણસ્સ ભોજનવેલાયં ગન્ત્વા દ્વારે અટ્ઠાસિ. સોપિ દ્વારપમુખે અન્તોગેહાભિમુખો નિસીદિત્વા ભુઞ્જતિ, સત્થારં દ્વારે ઠિતં ન પસ્સતિ. બ્રાહ્મણી પન તં પરિવિસમાના સત્થારં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં બ્રાહ્મણો પઞ્ચસુ ¶ ઠાનેસુ અગ્ગં દત્વા ભુઞ્જતિ, ઇદાનિ ચ સમણો ગોતમો આગન્ત્વા દ્વારે ઠિતો. સચે બ્રાહ્મણો એતં દિસ્વા અત્તનો ભત્તં હરિત્વા દસ્સતિ, પુનપાહં પચિતું ન સક્ખિસ્સામી’’તિ. સા ‘‘એવં અયં સમણં ગોતમં ન પસ્સિસ્સતી’’તિ સત્થુ પિટ્ઠિં દત્વા તસ્સ પચ્છતો તં પટિચ્છાદેન્તી ઓનમિત્વા પુણ્ણચન્દં પાણિના પટિચ્છાદેન્તી વિય અટ્ઠાસિ. તથા ઠિતા એવ ચ પન ‘‘ગતો નુ ખો નો’’તિ સત્થારં અડ્ઢક્ખિકેન ઓલોકેસિ. સત્થા તત્થેવ અટ્ઠાસિ. બ્રાહ્મણસ્સ પન સવનભયેન ‘‘અતિચ્છથા’’તિ ન વદેતિ, ઓસક્કિત્વા પન સણિકમેવ ‘‘અતિચ્છથા’’તિ આહ ¶ . સત્થા ‘‘ન ગમિસ્સામી’’તિ સીસં ¶ ચાલેસિ. લોકગરુના બુદ્ધેન ‘‘ન ગમિસ્સામી’’તિ સીસે ચાલિતે સા સન્ધારેતું અસક્કોન્તી મહાહસિતં હસિ. તસ્મિં ખણે સત્થા ગેહાભિમુખં ઓભાસં મુઞ્ચિ. બ્રાહ્મણોપિ પિટ્ઠિં દત્વા નિસિન્નોયેવ બ્રાહ્મણિયા હસિતસદ્દં સુત્વા છબ્બણ્ણાનઞ્ચ રસ્મીનં ઓભાસં ઓલોકેત્વા સત્થારં અદ્દસ. બુદ્ધા હિ નામ ગામે વા અરઞ્ઞે વા હેતુસમ્પન્નાનં અત્તાનં અદસ્સેત્વા ન પક્કમન્તિ. બ્રાહ્મણોપિ સત્થારં દિસ્વા, ‘‘ભોતિ નાસિતોમ્હિ તયા, રાજપુત્તં આગન્ત્વા દ્વારે ઠિતં મય્હં અનાચિક્ખન્તિયા ભારિયં તે કમ્મં કત’’ન્તિ વત્વા અડ્ઢભુત્તં ભોજનપાતિં આદાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘ભો ગોતમ, અહં પઞ્ચસુ ઠાનેસુ અગ્ગં દત્વાવ ભુઞ્જામિ, ઇતો ચ મે મજ્ઝે ભિન્દિત્વા એકોવ ભત્તકોટ્ઠાસો ભુત્તો, એકો કોટ્ઠાસો અવસિટ્ઠો, પટિગ્ગણ્હિસ્સસિ મે ઇદં ભત્ત’’ન્તિ. સત્થા ‘‘ન મે તવ ઉચ્છિટ્ઠભત્તેન અત્થો’’તિ અવત્વા, ‘‘બ્રાહ્મણ, અગ્ગમ્પિ મય્હમેવ અનુચ્છવિકં, મજ્ઝે ભિન્દિત્વા અડ્ઢભુત્તભત્તમ્પિ, ચરિમકભત્તપિણ્ડોપિ મય્હમેવ અનુચ્છવિકો. મયઞ્હિ, બ્રાહ્મણ, પરદત્તૂપજીવિપેતસદિસા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘યદગ્ગતો મજ્ઝતો સેસતો વા,

પિણ્ડં લભેથ પરદત્તૂપજીવી;

નાલં થુતું નોપિ નિપચ્ચવાદી,

તં વાપિ ધીરા મુનિ વેદયન્તી’’તિ. (સુ. નિ. ૨૧૯);

બ્રાહ્મણો ¶ તં સુત્વાવ પસન્નચિત્તો હુત્વા ‘‘અહો અચ્છરિયં, દીપસામિકો નામ રાજપુત્તો ‘ન મે તવ ઉચ્છિટ્ઠભત્તેન અત્થો’તિ અવત્વા એવં વક્ખતી’’તિ દ્વારે ઠિતકોવ સત્થારં પઞ્હં પુચ્છિ – ‘‘ભો ગોતમ ¶ , તુમ્હે અત્તનો સાવકે ભિક્ખૂતિ વદથ, કિત્તાવતા ભિક્ખુ નામ હોતી’’તિ. સત્થા ‘‘કથંરૂપા નુ ખો ઇમસ્સ ધમ્મદેસના સપ્પાયા’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘ઇમે દ્વેપિ જના કસ્સપબુદ્ધકાલે ‘નામરૂપ’ન્તિ વદન્તાનં કથં સુણિંસુ, નામરૂપં અવિસ્સજ્જિત્વાવ નેસં ધમ્મં દેસેતું વટ્ટતી’’તિ, ‘‘બ્રાહ્મણ, નામે ચ રૂપે ચ અરજ્જન્તો અસજ્જન્તો અસોચન્તો ભિક્ખુ નામ હોતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૬૭.

‘‘સબ્બસો નામરૂપસ્મિં, યસ્સ નત્થિ મમાયિતં;

અસતા ચ ન સોચતિ, સ વે ભિક્ખૂતિ વુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ સબ્બસોતિ સબ્બસ્મિમ્પિ વેદનાદીનં ચતુન્નં, રૂપક્ખન્ધસ્સ ચાતિ પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં વસેન ¶ પવત્તે નામરૂપે. મમાયિતન્તિ યસ્સ અહન્તિ વા મમન્તિ વા ગાહો નત્થિ. અસતા ચ ન સોચતીતિ તસ્મિઞ્ચ નામરૂપે ખયવયં પત્તે ‘‘મમ રૂપં ખીણં…પે… મમ વિઞ્ઞાણં ખીણ’’ન્તિ ન સોચતિ ન વિહઞ્ઞતિ, ‘‘ખયવયધમ્મં મે ખીણ’’ન્તિ પસ્સતિ. સ વેતિ સો એવરૂપો વિજ્જમાનેપિ નામરૂપે મમાયિતરહિતોપિ અસતાપિ તેન અસોચન્તો ભિક્ખૂતિ વુચ્ચતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ ઉભોપિ જયમ્પતિકા અનાગામિફલે પતિટ્ઠહિંસુ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

પઞ્ચગ્ગદાયકબ્રાહ્મણવત્થુ છટ્ઠં.

૭. સમ્બહુલભિક્ખુવત્થુ

મેત્તાવિહારીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સમ્બહુલે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે આયસ્મન્તે મહાકચ્ચાને અવન્તિજનપદે કુરરઘરં નિસ્સાય પવત્તપબ્બતે વિહરન્તે સોણો નામ કોટિકણ્ણો ઉપાસકો થેરસ્સ ધમ્મકથાય પસીદિત્વા થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિતુકામો ¶ થેરેન ‘‘દુક્કરં ખો, સોણ, યાવજીવં એકભત્તં એકસેય્યં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ વત્વા દ્વે વારે પટિક્ખિત્તોપિ પબ્બજ્જાય અતિવિય ઉસ્સાહજાતો તતિયવારે થેરં યાચિત્વા પબ્બજિત્વા અપ્પભિક્ખુકત્તા દક્ખિણાપથે તિણ્ણં વસ્સાનં અચ્ચયેન લદ્ધૂપસમ્પદો સત્થારં સમ્મુખા દટ્ઠુકામો હુત્વા ઉપજ્ઝાયં આપુચ્છિત્વા તેન દિન્નં સાસનં ગહેત્વા અનુપુબ્બેન જેતવનં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા કતપટિસન્થારો સત્થારા એકગન્ધકુટિયંયેવ અનુઞ્ઞાતસેનાસનો બહુદેવ રત્તિં અજ્ઝોકાસે વીથિનામેત્વા રત્તિભાગે ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા અત્તનો પત્તસેનાસને તં રત્તિભાગં વીતિનામેત્વા પચ્ચૂસસમયે સત્થારા અજ્ઝિટ્ઠો સોળસ અટ્ઠકવગ્ગિકાનિ ¶ (સુ. નિ. ૭૭૨ આદયો) સબ્બાનેવ સરભઞ્ઞેન અભણિ. અથસ્સ ભગવા સરભઞ્ઞપરિયોસાને અબ્ભાનુમોદેન્તો – ‘‘સાધુ સાધુ, ભિક્ખૂ’’તિ સાધુકારં અદાસિ. સત્થારા દિન્નસાધુકારં સુત્વા ભૂમટ્ઠકદેવા નાગા સુપણ્ણાતિ એવં યાવ બ્રહ્મલોકા એકસાધુકારમેવ અહોસિ.

તસ્મિં ¶ ખણે જેતવનતો વીસયોજનસતમત્થકે કુરરઘરનગરે થેરસ્સ માતુ મહાઉપાસિકાય ગેહે અધિવત્થા દેવતાપિ મહન્તેન સદ્દેન સાધુકારમદાસિ. અથ નં ઉપાસિકા આહ – ‘‘કો એસ સાધુકારં દેતી’’તિ? અહં, ભગિનીતિ. કોસિ ત્વન્તિ? તવ ગેહે અધિવત્થા, દેવતાતિ. ત્વં ઇતો પુબ્બે મય્હં સાધુકારં અદત્વા અજ્જ કસ્મા દેસીતિ? નાહં તુય્હં સાધુકારં દમ્મીતિ. અથ કસ્સ તે સાધુકારો દિન્નોતિ? તવ પુત્તસ્સ કોટિકણ્ણસ્સ સોણત્થેરસ્સાતિ. કિં મે પુત્તેન કતન્તિ? પુત્તો તે અજ્જ સત્થારા સદ્ધિં એકગન્ધકુટિયં વસિત્વા ધમ્મં દેસેસિ, સત્થા તવ પુત્તસ્સ ધમ્મં સુત્વા પસન્નો સાધુકારમદાસિ. તેનસ્સ મયાપિ સાધુકારો દિન્નો. સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ હિ સાધુકારં સમ્પટિચ્છિત્વા ભૂમટ્ઠકદેવે આદિં કત્વા યાવ બ્રહ્મલોકા એકસાધુકારમેવ જાતન્તિ. કિં પન, સામિ, મમ પુત્તેન સત્થુ ધમ્મો કથિતો, સત્થારા મમ પુત્તસ્સ કથિતોતિ? તવ પુત્તેન સત્થુ કથિતોતિ. એવં દેવતાય કથેન્તિયાવ ઉપાસિકાય પઞ્ચવણ્ણા પીતિ ઉપ્પજ્જિત્વા સકલસરીરં ફરિ.

અથસ્સા એતદહોસિ – ‘‘સચે મે પુત્તો સત્થારા સદ્ધિં એકગન્ધકુટિયં વસિત્વા સત્થુ ધમ્મં કથેતું સક્ખિ ¶ , મય્હમ્પિ કથેતું સક્ખિસ્સતિયેવ ¶ . પુત્તસ્સ આગતકાલે ધમ્મસ્સવનં કારેત્વા ધમ્મકથં સુણિસ્સામી’’તિ. સોણત્થેરોપિ ખો સત્થારા સાધુકારે દિન્ને ‘‘અયં મે ઉપજ્ઝાયેન દિન્નસાસનં આરોચેતું કાલો’’તિ ભગવન્તં પચ્ચન્તિમેસુ જનપદેસુ વિનયધરપઞ્ચમેન ગણેન ઉપસમ્પદં આદિં કત્વા (મહાવ. ૨૫૯) પઞ્ચ વરે યાચિત્વા કતિપાહં સત્થુ સન્તિકેયેવ વસિત્વા ‘‘ઉપજ્ઝાયં પસ્સિસ્સામી’’તિ સત્થારં આપુચ્છિત્વા જેતવના નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન ઉપજ્ઝાયસ્સ સન્તિકં અગમાસિ.

થેરો પુનદિવસે તં આદાય પિણ્ડાય ચરન્તો માતુ ઉપાસિકાય ગેહદ્વારં અગમાસિ. સાપિ પુત્તં દિસ્વા તુટ્ઠમાનસા વન્દિત્વા સક્કચ્ચં પરિવિસિત્વા પુચ્છિ – ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, તાત, સત્થારા સદ્ધિં એકગન્ધકુટિયં વસિત્વા સત્થુ ધમ્મકથં કથેસી’’તિ. ‘‘ઉપાસિકે, તુય્હં કેન ઇદં કથિત’’ન્તિ? ‘‘તાત, ઇમસ્મિં ગેહે અધિવત્થા દેવતા મહન્તેન સદ્દેન સાધુકારં દત્વા મયા ‘કો એસો’તિ વુત્તે ‘અહ’ન્તિ વત્વા એવઞ્ચ એવઞ્ચ કથેસિ. તં સુત્વા મય્હં એતદહોસિ – ‘સચે મે પુત્તો સત્થુ ધમ્મકથં કથેસિ, મય્હમ્પિ કથેતું સક્ખિસ્સતી’તિ. અથ નં આહ – ‘તાત, યતો તયા સત્થુ સમ્મુખા ધમ્મો કથિતો, મય્હમ્પિ કથેતું સક્ખિસ્સસિ એવ. અસુકદિવસે નામ ધમ્મસ્સવનં કારેત્વા તવ ધમ્મં સુણિસ્સામિ, તાતા’’’તિ. સો અધિવાસેસિ. ઉપાસિકા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાનં દત્વા પૂજં કત્વા ‘‘પુત્તસ્સ મે ધમ્મકથં સુણિસ્સામી’’તિ એકમેવ દાસિં ગેહરક્ખિકં ઠપેત્વા ¶ સબ્બં પરિજનં આદાય અન્તોનગરે ધમ્મસ્સવનત્થાય ¶ કારિતે મણ્ડપે અલઙ્કતધમ્માસનં અભિરુય્હ ધમ્મં દેસેન્તસ્સ પુત્તસ્સ ધમ્મકથં સોતું અગમાસિ.

તસ્મિં પન કાલે નવસતા ચોરા તસ્સા ઉપાસિકાય ગેહે ઓતારં ઓલોકેન્તા વિચરન્તિ. તસ્સા પન ગેહં સત્તહિ પાકારેહિ પરિક્ખિત્તં સત્તદ્વારકોટ્ઠકયુત્તં, તત્થ તેસુ તેસુ ઠાનેસુ ચણ્ડસુનખે બન્ધિત્વા ઠપયિંસુ. અન્તોગેહે છદનસ્સ ઉદકપાતટ્ઠાને પન પરિખં ખણિત્વા તિપુના પૂરયિંસુ. તં દિવા આતપેન વિલીનં પક્કુથિતં વિય તિટ્ઠતિ, રત્તિં કઠિનં કક્ખળં હુત્વા તિટ્ઠતિ. તસ્સાનન્તરા મહન્તાનિ અયસઙ્ઘાટકાનિ નિરન્તરં ભૂમિયં ઓદહિંસુ. ઇતિ ઇમઞ્ચારક્ખં ઉપાસિકાય ચ અન્તોગેહે ઠિતભાવં પટિચ્ચ તે ચોરા ઓકાસં અલભન્તા તં દિવસં તસ્સા ગતભાવં ઞત્વા ઉમઙ્ગં ભિન્દિત્વા તિપુપરિખાય ¶ ચ અયસઙ્ઘાટકાનઞ્ચ હેટ્ઠાભાગેનેવ ગેહં પવિસિત્વા ચોરજેટ્ઠકં તસ્સા સન્તિકં પહિણિંસુ ‘‘સચે સા અમ્હાકં ઇધ પવિટ્ઠભાવં સુત્વા નિવત્તિત્વા ગેહાભિમુખી આગચ્છતિ, અસિના નં પહરિત્વા મારેથા’’તિ. સો ગન્ત્વા તસ્સા સન્તિકે અટ્ઠાસિ.

ચોરાપિ અન્તોગેહે દીપં જાલેત્વા કહાપણગબ્ભદ્વારં વિવરિંસુ. સા દાસી ચોરે દિસ્વા ઉપાસિકાય સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘અય્યે, બહૂ ચોરા ગેહં પવિસિત્વા કહાપણગબ્ભદ્વારં વિવરિંસૂ’’તિ આરોચેસિ. ‘‘ચોરા અત્તના દિટ્ઠકહાપણે હરન્તુ, અહં મમ પુત્તસ્સ ધમ્મકથં સુણામિ, મા મે ધમ્મસ્સ અન્તરાયં કરિ, ગેહં ગચ્છા’’તિ તં પહિણિ. ચોરાપિ કહાપણગબ્ભં તુચ્છં કત્વા ¶ રજતગબ્ભં વિવરિંસુ. સા પુનપિ ગન્ત્વા તમત્થં આરોચેસિ. ઉપાસિકાપિ ‘‘ચોરા અત્તના ઇચ્છિતં હરન્તુ, મા મે અન્તરાયં કરી’’તિ પુન તં પહિણિ. ચોરા રજતગબ્ભમ્પિ તુચ્છં કત્વા સુવણ્ણગબ્ભં વિવરિંસુ. સા પુનપિ ગન્ત્વા ઉપાસિકાય તમત્થં આરોચેસિ. અથ નં ઉપાસિકા આમન્તેત્વા, ‘‘ભોતિ જે ત્વં અનેકવારં મમ સન્તિકં આગતા, ‘ચોરા યથારુચિતં હરન્તુ, અહં મમ પુત્તસ્સ ધમ્મકથં સુણામિ, મા મે અન્તરાયં કરી’તિ મયા વુત્તાપિ મમ કથં અનાદિયિત્વા પુનપ્પુનં આગચ્છસિયેવ. સચે ઇદાનિ ત્વં આગચ્છિસ્સસિ, જાનિસ્સામિ તે કત્તબ્બં, ગેહમેવ ગચ્છા’’તિ પહિણિ.

ચોરજેટ્ઠકો તસ્સા કથં સુત્વા ‘‘એવરૂપાય ઇત્થિયા સન્તકં હરન્તાનં અસનિ પતિત્વા મત્થકં ભિન્દેય્યા’’તિ ચોરાનં સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘સીઘં ઉપાસિકાય સન્તકં પટિપાકતિકં કરોથા’’તિ આહ. તે કહાપણેહિ કહાપણગબ્ભં, રજતસુવણ્ણેહિ રજતસુવણ્ણગબ્ભે પુન પૂરયિંસુ. ધમ્મતા કિરેસા, યં ધમ્મો ધમ્મચારિનં રક્ખતિ. તેનેવાહ –

‘‘ધમ્મો ¶ હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિં,

ધમ્મો સુચિણ્ણો સુખમાવહાતિ;

એસાનિસંસો ધમ્મે સુચિણ્ણે,

ન દુગ્ગતિં ગચ્છતિ ધમ્મચારી’’તિ. (થેરગા. ૩૦૩; જા. ૧.૧૦.૧૦૨);

ચોરાપિ ગન્ત્વા ધમ્મસ્સવનટ્ઠાને અટ્ઠંસુ. થેરોપિ ધમ્મં કથેત્વા વિભાતાય રત્તિયા આસના ઓતરિ. તસ્મિં ખણે ચોરજેટ્ઠકો ઉપાસિકાય ¶ પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા ‘‘ખમાહિ મે, અય્યે’’તિ આહ. ‘‘કિં ઇદં, તાતા’’તિ? ‘‘અહઞ્હિ તુમ્હેસુ ¶ આઘાતં કત્વા તુમ્હે મારેતુકામો અટ્ઠાસિ’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ તે, તાત, ખમામી’’તિ. સેસચોરાપિ તથેવ વત્વા, ‘‘તાતા, ખમામી’’તિ વુત્તે આહંસુ – ‘‘અય્યે, સચે નો ખમથ, પુત્તસ્સ વો સન્તિકે અમ્હાકં પબ્બજ્જં દાપેથા’’તિ. સા પુત્તં વન્દિત્વા આહ – ‘‘તાત, ઇમે ચોરા મમ ગુણેસુ તુમ્હાકઞ્ચ ધમ્મકથાય પસન્ના પબ્બજ્જં યાચન્તિ, પબ્બાજેથ ને’’તિ. થેરો ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા તેહિ નિવત્થવત્થાનં દસાનિ છિન્દાપેત્વા તમ્બમત્તિકાય રજાપેત્વા તે પબ્બાજેત્વા સીલેસુ પતિટ્ઠાપેસિ. ઉપસમ્પન્નકાલે ચ નેસં એકેકસ્સ વિસું વિસું કમ્મટ્ઠાનમદાસિ. તે નવસતા ભિક્ખૂ વિસું વિસું નવસતકમ્મટ્ઠાનાનિ ગહેત્વા એકં પબ્બતં અભિરુય્હ તસ્સ તસ્સ રુક્ખસ્સ છાયાય નિસીદિત્વા સમણધમ્મં કરિંસુ.

સત્થા વીસયોજનસતમત્થકે જેતવનમહાવિહારે નિસિન્નોવ તે ભિક્ખૂ ઓલોકેત્વા તેસં ચરિયવસેન ધમ્મદેસનં વવત્થાપેત્વા ઓભાસં ફરિત્વા સમ્મુખે નિસીદિત્વા કથેન્તો વિય ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૬૮.

‘‘મેત્તાવિહારી યો ભિક્ખુ, પસન્નો બુદ્ધસાસને;

અધિગચ્છે પદં સન્તં, સઙ્ખારૂપસમં સુખં.

૩૬૯.

‘‘સિઞ્ચ ભિક્ખુ ઇમં નાવં, સિત્તા તે લહુમેસ્સતિ;

છેત્વા રાગઞ્ચ દોસઞ્ચ, તતો નિબ્બાનમેહિસિ.

૩૭૦.

‘‘પઞ્ચ છિન્દે પઞ્ચ જહે, પઞ્ચ ચુત્તરિ ભાવયે;

પઞ્ચસઙ્ગાતિગો ભિક્ખુ, ઓઘતિણ્ણોતિ વુચ્ચતિ.

૩૭૧.

‘‘ઝાય ¶ ¶ ભિક્ખુ મા પમાદો,

મા તે કામગુણે રમેસ્સુ ચિત્તં;

મા લોહગુળં ગિલી પમત્તો,

મા કન્દી દુક્ખમિદન્તિ દય્હમાનો.

૩૭૨.

‘‘નત્થિ ¶ ઝાનં અપઞ્ઞસ્સ, પઞ્ઞા નત્થિ અઝાયતો;

યમ્હિ ઝાનઞ્ચ પઞ્ઞા ચ, સ વે નિબ્બાનસન્તિકે.

૩૭૩.

‘‘સુઞ્ઞાગારં પવિટ્ઠસ્સ, સન્તચિત્તસ્સ ભિક્ખુનો;

અમાનુસી રતી હોતિ, સમ્મા ધમ્મં વિપસ્સતો.

૩૭૪.

‘‘યતો યતો સમ્મસતિ, ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં;

લભતી પીતિપામોજ્જં, અમતં તં વિજાનતં.

૩૭૫.

‘‘તત્રાયમાદિ ભવતિ, ઇધ પઞ્ઞસ્સ ભિક્ખુનો;

ઇન્દ્રિયગુત્તિ સન્તુટ્ઠિ, પાતિમોક્ખે ચ સંવરો.

૩૭૬.

‘‘મિત્તે ભજસ્સુ કલ્યાણે, સુદ્ધાજીવે અતન્દિતે;

પટિસન્થારવુત્યસ્સ, આચારકુસલો સિયા;

તતો પામોજ્જબહુલો, દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સતી’’તિ.

તત્થ ¶ મેત્તાવિહારીતિ મેત્તાકમ્મટ્ઠાને કમ્મં કરોન્તોપિ મેત્તાવસેન તિકચતુક્કજ્ઝાને નિબ્બત્તેત્વા ઠિતોપિ મેત્તાવિહારીયેવ નામ. પસન્નોતિ યો પન બુદ્ધસાસને પસન્નો હોતિ, પસાદં રોચેતિયેવાતિ અત્થો. પદં સન્તન્તિ નિબ્બાનસ્સેતં નામં. એવરૂપો હિ ભિક્ખુ સન્તં કોટ્ઠાસં સબ્બસઙ્ખારાનં ઉપસન્તતાય સઙ્ખારૂપસમં, પરમસુખતાય સુખન્તિ લદ્ધનામં નિબ્બાનં અધિગચ્છતિ, વિન્દતિયેવાતિ અત્થો.

સિઞ્ચ ભિક્ખુ ઇમં નાવન્તિ ભિક્ખુ ઇમં અત્તભાવસઙ્ખાતં નાવં મિચ્છાવિતક્કોદકં છડ્ડેન્તો સિઞ્ચ. સિત્તા તે લહુમેસ્સતીતિ યથા હિ મહાસમુદ્દે ઉદકસ્સેવ ભરિતા નાવા છિદ્દાનિ ¶ પિદહિત્વા ઉદકસ્સ સિત્તતાય સિત્તા સલ્લહુકા હુત્વા મહાસમુદ્દે અનોસીદિત્વા સીઘં સુપટ્ટનં ગચ્છતિ, એવં તવાપિ અયં મિચ્છાવિતક્કોદકભરિતા અત્તભાવનાવા ચક્ખુદ્વારાદિછિદ્દાનિ સંવરેન પિદહિત્વા ઉપ્પન્નસ્સ મિચ્છાવિતક્કોદકસ્સ સિત્તતાય સિત્તા સલ્લહુકા સંસારવટ્ટે અનોસીદિત્વા સીઘં નિબ્બાનં ગમિસ્સતિ. છેત્વાતિ રાગદોસબન્ધનાનિ છિન્દ. એતાનિ હિ છિન્દિત્વા અરહત્તપ્પત્તો તતો અપરભાગે અનુપાદિસેસનિબ્બાનમેવ એહિસિ, ગમિસ્સસીતિ અત્થો.

પઞ્ચ ¶ છિન્દેતિ ¶ હેટ્ઠાઅપાયસમ્પાપકાનિ પઞ્ચોરમ્ભાગિયસંયોજનાનિ પાદે બદ્ધરજ્જું પુરિસો સત્થેન વિય હેટ્ઠામગ્ગત્તયેન છિન્દેય્ય. પઞ્ચ જહેતિ ઉપરિદેવલોકસમ્પાપકાનિ પઞ્ચુદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાનિ પુરિસો ગીવાય બદ્ધરજ્જુકં વિય અરહત્તમગ્ગેન જહેય્ય પજહેય્ય, છિન્દેય્યાતિ અત્થો. પઞ્ચ ચુત્તરિ ભાવયેતિ ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાનં પહાનત્થાય સદ્ધાદીનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ઉત્તરિ ભાવેય્ય. પઞ્ચસઙ્ગાતિગોતિ એવં સન્તે પઞ્ચન્નં રાગદોસમોહમાનદિટ્ઠિસઙ્ગાનં અતિક્કમનેન પઞ્ચસઙ્ગાતિગો ભિક્ખુ ઓઘતિણ્ણોતિ વુચ્ચતિ, ચત્તારો ઓઘે તિણ્ણોયેવાતિ વુચ્ચતીતિ અત્થો.

ઝાય ભિક્ખૂતિ ભિક્ખુ ત્વં દ્વિન્નં ઝાનાનં વસેન ઝાય ચેવ, કાયકમ્માદીસુ ચ અપ્પમત્તવિહારિતાય મા પમજ્જિ. રમેસ્સૂતિ પઞ્ચવિધે ચ કામગુણે તે ચિત્તં મા રમેસ્સુ. મા લોહગુળન્તિ સતિવોસ્સગ્ગલક્ખણેન હિ પમાદેન પમત્તા નિરયે તત્તં લોહગુળં ગિલન્તિ, તેન તં વદામિ ‘‘મા પમત્તો હુત્વા લોહગુળં ગિલિ, મા નિરયે ડય્હમાનો ‘દુક્ખમિદ’ન્તિ કન્દી’’તિ અત્થો.

નત્થિ ઝાનન્તિ ઝાનુપ્પાદિકાય વાયામપઞ્ઞાય અપઞ્ઞસ્સ ઝાનં નામ નત્થિ. પઞ્ઞા નત્થીતિ ¶ અઝાયન્તસ્સ ‘‘સમાહિતો ભિક્ખુ યથાભૂતં જાનાતિ પસ્સતી’’તિ વુત્તલક્ખણા પઞ્ઞા નત્થિ. યમ્હિ ઝાનઞ્ચ પઞ્ઞા ચાતિ યમ્હિ પુગ્ગલે ઇદં ઉભયમ્પિ અત્થિ, સો નિબ્બાનસ્સ સન્તિકે ઠિતોયેવાતિ અત્થો.

સુઞ્ઞાગારં પવિટ્ઠસ્સાતિ કિસ્મિઞ્ચિદેવ વિવિત્તોકાસે કમ્મટ્ઠાનં અવિજહિત્વા કમ્મટ્ઠાનમનસિકારેન નિસિન્નસ્સ. સન્તચિત્તસ્સાતિ નિબ્બુતચિત્તસ્સ. સમ્માતિ હેતુના કારણેન ધમ્મં વિપસ્સન્તસ્સ વિપસ્સનાસઙ્ખાતા અમાનુસી રતિ અટ્ઠસમાપત્તિસઙ્ખાતા દિબ્બાપિ રતિ હોતિ ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો.

યતો ¶ યતો સમ્મસતીતિ અટ્ઠતિંસાય આરમ્મણેસુ કમ્મં કરોન્તો યેન યેનાકારેન, પુરેભત્તાદીસુ વા કાલેસુ યસ્મિં યસ્મિં અત્તના અભિરુચિતે કાલે, અભિરુચિતે વા કમ્મટ્ઠાને કમ્મં કરોન્તો સમ્મસતિ. ઉદયબ્બયન્તિ પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં પઞ્ચવીસતિયા લક્ખણેહિ ઉદયં ¶ , પઞ્ચવીસતિયા એવ ચ લક્ખણેહિ વયં. પીતિપામોજ્જન્તિ એવં ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં સમ્મસન્તો ધમ્મપીતિં ધમ્મપામોજ્જઞ્ચ લભતિ. અમતન્તિ તં સપ્પચ્ચયે નામરૂપે પાકટે હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તે ઉપ્પન્નં પીતિપામોજ્જં અમતનિબ્બાનસમ્પાપકત્તા ¶ વિજાનતં પણ્ડિતાનં અમતમેવાતિ અત્થો.

તત્રાયમાદિ ભવતીતિ તત્ર અયં આદિ, ઇદં પુબ્બટ્ઠાનં હોતિ. ઇધ પઞ્ઞસ્સાતિ ઇમસ્મિં સાસને પણ્ડિતભિક્ખુનો. ઇદાનિ ‘‘તં આદી’’તિ વુત્તં પુબ્બટ્ઠાનં દસ્સેન્તો ઇન્દ્રિયગુત્તીતિઆદિમાહ. ચતુપારિસુદ્ધિસીલઞ્હિ પુબ્બટ્ઠાનં નામ. તત્થ ઇન્દ્રિયગુત્તીતિ ઇન્દ્રિયસંવરો. સન્તુટ્ઠીતિ ચતુપચ્ચયસન્તોસો. તેન આજીવપારિસુદ્ધિ ચેવ પચ્ચયસન્નિસ્સિતઞ્ચ સીલં કથિતં. પાતિમોક્ખેતિ પાતિમોક્ખસઙ્ખાતે જેટ્ઠકસીલે પરિપૂરકારિતા કથિતા.

મિત્તે ભજસ્સુ કલ્યાણેતિ વિસ્સટ્ઠકમ્મન્તે અપતિરૂપસહાયે વજ્જેત્વા સાધુજીવિતાય સુદ્ધાજીવે જઙ્ઘબલં નિસ્સાય જીવિકકપ્પનાય અકુસીતે અતન્દિતે કલ્યાણમિત્તે ભજસ્સુ, સેવસ્સૂતિ અત્થો. પટિસન્થારવુત્યસ્સાતિ આમિસપટિસન્થારેન ચ ધમ્મપટિસન્થારેન ચ સમ્પન્નવુત્તિતાય પટિસન્થારવુત્તિ અસ્સ, પટિસન્થારસ્સ કારકા ભવેય્યાતિ અત્થો. આચારકુસલોતિ સીલમ્પિ આચારો, વત્તપટિવત્તમ્પિ આચારો. તત્થ કુસલો સિયા, છેકો ભવેય્યાતિ અત્થો. તતો પામોજ્જબહુલોતિ તતો પટિસન્થારવુત્તિતો ચ આચારકોસલ્લતો ચ ઉપ્પન્નેન ધમ્મપામોજ્જેન પામોજ્જબહુલો હુત્વા તં સકલસ્સાપિ વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તં કરિસ્સતીતિ અત્થો.

એવં સત્થારા દેસિતાસુ ઇમાસુ ગાથાસુ એકમેકિસ્સાય ગાથાય પરિયોસાને એકમેકં ભિક્ખુસતં નિસિન્નનિસિન્નટ્ઠાનેયેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા સબ્બેપિ તે ભિક્ખૂ આકાસેનેવ વીસયોજનસતિકં ¶ કન્તારં અતિક્કમિત્વા તથાગતસ્સ સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં વણ્ણેન્તા થોમેન્તા પાદે વન્દિંસૂતિ.

સમ્બહુલભિક્ખુવત્થુ સત્તમં.

૮. પઞ્ચસતભિક્ખુવત્થુ

વસ્સિકા ¶ ¶ વિય પુપ્ફાનીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ચસતે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

તે કિર સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞે સમણધમ્મં કરોન્તા પાતોવ પુપ્ફિતાનિ વસ્સિકપુપ્ફાનિ સાયં વણ્ટતો મુચ્ચન્તાનિ દિસ્વા ‘‘પુપ્ફાનં વણ્ટેહિ મુચ્ચનતો મયં પઠમતરં રાગાદીહિ મુચ્ચિસ્સામા’’તિ વાયમિંસુ. સત્થા તે ભિક્ખૂ ઓલોકેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ભિક્ખુના નામ વણ્ટતો મુચ્ચનપુપ્ફેન વિય દુક્ખતો મુચ્ચિતું વાયમિતબ્બમેવા’’તિ વત્વા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ આલોકં ફરિત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૭૭.

‘‘વસ્સિકા વિય પુપ્ફાનિ, મદ્દવાનિ પમુઞ્ચતિ;

એવં રાગઞ્ચ દોસઞ્ચ, વિપ્પમુઞ્ચેથ ભિક્ખવો’’તિ.

તત્થ વસ્સિકાતિ સુમના. મદ્દવાનીતિ મિલાતાનિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા વસ્સિકા હિય્યો પુપ્ફિતપુપ્ફાનિ ¶ પુનદિવસે પુરાણભૂતાનિ મુઞ્ચતિ, વણ્ટતો વિસ્સજ્જેતિ, એવં તુમ્હેપિ રાગાદયો દોસે વિપ્પમુઞ્ચેથાતિ.

દેસનાવસાને સબ્બેપિ તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

પઞ્ચસતભિક્ખુવત્થુ અટ્ઠમં.

૯. સન્તકાયત્થેરવત્થુ

સન્તકાયોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સન્તકાયત્થેરં નામ આરબ્ભ કથેસિ.

તસ્સ કિર હત્થપાદકુક્કુચ્ચં નામ નાહોસિ, કાયવિજમ્ભનરહિતો સન્તઅત્તભાવોવ અહોસિ. સો કિર સીહયોનિતો આગતો થેરો. સીહા કિર એકદિવસં ગોચરં ગહેત્વા રજતસુવણ્ણમણિપવાળગુહાનં અઞ્ઞતરં પવિસિત્વા મનોસિલાતલે હરિતાલચુણ્ણેસુ સત્તાહં નિપજ્જિત્વા ¶ સત્તમે દિવસે ઉટ્ઠાય નિપન્નટ્ઠાનં ઓલોકેત્વા સચે નઙ્ગુટ્ઠસ્સ વા કણ્ણાનં વા હત્થપાદાનં વા ચલિતત્તા મનોસિલાહરિતાલચુણ્ણાનં વિપ્પકિણ્ણતં પસ્સન્તિ, ‘‘ન તે ઇદં જાતિયા વા ગોત્તસ્સ વા પતિરૂપ’’ન્તિ ¶ પુન સત્તાહં નિરાહારા નિપજ્જન્તિ, ચુણ્ણાનં પન વિપ્પકિણ્ણભાવે અસતિ ‘‘ઇદં ¶ તે જાતિગોત્તાનં અનુચ્છવિક’’ન્તિ આસયા નિક્ખમિત્વા વિજમ્ભિત્વા દિસા અનુવિલોકેત્વા તિક્ખત્તું સીહનાદં નદિત્વા ગોચરાય પક્કમન્તિ. એવરૂપાય સીહયોનિયા આગતો અયં ભિક્ખુ. તસ્સ કાયસમાચારં દિસ્વા ભિક્ખૂ સત્થુ આરોચેસું – ‘‘ન નો, ભન્તે, સન્તકાયત્થેરસદિસો ભિક્ખુ દિટ્ઠપુબ્બો. ઇમસ્સ હિ નિસિન્નટ્ઠાને હત્થચલનં વા પાદચલનં વા કાયવિજમ્ભિતા વા નત્થી’’તિ. તં સુત્વા સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, ભિક્ખુના નામ સન્તકાયત્થેરેન વિય કાયાદીહિ ઉપસન્તેનેવ ભવિતબ્બ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૭૮.

‘‘સન્તકાયો સન્તવાચો, સન્તવા સુસમાહિતો;

વન્તલોકામિસો ભિક્ખુ, ઉપસન્તોતિ વુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ સન્તકાયોતિ પાણાતિપાતાદીનં અભાવેન સન્તકાયો, મુસાવાદાદીનં અભાવેન સન્તવાચો, અભિજ્ઝાદીનં અભાવેન સન્તવા, કાયાદીનં તિણ્ણમ્પિ સુટ્ઠુ સમાહિતત્તા સુસમાહિતો, ચતૂહિ મગ્ગેહિ લોકામિસસ્સ વન્તતાય વન્તલોકામિસો ભિક્ખુ અબ્ભન્તરે રાગાદીનં ઉપસન્તતાય ઉપસન્તોતિ વુચ્ચતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને સો થેરો અરહત્તે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

સન્તકાયત્થેરવત્થુ નવમં.

૧૦. નઙ્ગલકુલત્થેરવત્થુ

અત્તના ¶ ચોદયત્તાનન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો નઙ્ગલકુલત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકો કિર દુગ્ગતમનુસ્સો પરેસં ભતિં કત્વા જીવતિ, તં એકો ભિક્ખુ પિલોતિકખણ્ડનિવત્થં નઙ્ગલં ઉક્ખિપિત્વા ગચ્છન્તં દિસ્વા એવમાહ – ‘‘કિં પન તે એવં જીવનતો પબ્બજિતું ન વર’’ન્તિ. કો મં, ભન્તે, એવં જીવન્તં પબ્બાજેસ્સતીતિ? સચે પબ્બજિસ્સસિ ¶ , અહં તં પબ્બાજેસ્સામીતિ. સાધુ ભન્તે ¶ , સચે મં પબ્બાજેસ્સથ, પબ્બજિસ્સામીતિ. અથ નં સો થેરો જેતવનં નેત્વા સહત્થેન, ન્હાપેત્વા માળકે ઠપેત્વા પબ્બાજેત્વા નિવત્થપિલોતિકખણ્ડેન સદ્ધિં નઙ્ગલં માળકસીમાયમેવ રુક્ખસાખાયં ઠપાપેસિ. સો ઉપસમ્પન્નકાલેપિ નઙ્ગલકુલત્થેરોત્વેવ પઞ્ઞાયિ. સો બુદ્ધાનં ઉપ્પન્નલાભસક્કારં નિસ્સાય જીવન્તો ઉક્કણ્ઠિત્વા ઉક્કણ્ઠિતં વિનોદેતું અસક્કોન્તો ‘‘ન દાનિ સદ્ધાદેય્યાનિ કાસાયાનિ પરિદહિત્વા ગમિસ્સામી’’તિ તં રુક્ખમૂલં ગન્ત્વા અત્તનાવ અત્તાનં ઓવદિ – ‘‘અહિરિક, નિલ્લજ્જ, ઇદં નિવાસેત્વા વિબ્ભમિત્વા ભતિં કત્વા જીવિતુકામો જાતો’’તિ. તસ્સેવં અત્તાનં ઓવદન્તસ્સેવ ચિત્તં તનુકભાવં ગતં. સો નિવત્તિત્વા પુન કતિપાહચ્ચયેન ¶ ઉક્કણ્ઠિત્વા તથેવ અત્તાનં ઓવદિ, પુનસ્સ ચિત્તં નિવત્તિ. સો ઇમિનાવ નીહારેન ઉક્કણ્ઠિતઉક્કણ્ઠિતકાલે તત્થ ગન્ત્વા અત્તાનં ઓવદિ. અથ નં ભિક્ખૂ તત્થ અભિણ્હં ગચ્છન્તં દિસ્વા, ‘‘આવુસો, નઙ્ગલત્થેર કસ્મા એત્થ ગચ્છસી’’તિ પુચ્છિંસુ. સો ‘‘આચરિયસ્સ સન્તિકં ગચ્છામિ, ભન્તે’’તિ વત્વા કતિપાહેનેવ અરહત્તં પાપુણિ.

ભિક્ખૂ તેન સદ્ધિં કેળિં કરોન્તા આહંસુ – ‘‘આવુસો નઙ્ગલત્થેર, તવ વિચરણમગ્ગો અવળઞ્જો વિય જાતો, આચરિયસ્સ સન્તિકં ન ગચ્છસિ મઞ્ઞે’’તિ. આમ, ભન્તે, મયં સંસગ્ગે સતિ અગમિમ્હા, ઇદાનિ પન સો સંસગ્ગો છિન્નો, તેન ન ગચ્છામાતિ. તં સુત્વા ભિક્ખૂ ‘‘એસ અભૂતં વત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ સત્થુ તમત્થં આરોચેસું. સત્થા ‘‘આમ, ભિક્ખવે, મમ પુત્તો અત્તનાવ અત્તાનં ચોદેત્વા પબ્બજિતકિચ્ચસ્સ મત્થકં પત્તો’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૭૯.

‘‘અત્તના ચોદયત્તાનં, પટિમંસેથ અત્તના;

સો અત્તગુત્તો સતિમા, સુખં ભિક્ખુ વિહાહિસિ.

૩૮૦.

‘‘અત્તા હિ અત્તનો નાથો, કો હિ નાથો પરો સિયા;

અત્તા હિ અત્તનો ગતિ;

તસ્મા સંયમમત્તાનં, અસ્સં ભદ્રંવ વાણિજો’’તિ.

તત્થ ¶ ¶ ચોદયત્તાનન્તિ અત્તનાવ અત્તાનં ચોદય સારય. પટિમંસેથાતિ અત્તનાવ અત્તાનં પરિવીમંસથ. સોતિ સો ત્વં, ભિક્ખુ, એવં સન્તે અત્તનાવ ગુત્તતાય અત્તગુત્તો, ઉપટ્ઠિતસતિતાય સતિમા હુત્વા સબ્બિરિયાપથેસુ સુખં વિહરિસ્સસીતિ અત્થો.

નાથોતિ ¶ અવસ્સયો પતિટ્ઠા. કો હિ નાથો પરોતિ યસ્મા પરસ્સ અત્તભાવે પતિટ્ઠાય કુસલં વા કત્વા સગ્ગપરાયણેન મગ્ગં વા ભાવેત્વા સચ્છિકતફલેન ભવિતું ન સક્કા, તસ્મા કો હિ નામ પરો નાથો ભવેય્યાતિ અત્થો. તસ્માતિ યસ્મા અત્તાવ અત્તનો ગતિ પતિટ્ઠા સરણં, તસ્મા યથા ભદ્રં અસ્સાજાનીયં નિસ્સાય લાભં પત્થયન્તો વાણિજો તસ્સ વિસમટ્ઠાનચારં પચ્છિન્દિત્વા દિવસસ્સ તિક્ખત્તું નહાપેન્તો ભોજેન્તો સંયમેતિ પટિજગ્ગતિ, એવં ત્વમ્પિ અનુપ્પન્નસ્સ અકુસલસ્સ ઉપ્પાદં નિવારેન્તો સતિસમ્મોસેન ઉપ્પન્નં અકુસલં પજહન્તો અત્તાનં સંયમ ગોપય, એવં સન્તે પઠમજ્ઝાનં આદિં કત્વા લોકિયલોકુત્તરવિસેસં અધિગમિસ્સસીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

નઙ્ગલકુલત્થેરવત્થુ દસમં.

૧૧. વક્કલિત્થેરવત્થુ

પામોજ્જબહુલોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો વક્કલિત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિરાયસ્મા સાવત્થિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો પિણ્ડાય પવિટ્ઠં તથાગતં દિસ્વા સત્થુ સરીરસમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા સરીરસમ્પત્તિદસ્સનેન અતિત્તો ‘‘એવાહં નિચ્ચકાલં તથાગતં દટ્ઠું લભિસ્સામી’’તિ સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા યત્થ ઠિતેન સક્કા દસબલં પસ્સિતું, તત્થ ઠિતો સજ્ઝાયકમ્મટ્ઠાનમનસિકારાદીનિ પહાય સત્થારં ઓલોકેન્તોવ વિચરતિ. સત્થા તસ્સ ઞાણપરિપાકં આગમેન્તો કિઞ્ચિ અવત્વા ‘‘ઇદાનિસ્સ ઞાણં પરિપાકં ગત’’ન્તિ ઞત્વા ‘‘કિં તે, વક્કલિ, ઇમિના ¶ પૂતિકાયેન દિટ્ઠેન, યો ખો, વક્કલિ, ધમ્મં પસ્સતિ, સો મં પસ્સતિ. યો મં પસ્સતિ, સો ધમ્મં પસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૮૭) વત્વા ઓવદિ. સો એવં ઓવદિતોપિ સત્થુ દસ્સનં પહાય નેવ અઞ્ઞત્થ ગન્તું સક્કોતિ. અથ નં સત્થા ‘‘નાયં ભિક્ખુ સંવેગં અલભિત્વા બુજ્ઝિસ્સતી’’તિ ઉપકટ્ઠાય વસ્સૂપનાયિકાય રાજગહં ગન્ત્વા વસ્સૂપનાયિકદિવસે ‘‘અપેહિ, વક્કલિ, અપેહિ, વક્કલી’’તિ પણામેસિ. સો ‘‘ન મં સત્થા આલપતી’’તિ તેમાસં સત્થુ સમ્મુખે ઠાતું અસક્કોન્તો ‘‘કિં મય્હં જીવિતેન, પબ્બતા અત્તાનં પાતેસ્સામી’’તિ ગિજ્ઝકૂટં અભિરુહિ.

સત્થા તસ્સ કિલમનભાવં ઞત્વા ‘‘અયં ભિક્ખુ મમ સન્તિકા અસ્સાસં અલભન્તો મગ્ગફલાનં ¶ ઉપનિસ્સયં નાસેય્યા’’તિ અત્તાનં દસ્સેતું ઓભાસં મુઞ્ચિ. અથસ્સ સત્થુ દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય તાવમહન્તોપિ સોકો પહીયિ. સત્થા સુક્ખતળાકં ઓઘેન પૂરેન્તો વિય થેરસ્સ બલવપીતિપામોજ્જં ઉપ્પાદેતું ઇમં ગાથમાહ –

૩૮૧.

‘‘પામોજ્જબહુલો ¶ ભિક્ખુ, પસન્નો બુદ્ધસાસને;

અધિગચ્છે પદં સન્તં, સઙ્ખારૂપસમં સુખ’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – પકતિયાપિ પામોજ્જબહુલો ભિક્ખુ બુદ્ધસાસને પસાદં રોચેતિ, સો એવં પસન્નો બુદ્ધસાસને સન્તં પદં સઙ્ખારૂપસમં સુખન્તિ લદ્ધનામં નિબ્બાનં અધિગચ્છેય્યાતિ. ઇમઞ્ચ પન ગાથં વત્વા સત્થા વક્કલિત્થેરસ્સ હત્થં પસારેત્વા –

‘‘એહિ વક્કલિ મા ભાયિ, ઓલોકેહિ તથાગતં;

અહં તં ઉદ્ધરિસ્સામિ, પઙ્કે સન્નંવ કુઞ્જરં.

‘‘એહિ વક્કલિ મા ભાયિ, ઓલોકેહિ તથાગતં;

અહં તં મોચયિસ્સામિ, રાહુગ્ગહંવ સૂરિયં.

‘‘એહિ વક્કલિ મા ભાયિ, ઓલોકેહિ તથાગતં;

અહં તં મોચયિસ્સામિ, રાહુગ્ગહંવ ચન્દિમ’’ન્તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ. સો ‘‘દસબલો મે દિટ્ઠો, એહીતિ ચ અવ્હાનમ્પિ લદ્ધ’’ન્તિ બલવપીતિં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘કુતો નુ ખો ગન્તબ્બ’’ન્તિ ગમનમગ્ગં અપસ્સન્તો દસબલસ્સ સમ્મુખે આકાસે ઉપ્પતિત્વા પઠમપાદે પબ્બતે ¶ ઠિતેયેવ સત્થારા વુત્તગાથા આવજ્જેન્તો આકાસેયેવ પીતિં વિક્ખમ્ભેત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા તથાગતં વન્દમાનોવ ઓતરિત્વા સત્થુ સન્તિકે અટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા અપરભાગે સદ્ધાધિમુત્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

વક્કલિત્થેરવત્થુ એકાદસમં.

૧૨. સુમનસામણેરવત્થુ

યો ¶ ¶ હવેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા પુબ્બારામે વિહરન્તો સુમનસામણેરં આરબ્ભ કથેસિ. તત્રાયં અનુપુબ્બી કથા –

પદુમુત્તરબુદ્ધકાલસ્મિઞ્હિ એકો કુલપુત્તો સત્થારા ચતુપરિસમજ્ઝે એકં ભિક્ખું દિબ્બચક્ખુકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા તં સમ્પત્તિં પત્થયમાનો સત્થારં નિમન્તેત્વા સત્તાહં બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા, ‘‘ભન્તે, અહમ્પિ અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને દિબ્બચક્ખુકાનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં ઠપેસિ. સત્થા કપ્પસતસહસ્સં ઓલોકેન્તો તસ્સ પત્થનાય સમિજ્ઝનભાવં વિદિત્વા ‘‘ઇતો કપ્પસતસહસ્સમત્થકે ગોતમબુદ્ધસાસને દિબ્બચક્ખુકાનં અગ્ગો અનુરુદ્ધો નામ ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. સો તં બ્યાકરણં સુત્વા સ્વે પત્તબ્બં વિય તં સમ્પત્તિં મઞ્ઞમાનો પરિનિબ્બુતે સત્થરિ ભિક્ખૂ દિબ્બચક્ખુપરિકમ્મં પુચ્છિત્વા સત્તયોજનિકં કઞ્ચનથૂપં પરિક્ખિપિત્વા અનેકાનિ દીપરુક્ખસહસ્સાનિ કારેત્વા દીપપૂજં કત્વા તતો ચુતો દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા દેવમનુસ્સેસુ કપ્પસતસહસ્સાનિ સંસરિત્વા ઇમસ્મિં કપ્પે બારાણસિયં દલિદ્દકુલે નિબ્બત્તો સુમનસેટ્ઠિં નિસ્સાય તસ્સ તિણહારકો હુત્વા જીવિકં કપ્પેસિ. અન્નભારોતિસ્સ નામં અહોસિ. સુમનસેટ્ઠીપિ તસ્મિં નગરે નિચ્ચકાલં મહાદાનં દેતિ.

અથેકદિવસં ઉપરિટ્ઠો નામ પચ્ચેકબુદ્ધો ગન્ધમાદને નિરોધસમાપત્તિતો ¶ વુટ્ઠાય ‘‘કસ્સ નુ ખો અજ્જ અનુગ્ગહં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અજ્જ મયા અન્નભારસ્સ અનુગ્ગહં કાતું વટ્ટતિ, ઇદાનિ ચ સો અટવિતો તિણં આદાય ગેહં આગમિસ્સતી’’તિ ઞત્વા પત્તચીવરમાદાય ઇદ્ધિયા ગન્ત્વા અન્નભારસ્સ સમ્મુખે પચ્ચુટ્ઠાસિ. અન્નભારો તં તુચ્છપત્તહત્થં દિસ્વા ‘‘અપિ ¶ , ભન્તે, ભિક્ખં લભિત્થા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘લભિસ્સામ મહાપુઞ્ઞા’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ, ભન્તે, થોકં આગમેથા’’તિ તિણકાજં છડ્ડેત્વા વેગેન ગેહં ગન્ત્વા, ‘‘ભદ્દે, મય્હં ઠપિતભાગભત્તં અત્થિ, નત્થી’’તિ ભરિયં પુચ્છિત્વા ‘‘અત્થિ, સામી’’તિ વુત્તે વેગેન પચ્ચાગન્ત્વા પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પત્તં આદાય ‘‘મય્હં દાતુકામતાય સતિ દેય્યધમ્મો ન હોતિ, દેય્યધમ્મે સતિ પટિગ્ગાહકં ન લભામિ. અજ્જ પન મે પટિગ્ગાહકો ચ દિટ્ઠો, દેય્યધમ્મો ચ અત્થિ, લાભા વત મે’’તિ ગેહં ગન્ત્વા ભત્તં પત્તે પક્ખિપાપેત્વા પચ્ચાહરિત્વા પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ હત્થે પતિટ્ઠપેત્વા –

‘‘ઇમિના ¶ પન દાનેન, મા મે દાલિદ્દિયં અહુ;

નત્થીતિ વચનં નામ, મા અહોસિ ભવાભવે. –

ભન્તે એવરૂપા દુજ્જીવિતા મુચ્ચેય્યં, નત્થીતિ પદમેવ ન સુણેય્ય’’ન્તિ પત્થનં ઠપેસિ. પચ્ચેકબુદ્ધો ‘‘એવં હોતુ મહાપુઞ્ઞા’’તિ વત્વા અનુમોદનં કત્વા પક્કામિ.

સુમનસેટ્ઠિનોપિ છત્તે અધિવત્થા દેવતા ‘‘અહો દાનં પરમદાનં, ઉપરિટ્ઠે સુપતિટ્ઠિત’’ન્તિ ¶ વત્વા તિક્ખત્તું સાધુકારમદાસિ. અથ નં સેટ્ઠિ ‘‘કિં મં એત્તકં કાલં દાનં દદમાનં ન પસ્સસી’’તિ આહ. નાહં તવ દાનં આરબ્ભ સાધુકારં દેમિ, અન્નભારેન પન ઉપરિટ્ઠસ્સ દિન્નપિણ્ડપાતે પસીદિત્વા મયા એસ સાધુકારો પવત્તિતોતિ. સો ‘‘અચ્છરિયં વત, ભો, અહં એત્તકં કાલં દાનં દદન્તો દેવતં સાધુકારં દાપેતું નાસક્ખિં, અન્નભારો મં નિસ્સાય જીવન્તો એકપિણ્ડપાતેનેવ સાધુકારં દાપેસિ, તસ્સ દાને અનુચ્છવિકં કત્વા તં પિણ્ડપાતં મમ સન્તકં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘અજ્જ તયા કસ્સચિ કિઞ્ચિ દિન્ન’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, સામિ, ઉપરિટ્ઠપચ્ચેકબુદ્ધસ્સ મે અજ્જ ભાગભત્તં દિન્ન’’ન્તિ. ‘‘હન્દ, ભો, કહાપણં ગહેત્વા એતં મય્હં પિણ્ડપાતં દેહી’’તિ? ‘‘ન દેમિ, સામી’’તિ. સો યાવ સહસ્સં વડ્ઢેસિ, ઇતરો સહસ્સેનાપિ નાદાસિ. અથ નં ‘‘હોતુ, ભો, યદિ પિણ્ડપાતં ન દેસિ, સહસ્સં ગહેત્વા પત્તિં મે દેહી’’તિ આહ. સો ‘‘અય્યેન સદ્ધિં મન્તેત્વા જાનિસ્સામી’’તિ વેગેન પચ્ચેકબુદ્ધં સમ્પાપુણિત્વા, ‘‘ભન્તે સુમનસેટ્ઠિ, સહસ્સં દત્વા તુમ્હાકં પિણ્ડપાતે પત્તિં યાચતિ, કિં કરોમી’’તિ પુચ્છિ.

અથસ્સ ¶ સો ઉપમં આહરિ ‘‘સેય્યથાપિ, પણ્ડિત, કુલસતિકે ગામે એકસ્મિં ઘરે દીપં જાલેય્ય, સેસા અત્તનો તેલેન વટ્ટિં તેમેત્વા જાલાપેત્વા ગણ્હેય્યું, પુરિમપદીપસ્સ ¶ પભા અત્થીતિ વત્તબ્બા નત્થી’’તિ. અતિરેકતરા, ભન્તે, પભા હોતીતિ. એવમેવં પણ્ડિત ઉળુઙ્કયાગુ વા હોતુ, કટચ્છુભિક્ખા વા, અત્તનો પિણ્ડપાતે પરેસં પત્તિં દેન્તસ્સ યત્તકાનં દેતિ, તત્તકં વડ્ઢતિ. ત્વઞ્હિ એકમેવ પિણ્ડપાતં અદાસિ, સેટ્ઠિસ્સ પન પત્તિયા દિન્નાય દ્વે પિણ્ડપાતા હોન્તિ એકો તવ, એકો તસ્સાતિ.

સો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ તં અભિવાદેત્વા સેટ્ઠિસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘ગણ્હ, સામિ, પત્તિ’’ન્તિ આહ. તેન હિ ઇમે કહાપણે ગણ્હાતિ. નાહં પિણ્ડપાતં વિક્કિણામિ, સદ્ધાય તે પત્તિં દમ્મીતિ. ‘‘ત્વં સદ્ધાય દેસિ, અહમ્પિ તવ ગુણે પૂજેમિ, ગણ્હ, તાત, ઇતો પટ્ઠાય ¶ ચ પન મા સહત્થા કમ્મમકાસિ, વીથિયં ઘરં માપેત્વા વસ. યેન ચ તે અત્થો હોતિ, સબ્બં મમ સન્તિકા ગણ્હાહી’’તિ આહ. નિરોધા વુટ્ઠિતસ્સ પન દિન્નપિણ્ડપાતો તદહેવ વિપાકં દેતિ. તસ્મા રાજાપિ તં પવત્તિં સુત્વા અન્નભારં પક્કોસાપેત્વા પત્તિં ગહેત્વા મહન્તં ભોગં દત્વા તસ્સ સેટ્ઠિટ્ઠાનં દાપેસિ.

સો સુમનસેટ્ઠિસ્સ સહાયકો હુત્વા યાવજીવં પુઞ્ઞાનિ કત્વા તતો ચુતો દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ¶ ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કપિલવત્થુનગરે અમિતોદનસ્સ સક્કસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિ, અનુરુદ્ધોતિસ્સ નામં અકંસુ. સો મહાનામસક્કસ્સ કનિટ્ઠભાતા, સત્થુ ચૂળપિતુ પુત્તો પરમસુખુમાલો મહાપુઞ્ઞો અહોસિ. એકદિવસં કિર છસુ ખત્તિયેસુ પૂવે લક્ખં કત્વા ગુળેહિ કીળન્તેસુ અનુરુદ્ધો પરાજિતો પૂવાનં અત્થાય માતુ સન્તિકં પહિણિ. સા મહન્તં સુવણ્ણથાલં પૂરેત્વા પૂવે પેસેસિ. પૂવે ખાદિત્વા પુન કીળન્તો પરાજિતો તથેવ પહિણિ. એવં તિક્ખત્તું પૂવેસુ આહટેસુ ચતુત્થે વારે માતા ‘‘ઇદાનિ પૂવા નત્થી’’તિ પહિણિ. તસ્સા વચનં સુત્વા ‘‘નત્થી’’તિ પદસ્સ અસુતપુબ્બતાય ‘‘નત્થિપૂવા નામ ઇદાનિ ભવિસ્સન્તી’’તિ સઞ્ઞં કત્વા ‘‘ગચ્છ નત્થિપૂવે આહરા’’તિ પેસેસિ. અથસ્સ ¶ માતા ‘‘નત્થિપૂવે કિર, અય્યે, દેથા’’તિ વુત્તે ‘‘મમ પુત્તેન નત્થીતિ પદં ન સુતપુબ્બં, કથં નુ ખો નત્થિભાવં જાનાપેય્ય’’ન્તિ સુવણ્ણપાતિં ધોવિત્વા અપરાય સુવણ્ણપાતિયા પટિકુજ્જિત્વા ‘‘હન્દ, તાત, ઇમં મમ પુત્તસ્સ દેહી’’તિ પહિણિ. તસ્મિં ખણે નગરપરિગ્ગાહિકા દેવતા ‘‘અમ્હાકં સામિના અન્નભારકાલે ઉપરિટ્ઠસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ ભાગભત્તં ¶ દત્વા ‘નત્થીતિ પદમેવ ન સુણેય્ય’ન્તિ પત્થના નામ ઠપિતા. સચે મયં તમત્થં ઞત્વા અજ્ઝુપેક્ખેય્યામ, મુદ્ધાપિ નો સત્તધા ફલેય્યા’’તિ ચિન્તેત્વા દિબ્બપૂવેહિ પાતિં પૂરયિંસુ. સો પુરિસો પાતિં આહરિત્વા તસ્સ સન્તિકે ઠપેત્વા વિવરિ. તેસં ગન્ધો સકલનગરં ફરિ. પૂવો પન મુખે ઠપિતમત્તોવ સત્તરસહરણિસહસ્સાનિ ફરિત્વા અટ્ઠાસિ.

અનુરુદ્ધોપિ ચિન્તેસિ – ‘‘ન મં મઞ્ઞે ઇતો પુબ્બે માતા પિયાયતિ. ન હિ મે અઞ્ઞદા તાય નત્થિપૂવા નામ પક્કપુબ્બા’’તિ. સો ગન્ત્વા માતરં એવમાહ – ‘‘અમ્મ, નાહં તવ પિયો’’તિ. તાત, કિં વદેસિ, મમ અક્ખીહિપિ હદયમંસતોપિ ત્વં પિયતરોતિ. સચાહં, અમ્મ, તવ પિયો, કસ્મા મમ પુબ્બે એવરૂપે નત્થિપૂવે નામ ન અદાસીતિ. સા તં પુરિસં પુચ્છિ – ‘‘તાત, કિઞ્ચિ પાતિયં અહોસી’’તિ. આમ, અય્યે, પૂવાનં પાતિ પરિપુણ્ણા અહોસિ, ન મે એવરૂપા દિટ્ઠપુબ્બાતિ. સા ચિન્તેસિ – ‘‘પુત્તો મે કતપુઞ્ઞો, દેવતાહિસ્સ દિબ્બપૂવા પહિતા ભવિસ્સન્તી’’તિ. સોપિ માતરં આહ – ‘‘અમ્મ, ન મયા એવરૂપા ¶ પૂવા ખાદિતપુબ્બા, ઇતો પટ્ઠાય મે નત્થિપૂવમેવ પચેય્યાસી’’તિ. સા તતો પટ્ઠાય તેન ‘‘પૂવે ખાદિતુકામોમ્હી’’તિ વુત્તકાલે સુવણ્ણપાતિં ધોવિત્વા અઞ્ઞાય પાતિયા પટિકુજ્જિત્વા ¶ પહિણતિ, દેવતા પાતિં પૂરેન્તિ. એવં સો અગારમજ્ઝે વસન્તો નત્થીતિ પદસ્સ અત્થં અજાનિત્વા દિબ્બપૂવેયેવ પરિભુઞ્જિ.

સત્થુ પન પરિવારત્થં કુલપટિપાટિયા સાકિયકુમારેસુ પબ્બજન્તેસુ મહાનામેન સક્કેન, ‘‘તાત, અમ્હાકં કુલા કોચિ પબ્બજિતો નત્થિ, તયા વા પબ્બજિતબ્બં, મયા વા’’તિ વુત્તે સો આહ – ‘‘અહં અતિસુખુમાલો પબ્બજિતું ન સક્ખિસ્સામી’’તિ. તેન હિ કમ્મન્તં ઉગ્ગણ્હ, અહં પબ્બજિસ્સામીતિ. કો એસ કમ્મન્તો નામાતિ? સો હિ ભત્તસ્સ ઉટ્ઠાનટ્ઠાનમ્પિ ન જાનાતિ, કમ્મન્તં કિમેવ જાનિસ્સતિ, તસ્મા એવમાહ. એકદિવસઞ્હિ ¶ અનુરુદ્ધો ભદ્દિયો કિમિલોતિ તયો જના ‘‘ભત્તં નામ કહં ઉટ્ઠાતી’’તિ મન્તયિંસુ. તેસુ કિમિલો ‘‘કોટ્ઠેસુ ઉટ્ઠાતી’’તિ આહ. સો કિરેકદિવસં વીહી કોટ્ઠમ્હિ પક્ખિપન્તે અદ્દસ, તસ્મા ‘‘કોટ્ઠે ભત્તં ઉપ્પજ્જતી’’તિ સઞ્ઞાય એવમાહ. અથ નં ભદ્દિયો ‘‘ત્વં ન જાનાસી’’તિ વત્વા ‘‘ભત્તં નામ ઉક્ખલિયં ઉટ્ઠાતી’’તિ આહ. સો કિરેકદિવસં ઉક્ખલિતો ભત્તં વડ્ઢેન્તે દિસ્વા ‘‘એત્થેવેતં ઉપ્પજ્જતી’’તિ સઞ્ઞમકાસિ, તસ્મા એવમાહ. અનુરુદ્ધો તે ઉભોપિ ‘‘તુમ્હે ન જાનાથા’’તિ વત્વા ‘‘ભત્તં નામ રતનુબ્બેધમકુળાય ¶ મહાસુવણ્ણપાતિયં ઉટ્ઠાતી’’તિ આહ. તેન કિર નેવ વીહિં કોટ્ટેન્તા, ન ભત્તં પચન્તા દિટ્ઠપુબ્બા, સુવણ્ણપાતિયં વડ્ઢેત્વા પુરતો ઠપિતભત્તમેવ પસ્સતિ, તસ્મા ‘‘પાતિયંયેવેતં ઉપ્પજ્જતી’’તિ સઞ્ઞમકાસિ, તસ્મા એવમાહ. એવં ભત્તુટ્ઠાનટ્ઠાનમ્પિ અજાનન્તો મહાપુઞ્ઞો કુલપુત્તો કમ્મન્તે કિં જાનિસ્સતિ.

સો ‘‘એહિ ખો તે, અનુરુદ્ધ, ઘરાવાસત્થં અનુસાસિસ્સામિ, પઠમં ખેત્તં કસાપેતબ્બ’’ન્તિઆદિના નયેન ભાતરા વુત્તાનં કમ્મન્તાનં અપરિયન્તભાવં સુત્વા ‘‘ન મે ઘરાવાસેન અત્થો’’તિ માતરં આપુચ્છિત્વા ભદ્દિયપમુખેહિ પઞ્ચહિ સાકિયકુમારેહિ સદ્ધિં નિક્ખમિત્વા અનુપિયમ્બવને સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પબ્બજિ. પબ્બજિત્વા ચ પન સમ્માપટિપદં પટિપન્નો અનુપુબ્બેન તિસ્સો વિજ્જા સચ્છિકત્વા દિબ્બેન ચક્ખુના એકાસને નિસિન્નોવ હત્થતલે ઠપિતઆમલકાનિ વિય સહસ્સલોકધાતુયો ઓલોકનસમત્થો હુત્વા –

‘‘પુબ્બેનિવાસં જાનામિ, દિબ્બચક્ખુ વિસોધિતં;

તેવિજ્જો ઇદ્ધિપત્તોમ્હિ, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ. (થેરગા. ૩૩૨, ૫૬૨) –

ઉદાનં ¶ ઉદાનેત્વા ‘‘કિં નુ ખો મે કત્વા અયં સમ્પત્તિ લદ્ધા’’તિ ઓલોકેન્તો ‘‘પદુમુત્તરપાદમૂલે પત્થનં ઠપેસિ’’ન્તિ ઞત્વા પુન ‘‘સંસારે સંસરન્તો અસુકસ્મિં નામ કાલે બારાણસિયં સુમનસેટ્ઠિં નિસ્સાય જીવન્તો અન્નભારો નામ અહોસિ’’ન્તિપિ ઞત્વા –

‘‘અન્નભારો ¶ પુરે આસિં, દલિદ્દો તિણહારકો;

પિણ્ડપાતો મયા દિન્નો, ઉપરિટ્ઠસ્સ તાદિનો’’તિ. –

આહ ¶ . અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘યો સો તદા મયા ઉપરિટ્ઠસ્સ દિન્નપિણ્ડપાતતો કહાપણે દત્વા પત્તિં અગ્ગહેસિ, મમ સહાયકો સુમનસેટ્ઠિ કહં નુ ખો સો એતરહિ નિબ્બત્તો’’તિ. અથ નં ‘‘વિઞ્ઝાટવિયં પબ્બતપાદે મુણ્ડનિગમો નામ અત્થિ, તત્થ મહામુણ્ડસ્સ નામ ઉપાસકસ્સ મહાસુમનો ચૂળસુમનોતિ દ્વે પુત્તા, તેસુ સો ચૂળસુમનો હુત્વા નિબ્બત્તો’’તિ અદ્દસ. દિસ્વા ચ પન ચિન્તેસિ – ‘‘અત્થિ નુ ખો તત્થ મયિ ગતે ઉપકારો, નત્થી’’તિ. સો ઉપધારેન્તો ઇદં અદ્દસ ‘‘સો તત્થ મયિ ગતે સત્તવસ્સિકોવ નિક્ખમિત્વા પબ્બજિસ્સતિ, ખુરગ્ગેયેવ ચ અરહત્તં પાપુણિસ્સતી’’તિ. દિસ્વા ચ પન ઉપકટ્ઠે અન્તોવસ્સે આકાસેન ગન્ત્વા ગામદ્વારે ઓતરિ. મહામુણ્ડો પન ઉપાસકો થેરસ્સ પુબ્બેપિ વિસ્સાસિકો એવ. સો થેરં પિણ્ડપાતકાલે ચીવરં પારુપન્તં દિસ્વા પુત્તં મહાસુમનં આહ – ‘‘તાત, અય્યો, મે અનુરુદ્ધત્થેરો આગતો, યાવસ્સ અઞ્ઞો કોચિ પત્તં ન ગણ્હાતિ, તાવસ્સ ગન્ત્વા પત્તં ગણ્હ, અહં આસનં પઞ્ઞાપેસ્સામી’’તિ. સો તથા અકાસિ. ઉપાસકો થેરં અન્તોનિવેસને સક્કચ્ચં પરિવિસિત્વા તેમાસં વસનત્થાય પટિઞ્ઞં ગણ્હિ, થેરોપિ અધિવાસેસિ.

અથ નં એકદિવસં પટિજગ્ગન્તો વિય ¶ તેમાસં પટિજગ્ગિત્વા મહાપવારણાય તિચીવરઞ્ચેવ ગુળતેલતણ્ડુલાદીનિ ચ આહરિત્વા થેરસ્સ પાદમૂલે ઠપેત્વા ‘‘ગણ્હથ, ભન્તે’’તિ આહ. ‘‘અલં, ઉપાસક, ન મે ઇમિના અત્થો’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, વસ્સાવાસિકલાભો નામેસ, ગણ્હથ ન’’ન્તિ? ‘‘ન ગણ્હામિ, ઉપાસકા’’તિ. ‘‘કિમત્થં ન ગણ્હથ, ભન્તે’’તિ? ‘‘મય્હં સન્તિકે કપ્પિયકારકો સામણેરોપિ નત્થી’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, મમ પુત્તો મહાસુમનો સામણેરો ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘ન મે, ઉપાસક, મહાસુમનેનત્થો’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, ચૂળસુમનં પબ્બાજેથા’’તિ. થેરો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ચૂળસુમનં પબ્બાજેસિ. સો ખુરગ્ગેયેવ અરહત્તં પાપુણિ. થેરો તેન સદ્ધિં અડ્ઢમાસમત્તં તત્થેવ વસિત્વા ‘‘સત્થારં પસ્સિસ્સામી’’તિ તસ્સ ઞાતકે આપુચ્છિત્વા આકાસેનેવ ગન્ત્વા હિમવન્તપદેસે અરઞ્ઞકુટિકાય ઓતરિ.

થેરો ¶ પન પકતિયાપિ આરદ્ધવીરિયો, તસ્સ તત્થ પુબ્બરત્તાપરરત્તં ચઙ્કમન્તસ્સ ઉદરવાતો સમુટ્ઠહિ. અથ નં કિલન્તરૂપં દિસ્વા સામણેરો પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, કિં વો રુજ્જતી’’તિ? ‘‘ઉદરવાતો મે સમુટ્ઠિતો’’તિ ¶ . ‘‘અઞ્ઞદાપિ સમુટ્ઠિતપુબ્બો, ભન્તે’’તિ? ‘‘આમાવુસો’’તિ. ‘‘કેન ફાસુકં હોતિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘અનોતત્તતો પાનીયે લદ્ધે ફાસુકં હોતિ, આવુસો’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, આહરામી’’તિ. ‘‘સક્ખિસ્સસિ સામણેરા’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. તેન હિ અનોતત્તે પન્નગો નામ નાગરાજા મં જાનાતિ, તસ્સ આચિક્ખિત્વા ભેસજ્જત્થાય એકં પાનીયવારકં આહરાતિ. સો સાધૂતિ ઉપજ્ઝાયં વન્દિત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પઞ્ચયોજનસતં ઠાનં અગમાસિ ¶ . તં દિવસં પન નાગરાજા નાગનાટકપરિવુતો ઉદકકીળં કીળિતુકામો હોતિ. સો સામણેરં આગચ્છન્તં દિસ્વાવ કુજ્ઝિ, ‘‘અયં મુણ્ડકસમણો અત્તનો પાદપંસું મમ મત્થકે ઓકિરન્તો વિચરતિ, અનોતત્તે પાનીયત્થાય આગતો ભવિસ્સતિ, ન દાનિસ્સ પાનીયં દસ્સામી’’તિ પણ્ણાસયોજનિકં અનોતત્તદહં મહાપાતિયા ઉક્ખલિં પિદહન્તો વિય ફણેન પિદહિત્વા નિપજ્જિ. સામણેરો નાગરાજસ્સ આકારં ઓલોકેત્વાવ ‘‘કુદ્ધો અય’’ન્તિ ઞત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘સુણોહિ મે નાગરાજ, ઉગ્ગતેજ મહબ્બલ;

દેહિ મે પાનીયઘટં, ભેસજ્જત્થમ્હિ આગતો’’તિ.

તં સુત્વા નાગરાજા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘પુરત્થિમસ્મિં દિસાભાગે, ગઙ્ગા નામ મહાનદી;

મહાસમુદ્દમપ્પેતિ, તતો ત્વં પાનીયં હરા’’તિ.

તં સુત્વા સામણેરો ‘‘અયં નાગરાજા અત્તનો ઇચ્છાય ન દસ્સતિ, અહં બલક્કારં કત્વા આનુભાવં જાનાપેત્વા ઇમં અભિભવિત્વાવ પાનીયં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘મહારાજ ¶ , ઉપજ્ઝાયો મં અનોતત્તતોવ પાનીયં આહરાપેતિ, તેનાહં ઇદમેવ હરિસ્સામિ, અપેહિ, મા મં વારેહી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઇતોવ પાનીયં હાસ્સં, ઇમિનાવમ્હિ અત્થિકો;

યદિ તે થામબલં અત્થિ, નાગરાજ નિવારયા’’તિ.

અથ ¶ નં નાગરાજા આહ –

‘‘સામણેર સચે અત્થિ, તવ વિક્કમ પોરિસં;

અભિનન્દામિ તે વાચં, હરસ્સુ પાનીયં મમા’’તિ.

અથ ¶ નં સામણેરો ‘‘એવં, મહારાજ, હરામી’’તિ વત્વા ‘‘યદિ સક્કોન્તો હરાહી’’તિ વુત્તે – ‘‘તેન હિ સુટ્ઠુ જાનસ્સૂ’’તિ તિક્ખત્તું પટિઞ્ઞં ગહેત્વા ‘‘બુદ્ધસાસનસ્સ આનુભાવં દસ્સેત્વા મયા પાનીયં હરિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા આકાસટ્ઠદેવતાનં તાવ સન્તિકં અગમાસિ. તા આગન્ત્વા વન્દિત્વા ‘‘કિં, ભન્તે’’તિ વત્વા અટ્ઠંસુ. ‘‘એતસ્મિં અનોતત્તદહપિટ્ઠે પન્નગનાગરાજેન સદ્ધિં મમ સઙ્ગામો ભવિસ્સતિ, તત્થ ગન્ત્વા જયપરાજયં ઓલોકેથા’’તિ આહ. સો એતેનેવ નીહારેન ચત્તારો લોકપાલે સક્કસુયામસન્તુસિતપરનિમ્મિતવસવત્તી ચ ઉપસઙ્કમિત્વા તમત્થં આરોચેસિ. તતો પરં પટિપાટિયા યાવ બ્રહ્મલોકં ગન્ત્વા તત્થ તત્થ બ્રહ્મેહિ આગન્ત્વા ¶ વન્દિત્વા ઠિતેહિ ‘‘કિં, ભન્તે’’તિ પુટ્ઠો તમત્થં આરોચેસિ. એવં સો અસઞ્ઞે ચ અરૂપિબ્રહ્માનો ચ ઠપેત્વા સબ્બત્થ મુહુત્તેનેવ આહિણ્ડિત્વા આરોચેસિ. તસ્સ વચનં સુત્વા સબ્બાપિ દેવતા અનોતત્તદહપિટ્ઠે નાળિયં પક્ખિત્તાનિ પિટ્ઠચુણ્ણાનિ વિય આકાસં નિરન્તરં પૂરેત્વા સન્નિપતિંસુ. સન્નિપતિતે દેવસઙ્ઘે સામણેરો આકાસે ઠત્વા નાગરાજં આહ –

‘‘સુણોહિ મે નાગરાજ, ઉગ્ગતેજ મહબ્બલ;

દેહિ મે પાનીયઘટં, ભેસજ્જત્થમ્હિ આગતો’’તિ.

અથ નં નાગો આહ –

‘‘સામણેર સચે અત્થિ, તવ વિક્કમ પોરિસં;

અભિનન્દામિ તે વાચં, હરસ્સુ પાનીયં મમા’’તિ.

સો તિક્ખત્તું નાગરાજસ્સ પટિઞ્ઞં ગહેત્વા આકાસે ઠિતકોવ દ્વાદસયોજનિકં બ્રહ્મત્તભાવં માપેત્વા આકાસતો ઓરુય્હ નાગરાજસ્સ ફણે અક્કમિત્વા અધોમુખં નિપ્પીળેસિ, તાવદેવ બલવતા પુરિસેન અક્કન્તઅલ્લચમ્મં વિય નાગરાજસ્સ ફણે અક્કન્તમત્તે ઓગલિત્વા દબ્બિમત્તા ફણપુટકા અહેસું. નાગરાજસ્સ ફણેહિ મુત્તમુત્તટ્ઠાનતો તાલક્ખન્ધપમાણા ¶ ઉદકવટ્ટિયો ઉગ્ગઞ્છિંસુ. સામણેરો આકાસેયેવ પાનીયવારકં ¶ પૂરેસિ. દેવસઙ્ઘો સાધુકારમદાસિ. અથ નાગરાજા ¶ લજ્જિત્વા સામણેરસ્સ કુજ્ઝિ, જયકુસુમવણ્ણાનિસ્સ અક્ખીનિ અહેસું. સો ‘‘અયં મં દેવસઙ્ઘં સન્નિપાતેત્વા પાનીયં ગહેત્વા લજ્જાપેસિ, એતં ગહેત્વા મુખે હત્થં પક્ખિપિત્વા હદયમંસં વાસ્સ મદ્દામિ, પાદે વા નં ગહેત્વા પારગઙ્ગાયં ખિપામી’’તિ વેગેન અનુબન્ધિ. અનુબન્ધન્તોપિ નં પાપુણિતું નાસક્ખિયેવ. સામણેરો ગન્ત્વા ઉપજ્ઝાયસ્સ હત્થે પાનીયં ઠપેત્વા ‘‘પિવથ, ભન્તે’’તિ આહ. નાગરાજાપિ પચ્છતો આગન્ત્વા, ‘‘ભન્તે અનુરુદ્ધ, સામણેરો મયા અદિન્નમેવ પાનીયં ગહેત્વા આગતો, મા પિવિત્થા’’તિ આહ. એવં કિર સામણેરાતિ. ‘‘પિવથ, ભન્તે, ઇમિના મે દિન્નં પાનીયં આહટ’’ન્તિ આહ. થેરો ‘‘ખીણાસવસામણેરસ્સ મુસાકથનં નામ નત્થી’’તિ ઞત્વા પાનીયં પિવિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવસ્સ આબાધો પટિપસ્સમ્ભિ. પુન નાગો થેરં આહ – ‘‘ભન્તે, સામણેરેનમ્હિ સબ્બં દેવગણં સન્નિપાતેત્વા લજ્જાપિતો, અહમસ્સ હદયં વા ફાલેસ્સામિ, પાદે વા નં ગહેત્વા પારગઙ્ગાય ખિપિસ્સામી’’તિ. મહારાજ, સામણેરો મહાનુભાવો, તુમ્હે સામણેરેન સદ્ધિં સઙ્ગામેતું ન સક્ખિસ્સથ ¶ , ખમાપેત્વા નં ગચ્છથાતિ. સો સયમ્પિ સામણેરસ્સ આનુભાવં જાનાતિયેવ, લજ્જાય પન અનુબન્ધિત્વા આગતો. અથ નં થેરસ્સ વચનેન ખમાપેત્વા તેન સદ્ધિં મિત્તસન્થવં કત્વા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય અનોતત્તઉદકેન અત્થે સતિ તુમ્હાકં આગમનકિચ્ચં નત્થિ, મય્હં પહિણેય્યાથ, અહમેવ આહરિત્વા દસ્સામી’’તિ વત્વા પક્કામિ.

થેરોપિ સામણેરં આદાય પાયાસિ. સત્થા થેરસ્સ આગમનભાવં ઞત્વા મિગારમાતુપાસાદે થેરસ્સ આગમનં ઓલોકેન્તો નિસીદિ. ભિક્ખૂપિ થેરં આગચ્છન્તં દિસ્વા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા પત્તચીવરં પટિગ્ગહેસું. અથેકચ્ચે સામણેરં સીસેપિ કણ્ણેસુપિ બાહાયમ્પિ ગહેત્વા સઞ્ચાલેત્વા ‘‘કિં, સામણેર ચૂળકનિટ્ઠ, ન ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ આહંસુ. સત્થા તેસં કિરિયં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘ભારિયં વતિમેસં ભિક્ખૂનં કમ્મં આસીવિસં ગીવાય ગણ્હન્તા વિય સામણેરં ગણ્હન્તિ, નાસ્સ આનુભાવં જાનન્તિ, અજ્જ મયા સુમનસામણેરસ્સ ગુણં પાકટં કાતું વટ્ટતી’’તિ. થેરોપિ આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા નિસીદિ. સત્થા તેન સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા આનન્દત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘આનન્દ, અનોતત્તઉદકેનમ્હિ પાદે ધોવિતુકામો ¶ , સામણેરાનં ઘટં દત્વા પાનીયં આહરાપેહી’’તિ. થેરો વિહારે પઞ્ચમત્તાનિ ¶ સામણેરસતાનિ સન્નિપાતેસિ. તેસુ સુમનસામણેરો સબ્બનવકો અહોસિ. થેરો સબ્બમહલ્લકં સામણેરં આહ – ‘‘સામણેર, સત્થા અનોકત્તદહઉદકેન પાદે ધોવિતુકામો, ઘટં આદાય ગન્ત્વા પાનીયં આહરા’’તિ. સો ‘‘ન સક્કોમિ, ભન્તે’’તિ ન ઇચ્છિ. થેરો સેસેપિ પટિપાટિયા પુચ્છિ, તેપિ તથેવ વત્વા પટિક્ખિપિંસુ. ‘‘કિં પનેત્થ ખીણાસવસામણેરા નત્થી’’તિ? અત્થિ, તે પન ‘‘નાયં અમ્હાકં બદ્ધો ¶ માલાપુટો, સુમનસામણેરસ્સેવ બદ્ધો’’તિ ન ઇચ્છિંસુ, પુથુજ્જના પન અત્તનો અસમત્થતાયેવ ન ઇચ્છિંસુ. પરિયોસાને પન સુમનસ્સ વારે સમ્પત્તે, ‘‘સામણેર, સત્થા અનોતત્તદહઉદકેન પાદે ધોવિતુકામો, કુટં આદાય કિર ઉદકં આહરા’’તિ આહ. સો ‘‘સત્થરિ આહરાપેન્તે આહરિસ્સામી’’તિ સત્થારં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, અનોતત્તતો કિર મં ઉદકં આહારાપેથા’’તિ આહ. ‘‘આમ, સુમના’’તિ. સો વિસાખાય કારિતેસુ ઘનસુવણ્ણકોટ્ટિમેસુ સેનાસનકુટેસુ એકં સટ્ઠિકુટઉદકગણ્હનકં મહાઘટં હત્થેન ગહેત્વા ‘‘ઇમિના મે ઉક્ખિપિત્વા અંસકૂટે ઠપિતેન અત્થો નત્થી’’તિ ઓલમ્બકં કત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા હિમવન્તાભિમુખો પક્ખન્દિ.

નાગરાજા સામણેરં દૂરતોવ આગચ્છન્તં દિસ્વા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા કુટં ¶ અંસકૂટેન આદાય, ‘‘ભન્તે, તુમ્હે માદિસે દાસે વિજ્જમાને કસ્મા સયં આગતા, ઉદકેનત્થે સતિ કસ્મા સાસનમત્તમ્પિ ન પહિણથા’’તિ કુટેન ઉદકં આદાય સયં ઉક્ખિપિત્વા ‘‘પુરતો હોથ, ભન્તે, અહમેવ આહરિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘તિટ્ઠથ તુમ્હે, મહારાજ, અહમેવ સમ્માસમ્બુદ્ધેન આણત્તો’’તિ નાગરાજાનં નિવત્તાપેત્વા કુટં મુખવટ્ટિયં હત્થેન ગહેત્વા આકાસેનાગઞ્છિ. અથ નં સત્થા આગચ્છન્તં ઓલોકેત્વા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘પસ્સથ, ભિક્ખવે, સામણેરસ્સ લીલં, આકાસે હંસરાજા વિય સોભતી’’તિ આહ. સોપિ પાનીયઘટં ઠપેત્વા સત્થારં વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા આહ – ‘‘કતિવસ્સોસિ ત્વં, સુમના’’તિ? ‘‘સત્તવસ્સોમ્હિ, ભન્તેતિ. ‘‘તેન હિ, સુમન, અજ્જ પટ્ઠાય ભિક્ખુ હોહી’’તિ વત્વા દાયજ્જઉપસમ્પદં અદાસિ. દ્વેયેવ ¶ કિર સામણેરા સત્તવસ્સિકા ઉપસમ્પદં લભિંસુ – અયઞ્ચ સુમનો સોપાકો ચાતિ.

એવં તસ્મિં ઉપસમ્પન્ને ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું, ‘‘અચ્છરિયં આવુસો, એવરૂપો હિ નામ દહરસામણેરસ્સ આનુભાવો હોતિ, ન નો ઇતો પુબ્બે એવરૂપો આનુભાવો દિટ્ઠપુબ્બો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, મમ સાસને દહરોપિ સમ્મા પટિપન્નો એવરૂપં ¶ સમ્પત્તિં લભતિયેવા’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૩૮૨.

‘‘યો હવે દહરો ભિક્ખુ, યુઞ્જતિ બુદ્ધસાસને;

સોમં લોકં પભાસેતિ, અબ્ભા મુત્તોવ ચન્દિમા’’તિ.

તત્થ ¶ યુઞ્જતીતિ ઘટતિ વાયમતિ. પભાસેતીતિ સો ભિક્ખુ અત્તનો અરહત્તમગ્ગઞાણેન અબ્ભાદીહિ મુત્તો ચન્દિમા વિય લોકં ખન્ધાદિભેદં લોકં ઓભાસેતિ, એકાલોકં કરોતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સુમનસામણેરવત્થુ દ્વાદસમં.

ભિક્ખુવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઞ્ચવીસતિમો વગ્ગો.

૨૬. બ્રાહ્મણવગ્ગો

૧. પસાદબહુલબ્રાહ્મણવત્થુ

છિન્દ ¶ ¶ ¶ સોતન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પસાદબહુલં બ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર બ્રાહ્મણો ભગવતો ધમ્મદેસનં સુત્વા પસન્નચિત્તો અત્તનો ગેહે સોળસમત્તાનં ભિક્ખૂનં નિચ્ચભત્તં પટ્ઠપેત્વા ભિક્ખૂનં આગતવેલાય પત્તં ગહેત્વા ‘‘આગચ્છન્તુ ભોન્તો અરહન્તો, નિસીદન્તુ ભોન્તો અરહન્તો’’તિ યંકિઞ્ચિ વદન્તો અરહન્તવાદપટિસંયુત્તમેવ વદતિ. તેસુ પુથુજ્જના ‘‘અયં અમ્હેસુ અરહન્તસઞ્ઞી’’તિ ચિન્તયિંસુ, ખીણાસવા ‘‘અયં નો ખીણાસવભાવં જાનાતી’’તિ. એવં તે સબ્બેપિ કુક્કુચ્ચાયન્તા તસ્સ ગેહં નાગમિંસુ. સો દુક્ખી દુમ્મનો ‘‘કિન્નુ ખો, અય્યા, નાગચ્છન્તી’’તિ વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા તમત્થં આરોચેસિ. સત્થા ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા ‘‘કિં એતં, ભિક્ખવે’’તિ પુચ્છિત્વા તેહિ તસ્મિં અત્થે આરોચિતે ‘‘સાદિયથ પન તુમ્હે, ભિક્ખવે, અરહન્તવાદ’’ન્તિ આહ. ‘‘ન સાદિયામ મયં, ભન્તે’’તિ. ‘‘એવં સન્તે મનુસ્સાનં એતં પસાદભઞ્ઞં, અનાપત્તિ ¶ , ભિક્ખવે, પસાદભઞ્ઞે, અપિ ચ ખો પન બ્રાહ્મણસ્સ અરહન્તેસુ અધિમત્તં પેમં, તસ્મા તુમ્હેહિપિ તણ્હાસોતં છેત્વા અરહત્તમેવ પત્તું યુત્ત’’ન્તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૩૮૩.

‘‘છિન્દ સોતં પરક્કમ્મ, કામે પનુદ બ્રાહ્મણ;

સઙ્ખારાનં ખયં ઞત્વા, અકતઞ્ઞૂસિ બ્રાહ્મણા’’તિ.

તત્થ પરક્કમ્માતિ તણ્હાસોતં નામ ન અપ્પમત્તકેન વાયામેન છિન્દિતું સક્કા, તસ્મા ઞાણસમ્પયુત્તેન મહન્તેન પરક્કમેન પરક્કમિત્વા તં સોતં છિન્દ. ઉભોપિ કામે પનુદ નીહર. બ્રાહ્મણાતિ ખીણાસવાનં આલપનમેતં. સઙ્ખારાનન્તિ પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં ખયં જાનિત્વા. અકતઞ્ઞૂતિ એવં સન્તે ત્વં સુવણ્ણાદીસુ કેનચિ અકતસ્સ નિબ્બાનસ્સ જાનનતો અકતઞ્ઞૂ નામ હોસીતિ.

દેસનાવસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

પસાદબહુલબ્રાહ્મણવત્થુ પઠમં.

૨. સમ્બહુલભિક્ખુવત્થુ

યદા ¶ દ્વયેસૂતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સમ્બહુલે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ ¶ તિંસમત્તા દિસાવાસિકા ભિક્ખૂ આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા નિસીદિંસુ. સારિપુત્તત્થેરો તેસં અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ઠિતકોવ ઇમં પઞ્હં પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, દ્વે ધમ્માતિ વુચ્ચન્તિ, કતમે નુ ખો દ્વે ધમ્મા’’તિ? અથ નં સત્થા ‘‘દ્વે ધમ્માતિ ખો, સારિપુત્ત, સમથવિપસ્સના વુચ્ચન્તી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૮૪.

‘‘યદા દ્વયેસુ ધમ્મેસુ, પારગૂ હોતિ બ્રાહ્મણો;

અથસ્સ સબ્બે સંયોગા, અત્થં ગચ્છન્તિ જાનતો’’તિ.

તત્થ યદાતિ યસ્મિં કાલે દ્વિધા ઠિતેસુ સમથવિપસ્સનાધમ્મેસુ અભિઞ્ઞાપારગાદિવસેન અયં ખીણાસવો પારગૂ હોતિ, અથસ્સ વટ્ટસ્મિં સંયોજનસમત્થા સબ્બે કામયોગાદયો સંયોગા એવં જાનન્તસ્સ અત્થં પરિક્ખયં ગચ્છન્તીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને સબ્બેપિ તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

સમ્બહુલભિક્ખુવત્થુ દુતિયં.

૩. મારવત્થુ

યસ્સ પારન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મારં આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિરેકસ્મિં દિવસે અઞ્ઞતરો પુરિસો વિય હુત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે ¶ , પારં પારન્તિ વુચ્ચતિ, કિન્નુ ખો એતં પારં નામા’’તિ. સત્થા ‘‘મારો અય’’ન્તિ વિદિત્વા, ‘‘પાપિમ, કિં તવ પારેન, તઞ્હિ વીતરાગેહિ પત્તબ્બ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૮૫.

‘‘યસ્સ પારં અપારં વા, પારાપારં ન વિજ્જતિ;

વીતદ્દરં વિસંયુત્તં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ પારન્તિ અજ્ઝત્તિકાનિ છ આયતનાનિ. અપારન્તિ બાહિરાનિ છ આયતનાનિ. પારાપારન્તિ તદુભયં. ન વિજ્જતીતિ યસ્સ સબ્બમ્પેતં ‘‘અહ’’ન્તિ વા ‘‘મમ’’ન્તિ વા ગહણાભાવેન નત્થિ, તં કિલેસદરથાનં વિગમેન વીતદ્દરં સબ્બકિલેસેહિ વિસંયુત્તં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

મારવત્થુ તતિયં.

૪. અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણવત્થુ

ઝાયિન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં બ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર ચિન્તેસિ – ‘‘સત્થા અત્તનો સાવકે, ‘બ્રાહ્મણા’તિ ¶ વદતિ, અહઞ્ચમ્હિ જાતિગોત્તેન બ્રાહ્મણો, મમ્પિ નુ ખો એવં વત્તું વટ્ટતી’’તિ. સો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા તમત્થં પુચ્છિ. સત્થા ‘‘નાહં જાતિગોત્તમત્તેન બ્રાહ્મણં વદામિ, ઉત્તમત્થં અરહત્તં અનુપ્પત્તમેવ પનેવં વદામી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૮૬.

‘‘ઝાયિં વિરજમાસીનં, કતકિચ્ચમનાસવં;

ઉત્તમત્થમનુપ્પત્તં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ ઝાયિન્તિ દુવિધેન ઝાનેન ઝાયન્તં કામરજેન વિરજં વને એકકમાસીનં ચતૂહિ મગ્ગેહિ સોળસન્નં કિચ્ચાનં કતત્તા કતકિચ્ચં આસવાનં અભાવેન અનાસવં ઉત્તમત્થં અરહત્તં અનુપ્પત્તં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ સો બ્રાહ્મણો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણવત્થુ ચતુત્થં.

૫. આનન્દત્થેરવત્થુ

દિવા ¶ તપતીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા મિગારમાતુપાસાદે વિહરન્તો આનન્દત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

પસેનદિ કોસલો કિર મહાપવારણાય સબ્બાભરણપટિમણ્ડિતો ¶ ગન્ધમાલાદીનિ આદાય વિહારં અગમાસિ. તસ્મિં ખણે કાળુદાયિત્થેરો ઝાનં સમાપજ્જિત્વા પરિસપરિયન્તે નિસિન્નો હોતિ, નામમેવ પનસ્સેતં, સરીરં સુવણ્ણવણ્ણં. તસ્મિં પન ખણે ચન્દો ઉગ્ગચ્છતિ, સૂરિયો અત્થમેતિ. આનન્દત્થેરો અત્થમેન્તસ્સ ચ સૂરિયસ્સ ઉગ્ગચ્છન્તસ્સ ચ ચન્દસ્સ ઓભાસં ઓલોકેન્તો રઞ્ઞો સરીરોભાસં થેરસ્સ સરીરોભાસં તથાગતસ્સ ચ સરીરોભાસં ઓલોકેસિ. તત્થ સબ્બોભાસે અતિક્કમિત્વા સત્થાવ વિરોચતિ. થેરો સત્થારં વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, અજ્જ મમ ઇમે ઓભાસે ઓલોકેન્તસ્સ તુમ્હાકમેવ ઓભાસો રુચ્ચતિ. તુમ્હાકઞ્હિ સરીરં સબ્બોભાસે અતિક્કમિત્વા વિરોચતી’’તિ આહ. અથ નં સત્થા, ‘‘આનન્દ, સૂરિયો નામ દિવા વિરોચતિ, ચન્દો રત્તિં, રાજા અલઙ્કતકાલેયેવ, ખીણાસવે ગણસઙ્ગણિકં પહાય અન્તોસમાપત્તિયંયેવ વિરોચતિ, બુદ્ધા પન રત્તિમ્પિ દિવાપિ પઞ્ચવિધેન તેજેન વિરોચન્તી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૮૭.

‘‘દિવા તપતિ આદિચ્ચો, રત્તિમાભાતિ ચન્દિમા;

સન્નદ્ધો ખત્તિયો તપતિ, ઝાયી તપતિ બ્રાહ્મણો;

અથ સબ્બમહોરત્તિં, બુદ્ધો તપતિ તેજસા’’તિ.

તત્થ દિવા તપતીતિ દિવા વિરોચતિ, રત્તિં પનસ્સ ગતમગ્ગોપિ ન પઞ્ઞાયતિ. ચન્દિમાતિ ચન્દોપિ ¶ અબ્ભાદીહિ વિમુત્તો રત્તિમેવ વિરોચતિ, નો દિવા. સન્નદ્ધોતિ સુવણ્ણમણિવિચિત્તેહિ સબ્બાભરણેહિ પટિમણ્ડિતો ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય પરિક્ખિત્તોવ રાજા વિરોચતિ, ન અઞ્ઞાતકવેસેન ઠિતો. ઝાયીતિ ખીણાસવો પન ગણં વિનોદેત્વા ઝાયન્તોવ વિરોચતિ. તેજસાતિ સમ્માસમ્બુદ્ધો પન સીલતેજેન દુસ્સીલ્યતેજં, ગુણતેજેન નિગ્ગુણતેજં, પઞ્ઞાતેજેન ¶ દુપ્પઞ્ઞતેજં, પુઞ્ઞતેજેન ¶ અપુઞ્ઞતેજં, ધમ્મતેજેન અધમ્મતેજં પરિયાદિયિત્વા ઇમિના પઞ્ચવિધેન તેજસા નિચ્ચકાલમેવ વિરોચતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

આનન્દત્થેરવત્થુ પઞ્ચમં.

૬. અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણપબ્બજિતવત્થુ

બાહિતપાપોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં બ્રાહ્મણપબ્બજિતં આરબ્ભ કથેસિ.

એકો કિર બ્રાહ્મણો બાહિરકપબ્બજ્જાય પબ્બજિત્વા ‘‘સમણો ગોતમો અત્તનો સાવકે ‘પબ્બજિતા’તિ વદતિ, અહઞ્ચમ્હિ ¶ પબ્બજિતો, મમ્પિ ખો એવં વત્તું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા એતમત્થં પુચ્છિ. સત્થા ‘‘નાહં એત્તકેન ‘પબ્બજિતો’તિ વદામિ, કિલેસમલાનં પન પબ્બાજિતત્તા પબ્બજિતો નામ હોતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૮૮.

‘‘બાહિતપાપોતિ બ્રાહ્મણો, સમચરિયા સમણોતિ વુચ્ચતિ;

પબ્બાજયમત્તનો મલં, તસ્મા પબ્બજિતોતિ વુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ સમચરિયાતિ સબ્બાકુસલાનિ સમેત્વા ચરણેન. તસ્માતિ યસ્મા બાહિતપાપતાય બ્રાહ્મણો, અકુસલાનિ સમેત્વા ચરણેન સમણોતિ વુચ્ચતિ, તસ્મા યો અત્તનો રાગાદિમલં પબ્બાજયન્તો વિનોદેન્તો ચરતિ, સોપિ તેન પબ્બાજનેન પબ્બજિતોતિ વુચ્ચતીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને સો બ્રાહ્મણપબ્બજિતો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણપબ્બજિતવત્થુ છટ્ઠં.

૭. સારિપુત્તત્થેરવત્થુ

ન ¶ ¶ બ્રાહ્મણસ્સાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સારિપુત્તત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિં કિર ઠાને સમ્બહુલા મનુસ્સા ‘‘અહો અમ્હાકં ¶ , અય્યો, ખન્તિબલેન સમન્નાગતો, અઞ્ઞેસુ અક્કોસન્તેસુ વા પહરન્તેસુ વા કોપમત્તમ્પિ નત્થી’’તિ થેરસ્સ ગુણે કથયિંસુ. અથેકો મિચ્છાદિટ્ઠિકો બ્રાહ્મણો ‘‘કો એસ ન કુજ્ઝતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અમ્હાકં થેરો’’તિ. ‘‘નં કુજ્ઝાપેન્તો ન ભવિસ્સતી’’તિ? ‘‘નત્થેતં, બ્રાહ્મણા’’તિ. ‘‘તેન હિ અહં નં કુજ્ઝાપેસ્સામી’’તિ? ‘‘સચે સક્કોસિ, કુજ્ઝાપેહી’’તિ. સો ‘‘હોતુ, જાનિસ્સામિસ્સ કત્તબ્બ’’ન્તિ થેરં ભિક્ખાય પવિટ્ઠં દિસ્વા પચ્છાભાગેન ગન્ત્વા પિટ્ઠિમજ્ઝે મહન્તં પાણિપ્પહારમદાસિ. થેરો ‘‘કિં નામેત’’ન્તિ અનોલોકેત્વાવ ગતો. બ્રાહ્મણસ્સ સકલસરીરે ડાહો ઉપ્પજ્જિ. સો ‘‘અહો ગુણસમ્પન્નો, અય્યો’’તિ થેરસ્સ પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા ‘‘ખમથ મે, ભન્તે’’તિ વત્વા ‘‘કિં એત’’ન્તિ ચ વુત્તે ‘‘અહં વીમંસનત્થાય તુમ્હે પહરિ’’ન્તિ આહ. ‘‘હોતુ ખમામિ તે’’તિ. ‘‘સચે મે, ભન્તે, ખમથ, મમ ગેહેયેવ નિસીદિત્વા ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ થેરસ્સ પત્તં ગણ્હિ, થેરોપિ પત્તં અદાસિ. બ્રાહ્મણો થેરં ગેહં નેત્વા પરિવિસિ.

મનુસ્સા કુજ્ઝિત્વા ‘‘ઇમિના અમ્હાકં નિરપરાધો અય્યો પહટો, દણ્ડેનપિસ્સ મોક્ખો નત્થિ, એત્થેવ નં મારેસ્સામા’’તિ લેડ્ડુદણ્ડાદિહત્થા બ્રાહ્મણસ્સ ગેહદ્વારે અટ્ઠંસુ. થેરો ઉટ્ઠાય ગચ્છન્તો બ્રાહ્મણસ્સ હત્થે પત્તં અદાસિ. મનુસ્સા તં થેરેન સદ્ધિં ગચ્છન્તં દિસ્વા, ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં પત્તં ગહેત્વા બ્રાહ્મણં નિવત્તેથા’’તિ આહંસુ. કિં એતં ઉપાસકાતિ? બ્રાહ્મણેન ¶ તુમ્હે પહટા, મયમસ્સ કત્તબ્બં જાનિસ્સામાતિ. કિં પન તુમ્હે ઇમિના પહટા, ઉદાહુ અહન્તિ? તુમ્હે, ભન્તેતિ. ‘‘મં એસ પહરિત્વા ખમાપેસિ, ગચ્છથ તુમ્હે’’તિ મનુસ્સે ઉય્યોજેત્વા બ્રાહ્મણં નિવત્તાપેત્વા થેરો વિહારમેવ ગતો. ભિક્ખૂ ઉજ્ઝાયિંસુ ‘‘કિં નામેતં સારિપુત્તત્થેરો યેન બ્રાહ્મણેન પહટો, તસ્સેવ ગેહે નિસીદિત્વા ભિક્ખં ગહેત્વા આગતો. થેરસ્સ પહટકાલતો પટ્ઠાય ઇદાનિ સો કસ્સ લજ્જિસ્સતિ, અવસેસે પોથેન્તો વિચરિસ્સતી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ¶ ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, બ્રાહ્મણો બ્રાહ્મણં પહરન્તો નામ નત્થિ, ગિહિબ્રાહ્મણેન પન સમણબ્રાહ્મણો પહટો ભવિસ્સતિ, કોધો નામેસ અનાગામિમગ્ગેન સમુગ્ઘાતં ગચ્છતી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૮૯.

‘‘ન ¶ બ્રાહ્મણસ્સ પહરેય્ય, નાસ્સ મુઞ્ચેથ બ્રાહ્મણો;

ધી બ્રાહ્મણસ્સ હન્તારં, તતો ધી યસ્સ મુઞ્ચતિ.

૩૯૦.

‘‘ન બ્રાહ્મણસ્સેતદકિઞ્ચિ સેય્યો, યદા નિસેધો મનસો પિયેહિ;

યતો યતો હિંસમનો નિવત્તતિ, તતો તતો સમ્મતિમેવ દુક્ખ’’ન્તિ.

તત્થ પહરેય્યાતિ ‘‘ખીણાસવબ્રાહ્મણોહમસ્મી’’તિ જાનન્તો ખીણાસવસ્સ વા અઞ્ઞતરસ્સ વા જાતિબ્રાહ્મણસ્સ ¶ ન પહરેય્ય. નાસ્સ મુઞ્ચેથાતિ સોપિ પહટો ખીણાસવબ્રાહ્મણો અસ્સ પહરિત્વા ઠિતસ્સ વેરં ન મુઞ્ચેથ, તસ્મિં કોપં ન કરેય્યાતિ અત્થો. ધી બ્રાહ્મણસ્સાતિ ખીણાસવબ્રાહ્મણસ્સ હન્તારં ગરહામિ. તતો ધીતિ યો પન તં પહરન્તં પટિપહરન્તો તસ્સ ઉપરિ વેરં મુઞ્ચતિ, તં તતોપિ ગરહામિયેવ.

એતદકિઞ્ચિ સેય્યોતિ યં ખીણાસવસ્સ અક્કોસન્તં વા અપચ્ચક્કોસનં, પહરન્તં વા અપ્પટિપહરણં, એતં તસ્સ ખીણાસવબ્રાહ્મણસ્સ ન કિઞ્ચિ સેય્યો, અપ્પમત્તકં સેય્યો ન હોતિ, અધિમત્તમેવ સેય્યોતિ અત્થો. યદા નિસેધો મનસો પિયેહીતિ કોધનસ્સ હિ કોધુપ્પાદોવ મનસો પિયો નામ. કોધો હિ પનેસ માતાપિતૂસુપિ બુદ્ધાદીસુપિ અપરજ્ઝતિ. તસ્મા યો અસ્સ તેહિ મનસો નિસેધો કોધવસેન ઉપ્પજ્જમાનસ્સ ચિત્તસ્સ નિગ્ગહો, એતં ન કિઞ્ચિ સેય્યોતિ અત્થો. હિંસમનોતિ કોધમનો. સો તસ્સ યતો યતો વત્થુતો અનાગામિમગ્ગેન સમુગ્ઘાતં ગચ્છન્તો નિવત્તતિ ¶ ¶ . તતો તતોતિ તતો તતો વત્થુતો સકલમ્પિ વટ્ટદુક્ખં નિવત્તતિયેવાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સારિપુત્તત્થેરવત્થુ સત્તમં.

૮. મહાપજાપતિગોતમીવત્થુ

યસ્સ કાયેન વાચાયાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મહાપજાપતિં ગોતમિં આરબ્ભ કથેસિ.

ભગવતા ¶ હિ અનુપ્પન્ને વત્થુસ્મિં પઞ્ઞત્તે અટ્ઠ ગરુધમ્મે મણ્ડનકજાતિયો પુરિસો સુરભિપુપ્ફદામં વિય સિરસા સમ્પટિચ્છિત્વા સપરિવારા મહાપજાપતિ ગોતમી ઉપસમ્પદં લભિ, અઞ્ઞો તસ્સા ઉપજ્ઝાયો વા આચરિયો વા નત્થિ. એવં લદ્ધૂપસમ્પદં થેરિં આરબ્ભ અપરેન સમયેન કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘મહાપજાપતિયા ગોતમિયા આચરિયુપજ્ઝાયા ન પઞ્ઞાયન્તિ, સહત્થેનેવ કાસાયાનિ ગણ્હી’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા ભિક્ખુનિયો કુક્કુચ્ચાયન્તિયો તાય સદ્ધિં નેવ ઉપોસથં ન પવારણં કરોન્તિ, તા ગન્ત્વા તથાગતસ્સપિ તમત્થં આરોચેસું. સત્થા તાસં કથં સુત્વા ‘‘મયા મહાપજાપતિયા ગોતમિયા અટ્ઠ ગરુધમ્મા દિન્ના, અહમેવસ્સાચરિયો, અહમેવ ઉપજ્ઝાયો. કાયદુચ્ચરિતાદિવિરહિતેસુ ખીણાસવેસુ કુક્કુચ્ચં નામ ન કાતબ્બ’’ન્તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૩૯૧.

‘‘યસ્સ ¶ કાયેન વાચાય, મનસા નત્થિ દુક્કટં;

સંવુતં તીહિ ઠાનેહિ, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ દુક્કટન્તિ સાવજ્જં દુક્ખુદ્રયં અપાયસંવત્તનિકં કમ્મં. તીહિ ઠાનેહીતિ એતેહિ કાયાદીહિ તીહિ કારણેહિ કાયદુચ્ચરિતાદિપવેસનિવારણત્થાય દ્વારં પિહિતં, તં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

મહાપજાપતિગોતમીવત્થુ અટ્ઠમં.

૯. સારિપુત્તત્થેરવત્થુ

યમ્હાતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સારિપુત્તત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિરાયસ્મા અસ્સજિત્થેરસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા સોતાપત્તિફલં પત્તકાલતો પટ્ઠાય ‘‘યસ્સં દિસાયં થેરો વસતી’’તિ સુણાતિ, તતો અઞ્જલિં પગ્ગય્હ તતોવ સીસં કત્વા નિપજ્જતિ. ભિક્ખૂ ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિકો સારિપુત્તો, અજ્જાપિ દિસા નમસ્સમાનો વિચરતી’’તિ તમત્થં તથાગતસ્સ આરોચેસું. સત્થા થેરં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, સારિપુત્ત, દિસા નમસ્સન્તો વિચરસી’’તિ પુચ્છિત્વા ¶ , ‘‘ભન્તે, મમ દિસા નમસ્સનભાવં વા અનમસ્સનભાવં વા ¶ તુમ્હેવ જાનાથા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, સારિપુત્તો દિસા નમસ્સતિ, અસ્સજિત્થેરસ્સ પન સન્તિકા ધમ્મં સુત્વા સોતાપત્તિફલં પત્તતાય અત્તનો આચરિયં નમસ્સતિ. યઞ્હિ આચરિયં નિસ્સાય ભિક્ખુ ધમ્મં વિજાનાતિ, તેન સો બ્રાહ્મણેન અગ્ગિ વિય સક્કચ્ચં નમસ્સિતબ્બોયેવા’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૩૯૨.

‘‘યમ્હા ધમ્મં વિજાનેય્ય, સમ્માસમ્બુદ્ધદેસિતં;

સક્કચ્ચં તં નમસ્સેય્ય, અગ્ગિહુત્તંવ બ્રાહ્મણો’’તિ.

તત્થ અગ્ગિહુત્તંવાતિ યથા બ્રાહ્મણો અગ્ગિહુત્તં સમ્મા પરિચરણેન ચેવ અઞ્જલિકમ્માદીહિ ચ સક્કચ્ચં નમસ્સતિ, એવં યમ્હા આચરિયા તથાગતપવેદિતં ધમ્મં વિજાનેય્ય, તં સક્કચ્ચં નમસ્સેય્યાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સારિપુત્તત્થેરવત્થુ નવમં.

૧૦. જટિલબ્રાહ્મણવત્થુ

ન જટાહીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં જટિલબ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ ¶ કિર ‘‘અહં માતિતો ચ પિતિતો ચ સુજાતો બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તો. સચે સમણો ગોતમો અત્તનો સાવકે બ્રાહ્મણાતિ વદતિ, મમ્પિ નુ ખો તથા વત્તું વટ્ટતી’’તિ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા તમત્થં પુચ્છિ. અથ નં સત્થા ‘‘નાહં, બ્રાહ્મણ, જટામત્તેન, ન જાતિગોત્તમત્તેન બ્રાહ્મણં વદામિ, પટિવિદ્ધસચ્ચમેવ પનાહં બ્રાહ્મણોતિ વદામી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૩૯૩.

‘‘ન જટાહિ ન ગોત્તેન, ન જચ્ચા હોતિ બ્રાહ્મણો;

યમ્હિ સચ્ચઞ્ચ ધમ્મો ચ, સો સુચી સો ચ બ્રાહ્મણો’’તિ.

તત્થ ¶ સચ્ચન્તિ યસ્મિં પુગ્ગલે ચત્તારિ સચ્ચાનિ સોળસહાકારેહિ પટિવિજ્ઝિત્વા ઠિતં સચ્ચઞાણઞ્ચેવ નવવિધો ચ લોકુત્તરધમ્મો અત્થિ, સો સુચિ, સો બ્રાહ્મણો ચાતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

જટિલબ્રાહ્મણવત્થુ દસમં.

૧૧. કુહકબ્રાહ્મણવત્થુ

કિં તેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા કૂટાગારસાલાયં વિહરન્તો એકં વગ્ગુલિવતં કુહકબ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિર વેસાલિનગરદ્વારે એકં કકુધરુક્ખં આરુય્હ દ્વીહિ પાદેહિ રુક્ખસાખં ગણ્હિત્વા અધોસિરો ઓલમ્બન્તો ‘‘કપિલાનં મે સતં દેથ, કહાપણે દેથ, પરિચારિકં દેથ, નો ચે દસ્સથ, ઇતો પતિત્વા મરન્તો નગરં અનગરં કરિસ્સામી’’તિ વદતિ. તથાગતસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતસ્સ નગરં પવિસનકાલે ભિક્ખૂ તં બ્રાહ્મણં દિસ્વા નિક્ખમનકાલેપિ નં તથેવ ઓલમ્બન્તં પસ્સિંસુ. નાગરાપિ ‘‘અયં પાતોવ પટ્ઠાય એવં ઓલમ્બન્તો પતિત્વા મરન્તો નગરં અનગરં કરેય્યા’’તિ ચિન્તેત્વા નગરવિનાસભીતા ‘‘યં સો યાચતિ, સબ્બં દેમા’’તિ પટિસ્સુણિત્વા અદંસુ. સો ઓતરિત્વા સબ્બં ગહેત્વા અગમાસિ. ભિક્ખૂ વિહારૂપચારે તં ગાવિં વિય વિરવિત્વા ગચ્છન્તં દિસ્વા સઞ્જાનિત્વા ‘‘લદ્ધં તે ¶ , બ્રાહ્મણ, યથાપત્થિત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, લદ્ધં મે’’તિ સુત્વા અન્તોવિહારં ગન્ત્વા તથાગતસ્સ તમત્થં આરોચેસું. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ સો કુહકચોરો, પુબ્બેપિ કુહકચોરોયેવ અહોસિ. ઇદાનિ પનેસ ¶ બાલજનં વઞ્ચેતિ, તદા પન પણ્ડિતે વઞ્ચેતું નાસક્ખી’’તિ વત્વા તેહિ યાચિતો અતીતમાહરિ.

અતીતે એકં કાસિકગામં નિસ્સાય એકો કુહકતાપસો વાસં કપ્પેસિ. તં એકં કુલં પટિજગ્ગિ. દિવા ઉપ્પન્નખાદનીયભોજનીયતો અત્તનો પુત્તાનં વિય તસ્સપિ એકં કોટ્ઠાસં દેતિ, સાયં ઉપ્પન્નકોટ્ઠાસં ઠપેત્વા દુતિયદિવસે દેતિ. અથેકદિવસં સાયં ગોધમંસં લભિત્વા સાધુકં પચિત્વા તતો કોટ્ઠાસં ઠપેત્વા દુતિયદિવસે તસ્સ અદંસુ. તાપસો મંસં ખાદિત્વાવ રસતણ્હાય બદ્ધો ‘‘કિં મંસં નામેત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ગોધમંસ’’ન્તિ સુત્વા ભિક્ખાય ચરિત્વા સપ્પિદધિકટુકભણ્ડાદીનિ ¶ ગહેત્વા પણ્ણસાલં ગન્ત્વા એકમન્તં ઠપેસિ. પણ્ણસાલાય પન અવિદૂરે એકસ્મિં વમ્મિકે ગોધરાજા વિહરતિ. સો કાલેન કાલં તાપસં વન્દિતું આગચ્છતિ. તંદિવસં પનેસ ‘‘તં વધિસ્સામી’’તિ દણ્ડં પટિચ્છાદેત્વા તસ્સ વમ્મિકસ્સ અવિદૂરે ઠાને નિદ્દાયન્તો વિય નિસીદિ. ગોધરાજા વમ્મિકતો નિક્ખમિત્વા તસ્સ સન્તિકં આગચ્છન્તોવ આકારં સલ્લક્ખેત્વા ‘‘ન મે અજ્જ આચરિયસ્સ આકારો રુચ્ચતી’’તિ તતોવ નિવત્તિ. તાપસો તસ્સ નિવત્તનભાવં ઞત્વા તસ્સ ¶ મારણત્થાય દણ્ડં ખિપિ, દણ્ડો વિરજ્ઝિત્વા ગતો. ગોધરાજાપિ ધમ્મિકં પવિસિત્વા તતો સીસં નીહરિત્વા આગતમગ્ગં ઓલોકેન્તો તાપસં આહ –

‘‘સમણં તં મઞ્ઞમાનો, ઉપગચ્છિમસઞ્ઞતં;

સો મં દણ્ડેન પાહાસિ, યથા અસમણો તથા.

‘‘કિં તે જટાહિ દુમ્મેધ, કિં તે અજિનસાટિયા;

અબ્ભન્તરં તે ગહનં, બાહિરં પરિમજ્જસી’’તિ. (જા. ૧.૪.૯૭-૯૮);

અથ નં તાપસો અત્તનો સન્તકેન પલોભેતું એવમાહ –

‘‘એહિ ગોધ નિવત્તસ્સુ, ભુઞ્જ સાલીનમોદનં;

તેલં લોણઞ્ચ મે અત્થિ, પહૂતં મય્હ પિપ્ફલી’’તિ. (જા. ૧.૪.૯૯);

તં ¶ સુત્વા ગોધરાજા ‘‘યથા યથા ત્વં કથેસિ, તથા તથા મે પલાયિતુકામતાવ હોતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘એસ ભિય્યો પવેક્ખામિ, વમ્મિકં સતપોરિસં;

તેલં લોણઞ્ચ કિત્તેસિ, અહિતં મય્હ પિપ્ફલી’’તિ. (જા. ૧.૪.૧૦૦);

એવઞ્ચ પન વત્વા ‘‘અહં એત્તકં કાલં તયિ સમણસઞ્ઞં અકાસિં, ઇદાનિ પન તે મં પહરિતુકામતાય દણ્ડો ખિત્તો, તસ્સ ખિત્તકાલેયેવ અસમણો ¶ જાતો. કિં તાદિસસ્સ દુપ્પઞ્ઞસ્સ પુગ્ગલસ્સ જટાહિ, કિં સખુરેન અજિનચમ્મેન. અબ્ભન્તરઞ્હિ તે ગહનં, કેવલં બાહિરમેવ પરિમજ્જસી’’તિ આહ. સત્થા ઇમં અતીતં આહરિત્વા ‘‘તદા એસ કુહકો તાપસો ¶ અહોસિ, ગોધરાજા પન અહમેવા’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેત્વા તદા ગોધપણ્ડિતેન તસ્સ નિગ્ગહિતકારણં દસ્સેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૩૯૪.

‘‘કિં તે જટાહિ દુમ્મેધ, કિં તે અજિનસાટિયા;

અબ્ભન્તરં તે ગહનં, બાહિરં પરિમજ્જસી’’તિ. (જા. ૧.૪.૯૮);

તત્થ કિં તે જટાહીતિ અમ્ભો દુપ્પઞ્ઞ તવ બદ્ધાહિપિ ઇમાહિ જટાહિ સખુરાય નિવત્થાયપિ ઇમાય અજિનચમ્મસાટિકાય ચ કિમત્થોતિ. અબ્ભન્તરન્તિ અબ્ભન્તરઞ્હિ તે રાગાદિકિલેસગહનં, કેવલં હત્થિલણ્ડં અસ્સલણ્ડં વિય મટ્ઠં બાહિરં પરિમજ્જસીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

કુહકબ્રાહ્મણવત્થુ એકાદસમં.

૧૨. કિસાગોતમીવત્થુ

પંસુકૂલધરન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા ગિજ્ઝકૂટે પબ્બતે વિહરન્તો કિસાગોતમિં આરબ્ભ કથેસિ.

તદા ¶ કિર સક્કો પઠમયામાવસાને દેવપરિસાય સદ્ધિં સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તે સારણીયધમ્મકથં સુણન્તો નિસીદિ. તસ્મિં ખણે કિસાગોતમી ‘‘સત્થારં પસ્સિસ્સામી’’તિ આકાસેનાગન્ત્વા સક્કં દિસ્વા નિવત્તિ. સો તં વન્દિત્વા નિવત્તન્તિં દિસ્વા સત્થારં પુચ્છિ – ‘‘કા નામેસા ¶ , ભન્તે, આગચ્છમાનાવ તુમ્હે દિસ્વા નિવત્તતી’’તિ? સત્થા ‘‘કિસાગોતમી નામેસા, મહારાજ, મમ ધીતા પંસુકૂલિકત્થેરીનં અગ્ગા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૯૫.

‘‘પંસુકૂલધરં જન્તું, કિસં ધમનિસન્થતં;

એકં વનસ્મિં ઝાયન્તં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ કિસન્તિ પંસુકૂલિકા હિ અત્તનો અનુરૂપં પટિપદં પૂરેન્તા અપ્પમંસલોહિતા ચેવ હોન્તિ ¶ ધમનિસન્થતગત્તા ચ, તસ્મા એવમાહ. એકં વનસ્મિન્તિ વિવિત્તટ્ઠાને એકકં વનસ્મિં ઝાયન્તં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

કિસાગોતમીવત્થુ દ્વાદસમં.

૧૩. એકબ્રાહ્મણવત્થુ

ન ¶ ચાહન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં બ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર ‘‘સમણો ગોતમો અત્તનો સાવકે બ્રાહ્મણાતિ વદતિ અહઞ્ચમ્હિ બ્રાહ્મણયોનિયં નિબ્બત્તો, મમ્પિ નુ ખો એવં વત્તું વટ્ટતી’’તિ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા તમત્થં પુચ્છિ. અથ નં સત્થા ‘‘નાહં, બ્રાહ્મણ, બ્રાહ્મણયોનિયં નિબ્બત્તમત્તેનેવં વદામિ, યો પન અકિઞ્ચનો અગહણો, તમહં બ્રાહ્મણં વદામી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૯૬.

‘‘ન ચાહં બ્રાહ્મણં બ્રૂમિ, યોનિજં મત્તિસમ્ભવં;

ભોવાદિ નામ સો હોતિ, સચે હોતિ સકિઞ્ચનો;

અકિઞ્ચનં અનાદાનં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ યોનિજન્તિ યોનિયં જાતં. મત્તિસમ્ભવન્તિ બ્રાહ્મણિયા માતુ સન્તકે ઉદરસ્મિં સમ્ભૂતં. ભોવાદીતિ સો પન આમન્તનાદીસુ ‘‘ભો, ભો’’તિ વત્વા વિચરન્તો ભોવાદિ નામ હોતિ, સચે રાગાદીહિ ¶ કિઞ્ચનેહિ સકિઞ્ચનો. અહં પન રાગાદીહિ અકિઞ્ચનં ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ અનાદાનં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને સો બ્રાહ્મણો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

એકબ્રાહ્મણવત્થુ તેરસમં.

૧૪. ઉગ્ગસેનસેટ્ઠિપુત્તવત્થુ

સબ્બસંયોજનન્તિ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો ઉગ્ગસેનં નામ સેટ્ઠિપુત્તં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ ‘‘મુઞ્ચ પુરે મુઞ્ચ પચ્છતો’’તિ (ધ. પ. ૩૪૮) ગાથાવણ્ણનાય વિત્થારિતમેવ.

તદા હિ સત્થા, ‘‘ભન્તે, ઉગ્ગસેનો ‘ન ભાયામી’તિ વદતિ, અભૂતેન મઞ્ઞે અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ ભિક્ખૂહિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, મમ પુત્તસદિસા છિન્નસંયોજના ન ભાયન્તિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૯૭.

‘‘સબ્બસંયોજનં છેત્વા, યો વે ન પરિતસ્સતિ;

સઙ્ગાતિગં વિસંયુત્તં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ સબ્બસંયોજનન્તિ દસવિધસંયોજનં. ન પરિતસ્સતીતિ તણ્હાય ન ભાયતિ. તમહન્તિ તં અહં રાગાદીનં સઙ્ગાનં અતીતત્તા સઙ્ગાતિગં, ચતુન્નમ્પિ યોગાનં અભાવેન વિસંયુત્તં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

ઉગ્ગસેનસેટ્ઠિપુત્તવત્થુ ચુદ્દસમં.

૧૫. દ્વેબ્રાહ્મણવત્થુ

છેત્વા ¶ નદ્ધિન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દ્વે બ્રાહ્મણે આરબ્ભ કથેસિ.

તેસુ ¶ કિરેકસ્સ ચૂળરોહિતો નામ ગોણો અહોસિ, એકસ્સ મહારોહિતો નામ. તે એકદિવસં ‘‘તવ ગોણો બલવા, મમ ગોણો બલવા’’તિ વિવદિત્વા ‘‘કિં નો વિવાદેન, પાજેત્વા જાનિસ્સામા’’તિ અચિરવતીતીરે સકટં વાલુકાય પૂરેત્વા ગોણે યોજયિંસુ. તસ્મિં ખણે ભિક્ખૂપિ ન્હાયિતું તત્થ ગતા હોન્તિ. બ્રાહ્મણા ગોણે પાજેસું. સકટં નિચ્ચલં અટ્ઠાસિ, નદ્ધિવરત્તા પન છિજ્જિંસુ. ભિક્ખૂ દિસ્વા વિહારં ગન્ત્વા તમત્થં સત્થુ આરોચયિંસુ. સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે ¶ , બાહિરા એતા નદ્ધિવરત્તા, યો કોચિ એતા છિન્દતેવ, ભિક્ખુના પન અજ્ઝત્તિકં કોધનદ્ધિઞ્ચેવ તણ્હાવરત્તઞ્ચ છિન્દિતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૯૮.

‘‘છેત્વા નદ્ધિં વરત્તઞ્ચ, સન્દાનં સહનુક્કમં;

ઉક્ખિત્તપલિઘં બુદ્ધં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ નદ્ધિન્તિ નય્હનભાવેન પવત્તં કોધં. વરત્તન્તિ બન્ધનભાવેન પવત્તં તણ્હં. સન્દાનં સહનુક્કમન્તિ અનુસયાનુક્કમસહિતં દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિસન્દાનં, ઇદં સબ્બમ્પિ છિન્દિત્વા ઠિતં અવિજ્જાપલિઘસ્સ ઉક્ખિત્તત્તા ઉક્ખિત્તપલિઘં, ચતુન્નં સચ્ચાનં બુદ્ધત્તા બુદ્ધં તં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

દ્વેબ્રાહ્મણવત્થુ પન્નરસમં.

૧૬. અક્કોસકભારદ્વાજવત્થુ

અક્કોસન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો અક્કોસકભારદ્વાજં આરબ્ભ કથેસિ.

તસ્સ હિ ભાતુ ભારદ્વાજસ્સ ધનઞ્જાની નામ બ્રાહ્મણી સોતાપન્ના અહોસિ. સા ખીપિત્વાપિ કાસિત્વાપિ પક્ખલિત્વાપિ ‘‘નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સા’’તિ ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ. સા એકદિવસં બ્રાહ્મણપરિવેસનાય ¶ પવત્તમાનાય પક્ખલિત્વા તથેવ મહાસદ્દેન ઉદાનં ઉદાનેસિ. બ્રાહ્મણો કુજ્ઝિત્વા ‘‘એવમેવાયં વસલી યત્થ વા તત્થ વા પક્ખલિત્વા તસ્સ મુણ્ડકસ્સ સમણકસ્સ વણ્ણં ભાસતી’’તિ ¶ વત્વા ‘‘ઇદાનિ તે, વસલિ, ગન્ત્વા તસ્સ સત્થુનો વાદં આરોપેસ્સામી’’તિ આહ. અથ નં સા ‘‘ગચ્છ, બ્રાહ્મણ, નાહં તં પસ્સામિ, યો તસ્સ ભગવતો વાદં આરોપેય્ય, અપિ ચ ગન્ત્વા તં ભગવન્તં પઞ્હં પુચ્છસ્સૂ’’તિ આહ. સો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા અવન્દિત્વાવ એકમન્તં ઠિતો પઞ્હં પુચ્છન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘કિંસુ ¶ છેત્વા સુખં સેતિ, કિંસુ છેત્વા ન સોચતિ;

કિસ્સસ્સુ એકધમ્મસ્સ, વધં રોચેસિ ગોતમા’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૮૭);

અથસ્સ પઞ્હં બ્યાકરોન્તો સત્થા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘કોધં છેત્વા સુખં સેતિ, કોધં છેત્વા ન સોચતિ;

કોધસ્સ વિસમૂલસ્સ, મધુરગ્ગસ્સ બ્રાહ્મણ;

વધં અરિયા પસંસન્તિ, તઞ્હિ છેત્વા ન સોચતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૮૭);

સો ¶ સત્થરિ પસીદિત્વા પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિ. અથસ્સ કનિટ્ઠો અક્કોસકભારદ્વાજો ‘‘ભાતા કિર મે પબ્બજિતો’’તિ સુત્વા કુદ્ધો આગન્ત્વા સત્થારં અસબ્ભાહિ ફરુસાહિ વાચાહિ અક્કોસિ. સોપિ સત્થારા અતિથીનં ખાદનીયાદિદાનઓપમ્મેન સઞ્ઞત્તો સત્થરિ પસન્નો પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિ. અપરેપિસ્સ સુન્દરિકભારદ્વાજો બિલિઙ્ગકભારદ્વાજોતિ દ્વે કનિટ્ઠભાતરો સત્થારં અક્કોસન્તાવ સત્થારા વિનીતા પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિંસુ.

અથેકદિવસં ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું, ‘‘આવુસો, અચ્છરિયા વત બુદ્ધગુણા, ચતૂસુ નામ ભાતિકેસુ અક્કોસન્તેસુ સત્થા કિઞ્ચિ અવત્વા તેસંયેવ પતિટ્ઠા જાતો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, અહં મમ ખન્તિબલેન સમન્નાગતત્તા દુટ્ઠેસુ અદુસ્સન્તો મહાજનસ્સ પતિટ્ઠા હોમિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૯૯.

‘‘અક્કોસં વધબન્ધઞ્ચ, અદુટ્ઠો યો તિતિક્ખતિ;

ખન્તીબલં બલાનીકં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ અદુટ્ઠોતિ એતં દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસઞ્ચ પાણિઆદીહિ પોથનઞ્ચ અન્દુબન્ધનાદીહિ બન્ધનઞ્ચ યો અકુદ્ધમાનસો હુત્વા અધિવાસેતિ ¶ , ખન્તિબલેન સમન્નાગતત્તા ખન્તિબલં, પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિયા અનીકભૂતેન તેનેવ ખન્તિબલેન સમન્નાગતત્તા બલાનીકં તં એવરૂપં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

અક્કોસકભારદ્વાજવત્થુ સોળસમં.

૧૭. સારિપુત્તત્થેરવત્થુ

અક્કોધનન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો સારિપુત્તત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

તદા કિર થેરો પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં પિણ્ડાય ચરન્તો નાલકગામે માતુ ઘરદ્વારં અગમાસિ. અથ નં સા નિસીદાપેત્વા પરિવિસમાના અક્કોસિ – ‘‘અમ્ભો, ઉચ્છિટ્ઠખાદક ઉચ્છિટ્ઠકઞ્જિયં અલભિત્વા પરઘરેસુ ઉળુઙ્કપિટ્ઠેન ઘટ્ટિતકઞ્જિયં પરિભુઞ્જિતું અસીતિકોટિધનં પહાય પબ્બજિતોસિ, નાસિતમ્હા તયા, ભુઞ્જાહિ દાની’’તિ. ભિક્ખૂનમ્પિ ભત્તં દદમાના ¶ ‘‘તુમ્હેહિ મમ પુત્તો અત્તનો ચૂળુપટ્ઠાકો કતો, ઇદાનિ ભુઞ્જથા’’તિ વદેતિ. થેરો ભિક્ખં ગહેત્વા વિહારમેવ અગમાસિ. અથાયસ્મા રાહુલો સત્થારં પિણ્ડપાતેન આપુચ્છિ. અથ નં સત્થા આહ – ‘‘રાહુલ, કહં ગમિત્થા’’તિ? ‘‘અય્યિકાય ગામં, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં પન તે અય્યિકાય ઉપજ્ઝાયો વુત્તો’’તિ? ‘‘અય્યિકાય મે, ભન્તે, ઉપજ્ઝાયો અક્કુટ્ઠો’’તિ. ‘‘કિન્તિ વત્વા’’તિ? ‘‘ઇદં નામ, ભન્તે’’તિ. ‘‘ઉપજ્ઝાયેન પન તે કિં વુત્ત’’ન્તિ? ‘‘ન કિઞ્ચિ, ભન્તે’’તિ. તં સુત્વા ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું, ‘‘આવુસો, અચ્છરિયા વત સારિપુત્તત્થેરસ્સ ગુણા, એવંનામસ્સ માતરિ અક્કોસન્તિયા કોધમત્તમ્પિ નાહોસી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, ખીણાસવા નામ અક્કોધનાવ હોન્તી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૦૦.

‘‘અક્કોધનં વતવન્તં, સીલવન્તં અનુસ્સદં;

દન્તં અન્તિમસારીરં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ વતવન્તન્તિ ધુતવતેન, સમન્નાગતં ચતુપારિસુદ્ધિસીલેન સીલવન્તં, તણ્હાઉસ્સદાભાવેન અનુસ્સદં ¶ , છળિન્દ્રિયદમનેન દન્તં, કોટિયં ઠિતેન અત્તભાવેન અન્તિમસરીરં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સારિપુત્તત્થેરવત્થુ સત્તરસમં.

૧૮. ઉપ્પલવણ્ણાથેરીવત્થુ

વારિ પોક્ખરપત્તેવાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ઉપ્પલવણ્ણથેરિં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ ‘‘મધુવા મઞ્ઞતિ બાલો’’તિ ગાથાવણ્ણનાય (ધ. પ. ૬૯) વિત્થારિતમેવ. વુત્તઞ્હિ તત્થ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૬૯) –

અપરેન સમયેન મહાજનો ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસિ ‘‘ખીણાસવાપિ મઞ્ઞે કામસુખં સાદિયન્તિ, કામં સેવન્તિ, કિં ન સેવિસ્સન્તિ. ન હેતે કોળાપરુક્ખા, ન ચ વમ્મિકા, અલ્લમંસસરીરાવ, તસ્મા એતેપિ કામસુખં સાદિયન્તી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ખીણાસવા કામસુખં સાદિયન્તિ, ન કામં સેવન્તિ. યથા હિ પદુમપત્તે પતિતં ઉદકબિન્દુ ન લિમ્પતિ ન સણ્ઠાતિ, વિનિવત્તિત્વા પન પતતેવ. યથા ચ આરગ્ગે સાસપો ન ઉપલિમ્પતિ ન સણ્ઠાતિ, વિનિવત્તિત્વા પતતેવ, એવં ખીણાસવસ્સ ¶ ચિત્તે દુવિધોપિ કામો ન લિમ્પતિ ન સણ્ઠાતી’’તિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૪૦૧.

‘‘વારિ પોક્ખરપત્તેવ, આરગ્ગેરિવ સાસપો;

યો ન લિમ્પતિ કામેસુ, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ યો ન લિમ્પતીતિ એવમેવં યો અબ્ભન્તરે દુવિધેપિ કામે ન ઉપલિમ્પતિ, તસ્મિં કામે ન સણ્ઠાતિ, તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

ઉપ્પલવણ્ણાથેરીવત્થુ અટ્ઠારસમં.

૧૯. અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણવત્થુ

યો ¶ ¶ દુક્ખસ્સાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં બ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ.

તસ્સ કિરેકો દાસો અપઞ્ઞત્તે સિક્ખાપદે પલાયિત્વા પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિ. બ્રાહ્મણો તં ઓલોકેન્તો અદિસ્વા એકદિવસં સત્થારા સદ્ધિં પિણ્ડાય પવિસન્તં દ્વારન્તરે દિસ્વા ચીવરં દળ્હં અગ્ગહેસિ. સત્થા નિવત્તિત્વા ‘‘કિં ઇદં, બ્રાહ્મણા’’તિ પુચ્છિ. દાસો મે, ભો ગોતમાતિ ¶ . પન્નભારો એસ, બ્રાહ્મણાતિ. ‘‘પન્નભારો’’તિ ચ વુત્તે બ્રાહ્મણો ‘‘અરહા’’તિ સલ્લક્ખેસિ. તસ્મા પુનપિ તેન ‘‘એવં, ભો ગોતમા’’તિ વુત્તે સત્થા ‘‘આમ, બ્રાહ્મણ, પન્નભારો’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૦૨.

‘‘યો દુક્ખસ્સ પજાનાતિ, ઇધેવ ખયમત્તનો;

પન્નભારં વિસંયુત્તં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ દુક્ખસ્સાતિ ખન્ધદુક્ખસ્સ. પન્નભારન્તિ ઓહિતખન્ધભારં ચતૂહિ યોગેહિ સબ્બકિલેસેહિ વા વિસંયુત્તં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો. દેસનાવસાને સો બ્રાહ્મણો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

અઞ્ઞતરબ્રાહ્મણવત્થુ એકૂનવીસતિમં.

૨૦. ખેમાભિક્ખુનીવત્થુ

ગમ્ભીરપઞ્ઞન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા ગિજ્ઝકૂટે વિહરન્તો ખેમં નામ ભિક્ખુનિં આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ પઠમયામસમનન્તરે સક્કો દેવરાજા પરિસાય સદ્ધિં આગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે સારણીયધમ્મકથં સુણન્તો નિસીદિ. તસ્મિં ખણે ખેમા ભિક્ખુની ‘‘સત્થારં પસ્સિસ્સામી’’તિ આગન્ત્વા સક્કં દિસ્વા ¶ આકાસે ઠિતાવ સત્થારં વન્દિત્વા નિવત્તિ. સક્કો તં દિસ્વા ‘‘કો ¶ એસા, ભન્તે, આગચ્છમાના આકાસે ઠિતાવ સત્થારં વન્દિત્વા નિવત્તી’’તિ ¶ પુચ્છિ. સત્થા ‘‘એસા, મહારાજ, મમ ધીતા ખેમા નામ મહાપઞ્ઞા મગ્ગામગ્ગકોવિદા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૦૩.

‘‘ગમ્ભીરપઞ્ઞં મેધાવિં, મગ્ગામગ્ગસ્સ કોવિદં;

ઉત્તમત્થમનુપ્પત્તં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ ગબ્ભીરપઞ્ઞન્તિ ગમ્ભીરેસુ ખન્ધાદીસુ પવત્તાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતં ધમ્મોજપઞ્ઞાય સમન્નાગતં મેધાવિં ‘‘અયં દુગ્ગતિયા મગ્ગો, અયં સુગતિયા મગ્ગો, અયં નિબ્બાનસ્સ મગ્ગો, અયં અમગ્ગો’’તિ એવં મગ્ગે ચ અમગ્ગે ચ છેકતાય મગ્ગામગ્ગસ્સ કોવિદં અરહત્તસઙ્ખાતં ઉત્તમત્થં અનુપ્પત્તં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

ખેમાભિક્ખુનિવત્થુ વીસતિમં.

૨૧. પબ્ભારવાસીતિસ્સત્થેરવત્થુ

અસંસટ્ઠન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પબ્ભારવાસીતિસ્સત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞં ¶ પવિસિત્વા સપ્પાયં સેનાસનં ઓલોકેન્તો એકં લેણપબ્ભારં પાપુણિ, સમ્પત્તક્ખણેયેવસ્સ ચિત્તં એકગ્ગતં લભિ. સો ‘‘અહં ઇધ વસન્તો પબ્બજિતકિચ્ચં નિપ્ફાદેતું સક્ખિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. લેણેપિ અધિવત્થા દેવતા ‘‘સીલવા ભિક્ખુ આગતો, ઇમિના સદ્ધિં એકટ્ઠાને વસિતું દુક્ખં. અયં પન ઇધ એકરત્તિમેવ વસિત્વા પક્કમિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા પુત્તે આદાય નિક્ખમિ. થેરો પુનદિવસે પાતોવ ગોચરગામં પિણ્ડાય પાવિસિ. અથ નં એકા ઉપાસિકા દિસ્વાવ પુત્તસિનેહં પટિલભિત્વા ગેહે નિસીદાપેત્વા ભોજેત્વા અત્તાનં નિસ્સાય તેમાસં વસનત્થાય યાચિ. સોપિ ‘‘સક્કા મયા ઇમં નિસ્સાય ¶ ભવનિસ્સરણં કાતુ’’ન્તિ અધિવાસેત્વા તમેવ લેણં અગમાસિ. દેવતા તં આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘અદ્ધા કેનચિ નિમન્તિતો ભવિસ્સતિ, સ્વે વા પરસુવે વા ગમિસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ.

એવં ¶ અડ્ઢમાસમત્તે અતિક્કન્તે ‘‘અયં ઇધેવ મઞ્ઞે અન્તોવસ્સં વસિસ્સતિ, સીલવતા પન સદ્ધિં એકટ્ઠાને પુત્તકેહિ સદ્ધિં વસિતું દુક્કરં, ઇમઞ્ચ ‘નિક્ખમા’તિ વત્તું ન સક્કા, અત્થિ નુ ખો ઇમસ્સ સીલે ખલિત’’ન્તિ દિબ્બેન ચક્ખુના ઓલોકેન્તી ઉપસમ્પદમાળકતો પટ્ઠાય તસ્સ સીલે ખલિતં અદિસ્વા ‘‘પરિસુદ્ધમસ્સ સીલં, કિઞ્ચિદેવસ્સ કત્વા અયસં ઉપ્પાદેસ્સામી’’તિ તસ્સ ઉપટ્ઠાકકુલે ઉપાસિકાય જેટ્ઠપુત્તસ્સ સરીરે અધિમુચ્ચિત્વા ગીવં પરિવત્તેસિ. તસ્સ અક્ખીનિ નિક્ખમિંસુ, મુખતો ખેળો પગ્ઘરિ. ઉપાસિકા તં દિસ્વા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ વિરવિ. અથ નં દેવતા અદિસ્સમાનરૂપા ¶ એવમાહ – ‘‘મયા એસ ગહિતો, બલિકમ્મેનપિ મે અત્થો નત્થિ, તુમ્હાકં પન કુલૂપકં થેરં લટ્ઠિમધુકં યાચિત્વા તેન તેલં પચિત્વા ઇમસ્સ નત્થુકમ્મં દેથ, એવાહં ઇમં મુઞ્ચિસ્સામી’’તિ. નસ્સતુ વા એસ મરતુ વા, ન સક્ખિસ્સામહં અય્યં લટ્ઠિમધુકં યાચિતુન્તિ. સચે લટ્ઠિમધુકં યાચિતું ન સક્કોથ, નાસિકાયસ્સ હિઙ્ગુચુણ્ણં પક્ખિપિતું વદેથાતિ. ઇદમ્પિ વત્તું ન સક્કોમાતિ. તેન હિસ્સ પાદધોવનઉદકં આદાય સીસે આસિઞ્ચથાતિ. ઉપાસિકા ‘‘સક્કા ઇદં કાતુ’’ન્તિ વેલાય આગતં થેરં નિસીદાપેત્વા યાગુખજ્જકં દત્વા અન્તરભત્તે નિસિન્નસ્સ પાદે ધોવિત્વા ઉદકં ગહેત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇદં ઉદકં દારકસ્સ સીસે આસિઞ્ચામા’’તિ આપુચ્છિત્વા ‘‘તેન હિ આસિઞ્ચથા’’તિ વુત્તે તથા અકાસિ. સા દેવતા તાવદેવ તં મુઞ્ચિત્વા ગન્ત્વા લેણદ્વારે અટ્ઠાસિ.

થેરોપિ ભત્તકિચ્ચાવસાને ઉટ્ઠાયાસના અવિસ્સટ્ઠકમ્મટ્ઠાનતાય દ્વત્તિંસાકારં સજ્ઝાયન્તોવ પક્કામિ. અથ નં લેણદ્વારં પત્તકાલે સા દેવતા ‘‘મહાવેજ્જ મા ઇધ પવિસા’’તિ આહ. સો તત્થેવ ઠત્વા ‘‘કાસિ ત્વ’’ન્તિ આહ. અહં ઇધ ¶ અધિવત્થા દેવતાતિ. થેરો ‘‘અત્થિ નુ ખો મયા વેજ્જકમ્મસ્સ કતટ્ઠાન’’ન્તિ ઉપસમ્પદમાળકતો પટ્ઠાય ઓલોકેન્તો અત્તનો સીલે તિલકં વા કાળકં વા અદિસ્વા ¶ ‘‘અહં મયા વેજ્જકમ્મસ્સ કતટ્ઠાનં ન પસ્સામિ, કસ્મા એવં વદેસી’’તિ આહ. ન પસ્સસીતિ. આમ, ન પસ્સામીતિ? આચિક્ખામિ તેતિ. આમ, આચિક્ખાહીતિ. તિટ્ઠતુ તાવ દૂરે કતં, અજ્જેવ તયા અમનુસ્સગહિતસ્સ ઉપટ્ઠાકપુત્તસ્સ પાદધોવનઉદકં સીસે આસિત્તં, નાસિત્તન્તિ? આમ, આસિત્તન્તિ. કિં એતં ન પસ્સસીતિ? એતં સન્ધાય ત્વં વદેસીતિ? આમ, એતં સન્ધાય વદામીતિ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘અહો વત મે સમ્મા પણિહિતો અત્તા, સાસનસ્સ અનુરૂપં વત મે ચરિતં, દેવતાપિ મમ ચતુપારિસુદ્ધિસીલે તિલકં વા કાળકં વા અદિસ્વા દારકસ્સ સીસે આસિત્તપાદધોવનમત્તં અદ્દસા’’તિ તસ્સ સીલં આરબ્ભ બલવપીતિ ઉપ્પજ્જિ. સો તં વિક્ખમ્ભેત્વા પાદુદ્ધારમ્પિ અકત્વા ¶ તત્થેવ અરહત્તં પત્વા ‘‘માદિસં પરિસુદ્ધં સમણં દૂસેત્વા મા ઇધ વનસણ્ડે વસિ, ત્વમેવ નિક્ખમાહી’’તિ દેવતં ઓવદન્તો ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘વિસુદ્ધો ¶ વત મે વાસો, નિમ્મલં મં તપસ્સિનં;

મા ત્વં વિસુદ્ધં દૂસેસિ, નિક્ખમ પવના તુવ’’ન્તિ.

સો તત્થેવ તેમાસં વસિત્વા વુત્થવસ્સો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ભિક્ખૂહિ ‘‘કિં, આવુસો, પબ્બજિતકિચ્ચં તે મત્થકં પાપિત’’ન્તિ પુટ્ઠો તસ્મિં લેણે વસ્સૂપગમનતો પટ્ઠાય સબ્બં તં પવત્તિં ભિક્ખૂનં આરોચેત્વા, ‘‘આવુસો, ત્વં દેવતાય એવં વુચ્ચમાનો ન કુજ્ઝી’’તિ વુત્તે ‘‘ન કુજ્ઝિ’’ન્તિ આહ. ભિક્ખૂ તથાગતસ્સ આરોચેસું, ‘‘ભન્તે, અયં ભિક્ખુ અઞ્ઞં બ્યાકરોતિ, દેવતાય ઇદં નામ વુચ્ચમાનોપિ ન કુજ્ઝિન્તિ વદતી’’તિ. સત્થા તેસં કથં સુત્વા ‘‘નેવ, ભિક્ખવે, મમ પુત્તો કુજ્ઝતિ, એતસ્સ ગિહીહિ વા પબ્બજિતેહિ વા સંસગ્ગો નામ નત્થિ, અસંસટ્ઠો એસ અપ્પિચ્છો સન્તુટ્ઠો’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૪૦૪.

‘‘અસંસટ્ઠં ગહટ્ઠેહિ, અનાગારેહિ ચૂભયં;

અનોકસારિમપ્પિચ્છં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ અસંસટ્ઠન્તિ દસ્સનસવનસમુલ્લપનપરિભોગકાયસંસગ્ગાનં અભાવેન અસંસટ્ઠં. ઉભયન્તિ ¶ ગિહીહિ ચ અનાગારેહિ ચાતિ ઉભયેહિપિ અસંસટ્ઠં ¶ . અનોકસારિન્તિ અનાલયચારિં તં એવરૂપં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

પબ્ભારવાસીતિસ્સત્થેરવત્થુ એકવીસતિમં.

૨૨. અઞ્ઞતરભિક્ખુવત્થુ

નિધાય દણ્ડન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિર સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞે વાયમન્તો અરહત્તં પત્વા ‘‘પટિલદ્ધગુણં સત્થુ આરોચેસ્સામી’’તિ તતો નિક્ખમિ. અથ નં એકસ્મિં ગામે એકા ઇત્થી સામિકેન સદ્ધિં કલહં કત્વા તસ્મિં બહિ નિક્ખન્તે ‘‘કુલઘરં ગમિસ્સામી’’તિ મગ્ગં પટિપન્ના અન્તરામગ્ગે દિસ્વા ‘‘ઇમં થેરં નિસ્સાય ગમિસ્સામી’’તિ પિટ્ઠિતો પિટ્ઠિતો અનુબન્ધિ. થેરો પન તં ન પસ્સતિ. અથસ્સા સામિકો ગેહં આગતો તં અદિસ્વા ‘‘કુલગામં ગતા ભવિસ્સતી’’તિ અનુબન્ધન્તો તં દિસ્વા ‘‘ન સક્કા ઇમાય એકિકાય ઇમં અટવિં પટિપજ્જિતું, કં નુ ખો નિસ્સાય ગચ્છતી’’તિ ઓલોકેન્તો થેરં દિસ્વા ‘‘અયં ઇમં ¶ ગણ્હિત્વા નિક્ખન્તો ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા થેરં સન્તજ્જેસિ. અથ નં સા ઇત્થી ‘‘નેવ મં એસ ભદન્તો પસ્સતિ, ન આલપતિ, મા નં કિઞ્ચિ અવચા’’તિ આહ. સો ‘‘કિં પન ત્વં અત્તાનં ગહેત્વા ગચ્છન્તં મમ આચિક્ખિસ્સસિ, તુય્હમેવ અનુચ્છવિકં ઇમસ્સ કરિસ્સામી’’તિ ઉપ્પન્નકોધો ઇત્થિયા આઘાતેન થેરં પોથેત્વા તં આદાય નિવત્તિ. થેરસ્સ સકલસરીરં સઞ્જાતગણ્ડં અહોસિ. અથસ્સ વિહારં ગતકાલે ભિક્ખૂ સરીરં સમ્બાહન્તા ગણ્ડે દિસ્વા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ પુચ્છિંસુ. સો તેસં તમત્થં આરોચેસિ. અથ નં ભિક્ખૂ, ‘‘આવુસો, તસ્મિં પુરિસે એવં પહરન્તે ત્વં કિં અવચ, કિં વા તે કોધો ઉપ્પન્નો’’તિ. ‘‘ન મે, આવુસો, કોધો ઉપ્પજ્જી’’તિ વુત્તે સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા તમત્થં આરોચેત્વા, ‘‘ભન્તે, એસ ભિક્ખુ ‘કોધો તે ¶ ઉપ્પજ્જતી’તિ વુચ્ચમાનો ‘ન મે, આવુસો, કોધો ઉપ્પજ્જતી’તિ અભૂતં વત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ આરોચેસું. સત્થા તેસં કથં સુત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, ખીણાસવા નામ નિહિતદણ્ડા, તે પહરન્તેસુપિ કોધં ન કરોન્તિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૦૫.

‘‘નિધાય દણ્ડં ભૂતેસુ, તસેસુ થાવરેસુ ચ;

યો ન હન્તિ ન ઘાતેતિ, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ નિધાયાતિ નિક્ખિપિત્વા ઓરોપેત્વા. તસેસુ થાવરેસુ ચાતિ તણ્હાતાસેન તસેસુ, તણ્હાઅભાવેન થિરતાય ¶ થાવરેસુ ચ. યો ન હન્તીતિ યો એવં સબ્બસત્તેસુ વિગતપટિઘતાય નિક્ખિત્તદણ્ડો નેવ કઞ્ચિ સયં હનતિ, ન અઞ્ઞે ઘાતેતિ, તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

અઞ્ઞતરભિક્ખુવત્થુ બાવીસતિમં.

૨૩. સામણેરાનં વત્થુ

અવિરુદ્ધન્તિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ચત્તારો સામણેરે આરબ્ભ કથેસિ.

એકા કિર બ્રાહ્મણી ચતુન્નં ભિક્ખૂનં ઉદ્દેસભત્તં સજ્જેત્વા બ્રાહ્મણં આહ – ‘‘વિહારં ગન્ત્વા ચત્તારો મહલ્લકબ્રાહ્મણે ઉદ્દિસાપેત્વા આનેહી’’તિ. સો વિહારં ગન્ત્વા ‘‘ચત્તારો મે બ્રાહ્મણે ઉદ્દિસિત્વા દેથા’’તિ આહ. તસ્સ સંકિચ્ચો પણ્ડિતો સોપાકો રેવતોતિ સત્તવસ્સિકા ચત્તારો ખીણાસવસામણેરા પાપુણિંસુ. બ્રાહ્મણી મહારહાનિ આસનાનિ પઞ્ઞાપેત્વા ઠિતા સામણેરે દિસ્વાવ કુપિતા ઉદ્ધને પક્ખિત્તલોણં વિય તટતટાયમાના ‘‘ત્વં વિહારં ગન્ત્વા અત્તનો નત્તુમત્તેપિ અપ્પહોન્તે ¶ ચત્તારો કુમારકે ગહેત્વા આગતોસી’’તિ વત્વા તેસં તેસુ આસનેસુ નિસીદિતું અદત્વા નીચપીઠકાનિ અત્થરિત્વા ‘‘એતેસુ નિસીદથા’’તિ વત્વા ‘‘ગચ્છ, બ્રાહ્મણ, મહલ્લકે ઓલોકેત્વા આનેહી’’તિ ¶ આહ. બ્રાહ્મણો વિહારં ગન્ત્વા સારિપુત્તત્થેરં દિસ્વા ‘‘એથ, અમ્હાકં ગેહં ગમિસ્સામા’’તિ આનેસિ. થેરો આગન્ત્વા સામણેરે દિસ્વા ‘‘ઇમેહિ બ્રાહ્મણેહિ ભત્તં લદ્ધ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ન લદ્ધ’’ન્તિ વુત્તે ચતુન્નમેવ ભત્તસ્સ પટિયત્તભાવં ઞત્વા ‘‘આહર મે પત્ત’’ન્તિ પત્તં ગહેત્વા પક્કામિ. બ્રાહ્મણીપિ ‘‘કિં ઇમિના વુત્ત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘એતેસં નિસિન્નાનં બ્રાહ્મણાનં લદ્ધું વટ્ટતિ, આહર મે પત્ત’’ન્તિ અત્તનો પત્તં ગહેત્વા ગતો, ન ભુઞ્જિતુકામો ભવિસ્સતિ, સીઘં ગન્ત્વા અઞ્ઞં ઓલોકેત્વા આનેહીતિ. બ્રાહ્મણો ગન્ત્વા મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરં દિસ્વા તથેવ વત્વા આનેસિ. સોપિ સામણેરે દિસ્વા તથેવ વત્વા પત્તં ગહેત્વા પક્કામિ. અથ નં બ્રાહ્મણી આહ – ‘‘એતે ન ભુઞ્જિતુકામા, બ્રાહ્મણવાદકં ગન્ત્વા એકં મહલ્લકબ્રાહ્મણં આનેહી’’તિ.

સામણેરાપિ પાતોવ પટ્ઠાય કિઞ્ચિ અલભમાના જિઘચ્છાય પીળિતા નિસીદિંસુ. અથ નેસં ગુણતેજેન સક્કસ્સ આસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સો આવજ્જેન્તો તેસં પાતોવ પટ્ઠાય નિસિન્નાનં કિલન્તભાવં ઞત્વા ‘‘મયા તત્થ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ જરાજિણ્ણો મહલ્લકબ્રાહ્મણો હુત્વા તસ્મિં બ્રાહ્મણવાદકે બ્રાહ્મણાનં અગ્ગાસને નિસીદિ. બ્રાહ્મણો તં દિસ્વા ¶ ‘‘ઇદાનિ મે બ્રાહ્મણી અત્તમના ભવિસ્સતી’’તિ એહિ ગેહં ગમિસ્સામા’’તિ તં આદાય ગેહં અગમાસિ. બ્રાહ્મણી તં દિસ્વાવ તુટ્ઠચિત્તા દ્વીસુ આસનેસુ અત્થરણં એકસ્મિંયેવ અત્થરિત્વા, ‘‘અય્ય, ઇધ નિસીદાહી’’તિ આહ. સક્કો ગેહં પવિસિત્વા ચત્તારો સામણેરે પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા તેસં આસનપરિયન્તે ભૂમિયં પલ્લઙ્કેન નિસીદિ. અથ નં દિસ્વા બ્રાહ્મણી બ્રાહ્મણં આહ – ‘‘અહો તે આનીતો બ્રાહ્મણો, એતમ્પિ ઉમ્મત્તકં ગહેત્વા આગતોસિ, અત્તનો નત્તુમત્તે વન્દન્તો ¶ વિચરતિ, કિં ઇમિના, નીહરાહિ ન’’ન્તિ. સો ખન્ધેપિ હત્થેપિ કચ્છાયપિ ગહેત્વા નિક્કડ્ઢિયમાનો ઉટ્ઠાતુમ્પિ ન ઇચ્છતિ. અથ નં બ્રાહ્મણી ‘‘એહિ, બ્રાહ્મણ, ત્વં એકસ્મિં હત્થે ગણ્હ, અહં એકસ્મિં હત્થે ગણ્હિસ્સામી’’તિ ઉભોપિ દ્વીસુ હત્થેસુ ગહેત્વા પિટ્ઠિયં પોથેન્તા ગેહદ્વારતો બહિ અકંસુ. સક્કોપિ નિસિન્નટ્ઠાનેયેવ નિસિન્નો હત્થં પરિવત્તેસિ. તે નિવત્તિત્વા તં નિસિન્નમેવ દિસ્વા ભીતરવં રવન્તા વિસ્સજ્જેસું. તસ્મિં ખણે સક્કો અત્તનો સક્કભાવં જાનાપેસિ. અથ નેસં આહારં અદંસુ. પઞ્ચપિ જના ¶ આહારં ગહેત્વા એકો કણ્ણિકામણ્ડલં વિનિવિજ્ઝિત્વા, એકો છદનસ્સ પુરિમભાગં, એકો પચ્છિમભાગં, એકો પથવિયં નિમુજ્જિત્વા, સક્કોપિ એકેન ઠાનેન નિક્ખમીતિ એવં પઞ્ચધા અગમંસુ ¶ . તતો પટ્ઠાય ચ પન તં ગેહં પઞ્ચછિદ્દગેહં કિર નામ જાતં.

સામણેરેપિ વિહારં ગતકાલે ભિક્ખૂ, ‘‘આવુસો, કીદિસ’’ન્તિ પુચ્છિંસુ. મા નો પુચ્છિત્થ, અમ્હાકં દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય બ્રાહ્મણી કોધાભિભૂતા પઞ્ઞત્તાસનેસુ નો નિસીદિતુમ્પિ અદત્વા ‘‘સીઘં સીઘં મહલ્લકબ્રાહ્મણં આનેહી’’તિ આહ. અમ્હાકં ઉપજ્ઝાયો આગન્ત્વા અમ્હે દિસ્વા ‘‘ઇમેસં નિસિન્નબ્રાહ્મણાનં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ પત્તં આહરાપેત્વા નિક્ખમિ. ‘‘અઞ્ઞં મહલ્લકં બ્રાહ્મણં આનેસી’’તિ વુત્તે બ્રાહ્મણો મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરં આનેસિ, સોપિ અમ્હે દિસ્વા તથેવ વત્વા પક્કામિ. અથ બ્રાહ્મણી ‘‘ન એતે ભુઞ્જિતુકામા, ગચ્છ બ્રાહ્મણવાદકતો એકં મહલ્લકબ્રાહ્મણં આનેહી’’તિ બ્રાહ્મણં પહિણિ. સો તત્થ ગન્ત્વા બ્રાહ્મણવેસેન આગતં સક્કં આનેસિ, તસ્સ આગતકાલે અમ્હાકં આહારં અદંસૂતિ. એવં કરોન્તાનં પન તેસં તુમ્હે ન કુજ્ઝિત્થાતિ? ન કુજ્ઝિમ્હાતિ. ભિક્ખૂ તં સુત્વા સત્થુ આરોચેસું – ‘‘ભન્તે, ઇમે ‘ન કુજ્ઝિમ્હા’તિ અભૂતં વત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તી’’તિ. સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, ખીણાસવા નામ વિરુદ્ધેસુપિ ન વિરુજ્ઝન્તિયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૦૬.

‘‘અવિરુદ્ધં ¶ વિરુદ્ધેસુ, અત્તદણ્ડેસુ નિબ્બુતં;

સાદાનેસુ અનાદાનં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ અવિરુદ્ધન્તિ આઘાતવસેન વિરુદ્ધેસુપિ લોકિયમહાજનેસુ આઘાતાભાવેન અવિરુદ્ધં. હત્થગતે દણ્ડે વા સત્થે વા અવિજ્જમાનેપિ પરેસં પહારદાનતો અવિરતત્તા અત્તદણ્ડેસુ જનેસુ નિબ્બુતં નિક્ખિત્તદણ્ડં, પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં અહં મમન્તિ ગહિતત્તા સાદાનેસુ તસ્સ ગહણસ્સ અભાવેન અનાદાનં તં એવરૂપં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સામણેરાનં વત્થુ તેવીસતિમં.

૨૪. મહાપન્થકત્થેરવત્થુ

યસ્સ ¶ રાગો ચાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો મહાપન્થકં આરબ્ભ કથેસિ.

સો હાયસ્મા ચૂળપન્થકં ચતૂહિ માસેહિ એકં ગાથં પગુણં કાતું અસક્કોન્તં ‘‘ત્વં સાસને અભબ્બો, ગિહિભોગાપિ પરિહીનો, કિં તે ઇધ વાસેન, ઇતો નિક્ખમા’’તિ વિહારા નિક્કડ્ઢિત્વા દ્વારં થકેસિ. ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું, ‘‘આવુસો, મહાપન્થકત્થેરેન ઇદં નામ કતં ¶ , ખીણાસવાનમ્પિ મઞ્ઞે કોધો ઉપ્પજ્જતી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ખીણાસવાનં રાગાદયો કિલેસા અત્થિ, મમ પુત્તેન અત્થપુરેક્ખારતાય ચેવ ધમ્મપુરેક્ખારતાય ચ કત’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૦૭.

‘‘યસ્સ રાગો ચ દોસો ચ, માનો મક્ખો ચ પાતિતો;

સાસપોરિવ આરગ્ગા, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ આરગ્ગાતિ યસ્સેતે રાગાદયો કિલેસા, અયઞ્ચ પરગુણમક્ખનલક્ખણો મક્ખો આરગ્ગા સાસપો વિય પાતિતો, યથા સાસપો આરગ્ગે ન સન્તિટ્ઠતિ, એવં ચિત્તે ન સન્તિટ્ઠતિ, તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

મહાપન્થકત્થેરવત્થુ ચતુવીસતિમં.

૨૫. પિલિન્દવચ્છત્થેરવત્થુ

અકક્કસન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો પિલિન્દવચ્છત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સો ¶ કિરાયસ્મા ‘‘એહિ, વસલિ, યાહિ, વસલી’’તિઆદીનિ વદન્તો ¶ ગિહીપિ પબ્બજિતેપિ વસલિવાદેનેવ સમુદાચરતિ. અથેકદિવસં સમ્બહુલા ભિક્ખૂ સત્થુ આરોચેસું – ‘‘આયસ્મા, ભન્તે, પિલિન્દવચ્છો ભિક્ખૂ વસલિવાદેન સમુદાચરતી’’તિ. સત્થા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ¶ પિલિન્દવચ્છ ભિક્ખૂ વસલિવાદેન સમુદાચરસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ વુત્તે તસ્સાયસ્મતો પુબ્બેનિવાસં મનસિકરિત્વા ‘‘મા ખો તુમ્હે, ભિક્ખવે, વચ્છસ્સ ભિક્ખુનો ઉજ્ઝાયિત્થ, ન, ભિક્ખવે, વચ્છો દોસન્તરો ભિક્ખૂ વસલિવાદેન સમુદાચરતિ, વચ્છસ્સ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો પઞ્ચ જાતિસતાનિ અબ્બોકિણ્ણાનિ સબ્બાનિ તાનિ બ્રાહ્મણકુલે પચ્ચાજાતાનિ, સો તસ્સ દીઘરત્તં વસલિવાદો સમુદાચિણ્ણો, ખીણાસવસ્સ નામ કક્કસં ફરુસં પરેસં મમ્મઘટ્ટનવચનમેવ નત્થિ. આચિણ્ણવસેન હિ મમ પુત્તો એવં કથેતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૦૮.

‘‘અકક્કસં વિઞ્ઞાપનિં, ગિરં સચ્ચમુદીરયે;

યાય નાભિસજે કઞ્ચિ, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ અકક્કસન્તિ અફરુસં. વિઞ્ઞાપનિન્તિ અત્થવિઞ્ઞાપનિં. સચ્ચન્તિ ભૂતત્થં. નાભિસજેતિ યાય ગિરાય અઞ્ઞં કુજ્ઝાપનવસેન ન લગ્ગાપેય્ય, ખીણાસવો નામ એવરૂપમેવ ગિરં ભાસેય્ય, તસ્મા તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

પિલિન્દવચ્છત્થેરવત્થુ પઞ્ચવીસતિમં.

૨૬. અઞ્ઞતરત્થેરવત્થુ

યોધ ¶ દીઘન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિરેકો મિચ્છાદિટ્ઠિકો બ્રાહ્મણો સરીરગન્ધગહણભયેન ઉત્તરસાટકં અપનેત્વા એકમન્તે ઠપેત્વા ગેહદ્વારાભિમુખો નિસીદિ. અથેકો ખીણાસવો ભત્તકિચ્ચં કત્વા વિહારં ગચ્છન્તો તં સાટકં દિસ્વા ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેત્વા કઞ્ચિ અપસ્સન્તો ‘‘નિસ્સામિકો અય’’ન્તિ પંસુકૂલં અધિટ્ઠહિત્વા ગણ્હિ. અથ નં બ્રાહ્મણો દિસ્વા અક્કોસન્તો ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘મુણ્ડક ¶ , સમણ, મમ સાટકં ગણ્હસી’’તિ આહ. તવેસો, બ્રાહ્મણાતિ. આમ, સમણાતિ. ‘‘મયા ¶ કઞ્ચિ અપસ્સન્તેન પંસુકૂલસઞ્ઞાય ગહિતો, ગણ્હ ન’’ન્તિ તસ્સ દત્વા વિહારં ગન્ત્વા ભિક્ખૂનં તમત્થં આરોચેસિ. અથસ્સ વચનં સુત્વા ભિક્ખૂ તેન સદ્ધિં કેળિં કરોન્તા ‘‘કિં નુ ખો, આવુસો, સાટકો દીઘો રસ્સો થૂલો સણ્હો’’તિ. આવુસો, દીઘો વા હોતુ રસ્સો વા થૂલો વા સણ્હો વા, નત્થિ મય્હં તસ્મિં આલયો, પંસુકૂલસઞ્ઞાય નં ગણ્હિન્તિ. તં સુત્વા ભિક્ખૂ તથાગતસ્સ આરોચેસું – ‘‘એસ, ભન્તે, ભિક્ખુ અભૂતં વત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ. સત્થા ‘‘ભૂતં, ભિક્ખવે, એસ કથેતિ, ખીણાસવા નામ પરેસં સન્તકં ન ગણ્હન્તી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૦૯.

‘‘યોધ ¶ દીઘં વ રસ્સં વા, અણું થૂલં સુભાસુભં;

લોકે અદિન્નં નાદિયતિ, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – સાટકાભરણાદીસુ દીઘં વા રસ્સં વા મણિમુત્તાદીસુ અણું વા થૂલં વા મહગ્ઘઅપ્પગ્ઘવસેન સુભં વા અસુભં વા યો પુગ્ગલો ઇમસ્મિં લોકે પરપરિગ્ગહિતં નાદિયતિ, તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

અઞ્ઞતરત્થેરવત્થુ છબ્બીસતિમં.

૨૭. સારિપુત્તત્થેરવત્થુ

આસા યસ્સાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સારિપુત્તત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

થેરો કિર પઞ્ચભિક્ખુસતપરિવારો જનપદે એકં વિહારં ગન્ત્વા વસ્સં ઉપગઞ્છિ. મનુસ્સા થેરં દિસ્વા બહું વસ્સાવાસિકં પટિસ્સુણિંસુ. થેરો પવારેત્વા સબ્બસ્મિં વસ્સાવાસિકે અસમ્પત્તેયેવ સત્થુ સન્તિકં ગચ્છન્તો ભિક્ખૂ આહ – ‘‘દહરાનઞ્ચેવ સામણેરાનઞ્ચ મનુસ્સેહિ વસ્સાવાસિકે આહટે ગહેત્વા પેસેય્યાથ, ઠપેત્વા વા સાસનં પહિણેય્યાથા’’તિ. એવં વત્વા ચ પન સત્થુ ¶ સન્તિકં અગમાસિ. ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘અજ્જાપિ મઞ્ઞે સારિપુત્તત્થેરસ્સ તણ્હા અત્થિયેવ. તથા ¶ હિ મનુસ્સેહિ વસ્સાવાસિકે દિન્ને અત્તનો સદ્ધિવિહારિકાનં ‘વસ્સાવાસિકં પેસેય્યાથ ¶ , ઠપેત્વા વા સાસનં પહિણેય્યાથા’તિ ભિક્ખૂનં વત્વા આગતો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, મમ પુત્તસ્સ તણ્હા અત્થિ, મનુસ્સાનં પન પુઞ્ઞતો દહરસામણેરાનઞ્ચ ધમ્મિકલાભતો પરિહાનિ મા અહોસીતિ તેનેવં કથિત’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૧૦.

‘‘આસા યસ્સ ન વિજ્જન્તિ, અસ્મિં લોકે પરમ્હિ ચ;

નિરાસાસં વિસંયુત્તં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ આસાતિ તણ્હા. નિરાસાસન્તિ નિત્તણ્હં. વિસંયુત્તન્તિ સબ્બકિલેસેહિ વિસંયુત્તં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સારિપુત્તત્થેરવત્થુ સત્તવીસતિમં.

૨૮. મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરવત્થુ

યસ્સાલયાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ પુરિમસદિસમેવ. ઇધ પન સત્થા મોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ ¶ નિત્તણ્હભાવં વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૧૧.

‘‘યસ્સાલયા ન વિજ્જન્તિ, અઞ્ઞાય અકથંકથી;

અમતોગધમનુપ્પત્તં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ આલયાતિ તણ્હા. અઞ્ઞાય અકથંકથીતિ અટ્ઠ વત્થૂનિ યથાભૂતં જાનિત્વા અટ્ઠવત્થુકાય વિચિકિચ્છાય નિબ્બિચિકિચ્છો. અમતોગધમનુપ્પત્તન્તિ અમતં નિબ્બાનં ઓગાહેત્વા અનુપ્પત્તં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરવત્થુ અટ્ઠવીસતિમં.

૨૯. રેવતત્થેરવત્થુ

યોધ ¶ ¶ પુઞ્ઞઞ્ચાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા પુબ્બારામે વિહરન્તો રેવતત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ ‘‘ગામે વા યદિ વારઞ્ઞે’’તિ (ધ. પ. ૯૮) ગાથાવણ્ણનાય વિત્થારિતમેવ. વુત્તઞ્હિ તત્થ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૯૮) –

પુન એકદિવસં ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘અહો સામણેરસ્સ લાભો, અહો પુઞ્ઞં, યેન એકકેન પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં પઞ્ચકૂટાગારસતાનિ કતાની’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, મય્હં પુત્તસ્સ ¶ નેવ પુઞ્ઞં અત્થિ, ન પાપં, ઉભયમસ્સ પહીન’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૧૨.

‘‘યોધ પુઞ્ઞઞ્ચ પાપઞ્ચ, ઉભો સઙ્ગમુપચ્ચગા;

અસોકં વિરજં સુદ્ધં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ ઉભોતિ દ્વેપિ પુઞ્ઞાનિ ચ પાપાનિ ચ છડ્ડેત્વાતિ અત્થો. સઙ્ગન્તિ રાગાદિભેદં સઙ્ગં. ઉપચ્ચગાતિ અતિક્કન્તો. વટ્ટમૂલકસોકાભાવેન અસોકં અબ્ભન્તરે રાગરજાદીનં અભાવેન વિરજં નિરુપક્કિલેસતાય સુદ્ધં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

રેવતત્થેરવત્થુ એકૂનતિંસતિમં.

૩૦. ચન્દાભત્થેરવત્થુ

ચન્દં વાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ચન્દાભત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

તત્રાયં અનુપુબ્બી કથા – અતીતે એકો બારાણસિવાસી વાણિજો ‘‘પચ્ચન્તં ગન્ત્વા ચન્દનં આહરિસ્સામી’’તિ બહૂનિ વત્થાભરણાદીનિ ગહેત્વા પઞ્ચહિ સકટસતેહિ પચ્ચન્તં ગન્ત્વા ગામદ્વારે નિવાસં ગહેત્વા અટવિયં ગોપાલદારકે પુચ્છિ – ‘‘ઇમસ્મિં ગામે પબ્બતપાદકમ્મિકો ¶ ¶ કોચિ ¶ મનુસ્સો અત્થી’’તિ? ‘‘આમ, અત્થી’’તિ. ‘‘કો નામેસો’’તિ? ‘‘અસુકો નામા’’તિ. ‘‘ભરિયાય પનસ્સ પુત્તાનં વા કિંનામ’’ન્તિ? ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચા’’તિ. ‘‘કહં પનસ્સ ઠાને ગેહ’’ન્તિ? ‘‘અસુકટ્ઠાને નામા’’તિ. સો તેહિ દિન્નસઞ્ઞાય સુખયાનકે નિસીદિત્વા તસ્સ ગેહદ્વારં ગન્ત્વા યાના ઓરુય્હ ગેહં પવિસિત્વા ‘‘અસુકનામે’’તિ તં ઇત્થિં પક્કોસિ. સા ‘‘એકો નો ઞાતકો ભવિસ્સતી’’તિ વેગેનાગન્ત્વા આસનં પઞ્ઞાપેસિ. સો તત્થ નિસીદિત્વા નામં વત્વા ‘‘મમ સહાયો કહ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘અરઞ્ઞં ગતો, સામી’’તિ. ‘‘મમ પુત્તો અસુકો નામ, મમ ધીતા અસુકા નામ કહ’’ન્તિ સબ્બેસં નામં કિત્તેન્તોવ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાનિ નેસં વત્થાભરણાનિ દદેય્યાસિ, સહાયસ્સાપિ મે અટવિતો આગતકાલે ઇદં વત્થાભરણં દદેય્યાસી’’તિ અદાસિ. સા તસ્સ ઉળારં સક્કારં કત્વા સામિકસ્સ આગતકાલે ‘‘સામિ, ઇમિના આગતકાલતો પટ્ઠાય સબ્બેસં નામં વત્વા ઇદઞ્ચિદઞ્ચ દિન્ન’’ન્તિ આહ. સોપિસ્સ કત્તબ્બયુત્તકં કરિ.

અથ નં સાયં સયને નિસિન્નો પુચ્છિ – ‘‘સમ્મ, પબ્બતપાદે ચરન્તેન તે કિં બહું દિટ્ઠપુબ્બ’’ન્તિ? ‘‘અઞ્ઞં ન પસ્સામિ, રત્તસાખા ¶ પન મે બહૂ રુક્ખા દિટ્ઠા’’તિ. ‘‘બહૂ રુક્ખા’’તિ? ‘‘આમ, બહૂ’’તિ. તેન હિ તે અમ્હાકં દસ્સેહીતિ તેન સદ્ધિં ગન્ત્વા રત્તચન્દનરુક્ખે છિન્દિત્વા પઞ્ચ સકટસતાનિ પૂરેત્વા આગચ્છન્તો તં આહ – ‘‘સમ્મ, બારાણસિયં અસુકટ્ઠાને નામ મમ ગેહં, કાલેન કાલં મમ સન્તિકં આગચ્છેય્યાસિ, અઞ્ઞેન ચ મે પણ્ણાકારેન અત્થો નત્થિ, રત્તસાખરુક્ખે એવ આહરેય્યાસી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા કાલેન કાલં તસ્સ સન્તિકં આગચ્છન્તો રત્તચન્દનમેવ આહરતિ, સોપિસ્સ બહુધનં દેતિ.

તતો અપરેન સમયેન પરિનિબ્બુતે કસ્સપદસબલે પતિટ્ઠિતે કઞ્ચનથૂપે સો પુરિસો બહું ચન્દનં આદાય બારાણસિં અગમાસિ. અથસ્સ સો સહાયકો વાણિજો બહું ચન્દનં પિસાપેત્વા પાતિં પૂરેત્વા ‘‘એહિ, સમ્મ, યાવ ભત્તં પચતિ, તાવ ચેતિયકરણટ્ઠાનં ગન્ત્વા આગમિસ્સામા’’તિ તં આદાય તત્થ ગન્ત્વા ચન્દનપૂજં અકાસિ. સોપિસ્સ પચ્ચન્તવાસી સહાયકો ચેતિયકુચ્છિયં ચન્દનેન ચન્દમણ્ડલં અકાસિ. એત્તકમેવસ્સ પુબ્બકમ્મં.

સો ¶ તતો ચુતો દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા એકં બુદ્ધન્તરં તત્થ ખેપેત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહનગરે બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્સ નાભિમણ્ડલતો ચન્દમણ્ડલસદિસા પભા ઉટ્ઠહિ, તેનસ્સ ચન્દાભોત્વેવ નામં કરિંસુ. ચેતિયે કિરસ્સ ચન્દમણ્ડલકરણનિસ્સન્દો ¶ એસ. બ્રાહ્મણા ¶ ચિન્તયિંસુ – ‘‘સક્કા અમ્હેહિ ઇમં ગહેત્વા લોકં ખાદિતુ’’ન્તિ. તં યાને નિસીદાપેત્વા ‘‘યો ઇમસ્સ સરીરં હત્થેન પરામસતિ, સો એવરૂપં નામ ઇસ્સરિયસમ્પત્તિં લભતી’’તિ વત્વા વિચરિંસુ. સતં વા સહસ્સં વા દદમાના એવ તસ્સ સરીરં હત્થેન ફુસિતું લભન્તિ. તે એવં અનુવિચરન્તા સાવત્થિં અનુપ્પત્તા નગરસ્સ ચ વિહારસ્સ ચ અન્તરા નિવાસં ગણ્હિંસુ. સાવત્થિયમ્પિ પઞ્ચકોટિમત્તા અરિયસાવકા પુરેભત્તં દાનં દત્વા પચ્છાભત્તં ગન્ધમાલવત્થભેસજ્જાદિહત્થા ધમ્મસ્સવનાય ગચ્છન્તિ. બ્રાહ્મણા તે દિસ્વા ‘‘કહં ગચ્છથા’’તિ પુચ્છિંસુ. સત્થુ સન્તિકં ધમ્મસ્સવનાયાતિ. એથ તત્થ ગન્ત્વા કિં કરિસ્સથ, અમ્હાકં ચન્દાભસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ આનુભાવસદિસો આનુભાવો નત્થિ. એતસ્સ હિ સરીરં ફુસન્તા ઇદં નામ લભન્તિ, એથ પસ્સથ નન્તિ. તુમ્હાકં ચન્દાભસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ કો આનુભાવો નામ, અમ્હાકં સત્થાયેવ મહાનુભાવોતિ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં સઞ્ઞાપેતું અસક્કોન્તા ‘‘વિહારં ગન્ત્વા ચન્દાભસ્સ વા અમ્હાકં વા સત્થુ આનુભાવં ¶ જાનિસ્સામા’’તિ તં ગહેત્વા વિહારં અગમંસુ.

સત્થા તસ્મિં અત્તનો સન્તિકં ઉપસઙ્કમન્તેયેવ ચન્દાભાય અન્તરધાનં અકાસિ. સો સત્થુ સન્તિકે અઙ્ગારપચ્છિયં કાકો વિય અહોસિ. અથ નં એકમન્તં નયિંસુ, આભા પટિપાકતિકા અહોસિ. પુન સત્થુ સન્તિકં આનયિંસુ, આભા તથેવ અન્તરધાયિ. એવં તિક્ખત્તું ગન્ત્વા અન્તરધાયમાનં આભં દિસ્વા ચન્દાભો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં આભાય અન્તરધાનમન્તં જાનાતિ મઞ્ઞે’’તિ. સો સત્થારં પુચ્છિ – ‘‘કિં નુ ખો આભાય અન્તરધાનમન્તં જાનાથા’’તિ? આમ, જાનામીતિ. તેન હિ મે દેથાતિ. ન સક્કા અપબ્બજિતસ્સ દાતુન્તિ. સો બ્રાહ્મણે આહ – ‘‘એતસ્મિં મન્તે ગહિતે અહં સકલજમ્બુદીપે જેટ્ઠકો ભવિસ્સામિ, તુમ્હે એત્થેવ હોથ, અહં પબ્બજિત્વા કતિપાહેનેવ મન્તં ગણ્હિસ્સામી’’તિ. સો સત્થારં પબ્બજ્જં યાચિત્વા ઉપસમ્પજ્જિ. અથસ્સ દ્વત્તિંસાકારં ¶ આચિક્ખિ. સો ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ પુચ્છિ. ઇદં મન્તસ્સ પરિકમ્મં સજ્ઝાયિતું વટ્ટતીતિ. બ્રાહ્મણાપિ અન્તરન્તરા આગન્ત્વા ‘‘ગહિતો તે મન્તો’’તિ પુચ્છન્તિ. ન તાવ ગણ્હામીતિ. સો કતિપાહેનેવ અરહત્તં પત્વા બ્રાહ્મણેહિ આગન્ત્વા પુચ્છિતકાલે ‘‘યાથ તુમ્હે, ઇદાનાહં અનાગમનધમ્મો જાતો’’તિ આહ. ભિક્ખૂ તથાગતસ્સ આરોચેસું – ‘‘અયં, ભન્તે, અભૂતં વત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ. સત્થા ‘‘ખીણાસવો ઇદાનિ, ભિક્ખવે, મમ પુત્તો ચન્દાભો, ભૂતમેવેસ કથેતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૧૩.

‘‘ચન્દંવ ¶ વિમલં સુદ્ધં, વિપ્પસન્નમનાવિલં;

નન્દીભવપરિક્ખીણં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ વિમલન્તિ અબ્ભાદિમલરહિતં. સુદ્ધન્તિ નિરુપક્કિલેસં. વિપ્પસન્નન્તિ પસન્નચિત્તં. અનાવિલન્તિ કિલેસાવિલત્તરહિતં. નન્દીભવપરિક્ખીણન્તિ તીસુ ભવેસુ પરિક્ખીણતણ્હં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

ચન્દાભત્થેરવત્થુ તિંસતિમં.

૩૧. સીવલિત્થેરવત્થુ

યો ઇમન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા કુણ્ડકોલિયં નિસ્સાય કુણ્ડધાનવને વિહરન્તો સીવલિત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે સુપ્પવાસા નામ કોલિયધીતા સત્તવસ્સાનિ ગબ્ભં ધારેત્વા સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભા દુક્ખાહિ તિબ્બાહિ કટુકાહિ વેદનાહિ ફુટ્ઠા ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો વત સો ભગવા, યો ઇમસ્સ એવરૂપસ્સ દુક્ખસ્સ ¶ પહાનાય ધમ્મં દેસેતિ. સુપ્પટિપન્નો વત તસ્સ ભગવતો સાવકસઙ્ઘો, યો ઇમસ્સ એવરૂપસ્સ દુક્ખસ્સ પહાનાય પટિપન્નો. સુસુખં વત તં નિબ્બાનં, યથિદં એવરૂપં દુક્ખં ન સંવિજ્જતી’’તિ (ઉદા. ૧૮) ઇમેહિ તીહિ વિતક્કેહિ તં ¶ દુક્ખં અધિવાસેન્તી સામિકં સત્થુ સન્તિકં પેસેત્વા તેન તસ્સા વચનેન સત્થુ વન્દનાય આરોચિતાય ‘‘સુખિની હોતુ સુપ્પવાસા કોલિયધીતા, અરોગા અરોગં પુત્તં વિજાયતૂ’’તિ સત્થારા વુત્તક્ખણેયેવ સુખિની અરોગા અરોગં પુત્તં વિજાયિત્વા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા સત્તાહં મહાદાનં અદાસિ. પુત્તોપિસ્સા જાતદિવસતો પટ્ઠાય ધમ્મકરણં આદાય સઙ્ઘસ્સ ઉદકં પરિસ્સાવેસિ. સો અપરભાગે નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતો અરહત્તં પાપુણિ.

અથેકદિવસં ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘પસ્સથાવુસો, એવરૂપો નામ અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પન્નો ભિક્ખુ એત્તકં કાલં માતુકુચ્છિસ્મિં દુક્ખં અનુભોસિ, કિમઙ્ગં પન અઞ્ઞે, બહું વત ઇમિના દુક્ખં નિત્થિણ્ણ’’ન્તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘આમ, ભિક્ખવે, મમ પુત્તો એત્તકા દુક્ખા મુચ્ચિત્વા ઇદાનિ નિબ્બાનં સચ્છિકત્વા વિહરતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૧૪.

‘‘યોમં ¶ ¶ પલિપથં દુગ્ગં, સંસારં મોહમચ્ચગા;

તિણ્ણો પારઙ્ગતો ઝાયી, અનેજો અકથંકથી;

અનુપાદાય નિબ્બુતો, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – યો ભિક્ખુ ઇમં રાગપલિપથઞ્ચેવ કિલેસદુગ્ગઞ્ચ સંસારવટ્ટઞ્ચ ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં અપ્પટિવિજ્ઝનકમોહઞ્ચ અતીતો, ચત્તારો ઓઘે તિણ્ણો હુત્વા પારં અનુપ્પત્તો, દુવિધેન ઝાનેન ઝાયી, તણ્હાય અભાવેન અનેજો, કથંકથાય અભાવેન અકથંકથી, ઉપાદાનાનં અભાવેન અનુપાદિયિત્વા કિલેસનિબ્બાનેન નિબ્બુતો, તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

સીવલિત્થેરવત્થુ એકતિંસતિમં.

૩૨. સુન્દરસમુદ્દત્થેરવત્થુ

યોધ ¶ કામેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સુન્દરસમુદ્દત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

સાવત્થિયં કિરેકો કુલપુત્તો સુન્દરસમુદ્દકુમારો નામ ચત્તાલીસકોટિવિભવે મહાકુલે નિબ્બત્તો. સો એકદિવસં ¶ પચ્છાભત્તં ગન્ધમાલાદિહત્થં મહાજનં ધમ્મસ્સવનત્થાય જેતવનં ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘કહં ગચ્છથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સત્થુ સન્તિકં ધમ્મસ્સવનત્થાયા’’તિ વુત્તે ‘‘અહમ્પિ ગમિસ્સામી’’તિ વત્વા તેન સદ્ધિં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે નિસીદિ. સત્થા તસ્સ આસયં વિદિત્વા અનુપુબ્બિં કથં કથેસિ. સો ‘‘ન સક્કા અગારં અજ્ઝાવસન્તેન સઙ્ખલિખિતં બ્રહ્મચરિયં ચરિતુ’’ન્તિ સત્થુ ધમ્મકથં નિસ્સાય પબ્બજ્જાય જાતુસ્સાહો પરિસાય પક્કન્તાય સત્થારં પબ્બજ્જં યાચિત્વા ‘‘માતાપિતૂહિ અનનુઞ્ઞાતં તથાગતા ન પબ્બાજેન્તી’’તિ સુત્વા ગેહં ગન્ત્વા રટ્ઠપાલકુલપુત્તાદયો વિય મહન્તેન વાયામેન માતાપિતરો અનુજાનાપેત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો ‘‘કિં મે ઇધ વાસેના’’તિ તતો નિક્ખમિત્વા રાજગહં ગન્ત્વા પિણ્ડાય ચરન્તો વીતિનામેસિ.

અથેકદિવસં સાવત્થિયં તસ્સ ¶ માતાપિતરો એકસ્મિં છણદિવસે મહન્તેન સિરિસોભગ્ગેન તસ્સ સહાયકકુમારકે કીળમાને દિસ્વા ‘‘અમ્હાકં પુત્તસ્સ ઇદં દુલ્લભં જાત’’ન્તિ પરિદેવિંસુ. તસ્મિં ખણે એકા ગણિકા તં કુલં ગન્ત્વા તસ્સ માતરં રોદમાનં નિસિન્નં દિસ્વા ‘‘અમ્મ, કિં કારણા રોદસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પુત્તં અનુસ્સરિત્વા રોદામી’’તિ. ‘‘કહં પન સો, અમ્મા’’તિ? ‘‘ભિક્ખૂસુ પબ્બજિતો’’તિ. ‘‘કિં ઉપ્પબ્બાજેતું ન વટ્ટતી’’તિ? ‘‘વટ્ટતિ, ન પન ઇચ્છતિ, ઇતો નિક્ખમિત્વા રાજગહં ગતો’’તિ. ‘‘સચાહં તં ઉપ્પબ્બાજેય્યં, કિં મે કરેય્યાથા’’તિ? ‘‘ઇમસ્સ તે કુલસ્સ કુટુમ્બસામિનિં ¶ કરેય્યામા’’તિ. તેન હિ મે પરિબ્બયં દેથાતિ પરિબ્બયં ગહેત્વા મહન્તેન પરિવારેન રાજગહં ગન્ત્વા તસ્સ પિણ્ડાય ચરણવીથિં સલ્લક્ખેત્વા તત્થેકં નિવાસગેહં ગહેત્વા પાતોવ પણીતં આહારં પટિયાદેત્વા થેરસ્સ પિણ્ડાય પવિટ્ઠકાલે ભિક્ખં દત્વા કતિપાહચ્ચયેન, ‘‘ભન્તે, ઇધેવ નિસીદિત્વા ભત્તકિચ્ચં કરોથા’’તિ પત્તં ગણ્હિ. સો પત્તમદાસિ.

અથ ¶ નં પણીતેન આહારેન પરિવિસિત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇધેવ પિણ્ડાય ચરિતું ફાસુક’’ન્તિ વત્વા કતિપાહં આલિન્દે નિસીદાપેત્વા ભોજેત્વા દારકે પૂવેહિ સઙ્ગણ્હિત્વા ‘‘એથ તુમ્હે થેરસ્સ આગતકાલે મયિ વારેન્તિયાપિ ઇધાગન્ત્વા રજં ઉટ્ઠાપેય્યાથા’’તિ આહ. તે પુનદિવસે થેરસ્સ ભોજનવેલાય તાય વારિયમાનાપિ રજં ઉટ્ઠાપેસું. સા પુનદિવસે, ‘‘ભન્તે, દારકા વારિયમાનાપિ મમ વચનં અસુણિત્વા ઇધ રજં ઉટ્ઠાપેન્તિ, અન્તોગેહે નિસીદથા’’તિ અન્તો નિસીદાપેત્વા કતિપાહં ભોજેસિ. પુન દારકે સઙ્ગણ્હિત્વા ‘‘તુમ્હે મયા વારિયમાનાપિ થેરસ્સ ભોજનકાલે મહાસદ્દં કરેય્યાથા’’તિ આહ. તે તથા કરિંસુ. સા પુનદિવસે, ‘‘ભન્તે, ઇમસ્મિં ઠાને અતિવિય મહાસદ્દો હોતિ, દારકા મયા વારિયમાનાપિ વચનં ન ગણ્હન્તિ, ઉપરિપાસાદેયેવ નિસીદથા’’તિ વત્વા થેરેન અધિવાસિતે થેરં પુરતો કત્વા પાસાદં અભિરુહન્તી દ્વારાનિ પિદહમાનાવ પાસાદં અભિરુહિ. થેરો ઉક્કટ્ઠસપદાનચારિકો સમાનોપિ રસતણ્હાય બદ્ધો તસ્સા વચનેન સત્તભૂમિકં પાસાદં અભિરુહિ.

સા થેરં નિસીદાપેત્વા ‘‘ચત્તાલીસાય ખલુ, સમ્મ, પુણ્ણમુખ ઠાનેહિ ઇત્થી પુરિસં અચ્ચાવદતિ ¶ વિજમ્ભતિ વિનમતિ ગિલસતિ વિલજ્જતિ નખેન નખં ઘટ્ટેતિ, પાદેન પાદં અક્કમતિ, કટ્ઠેન પથવિં વિલિખતિ, દારકં ઉલ્લઙ્ઘેતિ ઓલઙ્ઘેતિ, કીળતિ કીળાપેતિ, ચુમ્બતિ ચુમ્બાપેતિ, ભુઞ્જતિ ભુઞ્જાપેતિ, દદાતિ આયાચતિ, કતમનુકરોતિ, ઉચ્ચં ભાસતિ, નીચં ભાસતિ, અવિચ્ચં ભાસતિ, વિવિચ્ચં ભાસતિ, નચ્ચેન ગીતેન વાદિતેન રોદિતેન વિલસિતેન વિભૂસિતેન જગ્ઘતિ, પેક્ખતિ, કટિં ચાલેતિ, ગુય્હભણ્ડકં ચાલેતિ, ઊરું વિવરતિ, ઊરું પિદહતિ, થનં દસ્સેતિ, કચ્છં દસ્સેતિ, નાભિં દસ્સેતિ, અક્ખિં નિખણતિ, ભમુકં ¶ ઉક્ખિપતિ, ઓટ્ઠં પલિખતિ, જિવ્હં નિલ્લાલેતિ, દુસ્સં મુઞ્ચતિ, દુસ્સં બન્ધતિ, સિરસં મુઞ્ચતિ, સિરસં બન્ધતી’’તિ (જા. ૨.૨૧.૩૦૦) એવં આગતં ઇત્થિકુત્તં ઇત્થિલીલં દસ્સેત્વા તસ્સ પુરતો ઠિતા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અલત્તકકતા પાદા, પાદુકારુય્હ વેસિયા;

તુવમ્પિ દહરો મમ, અહમ્પિ દહરા તવ;

ઉભોપિ પબ્બજિસ્સામ, જિણ્ણા દણ્ડપરાયણા’’તિ. (થેરગા. ૪૫૯, ૪૬૨);

થેરસ્સ ¶ ‘‘અહો વત મે ભારિયં અનુપધારેત્વા કતકમ્મ’’ન્તિ મહાસંવેગો ઉદપાદિ. તસ્મિં ખણે સત્થા પઞ્ચચત્તાલીસયોજનમત્થકે જેતવને નિસિન્નોવ તં ¶ કારણં દિસ્વા સિતં પાત્વાકાસિ. અથ નં આનન્દત્થેરો પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે, કો નુ ખો હેતુ, કો પચ્ચયો સિતસ્સ પાતુકમ્માયા’’તિ. આનન્દ, રાજગહનગરે સત્તભૂમિકપાસાદતલે સુન્દરસમુદ્દસ્સ ચ ભિક્ખુનો ગણિકાય ચ સઙ્ગામો વત્તતીતિ. કસ્સ નુ ખો, ભન્તે, જયો ભવિસ્સતિ, કસ્સ પરાજયોતિ? સત્થા, ‘‘આનન્દ, સુન્દરસમુદ્દસ્સ જયો ભવિસ્સતિ, ગણિકાય પરાજયો’’તિ થેરસ્સ જયં પકાસેત્વા તત્થ નિસિન્નકોવ ઓભાસં ફરિત્વા ‘‘ભિક્ખુ ઉભોપિ કામે નિરપેક્ખો પજહા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૧૫.

‘‘યોધ કામે પહન્ત્વાન, અનાગારો પરિબ્બજે;

કામભવપરિક્ખીણં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – યો પુગ્ગલો ઇધ લોકે ઉભોપિ કામે હિત્વા અનાગારો હુત્વા પરિબ્બજતિ, તં પરિક્ખીણકામઞ્ચેવ પરિક્ખીણભવઞ્ચ અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને સો થેરો અરહત્તં પત્વા ઇદ્ધિબલેન વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા કણ્ણિકામણ્ડલં વિનિવિજ્ઝિત્વા સત્થુ સરીરં થોમેન્તોયેવ આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિ. ધમ્મસભાયમ્પિ કથં સમુટ્ઠાપેસું, ‘‘આવુસો, જિવ્હાવિઞ્ઞેય્યં રસં નિસ્સાય મનં નટ્ઠો સુન્દરસમુદ્દત્થેરો, સત્થા પનસ્સ અવસ્સયો જાતો’’તિ. સત્થા તં કથં સુત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપાહં એતસ્સ રસતણ્હાય બદ્ધમનસ્સ અવસ્સયો જાતોયેવા’’તિ વત્વા તેહિ યાચિતો તસ્સત્થસ્સ પકાસનત્થં અતીતં આહરિત્વા –

‘‘ન ¶ ¶ કિરત્થિ રસેહિ પાપિયો,

આવાસેહિ વા સન્થવેહિ વા;

વાતમિગં ગહનનિસ્સિતં,

વસમાનેસિ રસેહિ સઞ્જયો’’તિ. (જા. ૧.૧.૧૪) –

એકકનિપાતે ¶ ઇમં વાતમિગજાતકં વિત્થારેત્વા ‘‘તદા સુન્દરસમુદ્દો વાતમિગો અહોસિ, ઇમં પન ગાથં વત્વા તસ્સ વિસ્સજ્જાપેતા રઞ્ઞો મહામચ્ચો અહમેવા’’તિ જાતકં સમોધાનેસીતિ.

સુન્દરસમુદ્દત્થેરવત્થુ બત્તિંસતિમં.

૩૩. જટિલત્થેરવત્થુ

યોધ તણ્હન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો જટિલત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

તત્રાયં અનુપુબ્બી કથા – અતીતે કિર બારાણસિયં દ્વે ભાતરો કુટુમ્બિકા મહન્તં ઉચ્છુખેત્તં કારેસું. અથેકદિવસં કનિટ્ઠભાતા ઉચ્છુખેત્તં ગન્ત્વા ‘‘એકં જેટ્ઠભાતિકસ્સ દસ્સામિ, એકં મય્હં ભવિસ્સતી’’તિ દ્વે ઉચ્છુયટ્ઠિયો રસસ્સ અનિક્ખમનત્થાય છિન્નટ્ઠાને બન્ધિત્વા ગણ્હિ. તદા કિર ઉચ્છૂનં યન્તેન પીળનકિચ્ચં નત્થિ, અગ્ગે વા મૂલે વા છિન્દિત્વા ઉક્ખિત્તકાલે ધમ્મકરણતો ઉદકં વિય સયમેવ રસો નિક્ખમતિ. તસ્સ પન ખેત્તતો ઉચ્છુયટ્ઠિયો ગહેત્વા આગમનકાલે ¶ ગન્ધમાદને પચ્ચેકબુદ્ધો સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ‘‘કસ્સ નુ ખો અજ્જ અનુગ્ગહં કરિસ્સામી’’તિ ઉપધારેન્તો તં અત્તનો ઞાણજાલે પવિટ્ઠં દિસ્વા સઙ્ગહં કાતું સમત્થભાવઞ્ચ ઞત્વા પત્તચીવરં આદાય ઇદ્ધિયા આગન્ત્વા તસ્સ પુરતો અટ્ઠાસિ. સો તં દિસ્વાવ પસન્નચિત્તો ઉત્તરસાટકં ઉચ્ચતરે ભૂમિપદેસે અત્થરિત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇધ નિસીદથા’’તિ પચ્ચેકબુદ્ધં નિસીદાપેત્વા ‘‘પત્તં ઉપનામેથા’’તિ ઉચ્છુયટ્ઠિયા બન્ધનટ્ઠાનં મોચેત્વા પત્તસ્સ ઉપરિ અકાસિ, રસો ઓતરિત્વા પત્તં પૂરેસિ. પચ્ચેકબુદ્ધેન તસ્મિં રસે પીતે ‘‘સાધુકં વત મે અય્યેન રસો પીતો. સચે મે જેટ્ઠભાતિકો મૂલં આહરાપેસ્સતિ, મૂલં દસ્સામિ. સચે પત્તિં આહરાપેસ્સતિ, પત્તિં દસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા, ‘‘ભન્તે, પત્તં મે ઉપનામેથા’’તિ દુતિયમ્પિ ઉચ્છુયટ્ઠિં મોચેત્વા રસં અદાસિ. ‘‘ભાતા મે ઉચ્છુખેત્તતો અઞ્ઞં ઉચ્છું આહરિત્વા ખાદિસ્સતી’’તિ એત્તકમ્પિ કિરસ્સ વઞ્ચનચિત્તં નાહોસિ. પચ્ચેકબુદ્ધો પન પઠમં ઉચ્છુરસસ્સ પીતત્તા તં ઉચ્છુરસં ¶ અઞ્ઞેહિપિ સદ્ધિં સંવિભજિતુકામો હુત્વા ગહેત્વાવ નિસીદિ ¶ . સો તસ્સ આકારં ઞત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, યો અયં મયા દિન્નો અગ્ગરસો, ઇમસ્સ નિસ્સન્દેન દેવમનુસ્સેસુ સમ્પત્તિં અનુભવિત્વા પરિયોસાને તુમ્હેહિ પત્તધમ્મમેવ પાપુણેય્ય’’ન્તિ પત્થનં પટ્ઠપેસિ. પચ્ચેકબુદ્ધોપિસ્સ ‘‘એવં હોતૂ’’તિ વત્વા ‘‘ઇચ્છિતં પત્થિતં તુય્હ’’ન્તિ દ્વીહિ ગાથાહિ અનુમોદનં કત્વા યથા સો પસ્સતિ, એવં અધિટ્ઠહિત્વા આકાસેન ¶ ગન્ધમાદનં ગન્ત્વા પઞ્ચન્નં પચ્ચેકબુદ્ધસતાનં તં રસં અદાસિ.

સો તં પાટિહારિયં દિસ્વા ભાતુ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કહં ગતોસી’’તિ વુત્તે ‘‘ઉચ્છુખેત્તં ઓલોકેતું ગતોમ્હી’’તિ. ‘‘કિં તાદિસેન ઉચ્છુખેત્તં ગતેન, નનુ નામ એકં વા દ્વે વા ઉચ્છુયટ્ઠિયો આદાય આગન્તબ્બં ભવેય્યા’’તિ ભાતરા વુત્તો – ‘‘આમ, ભાતિક, દ્વે મે ઉચ્છુયટ્ઠિયો ગહિતા, એકં પન પચ્ચેકબુદ્ધં દિસ્વા મમ ઉચ્છુયટ્ઠિતો રસં દત્વા ‘મૂલં વા પત્તિં વા દસ્સામી’તિ તુમ્હાકમ્પિ મે ઉચ્છુયટ્ઠિતો રસો દિન્નો, કિં નુ ખો તસ્સ મૂલં ગણ્હિસ્સથ, ઉદાહુ પત્તિ’’ન્તિ આહ. ‘‘કિં પન પચ્ચેકબુદ્ધેન કત’’ન્તિ? ‘‘મમ ઉચ્છુયટ્ઠિતો રસં પિવિત્વા તુમ્હાકં ઉચ્છુયટ્ઠિતો રસં આદાય આકાસેન ગન્ધમાદનં ગન્ત્વા પઞ્ચસતાનં પચ્ચેકબુદ્ધાનં અદાસી’’તિ. સો તસ્મિં કથેન્તેયેવ નિરન્તરં પીતિયા ફુટ્ઠસરીરો હુત્વા ‘‘તેન મે પચ્ચેકબુદ્ધેન દિટ્ઠધમ્મસ્સેવ અધિગમો ભવેય્યા’’તિ પત્થનં અકાસિ. એવં કનિટ્ઠેન તિસ્સો સમ્પત્તિયો પત્થિતા, જેટ્ઠેન પન એકપદેનેવ અરહત્તં પત્થિતન્તિ ઇદં તેસં પુબ્બકમ્મં.

તે યાવતાયુકં ઠત્વા તતો ચુતા દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા એકં બુદ્ધન્તરં ખેપયિંસુ. તેસં દેવલોકે ઠિતકાલેયેવ વિપસ્સી સમ્માસમ્બુદ્ધો લોકે ઉપ્પજ્જિ. તેપિ દેવલોકતો ચવિત્વા બન્ધુમતિયા એકસ્મિં કુલગેહે જેટ્ઠો જેટ્ઠોવ, કનિટ્ઠો કનિટ્ઠોવ હુત્વા પટિસન્ધિં ગણ્હિંસુ. તેસુ જેટ્ઠસ્સ સેનોતિ નામં અકંસુ, કનિટ્ઠસ્સ અપરાજિતોતિ ¶ . તેસુ વયપ્પત્તકાલે કુટુમ્બં સણ્ઠાપેત્વા વિહરન્તેસુ ‘‘બુદ્ધરતનં લોકે ઉપ્પન્નં, ધમ્મરતનં, સઙ્ઘરતનં, દાનાનિ દેથ, પુઞ્ઞાનિ કરોથ, અજ્જ અટ્ઠમી, અજ્જ ચાતુદ્દસી, અજ્જ પન્નરસી, ઉપોસથં કરોથ, ધમ્મં ¶ સુણાથા’’તિ ધમ્મઘોસકસ્સ બન્ધુમતીનગરે ઘોસનં સુત્વા મહાજનં પુરેભત્તં દાનં દત્વા પચ્છાભત્તં ધમ્મસ્સવનાય ગચ્છન્તં દિસ્વા સેનકુટુમ્બિકો ‘‘કહં ગચ્છથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સત્થુ સન્તિકં ધમ્મસ્સવનાયા’’તિ વુત્તે ‘‘અહમ્પિ ગમિસ્સામી’’તિ તેહિ સદ્ધિંયેવ ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે નિસીદિ.

સત્થા તસ્સ અજ્ઝાસયં વિદિત્વા અનુપુબ્બિં કથં કથેસિ. સો સત્થુ ધમ્મં સુત્વા પબ્બજ્જાય ઉસ્સાહજાતો સત્થારં પબ્બજ્જં યાચિ. અથ નં સત્થા ‘‘અત્થિ પન તે અપલોકેતબ્બા ¶ ઞાતકા’’તિ પુચ્છિ. અત્થિ, ભન્તેતિ. તેન હિ અપલોકેત્વા એહીતિ. સો કનિટ્ઠસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘યં ઇમસ્મિં કુલે સાપતેય્યં, તં સબ્બં તવ હોતૂ’’તિ આહ. તુમ્હે પન, સામીતિ. અહં સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામીતિ. સામિ કિં વદેથ, અહં માતરિ મતાય માતરં વિય, પિતરિ મતે પિતરં વિય તુમ્હે અલત્થં, ઇદં કુલં મહાભોગં, ગેહે ઠિતેનેવ સક્કા પુઞ્ઞાનિ કાતું, મા એવં કરિત્થાતિ. મયા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મો સુતો, ન સક્કા તં અગારમજ્ઝે ઠિતેન પૂરેતું, પબ્બજિસ્સામેવાહં, ત્વં નિવત્તાહીતિ. એવં સો કનિટ્ઠં નિવત્તાપેત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો ન ચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. કનિટ્ઠોપિ ‘‘ભાતુ પબ્બજિતસક્કારં કરિસ્સામી’’તિ સત્તાહં બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાનં દત્વા ભાતરં ¶ વન્દિત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, તુમ્હેહિ અત્તનો ભવનિસ્સરણં કતં, અહં પન પઞ્ચહિ કામગુણેહિ બદ્ધો નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતું ન સક્કોમિ, મય્હં ગેહે ઠિતસ્સેવ અનુચ્છવિકં મહન્તં પુઞ્ઞકમ્મં આચિક્ખથા’’તિ. અથ નં થેરો ‘‘સાધુ સાધુ, પણ્ડિત, સત્થુ ગન્ધકુટિં કરોહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા નાનાદારૂનિ આહરાપેત્વા થમ્ભાદીનં અત્થાય તચ્છાપેત્વા એકં સુવણ્ણખચિતં, એકં રજતખચિતં, એકં મણિખચિતન્તિ સબ્બાનિ સત્તરતનખચિતાનિ કારેત્વા તેહિ ગન્ધકુટિં કારેત્વા સત્તરતનખચિતાહેવ છદનિટ્ઠકાહિ છાદાપેસિ. ગન્ધકુટિયા કરણકાલેયેવ પન તં અત્તના સમાનનામકો અપરાજિતોયેવ નામ ભાગિનેય્યો ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘અહમ્પિ કરિસ્સામિ, મય્હમ્પિ પત્તિં દેથ માતુલા’’તિ આહ. ન દેમિ, તાત, અઞ્ઞેહિ અસાધારણં કરિસ્સામીતિ. સો બહુમ્પિ યાચિત્વા પત્તિં અલભમાનો ‘‘ગન્ધકુટિયા પુરતો કુઞ્જરસાલં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ સત્તરતનમયં કુઞ્જરસાલં કારેસિ. સો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મેણ્ડકસેટ્ઠિ હુત્વા નિબ્બત્તિ.

ગન્ધકુટિયં ¶ પન સત્તરતનમયાનિ તીણિ મહાવાતપાનાનિ અહેસું. તેસં અભિમુખે હેટ્ઠા સુધાપરિકમ્મકતા તિસ્સો પોક્ખરણિયો કારેત્વા ચતુજ્જાતિકગન્ધોદકસ્સ પૂરેત્વા અપરાજિતો, ગહપતિ, પઞ્ચવણ્ણાનિ કુસુમાનિ રોપાપેસિ તથાગતસ્સ અન્તો નિસિન્નકાલે વાતવેગેન સમુટ્ઠિતાહિ રેણુવટ્ટીહિ સરીરસ્સ ઓકિરણત્થં. ગન્ધકુટિથૂપિકાય કપલ્લં રત્તસુવણ્ણમયં અહોસિ, પવાળમયા સિખરા, હેટ્ઠા મણિમયા છદનિટ્ઠકા. ઇતિ સા નચ્ચન્તો વિય મોરો સોભમાના અટ્ઠાસિ. સત્તસુ પન રતનેસુ કોટ્ટેતબ્બયુત્તકં કોટ્ટેત્વા ઇતરં સકલમેવ ¶ ગહેત્વા જણ્ણુમત્તેન ઓધિના ગન્ધકુટિં પરિક્ખિપિત્વા પરિવેણં પૂરેસિ.

એવં ગન્ધકુટિં નિટ્ઠાપેત્વા અપરાજિતો, ગહપતિ, ભાતિકત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, નિટ્ઠિતા ગન્ધકુટિ, પરિભોગમસ્સા પચ્ચાસીસામિ, પરિભોગેન કિર મહન્તં પુઞ્ઞં હોતી’’તિ ¶ . સો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમિના કિર વો કુટુમ્બિકેન ગન્ધકુટિ કારિતા, ઇદાનિ પન પરિભોગં પચ્ચાસીસતી’’તિ આહ. સત્થા ઉટ્ઠાયાસના ગન્ધકુટિઅભિમુખં ગન્ત્વા ગન્ધકુટિં પરિક્ખિપિત્વા પરિક્ખિત્તરતનરાસિં ઓલોકેન્તો દ્વારકોટ્ઠકે અટ્ઠાસિ. અથ નં કુટુમ્બિકો ‘‘પવિસથ, ભન્તે’’તિ આહ. સત્થા તત્થેવ ઠત્વા તતિયવારે તસ્સ ભાતિકત્થેરં ઓલોકેસિ. સો ઓલોકિતાકારેનેવ ઞત્વા કનિટ્ઠભાતરં આહ – ‘‘એહિ, તાત, ‘મમેવ રક્ખા ભવિસ્સતિ, તુમ્હે યથાસુખં વસથા’તિ સત્થારં વદેહી’’તિ. સો તસ્સ વચનં સુત્વા સત્થારં પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા, ‘‘ભન્તે, યથા મનુસ્સા રુક્ખમૂલે પવિસિત્વા અનપેક્ખા પક્કમન્તિ, યથા વા નદિં તરિત્વા ઉળુમ્પં અનપેક્ખા પરિચ્ચજન્તિ, એવં અનપેક્ખા હુત્વા તુમ્હે વસથા’’તિ આહ. કિમત્થં પન સત્થા અટ્ઠાસિ? એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘બુદ્ધાનં સન્તિકં પુરેભત્તમ્પિ પચ્છાભત્તમ્પિ બહૂ આગચ્છન્તિ, તેસુ રતનાનિ આદાય પક્કમન્તેસુ ન સક્કા અમ્હેહિ વારેતું, પરિવેણમ્હિ એત્તકે રતને વોકિણ્ણે અત્તનો ઉપટ્ઠાકે હરન્તેપિ ન વારેતીતિ કુટુમ્બિકો મયિ આઘાતં કત્વા અપાયૂપગો ભવેય્યા’’તિ ઇમિના કારણેન અટ્ઠાસિ. તેન પન ¶ , ‘‘ભન્તે, મમેવ રક્ખા ભવિસ્સતિ, તુમ્હે વસથા’’તિ વુત્તે પાવિસિ.

કુટુમ્બિકો ¶ સમન્તા રક્ખં ઠપેત્વા મનુસ્સે આહ – ‘‘તાતા, ઉચ્છઙ્ગેન વા પચ્છિપસિબ્બકેહિ વા આદાય ગચ્છન્તે વારેય્યાથ, હત્થેન ગહેત્વા ગચ્છન્તે પન મા વારયિત્થા’’તિ. અન્તોનગરેપિ આરોચાપેસિ ‘‘મયા ગન્ધકુટિપરિવેણે સત્ત રતનાનિ ઓકિણ્ણાનિ, સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા ગચ્છન્તા દુગ્ગતમનુસ્સા ઉભો હત્થે પૂરેત્વા ગણ્હન્તુ, સુખિતાપિ એકેન ગણ્હન્તૂ’’તિ. એવં કિરસ્સ અહોસિ ‘‘સદ્ધા તાવ ધમ્મં સોતુકામા ગમિસ્સન્તિયેવ, અસ્સદ્ધાપિ પન ધનલોભેન ગન્ત્વા ધમ્મં સુત્વા દુક્ખતો મુચ્ચિસ્સન્તી’’તિ. તસ્મા જનસઙ્ગહત્થાય એવં આરોચાપેસિ. મહાજનો તેન વુત્તનિયામેનેવ રતનાનિ ગણ્હિ. સકિં ઓકિણ્ણરતનેસુ ખીણેસુ યાવતતિયં જણ્ણુમત્તેન ઓધિના ઓકિરાપેસિયેવ. સત્થુ પન પાદમૂલે તિપુસમત્તં અનગ્ઘં મણિરતનં ઠપેસિ. એવં કિરસ્સ અહોસિ – ‘‘સત્થુ સરીરતો સુવણ્ણવણ્ણાય પભાય સદ્ધિં મણિપભં ઓલોકેન્તાનં તિત્તિ નામ ન ભવિસ્સતી’’તિ. તસ્મા એવમકાસિ. મહાજનોપિ અતિત્તોવ ઓલોકેસિ.

અથેકદિવસં એકો મિચ્છાદિટ્ઠિકબ્રાહ્મણો ‘‘સત્થુ કિર પાદમૂલે મહગ્ઘં મણિરતનં નિક્ખિત્તં, હરિસ્સામિ ન’’ન્તિ વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિતું આગતસ્સ મહાજનસ્સ અન્તરેન પાવિસિ. કુટુમ્બિકો તસ્સ પવિસનાકારેનેવ ¶ ‘‘મણિં ગણ્હિતુકામો’’તિ સલ્લક્ખેત્વા ‘‘અહો વત ન ગણ્હેય્યા’’તિ ચિન્તેસિ. સોપિ સત્થારં વન્દન્તો વિય પાદમૂલે હત્થં ઉપનામેત્વા મણિં ગહેત્વા ¶ ઓવટ્ટિકાય કત્વા પક્કામિ. કુટુમ્બિકો તસ્મિં ચિત્તં પસાદેતું નાસક્ખિ. સો ધમ્મકથાવસાને સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, મયા તિક્ખત્તું ગન્ધકુટિં પરિક્ખિપિત્વા જણ્ણુમત્તેન ઓધિના સત્ત રતનાનિ ઓકિણ્ણાનિ, તાનિ મે ગણ્હન્તેસુ આઘાતો નામ નાહોસિ, ચિત્તં ભિય્યો ભિય્યો પસીદિયેવ. અજ્જ પન ‘અહો વતાયં બ્રાહ્મણો મણિં ન ગણ્હેય્યા’તિ ચિન્તેત્વા તસ્મિં મણિં આદાય ગતે ચિત્તં પસાદેતું નાસક્ખિ’’ન્તિ. સત્થા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘નનુ, ઉપાસક, અત્તનો સન્તકં પરેહિ અનાહરણીયં કાતું સક્કોસી’’તિ નયં અદાસિ. સો સત્થારા દિન્નનયે ઠત્વા સત્થારં વન્દિત્વા ‘‘અજ્જ આદિં કત્વા મમ સન્તકં દસિકસુત્તમત્તમ્પિ મં અભિભવિત્વા અનેકસતાપિ રાજાનો વા ચોરા વા ગણ્હિતું સમત્થા નામ મા હોન્તુ, અગ્ગિનાપિ મમ સન્તકં મા ડય્હતુ, ઉદકેનપિ મા વુય્હતૂ’’તિ પત્થનં અકાસિ ¶ . સત્થાપિસ્સ ‘‘એવં હોતૂ’’તિ અનુમોદનં અકાસિ. સો ગન્ધકુટિમહં કરોન્તો અટ્ઠસટ્ઠિયા ભિક્ખુસતસહસ્સાનં અન્તોવિહારેયેવ નવ માસે મહાદાનં દત્વા દાનપરિયોસાને સબ્બેસં તિચીવરં અદાસિ. સઙ્ઘનવકસ્સ ચીવરસાટકા સહસ્સગ્ઘનકા અહેસું.

સો એવં યાવતાયુકં પુઞ્ઞાનિ કરિત્વા તતો ચુતો દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા એત્તકં કાલં દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા ઇમસ્મિં ¶ બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે એકસ્મિં સેટ્ઠિકુલે પટિસન્ધિં ગહેત્વા અડ્ઢમાસાધિકે નવ માસે માતુકુચ્છિયં વસિ. જાતદિવસે પનસ્સ સકલનગરે સબ્બાવુધાનિ પજ્જલિંસુ, સબ્બેસં કાયરૂળ્હાનિ આભરણાનિપિ પજ્જલિતાનિ વિય ઓભાસં મુઞ્ચિંસુ, નગરં એકપજ્જોતં અહોસિ. સેટ્ઠિપિ પાતોવ રાજૂપટ્ઠાનં અગમાસિ. અથ નં રાજા પુચ્છિ – ‘‘અજ્જ સબ્બાવુધાનિ પજ્જલિંસુ, નગરં એકપજ્જોતં જાતં, જાનાસિ નુ ખો એત્થ કારણ’’ન્તિ? ‘‘જાનામિ, દેવા’’તિ. ‘‘કિં, સેટ્ઠી’’તિ? ‘‘મમ ગેહે તુમ્હાકં દાસો જાતો, તસ્સ પુઞ્ઞતેજેનેવં અહોસી’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો ચોરો ભવિસ્સતી’’તિ? ‘‘નત્થેતં, દેવ, પુઞ્ઞવા સત્તો કતાભિનીહારો’’તિ. ‘‘તેન હિ નં સમ્મા પોસેતું વટ્ટતિ, ઇદમસ્સ ખીરમૂલં હોતૂ’’તિ દેવસિકં સહસ્સં પટ્ઠપેસિ. અથસ્સ નામગહણદિવસે સકલનગરસ્સ એકપજ્જોતભૂતત્તા જોતિકોત્વેવ નામં કરિંસુ.

અથસ્સ વયપ્પત્તકાલે ગેહકરણત્થાય ભૂમિતલે સોધિયમાને સક્કસ્સ ભવનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સક્કો ‘‘કિં નુ ખો ઇદ’’ન્તિ ઉપધારયમાનો ‘‘જોતિકસ્સ ગેહટ્ઠાનં ગણ્હન્તી’’તિ ઞત્વા ‘‘નાયં એતેહિ કતગેહે વસિસ્સતિ, મયાપેત્થ ગન્તું વટ્ટતી’’તિ વડ્ઢકીવેસેન તત્થ ગન્ત્વા ‘‘કિં કરોથા’’તિ આહ. ‘‘જોતિકસ્સ ગેહટ્ઠાનં ગણ્હામા’’તિ. ‘‘અપેથ, નાયં તુમ્હેહિ કતગેહે વસિસ્સતી’’તિ વત્વા સોળસકરીસમત્તં ¶ ભૂમિપદેસં ઓલોકેસિ, સો તાવદેવ કસિણમણ્ડલં ¶ વિય સમો અહોસિ. પુન ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને પથવિં ભિન્દિત્વા સત્તરતનમયો સત્તભૂમિકપાસાદો ઉટ્ઠહતૂ’’તિ ચિન્તેત્વા ઓલોકેસિ, તાવદેવ તથારૂપો પાસાદો ઉટ્ઠહિ. પુન ‘‘ઇમં પરિક્ખિપિત્વા સત્તરતનમયા સત્ત પાકારા ઉટ્ઠહન્તૂ’’તિ ચિન્તેત્વા ઓલોકેસિ, તથારૂપા પાકારા ઉટ્ઠહિંસુ. અથ ‘‘નેસં પરિયન્તે કપ્પરુક્ખા ઉટ્ઠહન્તૂ’’તિ ચિન્તેત્વા ¶ ઓલોકેસિ, તથારૂપા કપ્પરુક્ખા ઉટ્ઠહિંસુ. ‘‘પાસાદસ્સ ચતૂસુ કણ્ણેસુ ચતસ્સો નિધિકુમ્ભિયો ઉટ્ઠહન્તૂ’’તિ ચિન્તેત્વા ઓલોકેસિ, સબ્બં તથેવ અહોસિ. નિધિકુમ્ભીસુ પન એકા યોજનિકા અહોસિ, એકા તિગાવુતિકા, એકા અડ્ઢયોજનિકા, એકા ગાવુતપ્પમાણા. બોધિસત્તસ્સ નિબ્બત્તનિધિકુમ્ભીનં પન એકમુખપ્પમાણં અહોસિ, હેટ્ઠા પથવીપરિયન્તાવ અહેસું. જોતિકસ્સ નિબ્બત્તનિધિકુમ્ભીનં મુખપરિમાણં ન કથિતં, સબ્બા મુખછિન્નતાલફલં વિય પરિપુણ્ણાવ ઉટ્ઠહિંસુ. પાસાદસ્સ ચતૂસુ કણ્ણેસુ તરુણતાલક્ખન્ધપ્પમાણા ચતસ્સો સુવણ્ણમયા ઉચ્છુયટ્ઠિયો નિબ્બત્તિંસુ. તાસં મણિમયાનિ પત્તાનિ, સોવણ્ણમયાનિ ખન્ધાનિ અહેસું. પુબ્બકમ્મસ્સ દસ્સનત્થં કિરેતાનિ, નિબ્બત્તિંસુ.

સત્તસુ દ્વારકોટ્ઠકેસુ સત્ત યક્ખા આરક્ખં ગણ્હિંસુ. પઠમે દ્વારકોટ્ઠકે યમકોળી નામ યક્ખો અત્તનો પરિવારેન યક્ખસહસ્સેન સદ્ધિં આરક્ખં ગણ્હિ, દુતિયે ¶ ઉપ્પલો નામ અત્તનો પરિવારયક્ખાનં દ્વીહિ સહસ્સેહિ સદ્ધિં, તતિયે વજિરો નામ તીહિ સહસ્સેહિ સદ્ધિં, ચતુત્થે વજિરબાહુ નામ ચતૂહિ સહસ્સેહિ સદ્ધિં, પઞ્ચમે કસકન્દો નામ પઞ્ચહિ સહસ્સેહિ સદ્ધિં, છટ્ઠે કટત્થો નામ છહિ સહસ્સેહિ સદ્ધિં, સત્તમે દિસામુખો નામ સત્તહિ સહસ્સેહિ સદ્ધિં આરક્ખં ગણ્હિ. એવં પાસાદસ્સ અન્તો ચ બહિ ચ ગાળ્હરક્ખા અહોસિ. ‘‘જોતિકસ્સ કિર સત્તરતનમયો સત્તભૂમિકપાસાદો ઉટ્ઠિતો, સત્ત પાકારા સત્તદ્વારકોટ્ઠકા ચતસ્સો નિધિકુમ્ભિયો ઉટ્ઠિતા’’તિ સુત્વા બિમ્બિસારો રાજા સેટ્ઠિચ્છત્તં પહિણિ. સો જોતિકસેટ્ઠિ નામ અહોસિ.

તેન પન સદ્ધિં કતપુઞ્ઞકમ્મા ઇત્થી ઉત્તરકુરૂસુ નિબ્બત્તિ. અથ નં દેવતા તતો આનેત્વા સિરિગબ્ભે નિસીદાપેસું. સા આગચ્છમાના એકં તણ્ડુલનાળિં તયો ચ જોતિપાસાણે ગણ્હિ. તેસં યાવજીવં તાયેવ તણ્ડુલનાળિયા ભત્તં અહોસિ. સચે કિર તે સકટસતમ્પિ તણ્ડુલાનં પૂરેતુકામા હોન્તિ, સા તણ્ડુલનાળિ નાળિયેવ હુત્વા તિટ્ઠતિ. ભત્તપચનકાલે તણ્ડુલે ઉક્ખલિયં પક્ખિપિત્વા તેસં પાસાણાનં ¶ ઉપરિ ઠપેતિ, પાસાણા તાવદેવ પજ્જલિત્વા ભત્તે પક્કમત્તે નિબ્બાયન્તિ. તેનેવ સઞ્ઞાણેન ભત્તસ્સ પક્કભાવં જાનન્તિ. સૂપેય્યાદિપચનકાલેપિ એસેવ નયો. એવં તેસં જોતિપાસાણેહિ આહારો પચ્ચતિ. મણિઆલોકેન ¶ ચ વસન્તિ, અગ્ગિસ્સ વા દીપસ્સ ¶ વા ઓભાસં નેવ જાનિંસુ. ‘‘જોતિકસ્સ કિર એવરૂપા સમ્પત્તી’’તિ સકલજમ્બુદીપે પાકટો અહોસિ. મહાજનો યાનાદીનિ યોજેત્વા દસ્સનત્થાય આગચ્છતિ. જોતિકસેટ્ઠિ આગતાગતાનં ઉત્તરકુરુતણ્ડુલાનં ભત્તં પચાપેત્વા દાપેસિ. ‘‘કપ્પરુક્ખેહિ વત્થાનિ ગણ્હન્તુ, આભરણાનિ ગણ્હન્તૂ’’તિ આણાપેસિ. ‘‘ગાવુતિકનિધિકુમ્ભિયા મુખં વિવરાપેત્વા યાપનમત્તં ધનં ગણ્હન્તૂ’’તિ આણાપેસિ. સકલજમ્બુદીપવાસિકેસુ ધનં ગહેત્વા ગચ્છન્તેસુ નિધિકુમ્ભિયા અઙ્ગુલિમત્તમ્પિ ઊનં નાહોસિ. ગન્ધકુટિપરિવેણે વાલુકં કત્વા ઓકિણ્ણરતનાનં કિરસ્સ એસો નિસ્સન્દો.

એવં મહાજને વત્થાભરણાનિ ચેવ ધનઞ્ચ યદિચ્છકં આદાય ગચ્છન્તે બિમ્બિસારો તસ્સ પાસાદં દટ્ઠુકામોપિ મહાજને આગચ્છન્તે ઓકાસં નાલત્થ. અપરભાગે યદિચ્છકં આદાય ગતત્તા મનુસ્સેસુ મન્દીભૂતેસુ રાજા જોતિકસ્સ પિતરં આહ – ‘‘તવ પુત્તસ્સ પાસાદં દટ્ઠુકામમ્હા’’તિ. સો ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ વત્વા ગન્ત્વા પુત્તસ્સ કથેસિ – ‘‘તાત, રાજા તે પાસાદં દટ્ઠુકામો’’તિ. ‘‘સાધુ, તાત, આગચ્છતૂ’’તિ. રાજા મહન્તેન પરિવારેન તત્થ અગમાસિ. પઠમદ્વારકોટ્ઠકે સમ્મજ્જિત્વા કચવરછડ્ડિકા દાસી રઞ્ઞો હત્થં અદાસિ, રાજા ‘‘સેટ્ઠિજાયા’’તિ સઞ્ઞાય લજ્જમાનો તસ્સા બાહાય હત્થં ન ઠપેસિ. એવં સેસદ્વારકોટ્ઠકેસુપિ ¶ દાસિયો ‘‘સેટ્ઠિભરિયાયો’’તિ મઞ્ઞમાનો તાસં બાહાય હત્થં ન ઠપેસિ. જોતિકો આગન્ત્વા રાજાનં પચ્ચુગ્ગન્ત્વા વન્દિત્વા પચ્છતો હુત્વા ‘‘પુરતો યાથ, દેવા’’તિ આહ. રઞ્ઞો મણિપથવી સતપોરિસપપાતો વિય હુત્વા ઉપટ્ઠહિ. સો ‘‘ઇમિના મમ ગહણત્થાય ઓપાતો ખણિતો’’તિ મઞ્ઞમાનો પાદં નિક્ખિપિતું ન વિસહિ. જોતિકો ‘‘નાયં, દેવ, ઓપાતો, મમ પચ્છતો આગચ્છથા’’તિ પુરતો અહોસિ. રાજા તેન અક્કન્તકાલે ભૂમિં અક્કમિત્વા હેટ્ઠિમતલતો ¶ પટ્ઠાય પાસાદં ઓલોકેન્તો વિચરિ. તદા અજાતસત્તુકુમારોપિ પિતુ અઙ્ગુલિં ગહેત્વા વિચરન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘અહો અન્ધબાલો મમ પિતા, ગહપતિકે નામ સત્તરતનમયે પાસાદે વસન્તે એસ રાજા હુત્વા દારુમયે ગેહે વસતિ, અહં દાનિ રાજા હુત્વા ઇમસ્સ ઇમસ્મિં પાસાદે વસિતું ન દસ્સામી’’તિ.

રઞ્ઞોપિ ઉપરિમતલાનિ અભિરુહન્તસ્સેવ પાતરાસવેલા જાતા. સો સેટ્ઠિં આમન્તેત્વા, ‘‘મહાસેટ્ઠિ, ઇધેવ પાતરાસં ભુઞ્જિસ્સામા’’તિ. જાનામિ, દેવ, સજ્જિતો દેવસ્સાહારોતિ. સો સોળસહિ ગન્ધોદકઘટેહિ ન્હત્વા રતનમયે સેટ્ઠિસ્સ નિસીદનમણ્ડપે પઞ્ઞત્તે તસ્સેવ નિસીદનપલ્લઙ્કે નિસીદિ. અથસ્સ હત્થધોવનૂદકં દત્વા સતસહસ્સગ્ઘનિકાય સુવણ્ણપાતિયા કિલિન્નપાયાસં વડ્ઢેત્વા પુરતો ઠપયિંસુ. રાજા ‘‘ભોજન’’ન્તિ સઞ્ઞાય ભુઞ્જિતું આરભિ. સેટ્ઠિ ¶ ‘‘નયિદં, દેવ, ભોજનં, કિલિન્નપાયાસો ¶ એસો’’તિ અઞ્ઞિસ્સા સુવણ્ણપાતિયા ભોજનં વડ્ઢેત્વા પુરિમપાતિયં ઠપયિંસુ. તતો ઉટ્ઠિતઉતુના કિર તં ભુઞ્જિતું સુખં હોતિ. રાજા મધુરભોજનં ભુઞ્જન્તો પમાણં ન અઞ્ઞાસિ. અથ નં સેટ્ઠિ વન્દિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ‘‘અલં, દેવ, એત્તકમેવ હોતુ, ઇતો ઉત્તરિં જિરાપેતું ન સક્કા’’તિ આહ. અથ નં રાજા આહ – ‘‘કિં, ગહપતિ, ગરુકં કત્વા કથેસિ અત્તનો ભત્ત’’ન્તિ? દેવ, નત્થેતં, તુમ્હાકં સબ્બસ્સાપિ હિ બલકાયસ્સ ઇદમેવ ભત્તં ઇદં સુપેય્યં. અપિ ચ ખો અહં અયસસ્સ ભાયામીતિ. કિં કારણાતિ? સચે દેવસ્સ કાયાલસિયમત્તં ભવેય્ય, ‘‘હિય્યો રઞ્ઞા સેટ્ઠિસ્સ ગેહે ભત્તં ભુત્તં, સેટ્ઠિના કિઞ્ચિ કતં ભવિસ્સતી’’તિ વચનસ્સ ભાયામિ, દેવાતિ. તેન હિ ભત્તં હર, ઉદકં આહરાતિ. રઞ્ઞો ભત્તકિચ્ચાવસાને સબ્બો રાજપરિવારો તદેવ ભત્તં પરિભુઞ્જિ.

રાજા સુખકથાય નિસિન્નો સેટ્ઠિં આમન્તેત્વા, ‘‘કિં ઇમસ્મિં ગેહે સેટ્ઠિભરિયા નત્થી’’તિ આહ? ‘‘આમ અત્થિ, દેવા’’તિ. ‘‘કહં સા’’તિ? ‘‘સિરિગબ્ભે નિસિન્ના, દેવસ્સ આગતભાવં ન જાનાતી’’તિ. કિઞ્ચાપિ હિ પાતોવ રાજા સપરિવારો આગતો, સા પનસ્સ આગતભાવં ન જાનાતેવ. તતો સેટ્ઠિ ‘‘રાજા મે ભરિયં દટ્ઠુકામો’’તિ તસ્સા સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘રાજા આગતો, કિં તવ રાજાનં દટ્ઠું ન વટ્ટતી’’તિ આહ. સા ¶ નિપન્નકાવ ¶ ‘‘કો એસ, સામિ, રાજા નામા’’તિ વત્વા ‘‘રાજા નામ અમ્હાકં ઇસ્સરો’’તિ વુત્તે અનત્તમનતં પવેદેન્તી ‘‘દુક્કટાનિ વત નો પુઞ્ઞકમ્માનિ, યેસં નો ઇસ્સરોપિ અત્થિ. અસ્સદ્ધાય નામ પુઞ્ઞકમ્માનિ કત્વા મયં સમ્પત્તિં પાપુણિત્વા અઞ્ઞસ્સ ઇસ્સરિયટ્ઠાને નિબ્બત્તમ્હા. અદ્ધા અમ્હેહિ અસદ્દહિત્વા દાનં દિન્નં ભવિસ્સતિ, તસ્સેતં ફલ’’ન્તિ વત્વા ‘‘કિં દાનિ કરોમિ, સામી’’તિ આહ. તાલવણ્ટં આદાય આગન્ત્વા રાજાનં બીજાહીતિ. તસ્સા તાલવણ્ટં આદાય આગન્ત્વા રાજાનં બીજેન્તિયા રઞ્ઞો વેઠનસ્સ ગન્ધવાતો અક્ખીનિ પહરિ, અથસ્સા અક્ખીહિ અસ્સુધારા પવત્તિંસુ. તં દિસ્વા રાજા સેટ્ઠિં આહ – ‘‘મહાસેટ્ઠિ, માતુગામો નામ અપ્પબુદ્ધિકો, ‘રાજા મે સામિકસ્સ સમ્પત્તિં ગણ્હેય્યા’તિ ભયેન રોદતિ મઞ્ઞે, અસ્સાસેહિ નં ‘ન મે તવ સમ્પત્તિયા અત્થો’’’તિ. ન એસા, દેવ, રોદતીતિ. અથ કિં એતન્તિ? તુમ્હાકં વેઠનગન્ધેનસ્સા અસ્સૂનિ પવત્તિંસુ. અયઞ્હિ દીપોભાસં વા અગ્ગિઓભાસં વા અદિસ્વા મણિઆલોકેનેવ ભુઞ્જતિ ચ નિસીદતિ ચ નિપજ્જતિ ચ, દેવો પન દીપાલોકેન નિસિન્નો ભવિસ્સતીતિ? આમ, સેટ્ઠીતિ. તેન હિ, દેવ, અજ્જ પટ્ઠાય મણિઆલોકેન નિસીદથાતિ મહન્તં તિપુસમત્તં અનગ્ઘં મણિરતનં અદાસિ. રાજા ગેહં ઓલોકેત્વા ‘‘મહતી વત જોતિકસ્સ સમ્પત્તી’’તિ વત્વા અગમાસિ. અયં તાવ જોતિકસ્સ ઉપ્પત્તિ.

ઇદાનિ ¶ ¶ જટિલસ્સ ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા – બારાણસિયઞ્હિ એકા સેટ્ઠિધીતા અભિરૂપા અહોસિ, તં પન્નરસસોળસવસ્સુદ્દેસિકકાલે રક્ખણત્થાય એકં દાસિં દત્વા સત્તભૂમિકસ્સ પાસાદસ્સ ઉપરિમતલે સિરિગબ્ભે વાસયિંસુ. તં એકદિવસં વાતપાનં વિવરિત્વા બહિ ઓલોકયમાનં આકાસેન ગચ્છન્તો એકો વિજ્જાધરો દિસ્વા ઉપ્પન્નસિનેહો વાતપાનેન પવિસિત્વા તાય સદ્ધિં સન્થવમકાસિ. સા તેન સદ્ધિં સંવાસમન્વાય ન ચિરસ્સેવ ગબ્ભં પટિલભિ. અથ નં સા દાસી દિસ્વા, ‘‘અમ્મ, કિં ઇદ’’ન્તિ વત્વા ‘‘હોતુ મા કસ્સચિ આચિક્ખી’’તિ તાય વુત્તા ભયેન તુણ્હી અહોસિ. સાપિ દસમાસચ્ચયેન પુત્તં વિજાયિત્વા નવભાજનં આહરાપેત્વા તત્થ તં દારકં નિપજ્જાપેત્વા તં ભાજનં પિદહિત્વા ઉપરિ પુપ્ફદામાનિ ઠપેત્વા ‘‘ઇમં સીસેન ઉક્ખિપિત્વા ગઙ્ગાય ¶ વિસ્સજ્જેહિ, ‘કિં ઇદ’ન્તિ ચ પુટ્ઠા ‘અય્યાય મે બલિકમ્મ’ન્તિ વદેય્યાસી’’તિ દાસિં આણાપેસિ. સા તથા અકાસિ.

હેટ્ઠાગઙ્ગાયમ્પિ દ્વે ઇત્થિયો ન્હાયમાના તં ભાજનં ઉદકેનાહરિયમાનં દિસ્વા એકા ‘‘મય્હેતં ભાજન’’ન્તિ આહ. એકા ‘‘યં એતસ્સ અન્તો, તં મય્હ’’ન્તિ વત્વા ભાજને સમ્પત્તે તં આદાય થલે ઠપેત્વા વિવરિત્વા દારકં દિસ્વા એકા ‘‘મમ ભાજનન્તિ વુત્તતાય દારકો મમેવ હોતી’’તિ આહ. એકા ‘‘યં ભાજનસ્સ અન્તો, તં મમેવ હોતૂતિ વુત્તતાય મમ દારકો’’તિ આહ. તા ¶ વિવદમાના વિનિચ્છયટ્ઠાનં ગન્ત્વા તમત્થં આરોચેત્વા અમચ્ચેસુ વિનિચ્છિતું અસક્કોન્તેસુ રઞ્ઞો સન્તિકં અગમંસુ. રાજા તાસં વચનં સુત્વા ‘‘ત્વં દારકં ગણ્હ, ત્વં ભાજનં ગણ્હા’’તિ આહ. યાય પન દારકો લદ્ધો, સા મહાકચ્ચાનત્થેરસ્સ ઉપટ્ઠાયિકા અહોસિ. તસ્મા સા દારકં ‘‘ઇમં થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બાજેસ્સામી’’તિ પોસેસિ. તસ્સ જાતદિવસે ગબ્ભમલસ્સ ધોવિત્વા અનપનીતતાય કેસા જટિતા હુત્વા અટ્ઠંસુ, તેનસ્સ જટિલોત્વેવ નામં કરિંસુ. તસ્સ પદસા વિચરણકાલે થેરો તં ગેહં પિણ્ડાય પાવિસિ. ઉપાસિકા થેરં નિસીદાપેત્વા આહારમદાસિ. થેરો દારકં દિસ્વા ‘‘કિં ઉપાસિકે દારકો લદ્ધો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, ભન્તે, ઇમાહં દારકં તુમ્હાકં સન્તિકે પબ્બાજેસ્સામીતિ પોસેસિં, પબ્બાજેથ ન’’ન્તિ અદાસિ. થેરો ‘‘સાધૂ’’તિ આદાય તં ગચ્છન્તો ‘‘અત્થિ નુ ખો ઇમસ્સ ગિહિસમ્પત્તિં અનુભવિતું પુઞ્ઞકમ્મ’’ન્તિ ઓલોકેન્તો ‘‘મહાપુઞ્ઞો સત્તો મહાસમ્પત્તિં અનુભવિસ્સતિ, દહરો એસ તાવ, ઞાણમ્પિસ્સ પરિપાકં ન ગચ્છતી’’તિ ચિન્તેત્વા તં આદાય તક્કસિલાયં એકસ્સ ઉપટ્ઠાકસ્સ ગેહં અગમાસિ.

સો થેરં વન્દિત્વા ઠિતો તં દારકં દિસ્વા ‘‘દારકો વો, ભન્તે, લદ્ધો’’તિ પુચ્છિ. આમ, ઉપાસક, પબ્બજિસ્સતિ, દહરો તાવ, તવેવ સન્તિકે હોતૂતિ. સો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ તં ¶ પુત્તટ્ઠાને ઠપેત્વા પટિજગ્ગિ. તસ્સ પન ગેહે દ્વાદસ વસ્સાનિ ભણ્ડકં ઉસ્સન્નં હોતિ. સો ગામન્તરં ગચ્છન્તો સબ્બમ્પિ તં ભણ્ડં ¶ આપણં હરિત્વા દારકં આપણે નિસીદાપેત્વા તસ્સ તસ્સ ભણ્ડકસ્સ મૂલં આચિક્ખિત્વા ‘‘ઇદઞ્ચ ઇદઞ્ચ એત્તકં નામ ¶ ધનં ગહેત્વા દદેય્યાસી’’તિ વત્વા પક્કામિ. તંદિવસં નગરપરિગ્ગાહિકા દેવતા અન્તમસો મરિચજીરકમત્તેનાપિ અત્થિકે તસ્સેવ આપણાભિમુખે કરિંસુ. સો દ્વાદસ વસ્સાનિ ઉસ્સન્નં ભણ્ડકં એકદિવસેનેવ વિક્કિણિ. કુટુમ્બિકો આગન્ત્વા આપણે કિઞ્ચિ અદિસ્વા ‘‘સબ્બં તે, તાત, ભણ્ડકં નાસિત’’ન્તિ આહ. ન નાસેમિ, સબ્બં તુમ્હેહિ વુત્તનયેનેવ વિક્કિણિં, ઇદં અસુકસ્સ મૂલં, ઇદં અસુકસ્સાતિ. કુટુમ્બિકો પસીદિત્વા ‘‘અનગ્ઘો પુરિસો, યત્થ કત્થચિ જીવિતું સમત્થો’’તિ અત્તનો ગેહે વયપ્પત્તં ધીતરં તસ્સ દત્વા ‘‘ગેહમસ્સ કરોથા’’તિ પુરિસે આણાપેત્વા નિટ્ઠિતે ગેહે ‘‘ગચ્છથ, તુમ્હે અત્તનો ગેહે વસથા’’તિ આહ.

અથસ્સ ગેહપવિસનકાલે એકેન પાદેન ઉમ્મારે અક્કન્તમત્તે ગેહસ્સ પચ્છિમભાગે ભૂમિં ભિન્દિત્વા અસીતિહત્થો સુવણ્ણપબ્બતો ઉટ્ઠહિ. રાજા ‘‘જટિલકુમારસ્સ કિર ગેહે ભૂમિં ભિન્દિત્વા સુવણ્ણપબ્બતો ઉટ્ઠિતો’’તિ સુત્વાવ તસ્સ સેટ્ઠિચ્છત્તં પેસેસિ. સો જટિલસેટ્ઠિ નામ અહોસિ. તસ્સ તયો પુત્તા અહેસું. સો તેસં વયપ્પત્તકાલે પબ્બજ્જાય ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘સચે અમ્હેહિ સમાનભોગં સેટ્ઠિકુલં ભવિસ્સતિ, પબ્બજિતું દસ્સન્તિ. નો ચે, ન દસ્સન્તિ. અત્થિ નુ ખો જમ્બુદીપે અમ્હેહિ સમાનભોગં કુલ’’ન્તિ વીમંસનત્થાય સુવણ્ણમયં ઇટ્ઠકં સુવણ્ણમયં પતોદલટ્ઠિં સુવણ્ણમયં પાદુકઞ્ચ કારાપેત્વા પુરિસાનં હત્થે દત્વા ‘‘ગચ્છથ, ઇમાનિ આદાય કિઞ્ચિદેવ ઓલોકયમાના વિય જમ્બુદીપતલે વિચરિત્વા ¶ અમ્હેહિ સમાનભોગસ્સ સેટ્ઠિકુલસ્સ અત્થિભાવં વા નત્થિભાવં વા ઞત્વા આગચ્છથા’’તિ પહિણિ.

તે ચારિકં ચરન્તા ભદ્દિયનગરં પાપુણિંસુ. અથ ને મેણ્ડકસેટ્ઠિ દિસ્વા, ‘‘તાતા, કિં કરોન્તા વિચરથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘એકં ઓલોકેન્તા વિચરામા’’તિ વુત્તે ‘‘ઇમેસં ઇમાનિ ગહેત્વા કિઞ્ચિદેવ ઓલોકેતું વિચરણકિચ્ચં નત્થિ, રટ્ઠં પરિગ્ગણ્હમાના વિચરન્તી’’તિ ઞત્વા, ‘‘તાતા, અમ્હાકં પચ્છિમગેહં પવિસિત્વા ઓલોકેથા’’તિ આહ. તે તત્થ અટ્ઠકરીસમત્તે ઠાને હત્થિઅસ્સઉસભપ્પમાણે પિટ્ઠિયા પિટ્ઠિં આહચ્ચ પથવિં ભિન્દિત્વા ઉટ્ઠિતે હેટ્ઠા વુત્તપ્પકારે સુવણ્ણમેણ્ડકે દિસ્વા તેસં અન્તરન્તરા ¶ વિચરિત્વા નિક્ખમિંસુ. અથ ને સેટ્ઠિ, ‘‘તાતા, યં ઓલોકેન્તા વિચરથ, દિટ્ઠો વો સો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘પસ્સામ, સામી’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ ગચ્છથા’’તિ ઉય્યોજેસિ. તે તતોવ ગન્ત્વા અત્તનો સેટ્ઠિના ‘‘કિં, તાતા, દિટ્ઠં વો અમ્હાકં સમાનભોગં સેટ્ઠિકુલ’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘સામિ, તુમ્હાકં કિં અત્થિ, ભદ્દિયનગરે મેણ્ડકસેટ્ઠિનો એવરૂપો ¶ નામ વિભવો’’તિ સબ્બં તં પવત્તિં આચિક્ખિંસુ. તં સુત્વા સેટ્ઠિ અત્તમનો હુત્વા ‘‘એકં તાવ સેટ્ઠિકુલં લદ્ધં, અપરમ્પિ નુ ખો અત્થી’’તિ સતસહસ્સગ્ઘનિકં કમ્બલં દત્વા ‘‘ગચ્છથ, તાતા, અઞ્ઞમ્પિ. સેટ્ઠિકુલં વિચિનથા’’તિ પહિણિ.

તે રાજગહં ગન્ત્વા જોતિકસેટ્ઠિસ્સ ગેહતો અવિદૂરે દારુરાસિં કત્વા અગ્ગિં દત્વા અટ્ઠંસુ. ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ પુટ્ઠકાલે ચ ‘‘એકં નો મહગ્ઘકમ્બલં વિક્કિણન્તાનં કયિકો નત્થિ, ગહેત્વા વિચરન્તાપિ ચોરાનં ભાયામ, તેન તં ઝાપેત્વા ગમિસ્સામા’’તિ વદિંસુ. અથ ને જોતિકસેટ્ઠિ દિસ્વા ‘‘ઇમે કિં કરોન્તી’’તિ પુચ્છિત્વા તમત્થં સુત્વા પક્કોસાપેત્વા ‘‘કિં અગ્ઘનકો કમ્બલો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સતસહસ્સગ્ઘનકો’’તિ વુત્તે સતસહસ્સં દાપેત્વા ¶ ‘‘દ્વારકોટ્ઠકં સમ્મજ્જિત્વા કચવરછડ્ડિકાય દાસિયા દેથા’’તિ તેસંયેવ હત્થે પહિણિ. સા કમ્બલં ગહેત્વા રોદમાના સામિકસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા ‘‘કિં મં, સામિ, અપરાધે સતિ પહરિતું ન વટ્ટતિ, કસ્મા મે એવરૂપં થૂલકમ્બલં પહિણિત્થ, કથાહં ઇમં નિવાસેસ્સામિ વા પારુપિસ્સામિ વા’’તિ. નાહં તવ એતદત્થાય પહિણિં, એતં પન પલિવેઠેત્વા તવ સયનપાદમૂલે ઠપેત્વા નિપજ્જનકાલે ગન્ધોદકેન ધોતાનં પાદાનં પુઞ્છનત્થાય તે પહિણિં, કિં એતમ્પિ કાતું ન સક્કોસીતિ. સા ‘‘એતં પન કાતું સક્ખિસ્સામી’’તિ ગહેત્વા અગમાસિ. તે ચ પુરિસા તં કારણં દિસ્વા અત્તનો સેટ્ઠિસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કિં, તાતા, દિટ્ઠં વો સેટ્ઠિકુલ’’ન્તિ વુત્તે, ‘‘સામિ, કિં તુમ્હાકં અત્થિ, રાજગહનગરે જોતિકસેટ્ઠિસ્સ એવરૂપા નામ સમ્પત્તી’’તિ સબ્બં ગેહસમ્પત્તિં આરોચેત્વા તં પવત્તિં આચિક્ખિંસુ. સેટ્ઠિ તેસં વચનં સુત્વા તુટ્ઠમાનસો ‘‘ઇદાનિ પબ્બજિતું લભિસ્સામી’’તિ રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘પબ્બજિતુકામોમ્હિ, દેવા’’તિ આહ. સાધુ, મહાસેટ્ઠિ, પબ્બજાહીતિ ¶ . સો ગેહં ગન્ત્વા પુત્તે પક્કોસાપેત્વા સુવણ્ણદણ્ડં વજિરકુદ્દાલં જેટ્ઠપુત્તસ્સ હત્થે ઠપેત્વા, ‘‘તાત, પચ્છિમગેહે સુવણ્ણપબ્બતતો સુવણ્ણપિણ્ડં ઉદ્ધરાહી’’તિ આહ. સો કુદ્દાલં આદાય ગન્ત્વા સુવણ્ણપબ્બતં પહરિ, પિટ્ઠિપાસાણે પહટકાલો વિય અહોસિ. તસ્સ હત્થતો કુદ્દાલં ગહેત્વા મજ્ઝિમપુત્તસ્સ હત્થે દત્વા પહિણિ, તસ્સપિ સુવણ્ણપબ્બતં પહરન્તસ્સ પિટ્ઠિપાસાણે પહટકાલો વિય અહોસિ. અથ ¶ નં કનિટ્ઠપુત્તસ્સ હત્થે દત્વા પહિણિ, તસ્સ તં ગહેત્વા પહરન્તસ્સ કોટ્ટેત્વા રાસિકતાય મત્તિકાય પહટકાલો વિય અહોસિ. અથ નં સેટ્ઠિ ‘‘એહિ, તાત, અલં એત્તકેના’’તિ વત્વા ઇતરે દ્વે જેટ્ઠભાતિકે પક્કોસાપેત્વા ‘‘અયં સુવણ્ણપબ્બતો ન તુમ્હાકં નિબ્બત્તો, મય્હઞ્ચ કનિટ્ઠસ્સ ચ નિબ્બત્તો, ઇમિના સદ્ધિં એકતો હુત્વા પરિભુઞ્જથા’’તિ આહ. કસ્મા પન સો તેસમેવ નિબ્બત્તતિ, કસ્મા ચ જટિલો જાતકાલે ઉદકે પાતિતોતિ? અત્તનો કતકમ્મેનેવ.

કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ¶ હિ ચેતિયે કરિયમાને એકો ખીણાસવો ચેતિયટ્ઠાનં ગન્ત્વા ઓલોકેત્વા, ‘‘તાતા, કસ્મા ચેતિયસ્સ ઉત્તરેન મુખં ન ઉટ્ઠહતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સુવણ્ણં નપ્પહોતી’’તિ આહંસુ. અહં અન્તોગામં પવિસિત્વા સમાદપેસ્સામિ, તુમ્હે આદરેન કમ્મં કરોથાતિ. સો એવં વત્વા નગરં પવિસિત્વા, ‘‘અમ્મા, તાતા, તુમ્હાકં ચેતિયસ્સ એકસ્મિં મુખે સુવણ્ણં નપ્પહોતિ, સુવણ્ણં જાનાથા’’તિ મહાજનં સમાદપેન્તો સુવણ્ણકારકુલં અગમાસિ. સુવણ્ણકારોપિ તઙ્ખણેયેવ ભરિયાય સદ્ધિં કલહં કરોન્તો નિસિન્નો હોતિ. અથ નં થેરો ‘‘ચેતિયે તુમ્હેહિ ગહિતમુખસ્સ સુવણ્ણં નપ્પહોતિ, તં જાનિતું વટ્ટતી’’તિ આહ. સો ભરિયાય કોપેન ‘‘તવ સત્થારં ઉદકે ખિપિત્વા ગચ્છા’’તિ આહ. અથ નં સા ‘‘અતિસાહસિકકમ્મં તે કતં, મમ કુદ્ધેન તે અહમેવ અક્કોસિતબ્બા વા પહરિતબ્બા વા, કસ્મા અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નેસુ બુદ્ધેસુ વેરમકાસી’’તિ આહ. સુવણ્ણકારો તાવદેવ ¶ સંવેગપ્પત્તો હુત્વા ‘‘ખમથ મે, ભન્તે’’તિ વત્વા થેરસ્સ પાદમૂલે નિપજ્જિ. તાત, અહં તયા ન કિઞ્ચિ વુત્તો, સત્થારં ખમાપેહીતિ. કિન્તિ કત્વા ખમાપેમિ, ભન્તેતિ. સુવણ્ણપુપ્ફાનં તયો ¶ કુમ્ભે કત્વા અન્તોધાતુનિધાને પક્ખિપિત્વા અલ્લવત્થો અલ્લકેસો હુત્વા ખમાપેહિ, તાતાતિ.

સો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ વત્વા સુવણ્ણપુપ્ફાનિ કરોન્તો તીસુ પુત્તેસુ જેટ્ઠપુત્તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘એહિ, તાત, અહં સત્થારં વેરવચનેન અવચં, તસ્મા ઇમાનિ પુપ્ફાનિ કત્વા ધાતુનિધાને પક્ખિપિત્વા ખમાપેસ્સામિ, ત્વમ્પિ ખો મે સહાયો હોહી’’તિ આહ. સો ‘‘ન ત્વં મયા વેરવચનં વદાપિતો, ત્વંયેવ કરોહી’’તિ કાતું ન ઇચ્છિ. મજ્ઝિમપુત્તં પક્કોસિત્વા તથેવાહ, સોપિ તથેવ વત્વા કાતું ન ઇચ્છિ. કનિટ્ઠં પક્કોસિત્વા તથેવાહ, સો ‘‘પિતુ ઉપ્પન્નકિચ્ચં નામ પુત્તસ્સ ભારો’’તિ વત્વા પિતુસહાયો હુત્વા પુપ્ફાનિ અકાસિ. સુવણ્ણકારો વિદત્થિપ્પમાણાનં પુપ્ફાનં તયો કુમ્ભે નિટ્ઠાપેત્વા ધાતુનિધાને પક્ખિપિત્વા અલ્લવત્થો અલ્લકેસો સત્થારં ખમાપેસિ. ઇતિ સો સત્તક્ખત્તું જાતકાલે ઉદકે પાતનં લભિ. અયં પનસ્સ કોટિયં ઠિતો અત્તભાવો. ઇધાપિ તસ્સેવ નિસ્સન્દેન ઉદકે પાતિતો. યે પનસ્સ દ્વે જેટ્ઠભાતિકા પુત્તા સુવણ્ણપુપ્ફાનં કરણકાલે સહાયા ભવિતું ન ઇચ્છિંસુ, તેસં તેન કારણેન સુવણ્ણપબ્બતો ન નિબ્બત્તિ, જટિલસ્સ ચેવ કનિટ્ઠપુત્તસ્સ ચ એકતો કતભાવેન નિબ્બત્તિ. ઇતિ ¶ સો પુત્તે અનુસાસિત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા કતિપાહેનેવ અરહત્તં પાપુણિ. સત્થા અપરેન સમયેન પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં પિણ્ડાય ચરન્તો તસ્સ પુત્તાનં ગેહદ્વારં અગમાસિ, તે બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ અડ્ઢમાસં ભિક્ખાદાનં અદંસુ.

ભિક્ખૂ ¶ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘અજ્જાપિ તે, આવુસો જટિલ, અસીતિહત્થે સુવણ્ણપબ્બતે ચ પુત્તેસુ ચ તણ્હા અત્થી’’તિ. ‘‘ન મે, આવુસો, એતેસુ તણ્હા વા માનો વા અત્થી’’તિ. તે ‘‘અયં જટિલત્થેરો અભૂતં વત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ વદિંસુ. સત્થા તેસં કથં સુત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, મમ પુત્તસ્સ તેસુ તણ્હા વા માનો વા અત્થી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૪૧૬.

‘‘યોધ તણ્હં પહન્ત્વાન, અનાગારો પરિબ્બજે;

તણ્હાભવપરિક્ખીણં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તસ્સત્થો ¶ – યો ઇધ લોકે છદ્વારિકં તણ્હં વા માનં વા જહિત્વા ઘરાવાસેન અનત્થિકો અનાગારો હુત્વા પરિબ્બજતિ, તણ્હાય ચેવ ભવસ્સ ચ પરિક્ખીણત્તા તણ્હાભવપરિક્ખીણં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

જટિલત્થેરવત્થુ તેત્તિંસતિમં.

૩૪. જોતિકત્થેરવત્થુ

યોધ તણ્હન્તિ પુન ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો જોતિકત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

અજાતસત્તુકુમારો હિ દેવદત્તેન સદ્ધિં એકતો હુત્વા પિતરં ઘાતેત્વા રજ્જે પતિટ્ઠિતો ‘‘જોતિકસેટ્ઠિસ્સ મહાપાસાદં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ¶ યુદ્ધસજ્જો નિક્ખમિત્વા મણિપાકારે સપરિવારસ્સ અત્તનો છાયં દિસ્વા ‘‘ગહપતિકો યુદ્ધસજ્જો હુત્વા બલં આદાય નિક્ખન્તો’’તિ સલ્લક્ખેત્વા ઉપગન્તું ન વિસહિ. સેટ્ઠિપિ તં દિવસં ઉપોસથિકો હુત્વા પાતોવ ભુત્તપાતરાસો વિહારં ગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો નિસિન્નો હોતિ. પઠમે દ્વારકોટ્ઠકે આરક્ખં ગહેત્વા ઠિતો પન યમકોળિ નામ યક્ખો તં દિસ્વા ‘‘કહં ગચ્છસી’’તિ સપરિવારં વિદ્ધંસેત્વા દિસાવિદિસાસુ અનુબન્ધિ. રાજા વિહારમેવ અગમાસિ.

અથ નં સેટ્ઠિ દિસ્વાવ ‘‘કિં, દેવા’’તિ વત્વા ઉટ્ઠાયાસના અટ્ઠાસિ. ગહપતિ, કિં ત્વં ¶ તવ પુરિસે ‘‘મયા સદ્ધિં યુજ્ઝથા’’તિ આણાપેત્વા ઇધાગમ્મ ધમ્મં સુણન્તો વિય નિસિન્નોતિ. કિં પન દેવો મમ ગેહં ગણ્હિતું ગતોતિ? આમ, ગતોમ્હીતિ. મમ અનિચ્છાય મમ ગેહં ગણ્હિતું રાજસહસ્સમ્પિ ન સક્કોતિ, દેવાતિ. સો ‘‘કિં પન ત્વં રાજા ભવિસ્સસી’’તિ કુજ્ઝિ. નાહં રાજા, મમ સન્તકં પન દસિકસુત્તમ્પિ મમ અનિચ્છાય રાજૂહિ વા ચોરેહિ વા ગહેતું ન સક્કાતિ. કિં પનાહં તવ રુચિયા ગણ્હિસ્સામીતિ? તેન હિ, દેવ, ઇમા મે દસસુ અઙ્ગુલીસુ વીસતિ મુદ્દિકા, ઇમાહં તુમ્હાકં ન દેમિ. સચે સક્કોથ, ગણ્હથાતિ ¶ . સો પન રાજા ભૂમિયં ઉક્કુટિકં નિસીદિત્વા ઉલ્લઙ્ઘન્તો અટ્ઠારસહત્થં ઠાનં અભિરુહતિ, ઠત્વા ઉલ્લઙ્ઘન્તો અસીતિહત્થં ¶ ઠાનં અભિરુહતિ. એવંમહાબલો સમાનોપિ ઇતો ચિતો ચ પરિવત્તેન્તો એકં મુદ્દિકમ્પિ કડ્ઢિતું નાસક્ખિ. અથ નં સેટ્ઠિ ‘‘સાટકં પત્થર, દેવા’’તિ વત્વા અઙ્ગુલિયો ઉજુકા અકાસિ, વીસતિપિ મુદ્દિકા નિક્ખમિંસુ. અથ નં સેટ્ઠિ ‘‘એવં, દેવ, મમ સન્તકં મમ અનિચ્છાય ન સક્કા ગણ્હિતુ’’ન્તિ વત્વા રઞ્ઞો કિરિયાય ઉપ્પન્નસંવેગો ‘‘પબ્બજિતું મે અનુજાન, દેવા’’તિ આહ. સો ‘‘ઇમસ્મિં પબ્બજિતે સુખં પાસાદં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા એકવચનેનેવ ‘‘ત્વં પબ્બજાહી’’તિ આહ. સો સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા ન ચિરસ્સેવ અરહત્તં પત્વા જોતિકત્થેરો નામ અહોસિ. તસ્સ અરહત્તં પત્તક્ખણેયેવ સબ્બાપિ સા સમ્પત્તિ અન્તરધાયિ, તમ્પિસ્સ સતુલકાયિં નામ ભરિયં દેવતા ઉત્તરકુરુમેવ નયિંસુ.

અથેકદિવસં ભિક્ખૂ તં આમન્તેત્વા, ‘‘આવુસો જોતિક, તસ્મિં પન તે પાસાદે વા ઇત્થિયા વા તણ્હા અત્થી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘નત્થાવુસો’’તિ વુત્તે સત્થુ આરોચેસું – ‘‘અયં, ભન્તે, અભૂતં વત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ. સત્થા ‘‘નત્થેવ, ભિક્ખવે, મમ પુત્તસ્સ તસ્મિં તણ્હા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૧૬.

‘‘યોધ ¶ તણ્હં પહન્ત્વાન, અનાગારો પરિબ્બજે;

તણ્હાભવપરિક્ખીણં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

ઇમિસ્સા ગાથાયત્થો હેટ્ઠા જટિલત્થેરવત્થુમ્હિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

જોતિકત્થેરવત્થુ ચતુતિંસતિમં.

૩૫. નટપુત્તકત્થેરવત્થુ

હિત્વાતિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો એકં નટપુત્તકં આરબ્ભ કથેસિ.

સો કિર એકં નટકીળં કીળયમાનો વિચરન્તો સત્થુ ધમ્મકથં સુત્વા પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તસ્મિં બુદ્ધપ્પમુખેન ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં ¶ પિણ્ડાય પવિસન્તે ભિક્ખૂ એકં નટપુત્તં કીળન્તં દિસ્વા, ‘‘આવુસો, એસ તયા કીળિતકીળિતં કીળતિ, અત્થિ નુ ખો તે એત્થ સિનેહો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘નત્થી’’તિ વુત્તે ‘‘અયં, ભન્તે, અભૂતં વત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ આહંસુ. સત્થા તેસં કથં સુત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, મમ પુત્તો સબ્બયોગે અતિક્કન્તો’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૧૭.

‘‘હિત્વા માનુસકં યોગં, દિબ્બં યોગં ઉપચ્ચગા;

સબ્બયોગવિસંયુત્તં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ માનુસકં યોગન્તિ માનુસકં આયુઞ્ચેવ પઞ્ચ કામગુણે ચ. દિબ્બયોગેપિ એસેવ નયો. ઉપચ્ચગાતિ યો માનુસકં યોગં હિત્વા દિબ્બં યોગં અતિક્કન્તો, તં સબ્બેહિ ચતૂહિપિ યોગેહિ વિસંયુત્તં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

નટપુત્તકત્થેરવત્થુ પઞ્ચતિંસતિમં.

૩૬. નટપુત્તકત્થેરવત્થુ

હિત્વા રતિઞ્ચાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો એકં નટપુત્તકંયેવ આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ પુરિમસદિસમેવ. ઇધ પન સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, મમ પુત્તો રતિઞ્ચ અરતિઞ્ચ પહાય ઠિતો’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૧૮.

‘‘હિત્વા રતિઞ્ચ અરતિઞ્ચ, સીતિભૂતં નિરૂપધિં;

સબ્બલોકાભિભું વીરં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ રતિન્તિ પઞ્ચકામગુણરતિં. અરતિન્તિ અરઞ્ઞવાસે ઉક્કણ્ઠિતત્તં. સીતિભૂતન્તિ નિબ્બુતં. નિરૂપધિન્તિ નિરુપક્કિલેસં. વીરન્તિ તં એવરૂપં સબ્બં ખન્ધલોકં અભિભવિત્વા ઠિતં વીરિયવન્તં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

નટપુત્તકત્થેરવત્થુ છત્તિંસતિમં.

૩૭. વઙ્ગીસત્થેરવત્થુ

ચુતિં ¶ ¶ યો વેદીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો વઙ્ગીસત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

રાજગહે કિરેકો બ્રાહ્મણો વઙ્ગીસો નામ મતમનુસ્સાનં સીસં આકોટેત્વા ‘‘ઇદં નિરયે નિબ્બત્તસ્સ સીસં, ઇદં તિરચ્છાનયોનિયં, ઇદં પેત્તિવિસયે, ઇદં મનુસ્સલોકે, ઇદં દેવલોકે નિબ્બત્તસ્સ સીસ’’ન્તિ જાનાતિ. બ્રાહ્મણા ‘‘સક્કા ઇમં નિસ્સાય લોકં ખાદિતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તં દ્વે રત્તવત્થાનિ પરિદહાપેત્વા આદાય જનપદં ચરન્તા મનુસ્સે વદન્તિ ‘‘એસો વઙ્ગીસો નામ બ્રાહ્મણો મતમનુસ્સાનં સીસં આકોટેત્વા નિબ્બત્તટ્ઠાનં જાનાતિ, અત્તનો ઞાતકાનં નિબ્બત્તટ્ઠાનં પુચ્છથા’’તિ. મનુસ્સા યથાબલં દસપિ કહાપણે વીસતિપિ સતમ્પિ દત્વા ઞાતકાનં નિબ્બત્તટ્ઠાનં પુચ્છન્તિ. તે અનુપુબ્બેન સાવત્થિં પત્વા જેતવનસ્સ અવિદૂરે નિવાસં ગણ્હિંસુ. તે ભુત્તપાતરાસા મહાજનં ગન્ધમાલાદિહત્થં ધમ્મસ્સવનાય ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘કહં ગચ્છથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘વિહારં ધમ્મસ્સવનાયા’’તિ વુત્તે ‘‘તત્થ ગન્ત્વા કિં કરિસ્સથ, અમ્હાકં વઙ્ગીસબ્રાહ્મણેન સદિસો નામ નત્થિ, મતમનુસ્સાનં સીસં આકોટેત્વા નિબ્બત્તટ્ઠાનં જાનાતિ, ઞાતકાનં નિબ્બત્તટ્ઠાનં પુચ્છથા’’તિ આહંસુ. તે ‘‘વઙ્ગીસો કિં જાનાતિ ¶ , અમ્હાકં સત્થારા સદિસો નામ નત્થી’’તિ વત્વા ઇતરેહિપિ ‘‘વઙ્ગીસસદિસો નત્થી’’તિ વુત્તે કથં વડ્ઢેત્વા ‘‘એથ, દાનિ વો વઙ્ગીસસ્સ વા અમ્હાકં વા સત્થુ જાનનભાવં જાનિસ્સામા’’તિ તે આદાય વિહારં અગમંસુ. સત્થા તેસં આગમનભાવં ઞત્વા નિરયે તિરચ્છાનયોનિયં મનુસ્સલોકે દેવલોકેતિ ચતૂસુ ઠાનેસુ નિબ્બત્તાનં ચત્તારિ સીસાનિ, ખીણાસવસીસઞ્ચાતિ પઞ્ચ સીસાનિ આહરાપેત્વા પટિપાટિયા ઠપેત્વા આગતકાલે વઙ્ગીસં પુચ્છિ – ‘‘ત્વં કિર સીસં આકોટેત્વા મતકાનં નિબ્બત્તટ્ઠાનં જાનાસી’’તિ? ‘‘આમ, જાનામી’’તિ. ‘‘ઇદં કસ્સ સીસ’’ન્તિ? સો તં આકોટેત્વા ‘‘નિરયે નિબ્બત્તસ્સા’’તિ આહ. અથસ્સ સત્થા ‘‘સાધુ સાધૂ’’તિ સાધુકારં દત્વા ¶ ઇતરાનિપિ તીણિ સીસાનિ પુચ્છિત્વા તેન અવિરજ્ઝિત્વા વુત્તવુત્તક્ખણે તથેવ તસ્સ સાધુકારં દત્વા પઞ્ચમં સીસં દસ્સેત્વા ‘‘ઇદં કસ્સ સીસ’’ન્તિ પુચ્છિ, સો તમ્પિ આકોટેત્વા નિબ્બત્તટ્ઠાનં ન જાનાતિ.

અથ ¶ નં સત્થા ‘‘કિં, વઙ્ગીસ, ન જાનાસી’’તિ વત્વા, ‘‘આમ, ન જાનામી’’તિ વુત્તે ‘‘અહં જાનામી’’તિ આહ. અથ નં વઙ્ગીસો યાચિ ‘‘દેથ મે ઇમં મન્ત’’ન્તિ. ન સક્કા અપબ્બજિતસ્સ દાતુન્તિ. સો ‘‘ઇમસ્મિં મન્તે ગહિતે સકલજમ્બુદીપે અહં જેટ્ઠકો ભવિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તે બ્રાહ્મણે ‘‘તુમ્હે તત્થેવ કતિપાહં વસથ, અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ ઉય્યોજેત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો વઙ્ગીસત્થેરો નામ અહોસિ. અથસ્સ સત્થા દ્વત્તિંસાકારકમ્મટ્ઠાનં દત્વા ‘‘મન્તસ્સ પરિકમ્મં સજ્ઝાયાહી’’તિ ¶ આહ. સો તં સજ્ઝાયન્તો અન્તરન્તરા બ્રાહ્મણેહિ ‘‘ગહિતો તે મન્તો’’તિ પુચ્છિયમાનો ‘‘આગમેથ તાવ, ગણ્હામી’’તિ વત્વા કતિપાહેનેવ અરહત્તં પત્વા પુન બ્રાહ્મણેહિ પુટ્ઠો ‘‘અભબ્બો દાનાહં, આવુસો, ગન્તુ’’ન્તિ આહ. તં સુત્વા ભિક્ખૂ ‘‘અયં, ભન્તે, અભૂતેન અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ સત્થુ આરોચેસું. સત્થા ‘‘મા, ભિક્ખવે, એવં અવચુત્થ, ઇદાનિ, ભિક્ખવે, મમ પુત્તો ચુતિપટિસન્ધિકુસલો જાતો’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

૪૧૯.

‘‘ચુતિં યો વેદિ સત્તાનં, ઉપપત્તિઞ્ચ સબ્બસો;

અસત્તં સુગતં બુદ્ધં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણં.

૪૨૦.

‘‘યસ્સ ગતિં ન જાનન્તિ, દેવા ગન્ધબ્બમાનુસા;

ખીણાસવં અરહન્તં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ યો વેદીતિ યો સત્તાનં સબ્બાકારેન ચુતિઞ્ચ પટિસન્ધિઞ્ચ પાકટં કત્વા જાનાતિ, તમહં અલગ્ગતાય અસત્તં, પટિપત્તિયા સુટ્ઠુ ગતત્તા સુગતં, ચતુન્નં સચ્ચાનં બુદ્ધતાય બુદ્ધં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો. યસ્સાતિ યસ્સેતે દેવાદયો ગતિં ન જાનન્તિ, તમહં આસવાનં ખીણતાય ખીણાસવં, કિલેસેહિ આરકત્તા અરહન્તં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

વઙ્ગીસત્થેરવત્થુ સત્તતિંસતિમં.

૩૮. ધમ્મદિન્નત્થેરીવત્થુ

યસ્સાતિ ¶ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો ધમ્મદિન્નં નામ ભિક્ખુનિં આરબ્ભ કથેસિ.

એકદિવસઞ્હિ તસ્સા ગિહિકાલે સામિકો વિસાખો ઉપાસકો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા અનાગામિફલં પત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘મયા સબ્બં સાપતેય્યં ધમ્મદિન્નં પટિચ્છાપેતું વટ્ટતી’’તિ. સો તતો પુબ્બે આગચ્છન્તો ધમ્મદિન્નં વાતપાનેન ઓલોકેન્તિં દિસ્વા સિતં કરોતિ. તં દિવસં પન વાતપાનેન ઠિતં અનોલોકેન્તોવ અગમાસિ. સા ‘‘કિં નુ ખો ઇદ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘હોતુ, ભોજનકાલે જાનિસ્સામી’’તિ ભોજનવેલાય ભત્તં ઉપનામેસિ. સો અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ ‘‘એહિ, એકતો ભુઞ્જામા’’તિ વદતિ, તં દિવસં પન તુણ્હીભૂતોવ ભુઞ્જિ. સા ‘‘કેનચિદેવ કારણેન કુપિતો ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. અથ નં વિસાખો સુખનિસિન્નવેલાય તં પક્કોસિત્વા ‘‘ધમ્મદિન્ને ઇમસ્મિં ગેહે સબ્બં સાપતેય્યં પટિચ્છાહી’’તિ આહ. સા ‘‘કુદ્ધા નામ સાપતેય્યં ન પટિચ્છાપેન્તિ, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘તુમ્હે પન, સામી’’તિ આહ. અહં ઇતો પટ્ઠાય ન કિઞ્ચિ વિચારેમીતિ. તુમ્હેહિ છડ્ડિતં ખેળં કો પટિચ્છિસ્સતિ, એવં સન્તે મમ પબ્બજ્જં અનુજાનાથાતિ. સો ‘‘સાધુ, ભદ્દે’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા મહન્તેન સક્કારેન તં ભિક્ખુનીઉપસ્સયં નેત્વા પબ્બાજેસિ. સા લદ્ધૂપસમ્પદા ધમ્મદિન્નત્થેરી નામ અહોસિ.

સા પવિવેકકામતાય ભિક્ખુનીહિ સદ્ધિં જનપદં ગન્ત્વા તત્થ વિહરન્તી ન ચિરસ્સેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા ‘‘ઇદાનિ મં નિસ્સાય ઞાતિજના ¶ પુઞ્ઞાનિ કરિસ્સન્તી’’તિ પુનદેવ રાજગહં પચ્ચાગઞ્છિ. ઉપાસકો તસ્સા આગતભાવં સુત્વા ‘‘કેન નુ ખો કારણેન આગતા’’તિ ભિક્ખુનીઉપસ્સયં ગન્ત્વા થેરિં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો ‘‘ઉક્કણ્ઠિતા નુ ખોસિ, અય્યેતિ વત્તું અપ્પતિરૂપં, પઞ્હમેકં નં પુચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા સોતાપત્તિમગ્ગે પઞ્હં પુચ્છિ, સા તં વિસ્સજ્જેસિ. ઉપાસકો તેનેવ ઉપાયેન સેસમગ્ગેસુપિ પઞ્હં પુચ્છિત્વા અતિક્કમ્મ પઞ્હસ્સ પુટ્ઠકાલે તાય ‘‘અચ્ચયાસિ, આવુસો, વિસાખા’’તિ વત્વા ‘‘આકઙ્ખમાનો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ઇમં પઞ્હં પુચ્છેય્યાસી’’તિ વુત્તે થેરિં વન્દિત્વા ઉટ્ઠાયાસના સત્થુ સન્તિકં ¶ ગન્ત્વા તં કથાસલ્લાપં સબ્બં ભગવતો આરોચેસિ. સત્થા ‘‘સુકથિતં મમ ધીતાય ધમ્મદિન્નાય, અહમ્પેતં પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો એવમેવ વિસ્સજ્જેય્ય’’ન્તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૪૨૧.

‘‘યસ્સ ¶ પુરે ચ પચ્છા ચ, મજ્ઝે ચ નત્થિ કિઞ્ચનં;

અકિઞ્ચનં અનાદાનં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તત્થ પુરેતિ અતીતેસુ ખન્ધેસુ. પચ્છાતિ અનાગતેસુ ખન્ધેસુ. મજ્ઝેતિ પચ્ચુપ્પન્નેસુ ખન્ધેસુ. નત્થિ કિઞ્ચનન્તિ યસ્સેતેસુ ઠાનેસુ તણ્હાગાહસઙ્ખાતં ¶ કિઞ્ચનં નત્થિ, તમહં રાગકિઞ્ચનાદીહિ અકિઞ્ચનં કસ્સચિ ગહણસ્સ અભાવેન અનાદાનં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

ધમ્મદિન્નત્થેરીવત્થુ અટ્ઠતિંસતિમં.

૩૯. અઙ્ગુલિમાલત્થેરવત્થુ

ઉસભન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઙ્ગુલિમાલત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ ‘‘ન વે કદરિયા દેવલોકં વજન્તી’’તિ (ધ. પ. ૧૭૭) ગાથાવણ્ણનાય વુત્તમેવ. વુત્તઞ્હિ તત્થ –

ભિક્ખૂ અઙ્ગુલિમાલં પુચ્છિંસુ – ‘‘કિં નુ ખો, આવુસો અઙ્ગુલિમાલ, દુટ્ઠહત્થિં છત્તં ધારેત્વા ઠિતં દિસ્વા ભાયી’’તિ? ‘‘ન ભાયિં, આવુસો’’તિ. તે સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા આહંસુ – ‘‘અઙ્ગુલિમાલો, ભન્તે, અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, મમ પુત્તો અઙ્ગુલિમાલો ભાયતિ. ખીણાસવઉસભાનઞ્હિ અન્તરે જેટ્ઠકઉસભા મમ પુત્તસદિસા ભિક્ખૂ ન ભાયન્તી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૪૨૨.

‘‘ઉસભં પવરં વીરં, મહેસિં વિજિતાવિનં;

અનેજં ન્હાતકં બુદ્ધં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તસ્સત્થો ¶ – અચ્છમ્ભિતટ્ઠેન ઉસભસદિસતાય ઉસભં ઉત્તમટ્ઠેન પવરં વીરિયસમ્પત્તિયા વીરં ¶ મહન્તાનં સીલક્ખન્ધાદીનં એસિતત્તા મહેસિં તિણ્ણં મારાનં વિજિતત્તા વિજિતાવિનં ન્હાતકિલેસતાય ન્હાતકં ચતુસચ્ચબુદ્ધતાય બુદ્ધં તં એવરૂપં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

દેસનાવસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

અઙ્ગુલિમાલત્થેરવત્થુ એકૂનચત્તાલીસં.

૪૦. દેવહિતબ્રાહ્મણવત્થુ

પુબ્બેનિવાસન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દેવહિતબ્રાહ્મણસ્સ પઞ્હં આરબ્ભ કથેસિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે ભગવા વાતરોગેન આબાધિકો હુત્વા ઉપવાણત્થેરં ઉણ્હોદકત્થાય દેવહિતબ્રાહ્મણસ્સ સન્તિકં પહિણિ. સો ગન્ત્વા સત્થુ આબાધિકભાવં આચિક્ખિત્વા ઉણ્હોદકં યાચિ, તં સુત્વા બ્રાહ્મણો તુટ્ઠમાનસો હુત્વા ‘‘લાભા વત મે, યં મમ સન્તિકં સમ્માસમ્બુદ્ધો ઉણ્હોદકસ્સત્થાય સાવકં પહિણી’’તિ ઉણ્હોદકસ્સ કાજં પુરિસેન ગાહાપેત્વા ફાણિતસ્સ ચ પુટં ઉપવાણત્થેરસ્સ પાદાસિ. થેરો તં ગાહાપેત્વા વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં ઉણ્હોદકેન ન્હાપેત્વા ઉણ્હોદકેન ફાણિતં આલોળેત્વા ભગવતો પાદાસિ, તસ્સ તઙ્ખણેયેવ સો આબાધો પટિપસ્સમ્ભિ. બ્રાહ્મણો ચિન્તેસિ ¶ – ‘‘કસ્સ નુ ખો દેય્યધમ્મો દિન્નો મહપ્ફલો હોતિ, સત્થારં પુચ્છિસ્સામી’’તિ સો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા તમત્થં પુચ્છન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘કત્થ દજ્જા દેય્યધમ્મં, કત્થ દિન્નં મહપ્ફલં;

કથઞ્હિ યજમાનસ્સ, કથં ઇજ્ઝતિ દક્ખિણા’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૯૯);

અથસ્સ સત્થા ‘‘એવરૂપસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ દિન્નં મહપ્ફલં હોતી’’તિ વત્વા બ્રાહ્મણં પકાસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૪૨૩.

‘‘પુબ્બેનિવાસં ¶ યો વેદિ, સગ્ગાપાયઞ્ચ પસ્સતિ;

અથો જાતિક્ખયં પત્તો, અભિઞ્ઞાવોસિતો મુનિ; (સં. નિ. ૧.૧૯૯);

સબ્બવોસિતવોસાનં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – યો પુબ્બેનિવાસં પાકટં કત્વા જાનાતિ, છબ્બીસતિદેવલોકભેદં સગ્ગઞ્ચ ચતુબ્બિધં અપાયઞ્ચ દિબ્બચક્ખુના પસ્સતિ, અથો જાતિક્ખયસઙ્ખાતં અરહત્તં પત્તો, અભિઞ્ઞેય્યં ¶ ધમ્મં અભિજાનિત્વા પરિઞ્ઞેય્યં પરિજાનિત્વા પહાતબ્બં પહાય સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકત્વા વોસિકો નિટ્ઠાનં પત્તો, વુસિતવોસાનં વા પત્તો, આસવક્ખયપઞ્ઞાય મોનભાવં પત્તત્તા મુનિ, તમહં સબ્બેસં કિલેસાનં વોસાનં અરહત્તમગ્ગઞાણં બ્રહ્મચરિયવાસં વુત્થભાવેન સબ્બવોસિતવોસાનં બ્રાહ્મણં વદામીતિ.

દેસનાવસાને ¶ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ. બ્રાહ્મણોપિ પસન્નમાનસો સરણેસુ પતિટ્ઠાય ઉપાસકત્તં પવેદેસીતિ.

દેવહિતબ્રાહ્મણવત્થુ ચત્તાલીસં.

બ્રાહ્મણવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

છબ્બીસતિમો વગ્ગો.

નિગમનકથા

એત્તાવતા ¶ ¶ સબ્બપઠમે યમકવગ્ગે ચુદ્દસ વત્થૂનિ, અપ્પમાદવગ્ગે નવ, ચિત્તવગ્ગે નવ, પુપ્ફવગ્ગે દ્વાદસ, બાલવગ્ગે પન્નરસ, પણ્ડિતવગ્ગે એકાદસ, અરહન્તવગ્ગે દસ, સહસ્સવગ્ગે ચુદ્દસ, પાપવગ્ગે દ્વાદસ, દણ્ડવગ્ગે એકાદસ, જરાવગ્ગે નવ, અત્તવગ્ગે દસ, લોકવગ્ગે એકાદસ, બુદ્ધવગ્ગે નવ, સુખવગ્ગે અટ્ઠ, પિયવગ્ગે નવ, કોધવગ્ગે અટ્ઠ, મલવગ્ગે દ્વાદસ, ધમ્મટ્ઠવગ્ગે દસ, મગ્ગવગ્ગે દ્વાદસ, પકિણ્ણકવગ્ગે નવ, નિરયવગ્ગે નવ, નાગવગ્ગે અટ્ઠ, તણ્હાવગ્ગે દ્વાદસ, ભિક્ખુવગ્ગે દ્વાદસ, બ્રાહ્મણવગ્ગે ચત્તાલીસાતિ પઞ્ચાધિકાનિ તીણિ વત્થુસતાનિ પકાસેત્વા નાતિસઙ્ખેપનાતિવિત્થારવસેન ઉપરચિતા દ્વાસત્તતિભાણવારપમાણા ધમ્મપદસ્સ અત્થવણ્ણના નિટ્ઠિતાતિ.

પત્તં ¶ ધમ્મપદં યેન, ધમ્મરાજેનનુત્તરં;

ગાથા ધમ્મપદે તેન, ભાસિતા યા મહેસિના.

સતેવીસા ચતુસ્સતા, ચતુસચ્ચવિભાવિના;

સતત્તયઞ્હિ વત્થૂનં, પઞ્ચાધિકા સમુટ્ઠિતા.

વિહારે અધિરાજેન, કારિતમ્હિ કતઞ્ઞુના;

પાસાદે સિરિકૂટસ્સ, રઞ્ઞો વિહરતા મયા.

અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નં, અત્થાય ચ હિતાય ચ;

લોકસ્સ લોકનાથસ્સ, સદ્ધમ્મટ્ઠિતિકમ્યતા.

તાસં અટ્ઠકથં એતં, કરોન્તેન સુનિમ્મલં;

દ્વાસત્તતિપમાણાય, ભાણવારેહિ પાળિયા.

યં ¶ પત્તં કુસલં તેન, કુસલા સબ્બપાણિનં;

સબ્બે ઇજ્ઝન્તુ સઙ્કપ્પા, લભન્તુ મધુરં ફલન્તિ.

પરમવિસુદ્ધસદ્ધાબુદ્ધિવીરિયપટિમણ્ડિતેન સીલાચારજ્જવમદ્દવાદિગુણસમુદયસમુદિતેન સકસમયસમયન્તરગહનજ્ઝોગાહણસમત્થેન પઞ્ઞાવેય્યત્તિયસમન્નાગતેન તિપિટકપરિયત્તિપ્પભેદે સાટ્ઠકથે સત્થુસાસને અપ્પટિહતઞાણપ્પભાવેન મહાવેય્યાકરણેન કરણસમ્પત્તિજનિતસુખવિનિગ્ગતમધુરોદારવચનલાવણ્ણયુત્તેન યુત્તમુત્તવાદિના વાદીવરેન ¶ મહાકવિના ¶ પભિન્નપટિસમ્ભિદાપરિવારે છળભિઞ્ઞાપટિસમ્ભિદાદિપ્પભેદગુણપટિમણ્ડિતે ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે સુપ્પતિટ્ઠિતબુદ્ધીનં થેરવંસપ્પદીપાનં થેરાનં મહાવિહારવાસીનં વંસાલઙ્કારભૂતેન વિપુલવિસુદ્ધબુદ્ધિના બુદ્ધઘોસોતિ ગરૂહિ ગહિતનામધેય્યેન થેરેન કતાયં ધમ્મપદટ્ઠકથા –

તાવ તિટ્ઠતુ લોકસ્મિં, લોકનિત્થરણેસિનં;

દસ્સેન્તી કુલપુત્તાનં, નયં સદ્ધાદિબુદ્ધિયા.

યાવ બુદ્ધોતિ નામમ્પિ, સુદ્ધચિત્તસ્સ તાદિનો;

લોકમ્હિ લોકજેટ્ઠસ્સ, પવત્તતિ મહેસિનોતિ.

ઇતિ તેવીસાધિકચતુસતગાથાપઞ્ચાધિકતિસતવત્થુપટિમણ્ડિતા

છબ્બીસતિવગ્ગસમન્નાગતા ધમ્મપદવણ્ણના સમત્તા.

ધમ્મપદ-અટ્ઠકથા સબ્બાકારેન નિટ્ઠિતા.