📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

ખુદ્દકનિકાયે

ઉદાન-અટ્ઠકથા

ગન્થારમ્ભકથા

મહાકારુણિકં ¶ ¶ ¶ નાથં, ઞેય્યસાગરપારગું;

વન્દે નિપુણગમ્ભીર-વિચિત્રનયદેસનં.

વિજ્જાચરણસમ્પન્ના, યેન નીયન્તિ લોકતો;

વન્દે તમુત્તમં ધમ્મં, સમ્માસમ્બુદ્ધપૂજિતં.

સીલાદિગુણસમ્પન્નો, ઠિતો મગ્ગફલેસુ યો;

વન્દે અરિયસઙ્ઘં તં, પુઞ્ઞક્ખેત્તં અનુત્તરં.

વન્દનાજનિતં પુઞ્ઞં, ઇતિ યં રતનત્તયે;

હતન્તરાયો સબ્બત્થ, હુત્વાહં તસ્સ તેજસા.

તેન ¶ તેન નિદાનેન, દેસિતાનિ હિતેસિના;

યાનિ સુદ્ધાપદાનેન, ઉદાનાનિ મહેસિના.

તાનિ સબ્બાનિ એકજ્ઝં, આરોપેન્તેહિ સઙ્ગહં;

ઉદાનં નામ સઙ્ગીતં, ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ યં.

જિનસ્સ ધમ્મસંવેગ-પામોજ્જપરિદીપનં;

સોમનસ્સસમુટ્ઠાન-ગાથાહિ પટિમણ્ડિતં.

તસ્સ ગમ્ભીરઞાણેહિ, ઓગાહેતબ્બભાવતો;

કિઞ્ચાપિ દુક્કરા કાતું, અત્થસંવણ્ણના મયા.

સહસંવણ્ણનં ¶ ¶ યસ્મા, ધરતે સત્થુસાસનં;

પુબ્બાચરિયસીહાનં, તિટ્ઠતેવ વિનિચ્છયો.

તસ્મા તં અવલમ્બિત્વા, ઓગાહેત્વાન પઞ્ચપિ;

નિકાયે ઉપનિસ્સાય, પોરાણટ્ઠકથાનયં.

સુવિસુદ્ધં અસંકિણ્ણં, નિપુણત્થવિનિચ્છયં;

મહાવિહારવાસીનં, સમયં અવિલોમયં.

પુનપ્પુનાગતં અત્થં, વજ્જયિત્વાન સાધુકં;

યથાબલં કરિસ્સામિ, ઉદાનસ્સત્થવણ્ણનં.

ઇતિ આકઙ્ખમાનસ્સ, સદ્ધમ્મસ્સ ચિરટ્ઠિતિં;

વિભજન્તસ્સ તસ્સત્થં, સાધુ ગણ્હન્તુ સાધવોતિ.

તત્થ ઉદાનન્તિ કેનટ્ઠેન ઉદાનં? ઉદાનનટ્ઠેન. કિમિદં ઉદાનં નામ? પીતિવેગસમુટ્ઠાપિતો ઉદાહારો. યથા હિ યં તેલાદિ મિનિતબ્બવત્થુ માનં ગહેતું ન સક્કોતિ, વિસ્સન્દિત્વા ગચ્છતિ, તં ‘‘અવસેકો’’તિ વુચ્ચતિ. યઞ્ચ જલં તળાકં ગહેતું ન સક્કોતિ, અજ્ઝોત્થરિત્વા ¶ ગચ્છતિ, તં ‘‘ઓઘો’’તિ વુચ્ચતિ. એવમેવ યં પીતિવેગસમુટ્ઠાપિતં વિતક્કવિપ્ફારં અન્તોહદયં સન્ધારેતું ન સક્કોતિ, સો અધિકો હુત્વા અન્તો અસણ્ઠહિત્વા બહિ વચીદ્વારેન નિક્ખન્તો પટિગ્ગાહકનિરપેક્ખો ઉદાહારવિસેસો ‘‘ઉદાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ધમ્મસંવેગવસેનપિ અયમાકારો લબ્ભતેવ.

તયિદં કત્થચિ ગાથાબન્ધવસેન કત્થચિ વાક્યવસેન પવત્તં. યં પન અટ્ઠકથાસુ ‘‘સોમનસ્સઞાણમયિકગાથાપટિસંયુત્તા’’તિ ઉદાનલક્ખણં વુત્તં, તં યેભુય્યવસેન વુત્તં. યેભુય્યેન હિ ઉદાનં ગાથાબન્ધવસેન ભાસિતં પીતિસોમનસ્સસમુટ્ઠાપિતઞ્ચ. ઇતરમ્પિ પન ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, તદાયતનં, યત્થ નેવ પથવી ન આપો’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૭૧) ‘‘સુખકામાનિ ભૂતાનિ, યો દણ્ડેન વિહિંસતી’’તિ (ધ. પ. ૧૩૧), ‘‘સચે ભાયથ દુક્ખસ્સ, સચે વો દુક્ખમપ્પિય’’ન્તિ એવમાદીસુ (ઉદા. ૪૪; નેત્તિ. ૯૧) ચ લબ્ભતિ.

એવં તયિદં સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધભાસિતં, પચ્ચેકબુદ્ધભાસિતં, સાવકભાસિતન્તિ તિવિધં હોતિ. તત્થ પચ્ચેકબુદ્ધભાસિતં – ‘‘સબ્બેસુ ¶ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં, અવિહેઠયં ¶ અઞ્ઞતરમ્પિ તેસ’’ન્તિઆદિના (સુ. નિ. ૩૫; ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૧) ખગ્ગવિસાણસુત્તે આગતમેવ. સાવકભાસિતાનિપિ –

‘‘સબ્બો રાગો પહીનો મે, સબ્બો દોસો સમૂહતો;

સબ્બો મે વિહતો મોહો, સીતિભૂતોસ્મિ નિબ્બુતો’’તિ. (થેરગા. ૭૯) –

આદિના થેરગાથાસુ –

‘‘કાયેન સંવુતા આસિં, વાચાય ઉદ ચેતસા;

સમૂલં તણ્હમબ્બુય્હ, સીતિભૂતાસ્મિ નિબ્બુતા’’તિ. (થેરીગા. ૧૫) –

આદિના થેરીગાથાસુ ચ આગતાનિ. તાનિ પન તેસં થેરાનં થેરીનઞ્ચ ન કેવલં ઉદાનાનિ એવ, અથ ખો સીહનાદાપિ હોન્તિ. સક્કાદીહિ દેવેહિ ભાસિતાનિ ‘‘અહો દાનં પરમદાનં, કસ્સપે સુપ્પતિટ્ઠિત’’ન્તિઆદીનિ (ઉદા. ૨૭), આરામદણ્ડબ્રાહ્મણાદીહિ મનુસ્સેહિ ચ ભાસિતાનિ ‘‘નમો તસ્સ ભગવતો’’તિઆદીનિ (અ. નિ. ૨.૩૮) તિસ્સો સઙ્ગીતિયો આરૂળ્હાનિ ઉદાનાનિ સન્તિ એવ, ન તાનિ ઇધ અધિપ્પેતાનિ. યાનિ પન સમ્માસમ્બુદ્ધેન સામં ¶ આહચ્ચ ભાસિતાનિ જિનવચનભૂતાનિ, યાનિ સન્ધાય ભગવતા પરિયત્તિધમ્મં નવધા વિભજિત્વા ઉદ્દિસન્તેન ઉદાનન્તિ વુત્તાનિ, તાનેવ ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ ‘‘ઉદાન’’ન્તિ સઙ્ગીતન્તિ તદેવેત્થ સંવણ્ણેતબ્બભાવેન ગહિતં.

યા પન ‘‘અનેકજાતિસંસાર’’ન્તિઆદિગાથાય દીપિતા ભગવતા બોધિમૂલે ઉદાનવસેન પવત્તિતા અનેકસતસહસ્સાનં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં અવિજહિતઉદાનગાથા ચ, એતા અપરભાગે પન ધમ્મભણ્ડાગારિકસ્સ ભગવતા દેસિતત્તા ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ ઉદાનપાળિયં સઙ્ગહં અનારોપેત્વા ધમ્મપદે સઙ્ગીતા. યઞ્ચ ‘‘અઞ્ઞાસિ વત, ભો કોણ્ડઞ્ઞો, અઞ્ઞાસિ વત, ભો કોણ્ડઞ્ઞો’’તિ (મહાવ. ૧૭; સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; પટિ. મ. ૨.૩૦) ઉદાનવચનં દસસહસ્સિલોકધાતુયા દેવમનુસ્સાનં પવેદનસમત્થનિગ્ઘોસવિપ્ફારં ભગવતા ભાસિતં, તદપિ ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તન્તદેસનાપરિયોસાને અત્તના ¶ અધિગતધમ્મેકદેસસ્સ યથાદેસિતસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ ¶ સાવકેસુ સબ્બપઠમં થેરેન અધિગતત્તા અત્તનો પરિસ્સમસ્સ સફલભાવપચ્ચવેક્ખણહેતુકં પઠમબોધિયં સબ્બેસં એવ ભિક્ખૂનં સમ્માપટિપત્તિપચ્ચવેક્ખણહેતુકં ‘‘આરાધયિંસુ વત મં ભિક્ખૂ એકં સમય’’ન્તિઆદિવચનં (મ. નિ. ૧.૨૨૫) વિય પીતિસોમનસ્સજનિતં ઉદાહારમત્તં, ‘‘યદા હવે પાતુભવન્તિ ધમ્મા’’તિઆદિવચનં (મહાવ. ૧-૩; ઉદા. ૧-૩) વિય પવત્તિયા નિવત્તિયા વા ન પકાસનન્તિ, ન ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ ઉદાનપાળિયં સઙ્ગીતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

તં પનેતં ઉદાનં વિનયપિટકં, સુત્તન્તપિટકં, અભિધમ્મપિટકન્તિ તીસુ પિટકેસુ સુત્તન્તપિટકપરિયાપન્નં, દીઘનિકાયો, મજ્ઝિમનિકાયો, સંયુત્તનિકાયો, અઙ્ગુત્તરનિકાયો, ખુદ્દકનિકાયોતિ પઞ્ચસુ નિકાયેસુ ખુદ્દકનિકાયપરિયાપન્નં, સુત્તં, ગેય્યં, વેય્યાકરણં, ગાથા, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, જાતકં, અબ્ભુતધમ્મં, વેદલ્લન્તિ નવસુ સાસનઙ્ગેસુ ઉદાનસઙ્ગહં.

‘‘દ્વાસીતિ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતો;

ચતુરાસીતિ સહસ્સાનિ, યે મે ધમ્મા પવત્તિનો’’તિ. (થેરગા. ૧૦૨૭) –

એવં ધમ્મભણ્ડાગારિકેન પટિઞ્ઞાતેસુ ચતુરાસીતિયા ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સેસુ કતિપયધમ્મક્ખન્ધસઙ્ગહં. બોધિવગ્ગો, મુચલિન્દવગ્ગો, નન્દવગ્ગો, મેઘિયવગ્ગો, સોણવગ્ગો, જચ્ચન્ધવગ્ગો, ચૂળવગ્ગો, પાટલિગામિયવગ્ગોતિ વગ્ગતો અટ્ઠવગ્ગં; સુત્તતો અસીતિસુત્તસઙ્ગહં, ગાથાતો પઞ્ચનવુતિઉદાનગાથાસઙ્ગહં. ભાણવારતો અડ્ઢૂનનવમત્તા ભાણવારા. અનુસન્ધિતો બોધિસુત્તે ¶ પુચ્છાનુસન્ધિવસેન એકાનુસન્ધિ, સુપ્પવાસાસુત્તે પુચ્છાનુસન્ધિયથાનુસન્ધિવસેન દ્વે અનુસન્ધી, સેસેસુ યથાનુસન્ધિવસેન એકેકોવ અનુસન્ધિ, અજ્ઝાસયાનુસન્ધિ પનેત્થ નત્થિ. એવં સબ્બથાપિ એકાસીતિઅનુસન્ધિસઙ્ગહં. પદતો સતાધિકાનિ એકવીસ પદસહસ્સાનિ, ગાથાપાદતો તેવીસતિ ચતુસ્સતાધિકાનિ અટ્ઠ સહસ્સાનિ ¶ , અક્ખરતો સત્તસહસ્સાધિકાનિ સટ્ઠિ સહસ્સાનિ તીણિ ચ સતાનિ દ્વાસીતિ ચ અક્ખરાનિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘અસીતિ એવ સુત્તન્તા, વગ્ગા અટ્ઠ સમાસતો;

ગાથા ચ પઞ્ચનવુતિ, ઉદાનસ્સ પકાસિતા.

‘‘અડ્ઢૂનનવમત્તા ¶ ચ, ભાણવારા પમાણતો;

એકાધિકા તથાસીતિ, ઉદાનસ્સાનુસન્ધિયો.

‘‘એકવીસસહસ્સાનિ, સતઞ્ચેવ વિચક્ખણો;

પદાનેતાનુદાનસ્સ, ગણિતાનિ વિનિદ્દિસે’’.

ગાથાપાદતો પન –

‘‘અટ્ઠસહસ્સમત્તાનિ, ચત્તારેવ સતાનિ ચ;

પાદાનેતાનુદાનસ્સ, તેવીસતિ ચ નિદ્દિસે.

‘‘અક્ખરાનં સહસ્સાનિ, સટ્ઠિ સત્ત સતાનિ ચ;

તીણિ દ્વાસીતિ ચ તથા, ઉદાનસ્સ પવેદિતા’’તિ.

તસ્સ અટ્ઠસુ વગ્ગેસુ બોધિવગ્ગો આદિ, સુત્તેસુ પઠમં બોધિસુત્તં, તસ્સાપિ એવં મે સુતન્તિઆદિકં આયસ્મતા આનન્દેન પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે વુત્તનિદાનમાદિ. સા પનાયં પઠમમહાસઙ્ગીતિ વિનયપિટકે (ચૂળવ. ૪૩૭) તન્તિમારૂળ્હા એવ. યો પનેત્થ નિદાનકોસલ્લત્થં વત્તબ્બો કથામગ્ગો સોપિ સુમઙ્ગલવિલાસિનિયં દીઘનિકાયટ્ઠકથાયં (દી. નિ. અટ્ઠ. ૧.નિદાનકથા) વુત્તો એવાતિ તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

૧. બોધિવગ્ગો

૧. પઠમબોધિસુત્તવણ્ણના

૧. યં ¶ ¶ ¶ પનેત્થ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિકં નિદાનં, તત્થ એવન્તિ નિપાતપદં. મેતિઆદીનિ નામપદાનિ. ઉરુવેલાયં વિહરતીતિ એત્થ વીતિ ઉપસગ્ગપદં, હરતીતિ આખ્યાતપદન્તિ ઇમિનાવ નયેન સબ્બત્થ પદવિભાગો વેદિતબ્બો.

અત્થતો પન એવંસદ્દો તાવ ઉપમૂપદેસસમ્પહંસનગરહણવચનસમ્પટિગ્ગહાકાર- નિદસ્સનાવધારણપુચ્છાઇદમત્થપરિમાણાદિ અનેકત્થપ્પભેદો. તથા હેસ ‘‘એવં જાતેન મચ્ચેન, કત્તબ્બં કુસલં બહુ’’ન્તિ એવમાદીસુ (ધ. પ. ૫૩) ઉપમાયં આગતો. ‘‘એવં તે અભિક્કમિતબ્બં, એવં તે પટિક્કમિતબ્બ’’ન્તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૨૨) ઉપદેસે. ‘‘એવમેતં ભગવા, એવમેતં સુગતા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૩.૬૬) સમ્પહંસને. ‘‘એવમેવં પનાયં વસલી યસ્મિં વા તસ્મિં વા તસ્સ મુણ્ડકસ્સ સમણકસ્સ વણ્ણં ભાસતી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૮૭) ગરહણે. ‘‘એવં, ભન્તેતિ ખો તે ભિક્ખૂ ભગવતો પચ્ચસ્સોસુ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૩; મ. નિ. ૧.૧) વચનસમ્પટિગ્ગહે. ‘‘એવં બ્યા ખો અહં, ભન્તે, ભગવતા ધમ્મં દેસિતં આજાનામી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૯૮) આકારે. ‘‘એહિ ત્વં, માણવક, યેન સમણો આનન્દો તેનુપસઙ્કમ, ઉપસઙ્કમિત્વા મમ વચનેન સમણં આનન્દં અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારં પુચ્છ ‘સુભો માણવો તોદેય્યપુત્તો ભવન્તં આનન્દં અપ્પાબાધં અપ્પાતઙ્કં લહુટ્ઠાનં બલં ફાસુવિહારં પુચ્છતી’તિ, એવઞ્ચ વદેહિ ‘સાધુ કિર ભવં આનન્દો યેન સુભસ્સ માણવસ્સ તોદેય્યપુત્તસ્સ નિવેસનં, તેનુપસઙ્કમતુ અનુકમ્પં ¶ ઉપાદાયા’તિ’’આદીસુ (દી. નિ. ૧.૪૪૫) નિદસ્સને. ‘‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, કાલામા, ઇમે ધમ્મા કુસલા વા અકુસલા વા’તિ? ‘અકુસલા, ભન્તે’. ‘સાવજ્જા વા અનવજ્જા વા’તિ? ‘સાવજ્જા, ભન્તે’. ‘વિઞ્ઞૂગરહિતા વા વિઞ્ઞુપ્પસત્થા વા’તિ? ‘વિઞ્ઞૂગરહિતા, ભન્તે’. ‘સમત્તા સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ, નો’વા? ‘કથં વો એત્થ હોતી’તિ? ‘સમત્તા, ભન્તે, સમાદિન્ના અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તન્તિ, એવં નો એત્થ હોતીતિ’’’આદીસુ ¶ (અ. નિ. ૩.૬૬) અવધારણે. ‘‘એવમેતે સુન્હાતા સુવિલિત્તા કપ્પિતકેસમસ્સૂ આમુત્તમાલાભરણા’’તિઆદીસુ ¶ (દી. નિ. ૧.૨૮૬) પુચ્છાયં. ‘‘એવંગતાનિ પુથુસિપ્પાયતનાનિ (દી. નિ. ૧.૧૮૨), એવંવિધો એવમાકારો’’તિઆદીસુ ઇદંસદ્દસ્સ અત્થે. ગતસદ્દો હિ પકારપરિયાયો, તથા વિધાકારસદ્દા. તથા હિ વિધયુત્તગતસદ્દે લોકિયા પકારત્થે વદન્તિ. ‘‘એવં લહુપરિવત્તં એવમાયુપરિયન્તો’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૧.૪૮) પરિમાણે.

નનુ ચ ‘‘એવં વિતક્કિતં નો તુમ્હેહિ, એવમાયુપરિયન્તો’’તિ ચેત્થ એવંસદ્દેન પુચ્છનાકારપરિમાણાકારાનં વુત્તત્તા આકારત્થો એવ એવંસદ્દોતિ. ન, વિસેસસબ્ભાવતો. આકારમત્તવાચકો હેત્થ એવંસદ્દો આકારત્થોતિ અધિપ્પેતો. ‘‘એવં બ્યા ખો’’તિઆદીસુ પન આકારવિસેસવચનો. આકારવિસેસવાચિનો ચેતે એવંસદ્દા પુચ્છનાકારપરિમાણાકારાનં વાચકત્તા. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘એવં જાતેન મચ્ચેના’’તિઆદીનિ ઉપમાનઉદાહરણાનિ યુજ્જન્તિ. તત્થ હિ –

‘‘યથાપિ પુપ્ફરાસિમ્હા, કયિરા માલાગુણે બહૂ;

એવં જાતેન મચ્ચેન, કત્તબ્બં કુસલં બહુ’’ન્તિ. –

એત્થ પુપ્ફરાસિટ્ઠાનીયતો મનુસ્સુપ્પત્તિ સપ્પુરિસૂપનિસ્સયસદ્ધમ્મસ્સવનયોનિસોમનસિકારભોગસમ્પત્તિઆદિતો ¶ દાનાદિપુઞ્ઞકિરિયાહેતુસમુદાયતો સોભાસુગન્ધતાદિગુણવિસેસયોગતો માલાગુણસદિસિયો બહુકા પુઞ્ઞકિરિયા મરિતબ્બસભાવતાય મચ્ચેન કત્તબ્બાતિ અભેદતાય પુપ્ફરાસિ માલાગુણા ચ ઉપમા, તેસં ઉપમાનાકારો યથાસદ્દેન અનિયમતો વુત્તો. પુન એવંસદ્દેન નિયમનવસેન વુત્તો. સો પન ઉપમાકારો નિયમિયમાનો અત્થતો ઉપમા એવ હોતીતિ વુત્તં ‘‘ઉપમાયં આગતો’’તિ.

તથા ‘‘એવં ઇમિના આકારેન અભિક્કમિતબ્બ’’ન્તિઆદિના ઉપદિસિયમાનાય સમણસારુપ્પાય આકપ્પસમ્પત્તિયા યો તત્થ ઉપદેસાકારો, સો અત્થતો ઉપદેસોયેવાતિ વુત્તં – ‘‘એવં તે અભિક્કમિતબ્બં, એવં તે પટિક્કમિતબ્બન્તિઆદીસુ ઉપદેસે’’તિ.

‘‘એવમેતં ભગવા, એવમેતં સુગતા’’તિ એત્થ ભગવતા યથાવુત્તમત્થં અવિપરીતતો જાનન્તેહિ કતં યં તત્થ વિજ્જમાનગુણાનં પકારેહિ ¶ હંસનં ઉદગ્ગતાકરણં સમ્પહંસનં, સો તત્થ પહંસનાકારોતિ વુત્તનયેન યોજેતબ્બં.

‘‘એવમેવં ¶ પનાય’’ન્તિ એત્થ ગરહણાકારોતિ વુત્તનયેન યોજેતબ્બં. સો ચ ગરહણાકારો ‘‘વસલી’’તિઆદિખુંસનસદ્દસન્નિધાનતો ઇધ એવંસદ્દેન પકાસિતોતિ વિઞ્ઞાયતિ. યથા ચેત્થ, એવં ઉપમાકારાદયોપિ ઉપમાદિવસેન વુત્તાનં પુપ્ફરાસિઆદિસદ્દાનં સન્નિધાનતો વુત્તાતિ વેદિતબ્બં.

‘‘એવં નો’’તિ એત્થાપિ તેસં યથાવુત્તધમ્માનં અહિતદુક્ખાવહભાવેન સન્નિટ્ઠાનજનનત્થં અનુમતિગ્ગહણવસેન ‘‘નો વા કથં વો એત્થ હોતી’’તિ પુચ્છાય કતાય ‘‘એવં નો એત્થ હોતી’’તિ વુત્તત્તા તદાકારસન્નિટ્ઠાનં એવંસદ્દેન આવિકતં. સો પન તેસં ધમ્માનં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તનાકારો નિયમિયમાનો અવધારણત્થો હોતીતિ વુત્તં – ‘‘એવં નો એત્થ હોતીતિઆદીસુ અવધારણે’’તિ.

‘‘એવઞ્ચ વદેહી’’તિ યથાહં વદામિ એવં સમણં આનન્દં વદેહીતિ વદનાકારો ઇદાનિ વત્તબ્બો એવંસદ્દેન નિદસ્સીયતીતિ ‘‘નિદસ્સનત્થો’’તિ વુત્તં.

એવમાકારવિસેસવાચીનમ્પિ એતેસં એવંસદ્દાનં ¶ ઉપમાદિવિસેસત્થવુત્તિતાય ઉપમાદિઅત્થતા વુત્તા. ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ પન ધમ્મસ્સ સાધુકં સવનમનસિકારે નિયોજિતેહિ ભિક્ખૂહિ તત્થ પતિટ્ઠિતભાવસ્સ પટિજાનનવસેન વુત્તત્તા તત્થ એવંસદ્દો વચનસમ્પટિગ્ગહત્થો. તેન એવં, ભન્તેતિ સાધુ, ભન્તે, સુટ્ઠુ, ભન્તેતિ વુત્તં હોતિ. સ્વાયમિધ આકારનિદસ્સનાવધારણેસુ દટ્ઠબ્બો.

તત્થ આકારત્થેન એવંસદ્દેન એતમત્થં દીપેતિ – નાનાનયનિપુણમનેકજ્ઝાસયસમુટ્ઠાનં અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નં વિવિધપાટિહારિયં ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધગમ્ભીરં સબ્બસત્તાનં સકસકભાસાનુરૂપતો સોતપથમાગચ્છન્તં તસ્સ ભગવતો વચનં સબ્બપ્પકારેન કો સમત્થો વિઞ્ઞાતું, સબ્બથામેન પન સોતુકામતં જનેત્વાપિ એવં મે સુતં, મયાપિ એકેનાકારેન સુતન્તિ.

એત્થ ¶ ચ એકત્તનાનત્તઅબ્યાપારએવંધમ્મતાસઙ્ખાતા નન્દિયાવત્તતિપુક્ખલસીહવિક્કીળિતદિસાલોચનઅઙ્કુસસઙ્ખાતા ચ અસ્સાદાદિવિસયાદિભેદેન નાનાવિધા નયા નાનાનયા. નયા વા પાળિગતિયો, તા ચ પઞ્ઞત્તિઅનુપઞ્ઞત્તાદિવસેન સંકિલેસભાગિયાદિલોકિયાદિતદુભયવોમિસ્સકાદિવસેન કુસલાદિવસેન ખન્ધાદિવસેન, સઙ્ગહાદિવસેન, સમયવિમુત્તાદિવસેન, ઠપનાદિવસેન ¶ , કુસલમૂલાદિવસેન, તિકપટ્ઠાનાદિવસેન ચ નાનપ્પકારાતિ નાનાનયા, તેહિ નિપુણં સણ્હં સુખુમન્તિ નાનાનયનિપુણં.

આસયોવ અજ્ઝાસયો, સો ચ સસ્સતાદિભેદેન અપ્પરજક્ખતાદિભેદેન ચ અનેકવિધો. અત્તજ્ઝાસયાદિકો એવ વા અનેકો અજ્ઝાસયો અનેકજ્ઝાસયો. સો સમુટ્ઠાનં ઉપ્પત્તિહેતુ એતસ્સાતિ અનેકજ્ઝાસયસમુટ્ઠાનં.

સીલાદિઅત્થસમ્પત્તિયા તબ્બિભાવનબ્યઞ્જનસમ્પત્તિયા સઙ્કાસનપકાસનવિવરણવિભજનઉત્તાનીકરણપઞ્ઞત્તિવસેન છહિ અત્થપદેહિ અક્ખરપદબ્યઞ્જનાકારનિરુત્તિનિદ્દેસવસેન છહિ બ્યઞ્જનપદેહિ ચ સમન્નાગતત્તા અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નં.

ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીભેદેન તેસુ ચ એકેકસ્સ વિસયાદિભેદેન ¶ વિવિધં બહુવિધં વા પાટિહારિયં એતસ્સાતિ વિવિધપાટિહારિયં. તત્થ પટિપક્ખહરણતો રાગાદિકિલેસાપનયનતો પાટિહારિયન્તિ અત્થે સતિ ભગવતો ન પટિપક્ખા રાગાદયો સન્તિ યે હરિતબ્બા, પુથુજ્જનાનમ્પિ વિગતૂપક્કિલેસે અટ્ઠગુણસમન્નાગતે ચિત્તે હતપટિપક્ખે ઇદ્ધિવિધં પવત્તતિ, તસ્મા તત્થ પવત્તવોહારેન ચ ન સક્કા ઇધ પાટિહારિયન્તિ વત્તું. સચે પન મહાકારુણિકસ્સ ભગવતો વેનેય્યગતા ચ કિલેસા પટિપક્ખા, તેસં હરણતો પાટિહારિયન્તિ વુત્તં, એવં સતિ યુત્તમેતં. અથ વા ભગવતો ચેવ સાસનસ્સ ચ પટિપક્ખા તિત્થિયા, તેસં હરણતો પાટિહારિયં. તે હિ દિટ્ઠિહરણવસેન દિટ્ઠિપ્પકાસને અસમત્થભાવેન ચ ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીહિ હરિતા અપનીતા હોન્તિ. પટીતિ વા અયં સદ્દો પચ્છાતિ એતસ્સ અત્થં બોધેતિ ‘‘તસ્મિં પટિપવિટ્ઠમ્હિ, અઞ્ઞો આગઞ્છિ બ્રાહ્મણો’’તિઆદીસુ (ચૂળનિ. પારાયનવગ્ગ, વત્થુગાથા ૪) વિય. તસ્મા સમાહિતે ¶ ચિત્તે વિગતૂપક્કિલેસે કતકિચ્ચેન પચ્છા હરિતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ પટિહારિયં. અત્તનો વા ઉપક્કિલેસેસુ ચતુત્થજ્ઝાનમગ્ગેહિ હરિતેસુ પચ્છા હરણં પટિહારિયં. ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનિયો વિગતૂપક્કિલેસેન કતકિચ્ચેન સત્તહિતત્થં પુન પવત્તેતબ્બા, હરિતેસુ ચ અત્તનો ઉપક્કિલેસેસુ પરસત્તાનં ઉપક્કિલેસહરણાનિ હોન્તીતિ પટિહારિયાનિ ભવન્તિ. પટિહારિયમેવ પાટિહારિયં, પટિહારિયે વા ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીસમુદાયે ભવં એકેકં પાટિહારિયન્તિ વુચ્ચતિ. પટિહારિયં વા ચતુત્થજ્ઝાનં મગ્ગો ચ પટિપક્ખહરણતો. તત્થ જાતં નિમિત્તભૂતતો તતો વા આગતન્તિ પાટિહારિયન્તિ અત્થો વેદિતબ્બો.

યસ્મા ¶ પન તન્તિઅત્થદેસના તબ્બોહારાભિસમયસઙ્ખાતા હેતુહેતુફલતદુભયપઞ્ઞત્તિપટિવેધસઙ્ખાતા વા ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધા ગમ્ભીરા, સસાદીહિ વિય મહાસમુદ્દો અનુપચિતકુસલસમ્ભારેહિ અલબ્ભનેય્યપ્પતિટ્ઠા દુપ્પરિયોગાહા ચ, તસ્મા તેહિ ચતૂહિ ગમ્ભીરભાવેહિ યુત્તન્તિ ભગવતો વચનં ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધગમ્ભીરં.

એકો એવ ભગવતો ધમ્મદેસનાઘોસો, એકસ્મિં ખણે પવત્તમાનો નાનાભાસાનં સત્તાનં અત્તનો અત્તનો ભાસાવસેન ¶ અપુબ્બં અચરિમં ગહણૂપગો હોતિ. અચિન્તેય્યો હિ બુદ્ધાનં બુદ્ધાનુભાવોતિ સબ્બસત્તાનં સકસકભાસાનુરૂપતો સોતપથં આગચ્છતીતિ વેદિતબ્બં.

નિદસ્સનત્થેન ‘‘નાહં સયમ્ભૂ, ન મયા ઇદં સચ્છિકત’’ન્તિ અત્તાનં પરિમોચેન્તો ‘‘એવં મે સુતં, મયાપિ એવં સુત’’ન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બં સકલં સુત્તં નિદસ્સેતિ.

અવધારણત્થેન ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં બહુસ્સુતાનં યદિદં આનન્દો, ગતિમન્તાનં, સતિમન્તાનં, ધિતિમન્તાનં, ઉપટ્ઠાકાનં યદિદં આનન્દો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૧૯-૨૨૩) એવં ભગવતા, ‘‘આયસ્મા આનન્દો અત્થકુસલો, ધમ્મકુસલો, બ્યઞ્જનકુસલો, નિરુત્તિકુસલો, પુબ્બાપરકુસલો’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૬૯) એવં ધમ્મસેનાપતિના ચ પસત્થભાવાનુરૂપં અત્તનો ધારણબલં દસ્સેન્તો સત્તાનં ¶ સોતુકામતં જનેતિ. ‘‘એવં મે સુતં, તઞ્ચ ખો અત્થતો વા બ્યઞ્જનતો વા અનૂનમનધિકં, એવમેવ ન અઞ્ઞથા દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ. અઞ્ઞથાતિ ભગવતો સમ્મુખા સુતાકારતો અઞ્ઞથા ન પન ભગવતા દેસિતાકારતો. અચિન્તેય્યાનુભાવા હિ ભગવતો દેસના, સા નેવ સબ્બાકારેન સક્કા વિઞ્ઞાતુન્તિ વુત્તોવાયમત્થો. સુતાકારાવિરુજ્ઝનમેવ હિ ધારણબલં.

મેસદ્દો તીસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. તથા હિસ્સ ‘‘ગાથાભિગીતં મે અભોજનેય્ય’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૯૪; સુ. નિ. ૮૧) મયાતિ અત્થો. ‘‘સાધુ મે, ભન્તે, ભગવા સંખિત્તેન ધમ્મં દેસેતૂ’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૮૮; ૫.૩૮૨; અ. નિ. ૪.૨૫૭) મય્હન્તિ અત્થો. ‘‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે, ભવથા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૯) મમાતિ અત્થો. ઇધ પન ‘‘મયા સુતં, મમ સુત’’ન્તિ ચ અત્થદ્વયે યુજ્જતિ.

એત્થ ચ યો પરો ન હોતિ, સો અત્તાતિ એવં વત્તબ્બે નિયકજ્ઝત્તસઙ્ખાતે સસન્તાને વત્તનતો તિવિધોપિ મેસદ્દો કિઞ્ચાપિ એકસ્મિંયેવ અત્થે દિસ્સતિ, કરણસમ્પદાનાદિવિસેસસઙ્ખાતો ¶ પન વિઞ્ઞાયતેવાયં અત્થભેદોતિ ‘‘મે-સદ્દો તીસુ અત્થેસુ દિસ્સતી’’તિ વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં.

સુતન્તિ અયં સુતસદ્દો સઉપસગ્ગો અનુપસગ્ગો ચ ગમનવિસ્સુતકિલિન્નૂપચિતાનુયોગસોતવિઞ્ઞેય્ય સોતદ્વારાનુસાર ¶ વિઞ્ઞાતાદિઅનેકત્થપ્પભેદો. કિઞ્ચાપિ હિ ઉપસગ્ગો કિરિયં વિસેસેતિ, જોતકભાવતો પન સતિપિ તસ્મિં સુતસદ્દો એવ તં તમત્થં વદતીતિ અનુપસગ્ગસ્સ સુતસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારે સઉપસગ્ગસ્સ ગહણં ન વિરુજ્ઝતિ.

તત્થ ‘‘સેનાય પસુતો’’તિઆદીસુ ગચ્છન્તોતિ અત્થો. ‘‘સુતધમ્મસ્સ પસ્સતો’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૧૧) વિસ્સુતધમ્મસ્સાતિ અત્થો. ‘‘અવસ્સુતા અવસ્સુતસ્સા’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૬૫૭) કિલેસેન કિલિન્ના કિલિન્નસ્સાતિ અત્થો. ‘‘તુમ્હેહિ પુઞ્ઞં પસુતં અનપ્પક’’ન્તિઆદીસુ (ખુ. પા. ૭.૧૨) ઉપચિતન્તિ અત્થો. ‘‘યે ઝાનપ્પસુતા ધીરા’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૮૧) ઝાનાનુયુત્તાતિ અત્થો. ‘‘દિટ્ઠં સુતં મુત’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૪૧) સોતવિઞ્ઞેય્યન્તિ અત્થો. ‘‘સુતધરો સુતસન્નિચયો’’તિઆદીસુ ¶ (મ. નિ. ૧.૩૩૯) સોતદ્વારાનુસારવિઞ્ઞાતધરોતિ અત્થો. ઇધ પનસ્સ ‘‘સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારિત’’ન્તિ વા ‘‘ઉપધારણ’’ન્તિ વા અત્થો. મે-સદ્દસ્સ હિ મયાતિ અત્થે સતિ ‘‘એવં મયા સુતં સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારિત’’ન્તિ યુજ્જતિ. મમાતિ અત્થે સતિ ‘‘એવં મમ સુતં સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારણ’’ન્તિ યુજ્જતિ.

એવમેતેસુ તીસુ પદેસુ યસ્મા સુતસદ્દસન્નિધાને પયુત્તેન એવંસદ્દેન સવનકિરિયાજોતકેન ભવિતબ્બં, તસ્મા એવન્તિ સોતવિઞ્ઞાણસમ્પટિચ્છનાદિસોતદ્વારિકવિઞ્ઞાણાનન્તરં ઉપ્પન્નમનોદ્વારિકવિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદસ્સનં. મેતિ વુત્તવિઞ્ઞાણસમઙ્ગીપુગ્ગલનિદસ્સનં. સબ્બાનિ હિ વાક્યાનિ એવકારત્થસહિતાનિયેવ અવધારણફલત્તા તેસં. સુતન્તિ અસ્સવનભાવપ્પટિક્ખેપતો અનૂનાનધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સનં. યથા હિ સુતં સુતમેવાતિ વત્તબ્બતં અરહતિ તથા તં સમ્મા સુતં અનૂનગ્ગહણં અનધિકગ્ગહણં અવિપરીતગ્ગહણઞ્ચ હોતીતિ. અથ વા સદ્દન્તરત્થાપોહનવસેન સદ્દો અત્થં વદતીતિ એતસ્મિં પક્ખે યસ્મા સુતન્તિ ¶ એતસ્સ અસુતં ન હોતીતિ અયમત્થો વુત્તો, તસ્મા સુતન્તિ અસ્સવનભાવપ્પટિક્ખેપતો અનૂનાનધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – એવં મે સુતં, ન મયા ઇદં દિટ્ઠં, ન સયમ્ભૂઞાણેન સચ્છિકતં, ન અઞ્ઞથા વા ઉપલદ્ધં. અપિ ચ સુતંવ, તઞ્ચ ખો સમ્મદેવાતિ. અવધારણત્થે વા એવંસદ્દે અયમત્થયોજના, તદપેક્ખસ્સ સુતસદ્દસ્સ નિયમત્થો સમ્ભવતીતિ ¶ તદપેક્ખસ્સ સુતસદ્દસ્સ અસ્સવનભાવપ્પટિક્ખેપો અનૂનાનધિકાવિપરીતગ્ગહણનિદસ્સનતા ચ વેદિતબ્બા. ઇતિ સવનહેતુસવનવિસેસવસેનપિ સુતસદ્દસ્સ અત્થયોજના કતાતિ દટ્ઠબ્બં.

તથા એવન્તિ તસ્સા સોતદ્વારાનુસારેન પવત્તાય વિઞ્ઞાણવીથિયા નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણતો નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તિભાવપ્પકાસનં આકારત્થો એવંસદ્દોતિ કરિત્વા. મેતિ અત્તપ્પકાસનં. સુતન્તિ ધમ્મપ્પકાસનં યથાવુત્તાય વિઞ્ઞાણવીથિયા પરિયત્તિધમ્મારમ્મણત્તા. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપો – નાનપ્પકારેન આરમ્મણે પવત્તાય વિઞ્ઞાણવીથિયા કરણભૂતાય મયા ન અઞ્ઞં કતં, ઇદં પન કતં, અયં ધમ્મો સુતોતિ.

તથા ¶ એવન્તિ નિદસ્સિતબ્બપ્પકાસનં નિદસ્સનત્થો એવંસદ્દોતિ કત્વા નિદસ્સેતબ્બસ્સ નિદ્દિસિતબ્બભાવતો. તસ્મા એવંસદ્દેન સકલમ્પિ સુત્તં પચ્ચામટ્ઠન્તિ વેદિતબ્બં. મેતિ પુગ્ગલપ્પકાસનં. સુતન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચપ્પકાસનં. સુતસદ્દેન હિ લબ્ભમાના સવનકિરિયા સવનવિઞ્ઞાણપ્પબન્ધપ્પટિબદ્ધા, તત્થ ચ પુગ્ગલવોહારો, ન ચ પુગ્ગલવોહારરહિતે ધમ્મપ્પબન્ધે સવનકિરિયા લબ્ભતિ. તસ્સાયં સઙ્ખેપત્થો – યં સુત્તં નિદ્દિસિસ્સામિ, તં મયા એવં સુતન્તિ.

તથા એવન્તિ યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ નાનારમ્મણપ્પવત્તિયા નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણં હોતિ, તસ્સ નાનાકારનિદ્દેસો આકારત્થો એવ એવંસદ્દોતિ કત્વા. એવન્તિ હિ અયમાકારપઞ્ઞત્તિ ધમ્માનં તં તં પવત્તિઆકારં ઉપાદાય પઞ્ઞપેતબ્બસભાવત્તા. મેતિ કત્તુનિદ્દેસો. સુતન્તિ વિસયનિદ્દેસો, સોતબ્બો હિ ધમ્મો સવનકિરિયાકત્તુપુગ્ગલસ્સ ¶ સવનકિરિયાવસેન પવત્તિટ્ઠાનં હોતિ. એત્તાવતા નાનપ્પકારેન પવત્તેન ચિત્તસન્તાનેન તંસમઙ્ગિનો કત્તુ વિસયે ગહણસન્નિટ્ઠાનં દસ્સિતં હોતિ.

અથ વા એવન્તિ પુગ્ગલકિચ્ચનિદ્દેસો, સુતાનઞ્હિ ધમ્માનં ગહિતાકારસ્સ નિદસ્સનસ્સ અવધારણસ્સ વા પકાસનસભાવેન એવંસદ્દેન તદાકારાદિધારણસ્સ પુગ્ગલવોહારુપાદાનધમ્મબ્યાપારભાવતો પુગ્ગલકિચ્ચંનામ નિદ્દિટ્ઠં હોતીતિ. સુતન્તિ વિઞ્ઞાણકિચ્ચનિદ્દેસો, પુગ્ગલવાદિનોપિ હિ સવનકિરિયા વિઞ્ઞાણનિરપેક્ખા ન હોતીતિ. મેતિ ઉભયકિચ્ચયુત્તપુગ્ગલનિદ્દેસો. મેતિ હિ સદ્દપ્પવત્તિ એકન્તેનેવ સત્તવિસેસવિસયા વિઞ્ઞાણકિચ્ચઞ્ચ તત્થેવ સમોદહિતબ્બન્તિ. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો – મયા સવનકિચ્ચવિઞ્ઞાણસમઙ્ગિના પુગ્ગલેન વિઞ્ઞાણવસેન લદ્ધસવનકિચ્ચવોહારેન સુતન્તિ.

તથા ¶ એવન્તિ ચ મેતિ ચ સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ. સબ્બસ્સ હિ સદ્દાધિગમનીયસ્સ અત્થસ્સ પઞ્ઞત્તિમુખેનેવ પટિપજ્જિતબ્બત્તા સબ્બપઞ્ઞત્તીનઞ્ચ વિજ્જમાનાદીસુ છસુ પઞ્ઞત્તીસુ અવરોધો, તસ્મા યો માયામરીચિઆદયો વિય અભૂતત્થો અનુસ્સવાદીહિ ગહેતબ્બો વિય અનુત્તમત્થોપિ ¶ ન હોતિ. સો રૂપસદ્દાદિકો રુપ્પનાનુભવનાદિકો ચ પરમત્થસભાવો સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન વિજ્જતિ. યો પન એવન્તિ ચ મેતિ ચ વુચ્ચમાનો આકારત્થો, સો અપરમત્થસભાવો સચ્ચિકટ્ઠપરમત્થવસેન અનુપલબ્ભમાનો અવિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ નામ. તસ્મા કિઞ્હેત્થ તં પરમત્થતો અત્થિ, યં એવન્તિ વા મેતિ વા નિદ્દેસં લભેથ? સુતન્તિ વિજ્જમાનપઞ્ઞત્તિ, યઞ્હિ તં એત્થ સોતેન ઉપલદ્ધં, તં પરમત્થતો વિજ્જમાનન્તિ.

તથા એવન્તિ સોતપથમાગતે ધમ્મે ઉપાદાય તેસં ઉપધારિતાકારાદીનં પચ્ચામસનવસેન. મેતિ સસન્તતિપરિયાપન્ને ખન્ધે ¶ કરણાદિવિસેસવિસિટ્ઠે ઉપાદાય વત્તબ્બતો ઉપાદાપઞ્ઞત્તિ. સુતન્તિ દિટ્ઠાદીનિ ઉપનિધાય વત્તબ્બતો ઉપનિધાપઞ્ઞત્તિ. દિટ્ઠાદિસભાવરહિતે સદ્દાયતને પવત્તમાનોપિ સુતવોહારો દુતિયં તતિયન્તિઆદિકો વિય પઠમાદીનિ, દિટ્ઠમુતવિઞ્ઞાતે અપેક્ખિત્વા સુતન્તિ વિઞ્ઞેય્યત્તા દિટ્ઠાદીનિ ઉપનિધાય વત્તબ્બો હોતિ. અસુતં ન હોતીતિ હિ સુતન્તિ પકાસિતોયમત્થોતિ.

એત્થ ચ એવન્તિવચનેન અસમ્મોહં દીપેતિ. પટિવિદ્ધા હિ અત્તના સુતસ્સ પકારવિસેસા એવન્તિ ઇધ આયસ્મતા આનન્દેન પચ્ચામટ્ઠા, તેનસ્સ અસમ્મોહો દીપિતો હોતિ. ન હિ સમ્મૂળ્હો નાનપ્પકારપટિવેધસમત્થો હોતિ, પચ્ચયાકારવસેન નાનપ્પકારા દુપ્પટિવિદ્ધા ચ સુત્તન્તાતિ દીપિતન્તિ. સુતન્તિવચનેન સુતસ્સ અસમ્મોસં દીપેતિ, સુતાકારસ્સ યાથાવતો દસ્સિયમાનત્તા. યસ્સ હિ સુતં સમ્મુટ્ઠં હોતિ, ન સો કાલન્તરે મયા સુતન્તિ પટિજાનાતિ. ઇચ્ચસ્સ અસમ્મોહેન પઞ્ઞાસિદ્ધિ, સમ્મોહાભાવેન પઞ્ઞાય એવ વા સવનકાલસમ્ભૂતાય તદુત્તરિકાલપઞ્ઞાસિદ્ધિ, તથા અસમ્મોસેન સતિસિદ્ધિ. તત્થ પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમાય સતિયા બ્યઞ્જનાવધારણસમત્થતા. બ્યઞ્જનાનઞ્હિ પટિવિજ્ઝિતબ્બો આકારો નાતિગમ્ભીરો, યથાસુતં ધારણમેવ તત્થ કરણીયન્તિ સતિયા બ્યાપારો અધિકો, પઞ્ઞા તત્થ ગુણીભૂતા હોતિ પઞ્ઞાય પુબ્બઙ્ગમાતિ કત્વા. સતિપુબ્બઙ્ગમાય પઞ્ઞાય અત્થપ્પટિવેધસમત્થતા. અત્થસ્સ હિ પટિવિજ્ઝિતબ્બો આકારો ગમ્ભીરોતિ પઞ્ઞાય બ્યાપારો અધિકો, સતિ તત્થ ગુણીભૂતાયેવાતિ સતિયા પુબ્બઙ્ગમાયાતિ ¶ કત્વા. તદુભયસમત્થતાયોગેન અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નસ્સ ધમ્મકોસસ્સ અનુપાલનસમત્થતાય ધમ્મભણ્ડાગારિકત્તસિદ્ધિ.

અપરો ¶ નયો – એવન્તિવચનેન યોનિસોમનસિકારં દીપેતિ, તેન ચ વુચ્ચમાનાનં આકારનિદસ્સનાવધારણત્થાનં ઉપરિ વક્ખમાનાનં નાનપ્પકારપ્પટિવેધજોતકાનં અવિપરીતસિદ્ધિ ધમ્મવિસયત્તા. ન હિ અયોનિસો મનસિકરોતો ¶ નાનપ્પકારપ્પટિવેધો સમ્ભવતિ. સુતન્તિવચનેન અવિક્ખેપં દીપેતિ, ‘‘પઠમબોધિસુત્તં કત્થ ભાસિત’’ન્તિઆદિપુચ્છાવસેન પકરણપત્તસ્સ વક્ખમાનસ્સ સુત્તસ્સ સવનં સમાધાનમન્તરેન ન સમ્ભવતિ વિક્ખિત્તચિત્તસ્સ સવનાભાવતો. તથા હિ વિક્ખિત્તચિત્તો પુગ્ગલો સબ્બસમ્પત્તિયા વુચ્ચમાનોપિ ‘‘ન મયા સુતં, પુન ભણથા’’તિ ભણતિ. યોનિસોમનસિકારેન ચેત્થ અત્તસમ્માપણિધિં પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞતં સાધેતિ સમ્મા અપ્પણિહિતત્તસ્સ પુબ્બે અકતપુઞ્ઞસ્સ વા તદભાવતો. અવિક્ખેપેન સદ્ધમ્મસ્સવનં સપ્પુરિસૂપનિસ્સયઞ્ચ સાધેતિ અસ્સુતવતો સપ્પુરિસૂપનિસ્સયવિરહિતસ્સ ચ તદભાવતો. ન હિ વિક્ખિત્તો સોતું સક્કોતિ, ન ચ સપ્પુરિસે અનુપનિસ્સયમાનસ્સ સવનં અત્થીતિ.

અપરો નયો – ‘‘યસ્સ ચિત્તસન્તાનસ્સ નાનપ્પકારપ્પવત્તિયા નાનત્થબ્યઞ્જનગ્ગહણં હોતિ, તસ્સ નાનાકારનિદ્દેસો’’તિ વુત્તં. યસ્મા ચ સો ભગવતો વચનસ્સ અત્થબ્યઞ્જનપ્પભેદપરિચ્છેદવસેન સકલસાસનસમ્પત્તિઓગાહનેન નિરવસેસં પરહિતપારિપૂરીકરણભૂતો એવં ભદ્દકો આકારો ન સમ્મા અપ્પણિહિતત્તસ્સ પુબ્બે અકતપુઞ્ઞસ્સ વા હોતિ. તસ્મા એવન્તિ ઇમિના ભદ્દકેન આકારેન પચ્છિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિમત્તનો દીપેતિ, સુતન્તિ સવનયોગેન પુરિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિં. ન હિ અપ્પતિરૂપે દેસે વસતો સપ્પુરિસૂપનિસ્સયવિરહિતસ્સ ચ સવનં અત્થિ. ઇચ્ચસ્સ પચ્છિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયા આસયસુદ્ધિ સિદ્ધા હોતિ. સમ્મા પણિહિતચિત્તો પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞો વિસુદ્ધાસયો હોતિ તદસુદ્ધિહેતૂનં કિલેસાનં દૂરીભાવતો. તથા હિ વુત્તં ‘‘સમ્મા પણિહિતં ચિત્તં, સેય્યસો નં તતો કરે’’તિ (ધ. પ. ૪૩) ‘‘કતપુઞ્ઞોસિ ત્વં, આનન્દ, પધાનમનુયુઞ્જ, ખિપ્પં હોહિસિ અનાસવો’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૦૭) ચ. પુરિમચક્કદ્વયસિદ્ધિયા ¶ પયોગસુદ્ધિ. પતિરૂપદેસવાસેન હિ સપ્પુરિસૂપનિસ્સયેન ચ સાધૂનં દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જનેન ¶ પરિસુદ્ધપ્પયોગો હોતિ. તાય ચ આસયસુદ્ધિયા અધિગમબ્યત્તિસિદ્ધિ, પુબ્બેયેવ તણ્હાદિટ્ઠિસંકિલેસાનં વિસોધિતત્તા પયોગસુદ્ધિયા આગમબ્યત્તિસિદ્ધિ. સુપરિસુદ્ધકાયવચીપયોગો હિ વિપ્પટિસારાભાવતો અવિક્ખિત્તચિત્તો પરિયત્તિયં વિસારદો હોતિ. ઇતિ પયોગાસયસુદ્ધસ્સ આગમાધિગમસમ્પન્નસ્સ વચનં અરુણુગ્ગમનં વિય સૂરિયસ્સ ઉદયતો યોનિસોમનસિકારો વિય ચ કુસલકમ્મસ્સ અરહતિ ભગવતો વચનસ્સ પુબ્બઙ્ગમં ભવિતુન્તિ ઠાને નિદાનં ઠપેન્તો એવં મે સુતન્તિઆદિમાહ.

અપરો ¶ નયો – એવન્તિ ઇમિના પુબ્બે વુત્તનયેનેવ નાનપ્પકારપ્પટિવેધદીપકેન વચનેન અત્તનો અત્થપટિભાનપટિસમ્ભિદાસમ્પત્તિસબ્ભાવં દીપેતિ. સુતન્તિ ઇમિના એવંસદ્દસન્નિધાનતો વક્ખમાનાપેક્ખાય વા સોતબ્બભેદપ્પટિવેધદીપકેન ધમ્મનિરુત્તિપટિસમ્ભિદાસમ્પત્તિસબ્ભાવં દીપેતિ. એવન્તિ ચ ઇદં વુત્તનયેનેવ યોનિસોમનસિકારદીપકવચનં ભાસમાનો ‘‘એતે ધમ્મા મયા મનસાનુપેક્ખિતા દિટ્ઠિયા સુપ્પટિવિદ્ધા’’તિ દીપેતિ. પરિયત્તિધમ્મો હિ ‘‘ઇધ સીલં કથિતં, ઇધ સમાધિ, ઇધ પઞ્ઞા, એત્તકા એત્થ અનુસન્ધિયો’’તિઆદિના નયેન મનસા અનુપેક્ખિતો અનુસ્સવાકારપરિવિતક્કસહિતાય ધમ્મનિજ્ઝાનક્ખન્તિભૂતાય ઞાતપરિઞ્ઞાસઙ્ખાતાય વા દિટ્ઠિયા તત્થ તત્થ વુત્તરૂપારૂપધમ્મે ‘‘ઇતિ રૂપં, એત્તકં રૂપ’’ન્તિઆદિના નયેન સુટ્ઠુ વવત્થપેત્વા પટિવિદ્ધો અત્તનો ચ પરેસઞ્ચ હિતસુખાવહો હોતીતિ. સુતન્તિ ઇદં સવનયોગદીપકવચનં ભાસમાનો ‘‘બહૂ મયા ધમ્મા સુતા ધાતા વચસા પરિચિતા’’તિ દીપેતિ. સોતાવધાનપ્પટિબદ્ધા હિ પરિયત્તિધમ્મસ્સ સવનધારણપરિચયા. તદુભયેનપિ ધમ્મસ્સ સ્વાક્ખાતભાવેન, અત્થબ્યઞ્જનપારિપૂરિં દીપેન્તો સવને આદરં જનેતિ. અત્થબ્યઞ્જનપરિપુણ્ણઞ્હિ ધમ્મં આદરેન અસ્સુણન્તો મહતા હિતા પરિબાહિરો હોતીતિ આદરં જનેત્વા સક્કચ્ચં ધમ્મો સોતબ્બો.

‘‘એવં ¶ મે સુત’’ન્તિ ઇમિના પન સકલેન વચનેન આયસ્મા આનન્દો તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મં અત્તનો અદહન્તો અસપ્પુરિસભૂમિં અતિક્કમતિ, સાવકત્તં પટિજાનન્તો સપ્પુરિસભૂમિં ઓક્કમતિ. તથા અસદ્ધમ્મા ચિત્તં ¶ વુટ્ઠાપેતિ, સદ્ધમ્મે ચિત્તં પતિટ્ઠાપેતિ. ‘‘કેવલં સુતમેવેતં મયા, તસ્સેવ પન ભગવતો વચન’’ન્તિ દીપેન્તો અત્તાનં પરિમોચેતિ, સત્થારં અપદિસતિ, જિનવચનં અપ્પેતિ, ધમ્મનેત્તિં પતિટ્ઠાપેતિ.

અપિચ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ અત્તના ઉપ્પાદિતભાવં અપ્પટિજાનન્તો પુરિમસ્સવનં વિવરન્તો ‘‘સમ્મુખા પટિગ્ગહિતમિદં મયા તસ્સ ભગવતો ચતુવેસારજ્જવિસારદસ્સ દસબલધરસ્સ આસભટ્ઠાનટ્ઠાયિનો સીહનાદનાદિનો સબ્બસત્તુત્તમસ્સ ધમ્મિસ્સરસ્સ ધમ્મરાજસ્સ ધમ્માધિપતિનો ધમ્મદીપસ્સ ધમ્મસરણસ્સ સદ્ધમ્મવરચક્કવત્તિનો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ, ન એત્થ અત્થે વા ધમ્મે વા પદે વા બ્યઞ્જને વા કઙ્ખા વા વિમતિ વા કત્તબ્બા’’તિ સબ્બદેવમનુસ્સાનં ઇમસ્મિં ધમ્મે અસ્સદ્ધિયં વિનાસેતિ, સદ્ધાસમ્પદં ઉપ્પાદેતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘વિનાસયતિ અસ્સદ્ધં, સદ્ધં વડ્ઢેતિ સાસને;

એવં મે સુતમિચ્ચેવં, વદં ગોતમસાવકો’’તિ.

એકન્તિ ¶ ગણનપરિચ્છેદનિદ્દેસો. અયઞ્હિ એકસદ્દો અઞ્ઞસેટ્ઠાસહાયસઙ્ખ્યાદીસુ દિસ્સતિ. તથા હિ અયં ‘‘સસ્સતો અત્તા ચ લોકો ચ, ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞન્તિ ઇત્થેકે અભિવદન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૨૭; ઉદા. ૫૫) અઞ્ઞે દિસ્સતિ. ‘‘ચેતસો એકોદિભાવ’’ન્તિઆદીસુ (પારા. ૧૧; દી. નિ. ૧.૨૨૮) સેટ્ઠે. ‘‘એકો વૂપકટ્ઠો’’તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૪૪૫; દી. નિ. ૧.૪૦૫) અસહાયે. ‘‘એકોવ ખો, ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૮.૨૯) સઙ્ખ્યાયં, ઇધાપિ સઙ્ખ્યાયમેવ દટ્ઠબ્બો. તેન વુત્તં – ‘‘એકન્તિ ગણનપરિચ્છેદનિદ્દેસો’’તિ.

સમયન્તિ પરિચ્છિન્નનિદ્દેસો. એકં સમયન્તિ અનિયમિતપરિદીપનં. તત્થ સમયસદ્દો –

‘‘સમવાયે ¶ ખણે કાલે, સમૂહે હેતુદિટ્ઠિસુ;

પટિલાભે પહાને ચ, પટિવેધે ચ દિસ્સતિ’’.

તથા હિસ્સ ‘‘અપ્પેવ નામ સ્વેપિ ઉપસઙ્કમેય્યામ કાલઞ્ચ સમયઞ્ચ ઉપાદાયા’’તિ એવમાદીસુ (દી. નિ. ૧.૪૪૭) સમવાયો અત્થો, યુત્તકાલઞ્ચ પચ્ચયસામગ્ગિઞ્ચ લભિત્વાતિ હિ અધિપ્પાયો, તસ્મા પચ્ચયસમવાયોતિ વેદિતબ્બો ¶ . ‘‘એકોવ ખો, ભિક્ખવે, ખણો ચ સમયો ચ બ્રહ્મચરિયવાસાયા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૮.૨૯) ખણો, ઓકાસોતિ અત્થો. તથાગતુપ્પાદાદિકો હિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ ઓકાસો તપ્પચ્ચયપ્પટિલાભહેતુત્તા, ખણો એવ ચ સમયો, યો ખણોતિ ચ સમયોતિ ચ વુચ્ચતિ, સો એકો યેવાતિ હિ અત્થો. ‘‘ઉણ્હસમયો પરિળાહસમયો’’તિઆદીસુ (પાચિ. ૩૫૮) કાલો. ‘‘મહાસમયો પવનસ્મિ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૩૩૨) સમૂહો. મહાસમયોતિ હિ ભિક્ખૂનં દેવતાનઞ્ચ મહાસન્નિપાતોતિ અત્થો. ‘‘સમયોપિ ખો તે, ભદ્દાલિ, અપ્પટિવિદ્ધો અહોસિ, ભગવા ખો સાવત્થિયં વિહરતિ, ભગવાપિ મં જાનિસ્સતિ ‘ભદ્દાલિ નામ ભિક્ખુ સત્થુસાસને સિક્ખાય ન પરિપૂરકારી’તિ, અયમ્પિ ખો તે, ભદ્દાલિ, સમયો અપ્પટિવિદ્ધો અહોસી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૩૫) હેતુ. સિક્ખાપદસ્સ કારણઞ્હિ ઇધ સમયોતિ અધિપ્પેતં. ‘‘તેન ખો પન સમયેન ઉગ્ગાહમાનો પરિબ્બાજકો સમણમુણ્ડિકાપુત્તો સમયપ્પવાદકે તિન્દુકાચીરે એકસાલકે મલ્લિકાય આરામે પટિવસતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૨૬૦) દિટ્ઠિ. તત્થ હિ નિસિન્ના તિત્થિયા અત્તનો અત્તનો દિટ્ઠિસઙ્ખાતં સમયં પવદન્તીતિ સો પરિબ્બાજકારામો ‘‘સમયપ્પવાદકો’’તિ વુચ્ચતિ.

‘‘દિટ્ઠે ¶ ધમ્મે ચ યો અત્થો, યો ચત્થો સમ્પરાયિકો;

અત્થાભિસમયા ધીરો, પણ્ડિતોતિ પવુચ્ચતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૨૯) –

આદીસુ પટિલાભો. અત્થાભિસમયાતિ હિ અત્થસ્સ અધિગમાતિ અત્થો. ‘‘સમ્મા માનાભિસમયા અન્તમકાસિ દુક્ખસ્સા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૮) પહાનં. અધિકરણં સમયં વૂપસમનં અપગમોતિ અભિસમયો પહાનં. ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો અભિસમયટ્ઠો’’તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૨.૮) પટિવેધો ¶ . પટિવેધોતિ હિ અભિસમેતબ્બતો અભિસમયો, અભિસમયોવ અત્થો અભિસમયટ્ઠોતિ પીળનાદીનિ અભિસમેતબ્બભાવેન એકીભાવં ઉપનેત્વા વુત્તાનિ, અભિસમયસ્સ વા પટિવેધસ્સ વિસયભૂતો અત્થો અભિસમયટ્ઠોતિ તાનેવ તથા એકન્તેન વુત્તાનિ. તત્થ પીળનં દુક્ખસચ્ચસ્સ તંસમઙ્ગિનો હિંસનં અવિપ્ફારિકતાકરણં. સન્તાપો દુક્ખદુક્ખતાદિવસેન સન્તપ્પનં પરિદહનં.

એત્થ ¶ ચ સહકારીકારણસન્નિજ્ઝં સમેતિ સમવેતીતિ સમવાયો સમયો. સમેતિ સમાગચ્છતિ એત્થ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં તદાધારપુગ્ગલેહીતિ ખણો સમયો. સમેતિ એત્થ એતેન વા સંગચ્છતિ સત્તો સભાવધમ્મો વા ઉપ્પાદાદીહિ સહજાતાદીહિ વાતિ કાલો સમયો. ધમ્મપ્પવત્તિમત્તતાય અત્થતો અભૂતોપિ હિ કાલો ધમ્મપ્પવત્તિયા અધિકરણં કરણં વિય ચ કપ્પનામત્તસિદ્ધેનાનુરૂપેન વોહરીયતીતિ. સમં, સહ વા અવયવાનં અયનં પવત્તિ અવટ્ઠાનન્તિ સમૂહો સમયો યથા સમુદાયોતિ. અવયવસહાવટ્ઠાનમેવ હિ સમૂહો. અવસેસપચ્ચયાનં સમાગમે સતિ એતિ ફલમેતસ્મા ઉપ્પજ્જતિ પવત્તતીતિ સમયો હેતુ યથા સમુદયોતિ. સમેતિ સંયોજનભાવતો સમ્બન્ધો એતિ અત્તનો વિસયે પવત્તતિ, દળ્હગ્ગહણભાવતો વા સંયુત્તા અયન્તિ પવત્તન્તિ સત્તા યથાભિનિવેસં એતેનાતિ સમયો દિટ્ઠિ. દિટ્ઠિસંયોજનેન હિ સત્તા અતિવિય બજ્ઝન્તીતિ. સમિતિ સઙ્ગતિ સમોધાનન્તિ સમયો પટિલાભો. સમયનં ઉપસમયનં અપગમોતિ સમયો પહાનં. સમુચ્છેદપ્પહાનભાવતો પન અધિકો સમયોતિ અભિસમયો યથા અભિધમ્મોતિ. અભિમુખં ઞાણેન સમ્મા એતબ્બો અભિસમેતબ્બોતિ અભિસમયો, ધમ્માનં અવિપરીતસભાવો. અભિમુખભાવેન સમ્મા એતિ ગચ્છતિ બુજ્ઝતીતિ અભિસમયો, ધમ્માનં યથાભૂતસભાવાવબોધો. એવં તસ્મિં તસ્મિં અત્થે સમયસદ્દસ્સ પવત્તિ વેદિતબ્બા.

સમયસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારે અભિસમયસદ્દસ્સ ગહણે કારણં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇધ ¶ પનસ્સ કાલો અત્થો સમવાયાદીનં અસમ્ભવતો. દેસદેસકપરિસા વિય હિ દેસનાય નિદાનભાવે ¶ કાલો એવ ઇચ્છિતબ્બોતિ. યસ્મા પનેત્થ સમયોતિ કાલો અધિપ્પેતો, તસ્મા સંવચ્છરઉતુમાસદ્ધમાસરત્તિદિવસપુબ્બણ્હમજ્ઝન્હિકસાયન્હપઠમયામ- મજ્ઝિમયામપચ્છિમયામમુહુત્તાદીસુ કાલભેદભૂતેસુ સમયેસુ એકં સમયન્તિ દીપેતિ.

કસ્મા પનેત્થ અનિયમિતવસેનેવ કાલો નિદ્દિટ્ઠો, ન ઉતુસંવચ્છરાદિવસેન નિયમેત્વા નિદ્દિટ્ઠોતિ ચે? કિઞ્ચાપિ એતેસુ સંવચ્છરાદીસુ સમયેસુ યં યં સુત્તં યસ્મિં યસ્મિં સંવચ્છરે ઉતુમ્હિ ¶ માસે પક્ખે રત્તિભાગે દિવસભાગે વા વુત્તં, સબ્બમ્પિ તં થેરસ્સ સુવિદિતં સુવવત્થાપિતં પઞ્ઞાય. યસ્મા પન ‘‘એવં મે સુતં અસુકસંવચ્છરે અસુકઉતુમ્હિ અસુકમાસે અસુકપક્ખે અસુકરત્તિભાગે અસુકદિવસભાગે વા’’તિ એવં વુત્તે ન સક્કા સુખેન ધારેતું વા ઉદ્દિસિતું વા ઉદ્દિસાપેતું વા, બહુ ચ વત્તબ્બં હોતિ, તસ્મા એકેનેવ પદેન તમત્થં સમોધાનેત્વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ આહ.

યે વા ઇમે ગબ્ભોક્કન્તિસમયો જાતિસમયો સંવેગસમયો અભિનિક્ખમનસમયો દુક્કરકારિકસમયો મારવિજયસમયો અભિસમ્બોધિસમયો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારસમયો દેસનાસમયો પરિનિબ્બાનસમયોતિ એવમાદયો ભગવતો દેવમનુસ્સેસુ અતિવિય પકાસા અનેકકાલપ્પભેદા એવ સમયા, તેસુ સમયેસુ દેસનાસમયસઙ્ખાતં એકં સમયન્તિ દીપેતિ. યો વાયં ઞાણકરુણાકિચ્ચસમયેસુ કરુણાકિચ્ચસમયો, અત્તહિતપરહિતપ્પટિપત્તિસમયેસુ પરહિતપ્પટિપત્તિસમયો, સન્નિપતિતાનં કરણીયદ્વયસમયેસુ ધમ્મકથાસમયો, દેસનાપટિપત્તિસમયેસુ દેસનાસમયો, તેસુ સમયેસુ અઞ્ઞતરસમયં સન્ધાય ‘‘એકં સમય’’ન્તિ આહ.

કસ્મા પનેત્થ યથા અભિધમ્મે ‘‘યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતી’’તિ (ધ. સ. ૧) ચ ઇતો અઞ્ઞેસુ સુત્તપદેસુ ‘‘યસ્મિં સમયે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’’તિ ¶ (અ. નિ. ૪.૨૦૦) ચ ભુમ્મવચનેન નિદ્દેસો કતો, વિનયે ચ ‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા’’તિ (પારા. ૧) કરણવચનેન નિદ્દેસો કતો, તથા અકત્વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ અચ્ચન્તસંયોગત્થે ઉપયોગવચનેન નિદ્દેસો કતોતિ? તત્થ તથા, ઇધ ચ અઞ્ઞથા અત્થસમ્ભવતો. તત્થ હિ અભિધમ્મે ઇતો અઞ્ઞેસુ ચ સુત્તન્તેસુ આધારવિસયસઙ્ખાતો અધિકરણત્થો કિરિયાય કિરિયન્તરલક્ખણસઙ્ખાતો ભાવેનભાવલક્ખણત્થો ચ સમ્ભવતીતિ. અધિકરણઞ્હિ કાલત્થો સમૂહત્થો ચ સમયો તત્થ વુત્તાનં ફસ્સાદિધમ્માનં, તથા કાલો સભાવધમ્મપ્પવત્તિમત્તતાય પરમત્થતો અવિજ્જમાનોપિ આધારભાવેન પઞ્ઞાતો તઙ્ખણપ્પવત્તાનં તતો ¶ પુબ્બે પરતો ચ અભાવતો યથા ‘‘પુબ્બણ્હે ¶ જાતો સાયન્હે જાતો’’તિઆદીસુ. સમૂહોતિપિ અવયવવિનિમુત્તો પરમત્થતો અવિજ્જમાનોપિ કપ્પનામત્તસિદ્ધેન રૂપેન અવયવાનં આધારભાવેન પઞ્ઞાપીયતિ, યથા ‘‘રુક્ખે સાખા, યવો યવરાસિમ્હિ સમુટ્ઠિતો’’તિઆદીસુ. યસ્મિં કાલે ધમ્મપુઞ્જે ચ કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિંયેવ કાલે ધમ્મપુઞ્જે ચ ફસ્સાદયોપિ હોન્તીતિ અયઞ્હિ તત્થ અત્થો. તથા ખણસમવાયહેતુસઙ્ખાતસ્સ સમયસ્સ ભાવેન તત્થ વુત્તાનં ફસ્સાદિધમ્માનં ભાવો લક્ખીયતિ. યથા હિ ‘‘ગાવીસુ દુય્હમાનાસુ ગતો, દુદ્ધાસુ આગતો’’તિ એત્થ ગાવીનં દોહનકિરિયાય ગમનકિરિયા લક્ખીયતિ, એવં ઇધાપિ યસ્મિં સમયેતિ વુત્તે ચ પદત્થસ્સ સત્તાવિરહાભાવતો સતીતિ અયમત્થો વિઞ્ઞાયમાનો એવ હોતીતિ સમયસ્સ સત્તાકિરિયાય ચિત્તસ્સ ઉપ્પાદકિરિયા ફસ્સાદીનં ભવનકિરિયા ચ લક્ખીયતિ. તથા યસ્મિં સમયે યસ્મિં નવમે ખણે યસ્મિં યોનિસોમનસિકારાદિહેતુમ્હિ પચ્ચયસમવાયે વા સતિ કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ, તસ્મિં સમયે ખણે હેતુમ્હિ પચ્ચયસમવાયે ચ ફસ્સાદયોપિ હોન્તીતિ. તસ્મા તદત્થજોતનત્થં ભુમ્મવચનેન નિદ્દેસો કતો.

વિનયે ચ ‘‘અન્નેન વસતિ, અજ્ઝેનેન વસતી’’તિઆદીસુ ¶ વિય હેતુઅત્થો, ‘‘ફરસુના છિન્દતિ, કુદાલેન ખણતી’’તિઆદીસુ વિય કરણત્થો ચ સમ્ભવતિ. યો હિ સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિસમયો ધમ્મસેનાપતિઆદીહિપિ દુબ્બિઞ્ઞેય્યો, તેન સમયેન કરણભૂતેન હેતુભૂતેન ચ વીતિક્કમં સુત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતાપેત્વા ઓતિણ્ણવત્થુકં પુગ્ગલં પટિપુચ્છિત્વા વિગરહિત્વા ચ તં તં વત્થું ઓતિણ્ણસમયસઙ્ખાતં કાલં અનતિક્કમિત્વા સિક્ખાપદાનિ પઞ્ઞાપેન્તો તતિયપારાજિકાદીનં વિય સિક્ખાપદપઞ્ઞત્તિયા હેતું અપેક્ખમાનો તત્થ તત્થ વિહાસિ, તસ્મા તદત્થજોતનત્થં વિનયે કરણવચનેન નિદ્દેસો કતો.

ઇધ પન અઞ્ઞસ્મિઞ્ચ એવંજાતિકે અચ્ચન્તસંયોગત્થો સમ્ભવતિ. યસ્મિઞ્હિ સમયે સહ સમુટ્ઠાનહેતુના ઇદં ઉદાનં ઉપ્પન્નં, અચ્ચન્તમેવ તં સમયં અરિયવિહારપુબ્બઙ્ગમાય ધમ્મપચ્ચવેક્ખણાય ભગવા વિહાસિ, તસ્મા ‘‘માસં ¶ અજ્ઝેતી’’તિઆદીસુ વિય ઉપયોગત્થજોતનત્થં ઇધ ઉપયોગવચનેન નિદ્દેસો કતો. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘તં તં અત્થમપેક્ખિત્વા, ભુમ્મેન કરણેન ચ;

અઞ્ઞત્ર સમયો વુત્તો, ઉપયોગેન સો ઇધા’’તિ.

પોરાણા પન વણ્ણયન્તિ – ‘‘યસ્મિં સમયે’’તિ વા ‘‘તેન સમયેના’’તિ વા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ ¶ વા અભિલાપમત્તભેદો એસ નિદ્દેસો, સબ્બત્થ ભુમ્મમેવ અત્થોતિ. તસ્મા ‘‘એકં સમય’’ન્તિ વુત્તેપિ એકસ્મિં સમયેતિ અત્થો વેદિતબ્બો.

ભગવાતિ ગરુ. ગરુઞ્હિ લોકે ‘‘ભગવા’’તિ વદન્તિ. અયઞ્ચ સબ્બગુણવિસિટ્ઠતાય સબ્બસત્તાનં ગરુ, તસ્મા ભગવાતિ વેદિતબ્બો. પોરાણેહિપિ વુત્તં –

‘‘ભગવાતિ ¶ વચનં સેટ્ઠં, ભગવાતિ વચનમુત્તમં;

ગરુ ગારવયુત્તો સો, ભગવા તેન વુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ સેટ્ઠવાચકવચનં સેટ્ઠન્તિ વુત્તં સેટ્ઠગુણસહચરણતો. અથ વા વુચ્ચતીતિ વચનં, અત્થો. ભગવાતિ વચનં સેટ્ઠન્તિ ભગવાતિ ઇમિના વચનેન વચનીયો યો અત્થો, સો સેટ્ઠોતિ અત્થો. ભગવાતિ વચનમુત્તમન્તિ એત્થાપિ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. ગારવયુત્તોતિ ગરુભાવયુત્તો ગરુગુણયોગતો વિસેસગરુકરણારહતાય વા ગારવયુત્તો. એવં ગુણવિસિટ્ઠસત્તુત્તમગરુગારવાધિવચનં ભગવાતિ ઇદં વચનન્તિ વેદિતબ્બં. અપિચ –

‘‘ભગી ભજી ભાગી વિભત્તવા ઇતિ,

અકાસિ ભગ્ગન્તિ ગરૂતિ ભાગ્યવા;

બહૂહિ ઞાયેહિ સુભાવિતત્તનો,

ભવન્તગો સો ભગવાતિ વુચ્ચતી’’તિ. –

નિદ્દેસે (મહાનિ. ૮૪) આગતનયેન –

‘‘ભાગ્યવા ભગ્ગવા યુત્તો, ભગેહિ ચ વિભત્તવા;

ભત્તવા વન્તગમનો, ભવેસુ ભગવા તતો’’તિ. –

ઇમાય ¶ ગાથાય ચ વસેન ભગવાતિ પદસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો. સો પનાયં અત્થો સબ્બાકારેન વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૪૨) વુત્તો, તસ્મા તત્થ વુત્તનયેનેવ વિવરિતબ્બો.

અપિચ ભાગે વનિ, ભગે વા વમીતિ ભગવા. તથાગતો હિ દાનસીલાદિપારમિધમ્મે ઝાનવિમોક્ખાદિઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે વનિ ભજિ સેવિ બહુલમકાસિ, તસ્મા ભગવા. અથ વા તેયેવ ¶ ‘‘વેનેય્યસત્તસન્તાનેસુ કથં નુ ખો ઉપ્પજ્જેય્યુ’’ન્તિ વનિ અભિપત્થયીતિ ભગવા. અથ વા ભગસઙ્ખાતં ઇસ્સરિયં યસઞ્ચ વમિ ઉગ્ગિરિ ખેળપિણ્ડં વિય અનપેક્ખો છડ્ડયીતિ ભગવા. તથા હિ તથાગતો હત્થગતં ચક્કવત્તિસિરિં દેવલોકાધિપચ્ચસદિસં ચાતુદ્દીપિસ્સરિયં, ચક્કવત્તિસમ્પત્તિસન્નિસ્સયઞ્ચ સત્તરતનસમુજ્જલં યસં તિણાયપિ અમઞ્ઞમાનો નિરપેક્ખો પહાય અભિનિક્ખમિત્વા સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્મા ઇમે સિરિઆદિકે ભગે વમીતિ ભગવા. અથ વા ભાનિ નામ નક્ખત્તાનિ, તેહિ સમં ¶ ગચ્છન્તિ પવત્તન્તીતિ ભગા. સિનેરુયુગન્ધરઉત્તરકુરુહિમવન્તાદિભાજનલોકવિસેસસન્નિસ્સયસોભા કપ્પટ્ઠિતિભાવતો, તેપિ ભગે વમિ, તન્નિવાસિસત્તાવાસસમતિક્કમનતો તપ્પટિબદ્ધછન્દરાગપ્પહાનેન પજહીતિ. એવમ્પિ ભગે વમીતિ ભગવાતિ એવમાદિના નયેન ભગવાતિ પદસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો.

એત્તાવતા ચેત્થ એવં મે સુતન્તિ વચનેન યથાસુતં ધમ્મં સવનવસેન ભાસન્તો ભગવતો ધમ્મસરીરં પચ્ચક્ખં કરોતિ, તેન ‘‘નયિદં અતિક્કન્તસત્થુકં પાવચનં, અયં વો સત્થા’’તિ સત્થુ અદસ્સનેન ઉક્કણ્ઠિતં જનં સમસ્સાસેતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા ‘‘યો ખો, આનન્દ, મયા ધમ્મો ચ વિનયો ચ દેસિતો પઞ્ઞત્તો, સો વો મમચ્ચયેન સત્થા’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૬; મિ. પ. ૪.૧.૧). એકં સમયં ભગવાતિ વચનેન તસ્મિં સમયે ભગવતો અવિજ્જમાનભાવં દસ્સેન્તો રૂપકાયપરિનિબ્બાનં સાધેતિ, તેન ‘‘એવંવિધસ્સ નામ ધમ્મસ્સ દેસેતા દસબલધરો વજિરસઙ્ઘાતસમાનકાયો સોપિ ભગવા પરિનિબ્બુતો, કેનઞ્ઞેન જીવિતે આસા જનેતબ્બા’’તિ જીવિતમદમત્તં જનં સંવેજેતિ, સદ્ધમ્મે ચસ્સ ઉસ્સાહં જનેતિ.

એવન્તિ ¶ ચ ભણન્તો દેસનાસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ, વક્ખમાનસ્સ સકલસુત્તસ્સ એવન્તિ નિદસ્સનતો. મે સુતન્તિ સાવકસમ્પત્તિં સવનસમ્પત્તિઞ્ચ નિદ્દિસતિ, પટિસમ્ભિદાપત્તેન પઞ્ચસુ ઠાનેસુ ભગવતા એતદગ્ગે ઠપિતેન ધમ્મભણ્ડાગારિકેન સુતભાવદીપનતો ‘‘તઞ્ચ ખો મયાવ સુતં, ન અનુસ્સુતિકં, ન પરમ્પરાભત’’ન્તિ ઇમસ્સ ચત્થસ્સ દીપનતો. એકં સમયન્તિ કાલસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ ભગવતો ઉરુવેલાયં વિહરણસમયભાવેન બુદ્ધુપ્પાદપ્પટિમણ્ડિતભાવદીપનતો. બુદ્ધુપ્પાદપરમા હિ કાલસમ્પદા. ભગવાતિ દેસકસમ્પત્તિં નિદ્દિસતિ ગુણવિસિટ્ઠસત્તુત્તમગરુભાવદીપનતો.

ઉરુવેલાયન્તિ ¶ મહાવેલાયં, મહન્તે વાલુકારાસિમ્હીતિ અત્થો. અથ વા ઉરૂતિ વાલુકા વુચ્ચતિ, વેલાતિ મરિયાદા. વેલાતિક્કમનહેતુ આભતા ઉરુ ઉરુવેલાતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

અતીતે ¶ કિર અનુપ્પન્ને બુદ્ધે દસસહસ્સતાપસા તસ્મિં પદેસે વિહરન્તા ‘‘કાયકમ્મવચીકમ્માનિ પરેસમ્પિ પાકટાનિ હોન્તિ, મનોકમ્મં પન અપાકટં. તસ્મા યો મિચ્છાવિતક્કં વિતક્કેતિ, સો અત્તનાવ અત્તાનં ચોદેત્વા પત્તપુટેન વાલુકં આહરિત્વા ઇમસ્મિં ઠાને આકિરતુ, ઇદમસ્સ દણ્ડકમ્મ’’ન્તિ કતિકવત્તં કત્વા તતો પટ્ઠાય યો તાદિસં વિતક્કં વિતક્કેતિ, સો તત્થ પત્તપુટેન વાલુકં આહરિત્વા આકિરતિ. એવં તત્થ અનુક્કમેન મહાવાલુકારાસિ જાતો, તતો નં પચ્છિમા જનતા પરિક્ખિપિત્વા ચેતિયટ્ઠાનમકાસિ. તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘ઉરુવેલાયન્તિ મહાવેલાયં, મહન્તે વાલુકારાસિમ્હીતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો’’તિ.

વિહરતીતિ અવિસેસેન ઇરિયાપથદિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારેસુ અઞ્ઞતરવિહારસમઙ્ગિતાપરિદીપનં. ઇધ પન ઠાનનિસજ્જાગમનસયનપ્પભેદેસુ ઇરિયાપથેસુ આસનસઙ્ખાતઇરિયાપથસમાયોગપરિદીપનં અરિયવિહારસમઙ્ગિતાપરિદીપનઞ્ચાતિ વેદિતબ્બં. તત્થ યસ્મા એકં ઇરિયાપથબાધનં અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા અપરિપતન્તં અત્તભાવં હરતિ પવત્તેતિ, તસ્મા વિહરતીતિ પદસ્સ ઇરિયાપથવિહારવસેનેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. યસ્મા પન ભગવા દિબ્બવિહારાદીહિ સત્તાનં વિવિધં હિતં હરતિ ઉપહરતિ ઉપનેતિ ઉપ્પાદેતિ, તસ્મા તેસમ્પિ વસેન વિવિધં હરતીતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો.

નજ્જાતિ ¶ નદતિ સન્દતીતિ નદી, તસ્સા નજ્જા, નદિયા નિન્નગાયાતિ અત્થો. નેરઞ્જરાયાતિ નેલં જલમસ્સાતિ ‘‘નેલઞ્જલાયા’’તિ વત્તબ્બે લકારસ્સ રકારં કત્વા ‘‘નેરઞ્જરાયા’’તિ વુત્તં, કદ્દમસેવાલપણકાદિદોસરહિતસલિલાયાતિ અત્થો. કેચિ ‘‘નીલજલાયાતિ ¶ વત્તબ્બે નેરઞ્જરાયાતિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. નામમેવ વા એતં એતિસ્સા નદિયાતિ વેદિતબ્બં. તસ્સા નદિયા તીરે યત્થ ભગવા વિહાસિ, તં દસ્સેતું ‘‘બોધિરુક્ખમૂલે’’તિ વુત્તં. તત્થ ‘‘બોધિ વુચ્ચતિ ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણ’’ન્તિ એત્થ (ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૧) મગ્ગઞાણં બોધીતિ વુત્તં. ‘‘પપ્પોતિ બોધિં વરભૂરિમેધસો’’તિ એત્થ (દી. નિ. ૩.૨૧૭) સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તદુભયમ્પિ બોધિં ભગવા એત્થ પત્તોતિ રુક્ખોપિ બોધિરુક્ખોત્વેવ નામં લભિ. અથ વા સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે બુજ્ઝીતિ ભગવા બોધિ, તેન બુજ્ઝન્તેન સન્નિસ્સિતત્તા સો રુક્ખોપિ બોધિરુક્ખોતિ નામં લભિ, તસ્સ બોધિરુક્ખસ્સ. મૂલેતિ સમીપે. અયઞ્હિ મૂલસદ્દો ‘‘મૂલાનિ ઉદ્ધરેય્ય અન્તમસો ઉસીરનાળમત્તાનિપી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૯૫) મૂલમૂલે દિસ્સતિ. ‘‘લોભો અકુસલમૂલ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૩૦૫) અસાધારણહેતુમ્હિ. ‘‘યાવતા મજ્ઝન્હિકે કાલે છાયા ફરતિ, નિવાતે પણ્ણાનિ ¶ પતન્તિ, એત્તાવતા રુક્ખમૂલ’’ન્તિઆદીસુ સમીપે. ઇધાપિ સમીપે અધિપ્પેતો, તસ્મા બોધિરુક્ખસ્સ મૂલે સમીપેતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

પઠમાભિસમ્બુદ્ધોતિ પઠમં અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા, સબ્બપઠમંયેવાતિ અત્થો. એત્તાવતા ધમ્મભણ્ડાગારિકેન ઉદાનદેસનાય નિદાનં ઠપેન્તેન કાલદેસદેસકાપદેસા સહ વિસેસેન પકાસિતા હોન્તિ.

એત્થાહ ‘‘કસ્મા ધમ્મવિનયસઙ્ગહે કયિરમાને નિદાનવચનં વુત્તં, નનુ ભગવતા ભાસિતવચનસ્સેવ સઙ્ગહો કાતબ્બો’’તિ? વુચ્ચતે – દેસનાય ચિરટ્ઠિતિઅસમ્મોસસદ્ધેય્યભાવસમ્પાદનત્થં. કાલદેસદેસકવત્થુઆદીહિ ઉપનિબન્ધિત્વા ઠપિતા હિ દેસના ચિરટ્ઠિતિકા હોતિ અસમ્મોસા સદ્ધેય્યા ચ દેસકાલકત્તુહેતુનિમિત્તેહિ ઉપનિબદ્ધો વિય વોહારવિનિચ્છયો. તેનેવ ચ આયસ્મતા મહાકસ્સપેન ‘‘પઠમં, આવુસો આનન્દ, ઉદાનં કત્થ ભાસિત’’ન્તિઆદિના દેસાદીસુ પુચ્છાય કતાય ¶ વિસ્સજ્જનં કરોન્તેન ધમ્મભણ્ડાગારિકેન ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિના ઉદાનસ્સ નિદાનં ભાસિતન્તિ.

અપિચ સત્થુ સમ્પત્તિપકાસનત્થં નિદાનવચનં. તથાગતસ્સ હિ ભગવતો પુબ્બરચનાનુમાનાગમતક્કાભાવતો ¶ સમ્બુદ્ધત્તસિદ્ધિ. ન હિ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પુબ્બરચનાદીહિ અત્થો અત્થિ સબ્બત્થ અપ્પટિહતઞાણચારતાય એકપ્પમાણત્તા ઞેય્યધમ્મેસુ. તથા આચરિયમુટ્ઠિધમ્મમચ્છરિયસાસનસાવકાનુરાગાભાવતો ખીણાસવત્તસિદ્ધિ. ન હિ સબ્બસો પરિક્ખીણાસવસ્સ કત્થચિપિ આચરિયમુટ્ઠિઆદીનં સમ્ભવોતિ સુવિસુદ્ધસ્સ પરાનુગ્ગહપ્પવત્તિ. ઇતિ દેસકદોસભૂતાનં દિટ્ઠિસીલસમ્પત્તિદૂસકાનં અચ્ચન્તં અવિજ્જાતણ્હાનં અભાવસંસૂચકેહિ ઞાણસમ્પદાપહાનસમ્પદાભિબ્યઞ્જકેહિ ચ સમ્બુદ્ધવિસુદ્ધભાવેહિ પુરિમવેસારજ્જદ્વયસિદ્ધિ, તતો ચ અન્તરાયિકનિય્યાનિકધમ્મેસુ સમ્મોહાભાવસિદ્ધિતો પચ્છિમવેસારજ્જદ્વયસિદ્ધીતિ ભગવતો ચતુવેસારજ્જસમન્નાગમો અત્તહિતપરહિતપ્પટિપત્તિ ચ નિદાનવચનેન પકાસિતા હોન્તિ, તત્થ તત્થ સમ્પત્તપરિસાય અજ્ઝાસયાનુરૂપં ઠાનુપ્પત્તિકપ્પટિભાનેન ધમ્મદેસનાદીપનતો. ઇધ પન વિમુત્તિસુખપ્પટિસંવેદનપટિચ્ચસમુપ્પાદમનસિકારપકાસનેનાતિ યોજેતબ્બં. તેન વુત્તં – ‘‘સત્થુ સમ્પત્તિપકાસનત્થં નિદાનવચન’’ન્તિ.

તથા સાસનસમ્પત્તિપકાસનત્થં નિદાનવચનં. ઞાણકરુણાપરિગ્ગહિતસબ્બકિરિયસ્સ હિ ભગવતો નત્થિ નિરત્થકા પટિપત્તિ અત્તહિતા વા. તસ્મા પરેસંયેવ અત્થાય પવત્તસબ્બકિરિયસ્સ ¶ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સકલમ્પિ કાયવચીમનોકમ્મં યથાપવત્તં વુચ્ચમાનં દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ યથારહં સત્તાનં અનુસાસનટ્ઠેન સાસનં, ન કબ્બરચના. તયિદં સત્થુ ચરિતં કાલદેસદેસકપરિસાપદેસાદીહિ સદ્ધિં તત્થ તત્થ નિદાનવચનેન યથારહં પકાસીયતિ, ઇધ પન અભિસમ્બોધિવિમુત્તિસુખપ્પટિસંવેદનપટિચ્ચસમુપ્પાદમનસિકારેનાતિ યોજેતબ્બં. તેન વુત્તં – ‘‘સાસનસમ્પત્તિપકાસનત્થં નિદાનવચન’’ન્તિ.

અપિચ સત્થુનો પમાણભાવપ્પકાસનેન સાસનસ્સ પમાણભાવદસ્સનત્થં નિદાનવચનં. સા ચસ્સ પમાણભાવદસ્સનતા ¶ હેટ્ઠા વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બા. ભગવાતિ હિ ઇમિના તથાગતસ્સ રાગદોસમોહાદિસબ્બકિલેસમલદુચ્ચરિતાદિદોસપ્પહાનદીપનેન ¶ , સબ્બસત્તુત્તમભાવદીપનેન ચ અનઞ્ઞસાધારણઞાણકરુણાદિગુણવિસેસયોગપરિદીપનેન, અયમત્થો સબ્બથા પકાસિતો હોતીતિ ઇદમેત્થ નિદાનવચનપ્પયોજનસ્સ મુખમત્તદસ્સનં.

તં પનેતં ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ આરભિત્વા યાવ ‘‘ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસી’’તિ પદં, તાવ ઇમસ્સ ઉદાનસ્સ નિદાનન્તિ વેદિતબ્બં. તથા હિ તં યથા પટિપન્નો ભગવા ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ, આદિતો પટ્ઠાય તસ્સ કાયિકચેતસિકપ્પટિપત્તિયા પકાસનત્થં સઙ્ગીતિકારેહિ સઙ્ગીતિકાલે ભાસિતવચનં.

નનુ ચ ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતી’’તિઆદિ ભગવતો એવ વચનં ભવિતું અરહતિ, ન હિ સત્થારં મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞો પટિચ્ચસમુપ્પાદં દેસેતું સમત્થો હોતીતિ? સચ્ચમેતં, યથા પન ભગવા બોધિરુક્ખમૂલે ધમ્મસભાવપચ્ચવેક્ખણવસેન પટિચ્ચસમુપ્પાદં મનસાકાસિ, તથેવ નં બોધનેય્યબન્ધવાનં બોધનત્થં પટિચ્ચસમુપ્પાદસીહનાદસુત્તાદીસુ દેસિતસ્સ ચ વચનાનં દેસિતાકારસ્સ અનુકરણવસેન પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ મનસિકારં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા ભગવતા ભાસિતસ્સ ઇમસ્સ ઉદાનસ્સ ધમ્મસઙ્ગાહકા મહાથેરા નિદાનં સઙ્ગાયિંસૂતિ યથાવુત્તવચનં સઙ્ગીતિકારાનમેવ વચનન્તિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં. ઇતો પરેસુપિ સુત્તન્તેસુ એસેવ નયો.

એત્થ ચ અત્તજ્ઝાસયો પરજ્ઝાસયો પુચ્છાવસિકો અટ્ઠુપ્પત્તિકોતિ ચત્તારો સુત્તનિક્ખેપા વેદિતબ્બા. યથા હિ અનેકસતઅનેકસહસ્સભેદાનિપિ સુત્તાનિ સંકિલેસભાગિયાદિપટ્ઠાનનયેન સોળસવિધતં નાતિવત્તન્તિ, એવં તાનિ સબ્બાનિપિ અત્તજ્ઝાસયાદિસુત્તનિક્ખેપવસેન ચતુબ્બિધભાવં નાતિવત્તન્તિ. કામઞ્ચેત્થ અત્તજ્ઝાસયસ્સ અટ્ઠુપ્પત્તિયા ચ પરજ્ઝાસયપુચ્છાવસિકેહિ સદ્ધિં સંસગ્ગભેદો સમ્ભવતિ અજ્ઝાસયાનુસન્ધિપુચ્છાનુસન્ધિસમ્ભવતો, અત્તજ્ઝાસયઅટ્ઠુપ્પત્તીનં અઞ્ઞમઞ્ઞં ¶ સંસગ્ગો નત્થીતિ નિરવસેસો પટ્ઠાનનયો ન ¶ સમ્ભવતિ. તદન્તોગધત્તા વા સમ્ભવન્તાનં સેસનિક્ખેપાનં મૂલનિક્ખેપવસેન ચત્તારો સુત્તનિક્ખેપાતિ વુત્તં.

તત્રાયં ¶ વચનત્થો – નિક્ખિપનં નિક્ખેપો, સુત્તસ્સ નિક્ખેપો સુત્તનિક્ખેપો, સુત્તદેસનાતિ અત્થો. નિક્ખિપીયતીતિ વા નિક્ખેપો, સુત્તં એવ નિક્ખેપો સુત્તનિક્ખેપો. અત્તનો અજ્ઝાસયો અત્તજ્ઝાસયો, સો અસ્સ અત્થિ કારણભૂતોતિ અત્તજ્ઝાસયો, અત્તનો અજ્ઝાસયો એતસ્સાતિ વા અત્તજ્ઝાસયો. પરજ્ઝાસયેપિ એસેવ નયો. પુચ્છાય વસો પુચ્છાવસો, સો એતસ્સ અત્થીતિ પુચ્છાવસિકો. સુત્તદેસનાય વત્થુભૂતસ્સ અત્થસ્સ ઉપ્પત્તિ અત્થુપ્પત્તિ, અત્થુપ્પત્તિ એવ અટ્ઠુપ્પત્તિ, સા એતસ્સ અત્થીતિ અટ્ઠુપ્પત્તિકો. અથ વા નિક્ખિપીયતિ સુત્તં એતેનાતિ નિક્ખેપો, અત્તજ્ઝાસયાદિ એવ. એતસ્મિં પન અત્થવિકપ્પે અત્તનો અજ્ઝાસયો અત્તજ્ઝાસયો. પરેસં અજ્ઝાસયો પરજ્ઝાસયો. પુચ્છીયતીતિ પુચ્છા, પુચ્છિતબ્બો અત્થો. પુચ્છનવસેન પવત્તં ધમ્મપ્પટિગ્ગાહકાનં વચનં પુચ્છાવસં, તદેવ નિક્ખેપસદ્દાપેક્ખાય પુચ્છાવસિકોતિ પુલ્લિઙ્ગવસેન વુત્તં. તથા અત્થુપ્પત્તિયેવ અટ્ઠુપ્પત્તિકોતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

એત્થ ચ પરેસં ઇન્દ્રિયપરિપાકાદિકારણનિરપેક્ખત્તા અત્તજ્ઝાસયસ્સ વિસું સુત્તનિક્ખેપભાવો યુત્તો કેવલં અત્તનો અજ્ઝાસયેનેવ ધમ્મતન્તિઠપનત્થં પવત્તિતદેસનત્તા, પરજ્ઝાસયપુચ્છાવસિકાનં પન પરેસં અજ્ઝાસયપુચ્છાનં દેસનાપવત્તિહેતુભૂતાનં ઉપ્પત્તિયં પવત્તિતાનં કથમટ્ઠુપ્પત્તિયા અનવરોધો, પુચ્છાવસિકઅટ્ઠુપ્પત્તિપુબ્બકાનં વા પરજ્ઝાસયાનુરોધેન પવત્તિતાનં કથં પરજ્ઝાસયે અનવરોધોતિ? ન ચોદેતબ્બમેતં. પરેસઞ્હિ અભિનીહારપરિપુચ્છાદિવિનિચ્છયાદિવિનિમુત્તસ્સેવ સુત્તન્તદેસનાકારણુપ્પાદસ્સ અટ્ઠુપ્પત્તિભાવેન ગહિતત્તા પરજ્ઝાસયપુચ્છાવસિકાનં વિસું ગહણં. તથા હિ બ્રહ્મજાલધમ્મદાયાદસુત્તાદીનં વણ્ણાવણ્ણઆમિસુપ્પાદાદિદેસનાનિમિત્તં અટ્ઠુપ્પત્તિ વુચ્ચતિ, પરેસં પુચ્છાય વિના અજ્ઝાસયમેવ નિમિત્તં કત્વા દેસિતો પરજ્ઝાસયો, પુચ્છાવસેન દેસિતો પુચ્છાવસિકોતિ ¶ પાકટોયમત્થોતિ.

તત્થ પઠમાદીનિ તીણિ બોધિસુત્તાનિ મુચલિન્દસુત્તં, આયુસઙ્ખારોસ્સજ્જનસુત્તં, પચ્ચવેક્ખણસુત્તં, પપઞ્ચસઞ્ઞાસુત્તન્તિ ઇમેસં ઉદાનાનં અત્તજ્ઝાસયો નિક્ખેપો. હુહુઙ્કસુત્તં, બ્રાહ્મણજાતિકસુત્તં, બાહિયસુત્તન્તિ ઇમેસં ઉદાનાનં પુચ્છાવસિકો નિક્ખેપો. રાજસુત્તં, સક્કારસુત્તં, ઉચ્છાદનસુત્તં, પિણ્ડપાતિકસુત્તં, સિપ્પસુત્તં, ગોપાલસુત્તં, સુન્દરિકસુત્તં ¶ , માતુસુત્તં, સઙ્ઘભેદકસુત્તં, ઉદપાનસુત્તં, તથાગતુપ્પાદસુત્તં, મોનેય્યસુત્તં, પાટલિગામિયસુત્તં, દ્વેપિ ¶ દબ્બસુત્તાનીતિ એતેસં ઉદાનાનં અટ્ઠુપ્પત્તિકો નિક્ખેપો. પાલિલેય્યસુત્તં, પિયસુત્તં, નાગસમાલસુત્તં, વિસાખાસુત્તઞ્ચાતિ ઇમેસં ઉદાનાનં અત્તજ્ઝાસયો પરજ્ઝાસયો ચ નિક્ખેપો. સેસાનં એકપઞ્ઞાસાય સુત્તાનં પરજ્ઝાસયો નિક્ખેપો. એવમેતેસં ઉદાનાનં અત્તજ્ઝાસયાદિવસેન નિક્ખેપવિસેસો વેદિતબ્બો.

એત્થ ચ યાનિ ઉદાનાનિ ભગવતા ભિક્ખૂનં સમ્મુખા ભાસિતાનિ, તાનિ તેહિ યથાભાસિતસુત્તાનિ વચસા પરિચિતાનિ મનસાનુપેક્ખિતાનિ ધમ્મભણ્ડાગારિકસ્સ કથિતાનિ. યાનિ પન ભગવતા ભિક્ખૂનં અસમ્મુખા ભાસિતાનિ, તાનિપિ અપરભાગે ભગવતા ધમ્મભણ્ડાગારિકસ્સ પુન ભાસિતાનિ. એવં સબ્બાનિપિ તાનિ આયસ્મા આનન્દો એકજ્ઝં કત્વા ધારેન્તો ભિક્ખૂનઞ્ચ વાચેન્તો અપરભાગે પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે ઉદાનન્ત્વેવ સઙ્ગહં આરોપેસીતિ વેદિતબ્બં.

તેન ખો પન સમયેનાતિઆદીસુ તેન સમયેનાતિ ચ ભુમ્મત્થે કરણવચનં, ખો પનાતિ નિપાતો, તસ્મિં સમયેતિ અત્થો. કસ્મિં પન સમયે? યં સમયં ભગવા ઉરુવેલાયં વિહરતિ નજ્જા નેરઞ્જરાય તીરે બોધિરુક્ખમૂલે પઠમાભિસમ્બુદ્ધો. તસ્મિં સમયે. સત્તાહન્તિ સત્ત અહાનિ સત્તાહં, અચ્ચન્તસંયોગત્થે એતં ઉપયોગવચનં. યસ્મા ભગવા તં સત્તાહં નિરન્તરતાય અચ્ચન્તમેવ ફલસમાપત્તિસુખેન વિહાસિ, તસ્મા સત્તાહન્તિ અચ્ચન્તસંયોગવસેન ઉપયોગવચનં વુત્તં. એકપલ્લઙ્કેનાતિ વિસાખાપુણ્ણમાય અનત્થઙ્ગતેયેવ સૂરિયે અપરાજિતપલ્લઙ્કવરે વજિરાસને નિસિન્નકાલતો પટ્ઠાય સકિમ્પિ અનુટ્ઠહિત્વા યથાઆભુજિતેન એકેનેવ પલ્લઙ્કેન ¶ .

વિમુત્તિસુખપટિસંવેદીતિ વિમુત્તિસુખં ફલસમાપત્તિસુખં પટિસંવેદિયમાનો નિસિન્નો હોતીતિ અત્થો. તત્થ વિમુત્તીતિ તદઙ્ગવિમુત્તિ, વિક્ખમ્ભનવિમુત્તિ, સમુચ્છેદવિમુત્તિ, પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિ, નિસ્સરણવિમુત્તીતિ પઞ્ચ વિમુત્તિયો. તાસુ યં દેય્યધમ્મપરિચ્ચાગાદીહિ તેહિ તેહિ ગુણઙ્ગેહિ નામરૂપપરિચ્છેદાદીહિ વિપસ્સનઙ્ગેહિ ચ યાવ તસ્સ તસ્સ અઙ્ગસ્સ અપરિહાનિવસેન પવત્તિ, તાવ તંતંપટિપક્ખતો વિમુચ્ચનતો વિમુચ્ચનં પહાનં. સેય્યથિદં ¶ ? દાનેન મચ્છરિયલોભાદિતો, સીલેન પાણાતિપાતાદિતો, નામરૂપવવત્થાનેન સક્કાયદિટ્ઠિતો, પચ્ચયપરિગ્ગહેન અહેતુવિસમહેતુદિટ્ઠીહિ, તસ્સેવ અપરભાગેન કઙ્ખાવિતરણેન કથંકથીભાવતો, કલાપસમ્મસનેન ‘‘અહં મમા’’તિ ગાહતો, મગ્ગામગ્ગવવત્થાનેન અમગ્ગે મગ્ગસઞ્ઞાય, ઉદયદસ્સનેન ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા, વયદસ્સનેન સસ્સતદિટ્ઠિયા, ભયદસ્સનેન સભયે અભયસઞ્ઞાય, આદીનવદસ્સનેન ¶ અસ્સાદસઞ્ઞાય, નિબ્બિદાનુપસ્સનેન અભિરતિસઞ્ઞાય, મુચ્ચિતુકમ્યતાઞાણેન અમુચ્ચિતુકમ્યતાય, ઉપેક્ખાઞાણેન અનુપેક્ખાય, અનુલોમેન ધમ્મટ્ઠિતિયં નિબ્બાને ચ પટિલોમભાવતો, ગોત્રભુના સઙ્ખારનિમિત્તભાવતો વિમુચ્ચનં, અયં તદઙ્ગવિમુત્તિ નામ. યં પન ઉપચારપ્પનાભેદેન સમાધિના યાવસ્સ અપરિહાનિવસેન પવત્તિ, તાવ કામચ્છન્દાદીનં નીવરણાનઞ્ચેવ, વિતક્કાદીનઞ્ચ પચ્ચનીકધમ્માનં, અનુપ્પત્તિસઞ્ઞિતં વિમુચ્ચનં, અયં વિક્ખમ્ભનવિમુત્તિ નામ. યં ચતુન્નં અરિયમગ્ગાનં ભાવિતત્તા તંતંમગ્ગવતો અરિયસ્સ સન્તાને યથારહં ‘‘દિટ્ઠિગતાનં પહાનાયા’’તિઆદિના (ધ. સ. ૨૭૭; વિભ. ૬૨૮) નયેન વુત્તસ્સ સમુદયપક્ખિયસ્સ કિલેસગણસ્સ પુન અચ્ચન્તં અપ્પવત્તિભાવેન સમુચ્છેદપ્પહાનવસેન વિમુચ્ચનં, અયં સમુચ્છેદવિમુત્તિ નામ. યં પન ફલક્ખણે પટિપ્પસ્સદ્ધત્તં કિલેસાનં, અયં પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિ નામ. સબ્બસઙ્ખતનિસ્સટત્તા ¶ પન સબ્બસઙ્ખારવિમુત્તં નિબ્બાનં, અયં નિસ્સરણવિમુત્તિ નામ. ઇધ પન ભગવતો નિબ્બાનારમ્મણા ફલવિમુત્તિ અધિપ્પેતા. તેન વુત્તં – ‘‘વિમુત્તિસુખપટિસંવેદીતિ વિમુત્તિસુખં ફલસમાપત્તિસુખં પટિસંવેદિયમાનો નિસિન્નો હોતીતિ અત્થો’’તિ.

વિમુત્તીતિ ચ ઉપક્કિલેસેહિ પટિપ્પસ્સદ્ધિવસેન ચિત્તસ્સ વિમુત્તભાવો, ચિત્તમેવ વા તથા વિમુત્તં વેદિતબ્બં, તાય વિમુત્તિયા જાતં સમ્પયુત્તં વા સુખં વિમુત્તિસુખં. ‘‘યાયં, ભન્તે, ઉપેક્ખા સન્તે સુખે વુત્તા ભગવતા’’તિ (મ. નિ. ૨.૮૮) વચનતો ઉપેક્ખાપિ ચેત્થ સુખમિચ્ચેવ વેદિતબ્બા. તથા ચ વુત્તં સમ્મોહવિનોદનિયં ‘‘ઉપેક્ખા પન સન્તત્તા, સુખમિચ્ચેવ ભાસિતા’’તિ (વિભ. અટ્ઠ. ૨૩૨). ભગવા હિ ચતુત્થજ્ઝાનિકં અરહત્તસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, ન ઇતરં. અથ વા ‘‘તેસં વૂપસમો સુખો’’તિઆદીસુ યથા સઙ્ખારદુક્ખૂપસમો સુખોતિ વુચ્ચતિ, એવં સકલકિલેસદુક્ખૂપસમભાવતો અગ્ગફલે લબ્ભમાના પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિ એવ ઇધ સુખન્તિ વેદિતબ્બા. તયિદં વિમુત્તિસુખં મગ્ગવીથિયં ¶ કાલન્તરેતિ ફલચિત્તસ્સ પવત્તિવિભાગેન દુવિધં હોતિ. એકેકસ્સ હિ અરિયમગ્ગસ્સ અનન્તરા તસ્સ તસ્સેવ વિપાકભૂતાનિ નિબ્બાનારમ્મણાનિ તીણિ દ્વે વા ફલચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ અનન્તરવિપાકત્તા લોકુત્તરકુસલાનં. યસ્મિઞ્હિ જવનવારે અરિયમગ્ગો ઉપ્પજ્જતિ, તત્થ યદા દ્વે અનુલોમાનિ, તદા તતિયં ગોત્રભુ, ચતુત્થં મગ્ગચિત્તં, તતો પરં તીણિ ફલચિત્તાનિ હોન્તિ. યદા પન તીણિ અનુલોમાનિ, તદા ચતુત્થં ગોત્રભુ, પઞ્ચમં મગ્ગચિત્તં, તતો પરં દ્વે ફલચિત્તાનિ હોન્તિ. એવં ચતુત્થં પઞ્ચમં અપ્પનાવસેન પવત્તતિ, ન તતો પરં ભવઙ્ગસ્સ આસન્નત્તા. કેચિ પન ‘‘છટ્ઠમ્પિ ચિત્તં અપ્પેતી’’તિ વદન્તિ, તં અટ્ઠકથાસુ (વિસુદ્ધિ. ૨.૮૧૧) પટિક્ખિત્તં. એવં મગ્ગવીથિયં ફલં વેદિતબ્બં. કાલન્તરે ફલં ¶ પન ફલસમાપત્તિવસેન પવત્તં, નિરોધા વુટ્ઠહન્તસ્સ ¶ ઉપ્પજ્જમાનઞ્ચ એતેનેવ સઙ્ગહિતં. સા પનાયં ફલસમાપત્તિ અત્થતો લોકુત્તરકુસલાનં વિપાકભૂતા નિબ્બાનારમ્મણા અપ્પનાતિ દટ્ઠબ્બા.

કે તં સમાપજ્જન્તિ, કે ન સમાપજ્જન્તીતિ? સબ્બેપિ પુથુજ્જના ન સમાપજ્જન્તિ અનધિગતત્તા. તથા હેટ્ઠિમા અરિયા ઉપરિમં, ઉપરિમાપિ અરિયા હેટ્ઠિમં ન સમાપજ્જન્તિયેવ પુગ્ગલન્તરભાવૂપગમનેન પટિપ્પસ્સદ્ધભાવતો. અત્તનો એવ ફલં તે તે અરિયા સમાપજ્જન્તિ. કેચિ પન ‘‘સોતાપન્નસકદાગામિનો ફલસમાપત્તિં ન સમાપજ્જન્તિ, ઉપરિમા દ્વેયેવ સમાપજ્જન્તિ સમાધિસ્મિં પરિપૂરકારિભાવતો’’તિ વદન્તિ. તં અકારણં પુથુજ્જનસ્સાપિ અત્તના પટિલદ્ધલોકિયસમાધિસમાપજ્જનતો. કિં વા એત્થ કારણચિન્તાય? વુત્તઞ્હેતં પટિસમ્ભિદાયં ‘‘કતમા દસ સઙ્ખારુપેક્ખા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તિ (પટિ. મ. ૧.૫૭), કતમે દસ ગોત્રભુધમ્મા વિપસ્સનાવસેન ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૬૦) ઇમેસં પઞ્હાનં વિસ્સજ્જને સોતાપત્તિફલસમાપત્તત્થાય સકદાગામિફલસમાપત્તત્થાયાતિ તેસમ્પિ અરિયાનં ફલસમાપત્તિસમાપજ્જનં વુત્તં. તસ્મા સબ્બેપિ અરિયા યથાસકં ફલં સમાપજ્જન્તીતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં.

કસ્મા પન તે સમાપજ્જન્તીતિ? દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થં. યથા હિ રાજાનો રજ્જસુખં, દેવતા દિબ્બસુખં અનુભવન્તિ, એવં અરિયા ‘‘લોકુત્તરસુખં ¶ અનુભવિસ્સામા’’તિ અદ્ધાનપરિચ્છેદં કત્વા ઇચ્છિતક્ખણે ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જન્તિ.

કથઞ્ચસ્સા સમાપજ્જનં, કથં ઠાનં, કથં વુટ્ઠાનન્તિ? દ્વીહિ તાવ આકારેહિ અસ્સા સમાપજ્જનં હોતિ નિબ્બાનતો અઞ્ઞસ્સ આરમ્મણસ્સ અમનસિકારા, નિબ્બાનસ્સ ચ મનસિકારા. યથાહ –

‘‘દ્વે ખો, આવુસો, પચ્ચયા અનિમિત્તાય ચેતોવિમુત્તિયા સમાપત્તિયા, સબ્બનિમિત્તાનઞ્ચ અમનસિકારો, અનિમિત્તાય ¶ ચ ધાતુયા મનસિકારો’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૫૮).

અયં પનેત્થ સમાપજ્જનક્કમો – ફલસમાપત્તિત્થિકેન અરિયસાવકેન રહોગતેન પટિસલ્લીનેન ઉદયબ્બયાદિવસેન સઙ્ખારા વિપસ્સિતબ્બા. તસ્સેવં પવત્તાનુપુબ્બવિપસ્સનસ્સેવ સઙ્ખારારમ્મણગોત્રભુઞાણાનન્તરં ¶ ફલસમાપત્તિવસેન નિરોધે ચિત્તમપ્પેતિ, ફલસમાપત્તિનિન્નભાવેન ચ સેક્ખસ્સાપિ ફલમેવ ઉપ્પજ્જતિ, ન મગ્ગો. યે પન વદન્તિ ‘‘સોતાપન્નો અત્તનો ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જિસ્સામીતિ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા સકદાગામી હોતિ, સકદાગામી ચ અનાગામી’’તિ. તે વત્તબ્બા – એવં સન્તે અનાગામી અરહા ભવિસ્સતિ, અરહા ચ પચ્ચેકબુદ્ધો, પચ્ચેકબુદ્ધો ચ સમ્બુદ્ધોતિ આપજ્જેય્ય, તસ્મા યથાભિનિવેસં યથાજ્ઝાસયં વિપસ્સના અત્થં સાધેતીતિ સેક્ખસ્સાપિ ફલમેવ ઉપ્પજ્જતિ, ન મગ્ગો. ફલમ્પિ તસ્સ સચે અનેન પઠમજ્ઝાનિકો મગ્ગો અધિગતો, પઠમજ્ઝાનિકમેવ ઉપ્પજ્જતિ. સચે દુતિયાદીસુ અઞ્ઞતરજ્ઝાનિકો, દુતિયાદીસુ અઞ્ઞતરજ્ઝાનિકમેવાતિ.

કસ્મા પનેત્થ ગોત્રભુઞાણં મગ્ગઞાણપુરેચારિકં વિય નિબ્બાનારમ્મણં ન હોતીતિ? ફલઞાણાનં અનિય્યાનિકભાવતો. અરિયમગ્ગધમ્માયેવ હિ નિય્યાનિકા. વુત્તઞ્હેતં ‘‘કતમે ધમ્મા નિય્યાનિકા? ચત્તારો અરિયમગ્ગા અપરિયાપન્ના’’તિ (ધ. સ. ૧૨૯૫). તસ્મા એકન્તેનેવ નિય્યાનિકભાવસ્સ ઉભતો વુટ્ઠાનભાવેન પવત્તમાનસ્સ અનન્તરપચ્ચયભૂતેન ઞાણેન નિમિત્તતો વુટ્ઠિતેનેવ ભવિતબ્બન્તિ તસ્સ નિબ્બાનારમ્મણતા યુત્તા, ન પન અરિયમગ્ગસ્સ ¶ ભાવિતત્તા તસ્સ વિપાકભાવેન પવત્તમાનાનં કિલેસાનં અસમુચ્છિન્દનતો અનિય્યાનિકત્તા અવુટ્ઠાનસભાવાનં ફલઞાણાનં પુરેચારિકઞાણસ્સ કદાચિપિ નિબ્બાનારમ્મણતા ઉભયત્થ અનુલોમઞાણાનં અતુલ્યાકારતો. અરિયમગ્ગવીથિયઞ્હિ અનુલોમઞાણાનિ અનિબ્બિદ્ધપુબ્બાનં થૂલથૂલાનં લોભક્ખન્ધાદીનં સાતિસયં પદાલનેન લોકિયઞાણેન ઉક્કંસપારમિપ્પત્તાનિ મગ્ગઞાણાનુકૂલાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, ફલસમાપત્તિવીથિયં પન ¶ તાનિ તાનિ તેન તેન મગ્ગેન તેસં તેસં કિલેસાનં સમુચ્છિન્નત્તા તત્થ નિરુસ્સુક્કાનિ કેવલં અરિયાનં ફલસમાપત્તિસુખસમઙ્ગિભાવસ્સ પરિકમ્મમત્તાનિ હુત્વા ઉપ્પજ્જન્તીતિ ન તેસં કુતોચિ વુટ્ઠાનસમ્ભવો, યતો તેસં પરિયોસાને ઞાણં સઙ્ખારનિમિત્તં વુટ્ઠાનતો નિબ્બાનારમ્મણં સિયા. એવઞ્ચ કત્વા સેક્ખસ્સ અત્તનો ફલસમાપત્તિવળઞ્જનત્થાય ઉદયબ્બયાદિવસેન સઙ્ખારે સમ્મસન્તસ્સ વિપસ્સનાઞાણાનુપુબ્બાય ફલમેવ ઉપ્પજ્જતિ, ન મગ્ગોતિ અયઞ્ચ અત્થો સમત્થિતો હોતિ. એવં તાવ ફલસમાપત્તિયા સમાપજ્જનં વેદિતબ્બં.

‘‘તયો ખો, આવુસો, પચ્ચયા અનિમિત્તાય ચેતોવિમુત્તિયા ઠિતિયા, સબ્બનિમિત્તાનં અમનસિકારો, અનિમિત્તાય ચ ધાતુયા મનસિકારો, પુબ્બે ચ અભિસઙ્ખારો’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૫૮) –

વચનતો ¶ પનસ્સા તીહાકારેહિ ઠાનં હોતિ. તત્થ પુબ્બે ચ અભિસઙ્ખારોતિ સમાપત્તિતો પુબ્બે કાલપરિચ્છેદો. ‘‘અસુકસ્મિં નામ કાલે વુટ્ઠહિસ્સામી’’તિ પરિચ્છિન્નત્તા હિસ્સા યાવ સો કાલો નાગચ્છતિ, તાવ વુટ્ઠાનં ન હોતિ.

‘‘દ્વે ખો, આવુસો, પચ્ચયા અનિમિત્તાય ચેતોવિમુત્તિયા વુટ્ઠાનસ્સ, સબ્બનિમિત્તાનઞ્ચ મનસિકારો, અનિમિત્તાય ચ ધાતુયા અમનસિકારો’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૫૮) –

વચનતો પનસ્સા દ્વીહાકારેહિ વુટ્ઠાનં હોતિ. તત્થ સબ્બનિમિત્તાનન્તિ રૂપનિમિત્તવેદનાસઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણનિમિત્તાનં. કામઞ્ચ ન સબ્બાનેવેતાનિ એકતો મનસિ કરોતિ, સબ્બસઙ્ગાહિકવસેન પનેવં વુત્તં. તસ્મા યં ભવઙ્ગસ્સ આરમ્મણં, તસ્સ મનસિકરણેન ફલસમાપત્તિતો ¶ વુટ્ઠાનં હોતીતિ એવં અસ્સા વુટ્ઠાનં વેદિતબ્બં. તયિદં એવમિધ સમાપજ્જનવુટ્ઠાનં અરહત્તફલભૂતં –

‘‘પટિપ્પસ્સદ્ધદરથં, અમતારમ્મણં સુભં;

વન્તલોકામિસં સન્તં, સામઞ્ઞફલમુત્તમં’’.

ઇતિ વુત્તં સાતાતિસાતં વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદેસિ. તેન વુત્તં – ‘‘વિમુત્તિસુખપટિસંવેદીતિ વિમુત્તિસુખં ફલસમાપત્તિસુખં પટિસંવેદિયમાનો નિસિન્નો હોતીતિ અત્થો’’તિ.

અથાતિ અધિકારત્થે નિપાતો. ખોતિ પદપૂરણે. તેસુ અધિકારત્થેન ¶ અથાતિ ઇમિના વિમુત્તિસુખપટિસંવેદનતો અઞ્ઞં અધિકારં દસ્સેતિ. કો પનેસોતિ? પટિચ્ચસમુપ્પાદમનસિકારો. અથાતિ વા પચ્છાતિ એતસ્મિં અત્થે નિપાતો, તેન ‘‘તસ્સ સત્તાહસ્સ અચ્ચયેના’’તિ વક્ખમાનમેવ અત્થં જોતેતિ. તસ્સ સત્તાહસ્સાતિ પલ્લઙ્કસત્તાહસ્સ. અચ્ચયેનાતિ અપગમેન. તમ્હા સમાધિમ્હાતિ અરહત્તફલસમાધિતો. ઇધ પન ઠત્વા પટિપાટિયા સત્ત સત્તાહાનિ દસ્સેતબ્બાનીતિ કેચિ તાનિ વિત્થારયિંસુ. મયં પન તાનિ ખન્ધકપાઠેન ઇમિસ્સા ઉદાનપાળિયા અવિરોધદસ્સનમુખેન પરતો વણ્ણયિસ્સામ. રત્તિયાતિ અવયવસમ્બન્ધે સામિવચનં. પઠમન્તિ અચ્ચન્તસંયોગત્થે ઉપયોગવચનં. ભગવા હિ તસ્સા રત્તિયા સકલમ્પિ પઠમં યામં તેનેવ મનસિકારેન યુત્તો અહોસીતિ.

પટિચ્ચસમુપ્પાદન્તિ ¶ પચ્ચયધમ્મં. અવિજ્જાદયો હિ પચ્ચયધમ્મા પટિચ્ચસમુપ્પાદો. કથમિદં જાનિતબ્બન્તિ ચે? ભગવતો વચનેન. ભગવતા હિ ‘‘તસ્માતિહાનન્દ, એસેવ હેતુ, એતં નિદાનં, એસ સમુદયો, એસ પચ્ચયો જરામરણસ્સ, યદિદં જાતિ…પે… સઙ્ખારાનં, યદિદં અવિજ્જા’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૦૫ આદયો) એવં અવિજ્જાદયો હેતૂતિ વુત્તા. યથા દ્વાદસ પચ્ચયા દ્વાદસ પટિચ્ચસમુપ્પાદાતિ.

તત્રાયં વચનત્થો – અઞ્ઞમઞ્ઞં પટિચ્ચ પટિમુખં કત્વા કારણસમવાયં અપ્પટિક્ખિપિત્વા સહિતે ઉપ્પાદેતીતિ પટિચ્ચસમુપ્પાદો. અથ વા પટિચ્ચ પચ્ચેતબ્બં પચ્ચયારહતં પચ્ચયં પટિગન્ત્વા ન વિના તેન સમ્બન્ધસ્સ ઉપ્પાદો પટિચ્ચસમુપ્પાદો ¶ . પટિચ્ચસમુપ્પાદોતિ ચેત્થ સમુપ્પાદપદટ્ઠાનવચનવિઞ્ઞેય્યો ફલસ્સ ઉપ્પાદનસમત્થતાયુત્તો હેતુ, ન પટિચ્ચસમુપ્પત્તિમત્તં વેદિતબ્બં. અથ વા પચ્ચેતું અરહન્તિ નં પણ્ડિતાતિ પટિચ્ચો, સમ્મા સયમેવ વા ઉપ્પાદેતીતિ સમુપ્પાદો, પટિચ્ચો ચ સો સમુપ્પાદો ચાતિ પટિચ્ચસમુપ્પાદોતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

અનુલોમન્તિ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિના નયેન વુત્તો અવિજ્જાદિકો પચ્ચયાકારો અત્તના કત્તબ્બકિચ્ચકરણતો અનુલોમોતિ ¶ વુચ્ચતિ. અથ વા આદિતો પટ્ઠાય અન્તં પાપેત્વા વુત્તત્તા પવત્તિયા વા અનુલોમતો અનુલોમો, તં અનુલોમં. સાધુકં મનસાકાસીતિ સક્કચ્ચં મનસિ અકાસિ. યો યો પચ્ચયધમ્મો યસ્સ યસ્સ પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મસ્સ યથા યથા હેતુપચ્ચયાદિના પચ્ચયભાવેન પચ્ચયો હોતિ, તં સબ્બં અવિપરીતં અપરિહાપેત્વા અનવસેસતો પચ્ચવેક્ખણવસેન ચિત્તે અકાસીતિ અત્થો. યથા પન ભગવા પટિચ્ચસમુપ્પાદાનુલોમં મનસાકાસિ, તં સઙ્ખેપેન તાવ દસ્સેતું ‘‘ઇતિ ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતિ, ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતી’’તિ વુત્તં.

તત્થ ઇતીતિ એવં, અનેન પકારેનાતિ અત્થો. ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતીતિ ઇમસ્મિં અવિજ્જાદિકે પચ્ચયે સતિ ઇદં સઙ્ખારાદિકં ફલં હોતિ. ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતીતિ ઇમસ્સ અવિજ્જાદિકસ્સ પચ્ચયસ્સ ઉપ્પાદા ઇદં સઙ્ખારાદિકં ફલં ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. ઇમસ્મિં અસતિ ઇદં ન હોતિ, ઇમસ્સ નિરોધા ઇદં નિરુજ્ઝતીતિ અવિજ્જાદીનં અભાવે સઙ્ખારાદીનં અભાવસ્સ અવિજ્જાદીનં નિરોધે સઙ્ખારાદીનં નિરોધસ્સ ચ દુતિયતતિયસુત્તવચનેન એતસ્મિં પચ્ચયલક્ખણે નિયમો દસ્સિતો હોતિ – ઇમસ્મિં સતિ એવ, નાસતિ. ઇમસ્સુપ્પાદા એવ, નાનુપ્પાદા. અનિરોધા એવ, ન નિરોધાતિ. તેનેતં લક્ખણં અન્તોગધનિયમં ઇધ પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ ¶ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. નિરોધોતિ ચ અવિજ્જાદીનં વિરાગાધિગમેન આયતિં અનુપ્પાદો અપ્પવત્તિ. તથા હિ વુત્તં – ‘‘અવિજ્જાય ત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો’’તિઆદિ. નિરોધનિરોધી ચ ઉપ્પાદનિરોધીભાવેન વુત્તો ‘‘ઇમસ્સ નિરોધા ઇદં નિરુજ્ઝતી’’તિ.

તેનેતં ¶ દસ્સેતિ – અનિરોધો ઉપ્પાદો નામ, સો ચેત્થ અત્થિભાવોતિપિ વુચ્ચતીતિ. ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતી’’તિ ઇદમેવ હિ લક્ખણં પરિયાયન્તરેન ‘‘ઇમસ્સ ઉપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતી’’તિ વદન્તેન પરેન પુરિમં વિસેસિતં હોતિ. તસ્મા ન ધરમાનતંયેવ સન્ધાય ‘‘ઇમસ્મિં સતી’’તિ વુત્તં, અથ ખો મગ્ગેન અનિરુદ્ધભાવઞ્ચાતિ વિઞ્ઞાયતિ. યસ્મા ચ ‘‘ઇમસ્મિં અસતિ ઇદં ન હોતિ, ઇમસ્સ નિરોધા ઇદં નિરુજ્ઝતી’’તિ ¶ દ્વિધાપિ ઉદ્દિટ્ઠસ્સ લક્ખણસ્સ નિદ્દેસં વદન્તેન ‘‘અવિજ્જાય ત્વેવ અસેસવિરાગનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો’’તિઆદિના નિરોધો એવ વુત્તો, તસ્મા નત્થિભાવોપિ નિરોધો એવાતિ નત્થિભાવવિરુદ્ધો અત્થિભાવો અનિરોધોતિ દસ્સિતં હોતિ. તેન અનિરોધસઙ્ખાતેન અત્થિભાવેન ઉપ્પાદં વિસેસેતિ. તતો ન ઇધ અત્થિભાવમત્તં ઉપ્પાદોતિ અત્થો અધિપ્પેતો, અથ ખો અનિરોધસઙ્ખાતો અત્થિભાવો ચાતિ અયમત્થો વિભાવિતોતિ. એવમેતં લક્ખણદ્વયવચનં અઞ્ઞમઞ્ઞવિસેસનવિસેસિતબ્બભાવેન સાત્થકન્તિ વેદિતબ્બં.

કો પનાયં અનિરોધો નામ, યો ‘‘અત્થિભાવો, ઉપ્પાદો’’તિ ચ વુચ્ચતીતિ? અપ્પહીનભાવો ચ, અનિબ્બત્તિતફલારહતાપહાનેહિ ફલાનુપ્પાદનારહતા ચ. યે હિ પહાતબ્બા અકુસલા ધમ્મા, તેસં અરિયમગ્ગેન અસમુગ્ઘાટિતભાવો ચ. યે પન ન પહાતબ્બા કુસલાબ્યાકતા ધમ્મા, યાનિ તેસુ સંયોજનાનિ અખીણાસવાનં તેસં અપરિક્ખીણતા ચ. અસમુગ્ઘાટિતાનુસયતાય હિ સસંયોજના ખન્ધપ્પવત્તિ પટિચ્ચસમુપ્પાદો. તથા ચ વુત્તં –

‘‘યાય ચ, ભિક્ખવે, અવિજ્જાય નિવુતસ્સ બાલસ્સ યાય ચ તણ્હાય સમ્પયુત્તસ્સ અયં કાયો સમુદાગતો, સા ચેવ અવિજ્જા બાલસ્સ અપ્પહીના, સા ચ તણ્હા અપરિક્ખીણા. તં કિસ્સ હેતુ? ન, ભિક્ખવે, બાલો અચરિ બ્રહ્મચરિયં સમ્મા દુક્ખક્ખયાય, તસ્મા બાલો કાયસ્સ ભેદા કાયૂપગો હોતિ, સો કાયૂપગો સમાનો ન પરિમુચ્ચતિ જાતિયા જરામરણેના’’તિઆદિ (સં. નિ. ૨.૧૯).

ખીણસંયોજનાનં ¶ ¶ પન અવિજ્જાય અભાવતો સઙ્ખારાનં, તણ્હુપાદાનાનં અભાવતો ઉપાદાનભવાનં અસમ્ભવોતિ વટ્ટસ્સ ઉપચ્છેદો પઞ્ઞાયિસ્સતીતિ. તેનેવાહ –

‘‘છન્નં ત્વેવ, ફગ્ગુણ, ફસ્સાયતનાનં અસેસવિરાગનિરોધા ફસ્સનિરોધો, ફસ્સનિરોધા વેદનાનિરોધો’’તિઆદિ (સં. નિ. ૨.૧૨).

ન હિ અગ્ગમગ્ગાધિગમતો ઉદ્ધં યાવ પરિનિબ્બાના સળાયતનાદીનં અપ્પવત્તિ. અથ ખો નત્થિતા નિરોધસદ્દવચનીયતા ખીણસંયોજનતાતિ નિરોધો વુત્તો. અપિચ ચિરકતમ્પિ કમ્મં અનિબ્બત્તિતફલતાય અપ્પહીનાહારતાય ચ ફલારહં સન્તં એવ નામ હોતિ, ન નિબ્બત્તિતફલં ¶ , નાપિ પહીનાહારન્તિ. ફલુપ્પત્તિપચ્ચયાનં અવિજ્જાસઙ્ખારાદીનં વુત્તનયેનેવ ફલારહભાવો અનિરોધોતિ વેદિતબ્બો. એવં અનિરુદ્ધભાવેનેવ હિ યેન વિના ફલં ન સમ્ભવતિ, તં કારણં અતીતન્તિપિ ઇમસ્મિં સતીતિ ઇમિના વચનેન વુત્તં. તતોયેવ ચ અવુસિતબ્રહ્મચરિયસ્સ અપ્પવત્તિધમ્મતં અનાપન્નો પચ્ચયુપ્પાદો કાલભેદં અનામસિત્વા અનિવત્તનાય એવ ઇમસ્સ ઉપ્પાદાતિ વુત્તો. અથ વા અવસેસપચ્ચયસમવાયે અવિજ્જમાનસ્સપિ વિજ્જમાનસ્સ વિય પગેવ વિજ્જમાનસ્સ યા ફલુપ્પત્તિઅભિમુખતા, સા ઇમસ્સ ઉપ્પાદાતિ વુત્તા. તથા હિ તતો ફલં ઉપ્પજ્જતીતિ તદવત્થં કારણં ફલસ્સ ઉપ્પાદનભાવેન ઉટ્ઠિતં ઉપ્પતિતં નામ હોતિ, ન વિજ્જમાનમ્પિ અતદવત્થન્તિ તદવત્થતા ઉપ્પાદોતિ વેદિતબ્બો.

તત્થ સતીતિ ઇમિના વિજ્જમાનતામત્તેન પચ્ચયભાવં વદન્તો અબ્યાપારતં પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ દસ્સેતિ. ઉપ્પાદાતિ ઉપ્પત્તિધમ્મતં અસબ્બકાલભાવિતં ફલુપ્પત્તિઅભિમુખતઞ્ચ દીપેન્તો અનિચ્ચતં પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ દસ્સેતિ. ‘‘સતિ, નાસતિ, ઉપ્પાદા, ન નિરોધા’’તિ પન હેતુઅત્થેહિ ભુમ્મનિસ્સક્કવચનેહિ સમત્થિતં નિદાનસમુદયજાતિપભવભાવં પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ દસ્સેતિ. હેતુઅત્થતા ચેત્થ ભુમ્મવચને યસ્સ ભાવે તદવિનાભાવિફલસ્સ ભાવો લક્ખીયતિ, તત્થ પવત્તિયા વેદિતબ્બા યથા ‘‘અધનાનં ધને અનનુપ્પદીયમાને દાલિદ્દિયં વેપુલ્લં અગમાસી’’તિ (દી. નિ. ૩.૯૧) ચ ‘‘નિપ્ફન્નેસુ સસ્સેસુ સુભિક્ખં જાયતી’’તિ ચ. નિસ્સક્કવચનસ્સાપિ હેતુઅત્થતા ફલસ્સ પભવે પકતિયઞ્ચ પવત્તિતો યથા ‘‘કલલા હોતિ ¶ અબ્બુદં, અબ્બુદા જાયતી પેસી’’તિ (સં. નિ. ૧.૨૩૫) ચ ‘‘હિમવતા ગઙ્ગા પભવન્તિ, સિઙ્ગતો સરો જાયતી’’તિ ચ. અવિજ્જાદિભાવે ચ તદવિનાભાવેન સઙ્ખારાદિભાવો લક્ખીયતિ, અવિજ્જાદીહિ ચ સઙ્ખારાદયો પભવન્તિ પકરિયન્તિ ¶ ચાતિ તે તેસં પભવો પકતિ ચ, તસ્મા તદત્થદીપનત્થં ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇમસ્સ ઉપ્પાદા’’તિ હેતુઅત્થે ભુમ્મનિસ્સક્કનિદ્દેસા કતાતિ.

યસ્મા ¶ ચેત્થ ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતિ, ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતી’’તિ સઙ્ખેપેન ઉદ્દિટ્ઠસ્સ પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિકો નિદ્દેસો, તસ્મા યથાવુત્તો અત્થિભાવો ઉપ્પાદો ચ તેસં તેસં પચ્ચયુપ્પન્નધમ્માનં પચ્ચયભાવોતિ વિઞ્ઞાયતિ. ન હિ અનિરુદ્ધતાસઙ્ખાતં અત્થિભાવં ઉપ્પાદઞ્ચ અનિવત્તસભાવતાસઙ્ખાતં ઉદયાવત્થતાસઙ્ખાતં વા ‘‘સતિ એવ, નાસતિ, ઉપ્પાદા એવ, ન નિરોધા’’તિ અન્તોગધનિયમેહિ વચનેહિ અભિહિતં મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞો પચ્ચયભાવો નામ અત્થિ, તસ્મા યથાવુત્તો અત્થિભાવો ઉપ્પાદો ચ પચ્ચયભાવોતિ વેદિતબ્બં. યેપિ પટ્ઠાને આગતા હેતુઆદયો ચતુવીસતિ પચ્ચયા, તેપિ એતસ્સેવ પચ્ચયભાવસ્સ વિસેસાતિ વેદિતબ્બા. ઇતિ યથા વિત્થારેન અનુલોમં પટિચ્ચસમુપ્પાદં મનસિ અકાસિ, તં દસ્સેતું, ‘‘યદિદં અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિ વુત્તં.

તત્થ યદિદન્તિ નિપાતો, તસ્સ યો અયન્તિ અત્થો. અવિજ્જાપચ્ચયાતિઆદીસુ અવિન્દિયં કાયદુચ્ચરિતાદિં વિન્દતીતિ અવિજ્જા, વિન્દિયં કાયસુચરિતાદિં ન વિન્દતીતિ અવિજ્જા, ધમ્માનં અવિપરીતસભાવં અવિદિતં કરોતીતિ અવિજ્જા, અન્તવિરહિતે સંસારે ભવાદીસુ સત્તે જવાપેતીતિ અવિજ્જા, અવિજ્જમાનેસુ જવતિ વિજ્જમાનેસુ ન જવતીતિ અવિજ્જા, વિજ્જાય પટિપક્ખાતિ અવિજ્જા, સા ‘‘દુક્ખે અઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિના ચતુબ્બિધા વેદિતબ્બા. પટિચ્ચ ન વિના ફલં એતિ ઉપ્પજ્જતિ ચેવ પવત્તતિ ચાતિ પચ્ચયો, ઉપકારકત્થો વા પચ્ચયો. અવિજ્જા ચ સા પચ્ચયો ચાતિ અવિજ્જાપચ્ચયો, તસ્મા અવિજ્જાપચ્ચયા. સઙ્ખરોન્તીતિ સઙ્ખારા, લોકિયકુસલાકુસલચેતના, સા પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનેઞ્જાભિસઙ્ખારવસેન તિવિધા વેદિતબ્બા. વિજાનાતીતિ વિઞ્ઞાણં, તં લોકિયવિપાકવિઞ્ઞાણવસેન દ્વત્તિંસવિધં. નમતીતિ નામં, વેદનાદિક્ખન્ધત્તયં. રુપ્પતીતિ રૂપં, ભૂતરૂપં ચક્ખાદિઉપાદારૂપઞ્ચ. આયતતિ આયતઞ્ચ ¶ સંસારદુક્ખં નયતીતિ આયતનં ¶ . ફુસતીતિ ફસ્સો. વેદયતીતિ વેદના. ઇદમ્પિ દ્વયં દ્વારવસેન છબ્બિધં, વિપાકવસેન ગહણે છત્તિંસવિધં. પરિતસ્સતીતિ તણ્હા, સા કામતણ્હાદિવસેન સઙ્ખેપતો તિવિધા, વિત્થારતો અટ્ઠુત્તરસતવિધા ચ. ઉપાદીયતીતિ ઉપાદાનં, તં કામુપાદાનાદિવસેન ચતુબ્બિધં. ભવતિ ભાવયતિ ચાતિ ભવો, સો કમ્મૂપપત્તિભેદતો દુવિધો. જનનં જાતિ. જીરણં જરા. મરન્તિ તેનાતિ મરણં. સોચનં સોકો. પરિદેવનં પરિદેવો. દુક્ખયતીતિ દુક્ખં, ઉપ્પાદટ્ઠિતિવસેન દ્વેધા ખણતીતિ દુક્ખં. દુમનસ્સ ભાવો દોમનસ્સં. ભુસો આયાસો ઉપાયાસો ¶ . સમ્ભવન્તીતિ નિબ્બત્તન્તિ. ન કેવલઞ્ચ સોકાદીહિયેવ, અથ ખો સબ્બપદેહિ ‘‘સમ્ભવન્તી’’તિ પદસ્સ યોજના કાતબ્બા. એવઞ્હિ ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા સમ્ભવન્તી’’તિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નવવત્થાનં દસ્સિતં હોતિ. એસ નયો સબ્બત્થ.

તત્થ અઞ્ઞાણલક્ખણા અવિજ્જા, સમ્મોહનરસા, છાદનપચ્ચુપટ્ઠાના, આસવપદટ્ઠાના. અભિસઙ્ખરણલક્ખણા સઙ્ખારા, આયૂહનરસા, સંવિદહનપચ્ચુપટ્ઠાના, અવિજ્જાપદટ્ઠાના. વિજાનનલક્ખણં વિઞ્ઞાણં, પુબ્બઙ્ગમરસં, પટિસન્ધિપચ્ચુપટ્ઠાનં, સઙ્ખારપદટ્ઠાનં, વત્થારમ્મણપદટ્ઠાનં વા. નમનલક્ખણં નામં, સમ્પયોગરસં, અવિનિબ્ભોગપચ્ચુપટ્ઠાનં, વિઞ્ઞાણપદટ્ઠાનં. રુપ્પનલક્ખણં રૂપં, વિકિરણરસં, અપ્પહેય્યભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, વિઞ્ઞાણપદટ્ઠાનં. આયતનલક્ખણં સળાયતનં, દસ્સનાદિરસં, વત્થુદ્વારભાવપચ્ચુપટ્ઠાનં, નામરૂપપદટ્ઠાનં. ફુસનલક્ખણો ફસ્સો, સઙ્ઘટ્ટનરસો, સઙ્ગતિપચ્ચુપટ્ઠાનો, સળાયતનપદટ્ઠાનો. અનુભવનલક્ખણા ¶ વેદના, વિસયરસસમ્ભોગરસા, સુખદુક્ખપચ્ચુપટ્ઠાના, ફસ્સપદટ્ઠાના. હેતુભાવલક્ખણા તણ્હા, અભિનન્દનરસા, અતિત્તિભાવપચ્ચુપટ્ઠાના, વેદનાપદટ્ઠાના. ગહણલક્ખણં ઉપાદાનં, અમુઞ્ચનરસં, તણ્હાદળ્હત્તદિટ્ઠિપચ્ચુપટ્ઠાનં, તણ્હાપદટ્ઠાનં. કમ્મકમ્મફલલક્ખણો ભવો, ભવનભાવનરસો, કુસલાકુસલાબ્યાકતપચ્ચુપટ્ઠાનો, ઉપાદાનપદટ્ઠાનો. તત્થ તત્થ ભવે પઠમાભિનિબ્બત્તિલક્ખણા જાતિ, નિય્યાતનરસા, અતીતભવતો ઇધુપ્પન્નપચ્ચુપટ્ઠાના, દુક્ખવિચિત્તતાપચ્ચુપટ્ઠાના વા. ખન્ધપરિપાકલક્ખણા જરા, મરણૂપનયનરસા, યોબ્બનવિનાસપચ્ચુપટ્ઠાના. ચુતિલક્ખણં મરણં ¶ , વિસંયોગરસં, ગતિવિપ્પવાસપચ્ચુપટ્ઠાનં. અન્તોનિજ્ઝાનલક્ખણો સોકો, ચેતસો નિજ્ઝાનરસો, અનુસોચનપચ્ચુપટ્ઠાનો. લાલપ્પનલક્ખણો પરિદેવો, ગુણદોસપરિકિત્તનરસો, સમ્ભમપચ્ચુપટ્ઠાનો. કાયપીળનલક્ખણં દુક્ખં, દુપ્પઞ્ઞાનં દોમનસ્સકરણરસં, કાયિકાબાધપચ્ચુપટ્ઠાનં. ચિત્તપીળનલક્ખણં દોમનસ્સં, મનોવિઘાતનરસં, માનસબ્યાધિપચ્ચુપટ્ઠાનં. ચિત્તપરિદહનલક્ખણો ઉપાયાસો, નિત્થુનનરસો, વિસાદપચ્ચુપટ્ઠાનો. એવમેતે અવિજ્જાદયો લક્ખણાદિતોપિ વેદિતબ્બાતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન સબ્બાકારસમ્પન્નં વિનિચ્છયં ઇચ્છન્તેન સમ્મોહવિનોદનિયા (વિભ. અટ્ઠ. ૨૨૫) વિભઙ્ગટ્ઠકથાય ગહેતબ્બો.

એવન્તિ નિદ્દિટ્ઠસ્સ નિદસ્સનં, તેન અવિજ્જાદીહેવ કારણેહિ, ન ઇસ્સરનિમ્માનાદીહીતિ દસ્સેતિ. એતસ્સાતિ યથાવુત્તસ્સ. કેવલસ્સાતિ અસમ્મિસ્સસ્સ સકલસ્સ વા. દુક્ખક્ખન્ધસ્સાતિ ¶ દુક્ખસમૂહસ્સ, ન સત્તસ્સ, નાપિ જીવસ્સ, નાપિ સુભસુખાદીનં. સમુદયો હોતીતિ નિબ્બત્તિ સમ્ભવતિ.

એતમત્થં ¶ વિદિત્વાતિ ય્વાયં અવિજ્જાદિવસેન સઙ્ખારાદિકસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતીતિ વુત્તો, સબ્બાકારેન એતમત્થં વિદિત્વા. તાયં વેલાયન્તિ તાયં તસ્સ અત્થસ્સ વિદિતવેલાયં. ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસીતિ ઇમં તસ્મિં અત્થે વિદિતે હેતુનો ચ હેતુસમુપ્પન્નધમ્મસ્સ ચ પજાનનાય આનુભાવદીપકં ‘‘યદા હવે પાતુભવન્તી’’તિઆદિકં સોમનસ્સસમ્પયુત્તઞાણસમુટ્ઠાનં ઉદાનં ઉદાનેસિ, અત્તમનવાચં નિચ્છારેસીતિ વુત્તં હોતિ.

તસ્સત્થો – યદાતિ યસ્મિં કાલે. હવેતિ બ્યત્તન્તિ ઇમસ્મિં અત્થે નિપાતો. કેચિ પન ‘‘હવેતિ આહવે યુદ્ધે’’તિ અત્થં વદન્તિ, ‘‘યોધેથ મારં પઞ્ઞાવુધેના’’તિ (ધ. પ. ૪૦) વચનતો કિલેસમારેન યુજ્ઝનસમયેતિ તેસં અધિપ્પાયો. પાતુભવન્તીતિ ઉપ્પજ્જન્તિ. ધમ્માતિ અનુલોમપચ્ચયાકારપટિવેધસાધકા બોધિપક્ખિયધમ્મા. અથ વા પાતુભવન્તીતિ પકાસેન્તિ, અભિસમયવસેન બ્યત્તા પાકટા હોન્તિ. ધમ્માતિ ચતુઅરિયસચ્ચધમ્મા, આતાપો વુચ્ચતિ કિલેસસન્તાપનટ્ઠેન વીરિયં. આતાપિનોતિ સમ્મપ્પધાનવીરિયવતો. ઝાયતોતિ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનેન ¶ લક્ખણૂપનિજ્ઝાનેન ઝાયન્તસ્સ. બ્રાહ્મણસ્સાતિ બાહિતપાપસ્સ ખીણાસવસ્સ. અથસ્સ કઙ્ખા વપયન્તિ સબ્બાતિ અથસ્સ એવં પાતુભૂતધમ્મસ્સ યા એતા ‘‘કો નુ ખો, ભન્તે, ફુસતીતિ. નો કલ્લો પઞ્હોતિ ભગવા અવોચા’’તિઆદિના (સં. નિ. ૨.૧૨) નયેન, ‘‘કતમં નુ ખો, ભન્તે, જરામરણં, કસ્સ ચ પનિદં જરામરણન્તિ. નો કલ્લો પઞ્હોતિ ભગવા અવોચા’’તિઆદિના (સં. નિ. ૨.૩૫) નયેન પચ્ચયાકારે કઙ્ખા વુત્તા, યા ચ પચ્ચયાકારસ્સેવ અપ્પટિવિદ્ધત્તા ‘‘અહોસિં નુ ખો અહં અતીતમદ્ધાન’’ન્તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૧૮; સં. નિ. ૨.૨૦) સોળસ કઙ્ખા આગતા. તા સબ્બા વપયન્તિ અપગચ્છન્તિ નિરુજ્ઝન્તિ. કસ્મા? યતો પજાનાતિ સહેતુધમ્મં, યસ્મા અવિજ્જાદિકેન હેતુના સહેતુકં ઇમં સઙ્ખારાદિકં કેવલં દુક્ખક્ખન્ધધમ્મં પજાનાતિ અઞ્ઞાસિ પટિવિજ્ઝીતિ.

કદા પનસ્સ બોધિપક્ખિયધમ્મા ચતુસચ્ચધમ્મા વા પાતુભવન્તિ ઉપ્પજ્જન્તિ પકાસેન્તિ વા? વિપસ્સનામગ્ગઞાણેસુ ¶ . તત્થ વિપસ્સનાઞાણસમ્પયુત્તા સતિઆદયો વિપસ્સનાઞાણઞ્ચ યથારહં અત્તનો વિસયેસુ તદઙ્ગપ્પહાનવસેન સુભસઞ્ઞાદિકે પજહન્તા કાયાનુપસ્સનાદિવસેન વિસું વિસું ઉપ્પજ્જન્તિ, મગ્ગક્ખણે પન તે નિબ્બાનમાલમ્બિત્વા સમુચ્છેદવસેન પટિપક્ખે પજહન્તા ¶ ચતૂસુપિ અરિયસચ્ચેસુ અસમ્મોહપ્પટિવેધસાધનવસેન સકિદેવ ઉપ્પજ્જન્તિ. એવં તાવેત્થ બોધિપક્ખિયધમ્માનં ઉપ્પજ્જનટ્ઠેન પાતુભાવો વેદિતબ્બો.

અરિયસચ્ચધમ્માનં પન લોકિયાનં વિપસ્સનાક્ખણે વિપસ્સનાય આરમ્મણકરણવસેન, લોકુત્તરાનં તદધિમુત્તતાવસેન, મગ્ગક્ખણે નિરોધસચ્ચસ્સ આરમ્મણાભિસમયવસેન, સબ્બેસમ્પિ કિચ્ચાભિસમયવસેન પાકટભાવતો પકાસનટ્ઠેન પાતુભાવો વેદિતબ્બો.

ઇતિ ભગવા સતિપિ સબ્બાકારેન સબ્બધમ્માનં અત્તનો ઞાણસ્સ પાકટભાવે પટિચ્ચસમુપ્પાદમુખેન વિપસ્સનાભિનિવેસસ્સ કતત્તા નિપુણગમ્ભીરસુદુદ્દસતાય પચ્ચયાકારસ્સ તં પચ્ચવેક્ખિત્વા ઉપ્પન્નબલવસોમનસ્સો પટિપક્ખસમુચ્છેદવિભાવનેન સદ્ધિં અત્તનો તદભિસમયાનુભાવદીપકમેવેત્થ ઉદાનં ઉદાનેસીતિ.

અયમ્પિ ¶ ઉદાનો વુત્તો ભગવતા ઇતિ મે સુતન્તિ અયં પાળિ કેસુચિયેવ પોત્થકેસુ દિસ્સતિ. તત્થ અયમ્પીતિ પિસદ્દો ‘‘ઇદમ્પિ બુદ્ધે રતનં પણીતં, અયમ્પિ પારાજિકો હોતી’’તિઆદીસુ વિય સમ્પિણ્ડનત્થો, તેન ઉપરિમં સમ્પિણ્ડેતિ. વુત્તોતિ અયં વુત્તસદ્દો કેસોહારણવપ્પનવાપસમીકરણજીવિતવુત્તિપમુત્તભાવપાવચનભાવેન પવત્તન અજ્ઝેનકથનાદીસુ દિસ્સતિ. તથા હેસ ‘‘કાપટિકો માણવો દહરો વુત્તસિરો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૪૨૬) કેસોહારણે આગતો.

‘‘ગાવો તસ્સ પજાયન્તિ, ખેત્તે વુત્તં વિરૂહતિ;

વુત્તાનં ફલમસ્નાતિ, યો મિત્તાનં ન દુબ્ભતી’’તિ. –

આદીસુ ¶ (જા. ૨.૨૨.૧૯) વપ્પને. ‘‘નો ચ ખો પટિવુત્ત’’ન્તિઆદીસુ (પારા. ૨૮૯) અટ્ઠદણ્ડકાદીહિ વાપસમીકરણે. ‘‘પન્નલોમો પરદત્તવુત્તો મિગભૂતેન ચેતસા વિહરામી’’તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૩૩૨) જીવિતવુત્તિયં. ‘‘પણ્ડુપલાસો બન્ધના પવુત્તો અભબ્બો હરિતત્તાયા’’તિઆદીસુ (પારા. ૯૨) બન્ધનતો પમુત્તભાવે. ‘‘ગીતં વુત્તં સમીહિત’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૮૫) પાવચનભાવેન પવત્તિતે. ‘‘વુત્તો પારાયણો’’તિઆદીસુ અજ્ઝેને. ‘‘વુત્તં ખો પનેતં ભગવતા ‘ધમ્મદાયાદા મે, ભિક્ખવે, ભવથ, મા આમિસદાયાદા’’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૦) કથને. ઇધાપિ કથને એવ દટ્ઠબ્બો, તેન અયમ્પિ ઉદાનો ભાસિતોતિ અત્થો. ઇતીતિ એવં. મે સુતન્તિ પદદ્વયસ્સ અત્થો નિદાનવણ્ણનાયં ¶ સબ્બાકારતો વુત્તોયેવ. પુબ્બે ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ નિદાનવસેન વુત્તોયેવ હિ અત્થો ઇધ નિગમનવસેન ‘‘ઇતિ મે સુત’’ન્તિ પુન વુત્તો. વુત્તસ્સેવ હિ અત્થસ્સ પુન વચનં નિગમનન્તિ. ઇતિસદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારો એવં-સદ્દેન સમાનત્થતાય ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિ એત્થ વિય, અત્થયોજના ચ ઇતિવુત્તકવણ્ણનાય અમ્હેહિ પકાસિતાયેવાતિ તત્થ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બોતિ.

પરમત્થદીપનિયા ખુદ્દકનિકાયટ્ઠકથાય

ઉદાનસંવણ્ણનાપઠમબોધિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. દુતિયબોધિસુત્તવણ્ણના

૨. દુતિયે ¶ પટિલોમન્તિ ‘‘અવિજ્જાનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો’’તિઆદિના નયેન વુત્તો અવિજ્જાદિકોયેવ પચ્ચયાકારો અનુપ્પાદનિરોધેન નિરુજ્ઝમાનો અત્તનો કત્તબ્બકિચ્ચસ્સ અકરણતો પટિલોમોતિ વુચ્ચતિ. પવત્તિયા વા વિલોમનતો પટિલોમો, અન્તતો ¶ પન મજ્ઝતો વા પટ્ઠાય આદિં પાપેત્વા અવુત્તત્તા ઇતો અઞ્ઞેનત્થેનેત્થ પટિલોમતા ન યુજ્જતિ. પટિલોમન્તિ ચ ‘‘વિસમં ચન્દસૂરિયા પરિવત્તન્તી’’તિઆદીસુ વિય ભાવનપુંસકનિદ્દેસો. ઇમસ્મિં અસતિ ઇદં ન હોતીતિ ઇમસ્મિં અવિજ્જાદિકે પચ્ચયે અસતિ મગ્ગેન પહીને ઇદં સઙ્ખારાદિકં ફલં ન હોતિ નપ્પવત્તતિ. ઇમસ્સ નિરોધા ઇદં નિરુજ્ઝતીતિ ઇમસ્સ અવિજ્જાદિકસ્સ પચ્ચયસ્સ નિરોધા મગ્ગેન અનુપ્પત્તિધમ્મતં આપાદિતત્તા ઇદં સઙ્ખારાદિકં ફલં નિરુજ્ઝતિ, નપ્પવત્તતીતિ અત્થો. ઇધાપિ યથા ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતિ, ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતી’’તિ એત્થ ‘‘ઇમસ્મિં સતિયેવ, નાસતિ, ઇમસ્સ ઉપ્પાદા એવ, ન નિરોધા’’તિ અન્તોગધનિયમતા દસ્સિતા. એવં ઇમસ્મિં અસતિયેવ, ન સતિ, ઇમસ્સ નિરોધા એવ, ન ઉપ્પાદાતિ અન્તોગધનિયમતાલક્ખણા દસ્સિતાતિ વેદિતબ્બં. સેસમેત્થ યં વત્તબ્બં, તં પઠમબોધિસુત્તવણ્ણનાય વુત્તનયાનુસારેન વેદિતબ્બં.

એવં યથા ભગવા પટિલોમપટિચ્ચસમુપ્પાદં મનસિ અકાસિ, તં સઙ્ખેપેન દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિત્થારેન દસ્સેતું ‘‘અવિજ્જાનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અવિજ્જાનિરોધાતિ અરિયમગ્ગેન અવિજ્જાય અનવસેસનિરોધા, અનુસયપ્પહાનવસેન અગ્ગમગ્ગેન અવિજ્જાય ¶ અચ્ચન્તસમુગ્ઘાટતોતિ અત્થો. યદિપિ હેટ્ઠિમમગ્ગેહિ પહીયમાના અવિજ્જા અચ્ચન્તસમુગ્ઘાટવસેનેવ પહીયતિ, તથાપિ ન અનવસેસતો પહીયતિ. અપાયગામિનિયા હિ અવિજ્જા પઠમમગ્ગેન પહીયતિ. તથા સકિદેવ ઇમસ્મિં લોકે સબ્બત્થ ચ અનરિયભૂમિયં ઉપપત્તિપચ્ચયભૂતા અવિજ્જા યથાક્કમં દુતિયતતિયમગ્ગેહિ પહીયતિ, ન ઇતરાતિ. અરહત્તમગ્ગેનેવ હિ સા અનવસેસં પહીયતીતિ. સઙ્ખારનિરોધોતિ સઙ્ખારાનં અનુપ્પાદનિરોધો હોતિ. એવં નિરુદ્ધાનં પન સઙ્ખારાનં નિરોધા વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણાદીનઞ્ચ નિરોધા નામરૂપાદીનિ નિરુદ્ધાનિ એવ હોન્તીતિ દસ્સેતું ‘‘સઙ્ખારનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધો’’તિઆદિં વત્વા ‘‘એવમેતસ્સ કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો હોતી’’તિ વુત્તં. તત્થ યં વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ.

અપિચેત્થ ¶ કિઞ્ચાપિ ‘‘અવિજ્જાનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો, સઙ્ખારનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધો’’તિ ¶ એત્તાવતાપિ સકલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ અનવસેસતો નિરોધો વુત્તો હોતિ, તથાપિ યથા અનુલોમે યસ્સ યસ્સ પચ્ચયધમ્મસ્સ અત્થિતાય યો યો પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મો ન નિરુજ્ઝતિ પવત્તતિ એવાતિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ દસ્સનત્થં ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા…પે… સમુદયો હોતી’’તિ વુત્તં. એવં તપ્પટિપક્ખતો તસ્સ તસ્સ પચ્ચયધમ્મસ્સ અભાવે સો સો પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મો નિરુજ્ઝતિ નપ્પવત્તતીતિ દસ્સનત્થં ઇધ ‘‘અવિજ્જાનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો, સઙ્ખારનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધો…પે… દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો હોતી’’તિ વુત્તં, ન પન અનુલોમે વિય કાલત્તયપરિયાપન્નસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધદસ્સનત્થં. અનાગતસ્સેવ હિ અરિયમગ્ગભાવનાય અસતિ ઉપ્પજ્જનારહસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ અરિયમગ્ગભાવનાય નિરોધો ઇચ્છિતોતિ અયમ્પિ વિસેસો વેદિતબ્બો.

એતમત્થં વિદિત્વાતિ ય્વાયં ‘‘અવિજ્જાનિરોધાદિવસેન સઙ્ખારાદિકસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ નિરોધો હોતી’’તિ વુત્તો, સબ્બાકારેન એતમત્થં વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસીતિ ઇમસ્મિં અત્થે વિદિતે ‘‘અવિજ્જાનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો’’તિ એવં પકાસિતસ્સ અવિજ્જાદીનં પચ્ચયાનં ખયસ્સ અવબોધાનુભાવદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસીતિ અત્થો.

તત્રાયં સઙ્ખેપત્થો – યસ્મા અવિજ્જાદીનં પચ્ચયાનં અનુપ્પાદનિરોધસઙ્ખાતં ખયં અવેદિ અઞ્ઞાસિ પટિવિજ્ઝિ, તસ્મા એતસ્સ વુત્તનયેન આતાપિનો ઝાયતો બ્રાહ્મણસ્સ વુત્તપ્પકારા બોધિપક્ખિયધમ્મા ચતુસચ્ચધમ્મા વા પાતુભવન્તિ ઉપ્પજ્જન્તિ પકાસેન્તિ વા. અથ યા પચ્ચયનિરોધસ્સ ¶ સમ્મા અવિદિતત્તા ઉપ્પજ્જેય્યું પુબ્બે વુત્તપ્પભેદા કઙ્ખા, તા સબ્બાપિ વપયન્તિ નિરુજ્ઝન્તીતિ. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ.

દુતિયબોધિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. તતિયબોધિસુત્તવણ્ણના

૩. તતિયે ¶ અનુલોમપટિલોમન્તિ અનુલોમઞ્ચ પટિલોમઞ્ચ, યથાવુત્તઅનુલોમવસેન ચેવ પટિલોમવસેન ચાતિ અત્થો. નનુ ચ પુબ્બેપિ ¶ અનુલોમવસેન પટિલોમવસેન ચ પટિચ્ચસમુપ્પાદે મનસિકારપ્પવત્તિ સુત્તદ્વયે વુત્તા, ઇધ કસ્મા પુનપિ તદુભયવસેન મનસિકારપ્પવત્તિ વુચ્ચતીતિ? તદુભયવસેન તતિયવારં તત્થ મનસિકારસ્સ પવત્તિતત્તા. કથં પન તદુભયવસેન મનસિકારો પવત્તિતો? ન હિ સક્કા અપુબ્બં અચરિમં અનુલોમપટિલોમં પટિચ્ચસમુપ્પાદસ્સ મનસિકારં પવત્તેતુન્તિ? ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં ‘‘તદુભયં એકજ્ઝં મનસાકાસી’’તિ, અથ ખો વારેન. ભગવા હિ પઠમં અનુલોમવસેન પટિચ્ચસમુપ્પાદં મનસિ કરિત્વા તદનુરૂપં પઠમં ઉદાનં ઉદાનેસિ. દુતિયમ્પિ પટિલોમવસેન તં મનસિ કરિત્વા તદનુરૂપમેવ ઉદાનં ઉદાનેસિ. તતિયવારે પન કાલેન અનુલોમં કાલેન પટિલોમં મનસિકરણવસેન અનુલોમપટિલોમં મનસિ અકાસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અનુલોમપટિલોમન્તિ અનુલોમઞ્ચ પટિલોમઞ્ચ, યથાવુત્તઅનુલોમવસેન ચેવ પટિલોમવસેન ચા’’તિ. ઇમિના મનસિકારસ્સ પગુણબલવભાવો ચ વસીભાવો ચ પકાસિતો હોતિ. એત્થ ચ ‘‘અનુલોમં મનસિ કરિસ્સામિ, પટિલોમં મનસિ કરિસ્સામિ, અનુલોમપટિલોમં મનસિ કરિસ્સામી’’તિ એવં પવત્તાનં પુબ્બાભોગાનં વસેન નેસં વિભાગો વેદિતબ્બો.

તત્થ અવિજ્જાય ત્વેવાતિ અવિજ્જાય તુ એવ. અસેસવિરાગનિરોધાતિ વિરાગસઙ્ખાતેન મગ્ગેન અસેસનિરોધા, અગ્ગમગ્ગેન અનવસેસઅનુપ્પાદપ્પહાનાતિ અત્થો. સઙ્ખારનિરોધોતિ સબ્બેસં સઙ્ખારાનં અનવસેસં અનુપ્પાદનિરોધો. હેટ્ઠિમેન હિ મગ્ગત્તયેન કેચિ સઙ્ખારા નિરુજ્ઝન્તિ, કેચિ ન નિરુજ્ઝન્તિ અવિજ્જાય સાવસેસનિરોધા. અગ્ગમગ્ગેન પનસ્સા અનવસેસનિરોધા ન કેચિ સઙ્ખારા ન નિરુજ્ઝન્તીતિ.

એતમત્થં ¶ વિદિત્વાતિ ય્વાયં અવિજ્જાદિવસેન સઙ્ખારાદિકસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો નિરોધો ચ અવિજ્જાદીનં સમુદયા નિરોધા ચ હોતીતિ વુત્તો, સબ્બાકારેન એતમત્થં વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસીતિ ઇદં યેન મગ્ગેન યો ¶ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયનિરોધસઙ્ખાતો અત્થો કિચ્ચવસેન આરમ્મણકિરિયાય ચ વિદિતો, તસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ આનુભાવદીપકં વુત્તપ્પકારં ઉદાનં ઉદાનેસીતિ અત્થો.

તત્રાયં સઙ્ખેપત્થો – યદા હવે પાતુભવન્તિ ધમ્મા આતાપિનો ઝાયતો બ્રાહ્મણસ્સ, તદા સો બ્રાહ્મણો તેહિ ઉપ્પન્નેહિ બોધિપક્ખિયધમ્મેહિ યસ્સ વા અરિયમગ્ગસ્સ ચતુસચ્ચધમ્મા પાતુભૂતા ¶ , તેન અરિયમગ્ગેન વિધૂપયં તિટ્ઠતિ મારસેનં, ‘‘કામા તે પઠમા સેના’’તિઆદિના (સુ. નિ. ૪૩૮; મહાનિ. ૨૮; ચૂળનિ. નન્દમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૪૭) નયેન વુત્તપ્પકારં મારસેનં વિધૂપયન્તો વિધમેન્તો વિદ્ધંસેન્તો તિટ્ઠતિ. કથં? સૂરિયોવ ઓભાસયમન્તલિક્ખં, યથા સૂરિયો અબ્ભુગ્ગતો અત્તનો પભાય અન્તલિક્ખં ઓભાસેન્તોવ અન્ધકારં વિધમેન્તો તિટ્ઠતિ, એવં સોપિ ખીણાસવબ્રાહ્મણો તેહિ ધમ્મેહિ તેન વા અરિયમગ્ગેન સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝન્તોવ મારસેનં વિધૂપયન્તો તિટ્ઠતીતિ.

એવં ભગવતા પઠમં પચ્ચયાકારપજાનનસ્સ, દુતિયં પચ્ચયક્ખયાધિગમસ્સ, તતિયં અરિયમગ્ગસ્સ આનુભાવપ્પકાસનાનિ ઇમાનિ તીણિ ઉદાનાનિ તીસુ યામેસુ ભાસિતાનિ. કતરાય રત્તિયા? અભિસમ્બોધિતો સત્તમાય રત્તિયા. ભગવા હિ વિસાખપુણ્ણમાય રત્તિયા પઠમયામે પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરિત્વા મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું વિસોધેત્વા પચ્છિમયામે પટિચ્ચસમુપ્પાદે ઞાણં ઓતારેત્વા નાનાનયેહિ તેભૂમકસઙ્ખારે સમ્મસિત્વા ‘‘ઇદાનિ અરુણો ઉગ્ગમિસ્સતી’’તિ સમ્માસમ્બોધિં પાપુણિ, સબ્બઞ્ઞુતપ્પત્તિસમનન્તરમેવ ચ અરુણો ઉગ્ગચ્છીતિ. તતો તેનેવ પલ્લઙ્કેન બોધિરુક્ખમૂલે સત્તાહં વીતિનામેન્તો સમ્પત્તાય પાટિપદરત્તિયા તીસુ યામેસુ વુત્તનયેન પટિચ્ચસમુપ્પાદં મનસિ કરિત્વા યથાક્કમં ઇમાનિ ઉદાનાનિ ઉદાનેસિ.

ખન્ધકે પન તીસુપિ વારેસુ ‘‘પટિચ્ચસમુપ્પાદં અનુલોમપટિલોમં મનસાકાસી’’તિ (મહાવ. ૧) આગતત્તા ખન્ધકટ્ઠકથાયં ‘‘તીસુપિ યામેસુ એવં મનસિ કત્વા પઠમં ઉદાનં પચ્ચયાકારપચ્ચવેક્ખણવસેન, દુતિયં નિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણવસેન, તતિયં મગ્ગપચ્ચવેક્ખણવસેનાતિ એવં ઇમાનિ ભગવા ઉદાનાનિ ઉદાનેસી’’તિ વુત્તં, તમ્પિ ન વિરુજ્ઝતિ. ભગવા ¶ હિ ઠપેત્વા રતનઘરસત્તાહં સેસેસુ છસુ સત્તાહેસુ અન્તરન્તરા ધમ્મં પચ્ચવેક્ખિત્વા ¶ યેભુય્યેન વિમુત્તિસુખપટિસંવેદી વિહાસિ, રતનઘરસત્તાહે પન અભિધમ્મપરિચયવસેનેવ વિહાસીતિ.

તતિયબોધિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. હુંહુઙ્કસુત્તવણ્ણના

૪. ચતુત્થે ¶ અજપાલનિગ્રોધેતિ તસ્સ કિર છાયાયં અજપાલા ગન્ત્વા નિસીદન્તિ, તેનસ્સ ‘‘અજપાલનિગ્રોધો’’ત્વેવ નામં ઉદપાદિ. કેચિ પન ‘‘યસ્મા તત્થ વેદે સજ્ઝાયિતું અસમત્થા મહલ્લકબ્રાહ્મણા પાકારપરિક્ખેપયુત્તાનિ નિવેસનાનિ કત્વા સબ્બે વસિંસુ, તસ્મા અજપાલનિગ્રોધોતિ નામં જાત’’ન્તિ વદન્તિ. તત્રાયં વચનત્થો – ન જપન્તીતિ અજપા, મન્તાનં અનજ્ઝાયકાતિ અત્થો, અજપા લન્તિ આદિયન્તિ નિવાસં એત્થાતિ અજપાલોતિ. યસ્મા વા મજ્ઝન્હિકે સમયે અન્તો પવિટ્ઠે અજે અત્તનો છાયાય પાલેતિ રક્ખતિ, તસ્મા ‘અજપાલો’તિસ્સ નામં રૂળ્હન્તિ અપરે. સબ્બથાપિ નામમેતં તસ્સ રુક્ખસ્સ, તસ્સ સમીપે. સમીપત્થે હિ એતં ભુમ્મં ‘‘અજપાલનિગ્રોધે’’તિ.

વિમુત્તિસુખપટિસંવેદીતિ તત્રપિ ધમ્મં વિચિનન્તો વિમુત્તિસુખઞ્ચ પટિસંવેદેન્તો નિસીદિ. બોધિરુક્ખતો પુરત્થિમદિસાભાગે એસ રુક્ખો હોતિ. સત્તાહન્તિ ચ ઇદં ન પલ્લઙ્કસત્તાહતો અનન્તરસત્તાહં. ભગવા હિ પલ્લઙ્કસત્તાહતો અપરાનિપિ તીણિ સત્તાહાનિ બોધિસમીપેયેવ વીતિનામેસિ.

તત્રાયં અનુપુબ્બિકથા – ભગવતિ કિર સમ્માસમ્બોધિં પત્વા સત્તાહં એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્ને ‘‘ન ભગવા વુટ્ઠાતિ, કિન્નુ ખો અઞ્ઞેપિ ¶ બુદ્ધત્તકરા ધમ્મા અત્થી’’તિ એકચ્ચાનં દેવતાનં કઙ્ખા ઉદપાદિ. અથ ભગવા અટ્ઠમે દિવસે સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય દેવતાનં કઙ્ખં ઞત્વા કઙ્ખાવિધમનત્થં આકાસે ઉપ્પતિત્વા યમકપાટિહારિયં દસ્સેત્વા તાસં કઙ્ખં વિધમેત્વા પલ્લઙ્કતો ઈસકં પાચીનનિસ્સિતે ઉત્તરદિસાભાગે ઠત્વા ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ ઉપચિતાનં પારમીનં બલાધિગમટ્ઠાનં પલ્લઙ્કં બોધિરુક્ખઞ્ચ અનિમિસેહિ ચક્ખૂહિ ઓલોકયમાનો સત્તાહં વીતિનામેસિ, તં ઠાનં અનિમિસચેતિયં નામ જાતં. અથ પલ્લઙ્કસ્સ ¶ ચ ઠિતટ્ઠાનસ્સ ચ અન્તરા પુરત્થિમતો ચ પચ્છિમતો ચ આયતે રતનચઙ્કમે ચઙ્કમન્તો સત્તાહં વીતિનામેસિ, તં રતનચઙ્કમચેતિયં નામ જાતં. તતો પચ્છિમદિસાભાગે દેવતા રતનઘરં માપયિંસુ ¶ , તત્થ પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા અભિધમ્મપિટકં વિસેસતો અનન્તનયં સમન્તપટ્ઠાનં વિચિનન્તો સત્તાહં વીતિનામેસિ, તં ઠાનં રતનઘરચેતિયં નામ જાતં. એવં બોધિસમીપેયેવ ચત્તારિ સત્તાહાનિ વીતિનામેત્વા પઞ્ચમે સત્તાહે બોધિરુક્ખતો અજપાલનિગ્રોધં ઉપસઙ્કમિત્વા તસ્સ મૂલે પલ્લઙ્કેન નિસીદિ.

તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠાસીતિ તતો ફલસમાપત્તિસમાધિતો યથાકાલપરિચ્છેદં વુટ્ઠહિ, વુટ્ઠહિત્વા ચ પન તત્થ એવં નિસિન્ને ભગવતિ એકો બ્રાહ્મણો તં ગન્ત્વા પઞ્હં પુચ્છિ. તેન વુત્તં ‘‘અથ ખો અઞ્ઞતરો’’તિઆદિ. તત્થ અઞ્ઞતરોતિ નામગોત્તવસેન અનભિઞ્ઞાતો અપાકટો એકો. હુંહુઙ્કજાતિકોતિ સો કિર દિટ્ઠમઙ્ગલિકો માનથદ્ધો માનવસેન કોધવસેન ચ સબ્બં અવોક્ખજાતિકં પસ્સિત્વા જિગુચ્છન્તો ‘‘હુંહુ’’ન્તિ કરોન્તો વિચરતિ, તસ્મા ‘‘હુંહુઙ્કજાતિકો’’તિ વુચ્ચતિ, ‘‘હુહુક્કજાતિકો’’તિપિ પાઠો. બ્રાહ્મણોતિ જાતિયા બ્રાહ્મણો.

યેન ભગવાતિ યસ્સં દિસાયં ભગવા નિસિન્નો. ભુમ્મત્થે હિ એતં કરણવચનં ¶ . યેન વા દિસાભાગેન ભગવા ઉપસઙ્કમિતબ્બો, તેન દિસાભાગેન ઉપસઙ્કમિ. અથ વા યેનાતિ હેતુઅત્થે કરણવચનં, યેન કારણેન ભગવા દેવમનુસ્સેહિ ઉપસઙ્કમિતબ્બો, તેન કારણેન ઉપસઙ્કમીતિ અત્થો. કેન ચ કારણેન ભગવા ઉપસઙ્કમિતબ્બો? નાનપ્પકારરોગદુક્ખાભિપીળિતત્તા આતુરકાયેહિ મહાજનેહિ મહાનુભાવો ભિસક્કો વિય રોગતિકિચ્છનત્થં, નાનાવિધકિલેસબ્યાધિપીળિતત્તા આતુરચિત્તેહિ દેવમનુસ્સેહિ કિલેસબ્યાધિતિકિચ્છનત્થં ધમ્મસ્સવનપઞ્હપુચ્છનાદિકારણેહિ ભગવા ઉપસઙ્કમિતબ્બો. તેન અયમ્પિ બ્રાહ્મણો અત્તનો કઙ્ખં છિન્દિતુકામો ઉપસઙ્કમિ.

ઉપસઙ્કમિત્વાતિ ઉપસઙ્કમનપરિયોસાનદીપનં. અથ વા યં ઠાનં ઉપસઙ્કમિ, તતોપિ ભગવતો સમીપભૂતં આસન્નતરં ઠાનં ઉપગન્ત્વાતિ અત્થો. સમ્મોદીતિ સમં સમ્મા વા મોદિ, ભગવા ચાનેન, સોપિ ભગવતા ‘‘કચ્ચિ ભોતો ખમનીયં કચ્ચિ યાપનીય’’ન્તિઆદિના પટિસન્થારકરણવસેન સમપ્પવત્તમોદો અહોસિ. સમ્મોદનીયન્તિ સમ્મોદનારહં સમ્મોદજનનયોગ્ગં. કથન્તિ કથાસલ્લાપં. સારણીયન્તિ સરિતબ્બયુત્તં ¶ સાધુજનેહિ પવત્તેતબ્બં, કાલન્તરે વા ચિન્તેતબ્બં. વીતિસારેત્વાતિ નિટ્ઠાપેત્વા. એકમન્તન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો. એકસ્મિં ¶ ઠાને, અતિસમ્મુખાદિકે છ નિસજ્જદોસે વજ્જેત્વા એકસ્મિં પદેસેતિ અત્થો. એતદવોચાતિ એતં ઇદાનિ વત્તબ્બં ‘‘કિત્તાવતા નુ ખો’’તિઆદિવચનં અવોચ.

તત્થ કિત્તાવતાતિ કિત્તકેન પમાણેન. નૂતિ સંસયત્થે નિપાતો. ખોતિ પદપૂરણે. ભોતિ બ્રાહ્મણાનં જાતિસમુદાગતં આલપનં. તથા હિ વુત્તં – ‘‘ભોવાદિ નામ સો હોતિ, સચે હોતિ સકિઞ્ચનો’’તિ (મ. નિ. ૨.૪૫૭; ધ. પ. ૩૯૬). ગોતમાતિ ભગવન્તં ગોત્તેન આલપતિ. કથં પનાયં બ્રાહ્મણો સમ્પતિસમાગતો ભગવતો ગોત્તં ¶ જાનાતીતિ? નાયં સમ્પતિસમાગતો, છબ્બસ્સાનિ પધાનકરણકાલે ઉપટ્ઠહન્તેહિ પઞ્ચવગ્ગિયેહિ સદ્ધિં ચરમાનોપિ, અપરભાગે તં વતં છડ્ડેત્વા ઉરુવેલાયં સેનનિગમે એકો અદુતિયો હુત્વા પિણ્ડાય ચરમાનોપિ તેન બ્રાહ્મણેન દિટ્ઠપુબ્બો ચેવ સલ્લપિતપુબ્બો ચ. તેન સો પુબ્બે પઞ્ચવગ્ગિયેહિ ગય્હમાનં ભગવતો ગોત્તં અનુસ્સરન્તો, ‘‘ભો ગોતમા’’તિ ભગવન્તં ગોત્તેન આલપતિ. યતો પટ્ઠાય વા ભગવા મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમન્તો અનોમનદીતીરે પબ્બજિતો, તતો પભુતિ ‘‘સમણો ગોતમો’’તિ ચન્દો વિય સૂરિયો વિય ચ પાકટો પઞ્ઞાતો, ન તસ્સ ગોત્તજાનને કારણં ગવેસિતબ્બં.

બ્રાહ્મણકરણાતિ બ્રાહ્મણં કરોન્તીતિ બ્રાહ્મણકરણા, બ્રાહ્મણભાવકરાતિ અત્થો. એત્થ ચ કિત્તાવતાતિ એતેન યેહિ ધમ્મેહિ બ્રાહ્મણો હોતિ, તેસં ધમ્માનં પરિમાણં પુચ્છતિ. કતમે ચ પનાતિ ઇમિના તેસં સરૂપં પુચ્છતિ.

એતમત્થં વિદિત્વાતિ એતં તેન પુટ્ઠસ્સ પઞ્હસ્સ સિખાપત્તં અત્થં વિદિત્વા તાયં વેલાયં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ, ન પન તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ધમ્મં દેસેસિ. કસ્મા? ધમ્મદેસનાય અભાજનભાવતો. તથા હિ તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ઇમં ગાથં સુત્વા ન સચ્ચાભિસમયો અહોસિ. યથા ચ ઇમસ્સ, એવં ઉપકસ્સ આજીવકસ્સ બુદ્ધગુણપ્પકાસનં. ધમ્મચક્કપ્પવત્તનતો હિ ¶ પુબ્બભાગે ભગવતા ભાસિતં પરેસં સુણન્તાનમ્પિ તપુસ્સભલ્લિકાનં સરણદાનં વિય વાસનાભાગિયમેવ જાતં, ન સેક્ખભાગિયં, ન નિબ્બેધભાગિયં. એસા હિ ધમ્મતાતિ.

તત્થ યો બ્રાહ્મણોતિ યો બાહિતપાપધમ્મતાય બ્રાહ્મણો, ન દિટ્ઠમઙ્ગલિકતાય હુંહુઙ્કારકસાવાદિપાપધમ્મયુત્તો હુત્વા કેવલં જાતિમત્તકેન બ્રહ્મઞ્ઞં પટિજાનાતિ. સો બ્રાહ્મણો બાહિતપાપધમ્મત્તા હુંહુઙ્કારપ્પહાનેન નિહુંહુઙ્કો, રાગાદિકસાવાભાવેન નિક્કસાવો, ભાવનાનુયોગયુત્તચિત્તતાય ¶ યતત્તો, સીલસંયમેન વા સંયતચિત્તતાય યતત્તો, ચતુમગ્ગઞાણસઙ્ખાતેહિ ¶ વેદેહિ અન્તં સઙ્ખારપરિયોસાનં નિબ્બાનં, વેદાનં વા અન્તં ગતત્તા વેદન્તગૂ. મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ વુસિતત્તા વુસિતબ્રહ્મચરિયો, ધમ્મેન સો બ્રહ્મવાદં વદેય્ય ‘‘બ્રાહ્મણો અહ’’ન્તિ એતં વાદં ધમ્મેન ઞાયેન વદેય્ય. યસ્સ સકલલોકસન્નિવાસેપિ કુહિઞ્ચિ એકારમ્મણેપિ રાગુસ્સદો, દોસુસ્સદો, મોહુસ્સદો, માનુસ્સદો, દિટ્ઠુસ્સદોતિ ઇમે ઉસ્સદા નત્થિ, અનવસેસં પહીનાતિ અત્થો.

ચતુત્થસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. બ્રાહ્મણસુત્તવણ્ણના

૫. પઞ્ચમે સાવત્થિયન્તિ એવંનામકે નગરે. તઞ્હિ સવત્થસ્સ નામ ઇસિનો નિવાસટ્ઠાને માપિતત્તા સાવત્થીતિ વુચ્ચતિ, યથા કાકન્દી, માકન્દીતિ. એવં તાવ અક્ખરચિન્તકા. અટ્ઠકથાચરિયા પન ભણન્તિ – યંકિઞ્ચિ મનુસ્સાનં ઉપભોગપરિભોગં સબ્બમેત્થ અત્થીતિ સાવત્થિ. સત્થસમાયોગે ચ કિમેત્થ ભણ્ડમત્થીતિ પુચ્છિતે સબ્બમત્થીતિપિ વચનં ઉપાદાય સાવત્થીતિ.

‘‘સબ્બદા સબ્બૂપકરણં, સાવત્થિયં સમોહિતં;

તસ્મા સબ્બમુપાદાય, સાવત્થીતિ પવુચ્ચતી’’તિ. (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૪);

તસ્સં ¶ સાવત્થિયં, સમીપત્થે ચેતં ભુમ્મવચનં. જેતવનેતિ અત્તનો પચ્ચત્થિકે જિનાતીતિ જેતો, રઞ્ઞા વા પચ્ચત્થિકજને જિતે જાતોતિ જેતો, મઙ્ગલકમ્યતાય વા તસ્સ એવં નામમેવ કતન્તિ જેતો. વનયતીતિ ¶ વનં, અત્તનો સમ્પત્તિયા સત્તાનં અત્તનિ ભત્તિં કરોતિ ઉપ્પાદેતીતિ અત્થો. વનુકે ઇતિ વા વનં, નાનાવિધકુસુમગન્ધસમ્મોદમત્તકોકિલાદિવિહઙ્ગવિરુતાલાપેહિ મન્દમારુતચલિતરુક્ખસાખાપલ્લવહત્થેહિ ચ ‘‘એથ મં પરિભુઞ્જથા’’તિ પાણિનો યાચતિ વિયાતિ અત્થો. જેતસ્સ વનં જેતવનં. તઞ્હિ જેતેન કુમારેન રોપિતં સંવદ્ધિતં પરિપાલિતં. સોવ તસ્સ સામી અહોસિ, તસ્મા જેતવનન્તિ વુચ્ચતિ, તસ્મિં જેતવને.

અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામેતિ માતાપિતૂહિ ગહિતનામવસેન સુદત્તો નામ સો મહાસેટ્ઠિ, સબ્બકામસમિદ્ધિતાય ¶ પન વિગતમલમચ્છેરતાય કરુણાદિગુણસમઙ્ગિતાય ચ નિચ્ચકાલં અનાથાનં પિણ્ડં દેતિ, તસ્મા અનાથપિણ્ડિકોતિ વુચ્ચતિ. આરમન્તિ એત્થ પાણિનો વિસેસેન પબ્બજિતાતિ આરામો, પુપ્ફફલાદિસોભાય નાતિદૂરનાચ્ચાસન્નતાદિપઞ્ચવિધસેનાસનઙ્ગસમ્પત્તિયા ચ તતો તતો આગમ્મ રમન્તિ અભિરમન્તિ અનુક્કણ્ઠિતા હુત્વા વસન્તીતિ અત્થો. વુત્તપ્પકારાય વા સમ્પત્તિયા તત્થ તત્થ ગતેપિ અત્તનો અબ્ભન્તરંયેવ આનેત્વા રમેતીતિ આરામો. સો હિ અનાથપિણ્ડિકેન ગહપતિના જેતસ્સ રાજકુમારસ્સ હત્થતો અટ્ઠારસહિ હિરઞ્ઞકોટીહિ કોટિસન્થારેન કિણિત્વા અટ્ઠારસહિ હિરઞ્ઞકોટીહિ સેનાસનાનિ કારાપેત્વા અટ્ઠારસહિ હિરઞ્ઞકોટીહિ વિહારમહં નિટ્ઠાપેત્વા એવં ચતુપઞ્ઞાસહિરઞ્ઞકોટિપરિચ્ચાગેન બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ નિય્યાતિતો, તસ્મા ‘‘અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામો’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્મિં અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે.

એત્થ ચ ‘‘જેતવને’’તિ વચનં પુરિમસામિપરિકિત્તનં, ‘‘અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે’’તિ પચ્છિમસામિપરિકિત્તનં. ઉભયમ્પિ દ્વિન્નં પરિચ્ચાગવિસેસપરિદીપનેન પુઞ્ઞકામાનં ¶ આયતિં દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જનત્થં. તત્થ હિ દ્વારકોટ્ઠકપાસાદકરણવસેન ભૂમિવિક્કયલદ્ધા અટ્ઠારસ હિરઞ્ઞકોટિયો અનેકકોટિઅગ્ઘનકા રુક્ખા ચ જેતસ્સ પરિચ્ચાગો, ચતુપઞ્ઞાસ કોટિયો ¶ અનાથપિણ્ડિકસ્સ. ઇતિ તેસં પરિચ્ચાગપરિકિત્તનેન ‘‘એવં પુઞ્ઞકામા પુઞ્ઞાનિ કરોન્તી’’તિ દસ્સેન્તો ધમ્મભણ્ડાગારિકો અઞ્ઞેપિ પુઞ્ઞકામે તેસં દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જને નિયોજેતીતિ.

તત્થ સિયા – યદિ તાવ ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ, ‘‘જેતવને’’તિ ન વત્તબ્બં. અથ જેતવને વિહરતિ, ‘‘સાવત્થિય’’ન્તિ ન વત્તબ્બં. ન હિ સક્કા ઉભયત્થ એકં સમયં વિહરિતુન્તિ. ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં, નનુ અવોચુમ્હા ‘‘સમીપત્થે એતં ભુમ્મવચન’’ન્તિ. તસ્મા યદિદં સાવત્થિયા સમીપે જેતવનં, તત્થ વિહરન્તો ‘‘સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને’’તિ વુત્તો. ગોચરગામનિદસ્સનત્થં હિસ્સ સાવત્થિવચનં, પબ્બજિતાનુરૂપનિવાસટ્ઠાનદસ્સનત્થં સેસવચનન્તિ.

આયસ્મા ચ સારિપુત્તોતિઆદીસુ આયસ્માતિ પિયવચનં. ચસદ્દો સમુચ્ચયત્થો. રૂપસારિયા નામ બ્રાહ્મણિયા પુત્તોતિ સારિપુત્તો. મહામોગ્ગલ્લાનોતિ પૂજાવચનં. ગુણવિસેસેહિ મહન્તો મોગ્ગલ્લાનોતિ હિ મહામોગ્ગલ્લાનો. રેવતોતિ ખદિરવનિકરેવતો, ન કઙ્ખારેવતો. એકસ્મિઞ્હિ દિવસે ભગવા રત્તસાણિપરિક્ખિત્તો વિય સુવણ્ણયૂપો, પવાળધજપરિવારિતો વિય સુવણ્ણપબ્બતો, નવુતિહંસસહસ્સપરિવારિતો વિય ધતરટ્ઠો હંસરાજા, સત્તરતનસમુજ્જલાય ચતુરઙ્ગિનિયા ¶ સેનાય પરિવારિતો વિય ચક્કવત્તિ રાજા, મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ગગનમજ્ઝે ચન્દં ઉટ્ઠાપેન્તો વિય ચતુન્નં પરિસાનં મજ્ઝે ધમ્મં દેસેન્તો નિસિન્નો હોતિ. તસ્મિં સમયે ઇમે અગ્ગસાવકા મહાસાવકા ચ ભગવતો પાદે વન્દનત્થાય ઉપસઙ્કમિંસુ.

ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ અત્તાનં પરિવારેત્વા નિસિન્નભિક્ખૂ તે આગચ્છન્તે દસ્સેત્વા અભાસિ. ભગવા હિ તે આયસ્મન્તે સીલસમાધિપઞ્ઞાદિગુણસમ્પન્ને પરમેન ઉપસમેન સમન્નાગતે પરમાય આકપ્પસમ્પત્તિયા યુત્તે ઉપસઙ્કમન્તે પસ્સિત્વા પસન્નમાનસો તેસં ગુણવિસેસપરિકિત્તનત્થં ભિક્ખૂ આમન્તેસિ ¶ ‘‘એતે, ભિક્ખવે, બ્રાહ્મણા આગચ્છન્તિ, એતે, ભિક્ખવે, બ્રાહ્મણા આગચ્છન્તી’’તિ. પસાદવસેન એતં આમેડિતં, પસંસાવસેનાતિપિ વત્તું યુત્તં. એવં વુત્તેતિ એવં ભગવતા તે ¶ આયસ્મન્તે ‘‘બ્રાહ્મણા’’તિ વુત્તે. અઞ્ઞતરોતિ નામગોત્તેન અપાકટો, તસ્સં પરિસાયં નિસિન્નો એકો ભિક્ખુ. બ્રાહ્મણજાતિકોતિ બ્રાહ્મણકુલે જાતો. સો હિ ઉળારભોગા બ્રાહ્મણમહાસાલકુલા પબ્બજિતો. તસ્સ કિર એવં અહોસિ ‘‘ઇમે લોકિયા ઉભતોસુજાતિયા બ્રાહ્મણસિક્ખાનિપ્ફત્તિયા ચ બ્રાહ્મણો હોતિ, ન અઞ્ઞથાતિ વદન્તિ, ભગવા ચ એતે આયસ્મન્તે બ્રાહ્મણાતિ વદતિ, હન્દાહં ભગવન્તં બ્રાહ્મણલક્ખણં પુચ્છેય્ય’’ન્તિ એતદત્થમેવ હિ ભગવા તદા તે થેરે ‘‘બ્રાહ્મણા’’તિ અભાસિ. બ્રહ્મં અણતીતિ બ્રાહ્મણોતિ હિ જાતિબ્રાહ્મણાનં નિબ્બચનં. અરિયા પન બાહિતપાપતાય બ્રાહ્મણા. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘બાહિતપાપોતિ બ્રાહ્મણો, સમચરિયા સમણોતિ વુચ્ચતી’’તિ (ધ. પ. ૩૮૮). વક્ખતિ ચ ‘‘બાહિત્વા પાપકે ધમ્મે’’તિ.

એતમત્થં વિદિત્વાતિ એતં બ્રાહ્મણસદ્દસ્સ પરમત્થતો સિખાપત્તમત્થં જાનિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં પરમત્થબ્રાહ્મણભાવદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ બાહિત્વાતિ બહિ કત્વા, અત્તનો સન્તાનતો નીહરિત્વા સમુચ્છેદપ્પહાનવસેન પજહિત્વાતિ અત્થો. પાપકે ધમ્મેતિ લામકે ધમ્મે, દુચ્ચરિતવસેન તિવિધદુચ્ચરિતધમ્મે, ચિત્તુપ્પાદવસેન દ્વાદસાકુસલચિત્તુપ્પાદે, કમ્મપથવસેન દસાકુસલકમ્મપથે, પવત્તિભેદવસેન અનેકભેદભિન્ને સબ્બેપિ અકુસલધમ્મેતિ અત્થો. યે ચરન્તિ સદા સતાતિ યે સતિવેપુલ્લપ્પત્તતાય સબ્બકાલં રૂપાદીસુ છસુપિ આરમ્મણેસુ સતતવિહારવસેન સતા સતિમન્તો હુત્વા ચતૂહિ ઇરિયાપથેહિ ચરન્તિ. સતિગ્ગહણેનેવ ચેત્થ સમ્પજઞ્ઞમ્પિ ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં. ખીણસંયોજનાતિ ચતૂહિપિ અરિયમગ્ગેહિ દસવિધસ્સ સંયોજનસ્સ સમુચ્છિન્નત્તા પરિક્ખીણસંયોજના. બુદ્ધાતિ ચતુસચ્ચસમ્બોધેન બુદ્ધા. તે ચ પન સાવકબુદ્ધા, પચ્ચેકબુદ્ધા ¶ , સમ્માસમ્બુદ્ધાતિ તિવિધા, તેસુ ઇધ સાવકબુદ્ધા અધિપ્પેતા. તે ¶ વે લોકસ્મિ બ્રાહ્મણાતિ તે સેટ્ઠત્થેન બ્રાહ્મણસઙ્ખાતે ધમ્મે અરિયાય જાતિયા જાતા, બ્રાહ્મણભૂતસ્સ વા ભગવતો ઓરસપુત્તાતિ ઇમસ્મિં સત્તલોકે પરમત્થતો બ્રાહ્મણા નામ, ન જાતિગોત્તમત્તેહિ, ન જટાધારણાદિમત્તેન વાતિ અત્થો. એવં ઇમેસુ દ્વીસુ સુત્તેસુ બ્રાહ્મણકરા ¶ ધમ્મા અરહત્તં પાપેત્વા કથિતા, નાનજ્ઝાસયતાય પન સત્તાનં દેસનાવિલાસેન અભિલાપનાનત્તેન દેસનાનાનત્તં વેદિતબ્બં.

પઞ્ચમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. મહાકસ્સપસુત્તવણ્ણના

૬. છટ્ઠે રાજગહેતિ એવંનામકે નગરે. તઞ્હિ મહામન્ધાતુમહાગોવિન્દાદીહિ પરિગ્ગહિતત્તા ‘‘રાજગહ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘દુરભિભવનીયત્તા પટિરાજૂનં ગહભૂતન્તિ રાજગહ’’ન્તિઆદિના અઞ્ઞેનેત્થ પકારેન વણ્ણયન્તિ. કિન્તેહિ? નામમેતં તસ્સ નગરસ્સ. તં પનેતં બુદ્ધકાલે ચક્કવત્તિકાલે ચ નગરં હોતિ, સેસકાલે સુઞ્ઞં યક્ખપરિગ્ગહિતં તેસં વસનટ્ઠાનં હુત્વા તિટ્ઠતિ. વેળુવને કલન્દકનિવાપેતિ વેળુવનન્તિ તસ્સ વિહારસ્સ નામં. તં કિર અટ્ઠારસહત્થુબ્બેધેન પાકારેન પરિક્ખિત્તં બુદ્ધસ્સ ભગવતો વસનાનુચ્છવિકાય મહતિયા ગન્ધકુટિયા અઞ્ઞેહિ ચ પાસાદકુટિલેણમણ્ડપચઙ્કમદ્વારકોટ્ઠકાદીહિ પટિમણ્ડિતં બહિ વેળૂહિ પરિક્ખિત્તં અહોસિ નીલોભાસં મનોરમં, તેન ‘‘વેળુવન’’ન્તિ ¶ વુચ્ચતિ. કલન્દકાનઞ્ચેત્થ નિવાપં અદંસુ, તસ્મા ‘‘કલન્દકનિવાપો’’તિ વુચ્ચતિ. પુબ્બે કિર અઞ્ઞતરો રાજા તં ઉય્યાનં કીળનત્થં પવિટ્ઠો સુરામદમત્તો દિવાસેય્યં ઉપગતો સુપિ, પરિજનોપિસ્સ ‘‘સુત્તો રાજા’’તિ પુપ્ફફલાદીહિ પલોભિયમાનો ઇતો ચિતો ચ પક્કામિ. અથ સુરાગન્ધેન અઞ્ઞતરસ્મા રુક્ખસુસિરા કણ્હસપ્પો નિક્ખમિત્વા રઞ્ઞો અભિમુખો આગચ્છતિ. તં દિસ્વા રુક્ખદેવતા ‘‘રઞ્ઞો જીવિતં દસ્સામી’’તિ કલન્દકવેસેન ગન્ત્વા કણ્ણમૂલે સદ્દમકાસિ. રાજા પટિબુજ્ઝિ, કણ્હસપ્પો નિવત્તો. સો તં દિસ્વા ‘‘ઇમાય કાળકાય મમ જીવિતં દિન્ન’’ન્તિ કાળકાનં નિવાપં તત્થ પટ્ઠપેસિ, અભયઘોસઞ્ચ ઘોસાપેસિ. તસ્મા તતો પટ્ઠાય તં ‘‘કલન્દકનિવાપ’’ન્તિ સઙ્ખં ગતં. કલન્દકાતિ હિ કાળકાનં નામં, તસ્મિં વેળુવને કલન્દકનિવાપે.

મહાકસ્સપોતિ ¶ મહન્તેહિ સીલક્ખન્ધાદીહિ સમન્નાગતત્તા મહન્તો કસ્સપોતિ મહાકસ્સપો, અપિચ કુમારકસ્સપત્થેરં ઉપાદાય અયં મહાથેરો ¶ ‘‘મહાકસ્સપો’’તિ વુચ્ચતિ. પિપ્પલિગુહાયન્તિ તસ્સા કિર ગુહાય દ્વારસમીપે એકો પિપ્પલિરુક્ખો અહોસિ, તેન સા ‘‘પિપ્પલિગુહા’’તિ પઞ્ઞાયિત્થ. તસ્સં પિપ્પલિગુહાયં. આબાધિકોતિ આબાધો અસ્સ અત્થીતિ આબાધિકો, બ્યાધિકોતિ અત્થો. દુક્ખિતોતિ કાયસન્નિસ્સિતં દુક્ખં સઞ્જાતં અસ્સાતિ દુક્ખિતો, દુક્ખપ્પત્તોતિ અત્થો. બાળ્હગિલાનોતિ અધિમત્તગેલઞ્ઞો, તં પન ગેલઞ્ઞં સતો સમ્પજાનો હુત્વા અધિવાસેસિ. અથસ્સ ભગવા તં પવત્તિં ઞત્વા તત્થ ગન્ત્વા બોજ્ઝઙ્ગપરિત્તં અભાસિ, તેનેવ થેરસ્સ સો આબાધો વૂપસમિ. વુત્તઞ્હેતં બોજ્ઝઙ્ગસંયુત્તે –

‘‘તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા મહાકસ્સપો પિપ્પલિગુહાયં વિહરતિ આબાધિકો દુક્ખિતો બાળ્હગિલાનો. અથ ખો ભગવા સાયન્હસમયં પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો યેનાયસ્મા મહાકસ્સપો તેનુપસઙ્કમિ, ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. નિસજ્જ ખો ભગવા…પે… એતદવોચ – ‘કચ્ચિ તે, કસ્સપ, ખમનીયં, કચ્ચિ યાપનીયં, કચ્ચિ દુક્ખા વેદના ¶ પટિક્કમન્તિ, નો અભિક્કમન્તિ, પટિક્કમોસાનં પઞ્ઞાયતિ નો અભિક્કમો’તિ? ‘ન મે, ભન્તે, ખમનીયં, ન યાપનીયં, બાળ્હા મે ભન્તે, દુક્ખા વેદના અભિક્કમન્તિ નો પટિક્કમન્તિ, અભિક્કમોસાનં પઞ્ઞાયતિ નો પટિક્કમો’તિ.

‘‘‘સત્તિમે, કસ્સપ, બોજ્ઝઙ્ગા મયા સમ્મદક્ખાતા ભાવિતા બહુલીકતા અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાય નિબ્બાનાય સંવત્તન્તિ. કતમે સત્ત? સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ખો, કસ્સપ, મયા સમ્મદક્ખાતો ભાવિતો બહુલીકતો અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાય નિબ્બાનાય સંવત્તતિ…પે… ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો ખો, કસ્સપ, મયા સમ્મદક્ખાતો ભાવિતો બહુલીકતો અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાય નિબ્બાનાય સંવત્તતિ. ઇમે ખો, કસ્સપ, સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા મયા સમ્મદક્ખાતા ભાવિતા બહૂલીકતા અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાય નિબ્બાનાય સંવત્તન્તી’તિ. ‘તગ્ઘ ભગવા બોજ્ઝઙ્ગા, તગ્ઘ, સુગત, બોજ્ઝઙ્ગા’’’તિ.

‘‘ઇદમવોચ ભગવા. અત્તમનો આયસ્મા મહાકસ્સપો ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દિ. વુટ્ઠહિ ચાયસ્મા મહાકસ્સપો તમ્હા ¶ આબાધા, તથા પહીનો ચાયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ સો આબાધો અહોસી’’તિ.

તેન ¶ વુત્તં – ‘‘અથ ખો આયસ્મા મહાકસ્સપો અપરેન સમયેન તમ્હા આબાધા વુટ્ઠાસી’’તિ.

એતદહોસીતિ પુબ્બે ગેલઞ્ઞદિવસેસુ સદ્ધિવિહારિકેહિ ઉપનીતં પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા વિહારે એવ અહોસિ. અથસ્સ તમ્હા આબાધા વુટ્ઠિતસ્સ એતં ‘‘યંનૂનાહં રાજગહં પિણ્ડાય પવિસેય્ય’’ન્તિ પરિવિતક્કો અહોસિ. પઞ્ચમત્તાનિ દેવતાસતાનીતિ સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો પરિચારિકા પઞ્ચસતા કકુટપાદિનિયો અચ્છરાયો. ઉસ્સુક્કં આપન્નાનિ હોન્તીતિ થેરસ્સ પિણ્ડપાતં દસ્સામાતિ પઞ્ચપિણ્ડપાતસતાનિ સજ્જેત્વા સુવણ્ણભાજનેહિ આદાય અન્તરામગ્ગે ઠત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમં પિણ્ડપાતં ગણ્હથ, સઙ્ગહં નો કરોથા’’તિ વદમાના પિણ્ડપાતદાને યુત્તપ્પયુત્તાનિ હોન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ પિણ્ડપાતપ્પટિલાભાયા’’તિ.

સક્કો કિર દેવરાજા થેરસ્સ ચિત્તપ્પવત્તિં ઞત્વા તા અચ્છરાયો ઉય્યોજેસિ ‘‘ગચ્છથ તુમ્હે અય્યસ્સ મહાકસ્સપત્થેરસ્સ પિણ્ડપાતં દત્વા અત્તનો પતિટ્ઠં કરોથા’’તિ. એવં હિસ્સ અહોસિ ‘‘ઇમાસુ સબ્બાસુ ગતાસુ કદાચિ એકિસ્સાપિ હત્થતો પિણ્ડપાતં થેરો પટિગ્ગણ્હેય્ય, તં તસ્સા ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ. પટિક્ખિપિ થેરો, ‘‘ભન્તે ¶ , મય્હં પિણ્ડપાતં ગણ્હથ, મય્હં પિણ્ડપાતં ગણ્હથા’’તિ વદન્તિયો ‘‘ગચ્છથ તુમ્હે કતપુઞ્ઞા મહાભોગા, અહં દુગ્ગતાનં સઙ્ગહં કરિસ્સામી’’તિ વત્વા, ‘‘ભન્તે, મા નો નાસેથ, સઙ્ગહં નો કરોથા’’તિ વદન્તિયો પુનપિ પટિક્ખિપિત્વા પુનપિ અપગન્તું અનિચ્છમાના યાચન્તિયો ‘‘ન અત્તનો પમાણં જાનાથ, અપગચ્છથા’’તિ વત્વા અચ્છરં પહરિ. તા થેરસ્સ અચ્છરાસદ્દં સુત્વા સન્તજ્જિતા ઠાતું અસક્કોન્તિયો પલાયિત્વા દેવલોકમેવ ગતા. તેન વુત્તં – ‘‘પઞ્ચમત્તાનિ દેવતાસતાનિ પટિક્ખિપિત્વા’’તિ.

પુબ્બણ્હસમયન્તિ ¶ પુબ્બણ્હે એકં સમયં, એકસ્મિં કાલે. નિવાસેત્વાતિ વિહારનિવાસનપરિવત્તનવસેન નિવાસનં દળ્હં નિવાસેત્વા. પત્તચીવરમાદાયાતિ ચીવરં પારુપિત્વા પત્તં હત્થેન ગહેત્વા. પિણ્ડાય પાવિસીતિ પિણ્ડપાતત્થાય પાવિસિ. દલિદ્દવિસિખાતિ દુગ્ગતમનુસ્સાનં વસનોકાસો. કપણવિસિખાતિ ભોગપારિજુઞ્ઞપ્પત્તિયા દીનમનુસ્સાનં વાસો. પેસકારવિસિખાતિ તન્તવાયવાસો. અદ્દસા ખો ભગવાતિ કથં અદ્દસ? ‘‘આબાધા વુટ્ઠિતો મમ પુત્તો કસ્સપો કિન્નુ ખો કરોતી’’તિ આવજ્જેન્તો વેળુવને નિસિન્નો એવ ભગવા દિબ્બચક્ખુના અદ્દસ.

એતમત્થં ¶ વિદિત્વાતિ યાયં આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ પઞ્ચહિ અચ્છરાસતેહિ ઉપનીતં અનેકસૂપં અનેકબ્યઞ્જનં દિબ્બપિણ્ડપાતં પટિક્ખિપિત્વા કપણજનાનુગ્ગહપ્પટિપત્તિ વુત્તા, એતમત્થં જાનિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં પરમપ્પિચ્છતાદસ્સનમુખેન ખીણાસવસ્સ તાદીભાવાનુભાવદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ અનઞ્ઞપોસિન્તિ અઞ્ઞં પોસેતીતિ અઞ્ઞપોસી, ન અઞ્ઞપોસી અનઞ્ઞપોસી, અત્તના પોસેતબ્બસ્સ અઞ્ઞસ્સ અભાવેન અદુતિયો, એકકોતિ અત્થો. તેન થેરસ્સ સુભરતં દસ્સેતિ. થેરો હિ કાયપરિહારિકેન ચીવરેન કુચ્છિપરિહારિકેન ચ પિણ્ડપાતેન અત્તાનમેવ પોસેન્તો પરમપ્પિચ્છો હુત્વા વિહરતિ, અઞ્ઞં ઞાતિમિત્તાદીસુ કઞ્ચિ ન પોસેતિ કત્થચિ અલગ્ગભાવતો. અથ વા અઞ્ઞેન અઞ્ઞતરેન પોસેતબ્બતાય અભાવતો અનઞ્ઞપોસી. યો હિ એકસ્મિંયેવ પચ્ચયદાયકે પટિબદ્ધચતુપચ્ચયો સો અનઞ્ઞપોસી નામ ન હોતિ એકાયત્તવુત્તિતો ¶ . થેરો પન ‘‘યથાપિ ભમરો પુપ્ફ’’ન્તિ (ધ. પ. ૪૯) ગાથાય વુત્તનયેન જઙ્ઘાબલં નિસ્સાય પિણ્ડાય ચરન્તો કુલેસુ નિચ્ચનવો હુત્વા મિસ્સકભત્તેન યાપેતિ. તથા હિ નં ભગવા ચન્દૂપમપ્પટિપદાય થોમેસિ. અઞ્ઞાતન્તિ અભિઞ્ઞાતં, યથાભુચ્ચગુણેહિ પત્થટયસં, તેનેવ વા અનઞ્ઞપોસિભાવેન અપ્પિચ્છતાસન્તુટ્ઠિતાહિ ઞાતં. અથ વા અઞ્ઞાતન્તિ સબ્બસો પહીનતણ્હતાય લાભસક્કારસિલોકનિકામનહેતુ અત્તાનં જાનાપનવસેન ન ઞાતં. અવીતતણ્હો ¶ હિ પાપિચ્છો કુહકતાય સમ્ભાવનાધિપ્પાયેન અત્તાનં જાનાપેતિ. દન્તન્તિ છળઙ્ગુપેક્ખાવસેન ઇન્દ્રિયેસુ ઉત્તમદમનેન દન્તં. સારે પતિટ્ઠિતન્તિ વિમુત્તિસારે અવટ્ઠિતં, અસેક્ખસીલક્ખન્ધાદિકે વા સીલાદિસારે પતિટ્ઠિતં. ખીણાસવં વન્તદોસન્તિ કામાસવાદીનં ચતુન્નં આસવાનં અનવસેસં પહીનત્તા ખીણાસવં. તતો એવ રાગાદિદોસાનં સબ્બસો વન્તત્તા વન્તદોસં. તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણન્તિ તં યથાવુત્તગુણં પરમત્થબ્રાહ્મણં અહં બ્રાહ્મણન્તિ વદામીતિ. ઇધાપિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ દેસનાનાનત્તં વેદિતબ્બં.

છટ્ઠસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. અજકલાપકસુત્તવણ્ણના

૭. સત્તમે પાવાયન્તિ એવંનામકે મલ્લરાજૂનં નગરે. અજકલાપકે ચેતિયેતિ અજકલાપકેન ¶ નામ યક્ખેન પરિગ્ગહિતત્તા ‘‘અજકલાપક’’ન્તિ લદ્ધનામે મનુસ્સાનં ચિત્તીકતટ્ઠાને ¶ . સો કિર યક્ખો અજે કલાપે કત્વા બન્ધનેન અજકોટ્ઠાસેન સદ્ધિં બલિં પટિચ્છતિ, ન અઞ્ઞથા, તસ્મા ‘‘અજકલાપકો’’તિ પઞ્ઞાયિત્થ. કેચિ પનાહુ – અજકે વિય સત્તે લાપેતીતિ અજકલાપકોતિ. તસ્સ કિર સત્તા બલિં ઉપનેત્વા યદા અજસદ્દં કત્વા બલિં ઉપહરન્તિ, તદા સો તુસ્સતિ, તસ્મા ‘‘અજકલાપકો’’તિ વુચ્ચતીતિ. સો પન યક્ખો આનુભાવસમ્પન્નો કક્ખળો ફરુસો તત્થ ચ સન્નિહિતો, તસ્મા તં ઠાનં મનુસ્સા ચિત્તિં કરોન્તિ, કાલેન કાલં બલિં ઉપહરન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘અજકલાપકે ચેતિયે’’તિ. અજકલાપકસ્સ યક્ખસ્સ ભવનેતિ તસ્સ યક્ખસ્સ વિમાને.

તદા કિર સત્થા તં યક્ખં દમેતુકામો સાયન્હસમયે એકો અદુતિયો પત્તચીવરં આદાય અજકલાપકસ્સ યક્ખસ્સ ભવનદ્વારં ગન્ત્વા તસ્સ દોવારિકં ભવનપવિસનત્થાય યાચિ. સો ‘‘કક્ખળો, ભન્તે, અજકલાપકો યક્ખો, સમણોતિ વા બ્રાહ્મણોતિ વા ગારવં ન કરોતિ, તસ્મા તુમ્હે એવ જાનાથ, મય્હં પન તસ્સ અનારોચનં ન યુત્ત’’ન્તિ તાવદેવ યક્ખસમાગમં ગતસ્સ અજકલાપકસ્સ સન્તિકં ¶ વાતવેગેન અગમાસિ. સત્થા અન્તોભવનં પવિસિત્વા અજકલાપકસ્સ નિસીદનમણ્ડપે પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ. યક્ખસ્સ ઓરોધા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠંસુ. સત્થા તાસં કાલયુત્તં ધમ્મિં કથં કથેસિ. તેન વુત્તં – ‘‘પાવાયં વિહરતિ અજકલાપકે ચેતિયે અજકલાપકસ્સ યક્ખસ્સ ભવને’’તિ.

તસ્મિં સમયે સાતાગિરહેમવતા અજકલાપકસ્સ ભવનમત્થકેન યક્ખસમાગમં ગચ્છન્તા અત્તનો ગમને અસમ્પજ્જમાને ‘‘કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ આવજ્જેન્તા સત્થારં અજકલાપકસ્સ ભવને નિસિન્નં દિસ્વા તત્થ ગન્ત્વા ભગવન્તં વન્દિત્વા ‘‘મયં, ભન્તે, યક્ખસમાગમં ગમિસ્સામા’’તિ આપુચ્છિત્વા પદક્ખિણં કત્વા ગતા યક્ખસન્નિપાતે અજકલાપકં દિસ્વા તુટ્ઠિં પવેદયિંસુ ‘‘લાભા તે, આવુસો, અજકલાપક, યસ્સ તે ભવને સદેવકે લોકે અગ્ગપુગ્ગલો ભગવા નિસિન્નો, ઉપસઙ્કમિત્વા ¶ ભગવન્તં પયિરુપાસસ્સુ, ધમ્મઞ્ચ સુણાહી’’તિ. સો તેસં કથં સુત્વા ‘‘ઇમે તસ્સ મુણ્ડકસ્સ સમણકસ્સ મમ ભવને નિસિન્નભાવં કથેન્તી’’તિ કોધાભિભૂતો હુત્વા ‘‘અજ્જ મય્હં તેન સમણેન સદ્ધિં સઙ્ગામો ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા યક્ખસન્નિપાતતો ઉટ્ઠહિત્વા દક્ખિણં પાદં ઉક્ખિપિત્વા સટ્ઠિયોજનમત્તં પબ્બતકૂટં અક્કમિ, તં ભિજ્જિત્વા દ્વિધા અહોસિ. સેસં એત્થ યં વત્તબ્બં, તં આળવકસુત્તવણ્ણનાયં (સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૪૬) આગતનયેનેવ વેદિતબ્બં.

અજકલાપકસ્સ ¶ સમાગમો હિ આળવકસમાગમસદિસોવ ઠપેત્વા પઞ્હકરણં વિસ્સજ્જનં ભવનતો તિક્ખત્તું નિક્ખમનં પવેસનઞ્ચ. અજકલાપકો હિ આગચ્છન્તોયેવ ‘‘એતેહિયેવ તં સમણં પલાપેસ્સામી’’તિ વાતમણ્ડલાદિકે નવવસ્સે સમુટ્ઠાપેત્વા તેહિ ભગવતો ચલનમત્તમ્પિ કાતું અસક્કોન્તો નાનાવિધપ્પહરણહત્થે અતિવિય ભયાનકરૂપે ભૂતગણે નિમ્મિનિત્વા તેહિ સદ્ધિં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા અન્તન્તેનેવ ચરન્તો સબ્બરત્તિં નાનપ્પકારં વિપ્પકારં કત્વાપિ ભગવતો કિઞ્ચિ કેસગ્ગમત્તમ્પિ નિસિન્નટ્ઠાનતો ચલનં કાતું નાસક્ખિ. કેવલં પન ‘‘અયં સમણો મં અનાપુચ્છા મય્હં ભવનં પવિસિત્વા નિસીદતી’’તિ કોધવસેન પજ્જલિ. અથસ્સ ભગવા ચિત્તપ્પવત્તિં ઞત્વા ‘‘સેય્યથાપિ નામ ચણ્ડસ્સ કુક્કુરસ્સ નાસાય પિત્તં ભિન્દેય્ય, એવં સો ભિય્યોસોમત્તાય ¶ ચણ્ડતરો અસ્સ, એવમેવાયં યક્ખો મયિ ઇધ નિસિન્ને ચિત્તં પદૂસેતિ, યંનૂનાહં બહિ નિક્ખમેય્ય’’ન્તિ સયમેવ ભવનતો નિક્ખમિત્વા અબ્ભોકાસે નિસીદિ. તેન ¶ વુત્તં – ‘‘તેન ખો પન સમયેન ભગવા રત્તન્ધકારતિમિસાયં અબ્ભોકાસે નિસિન્નો હોતી’’તિ.

તત્થ રત્તન્ધકારતિમિસાયન્તિ રત્તિયં અન્ધકરણતમસિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણુપ્પત્તિવિરહિતે બહલન્ધકારેતિ અત્થો. ચતુરઙ્ગસમન્નાગતો કિર તદા અન્ધકારો પવત્તીતિ. દેવોતિ મેઘો એકમેકં ફુસિતકં ઉદકબિન્દું પાતેતિ. અથ યક્ખો ‘‘ઇમિના સદ્દેન તાસેત્વા ઇમં સમણં પલાપેસ્સામી’’તિ ભગવતો સમીપં ગન્ત્વા ‘‘અક્કુલો’’તિઆદિના તં ભિંસનં અકાસિ. તેન વુત્તં ‘‘અથ ખો અજકલાપકો’’તિઆદિ. તત્થ ભયન્તિ ચિત્તુત્રાસં, છમ્ભિતત્તન્તિ ઊરુત્થમ્ભકસરીરસ્સ છમ્ભિતભાવં. લોમહંસન્તિ લોમાનં પહટ્ઠભાવં, તીહિપિ પદેહિ ભયુપ્પત્તિમેવ દસ્સેતિ. ઉપસઙ્કમીતિ કસ્મા પનાયં એવમધિપ્પાયો ઉપસઙ્કમિ, નનુ પુબ્બે અત્તના કાતબ્બં વિપ્પકારં અકાસીતિ? સચ્ચમકાસિ, તં પનેસ ‘‘અન્તોભવને ખેમટ્ઠાને થિરભૂમિયં ઠિતસ્સ ન કિઞ્ચિ કાતું અસક્ખિ, ઇદાનિ બહિ ઠિતં એવં ભિંસાપેત્વા પલાપેતું સક્કા’’તિ મઞ્ઞમાનો ઉપસઙ્કમિ. અયઞ્હિ યક્ખો અત્તનો ભવનં ‘‘થિરભૂમી’’તિ મઞ્ઞતિ, ‘‘તત્થ ઠિતત્તા અયં સમણો ન ભાયતી’’તિ ચ.

તિક્ખત્તું ‘‘અક્કુલો પક્કુલો’’તિ અક્કુલપક્કુલિકં અકાસીતિ તયો વારે ‘‘અક્કુલો પક્કુલો’’તિ ભિંસાપેતુકામતાય એવરૂપં સદ્દં અકાસિ. અનુકરણસદ્દો હિ અયં. તદા હિ સો યક્ખો સિનેરું ઉક્ખિપન્તો વિય મહાપથવિં પરિવત્તેન્તો વિય ચ મહતા ઉસ્સાહેન અસનિસતસદ્દસઙ્ઘાટં વિય એકસ્મિં ઠાને પુઞ્જીકતં હુત્વા વિનિચ્છરન્તં દિસાગજાનં હત્થિગજ્જિતં, કેસરસીહાનં સીહનિન્નાદં ¶ , યક્ખાનં હિંકારસદ્દં, ભૂતાનં અટ્ટહાસં, અસુરાનં અપ્ફોટનઘોસં ¶ , ઇન્દસ્સ દેવરઞ્ઞો વજિરનિગ્ઘાતનિગ્ઘોસં, અત્તનો ગમ્ભીરતાય વિપ્ફારિકતાય ભયાનકતાય ચ અવસેસસદ્દં અવહસન્તમિવ અભિભવન્તમિવ ચ કપ્પવુટ્ઠાનમહાવાતમણ્ડલિકાય વિનિગ્ઘોસં પુથુજ્જનાનં હદયં ફાલેન્તં વિય મહન્તં પટિભયનિગ્ઘોસં અબ્યત્તક્ખરં તિક્ખત્તું અત્તનો યક્ખગજ્જિતં ગજ્જિ ¶ ‘‘એતેન ઇમં સમણં ભિંસાપેત્વા પલાપેસ્સામી’’તિ. યં યં નિચ્છરતિ, તેન તેન પબ્બતા પપટિકં મુઞ્ચિંસુ, વનપ્પતિજેટ્ઠકે ઉપાદાય સબ્બેસુ રુક્ખલતાગુમ્બેસુ પત્તફલપુપ્ફાનિ સીદયિંસુ, તિયોજનસહસ્સવિત્થતોપિ હિમવન્તપબ્બતરાજા સઙ્કમ્પિ સમ્પકમ્પિ સમ્પવેધિ, ભુમ્મદેવતા આદિં કત્વા યેભુય્યેન દેવતાનમ્પિ અહુદેવ ભયં છમ્ભિતત્તં લોમહંસો, પગેવ મનુસ્સાનં. અઞ્ઞેસઞ્ચ અપદદ્વિપદચતુપ્પદાનં મહાપથવિયા ઉન્દ્રિયનકાલો વિય મહતી વિભિંસનકા અહોસિ, સકલસ્મિં જમ્બુદીપતલે મહન્તં કોલાહલં ઉદપાદિ. ભગવા પન તં સદ્દં ‘‘કિમી’’તિ અમઞ્ઞમાનો નિચ્ચલો નિસીદિ, ‘‘મા કસ્સચિ ઇમિના અન્તરાયો હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ.

યસ્મા પન સો સદ્દો ‘‘અક્કુલ પક્કુલ’’ ઇતિ ઇમિના આકારેન સત્તાનં સોતપથં અગમાસિ, તસ્મા તસ્સ અનુકરણવસેન ‘‘અક્કુલો પક્કુલો’’તિ, યક્ખસ્સ ચ તસ્સં નિગ્ઘોસનિચ્છારણાયં અક્કુલપક્કુલકરણં અત્થીતિ કત્વા ‘‘અક્કુલપક્કુલિકં અકાસી’’તિ સઙ્ગહં આરોપયિંસુ. કેચિ પન ‘‘આકુલબ્યાકુલ ઇતિ પદદ્વયસ્સ પરિયાયાભિધાનવસેન અક્કુલો બક્કુલોતિ અયં સદ્દો વુત્તો’’તિ વદન્તિ યથા ‘‘એકં એકક’’ન્તિ. યસ્મા એકવારં જાતો પઠમુપ્પત્તિવસેનેવ નિબ્બત્તત્તા આકુલોતિ આદિઅત્થો આકારો, તસ્સ ચ ¶ કકારાગમં કત્વા રસ્સત્તં કતન્તિ. દ્વે વારે પન જાતો બક્કુલો, કુલસદ્દો ચેત્થ જાતિપરિયાયો કોલંકોલોતિઆદીસુ વિય. વુત્તઅધિપ્પાયાનુવિધાયી ચ સદ્દપ્પયોગોતિ પઠમેન પદેન જલાબુજસીહબ્યગ્ઘાદયો, દુતિયેન અણ્ડજઆસીવિસકણ્હસપ્પાદયો વુચ્ચન્તિ, તસ્મા સીહાદિકો વિય આસીવિસાદિકો વિય ચ ‘‘અહં તે જીવિતહારકો’’તિ ઇમં અત્થં યક્ખો પદદ્વયેન દસ્સેતીતિ અઞ્ઞે. અપરે પન ‘‘અક્ખુલો ભક્ખુલો’’તિ પાળિં વત્વા ‘‘અક્ખેતું ખેપેતું વિનાસેતું ઉલતિ પવત્તેતીતિ અક્ખુલો, ભક્ખિતું ખાદિતું ઉલતીતિ ભક્ખુલો. કો પનેસો? યક્ખરક્ખસપિસાચસીહબ્યગ્ઘાદીસુ અઞ્ઞતરો યો કોચિ મનુસ્સાનં અનત્થાવહો’’તિ તસ્સ અત્થં વદન્તિ. ઇધાપિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ અધિપ્પાયયોજના વેદિતબ્બા.

એસો ¶ તે, સમણ, પિસાચોતિ ‘‘અમ્ભો, સમણ, તવ પિસિતાસનો પિસાચો ઉપટ્ઠિતો’’તિ મહન્તં ભેરવરૂપં અભિનિમ્મિનિત્વા ભગવતો પુરતો ઠત્વા અત્તાનં સન્ધાય યક્ખો વદતિ.

એતમત્થં ¶ વિદિત્વાતિ એતં તેન યક્ખેન કાયવાચાહિ પવત્તિયમાનં વિપ્પકારં. તેન ચ અત્તનો અનભિભવનીયસ્સ હેતુભૂતં લોકધમ્મેસુ નિરુપક્કિલેસતં સબ્બાકારતો વિદિત્વા. તાયં વેલાયન્તિ તસ્સં વિપ્પકારકરણવેલાયં. ઇમં ઉદાનન્તિ તં વિપ્પકારં અગણેત્વા અસ્સ અગણનહેતુભૂતં ધમ્માનુભાવદીપકં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ યદા સકેસુ ધમ્મેસૂતિ યસ્મિં કાલે સકઅત્તભાવસઙ્ખાતેસુ પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધધમ્મેસુ. પારગૂતિ પરિઞ્ઞાભિસમયપારિપૂરિવસેન પારઙ્ગતો, તતોયેવ તેસં હેતુભૂતે સમુદયે, તદપ્પવત્તિલક્ખણે નિરોધે, નિરોધગામિનિયા પટિપદાય ચ પહાનસચ્છિકિરિયાભાવનાભિસમયપારિપૂરિવસેન પારગતો. હોતિ બ્રાહ્મણોતિ એવં સબ્બસો બાહિતપાપત્તા બ્રાહ્મણો નામ હોતિ, સબ્બસો સકઅત્તભાવાવબોધનેપિ ચતુસચ્ચાભિસમયો ¶ હોતિ. વુત્તઞ્ચેતં – ‘‘ઇમસ્મિંયેવ બ્યામમત્તે કળેવરે સસઞ્ઞિમ્હિ સમનકે લોકઞ્ચ લોકસમુદયઞ્ચ પઞ્ઞપેમી’’તિઆદિ (સં. નિ. ૧.૧૦૭; અ. નિ. ૪.૪૫). અથ વા સકેસુ ધમ્મેસૂતિ અત્તનો ધમ્મેસુ, અત્તનો ધમ્મા નામ અત્થકામસ્સ પુગ્ગલસ્સ સીલાદિધમ્મા. સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિઆદયો હિ વોદાનધમ્મા એકન્તહિતસુખસમ્પાદનેન પુરિસસ્સ અત્તનો ધમ્મા નામ, ન અનત્થાવહા સંકિલેસધમ્મા વિય અસકધમ્મા. પારગૂતિ તેસં સીલાદીનં પારિપૂરિયા પારં પરિયન્તં ગતો.

તત્થ સીલં તાવ લોકિયલોકુત્તરવસેન દુવિધં. તેસુ લોકિયં પુબ્બભાગસીલં. તં સઙ્ખેપતો પાતિમોક્ખસંવરાદિવસેન ચતુબ્બિધં, વિત્થારતો પન અનેકપ્પભેદં. લોકુત્તરં મગ્ગફલવસેન દુવિધં, અત્થતો સમ્માવાચાસમ્માકમ્મન્તસમ્માઆજીવા. યથા ચ સીલં, તથા સમાધિપઞ્ઞા ચ લોકિયલોકુત્તરવસેન દુવિધા. તત્થ લોકિયસમાધિ સહ ઉપચારેન અટ્ઠ સમાપત્તિયો, લોકુત્તરસમાધિ મગ્ગપરિયાપન્નો ¶ . પઞ્ઞાપિ લોકિયા સુતમયા, ચિન્તામયા, ભાવનામયા ચ સાસવા, લોકુત્તરા પન મગ્ગસમ્પયુત્તા ફલસમ્પયુત્તા ચ. વિમુત્તિ નામ ફલવિમુત્તિ નિબ્બાનઞ્ચ, તસ્મા સા લોકુત્તરાવ. વિમુત્તિઞાણદસ્સનં લોકિયમેવ, તં એકૂનવીસતિવિધં પચ્ચવેક્ખણઞાણભાવતો. એવં એતેસં સીલાદિધમ્માનં અત્તનો સન્તાને અરહત્તફલાધિગમેન અનવસેસતો નિબ્બત્તપારિપૂરિયા પારં પરિયન્તં ગતોતિ સકેસુ ધમ્મેસુ પારગૂ.

અથ વા સોતાપત્તિફલાધિગમેન સીલસ્મિં પારગૂ. સો હિ ‘‘સીલેસુ પરિપૂરકારી’’તિ વુત્તો, સોતાપન્નગ્ગહણેનેવ ચેત્થ સકદાગામીપિ ગહિતો હોતિ. અનાગામિફલાધિગમેન સમાધિસ્મિં ¶ પારગૂ. સો હિ ‘‘સમાધિસ્મિં પરિપૂરકારી’’તિ વુત્તો. અરહત્તફલાધિગમેન ઇતરેસુ તીસુ પારગૂ. અરહા હિ પઞ્ઞાવેપુલ્લપ્પત્તિયા અગ્ગભૂતાય અકુપ્પાય ચેતોવિમુત્તિયા અધિગતત્તા પચ્ચવેક્ખણઞાણસ્સ ચ પરિયોસાનગમનતો પઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞાણદસ્સનેસુ પારગૂ નામ હોતિ. એવં સબ્બથાપિ ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ ચતુમગ્ગવસેન પરિઞ્ઞાદિસોળસવિધાય ¶ કિચ્ચનિપ્ફત્તિયા યથાવુત્તેસુ તસ્મિં તસ્મિં કાલે સકેસુ ધમ્મેસુ પારગતો.

હોતિ બ્રાહ્મણોતિ તદા સો બાહિતપાપધમ્મતાય પરમત્થબ્રાહ્મણો હોતિ. અથ એતં પિસાચઞ્ચ, પક્કુલઞ્ચાતિવત્તતીતિ તતો યથાવુત્તપારગમનતો અથ પચ્છા, અજકલાપક, એતં તયા દસ્સિતં પિસિતાસનત્થમાગતં પિસાચં ભયજનનત્થં સમુટ્ઠાપિતં અક્કુલપક્કુલિકઞ્ચ અતિવત્તતિ, અતિક્કમતિ, અભિભવતિ, તં ન ભાયતીતિ અત્થો.

અયમ્પિ ગાથા અરહત્તમેવ ઉલ્લપિત્વા કથિતા. અથ અજકલાપકો અત્તના કતેન તથારૂપેનપિ પટિભયરૂપેન વિભિંસનેન અકમ્પનીયસ્સ ભગવતો તં તાદિભાવં દિસ્વા ‘‘અહો અચ્છરિયમનુસ્સોવતાય’’ન્તિ પસન્નમાનસો પોથુજ્જનિકાય સદ્ધાય અત્તનિ નિવિટ્ઠભાવં વિભાવેન્તો સત્થુ સમ્મુખા ઉપાસકત્તં પવેદેસિ.

સત્તમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. સઙ્ગામજિસુત્તવણ્ણના

૮. અટ્ઠમે ¶ સઙ્ગામજીતિ એવંનામો. અયઞ્હિ આયસ્મા સાવત્થિયં અઞ્ઞતરસ્સ મહાવિભવસ્સ સેટ્ઠિનો પુત્તો, વયપ્પત્તકાલે માતાપિતૂહિ પતિરૂપેન દારેન નિયોજેત્વા સાપતેય્યં નિય્યાતેત્વા ઘરબન્ધનેન બદ્ધો હોતિ. સો એકદિવસં સાવત્થિવાસિનો ઉપાસકે પુબ્બણ્હસમયં દાનં દત્વા સીલં સમાદિયિત્વા સાયન્હસમયે સુદ્ધવત્થે સુદ્ધુત્તરાસઙ્ગે ગન્ધમાલાદિહત્થે ધમ્મસ્સવનત્થં જેતવનાભિમુખે ગચ્છન્તે દિસ્વા ‘‘કત્થ તુમ્હે ગચ્છથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ધમ્મસ્સવનત્થં જેતવને સત્થુ સન્તિક’’ન્તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ અહમ્પિ ગમિસ્સામી’’તિ તેહિ સદ્ધિં જેતવનં અગમાસિ. તેન ચ સમયેન ભગવા ¶ કઞ્ચનગુહાયં સીહનાદં નદન્તો કેસરસીહો વિય સદ્ધમ્મમણ્ડપે પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસીદિત્વા ચતુપરિસમજ્ઝે ધમ્મં દેસેતિ.

અથ ¶ ખો તે ઉપાસકા ભગવન્તં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ, સઙ્ગામજિપિ કુલપુત્તો તસ્સા પરિસાય પરિયન્તે ધમ્મં સુણન્તો નિસીદિ. ભગવા અનુપુબ્બિકથં કથેત્વા ચત્તારિ સચ્ચાનિ પકાસેસિ, સચ્ચપરિયોસાને અનેકેસં પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. સઙ્ગામજિપિ કુલપુત્તો સોતાપત્તિફલં પત્વા પરિસાય વુટ્ઠિતાય ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ ‘‘પબ્બાજેથ મં ભગવા’’તિ. ‘‘અનુઞ્ઞાતોસિ પન ત્વં માતાપિતૂહિ પબ્બજ્જાયા’’તિ? ‘‘નાહં, ભન્તે, અનુઞ્ઞાતો’’તિ. ‘‘ન ખો, સઙ્ગામજિ, તથાગતા માતાપિતૂહિ અનનુઞ્ઞાતં પુત્તં પબ્બાજેન્તી’’તિ. ‘‘સોહં, ભન્તે, તથા કરિસ્સામિ, યથા મં માતાપિતરો પબ્બજિતું અનુજાનન્તી’’તિ. સો ભગવન્તં વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા માતાપિતરો ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘અમ્મતાતા, અનુજાનાથ મં પબ્બજિતુ’’ન્તિ આહ. તતો પરં રટ્ઠપાલસુત્તે (મ. નિ. ૨.૨૯૩ આદયો) આગતનયેન વેદિતબ્બં.

અથ સો ‘‘પબ્બજિત્વા અત્તાનં દસ્સેસ્સામી’’તિ પટિઞ્ઞં દત્વા અનુઞ્ઞાતો માતાપિતૂહિ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. અલત્થ ખો ચ ભગવતો સન્તિકે પબ્બજ્જં ઉપસમ્પદઞ્ચ, અચિરૂપસમ્પન્નો ચ પન સો ઉપરિમગ્ગત્થાય ઘટેન્તો વાયમન્તો અઞ્ઞતરસ્મિં અરઞ્ઞાવાસે વસ્સં વસિત્વા છળભિઞ્ઞો હુત્વા વુત્થવસ્સો ભગવન્તં દસ્સનાય માતાપિતૂનઞ્ચ ¶ પટિસ્સવમોચનત્થં સાવત્થિં અગમાસિ. તેન વુત્તં – ‘‘તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા સઙ્ગામજિ સાવત્થિં અનુપ્પત્તો હોતી’’તિ.

સો હાયસ્મા ધુરગામે પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો જેતવનં પવિસિત્વા ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવતા સદ્ધિં કતપટિસન્થારો અઞ્ઞં બ્યાકરિત્વા પુન ભગવન્તં વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા નિક્ખમિત્વા અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે દિવાવિહારં નિસીદિ. અથસ્સ માતાપિતરો ઞાતિમિત્તા ચસ્સ આગમનં સુત્વા, ‘‘સઙ્ગામજિ, કિર ઇધાગતો’’તિ હટ્ઠતુટ્ઠા તુરિતતુરિતા વિહારં ગન્ત્વા પરિયેસન્તા નં તત્થ નિસિન્નં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા ¶ પટિસન્થારં કત્વા ‘‘મા અપુત્તકં સાપતેય્યં રાજાનો હરેય્યું, અપ્પિયા દાયાદા વા ગણ્હેય્યું, નાલં પબ્બજ્જાય, એહિ, તાત, વિબ્ભમા’’તિ યાચિંસુ. તં સુત્વા થેરો ‘‘ઇમે મય્હં કામેહિ અનત્થિકભાવં ન જાનન્તિ, ગૂથધારી વિય ગૂથપિણ્ડે કામેસુયેવ અલ્લીયનં ઇચ્છન્તિ, નયિમે સક્કા ધમ્મકથાય સઞ્ઞાપેતુ’’ન્તિ અસ્સુણન્તો વિય નિસીદિ. તે નાનપ્પકારં યાચિત્વા અત્તનો વચનં અગ્ગણ્હન્તં દિસ્વા ઘરં પવિસિત્વા પુત્તેન સદ્ધિં તસ્સ ભરિયં સપરિવારં ઉય્યોજેસું ‘‘મયં નાનપ્પકારં તં યાચન્તાપિ તસ્સ મનં અલભિત્વા આગતા, ગચ્છ ત્વં, ભદ્દે, તવ ભત્તારં પુત્તસન્દસ્સનેન યાચિત્વા સઞ્ઞાપેહી’’તિ. તાય કિર આપન્નસત્તાય ¶ અયમાયસ્મા પબ્બજિતો. સા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા દારકમાદાય મહતા પરિવારેન જેતવનં અગમાસિ. તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘અસ્સોસિ ખો આયસ્મતો સઙ્ગામજિસ્સા’’તિઆદિ.

તત્થ પુરાણદુતિયિકાતિ પુબ્બે ગિહિકાલે પાદપરિચરણવસેન દુતિયિકા, ભરિયાતિ અત્થો. અય્યોતિ ‘‘અય્યપુત્તો’’તિ વત્તબ્બે પબ્બજિતાનં અનુચ્છવિકવોહારેન વદતિ. કિરાતિ અનુસ્સવનત્થે નિપાતો, તસ્સ અનુપ્પત્તો કિરાતિ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ખુદ્દપુત્તઞ્હિ સમણ, પોસ મન્તિ આપન્નસત્તમેવ મં છડ્ડેત્વા પબ્બજિતો, સાહં એતરહિ ખુદ્દપુત્તા, તાદિસં મં છડ્ડેત્વાવ તવ સમણધમ્મકરણં અયુત્તં, તસ્મા, સમણ, પુત્તદુતિયં મં ઘાસચ્છાદનાદીહિ ભરસ્સૂતિ. આયસ્મા પન, સઙ્ગામજિ, ઇન્દ્રિયાનિ ઉક્ખિપિત્વા તં નેવ ઓલોકેતિ, નાપિ આલપતિ. તેન વુત્તં – ‘‘એવં વુત્તે આયસ્મા સઙ્ગામજિ તુણ્હી અહોસી’’તિ.

સા ¶ તિક્ખત્તું તથેવ વત્વા તુણ્હીભૂતમેવ તં દિસ્વા ‘‘પુરિસા નામ ભરિયાસુ નિરપેક્ખાપિ પુત્તેસુ સાપેક્ખા હોન્તિ, પુત્તસિનેહો પિતુ અટ્ઠિમિઞ્જં આહચ્ચ તિટ્ઠતિ, તસ્મા પુત્તપેમેનાપિ મય્હં વસે વત્તેય્યા’’તિ મઞ્ઞમાના પુત્તં ¶ થેરસ્સ અઙ્કે નિક્ખિપિત્વા એકમન્તં અપક્કમ્મ ‘‘એસો તે, સમણ, પુત્તો, પોસ ન’’ન્તિ વત્વા થોકં અગમાસિ. સા કિર સમણતેજેનસ્સ સમ્મુખે ઠાતું નાસક્ખિ. થેરો દારકમ્પિ નેવ ઓલોકેતિ નાપિ આલપતિ. અથ સા ઇત્થી અવિદૂરે ઠત્વા મુખં પરિવત્તેત્વા ઓલોકેન્તી થેરસ્સ આકારં ઞત્વા પટિનિવત્તિત્વા ‘‘પુત્તેનપિ અયં સમણો અનત્થિકો’’તિ દારકં ગહેત્વા પક્કામિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો આયસ્મતો સઙ્ગામજિસ્સ પુરાણદુતિયિકા’’તિઆદિ.

તત્થ પુત્તેનપીતિ અયં સમણો અત્તનો ઓરસપુત્તેનપિ અનત્થિકો, પગેવ અઞ્ઞેહીતિ અધિપ્પાયો. દિબ્બેનાતિ એત્થ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બં. દેવતાનઞ્હિ સુચરિતકમ્મનિબ્બત્તં પિત્તસેમ્હરુહિરાદીહિ અપલિબુદ્ધં દૂરેપિ આરમ્મણસમ્પટિચ્છનસમત્થં દિબ્બં પસાદચક્ખુ હોતિ. ઇદમ્પિ ચતુત્થજ્ઝાનસમાધિનિબ્બત્તં અભિઞ્ઞાચક્ખું તાદિસન્તિ દિબ્બં વિયાતિ દિબ્બં, દિબ્બવિહારસન્નિસ્સયેન લદ્ધત્તા વા દિબ્બં, મહાજુતિકત્તા મહાગતિકત્તા વા દિબ્બં, તેન દિબ્બેન. વિસુદ્ધેનાતિ નીવરણાદિસંકિલેસવિગમેન સુપરિસુદ્ધેન. અતિક્કન્તમાનુસકેનાતિ મનુસ્સાનં વિસયાતીતેન. ઇમં એવરૂપં વિપ્પકારન્તિ ઇમં એવં વિપ્પકારં યથાવુત્તં પબ્બજિતેસુ અસારુપ્પં અઙ્કે પુત્તટ્ઠપનસઙ્ખાતં વિરૂપકિરિયં.

એતમત્થન્તિ ¶ એતં આયસ્મતો સઙ્ગામજિસ્સ પુત્તદારાદીસુ સબ્બત્થ નિરપેક્ખભાવસઙ્ખાતં અત્થં સબ્બાકારતો વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં તસ્સ ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદીસુ તાદિભાવદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ આયન્તિન્તિ આગચ્છન્તિં, પુરાણદુતિયિકન્તિ અધિપ્પાયો. નાભિનન્દતીતિ દટ્ઠું મં આગતાતિ ન નન્દતિ ન તુસ્સતિ. પક્કમન્તિન્તિ સા અયં મયા અસમ્મોદિતાવ ગચ્છતીતિ ગચ્છન્તિં. ન સોચતીતિ ન ચિત્તસન્તાપમાપજ્જતિ. યેન પન કારણેન થેરો એવં નાભિનન્દતિ ન સોચતિ, તં દસ્સેતું ‘‘સઙ્ગા સઙ્ગામજિં મુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ સઙ્ગાતિ રાગસઙ્ગો દોસમોહમાનદિટ્ઠિસઙ્ગોતિ પઞ્ચવિધાપિ સઙ્ગા સમુચ્છેદપ્પટિપસ્સદ્ધિવિમુત્તીહિ ¶ વિમુત્તં સઙ્ગામજિં ભિક્ખું. તમહં ¶ બ્રૂમિ બ્રાહ્મણન્તિ તં તાદિભાવપ્પત્તં ખીણાસવં અહં સબ્બસો બાહિતપાપત્તા બ્રાહ્મણન્તિ વદામીતિ.

અટ્ઠમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. જટિલસુત્તવણ્ણના

૯. નવમે ગયાયન્તિ એત્થ ગયાતિ ગામોપિ તિત્થમ્પિ વુચ્ચતિ. ગયાગામસ્સ હિ અવિદૂરે વિહરન્તો ભગવા ‘‘ગયાયં વિહરતી’’તિ વુચ્ચતિ, તથા ગયાતિત્થસ્સ. ગયાતિત્થન્તિ હિ ગયાગામસ્સ અવિદૂરે એકા પોક્ખરણી અત્થિ નદીપિ, તદુભયં ‘‘પાપપવાહનતિત્થ’’ન્તિ લોકિયમહાજનો સમુદાચરતિ. ગયાસીસેતિ ગજસીસસદિસસિખરો તત્થ એકો પબ્બતો ગયાસીસનામકો, યત્થ હત્થિકુમ્ભસદિસો પિટ્ઠિપાસાણો ભિક્ખુસહસ્સસ્સ ઓકાસો પહોતિ, તત્ર ભગવા વિહરતિ. તેન વુત્તં – ‘‘ગયાયં વિહરતિ ગયાસીસે’’તિ.

જટિલાતિ તાપસા. તે હિ જટાધારિતાય ઇધ ‘‘જટિલા’’તિ વુત્તા. અન્તરટ્ઠકે હિમપાતસમયેતિ હેમન્તસ્સ ઉતુનો અબ્ભન્તરભૂતે માઘમાસસ્સ અવસાને ચત્તારો ફગ્ગુણમાસસ્સ આદિમ્હિ ચત્તારોતિ અટ્ઠદિવસપરિમાણે હિમસ્સ પતનકાલે. ગયાયં ઉમ્મુજ્જન્તીતિ કેચિ તસ્મિં તિત્થસમ્મતે ઉદકે પઠમં નિમુગ્ગસકલસરીરા તતો ઉમ્મુજ્જન્તિ વુટ્ઠહન્તિ ઉપ્પિલવન્તિ. નિમુજ્જન્તીતિ ¶ સસીસં ઉદકે ઓસીદન્તિ. ઉમ્મુજ્જનિમુજ્જમ્પિ કરોન્તીતિ પુનપ્પુનં ઉમ્મુજ્જનનિમુજ્જનાનિપિ કરોન્તિ.

તત્થ હિ કેચિ ‘‘એકુમ્મુજ્જનેનેવ પાપસુદ્ધિ હોતી’’તિ એવંદિટ્ઠિકા, તે ઉમ્મુજ્જનમેવ કત્વા ગચ્છન્તિ. ઉમ્મુજ્જનં પન નિમુજ્જનમન્તરેન નત્થીતિ અવિનાભાવતો નિમુજ્જનમ્પિ તે કરોન્તિયેવ. યેપિ ‘‘એકનિમુજ્જનેનેવ પાપસુદ્ધિ હોતી’’તિ એવંદિટ્ઠિકા, તેપિ એકવારમેવ નિમુજ્જિત્વા વુત્તનયેન અવિનાભાવતો ઉમ્મુજ્જનમ્પિ કત્વા પક્કમન્તિ. યે પન ‘‘તસ્મિં તિત્થે નિમુજ્જનેનેવ પાપસુદ્ધિ હોતી’’તિ ¶ એવંદિટ્ઠિકા, તે તત્થ નિમુજ્જિત્વા અસ્સાસે સન્નિરુમ્ભિત્વા મરુપ્પપાતપતિતા વિય તત્થેવ જીવિતક્ખયં પાપુણન્તિ ¶ . અપરે ‘‘પુનપ્પુનં ઉમ્મુજ્જનનિમુજ્જનાનિ કત્વા ન્હાતે પાપસુદ્ધિ હોતી’’તિ એવંદિટ્ઠિકા, તે કાલેન કાલં ઉમ્મુજ્જનનિમુજ્જનાનિ કરોન્તિ. તે સબ્બેપિ સન્ધાય વુત્તં – ‘‘ઉમ્મુજ્જન્તિપિ નિમુજ્જન્તિપિ ઉમ્મુજ્જનિમુજ્જમ્પિ કરોન્તી’’તિ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ નિમુજ્જનપુબ્બકં ઉમ્મુજ્જનં, નિમુજ્જનમેવ પન કરોન્તા કતિપયા, ઉમ્મુજ્જનં તદુભયઞ્ચ કરોન્તા બહૂતિ તેસં યેભુય્યભાવદસ્સનત્થં ઉમ્મુજ્જનં પઠમં વુત્તં. તથા સમ્બહુલા જટિલાતિ જટિલાનં યેભુય્યતાય વુત્તં, મુણ્ડસિખણ્ડિનોપિ ચ બ્રાહ્મણા ઉદકસુદ્ધિકા તસ્મિં કાલે તત્થ તથા કરોન્તિ.

ઓસિઞ્ચન્તીતિ કેચિ ગયાય ઉદકં હત્થેન ગહેત્વા અત્તનો સીસે ચ સરીરે ચ ઓસિઞ્ચન્તિ, અપરે ઘટેહિ ઉદકં ગહેત્વા તીરે ઠત્વા તથા કરોન્તિ. અગ્ગિં જુહન્તીતિ કેચિ ગયાતીરે વેદિં સજ્જેત્વા ધૂમદબ્ભિપૂજાદિકે ઉપકરણે ઉપનેત્વા અગ્ગિહુતં જુહન્તિ અગ્ગિહુતં પરિચરન્તિ. ઇમિના સુદ્ધીતિ ઇમિના ગયાયં ઉમ્મુજ્જનાદિના અગ્ગિપરિચરણેન ચ પાપમલતો સુદ્ધિ પાપપવાહના સંસારસુદ્ધિ એવ વા હોતીતિ એવંદિટ્ઠિકા હુત્વાતિ અત્થો.

ઉમ્મુજ્જનાદિ ચેત્થ નિદસ્સનમત્તં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તેસુ હિ કેચિ ઉદકવાસં વસન્તિ, કેચિ ઉદકસ્સઞ્જલિં દેન્તિ, કેચિ તસ્મિં ઉદકે ઠત્વા ચન્દિમસૂરિયે અનુપરિવત્તન્તિ, કેચિ અનેકસહસ્સવારં સાવિત્તિઆદિકે જપન્તિ, કેચિ ‘‘ઇન્દ આગચ્છા’’તિઆદિના વિજ્જાજપં અવ્હાયન્તિ, કેચિ મહતુપટ્ઠાનં કરોન્તિ, એવઞ્ચ કરોન્તા કેચિ ઓતરન્તિ, કેચિ ઉત્તરન્તિ કેચિ ઉત્તરિત્વા સુદ્ધિકઆચમનં કરોન્તિ, કેચિ અન્તોઉદકે ઠિતા તન્તી વાદેન્તિ, વીણં વાદેન્તીતિ એવમાદિકા નાનપ્પકારકિરિયા ¶ દસ્સેન્તિ. યસ્મા વા તે એવરૂપા વિકારકિરિયા કરોન્તાપિ તસ્મિં ઉદકે નિમુજ્જનઉમ્મુજ્જનપુબ્બકમેવ કરોન્તિ, તસ્મા તં સબ્બં નિમુજ્જનુમ્મુજ્જનન્તોગધમેવ કત્વા ‘‘ઉમ્મુજ્જન્તી’’તિપિઆદિ વુત્તં. એવં તત્થ આકુલબ્યાકુલે વત્તમાને ¶ ઉપરિપબ્બતે ઠિતો ભગવા તેસં તં કોલાહલં સુત્વા ‘‘કિન્નુ ખો એત’’ન્તિ ઓલોકેન્તો તં કિરિયવિકારં અદ્દસ, તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘અદ્દસા ખો ભગવા…પે… ઇમિના સુદ્ધી’’તિ, તં વુત્તત્થમેવ.

એતમત્થં ¶ વિદિત્વાતિ એતં અત્થં ઉદકોરોહનાદિઅસુદ્ધિમગ્ગે તેસં સુદ્ધિમગ્ગપરામસનં સચ્ચાદિકે ચ સુદ્ધિમગ્ગે અત્તનો અવિપરીતાવબોધં સબ્બાકારતો વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં ઉદકસુદ્ધિયા અસુદ્ધિમગ્ગભાવદીપકં સચ્ચાદિધમ્માનઞ્ચ યાથાવતો સુદ્ધિમગ્ગભાવદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ ન ઉદકેન સુચી હોતીતિ એત્થ ઉદકેનાતિ ઉદકુમ્મુજ્જનાદિના. ઉદકુમ્મુજ્જનાદિ હિ ઇધ ઉત્તરપદલોપેન ‘‘ઉદક’’ન્તિ વુત્તં યથા રૂપભવો રૂપન્તિ. અથ વા ઉદકેનાતિ ઉમ્મુજ્જનાદિકિરિયાય સાધનભૂતેન ઉદકેન સુચિ સત્તસ્સ સુદ્ધિ નામ ન હોતિ, નત્થીતિ અત્થો. અથ વા સુચીતિ તેન યથાવુત્તેન ઉદકેન સુચિ પાપમલતો સુદ્ધો નામ સત્તો ન હોતિ. કસ્મા? બહ્વેત્થ ન્હાયતી જનો. યદિ હિ ઉદકોરોહનાદિના યથાવુત્તેન પાપસુદ્ધિ નામ સિયા, બહુ એત્થ ઉદકે જનો ન્હાયતિ, માતુઘાતાદિપાપકમ્મકારી અઞ્ઞો ચ ગોમહિંસાદિકો અન્તમસો મચ્છકચ્છપે ઉપાદાય, તસ્સ સબ્બસ્સાપિ પાપસુદ્ધિ સિયા, ન પનેવં હોતિ. કસ્મા? ન્હાનસ્સ પાપહેતૂનં અપ્પટિપક્ખભાવતો. યઞ્હિ યં વિનાસેતિ, સો તસ્સ પટિપક્ખો યથા આલોકો અન્ધકારસ્સ, વિજ્જા ચ અવિજ્જાય, ન એવં ન્હાનં પાપસ્સ. તસ્મા નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં ‘‘ન ઉદકેન સુચિ હોતી’’તિ.

યેન પન સુચિ હોતિ, તં દસ્સેતું ‘‘યમ્હિ સચ્ચઞ્ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ યમ્હીતિ યસ્મિં પુગ્ગલે ¶ . સચ્ચન્તિ વચીસચ્ચઞ્ચેવ વિરતિસચ્ચઞ્ચ. અથ વા સચ્ચન્તિ ઞાણસચ્ચઞ્ચેવ પરમત્થસચ્ચઞ્ચ. ધમ્મોતિ અરિયમગ્ગધમ્મો, ફલધમ્મો ચ, સો સબ્બોપિ યસ્મિં પુગ્ગલે ઉપલબ્ભતિ, સો સુચી સો ચ બ્રાહ્મણોતિ સો અરિયપુગ્ગલો વિસેસતો ખીણાસવો અચ્ચન્તસુદ્ધિયા સુચિ ચ બ્રાહ્મણો ચાતિ. કસ્મા પનેત્થ સચ્ચં ધમ્મતો વિસું કત્વા ગહિતં? સચ્ચસ્સ બહૂપકારત્તા. તથા હિ ‘‘સચ્ચં વે અમતા વાચા (સુ. નિ. ૪૫૫), સચ્ચં હવે સાદુતરં રસાનં (સં. નિ. ૧.૨૪૬; સુ. નિ. ૧૮૪), સચ્ચે અત્થે ચ ધમ્મે ચ, આહુ સન્તો પતિટ્ઠિતા (સુ. નિ. ૪૫૫), સચ્ચે ઠિતા સમણબ્રાહ્મણા ચા’’તિઆદિના (જા. ૨.૨૧.૪૩૩) અનેકેસુ સુત્તપદેસુ સચ્ચગુણા પકાસિતા. સચ્ચવિપરિયસ્સ ¶ ચ ‘‘એકં ધમ્મં અતીતસ્સ, મુસાવાદિસ્સ જન્તુનો (ધ. પ. ૧૭૬), અભૂતવાદી નિરયં ઉપેતી’’તિ (ધ. પ. ૩૦૬) ચ આદિના પકાસિતાતિ.

નવમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. બાહિયસુત્તવણ્ણના

૧૦. દસમે ¶ બાહિયોતિ તસ્સ નામં. દારુચીરિયોતિ દારુમયચીરો. સુપ્પારકેતિ એવંનામકે પટ્ટને વસતિ. કો પનાયં બાહિયો, કથઞ્ચ દારુચીરિયો અહોસિ, કથં સુપ્પારકે પટ્ટને પટિવસતીતિ?

તત્રાયં અનુપુબ્બીકથા – ઇતો કિર કપ્પસતસહસ્સમત્થકે પદુમુત્તરસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે એકો કુલપુત્તો હંસવતીનગરે દસબલસ્સ ધમ્મદેસનં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું ખિપ્પાભિઞ્ઞાનં એતદગ્ગે ઠપેન્તં દિસ્વા ‘‘મહા વતાયં ¶ ભિક્ખુ, યો સત્થારા એવં એતદગ્ગે ઠપીયતિ, અહો વતાહમ્પિ અનાગતે એવરૂપસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા સત્થારા એદિસે ઠાને એતદગ્ગે ઠપેતબ્બો ભવેય્યં યથાયં ભિક્ખૂ’’તિ તં ઠાનન્તરં પત્થેત્વા તદનુરૂપં અધિકારકમ્મં કત્વા યાવજીવં પુઞ્ઞં કત્વા સગ્ગપરાયણો હુત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપદસબલસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા પરિપુણ્ણસીલો સમણધમ્મં કરોન્તોવ જીવિતક્ખયં પત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિ. સો એકં બુદ્ધન્તરં દેવલોકે વસિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે બાહિયરટ્ઠે કુલગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિ, તં બાહિયરટ્ઠે જાતત્તા બાહિયોતિ સઞ્જાનિંસુ. સો વયપ્પત્તો ઘરાવાસં વસન્તો વણિજ્જત્થાય બહૂનં ભણ્ડાનં નાવં પૂરેત્વા સમુદ્દં પવિસિત્વા અપરાપરં સઞ્ચરન્તો સત્ત વારે સદ્ધિંયેવ પરિસાય અત્તનો નગરં ઉપગઞ્છિ.

અટ્ઠમે વારે પન ‘‘સુવણ્ણભૂમિં ગમિસ્સામી’’તિ આરોપિતભણ્ડો નાવં અભિરુહિ. નાવા મહાસમુદ્દં અજ્ઝોગાહેત્વા ઇચ્છિતદેસં અપત્વાવ સમુદ્દમજ્ઝે વિપન્ના. મહાજનો મચ્છકચ્છપભક્ખો અહોસિ. બાહિયો પન એકં નાવાફલકં ગહેત્વા તરન્તો ઊમિવેગેન મન્દમન્દં ખિપમાનો ભસ્સિત્વા સમુદ્દે પતિતત્તા જાતરૂપેનેવ સમુદ્દતીરે નિપન્નો. પરિસ્સમં વિનોદેત્વા અસ્સાસમત્તં લભિત્વા ઉટ્ઠાય લજ્જાય ગુમ્બન્તરં પવિસિત્વા અચ્છાદનં અઞ્ઞં કિઞ્ચિ ¶ અપસ્સન્તો અક્કનાળાનિ છિન્દિત્વા વાકેહિ પલિવેઠેત્વા ¶ નિવાસનપાવુરણાનિ કત્વા અચ્છાદેસિ. કેચિ પન ‘‘દારુફલકાનિ વિજ્ઝિત્વા વાકેન આવુણિત્વા નિવાસનપાવુરણં કત્વા અચ્છાદેસી’’તિ વદન્તિ. એવં ¶ સબ્બથાપિ દારુમયચીરધારિતાય ‘‘દારુચીરિયો’’તિ પુરિમવોહારેન ‘‘બાહિયો’’તિ ચ પઞ્ઞાયિત્થ.

તં એકં કપાલં ગહેત્વા વુત્તનિયામેન સુપ્પારકપટ્ટને પિણ્ડાય ચરન્તં દિસ્વા મનુસ્સા ચિન્તેસું ‘‘સચે લોકે અરહન્તો નામ હોન્તિ, એવંવિધેહિ ભવિતબ્બં, કિન્નુ ખો અયં અય્યો વત્થં દિય્યમાનં ગણ્હેય્ય, ઉદાહુ અપ્પિચ્છતાય ન ગણ્હેય્યા’’તિ વીમંસન્તા નાનાદિસાહિ વત્થાનિ ઉપનેસું. સો ચિન્તેસિ – ‘‘સચાહં ઇમિના નિયામેન નાગમિસ્સં, નયિમે એવં મયિ પસીદેય્યું, યંનૂનાહં ઇમાનિ પટિક્ખિપિત્વા ઇમિનાવ નીહારેન વિહરેય્યં, એવં મે લાભસક્કારો ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ. સો એવં ચિન્તેત્વા કોહઞ્ઞે ઠત્વા વત્થાનિ ન પટિગ્ગણ્હિ. મનુસ્સા ‘‘અહો અપ્પિચ્છો વતાયં અય્યો’’તિ ભિય્યોસોમત્તાય પસન્નમાનસા મહન્તં સક્કારસમ્માનં કરિંસુ.

સોપિ ભત્તકિચ્ચં કત્વા અવિદૂરટ્ઠાને એકં દેવાયતનં અગમાસિ. મહાજનો તેન સદ્ધિં એવ ગન્ત્વા તં દેવાયતનં પટિજગ્ગિત્વા અદાસિ. સો ‘‘ઇમે મય્હં ચીરધારણમત્તે પસીદિત્વા એવંવિધં સક્કારસમ્માનં કરોન્તિ, એતેસં મયા ઉક્કટ્ઠવુત્તિના ભવિતું વટ્ટતી’’તિ સલ્લહુકપરિક્ખારો અપ્પિચ્છોવ હુત્વા વિહાસિ. ‘‘અરહા’’તિ પન તેહિ સમ્ભાવીયમાનો ‘‘અરહા’’તિ અત્તાનં અમઞ્ઞિ, ઉપરૂપરિ ચસ્સ સક્કારગરુકારો અભિવડ્ઢિ, લાભી ચ અહોસિ ઉળારાનં પચ્ચયાનં. તેન વુત્તં – ‘‘તેન ખો પન સમયેન બાહિયો દારુચીરિયો સુપ્પારકે પટિવસતિ સમુદ્દતીરે સક્કતો ગરુકતો’’તિઆદિ.

તત્થ સક્કતોતિ સક્કચ્ચં આદરેન ઉપટ્ઠાનવસેન સક્કતો. ગરુકતોતિ ગુણવિસેસેન યુત્તોતિ અધિપ્પાયેન પાસાણચ્છત્તં વિય ગરુકરણવસેન ગરુકતો. માનિતોતિ મનસા સમ્ભાવનવસેન માનિતો. પૂજિતોતિ પુપ્ફગન્ધાદીહિ પૂજાવસેન પૂજિતો. અપચિતોતિ અભિપ્પસન્નચિત્તેહિ મગ્ગદાનઆસનાભિહરણાદિવસેન અપચિતો. લાભી ચીવર…પે… પરિક્ખારાનન્તિ પણીતપણીતાનં ઉપરૂપરિ ¶ ઉપનીયમાનાનં ચીવરાદીનં ચતુન્નં પચ્ચયાનં લભનવસેન લાભી.

અપરો ¶ નયો – સક્કતોતિ સક્કારપ્પત્તો. ગરુકતોતિ ગરુકારપ્પત્તો. માનિતોતિ બહુમાનિતો ¶ મનસા પિયાયિતો ચ. પૂજિતોતિ ચતુપચ્ચયાભિપૂજાય પૂજિતો. અપચિતોતિ અપચાયનપ્પત્તો. યસ્સ હિ ચત્તારો પચ્ચયે સક્કત્વા સુઅભિસઙ્ખતે પણીતપણીતે દેન્તિ, સો સક્કતો. યસ્મિં ગરુભાવં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા દેન્તિ, સો ગરુકતો. યં મનસા પિયાયન્તિ બહુમઞ્ઞન્તિ ચ, સો માનિતો. યસ્સ સબ્બમ્પેતં પૂજનવસેન કરોન્તિ, સો પૂજિતો. યસ્સ અભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનઞ્જલિકમ્માદિવસેન પરમનિપચ્ચકારં કરોન્તિ, સો અપચિતો. બાહિયસ્સ પન તે સબ્બમેતં અકંસુ. તેન વુત્તં – ‘‘બાહિયો દારુચીરિયો સુપ્પારકે પટિવસતિ સક્કતો’’તિઆદિ. એત્થ ચ ચીવરં સો અગ્ગણ્હન્તોપિ ‘‘એહિ, ભન્તે, ઇમં વત્થં પટિગ્ગણ્હાહી’’તિ ઉપનામનવસેન ચીવરસ્સાપિ ‘‘લાભી’’ત્વેવ વુત્તો.

રહોગતસ્સાતિ રહસિ ગતસ્સ. પટિસલ્લીનસ્સાતિ એકીભૂતસ્સ બહૂહિ મનુસ્સેહિ ‘‘અરહા’’તિ વુચ્ચમાનસ્સ તસ્સ ઇદાનિ વુચ્ચમાનાકારેન ચેતસો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ ચિત્તસ્સ મિચ્છાસઙ્કપ્પો ઉપ્પજ્જિ. કથં? યે ખો કેચિ લોકે અરહન્તો વા અરહત્તમગ્ગં વા સમાપન્ના, અહં તેસં અઞ્ઞતરોતિ. તસ્સત્થો – યે ઇમસ્મિં સત્તલોકે કિલેસારીનં હતત્તા પૂજાસક્કારાદીનઞ્ચ અરહભાવેન અરહન્તો, યે કિલેસારીનં હનનેન અરહત્તમગ્ગં સમાપન્ના, તેસુ અહં એકોતિ.

પુરાણસાલોહિતાતિ પુરિમસ્મિં ભવેસાલોહિતા બન્ધુસદિસા એકતો કતસમણધમ્મા દેવતા. કેચિ પન ‘‘પુરાણસાલોહિતાતિ પુરાણકાલે ભવન્તરે સાલોહિતા માતુભૂતા એકા દેવતા’’તિ વદન્તિ, તં અટ્ઠકથાયં પટિક્ખિપિત્વા પુરિમોયેવત્થો ગહિતો.

પુબ્બે કિર કસ્સપદસબલસ્સ સાસને ઓસક્કમાને સામણેરાદીનં વિપ્પકારં દિસ્વા સત્ત ભિક્ખૂ સંવેગપ્પત્તા ‘‘યાવ સાસનં ન અન્તરધાયતિ, તાવ અત્તનો પતિટ્ઠં કરિસ્સામા’’તિ સુવણ્ણચેતિયં વન્દિત્વા અરઞ્ઞં પવિટ્ઠા એકં પબ્બતં દિસ્વા ‘‘જીવિતે સાલયા નિવત્તન્તુ, નિરાલયા ઇમં પબ્બતં ¶ અભિરુહન્તૂ’’તિ વત્વા નિસ્સેણિં બન્ધિત્વા સબ્બે તં પબ્બતં અભિરુય્હ નિસ્સેણિં પાતેત્વા સમણધમ્મં ¶ કરિંસુ. તેસુ સઙ્ઘત્થેરો એકરત્તાતિક્કમેનેવ અરહત્તં પાપુણિ. સો ઉત્તરકુરુતો પિણ્ડપાતં આનેત્વા તે ભિક્ખૂ, ‘‘આવુસો, ઇતો પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જથા’’તિ આહ. તે ‘‘તુમ્હે, ભન્તે, અત્તનો આનુભાવેન એવં અકત્થ, મયમ્પિ સચે તુમ્હે વિય વિસેસં નિબ્બત્તેસ્સામ, સયમેવ આહરિત્વા ભુઞ્જિસ્સામા’’તિ ભુઞ્જિતું ન ઇચ્છિંસુ. તતો દુતિયદિવસે દુતિયત્થેરો અનાગામિફલં પાપુણિ, સોપિ તથેવ પિણ્ડપાતં આદાય તત્થ ગન્ત્વા ઇતરે નિમન્તેસિ, તેપિ તથેવ પટિક્ખિપિંસુ. તેસુ અરહત્તપ્પત્તો ¶ પરિનિબ્બાયિ, અનાગામી સુદ્ધાવાસભૂમિયં નિબ્બત્તિ. ઇતરે પન પઞ્ચ જના ઘટેન્તા વાયમન્તાપિ વિસેસં નિબ્બત્તેતું નાસક્ખિંસુ. તે અસક્કોન્તા તત્થેવ પરિસુસ્સિત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તા. એકં બુદ્ધન્તરં દેવેસુયેવ સંસરિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે દેવલોકતો ચવિત્વા તત્થ તત્થ કુલઘરે નિબ્બત્તિંસુ. તેસુ હિ એકો પક્કુસાતિ રાજા અહોસિ, એકો કુમારકસ્સપો, એકો દબ્બો મલ્લપુત્તો, એકો સભિયો પરિબ્બાજકો, એકો બાહિયો દારુચીરિયો. તત્થ યો સો અનાગામી બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તો, તં સન્ધાયેતં વુત્તં ‘‘પુરાણસાલોહિતા દેવતા’’તિ. દેવપુત્તોપિ હિ દેવધીતા વિય દેવો એવ દેવતાતિ કત્વા દેવતાતિ વુચ્ચતિ ‘‘અથ ખો અઞ્ઞતરા દેવતા’’તિઆદીસુ વિય. ઇધ પન બ્રહ્મા દેવતાતિ અધિપ્પેતો.

તસ્સ હિ બ્રહ્મુનો તત્થ નિબ્બત્તસમનન્તરમેવ અત્તનો બ્રહ્મસમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા આગતટ્ઠાનં આવજ્જેન્તસ્સ સત્તન્નં જનાનં પબ્બતં આરુય્હ સમણધમ્મકરણં, તત્થેકસ્સ પરિનિબ્બુતભાવો, અનાગામિફલં પત્વા અત્તનો ચ એત્થ નિબ્બત્તભાવો ઉપટ્ઠાસિ. સો ‘‘કત્થ નુ ખો ઇતરે પઞ્ચ જના’’તિ આવજ્જેન્તો કામાવચરદેવલોકે તેસં નિબ્બત્તભાવં ઞત્વા અપરભાગે કાલાનુકાલં ‘‘કિન્નુ ખો કરોન્તી’’તિ તેસં પવત્તિં ઓલોકેતિયેવ. ઇમસ્મિં પન કાલે ‘‘કહં નુ ખો’’તિ આવજ્જેન્તો બાહિયં સુપ્પારકપટ્ટનં ઉપનિસ્સાય દારુચીરધારિં કોહઞ્ઞેન જીવિકં કપ્પેન્તં દિસ્વા ‘‘અયં મયા સદ્ધિં પુબ્બે નિસ્સેણિં બન્ધિત્વા પબ્બતં અભિરુહિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તો અતિસલ્લેખવુત્તિયા જીવિતે અનપેક્ખો ¶ અરહતાપિ આભતં ¶ પિણ્ડપાતં અપરિભુઞ્જિત્વા ઇદાનિ સમ્ભાવનાધિપ્પાયો અનરહાવ અરહત્તં પટિજાનિત્વા વિચરતિ લાભસક્કારસિલોકં નિકામયમાનો, દસબલસ્સ ચ નિબ્બત્તભાવં ન જાનાતિ, હન્દ નં સંવેજેત્વા બુદ્ધુપ્પાદં જાનાપેસ્સામી’’તિ તાવદેવ બ્રહ્મલોકતો ઓતરિત્વા રત્તિભાગે સુપ્પારકપટ્ટને દારુચીરિયસ્સ સમ્મુખે પાતુરહોસિ. બાહિયો અત્તનો વસનટ્ઠાને ઉળારં ઓભાસં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો એત’’ન્તિ બહિ નિક્ખમિત્વા ઓલોકેન્તો આકાસે ઠિતં મહાબ્રહ્માનં દિસ્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ‘‘કે તુમ્હે’’તિ પુચ્છિ. અથસ્સ સો બ્રહ્મા ‘‘અહં તે પોરાણકસહાયો તદા અનાગામિફલં પત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તો, ત્વં પન કિઞ્ચિ વિસેસં નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો તદા પુથુજ્જનકાલકિરિયં કત્વા સંસરન્તો ઇદાનિ તિત્થિયવેસધારી અનરહાવ સમાનો ‘અરહા અહ’ન્તિ ઇમં લદ્ધિં ગહેત્વા વિચરસીતિ ઞત્વા આગતો, નેવ ખો ત્વં, બાહિય, અરહા, પટિનિસ્સજ્જેતં પાપકં દિટ્ઠિગતં, મા તે અહોસિ દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય, સમ્માસમ્બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો. સો હિ ભગવા અરહા, ગચ્છ નં પયિરુપાસસ્સૂ’’તિ ¶ આહ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો બાહિયસ્સ દારુચીરિયસ્સ પુરાણસાલોહિતા દેવતા’’તિઆદિ.

તત્થ અનુકમ્પિકાતિ અનુગ્ગહસીલા કરુણાધિકા. અત્થકામાતિ હિતકામા મેત્તાધિકા. પુરિમપદેન ચેત્થ બાહિયસ્સ દુક્ખાપનયનકામતં તસ્સા દેવતાય દસ્સેતિ, પચ્છિમેન હિતૂપસંહારં. ચેતસાતિ અત્તનો ચિત્તેન, ચેતોસીસેન ચેત્થ ચેતોપરિયઞાણં ગહિતન્તિ વેદિતબ્બં. ચેતોપરિવિતક્કન્તિ તસ્સ ચિત્તપ્પવત્તિં. અઞ્ઞાયાતિ જાનિત્વા. તેનુપસઙ્કમીતિ સેય્યથાપિ નામ બલવા પુરિસો સમિઞ્જિતં વા બાહં પસારેય્ય, પસારિતં વા બાહં સમિઞ્જેય્ય, એવમેવ બ્રહ્મલોકે અન્તરહિતો બાહિયસ્સ પુરતો પાતુભવનવસેન ઉપસઙ્કમિ. એતદવોચાતિ ‘‘યે ખો કેચિ લોકે અરહન્તો વા’’તિઆદિપવત્તમિચ્છાપરિવિતક્કં બાહિયં સહોઢં ચોરં ગણ્હન્તો વિય ‘‘નેવ ખો ત્વં, બાહિય, અરહા’’તિઆદિકં એતં ¶ ઇદાનિ વુચ્ચમાનવચનં બ્રહ્મા અવોચ. નેવ ખો ત્વં, બાહિય, અરહાતિ એતેન તદા બાહિયસ્સ અસેક્ખભાવં પટિક્ખિપતિ, નાપિ અરહત્તમગ્ગં વા સમાપન્નોતિ એતેન ¶ સેક્ખભાવં, ઉભયેનપિસ્સ અનરિયભાવમેવ દીપેતિ. સાપિ તે પટિપદા નત્થિ, યાય ત્વં અરહા વા અસ્સ અરહત્તમગ્ગં વા સમાપન્નોતિ ઇમિના પનસ્સ કલ્યાણપુથુજ્જનભાવમ્પિ પટિક્ખિપતિ. તત્થ પટિપદાતિ સીલવિસુદ્ધિઆદયો છ વિસુદ્ધિયો. પટિપજ્જતિ એતાય અરિયમગ્ગેતિ પટિપદા. અસ્સાતિ ભવેય્યાસિ.

અયઞ્ચસ્સ અરહત્તાધિમાનો કિં નિસ્સાય ઉપ્પન્નોતિ? ‘‘અપ્પિચ્છતાય સન્તુટ્ઠિતાય સલ્લેખતાય દીઘરત્તં કતાધિકારત્તા તદઙ્ગપ્પહાનવસેન કિલેસાનં વિહતત્તા અરહત્તાધિમાનો ઉપ્પન્નો’’તિ કેચિ વદન્તિ. અપરે પનાહુ ‘‘બાહિયો પઠમાદિઝાનચતુક્કલાભી, તસ્માસ્સ વિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન કિલેસાનં અસમુદાચારતો અરહત્તાધિમાનો ઉપ્પજ્જતી’’તિ. તદુભયમ્પિ તેસં મતિમત્તમેવ ‘‘સમ્ભાવનાધિપ્પાયો લાભસક્કારસિલોકં નિકામયમાનો’’તિ ચ અટ્ઠકથાયં આગતત્તા. તસ્મા વુત્તનયેનેવેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

અથ બાહિયો આકાસે ઠત્વા કથેન્તં મહાબ્રહ્માનં ઓલોકેત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અહો ભારિયં વત કમ્મં, યમહં અરહાતિ ચિન્તેસિં, અયઞ્ચ ‘અરહત્તગામિની પટિપદાપિ તે નત્થી’તિ વદતિ, અત્થિ નુ ખો લોકે કોચિ અરહા’’તિ? અથ નં પુચ્છિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ કે ચરહિ દેવતે લોકે અરહન્તો વા અરહત્તમગ્ગં વા સમાપન્ના’’તિ.

તત્થ ¶ અથાતિ પુચ્છારમ્ભે નિપાતો. કે ચરહીતિ કે એતરહિ. લોકેતિ ¶ ઓકાસલોકે. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – ભાજનલોકભૂતે સકલસ્મિં જમ્બુદીપતલે કસ્મિં ઠાને અરહન્તો વા અરહત્તમગ્ગં વા સમાપન્ના એતરહિ વિહરન્તિ, યત્થ મયં તે ઉપસઙ્કમિત્વા તેસં ઓવાદે ઠત્વા વટ્ટદુક્ખતો મુચ્ચિસ્સામાતિ. ઉત્તરેસૂતિ સુપ્પારકપટ્ટનતો પુબ્બુત્તરદિસાભાગં સન્ધાય વુત્તં.

અરહન્તિ આરકત્તા અરહં. આરકા હિ સો સબ્બકિલેસેહિ સુવિદૂરવિદૂરે ઠિતો મગ્ગેન સવાસનાનં કિલેસાનં વિદ્ધંસિતત્તા. અરીનં વા હતત્તા અરહં. ભગવતા હિ કિલેસારયો અનવસેસતો અરિયમગ્ગેન હતા સમુચ્છિન્નાતિ. અરાનં વા હતત્તા અરહં. યઞ્ચ અવિજ્જાભવતણ્હામયનાભિ ¶ પુઞ્ઞાદિઅભિસઙ્ખારારં જરામરણનેમિ આસવસમુદયમયેન અક્ખેન વિજ્ઝિત્વા તિભવરથે સમાયોજિતં અનાદિકાલપ્પવત્તં સંસારચક્કં. તસ્સાનેન બોધિમણ્ડે વીરિયપાદેહિ સીલપથવિયં પતિટ્ઠાય સદ્ધાહત્થેન કમ્મક્ખયકરઞાણફરસું ગહેત્વા સબ્બેપિ અરા હતા વિહતા વિદ્ધંસિતાતિ. અરહતીતિ વા અરહં. ભગવા હિ સદેવકે લોકે અગ્ગદક્ખિણેય્યત્તા ઉળારે ચીવરાદિપચ્ચયે પૂજાવિસેસઞ્ચ અરહતિ. રહાભાવતો વા અરહં. તથાગતો હિ સબ્બસો સમુચ્છિન્નરાગાદિકિલેસત્તા પાપકિલેસસ્સાપિ અસમ્ભવતો પાપકરણે રહાભાવતોપિ અરહન્તિ વુચ્ચતિ.

સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધો. ભગવા હિ અભિઞ્ઞેય્યે ધમ્મે અભિઞ્ઞેય્યતો, પરિઞ્ઞેય્યે ધમ્મે પરિઞ્ઞેય્યતો, પહાતબ્બે ધમ્મે પહાતબ્બતો, સચ્છિકાતબ્બે ધમ્મે સચ્છિકાતબ્બતો, ભાવેતબ્બે ધમ્મે ભાવેતબ્બતો અભિસમ્બુજ્ઝિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘અભિઞ્ઞેય્યં અભિઞ્ઞાતં, ભાવેતબ્બઞ્ચ ભાવિતં;

પહાતબ્બં પહીનં મે, તસ્મા બુદ્ધોસ્મિ બ્રાહ્મણા’’તિ. (સુ. નિ. ૫૬૩; મ. નિ. ૨.૩૯૯; વિસુદ્ધિ. ૧.૧૩૧);

અપિચ ¶ કુસલે ધમ્મે અનવજ્જસુખવિપાકતો, અકુસલે ધમ્મે સાવજ્જદુક્ખવિપાકતોતિઆદિના સબ્બત્તિકદુકાદિવસેન અયમત્થો નેતબ્બો. ઇતિ અવિપરીતં સયમ્ભુઞાણેન સબ્બાકારતો સબ્બધમ્માનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૯-૧૩૧) આગતનયેનેવ વેદિતબ્બો. અરહત્તાયાતિ અગ્ગફલપ્પટિલાભાય. ધમ્મં દેસેતીતિ આદિકલ્યાણાદિગુણવિસેસયુત્તં સીલાદિપટિપદાધમ્મં સમથવિપસ્સનાધમ્મમેવ વા વેનેય્યજ્ઝાસયાનુરૂપં ઉપદિસતિ કથેતિ.

સંવેજિતોતિ ¶ ‘‘ધિરત્થુ વત, ભો, પુથુજ્જનભાવસ્સ, યેનાહં અનરહાવ સમાનો અરહાતિ અમઞ્ઞિં, સમ્માસમ્બુદ્ધઞ્ચ લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા ધમ્મં દેસેન્તં ન જાનિં, દુજ્જાનં ખો પનિદં જીવિતં, દુજ્જાનં મરણ’’ન્તિ સંવેગમાપાદિતો, દેવતાવચનેન યથાવુત્તેનાકારેન સંવિગ્ગમાનસોતિ અત્થો. તાવદેવાતિ તસ્મિંયેવ ખણે. સુપ્પારકા પક્કામીતિ બુદ્ધોતિ નામમપિ સવનેન ઉપ્પન્નાય બુદ્ધારમ્મણાય પીતિયા સંવેગેન ¶ ચ ચોદિયમાનહદયો સુપ્પારકપટ્ટનતો સાવત્થિં ઉદ્દિસ્સ પક્કન્તો. સબ્બત્થ એકરત્તિપરિવાસેનાતિ સબ્બસ્મિં મગ્ગે એકરત્તિવાસેનેવ અગમાસિ. સુપ્પારકપટ્ટનતો હિ સાવત્થિ વીસયોજનસતે હોતિ, તઞ્ચાયં એત્તકં અદ્ધાનં એકરત્તિવાસેન અગમાસિ. યદા સુપ્પારકતો નિક્ખન્તો, તદહેવ સાવત્થિં સમ્પત્તોતિ.

કથં પનાયં એવં અગમાસીતિ? દેવતાનુભાવેન, ‘‘બુદ્ધાનુભાવેના’’તિપિ વદન્તિ. ‘‘સબ્બત્થ એકરત્તિપરિવાસેના’’તિ પન વુત્તત્તા મગ્ગસ્સ ચ વીસયોજનસતિકત્તા અન્તરામગ્ગે ગામનિગમરાજધાનીસુ યત્થ યત્થ રત્તિયં વસતિ, તત્થ તત્થ દુતિયં અરુણં અનુટ્ઠાપેત્વા સબ્બત્થ એકરત્તિવાસેનેવ સાવત્થિં ઉપસઙ્કમીતિ અયમત્થો દીપિતો હોતીતિ. નયિદં એવં દટ્ઠબ્બં. સબ્બસ્મિં વીસયોજનસતિકે મગ્ગે એકરત્તિવાસેનાતિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ અધિપ્પેતત્તા. એકરત્તિમત્તં સો સકલસ્મિં તસ્મિં મગ્ગે ¶ વસિત્વા પચ્છિમદિવસે પુબ્બણ્હસમયે સાવત્થિં અનુપ્પત્તોતિ.

ભગવાપિ બાહિયસ્સ આગમનં ઞત્વા ‘‘ન તાવસ્સ ઇન્દ્રિયાનિ પરિપાકં ગતાનિ, ખણન્તરે પન પરિપાકં ગમિસ્સન્તી’’તિ તસ્સ ઇન્દ્રિયાનં પરિપાકં આગમયમાનો મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો તસ્મિં ખણે સાવત્થિં પિણ્ડાય પાવિસિ. સો ચ જેતવનં પવિસિત્વા ભુત્તપાતરાસે કાયાલસિયવિમોચનત્થં અબ્ભોકાસે ચઙ્કમન્તે સમ્બહુલે ભિક્ખૂ પસ્સિત્વા ‘‘કહં નુ ખો એતરહિ ભગવા’’તિ પુચ્છિ. ભિક્ખૂ ‘‘ભગવા સાવત્થિં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો’’તિ વત્વા પુચ્છિંસુ ‘‘ત્વં પન કુતો આગતો’’તિ? ‘‘સુપ્પારકપટ્ટનતો આગતોમ્હી’’તિ. ‘‘દૂરતો આગતોસિ, નિસીદ, તાવ પાદે ધોવિત્વા મક્ખેત્વા થોકં વિસ્સમાહિ, આગતકાલે સત્થારં દક્ખસી’’તિ. ‘‘અહં, ભન્તે, અત્તનો જીવિતન્તરાયં ન જાનામિ, એકરત્તેનેવમ્હિ કત્થચિપિ ચિરં અટ્ઠત્વા અનિસીદિત્વા વીસયોજનસતિકં મગ્ગં આગતો, સત્થારં પસ્સિત્વાવ વિસ્સમિસ્સામી’’તિ વત્વા તરમાનરૂપો સાવત્થિં પવિસિત્વા અનોપમાય બુદ્ધસિરિયા વિરોચમાનં ભગવન્તં પસ્સિ. તેન વુત્તં ‘‘તેન ખો પન સમયેન સમ્બહુલા ભિક્ખૂ અબ્ભોકાસે ચઙ્કમન્તિ. અથ ખો બાહિયો દારુચીરિયો યેન તે ભિક્ખૂ તેનુપસઙ્કમી’’તિઆદિ.

તત્થ ¶ કહન્તિ કત્થ. નૂતિ સંસયે, ખોતિ પદપૂરણે, કસ્મિં નુ ખો પદેસેતિ અત્થો. દસ્સનકામમ્હાતિ દટ્ઠુકામા અમ્હ. મયઞ્હિ તં ભગવન્તં ¶ અન્ધો વિય ચક્ખું, બધિરો વિય સોતં, મૂગો વિય કલ્યાણવાક્કરણં, હત્થપાદવિકલો વિય હત્થપાદે, દલિદ્દો વિય ધનસમ્પદં, કન્તારદ્ધાનપ્પટિપન્નો વિય ખેમન્તભૂમિં, રોગાભિભૂતો વિય આરોગ્યં, મહાસમુદ્દે ભિન્નનાવો વિય મહાકુલ્લં પસ્સિતું ¶ ઉપસઙ્કમિતુઞ્ચ ઇચ્છામાતિ દસ્સેતિ. તરમાનરૂપોતિ તરમાનાકારો.

પાસાદિકન્તિ બાત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણઅસીતિઅનુબ્યઞ્જનબ્યામપ્પભાકેતુમાલાલઙ્કતાય સમન્તપાસાદિકાય અત્તનો સરીરસોભાસમ્પત્તિયા રૂપકાયદસ્સનબ્યાવટસ્સ જનસ્સ સબ્બભાગતો પસાદાવહં. પસાદનીયન્તિ દસબલચતુવેસારજ્જછઅસાધારણઞાણઅટ્ઠારસાવેણિક- બુદ્ધધમ્મપ્પભુતિઅપરિમાણગુણગણસમન્નાગતાય ધમ્મકાયસમ્પત્તિયા સરિક્ખકજનસ્સ પસાદનીયં પસીદિતબ્બયુત્તં પસાદારહં વા. સન્તિન્દ્રિયન્તિ ચક્ખાદિપઞ્ચિન્દ્રિયલોલભાવાપગમનેન વૂપસન્તપઞ્ચિન્દ્રિયં. સન્તમાનસન્તિ છટ્ઠસ્સ મનિન્દ્રિયસ્સ નિબ્બિસેવનભાવૂપગમનેન વૂપસન્તમાનસં. ઉત્તમદમથસમથમનુપ્પત્તન્તિ લોકુત્તરપઞ્ઞાવિમુત્તિચેતોવિમુત્તિસઙ્ખાતં ઉત્તમં દમથં સમથઞ્ચ અનુપ્પત્વા અધિગન્ત્વા ઠિતં. દન્તન્તિ સુપરિસુદ્ધકાયસમાચારતાય ચેવ હત્થપાદકુક્કુચ્ચાભાવતો દવાદિઅભાવતો ચ કાયેન દન્તં. ગુત્તન્તિ સુપરિસુદ્ધવચીસમાચારતાય ચેવ નિરત્થકવાચાભાવતો દવાદિઅભાવતો ચ વાચાય ગુત્તં. યતિન્દ્રિયન્તિ સુપરિસુદ્ધમનોસમાચારતાય અરિયિદ્ધિયોગેન અબ્યાવટઅપ્પટિસઙ્ખાનુપેક્ખાભાવતો ચ મનિન્દ્રિયવસેન યતિન્દ્રિયં. નાગન્તિ છન્દાદિવસેન અગમનતો, પહીનાનં રાગાદિકિલેસાનં પુનાનાગમનતો, કસ્સચિપિ આગુસ્સ સબ્બથાપિ અકરણતો, પુનબ્ભવસ્સ ચ અગમનતોતિ ઇમેહિ કારણેહિ નાગં. એત્થ ચ પાસાદિકન્તિ ઇમિના રૂપકાયેન ભગવતો પમાણભૂતતં ¶ દીપેતિ, પસાદનીયન્તિ ઇમિના ધમ્મકાયેન, સન્તિન્દ્રિયન્તિઆદિના સેસેહિ પમાણભૂતતં દીપેતિ. તેન ચતુપ્પમાણિકે લોકસન્નિવાસે અનવસેસતો સત્તાનં ભગવતો પમાણભાવો પકાસિતોતિ વેદિતબ્બો.

એવંભૂતઞ્ચ ભગવન્તં અન્તરવીથિયં ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘ચિરસ્સં વત મે સમ્માસમ્બુદ્ધો દિટ્ઠો’’તિ હટ્ઠતુટ્ઠો પઞ્ચવણ્ણાય પીતિયા નિરન્તરં ફુટસરીરો ¶ પીતિવિપ્ફારિતવિવટનિચ્ચલલોચનો દિટ્ઠટ્ઠાનતો પટ્ઠાય ઓણતસરીરો ભગવતો સરીરપ્પભાવેમજ્ઝં અજ્ઝોગાહેત્વા તત્થ નિમુજ્જન્તો ભગવતો સમીપં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા ભગવતો પાદે સમ્બાહન્તો પરિચુમ્બન્તો ‘‘દેસેતુ મે, ભન્તે, ભગવા ધમ્મ’’ન્તિ આહ. તેન વુત્તં – ‘‘ભગવતો પાદે ¶ સિરસા નિપતિત્વા ભગવન્તં એતદવોચ – ‘દેસેતુ મે, ભન્તે, ભગવા ધમ્મં, દેસેતુ સુગતો ધમ્મં, યં મમસ્સ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’’તિ.

તત્થ સુગતોતિ સોભનગમનત્તા, સુન્દરં ઠાનં ગતત્તા, સમ્મા ગતત્તા, સમ્મા ગદત્તા સુગતો. ગમનમ્પિ હિ ગતન્તિ વુચ્ચતિ, તઞ્ચ ભગવતો સોભનં પરિસુદ્ધં અનવજ્જં. કિં પન તન્તિ? અરિયમગ્ગો. તેન હેસ ગમનેન ખેમં દિસં અસજ્જમાનો ગતો, અઞ્ઞેપિ ગમેતીતિ સોભનગમનત્તા સુગતો. સુન્દરઞ્ચેસ ઠાનં અમતં નિબ્બાનં ગતોતિ સુન્દરં ઠાનં ગતત્તા સુગતો. સમ્મા ચ ગતત્તા સુગતો તેન તેન મગ્ગેન પહીને કિલેસે પુન અપચ્ચાગમનતો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘સોતાપત્તિમગ્ગેન યે કિલેસા પહીના, તે કિલેસે ન પુનેતિ ન પચ્ચેતિ ન પચ્ચાગચ્છતીતિ સુગતો. સકદાગામિ…પે… અરહત્તમગ્ગેન…પે… ન પચ્ચાગચ્છતીતિ સુગતો’’તિ (ચૂળનિ. મેત્તગૂમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૨૭).

અથ વા સમ્મા ગતત્તાતિ તીસુપિ અવત્થાસુ સમ્માપટિપત્તિયા ગતત્તા, સુપ્પટિપન્નત્તાતિ અત્થો. દીપઙ્કરપાદમૂલતો હિ પટ્ઠાય યાવ મહાબોધિમણ્ડા ¶ તાવ સમતિંસપારમિપૂરિતાય સમ્માપટિપત્તિયા ઞાતત્થચરિયાય લોકત્થચરિયાય બુદ્ધત્થચરિયાય કોટિં પાપુણિત્વા સબ્બલોકસ્સ હિતસુખમેવ પરિબ્રૂહન્તો સસ્સતં ઉચ્છેદં કામસુખં અત્તકિલમથન્તિ ઇમે અન્તે અનુપગચ્છન્તિયા અનુત્તરાય બોજ્ઝઙ્ગભાવનાસઙ્ખાતાય મજ્ઝિમાય પટિપદાય અરિયસચ્ચેસુ તતો પરં સમધિગતધમ્માધિપતેય્યો સબ્બસત્તેસુ અવિસયાય સમ્માપટિપત્તિયા ચ ગતો પટિપન્નોતિ એવમ્પિ સમ્મા ગતત્તા સુગતો. સમ્મા ચેસ ગદતિ યુત્તટ્ઠાને યુત્તમેવ વાચં ભાસતીતિ સુગતો. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘કાલવાદી ¶ , ભૂતવાદી, અત્થવાદી, ધમ્મવાદી, વિનયવાદી, નિધાનવતિં વાચં ભાસિતા કાલેન સાપદેસં પરિયન્તવતિં અત્થસંહિત’’ન્તિ (દી. નિ. ૧.૯; મ. નિ. ૩.૧૪).

અપરમ્પિ વુત્તં –

‘‘યા ¶ સા વાચા અભૂતા અતચ્છા અનત્થસંહિતા, યા ચ પરેસં અપ્પિયા અમનાપા, ન તં તથાગતો વાચં ભાસતી’’તિઆદિ (મ. નિ. ૨.૮૬).

એવં સમ્મા ગદત્તાપિ સુગતો.

યં મમસ્સ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયાતિ યં ધમ્મસ્સ ઉપદિસનં ચિરકાલં મમ ઝાનવિમોક્ખાદિહિતાય તદધિગન્તબ્બસુખાય ચ સિયા. અકાલો ખો તાવ બાહિયાતિ તવ ધમ્મદેસનાય ન તાવ કાલોતિ અત્થો. કિં પન ભગવતો સત્તહિતપટિપત્તિયા અકાલોપિ નામ અત્થિ, યતો ભગવા કાલવાદીતિ? વુચ્ચતે – કાલોતિ ચેત્થ વેનેય્યાનં ઇન્દ્રિયપરિપાકકાલો અધિપ્પેતો. યસ્મા પન તદા બાહિયસ્સ અત્તનો ઇન્દ્રિયાનં પરિપક્કાપરિપક્કભાવો દુબ્બિઞ્ઞેય્યો, તસ્મા ભગવા તં અવત્વા અત્તનો અન્તરવીથિયં ઠિતભાવમસ્સ કારણં અપદિસન્તો આહ ‘‘અન્તરઘરં પવિટ્ઠમ્હા’’તિ. દુજ્જાનન્તિ દુબ્બિઞ્ઞેય્યં. જીવિતન્તરાયાનન્તિ જીવિતસ્સ અન્તરાયકરધમ્માનં વત્તનં અવત્તનં વાતિ વત્તુકામો સમ્ભમવસેન ‘‘જીવિતન્તરાયાન’’ન્તિ આહ. તથા હિ અનેકપચ્ચયપ્પટિબદ્ધવુત્તિજીવિતં અનેકરૂપા ચ તદન્તરાયા. વુત્તઞ્હિ –

‘‘અજ્જેવ કિચ્ચમાતપ્પં, કો જઞ્ઞા મરણં સુવે;

ન હિ નો સઙ્ગરં તેન, મહાસેનેન મચ્ચુના’’તિ. (મ. નિ. ૩.૨૭૨; નેત્તિ. ૧૦૩);

કસ્મા ¶ પનાયં જીવિતન્તરાયમેવ તાવ પુરક્ખરોતિ? ‘‘નિમિત્તઞ્ઞુતાય અદિટ્ઠકોસલ્લેન વા’’તિ કેચિ. અપરે ‘‘દેવતાય સન્તિકે જીવિતન્તરાયસ્સ સુતત્તા’’તિ વદન્તિ. અન્તિમભવિકત્તા પન ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિયા ચોદિયમાનો એવમાહ. ન હિ તેસં અપ્પત્તઅરહત્તાનં જીવિતક્ખયો હોતિ. કિં પન કારણા ભગવા તસ્સ ધમ્મં દેસેતુકામોવ દ્વિક્ખત્તું પટિક્ખિપિ? એવં કિરસ્સ અહોસિ ‘‘ઇમસ્સ મં દિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય ¶ સકલસરીરં પીતિયા નિરન્તરં ફુટં, અતિબલવા પીતિવેગો, ધમ્મં સુત્વાપિ ન તાવ સક્ખિસ્સતિ પટિવિજ્ઝિતું. યાવ પન મજ્ઝત્તુપેક્ખા સણ્ઠાતિ, તાવ તિટ્ઠતુ, વીસયોજનસતં મગ્ગં આગતત્તા દરથોપિસ્સ કાયે બલવા, સોપિ તાવ પટિપ્પસ્સમ્ભતૂ’’તિ. તસ્મા દ્વિક્ખત્તું પટિક્ખિપિ. કેચિ પન ‘‘ધમ્મસ્સવને આદરજનનત્થં ભગવા એવમકાસી’’તિ વદન્તિ. તતિયવારં યાચિતો પન મજ્ઝત્તુપેક્ખં દરથપ્પટિપસ્સદ્ધિં પચ્ચુપટ્ઠિતઞ્ચસ્સ જીવિતન્તરાયં દિસ્વા ¶ ‘‘ઇદાનિ ધમ્મદેસનાય કાલો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘તસ્મા તિહા’’તિઆદિના ધમ્મદેસનં આરભિ.

તત્થ તસ્માતિ યસ્મા ત્વં ઉસ્સુક્કજાતો હુત્વા અતિવિય મં યાચસિ, યસ્મા વા જીવિતન્તરાયાનં દુજ્જાનતં વદસિ, ઇન્દ્રિયાનિ ચ તે પરિપાકં ગતાનિ, તસ્મા. તિહાતિ નિપાતમત્તં. તેતિ તયા એવન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બાકારં વદતિ.

સિક્ખિતબ્બન્તિ અધિસીલસિક્ખાદીનં તિસ્સન્નમ્પિ સિક્ખાનં વસેન સિક્ખનં કાતબ્બં. યથા પન સિક્ખિતબ્બં, તં દસ્સેન્તો ‘‘દિટ્ઠે દિટ્ઠમત્તં ભવિસ્સતી’’તિઆદિમાહ.

તત્થ દિટ્ઠે દિટ્ઠમત્તન્તિ રૂપાયતને ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન દિટ્ઠમત્તં. યથા હિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણં રૂપે રૂપમત્તમેવ પસ્સતિ, ન અનિચ્ચાદિસભાવં, એવમેવ સેસં. ચક્ખુદ્વારિકવિઞ્ઞાણેન હિ મે દિટ્ઠમત્તમેવ ભવિસ્સતીતિ સિક્ખિતબ્બન્તિ અત્થો. અથ વા દિટ્ઠે દિટ્ઠં નામ ¶ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન રૂપવિજાનનન્તિ અત્થો. મત્તન્તિ પમાણં. દિટ્ઠા મત્તા એતસ્સાતિ દિટ્ઠમત્તં, ચક્ખુવિઞ્ઞાણમત્તમેવ ચિત્તં ભવિસ્સતીતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા આપાથગતે રૂપે ચક્ખુવિઞ્ઞાણં ન રજ્જતિ, ન દુસ્સતિ, ન મુય્હતિ, એવં રાગાદિવિરહેન ચક્ખુવિઞ્ઞાણમત્તમેવ મે જવનં ભવિસ્સતિ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણપ્પમાણેનેવ જવનં ઠપેસ્સામીતિ.

અથ વા દિટ્ઠં નામ ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન દિટ્ઠં રૂપં, દિટ્ઠમત્તં નામ તત્થેવ ઉપ્પન્નં સમ્પટિચ્છનસન્તીરણવોટ્ઠબ્બનસઙ્ખાતં ચિત્તત્તયં. યથા તં ન રજ્જતિ, ન દુસ્સતિ, ન મુય્હતિ, એવં આપાથગતે રૂપે તેનેવ સમ્પટિચ્છનાદિપ્પમાણેન જવનં ઉપ્પાદેસ્સામિ, નાહં તં પમાણં અતિક્કમિત્વા રજ્જનાદિવસેન ઉપ્પજ્જિતું દસ્સામીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. એસેવ નયો સુતમુતે ¶ . મુતન્તિ તદારમ્મણવિઞ્ઞાણેહિ સદ્ધિં ગન્ધરસફોટ્ઠબ્બાયતનં વેદિતબ્બં. વિઞ્ઞાતે વિઞ્ઞાતમત્તન્તિ એત્થ પન વિઞ્ઞાતં નામ મનોદ્વારાવજ્જનેન વિઞ્ઞાતારમ્મણં. તસ્મિં વિઞ્ઞાતે વિઞ્ઞાતમત્તન્તિ આવજ્જનપ્પમાણં. યથા આવજ્જનં ન રજ્જતિ, ન દુસ્સતિ, ન મુય્હતિ, એવં રજ્જનાદિવસેન ચ ઉપ્પજ્જિતું અદત્વા આવજ્જનપ્પમાણેનેવ ચિત્તં ઠપેસ્સામીતિ અયમેત્થ અત્થો. એવઞ્હિ તે, બાહિય, સિક્ખિતબ્બન્તિ એવં ઇમાય પટિપદાય તયા, બાહિય, તિસ્સન્નં સિક્ખાનં અનુવત્તનવસેન સિક્ખિતબ્બં.

ઇતિ ભગવા બાહિયસ્સ સંખિત્તરુચિતાય છહિ વિઞ્ઞાણકાયેહિ સદ્ધિં છળારમ્મણભેદભિન્નં ¶ વિપસ્સનાય વિસયં દિટ્ઠાદીહિ ચતૂહિ કોટ્ઠાસેહિ વિભજિત્વા તત્થસ્સ ઞાતતીરણપરિઞ્ઞં દસ્સેતિ. કથં? એત્થ હિ રૂપાયતનં પસ્સિતબ્બટ્ઠેન દિટ્ઠં નામ, ચક્ખુવિઞ્ઞાણં પન સદ્ધિં તંદ્વારિકવિઞ્ઞાણેહિ દસ્સનટ્ઠેન, તદુભયમ્પિ યથાપચ્ચયં પવત્તમાનં ધમ્મમત્તમેવ, ન એત્થ કોચિ કત્તા વા કારેતા વા, યતો તં હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચં, ઉદયબ્બયપ્પટિપીળનટ્ઠેન દુક્ખં, અવસવત્તનટ્ઠેન ¶ અનત્તાતિ કુતો તત્થ પણ્ડિતસ્સ રજ્જનાદીનં ઓકાસોતિ? અયમેત્થ અધિપ્પાયો સુતાદીસુપિ.

ઇદાનિ ઞાતતીરણપરિઞ્ઞાસુ પતિટ્ઠિતસ્સ ઉપરિ સહ મગ્ગફલેન પહાનપરિઞ્ઞં દસ્સેતું, ‘‘યતો ખો તે, બાહિયા’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યતોતિ યદા, યસ્મા વા. તેતિ તવ. તતોતિ તદા, તસ્મા વા. તેનાતિ તેન દિટ્ઠાદિના, દિટ્ઠાદિપટિબદ્ધેન રાગાદિના વા. ઇદં વુત્તં હોતિ – બાહિય, તવ યસ્મિં કાલે યેન વા કારણેન દિટ્ઠાદીસુ મયા વુત્તવિધિં પટિપજ્જન્તસ્સ અવિપરીતસભાવાવબોધેન દિટ્ઠાદિમત્તં ભવિસ્સતિ, તસ્મિં કાલે તેન વા કારણેન દિટ્ઠાદિપટિબદ્ધેન રાગાદિના સહ ન ભવિસ્સસિ, રત્તો વા દુટ્ઠો વા મૂળ્હો વા ન ભવિસ્સસિ, પહીનરાગાદિકત્તા તેન વા દિટ્ઠાદિના સહ પટિબદ્ધો ન ભવિસ્સસીતિ. તતો ત્વં, બાહિય, ન તત્થાતિ યદા યસ્મા વા ત્વં તેન રાગેન વા રત્તો દોસેન વા દુટ્ઠો મોહેન વા મૂળ્હો ન ભવિસ્સસિ, તદા તસ્મા વા ત્વં તત્થ દિટ્ઠાદિકે ન ભવિસ્સસિ, તસ્મિં દિટ્ઠે વા સુતમુતવિઞ્ઞાતે વા ‘‘એતં મમ, એસોહમસ્મિ, એસો મે અત્તા’’તિ તણ્હામાનદિટ્ઠીહિ અલ્લીનો પતિટ્ઠિતો ન ભવિસ્સસિ. એત્તાવતા પહાનપરિઞ્ઞં મત્થકં પાપેત્વા ખીણાસવભૂમિ દસ્સિતા.

તતો ¶ ત્વં, બાહિય, નેવિધ ન હુરં ન ઉભયમન્તરેનાતિ યદા ત્વં, બાહિય, તેન રાગાદિના તત્થ દિટ્ઠાદીસુ પટિબદ્ધો ન ભવિસ્સસિ, તદા ત્વં નેવ ઇધલોકે ન પરલોકે ન ઉભયત્થાપિ. એસેવન્તો દુક્ખસ્સાતિ કિલેસદુક્ખસ્સ ચ વટ્ટદુક્ખસ્સ ચ અયમેવ હિ અન્તો અયં પરિવટુમભાવોતિ અયમેવ હિ એત્થ અત્થો. યે પન ‘‘ઉભયમન્તરેના’’તિ પદં ગહેત્વા અન્તરાભવં નામ ઇચ્છન્તિ, તેસં તં મિચ્છા. અન્તરાભવસ્સ હિ ભાવો અભિધમ્મે પટિક્ખિત્તોયેવ. અન્તરેનાતિ વચનં પન વિકપ્પન્તરદીપનં, તસ્મા અયમેત્થ અત્થો – ‘‘નેવ ઇધ ન હુરં, અપરો વિકપ્પો ન ઉભય’’ન્તિ.

અથ વા અન્તરેનાતિ વચનં પન વિકપ્પન્તરાભાવદીપનં. તસ્સત્થો – ‘‘નેવ ઇધ ન હુરં, ઉભયમન્તરે પન ન ¶ અઞ્ઞટ્ઠાનં અત્થી’’તિ. યેપિ ચ ‘‘અન્તરાપરિનિબ્બાયી સમ્ભવેસી’’તિ ¶ ચ ઇમેસં સુત્તપદાનં અત્થં અયોનિસો ગહેત્વા ‘‘અત્થિયેવ અન્તરાભવો’’તિ વદન્તિ, તેપિ યસ્મા અવિહાદીસુ તત્થ તત્થ આયુવેમજ્ઝં અનતિક્કમિત્વા અન્તરા અગ્ગમગ્ગાધિગમેન અનવસેસકિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયતીતિ અન્તરાપરિનિબ્બાયી, ન અન્તરાભવભૂતોતિ પુરિમસ્સ સુત્તપદસ્સ અત્થો. પચ્છિમસ્સ ચ યે ભૂતા એવ, ન ભવિસ્સન્તિ, તે ખીણાસવા પુરિમપદે ભૂતાતિ વુત્તા. તબ્બિરુદ્ધતાય સમ્ભવમેસન્તીતિ સમ્ભવેસિનો, અપ્પહીનભવસંયોજનત્તા સેખા પુથુજ્જના ચ. ચતૂસુ વા યોનીસુ અણ્ડજજલાબુજસત્તા યાવ અણ્ડકોસં વત્થિકોસઞ્ચ ન ભિન્દન્તિ, તાવ સમ્ભવેસી નામ, અણ્ડકોસતો વત્થિકોસતો ચ બહિ નિક્ખન્તા ભૂતા નામ. સંસેદજા ઓપપાતિકા ચ પઠમચિત્તક્ખણે સમ્ભવેસી નામ, દુતિયચિત્તક્ખણતો પટ્ઠાય ભૂતા નામ. યેન વા ઇરિયાપથેન જાયન્તિ, યાવ તતો અઞ્ઞં ન પાપુણન્તિ, તાવ સમ્ભવેસિનો, તતો પરં ભૂતાતિ અત્થો. તસ્મા નત્થીતિ પટિક્ખિપિતબ્બા. સતિ હિ ઉજુકે પાળિઅનુગતે અત્થે કિં અનિદ્ધારિતસામત્થિયેન અન્તરાભવેન પરિકપ્પિતેન પયોજનન્તિ.

યે પન ‘‘સન્તાનવસેન પવત્તમાનાનં ધમ્માનં અવિચ્છેદેન દેસન્તરેસુ પાતુભાવો દિટ્ઠો, યથા તં વીહિઆદિઅવિઞ્ઞાણકસન્તાને, એવં સવિઞ્ઞાણકસન્તાનેપિ અવિચ્છેદેન દેસન્તરેસુ પાતુભાવેન ભવિતબ્બં. અયઞ્ચ નયો સતિ અન્તરાભવે યુજ્જતિ, ન અઞ્ઞથા’’તિ યુત્તિં વદન્તિ. તેન હિ ઇદ્ધિમતો ચેતોવસિપ્પત્તસ્સ ચિત્તાનુગતિકં કાયં ¶ અધિટ્ઠહન્તસ્સ ખણેન બ્રહ્મલોકતો ઇધૂપસઙ્કમને ઇતો વા બ્રહ્મલોકગમને યુત્તિ વત્તબ્બા. યદિ સબ્બત્થેવ અવિચ્છિન્નદેસે ધમ્માનં પવત્તિ ઇચ્છિતા, યદિપિ સિયા ઇદ્ધિમન્તાનં ઇદ્ધિવિસયો અચિન્તેય્યોતિ. તં ઇધાપિ સમાનં ‘‘કમ્મવિપાકો ¶ અચિન્તેય્યો’’તિ વચનતો. તસ્મા તં તેસં મતિમત્તમેવ. અચિન્તેય્યસભાવા હિ સભાવધમ્મા, તે કત્થચિ પચ્ચયવસેન વિચ્છિન્નદેસે પાતુભવન્તિ, કત્થચિ અવિચ્છિન્નદેસે. તથા હિ મુખઘોસાદીહિ પચ્ચયેહિ અઞ્ઞસ્મિં દેસે આદાસપબ્બતપ્પદેસાદિકે પટિબિમ્બપટિઘોસાદિકં પચ્ચયુપ્પન્નં નિબ્બત્તમાનં દિસ્સતિ, તસ્મા ન સબ્બં સબ્બત્થ ઉપનેતબ્બન્તિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન પટિબિમ્બસ્સ ઉદાહરણભાવસાધનાદિકો અન્તરાભવકથાવિચારો કથાવત્થુપકરણસ્સ (કથા. ૫૦૫; કથા. અટ્ઠ. ૫૦૫) ટીકાયં ગહેતબ્બો.

અપરે પન ‘‘ઇધાતિ કામભવો, હુરન્તિ અરૂપભવો, ઉભયમન્તરેનાતિ રૂપભવો વુત્તો’’તિ. અઞ્ઞે ‘‘ઇધાતિ અજ્ઝત્તિકાયતનાનિ, હુરન્તિ બાહિરાયતનાનિ, ઉભયમન્તરેનાતિ ચિત્તચેતસિકા’’તિ. ‘‘ઇધાતિ વા પચ્ચયધમ્મા, હુરન્તિ પચ્ચયુપ્પન્નધમ્મા, ઉભયમન્તરેનાતિ પણ્ણત્તિધમ્મા ¶ વુત્તા’’તિ વદન્તિ. તં સબ્બં અટ્ઠકથાસુ નત્થિ. એવં તાવ ‘‘દિટ્ઠે દિટ્ઠમત્તં ભવિસ્સતી’’તિઆદિના દિટ્ઠાદિવસેન ચતુધા તેભૂમકધમ્મા સઙ્ગહેતબ્બા. તત્થ સુભસુખનિચ્ચઅત્તગ્ગાહપરિવજ્જનમુખેન અસુભદુક્ખાનિચ્ચાનત્તાનુપસ્સના દસ્સિતાતિ હેટ્ઠિમાહિ વિસુદ્ધીહિ સદ્ધિં સઙ્ખેપેનેવ વિપસ્સના કથિતા. ‘‘તતો ત્વં, બાહિય, ન તેના’’તિ ઇમિના રાગાદીનં સમુચ્છેદસ્સ અધિપ્પેતત્તા મગ્ગો. ‘‘તતો ત્વં, બાહિય, ન તત્થા’’તિ ઇમિના ફલં. ‘‘નેવિધા’’તિઆદિના અનુપાદિસેસા પરિનિબ્બાનધાતુ કથિતાતિ દટ્ઠબ્બં. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો બાહિયસ્સ…પે… આસવેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચી’’તિ.

ઇમાય સંખિત્તપદાય દેસનાય તાવદેવાતિ તસ્મિંયેવ ખણે, ન કાલન્તરે. અનુપાદાયાતિ અગ્ગહેત્વા. આસવેહીતિ આભવગ્ગં આગોત્રભું સવનતો પવત્તનતો ચિરપારિવાસિયટ્ઠેન મદિરાદિઆસવસદિસતાય ચ ‘‘આસવા’’તિ ¶ લદ્ધનામેહિ કામરાગાદીહિ. વિમુચ્ચીતિ સમુચ્છેદવિમુત્તિયા પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિયા ચ વિમુચ્ચિ નિસ્સજ્જિ. સો હિ સત્થુ ધમ્મં સુણન્તો એવ સીલાનિ સોધેત્વા યથાલદ્ધં ચિત્તસમાધિં નિસ્સાય વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા ખિપ્પાભિઞ્ઞતાય તાવદેવ સબ્બાસવે ખેપેત્વા ¶ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. સો સંસારસોતં છિન્દિત્વા કતવટ્ટપરિયન્તો અન્તિમદેહધરો હુત્વા એકૂનવીસતિયા પચ્ચવેક્ખણાસુ પવત્તાસુ ધમ્મતાય ચોદિયમાનો ભગવન્તં પબ્બજ્જં યાચિ. ‘‘પરિપુણ્ણં તે પત્તચીવર’’ન્તિ પુટ્ઠો ‘‘ન પરિપુણ્ણ’’ન્તિ આહ. અથ નં સત્થા ‘‘તેન હિ પત્તચીવરં પરિયેસા’’તિ વત્વા પક્કામિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો ભગવા…પે… પક્કામી’’તિ.

સો કિર કસ્સપદસબલસ્સ સાસને વીસવસ્સસહસ્સાનિ સમણધમ્મં કરોન્તો ‘‘ભિક્ખુના નામ અત્તના પચ્ચયે લભિત્વા યથાદાનં કરોન્તેન અત્તનાવ પરિભુઞ્જિતું વટ્ટતી’’તિ એકસ્સ ભિક્ખુસ્સપિ પત્તેન વા ચીવરેન વા સઙ્ગહં નાકાસિ, તેનસ્સ એહિભિક્ખુઉપસમ્પદાય ઉપનિસ્સયો નાહોસિ. કેચિ પનાહુ – ‘‘સો કિર બુદ્ધસુઞ્ઞે લોકે ચોરો હુત્વા ધનુકલાપં સન્નય્હિત્વા અરઞ્ઞે ચોરિકં કરોન્તો એકં પચ્ચેકબુદ્ધં દિસ્વા પત્તચીવરલોભેન તં ઉસુના વિજ્ઝિત્વા પત્તચીવરં ગણ્હિ, તેનસ્સ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરં ન ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ, સત્થા તં ઞત્વા એહિભિક્ખુભાવેન પબ્બજ્જં ન અદાસી’’તિ. તમ્પિ પત્તચીવરપરિયેસનં ચરમાનં એકા ધેનુ વેગેન આપતન્તી પહરિત્વા જીવિતક્ખયં પાપેસિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘અથ ખો અચિરપક્કન્તસ્સ ભગવતો બાહિયં દારુચીરિયં ગાવી તરુણવચ્છા અધિપતિત્વા જીવિતા વોરોપેસી’’તિ.

તત્થ ¶ અચિરપક્કન્તસ્સાતિ ન ચિરં પક્કન્તસ્સ ભગવતો. ગાવી તરુણવચ્છાતિ એકા યક્ખિની તરુણવચ્છધેનુરૂપા. અધિપતિત્વાતિ અભિભવિત્વા મદ્દિત્વા. જીવિતા વોરોપેસીતિ પુરિમસ્મિં અત્તભાવે લદ્ધાઘાતતાય દિટ્ઠમત્તેનેવ ¶ વેરિચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા સિઙ્ગેન પહરિત્વા જીવિતા વોરોપેસિ.

સત્થા પિણ્ડાય ચરિત્વા કતભત્તકિચ્ચો સમ્બહુલેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં નગરતો નિક્ખમન્તો બાહિયસ્સ સરીરં સઙ્કારટ્ઠાને પતિતં દિસ્વા ભિક્ખૂ આણાપેસિ – ‘‘ભિક્ખવે, એકસ્મિં ઘરદ્વારે ઠત્વા મઞ્ચકં આહરાપેત્વા ઇદં સરીરં નગરતો નીહરિત્વા ઝાપેત્વા થૂપં કરોથા’’તિ, ભિક્ખૂ તથા અકંસુ. કત્વા ચ પન વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા અત્તના કતકિચ્ચં આરોચેત્વા તસ્સ અભિસમ્પરાયં પુચ્છિંસુ. અથ નેસં ભગવા તસ્સ પરિનિબ્બુતભાવં આચિક્ખિ. ભિક્ખૂ ‘‘તુમ્હે, ભન્તે, ‘બાહિયો દારુચીરિયો અરહત્તં પત્તો’તિ વદથ, કદા સો અરહત્તં પત્તો’’તિ ¶ પુચ્છિંસુ. ‘‘મમ ધમ્મં સુતકાલે’’તિ ચ વુત્તે ‘‘કદા પનસ્સ તુમ્હેહિ ધમ્મો કથિતો’’તિ? ‘‘પિણ્ડાય ચરન્તેન અજ્જેવ અન્તરવીથિયં ઠત્વા’’તિ. ‘‘અપ્પમત્તકો સો, ભન્તે, તુમ્હેહિ અન્તરવીથિયં ઠત્વા કથિતધમ્મો, કથં સો તાવતકેન વિસેસં નિબ્બત્તેસી’’તિ? ‘‘કિં, ભિક્ખવે, મમ ધમ્મં ‘અપ્પં વા બહું વા’તિ પમિણથ, અનેકાનિ ગાથાસહસ્સાનિપિ અનત્થસંહિતાનિ ન સેય્યો, અત્થનિસ્સિતં પન એકમ્પિ ગાથાપદં સેય્યો’’તિ દસ્સેન્તો –

‘‘સહસ્સમપિ ચે ગાથા, અનત્થપદસઞ્હિતા;

એકં ગાથાપદં સેય્યો, યં સુત્વા ઉપસમ્મતી’’તિ. (ધ. પ. ૧૦૧) –

ધમ્મપદે ઇમં ગાથં વત્વા ‘‘ન કેવલં સો પરિનિબ્બાનમત્તેન, અથ ખો મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ખિપ્પાભિઞ્ઞાનં અગ્ગભાવેનપિ પૂજારહો’’તિ દસ્સેન્તો ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ખિપ્પાભિઞ્ઞાનં, યદિદં બાહિયો દારુચીરિયો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૧૬) તં આયસ્મન્તં એતદગ્ગે ઠપેસિ. તં ¶ સન્ધાય વુત્તં – ‘‘અથ ખો ભગવા સાવત્થિયં પિણ્ડાય ચરિત્વા…પે… પરિનિબ્બુતો, ભિક્ખવે, બાહિયો દારુચીરિયો’’તિ.

તત્થ પચ્છાભત્તન્તિ ભત્તકિચ્ચતો પચ્છા. પિણ્ડપાતપટિક્કન્તોતિ પિણ્ડપાતપરિયેસનતો પટિનિવત્તો. પદદ્વયેનાપિ કતભત્તકિચ્ચોતિ વુત્તં હોતિ. નીહરિત્વાતિ નગરતો બહિ નેત્વા. ઝાપેથાતિ દહથ. થૂપઞ્ચસ્સ કરોથાતિ અસ્સ બાહિયસ્સ સરીરધાતુયો ગહેત્વા ચેતિયઞ્ચ કરોથ ¶ . તત્થ કારણમાહ – ‘‘સબ્રહ્મચારી વો, ભિક્ખવે, કાલકતો’’તિ. તસ્સત્થો – યં તુમ્હે સેટ્ઠટ્ઠેન બ્રહ્મં અધિસીલાદિપટિપત્તિધમ્મં સન્દિટ્ઠં ચરથ, તં સો તુમ્હેહિ સમાનં બ્રહ્મં અચરીતિ સબ્રહ્મચારી મરણકાલસ્સ પત્તિયાવ કાલકતો, તસ્મા તં મઞ્ચકેન નીહરિત્વા ઝાપેથ, થૂપઞ્ચસ્સ કરોથાતિ.

તસ્સ કા ગતીતિ પઞ્ચસુ ગતીસુ તસ્સ કતમા ગતિ ઉપપત્તિ ભવભૂતા, ગતીતિ નિપ્ફત્તિ, અરિયો પુથુજ્જનો વાતિ કા નિટ્ઠાતિ અત્થો. અભિસમ્પરાયોતિ પેચ્ચ ભવુપ્પત્તિ ભવનિરોધો વા. કિઞ્ચાપિ તસ્સ થૂપકરણાણત્તિયાવ પરિનિબ્બુતભાવો અત્થતો પકાસિતો હોતિ, યે પન ભિક્ખૂ તત્તકેન ન જાનિંસુ, તે ‘‘તસ્સ કા ગતી’’તિ ¶ પુચ્છિંસુ. પાકટતરં વા કારાપેતુકામા તથા ભગવન્તં પુચ્છિંસુ.

પણ્ડિતોતિ અગ્ગમગ્ગપઞ્ઞાય અધિગતત્તા પણ્ડેન ઇતો ગતો પવત્તોતિ પણ્ડિતો. પચ્ચપાદીતિ પટિપજ્જિ. ધમ્મસ્સાતિ લોકુત્તરધમ્મસ્સ. અનુધમ્મન્તિ સીલવિસુદ્ધિઆદિપટિપદાધમ્મં. અથ વા ધમ્મસ્સાતિ નિબ્બાનધમ્મસ્સ. અનુધમ્મન્તિ અરિયમગ્ગફલધમ્મં. ન ચ મં ધમ્માધિકરણન્તિ ધમ્મદેસનાહેતુ ન ચ મં વિહેસેસિ યથાનુસિટ્ઠં પટિપન્નત્તા. યો હિ સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા કમ્મટ્ઠાનં વા ગહેત્વા યથાનુસિટ્ઠં ન પટિપજ્જતિ, સો સત્થારં વિહેસેતિ નામ. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘વિહિંસસઞ્ઞી પગુણં ન ભાસિં, ધમ્મં પણીતં મનુજેસુ બ્રહ્મે’’તિ (મહાવ. ૯; મ. નિ. ૧.૨૮૩; ૨.૩૩૯). અથ વા ન ચ મં ધમ્માધિકરણન્તિ ન ચ ઇમં ધમ્માધિકરણં. ઇદં વુત્તં હોતિ – વટ્ટદુક્ખતો નિય્યાનહેતુભૂતં ઇમં મમ સાસનધમ્મં સુપ્પટિપન્નત્તા ન વિહેસેતિ. દુપ્પટિપન્નો હિ સાસનં ભિન્દન્તો સત્થુ ¶ ધમ્મસરીરે પહારં દેતિ નામ. અયં પન સમ્માપટિપત્તિં મત્થકં પાપેત્વા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ. તેન વુત્તં – ‘‘પરિનિબ્બુતો, ભિક્ખવે, બાહિયો દારુચીરિયો’’તિ.

એતમત્થં વિદિત્વાતિ એતં થેરસ્સ બાહિયસ્સ અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બુતભાવં, તથા પરિનિબ્બુતાનઞ્ચ ખીણાસવાનં ગતિયા પચુરજનેહિ દુબ્બિઞ્ઞેય્યભાવં સબ્બાકારતો વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં અપ્પતિટ્ઠિતપરિનિબ્બાનાનુભાવદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ યત્થાતિ યસ્મિં નિબ્બાને આપો ચ ન ગાધતિ, પથવી ચ તેજો ચ વાયો ચ ન ગાધતિ, ન પતિટ્ઠાતિ. કસ્મા? નિબ્બાનસ્સ અસઙ્ખતસભાવત્તા. ન હિ તત્થ સઙ્ખતધમ્માનં લેસોપિ ¶ સમ્ભવતિ. સુક્કાતિ સુક્કવણ્ણતાય સુક્કાતિ લદ્ધનામા ગહનક્ખત્તતારકા. ન જોતન્તીતિ ન ભાસન્તિ. આદિચ્ચો નપ્પકાસતીતિ તીસુ દીપેસુ એકસ્મિં ખણે આલોકફરણસમત્થો આદિચ્ચોપિ આભાવસેન ન દિબ્બતિ. ન તત્થ ચન્દિમા ભાતીતિ સતિપિ ભાસુરભાવે કન્તસીતલકિરણો ચન્દોપિ તસ્મિં નિબ્બાને અભાવતો એવ અત્તનો જુણ્હાવિભાસનેન ન વિરોચતિ. યદિ તત્થ ચન્દિમસૂરિયાદયો નત્થિ, લોકન્તરો વિય નિચ્ચન્ધકારમેવ ¶ તં ભવેય્યાતિ આસઙ્કં સન્ધાયાહ ‘‘તમો તત્થ ન વિજ્જતી’’તિ. સતિ હિ રૂપાભાવે તમો નામ ન સિયા.

યદા ચ અત્તના વેદિ, મુનિ મોનેન બ્રાહ્મણોતિ ચતુસચ્ચમુનનતો મોનન્તિ લદ્ધનામેન મગ્ગઞાણેન કાયમોનેય્યાદીહિ ચ સમન્નાગતત્તા ‘‘મુની’’તિ લદ્ધનામો અરિયસાવકબ્રાહ્મણો તેનેવ મોનસઙ્ખાતેન પટિવેધઞાણેન યદા યસ્મિં કાલે અગ્ગમગ્ગક્ખણે અત્તના સયમેવ અનુસ્સવાદિકે પહાય અત્તપચ્ચક્ખં કત્વા નિબ્બાનં વેદિ પટિવિજ્ઝિ. ‘‘અવેદી’’તિપિ પાઠો, અઞ્ઞાસીતિ અત્થો. અથ રૂપા અરૂપા ચ, સુખદુક્ખા પમુચ્ચતીતિ અથાતિ તસ્સ નિબ્બાનસ્સ જાનનતો પચ્છા. રૂપાતિ રૂપધમ્મા, તેન પઞ્ચવોકારભવો એકવોકારભવો ચ ગહિતો હોતિ. અરૂપાતિ અરૂપધમ્મા, તેન રૂપેનામિસ્સીકતો ¶ અરૂપભવો ગહિતો હોતિ. સો ‘‘ચતુવોકારભવો’’તિપિ વુચ્ચતિ. સુખદુક્ખાતિ સબ્બત્થ ઉપ્પજ્જનકસુખદુક્ખતોપિ વટ્ટતો. અથ વા રૂપાતિ રૂપલોકપટિસન્ધિતો. અરૂપાતિ અરૂપલોકપટિસન્ધિતો. સુખદુક્ખાતિ કામાવચરપટિસન્ધિતો. કામભવો હિ બ્યામિસ્સસુખદુક્ખો. એવમેતસ્મા સકલતોપિ વટ્ટતો અચ્ચન્તમેવ મુચ્ચતીતિ ગાથાદ્વયેનપિ ભગવા ‘‘મય્હં પુત્તસ્સ બાહિયસ્સ એવરૂપા નિબ્બાનગતી’’તિ દસ્સેતિ.

દસમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિટ્ઠિતા ચ બોધિવગ્ગવણ્ણના.

૨. મુચલિન્દવગ્ગો

૧. મુચલિન્દસુત્તવણ્ણના

૧૧. મુચલિન્દવગ્ગસ્સ ¶ ¶ ¶ પઠમે મુચલિન્દમૂલેતિ એત્થ મુચલિન્દો વુચ્ચતિ નીપરુક્ખો. સો ‘‘નિચુલો’’તિપિ વુચ્ચતિ, તસ્સ સમીપે. કેચિ પન ‘‘મુચલોતિ તસ્સ રુક્ખસ્સ નામં, તં વનજેટ્ઠકતાય પન મુચલિન્દોતિ વુત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. મહા અકાલમેઘોતિ અસમ્પત્તે વસ્સકાલે ઉપ્પન્નમહામેઘો. સો હિ ગિમ્હાનં પચ્છિમે માસે સકલચક્કવાળગબ્ભં પૂરેન્તો ઉદપાદિ. સત્તાહવદ્દલિકાતિ તસ્મિં ઉપ્પન્ને સત્તાહં અવિચ્છિન્નવુટ્ઠિકા અહોસિ. સીતવાતદુદ્દિનીતિ સા ચ સત્તાહવદ્દલિકા ઉદકફુસિતસમ્મિસ્સેન સીતવાતેન સમન્તતો પરિબ્ભમન્તેન દુસિતદિવસત્તા દુદ્દિની નામ અહોસિ. મુચલિન્દો નામ નાગરાજાતિ તસ્સેવ મુચલિન્દરુક્ખસ્સ સમીપે પોક્ખરણિયા હેટ્ઠા નાગભવનં અત્થિ, તત્થ નિબ્બત્તો મહાનુભાવો નાગરાજા. સકભવનાતિ અત્તનો નાગભવનતો. સત્તક્ખત્તું ભોગેહિ પરિક્ખિપિત્વાતિ સત્તવારે અત્તનો સરીરભોગેહિ ભગવતો કાયં પરિવારેત્વા. ઉપરિમુદ્ધનિ મહન્તં ફણં વિહચ્ચાતિ ભગવતો મુદ્ધપ્પદેસસ્સ ઉપરિ અત્તનો મહન્તં ફણં પસારેત્વા. ‘‘ફણં કરિત્વા’’તિપિ પાઠો, સો એવત્થો.

તસ્સ કિર નાગરાજસ્સ એતદહોસિ ‘‘ભગવા ચ મય્હં ભવનસમીપે રુક્ખમૂલે નિસિન્નો, અયઞ્ચ સત્તાહવદ્દલિકા વત્તતિ, વાસાગારમસ્સ લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ. સો સત્તરતનમયં પાસાદં નિમ્મિનિતું સક્કોન્તોપિ ‘‘એવં કતે કાયસારો ગહિતો ન ભવિસ્સતિ, દસબલસ્સ કાયવેય્યાવચ્ચં કરિસ્સામી’’તિ મહન્તં અત્તભાવં કત્વા ¶ સત્થારં સત્તક્ખત્તું ભોગેહિ પરિક્ખિપિત્વા ઉપરિ ફણં કત્વા ધારેસિ. ‘‘પરિક્ખેપબ્ભન્તરં લોહપાસાદે ભણ્ડાગારગબ્ભપ્પમાણં અહોસી’’તિ ખન્ધકટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૫) વુત્તં. મજ્ઝિમટ્ઠકથાયં પન ‘‘હેટ્ઠાલોહપાસાદપ્પમાણ’’ન્તિ (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૮૪). ‘‘ઇચ્છિતિચ્છિતેન ઇરિયાપથેન સત્થા વિહરિસ્સતી’’તિ કિર નાગરાજસ્સ અજ્ઝાસયો. ભગવા પન યથાનિસિન્નોવ સત્તાહં વીતિનામેસિ. તઞ્ચ ઠાનં સુપિહિતવાતપાનં સુફુસિતઅગ્ગળદ્વારં કૂટાગારં વિય અહોસિ. મા ¶ ભગવન્તં સીતન્તિઆદિ તસ્સ તથા કરિત્વા ઠાનકારણપરિદીપનં. સો હિ ¶ ‘‘મા ભગવન્તં સીતં બાધયિત્થ, મા ઉણ્હં, મા ડંસાદિસમ્ફસ્સો બાધયિત્થા’’તિ તથા કરિત્વા અટ્ઠાસિ.

તત્થ કિઞ્ચાપિ સત્તાહવદ્દલિકાય ઉણ્હમેવ નત્થિ, સચે પન અન્તરન્તરા મેઘો વિગચ્છેય્ય, ઉણ્હં ભવેય્ય, તમ્પિ મા બાધયિત્થાતિ એવં તસ્સ ચિન્તેતું યુત્તં. કેચિ પનેત્થ વદન્તિ ‘‘ઉણ્હગ્ગહણં ભોગપરિક્ખેપસ્સ વિપુલભાવકરણે કારણકિત્તનં. ખુદ્દકે હિ તસ્મિં ભગવન્તં નાગસ્સ સરીરસમ્ભૂતા ઉસ્મા બાધેય્ય, વિપુલભાવકરણેન પન તાદિસં ‘મા ઉણ્હં બાધયિત્થા’તિ તથા કરિત્વા અટ્ઠાસી’’તિ.

વિદ્ધન્તિ ઉબ્બિદ્ધં, મેઘવિગમેન દૂરીભૂતન્તિ અત્થો. વિગતવલાહકન્તિ અપગતમેઘં. દેવન્તિ આકાસં. વિદિત્વાતિ ‘‘ઇદાનિ વિગતવલાહકો આકાસો, નત્થિ ભગવતો સીતાદિઉપદ્દવો’’તિ ઞત્વા. વિનિવેઠેત્વાતિ અપનેત્વા. સકવણ્ણન્તિ અત્તનો નાગરૂપં. પટિસંહરિત્વાતિ અન્તરધાપેત્વા. માણવકવણ્ણન્તિ કુમારકરૂપં.

એતમત્થન્તિ વિવેકસુખપ્પટિસંવેદિનો યત્થ કત્થચિ સુખમેવ હોતીતિ એતમત્થં સબ્બાકારેન જાનિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં વિવેકસુખાનુભાવદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ સુખો વિવેકોતિ નિબ્બાનસઙ્ખાતો ઉપધિવિવેકો સુખો. તુટ્ઠસ્સાતિ ચતુમગ્ગઞાણસન્તોસેન તુટ્ઠસ્સ. સુતધમ્મસ્સાતિ પકાસિતધમ્મસ્સ વિસ્સુતધમ્મસ્સ. પસ્સતોતિ તં વિવેકં, યં વા કિઞ્ચિ પસ્સિતબ્બં નામ, તં સબ્બં ¶ અત્તનો વીરિયબલાધિગતેન ઞાણચક્ખુના પસ્સન્તસ્સ. અબ્યાપજ્જન્તિ અકુપ્પનભાવો, એતેન મેત્તાપુબ્બભાગો દસ્સિતો. પાણભૂતેસુ સંયમોતિ સત્તેસુ ચ સંયમો અવિહિંસનભાવો સુખોતિ અત્થો. એતેન કરુણાપુબ્બભાગો દસ્સિતો.

સુખા વિરાગતા લોકેતિ વિગતરાગતાપિ લોકે સુખા. કીદિસી? કામાનં સમતિક્કમોતિ, યા કામાનં સમતિક્કમોતિ વુચ્ચતિ, સા વિગતરાગતાપિ સુખાતિ અત્થો, એતેન અનાગામિમગ્ગો કથિતો. અસ્મિમાનસ્સ યો વિનયોતિ ઇમિના પન અરહત્તં કથિતં. અરહત્તઞ્હિ અસ્મિમાનસ્સ પટિપ્પસ્સદ્ધિવિનયોતિ વુચ્ચતિ, ઇતો પરઞ્ચ સુખં નામ નત્થિ, તેનાહ ‘‘એતં વે પરમં સુખ’’ન્તિ. એવં અરહત્તેન દેસનાય કૂટં ગણ્હીતિ.

પઠમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. રાજસુત્તવણ્ણના

૧૨. દુતિયે ¶ ¶ સમ્બહુલાનન્તિ વિનયપરિયાયેન તયો જના ‘‘સમ્બહુલા’’તિ વુચ્ચન્તિ, તતો પરં સઙ્ઘો. સુત્તન્તપરિયાયેન પન તયો તયો એવ, તતો ઉદ્ધં સમ્બહુલા. તસ્મા ઇધાપિ સુત્તન્તપરિયાયેન સમ્બહુલાતિ વેદિતબ્બા. ઉપટ્ઠાનસાલાયન્તિ ધમ્મસભામણ્ડપે. સા હિ ધમ્મં દેસેતું આગતસ્સ તથાગતસ્સ ભિક્ખૂનં ઉપટ્ઠાનકરણટ્ઠાનન્તિ ‘‘ઉપટ્ઠાનસાલા’’તિ વુચ્ચતિ. અથ વા યત્થ ભિક્ખૂ વિનયં વિનિચ્છિનન્તિ, ધમ્મં કથેન્તિ, સાકચ્છં સમાપજ્જન્તિ, સન્નિપતનવસેન પકતિયા ઉપતિટ્ઠન્તિ, સા સાલાપિ મણ્ડપોપિ ‘‘ઉપટ્ઠાનસાલા’’ત્વેવ વુચ્ચતિ. તત્થાપિ હિ બુદ્ધાસનં નિચ્ચં પઞ્ઞત્તમેવ હોતિ. ઇદઞ્હિ બુદ્ધાનં ધરમાનકાલે ¶ ભિક્ખૂનં ચારિત્તં. સન્નિસિન્નાનન્તિ નિસજ્જનવસેન સઙ્ગમ્મ નિસિન્નાનં. સન્નિપતિતાનન્તિ તતો તતો આગન્ત્વા સન્નિપતનવસેન સન્નિપતિતાનં. અથ વા બુદ્ધાસનં પુરતો કત્વા સત્થુ સમ્મુખે વિય આદરુપ્પત્તિયા સક્કચ્ચં નિસીદનવસેન સન્નિસિન્નાનં, સમાનજ્ઝાસયત્તા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્મિં અજ્ઝાસયેન સુટ્ઠુ સમ્મા ચ નિપતનવસેન સન્નિપતિતાનં. અયન્તિ ઇદાનિ વુચ્ચમાનં નિદ્દિસતિ. અન્તરાકથાતિ કમ્મટ્ઠાનમનસિકારઉદ્દેસપરિપુચ્છાદીનં અન્તરા અઞ્ઞા એકા કથા, અથ વા મજ્ઝન્હિકે લદ્ધસ્સ સુગતોવાદસ્સ, સાયં લભિતબ્બસ્સ ધમ્મસ્સવનસ્સ ચ અન્તરા પવત્તત્તા અન્તરાકથા, સમણસમાચારસ્સેવ વા અન્તરા પવત્તા અઞ્ઞા એકા કથાતિ અન્તરાકથા. ઉદપાદીતિ ઉપ્પન્ના.

ઇમેસં દ્વિન્નં રાજૂનન્તિ નિદ્ધારણે સામિવચનં. મહદ્ધનતરો વાતિઆદીસુ પથવિયં નિખણિત્વા ઠપિતં સત્તરતનનિચયસઙ્ખાતં મહન્તં ધનં એતસ્સાતિ મહદ્ધનો, દ્વીસુ અયં અતિસયેન મહદ્ધનોતિ મહદ્ધનતરો. વાસદ્દો વિકપ્પત્થો. સેસપદેસુપિ એસેવ નયો. અયં પન વિસેસો – નિચ્ચપરિબ્બયવસેન મહન્તો ભોગો એતસ્સાતિ મહાભોગો. દેવસિકં પવિસનઆયભૂતો મહન્તો કોસો એતસ્સાતિ મહાકોસો. અપરે પન ‘‘દેવસિકં પવિસનઆયભૂતં મણિસારફેગ્ગુગુમ્બાદિભેદભિન્નં પરિગ્ગહવત્થુ ધનં, તદેવ સારગબ્ભાદીસુ નિહિતં કોસો’’તિ વદન્તિ. વજિરો, મહાનીલો, ઇન્દનીલો, મરકતો, વેળુરિયો, પદુમરાગો, ફુસ્સરાગો, કક્કેતનો, પુલાકો, વિમલો, લોહિતઙ્કો ¶ , ફલિકો, પવાળો, જોતિરસો, ગોમુત્તકો, ગોમેદકો, સોગન્ધિકો, મુત્તા, સઙ્ખો, અઞ્જનમૂલો, રાજપટ્ટો, અમતંસકો, પિયકો, બ્રાહ્મણી ચાતિ ચતુબ્બીસતિ મણિ નામ. સત્ત ¶ લોહાનિ કહાપણો ચ સારો નામ. સયનચ્છાદનપાવુરણગજદન્તસિલાદીનિ ફેગ્ગુ નામ. ચન્દનાગરુકુઙ્કુમતગરકપ્પૂરાદિ ગુમ્બા નામ. તત્થ પુરિમેન આદિસદ્દેન સાલિવીહિઆદિમુગ્ગમાસાદિપુબ્બણ્ણાપરણ્ણભેદં ધઞ્ઞવિકતિં આદિં ¶ કત્વા યં સત્તાનં ઉપભોગપરિભોગભૂતં વત્થુ, તં સબ્બં સઙ્ગય્હતિ. મહન્તં વિજિતં રટ્ઠં એતસ્સાતિ મહાવિજિતો. મહન્તો હત્થિઅસ્સાદિવાહનો એતસ્સાતિ મહાવાહનો. મહન્તં સેનાબલઞ્ચેવ થામબલઞ્ચ એતસ્સાતિ મહબ્બલો. ઇચ્છિતનિબ્બત્તિસઙ્ખાતા પુઞ્ઞકમ્મનિપ્ફન્ના મહતી ઇદ્ધિ એતસ્સાતિ મહિદ્ધિકો. તેજસઙ્ખાતો ઉસ્સાહમન્તપભુસત્તિસઙ્ખાતો વા મહન્તો આનુભાવો એતસ્સાતિ મહાનુભાવો.

એત્થ ચ પઠમેન આયસમ્પદા, દુતિયેન વિત્તૂપકરણસમ્પદા, તતિયેન વિભવસમ્પદા, ચતુત્થેન જનપદસમ્પદા, પઞ્ચમેન યાનસમ્પદા, છટ્ઠેન પરિવારસમ્પદાય સદ્ધિં અત્તસમ્પદા, સત્તમેન પુઞ્ઞકમ્મસમ્પદા, અટ્ઠમેન પભાવસમ્પદા તેસં રાજૂનં પકાસિતા હોતિ. તેન યા સા સામિસમ્પત્તિ, અમચ્ચસમ્પત્તિ, સેનાસમ્પત્તિ, રટ્ઠસમ્પત્તિ, વિભવસમ્પત્તિ, મિત્તસમ્પત્તિ, દુગ્ગસમ્પત્તીતિ સત્ત પકતિસમ્પદા રાજૂનં ઇચ્છિતબ્બા. તા સબ્બા યથારહં પરિદીપિતાતિ વેદિતબ્બા.

દાનાદીહિ ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ પરિસં રઞ્જેતીતિ રાજા. મગધાનં ઇસ્સરોતિ માગધો. મહતિયા સેનાય સમન્નાગતત્તા સેનિયગોત્તત્તા વા સેનિયો. બિમ્બિ વુચ્ચતિ સુવણ્ણં, તસ્મા સારબિમ્બિવણ્ણતાય બિમ્બિસારો. કેચિ પન ‘‘નામમેવેતં તસ્સ રઞ્ઞો’’તિ વદન્તિ. પચ્ચામિત્તં પરસેનં જિનાતીતિ પસેનદિ. કોસલરટ્ઠસ્સ અધિપતીતિ કોસલો. અયઞ્ચરહીતિ એત્થ ચરહીતિ નિપાતમત્તં. વિપ્પકતાતિ અપરિયોસિતા. અયં તેસં ભિક્ખૂનં અન્તરાકથા અનિટ્ઠિતાતિ ¶ અત્થો.

સાયન્હસમયન્તિ સાયન્હે એકં સમયં. પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતોતિ તતો તતો રૂપાદિઆરમ્મણતો ચિત્તસ્સ પટિસંહરણતો પટિસલ્લાનસઙ્ખાતાય ¶ ફલસમાપત્તિતો યથાકાલપરિચ્છેદં વુટ્ઠિતો. ભગવા હિ પુબ્બણ્હસમયં ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો સાવત્થિં પવિસિત્વા ભિક્ખૂનં સુલભપિણ્ડપાતં કત્વા કતભત્તકિચ્ચો ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં સાવત્થિતો નિક્ખમિત્વા વિહારં પવિસિત્વા ગન્ધકુટિપ્પમુખે ઠત્વા વત્તં દસ્સેત્વા ઠિતાનં ભિક્ખૂનં યથાસમુટ્ઠિતં સુગતોવાદં દત્વા તેસુ અરઞ્ઞરુક્ખમૂલાદિદિવાટ્ઠાનં ઉદ્દિસ્સ ગતેસુ ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા ફલસમાપત્તિસુખેન દિવસભાગં વીતિનામેત્વા યથાકાલપરિચ્છેદે સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય, ‘‘મય્હં ઉપગમનં આગમયમાના ચતસ્સો પરિસા સકલવિહારં પરિપૂરેન્તિયો નિસિન્ના, ઇદાનિ મે ધમ્મદેસનત્થં ધમ્મસભામણ્ડલં ઉપગન્તું કાલો’’તિ આસનતો વુટ્ઠાય, કેસરસીહો વિય કઞ્ચનગુહાય સુરભિગન્ધકુટિતો નિક્ખમિત્વા યૂથં ઉપસઙ્કમન્તો મત્તવરવારણો વિય અકાયચાપલ્લેન ¶ ચારુવિક્કન્તગમનો અસીતિઅનુબ્યઞ્જનપ્પટિમણ્ડિતબાત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણસમુજ્જલાય બ્યામપ્પભાય પરિક્ખેપવિલાસસમ્પન્નાય પભસ્સરકેતુમાલાલઙ્કતાય નીલપીતલોહિતોદાતમઞ્જિટ્ઠપભસ્સરાનં વસેન છબ્બણ્ણબુદ્ધરંસિયો વિસ્સજ્જેન્તિયા અચિન્તેય્યાનુભાવાય અનુપમાય બુદ્ધલીલાય સમન્નાગતાય રૂપકાયસમ્પત્તિયા સકલવિહારં એકાલોકં કુરુમાનો ઉપટ્ઠાનસાલં ઉપસઙ્કમિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો ભગવા…પે… તેનુપસઙ્કમી’’તિ.

એવં ઉપસઙ્કમિત્વા વત્તં દસ્સેત્વા નિસિન્ને તે ભિક્ખૂ તુણ્હીભૂતે દિસ્વા ‘‘મયિ અકથેન્તે ઇમે ભિક્ખૂ બુદ્ધગારવેન કપ્પમ્પિ ન કથેસ્સન્તી’’તિ કથાસમુટ્ઠાપનત્થં ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. તત્થ કાય નુત્થાતિ કતમાય નુ ભવથ. ‘‘કાય નોત્થા’’તિપિ પાળિ, સો એવત્થો, ‘‘કાય ન્વેત્થા’’તિપિ પઠન્તિ, તસ્સ કતમાય નુ એત્થાતિ અત્થો. તત્રાયં સઙ્ખેપત્થો – ભિક્ખવે, કતમાય ¶ નામ કથાય ઇધ સન્નિસિન્ના ભવથ, કતમા ચ તુમ્હાકં કથા મમાગમનપચ્ચયા અનિટ્ઠિતા, તં નિટ્ઠાપેસ્સામીતિ એવં સબ્બઞ્ઞુપવારણાય પવારેસિ.

ન ખ્વેતન્તિ ન ખો એતં, અયમેવ વા પાઠો. ‘‘ન ખોત’’ન્તિપિ પઠન્તિ, ન ખો એતં ઇચ્ચેવ પદવિભાગો. કુલપુત્તાનન્તિ જાતિઆચારકુલપુત્તાનં. સદ્ધાતિ સદ્ધાય, કમ્મફલસદ્ધાય રતનત્તયસદ્ધાય ચ. અગારસ્માતિ ઘરતો, ગહટ્ઠભાવાતિ અત્થો. અનગારિયન્તિ પબ્બજ્જં. પબ્બજિતાનન્તિ ઉપગતાનં ¶ . યન્તિ કિરિયાપરામસનં. તત્થાયં પદયોજના – ‘‘ભિક્ખવે, તુમ્હે નેવ રાજાભિનીતા ન ચોરાભિનીતા ન ઇણટ્ટા ન જીવિતપકતા પબ્બજિતા, અથ ખો સદ્ધાય અગારતો નિક્ખમિત્વા મમ સાસને પબ્બજિતા, તુમ્હે એતરહિ એવરૂપિં રાજપ્પટિસંયુત્તં તિરચ્છાનકથં કથેય્યાથ, યં એવરૂપાય કથાય કથનં, એતં તુમ્હાકં ન ખો પતિરૂપં ન યુત્તમેવા’’તિ.

એવં સન્નિપતિતાનં પબ્બજિતાનં અપ્પતિરૂપં પટિક્ખિપિત્વા ઇદાનિ નેસં પતિરૂપં પટિપત્તિં અનુજાનન્તો ‘‘સન્નિપતિતાનં વો, ભિક્ખવે, દ્વયં કરણીયં ધમ્મી વા કથા અરિયો વા તુણ્હીભાવો’’તિ આહ. તત્થ વોતિ તુમ્હાકં. કરણીયન્તિ હિ પદં અપેક્ખિત્વા કત્તરિ સામિવચનમેતં, તસ્મા તુમ્હેહીતિ અત્થો. દ્વયં કરણીયન્તિ દ્વે કાતબ્બા. ધમ્મી કથાતિ ચતુસચ્ચધમ્મતો અનપેતા કથા, પવત્તિનિવત્તિપરિદીપિની ધમ્મદેસનાતિ અત્થો. દસકથાવત્થુસઙ્ખાતાપિ હિ ધમ્મકથા તદેકદેસા એવાતિ. અરિયોતિ એકન્તહિતાવહત્તા અરિયો, વિસુદ્ધો ઉત્તમોતિ વા અરિયો. તુણ્હીભાવોતિ સમથવિપસ્સનાભાવનાભૂતં અકથનં. કેચિ પન ‘‘વચીસઙ્ખારપટિપક્ખભાવતો દુતિયજ્ઝાનં અરિયો તુણ્હીભાવો’’તિ વદન્તિ. અપરે ‘‘ચતુત્થજ્ઝાનં ¶ અરિયો તુણ્હીભાવો’’તિ ¶ વદન્તિ. અયં પનેત્થ અત્થો – ‘‘ભિક્ખવે, ચિત્તવિવેકસ્સ પરિબ્રૂહનત્થં વિવેકટ્ઠકાયા સુઞ્ઞાગારે વિહરન્તા સચે કદાચિ સન્નિપતથ, એવં સન્નિપતિતેહિ તુમ્હેહિ ‘અસ્સુતં સાવેતિ સુતં વા પરિયોદપેતી’તિ વુત્તનયેન અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સૂપકારાય ખન્ધાદીનં અનિચ્ચતાદિપટિસંયુત્તા ધમ્મકથા વા પવત્તેતબ્બા, અઞ્ઞમઞ્ઞં અબ્યાબાધનત્થં ઝાનસમાપત્તિયા વા વિહરિતબ્બ’’ન્તિ.

તત્થ પુરિમેન કરણીયવચનેન અનોતિણ્ણાનં સાસને ઓતરણૂપાયં દસ્સેતિ, પચ્છિમેન ઓતિણ્ણાનં સંસારતો નિસ્સરણૂપાયં. પુરિમેન વા આગમવેય્યત્તિયે નિયોજેતિ, પચ્છિમેન અધિગમવેય્યત્તિયે. અથ વા પુરિમેન સમ્માદિટ્ઠિયા પઠમં ઉપ્પત્તિહેતું દીપેતિ, દુતિયેન દુતિયં. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, હેતૂ દ્વે પચ્ચયા સમ્માદિટ્ઠિયા ઉપ્પાદાય પરતો ચ ઘોસો, પચ્ચત્તઞ્ચ યોનિસો મનસિકારો’’તિ (અ. નિ. ૨.૧૨૭).

પુરિમેન ¶ વા લોકિયસમ્માદિટ્ઠિયા મૂલકારણં વિભાવેતિ, પચ્છિમેન લોકુત્તરસમ્માદિટ્ઠિયા મૂલકારણન્તિ એવમાદિના એત્થ યોજના વેદિતબ્બા.

એતમત્થં વિદિત્વાતિ તેહિ ભિક્ખૂહિ કિત્તિતકામસમ્પત્તિતો ઝાનાદિસમ્પત્તિ સન્તતરા ચેવ પણીતતરા ચાતિ એતમત્થં સબ્બાકારતો વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં અરિયવિહારસુખાનુભાવદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ યઞ્ચ કામસુખં લોકેતિ લોકસદ્દો ‘‘ખન્ધલોકો આયતનલોકો ધાતુલોકો’’તિઆદીસુ (મહાનિ. ૩, ૭; ચૂળનિ. અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૨) સઙ્ખારેસુ આગતો.

‘‘યાવતા ચન્દિમસૂરિયા પરિહરન્તિ,

દિસા ભન્તિ વિરોચના;

તાવ સહસ્સધા લોકો,

એત્થ તે વત્તતી વસો’’તિ. –

આદીસુ (મ. નિ. ૧.૫૦૩) ઓકાસે આગતો. ‘‘અદ્દસા ખો ભગવા બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો’’તિઆદીસુ ¶ (મહાવ. ૯; મ. નિ. ૧.૨૮૩) સત્તેસુ. ઇધ પન ¶ સત્તલોકે ઓકાસલોકે ચ વેદિતબ્બો. તસ્મા અવીચિતો પટ્ઠાય ઉપરિ બ્રહ્મલોકતો હેટ્ઠા એતસ્મિં લોકે યં વત્થુકામે પટિચ્ચ કિલેસકામવસેન ઉપ્પજ્જનતો કામસહગતં સુખં. યઞ્ચિદં દિવિયં સુખન્તિ યઞ્ચ ઇદં દિવિ ભવં દિબ્બવિહારવસેન ચ લદ્ધબ્બં બ્રહ્માનં મનુસ્સાનઞ્ચ રૂપસમાપત્તિસુખં. તણ્હક્ખયસુખસ્સાતિ યં આગમ્મ તણ્હા ખીયતિ, તં નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા તણ્હાય ચ પટિપસ્સમ્ભનવસેન પવત્તફલસમાપત્તિસુખં તણ્હક્ખયસુખં નામ, તસ્સ તણ્હક્ખયસુખસ્સ. એતેતિ લિઙ્ગવિપલ્લાસેન નિદ્દેસો, એતાનિ સુખાનીતિ અત્થો. કેચિ ઉભયમ્પિ સુખસામઞ્ઞેન ગહેત્વા ‘‘એત’’ન્તિ પઠન્તિ, તેસં ‘‘કલં નાગ્ઘતી’’તિ પાઠેન ભવિતબ્બં.

સોળસિન્તિ સોળસન્નં પૂરણિં. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપત્થો – ચક્કવત્તિસુખં આદિં કત્વા સબ્બસ્મિં મનુસ્સલોકે મનુસ્સસુખં, નાગસુપણ્ણાદિલોકે નાગાદીહિ અનુભવિતબ્બં સુખં, ચાતુમહારાજિકાદિદેવલોકે છબ્બિધં કામસુખન્તિ યં એકાદસવિધે કામલોકે ઉપ્પજ્જન્તં કામસુખં, યઞ્ચ ઇદં રૂપારૂપદેવેસુ દિબ્બવિહારભૂતેસુ રૂપારૂપજ્ઝાનેસુ ચ ઉપ્પન્નત્તા ‘‘દિવિય’’ન્તિ ¶ લદ્ધનામં લોકિયજ્ઝાનસુખં, સકલમ્પિ તદુભયં તણ્હક્ખયસુખસઙ્ખાતં ફલસમાપત્તિસુખં સોળસ ભાગે કત્વા તતો એકભાગં સોળસભાગગુણે લદ્ધં એકભાગસઙ્ખાતં કલં ન અગ્ઘતીતિ.

અયઞ્ચ અત્થવણ્ણના ફલસમાપત્તિસામઞ્ઞેન વુત્તા. પાળિયં અવિસેસેન તણ્હક્ખયસ્સ આગતત્તા પઠમફલસમાપત્તિસુખસ્સાપિ કલં લોકિયં ન અગ્ઘતિ એવ. તથા હિ વુત્તં –

‘‘પથબ્યા એકરજ્જેન, સગ્ગસ્સ ગમનેન વા;

સબ્બલોકાધિપચ્ચેન, સોતાપત્તિફલં વર’’ન્તિ. (ધ. પ. ૧૭૮);

સોતાપત્તિસંયુત્તેપિ વુત્તં –

‘‘કિઞ્ચાપિ, ભિક્ખવે, રાજા ચક્કવત્તી ચતુન્નં દીપાનં ઇસ્સરિયાધિપચ્ચં રજ્જં કારેત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જતિ દેવાનં તાવતિંસાનં સહબ્યતં, સો તત્થ નન્દને વને અચ્છરાસઙ્ઘપરિવુતો દિબ્બેહિ ચ પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતો સમઙ્ગીભૂતો પરિચારેતિ, સો ચતૂહિ ધમ્મેહિ અસમન્નાગતો. અથ ખો સો અપરિમુત્તોવ ¶ નિરયા, અપરિમુત્તો ¶ તિરચ્છાનયોનિયા, અપરિમુત્તો પેત્તિવિસયા, અપરિમુત્તો અપાયદુગ્ગતિવિનિપાતા. કિઞ્ચાપિ, ભિક્ખવે, અરિયસાવકો પિણ્ડિયાલોપેન યાપેતિ, નન્તકાનિ ચ ધારેતિ, સો ચતૂહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતો, અથ ખો સો પરિમુત્તો નિરયા, પરિમુત્તો તિરચ્છાનયોનિયા, પરિમુત્તો પેત્તિવિસયા, પરિમુત્તો અપાયદુગ્ગતિવિનિપાતા.

‘‘કતમેહિ ચતૂહિ? ઇધ, ભિક્ખવે, અરિયસાવકો બુદ્ધે અવેચ્ચપ્પસાદેન સમન્નાગતો હોતિ ‘ઇતિપિ સો ભગવા અરહં…પે... બુદ્ધો ભગવા’તિ. ધમ્મે અવેચ્ચપ્પસાદેન…પે… વિઞ્ઞૂહી’તિ. સઙ્ઘે અવેચ્ચપ્પસાદેન…પે… પુઞ્ઞક્ખેત્તં લોકસ્સા’તિ. અરિયકન્તેહિ સીલેહિ સમન્નાગતો હોતિ અખણ્ડેહિ…પે… સમાધિસંવત્તનિકેહિ. ઇમેહિ ચતૂહિ ધમ્મેહિ સમન્નાગતો હોતિ. યો ચ, ભિક્ખવે, ચતુન્નં દીપાનં પટિલાભો, યો ચતુન્નં ¶ ધમ્માનં પટિલાભો, ચતુન્નં દીપાનં પટિલાભો ચતુન્નં ધમ્માનં પટિલાભસ્સ કલં નાગ્ઘતિ સોળસિ’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૯૯૭).

એવં ભગવા સબ્બત્થ લોકિયસુખં સઉત્તરં સાતિસયં, લોકુત્તરસુખમેવ અનુત્તરન્તિ અતિસયન્તિ ભાજેસીતિ.

દુતિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. દણ્ડસુત્તવણ્ણના

૧૩. તતિયે કુમારકાતિ દારકા. અન્તરા ચ સાવત્થિં અન્તરા ચ જેતવનન્તિ અન્તરાસદ્દો ‘‘તદન્તરં કો જાનેય્ય, અઞ્ઞત્ર તથાગતા’’તિ (અ. નિ. ૬.૪૪; ૧૦.૭૫), ‘‘જના સઙ્ગમ્મ મન્તેન્તિ, મઞ્ચ ત્વઞ્ચ કિમન્તર’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૨૨૮) કારણે આગતો. ‘‘અદ્દસા મં, ભન્તે, અઞ્ઞતરા ઇત્થી વિજ્જન્તરિકાય ભાજનં ધોવન્તી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૪૯) ખણે. ‘‘યસ્સન્તરતો ન સન્તિ કોપા’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૨૦) ચિત્તે. ‘‘અન્તરા વોસાનમાપાદી’’તિઆદીસુ ¶ વેમજ્ઝે. ‘‘અપિચાયં, ભિક્ખવે, તપોદા દ્વિન્નં મહાનિરયાનં અન્તરિકાય આગચ્છતી’’તિઆદીસુ (પારા. ૨૩૧) વિવરે ¶ . સ્વાયમિધાપિ વિવરે વેદિતબ્બો. તસ્મા સાવત્થિયા ચ જેતવનસ્સ ચ વિવરેતિ, એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અન્તરાસદ્દયોગતો ચેત્થ ઉપયોગવચનં ‘‘અન્તરા ચ સાવત્થિં અન્તરા ચ જેતવન’’ન્તિ. ઈદિસેસુ ઠાનેસુ અક્ખરચિન્તકા ‘‘અન્તરા ગામઞ્ચ નદિઞ્ચ ગચ્છતી’’તિ એકમેવ અન્તરાસદ્દં પયુજ્જન્તિ, સો દુતિયપદેનપિ યોજેતબ્બો હોતિ. ઇધ પન યોજેત્વા વુત્તો.

અહિં દણ્ડેન હનન્તીતિ બિલતો નિક્ખમિત્વા ગોચરાય ગચ્છન્તં કણ્હસપ્પં છાતજ્ઝત્તં અનુબન્ધિત્વા યટ્ઠીહિ પોથેન્તિ. તેન ચ સમયેન ભગવા સાવત્થિં પિણ્ડાય ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે તે દારકે અહિં દણ્ડેન હનન્તે દિસ્વા ‘‘કસ્મા કુમારકા ઇમં અહિં દણ્ડેન હનથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ડંસનભયેન, ભન્તે’’તિ ચ વુત્તે ‘‘ઇમે અત્તનો સુખં કરિસ્સામાતિ ઇમં પહરન્તા નિબ્બત્તટ્ઠાને દુક્ખં અનુભવિસ્સન્તિ, અહો અવિજ્જાય નિકતિકોસલ્લ’’ન્તિ ધમ્મસંવેગં ઉપ્પાદેસિ. તેનેવ ચ ધમ્મસંવેગેન ઉદાનં ઉદાનેસિ. તેન વુત્તં ‘‘અથ ખો ભગવા’’તિઆદિ.

તત્થ ¶ એતમત્થં વિદિત્વાતિ ‘‘ઇમે દારકા અત્તસુખાય પરદુક્ખં કરોન્તા સયં પરત્થ સુખં ન લભિસ્સન્તી’’તિ એતમત્થં જાનિત્વાતિ એવમેકે વણ્ણેન્તિ. અઞ્ઞેસં દુપ્પટિપન્નાનં સુખપરિયેસનં આયતિં દુક્ખાય સંવત્તતિ, સુપ્પટિપન્નાનં એકન્તેન સુખાય સંવત્તતિ. તસ્મા ‘‘પરવિહેસાવિનિમુત્તા અચ્ચન્તમેવ સુખભાગિનો વત મય્હં ઓવાદપ્પટિકરા’’તિ સોમનસ્સવસેનેવેતમ્પિ સત્થા ઉદાનં ઉદાનેસીતિ વદન્તિ. અપરે પન ભણન્તિ ‘‘એવં તેહિ કુમારકેહિ પવત્તિતં પરવિહેઠનં સબ્બાકારેન આદીનવતો વિદિત્વા પરવિહેસાય ¶ પરાનુકમ્પાય ચ યથાક્કમં આદીનવાનિસંસવિભાવનં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસી’’તિ.

તત્થ સુખકામાનીતિ એકન્તેનેવ અત્તનો સુખસ્સ ઇચ્છનતો સુખાનુગિદ્ધાનિ. ભૂતાનીતિ પાણિનો. યો દણ્ડેન વિહિંસતીતિ એત્થ દણ્ડેનાતિ દેસનામત્તં, દણ્ડેન વા લેડ્ડુસત્થપાણિપ્પહારાદીહિ વાતિ અત્થો. અથ વા દણ્ડેનાતિ દણ્ડનેન. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો સુખકામાનિ સબ્બભૂતાનિ જાતિઆદિના ઘટ્ટનવસેન વચીદણ્ડેન વા પાણિમુગ્ગરસત્થાદીહિ પોથનતાળનચ્છેદનાદિવસેન સરીરદણ્ડેન વા સતં વા સહસ્સં વા ઠાપનવસેન ધનદણ્ડેન વાતિ ઇમેસુ દણ્ડેસુ યેન કેનચિ દણ્ડેન વિહિંસતિ વિહેઠેતિ દુક્ખં પાપેતિ, અત્તનો સુખમેસાનો, પેચ્ચ સો ન લભતે સુખન્તિ સો પુગ્ગલો અત્તનો સુખં એસન્તો ગવેસન્તો પત્થેન્તો ¶ પેચ્ચ પરલોકે મનુસ્સસુખં દિબ્બસુખં નિબ્બાનસુખન્તિ તિવિધમ્પિ સુખં ન લભતિ, અઞ્ઞદત્થુ તેન દણ્ડેન દુક્ખમેવ લભતીતિ અત્થો.

પેચ્ચ સો લભતે સુખન્તિ યો ખન્તિમેત્તાનુદ્દયસમ્પન્નો ‘‘યથાહં સુખકામો દુક્ખપ્પટિકૂલો, એવં સબ્બેપી’’તિ ચિન્તેત્વા સમ્પત્તવિરતિઆદીસુ ઠિતો વુત્તનયેન કેનચિ દણ્ડેન સબ્બાનિપિ ભૂતાનિ ન હિંસતિ ન બાધતિ, સો પુગ્ગલો પરલોકે મનુસ્સભૂતો મનુસ્સસુખં, દેવભૂતો દિબ્બસુખં, ઉભયં અતિક્કમન્તો નિબ્બાનસુખં લભતીતિ. એત્થ ચ તાદિસસ્સ પુગ્ગલસ્સ અવસ્સંભાવિતાય તં સુખં પચ્ચુપ્પન્નં વિય હોતીતિ દસ્સનત્થં ‘‘લભતે’’તિ વુત્તં. પુરિમગાથાયપિ એસેવ નયો.

તતિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. સક્કારસુત્તવણ્ણના

૧૪. ચતુત્થે ¶ ¶ તેન ખો પન સમયેન ભગવા સક્કતો હોતીતિ કપ્પાનં સતસહસ્સાધિકેસુ ચતૂસુ અસઙ્ખ્યેય્યેસુ પરિપૂરિતસ્સ પુઞ્ઞસમ્ભારવિસેસસ્સ ફલભૂતેન ‘‘ઇતો પરં મય્હં ઓકાસો નત્થી’’તિ ઉસ્સહજાતેન વિય ઉપરૂપરિ વડ્ઢમાનેન સક્કારાદિના ભગવા સક્કતો હોતિ. સબ્બદિસાસુ હિ યમકમહામેઘો વુટ્ઠહિત્વા મહોઘં વિય સબ્બપારમિયો ‘‘એકસ્મિં અત્તભાવે વિપાકં દસ્સામા’’તિ સમ્પિણ્ડિતા વિય ભગવતો લાભસક્કારમહોઘં નિબ્બત્તયિંસુ. તતો અન્નપાનવત્થયાનમાલાગન્ધવિલેપનાદિહત્થા ખત્તિયબ્રાહ્મણાદયો આગન્ત્વા ‘‘કહં બુદ્ધો, કહં ભગવા, કહં દેવદેવો, કહં નરાસભો, કહં પુરિસસીહો’’તિ ભગવન્તં પરિયેસન્તિ. સકટસતેહિ પચ્ચયે આહરિત્વા ઓકાસં અલભમાના સમન્તા ગાવુતપ્પમાણેપિ સકટધુરેન સકટધુરં આહચ્ચ તિટ્ઠન્તિ ચેવ અનુબન્ધન્તિ ચ અન્ધકવિન્દબ્રાહ્મણાદયો વિય. સબ્બં તં ખન્ધકે (મહાવ. ૨૮૨) તેસુ તેસુ ચ સુત્તેસુ આગતનયેન વેદિતબ્બં. યથા ચ ભગવતો, એવં ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સાતિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યાવતા ખો, ચુન્દ, એતરહિ સઙ્ઘા વા ગણા વા લોકે ઉપ્પન્ના, નાહં, ચુન્દ, અઞ્ઞં ¶ એકસઙ્ઘમ્પિ સમનુપસ્સામિ એવં લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તં, યથરિવાયં, ચુન્દ, ભિક્ખુસઙ્ઘો’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૭૬).

સ્વાયં ભગવતો ચ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ ઉપ્પન્નો લાભસક્કારો એકતો હુત્વા દ્વિન્નં મહાનદીનં ઉદકોઘો વિય અપ્પમેય્યો અહોસિ. તેન વુત્તં – ‘‘તેન ખો પન સમયેન ભગવા સક્કતો હોતિ…પે… પરિક્ખારાનં, ભિક્ખુસઙ્ઘોપિ સક્કતો…પે… પરિક્ખારાન’’ન્તિ.

તિત્થિયા પન પુબ્બે અકતપુઞ્ઞતાય ચ દુપ્પટિપન્નતાય ચ અસક્કતા અગરુકતા, બુદ્ધુપ્પાદેન પન વિસેસતો વિપન્નસોભા સૂરિયુગ્ગમને ખજ્જોપનકા વિય નિપ્પભા ¶ નિત્તેજા હતલાભસક્કારા અહેસું. તે તાદિસં ભગવતો સઙ્ઘસ્સ ચ લાભસક્કારં અસહમાના ઇસ્સાપકતા ‘‘એવં ઇમે ફરુસાહિ વાચાહિ ઘટ્ટેત્વાવ પલાપેસ્સામા’’તિ ઉસૂયા વિસુગ્ગારં ઉગ્ગિરન્તા તત્થ તત્થ ભિક્ખૂ અક્કોસન્તા પરિભાસન્તા વિચરિંસુ ¶ . તેન વુત્તં – ‘‘અઞ્ઞતિત્થિયા પન પરિબ્બાજકા અસક્કતા હોન્તિ…પે… પરિક્ખારાનં. અથ ખો તે અઞ્ઞતિત્થિયા પરિબ્બાજકા ભગવતો સક્કારં અસહમાના ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ ગામે ચ અરઞ્ઞે ચ ભિક્ખૂ દિસ્વા અસબ્ભાહિ ફરુસાહિ વાચાહિ અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તિ રોસેન્તિ વિહેસેન્તી’’તિ.

તત્થ અસબ્ભાહીતિ અસભાયોગ્ગાહિ સભાયં સાધુજનસમૂહે વત્તું અયુત્તાહિ, દુટ્ઠુલ્લાહીતિ અત્થો. ફરુસાહીતિ કક્ખળાહિ મમ્મચ્છેદિકાહિ. અક્કોસન્તીતિ જાતિઆદીહિ અક્કોસવત્થૂહિ ખુંસેન્તિ. પરિભાસન્તીતિ ભણ્ડનવસેન ભયં ઉપ્પાદેન્તા તજ્જેન્તિ. રોસેન્તીતિ યથા પરસ્સ રોસો હોતિ, એવં અનુદ્ધંસનવસેન રોસં ઉપ્પાદેન્તિ. વિહેસેન્તીતિ વિહેઠેન્તિ, વિવિધેહિ આકારેહિ અફાસું કરોન્તિ.

કથં પનેતે સમન્તપાસાદિકે ભગવતિ ભિક્ખુસઙ્ઘે ચ અક્કોસાદીનિ પવત્તેસુન્તિ? ભગવતો ઉપ્પાદતો પહીનલાભસક્કારતાય ઉપહતચિત્તા પથવિં ખણિત્વા પક્ખલન્તા વિય અવણે વેળુરિયમણિમ્હિ વણં ઉપ્પાદેન્તા વિય ચ સુન્દરિકં નામ પરિબ્બાજિકં સઞ્ઞાપેત્વા તાય સત્થુ ભિક્ખૂનઞ્ચ અવણ્ણં વુટ્ઠાપેત્વા અક્કોસાદીનિ પવત્તેસું. તં પનેતં સુન્દરીવત્થુ પરતો સુન્દરીસુત્તે (ઉદા. ૩૮) પાળિયંયેવ આગમિસ્સતિ, તસ્મા યમેત્થ વત્તબ્બં, તં તત્થેવ વણ્ણયિસ્સામ.

ભિક્ખૂ ¶ ભગવતો સન્તિકં ઉપસઙ્કમિત્વા તં પવત્તિમારોચેસું. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો સમ્બહુલા ભિક્ખૂ યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિંસુ…પે… વિહેસેન્તી’’તિ. તં વુત્તત્થમેવ.

એતમત્થં ¶ વિદિત્વાતિ એતં ઇસ્સાપકતાનં તિત્થિયાનં વિપ્પટિપત્તિં સબ્બાકારતો વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં તેહિ કતે વિપ્પકારે પસન્નચિત્તેહિ ચ પરેહિ કતે ઉપકારે તાદિભાવાનુભાવદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ ગામે અરઞ્ઞે સુખદુક્ખફુટ્ઠોતિ ગામે વા અરઞ્ઞે વા યત્થ કત્થચિ સુખેન દુક્ખેન ચ ફુટ્ઠો સુખદુક્ખાનિ અનુભવન્તો, તેસં વા પચ્ચયેહિ સમઙ્ગીભૂતો. નેવત્તતો નો પરતો દહેથાતિ ‘‘અહં સુખિતો ¶ , અહં દુક્ખિતો, મમ સુખં, મમ દુક્ખં, પરેનિદં મય્હં સુખદુક્ખં ઉપ્પાદિત’’ન્તિ ચ નેવ અત્તતો ન પરતો તં સુખદુક્ખં ઠપેથ. કસ્મા? ન હેત્થ ખન્ધપઞ્ચકે અહન્તિ વા મમન્તિ વા પરોતિ વા પરસ્સાતિ વા પસ્સિતબ્બયુત્તકં કિઞ્ચિ અત્થિ, કેવલં સઙ્ખારા એવ પન યથાપચ્ચયં ઉપ્પજ્જિત્વા ખણે ખણે ભિજ્જન્તીતિ. સુખદુક્ખગ્ગહણઞ્ચેત્થ દેસનાસીસં, સબ્બસ્સાપિ લોકધમ્મસ્સ વસેન અત્થો વેદિતબ્બો. ઇતિ ભગવા ‘‘નાહં ક્વચનિ, કસ્સચિ કિઞ્ચનતસ્મિં, ન ચ મમ ક્વચનિ, કત્થચિ કિઞ્ચનતત્થી’’તિ ચતુકોટિકં સુઞ્ઞતં વિભાવેસિ.

ઇદાનિ તસ્સ અત્તતો પરતો ચ અદહનસ્સ કારણં દસ્સેતિ ‘‘ફુસન્તિ ફસ્સા ઉપધિં પટિચ્ચા’’તિ. એતે સુખવેદનીયા દુક્ખવેદનીયા ચ ફસ્સા નામ ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતં ઉપધિં પટિચ્ચ તસ્મિં સતિ યથાસકં વિસયં ફુસન્તિ, તત્થ પવત્તન્તિયેવ. અદુક્ખમસુખા હિ વેદના સન્તસભાવતાય સુખે એવ સઙ્ગહં ગચ્છતીતિ દુવિધસમ્ફસ્સવસેનેવાયં અત્થવણ્ણના કતા.

યથા પન તે ફસ્સા ન ફુસન્તિ, તં દસ્સેતું ‘‘નિરુપધિં કેન ફુસેય્યું ફસ્સા’’તિ વુત્તં. સબ્બસો હિ ખન્ધૂપધિયા અસતિ કેન કારણેન તે ફસ્સા ફુસેય્યું, ન તં કારણં અત્થિ. યદિ હિ તુમ્હે અક્કોસાદિવસેન ઉપ્પજ્જનસુખદુક્ખં ન ઇચ્છથ, સબ્બસો નિરુપધિભાવેયેવ ¶ યોગં કરેય્યાથાતિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુયા ગાથં નિટ્ઠપેસિ. એવં ઇમિના ઉદાનેન વટ્ટવિવટ્ટં કથિતં.

ચતુત્થસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ઉપાસકસુત્તવણ્ણના

૧૫. પઞ્ચમે ¶ ઇચ્છાનઙ્ગલકોતિ ઇચ્છાનઙ્ગલનામકો કોસલેસુ એકો બ્રાહ્મણગામો, તંનિવાસિતાય તત્થ વા જાતો ભવોતિ વા ઇચ્છાનઙ્ગલકો. ઉપાસકોતિ તીહિ સરણગમનેહિ ભગવતો સન્તિકે ઉપાસકભાવસ્સ પવેદિતત્તા ઉપાસકો પઞ્ચસિક્ખાપદિકો બુદ્ધમામકો, ધમ્મમામકો, સઙ્ઘમામકો. કેનચિદેવ કરણીયેનાતિ ઉદ્ધારસોધાપનાદિના ¶ કેનચિદેવ કત્તબ્બેન. તીરેત્વાતિ નિટ્ઠાપેત્વા. અયં કિર ઉપાસકો પુબ્બે અભિણ્હં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પયિરુપાસતિ, સો કતિપયં કાલં બહુકરણીયતાય સત્થુ દસ્સનં નાભિસમ્ભોસિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘ચિરસ્સં ખો ત્વં, ઉપાસક, ઇમં પરિયાયમકાસિ, યદિદં ઇધાગમનાયા’’તિ.

તત્થ ચિરસ્સન્તિ ચિરેન. પરિયાયન્તિ વારં. યદિદન્તિ નિપાતો, યો અયન્તિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇધ મમ સન્તિકે આગમનાય યો અયં અજ્જ કતો વારો, તં ઇમં ચિરેન પપઞ્ચં કત્વા અકાસીતિ. ચિરપટિકાહન્તિ ચિરપટિકો અહં, ચિરકાલતો પટ્ઠાય અહં ઉપસઙ્કમિતુકામોતિ સમ્બન્ધો. કેહિચિ કેહિચીતિ એકચ્ચેહિ એકચ્ચેહિ. અથ વા કેહિચિ કેહિચીતિ યેહિ વા તેહિ વા. તત્થ ગારવં દસ્સેતિ. સત્થરિ અભિપ્પસન્નસ્સ હિ સત્થુદસ્સનધમ્મસ્સવનેસુ વિય ન અઞ્ઞત્થ આદરો હોતિ. કિચ્ચકરણીયેહીતિ ¶ એત્થ અવસ્સં કાતબ્બં કિચ્ચં, ઇતરં કરણીયં. પઠમં વા કાતબ્બં કિચ્ચં, પચ્છા કાતબ્બં કરણીયં. ખુદ્દકં વા કિચ્ચં, મહન્તં કરણીયં. બ્યાવટોતિ ઉસ્સુક્કો. એવાહન્તિ એવં ઇમિના પકારેન અહં નાસક્ખિં ઉપસઙ્કમિતું, ન અગારવાદિનાતિ અધિપ્પાયો.

એતમત્થં વિદિત્વાતિ દુલ્લભે બુદ્ધુપ્પાદે મનુસ્સત્તલાભે ચ સત્તાનં સકિઞ્ચનભાવેન કિચ્ચપસુતતાય કુસલન્તરાયો હોતિ, ન અકિઞ્ચનસ્સાતિ એતમત્થં સબ્બાકારતો વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ તદત્થપરિદીપનમેવ ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ સુખં વત તસ્સ ન હોતિ કિઞ્ચીતિ યસ્સ પુગ્ગલસ્સ કિઞ્ચિ રૂપાદીસુ એકવત્થુમ્પિ ‘‘મમેત’’ન્તિ તણ્હાય પરિગ્ગહિતભાવેન ન હોતિ નત્થિ ન વિજ્જતિ, સુખં વત તસ્સ પુગ્ગલસ્સ, અહો સુખમેવાતિ અત્થો. ‘‘ન હોસી’’તિપિ પાઠો, તસ્સ અતીતકાલવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. કેચિ પન ન હોતિ કિઞ્ચીતિ પદસ્સ ‘‘રાગાદિકિઞ્ચનં યસ્સ ન હોતી’’તિ અત્થં વણ્ણેન્તિ, તં ન સુન્દરં પરિગ્ગહધમ્મવસેન દેસનાય આગતત્તા. રાગાદિકિઞ્ચનન્તિ પરિગ્ગહેતબ્બસ્સાપિ સઙ્ગહે સતિ યુત્તમેવ વુત્તં સિયા અથ વા યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ¶ કિઞ્ચિ અપ્પમ્પિ કિઞ્ચનં પલિબોધજાતં રાગાદિકિઞ્ચનાભાવતો એવ ન હોતિ, તં તસ્સ અકિઞ્ચનત્તં સુખસ્સ પચ્ચયભાવતો ¶ સુખં વતં, અહો સુખન્તિ અત્થો. કસ્સ પન ન હોતિ કિઞ્ચનન્તિ ચે, આહ ‘‘સઙ્ખાતધમ્મસ્સ બહુસ્સુતસ્સા’’તિ. યો ચતૂહિપિ મગ્ગસઙ્ખાહિ સોળસકિચ્ચનિપ્ફત્તિયા સઙ્ખાતધમ્મો કતકિચ્ચો, તતો એવ પટિવેધબાહુસચ્ચેન બહુસ્સુતો, તસ્સ.

ઇતિ ભગવા અકિઞ્ચનભાવે આનિસંસં દસ્સેત્વા સકિઞ્ચનભાવે આદીનવં દસ્સેતું ‘‘સકિઞ્ચનં પસ્સા’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – રાગાદિકિઞ્ચનાનં આમિસકિઞ્ચનાનઞ્ચ અત્થિતાય સકિઞ્ચનં, સકિઞ્ચનત્તા એવ અલદ્ધાનઞ્ચ લદ્ધાનઞ્ચ કામાનં પરિયેસનારક્ખણહેતુ કિચ્ચકરણીયવસેન ‘‘અહં મમા’’તિ ગહણવસેન ચ વિહઞ્ઞમાનં વિઘાતં આપજ્જમાનં પસ્સાતિ ધમ્મસંવેગપ્પત્તો સત્થા અત્તનો ¶ ચિત્તં વદતિ. જનો જનસ્મિં પટિબન્ધરૂપોતિ સયં અઞ્ઞો જનો સમાનો અઞ્ઞસ્મિં જને ‘‘અહં ઇમસ્સ, મમ અય’’ન્તિ તણ્હાવસેન પટિબન્ધસભાવો હુત્વા વિહઞ્ઞતિ વિઘાતં આપજ્જતિ. ‘‘પટિબદ્ધચિત્તો’’તિપિ પાઠો. અયઞ્ચ અત્થો –

‘‘પુત્તા મત્થિ ધનમ્મત્થિ, ઇતિ બાલો વિહઞ્ઞતિ;

અત્તા હિ અત્તનો નત્થિ, કુતો પુત્તા કુતો ધન’’ન્તિ. (ધ. પ. ૬૨) –

આદીહિ સુત્તપદેહિ દીપેતબ્બોતિ.

પઞ્ચમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. ગબ્ભિનીસુત્તવણ્ણના

૧૬. છટ્ઠે અઞ્ઞતરસ્સ પરિબ્બાજકસ્સાતિ એકસ્સ કુટુમ્બિકસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ. દહરાતિ તરુણી. માણવિકાતિ બ્રાહ્મણધીતાય વોહારો. પજાપતીતિ ભરિયા. ગબ્ભિનીતિ આપન્નસત્તા. ઉપવિજઞ્ઞાતિ અજ્જ સુવેતિ પચ્ચુપટ્ઠિતવિજાયનકાલા હોતીતિ સમ્બન્ધો. સો કિર બ્રાહ્મણજાતિકો સભરિયો વાદપત્થસ્સમે ઠિતો, તેન નં સપજાપતિકં પરિબ્બાજકવોહારેન ¶ સમુદાચરન્તિ. ભરિયા પનસ્સ બ્રાહ્મણજાતિકત્તા બ્રાહ્મણાતિ આલપતિ. તેલન્તિ તિલતેલં. તેલસીસેન ચેત્થ યં યં વિજાતાય પસવદુક્ખપ્પટિકારત્થં ઇચ્છિતબ્બં, તં સબ્બં સપ્પિલોણાદિં આહરાતિ આણાપેતિ. યં મે વિજાતાય ભવિસ્સતીતિ ¶ યં તેલાદિ મય્હં વિજાતાય બહિનિક્ખન્તગબ્ભાય ઉપકારાય ભવિસ્સતિ. ‘‘પરિબ્બાજિકાયા’’તિપિ પાઠો. કુતોતિ કસ્મા ઠાના, યતો ઞાતિકુલા વા મિત્તકુલા વા તેલાદિં આહરેય્યં, તં ઠાનં મે નત્થીતિ અધિપ્પાયો. તેલં ¶ આહરામીતિ વત્તમાનસમીપતાય વત્તમાનં કત્વા વુત્તં, તેલં આહરિસ્સામીતિ અત્થો. સમણસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા સપ્પિસ્સ વા તેલસ્સ વાતિ ચ સમુચ્ચયત્થો વા-સદ્દો ‘‘અગ્ગિતો વા ઉદકતો વા મિથુભેદા વા’’તિઆદીસુ (મહાવ. ૨૮૬; દી. નિ. ૨.૧૫૨; ઉદા. ૭૬) વિય. સપ્પિસ્સ વા તેલસ્સ વાતિ પચ્ચત્તે સામિવચનં, સપ્પિ ચ તેલઞ્ચ યાવદત્થં પાતું પિવિતું દીયતીતિ અત્થો. અપરે પન ‘‘સપ્પિસ્સ વા તેલસ્સ વાતિ અવયવસમ્બન્ધે સામિવચનં. સપ્પિતેલસમુદાયસ્સ હિ અવયવો ઇધ યાવદત્થસદ્દેન વુચ્ચતી’’તિ વદન્તિ. નો નીહરિતુન્તિ ભાજનેન વા હત્થેન વા બહિ નેતું નો દીયતિ, ઉચ્છદ્દિત્વાનાતિ વમિત્વા, યંનૂન દદેય્યન્તિ સમ્બન્ધો. એવં કિરસ્સ અહોસિ ‘‘અહં રઞ્ઞો કોટ્ઠાગારં ગન્ત્વા તેલં કણ્ઠમત્તં પિવિત્વા તાવદેવ ઘરં આગન્ત્વા એકસ્મિં ભાજને યથાપીતં વમિત્વા ઉદ્ધનં આરોપેત્વા પચિસ્સામિ, યં પિત્તસેમ્હાદિમિસ્સિતં, તં અગ્ગિના ઝાયિસ્સતિ, તેલં પન ગહેત્વા ઇમિસ્સા પરિબ્બાજિકાય કમ્મે ઉપનેસ્સામી’’તિ.

ઉદ્ધં કાતુન્તિ વમનવસેન ઉદ્ધં નીહરિતું. ન પન અધોતિ વિરિઞ્ચનવસેન હેટ્ઠા નીહરિતું ન પન સક્કોતિ. સો હિ ‘‘અધિકં પીતં સયમેવ મુખતો નિગ્ગમિસ્સતી’’તિ પિવિત્વા આસયસ્સ અરિત્તતાય અનિગ્ગતે વમનવિરેચનયોગં અજાનન્તો અલભન્તો વા કેવલં દુક્ખાહિ વેદનાહિ ફુટ્ઠો આવટ્ટતિ ચ પરિવટ્ટતિ ચ. દુક્ખાહીતિ દુક્ખમાહિ. તિબ્બાહીતિ બહલાહિ તિખિણાહિ વા. ખરાહીતિ કક્ખળાહિ. કટુકાહીતિ અતિવિય અનિટ્ઠભાવેન દારુણાહિ. આવટ્ટતીતિ એકસ્મિંયેવ ઠાને અનિપજ્જિત્વા અત્તનો સરીરં ઇતો ચિતો આકડ્ઢન્તો આવટ્ટતિ. પરિવટ્ટતીતિ એકસ્મિં પદેસે નિપન્નોપિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનિ પરિતો ખિપન્તો વટ્ટતિ, અભિમુખં વા વટ્ટન્તો આવટ્ટતિ, સમન્તતો વટ્ટન્તો પરિવટ્ટતિ.

એતમત્થં વિદિત્વાતિ ‘‘સકિઞ્ચનસ્સ અપ્પટિસઙ્ખાપરિભોગહેતુકા અયં દુક્ખુપ્પત્તિ, અકિઞ્ચનસ્સ ¶ પન સબ્બસો અયં નત્થી’’તિ એતમત્થં સબ્બાકારતો જાનિત્વા તદત્થપ્પકાસનં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ ¶ ¶ સુખિનો વતાતિ સુખિનો વત સપ્પુરિસા. કે પન તેતિ? યે અકિઞ્ચના, યે રાગાદિકિઞ્ચનસ્સ પરિગ્ગહકિઞ્ચનસ્સ ચ અભાવેન અકિઞ્ચના, કેસં પનિદં કિઞ્ચનં નત્થીતિ આહ – ‘‘વેદગુનો હિ જના અકિઞ્ચના’’તિ, યે અરિયમગ્ગઞાણસઙ્ખાતં વેદં ગતા અધિગતા, તેન વા વેદેન નિબ્બાનં ગતાતિ વેદગુનો, તે અરિયજના ખીણાસવપુગ્ગલા અનવસેસરાગાદિકિઞ્ચનાનં અગ્ગમગ્ગેન સમુચ્છિન્નત્તા અકિઞ્ચના નામ. અસતિ હિ રાગાદિકિઞ્ચને કુતો પરિગ્ગહકિઞ્ચનસ્સ સમ્ભવો. એવં ગાથાય પુરિમભાગેન અરહન્તે પસંસિત્વા અપરભાગેન અન્ધપુથુજ્જને ગરહન્તો ‘‘સકિઞ્ચનં પસ્સા’’તિઆદિમાહ. તં પુરિમસુત્તે વુત્તત્થમેવ. એવં ઇમાયપિ ગાથાય વટ્ટવિવટ્ટં કથિતં.

છટ્ઠસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. એકપુત્તકસુત્તવણ્ણના

૧૭. સત્તમે એકપુત્તકોતિ એકો પુત્તો, સો ચ અનુકમ્પિતબ્બટ્ઠેન એકપુત્તકો, પિયાયિતબ્બટ્ઠેન પિયો, મનસ્સ વડ્ઢનટ્ઠેન મનાપો. સરીરસોભાસમ્પત્તિયા વા દસ્સનીયટ્ઠેન પિયો, સીલાચારસમ્પત્તિયા કલ્યાણધમ્મતાય મનાપો. કલેતિ સત્તે ખેપેતીતિ કાલો, મરણં. તં કતો પત્તોતિ કાલઙ્કતો, કાલેન વા મચ્ચુના કતો નટ્ઠો અદસ્સનં ગતોતિ કાલઙ્કતો, મતોતિ અત્થો.

સમ્બહુલા ઉપાસકાતિ સાવત્થિવાસિનો બહૂ ઉપાસકા મતપુત્તઉપાસકસ્સ સહસોકીભાવેન યાવ આળાહના પચ્છતો ગન્ત્વા મતસરીરસ્સ કત્તબ્બં કારેત્વા પટિનિવત્તા યથાનિવત્થાવ ઉદકં ઓતરિત્વા સીસંન્હાતા વત્થાનિ પીળેત્વા અનોતાપેત્વાવ એકં નિવાસેત્વા ¶ એકં ઉત્તરાસઙ્ગં કત્વા ઉપાસકં પુરતો કત્વા ‘‘સોકવિનોદનં ધમ્મં સત્થુ સન્તિકે સોસ્સામા’’તિ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિંસુ. તેન વુત્તં ‘‘અલ્લકેસા’’તિઆદિ.

તત્થ અલ્લવત્થાતિ ઉદકેન તિન્તવત્થા. દિવા દિવસ્સાતિ દિવસસ્સપિ દિવા, મજ્ઝન્હિકે કાલેતિ અત્થો. યસ્મા જાનન્તાપિ તથાગતા પુચ્છન્તિ ¶ , જાનન્તાપિ ન પુચ્છન્તિ. કાલં વિદિત્વા પુચ્છન્તિ, કાલં વિદિત્વા ન પુચ્છન્તિ, તસ્મા જાનન્તોયેવ ભગવા કથાસમુટ્ઠાપનત્થં પુચ્છન્તો ¶ ‘‘કિં નુ ખો તુમ્હે ઉપાસકા’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – તુમ્હે ઉપાસકા અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ મમ સન્તિકં આગચ્છન્તા ઓતાપિતસુદ્ધવત્થા સાયન્હે આગચ્છથ, અજ્જ પન અલ્લવત્થા અલ્લકેસા ઠિતમજ્ઝન્હિકે કાલે ઇધાગતા, તં કિં કારણન્તિ. તેન મયન્તિ તેન પુત્તવિયોગજનિતચિત્તસન્તાપેન બલવસોકાભિભૂતતાય એવંભૂતા મયં ઇધૂપસઙ્કમન્તાતિ.

એતમત્થં વિદિત્વાતિ પિયવત્થુસમ્ભવા સોકદુક્ખદોમનસ્સાદયો, અસતિ પિયવત્થુસ્મિં સબ્બસો એતે ન સન્તીતિ એતમત્થં સબ્બાકારતો જાનિત્વા તદત્થપ્પકાસનં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ પિયરૂપસ્સાદગધિતાસેતિ પિયસભાવેસુ રૂપક્ખન્ધાદીસુ સુખવેદનસ્સાદેન ગધિતા પટિબદ્ધચિત્તા. ગધિતાસેતિ હિ ગધિતાઇચ્ચેવત્થો. સેતિ વા નિપાતમત્તં. પિયરૂપા નામ ચક્ખાદયો પુત્તદારાદયો ચ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘કિઞ્ચ લોકે પિયરૂપં સાતરૂપં ચક્ખુ લોકે …પે… ધમ્મતણ્હા લોકે પિયરૂપં સાતરૂપ’’ન્તિ (ચૂળનિ. હેમકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૫૫).

‘‘ખેત્તં વત્થું હિરઞ્ઞં વા, ગવસ્સં દાસપોરિસં;

થિયો બન્ધૂ પુથુ કામે, યો નરો અનુગિજ્ઝતી’’તિ ચ. (સુ. નિ. ૭૭૫);

તસ્મા તેસુ પિયરૂપેસુ અસ્સાદેન ગિદ્ધા મુચ્છિતા અજ્ઝાપન્નાતિ અત્થો. કે પન તે પિયરૂપસ્સાદગધિતાતિ તે દસ્સેતિ ‘‘દેવકાયા ¶ પુથુમનુસ્સા ચા’’તિ, ચાતુમહારાજિકાદયો બહુદેવસમૂહા ચેવ જમ્બુદીપકાદિકા બહુમનુસ્સા ચ. અઘાવિનોતિ કાયિકચેતસિકદુક્ખેન દુક્ખિતા. પરિજુન્નાતિ જરારોગાદિવિપત્તિયા યોબ્બનારોગ્યાદિસમ્પત્તિતો પરિહીના. યથાલાભવસેન વાયમત્થો દેવમનુસ્સેસુ વેદિતબ્બો. અથ વા કામઞ્ચેકન્તસુખસમપ્પિતાનં દેવાનં દુક્ખજરારોગા ન સમ્ભવન્તિ, તદનતિવત્તસભાવતાય પન તેપિ ‘‘અઘાવિનો’’તિ ‘‘પરિજુન્ના’’તિ ચ વુત્તા. તેસમ્પિ વા પુબ્બનિમિત્તુપ્પત્તિયા પટિચ્છન્નજરાય ચેતસિકરોગસ્સ ચ વસેન દુક્ખાદીનં સમ્ભવો વેદિતબ્બો. મચ્ચુરાજસ્સ વસં ગચ્છન્તીતિ પિયવત્થુવિસયાય તણ્હાય અપ્પહીનત્તા પુનપ્પુનં ગબ્ભૂપગમનતો ¶ ધાતુત્તયિસ્સરતાય મચ્ચુરાજસઙ્ખાતસ્સ મરણસ્સ વસં હત્થમેવ ગચ્છન્તિ.

એત્તાવતા વટ્ટં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘યે વે દિવા’’તિઆદિના વિવટ્ટં દસ્સેતિ. તત્થ યે વે દિવા ચ રત્તો ચ અપ્પમત્તાતિ ‘‘દિવસં ચઙ્કમેન નિસજ્જાય આવરણીયેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પરિસોધેતી’’તિઆદિના ¶ વુત્તનયેન દિવસભાગે રત્તિભાગે ચ દળ્હં અપ્પમત્તા અપ્પમાદપ્પટિપદં પૂરેન્તિ. જહન્તિ પિયરૂપન્તિ ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનભાવનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરિયમગ્ગાધિગમેન પિયરૂપં પિયજાતિકં ચક્ખાદિપિયવત્થું તપ્પટિબદ્ધછન્દરાગજહનેન જહન્તિ. તે વે ખણન્તિ અઘમૂલં, મચ્ચુનો આમિસં દુરતિવત્તન્તિ તે અરિયપુગ્ગલા અઘસ્સ વટ્ટદુક્ખસ્સ મૂલભૂતં, મચ્ચુના મરણેન આમસિતબ્બતો આમિસં, ઇતો બહિદ્ધા કેહિચિપિ સમણબ્રાહ્મણેહિ નિવત્તિતું અસક્કુણેય્યતાય દુરતિવત્તં, સહ અવિજ્જાય તણ્હં અરિયમગ્ગઞાણકુદાલેન ખણન્તિ, લેસમત્તમ્પિ અનવસેસન્તા ઉમ્મૂલયન્તીતિ. સ્વાયમત્થો –

‘‘અપ્પમાદો ¶ અમતપદં, પમાદો મચ્ચુનો પદં;

અપ્પમત્તા ન મીયન્તિ, યે પમત્તા યથા મતા’’તિ. (ધ. પ. ૨૧) –

આદીહિ સુત્તપદેહિ વિત્થારેતબ્બોતિ.

સત્તમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. સુપ્પવાસાસુત્તવણ્ણના

૧૮. અટ્ઠમે કુણ્ડિકાયન્તિ એવંનામકે કોલિયાનં નગરે. કુણ્ડધાનવનેતિ તસ્સ નગરસ્સ અવિદૂરે કુણ્ડધાનસઙ્ખાતે વને.

પુબ્બે કિર કુણ્ડો નામ એકો યક્ખો તસ્મિં વનસણ્ડે વાસં કપ્પેસિ, કુણ્ડધાનમિસ્સકેન ચ બલિકમ્મેન તુસ્સતીતિ તસ્સ તથા તત્થ બલિં ઉપહરન્તિ, તેનેતં વનસણ્ડં કુણ્ડધાનવનન્ત્વેવ પઞ્ઞાયિત્થ. તસ્સ અવિદૂરે એકા ગામપતિકા અહોસિ, સાપિ તસ્સ યક્ખસ્સ આણાપવત્તિટ્ઠાને નિવિટ્ઠત્તા તેનેવ પરિપાલિતત્તા કુણ્ડિકાતિ વોહરીયિત્થ ¶ . અપરભાગે તત્થ કોલિયરાજાનો નગરં કારેસું, તમ્પિ પુરિમવોહારેન કુણ્ડિકાત્વેવ વુચ્ચતિ. તસ્મિઞ્ચ વનસણ્ડે કોલિયરાજાનો ભગવતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ વસનત્થાય વિહારં પતિટ્ઠાપેસું, તમ્પિ કુણ્ડધાનવનન્ત્વેવ પઞ્ઞાયિત્થ. અથ ભગવા જનપદચારિકં ચરન્તો અનુક્કમેન તં વિહારં ¶ પત્વા તત્થ વિહાસિ. તેન વુત્તં – ‘‘એકં સમયં ભગવા કુણ્ડિકાયં વિહરતિ કુણ્ડધાનવને’’તિ.

સુપ્પવાસાતિ તસ્સા ઉપાસિકાય નામં. કોલિયધીતાતિ કોલિયરાજપુત્તી. સા હિ ભગવતો અગ્ગુપટ્ઠાયિકા પણીતદાયિકાનં સાવિકાનં એતદગ્ગે ઠપિતા સોતાપન્ના અરિયસાવિકા. યઞ્હિ કિઞ્ચિ ભગવતો યુત્તરૂપં ખાદનીયં ભોજનીયં ભેસજ્જં વા ન તત્થ અઞ્ઞાહિ સંવિધાતબ્બં અત્થિ, સબ્બં તં સયમેવ અત્તનો પઞ્ઞાય વિચારેત્વા સક્કચ્ચં સમ્પાદેત્વા ¶ ઉપનેતિ. દેવસિકઞ્ચ અટ્ઠસતં સઙ્ઘભત્તપાટિપુગ્ગલિકભત્તાનિ દેતિ. યો કોચિ ભિક્ખુ વા ભિક્ખુની વા તં કુલં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો રિત્તહત્થો ન ગચ્છતિ. એવં મુત્તચાગા પયતપાણી વોસ્સગ્ગરતા યાચયોગા દાનસંવિભાગરતા. અસ્સા કુચ્છિયં પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો પચ્છિમભવિકો સાવકબોધિસત્તો પટિસન્ધિં ગણ્હિ. સા તં ગબ્ભં કેનચિદેવ પાપકમ્મેન સત્ત વસ્સાનિ કુચ્છિના પરિહરિ, સત્તાહઞ્ચ મૂળ્હગબ્ભા અહોસિ. તેન વુત્તં – ‘‘સત્ત વસ્સાનિ ગબ્ભં ધારેતિ સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભા’’તિ.

તત્થ સત્ત વસ્સાનીતિ સત્ત સંવચ્છરાનિ, અચ્ચન્તસંયોગે ચ ઇદં ઉપયોગવચનં. ગબ્ભં ધારેતીતિ ગબ્ભં વહતિ, ગબ્ભિની હોતીતિ અત્થો. સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભાતિ સત્ત અહાનિ બ્યાકુલગબ્ભા. ગબ્ભો હિ પરિપક્કો સમ્પજ્જમાનો વિજાયનકાલે કમ્મજવાતેહિ સઞ્ચાલેત્વા પરિવત્તિતો ઉદ્ધંપાદો અધોસિરો હુત્વા યોનિમુખાભિમુખો હોતિ, એવં સો કત્થચિ અલગ્ગો બહિ નિક્ખમતિ. વિપજ્જમાનો પન વિપરિવત્તનવસેન યોનિમગ્ગં પિદહિત્વા તિરિયં નિપજ્જતિ, સયમેવ વા યોનિમગ્ગો પિદહતિ, સો તત્થ કમ્મજવાતેહિ અપરાપરં પરિવત્તમાનો બ્યાકુલો મૂળ્હગબ્ભોતિ વુચ્ચતિ. તસ્સાપિ સત્ત દિવસે એવં અહોસિ, તેન વુત્તં ‘‘સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભા’’તિ.

અયઞ્ચ ગબ્ભો સીવલિત્થેરો. તસ્સ કથં સત્ત વસ્સાનિ ગબ્ભવાસદુક્ખં, સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભભાવપ્પત્તિ, માતુ ચસ્સાપિ સોતાપન્નાય અરિયસાવિકાય ¶ તથા દુક્ખાનુભવનં જાતન્તિ? વુચ્ચતે – અતીતે કાસિકરાજે બારાણસિયં રજ્જં કારેન્તે એકો કોસલરાજા મહન્તેન બલેનાગન્ત્વા બારાણસિં ગહેત્વા તં રાજાનં મારેત્વા તસ્સ અગ્ગમહેસિં અત્તનો અગ્ગમહેસિં અકાસિ. બારાણસિરઞ્ઞો પન પુત્તો પિતુ મરણકાલે નિદ્ધમનદ્વારેન પલાયિત્વા અત્તનો ઞાતિમિત્તબન્ધવે એકજ્ઝં કત્વા અનુક્કમેન બલં સંહરિત્વા બારાણસિં આગન્ત્વા અવિદૂરે મહન્તં ખન્ધાવારં બન્ધિત્વા તસ્સ રઞ્ઞો પણ્ણં પેસેસિ ‘‘રજ્જં વા દેતુ, યુદ્ધં વા’’તિ ¶ . રાજકુમારસ્સ ¶ માતા સાસનં સુત્વા ‘‘યુદ્ધેન કમ્મં નત્થિ, સબ્બદિસાસુ સઞ્ચારં પચ્છિન્દિત્વા બારાણસિનગરં પરિવારેતુ, તતો દારૂદકભત્તપરિક્ખયેન કિલન્તા નગરે મનુસ્સા વિનાવ યુદ્ધેન રાજાનં ગહેત્વા દસ્સન્તી’’તિ પણ્ણં પેસેસિ. સો માતુ સાસનં સુત્વા ચત્તારિ મહાદ્વારાનિ રક્ખન્તો સત્ત વસ્સાનિ નગરં ઉપરુન્ધિ, નગરે મનુસ્સા ચૂળદ્વારેન નિક્ખમિત્વા દારૂદકાનિ આહરન્તિ, સબ્બકિચ્ચાનિ કરોન્તિ.

અથ રાજકુમારસ્સ માતા તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘બાલો મમ પુત્તો ઉપાયં ન જાનાતિ, ગચ્છથ, અસ્સ ચૂળદ્વારાનિ પિધાય નગરં ઉપરુન્ધતૂતિ વદેથા’’તિ પુત્તસ્સ ગૂળ્હસાસનં પહિણિ. સો માતુ સાસનં સુત્વા સત્ત દિવસે તથા અકાસિ. નાગરા બહિ નિક્ખમિતું અલભન્તા સત્તમે દિવસે તસ્સ રઞ્ઞો સીસં ગહેત્વા કુમારસ્સ અદંસુ. કુમારો નગરં પવિસિત્વા રજ્જં અગ્ગહેસિ. સો તદા સત્ત વસ્સાનિ નગરરુન્ધનકમ્મનિસ્સન્દેન એતરહિ સત્ત વસ્સાનિ માતુકુચ્છિસઙ્ખાતાય લોહિતકુમ્ભિયા વસિ, અવસેસતો પન સત્તાહં નગરૂપરુન્ધનેન સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભભાવં આપજ્જિ. જાતકટ્ઠકથાયં પન ‘‘સત્ત દિવસાનિ નગરં રુન્ધિત્વા ગહિતકમ્મનિસ્સન્દેન સત્તવસ્સાનિ લોહિતકુમ્ભિયં વસિત્વા સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભભાવં આપજ્જી’’તિ વુત્તં. યં પન સો પદુમુત્તરસમ્માસમ્બુદ્ધપાદમૂલે ‘‘લાભીનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ મહાદાનં દત્વા પત્થનં અકાસિ, યઞ્ચ વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે નાગરેહિ સદ્ધિં સહસ્સગ્ઘનિકં ગુળદધિં દત્વા પત્થનં અકાસિ, તસ્સાનુભાવેન લાભીનં અગ્ગો જાતો. સુપ્પવાસાપિ ‘‘નગરં રુન્ધિત્વા ગણ્હ, તાતા’’તિ પેસિતભાવેન સત્ત વસ્સાનિ કુચ્છિના ગબ્ભં પરિહરિત્વા સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભાજાતા ¶ . એવં તે માતાપુત્તા અત્તનો કમ્મસ્સ અનુરૂપં ઈદિસં દુક્ખં પટિસંવેદિંસુ.

તીહિ ¶ વિતક્કેહીતિ રતનત્તયગુણાનુસ્સતિપટિસંયુત્તેહિ તીહિ સમ્માવિતક્કેહિ. અધિવાસેતીતિ મૂળ્હગબ્ભતાય ઉપ્પન્નદુક્ખં સહતિ. સા હિ ભગવતો સમ્બુદ્ધભાવં, અરિયસઙ્ઘસ્સ સુપ્પટિપત્તિં, નિબ્બાનસ્સ ચ દુક્ખનિસ્સરણભાવં અનુસ્સરન્તી અત્તનો ઉપ્પજ્જમાનદુક્ખં અમનસિકરણેનેવ અભિભવિત્વા ખમતિ. તેન વુત્તં ‘‘તીહિ વિતક્કેહિ અધિવાસેતી’’તિ.

સમ્માસમ્બુદ્ધો વતાતિઆદિ તેસં વિતક્કાનં પવત્તિઆકારદસ્સનં. તસ્સત્થો – યો ભગ્યવન્તતાદીહિ કારણેહિ ભગવા લોકનાથો સમ્મા અવિપરીતં સામં સયમેવ સબ્બધમ્મે અહો વત બુદ્ધો, સો ભગવા એવરૂપસ્સ એતરહિ મયા અનુભવિયમાનસ્સ અઞ્ઞસ્સ ચ એવંજાતિકસ્સ ¶ સકલસ્સ વટ્ટદુક્ખસ્સ પહાનાય અચ્ચન્તં અનુપ્પાદનિરોધાય ધમ્મં કથેતિ, અવિપરીતધમ્મં કથેતિ. અવિપરીતધમ્મદેસનતાય હિ સત્થુ સમ્માસમ્બોધિસિદ્ધિ. તસ્સ યથાવુત્તગુણસ્સ ભગવતો ધમ્મસ્સવનન્તે જાતત્તા સીલદિટ્ઠિસામઞ્ઞેન સંહતત્તા ચ સાવકસઙ્ઘોતિ લદ્ધનામો અટ્ઠઅરિયપુગ્ગલસમૂહો સુપ્પટિપન્નો વત અહો વત સમ્મા પટિપન્નો, યો અરિયસઙ્ઘો એવરૂપસ્સ ઈદિસસ્સ વટ્ટદુક્ખસ્સ પહાનાય અનુપ્પાદનિરોધાય અનિવત્તિપટિપદં પટિપન્નો. સુસુખં વત અહો વત સુટ્ઠુ સુખં સબ્બસઙ્ખતનિસ્સટં નિબ્બાનં, યસ્મિં નિબ્બાને ઈદિસં વટ્ટદુક્ખં ન ઉપલબ્ભતીતિ. એત્થ ચ પટિપજ્જમાનાપિ પટિપન્ના ઇચ્ચેવ વુત્તા પટિપત્તિયા અનિવત્તિભાવતો. અથ વા ઉપ્પન્નસદ્દો વિય પટિપન્નસદ્દો વત્તમાનત્થોપિ વેદિતબ્બો. તેનેવાહ ‘‘સોતાપત્તિફલસચ્છિકિરિયાય પટિપન્નો’’તિ.

સામિકન્તિ અત્તનો પતિં કોલિયરાજપુત્તં. આમન્તેસીતિ અભાસિ. મમ વચનેન ભગવતો પાદે સિરસા વન્દાહીતિ મય્હં વચનેન ચક્કલક્ખણપ્પટિમણ્ડિતાનિ વિકસિતપદુમસસ્સિરીકાનિ ભગવતો ચરણાનિ તવ સિરસા વન્દાહિ, ઉત્તમઙ્ગેન અભિવાદનં કરોહીતિ અત્થો. અપ્પાબાધન્તિઆદીસુ આબાધોતિ વિસભાગવેદના વુચ્ચતિ, યા એકદેસે ઉપ્પજ્જિત્વાપિ સકલસરીરં અયપટ્ટેન આબન્ધિત્વા ¶ વિય ગણ્હતિ. આતઙ્કોતિ કિચ્છજીવિતકરો રોગો. અથ વા યાપેતબ્બરોગો આતઙ્કો, ઇતરો આબાધો. ખુદ્દકો વા રોગો આતઙ્કો, બલવા ¶ આબાધો. કેચિ પન ‘‘અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાનો આબાધો, બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનો આતઙ્કો’’તિ વદન્તિ. તદુભયસ્સાપિ અભાવં પુચ્છાતિ વદતિ. ગિલાનસ્સેવ ચ ઉટ્ઠાનં નામ ગરુકં હોતિ, કાયે બલં ન હોતિ, તસ્મા નિગ્ગેલઞ્ઞતાય લહુપરિવત્તિસઙ્ખાતં કાયસ્સ લહુટ્ઠાનં સરીરબલઞ્ચ પુચ્છાતિ વદતિ. ફાસુવિહારન્તિ ઠાનનિસિન્નગમનસયનસઙ્ખાતેસુ ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ સુખવિહારઞ્ચ પુચ્છાતિ વદતિ. અથસ્સ પુચ્છિતબ્બાકારં દસ્સેન્તી ‘‘સુપ્પવાસા, ભન્તે’’તિઆદિમાહ. એવઞ્ચ વદેહીતિ ઇદાનિ વત્તબ્બાકારં નિદસ્સેતિ.

પરમન્તિ વચનસમ્પટિચ્છનં. તેન સાધુ, ભદ્દે, યથા વુત્તં, તથા પટિપજ્જામીતિ દસ્સેતિ. કોલિયપુત્તોતિ સુપ્પવાસાય સામિકો કોલિયરાજપુત્તો. સુખિની હોતૂતિ સદેવકે લોકે અગ્ગદક્ખિણેય્યો સત્થા સુપ્પવાસાય પેસિતવન્દનં સમ્પટિચ્છિત્વા તદનન્તરં અત્તનો મેત્તાવિહારસંસૂચકં બુદ્ધાચિણ્ણં સુખૂપસંહારં તસ્સા સામઞ્ઞતો પકાસેત્વા પુન તસ્સા પુત્તસ્સ ચ ગબ્ભવિપત્તિમૂલકદુક્ખુપ્પત્તિપટિક્ખેપમુખેન સુખૂપસંહારં નિદસ્સેન્તો ‘‘સુખિની…પે… અરોગા, અરોગં પુત્તં વિજાયતૂ’’તિ આહ.

સહ ¶ વચનાતિ ભગવતો વચનેન સહેવ. યસ્મિં કાલે ભગવા તથા અવોચ, તસ્મિંયેવ કાલે તમ્પિ કમ્મં પરિક્ખયં અગમાસિ. તસ્સ પરિક્ખીણભાવં ઓલોકેત્વા સત્થા તથા અભાસિ. અપરે પન વદન્તિ – સચે તથા સત્થા નાચિક્ખિસ્સા, તતો પરમ્પિ કિઞ્ચિ કાલં તસ્સા તં દુક્ખં અનુબન્ધિસ્સા. યસ્મા પન ભગવતા ‘‘સુખિની અરોગા અરોગઞ્ચ પુત્તં વિજાયતૂ’’તિ વુત્તં, તસ્મા તસ્સ વચનસમકાલમેવ સો ગબ્ભો બ્યાકુલભાવં વિજહિત્વા સુખેનેવ બહિ નિક્ખમિ, એવં તેસં માતાપુત્તાનં સોત્થિ અહોસિ. અચિન્તેય્યો હિ બુદ્ધાનં ¶ બુદ્ધાનુભાવો. યથા હિ પટાચારાય પિયવિપ્પયોગસમ્ભૂતેન સોકેન ઉમ્માદં પત્વા –

‘‘ઉભો પુત્તા કાલકતા, પન્થે મય્હં પતી મતો;

માતા પિતા ચ ભાતા ચ, એકચિતકમ્હિ ઝાયરે’’તિ. (અપ. થેરી ૨.૨.૪૯૮) –

વત્વા ¶ જાતરૂપેનેવ ચરન્તિયા ‘‘સતિં પટિલભાહિ ભગિની’’તિ ભગવતો વચનસમનન્તરમેવ ઉમ્માદો વૂપસમિ, તથા સુપ્પિયાપિ ઉપાસિકા અત્તનાવ અત્તનો ઊરુયં કતેન મહાવણેન વુટ્ઠાતું અસક્કોન્તી સયનપિટ્ઠે નિપન્ના ‘‘આગન્ત્વા મં વન્દતૂ’’તિ વચનસમનન્તરમેવ વણે પાકતિકે જાતે સયમેવ ગન્ત્વા ભગવન્તં વન્દીતિ એવમાદીનિ વત્થૂનિ ઇધ ઉદાહરિતબ્બાનીતિ.

એવં, ભન્તેતિ, ભન્તે, યથા ભગવા સપુત્તાય માતુયા અરોગભાવં આસીસન્તો આહ – ‘‘સુખિની અરોગા અરોગં પુત્તં વિજાયતૂ’’તિ, તં એવમેવ. ન હિ કદાચિ બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં વચનસ્સ અઞ્ઞથાભાવોતિ અધિપ્પાયો. કેચિ પન ‘‘એવમત્થૂ’’તિ વદન્તિ, અપરે ‘‘હોતૂ’’તિ પદસ્સ અત્થં આનેત્વા વણ્ણયન્તિ. અભિનન્દિત્વાતિ કરવીકરુતમઞ્જુના બ્રહ્મસ્સરેન ભગવતા વુચ્ચમાને તસ્મિં વચને પીતિસોમનસ્સપટિલાભતો અભિમુખભાવેન નન્દિત્વા. અનુમોદિત્વાતિ તતો પચ્છાપિ સમ્મોદનં ઉપ્પાદેત્વા, ચિત્તેન વા અભિનન્દિત્વા વાચાય અનુમોદિત્વા, વચનસમ્પત્તિયા વા અભિનન્દિત્વા અત્થસમ્પત્તિયા અનુમોદિત્વા. સકં ઘરં પચ્ચાયાસીતિ અત્તનો ઘરં પટિગચ્છિ. યે પન ‘‘યેન સકં ઘર’’ન્તિ પઠન્તિ, તેસં યદિપિ ય-ત-સદ્દાનં સમ્બન્ધભાવતો ‘‘તેના’’તિ પદં વુત્તમેવ હોતિ, તથાપિ ‘‘પટિયાયિત્વા’’તિ પાઠસેસો યોજેતબ્બો હોતિ.

વિજાતન્તિ પજાતં, પસુતન્તિ અત્થો. અચ્છરિયન્તિ અન્ધસ્સ પબ્બતારોહનં વિય નિચ્ચં ન ¶ હોતીતિ અચ્છરિયં, અયં તાવ સદ્દનયો. અટ્ઠકથાસુ પન ‘‘અચ્છરાયોગ્ગં અચ્છરિય’’ન્તિ વુત્તં ¶ , અચ્છરં પહરિતું યુત્તન્તિ અત્થો. વતાતિ સમ્ભાવને, અહો અચ્છરિયન્તિ અત્થો. ભોતિ ધમ્માલપનં. અભૂતપુબ્બં ભૂતન્તિ અબ્ભુતં.

તથાગતસ્સાતિ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો – તથા આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતોતિ તથાગતો, તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો, તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો, તથદસ્સિતાય તથાગતો, તથવાદિતાય તથાગતો, તથાકારિતાય તથાગતો, અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો.

કથં ¶ ભગવા તથા આગતોતિ તથાગતો? યથા સબ્બલોકહિતાય ઉસ્સુક્કમાપન્ના પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા આગતાતિ. કિં વુત્તં હોતિ? યેન અભિનીહારેન તે ભગવન્તો આગતા, તેન અટ્ઠગુણસમન્નાગતેન અયમ્પિ ભગવા આગતો. યથા ચ તે ભગવન્તો દાનપારમિં પૂરેત્વા સીલનેક્ખમ્મપઞ્ઞાવીરિયખન્તિસચ્ચઅધિટ્ઠાનમેત્તાઉપેક્ખાપારમીતિ ઇમા દસ પારમિયો, દસ ઉપપારમિયો, દસ પરમત્થપારમિયોતિ સમતિંસ પારમિયો પૂરેત્વા પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજિત્વા પુબ્બયોગપુબ્બચરિયધમ્મક્ખાનઞાતત્થચરિયાદયો પૂરેત્વા બુદ્ધિચરિયાય કોટિં પત્વા આગતા, તથા અયમ્પિ ભગવા આગતો. યથા ચ તે ભગવન્તો ચત્તારો સતિપટ્ઠાને…પે… અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ભાવેત્વા બ્રૂહેત્વા આગતા, તથા અયમ્પિ ભગવા આગતો. એવં તથા આગતોતિ તથાગતો.

કથં તથા ગતોતિ તથાગતો? યથા સમ્પતિજાતા તે ભગવન્તો સમેહિ પાદેહિ પથવિયં પતિટ્ઠાય ઉત્તરાભિમુખા સત્તપદવીતિહારેન ગતા, સેતચ્છત્તે ધારિયમાને સબ્બાવ દિસા અનુવિલોકેસું, આસભિઞ્ચ ¶ વાચં ભાસિંસુ લોકે અત્તનો જેટ્ઠસેટ્ઠભાવં પકાસેન્તા, તઞ્ચ નેસં ગમનં તથં અહોસિ અવિતથં અનેકેસં વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેન, તથા અયમ્પિ ભગવા ગતો, તઞ્ચસ્સ ગમનં કથં અહોસિ અવિતથં તેસઞ્ઞેવ વિસેસાધિગમાનં પુબ્બનિમિત્તભાવેન. એવં તથા ગતોતિ તથાગતો.

યથા વા તે ભગવન્તો નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દં પહાય ગતા, અબ્યાપાદેન બ્યાપાદં, આલોકસઞ્ઞાય થિનમિદ્ધં, અવિક્ખેપેન ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં, ધમ્મવવત્થાનેન વિચિકિચ્છં પહાય ગતા, ઞાણેન અવિજ્જં પદાલેત્વા, પામોજ્જેન અરતિં વિનોદેત્વા, અટ્ઠસમાપત્તીહિ અટ્ઠારસહિ મહાવિપસ્સનાહિ ¶ ચતૂહિ ચ અરિયમગ્ગેહિ તં તં પટિપક્ખં પહાય ગતા, એવં અયમ્પિ ભગવા ગતો. એવમ્પિ તથા ગતોતિ તથાગતો.

કથં તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો? પથવીધાતુયા કક્ખળલક્ખણં, આપોધાતુયા પગ્ઘરણલક્ખણં, તેજોધાતુયા ઉણ્હત્તલક્ખણં, વાયોધાતુયા વિત્થમ્ભનલક્ખણં, આકાસધાતુયા અસમ્ફુટ્ઠલક્ખણં, રૂપસ્સ રુપ્પનલક્ખણં, વેદનાય વેદયિતલક્ખણં, સઞ્ઞાય સઞ્જાનનલક્ખણં, સઙ્ખારાનં અભિસઙ્ખરણલક્ખણં, વિઞ્ઞાણસ્સ વિજાનનલક્ખણન્તિ ¶ એવં પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં, દ્વાદસન્નં આયતનાનં, અટ્ઠારસન્નં ધાતૂનં, બાવીસતિયા ઇન્દ્રિયાનં, ચતુન્નં સચ્ચાનં, દ્વાદસપદિકસ્સ પચ્ચયાકારસ્સ, ચતુન્નં સતિપટ્ઠાનાનં, ચતુન્નં સમ્મપ્પધાનાનં, ચતુન્નં ઇદ્ધિપાદાનં, પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં, પઞ્ચન્નં બલાનં, સત્તન્નં બોજ્ઝઙ્ગાનં, અરિયસ્સ અટ્ઠઙ્ગિકસ્સ મગ્ગસ્સ, સત્તન્નં વિસુદ્ધીનં, અમતોગધસ્સ નિબ્બાનસ્સાતિ એવં તસ્સ તસ્સ ધમ્મસ્સ યં સભાવસરસલક્ખણં, તં તથં અવિતથં અનઞ્ઞથં લક્ખણં ઞાણગતિયા આગતો અવિરજ્ઝિત્વા પત્તો અધિગતોતિ તથાગતો. એવં તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો.

કથં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો? તથધમ્મા નામ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ. યથાહ ¶ – ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? ઇદં દુક્ખન્તિ, ભિક્ખવે, તથમેતં અવિતથમેતં અનઞ્ઞથમેત’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૧૦૯૦) વિત્થારો. તાનિ ચ ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્મા તથાનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતો.

અપિચ જરામરણસ્સ જાતિપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો…પે… સઙ્ખારાનં અવિજ્જાપચ્ચયસમ્ભૂતસમુદાગતટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો, તથા અવિજ્જાય સઙ્ખારાનં પચ્ચયટ્ઠો…પે... જાતિયા જરામરણસ્સ પચ્ચયટ્ઠો તથો અવિતથો અનઞ્ઞથો, તં સબ્બં ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્માપિ તથાનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતો. અભિસમ્બુદ્ધત્થો હિ એત્થ ગતસદ્દોતિ. એવં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો.

કથં તથદસ્સિતાય તથાગતો? યં સદેવકે…પે… સદેવમનુસ્સાય પજાય અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં ચક્ખુદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તં રૂપારમ્મણં નામ અત્થિ, તં ભગવા સબ્બાકારતો જાનાતિ પસ્સતિ. એવં જાનતા પસ્સતા ચ તેન તં ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદિવસેન વા દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતેસુ લબ્ભમાનકપદવસેન વા ‘‘કતમં તં રૂપં રૂપાયતનં ¶ , યં રૂપં ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય વણ્ણનિભા સનિદસ્સનં સપ્પટિઘં નીલં પીતક’’ન્તિઆદિના (ધ. સ. ૬૧૬) નયેન અનેકેહિ નામેહિ તેરસહિ વારેહિ દ્વિપઞ્ઞાસાય નયેહિ વિભજ્જમાનં તથમેવ હોતિ, વિતથં નત્થિ. એસ નયો સોતદ્વારાદીસુ આપાથમાગચ્છન્તેસુ સદ્દાદીસુ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘યં ¶ , ભિક્ખવે, સદેવકસ્સ લોકસ્સ…પે… સદેવમનુસ્સાય દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાતં પત્તં પરિયેસિતં અનુવિચરિતં મનસા, તમહં જાનામિ, તમહં અબ્ભઞ્ઞાસિં, તં તથાગતસ્સ વિદિતં, તં તથાગતો ન ઉપટ્ઠાસી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૪).

એવં તથદસ્સિતાય તથાગતો ¶ . તત્થ તથદસ્સીઅત્થે તથાગતોતિ પદસમ્ભવો વેદિતબ્બો.

કથં તથવાદિતાય તથાગતો? યં રત્તિં ભગવા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો, યઞ્ચ રત્તિં અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ, એત્થન્તરે પઞ્ચચત્તાલીસવસ્સપરિમાણકાલં યં ભગવતા ભાસિતં લપિતં સુત્તગેય્યાદિ, સબ્બં તં પરિસુદ્ધં પરિપુણ્ણં રાગમદાદિનિમ્મથનં એકસદિસં તથં અવિતથં. તેનાહ –

‘‘યઞ્ચ, ચુન્દ, રત્તિં તથાગતો અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝતિ, યઞ્ચ રત્તિં અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયતિ, યં એતસ્મિં અન્તરે ભાસતિ લપતિ નિદ્દિસતિ, સબ્બં તં તથેવ હોતિ, નો અઞ્ઞથા, તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૧૮૮).

ગદઅત્થો એત્થ ગતસદ્દો. એવં તથવાદિતાય તથાગતો.

અપિચ આગદનં આગદો, વચનન્તિ અત્થો. તથો અવિતથો અવિપરીતો આગદો અસ્સાતિ દકારસ્સ તકારં કત્વા તથાગતોતિ એવમેત્થ પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા.

કથં તથાકારિતાય તથાગતો? ભગવતો હિ વાચાય કાયો અનુલોમેતિ, કાયસ્સપિ વાચા, તસ્મા યથાવાદી તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી ચ હોતિ. એવંભૂતસ્સ ચસ્સ યથાવાચા, કાયોપિ તથા ગતો પવત્તોતિ અત્થો. યથા ચ કાયો, વાચાપિ તથા ગતા પવત્તાતિ તથાગતો. તેનાહ –

‘‘યથાવાદી ¶ , ભિક્ખવે, તથાગતો તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી. ઇતિ યથાવાદી તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩).

એવં ¶ તથાકારિતાય તથાગતો.

કથં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો? યસ્મા ઉપરિ ભવગ્ગં હેટ્ઠા અવીચિં પરિયન્તં કરિત્વા તિરિયં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ સબ્બસત્તે અભિભવતિ સીલેનપિ સમાધિનાપિ પઞ્ઞાયપિ વિમુત્તિયાપિ વિમુત્તિઞાણદસ્સનેનપિ ¶ , ન તસ્સ તુલા વા પમાણં વા અત્થિ, અથ ખો અતુલો અપ્પમેય્યો અનુત્તરો દેવદેવો સક્કાનં અતિસક્કો, બ્રહ્માનં અતિબ્રહ્મા સબ્બસત્તુત્તમો, તસ્મા તથાગતો. તેનાહ –

‘‘સદેવકે, ભિક્ખવે, લોકે…પે… સદેવમનુસ્સાય તથાગતો અભિભૂ અનભિભૂતો અઞ્ઞદત્થુદસો વસવત્તિ, તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩).

તત્રાયં પદસિદ્ધિ – અગદો વિય અગદો, દેસનાવિલાસો ચેવ પુઞ્ઞુસ્સયો ચ. તેન સો મહાનુભાવો ભિસક્કો વિય દિબ્બાગદેન સપ્પે સબ્બપરપ્પવાદિનો સદેવકઞ્ચ લોકં અભિભવતિ. ઇતિ સબ્બલોકાભિભવને તથો અવિતથો અવિપરીતો યથાવુત્તોવ અગદો એતસ્સાતિ દકારસ્સ તકારં કત્વા તથાગતોતિ વેદિતબ્બો. એવં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો.

અપિચ તથાય ગતોતિ તથાગતો, તથં ગતોતિ તથાગતો. તત્થ સકલલોકં તીરણપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અવગતોતિ તથાગતો. લોકસમુદયં પહાનપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અતીતોતિ તથાગતો. લોકનિરોધં સચ્છિકિરિયાય તથાય ગતો અધિગતોતિ તથાગતો. લોકનિરોધગામિનિં પટિપદં તથં ગતો પટિપન્નોતિ તથાગતો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘લોકો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકસ્મા તથાગતો વિસંયુત્તો. લોકસમુદયો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકસમુદયો તથાગતસ્સ પહીનો, લોકનિરોધો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકનિરોધો તથાગતસ્સ સચ્છિકતો. લોકનિરોધગામિની પટિપદા ¶ , ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધા ¶ , લોકનિરોધગામિની પટિપદા તથાગતસ્સ ભાવિતા. યં, ભિક્ખવે ¶ , સદેવકસ્સ લોકસ્સ…પે… સબ્બં તં તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધં. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩).

અપરેહિપિ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો – તથાય આગતોતિ તથાગતો, તથાય ગતોતિ તથાગતો, તથાનિ આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતોતિ તથાગતો, તથાવિધોતિ તથાગતો, તથા પવત્તિતોતિ તથાગતો, તથેહિ અગતોતિ તથાગતો, તથા ગતભાવેન તથાગતો.

કથં તથાય આગતોતિ તથાગતો? યા સા ભગવતા સુમેધભૂતેન દીપઙ્કરદસબલસ્સ પાદમૂલે –

‘‘મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, હેતુ સત્થારદસ્સનં,

પબ્બજ્જા ગુણસમ્પત્તિ, અધિકારો ચ છન્દતા;

અટ્ઠધમ્મસમોધાના, અભિનીહારો સમિજ્ઝતી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૫૯) –

એવં વુત્તં અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં અભિનીહારં સમ્પાદેન્તેન ‘‘અહં સદેવકં લોકં તિણ્ણો તારેસ્સામિ, મુત્તો મોચેસ્સામિ, દન્તો દમેસ્સામિ, સન્તો સમેસ્સામિ, અસ્સત્થો અસ્સાસેસ્સામિ, પરિનિબ્બુતો પરિનિબ્બાપેસ્સામિ, બુદ્ધો બોધેસ્સામી’’તિ મહાપટિઞ્ઞા પવત્તિતા. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘કિં મે એકેન તિણ્ણેન, પુરિસેન થામદસ્સિના;

સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, સન્તારેસ્સં સદેવકં.

‘‘ઇમિના મે અધિકારેન, કતેન પુરિસુત્તમે;

સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, તારેમિ જનતં બહું.

‘‘સંસારસોતં છિન્દિત્વા, વિદ્ધંસેત્વા તયો ભવે;

ધમ્મનાવં સમારુય્હ, સન્તારેસ્સં સદેવકં.

‘‘કિં મે અઞ્ઞાતવેસેન, ધમ્મં સચ્છિકતેનિધ;

સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, બુદ્ધો હેસ્સં સદેવકે’’તિ. (બુ. વં. ૨.૫૫-૫૮);

તં ¶ પનેતં મહાપટિઞ્ઞં સકલસ્સાપિ બુદ્ધકરધમ્મસમુદાયસ્સ પવિચય પચ્ચવેક્ખણસમાદાનાનં કારણભૂતં ¶ અવિસંવાદેત્વા લોકનાયકો યસ્મા મહાકપ્પાનં સતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ સક્કચ્ચં ¶ નિરન્તરં નિરવસેસતો દાનપારમિઆદયો સમતિંસપારમિયો પૂરેત્વા, અઙ્ગપરિચ્ચાગાદયો પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજિત્વા, સચ્ચાધિટ્ઠાનાદીનિ ચત્તારિ અધિટ્ઠાનાનિ પરિબ્રૂહેત્વા, પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારે સમ્ભરિત્વા, પુબ્બયોગપુબ્બચરિયધમ્મક્ખાનઞાતત્થચરિયાદયો ઉક્કંસાપેત્વા, બુદ્ધિચરિયં પરમકોટિં પાપેત્વા, અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિ, તસ્મા તસ્સેવ સા મહાપટિઞ્ઞા તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા, ન તસ્સ વાલગ્ગમત્તમ્પિ વિતથં અત્થિ. તથા હિ દીપઙ્કરદસબલો કોણ્ડઞ્ઞો મઙ્ગલો…પે… કસ્સપો ભગવાતિ ઇમે ચતુવીસતિ સમ્માસમ્બુદ્ધા પટિપાટિયા ઉપ્પન્ના ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકરિંસુ. એવં ચતુવીસતિયા બુદ્ધાનં સન્તિકે લદ્ધબ્યાકરણો યે તે કતાભિનીહારેહિ બોધિસત્તેહિ લદ્ધબ્બા આનિસંસા, તે લભિત્વાવ આગતોતિ તાય યથાવુત્તાય મહાપટિઞ્ઞાય તથાય અભિસમ્બુદ્ધભાવં આગતો અધિગતોતિ તથાગતો. એવં તથાય આગતોતિ તથાગતો.

કથં તથાય ગતોતિ તથાગતો? યાય મહાકરુણાય લોકનાથો મહાદુક્ખસમ્બાધપ્પટિપન્નં સત્તનિકાયં દિસ્વા ‘‘તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ પટિસ્સરણં, અહમેવ નમિતો સંસારદુક્ખતો મુત્તો મોચેસ્સામી’’તિ સમુસ્સાહિતમાનસો મહાભિનીહારમકાસિ. કત્વા ચ યથાપણિધાનં સકલલોકહિતસમ્પાદનાય ઉસ્સુક્કમાપન્નો અત્તનો કાયજીવિતનિરપેક્ખો પરેસં સોતપથાગમનમત્તેનપિ ચિત્તુત્રાસસમુપ્પાદિકા અતિદુક્કરા દુક્કરચરિયા સમાચરન્તો યથા મહાબોધિયા પટિપત્તિ હાનભાગિયા સંકિલેસભાગિયા ઠિતિભાગિયા વા ન હોતિ, અથ ખો ઉત્તરુત્તરિ વિસેસભાગિયાવ હોતિ, તથા પટિપજ્જમાનો અનુપુબ્બેન નિરવસેસે બોધિસમ્ભારે સમ્પાદેત્વા અભિસમ્બોધિં પાપુણિ. તતો પરઞ્ચ તાયેવ મહાકરુણાય સઞ્ચોદિતમાનસો પવિવેકરતિં પરમઞ્ચ સન્તં વિમોક્ખસુખં પહાય બાલજનબહુલે લોકે તેહિ સમુપ્પાદિતં સમ્માનાવમાનવિપ્પકારં અગણેત્વા વિનેય્યજનસ્સ વિનયનેન નિરવસેસં બુદ્ધકિચ્ચં ¶ નિટ્ઠપેસિ. તત્થ યો ભગવતો સત્તેસુ મહાકરુણાય સમોક્કમનાકારો, સો પરતો આવિભવિસ્સતિ. યથા ચ બુદ્ધભૂતસ્સ ¶ લોકનાથસ્સ સત્તેસુ મહાકરુણા, એવં બોધિસત્તભૂતસ્સપિ મહાભિનીહારકાલાદીસૂતિ સબ્બત્થ સબ્બદા ચ એકસદિસતાય તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા, તસ્મા તીસુપિ અવત્થાસુ સબ્બસત્તેસુ સમાનરસાય તથાય મહાકરુણાય સકલલોકહિતાય ગતો પટિપન્નોતિ તથાગતો. એવં તથાય ગતોતિ તથાગતો.

કથં તથાનિ આગતોતિ તથાગતો? તથાનિ નામ ચત્તારિ અરિયમગ્ગઞાણાનિ. તાનિ હિ ¶ ઇદં દુક્ખં, અયં દુક્ખસમુદયો, અયં દુક્ખનિરોધો, અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદાતિ એવં સબ્બઞેય્યધમ્મસઙ્ગાહકાનં પવત્તિનિવત્તિતદુભયહેતુભૂતાનં ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો, સમુદયસ્સ આયૂહનટ્ઠો નિદાનટ્ઠો સંયોગટ્ઠો પલિબોધટ્ઠો, નિરોધસ્સ નિસ્સરણટ્ઠો વિવેકટ્ઠો અસઙ્ખતટ્ઠો અમતટ્ઠો, મગ્ગસ્સ નિય્યાનટ્ઠો હેત્વટ્ઠો દસ્સનટ્ઠો આધિપતેય્યટ્ઠોતિઆદીનં તબ્બિભાગાનઞ્ચ યથાભૂતસભાવાવબોધવિબન્ધકસ્સ સંકિલેસપક્ખસ્સ સમુચ્છિન્દનેન પટિલદ્ધાય તત્થ અસમ્મોહાભિસમયસઙ્ખાતાય અવિપરીતાકારપ્પવત્તિયા ધમ્માનં સભાવસરસલક્ખણસ્સ અવિસંવાદનતો તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ, તાનિ ભગવા અનઞ્ઞનેય્યો સયમેવ આગતો અધિગતો, તસ્મા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

યથા ચ મગ્ગઞાણાનિ, એવં ભગવતો તીસુ કાલેસુ અપ્પટિહતઞાણાનિ ચતુપટિસમ્ભિદાઞાણાનિ ચતુવેસારજ્જઞાણાનિ પઞ્ચગતિપરિચ્છેદઞાણાનિ છઅસાધારણઞાણાનિ સત્તબોજ્ઝઙ્ગવિભાવનઞાણાનિ અટ્ઠમગ્ગઙ્ગવિભાવનઞાણાનિ નવાનુપુબ્બવિહારસમાપત્તિઞાણાનિ દસબલઞાણાનિ ચ તથભાવે વેદિતબ્બાનિ.

તત્રાયં વિભાવના – યઞ્હિ કિઞ્ચિ અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં હીનાદિભેદભિન્નાસુ અતીતાસુ ખન્ધાયતનધાતૂસુ સભાવકિચ્ચાદિ ¶ અવત્થાવિસેસાદિ ખન્ધપ્પટિબદ્ધનામગોત્તાદિ ચ જાનિતબ્બં. અનિન્દ્રિયબદ્ધેસુ ચ અતિસુખુમતિરોહિતવિદૂરદેસેસુપિ રૂપધમ્મેસુ યો તંતંપચ્ચયવિસેસેહિ સદ્ધિં પચ્ચયુપ્પન્નાનં વણ્ણસણ્ઠાનગન્ધરસફસ્સાદિવિસેસો, તત્થ સબ્બત્થેવ હત્થતલે ઠપિતઆમલકે વિય ¶ પચ્ચક્ખતો અપ્પટિહતં ભગવતો ઞાણં પવત્તતિ, તથા અનાગતાસુ પચ્ચુપ્પન્નાસુ ચાતિ ઇમાનિ તીસુ કાલેસુ અપ્પટિહતઞાણાનિ નામ. યથાહ –

‘‘અતીતંસે બુદ્ધસ્સ ભગવતો અપ્પટિહતં ઞાણં, અનાગતંસે બુદ્ધસ્સ ભગવતો અપ્પટિહતં ઞાણં, પચ્ચુપ્પન્નંસે બુદ્ધસ્સ ભગવતો અપ્પટિહતં ઞાણ’’ન્તિ (પટિ. મ. ૩.૫).

તાનિ પનેતાનિ તત્થ તત્થ ધમ્માનં સભાવસરસલક્ખણસ્સ અવિસંવાદનતો તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ, તાનિ ભગવા સયમ્ભૂઞાણેન અધિગઞ્છીતિ. એવમ્પિ તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

તથા ¶ અત્થપ્પટિસમ્ભિદા ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા નિરુત્તિપ્પટિસમ્ભિદા પટિભાનપ્પટિસમ્ભિદાતિ ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા. તત્થ અત્થપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં અત્થપ્પભેદગતં ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા. ધમ્મપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં ધમ્મપ્પભેદગતં ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા. નિરુત્તિપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં નિરુત્તાભિલાપે પભેદગતં ઞાણં નિરુત્તિપ્પટિસમ્ભિદા. પટિભાનપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં પટિભાનપ્પભેદગતં ઞાણં પટિભાનપ્પટિસમ્ભિદા. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘અત્થે ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા, ધમ્મે ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા, તત્ર ધમ્મનિરુત્તાભિલાપે ઞાણં નિરુત્તિપ્પટિસમ્ભિદા, ઞાણેસુ ઞાણં પટિભાનપ્પટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ. ૭૧૮-૭૨૧).

એત્થ ચ હેતુઅનુસારેન અરણીયતો અધિગન્તબ્બતો ચ સઙ્ખેપતો હેતુફલં અત્થો નામ. પભેદતો પન યં કિઞ્ચિ પચ્ચયુપ્પન્નં, નિબ્બાનં ¶ , ભાસિતત્થો, વિપાકો, કિરિયાતિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા અત્થો. તં અત્થં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં અત્થે પભેદગતં ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા. ધમ્મોતિ સઙ્ખેપતો પચ્ચયો. સો હિ યસ્મા તં તં અત્થં વિદહતિ પવત્તેતિ ચેવ પાપેતિ ચ, તસ્મા ધમ્મોતિ વુચ્ચતિ, પભેદતો પન યો કોચિ ફલનિબ્બત્તનકો હેતુ અરિયમગ્ગો ભાસિતં કુસલં અકુસલન્તિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા ધમ્મો, તં ધમ્મં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં ધમ્મે પભેદગતં ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘દુક્ખે ¶ ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા, દુક્ખસમુદયે ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા, દુક્ખનિરોધે ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ. ૭૧૯).

અથ વા હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા, હેતુફલે ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા. યે ધમ્મા જાતા ભૂતા સઞ્જાતા નિબ્બત્તા અભિનિબ્બત્તા પાતુભૂતા, ઇમેસુ ધમ્મેસુ ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા. યમ્હા ધમ્મા તે ધમ્મા જાતા ભૂતા સઞ્જાતા નિબ્બત્તા અભિનિબ્બત્તા પાતુભૂતા, તેસુ ધમ્મેસુ ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા. જરામરણે ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા, જરામરણસમુદયે ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા. જરામરણનિરોધે ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા, જરામરણનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા. જાતિયા, ભવે, ઉપાદાને, તણ્હાય, વેદનાય, ફસ્સે, સળાયતને, નામરૂપે, વિઞ્ઞાણે, સઙ્ખારેસુ ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા, સઙ્ખારસમુદયે ¶ ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા. સઙ્ખારનિરોધે ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા, સઙ્ખારનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા.

‘‘ઇધ ભિક્ખુ ધમ્મં જાનાતિ સુત્તં ગેય્યં…પે… વેદલ્લં, અયં વુચ્ચતિ ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા. સો તસ્સ તસ્સેવ ભાસિતસ્સ અત્થં જાનાતિ ‘અયં ઇમસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો, અયં ઇમસ્સ ¶ ભાસિતસ્સ અત્થો’તિ, અયં વુચ્ચતિ અત્થપ્પટિસમ્ભિદા.

‘‘કતમે ધમ્મા કુસલા? યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં રૂપારમ્મણં વા…પે… ધમ્મારમ્મણં વા યં યં વા પનારબ્ભ, તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતિ…પે… અવિક્ખેપો હોતિ…પે… ઇમે ધમ્મા કુસલા. ઇમેસુ ધમ્મેસુ ઞાણં ધમ્મપ્પટિસમ્ભિદા, તેસં વિપાકે ઞાણં અત્થપ્પટિસમ્ભિદા’’તિઆદિ (વિભ. ૭૨૪-૭૨૫) વિત્થારો.

યા પનેતસ્મિં અત્થે ચ ધમ્મે ચ સભાવનિરુત્તિ અબ્યભિચારવોહારો અભિલાપો, તસ્મિં સભાવનિરુત્તાભિલાપે માગધિકાય સબ્બસત્તાનં મૂલભાસાય ‘‘અયં સભાવનિરુત્તિ, અયં અસભાવનિરુત્તી’’તિ પભેદગતં ઞાણં નિરુત્તિપ્પટિસમ્ભિદા. યથાવુત્તેસુ તેસુ ઞાણેસુ ગોચરકિચ્ચતો વિત્થારતો પવત્તં સબ્બમ્પિ તં ઞાણં આરમ્મણં કત્વા પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં ઞાણે પભેદગતં ઞાણં પટિભાનપ્પટિસમ્ભિદા. ઇતિ ઇમાનિ ચત્તારિ ¶ પટિસમ્ભિદાઞાણાનિ સયમેવ ભગવતા અધિગતાનિ અત્થધમ્માદિકે તસ્મિં તસ્મિં અત્તનો વિસયે અવિસંવાદનવસેન અવિપરીતાકારપ્પવત્તિયા તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

તથા યંકિઞ્ચિ ઞેય્યં નામ, સબ્બં તં ભગવતા સબ્બાકારેન ઞાતં દિટ્ઠં અધિગતં અભિસમ્બુદ્ધં. તથા હિસ્સ અભિઞ્ઞેય્યા ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યતો બુદ્ધા, પરિઞ્ઞેય્યા ધમ્મા પરિઞ્ઞેય્યતો, પહાતબ્બા ધમ્મા પહાતબ્બતો, સચ્છિકાતબ્બા ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બતો, ભાવેતબ્બા ધમ્મા ભાવેતબ્બતો, યતો નં કોચિ સમણો વા બ્રાહ્મણો વા દેવો વા મારો વા બ્રહ્મા વા ‘‘ઇમે નામ તે ધમ્મા અનભિસમ્બુદ્ધા’’તિ સહ ધમ્મેન અનુયુઞ્જિતું સમત્થો નત્થિ.

યંકિઞ્ચિ પહાતબ્બં નામ, સબ્બં તં ભગવતો અનવસેસતો બોધિમૂલેયેવ પહીનં અનુપ્પત્તિધમ્મં ¶ , ન તસ્સ પહાનાય ઉત્તરિ કરણીયં અત્થિ. તથા હિસ્સ લોભદોસમોહવિપરીતમનસિકારઅહિરિકાનોત્તપ્પથિનમિદ્ધકોધૂપનાહ- મક્ખપલાસઇસ્સામચ્છરિયમાયાસાઠેય્યથમ્ભસારમ્ભમાનાતિમાનમદપ્પમાદતિવિધા- કુસલમૂલદુચ્ચરિતવિસમવિપરીતસઞ્ઞા- ¶ મલવિતક્કપપઞ્ચએસનાતણ્હાચતુબ્બિધવિપરિયેસઆસવગન્થ- ઓઘયોગાગતિતણ્હુપાદાનપઞ્ચાભિનન્દનનીવરણચેતોખિલચેતસોવિનિબન્ધ- છવિવાદમૂલસત્તાનુસયઅટ્ઠમિચ્છત્તનવઆઘાતવત્થુતણ્હા- મૂલકદસઅકુસલકમ્મપથએકવીસતિ અનેસનદ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતઅટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતાદિપ્પભેદં દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સં સહ વાસનાય પહીનં સમુચ્છિન્નં સમૂહતં, યતો નં કોચિ સમણો વા…પે… બ્રહ્મા વા ‘‘ઇમે નામ તે કિલેસા અપ્પહીના’’તિ સહ ધમ્મેન અનુયુઞ્જિતું સમત્થો નત્થિ.

યે ચિમે ભગવતા કમ્મવિપાકકિલેસૂપવાદઆણાવીતિક્કમપ્પભેદા અન્તરાયિકા વુત્તા, અલમેવ તે પટિસેવતો એકન્તેન અન્તરાયાય. યતો નં કોચિ સમણો વા…પે… બ્રહ્મા વા ‘‘નાલં તે પટિસેવતો અન્તરાયાયા’’તિ સહ ધમ્મેન અનુયુઞ્જિતું સમત્થો નત્થિ.

યો ચ ભગવતા નિરવસેસવટ્ટદુક્ખનિસ્સરણાય સીલસમાધિપઞ્ઞાય સઙ્ગહો સત્તકોટ્ઠાસિકો સત્તતિંસપ્પભેદો અરિયમગ્ગપુબ્બઙ્ગમો અનુત્તરો ¶ નિય્યાનિકો ધમ્મો દેસિતો, સો એકન્તેનેવ નિય્યાતિ, પટિપન્નસ્સ વટ્ટદુક્ખતો મોક્ખાય હોતિ, યતો નં કોચિ સમણો વા…પે… બ્રહ્મા વા ‘‘નિય્યાનિકો ધમ્મોતિ તયા દેસિતો ન નિય્યાતી’’તિ સહ ધમ્મેન અનુયુઞ્જિતું સમત્થો નત્થીતિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ તે પટિજાનતો ઇમે ધમ્મા અનભિસમ્બુદ્ધા’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૫૦) વિત્થારો. એવમેતાનિ અત્તનો ઞાણપ્પહાનદેસનાવિસેસાનં અવિતથભાવાવબોધનતો ¶ અવિપરીતાકારપ્પવત્તિતાનિ ભગવતો ચતુવેસારજ્જઞાણાનિ તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

તથા નિરયગતિ, તિરચ્છાનગતિ, પેતગતિ, મનુસ્સગતિ, દેવગતીતિ પઞ્ચ ગતિયો, તાસુ સઞ્જીવાદયો અટ્ઠ મહાનિરયા, કુક્કુળાદયો સોળસ ઉસ્સદનિરયા, લોકન્તરિકનિરયોતિ સબ્બેપિમે એકન્તદુક્ખતાય નિરસ્સાદટ્ઠેન નિરયા, યથાકમ્મુના ગન્તબ્બતો ગતિ ચાતિ નિરયગતિ, તિબ્બન્ધકારસીતનરકાપિ એતેસ્વેવ અન્તોગધા. કિમિકીટસરીસપપક્ખિસોણસિઙ્ગાલાદયો તિરિયં અઞ્છિતભાવેન તિરચ્છાના, તે એવ ગતીતિ તિરચ્છાનગતિ. ખુપ્પિપાસિતત્તા પરદત્તૂપજીવિનિજ્ઝામતણ્હિકાદયો દુક્ખબહુલતાય પાકટસુખતો ¶ ઇતા વિગતાતિ પેતા, તે એવ ગતીતિ પેતગતિ, કાલકઞ્ચિકાદિઅસુરાપિ એતેસ્વેવન્તોગધા. પરિત્તદીપવાસીહિ સદ્ધિં જમ્બુદીપાદિચતુમહાદીપવાસિનો મનસો ઉસ્સન્નતાય મનુસ્સા, તે એવ ગતીતિ મનુસ્સગતિ. ચાતુમહારાજિકતો પટ્ઠાય યાવ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનૂપગાતિ ઇમે છબ્બીસતિ દેવનિકાયા દિબ્બન્તિ અત્તનો ઇદ્ધાનુભાવેન કીળન્તિ જોતન્તિ ચાતિ દેવા, તે એવ ગતીતિ દેવગતિ.

તા પનેતા ગતિયો યસ્મા તંતંકમ્મનિબ્બત્તો ઉપપત્તિભવવિસેસો, તસ્મા અત્થતો વિપાકક્ખન્ધા કટત્તા ચ રૂપં. તત્થ ‘‘અયં નામ ગતિ ઇમિના નામ કમ્મુના જાયતિ, તસ્સ ચ કમ્મસ્સ પચ્ચયવિસેસેહિ એવં વિભાગભિન્નત્તા વિસું એતે સત્તનિકાયા એવં વિભાગભિન્ના’’તિ યથાસકં હેતુફલવિભાગપરિચ્છિન્દનવસેન ઠાનસો હેતુસો ભગવતો ઞાણં પવત્તતિ. તેનાહ ભગવા –

‘‘પઞ્ચ ¶ ખો ઇમા, સારિપુત્ત, ગતિયો. કતમા પઞ્ચ? નિરયો, તિરચ્છાનયોનિ, પેત્તિવિસયો, મનુસ્સા, દેવા. નિરયઞ્ચાહં, સારિપુત્ત, પજાનામિ નિરયગામિઞ્ચ મગ્ગં નિરયગામિનિઞ્ચ પટિપદં, યથા પટિપન્નો ચ કાયસ્સ ભેદા ¶ પરમ્મરણા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં નિરયં ઉપપજ્જતિ, તઞ્ચ પજાનામી’’તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૧૫૩).

તાનિ પનેતાનિ ભગવતો ઞાણાનિ તસ્મિં તસ્મિં વિસયે અવિપરીતાકારપ્પવત્તિયા અવિસંવાદનતો તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

તથા યં સત્તાનં સદ્ધાદિયોગવિકલાવિકલભાવાવબોધનેન અપ્પરજક્ખમહારજક્ખતાદિવિસેસવિભાવનં પઞ્ઞાસાય આકારેહિ પવત્તં ભગવતો ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણં. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘સદ્ધો પુગ્ગલો અપ્પરજક્ખો, અસ્સદ્ધો પુગ્ગલો મહારજક્ખો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૧૧) વિત્થારો.

યઞ્ચ ‘‘અયં પુગ્ગલો અપ્પરજક્ખો, અયં સસ્સતદિટ્ઠિકો, અયં ઉચ્છેદદિટ્ઠિકો, અયં અનુલોમિકાયં ખન્તિયં ઠિતો, અયં યથાભૂતઞાણે ઠિતો, અયં કામાસયો, ન નેક્ખમ્માદિઆસયો, અયં નેક્ખમ્માસયો, ન કામાદિઆસયો’’તિઆદિના ‘‘ઇમસ્સ કામરાગો અતિવિય ¶ થામગતો, ન પટિઘાદિકો, ઇમસ્સ પટિઘો અતિવિય થામગતો, ન કામરાગાદિકો’’તિઆદિના ‘‘ઇમસ્સ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો અધિકો, ન અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ન આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો, ઇમસ્સ અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો અધિકો, ન પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ન આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો, ઇમસ્સ આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો અધિકો, ન પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ન અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો. ઇમસ્સ કાયસુચરિતં અધિકં, ઇમસ્સ વચીસુચરિતં, ઇમસ્સ મનોસુચરિતં, અયં હીનાધિમુત્તિકો, અયં પણીતાધિમુત્તિકો, અયં કમ્માવરણેન સમન્નાગતો, અયં કિલેસાવરણેન સમન્નાગતો, અયં વિપાકાવરણેન સમન્નાગતો, અયં ન કમ્માવરણેન સમન્નાગતો, ન કિલેસાવરણેન સમન્નાગતો, ન વિપાકાવરણેન સમન્નાગતો’’તિઆદિના ચ સત્તાનં આસયાદીનં યથાભૂતં વિભાવનાકારપ્પવત્તં ભગવતો આસયાનુસયઞાણં. યં સન્ધાય વુત્તં –

‘‘ઇધ ¶ તથાગતો સત્તાનં આસયં જાનાતિ, અનુસયં જાનાતિ, ચરિતં જાનાતિ, અધિમુત્તિં જાનાતિ, ભબ્બાભબ્બે સત્તે જાનાતી’’તિઆદિ (પટિ. મ. ૧.૧૧૩).

યઞ્ચ ઉપરિમહેટ્ઠિમપુરિમપચ્છિમકાયેહિ દક્ખિણવામઅક્ખિકણ્ણસોતનાસિકસોતઅંસકૂટહત્થપાદેહિ અઙ્ગુલિઅઙ્ગુલન્તરેહિ લોમકૂપેહિ ચ અગ્ગિક્ખન્ધૂદકધારાપવત્તનં અનઞ્ઞસાધારણં વિવિધવિકુબ્બનિદ્ધિનિમ્માપનકં ¶ ભગવતો યમકપાટિહારિયઞાણં. યં સન્ધાય વુત્તં –

‘‘ઇધ તથાગતો યમકપાટિહારિયં કરોતિ અસાધારણં સાવકેહિ, ઉપરિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, હેટ્ઠિમકાયતો ઉદકધારા પવત્તતિ. હેટ્ઠિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, ઉપરિમકાયતો ઉદકધારા પવત્તતી’’તિઆદિ (પટિ. મ. ૧.૧૧૬).

યઞ્ચ રાગાદીહિ જાતિઆદીહિ ચ અનેકેહિ દુક્ખધમ્મેહિ ઉપદ્દુતં સત્તનિકાયં તતો નીહરિતુકામતાવસેન નાનાનયેહિ પવત્તસ્સ ભગવતો મહાકરુણોક્કમનસ્સ પચ્ચયભૂતં મહાકરુણાસમાપત્તિઞાણં. યથાહ (પટિ. મ. ૧.૧૧૭-૧૧૮) –

‘‘કતમં તથાગતસ્સ મહાકરુણાસમાપત્તિયા ઞાણં? બહુકેહિ આકારેહિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ, આદિત્તો લોકસન્નિવાસોતિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ. ઉય્યુત્તો, પયાતો, કુમ્મગ્ગપ્પટિપન્નો, ઉપનીયતિ લોકો અદ્ધુવો, અતાણો લોકો અનભિસ્સરો ¶ , અસ્સકો લોકો, સબ્બં પહાય ગમનીયં, ઊનો લોકો અતિત્તો તણ્હાદાસોતિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ.

‘‘અતાયનો લોકસન્નિવાસો, અલેણો, અસરણો, અસરણીભૂતો. ઉદ્ધતો લોકો અવૂપસન્તો, સસલ્લો લોકસન્નિવાસો વિદ્ધો પુથુસલ્લેહિ, અવિજ્જન્ધકારાવરણો ¶ કિલેસપઞ્જરપક્ખિત્તો, અવિજ્જાગતો લોકસન્નિવાસો અણ્ડભૂતો પરિયોનદ્ધો તન્તાકુલકજાતો કુલગુણ્ડિકજાતો મુઞ્જપબ્બજભૂતો અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં સંસારં નાતિવત્તતિ, અવિજ્જાવિસદોસસંલિત્તો, કિલેસકલલીભૂતો, રાગદોસમોહજટાજટિતો.

‘‘તણ્હાસઙ્ઘાટપટિમુક્કો, તણ્હાજાલેન ઓત્થટો, તણ્હાસોતેન વુય્હતિ, તણ્હાસઞ્ઞોજનેન સંયુત્તો, તણ્હાનુસયેન ¶ અનુસટો, તણ્હાસન્તાપેન સન્તપ્પતિ, તણ્હાપરિળાહેન પરિડય્હતિ.

‘‘દિટ્ઠિસઙ્ઘાટપટિમુક્કો, દિટ્ઠિજાલેન ઓત્થટો, દિટ્ઠિસોતેન વુય્હતિ, દિટ્ઠિસઞ્ઞોજનેન સંયુત્તો, દિટ્ઠાનુસયેન અનુસટો, દિટ્ઠિસન્તાપેન સન્તપ્પતિ, દિટ્ઠિપરિળાહેન પરિડય્હતિ.

‘‘જાતિયા અનુગતો, જરાય અનુસટો, બ્યાધિના અભિભૂતો, મરણેન અબ્ભાહતો, દુક્ખે પતિટ્ઠિતો.

‘‘તણ્હાય ઉડ્ડિતો, જરાપાકારપરિક્ખિત્તો, મચ્ચુપાસેન પરિક્ખિત્તો, મહાબન્ધનબદ્ધો, રાગબન્ધનેન દોસમોહમાનદિટ્ઠિકિલેસદુચ્ચરિતબન્ધનેન બદ્ધો, મહાસમ્બાધપ્પટિપન્નો, મહાપલિબોધેન પલિબુદ્ધો, મહાપપાતે પતિતો, મહાકન્તારપ્પટિપન્નો, મહાસંસારપ્પટિપન્નો, મહાવિદુગ્ગે સમ્પરિવત્તતિ, મહાપલિપે પલિપન્નો.

‘‘અબ્ભાહતો લોકસન્નિવાસો, આદિત્તો લોકસન્નિવાસો રાગગ્ગિના દોસગ્ગિના મોહગ્ગિના જાતિયા જરાય મરણેન સોકેહિ પરિદેવેહિ દુક્ખેહિ દોમનસ્સેહિ ઉપાયાસેહિ, ઉન્નીતકો લોકસન્નિવાસો હઞ્ઞતિ નિચ્ચમતાણો પત્તદણ્ડો તક્કરો, વજ્જબન્ધનબદ્ધો ¶ આઘાતનપચ્ચુપટ્ઠિતો, અનાથો લોકસન્નિવાસો પરમકારુઞ્ઞપ્પત્તો, દુક્ખાભિતુન્નો ચિરરત્તં પીળિતો, ગધિતો નિચ્ચં પિપાસિતો.

‘‘અન્ધો ¶ અચક્ખુકો, હતનેત્તો અપરિણાયકો, વિપથપક્ખન્દો અઞ્જસાપરદ્ધો, મહોઘપક્ખન્દો.

‘‘દ્વીહિ દિટ્ઠિગતેહિ પરિયુટ્ઠિતો, તીહિ દુચ્ચરિતેહિ વિપ્પટિપન્નો, ચતૂહિ યોગેહિ યોજિતો, ચતૂહિ ગન્થેહિ ગન્થિતો, ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ ઉપાદિયતિ, પઞ્ચગતિસમારુળ્હો, પઞ્ચહિ કામગુણેહિ રજ્જતિ, પઞ્ચહિ નીવરણેહિ ઓત્થટો, છહિ ¶ વિવાદમૂલેહિ વિવદતિ, છહિ તણ્હાકાયેહિ રજ્જતિ, છહિ દિટ્ઠિગતેહિ પરિયુટ્ઠિતો, સત્તહિ અનુસયેહિ અનુસટો, સત્તહિ સઞ્ઞોજનેહિ સંયુત્તો, સત્તહિ માનેહિ ઉન્નતો, અટ્ઠહિ લોકધમ્મેહિ સમ્પરિવત્તતિ, અટ્ઠહિ મિચ્છત્તેહિ નિય્યાતો, અટ્ઠહિ પુરિસદોસેહિ દુસ્સતિ, નવહિ આઘાતવત્થૂહિ આઘાતિતો, નવવિધમાનેહિ ઉન્નતો, નવહિ તણ્હામૂલકેહિ ધમ્મેહિ રજ્જતિ, દસહિ કિલેસવત્થૂહિ કિલિસ્સતિ, દસહિ આઘાતવત્થૂહિ આઘાતિતો, દસહિ અકુસલકમ્મપથેહિ સમન્નાગતો, દસહિ સંયોજનેહિ સંયુત્તો, દસહિ મિચ્છત્તેહિ નિય્યાતો, દસવત્થુકાય મિચ્છાદિટ્ઠિયા સમન્નાગતો, દસવત્થુકાય અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા સમન્નાગતો, અટ્ઠસતતણ્હાપપઞ્ચેહિ પપઞ્ચિતો, દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતેહિ પરિયુટ્ઠિતો, લોકસન્નિવાસોતિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ.

‘‘અહઞ્ચમ્હિ તિણ્ણો, લોકો ચ અતિણ્ણો. અહઞ્ચમ્હિ મુત્તો, લોકો ચ અમુત્તો. અહઞ્ચમ્હિ દન્તો, લોકો ચ અદન્તો. અહઞ્ચમ્હિ સન્તો, લોકો ચ અસન્તો. અહઞ્ચમ્હિ અસ્સત્થો, લોકો ચ અનસ્સત્થો. અહઞ્ચમ્હિ પરિનિબ્બુતો, લોકો ચ અપરિનિબ્બુતો. પહોમિ ખ્વાહં તિણ્ણો તારેતું, મુત્તો મોચેતું, દન્તો દમેતું, સન્તો સમેતું, અસ્સત્થો અસ્સાસેતું, પરિનિબ્બુતો પરિનિબ્બાપેતુન્તિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૧૭-૧૧૮).

એવં ¶ એકૂનનવુતિયા આકારેહિ વિભજનં કતં.

યં પન યાવતા ધમ્મધાતુયા યત્તકં ઞાતબ્બં સઙ્ખતાસઙ્ખતાદિકસ્સ સબ્બસ્સ પરોપદેસનિરપેક્ખં ¶ સબ્બાકારેન પટિવિજ્ઝનસમત્થં આકઙ્ખમત્તપ્પટિબદ્ધવુત્તિઅનઞ્ઞસાધારણં ભગવતો ઞાણં સબ્બથા અનવસેસસઙ્ખતાસઙ્ખતસમ્મુતિસચ્ચાવબોધતો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં તત્થાવરણાભાવતો નિસ્સઙ્ગપ્પવત્તિમુપાદાય અનાવરણઞાણન્તિ વુચ્ચતિ. એકમેવ હિ તં ઞાણં વિસયપ્પવત્તિમુખેન અઞ્ઞેહિ અસાધારણભાવદસ્સનત્થં ¶ દુવિધેન ઉદ્દિટ્ઠં. અઞ્ઞથા સબ્બઞ્ઞુતાનાવરણઞાણાનં સાધારણતા સબ્બવિસયતા આપજ્જેય્યું, ન ચ તં યુત્તં કિઞ્ચાપિ ઇમાય યુત્તિયા. અયઞ્હેત્થ પાળિ –

‘‘સબ્બં સઙ્ખતમસઙ્ખતં અનવસેસં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થ આવરણં નત્થીતિ અનાવરણઞાણં. અતીતં સબ્બં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થ આવરણં નત્થીતિ અનાવરણઞાણં. અનાગતં સબ્બં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થ આવરણં નત્થીતિ અનાવરણઞાણં. પચ્ચુપ્પન્નં સબ્બં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થ આવરણં નત્થીતિ અનાવરણઞાણ’’ન્તિ (પટિ. મ. ૧.૧૧૯-૧૨૦) વિત્થારો.

એવમેતાનિ ભગવતો છઅસાધારણઞાણાનિ અવિપરીતાકારપ્પવત્તિયા યથાસકવિસયસ્સ અવિસંવાદનતો તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

તથા –

‘‘સત્તિમે, ભિક્ખવે, બોજ્ઝઙ્ગા – સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો’’તિ (પટિ. મ. ૨.૧૭; સં. નિ. ૫.૧૮૫) એવં સરૂપતો, ‘‘યાયં લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે ઉપ્પજ્જમાના લીનુદ્ધચ્ચપતિટ્ઠાનાયૂહનકામસુખલ્લિકત્તકિલમથાનુયોગઉચ્છેદસસ્સતાભિનિવેસાદીનં અનેકેસં ઉપદ્દવાનં પટિપક્ખભૂતા સતિઆદિભેદા ધમ્મસામગ્ગી, યાય અરિયસાવકો બુજ્ઝતિ કિલેસનિદ્દાય ઉટ્ઠહતિ, ચત્તારિ વા અરિયસચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ, નિબ્બાનમેવ વા સચ્છિકરોતીતિ, સા ધમ્મસામગ્ગી બોધીતિ વુચ્ચતિ. તસ્સા ‘બોધિયા અઙ્ગાતિ બોજ્ઝઙ્ગા, અરિયસાવકો વા યથાવુત્તાય ધમ્મસામગ્ગિયા બુજ્ઝતીતિ ¶ કત્વા બોધીતિ વુચ્ચતિ, તસ્સ બોધિસ્સ અઙ્ગાતિપિ બોજ્ઝઙ્ગા’’તિ એવં સામઞ્ઞલક્ખણતો. ‘‘ઉપટ્ઠાનલક્ખણો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, પવિચયલક્ખણો ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, પગ્ગહલક્ખણો વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, ફરણલક્ખણો પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, ઉપસમલક્ખણો ¶ પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, અવિક્ખેપલક્ખણો સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, પટિસઙ્ખાનલક્ખણો ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો’’તિ એવં વિસેસલક્ખણતો.

‘‘તત્થ કતમો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો? ઇધ, ભિક્ખુ ¶ , સતિમા હોતિ પરમેન સતિનેપક્કેન સમન્નાગતો, ચિરકતમ્પિ ચિરભાસિતમ્પિ સરિતા હોતિ અનુસ્સરિતા’’તિઆદિના (વિભ. ૪૬૭) સત્તન્નં બોજ્ઝઙ્ગાનં અઞ્ઞમઞ્ઞોપકારવસેન એકક્ખણે પવત્તિદસ્સનતો, ‘‘તત્થ કતમો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો? અત્થિ અજ્ઝત્તં, ભિક્ખવે, ધમ્મેસુ સતિ, અત્થિ બહિદ્ધા ધમ્મેસુ સતી’’તિઆદિના તેસં વિસયવિભાગેન પવત્તિદસ્સનતો. ‘‘તત્થ કતમો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ વિવેકનિસ્સિતં વિરાગનિસ્સિતં નિરોધનિસ્સિતં વોસ્સગ્ગપરિણામિ’’ન્તિઆદિના (વિભ. ૪૭૧) ભાવનાવિધિદસ્સનતો. ‘‘તત્થ કતમે સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા? ઇધ ભિક્ખુ યસ્મિં સમયે લોકુત્તરં ઝાનં ભાવેતિ…પે… તસ્મિં સમયે સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા હોન્તિ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો…પે… ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો. તત્થ કતમો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો? યા સતિ…પે… અનુસ્સતી’’તિઆદિના (વિભ. ૪૭૮-૪૭૯) છન્નવુતિયા નયસહસ્સવિભાગેહીતિ એવં નાનાકારતો પવત્તાનિ ભગવતો સમ્બોજ્ઝઙ્ગવિભાવનઞાણાનિ તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ અવિસંવાદનતો તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

તથા –

‘‘તત્થ કતમં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અરિયસચ્ચં? અયમેવ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો. સેય્યથિદં, સમ્માદિટ્ઠિ…પે… સમ્માસમાધી’’તિ (વિભ. ૨૦૫) એવં સરૂપતો. સબ્બકિલેસેહિ આરકત્તા અરિયભાવકરત્તા અરિયફલપ્પટિલાભકરત્તા ચ અરિયો, અટ્ઠવિધત્તા નિબ્બાનાધિગમાય એકન્તકારણત્તા ચ અટ્ઠઙ્ગિકો. કિલેસે મારેન્તો ગચ્છતિ, નિબ્બાનત્થિકેહિ મગ્ગીયતિ, સયં વા નિબ્બાનં મગ્ગતીતિ મગ્ગોતિ એવં સામઞ્ઞલક્ખણતો. ‘‘સમ્મા દસ્સનલક્ખણા સમ્માદિટ્ઠિ, સમ્મા અભિનિરોપનલક્ખણો સમ્માસઙ્કપ્પો, સમ્મા પરિગ્ગહણલક્ખણા સમ્માવાચા, સમ્મા સમુટ્ઠાનલક્ખણો ¶ સમ્માકમ્મન્તો, સમ્મા વોદાનલક્ખણો સમ્માઆજીવો, સમ્મા પગ્ગહલક્ખણો સમ્માવાયામો, સમ્મા ઉપટ્ઠાનલક્ખણા સમ્માસતિ, સમ્મા અવિક્ખેપલક્ખણો સમ્માસમાધી’’તિ એવં વિસેસલક્ખણતો ¶ . સમ્માદિટ્ઠિ અઞ્ઞેહિપિ અત્તનો પચ્ચનીકકિલેસેહિ સદ્ધિં મિચ્છાદિટ્ઠિં પજહતિ, નિબ્બાનં આરમ્મણં કરોતિ, તપ્પટિચ્છાદકમોહવિધમનેન અસમ્મોહતો સમ્પયુત્તધમ્મે ચ પસ્સતિ. તથા સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ મિચ્છાસઙ્કપ્પાદીનિ ¶ પજહન્તિ, નિબ્બાનઞ્ચ આરમ્મણં કરોન્તિ, સહજાતધમ્માનં સમ્માઅભિનિરોપનપરિગ્ગહણસમુટ્ઠાનવોદાનપગ્ગહઉપટ્ઠાનસમાદહનાનિ ચ કરોન્તીતિ એવં કિચ્ચવિભાગતો. સમ્માદિટ્ઠિ પુબ્બભાગે નાનક્ખણા વિસું વિસું દુક્ખાદિઆરમ્મણા હુત્વા મગ્ગકાલે એકક્ખણા નિબ્બાનમેવ આરમ્મણં કત્વા કિચ્ચતો ‘‘દુક્ખે ઞાણ’’ન્તિઆદીનિ ચત્તારિ નામાનિ લભતિ, સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ પુબ્બભાગે નાનક્ખણા નાનારમ્મણા મગ્ગકાલે એકક્ખણા એકારમ્મણા.

તેસુ સમ્માસઙ્કપ્પો કિચ્ચતો નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પોતિઆદીનિ તીણિ નામાનિ લભતિ, સમ્માવાચાદયો તયો પુબ્બભાગે મુસાવાદાવેરમણીતિઆદિવિભાગા વિરતિયોપિ ચેતનાયોપિ હુત્વા મગ્ગક્ખણે વિરતિયોવ, સમ્માવાયામસતિયો કિચ્ચતો સમ્મપ્પધાનસતિપટ્ઠાનવસેન ચત્તારિ નામાનિ લભન્તિ. સમ્માસમાધિ પન મગ્ગક્ખણેપિ પઠમજ્ઝાનાદિવસેન નાના એવાતિ એવં પુબ્બભાગપરભાગેસુ પવત્તિવિભાગતો, ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સમ્માદિટ્ઠિં ભાવેતિ વિવેકનિસ્સિત’’ન્તિઆદિના (વિભ. ૪૮૯) ભાવનાવિધિતો, ‘‘તત્થ કતમો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો? ઇધ, ભિક્ખુ, યસ્મિં સમયે લોકુત્તરં ઝાનં ભાવેતિ…પે… દુક્ખાપટિપદં દન્ધાભિઞ્ઞં, તસ્મિં સમયે અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો હોતિ સમ્માદિટ્ઠિ સમ્માસઙ્કપ્પો’’તિઆદિના (વિભ. ૪૯૯) ચતુરાસીતિયા નયસહસ્સવિભાગેહીતિ એવં અનેકાકારતો પવત્તાનિ ભગવતો અરિયમગ્ગવિભાવનઞાણાનિ અત્થસ્સ અવિસંવાદનતો સબ્બાનિપિ તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

તથા પઠમજ્ઝાનસમાપત્તિ યા ચ નિરોધસમાપત્તીતિ એતાસુ અનુપટિપાટિયા વિહરિતબ્બટ્ઠેન સમાપજ્જિતબ્બટ્ઠેન ચ અનુપુબ્બવિહારસમાપત્તીસુ સમ્પાદનપચ્ચવેક્ખણાદિવસેન યથારહં સમ્પયોગવસેન ચ પવત્તાનિ ભગવતો ઞાણાનિ તદત્થસિદ્ધિયા તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ ¶ . તથા ¶ ‘‘ઇદં ઇમસ્સ ઠાનં, ઇદં અટ્ઠાન’’ન્તિ અવિપરીતં તસ્સ તસ્સ ફલસ્સ કારણાકારણજાનનં, તેસં તેસં સત્તાનં અતીતાદિભેદભિન્નસ્સ કમ્મસમાદાનસ્સ અનવસેસતો યથાભૂતં વિપાકન્તરજાનનં, આયૂહનક્ખણેયેવ તસ્સ તસ્સ સત્તસ્સ ‘‘અયં નિરયગામિની પટિપદા…પે… અયં નિબ્બાનગામિની પટિપદા’’તિ યાથાવતો સાસવાનાસવકમ્મવિભાગજાનનં, ૦.ખન્ધાયતનાદીનં ઉપાદિન્નાનુપાદિન્નાદિઅનેકસભાવં નાનાસભાવઞ્ચ તસ્સ લોકસ્સ ‘‘ઇમાય નામ ધાતુયા ઉસ્સન્નત્તા ઇમસ્મિં ધમ્મપ્પબન્ધે અયં વિસેસો જાયતી’’તિઆદિના નયેન યથાભૂતં ધાતુનાનત્તજાનનં, અનવસેસતો સત્તાનં હીનાદિઅજ્ઝાસયાધિમુત્તિજાનનં, સદ્ધાદિઇન્દ્રિયાનં તિક્ખમુદુતાજાનનં, સંકિલેસાદીહિ સદ્ધિં ઝાનવિમોક્ખાદિવિસેસજાનનં ¶ , સત્તાનં અપરિમાણાસુ જાતીસુ તપ્પટિબન્ધેન સદ્ધિં અનવસેસતો પુબ્બેનિવુત્થક્ખન્ધસન્તતિજાનનં, હીનાદિવિભાગેહિ સદ્ધિં ચુતિપટિસન્ધિજાનનં, ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ ચતુસચ્ચજાનનન્તિ ઇમાનિ ભગવતો દસબલઞાણાનિ અવિરજ્ઝિત્વા યથાસકં વિસયાવગાહનતો યથાધિપ્પેતત્થસાધનતો ચ યથાભૂતવુત્તિયા તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘ઇધ તથાગતો ઠાનઞ્ચ ઠાનતો અટ્ઠાનઞ્ચ અટ્ઠાનતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિઆદિ (વિભ. ૮૦૯; અ. નિ. ૧૦.૨૧).

એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

યથા ચેતેસં ઞાણાનં વસેન, એવં યથાવુત્તાનં સતિપટ્ઠાનસમ્મપ્પધાનવિભાવનઞાણાદીનં અનન્તાપરિમેય્યભેદાનં અનઞ્ઞસાધારણાનં પઞ્ઞાવિસેસાનં વસેન ભગવા તથાનિ ઞાણાનિ આગતો અધિગતોતિ તથાગતો. એવમ્પિ તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.

કથં તથા ગતોતિ તથાગતો? યા સા ભગવતો અભિજાતિ અભિસમ્બોધિ ધમ્મવિનયપઞ્ઞાપના અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુ, સા તથા. કિં વુત્તં હોતિ? યદત્થં લોકનાથેન અભિસમ્બોધિ પત્થિતા પવત્તિતા ચ, તદત્થસ્સ એકન્તસિદ્ધિયા અવિસંવાદનતો અવિપરીતત્થવુત્તિયા તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા. તથા હિ અયં ભગવા બોધિસત્તભૂતો સમતિંસપારમિપરિપૂરણાદિકં ¶ વુત્તપ્પભેદં સબ્બં બુદ્ધત્તહેતું સમ્પાદેત્વા ¶ તુસિતપુરે ઠિતોવ બુદ્ધકોલાહલં સુત્વા દસસહસ્સચક્કવાળદેવતાહિ એકતો સન્નિપતિતાહિ ઉપસઙ્કમિત્વા –

‘‘કાલો દેવ મહાવીર, ઉપ્પજ્જ માતુકુચ્છિયં;

સદેવકં તારયન્તો, બુજ્ઝસ્સુ અમતં પદ’’ન્તિ. (બુ. વં. ૧.૬૭) –

આયાચિતો ઉપ્પન્નપુબ્બનિમિત્તો પઞ્ચ મહાવિલોકનાનિ વિલોકેત્વા ‘‘ઇદાનાહં મનુસ્સયોનિયં ઉપ્પજ્જિત્વા અભિસમ્બુજ્ઝિસ્સામી’’તિ આસાળ્હિપુણ્ણમાય સક્યરાજકુલે મહામાયાય દેવિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગહેત્વા દસ માસે દેવમનુસ્સેહિ મહતા પરિહારેન પરિહરિયમાનો વિસાખપુણ્ણમાય પચ્ચૂસસમયે અભિજાતિં પાપુણિ.

અભિજાતિક્ખણે ¶ પનસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણક્ખણે વિય દ્વત્તિંસપુબ્બનિમિત્તાનિ પાતુરહેસું. અયઞ્હિ દસસહસ્સી લોકધાતુ કમ્પિ સઙ્કમ્પિ સમ્પકમ્પિ સમ્પવેધિ, દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ અપ્પમાણો ઓભાસો ફરિ, તસ્સ તં સિરિં દટ્ઠુકામા વિય જચ્ચન્ધા ચક્ખૂનિ પટિલભિંસુ, બધિરા સદ્દં સુણિંસુ. મૂગા સમાલપિંસુ, ખુજ્જા ઉજુગત્તા અહેસું, પઙ્ગુલા પદસા ગમનં પટિલભિંસુ, બન્ધનગતા સબ્બસત્તા અન્દુબન્ધનાદીહિ મુચ્ચિંસુ, સબ્બનિરયેસુ અગ્ગિ નિબ્બાયિ, પેત્તિવિસયે ખુપ્પિપાસા વૂપસમિ, તિરચ્છાનાનં ભયં નાહોસિ, સબ્બસત્તાનં રોગો વૂપસમિ, સબ્બસત્તા પિયંવદા અહેસું, મધુરેનાકારેન અસ્સા હસિંસુ, વારણા ગજ્જિંસુ, સબ્બતૂરિયાનિ સકં સકં નિન્નાદં મુઞ્ચિંસુ, અઘટ્ટિતાનિ એવ મનુસ્સાનં હત્થૂપગાદીનિ આભરણાનિ મધુરેનાકારેન રવિંસુ, સબ્બદિસા વિપ્પસન્ના અહેસું, સત્તાનં સુખં ઉપ્પાદયમાનો મુદુસીતલવાતો વાયિ, અકાલમેઘો વસ્સિ, પથવિતોપિ ઉદકં ઉબ્ભિજ્જિત્વા વિસ્સન્દિ, પક્ખિનો આકાસગમનં વિજહિંસુ, નદિયો અસન્દમાના અટ્ઠંસુ, મહાસમુદ્દે મધુરં ઉદકં અહોસિ, ઉપક્કિલેસવિમુત્તે સૂરિયે દિસ્સમાને એવ આકાસગતા સબ્બા જોતિયો જલિંસુ ¶ , ઠપેત્વા અરૂપાવચરે દેવે અવસેસા સબ્બે દેવા સબ્બેપિ નેરયિકા દિસ્સમાનરૂપા અહેસું, તરુકુટ્ટકવાટસેલાદયો અનાવરણભૂતા અહેસું, સત્તાનં ચુતૂપપાતા નાહેસું, સબ્બં અનિટ્ઠગન્ધં અભિભવિત્વા દિબ્બગન્ધો વાયિ, સબ્બે ફલૂપગા રુક્ખા ફલધરા સમ્પજ્જિંસુ, મહાસમુદ્દો ¶ સબ્બત્થકમેવ પઞ્ચવણ્ણેહિ પદુમેહિ સઞ્છન્નતલો અહોસિ, થલજજલજાદીનિ સબ્બપુપ્ફાનિ પુપ્ફિંસુ, રુક્ખાનં ખન્ધેસુ ખન્ધપદુમાનિ, સાખાસુ સાખપદુમાનિ, લતાસુ લતાપદુમાનિ પુપ્ફિંસુ, મહીતલે સિલાતલાનિ ભિન્દિત્વા ઉપરૂપરિ સત્ત સત્ત હુત્વા દણ્ડપદુમાનિ નામ નિક્ખમિંસુ, આકાસે ઓલમ્બકપદુમાનિ નિબ્બત્તિંસુ, સમન્તતો પુપ્ફવસ્સં વસ્સિ, આકાસે દિબ્બતૂરિયાનિ વજ્જિંસુ, સકલદસસહસ્સી લોકધાતુ વટ્ટેત્વા વિસ્સટ્ઠમાલાગુળં વિય ઉપ્પીળેત્વા બદ્ધમાલાકલાપો વિય અલઙ્કતપ્પટિયત્તં માલાસનં વિય ચ એકમાલામાલિની વિપ્ફુરન્તવાળબીજની પુપ્ફધૂપગન્ધપરિવાસિતા પરમસોભગ્ગપ્પત્તા અહોસિ, તાનિ ચ પુબ્બનિમિત્તાનિ ઉપરિ અધિગતાનં અનેકેસં વિસેસાધિગમાનં નિમિત્તભૂતાનિ એવ અહેસું. એવં અનેકચ્છરિયપાતુભાવપ્પટિમણ્ડિતા ચાયં અભિજાતિ યદત્થં અનેન અભિસમ્બોધિ પત્થિતા, તસ્સા અભિસમ્બોધિયા એકન્તસિદ્ધિયા તથાવ અહોસિ અવિતથા અનઞ્ઞથા.

તથા યે બુદ્ધવેનેય્યા બોધનેય્યબન્ધવા, તે સબ્બેપિ અનવસેસતો સયમેવ ભગવતા વિનીતા. યે ચ સાવકવેનેય્યા ધમ્મવેનેય્યા ચ, તેપિ સાવકાદીહિ વિનીતા વિનયં ગચ્છન્તિ ગમિસ્સન્તિ ચાતિ યદત્થં ભગવતા અભિસમ્બોધિ અભિપત્થિતા, તદત્થસ્સ એકન્તસિદ્ધિયા અભિસમ્બોધિ તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા.

અપિચ ¶ યસ્સ યસ્સ ઞેય્યધમ્મસ્સ યો યો સભાવો બુજ્ઝિતબ્બો, સો સો હત્થતલે ઠપિતઆમલકં વિય આવજ્જનમત્તપ્પટિબદ્ધેન અત્તનો ઞાણેન અવિપરીતં અનવસેસતો ભગવતા અભિસમ્બુદ્ધોતિ એવમ્પિ અભિસમ્બોધિ તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા.

તથા તેસં તેસં ધમ્માનં તથા તથા દેસેતબ્બપ્પકારં તેસં તેસઞ્ચ સત્તાનં આસયાનુસયચરિતાધિમુત્તિં સમ્મદેવ ઓલોકેત્વા ¶ ધમ્મતં અવિજહન્તેનેવ પઞ્ઞત્તિનયવોહારમગ્ગં અનતિધાવન્તેનેવ ચ ધમ્મતં વિભાવન્તેન યથાપરાધં યથાજ્ઝાસયં યથાધમ્મઞ્ચ અનુસાસન્તેન ભગવતા વેનેય્યા વિનીતા અરિયભૂમિં સમ્પાપિતાતિ ધમ્મવિનયપઞ્ઞાપનાપિસ્સ તદત્થસિદ્ધિયા યથાભૂતવુત્તિયા ચ તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા.

તથા ¶ યા સા ભગવતા અનુપ્પત્તા પથવિયાદિફસ્સવેદનાદિરૂપારૂપસભાવવિનિમુત્તા લુજ્જનભાવાભાવતો લોકસભાવાતીતા તમસા વિસંસટ્ઠત્તા કેનચિ અનોભાસનીયા લોકસભાવાભાવતો એવ ગતિઆદિભાવરહિતા અપ્પતિટ્ઠા અનારમ્મણા અમતમહાનિબ્બાનધાતુ ખન્ધસઙ્ખાતાનં ઉપાદીનં લેસમત્તસ્સપિ અભાવતો અનુપાદિસેસાતિ વુચ્ચતિ, યં સન્ધાય વુત્તં –

‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, તદાયતનં, યત્થ નેવ પથવી ન આપો ન તેજો ન વાયો ન આકાસાનઞ્ચાયતનં ન વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ન આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ન નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં નાયં લોકો ન પરો લોકો ન ચ ઉભો ચન્દિમસૂરિયા, તત્રાપાહં, ભિક્ખવે, નેવ આગતિં વદામિ ન ગતિં ન ઠિતિં ન ચુતિં ન ઉપપત્તિં, અપ્પતિટ્ઠં અપ્પવત્તં અનારમ્મણમેવેતં, એસેવન્તો દુક્ખસ્સા’’તિ (ઉદા. ૭૧).

સા સબ્બેસમ્પિ ઉપાદાનક્ખન્ધાનં અત્થઙ્ગમો, સબ્બસઙ્ખારાનં સમથો, સબ્બૂપધીનં પટિનિસ્સગ્ગો, સબ્બદુક્ખાનં વૂપસમો, સબ્બાલયાનં સમુગ્ઘાતો, સબ્બવટ્ટાનં ઉપચ્છેદો, અચ્ચન્તસન્તિલક્ખણોતિ યથાવુત્તસભાવસ્સ કદાચિપિ અવિસંવાદનતો તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા. એવમેતા અભિજાતિઆદિકા તથા ગતો ઉપગતો અધિગતો પટિપન્નો પત્તોતિ તથાગતો. એવં ભગવા તથા ગતોતિ તથાગતો.

કથં તથાવિધોતિ તથાગતો? યથાવિધા પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા, અયમ્પિ ભગવા તથાવિધો. કિં વુત્તં હોતિ? યથાવિધા તે ભગવન્તો મગ્ગસીલેન ફલસીલેન સબ્બેનપિ લોકિયલોકુત્તરસીલેન, મગ્ગસમાધિના ફલસમાધિના ¶ સબ્બેનપિ લોકિયલોકુત્તરસમાધિના, મગ્ગપઞ્ઞાય ¶ ફલપઞ્ઞાય સબ્બાયપિ લોકિયલોકુત્તરપઞ્ઞાય, દેવસિકં વલઞ્જિતબ્બેહિ ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસમાપત્તિવિહારેહિ, તદઙ્ગવિમુત્તિયા, વિક્ખમ્ભનવિમુત્તિયા, સમુચ્છેદવિમુત્તિયા, પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિયા, નિસ્સરણવિમુત્તિયાતિ સઙ્ખેપતો. વિત્થારતો પન અનન્તાપરિમાણભેદેહિ અચિન્તેય્યાનુભાવેહિ સકલસબ્બઞ્ઞુગુણેહિ, અયમ્પિ ¶ અમ્હાકં ભગવા તથાવિધો. સબ્બેસઞ્હિ સમ્માસમ્બુદ્ધાનં આયુવેમત્તં, સરીરપ્પમાણવેમત્તં, કુલવેમત્તં, દુક્કરચરિયાવેમત્તં, રસ્મિવેમત્તન્તિ, ઇમેહિ પઞ્ચહિ વેમત્તેહિ સિયા વેમત્તં, ન પન સીલવિસુદ્ધિયાદીસુ વિસુદ્ધીસુ સમથવિપસ્સનાપટિપત્તિયં અત્તના પટિલદ્ધગુણેસુ ચ કિઞ્ચિ નાનાકરણં અત્થિ. અથ ખો મજ્ઝે ભિન્નસુવણ્ણં વિય અઞ્ઞમઞ્ઞં નિબ્બિસેસા તે બુદ્ધા ભગવન્તો. તસ્મા યથાવિધા પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા, અયમ્પિ ભગવા તથાવિધો. એવં તથાવિધોતિ તથાગતો. વિધત્થો ચેત્થ ગતસદ્દો, તથા હિ લોકિયા વિધયુત્તગતસદ્દે પકારત્થે વદન્તિ.

કથં તથા પવત્તિતોતિ તથાગતો? અનઞ્ઞસાધારણેન ઇદ્ધાનુભાવેન સમન્નાગતત્તા અત્થપ્પટિસમ્ભિદાદીનં ઉક્કંસપારમિપ્પત્તિયા અનાવરણઞાણપ્પટિલાભેન ચ ભગવતો કાયપ્પવત્તિયાદીનં કત્થચિ પટિઘાતાભાવતો યથા રુચિ તથા ગતં ગતિ ગમનં કાયવચીચિત્તપ્પવત્તિ એતસ્સાતિ તથાગતો. એવં તથા પવત્તિતોતિ તથાગતો.

કથં તથેહિ અગતોતિ તથાગતો? બોધિસમ્ભારસમ્ભરણે તપ્પટિપક્ખપ્પવત્તિસઙ્ખાતં નત્થિ એતસ્સ ગતન્તિ અગતો. સો પનસ્સ અગતભાવો મચ્છેરદાનપારમિઆદીસુ અવિપરીતં આદીનવાનિસંસપચ્ચવેક્ખણાદિનયપ્પવત્તેહિ ઞાણેહીતિ તથેહિ ઞાણેહિ અગતોતિ તથાગતો.

અથ વા કિલેસાભિસઙ્ખારપ્પવત્તિસઙ્ખાતં ખન્ધપ્પવત્તિસઙ્ખાતમેવ વા પઞ્ચસુપિ ગતીસુ ગતં ગમનં એતસ્સ નત્થીતિ અગતો. સઉપાદિસેસઅનુપાદિસેસનિબ્બાનપ્પત્તિયા સ્વાયમસ્સ અગતભાવો તથેહિ અરિયમગ્ગઞાણેહીતિ એવમ્પિ ભગવા તથેહિ અગતોતિ તથાગતો.

કથં ¶ તથા ગતભાવેન તથાગતો? તથા ગતભાવેનાતિ ચ તથાગતસ્સ સબ્ભાવેન અત્થિતાયાતિ અત્થો. કો પનેસ તથાગતો, યસ્સ અત્થિતાય ભગવા તથાગતોતિ વુચ્ચતીતિ? સદ્ધમ્મો. સદ્ધમ્મો હિ અરિયમગ્ગો તાવ યથા યુગનદ્ધસમથવિપસ્સનાબલેન અનવસેસતો કિલેસપક્ખં સમૂહનન્તેન સમુચ્છેદપ્પહાનવસેન ગન્તબ્બં ¶ , તથા ગતો. ફલધમ્મો યથા અત્તનો મગ્ગાનુરૂપં પટિપ્પસ્સદ્ધિપહાનવસેન ગન્તબ્બં, તથા ગતો પવત્તો. નિબ્બાનધમ્મો પન યથા ગતો ¶ પઞ્ઞાય પટિવિદ્ધો સકલવટ્ટદુક્ખવૂપસમાય સમ્પજ્જતિ, બુદ્ધાદીહિ તથા ગતો સચ્છિકતોતિ તથાગતો. પરિયત્તિધમ્મોપિ યથા પુરિમબુદ્ધેહિ સુત્તગેય્યાદિવસેન પવત્તિઆદિપ્પકાસનવસેન ચ વેનેય્યાનં આસયાદિઅનુરૂપં પવત્તિતો, અમ્હાકમ્પિ ભગવતા તથા ગતો ગદિતો પવત્તિતોતિ વા તથાગતો. યથા ભગવતા દેસિતો, તથા ભગવતો સાવકેહિ ગતો અવગતોતિ તથાગતો. એવં સબ્બોપિ સદ્ધમ્મો તથાગતો. તેનાહ સક્કો દેવાનમિન્દો – ‘‘તથાગતં દેવમનુસ્સપૂજિતં, ધમ્મં નમસ્સામ સુવત્થિ હોતૂ’’તિ (ખુ. પા. ૬.૧૭; સુ. નિ. ૨૪૦). સ્વાસ્સ અત્થીતિ ભગવા તથાગતો.

યથા ચ ધમ્મો, એવં અરિયસઙ્ઘોપિ યથા અત્તહિતાય પરહિતાય ચ પટિપન્નેહિ સુવિસુદ્ધં પુબ્બભાગસમથવિપસ્સનાપટિપદં પુરક્ખત્વા તેન તેન મગ્ગેન ગન્તબ્બં, તં તં તથા ગતોતિ તથાગતો. યથા વા ભગવતા સચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદાદયો દેસિતા, તથાવ બુદ્ધત્તા તથા ગદનતો ચ તથાગતો. તેનાહ સક્કો દેવરાજા – ‘‘તથાગતં દેવમનુસ્સપૂજિતં, સઙ્ઘં નમસ્સામ સુવત્થિ હોતૂ’’તિ. સ્વાસ્સ સાવકભૂતો અત્થીતિ ભગવા તથાગતો. એવં તથાગતભાવેન તથાગતોતિ.

ઇદમ્પિ ચ તથાગતસ્સ તથાગતભાવદીપને મુખમત્તકમેવ, સબ્બાકારેન પન તથાગતોવ તથાગતસ્સ ¶ તથાગતભાવં વણ્ણેય્ય. ઇદઞ્હિ તથાગતપદં મહત્થં મહાગતિકં મહાવિસયં, તસ્સ અપ્પમાદપદસ્સ વિય તેપિટકમ્પિ બુદ્ધવચનં યુત્તિતો અત્થભાવેન આહરન્તો ‘‘અતિત્થેન ધમ્મકથિકો પક્ખન્દો’’તિ ન વત્તબ્બોતિ.

તત્થેતં વુચ્ચતિ –

‘‘યથેવ લોકે પુરિમા મહેસિનો,

સબ્બઞ્ઞુભાવં મુનયો ઇધાગતા;

તથા અયં સક્યમુનીપિ આગતો,

તથાગતો વુચ્ચતિ તેન ચક્ખુમા.

‘‘પહાય ¶ કામાદિમલે અસેસતો,

સમાધિઞાણેહિ યથા ગતા જિના;

પુરાતના ¶ સક્યમુની જુતિન્ધરો,

તથા ગતો તેન તથાગતો મતો.

‘‘તથઞ્ચ ધાતાયતનાદિલક્ખણં,

સભાવસામઞ્ઞવિભાગભેદતો;

સયમ્ભુઞાણેન જિનોયમાગતો,

તથાગતો વુચ્ચતિ સક્યપુઙ્ગવો.

‘‘તથાનિ સચ્ચાનિ સમન્તચક્ખુના,

તથા ઇદપ્પચ્ચયતા ચ સબ્બસો;

અનઞ્ઞનેય્યા નયતો વિભાવિતા,

તથા ગતો તેન જિનો તથાગતો.

‘‘અનેકભેદાસુપિ લોકધાતુસુ,

જિનસ્સ રૂપાયતનાદિગોચરે;

વિચિત્તભેદે તથમેવ દસ્સનં,

તથાગતો તેન સમન્તલોચનો.

‘‘યતો ¶ ચ ધમ્મં તથમેવ ભાસતિ,

કરોતિ વાચાય નુરૂપમત્તનો;

ગુણેહિ લોકં અભિભુય્યિરીયતિ,

તથાગતો તેનપિ લોકનાયકો.

‘‘તથા પરિઞ્ઞાય તથાય સબ્બસો,

અવેદિ લોકં પભવં અતિક્કમિ;

ગતો ચ પચ્ચક્ખકિરિયાય નિબ્બુતિં,

અરીયમગ્ગઞ્ચ ગતો તથાગતો.

‘‘તથા પટિઞ્ઞાય તથાય સબ્બસો,

હિતાય લોકસ્સ યતોયમાગતો;

તથાય ¶ નાથો કરુણાય સબ્બદા,

ગતો ચ તેનાપિ જિનો તથાગતો.

‘‘તથાનિ ¶ ઞાણાનિ યતોયમાગતો,

યથાસભાવં વિસયાવબોધતો;

તથાભિજાતિપ્પભુતી તથાગતો,

તદત્થસમ્પાદનતો તથાગતો.

‘‘યથાવિધા તે પુરિમા મહેસિનો,

તથાવિધોયમ્પિ તથા યથારુચિ;

પવત્તવાચા તનુચિત્તભાવતો,

તથાગતો વુચ્ચતિ અગ્ગપુગ્ગલો.

‘‘સમ્બોધિસમ્ભારવિપક્ખતો પુરે,

ગતં ન સંસારગતમ્પિ તસ્સ વા;

ન ચત્થિ નાથસ્સ ભવન્તદસ્સિનો,

તથેહિ તસ્મા અગતો તથાગતો.

‘‘તથાગતો ધમ્મવરો મહેસિના,

યથા પહાતબ્બમલં પહીયતિ;

તથાગતો અરિયગણોપિ સત્થુનો,

તથાગતો તેન સમઙ્ગિભાવતો’’તિ.

મહિદ્ધિકતાતિ ¶ પરમેન ચિત્તવસીભાવેન ચ ઇદ્ધિવિધયોગેન ધમ્માનુભાવઞ્ઞથત્તનિપ્ફાદનસમત્થતાસઙ્ખાતાય મહતિયા ઇદ્ધિયા સમન્નાગમો મહિદ્ધિકતા. ચિરકાલસમ્ભૂતેન સુવિદૂરપ્પટિપક્ખેન ઇચ્છિતત્થનિપ્ફત્તિહેતુભૂતેન મહાજુતિકેન પુઞ્ઞતેજેન સમન્નાગમો મહાનુભાવતા. યત્રાતિ અચ્છરિયપસંસાકોતુહલહાસપસાદિકો પચ્ચત્તત્થે નિપાતો. તેન યુત્તત્તા વિજાયિસ્સતીતિ અનાગતકાલવચનં, અત્થો પન અતીતકાલોયેવ. અયઞ્હેત્થ અત્થો – યા હિ નામ અયં સુપ્પવાસા તથા દુક્ખનિમુગ્ગા કિચ્છાપન્ના ભગવતો વચનસમકાલમેવ સુખિની અરોગા અરોગં પુત્તં વિજાયીતિ. અત્તમનોતિ સકમનો, ભગવતિ પસાદેન કિલેસરહિતચિત્તોતિ ¶ અત્થો. કિલેસપરિયુટ્ઠિતઞ્હિ ચિત્તં વસે અવત્તનતો અત્તમનોતિ ન સક્કા વત્તુન્તિ. અત્તમનોતિ વા પીતિસોમનસ્સેહિ ગહિતમનો. પમુદિતોતિ પામોજ્જેન ¶ યુત્તો. પીતિસોમનસ્સજાતોતિ જાતબલવપીતિસોમનસ્સો. અથાતિ પચ્છા, તતો કતિપાહસ્સ અચ્ચયેન. સત્તભત્તાનીતિ સત્તસુ દિવસેસુ દાતબ્બભત્તાનિ. સ્વાતનાયાતિ સ્વાતનપુઞ્ઞત્થં, યં સ્વે બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ દાનવસેન પયિરુપાસનવસેન ચ ભવિસ્સતિ પુઞ્ઞં તદત્થં.

અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં આમન્તેસીતિ કસ્મા આમન્તેસિ? સુપ્પવાસાય સામિકસ્સ પસાદરક્ખણત્થં. સુપ્પવાસા પન અચલપ્પસાદાવ, ઉપાસકસ્સ પન પસાદરક્ખણં મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ ભારો. તેનાહ ‘‘તુય્હેસો ઉપટ્ઠાકો’’તિ. તત્થ તુય્હેસોતિ તુય્હં એસો. તિણ્ણં ધમ્માનં પાટિભોગોતિ મમ ભોગાદીનં તિણ્ણં ધમ્માનં અહાનિયા અવિનાસાય અય્યો મહામોગ્ગલ્લાનો યદિ પાટિભોગો યદિ પતિભૂ, ઇતો સત્ત દિવસે અતિક્કમિત્વા મમ સક્કા દાનં દાતુન્તિ યદિ અય્યેન ઞાતન્તિ દીપેતિ. થેરોપિ તસ્સ તેસુ દિવસેસુ ભોગાનં જીવિતસ્સ ચ અનુપદ્દવં પસ્સિત્વા આહ – ‘‘દ્વિન્નં ખો નેસં, આવુસો, ધમ્માનં પાટિભોગો ભોગાનઞ્ચ જીવિતસ્સ ચા’’તિ. સદ્ધા પનસ્સ ચિત્તપ્પટિબદ્ધાતિ તસ્સેવ ભારં કરોન્તો ‘‘સદ્ધાય પન ત્વઞ્ઞેવ પાટિભોગો’’તિ આહ. અપિ ચ સો ઉપાસકો દિટ્ઠસચ્ચો, તસ્સ સદ્ધાય અઞ્ઞથાભાવો નત્થીતિ તથા વુત્તં. તેનેવ ચ કારણેન ભગવતા ‘‘પચ્છાપિ ત્વં કરિસ્સસીતિ સઞ્ઞાપેહી’’તિ વુત્તં. ઉપાસકોપિ ¶ સત્થરિ થેરે ચ ગારવેન સુબ્બચતાય તસ્સા ચ પુઞ્ઞેન વડ્ઢિં ઇચ્છન્તો ‘‘કરોતુ સુપ્પવાસા કોલિયધીતા સત્ત ભત્તાનિ, પચ્છાહં કરિસ્સામી’’તિ અનુજાનિ.

તઞ્ચ દારકન્તિ વિજાતદિવસતો પટ્ઠાય એકાદસમં દિવસં અતિક્કમિત્વા તતો પરં સત્તાહં બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં ભોજેત્વા સત્તમે દિવસે તં સત્તવસ્સિકં દારકં ભગવન્તં ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ વન્દાપેસિ. સત્ત મે વસ્સાનીતિ સત્ત મે સંવચ્છરાનિ, અચ્ચન્તસંયોગવસેન ચેતં ઉપયોગવચનં. લોહિતકુમ્ભિયં વુત્થાનીતિ માતુકુચ્છિયં અત્તનો ગબ્ભવાસદુક્ખં સન્ધાય વદતિ. અઞ્ઞાનિપિ એવરૂપાનિ સત્ત પુત્તાનીતિ ‘‘અઞ્ઞેપિ એવરૂપે સત્ત પુત્તે’’તિ વત્તબ્બે લિઙ્ગવિપલ્લાસવસેન વુત્તં ‘‘એવરૂપાની’’તિ. એવં સત્ત વસ્સાનિ ગબ્ભધારણવસેન સત્તાહં મૂળ્હગબ્ભતાય ચ મહન્તં દુક્ખં ¶ પાપેત્વા ઉપ્પજ્જનકપુત્તેતિ અત્થો. એતેન માતુગામાનં પુત્તલોલતાય પુત્તલાભેન તિત્તિ નત્થીતિ દસ્સેતિ.

એતમત્થં વિદિત્વાતિ એતં સત્તદિવસાધિકાનિ સત્ત સંવચ્છરાનિ ગબ્ભધારણાદિવસેન પવત્તં ¶ મહન્તં દુક્ખં એકપદે વિસરિત્વા પુત્તલોલતાવસેન તાય વુત્તમત્થં વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં ચિત્તસુખપ્પમત્તો વિય પમત્તપુગ્ગલે ઇટ્ઠાકારેન વઞ્ચેત્વા તણ્હાસિનેહસ્સ મહાનત્થકરભાવદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ અસાતન્તિ અમધુરં અસુન્દરં અનિટ્ઠં. સાતરૂપેનાતિ ઇટ્ઠસભાવેન. પિયરૂપેનાતિ પિયાયિતબ્બભાવેન. સુખસ્સ રૂપેનાતિ સુખસભાવેન. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા અસાતં અપ્પિયં દુક્ખમેવ સમાનં સકલમ્પિ વટ્ટગતં સઙ્ખારજાતં અપ્પહીનવિપલ્લાસત્તા અયોનિસોમનસિકારેન ઇટ્ઠં વિય પિયં વિય સુખં વિય ચ હુત્વા ઉપટ્ઠહમાનં સતિવિપ્પવાસેન પમત્તપુગ્ગલં અતિવત્તતિ અભિભવતિ અજ્ઝોત્થરતિ, તસ્મા ઇમમ્પિ સુપ્પવાસં પુનપિ સત્તક્ખત્તું એવરૂપં અસાતં અપ્પિયં દુક્ખં સાતાદિપતિરૂપકેન દુક્ખેન પુત્તસઙ્ખાતપેમવત્થુસુખેન અજ્ઝોત્થરતીતિ.

અટ્ઠમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. વિસાખાસુત્તવણ્ણના

૧૯. નવમે ¶ પુબ્બારામેતિ સાવત્થિયા પાચીનદિસાભાગે અનુરાધપુરસ્સ ઉત્તમદેવીવિહારસદિસે ઠાને કારિતે આરામે. મિગારમાતુપાસાદેતિ મિગારમાતુયા પાસાદે.

તત્રાયં અનુપુબ્બિકથા – અતીતે સતસહસ્સકપ્પમત્થકે પદુમુત્તરદસબલં એકા ઉપાસિકા અઞ્ઞતરં ઉપાસિકં અત્તનો અગ્ગુપટ્ઠાયિકટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા ભગવન્તં નિમન્તેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસતસહસ્સસ્સ દાનં દત્વા ભગવતો નિપચ્ચકારં કત્વા ‘‘અનાગતે તુમ્હાદિસસ્સ ¶ બુદ્ધસ્સ અગ્ગુપટ્ઠાયિકા ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. સા કપ્પસતસહસ્સં દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરિત્વા અમ્હાકં ભગવતો કાલે ભદ્દિયનગરે મેણ્ડકસેટ્ઠિપુત્તસ્સ ધનઞ્જયસેટ્ઠિનો ગેહે સુમનદેવિયા કુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિં ગણ્હિ. જાતકાલે ચસ્સા વિસાખાતિ નામં અકંસુ. સા યદા ભગવા ભદ્દિયનગરં અગમાસિ, તદા પઞ્ચહિ દારિકાસતેહિ સદ્ધિં ભગવતો પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા પઠમદસ્સનેનેવ સોતાપન્ના અહોસિ.

અપરભાગે સાવત્થિયં મિગારસેટ્ઠિપુત્તસ્સ પુણ્ણવડ્ઢનકુમારસ્સ ગેહં ગતા, તત્થ નં સસુરો મિગારસેટ્ઠિ ¶ ઉપકારવસેન માતુટ્ઠાને ઠપેસિ. તસ્મા મિગારમાતાતિ વુચ્ચતિ. સા અત્તનો મહલ્લતાપસાધનં વિસ્સજ્જેત્વા નવકોટીહિ ભગવતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ વસનત્થાય કરીસમત્તે ભૂમિભાગે ઉપરિભૂમિયં પઞ્ચગબ્ભસતાનિ હેટ્ઠાભૂમિયં પઞ્ચગબ્ભસતાનીતિ ગબ્ભસહસ્સેહિ પટિમણ્ડિતં પાસાદં કારેસિ. તેન વુત્તં ‘‘મિગારમાતુપાસાદે’’તિ.

કોચિદેવ અત્થોતિ કિઞ્ચિદેવ પયોજનં. રઞ્ઞેતિ રાજિનિ. પટિબદ્ધોતિ આયત્તો. વિસાખાય ઞાતિકુલતો મણિમુત્તાદિરચિતં તાદિસં ભણ્ડજાતં તસ્સા પણ્ણાકારત્થાય પેસિતં, તં ¶ નગરદ્વારપ્પત્તં સુઙ્કિકા તત્થ સુઙ્કં ગણ્હન્તા તદનુરૂપં અગ્ગહેત્વા અતિરેકં ગણ્હિંસુ. તં સુત્વા વિસાખા રઞ્ઞો તમત્થં નિવેદેતુકામા પતિરૂપપરિવારેન રાજનિવેસનં અગમાસિ, તસ્મિં ખણે રાજા મલ્લિકાય દેવિયા સદ્ધિં અન્તેપુરં ગતો હોતિ. વિસાખા ઓકાસં અલભમાના ‘‘ઇદાનિ લભિસ્સામિ, ઇદાનિ લભિસ્સામી’’તિ ભોજનવેલં અતિક્કમિત્વા છિન્નભત્તા હુત્વા પક્કામિ. એવં દ્વીહતીહં ગન્ત્વાપિ ઓકાસં ન લભિયેવ. ઇતિ રાજા અનિવેદિતોપિ તસ્સ અત્થવિનિચ્છયસ્સ ઓકાસાકરણેન ‘‘યથાધિપ્પાયં ન તીરેતી’’તિ વુત્તો. તત્થ યથાધિપ્પાયન્તિ અધિપ્પાયાનુરૂપં. ન તીરેતીતિ ન નિટ્ઠાપેતિ. મહાઉપાસિકાય હિ રાજાયત્તસુઙ્કમેવ રઞ્ઞો દત્વા ઇતરં વિસ્સજ્જાપેતું અધિપ્પાયો, સો રઞ્ઞા ન દિટ્ઠત્તા એવ ન તીરિતો. હન્દાતિ વોસ્સગ્ગત્થે નિપાતો. દિવા દિવસ્સાતિ દિવસસ્સ દિવા, મજ્ઝન્હિકે કાલેતિ અત્થો. કેનચિદેવ કરણીયેન દ્વીહતીહં રાજનિવેસનદ્વારં ગચ્છન્તી તસ્સ અત્થસ્સ અનિટ્ઠિતત્તા નિરત્થકમેવ ઉપસઙ્કમિં ¶ , ભગવતિ ઉપસઙ્કમનમેવ પન દસ્સનાનુત્તરિયાદિપ્પટિલાભકારણત્તા સાત્થકન્તિ એવાહં, ભન્તે, ઇમાય વેલાય ઇધાગતાતિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તી મહાઉપાસિકા ‘‘ઇધ મે, ભન્તે’’તિઆદિમાહ.

એતમત્થન્તિ એતં પરાયત્તતાય અધિપ્પાયાસમિજ્ઝનસઙ્ખાતં અત્થં વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં પરાધીનાપરાધીનવુત્તીસુ આદીનવાનિસંસપરિદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ સબ્બં પરવસં દુક્ખન્તિ યં કિઞ્ચિ અત્થજાતં પયોજનં પરવસં પરાયત્તં અત્તનો ઇચ્છાય નિપ્ફાદેતું અસક્કુણેય્યતાય દુક્ખં દુક્ખાવહં હોતીતિ અત્થો. સબ્બં ઇસ્સરિયં સુખન્તિ દુવિધં ઇસ્સરિયં લોકિયં લોકુત્તરઞ્ચ. તત્થ લોકિયં રાજિસ્સરિયાદિ ચેવ લોકિયજ્ઝાનાભિઞ્ઞાનિબ્બત્તં ચિત્તિસ્સરિયઞ્ચ, લોકુત્તરં મગ્ગફલાધિગમનિમિત્તં નિરોધિસ્સરિયં. તેસુ યં ચક્કવત્તિભાવપરિયોસાનં મનુસ્સેસુ ઇસ્સરિયં, યઞ્ચ સક્કાદીનં તસ્મિં તસ્મિં દેવનિકાયે આધિપચ્ચભૂતં ઇસ્સરિયં, તદુભયં યદિપિ કમ્માનુભાવેન યથિચ્છિતનિપ્ફત્તિયા સુખનિમિત્તતાય ¶ સુખં, વિપરિણામદુક્ખતાય પન સબ્બથા દુક્ખમેવ. તથા અનિચ્ચન્તિકતાય ¶ લોકિયજ્ઝાનનિબ્બત્તં ચિત્તિસ્સરિયં, નિરોધિસ્સરિયમેવ પન લોકધમ્મેહિ અકમ્પનીયતો અનિવત્તિસભાવત્તા ચ એકન્તસુખં નામ. યં પનેત્થ સબ્બત્થેવ અપરાધીનતાય લભતિ ચિત્તસુખં, તં સન્ધાય સત્થા ‘‘સબ્બં ઇસ્સરિયં સુખ’’ન્તિ આહ.

સાધારણે વિહઞ્ઞન્તીતિ ઇદં ‘‘સબ્બં પરવસં દુક્ખ’’ન્તિ ઇમસ્સ પદસ્સ અત્થવિવરણં. અયઞ્હેત્થ અત્થો – સાધારણે પયોજને સાધેતબ્બે સતિ તસ્સ પરાધીનતાય યથાધિપ્પાયં અનિપ્ફાદનતો ઇમે સત્તા વિહઞ્ઞન્તિ વિઘાતં આપજ્જન્તિ કિલમન્તિ. કસ્મા? યોગા હિ દુરતિક્કમાતિ યસ્મા કામયોગભવયોગદિટ્ઠિયોગઅવિજ્જાયોગા અનાદિકાલભાવિતા અનુપચિતકુસલસમ્ભારેહિ પજહિતું અસક્કુણેય્યતાય દુરતિક્કમા. એતેસુ દિટ્ઠિયોગો પઠમમગ્ગેન અતિક્કમિતબ્બો, કામયોગો તતિયમગ્ગેન. ઇતરે અગ્ગમગ્ગેન. ઇતિ અરિયમગ્ગાનં દુરધિગમનીયત્તા ઇમે યોગા દુરતિક્કમા. તસ્મા કામયોગાદિવસેન ઇચ્છિતાલાભહેતુ સત્તા વિહઞ્ઞન્તિ, અસાધારણે પન ચિત્તિસ્સરિયે ¶ નિરોધિસ્સરિયે ચ સતિ ન કદાચિપિ વિઘાતસ્સ સમ્ભવોતિ અધિપ્પાયો.

અથ વા સબ્બં પરવસન્તિ યં અત્તનો અઞ્ઞપ્પટિબદ્ધવુત્તિસઙ્ખાતં, તં સબ્બં અનિચ્ચસભાવતાય દુક્ખં. ‘‘યદનિચ્ચં તં દુક્ખ’’ન્તિ હિ વુત્તં. સબ્બં ઇસ્સરિયન્તિ યં સબ્બસઙ્ખતનિસ્સટં ઇસ્સરિયટ્ઠાનતાય ઇસ્સરિયન્તિ લદ્ધનામં નિબ્બાનં, તં ઉપાદિસેસાદિવિભાગં સબ્બં સુખં. ‘‘નિબ્બાનં પરમં સુખ’’ન્તિ (ધ. પ. ૨૦૩-૨૦૪) હિ વુત્તં. સાધારણેતિ એવં દુક્ખસુખે વવત્થિતે ઇમે સત્તા બહુસાધારણે દુક્ખકારણે નિમુગ્ગા હુત્વા વિહઞ્ઞન્તિ. કસ્મા? યોગા હિ દુરતિક્કમાતિ યસ્મા તે સબ્બત્થ નિમુજ્જનસ્સ હેતુભૂતા કામયોગાદયો દુરતિક્કમા, તસ્મા ત્વમ્પિ વિસાખે પરાયત્તમત્થં પત્થેત્વા અલભમાના વિહઞ્ઞસીતિ અધિપ્પાયો.

નવમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. ભદ્દિયસુત્તવણ્ણના

૨૦. દસમે ¶ ¶ અનુપિયાયન્તિ એવં નામકે નગરે. અમ્બવનેતિ તસ્સ નગરસ્સ અવિદૂરે મલ્લરાજૂનં એકં અમ્બવનં અહોસિ, તત્થ મલ્લરાજૂહિ ભગવતો વિહારો કારિતો, સો ‘‘અમ્બવન’’ન્ત્વેવ વુચ્ચતિ. અનુપિયં ગોચરગામં કત્વા તત્થ ભગવા વિહરતિ, તેન વુત્તં ‘‘અનુપિયાયં વિહરતિ અમ્બવને’’તિ. ભદ્દિયોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં. કાળીગોધાય પુત્તોતિ કાળીગોધા નામ સાકિયાની સક્યરાજદેવી અરિયસાવિકા આગતફલા વિઞ્ઞાતસાસના, તસ્સા અયં પુત્તો. તસ્સ પબ્બજ્જાવિધિ ખન્ધકે (ચૂળવ. ૩૩૦-૩૩૧) આગતોવ. સો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા ન ચિરસ્સેવ છળભિઞ્ઞો અહોસિ, તેરસપિ ધુતઙ્ગાનિ સમાદાય વત્તતિ. ભગવતા ચ ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ઉચ્ચકુલિકાનં, યદિદં ભદ્દિયો કાળીગોધાય પુત્તો’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૯૩) ઉચ્ચકુલિકભાવે એતદગ્ગે ઠપિતો અસીતિયા સાવકાનં અબ્ભન્તરો.

સુઞ્ઞાગારગતોતિ ‘‘ઠપેત્વા ગામઞ્ચ ગામૂપચારઞ્ચ અવસેસં અરઞ્ઞ’’ન્તિ વુત્તં અરઞ્ઞં રુક્ખમૂલઞ્ચ ઠપેત્વા અઞ્ઞં પબ્બતકન્દરાદિ પબ્બજિતસારુપ્પં નિવાસટ્ઠાનં ¶ જનસમ્બાધાભાવતો ઇધ સુઞ્ઞાગારન્તિ અધિપ્પેતં. અથ વા ઝાનકણ્ટકાનં સદ્દાનં અભાવતો વિવિત્તં યં કિઞ્ચિ અગારમ્પિ સુઞ્ઞાગારન્તિ વેદિતબ્બં. તં સુઞ્ઞાગારં ઉપગતો. અભિક્ખણન્તિ બહુલં. ઉદાનં ઉદાનેસીતિ સો હિ આયસ્મા અરઞ્ઞે દિવાવિહારં ઉપગતોપિ રત્તિવાસૂપગતોપિ યેભુય્યેન ફલસમાપત્તિસુખેન નિરોધસુખેન ચ વીતિનામેતિ, તસ્મા તં સુખં સન્ધાય પુબ્બે અત્તના અનુભૂતં સભયં સપરિળાહં રજ્જસુખં જિગુચ્છિત્વા ‘‘અહો સુખં અહો સુખ’’ન્તિ સોમનસ્સસહિતં ઞાણસમુટ્ઠાનં પીતિસમુટ્ઠાનં સમુગ્ગિરતિ.

સુત્વાન નેસં એતદહોસીતિ નેસં સમ્બહુલાનં ભિક્ખૂનં તસ્સ આયસ્મતો ‘‘અહો સુખં, અહો સુખ’’ન્તિ ઉદાનેન્તસ્સ ઉદાનં સુત્વા ‘‘નિસ્સંસયં એસ અનભિરતો બ્રહ્મચરિયં ચરતી’’તિ એવં પરિવિતક્કિતં અહોસિ. તે ભિક્ખૂ પુથુજ્જના તસ્સ આયસ્મતો વિવેકસુખં સન્ધાય ઉદાનં અજાનન્તા ¶ એવં અમઞ્ઞિંસુ, તેન વુત્તં ‘‘નિસ્સંસય’’ન્તિઆદિ. તત્થ નિસ્સંસયન્તિ અસન્દેહેન એકન્તેનાતિ અત્થો. ‘‘યં સો પુબ્બે અગારિયભૂતો સમાનો’’તિ પાળિં વત્વા ‘‘અનુભવી’’તિ વચનસેસેન કેચિ અત્થં વણ્ણેન્તિ, અપરે ‘‘યં સા’’તિ પઠન્તિ, ‘‘યંસ પુબ્બે અગારિયભૂતસ્સા’’તિ પન પાળિ. તત્થ યંસાતિ યં અસ્સ, સન્ધિવસેન હિ અકારસકારલોપો ‘‘એવંસ તે (મ. નિ. ૧.૨૩; અ. નિ. ૬.૫૮), પુપ્ફંસા ઉપ્પજ્જી’’તિઆદીસુ ¶ (પારા. ૩૬) વિય. તસ્સત્થો – અસ્સ આયસ્મતો ભદ્દિયસ્સ પબ્બજિતતો પુબ્બે અગારિયભૂતસ્સ ગહટ્ઠસ્સ સતો યં રજ્જસુખં અનુભૂતં. સા તમનુસ્સરમાનોતિ સો તં સુખં એતરહિ ઉક્કણ્ઠનવસેન અનુસ્સરન્તો.

તે ભિક્ખૂ ભગવન્તં એતદવોચુન્તિ તે સમ્બહુલા ભિક્ખૂ ઉલ્લપનસભાવસણ્ઠિતા તસ્સ અનુગ્ગહણાધિપ્પાયેન ભગવન્તં એતદવોચું, ન ઉજ્ઝાનવસેન. અઞ્ઞતરન્તિ નામગોત્તેન અપાકટં એકં ભિક્ખું. આમન્તેસીતિ આણાપેસિ તે ભિક્ખૂ સઞ્ઞાપેતુકામો. એવન્તિ વચનસમ્પટિગ્ગહે, સાધૂતિ અત્થો. પુન એવન્તિ પટિઞ્ઞાય. અભિક્ખણં ‘‘અહો સુખં, અહો સુખ’’ન્તિ ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસીતિ યથા તે ભિક્ખૂ વદન્તિ, તં એવં તથેવાતિ અત્તનો ઉદાનં પટિજાનાતિ. કિં પન ત્વં ભદ્દિયાતિ કસ્મા ભગવા પુચ્છતિ, કિં તસ્સ ચિત્તં ન જાનાતીતિ ¶ ? નો ન જાનાતિ, તેનેવ પન તમત્થં વદાપેત્વા તે ભિક્ખૂ સઞ્ઞાપેતું પુચ્છતિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘જાનન્તાપિ તથાગતા પુચ્છન્તિ, જાનન્તાપિ ન પુચ્છન્તી’’તિઆદિ. અત્થવસન્તિ કારણં.

અન્તેપુરેતિ ઇત્થાગારસ્સ સઞ્ચરણટ્ઠાનભૂતે રાજગેહસ્સ અબ્ભન્તરે, યત્થ રાજા ન્હાનભોજનસયનાદિં કપ્પેતિ. રક્ખા સુસંવિહિતાતિ આરક્ખાદિકતપુરિસેહિ ગુત્તિ સુટ્ઠુ સમન્તતો વિહિતા. બહિપિ અન્તેપુરેતિ અડ્ડકરણટ્ઠાનાદિકે અન્તેપુરતો બહિભૂતે રાજગેહે. એવં રક્ખિતો ગોપિતો સન્તોતિ એવં રાજગેહરાજધાનિરજ્જદેસેસુ અન્તો ચ બહિ ચ અનેકેસુ ઠાનેસુ અનેકસતેહિ સુસંવિહિતરક્ખાવરણગુત્તિયા મમેવ નિબ્ભયત્થં ફાસુવિહારત્થં રક્ખિતો ગોપિતો સમાનો. ભીતોતિઆદીનિ પદાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનાનિ. અથ ¶ વા ભીતોતિ પરરાજૂહિ ભાયમાનો. ઉબ્બિગ્ગોતિ સકરજ્જેપિ પકતિતો ઉપ્પજ્જનકભયુબ્બેગેન ઉબ્બિગ્ગો ચલિતો. ઉસ્સઙ્કીતિ ‘‘રઞ્ઞા નામ સબ્બકાલં અવિસ્સત્થેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ વચનેન સબ્બત્થ અવિસ્સાસવસેન તેસં તેસં કિચ્ચકરણીયાનં પચ્ચયપરિસઙ્કાય ચ ઉદ્ધમુખં સઙ્કમાનો. ઉત્રાસીતિ ‘‘સન્તિકાવચરેહિપિ અજાનન્તસ્સેવ મે કદાચિ અનત્થો ભવેય્યા’’તિ ઉપ્પન્નેન સરીરકમ્પં ઉપ્પાદનસમત્થેન તાસેન ઉત્રાસી. ‘‘ઉત્રસ્તો’’તિપિ પઠન્તિ. વિહાસિન્તિ એવંભૂતો હુત્વા વિહરિં.

એતરહીતિ ઇદાનિ પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય. એકોતિ અસહાયો, તેન વૂપકટ્ઠકાયતં દસ્સેતિ. અભીતોતિઆદીનં પદાનં વુત્તવિપરિયાયેન અત્થો વેદિતબ્બો. ભયાદિનિમિત્તસ્સ પરિગ્ગહસ્સ તં નિમિત્તસ્સ ચ કિલેસસ્સ અભાવેનેવસ્સ અભીતાદિતાતિ. એતેન ચિત્તવિવેકં દસ્સેતિ ¶ . અપ્પોસ્સુક્કોતિ સરીરગુત્તિયં નિરુસ્સુક્કો. પન્નલોમોતિ લોમહંસુપ્પાદકસ્સ છમ્ભિતત્તસ્સ અભાવેન અનુગ્ગતલોમો. પદદ્વયેનપિ સેરિવિહારં દસ્સેતિ. પરદત્તવુત્તોતિ પરેહિ દિન્નેન ચીવરાદિના વત્તમાનો, એતેન સબ્બસો સઙ્ગાભાવદીપનમુખેન અનવસેસભયહેતુવિરહં દસ્સેતિ. મિગભૂતેન ચેતસાતિ વિસ્સત્થવિહારિતાય મિગસ્સ વિય જાતેન ચિત્તેન. મિગો હિ અમનુસ્સપથે અરઞ્ઞે વસમાનો ¶ વિસ્સત્થો તિટ્ઠતિ, નિસીદતિ, નિપજ્જતિ, યેનકામઞ્ચ પક્કમતિ અપ્પટિહતચારો, એવં અહમ્પિ વિહરામીતિ દસ્સેતિ. વુત્તઞ્હેતં પચ્ચેકબુદ્ધેન –

‘‘મિગો અરઞ્ઞમ્હિ યથા અબદ્ધો,

યેનિચ્છકં ગચ્છતિ ગોચરાય;

વિઞ્ઞૂ નરો સેરિતં પેક્ખમાનો,

એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ. (સુ. નિ. ૩૯; અપ. થેર ૧.૧.૯૫);

ઇમં ખો અહં, ભન્તે, અત્થવસન્તિ, ભન્તે, ભગવા યદિદં મમ એતરહિ પરમં વિવેકસુખં ફલસમાપત્તિસુખં, ઇદમેવ કારણં સમ્પસ્સમાનો ‘‘અહો સુખં, અહો સુખ’’ન્તિ ઉદાનં ઉદાનેસિન્તિ.

એતમત્થન્તિ એતં ભદ્દિયત્થેરસ્સ ¶ પુથુજ્જનવિસયાતીતં વિવેકસુખસઙ્ખાતમત્થં સબ્બાકારતો વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇદં સહેતુકભયસોકવિગમાનુભાવદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ યસ્સન્તરતો ન સન્તિ કોપાતિ યસ્સ અરિયપુગ્ગલસ્સ અન્તરતો અબ્ભન્તરે અત્તનો ચિત્તે ચિત્તકાલુસ્સિયકરણતો ચિત્તપ્પકોપા રાગાદયો આઘાતવત્થુઆદિકારણભેદતો અનેકભેદા દોસકોપા એવ કોપા ન સન્તિ મગ્ગેન પહીનત્તા ન વિજ્જન્તિ. અયઞ્હિ અન્તરસદ્દો કિઞ્ચાપિ ‘‘મઞ્ચ ત્વઞ્ચ કિમન્તર’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૧.૨૨૮) કારણે દિસ્સતિ, ‘‘અન્તરટ્ઠકે હિમપાતસમયે’’તિઆદીસુ (મહાવ. ૩૪૬) વેમજ્ઝે, ‘‘અન્તરા ચ જેતવનં અન્તરા ચ સાવત્થિ’’ન્તિઆદીસુ (ઉદા. ૧૩, ૪૪) વિવરે, ‘‘ભયમન્તરતો જાત’’ન્તિઆદીસુ (ઇતિવુ. ૮૮; મહાનિ. ૫) ચિત્તે, ઇધાપિ ચિત્તે એવ દટ્ઠબ્બો. તેન વુત્તં ‘‘અન્તરતો અત્તનો ચિત્તે’’તિ.

ઇતિભવાભવતઞ્ચ વીતિવત્તોતિ યસ્મા ભવોતિ સમ્પત્તિ, અભવોતિ વિપત્તિ. તથા ભવોતિ ¶ વુદ્ધિ, અભવોતિ હાનિ. ભવોતિ વા સસ્સતં, અભવોતિ ઉચ્છેદો. ભવોતિ વા પુઞ્ઞં, અભવોતિ પાપં. ભવોતિ વા સુગતિ, અભવોતિ દુગ્ગતિ. ભવોતિ વા ખુદ્દકો, અભવોતિ મહન્તો. તસ્મા યા સા સમ્પત્તિવિપત્તિવુડ્ઢિહાનિસસ્સતુચ્છેદપુઞ્ઞપાપસુગતિદુગ્ગતિ- ખુદ્દકમહન્તઉપપત્તિભવાનં વસેન ઇતિ અનેકપ્પકારા ભવાભવતા વુચ્ચતિ. ચતૂહિપિ ¶ અરિયમગ્ગેહિ યથાસમ્ભવં તેન તેન નયેન તં ઇતિભવાભવતઞ્ચ વીતિવત્તો અતિક્કન્તો હોતિ. અત્થવસેન વિભત્તિ વિપરિણામેતબ્બા. તં વિગતભયન્તિ તં એવરૂપં યથાવુત્તગુણસમન્નાગતં ખીણાસવં ચિત્તકોપાભાવતો ઇતિભવાભવસમતિક્કમતો ચ ભયહેતુવિગમેન વિગતભયં, વિવેકસુખેન અગ્ગફલસુખેન ચ સુખિં, વિગતભયત્તા એવ અસોકં. દેવા નાનુભવન્તિ દસ્સનાયાતિ અધિગતમગ્ગે ઠપેત્વા સબ્બેપિ ઉપપત્તિદેવા વાયમન્તાપિ ચિત્તચારદસ્સનવસેન દસ્સનાય દટ્ઠું નાનુભવન્તિ ન અભિસમ્ભુણન્તિ ન સક્કોન્તિ, પગેવ મનુસ્સા. સેક્ખાપિ હિ પુથુજ્જના વિય અરહતો ચિત્તપ્પવત્તિં ન જાનન્તિ.

દસમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિટ્ઠિતા ચ મુચલિન્દવગ્ગવણ્ણના.

૩. નન્દવગ્ગો

૧. કમ્મવિપાકજસુત્તવણ્ણના

૨૧. નન્દવગ્ગસ્સ ¶ ¶ ¶ પઠમે અઞ્ઞતરો ભિક્ખૂતિ નામગોત્તેન અપાકટો એકો ખીણાસવભિક્ખુ. સો કિર રાજગહવાસી કુલપુત્તો મોગ્ગલ્લાનત્થેરેન સંવેજિતો સંસારદોસં દિસ્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા સીલાનિ સોધેત્વા ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ન ચિરસ્સેવ વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તસ્સ અપરભાગે ખરો આબાધો ઉપ્પજ્જિ, સો પચ્ચવેક્ખણાય અધિવાસેન્તો વિહરતિ. ખીણાસવાનઞ્હિ ચેતસિકદુક્ખં નામ નત્થિ, કાયિકદુક્ખં પન હોતિયેવ. સો એકદિવસં ભગવતો ધમ્મં દેસેન્તસ્સ નાતિદૂરે ઠાને દુક્ખં અધિવાસેન્તો પલ્લઙ્કેન નિસીદિ. તેન વુત્તં ‘‘ભગવતો અવિદૂરે નિસિન્નો હોતી’’તિઆદિ.

તત્થ પલ્લઙ્કન્તિ સમન્તતો ઊરુબદ્ધાસનં. આભુજિત્વાતિ બન્ધિત્વા. ઉજું કાયં પણિધાયાતિ ઉપરિમં સરીરં ઉજુકં ઠપેત્વા અટ્ઠારસ પિટ્ઠિકણ્ટકે કોટિયા કોટિં પટિપાદેત્વા. એવઞ્હિ નિસિન્નસ્સ ચમ્મમંસન્હારૂનિ ન નમન્તિ, તસ્મા સો તથા નિસિન્નો હોતિ. પુરાણકમ્મવિપાકજન્તિ પુબ્બે કતસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકભાવેન જાતં, પુરાણકમ્મવિપાકે વા સુખદુક્ખપ્પકારે વિપાકવટ્ટસમુદાયે તદેકદેસભાવેન જાતં. કિં તં? દુક્ખં. પુરાણકમ્મવિપાકજન્તિ ચ ઇમિના તસ્સ આબાધસ્સ કમ્મસમુટ્ઠાનતં દસ્સેન્તો ઓપક્કમિકઉતુવિપરિણામજાદિભાવં પટિક્ખિપતિ. દુક્ખન્તિ પચુરજનેહિ ખમિતું અસક્કુણેય્યં. તિબ્બન્તિ ¶ તિખિણં, અભિભવિત્વા પવત્તિયા બહલં વા. ખરન્તિ કક્ખળં. કટુકન્તિ અસાતં. અધિવાસેન્તોતિ ઉપરિ વાસેન્તો સહન્તો ખમન્તો.

સતો સમ્પજાનોતિ વેદનાપરિગ્ગાહકાનં સતિસમ્પજઞ્ઞાનં વસેન સતિમા સમ્પજાનન્તો ચ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘અયં વેદના નામ હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચા, અનિટ્ઠારમ્મણાદિપચ્ચયે પટિચ્ચ ઉપ્પન્નત્તા પટિચ્ચસમુપ્પન્ના, ઉપ્પજ્જિત્વા એકન્તેન ભિજ્જનસભાવત્તા ખયધમ્મા વયધમ્મા વિરાગધમ્મા નિરોધધમ્મા’’તિ વેદનાય અનિચ્ચતાસલ્લક્ખણવસેન સતોકારિતાય ¶ સતો ¶ , અવિપરીતસભાવપટિવિજ્ઝનવસેન સમ્પજાનો ચ હુત્વા. અથ વા સતિવેપુલ્લપત્તિયા સબ્બત્થેવ કાયવેદનાચિત્તધમ્મેસુ સુટ્ઠુ ઉપટ્ઠિતસતિતાય સતો, તથા પઞ્ઞાવેપુલ્લપ્પત્તિયા પરિગ્ગહિતસઙ્ખારતાય સમ્પજાનો. અવિહઞ્ઞમાનોતિ ‘‘અસ્સુતવા, ભિક્ખવે, પુથુજ્જનો અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન દુક્ખધમ્મેન ફુટ્ઠો સમાનો સોચતિ કિલમતિ પરિદેવતિ ઉરત્તાળિં કન્દતિ સમ્મોહં આપજ્જતી’’તિ વુત્તનયેન અન્ધપુથુજ્જનો વિય ન વિહઞ્ઞમાનો મગ્ગેનેવ સમુગ્ઘાતિતત્તા ચેતોદુક્ખં અનુપ્પાદેન્તો કેવલં કમ્મવિપાકજં સરીરદુક્ખં અધિવાસેન્તો સમાપત્તિં સમાપન્નો વિય નિસિન્નો હોતિ. અદ્દસાતિ તં આયસ્મન્તં અધિવાસનખન્તિયા તથા નિસિન્નં અદ્દક્ખિ.

એતમત્થન્તિ એતં તાદિસસ્સપિ રોગસ્સ વેજ્જાદીહિ તિકિચ્છનત્થં અનુસ્સુક્કાપજ્જનકારણં ખીણાસવાનં લોકધમ્મેહિ અનુપલેપિતસઙ્ખાતં અત્થં સબ્બાકારતો વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં સઙ્ખતધમ્માનં યેહિ કેહિચિ દુક્ખધમ્મેહિ અવિઘાતપત્તિવિભાવનં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ સબ્બકમ્મજહસ્સાતિ પહીનસબ્બકમ્મસ્સ. અગ્ગમગ્ગસ્સ હિ ઉપ્પન્નકાલતો પટ્ઠાય અરહતો સબ્બાનિ કુસલાકુસલકમ્માનિ પહીનાનિ નામ હોન્તિ પટિસન્ધિં દાતું અસમત્થભાવતો, યતો અરિયમગ્ગઞાણં કમ્મક્ખયકરન્તિ વુચ્ચતિ. ભિક્ખુનોતિ ભિન્નકિલેસતાય ભિક્ખુનો. ધુનમાનસ્સ પુરે કતં રજન્તિ અરહત્તપ્પત્તિતો પુબ્બે કતં રાગરજાદિમિસ્સતાય રજન્તિ લદ્ધનામં દુક્ખવેદનીયં કમ્મં વિપાકપટિસંવેદનેન તં ¶ ધુનન્તસ્સ વિદ્ધંસેન્તસ્સ, અરહત્તપ્પત્તિયા પરતો પન સાવજ્જકિરિયાય સમ્ભવોયેવ નત્થિ, અનવજ્જકિરિયા ચ ભવમૂલસ્સ સમુચ્છિન્નત્તા સમુચ્છિન્નમૂલતાય પુપ્ફં વિય ફલદાનસમત્થતાય અભાવતો કિરિયમત્તાવ હોતિ.

અમમસ્સાતિ રૂપાદીસુ કત્થચિ મમન્તિ ગહણાભાવતો અમમસ્સ મમઙ્કારરહિતસ્સ. યસ્સ હિ મમઙ્કારો અત્થિ, સો અત્તસિનેહેન વેજ્જાદીહિ સરીરં પટિજગ્ગાપેતિ. અરહા પન અમમો, તસ્મા સો સરીરજગ્ગનેપિ ઉદાસીનધાતુકોવ. ઠિતસ્સાતિ ચતુબ્બિધમ્પિ ઓઘં તરિત્વા નિબ્બાનથલે ઠિતસ્સ, પટિસન્ધિગ્ગહણવસેન વા સન્ધાવનસ્સ અભાવેન ઠિતસ્સ ¶ . સેક્ખપુથુજ્જના હિ કિલેસાભિસઙ્ખારાનં અપ્પહીનત્તા ચુતિપટિસન્ધિવસેન સંસારે ધાવન્તિ નામ, અરહા પન તદભાવતો ઠિતોતિ વુચ્ચતિ. અથ વા દસવિધે ખીણાસવસઙ્ખાતે અરિયધમ્મે ઠિતસ્સ. તાદિનોતિ ‘‘પટિકૂલે અપ્પટિકૂલસઞ્ઞી વિહરતી’’તિઆદિના (પટિ. મ. ૩.૧૭) નયેન ¶ વુત્તાય પઞ્ચવિધાય અરિયિદ્ધિયા અટ્ઠહિ લોકધમ્મેહિ અકમ્પનિયાય છળઙ્ગુપેક્ખાય ચ સમન્નાગતેન ઇટ્ઠાદીસુ એકસદિસતાસઙ્ખાતેન તાદીભાવેન તાદિનો. અત્થો નત્થિ જનં લપેતવેતિ ‘‘મમ ભેસજ્જાદીનિ કરોથા’’તિ જનં લપિતું કથેતું પયોજનં નત્થિ સરીરે નિરપેક્ખભાવતો. પણ્ડુપલાસો વિય હિ બન્ધના પવુત્તો સયમેવાયં કાયો ભિજ્જિત્વા પતતૂતિ ખીણાસવાનં અજ્ઝાસયો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘નાભિકઙ્ખામિ મરણં, નાભિકઙ્ખામિ જીવિતં;

કાલઞ્ચ પટિકઙ્ખામિ, નિબ્બિસં ભતકો યથા’’તિ. (થેરગા. ૬૦૬);

અથ વા યંકિઞ્ચિ નિમિત્તં દસ્સેત્વા ‘‘કિં અય્યસ્સ ઇચ્છિતબ્બ’’ન્તિ જનં લપેતવે પચ્ચયેહિ નિમન્તનવસેન લપાપેતું ખીણાસવસ્સ અત્થો નત્થિ તાદિસસ્સ મિચ્છાજીવસ્સ મગ્ગેનેવ સમુગ્ઘાતિતત્તાતિ અત્થો. ઇતિ ભગવા ‘‘કિસ્સાયં થેરો અત્તનો રોગં વેજ્જેહિ અતિકિચ્છાપેત્વા ભગવતો અવિદૂરે નિસીદતી’’તિ ચિન્તેન્તાનં તસ્સ અતિકિચ્છાપને કારણં પકાસેસિ.

પઠમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. નન્દસુત્તવણ્ણના

૨૨. દુતિયે ¶ નન્દોતિ તસ્સ નામં. સો હિ ચક્કવત્તિલક્ખણૂપેતત્તા માતાપિતરો સપરિજનં સકલઞ્ચ ઞાતિપરિવટ્ટં નન્દયન્તો જાતોતિ ‘‘નન્દો’’તિ નામં લભિ. ભગવતો ભાતાતિ ભગવતો એકપિતુપુત્તતાય ભાતા. ન હિ ભગવતો સહોદરા ઉપ્પજ્જન્તિ, તેન વુત્તં ‘‘માતુચ્છાપુત્તો’’તિ, ચૂળમાતુપુત્તોતિ અત્થો. મહાપજાપતિગોતમિયા હિ સો પુત્તો. અનભિરતોતિ ન અભિરતો. બ્રહ્મચરિયન્તિ ¶ બ્રહ્મં સેટ્ઠં ઉત્તમં ચરિયં એકાસનં એકસેય્યં મેથુનવિરતિં. સન્ધારેતુન્તિ પઠમચિત્તતો યાવચરિમકચિત્તં સમ્મા પરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં ધારેતું પવત્તેતું. દુતિયેન ચેત્થ બ્રહ્મચરિયપદેન મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સાપિ સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. સિક્ખં પચ્ચક્ખાયાતિ ઉપસમ્પદકાલે ભિક્ખુભાવેન સદ્ધિં સમાદિન્નં નિબ્બત્તેતબ્બભાવેન અનુટ્ઠિતં તિવિધમ્પિ સિક્ખં પટિક્ખિપિત્વા, વિસ્સજ્જેત્વાતિ અત્થો. હીનાયાતિ ગિહિભાવાય. આવત્તિસ્સામીતિ નિવત્તિસ્સામિ.

કસ્મા ¶ પનાયં એવમારોચેસીતિ? એત્થાયં અનુપુબ્બિકથા – ભગવા પવત્તવરધમ્મચક્કો રાજગહં ગન્ત્વા વેળુવને વિહરન્તો ‘‘પુત્તં મે આનેત્વા દસ્સેથા’’તિ સુદ્ધોદનમહારાજેન પેસિતેસુ સહસ્સસહસ્સપરિવારેસુ દસસુ દૂતેસુ સહ પરિવારેન અરહત્તં પત્તેસુ સબ્બપચ્છા ગન્ત્વા અરહત્તપ્પત્તેન કાળુદાયિત્થેરેન ગમનકાલં ઞત્વા મગ્ગવણ્ણનં વણ્ણેત્વા જાતિભૂમિગમનાય યાચિતો વીસતિસહસ્સખીણાસવપરિવુત્તો કપિલવત્થુનગરં ગન્ત્વા ઞાતિસમાગમે પોક્ખરવસ્સં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા વેસ્સન્તરજાતકં (જા. ૨.૨૨.૧૬૫૫ આદયો) કથેત્વા પુનદિવસે પિણ્ડાય પવિટ્ઠો ‘‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્યા’’તિ (ધ. પ. ૧૬૮) ગાથાય પિતરં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાપેત્વા નિવેસનં ગન્ત્વા ‘‘ધમ્મઞ્ચરે’’તિ (ધ. પ. ૧૬૯) ગાથાય મહાપજાપતિં સોતાપત્તિફલે, રાજાનં સકદાગામિફલે પતિટ્ઠાપેસિ.

ભત્તકિચ્ચાવસાને ¶ પન રાહુલમાતુગુણકથં નિસ્સાય ચન્દકિન્નરીજાતકં (જા. ૧.૧૪.૧૮ આદયો) કથેત્વા તતિયદિવસે નન્દકુમારસ્સ અભિસેકગેહપ્પવેસનવિવાહમઙ્ગલેસુ વત્તમાનેસુ પિણ્ડાય પવિસિત્વા નન્દકુમારસ્સ હત્થે પત્તં દત્વા મઙ્ગલં વત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કમન્તો કુમારસ્સ હત્થતો પત્તં ન ગણ્હિ. સોપિ તથાગતે ગારવેન ‘‘પત્તં તે, ભન્તે, ગણ્હથા’’તિ વત્તું નાસક્ખિ. એવં પન ચિન્તેસિ, ‘‘સોપાનસીસે પત્તં ગણ્હિસ્સતી’’તિ, સત્થા તસ્મિં ઠાને ન ગણ્હિ. ઇતરો ‘‘સોપાનમૂલે ગણ્હિસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ, સત્થા તત્થપિ ન ગણ્હિ. ઇતરો ‘‘રાજઙ્ગણે ગણ્હિસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ, સત્થા તત્થપિ ન ગણ્હિ. કુમારો નિવત્તિતુકામો અનિચ્છાય ગચ્છન્તો ગારવેન ‘‘પત્તં ગણ્હથા’’તિ વત્તું ન સક્કોતિ, ‘‘ઇધ ગણ્હિસ્સતિ, એત્થ ગણ્હિસ્સતી’’તિ ચિન્તેન્તો ગચ્છતિ.

તસ્મિં ¶ ખણે જનપદકલ્યાણિયા આચિક્ખિંસુ, ‘‘અય્યે ભગવા, નન્દરાજાનં ગહેત્વા ગચ્છતિ, તુમ્હેહિ વિના કરિસ્સતી’’તિ. સા ઉદકબિન્દૂહિ પગ્ઘરન્તેહિ અડ્ઢુલ્લિખિતેહિ કેસેહિ વેગેન પાસાદં આરુય્હ સીહપઞ્જરદ્વારે ઠત્વા ‘‘તુવટં ખો, અય્યપુત્ત, આગચ્છેય્યાસી’’તિ આહ. તં તસ્સા વચનં તસ્સ હદયે તિરિયં પતિત્વા વિય ઠિતં. સત્થાપિસ્સ હત્થતો પત્તં અગ્ગહેત્વાવ તં વિહારં નેત્વા ‘‘પબ્બજિસ્સસિ નન્દા’’તિ આહ. સો બુદ્ધગારવેન ‘‘ન પબ્બજિસ્સામી’’તિ અવત્વા, ‘‘આમ, પબ્બજિસ્સામી’’તિ આહ. સત્થા તેન હિ નન્દં પબ્બાજેથાતિ કપિલવત્થુપુરં ગન્ત્વા તતિયદિવસે તં પબ્બાજેસિ. સત્તમે દિવસે માતરા અલઙ્કરિત્વા પેસિતં ‘‘દાયજ્જં મે, સમણ, દેહી’’તિ વત્વા અત્તના સદ્ધિં આરામાગતં રાહુલકુમારં પબ્બાજેસિ. પુનેકદિવસં મહાધમ્મપાલજાતકં (જા. ૧.૧૦.૯૨ આદયો) કથેત્વા રાજાનં અનાગામિફલે પતિટ્ઠાપેસિ.

ઇતિ ¶ ભગવા મહાપજાપતિં સોતાપત્તિફલે, પિતરં તીસુ ફલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો પુનદેવ રાજગહં ગન્ત્વા તતો અનાથપિણ્ડિકેન સાવત્થિં આગમનત્થાય ગહિતપટિઞ્ઞો નિટ્ઠિતે જેતવનમહાવિહારે તત્થ ગન્ત્વા વાસં કપ્પેસિ. એવં સત્થરિ જેતવને વિહરન્તે આયસ્મા નન્દો અત્તનો ¶ અનિચ્છાય પબ્બજિતો કામેસુ અનાદીનવદસ્સાવી જનપદકલ્યાણિયા વુત્તવચનમનુસ્સરન્તો ઉક્કણ્ઠિતો હુત્વા ભિક્ખૂનં અત્તનો અનભિરતિં આરોચેસિ. તેન વુત્તં ‘‘તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા નન્દો…પે… હીનાયાવત્તિસ્સામી’’તિ.

કસ્મા પન નં ભગવા એવં પબ્બાજેસીતિ? ‘‘પુરેતરમેવ આદીનવં દસ્સેત્વા કામેહિ નં વિવેચેતું ન સક્કા, પબ્બાજેત્વા પન ઉપાયેન તતો વિવેચેત્વા ઉપરિવિસેસં નિબ્બત્તેસ્સામી’’તિ વેનેય્યદમનકુસલો સત્થા એવં નં પઠમં પબ્બાજેસિ.

સાકિયાનીતિ સક્યરાજધીતા. જનપદકલ્યાણીતિ જનપદમ્હિ કલ્યાણી રૂપેન ઉત્તમા છસરીરદોસરહિતા, પઞ્ચકલ્યાણસમન્નાગતા. સા હિ યસ્મા નાતિદીઘા નાતિરસ્સા નાતિકિસા નાતિથૂલા નાતિકાળિકા નચ્ચોદાતા અતિક્કન્તા માનુસકવણ્ણં અપ્પત્તા દિબ્બવણ્ણં, તસ્મા છસરીરદોસરહિતા. છવિકલ્યાણં મંસકલ્યાણં નખકલ્યાણં અટ્ઠિકલ્યાણં વયકલ્યાણન્તિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ કલ્યાણેહિ સમન્નાગતા.

તત્થ ¶ અત્તનો સરીરોભાસેન દસદ્વાદસહત્થે ઠાને આલોકં કરોતિ, પિયઙ્ગુસમા વા સુવણ્ણસમા વા હોતિ, અયમસ્સા છવિકલ્યાણતા. ચત્તારો પનસ્સા હત્થપાદા મુખપરિયોસાનઞ્ચ લાખારસપરિકમ્મકતં વિય રત્તપવાળરત્તકમ્બલેન સદિસં હોતિ, અયમસ્સા મંસકલ્યાણતા. વીસતિ નખપત્તાનિ મંસતો અમુત્તટ્ઠાને લાખારસપરિકિતાનિ વિય મુત્તટ્ઠાને ખીરધારાસદિસાનિ હોન્તિ, અયમસ્સા નખકલ્યાણતા. દ્વત્તિંસદન્તા સુફુસિતા પરિસુદ્ધપવાળપન્તિસદિસા વજિરપન્તી વિય ખાયન્તિ, અયમસ્સા અટ્ઠિકલ્યાણતા. વીસતિવસ્સસતિકાપિ સમાના સોળસવસ્સુદ્દેસિકા વિય હોતિ નિપ્પલિતા, અયમસ્સા વયકલ્યાણતા. સુન્દરી ચ હોતિ એવરૂપગુણસમન્નાગતા, તેન વુત્તં ‘‘જનપદકલ્યાણી’’તિ.

ઘરા નિક્ખમન્તસ્સાતિ અનાદરે સામિવચનં, ઘરતો નિક્ખમતોતિ અત્થો. ‘‘ઘરા નિક્ખમન્ત’’ન્તિપિ પઠન્તિ. ઉપડ્ઢુલ્લિખિતેહિ ¶ કેસેહીતિ ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે કરણવચનં, વિપ્પકતુલ્લિખિતેહિ કેસેહિ ઉપલક્ખિતાતિ અત્થો. ‘‘અડ્ઢુલ્લિખિતેહી’’તિપિ પઠન્તિ. ઉલ્લિખનન્તિ ¶ ચ ફણકાદીહિ કેસસણ્ઠાપનં, ‘‘અડ્ઢકારવિધાન’’ન્તિપિ વદન્તિ. અપલોકેત્વાતિ સિનેહરસવિપ્ફારસંસૂચકેન અડ્ઢક્ખિના આબન્ધન્તી વિય ઓલોકેત્વા. મં, ભન્તેતિ પુબ્બેપિ ‘‘મ’’ન્તિ વત્વા ઉક્કણ્ઠાકુલચિત્તતાય પુન ‘‘મં એતદવોચા’’તિ આહ. તુવટન્તિ સીઘં. તમનુસ્સરમાનોતિ તં તસ્સા વચનં, તં વા તસ્સા આકારસહિતં વચનં અનુસ્સરન્તો.

ભગવા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ઉપાયેનસ્સ રાગં વૂપસમેસ્સામી’’તિ ઇદ્ધિબલેન નં તાવતિંસભવનં નેન્તો અન્તરામગ્ગે એકસ્મિં ઝામખેત્તે ઝામખાણુમત્થકે નિસિન્નં છિન્નકણ્ણનાસાનઙ્ગુટ્ઠં એકં પલુટ્ઠમક્કટિં દસ્સેત્વા તાવતિંસભવનં નેસિ. પાળિયં પન એકક્ખણેનેવ સત્થારા તાવતિંસભવનં ગતં વિય વુત્તં, તં ગમનં અવત્વા તાવતિંસભવનં સન્ધાય વુત્તં. ગચ્છન્તોયેવ હિ ભગવા આયસ્મતો નન્દસ્સ અન્તરામગ્ગે તં પલુટ્ઠમક્કટિં દસ્સેતિ. યદિ એવં કથં સમિઞ્જનાદિનિદસ્સનં? તં અન્તરધાનનિદસ્સનન્તિ ગહેતબ્બં. એવં સત્થા તં તાવતિંસભવનં નેત્વા સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો ઉપટ્ઠાનં આગતાનિ કકુટપાદાનિ પઞ્ચ અચ્છરાસતાનિ અત્તાનં વન્દિત્વા ઠિતાનિ ¶ દસ્સેત્વા જનપદકલ્યાણિયા તાસં પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનં રૂપસમ્પત્તિં પટિચ્ચ વિસેસં પુચ્છિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો ભગવા આયસ્મન્તં નન્દં બાહાયં ગહેત્વા…પે… કકુટપાદાની’’તિ.

તત્થ બાહાયં ગહેત્વાતિ બાહુમ્હિ ગહેત્વા વિય. ભગવા હિ તદા તાદિસં ઇદ્ધાભિસઙ્ખારં અભિસઙ્ખારેસિ, યથા આયસ્મા નન્દો ભુજે ગહેત્વા ભગવતા નીયમાનો વિય અહોસિ. તત્થ ચ ભગવતા સચે તસ્સ આયસ્મતો તાવતિંસદેવલોકસ્સ દસ્સનં પવેસનમેવ વા ઇચ્છિતં સિયા, યથાનિસિન્નસ્સેવ તસ્સ તં દેવલોકં દસ્સેય્ય લોકવિવરણિદ્ધિકાલે ¶ વિય, તમેવ વા ઇદ્ધિયા તત્થ પેસેય્ય. યસ્મા પનસ્સ દિબ્બત્તભાવતો મનુસ્સત્તભાવસ્સ યો નિહીનજિગુચ્છનીયભાવો, તસ્સ સુખગ્ગહણત્થં અન્તરામગ્ગે તં મક્કટિં દસ્સેતુકામો, દેવલોકસિરિવિભવસમ્પત્તિયો ચ ઓગાહેત્વા દસ્સેતુકામો અહોસિ, તસ્મા તં ગહેત્વા તત્થ નેસિ. એવઞ્હિસ્સ તદત્થં બ્રહ્મચરિયવાસે વિસેસતો અભિરતિ ભવિસ્સતીતિ.

કકુટપાદાનીતિ રત્તવણ્ણતાય પારાવતસદિસપાદાનિ. તા કિર સબ્બાપિ કસ્સપસ્સ ભગવતો સાવકાનં પાદમક્ખનતેલદાનેન તાદિસા સુકુમારપાદા અહેસું. પસ્સસિ નોતિ પસ્સસિ નુ. અભિરૂપતરાતિ વિસિટ્ઠરૂપતરા. દસ્સનીયતરાતિ દિવસમ્પિ પસ્સન્તાનં અતિત્તિકરણટ્ઠેન પસ્સિતબ્બતરા. પાસાદિકતરાતિ સબ્બાવયવસોભાય સમન્તતો પસાદાવહતરા.

કસ્મા ¶ પન ભગવા અવસ્સુતચિત્તં આયસ્મન્તં નન્દં અચ્છરાયો ઓલોકાપેસિ? સુખેનેવસ્સ કિલેસે નીહરિતું. યથા હિ કુસલો વેજ્જો ઉસ્સન્નદોસં પુગ્ગલં તિકિચ્છન્તો સિનેહપાનાદિના પઠમં દોસે ઉક્કિલેદેત્વા પચ્છા વમનવિરેચનેહિ સમ્મદેવ નીહરાપેતિ, એવં વિનેય્યદમનકુસલો ભગવા ઉસ્સન્નરાગં આયસ્મન્તં નન્દં દેવચ્છરાયો દસ્સેત્વા ઉક્કિલેદેસિ અરિયમગ્ગભેસજ્જેન અનવસેસતો નીહરિતુકામોતિ વેદિતબ્બં.

પલુટ્ઠમક્કટીતિ ઝામઙ્ગપચ્ચઙ્ગમક્કટી. એવમેવ ખોતિ યથા સા, ભન્તે, તુમ્હેહિ મય્હં દસ્સિતા છિન્નકણ્ણનાસા પલુટ્ઠમક્કટી જનપદકલ્યાણિં ઉપાદાય ¶ , એવમેવ જનપદકલ્યાણી ઇમાનિ પઞ્ચ અચ્છરાસતાનિ ઉપાદાયાતિ અત્થો. પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનન્તિ ઉપયોગે સામિવચનં, પઞ્ચ અચ્છરાસતાનીતિ અત્થો. અવયવસમ્બન્ધે વા એતં સામિવચનં, તેન પઞ્ચન્નં અચ્છરાસતાનં રૂપસમ્પત્તિં ઉપનિધાયાતિ અધિપ્પાયો. ઉપનિધાયાતિ ચ સમીપે ઠપેત્વા, ઉપાદાયાતિ અત્થો. સઙ્ખ્યન્તિ ઇત્થીતિ ગણનં. કલભાગન્તિ કલાયપિ ભાગં, એકં સોળસકોટ્ઠાસે કત્વા તતો એકકોટ્ઠાસં ગહેત્વા સોળસધા ગણિતે તત્થ યો એકેકો કોટ્ઠાસો, સો કલભાગોતિ ¶ અધિપ્પેતો, તમ્પિ કલભાગં ન ઉપેતીતિ વદતિ. ઉપનિધિન્તિ ‘‘ઇમાય અયં સદિસી’’તિ ઉપમાભાવેન ગહેત્વા સમીપે ઠપનમ્પિ.

યત્થાયં અનભિરતો, તં બ્રહ્મચરિયં પુબ્બે વુત્તં પાકટઞ્ચાતિ તં અનામસિત્વા તત્થ અભિરતિયં આદરજનનત્થં અભિરમ, નન્દ, અભિરમ, નન્દા’’તિ આમેડિતવસેન વુત્તં. અહં તે પાટિભોગોતિ કસ્મા ભગવા તસ્સ બ્રહ્મચરિયવાસં ઇચ્છન્તો અબ્રહ્મચરિયવાસસ્સ પાટિભોગં ઉપગઞ્છિ? યત્થસ્સ આરમ્મણે રાગો દળ્હં નિપતિ, તં આગન્તુકારમ્મણે સઙ્કામેત્વા સુખેન સક્કા જહાપેતુન્તિ પાટિભોગં ઉપગઞ્છિ. અનુપુબ્બિકથાયં સગ્ગકથા ઇમસ્સ અત્થસ્સ નિદસ્સનં.

અસ્સોસુન્તિ કથમસ્સોસું? ભગવા હિ તદા આયસ્મન્તે નન્દે વત્તં દસ્સેત્વા અત્તનો દિવાટ્ઠાનં ગતે ઉપટ્ઠાનં આગતાનં ભિક્ખૂનં તં પવત્તિં કથેત્વા યથા નામ કુસલો પુરિસો અનિક્ખન્તં આણિં અઞ્ઞાય આણિયા નીહરિત્વા પુન તં હત્થાદીહિ સઞ્ચાલેત્વા અપનેતિ, એવમેવ આચિણ્ણવિસયે તસ્સ રાગં આગન્તુકવિસયેન નીહરિત્વા પુન તદપિ બ્રહ્મચરિયમગ્ગહેતું કત્વા અપનેતુકામો ‘‘એથ તુમ્હે, ભિક્ખવે, નન્દં ભિક્ખું ભતકવાદેન ચ ઉપક્કિતકવાદેન ચ સમુદાચરથા’’તિ આણાપેસિ, એવં ભિક્ખૂ અસ્સોસું. કેચિ પન ‘‘ભગવા તથારૂપં ઇદ્ધાભિસઙ્ખારં અભિસઙ્ખારેસિ, યથા તે ભિક્ખૂ તમત્થં જાનિંસૂ’’તિ વદન્તિ.

ભતકવાદેનાતિ ¶ ભતકોતિ વાદેન. યો હિ ભતિયા કમ્મં કરોતિ, સો ભતકોતિ વુચ્ચતિ, અયમ્પિ આયસ્મા અચ્છરાસમ્ભોગનિમિત્તં બ્રહ્મચરિયં ચરન્તો ભતકો વિય હોતીતિ વુત્તં ‘‘ભતકવાદેના’’તિ ¶ . ઉપક્કિતકવાદેનાતિ યો કહાપણાદીહિ કિઞ્ચિ કિણાતિ, સો ઉપક્કિતકોતિ વુચ્ચતિ, અયમ્પિ આયસ્મા અચ્છરાનં હેતુ અત્તનો બ્રહ્મચરિયં કિણાતિ, તસ્મા ‘‘ઉપક્કિતકો’’તિ એવં વચનેન. અથ વા ભગવતો આણાય અચ્છરાસમ્ભોગસઙ્ખાતાય ભતિયા બ્રહ્મચરિયવાસસઙ્ખાતં જીવિતં પવત્તેન્તો તાય ભતિયા યાપને ભગવતા ભરિયમાનો વિય હોતીતિ ‘‘ભતકો’’તિ વુત્તો, તથા ¶ અચ્છરાસમ્ભોગસઙ્ખાતં વિક્કયં આદાતબ્બં કત્વા ભગવતો આણત્તિયં તિટ્ઠન્તો તેન વિક્કયેન ભગવતા ઉપક્કિતો વિય હોતીતિ વુત્તં ‘‘ઉપક્કિતકો’’તિ.

અટ્ટીયમાનોતિ પીળિયમાનો દુક્ખાપિયમાનો. હરાયમાનોતિ લજ્જમાનો. જિગુચ્છમાનોતિ પાટિકુલ્યતો દહન્તો. એકોતિ અસહાયો. વૂપકટ્ઠોતિ વત્થુકામેહિ કિલેસકામેહિ ચ કાયેન ચેવ ચિત્તેન ચ વૂપકટ્ઠો. અપ્પમત્તોતિ કમ્મટ્ઠાને સતિં અવિજહન્તો. આતાપીતિ કાયિકચેતસિકવીરિયાતાપેન આતાપવા, આતાપેતિ કિલેસેતિ આતાપો, વીરિયં. પહિતત્તોતિ કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખતાય પેસિતત્તો વિસ્સટ્ઠઅત્તભાવો, નિબ્બાને વા પેસિતચિત્તો. ન ચિરસ્સેવાતિ કમ્મટ્ઠાનારમ્ભતો ન ચિરેનેવ. યસ્સત્થાયાતિ યસ્સ અત્થાય. કુલપુત્તાતિ દુવિધા કુલપુત્તા જાતિકુલપુત્તા ચ આચારકુલપુત્તા ચ, અયં પન ઉભયથાપિ કુલપુત્તો. સમ્મદેવાતિ હેતુના ચ કારણેન ચ. અગારસ્માતિ ઘરતો. અનગારિયન્તિ પબ્બજ્જં. કસિવણિજ્જાદિકમ્મઞ્હિ અગારસ્સ હિતન્તિ અગારિયં નામ, તં એત્થ નત્થીતિ પબ્બજ્જા અનગારિયાતિ વુચ્ચતિ. પબ્બજન્તીતિ ઉપગચ્છન્તિ. તદનુત્તરન્તિ તં અનુત્તરં. બ્રહ્મચરિયપરિયોસાનન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ પરિયોસાનભૂતં અરહત્તફલં. તસ્સ હિ અત્થાય કુલપુત્તા ઇધ પબ્બજન્તિ. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ તસ્મિંયેવ અત્તભાવે. સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વાતિ અત્તનાયેવ પઞ્ઞાય પચ્ચક્ખં કત્વા, અપરપ્પચ્ચયેન ઞત્વાતિ અત્થો. ઉપસમ્પજ્જ વિહાસીતિ પાપુણિત્વા સમ્પાદેત્વા વા વિહાસિ. એવં વિહરન્તોવ ખીણા જાતિ…પે… અબ્ભઞ્ઞાસીતિ. ઇમિના અસ્સ પચ્ચવેક્ખણભૂમિ દસ્સિતા.

તત્થ ¶ ખીણા જાતીતિ ન તાવસ્સ અતીતા જાતિ ખીણા પુબ્બેવ ખીણત્તા, ન અનાગતા અનાગતત્તા એવ, ન પચ્ચુપ્પન્ના વિજ્જમાનત્તા. મગ્ગસ્સ પન અભાવિતત્તા યા એકચતુપઞ્ચવોકારભવેસુ એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધપ્પભેદા ¶ જાતિ ઉપ્પજ્જેય્ય, સા મગ્ગસ્સ ભાવિતત્તા અનુપ્પાદધમ્મતં આપજ્જનેન ખીણા. તં સો મગ્ગભાવનાય પહીનકિલેસે પચ્ચવેક્ખિત્વા ¶ કિલેસાભાવેન વિજ્જમાનમ્પિ કમ્મં આયતિં અપ્પટિસન્ધિકં હોતીતિ જાનનેન અબ્ભઞ્ઞાસિ. વુસિતન્તિ વુત્થં પરિવુત્થં કતં ચરિતં, નિટ્ઠાપિતન્તિ અત્થો. બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં. પુથુજ્જનકલ્યાણકેન હિ સદ્ધિં સત્ત સેક્ખા બ્રહ્મચરિયવાસં વસન્તિ નામ, ખીણાસવો વુત્થવાસો, તસ્મા સો અત્તનો બ્રહ્મચરિયવાસં પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘વુસિતં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ અબ્ભઞ્ઞાસિ. કતં કરણીયન્તિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવનાવસેન સોળસવિધમ્પિ કિચ્ચં નિટ્ઠાપિતં. પુથુજ્જનકલ્યાણકાદયો હિ તં કિચ્ચં કરોન્તિ નામ, ખીણાસવો કતકરણીયો, તસ્મા સો અત્તનો કરણીયં પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘કતં કરણીય’’ન્તિ અબ્ભઞ્ઞાસિ. નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ ‘‘ઇદાનિ પુન ઇત્થભાવાય એવં સોળસકિચ્ચભાવાય કિલેસક્ખયાય વા મગ્ગભાવનાય કિચ્ચં મે નત્થી’’તિ અબ્ભઞ્ઞાસિ. નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ વા ‘‘ઇત્થભાવતો ઇમસ્મા એવંપકારા વત્તમાનક્ખન્ધસન્તાના અપરં ખન્ધસન્તાનં મય્હં નત્થિ, ઇમે પન પઞ્ચક્ખન્ધા પરિઞ્ઞાતા તિટ્ઠન્તિ છિન્નમૂલકા વિય રુક્ખા, તે ચરિમકચિત્તનિરોધેન અનુપાદાનો વિય જાતવેદો નિબ્બાયિસ્સન્તિ, અપણ્ણત્તિકભાવં ગમિસ્સન્તી’’તિ અબ્ભઞ્ઞાસિ. અઞ્ઞતરોતિ એકો. અરહતન્તિ ભગવતો સાવકાનં અરહન્તાનં અબ્ભન્તરો એકો મહાસાવકો અહોસીતિ અત્થો.

અઞ્ઞતરા દેવતાતિ અધિગતમગ્ગા એકા બ્રહ્મદેવતા. સા હિ સયં અસેક્ખત્તા અસેક્ખવિસયં અબ્ભઞ્ઞાસિ. સેક્ખા હિ તં તં સેક્ખવિસયં, પુથુજ્જના ચ અત્તનો પુથુજ્જનવિસયમેવ જાનન્તિ. અભિક્કન્તાય રત્તિયાતિ પરિક્ખીણાય રત્તિયા, મજ્ઝિમયામેતિ અત્થો. અભિક્કન્તવણ્ણાતિ અતિઉત્તમવણ્ણા. કેવલકપ્પન્તિ અનવસેસેન સમન્તતો. ઓભાસેત્વાતિ અત્તનો પભાય ચન્દો વિય સૂરિયો વિય ચ જેતવનં એકોભાસં કત્વા. તેનુપસઙ્કમીતિ આયસ્મતો નન્દસ્સ ¶ અરહત્તપ્પત્તિં વિદિત્વા પીતિસોમનસ્સજાતા ¶ ‘‘તં ભગવતો પટિવેદેસ્સામી’’તિ ઉપસઙ્કમિ.

આસવાનં ખયાતિ એત્થ આસવન્તીતિ આસવા, ચક્ખુદ્વારાદીહિ પવત્તન્તીતિ અત્થો. અથ વા આગોત્રભું આભવગ્ગં વા સવન્તીતિ આસવા, એતે ધમ્મે એતઞ્ચ ઓકાસં અન્તો કરિત્વા પવત્તન્તીતિ અત્થો. ચિરપારિવાસિયટ્ઠેન મદિરાદિઆસવા વિયાતિ આસવા. ‘‘પુરિમા, ભિક્ખવે, કોટિ ન પઞ્ઞાયતિ અવિજ્જાયા’’તિઆદિવચનેહિ (અ. નિ. ૧૦.૬૧) નેસં ચિરપારિવાસિયતા વેદિતબ્બા. અથ વા આયતં સંસારદુક્ખં સવન્તિ પસવન્તીતિપિ, આસવા. પુરિમો ચેત્થ અત્થો કિલેસેસુ યુજ્જતિ, પચ્છિમો કમ્મેપિ. ન કેવલઞ્ચ કમ્મકિલેસા એવ આસવા, અથ ખો નાનપ્પકારા ઉપદ્દવાપિ. તથા હિ ‘‘નાહં, ચુન્દ ¶ , દિટ્ઠધમ્મિકાનંયેવ આસવાનં સંવરાય ધમ્મં દેસેમી’’તિ એત્થ (દી. નિ. ૩.૧૮૨) વિવાદમૂલભૂતા કિલેસા આસવાતિ આગતા.

‘‘યેન દેવૂપપત્યસ્સ, ગન્ધબ્બો વા વિહઙ્ગમો;

યક્ખત્તં યેન ગચ્છેય્ય, મનુસ્સત્તઞ્ચ અબ્બજે;

તે મય્હં આસવા ખીણા, વિદ્ધસ્તા વિનલીકતા’’તિ. (અ. નિ. ૪.૩૬) –

એત્થ તેભૂમિકં કમ્મં અવસેસા ચ અકુસલા ધમ્મા આસવાતિ આગતા. ‘‘દિટ્ઠધમ્મિકાનં આસવાનં સંવરાય, સમ્પરાયિકાનં આસવાનં પટિઘાતાયા’’તિ (પારા. ૩૯) પરૂપઘાતવિપ્પટિસારવધબન્ધાદયો ચેવ અપાયદુક્ખભૂતા ચ નાનપ્પકારા ઉપદ્દવા.

તે પનેતે આસવા વિનયે – ‘‘દિટ્ઠધમ્મિકાનં આસવાનં સંવરાય સમ્પરાયિકાનં આસવાનં પટિઘાતાયા’’તિ (પારા. ૩૯) દ્વિધા આગતા. સળાયતને ‘‘તયોમે, આવુસો, આસવા – કામાસવો, ભવાસવો, અવિજ્જાસવો’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૦૫) તિધા આગતા, તથા અઞ્ઞેસુ ચ સુત્તન્તેસુ. અભિધમ્મે તેયેવ દિટ્ઠાસવેન સદ્ધિં ચતુધા આગતા. નિબ્બેધિકપરિયાયે ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, આસવા નિરયગામિનિયા’’તિઆદિના (અ. નિ. ૬.૬૩) પઞ્ચધા ¶ આગતા. છક્કનિપાતે ‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, આસવા સંવરાય પહાતબ્બા’’તિઆદિના (અ. નિ. ૬.૫૮) નયેન ¶ છધા આગતા. સબ્બાસવપરિયાયે (મ. નિ. ૧.૨૨) તેયેવ દસ્સનપહાતબ્બેહિ સદ્ધિં સત્તધા આગતા. ઇધ પન અભિધમ્મનયેન ચત્તારો આસવા વેદિતબ્બા.

ખયાતિ એત્થ પન ‘‘યો આસવાનં ખયો ભેદો પરિભેદો’’તિઆદીસુ આસવાનં સરસભેદો આસવક્ખયોતિ વુત્તો. ‘‘જાનતો અહં, ભિક્ખવે, પસ્સતો આસવાનં ખયં વદામી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૫) આસવાનં આયતિં અનુપ્પાદો આસવક્ખયોતિ વુત્તો.

‘‘સેક્ખસ્સ સિક્ખમાનસ્સ, ઉજુમગ્ગાનુસારિનો;

ખયસ્મિં પઠમં ઞાણં, તતો અઞ્ઞા અનન્તરા’’તિ. (ઇતિવુ. ૬૨) –

આદીસુ ¶ મગ્ગો આસવક્ખયોતિ વુત્તો. ‘‘આસવાનં ખયા સમણો હોતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૪૩૮) ફલં.

‘‘પરવજ્જાનુપસ્સિસ્સ, નિચ્ચં ઉજ્ઝાનસઞ્ઞિનો;

આસવા તસ્સ વડ્ઢન્તિ, આરા સો આસવક્ખયા’’તિ. –

આદીસુ (ધ. પ. ૨૫૩) નિબ્બાનં. ઇધ પન આસવાનં અચ્ચન્તખયો અનુપ્પાદો વા મગ્ગો વા ‘‘આસવાનં ખયો’’તિ વુત્તો.

અનાસવન્તિ પટિપસ્સદ્ધિવસેન સબ્બસો પહીનાસવં. ચેતોવિમુત્તિન્તિ અરહત્તફલસમાધિં. પઞ્ઞાવિમુત્તિન્તિ અરહત્તફલપઞ્ઞં. ઉભયવચનં મગ્ગે વિય ફલેપિ સમથવિપસ્સનાનં યુગનન્ધભાવદસ્સનત્થં. ઞાણન્તિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. દેવતાય વચનસમનન્તરમેવ ‘‘કથં નુ ખો’’તિ આવજ્જેન્તસ્સ ભગવતો ઞાણં ઉપ્પજ્જિ ‘‘નન્દેન અરહત્તં સચ્છિકત’’ન્તિ. સો હિ આયસ્મા સહાયભિક્ખૂહિ તથા ઉપ્પણ્ડિયમાનો ‘‘ભારિયં વત મયા કતં, યોહં એવં સ્વાક્ખાતે ધમ્મવિનયે પબ્બજિત્વા અચ્છરાનં પટિલાભાય સત્થારં પાટિભોગં અકાસિ’’ન્તિ ઉપ્પન્નસંવેગો હિરોત્તપ્પં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો અરહત્તં પત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘યંનૂનાહં ભગવન્તં એતસ્મા પટિસ્સવા મોચેય્ય’’ન્તિ. સો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા અત્તનો અધિપ્પાયં સત્થુ આરોચેસિ. તેન ¶ વુત્તં – ‘‘અથ ખો આયસ્મા નન્દો…પે… એતસ્મા પટિસ્સવા’’તિ. તત્થ પટિસ્સવાતિ પાટિભોગપ્પટિસ્સવા, ‘‘અચ્છરાનં પટિલાભાય અહં પટિભૂતો’’તિ પટિઞ્ઞાય.

અથસ્સ ¶ ભગવા ‘‘યસ્મા તયા અઞ્ઞા આરાધિતાતિ ઞાતમેતં મયા, દેવતાપિ મે આરોચેસિ, તસ્મા નાહં પટિસ્સવા ઇદાનિ મોચેતબ્બો અરહત્તપ્પત્તિયાવ મોચિતત્તા’’તિ આહ. તેન વુત્તં ‘‘યદેવ ખો તે નન્દા’’તિઆદિ. તત્થ યદેવાતિ યદા એવ. તેતિ તવ. મુત્તોતિ પમુત્તો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મિંયેવ કાલે આસવેહિ તવ ચિત્તં વિમુત્તં, અથ અનન્તરમેવાહં તતો પાટિભોગતો મુત્તોતિ.

સોપિ આયસ્મા વિપસ્સનાકાલેયેવ ‘‘યદેવાહં ઇન્દ્રિયાસંવરં નિસ્સાય ઇમં વિપ્પકારં પત્તો, તમેવ સુટ્ઠુ નિગ્ગહેસ્સામી’’તિ ઉસ્સાહજાતો બલવહિરોત્તપ્પો તત્થ ચ કતાધિકારત્તા ઇન્દ્રિયસંવરે ઉક્કટ્ઠપટિપદમ્પિ અગમાસિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘સચે ¶ , ભિક્ખવે, નન્દસ્સ પુરત્થિમા દિસા આલોકેતબ્બા હોતિ, સબ્બં ચેતસો સમન્નાહરિત્વા નન્દો પુરત્થિમં દિસં આલોકેતિ ‘એવં મે પુરત્થિમં દિસં આલોકયતો ન અભિજ્ઝાદોમનસ્સા પાપકા અકુસલા ધમ્મા અન્વાસ્સવેય્યુ’ન્તિ, ઇતિહ તત્થ સમ્પજાનો હોતિ.

‘‘સચે, ભિક્ખવે, નન્દસ્સ પચ્છિમા…પે… ઉત્તરા… દક્ખિણા… ઉદ્ધં… અધો… અનુદિસા આલોકેતબ્બા હોતિ, સબ્બં ચેતસો સમન્નાહરિત્વા નન્દો અનુદિસં આલોકેતિ ‘એવં મે…પે… સમ્પજાનો હોતી’’’તિ (અ. નિ. ૮.૯).

તેનેવ તં આયસ્મન્તં સત્થા ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારાનં યદિદં નન્દો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૩૦) એતદગ્ગે ઠપેસિ.

એતમત્થં વિદિત્વાતિ એતં આયસ્મતો નન્દસ્સ સબ્બાસવે ખેપેત્વા સુખાદીસુ તાદિભાવપ્પત્તિસઙ્ખાતં અત્થં સબ્બાકારતો વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ તદત્થવિભાવનં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ યસ્સ નિત્તિણ્ણો પઙ્કોતિ યેન અરિયપુગ્ગલેન અરિયમગ્ગસેતુના સબ્બો દિટ્ઠિપઙ્કો સંસારપઙ્કો એવ વા નિબ્બાનપારગમનેન તિણ્ણો. મદ્દિતો કામકણ્ડકોતિ યેન સત્તાનં વિજ્ઝનતો. ‘‘કામકણ્ડકો’’તિ ¶ લદ્ધનામો સબ્બો કિલેસકામો સબ્બો કામવિસૂકો અગ્ગઞાણદણ્ડેન મદ્દિતો ભગ્ગો અનવસેસતો મથિતો. મોહક્ખયં અનુપ્પત્તોતિ એવંભૂતો ચ દુક્ખાદિવિસયસ્સ સબ્બસ્સ સમ્મોહસ્સ ¶ ખેપનેન મોહક્ખયં પત્તો, અરહત્તફલં નિબ્બાનઞ્ચ અનુપ્પત્તો. સુખદુક્ખેસુ ન વેધતી સ ભિક્ખૂતિ સો ભિન્નકિલેસો ભિક્ખુ ઇટ્ઠારમ્મણસમાયોગતો ઉપ્પન્નેસુ સુખેસુ અનિટ્ઠારમ્મણસમાયોગતો ઉપ્પન્નેસુ દુક્ખેસુ ચ ન વેધતિ ન કમ્પતિ, તં નિમિત્તં ચિત્તવિકારં નાપજ્જતિ. ‘‘સુખદુક્ખેસૂ’’તિ ચ દેસનામત્તં, સબ્બેસુપિ લોકધમ્મેસુ ન વેધતીતિ વેદિતબ્બં.

દુતિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. યસોજસુત્તવણ્ણના

૨૩. તતિયે ¶ યસોજપ્પમુખાનીતિ એત્થ યસોજોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં, તં પુબ્બઙ્ગમં કત્વા પબ્બજિતત્તા વિચરણતો ચ તાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ ‘‘યસોજપ્પમુખાની’’તિ વુત્તાનિ.

તેસં અયં પુબ્બયોગો – અતીતે કિર કસ્સપદસબલસ્સ સાસને અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ આરઞ્ઞકો અરઞ્ઞે પિટ્ઠિપાસાણે કતપણ્ણકુટિયં વિહરતિ. તસ્મિઞ્ચ સમયે પઞ્ચસતા ચોરા ગામઘાતકાદીનિ કત્વા ચોરિકાય જીવન્તા ચોરકમ્મં કત્વા જનપદમનુસ્સેહિ અનુબદ્ધા પલાયમાના અરઞ્ઞં પવિસિત્વા તત્થ કિઞ્ચિ ગહણં વા પટિસરણં વા અપસ્સન્તા અવિદૂરે તં ભિક્ખું પાસાણે નિસિન્નં દિસ્વા વન્દિત્વા તં પવત્તિં આચિક્ખિત્વા ‘‘અમ્હાકં, ભન્તે, પટિસરણં હોથા’’તિ યાચિંસુ. થેરો ‘‘તુમ્હાકં સીલસદિસં પટિસરણં નત્થિ, સબ્બે પઞ્ચ સીલાનિ સમાદિયથા’’તિ આહ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સીલાનિ સમાદિયિંસુ. થેરો ‘‘તુમ્હે ઇદાનિ સીલેસુ પતિટ્ઠિતા, અત્તનો જીવિતં વિનાસયન્તેસુપિ મા મનં પદોસયિત્થા’’તિ કકચૂપમવિધિં (મ. નિ. ૧.૨૨૨ આદયો) આચિક્ખિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિંસુ. અથ તે જાનપદા તં સમ્પત્તા ઇતો ચિતો ચ ગવેસન્તા તે ચોરે દિસ્વા સબ્બેવ જીવિતા વોરોપેસું. તે ¶ તેસુ મનોપદોસમત્તમ્પિ અકત્વા અક્ખણ્ડસીલા કાલં કત્વા કામાવચરદેવેસુ નિબ્બત્તિંસુ. તેસુ ¶ જેટ્ઠચોરો જેટ્ઠદેવપુત્તો અહોસિ, ઇતરે તસ્સેવ પરિવારા.

તે અપરાપરં સંસરન્તા એકં બુદ્ધન્તરં દેવલોકે ખેપેત્વા અમ્હાકં ભગવતો કાલે દેવલોકતો ચવિત્વા જેટ્ઠદેવપુત્તો સાવત્થિનગરદ્વારે કેવટ્ટગામે પઞ્ચસતકુલગામજેટ્ઠકસ્સ કેવટ્ટસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, યસોજોતિસ્સ નામં અકંસુ. ઇતરેપિ અવસેસકેવટ્ટાનં પુત્તા હુત્વા નિબ્બત્તિંસુ. તે પુબ્બસન્નિવાસેન સબ્બેપિ સહાયકા હુત્વા સહપંસુકીળિતં કીળન્તા અનુપુબ્બેન વયપ્પત્તા અહેસું, યસોજો તેસં અગ્ગો અહોસિ. તે સબ્બેવ એકતો હુત્વા જાલાનિ ગહેત્વા નદિતળાકાદીસુ મચ્છે બન્ધન્તા વિચરન્તિ.

અથેકદિવસં અચિરવતિયા નદિયા જાલે ખિત્તે સુવણ્ણવણ્ણો મચ્છો અન્તોજાલે પાવિસિ. તં દિસ્વા સબ્બેપિ કેવટ્ટા ‘‘અમ્હાકં પુત્તા મચ્છે બન્ધન્તા સુવણ્ણવણ્ણં મચ્છં બન્ધિંસૂ’’તિ હટ્ઠતુટ્ઠા અહેસું. અથ તે પઞ્ચસતાપિ સહાયકા મચ્છં નાવાય પક્ખિપિત્વા નાવં ઉક્ખિપિત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસું. રાજા તં દિસ્વા ‘‘ભગવા એતસ્સ સુવણ્ણવણ્ણકારણં જાનિસ્સતી’’તિ મચ્છં ગાહાપેત્વા ભગવતો દસ્સેસિ. સત્થા ‘‘અયં કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સાસને ¶ ઓસક્કમાને પબ્બજિત્વા મિચ્છા પટિપજ્જન્તો સાસનં ઓસક્કાપેત્વા નિરયે નિબ્બત્તો એકં બુદ્ધન્તરં નિરયે પચ્ચિત્વા તતો ચુતો અચિરવતિયં મચ્છો હુત્વા નિબ્બત્તો’’તિ વત્વા તસ્સ માતુભગિનીનઞ્ચ નિરયે નિબ્બત્તભાવં, તસ્સ ભાતિકત્થેરસ્સ પરિનિબ્બુતભાવઞ્ચ તેનેવ કથાપેત્વા ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા કપિલસુત્તં દેસેસિ.

સત્થુ દેસનં સુત્વા તે પઞ્ચસતા કેવટ્ટપુત્તા સંવેગજાતા હુત્વા ભગવતો સન્તિકે પબ્બજિત્વા, ઉપસમ્પન્ના હુત્વા વિવેકવાસં વસન્તા ભગવન્તં દસ્સનાય આગમંસુ. તેન વુત્તં – ‘‘તેન ખો પન સમયેન યસોજપ્પમુખાનિ પઞ્ચમત્તાનિ ભિક્ખુસતાની’’તિઆદિ.

તત્થ તેધાતિ તે ઇધ. નેવાસિકેહીતિ નિબદ્ધવાસં વસમાનેહિ. પટિસમ્મોદમાનાતિ નેવાસિકભિક્ખૂહિ ‘‘કચ્ચાવુસો, ખમનીય’’ન્તિઆદિના પટિસન્થારવસેન સમ્મોદનાય કતાય ‘‘આમાવુસો, ખમનીય’’ન્તિઆદિના ¶ , પુન સમ્મોદમાના તેહિ સદ્ધિં સમપ્પવત્તમોદા. સેનાસનાનિ પઞ્ઞાપયમાનાતિ આચરિયુપજ્ઝાયાનં ¶ અત્તનો ચ પાપુણકાનિ સેનાસનાનિ પુચ્છિત્વા તેહિ નેવાસિકેહિ તેસં ‘‘ઇદં તુમ્હાકં આચરિયાનં, ઇદં તુમ્હાકં ઉપજ્ઝાયાનં, ઇદં તુમ્હાકં પાપુણાતી’’તિ સેનાસનાનિ સંવિધાપેત્વા અત્તના ચ તત્થ ગન્ત્વા, દ્વારકવાટાનિ વિવરિત્વા, મઞ્ચપીઠકટસારકાદીનિ નીહરિત્વા પપ્ફોટેત્વા યથાઠાનં ઠપનાદિવસેન પઞ્ઞાપેન્તા ચ.

પત્તચીવરાનિ પટિસામયમાનાતિ, ‘‘ભન્તે, ઇમં મે પત્તં ઠપેથ, ઇદં ચીવરં, ઇદં થાલકં, ઇદં ઉદકતુમ્બં, ઇદં મે કત્તરયટ્ઠિ’’ન્તિ એવં સમણપરિક્ખારં સંગોપયમાના. ઉચ્ચાસદ્દા મહાસદ્દાતિ ઉદ્ધં ગતટ્ઠેન ઉચ્ચો સદ્દો યેસન્તે ઉચ્ચાસદ્દા અકારસ્સ આકારં કત્વા. સમન્તતો પત્થટટ્ઠેન મહન્તો સદ્દો યેસન્તે મહાસદ્દા. કેવટ્ટા મઞ્ઞે મચ્છવિલોપેતિ કેવટ્ટા વિય મચ્છવિલુમ્પને. યથા નામ કેવટ્ટા ઉદકે વટ્ટનતો મચ્છગ્ગહણત્થં પવત્તનતો ‘‘કેવટ્ટા’’તિ લદ્ધનામા મચ્છબન્ધા મચ્છગ્ગહણત્થં જલે જાલં પક્ખિપિત્વા ‘‘પવિટ્ઠો ન પવિટ્ઠો, ગહિતો ન ગહિતો’’તિઆદિના ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દા હોન્તિ. યથા ચ તે મચ્છપચ્છિઆદીનિ ઠપિતટ્ઠાને મહાજને ગન્ત્વા ‘‘મય્હં એકં મચ્છં દેથ, મય્હં એકં મચ્છફાલં દેથ, અમુકસ્સ દિન્નો મહન્તો, મય્હં ખુદ્દકો’’તિઆદીનિ વત્વા વિલુમ્પમાને તેસં પટિસેધનાદિવસેન ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દા ચ હોન્તિ, એવમેતે ભિક્ખૂતિ દસ્સેતિ. તેતેતિ તે એતે. કિંનૂતિ કિસ્સ નુ, કિમત્થં નૂતિ અત્થો. તેમેતિ તે ઇમે. પણામેમીતિ નીહરામિ. વોતિ તુમ્હે. ન વો મમ સન્તિકે વત્થબ્બન્તિ તુમ્હેહિ મય્હં સન્તિકે ન વસિતબ્બં. યે તુમ્હે માદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ વસનટ્ઠાનં ¶ આગન્ત્વા એવં મહાસદ્દં કરોથ, અત્તનો ધમ્મતાય વસન્તા કિં નામ સારુપ્પં કરિસ્સથ, તુમ્હાદિસાનં મમ સન્તિકે વસનકિચ્ચં નત્થીતિ દીપેતિ. એવં પણામિતેસુ ચ ભગવતા તેસુ એકભિક્ખુપિ ‘‘ભગવા તુમ્હે મહાસદ્દમત્તકેન ¶ અમ્હે પણામેથા’’તિ વા અઞ્ઞં વા કિઞ્ચિ પટિવચનં અવત્વા બુદ્ધગારવેન સબ્બે ભગવતો વચનં સમ્પટિચ્છન્તા ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ વત્વા નિક્ખમિંસુ. એવં પન તેસં અહોસિ ‘‘મયં સત્થારં પસ્સિસ્સામ, ધમ્મં સોસ્સામ, સત્થુ સન્તિકે વસિસ્સામાતિ આગતા, એવરૂપસ્સ પન ગરુનો ¶ સત્થુ સન્તિકં આગન્ત્વા મહાસદ્દં કરિમ્હા, અમ્હાકમેવ દોસોયં, પણામિતમ્હા તતો, ન લદ્ધં સત્થુ સન્તિકે વત્થું, સમન્તપાસાદિકં સુવણ્ણવણ્ણં સરીરં ઓલોકેતું, મધુરસ્સરેન દેસિતં ધમ્મં સોતુ’’ન્તિ. તે બલવદોમનસ્સજાતા હુત્વા પક્કમિંસુ.

સંસામેત્વાતિ સુગુત્તં કત્વા. વજ્જીતિ એવંનામકો જનપદો, વજ્જી નામ જાનપદિનો રાજકુમારા, તેસં નિવાસો એકોપિ જનપદો રુળ્હીવસેન ‘‘વજ્જી’’ત્વેવ વુચ્ચતિ. તેન વુત્તં ‘‘વજ્જીસૂ’’તિ. વગ્ગુમુદાતિ એવંનામ લોકસ્સ પુઞ્ઞસમ્મતા એકા નદી. ‘‘વગ્ગમુદા’’તિપિ પાઠો. અત્થકામેનાતિ કિઞ્ચિ પયોજનં અનપેક્ખિત્વા અત્થમેવ ઇચ્છન્તેન. હિતેસિનાતિ અત્થં ઇચ્છન્તેન, ‘‘કિન્તિ મે સાવકા વટ્ટદુક્ખા પરિમુચ્ચેય્યુ’’ન્તિ તસ્સ અત્થસઙ્ખાતસ્સ અત્થસ્સ વા હેતુભૂતસ્સ હિતસ્સ એસનસીલેન. તતો એવ અત્તનો સરીરખેદં અગણેત્વા દૂરેપિ વેનેય્યસન્તિકં ગન્ત્વા અનુકમ્પનતો અનુકમ્પકેન. તમેવ અનુકમ્પં ઉપાદાય મયં પણામિતા, ન અત્તનો વેય્યાવચ્ચાદિપચ્ચાસીસાય. યસ્મા ધમ્મગરુનો બુદ્ધા ભગવન્તો સમ્માપટિપત્તિયાવ પૂજેતબ્બા, યે ઉચ્ચાસદ્દકરણમત્તેપિ પણામેન્તિ, તસ્મા હન્દ મયં, આવુસો, તથા વિહારં કપ્પેમ સબ્બત્થ સતિસમ્પજઞ્ઞયોગેન અપણ્ણકપ્પટિપદં પૂરેન્તા યથાગહિતકમ્મટ્ઠાનં મત્થકં પાપેન્તા ચતુઇરિયાપથવિહારં કપ્પેમ વિહરામ. યથા નો વિહરતન્તિ યથા અમ્હેસુ વિહરન્તેસુ, ભગવા અત્તમનો અસ્સ, સમ્માપટિપત્તિયા પૂજાય આરાધિતો ભવેય્યાતિ અત્થો.

તેનેવન્તરવસ્સેનાતિ તસ્મિંયેવ અન્તરવસ્સે મહાપવારણં ¶ અનતિક્કમિત્વાવ. સબ્બેવ તિસ્સો વિજ્જા સચ્છાકંસૂતિ સબ્બેયેવ તે પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં દિબ્બચક્ખુઞાણં આસવક્ખયઞાણન્તિ ઇમા તિસ્સો પુબ્બેનિવુત્થક્ખન્ધપ્પટિચ્છાદકમોહક્ખન્ધાદીનં વિનિવિજ્ઝનટ્ઠેન વિજ્જા અત્તપચ્ચક્ખા અકંસુ. લોકિયાભિઞ્ઞાસુ ઇમાયેવ દ્વે અભિઞ્ઞા આસવક્ખયઞાણસ્સ બહૂપકારા, ન તથા દિબ્બસોતચેતોપરિયઇદ્ધિવિધઞાણાનીતિ દસ્સનત્થં વિજ્જત્તયમેવેત્થ તેસં ભિક્ખૂનં અધિગમદસ્સનવસેન ઉદ્ધટં. તથા હિ વેરઞ્જસુત્તે (અ. નિ. ૮.૧૧) ભગવા વેરઞ્જબ્રાહ્મણસ્સ અત્તનો અધિગમં દસ્સેન્તો વિજ્જત્તયમેવ દેસેસિ, ન દિબ્બસોતઞાણાદીનં ¶ અભાવતો. એવં તેસમ્પિ ભિક્ખૂનં વિજ્જમાનાનિપિ દિબ્બસોતઞાણાદીનિ ¶ ન ઉદ્ધટાનિ. છળભિઞ્ઞા હિ તે ભિક્ખૂ. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘વગ્ગુમુદાય નદિયા તીરે અન્તરહિતા મહાવને કૂટાગારસાલાયં ભગવતો સમ્મુખે પાતુરહેસુ’’ન્તિ તેસં ભિક્ખૂનં ઇદ્ધિવળઞ્જનં વક્ખતિ.

યથાભિરન્તન્તિ યથાભિરતિં યથાજ્ઝાસયં. બુદ્ધાનઞ્હિ એકસ્મિં ઠાને વસન્તાનં છાયૂદકવિપત્તિં વા અફાસુકસેનાસનં વા મનુસ્સાનં અસ્સદ્ધાદિભાવં વા આગમ્મ અનભિરતિ નામ નત્થિ, તેસં સમ્પત્તિયા ‘‘ફાસું વિહરામા’’તિ ચિરવિહારોપિ નત્થિ. યત્થ પન ભગવતિ વિહરન્તે મનુસ્સા સરણેસુ વા પતિટ્ઠહન્તિ, સીલાનિ વા સમાદિયન્તિ પબ્બજન્તિ, સોતાપત્તિમગ્ગાદીનિ વા પાપુણન્તિ, સત્થા તાસુ સમ્પત્તીસુ તેસં પતિટ્ઠાપનત્થં વસતિ, તદભાવે પક્કમતિ. તદા હિ સાવત્થિયં કત્તબ્બબુદ્ધકિચ્ચં નાહોસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો ભગવા સાવત્થિયં યથાભિરન્તં વિહરિત્વા યેન વેસાલી તેન ચારિકં પક્કામી’’તિ.

ચારિકં ચરમાનોતિ અદ્ધાનગમનં ગચ્છન્તો. ચારિકા ચ નામેસા ભગવતો દુવિધા તુરિતચારિકા અતુરિતચારિકાતિ. તત્થ દૂરેપિ બોધનેય્યપુગ્ગલં દિસ્વા તસ્સ બોધનત્થં સહસા ગમનં તુરિતચારિકા નામ, સા મહાકસ્સપપચ્ચુગ્ગમનાદીસુ દટ્ઠબ્બા. યા પન ગામનિગમરાજધાનીપટિપાટિયા દેવસિકં યોજનદ્ધયોજનવસેન પિણ્ડપાતચરિયાદીહિ લોકં અનુગ્ગણ્હન્તો ગચ્છતિ, અયં અતુરિતચારિકા નામ, અયમેવ ઇધાધિપ્પેતા. તદવસરીતિ તેન અવસરિ, તં વા અવસરિ, તત્થ અવસરિ ¶ , પાવિસીતિ અત્થો.

તત્રાતિ તસ્સં. સુદન્તિ નિપાતમત્તં. વેસાલિયન્તિ તિક્ખત્તું વિસાલીભૂતત્તા ‘‘વેસાલી’’તિ લદ્ધનામે લિચ્છવિરાજૂનં નગરે. મહાવનેતિ મહાવનં નામ સયંજાતં અરોપિમં સપરિચ્છેદં મહન્તં વનં. કપિલવત્થુસામન્તા પન મહાવનં હિમવન્તેન સહ એકાબદ્ધં અપરિચ્છેદં હુત્વા મહાસમુદ્દં આહચ્ચ ઠિતં. ઇદં તાદિસં ન હોતિ, સપરિચ્છેદં મહન્તં વનન્તિ મહાવનં. કૂટાગારસાલાયન્તિ તસ્મિં મહાવને ભગવન્તં ઉદ્દિસ્સ કતે આરામે કૂટાગારં અન્તો કત્વા હંસવટ્ટકચ્છન્નેન કતા સબ્બાકારસમ્પન્ના બુદ્ધસ્સ ભગવતો ગન્ધકુટિ કૂટાગારસાલા નામ ¶ , તસ્સં કૂટાગારસાલાયં. વગ્ગુમુદાતીરિયાનન્તિ વગ્ગુમુદાતીરવાસીનં. ચેતસા ચેતો પરિચ્ચ મનસિ કરિત્વાતિ અત્તનો ચિત્તેન તેસં ચિત્તં પરિચ્છિજ્જ મનસિ કરિત્વા, ચેતોપરિયઞાણેન વા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન વા તેહિ અધિગતવિસેસં જાનિત્વાતિ અત્થો.

આલોકજાતા ¶ વિયાતિ સઞ્જાતાલોકા વિય. ઇતરં તસ્સેવ વેવચનં, ચન્દસહસ્સસૂરિયસહસ્સેહિ ઓભાસિતા વિયાતિ અત્થો. યસ્મા તે યસોજપ્પમુખા પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ સબ્બસો અવિજ્જન્ધકારવિધમનેન આલોકભૂતા ઓભાસભૂતા હુત્વા વિહરન્તિ, તસ્મા ભગવા તેહિ ઠિતદિસાય ‘‘આલોકજાતા વિય મે, આનન્દ, એસા દિસા’’તિઆદિના વણ્ણભણનાપદેસેન તે ભિક્ખૂ પસંસતિ. તેન વુત્તં – ‘‘યસ્સં દિસાયં વગ્ગુમુદાતીરિયા ભિક્ખૂ વિહરન્તી’’તિ. અપ્પટિકૂલાતિ ન પટિકૂલા, મનાપા મનોહરાતિ અત્થો. યસ્મિઞ્હિ પદેસે સીલાદિગુણસમ્પન્ના મહેસિનો વિહરન્તિ, તં કિઞ્ચાપિ ઉક્કૂલવિકૂલવિસમદુગ્ગાકારં, અથ ખો મનુઞ્ઞં રમણીયમેવ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘ગામે વા યદિ વારઞ્ઞે, નિન્ને વા યદિ વા થલે;

યત્થ અરહન્તો વિહરન્તિ, તં ભૂમિરામણેય્યક’’ન્તિ. (ધ. પ. ૯૮);

પહિણેય્યાસીતિ ¶ પેસેય્યાસિ. સત્થા આયસ્મન્તાનં દસ્સનકામોતિ તેસં ભિક્ખૂનં સન્તિકે પહેણાકારદસ્સનં. ઇતિ ભગવા યદત્થં તે ભિક્ખૂ પણામેસિ, તમત્થં મત્થકપ્પત્તં દિસ્વા આરદ્ધચિત્તો તેસં દસ્સનકામતં થેરસ્સ આરોચેસિ. એવં કિરસ્સ અહોસિ ‘‘અહં ઇમે ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દકરણે પણામેસ્સામિ, અથ તે ભદ્રો અસ્સાજાનીયો વિય કસાભિઘાતેન, તેન ચોદિતા સંવેગપ્પત્તા મમારાધનત્થં અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઘટેન્તા વાયમન્તા ખિપ્પમેવ અરહત્તં સચ્છિકરિસ્સન્તી’’તિ. ઇદાનિ તે અગ્ગફલપ્પત્તે દિસ્વા તાય અરહત્તપ્પત્તિયા આરાધિતચિત્તો તેસં દસ્સનકામો હુત્વા એવં ધમ્મભણ્ડાગારિકં આણાપેસિ.

સો ભિક્ખૂતિ આનન્દત્થેરેન તથા આણત્તો છળભિઞ્ઞો એકો ભિક્ખુ. પમુખેતિ સમ્મુખે. આનેઞ્જસમાધિનાતિ ચતુત્થજ્ઝાનપાદકેન અગ્ગફલસમાધિના, ‘‘અરૂપજ્ઝાનપાદકેના’’તિપિ વદન્તિ. ‘‘આનેઞ્જેન સમાધિના’’તિપિ ¶ પાઠો. કસ્મા પન ભગવા તેસં ભિક્ખૂનં આગમનં જાનન્તો પટિસન્થારં અકત્વા સમાપત્તિંયેવ સમાપજ્જિ? તેસં અત્તના સમાપન્નસમાપત્તિં જાનિત્વા સમાપજ્જનત્થં, તેસં પુબ્બે પણામિતાનં ઇદાનિ અત્તના સમાનસમ્ભોગદસ્સનત્થં, આનુભાવદીપનત્થં, વિના વચીભેદેન અઞ્ઞબ્યાકરણદીપનત્થઞ્ચ. અપરે પનાહુ ‘‘પુબ્બે પણામિતાનં ઇદાનિ અત્તનો સન્તિકં આગતાનં અનુત્તરસુખુપ્પાદનેન અનઞ્ઞસાધારણપટિસન્થારકરણત્થ’’ન્તિ. તેપિ આયસ્મન્તો ભગવતો અજ્ઝાસયં ઞત્વા તંયેવ સમાપત્તિં સમાપજ્જિંસુ. તેન વુત્તં – ‘‘કતમેન નુ ખો ભગવા વિહારેન એતરહિ વિહરતી’’તિઆદિ.

એત્થ ¶ ચ રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનં કોસજ્જાદીનં પારિપન્તિકધમ્માનં સુવિદૂરભાવતો ઇદ્ધિયા મૂલભૂતેહિ અનોણમનાદીહિ સોળસહિ વોદાનધમ્મેહિ સમન્નાગમનતો આનેઞ્જપ્પત્તં સયં અનિઞ્જનટ્ઠેન આનેઞ્જન્તિ વુચ્ચતિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘અનોણતં ¶ ચિત્તં કોસજ્જે ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. અનુણ્ણતં ચિત્તં ઉદ્ધચ્ચે ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. અનભિરતં ચિત્તં રાગે ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. અનપનતં ચિત્તં બ્યાપાદે ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. અનિસ્સિતં ચિત્તં દિટ્ઠિયા ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. અપ્પટિબદ્ધં ચિત્તં છન્દરાગે ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. વિપ્પમુત્તં ચિત્તં કામરાગે ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. વિસંયુત્તં ચિત્તં કિલેસે ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. વિમરિયાદિકતં ચિત્તં કિલેસમરિયાદાય ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. એકત્તગતં ચિત્તં નાનત્તકિલેસે ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. સદ્ધાય પરિગ્ગહિતં ચિત્તં અસ્સદ્ધિયે ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. વીરિયેન પરિગ્ગહિતં ચિત્તં કોસજ્જે ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. સતિયા પરિગ્ગહિતં ચિત્તં પમાદે ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. સમાધિના પરિગ્ગહિતં ચિત્તં ઉદ્ધચ્ચે ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. પઞ્ઞાય પરિગ્ગહિતં ચિત્તં અવિજ્જાય ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જં. ઓભાસગતં ચિત્તં અવિજ્જન્ધકારે ન ઇઞ્જતીતિ આનેઞ્જ’’ન્તિ.

રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનમેવ ચ રૂપવિરાગભાવનાવસેન પવત્તિતં, આરમ્મણવિભાગેન ચતુબ્બિધં અરૂપાવચરજ્ઝાનન્તિ એતેસં પઞ્ચન્નં ઝાનાનં આનેઞ્જવોહારો. તેસં યં કિઞ્ચિ પાદકં કત્વા સમાપન્ના અરહત્તફલસમાપત્તિ આનેઞ્જસમાધીતિ પોરાણા.

અભિક્કન્તાયાતિ ¶ અતીતાય. નિક્ખન્તેતિ નિગ્ગતે, અપગતેતિ અત્થો. તુણ્હી અહોસીતિ ભગવા અરિયેન તુણ્હીભાવેન તુણ્હી અહોસિ. ઉદ્ધસ્તે અરુણેતિ ઉગ્ગતે અરુણે, અરુણો નામ પુરત્થિમદિસાય સૂરિયોદયતો પુરેતરમેવ ઉટ્ઠિતોભાસો. નન્દિમુખિયાતિ રત્તિયા અરુણસ્સ ઉગ્ગતત્તા એવ અરુણપ્પભાય સૂરિયાલોકૂપજીવિનો સત્તે નન્દાપનમુખિયા વિય ¶ રત્તિયા જાતાય, વિભાયમાનાયાતિ અત્થો.

તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠહિત્વાતિ યથાપરિચ્છેદં તતો આનેઞ્જસમાધિતો અરહત્તફલસમાપત્તિતો ઉટ્ઠાય. સચે ખો ત્વં, આનન્દ, જાનેય્યાસીતિ ભગવા ‘‘ઇમે ચ ભિક્ખૂ એત્તકં કાલં ઇમિના નામ સમાપત્તિસુખેન વીતિનામેન્તી’’તિ, આનન્દ, યદિ ત્વં જાનેય્યાસિ. એત્તકમ્પિ તે નપ્પટિભાસેય્યાતિ લોકિયપટિસમ્મોદનં સન્ધાય યદિદં તે ‘‘અભિક્કન્તા, ભન્તે, રત્તી’’તિઆદિના ¶ તિક્ખત્તું પટિભાનં ઉપટ્ઠિતં, તયિદં એત્તકમ્પિ તે ન ઉપટ્ઠહેય્ય. યસ્મા ચ ખો ત્વં, આનન્દ, સેક્ખો અસેક્ખં સમાપત્તિવિહારં ન જાનાસિ, તસ્મા મં ઇમેસં ભિક્ખૂનં લોકિયપટિસમ્મોદનં કારેતું ઉસ્સુક્કં આપજ્જિ. અહં પન ઇમેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં લોકુત્તરપટિસમ્મોદનેનેવ તિયામરત્તિં વીતિનામેસિન્તિ દસ્સેન્તો ભગવા આહ – ‘‘અહઞ્ચ, આનન્દ, ઇમાનિ ચ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ સબ્બેવ આનેઞ્જસમાધિના નિસીદિમ્હા’’તિ.

એતમત્થં વિદિત્વાતિ એતં તેસં ભિક્ખૂનં અત્તના સમં આનેઞ્જસમાધિસમાપજ્જનસમત્થતાસઙ્ખાતં વસીભાવત્થં સબ્બાકારતો વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં તેસં ભિક્ખૂનં અનવસેસરાગાદિપ્પહાનસંસિદ્ધિતાદિસભાવદીપનં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ યસ્સ જિતો કામકણ્ડકોતિ કુસલપક્ખવિજ્ઝનટ્ઠેન કણ્ડકભૂતો કિલેસકામો યેન અરિયપુગ્ગલેન અનવસેસં જિતો પહીનો, એતેનસ્સ અનુનયાભાવં દસ્સેતિ. ‘‘ગામકણ્ટકો’’તિપિ પાઠો. તસ્સત્થો – ગામે કણ્ટકો કણ્ટકટ્ઠાનિયો સકલો વત્થુકામો યસ્સ જિતોતિ. જયો ચસ્સ તપ્પટિબદ્ધછન્દરાગપ્પહાનેનેવ વેદિતબ્બો, તેન તેસં અનાગામિમગ્ગો વુત્તો હોતિ ¶ . અક્કોસો ચ જિતોતિ સમ્બન્ધો. વધો ચ બન્ધનઞ્ચાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. તેસુ અક્કોસજયેન વચીદુચ્ચરિતાભાવો, ઇતરેન કાયદુચ્ચરિતાભાવો દસ્સિતો. તેન તંનિમિત્તકસ્સ બ્યાપાદસ્સ અનવસેસપ્પહાનેન તતિયમગ્ગો વુત્તો હોતિ. અથ વા અક્કોસાદિજયવચનેન તતિયમગ્ગો વુત્તો હોતિ, અક્કોસાદીનં અચ્ચન્તખમનં તત્થ પકાસિતં હોતિ, ઉભયથાપિ નેસં વિરોધાભાવં દસ્સેતિ. પબ્બતો ¶ વિય સો ઠિતો અનેજોતિ એજા વુચ્ચતિ ચલનકિલેસપરિપન્થો, એજાહેતૂનં અવસેસકિલેસાનં અભાવેન અનેજો, અનેજત્તાયેવ સબ્બકિલેસેહિ પરવાદવાતેહિ ચ અકમ્પનીયત્તા ઠિતો એકગ્ઘનપબ્બતસદિસો. સુખદુક્ખેસુ ન વેધતિ સ ભિક્ખૂતિ સો ભિન્નકિલેસો ભિક્ખુ સુખદુક્ખનિમિત્તં ન કમ્પતીતિ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇતિ ભગવા તેસં પઞ્ચસતાનં ભિક્ખૂનં અરહત્તાધિગમેન તાદિભાવપ્પત્તિં એકજ્ઝં કત્વા એકપુગ્ગલાધિટ્ઠાનં ઉદાનં ઉદાનેસીતિ.

તતિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. સારિપુત્તસુત્તવણ્ણના

૨૪. ચતુત્થે ¶ પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વાતિ આરમ્મણાભિમુખં સતિં ઠપયિત્વા મુખસમીપે કત્વા. તથા હિ વિભઙ્ગે વુત્તં –

‘‘અયં સતિ ઉપટ્ઠિતા હોતિ સુપટ્ઠિતા નાસિકગ્ગે વા મુખનિમિત્તે વા, તેન વુચ્ચતિ પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા’’તિ (વિભ. ૫૩૭).

અથ વા ‘‘પરીતિ પરિગ્ગહટ્ઠો, મુખન્તિ નિય્યાનટ્ઠો, સતીતિ ઉપટ્ઠાનટ્ઠો, તેન વુચ્ચતિ ‘પરિમુખં સતિ’’’ન્તિ. એવં પટિસમ્ભિદાયં (પટિ. મ. ૧.૧૬૪) વુત્તનયેનપેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. તત્રાયં સઙ્ખેપત્થો – પરિગ્ગહિતનિય્યાનસતિં કત્વાતિ. નિય્યાનન્તિ ચ સતિયા ઓગાહિતબ્બં આરમ્મણં દટ્ઠબ્બં. એત્થ ચ પુરિમો પચ્છિમો ચ અત્થો સબ્બસઙ્ગાહકવસેન, ઇતરો સમાપત્તિયા પુબ્બભાગસમન્નાહારવસેન દટ્ઠબ્બો. સતીતિ વા સતિસીસેન ઝાનં વુત્તં ¶ ‘‘યે કાયગતાસતિં પરિભુઞ્જન્તી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૧.૬૦૦) વિય. કતમં પન તં ઝાનન્તિ? રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનં પાદકં કત્વા સમાપન્નં અરહત્તફલજ્ઝાનં. કથં પનેતં જાનિતબ્બન્તિ? આનેઞ્જસમાધિયોગેન થેરસ્સ સવિસેસં નિચ્ચલભાવં કેનચિ અકમ્પનીયતઞ્ચ ¶ પબ્બતોપમાય પકાસેન્તો ભગવા ઇમં ઉદાનં અભાસીતિ ગાથાય એવ અયમત્થો વિઞ્ઞાયતિ. ન ચાયં નિસજ્જા થેરસ્સ સચ્ચપ્પટિવેધાય, અથ ખો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારાય. પુબ્બેયેવ હિ સૂકરખતલેણે (મ. નિ. ૨.૨૦૧) અત્તનો ભાગિનેય્યસ્સ દીઘનખપરિબ્બાજકસ્સ ભગવતિ ધમ્મં દેસેન્તે અયં મહાથેરો સચ્ચપ્પટિવેધકિચ્ચં મત્થકં પાપેસીતિ.

એતમત્થન્તિ એતં થેરસ્સ આનેઞ્જસમાધિયોગેન તાદિભાવપ્પત્તિયા ચ કેનચિ અકમ્પનીયતાસઙ્ખાતં અત્થં સબ્બાકારતો વિદિત્વા તદત્થવિભાવનં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ યથાપિ પબ્બતો સેલોતિ યથા સિલામયો એકગ્ઘનસિલાપબ્બતો, ન પંસુપબ્બતો ન મિસ્સકપબ્બતોતિ અત્થો. અચલો સુપ્પતિટ્ઠિતોતિ સુપ્પતિટ્ઠિતમૂલો પકતિવાતેહિ અચલો અકમ્પનીયો હોતિ. એવં મોહક્ખયા ભિક્ખુ, પબ્બતોવ ન વેધતીતિ મોહસ્સ અનવસેસપ્પહાના મોહમૂલકત્તા ચ સબ્બાકુસલાનં પહીનસબ્બાકુસલો ભિક્ખુ, યથા સો પબ્બતો પકતિવાતેહિ, એવં લોકધમ્મેહિ ન વેધતિ ન કમ્પતિ. મોહક્ખયોતિ વા યસ્મા નિબ્બાનં અરહત્તઞ્ચ વુચ્ચતિ, તસ્મા મોહક્ખયસ્સ હેતુ નિબ્બાનસ્સ અરહત્તસ્સ વા અધિગતત્તા ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ ¶ સુપ્પતિટ્ઠિતો અસમાપન્નકાલેપિ યથાવુત્તપબ્બતો વિય ન કેનચિ વેધતિ, પગેવ સમાપન્નકાલેતિ અધિપ્પાયો.

ચતુત્થસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. મહામોગ્ગલ્લાનસુત્તવણ્ણના

૨૫. પઞ્ચમે કાયગતાય સતિયાતિ કાયાનુપસ્સનાવસેન કાયે ગતાય કાયારમ્મણાય સતિયા, ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે ઇદં કરણવચનં ¶ . અજ્ઝત્તન્તિ ઇધ અજ્ઝત્તં નામ નિયકજ્ઝત્તં, તસ્મા અત્તનિ અત્તસન્તાનેતિ અત્થો. અથ વા યસ્મા કમ્મટ્ઠાનભૂતો કેસાદિકો દ્વત્તિંસકોટ્ઠાસસમુદાયો ઇધ કાયોતિ અધિપ્પેતો, તસ્મા અજ્ઝત્તન્તિ પદસ્સ ગોચરજ્ઝત્તન્તિ ¶ અત્થો વેદિતબ્બો. સૂપટ્ઠિતાયાતિ નિયકજ્ઝત્તભૂતે ગોચરજ્ઝત્તભૂતે વા કાયે સુટ્ઠુ ઉપટ્ઠિતાય. કા પનાયં સતિ, યા ‘‘અજ્ઝત્તં સૂપટ્ઠિતા’’તિ વુત્તા? ય્વાયં ભગવતા ‘‘અત્થિ ઇમસ્મિં કાયે કેસા લોમા’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૩૭૭; મ. નિ. ૧.૧૧૦; ખુ. પા. ૩.દ્વત્તિંસાકાર) અજ્ઝત્તકેસાદિકો દ્વત્તિંસાકારો કાયો વુત્તો, તત્થ યા પટિકૂલમનસિકારં પવત્તેન્તસ્સ ઉપચારપ્પનાવસેન કાયે ઉપટ્ઠિતા સતિ, સા ‘‘કાયગતા સતી’’તિ વુચ્ચતિ. યથા ચાયં, એવં આનાપાનચતુઇરિયાપથસતિસમ્પજઞ્ઞાનં વસેન ઉદ્ધુમાતકવિનીલકાદિવસેન ચ મનસિકારં પવત્તેન્તસ્સ યથારહં ઉપચારપ્પનાવસેન કાયે ઉપટ્ઠિતા સતિ ‘‘કાયગતા સતી’’તિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન અજ્ઝત્તં કાયગતા સતિ પથવીઆદિકા ચતસ્સો ધાતુયો સસમ્ભારસઙ્ખેપાદીસુ ચતૂસુ યેન કેનચિ એકેનાકારેન વવત્થપેત્વા તેસં અનિચ્ચાદિલક્ખણસલ્લક્ખણવસેન ઉપટ્ઠિતા વિપસ્સનાસમ્પયુત્તા સતિ ‘‘કાયગતા સતી’’તિ અધિપ્પેતા. થેરો પન તથા વિપસ્સિત્વા અત્તનો ફલસમાપત્તિમેવ સમાપજ્જિત્વા નિસીદિ. ઇધાપિ ગાથાય એવં ઇમસ્સ અત્થસ્સ વિઞ્ઞાતબ્બતા ‘‘ન ચાયં નિસજ્જા’’તિઆદિના વુત્તનયાનુસારેન યોજેતબ્બા.

એતમત્થન્તિ એતં થેરસ્સ ચતુધાતુવવત્થાનમુખેન કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનેન વિપસ્સનં ઓગાહેત્વા ફલસમાપત્તિસમાપજ્જનસઙ્ખાતં અત્થં વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં સતિપટ્ઠાનભાવનાય નિબ્બાનાધિગમદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ ¶ સતિ કાયગતા ઉપટ્ઠિતાતિ પુબ્બે વુત્તલક્ખણા સતિ સદ્ધાપુબ્બઙ્ગમાનં સમાધિવીરિયપઞ્ઞાનં યથાસકં કિચ્ચનિપ્ફાદનેન સહાયભાવં આપન્નત્તા પહીનપ્પટિપક્ખા તતો એવ તિક્ખવિસદભૂતા ચ યથાવુત્તકાયસંવરણવસેન એકત્થસમોસરણવસેન ચ અવિપરીતસભાવં સલ્લક્ખેન્તી ઉપગન્ત્વા ઠિતા હોતિ, એતેન કાયસઙ્ખાતાનં ચતુન્નં ધાતૂનં તન્નિસ્સિતાનઞ્ચ ઉપાદારૂપાનં સલ્લક્ખણવસેન, પચ્ચયે વવત્થપેત્વા તતો પરં તેસં અનિચ્ચાદિલક્ખણસલ્લક્ખણવસેન ¶ ચ પવત્તં ઞાણપરમ્પરાગતં ¶ સતિં દસ્સેતિ, સતિસીસેન વા તંસમ્પયુત્તં પરિઞ્ઞાત્તયપરિયાપન્નઞાણપરમ્પરમેવ દસ્સેતિ. છસુ ફસ્સાયતનેસુ સંવુતોતિ યથાવુત્તાય કાયે ઉપટ્ઠિતાય સતિયા સમન્નાગતો ચક્ખાદીસુ ફસ્સસ્સ કારણભૂતેસુ છસુ દ્વારેસુ કાયાનુપસ્સનાય અભાવિતાય ઉપ્પજ્જનારહાનં અભિજ્ઝાદીનં તસ્સા ભાવિતત્તા ઞાણપ્પવત્તિં પટિવેધેન્તો તે પિદહન્તો ‘‘તત્થ સંવુતો’’તિ વુચ્ચતિ, એતેન ઞાણસંવરં દસ્સેતિ.

સતતં ભિક્ખુ સમાહિતોતિ સો ભિક્ખુ એવં ઉપટ્ઠિતસ્સતિ સબ્બત્થ ચ સંવુતો પુથુત્તારમ્મણે ચિત્તં અવિસ્સજ્જેત્વા અનિચ્ચાદિવસેન સમ્મસન્તો વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા ઞાણે તિક્ખે સૂરે વહન્તે વિપસ્સનાસમાધિના તાવ સતતં નિરન્તરં સમાહિતો અનુલોમઞાણાનન્તરં ગોત્રભુઞાણોદયતો પટ્ઠાય. જઞ્ઞા નિબ્બાનમત્તનોતિ અઞ્ઞેસં પુથુજ્જનાનં સુપિનન્તેપિ અગોચરભાવતો, અરિયાનં પન તસ્સ તસ્સેવ આવેણિકત્તા અત્તસદિસત્તા ચ ‘‘અત્તા’’તિ લદ્ધવોહારસ્સ મગ્ગફલઞાણસ્સ સાતિસયવિસયભાવતો એકન્તસુખાવહં નિબ્બાનં અસઙ્ખતધાતુ ‘‘અત્તનો’’તિ વુત્તં, તં નિબ્બાનં જઞ્ઞા જાનેય્ય, મગ્ગફલઞાણેહિ પટિવિજ્ઝેય્ય, સચ્છિકરેય્યાતિ અત્થો. એતેન અરિયાનં નિબ્બાને અધિમુત્તતં દસ્સેતિ. અરિયા હિ અધિચિત્તપ્પવત્તિકાલેપિ એકન્તેનેવ નિબ્બાને નિન્નપોણપબ્ભારભાવેન વિહરન્તિ. એત્થ ચ યસ્સ સતિ કાયગતા ઉપટ્ઠિતા, સો ભિક્ખુ છસુ ફસ્સાયતનેસુ સંવુતો, તતો એવ સતતં સમાહિતો અત્તપચ્ચક્ખકરણેન નિબ્બાનં અત્તનો જાનેય્યાતિ એવં ગાથાપદાનં સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. એવં કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનમુખેન યાવ અરહત્તા એકસ્સ ભિક્ખુનો નિય્યાનમગ્ગં દસ્સેતિ ધમ્મરાજા.

અપરો નયો – સતિ કાયગતા ઉપટ્ઠિતાતિ એતેન કાયાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં દસ્સેતિ. છસુ ફસ્સાયતનેસુ સંવુતોતિ ફસ્સો આયતનં કારણં એતેસન્તિ ફસ્સાયતનાનિ, તેસુ ફસ્સાયતનેસુ. ફસ્સહેતુકેસુ ફસ્સપચ્ચયા નિબ્બત્તેસુ ¶ છસુ ચક્ખુસમ્ફસ્સજાદિવેદયિતેસુ તણ્હાદીનં અપ્પવત્તિયા સંવુતો, એતેન વેદનાનુપસ્સનાસતિપટ્ઠાનં ¶ દસ્સેતિ. સતતં ભિક્ખુ સમાહિતોતિ સતતં નિચ્ચકાલં નિરન્તરં વિક્ખેપાભાવતો સમાહિતો ભિક્ખુ. સો ચાયં અવિક્ખેપો ¶ સબ્બસો સતિપટ્ઠાનભાવનાય મત્થકપ્પત્તાય હોતિ. સમ્મસન્તો હિ અતીતાદિભેદભિન્નેસુ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધેસુ અનવસેસતોવ પરિગ્ગહેત્વા સમ્મસતીતિ. એતેન સેસસતિપટ્ઠાને દસ્સેતિ. જઞ્ઞા નિબ્બાનમત્તનોતિ એવં ચતુસતિપટ્ઠાનભાવનં મત્થકં પાપેત્વા ઠિતો ભિન્નકિલેસો ભિક્ખુ અત્તનો કિલેસનિબ્બાનં પચ્ચવેક્ખણઞાણેન સયમેવ જાનેય્યાતિ અત્થો.

અથ વા સતિ કાયગતા ઉપટ્ઠિતાતિ અત્તનો પરેસઞ્ચ કાયસ્સ યથાસભાવપરિઞ્ઞાદીપનેન થેરસ્સ સતિવેપુલ્લપ્પત્તિ દીપિતા. છસુ ફસ્સાયતનેસુ સંવુતોતિ ચક્ખાદીસુ છસુ દ્વારેસુ અચ્ચન્તસંવરદીપનેન સતતવિહારિવસેન થેરસ્સ સમ્પજઞ્ઞપ્પકાસિની પઞ્ઞાવેપુલ્લપ્પત્તિ દીપિતા. સતતં ભિક્ખુ સમાહિતોતિ સમાપત્તિબહુલતાદસ્સનેન નવાનુપુબ્બવિહારસમાપત્તિયો દસ્સિતા. એવંભૂતો પન ભિક્ખુ જઞ્ઞા નિબ્બાનમત્તનોતિ કતકિચ્ચત્તા ઉત્તરિ કરણીયાભાવતો કેવલં અત્તનો અનુપાદિસેસનિબ્બાનમેવ જાનેય્ય ચિન્તેય્ય, અઞ્ઞમ્પિ તસ્સ ચિન્તેતબ્બં નત્થીતિ અધિપ્પાયો.

પઞ્ચમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. પિલિન્દવચ્છસુત્તવણ્ણના

૨૬. છટ્ઠે પિલિન્દવચ્છોતિ પિલિન્દાતિસ્સ નામં, વચ્છોતિ ગોત્તવસેન થેરં સઞ્જાનન્તિ. વસલવાદેન સમુદાચરતીતિ ‘‘એહિ, વસલ, અપેહિ, વસલા’’તિઆદિના ભિક્ખૂ વસલવાદેન વોહરતિ આલપતિ. સમ્બહુલા ભિક્ખૂતિ બહૂ ભિક્ખૂ. તે થેરં તથા સમુદાચરન્તં દિસ્વા ‘‘અરહાવ સમાનો અપ્પહીનવાસનત્તા ¶ એવં ભણતી’’તિ અજાનન્તા ‘‘દોસન્તરો મઞ્ઞે અયં થેરો એવં સમુદાચરતી’’તિ ચિન્તેત્વા ઉલ્લપનાધિપ્પાયા તં તતો વુટ્ઠાપેતું ભગવતો આરોચેસું. તેન ¶ વુત્તં – ‘‘આયસ્મા, ભન્તે, પિલિન્દવચ્છો ભિક્ખૂ વસલવાદેન સમુદાચરતી’’તિ. કેચિ પનાહુ – ‘‘ઇમં થેરં ભિક્ખૂ ‘અરહા’તિ સઞ્જાનન્તિ, અયઞ્ચ ભિક્ખૂ ફરુસવચનેન એવં સમુદાચરતિ, ‘અભૂતો એવ નુ ખો ઇમસ્મિં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો’તિ વાસનાવસેન તસ્સ તથા સમુદાચારં અજાનન્તા અરિયભાવઞ્ચસ્સ અસદ્દહન્તા ઉજ્ઝાનસઞ્ઞિનો ભગવતો તમત્થં આરોચેસુ’’ન્તિ. ભગવા થેરસ્સ દોસન્તરાભાવં પકાસેતુકામો એકેન ભિક્ખુના તં પક્કોસાપેત્વા સમ્મુખા તસ્સ ‘‘પુબ્બાચિણ્ણવસેનાયં તથા સમુદાચરતિ, ન ફરુસવચનાધિપ્પાયો’’તિ ¶ આહ. તેન વુત્તં – ‘‘અથ ખો ભગવા અઞ્ઞતરં ભિક્ખું આમન્તેસી’’તિઆદિ.

તત્થ પુબ્બેનિવાસં મનસિ કરિત્વાતિ સત્થા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, વચ્છ, ભિક્ખૂ વસલવાદેન સમુદાચરસી’’તિ થેરં પુચ્છિત્વા તેન ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘અયં વચ્છો કિલેસવાસનાય વસલવાદં ન પરિચ્ચજતિ, કિં નુ ખો અતીતેસુપિ અત્તભાવેસુ બ્રાહ્મણજાતિકો અહોસી’’તિ આવજ્જેન્તો પુબ્બેનિવાસઞાણેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન વા તસ્સ પુબ્બેનિવાસં અતીતાસુ જાતીસુ નિવુત્થક્ખન્ધસન્તાનં મનસિ કરિત્વા હત્થતલે ઠપિતં આમલકં વિય પચ્ચક્ખકરણવસેન અત્તનો મનસિ કત્વા. ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ તે ભિક્ખૂ સઞ્ઞાપેતું આલપિ, અભાસિ. તેન વુત્તં ‘‘મા ખો તુમ્હે, ભિક્ખવે’’તિઆદિ.

તત્થ માતિ પટિસેધે નિપાતો, તસ્સ ‘‘ઉજ્ઝાયિત્થા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. મા ઉજ્ઝાયિત્થાતિ મા હેટ્ઠા કત્વા ચિન્તયિત્થ, ઓલોકયિત્થાતિ અત્થો. વચ્છસ્સ ભિક્ખુનોતિ ચ ઉજ્ઝાયનસ્સ ઉસૂયનત્થત્તા સમ્પદાનવચનં. ઇદાનિસ્સ અનુજ્ઝાયિતબ્બે કારણં દસ્સેન્તો ‘‘ન, ભિક્ખવે, વચ્છો દોસન્તરો ભિક્ખૂ વસલવાદેન સમુદાચરતી’’તિ આહ. તસ્સત્થો – ભિક્ખવે, અયં વચ્છો દોસન્તરો દોસચિત્તો દોસેન બ્યાપાદેન દૂસિતચિત્તો હુત્વા ભિક્ખૂ વસલવાદેન ન સમુદાચરતિ ¶ , મગ્ગેનેવ ચસ્સ બ્યાપાદો સમુગ્ઘાતિતો. એવં અદોસન્તરત્તેપિ તસ્સ તથા સમુદાચારસ્સ પુરિમજાતિસિદ્ધં કારણં દસ્સેન્તો ‘‘વચ્છસ્સ, ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ.

તત્થ અબ્બોકિણ્ણાનીતિ ખત્તિયાદિજાતિઅન્તરેહિ અવોમિસ્સાનિ અનન્તરિતાનિ. પઞ્ચ જાતિસતાનિ બ્રાહ્મણકુલે પચ્ચાજાતાનીતિ સબ્બાનિ તાનિ વચ્છસ્સ પઞ્ચ જાતિસતાનિ પટિપાટિયા બ્રાહ્મણકુલે એવ જાતાનિ, અહેસુન્તિ ¶ અત્થો. સો તસ્સ વસલવાદો દીઘરત્તં સમુદાચિણ્ણોતિ યો એતરહિ ખીણાસવેનપિ સતા પવત્તિયતિ, સો તસ્સ વચ્છસ્સ ભિક્ખુનો વસલવાદો દીઘરત્તં ઇતો જાતિતો પટ્ઠાય ઉદ્ધં આરોહનવસેન પઞ્ચજાતિસતમત્તં કાલં બ્રાહ્મણજાતિકત્તા સમુદાચિણ્ણો સમુદાચરિતો અહોસિ. બ્રાહ્મણા હિ જાતિસિદ્ધેન માનેન થદ્ધા અઞ્ઞં વસલવાદેન સમુદાચરન્તિ. ‘‘અજ્ઝાચિણ્ણો’’તિપિ પઠન્તિ, સો એવ અત્થો. તેનાતિ તેન દીઘરત્તં તથા સમુદાચિણ્ણભાવેન, એતેનસ્સ તથા સમુદાચારસ્સ કારણં વાસનાતિ દસ્સેતિ. કા પનાયં વાસના નામ? યં કિલેસરહિતસ્સાપિ સન્તાને અપ્પહીનકિલેસાનં સમાચારસદિસસમાચારહેતુભૂતં, અનાદિકાલભાવિતેહિ કિલેસેહિ આહિતં સામત્થિયમત્તં, તથારૂપા અધિમુત્તીતિ વદન્તિ. તં પનેતં અભિનીહારસમ્પત્તિયા ઞેય્યાવરણપ્પહાનવસેન યત્થ કિલેસા ¶ પહીના, તત્થ ભગવતો સન્તાને નત્થિ. યત્થ પન તથા કિલેસા ન પહીના, તત્થ સાવકાનં પચ્ચેકબુદ્ધાનઞ્ચ સન્તાને અત્થિ, તતો તથાગતોવ અનાવરણઞાણદસ્સનો.

એતમત્થં વિદિત્વાતિ એતં આયસ્મતો પિલિન્દવચ્છસ્સ સતિપિ વસલસમુદાચારે દોસન્તરાભાવસઙ્ખાતં અત્થં વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ તસ્સ અગ્ગફલાધિગમવિભાવનં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ યમ્હિ ન માયા વસતિ ન માનોતિ યસ્મિં અરિયપુગ્ગલે સન્તદોસપ્પટિચ્છાદનલક્ખણા માયા, ‘‘સેય્યોહમસ્મી’’તિઆદિના સમ્પગ્ગહવસેન પવત્તો ઉણ્ણતિલક્ખણો માનો ચ ન વસતિ, મગ્ગેન સમુગ્ઘાતિતત્તા ન ¶ પવત્તતિ ન ઉપ્પજ્જતિ. યો વીતલોભો અમમો નિરાસોતિ યો ચ રાગાદિપરિયાયવસેન પવત્તસ્સ આરમ્મણગ્ગહણલક્ખણસ્સ લોભસ્સ સબ્બથા વિગતત્તા વીતલોભો, તતો એવ રૂપાદીસુ કત્થચિ મમાયનાભાવતો અમમો અપરિગ્ગહો, અનાગતાનમ્પિ ભવાદીનં અનાસીસનતો નિરાસો. પનુણ્ણકોધોતિ કુજ્ઝનલક્ખણસ્સ કોધસ્સ અનાગામિમગ્ગેન સબ્બસો પહીનત્તા પનુણ્ણકોધો સમુચ્છિન્નાઘાતો. અભિનિબ્બુતત્તોતિ યો એવં માયામાનલોભકોધાનં સમુગ્ઘાતેન તદેકટ્ઠતાય સબ્બસ્સ સંકિલેસપક્ખસ્સ સુપ્પહીનત્તા સબ્બસો કિલેસપરિનિબ્બાનેન અભિનિબ્બુતચિત્તો સીતિભૂતો. સો બ્રાહ્મણો ¶ સો સમણો સ ભિક્ખૂતિ સો એવરૂપો ખીણાસવો સબ્બસો બાહિતપાપત્તા બ્રાહ્મણો, સો એવ સમિતપાપત્તા સમચરિયાય ચ સમણો, સો એવ ચ સબ્બસો ભિન્નકિલેસત્તા ભિક્ખુ નામ. એવંભૂતો ચ, ભિક્ખવે, વચ્છો સો કથં દોસન્તરો કિઞ્ચિ કાયકમ્માદિં પવત્તેય્ય, કેવલં પન વાસનાય અપ્પહીનત્તા વસલવાદેન સમુદાચરતીતિ.

છટ્ઠસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. સક્કુદાનસુત્તવણ્ણના

૨૭. સત્તમે સત્તાહં એકપલ્લઙ્કેન નિસિન્નો હોતિ અઞ્ઞતરં સમાધિં સમાપજ્જિત્વાતિ એત્થ કેચિ તાવ આહુ ‘‘અરહત્તફલસમાધિ ઇધ ‘અઞ્ઞતરો સમાધી’તિ અધિપ્પેતો’’તિ. તઞ્હિ સો આયસ્મા ¶ બહુલં સમાપજ્જતિ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થં, પહોતિ ચ સત્તાહમ્પિ ફલસમાપત્તિયા વીતિનામેતું. તથા હિ ભગવતા –

‘‘અહં, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખામિ વિવિચ્ચેવ કામેહિ, વિવિચ્ચ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ…પે… વિહરામિ. કસ્સપોપિ, ભિક્ખવે, યાવદે આકઙ્ખતિ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… વિહરતી’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૫૨) –

આદિના નવાનુપુબ્બવિહારછળભિઞ્ઞાદિભેદે ¶ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે અત્તના સમસમટ્ઠાને ઠપિતો, ન ચેત્થ ‘‘યદિ એવં થેરો યમકપાટિહારિયમ્પિ કરેય્યા’’તિ વત્તબ્બં સાવકસાધારણાનંયેવ ઝાનાદીનં અધિપ્પેતત્તાતિ.

પોરાણા પનાહુ – અઞ્ઞતરં સમાધિં સમાપજ્જિત્વાતિ નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા. કથં પન નિરોધસમાપત્તિ સમાધીતિ વુત્તા? સમાધાનટ્ઠેન. કો પનાયં સમાધાનટ્ઠો? સમ્મદેવ આધાતબ્બતા. યા હિ એસા પચ્ચનીકધમ્મેહિ અકમ્પનીયા બલપ્પત્તિયા સમથબલં વિપસ્સનાબલન્તિ ઇમેહિ દ્વીહિ બલેહિ, અનિચ્ચદુક્ખાનત્તનિબ્બિદાવિરાગનિરોધપટિનિસ્સગ્ગવિવટ્ટાનુપસ્સના ચત્તારિ મગ્ગઞાણાનિ ચત્તારિ ચ ફલઞાણાનીતિ ઇમેસં ¶ સોળસન્નં ઞાણાનં વસેન સોળસહિ ઞાણચરિયાહિ, પઠમજ્ઝાનસમાધિઆદયો અટ્ઠ સમાધી એકજ્ઝં કત્વા ગહિતો તેસં ઉપચારસમાધિ ચાતિ ઇમેસં નવન્નં સમાધીનં વસેન નવહિ સમાધિચરિયાહિ કાયસઙ્ખારો વચીસઙ્ખારો ચિત્તસઙ્ખારોતિ ઇમેસં તિણ્ણં સઙ્ખારાનં તત્થ તત્થ પટિપ્પસ્સદ્ધિયા તથા વિહરિતુકામેન યથાવુત્તેસુ ઠાનેસુ વસીભાવપ્પત્તેન અરહતા અનાગામિના વા યથાધિપ્પેતં કાલં ચિત્તચેતસિકસન્તાનસ્સ સમ્મદેવ અપ્પવત્તિ આધાતબ્બા, તસ્સા તથા સમાધાતબ્બતા ઇધ સમાધાનટ્ઠો, તેનાયં વિહારો સમાધીતિ વુત્તો, ન અવિક્ખેપટ્ઠેન. એતેનસ્સ સમાપત્તિઅત્થોપિ વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. ઇમઞ્હિ નિરોધસમાપત્તિં સન્ધાય પટિસમ્ભિદામગ્ગે –

‘‘કથં દ્વીહિ બલેહિ સમન્નાગતત્તા તિણ્ણં સઙ્ખારાનં પટિપ્પસ્સદ્ધિયા સોળસહિ ઞાણચરિયાહિ નવહિ સમાધિચરિયાહિ વસીભાવતાય સઞ્ઞાનિરોધસમાપત્તિયા ઞાણ’’ન્તિ (પટિ. મ. ૧.૮૩) –

પુચ્છિત્વા ‘‘દ્વીહિ બલેહી’’તિ દ્વે બલાનિ સમથબલં વિપસ્સનાબલન્તિ વિત્થારો. સાયં નિરોધસમાપત્તિકથા વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૨.૮૬૭ આદયો) સંવણ્ણિતાવ. કસ્મા પનાયં થેરો ¶ ફલસમાપત્તિં અસમાપજ્જિત્વા નિરોધં સમાપજ્જિ? સત્તેસુ અનુકમ્પાય. અયઞ્હિ મહાથેરો સબ્બાપિ સમાપત્તિયો વળઞ્જેતિ, સત્તાનુગ્ગહેન પન ¶ યેભુય્યેન નિરોધં સમાપજ્જતિ. તઞ્હિ સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠિતસ્સ કતો અપ્પકોપિ સક્કારો વિસેસતો મહપ્ફલો મહાનિસંસો હોતીતિ.

વુટ્ઠાસીતિ અરહત્તફલચિત્તુપ્પત્તિયા વુટ્ઠાસિ. નિરોધં સમાપન્નો હિ અરહા ચે અરહત્તફલસ્સ, અનાગામી ચે અનાગામિફલસ્સ ઉપ્પાદેન વુટ્ઠિતો નામ હોતિ.

તેન ખો પન સમયેન સક્કો દેવાનમિન્દો આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ પિણ્ડપાતં દાતુકામો હોતીતિ કથં તસ્સ દાતુકામતા જાતા? યાનિ ‘‘તાનિ પઞ્ચમત્તાનિ દેવતાસતાની’’તિ વુત્તાનિ, તા સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો પરિચારિકા કકુટપાદિનિયો પુબ્બે ‘‘અય્યો મહાકસ્સપો રાજગહં પિણ્ડાય પવિસતિ, ગચ્છથ થેરસ્સ દાનં દેથા’’તિ સક્કેન પેસિતા ઉપગન્ત્વા દિબ્બાહારં દાતુકામા ઠિતા થેરેન ¶ પટિક્ખિત્તા દેવલોકમેવ ગતા. ઇદાનિ પુરિમપ્પટિક્ખેપં ચિન્તેત્વા ‘‘કદાચિ ગણ્હેય્યા’’તિ સમાપત્તિતો વુટ્ઠિતસ્સ થેરસ્સ દાનં દાતુકામા સક્કસ્સ અનારોચેત્વા સયમેવ આગન્ત્વા દિબ્બભોજનાનિ ઉપનેન્તિયો પુરિમનયેનેવ થેરેન પટિક્ખિત્તા દેવલોકં ગન્ત્વા સક્કેન ‘‘કહં ગતત્થા’’તિ પુટ્ઠા તમત્થં આરોચેત્વા ‘‘દિન્નો વો થેરસ્સ પિણ્ડપાતો’’તિ સક્કેન વુત્તે ‘‘ગણ્હિતું ન ઇચ્છતી’’તિ. ‘‘કિં કથેસી’’તિ? ‘‘‘દુગ્ગતાનં સઙ્ગહં કરિસ્સામી’તિ આહ, દેવા’’તિ. ‘‘તુમ્હે કેનાકારેન ગતા’’તિ? ‘‘ઇમિનાવ, દેવા’’તિ. સક્કો ‘‘તુમ્હાદિસિયો થેરસ્સ પિણ્ડપાતં કિં દસ્સન્તી’’તિ? સયં દાતુકામો, જરાજિણ્ણો ખણ્ડદન્તો પલિતકેસો ઓભગ્ગસરીરો મહલ્લકો તન્તવાયો હુત્વા, સુજમ્પિ અસુરધીતરં તથારૂપિમેવ મહલ્લિકં કત્વા, એકં પેસકારવીથિં માપેત્વા તન્તં પસારેન્તો અચ્છિ, સુજા તસરં પૂરેતિ. તેન વુત્તં – ‘‘તેન ખો પન સમયેન સક્કો દેવાનમિન્દો…પે… તસરં પૂરેતી’’તિ.

તત્થ તન્તં વિનાતીતિ પસારિતતન્તં વિનન્તો વિય હોતિ. તસરં પૂરેતીતિ તસરવટ્ટિં વડ્ઢેન્તી વિય. યેન સક્કસ્સ દેવાનમિન્દસ્સ નિવેસનં તેનુપસઙ્કમીતિ થેરો નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય ‘‘દુગ્ગતજનસઙ્ગહં કરિસ્સામી’’તિ નગરાભિમુખો ગચ્છન્તો ¶ બહિનગરે સક્કેન માપિતં પેસકારવીથિં પટિપજ્જિત્વા ઓલોકેન્તો અદ્દસ ઓલુગ્ગવિલુગ્ગજિણ્ણસાલં તત્થ ચ તે જાયમ્પતિકે યથાવુત્તરૂપે તન્તવાયકમ્મં કરોન્તે દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે મહલ્લકકાલેપિ કમ્મં કરોન્તિ. ઇમસ્મિં નગરે ઇમેહિ દુગ્ગતતરા નત્થિ મઞ્ઞે. ઇમેહિ દિન્નં સાકમત્તમ્પિ ¶ ગહેત્વા ઇમેસં સઙ્ગહં કરિસ્સામી’’તિ. સો તેસં ગેહાભિમુખો અગમાસિ. સક્કો તં આગચ્છન્તં દિસ્વા સુજં આહ – ‘‘ભદ્દે, મય્હં અય્યો ઇતો આગચ્છતિ, તં ત્વં અપસ્સન્તી વિય તુણ્હી હુત્વા નિસીદ. ખણેનેવ વઞ્ચેત્વા પિણ્ડપાતં દસ્સામા’’તિ થેરો ગન્ત્વા ગેહદ્વારે અટ્ઠાસિ. તેપિ અપસ્સન્તા વિય અત્તનો કમ્મમેવ કરોન્તા થોકં આગમયિંસુ. અથ સક્કો ‘‘ગેહદ્વારે ઠિતો એકો થેરો વિય ખાયતિ, ઉપધારેહિ તાવા’’તિ આહ. ‘‘તુમ્હે ગન્ત્વા ઉપધારેથ, સામી’’તિ. સો ગેહા નિક્ખમિત્વા થેરં પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા ઉભોહિ હત્થેહિ જણ્ણુકાનિ ઓલુમ્બિત્વા નિત્થુનન્તો ઉટ્ઠાય ‘‘કતરત્થેરો નુ ખો અય્યો’’તિ થોકં ઓસક્કિત્વા ‘‘અક્ખીનિ ¶ મે ધૂમાયન્તી’’તિ વત્વા નલાટે હત્થં ઠપેત્વા ઉદ્ધં ઉલ્લોકેત્વા ‘‘અહો દુક્ખં અય્યો નો મહાકસ્સપત્થેરોવ ચિરસ્સં મે કુટિદ્વારં આગતો. અત્થિ નુ ખો કિઞ્ચિ ગેહે’’તિ આહ. સુજા થોકં આકુલા વિય હુત્વા ‘‘અત્થિ, સામી’’તિ પટિવચનં અદાસિ. સક્કો, ‘‘ભન્તે, લૂખં વા પણીતં વાતિ અચિન્તેત્વા સઙ્ગહં નો કરોથા’’તિ પત્તં ગણ્હિ. થેરો પત્તં દેન્તો ‘‘ઇમેસં એવ દુગ્ગતાનં જરાજિણ્ણાનં મયા સઙ્ગહો કાતબ્બો’’તિ ચિન્તેસિ. સો અન્તો પવિસિત્વા ઘટિઓદનં નામ ઘટિતો ઉદ્ધરિત્વા, પત્તં પૂરેત્વા, થેરસ્સ હત્થે ઠપેસિ. તેન વુત્તં – ‘‘અદ્દસા ખો સક્કો દેવાનમિન્દો…પે… અદાસી’’તિ.

તત્થ ઘટિયાતિ ભત્તઘટિતો. ‘‘ઘટિઓદન’’ન્તિપિ પાઠો, તસ્સ ઘટિઓદનં નામ દેવાનં કોચિ આહારવિસેસોતિ અત્થં વદન્તિ. ઉદ્ધરિત્વાતિ કુતોચિ ભાજનતો ઉદ્ધરિત્વા. અનેકસૂપો ¶ સો એવ આહારો પત્તે પક્ખિપિત્વા થેરસ્સ હત્થે ઠપનકાલે કપણાનં ઉપકપ્પનકલૂખાહારો વિય પઞ્ઞાયિત્થ, હત્થે ઠપિતમત્તે પન અત્તનો દિબ્બસભાવેનેવ અટ્ઠાસિ. અનેકસૂપોતિ મુગ્ગમાસાદિસૂપેહિ ચેવ ખજ્જવિકતીહિ ચ અનેકવિધસૂપો. અનેકબ્યઞ્જનોતિ નાનાવિધઉત્તરિભઙ્ગો. અનેકરસબ્યઞ્જનોતિ અનેકેહિ સૂપેહિ ચેવ બ્યઞ્જનેહિ ચ મધુરાદિમૂલરસાનઞ્ચેવ સમ્ભિન્નરસાનઞ્ચ અભિબ્યઞ્જકો, નાનગ્ગરસસૂપબ્યઞ્જનોતિ અત્થો.

સો કિર પિણ્ડપાતો થેરસ્સ હત્થે ઠપિતકાલે રાજગહનગરં અત્તનો દિબ્બગન્ધેન અજ્ઝોત્થરિ, તતો થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં પુરિસો અપ્પેસક્ખો, પિણ્ડપાતો અતિવિય પણીતો સક્કસ્સ ભોજનસદિસો. કો નુ ખો એસો’’તિ? અથ નં ‘‘સક્કો’’તિ ઞત્વા આહ – ‘‘ભારિયં તે, કોસિય, કમ્મં કતં દુગ્ગતાનં સમ્પત્તિં વિલુમ્પન્તેન, અજ્જ મય્હં દાનં દત્વા કોચિદેવ દુગ્ગતો સેનાપતિટ્ઠાનં વા સેટ્ઠિટ્ઠાનં વા લભેય્યા’’તિ. ‘‘કો મયા દુગ્ગતતરો અત્થિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘કથં ત્વં દુગ્ગતો દેવરજ્જસિરિં અનુભવન્તો’’તિ? ‘‘ભન્તે, એવં નામેતં, મયા ¶ પન અનુપ્પન્ને બુદ્ધે કલ્યાણકમ્મં કતં, બુદ્ધુપ્પાદે પન વત્તમાને પુઞ્ઞકમ્મં કત્વા ચૂળરથદેવપુત્તો મહારથદેવપુત્તો અનેકવણ્ણદેવપુત્તોતિ ઇમે તયો દેવપુત્તા ¶ મમાસન્નટ્ઠાને નિબ્બત્તા મહાતેજવન્તતરા. અહં તેસુ દેવપુત્તેસુ ‘નક્ખત્તં કીળિસ્સામા’તિ પરિચારિકાયો ગહેત્વા અન્તરવીથિં ઓતિણ્ણેસુ પલાયિત્વા ગેહં પવિસામિ. તેસઞ્હિ સરીરતો તેજો મમ સરીરં ઓત્થરતિ, મમ સરીરતો તેજો તેસં સરીરં ન ઓત્થરતિ. કો મયા દુગ્ગતતરો, ભન્તે’’તિ? ‘‘એવં સન્તેપિ ઇતો પટ્ઠાય મય્હં ¶ મા એવં વઞ્ચેત્વા દાનમદાસી’’તિ. ‘‘વઞ્ચેત્વા તુમ્હાકં દાને દિન્ને મય્હં કુસલં અત્થિ નત્થી’’તિ? ‘‘અત્થિ, આવુસો’’તિ. ‘‘એવં સન્તે કુસલકરણં નામ મય્હં ભારો, ભન્તે’’તિ વત્વા થેરં વન્દિત્વા સુજં આદાય થેરં પદક્ખિણં કત્વા, વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા ‘‘અહો દાનં પરમદાનં, કસ્સપે સુપ્પતિટ્ઠિત’’ન્તિ તિક્ખત્તું ઉદાનં ઉદાનેસિ. તેન વુત્તં ‘‘અથ ખો આયસ્મતો મહાકસ્સપસ્સ એતદહોસી’’તિઆદિ.

તત્થ કોસિયાતિ સક્કં દેવાનમિન્દં ગોત્તેન આલપતિ. પુઞ્ઞેન અત્થોતિ પુઞ્ઞેન પયોજનં. અત્થીતિ વચનસેસો. વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વાતિ પથવિતો વેહાસં અભિઉગ્ગન્ત્વા. આકાસે અન્તલિક્ખેતિ આકાસમેવ પરિયાયસદ્દેન અન્તલિક્ખેતિ વદન્તિ. અથ વા અન્તલિક્ખસઙ્ખાતે આકાસે ન કસિણુગ્ઘાટિમાદિઆકાસેતિ વિસેસેન્તો વદતિ. અહો દાનન્તિ એત્થ અહોતિ અચ્છરિયત્થે નિપાતો. સક્કો હિ દેવાનમિન્દો, ‘‘યસ્મા નિરોધા વુટ્ઠિતસ્સ અય્યસ્સ મહાકસ્સપત્થેરસ્સ સક્કચ્ચં સહત્થેન ચિત્તીકત્વા અનપવિદ્ધં કાલેન પરેસં અનુપહચ્ચ, સમ્માદિટ્ઠિં પુરક્ખત્વા ઇદમીદિસં મયા દિબ્બભોજનદાનં દિન્નં, તસ્મા ખેત્તસમ્પત્તિ દેય્યધમ્મસમ્પત્તિ ચિત્તસમ્પત્તીતિ, તિવિધાયપિ સમ્પત્તિયા સમન્નાગતત્તા સબ્બઙ્ગસમ્પન્નં વત મયા દાનં પવત્તિત’’ન્તિ અચ્છરિયબ્ભુતચિત્તજાતો તદા અત્તનો હદયબ્ભન્તરગતં પીતિસોમનસ્સં સમુગ્ગિરન્તો ‘‘અહો દાન’’ન્તિ વત્વા તસ્સ દાનસ્સ વુત્તનયેન ઉત્તમદાનભાવં ખેત્તઙ્ગતભાવઞ્ચ પકાસેન્તો ‘‘પરમદાનં કસ્સપે સુપ્પતિટ્ઠિત’’ન્તિ ઉદાનં ઉદાનેસિ.

એવં પન સક્કસ્સ ઉદાનેન્તસ્સ ભગવા વિહારે ઠિતોયેવ દિબ્બસોતેન સદ્દં સુત્વા ‘‘પસ્સથ, ભિક્ખવે, સક્કં દેવાનમિન્દં ઉદાનં ઉદાનેત્વા આકાસેન ગચ્છન્ત’’ન્તિ ભિક્ખૂનં વત્વા તેહિ ‘‘કિં પન, ભન્તે, તેન કત’’ન્તિ પુટ્ઠો ‘‘મમ પુત્તસ્સ કસ્સપસ્સ વઞ્ચેત્વા દાનં અદાસિ, તેન ચ અત્તમનો ઉદાનેસી’’તિ આહ. તેન વુત્તં ‘‘અસ્સોસિ ખો ભગવા દિબ્બાય સોતધાતુયા’’તિઆદિ.

તત્થ ¶ ¶ ¶ દિબ્બાય સોતધાતુયાતિ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બા. દેવતાનઞ્હિ સુચરિતકમ્મનિબ્બત્તા પિત્તસેમ્હરુહિરાદીહિ અપલિબુદ્ધા ઉપક્કિલેસવિનિમુત્તતાય દૂરેપિ આરમ્મણં ગહેતું સમત્થા દિબ્બપસાદસોતધાતુ હોતિ. અયઞ્ચાપિ ભગવતો વીરિયભાવનાબલનિબ્બત્તા ઞાણમયા સોતધાતુ તાદિસા એવાતિ દિબ્બસદિસત્તા દિબ્બા. અપિ ચ દિબ્બવિહારવસેન પટિલદ્ધત્તા અત્તના ચ દિબ્બવિહારસન્નિસ્સિતત્તાપિ દિબ્બા. સવનટ્ઠેન ચ સભાવધારણટ્ઠેન ચ સોતધાતુ, સોતધાતુયાપિ કિચ્ચકરણેન સોતધાતુ વિયાતિ સોતધાતુ, તાય દિબ્બાય સોતધાતુયા. વિસુદ્ધાયાતિ પરિસુદ્ધાય નિરુપક્કિલેસાય. અતિક્કન્તમાનુસિકાયાતિ મનુસ્સૂપચારં અતિક્કમિત્વા સદ્દસ્સવનેન માનુસિકમંસસોતધાતું અતિક્કમિત્વા ઠિતાય.

એતમત્થં વિદિત્વાતિ ‘‘સમ્માપટિપત્તિયા ગુણવિસેસે પતિટ્ઠિતં પુરિસાતિસયં દેવાપિ મનુસ્સાપિ આદરજાતા અતિવિય પિહયન્તી’’તિ ઇમમત્થં વિદિત્વા તદત્થદીપનં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્ર પિણ્ડપાતિકઙ્ગસઙ્ખાતં ધુતઙ્ગં સમાદાય તસ્સ પરિપૂરણેન પિણ્ડપાતિકસ્સ. નનુ ચાયં ગાથા આયસ્મન્તં મહાકસ્સપં નિમિત્તં કત્વા ભાસિતા, થેરો ચ સબ્બેસં ધુતવાદાનં અગ્ગો તેરસધુતઙ્ગધરો, સો કસ્મા એકેનેવ ધુતઙ્ગેન કિત્તિતોતિ? અટ્ઠુપ્પત્તિવસેનાયં નિદ્દેસો. અથ વા દેસનામત્તમેતં, ઇમિના દેસનાસીસેન સબ્બેપિસ્સ ધુતઙ્ગા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. અથ વા ‘‘યથાપિ ભમરો પુપ્ફ’’ન્તિ (ધ. પ. ૪૯) ગાથાય વુત્તનયેન પરમપ્પિચ્છતાય કુલાનુદ્દયતાય ચસ્સ સબ્બં પિણ્ડપાતિકવત્તં અક્ખણ્ડેત્વા તત્થ સાતિસયં પટિપત્તિયા પકાસનત્થં ‘‘પિણ્ડપાતિકસ્સા’’તિ વુત્તં. પિણ્ડપાતિકસ્સાતિ ચ પિહયન્તીતિ પદં અપેક્ખિત્વા સમ્પદાનવચનં, તં ઉપયોગત્થે દટ્ઠબ્બં. અત્તભરસ્સાતિ ‘‘અપ્પાનિ ચ તાનિ સુલભાનિ અનવજ્જાની’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૭; ઇતિવુ. ૧૦૧) એવં વુત્તેહિ અપ્પાનવજ્જસુલભરૂપેહિ ચતૂહિ પચ્ચયેહિ અત્તાનમેવ ¶ ભરન્તસ્સ. અનઞ્ઞપોસિનોતિ આમિસસઙ્ગણ્હનેન અઞ્ઞે સિસ્સાદિકે પોસેતું અનુસ્સુક્કતાય અનઞ્ઞપોસિનો. પદદ્વયેનસ્સ કાયપરિહારિકેન ચીવરેન કુચ્છિપરિહારિકેન પિણ્ડપાતેન વિચરણતો સલ્લહુકવુત્તિતં સુભરતં પરમઞ્ચ સન્તુટ્ઠિં ¶ દસ્સેતિ. અથ વા અત્તભરસ્સાતિ એકવચનિચ્છાય અત્તભાવસઙ્ખાતં એકંયેવ ઇમં અત્તાનં ભરતિ, ન ઇતો પરં અઞ્ઞન્તિ અત્તભરો, તતો એવ અત્તના અઞ્ઞસ્સ પોસેતબ્બસ્સ અભાવતો અનઞ્ઞપોસી, તસ્સ અત્તભરસ્સ અનઞ્ઞપોસિનો. પદદ્વયેનપિ ખીણાસવભાવેન આયતિં અનાદાનતં દસ્સેતિ.

દેવા ¶ પિહયન્તિ…પે… સતીમતોતિ તં અગ્ગફલાધિગમેન સબ્બકિલેસદરથપરિળાહાનં વૂપસમેન પટિપ્પસ્સદ્ધિયા ઉપસન્તં, સતિવેપુલ્લપ્પત્તિયા નિચ્ચકાલં સતોકારિતાય સતિમન્તં, તતો એવ ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદીસુ તાદિલક્ખણપ્પત્તં ખીણાસવં સક્કાદયો દેવા પિહયન્તિ પત્થેન્તિ, તસ્સ સીલાદિગુણવિસેસેસુ બહુમાનં ઉપ્પાદેન્તા આદરં જનેન્તિ, પગેવ મનુસ્સાતિ.

સત્તમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. પિણ્ડપાતિકસુત્તવણ્ણના

૨૮. અટ્ઠમે પચ્છાભત્તન્તિ એકાસનિકખલુપચ્છાભત્તિકાનં પાતોવ ભુત્તાનં અન્તોમજ્ઝન્હિકોપિ પચ્છાભત્તમેવ, ઇધ પન પકતિભત્તસ્સેવ પચ્છતો પચ્છાભત્તન્તિ વેદિતબ્બં. પિણ્ડપાતપટિક્કન્તાનન્તિ પિણ્ડપાતતો પટિક્કન્તાનં, પિણ્ડપાતં પરિયેસિત્વા ભત્તકિચ્ચસ્સ નિટ્ઠાપનવસેન તતો નિવત્તાનં. કરેરિમણ્ડલમાળેતિ એત્થ કરેરીતિ વરુણરુક્ખસ્સ નામં. સો કિર ગન્ધકુટિયા મણ્ડપસ્સ સાલાય ચ અન્તરે હોતિ, તેન ગન્ધકુટીપિ ¶ ‘‘કરેરિકુટિકા’’તિ વુચ્ચતિ, મણ્ડપોપિ સાલાપિ ‘‘કરેરિમણ્ડલમાળો’’તિ. તસ્મા કરેરિરુક્ખસ્સ અવિદૂરે કતે નિસીદનસાલસઙ્ખાતે મણ્ડલમાળે. તિણપણ્ણચ્છદનં અનોવસ્સકં ‘‘મણ્ડલમાળો’’તિ વદન્તિ, અતિમુત્તકાદિલતામણ્ડપો ‘‘મણ્ડલમાળો’’તિ અપરે.

કાલેન કાલન્તિ કાલે કાલે અન્તરન્તરા, તસ્મિં તસ્મિં સમયેતિ અત્થો. મનાપિકેતિ મનવડ્ઢકે, પિયરૂપે ઇટ્ઠેતિ અત્થો. ઇટ્ઠાનિટ્ઠભાવો ચ પુગ્ગલવસેન ચ દ્વારવસેન ચ ગહેતબ્બો. એકચ્ચસ્સ હિ ઇટ્ઠાભિમતો એકચ્ચસ્સ અનિટ્ઠો હોતિ, એકચ્ચસ્સ અનિટ્ઠાભિમતો એકચ્ચસ્સ ઇટ્ઠો ¶ . તથા એકસ્સ દ્વારસ્સ ઇટ્ઠો અઞ્ઞસ્સ અનિટ્ઠો. વિપાકવસેન પનેત્થ વિનિચ્છયો વેદિતબ્બો. કુસલવિપાકો હિ એકન્તેન ઇટ્ઠો, અકુસલવિપાકો અનિટ્ઠો એવાતિ. ચક્ખુના રૂપે પસ્સિતુન્તિ ગામં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો ઉપાસકેહિ ગેહં પવેસેત્વા પૂજાસક્કારકરણત્થં ઉપનીતેસુ આસનવિતાનાદીસુ નાનાવિરાગસમુજ્જલવણ્ણસઙ્ખાતે રજનીયે અઞ્ઞે ચ સવિઞ્ઞાણકરૂપે ચક્ખુદ્વારિકવિઞ્ઞાણેહિ પસ્સિતું. સદ્દેતિ તથેવ ઇસ્સરજનાનં ગેહં પવિટ્ઠો તેસં પયુત્તે ગીતવાદિતસદ્દે સોતું. ગન્ધેતિ તથા તેહિ પૂજાસક્કારવસેન ઉપનીતે પુપ્ફધૂમાદિગન્ધે ઘાયિતું. રસેતિ તેહિ દિન્નાહારપરિભોગે નાનગ્ગરસે સાયિતું. ફોટ્ઠબ્બેતિ મહગ્ઘપચ્ચત્થરણેસુ ¶ આસનેસુ નિસિન્નકાલે સુખસમ્ફસ્સે ફોટ્ઠબ્બે ફુસિતું. એવઞ્ચ પઞ્ચદ્વારિકઇટ્ઠારમ્મણપ્પટિલાભં કિત્તેત્વા ઇદાનિ મનોદ્વારિકઇટ્ઠારમ્મણપ્પટિલાભં દસ્સેતું ‘‘સક્કતો’’તિઆદિ વુત્તં. તં હેટ્ઠા વુત્તત્થમેવ.

કિં પન અપિણ્ડપાતિકાનં અયં નયો ન લબ્ભતીતિ? લબ્ભતિ. તેસમ્પિ હિ નિમન્તનસલાકભત્તાદિઅત્થં ગામં ગતકાલે ઉળારવિભવા ઉપાસકા તથા સક્કારસમ્માનં કરોન્તિયેવ, તં પન અનિયતં. પિણ્ડપાતિકાનં પન તદા નિચ્ચમેવ તત્થ પૂજાસક્કારં કરિયમાનં દિસ્વા, સક્કારગરુતાય અનિસ્સરણમગ્ગે ઠત્વા, અયોનિસોમનસિકારવસેન તે ભિક્ખૂ એવમાહંસુ. તેનેવાહ – ‘‘હન્દાવુસો, મયમ્પિ પિણ્ડપાતિકા હોમા’’તિઆદિ.

તત્થ હન્દાતિ વોસ્સગ્ગત્થે નિપાતો. લચ્છામાતિ લભિસ્સામ. તેનુપસઙ્કમીતિ તત્થ સુરભિગન્ધકુટિયં નિસિન્નો તેસં તં કથાસલ્લાપં સુત્વા ¶ ‘‘ઇમે ભિક્ખૂ માદિસસ્સ નામ બુદ્ધસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા મયા સદ્ધિં એકવિહારે વસન્તાપિ એવં અયોનિસોમનસિકારવસેન કથં પવત્તેન્તિ, સલ્લેખે ન વત્તન્તિ, હન્દ તે તતો નિવારેત્વા સલ્લેખવિહારે નિયોજેસ્સામી’’તિ મણ્ડલમાળં ઉપસઙ્કમિ. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ.

એતમત્થં વિદિત્વાતિ ‘‘અપ્પિચ્છતાસન્તુટ્ઠિતાસલ્લેખાનં વસેન કિલેસે ધુનિતું તણ્હં વિસોસેતું પટિપન્નોતિ પિણ્ડપાતિકસ્સ સતો દેવા પિહયન્તિ, તસ્સ પટિપત્તિયા આદરજાતા પિયાયન્તિ, ન ઇતો અઞ્ઞથા’’તિ ઇમમત્થં વિદિત્વા તદત્થદીપનં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ ¶ નો ચે સદ્દસિલોકનિસ્સિતોતિ ‘‘અહો અય્યો અપ્પિચ્છો સન્તુટ્ઠો પરમસલ્લેખવુત્તી’’તિઆદિના પરેહિ કિત્તિતબ્બસદ્દસઙ્ખાતં સિલોકં. તણ્હાય નિસ્સિતો ન હોતિ ચેતિ અત્થો. સદ્દો વા સમ્મુખા વણ્ણભણનથુતિઘોસો, સિલોકો પરમ્મુખભૂતા પસંસા પત્થટયસતા વા. સેસં અનન્તરસુત્તે વુત્તનયમેવ.

અટ્ઠમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. સિપ્પસુત્તવણ્ણના

૨૯. નવમે ¶ કો નુ ખો, આવુસો, સિપ્પં જાનાતીતિ, આવુસો, અમ્હેસુ ઇધ સન્નિપતિતેસુ કો નુ જીવિતનિમિત્તં સિક્ખિતબ્બટ્ઠેન ‘‘સિપ્પ’’ન્તિ લદ્ધનામં યંકિઞ્ચિ આજીવં વિજાનાતિ? કો કિં સિપ્પં સિક્ખીતિ કો દીઘરત્તં સિપ્પાચરિયકુલં પયિરુપાસિત્વા આગમતો પયોગતો ચ હત્થિસિપ્પાદીસુ કિં સિપ્પં સિક્ખિ? કતરં સિપ્પં સિપ્પાનં અગ્ગન્તિ સબ્બસિપ્પાનં અગારય્હતાય મહપ્ફલતાય અકિચ્છસિદ્ધિયા ચ કતરં સિપ્પં અગ્ગં ઉત્તમં? યં નિસ્સાય સુખેન સક્કા જીવિતુન્તિ અધિપ્પાયો. તત્થેકચ્ચેતિ તેસુ ભિક્ખૂસુ એકચ્ચે ભિક્ખૂ. યે હત્થાચરિયકુલા પબ્બજિતા તે. એવમાહંસૂતિ તે એવં ભણિંસુ. ઇતો પરમ્પિ ‘‘એકચ્ચે’’તિ વુત્તટ્ઠાને એસેવ નયો. હત્થિસિપ્પન્તિ ¶ યં હત્થીનં પરિગ્ગણ્હનદમનસારણરોગતિકિચ્છાદિભેદં કત્તબ્બં, તં ઉદ્દિસ્સ પવત્તં સબ્બમ્પિ સિપ્પં ઇધ ‘‘હત્થિસિપ્પ’’ન્તિ અધિપ્પેતં. અસ્સસિપ્પન્તિ એત્થાપિ એસેવ નયો. રથસિપ્પં પન રથયોગ્ગાનં દમનસારણાદિવિધાનવસેન ચેવ રથસ્સ કરણવસેન ચ વેદિતબ્બં. ધનુસિપ્પન્તિ ઇસ્સાસસિપ્પં, યો ધનુબ્બેધોતિ વુચ્ચતિ. થરુસિપ્પન્તિ સેસઆવુધસિપ્પં. મુદ્દાસિપ્પન્તિ હત્થમુદ્દાય ગણનસિપ્પં. ગણનસિપ્પન્તિ અચ્છિદ્દકગણનસિપ્પં. સઙ્ખાનસિપ્પન્તિ સઙ્કલનપટુપ્પાદનાદિવસેન પિણ્ડગણનસિપ્પં. તં યસ્સ પગુણં હોતિ, સો રુક્ખમ્પિ દિસ્વા ‘‘એત્તકાનિ એત્થ પણ્ણાની’’તિ ગણિતું જાનાતિ. લેખાસિપ્પન્તિ નાનાકારેહિ અક્ખરલિખનસિપ્પં, લિપિઞાણં વા. કાવેય્યસિપ્પન્તિ અત્તનો ચિન્તાવસેન વા પરતો પટિલદ્ધસુતવસેન વા, ‘‘ઇમસ્સ અયમત્થો, એવં નં યોજેસ્સામી’’તિ એવં અત્થવસેન વા, કિઞ્ચિદેવ કબ્બં દિસ્વા, ‘‘તપ્પટિભાગં કબ્બં કરિસ્સામી’’તિ ¶ ઠાનુપ્પત્તિકપટિભાનવસેન વા ચિન્તાકવિઆદીનં ચતુન્નં કવીનં કબ્બકરણસિપ્પં. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, કવી – ચિન્તાકવિ, સુતકવિ, અત્થકવિ, પટિભાનકવી’’તિ (અ. નિ. ૪.૨૩૧).

લોકાયતસિપ્પન્તિ ‘‘કાકો સેતો અટ્ઠીનં સેતત્તા, બલાકા રત્તા લોહિતસ્સ રત્તત્તા’’તિ એવમાદિનયપ્પવત્તં પરલોકનિબ્બાનાનં પટિસેધકં વિતણ્ડસત્થસિપ્પં. ખત્તવિજ્જાસિપ્પન્તિ અબ્ભેય્યમાસુરક્ખાદિનીતિસત્થસિપ્પં. ઇમાનિ કિર દ્વાદસ મહાસિપ્પાનિ નામ. તેનેવાહ તત્થ તત્થ ‘‘સિપ્પાનં અગ્ગ’’ન્તિ.

એતમત્થં ¶ વિદિત્વાતિ એતં સબ્બસિપ્પાયતનાનં જીવિકત્થતાય વટ્ટદુક્ખતો અનિસ્સરણભાવં ¶ , સીલાદીનંયેવ પન સુપરિસુદ્ધાનં નિસ્સરણભાવં, તં સમઙ્ગિનોયેવ ચ ભિક્ખુભાવં સબ્બાકારતો વિદિત્વા તદત્થવિભાવનં ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ અસિપ્પજીવીતિ ચતુન્નં તણ્હુપ્પાદાનં સમુચ્છેદવિક્ખમ્ભનેન પચ્ચયાસાય વિસોસિતત્તા યંકિઞ્ચિ સિપ્પં ઉપનિસ્સાય જીવિકં ન કપ્પેતીતિ અસિપ્પજીવી, એતેન આજીવપારિસુદ્ધિસીલં દસ્સેતિ. લહૂતિ અપ્પકિચ્ચતાય સલ્લહુકવુત્તિતાય ચ લહુ અબહુલસમ્ભારો, એતેન ચતુપચ્ચયસન્તોસસિદ્ધં સુભરતં દસ્સેતિ. અત્થકામોતિ સદેવકસ્સ લોકસ્સ અત્થમેવ કામેતીતિ અત્થકામો, એતેન સત્તાનં અનત્થપરિવજ્જનસ્સ પકાસિતત્તા પાતિમોક્ખસંવરસીલં દસ્સેતિ પાણાતિપાતાદિઅનત્થવિરમણપરિદીપનતો. યતિન્દ્રિયોતિ ચક્ખાદીનં છન્નં ઇન્દ્રિયાનં અભિજ્ઝાદ્યપ્પવત્તિતો સંયમેન યતિન્દ્રિયો, એતેન ઇન્દ્રિયસંવરસીલં વુત્તં. સબ્બધિ વિપ્પમુત્તોતિ એવં સુપરિસુદ્ધસીલો ચતુપચ્ચયસન્તોસે અવટ્ઠિતો સપ્પચ્ચયં નામરૂપં પરિગ્ગહેત્વા અનિચ્ચાદિવસેન સઙ્ખારે સમ્મસન્તો વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા તતો પરં પટિપાટિયા પવત્તિતેહિ ચતૂહિ અરિયમગ્ગેહિ સંયોજનાનં પહીનત્તા સબ્બધિ સબ્બત્થ ભવાદીસુ વિપ્પમુત્તો.

અનોકસારી ¶ અમમો નિરાસોતિ તથા સબ્બધિ વિપ્પમુત્તત્તા એવ ઓકસઙ્ખાતેસુ છસુપિ આયતનેસુ તણ્હાભિસરણસ્સ અભાવેન અનોકસારી, રૂપાદીસુ કત્થચિ મમઙ્કારાભાવતો અમમો, સબ્બેન સબ્બં અનાસીસનતો નિરાસો. હિત્વા માનં એકચરો સ ભિક્ખૂતિ એવંભૂતો ચ સો અરહત્તમગ્ગપ્પત્તિસમકાલમેવ અનવસેસં માનં હિત્વા પજહિત્વા ઇમે ભિક્ખૂ વિય ગણસઙ્ગણિકં અકત્વા પવિવેકકામતાય તણ્હાસહાયવિરહેન ચ સબ્બિરિયાપથેસુ એકચરો, સો સબ્બસો ભિન્નકિલેસત્તા પરમત્થતો ભિક્ખુ નામ. એત્થ ચ ‘‘અસિપ્પજીવી’’તિઆદિના લોકિયગુણા કથિતા, ‘‘સબ્બધિ વિપ્પમુત્તો’’તિઆદિના લોકુત્તરગુણા કથિતા. તત્થ અસિપ્પજીવીતિઆદિ ‘‘વિભવે ઠિતસ્સેવ અયં ધમ્મો, ન સિપ્પં નિસ્સાય મિચ્છાજીવેન જીવિકં કપ્પેન્તસ્સ, તસ્મા સિપ્પેસુ સારગ્ગહણં વિસ્સજ્જેત્વા અધિસીલાદીસુયેવ તુમ્હેહિ સિક્ખિતબ્બ’’ન્તિ દસ્સેતિ.

નવમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. લોકસુત્તવણ્ણના

૩૦. દસમે ¶ ¶ બુદ્ધચક્ખુનાતિ એત્થ આસયાનુસયઞાણં ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણઞ્ચ બુદ્ધચક્ખુ નામ. યથાહ –

‘‘અદ્દસા ખો ભગવા બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો સત્તે અપ્પરજક્ખે મહારજક્ખે તિક્ખિન્દ્રિયે મુદિન્દ્રિયે’’તિઆદિ (મ. નિ. ૧.૨૮૩; ૨.૩૩૯).

લોકન્તિ તયો લોકા – ઓકાસલોકો, સઙ્ખારલોકો, સત્તલોકોતિ. તત્થ –

‘‘યાવતા ચન્દિમસૂરિયા પરિહરન્તિ,

દિસા ભન્તિ વિરોચના;

તાવ સહસ્સધા લોકો,

એત્થ તે વત્તતી વસો’’તિ. –

આદીસુ (મ. નિ. ૧.૫૦૩) ઓકાસલોકો. ‘‘એકો લોકો – સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા, દ્વે લોકા – નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ, તયો લોકા – તિસ્સો વેદના ¶ , ચત્તારો લોકા – ચત્તારો આહારા, પઞ્ચ લોકા – પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા, છ લોકા – છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ, સત્ત લોકા – સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો, અટ્ઠ લોકા – અટ્ઠ લોકધમ્મા, નવ લોકા – નવ સત્તાવાસા, દસ લોકા – દસાયતનાનિ, દ્વાદસ લોકા – દ્વાદસાયતનાનિ, અટ્ઠારસ લોકા – અટ્ઠારસ ધાતુયો’’તિઆદીસુ (પટિ. મ. ૧.૧૧૨) સઙ્ખારલોકો. ‘‘સસ્સતો લોકો, અસસ્સતો લોકો’’તિઆદીસુ સત્તલોકો વુત્તો. ઇધાપિ સત્તલોકો વેદિતબ્બો.

તત્થ લોકીયતિ વિચિત્તાકારતો દિસ્સતીતિ ચક્કવાળસઙ્ખાતો લોકો ઓકાસલોકો, સઙ્ખારો લુજ્જતિ પલુજ્જતીતિ લોકો, લોકીયતિ એત્થ પુઞ્ઞપાપં તબ્બિપાકો ચાતિ સત્તલોકો. તેસુ ભગવા મહાકરુણાય અનુકમ્પમાનો સંસારદુક્ખતો મોચેતુકામો સત્તલોકં ઓલોકેસિ. કતમસ્સ પન સત્તાહસ્સ અચ્ચયેન ઓલોકેસિ? પઠમસ્સ સત્તાહસ્સ. ભગવા હિ પલ્લઙ્કસત્તાહસ્સ પરિયોસાને પચ્છિમયામાવસાને ‘‘યદા હવે પાતુભવન્તિ ધમ્મા…પે… સૂરિયોવ ઓભાસયમન્તલિક્ખ’’ન્તિ (ઉદા. ૧-૩; કથા. ૩૨૧; મહાવ. ૧-૩) ઇમં અરિયમગ્ગાનુભાવદીપકં ¶ ઉદાનં ઉદાનેત્વા, ‘‘અહં તાવ એવં સુદુત્તરં સંસારમહોઘં ઇમાય ધમ્મનાવાય સમુત્તરિત્વા નિબ્બાનપારે ઠિતો, હન્દ દાનિ લોકમ્પિ તારેસ્સામિ, કીદિસો નુ ખો લોકો’’તિ લોકં વોલોકેસિ. તં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘અથ ખો ભગવા ¶ તસ્સ સત્તાહસ્સ અચ્ચયેન તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠહિત્વા બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેસી’’તિ.

તત્થ વોલોકેસીતિ વિવિધેહિ આકારેહિ પસ્સિ, હત્થતલે ઠપિતઆમલકં વિય અત્તનો ઞાણેન પચ્ચક્ખં અકાસિ. અનેકેહિ સન્તાપેહીતિઆદિ વોલોકિતાકારદસ્સનં. અનેકેહિ સન્તાપેહીતિ અનેકેહિ દુક્ખેહિ. દુક્ખઞ્હિ સન્તાપનપીળનટ્ઠેન સન્તાપોતિ વુચ્ચતિ. યથાહ – ‘‘દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૭). તઞ્ચ દુક્ખદુક્ખાદિવસેન ચેવ જાતિઆદિવસેન ચ અનેકપ્પકારં. તેન વુત્તં ‘‘અનેકેહિ સન્તાપેહી’’તિ. અનેકેહિ દુક્ખેહિ સન્તપ્પમાને પીળિયમાને બાધિયમાને. પરિળાહેહીતિ પરિદાહેહિ. પરિડય્હમાનેતિ ઇન્ધનં વિય અગ્ગિના સમન્તતો ડય્હમાને. રાગજેહીતિ રાગસમ્ભૂતેહિ ¶ . એસ નયો સેસેસુપિ. રાગાદયો હિ યસ્મિં સન્તાને ઉપ્પજ્જન્તિ, તં નિદ્દહન્તા વિય વિબાધેન્તિ, તેન વુત્તં – ‘‘તયોમે, ભિક્ખવે, અગ્ગી – રાગગ્ગિ, દોસગ્ગિ, મોહગ્ગી’’તિ (ઇતિવુ. ૯૩). યતો તે ચિત્તં કાયઞ્ચ કિલેસેન્તીતિ કિલેસાતિ વુચ્ચન્તિ. એત્થ ચ પરિડય્હમાનેતિ એતેન ભગવા રાગાદિકિલેસાનં પવત્તિદુક્ખતં, તેન ચ સત્તાનં અભિભૂતતં દસ્સેતિ. સન્તપ્પમાનેતિ ઇમિના પન તેસં કાલન્તરદુક્ખતં, તેન નિરન્તરોપદ્દવતઞ્ચ દસ્સેતિ.

ભગવા હિ બોધિરુક્ખમૂલે અપરાજિતપલ્લઙ્કે નિસિન્નો પઠમયામે પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરિત્વા મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું વિસોધેત્વા પચ્છિમયામે પટિચ્ચસમુપ્પાદે ઞાણં ઓતારેત્વા કિલેસમૂલકં વટ્ટદુક્ખં અભિઞ્ઞાય સઙ્ખારે પરિગ્ગહેત્વા સમ્મસન્તો અનુક્કમેન વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરિયમગ્ગાધિગમેન સયં વિગતવિદ્ધસ્તકિલેસો અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા પચ્ચવેક્ખણાનન્તરં અનવસેસાનં કિલેસાનં પહીનત્તા અત્તનો વટ્ટદુક્ખસ્સ પરિક્ખીણભાવદીપકં સબ્બબુદ્ધાનં અવિજહિતં ‘‘અનેકજાતિસંસાર’’ન્તિ (ધ. પ. ૧૫૩) ઉદાનં ઉદાનેત્વા તેનેવ પલ્લઙ્કેન સત્તાહં વિમુત્તિસુખપટિસંવેદી નિસિન્નો સત્તમાય રત્તિયા તીસુ યામેસુ વુત્તનયેન તીણિ ઉદાનાનિ ઉદાનેત્વા તતિયઉદાનાનન્તરં બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો ‘‘સકલમિદં સત્તાનં વટ્ટદુક્ખં કિલેસમૂલકં, કિલેસા નામેતે પવત્તિદુક્ખા આયતિમ્પિ દુક્ખહેતુભૂતા, તેહિ ¶ ઇમે સત્તા સન્તપ્પન્તિ પરિડય્હન્તિ ચા’’તિ પસ્સિ. તેન વુત્તં ‘‘અદ્દસા ખો ભગવા…પે… મોહજેહિપી’’તિ.

એતમત્થં ¶ વિદિત્વાતિ એતં લોકસ્સ યથાવુત્તસન્તાપપરિળાહેહિ અભિભુય્યમાનતં સબ્બાકારતો વિદિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં સબ્બસન્તાપપરિળાહતો પરિનિબ્બાનવિભાવનં મહાઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ અયં લોકો સન્તાપજાતોતિ અયં સબ્બોપિ લોકો જરારોગમરણેહિ ચેવ નાનાવિધબ્યસનેહિ ચ કિલેસપરિયુટ્ઠાનેહિ ચ જાતસન્તાપો, ઉપ્પન્નકાયિકચેતસિકદુક્ખાભિભવોતિ અત્થો. ફસ્સપરેતોતિ તતો એવ અનેકેહિ દુક્ખસમ્ફસ્સેહિ પરિહતો ઉપદ્દુતો. અથ વા ફસ્સપરેતોતિ સુખાદિસઙ્ખાતાનં તિસ્સન્નં દુક્ખતાનં પચ્ચયભૂતેહિ છહિ ફસ્સેહિ અભિભૂતો, તતો તતો દ્વારતો તસ્મિં ¶ તસ્મિં આરમ્મણે પવત્તિવસેન ઉપસ્સટ્ઠો. રોગં વદતિ અત્તતોતિ ફસ્સપચ્ચયા ઉપ્પજ્જમાનં વેદનાસઙ્ખાતં રોગં દુક્ખં, ખન્ધપઞ્ચકમેવ વા યથાભૂતં અજાનન્તો ‘‘અહ’’ન્તિ સઞ્ઞાય દિટ્ઠિગાહવસેન ‘‘અહં સુખિતો દુક્ખિતો’’તિ અત્તતો વદતિ. ‘‘અત્તનો’’તિપિ પઠન્તિ. તસ્સત્થો – ય્વાયં લોકો કેનચિ દુક્ખધમ્મેન ફુટ્ઠો અભાવિતત્તતાય અધિવાસેતું અસક્કોન્તો ‘‘અહો દુક્ખં, ઈદિસં દુક્ખં મય્હં અત્તનોપિ મા હોતૂ’’તિઆદિના વિપ્પલપન્તો કેવલં અત્તનો રોગં વદતિ, તસ્સ પન પહાનાય ન પટિપજ્જતીતિ અધિપ્પાયો. અથ વા તં યથાવુત્તં દુક્ખં યથાભૂતં અજાનન્તો તણ્હાગાહવસેન ‘‘મમ’’ન્તિ સઞ્ઞાય અત્તતો વદતિ, ‘‘મમ ઇદ’’ન્તિ વાચં નિચ્છારેતિ.

યેન યેન હિ મઞ્ઞતીતિ એવમિમં રોગભૂતં ખન્ધપઞ્ચકં અત્તતો અત્તનો વા વદન્તો લોકો યેન યેન રૂપવેદનાદિના કારણભૂતેન, યેન વા સસ્સતાદિના પકારેન દિટ્ઠિમાનતણ્હામઞ્ઞનાહિ મઞ્ઞતિ. તતો તં હોતિ અઞ્ઞથાતિ ¶ તતો અત્તના પરિકપ્પિતાકારતો તં મઞ્ઞનાય વત્થુભૂતં ખન્ધપઞ્ચકં અઞ્ઞથા અનત્તાનત્તનિયમેવ હોતિ. વસે વત્તેતું અસક્કુણેય્યતાય અહઙ્કારમમઙ્કારત્તં ન નિપ્ફાદેતીતિ અત્થો. અથ વા તતોતિ તસ્મા મઞ્ઞનામત્તભાવતો તં ખન્ધપઞ્ચકં નિચ્ચાદિવસેન મઞ્ઞિતં અઞ્ઞથા અનિચ્ચાદિસભાવમેવ હોતિ. ન હિ મઞ્ઞના ભાવઞ્ઞથત્તં વા લક્ખણઞ્ઞથત્તં વા કાતું સક્કોતિ.

અઞ્ઞથાભાવી ભવસત્તોતિ અસમ્ભવે વડ્ઢિયં હિતસુખે સત્તો લગ્ગો સત્તલોકો મઞ્ઞનાય યથારુચિ ચિન્તિયમાનોપિ વિપરીતપ્પટિપત્તિયા તતો અઞ્ઞથાભાવી અહિતદુક્ખભાવી વિઘાતંયેવ પાપુણાતિ. ભવમેવાભિનન્દતીતિ એવં સન્તેપિ તં મઞ્ઞનાપરિકપ્પિતં અવિજ્જમાનં ભવં વડ્ઢિં અભિનન્દતિ એવ અભિકઙ્ખતિ એવ. અથ વા અઞ્ઞથાભાવીતિ ‘‘નિચ્ચો મે અત્તા’’તિઆદિના મઞ્ઞનાય પરિકપ્પિતાકારતો સયં અઞ્ઞથાભાવી સમાનો અનિચ્ચો અધુવોતિ ¶ અત્થો. ભવસત્તોતિ કામાદિભવેસુ ભવતણ્હાય સત્તો લગ્ગો ગધિતો. ભવમેવાભિનન્દતીતિ અનિચ્ચાદિસભાવં ભવમેવ નિચ્ચાદિવસેન પરામસિત્વા, તત્થ વા અધિમુત્તિસઞ્ઞં તણ્હાદિટ્ઠાભિનન્દનાહિ અભિનન્દતિ, ન તત્થ નિબ્બિન્દતિ ¶ . યદભિનન્દતિ તં ભયન્તિ યં વડ્ઢિસઙ્ખાતં ભવં કામાદિભવં વા અભિનન્દતિ, તં અનિચ્ચાદિવિપરિણામસભાવત્તા અનેકબ્યસનાનુબન્ધત્તા ચ ભવહેતુભાવતો અતિવિય ભયાનકટ્ઠેન ભયં. યસ્સ ભાયતીતિ યતો જરામરણાદિતો ભાયતિ, તં જરામરણાદિ દુક્ખાધિટ્ઠાનભાવતો દુક્ખદુક્ખભાવતો ચ દુક્ખં. અથ વા યસ્સ ભાયતીતિ ભવાભિનન્દનેન યસ્સ વિભવસ્સ ભાયતિ ¶ , સો ઉચ્છેદસઙ્ખાતો વિભવો, તતો ભાયનઞ્ચ દુક્ખવત્થુભાવતો જાતિઆદિદુક્ખસ્સ અનતિવત્તનતો ચ દુક્ખં દુક્ખસભાવમેવાતિ અત્થો. અથ વા યસ્સ ભાયતિ તં દુક્ખન્તિ યસ્સ અનિચ્ચાદિકસ્સ ભાયતિ તં નિસ્સરણં અજાનન્તો, તં ભયં તસ્સ દુક્ખં હોતિ, દુક્ખં આવહતીતિ અત્થો.

એત્તકેન વટ્ટં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિવટ્ટં દસ્સેતું, ‘‘ભવવિપ્પહાનાય ખો પનિદં બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતી’’તિ આહ. તત્થ ભવવિપ્પહાનાયાતિ કામાદિભવસ્સ પજહનત્થાય. ખોતિ અવધારણે, પનાતિ પદપૂરણે નિપાતો. ઇદન્તિ આસન્નપચ્ચક્ખવચનં. બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં. વુસ્સતીતિ પૂરેસ્સતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – એકન્તેનેવ કામાદિભવસ્સ સમુદયપ્પહાનેન અનવસેસપજહનત્થાય ઇદં મયા સતસહસ્સકપ્પાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ અતિદુક્કરાનિ આચરિત્વા પારમિયો પૂરેત્વા બોધિમણ્ડે તિણ્ણં મારાનં મત્થકં મદ્દિત્વા અધિગતં સીલાદિક્ખન્ધત્તયસઙ્ગહં અટ્ઠઙ્ગિકમગ્ગબ્રહ્મચરિયં ચરિયતિ ભાવિયતીતિ.

એવં અરિયમગ્ગસ્સ એકંસેનેવ નિય્યાનિકભાવં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અઞ્ઞમગ્ગસ્સ તદભાવં દસ્સેન્તો ‘‘યે હિ કેચી’’તિઆદિમાહ. તત્થ યેતિ અનિયમનિદ્દેસો. હીતિ નિપાતમત્તં. કેચીતિ એકચ્ચે. પદદ્વયેનાપિ તથાવાદિનો દિટ્ઠિગતિકે અનિયમતો પરિયાદિયતિ. સમણાતિ પબ્બજ્જૂપગમનમત્તેન સમણા, ન સમિતપાપા. બ્રાહ્મણાતિ જાતિમત્તેન બ્રાહ્મણા, ન બાહિતપાપા. વાસદ્દો વિકપ્પત્થો. ભવેન ભવસ્સ વિપ્પમોક્ખમાહંસૂતિ એકચ્ચે કામભવેન રૂપભવેન વા સબ્બભવતો વિમુત્તિં સંસારસુદ્ધિં કથયિંસુ.

કે પનેવં વદન્તીતિ? દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદિનો તેસુ હિ કેચિ ‘‘ઉળારેહિ પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતો અત્તા દિટ્ઠેવ ધમ્મે પરમં નિબ્બુતિં પત્તો ¶ હોતી’’તિ વદન્તિ. કેચિ ‘‘રૂપાવચરજ્ઝાનેસુ પઠમજ્ઝાનસમઙ્ગી…પે… કેચિ ‘‘દુતિયતતિયચતુત્થજ્ઝાનસમઙ્ગી અત્તા દિટ્ઠેવ ધમ્મે પરમં નિબ્બુતિં પત્તો હોતી’’તિ વદન્તિ. યથાહ –

‘‘ઇધ ¶ , ભિક્ખવે, એકચ્ચો સમણો વા બ્રાહ્મણો વા એવંવાદી હોતિ એવંદિટ્ઠિ ‘યતો ખો ભો અયં અત્તા પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતો’’’તિ ¶ (દી. નિ. ૧.૯૪) વિત્થારો.

તે પન યસ્મા યાવદત્થં પીતત્તા સુહિતાય જલૂકાય વિય રુહિરપિપાસા કામાદિસુખેહિ સમપ્પિતસ્સ તસ્સ અત્તનો કામેસનાદયો ન ભવિસ્સન્તિ, તદભાવે ચ ભવસ્સ અભાવોયેવ, યસ્મિં યસ્મિઞ્ચ ભવે ઠિતસ્સ અયં નયો લબ્ભતિ, તેન તેન ભવેન સબ્બભવતો વિમુત્તિ હોતીતિ વદન્તિ, તસ્મા ‘‘ભવેન ભવસ્સ વિપ્પમોક્ખમાહંસૂ’’તિ વુત્તા. યેસઞ્ચ ‘‘એત્તકં નામ કાલં સંસરિત્વા બાલા ચ પણ્ડિતા ચ પરિયોસાનભવે ઠત્વા સંસારતો વિમુચ્ચન્તી’’તિ લદ્ધિ, તેપિ ભવેન ભવસ્સ વિપ્પમોક્ખં વદન્તિ નામ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘ચુલ્લાસીતિ મહાકપ્પિનો સતસહસ્સાનિ યાનિ બાલે ચ પણ્ડિતે ચ સન્ધાવિત્વા સંસરિત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સન્તી’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૬૮).

અથ વા ભવેનાતિ ભવદિટ્ઠિયા. ભવતિ સસ્સતં તિટ્ઠતીતિ પવત્તનતો સસ્સતદિટ્ઠિ ભવદિટ્ઠીતિ વુચ્ચતિ, ભવદિટ્ઠિ એવેત્થ ઉત્તરપદલોપેન ભવતણ્હાતિઆદીસુ વિય ભવોતિ વુત્તો. ભવદિટ્ઠિવસેન ચ એકચ્ચે ભવવિસેસંયેવ કિલેસાનં વૂપસન્તવુત્તિયા આયુનો ચ દીઘાવાસતાય નિચ્ચાદિસભાવં ભવવિમોક્ખં મઞ્ઞન્તિ, સેય્યથાપિ બકો બ્રહ્મા ‘‘ઇદં નિચ્ચં, ઇદં ધુવં, ઇદં સસ્સતં, ઇદં અવિપરિણામધમ્મ’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૫૦૧) અવોચ. તેસમેવં વિપરીતગાહીનં અનિસ્સરણે નિસ્સરણદિટ્ઠીનં કુતો ભવવિમોક્ખો. તેનાહ ભગવા – ‘‘સબ્બે તે ‘અવિપ્પમુત્તા ભવસ્મા’તિ વદામી’’તિ.

વિભવેનાતિ ઉચ્છેદેન. ભવસ્સ નિસ્સરણમાહંસૂતિ સબ્બભવતો નિગ્ગમનં નિક્ખન્તિં સંસારસુદ્ધિં વદિંસુ. તે હિ ‘‘ભવેન ભવસ્સ વિપ્પમોક્ખો’’તિ વદન્તાનં વાદં અનનુજાનન્તા ભવૂપચ્છેદેન નિસ્સરણં પટિજાનિંસુ. વિભવેનાતિ વા ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા. વિભવતિ વિનસ્સતિ ઉચ્છિજ્જતિ અત્તા ચ લોકો ¶ ચાતિ પવત્તનતો ઉચ્છેદદિટ્ઠિ વુત્તનયેન ‘‘વિભવો’’તિ ¶ વુચ્ચતિ. ઉચ્છેદદિટ્ઠિવસેન હિ સત્તા અધિમુચ્ચિત્વા તત્થ તત્થ ઉપ્પન્ના ઉચ્છિજ્જન્તિ, સા એવ સંસારસુદ્ધીતિ ઉચ્છેદવાદિનો. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યતો ખો ભો અયં અત્તા રૂપી ચાતુમહાભૂતિકો…પે… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં ¶ ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, એત્તાવતા ખો ભો અયં અત્તા સમ્મા સમુચ્છિન્નો હોતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૮૫).

તથા –

‘‘નત્થિ, મહારાજ, દિન્નં, નત્થિ યિટ્ઠં નત્થિ હુતં…પે… બાલે ચ પણ્ડિતે ચ કાયસ્સ ભેદા ઉચ્છિજ્જન્તિ વિનસ્સન્તિ ન હોન્તિ પરં મરણા’’તિ ચ (દી. નિ. ૧.૧૭૧).

તેસમ્પિ એવં વિપરીતગાહીનં કુતો ભવનિસ્સરણં. તેનાહ ભગવા – ‘‘સબ્બે તે ‘અનિસ્સટા ભવસ્મા’તિ વદામી’’તિ. ન હિ અરિયમગ્ગભાવનાય અનવસેસકિલેસં અસમુગ્ઘાતેત્વા કદાચિપિ ભવતો નિસ્સરણવિમુત્તિ સમ્ભવતિ. તથા હિ તેસં સમણબ્રાહ્મણાનં યથાભૂતાવબોધાભાવતો ‘‘અત્થિ નત્થી’’તિ અન્તદ્વયનિપતિતાનં તણ્હાદિટ્ઠિવસેન સમ્પરિતસિતવિપ્ફન્દિતમત્તં, યતો તે દિટ્ઠિગતિકા પવત્તિહેતૂસુપિ સમ્મૂળ્હા સક્કાયભૂમિયં સુનિખાતે વિપરીતદસ્સનથમ્ભે તણ્હાબન્ધનેન બદ્ધા ગદ્દૂલબન્ધના વિય સા ન વિજહન્તિ બન્ધનટ્ઠાનં, કુતો નેસં વિમોક્ખો?

યે પન ચતુસચ્ચવિભાવનેન પવત્તિઆદીસુ અસમ્મોહતો તં અન્તદ્વયં અનુપગમ્મ મજ્ઝિમં પટિપદં સમારુળ્હા, તેસંયેવ ભવવિપ્પમોક્ખો નિસ્સરણઞ્ચાતિ દસ્સેન્તો સત્થા ‘‘ઉપધિં હી’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઉપધિન્તિ ખન્ધાદિઉપધિં. હીતિ નિપાતમત્તં. પટિચ્ચાતિ નિસ્સાય, પચ્ચયં કત્વા. દુક્ખન્તિ જાતિઆદિ દુક્ખં. કિં વુત્તં હોતિ? યત્થિમે દિટ્ઠિગતિકા વિમોક્ખસઞ્ઞિનો, તત્થ ખન્ધકિલેસાભિસઙ્ખારૂપધયો અધિગતા, કુતો તત્થ દુક્ખનિસ્સરણં? યત્ર હિ કિલેસા, તત્રાભિસઙ્ખારસમ્ભવતો ભવપબન્ધસ્સ અવિચ્છેદોયેવાતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ અનિવત્તિ. તેન વુત્તં – ‘‘ઉપધિઞ્હિ પટિચ્ચ દુક્ખમિદં સમ્ભોતી’’તિ.

ઇદાનિ ¶ યં પરમત્થતો દુક્ખસ્સ નિસ્સરણં, તં દસ્સેતું, ‘‘સબ્બુપાદાનક્ખયા નત્થિ દુક્ખસ્સ સમ્ભવો’’તિ વુત્તં. તત્થ સબ્બુપાદાનક્ખયાતિ કામુપાદાનં દિટ્ઠુપાદાનં સીલબ્બતુપાદાનં અત્તવાદુપાદાનન્તિ સબ્બેસં ઇમેસં ચતુન્નમ્પિ ઉપાદાનાનં અરિયમગ્ગાધિગમેન ¶ અનવસેસપ્પહાનતો. તત્થ દિટ્ઠુપાદાનં સીલબ્બતુપાદાનં અત્તવાદુપાદાનન્તિ ઇમાનિ તીણિ ઉપાદાનાનિ સોતાપત્તિમગ્ગેન ખીયન્તિ, અનુપ્પત્તિધમ્મતં આપજ્જન્તિ. કામુપાદાનં અપાયગમનીયં ¶ પઠમેન, કામરાગભૂતં બહલં દુતિયેન, સુખુમં તતિયેન, રૂપરાગારૂપરાગપ્પહાનં ચતુત્થેનાતિ ચતૂહિપિ મગ્ગેહિ ખીયતિ, અનુપ્પત્તિધમ્મતં આપજ્જતીતિ વેદિતબ્બં. નત્થિ દુક્ખસ્સ સમ્ભવોતિ એવં સબ્બસો ઉપાદાનક્ખયા તદેકટ્ઠતાય સબ્બસ્સપિ કિલેસગણસ્સ અનુપ્પાદનતો અપ્પમત્તકસ્સપિ વટ્ટદુક્ખસ્સ સમ્ભવો પાતુભાવો નત્થિ.

એવં ભગવા હેતુના સદ્ધિં પવત્તિં નિવત્તિઞ્ચ દસ્સેત્વા ‘‘ઇમં નયં અજાનન્તો અયં સત્તલોકો વટ્ટતોપિ સીસં ન ઉક્ખિપતી’’તિ દસ્સેન્તો ‘‘લોકમિમં પસ્સા’’તિઆદિમાહ. તત્થ લોકમિમં પસ્સાતિ અત્તનો બુદ્ધચક્ખુના પચ્ચક્ખતો વિસયભાવસ્સ ઉપગતત્તા ‘‘લોકમિમં પસ્સા’’તિ ભગવાદસ્સનકિરિયાય નિયોજેન્તો અત્તાનમેવાલપતિ. પુથૂતિ બહૂ, વિસું વિસું વા. અવિજ્જાય પરેતાતિ ‘‘દુક્ખે અઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિના (ધ. સ. ૧૧૦૬; વિભ. ૨૨૬) નયેન વુત્તાય ચતુસચ્ચપટિચ્છાદિકાય અવિજ્જાય અભિભૂતા. ભૂતાતિ કમ્મકિલેસેહિ જાતા નિબ્બત્તા. ભૂતરતાતિ ભૂતેસુ માતાપિતુપુત્તદારાદિસઞ્ઞાય અઞ્ઞસત્તેસુ તણ્હાય રતા, ભૂતે વા ખન્ધપઞ્ચકે અનિચ્ચાસુભદુક્ખાનત્તસભાવે તંસભાવાનવબોધતો ઇત્થિપુરિસાદિપરિકપ્પવસેન નિચ્ચાદિવસેન અત્તત્તનિયગાહવસેન ચ અભિરતા. ભવા અપરિમુત્તાતિ યથાવુત્તેન તણ્હાદિટ્ઠિગાહેન ભવતો સંસારતો ન પરિમુત્તા.

એત્થ ચ ‘‘લોકમિમ’’ન્તિ પઠમં તાવ સકલમ્પિ સત્તનિકાયં સામઞ્ઞતો એકત્તં ઉપનેન્તો એકવચનેન અનોધિસો ગહણં દીપેત્વા ‘‘સ્વાયં લોકો ભવયોનિગતિઠિતિસત્તાવાસાદિવસેન ચેવ તત્થાપિ તંતંસત્તનિકાયાદિવસેન ચ અનેકભેદભિન્નો પચ્ચેકં મયા વોલોકિતો’’તિ અત્તનો બુદ્ધચક્ખુઞાણાનુભાવં પકાસેન્તો સત્થા પુન વચનભેદં કત્વા બહુવચનેન ઓધિસો ગહણં દીપેતિ ‘‘પુથૂ ¶ અવિજ્જાય પરેતા ભૂતા’’તિઆદિના. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘લોકમિમ’’ન્તિ ઉપયોગવચનં કત્વા ‘‘અવિજ્જાય પરેતા’’તિઆદિના પચ્ચત્તબહુવચનનિદ્દેસોપિ ¶ અવિરુદ્ધો હોતિ ભિન્નવાક્યત્તા. કેચિ પન એકવાક્યતાધિપ્પાયેન ‘‘અવિજ્જાય પરેતં ભૂતં ભૂતરતં ભવા અપરિમુત્ત’’ન્તિ પઠન્તિ, વિભત્તિભેદવસેનેવ પન પુરાણપાઠો.

ઇદાનિ યેન ઉપાયેન ભવવિપ્પમોક્ખો હોતિ, તં સબ્બં તિત્થિયાનં અવિસયભૂતં બુદ્ધગોચરં વિપસ્સનાવીથિં દસ્સેન્તો ‘‘યે હિ કેચી’’તિઆદિમાહ. તત્થ યે હિ કેચિ ભવાતિ કામભવાદિ સઞ્ઞીભવાદિ એકવોકારભવાદિવિભાગેન નાનાભેદભિન્ના સાતવન્તો વા અસાતવન્તો વા દીઘાયુકા વા ઇત્તરક્ખણા વા યે હિ કેચિ ભવા. સબ્બધીતિ ઉદ્ધં અધો તિરિયન્તિ આદિવિભાગેન સબ્બત્થ. સબ્બત્થતાયાતિ સગ્ગાપાયમનુસ્સાદિવિભાગેન. સબ્બે તેતિઆદીસુ ¶ સબ્બેપિ તે ભવા રૂપવેદનાદિધમ્મા હુત્વા અભાવટ્ઠેન અનિચ્ચા, ઉદયબ્બયપટિપીળિતત્તા દુક્ખા, જરાય મરણેન ચાતિ દ્વિધા વિપરિણામેતબ્બતાય વિપરિણામધમ્મા. ઇતિસદ્દો આદિઅત્થો પકારત્થો વા, તેન અનત્તલક્ખણમ્પિ સઙ્ગહેત્વા અવસવત્તનટ્ઠેન અનત્તા, વિપરિણામધમ્મતાય વા અવસવત્તનટ્ઠેન અનત્તાતિ વુત્તા.

એવં લક્ખણત્તયપટિવિજ્ઝનાકારેન એતં ભવસઙ્ખાતં ખન્ધપઞ્ચકં યથાભૂતં અવિપરીતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય સમ્મા ઞાયેન વિપસ્સનાસહિતાય મગ્ગપઞ્ઞાય પસ્સતો પરિઞ્ઞાભિસમયાદિવસેન પટિવિજ્ઝતો ‘‘ભવો નિચ્ચો’’તિ આદિનયપ્પવત્તા ભવેસુ તણ્હા પહીયતિ, અગ્ગમગ્ગપ્પત્તિસમકાલમેવ અનવસેસં નિરુજ્ઝતિ, ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા સબ્બસો પહીનત્તા વિભવં વિચ્છેદં નાભિનન્દતિ ન પત્થેતિ. એવંભૂતસ્સ તસ્સ યા કામતણ્હાદિવસેન અટ્ઠસતભેદા અવત્થાદિવિભાગેન અનન્તભેદા ચ, તાસં સબ્બસો સબ્બપ્પકારેન તણ્હાનં ખયા પહાના, તદેકટ્ઠતાય સબ્બસ્સપિ સંકિલેસપક્ખસ્સ ¶ અસેસં નિસ્સેસં વિરાગેન અરિયમગ્ગેન યો અનુપ્પાદનિરોધો, તં નિબ્બાનન્તિ.

એવં તણ્હાય પહાનમુખેન સઉપાદિસેસનિબ્બાનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનં દસ્સેન્તો ‘‘તસ્સ નિબ્બુતસ્સા’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો ¶ – યો સો સબ્બસો તણ્હાનં ખયા કિલેસપરિનિબ્બાનેન નિબ્બુતો વુત્તનયેન ભિન્નકિલેસો ખીણાસવભિક્ખુ, તસ્સ નિબ્બુતસ્સ ભિક્ખુનો અનુપાદા ઉપાદાનાભાવતો કિલેસાભિસઙ્ખારમારાનં વા અગ્ગહણતો પુનબ્ભવો ન હોતિ, આયતિં પટિસન્ધિવસેન ઉપપત્તિભવો નત્થિ. એવંભૂતેન ચ તેન અભિભૂતો મારો, અરિયમગ્ગક્ખણે કિલેસમારો અભિસઙ્ખારમારો દેવપુત્તમારો ચ ચરિમકચિત્તક્ખણે ખન્ધમારો મચ્ચુમારો ચાતિ પઞ્ચવિધો મારો અભિભૂતો પરાજિતો, પુન સીસં ઉક્ખિપિતું અપ્પદાનેન નિબ્બિસેવનો કતો, યતો તેન વિજિતો સઙ્ગામો મારેહિ તત્થ તત્થ પવત્તિતો. એવં વિજિતસઙ્ગામો પન ઇટ્ઠાદીસુ સબ્બેસુ વિકારાભાવેન તાદિલક્ખણપ્પત્તિયા તાદી અરહા સબ્બભવાનિ યથાવુત્તભેદે સબ્બેપિ ભવે ઉપચ્ચગા સમતિક્કન્તો, ન યત્થ કત્થચિ સઙ્ખં ઉપેતિ, અઞ્ઞદત્થુ અનુપાદાનો વિય જાતવેદો પરિનિબ્બાનતો ઉદ્ધં અપઞ્ઞત્તિકોવ હોતીતિ. ઇતિ ભગવા ઇમં મહાઉદાનં અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા કૂટં ગહેત્વા નિટ્ઠપેસિ.

દસમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિટ્ઠિતા ચ નન્દવગ્ગવણ્ણના.

૪. મેઘિયવગ્ગો

૧. મેઘિયસુત્તવણ્ણના

૩૧. મેઘિયવગ્ગસ્સ ¶ ¶ ¶ પઠમે ચાલિકાયન્તિ એવં નામકે નગરે. તસ્સ કિર નગરસ્સ દ્વારટ્ઠાનં મુઞ્ચિત્વા સમન્તતો ચલપઙ્કં હોતિ, તં ચલપઙ્કં નિસ્સાય ઠિતત્તા ઓલોકેન્તાનં ચલમાનં વિય ઉપટ્ઠાતિ, તસ્મા ‘‘ચાલિકા’’તિ વુચ્ચતિ. ચાલિકે પબ્બતેતિ તસ્સ નગરસ્સ અવિદૂરે એકો પબ્બતો, સોપિ સબ્બસેતત્તા કાલપક્ખઉપોસથે ઓલોકેન્તાનં ચલમાનો વિય ઉપટ્ઠાતિ, તસ્મા ‘‘ચાલિકપબ્બતો’’તિ સઙ્ખં ગતો. તત્થ ભગવતો મહન્તં વિહારં કારયિંસુ, ભગવા તદા તં નગરં ગોચરગામં કત્વા તસ્મિં ચાલિકપબ્બતમહાવિહારે વિહરતિ. તેન વુત્તં – ‘‘ચાલિકાયં વિહરતિ ચાલિકે પબ્બતે’’તિ. મેઘિયોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં. ઉપટ્ઠાકો હોતીતિ પરિચારકો હોતિ. ભગવતો હિ પઠમબોધિયં ઉપટ્ઠાકા અનિબદ્ધા અહેસું, એકદા નાગસમાલો, એકદા નાગિતો, એકદા ઉપવાનો, એકદા સુનક્ખત્તો, તદાપિ મેઘિયત્થેરોવ ઉપટ્ઠાકો. તેનાહ – ‘‘તેન ખો પન સમયેન આયસ્મા મેઘિયો ભગવતો ઉપટ્ઠાકો હોતી’’તિ.

જન્તુગામન્તિ એવં નામકં તસ્સેવ વિહારસ્સ અપરં ગોચરગામં. ‘‘જત્તુગામ’’ન્તિપિ પાઠો. કિમિકાળાયાતિ કાળકિમીનં બહુલતાય ‘‘કિમિકાળા’’તિ લદ્ધનામાય નદિયા. જઙ્ઘવિહારન્તિ ચિરનિસજ્જાય જઙ્ઘાસુ ઉપ્પન્નકિલમથવિનોદનત્થં વિચરણં. પાસાદિકન્તિ અવિરળરુક્ખતાય સિનિદ્ધપત્તતાય ચ પસ્સન્તાનં પસાદમાવહતીતિ પાસાદિકં. સન્દચ્છાયતાય ¶ મનુઞ્ઞભૂમિભાગતાય ચ મનુઞ્ઞં. અન્તો પવિટ્ઠાનં પીતિસોમનસ્સજનનટ્ઠેન ચિત્તં રમેતીતિ રમણીયં. અલન્તિ પરિયત્તં, યુત્તન્તિપિ અત્થો. પધાનત્થિકસ્સાતિ યોગેન ભાવનાય અત્થિકસ્સ. પધાનાયાતિ સમણધમ્મકરણાય. આગચ્છેય્યાહન્તિ આગચ્છેય્યં અહં. થેરેન કિર પુબ્બે તં ઠાનં અનુપટિપાટિયા પઞ્ચ જાતિસતાનિ રઞ્ઞા એવ સતા અનુભૂતં ઉય્યાનં અહોસિ, તેનસ્સ દિટ્ઠમત્તેયેવ તત્થ વિહરિતું ચિત્તં નમિ. આગમેહિ તાવાતિ ¶ સત્થા થેરસ્સ વચનં સુત્વા ઉપધારેન્તો ‘‘ન તાવસ્સ ઞાણં પરિપાકં ગત’’ન્તિ ઞત્વા પટિક્ખિપન્તો એવમાહ ¶ . એકકમ્હિ તાવાતિ ઇદં પનસ્સ ‘‘એવમયં ગન્ત્વાપિ કમ્મે અનિપ્ફજ્જમાને નિરાસઙ્કો હુત્વા પેમવસેન પુન આગચ્છિસ્સતી’’તિ ચિત્તમદ્દવજનનત્થં આહ. યાવ અઞ્ઞોપિ કોચિ ભિક્ખુ આગચ્છતીતિ અઞ્ઞો કોચિ ભિક્ખુ મમ સન્તિકં યાવ આગચ્છતિ, તાવ આગમેહીતિ અત્થો. ‘‘કોચિ ભિક્ખુ દિસ્સતી’’તિપિ પાઠો. ‘‘આગચ્છતૂ’’તિપિ પઠન્તિ, તથા ‘‘દિસ્સતૂ’’તિ.

નત્થિ કિઞ્ચિ ઉત્તરિ કરણીયન્તિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ પરિઞ્ઞાદીનં સોળસન્નં કિચ્ચાનં કતત્તા, અભિસમ્બોધિયા વા અધિગતત્તા તતો અઞ્ઞં ઉત્તરિ કરણીયં નામ નત્થિ. નત્થિ કતસ્સ વા પતિચયોતિ કતસ્સ વા પુન પતિચયોપિ નત્થિ. ન હિ ભાવિતમગ્ગો પુન ભાવીયતિ, પહીનકિલેસાનં વા પુન પહાનેન કિચ્ચં અત્થિ. અત્થિ કતસ્સ પતિચયોતિ મય્હં સન્તાને નિપ્ફાદિતસ્સ સીલાદિધમ્મસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ અનધિગતત્તા તદત્થં પુન વડ્ઢનસઙ્ખાતો પતિચયો અત્થિ, ઇચ્છિતબ્બોતિ અત્થો. પધાનન્તિ ખો મેઘિય વદમાનં કિન્તિ વદેય્યામાતિ ‘‘સમણધમ્મં કરોમી’’તિ તં વદમાનં મયં અઞ્ઞં કિં નામ વદેય્યામ?

દિવાવિહારં ¶ નિસીદીતિ દિવાવિહારત્થાય નિસીદિ. નિસિન્નો ચ યસ્મિં મઙ્ગલસિલાપટ્ટે પુબ્બે અનુપટિપાટિયા પઞ્ચ જાતિસતાનિ રાજા હુત્વા ઉય્યાનકીળં કીળન્તો વિવિધનાટકપરિવારો નિસિન્નપુબ્બો, તસ્મિંયેવ ઠાને નિસીદિ. અથસ્સ નિસિન્નકાલતો પટ્ઠાય સમણભાવો વિગતો વિય અહોસિ, રાજવેસં ગહેત્વા નાટકપરિવારપરિવુતો સેતચ્છત્તસ્સ હેટ્ઠા મહારહે પલ્લઙ્કે નિસિન્નો વિય જાતો. અથસ્સ તં સમ્પત્તિં અસ્સાદયતો કામવિતક્કો ઉદપાદિ. સો તસ્મિંયેવ ખણે સહોડ્ઢં ગહિતે દ્વે ચોરે આનેત્વા પુરતો ઠપિતે વિય અદ્દસ. તેસુ એકસ્સ વધં આણાપનવસેન બ્યાપાદવિતક્કો ઉપ્પજ્જિ, એકસ્સ બન્ધનં આણાપનવસેન વિહિંસાવિતક્કો, એવં સો લતાજાલેન રુક્ખો વિય મધુમક્ખિકાહિ મધુઘાતકો વિય ચ અકુસલવિતક્કેહિ પરિક્ખિત્તો સમ્પરિકિણ્ણો અહોસિ. તં સન્ધાય ‘‘અથ ખો આયસ્મતો મેઘિયસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં.

અચ્છરિયં ¶ વત ભોતિ ગરહણચ્છરિયં નામ કિરેતં યથા આયસ્મા આનન્દો ભગવતો વલિયગત્તં દિસ્વા અવોચ ‘‘અચ્છરિયં, ભન્તે, અબ્ભુતં, ભન્તે’’તિ (સં. નિ. ૫.૫૧૧). અપરે પન ‘‘તસ્મિં સમયે પુપ્ફફલપલ્લવાદીસુ લોભવસેન કામવિતક્કો, ખરસ્સરાનં પક્ખિઆદીનં સદ્દસ્સવનેન બ્યાપાદવિતક્કો, લેડ્ડુઆદીહિ તેસં પટિબાહનાધિપ્પાયેન વિહિંસાવિતક્કો, ‘ઇધેવાહં વસેય્ય’ન્તિ તત્થ સાપેક્ખતાવસેન કામવિતક્કો, વનચરકે તત્થ તત્થ ¶ દિસ્વા તેસુ ચિત્તદુબ્ભનેન બ્યાપાદવિતક્કો, તેસં વિહેઠનાધિપ્પાયેન વિહિંસાવિતક્કો તસ્સ ઉપ્પજ્જી’’તિપિ વદન્તિ. યથા વા તથા વા તસ્સ મિચ્છાવિતક્કુપ્પત્તિયેવ અચ્છરિયકારણં. અન્વાસત્તાતિ અનુલગ્ગા વોકિણ્ણા. અત્તનિ ગરુમ્હિ ચ એકત્તેપિ બહુવચનં દિસ્સતિ. ‘‘અનુસન્તો’’તિપિ પાઠો.

યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમીતિ એવં મિચ્છાવિતક્કેહિ સમ્પરિકિણ્ણો કમ્મટ્ઠાનસપ્પાયં કાતું અસક્કોન્તો ‘‘ઇદં વત દિસ્વા દીઘદસ્સી ભગવા પટિસેધેસી’’તિ સલ્લક્ખેત્વા ‘‘ઇમં કારણં દસબલસ્સ આરોચેસ્સામી’’તિ નિસિન્નાસનતો ¶ વુટ્ઠાય યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ. ઉપસઙ્કમિત્વા ચ ‘‘ઇધ મય્હં, ભન્તે’’તિઆદિના અત્તનો પવત્તિં આરોચેસિ.

તત્થ યેભુય્યેનાતિ બહુલં અભિક્ખણં. પાપકાતિ લામકા. અકુસલાતિ અકોસલ્લસમ્ભૂતા. દુગ્ગતિસમ્પાપનટ્ઠેન વા પાપકા, કુસલપટિપક્ખતાય અકુસલા. વિતક્કેતિ ઊહતિ આરમ્મણં ચિત્તં અભિનિરોપેતીતિ વિતક્કો, કામસહગતો વિતક્કો કામવિતક્કો, કિલેસકામસમ્પયુત્તો વત્થુકામારમ્મણો વિતક્કોતિ અત્થો. બ્યાપાદસહગતો વિતક્કો બ્યાપાદવિતક્કો. વિહિંસાસહગતો વિતક્કો વિહિંસાવિતક્કો. તેસુ કામાનં અભિનન્દનવસેન પવત્તો નેક્ખમ્મપટિપક્ખો કામવિતક્કો, ‘‘ઇમે સત્તા હઞ્ઞન્તુ વા વિનસ્સન્તુ વા મા વા અહેસુ’’ન્તિ સત્તેસુ સમ્પદુસ્સનવસેન પવત્તો મેત્તાપટિપક્ખો બ્યાપાદવિતક્કો, પાણિલેડ્ડુદણ્ડાદીહિ સત્તાનં વિહેઠેતુકામતાવસેન પવત્તો કરુણાપટિપક્ખો વિહિંસાવિતક્કો.

કસ્મા પનસ્સ ભગવા તત્થ ગમનં અનુજાનિ? ‘‘અનનુઞ્ઞાતોપિ ચાયં મં ઓહાય ગચ્છિસ્સતેવ, ‘પરિચારકામતાય મઞ્ઞે ભગવા ગન્તું ન દેતી’તિ ¶ ચસ્સ સિયા અઞ્ઞથત્તં. તદસ્સ દીઘરત્તં અહિતાય દુક્ખાય સંવત્તેય્યા’’તિ અનુજાનિ.

એવં તસ્મિં અત્તનો પવત્તિં આરોચેત્વા નિસિન્ને અથસ્સ ભગવા સપ્પાયં ધમ્મં દેસેન્તો ‘‘અપરિપક્કાય, મેઘિય, ચેતોવિમુત્તિયા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અપરિપક્કાયાતિ પરિપાકં અપ્પત્તાય. ચેતોવિમુત્તિયાતિ કિલેસેહિ ચેતસો વિમુત્તિયા. પુબ્બભાગે હિ તદઙ્ગવસેન ચેવ વિક્ખમ્ભનવસેન ચ કિલેસેહિ ચેતસો વિમુત્તિ હોતિ, અપરભાગે સમુચ્છેદવસેન ચેવ પટિપસ્સદ્ધિવસેન ચ. સાયં વિમુત્તિ હેટ્ઠા વિત્થારતો કથિતાવ, તસ્મા તત્થ વુત્તનયેન વેદિતબ્બા. તત્થ વિમુત્તિપરિપાચનીયેહિ ધમ્મેહિ આસયે પરિપાચિતે પબોધિતે વિપસ્સનાય મગ્ગગબ્ભં ¶ ગણ્હન્તિયા પરિપાકં ગચ્છન્તિયા ચેતોવિમુત્તિ પરિપક્કા નામ હોતિ, તદભાવે અપરિપક્કા.

કતમે પન વિમુત્તિપરિપાચનીયા ધમ્મા? સદ્ધિન્દ્રિયાદીનં વિસુદ્ધિકરણવસેન પન્નરસ ધમ્મા વેદિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘અસ્સદ્ધે પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, સદ્ધે પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, પસાદનીયે સુત્તન્તે પચ્ચવેક્ખતો ¶ – ઇમેહિ તીહાકારેહિ સદ્ધિન્દ્રિયં વિસુજ્ઝતિ.

‘‘કુસીતે પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, આરદ્ધવીરિયે પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, સમ્મપ્પધાને પચ્ચવેક્ખતો – ઇમેહિ તીહાકારેહિ વીરિયિન્દ્રિયં વિસુજ્ઝતિ.

‘‘મુટ્ઠસ્સતી પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, ઉપટ્ઠિતસ્સતી પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, સતિપટ્ઠાને પચ્ચવેક્ખતો – ઇમેહિ તીહાકારેહિ સતિન્દ્રિયં વિસુજ્ઝતિ.

‘‘અસમાહિતે પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, સમાહિતે પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, ઝાનવિમોક્ખે પચ્ચવેક્ખતો – ઇમેહિ તીહાકારેહિ સમાધિન્દ્રિયં વિસુજ્ઝતિ.

‘‘દુપ્પઞ્ઞે પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, પઞ્ઞવન્તે પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, ગમ્ભીરઞાણચરિયં પચ્ચવેક્ખતો – ઇમેહિ તીહાકારેહિ પઞ્ઞિન્દ્રિયં વિસુજ્ઝતિ.

‘‘ઇતિ ¶ ઇમે પઞ્ચ પુગ્ગલે પરિવજ્જયતો, પઞ્ચ પુગ્ગલે સેવતો ભજતો પયિરુપાસતો, પઞ્ચ સુત્તન્તે પચ્ચવેક્ખતો – ઇમેહિ પન્નરસહિ આકારેહિ, ઇમાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ વિસુજ્ઝન્તી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૮૫).

અપરેપિ પન્નરસ ધમ્મા વિમુત્તિપરિપાચનીયા – સદ્ધાપઞ્ચમાનિ ઇન્દ્રિયાનિ, અનિચ્ચસઞ્ઞા દુક્ખસઞ્ઞા અનત્તસઞ્ઞા પહાનસઞ્ઞા વિરાગસઞ્ઞાતિ ઇમા પઞ્ચ નિબ્બેધભાગિયા ¶ સઞ્ઞા, કલ્યાણમિત્તતા સીલસંવરો અભિસલ્લેખતા વીરિયારમ્ભો નિબ્બેધિકપઞ્ઞાતિ. તેસુ વિનેય્યદમનકુસલો સત્થા વિનેય્યસ્સ મેઘિયત્થેરસ્સ અજ્ઝાસયવસેન ઇધ કલ્યાણમિત્તતાદયો વિમુત્તિપરિપાચનીયે ધમ્મે દસ્સેન્તો ‘‘પઞ્ચ ધમ્મા પરિપાકાય સંવત્તન્તી’’તિ વત્વા તે વિત્થારેન્તો ‘‘ઇધ, મેઘિય, ભિક્ખુ કલ્યાણમિત્તો હોતી’’તિઆદિમાહ.

તત્થ કલ્યાણમિત્તોતિ કલ્યાણો ભદ્દો સુન્દરો મિત્તો એતસ્સાતિ કલ્યાણમિત્તો. યસ્સ સીલાદિગુણસમ્પન્નો ‘‘અઘસ્સ ઘાતા, હિતસ્સ વિધાતા’’તિ એવં સબ્બાકારેન ઉપકારો મિત્તો હોતિ, સો પુગ્ગલો કલ્યાણમિત્તોવ. યથાવુત્તેહિ કલ્યાણપુગ્ગલેહેવ સબ્બિરિયાપથેસુ સહ અયતિ પવત્તતિ, ન વિના તેહીતિ કલ્યાણસહાયો.કલ્યાણપુગ્ગલેસુ એવ ચિત્તેન ¶ ચેવ કાયેન ચ નિન્નપોણપબ્ભારભાવેન પવત્તતીતિ કલ્યાણસમ્પવઙ્કો. પદત્તયેન કલ્યાણમિત્તસંસગ્ગે આદરં ઉપ્પાદેતિ.

તત્રિદં કલ્યાણમિત્તલક્ખણં – ઇધ કલ્યાણમિત્તો સદ્ધાસમ્પન્નો હોતિ સીલસમ્પન્નો સુતસમ્પન્નો ચાગસમ્પન્નો વીરિયસમ્પન્નો સતિસમ્પન્નો સમાધિસમ્પન્નો પઞ્ઞાસમ્પન્નો. તત્થ સદ્ધાસમ્પત્તિયા સદ્દહતિ તથાગતસ્સ બોધિં કમ્મફલઞ્ચ, તેન સમ્માસમ્બોધિહેતુભૂતં સત્તેસુ હિતેસિતં ન પરિચ્ચજતિ. સીલસમ્પત્તિયા સબ્રહ્મચારીનં પિયો હોતિ મનાપો ગરુ ભાવનીયો ચોદકો પાપગરહી વત્તા વચનક્ખમો, સુતસમ્પત્તિયા સચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદાદિપટિસંયુત્તાનં ગમ્ભીરાનં કથાનં કત્તા હોતિ, ચાગસમ્પત્તિયા અપ્પિચ્છો હોતિ સન્તુટ્ઠો પવિવિત્તો અસંસટ્ઠો, વીરિયસમ્પત્તિયા આરદ્ધવીરિયો હોતિ સત્તાનં હિતપ્પટિપત્તિયા, સતિસમ્પત્તિયા ઉપટ્ઠિતસ્સતિ હોતિ, સમાધિસમ્પત્તિયા અવિક્ખિત્તો ¶ હોતિ સમાહિતચિત્તો, પઞ્ઞાસમ્પત્તિયા અવિપરીતં જાનાતિ. સો સતિયા કુસલાનં ધમ્માનં ગતિયો સમન્વેસમાનો પઞ્ઞાય સત્તાનં હિતાહિતં યથાભૂતં જાનિત્વા, સમાધિના તત્થ એકગ્ગચિત્તો હુત્વા, વીરિયેન સત્તે અહિતા નિસેધેત્વા હિતે નિયોજેતિ. તેનાહ –

‘‘પિયો ગરુ ભાવનીયો, વત્તા ચ વચનક્ખમો;

ગમ્ભીરઞ્ચ કથં કત્તા, નો ચટ્ઠાને નિયોજયે’’તિ. (અ. નિ. ૭.૩૭);

અયં પઠમો ધમ્મો પરિપાકાય સંવત્તતીતિ, અયં કલ્યાણમિત્તતાસઙ્ખાતો બ્રહ્મચરિયવાસસ્સ આદિભાવતો, સબ્બેસઞ્ચ કુસલાનં ધમ્માનં બહુકારતાય પધાનભાવતો ચ ઇમેસુ પઞ્ચસુ ધમ્મેસુ આદિતો વુત્તત્તા પઠમો અનવજ્જધમ્મો અવિસુદ્ધાનં સદ્ધાદીનં વિસુદ્ધિકરણવસેન ¶ ચેતોવિમુત્તિયા પરિપાકાય સંવત્તતિ. એત્થ ચ કલ્યાણમિત્તસ્સ બહુકારતા પધાનતા ચ ‘‘ઉપડ્ઢમિદં, ભન્તે, બ્રહ્મચરિયસ્સ યદિદં કલ્યાણમિત્તતા’’તિ વદન્તં ધમ્મભણ્ડાગારિકં, ‘‘મા હેવં, આનન્દા’’તિ દ્વિક્ખત્તું પટિસેધેત્વા, ‘‘સકલમેવ હિદં, આનન્દ, બ્રહ્મચરિયં, યદિદં કલ્યાણમિત્તતા કલ્યાણસહાયતા’’તિઆદિસુત્તપદેહિ (સં. નિ. ૧.૧૨૯; ૫.૨) વેદિતબ્બા.

પુન ચપરન્તિ પુન ચ અપરં ધમ્મજાતં. સીલવાતિ ¶ એત્થ કેનટ્ઠેન સીલં? સીલનટ્ઠેન સીલં. કિમિદં સીલનં નામ? સમાધાનં, કાયકમ્માદીનં સુસીલ્યવસેન અવિપ્પકિણ્ણતાતિ અત્થો. અથ વા ઉપધારણં, ઝાનાદિકુસલાનં ધમ્માનં પતિટ્ઠાનવસેન આધારભાવોતિ અત્થો. તસ્મા સીલેતિ સીલતીતિ વા સીલં. અયં તાવ સદ્દલક્ખણનયેન સીલત્થો. અપરે પન ‘‘સિરટ્ઠો સીતલટ્ઠો સીલટ્ઠો સંવરટ્ઠો’’તિ નિરુત્તિનયેન અત્થં વણ્ણેન્તિ. તયિદં પારિપૂરિતો અતિસયતો વા સીલં અસ્સ અત્થીતિ સીલવા, સીલસમ્પન્નોતિ અત્થો.

યથા ચ સીલવા હોતિ સીલસમ્પન્નો, તં દસ્સેતું ‘‘પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો’’તિઆદિમાહ. તત્થ પાતિમોક્ખન્તિ સિક્ખાપદસીલં. તઞ્હિ યો નં પાતિ રક્ખતિ, તં મોક્ખેતિ મોચેતિ આપાયિકાદીહિ દુક્ખેહીતિ પાતિમોક્ખં. સંવરણં સંવરો, કાયવાચાહિ અવીતિક્કમો. પાતિમોક્ખમેવ ¶ સંવરો પાતિમોક્ખસંવરો, તેન સંવુતો પિહિતકાયવાચોતિ પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો, ઇદમસ્સ તસ્મિં સીલે પતિટ્ઠિતભાવપરિદીપનં. વિહરતીતિ તદનુરૂપવિહારસમઙ્ગિભાવપરિદીપનં. આચારગોચરસમ્પન્નોતિ હેટ્ઠા પાતિમોક્ખસંવરસ્સ, ઉપરિ વિસેસાનં યોગસ્સ ચ ઉપકારકધમ્મપરિદીપનં. અણુમત્તેસુ વજ્જેસુ ભયદસ્સાવીતિ પાતિમોક્ખસીલતો અચવનધમ્મતાપરિદીપનં. સમાદાયાતિ સિક્ખાપદાનં અનવસેસતો આદાનપરિદીપનં. સિક્ખતીતિ સિક્ખાય સમઙ્ગિભાવપરિદીપનં. સિક્ખાપદેસૂતિ સિક્ખિતબ્બધમ્મપરિદીપનં.

અપરો નયો – કિલેસાનં બલવભાવતો, પાપકિરિયાય સુકરભાવતો, પુઞ્ઞકિરિયાય ચ દુક્કરભાવતો બહુક્ખત્તું અપાયેસુ પતનસીલોતિ પાતી, પુથુજ્જનો. અનિચ્ચતાય વા ભવાદીસુ કમ્મવેગક્ખિત્તો ઘટીયન્તં વિય અનવટ્ઠાનેન પરિબ્ભમનતો ગમનસીલોતિ પાતી, મરણવસેન વા તમ્હિ તમ્હિ સત્તનિકાયે અત્તભાવસ્સ પતનસીલોતિ વા પાતી, સત્તસન્તાનો ચિત્તમેવ વા. તં પાતિનં સંસારદુક્ખતો મોક્ખેતીતિ પાતિમોક્ખં. ચિત્તસ્સ ¶ હિ વિમોક્ખેન સત્તો ‘‘વિમુત્તો’’તિ વુચ્ચતિ. વુત્તઞ્હિ ‘‘ચિત્તવોદાના સત્તા વિસુજ્ઝન્તી’’તિ (સં. નિ. ૩.૧૦૦), ‘‘અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુત્ત’’ન્તિ (મહાવ. ૨૮) ચ.

અથ ¶ વા અવિજ્જાદિહેતુના સંસારે પતતિ ગચ્છતિ પવત્તતીતિ પાતિ, ‘‘અવિજ્જાનીવરણાનં સત્તાનં તણ્હાસંયોજનાનં સન્ધાવતં સંસરત’’ન્તિ (સં. નિ. ૨.૧૨૪) હિ વુત્તં. તસ્સ પાતિનો સત્તસ્સ તણ્હાદિસંકિલેસત્તયતો મોક્ખો એતેનાતિ પાતિમોક્ખો, ‘‘કણ્ઠેકાલો’’તિઆદીનં વિય સમાસસિદ્ધિ વેદિતબ્બા.

અથ વા પાતેતિ વિનિપાતેતિ દુક્ખેહીતિ પાતિ, ચિત્તં. વુત્તઞ્હિ ‘‘ચિત્તેન નિય્યતી લોકો, ચિત્તેન પરિકસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૧.૬૨). તસ્સ પાતિનો મોક્ખો એતેનાતિ પાતિમોક્ખો. પતતિ વા એતેન અપાયદુક્ખે સંસારદુક્ખે ચાતિ પાતિ, તણ્હાદિસંકિલેસા. વુત્તઞ્હિ – ‘‘તણ્હા જનેતિ પુરિસં (સં. નિ. ૧.૫૫-૫૭), તણ્હાદુતિયો પુરિસો’’તિ (ઇતિવુ. ૧૫, ૧૦૫) ચાદિ. તતો પાતિતો મોક્ખોતિ પાતિમોક્ખો.

અથ ¶ વા પતતિ એત્થાતિ પાતિ, છ અજ્ઝત્તિકબાહિરાનિ આયતનાનિ. વુત્તઞ્હિ – ‘‘છસુ લોકો સમુપ્પન્નો, છસુ કુબ્બતિ સન્થવ’’ન્તિ (સુ. નિ. ૧૭૧). તતો છ અજ્ઝત્તિકબાહિરાયતનસઙ્ખાતપાતિતો મોક્ખોતિ પાતિમોક્ખો. અથ વા પાતો વિનિપાતો અસ્સ અત્થીતિ પાતી, સંસારો. તતો મોક્ખોતિ પાતિમોક્ખો.

અથ વા સબ્બલોકાધિપતિભાવતો ધમ્મિસ્સરો ભગવા પતીતિ વુચ્ચતિ, મુચ્ચતિ એતેનાતિ મોક્ખો. પતિનો મોક્ખો તેન પઞ્ઞત્તત્તાતિ પતિમોક્ખો, પતિમોક્ખો એવ પાતિમોક્ખો. સબ્બગુણાનં વા તમ્મૂલભાવતો ઉત્તમટ્ઠેન પતિ ચ, સો યથાવુત્તટ્ઠેન મોક્ખો ચાતિ પતિમોક્ખો, પતિમોક્ખો એવ પાતિમોક્ખો. તથા હિ વુત્તં ‘‘પાતિમોક્ખન્તિઆદિમેતં મુખમેત’’ન્તિ વિત્થારો.

અથ વા પઇતિ પકારે, અતીતિ અચ્ચન્તત્થે નિપાતો, તસ્મા પકારેહિ અચ્ચન્તં મોક્ખેતીતિ પાતિમોક્ખં. ઇદઞ્હિ સીલં સયં તદઙ્ગવસેન, સમાધિસહિતં પઞ્ઞાસહિતઞ્ચ વિક્ખમ્ભનવસેન સમુચ્છેદવસેન ચ અચ્ચન્તં મોક્ખેતિ મોચેતીતિ પાતિમોક્ખં. પતિ મોક્ખોતિ વા પતિમોક્ખો, તમ્હા તમ્હા વીતિક્કમદોસતો પચ્ચેકં મોક્ખોતિ અત્થો. પતિમોક્ખો ¶ એવ પાતિમોક્ખો. મોક્ખોતિ વા નિબ્બાનં, તસ્સ મોક્ખસ્સ પટિબિમ્બભૂતોતિ પતિમોક્ખો. સીલસંવરો હિ સૂરિયસ્સ અરુણુગ્ગમનં વિય નિબ્બાનસ્સ ઉદયભૂતો તપ્પટિભાગો ચ યથારહં સંકિલેસનિબ્બાપનતો. પતિમોક્ખો એવ પાતિમોક્ખો. પતિવત્તતિ મોક્ખેતિ ¶ દુક્ખન્તિ વા પતિમોક્ખં, પતિમોક્ખમેવ પાતિમોક્ખન્તિ એવં તાવેત્થ પાતિમોક્ખસદ્દસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો.

સંવરતિ પિદહતિ એતેનાતિ સંવરો, પાતિમોક્ખમેવ સંવરો પાતિમોક્ખસંવરો. અત્થતો પન તતો તતો વીતિક્કમિતબ્બતો વિરતિયો ચેતના ચ. તેન પાતિમોક્ખસંવરેન ઉપેતો સમન્નાગતો પાતિમોક્ખસંવરસંવુતોતિ વુત્તો. વુત્તઞ્હેતં વિભઙ્ગે –

‘‘ઇમિના ¶ પાતિમોક્ખસંવરેન ઉપેતો હોતિ સમુપેતો ઉપાગતો સમુપાગતો ઉપપન્નો સમુપપન્નો સમન્નાગતો, તેન વુચ્ચતિ પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો’’તિ (વિભ. ૫૧૧).

વિહરતીતિ ઇરિયાપથવિહારેન વિહરતિ ઇરીયતિ વત્તતિ.

આચારગોચરસમ્પન્નોતિ વેળુદાનાદિમિચ્છાજીવસ્સ કાયપાગબ્ભિયાદીનઞ્ચ અકરણેન સબ્બસો અનાચારં વજ્જેત્વા ‘‘કાયિકો અવીતિક્કમો વાચસિકો અવીતિક્કમો કાયિકવાચસિકો અવીતિક્કમો’’તિ એવં વુત્તભિક્ખુસારુપ્પઆચારસમ્પત્તિયા, વેસિયાદિઅગોચરં વજ્જેત્વા પિણ્ડપાતાદિઅત્થં ઉપસઙ્કમિતું યુત્તટ્ઠાનસઙ્ખાતેન ગોચરેન ચ સમ્પન્નત્તા આચારગોચરસમ્પન્નો.

અપિચ યો ભિક્ખુ સત્થરિ સગારવો સપ્પતિસ્સો સબ્રહ્મચારીસુ સગારવો સપ્પતિસ્સો હિરોત્તપ્પસમ્પન્નો સુનિવત્થો સુપારુતો પાસાદિકેન અભિક્કન્તેન પટિક્કન્તેન આલોકિતેન વિલોકિતેન સમિઞ્જિતેન પસારિતેન ઇરિયાપથસમ્પન્નો ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારો ભોજને મત્તઞ્ઞૂ જાગરિયમનુયુત્તો સતિસમ્પજઞ્ઞેન સમન્નાગતો અપ્પિચ્છો સન્તુટ્ઠો પવિવિત્તો અસંસટ્ઠો આભિસમાચારિકેસુ સક્કચ્ચકારી ગરુચિત્તીકારબહુલો વિહરતિ, અયં વુચ્ચતિ આચારસમ્પન્નો.

ગોચરો પન ઉપનિસ્સયગોચરો આરક્ખગોચરો ઉપનિબન્ધગોચરોતિ તિવિધો. તત્થ યો દસકથાવત્થુગુણસમન્નાગતો વુત્તલક્ખણો કલ્યાણમિત્તો, યં નિસ્સાય અસુતં સુણાતિ, સુતં પરિયોદાપેતિ, કઙ્ખં વિતરતિ, દિટ્ઠિં ઉજું કરોતિ, ચિત્તં પસાદેતિ, યઞ્ચ અનુસિક્ખન્તો સદ્ધાય વડ્ઢતિ ¶ , સીલેન, સુતેન, ચાગેન, પઞ્ઞાય વડ્ઢતિ, અયં વુચ્ચતિ ઉપનિસ્સયગોચરો.

યો ¶ ભિક્ખુ અન્તરઘરં પવિટ્ઠો વીથિં પટિપન્નો ઓક્ખિત્તચક્ખુ યુગમત્તદસ્સાવી ચક્ખુન્દ્રિયસંવુતોવ ગચ્છતિ, ન હત્થિં ઓલોકેન્તો, ન અસ્સં, ન રથં, ન પત્તિં, ન ઇત્થિં, ન પુરિસં ઓલોકેન્તો, ન ઉદ્ધં ઓલોકેન્તો, ન અધો ઓલોકેન્તો, ન દિસાવિદિસં પેક્ખમાનો ગચ્છતિ, અયં આરક્ખગોચરો.

ઉપનિબન્ધગોચરો ¶ પન ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, યત્થ ભિક્ખુ અત્તનો ચિત્તં ઉપનિબન્ધતિ, વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘કો ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો ગોચરો સકો પેત્તિકો વિસયો, યદિદં ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિ (સં. નિ. ૫.૩૭૨).

તત્થ ઉપનિસ્સયગોચરસ્સ પુબ્બે વુત્તત્તા ઇતરેસં વસેનેત્થ ગોચરો વેદિતબ્બો. ઇતિ યથાવુત્તાય આચારસમ્પત્તિયા, ઇમાય ચ ગોચરસમ્પત્તિયા સમન્નાગતત્તા આચારગોચરસમ્પન્નો.

અણુમત્તેસુ વજ્જેસુ ભયદસ્સાવીતિ અપ્પમત્તકત્તા અણુપ્પમાણેસુ અસ્સતિયા અસઞ્ચિચ્ચ આપન્નસેખિયઅકુસલચિત્તુપ્પાદાદિભેદેસુ વજ્જેસુ ભયદસ્સનસીલો. યો હિ ભિક્ખુ પરમાણુમત્તં વજ્જં અટ્ઠસટ્ઠિયોજનપમાણાધિકયોજનસતસહસ્સુબ્બેધસિનેરુપબ્બતરાજસદિસં કત્વા પસ્સતિ, યોપિ સબ્બલહુકં દુબ્ભાસિતમત્તં પારાજિકસદિસં કત્વા પસ્સતિ, અયમ્પિ અણુમત્તેસુ વજ્જેસુ ભયદસ્સાવી નામ. સમાદાય સિક્ખતિ સિક્ખાપદેસૂતિ યંકિઞ્ચિ સિક્ખાપદેસુ સિક્ખિતબ્બં, તં સબ્બેન સબ્બં સબ્બથા સબ્બં અનવસેસં સમ્મા આદિયિત્વા સિક્ખતિ, પવત્તતિ પરિપૂરેતીતિ અત્થો.

અભિસલ્લેખિકાતિ અતિવિય કિલેસાનં સલ્લેખની, તેસં તનુભાવાય પહાનાય યુત્તરૂપા. ચેતોવિવરણસપ્પાયાતિ ચેતસો પટિચ્છાદકાનં નીવરણાનં દૂરીભાવકરણેન ચેતોવિવરણસઙ્ખાતાનં સમથવિપસ્સનાનં સપ્પાયા, સમથવિપસ્સનાચિત્તસ્સેવ વા વિવરણાય પાકટીકરણાય વા સપ્પાયા ઉપકારિકાતિ ચેતોવિવરણસપ્પાયા.

ઇદાનિ ¶ યેન નિબ્બિદાદિઆવહનેન અયં કથા અભિસલ્લેખિકા ચેતોવિવરણસપ્પાયા ચ નામ હોતિ, તં દસ્સેતું ‘‘એકન્તનિબ્બિદાયા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ એકન્તનિબ્બિદાયાતિ એકંસેનેવ વટ્ટદુક્ખતો નિબ્બિન્દનત્થાય. વિરાગાય નિરોધાયાતિ તસ્સેવ વિરજ્જનત્થાય ચ નિરુજ્ઝનત્થાય ¶ ચ. ઉપસમાયાતિ સબ્બકિલેસૂપસમાય. અભિઞ્ઞાયાતિ સબ્બસ્સાપિ અભિઞ્ઞેય્યસ્સ અભિજાનનાય. સમ્બોધાયાતિ ચતુમગ્ગસમ્બોધાય. નિબ્બાનાયાતિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનાય. એતેસુ હિ આદિતો તીહિ પદેહિ વિપસ્સના વુત્તા, દ્વીહિ મગ્ગો, દ્વીહિ નિબ્બાનં વુત્તં. સમથવિપસ્સના આદિં ¶ કત્વા નિબ્બાનપરિયોસાનો અયં સબ્બો ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મો દસકથાવત્થુલાભિનો સિજ્ઝતીતિ દસ્સેતિ.

ઇદાનિ તં કથં વિભજિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘અપ્પિચ્છકથા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અપ્પિચ્છોતિ ન ઇચ્છો, તસ્સ કથા અપ્પિચ્છકથા, અપ્પિચ્છભાવપ્પટિસંયુત્તા કથા વા અપ્પિચ્છકથા. એત્થ ચ અત્રિચ્છો પાપિચ્છો મહિચ્છો અપ્પિચ્છોતિ ઇચ્છાવસેન ચત્તારો પુગ્ગલા. તેસુ અત્તના યથાલદ્ધેન લાભેન અતિત્તો ઉપરૂપરિ લાભં ઇચ્છન્તો અત્રિચ્છો નામ. યં સન્ધાય વુત્તં –

‘‘ચતુબ્ભિ અટ્ઠજ્ઝગમા, અટ્ઠભિ ચાપિ સોળસ;

સોળસભિ ચ દ્વત્તિંસ, અત્રિચ્છં ચક્કમાસદો;

ઇચ્છાહતસ્સ પોસસ્સ, ચક્કં ભમતિ મત્થકે’’તિ. (જા. ૧.૫.૧૦૩);

‘‘અત્રિચ્છા અતિલોભેન, અતિલોભમદેન ચા’’તિ ચ. (જા. ૧.૨.૧૬૮);

લાભસક્કારસિલોકનિકામયતાય અસન્તગુણસમ્ભાવનાધિપ્પાયો પાપિચ્છો. યં સન્ધાય વુત્તં –

‘‘તત્થ કતમા કુહના? લાભસક્કારસિલોકસન્નિસ્સિતસ્સ પાપિચ્છસ્સ ઇચ્છાપકતસ્સ પચ્ચયપ્પટિસેવનસઙ્ખાતેન વા સામન્તજપ્પિતેન વા ઇરિયાપથસ્સ વા અઠપના’’તિઆદિ (વિભ. ૮૬૧).

સન્તગુણસમ્ભાવનાધિપ્પાયો ¶ પટિગ્ગહણે અમત્તઞ્ઞૂ મહિચ્છો. યં સન્ધાય વુત્તં –

‘‘ઇધેકચ્ચો સદ્ધો સમાનો ‘સદ્ધોતિ મં જનો જાનાતૂ’તિ ઇચ્છતિ, સીલવા સમાનો ‘સીલવાતિ મં જનો જાનાતૂ’તિ ઇચ્છતી’’તિઆદિ (વિભ. ૮૫૧).

દુત્તપ્પિયતાય હિસ્સ વિજાતમાતાપિ ચિત્તં ગહેતું ન સક્કોતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –

‘‘અગ્ગિક્ખન્ધો ¶ સમુદ્દો ચ, મહિચ્છો ચાપિ પુગ્ગલો;

સકટેહિ પચ્ચયે દેન્તુ, તયોપેતે અતપ્પિયા’’તિ.

એતે ¶ પન અત્રિચ્છતાદયો દોસે આરકા પરિવજ્જેત્વા સન્તગુણનિગૂહનાધિપ્પાયો પટિગ્ગહણે ચ મત્તઞ્ઞૂ અપ્પિચ્છો. સો અત્તનિ વિજ્જમાનમ્પિ ગુણં પટિચ્છાદેતુકામતાય સદ્ધો સમાનો ‘‘સદ્ધોતિ મં જનો જાનાતૂ’’તિ ન ઇચ્છતિ, સીલવા, બહુસ્સુતો, પવિવિત્તો, આરદ્ધવીરિયો, ઉપટ્ઠિતસ્સતિ, સમાહિતો, પઞ્ઞવા સમાનો ‘‘પઞ્ઞવાતિ મં જનો જાનાતૂ’’તિ ન ઇચ્છતિ.

સ્વાયં પચ્ચયપ્પિચ્છો ધુતઙ્ગપ્પિચ્છો પરિયત્તિઅપ્પિચ્છો અધિગમપ્પિચ્છોતિ ચતુબ્બિધો. તત્થ ચતૂસુ પચ્ચયેસુ અપ્પિચ્છો પચ્ચયદાયકં દેય્યધમ્મં અત્તનો થામઞ્ચ ઓલોકેત્વા સચેપિ હિ દેય્યધમ્મો બહુ હોતિ, દાયકો અપ્પં દાતુકામો, દાયકસ્સ વસેન અપ્પમેવ ગણ્હાતિ. દેય્યધમ્મો ચે અપ્પો, દાયકો બહું દાતુકામો, દેય્યધમ્મસ્સ વસેન અપ્પમેવ ગણ્હાતિ. દેય્યધમ્મોપિ ચે બહુ, દાયકોપિ બહું દાતુકામો, અત્તનો થામં ઞત્વા પમાણયુત્તમેવ ગણ્હાતિ. એવરૂપો હિ ભિક્ખુ અનુપ્પન્નં લાભં ઉપ્પાદેતિ, ઉપ્પન્નં લાભં થાવરં કરોતિ, દાયકાનં ચિત્તં આરાધેતિ. ધુતઙ્ગસમાદાનસ્સ પન અત્તનિ અત્થિભાવં ન જાનાપેતુકામો ધુતઙ્ગપ્પિચ્છો. યો અત્તનો બહુસ્સુતભાવં જાનાપેતું ન ઇચ્છતિ, અયં પરિયત્તિઅપ્પિચ્છો. યો પન સોતાપન્નાદીસુ અઞ્ઞતરો હુત્વા સબ્રહ્મચારીનમ્પિ અત્તનો સોતાપન્નાદિભાવં જાનાપેતું ન ઇચ્છતિ, અયં અધિગમપ્પિચ્છો. એવમેતેસં અપ્પિચ્છાનં યા અપ્પિચ્છતા, તસ્સા સદ્ધિં સન્દસ્સનાદિવિધિના અનેકાકારવોકારઆનિસંસવિભાવનવસેન, તપ્પટિપક્ખસ્સ અત્રિચ્છાદિભેદસ્સ ઇચ્છાચારસ્સ આદીનવવિભાવનવસેન ચ પવત્તા કથા અપ્પિચ્છકથા.

સન્તુટ્ઠિકથાતિ ¶ એત્થ સન્તુટ્ઠીતિ સકેન અત્તના લદ્ધેન તુટ્ઠિ સન્તુટ્ઠિ. અથ વા વિસમં પચ્ચયિચ્છં પહાય સમં તુટ્ઠિ, સન્તુટ્ઠિ. સન્તેન વા વિજ્જમાનેન તુટ્ઠિ સન્તુટ્ઠિ. વુત્તઞ્ચેતં –

‘‘અતીતં નાનુસોચન્તો, નપ્પજપ્પમનાગતં;

પચ્ચુપ્પન્નેન યાપેન્તો, સન્તુટ્ઠોતિ પવુચ્ચતી’’તિ.

સમ્મા વા ઞાયેન ભગવતા અનુઞ્ઞાતવિધિના પચ્ચયેહિ તુટ્ઠિ સન્તુટ્ઠિ. અત્થતો ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસો ¶ , સો દ્વાદસવિધો હોતિ. કથં ¶ ? ચીવરે યથાલાભસન્તોસો, યથાબલસન્તોસો, યથાસારુપ્પસન્તોસોતિ તિવિધો, એવં પિણ્ડપાતાદીસુ.

તત્રાયં પભેદવણ્ણના – ઇધ ભિક્ખુ ચીવરં લભતિ સુન્દરં વા અસુન્દરં વા, સો તેનેવ યાપેતિ, અઞ્ઞં ન પત્થેતિ, લભન્તોપિ ન ગણ્હાતિ, અયમસ્સ ચીવરે યથાલાભસન્તોસો. અથ પન પકતિદુબ્બલો વા હોતિ આબાધજરાભિભૂતો વા, ગરું ચીવરં પારુપન્તો કિલમતિ, સો સભાગેન ભિક્ખુના સદ્ધિં તં પરિવત્તેત્વા લહુકેન યાપેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ ચીવરે યથાબલસન્તોસો. અપરો પટ્ટચીવરાદીનં અઞ્ઞતરં મહગ્ઘચીવરં લભિત્વા ‘‘ઇદં થેરાનં ચિરપબ્બજિતાનં, ઇદં બહુસ્સુતાનં અનુરૂપં, ઇદં ગિલાનાનં દુબ્બલાનં, ઇદં અપ્પલાભીનં વા હોતૂ’’તિ તેસં દત્વા અત્તના સઙ્કારકૂટાદિતો નન્તકાનિ ઉચ્ચિનિત્વા સઙ્ઘાટિં કત્વા તેસં વા પુરાણચીવરાનિ ગહેત્વા ધારેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ ચીવરે યથાસારુપ્પસન્તોસો.

ઇધ પન ભિક્ખુ પિણ્ડપાતં લભતિ લૂખં વા પણીતં વા, સો તેનેવ યાપેતિ, અઞ્ઞં ન પત્થેતિ, લભન્તોપિ ન ગણ્હાતિ, અયમસ્સ પિણ્ડપાતે યથાલાભસન્તોસો. અથ પન આબાધિકો હોતિ, લૂખં પકતિવિરુદ્ધં વા બ્યાધિવિરુદ્ધં વા પિણ્ડપાતં ભુઞ્જિત્વા ગાળ્હં રોગાતઙ્કં પાપુણાતિ, સો સભાગસ્સ ભિક્ખુનો દત્વા તસ્સ હત્થતો સપ્પાયભોજનં ભુઞ્જિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ પિણ્ડપાતે યથાબલસન્તોસો ¶ . અપરો ભિક્ખુ પણીતં પિણ્ડપાતં લભતિ, સો ‘‘અયં પિણ્ડપાતો ચિરપબ્બજિતાદીનં અનુરૂપો’’તિ ચીવરં વિય તેસં દત્વા, તેસં વા સન્તકં ગહેત્વા, અત્તના પિણ્ડાય ચરિત્વા, મિસ્સકાહારં વા પરિભુઞ્જન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. અયમસ્સ પિણ્ડપાતે યથાસારુપ્પસન્તોસો.

ઇધ પન ભિક્ખુનો સેનાસનં પાપુણાતિ મનાપં વા અમનાપં વા અન્તમસો તિણકુટિકાપિ તિણસન્થારકમ્પિ, સો તેનેવ સન્તુસ્સતિ, પુન અઞ્ઞં સુન્દરતરં વા પાપુણાતિ, તં ન ગણ્હાતિ, અયમસ્સ સેનાસને યથાલાભસન્તોસો. અથ પન આબાધિકો હોતિ દુબ્બલો વા, સો બ્યાધિવિરુદ્ધં વા પકતિવિરુદ્ધં વા સેનાસનં લભતિ, યત્થસ્સ વસતો અફાસુ હોતિ, સો તં સભાગસ્સ ભિક્ખુનો દત્વા તસ્સ સન્તકે સપ્પાયસેનાસને વસિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ ¶ સેનાસને યથાબલસન્તોસો. અપરો સુન્દરં સેનાસનં પત્તમ્પિ ન સમ્પટિચ્છતિ ‘‘પણીતસેનાસનં પમાદટ્ઠાન’’ન્તિ, મહાપુઞ્ઞતાય વા લેણમણ્ડપકૂટાગારાદીનિ પણીતસેનાસનાનિ લભતિ, સો તાનિ ચીવરાદીનિ વિય ચિરપબ્બજિતાદીનં ¶ દત્વા યત્થ કત્થચિ વસન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ સેનાસને યથાસારુપ્પસન્તોસો.

ઇધ પન ભિક્ખુ ભેસજ્જં લભતિ લૂખં વા પણીતં વા, સો તેનેવ તુસ્સતિ, અઞ્ઞં ન પત્થેતિ, લભન્તોપિ ન ગણ્હાતિ, અયમસ્સ ગિલાનપચ્ચયે યથાલાભસન્તોસો. અથ પન તેલેન અત્થિકો ફાણિતં લભતિ, સો તં સભાગસ્સ ભિક્ખુનો દત્વા, તસ્સ હત્થતો તેલં ગહેત્વા, ભેસજ્જં કત્વા સમણધમ્મં કરોન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ ગિલાનપચ્ચયે યથાબલસન્તોસો. અપરો મહાપુઞ્ઞો બહું તેલમધુફાણિતાદિપણીતભેસજ્જં લભતિ, સો તં ચીવરાદીનિ વિય ચિરપબ્બજિતાદીનં દત્વા તેસં આભતેન યેન કેનચિ ભેસજ્જં કરોન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ. યો પન એકસ્મિં ભાજને મુત્તહરીતકં, એકસ્મિં ચતુમધુરં ઠપેત્વા ‘‘ગણ્હથ, ભન્તે, યદિચ્છસી’’તિ વુચ્ચમાનો સચસ્સ તેસુ અઞ્ઞતરેનપિ રોગો વૂપસમ્મતિ ¶ , ‘‘મુત્તહરીતકં નામ બુદ્ધાદીહિ વણ્ણિતં, પૂતિમુત્તભેસજ્જં નિસ્સાય પબ્બજ્જા, તત્થ તે યાવજીવં ઉસ્સાહો કરણીયો’’તિ (મહાવ. ૧૨૮) વચનમનુસ્સરન્તો ચતુમધુરં પટિક્ખિપિત્વા મુત્તહરીતકેન ભેસજ્જં કરોન્તો પરમસન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ ગિલાનપચ્ચયે યથાસારુપ્પસન્તોસો.

સો એવંપભેદો સબ્બોપિ સન્તોસો સન્તુટ્ઠીતિ પવુચ્ચતિ. તેન વુત્તં ‘‘અત્થતો ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસો’’તિ. ઇતરીતરસન્તુટ્ઠિયા સદ્ધિં સન્દસ્સનાદિવિધિના આનિસંસવિભાવનવસેન, તપ્પટિપક્ખસ્સ અત્રિચ્છતાદિભેદસ્સ ઇચ્છાપકતત્તસ્સ આદીનવવિભાવનવસેન ચ પવત્તા કથા સન્તુટ્ઠિકથા. ઇતો પરાસુપિ કથાસુ એસેવ નયો, વિસેસમત્તમેવ વક્ખામ.

પવિવેકકથાતિ એત્થ કાયવિવેકો ચિત્તવિવેકો ઉપધિવિવેકોતિ તયો વિવેકા. તેસુ એકો ગચ્છતિ, એકો તિટ્ઠતિ, એકો નિસીદતિ, એકો સેય્યં કપ્પેતિ, એકો ગામં પિણ્ડાય પવિસતિ, એકો ¶ પટિક્કમતિ, એકો અભિક્કમતિ, એકો ચઙ્કમં અધિટ્ઠાતિ, એકો ચરતિ, એકો વિહરતીતિ એવં સબ્બિરિયાપથેસુ સબ્બકિચ્ચેસુ ગણસઙ્ગણિકં પહાય વિવિત્તવાસો કાયવિવેકો નામ. અટ્ઠ સમાપત્તિયો પન ચિત્તવિવેકો નામ. નિબ્બાનં ઉપધિવિવેકો નામ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘કાયવિવેકો ચ વિવેકટ્ઠકાયાનં નેક્ખમ્માભિરતાનં, ચિત્તવિવેકો ચ પરિસુદ્ધચિત્તાનં પરમવોદાનપ્પત્તાનં, ઉપધિવિવેકો ચ નિરુપધીનં પુગ્ગલાનં વિસઙ્ખારગતાન’’ન્તિ (મહાનિ. ૫૭).

વિવેકોયેવ ¶ પવિવેકો, પવિવેકપ્પટિસંયુત્તા કથા પવિવેકકથા.

અસંસગ્ગકથાતિ એત્થ સવનસંસગ્ગો દસ્સનસંસગ્ગો સમુલ્લપનસંસગ્ગો સમ્ભોગસંસગ્ગો કાયસંસગ્ગોતિ પઞ્ચ સંસગ્ગા. તેસુ ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ સુણાતિ ‘‘અસુકસ્મિં ગામે વા નિગમે વા ઇત્થી અભિરૂપા દસ્સનીયા પાસાદિકા પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતા’’તિ, સો તં સુત્વા ¶ સંસીદતિ વિસીદતિ, ન સક્કોતિ બ્રહ્મચરિયં સન્ધારેતું, સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તતિ, એવં વિસભાગારમ્મણસવનેન ઉપ્પન્નકિલેસસન્થવો સવનસંસગ્ગો નામ. ન હેવ ખો ભિક્ખુ સુણાતિ, અપિચ ખો સામં પસ્સતિ ઇત્થિં અભિરૂપં દસ્સનીયં પાસાદિકં પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતં, સો તં દિસ્વા સંસીદતિ વિસીદતિ, ન સક્કોતિ બ્રહ્મચરિયં સન્ધારેતું, સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તતિ, એવં વિસભાગારમ્મણદસ્સનેન ઉપ્પન્નકિલેસસન્થવો દસ્સનસંસગ્ગો નામ. દિસ્વા પન અઞ્ઞમઞ્ઞં આલાપસલ્લાપવસેન ઉપ્પન્નો કિલેસસન્થવો સમુલ્લપનસંસગ્ગો નામ. સહજગ્ઘનાદીનિપિ એતેનેવ સઙ્ગણ્હાતિ. અત્તનો પન સન્તકં યંકિઞ્ચિ માતુગામસ્સ દત્વા વા અદત્વા વા તેન દિન્નસ્સ વનભઙ્ગિયાદિનો પરિભોગવસેન ઉપ્પન્નકિલેસસન્થવો સમ્ભોગસંસગ્ગો નામ. માતુગામસ્સ હત્થગ્ગાહાદિવસેન ઉપ્પન્નકિલેસસન્થવો કાયસંસગ્ગો નામ. યોપિ ચેસ –

‘‘ગિહીહિ સંસટ્ઠો વિહરતિ અનનુલોમિકેન સંસગ્ગેન સહસોકી સહનન્દી સુખિતેસુ સુખિતો, દુક્ખિતેસુ દુક્ખિતો ¶ , ઉપ્પન્નેસુ કિચ્ચકરણીયેસુ અત્તના ઉય્યોગં આપજ્જતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૩; મહાનિ. ૧૬૪) –

એવં વુત્તો અનનુલોમિકો ગિહિસંસગ્ગો, યો ચ સબ્રહ્મચારીહિપિ કિલેસુપ્પત્તિહેતુભૂતો સંસગ્ગો, તં સબ્બં પહાય ય્વાયં સંસારે થિરતરં સંવેગં, સઙ્ખારેસુ તિબ્બં ભયસઞ્ઞં, સરીરે પટિકૂલસઞ્ઞં, સબ્બાકુસલેસુ જિગુચ્છાપુબ્બઙ્ગમં હિરોત્તપ્પં, સબ્બકિરિયાસુ સતિસમ્પજઞ્ઞન્તિ સબ્બં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા કમલદલે જલબિન્દુ વિય સબ્બત્થ અલગ્ગભાવો, અયં સબ્બસંસગ્ગપ્પટિપક્ખતાય અસંસગ્ગો. તપ્પટિસંયુત્તા કથા અસંસગ્ગકથા.

વીરિયારમ્ભકથાતિ એત્થ વીરસ્સ ભાવો, કમ્મન્તિ વા વીરિયં, વિધિના ઈરયિતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ વા વીરિયં, વીરિયઞ્ચ તં અકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાય કુસલાનં ધમ્માનં ¶ ઉપસમ્પદાય આરમ્ભનં વીરિયારમ્ભો. સ્વાયં કાયિકો ચેતસિકો ચાતિ દુવિધો, આરમ્ભધાતુ, નિક્કમધાતુ, પરક્કમધાતુ ચાતિ તિવિધો; સમ્મપ્પધાનવસેન ચતુબ્બિધો. સો સબ્બોપિ યો ભિક્ખુ ¶ ગમને ઉપ્પન્નં કિલેસં ઠાનં પાપુણિતું ન દેતિ; ઠાને ઉપ્પન્નં નિસજ્જં, નિસજ્જાય ઉપ્પન્નં સયનં પાપુણિતું ન દેતિ, તત્થ તત્થેવ અજપદેન દણ્ડેન કણ્હસપ્પં ઉપ્પીળેત્વા ગણ્હન્તો વિય, તિખિણેન અસિના અમિત્તં ગીવાય પહરન્તો વિય ચ સીસં ઉક્ખિપિતું અદત્વા વીરિયબલેન નિગ્ગણ્હાતિ, તસ્સેવં આરદ્ધવીરિયસ્સ વસેન વેદિતબ્બો. તપ્પટિસંયુત્તા કથા વીરિયારમ્ભકથા.

સીલકથાદીસુ દુવિધં સીલં લોકિયં લોકુત્તરઞ્ચ. તત્થ લોકિયં પાતિમોક્ખસંવરાદિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલં, લોકુત્તરં મગ્ગસીલં ફલસીલઞ્ચ. તથા વિપસ્સનાય પાદકભૂતા સહ ઉપચારેન અટ્ઠ સમાપત્તિયો લોકિયો સમાધિ, મગ્ગસમ્પયુત્તો પનેત્થ લોકુત્તરો સમાધિ નામ. તથા પઞ્ઞાપિ લોકિયા સુતમયા ચિન્તામયા ઝાનસમ્પયુત્તા વિપસ્સનાઞાણઞ્ચ. વિસેસતો પનેત્થ વિપસ્સનાપઞ્ઞા ગહેતબ્બા, લોકુત્તરા મગ્ગપઞ્ઞા ફલપઞ્ઞા ચ. વિમુત્તીપિ અરિયફલવિમુત્તિ નિબ્બાનઞ્ચ. અપરે પન તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદવિમુત્તીનમ્પિ વસેનેત્થ અત્થં વણ્ણેન્તિ. વિમુત્તિઞાણદસ્સનમ્પિ એકૂનવીસતિવિધં પચ્ચવેક્ખણઞાણં. ઇતિ ઇમેસં સીલાદીનં ¶ સદ્ધિં સન્દસ્સનાદિવિધિના અનેકાકારવોકારઆનિસંસવિભાવનવસેન ચેવ તપ્પટિપક્ખાનં દુસ્સીલ્યાદીનં આદીનવવિભાવનવસેન ચ પવત્તા કથા, તપ્પટિસંયુત્તા કથા વા સીલાદિકથા નામ.

એત્થ ચ ‘‘અત્તના ચ અપ્પિચ્છો હોતિ, અપ્પિચ્છકથઞ્ચ પરેસં કત્તા’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૫૨; અ. નિ. ૧૦.૭૦) ‘‘સન્તુટ્ઠો હોતિ ઇતરીતરેન ચીવરેન, ઇતરીતરચીવરસન્તુટ્ઠિયા ચ વણ્ણવાદી’’તિ (સં. નિ. ૨.૧૪૪; ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૮) ચ આદિવચનતો સયઞ્ચ અપ્પિચ્છતાદિગુણસમન્નાગતેન પરેસમ્પિ તદત્થાય હિતજ્ઝાસયેન પવત્તેતબ્બા તથારૂપી કથા, યા ઇધ અભિસલ્લેખિકાદિભાવેન વિસેસેત્વા વુત્તા અપ્પિચ્છકથાદીતિ વેદિતબ્બા. કારકસ્સેવ હિ કથા વિસેસતો અધિપ્પેતત્થસાધિની. તથા હિ વક્ખતિ ‘‘કલ્યાણમિત્તસ્સેતં, મેઘિય, ભિક્ખુનો પાટિકઙ્ખં…પે. ¶ … અકસિરલાભી’’તિ.

એવરૂપાયાતિ ઈદિસાય, યથાવુત્તાય. નિકામલાભીતિ યથિચ્છિતલાભી યથારુચિલાભી, સબ્બકાલં ઇમા કથા સોતું વિચારેતુઞ્ચ યથાસુખં લભન્તો. અકિચ્છલાભીતિ નિદ્દુક્ખલાભી. અકસિરલાભીતિ વિપુલલાભી.

આરદ્ધવીરિયોતિ પગ્ગહિતવીરિયો. અકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાયાતિ અકોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેન અકુસલાનં ¶ પાપધમ્માનં પજહનત્થાય. કુસલાનં ધમ્માનન્તિ કુચ્છિતાનં સલનાદિઅત્થેન અનવજ્જટ્ઠેન ચ કુસલાનં સહવિપસ્સનાનં મગ્ગફલધમ્માનં. ઉપસમ્પદાયાતિ સમ્પાદનાય, અત્તનો સન્તાને ઉપ્પાદનાય. થામવાતિ ઉસ્સોળ્હિસઙ્ખાતેન વીરિયથામેન સમન્નાગતો. દળ્હપરક્કમોતિ થિરપરક્કમો અસિથિલવીરિયો. અનિક્ખિત્તધુરોતિ અનોરોહિતધુરો અનોસક્કિતવીરિયો.

પઞ્ઞવાતિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય પઞ્ઞવા. ઉદયત્થગામિનિયાતિ પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં ઉદયઞ્ચ વયઞ્ચ પટિવિજ્ઝન્તિયા. અરિયાયાતિ વિક્ખમ્ભનવસેન કિલેસેહિ આરકા દૂરે ઠિતાય નિદ્દોસાય. નિબ્બેધિકાયાતિ નિબ્બેધભાગિયાય. સમ્મા દુક્ખક્ખયગામિનિયાતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ ખેપનતો ‘‘દુક્ખક્ખયો’’તિ લદ્ધનામં અરિયમગ્ગં સમ્મા હેતુના ઞાયેન ગચ્છન્તિયા.

ઇમેસુ ચ પન પઞ્ચસુ ધમ્મેસુ સીલં વીરિયં પઞ્ઞા ચ યોગિનો અજ્ઝત્તિકં અઙ્ગં, ઇતરદ્વયં બાહિરં અઙ્ગં. તથાપિ કલ્યાણમિત્તસન્નિસ્સયેનેવ સેસં ¶ ચતુબ્બિધં ઇજ્ઝતિ, કલ્યાણમિત્તસ્સેવેત્થ બહૂપકારતં દસ્સેન્તો સત્થા ‘‘કલ્યાણમિત્તસ્સેતં, મેઘિય, ભિક્ખુનો પાટિકઙ્ખ’’ન્તિઆદિના દેસનં વડ્ઢેતિ. તત્થ પાટિકઙ્ખન્તિ એકંસેન ઇચ્છિતબ્બં, અવસ્સંભાવીતિ અત્થો. યન્તિ કિરિયાપરામસનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘સીલવા ભવિસ્સતી’’તિ એત્થ યદેતં કલ્યાણમિત્તસ્સ ભિક્ખુનો સીલવન્તતાય ભવનં સીલસમ્પન્નત્તં, તસ્સ ભિક્ખુનો સીલસમ્પન્નત્તા એતં તસ્સ પાટિકઙ્ખં, અવસ્સંભાવી એકંસેનેવ તસ્સ તત્થ નિયોજનતોતિ અધિપ્પાયો. પાતિમોક્ખસંવરસંવુતો વિહરિસ્સતીતિઆદીસુપિ એસેવ નયો.

એવં ¶ ભગવા સદેવકે લોકે ઉત્તમકલ્યાણમિત્તસઙ્ખાતસ્સ અત્તનો વચનં અનાદિયિત્વા તં વનસણ્ડં પવિસિત્વા તાદિસં વિપ્પકારં પત્તસ્સ આયસ્મતો મેઘિયસ્સ કલ્યાણમિત્તતાદિના સકલં સાસનસમ્પત્તિં દસ્સેત્વા, ઇદાનિસ્સ તત્થ આદરજાતસ્સ પુબ્બે યેહિ કામવિતક્કાદીહિ ઉપદ્દુતત્તા કમ્મટ્ઠાનં ન સમ્પજ્જિ, તસ્સ તેસં ઉજુવિપચ્ચનીકભૂતત્તા ચ ભાવનાનયં પકાસેત્વા, તતો પરં અરહત્તસ્સ કમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખન્તો, ‘‘તેન ચ પન, મેઘિય, ભિક્ખુના ઇમેસુ પઞ્ચસુ ધમ્મેસુ પતિટ્ઠાય ચત્તારો ધમ્મા ઉત્તરિ ભાવેતબ્બા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તેનાતિ એવં કલ્યાણમિત્તસન્નિસ્સયેન યથાવુત્તસીલાદિગુણસમન્નાગતેન. તેનેવાહ ‘‘ઇમેસુ પઞ્ચસુ ધમ્મેસુ પતિટ્ઠાયા’’તિ. ઉત્તરીતિ આરદ્ધતરુણવિપસ્સનસ્સ રાગાદિપરિસ્સયા ચે ઉપ્પજ્જેય્યું, તેસં વિસોધનત્થં તતો ઉદ્ધં ચત્તારો ધમ્મા ભાવેતબ્બા ઉપ્પાદેતબ્બા વડ્ઢેતબ્બા ચ.

અસુભાતિ ¶ એકાદસસુ અસુભકમ્મટ્ઠાનેસુ યથારહં યત્થ કત્થચિ અસુભભાવના. રાગસ્સ પહાનાયાતિ કામરાગસ્સ પજહનત્થાય. અયમત્થો સાલિલાયકોપમાય વિભાવેતબ્બો – એકો હિ પુરિસો અસિતં ગહેત્વા કોટિતો પટ્ઠાય સાલિખેત્તે સાલિયો લાયતિ, અથસ્સ વતિં ભિન્દિત્વા ગાવો પવિસિંસુ. સો અસિતં ઠપેત્વા, યટ્ઠિં આદાય, તેનેવ મગ્ગેન ગાવો નીહરિત્વા, વતિં પાકતિકં કત્વા, પુન અસિતં ગહેત્વા સાલિયો લાયિ. તત્થ સાલિખેત્તં વિય બુદ્ધસાસનં દટ્ઠબ્બં, સાલિલાયકો વિય યોગાવચરો, અસિતં વિય પઞ્ઞા, લાયનકાલો વિય વિપસ્સનાય કમ્મકરણકાલો, યટ્ઠિ વિય અસુભકમ્મટ્ઠાનં, વતિ વિય સંવરો ¶ , વતિં ભિન્દિત્વા ગાવીનં પવિસનં વિય સહસા અપ્પટિસઙ્ખાય પમાદં આગમ્મ રાગસ્સ ઉપ્પજ્જનં, અસિતં ઠપેત્વા, યટ્ઠિં આદાય, પવિટ્ઠમગ્ગેનેવ ગાવો નીહરિત્વા, વતિં પટિપાકતિકં કત્વા, પુન ઠિતટ્ઠાનતો પટ્ઠાય સાલિલાયનં વિય અસુભકમ્મટ્ઠાનેન રાગં વિક્ખમ્ભેત્વા, પુન વિપસ્સનાય કમ્મકરણકાલોતિ ઇદમેત્થ ઉપમાસંસન્દનં. એવંભૂતં ભાવનાવિધિં સન્ધાય વુત્તં ‘‘અસુભા ભાવેતબ્બા રાગસ્સ પહાનાયા’’તિ.

મેત્તાતિ ¶ મેત્તાકમ્મટ્ઠાનં. બ્યાપાદસ્સ પહાનાયાતિ વુત્તનયેનેવ ઉપ્પન્નકોપસ્સ પજહનત્થાય. આનાપાનસ્સતીતિ સોળસવત્થુકા આનાપાનસ્સતિ. વિતક્કુપચ્છેદાયાતિ વુત્તનયેનેવ ઉપ્પન્નાનં વિતક્કાનં ઉપચ્છેદનત્થાય. અસ્મિમાનસમુગ્ઘાતાયાતિ અસ્મીતિ ઉપ્પજ્જનકસ્સ નવવિધસ્સ માનસ્સ સમુચ્છેદનત્થાય. અનિચ્ચસઞ્ઞિનોતિ હુત્વા અભાવતો ઉદયબ્બયવન્તતો પભઙ્ગુતો તાવકાલિકતો નિચ્ચપ્પટિપક્ખતો ચ ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિ (ધ. પ. ૨૭૭; ચૂળનિ. હેમકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૫૬) પવત્તઅનિચ્ચાનુપસ્સનાવસેન અનિચ્ચસઞ્ઞિનો. અનત્તસઞ્ઞા સણ્ઠાતીતિ અસારકતો અવસવત્તનતો પરતો રિત્તતો તુચ્છતો સુઞ્ઞતો ચ ‘‘સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ (ધ. પ. ૨૭૯; ચૂળનિ. હેમકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૫૬) એવં પવત્તા અનત્તાનુપસ્સનાસઙ્ખાતા અનત્તસઞ્ઞા ચિત્તે સણ્ઠહતિ, અતિદળ્હં પતિટ્ઠાતિ. અનિચ્ચલક્ખણે હિ દિટ્ઠે અનત્તલક્ખણં દિટ્ઠમેવ હોતિ. તીસુ હિ લક્ખણેસુ એકસ્મિં દિટ્ઠે ઇતરદ્વયં દિટ્ઠમેવ હોતિ. તેન વુત્તં – ‘‘અનિચ્ચસઞ્ઞિનો હિ, મેઘિય, અનત્તસઞ્ઞા સણ્ઠાતી’’તિ. અનત્તલક્ખણે દિટ્ઠે અસ્મીતિ ઉપ્પજ્જનકમાનો સુપ્પજહોવ હોતીતિ આહ – ‘‘અનત્તસઞ્ઞી અસ્મિમાનસમુગ્ઘાતં પાપુણાતી’’તિ દિટ્ઠેવ ધમ્મે નિબ્બાનન્તિ દિટ્ઠેયેવ ધમ્મે ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે અપચ્ચયપરિનિબ્બાનં પાપુણાતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પન અસુભાદિભાવનાનયો વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૦૨) વુત્તનયેન ગહેતબ્બો.

એતમત્થં ¶ વિદિત્વાતિ એતં આયસ્મતો મેઘિયસ્સ મિચ્છાવિતક્કચોરેહિ કુસલભણ્ડુપચ્છેદસઙ્ખાતં અત્થં જાનિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં કામવિતક્કાદીનં અવિનોદને વિનોદને ચ આદીનવાનિસંસદીપકં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ ¶ ખુદ્દાતિ હીના લામકા. વિતક્કાતિ કામવિતક્કાદયો તયો પાપવિતક્કા. તે હિ સબ્બવિતક્કેહિ પતિકિટ્ઠતાય ઇધ ખુદ્દાતિ વુત્તા ‘‘ન ચ ખુદ્દમાચરે’’તિઆદીસુ (ખુ. પા. ૯.૩; સુ. નિ. ૧૪૫) વિય. સુખુમાતિ ઞાતિવિતક્કાદયો અધિપ્પેતા. ઞાતિવિતક્કો જનપદવિતક્કો અમરાવિતક્કો પરાનુદ્દયતાય પટિસંયુત્તો વિતક્કો લાભસક્કારસિલોકપટિસંયુત્તો વિતક્કો અનવઞ્ઞત્તિપટિસંયુત્તો વિતક્કોતિ એતે હિ વિતક્કા કામવિતક્કાદયો વિય ¶ દારુણા ન હોન્તીતિ અનોળારિકસભાવતાય સુખુમાતિ વુત્તા. અનુગતાતિ ચિત્તેન અનુવત્તિતા. વિતક્કે હિ ઉપ્પજ્જમાને ચિત્તં તદનુગતમેવ હોતિ તસ્સ આરમ્મણાભિનિરોપનતો. ‘‘અનુગ્ગતા’’તિપિ પાળિ, અનુઉટ્ઠિતાતિ અત્થો. મનસો ઉપ્પિલાવાતિ ચેતસો ઉપ્પિલાવિતત્તકરા.

એતે અવિદ્વા મનસો વિતક્કેતિ એતે કામવિતક્કાદિકે મનોવિતક્કે અસ્સાદાદીનવનિસ્સરણતો ઞાતતીરણપહાનપરિઞ્ઞાહિ યથાભૂતં અજાનન્તો. હુરા હુરં ધાવતિ ભન્તચિત્તોતિ અપ્પહીનમિચ્છાવિતક્કત્તા અનવટ્ઠિતચિત્તો ‘‘કદાચિ રૂપે, કદાચિ સદ્દે’’તિઆદિના તસ્મિં તસ્મિં આરમ્મણે અસ્સાદાદિવસેન અપરાપરં ધાવતિ પરિબ્ભમતિ. અથ વા હુરા હુરં ધાવતિ ભન્તચિત્તોતિ અપરિઞ્ઞાતવિતક્કત્તા તન્નિમિત્તાનં અવિજ્જાતણ્હાનં વસેન પરિબ્ભમનમાનસો ઇધલોકતો પરલોકં આદાનનિક્ખેપેહિ અપરાપરં ધાવતિ સંસરતીતિ અત્થો.

એતે ચ વિદ્વા મનસો વિતક્કેતિ એતે યથાવુત્તપ્પભેદે કામવિતક્કાદિકે મનોવિતક્કે અસ્સાદાદિતો યથાભૂતં જાનન્તો. આતાપિયોતિ વીરિયવા. સંવરતીતિ પિદહતિ. સતિમાતિ સતિસમ્પન્નો. અનુગ્ગતેતિ દુલ્લભવસેન અનુપ્પન્ને. ઇદં વુત્તં હોતિ – એતે વુત્તપ્પકારે કામવિતક્કાદિકે મનોવિતક્કે ચિત્તસ્સ ઉપ્પિલાવિતહેતુતાય મનસો ઉપ્પિલાવે વિદ્વા વિપસ્સનાપઞ્ઞાસહિતાય મગ્ગપઞ્ઞાય સમ્મદેવ જાનન્તો, તસ્સ સહાયભૂતાનં સમ્માવાયામસતીનં અત્થિતાય આતાપિયો સતિમા તે અરિયમગ્ગભાવનાય આયતિં ઉપ્પત્તિરહે અનુગ્ગતે અનુપ્પન્ને એવ મગ્ગક્ખણે સંવરતિ, ઞાણસંવરવસેન પિદહતિ, આગમનપથં ¶ પચ્છિન્દતિ, એવંભૂતો ચ ચતુસચ્ચપ્પબોધેન બુદ્ધો અરિયસાવકો અરહત્તાધિગમેન ¶ અસેસં, અનવસેસં ¶ એતે કામવિતક્કાદિકે પજહાસિ સમુચ્છિન્દીતિ. એત્થાપિ ‘‘અનુગતે’’તિપિ પઠન્તિ. તસ્સત્થો હેટ્ઠા વુત્તોયેવ.

પઠમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. ઉદ્ધતસુત્તવણ્ણના

૩૨. દુતિયે કુસિનારાયન્તિ કુસિનારાયં નામ મલ્લરાજૂનં નગરે. ઉપવત્તને મલ્લાનં સાલવનેતિ યથા હિ અનુરાધપુરસ્સ થૂપારામો, એવં કુસિનારાય ઉય્યાનં દક્ખિણપચ્છિમદિસાય હોતિ. યથા થૂપારામતો દક્ખિણદ્વારેન નગરપવિસનમગ્ગો પાચીનમુખો ગન્ત્વા ઉત્તરેન નિવત્તતિ, એવં ઉય્યાનતો સાલપન્તિ પાચીનમુખા ગન્ત્વા ઉત્તરેન નિવત્તા, તસ્મા ‘‘ઉપવત્તન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તસ્મિં ઉપવત્તને મલ્લરાજૂનં સાલવને. અરઞ્ઞકુટિકાયન્તિ સાલપન્તિયા અવિદૂરે રુક્ખગચ્છસઞ્છન્નટ્ઠાને કતા કુટિકા, તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘અરઞ્ઞકુટિકાયં વિહરતી’’તિ. તે પન ભિક્ખૂ પટિસઙ્ખાનવિરહિતા ઓસ્સટ્ઠવીરિયા પમત્તવિહારિનો, તેન વુત્તં ‘‘ઉદ્ધતા’’તિઆદિ.

તત્થ ઉદ્ધચ્ચબહુલત્તા અવૂપસન્તચિત્તતાય ઉદ્ધતા. તુચ્છભાવેન માનો નળો વિયાતિ નળો, માનસઙ્ખાતો ઉગ્ગતો નળો એતેસન્તિ ઉન્નળા, ઉગ્ગતતુચ્છમાનાતિ અત્થો. પત્તચીવરમણ્ડનાદિચાપલ્લેન સમન્નાગતત્તા બહુકતાય વા ચપલા. ફરુસવાચતાય મુખેન ખરાતિ મુખરા. તિરચ્છાનકથાબહુલતાય વિકિણ્ણા બ્યાકુલા વાચા એતેસન્તિ વિકિણ્ણવાચા. મુટ્ઠા નટ્ઠા સતિ એતેસન્તિ મુટ્ઠસ્સતિનો, સતિવિરહિતા પમાદવિહારિનોતિ અત્થો. સબ્બેન સબ્બં સમ્પજઞ્ઞાભાવતો અસમ્પજાના. ગદ્દૂહનમત્તમ્પિ ¶ કાલં ચિત્તસમાધાનસ્સ અભાવતો ન સમાહિતાતિ અસમાહિતા. લોલસભાવત્તા ભન્તમિગસપ્પટિભાગતાય વિબ્ભન્તચિત્તા. મનચ્છટ્ઠાનં ઇન્દ્રિયાનં અસંવરણતો અસઞ્ઞતિન્દ્રિયતાય પાકતિન્દ્રિયા.

એતમત્થં ¶ વિદિત્વાતિ એતં તેસં ભિક્ખૂનં ઉદ્ધચ્ચાદિવસેન પમાદવિહારં જાનિત્વા. ઇમં ઉદાનન્તિ ઇમં પમાદવિહારે અપ્પમાદવિહારે ચ યથાક્કમં આદીનવાનિસંસવિભાવનં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તત્થ ¶ અરક્ખિતેનાતિ સતિઆરક્ખાભાવેન અગુત્તેન. કાયેનાતિ છવિઞ્ઞાણકાયેન ચક્ખુવિઞ્ઞાણેન હિ રૂપં દિસ્વા તત્થ નિમિત્તાનુબ્યઞ્જનગ્ગહણવસેન અભિજ્ઝાદિપવત્તિતો વિઞ્ઞાણદ્વારસ્સ સતિયા અરક્ખિતભાવતો. સોતવિઞ્ઞાણાદીસુપિ એસેવ નયો. એવં છવિઞ્ઞાણકાયસ્સ અરક્ખિતભાવં સન્ધાયાહ ‘‘અરક્ખિતેન કાયેના’’તિ. કેચિ પન ‘‘કાયેના’’તિ અત્થં વદન્તિ, તેસમ્પિ વુત્તનયેનેવ અત્થયોજનાય સતિ યુજ્જેય્ય. અપરે પન ‘‘અરક્ખિતેન ચિત્તેના’’તિ પઠન્તિ, તેસમ્પિ વુત્તનયો એવ અત્થો. મિચ્છાદિટ્ઠિહતેનાતિ સસ્સતાદિમિચ્છાભિનિવેસદૂસિતેન. થિનમિદ્ધાભિભૂતેનાતિ ચિત્તસ્સ અકલ્યતાલક્ખણેન થિનેન કાયસ્સ અકલ્યતાલક્ખણેન મિદ્ધેન ચ અજ્ઝોત્થટેન, તેન કાયેન ચિત્તેનાતિ વા સમ્બન્ધો. વસં મારસ્સ ગચ્છતીતિ કિલેસમારાદિકસ્સ સબ્બસ્સપિ મારસ્સ વસં યથાકામકરણીયતં ઉપગચ્છતિ, તેસં વિસયં નાતિક્કમતીતિ અત્થો.

ઇમાય હિ ગાથાય ભગવા યે સતિઆરક્ખાભાવેન સબ્બસો અરક્ખિતચિત્તા, યોનિસોમનસિકારસ્સ હેતુભૂતાય પઞ્ઞાય અભાવતો અયોનિસો ઉમ્મુજ્જનેન નિચ્ચન્તિઆદિના વિપરિયેસગાહિનો, તતો એવ કુસલકિરિયાય વીરિયારમ્ભાભાવતો કોસજ્જાભિભૂતા સંસારવટ્ટતો સીસં ન ઉક્ખિપિસ્સન્તીતિ તેસં ભિક્ખૂનં પમાદવિહારગરહામુખેન વટ્ટં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિવટ્ટં દસ્સેતું, ‘‘તસ્મા રક્ખિતચિત્તસ્સા’’તિ દુતિયગાથમાહ.

તત્થ તસ્મા રક્ખિતચિત્તસ્સાતિ યસ્મા અરક્ખિતચિત્તો મારસ્સ યથાકામકરણીયો હુત્વા સંસારેયેવ હોતિ, તસ્મા સતિસંવરેન મનચ્છટ્ઠાનં ઇન્દ્રિયાનં રક્ખણેન પિદહનેન રક્ખિતચિત્તો અસ્સ. ચિત્તે હિ રક્ખિતે ચક્ખાદિઇન્દ્રિયાનિ ¶ રક્ખિતાનેવ હોન્તીતિ. સમ્માસઙ્કપ્પગોચરોતિ યસ્મા મિચ્છાસઙ્કપ્પગોચરો તથા તથા અયોનિસો વિતક્કેત્વા નાનાવિધાનિ મિચ્છાદસ્સનાનિ ગણ્હન્તો મિચ્છાદિટ્ઠિહતેન ચિત્તેન ¶ મારસ્સ યથાકામકરણીયો હોતિ, તસ્મા યોનિસોમનસિકારેન કમ્મં કરોન્તો નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પાદિસમ્માસઙ્કપ્પગોચરો અસ્સ, ઝાનાદિસમ્પયુત્તં સમ્માસઙ્કપ્પમેવ અત્તનો ચિત્તસ્સ પવત્તિટ્ઠાનં કરેય્ય. સમ્માદિટ્ઠિપુરેક્ખારોતિ સમ્માસઙ્કપ્પગોચરતાય વિધૂતમિચ્છાદસ્સનો પુરેતરંયેવ કમ્મસ્સકતાલક્ખણં, તતો યથાભૂતઞાણલક્ખણઞ્ચ સમ્માદિટ્ઠિં પુરતો કત્વા પુબ્બે વુત્તનયેનેવ સીલસમાધીસુ યુત્તો પયુત્તો વિપસ્સનં આરભિત્વા સઙ્ખારે સમ્મસન્તો ઞત્વાન ઉદયબ્બયં પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ સમપઞ્ઞાસાય આકારેહિ ઉપ્પાદનિરોધં વવત્થપેત્વા ઉદયબ્બયઞાણમધિગન્ત્વા તતો પરં ભઙ્ગાનુપસ્સનાદિવસેન વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અનુક્કમેન અરિયમગ્ગં ગણ્હન્તો અગ્ગમગ્ગેન, થિનમિદ્ધાભિભૂ ભિક્ખુ સબ્બા દુગ્ગતિયો જહેતિ, એવં સો હેટ્ઠિમમગ્ગવજ્ઝાનં કિલેસાનં પઠમમેવ ¶ પહીનત્તા દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તલોભસહગતચિત્તુપ્પાદેસુ ઉપ્પજ્જનકથિનમિદ્ધાનં અધિગતેન અરહત્તમગ્ગેન સમુચ્છિન્દનતો તદેકટ્ઠાનં માનાદીનમ્પિ પહીનત્તા સબ્બસો ભિન્નકિલેસો ખીણાસવો ભિક્ખુ તિવિધદુક્ખતાયોગેન દુગ્ગતિસઙ્ખાતા સબ્બાપિ ગતિયો ઉચ્છિન્નભવમૂલત્તા જહે, પજહેય્ય. તાસં પરભાગે નિબ્બાને પતિટ્ઠેય્યાતિ અત્થો.

દુતિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. ગોપાલકસુત્તવણ્ણના

૩૩. તતિયે કોસલેસૂતિ કોસલા નામ જાનપદિનો રાજકુમારા, તેસં નિવાસો એકોપિ જનપદો ‘‘કોસલા’’ત્વેવ વુચ્ચતિ, તેસુ કોસલેસુ જનપદે. ચારિકં ચરતીતિ અતુરિતચારિકાવસેન ¶ જનપદચારિકં ચરતિ. મહતાતિ ગુણમહત્તેનપિ મહતા, અપરિચ્છિન્નસઙ્ખ્યત્તા સઙ્ખ્યામહત્તેનપિ મહતા. ભિક્ખુસઙ્ઘેનાતિ દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞસંહતેન સમણગણેન. સદ્ધિન્તિ એકતો. મગ્ગા ઓક્કમ્માતિ મગ્ગતો અપક્કમિત્વા. અઞ્ઞતરં રુક્ખમૂલન્તિ ઘનપત્તસાખાવિટપસમ્પન્નસ્સ સન્દચ્છાયસ્સ મહતો રુક્ખસ્સ સમીપસઙ્ખાતં મૂલં.

અઞ્ઞતરો ગોપાલકોતિ એકો ગોગણરક્ખકો, નામેન પન નન્દો નામ. સો કિર અડ્ઢો મહદ્ધનો મહાભોગો, યથા કેણિયો ¶ જટિલો પબ્બજ્જાવસેન, એવં અનાથપિણ્ડિકસ્સ ગોયૂથં રક્ખન્તો ગોપાલકત્તેન રાજપીળં અપહરન્તો અત્તનો કુટુમ્બં રક્ખતિ. સો કાલેન કાલં પઞ્ચ ગોરસે ગહેત્વા, મહાસેટ્ઠિસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા નિય્યાતેત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા, સત્થારં પસ્સતિ, ધમ્મં સુણાતિ, અત્તનો વસનટ્ઠાનં આગમનત્થાય સત્થારં યાચતિ. સત્થા તસ્સેવ ઞાણપરિપાકં આગમયમાનો અગન્ત્વા, અપરભાગે મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન પરિવુતો જનપદચારિકં ચરન્તો, ‘‘ઇદાનિસ્સ ઞાણં પરિપક્ક’’ન્તિ ઞત્વા તસ્સ વસનટ્ઠાનસ્સ અવિદૂરે મગ્ગા ઓક્કમ્મ અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસીદિ તસ્સ આગમનં આગમયમાનો. નન્દોપિ ખો ‘‘સત્થા કિર જનપદચારિકં ચરન્તો ઇતો આગચ્છતી’’તિ સુત્વા, હટ્ઠતુટ્ઠો વેગેન ગન્ત્વા, સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા કતપટિસન્થારો એકમન્તં નિસીદિ, અથસ્સ ભગવા ધમ્મં દેસેસિ. સો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિત્વા ભગવન્તં નિમન્તેત્વા સત્તાહં પાયાસદાનમદાસિ, સત્તમે ¶ �