📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

ખુદ્દકનિકાયે

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથા

(પઠમો ભાગો)

ગન્થારમ્ભકથા

ઉત્તમં વન્દનેય્યાનં, વન્દિત્વા રતનત્તયં;

યો ખુદ્દકનિકાયમ્હિ, ખુદ્દાચારપ્પહાયિના.

દેસિતો લોકનાથેન, લોકનિસ્સરણેસિના;

તસ્સ સુત્તનિપાતસ્સ, કરિસ્સામત્થવણ્ણનં.

અયં સુત્તનિપાતો ચ, ખુદ્દકેસ્વેવ ઓગધો;

યસ્મા તસ્મા ઇમસ્સાપિ, કરિસ્સામત્થવણ્ણનં.

ગાથાસતસમાકિણ્ણો, ગેય્યબ્યાકરણઙ્કિતો;

કસ્મા સુત્તનિપાતોતિ, સઙ્ખમેસ ગતોતિ ચે.

સુવુત્તતો સવનતો, અત્થાનં સુટ્ઠુ તાણતો;

સૂચના સૂદના ચેવ, યસ્મા સુત્તં પવુચ્ચતિ.

તથારૂપાનિ સુત્તાનિ, નિપાતેત્વા તતો તતો;

સમૂહતો અયં તસ્મા, સઙ્ખમેવમુપાગતો.

સબ્બાનિ ચાપિ સુત્તાનિ, પમાણન્તેન તાદિનો;

વચનાનિ અયં તેસં, નિપાતો ચ યતો તતો.

અઞ્ઞસઙ્ખાનિમિત્તાનં, વિસેસાનમભાવતો;

સઙ્ખં સુત્તનિપાતોતિ, એવમેવ સમજ્ઝગાતિ.

૧. ઉરગવગ્ગો

૧. ઉરગસુત્તવણ્ણના

એવં સમધિગતસઙ્ખો ચ યસ્મા એસ વગ્ગતો ઉરગવગ્ગો, ચૂળવગ્ગો, મહાવગ્ગો, અટ્ઠકવગ્ગો, પારાયનવગ્ગોતિ પઞ્ચ વગ્ગા હોન્તિ; તેસુ ઉરગવગ્ગો આદિ. સુત્તતો ઉરગવગ્ગે દ્વાદસ સુત્તાનિ, ચૂળવગ્ગે ચુદ્દસ, મહાવગ્ગે દ્વાદસ, અટ્ઠકવગ્ગે સોળસ, પારાયનવગ્ગે સોળસાતિ સત્તતિ સુત્તાનિ. તેસં ઉરગસુત્તં આદિ. પરિયત્તિપમાણતો અટ્ઠ ભાણવારા. એવં વગ્ગસુત્તપરિયત્તિપમાણવતો પનસ્સ –

‘‘યો ઉપ્પતિતં વિનેતિ કોધં, વિસટં સપ્પવિસંવ ઓસધેહિ;

સો ભિક્ખુ જહાતિ ઓરપારં, ઉરગો જિણ્ણમિવ તચં પુરાણ’’ન્તિ. –

અયં ગાથા આદિ. તસ્મા અસ્સા ઇતો પભુતિ અત્થવણ્ણનં કાતું ઇદં વુચ્ચતિ –

‘‘યેન યત્થ યદા યસ્મા, વુત્તા ગાથા અયં ઇમં;

વિધિં પકાસયિત્વાસ્સા, કરિસ્સામત્થવણ્ણન’’ન્તિ.

કેન પનાયં ગાથા વુત્તા, કત્થ, કદા, કસ્મા ચ વુત્તાતિ? વુચ્ચતે – યો સો ભગવા ચતુવીસતિબુદ્ધસન્તિકે લદ્ધબ્યાકરણો યાવ વેસ્સન્તરજાતકં, તાવ પારમિયો પૂરેત્વા તુસિતભવને ઉપ્પજ્જિ, તતોપિ ચવિત્વા સક્યરાજકુલે ઉપપત્તિં ગહેત્વા, અનુપુબ્બેન કતમહાભિનિક્ખમનો બોધિરુક્ખમૂલે સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિત્વા, ધમ્મચક્કં પવત્તેત્વા દેવ-મનુસ્સાનં હિતાય ધમ્મં દેસેસિ, તેન ભગવતા સયમ્ભુના અનાચરિયકેન સમ્માસમ્બુદ્ધેન વુત્તા. સા ચ પન આળવિયં. યદા ચ ભૂતગામસિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, તદા તત્થ ઉપગતાનં ધમ્મદેસનત્થં વુત્તાતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપવિસ્સજ્જના. વિત્થારતો પન દૂરેનિદાનઅવિદૂરેનિદાનસન્તિકેનિદાનવસેન વેદિતબ્બા. તત્થ દૂરેનિદાનં નામ દીપઙ્કરતો યાવ પચ્ચુપ્પન્નવત્થુકથા, અવિદૂરેનિદાનં નામ તુસિતભવનતો યાવ પચ્ચુપ્પન્નવત્થુકથા, સન્તિકેનિદાનં નામ બોધિમણ્ડતો યાવ પચ્ચુપ્પન્નવત્થુકથાતિ.

તત્થ યસ્મા અવિદૂરેનિદાનં સન્તિકેનિદાનઞ્ચ દૂરેનિદાનેયેવ સમોધાનં ગચ્છન્તિ, તસ્મા દૂરેનિદાનવસેનેવેત્થ વિત્થારતો વિસ્સજ્જના વેદિતબ્બા. સા પનેસા જાતકટ્ઠકથાયં વુત્તાતિ ઇધ ન વિત્થારિતા. તતો તત્થ વિત્થારિતનયેનેવ વેદિતબ્બા. અયં પન વિસેસો – તત્થ પઠમગાથાય સાવત્થિયં વત્થુ ઉપ્પન્નં, ઇધ આળવિયં. યથાહ –

‘‘તેન સમયેન બુદ્ધો ભગવા આળવિયં વિહરતિ અગ્ગાળવે ચેતિયે. તેન ખો પન સમયેન આળવકા ભિક્ખૂ નવકમ્મં કરોન્તા રુક્ખં છિન્દન્તિપિ છેદાપેન્તિપિ. અઞ્ઞતરોપિ આળવકો ભિક્ખુ રુક્ખં છિન્દતિ. તસ્મિં રુક્ખે અધિવત્થા દેવતા તં ભિક્ખું એતદવોચ – ‘મા, ભન્તે, અત્તનો ભવનં કત્તુકામો મય્હં ભવનં છિન્દી’તિ. સો ભિક્ખુ અનાદિયન્તો છિન્દિયેવ. તસ્સા ચ દેવતાય દારકસ્સ બાહું આકોટેસિ. અથ ખો તસ્સા દેવતાય એતદહોસિ – ‘યંનૂનાહં ઇમં ભિક્ખું ઇધેવ જીવિતા વોરોપેય્ય’ન્તિ. અથ ખો તસ્સા દેવતાય એતદહોસિ – ‘ન ખો મેતં પતિરૂપં, યાહં ઇમં ભિક્ખું ઇધેવ જીવિતા વોરોપેય્યં, યંનૂનાહં ભગવતો એતમત્થં આરોચેય્ય’ન્તિ. અથ ખો સા દેવતા યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવતો એતમત્થં આરોચેસિ. ‘સાધુ, સાધુ દેવતે, સાધુ ખો ત્વં, દેવતે, તં ભિક્ખું જીવિતા ન વોરોપેસિ. સચજ્જ ત્વં, દેવતે, તં ભિક્ખું જીવિતા વોરોપેય્યાસિ, બહુઞ્ચ ત્વં, દેવતે, અપુઞ્ઞં પસવેય્યાસિ. ગચ્છ ત્વં, દેવતે, અમુકસ્મિં ઓકાસે રુક્ખો વિવિત્તો, તસ્મિં ઉપગચ્છા’’’તિ (પાચિ. ૮૯).

એવઞ્ચ પન વત્વા પુન ભગવા તસ્સા દેવતાય ઉપ્પન્નકોધવિનયનત્થં –

‘‘યો વે ઉપ્પતિતં કોધં, રથં ભન્તંવ વારયે’’તિ. (ધ. પ. ૨૨૨) –

ઇમં ગાથં અભાસિ. તતો ‘‘કથઞ્હિ નામ સમણા સક્યપુત્તિયા રુક્ખં છિન્દિસ્સન્તિપિ, છેદાપેસ્સન્તિપિ, એકિન્દ્રિયં સમણા સક્યપુત્તિયા જીવં વિહેઠેન્તી’’તિ એવં મનુસ્સાનં ઉજ્ઝાયિતં સુત્વા ભિક્ખૂહિ આરોચિતો ભગવા – ‘‘ભૂતગામપાતબ્યતાય પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૯૦) ઇમં સિક્ખાપદં પઞ્ઞાપેત્વા તત્થ ઉપગતાનં ધમ્મદેસનત્થં –

‘‘યો ઉપ્પતિતં વિનેતિ કોધં,

વિસટં સપ્પવિસંવ ઓસધેહી’’તિ. –

ઇમં ગાથં અભાસિ. એવમિદં એકંયેવ વત્થુ તીસુ ઠાનેસુ સઙ્ગહં ગતં – વિનયે, ધમ્મપદે, સુત્તનિપાતેતિ. એત્તાવતા ચ યા સા માતિકા ઠપિતા –

‘‘યેન યત્થ યદા યસ્મા, વુત્તા ગાથા અયં ઇમં;

વિધિ પકાસયિત્વાસ્સા, કરિસ્સામત્થવણ્ણન’’ન્તિ. –

સા સઙ્ખેપતો વિત્થારતો ચ પકાસિતા હોતિ ઠપેત્વા અત્થવણ્ણનં.

. અયં પનેત્થ અત્થવણ્ણના. યોતિ યો યાદિસો ખત્તિયકુલા વા પબ્બજિતો, બ્રાહ્મણકુલા વા પબ્બજિતો, નવો વા મજ્ઝિમો વા થેરો વા. ઉપ્પતિતન્તિ ઉદ્ધમુદ્ધં પતિતં ગતં, પવત્તન્તિ અત્થો, ઉપ્પન્નન્તિ વુત્તં હોતિ. ઉપ્પન્નઞ્ચ નામેતં વત્તમાનભુત્વાપગતોકાસકતભૂમિલદ્ધવસેન અનેકપ્પભેદં. તત્થ સબ્બમ્પિ સઙ્ખતં ઉપ્પાદાદિસમઙ્ગિ વત્તમાનુપ્પન્નં નામ, યં સન્ધાય ‘‘ઉપ્પન્ના ધમ્મા, અનુપ્પન્ના ધમ્મા, ઉપ્પાદિનો ધમ્મા’’તિ (ધ. સ. તિકમાતિકા ૧૭) વુત્તં. આરમ્મણરસમનુભવિત્વા નિરુદ્ધં અનુભુત્વાપગતસઙ્ખાતં કુસલાકુસલં, ઉપ્પાદાદિત્તયમનુપ્પત્વા નિરુદ્ધં ભુત્વાપગતસઙ્ખાતં સેસસઙ્ખતઞ્ચ ભુત્વાપગતુપ્પન્નં નામ. તદેતં ‘‘એવરૂપં પાપકં દિટ્ઠિગતં ઉપ્પન્નં હોતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૩૪; પાચિ. ૪૧૭) ચ, ‘‘યથા ચ ઉપ્પન્નસ્સ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભાવનાપારિપૂરી હોતી’’તિ ચ એવમાદીસુ સુત્તન્તેસુ દટ્ઠબ્બં. ‘‘યાનિસ્સ તાનિ પુબ્બે કતાનિ કમ્માની’’તિ એવમાદિના (મ. નિ. ૩.૨૪૮; નેત્તિ. ૧૨૦) નયેન વુત્તં કમ્મં અતીતમ્પિ સમાનં અઞ્ઞસ્સ વિપાકં પટિબાહિત્વા અત્તનો વિપાકસ્સોકાસં કત્વા ઠિતત્તા, તથા કતોકાસઞ્ચ વિપાકં અનુપ્પન્નમ્પિ એવં કતે ઓકાસે અવસ્સમુપ્પત્તિતો ઓકાસકતુપ્પન્નં નામ. તાસુ તાસુ ભૂમીસુ અસમૂહતમકુસલં ભૂમિલદ્ધુપ્પન્નં નામ.

એત્થ ચ ભૂમિયા ભૂમિલદ્ધસ્સ ચ નાનત્તં વેદિતબ્બં. સેય્યથિદં – ભૂમિ નામ વિપસ્સનાય આરમ્મણભૂતા તેભૂમકા પઞ્ચક્ખન્ધા. ભૂમિલદ્ધં નામ તેસુ ઉપ્પત્તારહં કિલેસજાતં. તેન હિ સા ભૂમિલદ્ધા નામ હોતીતિ. તસ્મા ‘‘ભૂમિલદ્ધ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તઞ્ચ પન ન આરમ્મણવસેન. આરમ્મણવસેન હિ સબ્બેપિ અતીતાદિભેદે પરિઞ્ઞાતેપિ ચ ખીણાસવાનં ખન્ધે આરબ્ભ કિલેસા ઉપ્પજ્જન્તિ મહાકચ્ચાયનઉપ્પલવણ્ણાદીનં ખન્ધે આરબ્ભ સોરેય્યસેટ્ઠિપુત્તનન્દમાણવકાદીનં વિય. યદિ ચેતં ભૂમિલદ્ધં નામ સિયા, તસ્સ અપ્પહેય્યતો ન કોચિ ભવમૂલં જહેય્ય. વત્થુવસેન પન ભૂમિલદ્ધં નામ વેદિતબ્બં. યત્થ યત્થ હિ વિપસ્સનાય અપરિઞ્ઞાતા ખન્ધા ઉપ્પજ્જન્તિ, તત્થ તત્થ ઉપ્પાદતો પભુતિ તેસુ વટ્ટમૂલં કિલેસજાતં અનુસેતિ. તં અપ્પહીનટ્ઠેન ભૂમિલદ્ધુપ્પન્નં નામાતિ વેદિતબ્બં. તત્થ ચ યસ્સ ખન્ધેસુ અપ્પહીનાનુસયિતા કિલેસા, તસ્સ તે એવ ખન્ધા તેસં કિલેસાનં વત્થુ, ન ઇતરે ખન્ધા. અતીતક્ખન્ધેસુ ચસ્સ અપ્પહીનાનુસયિતાનં કિલેસાનં અતીતક્ખન્ધા એવ વત્થુ, ન ઇતરે. એસેવ નયો અનાગતાદીસુ. તથા કામાવચરક્ખન્ધેસુ અપ્પહીનાનુસયિતાનં કિલેસાનં કામાવચરક્ખન્ધા એવ વત્થુ, ન ઇતરે. એસ નયો રૂપારૂપાવચરેસુ.

સોતાપન્નાદીનં પન યસ્સ યસ્સ અરિયપુગ્ગલસ્સ ખન્ધેસુ તં તં વટ્ટમૂલં કિલેસજાતં તેન તેન મગ્ગેન પહીનં, તસ્સ તસ્સ તે તે ખન્ધા પહીનાનં તેસં તેસં વટ્ટમૂલકિલેસાનં અવત્થુતો ભૂમીતિ સઙ્ખં ન લભન્તિ. પુથુજ્જનસ્સ પન સબ્બસો વટ્ટમૂલાનં કિલેસાનં અપ્પહીનત્તા યં કિઞ્ચિ કરિયમાનં કમ્મં કુસલં વા અકુસલં વા હોતિ, ઇચ્ચસ્સ કિલેસપ્પચ્ચયા વટ્ટં વડ્ઢતિ. તસ્સેતં વટ્ટમૂલં રૂપક્ખન્ધે એવ, ન વેદનાક્ખન્ધાદીસુ…પે… વિઞ્ઞાણક્ખન્ધે એવ વા, ન રૂપક્ખન્ધાદીસૂતિ ન વત્તબ્બં. કસ્મા? અવિસેસેન પઞ્ચસુ ખન્ધેસુ અનુસયિતત્તા. કથં? પથવીરસાદિમિવ રુક્ખે. યથા હિ મહારુક્ખે પથવીતલં અધિટ્ઠાય પથવીરસઞ્ચ આપોરસઞ્ચ નિસ્સાય તપ્પચ્ચયા મૂલખન્ધસાખપસાખપત્તપલ્લવપલાસપુપ્ફફલેહિ વડ્ઢિત્વા નભં પૂરેત્વા યાવકપ્પાવસાનં બીજપરમ્પરાય રુક્ખપવેણીસન્તાને ઠિતે ‘‘તં પથવીરસાદિ મૂલે એવ, ન ખન્ધાદીસુ, ફલે એવ વા, ન મૂલાદીસૂ’’તિ ન વત્તબ્બં. કસ્મા? અવિસેસેન સબ્બેસ્વેવ મૂલાદીસુ અનુગતત્તા, એવં. યથા પન તસ્સેવ રુક્ખસ્સ પુપ્ફફલાદીસુ નિબ્બિન્નો કોચિ પુરિસો ચતૂસુ દિસાસુ મણ્ડૂકકણ્ટકં નામ રુક્ખે વિસં પયોજેય્ય, અથ સો રુક્ખો તેન વિસસમ્ફસ્સેન ફુટ્ઠો પથવીરસઆપોરસપરિયાદિન્નેન અપ્પસવનધમ્મતં આગમ્મ પુન સન્તાનં નિબ્બત્તેતું સમત્થો ન ભવેય્ય, એવમેવં ખન્ધપ્પવત્તિયં નિબ્બિન્નો કુલપુત્તો તસ્સ પુરિસસ્સ ચતૂસુ દિસાસુ રુક્ખે વિસપ્પયોજનં વિય અત્તનો સન્તાને ચતુમગ્ગભાવનં આરભતિ. અથસ્સ સો ખન્ધસન્તાનો તેન ચતુમગ્ગવિસસમ્ફસ્સેન સબ્બસો વટ્ટમૂલકિલેસાનં પરિયાદિન્નત્તા કિરિયભાવમત્તમુપગતકાયકમ્માદિ સબ્બકમ્મપ્પભેદો આયતિં પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તધમ્મતમાગમ્મ ભવન્તરસન્તાનં નિબ્બત્તેતું સમત્થો ન હોતિ. કેવલં પન ચરિમવિઞ્ઞાણનિરોધેન નિરિન્ધનો વિય જાતવેદો અનુપાદાનો પરિનિબ્બાતિ. એવં ભૂમિયા ભૂમિલદ્ધસ્સ ચ નાનત્તં વેદિતબ્બં.

અપિચ અપરમ્પિ સમુદાચારારમ્મણાધિગ્ગહિતાવિક્ખમ્ભિતાસમૂહતવસેન ચતુબ્બિધમુપ્પન્નં. તત્થ વત્તમાનુપ્પન્નમેવ સમુદાચારુપ્પન્નં. ચક્ખાદીનં પન આપાથગતે આરમ્મણે પુબ્બભાગે અનુપ્પજ્જમાનમ્પિ કિલેસજાતં આરમ્મણસ્સ અધિગ્ગહિતત્તા એવ અપરભાગે અવસ્સમુપ્પત્તિતો આરમ્મણાધિગ્ગહિતુપ્પન્નન્તિ વુચ્ચતિ. કલ્યાણિગામે પિણ્ડાય ચરતો મહાતિસ્સત્થેરસ્સ વિસભાગરૂપદસ્સનેન ઉપ્પન્નકિલેસજાતઞ્ચેત્થ નિદસ્સનં. તસ્સ ‘‘ઉપ્પન્નં કામવિતક્ક’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૬; અ. નિ. ૬.૫૮) પયોગો દટ્ઠબ્બો. સમથવિપસ્સનાનં અઞ્ઞતરવસેન અવિક્ખમ્ભિતકિલેસજાતં ચિત્તસન્તતિમનારૂળ્હં ઉપ્પત્તિનિવારકસ્સ હેતુનો અભાવા અવિક્ખમ્ભિતુપ્પન્નં નામ. તં ‘‘અયમ્પિ ખો, ભિક્ખવે, આનાપાનસ્સતિસમાધિ ભાવિતો બહુલીકતો સન્તો ચેવ પણીતો ચ અસેચનકો ચ સુખો ચ વિહારો ઉપ્પન્નુપ્પન્ને પાપકે અકુસલે ધમ્મે ઠાનસો અન્તરધાપેતી’’તિઆદીસુ (પારા. ૧૬૫) દટ્ઠબ્બં. સમથવિપસ્સનાવસેન વિક્ખમ્ભિતમ્પિ કિલેસજાતં અરિયમગ્ગેન અસમૂહતત્તા ઉપ્પત્તિધમ્મતં અનતીતન્તિ કત્વા અસમૂહતુપ્પન્નન્તિ વુચ્ચતિ. આકાસેન ગચ્છન્તસ્સ અટ્ઠસમાપત્તિલાભિનો થેરસ્સ કુસુમિતરુક્ખે ઉપવને પુપ્ફાનિ ઓચિનન્તસ્સ મધુરસ્સરેન ગાયતો માતુગામસ્સ ગીતસ્સરં સુતવતો ઉપ્પન્નકિલેસજાતઞ્ચેત્થ નિદસ્સનં. તસ્સ ‘‘અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં બહુલીકરોન્તો ઉપ્પન્નુપ્પન્ને પાપકે અકુસલે ધમ્મે અન્તરાયેવ અન્તરધાપેતી’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૫.૧૫૭) પયોગો દટ્ઠબ્બો. તિવિધમ્પિ ચેતં આરમ્મણાધિગ્ગહિતાવિક્ખમ્ભિતાસમૂહતુપ્પન્નં ભૂમિલદ્ધેનેવ સઙ્ગહં ગચ્છતીતિ વેદિતબ્બં.

એવમેતસ્મિં યથાવુત્તપ્પભેદે ઉપ્પન્ને ભૂમિલદ્ધારમ્મણાધિગ્ગહિતાવિક્ખમ્ભિતાસમૂહતુપ્પન્નવસેનાયં કોધો ઉપ્પન્નોતિ વેદિતબ્બો. કસ્મા? એવંવિધસ્સ વિનેતબ્બતો. એવંવિધમેવ હિ ઉપ્પન્નં યેન કેનચિ વિનયેન વિનેતું સક્કા હોતિ. યં પનેતં વત્તમાનભુત્વાપગતોકાસકતસમુદાચારસઙ્ખાતં ઉપ્પન્નં, એત્થ અફલો ચ અસક્યો ચ વાયામો. અફલો હિ ભુત્વાપગતે વાયામો વાયામન્તરેનાપિ તસ્સ નિરુદ્ધત્તા. તથા ઓકાસકતે. અસક્યો ચ વત્તમાનસમુદાચારુપ્પન્ને કિલેસવોદાનાનં એકજ્ઝમનુપ્પત્તિતોતિ.

વિનેતીતિ એત્થ પન –

‘‘દુવિધો વિનયો નામ, એકમેકેત્થ પઞ્ચધા;

તેસુ અટ્ઠવિધેનેસ, વિનેતીતિ પવુચ્ચતિ’’.

અયઞ્હિ સંવરવિનયો, પહાનવિનયોતિ દુવિધો વિનયો. એત્થ ચ દુવિધે વિનયે એકમેકો વિનયો પઞ્ચધા ભિજ્જતિ. સંવરવિનયોપિ હિ સીલસંવરો, સતિસંવરો, ઞાણસંવરો, ખન્તિસંવરો, વીરિયસંવરોતિ પઞ્ચવિધો. પહાનવિનયોપિ તદઙ્ગપ્પહાનં, વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં, સમુચ્છેદપ્પહાનં, પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનં, નિસ્સરણપ્પહાનન્તિ પઞ્ચવિધો.

તત્થ ‘‘ઇમિના પાતિમોક્ખસંવરેન ઉપેતો હોતિ સમુપેતો’’તિઆદીસુ (વિભ. ૫૧૧) સીલસંવરો, ‘‘રક્ખતિ ચક્ખુન્દ્રિયં, ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરં આપજ્જતી’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૧૩; મ. નિ. ૧.૨૯૫; સં. નિ. ૪.૨૩૯; અ. નિ. ૩.૧૬) સતિસંવરો.

‘‘યાનિ સોતાનિ લોકસ્મિં, (અજિતાતિ ભગવા)

સતિ તેસં નિવારણં;

સોતાનં સંવરં બ્રૂમિ,

પઞ્ઞાયેતે પિધીયરે’’તિ. (સુ. નિ. ૧૦૪૧) –

આદીસુ ઞાણસંવરો, ‘‘ખમો હોતિ સીતસ્સ ઉણ્હસ્સા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૪; અ. નિ. ૪.૧૧૪) ખન્તિસંવરો, ‘‘ઉપ્પન્નં કામવિતક્કં નાધિવાસેતિ, પજહતિ, વિનોદેતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૬; અ. નિ. ૪.૧૧૪) વીરિયસંવરો વેદિતબ્બો. સબ્બોપિ ચાયં સંવરો યથાસકં સંવરિતબ્બાનં વિનેતબ્બાનઞ્ચ કાયવચીદુચ્ચરિતાદીનં સંવરણતો સંવરો, વિનયનતો વિનયોતિ વુચ્ચતિ. એવં તાવ સંવરવિનયો પઞ્ચધા ભિજ્જતીતિ વેદિતબ્બો.

તથા યં નામરૂપપરિચ્છેદાદીસુ વિપસ્સનઙ્ગેસુ યાવ અત્તનો અપરિહાનવસેન પવત્તિ, તાવ તેન તેન ઞાણેન તસ્સ તસ્સ અનત્થસન્તાનસ્સ પહાનં. સેય્યથિદં – નામરૂપવવત્થાનેન સક્કાયદિટ્ઠિયા, પચ્ચયપરિગ્ગહેન અહેતુવિસમહેતુદિટ્ઠીનં, તસ્સેવ અપરભાગેન કઙ્ખાવિતરણેન કથંકથીભાવસ્સ, કલાપસમ્મસનેન ‘‘અહં મમા’’તિ ગાહસ્સ, મગ્ગામગ્ગવવત્થાનેન અમગ્ગે મગ્ગસઞ્ઞાય, ઉદયદસ્સનેન ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા, વયદસ્સનેન સસ્સતદિટ્ઠિયા, ભયદસ્સનેન સભયેસુ અભયસઞ્ઞાય, આદીનવદસ્સનેન અસ્સાદસઞ્ઞાય, નિબ્બિદાનુપસ્સનેન અભિરતિસઞ્ઞાય, મુચ્ચિતુકમ્યતાઞાણેન અમુચ્ચિતુકમ્યતાય, ઉપેક્ખાઞાણેન અનુપેક્ખાય, અનુલોમેન ધમ્મટ્ઠિતિયં નિબ્બાને ચ પટિલોમભાવસ્સ, ગોત્રભુના સઙ્ખારનિમિત્તગ્ગાહસ્સ પહાનં, એતં તદઙ્ગપ્પહાનં નામ. યં પન ઉપચારપ્પનાભેદસ્સ સમાધિનો યાવ અત્તનો અપરિહાનિપવત્તિ, તાવ તેનાભિહતાનં નીવરણાનં યથાસકં વિતક્કાદિપચ્ચનીકધમ્માનઞ્ચ અનુપ્પત્તિસઙ્ખાતં પહાનં, એતં વિક્ખમ્ભનપ્પહાનં નામ. યં પન ચતુન્નં અરિયમગ્ગાનં ભાવિતત્તા તંતંમગ્ગવતો અત્તનો સન્તાને યથાસકં ‘‘દિટ્ઠિગતાનં પહાનાયા’’તિઆદિના (ધ. સ. ૨૭૭) નયેન વુત્તસ્સ સમુદયપક્ખિકસ્સ કિલેસગહનસ્સ પુન અચ્ચન્તઅપ્પવત્તિભાવેન સમુચ્છેદસઙ્ખાતં પહાનં, ઇદં સમુચ્છેદપ્પહાનં નામ. યં પન ફલક્ખણે પટિપ્પસ્સદ્ધત્તં કિલેસાનં પહાનં, ઇદં પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનં નામ. યં પન સબ્બસઙ્ખતનિસ્સરણત્તા પહીનસબ્બસઙ્ખતં નિબ્બાનં, એતં નિસ્સરણપ્પહાનં નામ. સબ્બમ્પિ ચેતં પહાનં યસ્મા ચાગટ્ઠેન પહાનં, વિનયનટ્ઠેન વિનયો, તસ્મા ‘‘પહાનવિનયો’’તિ વુચ્ચતિ, તંતંપહાનવતો વા તસ્સ તસ્સ વિનયસ્સ સમ્ભવતોપેતં ‘‘પહાનવિનયો’’તિ વુચ્ચતિ. એવં પહાનવિનયોપિ પઞ્ચધા ભિજ્જતીતિ વેદિતબ્બો. એવમેકેકસ્સ પઞ્ચધા ભિન્નત્તા દસેતે વિનયા હોન્તિ.

તેસુ પટિપ્પસ્સદ્ધિવિનયં નિસ્સરણવિનયઞ્ચ ઠપેત્વા અવસેસેન અટ્ઠવિધેન વિનયેનેસ તેન તેન પરિયાયેન વિનેતીતિ પવુચ્ચતિ. કથં? સીલસંવરેન કાયવચીદુચ્ચરિતાનિ વિનેન્તોપિ હિ તંસમ્પયુત્તં કોધં વિનેતિ, સતિપઞ્ઞાસંવરેહિ અભિજ્ઝાદોમનસ્સાદીનિ વિનેન્તોપિ દોમનસ્સસમ્પયુત્તં કોધં વિનેતિ, ખન્તિસંવરેન સીતાદીનિ ખમન્તોપિ તંતંઆઘાતવત્થુસમ્ભવં કોધં વિનેતિ, વીરિયસંવરેન બ્યાપાદવિતક્કં વિનેન્તોપિ તંસમ્પયુત્તં કોધં વિનેતિ. યેહિ ધમ્મેહિ તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપ્પહાનાનિ હોન્તિ, તેસં ધમ્માનં અત્તનિ નિબ્બત્તનેન તે તે ધમ્મે પજહન્તોપિ તદઙ્ગપ્પહાતબ્બં વિક્ખમ્ભેતબ્બં સમુચ્છિન્દિતબ્બઞ્ચ કોધં વિનેતિ. કામઞ્ચેત્થ પહાનવિનયેન વિનયો ન સમ્ભવતિ. યેહિ પન ધમ્મેહિ પહાનં હોતિ, તેહિ વિનેન્તોપિ પરિયાયતો ‘‘પહાનવિનયેન વિનેતી’’તિ વુચ્ચતિ. પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનકાલે પન વિનેતબ્બાભાવતો નિસ્સરણપ્પહાનસ્સ ચ અનુપ્પાદેતબ્બતો ન તેહિ કિઞ્ચિ વિનેતીતિ વુચ્ચતિ. એવં તેસુ પટિપ્પસ્સદ્ધિવિનયં નિસ્સરણવિનયઞ્ચ ઠપેત્વા અવસેસેન અટ્ઠવિધેન વિનયેનેસ તેન તેન પરિયાયેન વિનેતીતિ પવુચ્ચતીતિ. યે વા –

‘‘પઞ્ચિમે, ભિક્ખવે, આઘાતપટિવિનયા, યત્થ ભિક્ખુનો ઉપ્પન્નો આઘાતો સબ્બસો પટિવિનેતબ્બો. કતમે પઞ્ચ? યસ્મિં, ભિક્ખવે, પુગ્ગલે આઘાતો જાયેથ, મેત્તા તસ્મિં પુગ્ગલે ભાવેતબ્બા…પે… કરુણા… ઉપેક્ખા… અસતિ-અમનસિકારો તસ્મિં પુગ્ગલે આપજ્જિતબ્બો, એવં તસ્મિં પુગ્ગલે આઘાતો પટિવિનેતબ્બો. કમ્મસ્સકતા એવ વા તસ્મિં પુગ્ગલે અધિટ્ઠાતબ્બા કમ્મસ્સકો અયમાયસ્મા…પે… દાયાદો ભવિસ્સતી’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૬૧) –

એવં પઞ્ચ આઘાતપટિવિનયા વુત્તા. યે ચ –

‘‘પઞ્ચિમે, આવુસો, આઘાતપટિવિનયા, યત્થ ભિક્ખુનો ઉપ્પન્નો આઘાતો સબ્બસો પટિવિનેતબ્બો. કતમે પઞ્ચ? ઇધાવુસો, એકચ્ચો પુગ્ગલો અપરિસુદ્ધકાયસમાચારો હોતિ, પરિસુદ્ધવચીસમાચારો, એવરૂપેપિ, આવુસો, પુગ્ગલે આઘાતો પટિવિનેતબ્બો’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૬૨) –

એવમાદિનાપિ નયેન પઞ્ચ આઘાતપટિવિનયા વુત્તા. તેસુ યેન કેનચિ આઘાતપટિવિનયેન વિનેન્તોપેસ વિનેતીતિ પવુચ્ચતિ. અપિચ યસ્મા –

‘‘ઉભતોદણ્ડકેન ચેપિ, ભિક્ખવે, કકચેન ચોરા ઓચરકા અઙ્ગમઙ્ગાનિ ઓક્કન્તેય્યું, તત્રાપિ યો મનો પદોસેય્ય, ન મે સો તેન સાસનકરો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૩૨) –-

એવં સત્થુ ઓવાદં,

‘‘તસ્સેવ તેન પાપિયો, યો કુદ્ધં પટિકુજ્ઝતિ;

કુદ્ધં અપ્પટિકુજ્ઝન્તો, સઙ્ગામં જેતિ દુજ્જયં.

‘‘ઉભિન્નમત્થં ચરતિ, અત્તનો ચ પરસ્સ ચ;

પરં સઙ્કુપિતં ઞત્વા, યો સતો ઉપસમ્મતિ’’. (સં. નિ. ૧.૧૮૮);

‘‘સત્તિમે, ભિક્ખવે, ધમ્મા સપત્તકન્તા સપત્તકરણા કોધનં આગચ્છન્તિ ઇત્થિં વા પુરિસં વા. કતમે સત્ત? ઇધ, ભિક્ખવે, સપત્તો સપત્તસ્સ એવં ઇચ્છતિ – ‘અહો, વતાયં દુબ્બણ્ણો અસ્સા’તિ. તં કિસ્સ હેતુ? ન, ભિક્ખવે, સપત્તો સપત્તસ્સ વણ્ણવતાય નન્દતિ. કોધનાયં, ભિક્ખવે, પુરિસપુગ્ગલો કોધાભિભૂતો કોધપરેતો કિઞ્ચાપિ સો હોતિ સુન્હાતો સુવિલિત્તો કપ્પિતકેસમસ્સુ ઓદાતવત્થવસનો, અથ ખો સો દુબ્બણ્ણોવ હોતિ કોધાભિભૂતો. અયં, ભિક્ખવે, પઠમો ધમ્મો સપત્તકન્તો સપત્તકરણો કોધનં આગચ્છતિ ઇત્થિં વા પુરિસં વા (અ. નિ. ૭.૬૪).

‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, સપત્તો સપત્તસ્સ એવં ઇચ્છતિ – ‘અહો, વતાયં દુક્ખં સયેય્યા’તિ…પે… ‘ન પચુરત્થો અસ્સા’તિ…પે… ‘ન ભોગવા અસ્સા’તિ…પે… ‘ન યસવા અસ્સા’તિ…પે… ‘ન મિત્તવા અસ્સા’તિ…પે… ‘કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં નિરયં ઉપપજ્જેય્યા’તિ. તં કિસ્સ હેતુ? ન, ભિક્ખવે, સપત્તો સપત્તસ્સ સુગતિગમનેન નન્દતિ. કોધનાયં, ભિક્ખવે, પુરિસપુગ્ગલો કોધાભિભૂતો કોધપરેતો કાયેન દુચ્ચરિતં ચરતિ, વાચાય… મનસા દુચ્ચરિતં ચરતિ. સો કાયેન દુચ્ચરિતં ચરિત્વા…પે… વાચાય…પે… મનસા દુચ્ચરિતં ચરિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા…પે… નિરયં ઉપપજ્જતિ કોધાભિભૂતો’’તિ (અ. નિ. ૭.૬૪).

‘‘કુદ્ધો અત્થં ન જાનાતિ, કુદ્ધો ધમ્મં ન પસ્સતિ…પે…. (અ. નિ. ૭.૬૪; મહાનિ. ૫);

‘‘યેન કોધેન કુદ્ધાસે, સત્તા ગચ્છન્તિ દુગ્ગતિં;

તં કોધં સમ્મદઞ્ઞાય, પજહન્તિ વિપસ્સિનો. (ઇતિવુ. ૪);

‘‘કોધં જહે વિપ્પજહેય્ય માનં, સંયોજનં સબ્બમતિક્કમેય્ય. (ધ. પ. ૨૨૧);

‘‘અનત્થજનનો કોધો, કોધો ચિત્તપ્પકોપનો. (અ. નિ. ૭.૬૪; ઇતિવુ. ૮૮);

‘‘એકાપરાધં ખમ ભૂરિપઞ્ઞ, ન પણ્ડિતા કોધબલા ભવન્તી’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૧૯) –

એવમાદિના નયેન કોધે આદીનવઞ્ચ પચ્ચવેક્ખતોપિ કોધો વિનયં ઉપેતિ. તસ્મા એવં પચ્ચવેક્ખિત્વા કોધં વિનેન્તોપિ એસ વિનેતીતિ વુચ્ચતિ.

કોધન્તિ ‘‘અનત્થં મે અચરીતિ આઘાતો જાયતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૩.૩૪૦; અ. નિ. ૯.૨૯) નયેન સુત્તે વુત્તાનં નવન્નં, ‘‘અત્થં મે ન ચરી’’તિ આદીનઞ્ચ તપ્પટિપક્ખતો સિદ્ધાનં નવન્નમેવાતિ અટ્ઠારસન્નં, ખાણુકણ્ટકાદિના અટ્ઠાનેન સદ્ધિં એકૂનવીસતિયા આઘાતવત્થૂનં અઞ્ઞતરાઘાતવત્થુસમ્ભવં આઘાતં. વિસટન્તિ વિત્થતં. સપ્પવિસન્તિ સપ્પસ્સ વિસં. ઇવાતિ ઓપમ્મવચનં, ઇ-કાર લોપં કત્વા વ-ઇચ્ચેવ વુત્તં. ઓસધેહીતિ અગદેહિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા વિસતિકિચ્છકો વેજ્જો સપ્પેન દટ્ઠં સબ્બં કાયં ફરિત્વા ઠિતં વિસટં સપ્પવિસં મૂલખન્ધતચપત્તપુપ્ફાદીનં અઞ્ઞતરેહિ નાનાભેસજ્જેહિ પયોજેત્વા કતેહિ વા ઓસધેહિ ખિપ્પમેવ વિનેય્ય, એવમેવં યો યથાવુત્તેનત્થેન ઉપ્પતિતં ચિત્તસન્તાનં બ્યાપેત્વા ઠિતં કોધં યથાવુત્તેસુ વિનયનૂપાયેસુ યેન કેનચિ ઉપાયેન વિનેતિ નાધિવાસેતિ પજહતિ વિનોદેતિ બ્યન્તીકરોતીતિ.

સો ભિક્ખુ જહાતિ ઓરપારન્તિ સો એવં કોધં વિનેન્તો ભિક્ખુ યસ્મા કોધો તતિયમગ્ગેન સબ્બસો પહીયતિ, તસ્મા ઓરપારસઞ્ઞિતાનિ પઞ્ચોરમ્ભાગિયસંયોજનાનિ જહાતીતિ વેદિતબ્બો. અવિસેસેન હિ પારન્તિ તીરસ્સ નામં, તસ્મા ઓરાનિ ચ તાનિ સંસારસાગરસ્સ પારભૂતાનિ ચાતિ કત્વા ‘‘ઓરપાર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અથ વા ‘‘યો ઉપ્પતિતં વિનેતિ કોધં વિસટં સપ્પવિસંવ ઓસધેહિ’’, સો તતિયમગ્ગેન સબ્બસો કોધં વિનેત્વા અનાગામિફલે ઠિતો ભિક્ખુ જહાતિ ઓરપારં. તત્થ ઓરન્તિ સકત્તભાવો, પારન્તિ પરત્તભાવો. ઓરં વા છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ, પારં છ બાહિરાયતનાનિ. તથા ઓરં મનુસ્સલોકો, પારં દેવલોકો. ઓરં કામધાતુ, પારં રૂપારૂપધાતુ. ઓરં કામરૂપભવો, પારં અરૂપભવો. ઓરં અત્તભાવો, પારં અત્તભાવસુખૂપકરણાનિ. એવમેતસ્મિં ઓરપારે ચતુત્થમગ્ગેન છન્દરાગં પજહન્તો ‘‘જહાતિ ઓરપાર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. એત્થ ચ કિઞ્ચાપિ અનાગામિનો કામરાગસ્સ પહીનત્તા ઇધત્તભાવાદીસુ છન્દરાગો એવ નત્થિ; અપિચ ખો પનસ્સ તતિયમગ્ગાદીનં વિય વણ્ણપ્પકાસનત્થં સબ્બમેતં ઓરપારભેદં સઙ્ગહેત્વા તત્થ છન્દરાગપ્પહાનેન ‘‘જહાતિ ઓરપાર’’ન્તિ વુત્તં.

ઇદાનિ તસ્સત્થસ્સ વિભાવનત્થાય ઉપમં આહ ‘‘ઉરગો જિણ્ણમિવ તચં પુરાણ’’ન્તિ. તત્થ ઉરેન ગચ્છતીતિ ઉરગો, સપ્પસ્સેતં અધિવચનં. સો દુવિધો – કામરૂપી ચ અકામરૂપી ચ. કામરૂપીપિ દુવિધો – જલજો થલજો ચ. જલજો જલે એવ કામરૂપં લભતિ, ન થલે, સઙ્ખપાલજાતકે સઙ્ખપાલનાગરાજા વિય. થલજો થલે એવ, ન જલે. સો જજ્જરભાવેન જિણ્ણં, ચિરકાલતાય પુરાણઞ્ચાતિ સઙ્ખં ગતં. તચં જહન્તો ચતુબ્બિધેન જહાતિ – સજાતિયં ઠિતો, જિગુચ્છન્તો, નિસ્સાય, થામેનાતિ. સજાતિ નામ સપ્પજાતિ દીઘત્તભાવો. ઉરગા હિ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ સજાતિં નાતિવત્તન્તિ – ઉપપત્તિયં, ચુતિયં, વિસ્સટ્ઠનિદ્દોક્કમને, સમાનજાતિયા મેથુનપટિસેવને, જિણ્ણતચાપનયને ચાતિ. સપ્પો હિ યદા તચં જહાતિ, તદા સજાતિયંયેવ ઠત્વા જહાતિ. સજાતિયં ઠિતોપિ ચ જિગુચ્છન્તો જહાતિ. જિગુચ્છન્તો નામ યદા ઉપડ્ઢટ્ઠાને મુત્તો હોતિ, ઉપડ્ઢટ્ઠાને અમુત્તો ઓલમ્બતિ, તદા નં અટ્ટીયન્તો જહાતિ. એવં જિગુચ્છન્તોપિ ચ દણ્ડન્તરં વા મૂલન્તરં વા પાસાણન્તરં વા નિસ્સાય જહાતિ. નિસ્સાય જહન્તોપિ ચ થામં જનેત્વા, ઉસ્સાહં કત્વા, વીરિયેન વઙ્કં નઙ્ગુટ્ઠં કત્વા, પસ્સસન્તોવ ફણં કરિત્વા જહાતિ. એવં જહિત્વા યેનકામં પક્કમતિ. એવમેવં અયમ્પિ ભિક્ખુ ઓરપારં જહિતુકામો ચતુબ્બિધેન જહાતિ – સજાતિયં ઠિતો, જિગુચ્છન્તો, નિસ્સાય, થામેનાતિ. સજાતિ નામ ભિક્ખુનો ‘‘અરિયાય જાતિયા જાતો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૫૧) વચનતો સીલં. તેનેવાહ ‘‘સીલે પતિટ્ઠાય નરો સપ્પઞ્ઞો’’તિ (સં. નિ. ૧.૨૩; પેટકો. ૨૨). એવમેતિસ્સં સજાતિયં ઠિતો ભિક્ખુ તં સકત્તભાવાદિભેદં ઓરપારં જિણ્ણપુરાણતચમિવ દુક્ખં જનેન્તં તત્થ તત્થ આદીનવદસ્સનેન જિગુચ્છન્તો કલ્યાણમિત્તે નિસ્સાય અધિમત્તવાયામસઙ્ખાતં થામં જનેત્વા ‘‘દિવસં ચઙ્કમેન નિસજ્જાય આવરણીયેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પરિસોધેતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૬; વિભ. ૫૧૯) વુત્તનયેન રત્તિન્દિવં છધા વિભજિત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો ઉરગો વિય, વઙ્કં નઙ્ગુટ્ઠં પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ઉરગો વિય પસ્સસન્તો, અયમ્પિ અસિથિલપરક્કમતાય વાયમન્તો ઉરગો વિય ફણં કરિત્વા, અયમ્પિ ઞાણવિપ્ફારં જનેત્વા ઉરગોવ તચં ઓરપારં જહાતિ. જહિત્વા ચ ઉરગો વિય ઓહિતતચો યેનકામં અયમ્પિ ઓહિતભારો અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુદિસં પક્કમતીતિ. તેનાહ ભગવા –

‘‘યો ઉપ્પતિતં વિનેતિ કોધં, વિસટં સપ્પવિસંવ ઓસધેહિ;

સો ભિક્ખુ જહાતિ ઓરપારં, ઉરગો જિણ્ણમિવ તચં પુરાણ’’ન્તિ.

એવમેસા ભગવતા અરહત્તનિકૂટેન પઠમગાથા દેસિતાતિ.

. ઇદાનિ દુતિયગાથાય અત્થવણ્ણનાક્કમો અનુપ્પત્તો. તત્રાપિ –

‘‘યેન યત્થ યદા યસ્મા, વુત્તા ગાથા અયં ઇમં;

વિધિં પકાસયિત્વાસ્સા, કરિસ્સામત્થવણ્ણન’’ન્તિ. –

અયમેવ માતિકા. તતો પરઞ્ચ સબ્બગાથાસુ. અતિવિત્થારભયેન પન ઇતો પભુતિ માતિકં અનિક્ખિપિત્વા ઉપ્પત્તિદસ્સનનયેનેવ તસ્સા તસ્સા અત્થં દસ્સેન્તો અત્થવણ્ણનં કરિસ્સામિ. સેય્યથિદં યો રાગમુદચ્છિદા અસેસન્તિ અયં દુતિયગાથા.

તસ્સુપ્પત્તિ – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. તેન ખો પન સમયેન આયસ્મતો સારિપુત્તત્થેરસ્સ ઉપટ્ઠાકો અઞ્ઞતરો સુવણ્ણકારપુત્તો થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિતો. થેરો તસ્સ ‘‘દહરાનં અસુભં સપ્પાય’’ન્તિ મન્ત્વા રાગવિઘાતત્થં અસુભકમ્મટ્ઠાનં અદાસિ. તસ્સ તસ્મિં આસેવનમત્તમ્પિ ચિત્તં ન લભતિ. સો ‘‘અનુપકારં મમેત’’ન્તિ થેરસ્સ આરોચેસિ. થેરો ‘‘દહરાનમેતં સપ્પાય’’ન્તિ મન્ત્વા પુનપિ તદેવાચિક્ખિ. એવં ચત્તારો માસા અતીતા, સો કિઞ્ચિમત્તમ્પિ વિસેસં ન લભતિ. તતો નં થેરો ભગવતો સન્તિકં નેસિ. ભગવા ‘‘અવિસયો, સારિપુત્ત, તુય્હેતસ્સ સપ્પાયં જાનિતું, બુદ્ધવેનેય્યો એસો’’તિ વત્વા પભસ્સરવણ્ણં પદુમં ઇદ્ધિયા નિમ્મિનિત્વા તસ્સ હત્થે પાદાસિ – ‘‘હન્દ, ભિક્ખુ, ઇમં વિહારપચ્છાયાયં વાલિકાતલે નાળેન વિજ્ઝિત્વા ઠપેહિ, અભિમુખઞ્ચસ્સ પલ્લઙ્કેન નિસીદ ‘લોહિતં લોહિત’ન્તિ આવજ્જેન્તો’’તિ. અયં કિર પઞ્ચ જાતિસતાનિ સુવણ્ણકારોવ અહોસિ. તેનસ્સ ‘‘લોહિતકનિમિત્તં સપ્પાય’’ન્તિ ઞત્વા ભગવા લોહિતકકમ્મટ્ઠાનં અદાસિ. સો તથા કત્વા મુહુત્તેનેવ યથાક્કમં તત્થ ચત્તારિપિ ઝાનાનિ અધિગન્ત્વા અનુલોમપટિલોમાદિના નયેન ઝાનકીળં આરભિ. અથ ભગવા ‘તં પદુમં મિલાયતૂ’તિ અધિટ્ઠાસિ. સો ઝાના વુટ્ઠિતો તં મિલાતં કાળવણ્ણં દિસ્વા ‘‘પભસ્સરરૂપં જરાય પરિમદ્દિત’’ન્તિ અનિચ્ચસઞ્ઞં પટિલભિ. તતો નં અજ્ઝત્તમ્પિ ઉપસંહરિ. તતો ‘‘યદનિચ્ચં તં દુક્ખં, યં દુક્ખં તદનત્તા’’તિ તયોપિ ભવે આદિત્તે વિય પસ્સિ. એવં પસ્સતો ચસ્સાવિદૂરે પદુમસ્સરો અત્થિ. તત્થ દારકા ઓરોહિત્વા પદુમાનિ ભઞ્જિત્વા ભઞ્જિત્વા રાસિં કરોન્તિ. તસ્સ તાનિ ઉદકે પદુમાનિ નળવને અગ્ગિજાલા વિય ખાયિંસુ, પત્તાનિ પતન્તાનિ પપાતં પવિસન્તાનિ વિય ખાયિંસુ, થલે નિક્ખિત્તપદુમાનં અગ્ગાનિ મિલાતાનિ અગ્ગિડડ્ઢાનિ વિય ખાયિંસુ. અથસ્સ તદનુસારેન સબ્બધમ્મે ઉપનિજ્ઝાયતો ભિય્યોસોમત્તાય તયો ભવા આદિત્તમિવ અગારં અપ્પટિસરણા હુત્વા ઉપટ્ઠહિંસુ. તતો ભગવા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ તસ્સ ભિક્ખુનો ઉપરિ સરીરાભં મુઞ્ચિ. સા ચસ્સ મુખંયેવ અજ્ઝોત્થરિ. તતો સો ‘‘કિમેત’’ન્તિ આવજ્જેન્તો ભગવન્તં આગન્ત્વા સમીપે ઠિતમિવ દિસ્વા ઉટ્ઠાયાસના અઞ્જલિં પણામેસિ. અથસ્સ ભગવા સપ્પાયં વિદિત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ઓભાસગાથં અભાસિ ‘‘યો રાગમુદચ્છિદા અસેસ’’ન્તિ.

તત્થ રઞ્જનવસેન રાગો, પઞ્ચકામગુણરાગસ્સેતં અધિવચનં. ઉદચ્છિદાતિ ઉચ્છિન્દતિ, ભઞ્જતિ, વિનાસેતિ. અતીતકાલિકાનમ્પિ હિ છન્દસિ વત્તમાનવચનં અક્ખરચિન્તકા ઇચ્છન્તિ. અસેસન્તિ સાનુસયં. ભિસપુપ્ફંવ સરોરુહન્તિ સરે વિરૂળ્હં પદુમપુપ્ફં વિય. વિગય્હાતિ ઓગય્હ, પવિસિત્વાતિ અત્થો. સેસં પુબ્બસદિસમેવ. કિં વુત્તં હોતિ? યથા નામ એતે દારકા સરં ઓરુય્હ ભિસપુપ્ફં સરોરુહં છિન્દન્તિ, એવમેવં યો ભિક્ખુ ઇમં તેધાતુકલોકસન્નિવાસં ઓગય્હ –

‘‘નત્થિ રાગસમો અગ્ગિ’’; (ધ. પ. ૨૦૨);

‘‘કામરાગેન દય્હામિ, ચિત્તં મે પરિદય્હતિ’’; (સં. નિ. ૧.૨૧૨);

‘‘યે રાગરત્તાનુપતન્તિ સોતં, સયં કતં મક્કટકોવ જાલં’’. (ધ. પ. ૩૪૭);

‘‘રત્તો ખો, આવુસો, રાગેન અભિભૂતો પરિયાદિન્નચિત્તો પાણમ્પિ હનતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૫૬, ૭૨) –

એવમાદિનયમનુગન્ત્વા રાગાદીનવપચ્ચવેક્ખણેન યથાવુત્તપ્પકારેહિ સીલસંવરાદીહિ સંવરેહિ સવિઞ્ઞાણકાવિઞ્ઞાણકેસુ વત્થૂસુ અસુભસઞ્ઞાય ચ થોકં થોકં રાગં સમુચ્છિન્દન્તો અનાગામિમગ્ગેન અવસેસં અરહત્તમગ્ગેન ચ તતો અનવસેસમ્પિ ઉચ્છિન્દતિ પુબ્બે વુત્તપ્પકારેનેવ સો ભિક્ખુ જહાતિ ઓરપારં ઉરગો જિણ્ણમિવ તચં પુરાણન્તિ. એવમેસા ભગવતા અરહત્તનિકૂટેન ગાથા દેસિતા. દેસનાપરિયોસાને ચ સો ભિક્ખુ અરહત્તે પતિટ્ઠિતોતિ.

. યો તણ્હમુદચ્છિદાતિ કા ઉપ્પત્તિ? ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ. અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ ગગ્ગરાય પોક્ખરણિયા તીરે વિહરન્તો તણ્હાવસેન અકુસલવિતક્કં વિતક્કેતિ. ભગવા તસ્સજ્ઝાસયં વિદિત્વા ઇમં ઓભાસગાથમભાસિ.

તત્થ તસ્સતીતિ તણ્હા. વિસયેહિ તિત્તિં ન ઉપેતીતિ અત્થો. કામભવવિભવતણ્હાનમેતં અધિવચનં. સરિતન્તિ ગતં પવત્તં, યાવ ભવગ્ગા અજ્ઝોત્થરિત્વા ઠિતન્તિ વુત્તં હોતિ. સીઘસરન્તિ સીઘગામિનિં, સન્દિટ્ઠિકસમ્પરાયિકં આદીનવં અગણેત્વા મુહુત્તેનેવ પરચક્કવાળમ્પિ ભવગ્ગમ્પિ સમ્પાપુણિતું સમત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. એવમેતં સરિતં સીઘસરં સબ્બપ્પકારમ્પિ તણ્હં –

‘‘ઉપરિવિસાલા દુપ્પૂરા, ઇચ્છા વિસટગામિની;

યે ચ તં અનુગિજ્ઝન્તિ, તે હોન્તિ ચક્કધારિનો’’તિ.

‘‘તણ્હાદુતિયો પુરિસો, દીઘમદ્ધાનસંસરં;

ઇત્થભાવઞ્ઞથાભાવં, સંસારં નાતિવત્તતી’’તિ. (ઇતિવુ. ૧૫, ૧૦૫; મહાનિ. ૧૯૧; ચૂળનિ. પારાયનાનુગીતિગાથાનિદ્દેસ ૧૦૭);

‘‘ઊનો લોકો અતિત્તો તણ્હાદાસોતિ ખો, મહારાજા’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૦૫) ચ –

એવમાદીનવપચ્ચવેક્ખણેન વુત્તપ્પકારેહિ સીલસંવરાદીહિ ચ યો થોકં થોકં વિસોસયિત્વા અરહત્તમગ્ગેન અસેસં ઉચ્છિજ્જતિ, સો ભિક્ખુ તસ્મિંયેવ ખણે સબ્બપ્પકારમ્પિ જહાતિ ઓરપારન્તિ. દેસનાપરિયોસાને સો ભિક્ખુ અરહત્તે પતિટ્ઠિતોતિ.

. યો માનમુદબ્બધીતિ કા ઉપ્પત્તિ? ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ. અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ ગઙ્ગાય તીરે વિહરન્તો ગિમ્હકાલે અપ્પોદકે સોતે કતં નળસેતું પચ્છા આગતેન મહોઘેન વુય્હમાનં દિસ્વા ‘‘અનિચ્ચા સઙ્ખારા’’તિ સંવિગ્ગો અટ્ઠાસિ. તસ્સજ્ઝાસયં વિદિત્વા ભગવા ઇમં ઓભાસગાથં અભાસિ.

તત્થ માનોતિ જાતિઆદિવત્થુકો ચેતસો ઉણ્ણામો. સો ‘‘સેય્યોહમસ્મી’’તિ માનો, ‘‘સદિસોહમસ્મી’’તિ માનો, ‘‘હીનોહમસ્મી’’તિ માનોતિ એવં તિવિધો હોતિ. પુન ‘‘સેય્યસ્સ સેય્યોહમસ્મીતિ, સેય્યસ્સ સદિસો, સેય્યસ્સ હીનો, સદિસસ્સ સેય્યો, સદિસસ્સ સદિસો, સદિસસ્સ હીનો, હીનસ્સ સેય્યો, હીનસ્સ સદિસો, હીનસ્સ હીનોહમસ્મી’’તિ માનોતિ એવં નવવિધો હોતિ. તં સબ્બપ્પકારમ્પિ માનં –

‘‘યેન માનેન મત્તાસે, સત્તા ગચ્છન્તિ દુગ્ગતિ’’ન્તિ. (ઇતિવુ. ૬) –

આદિના નયેન તત્થ આદીનવપચ્ચવેક્ખણેન વુત્તપ્પકારેહિ સીલસંવરાદીહિ ચ યો થોકં થોકં વધેન્તો કિલેસાનં અબલદુબ્બલત્તા નળસેતુસદિસં લોકુત્તરધમ્માનં અતિબલત્તા મહોઘસદિસેન અરહત્તમગ્ગેન અસેસં ઉદબ્બધિ, અનવસેસપ્પહાનવસેન ઉચ્છિન્દન્તો વધેતીતિ વુત્તં હોતિ. સો ભિક્ખુ તસ્મિંયેવ ખણે સબ્બપ્પકારમ્પિ જહાતિ ઓરપારન્તિ. દેસનાપરિયોસાને સો ભિક્ખુ અરહત્તે પતિટ્ઠિતોતિ.

. તિ કા ઉપ્પત્તિ? ઇમિસ્સા ગાથાય ઇતો પરાનઞ્ચ દ્વાદસન્નં એકાયેવ ઉપ્પત્તિ. એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ. તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરો બ્રાહ્મણો અત્તનો ધીતુયા વારેય્યે પચ્ચુપટ્ઠિતે ચિન્તેસિ – ‘‘કેનચિ વસલેન અપરિભુત્તપુબ્બેહિ પુપ્ફેહિ દારિકં અલઙ્કરિત્વા પતિકુલં પેસેસ્સામી’’તિ. સો સન્તરબાહિરં સાવત્થિં વિચિનન્તો કિઞ્ચિ તિણપુપ્ફમ્પિ અપરિભુત્તપુબ્બં નાદ્દસ. અથ સમ્બહુલે ધુત્તકજાતિકે બ્રાહ્મણદારકે સન્નિપતિતે દિસ્વા ‘‘એતે પુચ્છિસ્સામિ, અવસ્સં સમ્બહુલેસુ કોચિ જાનિસ્સતી’’તિ ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ. તે તં બ્રાહ્મણં ઉપ્પણ્ડેન્તા આહંસુ – ‘‘ઉદુમ્બરપુપ્ફં નામ, બ્રાહ્મણ, લોકે ન કેનચિ પરિભુત્તપુબ્બં. તેન ધીતરં અલઙ્કરિત્વા દેહી’’તિ. સો દુતિયદિવસે કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય ભત્તવિસ્સગ્ગં કત્વા અચિરવતિયા નદિયા તીરે ઉદુમ્બરવનં ગન્ત્વા એકમેકં રુક્ખં વિચિનન્તો પુપ્ફસ્સ વણ્ટમત્તમ્પિ નાદ્દસ. અથ વીતિવત્તે મજ્ઝન્હિકે દુતિયતીરં અગમાસિ. તત્થ ચ અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ અઞ્ઞતરસ્મિં મનુઞ્ઞે રુક્ખમૂલે દિવાવિહારં નિસિન્નો કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોતિ. સો તત્થ ઉપસઙ્કમિત્વા અમનસિકરિત્વા, સકિં નિસીદિત્વા, સકિં ઉક્કુટિકો હુત્વા, સકિં ઠત્વા, તં રુક્ખં સબ્બસાખાવિટપપત્તન્તરેસુ વિચિનન્તો કિલમતિ. તતો નં સો ભિક્ખુ આહ – ‘‘બ્રાહ્મણ, કિં મગ્ગસી’’તિ? ‘‘ઉદુમ્બરપુપ્ફં, ભો’’તિ. ‘‘ઉદુમ્બરપુપ્ફં નામ, બ્રાહ્મણ, લોકે નત્થિ, મુસા એતં વચનં, મા કિલમા’’તિ. અથ ભગવા તસ્સ ભિક્ખુનો અજ્ઝાસયં વિદિત્વા ઓભાસં મુઞ્ચિત્વા સમુપ્પન્નસમન્નાહારબહુમાનસ્સ ઇમા ઓભાસગાથાયો અભાસિ ‘‘યો નાજ્ઝગમા ભવેસુ સાર’’ન્તિ સબ્બા વત્તબ્બા.

તત્થ પઠમગાથાય તાવ નાજ્ઝગમાતિ નાધિગચ્છિ, નાધિગચ્છતિ વા. ભવેસૂતિ કામરૂપારૂપસઞ્ઞીઅસઞ્ઞીનેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞીએકવોકારચતુવોકારપઞ્ચવોકારભવેસુ. સારન્તિ નિચ્ચભાવં અત્તભાવં વા. વિચિનન્તિ પઞ્ઞાય ગવેસન્તો. પુપ્ફમિવ ઉદુમ્બરેસૂતિ યથા ઉદુમ્બરરુક્ખેસુ પુપ્ફં વિચિનન્તો એસ બ્રાહ્મણો નાજ્ઝગમા, એવં યો યોગાવચરોપિ પઞ્ઞાય વિચિનન્તો સબ્બભવેસુ કિઞ્ચિ સારં નાજ્ઝગમા. સો અસારકટ્ઠેન તે ધમ્મે અનિચ્ચતો અનત્તતો ચ વિપસ્સન્તો અનુપુબ્બેન લોકુત્તરધમ્મે અધિગચ્છન્તો જહાતિ ઓરપારં ઉરગો જિણ્ણમિવ તચં પુરાણન્તિ અયમત્થો યોજના ચ. અવસેસગાથાસુ પનસ્સ યોજનં અવત્વા વિસેસત્થમત્તમેવ વક્ખામ.

.

‘‘યસ્સન્તરતો ન સન્તિ કોપા,

ઇતિભવાભવતઞ્ચ વીતિવત્તો’’તિ. (ઉદા. ૨૦) –

એત્થ તાવ અયં ‘અન્તરસદ્દો’ –

‘‘નદીતીરેસુ સણ્ઠાને, સભાસુ રથિયાસુ ચ;

જના સઙ્ગમ્મ મન્તેન્તિ, મઞ્ચ તઞ્ચ કિમન્તર’’ન્તિ. (સં. નિ. ૧.૨૨૮);

‘‘અપ્પમત્તકેન વિસેસાધિગમેન અન્તરા વોસાનમાપાદિ’’ (અ. નિ. ૧૦.૮૪);

‘‘અનત્થજનનો કોધો, કોધો ચિત્તપ્પકોપનો;

ભયમન્તરતો જાતં, તં જનો નાવબુજ્ઝતી’’તિ. (અ. નિ. ૭.૬૪; ઇતિવુ. ૮૮) –

એવં કારણવેમજ્ઝચિત્તાદીસુ સમ્બહુલેસુ અત્થેસુ દિસ્સતિ. ઇધ પન ચિત્તે. તતો યસ્સન્તરતો ન સન્તિ કોપાતિ તતિયમગ્ગેન સમૂહતત્તા યસ્સ ચિત્તે ન સન્તિ કોપાતિ અત્થો. યસ્મા પન ભવોતિ સમ્પત્તિ, વિભવોતિ વિપત્તિ. તથા ભવોતિ વુદ્ધિ, વિભવોતિ હાનિ. ભવોતિ સસ્સતો, વિભવોતિ ઉચ્છેદો. ભવોતિ પુઞ્ઞં, વિભવોતિ પાપં. વિભવો અભવોતિ ચ અત્થતો એકમેવ. તસ્મા ઇતિભવાભવતઞ્ચ વીતિવત્તોતિ એત્થ યા એસા સમ્પત્તિવિપત્તિવુડ્ઢિહાનિસસ્સતુચ્છેદપુઞ્ઞપાપવસેન ઇતિ અનેકપ્પકારા ભવાભવતા વુચ્ચતિ. ચતૂહિપિ મગ્ગેહિ યથાસમ્ભવં તેન તેન નયેન તં ઇતિભવાભવતઞ્ચ વીતિવત્તોતિ એવમત્થો ઞાતબ્બો.

. યસ્સ વિતક્કાતિ એત્થ પન યસ્સ ભિક્ખુનો તયો કામબ્યાપાદવિહિંસાવિતક્કા, તયો ઞાતિજનપદામરવિતક્કા, તયો પરાનુદ્દયતાપટિસંયુત્તલાભસક્કારસિલોકઅનવઞ્ઞત્તિપટિસંયુત્તવિતક્કાતિ એતે નવ વિતક્કા સમન્તભદ્દકે વુત્તનયેન તત્થ તત્થ આદીનવં પચ્ચવેક્ખિત્વા પટિપક્ખવવત્થાનેન તસ્સ તસ્સ પહાનસમત્થેહિ તીહિ હેટ્ઠિમમગ્ગેહિ ચ વિધૂપિતા ભુસં ધૂપિતા સન્તાપિતા દડ્ઢાતિ અત્થો. એવં વિધૂપેત્વા ચ અજ્ઝત્તં સુવિકપ્પિતા અસેસા, નિયકજ્ઝત્તભૂતે અત્તનો ખન્ધસન્તાને અજ્ઝત્તજ્ઝત્તભૂતે ચિત્તે ચ યથા ન પુન સમ્ભવન્તિ, એવં અરહત્તમગ્ગેન અસેસા છિન્ના. છિન્નઞ્હિ કપ્પિતન્તિ વુચ્ચતિ. યથાહ ‘‘કપ્પિતકેસમસ્સૂ’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૨૨; ૪.૩૬૫). એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

. ઇદાનિ યો નાચ્ચસારીતિ એત્થ યો નાચ્ચસારીતિ યો નાતિધાવિ. ન પચ્ચસારીતિ ન ઓહીયિ. કિં વુત્તં હોતિ? અચ્ચારદ્ધવીરિયેન હિ ઉદ્ધચ્ચે પતન્તો અચ્ચાસરતિ, અતિસિથિલેન કોસજ્જે પતન્તો પચ્ચાસરતિ. તથા ભવતણ્હાય અત્તાનં કિલમેન્તો અચ્ચાસરતિ, કામતણ્હાય કામસુખમનુયુઞ્જન્તો પચ્ચાસરતિ. સસ્સતદિટ્ઠિયા અચ્ચાસરતિ, ઉચ્છેદદિટ્ઠિયા પચ્ચાસરતિ. અતીતં અનુસોચન્તો અચ્ચાસરતિ, અનાગત પટિકઙ્ખન્તો પચ્ચાસરતિ. પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિયા અચ્ચાસરતિ, અપરન્તાનુદિટ્ઠિયા પચ્ચાસરતિ. તસ્મા યો એતે ઉભો અન્તે વજ્જેત્વા મજ્ઝિમં પટિપદં પટિપજ્જન્તો નાચ્ચસારી ન પચ્ચસારીતિ એવં વુત્તં હોતિ. સબ્બં અચ્ચગમા ઇમં પપઞ્ચન્તિ તાય ચ પન અરહત્તમગ્ગવોસાનાય મજ્ઝિમાય પટિપદાય સબ્બં ઇમં વેદનાસઞ્ઞાવિતક્કપ્પભવં તણ્હામાનદિટ્ઠિસઙ્ખાતં તિવિધં પપઞ્ચં અચ્ચગમા અતિક્કન્તો, સમતિક્કન્તોતિ અત્થો.

. તદનન્તરગાથાય પન સબ્બં વિતથમિદન્તિ ઞત્વા લોકેતિ અયમેવ વિસેસો. તસ્સત્થો – સબ્બન્તિ અનવસેસં, સકલમનૂનન્તિ વુત્તં હોતિ. એવં સન્તેપિ પન વિપસ્સનુપગં લોકિયખન્ધાયતનધાતુપ્પભેદં સઙ્ખતમેવ ઇધાધિપ્પેતં. વિતથન્તિ વિગતતથભાવં. નિચ્ચન્તિ વા સુખન્તિ વા સુભન્તિ વા અત્તાતિ વા યથા યથા કિલેસવસેન બાલજનેહિ ગય્હતિ, તથાતથાભાવતો વિતથન્તિ વુત્તં હોતિ. ઇદન્તિ તમેવ સબ્બં પચ્ચક્ખભાવેન દસ્સેન્તો આહ. ઞત્વાતિ મગ્ગપઞ્ઞાય જાનિત્વા, તઞ્ચ પન અસમ્મોહતો, ન વિસયતો. લોકેતિ ઓકાસલોકે સબ્બં ખન્ધાદિભેદં ધમ્મજાતં ‘‘વિતથમિદ’’ન્તિ ઞત્વાતિ સમ્બન્ધો.

૧૦-૧૩. ઇદાનિ ઇતો પરાસુ ચતૂસુ ગાથાસુ વીતલોભો વીતરાગો વીતદોસો વીતમોહોતિ એતે વિસેસા. એત્થ લુબ્ભનવસેન લોભો. સબ્બસઙ્ગાહિકમેતં પઠમસ્સ અકુસલમૂલસ્સ અધિવચનં, વિસમલોભસ્સ વા. યો સો ‘‘અપ્પેકદા માતુમત્તીસુપિ લોભધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ, ભગિનિમત્તીસુપિ લોભધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તિ, ધીતુમત્તીસુપિ લોભધમ્મા ઉપ્પજ્જન્તી’’તિ (સં. નિ. ૪.૧૨૭) એવં વુત્તો. રજ્જનવસેન રાગો, પઞ્ચકામગુણરાગસ્સેતં અધિવચનં. દુસ્સનવસેન દોસો, પુબ્બે વુત્તકોધસ્સેતં અધિવચનં. મુય્હનવસેન મોહો, ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ અઞ્ઞાણસ્સેતં અધિવચનં. તત્થ યસ્મા અયં ભિક્ખુ લોભં જિગુચ્છન્તો વિપસ્સનં આરભિ ‘‘કુદાસ્સુ નામાહં લોભં વિનેત્વા વિગતલોભો વિહરેય્ય’’ન્તિ, તસ્મા તસ્સ લોભપ્પહાનૂપાયં સબ્બસઙ્ખારાનં વિતથભાવદસ્સનં લોભપ્પહાનાનિસંસઞ્ચ ઓરપારપ્પહાનં દસ્સેન્તો ઇમં ગાથમાહ. એસ નયો ઇતો પરાસુપિ. કેચિ પનાહુ – ‘‘યથાવુત્તેનેવ નયેન એતે ધમ્મે જિગુચ્છિત્વા વિપસ્સનમારદ્ધસ્સ તસ્સ તસ્સ ભિક્ખુનો એકમેકાવ એત્થ ગાથા વુત્તા’’તિ. યં રુચ્ચતિ, તં ગહેતબ્બં. એસ નયો ઇતો પરાસુ ચતૂસુ ગાથાસુ.

૧૪. અયં પનેત્થ અત્થવણ્ણના – અપ્પહીનટ્ઠેન સન્તાને સયન્તીતિ અનુસયા કામરાગપટિઘમાનદિટ્ઠિવિચિકિચ્છાભવરાગાવિજ્જાનં એતં અધિવચનં. સમ્પયુત્તધમ્માનં અત્તનો આકારાનુવિધાનટ્ઠેન મૂલા; અખેમટ્ઠેન અકુસલા; ધમ્માનં પતિટ્ઠાભૂતાતિપિ મૂલા; સાવજ્જદુક્ખવિપાકટ્ઠેન અકુસલા; ઉભયમ્પેતં લોભદોસમોહાનં અધિવચનં. તે હિ ‘‘લોભો, ભિક્ખવે, અકુસલઞ્ચ અકુસલમૂલઞ્ચા’’તિઆદિના નયેન એવં નિદ્દિટ્ઠા. એવમેતે અનુસયા તેન તેન મગ્ગેન પહીનત્તા યસ્સ કેચિ ન સન્તિ, એતે ચ અકુસલમૂલા તથેવ સમૂહતાસે, સમૂહતા ઇચ્ચેવ અત્થો. પચ્ચત્તબહુવચનસ્સ હિ સે-કારાગમં ઇચ્છન્તિ સદ્દલક્ખણકોવિદા. અટ્ઠકથાચરિયા પન ‘‘સેતિ નિપાતો’’તિ વણ્ણયન્તિ. યં રુચ્ચતિ, તં ગહેતબ્બં. એત્થ પન ‘‘કિઞ્ચાપિ સો એવંવિધો ભિક્ખુ ખીણાસવો હોતિ, ખીણાસવો ચ નેવ આદિયતિ, ન પજહતિ, પજહિત્વા ઠિતો’’તિ વુત્તો. તથાપિ વત્તમાનસમીપે વત્તમાનવચનલક્ખણેન ‘‘જહાતિ ઓરપાર’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અથ વા અનુપાદિસેસાય ચ નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયન્તો અત્તનો અજ્ઝત્તિકબાહિરાયતનસઙ્ખાતં જહાતિ ઓરપારન્તિ વેદિતબ્બો.

તત્થ કિલેસપટિપાટિયા મગ્ગપટિપાટિયા ચાતિ દ્વિધા અનુસયાનં અભાવો વેદિતબ્બો. કિલેસપટિપાટિયા હિ કામરાગાનુસયપટિઘાનુસયાનં તતિયમગ્ગેન અભાવો હોતિ, માનાનુસયસ્સ ચતુત્થમગ્ગેન, દિટ્ઠાનુસયવિચિકિચ્છાનુસયાનં પઠમમગ્ગેન, ભવરાગાનુસયાવિજ્જાનુસયાનં ચતુત્થમગ્ગેનેવ. મગ્ગપટિપાટિયા પન પઠમમગ્ગેન દિટ્ઠાનુસયવિચિકિચ્છાનુસયાનં અભાવો હોતિ. દુતિયમગ્ગેન કામરાગાનુસયપટિઘાનુસયાનં તનુભાવો, તતિયમગ્ગેન સબ્બસો અભાવો, ચતુત્થમગ્ગેન માનાનુસયભવરાગાનુસયાવિજ્જાનુસયાનં અભાવો હોતિ. તત્થ યસ્મા ન સબ્બે અનુસયા અકુસલમૂલા; કામરાગભવરાગાનુસયા એવ હિ લોભાકુસલમૂલેન સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. પટિઘાનુસયાવિજ્જાનુસયા ચ ‘‘દોસો અકુસલમૂલં, મોહો અકુસલમૂલં’’ ઇચ્ચેવ સઙ્ખં ગચ્છન્તિ, દિટ્ઠિમાનવિચિકિચ્છાનુસયા પન ન કિઞ્ચિ અકુસલમૂલં હોન્તિ, યસ્મા વા અનુસયાભાવવસેન ચ અકુસલમૂલસમુગ્ઘાતવસેન ચ કિલેસપ્પહાનં પટ્ઠપેસિ, તસ્મા –

‘‘યસ્સાનુસયા ન સન્તિ કેચિ, મૂલા ચ અકુસલા સમૂહતાસે’’. –

ઇતિ ભગવા આહ.

૧૫. યસ્સ દરથજાતિ એત્થ પન પઠમુપ્પન્ના કિલેસા પરિળાહટ્ઠેન દરથા નામ, અપરાપરુપ્પન્ના પન તેહિ દરથેહિ જાતત્તા દરથજા નામ. ઓરન્તિ સક્કાયો વુચ્ચતિ. યથાહ – ‘‘ઓરિમં તીરન્તિ ખો, ભિક્ખુ, સક્કાયસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ (સં. નિ. ૪.૨૩૮). આગમનાયાતિ ઉપ્પત્તિયા. પચ્ચયાસેતિ પચ્ચયા એવ. કિં વુત્તં હોતિ? યસ્સ પન ઉપાદાનક્ખન્ધગ્ગહણાય પચ્ચયભૂતા અરિયમગ્ગેન પહીનત્તા, કેચિ દરથજવેવચના કિલેસા ન સન્તિ, પુબ્બે વુત્તનયેનેવ સો ભિક્ખુ જહાતિ ઓરપારન્તિ.

૧૬. યસ્સ વનથજાતિ એત્થપિ દરથજા વિય વનથજા વેદિતબ્બા. વચનત્થે પન અયં વિસેસો – વનુતે, વનોતીતિ વા વનં યાચતિ સેવતિ ભજતીતિ અત્થો. તણ્હાયેતં અધિવચનં. સા હિ વિસયાનં પત્થનતો સેવનતો ચ ‘‘વન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તં પરિયુટ્ઠાનવસેન વનં થરતિ તનોતીતિ વનથો, તણ્હાનુસયસ્સેતં અધિવચનં. વનથા જાતાતિ વનથજાતિ. કેચિ પનાહુ ‘‘સબ્બેપિ કિલેસા ગહનટ્ઠેન વનથોતિ વુચ્ચન્તિ, અપરાપરુપ્પન્ના પન વનથજા’’તિ. અયમેવ ચેત્થ ઉરગસુત્તે અત્થો અધિપ્પેતો, ઇતરો પન ધમ્મપદગાથાયં. વિનિબન્ધાય ભવાયાતિ ભવવિનિબન્ધાય. અથ વા ચિત્તસ્સ વિસયેસુ વિનિબન્ધાય આયતિં ઉપ્પત્તિયા ચાતિ અત્થો. હેતુયેવ હેતુકપ્પા.

૧૭. યો નીવરણેતિ એત્થ નીવરણાતિ ચિત્તં, હિતપટિપત્તિં વા નીવરન્તીતિ નીવરણા, પટિચ્છાદેન્તીતિ અત્થો. પહાયાતિ છડ્ડેત્વા. પઞ્ચાતિ તેસં સઙ્ખ્યાપરિચ્છેદો. ઈઘાભાવતો અનીઘો. કથંકથાય તિણ્ણત્તા તિણ્ણકથંકથો. વિગતસલ્લત્તા વિસલ્લો. કિં વુત્તં હોતિ? યો ભિક્ખુ કામચ્છન્દાદીનિ પઞ્ચ નીવરણાનિ સમન્તભદ્દકે વુત્તનયેન સામઞ્ઞતો વિસેસતો ચ નીવરણેસુ આદીનવં દિસ્વા તેન તેન મગ્ગેન પહાય તેસઞ્ચ પહીનત્તા એવ કિલેસદુક્ખસઙ્ખાતસ્સ ઈઘસ્સાભાવેન અનીઘો, ‘‘અહોસિં નુ ખો અહં અતીતમદ્ધાન’’ન્તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૧૮; સં. નિ. ૨.૨૦) નયેન પવત્તાય કથંકથાય તિણ્ણત્તા તિણ્ણકથંકથો, ‘‘તત્થ કતમે પઞ્ચ સલ્લા? રાગસલ્લો, દોસસલ્લો, મોહસલ્લો, માનસલ્લો, દિટ્ઠિસલ્લો’’તિ વુત્તાનં પઞ્ચન્નં સલ્લાનં વિગતત્તા વિસલ્લો. સો ભિક્ખુ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ જહાતિ ઓરપારન્તિ.

અત્રાપિ ચ કિલેસપટિપાટિયા મગ્ગપટિપાટિયા ચાતિ દ્વિધા એવ નીવરણપ્પહાનં વેદિતબ્બં. કિલેસપટિપાટિયા હિ કામચ્છન્દનીવરણસ્સ બ્યાપાદનીવરણસ્સ ચ તતિયમગ્ગેન પહાનં હોતિ, થિનમિદ્ધનીવરણસ્સ ઉદ્ધચ્ચનીવરણસ્સ ચ ચતુત્થમગ્ગેન. ‘‘અકતં વત મે કુસલ’’ન્તિઆદિના (મ. નિ. ૩.૨૪૮; નેત્તિ. ૧૨૦) નયેન પવત્તસ્સ વિપ્પટિસારસઙ્ખાતસ્સ કુક્કુચ્ચનીવરણસ્સ વિચિકિચ્છાનીવરણસ્સ ચ પઠમમગ્ગેન. મગ્ગપટિપાટિયા પન કુક્કુચ્ચનીવરણસ્સ વિચિકિચ્છાનીવરણસ્સ ચ પઠમમગ્ગેન પહાનં હોતિ, કામચ્છન્દનીવરણસ્સ બ્યાપાદનીવરણસ્સ ચ દુતિયમગ્ગેન તનુભાવો હોતિ, તતિયેન અનવસેસપ્પહાનં. થિનમિદ્ધનીવરણસ્સ ઉદ્ધચ્ચનીવરણસ્સ ચ ચતુત્થમગ્ગેન પહાનં હોતીતિ. એવં –

‘‘યો નીવરણે પહાય પઞ્ચ, અનીઘો તિણ્ણકથંકથો વિસલ્લો;

સો ભિક્ખુ જહાતિ ઓરપારં, ઉરગો જિણ્ણમિવત્તચં પુરાણ’’ન્તિ. –

અરહત્તનિકૂટેનેવ ભગવા દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. દેસનાપરિયોસાને સો ભિક્ખુ અરહત્તે પતિટ્ઠિતો. ‘‘એકચ્ચે યેન યેન તેસં ભિક્ખૂનં યા યા ગાથા દેસિતા, તેન તેન તસ્સા તસ્સા ગાથાય પરિયોસાને સો સો ભિક્ખુ અરહત્તે પતિટ્ઠિતો’’તિ વદન્તિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય ઉરગસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. ધનિયસુત્તવણ્ણના

૧૮. પક્કોદનોતિ ધનિયસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ. તેન સમયેન ધનિયો ગોપો મહીતીરે પટિવસતિ. તસ્સાયં પુબ્બયોગો – કસ્સપસ્સ ભગવતો પાવચને દિબ્બમાને વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ દિવસે દિવસે સઙ્ઘસ્સ વીસતિ સલાકભત્તાનિ અદાસિ. સો તતો ચુતો દેવેસુ ઉપ્પન્નો. એવં દેવલોકે એકં બુદ્ધન્તરં ખેપેત્વા અમ્હાકં ભગવતો કાલે વિદેહરટ્ઠમજ્ઝે પબ્બતરટ્ઠં નામ અત્થિ તત્થ ધમ્મકોરણ્ડં નામ નગરં, તસ્મિં નગરે સેટ્ઠિપુત્તો હુત્વા અભિનિબ્બત્તો, ગોયૂથં નિસ્સાય જીવતિ. તસ્સ હિ તિંસમત્તાનિ ગોસહસ્સાનિ હોન્તિ, સત્તવીસસહસ્સા ગાવો ખીરં દુય્હન્તિ. ગોપા નામ નિબદ્ધવાસિનો ન હોન્તિ. વસ્સિકે ચત્તારોમાસે થલે વસન્તિ, અવસેસે અટ્ઠમાસે યત્થ તિણોદકં સુખં લબ્ભતિ, તત્થ વસન્તિ. તઞ્ચ નદીતીરં વા જાતસ્સરતીરં વા હોતિ. અથાયમ્પિ વસ્સકાલે અત્તનો વસિતગામતો નિક્ખમિત્વા ગુન્નં ફાસુવિહારત્થાય ઓકાસં ગવેસન્તો મહામહી ભિજ્જિત્વા એકતો કાલમહી એકતો મહામહિચ્ચેવ સઙ્ખં ગન્ત્વા સન્દમાના પુન સમુદ્દસમીપે સમાગન્ત્વા પવત્તા. યં ઓકાસં અન્તરદીપં અકાસિ, તં પવિસિત્વા વચ્છાનં સાલં અત્તનો ચ નિવેસનં માપેત્વા વાસં કપ્પેસિ. તસ્સ સત્ત પુત્તા, સત્ત ધીતરો, સત્ત સુણિસા, અનેકે ચ કમ્મકારા હોન્તિ. ગોપા નામ વસ્સનિમિત્તં જાનન્તિ. યદા સકુણિકા કુલાવકાનિ રુક્ખગ્ગે કરોન્તિ, કક્કટકા ઉદકસમીપે દ્વારં પિદહિત્વા થલસમીપદ્વારેન વળઞ્જેન્તિ, તદા સુવુટ્ઠિકા ભવિસ્સતીતિ ગણ્હન્તિ. યદા પન સકુણિકા કુલાવકાનિ નીચટ્ઠાને ઉદકપિટ્ઠે કરોન્તિ, કક્કટકા થલસમીપે દ્વારં પિદહિત્વા ઉદકસમીપદ્વારેન વળઞ્જેન્તિ, તદા દુબ્બુટ્ઠિકા ભવિસ્સતીતિ ગણ્હન્તિ.

અથ સો ધનિયો સુવુટ્ઠિકનિમિત્તાનિ ઉપસલ્લક્ખેત્વા ઉપકટ્ઠે વસ્સકાલે અન્તરદીપા નિક્ખમિત્વા મહામહિયા પરતીરે સત્તસત્તાહમ્પિ દેવે વસ્સન્તે ઉદકેન અનજ્ઝોત્થરણોકાસે અત્તનો વસનોકાસં કત્વા સમન્તા પરિક્ખિપિત્વા, વચ્છસાલાયો માપેત્વા, તત્થ નિવાસં કપ્પેસિ. અથસ્સ દારુતિણાદિસઙ્ગહે કતે સબ્બેસુ પુત્તદારકમ્મકરપોરિસેસુ સમાનિયેસુ જાતેસુ નાનપ્પકારે ખજ્જભોજ્જે પટિયત્તે સમન્તા ચતુદ્દિસા મેઘમણ્ડલાનિ ઉટ્ઠહિંસુ. સો ધેનુયો દુહાપેત્વા, વચ્છસાલાસુ વચ્છે સણ્ઠાપેત્વા, ગુન્નં ચતુદ્દિસા ધૂમં કારાપેત્વા, સબ્બપરિજનં ભોજાપેત્વા, સબ્બકિચ્ચાનિ કારાપેત્વા તત્થ તત્થ દીપે ઉજ્જાલાપેત્વા, સયં ખીરેન ભત્તં ભુઞ્જિત્વા, મહાસયને સયન્તો અત્તનો સિરિસમ્પત્તિં દિસ્વા, તુટ્ઠચિત્તો હુત્વા, અપરદિસાય મેઘત્થનિતસદ્દં સુત્વા નિપન્નો ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ ‘‘પક્કોદનો દુદ્ધખીરોહમસ્મી’’તિ.

તત્રાયં અત્થવણ્ણના – પક્કોદનોતિ સિદ્ધભત્તો. દુદ્ધખીરોતિ ગાવો દુહિત્વા ગહિતખીરો. અહન્તિ અત્તાનં નિદસ્સેતિ, અસ્મીતિ અત્તનો તથાભાવં. પક્કોદનો દુદ્ધખીરો ચ અહમસ્મિ ભવામીતિ અત્થો. ઇતીતિ એવમાહાતિ અત્થો. નિદ્દેસે પન ‘‘ઇતીતિ પદસન્ધિ, પદસંસગ્ગો, પદપારિપૂરિ, અક્ખરસમવાયો બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતા પદાનુપુબ્બતામેત’’ન્તિ (ચૂળનિ. અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧) એવમસ્સ અત્થો વણ્ણિતો. સોપિ ઇદમેવ સન્ધાયાતિ વેદિતબ્બો. યં યં હિ પદં પુબ્બપદેન વુત્તં, તસ્સ તસ્સ એવમાહાતિ એતમત્થં પકાસેન્તોયેવ ઇતિસદ્દો પચ્છિમેન પદેન મેત્તેય્યો ઇતિ વા ભગવા ઇતિ વા એવમાદિના પદસન્ધિ હોતિ, નાઞ્ઞથા.

ધનિયો ગોપોતિ તસ્સ સેટ્ઠિપુત્તસ્સ નામસમોધાનં. સો હિ યાનિમાનિ થાવરાદીનિ પઞ્ચ ધનાનિ, તેસુ ઠપેત્વા દાનસીલાદિઅનુગામિકધનં, ખેત્તવત્થુ-આરામાદિતો થાવરધનતોપિ, ગવસ્સાદિતો જઙ્ગમધનતોપિ હિરઞ્ઞસુવણ્ણાદિતો સંહારિમધનતોપિ, સિપ્પાયતનાદિતો અઙ્ગસમધનતોપિ યં તં લોકસ્સ પઞ્ચગોરસાનુપ્પદાનેન બહૂપકારં તં સન્ધાય ‘‘નત્થિ ગોસમિતં ધન’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૧૩; નેત્તિ. ૧૨૩) એવં વિસેસિતં ગોધનં, તેન સમન્નાગતત્તા ધનિયો, ગુન્નં પાલનતો ગોપો. યો હિ અત્તનો ગાવો પાલેતિ, સો ‘‘ગોપો’’તિ વુચ્ચતિ. યો પરેસં વેતનેન ભટો હુત્વા, સો ગોપાલકો. અયં પન અત્તનોયેવ, તેન ગોપોતિ વુત્તો.

અનુતીરેતિ તીરસ્સ સમીપે. મહિયાતિ મહામહીનામિકાય નદિયા. સમાનેન અનુકૂલવત્તિના પરિજનેન સદ્ધિં વાસો યસ્સ સો સમાનવાસો, અયઞ્ચ તથાવિધો. તેનાહ ‘‘સમાનવાસો’’તિ. છન્નાતિ તિણપણ્ણચ્છદનેહિ અનોવસ્સકા કતા. કુટીતિ વસનઘરસ્સેતં અધિવચનં. આહિતોતિ આભતો, જાલિતો વા. ગિનીતિ અગ્ગિ. તેસુ તેસુ ઠાનેસુ અગ્ગિ ‘‘ગિની’’તિ વોહરીયતિ. અથ ચે પત્થયસીતિ ઇદાનિ યદિ ઇચ્છસીતિ વુત્તં હોતિ. પવસ્સાતિ સિઞ્ચ, પગ્ઘર, ઉદકં મુઞ્ચાતિ અત્થો. દેવાતિ મેઘં આલપતિ. અયં તાવેત્થ પદવણ્ણના.

અયં પન અત્થવણ્ણના – એવમયં ધનિયો ગોપો અત્તનો સયનઘરે મહાસયને નિપન્નો મેઘત્થનિતં સુત્વા ‘‘પક્કોદનોહમસ્મી’’તિ ભણન્તો કાયદુક્ખવૂપસમૂપાયં કાયસુખહેતુઞ્ચ અત્તનો સન્નિહિતં દીપેતિ. ‘‘દુદ્ધખીરોહમસ્મી’’તિ ભણન્તો ચિત્તદુક્ખવૂપસમૂપાયં ચિત્તસુખહેતુઞ્ચ. ‘‘અનુતીરે મહિયા’’તિ નિવાસટ્ઠાનસમ્પત્તિં, ‘‘સમાનવાસો’’તિ તાદિસે કાલે પિયવિપ્પયોગપદટ્ઠાનસ્સ સોકસ્સાભાવં. ‘‘છન્ના કુટી’’તિ કાયદુક્ખાપગમપટિઘાતં. ‘‘આહિતો ગિની’’તિ યસ્મા ગોપાલકા પરિક્ખેપધૂમદારુઅગ્ગિવસેન તયો અગ્ગી કરોન્તિ. તે ચ તસ્સ ગેહે સબ્બે કતા, તસ્મા સબ્બદિસાસુ પરિક્ખેપગ્ગિં સન્ધાય ‘‘આહિતો ગિની’’તિ ભણન્તો વાળમિગાગમનનિવારણં દીપેતિ, ગુન્નં મજ્ઝે ગોમયાદીહિ ધૂમગ્ગિં સન્ધાય ડંસમકસાદીહિ ગુન્નં અનાબાધં, ગોપાલકાનં સયનટ્ઠાને દારુઅગ્ગિં સન્ધાય ગોપાલકાનં સીતાબાધપટિઘાતં. સો એવં દીપેન્તો અત્તનો વા ગુન્નં વા પરિજનસ્સ વા વુટ્ઠિપચ્ચયસ્સ કસ્સચિ આબાધસ્સ અભાવતો પીતિસોમનસ્સજાતો આહ – ‘‘અથ ચે પત્થયસી પવસ્સ દેવા’’તિ.

૧૯. એવં ધનિયસ્સ ઇમં ગાથં ભાસમાનસ્સ અસ્સોસિ ભગવા દિબ્બાય સોતધાતુયા વિસુદ્ધાય અતિક્કન્તમાનુસિકાય જેતવનમહાવિહારે ગન્ધકુટિયં વિહરન્તો. સુત્વા ચ પન બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો અદ્દસ ધનિયઞ્ચ પજાપતિઞ્ચસ્સ ‘‘ઇમે ઉભોપિ હેતુસમ્પન્ના. સચે અહં ગન્ત્વા ધમ્મં દેસેસ્સામિ, ઉભોપિ પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિસ્સન્તિ. નો ચે ગમિસ્સામિ, સ્વે ઉદકોઘેન વિનસ્સિસ્સન્તી’’તિ તં ખણેયેવ સાવત્થિતો સત્ત યોજનસતાનિ ધનિયસ્સ નિવાસટ્ઠાનં આકાસેન ગન્ત્વા તસ્સ કુટિયા ઉપરિ અટ્ઠાસિ. ધનિયો તં ગાથં પુનપ્પુનં ભાસતિયેવ, ન નિટ્ઠાપેતિ, ભગવતિ ગતેપિ ભાસતિ. ભગવા ચ તં સુત્વા ‘‘ન એત્તકેન સન્તુટ્ઠા વા વિસ્સત્થા વા હોન્તિ, એવં પન હોન્તી’’તિ દસ્સેતું –

‘‘અક્કોધનો વિગતખિલોહમસ્મિ, અનુતીરે મહિયેકરત્તિવાસો;

વિવટા કુટિ નિબ્બુતો ગિનિ, અથ ચે પત્થયસી પવસ્સ દેવા’’તિ. –

ઇમં પટિગાથં અભાસિ બ્યઞ્જનસભાગં નો અત્થસભાગં. ન હિ ‘‘પક્કોદનો’’તિ, ‘‘અક્કોધનો’’તિ ચ આદીનિ પદાનિ અત્થતો સમેન્તિ મહાસમુદ્દસ્સ ઓરિમપારિમતીરાનિ વિય, બ્યઞ્જનં પનેત્થ કિઞ્ચિ કિઞ્ચિ સમેતીતિ બ્યઞ્જનસભાગાનિ હોન્તિ. તત્થ પુરિમગાથાય સદિસપદાનં વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

વિસેસપદાનં પનાયં પદતો અત્થતો ચ વણ્ણના – અક્કોધનોતિ અકુજ્ઝનસભાવો. યો હિ સો પુબ્બે વુત્તપ્પકારઆઘાતવત્થુસમ્ભવો કોધો એકચ્ચસ્સ સુપરિત્તોપિ ઉપ્પજ્જમાનો હદયં સન્તાપેત્વા વૂપસમ્મતિ, યેન ચ તતો બલવતરુપ્પન્નેન એકચ્ચો મુખવિકુણનમત્તં કરોતિ, તતો બલવતરેન એકચ્ચો ફરુસં વત્તુકામો હનુસઞ્ચલનમત્તં કરોતિ, અપરો તતો બલવતરેન ફરુસં ભણતિ, અપરો તતો બલવતરેન દણ્ડં વા સત્થં વા ગવેસન્તો દિસા વિલોકેતિ, અપરો તતો બલવતરેન દણ્ડં વા સત્થં વા આમસતિ, અપરો તતો બલવતરેન દણ્ડાદીનિ ગહેત્વા ઉપધાવતિ, અપરો તતો બલવતરેન એકં વા દ્વે વા પહારે દેતિ, અપરો તતો બલવતરેન અપિ ઞાતિસાલોહિતં જીવિતા વોરોપેતિ, એકચ્ચો તતો બલવતરેન પચ્છા વિપ્પટિસારી અત્તાનમ્પિ જીવિતા વોરોપેતિ સીહળદીપે કાલગામવાસી અમચ્ચો વિય. એત્તાવતા ચ કોધો પરમવેપુલ્લપ્પત્તો હોતિ. સો ભગવતા બોધિમણ્ડેયેવ સબ્બસો પહીનો ઉચ્છિન્નમૂલો તાલાવત્થુકતો, તસ્મા ભગવા ‘‘અક્કોધનોહમસ્મી’’તિ આહ.

વિગતખિલોતિ અપગતખિલો. યે હિ તે ચિત્તબન્ધભાવેન પઞ્ચ ચેતોખિલા વુત્તા, યે હિ ચ ખિલભૂતે ચિત્તે સેય્યથાપિ નામ ખિલે ભૂમિભાગે ચત્તારો માસે વસ્સન્તેપિ દેવે સસ્સાનિ ન રુહન્તિ, એવમેવં સદ્ધમ્મસ્સવનાદિકુસલહેતુવસ્સે વસ્સન્તેપિ કુસલં ન રુહતિ તે ચ ભગવતા બોધિમણ્ડેયેવ સબ્બસો પહીના, તસ્મા ભગવા ‘‘વિગતખિલોહમસ્મી’’તિ આહ.

એકરત્તિં વાસો અસ્સાતિ એકરત્તિવાસો. યથા હિ ધનિયો તત્થ ચત્તારો વસ્સિકે માસે નિબદ્ધવાસં ઉપગતો, ન તથા ભગવા. ભગવા હિ તંયેવ રત્તિં તસ્સ અત્થકામતાય તત્થ વાસં ઉપગતો. તસ્મા ‘‘એકરત્તિવાસો’’તિ આહ. વિવટાતિ અપનીતચ્છદના. કુટીતિ અત્તભાવો. અત્તભાવો હિ તં તં અત્થવસં પટિચ્ચ કાયોતિપિ ગુહાતિપિ દેહોતિપિ સન્દેહોતિપિ નાવાતિપિ રથોતિપિ વણોતિપિ ધજોતિપિ વમ્મિકોતિપિ કુટીતિપિ કુટિકાતિપિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન કટ્ઠાદીનિ પટિચ્ચ ગેહનામિકા કુટિ વિય અટ્ઠિઆદીનિ પટિચ્ચ સઙ્ખ્યં ગતત્તા ‘‘કુટી’’તિ વુત્તો. યથાહ –

‘‘સેય્યથાપિ, આવુસો, કટ્ઠઞ્ચ પટિચ્ચ, વલ્લિઞ્ચ પટિચ્ચ, મત્તિકઞ્ચ પટિચ્ચ, તિણઞ્ચ પટિચ્ચ, આકાસો પરિવારિતો અગારંત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ; એવમેવ ખો, આવુસો, અટ્ઠિઞ્ચ પટિચ્ચ, ન્હારુઞ્ચ પટિચ્ચ, મંસઞ્ચ પટિચ્ચ, ચમ્મઞ્ચ પટિચ્ચ, આકાસો પરિવારિતો રૂપન્ત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૦૬).

ચિત્તમક્કટસ્સ નિવાસતો વા કુટિ. યથાહ –

‘‘અટ્ઠિકઙ્કલકુટિ ચે સા, મક્કટાવસથો ઇતિ;

મક્કટો પઞ્ચદ્વારાય, કુટિકાય પસક્કિય;

દ્વારેન અનુપરિયાતિ, ઘટ્ટયન્તો પુનપ્પુન’’ન્તિ. (થેરગા. ૧૨૫);

સા કુટિ યેન તણ્હામાનદિટ્ઠિછદનેન સત્તાનં છન્નત્તા પુનપ્પુનં રાગાદિકિલેસવસ્સં અતિવસ્સતિ. યથાહ –

‘‘છન્નમતિવસ્સતિ, વિવટં નાતિવસ્સતિ;

તસ્મા છન્નં વિવરેથ, એવં તં નાતિવસ્સતી’’તિ. (ઉદા. ૪૫; થેરગા. ૪૪૭; પરિ. ૩૩૯);

અયં ગાથા દ્વીસુ ઠાનેસુ વુત્તા ખન્ધકે થેરગાથાયઞ્ચ. ખન્ધકે હિ ‘‘યો આપત્તિં પટિચ્છાદેતિ, તસ્સ કિલેસા ચ પુનપ્પુનં આપત્તિયો ચ અતિવસ્સન્તિ, યો પન ન પટિચ્છાદેતિ, તસ્સ નાતિવસ્સન્તી’’તિ ઇમં અત્થં પટિચ્ચ વુત્તા. થેરગાથાયં ‘‘યસ્સ રાગાદિચ્છદનં અત્થિ, તસ્સ પુન ઇટ્ઠારમ્મણાદીસુ રાગાદિસમ્ભવતો છન્નમતિવસ્સતિ. યો વા ઉપ્પન્ને કિલેસે અધિવાસેતિ, તસ્સેવ અધિવાસિતકિલેસચ્છદનચ્છન્ના અત્તભાવકુટિ પુનપ્પુનં કિલેસવસ્સં અતિવસ્સતિ. યસ્સ પન અરહત્તમગ્ગઞાણવાતેન કિલેસચ્છદનસ્સ વિદ્ધંસિતત્તા વિવટા, તસ્સ નાતિવસ્સતી’’તિ. અયમત્થો ઇધ અધિપ્પેતો. ભગવતા હિ યથાવુત્તં છદનં યથાવુત્તેનેવ નયેન વિદ્ધંસિતં, તસ્મા ‘‘વિવટા કુટી’’તિ આહ. નિબ્બુતોતિ ઉપસન્તો. ગિનીતિ અગ્ગિ. યેન હિ એકાદસવિધેન અગ્ગિના સબ્બમિદં આદિત્તં. યથાહ – ‘‘આદિત્તં રાગગ્ગિના’’તિ વિત્થારો. સો અગ્ગિ ભગવતો બોધિમૂલેયેવ અરિયમગ્ગસલિલસેકેન નિબ્બુતો, તસ્મા ‘‘નિબ્બુતો ગિની’’તિ આહ.

એવં વદન્તો ચ ધનિયં અતુટ્ઠબ્બેન તુસ્સમાનં અઞ્ઞાપદેસેનેવ પરિભાસતિ, ઓવદતિ, અનુસાસતિ. કથં? ‘‘અક્કોધનો’’તિ હિ વદમાનો, ધનિય, ત્વં ‘‘પક્કોદનોહમસ્મી’’તિ તુટ્ઠો, ઓદનપાકો ચ યાવજીવં ધનપરિક્ખયેન કત્તબ્બો, ધનપરિક્ખયો ચ આરક્ખાદિદુક્ખપદટ્ઠાનો, એવં સન્તે દુક્ખેનેવ તુટ્ઠો હોસિ. અહં પન ‘‘અક્કોધનોહમસ્મી’’તિ તુસ્સન્તો સન્દિટ્ઠિકસમ્પરાયિકદુક્ખાભાવેન તુટ્ઠો હોમીતિ દીપેતિ. ‘‘વિગતખિલો’’તિ વદમાનો ત્વં ‘‘દુદ્ધખીરોહમસ્મી’’તિ તુસ્સન્તો અકતકિચ્ચોવ ‘‘કતકિચ્ચોહમસ્મી’’તિ મન્ત્વા તુટ્ઠો, અહં પન ‘‘વિગતખિલોહમસ્મી’’તિ તુસ્સન્તો કતકિચ્ચોવ તુટ્ઠો હોમીતિ દીપેતિ. ‘‘અનુતીરે મહિયેકરત્તિવાસો’’તિ વદમાનો ત્વં અનુતીરે મહિયા સમાનવાસોતિ તુસ્સન્તો ચતુમાસનિબદ્ધવાસેન તુટ્ઠો. નિબદ્ધવાસો ચ આવાસસઙ્ગેન હોતિ, સો ચ દુક્ખો, એવં સન્તે દુક્ખેનેવ તુટ્ઠો હોસિ. અહં પન એકરત્તિવાસોતિ તુસ્સન્તો અનિબદ્ધવાસેન તુટ્ઠો, અનિબદ્ધવાસો ચ આવાસસઙ્ગાભાવેન હોતિ, આવાસસઙ્ગાભાવો ચ સુખોતિ સુખેનેવ તુટ્ઠો હોમીતિ દીપેતિ.

‘‘વિવટા કુટી’’તિ વદમાનો ત્વં છન્ના કુટીતિ તુસ્સન્તો છન્નગેહતાય તુટ્ઠો, ગેહે ચ તે છન્નેપિ અત્તભાવકુટિકં કિલેસવસ્સં અતિવસ્સતિ, યેન સઞ્જનિતેહિ ચતૂહિ મહોઘેહિ વુય્હમાનો અનયબ્યસનં પાપુણેય્યાસિ, એવં સન્તે અતુટ્ઠબ્બેનેવ તુટ્ઠો હોસિ. અહં પન ‘‘વિવટા કુટી’’તિ તુસ્સન્તો અત્તભાવકુટિયા કિલેસચ્છદનાભાવેન તુટ્ઠો. એવઞ્ચ મે વિવટાય કુટિયા ન તં કિલેસવસ્સં અતિવસ્સતિ, યેન સઞ્જનિતેહિ ચતૂહિ મહોઘેહિ વુય્હમાનો અનયબ્યસનં પાપુણેય્યં, એવં સન્તે તુટ્ઠબ્બેનેવ તુટ્ઠો હોમીતિ દીપેતિ. ‘‘નિબ્બુતો ગિની’’તિ વદમાનો ત્વં આહિતો ગિનીતિ તુસ્સન્તો અકતૂપદ્દવનિવારણોવ કતૂપદ્દવનિવારણોસ્મીતિ મન્ત્વા તુટ્ઠો. અહં પન નિબ્બુતો ગિનીતિ તુસ્સન્તો એકાદસગ્ગિપરિળાહાભાવતો કતૂપદ્દવનિવારણતાયેવ તુટ્ઠોતિ દીપેતિ. ‘‘અથ ચે પત્થયસી પવસ્સ દેવા’’તિ વદમાનો એવં વિગતદુક્ખાનં અનુપ્પત્તસુખાનં કતસબ્બકિચ્ચાનં અમ્હાદિસાનં એતં વચનં સોભતિ, અથ ચે પત્થયસિ, પવસ્સ દેવ, ન નો તયિ વસ્સન્તે વા અવસ્સન્તે વા વુડ્ઢિ વા હાનિ વા અત્થિ, ત્વં પન કસ્મા એવં વદસીતિ દીપેતિ. તસ્મા યં વુત્તં ‘‘એવં વદન્તો ચ ધનિય અતુટ્ઠબ્બેનેવ તુસ્સમાનં અઞ્ઞાપદેસેનેવ પરિભાસતિ ઓવદતિ, અનુસાસતી’’તિ, તં સમ્મદેવ વુત્તન્તિ.

૨૦. એવમિમં ભગવતા વુત્તં ગાથં સુત્વાપિ ધનિયો ગોપો ‘‘કો અયં ગાથં ભાસતી’’તિ અવત્વા તેન સુભાસિતેન પરિતુટ્ઠો પુનપિ તથારૂપં સોતુકામો અપરમ્પિ ગાથમાહ ‘‘અન્ધકમકસા’’તિ. તત્થ અન્ધકાતિ કાળમક્ખિકાનં અધિવચનં, પિઙ્ગલમક્ખિકાનન્તિપિ એકે. મકસાતિ મકસાયેવ. ન વિજ્જરેતિ નત્થિ. કચ્છેતિ દ્વે કચ્છા – નદીકચ્છો ચ પબ્બતકચ્છો ચ. ઇધ નદીકચ્છો. રુળ્હતિણેતિ સઞ્જાતતિણે. ચરન્તીતિ ભત્તકિચ્ચં કરોન્તિ. વુટ્ઠિમ્પીતિ વાતવુટ્ઠિઆદિકા અનેકા વુટ્ઠિયો, તા આળવકસુત્તે પકાસયિસ્સામ. ઇધ પન વસ્સવુટ્ઠિં સન્ધાય વુત્તં. સહેય્યુન્તિ ખમેય્યું. સેસં પાકટમેવ. એત્થ ધનિયો યે અન્ધકમકસા સન્નિપતિત્વા રુધિરે પિવન્તા મુહુત્તેનેવ ગાવો અનયબ્યસનં પાપેન્તિ, તસ્મા વુટ્ઠિતમત્તેયેવ તે ગોપાલકા પંસુના ચ સાખાહિ ચ મારેન્તિ, તેસં અભાવેન ગુન્નં ખેમતં, કચ્છે રુળ્હતિણચરણેન અદ્ધાનગમનપરિસ્સમાભાવં વત્વા ખુદાકિલમથાભાવઞ્ચ દીપેન્તો ‘‘યથા અઞ્ઞેસં ગાવો અન્ધકમકસસમ્ફસ્સેહિ દિસ્સમાના અદ્ધાનગમનેન કિલન્તા ખુદાય મિલાયમાના એકવુટ્ઠિનિપાતમ્પિ ન સહેય્યું, ન મે તથા ગાવો, મય્હં પન ગાવો વુત્તપ્પકારાભાવા દ્વિક્ખત્તું વા તિક્ખતું વા વુટ્ઠિમ્પિ સહેય્યુ’’ન્તિ દીપેતિ.

૨૧. તતો ભગવા યસ્મા ધનિયો અન્તરદીપે વસન્તો ભયં દિસ્વા, કુલ્લં બન્ધિત્વા, મહામહિં તરિત્વા, તં કચ્છં આગમ્મ ‘‘અહં સુટ્ઠુ આગતો, નિબ્ભયેવ ઠાને ઠિતો’’તિ મઞ્ઞમાનો એવમાહ, સભયે એવ ચ સો ઠાને ઠિતો, તસ્મા તસ્સ આગમનટ્ઠાના અત્તનો આગમનટ્ઠાનં ઉત્તરિતરઞ્ચ પણીતતરઞ્ચ વણ્ણેન્તો ‘‘બદ્ધાસિ ભિસી’’તિ ઇમં ગાથમભાસિ, અત્થસભાગં નો બ્યઞ્જનસભાગં.

તત્થ ભિસીતિ પત્થરિત્વા પુથુલં કત્વા બદ્ધકુલ્લો વુચ્ચતિ લોકે. અરિયસ્સ પન ધમ્મવિનયે અરિયમગ્ગસ્સેતં અધિવચનં. અરિયમગ્ગો હિ –

‘‘મગ્ગો પજ્જો પથો પન્થો, અઞ્જસં વટુમાયનં;

નાવા ઉત્તરસેતુ ચ, કુલ્લો ચ ભિસિ સઙ્કમો’’. (ચૂળનિ. પારાયનત્થુતિગાથાનિદ્દેસ ૧૦૧);

‘‘અદ્ધાનં પભવો ચેવ, તત્થ તત્થ પકાસિતો’’.

ઇમાયપિ ગાથાય ભગવા પુરિમનયેનેવ તં ઓવદન્તો ઇમં અત્થં આહાતિ વેદિતબ્બો – ધનિય, ત્વં કુલ્લં બન્ધિત્વા, મહિં તરિત્વા, ઇમં ઠાનમાગતો, પુનપિ ચ તે કુલ્લો બન્ધિતબ્બો એવ ભવિસ્સતિ, નદી ચ તરિતબ્બા, ન ચેતં ઠાનં ખેમં. મયા પન એકચિત્તે મગ્ગઙ્ગાનિ સમોધાનેત્વા ઞાણબન્ધનેન બદ્ધા અહોસિ ભિસિ. સા ચ સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મપરિપુણ્ણતાય એકરસભાવૂપગતત્તા અઞ્ઞમઞ્ઞં અનતિવત્તનેન પુન બન્ધિતબ્બપ્પયોજનાભાવેન દેવમનુસ્સેસુ કેનચિ મોચેતું અસક્કુણેય્યતાય ચ સુસઙ્ખતા. તાય ચમ્હિ તિણ્ણો, પુબ્બે પત્થિતં તીરપ્પદેસં ગતો. ગચ્છન્તોપિ ચ ન સોતાપન્નાદયો વિય કઞ્ચિદેવ પદેસં ગતો. અથ ખો પારગતો સબ્બાસવક્ખયં સબ્બધમ્મપારં પરમં ખેમં નિબ્બાનં ગતો, તિણ્ણોતિ વા સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો, પારગતોતિ અરહત્તં પત્તો. કિં વિનેય્ય પારગતોતિ ચે? વિનેય્ય ઓઘં, કામોઘાદિચતુબ્બિધં ઓઘં તરિત્વા અતિક્કમ્મ તં પારં ગતોતિ. ઇદાનિ ચ પન મે પુન તરિતબ્બાભાવતો અત્થો ભિસિયા ન વિજ્જતિ, તસ્મા મમેવ યુત્તં વત્તું ‘‘અથ ચે પત્થયસી પવસ્સ દેવા’’તિ.

૨૨. તમ્પિ સુત્વા ધનિયો પુરિમનયેનેવ ‘‘ગોપી મમ અસ્સવા’’તિ ઇમં ગાથં અભાસિ. તત્થ ગોપીતિ ભરિયં નિદ્દિસતિ. અસ્સવાતિ વચનકરા કિંકારપટિસાવિની. અલોલાતિ માતુગામો હિ પઞ્ચહિ લોલતાહિ લોલો હોતિ – આહારલોલતાય, અલઙ્કારલોલતાય, પરપુરિસલોલતાય, ધનલોલતાય, પાદલોલતાય. તથા હિ માતુગામો ભત્તપૂવસુરાદિભેદે આહારે લોલતાય અન્તમસો પારિવાસિકભત્તમ્પિ ભુઞ્જતિ, હત્થોતાપકમ્પિ ખાદતિ, દિગુણં ધનમનુપ્પદત્વાપિ સુરં પિવતિ. અલઙ્કારલોલતાય અઞ્ઞં અલઙ્કારં અલભમાનો અન્તમસો ઉદકતેલકેનપિ કેસે ઓસણ્ડેત્વા મુખં પરિમજ્જતિ. પરપુરિસલોલતાય અન્તમસો પુત્તેનપિ તાદિસે પદેસે પક્કોસિયમાનો પઠમં અસદ્ધમ્મવસેન ચિન્તેતિ. ધનલોલતાય ‘‘હંસરાજં ગહેત્વાન સુવણ્ણા પરિહાયથ’’. પાદલોલતાય આરામાદિગમનસીલો હુત્વા સબ્બં ધનં વિનાસેતિ. તત્થ ધનિયો ‘‘એકાપિ લોલતા મય્હં ગોપિયા નત્થી’’તિ દસ્સેન્તો અલોલાતિ આહ.

દીઘરત્તં સંવાસિયાતિ દીઘકાલં સદ્ધિં વસમાના કોમારભાવતો પભુતિ એકતો વડ્ઢિતા. તેન પરપુરિસે ન જાનાતીતિ દસ્સેતિ. મનાપાતિ એવં પરપુરિસે અજાનન્તી મમેવ મનં અલ્લીયતીતિ દસ્સેતિ. તસ્સા ન સુણામિ કિઞ્ચિ પાપન્તિ ‘‘ઇત્થન્નામેન નામ સદ્ધિં ઇમાય હસિતં વા લપિતં વા’’તિ એવં તસ્સા ન સુણામિ, કઞ્ચિ અતિચારદોસન્તિ દસ્સેતિ.

૨૩. અથ ભગવા એતેહિ ગુણેહિ ગોપિયા તુટ્ઠં ધનિયં ઓવદન્તો પુરિમનયેનેવ ‘‘ચિત્તં મમ અસ્સવ’’ન્તિ ઇમં ગાથમભાસિ, અત્થસભાગં, બ્યઞ્જનસભાગઞ્ચ. તત્થ ઉત્તાનત્થાનેવ પદાનિ. અયં પન અધિપ્પાયો – ધનિય, ત્વં ‘‘ગોપી મમ અસ્સવા’’તિ તુટ્ઠો, સા પન તે અસ્સવા ભવેય્ય વા ન વા; દુજ્જાનં પરચિત્તં, વિસેસતો માતુગામસ્સ. માતુગામઞ્હિ કુચ્છિયા પરિહરન્તાપિ રક્ખિતું ન સક્કોન્તિ, એવં દુરક્ખચિત્તત્તા એવ ન સક્કા તુમ્હાદિસેહિ ઇત્થી અલોલાતિ વા સંવાસિયાતિ વા મનાપાતિ વા નિપ્પાપાતિ વા જાનિતું. મય્હં પન ચિત્તં અસ્સવં ઓવાદપટિકરં મમ વસે વત્તતિ, નાહં તસ્સ વસે વત્તામિ. સો ચસ્સ અસ્સવભાવો યમકપાટિહારિયે છન્નં વણ્ણાનં અગ્ગિધારાસુ ચ ઉદકધારાસુ ચ પવત્તમાનાસુ સબ્બજનસ્સ પાકટો અહોસિ. અગ્ગિનિમ્માને હિ તેજોકસિણં સમાપજ્જિતબ્બં ઉદકનિમ્માને આપોકસિણં, નીલાદિનિમ્માને નીલાદિકસિણાનિ. બુદ્ધાનમ્પિ હિ દ્વે ચિત્તાનિ એકતો નપ્પવત્તન્તિ, એકમેવ પન અસ્સવભાવેન એવં વસવત્તિ અહોસિ. તઞ્ચ ખો પન સબ્બકિલેસબન્ધનાપગમા વિમુત્તં, વિમુત્તત્તા તદેવ અલોલં, ન તવ ગોપી. દીપઙ્કરબુદ્ધકાલતો ચ પભુતિ દાનસીલાદીહિ દીઘરત્તં પરિભાવિતત્તા સંવાસિયં, ન તવ ગોપી. તદેતં અનુત્તરેન દમથેન દમિતત્તા સુદન્તં, સુદન્તત્તા અત્તનો વસેન છદ્વારવિસેવનં પહાય મમેવ અધિપ્પાયમનસ્સ વસેનાનુવત્તનતો મનાપં, ન તવ ગોપી.

પાપં પન મે ન વિજ્જતીતિ ઇમિના પન ભગવા તસ્સ અત્તનો ચિત્તસ્સ પાપાભાવં દસ્સેતિ, ધનિયો વિય ગોપિયા. સો ચસ્સ પાપાભાવો ન કેવલં સમ્માસમ્બુદ્ધકાલેયેવ, એકૂનતિંસ વસ્સાનિ સરાગાદિકાલે અગારમજ્ઝે વસન્તસ્સાપિ વેદિતબ્બો. તદાપિ હિસ્સ અગારિયભાવાનુરૂપં વિઞ્ઞુપટિકુટ્ઠં કાયદુચ્ચરિતં વા વચીદુચ્ચરિતં વા મનોદુચ્ચરિતં વા ન ઉપ્પન્નપુબ્બં. તતો પરં મારોપિ છબ્બસ્સાનિ અનભિસમ્બુદ્ધં, એકં વસ્સં અભિસમ્બુદ્ધન્તિ સત્ત વસ્સાનિ તથાગતં અનુબન્ધિ ‘‘અપ્પેવ નામ વાલગ્ગનિતુદનમત્તમ્પિસ્સ પાપસમાચારં પસ્સેય્ય’’ન્તિ. સો અદિસ્વાવ નિબ્બિન્નો ઇમં ગાથં અભાસિ –

‘‘સત્ત વસ્સાનિ ભગવન્તં, અનુબન્ધિં પદાપદં;

ઓતારં નાધિગચ્છિસ્સં, સમ્બુદ્ધસ્સ સતીમતો’’તિ. (સુ. નિ. ૪૪૮);

બુદ્ધકાલેપિ નં ઉત્તરમાણવો સત્ત માસાનિ અનુબન્ધિ આભિસમાચારિકં દટ્ઠુકામો. સો કિઞ્ચિ વજ્જં અદિસ્વાવ પરિસુદ્ધસમાચારો ભગવાતિ ગતો. ચત્તારિ હિ તથાગતસ્સ અરક્ખેય્યાનિ. યથાહ –

‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, તથાગતસ્સ અરક્ખેય્યાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? પરિસુદ્ધકાયસમાચારો, ભિક્ખવે, તથાગતો, નત્થિ તથાગતસ્સ કાયદુચ્ચરિતં, યં તથાગતો રક્ખેય્ય ‘મા મે ઇદં પરો અઞ્ઞાસી’તિ, પરિસુદ્ધવચીસમાચારો…પે… પરિસુદ્ધમનોસમાચારો…પે… પરિસુદ્ધાજીવો, ભિક્ખવે, તથાગતો, નત્થિ તથાગતસ્સ મિચ્છાજીવો, યં તથાગતો રક્ખેય્ય ‘મા મે ઇદં પરો અઞ્ઞાસી’’’તિ (અ. નિ. ૭.૫૮).

એવં યસ્મા તથાગતસ્સ ચિત્તસ્સ ન કેવલં સમ્માસમ્બુદ્ધકાલે, પુબ્બેપિ પાપં નત્થિ એવ, તસ્મા આહ – ‘‘પાપં પન મે ન વિજ્જતી’’તિ. તસ્સાધિપ્પાયો – મમેવ ચિત્તસ્સ પાપં ન સક્કા સુણિતું, ન તવ ગોપિયા. તસ્મા યદિ એતેહિ ગુણેહિ તુટ્ઠેન ‘‘અથ ચે પત્થયસી પવસ્સ દેવા’’તિ વત્તબ્બં, મયાવેતં વત્તબ્બન્તિ.

૨૪. તમ્પિ સુત્વા ધનિયો તતુત્તરિપિ સુભાસિતરસાયનં પિવિતુકામો અત્તનો ભુજિસ્સભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અત્તવેતનભતોહમસ્મી’’તિ. તત્થ અત્તવેતનભતોતિ અત્તનિયેનેવ ઘાસચ્છાદનેન ભતો, અત્તનોયેવ કમ્મં કત્વા જીવામિ, ન પરસ્સ વેતનં ગહેત્વા પરસ્સ કમ્મં કરોમીતિ દસ્સેતિ. પુત્તાતિ ધીતરો ચ પુત્તા ચ, તે સબ્બે પુત્તાત્વેવ એકજ્ઝં વુચ્ચન્તિ. સમાનિયાતિ સન્નિહિતા અવિપ્પવુટ્ઠા. અરોગાતિ નિરાબાધા, સબ્બેવ ઊરુબાહુબલાતિ દસ્સેતિ. તેસં ન સુણામિ કિઞ્ચિ પાપન્તિ તેસં ચોરાતિ વા પરદારિકાતિ વા દુસ્સીલાતિ વા કિઞ્ચિ પાપં ન સુણામીતિ.

૨૫. એવં વુત્તે ભગવા પુરિમનયેનેવ ધનિયં ઓવદન્તો ઇમં ગાથં અભાસિ – ‘‘નાહં ભતકો’’તિ. અત્રાપિ ઉત્તાનત્થાનેવ પદાનિ. અયં પન અધિપ્પાયો – ત્વં ‘‘ભુજિસ્સોહમસ્મી’’તિ મન્ત્વા તુટ્ઠો, પરમત્થતો ચ અત્તનો કમ્મં કરિત્વા જીવન્તોપિ દાસો એવાસિ તણ્હાદાસત્તા, ભતકવાદા ચ ન પરિમુચ્ચસિ. વુત્તઞ્હેતં ‘‘ઊનો લોકો અતિત્તો તણ્હાદાસો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૦૫). પરમત્થતો પન નાહં ભતકોસ્મિ કસ્સચિ. અહઞ્હિ કસ્સચિ પરસ્સ વા અત્તનો વા ભતકો ન હોમિ. કિં કારણા? યસ્મા નિબ્બિટ્ઠેન ચરામિ સબ્બલોકે. અહઞ્હિ દીપઙ્કરપાદમૂલતો યાવ બોધિ, તાવ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ ભતકો અહોસિં. સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો પન નિબ્બિટ્ઠો નિબ્બિસો રાજભતો વિય. તેનેવ નિબ્બિટ્ઠેન સબ્બઞ્ઞુભાવેન લોકુત્તરસમાધિસુખેન ચ જીવામિ. તસ્સ મે ઇદાનિ ઉત્તરિકરણીયસ્સ કતપરિચયસ્સ વા અભાવતો અપ્પહીનપટિસન્ધિકાનં તાદિસાનં વિય પત્તબ્બો કોચિ અત્થો ભતિયા ન વિજ્જતિ. ‘‘ભટિયા’’તિપિ પાઠો. તસ્મા યદિ ભુજિસ્સતાય તુટ્ઠેન ‘‘અથ ચે પત્થયસી પવસ્સ દેવા’’તિ વત્તબ્બં, મયાવેતં વત્તબ્બન્તિ.

૨૬. તમ્પિ સુત્વા ધનિયો અતિત્તોવ સુભાસિતામતેન અત્તનો પઞ્ચપ્પકારગોમણ્ડલપરિપુણ્ણભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અત્થિ વસા’’તિ. તત્થ વસાતિ અદમિતવુડ્ઢવચ્છકા. ધેનુપાતિ ધેનું પિવન્તા તરુણવચ્છકા, ખીરદાયિકા વા ગાવો. ગોધરણિયોતિ ગબ્ભિનિયો. પવેણિયોતિ વયપ્પત્તા બલીબદ્દેહિ સદ્ધિં મેથુનપત્થનકગાવો. ઉસભોપિ ગવમ્પતીતિ યો ગોપાલકેહિ પાતો એવ ન્હાપેત્વા, ભોજેત્વા, પઞ્ચઙ્ગુલં દત્વા, માલં બન્ધિત્વા – ‘‘એહિ, તાત, ગાવો ગોચરં પાપેત્વા રક્ખિત્વા આનેહી’’તિ પેસીયતિ, એવં પેસિતો ચ તા ગાવો અગોચરં પરિહરિત્વા, ગોચરે ચારેત્વા, સીહબ્યગ્ઘાદિભયા પરિત્તાયિત્વા આનેતિ, તથારૂપો ઉસભોપિ ગવમ્પતિ ઇધ મય્હં ગોમણ્ડલે અત્થીતિ દસ્સેસિ.

૨૭. એવં વુત્તે ભગવા તથેવ ધનિયં ઓવદન્તો ઇમં પચ્ચનીકગાથં આહ ‘‘નત્થિ વસા’’તિ. એત્થ ચેસ અધિપ્પાયો – ઇધ અમ્હાકં સાસને અદમિતટ્ઠેન વુડ્ઢટ્ઠેન ચ વસાસઙ્ખાતા પરિયુટ્ઠાના વા, તરુણવચ્છકે સન્ધાય વસાનં મૂલટ્ઠેન ખીરદાયિનિયો સન્ધાય પગ્ઘરણટ્ઠેન ધેનુપાસઙ્ખાતા અનુસયા વા, પટિસન્ધિગબ્ભધારણટ્ઠેન ગોધરણિસઙ્ખાતા પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનેઞ્જાભિસઙ્ખારચેતના વા, સંયોગપત્થનટ્ઠેન પવેણિસઙ્ખાતા પત્થના તણ્હા વા, આધિપચ્ચટ્ઠેન પુબ્બઙ્ગમટ્ઠેન સેટ્ઠટ્ઠેન ચ ગવમ્પતિઉસભસઙ્ખાતં અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણં વા નત્થિ, સ્વાહં ઇમાય સબ્બયોગક્ખેમભૂતાય નત્થિતાય તુટ્ઠો. ત્વં પન સોકાદિવત્થુભૂતાય અત્થિતાય તુટ્ઠો. તસ્મા સબ્બયોગક્ખેમતાય તુટ્ઠસ્સ મમેવેતં યુત્તં વત્તું ‘‘અથ ચે પત્થયસી પવસ્સ દેવા’’તિ.

૨૮. તમ્પિ સુત્વા ધનિયો તતુત્તરિપિ સુભાસિતં અમતરસં અધિગન્તુકામો અત્તનો ગોગણસ્સ ખિલબન્ધનસમ્પત્તિં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ખિલા નિખાતા’’તિ. તત્થ ખિલાતિ ગુન્નં બન્ધનત્થમ્ભા. નિખાતાતિ આકોટેત્વા ભૂમિયં પવેસિતા ખુદ્દકા મહન્તા ખણિત્વા ઠપિતા. અસમ્પવેધીતિ અકમ્પકા. દામાતિ વચ્છકાનં બન્ધનત્થાય કતા ગન્થિતપાસયુત્તા રજ્જુબન્ધનવિસેસા. મુઞ્જમયાતિ મુઞ્જતિણમયા. નવાતિ અચિરકતા. સુસણ્ઠાનાતિ સુટ્ઠુ સણ્ઠાના, સુવટ્ટિતસણ્ઠાના વા. ન હિ સક્ખિન્તીતિ નેવ સક્ખિસ્સન્તિ. ધેનુપાપિ છેત્તુન્તિ તરુણવચ્છકાપિ છિન્દિતું.

૨૯. એવં વુત્તે ભગવા ધનિયસ્સ ઇન્દ્રિય-પરિપાકકાલં ઞત્વા પુરિમનયેનેવ તં ઓવદન્તો ઇમં ચતુસચ્ચદીપિકં ગાથં અભાસિ ‘‘ઉસભોરિવ છેત્વા’’તિ. તત્થ ઉસભોતિ ગોપિતા ગોપરિણાયકો ગોયૂથપતિ બલીબદ્દો. કેચિ પન ભણન્તિ ‘‘ગવસતજેટ્ઠો ઉસભો, સહસ્સજેટ્ઠો વસભો, સતસહસ્સજેટ્ઠો નિસભો’’તિ. અપરે ‘‘એકગામખેત્તે જેટ્ઠો ઉસભો, દ્વીસુ જેટ્ઠો વસભો, સબ્બત્થ અપ્પટિહતો નિસભો’’તિ. સબ્બેપેતે પપઞ્ચા, અપિચ ખો પન ઉસભોતિ વા વસભોતિ વા નિસભોતિ વા સબ્બેપેતે અપ્પટિસમટ્ઠેન વેદિતબ્બા. યથાહ – ‘‘નિસભો વત ભો સમણો ગોતમો’’તિ (સં. નિ. ૧.૩૮). ર-કારો પદસન્ધિકરો. બન્ધનાનીતિ રજ્જુબન્ધનાનિ કિલેસબન્ધનાનિ ચ. નાગોતિ હત્થી. પૂતિલતન્તિ ગળોચીલતં. યથા હિ સુવણ્ણવણ્ણોપિ કાયો પૂતિકાયો, વસ્સસતિકોપિ સુનખો કુક્કુરો, તદહુજાતોપિ સિઙ્ગાલો ‘‘જરસિઙ્ગાલો’’તિ વુચ્ચતિ, એવં અભિનવાપિ ગળોચીલતા અસારકત્તેન ‘‘પૂતિલતા’’તિ વુચ્ચતિ. દાલયિત્વાતિ છિન્દિત્વા. ગબ્ભઞ્ચ સેય્યઞ્ચ ગબ્ભસેય્યં. તત્થ ગબ્ભગ્ગહણેન જલાબુજયોનિ, સેય્યગ્ગહણેન અવસેસા. ગબ્ભસેય્યમુખેન વા સબ્બાપિ તા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. સેસમેત્થ પદત્થતો ઉત્તાનમેવ.

અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો – ધનિય, ત્વં બન્ધનેન તુટ્ઠો, અહં પન બન્ધનેન અટ્ટીયન્તો થામવીરિયૂપેતો મહાઉસભોરિવ બન્ધનાનિ પઞ્ચુદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાનિ ચતુત્થઅરિયમગ્ગથામવીરિયેન છેત્વા, નાગો પૂતિલતંવ પઞ્ચોરમ્ભાગિયસંયોજનબન્ધનાનિ હેટ્ઠામગ્ગત્તયથામવીરિયેન દાલયિત્વા, અથ વા ઉસભોરિવ બન્ધનાનિ અનુસયે નાગો પૂતિલતંવ પરિયુટ્ઠાનાનિ છેત્વા દાલયિત્વાવ ઠિતો. તસ્મા ન પુન ગબ્ભસેય્યં ઉપેસ્સં. સોહં જાતિદુક્ખવત્થુકેહિ સબ્બદુક્ખેહિ પરિમુત્તો સોભામિ – ‘‘અથ ચે પત્થયસી પવસ્સ દેવા’’તિ વદમાનો. તસ્મા સચે ત્વમ્પિ અહં વિય વત્તુમિચ્છસિ, છિન્દ તાનિ બન્ધનાનીતિ. એત્થ ચ બન્ધનાનિ સમુદયસચ્ચં, ગબ્ભસેય્યા દુક્ખસચ્ચં, ‘‘ન ઉપેસ્સ’’ન્તિ એત્થ અનુપગમો અનુપાદિસેસવસેન, ‘‘છેત્વા દાલયિત્વા’’તિ એત્થ છેદો પદાલનઞ્ચ સઉપાદિસેસવસેન નિરોધસચ્ચં, યેન છિન્દતિ પદાલેતિ ચ, તં મગ્ગસચ્ચન્તિ.

એવમેતં ચતુસચ્ચદીપિકં ગાથં સુત્વા ગાથાપરિયોસાને ધનિયો ચ પજાપતિ ચસ્સ દ્વે ચ ધીતરોતિ ચત્તારો જના સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ. અથ ધનિયો અવેચ્ચપ્પસાદયોગેન તથાગતે મૂલજાતાય પતિટ્ઠિતાય સદ્ધાય પઞ્ઞાચક્ખુના ભગવતો ધમ્મકાયં દિસ્વા ધમ્મતાય ચોદિતહદયો ચિન્તેસિ – ‘‘બન્ધનાનિ છિન્દિં, ગબ્ભસેય્યો ચ મે નત્થી’’તિ અવીચિં પરિયન્તં કત્વા યાવ ભવગ્ગા કો અઞ્ઞો એવં સીહનાદં નદિસ્સતિ અઞ્ઞત્ર ભગવતા, આગતો નુ ખો મે સત્થાતિ. તતો ભગવા છબ્બણ્ણરસ્મિજાલવિચિત્રં સુવણ્ણરસસેકપિઞ્જરં વિય સરીરાભં ધનિયસ્સ નિવેસને મુઞ્ચિ ‘‘પસ્સ દાનિ યથાસુખ’’ન્તિ.

૩૦. અથ ધનિયો અન્તો પવિટ્ઠચન્દિમસૂરિયં વિય સમન્તા પજ્જલિતપદીપસહસ્સસમુજ્જલિતમિવ ચ નિવેસનં દિસ્વા ‘‘આગતો ભગવા’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ. તસ્મિંયેવ ચ સમયે મેઘોપિ પાવસ્સિ. તેનાહુ સઙ્ગીતિકારા ‘‘નિન્નઞ્ચ થલઞ્ચ પૂરયન્તો’’તિ. તત્થ નિન્નન્તિ પલ્લલં. થલન્તિ ઉક્કૂલં. એવમેતં ઉક્કૂલવિકૂલં સબ્બમ્પિ સમં કત્વા પૂરયન્તો મહામેઘો પાવસ્સિ, વસ્સિતું આરભીતિ વુત્તં હોતિ. તાવદેવાતિ યં ખણં ભગવા સરીરાભં મુઞ્ચિ, ધનિયો ચ ‘‘સત્થા મે આગતો’’તિ સદ્ધામયં ચિત્તાભં મુઞ્ચિ, તં ખણં પાવસ્સીતિ. કેચિ પન ‘‘સૂરિયુગ્ગમનમ્પિ તસ્મિંયેવ ખણે’’તિ વણ્ણયન્તિ.

૩૧-૩૨. એવં તસ્મિં ધનિયસ્સ સદ્ધુપ્પાદતથાગતોભાસફરણસૂરિયુગ્ગમનક્ખણે વસ્સતો દેવસ્સ સદ્દં સુત્વા ધનિયો પીતિસોમનસ્સજાતો ઇમમત્થં અભાસથ ‘‘લાભા વત નો અનપ્પકા’’તિ દ્વે ગાથા વત્તબ્બા.

તત્થ યસ્મા ધનિયો સપુત્તદારો ભગવતો અરિયમગ્ગપટિવેધેન ધમ્મકાયં દિસ્વા, લોકુત્તરચક્ખુના રૂપકાયં દિસ્વા, લોકિયચક્ખુના સદ્ધાપટિલાભં લભિ. તસ્મા આહ – ‘‘લાભા વત નો અનપ્પકા, યે મયં ભગવન્તં અદ્દસામા’’તિ. તત્થ વત ઇતિ વિમ્હયત્થે નિપાતો. નો ઇતિ અમ્હાકં. અનપ્પકાતિ વિપુલા. સેસં ઉત્તાનમેવ. સરણં તં ઉપેમાતિ એત્થ પન કિઞ્ચાપિ મગ્ગપટિવેધેનેવસ્સ સિદ્ધં સરણગમનં, તત્થ પન નિચ્છયગમનમેવ ગતો, ઇદાનિ વાચાય અત્તસન્નિય્યાતનં કરોતિ. મગ્ગવસેન વા સન્નિય્યાતનસરણતં અચલસરણતં પત્તો, તં પરેસં વાચાય પાકટં કરોન્તો પણિપાતસરણગમનં ગચ્છતિ. ચક્ખુમાતિ ભગવા પકતિદિબ્બપઞ્ઞાસમન્તબુદ્ધચક્ખૂહિ પઞ્ચહિ ચક્ખૂહિ ચક્ખુમા. તં આલપન્તો આહ – ‘‘સરણં તં ઉપેમ ચક્ખુમા’’તિ. ‘‘સત્થા નો હોહિ તુવં મહામુની’’તિ ઇદં પન વચનં સિસ્સભાવૂપગમનેનાપિ સરણગમનં પૂરેતું ભણતિ, ગોપી ચ અહઞ્ચ અસ્સવા, બ્રહ્મચરિયં સુગતે ચરામસેતિ ઇદં સમાદાનવસેન.

તત્થ બ્રહ્મચરિયન્તિ મેથુનવિરતિમગ્ગસમણધમ્મસાસનસદારસન્તોસાનમેતં અધિવચનં. ‘‘બ્રહ્મચારી’’તિ એવમાદીસુ (મ. નિ. ૧.૮૩) હિ મેથુનવિરતિ બ્રહ્મચરિયન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘ઇદં ખો પન મે પઞ્ચસિખ, બ્રહ્મચરિયં એકન્તનિબ્બિદાયા’’તિ એવમાદીસુ (દી. નિ. ૨.૩૨૯) મગ્ગો. ‘‘અભિજાનામિ ખો પનાહં, સારિપુત્ત, ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં બ્રહ્મચરિયં ચરિતા’’તિ એવમાદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૫૫) સમણધમ્મો. ‘‘તયિદં બ્રહ્મચરિયં ઇદ્ધઞ્ચેવ ફીતઞ્ચા’’તિ એવમાદીસુ (દી. નિ. ૩.૧૭૪) સાસનં.

‘‘મયઞ્ચ ભરિયા નાતિક્કમામ, અમ્હે ચ ભરિયા નાતિક્કમન્તિ;

અઞ્ઞત્ર તાહિ બ્રહ્મચરિયં ચરામ, તસ્મા હિ અમ્હં દહરા ન મીયરે’’તિ. (જા. ૧.૧૦.૯૭) –

એવમાદીસુ સદારસન્તોસો. ઇધ પન સમણધમ્મબ્રહ્મચરિયપુબ્બઙ્ગમં ઉપરિમગ્ગબ્રહ્મચરિયમધિપ્પેતં. સુગતેતિ સુગતસ્સ સન્તિકે. ભગવા હિ અન્તદ્વયમનુપગ્ગમ્મ સુટ્ઠુ ગતત્તા, સોભણેન ચ અરિયમગ્ગગમનેન સમન્નાગતત્તા, સુન્દરઞ્ચ નિબ્બાનસઙ્ખાતં ઠાનં ગતત્તા સુગતોતિ વુચ્ચતિ. સમીપત્થે ચેત્થ ભુમ્મવચનં, તસ્મા સુગતસ્સ સન્તિકેતિ અત્થો. ચરામસેતિ ચરામ. યઞ્હિ તં સક્કતે ચરામસીતિ વુચ્ચતિ, તં ઇધ ચરામસેતિ. અટ્ઠકથાચરિયા પન ‘‘સેતિ નિપાતો’’તિ ભણન્તિ. તેનેવ ચેત્થ આયાચનત્થં સન્ધાય ‘‘ચરેમ સે’’તિપિ પાઠં વિકપ્પેન્તિ. યં રુચ્ચતિ, તં ગહેતબ્બં.

એવં ધનિયો બ્રહ્મચરિયચરણાપદેસેન ભગવન્તં પબ્બજ્જં યાચિત્વા પબ્બજ્જપયોજનં દીપેન્તો આહ ‘‘જાતીમરણસ્સ પારગૂ, દુક્ખસ્સન્તકરા ભવામસે’’તિ. જાતિમરણસ્સ પારં નામ નિબ્બાનં, તં અરહત્તમગ્ગેન ગચ્છામ. દુક્ખસ્સાતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ. અન્તકરાતિ અભાવકરા. ભવામસેતિ ભવામ, અથ વા અહો વત મયં ભવેય્યામાતિ. ‘‘ચરામસે’’તિ એત્થ વુત્તનયેનેવ તં વેદિતબ્બં. એવં વત્વાપિ ચ પુન ઉભોપિ કિર ભગવન્તં વન્દિત્વા ‘‘પબ્બાજેથ નો ભગવા’’તિ એવં પબ્બજ્જં યાચિંસૂતિ.

૩૩. અથ મારો પાપિમા એવં તે ઉભોપિ વન્દિત્વા પબ્બજ્જં યાચન્તે દિસ્વા – ‘‘ઇમે મમ વિસયં અતિક્કમિતુકામા, હન્દ નેસં અન્તરાયં કરોમી’’તિ આગન્ત્વા ઘરાવાસે ગુણં દસ્સેન્તો ઇમં ગાથમાહ ‘‘નન્દતિ પુત્તેહિ પુત્તિમા’’તિ. તત્થ નન્દતીતિ તુસ્સતિ મોદતિ. પુત્તેહીતિ પુત્તેહિપિ ધીતરેહિપિ, સહયોગત્થે, કરણત્થે વા કરણવચનં, પુત્તેહિ સહ નન્દતિ, પુત્તેહિ કરણભૂતેહિ નન્દતીતિ વુત્તં હોતિ. પુત્તિમાતિ પુત્તવા પુગ્ગલો. ઇતીતિ એવમાહ. મારોતિ વસવત્તિભૂમિયં અઞ્ઞતરો દામરિકદેવપુત્તો. સો હિ સટ્ઠાનાતિક્કમિતુકામં જનં યં સક્કોતિ, તં મારેતિ. યં ન સક્કોતિ, તસ્સપિ મરણં ઇચ્છતિ. તેન ‘‘મારો’’તિ વુચ્ચતિ. પાપિમાતિ લામકપુગ્ગલો, પાપસમાચારો વા. સઙ્ગીતિકારાનમેતં વચનં, સબ્બગાથાસુ ચ ઈદિસાનિ. યથા ચ પુત્તેહિ પુત્તિમા, ગોપિયો ગોહિ તથેવ નન્દતિ. યસ્સ ગાવો અત્થિ, સોપિ ગોપિયો, ગોહિ સહ, ગોહિ વા કરણભૂતેહિ તથેવ નન્દતીતિ અત્થો.

એવં વત્વા ઇદાનિ તસ્સત્થસ્સ સાધકકારણં નિદ્દિસતિ, ‘‘ઉપધી હિ નરસ્સ નન્દના’’તિ. તત્થ ઉપધીતિ ચત્તારો ઉપધયો – કામૂપધિ, ખન્ધૂપધિ, કિલેસૂપધિ, અભિસઙ્ખારૂપધીતિ. કામા હિ ‘‘યં પઞ્ચકામગુણે પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સં, અયં કામાનં અસ્સાદો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૬૬) એવં વુત્તસ્સ સુખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો ઉપધીયતિ એત્થ સુખન્તિ ઇમિના વચનત્થેન ઉપધીતિ વુચ્ચન્તિ. ખન્ધાપિ ખન્ધમૂલકદુક્ખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો, કિલેસાપિ અપાયદુક્ખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતો, અભિસઙ્ખારાપિ ભવદુક્ખસ્સ અધિટ્ઠાનભાવતોતિ. ઇધ પન કામૂપધિ અધિપ્પેતો. સો સત્તસઙ્ખારવસેન દુવિધો. તત્થ સત્તપટિબદ્ધો પધાનો, તં દસ્સેન્તો ‘‘પુત્તેહિ ગોહી’’તિ વત્વા કારણમાહ – ‘‘ઉપધી હિ નરસ્સ નન્દના’’તિ. તસ્સત્થો – યસ્મા ઇમે કામૂપધી નરસ્સ નન્દના, નન્દયન્તિ નરં પીતિસોમનસ્સં ઉપસંહરન્તા, તસ્મા વેદિતબ્બમેતં ‘‘નન્દતિ પુત્તેહિ પુત્તિમા, ગોપિયો ગોહિ તથેવ નન્દતિ, ત્વઞ્ચ પુત્તિમા ગોપિયો ચ, તસ્મા એતેહિ, નન્દ, મા પબ્બજ્જં પાટિકઙ્ખિ. પબ્બજિતસ્સ હિ એતે ઉપધયો ન સન્તિ, એવં સન્તે ત્વં દુક્ખસ્સન્તં પત્થેન્તોપિ દુક્ખિતોવ ભવિસ્સસી’’તિ.

ઇદાનિ તસ્સપિ અત્થસ્સ સાધકકારણં નિદ્દિસતિ ‘‘ન હિ સો નન્દતિ, યો નિરૂપધી’’તિ. તસ્સત્થો – યસ્મા યસ્સેતે ઉપધયો નત્થિ, સો પિયેહિ ઞાતીહિ વિપ્પયુત્તો નિબ્ભોગૂપકરણો ન નન્દતિ, તસ્મા ત્વં ઇમે ઉપધયો વજ્જેત્વા પબ્બજિતો દુક્ખિતોવ ભવિસ્સસીતિ.

૩૪. અથ ભગવા ‘‘મારો અયં પાપિમા ઇમેસં અન્તરાયાય આગતો’’તિ વિદિત્વા ફલેન ફલં પાતેન્તો વિય તાયેવ મારેનાભતાય ઉપમાય મારવાદં ભિન્દન્તો તમેવ ગાથં પરિવત્તેત્વા ‘‘ઉપધિ સોકવત્થૂ’’તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘સોચતિ પુત્તેહિ પુત્તિમા’’તિ. તત્થ સબ્બં પદત્થતો ઉત્તાનમેવ. અયં પન અધિપ્પાયો – મા, પાપિમ, એવં અવચ ‘‘નન્દતિ પુત્તેહિ પુત્તિમા’’તિ. સબ્બેહેવ હિ પિયેહિ, મનાપેહિ નાનાભાવો વિનાભાવો, અનતિક્કમનીયો અયં વિધિ, તેસઞ્ચ પિયમનાપાનં પુત્તદારાનં ગવાસ્સવળવહિરઞ્ઞસુવણ્ણાદીનં વિનાભાવેન અધિમત્તસોકસલ્લસમપ્પિતહદયા સત્તા ઉમ્મત્તકાપિ હોન્તિ ખિત્તચિત્તા, મરણમ્પિ નિગચ્છન્તિ મરણમત્તમ્પિ દુક્ખં. તસ્મા એવં ગણ્હ – સોચતિ પુત્તેહિ પુત્તિમા. યથા ચ પુત્તેહિ પુત્તિમા, ગોપિયો ગોહિ તથેવ સોચતીતિ. કિં કારણા? ઉપધી હિ નરસ્સ સોચના. યસ્મા ચ ઉપધી હિ નરસ્સ સોચના, તસ્મા એવ ‘‘ન હિ સો સોચતિ, યો નિરૂપધિ’’. યો ઉપધીસુ સઙ્ગપ્પહાનેન નિરુપધિ હોતિ, સો સન્તુટ્ઠો હોતિ કાયપરિહારિકેન ચીવરેન, કુચ્છિપરિહારિકેન પિણ્ડપાતેન, યેન યેનેવ પક્કમતિ, સમાદાયેવ પક્કમતિ. સેય્યથાપિ નામ પક્ખી સકુણો …પે… નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ પજાનાતિ. એવં સબ્બસોકસમુગ્ઘાતા ‘‘ન હિ સો સોચતિ, યો નિરુપધી’’તિ. ઇતિ ભગવા અરહત્તનિકૂટેન દેસનં વોસાપેસિ. અથ વા યો નિરુપધિ, યો નિક્કિલેસો, સો ન સોચતિ. યાવદેવ હિ કિલેસા સન્તિ, તાવદેવ સબ્બે ઉપધયો સોકપ્ફલાવ હોન્તિ. કિલેસપ્પહાના પન નત્થિ સોકોતિ. એવમ્પિ અરહત્તનિકૂટેનેવ દેસનં વોસાપેસિ. દેસનાપરિયોસાને ધનિયો ચ ગોપી ચ ઉભોપિ પબ્બજિંસુ. ભગવા આકાસેનેવ જેતવનં અગમાસિ. તે પબ્બજિત્વા અરહત્તં સચ્છિકરિંસુ. વસનટ્ઠાને ચ નેસં ગોપાલકા વિહારં કારેસું. સો અજ્જાપિ ગોપાલકવિહારોત્વેવ પઞ્ઞાયતીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય ધનિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. ખગ્ગવિસાણસુત્તવણ્ણના

સબ્બેસુ ભૂતેસૂતિ ખગ્ગવિસાણસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? સબ્બસુત્તાનં ચતુબ્બિધા ઉપ્પત્તિ – અત્તજ્ઝાસયતો, પરજ્ઝાસયતો, અટ્ઠુપ્પત્તિતો, પુચ્છાવસિતો ચાતિ. દ્વયતાનુપસ્સનાદીનઞ્હિ અત્તજ્ઝાસયતો ઉપ્પત્તિ, મેત્તસુત્તાદીનં પરજ્ઝાસયતો, ઉરગસુત્તાદીનં અટ્ઠુપ્પત્તિતો, ધમ્મિકસુત્તાદીનં પુચ્છાવસિતો. તત્થ ખગ્ગવિસાણસુત્તસ્સ અવિસેસેન પુચ્છાવસિતો ઉપ્પત્તિ. વિસેસેન પન યસ્મા એત્થ કાચિ ગાથા તેન તેન પચ્ચેકસમ્બુદ્ધેન પુટ્ઠેન વુત્તા, કાચિ અપુટ્ઠેન અત્તના અધિગતમગ્ગનયાનુરૂપં ઉદાનંયેવ ઉદાનેન્તેન, તસ્મા કાયચિ ગાથાય પુચ્છાવસિતો, કાયચિ અત્તજ્ઝાસયતો ઉપ્પત્તિ.

તત્થ યા અયં અવિસેસેન પુચ્છાવસિતો ઉપ્પત્તિ, સા આદિતો પભુતિ એવં વેદિતબ્બા – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ. અથ ખો આયસ્મતો આનન્દસ્સ રહોગતસ્સ પટિસલ્લીનસ્સ એવં ચેતસો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ – ‘‘બુદ્ધાનં પત્થના ચ અભિનીહારો ચ દિસ્સતિ; તથા સાવકાનં, પચ્ચેકબુદ્ધાનં ન દિસ્સતિ; યંનૂનાહં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છેય્ય’’ન્તિ. સો પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા યથાક્કમેન એતમત્થં પુચ્છિ. અથસ્સ ભગવા પુબ્બયોગાવચરસુત્તં અભાસિ –

‘‘પઞ્ચિમે, આનન્દ, આનિસંસા પુબ્બયોગાવચરે દિટ્ઠેવ ધમ્મે પટિકચ્ચેવ અઞ્ઞં આરાધેતિ. નો ચે દિટ્ઠેવ ધમ્મે પટિકચ્ચેવ અઞ્ઞં આરાધેતિ, અથ મરણકાલે અઞ્ઞં આરાધેતિ. નો ચે મરણકાલે અઞ્ઞં આરાધેતિ, અથ દેવપુત્તો સમાનો અઞ્ઞં આરાધેતિ, અથ બુદ્ધાનં સમ્મુખીભાવે ખિપ્પાભિઞ્ઞો હોતિ, અથ પચ્છિમે કાલે પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો હોતી’’તિ –

એવં વત્વા પુન આહ –

‘‘પચ્ચેકબુદ્ધા નામ, આનન્દ, અભિનીહારસમ્પન્ના પુબ્બયોગાવચરા હોન્તિ. તસ્મા બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનં સબ્બેસં પત્થના ચ અભિનીહારો ચ ઇચ્છિતબ્બો’’તિ.

સો આહ – ‘‘બુદ્ધાનં, ભન્તે, પત્થના કીવ ચિરં વટ્ટતી’’તિ? બુદ્ધાનં, આનન્દ, હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ, મજ્ઝિમપરિચ્છેદેન અટ્ઠ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ, ઉપરિમપરિચ્છેદેન સોળસ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ. એતે ચ ભેદા પઞ્ઞાધિકસદ્ધાધિકવીરિયાધિકવસેન ઞાતબ્બા. પઞ્ઞાધિકાનઞ્હિ સદ્ધા મન્દા હોતિ, પઞ્ઞા તિક્ખા. સદ્ધાધિકાનં પઞ્ઞા મજ્ઝિમા હોતિ, સદ્ધા બલવા. વીરિયાધિકાનં સદ્ધાપઞ્ઞા મન્દા, વીરિયં બલવન્તિ. અપ્પત્વા પન ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ દિવસે દિવસે વેસ્સન્તરદાનસદિસં દાનં દેન્તોપિ તદનુરૂપસીલાદિસબ્બપારમિધમ્મે આચિનન્તોપિ અન્તરા બુદ્ધો ભવિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. કસ્મા? ઞાણં ગબ્ભં ન ગણ્હાતિ, વેપુલ્લં નાપજ્જતિ, પરિપાકં ન ગચ્છતીતિ. યથા નામ તિમાસચતુમાસપઞ્ચમાસચ્ચયેન નિપ્ફજ્જનકં સસ્સં તં તં કાલં અપ્પત્વા દિવસે દિવસે સહસ્સક્ખત્તું કેળાયન્તોપિ ઉદકેન સિઞ્ચન્તોપિ અન્તરા પક્ખેન વા માસેન વા નિપ્ફાદેસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. કસ્મા? સસ્સં ગબ્ભં ન ગણ્હાતિ, વેપુલ્લં નાપજ્જતિ, પરિપાકં ન ગચ્છતીતિ. એવમેવં અપ્પત્વા ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ…પે… નેતં ઠાનં વિજ્જતીતિ. તસ્મા યથાવુત્તમેવ કાલં પારમિપૂરણં કાતબ્બં ઞાણપરિપાકત્થાય. એત્તકેનપિ ચ કાલેન બુદ્ધત્તં પત્થયતો અભિનીહારકરણે અટ્ઠ સમ્પત્તિયો ઇચ્છિતબ્બા. અયઞ્હિ –

‘‘મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, હેતુ સત્થારદસ્સનં;

પબ્બજ્જા ગુણસમ્પત્તિ, અધિકારો ચ છન્દતા;

અટ્ઠધમ્મસમોધાના, અભિનીહારો સમિજ્ઝતી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૫૯);

અભિનીહારોતિ ચ મૂલપણિધાનસ્સેતં અધિવચનં. તત્થ મનુસ્સત્તન્તિ મનુસ્સજાતિ. અઞ્ઞત્ર હિ મનુસ્સજાતિયા અવસેસજાતીસુ દેવજાતિયમ્પિ ઠિતસ્સ પણિધિ ન ઇજ્ઝતિ. એત્થ ઠિતેન પન બુદ્ધત્તં પત્થેન્તેન દાનાદીનિ પુઞ્ઞકમ્માનિ કત્વા મનુસ્સત્તંયેવ પત્થેતબ્બં. તત્થ ઠત્વા પણિધિ કાતબ્બો. એવઞ્હિ સમિજ્ઝતિ. લિઙ્ગસમ્પત્તીતિ પુરિસભાવો. માતુગામનપુંસકઉભતોબ્યઞ્જનકાનઞ્હિ મનુસ્સજાતિયં ઠિતાનમ્પિ પણિધિ ન સમિજ્ઝતિ. તત્થ ઠિતેન પન બુદ્ધત્તં પત્થેન્તેન દાનાદીનિ પુઞ્ઞકમ્માનિ કત્વા પુરિસભાવોયેવ પત્થેતબ્બો. તત્થ ઠત્વા પણિધિ કાતબ્બો. એવઞ્હિ સમિજ્ઝતિ. હેતૂતિ અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિ. યો હિ તસ્મિં અત્તભાવે વાયમન્તો અરહત્તં પાપુણિતું સમત્થો, તસ્સ સમિજ્ઝતિ, નો ઇતરસ્સ, યથા સુમેધપણ્ડિતસ્સ. સો હિ દીપઙ્કરપાદમૂલે પબ્બજિત્વા તેનત્તભાવેન અરહત્તં પાપુણિતું સમત્થો અહોસિ. સત્થારદસ્સનન્તિ બુદ્ધાનં સમ્મુખાદસ્સનં. એવઞ્હિ ઇજ્ઝતિ, નો અઞ્ઞથા; યથા સુમેધપણ્ડિતસ્સ. સો હિ દીપઙ્કરં સમ્મુખા દિસ્વા પણિધેસિ. પબ્બજ્જાતિ અનગારિયભાવો. સો ચ ખો સાસને વા કમ્મવાદિકિરિયવાદિતાપસપરિબ્બાજકનિકાયે વા વટ્ટતિ યથા સુમેધપણ્ડિતસ્સ. સો હિ સુમેધો નામ તાપસો હુત્વા પણિધેસિ. ગુણસમ્પત્તીતિ ઝાનાદિગુણપટિલાભો. પબ્બજિતસ્સાપિ હિ ગુણસમ્પન્નસ્સેવ ઇજ્ઝતિ, નો ઇતરસ્સ; યથા સુમેધપણ્ડિતસ્સ. સો હિ પઞ્ચાભિઞ્ઞો અટ્ઠસમાપત્તિલાભી ચ હુત્વા પણિધેસિ. અધિકારોતિ અધિકકારો, પરિચ્ચાગોતિ અત્થો. જીવિતાદિપરિચ્ચાગઞ્હિ કત્વા પણિદહતોયેવ ઇજ્ઝતિ, નો ઇતરસ્સ; યથા સુમેધપણ્ડિતસ્સ. સો હિ –

‘‘અક્કમિત્વાન મં બુદ્ધો, સહ સિસ્સેહિ ગચ્છતુ;

મા નં કલલે અક્કમિત્થ, હિતાય મે ભવિસ્સતી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૫૩) –

એવં જીવિતપરિચ્ચાગં કત્વા પણિધેસિ. છન્દતાતિ કત્તુકમ્યતા. સા યસ્સ બલવતી હોતિ, તસ્સ ઇજ્ઝતિ. સા ચ, સચે કોચિ વદેય્ય ‘‘કો ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ સતસહસ્સઞ્ચ કપ્પે નિરયે પચ્ચિત્વા બુદ્ધત્તં ઇચ્છતી’’તિ, તં સુત્વા યો ‘‘અહ’’ન્તિ વત્તું ઉસ્સહતિ, તસ્સ બલવતીતિ વેદિતબ્બા. તથા યદિ કોચિ વદેય્ય ‘‘કો સકલચક્કવાળં વીતચ્ચિકાનં અઙ્ગારાનં પૂરં અક્કમન્તો અતિક્કમિત્વા બુદ્ધત્તં ઇચ્છતિ, કો સકલચક્કવાળં સત્તિસૂલેહિ આકિણ્ણં અક્કમન્તો અતિક્કમિત્વા બુદ્ધત્તં ઇચ્છતિ, કો સકલચક્કવાળં સમતિત્તિકં ઉદકપુણ્ણં ઉત્તરિત્વા બુદ્ધત્તં ઇચ્છતિ, કો સકલચક્કવાળં નિરન્તરં વેળુગુમ્બસઞ્છન્નં મદ્દન્તો અતિક્કમિત્વા બુદ્ધત્તં ઇચ્છતી’’તિ તં સુત્વા યો ‘‘અહ’’ન્તિ વત્તું ઉસ્સહતિ, તસ્સ બલવતીતિ વેદિતબ્બા. એવરૂપેન ચ કત્તુકમ્યતાછન્દેન સમન્નાગતો સુમેધપણ્ડિતો પણિધેસીતિ.

એવં સમિદ્ધાભિનીહારો ચ બોધિસત્તો ઇમાનિ અટ્ઠારસ અભબ્બટ્ઠાનાનિ ન ઉપેતિ. સો હિ તતો પભુતિ ન જચ્ચન્ધો હોતિ, ન જચ્ચબધિરો, ન ઉમ્મત્તકો, ન એળમૂગો, ન પીઠસપ્પી, ન મિલક્ખૂસુ ઉપ્પજ્જતિ, ન દાસિકુચ્છિયા નિબ્બત્તતિ, ન નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિકો હોતિ, નાસ્સ લિઙ્ગં પરિવત્તતિ, ન પઞ્ચાનન્તરિયકમ્માનિ કરોતિ, ન કુટ્ઠી હોતિ, ન તિરચ્છાનયોનિયં વટ્ટકતો પચ્છિમત્તભાવો હોતિ, ન ખુપ્પિપાસિકનિજ્ઝામતણ્હિકપેતેસુ ઉપ્પજ્જતિ, ન કાલકઞ્ચિકાસુરેસુ, ન અવીચિનિરયે, ન લોકન્તરિકેસુ, કામાવચરેસુ ન મારો હોતિ, રૂપાવચરેસુ ન અસઞ્ઞીભવે, ન સુદ્ધાવાસભવેસુ ઉપ્પજ્જતિ, ન અરૂપભવેસુ, ન અઞ્ઞં ચક્કવાળં સઙ્કમતિ.

યા ચિમા ઉસ્સાહો ઉમ્મઙ્ગો અવત્થાનં હિતચરિયા ચાતિ ચતસ્સો બુદ્ધભૂમિયો, તાહિ સમન્નાગતો હોતિ. તત્થ –

‘‘ઉસ્સાહો વીરિયં વુત્તં, ઉમ્મઙ્ગો પઞ્ઞા પવુચ્ચતિ;

અવત્થાનં અધિટ્ઠાનં, હિતચરિયા મેત્તાભાવના’’તિ. –

વેદિતબ્બા. યે ચાપિ ઇમે નેક્ખમ્મજ્ઝાસયો, પવિવેકજ્ઝાસયો, અલોભજ્ઝાસયો, અદોસજ્ઝાસયો, અમોહજ્ઝાસયો, નિસ્સરણજ્ઝાસયોતિ છ અજ્ઝાસયા બોધિપરિપાકાય સંવત્તન્તિ, યેહિ સમન્નાગતત્તા નેક્ખમ્મજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા કામે દોસદસ્સાવિનો, પવિવેકજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા સઙ્ગણિકાય દોસદસ્સાવિનો, અલોભજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા લોભે દોસદસ્સાવિનો, અદોસજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા દોસે દોસદસ્સાવિનો, અમોહજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા મોહે દોસદસ્સાવિનો, નિસ્સરણજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા સબ્બભવેસુ દોસદસ્સાવિનોતિ વુચ્ચન્તિ, તેહિ ચ સમન્નાગતો હોતિ.

પચ્ચેકબુદ્ધાનં પન કીવ ચિરં પત્થના વટ્ટતીતિ? પચ્ચેકબુદ્ધાનં દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ. તતો ઓરં ન સક્કા. પુબ્બે વુત્તનયેનેવેત્થ કારણં વેદિતબ્બં. એત્તકેનાપિ ચ કાલેન પચ્ચેકબુદ્ધત્તં પત્થયતો અભિનીહારકરણે પઞ્ચ સમ્પત્તિયો ઇચ્છિતબ્બા. તેસઞ્હિ –

મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, વિગતાસવદસ્સનં;

અધિકારો છન્દતા એતે, અભિનીહારકારણા.

તત્થ વિગતાસવદસ્સનન્તિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનં યસ્સ કસ્સચિ દસ્સનન્તિ અત્થો. સેસં વુત્તનયમેવ.

અથ સાવકાનં પત્થના કિત્તકં વટ્ટતીતિ? દ્વિન્નં અગ્ગસાવકાનં એકં અસઙ્ખ્યેય્યં કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ, અસીતિમહાસાવકાનં કપ્પસતસહસ્સં, તથા બુદ્ધસ્સ માતાપિતૂનં ઉપટ્ઠાકસ્સ પુત્તસ્સ ચાતિ. તતો ઓરં ન સક્કા. વુત્તનયમેવેત્થ કારણં. ઇમેસં પન સબ્બેસમ્પિ અધિકારો છન્દતાતિ દ્વઙ્ગસમ્પન્નોયેવ અભિનીહારો હોતિ.

એવં ઇમાય પત્થનાય ઇમિના ચ અભિનીહારેન યથાવુત્તપ્પભેદં કાલં પારમિયો પૂરેત્વા બુદ્ધા લોકે ઉપ્પજ્જન્તા ખત્તિયકુલે વા બ્રાહ્મણકુલે વા ઉપ્પજ્જન્તિ, પચ્ચેકબુદ્ધા ખત્તિયબ્રાહ્મણગહપતિકુલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં, અગ્ગસાવકા પન ખત્તિયબ્રાહ્મણકુલેસ્વેવ બુદ્ધા ઇવ સબ્બબુદ્ધા સંવટ્ટમાને કપ્પે ન ઉપ્પજ્જન્તિ, વિવટ્ટમાને કપ્પે ઉપ્પજ્જન્તિ. પચ્ચેકબુદ્ધા બુદ્ધે અપ્પત્વા બુદ્ધાનં ઉપ્પજ્જનકાલેયેવ ઉપ્પજ્જન્તિ. બુદ્ધા સયઞ્ચ બુજ્ઝન્તિ, પરે ચ બોધેન્તિ. પચ્ચેકબુદ્ધા સયમેવ બુજ્ઝન્તિ, ન પરે બોધેન્તિ. અત્થરસમેવ પટિવિજ્ઝન્તિ, ન ધમ્મરસં. ન હિ તે લોકુત્તરધમ્મં પઞ્ઞત્તિં આરોપેત્વા દેસેતું સક્કોન્તિ, મૂગેન દિટ્ઠસુપિનો વિય વનચરકેન નગરે સાયિતબ્યઞ્જનરસો વિય ચ નેસં ધમ્માભિસમયો હોતિ. સબ્બં ઇદ્ધિસમાપત્તિપટિસમ્ભિદાપભેદં પાપુણન્તિ, ગુણવિસિટ્ઠતાય બુદ્ધાનં હેટ્ઠા સાવકાનં ઉપરિ હોન્તિ, અઞ્ઞે પબ્બાજેત્વા આભિસમાચારિકં સિક્ખાપેન્તિ, ‘‘ચિત્તસલ્લેખો કાતબ્બો, વોસાનં નાપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના ઉદ્દેસેન ઉપોસથં કરોન્તિ, ‘અજ્જુપોસથો’તિ વચનમત્તેન વા. ઉપોસથં કરોન્તા ચ ગન્ધમાદને મઞ્જૂસકરુક્ખમૂલે રતનમાળે સન્નિપતિત્વા કરોન્તીતિ. એવં ભગવા આયસ્મતો આનન્દસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધાનં સબ્બાકારપરિપૂરં પત્થનઞ્ચ અભિનીહારઞ્ચ કથેત્વા, ઇદાનિ ઇમાય પત્થનાય ઇમિના ચ અભિનીહારેન સમુદાગતે તે તે પચ્ચેકબુદ્ધે કથેતું ‘‘સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડ’’ન્તિઆદિના નયેન ઇમં ખગ્ગવિસાણસુત્તં અભાસિ. અયં તાવ અવિસેસેન પુચ્છાવસિતો ખગ્ગવિસાણસુત્તસ્સ ઉપ્પત્તિ.

૩૫. ઇદાનિ વિસેસેન વત્તબ્બા. તત્થ ઇમિસ્સા તાવ ગાથાય એવં ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા – અયં કિર પચ્ચેકબુદ્ધો પચ્ચેકબોધિસત્તભૂમિં ઓગાહન્તો દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ પારમિયો પૂરેત્વા કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પબ્બજિત્વા આરઞ્ઞિકો હુત્વા ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેન્તો સમણધમ્મં અકાસિ. એતં કિર વત્તં અપરિપૂરેત્વા પચ્ચેકબોધિં પાપુણન્તા નામ નત્થિ. કિં પનેતં ગતપચ્ચાગતવત્તં નામ? હરણપચ્ચાહરણન્તિ. તં યથા વિભૂતં હોતિ, તથા કથેસ્સામ.

ઇધેકચ્ચો ભિક્ખુ હરતિ, ન પચ્ચાહરતિ; એકચ્ચો પચ્ચાહરતિ, ન હરતિ; એકચ્ચો પન નેવ હરતિ, ન પચ્ચાહરતિ; એકચ્ચો હરતિ ચ પચ્ચાહરતિ ચ. તત્થ યો ભિક્ખુ પગેવ વુટ્ઠાય ચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણવત્તં કત્વા, બોધિરુક્ખે ઉદકં આસિઞ્ચિત્વા, પાનીયઘટં પૂરેત્વા પાનીયમાળે ઠપેત્વા, આચરિયવત્તં ઉપજ્ઝાયવત્તં કત્વા, દ્વેઅસીતિ ખુદ્દકવત્તાનિ ચુદ્દસ મહાવત્તાનિ ચ સમાદાય વત્તતિ, સો સરીરપરિકમ્મં કત્વા, સેનાસનં પવિસિત્વા, યાવ ભિક્ખાચારવેલા તાવ વિવિત્તાસને વીતિનામેત્વા, વેલં ઞત્વા, નિવાસેત્વા, કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા, ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા, સઙ્ઘાટિં ખન્ધે કરિત્વા, પત્તં અંસે આલગ્ગેત્વા, કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોન્તો ચેતિયઙ્ગણં પત્વા, ચેતિયઞ્ચ બોધિઞ્ચ વન્દિત્વા, ગામસમીપે ચીવરં પારુપિત્વા, પત્તમાદાય ગામં પિણ્ડાય પવિસતિ, એવં પવિટ્ઠો ચ લાભી ભિક્ખુ પુઞ્ઞવા ઉપાસકેહિ સક્કતગરુકતો ઉપટ્ઠાકકુલે વા પટિક્કમનસાલાયં વા પટિક્કમિત્વા ઉપાસકેહિ તં તં પઞ્હં પુચ્છિયમાનો તેસં પઞ્હવિસ્સજ્જનેન ધમ્મદેસનાવિક્ખેપેન ચ તં મનસિકારં છડ્ડેત્વા નિક્ખમતિ, વિહારં આગતોપિ ભિક્ખૂનં પઞ્હં પુટ્ઠો કથેતિ, ધમ્મં ભણતિ, તં તં બ્યાપારમાપજ્જતિ, પચ્છાભત્તમ્પિ પુરિમયામમ્પિ મજ્ઝિમયામમ્પિ એવં ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં પપઞ્ચિત્વા કાયદુટ્ઠુલ્લાભિભૂતો પચ્છિમયામેપિ સયતિ, નેવ કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોતિ, અયં વુચ્ચતિ હરતિ, ન પચ્ચાહરતીતિ.

યો પન બ્યાધિબહુલો હોતિ, ભુત્તાહારો પચ્ચૂસસમયે ન સમ્મા પરિણમતિ, પગેવ વુટ્ઠાય યથાવુત્તં વત્તં કાતું ન સક્કોતિ કમ્મટ્ઠાનં વા મનસિ કાતું, અઞ્ઞદત્થુ યાગું વા ભેસજ્જં વા પત્થયમાનો કાલસ્સેવ પત્તચીવરમાદાય ગામં પવિસતિ. તત્થ યાગું વા ભેસજ્જં વા ભત્તં વા લદ્ધા ભત્તકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા, પઞ્ઞત્તાસને નિસિન્નો કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કત્વા, વિસેસં પત્વા વા અપ્પત્વા વા, વિહારં આગન્ત્વા, તેનેવ મનસિકારેન વિહરતિ. અયં વુચ્ચતિ પચ્ચાહરતિ ન હરતીતિ. એદિસા ચ ભિક્ખૂ યાગું પિવિત્વા, વિપસ્સનં આરભિત્વા, બુદ્ધસાસને અરહત્તં પત્તા ગણનપથં વીતિવત્તા. સીહળદીપેયેવ તેસુ તેસુ ગામેસુ આસનસાલાય ન તં આસનં અત્થિ, યત્થ યાગું પિવિત્વા અરહત્તં પત્તો ભિક્ખુ નત્થીતિ.

યો પન પમાદવિહારી હોતિ નિક્ખિત્તધુરો, સબ્બવત્તાનિ ભિન્દિત્વા પઞ્ચવિધચેતોખિલવિનિબન્ધનબદ્ધચિત્તો વિહરન્તો કમ્મટ્ઠાનમનસિકારમનનુયુત્તો ગામં પિણ્ડાય પવિસિત્વા ગિહિપપઞ્ચેન પપઞ્ચિતો તુચ્છકો નિક્ખમતિ, અયં વુચ્ચતિ નેવ હરતિ ન પચ્ચાહરતીતિ.

યો પન પગેવ વુટ્ઠાય પુરિમનયેનેવ સબ્બવત્તાનિ પરિપૂરેત્વા યાવ ભિક્ખાચારવેલા, તાવ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોતિ. કમ્મટ્ઠાનં નામ દુવિધં – સબ્બત્થકં, પારિહારિયઞ્ચ. સબ્બત્થકં નામ મેત્તા ચ મરણસ્સતિ ચ. તં સબ્બત્થ ઇચ્છિતબ્બતો ‘‘સબ્બત્થક’’ન્તિ વુચ્ચતિ. મેત્તા નામ આવાસાદીસુ સબ્બત્થ ઇચ્છિતબ્બા. આવાસેસુ હિ મેત્તાવિહારી ભિક્ખુ સબ્રહ્મચારીનં પિયો હોતિ, તેન ફાસુ અસઙ્ઘટ્ઠો વિહરતિ. દેવતાસુ મેત્તાવિહારી દેવતાહિ રક્ખિતગોપિતો સુખં વિહરતિ. રાજરાજમહામત્તાદીસુ મેત્તાવિહારી, તેહિ મમાયિતો સુખં વિહરતિ. ગામનિગમાદીસુ મેત્તાવિહારી સબ્બત્થ ભિક્ખાચરિયાદીસુ મનુસ્સેહિ સક્કતગરુકતો સુખં વિહરતિ. મરણસ્સતિભાવનાય જીવિતનિકન્તિં પહાય અપ્પમત્તો વિહરતિ.

યં પન સદા પરિહરિતબ્બં ચરિતાનુકૂલેન ગહિતત્તા દસાસુભકસિણાનુસ્સતીસુ અઞ્ઞતરં, ચતુધાતુવવત્થાનમેવ વા, તં સદા પરિહરિતબ્બતો, રક્ખિતબ્બતો, ભાવેતબ્બતો ચ પારિહારિયન્તિ વુચ્ચતિ, મૂલકમ્મટ્ઠાનન્તિપિ તદેવ. તત્થ યં પઠમં સબ્બત્થકકમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરિત્વા પચ્છા પારિહારિયકમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોતિ, તં ચતુધાતુવવત્થાનમુખેન દસ્સેસ્સામ.

અયઞ્હિ યથાઠિતં યથાપણિહિતં કાયં ધાતુસો પચ્ચવેક્ખતિ – યં ઇમસ્મિં સરીરે વીસતિકોટ્ઠાસેસુ કક્ખળં ખરગતં, સા પથવીધાતુ. યં દ્વાદસસુ આબન્ધનકિચ્ચકરં સ્નેહગતં, સા આપોધાતુ. યં ચતૂસુ પરિપાચનકરં ઉસુમગતં, સા તેજોધાતુ. યં પન છસુ વિત્થમ્ભનકરં વાયોગતં, સા વાયોધાતુ. યં પનેત્થ ચતૂહિ મહાભૂતેહિ અસમ્ફુટ્ઠં છિદ્દં વિવરં, સા આકાસધાતુ. તંવિજાનનકં ચિત્તં વિઞ્ઞાણધાતુ. તતો ઉત્તરિ અઞ્ઞો સત્તો વા પુગ્ગલો વા નત્થિ. કેવલં સુદ્ધસઙ્ખારપુઞ્જોવ અયન્તિ.

એવં આદિમજ્ઝપરિયોસાનતો કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરિત્વા, કાલં ઞત્વા, ઉટ્ઠાયાસના નિવાસેત્વા, પુબ્બે વુત્તનયેનેવ ગામં પિણ્ડાય ગચ્છતિ. ગચ્છન્તો ચ યથા અન્ધપુથુજ્જના અભિક્કમાદીસુ ‘‘અત્તા અભિક્કમતિ, અત્તના અભિક્કમો નિબ્બત્તિતો’’તિ વા, ‘‘અહં અભિક્કમામિ, મયા અભિક્કમો નિબ્બત્તિતો’’તિ વા સમ્મુય્હન્તિ, તથા અસમ્મુય્હન્તો ‘‘અભિક્કમામીતિ ચિત્તે ઉપ્પજ્જમાને તેનેવ ચિત્તેન સદ્ધિં ચિત્તસમુટ્ઠાના સન્ધારણવાયોધાતુ ઉપ્પજ્જતિ. સા ઇમં પથવીધાત્વાદિસન્નિવેસભૂતં કાયસમ્મતં અટ્ઠિકસઙ્ઘાટં વિપ્ફરતિ, તતો ચિત્તકિરિયાવાયોધાતુવિપ્ફારવસેન અયં કાયસમ્મતો અટ્ઠિકસઙ્ઘાટો અભિક્કમતિ. તસ્સેવં અભિક્કમતો એકેકપાદુદ્ધારણે ચતૂસુ ધાતૂસુ વાયોધાતુઅનુગતા તેજોધાતુ અધિકા ઉપ્પજ્જતિ, મન્દા ઇતરા. અતિહરણવીતિહરણાપહરણેસુ પન તેજોધાતુઅનુગતા વાયોધાતુ અધિકા ઉપ્પજ્જતિ, મન્દા ઇતરા. ઓરોહણે પન પથવીધાતુઅનુગતા આપોધાતુ અધિકા ઉપ્પજ્જતિ, મન્દા ઇતરા. સન્નિક્ખેપનસમુપ્પીળનેસુ આપોધાતુઅનુગતા પથવીધાતુ અધિકા ઉપ્પજ્જતિ, મન્દા ઇતરા. ઇચ્ચેતા ધાતુયો તેન તેન અત્તનો ઉપ્પાદકચિત્તેન સદ્ધિં તત્થ તત્થેવ ભિજ્જન્તિ. તત્થ કો એકો અભિક્કમતિ, કસ્સ વા એકસ્સ અભિક્કમન’’ન્તિ એવં એકેકપાદુદ્ધારણાદિપ્પકારેસુ એકેકસ્મિં પકારે ઉપ્પન્નધાતુયો, તદવિનિબ્ભુત્તા ચ સેસા રૂપધમ્મા, તંસમુટ્ઠાપકં ચિત્તં, તંસમ્પયુત્તા ચ સેસા અરૂપધમ્માતિ એતે રૂપારૂપધમ્મા. તતો પરં અતિહરણવીતિહરણાદીસુ અઞ્ઞં પકારં ન સમ્પાપુણન્તિ, તત્થ તત્થેવ ભિજ્જન્તિ. તસ્મા અનિચ્ચા. યઞ્ચ અનિચ્ચં, તં દુક્ખં. યં દુક્ખં, તદનત્તાતિ એવં સબ્બાકારપરિપૂરં કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તોવ ગચ્છતિ. અત્થકામા હિ કુલપુત્તા સાસને પબ્બજિત્વા દસપિ વીસમ્પિ તિંસમ્પિ ચત્તાલીસમ્પિ પઞ્ઞાસમ્પિ સટ્ઠિપિ સત્તતિપિ સતમ્પિ એકતો વસન્તા કતિકવત્તં કત્વા વિહરન્તિ – ‘‘આવુસો, તુમ્હે ન ઇણટ્ઠા, ન ભયટ્ઠા, ન જીવિકાપકતા પબ્બજિતા; દુક્ખા મુચ્ચિતુકામા પનેત્થ પબ્બજિતા. તસ્મા ગમને ઉપ્પન્નકિલેસં ગમનેયેવ નિગ્ગણ્હથ, ઠાને નિસજ્જાય, સયને ઉપ્પન્નકિલેસં ગમનેયેવ નિગ્ગણ્હથા’’તિ. તે એવં કતિકવત્તં કત્વા ભિક્ખાચારં ગચ્છન્તા અડ્ઢઉસભઉસભઅડ્ઢગાવુતગાવુતન્તરેસુ પાસાણા હોન્તિ, તાય સઞ્ઞાય કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તાવ ગચ્છન્તિ. સચે કસ્સચિ ગમને કિલેસો ઉપ્પજ્જતિ, તત્થેવ નં નિગ્ગણ્હાતિ. તથા અસક્કોન્તો તિટ્ઠતિ. અથસ્સ પચ્છતો આગચ્છન્તોપિ તિટ્ઠતિ. સો – ‘‘અયં ભિક્ખુ તુય્હં ઉપ્પન્નવિતક્કં જાનાતિ, અનનુચ્છવિકં તે એત’’ન્તિ અત્તાનં પટિચોદેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા તત્થેવ અરિયભૂમિં ઓક્કમતિ. તથા અસક્કોન્તો નિસીદતિ. અથસ્સ પચ્છતો આગચ્છન્તોપિ નિસીદતીતિ સોયેવ નયો. અરિયભૂમિ ઓક્કમિતું અસક્કોન્તોપિ તં કિલેસં વિક્ખમ્ભેત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તોવ ગચ્છતિ. ન કમ્મટ્ઠાનવિપ્પયુત્તેન ચિત્તેન પાદં ઉદ્ધરતિ. ઉદ્ધરતિ ચે, પટિનિવત્તિત્વા પુરિમપ્પદેસંયેવ એતિ સીહળદીપે આલિન્દકવાસી મહાફુસ્સદેવત્થેરો વિય.

સો કિર એકૂનવીસતિ વસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેન્તો એવ વિહાસિ. મનુસ્સાપિ સુદં અન્તરામગ્ગે કસન્તા ચ વપન્તા ચ મદ્દન્તા ચ કમ્માનિ કરોન્તા થેરં તથા ગચ્છન્તં દિસ્વા – ‘‘અયં થેરો પુનપ્પુનં નિવત્તિત્વા ગચ્છતિ, કિં નુ ખો મગ્ગમૂળ્હો, ઉદાહુ કિઞ્ચિ પમુટ્ઠો’’તિ સમુલ્લપન્તિ. સો તં અનાદિયિત્વા કમ્મટ્ઠાનયુત્તેનેવ ચિત્તેન સમણધમ્મં કરોન્તો વીસતિવસ્સબ્ભન્તરે અરહત્તં પાપુણિ. અરહત્તપ્પત્તદિવસે ચસ્સ ચઙ્કમનકોટિયં અધિવત્થા દેવતા અઙ્ગુલીહિ દીપં ઉજ્જાલેત્વા અટ્ઠાસિ. ચત્તારોપિ મહારાજાનો સક્કો ચ દેવાનમિન્દો, બ્રહ્મા ચ સહમ્પતિ ઉપટ્ઠાનં આગમંસુ. તઞ્ચ ઓભાસં દિસ્વા વનવાસી મહાતિસ્સત્થેરો તં દુતિયદિવસે પુચ્છિ ‘‘રત્તિભાગે આયસ્મતો સન્તિકે ઓભાસો અહોસિ, કિં સો ઓભાસો’’તિ? થેરો વિક્ખેપં કરોન્તો ‘‘ઓભાસો નામ દીપોભાસોપિ હોતિ, મણિઓભાસોપી’’તિ એવમાદિં આહ. સો ‘‘પટિચ્છાદેથ તુમ્હે’’તિ નિબદ્ધો ‘‘આમા’’તિ પટિજાનિત્વા આરોચેસિ.

કાળવલ્લિમણ્ડપવાસી મહાનાગત્થેરો વિય ચ. સોપિ કિર ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેન્તો ‘‘પઠમં તાવ ભગવતો મહાપધાનં પૂજેમી’’તિ સત્ત વસ્સાનિ ઠાનચઙ્કમમેવ અધિટ્ઠાસિ. પુન સોળસ વસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. એવં કમ્મટ્ઠાનયુત્તેનેવ ચિત્તેન પાદં ઉદ્ધરન્તો વિપ્પયુત્તેન ચિત્તેન ઉદ્ધટે પન પટિનિવત્તન્તો ગામસમીપં ગન્ત્વા, ‘‘ગાવી નુ પબ્બજિતો નૂ’’તિ આસઙ્કનીયપ્પદેસે ઠત્વા, સઙ્ઘાટિં પારુપિત્વા પત્તં ગહેત્વા, ગામદ્વારં પત્વા, કચ્છકન્તરતો ઉદકં ગહેત્વા, ગણ્ડૂસં કત્વા ગામં પવિસતિ ‘‘ભિક્ખં દાતું વા વન્દિતું વા ઉપગતે મનુસ્સે ‘દીઘાયુકા હોથા’તિ વચનમત્તેનપિ મા મે કમ્મટ્ઠાનવિક્ખેપો અહોસી’’તિ સચે પન ‘‘અજ્જ, ભન્તે, કિં સત્તમી, ઉદાહુ અટ્ઠમી’’તિ દિવસં પુચ્છન્તિ, ઉદકં ગિલિત્વા આરોચેતિ. સચે દિવસપુચ્છકા ન હોન્તિ, નિક્ખમનવેલાયં ગામદ્વારે નિટ્ઠુભિત્વાવ યાતિ.

સીહળદીપેયેવ કલમ્બતિત્થવિહારે વસ્સૂપગતા પઞ્ઞાસભિક્ખૂ વિય ચ. તે કિર વસ્સૂપનાયિકઉપોસથદિવસે કતિકવત્તં અકંસુ – ‘‘અરહત્તં અપ્પત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં નાલપિસ્સામા’’તિ. ગામઞ્ચ પિણ્ડાય પવિસન્તા ગામદ્વારે ઉદકગણ્ડૂસં કત્વા પવિસિંસુ, દિવસે પુચ્છિતે ઉદકં ગિલિત્વા આરોચેસું, અપુચ્છિતે ગામદ્વારે નિટ્ઠુભિત્વા વિહારં આગમંસુ. તત્થ મનુસ્સા નિટ્ઠુભનટ્ઠાનં દિસ્વા જાનિંસુ ‘‘અજ્જ એકો આગતો, અજ્જ દ્વે’’તિ. એવઞ્ચ ચિન્તેસું ‘‘કિં નુ ખો એતે અમ્હેહેવ સદ્ધિં ન સલ્લપન્તિ, ઉદાહુ અઞ્ઞમઞ્ઞમ્પિ? યદિ અઞ્ઞમઞ્ઞમ્પિ ન સલ્લપન્તિ, અદ્ધા વિવાદજાતા ભવિસ્સન્તિ, હન્દ નેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં ખમાપેસ્સામા’’તિ સબ્બે વિહારં અગમંસુ. તત્થ પઞ્ઞાસભિક્ખૂસુ વસ્સં ઉપગતેસુ દ્વે ભિક્ખૂ એકોકાસે નાદ્દસંસુ. તતો યો તેસુ ચક્ખુમા પુરિસો, સો એવમાહ – ‘‘ન, ભો, કલહકારકાનં વસનોકાસો ઈદિસો હોતિ, સુસમ્મટ્ઠં ચેતિયઙ્ગણં બોધિયઙ્ગણં, સુનિક્ખિત્તા સમ્મજ્જનિયો, સૂપટ્ઠપિતં પાનીયપરિભોજનીય’’ન્તિ. તે તતોવ નિવત્તા. તે ભિક્ખૂ અન્તોતેમાસેયેવ વિપસ્સનં આરભિત્વા અરહત્તં પત્વા મહાપવારણાય વિસુદ્ધિપવારણં પવારેસું.

એવં કાળવલ્લિમણ્ડપવાસી મહાનાગત્થેરો વિય કલમ્બતિત્થવિહારે વસ્સૂપગતભિક્ખૂ વિય ચ કમ્મટ્ઠાનયુત્તેનેવ ચિત્તેન પાદં ઉદ્ધરન્તો ગામસમીપં પત્વા, ઉદકગણ્ડૂસં કત્વા, વીથિયો સલ્લક્ખેત્વા, યત્થ સુરાસોણ્ડધુત્તાદયો કલહકારકા ચણ્ડહત્થિઅસ્સાદયો વા નત્થિ, તં વીથિં પટિપજ્જતિ. તત્થ ચ પિણ્ડાય ચરમાનો ન તુરિતતુરિતો વિય જવેન ગચ્છતિ, જવનપિણ્ડપાતિકધુતઙ્ગં નામ નત્થિ. વિસમભૂમિભાગપ્પત્તં પન ઉદકભરિતસકટમિવ નિચ્ચલોવ હુત્વા ગચ્છતિ. અનુઘરં પવિટ્ઠો ચ દાતુકામં અદાતુકામં વા સલ્લક્ખેતું તદનુરૂપં કાલં આગમેન્તો ભિક્ખં ગહેત્વા, પતિરૂપે ઓકાસે નિસીદિત્વા, કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોન્તો આહારે પટિકૂલસઞ્ઞં ઉપટ્ઠપેત્વા, અક્ખબ્ભઞ્જનવણાલેપનપુત્તમંસૂપમાવસેન પચ્ચવેક્ખન્તો અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં આહારં આહારેતિ, નેવ દવાય ન મદાય…પે… ભુત્તાવી ચ ઉદકકિચ્ચં કત્વા, મુહુત્તં ભત્તકિલમથં પટિપ્પસ્સમ્ભેત્વા, યથા પુરે ભત્તં, એવં પચ્છા ભત્તં પુરિમયામં પચ્છિમયામઞ્ચ કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોતિ. અયં વુચ્ચતિ હરતિ ચેવ પચ્ચાહરતિ ચાતિ. એવમેતં હરણપચ્ચાહરણં ગતપચ્ચાગતવત્તન્તિ વુચ્ચતિ.

એતં પૂરેન્તો યદિ ઉપનિસ્સયસમ્પન્નો હોતિ, પઠમવયે એવ અરહત્તં પાપુણાતિ. નો ચે પઠમવયે પાપુણાતિ, અથ મજ્ઝિમવયે પાપુણાતિ. નો ચે મજ્ઝિમવયે પાપુણાતિ, અથ મરણસમયે પાપુણાતિ. નો ચે મરણસમયે પાપુણાતિ, અથ દેવપુત્તો હુત્વા પાપુણાતિ. નો ચે દેવપુત્તો હુત્વા પાપુણાતિ, અથ પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો હુત્વા પરિનિબ્બાતિ. નો ચે પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો હુત્વા પરિનિબ્બાતિ, અથ બુદ્ધાનં સન્તિકે ખિપ્પાભિઞ્ઞો હોતિ; સેય્યથાપિ – થેરો બાહિયો, મહાપઞ્ઞો વા હોતિ; સેય્યથાપિ થેરો સારિપુત્તો.

અયં પન પચ્ચેકબોધિસત્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પબ્બજિત્વા, આરઞ્ઞિકો હુત્વા, વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ એતં ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા, કાલં કત્વા, કામાવચરદેવલોકે ઉપ્પજ્જિ. તતો ચવિત્વા બારાણસિરઞ્ઞો અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં અગ્ગહેસિ. કુસલા ઇત્થિયો તદહેવ ગબ્ભસણ્ઠાનં જાનન્તિ, સા ચ તાસમઞ્ઞતરા, તસ્મા તં ગબ્ભપતિટ્ઠાનં રઞ્ઞો નિવેદેસિ. ધમ્મતા એસા, યં પુઞ્ઞવન્તે સત્તે ગબ્ભે ઉપ્પન્ને માતુગામો ગબ્ભપરિહારં લભતિ. તસ્મા રાજા તસ્સા ગબ્ભપરિહારં અદાસિ. સા તતો પભુતિ નાચ્ચુણ્હં કિઞ્ચિ અજ્ઝોહરિતું લભતિ, નાતિસીતં, નાતિઅમ્બિલં, નાતિલોણં, નાતિકટુકં, નાતિતિત્તકં. અચ્ચુણ્હે હિ માતરા અજ્ઝોહટે ગબ્ભસ્સ લોહકુમ્ભિવાસો વિય હોતિ, અતિસીતે લોકન્તરિકવાસો વિય, અચ્ચમ્બિલલોણકટુકતિત્તકેસુ ભુત્તેસુ સત્થેન ફાલેત્વા અમ્બિલાદીહિ સિત્તાનિ વિય ગબ્ભસેય્યકસ્સ અઙ્ગાનિ તિબ્બવેદનાનિ હોન્તિ. અતિચઙ્કમનટ્ઠાનનિસજ્જાસયનતોપિ નં નિવારેન્તિ – ‘‘કુચ્છિગતસ્સ સઞ્ચલનદુક્ખં મા અહોસી’’તિ. મુદુકત્થરણત્થતાય ભૂમિયં ચઙ્કમનાદીનિ મત્તાય કાતું લભતિ, વણ્ણગન્ધાદિસમ્પન્નં સાદુસપ્પાયં અન્નપાનં લભતિ. પરિગ્ગહેત્વાવ નં ચઙ્કમાપેન્તિ, નિસીદાપેન્તિ, વુટ્ઠાપેન્તિ.

સા એવં પરિહરિયમાના ગબ્ભપરિપાકકાલે સૂતિઘરં પવિસિત્વા પચ્ચૂસસમયે પુત્તં વિજાયિ પક્કતેલમદ્દિતમનોસિલાપિણ્ડિસદિસં ધઞ્ઞપુઞ્ઞલક્ખણૂપેતં. તતો નં પઞ્ચમદિવસે અલઙ્કતપ્પટિયત્તં રઞ્ઞો દસ્સેસું, રાજા તુટ્ઠો છસટ્ઠિયા ધાતીહિ ઉપટ્ઠાપેસિ. સો સબ્બસમ્પત્તીહિ વડ્ઢમાનો ન ચિરસ્સેવ વિઞ્ઞુતં પાપુણિ. તં સોળસવસ્સુદ્દેસિકમેવ સમાનં રાજા રજ્જે અભિસિઞ્ચિ, વિવિધનાટકાનિ ચસ્સ ઉપટ્ઠાપેસિ. અભિસિત્તો રાજપુત્તો રજ્જં કારેસિ નામેન બ્રહ્મદત્તો સકલજમ્બુદીપે વીસતિયા નગરસહસ્સેસુ. જમ્બુદીપે હિ પુબ્બે ચતુરાસીતિ નગરસહસ્સાનિ અહેસું. તાનિ પરિહાયન્તાનિ સટ્ઠિ અહેસું, તતો પરિહાયન્તાનિ ચત્તાલીસં, સબ્બપરિહાયનકાલે પન વીસતિ હોન્તિ. અયઞ્ચ બ્રહ્મદત્તો સબ્બપરિહાયનકાલે ઉપ્પજ્જિ. તેનસ્સ વીસતિ નગરસહસ્સાનિ અહેસું, વીસતિ પાસાદસહસ્સાનિ, વીસતિ હત્થિસહસ્સાનિ, વીસતિ અસ્સસહસ્સાનિ, વીસતિ રથસહસ્સાનિ, વીસતિ પત્તિસહસ્સાનિ, વીસતિ ઇત્થિસહસ્સાનિ – ઓરોધા ચ નાટકિત્થિયો ચ, વીસતિ અમચ્ચસહસ્સાનિ. સો મહારજ્જં કારયમાનો એવ કસિણપરિકમ્મં કત્વા પઞ્ચ અભિઞ્ઞાયો, અટ્ઠ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેસિ. યસ્મા પન અભિસિત્તરઞ્ઞા નામ અવસ્સં અટ્ટકરણે નિસીદિતબ્બં, તસ્મા એકદિવસં પગેવ પાતરાસં ભુઞ્જિત્વા વિનિચ્છયટ્ઠાને નિસીદિ. તત્થ ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દં અકંસુ. સો ‘‘અયં સદ્દો સમાપત્તિયા ઉપક્કિલેસો’’તિ પાસાદતલં અભિરુહિત્વા ‘‘સમાપત્તિં અપ્પેમી’’તિ નિસિન્નો નાસક્ખિ અપ્પેતું, રજ્જવિક્ખેપેન સમાપત્તિ પરિહીના. તતો ચિન્તેસિ ‘‘કિં રજ્જં વરં, ઉદાહુ સમણધમ્મો’’તિ. તતો ‘‘રજ્જસુખં પરિત્તં અનેકાદીનવં, સમણધમ્મસુખં પન વિપુલમનેકાનિસંસં ઉત્તમપુરિસસેવિતઞ્ચા’’તિ ઞત્વા અઞ્ઞતરં અમચ્ચં આણાપેસિ – ‘‘ઇમં રજ્જં ધમ્મેન સમેન અનુસાસ, મા ખો અધમ્મકારં અકાસી’’તિ સબ્બં નિય્યાતેત્વા પાસાદં અભિરુહિત્વા સમાપત્તિસુખેન વિહરતિ, ન કોચિ ઉપસઙ્કમિતું લભતિ અઞ્ઞત્ર મુખધોવનદન્તકટ્ઠદાયકભત્તનીહારકાદીહિ.

તતો અદ્ધમાસમત્તે વીતિક્કન્તે મહેસી પુચ્છિ ‘‘રાજા ઉય્યાનગમનબલદસ્સનનાટકાદીસુ કત્થચિ ન દિસ્સતિ, કુહિં ગતો’’તિ? તસ્સા તમત્થં આરોચેસું. સા અમચ્ચસ્સ પાહેસિ ‘‘રજ્જે પટિચ્છિતે અહમ્પિ પટિચ્છિતા હોમિ, એતુ મયા સદ્ધિં સંવાસં કપ્પેતૂ’’તિ. સો ઉભો કણ્ણે થકેત્વા ‘‘અસવનીયમેત’’ન્તિ પટિક્ખિપિ. સા પુનપિ દ્વત્તિક્ખત્તું પેસેત્વા અનિચ્છમાનં તજ્જાપેસિ – ‘‘યદિ ન કરોસિ, ઠાનાપિ તે ચાવેમિ, જીવિતાપિ વોરોપેમી’’તિ. સો ભીતો ‘‘માતુગામો નામ દળ્હનિચ્છયો, કદાચિ એવમ્પિ કારાપેય્યા’’તિ એકદિવસં રહો ગન્ત્વા તાય સદ્ધિં સિરિસયને સંવાસં કપ્પેસિ. સા પુઞ્ઞવતી સુખસમ્ફસ્સા. સો તસ્સા સમ્ફસ્સરાગેન રત્તો તત્થ અભિક્ખણં સઙ્કિતસઙ્કિતોવ અગમાસિ. અનુક્કમેન અત્તનો ઘરસામિકો વિય નિબ્બિસઙ્કો પવિસિતુમારદ્ધો.

તતો રાજમનુસ્સા તં પવત્તિં રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા ન સદ્દહતિ. દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ આરોચેસું. તતો નિલીનો સયમેવ દિસ્વા સબ્બામચ્ચે સન્નિપાતાપેત્વા આરોચેસિ. તે – ‘‘અયં રાજાપરાધિકો હત્થચ્છેદં અરહતિ, પાદચ્છેદં અરહતી’’તિ યાવ સૂલે ઉત્તાસનં, તાવ સબ્બકમ્મકારણાનિ નિદ્દિસિંસુ. રાજા – ‘‘એતસ્સ વધબન્ધનતાળને મય્હં વિહિંસા ઉપ્પજ્જેય્ય, જીવિતા વોરોપને પાણાતિપાતો ભવેય્ય, ધનહરણે અદિન્નાદાનં, અલં એવરૂપેહિ કતેહિ, ઇમં મમ રજ્જા નિક્કડ્ઢથા’’તિ આહ. અમચ્ચા તં નિબ્બિસયં અકંસુ. સો અત્તનો ધનસારઞ્ચ પુત્તદારઞ્ચ ગહેત્વા પરવિસયં અગમાસિ. તત્થ રાજા સુત્વા ‘‘કિં આગતોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દેવ, ઇચ્છામિ તં ઉપટ્ઠાતુ’’ન્તિ. સો તં સમ્પટિચ્છિ. અમચ્ચો કતિપાહચ્ચયેન લદ્ધવિસ્સાસો તં રાજાનં એતદવોચ – ‘‘મહારાજ, અમક્ખિકમધું પસ્સામિ, તં ખાદન્તો નત્થી’’તિ. રાજા ‘‘કિં એતં ઉપ્પણ્ડેતુકામો ભણતી’’તિ ન સુણાતિ. સો અન્તરં લભિત્વા પુનપિ સુટ્ઠુતરં વણ્ણેત્વા આરોચેસિ. રાજા ‘‘કિં એત’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘બારાણસિરજ્જં, દેવા’’તિ. રાજા ‘‘મં નેત્વા મારેતુકામોસી’’તિ આહ. સો ‘‘મા, દેવ, એવં અવચ, યદિ ન સદ્દહસિ, મનુસ્સે પેસેહી’’તિ. સો મનુસ્સે પેસેસિ. તે ગન્ત્વા ગોપુરં ખણિત્વા રઞ્ઞો સયનઘરે ઉટ્ઠહિંસુ.

રાજા દિસ્વા ‘‘કિસ્સ આગતાત્થા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ચોરા મયં, મહારાજા’’તિ. રાજા તેસં ધનં દાપેત્વા ‘‘મા પુન એવમકત્થા’’તિ ઓવદિત્વા વિસ્સજ્જેસિ. તે આગન્ત્વા તસ્સ રઞ્ઞો આરોચેસું. સો પુનપિ દ્વત્તિક્ખત્તું તથેવ વીમંસિત્વા ‘‘સીલવા રાજા’’તિ ચતુરઙ્ગિનિં સેનં સન્નય્હિત્વા સીમન્તરે એકં નગરં ઉપગમ્મ તત્થ અમચ્ચસ્સ પાહેસિ ‘‘નગરં વા મે દેહિ યુદ્ધં વા’’તિ. સો બ્રહ્મદત્તસ્સ તમત્થં આરોચાપેસિ ‘‘આણાપેતુ દેવો કિં યુજ્ઝામિ, ઉદાહુ નગરં દેમી’’તિ. રાજા ‘‘ન યુજ્ઝિતબ્બં, નગરં દત્વા ઇધાગચ્છા’’તિ પેસેસિ. સો તથા અકાસિ. પટિરાજાપિ તં નગરં ગહેત્વા અવસેસનગરેસુપિ તથેવ દૂતં પાહેસિ. તેપિ અમચ્ચા તથેવ બ્રહ્મદત્તસ્સ આરોચેત્વા તેન ‘‘ન યુજ્ઝિતબ્બં, ઇધાગન્તબ્બ’’ન્તિ વુત્તા બારાણસિં આગમંસુ.

તતો અમચ્ચા બ્રહ્મદત્તં આહંસુ – ‘‘મહારાજ, તેન સહ યુજ્ઝામા’’તિ. રાજા – ‘‘મમ પાણાતિપાતો ભવિસ્સતી’’તિ વારેસિ. અમચ્ચા – ‘‘મયં, મહારાજ, તં જીવગ્ગાહં ગહેત્વા ઇધેવ આનેસ્સામા’’તિ નાનાઉપાયેહિ રાજાનં સઞ્ઞાપેત્વા ‘‘એહિ મહારાજા’’તિ ગન્તું આરદ્ધા. રાજા ‘‘સચે સત્તમારણપ્પહરણવિલુમ્પનકમ્મં ન કરોથ, ગચ્છામી’’તિ ભણતિ. અમચ્ચા ‘‘ન, દેવ, કરોમ, ભયં દસ્સેત્વા પલાપેમા’’તિ ચતુરઙ્ગિનિં સેનં સન્નય્હિત્વા ઘટેસુ દીપે પક્ખિપિત્વા રત્તિં ગચ્છિંસુ. પટિરાજા તં દિવસં બારાણસિસમીપે નગરં ગહેત્વા ઇદાનિ કિન્તિ રત્તિં સન્નાહં મોચાપેત્વા પમત્તો નિદ્દં ઓક્કમિ સદ્ધિં બલકાયેન. તતો અમચ્ચા બારાણસિરાજાનં ગહેત્વા પટિરઞ્ઞો ખન્ધાવારં ગન્ત્વા સબ્બઘટેહિ દીપે નિહરાપેત્વા એકપજ્જોતાય સેનાય સદ્દં અકંસુ. પટિરઞ્ઞો અમચ્ચો મહાબલં દિસ્વા ભીતો અત્તનો રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ઉટ્ઠેહિ અમક્ખિકમધું ખાદાહી’’તિ મહાસદ્દં અકાસિ. તથા દુતિયોપિ, તતિયોપિ. પટિરાજા તેન સદ્દેન પટિબુજ્ઝિત્વા ભયં સન્તાસં આપજ્જિ. ઉક્કુટ્ઠિસતાનિ પવત્તિંસુ. સો ‘‘પરવચનં સદ્દહિત્વા અમિત્તહત્થં પત્તોમ્હી’’તિ સબ્બરત્તિં તં તં વિપ્પલપિત્વા દુતિયદિવસે ‘‘ધમ્મિકો રાજા, ઉપરોધં ન કરેય્ય, ગન્ત્વા ખમાપેમી’’તિ ચિન્તેત્વા રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા જણ્ણુકેહિ પતિટ્ઠહિત્વા ‘‘ખમ, મહારાજ, મય્હં અપરાધ’’ન્તિ આહ. રાજા તં ઓવદિત્વા ‘‘ઉટ્ઠેહિ, ખમામિ તે’’તિ આહ. સો રઞ્ઞા એવં વુત્તમત્તેયેવ પરમસ્સાસપ્પત્તો અહોસિ, બારાણસિરઞ્ઞો સમીપેયેવ જનપદે રજ્જં લભિ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં સહાયકા અહેસું.

અથ બ્રહ્મદત્તો દ્વેપિ સેના સમ્મોદમાના એકતો ઠિતા દિસ્વા ‘‘મમેકસ્સ ચિત્તાનુરક્ખણાય અસ્મિં જનકાયે ખુદ્દકમક્ખિકાય પિવનમત્તમ્પિ લોહિતબિન્દુ ન ઉપ્પન્નં. અહો સાધુ, અહો સુટ્ઠુ, સબ્બે સત્તા સુખિતા હોન્તુ, અવેરા હોન્તુ, અબ્યાપજ્ઝા હોન્તૂ’’તિ મેત્તાઝાનં ઉપ્પાદેત્વા, તદેવ પાદકં કત્વા, સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા, પચ્ચેકબોધિઞાણં સચ્છિકત્વા, સયમ્ભુતં પાપુણિ. તં મગ્ગસુખેન ફલસુખેન સુખિતં હત્થિક્ખન્ધે નિસિન્નં અમચ્ચા પણિપાતં કત્વા આહંસુ – ‘‘યાનકાલો, મહારાજ, વિજિતબલકાયસ્સ સક્કારો કાતબ્બો, પરાજિતબલકાયસ્સ ભત્તપરિબ્બયો દાતબ્બો’’તિ. સો આહ – ‘‘નાહં, ભણે, રાજા, પચ્ચેકબુદ્ધો નામાહ’’ન્તિ. કિં દેવો ભણતિ, ન એદિસા પચ્ચેકબુદ્ધા હોન્તીતિ? કીદિસા, ભણે, પચ્ચેકબુદ્ધાતિ? પચ્ચેકબુદ્ધા નામ દ્વઙ્ગુલકેસમસ્સુ અટ્ઠપરિક્ખારયુત્તા ભવન્તીતિ. સો દક્ખિણહત્થેન સીસં પરામસિ, તાવદેવ ગિહિલિઙ્ગં અન્તરધાયિ, પબ્બજિતવેસો પાતુરહોસિ, દ્વઙ્ગુલકેસમસ્સુ અટ્ઠપરિક્ખારસમન્નાગતો વસ્સસતિકત્થેરસદિસો અહોસિ. સો ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા હત્થિક્ખન્ધતો વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પદુમપુપ્ફે નિસીદિ. અમચ્ચા વન્દિત્વા ‘‘કિં, ભન્તે, કમ્મટ્ઠાનં, કથં અધિગતોસી’’તિ પુચ્છિંસુ. સો યતો અસ્સ મેત્તાઝાનકમ્મટ્ઠાનં અહોસિ, તઞ્ચ વિપસ્સનં વિપસ્સિત્વા અધિગતો, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ઉદાનગાથઞ્ચ બ્યાકરણગાથઞ્ચ ઇમઞ્ઞેવ ગાથં અભાસિ ‘‘સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડ’’ન્તિ.

તત્થ સબ્બેસૂતિ અનવસેસેસુ. ભૂતેસૂતિ સત્તેસુ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારં પન રતનસુત્તવણ્ણનાયં વક્ખામ. નિધાયાતિ નિક્ખિપિત્વા. દણ્ડન્તિ કાયવચીમનોદણ્ડં, કાયદુચ્ચરિતાદીનમેતં અધિવચનં. કાયદુચ્ચરિતઞ્હિ દણ્ડયતીતિ દણ્ડો, બાધેતિ અનયબ્યસનં પાપેતીતિ વુત્તં હોતિ. એવં વચીદુચ્ચરિતં મનોદુચ્ચરિતં ચ. પહરણદણ્ડો એવ વા દણ્ડો, તં નિધાયાતિપિ વુત્તં હોતિ. અવિહેઠયન્તિ અવિહેઠયન્તો. અઞ્ઞતરમ્પીતિ યંકિઞ્ચિ એકમ્પિ. તેસન્તિ તેસં સબ્બભૂતાનં. ન પુત્તમિચ્છેય્યાતિ અત્રજો, ખેત્રજો, દિન્નકો, અન્તેવાસિકોતિ ઇમેસુ ચતૂસુ પુત્તેસુ યં કિઞ્ચિ પુત્તં ન ઇચ્છેય્ય. કુતો સહાયન્તિ સહાયં પન ઇચ્છેય્યાતિ કુતો એવ એતં.

એકોતિ પબ્બજ્જાસઙ્ખાતેન એકો, અદુતિયટ્ઠેન એકો, તણ્હાપહાનેન એકો, એકન્તવિગતકિલેસોતિ એકો, એકો પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ એકો. સમણસહસ્સસ્સાપિ હિ મજ્ઝે વત્તમાનો ગિહિસઞ્ઞોજનસ્સ છિન્નત્તા એકો – એવં પબ્બજ્જાસઙ્ખાતેન એકો. એકો તિટ્ઠતિ, એકો ગચ્છતિ, એકો નિસીદતિ, એકો સેય્યં કપ્પેતિ, એકો ઇરિયતિ વત્તતીતિ – એવં અદુતિયટ્ઠેન એકો.

‘‘તણ્હાદુતિયો પુરિસો, દીઘમદ્ધાનસંસરં;

ઇત્થભાવઞ્ઞથાભાવં, સંસારં નાતિવત્તતિ.

‘‘એવમાદીનવં ઞત્વા, તણ્હં દુક્ખસ્સ સમ્ભવં;

વીતતણ્હો અનાદાનો, સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે’’તિ. (ઇતિવુ. ૧૫, ૧૦૫; મહાનિ. ૧૯૧; ચૂળનિ. પારાયનાનુગીતિગાથાનિદ્દેસ ૧૦૭) –

એવં તણ્હાપહાનટ્ઠેન એકો. સબ્બકિલેસાસ્સ પહીના ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવંકતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્માતિ – એવં એકન્તવિગતકિલેસોતિ એકો. અનાચરિયકો હુત્વા સયમ્ભૂ સામઞ્ઞેવ પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ – એવં એકો પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ એકો.

ચરેતિ યા ઇમા અટ્ઠ ચરિયાયો; સેય્યથિદં – પણિધિસમ્પન્નાનં ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ ઇરિયાપથચરિયા, ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારાનં અજ્ઝત્તિકાયતનેસુ આયતનચરિયા, અપ્પમાદવિહારીનં ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસુ સતિચરિયા, અધિચિત્તમનુયુત્તાનં ચતૂસુ ઝાનેસુ સમાધિચરિયા, બુદ્ધિસમ્પન્નાનં ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ ઞાણચરિયા, સમ્મા પટિપન્નાનં ચતૂસુ અરિયમગ્ગેસુ મગ્ગચરિયા, અધિગતપ્ફલાનં ચતૂસુ સામઞ્ઞફલેસુ પત્તિચરિયા, તિણ્ણં બુદ્ધાનં સબ્બસત્તેસુ લોકત્થચરિયા, તત્થ પદેસતો પચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનન્તિ. યથાહ – ‘‘ચરિયાતિ અટ્ઠ ચરિયાયો ઇરિયાપથચરિયા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૯૭; ૩.૨૮) વિત્થારો. તાહિ ચરિયાહિ સમન્નાગતો ભવેય્યાતિ અત્થો. અથ વા યા ઇમા ‘‘અધિમુચ્ચન્તો સદ્ધાય ચરતિ, પગ્ગણ્હન્તો વીરિયેન ચરતિ, ઉપટ્ઠહન્તો સતિયા ચરતિ, અવિક્ખિત્તો સમાધિના ચરતિ, પજાનન્તો પઞ્ઞાય ચરતિ, વિજાનન્તો વિઞ્ઞાણેન ચરતિ, એવં પટિપન્નસ્સ કુસલા ધમ્મા આયતન્તીતિ આયતનચરિયાય ચરતિ, એવં પટિપન્નો વિસેસમધિગચ્છતીતિ વિસેસચરિયાય ચરતી’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૯૭; ૩.૨૯) એવં અપરાપિ અટ્ઠ ચરિયા વુત્તા. તાહિપિ સમન્નાગતો ભવેય્યાતિ અત્થો. ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ એત્થ ખગ્ગવિસાણં નામ ખગ્ગમિગસિઙ્ગં. કપ્પસદ્દસ્સ અત્થં વિત્થારતો મઙ્ગલસુત્તવણ્ણનાયં પકાસયિસ્સામ. ઇધ પનાયં ‘‘સત્થુકપ્પેન વત, ભો, કિર સાવકેન સદ્ધિં મન્તયમાના’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૬૦) એવમાદીસુ વિય પટિભાગો વેદિતબ્બો. ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ ખગ્ગવિસાણસદિસોતિ વુત્તં હોતિ. અયં તાવેત્થ પદતો અત્થવણ્ણના.

અધિપ્પાયાનુસન્ધિતો પન એવં વેદિતબ્બા – ય્વાયં વુત્તપ્પકારો દણ્ડો ભૂતેસુ પવત્તિયમાનો અહિતો હોતિ, તં તેસુ અપ્પવત્તનેન તપ્પટિપક્ખભૂતાય મેત્તાય પરહિતૂપસંહારેન ચ સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં, નિહિતદણ્ડત્તા એવ ચ. યથા અનિહિતદણ્ડા સત્તા ભૂતાનિ દણ્ડેન વા સત્થેન વા પાણિના વા લેડ્ડુના વા વિહેઠયન્તિ, તથા અવિહેઠયં અઞ્ઞતરમ્પિ તેસં. ઇમં મેત્તાકમ્મટ્ઠાનમાગમ્મ યદેવ તત્થ વેદનાગતં સઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણગતં તઞ્ચ તદનુસારેનેવ તદઞ્ઞઞ્ચ સઙ્ખારગતં વિપસ્સિત્વા ઇમં પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ અયં તાવ અધિપ્પાયો.

અયં પન અનુસન્ધિ – એવં વુત્તે તે અમચ્ચા આહંસુ – ‘‘ઇદાનિ, ભન્તે, કુહિં ગચ્છથા’’તિ? તતો તેન ‘‘પુબ્બપચ્ચેકસમ્બુદ્ધા કત્થ વસન્તી’’તિ આવજ્જેત્વા ઞત્વા ‘‘ગન્ધમાદનપબ્બતે’’તિ વુત્તે પુનાહંસુ – ‘‘અમ્હે દાનિ, ભન્તે, પજહથ, ન ઇચ્છથા’’તિ. અથ પચ્ચેકબુદ્ધો આહ – ‘‘ન પુત્તમિચ્છેય્યા’’તિ સબ્બં. તત્રાધિપ્પાયો – અહં ઇદાનિ અત્રજાદીસુ યં કિઞ્ચિ પુત્તમ્પિ ન ઇચ્છેય્યં, કુતો પન તુમ્હાદિસં સહાયં? તસ્મા તુમ્હેસુપિ યો મયા સદ્ધિં ગન્તું માદિસો વા હોતું ઇચ્છતિ, સો એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો. અથ વા તેહિ ‘‘અમ્હે દાનિ, ભન્તે, પજહથ ન ઇચ્છથા’’તિ વુત્તે સો પચ્ચેકબુદ્ધો ‘‘ન પુત્તમિચ્છેય્ય કુતો સહાય’’ન્તિ વત્વા અત્તનો યથાવુત્તેનત્થેન એકચરિયાય ગુણં દિસ્વા પમુદિતો પીતિસોમનસ્સજાતો ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ – ‘‘એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ. એવં વત્વા પેક્ખમાનસ્સેવ મહાજનસ્સ આકાસે ઉપ્પતિત્વા ગન્ધમાદનં અગમાસિ.

ગન્ધમાદનો નામ હિમવતિ ચૂળકાળપબ્બતં, મહાકાળપબ્બતં, નાગપલિવેઠનં, ચન્દગબ્ભં, સૂરિયગબ્ભં, સુવણ્ણપસ્સં, હિમવન્તપબ્બતન્તિ સત્ત પબ્બતે અતિક્કમ્મ હોતિ. તત્થ નન્દમૂલકં નામ પબ્ભારં પચ્ચેકબુદ્ધાનં વસનોકાસો. તિસ્સો ચ ગુહાયો – સુવણ્ણગુહા, મણિગુહા, રજતગુહાતિ. તત્થ મણિગુહાદ્વારે મઞ્જૂસકો નામ રુક્ખો યોજનં ઉબ્બેધેન, યોજનં વિત્થારેન. સો યત્તકાનિ ઉદકે વા થલે વા પુપ્ફાનિ, સબ્બાનિ તાનિ પુપ્ફયતિ વિસેસેન પચ્ચેકબુદ્ધાગમનદિવસે. તસ્સૂપરિતો સબ્બરતનમાળો હોતિ. તત્થ સમ્મજ્જનકવાતો કચવરં છડ્ડેતિ, સમકરણવાતો સબ્બરતનમયં વાલિકં સમં કરોતિ, સિઞ્ચનકવાતો અનોતત્તદહતો આનેત્વા ઉદકં સિઞ્ચતિ, સુગન્ધકરણવાતો હિમવન્તતો સબ્બેસં ગન્ધરુક્ખાનં ગન્ધે આનેતિ, ઓચિનકવાતો પુપ્ફાનિ ઓચિનિત્વા પાતેતિ, સન્થરકવાતો સબ્બત્થ સન્થરતિ. સદા પઞ્ઞત્તાનેવ ચેત્થ આસનાનિ હોન્તિ, યેસુ પચ્ચેકબુદ્ધુપ્પાદદિવસે ઉપોસથદિવસે ચ સબ્બપચ્ચેકબુદ્ધા સન્નિપતિત્વા નિસીદન્તિ. અયં તત્થ પકતિ. અભિસમ્બુદ્ધ-પચ્ચેકબુદ્ધો તત્થ ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદતિ. તતો સચે તસ્મિં કાલે અઞ્ઞેપિ પચ્ચેકબુદ્ધા સંવિજ્જન્તિ, તેપિ તઙ્ખણં સન્નિપતિત્વા પઞ્ઞત્તાસનેસુ નિસીદન્તિ. નિસીદિત્વા ચ કિઞ્ચિદેવ સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠહન્તિ, તતો સઙ્ઘત્થેરો અધુનાગતપચ્ચેકબુદ્ધં સબ્બેસં અનુમોદનત્થાય ‘‘કથમધિગત’’ન્તિ કમ્મટ્ઠાનં પુચ્છતિ. તદાપિ સો તમેવ અત્તનો ઉદાનબ્યાકરણગાથં ભાસતિ. પુન ભગવાપિ આયસ્મતા આનન્દેન પુટ્ઠો તમેવ ગાથં ભાસતિ, આનન્દો ચ સઙ્ગીતિયન્તિ એવમેકેકા ગાથા પચ્ચેકસમ્બોધિઅભિસમ્બુદ્ધટ્ઠાને, મઞ્જૂસકમાળે, આનન્દેન પુચ્છિતકાલે, સઙ્ગીતિયન્તિ ચતુક્ખત્તું ભાસિતા હોતીતિ.

પઠમગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૩૬. સંસગ્ગજાતસ્સાતિ કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પચ્ચેકબોધિસત્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ પુરિમનયેનેવ સમણધમ્મં કરોન્તો કસિણપરિકમ્મં કત્વા, પઠમજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા, નામરૂપં વવત્થપેત્વા, લક્ખણસમ્મસનં કત્વા, અરિયમગ્ગં અનધિગમ્મ બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ. સો તતો ચુતો બારાણસિરઞ્ઞો અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ ઉપ્પજ્જિત્વા પુરિમનયેનેવ વડ્ઢમાનો યતો પભુતિ ‘‘અયં ઇત્થી અયં પુરિસો’’તિ વિસેસં અઞ્ઞાસિ, તતુપાદાય ઇત્થીનં હત્થે ન રમતિ, ઉચ્છાદનન્હાપનમણ્ડનાદિમત્તમ્પિ ન સહતિ. તં પુરિસા એવ પોસેન્તિ, થઞ્ઞપાયનકાલે ધાતિયો કઞ્ચુકં પટિમુઞ્ચિત્વા પુરિસવેસેન થઞ્ઞં પાયેન્તિ. સો ઇત્થીનં ગન્ધં ઘાયિત્વા સદ્દં વા સુત્વા રોદતિ, વિઞ્ઞુતં પત્તોપિ ઇત્થિયો પસ્સિતું ન ઇચ્છતિ, તેન તં અનિત્થિગન્ધોત્વેવ સઞ્જાનિંસુ.

તસ્મિં સોળસવસ્સુદ્દેસિકે જાતે રાજા ‘‘કુલવંસં સણ્ઠપેસ્સામી’’તિ નાનાકુલેહિ તસ્સ અનુરૂપા કઞ્ઞાયો આનેત્વા અઞ્ઞતરં અમચ્ચં આણાપેસિ ‘‘કુમારં રમાપેહી’’તિ. અમચ્ચો ઉપાયેન તં રમાપેતુકામો તસ્સ અવિદૂરે સાણિપાકારં પરિક્ખિપાપેત્વા નાટકાનિ પયોજાપેસિ. કુમારો ગીતવાદિતસદ્દં સુત્વા – ‘‘કસ્સેસો સદ્દો’’તિ આહ. અમચ્ચો ‘‘તવેસો, દેવ, નાટકિત્થીનં સદ્દો, પુઞ્ઞવન્તાનં ઈદિસાનિ નાટકાનિ હોન્તિ, અભિરમ, દેવ, મહાપુઞ્ઞોસિ ત્વ’’ન્તિ આહ. કુમારો અમચ્ચં દણ્ડેન તાળાપેત્વા નિક્કડ્ઢાપેસિ. સો રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા કુમારસ્સ માતરા સહ ગન્ત્વા, કુમારં ખમાપેત્વા, પુન અમચ્ચં અપ્પેસિ. કુમારો તેહિ અતિનિપ્પીળિયમાનો સેટ્ઠસુવણ્ણં દત્વા સુવણ્ણકારે આણાપેસિ – ‘‘સુન્દરં ઇત્થિરૂપં કરોથા’’તિ. તે વિસ્સકમ્મુના નિમ્મિતસદિસં સબ્બાલઙ્કારવિભૂસિતં ઇત્થિરૂપં કત્વા દસ્સેસું. કુમારો દિસ્વા વિમ્હયેન સીસં ચાલેત્વા માતાપિતૂનં પેસેસિ ‘‘યદિ ઈદિસિં ઇત્થિં લભિસ્સામિ, ગણ્હિસ્સામી’’તિ. માતાપિતરો ‘‘અમ્હાકં પુત્તો મહાપુઞ્ઞો, અવસ્સં તેન સહ કતપુઞ્ઞા કાચિ દારિકા લોકે ઉપ્પન્ના ભવિસ્સતી’’તિ તં સુવણ્ણરૂપં રથં આરોપેત્વા અમચ્ચાનં અપ્પેસું ‘‘ગચ્છથ, ઈદિસિં દારિકં ગવેસથા’’તિ. તે ગહેત્વા સોળસ મહાજનપદે વિચરન્તા તં તં ગામં ગન્ત્વા ઉદકતિત્થાદીસુ યત્થ યત્થ જનસમૂહં પસ્સન્તિ, તત્થ તત્થ દેવતં વિય સુવણ્ણરૂપં ઠપેત્વા નાનાપુપ્ફવત્થાલઙ્કારેહિ પૂજં કત્વા, વિતાનં બન્ધિત્વા, એકમન્તં તિટ્ઠન્તિ – ‘‘યદિ કેનચિ એવરૂપા દિટ્ઠપુબ્બા ભવિસ્સતિ, સો કથં સમુટ્ઠાપેસ્સતી’’તિ? એતેનુપાયેન અઞ્ઞત્ર મદ્દરટ્ઠા સબ્બે જનપદે આહિણ્ડિત્વા તં ‘‘ખુદ્દકરટ્ઠ’’ન્તિ અવમઞ્ઞમાના તત્થ પઠમં અગન્ત્વા નિવત્તિંસુ.

તતો નેસં અહોસિ ‘‘મદ્દરટ્ઠમ્પિ તાવ ગચ્છામ, મા નો બારાણસિં પવિટ્ઠેપિ રાજા પુન પાહેસી’’તિ મદ્દરટ્ઠે સાગલનગરં અગમંસુ. સાગલનગરે ચ મદ્દવો નામ રાજા. તસ્સ ધીતા સોળસવસ્સુદ્દેસિકા અભિરૂપા હોતિ. તસ્સા વણ્ણદાસિયો ન્હાનોદકત્થાય તિત્થં ગતા. તત્થ અમચ્ચેહિ ઠપિતં તં સુવણ્ણરૂપં દૂરતોવ દિસ્વા ‘‘અમ્હે ઉદકત્થાય પેસેત્વા રાજપુત્તી સયમેવ આગતા’’તિ ભણન્તિયો સમીપં ગન્ત્વા ‘‘નાયં સામિની, અમ્હાકં સામિની ઇતો અભિરૂપતરા’’તિ આહંસુ. અમચ્ચા તં સુત્વા રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા અનુરૂપેન નયેન દારિકં યાચિંસુ, સોપિ અદાસિ. તતો બારાણસિરઞ્ઞો પાહેસું ‘‘લદ્ધા દારિકા, સામં આગચ્છિસ્સતિ, ઉદાહુ અમ્હેવ આનેમા’’તિ? સો ચ ‘‘મયિ આગચ્છન્તે જનપદપીળા ભવિસ્સતિ, તુમ્હેવ આનેથા’’તિ પેસેસિ.

અમચ્ચા દારિકં ગહેત્વા નગરા નિક્ખમિત્વા કુમારસ્સ પાહેસું – ‘‘લદ્ધા સુવણ્ણરૂપસદિસી દારિકા’’તિ. કુમારો સુત્વાવ રાગેન અભિભૂતો પઠમજ્ઝાના પરિહાયિ. સો દૂતપરમ્પરં પેસેસિ ‘‘સીઘં આનેથ, સીઘં આનેથા’’તિ. તે સબ્બત્થ એકરત્તિવાસેનેવ બારાણસિં પત્વા બહિનગરે ઠિતા રઞ્ઞો પાહેસું – ‘‘અજ્જ પવિસિતબ્બં, નો’’તિ? રાજા ‘‘સેટ્ઠકુલા આનીતા દારિકા, મઙ્ગલકિરિયં કત્વા મહાસક્કારેન પવેસેસ્સામ, ઉય્યાનં તાવ નં નેથા’’તિ આણાપેસિ. તે તથા અકંસુ. સા અચ્ચન્તસુખુમાલા યાનુગ્ઘાતેન ઉબ્બાળ્હા અદ્ધાનપરિસ્સમેન ઉપ્પન્નવાતરોગા મિલાતમાલા વિય હુત્વા રત્તિંયેવ કાલમકાસિ. અમચ્ચા ‘‘સક્કારા પરિભટ્ઠમ્હા’’તિ પરિદેવિંસુ. રાજા ચ નાગરા ચ ‘‘કુલવંસો વિનટ્ઠો’’તિ પરિદેવિંસુ. નગરે મહાકોલાહલં અહોસિ. કુમારસ્સ સુતમત્તેયેવ મહાસોકો ઉદપાદિ. તતો કુમારો સોકસ્સ મૂલં ખણિતુમારદ્ધો. સો ચિન્તેસિ – ‘‘અયં સોકો નામ ન અજાતસ્સ હોતિ, જાતસ્સ પન હોતિ, તસ્મા જાતિં પટિચ્ચ સોકો’’તિ. ‘‘જાતિ પન કિં પટિચ્ચા’’તિ? તતો ‘‘ભવં પટિચ્ચ જાતી’’તિ એવં પુબ્બભાવનાનુભાવેન યોનિસો મનસિકરોન્તો અનુલોમપટિલોમપટિચ્ચસમુપ્પાદં દિસ્વા સઙ્ખારે સમ્મસન્તો તત્થેવ નિસિન્નો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તં મગ્ગફલસુખેન સુખિતં સન્તિન્દ્રિયં સન્તમાનસં નિસિન્નં દિસ્વા, પણિપાતં કત્વા, અમચ્ચા આહંસુ – ‘‘મા સોચિ, દેવ, મહન્તો જમ્બુદીપો, અઞ્ઞં તતો સુન્દરતરં આનેસ્સામા’’તિ. સો આહ – ‘‘નાહં સોચકો, નિસ્સોકો પચ્ચેકબુદ્ધો અહ’’ન્તિ. ઇતો પરં સબ્બં પુરિમગાથાસદિસમેવ ઠપેત્વા ગાથાવણ્ણનં.

ગાથાવણ્ણનાયં પન સંસગ્ગજાતસ્સાતિ જાતસંસગ્ગસ્સ. તત્થ દસ્સન, સવન, કાય, સમુલ્લપન, સમ્ભોગસંસગ્ગવસેન પઞ્ચવિધો સંસગ્ગો. તત્થ અઞ્ઞમઞ્ઞં દિસ્વા ચક્ખુવિઞ્ઞાણવીથિવસેન ઉપ્પન્નરાગો દસ્સનસંસગ્ગો નામ. તત્થ સીહળદીપે કાળદીઘવાપીગામે પિણ્ડાય ચરન્તં કલ્યાણવિહારવાસીદીઘભાણકદહરભિક્ખું દિસ્વા પટિબદ્ધચિત્તા કેનચિ ઉપાયેન તં અલભિત્વા, કાલકતા કુટુમ્બિયધીતા, તસ્સા નિવાસનચોળખણ્ડં દિસ્વા ‘‘એવરૂપવત્થધારિનિયા નામ સદ્ધિં સંવાસં નાલત્થ’’ન્તિ હદયં ફાલેત્વા કાલકતો. સો એવ ચ દહરો નિદસ્સનં.

પરેહિ પન કથિયમાનં રૂપાદિસમ્પત્તિં અત્તના વા હસિતલપિતગીતસદ્દં સુત્વા સોતવિઞ્ઞાણવીથિવસેન ઉપ્પન્નો રાગો સવનસંસગ્ગો નામ. તત્રાપિ ગિરિગામવાસીકમ્મારધીતાય પઞ્ચહિ કુમારીહિ સદ્ધિં પદુમસ્સરં ગન્ત્વા, ન્હત્વા માલં આરોપેત્વા, ઉચ્ચાસદ્દેન ગાયન્તિયા આકાસેન ગચ્છન્તો સદ્દં સુત્વા કામરાગેન વિસેસા પરિહાયિત્વા અનયબ્યસનં પત્તો પઞ્ચગ્ગળલેણવાસી તિસ્સદહરો નિદસ્સનં.

અઞ્ઞમઞ્ઞં અઙ્ગપરામસનેન ઉપ્પન્નરાગો કાયસંસગ્ગો નામ. ધમ્મગાયનદહરભિક્ખુ ચેત્થ નિદસ્સનં. મહાવિહારે કિર દહરભિક્ખુ ધમ્મં ભાસતિ. તત્થ મહાજને આગતે રાજાપિ અગમાસિ સદ્ધિં અન્તેપુરેન. તતો રાજધીતાય તસ્સ રૂપઞ્ચ સદ્દઞ્ચ આગમ્મ બલવરાગો ઉપ્પન્નો, તસ્સ ચ દહરસ્સાપિ. તં દિસ્વા રાજા સલ્લક્ખેત્વા સાણિપાકારેન પરિક્ખિપાપેસિ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં પરામસિત્વા આલિઙ્ગિંસુ. પુન સાણિપાકારં અપનેત્વા પસ્સન્તા દ્વેપિ કાલકતેયેવ અદ્દસંસૂતિ.

અઞ્ઞમઞ્ઞં આલપનસમુલ્લપને ઉપ્પન્નો રાગો પન સમુલ્લપનસંસગ્ગો નામ. ભિક્ખુભિક્ખુનીહિ સદ્ધિં પરિભોગકરણે ઉપ્પન્નરાગો સમ્ભોગસંસગ્ગો નામ. દ્વીસુપિ ચેતેસુ પારાજિકપ્પત્તો ભિક્ખુ ચ ભિક્ખુની ચ નિદસ્સનં. મરિચિવટ્ટિનામમહાવિહારમહે કિર દુટ્ઠગામણિ અભયમહારાજા મહાદાનં પટિયાદેત્વા ઉભતોસઙ્ઘં પરિવિસતિ. તત્થ ઉણ્હયાગુયા દિન્નાય સઙ્ઘનવકસામણેરી અનાધારકસ્સ સઙ્ઘનવકસામણેરસ્સ દન્તવલયં દત્વા સમુલ્લાપં અકાસિ. તે ઉભોપિ ઉપસમ્પજ્જિત્વા સટ્ઠિવસ્સા હુત્વા પરતીરં ગતા અઞ્ઞમઞ્ઞં સમુલ્લાપેન પુબ્બસઞ્ઞં પટિલભિત્વા તાવદેવ જાતસિનેહા સિક્ખાપદં વીતિક્કમિત્વા પારાજિકા અહેસુન્તિ.

એવં પઞ્ચવિધે સંસગ્ગે યેન કેનચિ સંસગ્ગેન જાતસંસગ્ગસ્સ ભવતિ સ્નેહો, પુરિમરાગપચ્ચયા બલવરાગો ઉપ્પજ્જતિ. તતો સ્નેહન્વયં દુક્ખમિદં પહોતિ તમેવ સ્નેહં અનુગચ્છન્તં સન્દિટ્ઠિકસમ્પરાયિકસોકપરિદેવાદિનાનપ્પકારકં દુક્ખમિદં પહોતિ, નિબ્બત્તતિ, ભવતિ, જાયતિ. અપરે પન ‘‘આરમ્મણે ચિત્તસ્સ વોસ્સગ્ગો સંસગ્ગો’’તિ ભણન્તિ. તતો સ્નેહો, સ્નેહા દુક્ખમિદન્તિ.

એવમત્થપ્પભેદં ઇમં અડ્ઢગાથં વત્વા સો પચ્ચેકબુદ્ધો આહ – ‘‘સ્વાહં યમિદં સ્નેહન્વયં સોકાદિદુક્ખં પહોતિ, તસ્સ દુક્ખસ્સ મૂલં ખનન્તો પચ્ચેકસમ્બોધિમધિગતો’’તિ. એવં વુત્તે તે અમચ્ચા આહંસુ – ‘‘અમ્હેહિ દાનિ, ભન્તે, કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? તતો સો આહ – ‘‘તુમ્હે વા અઞ્ઞે વા યો ઇમમ્હા દુક્ખા મુચ્ચિતુકામો, સો સબ્બોપિ આદીનવં સ્નેહજં પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ. એત્થ ચ યં ‘‘સ્નેહન્વયં દુક્ખમિદં પહોતી’’તિ વુત્તં ‘‘તદેવ સન્ધાય આદીનવં સ્નેહજં પેક્ખમાનો’’તિ ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અથ વા યથાવુત્તેન સંસગ્ગેન સંસગ્ગજાતસ્સ ભવતિ સ્નેહો, સ્નેહન્વયં દુક્ખમિદં પહોતિ, એતં યથાભૂતં આદીનવં સ્નેહજં પેક્ખમાનો અહં અધિગતોતિ. એવં અભિસમ્બન્ધિત્વા ચતુત્થપાદો પુબ્બે વુત્તનયેનેવ ઉદાનવસેન વુત્તોપિ વેદિતબ્બો. તતો પરં સબ્બં પુરિમગાથાય વુત્તસદિસમેવાતિ.

સંસગ્ગગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૩૭. મિત્તે સુહજ્જેતિ કા ઉપ્પત્તિ? અયં પચ્ચેકબોધિસત્તો પુરિમગાથાય વુત્તનયેનેવ ઉપ્પજ્જિત્વા બારાણસિયં રજ્જં કારેન્તો પઠમં ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા ‘‘કિં સમણધમ્મો વરો, રજ્જં વર’’ન્તિ વીમંસિત્વા ચતુન્નં અમચ્ચાનં હત્થે રજ્જં નિય્યાતેત્વા સમણધમ્મં કરોતિ. અમચ્ચા ‘‘ધમ્મેન સમેન કરોથા’’તિ વુત્તાપિ લઞ્જં ગહેત્વા અધમ્મેન કરોન્તિ. તે લઞ્જં ગહેત્વા સામિકે પરાજેન્તા એકદા અઞ્ઞતરં રાજવલ્લભં પરાજેસું. સો રઞ્ઞો ભત્તહારકેન સદ્ધિં પવિસિત્વા સબ્બં આરોચેસિ. રાજા દુતિયદિવસે સયં વિનિચ્છયટ્ઠાનં અગમાસિ. તતો મહાજનકાયા – ‘‘અમચ્ચા સામિકે અસામિકે કરોન્તી’’તિ મહાસદ્દં કરોન્તા મહાયુદ્ધં વિય અકંસુ. અથ રાજા વિનિચ્છયટ્ઠાના વુટ્ઠાય પાસાદં અભિરુહિત્વા સમાપત્તિં અપ્પેતું નિસિન્નો તેન સદ્દેન વિક્ખિત્તચિત્તો ન સક્કોતિ અપ્પેતું. સો ‘‘કિં મે રજ્જેન, સમણધમ્મો વરો’’તિ રજ્જસુખં પહાય પુન સમાપત્તિં નિબ્બત્તેત્વા પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વિપસ્સન્તો પચ્ચેકસમ્બોધિં સચ્છાકાસિ. કમ્મટ્ઠાનઞ્ચ પુચ્છિતો ઇમં ગાથં અભાસિ –

‘‘મિત્તે સુહજ્જે અનુકમ્પમાનો, હાપેતિ અત્થં પટિબદ્ધચિત્તો;

એતં ભયં સન્થવે પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ મેત્તાયનવસેન મિત્તા. સુહદયભાવેન સુહજ્જા. કેચિ હિ એકન્તહિતકામતાય મિત્તાવ હોન્તિ, ન સુહજ્જા. કેચિ ગમનાગમનટ્ઠાનનિસજ્જાસમુલ્લાપાદીસુ હદયસુખજનનેન સુહજ્જાવ હોન્તિ, ન મિત્તા. કેચિ તદુભયવસેન સુહજ્જા ચેવ મિત્તા ચ. તે દુવિધા હોન્તિ – અગારિયા અનગારિયા ચ. તત્થ અગારિયા તિવિધા હોન્તિ – ઉપકારો, સમાનસુખદુક્ખો, અનુકમ્પકોતિ. અનગારિયા વિસેસેન અત્થક્ખાયિનો એવ. તે ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતા હોન્તિ. યથાહ –

‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ ઉપકારો મિત્તો સુહદો વેદિતબ્બો – પમત્તં રક્ખતિ, પમત્તસ્સ સાપતેય્યં રક્ખતિ, ભીતસ્સ સરણં હોતિ, ઉપ્પન્નેસુ કિચ્ચકરણીયેસુ તદ્દિગુણં ભોગં અનુપ્પદેતિ’’ (દી. નિ. ૩.૨૬૧).

તથા –

‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ સમાનસુખદુક્ખો મિત્તો સુહદો વેદિતબ્બો – ગુય્હમસ્સ આચિક્ખતિ, ગુય્હમસ્સ પરિગૂહતિ, આપદાસુ ન વિજહતિ, જીવિતમ્પિસ્સ અત્થાય પરિચ્ચત્તં હોતિ’’ (દી. નિ. ૩.૨૬૨).

તથા –

‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ અનુકમ્પકો મિત્તો સુહદો વેદિતબ્બો – અભવેનસ્સ ન નન્દતિ, ભવેનસ્સ નન્દતિ, અવણ્ણં ભણમાનં નિવારેતિ, વણ્ણં ભણમાનં પસંસતિ’’ (દી. નિ. ૩.૨૬૪).

તથા –

‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ અત્થક્ખાયી મિત્તો સુહદો વેદિતબ્બો – પાપા નિવારેતિ, કલ્યાણે નિવેસેતિ, અસ્સુતં સાવેતિ, સગ્ગસ્સ મગ્ગં આચિક્ખતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૨૬૩).

તેસ્વિધ અગારિયા અધિપ્પેતા. અત્થતો પન સબ્બેપિ યુજ્જન્તિ. તે મિત્તે સુહજ્જે. અનુકમ્પમાનોતિ અનુદયમાનો. તેસં સુખં ઉપસંહરિતુકામો દુક્ખં અપહરિતુકામો ચ.

હાપેતિ અત્થન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થવસેન તિવિધં, તથા અત્તત્થપરત્થઉભયત્થવસેનાપિ તિવિધં. અત્થં લદ્ધવિનાસનેન અલદ્ધાનુપ્પાદનેનાતિ દ્વિધાપિ હાપેતિ વિનાસેતિ. પટિબદ્ધચિત્તોતિ ‘‘અહં ઇમં વિના ન જીવામિ, એસ મે ગતિ, એસ મે પરાયણ’’ન્તિ એવં અત્તાનં નીચે ઠાને ઠપેન્તોપિ પટિબદ્ધચિત્તો હોતિ. ‘‘ઇમે મં વિના ન જીવન્તિ, અહં તેસં ગતિ, તેસં પરાયણ’’ન્તિ એવં અત્તાનં ઉચ્ચે ઠાને ઠપેન્તોપિ પટિબદ્ધચિત્તો હોતિ. ઇધ પન એવં પટિબદ્ધચિત્તો અધિપ્પેતો. એતં ભયન્તિ એતં અત્થહાપનભયં, અત્તનો સમાપત્તિહાનિં સન્ધાય વુત્તં. સન્થવેતિ તિવિધો સન્થવો – તણ્હાદિટ્ઠિમિત્તસન્થવવસેન. તત્થ અટ્ઠસતપ્પભેદાપિ તણ્હા તણ્હાસન્થવો, દ્વાસટ્ઠિભેદાપિ દિટ્ઠિ દિટ્ઠિસન્થવો, પટિબદ્ધચિત્તતાય મિત્તાનુકમ્પના મિત્તસન્થવો. સો ઇધાધિપ્પેતો. તેન હિસ્સ સમાપત્તિ પરિહીના. તેનાહ – ‘‘એતં ભયં સન્થવે પેક્ખમાનો અહમધિગતો’’તિ. સેસં વુત્તસદિસમેવાતિ વેદિતબ્બન્તિ.

મિત્તસુહજ્જગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૩૮. વંસો વિસાલોતિ કા ઉપ્પત્તિ? પુબ્બે કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને તયો પચ્ચેકબોધિસત્તા પબ્બજિત્વા વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા દેવલોકે ઉપ્પન્ના. તતો ચવિત્વા તેસં જેટ્ઠકો બારાણસિરાજકુલે નિબ્બત્તો, ઇતરે પચ્ચન્તરાજકુલેસુ. તે ઉભોપિ કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હિત્વા, રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા, અનુક્કમેન પચ્ચેકબુદ્ધા હુત્વા, નન્દમૂલકપબ્ભારે વસન્તા એકદિવસં સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ‘‘મયં કિં કમ્મં કત્વા ઇમં લોકુત્તરસુખં અનુપ્પત્તા’’તિ આવજ્જેત્વા પચ્ચવેક્ખમાના કસ્સપબુદ્ધકાલે અત્તનો ચરિયં અદ્દસંસુ. તતો ‘‘તતિયો કુહિ’’ન્તિ આવજ્જેન્તા બારાણસિયં રજ્જં કારેન્તં દિસ્વા તસ્સ ગુણે સરિત્વા ‘‘સો પકતિયાવ અપ્પિચ્છતાદિગુણસમન્નાગતો અહોસિ, અમ્હાકઞ્ઞેવ ઓવાદકો વત્તા વચનક્ખમો પાપગરહી, હન્દ, નં આરમ્મણં દસ્સેત્વા મોચેસ્સામા’’તિ ઓકાસં ગવેસન્તા તં એકદિવસં સબ્બાલઙ્કારવિભૂસિતં ઉય્યાનં ગચ્છન્તં દિસ્વા આકાસેનાગન્ત્વા ઉય્યાનદ્વારે વેળુગુમ્બમૂલે અટ્ઠંસુ. મહાજનો અતિત્તો રાજદસ્સનેન રાજાનં ઓલોકેતિ. તતો રાજા ‘‘અત્થિ નુ ખો કોચિ મમ દસ્સને અબ્યાવટો’’તિ ઓલોકેન્તો પચ્ચેકબુદ્ધે અદ્દક્ખિ. સહ દસ્સનેનેવ ચસ્સ તેસુ સિનેહો ઉપ્પજ્જિ.

સો હત્થિક્ખન્ધા ઓરુય્હ સન્તેન ઉપચારેન તે ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ભન્તે, કિં નામા તુમ્હે’’તિ પુચ્છિ. તે આહંસુ ‘‘મયં, મહારાજ, અસજ્જમાના નામા’’તિ. ‘‘ભન્તે, ‘અસજ્જમાના’તિ એતસ્સ કો અત્થો’’તિ? ‘‘અલગ્ગનત્થો, મહારાજા’’તિ. તતો તં વેળુગુમ્બં દસ્સેન્તા આહંસુ – ‘‘સેય્યથાપિ, મહારાજ, ઇમં વેળુગુમ્બં સબ્બસો મૂલખન્ધસાખાનુસાખાહિ સંસિબ્બિત્વા ઠિતં અસિહત્થો પુરિસો મૂલે છેત્વા આવિઞ્છન્તો ન સક્કુણેય્ય ઉદ્ધરિતું, એવમેવ ત્વં અન્તો ચ બહિ ચ જટાય જટિતો આસત્તવિસત્તો તત્થ લગ્ગો. સેય્યથાપિ વા પનસ્સ વેમજ્ઝગતોપિ અયં વંસકળીરો અસઞ્જાતસાખત્તા કેનચિ અલગ્ગો ઠિતો, સક્કા ચ પન અગ્ગે વા મૂલે વા છેત્વા ઉદ્ધરિતું, એવમેવ મયં કત્થચિ અસજ્જમાના સબ્બદિસા ગચ્છામા’’તિ તાવદેવ ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા પસ્સતો એવ રઞ્ઞો આકાસેન નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમંસુ. તતો રાજા ચિન્તેસિ – ‘‘કદા નુ ખો અહમ્પિ એવં અસજ્જમાનો ભવેય્ય’’ન્તિ તત્થેવ નિસીદિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. પુરિમનયેનેવ કમ્મટ્ઠાનં પુચ્છિતો ઇમં ગાથં અભાસિ –

‘‘વંસો વિસાલોવ યથા વિસત્તો, પુત્તેસુ દારેસુ ચ યા અપેક્ખા;

વંસક્કળીરોવ અસજ્જમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ વંસોતિ વેળુ. વિસાલોતિ વિત્થિણ્ણો. ચકારો અવધારણત્થો, એવકારો વા અયં, સન્ધિવસેનેત્થ એકારો નટ્ઠો. તસ્સ પરપદેન સમ્બન્ધો, તં પચ્છા યોજેસ્સામ. યથાતિ પટિભાગે. વિસત્તોતિ લગ્ગો, જટિતો સંસિબ્બિતો. પુત્તેસુ દારેસુ ચાતિ પુત્તધીતુભરિયાસુ. યા અપેક્ખાતિ યા તણ્હા યો સ્નેહો. વંસક્કળીરોવ અસજ્જમાનોતિ વંસકળીરો વિય અલગ્ગમાનો. કિં વુત્તં હોતિ? યથા વંસો વિસાલો વિસત્તો એવ હોતિ, પુત્તેસુ દારેસુ ચ યા અપેક્ખા, સાપિ એવં તાનિ વત્થૂનિ સંસિબ્બિત્વા ઠિતત્તા વિસત્તા એવ. સ્વાહં તાય અપેક્ખાય અપેક્ખવા વિસાલો વંસો વિય વિસત્તોતિ એવં અપેક્ખાય આદીનવં દિસ્વા તં અપેક્ખં મગ્ગઞાણેન છિન્દન્તો અયં વંસકળીરોવ રૂપાદીસુ વા લોભાદીસુ વા કામભવાદીસુ વા દિટ્ઠાદીસુ વા તણ્હામાનદિટ્ઠિવસેન અસજ્જમાનો પચ્ચેકબોધિં અધિગતોતિ. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

વંસકળીરગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૩૯. મિગો અરઞ્ઞમ્હીતિ કા ઉપ્પત્તિ? એકો કિર ભિક્ખુ કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને યોગાવચરો કાલં કત્વા, બારાણસિયં સેટ્ઠિકુલે ઉપ્પન્નો અડ્ઢે મહદ્ધને મહાભોગે, સો સુભગો અહોસિ. તતો પરદારિકો હુત્વા તત્થ કાલકતો નિરયે નિબ્બત્તો તત્થ પચ્ચિત્વા વિપાકાવસેસેન સેટ્ઠિભરિયાય કુચ્છિમ્હિ ઇત્થિપટિસન્ધિં અગ્ગહેસિ. નિરયતો આગતાનં ગત્તાનિ ઉણ્હાનિ હોન્તિ. તેન સેટ્ઠિભરિયા ડય્હમાનેન ઉદરેન કિચ્છેન કસિરેન તં ગબ્ભં ધારેત્વા કાલેન દારિકં વિજાયિ. સા જાતદિવસતો પભુતિ માતાપિતૂનં સેસબન્ધુપરિજનાનઞ્ચ દેસ્સા અહોસિ. વયપ્પત્તા ચ યમ્હિ કુલે દિન્ના, તત્થાપિ સામિકસસ્સુસસુરાનં દેસ્સાવ અહોસિ અપ્પિયા અમનાપા. અથ નક્ખત્તે ઘોસિતે સેટ્ઠિપુત્તો તાય સદ્ધિં કીળિતું અનિચ્છન્તો વેસિં આનેત્વા કીળતિ. સા તં દાસીનં સન્તિકા સુત્વા સેટ્ઠિપુત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા નાનપ્પકારેહિ અનુનયિત્વા આહ – ‘‘અય્યપુત્ત, ઇત્થી નામ સચેપિ દસન્નં રાજૂનં કનિટ્ઠા હોતિ, ચક્કવત્તિનો વા ધીતા, તથાપિ સામિકસ્સ પેસનકરા હોતિ. સામિકે અનાલપન્તે સૂલે આરોપિતા વિય દુક્ખં પટિસંવેદેતિ. સચે અહં અનુગ્ગહારહા, અનુગ્ગહેતબ્બા. નો ચે, વિસ્સજ્જેતબ્બા, અત્તનો ઞાતિકુલં ગમિસ્સામી’’તિ. સેટ્ઠિપુત્તો – ‘‘હોતુ, ભદ્દે, મા સોચિ, કીળનસજ્જા હોહિ, નક્ખત્તં કીળિસ્સામા’’તિ આહ. સેટ્ઠિધીતા તાવતકેનપિ સલ્લાપમત્તેન ઉસ્સાહજાતા ‘‘સ્વે નક્ખત્તં કીળિસ્સામી’’તિ બહું ખજ્જભોજ્જં પટિયાદેતિ. સેટ્ઠિપુત્તો દુતિયદિવસે અનારોચેત્વાવ કીળનટ્ઠાનં ગતો. સા ‘‘ઇદાનિ પેસેસ્સતિ, ઇદાનિ પેસેસ્સતી’’તિ મગ્ગં ઓલોકેન્તી નિસિન્ના ઉસ્સૂરં દિસ્વા મનુસ્સે પેસેસિ. તે પચ્ચાગન્ત્વા ‘‘સેટ્ઠિપુત્તો ગતો’’તિ આરોચેસું. સા સબ્બં તં પટિયાદિતં આદાય યાનં અભિરુહિત્વા ઉય્યાનં ગન્તું આરદ્ધા.

અથ નન્દમૂલકપબ્ભારે પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો સત્તમે દિવસે નિરોધા વુટ્ઠાય અનોતત્તે મુખં ધોવિત્વા નાગલતાદન્તપોણં ખાદિત્વા ‘‘કત્થ અજ્જ ભિક્ખં ચરિસ્સામી’’તિ આવજ્જેન્તો તં સેટ્ઠિધીતરં દિસ્વા ‘‘ઇમિસ્સા મયિ સક્કારં કરિત્વા તં કમ્મં પરિક્ખયં ગમિસ્સતી’’તિ ઞત્વા પબ્ભારસમીપે સટ્ઠિયોજનં મનોસિલાતલં, તત્થ ઠત્વા નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય અભિઞ્ઞાપાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા આકાસેનાગન્ત્વા તસ્સા પટિપથે ઓરુય્હ બારાણસીભિમુખો અગમાસિ. તં દિસ્વા દાસિયો સેટ્ઠિધીતાય આરોચેસું. સા યાના ઓરુય્હ સક્કચ્ચં વન્દિત્વા, પત્તં ગહેત્વા, સબ્બરસસમ્પન્નેન ખાદનીયભોજનીયેન પૂરેત્વા, પદુમપુપ્ફેન પટિચ્છાદેત્વા હેટ્ઠાપિ પદુમપુપ્ફં કત્વા, પુપ્ફકલાપં હત્થેન ગહેત્વા, પચ્ચેકબુદ્ધં ઉપસઙ્કમિત્વા, તસ્સ હત્થે પત્તં દત્વા, વન્દિત્વા, પુપ્ફકલાપહત્થા પત્થેસિ ‘‘ભન્તે, યથા ઇદં પુપ્ફં, એવાહં યત્થ યત્થ ઉપ્પજ્જામિ, તત્થ તત્થ મહાજનસ્સ પિયા ભવેય્યં મનાપા’’તિ. એવં પત્થેત્વા દુતિયં પત્થેસિ ‘‘ભન્તે, દુક્ખો ગબ્ભવાસો, તં અનુપગમ્મ પદુમપુપ્ફે એવં પટિસન્ધિ ભવેય્યા’’તિ. તતિયમ્પિ પત્થેસિ ‘‘ભન્તે, જિગુચ્છનીયો માતુગામો, ચક્કવત્તિધીતાપિ પરવસં ગચ્છતિ, તસ્મા અહં ઇત્થિભાવં અનુપગમ્મ પુરિસો ભવેય્ય’’ન્તિ. ચતુત્થમ્પિ પત્થેસિ ‘‘ભન્તે, ઇમં સંસારદુક્ખં અતિક્કમ્મ પરિયોસાને તુમ્હેહિ પત્તં અમતં પાપુણેય્ય’’ન્તિ.

એવં ચતુરો પણિધયો કત્વા, તં પદુમપુપ્ફકલાપં પૂજેત્વા, પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા ‘‘પુપ્ફસદિસો એવ મે ગન્ધો ચેવ વણ્ણો ચ હોતૂ’’તિ ઇમં પઞ્ચમં પણિધિં અકાસિ. તતો પચ્ચેકબુદ્ધો પત્તં પુપ્ફકલાપઞ્ચ ગહેત્વા આકાસે ઠત્વા –

‘‘ઇચ્છિતં પત્થિતં તુય્હં, ખિપ્પમેવ સમિજ્ઝતુ;

સબ્બે પૂરેન્તુ સઙ્કપ્પા, ચન્દો પન્નરસો યથા’’તિ. –

ઇમાય ગાથાય સેટ્ઠિધીતાય અનુમોદનં કત્વા ‘‘સેટ્ઠિધીતા મં ગચ્છન્તં પસ્સતૂ’’તિ અધિટ્ઠહિત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ. સેટ્ઠિધીતાય તં દિસ્વા મહતી પીતિ ઉપ્પન્ના. ભવન્તરે કતં અકુસલકમ્મં અનોકાસતાય પરિક્ખીણં, ચિઞ્ચમ્બિલધોતતમ્બભાજનમિવ સુદ્ધા જાતા. તાવદેવ ચસ્સા પતિકુલે ઞાતિકુલે ચ સબ્બો જનો તુટ્ઠો ‘‘કિં કરોમા’’તિ પિયવચનાનિ પણ્ણાકારાનિ ચ પેસેસિ. સેટ્ઠિપુત્તો મનુસ્સે પેસેસિ ‘‘સીઘં સીઘં આનેથ સેટ્ઠિધીતરં, અહં વિસ્સરિત્વા ઉય્યાનં આગતો’’તિ. તતો પભુતિ ચ નં ઉરે વિલિત્તચન્દનં વિય આમુત્તમુત્તાહારં વિય પુપ્ફમાલં વિય ચ પિયાયન્તો પરિહરિ.

સા તત્થ યાવતાયુકં ઇસ્સરિયભોગસુખં અનુભવિત્વા કાલં કત્વા પુરિસભાવેન દેવલોકે પદુમપુપ્ફે ઉપ્પજ્જિ. સો દેવપુત્તો ગચ્છન્તોપિ પદુમપુપ્ફગબ્ભેયેવ ગચ્છતિ, તિટ્ઠન્તોપિ, નિસીદન્તોપિ, સયન્તોપિ પદુમગબ્ભેયેવ સયતિ. મહાપદુમદેવપુત્તોતિ ચસ્સ નામં અકંસુ. એવં સો તેન ઇદ્ધાનુભાવેન અનુલોમપટિલોમં છદેવલોકે એવ સંસરતિ.

તેન ચ સમયેન બારાણસિરઞ્ઞો વીસતિ ઇત્થિસહસ્સાનિ હોન્તિ. રાજા એકિસ્સાપિ કુચ્છિયં પુત્તં ન લભતિ. અમચ્ચા રાજાનં વિઞ્ઞાપેસું ‘‘દેવ, કુલવંસાનુપાલકો પુત્તો ઇચ્છિતબ્બો, અત્રજે અવિજ્જમાને ખેત્રજોપિ કુલવંસધરો હોતી’’તિ. રાજા ‘‘ઠપેત્વા મહેસિં અવસેસા નાટકિત્થિયો સત્તાહં ધમ્મનાટકં કરોથા’’તિ યથાકામં બહિ ચરાપેસિ, તથાપિ પુત્તં નાલત્થ. પુન અમચ્ચા આહંસુ – ‘‘મહારાજ, મહેસી નામ પુઞ્ઞેન ચ પઞ્ઞાય ચ સબ્બિત્થીનં અગ્ગા, અપ્પેવ નામ દેવો મહેસિયાપિ કુચ્છિસ્મિં પુત્તં લભેય્યા’’તિ. રાજા મહેસિયા એતમત્થં આરોચેસિ. સા આહ – ‘‘મહારાજ, યા ઇત્થી સચ્ચવાદિની સીલવતી, સા પુત્તં લભેય્ય, હિરોત્તપ્પરહિતાય કુતો પુત્તો’’તિ પાસાદં અભિરુહિત્વા પઞ્ચ સીલાનિ સમાદિયિત્વા પુનપ્પુનં અનુમજ્જતિ. સીલવતિયા રાજધીતાય પઞ્ચ સીલાનિ અનુમજ્જન્તિયા પુત્તપત્થનાચિત્તે ઉપ્પન્નમત્તે સક્કસ્સ આસનં સન્તપ્પિ.

અથ સક્કો આસનતાપકારણં આવજ્જેન્તો એતમત્થં વિદિત્વા ‘‘સીલવતિયા રાજધીતાય પુત્તવરં દેમી’’તિ આકાસેનાગન્ત્વા દેવિયા સમ્મુખે ઠત્વા ‘‘કિં પત્થેસિ દેવી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પુત્તં, મહારાજા’’તિ. ‘‘દમ્મિ તે, દેવિ, પુત્તં, મા ચિન્તયી’’તિ વત્વા દેવલોકં ગન્ત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો એત્થ ખીણાયુકો’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘અયં મહાપદુમો ઉપરિદેવલોકે ઉપ્પજ્જિતું ઇતો ચવતી’’તિ ઞત્વા તસ્સ વિમાનં ગન્ત્વા ‘‘તાત મહાપદુમ, મનુસ્સલોકં ગચ્છાહી’’તિ યાચિ. સો આહ – ‘‘મહારાજ, મા એવં ભણિ, જેગુચ્છો મનુસ્સલોકો’’તિ. ‘‘તાત, ત્વં મનુસ્સલોકે પુઞ્ઞં કત્વા ઇધૂપપન્નો, તત્થેવ ઠત્વા પારમિયો પૂરેતબ્બા, ગચ્છ, તાતા’’તિ. ‘‘દુક્ખો, મહારાજ, ગબ્ભવાસો, ન સક્કોમિ તત્થ વસિતુ’’ન્તિ. ‘‘કિં તે, તાત, ગબ્ભવાસેન, તથા હિ ત્વં કમ્મમકાસિ, યથા પદુમગબ્ભેયેવ નિબ્બત્તિસ્સસિ, ગચ્છ, તાતા’’તિ પુનપ્પુનં વુચ્ચમાનો અધિવાસેસિ.

તતો મહાપદુમો દેવલોકા ચવિત્વા બારાણસિરઞ્ઞો ઉય્યાને સિલાપટ્ટપોક્ખરણિયં પદુમગબ્ભે નિબ્બત્તો. તઞ્ચ રત્તિં મહેસી પચ્ચૂસસમયે સુપિનન્તેન વીસતિઇત્થિસહસ્સપરિવુતા ઉય્યાનં ગન્ત્વા સિલાપટ્ટપોક્ખરણિયં પદુમસ્સરે પુત્તં લદ્ધા વિય અહોસિ. સા પભાતાય રત્તિયા સીલાનિ રક્ખમાના તથેવ તત્થ ગન્ત્વા એકં પદુમપુપ્ફં અદ્દસ. તં નેવ તીરે હોતિ ન ગમ્ભીરે. સહ દસ્સનેનેવ ચસ્સા તત્થ પુત્તસિનેહો ઉપ્પજ્જિ. સા સામંયેવ પવિસિત્વા તં પુપ્ફં અગ્ગહેસિ. પુપ્ફે ગહિતમત્તેયેવ પત્તાનિ વિકસિંસુ. તત્થ તટ્ટકે આસિત્તસુવણ્ણપટિમં વિય દારકં અદ્દસ. દિસ્વાવ ‘‘પુત્તો મે લદ્ધો’’તિ સદ્દં નિચ્છારેસિ. મહાજનો સાધુકારસહસ્સાનિ મુઞ્ચિ, રઞ્ઞો ચ પેસેસિ. રાજા સુત્વા ‘‘કત્થ લદ્ધો’’તિ પુચ્છિત્વા લદ્ધોકાસઞ્ચ સુત્વા ‘‘ઉય્યાનઞ્ચ પોક્ખરણિયં પદુમઞ્ચ અમ્હાકઞ્ઞેવ ખેત્તં, તસ્મા અમ્હાકં ખેત્તે જાતત્તા ખેત્રજો નામાયં પુત્તો’’તિ વત્વા નગરં પવેસેત્વા વીસતિસહસ્સઇત્થિયો ધાતિકિચ્ચં કારાપેસિ. યા યા કુમારસ્સ રુચિં ઞત્વા પત્થિતપત્થિતં ખાદનીયં ખાદાપેતિ, સા સા સહસ્સં લભતિ. સકલબારાણસી ચલિતા, સબ્બો જનો કુમારસ્સ પણ્ણાકારસહસ્સાનિ પેસેસિ. કુમારો તં તં અતિનેત્વા ‘‘ઇમં ખાદ, ઇમં ભુઞ્જા’’તિ વુચ્ચમાનો ભોજનેન ઉબ્બાળ્હો ઉક્કણ્ઠિતો હુત્વા, ગોપુરદ્વારં ગન્ત્વા, લાખાગુળકેન કીળતિ.

તદા અઞ્ઞતરો પચ્ચેકબુદ્ધો બારાણસિં નિસ્સાય ઇસિપતને વસતિ. સો કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય સેનાસનવત્તસરીરપરિકમ્મમનસિકારાદીનિ સબ્બકિચ્ચાનિ કત્વા, પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો ‘‘અજ્જ કત્થ ભિક્ખં ગહેસ્સામી’’તિ આવજ્જેન્તો કુમારસ્સ સમ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘એસ પુબ્બે કિં કમ્મં કરી’’તિ વીમંસન્તો ‘‘માદિસસ્સ પિણ્ડપાતં દત્વા, ચતસ્સો પત્થના પત્થેસિ તત્થ તિસ્સો સિદ્ધા, એકા તાવ ન સિજ્ઝતિ, તસ્સ ઉપાયેન આરમ્મણં દસ્સેમી’’તિ ભિક્ખાચરિયવસેન કુમારસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. કુમારો તં દિસ્વા ‘‘સમણ, મા ઇધ આગચ્છિ, ઇમે હિ તમ્પિ ‘ઇદં ખાદ, ઇદં ભુઞ્જા’તિ વદેય્યુ’’ન્તિ આહ. સો એકવચનેનેવ તતો નિવત્તિત્વા અત્તનો સેનાસનં પાવિસિ. કુમારો પરિજનં આહ – ‘‘અયં સમણો મયા વુત્તમત્તોવ નિવત્તો, કુદ્ધો, નુ, ખો મમા’’તિ. તતો તેહિ ‘‘પબ્બજિતા નામ, દેવ, ન કોધપરાયણા હોન્તિ, પરેન પસન્નમનેન યં દિન્નં હોતિ, તેન યાપેન્તી’’તિ વુચ્ચમાનોપિ ‘‘કુદ્ધો એવ મમાયં સમણો, ખમાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ માતાપિતૂનં આરોચેત્વા હત્થિં અભિરુહિત્વા, મહતા રાજાનુભાવેન ઇસિપતનં ગન્ત્વા, મિગયૂથં દિસ્વા, પુચ્છિ ‘‘કિં નામ એતે’’તિ? ‘‘એતે, સામિ, મિગા નામા’’તિ. એતેસં ‘‘ઇમં ખાદથ, ઇમં ભુઞ્જથ, ઇમં સાયથા’’તિ વત્વા પટિજગ્ગન્તા અત્થીતિ. નત્થિ સામિ, યત્થ તિણોદકં સુલભં, તત્થ વસન્તીતિ.

કુમારો ‘‘યથા ઇમે અરક્ખિયમાનાવ યત્થ ઇચ્છન્તિ, તત્થ વસન્તિ, કદા નુ, ખો, અહમ્પિ એવં વસેય્ય’’ન્તિ એતમારમ્મણં અગ્ગહેસિ. પચ્ચેકબુદ્ધોપિ તસ્સ આગમનં ઞત્વા સેનાસનમગ્ગઞ્ચ ચઙ્કમઞ્ચ સમ્મજ્જિત્વા, મટ્ઠં કત્વા, એકદ્વિક્ખત્તું ચઙ્કમિત્વા, પદનિક્ખેપં દસ્સેત્વા, દિવાવિહારોકાસઞ્ચ પણ્ણસાલઞ્ચ સમ્મજ્જિત્વા, મટ્ઠં કત્વા, પવિસનપદનિક્ખેપં દસ્સેત્વા, નિક્ખમનપદનિક્ખેપં અદસ્સેત્વા, અઞ્ઞત્ર અગમાસિ. કુમારો તત્થ ગન્ત્વા તં પદેસં સમ્મજ્જિત્વા મટ્ઠં કતં દિસ્વા ‘‘વસતિ મઞ્ઞે એત્થ સો પચ્ચેકબુદ્ધો’’તિ પરિજનેન ભાસિતં સુત્વા આહ – ‘‘પાતોપિ સો સમણો કુદ્ધો, ઇદાનિ હત્થિઅસ્સાદીહિ અત્તનો ઓકાસં અક્કન્તં દિસ્વા, સુટ્ઠુતરં કુજ્ઝેય્ય, ઇધેવ તુમ્હે તિટ્ઠથા’’તિ હત્થિક્ખન્ધા ઓરુય્હ એકકોવ સેનાસનં પવિટ્ઠો વત્તસીસેન સુસમ્મટ્ઠોકાસે પદનિક્ખેપં દિસ્વા, ‘‘અયં સમણો એત્થ ચઙ્કમન્તો ન વણિજ્જાદિકમ્મં ચિન્તેસિ, અદ્ધા અત્તનો હિતમેવ ચિન્તેસિ મઞ્ઞે’’તિ પસન્નમાનસો ચઙ્કમં આરુહિત્વા, દૂરીકતપુથુવિતક્કો ગન્ત્વા, પાસાણફલકે નિસીદિત્વા, સઞ્જાતએકગ્ગો હુત્વા, પણ્ણસાલં પવિસિત્વા, વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિઞાણં અધિગન્ત્વા, પુરિમનયેનેવ પુરોહિતેન કમ્મટ્ઠાને પુચ્છિતે ગગનતલે નિસિન્નો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘મિગો અરઞ્ઞમ્હિ યથા અબદ્ધો, યેનિચ્છકં ગચ્છતિ ગોચરાય;

વિઞ્ઞૂ નરો સેરિતં પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ મિગોતિ દ્વે મિગા એણીમિગો, પસદમિગો ચાતિ. અપિચ સબ્બેસં આરઞ્ઞિકાનં ચતુપ્પદાનમેતં અધિવચનં. ઇધ પન પસદમિગો અધિપ્પેતો. અરઞ્ઞમ્હીતિ ગામઞ્ચ ગામૂપચારઞ્ચ ઠપેત્વા અવસેસં અરઞ્ઞં, ઇધં પન ઉય્યાનમધિપ્પેતં, તસ્મા ઉય્યાનમ્હીતિ વુત્તં હોતિ. યથાતિ પટિભાગે. અબદ્ધોતિ રજ્જુબન્ધનાદીહિ અબદ્ધો, એતેન વિસ્સત્થચરિયં દીપેતિ. યેનિચ્છકં ગચ્છતિ ગોચરાયતિ યેન યેન દિસાભાગેન ગન્તુમિચ્છતિ, તેન તેન દિસાભાગેન ગોચરાય ગચ્છતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ભગવતા –

‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, આરઞ્ઞકો મિગો અરઞ્ઞે પવને ચરમાનો વિસ્સત્થો ગચ્છતિ, વિસ્સત્થો તિટ્ઠતિ, વિસ્સત્થો નિસીદતિ, વિસ્સત્થો સેય્યં કપ્પેતિ. તં કિસ્સ હેતુ? અનાપાથગતો, ભિક્ખવે, લુદ્દસ્સ; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અન્ધમકાસિ મારં અપદં, વધિત્વા મારચક્ખું અદસ્સનં ગતો પાપિમતો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૮૭; ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૫) વિત્થારો.

વિઞ્ઞૂ નરોતિ પણ્ડિતપુરિસો. સેરિતન્તિ સચ્છન્દવુત્તિતં અપરાયત્તતં. પેક્ખમાનોતિ પઞ્ઞાચક્ખુના ઓલોકયમાનો. અથ વા ધમ્મસેરિતં પુગ્ગલસેરિતઞ્ચ. લોકુત્તરધમ્મા હિ કિલેસવસં અગમનતો સેરિનો તેહિ સમન્નાગતા પુગ્ગલા ચ, તેસં ભાવનિદ્દેસો સેરિતા. તં પેક્ખમાનોતિ. કિં વુત્તં હોતિ? ‘‘યથા મિગો અરઞ્ઞમ્હિ અબદ્ધો યેનિચ્છકં ગચ્છતિ ગોચરાય, કદા નુ ખો અહમ્પિ એવં ગચ્છેય્ય’’ન્તિ ઇતિ મે તુમ્હેહિ ઇતો ચિતો ચ પરિવારેત્વા ઠિતેહિ બદ્ધસ્સ યેનિચ્છકં ગન્તું અલભન્તસ્સ તસ્મિં યેનિચ્છકગમનાભાવેન યેનિચ્છકગમને ચાનિસંસં દિસ્વા અનુક્કમેન સમથવિપસ્સના પારિપૂરિં અગમંસુ. તતો પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હિ. તસ્મા અઞ્ઞોપિ વિઞ્ઞૂ પણ્ડિતો નરો સેરિતં પેક્ખમાનો એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

મિગઅરઞ્ઞગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૪૦. આમન્તના હોતીતિ કા ઉપ્પત્તિ? અતીતે કિર એકવજ્જિકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ મુદુકજાતિકો. યદા અમચ્ચા તેન સહ યુત્તં વા અયુત્તં વા મન્તેતુકામા હોન્તિ, તદા નં પાટિયેક્કં પાટિયેક્કં એકમન્તં નેન્તિ. તં એકદિવસં દિવાસેય્યં ઉપગતં અઞ્ઞતરો અમચ્ચો ‘‘દેવ, મમ સોતબ્બં અત્થી’’તિ એકમન્તં ગમનં યાચિ. સો ઉટ્ઠાય અગમાસિ. પુન એકો મહાઉપટ્ઠાને નિસિન્નં વરં યાચિ, એકો હત્થિક્ખન્ધે, એકો અસ્સપિટ્ઠિયં, એકો સુવણ્ણરથે, એકો સિવિકાય નિસીદિત્વા ઉય્યાનં ગચ્છન્તં યાચિ. રાજા તતો ઓરોહિત્વા એકમન્તં અગમાસિ. અપરો જનપદચારિકં ગચ્છન્તં યાચિ, તસ્સાપિ વચનં સુત્વા હત્થિતો ઓરુય્હ એકમન્તં અગમાસિ. એવં સો તેહિ નિબ્બિન્નો હુત્વા પબ્બજિ. અમચ્ચા ઇસ્સરિયેન વડ્ઢન્તિ. તેસુ એકો ગન્ત્વા રાજાનં આહ – ‘‘અમુકં, મહારાજ, જનપદં મય્હં દેહી’’તિ. રાજા ‘‘તં ઇત્થન્નામો ભુઞ્જતી’’તિ ભણતિ. સો રઞ્ઞો વચનં અનાદિયિત્વા ‘‘ગચ્છામહં તં જનપદં ગહેત્વા ભુઞ્જામી’’તિ તત્થ ગન્ત્વા, કલહં કત્વા, પુન ઉભોપિ રઞ્ઞો સન્તિકં આગન્ત્વા, અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ દોસં આરોચેન્તિ. રાજા ‘‘ન સક્કા ઇમે તોસેતુ’’ન્તિ તેસં લોભે આદીનવં દિસ્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકસમ્બોધિં સચ્છાકાસિ. સો પુરિમનયેનેવ ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘આમન્તના હોતિ સહાયમજ્ઝે, વાસે ઠાને ગમને ચારિકાય;

અનભિજ્ઝિતં સેરિતં પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તસ્સત્થો – સહાયમજ્ઝે ઠિતસ્સ દિવાસેય્યસઙ્ખાતે વાસે ચ, મહાઉપટ્ઠાનસઙ્ખાતે ઠાને ચ, ઉય્યાનગમનસઙ્ખાતે ગમને ચ, જનપદચારિકસઙ્ખાતાય ચારિકાય ચ ‘‘ઇદં મે સુણ, ઇદં મે દેહી’’તિઆદિના નયેન તથા તથા આમન્તના હોતિ, તસ્મા અહં તત્થ નિબ્બિજ્જિત્વા યાયં અરિયજનસેવિતા અનેકાનિસંસા એકન્તસુખા, એવં સન્તેપિ લોભાભિભૂતેહિ સબ્બકાપુરિસેહિ અનભિજ્ઝિતા અનભિપત્થિતા પબ્બજ્જા, તં અનભિજ્ઝિતં પરેસં અવસવત્તનેન ધમ્મપુગ્ગલવસેન ચ સેરિતં પેક્ખમાનો વિપસ્સનં આરભિત્વા અનુક્કમેન પચ્ચેકસમ્બોધિં અધિગતોમ્હીતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

આમન્તનાગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૪૧. ખિડ્ડા રતીતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં એકપુત્તકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ. સો ચસ્સ એકપુત્તકો પિયો અહોસિ મનાપો પાણસમો. સો સબ્બિરિયાપથેસુ પુત્તં ગહેત્વાવ વત્તતિ. સો એકદિવસં ઉય્યાનં ગચ્છન્તો તં ઠપેત્વા ગતો. કુમારોપિ તં દિવસંયેવ ઉપ્પન્નેન બ્યાધિના મતો. અમચ્ચા ‘‘પુત્તસિનેહેન રઞ્ઞો હદયમ્પિ ફલેય્યા’’તિ અનારોચેત્વાવ નં ઝાપેસું. રાજા ઉય્યાને સુરામદેન મત્તો પુત્તં નેવ સરિ, તથા દુતિયદિવસેપિ ન્હાનભોજનવેલાસુ. અથ ભુત્તાવી નિસિન્નો સરિત્વા ‘‘પુત્તં મે આનેથા’’તિ આહ. તસ્સ અનુરૂપેન વિધાનેન તં પવત્તિં આરોચેસું. તતો સોકાભિભૂતો નિસિન્નો એવં યોનિસો મનસાકાસિ ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતિ, ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતી’’તિ. સો એવં અનુક્કમેન અનુલોમપટિલોમં પટિચ્ચસમુપ્પાદં સમ્મસન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. સેસં સંસગ્ગગાથાય વુત્તસદિસમેવ ઠપેત્વા ગાથાયત્થવણ્ણનં.

અત્થવણ્ણનાયં પન ખિડ્ડાતિ કીળના. સા દુવિધા હોતિ – કાયિકા, વાચસિકા ચ. તત્થ કાયિકા નામ હત્થીહિપિ કીળન્તિ, અસ્સેહિપિ, રથેહિપિ, ધનૂહિપિ, થરૂહિપીતિ એવમાદિ. વાચસિકા નામ ગીતં, સિલોકભણનં, મુખભેરીતિ એવમાદિ. રતીતિ પઞ્ચકામગુણરતિ. વિપુલન્તિ યાવ અટ્ઠિમિઞ્જં આહચ્ચ ઠાનેન સકલત્તભાવબ્યાપકં. સેસં પાકટમેવ. અનુસન્ધિયોજનાપિ ચેત્થ સંસગ્ગગાથાય વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા, તતો પરઞ્ચ સબ્બન્તિ.

ખિડ્ડારતિગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૪૨. ચાતુદ્દિસોતિ કા ઉપ્પત્તિ? પુબ્બે કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પઞ્ચ પચ્ચેકબોધિસત્તા પબ્બજિત્વા વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા દેવલોકે ઉપ્પન્ના. તતો ચવિત્વા તેસં જેટ્ઠકો બારાણસિયં રાજા અહોસિ, સેસા પાકતિકરાજાનો. તે ચત્તારોપિ કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હિત્વા, રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા, અનુક્કમેન પચ્ચેકબુદ્ધા હુત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારે વસન્તા એકદિવસં સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય વંસકળીરગાથાયં વુત્તનયેનેવ અત્તનો કમ્મઞ્ચ સહાયઞ્ચ આવજ્જેત્વા ઞત્વા બારાણસિરઞ્ઞો ઉપાયેન આરમ્મણં દસ્સેતું ઓકાસં ગવેસન્તિ. સો ચ રાજા તિક્ખત્તું રત્તિયા ઉબ્બિજ્જતિ, ભીતો વિસ્સરં કરોતિ, મહાતલે ધાવતિ. પુરોહિતેન કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય સુખસેય્યં પુચ્છિતોપિ ‘‘કુતો મે, આચરિય, સુખ’’ન્તિ સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેસિ. પુરોહિતોપિ ‘‘અયં રોગો ન સક્કા યેન કેનચિ ઉદ્ધંવિરેચનાદિના ભેસજ્જકમ્મેન વિનેતું, મય્હં પન ખાદનૂપાયો ઉપ્પન્નો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘રજ્જહાનિજીવિતન્તરાયાદીનં પુબ્બનિમિત્તં એતં મહારાજા’’તિ રાજાનં સુટ્ઠુતરં ઉબ્બેજેત્વા તસ્સ વૂપસમનત્થં ‘‘એત્તકે ચ એત્તકે ચ હત્થિઅસ્સરથાદયો હિરઞ્ઞસુવણ્ણઞ્ચ દક્ખિણં દત્વા યઞ્ઞો યજિતબ્બો’’તિ તં યઞ્ઞયજને સમાદપેસિ.

તતો પચ્ચેકબુદ્ધા અનેકાનિ પાણસહસ્સાનિ યઞ્ઞત્થાય સમ્પિણ્ડિયમાનાનિ દિસ્વા ‘‘એતસ્મિં કમ્મે કતે દુબ્બોધનેય્યો ભવિસ્સતિ, હન્દ નં પટિકચ્ચેવ ગન્ત્વા પેક્ખામા’’તિ વંસકળીરગાથાયં વુત્તનયેનેવ આગન્ત્વા પિણ્ડાય ચરમાના રાજઙ્ગણે પટિપાટિયા અગમંસુ. રાજા સીહપઞ્જરે ઠિતો રાજઙ્ગણં ઓલોકયમાનો તે અદ્દક્ખિ, સહ દસ્સનેનેવ ચસ્સ સિનેહો ઉપ્પજ્જિ. તતો તે પક્કોસાપેત્વા આકાસતલે પઞ્ઞત્તાસને નિસીદાપેત્વા સક્કચ્ચં ભોજેત્વા કતભત્તકિચ્ચે ‘‘કે તુમ્હે’’તિ પુચ્છિ. ‘‘મયં, મહારાજ, ચાતુદ્દિસા નામા’’તિ. ‘‘ભન્તે, ચાતુદ્દિસાતિ ઇમસ્સ કો અત્થો’’તિ? ‘‘ચતૂસુ દિસાસુ કત્થચિ કુતોચિ ભયં વા ચિત્તુત્રાસો વા અમ્હાકં નત્થિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં તં ભયં કિં કારણા ન હોતી’’તિ? ‘‘મયઞ્હિ, મહારાજ, મેત્તં ભાવેમ, કરુણં ભાવેમ, મુદિતં ભાવેમ, ઉપેક્ખં ભાવેમ, તેન નો તં ભયં ન હોતી’’તિ વત્વા ઉટ્ઠાયાસના અત્તનો વસતિં અગમંસુ.

તતો રાજા ચિન્તેસિ ‘‘ઇમે સમણા મેત્તાદિભાવનાય ભયં ન હોતીતિ ભણન્તિ, બ્રાહ્મણા પન અનેકસહસ્સપાણવધં વણ્ણયન્તિ, કેસં નુ ખો વચનં સચ્ચ’’ન્તિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘સમણા સુદ્ધેન અસુદ્ધં ધોવન્તિ, બ્રાહ્મણા પન અસુદ્ધેન અસુદ્ધં. ન ચ સક્કા અસુદ્ધેન અસુદ્ધં ધોવિતું, પબ્બજિતાનં એવ વચનં સચ્ચ’’ન્તિ. સો ‘‘સબ્બે સત્તા સુખિતા હોન્તૂ’’તિઆદિના નયેન મેત્તાદયો ચત્તારોપિ બ્રહ્મવિહારે ભાવેત્વા હિતફરણચિત્તેન અમચ્ચે આણાપેસિ ‘‘સબ્બે પાણે મુઞ્ચથ, સીતાનિ પાનીયાનિ પિવન્તુ, હરિતાનિ તિણાનિ ખાદન્તુ, સીતો ચ નેસં વાતો ઉપવાયતૂ’’તિ. તે તથા અકંસુ.

તતો રાજા ‘‘કલ્યાણમિત્તાનં વચનેનેવ પાપકમ્મતો મુત્તોમ્હી’’તિ તત્થેવ નિસિન્નો વિપસ્સિત્વા પચ્ચેકસમ્બોધિં સચ્છાકાસિ. અમચ્ચેહિ ચ ભોજનવેલાયં ‘‘ભુઞ્જ, મહારાજ, કાલો’’તિ વુત્તે ‘‘નાહં રાજા’’તિ પુરિમનયેનેવ સબ્બં વત્વા ઇમં ઉદાનબ્યાકરણગાથં અભાસિ –

‘‘ચાતુદ્દિસો અપ્પટિઘો ચ હોતિ, સન્તુસ્સમાનો ઇતરીતરેન;

પરિસ્સયાનં સહિતા અછમ્ભી, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ ચાતુદ્દિસોતિ ચતૂસુ દિસાસુ યથાસુખવિહારી, ‘‘એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૩.૩૦૮; અ. નિ. ૪.૧૨૫; ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૮) વા નયેન બ્રહ્મવિહારભાવનાફરિતા ચતસ્સો દિસા અસ્સ સન્તીતિપિ ચાતુદ્દિસો. તાસુ દિસાસુ કત્થચિ સત્તે વા સઙ્ખારે વા ભયેન ન પટિહઞ્ઞતીતિ અપ્પટિઘો. સન્તુસ્સમાનોતિ દ્વાદસવિધસ્સ સન્તોસસ્સવસેન સન્તુસ્સકો, ઇતરીતરેનાતિ ઉચ્ચાવચેન પચ્ચયેન. પરિસ્સયાનં સહિતા અછમ્ભીતિ એત્થ પરિસ્સયન્તિ કાયચિત્તાનિ, પરિહાપેન્તિ વા તેસં સમ્પત્તિં, તાનિ વા પટિચ્ચ સયન્તીતિ પરિસ્સયા, બાહિરાનં સીહબ્યગ્ઘાદીનં અબ્ભન્તરાનઞ્ચ કામચ્છન્દાદીનં કાયચિત્તુપદ્દવાનં એતં અધિવચનં. તે પરિસ્સયે અધિવાસનખન્તિયા ચ વીરિયાદીહિ ધમ્મેહિ ચ સહતીતિ પરિસ્સયાનં સહિતા. થદ્ધભાવકરભયાભાવેન અછમ્ભી. કિં વુત્તં હોતિ? યથા તે ચત્તારો સમણા, એવં ઇતરીતરેન પચ્ચયેન સન્તુસ્સમાનો એત્થ પટિપત્તિપદટ્ઠાને સન્તોસે ઠિતો ચતૂસુ દિસાસુ મેત્તાદિભાવનાય ચાતુદ્દિસો, સત્તસઙ્ખારેસુ પટિહનનભયાભાવેન અપ્પટિઘો ચ હોતિ. સો ચાતુદ્દિસત્તા વુત્તપ્પકારાનં પરિસ્સયાનં સહિતા, અપ્પટિઘત્તા અછમ્ભી ચ હોતીતિ એવં પટિપત્તિગુણં દિસ્વા યોનિસો પટિપજ્જિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ. અથ વા તે સમણા વિય સન્તુસ્સમાનો ઇતરીતરેન વુત્તનયેનેવ ચાતુદ્દિસો હોતીતિ ઞત્વા એવં ચાતુદ્દિસભાવં પત્થયન્તો યોનિસો પટિપજ્જિત્વા અધિગતોમ્હિ. તસ્મા અઞ્ઞોપિ ઈદિસં ઠાનં પત્થયમાનો ચાતુદ્દિસતાય પરિસ્સયાનં સહિતા અપ્પટિઘતાય ચ અછમ્ભી હુત્વા એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

ચાતુદ્દિસગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૪૩. દુસ્સઙ્ગહાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિરઞ્ઞો કિર અગ્ગમહેસી કાલમકાસિ. તતો વીતિવત્તેસુ સોકદિવસેસુ એકં દિવસં અમચ્ચા ‘‘રાજૂનં નામ તેસુ તેસુ કિચ્ચેસુ અગ્ગમહેસી અવસ્સં ઇચ્છિતબ્બા, સાધુ, દેવો, અઞ્ઞં દેવિં આનેતૂ’’તિ યાચિંસુ. રાજા‘‘તેન હિ, ભણે, જાનાથા’’તિ આહ. તે પરિયેસન્તા સામન્તરજ્જે રાજા મતો. તસ્સ દેવી રજ્જં અનુસાસતિ. સા ચ ગબ્ભિની હોતિ. અમચ્ચા ‘‘અયં રઞ્ઞો અનુરૂપા’’તિ ઞત્વા તં યાચિંસુ. સા ‘‘ગબ્ભિની નામ મનુસ્સાનં અમનાપા હોતિ, સચે આગમેથ, યાવ વિજાયામિ, એવં હોતુ, નો ચે, અઞ્ઞં પરિયેસથા’’તિ આહ. તે રઞ્ઞોપિ એતમત્થં આરોચેસું. રાજા ‘‘ગબ્ભિનીપિ હોતુ આનેથા’’તિ. તે આનેસું. રાજા તં અભિસિઞ્ચિત્વા સબ્બં મહેસીભોગં અદાસિ. તસ્સા પરિજનઞ્ચ નાનાવિધેહિ પણ્ણાકારેહિ સઙ્ગણ્હાતિ. સા કાલેન પુત્તં વિજાયિ. તમ્પિ રાજા અત્તનો જાતપુત્તમિવ સબ્બિરિયાપથેસુ અઙ્કે ચ ઉરે ચ કત્વા વિહરતિ. તતો દેવિયા પરિજનો ચિન્તેસિ ‘‘રાજા અતિવિય સઙ્ગણ્હાતિ કુમારં, અતિવિસ્સાસનિયાનિ રાજહદયાનિ, હન્દ નં પરિભેદેમા’’તિ.

તતો કુમારં – ‘‘ત્વં, તાત, અમ્હાકં રઞ્ઞો પુત્તો, ન ઇમસ્સ રઞ્ઞો, મા એત્થ વિસ્સાસં આપજ્જી’’તિ આહંસુ. અથ કુમારો ‘‘એહિ પુત્તા’’તિ રઞ્ઞા વુચ્ચમાનોપિ હત્થે ગહેત્વા આકડ્ઢિયમાનોપિ પુબ્બે વિય રાજાનં ન અલ્લીયતિ. રાજા ‘‘કિં એત’’ન્તિ વીમંસન્તો તં પવત્તિં ઞત્વા ‘‘અરે, એતે મયા એવં સઙ્ગહિતાપિ પટિકૂલવુત્તિનો એવા’’તિ નિબ્બિજ્જિત્વા રજ્જં પહાય પબ્બજિતો. ‘‘રાજા પબ્બજિતો’’તિ અમચ્ચપરિજનાપિ બહૂ પબ્બજિતા, ‘‘સપરિજનો રાજા પબ્બજિતો’’તિ મનુસ્સા પણીતે પચ્ચયે ઉપનેન્તિ. રાજા પણીતે પચ્ચયે યથાવુડ્ઢં દાપેતિ. તત્થ યે સુન્દરં લભન્તિ, તે તુસ્સન્તિ. ઇતરે ઉજ્ઝાયન્તિ ‘‘મયં પરિવેણસમ્મજ્જનાદીનિ સબ્બકિચ્ચાનિ કરોન્તા લૂખભત્તં જિણ્ણવત્થઞ્ચ લભામા’’તિ. સો તમ્પિ ઞત્વા ‘‘અરે, યથાવુડ્ઢં દિય્યમાનેપિ નામ ઉજ્ઝાયન્તિ, અહો, અયં પરિસા દુસ્સઙ્ગહા’’તિ પત્તચીવરં આદાય એકો અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તત્થ આગતેહિ ચ કમ્મટ્ઠાનં પુચ્છિતો ઇમં ગાથં અભાસિ –

‘‘દુસ્સઙ્ગહા પબ્બજિતાપિ એકે, અથો ગહટ્ઠા ઘરમાવસન્તા;

અપ્પોસ્સુક્કો પરપુત્તેસુ હુત્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

સા અત્થતો પાકટા એવ. અયં પન યોજના – દુસ્સઙ્ગહા પબ્બજિતાપિ એકે, યે અસન્તોસાભિભૂતા, તથાવિધા એવ ચ અથો ગહટ્ઠા ઘરમાવસન્તા. એતમહં દુસ્સઙ્ગહભાવં જિગુચ્છન્તો વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

દુસ્સઙ્ગહગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૪૪. ઓરોપયિત્વાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર ચાતુમાસિકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા ગિમ્હાનં પઠમે માસે ઉય્યાનં ગતો. તત્થ રમણીયે ભૂમિભાગે નીલઘનપત્તસઞ્છન્નં કોવિળારરુક્ખં દિસ્વા ‘‘કોવિળારમૂલે મમ સયનં પઞ્ઞાપેથા’’તિ વત્વા ઉય્યાને કીળિત્વા સાયન્હસમયં તત્થ સેય્યં કપ્પેસિ. પુન ગિમ્હાનં મજ્ઝિમે માસે ઉય્યાનં ગતો. તદા કોવિળારો પુપ્ફિતો હોતિ, તદાપિ તથેવ અકાસિ. પુન ગિમ્હાનં પચ્છિમે માસે ગતો. તદા કોવિળારો સઞ્છિન્નપત્તો સુક્ખરુક્ખો વિય હોતિ. તદાપિ સો અદિસ્વાવ તં રુક્ખં પુબ્બપરિચયેન તત્થેવ સેય્યં આણાપેસિ. અમચ્ચા જાનન્તાપિ ‘‘રઞ્ઞા આણત્ત’’ન્તિ ભયેન તત્થ સયનં પઞ્ઞાપેસું. સો ઉય્યાને કીળિત્વા સાયન્હસમયં તત્થ સેય્યં કપ્પેન્તો તં રુક્ખં દિસ્વા ‘‘અરે, અયં પુબ્બે સઞ્છન્નપત્તો મણિમયો વિય અભિરૂપદસ્સનો અહોસિ. તતો મણિવણ્ણસાખન્તરે ઠપિતપવાળઙ્કુરસદિસેહિ પુપ્ફેહિ સસ્સિરિકચારુદસ્સનો અહોસિ. મુત્તાદલસદિસવાલિકાકિણ્ણો ચસ્સ હેટ્ઠા ભૂમિભાગો બન્ધના પમુત્તપુપ્ફસઞ્છન્નો રત્તકમ્બલસન્થતો વિય અહોસિ. સો નામજ્જ સુક્ખરુક્ખો વિય સાખામત્તાવસેસો ઠિતો. ‘અહો, જરાય ઉપહતો કોવિળારો’’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અનુપાદિન્નમ્પિ તાવ જરા હઞ્ઞતિ, કિમઙ્ગ પન ઉપાદિન્ન’’ન્તિ અનિચ્ચસઞ્ઞં પટિલભિ. તદનુસારેનેવ સબ્બસઙ્ખારે દુક્ખતો અનત્તતો ચ વિપસ્સન્તો ‘‘અહો વતાહમ્પિ સઞ્છિન્નપત્તો કોવિળારો વિય અપેતગિહિબ્યઞ્જનો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થયમાનો અનુપુબ્બેન તસ્મિં સયનતલે દક્ખિણેન પસ્સેન નિપન્નોયેવ પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તતો ગમનકાલે અમચ્ચેહિ ‘‘કાલો ગન્તું, મહારાજા’’તિ વુત્તે ‘‘નાહં રાજા’’તિઆદીનિ વત્વા પુરિમનયેનેવ ઇમં ગાથં અભાસિ –

‘‘ઓરોપયિત્વા ગિહિબ્યઞ્જનાનિ, સઞ્છિન્નપત્તો યથા કોવિળારો;

છેત્વાન વીરો ગિહિબન્ધનાનિ, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ ઓરોપયિત્વાતિ અપનેત્વા. ગિહિબ્યઞ્જનાનીતિ કેસમસ્સુઓદાતવત્થાલઙ્કારમાલાગન્ધવિલેપનઇત્થિપુત્તદાસિદાસાદીનિ. એતાનિ હિ ગિહિભાવં બ્યઞ્જયન્તિ, તસ્મા ‘‘ગિહિબ્યઞ્જનાની’’તિ વુચ્ચન્તિ. સઞ્છિન્નપત્તોતિ પતિતપત્તો. છેત્વાનાતિ મગ્ગઞાણેન છિન્દિત્વા. વીરોતિ મગ્ગવીરિયસમન્નાગતો. ગિહિબન્ધનાનીતિ કામબન્ધનાનિ. કામા હિ ગિહીનં બન્ધનાનિ. અયં તાવ પદત્થો.

અયં પન અધિપ્પાયો – ‘‘અહો વતાહમ્પિ ઓરોપયિત્વા ગિહિબ્યઞ્જનાનિ સઞ્છિન્નપત્તો યથા કોવિળારો ભવેય્ય’’ન્તિ એવઞ્હિ ચિન્તયમાનો વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

કોવિળારગાથાવણ્ણના સમત્તા. પઠમો વગ્ગો નિટ્ઠિતો.

૪૫-૪૬. સચે લભેથાતિ કા ઉપ્પત્તિ? પુબ્બે કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને દ્વે પચ્ચેકબોધિસત્તા પબ્બજિત્વા વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા દેવલોકે ઉપ્પન્ના. તતો ચવિત્વા તેસં જેટ્ઠકો બારાણસિરઞ્ઞો પુત્તો અહોસિ, કનિટ્ઠો પુરોહિતસ્સ પુત્તો અહોસિ. તે એકદિવસંયેવ પટિસન્ધિં ગહેત્વા એકદિવસમેવ માતુકુચ્છિતો નિક્ખમિત્વા સહપંસુકીળિતસહાયકા અહેસું. પુરોહિતપુત્તો પઞ્ઞવા અહોસિ. સો રાજપુત્તં આહ – ‘‘સમ્મ, ત્વં પિતુનો અચ્ચયેન રજ્જં લભિસ્સસિ, અહં પુરોહિતટ્ઠાનં, સુસિક્ખિતેન ચ સુખં રજ્જં અનુસાસિતું સક્કા, એહિ સિપ્પં ઉગ્ગહેસ્સામા’’તિ. તતો ઉભોપિ પુબ્બોપચિતકમ્મા હુત્વા ગામનિગમાદીસુ ભિક્ખં ચરમાના પચ્ચન્તજનપદગામં ગતા. તઞ્ચ ગામં પચ્ચેકબુદ્ધા ભિક્ખાચારવેલાય પવિસન્તિ. અથ મનુસ્સા પચ્ચેકબુદ્ધે દિસ્વા ઉસ્સાહજાતા આસનાનિ પઞ્ઞાપેન્તિ, પણીતં ખાદનીયં ભોજનીયં ઉપનામેન્તિ, માનેન્તિ, પૂજેન્તિ. તેસં એતદહોસિ – ‘‘અમ્હેહિ સદિસા ઉચ્ચાકુલિકા નામ નત્થિ, અથ ચ પનિમે મનુસ્સા યદિ ઇચ્છન્તિ, અમ્હાકં ભિક્ખં દેન્તિ, યદિ ચ નિચ્છન્તિ, ન દેન્તિ, ઇમેસં પન પબ્બજિતાનં એવરૂપં સક્કારં કરોન્તિ, અદ્ધા એતે કિઞ્ચિ સિપ્પં જાનન્તિ, હન્દ નેસં સન્તિકે સિપ્પં ઉગ્ગણ્હામા’’તિ.

તે મનુસ્સેસુ પટિક્કન્તેસુ ઓકાસં લભિત્વા ‘‘યં, ભન્તે, તુમ્હે સિપ્પં જાનાથ, તં અમ્હેપિ સિક્ખાપેથા’’તિ યાચિંસુ. પચ્ચેકબુદ્ધા ‘‘ન સક્કા અપબ્બજિતેન સિક્ખિતુ’’ન્તિ આહંસુ. તે પબ્બજ્જં યાચિત્વા પબ્બજિંસુ. તતો નેસં પચ્ચેકબુદ્ધા ‘‘એવં વો નિવાસેતબ્બં, એવં પારુપિતબ્બ’’ન્તિઆદિના નયેન આભિસમાચારિકં આચિક્ખિત્વા ‘‘ઇમસ્સ સિપ્પસ્સ એકીભાવાભિરતિ નિપ્ફત્તિ, તસ્મા એકેનેવ નિસીદિતબ્બં, એકેન ચઙ્કમિતબ્બં, ઠાતબ્બં, સયિતબ્બ’’ન્તિ પાટિયેક્કં પણ્ણસાલમદંસુ. તતો તે અત્તનો અત્તનો પણ્ણસાલં પવિસિત્વા નિસીદિંસુ. પુરોહિતપુત્તો નિસિન્નકાલતો પભુતિ ચિત્તસમાધાનં લદ્ધા ઝાનં લભિ. રાજપુત્તો મુહુત્તેનેવ ઉક્કણ્ઠિતો તસ્સ સન્તિકં આગતો. સો તં દિસ્વા ‘‘કિં, સમ્મા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ઉક્કણ્ઠિતોમ્હી’’તિ આહ. ‘‘તેન હિ ઇધ નિસીદા’’તિ. સો તત્થ મુહુત્તં નિસીદિત્વા આહ – ‘‘ઇમસ્સ કિર, સમ્મ, સિપ્પસ્સ એકીભાવાભિરતિ નિપ્ફત્તી’’તિ પુરોહિતપુત્તો ‘‘એવં, સમ્મ, તેન હિ ત્વં અત્તનો નિસિન્નોકાસં એવ ગચ્છ, ઉગ્ગહેસ્સામિ ઇમસ્સ સિપ્પસ્સ નિપ્ફત્તિ’’ન્તિ આહ. સો ગન્ત્વા પુનપિ મુહુત્તેનેવ ઉક્કણ્ઠિતો પુરિમનયેનેવ તિક્ખત્તું આગતો.

તતો નં પુરોહિતપુત્તો તથેવ ઉય્યોજેત્વા તસ્મિં ગતે ચિન્તેસિ ‘‘અયં અત્તનો ચ કમ્મં હાપેતિ, મમ ચ ઇધાભિક્ખણં આગચ્છન્તો’’તિ. સો પણ્ણસાલતો નિક્ખમ્મ અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો. ઇતરો અત્તનો પણ્ણસાલાયેવ નિસિન્નો પુનપિ મુહુત્તેનેવ ઉક્કણ્ઠિતો હુત્વા તસ્સ પણ્ણસાલં આગન્ત્વા ઇતો ચિતો ચ મગ્ગન્તોપિ તં અદિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘યો ગહટ્ઠકાલે પણ્ણાકારમ્પિ આદાય આગતો મં દટ્ઠું ન લભતિ, સો નામ મયિ આગતે દસ્સનમ્પિ અદાતુકામો પક્કામિ, અહો, રે ચિત્ત, ન લજ્જસિ, યં મં ચતુક્ખત્તું ઇધાનેસિ, સોદાનિ તે વસે ન વત્તિસ્સામિ, અઞ્ઞદત્થુ તંયેવ મમ વસે વત્તાપેસ્સામી’’તિ અત્તનો સેનાસનં પવિસિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા આકાસેન નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ. ઇતરોપિ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા તત્થેવ અગમાસિ. તે ઉભોપિ મનોસિલાતલે નિસીદિત્વા પાટિયેક્કં પાટિયેક્કં ઇમા ઉદાનગાથાયો અભાસિંસુ –

‘‘સચે લભેથ નિપકં સહાયં, સદ્ધિં ચરં સાધુવિહારિ ધીરં;

અભિભુય્ય સબ્બાનિ પરિસ્સયાનિ, ચરેય્ય તેનત્તમનો સતીમા.

‘‘નો ચે લભેથ નિપકં સહાયં, સદ્ધિં ચરં સાધુવિહારિ ધીરં;

રાજાવ રટ્ઠં વિજિતં પહાય, એકો ચરે માતઙ્ગરઞ્ઞેવ નાગો’’તિ.

તત્થ નિપકન્તિ પકતિનિપુણં પણ્ડિતં કસિણપરિકમ્માદીસુ કુસલં. સાધુવિહારિન્તિ અપ્પનાવિહારેન વા ઉપચારેન વા સમન્નાગતં. ધીરન્તિ ધિતિસમ્પન્નં. તત્થ નિપકત્તેન ધિતિસમ્પદા વુત્તા. ઇધ પન ધિતિસમ્પન્નમેવાતિ અત્થો. ધિતિ નામ અસિથિલપરક્કમતા, ‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચા’’તિ (મ. નિ. ૨.૧૮૪; અ. નિ. ૨.૫; મહાનિ. ૧૯૬) એવં પવત્તવીરિયસ્સેતં અધિવચનં. અપિચ ધિકતપાપોતિપિ ધીરો. રાજાવ રટ્ઠં વિજિતં પહાયાતિ યથા પટિરાજા ‘‘વિજિતં રટ્ઠં અનત્થાવહ’’ન્તિ ઞત્વા રજ્જં પહાય એકો ચરતિ, એવં બાલસહાયં પહાય એકો ચરે. અથ વા રાજાવ રટ્ઠન્તિ યથા સુતસોમો રાજા વિજિતં રટ્ઠં પહાય એકો ચરિ, યથા ચ મહાજનકો, એવં એકો ચરેતિ અયમ્પિ તસ્સત્થો. સેસં વુત્તાનુસારેન સક્કા જાનિતુન્તિ ન વિત્થારિતન્તિ.

સહાયગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૪૭. અદ્ધા પસંસામાતિ ઇમિસ્સા ગાથાય યાવ આકાસતલે પઞ્ઞત્તાસને પચ્ચેકબુદ્ધાનં નિસજ્જા, તાવ ચાતુદ્દિસગાથાય ઉપ્પત્તિસદિસા એવ ઉપ્પત્તિ. અયં પન વિસેસો – યથા સો રાજા રત્તિયા તિક્ખત્તું ઉબ્બિજ્જિ, ન તથા અયં, નેવસ્સ યઞ્ઞો પચ્ચુપટ્ઠિતો અહોસિ. સો આકાસતલે પઞ્ઞત્તેસુ આસનેસુ પચ્ચેકબુદ્ધે નિસીદાપેત્વા ‘‘કે તુમ્હે’’તિ પુચ્છિ. ‘‘મયં, મહારાજ, અનવજ્જભોજિનો નામા’’તિ. ‘‘ભન્તે, ‘અનવજ્જભોજિનો’તિ ઇમસ્સ કો અત્થો’’તિ? ‘‘સુન્દરં વા અસુન્દરં વા લદ્ધા નિબ્બિકારા ભુઞ્જામ, મહારાજા’’તિ. તં સુત્વા રઞ્ઞો એતદહોસિ ‘‘યંનૂનાહં ઇમે ઉપપરિક્ખેય્યં એદિસા વા નો વા’’તિ. તં દિવસં કણાજકેન બિલઙ્ગદુતિયેન પરિવિસિ. પચ્ચેકબુદ્ધા અમતં ભુઞ્જન્તા વિય નિબ્બિકારા ભુઞ્જિંસુ. રાજા ‘‘હોન્તિ નામ એકદિવસં પટિઞ્ઞાતત્તા નિબ્બિકારા, સ્વે જાનિસ્સામી’’તિ સ્વાતનાયપિ નિમન્તેસિ. તતો દુતિયદિવસેપિ તથેવાકાસિ. તેપિ તથેવ પરિભુઞ્જિંસુ. અથ રાજા ‘‘ઇદાનિ સુન્દરં દત્વા વીમંસિસ્સામી’’તિ પુનપિ નિમન્તેત્વા, દ્વે દિવસે મહાસક્કારં કત્વા, પણીતેન અતિવિચિત્રેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન પરિવિસિ. તેપિ તથેવ નિબ્બિકારા ભુઞ્જિત્વા રઞ્ઞો મઙ્ગલં વત્વા પક્કમિંસુ. રાજા અચિરપક્કન્તેસુ તેસુ ‘‘અનવજ્જભોજિનોવ એતે સમણા, અહો વતાહમ્પિ અનવજ્જભોજી ભવેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા મહારજ્જં પહાય પબ્બજ્જં સમાદાય વિપસ્સનં આરભિત્વા, પચ્ચેકબુદ્ધો હુત્વા, મઞ્જૂસકરુક્ખમૂલે પચ્ચેકબુદ્ધાનં મજ્ઝે અત્તનો આરમ્મણં વિભાવેન્તો ઇમં ગાથં અભાસિ –

‘‘અદ્ધા પસંસામ સહાયસમ્પદં, સેટ્ઠા સમા સેવિતબ્બા સહાયા;

એતે અલદ્ધા અનવજ્જભોજી, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

સા પદત્થતો ઉત્તાના એવ. કેવલં પન સહાયસમ્પદન્તિ એત્થ અસેખેહિ સીલાદિક્ખન્ધેહિ સમ્પન્ના સહાયા એવ સહાયસમ્પદાતિ વેદિતબ્બા. અયં પનેત્થ યોજના – યાયં વુત્તા સહાયસમ્પદા, તં સહાયસમ્પદં અદ્ધા પસંસામ, એકંસેનેવ થોમેમાતિ વુત્તં હોતિ. કથં? સેટ્ઠા સમા સેવિતબ્બા સહાયાતિ. કસ્મા? અત્તનો હિ સીલાદીહિ સેટ્ઠે સેવમાનસ્સ સીલાદયો ધમ્મા અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉપ્પન્ના વુદ્ધિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં પાપુણન્તિ. સમે સેવમાનસ્સ અઞ્ઞમઞ્ઞં સમધારણેન કુક્કુચ્ચસ્સ વિનોદનેન ચ લદ્ધા ન પરિહાયન્તિ. એતે પન સહાયકે સેટ્ઠે ચ સમે ચ અલદ્ધા કુહનાદિમિચ્છાજીવં વજ્જેત્વા ધમ્મેન સમેન ઉપ્પન્નં ભોજનં ભુઞ્જન્તો તત્થ ચ પટિઘાનુનયં અનુપ્પાદેન્તો અનવજ્જભોજી હુત્વા અત્થકામો કુલપુત્તો એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો. અહમ્પિ હિ એવં ચરન્તો ઇમં સમ્પત્તિં અધિગતોમ્હીતિ.

અનવજ્જભોજિગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૪૮. દિસ્વા સુવણ્ણસ્સાતિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો બારાણસિરાજા ગિમ્હસમયે દિવાસેય્યં ઉપગતો. સન્તિકે ચસ્સ વણ્ણદાસી ગોસીતચન્દનં પિસતિ. તસ્સા એકબાહાયં એકં સુવણ્ણવલયં, એકબાહાયં દ્વે, તાનિ સઙ્ઘટ્ટન્તિ ઇતરં ન સઙ્ઘટ્ટતિ. રાજા તં દિસ્વા ‘‘એવમેવ ગણવાસે સઙ્ઘટ્ટના, એકવાસે અસઙ્ઘટ્ટના’’તિ પુનપ્પુનં તં દાસિં ઓલોકયમાનો ચિન્તેસિ. તેન ચ સમયેન સબ્બાલઙ્કારભૂસિતા દેવી તં બીજયન્તી ઠિતા હોતિ. સા ‘‘વણ્ણદાસિયા પટિબદ્ધચિત્તો મઞ્ઞે રાજા’’તિ ચિન્તેત્વા તં દાસિં ઉટ્ઠાપેત્વા સયમેવ પિસિતુમારદ્ધા. તસ્સા ઉભોસુ બાહાસુ અનેકે સુવણ્ણવલયા, તે સઙ્ઘટ્ટન્તા મહાસદ્દં જનયિંસુ. રાજા સુટ્ઠુતરં નિબ્બિન્નો દક્ખિણેન પસ્સેન નિપન્નોયેવ વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તં અનુત્તરેન સુખેન સુખિતં નિપન્નં ચન્દનહત્થા દેવી ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘આલિમ્પામિ, મહારાજા’’તિ આહ. રાજા – ‘‘અપેહિ, મા આલિમ્પાહી’’તિ આહ. સા ‘‘કિસ્સ, મહારાજા’’તિ આહ. સો ‘‘નાહં રાજા’’તિ. એવમેતેસં તં કથાસલ્લાપં સુત્વા અમચ્ચા ઉપસઙ્કમિંસુ. તેહિપિ મહારાજવાદેન આલપિતો ‘‘નાહં, ભણે, રાજા’’તિ આહ. સેસં પઠમગાથાય વુત્તસદિસમેવ.

અયં પન ગાથાવણ્ણના – દિસ્વાતિ ઓલોકેત્વા. સુવણ્ણસ્સાતિ કઞ્ચનસ્સ ‘‘વલયાની’’તિ પાઠસેસો. સાવસેસપાઠો હિ અયં અત્થો. પભસ્સરાનીતિ પભાસનસીલાનિ, જુતિમન્તાનીતિ વુત્તં હોતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ. અયં પન યોજના – દિસ્વા ભુજસ્મિં સુવણ્ણસ્સ વલયાનિ ‘‘ગણવાસે સતિ સઙ્ઘટ્ટના, એકવાસે અસઙ્ઘટ્ટના’’તિ એવં ચિન્તેન્તો વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

સુવણ્ણવલયગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૪૯. એવં દુતિયેનાતિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો બારાણસિરાજા દહરોવ પબ્બજિતુકામો અમચ્ચે આણાપેસિ ‘‘દેવિં ગહેત્વા રજ્જં પરિહરથ, અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ. અમચ્ચા ‘‘ન, મહારાજ, અરાજકં રજ્જં અમ્હેહિ સક્કા રક્ખિતું, સામન્તરાજાનો આગમ્મ વિલુમ્પિસ્સન્તિ, યાવ એકપુત્તોપિ ઉપ્પજ્જતિ, તાવ આગમેહી’’તિ સઞ્ઞાપેસું. મુદુચિત્તો રાજા અધિવાસેસિ. અથ દેવી ગબ્ભં ગણ્હિ. રાજા પુનપિ તે આણાપેસિ – ‘‘દેવી ગબ્ભિની, પુત્તં જાતં રજ્જે અભિસિઞ્ચિત્વા રજ્જં પરિહરથ, અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ. અમચ્ચા ‘‘દુજ્જાનં, મહારાજ, એતં દેવી પુત્તં વા વિજાયિસ્સતિ ધીતરં વા, વિજાયનકાલં તાવ આગમેહી’’તિ પુનપિ સઞ્ઞાપેસું. અથ સા પુત્તં વિજાયિ. તદાપિ રાજા તથેવ અમચ્ચે આણાપેસિ. અમચ્ચા પુનપિ રાજાનં ‘‘આગમેહિ, મહારાજ, યાવ, પટિબલો હોતી’’તિ બહૂહિ કારણેહિ સઞ્ઞાપેસું. તતો કુમારે પટિબલે જાતે અમચ્ચે સન્નિપાતાપેત્વા ‘‘પટિબલો અયં, તં રજ્જે અભિસિઞ્ચિત્વા પટિપજ્જથા’’તિ અમચ્ચાનં ઓકાસં અદત્વા અન્તરાપણા કાસાયવત્થાદયો સબ્બપરિક્ખારે આહરાપેત્વા અન્તેપુરે એવ પબ્બજિત્વા મહાજનકો વિય નિક્ખમિ. સબ્બપરિજનો નાનપ્પકારકં પરિદેવમાનો રાજાનં અનુબન્ધિ.

રાજા યાવ અત્તનો રજ્જસીમા, તાવ ગન્ત્વા કત્તરદણ્ડેન લેખં કત્વા ‘‘અયં લેખા નાતિક્કમિતબ્બા’’તિ આહ. મહાજનો લેખાય સીસં કત્વા, ભૂમિયં નિપન્નો પરિદેવમાનો ‘‘તુય્હં દાનિ, તાત, રઞ્ઞો આણા, કિં કરિસ્સતી’’તિ કુમારં લેખં અતિક્કમાપેસિ. કુમારો ‘‘તાત, તાતા’’તિ ધાવિત્વા રાજાનં સમ્પાપુણિ. રાજા કુમારં દિસ્વા ‘‘એતં મહાજનં પરિહરન્તો રજ્જં કારેસિં, કિં દાનિ એકં દારકં પરિહરિતું ન સક્ખિસ્સ’’ન્તિ કુમારં ગહેત્વા અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો, તત્થ પુબ્બપચ્ચેકબુદ્ધેહિ વસિતપણ્ણસાલં દિસ્વા વાસં કપ્પેસિ સદ્ધિં પુત્તેન. તતો કુમારો વરસયનાદીસુ કતપરિચયો તિણસન્થારકે વા રજ્જુમઞ્ચકે વા સયમાનો રોદતિ. સીતવાતાદીહિ ફુટ્ઠો સમાનો ‘‘સીતં, તાત, ઉણ્હં, તાત, મક્ખિકા, તાત, ખાદન્તિ, છાતોમ્હિ, તાત, પિપાસિતોમ્હિ, તાતા’’તિ વદતિ. રાજા તં સઞ્ઞાપેન્તોયેવ રત્તિં વીતિનામેતિ. દિવાપિસ્સ પિણ્ડાય ચરિત્વા ભત્તં ઉપનામેતિ, તં હોતિ મિસ્સકભત્તં કઙ્ગુવરકમુગ્ગાદિબહુલં. કુમારો અચ્છાદેન્તમ્પિ તં જિઘચ્છાવસેન ભુઞ્જમાનો કતિપાહેનેવ ઉણ્હે ઠપિતપદુમં વિય મિલાયિ. પચ્ચેકબોધિસત્તો પન પટિસઙ્ખાનબલેન નિબ્બિકારોયેવ ભુઞ્જતિ.

તતો સો કુમારં સઞ્ઞાપેન્તો આહ – ‘‘નગરસ્મિં, તાત, પણીતાહારો લબ્ભતિ, તત્થ ગચ્છામા’’તિ. કુમારો ‘‘આમ, તાતા’’તિ આહ. તતો નં પુરક્ખત્વા આગતમગ્ગેનેવ નિવત્તિ. કુમારમાતાપિ દેવી ‘‘ન દાનિ રાજા કુમારં ગહેત્વા અરઞ્ઞે ચિરં વસિસ્સતિ, કતિપાહેનેવ નિવત્તિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા રઞ્ઞા કત્તરદણ્ડેન લિખિતટ્ઠાનેયેવ વતિં કારાપેત્વા વાસં કપ્પેસિ. તતો રાજા તસ્સા વતિયા અવિદૂરે ઠત્વા ‘‘એત્થ તે, તાત, માતા નિસિન્ના, ગચ્છાહી’’તિ પેસેસિ. યાવ ચ સો તં ઠાનં પાપુણાતિ, તાવ ઉદિક્ખન્તો અટ્ઠાસિ ‘‘મા હેવ નં કોચિ વિહેઠેય્યા’’તિ. કુમારો માતુ સન્તિકં ધાવન્તો અગમાસિ. આરક્ખકપુરિસા ચ નં દિસ્વા દેવિયા આરોચેસું. દેવી વીસતિનાટકિત્થિસહસ્સપરિવુતા ગન્ત્વા પટિગ્ગહેસિ, રઞ્ઞો ચ પવત્તિં પુચ્છિ. અથ ‘‘પચ્છતો આગચ્છતી’’તિ સુત્વા મનુસ્સે પેસેસિ. રાજાપિ તાવદેવ સકવસતિં અગમાસિ. મનુસ્સા રાજાનં અદિસ્વા નિવત્તિંસુ. તતો દેવી નિરાસાવ હુત્વા, પુત્તં ગહેત્વા, નગરં ગન્ત્વા, તં રજ્જે અભિસિઞ્ચિ. રાજાપિ અત્તનો વસતિં પત્વા, તત્થ નિસિન્નો વિપસ્સિત્વા, પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા, મઞ્જૂસકરુક્ખમૂલે પચ્ચેકબુદ્ધાનં મજ્ઝે ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘એવં દુતિયેન સહ મમસ્સ, વાચાભિલાપો અભિસજ્જના વા;

એતં ભયં આયતિં પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

સા પદત્થતો ઉત્તાના એવ. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો – ય્વાયં એતેન દુતિયેન કુમારેન સીતુણ્હાદીનિ નિવેદેન્તેન સહવાસેન તં સઞ્ઞાપેન્તસ્સ મમ વાચાભિલાપો, તસ્મિં સિનેહવસેન અભિસજ્જના ચ જાતા, સચે અહં ઇમં ન પરિચ્ચજામિ, તતો આયતિમ્પિ હેસ્સતિ યથેવ ઇદાનિ; એવં દુતિયેન સહ મમસ્સ વાચાભિલાપો અભિસજ્જના વા. ઉભયમ્પિ ચેતં અન્તરાયકરં વિસેસાધિગમસ્સાતિ એતં ભયં આયતિં પેક્ખમાનો તં છડ્ડેત્વા યોનિસો પટિપજ્જિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

આયતિભયગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૫૦. કામા હિ ચિત્રાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર સેટ્ઠિપુત્તો દહરોવ સેટ્ઠિટ્ઠાનં લભિ. તસ્સ તિણ્ણં ઉતૂનં તયો પાસાદા હોન્તિ. સો તત્થ સબ્બસમ્પત્તીહિ દેવકુમારો વિય પરિચારેતિ. સો દહરોવ સમાનો ‘‘પબ્બજિસ્સામી’’તિ માતાપિતરો યાચિ. તે નં વારેન્તિ. સો તથેવ નિબન્ધતિ. પુનપિ નં માતાપિતરો ‘‘ત્વં, તાત, સુખુમાલો, દુક્કરા પબ્બજ્જા, ખુરધારાય ઉપરિ ચઙ્કમનસદિસા’’તિ નાનપ્પકારેહિ વારેન્તિ. સો તથેવ નિબન્ધતિ. તે ચિન્તેસું ‘‘સચાયં પબ્બજતિ, અમ્હાકં દોમનસ્સં હોતિ. સચે નં નિવારેમ, એતસ્સ દોમનસ્સં હોતિ. અપિચ અમ્હાકં દોમનસ્સં હોતુ, મા ચ એતસ્સા’’તિ અનુજાનિંસુ. તતો સો સબ્બપરિજનં પરિદેવમાનં અનાદિયિત્વા ઇસિપતનં ગન્ત્વા પચ્ચેકબુદ્ધાનં સન્તિકે પબ્બજિ. તસ્સ ઉળારસેનાસનં ન પાપુણાતિ, મઞ્ચકે તટ્ટિકં પત્થરિત્વા સયિ. સો વરસયને કતપરિચયો સબ્બરત્તિં અતિદુક્ખિતો અહોસિ. પભાતેપિ સરીરપરિકમ્મં કત્વા, પત્તચીવરમાદાય પચ્ચેકબુદ્ધેહિ સદ્ધિં પિણ્ડાય પાવિસિ. તત્થ વુડ્ઢા અગ્ગાસનઞ્ચ અગ્ગપિણ્ડઞ્ચ લભન્તિ, નવકા યંકિઞ્ચિદેવ આસનં લૂખભોજનઞ્ચ. સો તેન લૂખભોજનેનાપિ અતિદુક્ખિતો અહોસિ. સો કતિપાહંયેવ કિસો દુબ્બણ્ણો હુત્વા નિબ્બિજ્જિ યથા તં અપરિપાકગતે સમણધમ્મે. તતો માતાપિતૂનં દૂતં પેસેત્વા ઉપ્પબ્બજિ. સો કતિપાહંયેવ બલં ગહેત્વા પુનપિ પબ્બજિતુકામો અહોસિ. તતો તેનેવ કમેન પબ્બજિત્વા પુનપિ ઉપ્પબ્બજિત્વા તતિયવારે પબ્બજિત્વા સમ્મા પટિપન્નો પચ્ચેકસમ્બોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં વત્વા પુન પચ્ચેકબુદ્ધાનં મજ્ઝે ઇમમેવ બ્યાકરણગાથં અભાસિ –

‘‘કામા હિ ચિત્રા મધુરા મનોરમા, વિરૂપરૂપેન મથેન્તિ ચિત્તં;

આદીનવં કામગુણેસુ દિસ્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ કામાતિ દ્વે કામા વત્થુકામા ચ કિલેસકામા ચ. તત્થ વત્થુકામા મનાપિયરૂપાદયો ધમ્મા, કિલેસકામા છન્દાદયો સબ્બેપિ રાગપ્પભેદા. ઇધ પન વત્થુકામા અધિપ્પેતા. રૂપાદિઅનેકપ્પકારવસેન ચિત્રા. લોકસ્સાદવસેન મધુરા. બાલપુથુજ્જનાનં મનં રમેન્તીતિ મનોરમા. વિરૂપરૂપેનાતિ વિરૂપેન રૂપેન, અનેકવિધેન સભાવેનાતિ વુત્તં હોતિ. તે હિ રૂપાદિવસેન ચિત્રા, રૂપાદીસુપિ નીલાદિવસેન વિવિધરૂપા. એવં તેન વિરૂપરૂપેન તથા તથા અસ્સાદં દસ્સેત્વા મથેન્તિ ચિત્તં પબ્બજ્જાય અભિરમિતું ન દેન્તીતિ. સેસમેત્થ પાકટમેવ. નિગમનમ્પિ દ્વીહિ તીહિ વા પદેહિ યોજેત્વા પુરિમગાથાસુ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

કામગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૫૧. ઈતી ચાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર રઞ્ઞો ગણ્ડો ઉદપાદિ. બાળ્હા વેદના વત્તન્તિ. વેજ્જા ‘‘સત્થકમ્મેન વિના ફાસુ ન હોતી’’તિ ભણન્તિ. રાજા તેસં અભયં દત્વા સત્થકમ્મં કારાપેસિ. તે ફાલેત્વા, પુબ્બલોહિતં નીહરિત્વા, નિબ્બેદનં કત્વા, વણં પટ્ટેન બન્ધિંસુ, આહારાચારેસુ ચ નં સમ્મા ઓવદિંસુ. રાજા લૂખભોજનેન કિસસરીરો અહોસિ, ગણ્ડો ચસ્સ મિલાયિ. સો ફાસુકસઞ્ઞી હુત્વા સિનિદ્ધાહારં ભુઞ્જિ. તેન ચ સઞ્જાતબલો વિસયે પટિસેવિ. તસ્સ ગણ્ડો પુન પુરિમસભાવમેવ સમ્પાપુણિ. એવં યાવ તિક્ખત્તું સત્થકમ્મં કારાપેત્વા, વેજ્જેહિ પરિવજ્જિતો નિબ્બિજ્જિત્વા, રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા, અરઞ્ઞં પવિસિત્વા, વિપસ્સનં આરભિત્વા, સત્તહિ વસ્સેહિ પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા, ઇમં ઉદાનગાથં ભાસિત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ.

‘‘ઈતી ચ ગણ્ડો ચ ઉપદ્દવો ચ, રોગો ચ સલ્લઞ્ચ ભયઞ્ચ મેતં;

એતં ભયં કામગુણેસુ દિસ્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ એતીતિ ઈતિ, આગન્તુકાનં અકુસલભાગિયાનં બ્યસનહેતૂનં એતં અધિવચનં. તસ્મા કામગુણાપિ એતે અનેકબ્યસનાવહટ્ઠેન દળ્હસન્નિપાતટ્ઠેન ચ ઈતિ. ગણ્ડોપિ અસુચિં પગ્ઘરતિ, ઉદ્ધુમાતપરિપક્કપરિભિન્નો હોતિ. તસ્મા એતે કિલેસાસુચિપગ્ઘરણતો ઉપ્પાદજરાભઙ્ગેહિ ઉદ્ધુમાતપરિપક્કપરિભિન્નભાવતો ચ ગણ્ડો. ઉપદ્દવતીતિ ઉપદ્દવો; અનત્થં જનેન્તો અભિભવતિ; અજ્ઝોત્થરતીતિ અત્થો, રાજદણ્ડાદીનમેતં અધિવચનં. તસ્મા કામગુણાપેતે અવિદિતનિબ્બાનત્થાવહહેતુતાય સબ્બુપદ્દવવત્થુતાય ચ ઉપદ્દવો. યસ્મા પનેતે કિલેસાતુરભાવં જનેન્તા સીલસઙ્ખાતમારોગ્યં, લોલુપ્પં વા ઉપ્પાદેન્તા પાકતિકમેવ આરોગ્યં વિલુમ્પન્તિ, તસ્મા ઇમિના આરોગ્યવિલુમ્પનટ્ઠેનેવ રોગો. અબ્ભન્તરમનુપ્પવિટ્ઠટ્ઠેન પન અન્તોતુદકટ્ઠેન દુન્નિહરણીયટ્ઠેન ચ સલ્લં. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકભયાવહનતો ભયં. મે એતન્તિ મેતં. સેસમેત્થ પાકટમેવ. નિગમનં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

ઈતિગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૫૨. સીતઞ્ચાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર સીતાલુકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ. સો પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞકુટિકાય વિહરતિ. તસ્મિઞ્ચ પદેસે સીતે સીતં, ઉણ્હે ઉણ્હમેવ ચ હોતિ અબ્ભોકાસત્તા પદેસસ્સ. ગોચરગામે ભિક્ખા યાવદત્થાય ન લબ્ભતિ. પિવનકપાનીયમ્પિ દુલ્લભં, વાતાતપડંસસરીસપાપિ બાધેન્તિ. તસ્સ એતદહોસિ – ‘‘ઇતો અડ્ઢયોજનમત્તે સમ્પન્નો પદેસો, તત્થ સબ્બેપિ એતે પરિસ્સયા નત્થિ. યંનૂનાહં તત્થ ગચ્છેય્યં; ફાસુકં વિહરન્તેન સક્કા વિસેસં અધિગન્તુ’’ન્તિ. તસ્સ પુન અહોસિ – ‘‘પબ્બજિતા નામ ન પચ્ચયવસિકા હોન્તિ, એવરૂપઞ્ચ ચિત્તં વસે વત્તેન્તિ, ન ચિત્તસ્સ વસે વત્તેન્તિ, નાહં ગમિસ્સામી’’તિ પચ્ચવેક્ખિત્વા ન અગમાસિ. એવં યાવતતિયકં ઉપ્પન્નચિત્તં પચ્ચવેક્ખિત્વા નિવત્તેસિ. તતો તત્થેવ સત્ત વસ્સાનિ વસિત્વા, સમ્મા પટિપજ્જમાનો પચ્ચેકસમ્બોધિં સચ્છિકત્વા, ઇમં ઉદાનગાથં ભાસિત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ.

‘‘સીતઞ્ચ ઉણ્હઞ્ચ ખુદં પિપાસં, વાતાતપે ડંસસરીસપે ચ;

સબ્બાનિપેતાનિ અભિસમ્ભવિત્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ સીતઞ્ચાતિ સીતં નામ દુવિધં અબ્ભન્તરધાતુક્ખોભપચ્ચયઞ્ચ, બાહિરધાતુક્ખોભપચ્ચયઞ્ચ; તથા ઉણ્હં. ડંસાતિ પિઙ્ગલમક્ખિકા. સરીસપાતિ યે કેચિ દીઘજાતિકા સરિત્વા ગચ્છન્તિ. સેસં પાકટમેવ. નિગમનમ્પિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

સીતાલુકગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૫૩. નાગોવાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા વીસતિ વસ્સાનિ રજ્જં કારેત્વા કાલકતો નિરયે વીસતિ એવ વસ્સાનિ પચ્ચિત્વા હિમવન્તપ્પદેસે હત્થિયોનિયં ઉપ્પજ્જિત્વા સઞ્જાતક્ખન્ધો પદુમવણ્ણસકલસરીરો ઉળારો યૂથપતિ મહાનાગો અહોસિ. તસ્સ ઓભગ્ગોભગ્ગં સાખાભઙ્ગં હત્થિછાપાવ ખાદન્તિ. ઓગાહેપિ નં હત્થિનિયો કદ્દમેન લિમ્પન્તિ, સબ્બં પાલિલેય્યકનાગસ્સેવ અહોસિ. સો યૂથા નિબ્બિજ્જિત્વા પક્કમિ. તતો નં પદાનુસારેન યૂથં અનુબન્ધિ. એવં યાવતતિયં પક્કન્તો અનુબદ્ધોવ. તતો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇદાનિ મય્હં નત્તકો બારાણસિયં રજ્જં કારેતિ, યંનૂનાહં અત્તનો પુરિમજાતિયા ઉય્યાનં ગચ્છેય્યં, તત્ર મં સો રક્ખિસ્સતી’’તિ. તતો રત્તિં નિદ્દાવસં ગતે યૂથે યૂથં પહાય તમેવ ઉય્યાનં પાવિસિ. ઉય્યાનપાલો દિસ્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા ‘‘હત્થિં ગહેસ્સામી’’તિ સેનાય પરિવારેસિ. હત્થી રાજાનં એવ અભિમુખો ગચ્છતિ. રાજા ‘‘મં અભિમુખો એતી’’તિ ખુરપ્પં સન્નય્હિત્વા અટ્ઠાસિ. તતો હત્થી ‘‘વિજ્ઝેય્યાપિ મં એસો’’તિ માનુસિકાય વાચાય ‘‘બ્રહ્મદત્ત, મા મં વિજ્ઝ, અહં તે અય્યકો’’તિ આહ. રાજા ‘‘કિં ભણસી’’તિ સબ્બં પુચ્છિ. હત્થીપિ રજ્જે ચ નરકે ચ હત્થિયોનિયઞ્ચ પવત્તિં સબ્બં આરોચેસિ. રાજા ‘‘સુન્દરં, મા ભાયિ, મા ચ કઞ્ચિ ભિંસાપેહી’’તિ હત્થિનો વટ્ટઞ્ચ આરક્ખકે ચ હત્થિભણ્ડે ચ ઉપટ્ઠાપેસિ.

અથેકદિવસં રાજા હત્થિક્ખન્ધગતો ‘‘અયં વીસતિ વસ્સાનિ રજ્જં કત્વા નિરયે પક્કો, વિપાકાવસેસેન ચ તિરચ્છાનયોનિયં ઉપ્પન્નો, તત્થપિ ગણવાસસઙ્ઘટ્ટનં અસહન્તો ઇધાગતો. અહો દુક્ખો ગણવાસો, એકીભાવો એવ ચ પન સુખો’’તિ ચિન્તેત્વા તત્થેવ વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તં લોકુત્તરસુખેન સુખિતં અમચ્ચા ઉપસઙ્કમિત્વા, પણિપાતં કત્વા ‘‘યાનકાલો મહારાજા’’તિ આહંસુ. તતો ‘‘નાહં રાજા’’તિ વત્વા પુરિમનયેનેવ ઇમં ગાથં અભાસિ –

‘‘નાગોવ યૂથાનિ વિવજ્જયિત્વા, સઞ્જાતખન્ધો પદુમી ઉળારો;

યથાભિરન્તં વિહરં અરઞ્ઞે, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

સા પદત્થતો પાકટા એવ. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયયોજના. સા ચ ખો યુત્તિવસેનેવ, ન અનુસ્સવવસેન. યથા અયં હત્થી મનુસ્સકન્તેસુ સીલેસુ દન્તત્તા અદન્તભૂમિં નાગચ્છતીતિ વા, સરીરમહન્તતાય વા નાગો, એવં કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ અરિયકન્તેસુ સીલેસુ દન્તત્તા અદન્તભૂમિં નાગમનેન આગું અકરણેન પુન ઇત્થત્તં અનાગમનેન ચ ગુણસરીરમહન્તતાય વા નાગો ભવેય્યં. યથા ચેસ યૂથાનિ વિવજ્જેત્વા એકચરિયસુખેન યથાભિરન્તં વિહરં અરઞ્ઞે એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ એવં ગણં વિવજ્જેત્વા એકવિહારસુખેન ઝાનસુખેન યથાભિરન્તં વિહરં અરઞ્ઞે અત્તનો યથા યથા સુખં, તથા તથા યત્તકં વા ઇચ્છામિ, તત્તકં અરઞ્ઞે નિવાસં એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો ચરેય્યન્તિ અત્થો. યથા ચેસ સુસણ્ઠિતક્ખન્ધતાય સઞ્જાતક્ખન્ધો, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ એવં અસેખસીલક્ખન્ધમહન્તતાય સઞ્જાતક્ખન્ધો ભવેય્યં. યથા ચેસ પદુમસદિસગત્તતાય વા પદુમકુલે ઉપ્પન્નતાય વા પદુમી, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ એવં પદુમસદિસઉજુગત્તતાય વા અરિયજાતિપદુમે ઉપ્પન્નતાય વા પદુમી ભવેય્યં. યથા ચેસ થામબલજવાદીહિ ઉળારો, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ એવં પરિસુદ્ધકાયસમાચારતાદીહિ સીલસમાધિનિબ્બેધિકપઞ્ઞાદીહિ વા ઉળારો ભવેય્યન્તિ એવં ચિન્તેન્તો વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ.

નાગગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૫૪. અટ્ઠાન તન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિરઞ્ઞો કિર પુત્તો દહરો એવ સમાનો પબ્બજિતુકામો માતાપિતરો યાચિ. માતાપિતરો નં વારેન્તિ. સો વારિયમાનોપિ નિબન્ધતિયેવ ‘‘પબ્બજિસ્સામી’’તિ. તતો નં પુબ્બે વુત્તસેટ્ઠિપુત્તં વિય સબ્બં વત્વા અનુજાનિંસુ. પબ્બજિત્વા ચ ઉય્યાનેયેવ વસિતબ્બન્તિ પટિજાનાપેસું, સો તથા અકાસિ. તસ્સ માતા પાતોવ વીસતિસહસ્સનાટકિત્થિપરિવુતા ઉય્યાનં ગન્ત્વા, પુત્તં યાગું પાયેત્વા, અન્તરા ખજ્જકાદીનિ ચ ખાદાપેત્વા, યાવ મજ્ઝન્હિકસમયં તેન સદ્ધિં સમુલ્લપિત્વા, નગરં પવિસતિ. પિતા ચ મજ્ઝન્હિકે આગન્ત્વા, તં ભોજેત્વા અત્તનાપિ ભુઞ્જિત્વા, દિવસં તેન સદ્ધિં સમુલ્લપિત્વા, સાયન્હસમયે જગ્ગનપુરિસે ઠપેત્વા નગરં પવિસતિ. સો એવં રત્તિન્દિવં અવિવિત્તો વિહરતિ. તેન ખો પન સમયેન આદિચ્ચબન્ધુ નામ પચ્ચેકબુદ્ધો નન્દમૂલકપબ્ભારે વિહરતિ. સો આવજ્જેન્તો તં અદ્દસ – ‘‘અયં કુમારો પબ્બજિતું અસક્ખિ, જટં છિન્દિતું ન સક્કોતી’’તિ. તતો પરં આવજ્જિ ‘‘અત્તનો ધમ્મતાય નિબ્બિજ્જિસ્સતિ, નો’’તિ. અથ ‘‘ધમ્મતાય નિબ્બિન્દન્તો અતિચિરં ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘તસ્સ આરમ્મણં દસ્સેસ્સામી’’તિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ મનોસિલાતલતો આગન્ત્વા ઉય્યાને અટ્ઠાસિ. રાજપુરિસો દિસ્વા ‘‘પચ્ચેકબુદ્ધો આગતો, મહારાજા’’તિ રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા ‘‘ઇદાનિ મે પુત્તો પચ્ચેકબુદ્ધેન સદ્ધિં અનુક્કણ્ઠિતો વસિસ્સતી’’તિ પમુદિતમનો હુત્વા પચ્ચેકબુદ્ધં સક્કચ્ચં ઉપટ્ઠહિત્વા તત્થેવ વાસં યાચિત્વા પણ્ણસાલાદિવાવિહારટ્ઠાનચઙ્કમાદિસબ્બં કારેત્વા વાસેસિ.

સો તત્થ વસન્તો એકદિવસં ઓકાસં લભિત્વા કુમારં પુચ્છિ ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ? સો આહ ‘‘અહં પબ્બજિતો’’તિ. ‘‘પબ્બજિતા નામ ન એદિસા હોન્તી’’તિ. ‘‘અથ ભન્તે, કીદિસા હોન્તિ, કિં મય્હં અનનુચ્છવિક’’ન્તિ વુત્તે ‘‘ત્વં અત્તનો અનનુચ્છવિકં ન પેક્ખસિ, નનુ તે માતા વીસતિસહસ્સઇત્થીહિ સદ્ધિં પુબ્બણ્હસમયે આગચ્છન્તી ઉય્યાનં અવિવિત્તં કરોતિ, પિતા મહતા બલકાયેન સાયન્હસમયે, જગ્ગનપુરિસા સકલરત્તિં; પબ્બજિતા નામ તવ સદિસા ન હોન્તિ, ‘એદિસા પન હોન્તી’’’તિ તત્ર ઠિતસ્સેવ ઇદ્ધિયા હિમવન્તે અઞ્ઞતરં વિહારં દસ્સેસિ. સો તત્થ પચ્ચેકબુદ્ધે આલમ્બનબાહં નિસ્સાય ઠિતે ચ ચઙ્કમન્તે ચ રજનકમ્મસૂચિકમ્માદીનિ કરોન્તે ચ દિસ્વા આહ – ‘‘તુમ્હે ઇધ, નાગચ્છથ, પબ્બજ્જા નામ તુમ્હેહિ અનુઞ્ઞાતા’’તિ. ‘‘આમ, પબ્બજ્જા અનુઞ્ઞાતા, પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય સમણા નામ અત્તનો નિસ્સરણં કાતું ઇચ્છિતપત્થિતઞ્ચ પદેસં ગન્તું લભન્તિ, એત્તકંવ વટ્ટતી’’તિ વત્વા આકાસે ઠત્વા –

‘‘અટ્ઠાન તં સઙ્ગણિકારતસ્સ, યં ફસ્સયે સામયિકં વિમુત્તિ’’ન્તિ. –

ઇમં ઉપડ્ઢગાથં વત્વા, દિસ્સમાનેનેવ કાયેન નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ. એવં ગતે પચ્ચેકબુદ્ધે સો અત્તનો પણ્ણસાલં પવિસિત્વા નિપજ્જિ. આરક્ખકપુરિસોપિ ‘‘સયિતો કુમારો, ઇદાનિ કુહિં ગમિસ્સતી’’તિ પમત્તો નિદ્દં ઓક્કમિ. સો તસ્સ પમત્તભાવં ઞત્વા પત્તચીવરં ગહેત્વા અરઞ્ઞં પાવિસિ. તત્ર ચ વિવિત્તો વિપસ્સનં આરભિત્વા, પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા, પચ્ચેકબુદ્ધટ્ઠાનં ગતો. તત્ર ચ ‘‘કથમધિગત’’ન્તિ પુચ્છિતો આદિચ્ચબન્ધુના વુત્તં ઉપડ્ઢગાથં પરિપુણ્ણં કત્વા અભાસિ.

તસ્સત્થો – અટ્ઠાન તન્તિ. અટ્ઠાનં તં, અકારણં તન્તિ વુત્તં હોતિ, અનુનાસિકલોપો કતો ‘‘અરિયસચ્ચાન દસ્સન’’ન્તિઆદીસુ (ખુ. પા. ૫.૧૧; સુ. નિ. ૨૭૦) વિય. સઙ્ગણિકારતસ્સાતિ ગણાભિરતસ્સ. ન્તિ કરણવચનમેતં ‘‘યં હિરીયતિ હિરીયિતબ્બેના’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૩૦) વિય. ફસ્સયેતિ અધિગચ્છે. સામયિકં વિમુત્તિન્તિ લોકિયસમાપત્તિં. સા હિ અપ્પિતપ્પિતસમયે એવ પચ્ચનીકેહિ વિમુચ્ચનતો ‘‘સામયિકા વિમુત્તી’’તિ વુચ્ચતિ. તં સામયિકં વિમુત્તિં. અટ્ઠાનં તં, ન તં કારણં વિજ્જતિ સઙ્ગણિકારતસ્સ, યેન કારણેન ફસ્સયેતિ એતં આદિચ્ચબન્ધુસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ વચો નિસમ્મ સઙ્ગણિકારતિં પહાય યોનિસો પટિપજ્જન્તો અધિગતોમ્હીતિ આહ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

અટ્ઠાનગાથાવણ્ણના સમત્તા.

દુતિયો વગ્ગો નિટ્ઠિતો.

૫૫. દિટ્ઠીવિસૂકાનીતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા રહોગતો ચિન્તેસિ – ‘‘યથા સીતાદીનં પટિઘાતકાનિ ઉણ્હાદીનિ અત્થિ, અત્થિ નુ ખો એવં વટ્ટપટિઘાતકં વિનટ્ટં, નો’’તિ. સો અમચ્ચે પુચ્છિ – ‘‘વિવટ્ટં જાનાથા’’તિ? તે ‘‘જાનામ, મહારાજા’’તિ આહંસુ. રાજા – ‘‘કિં ત’’ન્તિ? તતો ‘‘અન્તવા લોકો’’તિઆદિના નયેન સસ્સતુચ્છેદં કથેસું. અથ રાજા ‘‘ઇમે ન જાનન્તિ, સબ્બેપિમે દિટ્ઠિગતિકા’’તિ સયમેવ તેસં વિલોમતઞ્ચ અયુત્તતઞ્ચ દિસ્વા ‘‘વટ્ટપટિઘાતકં વિવટ્ટં અત્થિ, તં ગવેસિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. ઇમઞ્ચ ઉદાનગાથં અભાસિ પચ્ચેકબુદ્ધમજ્ઝે બ્યાકરણગાથઞ્ચ –

‘‘દિટ્ઠીવિસૂકાનિ ઉપાતિવત્તો, પત્તો નિયામં પટિલદ્ધમગ્ગો;

ઉપ્પન્નઞાણોમ્હિ અનઞ્ઞનેય્યો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તસ્સત્થો – દિટ્ઠીવિસૂકાનીતિ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતાનિ. તાનિ હિ મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિયા વિસૂકટ્ઠેન વિજ્ઝનટ્ઠેન વિલોમટ્ઠેન ચ વિસૂકાનિ. એવં દિટ્ઠિયા વિસૂકાનિ, દિટ્ઠિ એવ વા વિસૂકાનિ દિટ્ઠિવિસૂકાનિ. ઉપાતિવત્તોતિ દસ્સનમગ્ગેન અતિક્કન્તો. પત્તો નિયામન્તિ અવિનિપાતધમ્મતાય સમ્બોધિપરાયણતાય ચ નિયતભાવં અધિગતો, સમ્મત્તનિયામસઙ્ખાતં વા પઠમમગ્ગન્તિ. એત્તાવતા પઠમમગ્ગકિચ્ચનિપ્ફત્તિ ચ તસ્સ પટિલાભો ચ વુત્તો. ઇદાનિ પટિલદ્ધમગ્ગોતિ ઇમિના સેસમગ્ગપટિલાભં દસ્સેતિ. ઉપ્પન્નઞાણોમ્હીતિ ઉપ્પન્નપચ્ચેકબોધિઞાણો અમ્હિ. એતેન ફલં દસ્સેતિ. અનઞ્ઞનેય્યોતિ અઞ્ઞેહિ ‘‘ઇદં સચ્ચં, ઇદં સચ્ચ’’ન્તિ ન નેતબ્બો. એતેન સયમ્ભુતં દીપેતિ, પત્તે વા પચ્ચેકબોધિઞાણે અનેય્યતાય અભાવા સયંવસિતં. સમથવિપસ્સનાય વા દિટ્ઠિવિસૂકાનિ ઉપાતિવત્તો, આદિમગ્ગેન પત્તો નિયામં, સેસેહિ પટિલદ્ધમગ્ગો, ફલઞાણેન ઉપ્પન્નઞાણો, તં સબ્બં અત્તનાવ અધિગતોતિ અનઞ્ઞનેય્યો. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

દિટ્ઠિવિસૂકગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૫૬. નિલ્લોલુપોતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિરઞ્ઞો કિર સૂદો અન્તરભત્તં પચિત્વા ઉપનામેસિ મનુઞ્ઞદસ્સનં સાદુરસં ‘‘અપ્પેવ નામ મે રાજા ધનમનુપ્પદેય્યા’’તિ. તં રઞ્ઞો ગન્ધેનેવ ભોત્તુકામતં જનેસિ મુખે ખેળં ઉપ્પાદેન્તં. પઠમકબળે પન મુખે પક્ખિત્તમત્તે સત્તરસહરણિસહસ્સાનિ અમતેનેવ ફુટ્ઠાનિ અહેસું. સૂદો ‘‘ઇદાનિ મે દસ્સતિ, ઇદાનિ મે દસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. રાજાપિ ‘‘સક્કારારહો સૂદો’’તિ ચિન્તેસિ – ‘‘રસં સાયિત્વા પન સક્કરોન્તં મં પાપકો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગચ્છેય્ય – ‘લોલો અયં રાજા રસગરુકો’’’તિ ન કિઞ્ચિ અભણિ. એવં યાવ ભોજનપરિયોસાનં, તાવ સૂદોપિ ‘‘ઇદાનિ દસ્સતિ, ઇદાનિ દસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. રાજાપિ અવણ્ણભયેન ન કિઞ્ચિ અભણિ. તતો સૂદો ‘‘નત્થિ ઇમસ્સ રઞ્ઞો જિવ્હાવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ દુતિયદિવસે અરસભત્તં ઉપનામેસિ. રાજા ભુઞ્જન્તો ‘‘નિગ્ગહારહો અજ્જ સૂદો’’તિ જાનન્તોપિ પુબ્બે વિય પચ્ચવેક્ખિત્વા અવણ્ણભયેન ન કિઞ્ચિ અભણિ. તતો સૂદો ‘‘રાજા નેવ સુન્દરં નાસુન્દરં જાનાતી’’તિ ચિન્તેત્વા સબ્બં પરિબ્બયં અત્તના ગહેત્વા યંકિઞ્ચિદેવ પચિત્વા રઞ્ઞો દેતિ. રાજા ‘‘અહો વત લોભો, અહં નામ વીસતિ નગરસહસ્સાનિ ભુઞ્જન્તો ઇમસ્સ લોભેન ભત્તમત્તમ્પિ ન લભામી’’તિ નિબ્બિજ્જિત્વા, રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા, વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ, પુરિમનયેનેવ ચ ઇમં ગાથં અભાસિ –

‘‘નિલ્લોલુપો નિક્કુહો નિપ્પિપાસો, નિમ્મક્ખો નિદ્ધન્તકસાવમોહો;

નિરાસયો સબ્બલોકે ભવિત્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ નિલ્લોલુપોતિ અલોલુપો. યો હિ રસતણ્હાભિભૂતો હોતિ, સો ભુસં લુપ્પતિ પુનપ્પુનઞ્ચ લુપ્પતિ, તેન લોલુપોતિ વુચ્ચતિ. તસ્મા એસ તં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘નિલ્લોલુપો’’તિ. નિક્કુહોતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ યસ્સ તિવિધં કુહનવત્થુ નત્થિ, સો નિક્કુહોતિ વુચ્ચતિ. ઇમિસ્સા પન ગાથાય મનુઞ્ઞભોજનાદીસુ વિમ્હયમનાપજ્જનતો નિક્કુહોતિ અયમધિપ્પાયો. નિપ્પિપાસોતિ એત્થ પાતુમિચ્છા પિપાસા, તસ્સા અભાવેન નિપ્પિપાસો, સાદુરસલોભેન ભોત્તુકમ્યતાવિરહિતોતિ અત્થો. નિમ્મક્ખોતિ એત્થ પરગુણવિનાસનલક્ખણો મક્ખો, તસ્સ અભાવેન નિમ્મક્ખો. અત્તનો ગહટ્ઠકાલે સૂદસ્સ ગુણમક્ખનાભાવં સન્ધાયાહ. નિદ્ધન્તકસાવમોહોતિ એત્થ રાગાદયો તયો, કાયદુચ્ચરિતાદીનિ ચ તીણીતિ છ ધમ્મા યથાસમ્ભવં અપ્પસન્નટ્ઠેન સકભાવં વિજહાપેત્વા પરભાવં ગણ્હાપનટ્ઠેન કસટટ્ઠેન ચ કસાવાતિ વેદિતબ્બા. યથાહ –

‘‘તત્થ, કતમે તયો કસાવા? રાગકસાવો, દોસકસાવો, મોહકસાવો, ઇમે તયો કસાવા. તત્થ, કતમે અપરેપિ તયો કસાવા? કાયકસાવો, વચીકસાવો, મનોકસાવો’’તિ (વિભ. ૯૨૪).

તેસુ મોહં ઠપેત્વા પઞ્ચન્નં કસાવાનં તેસઞ્ચ સબ્બેસં મૂલભૂતસ્સ મોહસ્સ નિદ્ધન્તત્તા નિદ્ધન્તકસાવમોહો, તિણ્ણં એવ વા કાયવચીમનોકસાવાનં મોહસ્સ ચ નિદ્ધન્તત્તા નિદ્ધન્તકસાવમોહો. ઇતરેસુ નિલ્લોલુપતાદીહિ રાગકસાવસ્સ, નિમ્મક્ખતાય દોસકસાવસ્સ નિદ્ધન્તભાવો સિદ્ધો એવ. નિરાસયોતિ નિત્તણ્હો. સબ્બલોકેતિ સકલલોકે, તીસુ ભવેસુ દ્વાદસસુ વા આયતનેસુ ભવવિભવતણ્હાવિરહિતો હુત્વાતિ અત્થો. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અથ વા તયોપિ પાદે વત્વા એકો ચરેતિ એકો ચરિતું સક્કુણેય્યાતિ એવમ્પિ એત્થ સમ્બન્ધો કાતબ્બોતિ.

નિલ્લોલુપગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૫૭. પાપં સહાયન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા મહચ્ચરાજાનુભાવેન નગરં પદક્ખિણં કરોન્તો મનુસ્સે કોટ્ઠાગારતો પુરાણધઞ્ઞાનિ બહિદ્ધા નીહરન્તે દિસ્વા ‘‘કિં, ભણે, ઇદ’’ન્તિ અમચ્ચે પુચ્છિ. ‘‘ઇદાનિ, મહારાજ, નવધઞ્ઞાનિ ઉપ્પજ્જિસ્સન્તિ, તેસં ઓકાસં કાતું ઇમે મનુસ્સા પુરાણધઞ્ઞાદીનિ છડ્ડેન્તી’’તિ. રાજા – ‘‘કિં, ભણે, ઇત્થાગારબલકાયાદીનં વટ્ટં પરિપુણ્ણ’’ન્તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, પરિપુણ્ણન્તિ’’. ‘‘તેન હિ, ભણે, દાનસાલં કારાપેથ, દાનં દસ્સામિ, મા ઇમાનિ ધઞ્ઞાનિ અનુપકારાનિ વિનસ્સિંસૂ’’તિ. તતો નં અઞ્ઞતરો દિટ્ઠિગતિકો અમચ્ચો ‘‘મહારાજ, નત્થિ દિન્ન’’ન્તિ આરબ્ભ યાવ ‘‘બાલા ચ પણ્ડિતા ચ સન્ધાવિત્વા સંસરિત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સન્તી’’તિ વત્વા નિવારેસિ. સો દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ કોટ્ઠાગારે વિલુમ્પન્તે દિસ્વા તથેવ આણાપેસિ. તતિયમ્પિ નં ‘‘મહારાજ, દત્તુપઞ્ઞત્તં યદિદં દાન’’ન્તિઆદીનિ વત્વા નિવારેસિ. સો ‘‘અરે, અહં અત્તનો સન્તકમ્પિ ન લભામિ દાતું, કિં મે ઇમેહિ પાપસહાયેહી’’તિ નિબ્બિન્નો રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તઞ્ચ પાપં સહાયં ગરહન્તો ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘પાપં સહાયં પરિવજ્જયેથ, અનત્થદસ્સિં વિસમે નિવિટ્ઠં;

સયં ન સેવે પસુતં પમત્તં, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તસ્સાયં સઙ્ખેપત્થો – ય્વાયં દસવત્થુકાય પાપદિટ્ઠિયા સમન્નાગતત્તા પાપો, પરેસમ્પિ અનત્થં પસ્સતીતિ અનત્થદસ્સી, કાયદુચ્ચરિતાદિમ્હિ ચ વિસમે નિવિટ્ઠો, તં અત્થકામો કુલપુત્તો પાપં સહાયં પરિવજ્જયેથ અનત્થદસ્સિં વિસમે નિવિટ્ઠં. સયં ન સેવેતિ અત્તનો વસેન ન સેવે. યદિ પન પરવસો હોતિ, કિં સક્કા કાતુન્તિ વુત્તં હોતિ. પસુતન્તિ પસટં, દિટ્ઠિવસેન તત્થ તત્થ લગ્ગન્તિ અત્થો. પમત્તન્તિ કામગુણેસુ વોસ્સટ્ઠચિત્તં, કુસલભાવનારહિતં વા. તં એવરૂપં ન સેવે, ન ભજે, ન પયિરુપાસે, અઞ્ઞદત્થુ એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ.

પાપસહાયગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૫૮. બહુસ્સુતન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? પુબ્બે કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને અટ્ઠ પચ્ચેકબોધિસત્તા પબ્બજિત્વા ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા દેવલોકે ઉપ્પન્નાતિ સબ્બં અનવજ્જભોજીગાથાય વુત્તસદિસમેવ. અયં પન વિસેસો – પચ્ચેકબુદ્ધે નિસીદાપેત્વા રાજા આહ ‘‘કે તુમ્હે’’તિ? તે આહંસુ – ‘‘મયં, મહારાજ, બહુસ્સુતા નામા’’તિ. રાજા – ‘‘અહં સુતબ્રહ્મદત્તો નામ, સુતેન તિત્તિં ન ગચ્છામિ, હન્દ, નેસં સન્તિકે વિચિત્રનયં સદ્ધમ્મદેસનં સોસ્સામી’’તિ અત્તમનો દક્ખિણોદકં દત્વા, પરિવિસિત્વા, ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને સઙ્ઘત્થેરસ્સ પત્તં ગહેત્વા, વન્દિત્વા, પુરતો નિસીદિ ‘‘ધમ્મકથં, ભન્તે, કરોથા’’તિ. સો ‘‘સુખિતો હોતુ, મહારાજ, રાગક્ખયો હોતૂ’’તિ વત્વા ઉટ્ઠિતો. રાજા ‘‘અયં ન બહુસ્સુતો, દુતિયો બહુસ્સુતો ભવિસ્સતિ, સ્વે દાનિ વિચિત્રધમ્મદેસનં સોસ્સામી’’તિ સ્વાતનાય નિમન્તેસિ. એવં યાવ સબ્બેસં પટિપાટિ ગચ્છતિ, તાવ નિમન્તેસિ. તે સબ્બેપિ ‘‘દોસક્ખયો હોતુ, મોહક્ખયો, ગતિક્ખયો, વટ્ટક્ખયો, ઉપધિક્ખયો, તણ્હક્ખયો હોતૂ’’તિ એવં એકેકં પદં વિસેસેત્વા સેસં પઠમસદિસમેવ વત્વા ઉટ્ઠહિંસુ.

તતો રાજા ‘‘ઇમે ‘બહુસ્સુતા મય’ન્તિ ભણન્તિ, ન ચ તેસં વિચિત્રકથા, કિમેતેહિ વુત્ત’’ન્તિ તેસં વચનત્થં ઉપપરિક્ખિતુમારદ્ધો. અથ ‘‘રાગક્ખયો હોતૂ’’તિ ઉપપરિક્ખન્તો ‘‘રાગે ખીણે દોસોપિ મોહોપિ અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેપિ કિલેસા ખીણા હોન્તી’’તિ ઞત્વા અત્તમનો અહોસિ – ‘‘નિપ્પરિયાયબહુસ્સુતા ઇમે સમણા. યથા હિ પુરિસેન મહાપથવિં વા આકાસં વા અઙ્ગુલિયા નિદ્દિસન્તેન ન અઙ્ગુલિમત્તોવ પદેસો નિદ્દિટ્ઠો હોતિ, અપિચ, ખો, પન પથવીઆકાસા એવ નિદ્દિટ્ઠા હોન્તિ, એવં ઇમેહિ એકમેકં અત્થં નિદ્દિસન્તેહિ અપરિમાણા અત્થા નિદ્દિટ્ઠા હોન્તી’’તિ. તતો સો ‘‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ એવં બહુસ્સુતો ભવિસ્સામી’’તિ તથારૂપં બહુસ્સુતભાવં પત્થેન્તો રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા, વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા, ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘બહુસ્સુતં ધમ્મધરં ભજેથ, મિત્તં ઉળારં પટિભાનવન્તં;

અઞ્ઞાય અત્થાનિ વિનેય્ય કઙ્ખં, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થાયં સઙ્ખેપત્થો – બહુસ્સુતન્તિ દુવિધો બહુસ્સુતો તીસુ પિટકેસુ અત્થતો નિખિલો પરિયત્તિબહુસ્સુતો ચ, મગ્ગફલવિજ્જાભિઞ્ઞાનં પટિવિદ્ધત્તા પટિવેધબહુસ્સુતો ચ. આગતાગમો ધમ્મધરો. ઉળારેહિ પન કાયવચીમનોકમ્મેહિ સમન્નાગતો ઉળારો. યુત્તપટિભાનો ચ મુત્તપટિભાનો ચ યુત્તમુત્તપટિભાનો ચ પટિભાનવા. પરિયત્તિપરિપુચ્છાધિગમવસેન વા તિધા પટિભાનવા વેદિતબ્બો. યસ્સ હિ પરિયત્તિ પટિભાતિ, સો પરિયત્તિપટિભાનવા. યસ્સ અત્થઞ્ચ ઞાણઞ્ચ લક્ખણઞ્ચ ઠાનાટ્ઠાનઞ્ચ પરિપુચ્છન્તસ્સ પરિપુચ્છા પટિભાતિ, સો પરિપુચ્છાપટિભાનવા. યેન મગ્ગાદયો પટિવિદ્ધા હોન્તિ, સો અધિગમપટિભાનવા. તં એવરૂપં બહુસ્સુતં ધમ્મધરં ભજેથ મિત્તં ઉળારં પટિભાનવન્તં. તતો તસ્સાનુભાવેન અત્તત્થપરત્થઉભયત્થભેદતો વા દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થભેદતો વા અનેકપ્પકારાનિ અઞ્ઞાય અત્થાનિ. તતો – ‘‘અહોસિં નુ ખો અહં અતીતમદ્ધાન’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૮; સં. નિ. ૨.૨૦) કઙ્ખટ્ઠાનેસુ વિનેય્ય કઙ્ખં, વિચિકિચ્છં વિનેત્વા વિનાસેત્વા એવં કતસબ્બકિચ્ચો એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ.

બહુસ્સુતગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૫૯. ખિડ્ડં રતિન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં વિભૂસકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા પાતોવ યાગું વા ભત્તં વા ભુઞ્જિત્વા નાનાવિધવિભૂસનેહિ અત્તાનં વિભૂસાપેત્વા મહાઆદાસે સકલસરીરં દિસ્વા યં ન ઇચ્છતિ તં અપનેત્વા અઞ્ઞેન વિભૂસનેન વિભૂસાપેતિ. તસ્સ એકદિવસં એવં કરોતો ભત્તવેલા મજ્ઝન્હિકસમયો પત્તો. અથ અવિભૂસિતોવ દુસ્સપટ્ટેન સીસં વેઠેત્વા, ભુઞ્જિત્વા, દિવાસેય્યં ઉપગચ્છિ. પુનપિ ઉટ્ઠહિત્વા તથેવ કરોતો સૂરિયો અત્થઙ્ગતો. એવં દુતિયદિવસેપિ તતિયદિવસેપિ. અથસ્સ એવં મણ્ડનપ્પસુતસ્સ પિટ્ઠિરોગો ઉદપાદિ. તસ્સેતદહોસિ – ‘‘અહો રે, અહં સબ્બથામેન વિભૂસન્તોપિ ઇમસ્મિં કપ્પકે વિભૂસને અસન્તુટ્ઠો લોભં ઉપ્પાદેસિં. લોભો ચ નામેસ અપાયગમનીયો ધમ્મો, હન્દાહં, લોભં નિગ્ગણ્હામી’’તિ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘ખિડ્ડં રતિં કામસુખઞ્ચ લોકે, અનલઙ્કરિત્વા અનપેક્ખમાનો;

વિભૂસનટ્ઠાના વિરતો સચ્ચવાદી, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ ખિડ્ડા ચ રતિ ચ પુબ્બે વુત્તાવ. કામસુખન્તિ વત્થુકામસુખં. વત્થુકામાપિ હિ સુખસ્સ વિસયાદિભાવેન સુખન્તિ વુચ્ચન્તિ. યથાહ – ‘‘અત્થિ રૂપં સુખં સુખાનુપતિત’’ન્તિ (સં. નિ. ૩.૬૦). એવમેતં ખિડ્ડં રતિં કામસુખઞ્ચ ઇમસ્મિં ઓકાસલોકે અનલઙ્કરિત્વા અલન્તિ અકત્વા, એતં તપ્પકન્તિ વા સારભૂતન્તિ વા એવં અગ્ગહેત્વા. અનપેક્ખમાનોતિ તેન અલઙ્કરણેન અનપેક્ખણસીલો, અપિહાલુકો, નિત્તણ્હો, વિભૂસનટ્ઠાના વિરતો સચ્ચવાદી એકો ચરેતિ. તત્થ વિભૂસા દુવિધા – અગારિકવિભૂસા, અનગારિકવિભૂસા ચ. તત્થ અગારિકવિભૂસા સાટકવેઠનમાલાગન્ધાદિ, અનગારિકવિભૂસા પત્તમણ્ડનાદિ. વિભૂસા એવ વિભૂસનટ્ઠાનં. તસ્મા વિભૂસનટ્ઠાના તિવિધાય વિરતિયા વિરતો. અવિતથવચનતો સચ્ચવાદીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.

વિભૂસનટ્ઠાનગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૬૦. પુત્તઞ્ચ દારન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિરઞ્ઞો કિર પુત્તો દહરકાલે એવ અભિસિત્તો રજ્જં કારેસિ. સો પઠમગાથાય વુત્તપચ્ચેકબોધિસત્તો વિય રજ્જસિરિમનુભવન્તો એકદિવસં ચિન્તેસિ – ‘‘અહં રજ્જં કારેન્તો બહૂનં દુક્ખં કરોમિ. કિં મે એકભત્તત્થાય ઇમિના પાપેન, હન્દ સુખમુપ્પાદેમી’’તિ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘પુત્તઞ્ચ દારં પિતરઞ્ચ માતરં, ધનાનિ ધઞ્ઞાનિ ચ બન્ધવાનિ;

હિત્વાન કામાનિ યથોધિકાનિ, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ ધનાનીતિ મુત્તામણિવેળુરિયસઙ્ખસિલાપવાળરજતજાતરૂપાદીનિ રતનાનિ. ધઞ્ઞાનીતિ સાલિવીહિયવગોધુમકઙ્કુવરકકુદ્રૂસકપભેદાનિ સત્ત સેસાપરણ્ણાનિ ચ. બન્ધવાનીતિ ઞાતિબન્ધુગોત્તબન્ધુમિત્તબન્ધુસિપ્પબન્ધુવસેન ચતુબ્બિધે બન્ધવે. યથોધિકાનીતિ સકસકઓધિવસેન ઠિતાનેવ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

પુત્તદારગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૬૧. સઙ્ગો એસોતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર પાદલોલબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ. સો પાતોવ યાગું વા ભત્તં વા ભુઞ્જિત્વા તીસુ પાસાદેસુ તિવિધનાટકાનિ પસ્સતિ. તિવિધનાટકાનીતિ કિર પુબ્બરાજતો આગતં, અનન્તરરાજતો આગતં, અત્તનો કાલે ઉટ્ઠિતન્તિ. સો એકદિવસં પાતોવ દહરનાટકપાસાદં ગતો. તા નાટકિત્થિયો ‘‘રાજાનં રમાપેસ્સામા’’તિ સક્કસ્સ દેવાનમિન્દસ્સ અચ્છરાયો વિય અતિમનોહરં નચ્ચગીતવાદિતં પયોજેસું. રાજા – ‘‘અનચ્છરિયમેતં દહરાન’’ન્તિ અસન્તુટ્ઠો હુત્વા મજ્ઝિમનાટકપાસાદં ગતો. તાપિ નાટકિત્થિયો તથેવ અકંસુ. સો તત્થાપિ તથેવ અસન્તુટ્ઠો હુત્વા મહાનાટકપાસાદં ગતો. તાપિ નાટકિત્થિયો તથેવ અકંસુ. રાજા દ્વે તયો રાજપરિવટ્ટે અતીતાનં તાસં મહલ્લકભાવેન અટ્ઠિકીળનસદિસં નચ્ચં દિસ્વા ગીતઞ્ચ અમધુરં સુત્વા પુનદેવ દહરનાટકપાસાદં, પુન મજ્ઝિમનાટકપાસાદન્તિ એવં વિચરિત્વા કત્થચિ અસન્તુટ્ઠો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમા નાટકિત્થિયો સક્કં દેવાનમિન્દં અચ્છરાયો વિય મં રમાપેતુકામા સબ્બથામેન નચ્ચગીતવાદિતં પયોજેસું, સ્વાહં કત્થચિ અસન્તુટ્ઠો લોભમેવ વડ્ઢેમિ, લોભો ચ નામેસ અપાયગમનીયો ધમ્મો, હન્દાહં લોભં નિગ્ગણ્હામી’’તિ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘સઙ્ગો એસો પરિત્તમેત્થ સોખ્યં, અપ્પસ્સાદો દુક્ખમેત્થ ભિય્યો;

ગળો એસો ઇતિ ઞત્વા મતિમા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તસ્સત્થો – સઙ્ગો એસોતિ અત્તનો ઉપભોગં નિદ્દિસતિ. સો હિ સજ્જન્તિ તત્થ પાણિનો કદ્દમે પવિટ્ઠો હત્થી વિયાતિ સઙ્ગો. પરિત્તમેત્થ સોખ્યન્તિ એત્થ પઞ્ચકામગુણૂપભોગકાલે વિપરીતસઞ્ઞાય ઉપ્પાદેતબ્બતો કામાવચરધમ્મપરિયાપન્નતો વા લામકટ્ઠેન સોખ્યં પરિત્તં, વિજ્જુપ્પભાય ઓભાસિતનચ્ચદસ્સનસુખં વિય ઇત્તરં, તાવકાલિકન્તિ વુત્તં હોતિ. અપ્પસ્સાદો દુક્ખમેત્થ ભિય્યોતિ એત્થ ચ ય્વાયં ‘‘યં ખો, ભિક્ખવે, ઇમે પઞ્ચ કામગુણે પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સં, અયં કામાનં અસ્સાદો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૬૬) વુત્તો. સો યદિદં ‘‘કો ચ, ભિક્ખવે, કામાનં આદીનવો? ઇધ, ભિક્ખવે, કુલપુત્તો યેન સિપ્પટ્ઠાનેન જીવિકં કપ્પેતિ, યદિ મુદ્દાય, યદિ ગણનાયા’’તિ એવમાદિના (મ. નિ. ૧.૧૬૭) નયેનેત્થ દુક્ખં વુત્તં. તં ઉપનિધાય અપ્પો ઉદકબિન્દુમત્તો હોતિ. અથ ખો દુક્ખમેવ ભિય્યો બહુ, ચતૂસુ સમુદ્દેસુ ઉદકસદિસં હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘અપ્પસ્સાદો દુક્ખમેત્થ ભિય્યો’’તિ. ગળો એસોતિ અસ્સાદં દસ્સેત્વા આકડ્ઢનવસેન બળિસો વિય એસો યદિદં પઞ્ચ કામગુણા. ઇતિ ઞત્વા મતિમાતિ એવં ઞત્વા બુદ્ધિમા પણ્ડિતો પુરિસો સબ્બમ્પેતં પહાય એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ.

સઙ્ગગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૬૨. સન્દાલયિત્વાનાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અનિવત્તબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ. સો સઙ્ગામં ઓતિણ્ણો અજિનિત્વા અઞ્ઞં વા કિચ્ચં આરદ્ધો અનિટ્ઠપેત્વા ન નિવત્તતિ, તસ્મા નં એવં સઞ્જાનિંસુ. સો એકદિવસં ઉય્યાનં ગચ્છતિ. તેન ચ સમયેન વનદાહો ઉટ્ઠાસિ. સો અગ્ગિ સુક્ખાનિ ચ હરિતાનિ ચ તિણાદીનિ દહન્તો અનિવત્તમાનો એવ ગચ્છતિ. રાજા તં દિસ્વા તપ્પટિભાગનિમિત્તં ઉપ્પાદેસિ. ‘‘યથાયં વનદાહો, એવમેવ એકાદસવિધો અગ્ગિ સબ્બસત્તે દહન્તો અનિવત્તમાનોવ ગચ્છતિ મહાદુક્ખં ઉપ્પાદેન્તો, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ ઇમસ્સ દુક્ખસ્સ નિવત્તનત્થં અયં અગ્ગિ વિય અરિયમગ્ગઞાણગ્ગિના કિલેસે દહન્તો અનિવત્તમાનો ગચ્છેય્ય’’ન્તિ? તતો મુહુત્તં ગન્ત્વા કેવટ્ટે અદ્દસ નદિયં મચ્છે ગણ્હન્તે. તેસં જાલન્તરં પવિટ્ઠો એકો મહામચ્છો જાલં ભેત્વા પલાયિ. તે ‘‘મચ્છો જાલં ભેત્વા ગતો’’તિ સદ્દમકંસુ. રાજા તમ્પિ વચનં સુત્વા તપ્પટિભાગનિમિત્તં ઉપ્પાદેસિ – ‘‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ અરિયમગ્ગઞાણેન તણ્હાદિટ્ઠિજાલં ભેત્વા અસજ્જમાનો ગચ્છેય્ય’’ન્તિ. સો રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ, ઇમઞ્ચ ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘સન્દાલયિત્વાન સંયોજનાનિ, જાલંવ ભેત્વા સલિલમ્બુચારી;

અગ્ગીવ દડ્ઢં અનિવત્તમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તસ્સા દુતિયપાદે જાલન્તિ સુત્તમયં વુચ્ચતિ. અમ્બૂતિ ઉદકં, તત્થ ચરતીતિ અમ્બુચારી, મચ્છસ્સેતં અધિવચનં. સલિલે અમ્બુચારી સલિલમ્બુચારી, તસ્મિં નદીસલિલે જાલં ભેત્વા અમ્બુચારીવાતિ વુત્તં હોતિ. તતિયપાદે દડ્ઢન્તિ દડ્ઢટ્ઠાનં વુચ્ચતિ. યથા અગ્ગિ દડ્ઢટ્ઠાનં પુન ન નિવત્તતિ, ન તત્થ ભિય્યો આગચ્છતિ, એવં મગ્ગઞાણગ્ગિના દડ્ઢં કામગુણટ્ઠાનં અનિવત્તમાનો તત્થ ભિય્યો અનાગચ્છન્તોતિ વુત્તં હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

સન્દાલનગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૬૩. ઓક્ખિત્તચક્ખૂતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર ચક્ખુલોલબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા પાદલોલબ્રહ્મદત્તો વિય નાટકદસ્સનમનુયુત્તો હોતિ. અયં પન વિસેસો – સો અસન્તુટ્ઠો તત્થ તત્થ ગચ્છતિ, અયં તં તં નાટકં દિસ્વા અતિવિય અભિનન્દિત્વા નાટકપરિવત્તદસ્સનેન તણ્હં વડ્ઢેન્તો વિચરતિ. સો કિર નાટકદસ્સનાય આગતં અઞ્ઞતરં કુટુમ્બિયભરિયં દિસ્વા રાગં ઉપ્પાદેસિ. તતો સંવેગમાપજ્જિત્વા પુન ‘‘અહં ઇમં તણ્હં વડ્ઢેન્તો અપાયપરિપૂરકો ભવિસ્સામિ, હન્દ નં નિગ્ગણ્હામી’’તિ પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા અત્તનો પુરિમપટિપત્તિં ગરહન્તો તપ્પટિપક્ખગુણદીપિકં ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘ઓક્ખિત્તચક્ખૂ ન ચ પાદલોલો, ગુત્તિન્દ્રિયો રક્ખિતમાનસાનો;

અનવસ્સુતો અપરિડય્હમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ ઓક્ખિત્તચક્ખૂતિ હેટ્ઠાખિત્તચક્ખુ, સત્ત ગીવટ્ઠીનિ પટિપાટિયા ઠપેત્વા પરિવજ્જગહેતબ્બદસ્સનત્થં યુગમત્તં પેક્ખમાનોતિ વુત્તં હોતિ. ન તુ હનુકટ્ઠિના હદયટ્ઠિં સઙ્ઘટ્ટેન્તો. એવઞ્હિ ઓક્ખિત્તચક્ખુતા ન સમણસારુપ્પા હોતી. ન ચ પાદલોલોતિ એકસ્સ દુતિયો, દ્વિન્નં તતિયોતિ એવં ગણમજ્ઝં પવિસિતુકામતાય કણ્ડૂયમાનપાદો વિય અભવન્તો, દીઘચારિકઅનવટ્ઠિતચારિકવિરતો વા. ગુત્તિન્દ્રિયોતિ છસુ ઇન્દ્રિયેસુ ઇધ વિસુંવુત્તાવસેસવસેન ગોપિતિન્દ્રિયો. રક્ખિતમાનસાનોતિ માનસં યેવ માનસાનં, તં રક્ખિતમસ્સાતિ રક્ખિતમાનસાનો. યથા કિલેસેહિ ન વિલુપ્પતિ, એવં રક્ખિતચિત્તોતિ વુત્તં હોતિ. અનવસ્સુતોતિ ઇમાય પટિપત્તિયા તેસુ તેસુ આરમ્મણેસુ કિલેસઅન્વાસ્સવવિરહિતો. અપરિડય્હમાનોતિ એવં અન્વાસ્સવવિરહાવ કિલેસગ્ગીહિ અપરિડય્હમાનો. બહિદ્ધા વા અનવસ્સુતો, અજ્ઝત્તં અપરિડય્હમાનો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

ઓક્ખિત્તચક્ખુગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૬૪. ઓહારયિત્વાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અયં અઞ્ઞોપિ ચાતુમાસિકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા ચતુમાસે ચતુમાસે ઉય્યાનકીળં ગચ્છતિ. સો એકદિવસં ગિમ્હાનં મજ્ઝિમે માસે ઉય્યાનં પવિસન્તો ઉય્યાનદ્વારે પત્તસઞ્છન્નં પુપ્ફાલઙ્કતવિટપં પારિચ્છત્તકકોવિળારં દિસ્વા એકં પુપ્ફં ગહેત્વા ઉય્યાનં પાવિસિ. તતો ‘‘રઞ્ઞા અગ્ગપુપ્ફં ગહિત’’ન્તિ અઞ્ઞતરોપિ અમચ્ચો હત્થિક્ખન્ધે ઠિતો એવ એકં પુપ્ફં અગ્ગહેસિ. એતેનેવ ઉપાયેન સબ્બો બલકાયો અગ્ગહેસિ. પુપ્ફં અનસ્સાદેન્તા પત્તમ્પિ ગણ્હિંસુ. સો રુક્ખો નિપ્પત્તપુપ્ફો ખન્ધમત્તોવ અહોસિ. તં રાજા સાયન્હસમયે ઉય્યાના નિક્ખમન્તો દિસ્વા ‘‘કિં કતો અયં રુક્ખો, મમ આગમનવેલાયં મણિવણ્ણસાખન્તરેસુ પવાળસદિસપુપ્ફાલઙ્કતો અહોસિ, ઇદાનિ નિપ્પત્તપુપ્ફો જાતો’’તિ ચિન્તેન્તો તસ્સેવાવિદૂરે અપુપ્ફિતં રુક્ખં સઞ્છન્નપલાસં અદ્દસ. દિસ્વા ચસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અયં રુક્ખો પુપ્ફભરિતસાખત્તા બહુજનસ્સ લોભનીયો અહોસિ, તેન મુહુત્તેનેવ બ્યસનં પત્તો, અયં પનઞ્ઞો અલોભનીયત્તા તથેવ ઠિતો. ઇદમ્પિ રજ્જં પુપ્ફિતરુક્ખો વિય લોભનીયં, ભિક્ખુભાવો પન અપુપ્ફિતરુક્ખો વિય અલોભનીયો. તસ્મા યાવ ઇદમ્પિ અયં રુક્ખો વિય ન વિલુપ્પતિ, તાવ અયમઞ્ઞો સઞ્છન્નપત્તો યથા પારિચ્છત્તકો, એવં કાસાવેન પરિસઞ્છન્નેન હુત્વા પબ્બજિતબ્બ’’ન્તિ. સો રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘ઓહારયિત્વા ગિહિબ્યઞ્જનાનિ, સઞ્છન્નપત્તો યથા પારિછત્તો;

કાસાયવત્થો અભિનિક્ખમિત્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ કાસાયવત્થો અભિનિક્ખમિત્વાતિ ઇમસ્સ પાદસ્સ ગેહા અભિનિક્ખમિત્વા કાસાયવત્થો હુત્વાતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તનયેનેવ સક્કા જાનિતુન્તિ ન વિત્થારિતન્તિ.

પારિચ્છત્તકગાથાવણ્ણના સમત્તા.

તતિયો વગ્ગો નિટ્ઠિતો.

૬૫. રસેસૂતિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર બારાણસિરાજા ઉય્યાને અમચ્ચપુત્તેહિ પરિવુતો સિલાપટ્ટપોક્ખરણિયં કીળતિ. તસ્સ સૂદો સબ્બમંસાનં રસં ગહેત્વા અતીવ સુસઙ્ખતં અમતકપ્પં અન્તરભત્તં પચિત્વા ઉપનામેસિ. સો તત્થ ગેધમાપન્નો કસ્સચિ કિઞ્ચિ અદત્વા અત્તનાવ ભુઞ્જિ. ઉદકકીળતો ચ અતિવિકાલે નિક્ખન્તો સીઘં સીઘં ભુઞ્જિ. યેહિ સદ્ધિં પુબ્બે ભુઞ્જતિ, ન તેસં કઞ્ચિ સરિ. અથ પચ્છા પટિસઙ્ખાનં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘અહો, મયા પાપં કતં, ય્વાહં રસતણ્હાય અભિભૂતો સબ્બજનં વિસરિત્વા એકકોવ ભુઞ્જિં. હન્દ રસતણ્હં નિગ્ગણ્હામી’’તિ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા અત્તનો પુરિમપટિપત્તિં ગરહન્તો તપ્પટિપક્ખગુણદીપિકં ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘રસેસુ ગેધં અકરં અલોલો, અનઞ્ઞપોસી સપદાનચારી;

કુલે કુલે અપ્પટિબદ્ધચિત્તો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ રસેસૂતિ અમ્બિલમધુરતિત્તકકટુકલોણિકખારિકકસાવાદિભેદેસુ સાયનીયેસુ. ગેધં અકરન્તિ ગિદ્ધિં અકરોન્તો, તણ્હં અનુપ્પાદેન્તોતિ વુત્તં હોતિ. અલોલોતિ ‘‘ઇદં સાયિસ્સામિ, ઇદં સાયિસ્સામી’’તિ એવં રસવિસેસેસુ અનાકુલો. અનઞ્ઞપોસીતિ પોસેતબ્બકસદ્ધિવિહારિકાદિવિરહિતો, કાયસન્ધારણમત્તેન સન્તુટ્ઠોતિ વુત્તં હોતિ. યથા વા પુબ્બે ઉય્યાને રસેસુ ગેધકરણલોલો હુત્વા અઞ્ઞપોસી આસિં, એવં અહુત્વા યાય તણ્હાય લોલો હુત્વા રસેસુ ગેધં કરોતિ. તં તણ્હં હિત્વા આયતિં તણ્હામૂલકસ્સ અઞ્ઞસ્સ અત્તભાવસ્સ અનિબ્બત્તનેન અનઞ્ઞપોસીતિ દસ્સેતિ. અથ વા અત્થભઞ્જનકટ્ઠેન અઞ્ઞેતિ કિલેસા વુચ્ચન્તિ. તેસં અપોસનેન અનઞ્ઞપોસીતિ અયમ્પેત્થ અત્થો. સપદાનચારીતિ અવોક્કમ્મચારી અનુપુબ્બચારી, ઘરપટિપાટિં અછડ્ડેત્વા અડ્ઢકુલઞ્ચ દલિદ્દકુલઞ્ચ નિરન્તરં પિણ્ડાય પવિસમાનોતિ અત્થો. કુલે કુલે અપ્પટિબદ્ધચિત્તોતિ ખત્તિયકુલાદીસુ યત્થ કત્થચિ કિલેસવસેન અલગ્ગચિત્તો, ચન્દૂપમો નિચ્ચનવકો હુત્વાતિ અત્થો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

રસગેધગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૬૬. પહાય પઞ્ચાવરણાનીતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા પઠમજ્ઝાનલાભી અહોસિ. સો ઝાનાનુરક્ખણત્થં રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા અત્તનો પટિપત્તિસમ્પદં દીપેન્તો ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘પહાય પઞ્ચાવરણાનિ ચેતસો, ઉપક્કિલેસે બ્યપનુજ્જ સબ્બે;

અનિસ્સિતો છેત્વ સિનેહદોસં, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ આવરણાનીતિ નીવરણાનેવ. તાનિ અત્થતો ઉરગસુત્તે વુત્તાનિ. તાનિ પન યસ્મા અબ્ભાદયો વિય ચન્દસૂરિયે ચેતો આવરન્તિ, તસ્મા ‘‘આવરણાનિ ચેતસો’’તિ વુત્તાનિ. તાનિ ઉપચારેન વા અપ્પનાય વા પહાય. ઉપક્કિલેસેતિ ઉપગમ્મ ચિત્તં વિબાધેન્તે અકુસલે ધમ્મે, વત્થોપમાદીસુ વુત્તે અભિજ્ઝાદયો વા. બ્યપનુજ્જાતિ પનુદિત્વા વિનાસેત્વા, વિપસ્સનામગ્ગેન પજહિત્વાતિ અત્થો. સબ્બેતિ અનવસેસે. એવં સમથવિપસ્સનાસમ્પન્નો પઠમમગ્ગેન દિટ્ઠિનિસ્સયસ્સ પહીનત્તા અનિસ્સિતો. સેસમગ્ગેહિ છેત્વા તેધાતુકં સિનેહદોસં, તણ્હારાગન્તિ વુત્તં હોતિ. સિનેહો એવ હિ ગુણપટિપક્ખતો સિનેહદોસોતિ વુત્તો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

આવરણગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૬૭. વિપિટ્ઠિકત્વાનાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા ચતુત્થજ્ઝાનલાભી અહોસિ. સો ઝાનાનુરક્ખણત્થં રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા અત્તનો પટિપત્તિસમ્પદં દીપેન્તો ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘વિપિટ્ઠિકત્વાન સુખં દુખઞ્ચ, પુબ્બેવ ચ સોમનસ્સદોમનસ્સં;

લદ્ધાનુપેક્ખં સમથં વિસુદ્ધં, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ વિપિટ્ઠિકત્વાનાતિ પિટ્ઠિતો કત્વા, છડ્ડેત્વા જહિત્વાતિ અત્થો. સુખં દુખઞ્ચાતિ કાયિકં સાતાસાતં. સોમનસ્સદોમનસ્સન્તિ ચેતસિકં સાતાસાતં. ઉપેક્ખન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનુપેક્ખં. સમથન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનસમથમેવ. વિસુદ્ધન્તિ પઞ્ચનીવરણવિતક્કવિચારપીતિસુખસઙ્ખાતેહિ નવહિ પચ્ચનીકધમ્મેહિ વિમુત્તત્તા વિસુદ્ધં, નિદ્ધન્તસુવણ્ણમિવ વિગતૂપક્કિલેસન્તિ અત્થો.

અયં પન યોજના – વિપિટ્ઠિકત્વાન સુખં દુક્ખઞ્ચ પુબ્બેવ પઠમજ્ઝાનુપચારભૂમિયંયેવ દુક્ખં, તતિયજ્ઝાનુપચારભૂમિયં સુખન્તિ અધિપ્પાયો. પુન આદિતો વુત્તં ચકારં પરતો નેત્વા ‘‘સોમનસ્સં દોમનસ્સઞ્ચ વિપિટ્ઠિકત્વાન પુબ્બેવા’’તિ અધિકારો. તેન સોમનસ્સં ચતુત્થજ્ઝાનુપચારે, દોમનસ્સઞ્ચ દુતિયજ્ઝાનુપચારેયેવાતિ દીપેતિ. એતાનિ હિ એતેસં પરિયાયતો પહાનટ્ઠાનાનિ. નિપ્પરિયાયતો પન દુક્ખસ્સ પઠમજ્ઝાનં, દોમનસ્સસ્સ દુતિયજ્ઝાનં, સુખસ્સ તતિયજ્ઝાનં, સોમનસ્સસ્સ ચતુત્થજ્ઝાનં પહાનટ્ઠાનં. યથાહ – ‘‘પઠમજ્ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ એત્થુપ્પન્નં દુક્ખિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતી’’તિઆદિ (સં. નિ. ૫.૫૧૦). તં સબ્બં અટ્ઠસાલિનિયા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૬૫) વુત્તં. યતો પુબ્બેવ તીસુ પઠમજ્ઝાનાદીસુ દુક્ખદોમનસ્સસુખાનિ વિપિટ્ઠિકત્વા એત્થેવ ચતુત્થજ્ઝાને સોમનસ્સં વિપિટ્ઠિકત્વા ઇમાય પટિપદાય લદ્ધાનુપેક્ખં સમથં વિસુદ્ધં એકો ચરેતિ. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવાતિ.

વિપિટ્ઠિકત્વાગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૬૮. આરદ્ધવીરિયોતિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર પચ્ચન્તરાજા સહસ્સયોધપરિમાણબલકાયો રજ્જેન ખુદ્દકો, પઞ્ઞાય મહન્તો અહોસિ. સો એકદિવસં ‘‘કિઞ્ચાપિ અહં ખુદ્દકો, પઞ્ઞવતા ચ પન સક્કા સકલજમ્બુદીપં ગહેતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા સામન્તરઞ્ઞો દૂતં પાહેસિ – ‘‘સત્તદિવસબ્ભન્તરે મે રજ્જં વા દેતુ યુદ્ધં વા’’તિ. તતો સો અત્તનો અમચ્ચે સમોધાનેત્વા આહ – ‘‘મયા તુમ્હે અનાપુચ્છાયેવ સાહસં કતં, અમુકસ્સ રઞ્ઞો એવં પહિતં, કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? તે આહંસુ – ‘‘સક્કા, મહારાજ, સો દૂતો નિવત્તેતુ’’ન્તિ? ‘‘ન સક્કા, ગતો ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘યદિ એવં વિનાસિતમ્હા તયા, તેન હિ દુક્ખં અઞ્ઞસ્સ સત્થેન મરિતું. હન્દ, મયં અઞ્ઞમઞ્ઞં પહરિત્વા મરામ, અત્તાનં પહરિત્વા મરામ, ઉબ્બન્ધામ, વિસં ખાદામા’’તિ. એવં તેસુ એકમેકો મરણમેવ સંવણ્ણેતિ. તતો રાજા – ‘‘કિં મે, ઇમેહિ, અત્થિ, ભણે, મય્હં યોધા’’તિ આહ. અથ ‘‘અહં, મહારાજ, યોધો, અહં, મહારાજ, યોધો’’તિ તં યોધસહસ્સં ઉટ્ઠહિ.

રાજા ‘‘એતે ઉપપરિક્ખિસ્સામી’’તિ મન્ત્વા ચિતકં સજ્જેત્વા આહ – ‘‘મયા, ભણે, ઇદં નામ સાહસં કતં, તં મે અમચ્ચા પટિક્કોસન્તિ, સોહં ચિતકં પવિસિસ્સામિ, કો મયા સદ્ધિં પવિસિસ્સતિ, કેન મય્હં જીવિતં પરિચ્ચત્ત’’ન્તિ? એવં વુત્તે પઞ્ચસતા યોધા ઉટ્ઠહિંસુ – ‘‘મયં, મહારાજ, પવિસામા’’તિ. તતો રાજા અપરે પઞ્ચસતે યોધે આહ – ‘‘તુમ્હે ઇદાનિ, તાતા, કિં કરિસ્સથા’’તિ? તે આહંસુ – ‘‘નાયં, મહારાજ, પુરિસકારો, ઇત્થિકિરિયા એસા, અપિચ મહારાજેન પટિરઞ્ઞો દૂતો પેસિતો, તેન મયં રઞ્ઞા સદ્ધિં યુજ્ઝિત્વા મરિસ્સામા’’તિ. તતો રાજા ‘‘પરિચ્ચત્તં તુમ્હેહિ મમ જીવિત’’ન્તિ ચતુરઙ્ગિનિં સેનં સન્નય્હિત્વા તેન યોધસહસ્સેન પરિવુતો ગન્ત્વા રજ્જસીમાય નિસીદિ.

સોપિ પટિરાજા તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘અરે, સો ખુદ્દકરાજા મમ દાસસ્સાપિ નપ્પહોતી’’તિ કુજ્ઝિત્વા સબ્બં બલકાયં આદાય યુજ્ઝિતું નિક્ખમિ. ખુદ્દકરાજા તં અબ્ભુય્યાતં દિસ્વા બલકાયં આહ – ‘‘તાતા, તુમ્હે ન બહુકા; સબ્બે સમ્પિણ્ડિત્વા, અસિચમ્મં ગહેત્વા, સીઘં ઇમસ્સ રઞ્ઞો પુરતો ઉજુકં એવ ગચ્છથા’’તિ. તે તથા અકંસુ. અથ સા સેના દ્વિધા ભિજ્જિત્વા અન્તરમદાસિ. તે તં રાજાનં જીવગ્ગાહં ગણ્હિંસુ, અઞ્ઞે યોધા પલાયિંસુ. ખુદ્દકરાજા ‘‘તં મારેમી’’તિ પુરતો ધાવતિ, પટિરાજા તં અભયં યાચિ. તતો તસ્સ અભયં દત્વા, સપથં કારાપેત્વા, તં અત્તનો મનુસ્સં કત્વા, તેન સહ અઞ્ઞં રાજાનં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા, તસ્સ રજ્જસીમાય ઠત્વા પેસેસિ – ‘‘રજ્જં વા મે દેતુ યુદ્ધં વા’’તિ. સો ‘‘અહં એકયુદ્ધમ્પિ ન સહામી’’તિ રજ્જં નિય્યાતેસિ. એતેનેવ ઉપાયેન સબ્બરાજાનો ગહેત્વા અન્તે બારાણસિરાજાનમ્પિ અગ્ગહેસિ.

સો એકસતરાજપરિવુતો સકલજમ્બુદીપે રજ્જં અનુસાસન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘અહં પુબ્બે ખુદ્દકો અહોસિં, સોમ્હિ અત્તનો ઞાણસમ્પત્તિયા સકલજમ્બુદીપસ્સ ઇસ્સરો જાતો. તં ખો પન મે ઞાણં લોકિયવીરિયસમ્પયુત્તં, નેવ નિબ્બિદાય ન વિરાગાય સંવત્તતિ, સાધુ વતસ્સ સ્વાહં ઇમિના ઞાણેન લોકુત્તરધમ્મં ગવેસેય્ય’’ન્તિ. તતો બારાણસિરઞ્ઞો રજ્જં દત્વા, પુત્તદારઞ્ચ સકજનપદમેવ પેસેત્વા, પબ્બજ્જં સમાદાય વિપસ્સનં આરભિત્વા, પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા અત્તનો વીરિયસમ્પત્તિં દીપેન્તો ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘આરદ્ધવિરિયો પરમત્થપત્તિયા, અલીનચિત્તો અકુસીતવુત્તિ;

દળ્હનિક્કમો થામબલૂપપન્નો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ આરદ્ધં વીરિયમસ્સાતિ આરદ્ધવિરિયો. એતેન અત્તનો વીરિયારમ્ભં આદિવીરિયં દસ્સેતિ. પરમત્થો વુચ્ચતિ નિબ્બાનં, તસ્સ પત્તિયા પરમત્થપત્તિયા. એતેન વીરિયારમ્ભેન પત્તબ્બફલં દસ્સેતિ. અલીનચિત્તોતિ એતેન બલવીરિયૂપત્થમ્ભાનં ચિત્તચેતસિકાનં અલીનતં દસ્સેતિ. અકુસીતવુત્તીતિ એતેન ઠાનઆસનચઙ્કમનાદીસુ કાયસ્સ અનવસીદનં. દળ્હનિક્કમોતિ એતેન ‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચા’’તિ (મ. નિ. ૨.૧૮૪; અ. નિ. ૨.૫; મહાનિ. ૧૯૬) એવં પવત્તં પદહનવીરિયં દસ્સેતિ, યં તં અનુપુબ્બસિક્ખાદીસુ પદહન્તો ‘‘કાયેન ચેવ પરમસચ્ચં સચ્છિકરોતિ, પઞ્ઞાય ચ નં અતિવિજ્ઝ પસ્સતી’’તિ વુચ્ચતિ. અથ વા એતેન મગ્ગસમ્પયુત્તવીરિયં દસ્સેતિ. તઞ્હિ દળ્હઞ્ચ ભાવનાપારિપૂરિં ગતત્તા, નિક્કમો ચ સબ્બસો પટિપક્ખા નિક્ખન્તત્તા, તસ્મા તંસમઙ્ગીપુગ્ગલોપિ દળ્હો નિક્કમો અસ્સાતિ ‘‘દળ્હનિક્કમો’’તિ વુચ્ચતિ. થામબલૂપપન્નોતિ મગ્ગક્ખણે કાયથામેન ઞાણબલેન ચ ઉપપન્નો, અથ વા થામભૂતેન બલેન ઉપપન્નોતિ થામબલૂપપન્નો, થિરઞાણબલૂપપન્નોતિ વુત્તં હોતિ. એતેન તસ્સ વીરિયસ્સ વિપસ્સનાઞાણસમ્પયોગં દીપેન્તો યોનિસો પદહનભાવં સાધેતિ. પુબ્બભાગમજ્ઝિમઉક્કટ્ઠવીરિયવસેન વા તયોપિ પાદા યોજેતબ્બા. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

આરદ્ધવીરિયગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૬૯. પટિસલ્લાનન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? ઇમિસ્સા ગાથાય આવરણગાથાય ઉપ્પત્તિસદિસા એવ ઉપ્પત્તિ, નત્થિ કોચિ વિસેસો. અત્થવણ્ણનાયં પનસ્સા પટિસલ્લાનન્તિ તેહિ તેહિ સત્તસઙ્ખારેહિ પટિનિવત્તિત્વા સલ્લીનં એકત્તસેવિતા એકીભાવો, કાયવિવેકોતિ અત્થો. ઝાનન્તિ પચ્ચનીકઝાપનતો આરમ્મણલક્ખણૂપનિજ્ઝાનતો ચ ચિત્તવિવેકો વુચ્ચતિ. તત્થ અટ્ઠસમાપત્તિયો નીવરણાદિપચ્ચનીકઝાપનતો આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનતો ચ ઝાનન્તિ વુચ્ચતિ, વિપસ્સનામગ્ગફલાનિ સત્તસઞ્ઞાદિપચ્ચનીકઝાપનતો, લક્ખણૂપનિજ્ઝાનતોયેવ ચેત્થ ફલાનિ. ઇધ પન આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનમેવ અધિપ્પેતં. એવમેતં પટિસલ્લાનઞ્ચ ઝાનઞ્ચ અરિઞ્ચમાનો, અજહમાનો, અનિસ્સજ્જમાનો. ધમ્મેસૂતિ વિપસ્સનૂપગેસુ પઞ્ચક્ખન્ધાદિધમ્મેસુ. નિચ્ચન્તિ સતતં, સમિતં, અબ્ભોકિણ્ણં. અનુધમ્મચારીતિ તે ધમ્મે આરબ્ભ પવત્તમાનેન અનુગતં વિપસ્સનાધમ્મં ચરમાનો. અથ વા ધમ્માતિ નવ લોકુત્તરધમ્મા, તેસં ધમ્માનં અનુલોમો ધમ્મોતિ અનુધમ્મો, વિપસ્સનાયેતં અધિવચનં. તત્થ ‘‘ધમ્માનં નિચ્ચં અનુધમ્મચારી’’તિ વત્તબ્બે ગાથાબન્ધસુખત્થં વિભત્તિબ્યત્તયેન ‘‘ધમ્મેસૂ’’તિ વુત્તં સિયા. આદીનવં સમ્મસિતા ભવેસૂતિ તાય અનુધમ્મચરિતાસઙ્ખાતાય વિપસ્સનાય અનિચ્ચાકારાદિદોસં તીસુ ભવેસુ સમનુપસ્સન્તો એવં ઇમં કાયવિવેકચિત્તવિવેકં અરિઞ્ચમાનો સિખાપ્પત્તવિપસ્સનાસઙ્ખાતાય પટિપદાય અધિગતોતિ વત્તબ્બો એકો ચરેતિ એવં યોજના વેદિતબ્બા.

પટિસલ્લાનગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૭૦. તણ્હક્ખયન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર બારાણસિરાજા મહચ્ચરાજાનુભાવેન નગરં પદક્ખિણં કરોતિ. તસ્સ સરીરસોભાય આવટ્ટિતહદયા સત્તા પુરતો ગચ્છન્તાપિ નિવત્તિત્વા તમેવ ઉલ્લોકેન્તિ, પચ્છતો ગચ્છન્તાપિ, ઉભોહિ પસ્સેહિ ગચ્છન્તાપિ. પકતિયા એવ હિ બુદ્ધદસ્સને પુણ્ણચન્દસમુદ્દરાજદસ્સને ચ અતિત્તો લોકો. અથ અઞ્ઞતરા કુટુમ્બિયભરિયાપિ ઉપરિપાસાદગતા સીહપઞ્જરં વિવરિત્વા ઓલોકયમાના અટ્ઠાસિ. રાજા તં દિસ્વાવ પટિબદ્ધચિત્તો હુત્વા અમચ્ચં આણાપેસિ – ‘‘જાનાહિ તાવ, ભણે, અયં ઇત્થી સસામિકા વા અસામિકા વા’’તિ. સો ગન્ત્વા ‘‘સસામિકા’’તિ આરોચેસિ. અથ રાજા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમા વીસતિસહસ્સનાટકિત્થિયો દેવચ્છરાયો વિય મંયેવ એકં અભિરમેન્તિ, સો દાનાહં એતાપિ અતુસિત્વા પરસ્સ ઇત્થિયા તણ્હં ઉપ્પાદેસિં, સા ઉપ્પન્ના અપાયમેવ આકડ્ઢતી’’તિ તણ્હાય આદીનવં દિસ્વા ‘‘હન્દ નં નિગ્ગણ્હામી’’તિ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘તણ્હક્ખયં પત્થયમપ્પમત્તો, અનેળમૂગો સુતવા સતીમા;

સઙ્ખાતધમ્મો નિયતો પધાનવા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ તણ્હક્ખયન્તિ નિબ્બાનં, એવં દિટ્ઠાદીનવાય તણ્હાય એવ અપ્પવત્તિં. અપ્પમત્તોતિ સાતચ્ચકારી સક્કચ્ચકારી. અનેળમૂગોતિ અલાલામુખો. અથ વા અનેળો ચ અમૂગો ચ, પણ્ડિતો બ્યત્તોતિ વુત્તં હોતિ. હિતસુખસમ્પાપકં સુતમસ્સ અત્થીતિ સુતવા આગમસમ્પન્નોતિ વુત્તં હોતિ. સતીમાતિ ચિરકતાદીનં અનુસ્સરિતા. સઙ્ખાતધમ્મોતિ ધમ્મુપપરિક્ખાય પરિઞ્ઞાતધમ્મો. નિયતોતિ અરિયમગ્ગેન નિયામં પત્તો. પધાનવાતિ સમ્મપ્પધાનવીરિયસમ્પન્નો. ઉપ્પટિપાટિયા એસ પાઠો યોજેતબ્બો. એવમેતેહિ અપ્પમાદાદીહિ સમન્નાગતો નિયામસમ્પાપકેન પધાનેન પધાનવા, તેન પધાનેન પત્તનિયામત્તા નિયતો, તતો અરહત્તપ્પત્તિયા સઙ્ખાતધમ્મો. અરહા હિ પુન સઙ્ખાતબ્બાભાવતો ‘‘સઙ્ખાતધમ્મો’’તિ વુચ્ચતિ. યથાહ ‘‘યે ચ સઙ્ખાતધમ્માસે, યે ચ સેખા પુથૂ ઇધા’’તિ (સુ. નિ. ૧૦૪૪; ચૂળનિ. અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૭). સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

તણ્હક્ખયગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૭૧. સીહો વાતિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરસ્સ કિર બારાણસિરઞ્ઞો દૂરે ઉય્યાનં હોતિ. સો પગેવ વુટ્ઠાય ઉય્યાનં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે યાના ઓરુય્હ ઉદકટ્ઠાનં ઉપગતો ‘‘મુખં ધોવિસ્સામી’’તિ. તસ્મિઞ્ચ પદેસે સીહી પોતકં જનેત્વા ગોચરાય ગતા. રાજપુરિસો તં દિસ્વા ‘‘સીહપોતકો દેવા’’તિ આરોચેસિ. રાજા ‘‘સીહો કિર ન કસ્સચિ ભાયતી’’તિ તં ઉપપરિક્ખિતું ભેરિઆદીનિ આકોટાપેસિ. સીહપોતકો તં સદ્દં સુત્વાપિ તથેવ સયિ. રાજા યાવતતિયકં આકોટાપેસિ, સો તતિયવારે સીસં ઉક્ખિપિત્વા સબ્બં પરિસં ઓલોકેત્વા તથેવ સયિ. અથ રાજા ‘‘યાવસ્સ માતા નાગચ્છતિ, તાવ ગચ્છામા’’તિ વત્વા ગચ્છન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘તં દિવસં જાતોપિ સીહપોતકો ન સન્તસતિ ન ભાયતિ, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ તણ્હાદિટ્ઠિપરિતાસં છેત્વા ન સન્તસેય્યં ન ભાયેય્ય’’ન્તિ. સો તં આરમ્મણં ગહેત્વા, ગચ્છન્તો પુન કેવટ્ટેહિ મચ્છે ગહેત્વા સાખાસુ બન્ધિત્વા પસારિતે જાલે વાતં અલગ્ગંયેવ ગચ્છમાનં દિસ્વા, તમ્પિ નિમિત્તં અગ્ગહેસિ – ‘‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ તણ્હાદિટ્ઠિજાલં મોહજાલં વા ફાલેત્વા એવં અસજ્જમાનો ગચ્છેય્ય’’ન્તિ.

અથ ઉય્યાનં ગન્ત્વા સિલાપટ્ટપોક્ખરણિતીરે નિસિન્નો વાતબ્ભાહતાનિ પદુમાનિ ઓનમિત્વા ઉદકં ફુસિત્વા વાતવિગમે પુન યથાઠાને ઠિતાનિ ઉદકેન અનુપલિત્તાનિ દિસ્વા તમ્પિ નિમિત્તં અગ્ગહેસિ – ‘‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ યથા એતાનિ ઉદકે જાતાનિ ઉદકેન અનુપલિત્તાનિ તિટ્ઠન્તિ, એવમેવં લોકે જાતો લોકેન અનુપલિત્તો તિટ્ઠેય્ય’’ન્તિ. સો પુનપ્પુનં ‘‘યથા સીહવાતપદુમાનિ, એવં અસન્તસન્તેન અસજ્જમાનેન અનુપલિત્તેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા, રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા, વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘સીહોવ સદ્દેસુ અસન્તસન્તો, વાતોવ જાલમ્હિ અસજ્જમાનો;

પદુમંવ તોયેન અલિપ્પમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ સીહોતિ ચત્તારો સીહા – તિણસીહો, પણ્ડુસીહો, કાળસીહો, કેસરસીહોતિ. કેસરસીહો તેસં અગ્ગમક્ખાયતિ. સોવ ઇધ અધિપ્પેતો. વાતો પુરત્થિમાદિવસેન અનેકવિધો, પદુમં રત્તસેતાદિવસેન. તેસુ યો કોચિ વાતો યંકિઞ્ચિ પદુમઞ્ચ વટ્ટતિયેવ. તત્થ યસ્મા સન્તાસો અત્તસિનેહેન હોતિ, અત્તસિનેહો ચ તણ્હાલેપો, સોપિ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તેન વા દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તેન વા લોભેન હોતિ, સો ચ તણ્હાયેવ. સજ્જનં પન તત્થ ઉપપરિક્ખાવિરહિતસ્સ મોહેન હોતિ, મોહો ચ અવિજ્જા. તત્થ સમથેન તણ્હાય પહાનં હોતિ, વિપસ્સનાય, અવિજ્જાય. તસ્મા સમથેન અત્તસિનેહં પહાય સીહોવ સદ્દેસુ અનિચ્ચાદીસુ અસન્તસન્તો, વિપસ્સનાય મોહં પહાય વાતોવ જાલમ્હિ ખન્ધાયતનાદીસુ અસજ્જમાનો, સમથેનેવ લોભં લોભસમ્પયુત્તં એવ દિટ્ઠિઞ્ચ પહાય, પદુમંવ તોયેન સબ્બભવભોગલોભેન અલિપ્પમાનો. એત્થ ચ સમથસ્સ સીલં પદટ્ઠાનં, સમથો સમાધિ, વિપસ્સના પઞ્ઞાતિ. એવં તેસુ દ્વીસુ ધમ્મેસુ સિદ્ધેસુ તયોપિ ખન્ધા સિદ્ધા હોન્તિ. તત્થ સીલક્ખન્ધેન સુરતો હોતિ. સો સીહોવ સદ્દેસુ આઘાતવત્થૂસુ કુજ્ઝિતુકામતાય ન સન્તસતિ. પઞ્ઞાક્ખન્ધેન પટિવિદ્ધસભાવો વાતોવ જાલમ્હિ ખન્ધાદિધમ્મભેદે ન સજ્જતિ, સમાધિક્ખન્ધેન વીતરાગો પદુમંવ તોયેન રાગેન ન લિપ્પતિ. એવં સમથવિપસ્સનાહિ સીલસમાધિપઞ્ઞાક્ખન્ધેહિ ચ યથાસમ્ભવં અવિજ્જાતણ્હાનં તિણ્ણઞ્ચ અકુસલમૂલાનં પહાનવસેન અસન્તસન્તો અસજ્જમાનો અલિપ્પમાનો ચ વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

અસન્તસન્તગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૭૨. સીહો યથાતિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર બારાણસિરાજા પચ્ચન્તં કુપ્પિતં વૂપસમેતું ગામાનુગામિમગ્ગં છડ્ડેત્વા, ઉજું અટવિમગ્ગં ગહેત્વા, મહતિયા સેનાય ગચ્છતિ. તેન ચ સમયેન અઞ્ઞતરસ્મિં પબ્બતપાદે સીહો બાલસૂરિયાતપં તપ્પમાનો નિપન્નો હોતિ. તં દિસ્વા રાજપુરિસો રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા ‘‘સીહો કિર સદ્દેન ન સન્તસતી’’તિ ભેરિસઙ્ખપણવાદીહિ સદ્દં કારાપેસિ. સીહો તથેવ નિપજ્જિ. દુતિયમ્પિ કારાપેસિ. સીહો તથેવ નિપજ્જિ. તતિયમ્પિ કારાપેસિ. સીહો ‘‘મમ પટિસત્તુ અત્થી’’તિ ચતૂહિ પાદેહિ સુપ્પતિટ્ઠિતં પતિટ્ઠહિત્વા સીહનાદં નદિ. તં સુત્વાવ હત્થારોહાદયો હત્થિઆદીહિ ઓરોહિત્વા તિણગહનાનિ પવિટ્ઠા, હત્થિઅસ્સગણા દિસાવિદિસા પલાતા. રઞ્ઞો હત્થીપિ રાજાનં ગહેત્વા વનગહનાનિ પોથયમાનો પલાયિ. સો તં સન્ધારેતું અસક્કોન્તો રુક્ખસાખાય ઓલમ્બિત્વા, પથવિં પતિત્વા, એકપદિકમગ્ગેન ગચ્છન્તો પચ્ચેકબુદ્ધાનં વસનટ્ઠાનં પાપુણિત્વા તત્થ પચ્ચેકબુદ્ધે પુચ્છિ – ‘‘અપિ, ભન્તે, સદ્દમસ્સુત્થા’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કસ્સ સદ્દં, ભન્તે’’તિ? ‘‘પઠમં ભેરિસઙ્ખાદીનં, પચ્છા સીહસ્સા’’તિ. ‘‘ન ભાયિત્થ, ભન્તે’’તિ? ‘‘ન મયં, મહારાજ, કસ્સચિ સદ્દસ્સ ભાયામા’’તિ. ‘‘સક્કા પન, ભન્તે, મય્હમ્પિ એદિસં કાતુ’’ન્તિ? ‘‘સક્કા, મહારાજ, સચે પબ્બજસી’’તિ. ‘‘પબ્બજામિ, ભન્તે’’તિ. તતો નં પબ્બાજેત્વા પુબ્બે વુત્તનયેનેવ આભિસમાચારિકં સિક્ખાપેસું. સોપિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘સીહો યથા દાઠબલી પસય્હ, રાજા મિગાનં અભિભુય્ય ચારી;

સેવેથ પન્તાનિ સેનાસનાનિ, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ સહના ચ હનના ચ સીઘજવત્તા ચ સીહો. કેસરસીહોવ ઇધ અધિપ્પેતો. દાઠા બલમસ્સ અત્થીતિ દાઠબલી. પસય્હ અભિભુય્યાતિ, ઉભયં ચારીસદ્દેન સહ યોજેતબ્બં પસય્હચારી અભિભુય્યચારીતિ તત્થ પસય્હ નિગ્ગહેત્વા ચરણેન પસય્હચારી, અભિભવિત્વા, સન્તાસેત્વા, વસીકત્વા, ચરણેન અભિભુય્યચારી. સ્વાયં કાયબલેન પસય્હચારી, તેજસા અભિભુય્યચારી. તત્થ સચે કોચિ વદેય્ય – ‘‘કિં પસય્હ અભિભુય્ય ચારી’’તિ, તતો મિગાનન્તિ સામિવચનં ઉપયોગવચનં કત્વા ‘‘મિગે પસય્હ અભિભુય્ય ચારી’’તિ પટિવત્તબ્બં. પન્તાનીતિ દૂરાનિ. સેનાસનાનીતિ વસનટ્ઠાનાનિ. સેસં પુબ્બે વુત્તનયેનેવ સક્કા જાનિતુન્તિ ન વિત્થારિતન્તિ.

દાઠબલીગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૭૩. મેત્તં ઉપેક્ખન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર રાજા મેત્તાદિઝાનલાભી અહોસિ. સો ‘‘ઝાનસુખન્તરાયકરં રજ્જ’’ન્તિ ઝાનાનુરક્ખણત્થં રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા, ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

મેત્તં ઉપેક્ખં કરુણં વિમુત્તિં, આસેવમાનો મુદિતઞ્ચ કાલે;

સબ્બેન લોકેન અવિરુજ્ઝમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ ‘‘સબ્બે સત્તા સુખિતા હોન્તૂ’’તિઆદિના નયેન હિતસુખુપનયનકામતા મેત્તા. ‘‘અહો વત ઇમમ્હા દુક્ખા વિમુચ્ચેય્યુ’’ન્તિઆદિના નયેન અહિતદુક્ખાપનયનકામતા કરુણા. ‘‘મોદન્તિ વત ભોન્તો સત્તા મોદન્તિ સાધુ સુટ્ઠૂ’’તિઆદિના નયેન હિતસુખાવિપ્પયોગકામતા મુદિતા. ‘‘પઞ્ઞાયિસ્સન્તિ સકેન કમ્મેના’’તિ સુખદુક્ખેસુ અજ્ઝુપેક્ખનતા ઉપેક્ખા. ગાથાબન્ધસુખત્થં પન ઉપ્પટિપાટિયા મેત્તં વત્વા ઉપેક્ખા વુત્તા, મુદિતા પચ્છા. વિમુત્તિન્તિ ચતસ્સોપિ હિ એતા અત્તનો પચ્ચનીકધમ્મેહિ વિમુત્તત્તા વિમુત્તિયો. તેન વુત્તં ‘‘મેત્તં ઉપેક્ખં કરુણં, વિમુત્તિં, આસેવમાનો મુદિતઞ્ચ કાલે’’તિ.

તત્થ આસેવમાનોતિ તિસ્સો તિકચતુક્કજ્ઝાનવસેન, ઉપેક્ખં ચતુત્થજ્ઝાનવસેન ભાવયમાનો. કાલેતિ મેત્તં આસેવિત્વા તતો વુટ્ઠાય કરુણં, તતો વુટ્ઠાય મુદિતં, તતો ઇતરતો વા નિપ્પીતિકઝાનતો વુટ્ઠાય ઉપેક્ખં આસેવમાનો ‘‘કાલે આસેવમાનો’’તિ વુચ્ચતિ, આસેવિતું ફાસુકાલે વા. સબ્બેન લોકેન અવિરુજ્ઝમાનોતિ દસસુ દિસાસુ સબ્બેન સત્તલોકેન અવિરુજ્ઝમાનો. મેત્તાદીનઞ્હિ ભાવિતત્તા સત્તા અપ્પટિકૂલા હોન્તિ. સત્તેસુ ચ વિરોધભૂતો પટિઘો વૂપસમ્મતિ. તેન વુત્તં – ‘‘સબ્બેન લોકેન અવિરુજ્ઝમાનો’’તિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારેન પન મેત્તાદિકથા અટ્ઠસાલિનિયા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૨૫૧) વુત્તા. સેસં પુબ્બવુત્તસદિસમેવાતિ.

અપ્પમઞ્ઞાગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૭૪. રાગઞ્ચ દોસઞ્ચાતિ કા ઉપ્પત્તિ? રાજગહં કિર ઉપનિસ્સાય માતઙ્ગો નામ પચ્ચેકબુદ્ધો વિહરતિ સબ્બપચ્છિમો પચ્ચેકબુદ્ધાનં. અથ અમ્હાકં બોધિસત્તે ઉપ્પન્ને દેવતાયો બોધિસત્તસ્સ પૂજનત્થાય આગચ્છન્તિયો તં દિસ્વા ‘‘મારિસા, મારિસા, બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો’’તિ ભણિંસુ. સો નિરોધા વુટ્ઠહન્તો તં સદ્દં સુત્વા, અત્તનો ચ જીવિતક્ખયં દિસ્વા, હિમવન્તે મહાપપાતો નામ પબ્બતો પચ્ચેકબુદ્ધાનં પરિનિબ્બાનટ્ઠાનં, તત્થ આકાસેન ગન્ત્વા પુબ્બે પરિનિબ્બુતપચ્ચેકબુદ્ધસ્સ અટ્ઠિસઙ્ઘાતં પપાતે પક્ખિપિત્વા, સિલાતલે નિસીદિત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘રાગઞ્ચ દોસઞ્ચ પહાય મોહં, સન્દાલયિત્વાન સંયોજનાનિ;

અસન્તસં જીવિતસઙ્ખયમ્હિ, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ રાગદોસમોહા ઉરગસુત્તે વુત્તા. સંયોજનાનીતિ દસ સંયોજનાનિ. તાનિ ચ તેન તેન મગ્ગેન સન્દાલયિત્વા. અસન્તસં જીવિતસઙ્ખયમ્હીતિ જીવિતસઙ્ખયો વુચ્ચતિ ચુતિચિત્તસ્સ પરિભેદો, તસ્મિઞ્ચ જીવિતસઙ્ખયે જીવિતનિકન્તિયા પહીનત્તા અસન્તસન્તિ. એત્તાવતા સોપાદિસેસં નિબ્બાનધાતું અત્તનો દસ્સેત્વા ગાથાપરિયોસાને અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયીતિ.

જીવિતસઙ્ખયગાથાવણ્ણના સમત્તા.

૭૫. ભજન્તીતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા આદિગાથાય વુત્તપ્પકારમેવ ફીતં રજ્જં સમનુસાસતિ. તસ્સ ખરો આબાધો ઉપ્પજ્જિ, દુક્ખા વેદના વત્તન્તિ. વીસતિસહસ્સિત્થિયો પરિવારેત્વા હત્થપાદસમ્બાહનાદીનિ કરોન્તિ. અમચ્ચા ‘‘ન દાનાયં રાજા જીવિસ્સતિ, હન્દ મયં અત્તનો સરણં ગવેસામા’’તિ ચિન્તેત્વા અઞ્ઞસ્સ રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ઉપટ્ઠાનં યાચિંસુ. તે તત્થ ઉપટ્ઠહન્તિયેવ, ન કિઞ્ચિ લભન્તિ. રાજાપિ આબાધા વુટ્ઠહિત્વા પુચ્છિ ‘‘ઇત્થન્નામો ચ ઇત્થન્નામો ચ કુહિ’’ન્તિ? તતો તં પવત્તિં સુત્વા સીસં ચાલેત્વા તુણ્હી અહોસિ. તેપિ અમચ્ચા ‘‘રાજા વુટ્ઠિતો’’તિ સુત્વા તત્થ કિઞ્ચિ અલભમાના પરમેન પારિજુઞ્ઞેન સમન્નાગતા પુનદેવ આગન્ત્વા રાજાનં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠંસુ. તેન ચ રઞ્ઞા ‘‘કુહિં, તાતા, તુમ્હે ગતા’’તિ વુત્તા આહંસુ – ‘‘દેવં દુબ્બલં દિસ્વા આજીવિકભયેનમ્હા અસુકં નામ જનપદં ગતા’’તિ. રાજા સીસં ચાલેત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘યંનૂનાહં ઇમે વીમંસેય્યં, કિં પુનપિ એવં કરેય્યું નો’’તિ? સો પુબ્બે આબાધિકરોગેન ફુટ્ઠો વિય બાળ્હવેદનં અત્તાનં દસ્સેન્તો ગિલાનાલયં અકાસિ. ઇત્થિયો સમ્પરિવારેત્વા પુબ્બસદિસમેવ સબ્બં અકંસુ. તેપિ અમચ્ચા તથેવ પુન બહુતરં જનં ગહેત્વા પક્કમિંસુ. એવં રાજા યાવતતિયં સબ્બં પુબ્બસદિસં અકાસિ. તેપિ તથેવ પક્કમિંસુ. તતો ચતુત્થમ્પિ તે આગતે દિસ્વા ‘‘અહો ઇમે દુક્કરં અકંસુ, યે મં બ્યાધિતં પહાય અનપેક્ખા પક્કમિંસૂ’’તિ નિબ્બિન્નો રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ –

‘‘ભજન્તિ સેવન્તિ ચ કારણત્થા, નિક્કારણા દુલ્લભા અજ્જ મિત્તા;

અત્તટ્ઠપઞ્ઞા અસુચી મનુસ્સા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ ભજન્તીતિ સરીરેન અલ્લીયિત્વા પયિરુપાસન્તિ. સેવન્તીતિ અઞ્જલિકમ્માદીહિ કિં કારપટિસ્સાવિતાય ચ પરિચરન્તિ. કારણં અત્થો એતેસન્તિ કારણત્થા, ભજનાય સેવનાય ચ નાઞ્ઞં કારણમત્થિ, અત્થો એવ નેસં કારણં, અત્થહેતુ સેવન્તીતિ વુત્તં હોતિ. નિક્કારણા દુલ્લભા અજ્જ મિત્તાતિ ‘‘ઇતો કિઞ્ચિ લચ્છામા’’તિ એવં અત્તપટિલાભકારણેન નિક્કારણા, કેવલં –

‘‘ઉપકારો ચ યો મિત્તો,

સુખે દુક્ખે ચ યો સખા;

અત્થક્ખાયી ચ યો મિત્તો,

યો ચ મિત્તાનુકમ્પકો’’તિ. (દી. નિ. ૩.૨૬૫) –

એવં વુત્તેન અરિયેન મિત્તભાવેન સમન્નાગતા દુલ્લભા અજ્જ મિત્તા. અત્તનિ ઠિતા એતેસં પઞ્ઞા, અત્તાનંયેવ ઓલોકેન્તિ, ન અઞ્ઞન્તિ અત્તટ્ઠપઞ્ઞા. દિટ્ઠત્થપઞ્ઞાતિ અયમ્પિ કિર પોરાણપાઠો, સમ્પતિ દિટ્ઠિયેવ અત્થે એતેસં પઞ્ઞા, આયતિં ન પેક્ખન્તીતિ વુત્તં હોતિ. અસુચીતિ અસુચિના અનરિયેન કાયવચીમનોકમ્મેન સમન્નાગતા. સેસં પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

કારણત્થગાથાવણ્ણના સમત્તા.

ચતુત્થો વગ્ગો નિટ્ઠિતો એકાદસહિ ગાથાહિ.

એવમેતં એકચત્તાલીસગાથાપરિમાણં ખગ્ગવિસાણસુત્તં કત્થચિદેવ વુત્તેન યોજનાનયેન સબ્બત્થ યથાનુરૂપં યોજેત્વા અનુસન્ધિતો અત્થતો ચ વેદિતબ્બં. અતિવિત્થારભયેન પન અમ્હેહિ ન સબ્બત્થ યોજિતન્તિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય ખગ્ગવિસાણસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. કસિભારદ્વાજસુત્તવણ્ણના

એવં મે સુતન્તિ કસિભારદ્વાજસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ભગવા મગધેસુ વિહરન્તો દક્ખિણાગિરિસ્મિં એકનાલાયં બ્રાહ્મણગામે પુરેભત્તકિચ્ચં પચ્છાભત્તકિચ્ચન્તિ ઇમેસુ દ્વીસુ બુદ્ધકિચ્ચેસુ પુરેભત્તકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા પચ્છાભત્તકિચ્ચાવસાને બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો કસિભારદ્વાજં બ્રાહ્મણં અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પન્નં દિસ્વા ‘‘તત્થ મયિ ગતે યથા પવત્તિસ્સતિ, તતો કથાવસાને ધમ્મદેસનં સુત્વા એસ બ્રાહ્મણો પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિસ્સતી’’તિ ચ ઞત્વા, તત્થ ગન્ત્વા, કથં સમુટ્ઠાપેત્વા, ઇમં સુત્તં અભાસિ.

તત્થ સિયા ‘‘કતમં બુદ્ધાનં પુરેભત્તકિચ્ચં, કતમં પચ્છાભત્તકિચ્ચ’’ન્તિ? વુચ્ચતે – બુદ્ધો ભગવા પાતો એવ ઉટ્ઠાય ઉપટ્ઠાકાનુગ્ગહત્થં સરીરફાસુકત્થઞ્ચ મુખધોવનાદિસરીરપરિકમ્મં કત્વા યાવ ભિક્ખાચારવેલા, તાવ વિવિત્તાસને વીતિનામેત્વા, ભિક્ખાચારવેલાય નિવાસેત્વા, કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા, ચીવરં પારુપિત્વા, પત્તમાદાય કદાચિ એકકોવ કદાચિ ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો ગામં વા નિગમં વા પિણ્ડાય પવિસતિ, કદાચિ પકતિયા, કદાચિ અનેકેહિ પાટિહારિયેહિ વત્તમાનેહિ. સેય્યથિદં – પિણ્ડાય પવિસતો લોકનાથસ્સ પુરતો પુરતો ગન્ત્વા મુદુગતિયો વાતા પથવિં સોધેન્તિ; વલાહકા ઉદકફુસિતાનિ મુઞ્ચન્તા મગ્ગે રેણું વૂપસમેત્વા ઉપરિ વિતાનં હુત્વા તિટ્ઠન્તિ. અપરે વાતા પુપ્ફાનિ ઉપસંહરિત્વા મગ્ગે ઓકિરન્તિ, ઉન્નતા ભૂમિપ્પદેસા ઓનમન્તિ, ઓનતા ઉન્નમન્તિ, પાદનિક્ખેપસમયે સમાવ ભૂમિ હોતિ, સુખસમ્ફસ્સાનિ રથચક્કમત્તાનિ પદુમપુપ્ફાનિ વા પાદે સમ્પટિચ્છન્તિ, ઇન્દખીલસ્સ અન્તો ઠપિતમત્તે દક્ખિણપાદે સરીરા છબ્બણ્ણરસ્મિયો નિચ્છરિત્વા સુવણ્ણરસપિઞ્જરાનિ વિય ચિત્રપટપરિક્ખિત્તાનિ વિય ચ પાસાદકૂટાગારાદીનિ કરોન્તિયો ઇતો ચિતો ચ વિધાવન્તિ, હત્થિઅસ્સવિહઙ્ગાદયો સકસકટ્ઠાનેસુ ઠિતાયેવ મધુરેનાકારેન સદ્દં કરોન્તિ, તથા ભેરિવીણાદીનિ તૂરિયાનિ મનુસ્સાનં કાયૂપગાનિ ચ આભરણાનિ, તેન સઞ્ઞાણેન મનુસ્સા જાનન્તિ ‘‘અજ્જ ભગવા ઇધ પિણ્ડાય પવિટ્ઠો’’તિ. તે સુનિવત્થા સુપારુતા ગન્ધપુપ્ફાદીનિ આદાય ઘરા નિક્ખમિત્વા અન્તરવીથિં પટિપજ્જિત્વા ભગવન્તં ગન્ધપુપ્ફાદીહિ સક્કચ્ચં પૂજેત્વા વન્દિત્વા – ‘‘અમ્હાકં, ભન્તે, દસ ભિક્ખૂ, અમ્હાકં વીસતિ, અમ્હાકં ભિક્ખુસતં દેથા’’તિ યાચિત્વા ભગવતોપિ પત્તં ગહેત્વા, આસનં પઞ્ઞાપેત્વા સક્કચ્ચં પિણ્ડપાતેન પટિમાનેન્તિ.

ભગવા કતભત્તકિચ્ચો તેસં સન્તાનાનિ ઓલોકેત્વા તથા ધમ્મં દેસેતિ, યથા કેચિ સરણગમને પતિટ્ઠહન્તિ, કેચિ પઞ્ચસુ સીલેસુ, કેચિ સોતાપત્તિસકદાગામિઅનાગામિફલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં, કેચિ પબ્બજિત્વા અગ્ગફલે અરહત્તેતિ. એવં તથા તથા જનં અનુગ્ગહેત્વા ઉટ્ઠાયાસના વિહારં ગચ્છતિ. તત્થ મણ્ડલમાળે પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસીદતિ ભિક્ખૂનં ભત્તકિચ્ચપરિયોસાનં આગમયમાનો. તતો ભિક્ખૂનં ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને ઉપટ્ઠાકો ભગવતો નિવેદેતિ. અથ ભગવા ગન્ધકુટિં પવિસતિ. ઇદં તાવ પુરેભત્તકિચ્ચં. યઞ્ચેત્થ ન વુત્તં, તં બ્રહ્માયુસુત્તે વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બં.

અથ ભગવા એવં કતપુરેભત્તકિચ્ચો ગન્ધકુટિયા ઉપટ્ઠાને નિસીદિત્વા, પાદે પક્ખાલેત્વા, પાદપીઠે ઠત્વા, ભિક્ખુસઙ્ઘં ઓવદતિ – ‘‘ભિક્ખવે, અપ્પમાદેન સમ્પાદેથ, બુદ્ધુપ્પાદો દુલ્લભો લોકસ્મિં, મનુસ્સપટિલાભો દુલ્લભો, સદ્ધાસમ્પત્તિ દુલ્લભા, પબ્બજ્જા દુલ્લભા, સદ્ધમ્મસ્સવનં દુલ્લભં લોકસ્મિ’’ન્તિ. તતો ભિક્ખૂ ભગવન્તં વન્દિત્વા કમ્મટ્ઠાનં પુચ્છન્તિ. અથ ભગવા ભિક્ખૂનં ચરિયવસેન કમ્મટ્ઠાનં દેતિ. તે કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગહેત્વા, ભગવન્તં અભિવાદેત્વા, અત્તનો અત્તનો વસનટ્ઠાનં ગચ્છન્તિ; કેચિ અરઞ્ઞં, કેચિ રુક્ખમૂલં, કેચિ પબ્બતાદીનં અઞ્ઞતરં, કેચિ ચાતુમહારાજિકભવનં…પે… કેચિ વસવત્તિભવનન્તિ. તતો ભગવા ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા સચે આકઙ્ખતિ, દક્ખિણેન પસ્સેન સતો સમ્પજાનો મુહુત્તં સીહસેય્યં કપ્પેતિ. અથ સમસ્સાસિતકાયો ઉટ્ઠહિત્વા દુતિયભાગે લોકં વોલોકેતિ. તતિયભાગે યં ગામં વા નિગમં વા ઉપનિસ્સાય વિહરતિ, તત્થ જનો પુરેભત્તં દાનં દત્વા પચ્છાભત્તં સુનિવત્થો સુપારુતો ગન્ધપુપ્ફાદીનિ આદાય વિહારે સન્નિપતતિ. તતો ભગવા સમ્પત્તપરિસાય અનુરૂપેન પાટિહારિયેન ગન્ત્વા ધમ્મસભાયં પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસજ્જ ધમ્મં દેસેતિ કાલયુત્તં પમાણયુત્તં. અથ કાલં વિદિત્વા પરિસં ઉય્યોજેતિ.

તતો સચે ગત્તાનિ ઓસિઞ્ચિતુકામો હોતિ. અથ બુદ્ધાસના ઉટ્ઠાય ઉપટ્ઠાકેન ઉદકપટિયાદિતોકાસં ગન્ત્વા, ઉપટ્ઠાકહત્થતો ઉદકસાટિકં ગહેત્વા, ન્હાનકોટ્ઠકં પવિસતિ. ઉપટ્ઠાકોપિ બુદ્ધાસનં આનેત્વા ગન્ધકુટિપરિવેણે પઞ્ઞાપેતિ. ભગવા ગત્તાનિ ઓસિઞ્ચિત્વા, સુરત્તદુપટ્ટં નિવાસેત્વા, કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા, ઉત્તરાસઙ્ગં કત્વા, તત્થ આગન્ત્વા, નિસીદતિ એકકોવ મુહુત્તં પટિસલ્લીનો. અથ ભિક્ખૂ તતો તતો આગમ્મ ભગવતો ઉપટ્ઠાનં ગચ્છન્તિ. તત્થ એકચ્ચે પઞ્હં પુચ્છન્તિ, એકચ્ચે કમ્મટ્ઠાનં, એકચ્ચે ધમ્મસ્સવનં યાચન્તિ. ભગવા તેસં અધિપ્પાયં સમ્પાદેન્તો પઠમં યામં વીતિનામેતિ.

મજ્ઝિમયામે સકલદસસહસ્સિલોકધાતુદેવતાયો ઓકાસં લભમાના ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છન્તિ યથાભિસઙ્ખતં અન્તમસો ચતુરક્ખરમ્પિ. ભગવા તાસં દેવતાનં પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો મજ્ઝિમયામં વીતિનામેતિ. તતો પચ્છિમયામં ચત્તારો ભાગે કત્વા એકં ભાગં ચઙ્કમં અધિટ્ઠાતિ, દુતિયભાગં ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા દક્ખિણેન પસ્સેન સતો સમ્પજાનો સીહસેય્યં કપ્પેતિ, તતિયભાગં ફલસમાપત્તિયા વીતિનામેતિ, ચતુત્થભાગં મહાકરુણાસમાપત્તિં પવિસિત્વા બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેતિ અપ્પરજક્ખમહારજક્ખાદિસત્તદસ્સનત્થં. ઇદં પચ્છાભત્તકિચ્ચં.

એવમિમસ્સ પચ્છાભત્તકિચ્ચસ્સ લોકવોલોકનસઙ્ખાતે ચતુત્થભાગાવસાને બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘેસુ દાનસીલઉપોસથકમ્માદીસુ ચ અકતાધિકારે કતાધિકારે ચ અનુપનિસ્સયસમ્પન્ને ઉપનિસ્સયસમ્પન્ને ચ સત્તે પસ્સિતું બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો કસિભારદ્વાજં બ્રાહ્મણં અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પન્નં દિસ્વા ‘‘તત્થ મયિ ગતે કથા પવત્તિસ્સતિ, તતો કથાવસાને ધમ્મદેસનં સુત્વા એસ બ્રાહ્મણો પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિસ્સતી’’તિ ચ ઞત્વા, તત્થ ગન્ત્વા, કથં સમુટ્ઠાપેત્વા ઇમં સુત્તમભાસિ.

તત્થ એવં મે સુતન્તિઆદિ આયસ્મતા આનન્દેન પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે ધમ્મસઙ્ગીતિં કરોન્તેન આયસ્મતા મહાકસ્સપત્થેરેન પુટ્ઠેન પઞ્ચન્નં અરહન્તસતાનં વુત્તં, ‘‘અહં, ખો, સમણ કસામિ ચ વપામિ ચા’’તિ કસિભારદ્વાજેન વુત્તં, ‘‘અહમ્પિ ખો બ્રાહ્મણ કસામિ ચ વપામિ ચા’’તિઆદિ ભગવતા વુત્તં. તદેતં સબ્બમ્પિ સમોધાનેત્વા ‘‘કસિભારદ્વાજસુત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

તત્થ એવન્તિ અયં આકારનિદસ્સનાવધારણત્થો એવં-સદ્દો. આકારત્થેન હિ એતેન એતમત્થં દીપેતિ – નાનાનયનિપુણમનેકજ્ઝાસયસમુટ્ઠાનં અત્થબ્યઞ્જનસમ્પન્નં વિવિધપાટિહારિયં ધમ્મત્થદેસનાપટિવેધગમ્ભીરં સબ્બસત્તેહિ સકસકભાસાનુરૂપમુપલક્ખણિયસભાવં તસ્સ ભગવતો વચનં, તં સબ્બાકારેન કો સમત્થો વિઞ્ઞાતું; અથ, ખો, ‘‘એવં મે સુતં, મયાપિ એકેનાકારેન સુત’’ન્તિ. નિદસ્સનત્થેન ‘‘નાહં સયમ્ભૂ, ન મયા ઇદં સચ્છિકત’’ન્તિ અત્તાનં પરિમોચેન્તો ‘‘એવં મે સુતં, મયા એવં સુત’’ન્તિ ઇદાનિ વત્તબ્બં સકલસુત્તં નિદસ્સેતિ. અવધારણત્થેન ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં બહુસ્સુતાનં યદિદં આનન્દો, ગતિમન્તાનં, સતિમન્તાનં, ધિતિમન્તાનં, ઉપટ્ઠાકાનં યદિદં આનન્દો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૧૯-૨૨૩) એવં ભગવતા પસત્થભાવાનુરૂપં અત્તનો ધારણબલં દસ્સેન્તો સત્તાનં સોતુકમ્યતં જનેતિ ‘‘એવં મે સુતં તઞ્ચ અત્થતો વા બ્યઞ્જનતો વા અનૂનમનધિકં, એવમેવ, ન અઞ્ઞથા દટ્ઠબ્બ’’ન્તિ. મે સુતન્તિ એત્થ મયાસદ્દત્થો મે-સદ્દો, સોતદ્વારવિઞ્ઞાણત્થો સુતસદ્દો. તસ્મા એવં મે સુતન્તિ એવં મયા સોતવિઞ્ઞાણપુબ્બઙ્ગમાય વિઞ્ઞાણવીથિયા ઉપધારિતન્તિ વુત્તં હોતિ.

એકં સમયન્તિ એકં કાલં. ભગવાતિ ભાગ્યવા, ભગ્ગવા, ભત્તવાતિ વુત્તં હોતિ. મગધેસુ વિહરતીતિ મગધા નામ જનપદિનો રાજકુમારા, તેસં નિવાસો એકોપિ જનપદો રુળ્હીસદ્દેન ‘‘મગધા’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્મિં મગધેસુ જનપદે. કેચિ પન ‘‘યસ્મા ચેતિયરાજા મુસાવાદં ભણિત્વા ભૂમિં પવિસન્તો ‘મા ગધં પવિસા’તિ વુત્તો, યસ્મા વા તં રાજાનં મગ્ગન્તા ભૂમિં ખનન્તા પુરિસા ‘મા ગધં કરોથા’તિ વુત્તા, તસ્મા મગધા’’તિ એવમાદીહિ નયેહિ બહુધા પપઞ્ચેન્તિ. યં રુચ્ચતિ, તં ગહેતબ્બન્તિ. વિહરતીતિ એકં ઇરિયાપથબાધનં અપરેન ઇરિયાપથેન વિચ્છિન્દિત્વા અપરિપતન્તં અત્તભાવં હરતિ, પવત્તેતીતિ વુત્તં હોતિ. દિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારેહિ વા સત્તાનં વિવિધં હિતં હરતીતિ વિહરતિ. હરતીતિ ઉપસંહરતિ, ઉપનેતિ, જનેતિ, ઉપ્પાદેતીતિ વુત્તં હોતિ. તથા હિ યદા સત્તા કામેસુ વિપ્પટિપજ્જન્તિ, તદા કિર ભગવા દિબ્બેન વિહારેન વિહરતિ તેસં અલોભકુસલમૂલુપ્પાદનત્થં – ‘‘અપ્પેવ નામ ઇમં પટિપત્તિં દિસ્વા એત્થ રુચિં ઉપ્પાદેત્વા કામેસુ વિરજ્જેય્યુ’’ન્તિ. યદા પન ઇસ્સરિયત્થં સત્તેસુ વિપ્પટિપજ્જન્તિ, તદા બ્રહ્મવિહારેન વિહરતિ તેસં અદોસકુસલમૂલુપ્પાદનત્થં – ‘‘અપ્પેવ નામ ઇમં પટિપત્તિં દિસ્વા એત્થ રુચિં ઉપ્પાદેત્વા અદોસેન દોસં વૂપસમેય્યુ’’ન્તિ. યદા પન પબ્બજિતા ધમ્માધિકરણં વિવદન્તિ, તદા અરિયવિહારેન વિહરતિ તેસં અમોહકુસલમૂલુપ્પાદનત્થં – ‘‘અપ્પેવ નામ ઇમં પટિપત્તિં દિસ્વા એત્થ રુચિં ઉપ્પાદેત્વા અમોહેન મોહં વૂપસમેય્યુ’’ન્તિ. ઇરિયાપથવિહારેન પન ન કદાચિ ન વિહરતિ તં વિના અત્તભાવપરિહરણાભાવતોતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારં પન મઙ્ગલસુત્તવણ્ણનાયં વક્ખામ.

દક્ખિણાગિરિસ્મિન્તિ યો સો રાજગહં પરિવારેત્વા ઠિતો ગિરિ, તસ્સ દક્ખિણપસ્સે જનપદો ‘‘દક્ખિણાગિરી’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્મિં જનપદેતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ વિહારસ્સાપિ તદેવ નામં. એકનાળાયં બ્રાહ્મણગામેતિ એકનાળાતિ તસ્સ ગામસ્સ નામં. બ્રાહ્મણા ચેત્થ સમ્બહુલા પટિવસન્તિ, બ્રાહ્મણભોગો વા સો, તસ્મા ‘‘બ્રાહ્મણગામો’’તિ વુચ્ચતિ.

તેન ખો પન સમયેનાતિ યં સમયં ભગવા અપરાજિતપલ્લઙ્કં આભુજિત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો મગધરટ્ઠે એકનાળં બ્રાહ્મણગામં ઉપનિસ્સાય દક્ખિણાગિરિમહાવિહારે બ્રાહ્મણસ્સ ઇન્દ્રિયપરિપાકં આગમયમાનો વિહરતિ, તેન સમયેન કરણભૂતેનાતિ વુત્તં હોતિ. ખો પનાતિ ઇદં પનેત્થ નિપાતદ્વયં પદપૂરણમત્તં, અધિકારન્તરદસ્સનત્થં વાતિ દટ્ઠબ્બં. કસિભારદ્વાજસ્સ બ્રાહ્મણસ્સાતિ સો બ્રાહ્મણો કસિયા જીવતિ, ભારદ્વાજોતિ ચસ્સ ગોત્તં, તસ્મા એવં વુચ્ચતિ. પઞ્ચમત્તાનીતિ યથા – ‘‘ભોજને મત્તઞ્ઞૂ’’તિ એત્થ મત્તસદ્દો પમાણે વત્તતિ, એવમિધાપિ, તસ્મા પઞ્ચપમાણાનિ અનૂનાનિ અનધિકાનિ, પઞ્ચનઙ્ગલસતાનીતિ વુત્તં હોતિ. પયુત્તાનીતિ પયોજિતાનિ, બલિબદ્દાનં ખન્ધેસુ ઠપેત્વા યુગે યોત્તેહિ યોજિતાનિ હોન્તીતિ અત્થો.

વપ્પકાલેતિ વપનકાલે, બીજનિક્ખિપકાલેતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ દ્વે વપ્પાનિ કલલવપ્પઞ્ચ, પંસુવપ્પઞ્ચ. પંસુવપ્પં ઇધ અધિપ્પેતં. તઞ્ચ ખો પઠમદિવસે મઙ્ગલવપ્પં. તત્થાયં ઉપકરણસમ્પદા – તીણિ બલિબદ્દસહસ્સાનિ ઉપટ્ઠાપિતાનિ હોન્તિ, સબ્બેસં સુવણ્ણમયાનિ સિઙ્ગાનિ પટિમુક્કાનિ, રજતમયા ખુરા, સબ્બે સેતમાલાહિ સબ્બગન્ધસુગન્ધેહિ પઞ્ચઙ્ગુલિકેહિ ચ અલઙ્કતા પરિપુણ્ણઙ્ગપચ્ચઙ્ગા સબ્બલક્ખણસમ્પન્ના, એકચ્ચે કાળા અઞ્જનવણ્ણાયેવ, એકચ્ચે સેતા ફલિકવણ્ણા, એકચ્ચે રત્તા પવાળવણ્ણા, એકચ્ચે કમ્માસા મસારગલ્લવણ્ણા. પઞ્ચસતા કસ્સકપુરિસા સબ્બે અહતસેતવત્થનિવત્થા માલાલઙ્કતા દક્ખિણઅંસકૂટેસુ ઠપિતપુપ્ફચુમ્બટકા હરિતાલમનોસિલાલઞ્છનુજ્જલિતગત્તભાગા દસ દસ નઙ્ગલા એકેકગુમ્બા હુત્વા ગચ્છન્તિ. નઙ્ગલાનં સીસઞ્ચ યુગઞ્ચ પતોદા ચ સુવણ્ણવિનદ્ધા. પઠમનઙ્ગલે અટ્ઠ બલિબદ્દા યુત્તા, સેસેસુ ચત્તારો ચત્તારો, અવસેસા કિલન્તપરિવત્તનત્થં આનીતા. એકેકગુમ્બે એકમેકં બીજસકટં એકેકો કસતિ, એકેકો વપતિ.

બ્રાહ્મણો પન પગેવ મસ્સુકમ્મં કારાપેત્વા ન્હત્વા સુગન્ધગન્ધેહિ વિલિત્તો પઞ્ચસતગ્ઘનકં વત્થં નિવાસેત્વા સહસ્સગ્ઘનકં એકંસં કરિત્વા એકમેકિસ્સા અઙ્ગુલિયા દ્વે દ્વે કત્વા વીસતિ અઙ્ગુલિમુદ્દિકાયો, કણ્ણેસુ સીહકુણ્ડલાનિ, સીસે ચ બ્રહ્મવેઠનં પટિમુઞ્ચિત્વા સુવણ્ણમાલં કણ્ઠે કત્વા બ્રાહ્મણગણપરિવુતો કમ્મન્તં વોસાસતિ. અથસ્સ બ્રાહ્મણી અનેકસતભાજનેસુ પાયાસં પચાપેત્વા મહાસકટેસુ આરોપેત્વા ગન્ધોદકેન ન્હાયિત્વા સબ્બાલઙ્કારવિભૂસિતા બ્રાહ્મણીગણપરિવુતા કમ્મન્તં અગમાસિ. ગેહમ્પિસ્સ સબ્બત્થ ગન્ધેહિ સુવિલિત્તં પુપ્ફેહિ સુકતબલિકમ્મં, ખેત્તઞ્ચ તેસુ તેસુ ઠાનેસુ સમુસ્સિતપટાકં અહોસિ. પરિજનકમ્મકારેહિ સહ કમ્મન્તં ઓસટપરિસા અડ્ઢતેય્યસહસ્સા અહોસિ. સબ્બે અહતવત્થનિવત્થા, સબ્બેસઞ્ચ પાયાસભોજનં પટિયત્તં અહોસિ.

અથ બ્રાહ્મણો યત્થ સામં ભુઞ્જતિ, તં સુવણ્ણપાતિં ધોવાપેત્વા પાયાસસ્સ પૂરેત્વા સપ્પિમધુફાણિતાદીનિ અભિસઙ્ખરિત્વા નઙ્ગલબલિકમ્મં કારાપેસિ. બ્રાહ્મણી પઞ્ચ કસ્સકસતાનિ સુવણ્ણરજતકંસતમ્બમયાનિ ભાજનાનિ ગહેત્વા નિસિન્નાનિ સુવણ્ણકટચ્છું ગહેત્વા પાયાસેન પરિવિસન્તી ગચ્છતિ. બ્રાહ્મણો પન બલિકમ્મં કારાપેત્વા રત્તસુવણ્ણબન્ધૂપાહનાયો આરોહિત્વા રત્તસુવણ્ણદણ્ડં ગહેત્વા ‘‘ઇધ પાયાસં દેથ, ઇધ સપ્પિં, ઇધ સક્ખરં દેથા’’તિ વોસાસમાનો વિચરતિ. અથ ભગવા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ બ્રાહ્મણસ્સ પરિવેસનં વત્તમાનં ઞત્વા ‘‘અયં કાલો બ્રાહ્મણં દમેતુ’’ન્તિ નિવાસેત્વા, કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા, સઙ્ઘાટિં પારુપિત્વા, પત્તં ગહેત્વા, ગન્ધકુટિતો નિક્ખમિ યથા તં અનુત્તરો પુરિસદમ્મસારથિ. તેનાહ આયસ્મા આનન્દો ‘‘અથ ખો ભગવા પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા’’તિ.

તત્થ અથ ઇતિ નિપાતો અઞ્ઞાધિકારવચનારમ્ભે ખોતિ પદપૂરણે. ભગવાતિ વુત્તનયમેવ. પુબ્બણ્હસમયન્તિ દિવસસ્સ પુબ્બભાગસમયં, પુબ્બણ્હસમયેતિ અત્થો, પુબ્બણ્હે વા સમયં પુબ્બણ્હસમયં, પુબ્બણ્હે એકં ખણન્તિ વુત્તં હોતિ. એવં અચ્ચન્તસંયોગે ઉપયોગવચનં લબ્ભતિ. નિવાસેત્વાતિ પરિદહિત્વા, વિહારનિવાસનપરિવત્તનવસેનેતં વેદિતબ્બં. ન હિ ભગવા તતો પુબ્બે અનિવત્થો આસિ. પત્તચીવરમાદાયાતિ પત્તં હત્થેહિ, ચીવરં કાયેન આદિયિત્વા, સમ્પટિચ્છિત્વા ધારેત્વાતિ અત્થો. ભગવતો કિર પિણ્ડાય પવિસિતુકામસ્સ ભમરો વિય વિકસિતપદુમદ્વયમજ્ઝં, ઇન્દનીલમણિવણ્ણં સેલમયં પત્તં હત્થદ્વયમજ્ઝં આગચ્છતિ. તસ્મા એવમાગતં પત્તં હત્થેહિ સમ્પટિચ્છિત્વા ચીવરઞ્ચ પરિમણ્ડલં પારુતં કાયેન ધારેત્વાતિ એવમસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો. યેન વા તેન વા હિ પકારેન ગણ્હન્તો આદાય ઇચ્ચેવ વુચ્ચતિ યથા ‘‘સમાદાયેવ પક્કમતી’’તિ.

યેનાતિ યેન મગ્ગેન. કમ્મન્તોતિ કમ્મકરણોકાસો. તેનાતિ તેન મગ્ગેન. ઉપસઙ્કમીતિ ગતો, યેન મગ્ગેન કસિભારદ્વાજસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ કમ્મન્તો ગમ્મતિ, તેન મગ્ગેન ગતોતિ વુત્તં હોતિ. અથ કસ્મા, ભિક્ખૂ, ભગવન્તં નાનુબન્ધિંસૂતિ? વુચ્ચતે – યદા ભગવા એકકોવ કત્થચિ ઉપસઙ્કમિતુકામો હોતિ, ભિક્ખાચારવેલાયં દ્વારં પિદહિત્વા અન્તોગન્ધકુટિં પવિસતિ. તતો ભિક્ખૂ તાય સઞ્ઞાય જાનન્તિ – ‘‘અજ્જ ભગવા એકકોવ ગામં પવિસિતુકામો, અદ્ધા કઞ્ચિ એવ વિનેતબ્બપુગ્ગલં અદ્દસા’’તિ. તે અત્તનો પત્તચીવરં ગહેત્વા, ગન્ધકુટિં પદક્ખિણં કત્વા, ભિક્ખાચારં ગચ્છન્તિ. તદા ચ ભગવા એવમકાસિ. તસ્મા ભિક્ખૂ ભગવન્તં નાનુબન્ધિંસૂતિ.

તેન ખો પન સમયેનાતિ યેન સમયેન ભગવા કમ્મન્તં ઉપસઙ્કમિ, તેન સમયેન તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પરિવેસના વત્તતિ, ભત્તવિસ્સગ્ગો વત્તતીતિ અત્થો. યં પુબ્બે અવોચુમ્હ – ‘‘બ્રાહ્મણી પઞ્ચ કસ્સકસતાનિ સુવણ્ણરજતકંસતમ્બમયાનિ ભાજનાનિ ગહેત્વા નિસિન્નાનિ સુવણ્ણકટચ્છું ગહેત્વા પાયાસેન પરિવિસન્તી ગચ્છતી’’તિ. અથ ખો ભગવા યેન પરિવેસના તેનુપસઙ્કમિ. કિં કારણાતિ? બ્રાહ્મણસ્સ અનુગ્ગહકરણત્થં. ન હિ ભગવા કપણપુરિસો વિય ભોત્તુકામતાય પરિવેસનં ઉપસઙ્કમતિ. ભગવતો હિ દ્વે અસીતિસહસ્સસઙ્ખ્યા સક્યકોલિયરાજાનો ઞાતયો, તે અત્તનો સમ્પત્તિયા નિબદ્ધભત્તં દાતું ઉસ્સહન્તિ. ન પન ભગવા ભત્તત્થાય પબ્બજિતો, અપિચ ખો પન ‘‘અનેકાનિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજન્તો પારમિયો પૂરેત્વા મુત્તો મોચેસ્સામિ, દન્તો દમેસ્સામિ; સન્તો સમેસ્સામિ, પરિનિબ્બુતો પરિનિબ્બાપેસ્સામી’’તિ પબ્બજિતો. તસ્મા અત્તનો મુત્તત્તા…પે… પરિનિબ્બુતત્તા ચ પરં મોચેન્તો…પે… પરિનિબ્બાપેન્તો ચ લોકે વિચરન્તો બ્રાહ્મણસ્સ અનુગ્ગહકરણત્થં યેન પરિવેસના તેનુપસઙ્કમીતિ વેદિતબ્બં.

ઉપસઙ્કમિત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસીતિ એવં ઉપસઙ્કમિત્વા ચ એકમન્તં અટ્ઠાસિ. એકમન્તન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, એકોકાસં એકપસ્સન્તિ વુત્તં હોતિ. ભુમ્મત્થે વા ઉપયોગવચનં, તસ્સ દસ્સનૂપચારે કથાસવનટ્ઠાને, યત્થ ઠિતં બ્રાહ્મણો પસ્સતિ, તત્થ ઉચ્ચટ્ઠાને અટ્ઠાસિ. ઠત્વા ચ સુવણ્ણરસપિઞ્જરં સહસ્સચન્દસૂરિયોભાસાતિભાસયમાનં સરીરાભં મુઞ્ચિ સમન્તતો અસીતિહત્થપરિમાણં, યાય અજ્ઝોત્થરિતત્તા બ્રાહ્મણસ્સ કમ્મન્તસાલાભિત્તિરુક્ખકસિતમત્તિકાપિણ્ડાદયો સુવણ્ણમયા વિય અહેસું. અથ મનુસ્સા પાયાસં ભુત્તા અસીતિઅનુબ્યઞ્જનપરિવારદ્વત્તિંસવરલક્ખણપટિમણ્ડિતસરીરં બ્યામપ્પભાપરિક્ખેપવિભૂસિતબાહુયુગળં કેતુમાલાસમુજ્જલિતસસ્સિરિકદસ્સનં જઙ્ગમમિવ પદુમસ્સરં, રંસિજાલુજ્જલિતતારાગણમિવ ગગનતલં, આદિત્તમિવ ચ કનકગિરિસિખરં સિરિયા જલમાનં સમ્માસમ્બુદ્ધં એકમન્તં ઠિતં દિસ્વા હત્થપાદે ધોવિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ સમ્પરિવારેત્વા અટ્ઠંસુ. એવં તેહિ સમ્પરિવારિતં અદ્દસ ખો કસિભારદ્વાજો બ્રાહ્મણો ભગવન્તં પિણ્ડાય ઠિતં. દિસ્વાન ભગવન્તં એતદવોચ ‘‘અહં ખો, સમણ, કસામિ ચ વપામિ ચા’’તિ.

કસ્મા પનાયં એવમાહ? કિં સમન્તપાસાદિકે પસાદનીયે ઉત્તમદમથસમથમનુપ્પત્તેપિ ભગવતિ અપ્પસાદેન, ઉદાહુ અડ્ઢતેય્યાનં જનસહસ્સાનં પાયાસં પટિયાદેત્વાપિ કટચ્છુભિક્ખાય મચ્છેરેનાતિ? ઉભયથાપિ નો, અપિચ ખ્વાસ્સ ભગવતો દસ્સનેન અતિત્તં નિક્ખિત્તકમ્મન્તં જનં દિસ્વા ‘‘કમ્મભઙ્ગં મે કાતું આગતો’’તિ અનત્તમનતા અહોસિ. તસ્મા એવમાહ. ભગવતો ચ લક્ખણસમ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘સચાયં કમ્મન્તે પયોજયિસ્સ, સકલજમ્બુદીપે મનુસ્સાનં સીસે ચૂળામણિ વિય અભવિસ્સ, કો નામસ્સ અત્થો ન સમ્પજ્જિસ્સ, એવમેવં અલસતાય કમ્મન્તે અપ્પયોજેત્વા વપ્પમઙ્ગલાદીસુ પિણ્ડાય ચરિત્વા ભુઞ્જન્તો કાયદળ્હીબહુલો વિચરતી’’તિપિસ્સ અહોસિ. તેનાહ – ‘‘અહં ખો, સમણ, કસામિ ચ વપામિ ચ, કસિત્વા ચ વપિત્વા ચ ભુઞ્જામી’’તિ. ન મે કમ્મન્તા બ્યાપજ્જન્તિ, ન ચમ્હિ યથા ત્વં એવં લક્ખણસમ્પન્નોતિ અધિપ્પાયો. ત્વમ્પિ સમણ…પે… ભુઞ્જસ્સુ, કો તે અત્થો ન સમ્પજ્જેય્ય એવં લક્ખણસમ્પન્નસ્સાતિ અધિપ્પાયો.

અપિચાયં અસ્સોસિ – ‘‘સક્યરાજકુલે કિર કુમારો ઉપ્પન્નો, સો ચક્કવત્તિરજ્જં પહાય પબ્બજિતો’’તિ. તસ્મા ‘‘ઇદાનિ અયં સો’’તિ ઞત્વા ‘‘ચક્કવત્તિરજ્જં કિર પહાય કિલન્તોસી’’તિ ઉપારમ્ભં કરોન્તો આહ ‘‘અહં ખો સમણા’’તિ. અપિચાયં તિક્ખપઞ્ઞો બ્રાહ્મણો, ન ભગવન્તં અવક્ખિપન્તો ભણતિ, ભગવતો પન રૂપસમ્પત્તિં દિસ્વા પઞ્ઞાસમ્પત્તિં સમ્ભાવયમાનો કથાપવત્તનત્થમ્પિ એવમાહ – ‘‘અહં ખો સમણા’’તિ. તતો ભગવા વેનેય્યવસેન સદેવકે લોકે અગ્ગકસ્સકવપ્પકભાવં અત્તનો દસ્સેન્તો આહ ‘‘અહમ્પિ ખો બ્રાહ્મણા’’તિ.

અથ બ્રાહ્મણસ્સ ચિન્તા ઉદપાદિ – ‘‘અયં સમણો ‘કસામિ ચ વપામિ ચા’તિ આહ. ન ચસ્સ ઓળારિકાનિ યુગનઙ્ગલાદીનિ કસિભણ્ડાનિ પસ્સામિ, સો મુસા નુ ખો ભણતિ, નો’’તિ ભગવન્તં પાદતલા પટ્ઠાય યાવ ઉપરિ કેસન્તા સમ્માલોકયમાનો અઙ્ગવિજ્જાય કતાધિકારત્તા દ્વત્તિંસવરલક્ખણસમ્પત્તિમસ્સ ઞત્વા ‘‘અટ્ઠાનમેતં અનવકાસો, યં એવરૂપો મુસા ભણેય્યા’’તિ તાવદેવ સઞ્જાતબહુમાનો ભગવતિ સમણવાદં પહાય ગોત્તેન ભગવન્તં સમુદાચરમાનો આહ ‘‘ન ખો પન મયં પસ્સામ ભોતો ગોતમસ્સા’’તિ.

એવઞ્ચ પન વત્વા તિક્ખપઞ્ઞો બ્રાહ્મણો ‘‘ગમ્ભીરત્થં સન્ધાય ઇમિના એતં વુત્ત’’ન્તિ ઞત્વા પુચ્છિત્વા તમત્થં ઞાતુકામો ભગવન્તં ગાથાય અજ્ઝભાસિ. તેનાહ આયસ્મા આનન્દો ‘‘અથ ખો કસિભારદ્વાજો બ્રાહ્મણો ભગવન્તં ગાથાય અજ્ઝભાસી’’તિ. તત્થ ગાથાયાતિ અક્ખરપદનિયમિતેન વચનેન. અજ્ઝભાસીતિ અભાસિ.

૭૬-૭૭. તત્થ બ્રાહ્મણો ‘‘કસિ’’ન્તિ યુગનઙ્ગલાદિકસિસમ્ભારસમાયોગં વદતિ. ભગવા પન યસ્મા પુબ્બધમ્મસભાગેન રોપેત્વા કથનં નામ બુદ્ધાનં આનુભાવો, તસ્મા બુદ્ધાનુભાવં દીપેન્તો પુબ્બધમ્મસભાગેન રોપેન્તો આહ – ‘‘સદ્ધા બીજ’’ન્તિ. કો પનેત્થ પુબ્બધમ્મસભાગો, નનુ બ્રાહ્મણેન ભગવા યુગનઙ્ગલાદિકસિસમ્ભારસમાયોગં પુચ્છિતો અથ ચ પન અપુચ્છિતસ્સ બીજસ્સ સભાગેન રોપેન્તો આહ – ‘‘સદ્ધા બીજ’’ન્તિ, એવઞ્ચ સતિ અનનુસન્ધિકાવ અયં કથા હોતીતિ? વુચ્ચતે – ન બુદ્ધાનં અનનુસન્ધિકા નામ કથા અત્થિ, નાપિ બુદ્ધા પુબ્બધમ્મસભાગં અનારોપેત્વા કથેન્તિ. એવઞ્ચેત્થ અનુસન્ધિ વેદિતબ્બા – અનેન હિ બ્રાહ્મણેન ભગવા યુગનઙ્ગલાદિકસિસમ્ભારવસેન કસિં પુચ્છિતો. સો તસ્સ અનુકમ્પાય ‘‘ઇદં અપુચ્છિત’’ન્તિ અપરિહાપેત્વા સમૂલં સઉપકારં સસમ્ભારં સફલં કસિં ઞાપેતું મૂલતો પટ્ઠાય કસિં દસ્સેન્તો આહ – ‘‘સદ્ધા બીજ’’ન્તિ. બીજઞ્હિ કસિયા મૂલં તસ્મિં સતિ કત્તબ્બતો, અસતિ અકત્તબ્બતો, તપ્પમાણેન ચ કત્તબ્બતો. બીજે હિ સતિ કસિં કરોન્તિ, અસતિ ન કરોન્તિ. બીજપ્પમાણેન ચ કુસલા કસ્સકા ખેત્તં કસન્તિ, ન ઊનં ‘‘મા નો સસ્સં પરિહાયી’’તિ, ન અધિકં ‘‘મા નો મોઘો વાયામો અહોસી’’તિ. યસ્મા ચ બીજમેવ મૂલં, તસ્મા ભગવા મૂલતો પટ્ઠાય કસિં દસ્સેન્તો તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ કસિયા પુબ્બધમ્મસ્સ બીજસ્સ સભાગેન અત્તનો કસિયા પુબ્બધમ્મં રોપેન્તો આહ – ‘‘સદ્ધા બીજ’’ન્તિ. એવમેત્થ પુબ્બધમ્મસભાગો વેદિતબ્બો.

પુચ્છિતંયેવ વત્વા અપુચ્છિતં પચ્છા કિં ન વુત્તન્તિ ચે? તસ્સ ઉપકારભાવતો ધમ્મસમ્બન્ધસમત્થભાવતો ચ. અયઞ્હિ બ્રાહ્મણો પઞ્ઞવા, મિચ્છાદિટ્ઠિકુલે પન જાતત્તા સદ્ધાવિરહિતો. સદ્ધાવિરહિતો ચ પઞ્ઞવા પરેસં સદ્ધાય અત્તનો વિસયે અપટિપજ્જમાનો વિસેસં નાધિગચ્છતિ, કિલેસકાલુસ્સિયભાવાપગમપ્પસાદમત્તલક્ખણાપિ ચસ્સ દુબ્બલા સદ્ધા બલવતિયા પઞ્ઞાય સહ વત્તમાના અત્થસિદ્ધિં ન કરોતિ, હત્થિના સહ એકધુરે યુત્તગોણો વિય. તસ્મા તસ્સ સદ્ધા ઉપકારિકા. એવં તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ સઉપકારભાવતો તં બ્રાહ્મણં સદ્ધાય પતિટ્ઠાપેન્તેન પચ્છાપિ વત્તબ્બો અયમત્થો પુબ્બે વુત્તો દેસનાકુસલતાય યથા અઞ્ઞત્રાપિ ‘‘સદ્ધા બન્ધતિ પાથેય્ય’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૭૯) ચ, ‘‘સદ્ધા દુતિયા પુરિસસ્સ હોતી’’તિ (સં. નિ. ૧.૫૯) ચ, ‘‘સદ્ધીધ વિત્તં પુરિસસ્સ સેટ્ઠ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૭૩, ૨૪૬; સુ. નિ. ૧૮૪) ચ, ‘‘સદ્ધાય તરતિ ઓઘ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૪૬) ચ, ‘‘સદ્ધાહત્થો મહાનાગો’’તિ (અ. નિ. ૬.૪૩; થેરગા. ૬૯૪) ચ, ‘‘સદ્ધેસિકો ખો, ભિક્ખવે, અરિયસાવકોતિ ચા’’તિ (અ. નિ. ૭.૬૭). બીજસ્સ ચ ઉપકારિકા વુટ્ઠિ, સા તદનન્તરઞ્ઞેવ વુચ્ચમાના સમત્થા હોતિ. એવં ધમ્મસમ્બન્ધસમત્થભાવતો પચ્છાપિ વત્તબ્બો અયમત્થો પુબ્બે વુત્તો, અઞ્ઞો ચ એવંવિધો ઈસાયોત્તાદિ.

તત્થ સમ્પસાદનલક્ખણા સદ્ધા, ઓકપ્પનલક્ખણા વા, પક્ખન્દનરસા, અધિમુત્તિપચ્ચુપટ્ઠાના, અકાલુસ્સિયપચ્ચુપટ્ઠાના વા, સોતાપત્તિયઙ્ગપદટ્ઠાના, સદ્દહિતબ્બધમ્મપદટ્ઠાના વા, આદાસજલતલાદીનં પસાદો વિય ચેતસો પસાદભૂતા, ઉદકપ્પસાદકમણિ વિય ઉદકસ્સ, સમ્પયુત્તધમ્માનં પસાદિકા. બીજન્તિ પઞ્ચવિધં – મૂલબીજં, ખન્ધબીજં, ફલુબીજં, અગ્ગબીજં, બીજબીજમેવ પઞ્ચમન્તિ. તં સબ્બમ્પિ વિરુહનટ્ઠેન બીજંત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ. યથાહ – ‘‘બીજઞ્ચેતં વિરુહનટ્ઠેના’’તિ.

તત્થ યથા બ્રાહ્મણસ્સ કસિયા મૂલભૂતં બીજં દ્વે કિચ્ચાનિ કરોતિ, હેટ્ઠા મૂલેન પતિટ્ઠાતિ, ઉપરિ અઙ્કુરં ઉટ્ઠાપેતિ; એવં ભગવતો કસિયા મૂલભૂતા સદ્ધા હેટ્ઠા સીલમૂલેન પતિટ્ઠાતિ, ઉપરિ સમથવિપસ્સનઙ્કુરં ઉટ્ઠાપેતિ. યથા ચ તં મૂલેન પથવિરસં આપોરસં ગહેત્વા નાળેન ધઞ્ઞપરિપાકગહણત્થં વડ્ઢતિ; એવમયં સીલમૂલેન સમથવિપસ્સનારસં ગહેત્વા અરિયમગ્ગનાળેન અરિયફલધઞ્ઞપરિપાકગહણત્થં વડ્ઢતિ. યથા ચ તં સુભૂમિયં પતિટ્ઠહિત્વા મૂલઙ્કુરપણ્ણનાળકણ્ડપ્પસવેહિ વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં પત્વા, ખીરં જનેત્વા, અનેકસાલિફલભરિતં સાલિસીસં નિપ્ફાદેતિ; એવમયં ચિત્તસન્તાને પતિટ્ઠહિત્વા સીલચિત્તદિટ્ઠિકઙ્ખાવિતરણમગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનપટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધીહિ વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં પત્વા ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિખીરં જનેત્વા અનેકપટિસમ્ભિદાભિઞ્ઞાભરિતં અરહત્તફલં નિપ્ફાદેતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘સદ્ધા બીજ’’ન્તિ.

તત્થ સિયા ‘‘પરોપઞ્ઞાસકુસલધમ્મેસુ એકતો ઉપ્પજ્જમાનેસુ કસ્મા સદ્ધાવ બીજન્તિ વુત્તા’’તિ? વુચ્ચતે – બીજકિચ્ચકરણતો. યથા હિ તેસુ વિઞ્ઞાણંયેવ વિજાનનકિચ્ચં કરોતિ, એવં સદ્ધા બીજકિચ્ચં, સા ચ સબ્બકુસલાનં મૂલભૂતા. યથાહ –

‘‘સદ્ધાજાતો ઉપસઙ્કમતિ, ઉપસઙ્કમન્તો પયિરુપાસતિ, પયિરુપાસન્તો સોતં ઓદહતિ, ઓહિતસોતો ધમ્મં સુણાતિ, સુત્વા ધમ્મં ધારેતિ, ધતાનં ધમ્માનં અત્થં ઉપપરિક્ખતિ, અત્થં ઉપપરિક્ખતો ધમ્મા નિજ્ઝાનં ખમન્તિ, ધમ્મનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા સતિ છન્દો જાયતિ, છન્દજાતો ઉસ્સહતિ, ઉસ્સાહેત્વા તુલયતિ, તુલયિત્વા પદહતિ, પહિતત્તો સમાનો કાયેન ચેવ પરમસચ્ચં સચ્છિકરોતિ, પઞ્ઞાય ચ નં અતિવિજ્ઝપસ્સતી’’તિ (મ. નિ. ૨.૧૮૩, ૪૩૨).

તપતિ અકુસલે ધમ્મે કાયઞ્ચાતિ તપો; ઇન્દ્રિયસંવરવીરિયધુતઙ્ગદુક્કરકારિકાનં એતં અધિવચનં. ઇધ પન ઇન્દ્રિયસંવરો અધિપ્પેતો. વુટ્ઠીતિ વસ્સવુટ્ઠિવાતવુટ્ઠીતિઆદિના અનેકવિધા. ઇધ વસ્સવુટ્ઠિ અધિપ્પેતા. યથા હિ બ્રાહ્મણસ્સ વસ્સવુટ્ઠિસમનુગ્ગહિતં બીજં બીજમૂલકઞ્ચ સસ્સં વિરુહતિ ન મિલાયતિ નિપ્ફત્તિં ગચ્છતિ, એવં ભગવતો ઇન્દ્રિયસંવરસમનુગ્ગહિતા સદ્ધા સદ્ધામૂલા ચ સીલાદયો ધમ્મા વિરુહન્તિ ન મિલાયન્તિ નિપ્ફત્તિં ગચ્છન્તિ. તેનાહ – ‘‘તપો વુટ્ઠી’’તિ. ‘‘પઞ્ઞા મે’’તિ એત્થ ચ વુત્તો મે-સદ્દો ઇમેસુપિ પદેસુ યોજેતબ્બો ‘‘સદ્ધા મે બીજં, તપો મે વુટ્ઠી’’તિ. તેન કિં દીપેતિ? યથા, બ્રાહ્મણ, તયા વપિતે બીજે સચે વુટ્ઠિ અત્થિ, સાધુ, નો ચે અત્થિ, ઉદકમ્પિ દાતબ્બં હોતિ, તથા મયા હિરિ-ઈસે પઞ્ઞાયુગનઙ્ગલે મનોયોત્તેન એકાબદ્ધે કતે વીરિયબલિબદ્દે યોજેત્વા સતિપાચનેન વિજ્ઝિત્વા અત્તનો ચિત્તસન્તાનખેત્તે સદ્ધાબીજે વપિતે વુટ્ઠિ-અભાવો નામ નત્થિ. અયં પન મે સતતં સમિતં તપો વુટ્ઠીતિ.

પજાનાતિ એતાય પુગ્ગલો, સયં વા પજાનાતીતિ પઞ્ઞા, સા કામાવચરાદિભેદતો અનેકવિધા. ઇધ પન સહ વિપસ્સનાય મગ્ગપઞ્ઞા અધિપ્પેતા. યુગનઙ્ગલન્તિ યુગઞ્ચ નઙ્ગલઞ્ચ. યથા હિ બ્રાહ્મણસ્સ યુગનઙ્ગલં, એવં ભગવતો દુવિધાપિ પઞ્ઞા. તત્થ યથા યુગં ઈસાય ઉપનિસ્સયં હોતિ, પુરતો હોતિ, ઈસાબદ્ધં હોતિ, યોત્તાનં નિસ્સયં હોતિ, બલિબદ્દાનં એકતો ગમનં ધારેતિ, એવં પઞ્ઞા હિરિપમુખાનં ધમ્માનં ઉપનિસ્સયા હોતિ. યથાહ – ‘‘પઞ્ઞુત્તરા સબ્બે કુસલા ધમ્મા’’તિ (અ. નિ. ૮.૮૩) ચ, ‘‘પઞ્ઞા હિ સેટ્ઠા કુસલા વદન્તિ, નક્ખત્તરાજારિવ તારકાન’’ન્તિ (જા. ૨.૧૭.૮૧) ચ. કુસલાનં ધમ્માનં પુબ્બઙ્ગમટ્ઠેન પુરતો ચ હોતિ. યથાહ – ‘‘સીલં હિરી ચાપિ સતઞ્ચ ધમ્મો, અન્વાયિકા પઞ્ઞવતો ભવન્તી’’તિ. હિરિવિપ્પયોગેન અનુપ્પત્તિતો ઈસાબદ્ધા હોતિ, મનોસઙ્ખાતસ્સ સમાધિયોત્તસ્સ નિસ્સયપચ્ચયતો યોત્તાનં નિસ્સયો હોતિ, અચ્ચારદ્ધાતિલીનભાવપટિસેધનતો વીરિયબલિબદ્દાનં એકતો ગમનં ધારેતિ. યથા ચ નઙ્ગલં ફાલયુત્તં કસનકાલે પથવિઘનં ભિન્દતિ, મૂલસન્તાનકાનિ પદાલેતિ, એવં સતિયુત્તા પઞ્ઞા વિપસ્સનાકાલે ધમ્માનં સન્તતિસમૂહકિચ્ચારમ્મણઘનં ભિન્દતિ, સબ્બકિલેસમૂલસન્તાનકાનિ પદાલેતિ. સા ચ ખો લોકુત્તરાવ ઇતરા પન લોકિયાપિ સિયા. તેનાહ – ‘‘પઞ્ઞા મે યુગનઙ્ગલ’’ન્તિ.

હિરીયતિ એતાય પુગ્ગલો, સયં વા હિરીયતિ અકુસલપ્પવત્તિં જિગુચ્છતીતિ હિરી. તગ્ગહણેન સહચરણભાવતો ઓત્તપ્પં ગહિતંયેવ હોતિ. ઈસાતિ યુગનઙ્ગલસન્ધારિકા દારુયટ્ઠિ. યથા હિ બ્રાહ્મણસ્સ ઈસા યુગનઙ્ગલં સન્ધારેતિ, એવં ભગવતોપિ હિરી લોકિયલોકુત્તરપઞ્ઞાસઙ્ખાતં યુગનઙ્ગલં સન્ધારેતિ હિરિયા અસતિ પઞ્ઞાય અભાવતો. યથા ચ ઈસાપટિબદ્ધં યુગનઙ્ગલં કિચ્ચકરં હોતિ અચલં અસિથિલં, એવં હિરિપટિબદ્ધા ચ પઞ્ઞા કિચ્ચકારી હોતિ અચલા અસિથિલા અબ્બોકિણ્ણા અહિરિકેન. તેનાહ ‘‘હિરી ઈસા’’તિ.

મુનાતીતિ મનો, ચિત્તસ્સેતં અધિવચનં. ઇધ પન મનોસીસેન તંસમ્પયુત્તો સમાધિ અધિપ્પેતો. યોત્તન્તિ રજ્જુબન્ધનં. તં તિવિધં ઈસાય સહ યુગસ્સ બન્ધનં, યુગેન સહ બલિબદ્દાનં બન્ધનં, સારથિના સહ બલિબદ્દાનં બન્ધનન્તિ. તત્થ યથા બ્રાહ્મણસ્સ યોત્તં ઈસાયુગબલિબદ્દે એકાબદ્ધે કત્વા સકકિચ્ચે પટિપાદેતિ, એવં ભગવતો સમાધિ સબ્બેવ તે હિરિપઞ્ઞાવીરિયધમ્મે એકારમ્મણે અવિક્ખેપભાવેન બન્ધિત્વા સકકિચ્ચે પટિપાદેતિ. તેનાહ – ‘‘મનો યોત્ત’’ન્તિ.

સરતિ એતાય ચિરકતાદિમત્થં પુગ્ગલો, સયં વા સરતીતિ સતિ, સા અસમ્મુસ્સનલક્ખણા. ફાલેતીતિ ફાલો. પાજેતિ એતેનાતિ પાજનં. તં ઇધ ‘‘પાચન’’ન્તિ વુચ્ચતિ, પતોદસ્સેતં અધિવચનં. ફાલો ચ પાચનઞ્ચ ફાલપાચનં. યથા હિ બ્રાહ્મણસ્સ ફાલપાચનં, એવં ભગવતો વિપસ્સનાયુત્તા મગ્ગયુત્તા ચ સતિ. તત્થ યથા ફાલો નઙ્ગલમનુરક્ખતિ, પુરતો ચસ્સ ગચ્છતિ, એવં સતિ કુસલાનં ધમ્માનં ગતિયો સમન્વેસમાના આરમ્મણે વા ઉપટ્ઠાપયમાના પઞ્ઞાનઙ્ગલં રક્ખતિ, તથા હિ ‘‘સતારક્ખેન ચેતસા વિહરતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૧૦.૨૦) ‘‘આરક્ખા’’તિ વુત્તા. અસમ્મુસ્સનવસેન ચસ્સ પુરતો હોતિ. સતિપરિચિતે હિ ધમ્મે પઞ્ઞા પજાનાતિ, નો સમ્મુટ્ઠે. યથા ચ પાચનં બલિબદ્દાનં વિજ્ઝનભયં દસ્સેન્તં સંસીદનં ન દેતિ, ઉપ્પથગમનઞ્ચ વારેતિ, એવં સતિ વીરિયબલિબદ્દાનં અપાયભયં દસ્સેન્તી કોસજ્જસંસીદનં ન દેતિ, કામગુણસઙ્ખાતે અગોચરે ચારં નિવારેત્વા કમ્મટ્ઠાને નિયોજેન્તી ઉપ્પથગમનઞ્ચ વારેતિ. તેનાહ – ‘‘સતિ મે ફાલપાચન’’ન્તિ.

૭૮. કાયગુત્તોતિ તિવિધેન કાયસુચરિતેન ગુત્તો. વચીગુત્તોતિ ચતુબ્બિધેન વચીસુચરિતેન ગુત્તો. એત્તાવતા પાતિમોક્ખસંવરસીલં વુત્તં. આહારે ઉદરે યતોતિ એત્થ આહારમુખેન સબ્બપચ્ચયાનં સઙ્ગહિતત્તા ચતુબ્બિધેપિ પચ્ચયે યતો સંયતો નિરુપક્કિલેસોતિ અત્થો. ઇમિના આજીવપારિસુદ્ધિસીલં વુત્તં. ઉદરે યતોતિ ઉદરે યતો સંયતો મિતભોજી, આહારે મત્તઞ્ઞૂતિ વુત્તં હોતિ. ઇમિના ભોજને મત્તઞ્ઞુતામુખેન પચ્ચયપટિસેવનસીલં વુત્તં. તેન કિં દીપેતિ? યથા ત્વં, બ્રાહ્મણ, બીજં વપિત્વા સસ્સપરિપાલનત્થં કણ્ટકવતિં વા રુક્ખવતિં વા પાકારપરિક્ખેપં વા કરોસિ, તેન તે ગોમહિંસમિગગણા પવેસં અલભન્તા સસ્સં ન વિલુમ્પન્તિ, એવમહમ્પિ સદ્ધાબીજં વપિત્વા નાનપ્પકારકુસલસસ્સપરિપાલનત્થં કાયવચીઆહારગુત્તિમયં તિવિધપરિક્ખેપં કરોમિ. તેન મે રાગાદિઅકુસલધમ્મગોમહિંસમિગગણા પવેસં અલભન્તા નાનપ્પકારકુસલસસ્સં ન વિલુમ્પન્તીતિ.

સચ્ચં કરોમિ નિદ્દાનન્તિ એત્થ દ્વીહિ દ્વારેહિ અવિસંવાદનં સચ્ચં. નિદ્દાનન્તિ છેદનં લુનનં ઉપ્પાટનં, કરણત્થે ચેતં ઉપયોગવચનં વેદિતબ્બં. અયઞ્હિ એત્થ અત્થો ‘‘સચ્ચેન કરોમિ નિદ્દાન’’ન્તિ. કિં વુત્તં હોતિ? યથા ત્વં બાહિરં કસિં કસિત્વા સસ્સદૂસકાનં તિણાનં હત્થેન વા અસિતેન વા નિદ્દાનં કરોસિ; એવમહમ્પિ અજ્ઝત્તિકં કસિં કસિત્વા કુસલસસ્સદૂસકાનં વિસંવાદનતિણાનં સચ્ચેન નિદ્દાનં કરોમિ. ઞાણસચ્ચં વા એત્થ સચ્ચન્તિ વેદિતબ્બં, યં તં યથાભૂતઞાણન્તિ વુચ્ચતિ. તેન અત્તસઞ્ઞાદીનં તિણાનં નિદ્દાનં કરોમીતિ એવં યોજેતબ્બં. અથ વા નિદ્દાનન્તિ છેદકં લાવકં, ઉપ્પાટકન્તિ અત્થો. એવં સન્તે યથા ત્વં દાસં વા કમ્મકરં વા નિદ્દાનં કરોસિ, ‘‘નિદ્દેહિ તિણાની’’તિ તિણાનં છેદકં લાવકં ઉપ્પાટકં કરોસિ; એવમહં સચ્ચં કરોમીતિ ઉપયોગવચનેનેવ વત્તું યુજ્જતિ. અથ વા સચ્ચન્તિ દિટ્ઠિસચ્ચં. તમહં નિદ્દાનં કરોમિ, છિન્દિતબ્બં લુનિતબ્બં ઉપ્પાટેતબ્બં કરોમીતિ એવમ્પિ ઉપયોગવચનેનેવ વત્તું યુજ્જતિ.

સોરચ્ચં મે પમોચનન્તિ એત્થ યં તં ‘‘કાયિકો અવીતિક્કમો, વાચસિકો અવીતિક્કમો’’તિ, એવં સીલમેવ ‘‘સોરચ્ચ’’ન્તિ વુત્તં, ન તં ઇધ અધિપ્પેતં, વુત્તમેવ એતં ‘‘કાયગુત્તો’’તિઆદિના નયેન, અરહત્તફલં પન અધિપ્પેતં. તમ્પિ હિ સુન્દરે નિબ્બાને રતભાવતો ‘‘સોરચ્ચ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. પમોચનન્તિ યોગ્ગવિસ્સજ્જનં. કિં વુત્તં હોતિ? યથા તવ પમોચનં પુનપિ સાયન્હે વા દુતિયદિવસે વા અનાગતસંવચ્છરે વા યોજેતબ્બતો અપ્પમોચનમેવ હોતિ, ન મમ એવં. ન હિ મમ અન્તરા મોચનં નામ અત્થિ. અહઞ્હિ દીપઙ્કરદસબલકાલતો પભુતિ પઞ્ઞાનઙ્ગલે વીરિયબલિબદ્દે યોજેત્વા ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ મહાકસિં કસન્તો તાવ ન મુઞ્ચિં, યાવ ન સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિ. યદા ચ મે સબ્બં તં કાલં ખેપેત્વા બોધિરુક્ખમૂલે અપરાજિતપલ્લઙ્કે નિસિન્નસ્સ સબ્બગુણપરિવારં અરહત્તફલં ઉદપાદિ, તદા મયા તં સબ્બુસ્સુક્કપટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પત્તિયા પમુત્તં, ન દાનિ પુન યોજેતબ્બં ભવિસ્સતીતિ. એતમત્થં સન્ધાયાહ ભગવા – ‘‘સોરચ્ચં મે પમોચન’’ન્તિ.

૭૯. વીરિયં મે ધુરધોરય્હન્તિ એત્થ વીરિયન્તિ ‘‘કાયિકો વા, ચેતસિકો વા વીરિયારમ્ભો’’તિઆદિના નયેન વુત્તપધાનં. ધુરાયં ધોરય્હં ધુરધોરય્હં, ધુરં વહતીતિ અત્થો. યથા હિ બ્રાહ્મણસ્સ ધુરાયં ધોરય્હાકડ્ઢિતં નઙ્ગલં ભૂમિઘનં ભિન્દતિ, મૂલસન્તાનકાનિ ચ પદાલેતિ, એવં ભગવતો વીરિયાકડ્ઢિતં પઞ્ઞાનઙ્ગલં યથાવુત્તં ઘનં ભિન્દતિ, કિલેસસન્તાનકાનિ ચ પદાલેતિ. તેનાહ – ‘‘વીરિયં મે ધુરધોરય્હ’’ન્તિ. અથ વા પુરિમધુરં વહન્તા ધુરા, મૂલધુરં વહન્તા ધોરય્હા; ધુરા ચ ધોરય્હા ચ ધુરધોરય્હા. તત્થ યથા બ્રાહ્મણસ્સ એકમેકસ્મિં નઙ્ગલે ચતુબલિબદ્દપ્પભેદં ધુરધોરય્હં વહન્તં ઉપ્પન્નાનુપ્પન્નતિણમૂલઘાતં સસ્સસમ્પત્તિઞ્ચ સાધેતિ, એવં ભગવતો ચતુસમ્મપ્પધાનવીરિયપ્પભેદં ધુરધોરય્હં વહન્તં ઉપ્પન્નાનુપ્પન્નાકુસલમૂલઘાતં કુસલસમ્પત્તિઞ્ચ સાધેતિ. તેનાહ – ‘‘વીરિયં મે ધુરધોરય્હ’’ન્તિ.

યોગક્ખેમાધિવાહનન્તિ એત્થ યોગેહિ ખેમત્તા ‘‘યોગક્ખેમ’’ન્તિ નિબ્બાનં વુચ્ચતિ, તં અધિકત્વા વાહીયતિ, અભિમુખં વા વાહીયતીતિ અધિવાહનં. યોગક્ખેમસ્સ અધિવાહનં યોગક્ખેમાધિવાહનં. તેન કિં દીપેતિ? યથા તવ ધુરધોરય્હં પુરત્થિમં દિસં પચ્છિમાદીસુ વા અઞ્ઞતરં અભિમુખં વાહીયતિ, તથા મમ ધુરધોરય્હં નિબ્બાનાભિમુખં વાહીયતિ.

એવં વાહિયમાનઞ્ચ ગચ્છતિ અનિવત્તન્તં. યથા તવ નઙ્ગલં વહન્તં ધુરધોરય્હં ખેત્તકોટિં પત્વા પુન નિવત્તતિ, એવં અનિવત્તન્તં દીપઙ્કરકાલતો પભુતિ ગચ્છતેવ. યસ્મા વા તેન તેન મગ્ગેન પહીના કિલેસા પુનપ્પુનં પહાતબ્બા ન હોન્તિ, યથા તવ નઙ્ગલેન છિન્નાનિ તિણાનિ પુનપિ અપરસ્મિં સમયે છિન્દિતબ્બાનિ હોન્તિ, તસ્માપિ એતં પઠમમગ્ગવસેન દિટ્ઠેકટ્ઠે કિલેસે, દુતિયવસેન ઓળારિકે, તતિયવસેન અનુસહગતે કિલેસે, ચતુત્થવસેન સબ્બકિલેસે પજહન્તં ગચ્છતિ અનિવત્તન્તં. અથ વા ગચ્છતિ અનિવત્તન્તિ નિવત્તનરહિતં હુત્વા ગચ્છતીતિ અત્થો. ન્તિ તં ધુરધોરય્હં. એવમ્પેત્થ પદચ્છેદો વેદિતબ્બો. એવં ગચ્છન્તઞ્ચ યથા તવ ધુરધોરય્હં ન તં ઠાનં ગચ્છતિ, યત્થ ગન્ત્વા કસ્સકો અસોકો નિસ્સોકો વિરજો હુત્વા ન સોચતિ, એતં પન તં ઠાનં ગચ્છતિ, યત્થ ગન્ત્વા ન સોચતિ. યત્થ સતિપાચનેન એતં વીરિયધુરધોરય્હં ચોદેન્તો ગન્ત્વા માદિસો કસ્સકો અસોકો નિસ્સોકો વિરજો હુત્વા ન સોચતિ, તં સબ્બસોકસલ્લસમુગ્ઘાતભૂતં નિબ્બાનામતસઙ્ખાતં ઠાનં ગચ્છતીતિ.

૮૦. ઇદાનિ નિગમનં કરોન્તો ભગવા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘એવમેસા કસી કટ્ઠા, સા હોતિ અમતપ્ફલા;

એતં કસિં કસિત્વાન, સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ.

તસ્સાયં સઙ્ખેપત્થો – મયા બ્રાહ્મણ એસા સદ્ધાબીજા તપોવુટ્ઠિયા અનુગ્ગહિતા કસિ, પઞ્ઞામયં યુગનઙ્ગલં, હિરિમયઞ્ચ ઈસં, મનોમયેન યોત્તેન, એકાબદ્ધં કત્વા, પઞ્ઞાનઙ્ગલે સતિફાલં આકોટેત્વા, સતિપાચનં ગહેત્વા, કાયવચીઆહારગુત્તિયા ગોપેત્વા, સચ્ચં નિદ્દાનં કત્વા, સોરચ્ચં પમોચનં વીરિયં ધુરધોરય્હં યોગક્ખેમાભિમુખં અનિવત્તન્તં વાહેન્તેન કટ્ઠા, કસિકમ્મપરિયોસાનં ચતુબ્બિધં સામઞ્ઞફલં પાપિતા, સા હોતિ અમતપ્ફલા, સા એસા કસિ અમતપ્ફલા હોતિ. અમતં વુચ્ચતિ નિબ્બાનં, નિબ્બાનાનિસંસા હોતીતિ અત્થો. સા ખો પનેસા કસિ ન મમેવેકસ્સ અમતપ્ફલા હોતિ, અપિચ, ખો, પન યો કોચિ ખત્તિયો વા બ્રાહ્મણો વા વેસ્સો વા સુદ્દો વા ગહટ્ઠો વા પબ્બજિતો વા એતં કસિં કસતિ, સો સબ્બોપિ એતં કસિં કસિત્વાન, સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતિ, સબ્બસ્મા વટ્ટદુક્ખદુક્ખદુક્ખસઙ્ખારદુક્ખવિપરિણામદુક્ખા પમુચ્ચતીતિ. એવં ભગવા બ્રાહ્મણસ્સ અરહત્તનિકૂટેન નિબ્બાનપરિયોસાનં કત્વા દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

તતો બ્રાહ્મણો ગમ્ભીરત્થં દેસનં સુત્વા ‘‘મમ કસિફલં ભુઞ્જિત્વા અપરજ્જુ એવ છાતો હોતિ, ઇમસ્સ પન કસિ અમતપ્ફલા, તસ્સા ફલં ભુઞ્જિત્વા સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ ચ વિદિત્વા પસન્નો પસન્નાકારં કાતું પાયાસં દાતુમારદ્ધો. તેનાહ ‘‘અથ ખો કસિભારદ્વાજો’’તિ. તત્થ મહતિયાતિ મહતિયન્તિ અત્થો. કંસપાતિયાતિ સુવણ્ણપાતિયં, સતસહસ્સગ્ઘનકે અત્તનો સુવણ્ણથાલે. વડ્ઢેત્વાતિ છુપિત્વા, આકિરિત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ભગવતો ઉપનામેસીતિ સપ્પિમધુફાણિતાદીહિ વિચિત્રં કત્વા, દુકૂલવિતાનેન પટિચ્છાદેત્વા, ઉક્ખિપિત્વા, સક્કચ્ચં તથાગતસ્સ અભિહરિ. કિન્તિ? ‘‘ભુઞ્જતુ ભવં ગોતમો પાયાસં, કસ્સકો ભવ’’ન્તિ. તતો કસ્સકભાવસાધકં કારણમાહ ‘‘યઞ્હિ…પે… કસતી’’તિ, યસ્મા ભવં…પે… કસતીતિ વુત્તં હોતિ. અથ ભગવા ‘‘ગાથાભિગીતં મે’’તિ આહ.

૮૧. તત્થ ગાથાભિગીતન્તિ ગાથાહિ અભિગીતં, ગાથાયો ભાસિત્વા લદ્ધન્તિ વુત્તં હોતિ. મેતિ મયા. અભોજનેય્યન્તિ ભુઞ્જનારહં ન હોતિ. સમ્પસ્સતન્તિ સમ્મા આજીવસુદ્ધિં પસ્સતં, સમન્તા વા પસ્સતં સમ્પસ્સતં, બુદ્ધાનન્તિ વુત્તં હોતિ. નેસ ધમ્મોતિ ‘‘ગાથાભિગીતં ભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ એસ ધમ્મો એતં ચારિત્તં ન હોતિ, તસ્મા ગાથાભિગીતં પનુદન્તિ બુદ્ધા પટિક્ખિપન્તિ ન ભુઞ્જન્તીતિ. કિં પન ભગવતા પાયાસત્થં ગાથા અભિગીતા, યેન એવમાહાતિ? ન એતદત્થં અભિગીતા, અપિચ, ખો, પન પાતો પટ્ઠાય ખેત્તસમીપે ઠત્વા કટચ્છુભિક્ખમ્પિ અલભિત્વા પુન સકલબુદ્ધગુણે પકાસેત્વા લદ્ધં તદેતં નટનચ્ચકાદીહિ નચ્ચિત્વા ગાયિત્વા ચ લદ્ધસદિસં હોતિ, તેન ‘‘ગાથાભિગીત’’ન્તિ વુત્તં. તાદિસઞ્ચ યસ્મા બુદ્ધાનં ન કપ્પતિ, તસ્મા ‘‘અભોજનેય્ય’’ન્તિ વુત્તં. અપ્પિચ્છતાનુરૂપઞ્ચેતં ન હોતિ, તસ્માપિ પચ્છિમં જનતં અનુકમ્પમાનેન ચ એવં વુત્તં. યત્ર ચ નામ પરપ્પકાસિતેનાપિ અત્તનો ગુણેન ઉપ્પન્નં લાભં પટિક્ખિપન્તિ સેય્યથાપિ અપ્પિચ્છો ઘટિકારો કુમ્ભકારો, તત્ર કથં કોટિપ્પત્તાય અપ્પિચ્છતાય સમન્નાગતો ભગવા અત્તનાવ અત્તનો ગુણપ્પકાસનેન ઉપ્પન્નં લાભં સાદિયિસ્સતિ, યતો યુત્તમેવ એતં ભગવતો વત્તુન્તિ.

એત્તાવતા ‘‘અપ્પસન્નં અદાતુકામં બ્રાહ્મણં ગાથાગાયનેન દાતુકામં કત્વા, સમણો ગોતમો ભોજનં પટિગ્ગહેસિ, આમિસકારણા ઇમસ્સ દેસના’’તિ ઇમમ્હા લોકાપવાદા અત્તાનં મોચેન્તો દેસનાપારિસુદ્ધિં દીપેત્વા, ઇદાનિ આજીવપારિસુદ્ધિં દીપેન્તો આહ ‘‘ધમ્મે સતી બ્રાહ્મણ વુત્તિરેસા’’તિ તસ્સત્થો – આજીવપારિસુદ્ધિધમ્મે વા દસવિધસુચરિતધમ્મે વા બુદ્ધાનં ચારિત્તધમ્મે વા સતિ સંવિજ્જમાને અનુપહતે વત્તમાને વુત્તિરેસા એકન્તવોદાતા આકાસે પાણિપ્પસારણકપ્પા એસના પરિયેસના જીવિતવુત્તિ બુદ્ધાનં બ્રાહ્મણાતિ.

૮૨. એવં વુત્તે બ્રાહ્મણો ‘‘પાયાસં મે પટિક્ખિપતિ, અકપ્પિયં કિરેતં ભોજનં, અધઞ્ઞો વતસ્મિં, દાનં દાતું ન લભામી’’તિ દોમનસ્સં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘અપ્પેવ નામ અઞ્ઞં પટિગ્ગણ્હેય્યા’’તિ ચ ચિન્તેસિ. તં ઞત્વા ભગવા ‘‘અહં ભિક્ખાચારવેલં પરિચ્છિન્દિત્વા આગતો – ‘એત્તકેન કાલેન ઇમં બ્રાહ્મણં પસાદેસ્સામી’તિ, બ્રાહ્મણો ચ દોમનસ્સં અકાસિ. ઇદાનિ તેન દોમનસ્સેન મયિ ચિત્તં પકોપેત્વા અમતવરધમ્મં પટિવિજ્ઝિતું ન સક્ખિસ્સતી’’તિ બ્રાહ્મણસ્સ પસાદજનનત્થં તેન પત્થિતમનોરથં પૂરેન્તો આહ ‘‘અઞ્ઞેન ચ કેવલિન’’ન્તિ. તત્થ કેવલિનન્તિ સબ્બગુણપરિપુણ્ણં, સબ્બયોગવિસંયુત્તં વાતિ અત્થો. મહન્તાનં સીલક્ખન્ધાદીનં ગુણાનં એસનતો મહેસિં. પરિક્ખીણસબ્બાસવત્તા ખીણાસવં. હત્થપાદકુક્કુચ્ચમાદિં કત્વા વૂપસન્તસબ્બકુક્કુચ્ચત્તા કુક્કુચ્ચવૂપસન્તં. ઉપટ્ઠહસ્સૂતિ પરિવિસસ્સુ પટિમાનયસ્સુ. એવં બ્રાહ્મણેન ચિત્તે ઉપ્પાદિતેપિ પરિયાયમેવ ભણતિ, ન તુ ભણતિ ‘‘દેહિ, આહરાહી’’તિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

અથ બ્રાહ્મણો ‘‘અયં પાયાસો ભગવતો આનીતો નાહં અરહામિ તં અત્તનો છન્દેન કસ્સચિ દાતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા આહ ‘‘અથ કસ્સ ચાહ’’ન્તિ. તતો ભગવા ‘‘તં પાયાસં ઠપેત્વા તથાગતં તથાગતસાવકઞ્ચ અઞ્ઞસ્સ અજીરણધમ્મો’’તિ ઞત્વા આહ – ‘‘ન ખ્વાહં ત’’ન્તિ. તત્થ સદેવકવચનેન પઞ્ચકામાવચરદેવગ્ગહણં, સમારકવચનેન છટ્ઠકામાવચરદેવગ્ગહણં, સબ્રહ્મકવચનેન રૂપાવચરબ્રહ્મગ્ગહણં અરૂપાવચરા પન ભુઞ્જેય્યુન્તિ અસમ્ભાવનેય્યા. સસ્સમણબ્રાહ્મણિવચનેન સાસનપચ્ચત્થિકપચ્ચામિત્તસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણં સમિતપાપબાહિતપાપસમણબ્રાહ્મણગ્ગહણઞ્ચ. પજાવચનેન સત્તલોકગ્ગહણં, સદેવમનુસ્સવચનેન સમ્મુતિદેવઅવસેસમનુસ્સગ્ગહણં. એવમેત્થ તીહિ વચનેહિ ઓકાસલોકો, દ્વીહિ પજાવસેન સત્તલોકો ગહિતોતિ વેદિતબ્બો. એસ સઙ્ખેપો, વિત્થારં પન આળવકસુત્તે વણ્ણયિસ્સામ.

કસ્મા પન સદેવકાદીસુ કસ્સચિ ન સમ્મા પરિણામં ગચ્છેય્યાતિ? ઓળારિકે સુખુમોજાપક્ખિપનતો. ઇમસ્મિઞ્હિ પાયાસે ભગવન્તં ઉદ્દિસ્સ ગહિતમત્તેયેવ દેવતાહિ ઓજા પક્ખિત્તા યથા સુજાતાય પાયાસે, ચુન્દસ્સ ચ સૂકરમદ્દવે પચ્ચમાને, વેરઞ્જાયઞ્ચ ભગવતા ગહિતગહિતાલોપે, ભેસજ્જક્ખન્ધકે ચ કચ્ચાનસ્સ ગુળ્હકુમ્ભસ્મિં અવસિટ્ઠગુળ્હે. સો ઓળારિકે સુખુમોજાપક્ખિપનતો દેવાનં ન પરિણમતિ. દેવા હિ સુખુમસરીરા, તેસં ઓળારિકો મનુસ્સાહારો ન સમ્મા પરિણમતિ. મનુસ્સાનમ્પિ ન પરિણમતિ. મનુસ્સા હિ ઓળારિકસરીરા, તેસં સુખુમા દિબ્બોજા ન સમ્મા પરિણમતિ. તથાગતસ્સ પન પકતિઅગ્ગિનાવ પરિણમતિ, સમ્મા જીરતિ. કાયબલઞાણબલપ્પભાવેનાતિ એકે તથાગતસાવકસ્સ ખીણાસવસ્સેતં સમાધિબલેન મત્તઞ્ઞુતાય ચ પરિણમતિ, ઇતરેસં ઇદ્ધિમન્તાનમ્પિ ન પરિણમતિ. અચિન્તનીયં વા એત્થ કારણં, બુદ્ધવિસયો એસોતિ.

તેન હિ ત્વન્તિ યસ્મા અઞ્ઞં ન પસ્સામિ, મમ ન કપ્પતિ, મમ અકપ્પન્તં સાવકસ્સાપિ મે ન કપ્પતિ, તસ્મા ત્વં બ્રાહ્મણાતિ વુત્તં હોતિ. અપ્પહરિતેતિ પરિત્તહરિતતિણે, અપ્પરુળ્હરિતતિણે વા પાસાણપિટ્ઠિસદિસે. અપ્પાણકેતિ નિપ્પાણકે, પાયાસજ્ઝોત્થરણકારણેન મરિતબ્બપાણરહિતે વા મહાઉદકક્ખન્ધે. સહ તિણનિસ્સિતેહિ પાણેહિ તિણાનં પાણકાનઞ્ચ અનુરક્ખણત્થાય એતં વુત્તં. ચિચ્ચિટાયતિ ચિટિચિટાયતીતિ એવં સદ્દં કરોતિ. સંધૂપાયતીતિ સમન્તા ધૂપાયતિ. સમ્પધૂપાયતીતિ તથેવ અધિમત્તં ધૂપાયતિ. કસ્મા એવં અહોસીતિ? ભગવતો આનુભાવેન, ન ઉદકસ્સ, ન પાયાસસ્સ, ન બ્રાહ્મણસ્સ, ન અઞ્ઞેસં દેવયક્ખાદીનં. ભગવા હિ બ્રાહ્મણસ્સ ધમ્મસંવેગત્થં તથા અધિટ્ઠાસિ. સેય્યથાપિ નામાતિ ઓપમ્મનિદસ્સનમત્તમેતં, યથા ફાલોતિ એત્તકમેવ વુત્તં હોતિ. સંવિગ્ગો ચિત્તેન, લોમહટ્ઠજાતો સરીરેન. સરીરે કિરસ્સ નવનવુતિલોમકૂપસહસ્સાનિ સુવણ્ણભિત્તિયા આહતમણિનાગદન્તા વિય ઉદ્ધગ્ગા અહેસું. સેસં પાકટમેવ.

પાદેસુ પન નિપતિત્વા ભગવતો ધમ્મદેસનં અબ્ભનુમોદમાનો ભગવન્તં એતદવોચ ‘‘અભિક્કન્તં, ભો ગોતમ, અભિક્કન્તં, ભો ગોતમા’’તિ. અબ્ભનુમોદને હિ અયમિધ અભિક્કન્ત સદ્દો. વિત્થારતો પનસ્સ મઙ્ગલસુત્તવણ્ણનાયં અત્થવણ્ણના આવિ ભવિસ્સતિ. યસ્મા ચ અબ્ભનુમોદનત્થે, તસ્મા સાધુ સાધુ ભો ગોતમાતિ વુત્તં હોતીતિ વેદિતબ્બં.

‘‘ભયે કોધે પસંસાયં, તુરિતે કોતૂહલચ્છરે;

હાસે સોકે પસાદે ચ, કરે આમેડિતં બુધો’’તિ. –

ઇમિના ચ લક્ખણેન ઇધ પસાદવસેન પસંસાવસેન ચાયં દ્વિક્ખત્તું વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. અથ વા અભિક્કન્તન્તિ અભિકન્તં અતિઇટ્ઠં, અતિમનાપં, અતિસુન્દરન્તિ વુત્તં હોતિ.

તત્થ એકેન અભિક્કન્તસદ્દેન દેસનં થોમેતિ, એકેન અત્તનો પસાદં. અયઞ્હિ એત્થ અધિપ્પાયો – અભિક્કન્તં, ભો ગોતમ, યદિદં ભોતો ગોતમસ્સ ધમ્મદેસના, અભિક્કન્તં યદિદં ભોતો ગોતમસ્સ ધમ્મદેસનં આગમ્મ મમ પસાદોતિ. ભગવતો એવ વા વચનં દ્વે દ્વે અત્થે સન્ધાય થોમેતિ – ભોતો ગોતમસ્સ વચનં અભિક્કન્તં દોસનાસનતો, અભિક્કન્તં ગુણાધિગમનતો, તથા સદ્ધાજનનતો, પઞ્ઞાજનનતો, સાત્થતો, સબ્યઞ્જનતો, ઉત્તાનપદતો, ગમ્ભીરત્થતો, કણ્ણસુખતો, હદયઙ્ગમતો, અનત્તુક્કંસનતો, અપરવમ્ભનતો, કરુણાસીતલતો, પઞ્ઞાવદાતતો, આપાથરમણીયતો, વિમદ્દક્ખમતો, સુય્યમાનસુખતો, વીમંસિયમાનહિતતોતિ એવમાદીહિ યોજેતબ્બં.

તતો પરમ્પિ ચતૂહિ ઉપમાહિ દેસનંયેવ થોમેતિ. તત્થ નિક્કુજ્જિતન્તિ અધોમુખટ્ઠપિતં, હેટ્ઠા મુખજાતં વા. ઉક્કુજ્જેય્યાતિ ઉપરિમુખં કરેય્ય. પટિચ્છન્નન્તિ તિણપણ્ણાદિચ્છાદિતં. વિવરેય્યાતિ ઉગ્ઘાટેય્ય. મૂળ્હસ્સાતિ દિસામૂળ્હસ્સ. મગ્ગં આચિક્ખેય્યાતિ હત્થે ગહેત્વા ‘‘એસ મગ્ગો’’તિ વદેય્ય. અન્ધકારેતિ કાળપક્ખચાતુદ્દસીઅડ્ઢરત્તઘનવનસણ્ડમેઘપટલેહિ ચતુરઙ્ગે તમસિ. અયં તાવ પદત્થો.

અયં પન અધિપ્પાયયોજના – યથા કોચિ નિક્કુજ્જિતં ઉક્કુજ્જેય્ય, એવં સદ્ધમ્મવિમુખં અસદ્ધમ્મપતિતં મં અસદ્ધમ્મા વુટ્ઠાપેન્તેન, યથા પટિચ્છન્નં વિવરેય્ય; એવં કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસનન્તરધાના પભુતિ મિચ્છાદિટ્ઠિગહનપટિચ્છન્નં સાસનં વિવરન્તેન, યથા મૂળ્હસ્સ મગ્ગં આચિક્ખેય્ય, એવં કુમ્મગ્ગમિચ્છામગ્ગપટિપન્નસ્સ મે સગ્ગમોક્ખમગ્ગં આચિક્ખન્તેન, યથા અન્ધકારે તેલપજ્જોતં ધારેય્ય, એવં મોહન્ધકારનિમુગ્ગસ્સ મે બુદ્ધાદિરતનરૂપાનિ અપસ્સતો તપ્પટિચ્છાદકમોહન્ધકારવિદ્ધંસકદેસનાપજ્જોતધારણેન મય્હં ભોતા ગોતમેન એતેહિ પરિયાયેહિ દેસિતત્તા અનેકપરિયાયેન ધમ્મો પકાસિતો.

અથ વા એકચ્ચિયેન મત્તેન યસ્મા અયં ધમ્મો દુક્ખદસ્સનેન અસુભે ‘‘સુભ’’ન્તિ વિપલ્લાસપ્પહાનેન ચ નિક્કુજ્જિતુક્કુજ્જિતસદિસો, સમુદયદસ્સનેન દુક્ખે ‘‘સુખ’’ન્તિ વિપલ્લાસપ્પહાનેન ચ પટિચ્છન્નવિવરણસદિસો, નિરોધદસ્સનેન અનિચ્ચે ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ વિપલ્લાસપ્પહાનેન ચ મૂળ્હસ્સ મગ્ગાચિક્ખણસદિસો, મગ્ગદસ્સનેન અનત્તનિ ‘‘અત્તા’’તિ વિપલ્લાસપ્પહાનેન ચ અન્ધકારે પજ્જોતસદિસો, તસ્મા સેય્યથાપિ નામ નિક્કુજ્જિતં વા ઉક્કુજ્જેય્ય…પે… પજ્જોતં ધારેય્ય ‘‘ચક્ખુમન્તો રૂપાનિ દક્ખન્તી’’તિ, એવં પકાસિતો હોતિ.

યસ્મા પનેત્થ સદ્ધાતપકાયગુત્તતાદીહિ સીલક્ખન્ધો પકાસિતો હોતિ, પઞ્ઞાય પઞ્ઞાક્ખન્ધો, હિરિમનાદીહિ સમાધિક્ખન્ધો, યોગક્ખેમેન નિરોધોતિ એવં તિક્ખન્ધો અરિયમગ્ગો નિરોધો ચાતિ સરૂપેનેવ દ્વે અરિયસચ્ચાનિ પકાસિતાનિ. તત્થ મગ્ગો પટિપક્ખો સમુદયસ્સ, નિરોધો દુક્ખસ્સાતિ પટિપક્ખેન દ્વે. ઇતિ ઇમિના પરિયાયેન ચત્તારિ સચ્ચાનિ પકાસિતાનિ. તસ્મા અનેકપરિયાયેન પકાસિતો હોતીતિ વેદિતબ્બો.

એસાહન્તિઆદીસુ એસો અહન્તિ એસાહં. સરણં ગચ્છામીતિ પાદેસુ નિપતિત્વા પણિપાતેન સરણગમનેન ગતોપિ ઇદાનિ વાચાય સમાદિયન્તો આહ. અથ વા પણિપાતેન બુદ્ધંયેવ સરણં ગતોતિ ઇદાનિ તં આદિં કત્વા સેસે ધમ્મસઙ્ઘેપિ ગન્તું આહ. અજ્જતગ્ગેતિ અજ્જતં આદિં કત્વા, અજ્જદગ્ગેતિ વા પાઠો, દ-કારો પદસન્ધિકરો, અજ્જ અગ્ગં કત્વાતિ વુત્તં હોતિ. પાણેહિ ઉપેતં પાણુપેતં, યાવ મે જીવિતં પવત્તતિ, તાવ ઉપેતં, અનઞ્ઞસત્થુકં તીહિ સરણગમનેહિ સરણં ગતં મં ભવં ગોતમો ધારેતુ જાનાતૂતિ વુત્તં હોતિ. એત્તાવતા અનેન સુતાનુરૂપા પટિપત્તિ દસ્સિતા હોતિ. નિક્કુજ્જિતાદીહિ વા સત્થુસમ્પત્તિં દસ્સેત્વા ઇમિના ‘‘એસાહ’’ન્તિઆદિના સિસ્સસમ્પત્તિ દસ્સિતા. તેન વા પઞ્ઞાપટિલાભં દસ્સેત્વા ઇમિના સદ્ધાપટિલાભો દસ્સિતો. ઇદાનિ એવં પટિલદ્ધસદ્ધેન પઞ્ઞવતા યં કત્તબ્બં, તં કત્તુકામો ભગવન્તં યાચતિ ‘‘લભેય્યાહ’’ન્તિ. તત્થ ભગવતો ઇદ્ધિયાદીહિ અભિપ્પસાદિતચિત્તો ‘‘ભગવાપિ ચક્કવત્તિરજ્જં પહાય પબ્બજિતો, કિમઙ્ગં પનાહ’’ન્તિ સદ્ધાય પબ્બજ્જં યાચતિ, તત્થ પરિપૂરકારિતં પત્થેન્તો પઞ્ઞાય ઉપસમ્પદં. સેસં પાકટમેવ.

એકો વૂપકટ્ઠોતિઆદીસુ પન એકો કાયવિવેકેન, વૂપકટ્ઠો ચિત્તવિવેકેન, અપ્પમત્તો કમ્મટ્ઠાને સતિઅવિજહનેન, આતાપી કાયિકચેતસિકવીરિયસઙ્ખાતેન આતાપેન, પહિતત્તો કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખતાય વિહરન્તો અઞ્ઞતરઇરિયાપથવિહારેન. ન ચિરસ્સેવાતિ પબ્બજ્જં ઉપાદાય વુચ્ચતિ. કુલપુત્તાતિ દુવિધા કુલપુત્તા, જાતિકુલપુત્તા, આચારકુલપુત્તા ચ. અયં પન ઉભયથાપિ કુલપુત્તો. અગારસ્માતિ ઘરા. અગારાનં હિતં અગારિયં કસિગોરક્ખાદિકુટુમ્બપોસનકમ્મં વુચ્ચતિ. નત્થિ એત્થ અગારિયન્તિ અનગારિયં, પબ્બજ્જાયેતં અધિવચનં પબ્બજન્તીતિ ઉપગચ્છન્તિ ઉપસઙ્કમન્તિ. તદનુત્તરન્તિ તં અનુત્તરં. બ્રહ્મચરિયપરિયોસાનન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ પરિયોસાનં, અરહત્તફલન્તિ વુત્તં હોતિ. તસ્સ હિ અત્થાય કુલપુત્તા પબ્બજન્તિ. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ તસ્મિંયેવ અત્તભાવે. સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વાતિ અત્તનાયેવ પઞ્ઞાય પચ્ચક્ખં કત્વા, અપરપ્પચ્ચયં ઞત્વાતિ અત્થો. ઉપસમ્પજ્જ વિહાસીતિ પાપુણિત્વા સમ્પાદેત્વા વા વિહાસિ. એવં વિહરન્તો ચ ખીણા જાતિ…પે… અબ્ભઞ્ઞાસિ. એતેનસ્સ પચ્ચવેક્ખણભૂમિં દસ્સેતિ.

કતમા પનસ્સ જાતિ ખીણા, કથઞ્ચ નં અબ્ભઞ્ઞાસીતિ? વુચ્ચતે – ન તાવસ્સ અતીતા જાતિ ખીણા પુબ્બેવ ખીણત્તા, ન અનાગતા અનાગતે વાયામાભાવતો, ન પચ્ચુપ્પન્ના વિજ્જમાનત્તા. યા પન મગ્ગસ્સ અભાવિતત્તા ઉપ્પજ્જેય્ય એકચતુપઞ્ચવોકારભવેસુ એકચતુપઞ્ચક્ખન્ધપ્પભેદા જાતિ, સા મગ્ગસ્સ ભાવિતત્તા અનુપ્પાદધમ્મતં આપજ્જનેન ખીણા. તં સો મગ્ગભાવનાય પહીનકિલેસે પચ્ચવેક્ખિત્વા કિલેસાભાવે વિજ્જમાનમ્પિ કમ્મં આયતિં અપટિસન્ધિકં હોતીતિ જાનન્તો જાનાતિ.

વુસિતન્તિ વુત્થં પરિવુત્થં, કતં ચરિતં નિટ્ઠાપિતન્તિ અત્થો. બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં. કતં કરણીયન્તિ ચતૂસુ સચ્ચેસુ ચતૂહિ મગ્ગેહિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયભાવનાવસેન સોળસવિધમ્પિ કિચ્ચં નિટ્ઠાપિતન્તિ અત્થો. નાપરં ઇત્થત્તાયાતિ ઇદાનિ પુન ઇત્થભાવાય એવં સોળસકિચ્ચભાવાય કિલેસક્ખયાય વા મગ્ગભાવના નત્થીતિ. અથ વા ઇત્થત્તાયાતિ ઇત્થભાવતો, ઇમસ્મા એવંપકારા ઇદાનિ વત્તમાનક્ખન્ધસન્તાના અપરં ખન્ધસન્તાનં નત્થિ. ઇમે પન પઞ્ચક્ખન્ધા પરિઞ્ઞાતા તિટ્ઠન્તિ છિન્નમૂલકો રુક્ખો વિયાતિ અબ્ભઞ્ઞાસિ. અઞ્ઞતરોતિ એકો. અરહતન્તિ અરહન્તાનં. મહાસાવકાનં અબ્ભન્તરો આયસ્મા ભારદ્વાજો અહોસીતિ અયં કિરેત્થ અધિપ્પાયોતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય કસિભારદ્વાજસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ચુન્દસુત્તવણ્ણના

૮૩. પુચ્છામિ મુનિં પહૂતપઞ્ઞન્તિ ચુન્દસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? સઙ્ખેપતો તાવ અત્તજ્ઝાસયપરજ્ઝાસયઅટ્ઠુપ્પત્તિપુચ્છાવસિકભેદતો ચતૂસુ ઉપ્પત્તીસુ ઇમસ્સ સુત્તસ્સ પુચ્છાવસિકા ઉપ્પત્તિ. વિત્થારતો પન એકં સમયં ભગવા મલ્લેસુ ચારિકં ચરમાનો મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં યેન પાવા તદવસરિ. તત્ર સુદં ભગવા પાવાયં વિહરતિ ચુન્દસ્સ કમ્મારપુત્તસ્સ અમ્બવને. ઇતો પભુતિ યાવ ‘‘અથ ખો ભગવા પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેન યેન ચુન્દસ્સ કમ્મારપુત્તસ્સ નિવેસનં તેનુપસઙ્કમિ; ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદી’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૮૯), તાવ સુત્તે આગતનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં.

એવં ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં નિસિન્ને ભગવતિ ચુન્દો કમ્મારપુત્તો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં પરિવિસન્તો બ્યઞ્જનસૂપાદિગહણત્થં ભિક્ખૂનં સુવણ્ણભાજનાનિ ઉપનામેસિ. અપઞ્ઞત્તે સિક્ખાપદે કેચિ ભિક્ખૂ સુવણ્ણભાજનાનિ પટિચ્છિંસુ કેચિ ન પટિચ્છિંસુ. ભગવતો પન એકમેવ ભાજનં અત્તનો સેલમયં પત્તં, દુતિયભાજનં બુદ્ધા ન ગણ્હન્તિ. તત્થ અઞ્ઞતરો પાપભિક્ખુ સહસ્સગ્ઘનકં સુવણ્ણભાજનં અત્તનો ભોજનત્થાય સમ્પત્તં થેય્યચિત્તેન કુઞ્ચિકત્થવિકાય પક્ખિપિ. ચુન્દો પરિવિસિત્વા હત્થપાદં ધોવિત્વા ભગવન્તં નમસ્સમાનો ભિક્ખુસઙ્ઘં ઓલોકેન્તો તં ભિક્ખું અદ્દસ, દિસ્વા ચ પન અપસ્સમાનો વિય હુત્વા ન નં કિઞ્ચિ અભણિ ભગવતિ થેરેસુ ચ ગારવેન, અપિચ ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિકાનં વચનપથો મા અહોસી’’તિ. સો ‘‘કિં નુ ખો સંવરયુત્તાયેવ સમણા, ઉદાહુ ભિન્નસંવરા ઈદિસાપિ સમણા’’તિ ઞાતુકામો સાયન્હસમયે ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ ‘‘પુચ્છામિ મુનિ’’ન્તિ.

તત્થ પુચ્છામીતિ ઇદં ‘‘તિસ્સો પુચ્છા અદિટ્ઠજોતના પુચ્છા’’તિઆદિના (ચૂળનિ. પુણ્ણકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૧૨) નયેન નિદ્દેસે વુત્તનયમેવ. મુનિન્તિ એતમ્પિ ‘‘મોનં વુચ્ચતિ ઞાણં. યા પઞ્ઞા પજાનના…પે… સમ્માદિટ્ઠિ, તેન ઞાણેન સમન્નાગતો મુનિ, મોનપ્પત્તોતિ, તીણિ મોનેય્યાનિ કાયમોનેય્ય’’ન્તિઆદિના (મહાનિ. ૧૪) નયેન તત્થેવ વુત્તનયમેવ. અયમ્પનેત્થ સઙ્ખેપો. પુચ્છામીતિ ઓકાસં કારેન્તો મુનિન્તિ મુનિમુનિં ભગવન્તં આલપતિ. પહૂતપઞ્ઞન્તિઆદીનિ થુતિવચનાનિ, તેહિ તં મુનિં થુનાતિ. તત્થ પહૂતપઞ્ઞન્તિ વિપુલપઞ્ઞં. ઞેય્યપરિયન્તિકત્તા ચસ્સ વિપુલતા વેદિતબ્બા. ઇતિ ચુન્દો કમ્મારપુત્તોતિ ઇદં દ્વયં ધનિયસુત્તે વુત્તનયમેવ. ઇતો પરં પન એત્તકમ્પિ અવત્વા સબ્બં વુત્તનયં છડ્ડેત્વા અવુત્તનયમેવ વણ્ણયિસ્સામ.

બુદ્ધન્તિ તીસુ બુદ્ધેસુ તતિયબુદ્ધં. ધમ્મસ્સામિન્તિ મગ્ગધમ્મસ્સ જનકત્તા પુત્તસ્સેવ પિતરં અત્તના ઉપ્પાદિતસિપ્પાયતનાદીનં વિય ચ આચરિયં ધમ્મસ્સ સામિં, ધમ્મિસ્સરં ધમ્મરાજં ધમ્મવસવત્તિન્તિ અત્થો. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘સો હિ, બ્રાહ્મણ, ભગવા અનુપ્પન્નસ્સ મગ્ગસ્સ ઉપ્પાદેતા, અસઞ્જાતસ્સ મગ્ગસ્સ સઞ્જનેતા, અનક્ખાતસ્સ મગ્ગસ્સ અક્ખાતા, મગ્ગઞ્ઞૂ, મગ્ગવિદૂ, મગ્ગકોવિદો. મગ્ગાનુગા ચ પન એતરહિ સાવકા વિહરન્તિ પચ્છા સમન્નાગતા’’તિ (મ. નિ. ૩.૭૯).

વીતતણ્હન્તિ વિગતકામભવવિભવતણ્હં. દ્વિપદુત્તમન્તિ દ્વિપદાનં ઉત્તમં. તત્થ કિઞ્ચાપિ ભગવા ન કેવલં દ્વિપદુત્તમો એવ, અથ ખો યાવતા સત્તા અપદા વા દ્વિપદા વા…પે… નેવસઞ્ઞીનાસઞ્ઞિનો વા, તેસં સબ્બેસં ઉત્તમો. અથ ખો ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન દ્વિપદુત્તમોત્વેવ વુચ્ચતિ. દ્વિપદા હિ સબ્બસત્તાનં ઉક્કટ્ઠા ચક્કવત્તિમહાસાવકપચ્ચેકબુદ્ધાનં તત્થ ઉપ્પત્તિતો, તેસઞ્ચ ઉત્તમોતિ વુત્તે સબ્બસત્તુત્તમોતિ વુત્તોયેવ હોતિ. સારથીનં પવરન્તિ સારેતીતિ સારથિ, હત્થિદમકાદીનમેતં અધિવચનં. તેસઞ્ચ ભગવા પવરો અનુત્તરેન દમનેન પુરિસદમ્મે દમેતું સમત્થભાવતો. યથાહ –

‘‘હત્થિદમકેન, ભિક્ખવે, હત્થિદમ્મો સારિતો એકં એવ દિસં ધાવતિ પુરત્થિમં વા પચ્છિમં વા ઉત્તરં વા દક્ખિણં વા. અસ્સદમકેન, ભિક્ખવે, અસ્સદમ્મો…પે… ગોદમકેન, ભિક્ખવે, ગોદમ્મો…પે… દક્ખિણં વા. તથાગતેન હિ, ભિક્ખવે, અરહતા સમ્માસમ્બુદ્ધેન પુરિસદમ્મો સારિતો અટ્ઠ દિસા વિધાવતિ, રૂપી રૂપાનિ પસ્સતિ, અયમેકા દિસા…પે… સઞ્ઞાવેદયિતનિરોધં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ, અયં અટ્ઠમી દિસા’’તિ (મ. નિ. ૩.૩૧૨).

કતીતિ અત્થપ્પભેદપુચ્છા. લોકેતિ સત્તલોકે. સમણાતિ પુચ્છિતબ્બઅત્થનિદસ્સનં. ઇઙ્ઘાતિ યાચનત્થે નિપાતો. તદિઙ્ઘાતિ તે ઇઙ્ઘ. બ્રૂહીતિ આચિક્ખ કથયસ્સૂતિ.

૮૪. એવં વુત્તે ભગવા ચુન્દં કમ્મારપુત્તં ‘‘કિં, ભન્તે, કુસલં, કિં અકુસલ’’ન્તિઆદિના (મ. નિ. ૩.૨૯૬) નયેન ગિહિપઞ્હં અપુચ્છિત્વા સમણપઞ્હં પુચ્છન્તં દિસ્વા આવજ્જેન્તો ‘‘તં પાપભિક્ખું સન્ધાય અયં પુચ્છતી’’તિ ઞત્વા તસ્સ અઞ્ઞત્ર વોહારમત્તા અસ્સમણભાવં દીપેન્તો આહ ‘‘ચતુરો સમણા’’તિ. તત્થ ચતુરોતિ સઙ્ખ્યાપરિચ્છેદો. સમણાતિ કદાચિ ભગવા તિત્થિયે સમણવાદેન વદતિ; યથાહ – ‘‘યાનિ તાનિ પુથુસમણબ્રાહ્મણાનં વતકોતૂહલમઙ્ગલાની’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૦૭). કદાચિ પુથુજ્જને; યથાહ – ‘‘સમણા સમણાતિ ખો, ભિક્ખવે, જનો સઞ્જાનાતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૩૫). કદાચિ સેક્ખે; યથાહ – ‘‘ઇધેવ, ભિક્ખવે, સમણો, ઇધ દુતિયો સમણો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૩૯; દી. નિ. ૨.૨૧૪; અ. નિ. ૪.૨૪૧). કદાચિ ખીણાસવે; યથાહ – ‘‘આસવાનં ખયા સમણો હોતી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૩૮). કદાચિ અત્તાનંયેવ; યથાહ – ‘‘સમણોતિ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતસ્સેતં અધિવચન’’ન્તિ (અ. નિ. ૮.૮૫). ઇધ પન તીહિ પદેહિ સબ્બેપિ અરિયે સીલવન્તં પુથુજ્જનઞ્ચ, ચતુત્થેન ઇતરં અસ્સમણમ્પિ ભણ્ડું કાસાવકણ્ઠં કેવલં વોહારમત્તકેન સમણોતિ સઙ્ગણ્હિત્વા ‘‘ચતુરો સમણા’’તિ આહ. ન પઞ્ચમત્થીતિ ઇમસ્મિં ધમ્મવિનયે વોહારમત્તકેન પટિઞ્ઞામત્તકેનાપિ પઞ્ચમો સમણો નામ નત્થિ.

તે તે આવિકરોમીતિ તે ચતુરો સમણે તવ પાકટે કરોમિ. સક્ખિપુટ્ઠોતિ સમ્મુખા પુચ્છિતો. મગ્ગજિનોતિ મગ્ગેન સબ્બકિલેસે વિજિતાવીતિ અત્થો. મગ્ગદેસકોતિ પરેસં મગ્ગં દેસેતા. મગ્ગે જીવતીતિ સત્તસુ સેક્ખેસુ યો કોચિ સેક્ખો અપરિયોસિતમગ્ગવાસત્તા લોકુત્તરે, સીલવન્તપુથુજ્જનો ચ લોકિયે મગ્ગે જીવતિ નામ, સીલવન્તપુથુજ્જનો વા લોકુત્તરમગ્ગનિમિત્તં જીવનતોપિ મગ્ગે જીવતીતિ વેદિતબ્બો. યો ચ મગ્ગદૂસીતિ યો ચ દુસ્સીલો મિચ્છાદિટ્ઠિ મગ્ગપટિલોમાય પટિપત્તિયા મગ્ગદૂસકોતિ અત્થો.

૮૫. ‘‘ઇમે તે ચતુરો સમણા’’તિ એવં ભગવતા સઙ્ખેપેન ઉદ્દિટ્ઠે ચતુરો સમણે ‘‘અયં નામેત્થ મગ્ગજિનો, અયં મગ્ગદેસકો, અયં મગ્ગે જીવતિ, અયં મગ્ગદૂસી’’તિ એવં પટિવિજ્ઝિતું અસક્કોન્તો પુન પુચ્છિતું ચુન્દો આહ ‘‘કં મગ્ગજિન’’ન્તિ. તત્થ મગ્ગે જીવતિ મેતિ યો સો મગ્ગે જીવતિ, તં મે બ્રૂહિ પુટ્ઠોતિ. સેસં પાકટમેવ.

૮૬. ઇદાનિસ્સ ભગવા ચતુરોપિ સમણે ચતૂહિ ગાથાહિ નિદ્દિસન્તો આહ ‘‘યો તિણ્ણકથંકથો વિસલ્લો’’તિ. તત્થ તિણ્ણકથંકથો વિસલ્લોતિ એતં ઉરગસુત્તે વુત્તનયમેવ. અયં પન વિસેસો. યસ્મા ઇમાય ગાથાય મગ્ગજિનોતિ બુદ્ધસમણો અધિપ્પેતો, તસ્મા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન કથંકથાપતિરૂપકસ્સ સબ્બધમ્મેસુ અઞ્ઞાણસ્સ તિણ્ણત્તાપિ ‘‘તિણ્ણકથંકથો’’તિ વેદિતબ્બો. પુબ્બે વુત્તનયેન હિ તિણ્ણકથંકથાપિ સોતાપન્નાદયો પચ્ચેકબુદ્ધપરિયોસાના સકદાગામિવિસયાદીસુ બુદ્ધવિસયપરિયોસાનેસુ પટિહતઞાણપ્પભાવત્તા પરિયાયેન અતિણ્ણકથંકથાવ હોન્તિ. ભગવા પન સબ્બપ્પકારેન તિણ્ણકથંકથોતિ. નિબ્બાનાભિરતોતિ નિબ્બાને અભિરતો, ફલસમાપત્તિવસેન સદા નિબ્બાનનિન્નચિત્તોતિ અત્થો. તાદિસો ચ ભગવા. યથાહ –

‘‘સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, તસ્સા એવ કથાય પરિયોસાને, તસ્મિંયેવ પુરિમસ્મિં સમાધિનિમિત્તે અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તં સણ્ઠપેમિ, સન્નિસાદેમિ, એકોદિં કરોમિ, સમાદહામી’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૮૭).

અનાનુગિદ્ધોતિ કઞ્ચિ ધમ્મં તણ્હાગેધેન અનનુગિજ્ઝન્તો. લોકસ્સ સદેવકસ્સ નેતાતિ આસયાનુસયાનુલોમેન ધમ્મં દેસેત્વા પારાયનમહાસમયાદીસુ અનેકેસુ સુત્તન્તેસુ અપરિમાણાનં દેવમનુસ્સાનં સચ્ચપટિવેધસમ્પાદનેન સદેવકસ્સ લોકસ્સ નેતા, ગમયિતા, તારેતા, પારં સમ્પાપેતાતિ અત્થો. તાદિન્તિ તાદિસં યથાવુત્તપ્પકારલોકધમ્મેહિ નિબ્બિકારન્તિ અત્થો. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

૮૭. એવં ભગવા ઇમાય ગાથાય ‘‘મગ્ગજિન’’ન્તિ બુદ્ધસમણં નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ ખીણાસવસમણં નિદ્દિસન્તો આહ ‘‘પરમં પરમન્તી’’તિ. તત્થ પરમં નામ નિબ્બાનં, સબ્બધમ્માનં અગ્ગં ઉત્તમન્તિ અત્થો. પરમન્તિ યોધ ઞત્વાતિ તં પરમં પરમમિચ્ચેવ યો ઇધ સાસને ઞત્વા પચ્ચવેક્ખણઞાણેન. અક્ખાતિ વિભજતે ઇધેવ ધમ્મન્તિ નિબ્બાનધમ્મં અક્ખાતિ, અત્તના પટિવિદ્ધત્તા પરેસં પાકટં કરોતિ ‘‘ઇદં નિબ્બાન’’ન્તિ, મગ્ગધમ્મં વિભજતિ ‘‘ઇમે ચત્તારો સતિપટ્ઠાના…પે… અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો’’તિ. ઉભયમ્પિ વા ઉગ્ઘટિતઞ્ઞૂનં સઙ્ખેપદેસનાય આચિક્ખતિ, વિપઞ્ચિતઞ્ઞૂનં વિત્થારદેસનાય વિભજતિ. એવં આચિક્ખન્તો વિભજન્તો ચ ‘‘ઇધેવ સાસને અયં ધમ્મો, ન ઇતો બહિદ્ધા’’તિ સીહનાદં નદન્તો અક્ખાતિ ચ વિભજતિ ચ. તેન વુત્તં ‘‘અક્ખાતિ વિભજતે ઇધેવ ધમ્મ’’ન્તિ. તં કઙ્ખછિદં મુનિં અનેજન્તિ તં એવરૂપં ચતુસચ્ચપટિવેધેન અત્તનો, દેસનાય ચ પરેસં કઙ્ખચ્છેદનેન કઙ્ખચ્છિદં, મોનેય્યસમન્નાગમેન મુનિં, એજાસઙ્ખાતાય તણ્હાય અભાવતો અનેજં દુતિયં ભિક્ખુનમાહુ મગ્ગદેસિન્તિ.

૮૮. એવં ઇમાય ગાથાય સયં અનુત્તરં મગ્ગં ઉપ્પાદેત્વા દેસનાય અનુત્તરો મગ્ગદેસી સમાનોપિ દૂતમિવ લેખવાચકમિવ ચ રઞ્ઞો અત્તનો સાસનહરં સાસનજોતકઞ્ચ ‘‘મગ્ગદેસિ’’ન્તિ ખીણાસવસમણં નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ સેક્ખસમણઞ્ચ સીલવન્તપુથુજ્જનસમણઞ્ચ નિદ્દિસન્તો આહ ‘‘યો ધમ્મપદે’’તિ. તત્થ પદવણ્ણના પાકટાયેવ. અયં પનેત્થ અત્થવણ્ણના – યો નિબ્બાનધમ્મસ્સ પદત્તા ધમ્મપદે, ઉભો અન્તે અનુપગમ્મ દેસિતત્તા આસયાનુરૂપતો વા સતિપટ્ઠાનાદિનાનપ્પકારેહિ દેસિતત્તા સુદેસિતે, મગ્ગસમઙ્ગીપિ અનવસિતમગ્ગકિચ્ચત્તા મગ્ગે જીવતિ, સીલસંયમેન સઞ્ઞતો, કાયાદીસુ સૂપટ્ઠિતાય ચિરકતાદિસરણાય વા સતિયા સતિમા, અણુમત્તસ્સાપિ વજ્જસ્સ અભાવતો અનવજ્જત્તા, કોટ્ઠાસભાવેન ચ પદત્તા સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મસઙ્ખાતાનિ અનવજ્જપદાનિ ભઙ્ગઞાણતો પભુતિ ભાવનાસેવનાય સેવમાનો, તં ભિક્ખુનં તતિયં મગ્ગજીવિન્તિ આહૂતિ.

૮૯. એવં ભગવા ઇમાય ગાથાય ‘‘મગ્ગજીવિ’’ન્તિ સેક્ખસમણં સીલવન્તપુથુજ્જનસમણઞ્ચ નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ તં ભણ્ડું કાસાવકણ્ઠં કેવલં વોહારમત્તસમણં નિદ્દિસન્તો આહ ‘‘છદનં કત્વાના’’તિ. તત્થ છદનં કત્વાનાતિ પતિરૂપં કરિત્વા, વેસં ગહેત્વા, લિઙ્ગં ધારેત્વાતિ અત્થો. સુબ્બતાનન્તિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનં. તેસઞ્હિ સુન્દરાનિ વતાનિ, તસ્મા તે સુબ્બતાતિ વુચ્ચન્તિ. પક્ખન્દીતિ પક્ખન્દકો, અન્તો પવિસકોતિ અત્થો. દુસ્સીલો હિ ગૂથપટિચ્છાદનત્થં તિણપણ્ણાદિચ્છદનં વિય અત્તનો દુસ્સીલભાવં પટિચ્છાદનત્થં સુબ્બતાનં છદનં કત્વા ‘‘અહમ્પિ ભિક્ખૂ’’તિ ભિક્ખુમજ્ઝે પક્ખન્દતિ, ‘‘એત્તકવસ્સેન ભિક્ખુના ગહેતબ્બં એત’’ન્તિ લાભે દીયમાને ‘‘અહં એત્તકવસ્સો’’તિ ગણ્હિતું પક્ખન્દતિ, તેન વુચ્ચતિ ‘‘છદનં કત્વાન સુબ્બતાનં પક્ખન્દી’’તિ. ચતુન્નમ્પિ ખત્તિયાદિકુલાનં ઉપ્પન્નં પસાદં અનનુરૂપપટિપત્તિયા દૂસેતીતિ કુલદૂસકો. પગબ્ભોતિ અટ્ઠટ્ઠાનેન કાયપાગબ્ભિયેન, ચતુટ્ઠાનેન વચીપાગબ્ભિયેન, અનેકટ્ઠાનેન મનોપાગબ્ભિયેન ચ સમન્નાગતોતિ અત્થો. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારં પન મેત્તસુત્તવણ્ણનાયં વક્ખામ.

કતપટિચ્છાદનલક્ખણાય માયાય સમન્નાગતત્તા માયાવી. સીલસંયમાભાવેન અસઞ્ઞતો. પલાપસદિસત્તા પલાપો. યથા હિ પલાપો અન્તો તણ્ડુલરહિતોપિ બહિ થુસેન વીહિ વિય દિસ્સતિ, એવમિધેકચ્ચો અન્તો સીલાદિગુણસારવિરહિતોપિ બહિ સુબ્બતચ્છદનેન સમણવેસેન સમણો વિય દિસ્સતિ. સો એવં પલાપસદિસત્તા ‘‘પલાપો’’તિ વુચ્ચતિ. આનાપાનસ્સતિસુત્તે પન ‘‘અપલાપાયં, ભિક્ખવે, પરિસા, નિપ્પલાપાયં, ભિક્ખવે, પરિસા, સુદ્ધા સારે પતિટ્ઠિતા’’તિ (મ. નિ. ૩.૧૪૬) એવં પુથુજ્જનકલ્યાણોપિ ‘‘પલાપો’’તિ વુત્તો. ઇધ પન કપિલસુત્તે ચ ‘‘તતો પલાપે વાહેથ, અસ્સમણે સમણમાનિને’’તિ (સુ. નિ. ૨૮૪) એવં પરાજિતકો ‘‘પલાપો’’તિ વુત્તો. પતિરૂપેન ચરં સમગ્ગદૂસીતિ તં સુબ્બતાનં છદનં કત્વા યથા ચરન્તં ‘‘આરઞ્ઞિકો અયં રુક્ખમૂલિકો, પંસુકૂલિકો, પિણ્ડપાતિકો, અપ્પિચ્છો, સન્તુટ્ઠો’’તિ જનો જાનાતિ, એવં પતિરૂપેન યુત્તરૂપેન બાહિરમટ્ઠેન આચારેન ચરન્તો પુગ્ગલો અત્તનો લોકુત્તરમગ્ગસ્સ, પરેસં સુગતિમગ્ગસ્સ ચ દૂસનતો ‘‘મગ્ગદૂસી’’તિ વેદિતબ્બો.

૯૦. એવં ઇમાય ગાથાય ‘‘મગ્ગદૂસી’’તિ દુસ્સીલં વોહારમત્તકસમણં નિદ્દિસિત્વા ઇદાનિ તેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં અબ્યામિસ્સીભાવં દીપેન્તો આહ ‘‘એતે ચ પટિવિજ્ઝી’’તિ. તસ્સત્થો – એતે ચતુરો સમણે યથાવુત્તેન લક્ખણેન પટિવિજ્ઝિ અઞ્ઞાસિ સચ્છાકાસિ યો ગહટ્ઠો ખત્તિયો વા બ્રાહ્મણો વા અઞ્ઞો વા કોચિ, ઇમેસં ચતુન્નં સમણાનં લક્ખણસ્સવનમત્તેન સુતવા, તસ્સેવ લક્ખણસ્સ અરિયાનં સન્તિકે સુતત્તા અરિયસાવકો, તેયેવ સમણે ‘‘અયઞ્ચ અયઞ્ચ એવંલક્ખણો’’તિ પજાનનમત્તેન સપ્પઞ્ઞો, યાદિસો અયં પચ્છા વુત્તો મગ્ગદૂસી, ઇતરેપિ સબ્બે નેતાદિસાતિ ઞત્વા ઇતિ દિસ્વા એવં પાપં કરોન્તમ્પિ એતં પાપભિક્ખું દિસ્વા. તત્થાયં યોજના – એતે ચ પટિવિજ્ઝિ યો ગહટ્ઠો સુતવા અરિયસાવકો સપ્પઞ્ઞો, તસ્સ તાય પઞ્ઞાય સબ્બે ‘‘નેતાદિસા’’તિ ઞત્વા વિહરતો ઇતિ દિસ્વા ન હાપેતિ સદ્ધા, એવં પાપકમ્મં કરોન્તં પાપભિક્ખું દિસ્વાપિ ન હાપેતિ, ન હાયતિ, ન નસ્સતિ સદ્ધાતિ.

એવં ઇમાય ગાથાય તેસં અબ્યામિસ્સીભાવં દીપેત્વા ઇદાનિ ઇતિ દિસ્વાપિ ‘‘સબ્બે નેતાદિસા’’તિ જાનન્તં અરિયસાવકં પસંસન્તો આહ ‘‘કથઞ્હિ દુટ્ઠેના’’તિ. તસ્સ સમ્બન્ધો – એતદેવ ચ યુત્તં સુતવતો અરિયસાવકસ્સ, યદિદં એકચ્ચં પાપં કરોન્તં ઇતિ દિસ્વાપિ સબ્બે ‘‘નેતાદિસા’’તિ જાનનં. કિં કારણા? કથઞ્હિ દુટ્ઠેન અસમ્પદુટ્ઠં, સુદ્ધં અસુદ્ધેન સમં કરેય્યાતિ? તસ્સત્થો – કથઞ્હિ સુતવા અરિયસાવકો સપ્પઞ્ઞો, સીલવિપત્તિયા દુટ્ઠેન મગ્ગદૂસિના અદુટ્ઠં ઇતરં સમણત્તયં, સુદ્ધં સમણત્તયમેવં અપરિસુદ્ધકાયસમાચારતાદીહિ અસુદ્ધેન પચ્છિમેન વોહારમત્તકસમણેન સમં કરેય્ય સદિસન્તિ જાનેય્યાતિ. સુત્તપરિયોસાને ઉપાસકસ્સ મગ્ગો વા ફલં વા ન કથિતં. કઙ્ખામત્તમેવ હિ તસ્સ પહીનન્તિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય ચુન્દસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. પરાભવસુત્તવણ્ણના

એવં મે સુતન્તિ પરાભવસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? મઙ્ગલસુત્તં કિર સુત્વા દેવાનં એતદહોસિ – ‘‘ભગવતા મઙ્ગલસુત્તે સત્તાનં વુડ્ઢિઞ્ચ સોત્થિઞ્ચ કથયમાનેન એકંસેન ભવો એવ કથિતો, નો પરાભવો. હન્દ દાનિ યેન સત્તા પરિહાયન્તિ વિનસ્સન્તિ, તં નેસં પરાભવમ્પિ પુચ્છામા’’તિ. અથ મઙ્ગલસુત્તં કથિતદિવસતો દુતિયદિવસે દસસહસ્સચક્કવાળેસુ દેવતાયો પરાભવસુત્તં સોતુકામા ઇમસ્મિં એકચક્કવાળે સન્નિપતિત્વા એકવાલગ્ગકોટિઓકાસમત્તે દસપિ વીસમ્પિ તિંસમ્પિ ચત્તાલીસમ્પિ પઞ્ઞાસમ્પિ સટ્ઠિપિ સત્તતિપિ અસીતિપિ સુખુમત્તભાવે નિમ્મિનિત્વા સબ્બદેવમારબ્રહ્માનો સિરિયા ચ તેજેન ચ અધિગય્હ વિરોચમાનં પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસિન્નં ભગવન્તં પરિવારેત્વા અટ્ઠંસુ. તતો સક્કેન દેવાનમિન્દેન આણત્તો અઞ્ઞતરો દેવપુત્તો ભગવન્તં પરાભવપઞ્હં પુચ્છિ. અથ ભગવા પુચ્છાવસેન ઇમં સુત્તમભાસિ.

તત્થ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિ આયસ્મતા આનન્દેન વુત્તં. ‘‘પરાભવન્તં પુરિસ’’ન્તિઆદિના નયેન એકન્તરિકા ગાથા દેવપુત્તેન વુત્તા, ‘‘સુવિજાનો ભવં હોતી’’તિઆદિના નયેન એકન્તરિકા એવ અવસાનગાથા ચ ભગવતા વુત્તા, તદેતં સબ્બમ્પિ સમોધાનેત્વા ‘‘પરાભવસુત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તત્થ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં સબ્બં મઙ્ગલસુત્તવણ્ણનાયં વક્ખામ.

૯૧. પરાભવન્તં પુરિસન્તિઆદીસુ પન પરાભવન્તન્તિ પરિહાયન્તં વિનસ્સન્તં. પુરિસન્તિ યંકિઞ્ચિ સત્તં જન્તું. મયં પુચ્છામ ગોતમાતિ સેસદેવેહિ સદ્ધિં અત્તાનં નિદસ્સેત્વા ઓકાસં કારેન્તો સો દેવપુત્તો ગોત્તેન ભગવન્તં આલપતિ. ભવન્તં પુટ્ઠુમાગમ્માતિ મયઞ્હિ ભવન્તં પુચ્છિસ્સામાતિ તતો તતો ચક્કવાળા આગતાતિ અત્થો. એતેન આદરં દસ્સેતિ. કિં પરાભવતો મુખન્તિ એવં આગતાનં અમ્હાકં બ્રૂહિ પરાભવતો પુરિસસ્સ કિં મુખં, કિં દ્વારં, કા યોનિ, કિં કારણં, યેન મયં પરાભવન્તં પુરિસં જાનેય્યામાતિ અત્થો. એતેન ‘‘પરાભવન્તં પુરિસ’’ન્તિ એત્થ વુત્તસ્સ પરાભવતો પુરિસસ્સ પરાભવકારણં પુચ્છતિ. પરાભવકારણે હિ ઞાતે તેન કારણસામઞ્ઞેન સક્કા યો કોચિ પરાભવપુરિસો જાનિતુન્તિ.

૯૨. અથસ્સ ભગવા સુટ્ઠુ પાકટીકરણત્થં પટિપક્ખં દસ્સેત્વા પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય દેસનાય પરાભવમુખં દીપેન્તો આહ ‘‘સુવિજાનો ભવ’’ન્તિ. તસ્સત્થો – ય્વાયં ભવં વડ્ઢન્તો અપરિહાયન્તો પુરિસો, સો સુવિજાનો હોતિ, સુખેન અકસિરેન અકિચ્છેન સક્કા વિજાનિતું. યોપાયં પરાભવતીતિ પરાભવો, પરિહાયતિ વિનસ્સતિ, યસ્સ તુમ્હે પરાભવતો પુરિસસ્સ મુખં મં પુચ્છથ, સોપિ સુવિજાનો. કથં? અયઞ્હિ ધમ્મકામો ભવં હોતિ દસકુસલકમ્મપથધમ્મં કામેતિ, પિહેતિ, પત્થેતિ, સુણાતિ, પટિપજ્જતિ, સો તં પટિપત્તિં દિસ્વા સુત્વા ચ જાનિતબ્બતો સુવિજાનો હોતિ. ઇતરોપિ ધમ્મદેસ્સી પરાભવો, તમેવ ધમ્મં દેસ્સતિ, ન કામેતિ, ન પિહેતિ, ન પત્થેતિ, ન સુણાતિ, ન પટિપજ્જતિ, સો તં વિપ્પટિપત્તિં દિસ્વા સુત્વા ચ જાનિતબ્બતો સુવિજાનો હોતીતિ. એવમેત્થ ભગવા પટિપક્ખં દસ્સેન્તો અત્થતો ધમ્મકામતં ભવતો મુખં દસ્સેત્વા ધમ્મદેસ્સિતં પરાભવતો મુખં દસ્સેતીતિ વેદિતબ્બં.

૯૩. અથ સા દેવતા ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દમાના આહ ‘‘ઇતિ હેત’’ન્તિ. તસ્સત્થો – ઇતિ હિ યથા વુત્તો ભગવતા, તથેવ એતં વિજાનામ, ગણ્હામ, ધારેમ, પઠમો સો પરાભવો સો ધમ્મદેસ્સિતાલક્ખણો પઠમો પરાભવો. યાનિ મયં પરાભવમુખાનિ વિજાનિતું આગતમ્હા, તેસુ ઇદં તાવ એકં પરાભવમુખન્તિ વુત્તં હોતિ. તત્થ વિગ્ગહો, પરાભવન્તિ એતેનાતિ પરાભવો. કેન ચ પરાભવન્તિ? યં પરાભવતો મુખં, કારણં, તેન. બ્યઞ્જનમત્તેન એવ હિ એત્થ નાનાકરણં, અત્થતો પન પરાભવોતિ વા પરાભવતો મુખન્તિ વા નાનાકરણં નત્થિ. એવમેકં પરાભવતો મુખં વિજાનામાતિ અભિનન્દિત્વા તતો પરં ઞાતુકામતાયાહ ‘‘દુતિયં ભગવા બ્રૂહિ, કિં પરાભવતો મુખ’’ન્તિ. ઇતો પરઞ્ચ તતિયં ચતુત્થન્તિઆદીસુપિ ઇમિનાવ નયેનત્થો વેદિતબ્બો.

૯૪. બ્યાકરણપક્ખેપિ ચ યસ્મા તે તે સત્તા તેહિ તેહિ પરાભવમુખેહિ સમન્નાગતા, ન એકોયેવ સબ્બેહિ, ન ચ સબ્બે એકેનેવ, તસ્મા તેસં તેસં તાનિ તાનિ પરાભવમુખાનિ દસ્સેતું ‘‘અસન્તસ્સ પિયા હોન્તી’’તિઆદિના નયેન પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય એવ દેસનાય નાનાવિધાનિ પરાભવમુખાનિ બ્યાકાસીતિ વેદિતબ્બા.

તત્રાયં સઙ્ખેપતો અત્થવણ્ણના – અસન્તો નામ છ સત્થારો, યે વા પનઞ્ઞેપિ અવૂપસન્તેન કાયવચીમનોકમ્મેન સમન્નાગતા, તે અસન્તો અસ્સપિયા હોન્તિ સુનક્ખત્તાદીનં અચેલકકોરખત્તિયાદયો વિય. સન્તો નામ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકા. યે વા પનઞ્ઞેપિ વૂપસન્તેન કાયવચીમનોકમ્મેન સમન્નાગતા, તે સન્તે ન કુરુતે પિયં, અત્તનો પિયે ઇટ્ઠે કન્તે મનાપે ન કુરુતેતિ અત્થો. વેનેય્યવસેન હેત્થ વચનભેદો કતોતિ વેદિતબ્બો. અથ વા સન્તે ન કુરુતેતિ સન્તે ન સેવતીતિ અત્થો, યથા ‘‘રાજાનં સેવતી’’તિ એતસ્મિઞ્હિ અત્થે રાજાનં પિયં કુરુતેતિ સદ્દવિદૂ મન્તેન્તિ. પિયન્તિ પિયમાનો, તુસ્સમાનો, મોદમાનોતિ અત્થો. અસતં ધમ્મો નામ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ, દસાકુસલકમ્મપથા વા. તં અસતં ધમ્મં રોચેતિ, પિહેતિ, પત્થેતિ, સેવતિ. એવમેતાય ગાથાય અસન્તપિયતા, સન્તઅપ્પિયતા, અસદ્ધમ્મરોચનઞ્ચાતિ તિવિધં પરાભવતો મુખં વુત્તં. એતેન હિ સમન્નાગતો પુરિસો પરાભવતિ પરિહાયતિ, નેવ ઇધ ન હુરં વુડ્ઢિં પાપુણાતિ, તસ્મા ‘‘પરાભવતો મુખ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. વિત્થારં પનેત્થ ‘‘અસેવના ચ બાલાનં, પણ્ડિતાનઞ્ચ સેવના’’તિ ગાથાવણ્ણનાયં વક્ખામ.

૯૬. નિદ્દાસીલી નામ યો ગચ્છન્તોપિ, નિસીદન્તોપિ, તિટ્ઠન્તોપિ, સયાનોપિ નિદ્દાયતિયેવ. સભાસીલી નામ સઙ્ગણિકારામતં, ભસ્સારામતમનુયુત્તો. અનુટ્ઠાતાતિ વીરિયતેજવિરહિતો ઉટ્ઠાનસીલો ન હોતિ, અઞ્ઞેહિ ચોદિયમાનો ગહટ્ઠો વા સમાનો ગહટ્ઠકમ્મં, પબ્બજિતો વા પબ્બજિતકમ્મં આરભતિ. અલસોતિ જાતિઅલસો, અચ્ચન્તાભિભૂતો થિનેન ઠિતટ્ઠાને ઠિતો એવ હોતિ, નિસિન્નટ્ઠાને નિસિન્નો એવ હોતિ, અત્તનો ઉસ્સાહેન અઞ્ઞં ઇરિયાપથં ન કપ્પેતિ. અતીતે અરઞ્ઞે અગ્ગિમ્હિ ઉટ્ઠિતે અપલાયનઅલસા ચેત્થ નિદસ્સનં. અયમેત્થ ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદો, તતો લામકપરિચ્છેદેનાપિ પન અલસો અલસોત્વેવ વેદિતબ્બો. ધજોવ રથસ્સ, ધૂમોવ અગ્ગિનો, કોધો પઞ્ઞાણમસ્સાતિ કોધપઞ્ઞાણો. દોસચરિતો ખિપ્પકોપી અરુકૂપમચિત્તો પુગ્ગલો એવરૂપો હોતિ. ઇમાય ગાથાય નિદ્દાસીલતા, સભાસીલતા, અનુટ્ઠાનતા, અલસતા, કોધપઞ્ઞાણતાતિ પઞ્ચવિધં પરાભવમુખં વુત્તં. એતેન હિ સમન્નાગતો નેવ ગહટ્ઠો ગહટ્ઠવુડ્ઢિં, ન પબ્બજિતો પબ્બજિતવુડ્ઢિં પાપુણાતિ, અઞ્ઞદત્થુ પરિહાયતિયેવ પરાભવતિયેવ, તસ્મા ‘‘પરાભવતો મુખ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

૯૮. માતાતિ જનિકા વેદિતબ્બા. પિતાતિ જનકોયેવ. જિણ્ણકં સરીરસિથિલતાય. ગતયોબ્બનં યોબ્બનાતિક્કમેન આસીતિકં વા નાવુતિકં વા સયં કમ્માનિ કાતુમસમત્થં. પહુ સન્તોતિ સમત્થો સમાનો સુખં જીવમાનો. ન ભરતીતિ ન પોસેતિ. ઇમાય ગાથાય માતાપિતૂનં અભરણં, અપોસનં, અનુપટ્ઠાનં એકંયેવ પરાભવમુખં વુત્તં. એતેન હિ સમન્નાગતો યં તં –

‘‘તાય નં પારિચરિયાય, માતાપિતૂસુ પણ્ડિતા;

ઇધેવ નં પસંસન્તિ, પેચ્ચ સગ્ગે પમોદતી’’તિ. (ઇતિવુ. ૧૦૬; અ. નિ. ૪.૬૩) –

માતાપિતુભરણે આનિસંસં વુત્તં. તં ન પાપુણાતિ, અઞ્ઞદત્થુ ‘‘માતાપિતરોપિ ન ભરતિ, કં અઞ્ઞં ભરિસ્સતી’’તિ નિન્દઞ્ચ વજ્જનીયતઞ્ચ દુગ્ગતિઞ્ચ પાપુણન્તો પરાભવતિયેવ, તસ્મા ‘‘પરાભવતો મુખ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

૧૦૦. પાપાનં બાહિતત્તા બ્રાહ્મણં, સમિતત્તા સમણં. બ્રાહ્મણકુલપ્પભવમ્પિ વા બ્રાહ્મણં, પબ્બજ્જુપગતં સમણં, તતો અઞ્ઞં વાપિ યંકિઞ્ચિ યાચનકં. મુસાવાદેન વઞ્ચેતીતિ ‘‘વદ, ભન્તે, પચ્ચયેના’’તિ પવારેત્વા યાચિતો વા પટિજાનિત્વા પચ્છા અપ્પદાનેન તસ્સ તં આસં વિસંવાદેતિ. ઇમાય ગાથાય બ્રાહ્મણાદીનં મુસાવાદેન વઞ્ચનં એકંયેવ પરાભવમુખં વુત્તં. એતેન હિ સમન્નાગતો ઇધ નિન્દં, સમ્પરાયે દુગ્ગતિં સુગતિયમ્પિ અધિપ્પાયવિપત્તિઞ્ચ પાપુણાતિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘દુસ્સીલસ્સ સીલવિપન્નસ્સ પાપકો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગચ્છતી’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૪૯; અ. નિ. ૫.૨૧૩; મહાવ. ૨૮૫).

તથા –

‘‘ચતૂહિ, ભિક્ખવે, ધમ્મેહિ સમન્નાગતો યથાભતં નિક્ખિત્તો એવં નિરયે. કતમેહિ ચતૂહિ? મુસાવાદી હોતી’’તિઆદિ (અ. નિ. ૪.૮૨).

તથા –

‘‘ઇધ, સારિપુત્ત, એકચ્ચો સમણં વા બ્રાહ્મણં વા ઉપસઙ્કમિત્વા પવારેતિ, ‘વદ, ભન્તે, પચ્ચયેના’તિ, સો યેન પવારેતિ, તં ન દેતિ. સો ચે તતો ચુતો ઇત્થત્તં આગચ્છતિ. સો યં યદેવ વણિજ્જં પયોજેતિ, સાસ્સ હોતિ છેદગામિની. ઇધ પન સારિપુત્ત…પે… સો યેન પવારેતિ, ન તં યથાધિપ્પાયં દેતિ. સો ચે તતો ચુતો ઇત્થત્તં આગચ્છતિ. સો યં યદેવ વણિજ્જં પયોજેતિ, સાસ્સ ન હોતિ યથાધિપ્પાયા’’તિ (અ. નિ. ૪.૭૯).

એવમિમાનિ નિન્દાદીનિ પાપુણન્તો પરાભવતિયેવ, તસ્મા ‘‘પરાભવતો મુખ’’ન્તિ વુત્તં.

૧૦૨. પહૂતવિત્તોતિ પહૂતજાતરૂપરજતમણિરતનો. સહિરઞ્ઞોતિ સકહાપણો. સભોજનોતિ અનેકસૂપબ્યઞ્જનભોજનસમ્પન્નો. એકો ભુઞ્જતિ સાદૂનીતિ સાદૂનિ ભોજનાનિ અત્તનો પુત્તાનમ્પિ અદત્વા પટિચ્છન્નોકાસે ભુઞ્જતીતિ એકો ભુઞ્જતિ સાદૂનિ. ઇમાય ગાથાય ભોજનગિદ્ધતાય ભોજનમચ્છરિયં એકંયેવ પરાભવમુખં વુત્તં. એતેન હિ સમન્નાગતો નિન્દં વજ્જનીયં દુગ્ગતિન્તિ એવમાદીનિ પાપુણન્તો પરાભવતિયેવ, તસ્મા ‘‘પરાભવતો મુખ’’ન્તિ વુત્તં. વુત્તનયેનેવ સબ્બં સુત્તાનુસારેન યોજેતબ્બં, અતિવિત્થારભયેન પન ઇદાનિ યોજનાનયં અદસ્સેત્વા અત્થમત્તમેવ ભણામ.

૧૦૪. જાતિત્થદ્ધો નામ યો ‘‘અહં જાતિસમ્પન્નો’’તિ માનં જનેત્વા તેન થદ્ધો વાતપૂરિતભસ્તા વિય ઉદ્ધુમાતો હુત્વા ન કસ્સચિ ઓનમતિ. એસ નયો ધનગોત્તત્થદ્ધેસુ. સઞ્ઞાતિં અતિમઞ્ઞેતીતિ અત્તનો ઞાતિમ્પિ જાતિયા અતિમઞ્ઞતિ સક્યા વિય વિટટૂભં. ધનેનાપિ ચ ‘‘કપણો અયં દલિદ્દો’’તિ અતિમઞ્ઞતિ, સામીચિમત્તમ્પિ ન કરોતિ, તસ્સ તે ઞાતયો પરાભવમેવ ઇચ્છન્તિ. ઇમાય ગાથાય વત્થુતો ચતુબ્બિધં, લક્ખણતો એકંયેવ પરાભવમુખં વુત્તં.

૧૦૬. ઇત્થિધુત્તોતિ ઇત્થીસુ સારત્તો, યંકિઞ્ચિ અત્થિ, તં સબ્બમ્પિ દત્વા અપરાપરં ઇત્થિં સઙ્ગણ્હાતિ. તથા સબ્બમ્પિ અત્તનો સન્તકં નિક્ખિપિત્વા સુરાપાનપયુત્તો સુરાધુત્તો. નિવત્થસાટકમ્પિ નિક્ખિપિત્વા જૂતકીળનમનુયુત્તો અક્ખધુત્તો. એતેહિ તીહિ ઠાનેહિ યંકિઞ્ચિપિ લદ્ધં હોતિ, તસ્સ વિનાસનતો લદ્ધં લદ્ધં વિનાસેતીતિ વેદિતબ્બો. એવંવિધો પરાભવતિયેવ, તેનસ્સેતં ઇમાય ગાથાય તિવિધં પરાભવમુખં વુત્તં.

૧૦૮. સેહિ દારેહીતિ અત્તનો દારેહિ. યો અત્તનો દારેહિ અસન્તુટ્ઠો હુત્વા વેસિયાસુ પદુસ્સતિ, તથા પરદારેસુ, સો યસ્મા વેસીનં ધનપ્પદાનેન પરદારસેવનેન ચ રાજદણ્ડાદીહિ પરાભવતિયેવ, તેનસ્સેતં ઇમાય ગાથાય દુવિધં પરાભવમુખં વુત્તં.

૧૧૦. અતીતયોબ્બનોતિ યોબ્બનમતિચ્ચ આસીતિકો વા નાવુતિકો વા હુત્વા આનેતિ પરિગ્ગણ્હાતિ. તિમ્બરુત્થનિન્તિ તિમ્બરુફલસદિસત્થનિં તરુણદારિકં. તસ્સા ઇસ્સા ન સુપતીતિ ‘‘દહરાય મહલ્લકેન સદ્ધિં રતિ ચ સંવાસો ચ અમનાપો, મા હેવ ખો તરુણં પત્થેય્યા’’તિ ઇસ્સાય તં રક્ખન્તો ન સુપતિ. સો યસ્મા કામરાગેન ચ ઇસ્સાય ચ ડય્હન્તો બહિદ્ધા કમ્મન્તે ચ અપ્પયોજેન્તો પરાભવતિયેવ, તેનસ્સેતં ઇમાય ગાથાય ઇમં ઇસ્સાય અસુપનં એકંયેવ પરાભવમુખં વુત્તં.

૧૧૨. સોણ્ડિન્તિ મચ્છમંસાદીસુ લોલં ગેધજાતિકં. વિકિરણિન્તિ તેસં અત્થાય ધનં પંસુકં વિય વિકિરિત્વા નાસનસીલં. પુરિસં વાપિ તાદિસન્તિ પુરિસો વાપિ યો એવરૂપો હોતિ, તં યો ઇસ્સરિયસ્મિં ઠપેતિ, લઞ્છનમુદ્દિકાદીનિ દત્વા ઘરાવાસે કમ્મન્તે વા વણિજ્જાદિવોહારેસુ વા તદેવ વાવટં કારેતિ. સો યસ્મા તસ્સ દોસેન ધનક્ખયં પાપુણન્તો પરાભવતિયેવ, તેનસ્સેતં ઇમાય ગાથાય તથાવિધસ્સ ઇસ્સરિયસ્મિં ઠપનં એકંયેવ પરાભવમુખં વુત્તં.

૧૧૪. અપ્પભોગો નામ સન્નિચિતાનઞ્ચ ભોગાનં આયમુખસ્સ ચ અભાવતો. મહાતણ્હોતિ મહતિયા ભોગતણ્હાય સમન્નાગતો, યં લદ્ધં, તેન અસન્તુટ્ઠો. ખત્તિયે જાયતે કુલેતિ ખત્તિયાનં કુલે જાયતિ. સો ચ રજ્જં પત્થયતીતિ સો એતાય મહાતણ્હતાય અનુપાયેન ઉપ્પટિપાટિયા અત્તનો દાયજ્જભૂતં અલબ્ભનેય્યં વા પરસન્તકં રજ્જં પત્થેતિ, સો એવં પત્થેન્તો યસ્મા તમ્પિ અપ્પકં ભોગં યોધાજીવાદીનં દત્વા રજ્જં અપાપુણન્તો પરાભવતિયેવ, તેનસ્સેતં ઇમાય ગાથાય રજ્જપત્થનં એકંયેવ પરાભવમુખં વુત્તં.

૧૧૫. ઇતો પરં યદિ સા દેવતા ‘‘તેરસમં ભગવા બ્રૂહિ…પે… સતસહસ્સિમં ભગવા બ્રૂહી’’તિ પુચ્છેય્ય, તમ્પિ ભગવા કથેય્ય. યસ્મા પન સા દેવતા ‘‘કિં ઇમેહિ પુચ્છિતેહિ, એકમેત્થ વુડ્ઢિકરં નત્થી’’તિ તાનિ પરાભવમુખાનિ અસુય્યમાના એત્તકમ્પિ પુચ્છિત્વા વિપ્પટિસારી હુત્વા તુણ્હી અહોસિ, તસ્મા ભગવા તસ્સાસયં વિદિત્વા દેસનં નિટ્ઠાપેન્તો ઇમં ગાથં અભાસિ ‘‘એતે પરાભવે લોકે’’તિ.

તત્થ પણ્ડિતોતિ પરિવીમંસાય સમન્નાગતો. સમવેક્ખિયાતિ પઞ્ઞાચક્ખુના ઉપપરિક્ખિત્વા. અરિયોતિ ન મગ્ગેન, ન ફલેન, અપિચ ખો, પન એતસ્મિં પરાભવસઙ્ખાતે અનયે ન ઇરિયતીતિ અરિયો. યેન દસ્સનેન યાય પઞ્ઞાય પરાભવે દિસ્વા વિવજ્જેતિ, તેન સમ્પન્નત્તા દસ્સનસમ્પન્નો. સ લોકં ભજતે સિવન્તિ સો એવરૂપો સિવં ખેમમુત્તમમનુપદ્દવં દેવલોકં ભજતિ, અલ્લીયતિ, ઉપગચ્છતીતિ વુત્તં હોતિ. દેસનાપરિયોસાને પરાભવમુખાનિ સુત્વા ઉપ્પન્નસંવેગાનુરૂપં યોનિસો પદહિત્વા સોતાપત્તિસકદાગામિઅનાગામિફલાનિ પત્તા દેવતા ગણનં વીતિવત્તા. યથાહ –

‘‘મહાસમયસુત્તે ચ, અથો મઙ્ગલસુત્તકે;

સમચિત્તે રાહુલોવાદે, ધમ્મચક્કે પરાભવે.

‘‘દેવતાસમિતી તત્થ, અપ્પમેય્યા અસઙ્ખિયા;

ધમ્માભિસમયો ચેત્થ, ગણનાતો અસઙ્ખિયો’’તિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય પરાભવસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. અગ્ગિકભારદ્વાજસુત્તવણ્ણના

એવં મે સુતન્તિ અગ્ગિકભારદ્વાજસુત્તં, ‘‘વસલસુત્ત’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ. કા ઉપ્પત્તિ? ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. કસિભારદ્વાજસુત્તે વુત્તનયેન પચ્છાભત્તકિચ્ચાવસાને બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો અગ્ગિકભારદ્વાજં બ્રાહ્મણં સરણસિક્ખાપદાનં ઉપનિસ્સયસમ્પન્નં દિસ્વા ‘‘તત્થ મયિ ગતે કથા પવત્તિસ્સતિ, તતો કથાવસાને ધમ્મદેસનં સુત્વા એસ બ્રાહ્મણો સરણં ગન્ત્વા સિક્ખાપદાનિ સમાદિયિસ્સતી’’તિ ઞત્વા, તત્થ ગન્ત્વા, પવત્તાય કથાય બ્રાહ્મણેન ધમ્મદેસનં યાચિતો ઇમં સુત્તં અભાસિ. તત્થ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિં મઙ્ગલસુત્તવણ્ણનાયં વણ્ણયિસ્સામ, ‘‘અથ ખો ભગવા પુબ્બણ્હસમય’’ન્તિઆદિ કસિભારદ્વાજસુત્તે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

તેન ખો પન સમયેન અગ્ગિકભારદ્વાજસ્સાતિ યં યં અવુત્તપુબ્બં, તં તદેવ વણ્ણયિસ્સામ. સેય્યથિદં – સો હિ બ્રાહ્મણો અગ્ગિં જુહતિ પરિચરતીતિ કત્વા અગ્ગિકોતિ નામેન પાકટો અહોસિ, ભારદ્વાજોતિ ગોત્તેન. તસ્મા વુત્તં ‘‘અગ્ગિકભારદ્વાજસ્સા’’તિ. નિવેસનેતિ ઘરે. તસ્સ કિર બ્રાહ્મણસ્સ નિવેસનદ્વારે અન્તરવીથિયં અગ્ગિહુતસાલા અહોસિ. તતો ‘‘નિવેસનદ્વારે’’તિ વત્તબ્બે તસ્સપિ પદેસસ્સ નિવેસનેયેવ પરિયાપન્નત્તા ‘‘નિવેસને’’તિ વુત્તં. સમીપત્થે વા ભુમ્મવચનં, નિવેસનસમીપેતિ અત્થો. અગ્ગિ પજ્જલિતો હોતીતિ અગ્ગિયાધાને ઠિતો અગ્ગિ કતબ્ભુદ્ધરણો સમિધાપક્ખેપં બીજનવાતઞ્ચ લભિત્વા જલિતો ઉદ્ધં સમુગ્ગતચ્ચિસમાકુલો હોતિ. આહુતિ પગ્ગહિતાતિ સસીસં ન્હાયિત્વા મહતા સક્કારેન પાયાસસપ્પિમધુફાણિતાદીનિ અભિસઙ્ખતાનિ હોન્તીતિ અત્થો. યઞ્હિ કિઞ્ચિ અગ્ગિમ્હિ જુહિતબ્બં, તં સબ્બં ‘‘આહુતી’’તિ વુચ્ચતિ. સપદાનન્તિ અનુઘરં. ભગવા હિ સબ્બજનાનુગ્ગહત્થાય આહારસન્તુટ્ઠિયા ચ ઉચ્ચનીચકુલં અવોક્કમ્મ પિણ્ડાય ચરતિ. તેન વુત્તં ‘‘સપદાનં પિણ્ડાય ચરમાનો’’તિ.

અથ કિમત્થં સબ્બાકારસમ્પન્નં સમન્તપાસાદિકં ભગવન્તં દિસ્વા બ્રાહ્મણસ્સ ચિત્તં નપ્પસીદતિ? કસ્મા ચ એવં ફરુસેન વચનેન ભગવન્તં સમુદાચરતીતિ? વુચ્ચતે – અયં કિર બ્રાહ્મણો ‘‘મઙ્ગલકિચ્ચેસુ સમણદસ્સનં અવમઙ્ગલ’’ન્તિ એવંદિટ્ઠિકો, તતો ‘‘મહાબ્રહ્મુનો ભુઞ્જનવેલાય કાળકણ્ણી મુણ્ડકસમણકો મમ નિવેસનં ઉપસઙ્કમતી’’તિ મન્ત્વા ચિત્તં નપ્પસાદેસિ, અઞ્ઞદત્થુ દોસવસંયેવ અગમાસિ. અથ કુદ્ધો અનત્તમનો અનત્તમનવાચં નિચ્છારેસિ ‘‘તત્રેવ મુણ્ડકા’’તિઆદિ. તત્રાપિ ચ યસ્મા ‘‘મુણ્ડો અસુદ્ધો હોતી’’તિ બ્રાહ્મણાનં દિટ્ઠિ, તસ્મા ‘‘અયં અસુદ્ધો, તેન દેવબ્રાહ્મણપૂજકો ન હોતી’’તિ જિગુચ્છન્તો ‘‘મુણ્ડકા’’તિ આહ. મુણ્ડકત્તા વા ઉચ્છિટ્ઠો એસ, ન ઇમં પદેસં અરહતિ આગચ્છિતુન્તિ સમણો હુત્વાપિ ઈદિસં કાયકિલેસં ન વણ્ણેતીતિ ચ સમણભાવં જિગુચ્છન્તો ‘‘સમણકા’’તિ આહ. ન કેવલં દોસવસેનેવ, વસલે વા પબ્બાજેત્વા તેહિ સદ્ધિં એકતો સમ્ભોગપરિભોગકરણેન પતિતો અયં વસલતોપિ પાપતરોતિ જિગુચ્છન્તો ‘‘વસલકા’’તિ આહ – ‘‘વસલજાતિકાનં વા આહુતિદસ્સનમત્તસવનેન પાપં હોતી’’તિ મઞ્ઞમાનોપિ એવમાહ.

ભગવા તથા વુત્તોપિ વિપ્પસન્નેનેવ મુખવણ્ણેન મધુરેન સરેન બ્રાહ્મણસ્સ ઉપરિ અનુકમ્પાસીતલેન ચિત્તેન અત્તનો સબ્બસત્તેહિ અસાધારણતાદિભાવં પકાસેન્તો આહ ‘‘જાનાસિ પન, ત્વં બ્રાહ્મણા’’તિ. અથ બ્રાહ્મણો ભગવતો મુખપ્પસાદસૂચિતં તાદિભાવં ઞત્વા અનુકમ્પાસીતલેન ચિત્તેન નિચ્છારિતં મધુરસ્સરં સુત્વા અમતેનેવ અભિસિત્તહદયો અત્તમનો વિપ્પસન્નિન્દ્રિયો નિહતમાનો હુત્વા તં જાતિસભાવં વિસઉગ્ગિરસદિસં સમુદાચારવચનં પહાય ‘‘નૂન યમહં હીનજચ્ચં વસલન્તિ પચ્ચેમિ, ન સો પરમત્થતો વસલો, ન ચ હીનજચ્ચતા એવ વસલકરણો ધમ્મો’’તિ મઞ્ઞમાનો ‘‘ન ખ્વાહં, ભો ગોતમા’’તિ આહ. ધમ્મતા હેસા, યં હેતુસમ્પન્નો પચ્ચયાલાભેન ફરુસોપિ સમાનો લદ્ધમત્તે પચ્ચયે મુદુકો હોતીતિ.

તત્થ સાધૂતિ અયં સદ્દો આયાચનસમ્પટિચ્છનસમ્પહંસનસુન્દરદળ્હીકમ્માદીસુ દિસ્સતિ. ‘‘સાધુ મે, ભન્તે, ભગવા સંખિત્તેન ધમ્મં દેસેતૂ’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૪.૯૫; અ. નિ. ૭.૮૩) હિ આયાચને. ‘‘સાધુ, ભન્તેતિ ખો સો ભિક્ખુ ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દિત્વા અનુમોદિત્વા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૮૬) સમ્પટિચ્છને. ‘‘સાધુ, સાધુ, સારિપુત્તા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૩૪૯) સમ્પહંસને.

‘‘સાધુ ધમ્મરુચી રાજા, સાધુ પઞ્ઞાણવા નરો;

સાધુ મિત્તાનમદ્દુબ્ભો, પાપસ્સાકરણં સુખ’’ન્તિ. (જા. ૨.૧૮.૧૦૧) –

આદીસુ સુન્દરે. ‘‘તં સુણાથ, સાધુકં મનસિ કરોથા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧) દળ્હીકમ્મે. ઇધ પન આયાચને.

તેન હીતિ તસ્સાધિપ્પાયનિદસ્સનં, સચે ઞાતુકામોસીતિ વુત્તં હોતિ. કારણવચનં વા, તસ્સ યસ્મા ઞાતુકામોસિ, તસ્મા, બ્રાહ્મણ, સુણાહિ, સાધુકં મનસિ કરોહિ, તથા તે ભાસિસ્સામિ, યથા ત્વં જાનિસ્સસીતિ એવં પરપદેહિ સદ્ધિં સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. તત્ર ચ સુણાહીતિ સોતિન્દ્રિયવિક્ખેપવારણં, સાધુકં મનસિ કરોહીતિ મનસિકારે દળ્હીકમ્મનિયોજનેન મનિન્દ્રિયવિક્ખેપવારણં. પુરિમઞ્ચેત્થ બ્યઞ્જનવિપલ્લાસગ્ગાહવારણં, પચ્છિમં અત્થવિપલ્લાસગ્ગાહવારણં. પુરિમેન ચ ધમ્મસ્સવને નિયોજેતિ, પચ્છિમેન સુતાનં ધમ્માનં ધારણત્થૂપપરિક્ખાદીસુ. પુરિમેન ચ ‘‘સબ્યઞ્જનો અયં ધમ્મો, તસ્મા સવનીયો’’તિ દીપેતિ, પચ્છિમેન ‘‘સાત્થો, તસ્મા મનસિ કાતબ્બો’’તિ. સાધુકપદં વા ઉભયપદેહિ યોજેત્વા ‘‘યસ્મા અયં ધમ્મો ધમ્મગમ્ભીરો ચ દેસનાગમ્ભીરો ચ, તસ્મા સુણાહિ સાધુકં. યસ્મા અત્થગમ્ભીરો પટિવેધગમ્ભીરો ચ, તસ્મા સાધુકં મનસિ કરોહી’’તિ એતમત્થં દીપેન્તો આહ – ‘‘સુણાહિ સાધુકં મનસિ કરોહી’’તિ.

તતો ‘‘એવં ગમ્ભીરે કથમહં પતિટ્ઠં લભિસ્સામી’’તિ વિસીદન્તમિવ તં બ્રાહ્મણં સમુસ્સાહેન્તો આહ – ‘‘ભાસિસ્સામી’’તિ. તત્થ ‘‘યથા ત્વં ઞસ્સસિ, તથા પરિમણ્ડલેહિ પદબ્યઞ્જનેહિ ઉત્તાનેન નયેન ભાસિસ્સામી’’તિ એવમધિપ્પાયો વેદિતબ્બો. તતો ઉસ્સાહજાતો હુત્વા ‘‘એવં ભો’’તિ ખો અગ્ગિકભારદ્વાજો બ્રાહ્મણો ભગવતો પચ્ચસ્સોસિ, સમ્પટિચ્છિ પટિગ્ગહેસીતિ વુત્તં હોતિ, યથાનુસિટ્ઠં વા પટિપજ્જનેન અભિમુખો અસ્સોસીતિ. અથસ્સ ‘‘ભગવા એતદવોચા’’તિ ઇદાનિ વત્તબ્બં સન્ધાય વુત્તં ‘‘કોધનો ઉપનાહી’’તિ એવમાદિકં.

૧૧૬. તત્થ કોધનોતિ કુજ્ઝનસીલો. ઉપનાહીતિ તસ્સેવ કોધસ્સ દળ્હીકમ્મેન ઉપનાહેન સમન્નાગતો. પરેસં ગુણે મક્ખેતિ પુઞ્છતીતિ મક્ખી, પાપો ચ સો મક્ખી ચાતિ પાપમક્ખી. વિપન્નદિટ્ઠીતિ વિનટ્ઠસમ્માદિટ્ઠિ, વિપન્નાય વા વિરૂપં ગતાય દસવત્થુકાય મિચ્છાદિટ્ઠિયા સમન્નાગતો. માયાવીતિ અત્તનિ વિજ્જમાનદોસપટિચ્છાદનલક્ખણાય માયાય સમન્નાગતો. તં જઞ્ઞા વસલો ઇતીતિ તં એવરૂપં પુગ્ગલં એતેસં હીનધમ્માનં વસ્સનતો સિઞ્ચનતો અન્વાસ્સવનતો ‘‘વસલો’’તિ જાનેય્યાતિ, એતેહિ સબ્બેહિ બ્રાહ્મણમત્થકે જાતો. અયઞ્હિ પરમત્થતો વસલો એવ, અત્તનો હદયતુટ્ઠિમત્તં, ન પરન્તિ. એવમેત્થ ભગવા આદિપદેનેવ તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ કોધનિગ્ગહં કત્વા ‘‘કોધાદિધમ્મો હીનપુગ્ગલો’’તિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય ચ દેસનાય કોધાદિધમ્મે દેસેન્તો એકેન તાવ પરિયાયેન વસલઞ્ચ વસલકરણે ચ ધમ્મે દેસેસિ. એવં દેસેન્તો ચ ‘‘ત્વં અહ’’ન્તિ પરવમ્ભનં અત્તુક્કંસનઞ્ચ અકત્વા ધમ્મેનેવ સમેન ઞાયેન તં બ્રાહ્મણં વસલભાવે, અત્તાનઞ્ચ બ્રાહ્મણભાવે ઠપેસિ.

૧૧૭. ઇદાનિ યાયં બ્રાહ્મણાનં દિટ્ઠિ ‘‘કદાચિ પાણાતિપાતઅદિન્નાદાનાદીનિ કરોન્તોપિ બ્રાહ્મણો એવા’’તિ. તં દિટ્ઠિં પટિસેધેન્તો, યે ચ સત્તવિહિંસાદીસુ અકુસલધમ્મેસુ તેહિ તેહિ સમન્નાગતા આદીનવં અપસ્સન્તા તે ધમ્મે ઉપ્પાદેન્તિ, તેસં ‘‘હીના એતે ધમ્મા વસલકરણા’’તિ તત્થ આદીનવઞ્ચ દસ્સેન્તો અપરેહિપિ પરિયાયેહિ વસલઞ્ચ વસલકરણે ચ ધમ્મે દેસેતું ‘‘એકજં વા દ્વિજં વા’’તિ એવમાદિગાથાયો અભાસિ.

તત્થ એકજોતિ ઠપેત્વા અણ્ડજં અવસેસયોનિજો. સો હિ એકદા એવ જાયતિ. દ્વિજોતિ અણ્ડજો. સો હિ માતુકુચ્છિતો અણ્ડકોસતો ચાતિ દ્વિક્ખત્તું જાયતિ. તં એકજં વા દ્વિજં વાપિ. યોધ પાણન્તિ યો ઇધ સત્તં. વિહિંસતીતિ કાયદ્વારિકચેતનાસમુટ્ઠિતેન વા વચીદ્વારિકચેતનાસમુટ્ઠિતેન વા પયોગેન જીવિતા વોરોપેતિ. ‘‘પાણાનિ હિંસતી’’તિપિ પાઠો. તત્થ એકજં વા દ્વિજં વાતિ એવંપભેદાનિ યોધ પાણાનિ હિંસતીતિ એવં સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. યસ્સ પાણે દયા નત્થીતિ એતેન મનસા અનુકમ્પાય અભાવં આહ. સેસમેત્થ વુત્તનયમેવ. ઇતો પરાસુ ચ ગાથાસુ, યતો એત્તકમ્પિ અવત્વા ઇતો પરં ઉત્તાનત્થાનિ પદાનિ પરિહરન્તા અવણ્ણિતપદવણ્ણનામત્તમેવ કરિસ્સામ.

૧૧૮. હન્તીતિ હનતિ વિનાસેતિ. પરિરુન્ધતીતિ સેનાય પરિવારેત્વા તિટ્ઠતિ. ગામાનિ નિગમાનિ ચાતિ એત્થ ચ-સદ્દેન નગરાનીતિપિ વત્તબ્બં. નિગ્ગાહકો સમઞ્ઞાતોતિ ઇમિના હનનપરિરુન્ધનેન ગામનિગમનગરઘાતકોતિ લોકે વિદિતો.

૧૧૯. ગામે વા યદિ વારઞ્ઞેતિ ગામોપિ નિગમોપિ નગરમ્પિ સબ્બોવ ઇધ ગામો સદ્ધિં ઉપચારેન, તં ઠપેત્વા સેસં અરઞ્ઞં. તસ્મિં ગામે વા યદિ વારઞ્ઞે યં પરેસં મમાયિતં, યં પરસત્તાનં પરિગ્ગહિતમપરિચ્ચત્તં સત્તો વા સઙ્ખારો વા. થેય્યા અદિન્નમાદેતીતિ તેહિ અદિન્નં અનનુઞ્ઞાતં થેય્યચિત્તેન આદિયતિ, યેન કેનચિ પયોગેન યેન કેનચિ અવહારેન અત્તનો ગહણં સાધેતિ.

૧૨૦. ઇણમાદાયાતિ અત્તનો સન્તકં કિઞ્ચિ નિક્ખિપિત્વા નિક્ખેપગ્ગહણેન વા, કિઞ્ચિ અનિક્ખિપિત્વા ‘‘એત્તકેન કાલેન એત્તકં વડ્ઢિં દસ્સામી’’તિ વડ્ઢિગ્ગહણેન વા, ‘‘યં ઇતો ઉદયં ભવિસ્સતિ, તં મય્હં મૂલં તવેવ ભવિસ્સતી’’તિ વા ‘‘ઉદયં ઉભિન્નમ્પિ સાધારણ’’ન્તિ વા એવં તંતંઆયોગગ્ગહણેન વા ઇણં ગહેત્વા. ચુજ્જમાનો પલાયતિ ન હિ તે ઇણમત્થીતિ તેન ઇણાયિકેન ‘‘દેહિ મે ઇણ’’ન્તિ ચોદિયમાનો ‘‘ન હિ તે ઇણમત્થિ, મયા ગહિતન્તિ કો સક્ખી’’તિ એવં ભણનેન ઘરે વસન્તોપિ પલાયતિ.

૧૨૧. કિઞ્ચિક્ખકમ્યતાતિ અપ્પમત્તકેપિ કિસ્મિઞ્ચિદેવ ઇચ્છાય. પન્થસ્મિં વજન્તં જનન્તિ મગ્ગે ગચ્છન્તં યંકિઞ્ચિ ઇત્થિં વા પુરિસં વા. હન્ત્વા કિઞ્ચિક્ખમાદેતીતિ મારેત્વા કોટ્ટેત્વા તં ભણ્ડકં ગણ્હાતિ.

૧૨૨. અત્તહેતૂતિ અત્તનો જીવિતકારણા, તથા પરહેતુ. ધનહેતૂતિ સકધનસ્સ વા પરધનસ્સ વા કારણા. ચ-કારો સબ્બત્થ વિકપ્પનત્થો. સક્ખિપુટ્ઠોતિ યં જાનાસિ, તં વદેહીતિ પુચ્છિતો. મુસા બ્રૂતીતિ જાનન્તો વા ‘‘ન જાનામી’’તિ અજાનન્તો વા ‘‘જાનામી’’તિ ભણતિ, સામિકે અસામિકે, અસામિકે ચ સામિકે કરોતિ.

૧૨૩. ઞાતીનન્તિ સમ્બન્ધીનં. સખીનન્તિ વયસ્સાનં દારેસૂતિ પરપરિગ્ગહિતેસુ. પટિદિસ્સતીતિ પટિકૂલેન દિસ્સતિ, અતિચરન્તો દિસ્સતીતિ અત્થો. સાહસાતિ બલક્કારેન અનિચ્છં. સમ્પિયેનાતિ તેહિ તેસં દારેહિ પત્થિયમાનો સયઞ્ચ પત્થયમાનો, ઉભયસિનેહવસેનાપીતિ વુત્તં હોતિ.

૧૨૪. માતરં પિતરં વાતિ એવં મેત્તાય પદટ્ઠાનભૂતમ્પિ, જિણ્ણકં ગતયોબ્બનન્તિ એવં કરુણાય પદટ્ઠાનભૂતમ્પિ. પહુ સન્તો ન ભરતીતિ અત્થસમ્પન્નો ઉપકરણસમ્પન્નો હુત્વાપિ ન પોસેતિ.

૧૨૫. સસુન્તિ સસ્સું. હન્તીતિ પાણિના વા લેડ્ડુના વા અઞ્ઞેન વા કેનચિ પહરતિ. રોસેતીતિ કોધમસ્સ સઞ્જનેતિ વાચાય ફરુસવચનેન.

૧૨૬. અત્થન્તિ સન્દિટ્ઠિકસમ્પરાયિકપરમત્થેસુ યંકિઞ્ચિ. પુચ્છિતો સન્તોતિ પુટ્ઠો સમાનો. અનત્થમનુસાસતીતિ તસ્સ અહિતમેવ આચિક્ખતિ. પટિચ્છન્નેન મન્તેતીતિ અત્થં આચિક્ખન્તોપિ યથા સો ન જાનાતિ, તથા અપાકટેહિ પદબ્યઞ્જનેહિ પટિચ્છન્નેન વચનેન મન્તેતિ, આચરિયમુટ્ઠિં વા કત્વા દીઘરત્તં વસાપેત્વા સાવસેસમેવ મન્તેતિ.

૧૨૭. યો કત્વાતિ એત્થ મયા પુબ્બભાગે પાપિચ્છતા વુત્તા. યા સા ‘‘ઇધેકચ્ચો કાયેન દુચ્ચરિતં ચરિત્વા, વાચાય દુચ્ચરિતં ચરિત્વા, મનસા દુચ્ચરિતં ચરિત્વા, તસ્સ પટિચ્છાદનહેતુ પાપિકં ઇચ્છં પણિદહતિ, મા મં જઞ્ઞાતિ ઇચ્છતી’’તિ એવં આગતા. યથા અઞ્ઞે ન જાનન્તિ, તથા કરણેન કતાનઞ્ચ અવિવરણેન પટિચ્છન્ના અસ્સ કમ્મન્તાતિ પટિચ્છન્નકમ્મન્તો.

૧૨૮. પરકુલન્તિ ઞાતિકુલં વા મિત્તકુલં વા. આગતન્તિ યસ્સ તેન કુલે ભુત્તં, તં અત્તનો ગેહમાગતં પાનભોજનાદીહિ નપ્પટિપૂજેતિ, ન વા દેતિ, અવભુત્તં વા દેતીતિ અધિપ્પાયો.

૧૨૯. યો બ્રાહ્મણં વાતિ પરાભવસુત્તે વુત્તનયમેવ.

૧૩૦. ભત્તકાલે ઉપટ્ઠિતેતિ ભોજનકાલે જાતે. ઉપટ્ઠિતન્તિપિ પાઠો, ભત્તકાલે આગતન્તિ અત્થો. રોસેતિ વાચા ન ચ દેતીતિ ‘‘અત્થકામો મે અયં બલક્કારેન મં પુઞ્ઞં કારાપેતું આગતો’’તિ અચિન્તેત્વા અપ્પતિરૂપેન ફરુસવચનેન રોસેતિ, અન્તમસો સમ્મુખભાવમત્તમ્પિ ચસ્સ ન દેતિ, પગેવ ભોજનન્તિ અધિપ્પાયો.

૧૩૧. અસતં યોધ પબ્રૂતીતિ યો ઇધ યથા નિમિત્તાનિ દિસ્સન્તિ ‘‘અસુકદિવસે ઇદઞ્ચિદઞ્ચ તે ભવિસ્સતી’’તિ એવં અસજ્જનાનં વચનં પબ્રૂતિ. ‘‘અસન્ત’’ન્તિપિ પાઠો, અભૂતન્તિ અત્થો. પબ્રૂતીતિ ભણતિ ‘‘અમુકસ્મિં નામ ગામે મય્હં ઈદિસો ઘરવિભવો, એહિ તત્થ ગચ્છામ, ઘરણી મે ભવિસ્સસિ, ઇદઞ્ચિદઞ્ચ તે દસ્સામી’’તિ પરભરિયં પરદાસિં વા વઞ્ચેન્તો ધુત્તો વિય. નિજિગીસાનોતિ નિજિગીસમાનો મગ્ગમાનો, તં વઞ્ચેત્વા યંકિઞ્ચિ ગહેત્વા પલાયિતુકામોતિ અધિપ્પાયો.

૧૩૨. યો ચત્તાનન્તિ યો ચ અત્તાનં. સમુક્કંસેતિ જાતિઆદીહિ સમુક્કંસતિ ઉચ્ચટ્ઠાને ઠપેતિ. પરે ચ મવજાનાતીતિ તેહિયેવ પરે અવજાનાતિ, નીચં કરોતિ. મ-કારો પદસન્ધિકરો. નિહીનોતિ ગુણવુડ્ઢિતો પરિહીનો, અધમભાવં વા ગતો. સેન માનેનાતિ તેન ઉક્કંસનાવજાનનસઙ્ખાતેન અત્તનો માનેન.

૧૩૩. રોસકોતિ કાયવાચાહિ પરેસં રોસજનકો. કદરિયોતિ થદ્ધમચ્છરી, યો પરે પરેસં દેન્તે અઞ્ઞં વા પુઞ્ઞં કરોન્તે વારેતિ, તસ્સેતં અધિવચનં. પાપિચ્છોતિ અસન્તગુણસમ્ભાવનિચ્છાય સમન્નાગતો. મચ્છરીતિ આવાસાદિમચ્છરિયયુત્તો. સઠોતિ અસન્તગુણપ્પકાસનલક્ખણેન સાઠેય્યેન સમન્નાગતો, અસમ્માભાસી વા અકાતુકામોપિ ‘‘કરોમી’’તિઆદિવચનેન. નાસ્સ પાપજિગુચ્છનલક્ખણા હિરી, નાસ્સ ઉત્તાસનતો ઉબ્બેગલક્ખણં ઓત્તપ્પન્તિ અહિરિકો અનોત્તપ્પી.

૧૩૪. બુદ્ધન્તિ સમ્માસમ્બુદ્ધં. પરિભાસતીતિ ‘‘અસબ્બઞ્ઞૂ’’તિઆદીહિ અપવદતિ, સાવકઞ્ચ ‘‘દુપ્પટિપન્નો’’તિઆદીહિ. પરિબ્બાજં ગહટ્ઠં વાતિ સાવકવિસેસનમેવેતં પબ્બજિતં વા તસ્સ સાવકં, ગહટ્ઠં વા પચ્ચયદાયકન્તિ અત્થો. બાહિરકં વા પરિબ્બાજકં યંકિઞ્ચિ ગહટ્ઠં વા અભૂતેન દોસેન પરિભાસતીતિ એવમ્પેત્થ અત્થં ઇચ્છન્તિ પોરાણા.

૧૩૫. અનરહં સન્તોતિ અખીણાસવો સમાનો. અરહં પટિજાનાતીતિ ‘‘અહં અરહા’’તિ પટિજાનાતિ, યથા નં ‘‘અરહા અય’’ન્તિ જાનન્તિ, તથા વાચં નિચ્છારેતિ, કાયેન પરક્કમતિ, ચિત્તેન ઇચ્છતિ અધિવાસેતિ. ચોરોતિ થેનો. સબ્રહ્મકે લોકેતિ ઉક્કટ્ઠવસેન આહ – સબ્બલોકેતિ વુત્તં હોતિ. લોકે હિ સન્ધિચ્છેદનનિલ્લોપહરણએકાગારિકકરણપરિપન્થતિટ્ઠનાદીહિ પરેસં ધનં વિલુમ્પન્તા ચોરાતિ વુચ્ચન્તિ. સાસને પન પરિસસમ્પત્તિઆદીહિ પચ્ચયાદીનિ વિલુમ્પન્તા. યથાહ –

‘‘પઞ્ચિમે, ભિક્ખવે, મહાચોરા સન્તો સંવિજ્જમાના લોકસ્મિં. કતમે પઞ્ચ? ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચસ્સ મહાચોરસ્સ એવં હોતિ ‘કુદાસ્સુ નામાહં સતેન વા સહસ્સેન વા પરિવુતો ગામનિગમરાજધાનીસુ આહિણ્ડિસ્સામિ હનન્તો, ઘાતેન્તો, છિન્દન્તો, છેદાપેન્તો, પચન્તો પાચેન્તોતિ, સો અપરેન સમયેન સતેન વા સહસ્સેન વા પરિવુતો ગામનિગમરાજધાનીસુ આહિણ્ડતિ હનન્તો…પે… પાચેન્તો. એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ઇધેકચ્ચસ્સ પાપભિક્ખુનો એવં હોતિ ‘કુદાસ્સુ નામાહં સતેન વા…પે… રાજધાનીસુ ચારિકં ચરિસ્સામિ સક્કતો, ગરુકતો, માનિતો, પૂજિતો, અપચિતો, ગહટ્ઠાનઞ્ચેવ પબ્બજિતાનઞ્ચ લાભી ચીવર…પે… પરિક્ખારાન’ન્તિ. સો અપરેન સમયેન સતેન વા સહસ્સેન વા પરિવુતો ગામનિગમરાજધાનીસુ ચારિકં ચરતિ સક્કતો…પે… પરિક્ખારાનં. અયં, ભિક્ખવે, પઠમો મહાચોરો સન્તો સંવિજ્જમાનો લોકસ્મિં.

‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ઇધેકચ્ચો પાપભિક્ખુ તથાગતપ્પવેદિતં ધમ્મવિનયં પરિયાપુણિત્વા અત્તનો દહતિ, અયં, ભિક્ખવે, દુતિયો…પે… લોકસ્મિં.

‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ઇધેકચ્ચો પાપભિક્ખુ સુદ્ધં બ્રહ્મચારિં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિયં ચરન્તં અમૂલકેન અબ્રહ્મચરિયેન અનુદ્ધંસેતિ. અયં, ભિક્ખવે, તતિયો…પે… લોકસ્મિં.

‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ઇધેકચ્ચો, પાપભિક્ખુ યાનિ તાનિ સઙ્ઘસ્સ ગરુભણ્ડાનિ ગરુપરિક્ખારાનિ, સેય્યથિદં – આરામો, આરામવત્થુ, વિહારો, વિહારવત્થુ, મઞ્ચો, પીઠં, ભિસિ, બિમ્બોહનં, લોહકુમ્ભી, લોહભાણકં, લોહવારકો, લોહકટાહં, વાસિ, ફરસુ, કુઠારી, કુદાલો, નિખાદનં, વલ્લિ, વેળુ, મુઞ્જં, પબ્બજં, તિણં, મત્તિકા, દારુભણ્ડં, મત્તિકાભણ્ડં, તેહિ ગિહિં સઙ્ગણ્હાતિ ઉપલાપેતિ. અયં, ભિક્ખવે, ચતુત્થો…પે… લોકસ્મિં.

‘‘સદેવકે, ભિક્ખવે, લોકે…પે… સદેવમનુસ્સાય અયં અગ્ગો મહાચોરો, યો અસન્તં અભૂતં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં ઉલ્લપતી’’તિ (પારા. ૧૯૫).

તત્થ લોકિયચોરા લોકિયમેવ ધનધઞ્ઞાદિં થેનેન્તિ. સાસને વુત્તચોરેસુ પઠમો તથારૂપમેવ ચીવરાદિપચ્ચયમત્તં, દુતિયો પરિયત્તિધમ્મં, તતિયો પરસ્સ બ્રહ્મચરિયં, ચતુત્થો સઙ્ઘિકગરુભણ્ડં, પઞ્ચમો ઝાનસમાધિસમાપત્તિમગ્ગફલપ્પભેદં લોકિયલોકુત્તરગુણધનં, લોકિયઞ્ચ ચીવરાદિપચ્ચયજાતં. યથાહ – ‘‘થેય્યાય વો, ભિક્ખવે, રટ્ઠપિણ્ડો ભુત્તો’’તિ. તત્થ ય્વાયં પઞ્ચમો મહાચોરો, તં સન્ધાયાહ ભગવા ‘‘ચોરો સબ્રહ્મકે લોકે’’તિ. સો હિ ‘‘સદેવકે, ભિક્ખવે, લોકે…પે… સદેવમનુસ્સાય અયં અગ્ગો મહાચોરો, યો અસન્તં અભૂતં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મં ઉલ્લપતી’’તિ (પારા. ૧૯૫) એવં લોકિયલોકુત્તરધનથેનનતો અગ્ગો મહાચોરોતિ વુત્તો, તસ્મા તં ઇધાપિ ‘‘સબ્રહ્મકે લોકે’’તિ ઇમિના ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન પકાસેસિ.

એસો ખો વસલાધમોતિ. એત્થ ખોતિ અવધારણત્થો, તેન એસો એવ વસલાધમો. વસલાનં હીનો સબ્બપચ્છિમકોતિ અવધારેતિ. કસ્મા? વિસિટ્ઠવત્થુમ્હિ થેય્યધમ્મવસ્સનતો, યાવ તં પટિઞ્ઞં ન વિસ્સજ્જેતિ, તાવ અવિગતવસલકરણધમ્મતો ચાતિ.

એતે ખો વસલાતિ. ઇદાનિ યે તે પઠમગાથાય આસયવિપત્તિવસેન કોધનાદયો પઞ્ચ, પાપમક્ખિં વા દ્વિધા કત્વા છ, દુતિયગાથાય પયોગવિપત્તિવસેન પાણહિંસકો એકો, તતિયાય પયોગવિપત્તિવસેનેવ ગામનિગમનિગ્ગાહકો એકો, ચતુત્થાય થેય્યાવહારવસેન એકો, પઞ્ચમાય ઇણવઞ્ચનવસેન એકો, છટ્ઠાય પસય્હાવહારવસેન પન્થદૂસકો એકો, સત્તમાય કૂટસક્ખિવસેન એકો, અટ્ઠમાય મિત્તદુબ્ભિવસેન એકો, નવમાય અકતઞ્ઞુવસેન એકો, દસમાય કતનાસનવિહેસનવસેન એકો, એકાદસમાય હદયવઞ્ચનવસેન એકો, દ્વાદસમાય પટિચ્છન્નકમ્મન્તવસેન દ્વે, તેરસમાય અકતઞ્ઞુવસેન એકો, ચુદ્દસમાય વઞ્ચનવસેન એકો, પન્નરસમાય વિહેસનવસેન એકો, સોળસમાય વઞ્ચનવસેન એકો, સત્તરસમાય અત્તુક્કંસનપરવમ્ભનવસેન દ્વે, અટ્ઠારસમાય પયોગાસયવિપત્તિવસેન રોસકાદયો સત્ત, એકૂનવીસતિમાય પરિભાસનવસેન દ્વે, વીસતિમાય અગ્ગમહાચોરવસેન એકોતિ એવં તેત્તિંસ ચતુત્તિંસ વા વસલા વુત્તા. તે નિદ્દિસન્તો આહ ‘‘એતે ખો વસલા વુત્તા, મયા યે તે પકાસિતા’’તિ. તસ્સત્થો – યે તે મયા પુબ્બે ‘‘જાનાસિ પન ત્વં, બ્રાહ્મણ, વસલ’’ન્તિ એવં સઙ્ખેપતો વસલા વુત્તા, તે વિત્થારતો એતે ખો પકાસિતાતિ. અથ વા યે તે મયા પુગ્ગલવસેન વુત્તા, તે ધમ્મવસેનાપિ એતે ખો પકાસિતા. અથ વા એતે ખો વસલા વુત્તા અરિયેહિ કમ્મવસેન, ન જાતિવસેન, મયા યે તે પકાસિતા ‘‘કોધનો ઉપનાહી’’તિઆદિના નયેન.

૧૩૬. એવં ભગવા વસલં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યસ્મા બ્રાહ્મણો સકાય દિટ્ઠિયા અતીવ અભિનિવિટ્ઠો હોતિ, તસ્મા તં દિટ્ઠિં પટિસેધેન્તો આહ ‘‘ન જચ્ચા વસલો હોતી’’તિ. તસ્સત્થો – પરમત્થતો હિ ન જચ્ચા વસલો હોતિ, ન જચ્ચા હોતિ બ્રાહ્મણો, અપિચ ખો કમ્મુના વસલો હોતિ, કમ્મુના હોતિ બ્રાહ્મણો, અપરિસુદ્ધકમ્મવસ્સનતો વસલો હોતિ, પરિસુદ્ધેન કમ્મુના અપરિસુદ્ધવાહનતો બ્રાહ્મણો હોતિ. યસ્મા વા તુમ્હે હીનં વસલં ઉક્કટ્ઠં બ્રાહ્મણં મઞ્ઞિત્થ, તસ્મા હીનેન કમ્મુના વસલો હોતિ, ઉક્કટ્ઠેન કમ્મુના બ્રાહ્મણો હોતીતિ એવમ્પિ અત્થં ઞાપેન્તો એવમાહ.

૧૩૭-૧૩૯. ઇદાનિ તમેવત્થં નિદસ્સનેન સાધેતું ‘‘તદમિનાપિ જાનાથા’’તિઆદિકા તિસ્સો ગાથાયો આહ. તાસુ દ્વે ચતુપ્પાદા, એકા છપ્પાદા, તાસં અત્થો – યં મયા વુત્તં ‘‘ન જચ્ચા વસલો હોતી’’તિઆદિ, તદમિનાપિ જાનાથ, યથા મેદં નિદસ્સનં, તં ઇમિનાપિ પકારેન જાનાથ, યેન મે પકારેન યેન સામઞ્ઞેન ઇદં નિદસ્સનન્તિ વુત્તં હોતિ. કતમં નિદસ્સનન્તિ ચે? ચણ્ડાલપુત્તો સોપાકો…પે… બ્રહ્મલોકૂપપત્તિયાતિ.

ચણ્ડાલસ્સ પુત્તો ચણ્ડાલપુત્તો. અત્તનો ખાદનત્થાય મતે સુનખે લભિત્વા પચતીતિ સોપાકો. માતઙ્ગોતિ એવંનામો વિસ્સુતોતિ એવં હીનાય જાતિયા ચ જીવિકાય ચ નામેન ચ પાકટો.

સોતિ પુરિમપદેન સમ્બન્ધિત્વા સો માતઙ્ગો યસં પરમં પત્તો, અબ્ભુતં ઉત્તમં અતિવિસિટ્ઠં યસં કિત્તિં પસંસં પત્તો. યં સુદુલ્લભન્તિ યં ઉળારકુલૂપપન્નેનાપિ દુલ્લભં, હીનકુલૂપપન્નેન સુદુલ્લભં. એવં યસપ્પત્તસ્સ ચ આગચ્છું તસ્સુપટ્ઠાનં, ખત્તિયા બ્રાહ્મણા બહૂ, તસ્સ માતઙ્ગસ્સ પારિચરિયત્થં ખત્તિયા ચ બ્રાહ્મણા ચ અઞ્ઞે ચ બહૂ વેસ્સસુદ્દાદયો જમ્બુદીપમનુસ્સા યેભુય્યેન ઉપટ્ઠાનં આગમિંસૂતિ અત્થો.

એવં ઉપટ્ઠાનસમ્પન્નો સો માતઙ્ગો વિગતકિલેસરજત્તા વિરજં, મહન્તેહિ બુદ્ધાદીહિ પટિપન્નત્તા મહાપથં, બ્રહ્મલોકસઙ્ખાતં દેવલોકં યાપેતું સમત્થત્તા દેવલોકયાનસઞ્ઞિતં અટ્ઠસમાપત્તિયાનં અભિરુય્હ, તાય પટિપત્તિયા કામરાગં વિરાજેત્વા, કાયસ્સ ભેદા બ્રહ્મલોકૂપગો અહુ, સા તથા હીનાપિ ન નં જાતિ નિવારેસિ બ્રહ્મલોકૂપપત્તિયા, બ્રહ્મલોકૂપપત્તિતોતિ વુત્તં હોતિ.

અયં પનત્થો એવં વેદિતબ્બો – અતીતે કિર મહાપુરિસો તેન તેનુપાયેન સત્તહિતં કરોન્તો સોપાકજીવિકે ચણ્ડાલકુલે ઉપ્પજ્જિ. સો નામેન માતઙ્ગો, રૂપેન દુદ્દસિકો હુત્વા બહિનગરે ચમ્મકુટિકાય વસતિ, અન્તોનગરે ભિક્ખં ચરિત્વા જીવિકં કપ્પેતિ. અથેકદિવસં તસ્મિં નગરે સુરાનક્ખત્તે ઘોસિતે ધુત્તા યથાસકેન પરિવારેન કીળન્તિ. અઞ્ઞતરાપિ બ્રાહ્મણમહાસાલધીતા પન્નરસસોળસવસ્સુદ્દેસિકા દેવકઞ્ઞા વિય રૂપેન દસ્સનીયા પાસાદિકા ‘‘અત્તનો કુલવંસાનુરૂપં કીળિસ્સામી’’તિ પહૂતં ખજ્જભોજ્જાદિકીળનસમ્ભારં સકટેસુ આરોપેત્વા સબ્બસેતવળવયુત્તં યાનમારુય્હ મહાપરિવારેન ઉય્યાનભૂમિં ગચ્છતિ દિટ્ઠમઙ્ગલિકાતિ નામેન. સા કિર ‘‘દુસ્સણ્ઠિતં રૂપં અવમઙ્ગલ’’ન્તિ દટ્ઠું ન ઇચ્છતિ, તેનસ્સા દિટ્ઠમઙ્ગલિકાત્વેવ સઙ્ખા ઉદપાદિ.

તદા સો માતઙ્ગો કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય પટપિલોતિકં નિવાસેત્વા, કંસતાળં હત્થે બન્ધિત્વા, ભાજનહત્થો નગરં પવિસતિ, મનુસ્સે દિસ્વા દૂરતો એવ કંસતાળં આકોટેન્તો. અથ દિટ્ઠમઙ્ગલિકા ‘‘ઉસ્સરથ, ઉસ્સરથા’’તિ પુરતો પુરતો હીનજનં અપનેન્તેહિ પુરિસેહિ નીયમાના નગરદ્વારમજ્ઝે માતઙ્ગં દિસ્વા ‘‘કો એસો’’તિ આહ. અહં માતઙ્ગચણ્ડાલોતિ. સા ‘‘ઈદિસં દિસ્વા ગતાનં કુતો વુડ્ઢી’’તિ યાનં નિવત્તાપેસિ. મનુસ્સા ‘‘યં મયં ઉય્યાનં ગન્ત્વા ખજ્જભોજ્જાદિં લભેય્યામ, તસ્સ નો માતઙ્ગેન અન્તરાયો કતો’’તિ કુપિતા ‘‘ગણ્હથ ચણ્ડાલ’’ન્તિ લેડ્ડૂહિ પહરિત્વા ‘‘મતો’’તિ પાદે ગહેત્વા એકમન્તે છડ્ડેત્વા કચવરેન પટિચ્છાદેત્વા અગમંસુ. સો સતિં પટિલભિત્વા ઉટ્ઠાય મનુસ્સે પુચ્છિ – ‘‘કિં, અય્યા, દ્વારં નામ સબ્બસાધારણં, ઉદાહુ બ્રાહ્મણાનંયેવ કત’’ન્તિ? મનુસ્સા આહંસુ – ‘‘સબ્બેસં સાધારણ’’ન્તિ. ‘‘એવં સબ્બસાધારણદ્વારેન પવિસિત્વા ભિક્ખાહારેન યાપેન્તં મં દિટ્ઠમઙ્ગલિકાય મનુસ્સા ઇમં અનયબ્યસનં પાપેસુ’’ન્તિ રથિકાય રથિકં આહિણ્ડન્તો મનુસ્સાનં આરોચેત્વા બ્રાહ્મણસ્સ ઘરદ્વારે નિપજ્જિ – ‘‘દિટ્ઠમઙ્ગલિકં અલદ્ધા ન વુટ્ઠહિસ્સામી’’તિ.

બ્રાહ્મણો ‘‘ઘરદ્વારે માતઙ્ગો નિપન્નો’’તિ સુત્વા ‘‘તસ્સ કાકણિકં દેથ, તેલેન અઙ્ગં મક્ખેત્વા ગચ્છતૂ’’તિ આહ. સો તં ન ઇચ્છતિ, ‘‘દિટ્ઠમઙ્ગલિકં અલદ્ધા ન વુટ્ઠહિસ્સામિ’’ચ્ચેવ આહ. તતો બ્રાહ્મણો ‘‘દ્વે કાકણિકાયો દેથ, કાકણિકાય પૂવં ખાદતુ, કાકણિકાય તેલેન અઙ્ગં મક્ખેત્વા ગચ્છતૂ’’તિ આહ. સો તં ન ઇચ્છતિ, તથેવ વદતિ. બ્રાહ્મણો સુત્વા ‘‘માસકં દેથ, પાદં, ઉપડ્ઢકહાપણં, કહાપણં દ્વે તીણી’’તિ યાવ સતં આણાપેસિ. સો ન ઇચ્છતિ, તથેવ વદતિ. એવં યાચન્તાનંયેવ સૂરિયો અત્થઙ્ગતો. અથ બ્રાહ્મણી પાસાદા ઓરુય્હ સાણિપાકારં પરિક્ખિપાપેત્વા તં ઉપસઙ્કમિત્વા યાચિ – ‘‘તાત માતઙ્ગ, દિટ્ઠમઙ્ગલિકાય અપરાધં ખમ, સહસ્સં ગણ્હાહિ, દ્વે તીણી’’તિ યાવ ‘‘સતસહસ્સં ગણ્હાહી’’તિ આહ. સો તુણ્હીભૂતો નિપજ્જિયેવ.

એવં ચતૂહપઞ્ચાહે વીતિવત્તે બહુમ્પિ પણ્ણાકારં દત્વા દિટ્ઠમઙ્ગલિકં અલભન્તા ખત્તિયકુમારાદયો માતઙ્ગસ્સ ઉપકણ્ણકે આરોચાપેસું – ‘‘પુરિસા નામ અનેકાનિપિ સંવચ્છરાનિ વીરિયં કત્વા ઇચ્છિતત્થં પાપુણન્તિ, મા ખો ત્વં નિબ્બિજ્જિ, અદ્ધા દ્વીહતીહચ્ચયેન દિટ્ઠમઙ્ગલિકં લચ્છસી’’તિ. સો તુણ્હીભૂતો નિપજ્જિયેવ. અથ સત્તમે દિવસે સમન્તા પટિવિસ્સકા ઉટ્ઠહિત્વા ‘‘તુમ્હે માતઙ્ગં વા ઉટ્ઠાપેથ, દારિકં વા દેથ, મા અમ્હે સબ્બે નાસયિત્થા’’તિ આહંસુ. તેસં કિર અયં દિટ્ઠિ ‘‘યસ્સ ઘરદ્વારે એવં નિપન્નો ચણ્ડાલો મરતિ, તસ્સ ઘરેન સહ સમન્તા સત્તસત્તઘરવાસિનો ચણ્ડાલા હોન્તી’’તિ. તતો દિટ્ઠમઙ્ગલિકં નીલપટપિલોતિકં નિવાસાપેત્વા ઉળુઙ્કકળોપિકાદીનિ દત્વા પરિદેવમાનં તસ્સ સન્તિકં નેત્વા ‘‘ગણ્હ દારિકં, ઉટ્ઠાય ગચ્છાહી’’તિ અદંસુ. સા પસ્સે ઠત્વા ‘‘ઉટ્ઠાહી’’તિ આહ, સો ‘‘હત્થેન મં ગહેત્વા ઉટ્ઠાપેહી’’તિ આહ. સા નં ઉટ્ઠાપેસિ. સો નિસીદિત્વા આહ – ‘‘મયં અન્તોનગરે વસિતું ન લભામ, એહિ મં બહિનગરે ચમ્મકુટિં નેહી’’તિ. સા નં હત્થે ગહેત્વા તત્થ નેસિ. ‘‘પિટ્ઠિયં આરોપેત્વા’’તિ જાતકભાણકા. નેત્વા ચસ્સ સરીરં તેલેન મક્ખેત્વા, ઉણ્હોદકેન ન્હાપેત્વા, યાગું પચિત્વા અદાસિ. સો ‘‘બ્રાહ્મણકઞ્ઞા અયં મા વિનસ્સી’’તિ જાતિસમ્ભેદં અકત્વાવ અડ્ઢમાસમત્તં બલં ગહેત્વા ‘‘અહં વનં ગચ્છામિ, ‘અતિચિરાયતી’તિ મા ત્વં ઉક્કણ્ઠી’’તિ વત્વા ઘરમાનુસકાનિ ચ ‘‘ઇમં મા પમજ્જિત્થા’’તિ આણાપેત્વા ઘરા નિક્ખમ્મ તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા, કસિણપરિકમ્મં કત્વા, કતિપાહેનેવ અટ્ઠ સમાપત્તિયો પઞ્ચ ચ અભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેત્વા ‘‘ઇદાનાહં દિટ્ઠમઙ્ગલિકાય મનાપો ભવિસ્સામી’’તિ આકાસેનાગન્ત્વા નગરદ્વારે ઓરોહિત્વા દિટ્ઠમઙ્ગલિકાય સન્તિકં પેસેસિ.

સા સુત્વા ‘‘કોચિ મઞ્ઞે મમ ઞાતકો પબ્બજિતો મં દુક્ખિતં ઞત્વા દટ્ઠું આગતો ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તયમાના ગન્ત્વા, તં ઞત્વા, પાદેસુ નિપતિત્વા ‘‘કિસ્સ મં અનાથં તુમ્હે અકત્થા’’તિ આહ. મહાપુરિસો ‘‘મા ત્વં દિટ્ઠમઙ્ગલિકે દુક્ખિની અહોસિ, સકલજમ્બુદીપવાસીહિ તે સક્કારં કારેસ્સામી’’તિ વત્વા એતદવોચ – ‘‘ગચ્છ ત્વં ઘોસનં કરોહિ – ‘મહાબ્રહ્મા મમ સામિકો ન માતઙ્ગો, સો ચન્દવિમાનં ભિન્દિત્વા સત્તમે દિવસે મમ સન્તિકં આગમિસ્સતી’’’તિ. સા આહ – ‘‘અહં, ભન્તે, બ્રાહ્મણમહાસાલધીતા હુત્વા અત્તનો પાપકમ્મેન ઇમં ચણ્ડાલભાવં પત્તા, ન સક્કોમિ એવં વત્તુ’’ન્તિ. મહાપુરિસો ‘‘ન ત્વં માતઙ્ગસ્સ આનુભાવં જાનાસી’’તિ વત્વા યથા સા સદ્દહતિ, તથા અનેકાનિ પાટિહારિયાનિ દસ્સેત્વા તથેવ તં આણાપેત્વા અત્તનો વસતિં અગમાસિ. સા તથા અકાસિ.

મનુસ્સા ઉજ્ઝાયન્તિ હસન્તિ – ‘‘કથઞ્હિ નામાયં અત્તનો પાપકમ્મેન ચણ્ડાલભાવં પત્વા પુન તં મહાબ્રહ્માનં કરિસ્સતી’’તિ. સા અધિમાના એવ હુત્વા દિવસે દિવસે ઘોસન્તી નગરં આહિણ્ડતિ ‘‘ઇતો છટ્ઠે દિવસે, પઞ્ચમે, ચતુત્થે, તતિયે, સુવે, અજ્જ આગમિસ્સતી’’તિ. મનુસ્સા તસ્સા વિસ્સત્થવાચં સુત્વા ‘‘કદાચિ એવમ્પિ સિયા’’તિ અત્તનો અત્તનો ઘરદ્વારેસુ મણ્ડપં કારાપેત્વા, સાણિપાકારં સજ્જેત્વા, વયપ્પત્તા દારિકાયો અલઙ્કરિત્વા ‘‘મહાબ્રહ્મનિ આગતે કઞ્ઞાદાનં દસ્સામા’’તિ આકાસં ઉલ્લોકેન્તા નિસીદિંસુ. અથ મહાપુરિસો પુણ્ણમદિવસે ગગનતલં ઉપારૂળ્હે ચન્દે ચન્દવિમાનં ફાલેત્વા પસ્સતો મહાજનસ્સ મહાબ્રહ્મરૂપેન નિગ્ગચ્છિ. મહાજનો ‘‘દ્વે ચન્દા જાતા’’તિ અતિમઞ્ઞિ. તતો અનુક્કમેન આગતં દિસ્વા ‘‘સચ્ચં દિટ્ઠમઙ્ગલિકા આહ, મહાબ્રહ્માવ અયં દિટ્ઠમઙ્ગલિકં દમેતું પુબ્બે માતઙ્ગવેસેનાગચ્છી’’તિ નિટ્ઠં અગમાસિ. એવં સો મહાજનેન દિસ્સમાનો દિટ્ઠમઙ્ગલિકાય વસનટ્ઠાને એવ ઓતરિ. સા ચ તદા ઉતુની અહોસિ. સો તસ્સા નાભિં અઙ્ગુટ્ઠકેન પરામસિ. તેન ફસ્સેન ગબ્ભો પતિટ્ઠાસિ. તતો નં ‘‘ગબ્ભો તે સણ્ઠિતો, પુત્તમ્હિ જાતે તં નિસ્સાય જીવાહી’’તિ વત્વા પસ્સતો મહાજનસ્સ પુન ચન્દવિમાનં પાવિસિ.

બ્રાહ્મણા ‘‘દિટ્ઠમઙ્ગલિકા મહાબ્રહ્મુનો પજાપતિ અમ્હાકં માતા જાતા’’તિ વત્વા તતો તતો આગચ્છન્તિ. તં સક્કારં કાતુકામાનં મનુસ્સાનં સમ્પીળનેન નગરદ્વારાનિ અનોકાસાનિ અહેસું. તે દિટ્ઠમઙ્ગલિકં હિરઞ્ઞરાસિમ્હિ ઠપેત્વા, ન્હાપેત્વા, મણ્ડેત્વા, રથં આરોપેત્વા, મહાસક્કારેન નગરં પદક્ખિણં કારાપેત્વા, નગરમજ્ઝે મણ્ડપં કારાપેત્વા, તત્ર નં ‘‘મહાબ્રહ્મુનો પજાપતી’’તિ દિટ્ઠટ્ઠાને ઠપેત્વા વસાપેન્તિ ‘‘યાવસ્સા પતિરૂપં વસનોકાસં કરોમ, તાવ ઇધેવ વસતૂ’’તિ. સા મણ્ડપે એવ પુત્તં વિજાયિ. તં વિસુદ્ધદિવસે સદ્ધિં પુત્તેન સસીસં ન્હાપેત્વા મણ્ડપે જાતોતિ દારકસ્સ ‘‘મણ્ડબ્યકુમારો’’તિ નામં અકંસુ. તતો પભુતિ ચ નં બ્રાહ્મણા ‘‘મહાબ્રહ્મુનો પુત્તો’’તિ પરિવારેત્વા ચરન્તિ. તતો અનેકસતસહસ્સપ્પકારા પણ્ણાકારા આગચ્છન્તિ, તે બ્રાહ્મણા કુમારસ્સારક્ખં ઠપેસું, આગતા લહું કુમારં દટ્ઠું ન લભન્તિ.

કુમારો અનુપુબ્બેન વુડ્ઢિમન્વાય દાનં દાતું આરદ્ધો. સો સાલાય સમ્પત્તાનં કપણદ્ધિકાનં અદત્વા બ્રાહ્મણાનંયેવ દેતિ. મહાપુરિસો ‘‘કિં મમ પુત્તો દાનં દેતી’’તિ આવજ્જેત્વા બ્રાહ્મણાનંયેવ દાનં દેન્તં દિસ્વા ‘‘યથા સબ્બેસં દસ્સતિ, તથા કરિસ્સામી’’તિ ચીવરં પારુપિત્વા પત્તં ગહેત્વા આકાસેન આગમ્મ પુત્તસ્સ ઘરદ્વારે અટ્ઠાસિ. કુમારો તં દિસ્વા ‘‘કુતો અયં એવં વિરૂપવેસો વસલો આગતો’’તિ કુદ્ધો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘કુતો નુ આગચ્છસિ દુમ્મવાસી, ઓતલ્લકો પંસુપિસાચકોવ;

સઙ્કારચોળં પટિમુઞ્ચ કણ્ઠે, કો રે તુવં હોસિ અદક્ખિણેય્યો’’તિ.

બ્રાહ્મણા ‘‘ગણ્હથ ગણ્હથા’’તિ તં ગહેત્વા આકોટેત્વા અનયબ્યસનં પાપેસું. સો આકાસેન ગન્ત્વા બહિનગરે પચ્ચટ્ઠાસિ. દેવતા કુપિતા કુમારં ગલે ગહેત્વા ઉદ્ધંપાદં અધોસિરં ઠપેસું. સો અક્ખીહિ નિગ્ગતેહિ મુખેન ખેળં પગ્ઘરન્તેન ઘરુઘરુપસ્સાસી દુક્ખં વેદયતિ. દિટ્ઠમઙ્ગલિકા સુત્વા ‘‘કોચિ આગતો અત્થી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, પબ્બજિતો આગચ્છી’’તિ. ‘‘કુહિં ગતો’’તિ? ‘‘એવં ગતો’’તિ. સા તત્થ ગન્ત્વા ‘‘ખમથ, ભન્તે, અત્તનો દાસસ્સા’’તિ યાચન્તી તસ્સ પાદમૂલે ભૂમિયા નિપજ્જિ. તેન ચ સમયેન મહાપુરિસો પિણ્ડાય ચરિત્વા, યાગું લભિત્વા, તં પિવન્તો તત્થ નિસિન્નો હોતિ, સો અવસિટ્ઠં થોકં યાગું દિટ્ઠમઙ્ગલિકાય અદાસિ. ‘‘ગચ્છ ઇમં યાગું ઉદકકુમ્ભિયા આલોલેત્વા યેસં ભૂતવિકારો અત્થિ, તેસં અક્ખિમુખકણ્ણનાસાબિલેસુ આસિઞ્ચ, સરીરઞ્ચ પરિપ્ફોસેહિ, એવં નિબ્બિકારા ભવિસ્સન્તી’’તિ. સા તથા અકાસિ. તતો કુમારે પકતિસરીરે જાતે ‘‘એહિ, તાત મણ્ડબ્ય, તં ખમાપેસ્સામા’’તિ પુત્તઞ્ચ સબ્બે બ્રાહ્મણે ચ તસ્સ પાદમૂલે નિક્કુજ્જિત્વા નિપજ્જાપેત્વા ખમાપેસિ.

સો ‘‘સબ્બજનસ્સ દાનં દાતબ્બ’’ન્તિ ઓવદિત્વા, ધમ્મકથં કત્વા, અત્તનો વસનટ્ઠાનંયેવ ગન્ત્વા, ચિન્તેસિ ‘‘ઇત્થીસુ પાકટા દિટ્ઠમઙ્ગલિકા દમિતા, પુરિસેસુ પાકટો મણ્ડબ્યકુમારો, ઇદાનિ કો દમેતબ્બો’’તિ. તતો જાતિમન્તતાપસં અદ્દસ બન્ધુમતીનગરં નિસ્સાય કુમ્ભવતીનદીતીરે વિહરન્તં. સો ‘‘અહં જાતિયા વિસિટ્ઠો, અઞ્ઞેહિ પરિભુત્તોદકં ન પરિભુઞ્જામી’’તિ ઉપરિનદિયા વસતિ. મહાપુરિસો તસ્સ ઉપરિભાગે વાસં કપ્પેત્વા તસ્સ ઉદકપરિભોગવેલાયં દન્તકટ્ઠં ખાદિત્વા ઉદકે પક્ખિપિ. તાપસો તં ઉદકેન વુય્હમાનં દિસ્વા ‘‘કેનિદં ખિત્ત’’ન્તિ પટિસોતં ગન્ત્વા મહાપુરિસં દિસ્વા ‘‘કો એત્થા’’તિ આહ. ‘‘માતઙ્ગચણ્ડાલો, આચરિયા’’તિ. ‘‘અપેહિ, ચણ્ડાલ, મા ઉપરિનદિયા વસી’’તિ. મહાપુરિસો ‘‘સાધુ, આચરિયા’’તિ હેટ્ઠાનદિયા વસતિ, પટિસોતમ્પિ દન્તકટ્ઠં તાપસસ્સ સન્તિકં આગચ્છતિ. તાપસો પુન ગન્ત્વા ‘‘અપેહિ, ચણ્ડાલ, મા હેટ્ઠાનદિયં વસ, ઉપરિનદિયાયેવ વસા’’તિ આહ. મહાપુરિસો ‘‘સાધુ, આચરિયા’’તિ તથા અકાસિ, પુનપિ તથેવ અહોસિ. તાપસો પુનપિ ‘‘તથા કરોતી’’તિ દુટ્ઠો મહાપુરિસં સપિ ‘‘સૂરિયસ્સ તે ઉગ્ગમનવેલાય સત્તધા મુદ્ધા ફલતૂ’’તિ. મહાપુરિસોપિ ‘‘સાધુ, આચરિય, અહં પન સૂરિયુટ્ઠાનં ન દેમી’’તિ વત્વા સૂરિયુટ્ઠાનં નિવારેસિ. તતો રત્તિ ન વિભાયતિ, અન્ધકારો જાતો, ભીતા બન્ધુમતીવાસિનો તાપસસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો, આચરિય, અમ્હાકં સોત્થિભાવો’’તિ પુચ્છિંસુ. તે હિ તં ‘‘અરહા’’તિ મઞ્ઞન્તિ. સો તેસં સબ્બમાચિક્ખિ. તે મહાપુરિસં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘સૂરિયં, ભન્તે, મુઞ્ચથા’’તિ યાચિંસુ. મહાપુરિસો ‘‘યદિ તુમ્હાકં અરહા આગન્ત્વા મં ખમાપેતિ, મુઞ્ચામી’’તિ આહ.

મનુસ્સા ગન્ત્વા તાપસં આહંસુ – ‘‘એહિ, ભન્તે, માતઙ્ગપણ્ડિતં ખમાપેહિ, મા તુમ્હાકં કલહકારણા મયં નસ્સિમ્હા’’તિ. સો ‘‘નાહં ચણ્ડાલં ખમાપેમી’’તિ આહ. મનુસ્સા ‘‘અમ્હે ત્વં નાસેસી’’તિ તં હત્થપાદેસુ ગહેત્વા મહાપુરિસસ્સ સન્તિકં નેસું. મહાપુરિસો ‘‘મમ પાદમૂલે કુચ્છિયા નિપજ્જિત્વા ખમાપેન્તે ખમામી’’તિ આહ. મનુસ્સા ‘‘એવં કરોહી’’તિ આહંસુ. તાપસો ‘‘નાહં ચણ્ડાલં વન્દામી’’તિ. મનુસ્સા ‘‘તવ છન્દેન ન વન્દિસ્સસી’’તિ હત્થપાદમસ્સુગીવાદીસુ ગહેત્વા મહાપુરિસસ્સ પાદમૂલે સયાપેસું. સો ‘‘ખમામહં ઇમસ્સ, અપિચાહં તસ્સેવાનુકમ્પાય સૂરિયં ન મુઞ્ચામિ, સૂરિયે હિ ઉગ્ગતમત્તે મુદ્ધા અસ્સ સત્તધા ફલિસ્સતી’’તિ આહ. મનુસ્સા ‘‘ઇદાનિ, ભન્તે, કિં કાતબ્બ’’ન્તિ આહંસુ. મહાપુરિસો ‘‘તેન હિ ઇમં ગલપ્પમાણે ઉદકે ઠપેત્વા મત્તિકાપિણ્ડેનસ્સ સીસં પટિચ્છાદેથ, સૂરિયરસ્મીહિ ફુટ્ઠો મત્તિકાપિણ્ડો સત્તધા ફલિસ્સતિ. તસ્મિં ફલિતે એસ અઞ્ઞત્ર ગચ્છતૂ’’તિ આહ. તે તાપસં હત્થપાદાદીસુ ગહેત્વા તથા અકંસુ. સૂરિયે મુઞ્ચિતમત્તે મત્તિકાપિણ્ડો સત્તધા ફલિત્વા પતિ, તાપસો ભીતો પલાયિ. મનુસ્સા દિસ્વા ‘‘પસ્સથ, ભો, સમણસ્સ આનુભાવ’’ન્તિ દન્તકટ્ઠપક્ખિપનમાદિં કત્વા સબ્બં વિત્થારેત્વા ‘‘નત્થિ ઈદિસો સમણો’’તિ તસ્મિં પસીદિંસુ. તતો પભુતિ સકલજમ્બુદીપે ખત્તિયબ્રાહ્મણાદયો ગહટ્ઠપબ્બજિતા માતઙ્ગપણ્ડિતસ્સ ઉપટ્ઠાનં અગમંસુ. સો યાવતાયુકં ઠત્વા કાયસ્સ ભેદા બ્રહ્મલોકે ઉપ્પજ્જિ. તેનાહ ભગવા ‘‘તદમિનાપિ જાનાથ…પે… બ્રહ્મલોકૂપપત્તિયા’’તિ.

૧૪૦-૧૪૧. એવં ‘‘ન જચ્ચા વસલો હોતિ, કમ્મુના વસલો હોતી’’તિ સાધેત્વા ઇદાનિ ‘‘ન જચ્ચા હોતિ બ્રાહ્મણો, કમ્મુના હોતિ બ્રાહ્મણો’’તિ એતં સાધેતું આહ ‘‘અજ્ઝાયકકુલે જાતા …પે… દુગ્ગત્યા ગરહાય વા’’તિ. તત્થ અજ્ઝાયકકુલે જાતાતિ મન્તજ્ઝાયકે બ્રાહ્મણકુલે જાતા. ‘‘અજ્ઝાયકાકુળે જાતા’’તિપિ પાઠો. મન્તાનં અજ્ઝાયકે અનુપકુટ્ઠે ચ બ્રાહ્મણકુલે જાતાતિ અત્થો. મન્તા બન્ધવા એતેસન્તિ મન્તબન્ધવા. વેદબન્ધૂ વેદપટિસ્સરણાતિ વુત્તં હોતિ. તે ચ પાપેસુ કમ્મેસુ અભિણ્હમુપદિસ્સરેતિ તે એવં કુલે જાતા મન્તબન્ધવા ચ સમાનાપિ યદિ પાણાતિપાતાદીસુ પાપકમ્મેસુ પુનપ્પુનં ઉપદિસ્સન્તિ, અથ દિટ્ઠેવ ધમ્મે ગારય્હા સમ્પરાયે ચ દુગ્ગતિ તે એવમુપદિસ્સમાના ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે માતાપિતૂહિપિ ‘‘નયિમે અમ્હાકં પુત્તા, દુજ્જાતા એતે કુલસ્સ અઙ્ગારભૂતા, નિક્કડ્ઢથ ને’’તિ, બ્રાહ્મણેહિપિ ‘‘ગહપતિકા એતે, ન એતે બ્રાહ્મણા, મા નેસં સદ્ધયઞ્ઞથાલિપાકાદીસુ પવેસં દેથ, મા નેહિ સદ્ધિં સલ્લપથા’’તિ, અઞ્ઞેહિપિ મનુસ્સેહિ ‘‘પાપકમ્મન્તા એતે, ન એતે બ્રાહ્મણા’’તિ એવં ગારય્હા હોન્તિ. સમ્પરાયે ચ નેસં દુગ્ગતિ નિરયાદિભેદા, દુગ્ગતિ એતેસં પરલોકે હોતીતિ અત્થો. સમ્પરાયે વાતિપિ પાઠો. પરલોકે એતેસં દુક્ખસ્સ ગતિ દુગ્ગતિ, દુક્ખપ્પત્તિયેવ હોતીતિ અત્થો. ન ને જાતિ નિવારેતિ, દુગ્ગત્યા ગરહાય વાતિ સા તથા ઉક્કટ્ઠાપિ યં ત્વં સારતો પચ્ચેસિ, જાતિ એતે પાપકમ્મેસુ પદિસ્સન્તે બ્રાહ્મણે ‘‘સમ્પરાયે ચ દુગ્ગતી’’તિ એત્થ વુત્તપ્પકારાય દુગ્ગતિયા વા, ‘‘દિટ્ઠેવ ધમ્મે ગારય્હા’’તિ એત્થ વુત્તપ્પકારાય ગરહાય વા ન નિવારેતિ.

૧૪૨. એવં ભગવા અજ્ઝાયકકુલે જાતાનમ્પિ બ્રાહ્મણાનં ગારય્હાદિકમ્મવસેન દિટ્ઠેવ ધમ્મે પતિતભાવં દીપેન્તો દુગ્ગતિગમનેન ચ સમ્પરાયે બ્રાહ્મણજાતિયા અભાવં દીપેન્તો ‘‘ન જચ્ચા હોતિ બ્રાહ્મણો, કમ્મુના હોતિ બ્રાહ્મણો’’તિ એતમ્પિ અત્થં સાધેત્વા ઇદાનિ દુવિધમ્પિ અત્થં નિગમેન્તો આહ, એવં બ્રાહ્મણ –

‘‘ન જચ્ચા વસલો હોતિ, ન જચ્ચા હોતિ બ્રાહ્મણો;

કમ્મુના વસલો હોતિ, કમ્મુના હોતિ બ્રાહ્મણો’’તિ.

સેસં કસિભારદ્વાજસુત્તે વુત્તનયમેવ. વિસેસતો વા એત્થ નિક્કુજ્જિતં વાતિઆદીનં એવં યોજના વેદિતબ્બા – યથા કોચિ નિક્કુજ્જિતં વા ઉક્કુજ્જેય્ય, એવં મં કમ્મવિમુખં જાતિવાદે પતિતં ‘‘જાતિયા બ્રાહ્મણવસલભાવો હોતી’’તિ દિટ્ઠિતો વુટ્ઠાપેન્તેન, યથા પટિચ્છન્નં વિવરેય્ય, એવં જાતિવાદપટિચ્છન્નં કમ્મવાદં વિવરન્તેન, યથા મૂળ્હસ્સ મગ્ગં આચિક્ખેય્ય, એવં બ્રાહ્મણવસલભાવસ્સ અસમ્ભિન્નઉજુમગ્ગં આચિક્ખન્તેન, યથા અન્ધકારે વા તેલપજ્જોતં ધારેય્ય, એવં માતઙ્ગાદિનિદસ્સનપજ્જોતધારણેન મય્હં ભોતા ગોતમેન એતેહિ પરિયાયેહિ પકાસિતત્તા અનેકપરિયાયેન ધમ્મો પકાસિતોતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય અગ્ગિકભારદ્વાજસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. મેત્તસુત્તવણ્ણના

કરણીયમત્થકુસલેનાતિ મેત્તસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? હિમવન્તપસ્સતો કિર દેવતાહિ ઉબ્બાળ્હા ભિક્ખૂ ભગવતો સન્તિકં સાવત્થિં આગચ્છિંસુ. તેસં ભગવા પરિત્તત્થાય કમ્મટ્ઠાનત્થાય ચ ઇમં સુત્તં અભાસિ. અયં તાવ સઙ્ખેપો.

અયં પન વિત્થારો – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ ઉપકટ્ઠાય વસ્સૂપનાયિકાય. તેન ખો પન સમયેન સમ્બહુલા નાનાવેરજ્જકા ભિક્ખૂ ભગવતો સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા તત્થ તત્થ વસ્સં ઉપગન્તુકામા ભગવન્તં ઉપસઙ્કમન્તિ. તત્ર સુદં ભગવા રાગચરિતાનં સવિઞ્ઞાણકાવિઞ્ઞાણકવસેન એકાદસવિધં અસુભકમ્મટ્ઠાનં, દોસચરિતાનં ચતુબ્બિધં મેત્તાદિકમ્મટ્ઠાનં, મોહચરિતાનં મરણસ્સતિકમ્મટ્ઠાનાદીનિ, વિતક્કચરિતાનં આનાપાનસ્સતિપથવીકસિણાદીનિ, સદ્ધાચરિતાનં બુદ્ધાનુસ્સતિકમ્મટ્ઠાનાદીનિ, બુદ્ધિચરિતાનં ચતુધાતુવવત્થનાદીનીતિ ઇમિના નયેન ચતુરાસીતિસહસ્સપ્પભેદચરિતાનુકૂલાનિ કમ્મટ્ઠાનાનિ કથેતિ.

અથ ખો પઞ્ચમત્તાનિ ભિક્ખુસતાનિ ભગવતો સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગહેત્વા સપ્પાયસેનાસનઞ્ચ ગોચરગામઞ્ચ પરિયેસમાનાનિ અનુપુબ્બેન ગન્ત્વા પચ્ચન્તે હિમવન્તેન સદ્ધિં એકાબદ્ધં નીલકાચમણિસન્નિભસિલાતલં સીતલઘનચ્છાયનીલવનસણ્ડમણ્ડિતં મુત્તાતલરજતપટ્ટસદિસવાલુકાકિણ્ણભૂમિભાગં સુચિસાતસીતલજલાસયપરિવારિતં પબ્બતમદ્દસંસુ. અથ ખો તે ભિક્ખૂ તત્થેકરત્તિં વસિત્વા પભાતાય રત્તિયા સરીરપરિકમ્મં કત્વા તસ્સ અવિદૂરે અઞ્ઞતરં ગામં પિણ્ડાય પવિસિંસુ. ગામો ઘનનિવેસસન્નિવિટ્ઠકુલસહસ્સયુત્તો, મનુસ્સા ચેત્થ સદ્ધા પસન્ના, તે પચ્ચન્તે પબ્બજિતદસ્સનસ્સ દુલ્લભતાય ભિક્ખૂ દિસ્વા એવ પીતિસોમનસ્સજાતા હુત્વા તે ભિક્ખૂ ભોજેત્વા ‘‘ઇધેવ, ભન્તે, તેમાસં વસથા’’તિ યાચિત્વા પઞ્ચપધાનકુટિસતાનિ કારાપેત્વા તત્થ મઞ્ચપીઠપાનીયપરિભોજનીયઘટાદીનિ સબ્બૂપકરણાનિ પટિયાદેસું.

ભિક્ખૂ દુતિયદિવસે અઞ્ઞં ગામં પિણ્ડાય પવિસિંસુ. તત્થાપિ મનુસ્સા તથેવ ઉપટ્ઠહિત્વા વસ્સાવાસં યાચિંસુ. ભિક્ખૂ ‘‘અસતિ અન્તરાયે’’તિ અધિવાસેત્વા તં વનસણ્ડં પવિસિત્વા સબ્બરત્તિન્દિવં આરદ્ધવીરિયા હુત્વા યામગણ્ડિકં કોટ્ટેત્વા યોનિસોમનસિકારબહુલા વિહરન્તા રુક્ખમૂલાનિ ઉપગન્ત્વા નિસીદિંસુ. સીલવન્તાનં ભિક્ખૂનં તેજેન વિહતતેજા રુક્ખદેવતા અત્તનો અત્તનો વિમાના ઓરુય્હ દારકે ગહેત્વા ઇતો ચિતો ચ વિચરન્તિ. સેય્યથાપિ નામ રાજૂહિ વા રાજમહામત્તેહિ વા ગામકાવાસં ગતેહિ ગામવાસીનં ઘરેસુ ઓકાસે ગહિતે ઘરમાનુસકા ઘરા નિક્ખમિત્વા અઞ્ઞત્ર વસન્તા ‘‘કદા નુ ખો ગમિસ્સન્તી’’તિ દૂરતો ઓલોકેન્તિ; એવમેવ દેવતા અત્તનો અત્તનો વિમાનાનિ છડ્ડેત્વા ઇતો ચિતો ચ વિચરન્તિયો દૂરતોવ ઓલોકેન્તિ – ‘‘કદા નુ ખો ભદન્તા ગમિસ્સન્તી’’તિ. તતો એવં સમચિન્તેસું ‘‘પઠમવસ્સૂપગતા ભિક્ખૂ અવસ્સં તેમાસં વસિસ્સન્તિ. મયં પન તાવ ચિરં દારકે ગહેત્વા ઓક્કમ્મ વસિતું ન સક્ખિસ્સામ. હન્દ મયં ભિક્ખૂનં ભયાનકં આરમ્મણં દસ્સેમા’’તિ. તા રત્તિં ભિક્ખૂનં સમણધમ્મકરણવેલાય ભિંસનકાનિ યક્ખરૂપાનિ નિમ્મિનિત્વા પુરતો પુરતો તિટ્ઠન્તિ, ભેરવસદ્દઞ્ચ કરોન્તિ. ભિક્ખૂનં તાનિ રૂપાનિ પસ્સન્તાનં તઞ્ચ સદ્દં સુણન્તાનં હદયં ફન્દિ, દુબ્બણ્ણા ચ અહેસું ઉપ્પણ્ડુપણ્ડુકજાતા. તેન તે ચિત્તં એકગ્ગં કાતું નાસક્ખિંસુ. તેસં અનેકગ્ગચિત્તાનં ભયેન ચ પુનપ્પુનં સંવિગ્ગાનં સતિ સમ્મુસ્સિ. તતો નેસં મુટ્ઠસ્સતીનં દુગ્ગન્ધાનિ આરમ્મણાનિ પયોજેસું. તેસં તેન દુગ્ગન્ધેન નિમ્મથિયમાનમિવ મત્થલુઙ્ગં અહોસિ, બાળ્હા સીસવેદના ઉપ્પજ્જિંસુ, ન ચ તં પવત્તિં અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ આરોચેસું.

અથેકદિવસં સઙ્ઘત્થેરસ્સ ઉપટ્ઠાનકાલે સબ્બેસુ સન્નિપતિતેસુ સઙ્ઘત્થેરો પુચ્છિ – ‘‘તુમ્હાકં, આવુસો, ઇમં વનસણ્ડં પવિટ્ઠાનં કતિપાહં અતિવિય પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો અહોસિ પરિયોદાતો, વિપ્પસન્નાનિ ચ ઇન્દ્રિયાનિ એતરહિ પનત્થ કિસા દુબ્બણ્ણા ઉપ્પણ્ડુપણ્ડુકજાતા, કિં વો ઇધ અસપ્પાય’’ન્તિ? તતો એકો ભિક્ખુ આહ – ‘‘અહં, ભન્તે, રત્તિં ઈદિસઞ્ચ ઈદિસઞ્ચ ભેરવારમ્મણં પસ્સામિ ચ સુણામિ ચ, ઈદિસઞ્ચ ગન્ધં ઘાયામિ, તેન મે ચિત્તં ન સમાધિયતી’’તિ. એતેનેવ ઉપાયેન સબ્બે તં પવત્તિં આરોચેસું. સઙ્ઘત્થેરો આહ – ‘‘ભગવતા આવુસો દ્વે વસ્સૂપનાયિકા પઞ્ઞત્તા, અમ્હાકઞ્ચ ઇદં સેનાસનં અસપ્પાયં, આયામાવુસો ભગવતો સન્તિકં, ગન્ત્વા અઞ્ઞં સપ્પાયં સેનાસનં પુચ્છામા’’તિ. ‘‘સાધુ ભન્તે’’તિ તે ભિક્ખૂ થેરસ્સ પટિસ્સુણિત્વા સબ્બે સેનાસનં સંસામેત્વા પત્તચીવરમાદાય અનુપલિત્તત્તા કુલેસુ કઞ્ચિ અનામન્તેત્વા એવ યેન સાવત્થિ તેન ચારિકં પક્કમિંસુ. અનુપુબ્બેન સાવત્થિં ગન્ત્વા ભગવતો સન્તિકં અગમિંસુ.

ભગવા તે ભિક્ખૂ દિસ્વા એતદવોચ – ‘‘ન, ભિક્ખવે, અન્તોવસ્સં ચારિકા ચરિતબ્બાતિ મયા સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, કિસ્સ તુમ્હે ચારિકં ચરથા’’તિ. તે ભગવતો સબ્બં આરોચેસું. ભગવા આવજ્જેન્તો સકલજમ્બુદીપે અન્તમસો ચતુપ્પાદપીઠકટ્ઠાનમત્તમ્પિ તેસં સપ્પાયં સેનાસનં નાદ્દસ. અથ તે ભિક્ખૂ આહ – ‘‘ન, ભિક્ખવે, તુમ્હાકં અઞ્ઞં સપ્પાયં સેનાસનં અત્થિ, તત્થેવ તુમ્હે વિહરન્તા આસવક્ખયં પાપુણેય્યાથ. ગચ્છથ, ભિક્ખવે, તમેવ સેનાસનં ઉપનિસ્સાય વિહરથ. સચે પન દેવતાહિ અભયં ઇચ્છથ, ઇમં પરિત્તં ઉગ્ગણ્હથ, એતઞ્હિ વો પરિત્તઞ્ચ કમ્મટ્ઠાનઞ્ચ ભવિસ્સતી’’તિ ઇમં સુત્તમભાસિ.

અપરે પનાહુ – ‘‘ગચ્છથ, ભિક્ખવે, તમેવ સેનાસનં ઉપનિસ્સાય વિહરથા’’તિ ઇદઞ્ચ વત્વા ભગવા આહ – ‘‘અપિચ ખો આરઞ્ઞકેન પરિહરણં ઞાતબ્બં. સેય્યથિદં – સાયંપાતં કરણવસેન દ્વે મેત્તા, દ્વે પરિત્તા, દ્વે અસુભા, દ્વે મરણસ્સતી અટ્ઠ મહાસંવેગવત્થુસમાવજ્જનઞ્ચ. અટ્ઠ મહાસંવેગવત્થૂનિ નામ જાતિ જરા બ્યાધિ મરણં ચત્તારિ અપાયદુક્ખાનીતિ. અથ વા જાતિજરાબ્યાધિમરણાનિ ચત્તારિ, અપાયદુક્ખં પઞ્ચમં, અતીતે વટ્ટમૂલકં દુક્ખં, અનાગતે વટ્ટમૂલકં દુક્ખં, પચ્ચુપ્પન્ને આહારપરિયેટ્ઠિમૂલકં દુક્ખ’’ન્તિ. એવં ભગવા પરિહરણં આચિક્ખિત્વા તેસં ભિક્ખૂનં મેત્તત્થઞ્ચ પરિત્તત્થઞ્ચ વિપસ્સનાપાદકઝાનત્થઞ્ચ ઇમં સુત્તં અભાસીતિ.

૧૪૩. તત્થ કરણીયમત્થકુસલેનાતિ ઇમિસ્સા પઠમગાથાય તાવ અયં પદવણ્ણના – કરણીયન્તિ કાતબ્બં, કરણારહન્તિ અત્થો. અત્થોતિ પટિપદા, યં વા કિઞ્ચિ અત્તનો હિતં, તં સબ્બં અરણીયતો અત્થોતિ વુચ્ચતિ, અરણીયતો નામ ઉપગન્તબ્બતો. અત્થે કુસલેન અત્થકુસલેન, અત્થછેકેનાતિ વુત્તં હોતિ. ન્તિ અનિયમિતપચ્ચત્તં. ન્તિ નિયમિતઉપયોગં. ઉભયમ્પિ વા યં તન્તિ પચ્ચત્તવચનં. સન્તં પદન્તિ ઉપયોગવચનં. તત્થ લક્ખણતો સન્તં, પત્તબ્બતો પદં, નિબ્બાનસ્સેતં અધિવચનં. અભિસમેચ્ચાતિ અભિસમાગન્ત્વા. સક્કોતીતિ સક્કો, સમત્થો પટિબલોતિ વુત્તં હોતિ. ઉજૂતિ અજ્જવયુત્તો. સુટ્ઠુ ઉજૂતિ સુહુજુ. સુખં વચો અસ્મિન્તિ સુવચો. અસ્સાતિ ભવેય્ય. મુદૂતિ મદ્દવયુત્તો. ન અતિમાનીતિ અનતિમાની.

અયં પનેત્થ અત્થવણ્ણના – કરણીયમત્થકુસલેન યન્ત સન્તં પદં અભિસમેચ્ચાતિ. એત્થ તાવ અત્થિ કરણીયં, અત્થિ અકરણીયં. તત્થ સઙ્ખેપતો સિક્ખત્તયં કરણીયં, સીલવિપત્તિ, દિટ્ઠિવિપત્તિ, આચારવિપત્તિ, આજીવવિપત્તીતિ એવમાદિ અકરણીયં. તથા અત્થિ અત્થકુસલો, અત્થિ અનત્થકુસલો.

તત્થ યો ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિત્વા ન અત્તાનં સમ્મા પયોજેતિ, ખણ્ડસીલો હોતિ, એકવીસતિવિધં અનેસનં નિસ્સાય જીવિકં કપ્પેતિ. સેય્યથિદં – વેળુદાનં, પત્તદાનં, પુપ્ફદાનં, ફલદાનં, દન્તકટ્ઠદાનં, મુખોદકદાનં, સિનાનદાનં, ચુણ્ણદાનં, મત્તિકાદાનં, ચાટુકમ્યતં, મુગ્ગસૂપ્યતં, પારિભટુતં, જઙ્ઘપેસનિયં, વેજ્જકમ્મં, દૂતકમ્મં, પહિણગમનં, પિણ્ડપટિપિણ્ડદાનાનુપ્પદાનં, વત્થુવિજ્જં, નક્ખત્તવિજ્જં, અઙ્ગવિજ્જન્તિ. છબ્બિધે ચ અગોચરે ચરતિ. સેય્યથિદં – વેસિયગોચરે વિધવાથુલ્લકુમારિકપણ્ડકભિક્ખુનિપાનાગારગોચરેતિ. સંસટ્ઠો ચ વિહરતિ રાજૂહિ રાજમહામત્તેહિ તિત્થિયેહિ તિત્થિયસાવકેહિ અનનુલોમિકેન ગિહિસંસગ્ગેન. યાનિ વા પન તાનિ કુલાનિ અસદ્ધાનિ અપ્પસન્નાનિ અનોપાનભૂતાનિ અક્કોસકપરિભાસકાનિ અનત્થકામાનિ અહિતઅફાસુકઅયોગક્ખેમકામાનિ ભિક્ખૂનં…પે… ઉપાસિકાનં, તથારૂપાનિ કુલાનિ સેવતિ ભજતિ પયિરુપાસતિ. અયં અનત્થકુસલો.

યો પન ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિત્વા અત્તાનં સમ્મા પયોજેતિ, અનેસનં પહાય ચતુપારિસુદ્ધિસીલે પતિટ્ઠાતુકામો સદ્ધાસીસેન પાતિમોક્ખસંવરં, સતિસીસેન ઇન્દ્રિયસંવરં, વીરિયસીસેન આજીવપારિસુદ્ધિં, પઞ્ઞાસીસેન પચ્ચયપટિસેવનં પૂરેતિ અયં અત્થકુસલો.

યો વા સત્તાપત્તિક્ખન્ધસોધનવસેન પાતિમોક્ખસંવરં, છદ્વારે ઘટ્ટિતારમ્મણેસુ અભિજ્ઝાદીનં અનુપ્પત્તિવસેન ઇન્દ્રિયસંવરં, અનેસનપરિવજ્જનવસેન વિઞ્ઞુપસત્થબુદ્ધબુદ્ધસાવકવણ્ણિતપચ્ચયપટિસેવનેન ચ આજીવપારિસુદ્ધિં, યથાવુત્તપચ્ચવેક્ખણવસેન પચ્ચયપટિસેવનં, ચતુઇરિયાપથપરિવત્તને સાત્થકાદીનં પચ્ચવેક્ખણવસેન સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ સોધેતિ, અયમ્પિ અત્થકુસલો.

યો વા યથા ઊસોદકં પટિચ્ચ સંકિલિટ્ઠં વત્થં પરિયોદાયતિ, છારિકં પટિચ્ચ આદાસો, ઉક્કામુખં પટિચ્ચ જાતરૂપં, તથા ઞાણં પટિચ્ચ સીલં વોદાયતીતિ ઞત્વા ઞાણોદકેન ધોવન્તો સીલં પરિયોદાપેતિ. યથા ચ કિકી સકુણિકા અણ્ડં, ચમરીમિગો વાલધિં, એકપુત્તિકા નારી પિયં એકપુત્તકં, એકનયનો પુરિસો તં એકનયનં રક્ખતિ, તથા અતિવિય અપ્પમત્તો અત્તનો સીલક્ખન્ધં રક્ખતિ, સાયંપાતં પચ્ચવેક્ખમાનો અણુમત્તમ્પિ વજ્જં ન પસ્સતિ, અયમ્પિ અત્થકુસલો.

યો વા પન અવિપ્પટિસારકરસીલે પતિટ્ઠાય કિલેસવિક્ખમ્ભનપટિપદં પગ્ગણ્હાતિ, તં પગ્ગહેત્વા કસિણપરિકમ્મં કરોતિ, કસિણપરિકમ્મં કત્વા સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેતિ, અયમ્પિ અત્થકુસલો. યો વા પન સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, અયં અત્થકુસલાનં અગ્ગો.

તત્થ યે ઇમે યાવ અવિપ્પટિસારકરસીલે પતિટ્ઠાનેન, યાવ વા કિલેસવિક્ખમ્ભનપટિપદાય પગ્ગહણેન મગ્ગફલેન વણ્ણિતા અત્થકુસલા, તે ઇમસ્મિં અત્થે અત્થકુસલાતિ અધિપ્પેતા. તથાવિધા ચ તે ભિક્ખૂ. તેન ભગવા તે ભિક્ખૂ સન્ધાય એકપુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય દેસનાય ‘‘કરણીયમત્થકુસલેના’’તિ આહ.

તતો ‘‘કિં કરણીય’’ન્તિ તેસં સઞ્જાતકઙ્ખાનં આહ ‘‘યન્ત સન્તં પદં અભિસમેચ્ચા’’તિ. અયમેત્થ અધિપ્પાયો – તં બુદ્ધાનુબુદ્ધેહિ વણ્ણિતં સન્તં નિબ્બાનપદં પટિવેધવસેન અભિસમેચ્ચ વિહરિતુકામેન યં કરણીયન્તિ. એત્થ ચ ન્તિ ઇમસ્સ ગાથાપાદસ્સ આદિતો વુત્તમેવ કરણીયન્તિ. અધિકારતો અનુવત્તતિ તં સન્તં પદં અભિસમેચ્ચાતિ. અયં પન યસ્મા સાવસેસપાઠો અત્થો, તસ્મા ‘‘વિહરિતુકામેના’’તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

અથ વા સન્તં પદં અભિસમેચ્ચાતિ અનુસ્સવાદિવસેન લોકિયપઞ્ઞાય નિબ્બાનપદં સન્તન્તિ ઞત્વા તં અધિગન્તુકામેન યન્તં કરણીયન્તિ અધિકારતો અનુવત્તતિ, તં કરણીયમત્થકુસલેનાતિ એવમ્પેત્થ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો. અથ વા ‘‘કરણીયમત્થકુસલેના’’તિ વુત્તે ‘‘કિ’’ન્તિ ચિન્તેન્તાનં આહ ‘‘યન્ત સન્તં પદં અભિસમેચ્ચા’’તિ. તસ્સેવં અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો – લોકિયપઞ્ઞાય સન્તં પદં અભિસમેચ્ચ યં કરણીયં, તન્તિ. યં કાતબ્બં, તં કરણીયં, કરણારહમેવ તન્તિ વુત્તં હોતિ.

કિં પન તન્તિ? કિમઞ્ઞં સિયા અઞ્ઞત્ર તદધિગમૂપાયતો. કામઞ્ચેતં કરણારહત્થેન સિક્ખત્તયદીપકેન આદિપદેનેવ વુત્તં. તથા હિ તસ્સ અત્થવણ્ણનાયં અવોચુમ્હા ‘‘અત્થિ કરણીયં અત્થિ અકરણીયં. તત્થ સઙ્ખેપતો સિક્ખત્તયં કરણીય’’ન્તિ. અતિસઙ્ખેપદેસિતત્તા પન તેસં ભિક્ખૂનં કેહિચિ વિઞ્ઞાતં, કેહિચિ ન વિઞ્ઞાતં. તતો યેહિ ન વિઞ્ઞાતં, તેસં વિઞ્ઞાપનત્થં યં વિસેસતો આરઞ્ઞકેન ભિક્ખુના કાતબ્બં, તં વિત્થારેન્તો ‘‘સક્કો ઉજૂ ચ સુહુજૂ ચ, સુવચો ચસ્સ મુદુ અનતિમાની’’તિ ઇમં તાવ ઉપડ્ઢગાથં આહ.

કિં વુત્તં હોતિ? સન્તં પદં અભિસમેચ્ચ વિહરિતુકામો લોકિયપઞ્ઞાય વા તં અભિસમેચ્ચ તદધિગમાય પટિપજ્જમાનો આરઞ્ઞકો ભિક્ખુ દુતિયચતુત્થપધાનિયઙ્ગસમન્નાગમેન કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખો હુત્વા સચ્ચપટિવેધાય પટિપજ્જિતું સક્કો અસ્સ, તથા કસિણપરિકમ્મવત્તસમાદાનાદીસુ, અત્તનો પત્તચીવરપટિસઙ્ખરણાદીસુ ચ યાનિ તાનિ સબ્રહ્મચારીનં ઉચ્ચાવચાનિ કિં કરણીયાનિ, તેસુ અઞ્ઞેસુ ચ એવરૂપેસુ સક્કો અસ્સ દક્ખો અનલસો સમત્થો. સક્કો હોન્તોપિ ચ તતિયપધાનિયઙ્ગસમન્નાગમેન ઉજુ અસ્સ. ઉજુ હોન્તોપિ ચ સકિં ઉજુભાવેન સન્તોસં અનાપજ્જિત્વા યાવજીવં પુનપ્પુનં અસિથિલકરણેન સુટ્ઠુતરં ઉજુ અસ્સ. અસઠતાય વા ઉજુ, અમાયાવિતાય સુહુજુ. કાયવચીવઙ્કપ્પહાનેન વા ઉજુ, મનોવઙ્કપ્પહાનેન સુહુજુ. અસન્તગુણસ્સ વા અનાવિકરણેન ઉજુ, અસન્તગુણેન ઉપ્પન્નસ્સ લાભસ્સ અનધિવાસનેન સુહુજુ. એવં આરમ્મણલક્ખણૂપનિજ્ઝાનેહિ પુરિમદ્વયતતિયસિક્ખાહિ પયોગાસયસુદ્ધીહિ ચ ઉજુ ચ સુહુજુ ચ અસ્સ.

કેવલઞ્ચ ઉજુ ચ સુહુજુ ચ, અપિચ પન સુબ્બચો ચ અસ્સ. યો હિ પુગ્ગલો ‘‘ઇદં ન કાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તો ‘‘કિં તે દિટ્ઠં, કિં તે સુતં, કો મે હુત્વા વદસિ, કિં ઉપજ્ઝાયો આચરિયો સન્દિટ્ઠો સમ્ભત્તો વા’’તિ વદતિ, તુણ્હીભાવેન વા તં વિહેઠેતિ, સમ્પટિચ્છિત્વા વા ન તથા કરોતિ, સો વિસેસાધિગમસ્સ દૂરે હોતિ. યો પન ઓવદિયમાનો ‘‘સાધુ, ભન્તે, સુટ્ઠુ વુત્તં, અત્તનો વજ્જં નામ દુદ્દસં હોતિ, પુનપિ મં એવરૂપં દિસ્વા વદેય્યાથ અનુકમ્પં ઉપાદાય, ચિરસ્સં મે તુમ્હાકં સન્તિકા ઓવાદો લદ્ધો’’તિ વદતિ, યથાનુસિટ્ઠઞ્ચ પટિપજ્જતિ, સો વિસેસાધિગમસ્સ અવિદૂરે હોતિ. તસ્મા એવં પરસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા કરોન્તો સુબ્બચો ચ અસ્સ.

યથા ચ સુવચો, એવં મુદુ અસ્સ. મુદૂતિ ગહટ્ઠેહિ દૂતગમનપ્પહિણગમનાદીસુ નિયુઞ્જિયમાનો તત્થ મુદુભાવં અકત્વા થદ્ધો હુત્વા વત્તપટિપત્તિયં સકલબ્રહ્મચરિયે ચ મુદુ અસ્સ સુપરિકમ્મકતસુવણ્ણં વિય તત્થ તત્થ વિનિયોગક્ખમો. અથ વા મુદૂતિ અભાકુટિકો ઉત્તાનમુખો સુખસમ્ભાસો પટિસન્થારવુત્તિ સુતિત્થં વિય સુખાવગાહો અસ્સ. ન કેવલઞ્ચ મુદુ, અપિચ પન અનતિમાની અસ્સ, જાતિગોત્તાદીહિ અતિમાનવત્થૂહિ પરે નાતિમઞ્ઞેય્ય, સારિપુત્તત્થેરો વિય ચણ્ડાલકુમારકસમેન ચેતસા વિહરેય્યાતિ.

૧૪૪. એવં ભગવા સન્તં પદં અભિસમેચ્ચ વિહરિતુકામસ્સ તદધિગમાય વા પટિપજ્જમાનસ્સ વિસેસતો આરઞ્ઞકસ્સ ભિક્ખુનો એકચ્ચં કરણીયં વત્વા પુન તતુત્તરિપિ વત્તુકામો ‘‘સન્તુસ્સકો ચા’’તિ દુતિયં ગાથમાહ.

તત્થ ‘‘સન્તુટ્ઠી ચ કતઞ્ઞુતા’’તિ એત્થ વુત્તપ્પભેદેન દ્વાદસવિધેન સન્તોસેન સન્તુસ્સતીતિ સન્તુસ્સકો. અથ વા તુસ્સતીતિ તુસ્સકો, સકેન તુસ્સકો, સન્તેન તુસ્સકો, સમેન તુસ્સકોતિ સન્તુસ્સકો. તત્થ સકં નામ ‘‘પિણ્ડિયાલોપભોજનં નિસ્સાયા’’તિ (મહાવ. ૭૩) એવં ઉપસમ્પદમાળકે ઉદ્દિટ્ઠં અત્તના ચ સમ્પટિચ્છિતં ચતુપચ્ચયજાતં. તેન સુન્દરેન વા અસુન્દરેન વા સક્કચ્ચં વા અસક્કચ્ચં વા દિન્નેન પટિગ્ગહણકાલે પરિભોગકાલે ચ વિકારમદસ્સેત્વા યાપેન્તો ‘‘સકેન તુસ્સકો’’તિ વુચ્ચતિ. સન્તં નામ યં લદ્ધં હોતિ અત્તનો વિજ્જમાનં, તેન સન્તેનેવ તુસ્સન્તો તતો પરં ન પત્થેન્તો અત્રિચ્છતં પજહન્તો ‘‘સન્તેન તુસ્સકો’’તિ વુચ્ચતિ. સમં નામ ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ અનુનયપટિઘપ્પહાનં. તેન સમેન સબ્બારમ્મણેસુ તુસ્સન્તો ‘‘સમેન તુસ્સકો’’તિ વુચ્ચતિ.

સુખેન ભરીયતીતિ સુભરો, સુપોસોતિ વુત્તં હોતિ. યો હિ ભિક્ખુ સાલિમંસોદનાદીનં પત્તે પૂરેત્વા દિન્નેપિ દુમ્મુખભાવં અનત્તમનભાવમેવ ચ દસ્સેતિ, તેસં વા સમ્મુખાવ તં પિણ્ડપાતં ‘‘કિં તુમ્હેહિ દિન્ન’’ન્તિ અપસાદેન્તો સામણેરગહટ્ઠાદીનં દેતિ, એસ દુબ્ભરો. એતં દિસ્વા મનુસ્સા દૂરતોવ પરિવજ્જેન્તિ ‘‘દુબ્ભરો ભિક્ખુ ન સક્કા પોસિતુ’’ન્તિ. યો પન યંકિઞ્ચિ લૂખં વા પણીતં વા અપ્પં વા બહું વા લભિત્વા અત્તમનો વિપ્પસન્નમુખો હુત્વા યાપેતિ, એસ સુભરો. એતં દિસ્વા મનુસ્સા અતિવિય વિસ્સત્થા હોન્તિ – ‘‘અમ્હાકં ભદન્તો સુભરો થોકથોકેનપિ તુસ્સતિ, મયમેવ નં પોસેસ્સામા’’તિ પટિઞ્ઞં કત્વા પોસેન્તિ. એવરૂપો ઇધ સુભરોતિ અધિપ્પેતો.

અપ્પં કિચ્ચમસ્સાતિ અપ્પકિચ્ચો, ન કમ્મારામતાભસ્સારામતાસઙ્ગણિકારામતાદિઅનેકકિચ્ચબ્યાવટો. અથ વા સકલવિહારે નવકમ્મસઙ્ઘભોગસામણેરઆરામિકવોસાસનાદિકિચ્ચવિરહિતો, અત્તનો કેસનખચ્છેદનપત્તચીવરપરિકમ્માદિં કત્વા સમણધમ્મકિચ્ચપરો હોતીતિ વુત્તં હોતિ.

સલ્લહુકા વુત્તિ અસ્સાતિ સલ્લહુકવુત્તિ. યથા એકચ્ચો બહુભણ્ડો ભિક્ખુ દિસાપક્કમનકાલે બહું પત્તચીવરપચ્ચત્થરણતેલગુળાદિં મહાજનેન સીસભારકટિભારાદીહિ ઉચ્ચારાપેત્વા પક્કમતિ, એવં અહુત્વા યો અપ્પપરિક્ખારો હોતિ, પત્તચીવરાદિઅટ્ઠસમણપરિક્ખારમત્તમેવ પરિહરતિ, દિસાપક્કમનકાલે પક્ખી સકુણો વિય સમાદાયેવ પક્કમતિ, એવરૂપો ઇધ સલ્લહુકવુત્તીતિ અધિપ્પેતો. સન્તાનિ ઇન્દ્રિયાનિ અસ્સાતિ સન્તિન્દ્રિયો, ઇટ્ઠારમ્મણાદીસુ રાગાદિવસેન અનુદ્ધતિન્દ્રિયોતિ વુત્તં હોતિ. નિપકોતિ વિઞ્ઞૂ વિભાવી પઞ્ઞવા, સીલાનુરક્ખણપઞ્ઞાય ચીવરાદિવિચારણપઞ્ઞાય આવાસાદિસત્તસપ્પાયપરિજાનનપઞ્ઞાય ચ સમન્નાગતોતિ અધિપ્પાયો.

ન પગબ્ભોતિ અપ્પગબ્ભો, અટ્ઠટ્ઠાનેન કાયપાગબ્ભિયેન, ચતુટ્ઠાનેન વચીપાગબ્ભિયેન, અનેકટ્ઠાનેન મનોપાગબ્ભિયેન ચ વિરહિતોતિ અત્થો.

અટ્ઠટ્ઠાનં કાયપાગબ્ભિયં (મહાનિ. ૮૭) નામ સઙ્ઘગણપુગ્ગલભોજનસાલાજન્તાઘરન્હાનતિત્થભિક્ખાચારમગ્ગઅન્તરઘરપવેસનેસુ કાયેન અપ્પતિરૂપકરણં. સેય્યથિદં – ઇધેકચ્ચો સઙ્ઘમજ્ઝે પલ્લત્થિકાય વા નિસીદતિ, પાદે પાદમોદહિત્વા વાતિ એવમાદિ, તથા ગણમજ્ઝે, ગણમજ્ઝેતિ ચતુપરિસસન્નિપાતે, તથા વુડ્ઢતરે પુગ્ગલે. ભોજનસાલાયં પન વુડ્ઢાનં આસનં ન દેતિ, નવાનં આસનં પટિબાહતિ, તથા જન્તાઘરે. વુડ્ઢે ચેત્થ અનાપુચ્છા અગ્ગિજાલનાદીનિ કરોતિ. ન્હાનતિત્થે ચ યદિદં ‘‘દહરો વુડ્ઢોતિ પમાણં અકત્વા આગતપટિપાટિયા ન્હાયિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, તમ્પિ અનાદિયન્તો પચ્છા આગન્ત્વા ઉદકં ઓતરિત્વા વુડ્ઢે ચ નવે ચ બાધેતિ. ભિક્ખાચારમગ્ગે પન અગ્ગાસનઅગ્ગોદકઅગ્ગપિણ્ડત્થં વુડ્ઢાનં પુરતો પુરતો યાતિ બાહાય બાહં પહરન્તો, અન્તરઘરપ્પવેસને વુડ્ઢાનં પઠમતરં પવિસતિ, દહરેહિ કાયકીળનં કરોતીતિ એવમાદિ.

ચતુટ્ઠાનં વચીપાગબ્ભિયં નામ સઙ્ઘગણપુગ્ગલઅન્તરઘરેસુ અપ્પતિરૂપવાચાનિચ્છારણં. સેય્યથિદં – ઇધેકચ્ચો સઙ્ઘમજ્ઝે અનાપુચ્છા ધમ્મં ભાસતિ, તથા પુબ્બે વુત્તપ્પકારે ગણે વુડ્ઢતરે પુગ્ગલે ચ. તત્થ મનુસ્સેહિ પઞ્હં પુટ્ઠો વુડ્ઢતરં અનાપુચ્છા વિસ્સજ્જેતિ. અન્તરઘરે પન ‘‘ઇત્થન્નામે કિં અત્થિ, કિં યાગુ ઉદાહુ ખાદનીયં ભોજનીયં, કિં મે દસ્સસિ, કિમજ્જ ખાદિસ્સામિ, કિં ભુઞ્જિસ્સામિ, કિં પિવિસ્સામી’’તિ એદમાદિં ભાસતિ.

અનેકટ્ઠાનં મનોપાગબ્ભિયં નામ તેસુ તેસુ ઠાનેસુ કાયવાચાહિ અજ્ઝાચારં અનાપજ્જિત્વાપિ મનસા એવ કામવિતક્કાદિનાનપ્પકારઅપ્પતિરૂપવિતક્કનં.

કુલેસ્વનનુગિદ્ધોતિ યાનિ કુલાનિ ઉપસઙ્કમતિ, તેસુ પચ્ચયતણ્હાય વા અનનુલોમિયગિહિસંસગ્ગવસેન વા અનનુગિદ્ધો, ન સહસોકી, ન સહનન્દી, ન સુખિતેસુ સુખિતો, ન દુક્ખિતેસુ દુક્ખિતો, ન ઉપ્પન્નેસુ કિચ્ચકરણીયેસુ અત્તના વા યોગમાપજ્જિતાતિ વુત્તં હોતિ. ઇમિસ્સા ચ ગાથાય યં ‘‘સુવચો ચસ્સા’’તિ એત્થ વુત્તં ‘‘અસ્સા’’તિ વચનં, તં સબ્બપદેહિ સદ્ધિં ‘‘સન્તુસ્સકો ચ અસ્સ, સુભરો ચ અસ્સા’’તિ એવં યોજેતબ્બં.

૧૪૫. એવં ભગવા સન્તં પદં અભિસમેચ્ચ વિહરિતુકામસ્સ તદધિગમાય વા પટિપજ્જિતુકામસ્સ વિસેસતો આરઞ્ઞકસ્સ ભિક્ખુનો તતુત્તરિપિ કરણીયં આચિક્ખિત્વા ઇદાનિ અકરણીયમ્પિ આચિક્ખિતુકામો ‘‘ન ચ ખુદ્દમાચરે કિઞ્ચિ, યેન વિઞ્ઞૂ પરે ઉપવદેય્યુ’’ન્તિ ઇમં ઉપડ્ઢગાથમાહ. તસ્સત્થો – એવમિમં કરણીયં કરોન્તો યં તં કાયવચીમનોદુચ્ચરિતં ખુદ્દં લામકન્તિ વુચ્ચતિ, તં ન ચ ખુદ્દં સમાચરે. અસમાચરન્તો ચ ન કેવલં ઓળારિકં, કિં પન કિઞ્ચિ ન સમાચરે, અપ્પમત્તકં અણુમત્તમ્પિ ન સમાચરેતિ વુત્તં હોતિ.

તતો તસ્સ સમાચારે સન્દિટ્ઠિકમેવાદીનવં દસ્સેતિ ‘‘યેન વિઞ્ઞૂ પરે ઉપવદેય્યુ’’ન્તિ. એત્થ ચ યસ્મા અવિઞ્ઞૂ પરે અપ્પમાણં. તે હિ અનવજ્જં વા સાવજ્જં કરોન્તિ, અપ્પસાવજ્જં વા મહાસાવજ્જં. વિઞ્ઞૂ એવ પન પમાણં. તે હિ અનુવિચ્ચ પરિયોગાહેત્વા અવણ્ણારહસ્સ અવણ્ણં ભાસન્તિ, વણ્ણારહસ્સ ચ વણ્ણં ભાસન્તિ, તસ્મા ‘‘વિઞ્ઞૂ પરે’’તિ વુત્તં.

એવં ભગવા ઇમાહિ અડ્ઢતેય્યાહિ ગાથાહિ સન્તં પદં અભિસમેચ્ચ વિહરિતુકામસ્સ, તદધિગમાય વા પટિપજ્જિતુકામસ્સ વિસેસતો આરઞ્ઞકસ્સ આરઞ્ઞકસીસેન ચ સબ્બેસમ્પિ કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિહરિતુકામાનં કરણીયાકરણીયભેદં કમ્મટ્ઠાનૂપચારં વત્વા ઇદાનિ તેસં ભિક્ખૂનં તસ્સ દેવતાભયસ્સ પટિઘાતાય પરિત્તત્થં વિપસ્સનાપાદકજ્ઝાનવસેન કમ્મટ્ઠાનત્થઞ્ચ ‘‘સુખિનો વ ખેમિનો હોન્તૂ’’તિઆદિના નયેન મેત્તકથં કથેતુમારદ્ધો.

તત્થ સુખિનોતિ સુખસમઙ્ગિનો. ખેમિનોતિ ખેમવન્તો, અભયા નિરુપદ્દવાતિ વુત્તં હોતિ. સબ્બેતિ અનવસેસા. સત્તાતિ પાણિનો. સુખિતત્તાતિ સુખિતચિત્તા. એત્થ ચ કાયિકેન સુખેન સુખિનો, માનસેન સુખિતત્તા, તદુભયેનાપિ સબ્બભયૂપદ્દવવિગમેન વા ખેમિનોતિ વેદિતબ્બા. કસ્મા પન એવં વુત્તં? મેત્તાભાવનાકારદસ્સનત્થં. એવઞ્હિ મેત્તા ભાવેતબ્બા ‘‘સબ્બે સત્તા સુખિનો હોન્તૂ’’તિ વા, ‘‘ખેમિનો હોન્તૂ’’તિ વા, ‘‘સુખિતત્તા હોન્તૂ’’તિ વા.

૧૪૬. એવં યાવ ઉપચારતો અપ્પનાકોટિ, તાવ સઙ્ખેપેન મેત્તાભાવનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિત્થારતોપિ તં દસ્સેતું ‘‘યે કેચી’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. અથ વા યસ્મા પુથુત્તારમ્મણે પરિચિતં ચિત્તં ન આદિકેનેવ એકત્તે સણ્ઠાતિ, આરમ્મણપ્પભેદં પન અનુગન્ત્વા કમેન સણ્ઠાતિ, તસ્મા તસ્સ તસથાવરાદિદુકતિકપ્પભેદે આરમ્મણે અનુગન્ત્વા અનુગન્ત્વા સણ્ઠાનત્થમ્પિ ‘‘યે કેચી’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. અથ વા યસ્મા યસ્સ યં આરમ્મણં વિભૂતં હોતિ, તસ્સ તત્થ ચિત્તં સુખં તિટ્ઠતિ. તસ્મા તેસં ભિક્ખૂનં યસ્સ યં વિભૂતં આરમ્મણં, તસ્સ તત્થ ચિત્તં સણ્ઠાપેતુકામો તસથાવરાદિદુકત્તિકઆરમ્મણપ્પભેદદીપકં ‘‘યે કેચી’’તિ ઇમં ગાથાદ્વયમાહ.

એત્થ હિ તસથાવરદુકં દિટ્ઠાદિટ્ઠદુકં દૂરસન્તિકદુકં ભૂતસમ્ભવેસિદુકન્તિ ચત્તારિ દુકાનિ, દીઘાદીહિ ચ છહિ પદેહિ મજ્ઝિમપદસ્સ તીસુ, અણુકપદસ્સ ચ દ્વીસુ તિકેસુ અત્થસમ્ભવતો દીઘરસ્સમજ્ઝિમત્તિકં મહન્તાણુકમજ્ઝિમત્તિકં થૂલાણુકમજ્ઝિમત્તિકન્તિ તયો તિકે દીપેતિ. તત્થ યે કેચીતિ અનવસેસવચનં. પાણા એવ ભૂતા પાણભૂતા. અથ વા પાણન્તીતિ પાણા. એતેન અસ્સાસપસ્સાસપટિબદ્ધે પઞ્ચવોકારસત્તે ગણ્હાતિ. ભવન્તીતિ ભૂતા. એતેન એકવોકારચતુવોકારસત્તે ગણ્હાતિ. અત્થીતિ સન્તિ, સંવિજ્જન્તિ.

એવં ‘‘યે કેચિ પાણભૂતત્થી’’તિ ઇમિના વચનેન દુકત્તિકેહિ સઙ્ગહેતબ્બે સબ્બે સત્તે એકજ્ઝં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સબ્બેપિ તે તસા વા થાવરા વા અનવસેસાતિ ઇમિના દુકેન સઙ્ગહેત્વા દસ્સેતિ.

તત્થ તસન્તીતિ તસા, સતણ્હાનં સભયાનઞ્ચેતં અધિવચનં. તિટ્ઠન્તીતિ થાવરા, પહીનતણ્હાભયાનં અરહતં એતં અધિવચનં. નત્થિ તેસં અવસેસન્તિ અનવસેસા, સબ્બેપીતિ વુત્તં હોતિ. યઞ્ચ દુતિયગાથાય અન્તે વુત્તં, તં સબ્બદુકતિકેહિ સમ્બન્ધિતબ્બં – યે કેચિ પાણભૂતત્થિ તસા વા થાવરા વા અનવસેસા, ઇમેપિ સબ્બે સત્તા ભવન્તુ સુખિતત્તા. એવં યાવ ભૂતા વા સમ્ભવેસી વા ઇમેપિ સબ્બે સત્તા ભવન્તુ સુખિતત્તાતિ.

ઇદાનિ દીઘરસ્સમજ્ઝિમાદિતિકત્તયદીપકેસુ દીઘા વાતિઆદીસુ છસુ પદેસુ દીઘાતિ દીઘત્તભાવા નાગમચ્છગોધાદયો. અનેકબ્યામસતપ્પમાણાપિ હિ મહાસમુદ્દે નાગાનં અત્તભાવા અનેકયોજનપ્પમાણાપિ મચ્છગોધાદીનં અત્તભાવા હોન્તિ. મહન્તાતિ મહન્તત્તભાવા જલે મચ્છકચ્છપાદયો, થલે હત્થિનાગાદયો, અમનુસ્સેસુ દાનવાદયો. આહ ચ – ‘‘રાહુગ્ગં અત્તભાવીન’’ન્તિ (અ. નિ. ૪.૧૫). તસ્સ હિ અત્તભાવો ઉબ્બેધેન ચત્તારિ યોજનસહસ્સાનિ અટ્ઠ ચ યોજનસતાનિ, બાહૂ દ્વાદસયોજનસતપરિમાણા, પઞ્ઞાસયોજનં ભમુકન્તરં, તથા અઙ્ગુલન્તરિકા, હત્થતલાનિ દ્વે યોજનસતાનીતિ. મજ્ઝિમાતિ અસ્સગોણમહિંસસૂકરાદીનં અત્તભાવા. રસ્સકાતિ તાસુ તાસુ જાતીસુ વામનાદયો દીઘમજ્ઝિમેહિ ઓમકપ્પમાણા સત્તા. અણુકાતિ મંસચક્ખુસ્સ અગોચરા, દિબ્બચક્ખુવિસયા ઉદકાદીસુ નિબ્બત્તા સુખુમત્તભાવા સત્તા, ઊકાદયો વા. અપિચ યે તાસુ તાસુ જાતીસુ મહન્તમજ્ઝિમેહિ થૂલમજ્ઝિમેહિ ચ ઓમકપ્પમાણા સત્તા, તે અણુકાતિ વેદિતબ્બા. થૂલાતિ પરિમણ્ડલત્તભાવા મચ્છકુમ્મસિપ્પિકસમ્બુકાદયો સત્તા.

૧૪૭. એવં તીહિ તિકેહિ અનવસેસતો સત્તે દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘દિટ્ઠા વા યેવ અદિટ્ઠા’’તિઆદીહિ તીહિ દુકેહિપિ તે સઙ્ગહેત્વા દસ્સેતિ.

તત્થ દિટ્ઠાતિ યે અત્તનો ચક્ખુસ્સ આપાથમાગતવસેન દિટ્ઠપુબ્બા. અદિટ્ઠાતિ યે પરસમુદ્દપરસેલપરચક્કવાળાદીસુ ઠિતા. ‘‘યેવ દૂરે વસન્તિ અવિદૂરે’’તિ ઇમિના પન દુકેન અત્તનો અત્તભાવસ્સ દૂરે ચ અવિદૂરે ચ વસન્તે સત્તે દસ્સેતિ. તે ઉપાદાયુપાદાવસેન વેદિતબ્બા. અત્તનો હિ કાયે વસન્તા સત્તા અવિદૂરે, બહિકાયે વસન્તા દૂરે. તથા અન્તોઉપચારે વસન્તા અવિદૂરે, બહિઉપચારે વસન્તા દૂરે. અત્તનો વિહારે ગામે જનપદે દીપે ચક્કવાળે વસન્તા અવિદૂરે, પરચક્કવાળે વસન્તા દૂરે વસન્તીતિ વુચ્ચન્તિ.

ભૂતાતિ જાતા, અભિનિબ્બત્તા. યે ભૂતા એવ, ન પુન ભવિસ્સન્તીતિ સઙ્ખ્યં ગચ્છન્તિ, તેસં ખીણાસવાનમેતં અધિવચનં. સમ્ભવમેસન્તીતિ સમ્ભવેસી. અપ્પહીનભવસંયોજનત્તા આયતિમ્પિ સમ્ભવં એસન્તાનં સેક્ખપુથુજ્જનાનમેતં અધિવચનં. અથ વા ચતૂસુ યોનીસુ અણ્ડજજલાબુજા સત્તા યાવ અણ્ડકોસં વત્થિકોસઞ્ચ ન ભિન્દન્તિ, તાવ સમ્ભવેસી નામ. અણ્ડકોસં વત્થિકોસઞ્ચ ભિન્દિત્વા બહિ નિક્ખન્તા ભૂતા નામ. સંસેદજા ઓપપાતિકા ચ પઠમચિત્તક્ખણે સમ્ભવેસી નામ. દુતિયચિત્તક્ખણતો પભુતિ ભૂતા નામ. યેન વા ઇરિયાપથેન જાયન્તિ, યાવ તતો અઞ્ઞં ન પાપુણન્તિ, તાવ સમ્ભવેસી નામ. તતો પરં ભૂતાતિ.

૧૪૮. એવં ભગવા ‘‘સુખિનો વા’’તિઆદીહિ અડ્ઢતેય્યાહિ ગાથાહિ નાનપ્પકારતો તેસં ભિક્ખૂનં હિતસુખાગમપત્થનાવસેન સત્તેસુ મેત્તાભાવનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અહિતદુક્ખાનાગમપત્થનાવસેનાપિ તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ન પરો પરં નિકુબ્બેથા’’તિ. એસ પોરાણપાઠો, ઇદાનિ પન ‘‘પરં હી’’તિપિ પઠન્તિ, અયં ન સોભનો.

તત્થ પરોતિ પરજનો. પરન્તિ પરજનં. ન નિકુબ્બેથાતિ ન વઞ્ચેય્ય. નાતિમઞ્ઞેથાતિ ન અતિક્કમિત્વા મઞ્ઞેય્ય. કત્થચીતિ કત્થચિ ઓકાસે, ગામે વા નિગમે વા ખેત્તે વા ઞાતિમજ્ઝે વા પૂગમજ્ઝે વાતિઆદિ. ન્તિ એતં. કઞ્ચીતિ યં કઞ્ચિ ખત્તિયં વા બ્રાહ્મણં વા ગહટ્ઠં વા પબ્બજિતં વા સુગતં વા દુગ્ગતં વાતિઆદિ. બ્યારોસના પટિઘસઞ્ઞાતિ કાયવચીવિકારેહિ બ્યારોસનાય ચ, મનોવિકારેન પટિઘસઞ્ઞાય ચ. ‘‘બ્યારોસનાય પટિઘસઞ્ઞાયા’’તિ હિ વત્તબ્બે ‘‘બ્યારોસના પટિઘસઞ્ઞા’’તિ વુચ્ચતિ યથા ‘‘સમ્મ દઞ્ઞાય વિમુત્તા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘સમ્મ દઞ્ઞા વિમુત્તા’’તિ, યથા ચ ‘‘અનુપુબ્બસિક્ખાય અનુપુબ્બકિરિયાય અનુપુબ્બપટિપદાયા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘અનુપુબ્બસિક્ખા અનુપુબ્બકિરિયા અનુપુબ્બપટિપદા’’તિ (અ. નિ. ૮.૧૯; ઉદા. ૪૫; ચૂળવ. ૩૮૫). નાઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ દુક્ખમિચ્છેય્યાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ દુક્ખં ન ઇચ્છેય્ય. કિં વુત્તં હોતિ? ન કેવલં ‘‘સુખિનો વા ખેમિનો વા હોન્તૂ’’તિઆદિ મનસિકારવસેનેવ મેત્તં ભાવેય્ય. કિં પન ‘‘અહો વત યો કોચિ પરપુગ્ગલો યં કઞ્ચિ પરપુગ્ગલં વઞ્ચનાદીહિ નિકતીહિ ન નિકુબ્બેથ, જાતિઆદીહિ ચ નવહિ માનવત્થૂહિ કત્થચિ પદેસે યં કઞ્ચિ પરપુગ્ગલં નાતિમઞ્ઞેય્ય, અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ચ બ્યારોસનાય વા પટિઘસઞ્ઞાય વા દુક્ખં ન ઇચ્છેય્યા’’તિ એવમ્પિ મનસિ કરોન્તો ભાવેય્યાતિ.

૧૪૯. એવં અહિતદુક્ખાનાગમપત્થનાવસેન અત્થતો મેત્તાભાવનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તમેવ ઉપમાય દસ્સેન્તો આહ ‘‘માતા યથા નિયં પુત્ત’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – યથા માતા નિયં પુત્તં અત્તનિ જાતં ઓરસં પુત્તં, તઞ્ચ એકપુત્તમેવ આયુસા અનુરક્ખે, તસ્સ દુક્ખાગમપટિબાહનત્થં અત્તનો આયુમ્પિ ચજિત્વા તં અનુરક્ખે, એવમ્પિ સબ્બભૂતેસુ ઇદં મેત્તમાનસં ભાવયે, પુનપ્પુનં જનયે વડ્ઢયે, તઞ્ચ અપરિમાણસત્તારમ્મણવસેન એકસ્મિં વા સત્તે અનવસેસફરણવસેન અપરિમાણં ભાવયેતિ.

૧૫૦. એવં સબ્બાકારેન મેત્તાભાવનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સેવ વડ્ઢનં દસ્સેન્તો આહ ‘‘મેત્તઞ્ચ સબ્બલોકસ્મી’’તિ.

તત્થ મિજ્જતિ તાયતિ ચાતિ મિત્તો, હિતજ્ઝાસયતાય સિનિય્હતિ, અહિતાગમતો રક્ખતિ ચાતિ અત્થો. મિત્તસ્સ ભાવો મેત્તં. સબ્બસ્મિન્તિ અનવસેસે. લોકસ્મિન્તિ સત્તલોકે. મનસિ ભવન્તિ માનસં. તઞ્હિ ચિત્તસમ્પયુત્તત્તા એવં વુત્તં. ભાવયેતિ વડ્ઢયે. નાસ્સ પરિમાણન્તિ અપરિમાણં, અપ્પમાણસત્તારમ્મણતાય એવં વુત્તં. ઉદ્ધન્તિ ઉપરિ. તેન અરૂપભવં ગણ્હાતિ. અધોતિ હેટ્ઠા. તેન કામભવં ગણ્હાતિ. તિરિયન્તિ વેમજ્ઝં. તેન રૂપભવં ગણ્હાતિ. અસમ્બાધન્તિ સમ્બાધવિરહિતં, ભિન્નસીમન્તિ વુત્તં હોતિ. સીમા નામ પચ્ચત્થિકો વુચ્ચતિ, તસ્મિમ્પિ પવત્તન્તિ અત્થો. અવેરન્તિ વેરવિરહિતં, અન્તરન્તરાપિ વેરચેતનાપાતુભાવવિરહિતન્તિ વુત્તં હોતિ. અસપત્તન્તિ વિગતપચ્ચત્થિકં. મેત્તાવિહારી હિ પુગ્ગલો મનુસ્સાનં પિયો હોતિ, અમનુસ્સાનં પિયો હોતિ, નાસ્સ કોચિ પચ્ચત્થિકો હોતિ, તેનસ્સ તં માનસં વિગતપચ્ચત્થિકત્તા ‘‘અસપત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. પરિયાયવચનઞ્હિ એતં, યદિદં પચ્ચત્થિકો સપત્તોતિ. અયં અનુપદતો અત્થવણ્ણના.

અયં પનેત્થ અધિપ્પેતત્થવણ્ણના – યદેતં ‘‘એવમ્પિ સબ્બભૂતેસુ માનસં ભાવયે અપરિમાણ’’ન્તિ વુત્તં. તઞ્ચેતં અપરિમાણં મેત્તં માનસં સબ્બલોકસ્મિં ભાવયે વડ્ઢયે, વુડ્ઢિં, વિરૂળ્હિં, વેપુલ્લં ગમયે. કથં? ઉદ્ધં અધો ચ તિરિયઞ્ચ, ઉદ્ધં યાવ ભવગ્ગા, અધો યાવ અવીચિતો, તિરિયં યાવ અવસેસદિસા. ઉદ્ધં વા આરુપ્પં, અધો કામધાતું, તિરિયં રૂપધાતું અનવસેસં ફરન્તો. એવં ભાવેન્તોપિ ચ તં યથા અસમ્બાધં, અવેરં, અસપત્તઞ્ચ, હોતિ તથા સમ્બાધવેરસપત્તાભાવં કરોન્તો ભાવયે. યં વા તં ભાવનાસમ્પદં પત્તં સબ્બત્થ ઓકાસલાભવસેન અસમ્બાધં. અત્તનો પરેસુ આઘાતપટિવિનયેન અવેરં, અત્તનિ ચ પરેસં આઘાતપટિવિનયેન અસપત્તં હોતિ, તં અસમ્બાધં અવેરં અસપત્તં અપરિમાણં મેત્તં માનસં ઉદ્ધં અધો તિરિયઞ્ચાતિ તિવિધપરિચ્છેદે સબ્બલોકસ્મિં ભાવયે વડ્ઢયેતિ.

૧૫૧. એવં મેત્તાભાવનાય વડ્ઢનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તં ભાવનમનુયુત્તસ્સ વિહરતો ઇરિયાપથનિયમાભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તિટ્ઠં ચરં…પે… અધિટ્ઠેય્યા’’તિ.

તસ્સત્થો – એવમેતં મેત્તં માનસં ભાવેન્તો સો ‘‘નિસીદતિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા, ઉજું કાયં પણિધાયા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૩૭૪; મ. નિ. ૧.૧૦૭; વિભ. ૫૦૮) વિય ઇરિયાપથનિયમં અકત્વા યથાસુખં અઞ્ઞતરઞ્ઞતરઇરિયાપથબાધનવિનોદનં કરોન્તો તિટ્ઠં વા ચરં વા નિસિન્નો વા સયાનો વા યાવતા વિગતમિદ્ધો અસ્સ, અથ એતં મેત્તાઝાનસ્સતિં અધિટ્ઠેય્ય.

અથ વા એવં મેત્તાભાવનાય વડ્ઢનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વસીભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તિટ્ઠં ચર’’ન્તિ. વસિપ્પત્તો હિ તિટ્ઠં વા ચરં વા નિસિન્નો વા સયાનો વા યાવતા ઇરિયાપથેન એતં મેત્તાઝાનસ્સતિં અધિટ્ઠાતુકામો હોતિ. અથ વા તિટ્ઠં વા ચરં વાતિ ન તસ્સ ઠાનાદીનિ અન્તરાયકરાનિ હોન્તિ, અપિચ ખો સો યાવતા એતં મેત્તાઝાનસ્સતિં અધિટ્ઠાતુકામો હોતિ, તાવતા વિતમિદ્ધો હુત્વા અધિટ્ઠાતિ, નત્થિ તસ્સ તત્થ દન્ધાયિતત્તં. તેનાહ ‘‘તિટ્ઠં ચરં નિસિન્નો વ સયાનો, યાવતાસ્સ વિતમિદ્ધો. એતં સતિં અધિટ્ઠેય્યા’’તિ.

તસ્સાયમધિપ્પાયો – યં તં ‘‘મેત્તઞ્ચ સબ્બલોકસ્મિ, માનસં ભાવયે’’તિ વુત્તં, તં તથા ભાવયે, યથા ઠાનાદીસુ યાવતા ઇરિયાપથેન, ઠાનાદીનિ વા અનાદિયિત્વા યાવતા એતં મેત્તાઝાનસ્સતિં અધિટ્ઠાતુકામો અસ્સ, તાવતા વિતમિદ્ધો હુત્વા એતં સતિં અધિટ્ઠેય્યાતિ.

એવં મેત્તાભાવનાય વસીભાવં દસ્સેન્તો ‘‘એતં સતિં અધિટ્ઠેય્યા’’તિ તસ્મિં મેત્તાવિહારે નિયોજેત્વા ઇદાનિ તં વિહારં થુનન્તો આહ ‘‘બ્રહ્મમેતં વિહારમિધમાહૂ’’તિ.

તસ્સત્થો – ય્વાયં ‘‘સુખિનોવ ખેમિનો હોન્તૂ’’તિઆદિં કત્વા યાવ ‘‘એતં સતિં અધિટ્ઠેય્યા’’તિ સંવણ્ણિતો મેત્તાવિહારો, એતં ચતૂસુ દિબ્બબ્રહ્મઅરિયઇરિયાપથવિહારેસુ નિદ્દોસત્તા અત્તનોપિ પરેસમ્પિ અત્થકરત્તા ચ ઇધ અરિયસ્સ ધમ્મવિનયે બ્રહ્મવિહારમાહુ, સેટ્ઠવિહારમાહૂતિ. યતો સતતં સમિતં અબ્બોકિણ્ણં તિટ્ઠં ચરં નિસિન્નો વા સયાનો વા યાવતાસ્સ વિતમિદ્ધો, એતં સતિં અધિટ્ઠેય્યાતિ.

૧૫૨. એવં ભગવા તેસં ભિક્ખૂનં નાનપ્પકારતો મેત્તાભાવનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યસ્મા મેત્તા સત્તારમ્મણત્તા અત્તદિટ્ઠિયા આસન્ના હોતિ તસ્મા દિટ્ઠિગહણનિસેધનમુખેન તેસં ભિક્ખૂનં તદેવ મેત્તાઝાનં પાદકં કત્વા અરિયભૂમિપ્પત્તિં દસ્સેન્તો આહ ‘‘દિટ્ઠિઞ્ચ અનુપગ્ગમ્મા’’તિ. ઇમાય ગાથાય દેસનં સમાપેસિ.

તસ્સત્થો – ય્વાયં ‘‘બ્રહ્મમેતં વિહારમિધમાહૂ’’તિ સંવણ્ણિતો મેત્તાઝાનવિહારો, તતો વુટ્ઠાય યે તત્થ વિતક્કવિચારાદયો ધમ્મા, તે, તેસઞ્ચ વત્થાદિઅનુસારેન રૂપધમ્મે પરિગ્ગહેત્વા ઇમિના નામરૂપપરિચ્છેદેન ‘‘સુદ્ધસઙ્ખારપુઞ્જોયં, ન ઇધ સત્તૂપલબ્ભતી’’તિ (સં. નિ. ૧.૧૭૧) એવં દિટ્ઠિઞ્ચ અનુપગ્ગમ્મ અનુપુબ્બેન લોકુત્તરસીલેન સીલવા હુત્વા લોકુત્તરસીલસમ્પયુત્તેનેવ સોતાપત્તિમગ્ગસમ્માદિટ્ઠિસઙ્ખાતેન દસ્સનેન સમ્પન્નો. તતો પરં યોપાયં વત્થુકામેસુ ગેધો કિલેસકામો અપ્પહીનો હોતિ, તમ્પિ સકદાગામિઅનાગામિમગ્ગેહિ તનુભાવેન અનવસેસપ્પહાનેન ચ કામેસુ ગેધં વિનેય્ય વિનયિત્વા વૂપસમેત્વા ન હિ જાતુ ગબ્ભસેય્ય પુન રેતિ એકંસેનેવ પુન ગબ્ભસેય્યં ન એતિ, સુદ્ધાવાસેસુ નિબ્બત્તિત્વા તત્થેવ અરહત્તં પાપુણિત્વા પરિનિબ્બાતીતિ.

એવં ભગવા દેસનં સમાપેત્વા તે ભિક્ખૂ આહ – ‘‘ગચ્છથ, ભિક્ખવે, તસ્મિંયેવ વનસણ્ડે વિહરથ. ઇમઞ્ચ સુત્તં માસસ્સ અટ્ઠસુ ધમ્મસ્સવનદિવસેસુ ગણ્ડિં આકોટેત્વા ઉસ્સારેથ, ધમ્મકથં કરોથ, સાકચ્છથ, અનુમોદથ, ઇદમેવ કમ્મટ્ઠાનં આસેવથ, ભાવેથ, બહુલીકરોથ. તેપિ વો અમનુસ્સા તં ભેરવારમ્મણં ન દસ્સેસ્સન્તિ, અઞ્ઞદત્થુ અત્થકામા હિતકામા ભવિસ્સન્તી’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ ભગવતો પટિસ્સુણિત્વા ઉટ્ઠાયાસના ભગવન્તં અભિવાદેત્વા, પદક્ખિણં કત્વા, તત્થ ગન્ત્વા, તથા અકંસુ. દેવતાયો ચ ‘‘ભદન્તા અમ્હાકં અત્થકામા હિતકામા’’તિ પીતિસોમનસ્સજાતા હુત્વા સયમેવ સેનાસનં સમ્મજ્જન્તિ, ઉણ્હોદકં પટિયાદેન્તિ, પિટ્ઠિપરિકમ્મપાદપરિકમ્મં કરોન્તિ, આરક્ખં સંવિદહન્તિ. તે ભિક્ખૂ તથેવ મેત્તં ભાવેત્વા તમેવ ચ પાદકં કત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા સબ્બેવ તસ્મિંયેવ અન્તોતેમાસે અગ્ગફલં અરહત્તં પાપુણિત્વા મહાપવારણાય વિસુદ્ધિપવારણં પવારેસુન્તિ.

એવઞ્હિ અત્થકુસલેન તથાગતેન,

ધમ્મિસ્સરેન કથિતં કરણીયમત્થં;

કત્વાનુભુય્ય પરમં હદયસ્સ સન્તિં,

સન્તં પદં અભિસમેન્તિ સમત્તપઞ્ઞા.

તસ્મા હિ તં અમતમબ્ભુતમરિયકન્તં,

સન્તં પદં અભિસમેચ્ચ વિહરિતુકામો;

વિઞ્ઞૂ જનો વિમલસીલસમાધિપઞ્ઞા,

ભેદં કરેય્ય સતતં કરણીયમત્થન્તિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય મેત્તસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. હેમવતસુત્તવણ્ણના

અજ્જ પન્નરસોતિ હેમવતસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? પુચ્છાવસિકા ઉપ્પત્તિ. હેમવતેન હિ પુટ્ઠો ભગવા ‘‘છસુ લોકો સમુપ્પન્નો’’તિઆદીનિ અભાસિ. તત્થ ‘‘અજ્જ પન્નરસો’’તિઆદિ સાતાગિરેન વુત્તં, ‘‘ઇતિ સાતાગિરો’’તિઆદિ સઙ્ગીતિકારેહિ, ‘‘કચ્ચિમનો’’તિઆદિ હેમવતેન, ‘‘છસુ લોકો’’તિઆદિ ભગવતા, તં સબ્બમ્પિ સમોધાનેત્વા ‘‘હેમવતસુત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘સાતાગિરિસુત્ત’’ન્તિ એકચ્ચેહિ.

તત્થ યાયં ‘‘અજ્જ પન્નરસો’’તિઆદિ ગાથા. તસ્સા ઉપ્પત્તિ – ઇમસ્મિંયેવ ભદ્દકપ્પે વીસતિવસ્સસહસ્સાયુકેસુ પુરિસેસુ ઉપ્પજ્જિત્વા સોળસવસ્સસહસ્સાયુકાનિ ઠત્વા પરિનિબ્બુતસ્સ ભગવતો કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ મહતિયા પૂજાય સરીરકિચ્ચં અકંસુ. તસ્સ ધાતુયો અવિકિરિત્વા સુવણ્ણક્ખન્ધો વિય એકગ્ઘના હુત્વા અટ્ઠંસુ. દીઘાયુકબુદ્ધાનઞ્હિ એસા ધમ્મતા. અપ્પાયુકબુદ્ધા પન યસ્મા બહુતરેન જનેન અદિટ્ઠા એવ પરિનિબ્બાયન્તિ, તસ્મા ધાતુપૂજમ્પિ કત્વા ‘‘તત્થ તત્થ જના પુઞ્ઞં પસવિસ્સન્તી’’તિ અનુકમ્પાય ‘‘ધાતુયો વિકિરન્તૂ’’તિ અધિટ્ઠહન્તિ. તેન તેસં સુવણ્ણચુણ્ણાનિ વિય ધાતુયો વિકિરન્તિ, સેય્યથાપિ અમ્હાકં ભગવતો.

મનુસ્સા તસ્સ ભગવતો એકંયેવ ધાતુઘરં કત્વા ચેતિયં પતિટ્ઠાપેસું યોજનં ઉબ્બેધેન પરિક્ખેપેન ચ. તસ્સ એકેકગાવુતન્તરાનિ ચત્તારિ દ્વારાનિ અહેસું. એકં દ્વારં કિકી રાજા અગ્ગહેસિ; એકં તસ્સેવ પુત્તો પથવિન્ધરો નામ; એકં સેનાપતિપમુખા અમચ્ચા; એકં સેટ્ઠિપમુખા જાનપદા રત્તસુવણ્ણમયા એકગ્ઘના સુવણ્ણરસપટિભાગા ચ નાનારતનમયા ઇટ્ઠકા અહેસું એકેકા સતસહસ્સગ્ઘનિકા. તે હરિતાલમનોસિલાહિ મત્તિકાકિચ્ચં સુરભિતેલેન ઉદકકિચ્ચઞ્ચ કત્વા તં ચેતિયં પતિટ્ઠાપેસું.

એવં પતિટ્ઠિતે ચેતિયે દ્વે કુલપુત્તા સહાયકા નિક્ખમિત્વા સમ્મુખસાવકાનં થેરાનં સન્તિકે પબ્બજિંસુ. દીઘાયુકબુદ્ધાનઞ્હિ સમ્મુખસાવકાયેવ પબ્બાજેન્તિ, ઉપસમ્પાદેન્તિ, નિસ્સયં દેન્તિ, ઇતરે ન લભન્તિ. તતો તે કુલપુત્તા ‘‘સાસને, ભન્તે, કતિ ધુરાની’’તિ પુચ્છિંસુ. થેરા ‘‘દ્વે ધુરાની’’તિ કથેસું – ‘‘વાસધુરં, પરિયત્તિધુરઞ્ચા’’તિ. તત્થ પબ્બજિતેન કુલપુત્તેન આચરિયુપજ્ઝાયાનં સન્તિકે પઞ્ચ વસ્સાનિ વસિત્વા, વત્તપટિવત્તં પૂરેત્વા, પાતિમોક્ખં દ્વે તીણિ ભાણવારસુત્તન્તાનિ ચ પગુણં કત્વા, કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગહેત્વા, કુલે વા ગણે વા નિરાલયેન અરઞ્ઞં પવિસિત્વા, અરહત્તસચ્છિકિરિયાય ઘટિતબ્બં વાયમિતબ્બં, એતં વાસધુરં. અત્તનો થામેન પન એકં વા નિકાયં પરિયાપુણિત્વા દ્વે વા પઞ્ચ વા નિકાયે પરિયત્તિતો ચ અત્થતો ચ સુવિસદં સાસનં અનુયુઞ્જિતબ્બં, એતં પરિયત્તિધુરન્તિ. અથ તે કુલપુત્તા ‘‘દ્વિન્નં ધુરાનં વાસધુરમેવ સેટ્ઠ’’ન્તિ વત્વા ‘‘મયં પનમ્હા દહરા, વુડ્ઢકાલે વાસધુરં પરિપૂરેસ્સામ, પરિયત્તિધુરં તાવ પૂરેમા’’તિ પરિયત્તિં આરભિંસુ. તે પકતિયાવ પઞ્ઞવન્તો નચિરસ્સેવ સકલે બુદ્ધવચને પકતઞ્ઞનો વિનયે ચ અતિવિય વિનિચ્છયકુસલા અહેસું. તેસં પરિયત્તિં નિસ્સાય પરિવારો ઉપ્પજ્જિ, પરિવારં નિસ્સાય લાભો, એકમેકસ્સ પઞ્ચસતપઞ્ચસતા ભિક્ખૂ પરિવારા અહેસું. તે સત્થુસાસનં દીપેન્તા વિહરિંસુ, પુન બુદ્ધકાલો વિય અહોસિ.

તદા દ્વે ભિક્ખૂ ગામકાવાસે વિહરન્તિ ધમ્મવાદી ચ અધમ્મવાદી ચ. અધમ્મવાદી ચણ્ડો હોતિ ફરુસો, મુખરો, તસ્સ અજ્ઝાચારો ઇતરસ્સ પાકટો હોતિ. તતો નં ‘‘ઇદં તે, આવુસો, કમ્મં સાસનસ્સ અપ્પતિરૂપ’’ન્તિ ચોદેસિ. સો ‘‘કિં તે દિટ્ઠં, કિં સુત’’ન્તિ વિક્ખિપતિ. ઇતરો ‘‘વિનયધરા જાનિસ્સન્તી’’તિ આહ. તતો અધમ્મવાદી ‘‘સચે ઇમં વત્થું વિનયધરા વિનિચ્છિનિસ્સન્તિ, અદ્ધા મે સાસને પતિટ્ઠા ન ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા અત્તનો પક્ખં કાતુકામો તાવદેવ પરિક્ખારે આદાય તે દ્વે થેરે ઉપસઙ્કમિત્વા સમણપરિક્ખારે દત્વા તેસં નિસ્સયેન વિહરિતુમારદ્ધો. સબ્બઞ્ચ નેસં ઉપટ્ઠાનં કરોન્તો સક્કચ્ચં વત્તપટિવત્તં પૂરેતુકામો વિય અકાસિ. તતો એકદિવસં ઉપટ્ઠાનં ગન્ત્વા વન્દિત્વા તેહિ વિસ્સજ્જિયમાનોપિ અટ્ઠાસિયેવ. થેરા ‘‘કિઞ્ચિ વત્તબ્બમત્થી’’તિ તં પુચ્છિંસુ. સો ‘‘આમ, ભન્તે, એકેન મે ભિક્ખુના સહ અજ્ઝાચારં પટિચ્ચ વિવાદો અત્થિ. સો યદિ તં વત્થું ઇધાગન્ત્વા આરોચેતિ, યથાવિનિચ્છયં ન વિનિચ્છિનિતબ્બ’’ન્તિ. થેરા ‘‘ઓસટં વત્થું યથાવિનિચ્છયં ન વિનિચ્છિનિતું ન વટ્ટતી’’તિ આહંસુ. સો ‘‘એવં કરિયમાને, ભન્તે, મમ સાસને પતિટ્ઠા નત્થિ, મય્હેતં પાપં હોતુ, મા તુમ્હે વિનિચ્છિનથા’’તિ. તે તેન નિપ્પીળિયમાના સમ્પટિચ્છિંસુ. સો તેસં પટિઞ્ઞં ગહેત્વા પુન તં આવાસં ગન્ત્વા ‘‘સબ્બં વિનયધરાનં સન્તિકે નિટ્ઠિત’’ન્તિ તં ધમ્મવાદિં સુટ્ઠુતરં અવમઞ્ઞન્તો ફરુસેન સમુદાચરતિ. ધમ્મવાદી ‘‘નિસ્સઙ્કો અયં જાતો’’તિ તાવદેવ નિક્ખમિત્વા થેરાનં પરિવારં ભિક્ખુસહસ્સં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘નનુ, આવુસો, ઓસટં વત્થુ યથાધમ્મં વિનિચ્છિનિતબ્બં, અનોસરાપેત્વા એવ વા અઞ્ઞમઞ્ઞં અચ્ચયં દેસાપેત્વા સામગ્ગી કાતબ્બા. ઇમે પન થેરા નેવ વત્થું વિનિચ્છિનિંસુ, ન સામગ્ગિં અકંસુ. કિં નામેત’’ન્તિ? તેપિ સુત્વા તુણ્હી અહેસું – ‘‘નૂન કિઞ્ચિ આચરિયેહિ ઞાત’’ન્તિ. તતો અધમ્મવાદી ઓકાસં લભિત્વા ‘‘ત્વં પુબ્બે ‘વિનયધરા જાનિસ્સન્તી’તિ ભણસિ. ઇદાનિ તેસં વિનયધરાનં આરોચેહિ તં વત્થુ’’ન્તિ ધમ્મવાદિં પીળેત્વા ‘‘અજ્જતગ્ગે પરાજિતો ત્વં, મા તં આવાસં આગચ્છી’’તિ વત્વા પક્કામિ. તતો ધમ્મવાદી થેરે ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘તુમ્હે સાસનં અનપેક્ખિત્વા ‘અમ્હે ઉપટ્ઠેસિ પરિતોસેસી’તિ પુગ્ગલમેવ અપેક્ખિત્થ, સાસનં અરક્ખિત્વા પુગ્ગલં રક્ખિત્થ, અજ્જતગ્ગે દાનિ તુમ્હાકં વિનિચ્છયં વિનિચ્છિનિતું ન વટ્ટતિ, અજ્જ પરિનિબ્બુતો કસ્સપો ભગવા’’તિ મહાસદ્દેન કન્દિત્વા ‘‘નટ્ઠં સત્થુ સાસન’’ન્તિ પરિદેવમાનો પક્કામિ.

અથ ખો તે ભિક્ખૂ સંવિગ્ગમાનસા ‘‘મયં પુગ્ગલમનુરક્ખન્તા સાસનરતનં સોબ્ભે પક્ખિપિમ્હા’’તિ કુક્કુચ્ચં ઉપ્પાદેસું. તે તેનેવ કુક્કુચ્ચેન ઉપહતાસયત્તા કાલં કત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તિતુમસક્કોન્તા એકાચરિયો હિમવતિ હેમવતે પબ્બતે નિબ્બત્તિ હેમવતો યક્ખોતિ નામેન. દુતિયાચરિયો મજ્ઝિમદેસે સાતપબ્બતે સાતાગિરોતિ નામેન. તેપિ નેસં પરિવારા ભિક્ખૂ તેસંયેવ અનુવત્તિત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તિતુમસક્કોન્તા તેસં પરિવારા યક્ખાવ હુત્વા નિબ્બત્તિંસુ. તેસં પન પચ્ચયદાયકા ગહટ્ઠા દેવલોકે નિબ્બતિંસુ. હેમવતસાતાગિરા અટ્ઠવીસતિયક્ખસેનાપતીનમબ્ભન્તરા મહાનુભાવા યક્ખરાજાનો અહેસું.

યક્ખસેનાપતીનઞ્ચ અયં ધમ્મતા – માસે માસે અટ્ઠ દિવસાનિ ધમ્મવિનિચ્છયત્થં હિમવતિ મનોસિલાતલે નાગવતિમણ્ડપે દેવતાનં સન્નિપાતો હોતિ, તત્થ સન્નિપતિતબ્બન્તિ. અથ સાતાગિરહેમવતા તસ્મિં સમાગમે અઞ્ઞમઞ્ઞં દિસ્વા સઞ્જાનિંસુ – ‘‘ત્વં, સમ્મ, કુહિં ઉપ્પન્નો, ત્વં કુહિ’’ન્તિ અત્તનો અત્તનો ઉપ્પત્તિટ્ઠાનઞ્ચ પુચ્છિત્વા વિપ્પટિસારિનો અહેસું. ‘‘નટ્ઠા મયં, સમ્મ, પુબ્બે વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ સમણધમ્મં કત્વા એકં પાપસહાયં નિસ્સાય યક્ખયોનિયં ઉપ્પન્ના, અમ્હાકં પન પચ્ચયદાયકા કામાવચરદેવેસુ નિબ્બત્તા’’તિ. અથ સાતાગિરો આહ – ‘‘મારિસ, હિમવા નામ અચ્છરિયબ્ભુતસમ્મતો, કિઞ્ચિ અચ્છરિયં દિસ્વા વા સુત્વા વા મમાપિ આરોચેય્યાસી’’તિ. હેમવતોપિ આહ – ‘‘મારિસ, મજ્ઝિમદેસો નામ અચ્છરિયબ્ભુતસમ્મતો, કિઞ્ચિ અચ્છરિયં દિસ્વા વા સુત્વા વા મમાપિ આરોચેય્યાસી’’તિ. એવં તેસુ દ્વીસુ સહાયેસુ અઞ્ઞમઞ્ઞં કતિકં કત્વા, તમેવ ઉપ્પત્તિં અવિવજ્જેત્વા વસમાનેસુ એકં બુદ્ધન્તરં વીતિવત્તં, મહાપથવી એકયોજનતિગાવુતમત્તં ઉસ્સદા.

અથમ્હાકં બોધિસત્તો દીપઙ્કરપાદમૂલે કતપણિધાનો યાવ વેસ્સન્તરજાતકં, તાવ પારમિયો પૂરેત્વા, તુસિતભવને ઉપ્પજ્જિત્વા, તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા, ધમ્મપદનિદાને વુત્તનયેન દેવતાહિ આયાચિતો પઞ્ચ મહાવિલોકનાનિ વિલોકેત્વા, દેવતાનં આરોચેત્વા, દ્વત્તિંસાય પુબ્બનિમિત્તેસુ વત્તમાનેસુ ઇધ પટિસન્ધિં અગ્ગહેસિ દસસહસ્સિલોકધાતું કમ્પેત્વા. તાનિ દિસ્વાપિ ઇમે રાજયક્ખા ‘‘ઇમિના કારણેન નિબ્બત્તાની’’તિ ન જાનિંસુ. ‘‘ખિડ્ડાપસુતત્તા નેવાદ્દસંસૂ’’તિ એકે. એસ નયો જાતિયં અભિનિક્ખમને બોધિયઞ્ચ. ધમ્મચક્કપ્પવત્તને પન પઞ્ચવગ્ગિયે આમન્તેત્વા ભગવતિ તિપરિવટ્ટં દ્વાદસાકારં વરધમ્મચક્કં પવત્તેન્તે મહાભૂમિચાલં પુબ્બનિમિત્તં પાટિહારિયાનિ ચ એતેસં એકો સાતાગિરોયેવ પઠમં અદ્દસ. નિબ્બત્તિકારણઞ્ચ તેસં ઞત્વા સપરિસો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમ્મ ધમ્મદેસનં અસ્સોસિ, ન ચ કિઞ્ચિ વિસેસં અધિગચ્છિ. કસ્મા? સો હિ ધમ્મં સુણન્તો હેમવતં અનુસ્સરિત્વા ‘‘આગતો નુ ખો મે સહાયકો, નો’’તિ પરિસં ઓલોકેત્વા તં અપસ્સન્તો ‘‘વઞ્ચિતો મે સહાયો, યો એવં વિચિત્રપટિભાનં ભગવતો ધમ્મદેસનં ન સુણાતી’’તિ વિક્ખિત્તચિત્તો અહોસિ. ભગવા ચ અત્થઙ્ગતેપિ ચ સૂરિયે દેસનં ન નિટ્ઠાપેસિ.

અથ સાતાગિરો ‘‘સહાયં ગહેત્વા તેન સહાગમ્મ ધમ્મદેસનં સોસ્સામી’’તિ હત્થિયાનઅસ્સયાનગરુળયાનાદીનિ માપેત્વા પઞ્ચહિ યક્ખસતેહિ પરિવુતો હિમવન્તાભિમુખો પાયાસિ, તદા હેમવતોપિ. યસ્મા પટિસન્ધિજાતિ-અભિનિક્ખમન-બોધિપરિનિબ્બાનેસ્વેવ દ્વત્તિંસ પુબ્બનિમિત્તાનિ હુત્વાવ પતિવિગચ્છન્તિ, ન ચિરટ્ઠિતિકાનિ હોન્તિ, ધમ્મચક્કપવત્તને પન તાનિ સવિસેસાનિ હુત્વા, ચિરતરં ઠત્વા નિરુજ્ઝન્તિ, તસ્મા હિમવતિ તં અચ્છરિયપાતુભાવં દિસ્વા ‘‘યતો અહં જાતો, ન કદાચિ અયં પબ્બતો એવં અભિરામો ભૂતપુબ્બો, હન્દ દાનિ મમ સહાયં ગહેત્વા આગમ્મ તેન સહ ઇમં પુપ્ફસિરિં અનુભવિસ્સામી’’તિ તથેવ મજ્ઝિમદેસાભિમુખો આગચ્છતિ. તે ઉભોપિ રાજગહસ્સ ઉપરિ સમાગન્ત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ આગમનકારણં પુચ્છિંસુ. હેમવતો આહ – ‘‘યતો અહં, મારિસ, જાતો, નાયં પબ્બતો એવં અકાલકુસુમિતેહિ રુક્ખેહિ અભિરામો ભૂતપુબ્બો, તસ્મા એતં પુપ્ફસિરિં તયા સદ્ધિં અનુભવિસ્સામીતિ આગતોમ્હી’’તિ. સાતાગિરો આહ – ‘‘જાનાસિ, પન, ત્વં મારિસ, યેન કારણેન ઇમં અકાલપુપ્ફપાટિહારિયં જાત’’ન્તિ? ‘‘ન જાનામિ, મારિસા’’તિ. ‘‘ઇમં, મારિસ, પાટિહારિયં ન કેવલ હિમવન્તેયેવ, અપિચ ખો પન દસસહસ્સિલોકધાતૂસુ નિબ્બત્તં, સમ્માસમ્બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો, અજ્જ ધમ્મચક્કં પવત્તેસિ, તેન કારણેના’’તિ. એવં સાતાગિરો હેમવતસ્સ બુદ્ધુપ્પાદં કથેત્વા, તં ભગવતો સન્તિકં આનેતુકામો ઇમં ગાથમાહ. કેચિ પન ગોતમકે ચેતિયે વિહરન્તે ભગવતિ અયમેવમાહાતિ ભણન્તિ ‘‘અજ્જ પન્નરસો’’તિ.

૧૫૩. તત્થ અજ્જાતિ અયં રત્તિન્દિવો પક્ખગણનતો પન્નરસો, ઉપવસિતબ્બતો ઉપોસથો. તીસુ વા ઉપોસથેસુ અજ્જ પન્નરસો ઉપોસથો, ન ચાતુદ્દસી ઉપોસથો, ન સામગ્ગીઉપોસથો. યસ્મા વા પાતિમોક્ખુદ્દેસઅટ્ઠઙ્ગઉપવાસપઞ્ઞત્તિદિવસાદીસુ સમ્બહુલેસુ અત્થેસુ ઉપોસથસદ્દો વત્તતિ. ‘‘આયામાવુસો, કપ્પિન, ઉપોસથં ગમિસ્સામા’’તિઆદીસુ હિ પાતિમોક્ખુદ્દેસે ઉપોસથસદ્દો. ‘‘એવં અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતો ખો વિસાખે ઉપોસથો ઉપવુત્થો’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૮.૪૩) પાણાતિપાતા વેરમણિઆદિકેસુ અટ્ઠઙ્ગેસુ. ‘‘સુદ્ધસ્સ વે સદા ફગ્ગુ, સુદ્ધસ્સુપોસથો સદા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૭૯) ઉપવાસે. ‘‘ઉપોસથો નામ નાગરાજા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૨૪૬; મ. નિ. ૩.૨૫૮) પઞ્ઞત્તિયં. ‘‘તદહુપોસથે પન્નરસે સીસંન્હાતસ્સા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૮૫; મ. નિ. ૩.૨૫૬) દિવસે. તસ્મા અવસેસત્થં પટિક્ખિપિત્વા આસાળ્હીપુણ્ણમદિવસંયેવ નિયામેન્તો આહ – ‘‘અજ્જ પન્નરસો ઉપોસથો’’તિ. પાટિપદો દુતિયોતિ એવં ગણિયમાને અજ્જ પન્નરસો દિવસોતિ અત્થો.

દિવિ ભવાનિ દિબ્બાનિ, દિબ્બાનિ એત્થ અત્થીતિ દિબ્બા. કાનિ તાનિ? રૂપાનિ. તઞ્હિ રત્તિં દેવાનં દસસહસ્સિલોકધાતુતો સન્નિપતિતાનં સરીરવત્થાભરણવિમાનપ્પભાહિ અબ્ભાદિઉપક્કિલેસવિરહિતાય ચન્દપ્પભાય ચ સકલજમ્બુદીપો અલઙ્કતો અહોસિ. વિસેસાલઙ્કતો ચ પરમવિસુદ્ધિદેવસ્સ ભગવતો સરીરપ્પભાય. તેનાહ ‘‘દિબ્બા રત્તિ ઉપટ્ઠિતા’’તિ.

એવં રત્તિગુણવણ્ણનાપદેસેનાપિ સહાયસ્સ ચિત્તપ્પસાદં જનેન્તો બુદ્ધુપ્પાદં કથેત્વા આહ ‘‘અનોમનામં સત્થારં, હન્દ પસ્સામ ગોતમ’’ન્તિ. તત્થ અનોમેહિ અલામકેહિ સબ્બાકારપરિપૂરેહિ ગુણેહિ નામં અસ્સાતિ અનોમનામો. તથા હિસ્સ ‘‘બુજ્ઝિતા સચ્ચાનીતિ બુદ્ધો, બોધેતા પજાયાતિ બુદ્ધો’’તિઆદિના (મહાનિ. ૧૯૨; ચૂળનિ. પારાયનત્થુતિગાથાનિદ્દેસ ૯૭; પટિ. મ. ૧.૧૬૨) નયેન બુદ્ધોતિ અનોમેહિ ગુણેહિ નામં, ‘‘ભગ્ગરાગોતિ ભગવા, ભગ્ગદોસોતિ ભગવા’’તિઆદિના (મહાનિ. ૮૪) નયેન ચ અનોમેહિ ગુણેહિ નામં. એસ નયો ‘‘અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો વિજ્જાચરણસમ્પન્નો’’તિઆદીસુ. દિટ્ઠધમ્મિકાદીસુ અત્થેસુ દેવમનુસ્સે અનુસાસતિ ‘‘ઇમં પજહથ, ઇમં સમાદાય વત્તથા’’તિ સત્થા. અપિચ ‘‘સત્થા ભગવા સત્થવાહો, યથા સત્થવાહો સત્તે કન્તારં તારેતી’’તિઆદિના (મહાનિ. ૧૯૦) નિદ્દેસે વુત્તનયેનાપિ સત્થા. તં અનોમનામં સત્થારં. હન્દાતિ બ્યવસાનત્થે નિપાતો. પસ્સામાતિ તેન અત્તાનં સહ સઙ્ગહેત્વા પચ્ચુપ્પન્નવચનં. ગોતમન્તિ ગોતમગોત્તં. કિં વુત્તં હોતિ? ‘‘સત્થા, ન સત્થા’’તિ મા વિમતિં અકાસિ, એકન્તબ્યવસિતો હુત્વાવ એહિ પસ્સામ ગોતમન્તિ.

૧૫૪. એવં વુત્તે હેમવતો ‘‘અયં સાતાગિરો ‘અનોમનામં સત્થાર’ન્તિ ભણન્તો તસ્સ સબ્બઞ્ઞુતં પકાસેતિ, સબ્બઞ્ઞુનો ચ દુલ્લભા લોકે, સબ્બઞ્ઞુપટિઞ્ઞેહિ પૂરણાદિસદિસેહેવ લોકો ઉપદ્દુતો. સો પન યદિ સબ્બઞ્ઞૂ, અદ્ધા તાદિલક્ખણપ્પત્તો ભવિસ્સતિ, તેન તં એવં પરિગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તાદિલક્ખણં પુચ્છન્તો આહ – ‘‘કચ્ચિ મનો’’તિ.

તત્થ કચ્ચીતિ પુચ્છા. મનોતિ ચિત્તં. સુપણિહિતોતિ સુટ્ઠુ ઠપિતો, અચલો અસમ્પવેધી. સબ્બેસુ ભૂતેસુ સબ્બભૂતેસુ. તાદિનોતિ તાદિલક્ખણપ્પત્તસ્સેવ સતો. પુચ્છા એવ વા અયં ‘‘સો તે સત્થા સબ્બભૂતેસુ તાદી, ઉદાહુ નો’’તિ. ઇટ્ઠે અનિટ્ઠે ચાતિ એવરૂપે આરમ્મણે. સઙ્કપ્પાતિ વિતક્કા. વસીકતાતિ વસં ગમિતા. કિં વુત્તં હોતિ? યં ત્વં સત્થારં વદસિ, તસ્સ તે સત્થુનો કચ્ચિ તાદિલક્ખણપ્પત્તસ્સ સતો સબ્બભૂતેસુ મનો સુપણિહિતો, ઉદાહુ યાવ ચલનપચ્ચયં ન લભતિ, તાવ સુપણિહિતો વિય ખાયતિ. સો વા તે સત્થા કચ્ચિ સબ્બભૂતેસુ સમચિત્તેન તાદી, ઉદાહુ નો, યે ચ ખો ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ આરમ્મણેસુ રાગદોસવસેન સઙ્કપ્પા ઉપ્પજ્જેય્યું, ત્યાસ્સ કચ્ચિ વસીકતા, ઉદાહુ કદાચિ તેસમ્પિ વસેન વત્તતીતિ.

૧૫૫. તતો સાતાગિરો ભગવતો સબ્બઞ્ઞુભાવે બ્યવસિતત્તા સબ્બે સબ્બઞ્ઞુગુણે અનુજાનન્તો આહ ‘‘મનો ચસ્સ સુપણિહિતો’’તિઆદિ. તત્થ સુપણિહિતોતિ સુટ્ઠુ ઠપિતો, પથવીસમો અવિરુજ્ઝનટ્ઠેન, સિનેરુસમો સુપ્પતિટ્ઠિતાચલનટ્ઠેન, ઇન્દખીલસમો ચતુબ્બિધમારપરવાદિગણેહિ અકમ્પિયટ્ઠેન. અનચ્છરિયઞ્ચેતં, ભગવતો ઇદાનિ સબ્બાકારસમ્પન્નત્તા સબ્બઞ્ઞુભાવે ઠિતસ્સ મનો સુપણિહિતો અચલો ભવેય્ય. યસ્સ તિરચ્છાનભૂતસ્સાપિ સરાગાદિકાલે છદ્દન્તનાગકુલે ઉપ્પન્નસ્સ સવિસેન સલ્લેન વિદ્ધસ્સ અચલો અહોસિ, વધકેપિ તસ્મિં નપ્પદુસ્સિ, અઞ્ઞદત્થુ તસ્સેવ અત્તનો દન્તે છેત્વા અદાસિ; તથા મહાકપિભૂતસ્સ મહતિયા સિલાય સીસે પહટસ્સાપિ તસ્સેવ ચ મગ્ગં દસ્સેસિ; તથા વિધુરપણ્ડિતભૂતસ્સ પાદેસુ ગહેત્વા સટ્ઠિયોજને કાળપબ્બતપપાતે પક્ખિત્તસ્સાપિ અઞ્ઞદત્થુ તસ્સેવ યક્ખસ્સત્થાય ધમ્મં દેસેસિ. તસ્મા સમ્મદેવ આહ સાતાગિરો – ‘‘મનો ચસ્સ સુપણિહિતો’’તિ.

સબ્બભૂતેસુ તાદિનોતિ સબ્બસત્તેસુ તાદિલક્ખણપ્પત્તસ્સેવ સતો મનો સુપણિહિતો, ન યાવ પચ્ચયં ન લભતીતિ અત્થો. તત્થ ભગવતો તાદિલક્ખણં પઞ્ચધા વેદિતબ્બં. યથાહ –

‘‘ભગવા પઞ્ચહાકારેહિ તાદી, ઇટ્ઠાનિટ્ઠે તાદી, ચત્તાવીતિ તાદી, મુત્તાવીતિ તાદી, તિણ્ણાવીતિ તાદી, તન્નિદ્દેસાતિ તાદી. કથં ભગવા ઇટ્ઠાનિટ્ઠે તાદી? ભગવા લાભેપિ તાદી’’તિ (મહાનિ. ૩૮).

એવમાદિ સબ્બં નિદ્દેસે વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બં. લાભાદયો ચ તસ્સ મહાઅટ્ઠકથાયં વિત્થારિતનયેન વેદિતબ્બા. ‘‘પુચ્છા એવ વા અયં. સો તે સત્થા સબ્બભૂતેસુ તાદી, ઉદાહુ નો’’તિ ઇમસ્મિમ્પિ વિકપ્પે સબ્બભૂતેસુ સમચિત્તતાય તાદી અમ્હાકં સત્થાતિ અત્થો. અયઞ્હિ ભગવા સુખૂપસંહારકામતાય દુક્ખાપનયનકામતાય ચ સબ્બસત્તેસુ સમચિત્તો, યાદિસો અત્તનિ, તાદિસો પરેસુ, યાદિસો માતરિ મહામાયાય, તાદિસો ચિઞ્ચમાણવિકાય, યાદિસો પિતરિ સુદ્ધોદને, તાદિસો સુપ્પબુદ્ધે, યાદિસો પુત્તે રાહુલે, તાદિસો વધકેસુ દેવદત્તધનપાલકઅઙ્ગુલિમાલાદીસુ. સદેવકે લોકેપિ તાદી. તસ્મા સમ્મદેવાહ સાતાગિરો – ‘‘સબ્બભૂતેસુ તાદિનો’’તિ.

અથો ઇટ્ઠે અનિટ્ઠે ચાતિ. એત્થ પન એવં અત્થો દટ્ઠબ્બો – યં કિઞ્ચિ ઇટ્ઠં વા અનિટ્ઠં વા આરમ્મણં, સબ્બપ્પકારેહિ તત્થ યે રાગદોસવસેન સઙ્કપ્પા ઉપ્પજ્જેય્યું, ત્યાસ્સ અનુત્તરેન મગ્ગેન રાગાદીનં પહીનત્તા વસીકતા, ન કદાચિ તેસં વસે વત્તતિ. સો હિ ભગવા અનાવિલસઙ્કપ્પો સુવિમુત્તચિત્તો સુવિમુત્તપઞ્ઞોતિ. એત્થ ચ સુપણિહિતમનતાય અયોનિસોમનસિકારાભાવો વુત્તો. સબ્બભૂતેસુ ઇટ્ઠાનિટ્ઠેહિ સો યત્થ ભવેય્ય, તં સત્તસઙ્ખારભેદતો દુવિધમારમ્મણં વુત્તં. સઙ્કપ્પવસીભાવેન તસ્મિં આરમ્મણે તસ્સ મનસિકારાભાવતો કિલેસપ્પહાનં વુત્તં. સુપણિહિતમનતાય ચ મનોસમાચારસુદ્ધિ, સબ્બભૂતેસુ તાદિતાય કાયસમાચારસુદ્ધિ, સઙ્કપ્પવસીભાવેન વિતક્કમૂલકત્તા વાચાય વચીસમાચારસુદ્ધિ. તથા સુપણિહિતમનતાય લોભાદિસબ્બદોસાભાવો, સબ્બભૂતેસુ તાદિતાય મેત્તાદિગુણસબ્ભાવો, સઙ્કપ્પવસીભાવેન પટિકૂલે અપ્પટિકૂલસઞ્ઞિતાદિભેદા અરિયિદ્ધિ, તાય ચસ્સ સબ્બઞ્ઞુભાવો વુત્તો હોતીતિ વેદિતબ્બો.

૧૫૬. એવં હેમવતો પુબ્બે મનોદ્વારવસેનેવ તાદિભાવં પુચ્છિત્વા તઞ્ચ પટિજાનન્તમિમં સુત્વા દળ્હીકમ્મત્થં ઇદાનિ દ્વારત્તયવસેનાપિ, પુબ્બે વા સઙ્ખેપેન કાયવચીમનોદ્વારસુદ્ધિં પુચ્છિત્વા તઞ્ચ પટિજાનન્તમિમં સુત્વા દળ્હીકમ્મત્થમેવ વિત્થારેનાપિ પુચ્છન્તો આહ ‘‘કચ્ચિ અદિન્ન’’ન્તિ. તત્થ ગાથાબન્ધસુખત્થાય પઠમં અદિન્નાદાનવિરતિં પુચ્છતિ. આરા પમાદમ્હાતિ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ ચિત્તવોસ્સગ્ગતો દૂરીભાવેન અબ્રહ્મચરિયવિરતિં પુચ્છતિ. ‘‘આરા પમદમ્હા’’તિપિ પઠન્તિ, આરા માતુગામાતિ વુત્તં હોતિ. ઝાનં ન રિઞ્ચતીતિ ઇમિના પન તસ્સાયેવ તિવિધાય કાયદુચ્ચરિતવિરતિયા બલવભાવં પુચ્છતિ. ઝાનયુત્તસ્સ હિ વિરતિ બલવતી હોતીતિ.

૧૫૭. અથ સાતાગિરો યસ્મા ભગવા ન કેવલં એતરહિ, અતીતેપિ અદ્ધાને દીઘરત્તં અદિન્નાદાનાદીહિ પટિવિરતો, તસ્સા તસ્સાયેવ ચ વિરતિયા આનુભાવેન તં તં મહાપુરિસલક્ખણં પટિલભિ, સદેવકો ચસ્સ લોકો ‘‘અદિન્નાદાના પટિવિરતો સમણો ગોતમો’’તિઆદિના નયેન વણ્ણં ભાસતિ. તસ્મા વિસ્સટ્ઠાય વાચાય સીહનાદં નદન્તો આહ ‘‘ન સો અદિન્નં આદિયતી’’તિ. તં અત્થતો પાકટમેવ. ઇમિસ્સાપિ ગાથાય તતિયપાદે ‘‘પમાદમ્હા પમદમ્હા’’તિ દ્વિધા પાઠો. ચતુત્થપાદે ચ ઝાનં ન રિઞ્ચતીતિ ઝાનં રિત્તકં સુઞ્ઞકં ન કરોતિ, ન પરિચ્ચજતીતિ અત્થો વેદિતબ્બો.

૧૫૮. એવં કાયદ્વારે સુદ્ધિં સુત્વા ઇદાનિ વચીદ્વારે સુદ્ધિં પુચ્છન્તો આહ – ‘‘કચ્ચિ મુસા ન ભણતી’’તિ. એત્થ ખીણાતીતિ ખીણો, વિહિંસતિ બધતીતિ અત્થો. વાચાય પથો બ્યપ્પથો, ખીણો બ્યપ્પથો અસ્સાતિ ખીણબ્યપ્પથો. તં ન-કારેન પટિસેધેત્વા પુચ્છતિ ‘‘ન ખીણબ્યપ્પથો’’તિ, ન ફરુસવાચોતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘નાખીણબ્યપ્પથો’’તિપિ પાઠો, ન અખીણવચનોતિ અત્થો. ફરુસવચનઞ્હિ પરેસં હદયે અખીયમાનં તિટ્ઠતિ. તાદિસવચનો કચ્ચિ ન સોતિ વુત્તં હોતિ. વિભૂતીતિ વિનાસો, વિભૂતિં કાસતિ કરોતિ વાતિ વિભૂતિકં, વિભૂતિકમેવ વેભૂતિકં, વેભૂતિયન્તિપિ વુચ્ચતિ, પેસુઞ્ઞસ્સેતં અધિવચનં. તઞ્હિ સત્તાનં અઞ્ઞમઞ્ઞતો ભેદનેન વિનાસં કરોતિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

૧૫૯. અથ સાતાગિરો યસ્મા ભગવા ન કેવલં એતરહિ, અતીતેપિ અદ્ધાને દીઘરત્તં મુસાવાદાદીહિ પટિવિરતો, તસ્સા તસ્સાયેવ ચ વિરતિયા આનુભાવેન તં તં મહાપુરિસલક્ખણં પટિલભિ, સદેવકો ચસ્સ લોકો ‘‘મુસાવાદા પટિવિરતો સમણો ગોતમો’’તિ વણ્ણં ભાસતિ. તસ્મા વિસ્સટ્ઠાય વાચાય સીહનાદં નદન્તો આહ, ‘‘મુસા ચ સો ન ભણતી’’તિ. તત્થ મુસાતિ વિનિધાય દિટ્ઠાદીનિ પરવિસંવાદનવચનં. તં સો ન ભણતિ. દુતિયપાદે પન પઠમત્થવસેન ન ખીણબ્યપ્પથોતિ, દુતિયત્થવસેન નાખીણબ્યપ્પથોતિ પાઠો. ચતુત્થપાદે મન્તાતિ પઞ્ઞા વુચ્ચતિ. ભગવા યસ્મા તાય મન્તાય પરિચ્છિન્દિત્વા અત્થમેવ ભાસતિ અત્થતો અનપેતવચનં, ન સમ્ફં. અઞ્ઞાણપુરેક્ખારઞ્હિ નિરત્થકવચનં બુદ્ધાનં નત્થિ. તસ્મા આહ – ‘‘મન્તા અત્થં સો ભાસતી’’તિ. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

૧૬૦. એવં વચીદ્વારસુદ્ધિમ્પિ સુત્વા ઇદાનિ મનોદ્વારસુદ્ધિં પુચ્છન્તો આહ ‘‘કચ્ચિ ન રજ્જતિ કામેસૂ’’તિ. તત્થ કામાતિ વત્થુકામા. તેસુ કિલેસકામેન ન રજ્જતીતિ પુચ્છન્તો અનભિજ્ઝાલુતં પુચ્છતિ. અનાવિલન્તિ પુચ્છન્તો બ્યાપાદેન આવિલભાવં સન્ધાય અબ્યાપાદતં પુચ્છતિ. મોહં અતિક્કન્તોતિ પુચ્છન્તો યેન મોહેન મૂળ્હો મિચ્છાદિટ્ઠિં ગણ્હાતિ, તસ્સાતિક્કમેન સમ્માદિટ્ઠિતં પુચ્છતિ. ધમ્મેસુ ચક્ખુમાતિ પુચ્છન્તો સબ્બધમ્મેસુ અપ્પટિહતસ્સ ઞાણચક્ખુનો, પઞ્ચચક્ખુવિસયેસુ વા ધમ્મેસુ પઞ્ચન્નમ્પિ ચક્ખૂનં વસેન સબ્બઞ્ઞુતં પુચ્છતિ ‘‘દ્વારત્તયપારિસુદ્ધિયાપિ સબ્બઞ્ઞૂ ન હોતી’’તિ ચિન્તેત્વા.

૧૬૧. અથ સાતાગિરો યસ્મા ભગવા અપ્પત્વાવ અરહત્તં અનાગામિમગ્ગેન કામરાગબ્યાપાદાનં પહીનત્તા નેવ કામેસુ રજ્જતિ, ન બ્યાપાદેન આવિલચિત્તો, સોતાપત્તિમગ્ગેનેવ ચ મિચ્છાદિટ્ઠિપચ્ચયસ્સ સચ્ચપટિચ્છાદકમોહસ્સ પહીનત્તા મોહં અતિક્કન્તો, સામઞ્ચ સચ્ચાનિ અભિસમ્બુજ્ઝિત્વા બુદ્ધોતિ વિમોક્ખન્તિકં નામં યથાવુત્તાનિ ચ ચક્ખૂનિ પટિલભિ, તસ્મા તસ્સ મનોદ્વારસુદ્ધિં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ચ ઉગ્ઘોસેન્તો આહ ‘‘ન સો રજ્જતિ કામેસૂ’’તિ.

૧૬૨. એવં હેમવતો ભગવતો દ્વારત્તયપારિસુદ્ધિં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ચ સુત્વા હટ્ઠો ઉદગ્ગો અતીતજાતિયં બાહુસચ્ચવિસદાય પઞ્ઞાય અસજ્જમાનવચનપ્પથો હુત્વા અચ્છરિયબ્ભુતરૂપે સબ્બઞ્ઞુગુણે સોતુકામો આહ ‘‘કચ્ચિ વિજ્જાય સમ્પન્નો’’તિ. તત્થ વિજ્જાય સમ્પન્નોતિ ઇમિના દસ્સનસમ્પત્તિં પુચ્છતિ, સંસુદ્ધચારણોતિ ઇમિના ગમનસમ્પત્તિં. છન્દવસેન ચેત્થ દીઘં કત્વા ચાકારમાહ, સંસુદ્ધચરણોતિ અત્થો. આસવા ખીણાતિ ઇમિના એતાય દસ્સનગમનસમ્પત્તિયા પત્તબ્બાય આસવક્ખયસઞ્ઞિતાય પઠમનિબ્બાનધાતુયા પત્તિં પુચ્છતિ, નત્થિ પુનબ્ભવોતિ ઇમિના દુતિયનિબ્બાનધાતુપત્તિસમત્થતં, પચ્ચવેક્ખણઞાણેન વા પરમસ્સાસપ્પત્તિં ઞત્વા ઠિતભાવં.

૧૬૩. તતો યા એસા ‘‘સો અનેકવિહિતં પુબ્બેનિવાસ’’ન્તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૫૨) નયેન ભયભેરવાદીસુ તિવિધા, ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે…પે… આનેઞ્જપ્પત્તે ઞાણદસ્સનાય ચિત્તં અભિનીહરતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૨૭૯) નયેન અમ્બટ્ઠાદીસુ અટ્ઠવિધા વિજ્જા વુત્તા, તાય યસ્મા સબ્બાયપિ સબ્બાકારસમ્પન્નાય ભગવા ઉપેતો. યઞ્ચેતં ‘‘ઇધ, મહાનામ, અરિયસાવકો સીલસમ્પન્નો હોતિ, ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારો હોતિ, ભોજને મત્તઞ્ઞૂ હોતિ, જાગરિયં અનુયુત્તો હોતિ, સત્તહિ સદ્ધમ્મેહિ સમન્નાગતો હોતિ, ચતુન્નં ઝાનાનં આભિચેતસિકાનં દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારાનં નિકામલાભી હોતી’’તિ એવં ઉદ્દિસિત્વા ‘‘કથઞ્ચ, મહાનામ, અરિયસાવકો સીલસમ્પન્નો હોતી’’તિઆદિના (મ. નિ. ૨.૨૪) નયેન સેખસુત્તે નિદ્દિટ્ઠં પન્નરસપ્પભેદં ચરણં. તઞ્ચ યસ્મા સબ્બૂપક્કિલેસપ્પહાનેન ભગવતો અતિવિય સંસુદ્ધં. યેપિમે કામાસવાદયો ચત્તારો આસવા, તેપિ યસ્મા સબ્બે સપરિવારા સવાસના ભગવતો ખીણા. યસ્મા ચ ઇમાય વિજ્જાચરણસમ્પદાય ખીણાસવો હુત્વા તદા ભગવા ‘‘નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ પચ્ચવેક્ખિત્વા ઠિતો, તસ્મા સાતાગિરો ભગવતો સબ્બઞ્ઞુભાવે બ્યવસાયેન સમુસ્સાહિતહદયો સબ્બેપિ ગુણે અનુજાનન્તો આહ ‘‘વિજ્જાય ચેવ સમ્પન્નો’’તિ.

૧૬૪. તતો હેમવતો ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા’’તિ ભગવતિ નિક્કઙ્ખો હુત્વા આકાસે ઠિતોયેવ ભગવન્તં પસંસન્તો સાતાગિરઞ્ચ આરાધેન્તો આહ ‘‘સમ્પન્નં મુનિનો ચિત્ત’’ન્તિ. તસ્સત્થો – સમ્પન્નં મુનિનો ચિત્તં, ‘‘મનો ચસ્સ સુપણિહિતો’’તિ એત્થ વુત્તતાદિભાવેન પુણ્ણં સમ્પુણ્ણં, ‘‘ન સો અદિન્નં આદિયતી’’તિ એત્થ વુત્તકાયકમ્મુના, ‘‘ન સો રજ્જતિ કામેસૂ’’તિ એત્થ વુત્તમનોકમ્મુના ચ પુણ્ણં સમ્પુણ્ણં, ‘‘મુસા ચ સો ન ભણતી’’તિ એત્થ વુત્તબ્યપ્પથેન ચ વચીકમ્મુનાતિ વુત્તં હોતિ. એવં સમ્પન્નચિત્તઞ્ચ અનુત્તરાય વિજ્જાચરણસમ્પદાય સમ્પન્નત્તા વિજ્જાચરણસમ્પન્નઞ્ચ ઇમેહિ ગુણેહિ ‘‘મનો ચસ્સ સુપણિહિતો’’તિઆદિના નયેન ધમ્મતો નં પસંસસિ, સભાવતો તચ્છતો ભૂતતો એવ નં પસંસસિ, ન કેવલં સદ્ધામત્તકેનાતિ દસ્સેતિ.

૧૬૫-૧૬૬. તતો સાતાગિરોપિ ‘‘એવમેતં, મારિસ, સુટ્ઠુ તયા ઞાતઞ્ચ અનુમોદિતઞ્ચા’’તિ અધિપ્પાયેન તમેવ સંરાધેન્તો આહ – ‘‘સમ્પન્નં મુનિનો…પે… ધમ્મતો અનુમોદસી’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા પુન ભગવતો દસ્સને તં અભિત્થવયમાનો આહ ‘‘સમ્પન્નં…પે… હન્દ પસ્સામ ગોતમ’’ન્તિ.

૧૬૭. અથ હેમવતો અત્તનો અભિરુચિતગુણેહિ પુરિમજાતિબાહુસચ્ચબલેન ભગવન્તં અભિત્થુનન્તો સાતાગિરં આહ – ‘‘એણિજઙ્ઘં…પે… એહિ પસ્સામ ગોતમ’’ન્તિ. તસ્સત્થો – એણિમિગસ્સેવ જઙ્ઘા અસ્સાતિ એણિજઙ્ઘો. બુદ્ધાનઞ્હિ એણિમિગસ્સેવ અનુપુબ્બવટ્ટા જઙ્ઘા હોન્તિ, ન પુરતો નિમ્મંસા પચ્છતો સુસુમારકુચ્છિ વિય ઉદ્ધુમાતા. કિસા ચ બુદ્ધા હોન્તિ દીઘરસ્સસમવટ્ટિતયુત્તટ્ઠાનેસુ તથારૂપાય અઙ્ગપચ્ચઙ્ગસમ્પત્તિયા, ન વઠરપુરિસા વિય થૂલા. પઞ્ઞાય વિલિખિતકિલેસત્તા વા કિસા. અજ્ઝત્તિકબાહિરસપત્તવિદ્ધંસનતો વીરા. એકાસનભોજિતાય પરિમિતભોજિતાય ચ અપ્પાહારા, ન દ્વત્તિમત્તાલોપભોજિતાય. યથાહ –

‘‘અહં ખો પન, ઉદાયિ, અપ્પેકદા ઇમિના પત્તેન સમતિત્તિકમ્પિ ભુઞ્જામિ, ભિય્યોપિ ભુઞ્જામિ. ‘અપ્પાહારો સમણો ગોતમો અપ્પાહારતાય ચ વણ્ણવાદી’તિ ઇતિ ચે મં, ઉદાયિ, સાવકા સક્કરેય્યું, ગરું કરેય્યું, માનેય્યું, પૂજેય્યું, સક્કત્વા, ગરું કત્વા, ઉપનિસ્સાય વિહરેય્યું. યે તે, ઉદાયિ, મમ સાવકા કોસકાહારાપિ અડ્ઢકોસકાહારાપિ બેલુવાહારાપિ અડ્ઢબેલુવાહારાપિ, ન મં તે ઇમિના ધમ્મેન સક્કરેય્યું…પે… ઉપનિસ્સાય વિહરેય્યુ’’ન્તિ (મ. નિ. ૨.૨૪૨).

આહારે છન્દરાગાભાવેન અલોલુપા અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં આહારં આહારેન્તિ મોનેય્યસમ્પત્તિયા મુનિનો. અનગારિકતાય વિવેકનિન્નમાનસતાય ચ વને ઝાયન્તિ. તેનાહ હેમવતો યક્ખો ‘‘એણિજઙ્ઘં…પે… એહિ પસ્સામ ગોતમ’’ન્તિ.

૧૬૮. એવઞ્ચ વત્વા પુન તસ્સ ભગવતો સન્તિકે ધમ્મં સોતુકામતાય ‘‘સીહંવેકચર’’ન્તિ ઇમં ગાથમાહ. તસ્સત્થો – સીહંવાતિ દુરાસદટ્ઠેન ખમનટ્ઠેન નિબ્ભયટ્ઠેન ચ કેસરસીહસદિસં. યાય તણ્હાય ‘‘તણ્હાદુતિયો પુરિસો’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્સા અભાવેન એકચરં, એકિસ્સા લોકધાતુયા દ્વિન્નં બુદ્ધાનં અનુપ્પત્તિતોપિ એકચરં. ખગ્ગવિસાણસુત્તે વુત્તનયેનાપિ ચેત્થ તં તં અત્થો દટ્ઠબ્બો. નાગન્તિ પુનબ્ભવં નેવ ગન્તારં નાગન્તારં. અથ વા આગું ન કરોતીતિપિ નાગો. બલવાતિપિ નાગો. તં નાગં. કામેસુ અનપેક્ખિનન્તિ દ્વીસુપિ કામેસુ છન્દરાગાભાવેન અનપેક્ખિનં. ઉપસઙ્કમ્મ પુચ્છામ, મચ્ચુપાસપ્પમોચનન્તિ તં એવરૂપં મહેસિં ઉપસઙ્કમિત્વા તેભૂમકવટ્ટસ્સ મચ્ચુપાસસ્સ પમોચનં વિવટ્ટં નિબ્બાનં પુચ્છામ. યેન વા ઉપાયેન દુક્ખસમુદયસઙ્ખાતા મચ્ચુપાસા પમુચ્ચતિ, તં મચ્ચુપાસપ્પમોચનં પુચ્છામાતિ. ઇમં ગાથં હેમવતો સાતાગિરઞ્ચ સાતાગિરપરિસઞ્ચ અત્તનો પરિસઞ્ચ સન્ધાય આહ.

તેન ખો પન સમયેન આસાળ્હીનક્ખત્તં ઘોસિતં અહોસિ. અથ સમન્તતો અલઙ્કતપટિયત્તે દેવનગરે સિરિં પચ્ચનુભોન્તી વિય રાજગહે કાળી નામ કુરરઘરિકા ઉપાસિકા પાસાદમારુય્હ સીહપઞ્જરં વિવરિત્વા ગબ્ભપરિસ્સમં વિનોદેન્તી સવાતપ્પદેસે ઉતુગ્ગહણત્થં ઠિતા તેસં યક્ખસેનાપતીનં તં બુદ્ધગુણપટિસંયુત્તં કથં આદિમજ્ઝપરિયોસાનતો અસ્સોસિ. સુત્વા ચ ‘‘એવં વિવિધગુણસમન્નાગતા બુદ્ધા’’તિ બુદ્ધારમ્મણં પીતિં ઉપ્પાદેત્વા તાય નીવરણાનિ વિક્ખમ્ભેત્વા તત્થેવ ઠિતા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ. તતો એવ ભગવતા ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવિકાનં ઉપાસિકાનં અનુસ્સવપ્પસન્નાનં, યદિદં કાળી ઉપાસિકા કુરરઘરિકા’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૬૭) એતદગ્ગે ઠપિતા.

૧૬૯. તેપિ યક્ખસેનાપતયો સહસ્સયક્ખપરિવારા મજ્ઝિમયામસમયે ઇસિપતનં પત્વા, ધમ્મચક્કપ્પવત્તિતપલ્લઙ્કેનેવ નિસિન્નં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમ્મ વન્દિત્વા, ઇમાય ગાથાય ભગવન્તં અભિત્થવિત્વા ઓકાસમકારયિંસુ ‘‘અક્ખાતારં પવત્તાર’’ન્તિ. તસ્સત્થો – ઠપેત્વા તણ્હં તેભૂમકે ધમ્મે ‘‘ઇદં ખો પન, ભિક્ખવે, દુક્ખં અરિયસચ્ચ’’ન્તિઆદિના (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૪) નયેન સચ્ચાનં વવત્થાનકથાય અક્ખાતારં, ‘‘‘તં ખો પનિદં દુક્ખં અરિયસચ્ચં પરિઞ્ઞેય્ય’ન્તિ મે ભિક્ખવે’’તિઆદિના નયેન તેસુ કિચ્ચઞાણકતઞાણપ્પવત્તનેન પવત્તારં. યે વા ધમ્મા યથા વોહરિતબ્બા, તેસુ તથા વોહારકથનેન અક્ખાતારં, તેસંયેવ ધમ્માનં સત્તાનુરૂપતો પવત્તારં. ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુવિપઞ્ચિતઞ્ઞૂનં વા દેસનાય અક્ખાતારં, નેય્યાનં પટિપાદનેન પવત્તારં. ઉદ્દેસેન વા અક્ખાતારં, વિભઙ્ગેન તેહિ તેહિ પકારેહિ વચનતો પવત્તારં. બોધિપક્ખિયાનં વા સલક્ખણકથનેન અક્ખાતારં, સત્તાનં ચિત્તસન્તાને પવત્તનેન પવત્તારં. સઙ્ખેપતો વા તીહિ પરિવટ્ટેહિ સચ્ચાનં કથનેન અક્ખાતારં, વિત્થારતો પવત્તારં. ‘‘સદ્ધિન્દ્રિયં ધમ્મો, તં ધમ્મં પવત્તેતીતિ ધમ્મચક્ક’’ન્તિ (પટિ. મ. ૨.૪૦) એવમાદિના પટિસમ્ભિદાનયેન વિત્થારિતસ્સ ધમ્મચક્કસ્સ પવત્તનતો પવત્તારં.

સબ્બધમ્માનન્તિ ચતુભૂમકધમ્માનં. પારગુન્તિ છહાકારેહિ પારં ગતં અભિઞ્ઞાય, પરિઞ્ઞાય, પહાનેન, ભાવનાય, સચ્છિકિરિયાય, સમાપત્તિયા. સો હિ ભગવા સબ્બધમ્મે અભિજાનન્તો ગતોતિ અભિઞ્ઞાપારગૂ, પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધે પરિજાનન્તો ગતોતિ પરિઞ્ઞાપારગૂ, સબ્બકિલેસે પજહન્તો ગતોતિ પહાનપારગૂ, ચત્તારો મગ્ગે ભાવેન્તો ગતોતિ ભાવનાપારગૂ, નિરોધં સચ્છિકરોન્તો ગતોતિ સચ્છિકિરિયાપારગૂ, સબ્બા સમાપત્તિયો સમાપજ્જન્તો ગતોતિ સમાપત્તિપારગૂ. એવં સબ્બધમ્માનં પારગું. બુદ્ધં વેરભયાતીતન્તિ અઞ્ઞાણસયનતો પટિબુદ્ધત્તા બુદ્ધં, સબ્બેન વા સરણવણ્ણનાયં વુત્તેનત્થેન બુદ્ધં, પઞ્ચવેરભયાનં અતીતત્તા વેરભયાતીતં. એવં ભગવન્તં અતિત્થવન્તા ‘‘મયં પુચ્છામ ગોતમ’’ન્તિ ઓકાસમકારયિંસુ.

૧૭૦. અથ નેસં યક્ખાનં તેજેન ચ પઞ્ઞાય ચ અગ્ગો હેમવતો યથાધિપ્પેતં પુચ્છિતબ્બં પુચ્છન્તો ‘‘કિસ્મિં લોકો’’તિ ઇમં ગાથમાહ. તસ્સાદિપાદે કિસ્મિન્તિ ભાવેનભાવલક્ખણે ભુમ્મવચનં, કિસ્મિં ઉપ્પન્ને લોકો સમુપ્પન્નો હોતીતિ અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો. સત્તલોકસઙ્ખારલોકે સન્ધાય પુચ્છતિ. કિસ્મિં કુબ્બતિ સન્થવન્તિ અહન્તિ વા મમન્તિ વા તણ્હાદિટ્ઠિસન્થવં કિસ્મિં કુબ્બતિ, અધિકરણત્થે ભુમ્મવચનં. કિસ્સ લોકોતિ ઉપયોગત્થે સામિવચનં, કિં ઉપાદાય લોકોતિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતીતિ અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો. કિસ્મિં લોકોતિ ભાવેનભાવલક્ખણકારણત્થેસુ ભુમ્મવચનં. કિસ્મિં સતિ કેન કારણેન લોકો વિહઞ્ઞતિ પીળીયતિ બાધીયતીતિ અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો.

૧૭૧. અથ ભગવા યસ્મા છસુ અજ્ઝત્તિકબાહિરેસુ આયતનેસુ ઉપ્પન્નેસુ સત્તલોકો ચ ધનધઞ્ઞાદિવસેન સઙ્ખારલોકો ચ ઉપ્પન્નો હોતિ, યસ્મા ચેત્થ સત્તલોકો તેસ્વેવ છસુ દુવિધમ્પિ સન્થવં કરોતિ. ચક્ખાયતનં વા હિ ‘‘અહં મમ’’ન્તિ ગણ્હાતિ અવસેસેસુ વા અઞ્ઞતરં. યથાહ – ‘‘ચક્ખુ અત્તાતિ યો વદેય્ય, તં ન ઉપપજ્જતી’’તિઆદિ (મ. નિ. ૩.૪૨૨). યસ્મા ચ એતાનિયેવ છ ઉપાદાય દુવિધોપિ લોકોતિ સઙ્ખ્યં ગચ્છતિ, યસ્મા ચ તેસ્વેવ છસુ સતિ સત્તલોકો દુક્ખપાતુભાવેન વિહઞ્ઞતિ. યથાહ –

‘‘હત્થેસુ, ભિક્ખવે, સતિ આદાનનિક્ખેપનં હોતિ, પાદેસુ સતિ અભિક્કમપટિક્કમો હોતિ, પબ્બેસુ સતિ સમિઞ્જનપસારણં હોતિ, કુચ્છિસ્મિં સતિ જિઘચ્છાપિપાસા હોતિ; એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ચક્ખુસ્મિં સતિ ચક્ખુસમ્ફસ્સપચ્ચયા ઉપ્પજ્જતિ અજ્ઝત્તં સુખં દુક્ખ’’ન્તિઆદિ (સં. નિ. ૪.૨૩૭).

તથા તેસુ આધારભૂતેસુ પટિહતો સઙ્ખારલોકો વિહઞ્ઞતિ. યથાહ –

‘‘ચક્ખુસ્મિં અનિદસ્સને સપ્પટિઘે પટિહઞ્ઞિ વા’’ઇતિ (ધ. સ. ૫૯૭-૮) ચ.

‘‘ચક્ખુ, ભિક્ખવે, પટિહઞ્ઞતિ મનાપામનાપેસુ રૂપેસૂ’’તિ (સં. નિ. ૪.૨૩૮) એવમાદિ.

તથા તેહિયેવ કારણભૂતેહિ દુવિધોપિ લોકો વિહઞ્ઞતિ. યથાહ –

‘‘ચક્ખુ વિહઞ્ઞતિ મનાપામનાપેસુ રૂપેસૂ’’તિ (સં. નિ. ૪.૨૩૮) ચ.

‘‘ચક્ખુ, ભિક્ખવે, આદિત્તં, રૂપા આદિત્તા. કેન આદિત્તં? રાગગ્ગિના’’તિ (સં. નિ. ૪.૨૮; મહાવ. ૫૪) એવમાદિ.

તસ્મા છઅજ્ઝત્તિકબાહિરાયતનવસેન તં પુચ્છં વિસ્સજ્જેન્તો આહ ‘‘છસુ લોકો સમુપ્પન્નો’’તિ.

૧૭૨. અથ સો યક્ખો અત્તના વટ્ટવસેન પુટ્ઠપઞ્હં ભગવતા દ્વાદસાયતનવસેન સઙ્ખિપિત્વા વિસ્સજ્જિતં ન સુટ્ઠુ ઉપલક્ખેત્વા તઞ્ચ અત્થં તપ્પટિપક્ખઞ્ચ ઞાતુકામો સઙ્ખેપેનેવ વટ્ટવિવટ્ટં પુચ્છન્તો આહ ‘‘કતમં ત’’ન્તિ. તત્થ ઉપાદાતબ્બટ્ઠેન ઉપાદાનં, દુક્ખસચ્ચસ્સેતં અધિવચનં. યત્થ લોકો વિહઞ્ઞતીતિ ‘‘છસુ લોકો વિહઞ્ઞતી’’તિ એવં ભગવતા યત્થ છબ્બિધે ઉપાદાને લોકો વિહઞ્ઞતીતિ વુત્તો, તં કતમં ઉપાદાનન્તિ? એવં ઉપડ્ઢગાથાય સરૂપેનેવ દુક્ખસચ્ચં પુચ્છિ. સમુદયસચ્ચં પન તસ્સ કારણભાવેન ગહિતમેવ હોતિ. નિય્યાનં પુચ્છિતોતિ ઇમાય પન ઉપડ્ઢગાથાય મગ્ગસચ્ચં પુચ્છિ. મગ્ગસચ્ચેન હિ અરિયસાવકો દુક્ખં પરિજાનન્તો, સમુદયં પજહન્તો, નિરોધં સચ્છિકરોન્તો, મગ્ગં ભાવેન્તો લોકમ્હા નિય્યાતિ, તસ્મા નિય્યાનન્તિ વુચ્ચતિ. કથન્તિ કેન પકારેન. દુક્ખા પમુચ્ચતીતિ ‘‘ઉપાદાન’’ન્તિ વુત્તા વટ્ટદુક્ખા પમોક્ખં પાપુણાતિ. એવમેત્થ સરૂપેનેવ મગ્ગસચ્ચં પુચ્છિ, નિરોધસચ્ચં પન તસ્સ વિસયભાવેન ગહિતમેવ હોતિ.

૧૭૩. એવં યક્ખેન સરૂપેન દસ્સેત્વા ચ અદસ્સેત્વા ચ ચતુસચ્ચવસેન પઞ્હં પુટ્ઠો ભગવા તેનેવ નયેન વિસ્સજ્જેન્તો આહ ‘‘પઞ્ચ કામગુણા’’તિ. તત્થ પઞ્ચકામગુણસઙ્ખાતગોચરગ્ગહણેન તગ્ગોચરાનિ પઞ્ચાયતનાનિ ગહિતાનેવ હોન્તિ. મનો છટ્ઠો એતેસન્તિ મનોછટ્ઠા. પવેદિતાતિ પકાસિતા. એત્થ અજ્ઝત્તિકેસુ છટ્ઠસ્સ મનાયતનસ્સ ગહણેન તસ્સ વિસયભૂતં ધમ્માયતનં ગહિતમેવ હોતિ. એવં ‘‘કતમં તં ઉપાદાન’’ન્તિ ઇમં પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો પુનપિ દ્વાદસાયતનાનં વસેનેવ દુક્ખસચ્ચં પકાસેસિ. મનોગહણેન વા સત્તન્નં વિઞ્ઞાણધાતૂનં ગહિતત્તા તાસુ પુરિમપઞ્ચવિઞ્ઞાણધાતુગ્ગહણેન તાસં વત્થૂનિ પઞ્ચ ચક્ખાદીનિ આયતનાનિ, મનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતુગ્ગહણેન તાસં વત્થુગોચરભેદં ધમ્માયતનં ગહિતમેવાતિ એવમ્પિ દ્વાદસાયતનવસેન દુક્ખસચ્ચં પકાસેસિ. લોકુત્તરમનાયતનધમ્માયતનેકદેસો પનેત્થ યત્થ લોકો વિહઞ્ઞતિ, તં સન્ધાય નિદ્દિટ્ઠત્તા ન સઙ્ગય્હતિ.

એત્થ છન્દં વિરાજેત્વાતિ એત્થ દ્વાદસાયતનભેદે દુક્ખસચ્ચે તાનેવાયતનાનિ ખન્ધતો ધાતુતો નામરૂપતોતિ તથા તથા વવત્થપેત્વા, તિલક્ખણં આરોપેત્વા, વિપસ્સન્તો અરહત્તમગ્ગપરિયોસાનાય વિપસ્સનાય તણ્હાસઙ્ખાતં છન્દં સબ્બસો વિરાજેત્વા વિનેત્વા વિદ્ધંસેત્વાતિ અત્થો. એવં દુક્ખા પમુચ્ચતીતિ ઇમિના પકારેન એતસ્મા વટ્ટદુક્ખા પમુચ્ચતીતિ. એવમિમાય ઉપડ્ઢગાથાય ‘‘નિય્યાનં પુચ્છિતો બ્રૂહિ, કથં દુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ અયં પઞ્હો વિસ્સજ્જિતો હોતિ, મગ્ગસચ્ચઞ્ચ પકાસિતં સમુદયનિરોધસચ્ચાનિ પનેત્થ પુરિમનયેનેવ સઙ્ગહિતત્તા પકાસિતાનેવ હોન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ. ઉપડ્ઢગાથાય વા દુક્ખસચ્ચં, છન્દેન સમુદયસચ્ચં, ‘‘વિરાજેત્વા’’તિ એત્થ વિરાગેન નિરોધસચ્ચં, ‘‘વિરાગાવિમુચ્ચતી’’તિ વચનતો વા મગ્ગસચ્ચં. ‘‘એવ’’ન્તિ ઉપાયનિદસ્સનેન મગ્ગસચ્ચં, દુક્ખનિરોધન્તિ વચનતો વા. ‘‘દુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ દુક્ખપમોક્ખેન નિરોધસચ્ચન્તિ એવમેત્થ ચત્તારિ સચ્ચાનિ પકાસિતાનિ હોન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ.

૧૭૪. એવં ચતુસચ્ચગબ્ભાય ગાથાય લક્ખણતો નિય્યાનં પકાસેત્વા પુન તદેવ સકેન નિરુત્તાભિલાપેન નિગમેન્તો આહ ‘‘એતં લોકસ્સ નિય્યાન’’ન્તિ. એત્થ એતન્તિ પુબ્બે વુત્તસ્સ નિદ્દેસો, લોકસ્સાતિ તેધાતુકલોકસ્સ. યથાતથન્તિ અવિપરીતં. એતં વો અહમક્ખામીતિ સચેપિ મં સહસ્સક્ખત્તું પુચ્છેય્યાથ, એતં વો અહમક્ખામિ, ન અઞ્ઞં. કસ્મા? યસ્મા એવં દુક્ખા પમુચ્ચતિ, ન અઞ્ઞથાતિ અધિપ્પાયો. અથ વા એતેન નિય્યાનેન એકદ્વત્તિક્ખતું નિગ્ગતાનમ્પિ એતં વો અહમક્ખામિ, ઉપરિવિસેસાધિગમાયપિ એતદેવ અહમક્ખામીતિ અત્થો. કસ્મા? યસ્મા એવં દુક્ખા પમુચ્ચતિ અસેસનિસ્સેસાતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. દેસનાપરિયોસાને દ્વેપિ યક્ખસેનાપતયો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ સદ્ધિં યક્ખસહસ્સેન.

૧૭૫. અથ હેમવતો પકતિયાપિ ધમ્મગરુ ઇદાનિ અરિયભૂમિયં પતિટ્ઠાય સુટ્ઠુતરં અતિત્તો ભગવતો વિચિત્રપટિભાનાય દેસનાય ભગવન્તં સેક્ખાસેક્ખભૂમિં પુચ્છન્તો ‘‘કો સૂધ તરતી’’તિ ગાથમભાસિ. તત્થ કો સૂધ તરતિ ઓઘન્તિ ઇમિના ચતુરોઘં કો તરતીતિ સેક્ખભૂમિં પુચ્છતિ અવિસેસેન. યસ્મા અણ્ણવન્તિ ન વિત્થતમત્તં નાપિ ગમ્ભીરમત્તં અપિચ પન યં વિત્થતતરઞ્ચ ગમ્ભીરતરઞ્ચ, તં વુચ્ચતિ. તાદિસો ચ સંસારણ્ણવો. અયઞ્હિ સમન્તતો પરિયન્તાભાવેન વિત્થતો, હેટ્ઠા પતિટ્ઠાભાવેન ઉપરિ આલમ્બનાભાવેન ચ ગમ્ભીરો, તસ્મા ‘‘કો ઇધ તરતિ અણ્ણવં, તસ્મિઞ્ચ અપ્પતિટ્ઠે અનાલમ્બે ગમ્ભીરે અણ્ણવે કો ન સીદતી’’તિ અસેક્ખભૂમિં પુચ્છતિ.

૧૭૬. અથ ભગવા યો ભિક્ખુ જીવિતહેતુપિ વીતિક્કમં અકરોન્તો સબ્બદા સીલસમ્પન્નો લોકિયલોકુત્તરાય ચ પઞ્ઞાય પઞ્ઞવા, ઉપચારપ્પનાસમાધિના ઇરિયાપથહેટ્ઠિમમગ્ગફલેહિ ચ સુસમાહિતો, તિલક્ખણં આરોપેત્વા વિપસ્સનાય નિયકજ્ઝત્તચિન્તનસીલો, સાતચ્ચકિરિયાવહાય અપ્પમાદસતિયા ચ સમન્નાગતો. યસ્મા સો ચતુત્થેન મગ્ગેન ઇમં સુદુત્તરં ઓઘં અનવસેસં તરતિ, તસ્મા સેક્ખભૂમિં વિસ્સજ્જેન્તો ‘‘સબ્બદા સીલસમ્પન્નો’’તિ ઇમં તિસિક્ખાગબ્ભં ગાથમાહ. એત્થ હિ સીલસમ્પદાય અધિસીલસિક્ખા, સતિસમાધીહિ અધિચિત્તસિક્ખા, અજ્ઝત્તચિન્તિતાપઞ્ઞાહિ અધિપઞ્ઞાસિક્ખાતિ તિસ્સો સિક્ખા સઉપકારા સાનિસંસા ચ વુત્તા. ઉપકારો હિ સિક્ખાનં લોકિયપઞ્ઞા સતિ ચ, અનિસંસો સામઞ્ઞફલાનીતિ.

૧૭૭. એવં પઠમગાથાય સેક્ખભૂમિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અસેક્ખભૂમિં દસ્સેન્તો દુતિયગાથમાહ. તસ્સત્થો વિરતો કામસઞ્ઞાયાતિ યા કાચિ કામસઞ્ઞા, તતો સબ્બતો ચતુત્થમગ્ગસમ્પયુત્તાય સમુચ્છેદવિરતિયા વિરતો. ‘‘વિરત્તો’’તિપિ પાઠો. તદા ‘‘કામસઞ્ઞાયા’’તિ ભુમ્મવચનં હોતિ, સગાથાવગ્ગે પન ‘‘કામસઞ્ઞાસૂ’’તિપિ (સં. નિ. ૧.૯૬) પાઠો. ચતૂહિપિ મગ્ગેહિ દસન્નં સંયોજનાનં અતીતત્તા સબ્બસંયોજનાતિગો, ચતુત્થેનેવ વા ઉદ્ધમ્ભાગિયસબ્બસંયોજનાતિગો, તત્રતત્રાભિનન્દિનીતણ્હાસઙ્ખાતાય નન્દિયા તિણ્ણઞ્ચ ભવાનં પરિક્ખીણત્તા નન્દીભવપરિક્ખીણો સો તાદિસો ખીણાસવો ભિક્ખુ ગમ્ભીરે સંસારણ્ણવે ન સીદતિ નન્દીપરિક્ખયેન સઉપાદિસેસં, ભવપરિક્ખયેન ચ અનુપાદિસેસં નિબ્બાનથલં સમાપજ્જ પરમસ્સાસપ્પત્તિયાતિ.

૧૭૮. અથ હેમવતો સહાયઞ્ચ યક્ખપરિસઞ્ચ ઓલોકેત્વા પીતિસોમનસ્સજાતો ‘‘ગમ્ભીરપઞ્ઞ’’ન્તિ એવમાદીહિ ગાથાહિ ભગવન્તં અભિત્થવિત્વા સબ્બાવતિયા પરિસાય સહાયેન ચ સદ્ધિં અભિવાદેત્વા, પદક્ખિણં કત્વા, અત્તનો વસનટ્ઠાનં અગમાસિ.

તાસં પન ગાથાનં અયં અત્થવણ્ણના – ગમ્ભીરપઞ્ઞન્તિ ગમ્ભીરાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતં. તત્થ પટિસમ્ભિદાયં વુત્તનયેન ગમ્ભીરપઞ્ઞા વેદિતબ્બા. વુત્તઞ્હિ તત્થ ‘‘ગમ્ભીરેસુ ખન્ધેસુ ઞાણં પવત્તતીતિ ગમ્ભીરપઞ્ઞા’’તિઆદિ (પટિ. મ. ૩.૪). નિપુણત્થદસ્સિન્તિ નિપુણેહિ ખત્તિયપણ્ડિતાદીહિ અભિસઙ્ખતાનં પઞ્હાનં અત્થદસ્સિં અત્થાનં વા યાનિ નિપુણાનિ કારણાનિ દુપ્પટિવિજ્ઝાનિ અઞ્ઞેહિ તેસં દસ્સનેન નિપુણત્થદસ્સિં. રાગાદિકિઞ્ચનાભાવેન અકિઞ્ચનં. દુવિધે કામે તિવિધે ચે ભવે અલગ્ગનેન કામભવે અસત્તં. ખન્ધાદિભેદેસુ સબ્બારમ્મણેસુ છન્દરાગબન્ધનાભાવેન સબ્બધિ વિપ્પમુત્તં. દિબ્બે પથે કમમાનન્તિ અટ્ઠસમાપત્તિભેદે દિબ્બે પથે સમાપજ્જનવસેન ચઙ્કમન્તં. તત્થ કિઞ્ચાપિ ન તાય વેલાય ભગવા દિબ્બે પથે કમતિ, અપિચ ખો પુબ્બે કમનં ઉપાદાય કમનસત્તિસબ્ભાવેન તત્થ લદ્ધવસીભાવતાય એવં વુચ્ચતિ. અથ વા યે તે વિસુદ્ધિદેવા અરહન્તો, તેસં પથે સન્તવિહારે કમનેનાપેતં વુત્તં. મહન્તાનં ગુણાનં એસનેન મહેસિં.

૧૭૯. દુતિયગાથાય અપરેન પરિયાયેન થુતિ આરદ્ધાતિ કત્વા પુન નિપુણત્થદસ્સિગ્ગહણં નિદસ્સેતિ. અથ વા નિપુણત્થે દસ્સેતારન્તિ અત્થો. પઞ્ઞાદદન્તિ પઞ્ઞાપટિલાભસંવત્તનિકાય પટિપત્તિયા કથનેન પઞ્ઞાદાયકં. કામાલયે અસત્તન્તિ ય્વાયં કામેસુ તણ્હાદિટ્ઠિવસેન દુવિધો આલયો, તત્થ અસત્તં. સબ્બવિદુન્તિ સબ્બધમ્મવિદું, સબ્બઞ્ઞુન્તિ વુત્તં હોતિ. સુમેધન્તિ તસ્સ સબ્બઞ્ઞુભાવસ્સ મગ્ગભૂતાય પારમીપઞ્ઞાસઙ્ખાતાય મેધાય સમન્નાગતં. અરિયે પથેતિ અટ્ઠઙ્ગિકે મગ્ગે, ફલસમાપત્તિયં વા. કમમાનન્તિ પઞ્ઞાય અજ્ઝોગાહમાનં મગ્ગલક્ખણં ઞત્વા દેસનતો, પવિસમાનં વા ખણે ખણે ફલસમાપત્તિસમાપજ્જનતો, ચતુબ્બિધમગ્ગભાવનાસઙ્ખાતાય કમનસત્તિયા કમિતપુબ્બં વા.

૧૮૦. સુદિટ્ઠં વત નો અજ્જાતિ. અજ્જ અમ્હેહિ સુન્દરં દિટ્ઠં, અજ્જ વા અમ્હાકં સુન્દરં દિટ્ઠં, દસ્સનન્તિ અત્થો. સુપ્પભાતં સુહુટ્ઠિતન્તિ અજ્જ અમ્હાકં સુટ્ઠુ પભાતં સોભનં વા પભાતં અહોસિ. અજ્જ ચ નો સુન્દરં ઉટ્ઠિતં અહોસિ, અનુપરોધેન સયનતો ઉટ્ઠિતં. કિં કારણં? યં અદ્દસામ સમ્બુદ્ધં, યસ્મા સમ્બુદ્ધં અદ્દસામાતિ અત્તનો લાભસમ્પત્તિં આરબ્ભ પામોજ્જં પવેદેતિ.

૧૮૧. ઇદ્ધિમન્તોતિ કમ્મવિપાકજિદ્ધિયા સમન્નાગતા. યસસ્સિનોતિ લાભગ્ગપરિવારગ્ગસમ્પન્ના. સરણં યન્તીતિ કિઞ્ચાપિ મગ્ગેનેવ ગતા, તથાપિ સોતાપન્નભાવપરિદીપનત્થં પસાદદસ્સનત્થઞ્ચ વાચં ભિન્દતિ.

૧૮૨. ગામા ગામન્તિ દેવગામા દેવગામં. નગા નગન્તિ દેવપબ્બતા દેવપબ્બતં. નમસ્સમાના સમ્બુદ્ધં, ધમ્મસ્સ ચ સુધમ્મતન્તિ ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો વત ભગવા, સ્વાક્ખાતો વત ભગવતો ધમ્મો’’તિઆદિના નયેન બુદ્ધસુબોધિતઞ્ચ ધમ્મસુધમ્મતઞ્ચ. ‘‘સુપ્પટિપન્નો વત ભગવતો સાવકસઙ્ઘો’’તિઆદિના સઙ્ઘ-સુપ્પટિપત્તિઞ્ચ અભિત્થવિત્વા અભિત્થવિત્વા નમસ્સમાના ધમ્મઘોસકા હુત્વા વિચરિસ્સામાતિ વુત્તં હોતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવાતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય હેમવતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. આળવકસુત્તવણ્ણના

એવં મે સુતન્તિ આળવકસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? અત્થવણ્ણનાનયેનેવસ્સ ઉપ્પત્તિ આવિભવિસ્સતિ. અત્થવણ્ણનાય ચ ‘‘એવં મે સુતં, એકં સમયં ભગવા’’તિ એતં વુત્તત્થમેવ. આળવિયં વિહરતિ આળવકસ્સ યક્ખસ્સ ભવનેતિ એત્થ પન કા આળવી, કસ્મા ચ ભગવા તસ્સ યક્ખસ્સ ભવને વિહરતીતિ? વુચ્ચતે – આળવીતિ રટ્ઠમ્પિ નગરમ્પિ વુચ્ચતિ, તદુભયમ્પિ ઇધ વટ્ટતિ. આળવીનગરસ્સ હિ સમીપે વિહરન્તોપિ ‘‘આળવિયં વિહરતી’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્સ ચ નગરસ્સ સમીપે અવિદૂરે ગાવુતમત્તે તં ભવનં, આળવીરટ્ઠે વિહરન્તોપિ ‘‘આળવિયં વિહરતી’’તિ વુચ્ચતિ, આળવીરટ્ઠે ચેતં ભવનં.

યસ્મા પન આળવકો રાજા વિવિધનાટકૂપભોગં છડ્ડેત્વા ચોરપટિબાહનત્થં પટિરાજનિસેધનત્થં બ્યાયામકરણત્થઞ્ચ સત્તમે સત્તમે દિવસે મિગવં ગચ્છન્તો એકદિવસં બલકાયેન સદ્ધિં કતિકં અકાસિ – ‘‘યસ્સ પસ્સેન મિગો પલાયતિ, તસ્સેવ સો ભારો’’તિ. અથ તસ્સેવ પસ્સેન મિગો પલાયિ, જવસમ્પન્નો રાજા ધનું ગહેત્વા પત્તિકોવ તિયોજનં તં મિગં અનુબન્ધિ. એણિમિગા ચ તિયોજનવેગા એવ હોન્તિ. અથ પરિક્ખીણજવં તં મિગં ઉદકં પવિસિત્વા, ઠિતં વધિત્વા, દ્વિધા છેત્વા, અનત્થિકોપિ મંસેન ‘‘નાસક્ખિ મિગં ગહેતુ’’ન્તિ અપવાદમોચનત્થં કાજેનાદાય આગચ્છન્તો નગરસ્સાવિદૂરે બહલપત્તપલાસં મહાનિગ્રોધં દિસ્વા પરિસ્સમવિનોદનત્થં તસ્સ મૂલમુપગતો. તસ્મિઞ્ચ નિગ્રોધે આળવકો યક્ખો મહારાજસન્તિકા વરં લભિત્વા મજ્ઝન્હિકસમયે તસ્સ રુક્ખસ્સ છાયાય ફુટ્ઠોકાસં પવિટ્ઠે પાણિનો ખાદન્તો પટિવસતિ. સો તં દિસ્વા ખાદિતું ઉપગતો. અથ રાજા તેન સદ્ધિં કતિકં અકાસિ – ‘‘મુઞ્ચ મં, અહં તે દિવસે દિવસે મનુસ્સઞ્ચ થાલિપાકઞ્ચ પેસેસ્સામી’’તિ. યક્ખો ‘‘ત્વં રાજૂપભોગેન પમત્તો સમ્મુસ્સસિ, અહં પન ભવનં અનુપગતઞ્ચ અનનુઞ્ઞાતઞ્ચ ખાદિતું ન લભામિ, સ્વાહં ભવન્તમ્પિ જીયેય્ય’’ન્તિ ન મુઞ્ચિ. રાજા ‘‘યં દિવસં ન પેસેમિ, તં દિવસં મં ગહેત્વા ખાદાહી’’તિ અત્તાનં અનુજાનિત્વા તેન મુત્તો નગરાભિમુખો અગમાસિ.

બલકાયો મગ્ગે ખન્ધાવારં બન્ધિત્વા ઠિતો રાજાનં દિસ્વા – ‘‘કિં, મહારાજ, અયસમત્તભયા એવં કિલન્તોસી’’તિ વદન્તો પચ્ચુગ્ગન્ત્વા પટિગ્ગહેસિ. રાજા તં પવત્તિં અનારોચેત્વા નગરં ગન્ત્વા, કતપાતરાસો નગરગુત્તિકં આમન્તેત્વા એતમત્થં આરોચેસિ. નગરગુત્તિકો – ‘‘કિં, દેવ, કાલપરિચ્છેદો કતો’’તિ આહ. રાજા ‘‘ન કતો, ભણે’’તિ આહ. ‘‘દુટ્ઠુ કતં, દેવ, અમનુસ્સા હિ પરિચ્છિન્નમત્તમેવ લભન્તિ, અપરિચ્છિન્ને પન જનપદસ્સ આબાધો ભવિસ્સતિ. હોતુ, દેવ, કિઞ્ચાપિ એવમકાસિ, અપ્પોસ્સુક્કો ત્વં રજ્જસુખં અનુભોહિ, અહમેત્થ કાતબ્બં કરિસ્સામી’’તિ. સો કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય બન્ધનાગારં ગન્ત્વા યે યે વજ્ઝા હોન્તિ, તે તે સન્ધાય – ‘‘યો જીવિતત્થિકો હોતિ, સો નિક્ખમતૂ’’તિ ભણતિ. યો પઠમં નિક્ખમતિ તં ગેહં નેત્વા, ન્હાપેત્વા, ભોજેત્વા ચ, ‘‘ઇમં થાલિપાકં યક્ખસ્સ દેહી’’તિ પેસેતિ. તં રુક્ખમૂલં પવિટ્ઠમત્તંયેવ યક્ખો ભેરવં અત્તભાવં નિમ્મિનિત્વા મૂલકન્દં વિય ખાદતિ. યક્ખાનુભાવેન કિર મનુસ્સાનં કેસાદીનિ ઉપાદાય સકલસરીરં નવનીતપિણ્ડો વિય હોતિ. યક્ખસ્સ ભત્તં ગાહાપેત્તું ગતપુરિસા તં દિસ્વા ભીતા યથામિત્તં આરોચેસું. તતો પભુતિ ‘‘રાજા ચોરે ગહેત્વા યક્ખસ્સ દેતી’’તિ મનુસ્સા ચોરકમ્મતો પટિવિરતા. તતો અપરેન સમયેન નવચોરાનં અભાવેન પુરાણચોરાનઞ્ચ પરિક્ખયેન બન્ધનાગારાનિ સુઞ્ઞાનિ અહેસું.

અથ નગરગુત્તિકો રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા અત્તનો ધનં નગરરચ્છાસુ છડ્ડાપેસિ – ‘‘અપ્પેવ નામ કોચિ લોભેન ગણ્હેય્યા’’તિ. તં પાદેનપિ ન કોચિ છુપિ. સો ચોરે અલભન્તો અમચ્ચાનં આરોચેસિ. અમચ્ચા ‘‘કુલપટિપાટિયા એકમેકં જિણ્ણકં પેસેમ, સો પકતિયાપિ મચ્ચુમુખે વત્તતી’’તિ આહંસુ. રાજા ‘‘‘અમ્હાકં પિતરં, અમ્હાકં પિતામહં પેસેતી’તિ મનુસ્સા ખોભં કરિસ્સન્તિ, મા વો એતં રુચ્ચી’’તિ નિવારેસિ. ‘‘તેન હિ, દેવ, દારકં પેસેમ ઉત્તાનસેય્યકં, તથાવિધસ્સ હિ ‘માતા મે પિતા મે’તિ સિનેહો નત્થી’’તિ આહંસુ. રાજા અનુજાનિ. તે તથા અકંસુ. નગરે દારકમાતરો ચ દારકે ગહેત્વા ગબ્ભિનિયો ચ પલાયિત્વા પરજનપદે દારકે સંવડ્ઢેત્વા આનેન્તિ. એવં સબ્બાનિપિ દ્વાદસ વસ્સાનિ ગતાનિ.

તતો એકદિવસં સકલનગરં વિચિનિત્વા એકમ્પિ દારકં અલભિત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું – ‘‘નત્થિ, દેવ, નગરે દારકો ઠપેત્વા અન્તેપુરે તવ પુત્તં આળવકકુમાર’’ન્તિ. રાજા ‘‘યથા મમ પુત્તો પિયો, એવં સબ્બલોકસ્સ, અત્તના પન પિયતરં નત્થિ, ગચ્છથ, તમ્પિ દત્વા મમ જીવિતં રક્ખથા’’તિ આહ. તેન ચ સમયેન આળવકકુમારસ્સ માતા પુત્તં ન્હાપેત્વા, મણ્ડેત્વા, દુકૂલચુમ્બટકે કત્વા, અઙ્કે સયાપેત્વા, નિસિન્ના હોતિ. રાજપુરિસા રઞ્ઞો આણાય તત્થ ગન્ત્વા વિપ્પલપન્તિયા તસ્સા સોળસન્નઞ્ચ ઇત્થિસહસ્સાનં સદ્ધિં ધાતિયા તં આદાય પક્કમિંસુ ‘‘સ્વે યક્ખભક્ખો ભવિસ્સતી’’તિ. તં દિવસઞ્ચ ભગવા પચ્ચૂસસમયે પચ્ચુટ્ઠાય જેતવનમહાવિહારે ગન્ધકુટિયં મહાકરુણાસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા પુન બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો અદ્દસ આળવકસ્સ કુમારસ્સ અનાગામિફલુપ્પત્તિયા ઉપનિસ્સયં, યક્ખસ્સ ચ સોતાપત્તિફલુપ્પત્તિયા ઉપનિસ્સયં દેસનાપરિયોસાને ચ ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્મચક્ખુપટિલાભસ્સાતિ. તસ્મા વિભાતાય રત્તિયા પુરેભત્તકિચ્ચં કત્વા અનિટ્ઠિતપચ્છાભત્તકિચ્ચોવ કાળપક્ખઉપોસથદિવસે વત્તમાને ઓગ્ગતે સૂરિયે એકકોવ અદુતિયો પત્તચીવરમાદાય પાદગમનેનેવ સાવત્થિતો તિંસ યોજનાનિ ગન્ત્વા તસ્સ યક્ખસ્સ ભવનં પાવિસિ. તેન વુત્તં ‘‘આળવકસ્સ યક્ખસ્સ ભવને’’તિ.

કિં પન ભગવા યસ્મિં નિગ્રોધે આળવકસ્સ ભવનં, તસ્સ મૂલે વિહાસિ, ઉદાહુ ભવનેયેવાતિ? વુચ્ચતે – ભવનેયેવ. યથેવ હિ યક્ખા અત્તનો ભવનં પસ્સન્તિ, તથા ભગવાપિ. સો તત્થ ગન્ત્વા ભવનદ્વારે અટ્ઠાસિ. તદા આળવકો હિમવન્તે યક્ખસમાગમં ગતો હોતિ. તતો આળવકસ્સ દ્વારપાલો ગદ્રભો નામ યક્ખો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા, વન્દિત્વા – ‘‘કિં, ભન્તે, ભગવા વિકાલે આગતો’’તિ આહ. ‘‘આમ, ગદ્રભ, આગતોમ્હિ. સચે તે અગરુ, વિહરેય્યામેકરત્તિં આળવકસ્સ ભવને’’તિ. ‘‘ન મે, ભન્તે, ગરુ, અપિચ ખો સો યક્ખો કક્ખળો ફરુસો, માતાપિતૂનમ્પિ અભિવાદનાદીનિ ન કરોતિ, મા રુચ્ચિ ભગવતો ઇધ વાસો’’તિ. ‘‘જાનામિ, ગદ્રભ, તસ્સ કક્ખળત્તં, ન કોચિ મમન્તરાયો ભવિસ્સતિ, સચે તે અગરુ, વિહરેય્યામેકરત્તિ’’ન્તિ.

દુતિયમ્પિ ગદ્રભો યક્ખો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અગ્ગિતત્તકપાલસદિસો, ભન્તે, આળવકો, ‘માતાપિતરો’તિ વા ‘સમણબ્રાહ્મણા’તિ વા ‘ધમ્મો’તિ વા ન જાનાતિ, ઇધાગતાનં ચિત્તક્ખેપમ્પિ કરોતિ, હદયમ્પિ ફાલેતિ, પાદેપિ ગહેત્વા પરસમુદ્દે વા પરચક્કવાળે વા ખિપતી’’તિ. દુતિયમ્પિ ભગવા આહ – ‘‘જાનામિ, ગદ્રભ, સચે તે અગરુ, વિહરેય્યામેકરત્તિ’’ન્તિ. તતિયમ્પિ ગદ્રભો યક્ખો ભગવન્તં એતદવોચ – ‘‘અગ્ગિતત્તકપાલસદિસો, ભન્તે, આળવકો, ‘માતાપિતરો’તિ વા ‘સમણબ્રાહ્મણા’તિ વા ‘ધમ્મો’તિ વા ન જાનાતિ, ઇધાગતાનં ચિત્તક્ખેપમ્પિ કરોતિ, હદયમ્પિ ફાલેતિ, પાદેપિ ગહેત્વા પરસમુદ્દે વા પરચક્કવાળે વા ખિપતી’’તિ. તતિયમ્પિ ભગવા આહ – ‘‘જાનામિ, ગદ્રભ, સચે તે અગરુ, વિહરેય્યામેકરત્તિ’’ન્તિ. ‘‘ન મે, ભન્તે, ગરુ, અપિચ ખો સો યક્ખો અત્તનો અનારોચેત્વા અનુજાનન્તં મં જીવિતા વોરોપેય્ય, આરોચેમિ, ભન્તે, તસ્સા’’તિ. ‘‘યથાસુખં, ગદ્રભ, આરોચેહી’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, ત્વમેવ જાનાહી’’તિ ભગવન્તં અભિવાદેત્વા હિમવન્તાભિમુખો પક્કામિ. ભવનદ્વારમ્પિ સયમેવ ભગવતો વિવરમદાસિ. ભગવા અન્તોભવનં પવિસિત્વા યત્થ અભિલક્ખિતેસુ મઙ્ગલદિવસાદીસુ નિસીદિત્વા આળવકો સિરિં અનુભોતિ, તસ્મિંયેવ દિબ્બરતનપલ્લઙ્કે નિસીદિત્વા સુવણ્ણાભં મુઞ્ચિ. તં દિસ્વા યક્ખસ્સ ઇત્થિયો આગન્ત્વા, ભગવન્તં વન્દિત્વા, સમ્પરિવારેત્વા નિસીદિંસુ. ભગવા ‘‘પુબ્બે તુમ્હે દાનં દત્વા, સીલં સમાદિયિત્વા, પૂજનેય્યં પૂજેત્વા, ઇમં સમ્પત્તિં પત્તા, ઇદાનિપિ તથેવ કરોથ, મા અઞ્ઞમઞ્ઞં ઇસ્સામચ્છરિયાભિભૂતા વિહરથા’’તિઆદિના નયેન તાસં પકિણ્ણકધમ્મકથં કથેસિ. તા ચ ભગવતો મધુરનિગ્ઘોસં સુત્વા, સાધુકારસહસ્સાનિ દત્વા, ભગવન્તં પરિવારેત્વા નિસીદિંસુયેવ. ગદ્રભોપિ હિમવન્તં ગન્ત્વા આળવકસ્સ આરોચેસિ – ‘‘યગ્ઘે, મારિસ, જાનેય્યાસિ, વિમાને તે ભગવા નિસિન્નો’’તિ. સો ગદ્રભસ્સ સઞ્ઞમકાસિ ‘‘તુણ્હી હોહિ, ગન્ત્વા કત્તબ્બં કરિસ્સામી’’તિ. પુરિસમાનેન કિર લજ્જિતો અહોસિ, તસ્મા ‘‘મા કોચિ પરિસમજ્ઝે સુણેય્યા’’તિ વારેસિ.

તદા સાતાગિરહેમવતા ભગવન્તં જેતવનેયેવ વન્દિત્વા ‘‘યક્ખસમાગમં ગમિસ્સામા’’તિ સપરિવારા નાનાયાનેહિ આકાસેન ગચ્છન્તિ. આકાસે ચ યક્ખાનં ન સબ્બત્થ મગ્ગો અત્થિ, આકાસટ્ઠાનિ વિમાનાનિ પરિહરિત્વા મગ્ગટ્ઠાનેનેવ મગ્ગો હોતિ. આળવકસ્સ પન વિમાનં ભૂમટ્ઠં સુગુત્તં પાકારપરિક્ખિત્તં સુસંવિહિતદ્વારટ્ટાલકગોપુરં, ઉપરિ કંસજાલસઞ્છન્નં મઞ્જૂસસદિસં તિયોજનં ઉબ્બેધેન. તસ્સ ઉપરિ મગ્ગો હોતિ. તે તં પદેસમાગમ્મ ગન્તું અસમત્થા અહેસું. બુદ્ધાનઞ્હિ નિસિન્નોકાસસ્સ ઉપરિભાગેન યાવ ભવગ્ગા, તાવ કોચિ ગન્તું અસમત્થો. તે ‘‘કિમિદ’’ન્તિ આવજ્જેત્વા ભગવન્તં દિસ્વા આકાસે ખિત્તલેડ્ડુ વિય ઓરુય્હ વન્દિત્વા, ધમ્મં સુત્વા, પદક્ખિણં કત્વા ‘‘યક્ખસમાગમં ગચ્છામ ભગવા’’તિ તીણિ વત્થૂનિ પસંસન્તા યક્ખસમાગમં અગમંસુ. આળવકો તે દિસ્વા ‘‘ઇધ નિસીદથા’’તિ પટિક્કમ્મ ઓકાસમદાસિ. તે આળવકસ્સ નિવેદેસું ‘‘લાભા તે, આળવક, યસ્સ તે ભવને ભગવા વિહરતિ, ગચ્છાવુસો ભગવન્તં પયિરુપાસસ્સૂ’’તિ. એવં ભગવા ભવનેયેવ વિહાસિ, ન યસ્મિં નિગ્રોધે આળવકસ્સ ભવનં, તસ્સ મૂલેતિ. તેન વુત્તં ‘‘એકં સમયં ભગવા આળવિયં વિહરતિ આળવકસ્સ યક્ખસ્સ ભવને’’તિ.

અથ ખો આળવકો…પે… ભગવન્તં એતદવોચ ‘‘નિક્ખમ સમણા’’તિ. ‘‘કસ્મા પનાયં એતદવોચા’’તિ? વુચ્ચતે – રોસેતુકામતાય. તત્રેવં આદિતો પભુતિ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો – અયઞ્હિ યસ્મા અસ્સદ્ધસ્સ સદ્ધાકથા દુક્કથા હોતિ દુસ્સીલાદીનં સીલાદિકથા વિય, તસ્મા તેસં યક્ખાનં સન્તિકા ભગવતો પસંસં સુત્વા એવ અગ્ગિમ્હિ પક્ખિત્તલોણસક્ખરા વિય અબ્ભન્તરકોપેન તટતટાયમાનહદયો હુત્વા ‘‘કો સો ભગવા નામ, યો મમ ભવનં પવિટ્ઠો’’તિ આહ. તે આહંસુ – ‘‘ન ત્વં, આવુસો, જાનાસિ ભગવન્તં અમ્હાકં સત્થારં, યો તુસિતભવને ઠિતો પઞ્ચ મહાવિલોકનાનિ વિલોકેત્વા’’તિઆદિના નયેન યાવ ધમ્મચક્કપ્પવત્તનં કથેન્તા પટિસન્ધિઆદિના દ્વત્તિંસ પુબ્બનિમિત્તાનિ વત્વા ‘‘ઇમાનિપિ ત્વં, આવુસો, અચ્છરિયાનિ નાદ્દસા’’તિ ચોદેસું. સો દિસ્વાપિ કોધવસેન ‘‘નાદ્દસ’’ન્તિ આહ. આવુસો આળવક પસ્સેય્યાસિ વા ત્વં, ન વા, કો તયા અત્થો પસ્સતા વા અપસ્સતા વા, કિં ત્વં કરિસ્સસિ અમ્હાકં સત્થુનો, યો ત્વં તં ઉપનિધાય ચલક્કકુધમહાઉસભસમીપે તદહુજાતવચ્છકો વિય, તિધાપભિન્નમત્તવારણસમીપે ભિઙ્કપોતકો વિય, ભાસુરવિલમ્બકેસરઉપસોભિતક્ખન્ધસ્સ મિગરઞ્ઞો સમીપે જરસિઙ્ગાલો વિય, દિયડ્ઢયોજનસતપ્પવડ્ઢકાયસુપણ્ણરાજસમીપે છિન્નપક્ખકાકપોતકો વિય ખાયસિ, ગચ્છ યં તે કરણીયં, તં કરોહીતિ. એવં વુત્તે કુદ્ધો આળવકો ઉટ્ઠહિત્વા મનોસિલાતલે વામપાદેન ઠત્વા ‘‘પસ્સથ દાનિ તુમ્હાકં વા સત્થા મહાનુભાવો, અહં વા’’તિ દક્ખિણપાદેન સટ્ઠિયોજનમત્તં કેલાસપબ્બતકૂટં અક્કમિ, તં અયોકૂટપહટો નિદ્ધન્તઅયોપિણ્ડો વિય પપટિકાયો મુઞ્ચિ. સો તત્ર ઠત્વા ‘‘અહં આળવકો’’તિ ઘોસેસિ, સકલજમ્બુદીપં સદ્દો ફરિ.

ચત્તારો કિર સદ્દા સકલજમ્બુદીપે સુય્યિંસુ – યઞ્ચ પુણ્ણકો યક્ખસેનાપતિ ધનઞ્ચયકોરબ્યરાજાનં જૂતે જિનિત્વા અપ્ફોટેત્વા ‘‘અહં જિનિ’’ન્તિ ઉગ્ઘોસેસિ, યઞ્ચ સક્કો દેવાનમિન્દો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પરિહાયમાને વિસ્સકમ્મં દેવપુત્તં સુનખં કારેત્વા ‘‘અહં પાપભિક્ખૂ ચ પાપભિક્ખુનિયો ચ ઉપાસકે ચ ઉપાસિકાયો ચ સબ્બેવ અધમ્મવાદિનો ખાદામી’’તિ ઉગ્ઘોસાપેસિ, યઞ્ચ કુસજાતકે પભાવતિહેતુ સત્તહિ રાજૂહિ નગરે ઉપરુદ્ધે પભાવતિં અત્તના સહ હત્થિક્ખન્ધં આરોપેત્વા નગરા નિક્ખમ્મ ‘‘અહં સીહસ્સરકુસમહારાજા’’તિ મહાપુરિસો ઉગ્ઘોસેસિ, યઞ્ચ આળવકો કેલાસમુદ્ધનિ ઠત્વા ‘‘અહં આળવકો’’તિ. તદા હિ સકલજમ્બુદીપે દ્વારે દ્વારે ઠત્વા ઉગ્ઘોસિતસદિસં અહોસિ, તિયોજનસહસ્સવિત્થતો ચ હિમવાપિ સઙ્કમ્પિ યક્ખસ્સ આનુભાવેન.

સો વાતમણ્ડલં સમુટ્ઠાપેસિ – ‘‘એતેનેવ સમણં પલાપેસ્સામી’’તિ. તે પુરત્થિમાદિભેદા વાતા સમુટ્ઠહિત્વા અડ્ઢયોજનયોજનદ્વિયોજનતિયોજનપ્પમાણાનિ પબ્બતકૂટાનિ પદાલેત્વા વનગચ્છરુક્ખાદીનિ ઉમ્મૂલેત્વા આળવીનગરં પક્ખન્તા જિણ્ણહત્થિસાલાદીનિ ચુણ્ણેન્તા છદનિટ્ઠકા આકાસે ભમેન્તા. ભગવા ‘‘મા કસ્સચિ ઉપરોધો હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ. તે વાતા દસબલં પત્વા ચીવરકણ્ણમત્તમ્પિ ચાલેતું નાસક્ખિંસુ. તતો મહાવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ ‘‘ઉદકેન અજ્ઝોત્થરિત્વા સમણં મારેસ્સામી’’તિ. તસ્સાનુભાવેન ઉપરૂપરિ સતપટલસહસ્સપટલાદિભેદા વલાહકા ઉટ્ઠહિત્વા વસ્સિંસુ, વુટ્ઠિધારાવેગેન પથવી છિદ્દા અહોસિ, વનરુક્ખાદીનં ઉપરિ મહોઘો આગન્ત્વા દસબલસ્સ ચીવરે ઉસ્સાવબિન્દુમત્તમ્પિ તેમેતું નાસક્ખિ. તતો પાસાણવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ, મહન્તાનિ મહન્તાનિ પબ્બતકૂટાનિ ધૂમાયન્તાનિ પજ્જલન્તાનિ આકાસેનાગન્ત્વા દસબલં પત્વા દિબ્બમાલાગુળાનિ સમ્પજ્જિંસુ. તતો પહરણવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ, એકતોધારાઉભતોધારા અસિસત્તિખુરપ્પાદયો ધૂમાયન્તા પજ્જલન્તા આકાસેનાગન્ત્વા દસબલં પત્વા દિબ્બપુપ્ફાનિ અહેસું. તતો અઙ્ગારવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ, કિંસુકવણ્ણા અઙ્ગારા આકાસેનાગન્ત્વા દસબલસ્સ પાદમૂલે દિબ્બપુપ્ફાનિ હુત્વા વિકિરિંસુ. તતો કુક્કુલવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ, અચ્ચુણ્હો કુક્કુલો આકાસેનાગન્ત્વા દસબલસ્સ પાદમૂલે ચન્દનચુણ્ણં હુત્વા નિપતિ. તતો વાલુકાવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ, અતિસુખુમા વાલુકા ધૂમાયન્તા પજ્જલન્તા આકાસેનાગન્ત્વા દસબલસ્સ પાદમૂલે દિબ્બપુપ્ફાનિ હુત્વા નિપતિંસુ. તતો કલલવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ, તં કલલવસ્સં ધૂમાયન