📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

ખુદ્દકનિકાયે

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથા

(દુતિયો ભાગો)

૨. ચૂળવગ્ગો

૪. મઙ્ગલસુત્તવણ્ણના

એવં ¶ ¶ ¶ મે સુતન્તિ મઙ્ગલસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? જમ્બુદીપે કિર તત્થ તત્થ નગરદ્વારસન્થાગારસભાદીસુ મહાજના સન્નિપતિત્વા હિરઞ્ઞસુવણ્ણં દત્વા નાનપ્પકારં સીતાહરણાદિબાહિરકકથં કથાપેન્તિ, એકેકા કથા ચતુમાસચ્ચયેન નિટ્ઠાતિ. તત્થ એકદિવસં મઙ્ગલકથા સમુટ્ઠાસિ – ‘‘કિં નુ ખો મઙ્ગલં, કિં દિટ્ઠં મઙ્ગલં, સુતં મઙ્ગલં, મુતં મઙ્ગલં, કો મઙ્ગલં જાનાતી’’તિ?

અથ ¶ દિટ્ઠમઙ્ગલિકો નામેકો પુરિસો આહ – ‘‘અહં મઙ્ગલં જાનામિ, દિટ્ઠં લોકે મઙ્ગલં, દિટ્ઠં નામ અભિમઙ્ગલસમ્મતં રૂપં. સેય્યથિદં – ઇધેકચ્ચો કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય ચાતકસકુણં વા પસ્સતિ, બેલુવલટ્ઠિં વા ગબ્ભિનિં વા કુમારકે વા અલઙ્કતપટિયત્તે પુણ્ણઘટં વા અલ્લરોહિતમચ્છં વા આજઞ્ઞં વા આજઞ્ઞરથં વા ઉસભં વા ગાવિં વા કપિલં વા, યં વા પનઞ્ઞમ્પિ કિઞ્ચિ એવરૂપં અભિમઙ્ગલસમ્મતં રૂપં પસ્સતિ, ઇદં વુચ્ચતિ દિટ્ઠમઙ્ગલ’’ન્તિ. તસ્સ વચનં એકચ્ચે અગ્ગહેસું, એકચ્ચે નાગ્ગહેસું. યે નાગ્ગહેસું, તે તેન સહ વિવદિંસુ.

અથ ¶ સુતમઙ્ગલિકો નામેકો પુરિસો આહ – ‘‘ચક્ખુ નામેતં, ભો, સુચિમ્પિ અસુચિમ્પિ પસ્સતિ, તથા સુન્દરમ્પિ અસુન્દરમ્પિ, મનાપમ્પિ અમનાપમ્પિ. યદિ તેન દિટ્ઠં મઙ્ગલં સિયા, સબ્બમ્પિ મઙ્ગલં સિયા, તસ્મા ન દિટ્ઠં મઙ્ગલં, અપિચ ખો પન સુતં મઙ્ગલં, સુતં નામ અભિમઙ્ગલસમ્મતો સદ્દો. સેય્યથિદં – ઇધેકચ્ચો કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય વડ્ઢાતિ વા વડ્ઢમાનાતિ વા પુણ્ણાતિ વા ફુસ્સાતિ વા સુમનાતિ વા સિરીતિ વા સિરિવડ્ઢાતિ વા અજ્જ સુનક્ખત્તં સુમુહુત્તં સુદિવસં સુમઙ્ગલન્તિ એવરૂપં વા યંકિઞ્ચિ અભિમઙ્ગલસમ્મતં સદ્દં સુણાતિ, ઇદં વુચ્ચતિ સુતમઙ્ગલ’’ન્તિ. તસ્સપિ વચનં એકચ્ચે અગ્ગહેસું, એકચ્ચે નાગ્ગહેસું. યે નાગ્ગહેસું, તે તેન સહ વિવદિંસુ.

અથ મુતમઙ્ગલિકો નામેકો પુરિસો આહ – ‘‘સોતમ્પિ હિ નામેતં ભો સાધુમ્પિ અસાધુમ્પિ મનાપમ્પિ અમનાપમ્પિ સુણાતિ. યદિ તેન સુતં મઙ્ગલં સિયા, સબ્બમ્પિ મઙ્ગલં સિયા, તસ્મા ન સુતં મઙ્ગલં, અપિચ ખો પન મુતં મઙ્ગલં, મુતં નામ અભિમઙ્ગલસમ્મતં ગન્ધરસફોટ્ઠબ્બં. સેય્યથિદં – ઇધેકચ્ચો કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય પદુમગન્ધાદિપુપ્ફગન્ધં વા ઘાયતિ, ફુસ્સદન્તકટ્ઠં વા ખાદતિ, પથવિં વા આમસતિ, હરિતસસ્સં વા અલ્લગોમયં વા કચ્છપં વા તિલવાહં વા પુપ્ફં વા ફલં વા આમસતિ, ફુસ્સમત્તિકાય વા સમ્મા લિમ્પતિ, ફુસ્સસાટકં વા નિવાસેતિ, ફુસ્સવેઠનં વા ધારેતિ, યં વા પનઞ્ઞમ્પિ કિઞ્ચિ એવરૂપં અભિમઙ્ગલસમ્મતં ગન્ધં વા ઘાયતિ, રસં વા સાયતિ, ફોટ્ઠબ્બં વા ફુસતિ, ઇદં વુચ્ચતિ મુતમઙ્ગલ’’ન્તિ. તસ્સપિ વચનં એકચ્ચે અગ્ગહેસું, એકચ્ચે નાગ્ગહેસું.

તત્થ ન દિટ્ઠમઙ્ગલિકો સુતમુતમઙ્ગલિકે અસક્ખિ સઞ્ઞાપેતું. ન તેસં અઞ્ઞતરો ઇતરે દ્વે. તેસુ ચ મનુસ્સેસુ યે દિટ્ઠમઙ્ગલિકસ્સ વચનં ગણ્હિંસુ, તે ‘‘દિટ્ઠંયેવ મઙ્ગલ’’ન્તિ ગતા. યે સુતમુતમઙ્ગલિકાનં વચનં ગણ્હિંસુ, તે ‘‘સુતંયેવ મુતંયેવ મઙ્ગલ’’ન્તિ ગતા. એવમયં મઙ્ગલકથા સકલજમ્બુદીપે પાકટા જાતા.

અથ સકલજમ્બુદીપે મનુસ્સા ગુમ્બગુમ્બા હુત્વા ‘‘કિં નુ ખો મઙ્ગલ’’ન્તિ મઙ્ગલાનિ ચિન્તયિંસુ ¶ . તેસં મનુસ્સાનં આરક્ખદેવતા તં કથં સુત્વા તથેવ મઙ્ગલાનિ ચિન્તયિંસુ. તાસં દેવતાનં ભુમ્મદેવતા મિત્તા હોન્તિ, અથ તતો સુત્વા ભુમ્મદેવતાપિ તથેવ મઙ્ગલાનિ ચિન્તયિંસુ. તાસમ્પિ દેવતાનં આકાસટ્ઠદેવતા મિત્તા હોન્તિ, આકાસટ્ઠદેવતાનં ચાતુમહારાજિકદેવતા. એતેનેવ ઉપાયેન યાવ સુદસ્સીદેવતાનં ¶ અકનિટ્ઠદેવતા મિત્તા હોન્તિ, અથ તતો સુત્વા અકનિટ્ઠદેવતાપિ તથેવ ગુમ્બગુમ્બા હુત્વા મઙ્ગલાનિ ચિન્તયિંસુ. એવં દસસહસ્સચક્કવાળેસુ સબ્બત્થ મઙ્ગલચિન્તા ઉદપાદિ. ઉપ્પન્ના ચ સા ‘‘ઇદં મઙ્ગલં ઇદં મઙ્ગલ’’ન્તિ વિનિચ્છિયમાનાપિ અપ્પત્તા એવ વિનિચ્છયં દ્વાદસ વસ્સાનિ અટ્ઠાસિ. સબ્બે મનુસ્સા ચ દેવા ચ બ્રહ્માનો ચ ઠપેત્વા અરિયસાવકે દિટ્ઠસુતમુતવસેન તિધા ભિન્ના. એકોપિ ‘‘ઇદમેવ મઙ્ગલ’’ન્તિ યથાભુચ્ચતો નિટ્ઠઙ્ગતો નાહોસિ, મઙ્ગલકોલાહલં લોકે ઉપ્પજ્જિ.

કોલાહલં નામ પઞ્ચવિધં – કપ્પકોલાહલં, ચક્કવત્તિકોલાહલં, બુદ્ધકોલાહલં, મઙ્ગલકોલાહલં, મોનેય્યકોલાહલન્તિ. તત્થ કામાવચરદેવા મુત્તસિરા વિકિણ્ણકેસા રુદમ્મુખા અસ્સૂનિ હત્થેહિ પુઞ્છમાના રત્તવત્થનિવત્થા અતિવિય વિરૂપવેસધારિનો હુત્વા, ‘‘વસ્સસતસહસ્સસ્સ અચ્ચયેન કપ્પુટ્ઠાનં ભવિસ્સતિ. અયં લોકો વિનસ્સિસ્સતિ, મહાસમુદ્દો સુસ્સિસ્સતિ, અયઞ્ચ મહાપથવી સિનેરુ ચ પબ્બતરાજા ઉડ્ઢય્હિસ્સતિ વિનસ્સિસ્સતિ, યાવ બ્રહ્મલોકા લોકવિનાસો ભવિસ્સતિ. મેત્તં, મારિસા, ભાવેથ, કરુણં મુદિતં ઉપેક્ખં, મારિસા, ભાવેથ, માતરં ઉપટ્ઠહથ, પિતરં ઉપટ્ઠહથ, કુલે જેટ્ઠાપચાયિનો હોથ, જાગરથ મા પમાદત્થા’’તિ મનુસ્સપથે વિચરિત્વા આરોચેન્તિ. ઇદં કપ્પકોલાહલં નામ.

કામાવચરદેવાયેવ ‘‘વસ્સસતસ્સચ્ચયેન ચક્કવત્તિરાજા લોકે ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ મનુસ્સપથે વિચરિત્વા આરોચેન્તિ. ઇદં ચક્કવત્તિકોલાહલં નામ.

સુદ્ધાવાસા પન દેવા બ્રહ્માભરણેન અલઙ્કરિત્વા બ્રહ્મવેઠનં સીસે કત્વા પીતિસોમનસ્સજાતા બુદ્ધગુણવાદિનો ‘‘વસ્સસહસ્સસ્સ અચ્ચયેન બુદ્ધો લોકે ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ મનુસ્સપથે વિચરિત્વા આરોચેન્તિ. ઇદં બુદ્ધકોલાહલં નામ.

સુદ્ધાવાસા એવ દેવા મનુસ્સાનં ચિત્તં ઞત્વા ‘‘દ્વાદસન્નં વસ્સાનં અચ્ચયેન સમ્માસમ્બુદ્ધો મઙ્ગલં કથેસ્સતી’’તિ મનુસ્સપથે વિચરિત્વા આરોચેન્તિ. ઇદં મઙ્ગલકોલાહલં નામ.

સુદ્ધાવાસા ¶ એવ દેવા ‘‘સત્તન્નં વસ્સાનં અચ્ચયેન અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ ભગવતા સદ્ધિં સમાગમ્મ મોનેય્યપટિપદં પુચ્છિસ્સતી’’તિ મનુસ્સપથે વિચરિત્વા આરોચેન્તિ. ઇદં મોનેય્યકોલાહલં ¶ નામ. ઇમેસુ પઞ્ચસુ કોલાહલેસુ દિટ્ઠમઙ્ગલાદિવસેન તિધા ભિન્નેસુ દેવમનુસ્સેસુ ઇદં મઙ્ગલકોલાહલં લોકે ઉપ્પજ્જિ.

અથ દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ વિચિનિત્વા વિચિનિત્વા મઙ્ગલાનિ અલભમાનેસુ દ્વાદસન્નં વસ્સાનં અચ્ચયેન તાવતિંસકાયિકા દેવતા સઙ્ગમ્મ સમાગમ્મ એવં સમચિન્તેસું – ‘‘સેય્યથાપિ નામ, મારિસા, ઘરસામિકો અન્તોઘરજનાનં, ગામસામિકો ગામવાસીનં, રાજા સબ્બમનુસ્સાનં, એવમેવં અયં સક્કો દેવાનમિન્દો અમ્હાકં અગ્ગો ચ સેટ્ઠો ચ યદિદં પુઞ્ઞેન તેજેન ઇસ્સરિયેન પઞ્ઞાય દ્વિન્નં દેવલોકાનં અધિપતિ. યંનૂન મયં સક્કં દેવાનમિન્દં એતમત્થં પુચ્છેય્યામા’’તિ. તા સક્કસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા સક્કં દેવાનમિન્દં તઙ્ખણાનુરૂપનિવાસનાભરણસસ્સિરિકસરીરં અડ્ઢતેય્યકોટિઅચ્છરાગણપરિવુતં પારિચ્છત્તકમૂલે પણ્ડુકમ્બલવરાસને નિસિન્નં અભિવાદેત્વા એકમન્તં ઠત્વા એતદવોચું – ‘‘યગ્ઘે, મારિસ, જાનેય્યાસિ, એતરહિ મઙ્ગલપઞ્હા સમુટ્ઠિતા, એકે દિટ્ઠં મઙ્ગલન્તિ વદન્તિ, એકે સુતં મઙ્ગલન્તિ વદન્તિ, એકે મુતં મઙ્ગલન્તિ વદન્તિ. તત્થ મયઞ્ચ અઞ્ઞે ચ અનિટ્ઠઙ્ગતા, સાધુ વત નો ત્વં યાથાવતો બ્યાકરોહી’’તિ. દેવરાજા પકતિયાપિ પઞ્ઞવા ‘‘અયં મઙ્ગલકથા કત્થ પઠમં સમુટ્ઠિતા’’તિ આહ. ‘‘મયં દેવ ચાતુમહારાજિકાનં અસ્સુમ્હા’’તિ આહંસુ. તતો ચાતુમહારાજિકા આકાસટ્ઠદેવતાનં, આકાસટ્ઠદેવતા ભુમ્મદેવતાનં, ભુમ્મદેવતા મનુસ્સારક્ખદેવતાનં, મનુસ્સારક્ખદેવતા ‘‘મનુસ્સલોકે સમુટ્ઠિતા’’તિ આહંસુ.

અથ દેવાનમિન્દો ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો કત્થ વસતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘મનુસ્સલોકે, દેવા’’તિ આહંસુ. ‘‘તં ભગવન્તં કોચિ પુચ્છી’’તિ આહ. ‘‘ન કોચિ દેવા’’તિ. ‘‘કિં નુ ખો નામ તુમ્હે મારિસા અગ્ગિં છડ્ડેત્વા ખજ્જોપનકં ઉજ્જાલેથ, યે અનવસેસમઙ્ગલદેસકં તં ભગવન્તં અતિક્કમિત્વા મં પુચ્છિતબ્બં મઞ્ઞથ? આગચ્છથ, મારિસા, તં ભગવન્તં પુચ્છામ, અદ્ધા સસ્સિરિકં પઞ્હબ્યાકરણં લભિસ્સામા’’તિ એકં દેવપુત્તં આણાપેસિ – ‘‘ત્વં ભગવન્તં પુચ્છા’’તિ. સો દેવપુત્તો તઙ્ખણાનુરૂપેન ¶ અલઙ્કારેન અત્તાનં અલઙ્કરિત્વા વિજ્જુરિવ વિજ્જોતમાનો દેવગણપરિવુતો જેતવનમહાવિહારં આગન્ત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં ઠત્વા મઙ્ગલપઞ્હં પુચ્છન્તો ગાથાય અજ્ઝભાસિ. ભગવા તસ્સ તં પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો ઇમં સુત્તમભાસિ.

તત્થ એવં મે સુતન્તિઆદીનમત્થો સઙ્ખેપતો કસિભારદ્વાજસુત્તવણ્ણનાયં વુત્તો, વિત્થારં પન ઇચ્છન્તેહિ પપઞ્ચસૂદનિયા મજ્ઝિમટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન ગહેતબ્બો. કસિભારદ્વાજસુત્તે ચ ‘‘મગધેસુ વિહરતિ દક્ખિણાગિરિસ્મિં એકનાળાયં બ્રાહ્મણગામે’’તિ વુત્તં, ઇધ ‘‘સાવત્થિયં વિહરતિ ¶ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે’’તિ. તસ્મા ‘‘સાવત્થિય’’ન્તિ ઇમં પદં આદિં કત્વા ઇધ અપુબ્બપદવણ્ણનં કરિસ્સામ.

સેય્યથિદં, સાવત્થિયન્તિ એવંનામકે નગરે. તં કિર સવત્થસ્સ નામ ઇસિનો નિવાસટ્ઠાનં અહોસિ. તસ્મા યથા કુસમ્બસ્સ નિવાસો કોસમ્બી, કાકણ્ડસ્સ નિવાસો કાકણ્ડીતિ, એવં ઇત્થિલિઙ્ગવસેન ‘‘સાવત્થી’’તિ વુચ્ચતિ. પોરાણા પન વણ્ણયન્તિ – યસ્મા તસ્મિં ઠાને સત્થસમાયોગે ‘‘કિંભણ્ડમત્થી’’તિ પુચ્છિતે ‘‘સબ્બમત્થી’’તિ આહંસુ, તસ્મા તં વચનમુપાદાય ‘‘સાવત્થી’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્સં સાવત્થિયં. એતેનસ્સ ગોચરગામો દીપિતો હોતિ. જેતો નામ રાજકુમારો, તેન રોપિતસંવડ્ઢિતત્તા તસ્સ જેતસ્સ વનન્તિ જેતવનં, તસ્મિં જેતવને. અનાથાનં પિણ્ડો એતસ્મિં અત્થીતિ અનાથપિણ્ડિકો, તસ્સ અનાથપિણ્ડિકસ્સ. અનાથપિણ્ડિકેન ગહપતિના ચતુપણ્ણાસકોટિપરિચ્ચાગેન નિટ્ઠાપિતારામેતિ અત્થો. એતેનસ્સ પબ્બજિતાનુરૂપનિવાસોકાસો દીપિતો હોતિ.

અથાતિ અવિચ્છેદત્થે, ખોતિ અધિકારન્તરનિદસ્સનત્થે નિપાતો. તેન અવિચ્છિન્નેયેવ તત્થ ભગવતો વિહારે ‘‘ઇદમધિકારન્તરં ઉદપાદી’’તિ દસ્સેતિ. કિં તન્તિ? અઞ્ઞતરા દેવતાતિઆદિ. તત્થ અઞ્ઞતરાતિ અનિયમિતનિદ્દેસો. સા હિ નામગોત્તતો અપાકટા, તસ્મા ‘‘અઞ્ઞતરા’’તિ વુત્તા. દેવો એવ દેવતા, ઇત્થિપુરિસસાધારણમેતં. ઇધ પન પુરિસો એવ સો દેવપુત્તો, કિન્તુ સાધારણનામવસેન ‘‘દેવતા’’તિ વુત્તો.

અભિક્કન્તાય ¶ રત્તિયાતિ એત્થ અભિક્કન્તસદ્દો ખયસુન્દરાભિરૂપઅબ્ભનુમોદનાદીસુ દિસ્સતિ. તત્થ ‘‘અભિક્કન્તા, ભન્તે, રત્તિ, નિક્ખન્તો પઠમો યામો, ચિરનિસિન્નો ભિક્ખુસઙ્ઘો. ઉદ્દિસતુ, ભગવા ભિક્ખૂનં પાતિમોક્ખ’’ન્તિ એવમાદીસુ (ચૂળવ. ૩૮૩; અ. નિ. ૮.૨૦; ઉદા. ૪૫) ખયે દિસ્સતિ. ‘‘અયં ઇમેસં ચતુન્નં પુગ્ગલાનં અભિક્કન્તતરો ચ પણીતતરો ચા’’તિ એવમાદીસુ (અ. નિ. ૪.૧૦૦) સુન્દરે.

‘‘કો મે વન્દતિ પાદાનિ, ઇદ્ધિયા યસસા જલં;

અભિક્કન્તેન વણ્ણેન, સબ્બા ઓભાસયં દિસા’’તિ. (વિ. વ. ૮૫૭) –

એવમાદીસુ અભિરૂપે. ‘‘અભિક્કન્તં, ભો ગોતમ, અભિક્કન્તં, ભો ગોતમા’’તિ એવમાદીસુ (અ. નિ. ૨.૧૬; પારા. ૧૫) અબ્ભનુમોદને. ઇધ પન ખયે. તેન અભિક્કન્તાય રત્તિયા, પરિક્ખીણાય રત્તિયાતિ વુત્તં હોતિ.

અભિક્કન્તવણ્ણાતિ ¶ એત્થ અભિક્કન્તસદ્દો અભિરૂપે, વણ્ણસદ્દો પન છવિથુતિકુલવગ્ગકારણસણ્ઠાનપ્પમાણરૂપાયતનાદીસુ દિસ્સતિ. તત્થ ‘‘સુવણ્ણવણ્ણોસિ ભગવા’’તિ એવમાદીસુ (મ. નિ. ૨.૩૯૯; સુ. નિ. ૫૫૩) છવિયં. ‘‘કદા સઞ્ઞૂળ્હા પન તે, ગહપતિ, ઇમે સમણસ્સ ગોતમસ્સ વણ્ણા’’તિ એવમાદીસુ (મ. નિ. ૨.૭૭) થુતિયં. ‘‘ચત્તારોમે, ભો ગોતમ, વણ્ણા’’તિ એવમાદીસુ (દી. નિ. ૩.૧૧૫) કુલવગ્ગે. ‘‘અથ કેન નુ વણ્ણેન, ગન્ધત્થેનોતિ વુચ્ચતી’’તિ એવમાદીસુ (સં. નિ. ૧.૨૩૪) કારણે. ‘‘મહન્તં હત્થિરાજવણ્ણં અભિનિમ્મિનિત્વા’’તિ એવમાદીસુ (સં. નિ. ૧.૧૩૮) સણ્ઠાને. ‘‘તયો પત્તસ્સ વણ્ણા’’તિ એવમાદીસુ પમાણે. ‘‘વણ્ણો ગન્ધો રસો ઓજા’’તિ એવમાદીસુ રૂપાયતને. સો ઇધ છવિયં દટ્ઠબ્બો. તેન અભિક્કન્તવણ્ણા અભિરૂપચ્છવીતિ વુત્તં હોતિ.

કેવલકપ્પન્તિ એત્થ કેવલસદ્દો અનવસેસયેભુય્યઅબ્યામિસ્સઅનતિરેકદળ્હત્થવિસંયોગાદિઅનેકત્થો. તથા હિસ્સ ‘‘કેવલપરિપુણ્ણં પરિસુદ્ધં બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ એવમાદીસુ (દી. નિ. ૧.૨૫૫; પારા. ૧) અનવસેસતા અત્થો. ‘‘કેવલકપ્પા ચ અઙ્ગમાગધા પહૂતં ખાદનીયં ભોજનીયં આદાય ઉપસઙ્કમિસ્સન્તી’’તિ ¶ એવમાદીસુ (મહાવ. ૪૩) યેભુય્યતા. ‘‘કેવલસ્સ દુક્ખક્ખન્ધસ્સ સમુદયો હોતી’’તિ એવમાદીસુ (વિભ. ૨૨૫) અબ્યામિસ્સતા. ‘‘કેવલં સદ્ધામત્તકં નૂન અયમાયસ્મા’’તિ એવમાદીસુ (મહાવ. ૨૪૪) અનતિરેકતા. ‘‘આયસ્મતો ભન્તે અનુરુદ્ધસ્સ બાહિકો નામ સદ્ધિવિહારિકો કેવલકપ્પં સઙ્ઘભેદાય ઠિતો’’તિ એવમાદીસુ (અ. નિ. ૪.૨૪૩) દળ્હત્થતા. ‘‘કેવલી વુસિતવા ઉત્તમપુરિસોતિ વુચ્ચતી’’તિ એવમાદીસુ (સં. નિ. ૩.૫૭) વિસંયોગો. ઇધ પનસ્સ અનવસેસતો અત્થો અધિપ્પેતો.

કપ્પસદ્દો પનાયં અભિસદ્દહનવોહારકાલપઞ્ઞત્તિછેદનવિકપ્પલેસસમન્તભાવાદિઅનેકત્થો. તથા હિસ્સ ‘‘ઓકપ્પનિયમેતં ભોતો ગોતમસ્સ, યતા તં અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સા’’તિ એવમાદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૮૭) અભિસદ્દહનમત્થો. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચહિ સમણકપ્પેહિ ફલં પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ એવમાદીસુ (ચૂળવ. ૨૫૦) વોહારો. ‘‘યેન સુદં નિચ્ચકપ્પં વિહરામી’’તિ એવમાદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૮૭) કાલો. ‘‘ઇચ્ચાયસ્મા કપ્પો’’તિ એવમાદીસુ (સુ. નિ. ૧૦૯૮; ચૂળનિ. કપ્પમાણવપુચ્છા ૧૧૭) પઞ્ઞત્તિ. ‘‘અલઙ્કતો કપ્પિતકેસમસ્સૂ’’તિ એવમાદીસુ (જા. ૨.૨૨.૧૩૬૮) છેદનં. ‘‘કપ્પતિ દ્વઙ્ગુલકપ્પો’’તિ એવમાદીસુ (ચૂળવ. ૪૪૬) વિકપ્પો. ‘‘અત્થિ કપ્પો નિપજ્જિતુ’’ન્તિ એવમાદીસુ (અ. નિ. ૮.૮૦) લેસો. ‘‘કેવલકપ્પં વેળુવનં ઓભાસેત્વા’’તિ એવમાદીસુ (સં. નિ. ૧.૯૪) સમન્તભાવો. ઇધ પનસ્સ સમન્તભાવો અત્થોતિ અધિપ્પેતો. યતો કેવલકપ્પં જેતવનન્તિ એત્થ અનવસેસં સમન્તતો જેતવનન્તિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.

ઓભાસેત્વાતિ ¶ આભાય ફરિત્વા, ચન્દિમા વિય સૂરિયો વિય ચ એકોભાસં એકપજ્જોતં કરિત્વાતિ અત્થો.

યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમીતિ ભુમ્મત્થે કરણવચનં, યતો યત્થ ભગવા, તત્થ ઉપસઙ્કમીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યેન વા કારણેન ભગવા દેવમનુસ્સેહિ ઉપસઙ્કમિતબ્બો, તેનેવ કારણેન ઉપસઙ્કમીતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. કેન ચ કારણેન ભગવા ઉપસઙ્કમિતબ્બો? નાનપ્પકારગુણવિસેસાધિગમાધિપ્પાયેન સાદુફલૂપભોગાધિપ્પાયેન દિજગણેહિ નિચ્ચફલિતમહારુક્ખો વિય. ઉપસઙ્કમીતિ ચ ગતાતિ ¶ વુત્તં હોતિ. ઉપસઙ્કમિત્વાતિ ઉપસઙ્કમનપરિયોસાનદીપનં. અથ વા એવં ગતા તતો આસન્નતરં ઠાનં ભગવતો સમીપસઙ્ખાતં ગન્ત્વાતિપિ વુત્તં હોતિ. ભગવન્તં અભિવાદેત્વાતિ ભગવન્તં વન્દિત્વા પણમિત્વા નમસ્સિત્વા.

એકમન્તન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, એકોકાસં એકપસ્સન્તિ વુત્તં હોતિ. ભુમ્મત્થે વા ઉપયોગવચનં. અટ્ઠાસીતિ નિસજ્જાદિપટિક્ખેપો, ઠાનં કપ્પેસિ, ઠિતા અહોસીતિ અત્થો.

કથં ઠિતા પન સા એકમન્તં ઠિતા અહૂતિ?

‘‘ન પચ્છતો ન પુરતો, નાપિ આસન્નદૂરતો;

ન કચ્છે નોપિ પટિવાતે, ન ચાપિ ઓણતુણ્ણતે;

ઇમે દોસે વિવજ્જેત્વા, એકમન્તં ઠિતા અહૂ’’તિ.

કસ્મા પનાયં અટ્ઠાસિ એવ, ન નિસીદીતિ? લહું નિવત્તિતુકામતાય. દેવતા હિ કઞ્ચિદેવ અત્થવસં પટિચ્ચ સુચિપુરિસો વિય વચ્ચટ્ઠાનં મનુસ્સલોકં આગચ્છન્તિ. પકતિયા પનેતાસં યોજનસતતો પભુતિ મનુસ્સલોકો દુગ્ગન્ધતાય પટિકૂલો હોતિ, ન તત્થ અભિરમન્તિ. તેન સા આગતકિચ્ચં કત્વા લહું નિવત્તિતુકામતાય ન નિસીદિ. યસ્સ ચ ગમનાદિઇરિયાપથપરિસ્સમસ્સ વિનોદનત્થં નિસીદન્તિ, સો દેવાનં પરિસ્સમો નત્થિ, તસ્માપિ ન નિસીદિ. યે ચ મહાસાવકા ભગવન્તં પરિવારેત્વા ઠિતા, તે પતિમાનેસિ, તસ્માપિ ન નિસીદિ. અપિચ ભગવતિ ગારવેનેવ ન નિસીદિ. દેવાનઞ્હિ નિસીદિતુકામાનં આસનં નિબ્બત્તતિ, તં અનિચ્છમાના નિસજ્જાય ચિત્તમ્પિ અકત્વા એકમન્તં અટ્ઠાસિ.

એકમન્તં ઠિતા ખો સા દેવતાતિ એવં ઇમેહિ કારણેહિ એકમન્તં ઠિતા ખો સા દેવતા. ભગવન્તં ગાથાય અજ્ઝભાસીતિ ભગવન્તં ગાથાય અક્ખરપદનિયમિતગન્થિતેન વચનેન અભાસીતિ અત્થો.

૨૬૧. તત્થ ¶ બહૂતિ અનિયમિતસઙ્ખ્યાનિદ્દેસો. તેન અનેકસતા અનેકસહસ્સા અનેકસતસહસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. દિબ્બન્તીતિ દેવા, પઞ્ચહિ કામગુણેહિ કીળન્તિ, અત્તનો વા સિરિયા જોતન્તીતિ અત્થો. અપિચ તિવિધા દેવા સમ્મુતિઉપપત્તિવિસુદ્ધિવસેન. યથાહ –

‘‘દેવાતિ ¶ તયો દેવા સમ્મુતિદેવા, ઉપપત્તિદેવા, વિસુદ્ધિદેવા. તત્થ સમ્મુતિદેવા નામ રાજાનો, દેવિયો, રાજકુમારા. ઉપપત્તિદેવા નામ ચાતુમહારાજિકે દેવે ઉપાદાય તદુત્તરિદેવા. વિસુદ્ધિદેવા નામ અરહન્તો વુચ્ચન્તી’’તિ (ચૂળનિ. ધોતકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૩૨, પારાયનાનુગીતિગાથાનિદ્દેસ ૧૧૯).

તેસુ ઇધ ઉપપત્તિદેવા અધિપ્પેતા. મનુનો અપચ્ચાતિ મનુસ્સા. પોરાણા પન ભણન્તિ – મનસ્સ ઉસ્સન્નતાય મનુસ્સા. તે જમ્બુદીપકા, અપરગોયાનકા, ઉત્તરકુરુકા, પુબ્બવિદેહકાતિ ચતુબ્બિધા. ઇધ જમ્બુદીપકા અધિપ્પેતા. મઙ્ગલન્તિ ઇમેહિ સત્તાતિ મઙ્ગલાનિ, ઇદ્ધિં વુદ્ધિઞ્ચ પાપુણન્તીતિ અત્થો. અચિન્તયુન્તિ ચિન્તેસું. આકઙ્ખમાનાતિ ઇચ્છમાના પત્થયમાના પિહયમાના. સોત્થાનન્તિ સોત્થિભાવં, સબ્બેસં દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકાનં સોભનાનં સુન્દરાનં કલ્યાણાનં ધમ્માનમત્થિતન્તિ વુત્તં હોતિ. બ્રૂહીતિ દેસેહિ પકાસેહિ આચિક્ખ વિવર વિભજ ઉત્તાનીકરોહિ. મઙ્ગલન્તિ ઇદ્ધિકારણં વુદ્ધિકારણં સબ્બસમ્પત્તિકારણં. ઉત્તમન્તિ વિસિટ્ઠં પવરં સબ્બલોકહિતસુખાવહન્તિ અયં ગાથાય અનુપુબ્બપદવણ્ણના.

અયં પન પિણ્ડત્થો – સો દેવપુત્તો દસસહસ્સચક્કવાળેસુ દેવતા મઙ્ગલપઞ્હં સોતુકામતાય ઇમસ્મિં એકચક્કવાળે સન્નિપતિત્વા એકવાલગ્ગકોટિઓકાસમત્તે દસપિ વીસમ્પિ તિંસમ્પિ ચત્તાલીસમ્પિ પઞ્ઞાસમ્પિ સટ્ઠિપિ સત્તતિપિ અસીતિપિ સુખુમત્તભાવે નિમ્મિનિત્વા સબ્બદેવમારબ્રહ્માનો સિરિયા ચ તેજસા ચ અધિગય્હ વિરોચમાનં પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસિન્નં ભગવન્તં પરિવારેત્વા ઠિતા દિસ્વા તસ્મિં ચ સમયે અનાગતાનમ્પિ સકલજમ્બુદીપકાનં મનુસ્સાનં ચેતસા ચેતોપરિવિતક્કમઞ્ઞાય સબ્બદેવમનુસ્સાનં વિચિકિચ્છાસલ્લસમુદ્ધરણત્થં આહ – ‘‘બહૂ દેવા મનુસ્સા ચ, મઙ્ગલાનિ અચિન્તયું, આકઙ્ખમાના સોત્થાનં અત્તનો સોત્થિભાવં ઇચ્છન્તા, બ્રૂહિ મઙ્ગલમુત્તમં, તેસં દેવાનં અનુમતિયા મનુસ્સાનઞ્ચ અનુગ્ગહેન મયા પુટ્ઠો સમાનો યં સબ્બેસમેવ અમ્હાકં એકન્તહિતસુખાવહનતો ઉત્તમં મઙ્ગલં, તં નો અનુકમ્પં ઉપાદાય બ્રૂહિ ભગવા’’તિ.

૨૬૨. એવમેતં ¶ દેવપુત્તસ્સ વચનં સુત્વા ભગવા ‘‘અસેવના ચ બાલાન’’ન્તિ ગાથમાહ. તત્થ અસેવનાતિ અભજના અપયિરુપાસના. બાલાનન્તિ બલન્તિ અસ્સસન્તીતિ બાલા, અસ્સસિતપસ્સસિતમત્તેન જીવન્તિ, ન પઞ્ઞાજીવિતેનાતિ અધિપ્પાયો. તેસં બાલાનં પણ્ડિતાનન્તિ ¶ પણ્ડન્તીતિ પણ્ડિતા, સન્દિટ્ઠિકસમ્પરાયિકેસુ અત્થેસુ ઞાણગતિયા ગચ્છન્તીતિ અધિપ્પાયો. તેસં પણ્ડિતાનં. સેવનાતિ ભજના પયિરુપાસના તંસહાયતા તંસમ્પવઙ્કતા. પૂજાતિ સક્કારગરુકારમાનનવન્દના. પૂજનેય્યાનન્તિ પૂજારહાનં. એતં મઙ્ગલમુત્તમન્તિ યા ચ બાલાનં અસેવના, યા ચ પણ્ડિતાનં સેવના, યા ચ પૂજનેય્યાનં પૂજા, તં સબ્બં સમ્પિણ્ડેત્વા આહ એતં મઙ્ગલમુત્તમન્તિ. યં તયા પુટ્ઠં ‘‘બ્રૂહિ મઙ્ગલમુત્તમ’’ન્તિ, એત્થ તાવ એતં મઙ્ગલમુત્તમન્તિ ગણ્હાહીતિ વુત્તં હોતિ. અયમેતિસ્સા ગાથાય પદવણ્ણના.

અત્થવણ્ણના પનસ્સા એવં વેદિતબ્બા – એવમેતં દેવપુત્તસ્સ વચનં સુત્વા ભગવા ઇમં ગાથમાહ. તત્થ યસ્મા ચતુબ્બિધા કથા પુચ્છિતકથા, અપુચ્છિતકથા, સાનુસન્ધિકથા, અનનુસન્ધિકથાતિ. તત્થ ‘‘પુચ્છામિ તં, ગોતમ, ભૂરિપઞ્ઞં, કથંકરો સાવકો સાધુ હોતી’’તિ (સુ. નિ. ૩૭૮) ચ, ‘‘કથં નુ ત્વં, મારિસ, ઓઘમતરી’’તિ (સં. નિ. ૧.૧) ચ એવમાદીસુ પુચ્છિતેન કથિકા પુચ્છિતકથા. ‘‘યં પરે સુખતો આહુ, તદરિયા આહુ દુક્ખતો’’તિ એવમાદીસુ (સુ. નિ. ૭૬૭) અપુચ્છિતેન અત્તજ્ઝાસયવસેનેવ કથિતા અપુચ્છિતકથા. સબ્બાપિ બુદ્ધાનં કથા ‘‘સનિદાનાહં, ભિક્ખવે, ધમ્મં દેસેમી’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૨૬; કથા. ૮૦૬) વચનતો સાનુસન્ધિકથા. અનનુસન્ધિકથા ઇમસ્મિં સાસને નત્થિ. એવમેતાસુ કથાસુ અયં દેવપુત્તેન પુચ્છિતેન ભગવતા કથિતત્તા પુચ્છિતકથા. પુચ્છિતકથાયઞ્ચ યથા છેકો પુરિસો કુસલો મગ્ગસ્સ, કુસલો અમગ્ગસ્સ, મગ્ગં પુટ્ઠો પઠમં વિજહિતબ્બં આચિક્ખિત્વા પચ્છા ગહેતબ્બં આચિક્ખતિ – ‘‘અસુકસ્મિં નામ ઠાને દ્વેધાપથો હોતિ, તત્થ વામં મુઞ્ચિત્વા દક્ખિણં ગણ્હથા’’તિ, એવં સેવિતબ્બાસેવિતબ્બેસુ અસેવિતબ્બં આચિક્ખિત્વા સેવિતબ્બં આચિક્ખતિ. ભગવા ચ મગ્ગકુસલપુરિસસદિસો. યથાહ –

‘‘પુરિસો મગ્ગકુસલોતિ ખો, તિસ્સ, તથાગતસ્સેતં અધિવચનં અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સા’’તિ (સં. નિ. ૩.૮૪).

સો ¶ હિ કુસલો ઇમસ્સ લોકસ્સ, કુસલો પરસ્સ લોકસ્સ, કુસલો મચ્ચુધેય્યસ્સ, કુસલો અમચ્ચુધેય્યસ્સ, કુસલો મારધેય્યસ્સ, કુસલો અમારધેય્યસ્સાતિ. તસ્મા પઠમં અસેવિતબ્બં આચિક્ખિત્વા સેવિતબ્બં આચિક્ખન્તો આહ – ‘‘અસેવના ચ બાલાનં, પણ્ડિતાનઞ્ચ સેવના’’તિ. વિજહિતબ્બમગ્ગો વિય હિ પઠમં બાલા ન સેવિતબ્બા ન પયિરુપાસિતબ્બા, તતો ગહેતબ્બમગ્ગો વિય પણ્ડિતા સેવિતબ્બા પયિરુપાસિતબ્બાતિ.

કસ્મા પન ભગવતા મઙ્ગલં કથેન્તેન પઠમં બાલાનં અસેવના પણ્ડિતાનઞ્ચ સેવના કથિતાતિ? વુચ્ચતે – યસ્મા ઇમં દિટ્ઠાદીસુ મઙ્ગલદિટ્ઠિં બાલસેવનાય દેવમનુસ્સા ગણ્હિંસુ, સા ¶ ચ અમઙ્ગલં, તસ્મા નેસં તં ઇધલોકત્થપરલોકત્થભઞ્જકં અકલ્યાણમિત્તસંસગ્ગં ગરહન્તેન ઉભયલોકત્થસાધકઞ્ચ કલ્યાણમિત્તસંસગ્ગં પસંસન્તેન ભગવતા પઠમં બાલાનં અસેવના પણ્ડિતાનઞ્ચ સેવના કથિતાતિ.

તત્થ બાલા નામ યે કેચિ પાણાતિપાતાદિઅકુસલકમ્મપથસમન્નાગતા સત્તા. તે તીહાકારેહિ જાનિતબ્બા. યથાહ – ‘‘તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, બાલસ્સ બાલલક્ખણાની’’તિ (અ. નિ. ૩.૩; મ. નિ. ૩.૨૪૬) સુત્તં. અપિચ પૂરણકસ્સપાદયો છ સત્થારો દેવદત્તકોકાલિકકટમોદકતિસ્સખણ્ડદેવિયાપુત્તસમુદ્દદત્તચિઞ્ચમાણવિકાદયો અતીતકાલે ચ દીઘવિદસ્સ ભાતાતિ ઇમે અઞ્ઞે ચ એવરૂપા સત્તા બાલાતિ વેદિતબ્બા.

તે અગ્ગિપદિત્તમિવ અઙ્ગારં અત્તના દુગ્ગહિતેન અત્તાનઞ્ચ અત્તનો વચનકારકે ચ વિનાસેન્તિ, યથા દીઘવિદસ્સ ભાતા ચતુબુદ્ધન્તરં સટ્ઠિયોજનમત્તેન અત્તભાવેન ઉત્તાનો પતિતો મહાનિરયે પચ્ચતિ, યથા ચ તસ્સ દિટ્ઠિં અભિરુચિકાનિ પઞ્ચ કુલસતાનિ તસ્સેવ સહબ્યતં ઉપપન્નાનિ નિરયે પચ્ચન્તિ. વુત્તં હેતં –

‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, નળાગારા વા તિણાગારા વા અગ્ગિ મુત્તો કૂટાગારાનિપિ ડહતિ ઉલ્લિત્તાવલિત્તાનિ નિવાતાનિ ફુસિતગ્ગળાનિ પિહિતવાતપાનાનિ, એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, યાનિ કાનિચિ ¶ ભયાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, સબ્બાનિ તાનિ બાલતો ઉપ્પજ્જન્તિ, નો પણ્ડિતતો. યે કેચિ ઉપદ્દવા ઉપ્પજ્જન્તિ…પે… યે કેચિ ઉપસગ્ગા…પે… નો પણ્ડિતતો. ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, સપ્પટિભયો બાલો, અપ્પટિભયો પણ્ડિતો. સઉપદ્દવો બાલો, અનુપદ્દવો પણ્ડિતો, સઉપસગ્ગો બાલો, અનુપસગ્ગો પણ્ડિતો’’તિ (અ. નિ. ૩.૧).

અપિચ પૂતિમચ્છસદિસો બાલો, પૂતિમચ્છબન્ધપત્તપુટસદિસો હોતિ તદુપસેવી, છડ્ડનીયતં જિગુચ્છનીયતઞ્ચ આપજ્જતિ વિઞ્ઞૂનં. વુત્તઞ્ચેતં –

‘‘પૂતિમચ્છં કુસગ્ગેન, યો નરો ઉપનય્હતિ;

કુસાપિ પૂતી વાયન્તિ, એવં બાલૂપસેવના’’તિ. (ઇતિવુ. ૭૬; જા. ૧.૧૫.૧૮૩; ૨.૨૨.૧૨૫૭);

અકિત્તિપણ્ડિતો ચાપિ સક્કેન દેવાનમિન્દેન વરે દિય્યમાને એવમાહ –

‘‘બાલં ¶ ન પસ્સે ન સુણે, ન ચ બાલેન સંવસે;

બાલેનલ્લાપસલ્લાપં, ન કરે ન ચ રોચયે.

‘‘કિન્નુ તે અકરં બાલો, વદ કસ્સપ કારણં;

કેન કસ્સપ બાલસ્સ, દસ્સનં નાભિકઙ્ખસિ.

‘‘અનયં નયતિ દુમ્મેધો, અધુરાયં નિયુઞ્જતિ;

દુન્નયો સેય્યસો હોતિ, સમ્મા વુત્તો પકુપ્પતિ;

વિનયં સો ન જાનાતિ, સાધુ તસ્સ અદસ્સન’’ન્તિ. (જા. ૧.૧૩.૯૦-૯૨);

એવં ભગવા સબ્બાકારેન બાલૂપસેવનં ગરહન્તો બાલાનં અસેવનં ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વત્વા ઇદાનિ પણ્ડિતસેવનં પસંસન્તો ‘‘પણ્ડિતાનઞ્ચ સેવના મઙ્ગલ’’ન્તિ આહ. તત્થ પણ્ડિતા નામ યે કેચિ પાણાતિપાતાવેરમણિઆદિદસકુસલકમ્મપથસમન્નાગતા સત્તા, તે તીહાકારેહિ જાનિતબ્બા. યથાહ – ‘‘તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, પણ્ડિતસ્સ પણ્ડિતલક્ખણાની’’તિ (અ. નિ. ૩.૩; મ. નિ. ૩.૨૫૩) વુત્તં. અપિચ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધઅસીતિમહાસાવકા અઞ્ઞે ચ તથાગતસ્સ સાવકા સુનેત્તમહાગોવિન્દવિધુરસરભઙ્ગમહોસધસુતસોમનિમિરાજ- અયોઘરકુમારઅકિત્તિપણ્ડિતાદયો ચ પણ્ડિતાતિ વેદિતબ્બા.

તે ¶ ભયે વિય રક્ખા, અન્ધકારે વિય પદીપો, ખુપ્પિપાસાદિદુક્ખાભિભવે વિય અન્નપાનાદિપટિલાભો, અત્તનો વચનકરાનં સબ્બભયઉપદ્દવૂપસગ્ગવિદ્ધંસનસમત્થા હોન્તિ. તથા હિ તથાગતં આગમ્મ અસઙ્ખ્યેય્યા અપરિમાણા દેવમનુસ્સા આસવક્ખયં પત્તા, બ્રહ્મલોકે પતિટ્ઠિતા, દેવલોકે પતિટ્ઠિતા, સુગતિલોકે ઉપ્પન્ના. સારિપુત્તત્થેરે ચિત્તં પસાદેત્વા ચતૂહિ પચ્ચયેહિ થેરં ઉપટ્ઠહિત્વા અસીતિ કુલસહસ્સાનિ સગ્ગે નિબ્બત્તાનિ. તથા મહામોગ્ગલ્લાનમહાકસ્સપપ્પભુતીસુ સબ્બમહાસાવકેસુ, સુનેત્તસ્સ સત્થુનો સાવકા અપ્પેકચ્ચે બ્રહ્મલોકે ઉપ્પજ્જિંસુ, અપ્પેકચ્ચે પરનિમ્મિતવસવત્તીનં દેવાનં સહબ્યતં…પે… અપ્પેકચ્ચે ગહપતિમહાસાલકુલાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જિંસુ. વુત્તઞ્ચેતં –

‘‘નત્થિ, ભિક્ખવે, પણ્ડિતતો ભયં, નત્થિ પણ્ડિતતો ઉપદ્દવો, નત્થિ પણ્ડિતતો ઉપસગ્ગો’’તિ (અ. નિ. ૩.૧).

અપિચ ¶ તગરમાલાદિગન્ધભણ્ડસદિસો પણ્ડિતો, તગરમાલાદિગન્ધભણ્ડપલિવેઠનપત્તસદિસો હોતિ તદુપસેવી, ભાવનીયતં મનુઞ્ઞતઞ્ચ આપજ્જતિ વિઞ્ઞૂનં. વુત્તઞ્ચેતં –

‘‘તગરઞ્ચ પલાસેન, યો નરો ઉપનય્હતિ;

પત્તાપિ સુરભી વાયન્તિ, એવં ધીરૂપસેવના’’તિ. (ઇતિવુ. ૭૬; જા. ૧.૧૫.૧૮૪; ૨.૨૨.૧૨૫૮);

અકિત્તિપણ્ડિતો ચાપિ સક્કેન દેવાનમિન્દેન વરે દિય્યમાને એવમાહ –

‘‘ધીરં પસ્સે સુણે ધીરં, ધીરેન સહ સંવસે;

ધીરેનલ્લાપસલ્લાપં, તં કરે તઞ્ચ રોચયે.

‘‘કિન્નુ તે અકરં ધીરો, વદ કસ્સપ કારણં;

કેન કસ્સપ ધીરસ્સ, દસ્સનં અભિકઙ્ખસિ.

‘‘નયં નયતિ મેધાવી, અધુરાયં ન યુઞ્જતિ;

સુનયો સેય્યસો હોતિ, સમ્મા વુત્તો ન કુપ્પતિ;

વિનયં સો પજાનાતિ, સાધુ તેન સમાગમો’’તિ. (જા. ૧.૧૩.૯૪-૯૬);

એવં ભગવા સબ્બાકારેન પણ્ડિતસેવનં પસંસન્તો, પણ્ડિતાનં સેવનં ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વત્વા ઇદાનિ તાય બાલાનં અસેવનાય પણ્ડિતાનં ¶ સેવનાય ચ અનુપુબ્બેન પૂજનેય્યભાવં ઉપગતાનં પૂજં પસંસન્તો ‘‘પૂજા ચ પૂજનેય્યાનં એતં મઙ્ગલમુત્તમ’’ન્તિ આહ. તત્થ પૂજનેય્યા નામ સબ્બદોસવિરહિતત્તા સબ્બગુણસમન્નાગતત્તા ચ બુદ્ધા ભગવન્તો, તતો પચ્છા પચ્ચેકબુદ્ધા અરિયસાવકા ચ. તેસઞ્હિ પૂજા અપ્પકાપિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાય હોતિ, સુમનમાલાકારમલ્લિકાદયો ચેત્થ નિદસ્સનં.

તત્થેકં નિદસ્સનમત્તં ભણામ. ભગવા કિર એકદિવસં પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય રાજગહં પિણ્ડાય પાવિસિ. અથ ખો સુમનમાલાકારો રઞ્ઞો માગધસ્સ સેનિયસ્સ બિમ્બિસારસ્સ પુપ્ફાનિ ગહેત્વા ગચ્છન્તો અદ્દસ ભગવન્તં નગરદ્વારં અનુપ્પત્તં પાસાદિકં પસાદનીયં દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણાસીતાનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતં બુદ્ધસિરિયા જલન્તં. દિસ્વાનસ્સ એતદહોસિ – ‘‘રાજા પુપ્ફાનિ ગહેત્વા સતં વા સહસ્સં વા દદેય્ય, તઞ્ચ ઇધલોકમત્તમેવ સુખં ભવેય્ય, ભગવતો પન પૂજા અપ્પમેય્યઅસઙ્ખ્યેય્યફલા દીઘરત્તં હિતસુખાવહા ¶ હોતિ. હન્દાહં ઇમેહિ પુપ્ફેહિ ભગવન્તં પૂજેમી’’તિ પસન્નચિત્તો એકં પુપ્ફમુટ્ઠિં ગહેત્વા ભગવતો પટિમુખં ખિપિ, પુપ્ફાનિ આકાસેન ગન્ત્વા ભગવતો ઉપરિ માલાવિતાનં હુત્વા અટ્ઠંસુ. માલાકારો તં આનુભાવં દિસ્વા પસન્નતરચિત્તો પુન એકં પુપ્ફમુટ્ઠિં ખિપિ, તાનિ ગન્ત્વા માલાકઞ્ચુકો હુત્વા અટ્ઠંસુ. એવં અટ્ઠ પુપ્ફમુટ્ઠિયો ખિપિ, તાનિ ગન્ત્વા પુપ્ફકૂટાગારં હુત્વા અટ્ઠંસુ. ભગવા અન્તોકૂટાગારે વિય અહોસિ, મહાજનકાયો સન્નિપતિ. ભગવા માલાકારં પસ્સન્તો સિતં પાત્વાકાસિ. આનન્દત્થેરો ‘‘ન બુદ્ધા અહેતુ અપ્પચ્ચયા સિતં પાતુકરોન્તી’’તિ સિતકારણં પુચ્છિ. ભગવા આહ – ‘‘એસો, આનન્દ, માલાકારો ઇમિસ્સા પૂજાય આનુભાવેન સતસહસ્સકપ્પે દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરિત્વા પરિયોસાને સુમનિસ્સરો નામ પચ્ચેકબુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ. વચનપરિયોસાને ચ ધમ્મદેસનત્થં ઇમં ગાથં અભાસિ –

‘‘તઞ્ચ કમ્મં કતં સાધુ, યં કત્વા નાનુતપ્પતિ;

યસ્સ પતીતો સુમનો, વિપાકં પટિસેવતી’’તિ. (ધ. પ. ૬૮);

ગાથાપરિયોસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ, એવં અપ્પકાપિ તેસં પૂજા દીઘરત્તં હિતાય સુખાય ¶ હોતીતિ વેદિતબ્બા. સા ચ આમિસપૂજાવ કો પન વાદો પટિપત્તિપૂજાય. યતો યે કુલપુત્તા સરણગમનેન સિક્ખાપદપટિગ્ગહણેન ઉપોસથઙ્ગસમાદાનેન ચતુપારિસુદ્ધિસીલાદીહિ ચ અત્તનો ગુણેહિ ભગવન્તં પૂજેન્તિ, કો તેસં પૂજાય ફલં વણ્ણયિસ્સતિ. તે હિ તથાગતં પરમાય પૂજાય પૂજેન્તીતિ વુત્તા. યથાહ –

‘‘યો ખો, આનન્દ, ભિક્ખુ વા ભિક્ખુની વા ઉપાસકો વા ઉપાસિકા વા ધમ્માનુધમ્મપટિપન્નો વિહરતિ સામીચિપ્પટિપન્નો અનુધમ્મચારી, સો તથાગતં સક્કરોતિ ગરું કરોતિ માનેતિ પૂજેતિ અપચિયતિ પરમાય પૂજાયા’’તિ.

એતેનાનુસારેન પચ્ચેકબુદ્ધઅરિયસાવકાનમ્પિ પૂજાય હિતસુખાવહતા વેદિતબ્બા.

અપિચ ગહટ્ઠાનં કનિટ્ઠસ્સ જેટ્ઠો ભાતાપિ ભગિનીપિ પૂજનેય્યા, પુત્તસ્સ માતાપિતરો, કુલવધૂનં સામિકસસ્સુસસુરાતિ એવમ્પેત્થ પૂજનેય્યા વેદિતબ્બા. એતેસમ્પિ હિ પૂજા કુસલધમ્મસઙ્ખાતત્તા આયુઆદિવડ્ઢિહેતુત્તા ચ મઙ્ગલમેવ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘તે મત્તેય્યા ભવિસ્સન્તિ પેત્તેય્યા સામઞ્ઞા બ્રહ્મઞ્ઞા કુલે જેટ્ઠાપચાયિનો, ઇદં કુસલં ¶ ધમ્મં સમાદાય વત્તિસ્સન્તિ. તે તેસં કુસલાનં ધમ્માનં સમાદાનહેતુ આયુનાપિ વડ્ઢિસ્સન્તિ, વણ્ણેનપિ વડ્ઢિસ્સન્તી’’તિઆદિ.

એવમેતિસ્સા ગાથાય બાલાનં અસેવના પણ્ડિતાનં સેવના પૂજનેય્યાનં પૂજાતિ તીણિ મઙ્ગલાનિ વુત્તાનિ. તત્થ બાલાનં અસેવના બાલસેવનપચ્ચયભયાદિપરિત્તાણેન ઉભયલોકહિતહેતુત્તા પણ્ડિતાનં સેવના પૂજનેય્યાનં પૂજા ચ તાસં ફલવિભૂતિવણ્ણનાયં વુત્તનયેનેવ નિબ્બાનસુગતિહેતુત્તા ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બા. ઇતો પરં તુ માતિકં અદસ્સેત્વા એવ યં યત્થ મઙ્ગલં, તં વવત્થપેસ્સામ, તસ્સ ચ મઙ્ગલત્તં વિભાવયિસ્સામાતિ.

નિટ્ઠિતા અસેવના ચ બાલાનન્તિ ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થવણ્ણના.

૨૬૩. એવં ¶ ભગવા ‘‘બ્રૂહિ મઙ્ગલમુત્તમ’’ન્તિ એકં અજ્ઝેસિતોપિ અપ્પં યાચિતો બહુદાયકો ઉળારપુરિસો વિય એકાય ગાથાય તીણિ મઙ્ગલાનિ વત્વા તતો ઉત્તરિપિ દેવતાનં સોતુકામતાય મઙ્ગલાનઞ્ચ અત્થિતાય યેસં યેસં યં યં અનુકૂલં, તે તે સત્તે તત્થ તત્થ મઙ્ગલે નિયોજેતુકામતાય ચ ‘‘પતિરૂપદેસવાસો ચા’’તિઆદીહિ ગાથાહિ પુનપિ અનેકાનિ મઙ્ગલાનિ વત્તુમારદ્ધો.

તત્થ પઠમગાથાય તાવ પતિરૂપોતિ અનુચ્છવિકો. દેસોતિ ગામોપિ નિગમોપિ નગરમ્પિ જનપદોપિ યો કોચિ સત્તાનં નિવાસોકાસો. વાસોતિ તત્થ નિવાસો. પુબ્બેતિ પુરા અતીતાસુ જાતીસુ. કતપુઞ્ઞતાતિ ઉપચિતકુસલતા. અત્તાતિ ચિત્તં વુચ્ચતિ, સકલો વા અત્તભાવો. સમ્માપણિધીતિ તસ્સ અત્તનો સમ્મા પણિધાનં નિયુઞ્જનં, ઠપનન્તિ વુત્તં હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ અયમેત્થ પદવણ્ણના.

અત્થવણ્ણના પન એવં વેદિતબ્બા પતિરૂપદેસો નામ યત્થ ચતસ્સો પરિસા વિહરન્તિ, દાનાદીનિ પુઞ્ઞકિરિયાવત્થૂનિ વત્તન્તિ, નવઙ્ગં સત્થુ સાસનં દિપ્પતિ. તત્થ નિવાસો સત્તાનં પુઞ્ઞકિરિયાય પચ્ચયત્તા ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. સીહળદીપપવિટ્ઠકેવટ્ટાદયો ચેત્થ નિદસ્સનં.

અપરો નયો – પતિરૂપદેસો નામ ભગવતો બોધિમણ્ડપ્પદેસો, ધમ્મચક્કપ્પવત્તિતપ્પદેસો, દ્વાદસયોજનાય પરિસાય મજ્ઝે સબ્બતિત્થિયમતં ભિન્દિત્વા યમકપાટિહારિયદસ્સિતકણ્ડમ્બરુક્ખમૂલપ્પદેસો, દેવોરોહનપ્પદેસો, યો વા પનઞ્ઞોપિ સાવત્થિરાજગહાદિબુદ્ધાદિવાસપ્પદેસો. તત્થ નિવાસો સત્તાનં છઅનુત્તરિયપટિલાભપચ્ચયતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

અપરો ¶ નયો – પુરત્થિમાય દિસાય કજઙ્ગલં નામ નિગમો, તસ્સ અપરેન મહાસાલા, તતો પરં પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. દક્ખિણપુરત્થિમાય દિસાય સલ્લવતી નામ નદી, તતો પરં પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. દક્ખિણાય દિસાય સેતકણ્ણિકં નામ નિગમો, તતો પરં પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. પચ્છિમાય દિસાય થૂણં નામ બ્રાહ્મણગામો, તતો પરં પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. ઉત્તરાય દિસાય ઉસિરદ્ધજો નામ પબ્બતો, તતો પરં પચ્ચન્તિમા જનપદા ¶ , ઓરતો મજ્ઝે (મહાવ. ૨૫૯). અયં મજ્ઝિમપ્પદેસો આયામેન તીણિ યોજનસતાનિ, વિત્થારેન અડ્ઢતેય્યાનિ, પરિક્ખેપેન નવયોજનસતાનિ હોન્તિ, એસો પતિરૂપદેસો નામ.

એત્થ ચતુન્નં મહાદીપાનં દ્વિસહસ્સાનં પરિત્તદીપાનઞ્ચ ઇસ્સરિયાધિપચ્ચકારકા ચક્કવત્તી ઉપ્પજ્જન્તિ, એકં અસઙ્ખ્યેય્યં કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ પારમિયો પૂરેત્વા સારિપુત્તમહામોગ્ગલ્લાનાદયો મહાસાવકા ઉપ્પજ્જન્તિ, દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ પારમિયો પૂરેત્વા પચ્ચેકબુદ્ધા, ચત્તારિ અટ્ઠ સોળસ વા અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ પારમિયો પૂરેત્વા સમ્માસમ્બુદ્ધા ચ ઉપ્પજ્જન્તિ. તત્થ સત્તા ચક્કવત્તિરઞ્ઞો ઓવાદં ગહેત્વા પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાય સગ્ગપરાયણા હોન્તિ, તથા પચ્ચેકબુદ્ધાનં ઓવાદે પતિટ્ઠાય. સમ્માસમ્બુદ્ધસાવકાનં પન ઓવાદે પતિટ્ઠાય સગ્ગપરાયણા નિબ્બાનપરાયણા ચ હોન્તિ. તસ્મા તત્થ વાસો ઇમાસં સમ્પત્તીનં પચ્ચયતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

પુબ્બે કતપુઞ્ઞતા નામ અતીતજાતિયં બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધખીણાસવે આરબ્ભ ઉપચિતકુસલતા, સાપિ મઙ્ગલં. કસ્મા? બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધે સમ્મુખતો દસ્સેત્વા બુદ્ધાનં વા બુદ્ધસાવકાનં વા સમ્મુખા સુતાય ચતુપ્પદિકાયપિ ગાથાય પરિયોસાને અરહત્તં પાપેતીતિ કત્વા. યો ચ મનુસ્સો પુબ્બે કતાધિકારો ઉસ્સન્નકુસલમૂલો હોતિ, સો તેનેવ કુસલમૂલેન વિપસ્સનં ઉપ્પાદેત્વા આસવક્ખયં પાપુણાતિ યથા રાજા મહાકપ્પિનો અગ્ગમહેસી ચ. તેન વુત્તં ‘‘પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞતા મઙ્ગલ’’ન્તિ.

અત્તસમ્માપણિધિ નામ ઇધેકચ્ચો અત્તાનં દુસ્સીલં સીલે પતિટ્ઠાપેતિ, અસ્સદ્ધં સદ્ધાસમ્પદાય પતિટ્ઠાપેતિ, મચ્છરિં ચાગસમ્પદાય પતિટ્ઠાપેતિ. અયં વુચ્ચતિ ‘‘અત્તસમ્માપણિધી’’તિ. એસો ચ મઙ્ગલં. કસ્મા? દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકવેરપ્પહાનવિવિધાનિસંસાધિગમહેતુતોતિ.

એવં ¶ ઇમિસ્સાપિ ગાથાય પતિરૂપદેસવાસો, પુબ્બે ચ કતપુઞ્ઞતા, અત્તસમ્માપણિધીતિ તીણિયેવ મઙ્ગલાનિ વુત્તાનિ, મઙ્ગલત્તઞ્ચ નેસં તત્થ તત્થ વિભાવિતમેવાતિ.

નિટ્ઠિતા ¶ પતિરૂપદેસવાસો ચાતિ ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થવણ્ણના.

૨૬૪. ઇદાનિ બાહુસચ્ચઞ્ચાતિ એત્થ બાહુસચ્ચન્તિ બહુસ્સુતભાવો. સિપ્પન્તિ યંકિઞ્ચિ હત્થકોસલ્લં. વિનયોતિ કાયવાચાચિત્તવિનયનં. સુસિક્ખિતોતિ સુટ્ઠુ સિક્ખિતો. સુભાસિતાતિ સુટ્ઠુ ભાસિતા. યાતિ અનિયમનિદ્દેસો. વાચાતિ ગિરા બ્યપ્પથો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ. અયમેત્થ પદવણ્ણના.

અત્થવણ્ણના પન એવં વેદિતબ્બા – બાહુસચ્ચં નામ યં તં ‘‘સુતધરો હોતિ સુતસન્નિચયો’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૩૯; અ. નિ. ૪.૨૨) ચ ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, એકચ્ચસ્સ પુગ્ગલસ્સ બહુકં સુતં હોતિ સુત્તં ગેય્યં વેય્યાકરણ’’ન્તિ (અ. નિ. ૪.૬) ચ એવમાદિના નયેન સત્થુસાસનધરત્તં વણ્ણિતં, તં અકુસલપ્પહાનકુસલાધિગમહેતુતો અનુપુબ્બેન પરમત્થસચ્ચસચ્છિકિરિયહેતુતો ચ ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘સુતવા ચ ખો, ભિક્ખવે, અરિયસાવકો અકુસલં પજહતિ, કુસલં ભાવેતિ, સાવજ્જં પજહતિ, અનવજ્જં ભાવેતિ, સુદ્ધમત્તાનં પરિહરતી’’તિ (અ. નિ. ૭.૬૭).

અપરમ્પિ વુત્તં –

‘‘ધતાનં ધમ્માનં અત્થમુપપરિક્ખતિ, અત્થં ઉપપરિક્ખતો ધમ્મા નિજ્ઝાનં ખમન્તિ, ધમ્મનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા સતિ છન્દો જાયતિ, છન્દજાતો ઉસ્સહતિ, ઉસ્સહન્તો તુલયતિ, તુલયન્તો પદહતિ, પદહન્તો કાયેન ચેવ પરમત્થસચ્ચં સચ્છિકરોતિ, પઞ્ઞાય ચ અતિવિજ્ઝ પસ્સતી’’તિ (મ. નિ. ૨.૪૩૨).

અપિચ અગારિકબાહુસચ્ચમ્પિ યં અનવજ્જં, તં ઉભયલોકહિતસુખાવહનતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બં.

સિપ્પં ¶ નામ અગારિકસિપ્પઞ્ચ અનગારિકસિપ્પઞ્ચ. તત્થ અગારિકસિપ્પં નામ યં પરૂપરોધવિરહિતં અકુસલવિવજ્જિતં મણિકારસુવણ્ણકારકમ્માદિ, તં ઇધલોકત્થાવહનતો મઙ્ગલં. અનગારિકસિપ્પં નામ ચીવરવિચારણસિબ્બનાદિ સમણપરિક્ખારાભિસઙ્ખરણં, યં તં ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યાનિ તાનિ સબ્રહ્મચારીનં ઉચ્ચાવચાનિ કિંકરણીયાનિ, તત્થ દક્ખો હોતી’’તિઆદિના નયેન તત્થ તત્થ સંવણ્ણિતં, યં ‘‘નાથકરણો ધમ્મો’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૪૫; અ. નિ. ૧૦.૧૭) ચ ¶ વુત્તં, તં અત્તનો ચ પરેસઞ્ચ ઉભયલોકહિતસુખાવહનતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બં.

વિનયો નામ અગારિકવિનયો ચ અનગારિકવિનયો ચ. તત્થ અગારિકવિનયો નામ દસઅકુસલકમ્મપથવિરમણં, સો તત્થ અસંકિલેસાપજ્જનેન આચારગુણવવત્થાનેન ચ સુસિક્ખિતો ઉભયલોકહિતસુખાવહનતો મઙ્ગલં. અનગારિકવિનયો નામ સત્તાપત્તિક્ખન્ધે અનાપજ્જનં, સોપિ વુત્તનયેનેવ સુસિક્ખિતો. ચતુપારિસુદ્ધિસીલં વા અનગારિકવિનયો. સો યથા તત્થ પતિટ્ઠાય અરહત્તં પાપુણાતિ, એવં સિક્ખનેન સુસિક્ખિતો લોકિયલોકુત્તરસુખાધિગમહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બો.

સુભાસિતા વાચા નામ મુસાવાદાદિદોસવિરહિતા વાચા. યથાહ – ‘‘ચતૂહિ, ભિક્ખવે, અઙ્ગેહિ સમન્નાગતા વાચા સુભાસિતા હોતી’’તિ. અસમ્ફપ્પલાપા વાચા એવ વા સુભાસિતા. યથાહ –

‘‘સુભાસિતં ઉત્તમમાહુ સન્તો,

ધમ્મં ભણે નાધમ્મં તં દુતિયં;

પિયં ભણે નાપ્પિયં તં તતિયં,

સચ્ચં ભણે નાલિકં તં ચતુત્થ’’ન્તિ. (સં. નિ. ૧.૨૧૩; સુ. નિ. ૪૫૨);

અયમ્પિ ઉભયલોકહિતસુખાવહનતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બા. યસ્મા ચ અયં વિનયપરિયાપન્ના એવ, તસ્મા વિનયગ્ગહણેન એતં અસઙ્ગણ્હિત્વા વિનયો સઙ્ગહેતબ્બો. અથવા કિં ઇમિના પરિસ્સમેન પરેસં ધમ્મદેસનાવાચા ઇધ ‘‘સુભાસિતા વાચા’’તિ વેદિતબ્બા. સા ¶ હિ યથા પતિરૂપદેસવાસો, એવં સત્તાનં ઉભયલોકહિતસુખનિબ્બાનાધિગમપચ્ચયતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. આહ ચ –

‘‘યં બુદ્ધો ભાસતિ વાચં, ખેમં નિબ્બાનપત્તિયા;

દુક્ખસ્સન્તકિરિયાય, સા વે વાચાનમુત્તમા’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૧૩; સુ. નિ. ૪૫૬);

એવં ઇમિસ્સા ગાથાય બાહુસચ્ચં, સિપ્પં, વિનયો સુસિક્ખિતો, સુભાસિતા વાચાતિ ચત્તારિ મઙ્ગલાનિ વુત્તાનિ, મઙ્ગલત્તઞ્ચ નેસં તત્થ તત્થ વિભાવિતમેવાતિ.

નિટ્ઠિતા ¶ બાહુસચ્ચઞ્ચાતિ ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થવણ્ણના.

૨૬૫. ઇદાનિ માતાપિતુઉપટ્ઠાનન્તિ એત્થ માતુ ચ પિતુ ચાતિ માતાપિતુ. ઉપટ્ઠાનન્તિ ઉપટ્ઠહનં. પુત્તાનઞ્ચ દારાનઞ્ચાતિ પુત્તદારસ્સ. સઙ્ગણ્હનં સઙ્ગહો. ન આકુલા અનાકુલા. કમ્માનિ એવ કમ્મન્તા. સેસં વુત્તનયમેવાતિ અયં પદવણ્ણના.

અત્થવણ્ણના પન એવં વેદિતબ્બા – માતા નામ જનિકા વુચ્ચતિ, તથા પિતા. ઉપટ્ઠાનં નામ પાદધોવનસમ્બાહનઉચ્છાદનન્હાપનેહિ ચતુપચ્ચયસમ્પદાનેન ચ ઉપકારકરણં. તત્થ યસ્મા માતાપિતરો બહૂપકારા પુત્તાનં અત્થકામા અનુકમ્પકા, યં પુત્તકે બહિ કીળિત્વા પંસુમક્ખિતસરીરકે આગતે દિસ્વા પંસુકં પુઞ્છિત્વા મત્થકં ઉપસિઙ્ઘાયન્તા પરિચુમ્બન્તા ચ સિનેહં ઉપ્પાદેન્તિ, વસ્સસતમ્પિ માતાપિતરો સીસેન પરિહરન્તા પુત્તા તેસં પટિકારં કાતું અસમત્થા. યસ્મા ચ તે આપાદકા પોસકા ઇમસ્સ લોકસ્સ દસ્સેતારો બ્રહ્મસમ્મતા પુબ્બાચરિયસમ્મતા, તસ્મા તેસં ઉપટ્ઠાનં ઇધ પસંસં પેચ્ચ સગ્ગસુખઞ્ચ આવહતિ, તેન ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘બ્રહ્માતિ માતાપિતરો, પુબ્બાચરિયાતિ વુચ્ચરે;

આહુનેય્યા ચ પુત્તાનં, પજાય અનુકમ્પકા.

‘‘તસ્મા હિ ને નમસ્સેય્ય, સક્કરેય્ય ચ પણ્ડિતો;

અન્નેન અથ પાનેન, વત્થેન સયનેન ચ.

‘‘ઉચ્છાદનેન ¶ ન્હાપનેન, પાદાનં ધોવનેન ચ;

તાય નં પારિચરિયાય, માતાપિતૂસુ પણ્ડિતા;

ઇધેવ નં પસંસન્તિ, પેચ્ચ સગ્ગે પમોદતી’’તિ. (અ. નિ. ૩.૩૧; ઇતિવુ. ૧૦૬; જા. ૨.૨૦.૧૮૧-૧૮૩);

અપરો નયો – ઉપટ્ઠાનં નામ ભરણકિચ્ચકરણકુલવંસટ્ઠપનાદિપઞ્ચવિધં, તં પાપનિવારણાદિપઞ્ચવિધદિટ્ઠધમ્મિકહિતહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘પઞ્ચહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ પુત્તેન પુરત્થિમા દિસા માતાપિતરો પચ્ચુપટ્ઠાતબ્બા ‘ભતો ને ભરિસ્સામિ, કિચ્ચં નેસં કરિસ્સામિ, કુલવંસં ઠપેસ્સામિ, દાયજ્જં પટિપજ્જિસ્સામિ, અથ વા પન પેતાનં કાલકતાનં દક્ખિણં અનુપ્પદસ્સામી’તિ ¶ . ઇમેહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, પઞ્ચહિ ઠાનેહિ પુત્તેન પુરત્થિમા દિસા માતાપિતરો પચ્ચુપટ્ઠિતા પઞ્ચહિ ઠાનેહિ પુત્તં અનુકમ્પન્તિ, પાપા નિવારેન્તિ, કલ્યાણે નિવેસેન્તિ, સિપ્પં સિક્ખાપેન્તિ, પતિરૂપેન દારેન સંયોજેન્તિ, સમયે દાયજ્જં નિય્યાદેન્તી’’તિ (દી. નિ. ૩.૨૬૭).

અપિચ યો માતાપિતરો તીસુ વત્થૂસુ પસાદુપ્પાદનેન સીલસમાદાપનેન પબ્બજ્જાય વા ઉપટ્ઠહતિ, અયં માતાપિતુઉપટ્ઠાકાનં અગ્ગો, તસ્સ તં માતાપિતુઉપટ્ઠાનં માતાપિતૂહિ કતસ્સ ઉપકારસ્સ પચ્ચુપકારભૂતં અનેકેસં દિટ્ઠધમ્મિકાનં સમ્પરાયિકાનઞ્ચ અત્થાનં પદટ્ઠાનતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

પુત્તદારસ્સાતિ એત્થ અત્તના જનિતા પુત્તાપિ ધીતરોપિ ‘‘પુત્તા’’ ત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છન્તિ. દારાતિ વીસતિયા ભરિયાનં યા કાચિ ભરિયા. પુત્તા ચ દારા ચ પુત્તદારં, તસ્સ પુત્તદારસ્સ. સઙ્ગહોતિ સમ્માનનાદીહિ ઉપકારકરણં. તં સુસંવિહિતકમ્મન્તતાદિદિટ્ઠધમ્મિકહિતહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા – ‘‘પચ્છિમા દિસા પુત્તદારા વેદિતબ્બા’’તિ (દી. નિ. ૩.૨૬૬) એત્થ ઉદ્દિટ્ઠં પુત્તદારં ભરિયાસદ્દેન સઙ્ગણ્હિત્વા –

‘‘પઞ્ચહિ ¶ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ સામિકેન પચ્છિમા દિસા ભરિયા પચ્ચુપટ્ઠાતબ્બા, સમ્માનનાય અનવમાનનાય અનતિચરિયાય ઇસ્સરિયવોસ્સગ્ગેન અલઙ્કારાનુપ્પદાનેન. ઇમેહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, પઞ્ચહિ ઠાનેહિ સામિકેન પચ્છિમા દિસા ભરિયા પચ્ચુપટ્ઠિતા પઞ્ચહિ ઠાનેહિ સામિકં અનુકમ્પતિ, સુસંવિહિતકમ્મન્તા ચ હોતિ, સઙ્ગહિતપરિજના ચ, અનતિચારિની ચ, સમ્ભતઞ્ચ અનુરક્ખતિ, દક્ખા ચ હોતિ અનલસા સબ્બકિચ્ચેસૂ’’તિ (દી. નિ. ૩.૨૬૯).

અયં વા અપરો નયો – સઙ્ગહોતિ ધમ્મિકાહિ દાનપિયવાચઅત્થચરિયાહિ સઙ્ગણ્હનં. સેય્યથિદં – ઉપોસથદિવસેસુ પરિબ્બયદાનં, નક્ખત્તદિવસેસુ નક્ખત્તદસ્સાપનં, મઙ્ગલદિવસેસુ મઙ્ગલકરણં, દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકેસુ અત્થેસુ ઓવાદાનુસાસનન્તિ. તં વુત્તનયેનેવ દિટ્ઠધમ્મિકહિતહેતુતો સમ્પરાયિકહિતહેતુતો દેવતાહિપિ નમસ્સનીયભાવહેતુતો ચ ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બં. યથાહ સક્કો દેવાનમિન્દો –

‘‘યે ગહટ્ઠા પુઞ્ઞકરા, સીલવન્તો ઉપાસકા;

ધમ્મેન દારં પોસેન્તિ, તે નમસ્સામિ માતલી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૬૪);

અનાકુલા ¶ કમ્મન્તા નામ કાલઞ્ઞુતાય પતિરૂપકારિતાય અનલસતાય ઉટ્ઠાનવીરિયસમ્પદાય અબ્યસનીયતાય ચ કાલાતિક્કમનઅપ્પતિરૂપકરણાકરણસિથિલકરણાદિઆકુલભાવવિરહિતા કસિગોરક્ખવણિજ્જાદયો કમ્મન્તા. એતે અત્તનો વા પુત્તદારસ્સ વા દાસકમ્મકરાનં વા બ્યત્તતાય એવં પયોજિતા દિટ્ઠેવ ધમ્મે ધનધઞ્ઞવુડ્ઢિપટિલાભહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુત્તા. વુત્તઞ્ચેતં ભગવતા –

‘‘પતિરૂપકારી ધુરવા, ઉટ્ઠાતા વિન્દતે ધન’’ન્તિ. (સુ. નિ. ૧૮૯; સં. નિ. ૧.૨૪૬) ચ;

‘‘ન દિવા સોપ્પસીલેન, રત્તિમુટ્ઠાનદેસ્સિના;

નિચ્ચં મત્તેન સોણ્ડેન, સક્કા આવસિતું ઘરં.

‘‘અતિસીતં અતિઉણ્હં, અતિસાયમિદં અહુ;

ઇતિ વિસ્સટ્ઠકમ્મન્તે, અત્થા અચ્ચેન્તિ માણવે.

‘‘યોધ ¶ સીતઞ્ચ ઉણ્હઞ્ચ, તિણા ભિય્યો ન મઞ્ઞતિ;

કરં પુરિસકિચ્ચાનિ, સો સુખા ન વિહાયતી’’તિ. ચ (દી. નિ. ૩.૨૫૩);

‘‘ભોગે સંહરમાનસ્સ, ભમરસ્સેવ ઇરીયતો;

ભોગા સન્નિચયં યન્તિ, વમ્મિકોવૂપચીયતી’’તિ. (દી. નિ. ૩.૨૬૫) –

ચ એવમાદિ.

એવં ઇમિસ્સાપિ ગાથાય માતુપટ્ઠાનં, પિતુપટ્ઠાનં, પુત્તદારસ્સ સઙ્ગહો, અનાકુલા ચ કમ્મન્તાતિ ચત્તારિ મઙ્ગલાનિ વુત્તાનિ, પુત્તદારસ્સ સઙ્ગહં વા દ્વિધા કત્વા પઞ્ચ, માતાપિતુઉપટ્ઠાનં વા એકમેવ કત્વા તીણિ. મઙ્ગલત્તઞ્ચ નેસં તત્થ તત્થ વિભાવિતમેવાતિ.

નિટ્ઠિતા માતાપિતુઉપટ્ઠાનન્તિ ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થવણ્ણના.

૨૬૬. ઇદાનિ દાનઞ્ચાતિ એત્થ દીયતે ઇમિનાતિ દાનં, અત્તનો સન્તકં પરસ્સ પટિપાદીયતીતિ વુત્તં હોતિ. ધમ્મસ્સ ચરિયા, ધમ્મા વા અનપેતા ચરિયા ધમ્મચરિયા. ઞાયન્તે ¶ ‘‘અમ્હાકં ઇમે’’તિ ઞાતકા. ન અવજ્જાનિ અનવજ્જાનિ, અનિન્દિતાનિ અગરહિતાનીતિ વુત્તં હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ અયં પદવણ્ણના.

અત્થવણ્ણના પન એવં વેદિતબ્બા – દાનં નામ પરં ઉદ્દિસ્સ સુબુદ્ધિપુબ્બિકા અન્નાદિદસદાનવત્થુપરિચ્ચાગચેતના તંસમ્પયુત્તો વા અલોભો. અલોભેન હિ તં વત્થું પરસ્સ પટિપાદેતિ. તેન વુત્તં ‘‘દીયતે ઇમિનાતિ દાન’’ન્તિ. તં બહુજનપિયમનાપતાદીનં દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકાનં ફલવિસેસાનં અધિગમહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુત્તં. ‘‘દાયકો સીહ દાનપતિ બહુનો જનસ્સ પિયો હોતિ મનાપો’’તિ એવમાદીનિ ચેત્થ સુત્તાનિ (અ. નિ. ૫.૩૪) અનુસ્સરિતબ્બાનિ.

અપરો નયો – દાનં નામ દુવિધં આમિસદાનઞ્ચ, ધમ્મદાનઞ્ચ. તત્થ આમિસદાનં વુત્તપ્પકારમેવ. ઇધલોકપરલોકદુક્ખક્ખયસુખાવહસ્સ પન સમ્માસમ્બુદ્ધપ્પવેદિતસ્સ ધમ્મસ્સ પરેસં હિતકામતાય દેસના ધમ્મદાનં. ઇમેસઞ્ચ દ્વિન્નં દાનાનં એતદેવ અગ્ગં. યથાહ –

‘‘સબ્બદાનં ¶ ધમ્મદાનં જિનાતિ,

સબ્બરસં ધમ્મરસો જિનાતિ;

સબ્બરતિં ધમ્મરતી જિનાતિ,

તણ્હક્ખયો સબ્બદુક્ખં જિનાતી’’તિ. (ધ. પ. ૩૫૪);

તત્થ આમિસદાનસ્સ મઙ્ગલત્તં વુત્તમેવ. ધમ્મદાનં પન યસ્મા અત્થપટિસંવેદિતાદીનં ગુણાનં પદટ્ઠાનં, તસ્મા ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘યથા યથા, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન પરેસં દેસેતિ, તથા તથા સો તસ્મિં ધમ્મે અત્થપટિસંવેદી ચ હોતિ ધમ્મપટિસંવેદી ચા’’તિ એવમાદિ (દી. નિ. ૩.૩૫૫; અ. નિ. ૫.૨૬).

ધમ્મચરિયા નામ દસકુસલકમ્મપથચરિયા. યથાહ – ‘‘તિવિધં ખો, ગહપતયો, કાયેન ધમ્મચરિયાસમચરિયા હોતી’’તિ એવમાદિ. સા પનેસા ધમ્મચરિયા સગ્ગલોકૂપપત્તિહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા – ‘‘ધમ્મચરિયાસમચરિયાહેતુ ખો, ગહપતયો, એવમિધેકચ્ચે સત્તા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જન્તી’’તિ (મ. નિ. ૧.૪૪૧).

ઞાતકા ¶ નામ માતિતો વા પિતિતો વા યાવ સત્તમા પિતામહયુગા સમ્બન્ધા. તેસં ભોગપારિજુઞ્ઞેન વા બ્યાધિપારિજુઞ્ઞેન વા અભિહતાનં અત્તનો સમીપં આગતાનં યથાબલં ઘાસચ્છાદનધનધઞ્ઞાદીહિ સઙ્ગહો પસંસાદીનં દિટ્ઠધમ્મિકાનં સુગતિગમનાદીનઞ્ચ સમ્પરાયિકાનં વિસેસાધિગમાનં હેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

અનવજ્જાનિ કમ્માનિ નામ ઉપોસથઙ્ગસમાદાનવેય્યાવચ્ચકરણઆરામવનરોપનસેતુકરણાદીનિ કાયવચીમનોસુચરિતકમ્માનિ. તાનિ હિ નાનપ્પકારહિતસુખાધિગમહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘ઠાનં ખો પનેતં, વિસાખે, વિજ્જતિ યં ઇધેકચ્ચો ઇત્થી વા પુરિસો વા અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં ઉપોસથં ઉપવસિત્વા કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા ચાતુમહારાજિકાનં દેવાનં સહબ્યતં ઉપપજ્જેય્યા’’તિ એવમાદીનિ ચેત્થ સુત્તાનિ (અ. નિ. ૮.૪૩) અનુસ્સરિતબ્બાનિ.

એવં ¶ ઇમિસ્સા ગાથાય દાનં, ધમ્મચરિયા, ઞાતકાનં સઙ્ગહો, અનવજ્જાનિ કમ્માનીતિ ચત્તારિ મઙ્ગલાનિ વુત્તાનિ, મઙ્ગલત્તઞ્ચ નેસં તત્થ તત્થ વિભાવિતમેવાતિ.

નિટ્ઠિતા દાનઞ્ચાતિ ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થવણ્ણના.

૨૬૭. ઇદાનિ આરતી વિરતીતિ એત્થ આરતીતિ આરમણં. વિરતીતિ વિરમણં, વિરમન્તિ વા એતાય સત્તાતિ વિરતિ. પાપાતિ અકુસલા. મદનીયટ્ઠેન મજ્જં, મજ્જસ્સ પાનં મજ્જપાનં, તતો મજ્જપાના. સંયમનં સંયમો. અપ્પમજ્જનં અપ્પમાદો. ધમ્મેસૂતિ કુસલેસુ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ અયં પદવણ્ણના.

અત્થવણ્ણના પન એવં વેદિતબ્બા – આરતિ નામ પાપે આદીનવદસ્સાવિનો મનસા એવ અનભિરતિ. વિરતિ નામ કમ્મદ્વારવસેન કાયવાચાહિ વિરમણં. સા ચેસા વિરતિ નામ સમ્પત્તવિરતિ સમાદાનવિરતિ સમુચ્છેદવિરતીતિ તિવિધા હોતિ. તત્થ યા કુલપુત્તસ્સ અત્તનો જાતિં વા કુલં વા ગોત્તં વા પટિચ્ચ ‘‘ન મે એતં પતિરૂપં, ય્વાહં ઇમં પાણં હનેય્યં, અદિન્નં આદિયેય્ય’’ન્તિઆદિના નયેન સમ્પત્તવત્થુતો વિરતિ, અયં સમ્પત્તવિરતિ નામ. સિક્ખાપદસમાદાનવસેન પન પવત્તા સમાદાનવિરતિ નામ, યસ્સા પવત્તિતો પભુતિ કુલપુત્તો પાણાતિપાતાદીનિ ન સમાચરતિ. અરિયમગ્ગસમ્પયુત્તા સમુચ્છેદવિરતિ નામ, યસ્સા પવત્તિતો પભુતિ અરિયસાવકસ્સ પઞ્ચ ભયાનિ વેરાનિ વૂપસન્તાનિ હોન્તિ. પાપં નામ યં તં ‘‘પાણાતિપાતો ખો, ગહપતિપુત્ત, કમ્મકિલેસો અદિન્નાદાનં…પે… કામેસુમિચ્છાચારો…પે… મુસાવાદો’’તિ એવં વિત્થારેત્વા –

‘‘પાણાતિપાતો ¶ અદિન્નાદાનં, મુસાવાદો ચ વુચ્ચતિ;

પરદારગમનઞ્ચેવ, નપ્પસંસન્તિ પણ્ડિતા’’તિ. (દી. નિ. ૩.૨૪૫) –

એવં ગાથાય સઙ્ગહિતં કમ્મકિલેસસઙ્ખાતં ચતુબ્બિધં અકુસલં, તતો પાપા. સબ્બાપેસા આરતિ ચ વિરતિ ચ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકભયવેરપ્પહાનાદિનાનપ્પકારવિસેસાધિગમહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘પાણાતિપાતા પટિવિરતો ખો, ગહપતિપુત્ત, અરિયસાવકો’’તિઆદીનિ ચેત્થ સુત્તાનિ અનુસ્સરિતબ્બાનિ.

મજ્જપાના ¶ ચ સંયમો નામ પુબ્બે વુત્તસુરામેરયમજ્જપમાદટ્ઠાના વેરમણિયાવેતં અધિવચનં. યસ્મા પન મજ્જપાયી અત્થં ન જાનાતિ, ધમ્મં ન જાનાતિ, માતુપિ અન્તરાયં કરોતિ, પિતુ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધતથાગતસાવકાનમ્પિ અન્તરાયં કરોતિ, દિટ્ઠેવ ધમ્મે ગરહં, સમ્પરાયે દુગ્ગતિં, અપરાપરિયાયે ઉમ્માદઞ્ચ પાપુણાતિ. મજ્જપાના પન સંયતો તેસં દોસાનં વૂપસમં તબ્બિપરીતગુણસમ્પદઞ્ચ પાપુણાતિ. તસ્મા અયં મજ્જપાના સંયમો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બો.

કુસલેસુ ધમ્મેસુ અપ્પમાદો નામ ‘‘કુસલાનં વા ધમ્માનં ભાવનાય અસક્કચ્ચકિરિયતા અસાતચ્ચકિરિયતા અનટ્ઠિતકિરિયતા ઓલીનવુત્તિતા નિક્ખિત્તછન્દતા નિક્ખિત્તધુરતા અનાસેવના અભાવના અબહુલીકમ્મં અનધિટ્ઠાનં અનનુયોગો પમાદો. યો એવરૂપો પમાદો પમજ્જના પમજ્જિતત્તં, અયં વુચ્ચતિ પમાદો’’તિ (વિભ. ૮૪૬) એત્થ વુત્તસ્સ પમાદસ્સ પટિપક્ખનયેન અત્થતો કુસલેસુ ધમ્મેસુ સતિયા અવિપ્પવાસો વેદિતબ્બો. સો નાનપ્પકારકુસલાધિગમહેતુતો અમતાધિગમહેતુતો ચ ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તત્થ ‘‘અપ્પમત્તસ્સ આતાપિનો’’તિ (મ. નિ. ૨.૧૮-૧૯; અ. નિ. ૫.૨૬) ચ ‘‘અપ્પમાદો અમતપદ’’ન્તિ (ધ. પ. ૨૧) ચ એવમાદિ સત્થુસાસનં અનુસ્સરિતબ્બં.

એવં ઇમિસ્સા ગાથાય પાપા વિરતિ, મજ્જપાના સંયમો, કુસલેસુ ધમ્મેસુ અપ્પમાદોતિ તીણિ મઙ્ગલાનિ વુત્તાનિ, મઙ્ગલત્તઞ્ચ નેસં તત્થ તત્થ વિભાવિતમેવાતિ.

નિટ્ઠિતા આરતી વિરતીતિ ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થવણ્ણના.

૨૬૮. ઇદાનિ ગારવો ચાતિ એત્થ ગારવોતિ ગરુભાવો. નિવાતોતિ નીચવુત્તિતા. સન્તુટ્ઠીતિ સન્તોસો. કતસ્સ જાનનતા કતઞ્ઞુતા. કાલેનાતિ ખણેન સમયેન. ધમ્મસ્સ સવનં ધમ્મસ્સવનં. સેસં વુત્તનયમેવાતિ અયં પદવણ્ણના.

અત્થવણ્ણના ¶ પન એવં વેદિતબ્બા – ગારવો નામ ગરુકારપયોગારહેસુ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધતથાગતસાવકઆચરિયુપજ્ઝાયમાતાપિતુજેટ્ઠભાતિકભગિનિઆદીસુ યથાનુરૂપં ગરુકારો ગરુકરણં સગારવતા. સ્વાયં ગારવો યસ્મા સુગતિગમનાદીનં હેતુ. યથાહ –

‘‘ગરુકાતબ્બં ¶ ગરું કરોતિ, માનેતબ્બં માનેતિ, પૂજેતબ્બં પૂજેતિ. સો તેન કમ્મેન એવં સમત્તેન એવં સમાદિન્નેન કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જતિ. નો ચે કાયસ્સ ભેદા…પે… ઉપપજ્જતિ, સચે મનુસ્સત્તં આગચ્છતિ, યત્થ યત્થ પચ્ચાજાયતિ, ઉચ્ચાકુલીનો હોતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૯૫).

યથા ચાહ – ‘‘સત્તિમે, ભિક્ખવે, અપરિહાનિયા ધમ્મા. કતમે સત્ત? સત્થુગારવતા’’તિઆદિ (અ. નિ. ૭.૩૨-૩૩). તસ્મા ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

નિવાતો નામ નીચમનતા નિવાતવુત્તિતા, યાય સમન્નાગતો પુગ્ગલો નિહતમાનો નિહતદપ્પો પાદપુઞ્છનચોળકસમો છિન્નવિસાણુસભસમો ઉદ્ધટદાઠસપ્પસમો ચ હુત્વા સણ્હો સખિલો સુખસમ્ભાસો હોતિ, અયં નિવાતો. સ્વાયં યસાદિગુણપટિલાભહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. આહ ચ – ‘‘નિવાતવુત્તિ અત્થદ્ધો, તાદિસો લભતે યસ’’ન્તિ એવમાદિ (દી. નિ. ૩.૨૭૩).

સન્તુટ્ઠિ નામ ઇતરીતરપચ્ચયસન્તોસો, સો દ્વાદસવિધો હોતિ. સેય્યથિદં – ચીવરે યથાલાભસન્તોસો, યથાબલસન્તોસો, યથાસારુપ્પસન્તોસોતિ તિવિધો. એવં પિણ્ડપાતાદીસુ.

તસ્સાયં પભેદવણ્ણના – ઇધ ભિક્ખુ ચીવરં લભતિ સુન્દરં વા અસુન્દરં વા, સો તેનેવ યાપેતિ, અઞ્ઞં ન પત્થેતિ, લભન્તોપિ ન ગણ્હાતિ, અયમસ્સ ચીવરે યથાલાભસન્તોસો. અથ પન આબાધિકો હોતિ, ગરું ચીવરં પારુપન્તો ઓણમતિ વા કિલમતિ વા. સો સભાગેન ભિક્ખુના સદ્ધિં તં પરિવત્તેત્વા લહુકેન યાપેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ ચીવરે યથાબલસન્તોસો. અપરો ભિક્ખુ પણીતપચ્ચયલાભી હોતિ, સો પટ્ટચીવરાદીનં અઞ્ઞતરં મહગ્ઘં ચીવરં લભિત્વા ‘‘ઇદં થેરાનં ચિરપબ્બજિતાનં બહુસ્સુતાનઞ્ચ અનુરૂપ’’ન્તિ તેસં દત્વા અત્તના સઙ્કારકૂટા વા અઞ્ઞતો વા કુતોચિ નન્તકાનિ ઉચ્ચિનિત્વા સઙ્ઘાટિં કત્વા ધારેન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ ચીવરે યથાસારુપ્પસન્તોસો.

ઇધ ¶ પન ભિક્ખુ પિણ્ડપાતં લભતિ લૂખં વા પણીતં વા, સો તેનેવ યાપેતિ, અઞ્ઞં ન પત્થેતિ, લભન્તોપિ ન ગણ્હાતિ, અયમસ્સ પિણ્ડપાતે યથાલાભસન્તોસો. અથ પન આબાધિકો ¶ હોતિ, લૂખં પિણ્ડપાતં ભુઞ્જિત્વા બાળ્હં રોગાતઙ્કં પાપુણાતિ, સો સભાગસ્સ ભિક્ખુનો તં દત્વા તસ્સ હત્થતો સપ્પિમધુખીરાદીનિ ભુઞ્જિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ પિણ્ડપાતે યથાબલસન્તોસો. અપરો ભિક્ખુ પણીતં પિણ્ડપાતં લભતિ, સો ‘‘અયં પિણ્ડપાતો થેરાનં ચિરપબ્બજિતાનં અઞ્ઞેસઞ્ચ પણીતપિણ્ડપાતં વિના અયાપેન્તાનં સબ્રહ્મચારીનં અનુરૂપો’’તિ તેસં દત્વા અત્તના પિણ્ડાય ચરિત્વા મિસ્સકાહારં ભુઞ્જન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ પિણ્ડપાતે યથાસારુપ્પસન્તોસો.

ઇધ પન ભિક્ખુનો સેનાસનં પાપુણાતિ, સો તેનેવ સન્તુસ્સતિ, પુન અઞ્ઞં સુન્દરતરમ્પિ પાપુણન્તં ન ગણ્હાતિ, અયમસ્સ સેનાસને યથાલાભસન્તોસો. અથ પન આબાધિકો હોતિ, નિવાતસેનાસને વસન્તો અતિવિય પિત્તરોગાદીહિ આતુરીયતિ, સો સભાગસ્સ ભિક્ખુનો તં દત્વા તસ્સ પાપુણનકે સવાતસીતલસેનાસને વસિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ સેનાસને યથાબલસન્તોસો. અપરો ભિક્ખુ સુન્દરં સેનાસનં પત્તમ્પિ ન સમ્પટિચ્છતિ ‘‘સુન્દરસેનાસનં પમાદટ્ઠાનં, તત્ર નિસિન્નસ્સ થિનમિદ્ધં ઓક્કમતિ, નિદ્દાભિભૂતસ્સ ચ પુન પટિબુજ્ઝતો કામવિતક્કા સમુદાચરન્તી’’તિ, સો તં પટિક્ખિપિત્વા અબ્ભોકાસરુક્ખમૂલપણ્ણકુટીસુ યત્થ કત્થચિ નિવસન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ સેનાસને યથાસારુપ્પસન્તોસો.

ઇધ પન ભિક્ખુ ભેસજ્જં લભતિ હરીતકં વા આમલકં વા, સો તેનેવ યાપેતિ, અઞ્ઞેહિ લદ્ધં સપ્પિમધુફાણિતાદિમ્પિ ન પત્થેતિ, લભન્તોપિ ન ગણ્હાતિ, અયમસ્સ ગિલાનપચ્ચયે યથાલાભસન્તોસો. અથ પન આબાધિકો તેલેન અત્થિકો ફાણિતં લભતિ, સો તં સભાગસ્સ ભિક્ખુનો દત્વા તસ્સ હત્થતો તેલેન ભેસજ્જં કત્વા સમણધમ્મં કરોન્તોપિ સન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ ગિલાનપચ્ચયે યથાબલસન્તોસો. અપરો ભિક્ખુ એકસ્મિં ભાજને પૂતિમુત્તહરીતકં ¶ ઠપેત્વા એકસ્મિં ચતુમધુરં ‘‘ગણ્હથ, ભન્તે, યદિચ્છસી’’તિ વુચ્ચમાનો સચસ્સ તેસં દ્વિન્નં અઞ્ઞતરેનપિ બ્યાધિ વૂપસમ્મતિ, અથ ‘‘પૂતિમુત્તહરીતકં નામ બુદ્ધાદીહિ વણ્ણિતં, અયઞ્ચ પૂતિમુત્તભેસજ્જં નિસ્સાય પબ્બજ્જા, તત્થ તે યાવજીવં ઉસ્સાહો કરણીયો’’તિ (મહાવ. ૧૨૮) વુત્તન્તિ ચિન્તેન્તો ચતુમધુરભેસજ્જં પટિક્ખિપિત્વા મુત્તહરીતકેન ભેસજ્જં કરોન્તોપિ પરમસન્તુટ્ઠોવ હોતિ, અયમસ્સ ગિલાનપચ્ચયે યથાસારુપ્પસન્તોસો.

એવં પભેદો સબ્બોપેસો સન્તોસો સન્તુટ્ઠીતિ વુચ્ચતિ. સા અત્રિચ્છતાપાપિચ્છતામહિચ્છતાદીનં પાપધમ્માનં પહાનાધિગમહેતુતો સુગતિહેતુતો અરિયમગ્ગસમ્ભારભાવતો ચાતુદ્દિસાદિભાવહેતુતો ચ ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બા. આહ ચ –

‘‘ચાતુદ્દિસો ¶ અપ્પટિઘો ચ હોતિ,

સન્તુસ્સમાનો ઇતરીતરેના’’તિ. (સુ. નિ. ૪૨; ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૮) એવમાદિ;

કતઞ્ઞુતા નામ અપ્પસ્સ વા બહુસ્સ વા યેન કેનચિ કતસ્સ ઉપકારસ્સ પુનપ્પુનં અનુસ્સરણભાવેન જાનનતા. અપિચ નેરયિકાદિદુક્ખપરિત્તાણતો પુઞ્ઞાનિ એવ પાણીનં બહૂપકારાનિ, તતો તેસમ્પિ ઉપકારાનુસ્સરણતા ‘‘કતઞ્ઞુતા’’તિ વેદિતબ્બા. સા સપ્પુરિસેહિ પસંસનીયતાદિનાનપ્પકારવિસેસાધિગમહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુત્તા. આહ ચ – ‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, પુગ્ગલા દુલ્લભા લોકસ્મિં. કતમે દ્વે? યો ચ પુબ્બકારી, યો ચ કતઞ્ઞૂ કતવેદી’’તિ (અ. નિ. ૨.૧૨૦).

કાલેન ધમ્મસ્સવનં નામ યસ્મિં કાલે ઉદ્ધચ્ચસહગતં ચિત્તં હોતિ, કામવિતક્કાદીનં વા અઞ્ઞતરેન અભિભૂતં, તસ્મિં કાલે તેસં વિનોદનત્થં ધમ્મસ્સવનં. અપરે આહુ – પઞ્ચમે પઞ્ચમે દિવસે ધમ્મસ્સવનં કાલેન ધમ્મસ્સવનં નામ. યથાહ આયસ્મા અનુરુદ્ધો ‘‘પઞ્ચાહિકં ખો પન મયં, ભન્તે, સબ્બરત્તિં ધમ્મિયા કથાય સન્નિસીદામા’’તિ (મ. નિ. ૧.૩૨૭; મહાવ. ૪૬૬).

અપિચ યસ્મિં કાલે કલ્યાણમિત્તે ઉપસઙ્કમિત્વા સક્કા હોતિ અત્તનો કઙ્ખાપટિવિનોદકં ધમ્મં સોતું, તસ્મિં કાલેપિ ધમ્મસ્સવનં ‘‘કાલેન ધમ્મસ્સવન’’ન્તિ વેદિતબ્બં. યથાહ – ‘‘તે કાલેન કાલં ઉપસઙ્કમિત્વા ¶ પરિપુચ્છતિ પરિપઞ્હતી’’તિઆદિ (દી. નિ. ૩.૩૫૮). તદેતં કાલેન ધમ્મસ્સવનં નીવરણપ્પહાનચતુરાનિસંસઆસવક્ખયાદિનાનપ્પકારવિસેસાધિગમહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યસ્મિં, ભિક્ખવે, સમયે અરિયસાવકો અટ્ઠિં કત્વા મનસિ કત્વા સબ્બં ચેતસો સમન્નાહરિત્વા ઓહિતસોતો ધમ્મં સુણાતિ, પઞ્ચસ્સ નીવરણાનિ તસ્મિં સમયે ન હોન્તી’’તિ (સં. નિ. ૫.૨૧૯) ચ.

‘‘સોતાનુગતાનં, ભિક્ખવે, ધમ્માનં…પે… સુપ્પટિવિદ્ધાનં ચત્તારો આનિસંસા પાટિકઙ્ખા’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૯૧) ચ.

‘‘ચત્તારોમે, ભિક્ખવે, ધમ્મા કાલેન કાલં સમ્મા ભાવિયમાના સમ્મા અનુપરિવત્તિયમાના ¶ અનુપુબ્બેન આસવાનં ખયં પાપેન્તિ. કતમે ચત્તારો? કાલેન ધમ્મસ્સવન’’ન્તિ ચ એવમાદીનિ (અ. નિ. ૪.૧૪૭).

એવં ઇમિસ્સા ગાથાય ગારવો, નિવાતો, સન્તુટ્ઠિ, કતઞ્ઞુતા, કાલેન ધમ્મસ્સવનન્તિ પઞ્ચ મઙ્ગલાનિ વુત્તાનિ, મઙ્ગલત્તઞ્ચ નેસં તત્થ તત્થ વિભાવિતમેવાતિ.

નિટ્ઠિતા ગારવો ચ નિવાતો ચાતિ ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થવણ્ણના.

૨૬૯. ઇદાનિ ખન્તી ચાતિ એત્થ ખમનં ખન્તિ. પદક્ખિણગ્ગાહિતાય સુખં વચો અસ્મિન્તિ સુવચો, સુવચસ્સ કમ્મં સોવચસ્સં, સોવચસ્સસ્સ ભાવો સોવચસ્સતા. કિલેસાનં સમિતત્તા સમણા. દસ્સનન્તિ પેક્ખનં. ધમ્મસ્સ સાકચ્છા ધમ્મસાકચ્છા. સેસં વુત્તનયમેવાતિ અયં પદવણ્ણના.

અત્થવણ્ણના પન એવં વેદિતબ્બા ખન્તિ નામ અધિવાસનક્ખન્તિ, યાય સમન્નાગતો ભિક્ખુ દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસન્તે, વધબન્ધાદીહિ વા વિહિંસન્તે પુગ્ગલે અસુણન્તો વિય ચ અપસ્સન્તો વિય ચ નિબ્બિકારો હોતિ ખન્તિવાદી વિય. યથાહ –

‘‘અહૂ અતીતમદ્ધાનં, સમણો ખન્તિદીપનો;

તં ખન્તિયાયેવ ઠિતં, કાસિરાજા અછેદયી’’તિ. (જા. ૧.૪.૫૧);

ભદ્દકતો ¶ વા મનસિ કરોતિ તતો ઉત્તરિ અપરાધાભાવેન આયસ્મા પુણ્ણત્થેરો વિય. યથાહ –

‘‘સચે મં, ભન્તે, સુનાપરન્તકા મનુસ્સા અક્કોસિસ્સન્તિ પરિભાસિસ્સન્તિ, તત્થ મે એવં ભવિસ્સતિ ‘ભદ્દકા વતિમે સુનાપરન્તકા મનુસ્સા, સુભદ્દકા વતિમે સુનાપરન્તકા મનુસ્સા, યં મે નયિમે પાણિના પહારં દેન્તી’’’તિઆદિ (મ. નિ. ૩.૩૯૬; સં. નિ. ૪.૮૮).

યાય ચ સમન્નાગતો ઇસીનમ્પિ પસંસનીયો હોતિ. યથાહ સરભઙ્ગો ઇસિ –

‘‘કોધં વધિત્વા ન કદાચિ સોચતિ,

મક્ખપ્પહાનં ઇસયો વણ્ણયન્તિ;

સબ્બેસં ¶ વુત્તં ફરુસં ખમેથ,

એતં ખન્તિં ઉત્તમમાહુ સન્તો’’તિ. (જા. ૨.૧૭.૬૪);

દેવતાનમ્પિ પસંસનીયો હોતિ. યથાહ સક્કો દેવાનમિન્દો –

‘‘યો હવે બલવા સન્તો, દુબ્બલસ્સ તિતિક્ખતિ;

તમાહુ પરમં ખન્તિં, નિચ્ચં ખમતિ દુબ્બલો’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૫૦-૨૫૧);

બુદ્ધાનમ્પિ પસંસનીયો હોતિ. યથાહ ભગવા –

‘‘અક્કોસં વધબન્ધઞ્ચ, અદુટ્ઠો યો તિતિક્ખતિ;

ખન્તીબલં બલાનીકં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૩૯૯);

સા પનેસા ખન્તિ એતેસઞ્ચ ઇધ વણ્ણિતાનં અઞ્ઞેસઞ્ચ ગુણાનં અધિગમહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બા.

સોવચસ્સતા નામ સહધમ્મિકં વુચ્ચમાને વિક્ખેપં વા તુણ્હીભાવં વા ગુણદોસચિન્તનં વા અનાપજ્જિત્વા અતિવિય આદરઞ્ચ ગારવઞ્ચ નીચમનતઞ્ચ પુરક્ખત્વા ‘‘સાધૂ’’તિ વચનકરણતા. સા સબ્રહ્મચારીનં સન્તિકા ઓવાદાનુસાસનીપટિલાભહેતુતો દોસપ્પહાનગુણાધિગમહેતુતો ચ ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

સમણાનં ¶ દસ્સનં નામ ઉપસમિતકિલેસાનં ભાવિતકાયવચીચિત્તપઞ્ઞાનં ઉત્તમદમથસમથસમન્નાગતાનં પબ્બજિતાનં ઉપસઙ્કમનુપટ્ઠાનઅનુસ્સરણસવનદસ્સનં, સબ્બમ્પિ ઓમકદેસનાય ‘‘દસ્સન’’ન્તિ વુત્તં. તં ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બં. કસ્મા? બહૂપકારત્તા. આહ ચ – ‘‘દસ્સનમ્પહં, ભિક્ખવે, તેસં ભિક્ખૂનં બહૂપકારં વદામી’’તિઆદિ (ઇતિવુ. ૧૦૪). યતો હિતકામેન કુલપુત્તેન સીલવન્તે ભિક્ખૂ ઘરદ્વારં સમ્પત્તે દિસ્વા યદિ દેય્યધમ્મો અત્થિ, યથાબલં દેય્યધમ્મેન પતિમાનેતબ્બા. યદિ નત્થિ, પઞ્ચપતિટ્ઠિતં કત્વા વન્દિતબ્બા. તસ્મિં અસમ્પજ્જમાને અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા નમસ્સિતબ્બા, તસ્મિમ્પિ અસમ્પજ્જમાને પસન્નચિત્તેન પિયચક્ખૂહિ સમ્પસ્સિતબ્બા. એવં દસ્સનમૂલકેનાપિ હિ પુઞ્ઞેન અનેકાનિ જાતિસહસ્સાનિ ચક્ખુમ્હિ રોગો વા દાહો વા ઉસ્સદા વા પિળકા વા ન હોન્તિ, વિપ્પસન્નપઞ્ચવણ્ણસસ્સિરિકાનિ હોન્તિ ચક્ખૂનિ રતનવિમાને ઉગ્ઘાટિતમણિકવાટસદિસાનિ ¶ , સતસહસ્સકપ્પમત્તં દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સબ્બસમ્પત્તીનં લાભી હોતિ. અનચ્છરિયઞ્ચેતં, યં મનુસ્સભૂતો સપ્પઞ્ઞજાતિકો સમ્મા પવત્તિતેન સમણદસ્સનમયેન પુઞ્ઞેન એવરૂપં વિપાકસમ્પત્તિં અનુભવેય્ય, યત્થ તિરચ્છાનગતાનમ્પિ કેવલં સદ્ધામત્તકજનિતસ્સ સમણદસ્સનસ્સ એવં વિપાકસમ્પત્તિં વણ્ણયન્તિ –

‘‘ઉલૂકો મણ્ડલક્ખિકો,

વેદિયકે ચિરદીઘવાસિકો;

સુખિતો વત કોસિયો અયં,

કાલુટ્ઠિતં પસ્સતિ બુદ્ધવરં.

‘‘મયિ ચિત્તં પસાદેત્વા, ભિક્ખુસઙ્ઘે અનુત્તરે;

કપ્પાનં સતસહસ્સાનિ, દુગ્ગતિં સો ન ગચ્છતિ.

‘‘દેવલોકા ચવિત્વાન, કુસલકમ્મેન ચોદિતો;

ભવિસ્સતિ અનન્તઞાણો, સોમનસ્સોતિ વિસ્સુતો’’તિ. (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧૪૪; ખુ. પા. અટ્ઠ. ૫.૧૦);

કાલેન ધમ્મસાકચ્છા નામ પદોસે વા પચ્ચૂસે વા દ્વે સુત્તન્તિકા ભિક્ખૂ અઞ્ઞમઞ્ઞં સુત્તન્તં સાકચ્છન્તિ, વિનયધરા વિનયં, આભિધમ્મિકા અભિધમ્મં ¶ , જાતકભાણકા જાતકં, અટ્ઠકથિકા અટ્ઠકથં, લીનુદ્ધતવિચિકિચ્છાપરેતચિત્તવિસોધનત્થં વા તમ્હિ તમ્હિ કાલે સાકચ્છન્તિ, અયં કાલેન ધમ્મસાકચ્છા. સા આગમબ્યત્તિઆદીનં ગુણાનં હેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ.

એવં ઇમિસ્સા ગાથાય ખન્તિ, સોવચસ્સતા, સમણદસ્સનં, કાલેન ધમ્મસાકચ્છાતિ ચત્તારિ મઙ્ગલાનિ વુત્તાનિ, મઙ્ગલત્તઞ્ચ નેસં તત્થ તત્થ વિભાવિતમેવાતિ.

નિટ્ઠિતા ખન્તી ચાતિ ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થવણ્ણના.

૨૭૦. ઇદાનિ તપો ચાતિ એત્થ પાપકે અકુસલે ધમ્મે તપતીતિ તપો. બ્રહ્મં ચરિયં, બ્રહ્માનં વા ચરિયં બ્રહ્મચરિયં, સેટ્ઠચરિયન્તિ વુત્તં હોતિ. અરિયસચ્ચાનં દસ્સનં અરિયસચ્ચાન દસ્સનં. અરિયસચ્ચાનિ દસ્સનન્તિપિ એકે, તં ન સુન્દરં. નિક્ખન્તં વાનતોતિ નિબ્બાનં, સચ્છિકરણં ¶ સચ્છિકિરિયા, નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકિરિયા નિબ્બાનસચ્છિકિરિયા. સેસં વુત્તનયમેવાતિ અયં પદવણ્ણના.

અત્થવણ્ણના પન એવં વેદિતબ્બા – તપો નામ અભિજ્ઝાદોમનસ્સાદીનં તપનતો ઇન્દ્રિયસંવરો, કોસજ્જસ્સ વા તપનતો વીરિયં. તેન હિ સમન્નાગતો પુગ્ગલો આતાપીતિ વુચ્ચતિ. સ્વાયં અભિજ્ઝાદિપ્પહાનઝાનાદિપટિલાભહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બો.

બ્રહ્મચરિયં નામ મેથુનવિરતિસમણધમ્મસાસનમગ્ગાનં અધિવચનં. તથા હિ ‘‘અબ્રહ્મચરિયં પહાય બ્રહ્મચારી હોતી’’તિ (દી. નિ. ૧.૧૯૪; મ. નિ. ૧.૨૯૨) એવમાદીસુ મેથુનવિરતિ બ્રહ્મચરિયન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘ભગવતિ નો, આવુસો, બ્રહ્મચરિયં વુસ્સતી’’તિ એવમાદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૫૭) સમણધમ્મો. ‘‘ન તાવાહં, પાપિમ, પરિનિબ્બાયિસ્સામિ, યાવ મે ઇદં બ્રહ્મચરિયં ન ઇદ્ધઞ્ચેવ ભવિસ્સતિ ફીતઞ્ચ વિત્થારિકં બાહુજઞ્ઞ’’ન્તિ એવમાદીસુ (દી. નિ. ૨.૧૬૮; સં. નિ. ૫.૮૨૨; ઉદા. ૫૧) સાસનં. ‘‘અયમેવ ખો, ભિક્ખુ, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો બ્રહ્મચરિયં. સેય્યથિદં, સમ્માદિટ્ઠી’’તિ એવમાદીસુ (સં. નિ. ૫.૬) મગ્ગો. ઇધ પન અરિયસચ્ચદસ્સનેન પરતો મગ્ગસ્સ ગહિતત્તા અવસેસં સબ્બમ્પિ વટ્ટતિ. તઞ્ચેતં ઉપરૂપરિ નાનપ્પકારવિસેસાધિગમહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બં.

અરિયસચ્ચાન ¶ દસ્સનં નામ કુમારપઞ્હે વુત્તત્થાનં ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં અભિસમયવસેન મગ્ગદસ્સનં. તં સંસારદુક્ખવીતિક્કમહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

નિબ્બાનસચ્છિકિરિયા નામ ઇધ અરહત્તફલં ‘‘નિબ્બાન’’ન્તિ અધિપ્પેતં. તમ્પિ હિ પઞ્ચગતિવાનનેન વાનસઞ્ઞિતાય તણ્હાય નિક્ખન્તત્તા ‘‘નિબ્બાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તસ્સ પત્તિ વા પચ્ચવેક્ખણા વા ‘‘સચ્છિકિરિયા’’તિ વુચ્ચતિ. ઇતરસ્સ પન નિબ્બાનસ્સ અરિયસચ્ચાનં દસ્સનેનેવ સચ્છિકિરિયા સિદ્ધા, તેનેતં ઇધ ન અધિપ્પેતં. એવમેસા નિબ્બાનસચ્છિકિરિયા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારાદિહેતુતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બા.

એવં ઇમિસ્સાપિ ગાથાય તપો, બ્રહ્મચરિયં, અરિયસચ્ચાન દસ્સનં, નિબ્બાનસચ્છિકિરિયાતિ ચત્તારિ મઙ્ગલાનિ વુત્તાનિ, મઙ્ગલત્તઞ્ચ નેસં તત્થ તત્થ વિભાવિતમેવાતિ.

નિટ્ઠિતા તપો ચાતિ ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થવણ્ણના.

૨૭૧. ઇદાનિ ¶ ફુટ્ઠસ્સ લોકધમ્મેહીતિ એત્થ ફુટ્ઠસ્સાતિ ફુસિતસ્સ છુપિતસ્સ સમ્પત્તસ્સ. લોકે ધમ્મા લોકધમ્મા, યાવ લોકપ્પવત્તિ, તાવ અનિવત્તકા ધમ્માતિ વુત્તં હોતિ. ચિત્તન્તિ મનો માનસં. યસ્સાતિ નવસ્સ વા મજ્ઝિમસ્સ વા થેરસ્સ વા. ન કમ્પતીતિ ન ચલતિ, ન વેધતિ. અસોકન્તિ નિસ્સોકં અબ્બૂળ્હસોકસલ્લં. વિરજન્તિ વિગતરજં વિદ્ધંસિતરજં. ખેમન્તિ અભયં નિરુપદ્દવં. સેસં વુત્તનયમેવાતિ અયં તાવ પદવણ્ણના.

અત્થવણ્ણના પન એવં વેદિતબ્બા – ફુટ્ઠસ્સ લોકધમ્મેહિ યસ્સ ચિત્તં ન કમ્પતિ, યસ્સ લાભાલાભાદીહિ અટ્ઠહિ લોકધમ્મેહિ ફુટ્ઠસ્સ અજ્ઝોત્થટસ્સ ચિત્તં ન કમ્પતિ, ન ચલતિ, ન વેધતિ, તસ્સ તં ચિત્તં કેનચિ અકમ્પનીયલોકુત્તરભાવાવહનતો ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બં.

કસ્સ પન એતેહિ ફુટ્ઠસ્સ ચિત્તં ન કમ્પતિ? અરહતો ખીણાસવસ્સ, ન અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘સેલો યથા એકગ્ઘનો, વાતેન ન સમીરતિ;

એવં રૂપા રસા સદ્દા, ગન્ધા ફસ્સા ચ કેવલા.

‘‘ઇટ્ઠા ¶ ધમ્મા અનિટ્ઠા ચ, ન પવેધેન્તિ તાદિનો;

ઠિતં ચિત્તં વિપ્પમુત્તં, વયઞ્ચસ્સાનુપસ્સતી’’તિ. (અ. નિ. ૬.૫૫; મહાવ. ૨૪૪);

અસોકં નામ ખીણાસવસ્સેવ ચિત્તં. તઞ્હિ યો ‘‘સોકો સોચના સોચિતત્તં અન્તોસોકો અન્તોપરિસોકો ચેતસો પરિનિજ્ઝાયિતત્ત’’ન્તિઆદિના (વિભ. ૨૩૭) નયેન વુચ્ચતિ સોકો, તસ્સ અભાવતો અસોકં. કેચિ નિબ્બાનં વદન્તિ, તં પુરિમપદેન નાનુસન્ધિયતિ. યથા ચ અસોકં, એવં વિરજં ખેમન્તિપિ ખીણાસવસ્સેવ ચિત્તં. તઞ્હિ રાગદોસમોહરજાનં વિગતત્તા વિરજં, ચતૂહિ ચ યોગેહિ ખેમત્તા ખેમં. યતો એતં તેન તેનાકારેન તમ્હિ તમ્હિ પવત્તિક્ખણે ગહેત્વા નિદ્દિટ્ઠવસેન તિવિધમ્પિ અપ્પવત્તક્ખન્ધતાદિલોકુત્તમભાવાવહનતો આહુનેય્યાદિભાવાવહનતો ચ ‘‘મઙ્ગલ’’ન્તિ વેદિતબ્બં.

એવં ઇમિસ્સા ગાથાય અટ્ઠલોકધમ્મેહિ અકમ્પિતચિત્તં, અસોકચિત્તં, વિરજચિત્તં, ખેમચિત્તન્તિ ચત્તારિ મઙ્ગલાનિ વુત્તાનિ, મઙ્ગલત્તઞ્ચ નેસં તત્થ તત્થ વિભાવિતમેવાતિ.

નિટ્ઠિતા ફુટ્ઠસ્સ લોકધમ્મેહીતિ ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થવણ્ણના.

૨૭૨. એવં ¶ ભગવા ‘‘અસેવના ચ બાલાન’’ન્તિઆદીહિ દસહિ ગાથાહિ અટ્ઠતિંસ મઙ્ગલાનિ કથેત્વા ઇદાનિ એતાનેવ અત્તના વુત્તમઙ્ગલાનિ થુનન્તો ‘‘એતાદિસાનિ કત્વાના’’તિ ઇમં અવસાનગાથમભાસિ.

તસ્સાયં અત્થવણ્ણના – એતાદિસાનીતિ એતાનિ ઈદિસાનિ મયા વુત્તપ્પકારાનિ બાલાનં અસેવનાદીનિ. કત્વાનાતિ કત્વા. કત્વાન કત્વા કરિત્વાતિ હિ અત્થતો અનઞ્ઞં. સબ્બત્થમપરાજિતાતિ સબ્બત્થ ખન્ધકિલેસાભિસઙ્ખારદેવપુત્તમારપ્પભેદેસુ ચતૂસુ પચ્ચત્થિકેસુ એકેનપિ અપરાજિતા હુત્વા, સયમેવ તે ચત્તારો મારે પરાજેત્વાતિ વુત્તં હોતિ. મકારો ચેત્થ પદસન્ધિકરણમત્તોતિ વિઞ્ઞાતબ્બો.

સબ્બત્થ સોત્થિં ગચ્છન્તીતિ એતાદિસાનિ મઙ્ગલાનિ કત્વા ચતૂહિ મારેહિ અપરાજિતા હુત્વા સબ્બત્થ ઇધલોકપરલોકેસુ ઠાનચઙ્કમનાદીસુ ચ સોત્થિં ગચ્છન્તિ, બાલસેવનાદીહિ યે ઉપ્પજ્જેય્યું આસવા વિઘાતપરિળાહા ¶ , તેસં અભાવા સોત્થિં ગચ્છન્તિ, અનુપદ્દુતા અનુપસટ્ઠા ખેમિનો અપ્પટિભયા ગચ્છન્તીતિ વુત્તં હોતિ. અનુનાસિકો ચેત્થ ગાથાબન્ધસુખત્થં વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.

તં તેસં મઙ્ગલમુત્તમન્તિ ઇમિના ગાથાપાદેન ભગવા દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. કથં? એવં દેવપુત્ત યે એતાદિસાનિ કરોન્તિ, તે યસ્મા સબ્બત્થ સોત્થિં ગચ્છન્તિ, તસ્મા તં બાલાનં અસેવનાદિ અટ્ઠતિંસવિધમ્પિ તેસં એતાદિસકારકાનં મઙ્ગલં ઉત્તમં સેટ્ઠં પવરન્તિ ગણ્હાહીતિ.

એવઞ્ચ ભગવતા નિટ્ઠાપિતાય દેસનાય પરિયોસાને કોટિસતસહસ્સદેવતા અરહત્તં પાપુણિંસુ, સોતાપત્તિસકદાગામિઅનાગામિફલપ્પત્તાનં ગણના અસઙ્ખ્યેય્યા અહોસિ. અથ ભગવા દુતિયદિવસે આનન્દત્થેરં આમન્તેસિ – ‘‘ઇમં, આનન્દ, રત્તિં અઞ્ઞતરા દેવતા મં ઉપસઙ્કમિત્વા મઙ્ગલપઞ્હં પુચ્છિ. અથસ્સાહં અટ્ઠતિંસ મઙ્ગલાનિ અભાસિં, ઉગ્ગણ્હ, આનન્દ, ઇમં મઙ્ગલપરિયાયં, ઉગ્ગહેત્વા ભિક્ખૂ વાચેહી’’તિ. થેરો ઉગ્ગહેત્વા ભિક્ખૂ વાચેસિ. તયિદં આચરિયપરમ્પરાભતં યાવજ્જતના પવત્તતિ, એવમિદં બ્રહ્મચરિયં ઇદ્ધઞ્ચેવ ફીતઞ્ચ વિત્થારિકં બાહુજઞ્ઞં પુથુભૂતં યાવ દેવમનુસ્સેહિ સુપ્પકાસિતન્તિ વેદિતબ્બં.

ઇદાનિ એતેસ્વેવ મઙ્ગલેસુ ઞાણપરિચયપાટવત્થં અયં આદિતો પભુતિ યોજના – એવમિમે ઇધલોકપરલોકલોકુત્તરસુખકામા સત્તા બાલજનસેવનં પહાય, પણ્ડિતે નિસ્સાય, પૂજનેય્યે પૂજેન્તા, પતિરૂપદેસવાસેન પુબ્બે કતપુઞ્ઞતાય ચ કુસલપ્પવત્તિયં ચોદિયમાના, અત્તાનં સમ્મા પણિધાય, બાહુસચ્ચસિપ્પવિનયેહિ અલઙ્કતત્તભાવા, વિનયાનુરૂપં સુભાસિતં ભાસમાના ¶ , યાવ ગિહિભાવં ન વિજહન્તિ, તાવ માતાપિતુઉપટ્ઠાનેન પોરાણં ઇણમૂલં વિસોધયમાના, પુત્તદારસઙ્ગહેન નવં ઇણમૂલં પયોજયમાના, અનાકુલકમ્મન્તતાય ધનધઞ્ઞાદિસમિદ્ધિં પાપુણન્તા, દાનેન ભોગસારં ધમ્મચરિયાય જીવિતસારઞ્ચ ગહેત્વા, ઞાતિસઙ્ગહેન સકજનહિતં અનવજ્જકમ્મન્તતાય પરજનહિતઞ્ચ કરોન્તા, પાપવિરતિયા પરૂપઘાતં મજ્જપાનસંયમેન અત્તૂપઘાતઞ્ચ વિવજ્જેત્વા, ધમ્મેસુ અપ્પમાદેન કુસલપક્ખં વડ્ઢેત્વા, વડ્ઢિતકુસલતાય ગિહિબ્યઞ્જનં ઓહાય પબ્બજિતભાવે ઠિતાપિ બુદ્ધબુદ્ધસાવકુપજ્ઝાચરિયાદીસુ ગારવેન નિવાતેન ચ વત્તસમ્પદં આરાધેત્વા, સન્તુટ્ઠિયા પચ્ચયગેધં ¶ પહાય, કતઞ્ઞુતાય સપ્પુરિસભૂમિયં ઠત્વા, ધમ્મસ્સવનેન ચિત્તલીનતં પહાય, ખન્તિયા સબ્બપરિસ્સયે અભિભવિત્વા, સોવચસ્સતાય સનાથમત્તાનં કત્વા, સમણદસ્સનેન પટિપત્તિપયોગં પસ્સન્તા, ધમ્મસાકચ્છાય કઙ્ખાટ્ઠાનિયેસુ ધમ્મેસુ કઙ્ખં પટિવિનોદેત્વા, ઇન્દ્રિયસંવરતપેન સીલવિસુદ્ધિં સમણધમ્મબ્રહ્મચરિયેન ચિત્તવિસુદ્ધિં તતો પરા ચ ચતસ્સો વિસુદ્ધિયો સમ્પાદેન્તા, ઇમાય પટિપદાય અરિયસચ્ચદસ્સનપરિયાયં ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિં પત્વા અરહત્તફલસઙ્ખાતં નિબ્બાનં સચ્છિકરોન્તિ. યં સચ્છિકત્વા સિનેરુપબ્બતો વિય વાતવુટ્ઠીહિ અટ્ઠહિ લોકધમ્મેહિ અવિકમ્પમાનચિત્તા અસોકા વિરજા ખેમિનો હોન્તિ. યે ચ ખેમિનો, તે સબ્બત્થ એકેનાપિ અપરાજિતા હોન્તિ, સબ્બત્થ ચ સોત્થિં ગચ્છન્તિ. તેનાહ ભગવા –

‘‘એતાદિસાનિ કત્વાન, સબ્બત્થમપરાજિતા;

સબ્બત્થ સોત્થિં ગચ્છન્તિ, તં તેસં મઙ્ગલમુત્તમ’’ન્તિ.

ઇતિ પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય મઙ્ગલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. સૂચિલોમસુત્તવણ્ણના

એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ સૂચિલોમસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? અત્થવણ્ણનાનયેનેવસ્સ ઉપ્પત્તિ આવિ ભવિસ્સતિ. અત્થવણ્ણનાયઞ્ચ ‘‘એવં મે સુત’’ન્તિઆદિ વુત્તત્થમેવ. ગયાયં વિહરતિ ટઙ્કિતમઞ્ચે સૂચિલોમસ્સ યક્ખસ્સ ભવનેતિ એત્થ પન કા ગયા, કો ટઙ્કિતમઞ્ચો, કસ્મા ચ ભગવા તસ્સ યક્ખસ્સ ભવને વિહરતીતિ? વુચ્ચતે – ગયાતિ ગામોપિ તિત્થમ્પિ વુચ્ચતિ, તદુભયમ્પિ ઇધ વટ્ટતિ. ગયાગામસ્સ હિ અવિદૂરે દેસે વિહરન્તોપિ ‘‘ગયાયં વિહરતી’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્સ ચ ગામસ્સ સમીપે અવિદૂરે દ્વારસન્તિકે સો ટઙ્કિતમઞ્ચો. ગયાતિત્થે વિહરન્તોપિ ‘‘ગયાયં વિહરતી’’તિ વુચ્ચતિ, ગયાતિત્થે ચ સો ટઙ્કિતમઞ્ચો. ટઙ્કિતમઞ્ચોતિ ચતુન્નં પાસાણાનં ઉપરિ વિત્થતં પાસાણં આરોપેત્વા કતો પાસાણમઞ્ચો ¶ . તં નિસ્સાય યક્ખસ્સ ભવનં આળવકસ્સ ભવનં વિય. યસ્મા વા પન ભગવા તં દિવસં પચ્ચૂસસમયે મહાકરુણાસમાપત્તિતો વુટ્ઠાય બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો સૂચિલોમસ્સ ચ ખરલોમસ્સ ચાતિ દ્વિન્નમ્પિ યક્ખાનં સોતાપત્તિફલૂપનિસ્સયં અદ્દસ, તસ્મા પત્તચીવરં આદાય અન્તોઅરુણેયેવ નાનાદિસાહિ સન્નિપતિતસ્સ જનસ્સ ખેળસિઙ્ઘાણિકાદિનાનપ્પકારાસુચિનિસ્સન્દકિલિન્નભૂમિભાગમ્પિ તં તિત્થપ્પદેસં આગન્ત્વા તસ્મિં ટઙ્કિતમઞ્ચે નિસીદિ સૂચિલોમસ્સ યક્ખસ્સ ભવને. તેન વુત્તં ‘‘એકં સમયં ભગવા ગયાયં વિહરતિ ટઙ્કિતમઞ્ચે સૂચિલોમસ્સ યક્ખસ્સ ભવને’’તિ.

તેન ખો પન સમયેનાતિ યં સમયં ભગવા તત્થ વિહરતિ, તેન સમયેન. ખરો ચ યક્ખો સૂચિલોમો ચ યક્ખો ભગવતો અવિદૂરે અતિક્કમન્તીતિ. કે તે યક્ખા, કસ્મા ચ અતિક્કમન્તીતિ? વુચ્ચતે – તેસુ તાવ એકો અતીતે સઙ્ઘસ્સ તેલં અનાપુચ્છા ગહેત્વા અત્તનો સરીરં મક્ખેસિ. સો તેન કમ્મેન નિરયે પચ્ચિત્વા ગયાપોક્ખરણિતીરે યક્ખયોનિયં નિબ્બત્તો. તસ્સેવ ચસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકાવસેસેન વિરૂપાનિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનિ અહેસું ¶ , ઇટ્ઠકચ્છદનસદિસઞ્ચ ખરસમ્ફસ્સં ચમ્મં. સો કિર યદા પરં ભિંસાપેતુકામો હોતિ, તદા છદનિટ્ઠકસદિસાનિ ચમ્મકપાલાનિ ઉક્ખિપિત્વા ભિંસાપેતિ. એવં સો ખરસમ્ફસ્સત્તા ખરો યક્ખોત્વેવ નામં લભિ.

ઇતરો ¶ કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે ઉપાસકો હુત્વા માસસ્સ અટ્ઠ દિવસે વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મં સુણાતિ. સો એકદિવસં ધમ્મસ્સવને ઘોસિતે સઙ્ઘારામદ્વારે અત્તનો ખેત્તં કેલાયન્તો ઉગ્ઘોસનં સુત્વા ‘‘સચે ન્હાયામિ, ચિરં ભવિસ્સતી’’તિ કિલિટ્ઠગત્તોવ ઉપોસથાગારં પવિસિત્વા મહગ્ઘે ભુમ્મત્થરણે અનાદરેન નિપજ્જિત્વા સુપિ. ભિક્ખુ એવાયં, ન ઉપાસકોતિ સંયુત્તભાણકા. સો તેન ચ અઞ્ઞેન કમ્મેન ચ નિરયે પચ્ચિત્વા ગયાપોક્ખરણિયા તીરે યક્ખયોનિયં નિબ્બત્તો. સો તસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકાવસેસેન દુદ્દસિકો અહોસિ, સરીરે ચસ્સ સૂચિસદિસાનિ લોમાનિ અહેસું. સો હિ ભિંસાપેતબ્બકે સત્તે સૂચીહિ વિજ્ઝન્તો વિય ભિંસાપેતિ. એવં સો સૂચિસદિસલોમત્તા સૂચિલોમો યક્ખોત્વેવ નામં લભિ. તે અત્તનો ગોચરત્થાય ભવનતો ¶ નિક્ખમિત્વા મુહુત્તં ગન્ત્વા ગતમગ્ગેનેવ નિવત્તિત્વા ઇતરં દિસાભાગં ગચ્છન્તા ભગવતો અવિદૂરે અતિક્કમન્તિ.

અથ ખો ખરોતિ કસ્મા તે એવમાહંસુ? ખરો સમણકપ્પં દિસ્વા આહ. સૂચિલોમો પન ‘‘યો ભાયતિ ન સો સમણો, સમણપટિરૂપકત્તા પન સમણકો હોતી’’તિ એવંલદ્ધિકો. તસ્મા તાદિસં ભગવન્તં મઞ્ઞમાનો ‘‘નેસો સમણો, સમણકો એસો’’તિ સહસાવ વત્વાપિ પુન વીમંસિતુકામો આહ – ‘‘યાવાહં જાનામી’’તિ. ‘‘અથ ખો’’તિ એવં વત્વા તતો. સૂચિલોમો યક્ખોતિ ઇતો પભુતિ યાવ અપિચ ખો તે સમ્ફસ્સો પાપકોતિ, તાવ ઉત્તાનત્થમેવ કેવલઞ્ચેત્થ ભગવતો કાયન્તિ અત્તનો કાયં ભગવતો ઉપનામેસીતિ એવં સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો.

તતો અભાયન્તં ભગવન્તં ¶ દિસ્વા ‘‘પઞ્હં તં સમણા’’તિઆદિમાહ. કિં કારણા? સો હિ ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમિનાપિ નામ મે એવં ખરેન અમનુસ્સસમ્ફસ્સેન મનુસ્સો સમાનો અયં ન ભાયતિ, હન્દાહં એતં બુદ્ધવિસયે પઞ્હં પુચ્છામિ, અદ્ધા અયં તત્થ ન સમ્પાયિસ્સતિ, તતો નં એવં વિહેઠેસ્સામી’’તિ. ભગવા તં સુત્વા ‘‘ન ખ્વાહં તં આવુસો’’તિઆદિમાહ. તં સબ્બં આળવકસુત્તે વુત્તનયેનેવ સબ્બાકારેહિ વેદિતબ્બં.

૨૭૩. અથ ખો સૂચિલોમો યક્ખો ભગવન્તં ગાથાય અજ્ઝભાસિ ‘‘રાગો ચ દોસો ચા’’તિ. તત્થ રાગદોસા વુત્તનયા એવ. કુતોનિદાનાતિ કિંનિદાના કિંહેતુકા. કુતોતિ પચ્ચત્તવચનસ્સ તો-આદેસો વેદિતબ્બો, સમાસે ચસ્સ લોપાભાવો. અથ વા નિદાનાતિ જાતા ઉપ્પન્નાતિ અત્થો, તસ્મા કુતોનિદાના, કુતોજાતા, કુતોઉપ્પન્નાતિ વુત્તં હોતિ. અરતી રતી લોમહંસો કુતોજાતિ યાયં ‘‘પન્તેસુ વા સેનાસનેસુ અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેસુ વા અધિકુસલેસુ ધમ્મેસુ અરતિ ¶ અરતિતા અનભિરતિ અનભિરમણા ઉક્કણ્ઠિતા પરિતસ્સિતા’’તિ (વિભ. ૮૫૬) એવં વિભત્તા અરતિ, યા ચ પઞ્ચસુ કામગુણેસુ રતિ, યો ચ લોમહંસસમુટ્ઠાપનતો ‘‘લોમહંસો’’ત્વેવ સઙ્ખ્યં ગતો ચિત્તુત્રાસો. ઇમે તયો ધમ્મા કુતોજા કુતોજાતાતિ પુચ્છતિ ¶ . કુતો સમુટ્ઠાયાતિ કુતો ઉપ્પજ્જિત્વા. મનોતિ કુસલચિત્તં, વિતક્કાતિ ઉરગસુત્તે વુત્તા નવ કામવિતક્કાદયો. કુમારકા ધઙ્કમિવોસ્સજન્તીતિ યથા ગામદારકા કીળન્તા કાકં સુત્તેન પાદે બન્ધિત્વા ઓસ્સજન્તિ ખિપન્તિ, એવં કુસલમનં અકુસલવિતક્કા કુતો સમુટ્ઠાય ઓસ્સજન્તીતિ પુચ્છતિ.

૨૭૪. અથસ્સ ભગવા તે પઞ્હે વિસ્સજ્જેન્તો ‘‘રાગો ચા’’તિ દુતિયગાથમભાસિ. તત્થ ઇતોતિ અત્તભાવં સન્ધાયાહ. અત્તભાવનિદાના હિ રાગદોસા. અરતિરતિલોમહંસા ચ અત્તભાવતો જાતા, કામવિતક્કાદિઅકુસલવિતક્કા ચ અત્તભાવતોયેવ ¶ સમુટ્ઠાય કુસલમનો ઓસ્સજન્તિ, તેન તદઞ્ઞં પકતિઆદિકારણં પટિક્ખિપન્તો આહ – ‘‘ઇતોનિદાના ઇતોજા ઇતો સમુટ્ઠાયા’’તિ. સદ્દસિદ્ધિ ચેત્થ પુરિમગાથાય વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા.

૨૭૫-૬. એવં તે પઞ્હે વિસ્સજ્જેત્વા ઇદાનિ ય્વાયં ‘‘ઇતોનિદાના’’તિઆદીસુ ‘‘અત્તભાવનિદાના અત્તભાવતો જાતા અત્તભાવતો સમુટ્ઠાયા’’તિ અત્થો વુત્તો, તં સાધેન્તો આહ – ‘‘સ્નેહજા અત્તસમ્ભૂતા’’તિ. એતે હિ સબ્બેપિ રાગાદયો વિતક્કપરિયોસાના તણ્હાસ્નેહેન જાતા, તથા જાયન્તા ચ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધભેદે અત્તભાવપરિયાયે અત્તનિ સમ્ભૂતા. તેનાહ – ‘‘સ્નેહજા અત્તસમ્ભૂતા’’તિ. ઇદાનિ તદત્થજોતિકં ઉપમં કરોતિ ‘‘નિગ્રોધસ્સેવ ખન્ધજા’’તિ. તત્થ ખન્ધેસુ જાતા ખન્ધજા, પારોહાનમેતં અધિવચનં. કિં વુત્તં હોતિ? યથા નિગ્રોધસ્સ ખન્ધજા નામ પારોહા આપોરસસિનેહે સતિ જાયન્તિ, જાયન્તા ચ તસ્મિંયેવ નિગ્રોધે તેસુ તેસુ સાખપ્પભેદેસુ સમ્ભવન્તિ, એવમેતેપિ રાગાદયો અજ્ઝત્તતણ્હાસ્નેહે સતિ જાયન્તિ, જાયન્તા ચ તસ્મિંયેવ અત્તભાવે તેસુ તેસુ ચક્ખાદિભેદેસુ દ્વારારમ્મણવત્થૂસુ સમ્ભવન્તિ. તસ્મા વેદિતબ્બમેતં ‘‘અત્તભાવનિદાના અત્તભાવજા અત્તભાવસમુટ્ઠાના ચ એતે’’તિ.

અવસેસદિયડ્ઢગાથાય પન અયં સબ્બસઙ્ગાહિકા અત્થવણ્ણના – એવં અત્તસમ્ભૂતા ચ એતે પુથૂ વિસત્તા કામેસુ. રાગોપિ હિ પઞ્ચકામગુણિકાદિવસેન, દોસોપિ આઘાતવત્થાદિવસેન, અરતિઆદયોપિ તસ્સ તસ્સેવ ભેદસ્સ વસેનાતિ સબ્બથા સબ્બેપિમે કિલેસા પુથૂ અનેકપ્પકારા ¶ હુત્વા વત્થુદ્વારારમ્મણાદિવસેન તેસુ તેસુ વત્થુકામેસુ તથા તથા વિસત્તા લગ્ગા લગ્ગિતા ¶ સંસિબ્બિત્વા ઠિતા. કિમિવ? માલુવાવ વિતતા વને, યથા વને વિતતા માલુવા તેસુ તેસુ રુક્ખસ્સ સાખપસાખાદિભેદેસુ વિસત્તા હોતિ લગ્ગા લગ્ગિતા સંસિબ્બિત્વા ઠિતા, એવં પુથુપ્પભેદેસુ વત્થુકામેસુ વિસત્તં કિલેસગણં યે નં પજાનન્તિ યતોનિદાનં, તે નં વિનોદેન્તિ સુણોહિ યક્ખ ¶ .

તત્થ યતોનિદાનન્તિ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો, તેન કિં દીપેતિ? યે સત્તા નં કિલેસગણં ‘‘યતોનિદાનં ઉપ્પજ્જતી’’તિ એવં જાનન્તિ, તે નં ‘‘તણ્હાસ્નેહસ્નેહિતે અત્તભાવે ઉપ્પજ્જતી’’તિ ઞત્વા તં તણ્હાસ્નેહં આદીનવાનુપસ્સનાદિભાવનાઞાણગ્ગિના વિસોસેન્તા વિનોદેન્તિ પજહન્તિ બ્યન્તીકરોન્તિ ચ, એતં અમ્હાકં સુભાસિતં સુણોહિ યક્ખાતિ. એવમેત્થ અત્તભાવજાનનેન દુક્ખપરિઞ્ઞં તણ્હાસ્નેહરાગાદિકિલેસગણવિનોદનેન સમુદયપ્પહાનઞ્ચ દીપેતિ.

યે ચ નં વિનોદેન્તિ, તે દુત્તરં ઓઘમિમં તરન્તિ અતિણ્ણપુબ્બં અપુનબ્ભવાય. એતેન મગ્ગભાવનં નિરોધસચ્છિકિરિયઞ્ચ દીપેતિ. યે હિ નં કિલેસગણં વિનોદેન્તિ, તે અવસ્સં મગ્ગં ભાવેન્તિ. ન હિ મગ્ગભાવનં વિના કિલેસવિનોદનં અત્થિ. યે ચ મગ્ગં ભાવેન્તિ, તે દુત્તરં પકતિઞાણેન કામોઘાદિં ચતુબ્બિધમ્પિ ઓઘમિમં તરન્તિ. મગ્ગભાવના હિ ઓઘતરણં. અતિણ્ણપુબ્બન્તિ ઇમિના દીઘેન અદ્ધુના સુપિનન્તેનપિ અવીતિક્કન્તપુબ્બં. અપુનબ્ભવાયાતિ નિબ્બાનાય. એવમિમં ચતુસચ્ચદીપિકં ગાથં સુણન્તા ‘‘સુત્વા ધમ્મં ધારેન્તિ, ધતાનં ધમ્માનં અત્થમુપપરિક્ખન્તી’’તિઆદિકં કથં સુભાવિનિયા પઞ્ઞાય અનુક્કમમાના તે દ્વેપિ સહાયકા યક્ખા ગાથાપરિયોસાનેયેવ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ, પાસાદિકા ચ અહેસું સુવણ્ણવણ્ણા દિબ્બાલઙ્કારવિભૂસિતાતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય સૂચિલોમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. કપિલસુત્ત-(ધમ્મચરિયસુત્ત)-વણ્ણના

ધમ્મચરિયન્તિ ¶ ¶ કપિલસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? હેમવતસુત્તે વુત્તનયેનેવ પરિનિબ્બુતે કસ્સપે ભગવતિ દ્વે કુલપુત્તા ભાતરો નિક્ખમિત્વા સાવકાનં સન્તિકે પબ્બજિંસુ. જેટ્ઠો સોધનો નામ, કનિટ્ઠો કપિલો નામ. તેસં માતા સાધની નામ, કનિટ્ઠભગિની તાપના નામ. તાપિ ભિક્ખુનીસુ ¶ પબ્બજિંસુ. તતો તે દ્વેપિ હેમવતસુત્તે વુત્તનયેનેવ ‘‘સાસને કતિ ધુરાની’’તિ પુચ્છિત્વા સુત્વા ચ જેટ્ઠો ‘‘વાસધુરં પૂરેસ્સામી’’તિ પઞ્ચ વસ્સાનિ આચરિયુપજ્ઝાયાનં સન્તિકે વસિત્વા પઞ્ચવસ્સો હુત્વા યાવ અરહત્તં, તાવ કમ્મટ્ઠાનં સુત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વાયમન્તો અરહત્તં પાપુણિ. કપિલો ‘‘અહં તાવ તરુણો, વુડ્ઢકાલે વાસધુરં પરિપૂરેસ્સામી’’તિ ગન્થધુરં આરભિત્વા તેપિટકો અહોસિ. તસ્સ પરિયત્તિં નિસ્સાય પરિવારો, પરિવારં નિસ્સાય લાભો ચ ઉદપાદિ.

સો બાહુસચ્ચમદેન મત્તો પણ્ડિતમાની અનઞ્ઞાતેપિ અઞ્ઞાતમાની હુત્વા પરેહિ વુત્તં કપ્પિયમ્પિ અકપ્પિયં, અકપ્પિયમ્પિ કપ્પિયં, સાવજ્જમ્પિ અનવજ્જં, અનવજ્જમ્પિ સાવજ્જન્તિ ભણતિ. સો પેસલેહિ ભિક્ખૂહિ, ‘‘મા, આવુસો કપિલ, એવં અવચા’’તિઆદિના નયેન ઓવદિયમાનો ‘‘તુમ્હે કિં જાનાથ રિત્તમુટ્ઠિસદિસા’’તિઆદીહિ વચનેહિ ખુંસેન્તો વમ્ભેન્તોયેવ ચરતિ. ભિક્ખૂ તસ્સ ભાતુનો સોધનત્થેરસ્સાપિ એતમત્થં આરોચેસું. સોપિ નં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘આવુસો કપિલ, સાસનસ્સ આયુ નામ તુમ્હાદિસાનં સમ્માપટિપત્તિ. મા, આવુસો કપિલ, કપ્પિયમ્પિ અકપ્પિયં, અકપ્પિયમ્પિ કપ્પિયં, સાવજ્જમ્પિ અનવજ્જં, અનવજ્જમ્પિ સાવજ્જન્તિ વદેહી’’તિ. સો તસ્સપિ વચનં નાદિયિ. તતો નં સોધનત્થેરો દ્વત્તિક્ખત્તું વત્વા –

‘‘એકવાચમ્પિ દ્વિવાચં, ભણેય્ય અનુકમ્પકો;

તતુત્તરિં ન ભાસેય્ય, દાસોવય્યસ્સ સન્તિકે’’તિ. (જા. ૨.૧૯.૩૪) –

પરિવજ્જેત્વા ‘‘ત્વમેવ, આવુસો, સકેન કમ્મેન પઞ્ઞાયિસ્સસી’’તિ પક્કામિ. તતો પભુતિ નં પેસલા ભિક્ખૂ છડ્ડેસું.

સો ¶ ¶ દુરાચારો હુત્વા દુરાચારપરિવુતો વિહરન્તો એકદિવસં ‘‘ઉપોસથં ઓસારેસ્સામી’’તિ સીહાસનં અભિરુય્હ ચિત્રબીજનિં ગહેત્વા નિસિન્નો ‘‘વત્તતિ, આવુસો, એત્થ ભિક્ખૂનં પાતિમોક્ખો’’તિ તિક્ખત્તું આહ. અથેકો ભિક્ખુપિ ‘‘મય્હં ¶ વત્તતી’’તિ ન અવોચ. ન ચ તસ્સ તેસં વા પાતિમોક્ખો વત્તતિ. તતો સો ‘‘પાતિમોક્ખે સુતેપિ અસુતેપિ વિનયો નામ નત્થી’’તિ આસના વુટ્ઠાસિ. એવં કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસનં ઓસક્કાપેસિ વિનાસેસિ. અથ સોધનત્થેરો તદહેવ પરિનિબ્બાયિ. સોપિ કપિલો એવં તં સાસનં ઓસક્કાપેત્વા કાલકતો અવીચિમહાનિરયે નિબ્બત્તિ, સાપિસ્સ માતા ચ ભગિની ચ તસ્સેવ દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જિત્વા પેસલે ભિક્ખૂ અક્કોસમાના પરિભાસમાના કાલં કત્વા નિરયે નિબ્બત્તિંસુ.

તસ્મિંયેવ ચ કાલે પઞ્ચસતા પુરિસા ગામઘાતાદીનિ કત્વા ચોરિકાય જીવન્તા જનપદમનુસ્સેહિ અનુબદ્ધા પલાયમાના અરઞ્ઞં પવિસિત્વા તત્થ કિઞ્ચિ ગહનં વા પટિસરણં વા અપસ્સન્તા અવિદૂરે પાસાણે વસન્તં અઞ્ઞતરં આરઞ્ઞિકં ભિક્ખું દિસ્વા વન્દિત્વા ‘‘અમ્હાકં, ભન્તે, પટિસરણં હોથા’’તિ ભણિંસુ. થેરો ‘‘તુમ્હાકં સીલસદિસં પટિસરણં નત્થિ, સબ્બે પઞ્ચ સીલાનિ સમાદિયથા’’તિ આહ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સીલાનિ સમાદિયિંસુ. થેરો ‘‘તુમ્હે સીલવન્તો, ઇદાનિ અત્તનો જીવિતં વિનાસેન્તેસુપિ મા મનો પદૂસયિત્થા’’તિ આહ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિંસુ. અથ તે જાનપદા સમ્પત્તા ઇતો ચિતો ચ મગ્ગમાના તે ચોરે દિસ્વા સબ્બેવ જીવિતા વોરોપેસું. તે કાલં કત્વા કામાવચરદેવલોકે નિબ્બત્તિંસુ. તેસુ જેટ્ઠકચોરો જેટ્ઠકદેવપુત્તો અહોસિ, ઇતરે તસ્સેવ પરિવારા.

તે અનુલોમપટિલોમં સંસરન્તા એકં બુદ્ધન્તરં દેવલોકે ખેપેત્વા અમ્હાકં ભગવતો કાલે દેવલોકતો ચવિત્વા જેટ્ઠકદેવપુત્તો સાવત્થિદ્વારે કેવટ્ટગામો અત્થિ, તત્થ પઞ્ચસતકુલજેટ્ઠસ્સ કેવટ્ટસ્સ પજાપતિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં અગ્ગહેસિ, ઇતરે અવસેસકેવટ્ટપજાપતીનં. એવં તેસં એકદિવસંયેવ પટિસન્ધિગ્ગહણઞ્ચ ગબ્ભવુટ્ઠાનઞ્ચ અહોસિ. અથ કેવટ્ટજેટ્ઠો ‘‘અત્થિ નુ ખો ઇમસ્મિં ગામે અઞ્ઞેપિ દારકા અજ્જ જાતા’’તિ વિચિનન્તો તે દારકે દિસ્વા ‘‘ઇમે મે ¶ પુત્તસ્સ સહાયકા ભવિસ્સન્તી’’તિ સબ્બેસં પોસાવનિકં અદાસિ. તે સબ્બે સહાયકા ¶ સહપંસું કીળન્તા અનુપુબ્બેન વયપ્પત્તા અહેસું. યસોજો તેસં અગ્ગો અહોસિ.

કપિલોપિ ¶ તદા નિરયે પક્કાવસેસેન અચિરવતિયા સુવણ્ણવણ્ણો દુગ્ગન્ધમુખો મચ્છો હુત્વા નિબ્બત્તિ. અથેકદિવસં સબ્બેપિ કેવટ્ટદારકા જાલાનિ ગહેત્વા ‘‘મચ્છે બન્ધિસ્સામા’’તિ નદિં ગન્ત્વા જાલાનિ પક્ખિપિંસુ. તેસં જાલં સો મચ્છો પાવિસિ. તં દિસ્વા સબ્બો કેવટ્ટગામો ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દો અહોસિ – ‘‘અમ્હાકં પુત્તા પઠમં મચ્છે બન્ધન્તા સુવણ્ણમચ્છં બન્ધિંસુ, વુડ્ઢિ નેસં દારકાનં, ઇદાનિ ચ નો રાજા પહૂતં ધનં દસ્સતી’’તિ. અથ તે પઞ્ચસતાપિ દારકસહાયકા મચ્છં નાવાય પક્ખિપિત્વા નાવં ઉક્ખિપિત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં અગમંસુ. રાજા દિસ્વા ‘‘કિં એતં ભણે’’તિ આહ. ‘‘મચ્છો દેવા’’તિ. રાજા સુવણ્ણવણ્ણં મચ્છં દિસ્વા ‘‘ભગવા એતસ્સ વણ્ણકારણં જાનિસ્સતી’’તિ મચ્છં ગાહાપેત્વા ભગવતો સન્તિકં અગમાસિ. મચ્છસ્સ મુખવિવરણકાલે જેતવનં અતિવિય દુગ્ગન્ધં હોતિ.

રાજા ભગવન્તં પુચ્છિ – ‘‘કસ્મા, ભન્તે, મચ્છો સુવણ્ણવણ્ણો જાતો, કસ્મા ચસ્સ મુખતો દુગ્ગન્ધો વાયતી’’તિ? અયં, મહારાજ, કસ્સપસ્સ ભગવતો પાવચને કપિલો નામ ભિક્ખુ અહોસિ, બહુસ્સુતો આગતાગમો. અત્તનો વચનં અગણ્હન્તાનં ભિક્ખૂનં અક્કોસકપરિભાસકો. તસ્સ ચ ભગવતો સાસનવિનાસકો. યં સો તસ્સ ભગવતો સાસનં વિનાસેસિ, તેન કમ્મેન અવીચિમહાનિરયે નિબ્બત્તિ, વિપાકાવસેસેન ચ ઇદાનિ મચ્છો જાતો. યં દીઘરત્તં બુદ્ધવચનં વાચેસિ, બુદ્ધસ્સ વણ્ણં કથેસિ, તસ્સ નિસ્સન્દેન ઈદિસં વણ્ણં પટિલભિ. યં ભિક્ખૂનં અક્કોસકપરિભાસકો અહોસિ, તેનસ્સ મુખતો દુગ્ગન્ધો વાયતિ. ‘‘ઉલ્લપાપેમિ નં મહારાજા’’તિ? ‘‘આમ ભગવા’’તિ. અથ ભગવા ¶ મચ્છં આલપિ – ‘‘ત્વંસિ કપિલો’’તિ? ‘‘આમ ભગવા, અહં કપિલો’’તિ. ‘‘કુતો આગતોસી’’તિ? ‘‘અવીચિમહાનિરયતો ભગવા’’તિ. ‘‘સોધનો કુહિં ગતો’’તિ? ‘‘પરિનિબ્બુતો ભગવા’’તિ. ‘‘સાધની કુહિં ગતા’’તિ? ‘‘મહાનિરયે નિબ્બત્તા ભગવા’’તિ. ‘‘તાપના કુહિં ગતા’’તિ? ‘‘મહાનિરયે નિબ્બત્તા ભગવા’’તિ. ‘‘ઇદાનિ ત્વં કુહિં ગમિસ્સસી’’તિ? ‘‘મહાનિરયં ભગવા’’તિ. તાવદેવ વિપ્પટિસારાભિભૂતો નાવં સીસેન પહરિત્વા કાલકતો મહાનિરયે નિબ્બત્તિ. મહાજનો સંવિગ્ગો અહોસિ લોમહટ્ઠજાતો. અથ ¶ ભગવા તત્થ સમ્પત્તગહટ્ઠપબ્બજિતપરિસાય તઙ્ખણાનુરૂપં ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં સુત્તમભાસિ.

૨૭૭-૮. તત્થ ધમ્મચરિયન્તિ કાયસુચરિતાદિ ધમ્મચરિયં. બ્રહ્મચરિયન્તિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયં. એતદાહુ વસુત્તમન્તિ એતં ઉભયમ્પિ લોકિયલોકુત્તરં સુચરિતં સગ્ગમોક્ખસુખસમ્પાપકત્તા વસુત્તમન્તિ આહુ અરિયા. વસુત્તમં નામ ઉત્તમરતનં, અનુગામિકં અત્તાધીનં રાજાદીનં અસાધારણન્તિ અધિપ્પાયો.

એત્તાવતા ¶ ‘‘ગહટ્ઠસ્સ વા પબ્બજિતસ્સ વા સમ્માપટિપત્તિયેવ પટિસરણ’’ન્તિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ પટિપત્તિવિરહિતાય પબ્બજ્જાય અસારકત્તદસ્સનેન કપિલં અઞ્ઞે ચ તથારૂપે ગરહન્તો ‘‘પબ્બજિતોપિ ચે હોતી’’તિ એવમાદિમાહ.

તત્રાયં અત્થવણ્ણના – યો હિ કોચિ ગિહિબ્યઞ્જનાનિ અપનેત્વા ભણ્ડુકાસાવાદિગહણમત્તં ઉપસઙ્કમનેન પબ્બજિતોપિ ચે હોતિ પુબ્બે વુત્તત્થં અગારસ્મા અનગારિયં, સો ચે મુખરજાતિકો હોતિ ફરુસવચનો, નાનપ્પકારાય વિહેસાય અભિરતત્તા વિહેસાભિરતો, હિરોત્તપ્પાભાવેન મગસદિસત્તા મગો, જીવિતં તસ્સ પાપિયો, તસ્સ એવરૂપસ્સ જીવિતં અતિપાપં અતિહીનં. કસ્મા? યસ્મા ઇમાય મિચ્છાપટિપત્તિયા રાગાદિમનેકપ્પકારં રજં વડ્ઢેતિ અત્તનો.

૨૭૯. ન કેવલઞ્ચ ઇમિનાવ કારણેનસ્સ જીવિતં પાપિયો, અપિચ ખો પન અયં એવરૂપો મુખરજાતિકત્તા કલહાભિરતો ભિક્ખુ સુભાસિતસ્સ અત્થવિજાનનસમ્મોહનેન ¶ મોહધમ્મેન આવુતો, ‘‘મા, આવુસો કપિલ, એવં અવચ, ઇમિનાપિ પરિયાયેન તં ગણ્હાહી’’તિ એવમાદિના નયેન પેસલેહિ ભિક્ખૂહિ અક્ખાતમ્પિ ન જાનાતિ ધમ્મં બુદ્ધેન દેસિતં. યો ધમ્મો બુદ્ધેન દેસિતો, તં નાનપ્પકારેન અત્તનો વુચ્ચમાનમ્પિ ન જાનાતિ. એવમ્પિસ્સ જીવિતં પાપિયો.

૨૮૦. તથા સો એવરૂપો વિહેસાભિરતત્તા વિહેસં ભાવિતત્તાનં ભાવિતત્તે ખીણાસવભિક્ખૂ સોધનત્થેરપભુતિકે ‘‘ન તુમ્હે વિનયં જાનાથ, ન સુત્તં ન અભિધમ્મં, વુડ્ઢપબ્બજિતા’’તિઆદિના નયેન વિહેસન્તો ¶ . ઉપયોગપ્પવત્તિયઞ્હિ ઇદં સામિવચનં. અથ વા યથાવુત્તેનેવ નયેન ‘‘વિહેસં ભાવિતત્તાનં કરોન્તો’’તિ પાઠસેસો વેદિતબ્બો. એવં નિપ્પરિયાયમેવ સામિવચનં સિજ્ઝતિ. અવિજ્જાય પુરક્ખતોતિ ભાવિતત્તવિહેસને આદીનવદસ્સનપટિચ્છાદિકાય અવિજ્જાય પુરક્ખતો પેસિતો પયોજિતો સેસપબ્બજિતાનં ભાવિતત્તાનં વિહેસભાવેન પવત્તં દિટ્ઠેવ ધમ્મે ચિત્તવિબાધનેન સઙ્કિલેસં, આયતિઞ્ચ નિરયસમ્પાપનેન મગ્ગં નિરયગામિનં ન જાનાતિ.

૨૮૧. અજાનન્તો ચ તેન મગ્ગેન ચતુબ્બિધાપાયભેદં વિનિપાતં સમાપન્નો. તત્થ ચ વિનિપાતે ગબ્ભા ગબ્ભં તમા તમં એકેકનિકાયે સતક્ખત્તું સહસ્સક્ખત્તુમ્પિ માતુકુચ્છિતો માતુકુચ્છિં ચન્દિમસૂરિયેહિપિ અવિદ્ધંસનીયા અસુરકાયતમા તમઞ્ચ સમાપન્નો. સ વે તાદિસકો ¶ ભિક્ખુ પેચ્ચ ઇતો પરલોકં ગન્ત્વા અયં કપિલમચ્છો વિય નાનપ્પકારં દુક્ખં નિગચ્છતિ.

૨૮૨. કિં કારણા? ગૂથકૂપો યથા અસ્સ, સમ્પુણ્ણો ગણવસ્સિકો,યથા વચ્ચકુટિગૂથકૂપો ગણવસ્સિકો અનેકવસ્સિકો બહૂનિ વસ્સાનિ મુખતો ગૂથેન પૂરિયમાનો સમ્પુણ્ણો અસ્સ, સો ઉદકકુમ્ભસતેહિ ¶ ઉદકકુમ્ભસહસ્સેહિ ધોવિયમાનોપિ દુગ્ગન્ધદુબ્બણ્ણિયાનપગમા દુબ્બિસોધો હોતિ, એવમેવ યો એવરૂપો અસ્સ દીઘરત્તં સંકિલિટ્ઠકમ્મન્તો ગૂથકૂપો વિય ગૂથેન પાપેન સમ્પુણ્ણત્તા સમ્પુણ્ણો પુગ્ગલો, સો દુબ્બિસોધો હિ સાઙ્ગણો, ચિરકાલં તસ્સ અઙ્ગણસ્સ વિપાકં પચ્ચનુભોન્તોપિ ન સુજ્ઝતિ. તસ્મા વસ્સગણનાય અપરિમાણમ્પિ કાલં સ વે તાદિસકો ભિક્ખુ પેચ્ચ દુક્ખં નિગચ્છતીતિ. અથ વા અયં ઇમિસ્સા ગાથાય સમ્બન્ધો – યં વુત્તં ‘‘સ વે તાદિસકો ભિક્ખુ, પેચ્ચ દુક્ખં નિગચ્છતી’’તિ, તત્ર સિયા તુમ્હાકં ‘‘સક્કા પનાયં તથા કાતું, યથા પેચ્ચ દુક્ખં ન નિગચ્છેય્યા’’તિ. ન સક્કા. કસ્મા? યસ્મા ગૂથકૂપો…પે… સાઙ્ગણોતિ.

૨૮૩-૪. યતો ¶ પટિકચ્ચેવ યં એવરૂપં જાનાથ, ભિક્ખવો ગેહનિસ્સિતં, યં એવરૂપં પઞ્ચકામગુણનિસ્સિતં જાનેય્યાથ અભૂતગુણપત્થનાકારપ્પવત્તાય પાપિકાય ઇચ્છાય સમન્નાગતત્તા પાપિચ્છં, કામવિતક્કાદીહિ સમન્નાગતત્તા પાપસઙ્કપ્પં, કાયિકવીતિક્કમાદિના વેળુદાનાદિભેદેન ચ પાપાચારેન સમન્નાગતત્તા પાપાચારં, વેસિયાદિપાપગોચરતો પાપગોચરં, સબ્બે સમગ્ગા હુત્વાન અભિનિબ્બજ્જિયાથ નં. તત્થ અભિનિબ્બજ્જિયાથાતિ વિવજ્જેય્યાથ મા ભજેય્યાથ, મા ચસ્સ અભિનિબ્બજ્જનમત્તેનેવ અપ્પોસ્સુક્કતં આપજ્જેય્યાથ, અપિચ ખો પન કારણ્ડવં નિદ્ધમથ, કસમ્બું અપકસ્સથ, તં કચવરભૂતં પુગ્ગલં કચવરમિવ અનપેક્ખા નિદ્ધમથ, કસટભૂતઞ્ચ નં ખત્તિયાદીનં મજ્ઝે પવિટ્ઠં પભિન્નપગ્ઘરિતકુટ્ઠં ચણ્ડાલં વિય અપકસ્સથ, હત્થે વા સીસે વા ગહેત્વા નિક્કડ્ઢથ. સેય્યથાપિ ¶ આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો તં પુગ્ગલં પાપધમ્મં બાહાય ગહેત્વા બહિદ્વારકોટ્ઠકા નિક્ખામેત્વા સૂચિઘટિકં અદાસિ, એવં અપકસ્સથાતિ દસ્સેતિ. કિં કારણા? સઙ્ઘારામો નામ સીલવન્તાનં કતો, ન દુસ્સીલાનં.

૨૮૫-૬. યતો એતદેવ તતો પલાપે વાહેથ, અસ્સમણે સમણમાનિને, યથા હિ પલાપા અન્તો તણ્ડુલરહિતાપિ બહિ થુસેહિ વીહી વિય દિસ્સન્તિ, એવં પાપભિક્ખૂ અન્તો સીલાદિવિરહિતાપિ બહિ કાસાવાદિપરિક્ખારેન ભિક્ખૂ વિય દિસ્સન્તિ. તસ્મા ‘‘પલાપા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તે પલાપે વાહેથ, ઓપુનાથ, વિધમથ પરમત્થતો અસ્સમણે વેસમત્તેન સમણમાનિને ¶ . એવં નિદ્ધમિત્વાન…પે… પતિસ્સતા. તત્થ કપ્પયવ્હોતિ કપ્પેથ, કરોથાતિ વુત્તં હોતિ. પતિસ્સતાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં સગારવા સપ્પતિસ્સા. તતો સમગ્ગા નિપકા, દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સથાતિ અથેવં તુમ્હે સુદ્ધા સુદ્ધેહિ સંવાસં કપ્પેન્તા, દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞતાય સમગ્ગા, અનુપુબ્બેન પરિપાકગતાય પઞ્ઞાય નિપકા, સબ્બસ્સેવિમસ્સ વટ્ટદુક્ખાદિનો દુક્ખસ્સ અન્તં કરિસ્સથાતિ અરહત્તનિકૂટેનેવ દેસનં નિટ્ઠપેસિ.

દેસનાપરિયોસાને તે પઞ્ચસતા કેવટ્ટપુત્તા સંવેગમાપજ્જિત્વા દુક્ખસ્સન્તકિરિયં પત્થયમાના ભગવતો સન્તિકે પબ્બજિત્વા નચિરસ્સેવ દુક્ખસ્સન્તં ¶ કત્વા ભગવતા સદ્ધિં આનેઞ્જવિહારસમાપત્તિધમ્મપરિભોગેન એકપરિભોગા અહેસું. સા ચ નેસં એવં ભગવતા સદ્ધિં એકપરિભોગતા ઉદાને વુત્તયસોજસુત્તવસેનેવ વેદિતબ્બાતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય કપિલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. બ્રાહ્મણધમ્મિકસુત્તવણ્ણના

એવં ¶ મે સુતન્તિ બ્રાહ્મણધમ્મિકસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? અયમેવ યાસ્સ નિદાને ‘‘અથ ખો સમ્બહુલા’’તિઆદિના નયેન વુત્તા. તત્થ ¶ સમ્બહુલાતિ બહૂ અનેકે. કોસલકાતિ કોસલરટ્ઠવાસિનો. બ્રાહ્મણમહાસાલાતિ જાતિયા બ્રાહ્મણા મહાસારતાય મહાસાલા. યેસં કિર નિદહિત્વા ઠપિતંયેવ અસીતિકોટિસઙ્ખ્યં ધનમત્થિ, તે ‘‘બ્રાહ્મણમહાસાલા’’તિ વુચ્ચન્તિ. ઇમે ચ તાદિસા, તેન વુત્તં ‘‘બ્રાહ્મણમહાસાલા’’તિ. જિણ્ણાતિ જજ્જરીભૂતા જરાય ખણ્ડિચ્ચાદિભાવમાપાદિતા. વુડ્ઢાતિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનં વુડ્ઢિમરિયાદં પત્તા. મહલ્લકાતિ જાતિમહલ્લકતાય સમન્નાગતા, ચિરકાલપ્પસુતાતિ વુત્તં હોતિ. અદ્ધગતાતિ અદ્ધાનં ગતા, દ્વે તયો રાજપરિવટ્ટે અતીતાતિ અધિપ્પાયો. વયો અનુપ્પત્તાતિ પચ્છિમવયં સમ્પત્તા. અપિચ જિણ્ણાતિ પોરાણા, ચિરકાલપ્પવત્તકુલન્વયાતિ વુત્તં હોતિ. વુડ્ઢાતિ સીલાચારાદિગુણવુડ્ઢિયુત્તા. મહલ્લકાતિ વિભવમહન્તતાય સમન્નાગતા મહદ્ધના મહાભોગા. અદ્ધગતાતિ મગ્ગપટિપન્ના બ્રાહ્મણાનં વતચરિયાદિમરિયાદં અવીતિક્કમ્મ ચરમાના. વયો અનુપ્પત્તાતિ જાતિવુડ્ઢભાવમ્પિ અન્તિમવયં અનુપ્પત્તાતિ એવમ્પેત્થ યોજના વેદિતબ્બા. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદિંસૂતિ ખમનીયાદીનિ પુચ્છન્તા અઞ્ઞમઞ્ઞં સમપ્પવત્તમોદા અહેસું. યાય ચ ‘‘કચ્ચિ ભોતો ગોતમસ્સ ખમનીયં, કચ્ચિ યાપનીયં, અપ્પાબાધં, અપ્પાતઙ્કં, બલં, લહુટ્ઠાનં, ફાસુવિહારો’’તિઆદિકાય કથાય સમ્મોદિંસુ, તં પીતિપામોજ્જસઙ્ખાતસમ્મોદજનનતો સમ્મોદિતું અરહતો ચ સમ્મોદનીયં, અત્થબ્યઞ્જનમધુરતાય સુચિરમ્પિ ¶ કાલં સારેતું નિરન્તરં પવત્તેતું અરહતો સરિતબ્બભાવતો ચ સારણીયં. સુય્યમાનસુખતો ચ સમ્મોદનીયં, અનુસ્સરિયમાનસુખતો સારણીયં, તથા બ્યઞ્જનપરિસુદ્ધતાય સમ્મોદનીયં, અત્થપરિસુદ્ધતાય સારણીયન્તિ એવં અનેકેહિ પરિયાયેહિ સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં ¶ વીતિસારેત્વા પરિયોસાપેત્વા નિટ્ઠાપેત્વા યેનત્થેન આગતા, તં પુચ્છિતુકામા એકમન્તં નિસીદિંસુ. તં –

‘‘ન પચ્છતો ન પુરતો, નાપિ આસન્નદૂરતો;

ન પસ્સે નાપિ પટિવાતે, ન ચાપિ ઓણતુણ્ણતે’’તિ. –

આદિના ¶ નયેન મઙ્ગલસુત્તવણ્ણનાયં વુત્તમેવ.

એવં એકમન્તં નિસિન્ના ખો તે બ્રાહ્મણમહાસાલા ભગવન્તં એતદવોચું – ‘‘કિં ત’’ન્તિ? ‘‘સન્દિસ્સન્તિ નુ ખો’’તિઆદિ. તં સબ્બં ઉત્તાનત્થમેવ. કેવલઞ્હેત્થ બ્રાહ્મણાનં બ્રાહ્મણધમ્મેતિ દેસકાલાદિધમ્મે છડ્ડેત્વા યો બ્રાહ્મણધમ્મો, તસ્મિંયેવ. તેન હિ બ્રાહ્મણાતિ યસ્મા મં તુમ્હે યાચિત્થ, તસ્મા બ્રાહ્મણા સુણાથ, સોતં ઓદહથ, સાધુકં મનસિ કરોથ, યોનિસો મનસિ કરોથ. તથા પયોગસુદ્ધિયા સુણાથ, આસયસુદ્ધિયા સાધુકં મનસિ કરોથ. અવિક્ખેપેન સુણાથ, પગ્ગહેન સાધુકં મનસિ કરોથાતિઆદિના નયેન એતેસં પદાનં પુબ્બે અવુત્તોપિ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો. અથ ભગવતા વુત્તં તં વચનં સમ્પટિચ્છન્તા ‘‘એવં ભો’’તિ ખો તે બ્રાહ્મણમહાસાલા ભગવતો પચ્ચસ્સોસું, ભગવતો વચનં અભિમુખા હુત્વા અસ્સોસું. અથ વા પટિસ્સુણિંસુ. ‘‘સુણાથ સાધુકં મનસિ કરોથા’’તિ વુત્તમત્થં કત્તુકામતાય પટિજાનિંસૂતિ વુત્તં હોતિ. અથ તેસં એવં પટિસ્સુતવતં ભગવા એતદવોચ – ‘‘કિં ત’’ન્તિ? ‘‘ઇસયો પુબ્બકા’’તિઆદિ.

૨૮૭. તત્થ પઠમગાથાય તાવ સઞ્ઞતત્તાતિ સીલસંયમેન સંયતચિત્તા. તપસ્સિનોતિ ઇન્દ્રિયસંવરતપયુત્તા. અત્તદત્થમચારિસુન્તિ મન્તજ્ઝેનબ્રહ્મવિહારભાવનાદિં અત્તનો અત્થં અકંસુ. સેસં પાકટમેવ.

૨૮૮. દુતિયગાથાદીસુપિ અયં સઙ્ખેપવણ્ણના – ન પસૂ બ્રાહ્મણાનાસુન્તિ પોરાણાનં બ્રાહ્મણાનં પસૂ ન આસું, ન તે પસુપરિગ્ગહમકંસુ. ન હિરઞ્ઞં ન ધાનિયન્તિ હિરઞ્ઞઞ્ચ ¶ બ્રાહ્મણાનં અન્તમસો જતુમાસકોપિ નાહોસિ ¶ , તથા વીહિસાલિયવગોધૂમાદિ પુબ્બણ્ણાપરણ્ણભેદં ધાનિયમ્પિ તેસં નાહોસિ. તે હિ નિક્ખિત્તજાતરૂપરજતા અસન્નિધિકારકાવ હુત્વા કેવલં સજ્ઝાયધનધઞ્ઞા અત્તનો મન્તજ્ઝેનસઙ્ખાતેનેવ ધનેન ધઞ્ઞેન ચ સમન્નાગતા અહેસું. યો ચાયં મેત્તાદિવિહારો સેટ્ઠત્તા અનુગામિકત્તા ચ બ્રહ્મનિધીતિ વુચ્ચતિ, તઞ્ચ બ્રહ્મં નિધિમપાલયું સદા તસ્સ ભાવનાનુયોગેન.

૨૮૯. એવં વિહારીનં યં નેસં પકતં આસિ, યં એતેસં પકતં એતે બ્રાહ્મણે ઉદ્દિસ્સ કતં અહોસિ. દ્વારભત્તં ઉપટ્ઠિતન્તિ ‘‘બ્રાહ્મણાનં દસ્સામા’’તિ સજ્જેત્વા તેહિ તેહિ દાયકેહિ અત્તનો અત્તનો ઘરદ્વારે ઠપિતભત્તં. સદ્ધાપકતન્તિ સદ્ધાય પકતં, સદ્ધાદેય્યન્તિ વુત્તં હોતિ. એસાનન્તિ એસન્તીતિ એસા, તેસં એસાનં, એસમાનાનં પરિયેસમાનાનન્તિ વુત્તં હોતિ. દાતવેતિ ¶ દાતબ્બં. તદમઞ્ઞિસુન્તિ તં અમઞ્ઞિંસુ, તં દ્વારે સજ્જેત્વા ઠપિતં ભત્તં સદ્ધાદેય્યં પરિયેસમાનાનં એતેસં બ્રાહ્મણાનં દાતબ્બં અમઞ્ઞિંસુ દાયકા જના, ન તતો પરં. અનત્થિકા હિ તે અઞ્ઞેન અહેસું, કેવલં ઘાસચ્છાદનપરમતાય સન્તુટ્ઠાતિ અધિપ્પાયો.

૨૯૦. નાનારત્તેહીતિ નાનાવિધરાગરત્તેહિ વત્થેહિ વિચિત્રત્થરણત્થતેહિ, સયનેહિ એકભૂમિકદ્વિભૂમિકાદિપાસાદવરેહિ. આવસથેહીતિ એવરૂપેહિ ઉપકરણેહિ. ફીતા જનપદા રટ્ઠા એકેકપ્પદેસભૂતા જનપદા ચ કેચિ કેચિ સકલરટ્ઠા ચ ‘‘નમો બ્રાહ્મણાન’’ન્તિ સાયં પાતં બ્રાહ્મણે દેવે વિય નમસ્સિંસુ.

૨૯૧. તે એવં નમસ્સિયમાના લોકેન અવજ્ઝા બ્રાહ્મણા આસું, ન કેવલઞ્ચ અવજ્ઝા, અજેય્યા વિહિંસિતુમ્પિ અનભિભવનીયત્તા અજેય્યા ચ અહેસું. કિં કારણા? ધમ્મરક્ખિતા, યસ્મા ધમ્મેન રક્ખિતા. તે હિ પઞ્ચ વરસીલધમ્મે રક્ખિંસુ, ‘‘ધમ્મો હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિ’’ન્તિ (જા. ૧.૧૦.૧૦૨; ૧.૧૫.૩૮૫) ધમ્મરક્ખિતા હુત્વા અવજ્ઝા અજેય્યા ચ અહેસુન્તિ ¶ અધિપ્પાયો. ન ને કોચિ નિવારેસીતિ તે બ્રાહ્મણે કુલાનં દ્વારેસુ સબ્બસો બાહિરેસુ ચ અબ્ભન્તરેસુ ચ સબ્બદ્વારેસુ યસ્મા તેસુ પિયસમ્મતેસુ વરસીલસમન્નાગતેસુ ¶ માતાપિતૂસુ વિય અતિવિસ્સત્થા મનુસ્સા અહેસું, તસ્મા ‘‘ઇદં નામ ઠાનં તયા ન પવિસિતબ્બ’’ન્તિ ન કોચિ નિવારેસિ.

૨૯૨. એવં ધમ્મરક્ખિતા કુલદ્વારેસુ અનિવારિતા ચરન્તા અટ્ઠ ચ ચત્તાલીસઞ્ચાતિ અટ્ઠચત્તાલીસં વસ્સાનિ કુમારભાવતો પભુતિ ચરણેન કોમારં બ્રહ્મચરિયં ચરિંસુ તે. યેપિ બ્રાહ્મણચણ્ડાલા અહેસું, કો પન વાદો બ્રહ્મસમાદીસૂતિ એવમેત્થ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો. એવં બ્રહ્મચરિયં ચરન્તા એવ હિ વિજ્જાચરણપરિયેટ્ઠિં અચરું બ્રાહ્મણા પુરે, ન અબ્રહ્મચારિનો હુત્વા. તત્થ વિજ્જાપરિયેટ્ઠીતિ મન્તજ્ઝેનં. વુત્તઞ્ચેતં ‘‘સો અટ્ઠચત્તાલીસ વસ્સાનિ કોમારં બ્રહ્મચરિયં ચરતિ મન્તે અધીયમાનો’’તિ (અ. નિ. ૫.૧૯૨). ચરણપરિયેટ્ઠીતિ સીલરક્ખણં. ‘‘વિજ્જાચરણપરિયેટ્ઠુ’’ન્તિપિ પાઠો, વિજ્જાચરણં પરિયેસિતું અચરુન્તિ અત્થો.

૨૯૩. યથાવુત્તઞ્ચ કાલં બ્રહ્મચરિયં ચરિત્વા તતો પરં ઘરાવાસં કપ્પેન્તાપિ ન બ્રાહ્મણા અઞ્ઞમગમું ખત્તિયં વા વેસ્સાદીસુ અઞ્ઞતરં વા, યે અહેસું દેવસમા વા મરિયાદા વાતિ અધિપ્પાયો. તથા સતં વા સહસ્સં વા દત્વા નપિ ભરિયં કિણિંસુ તે, સેય્યથાપિ એતરહિ એકચ્ચે કિણન્તિ. તે હિ ધમ્મેન દારં પરિયેસન્તિ. કથં? અટ્ઠચત્તાલીસં વસ્સાનિ બ્રહ્મચરિયં ¶ ચરિત્વા બ્રાહ્મણા કઞ્ઞાભિક્ખં આહિણ્ડન્તિ – ‘‘અહં અટ્ઠચત્તાલીસ વસ્સાનિ ચિણ્ણબ્રહ્મચરિયો, યદિ વયપ્પત્તા દારિકા અત્થિ, દેથ મે’’તિ. તતો યસ્સ વયપ્પત્તા દારિકા હોતિ, સો તં અલઙ્કરિત્વા નીહરિત્વા દ્વારે ઠિતસ્સેવ બ્રાહ્મણસ્સ હત્થે ઉદકં આસિઞ્ચન્તો ‘‘ઇમં તે, બ્રાહ્મણ, ભરિયં પોસાવનત્થાય દમ્મી’’તિ ¶ વત્વા દેતિ.

કસ્મા પન તે એવં ચિરં બ્રહ્મચરિયં ચરિત્વાપિ દારં પરિયેસન્તિ, ન યાવજીવં બ્રહ્મચારિનો હોન્તીતિ? મિચ્છાદિટ્ઠિવસેન. તેસઞ્હિ એવંદિટ્ઠિ હોતિ – ‘‘યો પુત્તં ન ઉપ્પાદેતિ, સો કુલવંસચ્છેદકરો હોતિ, તતો નિરયે પચ્ચતી’’તિ. ચત્તારો કિર અભાયિતબ્બં ભાયન્તિ ગણ્ડુપ્પાદો કિકી કુન્તની બ્રાહ્મણાતિ. ગણ્ડુપ્પાદા કિર મહાપથવિયા ખયભયેન ¶ મત્તભોજિનો હોન્તિ, ન બહું મત્તિકં ખાદન્તિ. કિકી સકુણિકા આકાસપતનભયેન અણ્ડસ્સ ઉપરિ ઉત્તાના સેતિ. કુન્તની સકુણિકા પથવિકમ્પનભયેન પાદેહિ ભૂમિં ન સુટ્ઠુ અક્કમતિ. બ્રાહ્મણા કુલવંસૂપચ્છેદભયેન દારં પરિયેસન્તિ. આહ ચેત્થ –

‘‘ગણ્ડુપ્પાદો કિકી ચેવ, કુન્તી બ્રાહ્મણધમ્મિકો;

એતે અભયં ભાયન્તિ, સમ્મૂળ્હા ચતુરો જના’’તિ.

એવં ધમ્મેન દારં પરિયેસિત્વાપિ ચ સમ્પિયેનેવ સંવાસં સઙ્ગન્ત્વા સમરોચયું, સમ્પિયેનેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં પેમેનેવ કાયેન ચ ચિત્તેન ચ મિસ્સીભૂતા સઙ્ઘટિતા સંસટ્ઠા હુત્વા સંવાસં સમરોચયું, ન અપ્પિયેન ન નિગ્ગહેન ચાતિ વુત્તં હોતિ.

૨૯૪. એવં સમ્પિયેનેવ સંવાસં કરોન્તાપિ ચ અઞ્ઞત્ર તમ્હાતિ, યો સો ઉતુસમયો, યમ્હિ સમયે બ્રાહ્મણી બ્રાહ્મણેન ઉપગન્તબ્બા, અઞ્ઞત્ર તમ્હા સમયા ઠપેત્વા તં સમયં ઉતુતો વિરતં ઉતુવેરમણિં પતિ ભરિયં, યાવ પુન સો સમયો આગચ્છતિ, તાવ અટ્ઠત્વા અન્તરાયેવ. મેથુનં ધમ્મન્તિ મેથુનાય ધમ્માય. સમ્પદાનવચનપત્તિયા કિરેતં ઉપયોગવચનં. નાસ્સુ ગચ્છન્તીતિ નેવ ગચ્છન્તિ. બ્રાહ્મણાતિ યે હોન્તિ દેવસમા ચ મરિયાદા ચાતિ અધિપ્પાયો.

૨૯૫. અવિસેસેન પન સબ્બેપિ બ્રહ્મચરિયઞ્ચ…પે… અવણ્ણયું. તત્થ બ્રહ્મચરિયન્તિ મેથુનવિરતિ. સીલન્તિ સેસાનિ ચત્તારિ સિક્ખાપદાનિ. અજ્જવન્તિ ઉજુભાવો, અત્થતો અસઠતા ¶ અમાયાવિતા ચ. મદ્દવન્તિ ¶ મુદુભાવો, અત્થતો અત્થદ્ધતા અનતિમાનિતા ચ. તપોતિ ઇન્દ્રિયસંવરો. સોરચ્ચન્તિ સુરતભાવો સુખસીલતા અપ્પટિકૂલસમાચારતા. અવિહિંસાતિ પાણિઆદીહિ અવિહેસિકજાતિકતા સકરુણભાવો. ખન્તીતિ અધિવાસનક્ખન્તિ. ઇચ્ચેતે ગુણે અવણ્ણયું. યેપિ નાસક્ખિંસુ સબ્બસો પટિપત્તિયા આરાધેતું, તેપિ તત્થ સારદસ્સિનો હુત્વા વાચાય વણ્ણયિંસુ પસંસિંસુ.

૨૯૬. એવં વણ્ણેન્તાનઞ્ચ યો નેસં…પે… નાગમા, યો એતેસં બ્રાહ્મણાનં પરમો બ્રહ્મા અહોસિ, બ્રહ્મસમો નામ ઉત્તમો બ્રાહ્મણો ¶ અહોસિ, દળ્હેન પરક્કમેન સમન્નાગતત્તા દળ્હપરક્કમો. સ વાતિ વિભાવને વા-સદ્દો, તેન સો એવરૂપો બ્રાહ્મણોતિ તમેવ વિભાવેતિ. મેથુનં ધમ્મન્તિ મેથુનસમાપત્તિં. સુપિનન્તેપિ નાગમાતિ સુપિનેપિ ન અગમાસિ.

૨૯૭. તતો તસ્સ વત્તં…પે… અવણ્ણયું. ઇમાય ગાથાય નવમગાથાય વુત્તગુણેયેવ આદિઅન્તવસેન નિદ્દિસન્તો દેવસમે બ્રાહ્મણે પકાસેતિ. તે હિ વિઞ્ઞુજાતિકા પણ્ડિતા તસ્સ બ્રહ્મસમસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ વત્તં અનુસિક્ખન્તિ પબ્બજ્જાય ઝાનભાવનાય ચ, તે ચ ઇમે બ્રહ્મચરિયાદિગુણે પટિપત્તિયા એવ વણ્ણયન્તીતિ. તે સબ્બેપિ બ્રાહ્મણા પઞ્ચકનિપાતે દોણસુત્તે (અ. નિ. ૫.૧૯૨) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા.

૨૯૮. ઇદાનિ મરિયાદે બ્રાહ્મણે દસ્સેન્તો આહ – ‘‘તણ્ડુલં સયન’’ન્તિ. તસ્સત્થો – તેસુ યે હોન્તિ મરિયાદા, તે બ્રાહ્મણા સચે યઞ્ઞં કપ્પેતુકામા હોન્તિ, અથ આમકધઞ્ઞપટિગ્ગહણા પટિવિરતત્તા નાનપ્પકારકં તણ્ડુલઞ્ચ, મઞ્ચપીઠાદિભેદં સયનઞ્ચ, ખોમાદિભેદં વત્થઞ્ચ, ગોસપ્પિતિલતેલાદિભેદં સપ્પિતેલઞ્ચ યાચિય ધમ્મેન, ‘‘ઉદ્દિસ્સ અરિયા તિટ્ઠન્તિ, એસા અરિયાન યાચના’’તિ એવં વુત્તેન ઉદ્દિસ્સઠાનસઙ્ખાતેન ધમ્મેન યાચિત્વા, અથ યો યં ઇચ્છતિ દાતું, તેન તં દિન્નતણ્ડુલાદિં સમોધાનેત્વા સંકડ્ઢિત્વા. ‘‘સમુદાનેત્વા’’તિપિ પાઠો, એકોયેવત્થો. તતો યઞ્ઞમકપ્પયુન્તિ તતો ગહેત્વા દાનમકંસુ ¶ .

૨૯૯. કરોન્તા ચ એવમેતસ્મિં ઉપટ્ઠિતસ્મિં દાનસઙ્ખાતે યઞ્ઞસ્મિં નાસ્સુ ગાવો હનિંસુ તે, ન તે ગાવિયો હનિંસુ. ગાવીમુખેન ચેત્થ સબ્બપાણા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. કિંકારણા ન હનિંસૂતિ? બ્રહ્મચરિયાદિગુણયુત્તત્તા. અપિચ વિસેસતો યથા માતા…પે… નાસ્સુ ગાવો હનિંસુ તે. તત્થ યાસુ જાયન્તિ ઓસધાતિ યાસુ પિત્તાદીનં ભેસજ્જભૂતા પઞ્ચ ગોરસા જાયન્તિ.

૩૦૦. અન્નદાતિઆદીસુ ¶ યસ્મા પઞ્ચ ગોરસે પરિભુઞ્જન્તાનં ખુદા વૂપસમ્મતિ, બલં વડ્ઢતિ, છવિવણ્ણો વિપ્પસીદતિ, કાયિકમાનસિકં સુખં ઉપ્પજ્જતિ ¶ , તસ્મા અન્નદા બલદા વણ્ણદા સુખદા ચેતાતિ વેદિતબ્બા. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

૩૦૧. એવં તે યઞ્ઞેસુ ગાવો અહનન્તા પુઞ્ઞપ્પભાવાનુગ્ગહિતસરીરા સુખુમાલા…પે… સુખમેધિત્થ યં પજા. તત્થ સુખુમાલા મુદુતલુણહત્થપાદાદિતાય, મહાકાયા આરોહપરિણાહસમ્પત્તિયા, વણ્ણવન્તો સુવણ્ણવણ્ણતાય સણ્ઠાનયુત્તતાય ચ, યસસ્સિનો લાભપરિવારસમ્પદાય. સેહિ ધમ્મેહીતિ સકેહિ ચારિત્તેહિ. કિચ્ચાકિચ્ચેસુ ઉસ્સુકાતિ કિચ્ચેસુ ‘‘ઇદં કાતબ્બં’’, અકિચ્ચેસુ ‘‘ઇદં ન કાતબ્બ’’ન્તિ ઉસ્સુક્કમાપન્ના હુત્વાતિ અત્થો. એવં તે પોરાણા બ્રાહ્મણા એવરૂપા હુત્વા દસ્સનીયા પસાદનીયા લોકસ્સ પરમદક્ખિણેય્યા ઇમાય પટિપત્તિયા યાવ લોકે અવત્તિંસુ, તાવ વિગતઈતિભયુપદ્દવા હુત્વા નાનપ્પકારકં સુખં એધિત્થ પાપુણિ, સુખં વા એધિત્થ સુખં વુડ્ઢિં અગમાસિ. અયં પજાતિ સત્તલોકં નિદસ્સેતિ.

૩૦૨-૩. કાલચ્ચયેન પન સમ્ભિન્નમરિયાદભાવં આપજ્જિતુકામાનં તેસં આસિ વિપલ્લાસો…પે… ભાગસો મિતે. તત્થ વિપલ્લાસોતિ વિપરીતસઞ્ઞા. અણુતો અણુન્તિ લામકટ્ઠેન પરિત્તટ્ઠેન અપ્પસ્સાદટ્ઠેન અણુભૂતતો કામગુણતો ઉપ્પન્નં ઝાનસામઞ્ઞનિબ્બાનસુખાનિ ઉપનિધાય સઙ્ખ્યમ્પિ અનુપગમનેન અણું કામસુખં, લોકુત્તરસુખં વા ઉપનિધાય અણુભૂતતો અત્તના પટિલદ્ધલોકિયસમાપત્તિસુખતો અણું અપ્પકતોપિ અપ્પકં કામસુખં દિસ્વાતિ અધિપ્પાયો. રાજિનો ચાતિ રઞ્ઞો ચ. વિયાકારન્તિ સમ્પત્તિં. આજઞ્ઞસંયુત્તેતિ અસ્સાજાનીયસંયુત્તે. સુકતેતિ દારુકમ્મલોહકમ્મેન સુનિટ્ઠિતે. ચિત્તસિબ્બનેતિ સીહચમ્માદીહિ અલઙ્કરણવસેન ¶ ચિત્રસિબ્બને. નિવેસનેતિ ઘરવત્થૂનિ. નિવેસેતિ તત્થ પતિટ્ઠાપિતઘરાનિ. વિભત્તેતિ આયામવિત્થારવસેન વિભત્તાનિ. ભાગસો મિતેતિ અઙ્ગણદ્વારપાસાદકૂટાગારાદિવસેન કોટ્ઠાસં કોટ્ઠાસં કત્વા મિતાનિ. કિં વુત્તં હોતિ? તેસં બ્રાહ્મણાનં અણુતો અણુસઞ્ઞિતં કામસુખઞ્ચ રઞ્ઞો બ્યાકારઞ્ચ અલઙ્કતનારિયો ચ વુત્તપ્પકારે રથે ચ નિવેસને નિવેસે ચ દિસ્વા દુક્ખેસુયેવ એતેસુ વત્થૂસુ ‘‘સુખ’’ન્તિ પવત્તત્તા પુબ્બે પવત્તનેક્ખમ્મસઞ્ઞાવિપલ્લાસસઙ્ખાતા વિપરીતસઞ્ઞા આસિ.

૩૦૪. તે ¶ એવં વિપરીતસઞ્ઞા હુત્વા ગોમણ્ડલપરિબ્યૂળ્હં…પે… બ્રાહ્મણા. તત્થ ગોમણ્ડલપરિબ્યૂળ્હન્તિ ગોયૂથેહિ પરિકિણ્ણં. નારીવરગણાયુતન્તિ વરનારીગણસંયુત્તં. ઉળારન્તિ વિપુલં ¶ . માનુસં ભોગન્તિ મનુસ્સાનં નિવેસનાદિભોગવત્થું. અભિજ્ઝાયિંસૂતિ ‘‘અહો વતિદં અમ્હાકં અસ્સા’’તિ તણ્હં વડ્ઢેત્વા અભિપત્થયમાના ઝાયિંસુ.

૩૦૫. એવં અભિજ્ઝાયન્તા ચ ‘‘એતે મનુસ્સા સુન્હાતા સુવિલિત્તા કપ્પિતકેસમસ્સૂ આમુત્તમણિઆભરણા પઞ્ચહિ કામગુણેહિ પરિચારેન્તિ, મયં પન એવં તેહિ નમસ્સિયમાનાપિ સેદમલકિલિટ્ઠગત્તા પરૂળ્હકચ્છનખલોમા ભોગરહિતા પરમકારુઞ્ઞતં પત્તા વિહરામ. એતે ચ હત્થિક્ખન્ધઅસ્સપિટ્ઠિસિવિકાસુવણ્ણરથાદીહિ વિચરન્તિ, મયં પાદેહિ. એતે દ્વિભૂમિકાદિપાસાદતલેસુ વસન્તિ, મયં અરઞ્ઞરુક્ખમૂલાદીસુ. એતે ચ ગોનકાદીહિ અત્થરણેહિ અત્થતાસુ વરસેય્યાસુ સયન્તિ, મયં તટ્ટિકાચમ્મખણ્ડાદીનિ અત્થરિત્વા ભૂમિયં. એતે નાનારસાનિ ભોજનાનિ ભુઞ્જન્તિ, મયં ઉઞ્છાચરિયાય યાપેમ. કથં નુ ખો મયમ્પિ એતેહિ સદિસા ભવેય્યામા’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ધનં ઇચ્છિતબ્બં, ન સક્કા ધનરહિતેહિ અયં સમ્પત્તિ પાપુણિતુ’’ન્તિ ચ અવધારેત્વા વેદે ભિન્દિત્વા ધમ્મયુત્તે પુરાણમન્તે નાસેત્વા અધમ્મયુત્તે કૂટમન્તે ગન્થેત્વા ધનત્થિકા ઓક્કાકરાજાનમુપસઙ્કમ્મ સોત્થિવચનાદીનિ પયુઞ્જિત્વા ‘‘અમ્હાકં, મહારાજ, બ્રાહ્મણવંસે પવેણિયા આગતં પોરાણમન્તપદં અત્થિ, તં મયં આચરિયમુટ્ઠિતાય ¶ ન કસ્સચિ ભણિમ્હા, તં મહારાજા સોતુમરહતી’’તિ ચ વત્વા અસ્સમેધાદિયઞ્ઞં વણ્ણયિંસુ. વણ્ણયિત્વા ચ રાજાનં ઉસ્સાહેન્તા ‘‘યજ, મહારાજ, એવં પહૂતધનધઞ્ઞો ત્વં, નત્થિ તે યઞ્ઞસમ્ભારવેકલ્લં, એવઞ્હિ તે યજતો સત્તકુલપરિવટ્ટા સગ્ગે ઉપ્પજ્જિસ્સન્તી’’તિ અવોચું. તેન નેસં તં પવત્તિં દસ્સેન્તો આહ ભગવા ‘‘તે તત્થ મન્તે…પે… બહુ તે ધન’’ન્તિ.

તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં, યં ભોગમભિજ્ઝાયિંસુ, તન્નિમિત્તન્તિ વુત્તં હોતિ. નિમિત્તત્થે હિ એતં ભુમ્મવચનં. તદુપાગમુન્તિ તદા ઉપાગમું. પહૂતધનધઞ્ઞોસીતિ પહૂતધનધઞ્ઞો ભવિસ્સસિ, અભિસમ્પરાયન્તિ અધિપ્પાયો. આસંસાયઞ્હિ અનાગતેપિ વત્તમાનવચનં ઇચ્છન્તિ સદ્દકોવિદા. યજસ્સૂતિ ¶ યજાહિ. વિત્તં ધનન્તિ જાતરૂપાદિરતનમેવ વિત્તિકારણતો વિત્તં, સમિદ્ધિકારણતો ધનન્તિ વુત્તં. અથ વા વિત્તન્તિ વિત્તિકારણભૂતમેવ આભરણાદિ ઉપકરણં, યં ‘‘પહૂતવિત્તૂપકરણો’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૩૩૧) આગચ્છતિ. ધનન્તિ હિરઞ્ઞસુવણ્ણાદિ. કિં વુત્તં હોતિ? તે બ્રાહ્મણા મન્તે ગન્થેત્વા તદા ઓક્કાકં ઉપાગમું. કિન્તિ? ‘‘મહારાજ, બહૂ તે વિત્તઞ્ચ ધનઞ્ચ, યજસ્સુ, આયતિમ્પિ પહૂતધનધઞ્ઞો ભવિસ્સસી’’તિ.

૩૦૬. એવં કારણં વત્વા સઞ્ઞાપેન્તેહિ તતો ચ રાજા…પે… અદા ધનં. તત્થ સઞ્ઞત્તોતિ ¶ ઞાપિતો. રથેસભોતિ મહારથેસુ ખત્તિયેસુ અકમ્પિયટ્ઠેન ઉસભસદિસો. ‘‘અસ્સમેધ’’ન્તિઆદીસુ અસ્સમેત્થ મેધન્તીતિ અસ્સમેધો, દ્વીહિ પરિયઞ્ઞેહિ યજિતબ્બસ્સ એકવીસતિયૂપસ્સ ઠપેત્વા ભૂમિઞ્ચ પુરિસે ચ અવસેસસબ્બવિભવદક્ખિણસ્સ યઞ્ઞસ્સેતં અધિવચનં. પુરિસમેત્થ મેધન્તીતિ પુરિસમેધો, ચતૂહિ પરિયઞ્ઞેહિ યજિતબ્બસ્સ સદ્ધિં ભૂમિયા અસ્સમેધે વુત્તવિભવદક્ખિણસ્સ યઞ્ઞસ્સેતં અધિવચનં. સમ્મમેત્થ પાસન્તીતિ સમ્માપાસો, દિવસે દિવસે સમ્મં ખિપિત્વા તસ્સ પતિતોકાસે વેદિં કત્વા સંહારિમેહિ યૂપાદીહિ સરસ્સતિનદિયા નિમુગ્ગોકાસતો પભુતિ પટિલોમં ગચ્છન્તેન ¶ યજિતબ્બસ્સ સત્રયાગસ્સેતં અધિવચનં. વાજમેત્થ પિવન્તીતિ વાજપેય્યો. એકેન પરિયઞ્ઞેન સત્તરસહિ પસૂહિ યજિતબ્બસ્સ બેલુવયૂપસ્સ સત્તરસકદક્ખિણસ્સ યઞ્ઞસ્સેતં અધિવચનં. નત્થિ એત્થ અગ્ગળાતિ નિરગ્ગળો, નવહિ પરિયઞ્ઞેહિ યજિતબ્બસ્સ સદ્ધિં ભૂમિયા ચ પુરિસેહિ ચ અસ્સમેધે વુત્તવિભવદક્ખિણસ્સ સબ્બમેધપરિયાયનામસ્સ અસ્સમેધવિકપ્પસ્સેતં અધિવચનં. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

૩૦૭-૮. ઇદાનિ યં વુત્તં ‘‘બ્રાહ્મણાનમદા ધન’’ન્તિ, તં દસ્સેન્તો ‘‘ગાવો સયનઞ્ચા’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. સો હિ રાજા ‘‘દીઘરત્તં લૂખાહારેન કિલન્તા પઞ્ચ ગોરસે પરિભુઞ્જન્તૂ’’તિ નેસં સપુઙ્ગવાનિ ગોયૂથાનેવ અદાસિ, તથા ‘‘દીઘરત્તં થણ્ડિલસાયિતાય થૂલસાટકનિવાસનેન ¶ એકસેય્યાય પાદચારેન રુક્ખમૂલાદિવાસેન ચ કિલન્તા ગોનકાદિઅત્થતવરસયનાદીસુ સુખં અનુભોન્તૂ’’તિ નેસં મહગ્ઘાનિ સયનાદીનિ ચ અદાસિ. એવમેતં નાનપ્પકારકં અઞ્ઞઞ્ચ હિરઞ્ઞસુવણ્ણાદિધનં અદાસિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘ગાવો સયનઞ્ચ વત્થઞ્ચ…પે… બ્રાહ્મણાનમદા ધન’’ન્તિ.

૩૦૯-૧૦. એવં તસ્સ રઞ્ઞો સન્તિકા તે ચ તત્થ…પે… પુન મુપાગમું. કિં વુત્તં હોતિ? તસ્સ રઞ્ઞો સન્તિકા તે બ્રાહ્મણા તેસુ યાગેસુ ધનં લભિત્વા દીઘરત્તં દિવસે દિવસે એવમેવ ઘાસચ્છાદનં પરિયેસિત્વા નાનપ્પકારકં વત્થુકામ સન્નિધિં સમરોચયું. તતો તેસં ઇચ્છાવતિણ્ણાનં ખીરાદિપઞ્ચગોરસસ્સાદવસેન રસતણ્હાય ઓતિણ્ણચિત્તાનં ‘‘ખીરાદીનિપિ તાવ ગુન્નં સાદૂનિ, અદ્ધા ઇમાસં મંસં સાદુતરં ભવિસ્સતી’’તિ એવં મંસં પટિચ્ચ ભિય્યો તણ્હા પવડ્ઢથ. તતો ચિન્તેસું – ‘‘સચે મયં મારેત્વા ખાદિસ્સામ, ગારય્હા ભવિસ્સામ, યંનૂન મન્તે ગન્થેય્યામા’’તિ. અથ પુનપિ વેદં ભિન્દિત્વા તદનુરૂપે તે તત્થ મન્તે ગન્થેત્વા તે બ્રાહ્મણા તન્નિમિત્તં ¶ કૂટમન્તે ગન્થેત્વા ઓક્કાકરાજાનં પુન ઉપાગમિંસુ. ઇમમત્થં ભાસમાના ‘‘યથા આપો ચ…પે… બહુ તે ધન’’ન્તિ.

કિં ¶ વુત્તં હોતિ? અમ્હાકં, મહારાજ, મન્તેસુ એતદાગતં યથા આપો હત્થધોવનાદિસબ્બકિચ્ચેસુ પાણીનં ઉપયોગં ગચ્છતિ, નત્થિ તેસં તતોનિદાનં પાપં. કસ્મા? યસ્મા પરિક્ખારો સો હિ પાણિનં, ઉપકરણત્થાય ઉપ્પન્નોતિ અધિપ્પાયો. યથા ચાયં મહાપથવી ગમનટ્ઠાનાદિસબ્બકિચ્ચેસુ કહાપણસઙ્ખાતં હિરઞ્ઞં સુવણ્ણરજતાદિભેદં ધનં, યવગોધૂમાદિભેદં ધાનિયઞ્ચ, સંવોહારાદિસબ્બકિચ્ચેસુ ઉપયોગં ગચ્છતિ, એવં ગાવો મનુસ્સાનં સબ્બકિચ્ચેસુ ઉપયોગગમનત્થાય ઉપ્પન્ના. તસ્મા એતા હનિત્વા નાનપ્પકારકે યાગે યજસ્સુ બહુ તે વિત્તં, યજસ્સુ બહુ તે ધનન્તિ.

૩૧૧-૧૨. એવં પુરિમનયેનેવ તતો ચ રાજા…પે… અઘાતયિ, યં તતો પુબ્બે કઞ્ચિ સત્તં ન પાદા…પે… ઘાતયિ. તદા કિર બ્રાહ્મણા યઞ્ઞાવાટં ગાવીનં પૂરેત્વા મઙ્ગલઉસભં બન્ધિત્વા રઞ્ઞો મૂલં નેત્વા ‘‘મહારાજ, ગોમેધયઞ્ઞં યજસ્સુ, એવં તે બ્રહ્મલોકસ્સ મગ્ગો વિસુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ ¶ આહંસુ. રાજા કતમઙ્ગલકિચ્ચો ખગ્ગં ગહેત્વા પુઙ્ગવેન સહ અનેકસતસહસ્સા ગાવો મારેસિ. બ્રાહ્મણા યઞ્ઞાવાટે મંસાનિ છિન્દિત્વા ખાદિંસુ, પીતકોદાતરત્તકમ્બલે ચ પારુપિત્વા મારેસું. તદુપાદાય કિર ગાવો પારુતે દિસ્વા ઉબ્બિજ્જન્તિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘ન પાદા…પે… ઘાતયી’’તિ.

૩૧૩. તતો દેવાતિ એવં તસ્મિં રાજિનિ ગાવિયો ઘાતેતુમારદ્ધે અથ તદનન્તરમેવ તં ગોઘાતકં દિસ્વા એતે ચાતુમહારાજિકાદયો દેવા ચ, પિતરોતિ બ્રાહ્મણેસુ લદ્ધવોહારા બ્રહ્માનો ચ, સક્કો દેવાનમિન્દો ચ, પબ્બતપાદનિવાસિનો દાનવયક્ખસઞ્ઞિતા અસુરરક્ખસા ચ ‘‘અધમ્મો અધમ્મો’’તિ એવં વાચં નિચ્છારેન્તા ‘‘ધિ મનુસ્સા, ધિ મનુસ્સા’’તિ ચ વદન્તા પક્કન્દું. એવં ભૂમિતો પભુતિ સો સદ્દો મુહુત્તેન યાવ બ્રહ્મલોકા અગમાસિ, એકધિક્કારપરિપુણ્ણો લોકો અહોસિ. કિં કારણં? યં સત્થં નિપતી ગવે, યસ્મા ગાવિમ્હિ સત્થં નિપતીતિ વુત્તં હોતિ.

૩૧૪. ન કેવલઞ્ચ દેવાદયો પક્કન્દું, અયમઞ્ઞોપિ લોકે અનત્થો ¶ ઉદપાદિ – યે હિ તે તયો રોગા પુરે આસું, ઇચ્છા અનસનં જરા, કિઞ્ચિ કિઞ્ચિદેવ પત્થનતણ્હા ચ ખુદા ચ પરિપાકજરા ચાતિ વુત્તં હોતિ. તે પસૂનઞ્ચ સમારમ્ભા, અટ્ઠાનવુતિમાગમું, ચક્ખુરોગાદિના ભેદેન અટ્ઠનવુતિભાવં પાપુણિંસૂતિ અત્થો.

૩૧૫. ઇદાનિ ભગવા તં પસુસમારમ્ભં નિન્દન્તો આહ ‘‘એસો અધમ્મો’’તિ. તસ્સત્થો એસો ¶ પસુસમારમ્ભસઙ્ખાતો કાયદણ્ડાદીનં તિણ્ણં દણ્ડાનં અઞ્ઞતરદણ્ડભૂતો ધમ્મતો અપેતત્તા અધમ્મો ઓક્કન્તો અહુ, પવત્તો આસિ, સો ચ ખો તતો પભુતિ પવત્તત્તા પુરાણો, યસ્સ ઓક્કમનતો પભુતિ કેનચિ પાદાદિના અહિંસનતો અદૂસિકાયો ગાવો હઞ્ઞન્તિ. યા ઘાતેન્તા ધમ્મા ધંસન્તિ ચવન્તિ પરિહાયન્તિ યાજકા યઞ્ઞયાજિનો જનાતિ.

૩૧૬. એવમેસો અણુધમ્મોતિ એવં એસો લામકધમ્મો હીનધમ્મો, અધમ્મોતિ વુત્તં હોતિ. યસ્મા વા એત્થ દાનધમ્મોપિ અપ્પકો અત્થિ ¶ , તસ્મા તં સન્ધાયાહ ‘‘અણુધમ્મો’’તિ. પોરાણોતિ તાવ ચિરકાલતો પભુતિ પવત્તત્તા પોરાણો. વિઞ્ઞૂહિ પન ગરહિતત્તા વિઞ્ઞૂગરહિતોતિ વેદિતબ્બો. યસ્મા ચ વિઞ્ઞુગરહિતો, તસ્મા યત્થ એદિસકં પસ્સતિ, યાજકં ગરહતી જનો. કથં? ‘‘અબ્બુદં બ્રાહ્મણેહિ ઉપ્પાદિતં, ગાવો વધિત્વા મંસં ખાદન્તી’’તિ એવમાદીનિ વત્વાતિ અયમેત્થ અનુસ્સવો.

૩૧૭. એવં ધમ્મે વિયાપન્નેતિ એવં પોરાણે બ્રાહ્મણધમ્મે નટ્ઠે. ‘‘વિયાવત્તે’’તિપિ પાઠો, વિપરિવત્તિત્વા અઞ્ઞથા ભૂતેતિ અત્થો. વિભિન્ના સુદ્દવેસ્સિકાતિ પુબ્બે સમગ્ગા વિહરન્તા સુદ્દા ચ વેસ્સા ચ તે વિભિન્ના. પુથૂ વિભિન્ના ખત્તિયાતિ ખત્તિયાપિ બહૂ અઞ્ઞમઞ્ઞં ભિન્ના. પતિં ભરિયાવમઞ્ઞથાતિ ભરિયા ચ ઘરાવાસત્થં ઇસ્સરિયબલે ઠપિતા પુત્તબલાદીહિ ઉપેતા હુત્વા પતિં અવમઞ્ઞથ, પરિભવિ અવમઞ્ઞિ ન સક્કચ્ચં ઉપટ્ઠાસિ.

૩૧૮. એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં વિભિન્ના સમાના ખત્તિયા બ્રહ્મબન્ધૂ ચ…પે… કામાનં વસમન્વગુન્તિ. ખત્તિયા ચ બ્રાહ્મણા ચ યે ચઞ્ઞે વેસ્સસુદ્દા યથા સઙ્કરં નાપજ્જન્તિ, એવં અત્તનો અત્તનો ગોત્તેન રક્ખિતત્તા ગોત્તરક્ખિતા. તે સબ્બેપિ તં જાતિવાદં નિરંકત્વા, ‘‘અહં ખત્તિયો, અહં બ્રાહ્મણો’’તિ એતં સબ્બમ્પિ નાસેત્વા ¶ પઞ્ચકામગુણસઙ્ખાતાનં કામાનં વસં અન્વગું આસત્તં પાપુણિંસુ, કામહેતુ ન કિઞ્ચિ અકત્તબ્બં નાકંસૂતિ વુત્તં હોતિ.

એવમેત્થ ભગવા ‘‘ઇસયો પુબ્બકા’’તિઆદીહિ નવહિ ગાથાહિ પોરાણાનં બ્રાહ્મણાનં વણ્ણં ભાસિત્વા ‘‘યો નેસં પરમો’’તિ ગાથાય બ્રહ્મસમં, ‘‘તસ્સ વત્તમનુસિક્ખન્તા’’તિ ગાથાય દેવસમં, ‘‘તણ્ડુલં સયન’’ન્તિઆદિકાહિ ચતૂહિ ગાથાહિ મરિયાદં, ‘‘તેસં આસિ વિપલ્લાસો’’તિઆદીહિ સત્તરસહિ ગાથાહિ સમ્ભિન્નમરિયાદં, તસ્સ વિપ્પટિપત્તિયા દેવાદીનં પક્કન્દનાદિદીપનત્થઞ્ચ દસ્સેત્વા દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. બ્રાહ્મણચણ્ડાલો પન ઇધ અવુત્તોયેવ. કસ્મા? યસ્મા વિપત્તિયા અકારણં. બ્રાહ્મણધમ્મસમ્પત્તિયા હિ બ્રહ્મસમદેવસમમરિયાદા કારણં ¶ ¶ હોન્તિ, વિપત્તિયા સમ્ભિન્નમરિયાદો. અયં પન દોણસુત્તે (અ. નિ. ૫.૧૯૨) વુત્તપ્પકારો બ્રાહ્મણચણ્ડાલો બ્રાહ્મણધમ્મવિપત્તિયાપિ અકારણં. કસ્મા? વિપન્ને ધમ્મે ઉપ્પન્નત્તા. તસ્મા તં અદસ્સેત્વાવ દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. એતરહિ પન સોપિ બ્રાહ્મણચણ્ડાલો દુલ્લભો. એવમયં બ્રાહ્મણાનં ધમ્મો વિનટ્ઠો. તેનેવાહ દોણો બ્રાહ્મણો – ‘‘એવં સન્તે મયં, ભો ગોતમ, બ્રાહ્મણચણ્ડાલમ્પિ ન પૂરેમા’’તિ. સેસમેત્થ વુત્તનયમેવ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય બ્રાહ્મણધમ્મિકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. ધમ્મસુત્ત-(નાવાસુત્ત)-વણ્ણના

૩૧૯. યસ્મા ¶ હિ ધમ્મન્તિ ધમ્મસુત્તં, ‘‘નાવાસુત્ત’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ. કા ઉપ્પત્તિ? ઇદં સુત્તં આયસ્મન્તં સારિપુત્તત્થેરં આરબ્ભ વુત્તં. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન દ્વિન્નં અગ્ગસાવકાનં ઉપ્પત્તિતો પભુતિ વેદિતબ્બો. સેય્યથિદં – અનુપ્પન્ને ¶ કિર ભગવતિ દ્વે અગ્ગસાવકા એકં અસઙ્ખ્યેય્યં કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ પારમિયો પૂરેત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તા. તેસં પઠમો ચવિત્વા રાજગહસ્સ અવિદૂરે ઉપતિસ્સગામો નામ બ્રાહ્મણાનં ભોગગામો અત્થિ, તત્થ સટ્ઠિઅધિકપઞ્ચકોટિસતધનવિભવસ્સ ગામસામિનો બ્રાહ્મણસ્સ રૂપસારી નામ બ્રાહ્મણી, તસ્સા કુચ્છિયં પટિસન્ધિં અગ્ગહેસિ. દુતિયો તસ્સેવાવિદૂરે કોલિતગામો નામ બ્રાહ્મણાનં ભોગગામો અત્થિ. તત્થ તથારૂપવિભવસ્સેવ ગામસામિનો બ્રાહ્મણસ્સ મોગ્ગલ્લાની નામ બ્રાહ્મણી, તસ્સા કુચ્છિયં તં દિવસમેવ પટિસન્ધિં અગ્ગહેસિ. એવં તેસં એકદિવસમેવ પટિસન્ધિગ્ગહણઞ્ચ ગબ્ભવુટ્ઠાનઞ્ચ અહોસિ. એકદિવસેયેવ ચ નેસં એકસ્સ ઉપતિસ્સગામે જાતત્તા ઉપતિસ્સો, એકસ્સ કોલિતગામે જાતત્તા કોલિતોતિ નામમકંસુ.

તે ¶ સહપંસું કીળન્તા સહાયકા અનુપુબ્બેન વુડ્ઢિં પાપુણિંસુ, એકમેકસ્સ ચ પઞ્ચપઞ્ચમાણવકસતાનિ પરિવારા અહેસું. તે ઉય્યાનં વા નદીતિત્થં વા ગચ્છન્તા સપરિવારાયેવ ગચ્છન્તિ. એકો પઞ્ચહિ સુવણ્ણસિવિકાસતેહિ, દુતિયો પઞ્ચહિ આજઞ્ઞરથસતેહિ. તદા ચ રાજગહે કાલાનુકાલં ગિરગ્ગસમજ્જો નામ હોતિ. સાયન્હસમયે નગરવેમજ્ઝે યત્થ સકલઅઙ્ગમગધવાસિનો અભિઞ્ઞાતા ખત્તિયકુમારાદયો સન્નિપતિત્વા સુપઞ્ઞત્તેસુ મઞ્ચપીઠાદીસુ નિસિન્ના સમજ્જવિભૂતિં પસ્સન્તિ. અથ તે સહાયકા તેન પરિવારેન સદ્ધિં તત્થ ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસનેસુ નિસીદિંસુ. તતો ઉપતિસ્સો સમજ્જવિભૂતિં પસ્સન્તો મહાજનકાયં સન્નિપતિતં દિસ્વા ‘‘એત્તકો જનકાયો વસ્સસતં અપ્પત્વાવ મરિસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. તસ્સ મરણં આગન્ત્વા નલાટન્તે પતિટ્ઠિતં વિય અહોસિ, તથા કોલિતસ્સ. તેસં અનેકપ્પકારેસુ નટેસુ નચ્ચન્તેસુ દસ્સનમત્તેપિ ચિત્તં ન નમિ, અઞ્ઞદત્થુ સંવેગોયેવ ઉદપાદિ.

અથ વુટ્ઠિતે સમજ્જે પક્કન્તાય પરિસાય સકપરિવારેન પક્કન્તેસુ તેસુ સહાયેસુ કોલિતો ¶ ઉપતિસ્સં પુચ્છિ – ‘‘કિં, સમ્મ, નાટકાદિદસ્સનેન તવ પમોદનમત્તમ્પિ ¶ નાહોસી’’તિ? સો તસ્સ તં પવત્તિં આરોચેત્વા તમ્પિ તથેવ પટિપુચ્છિ. સોપિ તસ્સ અત્તનો પવત્તિં આરોચેત્વા ‘‘એહિ, સમ્મ, પબ્બજિત્વા અમતં ગવેસામા’’તિ આહ. ‘‘સાધુ સમ્મા’’તિ ઉપતિસ્સો તં સમ્પટિચ્છિ. તતો દ્વેપિ જના તં સમ્પત્તિં છડ્ડેત્વા પુનદેવ રાજગહમનુપ્પત્તા. તેન ચ સમયેન રાજગહે સઞ્ચયો નામ પરિબ્બાજકો પટિવસતિ. તે તસ્સ સન્તિકે પઞ્ચહિ માણવકસતેહિ સદ્ધિં પબ્બજિત્વા કતિપાહેનેવ તયો વેદે સબ્બઞ્ચ પરિબ્બાજકસમયં ઉગ્ગહેસું. તે તેસં સત્થાનં આદિમજ્ઝપરિયોસાનં ઉપપરિક્ખન્તા પરિયોસાનં અદિસ્વા આચરિયં પુચ્છિંસુ – ‘‘ઇમેસં સત્થાનં આદિમજ્ઝં દિસ્સતિ, પરિયોસાનં પન ન દિસ્સતિ ‘ઇદં નામ ઇમેહિ સત્થેહિ પાપુણેય્યાતિ, યતો ઉત્તરિ પાપુણિતબ્બં નત્થી’’’તિ. સોપિ આહ – ‘‘અહમ્પિ તેસં તથાવિધં પરિયોસાનં ન પસ્સામી’’તિ. તે આહંસુ – ‘‘તેન હિ મયં ઇમેસં પરિયોસાનં ગવેસામા’’તિ. તે આચરિયો ‘‘યથાસુખં ગવેસથા’’તિ આહ. એવં તે તેન અનુઞ્ઞાતા અમતં ગવેસમાના આહિણ્ડન્તા જમ્બુદીપે પાકટા અહેસું. તેહિ ખત્તિયપણ્ડિતાદયો પઞ્હં પુટ્ઠા ઉત્તરુત્તરિં ન સમ્પાયન્તિ. ‘‘ઉપતિસ્સો ¶ કોલિતો’’તિ વુત્તે પન ‘‘કે એતે, ન ખો મયં જાનામા’’તિ ભણન્તા નત્થિ, એવં વિસ્સુતા અહેસું.

એવં તેસુ અમતપરિયેસનં ચરમાનેસુ અમ્હાકં ભગવા લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો અનુપુબ્બેન રાજગહમનુપ્પત્તો. તે ચ પરિબ્બાજકા સકલજમ્બુદીપં ચરિત્વા તિટ્ઠતુ અમતં, અન્તમસો પરિયોસાનપઞ્હવિસ્સજ્જનમત્તમ્પિ અલભન્તા પુનદેવ રાજગહં અગમંસુ. અથ ખો આયસ્મા અસ્સજિ પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વાતિ યાવ તેસં પબ્બજ્જા, તાવ સબ્બં પબ્બજ્જાક્ખન્ધકે (મહાવ. ૬૦) આગતનયેનેવ વિત્થારતો દટ્ઠબ્બં.

એવં પબ્બજિતેસુ તેસુ દ્વીસુ સહાયકેસુ આયસ્મા સારિપુત્તો અડ્ઢમાસેન ¶ સાવકપારમીઞાણં સચ્છાકાસિ. સો યદા અસ્સજિત્થેરેન સદ્ધિં એકવિહારે વસતિ, તદા ભગવતો ઉપટ્ઠાનં ગન્ત્વા અનન્તરં થેરસ્સ ઉપટ્ઠાનં ગચ્છતિ ‘‘પુબ્બાચરિયો મે અયમાયસ્મા, એતમહં નિસ્સાય ભગવતો સાસનં અઞ્ઞાસિ’’ન્તિ ગારવેન. યદા પન અસ્સજિત્થેરેન સદ્ધિં એકવિહારે ન વસતિ, તદા યસ્સં દિસાયં થેરો વસતિ, તં દિસં ઓલોકેત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ નમસ્સતિ. તં દિસ્વા કેચિ ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘સારિપુત્તો અગ્ગસાવકો હુત્વા દિસં નમસ્સતિ, અજ્જાપિ મઞ્ઞે બ્રાહ્મણદિટ્ઠિ અપ્પહીના’’તિ. અથ ભગવા દિબ્બાય સોતધાતુયા તં કથાસલ્લાપં સુત્વા પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસિન્નંયેવ અત્તાનં દસ્સેન્તો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ – ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ ¶ ? તે તં પવત્તિં આચિક્ખિંસુ. તતો ભગવા ‘‘ન, ભિક્ખવે, સારિપુત્તો દિસં નમસ્સતિ, યં નિસ્સાય સાસનં અઞ્ઞાસિ, તં અત્તનો આચરિયં વન્દતિ નમસ્સતિ સમ્માનેતિ, આચરિયપૂજકો, ભિક્ખવે, સારિપુત્તો’’તિ વત્વા તત્થ સન્નિપતિતાનં ધમ્મદેસનત્થં ઇમં સુત્તમભાસિ.

તત્થ યસ્મા હિ ધમ્મં પુરિસો વિજઞ્ઞાતિ યતો પુગ્ગલા પિટકત્તયપ્પભેદં પરિયત્તિધમ્મં વા, પરિયત્તિં સુત્વા અધિગન્તબ્બં નવલોકુત્તરપ્પભેદં પટિવેધધમ્મં વા પુરિસો વિજઞ્ઞા જાનેય્ય વેદેય્ય. ‘‘યસ્સા’’તિપિ પાઠો, સો એવત્થો. ઇન્દંવ નં દેવતા પૂજયેય્યાતિ યથા સક્કં દેવાનમિન્દં દ્વીસુ દેવલોકેસુ દેવતા પૂજેન્તિ, એવં સો પુગ્ગલો તં પુગ્ગલં કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય ઉપાહનઓમુઞ્ચનાદિં સબ્બં વત્તપટિવત્તં કરોન્તો ¶ પૂજેય્ય સક્કરેય્ય ગરુકરેય્ય. કિં કારણં? સો પૂજિતો…પે… પાતુકરોતિ ધમ્મં, સો આચરિયો એવં પૂજિતો તસ્મિં અન્તેવાસિમ્હિ પસન્નચિત્તો પરિયત્તિપટિવેધવસેન બહુસ્સુતો દેસનાવસેનેવ પરિયત્તિધમ્મઞ્ચ, દેસનં સુત્વા યથાનુસિટ્ઠં પટિપત્તિયા અધિગન્તબ્બં પટિવેધધમ્મઞ્ચ ¶ પાતુકરોતિ દેસેતિ, દેસનાય વા પરિયત્તિધમ્મં, ઉપમાવસેન અત્તના અધિગતપટિવેધધમ્મં પાતુકરોતિ.

૩૨૦. તદટ્ઠિકત્વાન નિસમ્મ ધીરોતિ એવં પસન્નેન આચરિયેન પાતુકતં ધમ્મં અટ્ઠિકત્વાન સુણિત્વા ઉપધારણસમત્થતાય ધીરો પુરિસો. ધમ્માનુધમ્મં પટિપજ્જમાનોતિ લોકુત્તરધમ્મસ્સ અનુલોમત્તા અનુધમ્મભૂતં વિપસ્સનં ભાવયમાનો. વિઞ્ઞૂ વિભાવી નિપુણો ચ હોતીતિ વિઞ્ઞુતાસઙ્ખાતાય પઞ્ઞાય અધિગમેન વિઞ્ઞૂ, વિભાવેત્વા પરેસમ્પિ પાકટં કત્વા ઞાપનસમત્થતાય વિભાવી, પરમસુખુમત્થપટિવેધતાય નિપુણો ચ હોતિ. યો તાદિસં ભજતિ અપ્પમત્તોતિ યો તાદિસં પુબ્બે વુત્તપ્પકારં બહુસ્સુતં અપ્પમત્તો તપ્પસાદનપરો હુત્વા ભજતિ.

૩૨૧. એવં પણ્ડિતાચરિયસેવનં પસંસિત્વા ઇદાનિ બાલાચરિયસેવનં નિન્દન્તો ‘‘ખુદ્દઞ્ચ બાલ’’ન્તિ ઇમં ગાથમાહ. તત્થ ખુદ્દન્તિ ખુદ્દેન કાયકમ્માદિના સમન્નાગતં, પઞ્ઞાભાવતો બાલં. અનાગતત્થન્તિ અનધિગતપરિયત્તિપટિવેધત્થં. ઉસૂયકન્તિ ઇસ્સામનકતાય અન્તેવાસિકસ્સ વુડ્ઢિં અસહમાનં. સેસમેત્થ પાકટમેવ પદતો. અધિપ્પાયતો પન યો બહુચીવરાદિલાભી આચરિયો અન્તેવાસિકાનં ચીવરાદીનિ ન સક્કોતિ દાતું, ધમ્મદાને પન અનિચ્ચદુક્ખાનત્તવચનમત્તમ્પિ ન સક્કોતિ. એતેહિ ખુદ્દતાદિધમ્મેહિ સમન્નાગતત્તા તં ખુદ્દં બાલં અનાગતત્થં ઉસૂયકં આચરિયં ઉપસેવમાનો ‘‘પૂતિમચ્છં કુસગ્ગેના’’તિ (ઇતિવુ. ૭૬; જા. ૧.૧૫.૧૮૩) વુત્તનયેન સયમ્પિ બાલો હોતિ. તસ્મા ઇધ સાસને કિઞ્ચિ અપ્પમત્તકમ્પિ ¶ પરિયત્તિધમ્મં પટિવેધધમ્મં વા અવિભાવયિત્વા ચ અવિજાનિત્વા ચ યસ્સ ધમ્મેસુ કઙ્ખા, તં અતરિત્વા મરણં ઉપેતીતિ એવમસ્સ અત્થો વેદિતબ્બો.

૩૨૨-૩. ઇદાનિ તસ્સેવત્થસ્સ પાકટકરણત્થં ‘‘યથા નરો’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ આપગન્તિ નદિં. મહોદકન્તિ બહુઉદકં. સલિલન્તિ ઇતો ¶ ચિતો ચ ગતં, વિત્થિણ્ણન્તિ વુત્તં ¶ હોતિ. ‘‘સરિત’’ન્તિપિ પાઠો, સો એવત્થો. સીઘસોતન્તિ હારહારિકં, વેગવતિન્તિ વુત્તં હોતિ. કિં સોતિ એત્થ ‘‘સો વુય્હમાનો’’તિ ઇમિના ચ સોકારેન તસ્સ નરસ્સ નિદ્દિટ્ઠત્તા નિપાતમત્તો સોકારો. કિં સૂતિ વુત્તં હોતિ યથા ‘‘ન ભવિસ્સામિ નામ સો, વિનસ્સિસ્સામિ નામ સો’’તિ. ધમ્મન્તિ પુબ્બે વુત્તં દુવિધમેવ. અનિસામયત્થન્તિ અનિસામેત્વા અત્થં. સેસમેત્થ પાકટમેવ પદતો.

અધિપ્પાયતો પન યથા યો કોચિદેવ નરો વુત્તપ્પકારં નદિં ઓતરિત્વા તાય નદિયા વુય્હમાનો અનુસોતગામી સોતમેવ અનુગચ્છન્તો પરે પારત્થિકે કિં સક્ખતિ પારં નેતું. ‘‘સક્કતી’’તિપિ પાઠો. તથેવ દુવિધમ્પિ ધમ્મં અત્તનો પઞ્ઞાય અવિભાવયિત્વા બહુસ્સુતાનઞ્ચ સન્તિકે અત્થં અનિસામેત્વા સયં અવિભાવિતત્તા અજાનન્તો અનિસામિતત્તા ચ અવિતિણ્ણકઙ્ખો પરે કિં સક્ખતિ નિજ્ઝાપેતું પેક્ખાપેતુન્તિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ‘‘સો વત, ચુન્દ, અત્તના પલિપપલિપન્નો’’તિઆદિકઞ્ચેત્થ (મ. નિ. ૧.૮૭) સુત્તપદં અનુસ્સરિતબ્બં.

૩૨૪-૫. એવં બાલસેવનાય બાલસ્સ પરં નિજ્ઝાપેતું અસમત્થતાય પાકટકરણત્થં ઉપમં વત્વા ઇદાનિ ‘‘યો તાદિસં ભજતિ અપ્પમત્તો’’તિ એત્થ વુત્તસ્સ પણ્ડિતસ્સ પરે નિજ્ઝાપેતું સમત્થતાય પાકટકરણત્થં ‘‘યથાપિ નાવ’’ન્તિ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ ફિયેનાતિ દબ્બિપદરેન. રિત્તેનાતિ વેળુદણ્ડેન. તત્થાતિ તસ્સં નાવાયં. તત્રૂપયઞ્ઞૂતિ તસ્સા નાવાય આહરણપટિહરણાદિઉપાયજાનનેન મગ્ગપટિપાદનેન ઉપાયઞ્ઞૂ. સિક્ખિતસિક્ખતાય સુકુસલહત્થતાય ચ કુસલો. ઉપ્પન્નુપદ્દવપટિકારસમત્થતાય મુતીમા. વેદગૂતિ વેદસઙ્ખાતેહિ ચતૂહિ મગ્ગઞાણેહિ ગતો. ભાવિતત્તોતિ તાયેવ મગ્ગભાવનાય ભાવિતચિત્તો. બહુસ્સુતોતિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ. અવેધધમ્મોતિ અટ્ઠહિ લોકધમ્મેહિ ¶ અકમ્પનિયસભાવો. સોતાવધાનૂપનિસૂપપન્નેતિ સોતઓદહનેન ચ મગ્ગફલાનં ઉપનિસ્સયેન ચ ઉપપન્ને. સેસં ઉત્તાનપદત્થમેવ. અધિપ્પાયયોજનાપિ સક્કા પુરિમનયેનેવ જાનિતુન્તિ ન વિત્થારિતા.

૩૨૬. એવં ¶ ¶ પણ્ડિતસ્સ પરે નિજ્ઝાપેતું સમત્થભાવપાકટકરણત્થં ઉપમં વત્વા તસ્સા પણ્ડિતસેવનાય નિયોજેન્તો ‘‘તસ્મા હવે’’તિ ઇમં અવસાનગાથમાહ. તત્રાયં સઙ્ખેપત્થો – યસ્મા ઉપનિસ્સયસમ્પન્ના પણ્ડિતસેવનેન વિસેસં પાપુણન્તિ, તસ્મા હવે સપ્પુરિસં ભજેથ. કીદિસં સપ્પુરિસં ભજેથ? મેધાવિનઞ્ચેવ બહુસ્સુતઞ્ચ, પઞ્ઞાસમ્પત્તિયા ચ મેધાવિનં વુત્તપ્પકારસુતદ્વયેન ચ બહુસ્સુતં. તાદિસઞ્હિ ભજમાનો તેન ભાસિતસ્સ ધમ્મસ્સ અઞ્ઞાય અત્થં એવં ઞત્વા ચ યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાનો તાય પટિપત્તિયા પટિવેધવસેન વિઞ્ઞાતધમ્મો સો મગ્ગફલનિબ્બાનપ્પભેદં લોકુત્તરસુખં લભેથ અધિગચ્છેય્ય પાપુણેય્યાતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં સમાપેસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય ધમ્મસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. કિંસીલસુત્તવણ્ણના

૩૨૭. કિંસીલોતિ ¶ કિંસીલસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ ગિહિસહાયકો એકો થેરસ્સેવ પિતુનો વઙ્ગન્તબ્રાહ્મણસ્સ સહાયસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો સટ્ઠિકોટિઅધિકં પઞ્ચસતકોટિધનં પરિચ્ચજિત્વા આયસ્મતો સારિપુત્તત્થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા સબ્બં બુદ્ધવચનં પરિયાપુણિ. તસ્સ થેરો બહુસો ઓવદિત્વા કમ્મટ્ઠાનમદાસિ, સો તેન વિસેસં નાધિગચ્છતિ. તતો થેરો ‘‘બુદ્ધવેનેય્યો એસો’’તિ ઞત્વા તં આદાય ભગવતો સન્તિકં ગન્ત્વા તં ભિક્ખું આરબ્ભ પુગ્ગલં અનિયમેત્વા ‘‘કિંસીલો’’તિ પુચ્છિ. અથસ્સ ભગવા તતો પરં અભાસિ. તત્થ કિંસીલોતિ કીદિસેન વારિત્તસીલેન સમન્નાગતો, કીદિસપકતિકો વા. કિંસમાચારોતિ કીદિસેન ચારિત્તેન યુત્તો. કાનિ કમ્માનિ ¶ બ્રૂહયન્તિ કાનિ કાયકમ્માદીનિ વડ્ઢેન્તો. નરો સમ્મા નિવિટ્ઠસ્સાતિ અભિરતો નરો સાસને સમ્મા પતિટ્ઠિતો ભવેય્ય. ઉત્તમત્થઞ્ચ પાપુણેતિ સબ્બત્થાનં ઉત્તમં અરહત્તઞ્ચ પાપુણેય્યાતિ વુત્તં હોતિ.

૩૨૮. તતો ¶ ભગવા ‘‘સારિપુત્તો અડ્ઢમાસૂપસમ્પન્નો સાવકપારમિપ્પત્તો, કસ્મા આદિકમ્મિકપુથુજ્જનપઞ્હં પુચ્છતી’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘સદ્ધિવિહારિકં આરબ્ભા’’તિ ઞત્વા પુચ્છાય વુત્તં ચારિત્તસીલં અવિભજિત્વાવ તસ્સ સપ્પાયવસેન ધમ્મં દેસેન્તો ‘‘વુડ્ઢાપચાયી’’તિઆદિમાહ.

તત્થ પઞ્ઞાવુડ્ઢો, ગુણવુડ્ઢો, જાતિવુડ્ઢો, વયોવુડ્ઢોતિ ચત્તારો વુડ્ઢા. જાતિયા હિ દહરોપિ બહુસ્સુતો ભિક્ખુ અપ્પસ્સુતમહલ્લકભિક્ખૂનમન્તરે બાહુસચ્ચપઞ્ઞાય વુડ્ઢત્તા પઞ્ઞાવુડ્ઢો. તસ્સ હિ સન્તિકે મહલ્લકભિક્ખૂપિ બુદ્ધવચનં પરિયાપુણન્તિ, ઓવાદવિનિચ્છયપઞ્હવિસ્સજ્જનાનિ ચ પચ્ચાસીસન્તિ. તથા દહરોપિ ભિક્ખુ અધિગમસમ્પન્નો ગુણવુડ્ઢો નામ. તસ્સ હિ ઓવાદે પતિટ્ઠાય મહલ્લકાપિ વિપસ્સનાગબ્ભં ગહેત્વા અરહત્તફલં પાપુણન્તિ. તથા દહરોપિ રાજા ખત્તિયો મુદ્ધાવસિત્તો બ્રાહ્મણો વા સેસજનસ્સ વન્દનારહતો જાતિવુડ્ઢો નામ. સબ્બો પન પઠમજાતો વયોવુડ્ઢો નામ. તત્થ યસ્મા પઞ્ઞાય સારિપુત્તત્થેરસ્સ સદિસો નત્થિ ઠપેત્વા ભગવન્તં, તથા ગુણેનપિ અડ્ઢમાસેન સબ્બસાવકપારમીઞાણસ્સ પટિવિદ્ધત્તા. જાતિયાપિ સો બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે ઉપ્પન્નો, તસ્મા તસ્સ ભિક્ખુનો વયેન સમાનોપિ સો ઇમેહિ ¶ તીહિ કારણેહિ વુડ્ઢો. ઇમસ્મિં પનત્થે પઞ્ઞાગુણેહિ એવ વુડ્ઢભાવં સન્ધાય ભગવા આહ – ‘‘વુડ્ઢાપચાયી’’તિ. તસ્મા તાદિસાનં વુડ્ઢાનં અપચિતિકરણેન વુડ્ઢાપચાયી, તેસમેવ વુડ્ઢાનં લાભાદીસુ ઉસૂયવિગમેન અનુસૂયકો ચ સિયાતિ અયમાદિપાદસ્સ અત્થો.

કાલઞ્ઞૂ ચસ્સાતિ એત્થ પન રાગે ઉપ્પન્ને તસ્સ વિનોદનત્થાય ગરૂનં દસ્સનં ગચ્છન્તોપિ કાલઞ્ઞૂ, દોસે… મોહે… કોસજ્જે ઉપ્પન્ને તસ્સ વિનોદનત્થાય ગરૂનં દસ્સનં ગચ્છન્તોપિ કાલઞ્ઞૂ, યતો એવં કાલઞ્ઞૂ ચ અસ્સ ગરૂનં ¶ દસ્સનાય. ધમ્મિં કથન્તિ સમથવિપસ્સનાયુત્તં. એરયિતન્તિ વુત્તં. ખણઞ્ઞૂતિ તસ્સા કથાય ખણવેદી, દુલ્લભો વા અયં ઈદિસાય કથાય સવનક્ખણોતિ જાનન્તો. સુણેય્ય સક્કચ્ચાતિ તં કથં સક્કચ્ચં સુણેય્ય. ન કેવલઞ્ચ તમેવ, અઞ્ઞાનિપિ બુદ્ધગુણાદિપટિસંયુત્તાનિ સુભાસિતાનિ સક્કચ્ચમેવ સુણેય્યાતિ અત્થો.

૩૨૯. ‘‘કાલઞ્ઞૂ ચસ્સ ગરૂનં દસ્સનાયા’’તિ એત્થ વુત્તનયઞ્ચ અત્તનો ઉપ્પન્નરાગાદિવિનોદનકાલં ઞત્વાપિ ગરૂનં સન્તિકં ગચ્છન્તો કાલેન ગચ્છે ગરૂનં ¶ સકાસં, ‘‘અહં કમ્મટ્ઠાનિકો ધુતઙ્ગધરો ચા’’તિ કત્વા ન ચેતિયવન્દનબોધિયઙ્ગણભિક્ખાચારમગ્ગઅતિમજ્ઝન્હિકવેલાદીસુ યત્થ કત્થચિ ઠિતમાચરિયં દિસ્વા પરિપુચ્છનત્થાય ઉપસઙ્કમેય્ય, સકસેનાસને પન અત્તનો આસને નિસિન્નં વૂપસન્તદરથં સલ્લક્ખેત્વા કમ્મટ્ઠાનાદિવિધિપુચ્છનત્થં ઉપસઙ્કમેય્યાતિ અત્થો. એવં ઉપસઙ્કમન્તોપિ ચ થમ્ભં નિરંકત્વા નિવાતવુત્તિ થદ્ધભાવકરં માનં વિનાસેત્વા નીચવુત્તિ પાદપુઞ્છનચોળકછિન્નવિસાણુસભઉદ્ધતદાઠસપ્પસદિસો હુત્વા ઉપસઙ્કમેય્ય. અથ તેન ગરુના વુત્તં અત્થં ધમ્મં…પે… સમાચરે ચ. અત્થન્તિ ભાસિતત્થં. ધમ્મન્તિ પાળિધમ્મં. સંયમન્તિ સીલં. બ્રહ્મચરિયન્તિ અવસેસસાસનબ્રહ્મચરિયં. અનુસ્સરે ચેવ સમાચરે ચાતિ અત્થં કથિતોકાસે અનુસ્સરેય્ય, ધમ્મં સંયમં બ્રહ્મચરિયં કથિતોકાસે અનુસ્સરેય્ય, અનુસ્સરણમત્તેનેવ ચ અતુસ્સન્તો તં સબ્બમ્પિ સમાચરે સમાચરેય્ય સમાદાય વત્તેય્ય. તાસં કથાનં અત્તનિ પવત્તને ઉસ્સુક્કં કરેય્યાતિ અત્થો. એવં કરોન્તો હિ કિચ્ચકરો હોતિ.

૩૩૦. તતો પરઞ્ચ ધમ્મારામો ધમ્મરતો ધમ્મે ઠિતો ધમ્મવિનિચ્છયઞ્ઞૂ ભવેય્ય. સબ્બપદેસુ ચેત્થ ધમ્મોતિ સમથવિપસ્સના, આરામો રતીતિ એકોવ અત્થો, ધમ્મે આરામો અસ્સાતિ ધમ્મારામો. ધમ્મે રતો, ન ¶ અઞ્ઞં પિહેતીતિ ધમ્મરતો. ધમ્મે ઠિતો ધમ્મં વત્તનતો. ધમ્મવિનિચ્છયં જાનાતિ ‘‘ઇદં ઉદયઞાણં ઇદં વયઞાણ’’ન્તિ ધમ્મવિનિચ્છયઞ્ઞૂ, એવરૂપો ¶ અસ્સ. અથ યાયં રાજકથાદિતિરચ્છાનકથા તરુણવિપસ્સકસ્સ બહિદ્ધારૂપાદીસુ અભિનન્દનુપ્પાદનેન તં સમથવિપસ્સનાધમ્મં સન્દૂસેતિ, તસ્મા ‘‘ધમ્મસન્દોસવાદો’’તિ વુચ્ચતિ, તં નેવાચરે ધમ્મસન્દોસવાદં, અઞ્ઞદત્થુ આવાસગોચરાદિસપ્પાયાનિ સેવન્તો તચ્છેહિ નીયેથ સુભાસિતેહિ. સમથવિપસ્સનાપટિસંયુત્તાનેવેત્થ તચ્છાનિ, તથારૂપેહિ સુભાસિતેહિ નીયેથ નીયેય્ય, કાલં ખેપેય્યાતિ અત્થો.

૩૩૧. ઇદાનિ ‘‘ધમ્મસન્દોસવાદ’’ન્તિ એત્થ અતિસઙ્ખેપેન વુત્તં સમથવિપસ્સનાયુત્તસ્સ ભિક્ખુનો ઉપક્કિલેસં પાકટં કરોન્તો તદઞ્ઞેનપિ ઉપક્કિલેસેન સદ્ધિં ‘‘હસ્સં જપ્પ’’ન્તિ ઇમં ગાથમાહ. હાસન્તિપિ પાઠો. વિપસ્સકેન ¶ હિ ભિક્ખુના હસનીયસ્મિં વત્થુસ્મિં સિતમત્તમેવ કાતબ્બં, નિરત્થકકથાજપ્પો ન ભાસિતબ્બો, ઞાતિબ્યસનાદીસુ પરિદેવો ન કાતબ્બો, ખાણુકણ્ટકાદિમ્હિ મનોપદોસો ન ઉપ્પાદેતબ્બો. માયાકતન્તિ વુત્તા માયા, તિવિધં કુહનં, પચ્ચયેસુ ગિદ્ધિ, જાતિઆદીહિ માનો, પચ્ચનીકસાતતાસઙ્ખાતો સારમ્ભો, ફરુસવચનલક્ખણં કક્કસં, રાગાદયો કસાવા, અધિમત્તતણ્હાલક્ખણા મુચ્છાતિ ઇમે ચ દોસા સુખકામેન અઙ્ગારકાસુ વિય, સુચિકામેન ગૂથઠાનં વિય, જીવિતુકામેન આસિવિસાદયો વિય ચ પહાતબ્બા. હિત્વા ચ આરોગ્યમદાદિવિગમા વીતમદેન ચિત્તવિક્ખેપાભાવા ઠિતત્તેન ચરિતબ્બં. એવં પટિપન્નો હિ સબ્બુપક્કિલેસપરિસુદ્ધાય ભાવનાય ન ચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણાતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘હસ્સં જપ્પં…પે… ઠિતત્તો’’તિ.

૩૩૨. ઇદાનિ ય્વાયં ‘‘હસ્સં જપ્પ’’ન્તિઆદિના નયેન ઉપક્કિલેસો વુત્તો, તેન સમન્નાગતો ભિક્ખુ યસ્મા સાહસો હોતિ અવીમંસકારી, રત્તો રાગવસેન ¶ દુટ્ઠો દોસવસેન ગચ્છતિ, પમત્તો ચ હોતિ કુસલાનં ધમ્માનં ભાવનાય અસાતચ્ચકારી, તથારૂપસ્સ ચ ‘‘સુણેય્ય સક્કચ્ચ સુભાસિતાની’’તિઆદિના નયેન વુત્તો ઓવાદો નિરત્થકો, તસ્મા ઇમસ્સ સંકિલેસસ્સ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય દેસનાય સુતાદિવુદ્ધિપટિપક્ખભાવં દસ્સેન્તો ‘‘વિઞ્ઞાતસારાની’’તિ ઇમં ગાથમાહ.

તસ્સત્થો – યાનિ હેતાનિ સમથવિપસ્સનાપટિસંયુત્તાનિ સુભાસિતાનિ, તેસં વિજાનનં સારો. યદિ વિઞ્ઞાતાનિ સાધુ, અથ સદ્દમત્તમેવ ગહિતં, ન કિઞ્ચિ કતં હોતિ, યેન એતાનિ સુતમયેન ઞાણેન વિઞ્ઞાયન્તિ, તં સુતં, એતઞ્ચ સુતમયઞાણં વિઞ્ઞાતસમાધિસારં, તેસુ વિઞ્ઞાતેસુ ધમ્મેસુ યો સમાધિ ચિત્તસ્સાવિક્ખેપો તથત્તાય પટિપત્તિ, અયમસ્સ સારો. ન હિ વિજાનનમત્તેનેવ કોચિ અત્થો સિજ્ઝતિ. યો પનાયં નરો રાગાદિવસેન વત્તનતો સાહસો ¶ , કુસલાનં ધમ્માનં ભાવનાય અસાતચ્ચકારિતાય પમત્તો, સો સદ્દમત્તગ્ગાહીયેવ હોતિ. તેન તસ્સ અત્થવિજાનનાભાવતો સા સુભાસિતવિજાનનપઞ્ઞા ચ, તથત્તાય પટિપત્તિયા અભાવતો સુતઞ્ચ ન વડ્ઢતીતિ.

૩૩૩. એવં ¶ પમત્તાનં સત્તાનં પઞ્ઞાપરિહાનિં સુતપરિહાનિઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ અપ્પમત્તાનં તદુભયસારાધિગમં દસ્સેન્તો આહ – ‘‘ધમ્મે ચ યે…પે… સારમજ્ઝગૂ’’તિ. તત્થ અરિયપ્પવેદિતો ધમ્મો નામ સમથવિપસ્સનાધમ્મો. એકોપિ હિ બુદ્ધો સમથવિપસ્સનાધમ્મં અદેસેત્વા પરિનિબ્બુતો નામ નત્થિ. તસ્મા એતસ્મિં ધમ્મે ચ યે અરિયપ્પવેદિતે રતા નિરતા અપ્પમત્તા સાતચ્ચાનુયોગિનો, અનુત્તરા તે વચસા મનસા કમ્મુના ચ, તે ચતુબ્બિધેન વચીસુચરિતેન તિવિધેન મનોસુચરિતેન તિવિધેન કાયસુચરિતેન ચ સમન્નાગતત્તા વચસા મનસા કમ્મુના ચ અનુત્તરા, અવસેસસત્તેહિ અસમા અગ્ગાવિસિટ્ઠા. એત્તાવતા સદ્ધિં પુબ્બભાગસીલેન અરિયમગ્ગસમ્પયુત્તં સીલં દસ્સેતિ. એવં પરિસુદ્ધસીલા તે સન્તિસોરચ્ચસમાધિસણ્ઠિતા, સુતસ્સ પઞ્ઞાય ચ સારમજ્ઝગૂ, યે અરિયપ્પવેદિતે ધમ્મે રતા, તે ન કેવલં વાચાદીહિ અનુત્તરા હોન્તિ, અપિચ ખો પન સન્તિસોરચ્ચે સમાધિમ્હિ ચ સણ્ઠિતા હુત્વા સુતસ્સ ¶ પઞ્ઞાય ચ સારમજ્ઝગૂ અધિગતા ઇચ્ચેવ વેદિતબ્બા. આસંસાયં ભૂતવચનં. તત્થ સન્તીતિ નિબ્બાનં, સોરચ્ચન્તિ સુન્દરે રતભાવેન યથાભૂતપટિવેધિકા પઞ્ઞા, સન્તિયા સોરચ્ચન્તિ સન્તિસોરચ્ચં, નિબ્બાનારમ્મણાય મગ્ગપઞ્ઞાયેતં અધિવચનં. સમાધીતિ તંસમ્પયુત્તોવ મગ્ગસમાધિ. સણ્ઠિતાતિ તદુભયે પતિટ્ઠિતા. સુતપઞ્ઞાનં સારં નામ અરહત્તફલવિમુત્તિ. વિમુત્તિસારઞ્હિ ઇદં બ્રહ્મચરિયં.

એવમેત્થ ભગવા ધમ્મેન પુબ્બભાગપટિપદં, ‘‘અનુત્તરા વચસા’’તિઆદીહિ સીલક્ખન્ધં, સન્તિસોરચ્ચસમાધીહિ પઞ્ઞાક્ખન્ધસમાધિક્ખન્ધેતિ તીહિપિ ઇમેહિ ખન્ધેહિ અપરભાગપટિપદઞ્ચ દસ્સેત્વા સુતપઞ્ઞાસારેન અકુપ્પવિમુત્તિં દસ્સેન્તો અરહત્તનિકૂટેન દેસનં સમાપેસિ. દેસનાપરિયોસાને ચ સો ભિક્ખુ સોતાપત્તિફલં પત્વા પુન ન ચિરસ્સેવ અગ્ગફલે અરહત્તે પતિટ્ઠાસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય કિંસીલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. ઉટ્ઠાનસુત્તવણ્ણના

૩૩૪. ઉટ્ઠહથાતિ ¶ ¶ ઉટ્ઠાનસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરન્તો રત્તિં જેતવનવિહારે વસિત્વા પુબ્બણ્હસમયં ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો સાવત્થિયં પિણ્ડાય ચરિત્વા પાચીનદ્વારેન નગરા નિક્ખમિત્વા મિગારમાતુપાસાદં અગમાસિ દિવાવિહારત્થાય. આચિણ્ણં કિરેતં ભગવતો રત્તિં જેતવનવિહારે વસિત્વા મિગારમાતુપાસાદે દિવાવિહારૂપગમનં, રત્તિઞ્ચ મિગારમાતુપાસાદે વસિત્વા જેતવને દિવાવિહારૂપગમનં. કસ્મા? દ્વિન્નં કુલાનં અનુગ્ગહત્થાય મહાપરિચ્ચાગગુણપરિદીપનત્થાય ચ. મિગારમાતુપાસાદસ્સ ચ હેટ્ઠા પઞ્ચ કૂટાગારગબ્ભસતાનિ હોન્તિ, યેસુ પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ વસન્તિ. તત્થ યદા ભગવા હેટ્ઠાપાસાદે વસતિ, તદા ભિક્ખૂ ભગવતો ગારવેન ઉપરિપાસાદં નારુહન્તિ. તં દિવસં પન ભગવા ઉપરિપાસાદે કૂટાગારગબ્ભં પાવિસિ, તેન હેટ્ઠાપાસાદે પઞ્ચપિ ગબ્ભસતાનિ પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ પવિસિંસુ. તે ચ સબ્બેવ નવા હોન્તિ અધુનાગતા ઇમં ¶ ધમ્મવિનયં ઉદ્ધતા ઉન્નળા પાકતિન્દ્રિયા. તે પવિસિત્વા દિવાસેય્યં સુપિત્વા સાયં ઉટ્ઠાય મહાતલે સન્નિપતિત્વા ‘‘અજ્જ ભત્તગ્ગે તુય્હં કિં અહોસિ, ત્વં કત્થ અગમાસિ, અહં આવુસો કોસલરઞ્ઞો ઘરં, અહં અનાથપિણ્ડિકસ્સ, તત્થ એવરૂપો ચ એવરૂપો ચ ભોજનવિધિ અહોસી’’તિ નાનપ્પકારં આમિસકથં કથેન્તા ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દા અહેસું.

ભગવા તં સદ્દં સુત્વા ‘‘ઇમે મયા સદ્ધિં વસન્તાપિ એવં પમત્તા, અહો અયુત્તકારિનો’’તિ મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ આગમનં ચિન્તેસિ. તાવદેવ આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો ભગવતો ચિત્તં ઞત્વા ઇદ્ધિયા આગમ્મ પાદમૂલે વન્દમાનોયેવ અહોસિ. તતો નં ભગવા આમન્તેસિ – ‘‘એતે તે, મોગ્ગલ્લાન, સબ્રહ્મચારિનો પમત્તા, સાધુ ને સંવેજેહી’’તિ. ‘‘એવં ભન્તે’’તિ ખો સો આયસ્મા મહામોગ્ગલ્લાનો ભગવતો પટિસ્સુણિત્વા તાવદેવ આપોકસિણં સમાપજ્જિત્વા કરીસભૂમિયં ઠિતં મહાપાસાદં નાવં વિય મહાવાતો પાદઙ્ગુટ્ઠકેન કમ્પેસિ સદ્ધિં પતિટ્ઠિતપથવિપ્પદેસેન. અથ તે ભિક્ખૂ ભીતા વિસ્સરં કરોન્તા સકસકચીવરાનિ છડ્ડેત્વા ચતૂહિ દ્વારેહિ નિક્ખમિંસુ. ભગવા તેસં અત્તાનં દસ્સેન્તો અઞ્ઞેન દ્વારેન ગન્ધકુટિં પવિસન્તો વિય અહોસિ, તે ભગવન્તં દિસ્વા વન્દિત્વા અટ્ઠંસુ ¶ . ભગવા ‘‘કિં, ભિક્ખવે, ભીતત્થા’’તિ પુચ્છિ, તે ‘‘અયં, ભન્તે, મિગારમાતુપાસાદો કમ્પિતો’’તિ આહંસુ ¶ . ‘‘જાનાથ, ભિક્ખવે, કેના’’તિ? ‘‘ન જાનામ, ભન્તે’’તિ. અથ ભગવા ‘‘તુમ્હાદિસાનં, ભિક્ખવે, મુટ્ઠસ્સતીનં અસમ્પજાનાનં પમાદવિહારીનં સંવેગજનનત્થં મોગ્ગલ્લાનેન કમ્પિતો’’તિ વત્વા તેસં ભિક્ખૂનં ધમ્મદેસનત્થં ઇમં સુત્તમભાસિ.

તત્થ ઉટ્ઠહથાતિ આસના ઉટ્ઠહથ ઘટથ વાયમથ, મા કુસીતા હોથ. નિસીદથાતિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા કમ્મટ્ઠાનાનુયોગત્થાય નિસીદથ. કો અત્થો સુપિતેન વોતિ કો તુમ્હાકં અનુપાદાપરિનિબ્બાનત્થાય પબ્બજિતાનં ¶ સુપિતેન અત્થો. ન હિ સક્કા સુપન્તેન કોચિ અત્થો પાપુણિતું. આતુરાનઞ્હિ કા નિદ્દા, સલ્લવિદ્ધાન રુપ્પતન્તિ યત્ર ચ નામ અપ્પકેપિ સરીરપ્પદેસે ઉટ્ઠિતેન ચક્ખુરોગાદિના રોગેન આતુરાનં એકદ્વઙ્ગુલમત્તમ્પિ પવિટ્ઠેન અયસલ્લઅટ્ઠિસલ્લદન્તસલ્લવિસાણસલ્લકટ્ઠસલ્લાનં અઞ્ઞતરેન સલ્લેન રુપ્પમાનાનં મનુસ્સાનં નિદ્દા નત્થિ, તત્થ તુમ્હાકં સકલચિત્તસરીરસન્તાનં ભઞ્જિત્વા ઉપ્પન્નેહિ નાનપ્પકારકિલેસરોગેહિ આતુરાનઞ્હિ કા નિદ્દા રાગસલ્લાદીહિ ચ પઞ્ચહિ સલ્લેહિ અન્તોહદયં પવિસિય વિદ્ધત્તા સલ્લવિદ્ધાનં રુપ્પતં.

૩૩૫. એવં વત્વા પુન ભગવા ભિય્યોસોમત્તાય તે ભિક્ખૂ ઉસ્સાહેન્તો સંવેજેન્તો ચ આહ – ‘‘ઉટ્ઠહથ…પે… વસાનુગે’’તિ. તત્રાયં સાધિપ્પાયયોજના અત્થવણ્ણના – એવં કિલેસસલ્લવિદ્ધાનઞ્હિ વો, ભિક્ખવે, કાલો પબુજ્ઝિતું. કિં કારણં? મણ્ડપેય્યમિદં, ભિક્ખવે, બ્રહ્મચરિયં, સત્થા સમ્મુખીભૂતો, ઇતો પુબ્બે પન વો દીઘરત્તં સુત્તં, ગિરીસુ સુત્તં, નદીસુ સુત્તં, સમેસુ સુત્તં, વિસમેસુ સુત્તં, રુક્ખગ્ગેસુપિ સુત્તં અદસ્સના અરિયસચ્ચાનં, તસ્મા તસ્સા નિદ્દાય અન્તકિરિયત્થં ઉટ્ઠહથ નિસીદથ દળ્હં સિક્ખથ સન્તિયા.

તત્થ પુરિમપાદસ્સત્થો વુત્તનયો એવ. દુતિયપાદે પન સન્તીતિ તિસ્સો સન્તિયો – અચ્ચન્તસન્તિ, તદઙ્ગસન્તિ, સમ્મુતિસન્તીતિ, નિબ્બાનવિપસ્સનાદિટ્ઠિગતાનમેતં અધિવચનં. ઇધ પન અચ્ચન્તસન્તિ નિબ્બાનમધિપ્પેતં, તસ્મા નિબ્બાનત્થં દળ્હં સિક્ખથ, અસિથિલપરક્કમા હુત્વા સિક્ખથાતિ વુત્તં હોતિ. કિં કારણં? મા વો પમત્તે વિઞ્ઞાય, મચ્ચુરાજા અમોહયિત્થ વસાનુગે ¶ , મા તુમ્હે ‘‘પમત્તા એતે’’તિ એવં ઞત્વા મચ્ચુરાજપરિયાયનામો મારો વસાનુગે અમોહયિત્થ, યથા તસ્સ વસં ગચ્છથ, એવં વસાનુગે કરોન્તો મા અમોહયિત્થાતિ વુત્તં હોતિ.

૩૩૬. યતો તસ્સ વસં અનુપગચ્છન્તા યાય દેવા મનુસ્સા ચ…પે… સમપ્પિતા, યાય દેવા ચ મનુસ્સા ચ અત્થિકા રૂપસદ્દગન્ધરસફોટ્ઠબ્બત્થિકા, તં રૂપાદિં સિતા નિસ્સિતા અલ્લીના ¶ હુત્વા તિટ્ઠન્તિ, તરથ સમતિક્કમથ એતં નાનપ્પકારેસુ વિસયેસુ વિસટવિત્થિણ્ણવિસાલત્તા ¶ વિસત્તિકં ભવભોગતણ્હં. ખણો વો મા ઉપચ્ચગા, અયં તુમ્હાકં સમણધમ્મકરણક્ખણો મા અતિક્કમિ. યેસઞ્હિ અયમેવરૂપો ખણો અતિક્કમતિ, યે ચ ઇમં ખણં અતિક્કમન્તિ, તે ખણાતીતા હિ સોચન્તિ નિરયમ્હિ સમપ્પિતા, નિરસ્સાદટ્ઠેન નિરયસઞ્ઞિતે ચતુબ્બિધેપિ અપાયે પતિટ્ઠિતા ‘‘અકતં વત નો કલ્યાણ’’ન્તિઆદિના નયેન સોચન્તિ.

૩૩૭. એવં ભગવા તે ભિક્ખૂ ઉસ્સાહેત્વા સંવેજેત્વા ચ ઇદાનિ તેસં તં પમાદવિહારં વિગરહિત્વા સબ્બેવ તે અપ્પમાદે નિયોજેન્તો ‘‘પમાદો રજો’’તિ ઇમં ગાથમાહ. તત્થ પમાદોતિ સઙ્ખેપતો સતિવિપ્પવાસો, સો ચિત્તમલિનટ્ઠેન રજો. તં પમાદમનુપતિતો પમાદાનુપતિતો, પમાદાનુપતિતત્તા અપરાપરુપ્પન્નો પમાદો એવ, સોપિ રજો. ન હિ કદાચિ પમાદો નામ અરજો અત્થિ. તેન કિં દીપેતિ? મા તુમ્હે ‘‘દહરા તાવ મયં પચ્છા જાનિસ્સામા’’તિ વિસ્સાસમાપજ્જિત્થ. દહરકાલેપિ હિ પમાદો રજો, મજ્ઝિમકાલેપિ થેરકાલેપિ પમાદાનુપતિતત્તા મહારજો સઙ્કારકૂટો એવ હોતિ, યથા ઘરે એકદ્વેદિવસિકો રજો રજો એવ, વડ્ઢમાનો પન ગણવસ્સિકો સઙ્કારકૂટો એવ હોતિ. એવં સન્તેપિ પન પઠમવયે બુદ્ધવચનં પરિયાપુણિત્વા ઇતરવયેસુ સમણધમ્મં કરોન્તો, પઠમવયે વા પરિયાપુણિત્વા મજ્ઝિમવયે સુણિત્વા પચ્છિમવયે સમણધમ્મં કરોન્તોપિ ભિક્ખુ પમાદવિહારી ન હોતિ અપ્પમાદાનુલોમપટિપદં પટિપન્નત્તા. યો પન સબ્બવયેસુ પમાદવિહારી દિવાસેય્યં આમિસકથઞ્ચ અનુયુત્તો, સેય્યથાપિ તુમ્હે, તસ્સેવ સો પઠમવયે પમાદો રજો, ઇતરવયેસુ પમાદાનુપતિતો મહાપમાદો ચ મહારજો એવાતિ.

એવં ¶ તેસં પમાદવિહારં વિગરહિત્વા અપ્પમાદે નિયોજેન્તો આહ – ‘‘અપ્પમાદેન વિજ્જાય, અબ્બહે સલ્લમત્તનો’’તિ, તસ્સત્થો – યસ્મા એવમેસો સબ્બદાપિ પમાદો રજો, તસ્મા સતિઅવિપ્પવાસસઙ્ખાતેન અપ્પમાદેન આસવાનં ખયઞાણસઙ્ખાતાય ચ વિજ્જાય પણ્ડિતો કુલપુત્તો ઉદ્ધરે અત્તનો હદયનિસ્સિતં રાગાદિપઞ્ચવિધં સલ્લન્તિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં સમાપેસિ. દેસનાપરિયોસાને સંવેગમાપજ્જિત્વા તમેવ ધમ્મદેસનં મનસિ કરિત્વા પચ્ચવેક્ખમાના વિપસ્સનં આરભિત્વા પઞ્ચસતાપિ તે ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય ઉટ્ઠાનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. રાહુલસુત્તવણ્ણના

૩૩૮. કચ્ચિ ¶ ¶ અભિણ્હસંવાસાતિ રાહુલસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ભગવા સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિત્વા બોધિમણ્ડતો અનુપુબ્બેન કપિલવત્થું ગન્ત્વા તત્થ રાહુલકુમારેન ‘‘દાયજ્જં મે સમણ દેહી’’તિ દાયજ્જં યાચિતો સારિપુત્તત્થેરં આણાપેસિ – ‘‘રાહુલકુમારં પબ્બાજેહી’’તિ. તં સબ્બં ખન્ધકટ્ઠકથાયં (મહાવ. અટ્ઠ. ૧૦૫) વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બં. એવં પબ્બજિતં પન રાહુલકુમારં વુડ્ઢિપ્પત્તં સારિપુત્તત્થેરોવ ઉપસમ્પાદેસિ, મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો અસ્સ કમ્મવાચાચરિયો અહોસિ. તં ભગવા ‘‘અયં કુમારો જાતિઆદિસમ્પન્નો, સો જાતિગોત્તકુલવણ્ણપોક્ખરતાદીનિ નિસ્સાય માનં વા મદં વા મા અકાસી’’તિ દહરકાલતો પભુતિ યાવ ન અરિયભૂમિં પાપુણિ, તાવ ઓવદન્તો અભિણ્હં ઇમં સુત્તમભાસિ. તસ્મા ચેતં સુત્તપરિયોસાનેપિ વુત્તં ‘‘ઇત્થં સુદં ભગવા આયસ્મન્તં રાહુલં ઇમાહિ ગાથાહિ અભિણ્હં ઓવદતી’’તિ. તત્થ પઠમગાથાયં અયં સઙ્ખેપત્થો ‘‘કચ્ચિ ત્વં, રાહુલ, અભિણ્હં સંવાસહેતુ જાતિઆદીનં અઞ્ઞતરેન વત્થુના ન પરિભવસિ પણ્ડિતં, ઞાણપદીપસ્સ ધમ્મદેસનાપદીપસ્સ ચ ધારણતો ઉક્કાધારો મનુસ્સાનં ¶ કચ્ચિ અપચિતો તયા, કચ્ચિ નિચ્ચં પૂજિતો તયા’’તિ આયસ્મન્તં સારિપુત્તં સન્ધાય ભણતિ.

૩૩૯. એવં વુત્તે આયસ્મા રાહુલો ‘‘નાહં ભગવા નીચપુરિસો વિય સંવાસહેતુ માનં વા મદં વા કરોમી’’તિ દીપેન્તો ઇમં પટિગાથમાહ ‘‘નાહં અભિણ્હસંવાસા’’તિ. સા ઉત્તાનત્થા એવ.

૩૪૦. તતો નં ભગવા ઉત્તરિં ઓવદન્તો પઞ્ચ કામગુણેતિઆદિકા અવસેસગાથાયો આહ. તત્થ યસ્મા પઞ્ચ કામગુણા સત્તાનં પિયરૂપા પિયજાતિકા અતિવિય સત્તેહિ ઇચ્છિતા પત્થિતા ¶ , મનો ચ નેસં રમયન્તિ, તે ચાયસ્મા રાહુલો હિત્વા સદ્ધાય ઘરા નિક્ખન્તો, ન રાજાભિનીતો, ન ચોરાભિનીતો, ન ઇણટ્ટો, ન ભયટ્ટો, ન જીવિકાપકતો, તસ્મા નં ભગવા ‘‘પઞ્ચ કામગુણે હિત્વા, પિયરૂપે મનોરમે, સદ્ધાય ઘરા નિક્ખમ્મા’’તિ સમુત્તેજેત્વા ઇમસ્સ નેક્ખમ્મસ્સ પતિરૂપાય પટિપત્તિયા નિયોજેન્તો આહ – ‘‘દુક્ખસ્સન્તકરો ભવા’’તિ.

તત્થ ¶ સિયા ‘‘નનુ ચાયસ્મા દાયજ્જં પત્થેન્તો બલક્કારેન પબ્બાજિતો, અથ કસ્મા ભગવા આહ – ‘સદ્ધાય ઘરા નિક્ખમ્મા’’’તિ વુચ્ચતે – નેક્ખમ્માધિમુત્તત્તા. અયઞ્હિ આયસ્મા દીઘરત્તં નેક્ખમ્માધિમુત્તો પદુમુત્તરસમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પુત્તં ઉપરેવતં નામ સામણેરં દિસ્વા સઙ્ખો નામ નાગરાજા હુત્વા સત્ત દિવસે દાનં દત્વા તથાભાવં પત્થેત્વા તતો પભુતિ પત્થનાસમ્પન્નો અભિનીહારસમ્પન્નો સતસહસ્સકપ્પે પારમિયો પૂરેત્વા અન્તિમભવં ઉપપન્નો. એવં નેક્ખમ્માધિમુત્તતઞ્ચસ્સ ભગવા જાનાતિ. તથાગતબલઞ્ઞતરઞ્હિ એતં ઞાણં. તસ્મા આહ – ‘‘સદ્ધાય ઘરા નિક્ખમ્મા’’તિ. અથ વા દીઘરત્તં સદ્ધાયેવ ઘરા નિક્ખમ્મ ઇદાનિ દુક્ખસ્સન્તકરો ભવાતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.

૩૪૧. ઇદાનિસ્સ આદિતો પભુતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તકિરિયાય પટિપત્તિં દસ્સેતું ‘‘મિત્તે ભજસ્સુ કલ્યાણે’’તિઆદિમાહ. તત્થ સીલાદીહિ અધિકા કલ્યાણમિત્તા નામ, તે ભજન્તો હિમવન્તં નિસ્સાય મહાસાલા મૂલાદીહિ વિય સીલાદીહિ વડ્ઢતિ. તેનાહ – ‘‘મિત્તે ભજસ્સુ કલ્યાણે’’તિ. પન્તઞ્ચ સયનાસનં, વિવિત્તં અપ્પનિગ્ઘોસન્તિ યઞ્ચ સયનાસનં પન્તં દૂરં વિવિત્તં અપ્પાકિણ્ણં અપ્પનિગ્ઘોસં, યત્થ મિગસૂકરાદિસદ્દેન અરઞ્ઞસઞ્ઞા ¶ ઉપ્પજ્જતિ, તથારૂપં સયનાસનઞ્ચ ભજસ્સુ. મત્તઞ્ઞૂ હોહિ ભોજનેતિ પમાણઞ્ઞૂ હોહિ, પટિગ્ગહણમત્તં પરિભોગમત્તઞ્ચ જાનાહીતિ અત્થો. તત્થ પટિગ્ગહણમત્તઞ્ઞુના દેય્યધમ્મેપિ અપ્પે દાયકેપિ અપ્પં દાતુકામે અપ્પમેવ ગહેતબ્બં, દેય્યધમ્મે અપ્પે દાયકે પન બહું દાતુકામેપિ અપ્પમેવ ગહેતબ્બં, દેય્યધમ્મે પન બહુતરે ¶ દાયકેપિ અપ્પં દાતુકામે અપ્પમેવ ગહેતબ્બં, દેય્યધમ્મેપિ બહુતરે દાયકેપિ બહું દાતુકામે અત્તનો બલં જાનિત્વા ગહેતબ્બં. અપિચ મત્તાયેવ વણ્ણિતા ભગવતાતિ પરિભોગમત્તઞ્ઞુના પુત્તમંસં વિય અક્ખબ્ભઞ્જનમિવ ચ યોનિસો મનસિ કરિત્વા ભોજનં પરિભુઞ્જિતબ્બન્તિ.

૩૪૨. એવમિમાય ગાથાય બ્રહ્મચરિયસ્સ ઉપકારભૂતાય કલ્યાણમિત્તસેવનાય નિયોજેત્વા સેનાસનભોજનમુખેન ચ પચ્ચયપરિભોગપારિસુદ્ધિસીલે સમાદપેત્વા ઇદાનિ યસ્મા ચીવરાદીસુ તણ્હાય મિચ્છાઆજીવો હોતિ, તસ્મા તં પટિસેધેત્વા આજીવપારિસુદ્ધિસીલે સમાદપેન્તો ‘‘ચીવરે પિણ્ડપાતે ચા’’તિ ઇમં ગાથમાહ. તત્થ પચ્ચયેતિ ગિલાનપ્પચ્ચયે. એતેસૂતિ એતેસુ ચતૂસુ ચીવરાદીસુ ભિક્ખૂનં તણ્હુપ્પાદવત્થૂસુ. તણ્હં માકાસીતિ ‘‘હિરિકોપીનપટિચ્છાદનાદિઅત્થમેવ તે ચત્તારો પચ્ચયા નિચ્ચાતુરાનં પુરિસાનં પટિકારભૂતા જજ્જરઘરસ્સેવિમસ્સ અતિદુબ્બલસ્સ કાયસ્સ ઉપત્થમ્ભભૂતા’’તિઆદિના નયેન આદીનવં પસ્સન્તો તણ્હં મા જનેસિ, અજનેન્તો અનુપ્પાદેન્તો વિહરાહીતિ વુત્તં હોતિ. કિં કારણં? મા ¶ લોકં પુનરાગમિ. એતેસુ હિ તણ્હં કરોન્તો તણ્હાય આકડ્ઢિયમાનો પુનપિ ઇમં લોકં આગચ્છતિ. સો ત્વં એતેસુ તણ્હં માકાસિ, એવં સન્તે ન પુન ઇમં લોકં આગમિસ્સસીતિ.

એવં વુત્તે આયસ્મા રાહુલો ‘‘ચીવરે તણ્હં માકાસીતિ મં ભગવા આહા’’તિ ચીવરપટિસંયુત્તાનિ દ્વે ધુતઙ્ગાનિ સમાદિયિ પંસુકૂલિકઙ્ગઞ્ચ, તેચીવરિકઙ્ગઞ્ચ. ‘‘પિણ્ડપાતે તણ્હં માકાસીતિ મં ભગવા આહા’’તિ પિણ્ડપાતપટિસંયુત્તાનિ પઞ્ચ ધુતઙ્ગાનિ સમાદિયિ – પિણ્ડપાતિકઙ્ગં, સપદાનચારિકઙ્ગં, એકાસનિકઙ્ગં, પત્તપિણ્ડિકઙ્ગં, ખલુપચ્છાભત્તિકઙ્ગન્તિ. ‘‘સેનાસને તણ્હં માકાસીતિ મં ભગવા આહા’’તિ સેનાસનપટિસંયુત્તાનિ ¶ છ ધુતઙ્ગાનિ સમાદિયિ – આરઞ્ઞિકઙ્ગં, અબ્ભોકાસિકઙ્ગં, રુક્ખમૂલિકઙ્ગં, યથાસન્થતિકઙ્ગં, સોસાનિકઙ્ગં, નેસજ્જિકઙ્ગન્તિ. ‘‘ગિલાનપ્પચ્ચયે તણ્હં માકાસીતિ મં ભગવા આહા’’તિ સબ્બપ્પચ્ચયેસુ યથાલાભં યથાબલં યથાસારુપ્પન્તિ તીહિ ¶ સન્તોસેહિ સન્તુટ્ઠો અહોસિ, યથા તં સુબ્બચો કુલપુત્તો પદક્ખિણગ્ગાહી અનુસાસનિન્તિ.

૩૪૩. એવં ભગવા આયસ્મન્તં રાહુલં આજીવપારિસુદ્ધિસીલે સમાદપેત્વા ઇદાનિ અવસેસસીલે સમથવિપસ્સનાસુ ચ સમાદપેતું ‘‘સંવુતો પાતિમોક્ખસ્મિ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ સંવુતો પાતિમોક્ખસ્મિન્તિ એત્થ ભવસ્સૂતિ પાઠસેસો. ભવાતિ અન્તિમપદેન વા સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો, તથા દુતિયપદે. એવમેતેહિ દ્વીહિ વચનેહિ પાતિમોક્ખસંવરસીલે, ઇન્દ્રિયસંવરસીલે ચ સમાદપેસિ. પાકટવસેન ચેત્થ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ વુત્તાનિ. લક્ખણતો પન છટ્ઠમ્પિ વુત્તંયેવ હોતીતિ વેદિતબ્બં. સતિ કાયગતા ત્યત્થૂતિ એવં ચતુપારિસુદ્ધિસીલે પતિટ્ઠિતસ્સ તુય્હં ચતુધાતુવવત્થાનચતુબ્બિધસમ્પજઞ્ઞાનાપાનસ્સતિઆહારેપટિકૂલસઞ્ઞાભાવનાદિભેદા કાયગતા સતિ અત્થુ ભવતુ, ભાવેહિ નન્તિ અત્થો. નિબ્બિદાબહુલો ભવાતિ સંસારવટ્ટે ઉક્કણ્ઠનબહુલો સબ્બલોકે અનભિરતસઞ્ઞી હોહીતિ અત્થો.

૩૪૪. એત્તાવતા નિબ્બેધભાગિયં ઉપચારભૂમિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અપ્પનાભૂમિં દસ્સેન્તો ‘‘નિમિત્તં પરિવજ્જેહી’’તિઆદિમાહ. તત્થ નિમિત્તન્તિ રાગટ્ઠાનિયં સુભનિમિત્તં. તેનેવ નં પરતો વિસેસેન્તો આહ – ‘‘સુભં રાગૂપસઞ્હિત’’ન્તિ. પરિવજ્જેહીતિ અમનસિકારેન પરિચ્ચજાહિ. અસુભાય ચિત્તં ભાવેહીતિ યથા સવિઞ્ઞાણકે અવિઞ્ઞાણકે વા કાયે અસુભભાવના સમ્પજ્જતિ, એવં ચિત્તં ભાવેહિ. એકગ્ગં સુસમાહિતન્તિ ઉપચારસમાધિના એકગ્ગં, અપ્પનાસમાધિના સુસમાહિતં. યથા તે ઈદિસં ચિત્તં હોતિ, તથા નં ભાવેહીતિ અત્થો.

૩૪૫. એવમસ્સ ¶ અપ્પનાભૂમિં દસ્સેત્વા વિપસ્સનં દસ્સેન્તો ‘‘અનિમિત્ત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ અનિમિત્તઞ્ચ ભાવેહીતિ એવં નિબ્બેધભાગિયેન સમાધિના સમાહિતચિત્તો વિપસ્સનં ભાવેહીતિ વુત્તં હોતિ. વિપસ્સના હિ ‘‘અનિચ્ચાનુપસ્સનાઞાણં નિચ્ચનિમિત્તતો વિમુચ્ચતીતિ અનિમિત્તો વિમોક્ખો’’તિઆદિના ¶ નયેન રાગનિમિત્તાદીનં વા અગ્ગહણેન અનિમિત્તવોહારં લભતિ. યથાહ –

‘‘સો ખ્વાહં, આવુસો, સબ્બનિમિત્તાનં અમનસિકારા અનિમિત્તં ચેતોસમાધિં ઉપસમ્પજ્જ ¶ વિહરામિ. તસ્સ મય્હં, આવુસો, ઇમિના વિહારેન વિહરતો નિમિત્તાનુસારિ વિઞ્ઞાણં હોતી’’તિ (સં. નિ. ૪.૩૪૦).

માનાનુસયમુજ્જહાતિ ઇમાય અનિમિત્તભાવનાય અનિચ્ચસઞ્ઞં પટિલભિત્વા ‘‘અનિચ્ચસઞ્ઞિનો, મેઘિય, અનત્તસઞ્ઞા સણ્ઠાતિ, અનત્તસઞ્ઞી અસ્મિમાનસમુગ્ઘાતં પાપુણાતી’’તિ એવમાદિના (અ. નિ. ૯.૩; ઉદા. ૩૧) અનુક્કમેન માનાનુસયં ઉજ્જહ પજહ પરિચ્ચજાહીતિ અત્થો. તતો માનાભિસમયા, ઉપસન્તો ચરિસ્સસીતિ અથેવં અરિયમગ્ગેન માનસ્સ અભિસમયા ખયા વયા પહાના પટિનિસ્સગ્ગા ઉપસન્તો નિબ્બુતો સીતિભૂતો સબ્બદરથપરિળાહવિરહિતો યાવ અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાસિ, તાવ સુઞ્ઞતાનિમિત્તાપ્પણિહિતાનં અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેન ફલસમાપત્તિવિહારેન ચરિસ્સસિ વિહરિસ્સસીતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

તતો પરં ‘‘ઇત્થં સુદં ભગવા’’તિઆદિ સઙ્ગીતિકારકાનં વચનં. તત્થ ઇત્થં સુદન્તિ ઇત્થં સુ ઇદં, એવમેવાતિ વુત્તં હોતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ. એવં ઓવદિયમાનો ચાયસ્મા રાહુલો પરિપાકગતેસુ વિમુત્તિપરિપાચનિયેસુ ધમ્મેસુ ચૂળરાહુલોવાદસુત્તપરિયોસાને અનેકેહિ દેવતાસહસ્સેહિ સદ્ધિં અરહત્તે પતિટ્ઠાસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય રાહુલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨. નિગ્રોધકપ્પસુત્ત-(વઙ્ગીસસુત્ત)-વણ્ણના

એવં ¶ મે સુતન્તિ નિગ્રોધકપ્પસુત્તં, ‘‘વઙ્ગીસસુત્ત’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ. કા ઉપ્પત્તિ? અયમેવ યાસ્સ નિદાને વુત્તા. તત્થ એવં મેતિઆદીનિ વુત્તત્થાનેવ, યતો ¶ તાનિ અઞ્ઞાનિ ચ તથાવિધાનિ છડ્ડેત્વા અવુત્તનયમેવ વણ્ણયિસ્સામ. અગ્ગાળવે ચેતિયેતિ આળવિયં અગ્ગચેતિયે. અનુપ્પન્ને હિ ભગવતિ અગ્ગાળવગોતમકાદીનિ અનેકાનિ ચેતિયાનિ અહેસું યક્ખનાગાદીનં ભવનાનિ. તાનિ ઉપ્પન્ને ભગવતિ મનુસ્સા વિનાસેત્વા વિહારે અકંસુ, તેનેવ ચ નામેન વોહરિંસુ. તતો ¶ અગ્ગાળવચેતિયસઙ્ખાતે વિહારે વિહરતીતિ વુત્તં હોતિ. આયસ્મતો વઙ્ગીસસ્સાતિ એત્થ આયસ્માતિ પિયવચનં, વઙ્ગીસોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં. સો જાતિતો પભુતિ એવં વેદિતબ્બો – સો કિર પરિબ્બાજકસ્સ પુત્તો પરિબ્બાજિકાય કુચ્છિમ્હિ જાતો અઞ્ઞતરં વિજ્જં જાનાતિ, યસ્સાનુભાવેન છવસીસં આકોટેત્વા સત્તાનં ગતિં જાનાતિ. મનુસ્સાપિ સુદં અત્તનો ઞાતીનં કાલકતાનં સુસાનતો સીસાનિ આનેત્વા તં તેસં ગતિં પુચ્છન્તિ. સો ‘‘અસુકનિરયે નિબ્બત્તો, અસુકમનુસ્સલોકે’’તિ વદતિ. તે તેન વિમ્હિતા તસ્સ બહું ધનં દેન્તિ. એવં સો સકલજમ્બુદીપે પાકટો અહોસિ.

સો સતસહસ્સકપ્પં પૂરિતપારમી અભિનીહારસમ્પન્નો પઞ્ચહિ પુરિસસહસ્સેહિ પરિવુતો ગામનિગમજનપદરાજધાનીસુ વિચરન્તો સાવત્થિં અનુપ્પત્તો. તેન ચ સમયેન ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ, સાવત્થિવાસિનો પુરેભત્તં દાનં દત્વા પચ્છાભત્તં સુનિવત્થા સુપારુતા પુપ્ફગન્ધાદીનિ ગહેત્વા ધમ્મસ્સવનત્થાય જેતવનં ગચ્છન્તિ. સો તે દિસ્વા ‘‘મહાજનકાયો કુહિં ગચ્છતી’’તિ પુચ્છિ. અથસ્સ તે આચિક્ખિંસુ – ‘‘બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો, સો બહુજનહિતાય ધમ્મં દેસેતિ, તત્થ ગચ્છામા’’તિ. સોપિ તેહિ સદ્ધિં સપરિવારો ગન્ત્વા ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. અથ નં ભગવા આમન્તેસિ – ‘‘કિં, વઙ્ગીસ, જાનાસિ કિર તાદિસં વિજ્જં, યાય સત્તાનં છવસીસાનિ આકોટેત્વા ગતિં પવેદેસી’’તિ? ‘‘એવં, ભો ગોતમ, જાનામી’’તિ. ભગવા નિરયે નિબ્બત્તસ્સ સીસં આહરાપેત્વા દસ્સેસિ, સો નખેન આકોટેત્વા ‘‘નિરયે નિબ્બત્તસ્સ સીસં ભો ગોતમા’’તિ આહ. એવં સબ્બગતિનિબ્બત્તાનં સીસાનિ દસ્સેસિ, સોપિ તથેવ ઞત્વા આરોચેસિ. અથસ્સ ભગવા ખીણાસવસીસં દસ્સેસિ, સો પુનપ્પુનં આકોટેત્વા ¶ ન અઞ્ઞાસિ. તતો ભગવા ‘‘અવિસયો ¶ તે એત્થ વઙ્ગીસ, મમેવેસો ¶ વિસયો, ખીણાસવસીસ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમભાસિ –

‘‘ગતી મિગાનં પવનં, આકાસો પક્ખિનં ગતિ;

વિભવો ગતિ ધમ્માનં, નિબ્બાનં અરહતો ગતી’’તિ. (પરિ. ૩૩૯);

વઙ્ગીસો ગાથં સુત્વા ‘‘ઇમં મે, ભો ગોતમ, વિજ્જં દેહી’’તિ આહ. ભગવા ‘‘નાયં વિજ્જા અપબ્બજિતાનં સમ્પજ્જતી’’તિ આહ. સો ‘‘પબ્બાજેત્વા વા મં, ભો ગોતમ, યં વા ઇચ્છસિ, તં કત્વા ઇમં વિજ્જં દેહી’’તિ આહ. તદા ચ ભગવતો નિગ્રોધકપ્પત્થેરો સમીપે હોતિ, તં ભગવા આણાપેસિ – ‘‘તેન હિ, નિગ્રોધકપ્પ, ઇમં પબ્બાજેહી’’તિ. સો તં પબ્બાજેત્વા તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિ. વઙ્ગીસો અનુપુબ્બેન પટિસમ્ભિદાપ્પત્તો અરહા અહોસિ. એતદગ્ગે ચ ભગવતા નિદ્દિટ્ઠો ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં પટિભાનવન્તાનં યદિદં વઙ્ગીસો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૧૨).

એવં સમુદાગતસ્સ આયસ્મતો વઙ્ગીસસ્સ ઉપજ્ઝાયો વજ્જાવજ્જાદિઉપનિજ્ઝાયનેન એવં લદ્ધવોહારો નિગ્રોધકપ્પો નામ થેરો. કપ્પોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં, નિગ્રોધમૂલે પન અરહત્તં અધિગતત્તા ‘‘નિગ્રોધકપ્પો’’તિ ભગવતા વુત્તો. તતો નં ભિક્ખૂપિ એવં વોહરન્તિ. સાસને થિરભાવં પત્તોતિ થેરો. અગ્ગાળવે ચેતિયે અચિરપરિનિબ્બુતો હોતીતિ તસ્મિં ચેતિયે અચિરપરિનિબ્બુતો હોતિ. રહોગતસ્સ પટિસલ્લીનસ્સાતિ ગણમ્હા વૂપકટ્ઠત્તા રહોગતસ્સ કાયેન, પટિસલ્લીનસ્સ ચિત્તેન તેહિ તેહિ વિસયેહિ પટિનિવત્તિત્વા સલ્લીનસ્સ. એવં ચેતસો પરિવિતક્કો ઉદપાદીતિ ઇમિના આકારેન વિતક્કો ઉપ્પજ્જિ. કસ્મા પન ઉદપાદીતિ. અસમ્મુખત્તા દિટ્ઠાસેવનત્તા ચ. અયઞ્હિ તસ્સ પરિનિબ્બાનકાલે ન સમ્મુખા અહોસિ, દિટ્ઠપુબ્બઞ્ચાનેન અસ્સ હત્થકુક્કુચ્ચાદિપુબ્બાસેવનં, તાદિસઞ્ચ અખીણાસવાનમ્પિ હોતિ ખીણાસવાનમ્પિ પુબ્બપરિચયેન.

તથા હિ પિણ્ડોલભારદ્વાજો પચ્છાભત્તં દિવાવિહારત્થાય ઉદેનસ્સ ઉય્યાનમેવ ગચ્છતિ ¶ પુબ્બે રાજા હુત્વા તત્થ પરિચારેસીતિ ઇમિના પુબ્બપરિચયેન, ગવમ્પતિત્થેરો તાવતિંસભવને સુઞ્ઞં દેવવિમાનં ગચ્છતિ દેવપુત્તો હુત્વા તત્થ પરિચારેસીતિ ઇમિના પુબ્બપરિચયેન. પિલિન્દવચ્છો ભિક્ખૂ વસલવાદેન સમુદાચરતિ અબ્બોકિણ્ણાનિ પઞ્ચ જાતિસતાનિ ¶ બ્રાહ્મણો હુત્વા તથા અભાસીતિ ઇમિના પુબ્બપરિચયેન. તસ્મા અસમ્મુખત્તા દિટ્ઠાસેવનત્તા ચસ્સ એવં ચેતસો ¶ પરિવિતક્કો ઉદપાદિ ‘‘પરિનિબ્બુતો નુ ખો મે ઉપજ્ઝાયો, ઉદાહુ નો પરિનિબ્બુતો’’તિ. તતો પરં ઉત્તાનત્થમેવ. એકંસં ચીવરં કત્વાતિ એત્થ પન પુન સણ્ઠાપનેન એવં વુત્તં. એકંસન્તિ ચ વામંસં પારુપિત્વા ઠિતસ્સેતં અધિવચનં. યતો યથા વામંસં પારુપિત્વા ઠિતં હોતિ, તથા ચીવરં કત્વાતિ એવમસ્સત્થો વેદિતબ્બો. સેસં પાકટમેવ.

૩૪૬. અનોમપઞ્ઞન્તિ ઓમં વુચ્ચતિ પરિત્તં લામકં, ન ઓમપઞ્ઞં, અનોમપઞ્ઞં, મહાપઞ્ઞન્તિ અત્થો. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ પચ્ચક્ખમેવ, ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવેતિ વા અત્થો. વિચિકિચ્છાનન્તિ એવરૂપાનં પરિવિતક્કાનં. ઞાતોતિ પાકટો. યસસ્સીતિ લાભપરિવારસમ્પન્નો અભિનિબ્બુતત્તોતિ ગુત્તચિત્તો અપરિડય્હમાનચિત્તો વા.

૩૪૭. તયા કતન્તિ નિગ્રોધમૂલે નિસિન્નત્તા ‘‘નિગ્રોધકપ્પો’’તિ વદતા તયા કતન્તિ યથા અત્તના ઉપલક્ખેતિ, તથા ભણતિ. ભગવા પન ન નિસિન્નત્તા એવ તં તથા આલપિ, અપિચ ખો તત્થ અરહત્તં પત્તત્તા. બ્રાહ્મણસ્સાતિ જાતિં સન્ધાય ભણતિ. સો કિર બ્રાહ્મણમહાસાલકુલા પબ્બજિતો. નમસ્સં અચરીતિ નમસ્સમાનો વિહાસિ. મુત્યપેક્ખોતિ નિબ્બાનસઙ્ખાતં વિમુત્તિં અપેક્ખમાનો, નિબ્બાનં પત્થેન્તોતિ વુત્તં હોતિ. દળ્હધમ્મદસ્સીતિ ભગવન્તં આલપતિ. દળ્હધમ્મો હિ નિબ્બાનં અભિજ્જનટ્ઠેન, તઞ્ચ ભગવા દસ્સેતિ. તસ્મા તં ‘‘દળ્હધમ્મદસ્સી’’તિ આહ.

૩૪૮. સક્યાતિપિ ભગવન્તમેવ કુલનામેન આલપતિ. મયમ્પિ સબ્બેતિ નિરવસેસપરિસં સઙ્ગણ્હિત્વા અત્તાનં દસ્સેન્તો ભણતિ. સમન્તચક્ખૂતિપિ ભગવન્તમેવ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન આલપતિ. સમવટ્ઠિતાતિ સમ્મા અવટ્ઠિતા આભોગં કત્વા ઠિતા. નોતિ અમ્હાકં. સવનાયાતિ ¶ ઇમસ્સ પઞ્હસ્સ વેય્યાકરણસ્સવનત્થાય. સોતાતિ સોતિન્દ્રિયાનિ. તુવં નો સત્થા ત્વમનુત્તરોસીતિ થુતિવચનમત્તમેવેતં.

૩૪૯. છિન્દેવ ¶ નો વિચિકિચ્છન્તિ અકુસલવિચિકિચ્છાય નિબ્બિચિકિચ્છો સો, વિચિકિચ્છાપતિરૂપકં પન તં પરિવિતક્કં સન્ધાયેવમાહ. બ્રૂહિ મેતન્તિ બ્રૂહિ મે એતં, યં મયા યાચિતોસિ ‘‘તં સાવકં સક્ય, મયમ્પિ સબ્બે અઞ્ઞાતુમિચ્છામા’’તિ, બ્રૂવન્તો ચ તં બ્રાહ્મણં પરિનિબ્બુતં વેદય ભૂરિપઞ્ઞ મજ્ઝેવ નો ભાસ, પરિનિબ્બુતં ઞત્વા મહાપઞ્ઞં ભગવા મજ્ઝેવ અમ્હાકં સબ્બેસં ભાસ, યથા સબ્બેવ મયં જાનેય્યામ. સક્કોવ દેવાન સહસ્સનેત્તોતિ ઇદં પન થુતિવચનમેવ. અપિચસ્સ અયં અધિપ્પાયો – યથા સક્કો સહસ્સનેત્તો દેવાનં મજ્ઝે ¶ તેહિ સક્કચ્ચં સમ્પટિચ્છિતવચનો ભાસતિ, એવં અમ્હાકં મજ્ઝે અમ્હેહિ સમ્પટિચ્છિતવચનો ભાસાતિ.

૩૫૦. યે કેચીતિ ઇમમ્પિ ગાથં ભગવન્તં થુનન્તોયેવ વત્તુકામતં જનેતું ભણતિ. તસ્સત્થો યે કેચિ અભિજ્ઝાદયો ગન્થા તેસં અપ્પહાને મોહવિચિકિચ્છાનં પહાનાભાવતો ‘‘મોહમગ્ગા’’તિ ચ ‘‘અઞ્ઞાણપક્ખા’’તિ ચ ‘‘વિચિકિચ્છટ્ઠાના’’તિ ચ વુચ્ચન્તિ. સબ્બે તે તથાગતં પત્વા તથાગતસ્સ દેસનાબલેન વિદ્ધંસિતા ન ભવન્તિ નસ્સન્તિ. કિં કારણં? ચક્ખુઞ્હિ એતં પરમં નરાનં, યસ્મા તથાગતો સબ્બગન્થવિધમનપઞ્ઞાચક્ખુજનનતો નરાનં પરમં ચક્ખુન્તિ વુત્તં હોતિ.

૩૫૧. નો ચે હિ જાતૂતિ ઇમમ્પિ ગાથં થુનન્તોયેવ વત્તુકામતં જનેન્તોવ ભણતિ. તત્થ જાતૂતિ એકંસવચનં. પુરિસોતિ ભગવન્તં સન્ધાયાહ. જોતિમન્તોતિ પઞ્ઞાજોતિસમન્નાગતા સારિપુત્તાદયો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યદિ ભગવા યથા પુરત્થિમાદિભેદો વાતો અબ્ભઘનં વિહનતિ, એવં દેસનાવેગેન કિલેસે ન વિહનેય્ય ¶ . તથા યથા અબ્ભઘનેન નિવુતો લોકો તમોવ હોતિ એકન્ધકારો, એવં અઞ્ઞાણનિવુતોપિ તમોવસ્સ. યેપિ ઇમે દાનિ જોતિમન્તો ખાયન્તિ સારિપુત્તાદયો, તેપિ નરા ન તપેય્યુન્તિ.

૩૫૨. ધીરા ચાતિ ઇમમ્પિ ગાથં પુરિમનયેનેવ ભણતિ. તસ્સત્થો ધીરા ચ પણ્ડિતા પુરિસા પજ્જોતકરા ભવન્તિ, પઞ્ઞાપજ્જોતં ઉપ્પાદેન્તિ. તસ્મા અહં તં વીર પધાનવીરિયસમન્નાગતો ભગવા તથેવ મઞ્ઞે ધીરોતિ ચ ¶ પજ્જોતકરોત્વેવ ચ મઞ્ઞામિ. મયઞ્હિ વિપસ્સિનં સબ્બધમ્મે યથાભૂતં પસ્સન્તં ભગવન્તં જાનન્તા એવ ઉપાગમુમ્હા, તસ્મા પરિસાસુ નો આવિકરોહિ કપ્પં, નિગ્રોધકપ્પં આચિક્ખ પકાસેહીતિ.

૩૫૩. ખિપ્પન્તિ ઇમમ્પિ ગાથં પુરિમનયેનેવ ભણતિ. તસ્સત્થો ખિપ્પં ગિરં એરય લહું અચિરાયમાનો વચનં ભાસ, વગ્ગું મનોરમં ભગવા. યથા સુવણ્ણહંસો ગોચરપટિક્કન્તો જાતસ્સરવનસણ્ડં દિસ્વા ગીવં પગ્ગય્હ ઉચ્ચારેત્વા રત્તતુણ્ડેન સણિકં અતરમાનો વગ્ગું ગિરં નિકૂજતિ નિચ્છારેતિ, એવમેવ ત્વમ્પિ સણિકં નિકૂજ, ઇમિના મહાપુરિસલક્ખણઞ્ઞતરેન બિન્દુસ્સરેન સુવિકપ્પિતેન સુટ્ઠુવિકપ્પિતેન અભિસઙ્ખતેન. એતે મયં સબ્બેવ ઉજુગતા અવિક્ખિત્તમાનસા હુત્વા તવ નિકૂજિતં સુણોમાતિ.

૩૫૪. પહીનજાતિમરણન્તિ ¶ ઇમમ્પિ ગાથં પુરિમનયેનેવ ભણતિ. તત્થ ન સેસેતીતિ અસેસો, તં અસેસં. સોતાપન્નાદયો વિય કિઞ્ચિ અસેસેત્વા પહીનજાતિમરણન્તિ વુત્તં હોતિ. નિગ્ગય્હાતિ સુટ્ઠુ યાચિત્વા નિબન્ધિત્વા. ધોનન્તિ ધુતસબ્બપાપં. વદેસ્સામીતિ કથાપેસ્સામિ ધમ્મં. ન કામકારો હિ પુથુજ્જનાનન્તિ પુથુજ્જનાનમેવ હિ કામકારો નત્થિ, યં પત્થેન્તિ ઞાતું વા વત્તું વા, તં ન સક્કોન્તિ. સઙ્ખેય્યકારો ચ તથાગતાનન્તિ તથાગતાનં પન વીમંસકારો પઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમા કિરિયા. તે યં પત્થેન્તિ ઞાતું વા વત્તું વા, તં સક્કોન્તીતિ અધિપ્પાયો.

૩૫૫. ઇદાનિ તં સઙ્ખેય્યકારં ¶ પકાસેન્તો ‘‘સમ્પન્નવેય્યાકરણ’’ન્તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – તથા હિ તવ ભગવા ઇદં સમુજ્જુપઞ્ઞસ્સ તત્થ તત્થ સમુગ્ગહીતં વુત્તં પવત્તિતં સમ્પન્નવેય્યાકરણં, ‘‘સન્તતિમહામત્તો સત્તતાલમત્તં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પરિનિબ્બાયિસ્સતિ, સુપ્પબુદ્ધો સક્કો સત્તમે દિવસે પથવિં પવિસિસ્સતી’’તિ એવમાદીસુ અવિપરીતં દિટ્ઠં. તતો પન સુટ્ઠુતરં અઞ્જલિં પણામેત્વા આહ – અયમઞ્જલી પચ્છિમો સુપ્પણામિતો, અયમપરોપિ અઞ્જલી સુટ્ઠુતરં પણામિતો. મા મોહયીતિ મા નો અકથનેન મોહયિ જાનં જાનન્તો કપ્પસ્સ ગતિં. અનોમપઞ્ઞાતિ ભગવન્તં આલપતિ.

૩૫૬. પરોવરન્તિ ¶ ઇમં પન ગાથં અપરેનપિ પરિયાયેન અમોહનમેવ યાચન્તો આહ. તત્થ પરોવરન્તિ લોકિયલોકુત્તરવસેન સુન્દરાસુન્દરં દૂરેસન્તિકં વા. અરિયધમ્મન્તિ ચતુસચ્ચધમ્મં. વિદિત્વાતિ પટિવિજ્ઝિત્વા. જાનન્તિ સબ્બં ઞેય્યધમ્મં જાનન્તો. વાચાભિકઙ્ખામીતિ યથા ઘમ્મનિ ઘમ્મતત્તો પુરિસો કિલન્તો તસિતો વારિં, એવં તે વાચં અભિકઙ્ખામિ. સુતં પવસ્સાતિ સુતસઙ્ખાતં સદ્દાયતનં પવસ્સ પગ્ઘર મુઞ્ચ પવત્તેહિ. ‘‘સુતસ્સ વસ્સા’’તિપિ પાઠો, વુત્તપ્પકારસ્સ સદ્દાયતનસ્સ વુટ્ઠિં વસ્સાતિ અત્થો.

૩૫૭. ઇદાનિ યાદિસં વાચં અભિકઙ્ખતિ, તં પકાસેન્તો –

‘‘યદત્થિકં બ્રહ્મચરિયં અચરી,

કપ્પાયનો કચ્ચિસ્સ તં અમોઘં;

નિબ્બાયિ સો આદુ સઉપાદિસેસો,

યથા વિમુત્તો અહુ તં સુણોમા’’તિ. –

ગાથમાહ ¶ . તત્થ કપ્પાયનોતિ કપ્પમેવ પૂજાવસેન ભણતિ. યથા વિમુત્તોતિ ‘‘કિં અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા યથા અસેક્ખા, ઉદાહુ ઉપાદિસેસાય યથા સેક્ખા’’તિ પુચ્છતિ. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

૩૫૮. એવં દ્વાદસહિ ગાથાહિ યાચિતો ભગવા તં વિયાકરોન્તો –

‘‘અચ્છેચ્છિ તણ્હં ઇધ નામરૂપે, (ઇતિ ભગવા)

કણ્હસ્સ સોતં દીઘરત્તાનુસયિતં;

અતારિ જાતિં મરણં અસેસં,

ઇચ્ચબ્રવી ભગવા પઞ્ચસેટ્ઠો’’તિ. –

ગાથમાહ. તત્થ પુરિમપદસ્સ તાવ અત્થો – યાપિ ઇમસ્મિં નામરૂપે કામતણ્હાદિભેદા તણ્હાદીઘરત્તં અપ્પહીનટ્ઠેન અનુસયિતા કણ્હનામકસ્સ મારસ્સ ‘‘સોત’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ, તં કણ્હસ્સ સોતભૂતં દીઘરત્તાનુસયિતં ¶ ઇધ નામરૂપે તણ્હં કપ્પાયનો છિન્દીતિ. ઇતિ ભગવાતિ ઇદં પનેત્થ સઙ્ગીતિકારાનં વચનં. અતારિ જાતિં મરણં અસેસન્તિ સો ¶ તં તણ્હં છેત્વા અસેસં જાતિમરણં અતારિ, અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયીતિ દસ્સેતિ. ઇચ્ચબ્રવી ભગવા પઞ્ચસેટ્ઠોતિ વઙ્ગીસેન પુટ્ઠો ભગવા એતદવોચ પઞ્ચન્નં પઠમસિસ્સાનં પઞ્ચવગ્ગિયાનં સેટ્ઠો, પઞ્ચહિ વા સદ્ધાદીહિ ઇન્દ્રિયેહિ, સીલાદીહિ વા ધમ્મક્ખન્ધેહિ અતિવિસિટ્ઠેહિ ચક્ખૂહિ ચ સેટ્ઠોતિ સઙ્ગીતિકારાનમેવિદં વચનં.

૩૫૯. એવં વુત્તે ભગવતો ભાસિતમભિનન્દમાનસો વઙ્ગીસો ‘‘એસ સુત્વા’’તિઆદિગાથાયો આહ. તત્થ પઠમગાથાય ઇસિસત્તમાતિ ભગવા ઇસિ ચ સત્તમો ચ ઉત્તમટ્ઠેન વિપસ્સીસિખીવેસ્સભૂકકુસન્ધકોણાગમનકસ્સપનામકે છ ઇસયો અત્તના સહ સત્ત કરોન્તો પાતુભૂતોતિપિ ઇસિસત્તમો, તં આલપન્તો આહ. ન મં વઞ્ચેસીતિ યસ્મા પરિનિબ્બુતો, તસ્મા તસ્સ પરિનિબ્બુતભાવં ઇચ્છન્તં મં ન વઞ્ચેસિ, ન વિસંવાદેસીતિ અત્થો. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

૩૬૦. દુતિયગાથાય યસ્મા મુત્યપેક્ખો વિહાસિ, તસ્મા તં સન્ધાયાહ ‘‘યથાવાદી તથાકારી, અહુ બુદ્ધસ્સ સાવકો’’તિ. મચ્ચુનો જાલં તતન્તિ તેભૂમકવટ્ટે વિત્થતં મારસ્સ તણ્હાજાલં. માયાવિનોતિ બહુમાયસ્સ. ‘‘તથા માયાવિનો’’તિપિ કેચિ પઠન્તિ, તેસં યો અનેકાહિ ¶ માયાહિ અનેકક્ખત્તુમ્પિ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિ, તસ્સ તથા માયાવિનોતિ અધિપ્પાયો.

૩૬૧. તતિયગાથાય આદીતિ કારણં. ઉપાદાનસ્સાતિ વટ્ટસ્સ. વટ્ટઞ્હિ ઉપાદાતબ્બટ્ઠેન ઇધ ‘‘ઉપાદાન’’ન્તિ વુત્તં, તસ્સેવ ઉપાદાનસ્સ આદિં અવિજ્જાતણ્હાદિભેદં કારણં અદ્દસ કપ્પોતિ એવં વત્તું વટ્ટતિ ભગવાતિ અધિપ્પાયેન વદતિ. અચ્ચગા વતાતિ અતિક્કન્તો વત. મચ્ચુધેય્યન્તિ મચ્ચુ એત્થ ધિયતીતિ મચ્ચુધેય્યં, તેભૂમકવટ્ટસ્સેતં અધિવચનં. તં સુદુત્તરં મચ્ચુધેય્યં અચ્ચગા વતાતિ વેદજાતો ભણતિ. સેસમેત્થ પાકટમેવાતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય નિગ્રોધકપ્પસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩. સમ્માપરિબ્બાજનીયસુત્ત-(મહાસમયસુત્ત)-વણ્ણના

૩૬૨. પુચ્છામિ ¶ ¶ ¶ મુનિં પહૂતપઞ્ઞન્તિ સમ્માપરિબ્બાજનીયસુત્તં, ‘‘મહાસમયસુત્ત’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ મહાસમયદિવસે કથિતત્તા. કા ઉપ્પત્તિ? પુચ્છાવસિકા ઉપ્પત્તિ. નિમ્મિતબુદ્ધેન હિ પુટ્ઠો ભગવા ઇમં સુત્તમભાસિ, તં સદ્ધિં પુચ્છાય ‘‘સમ્માપરિબ્બાજનીયસુત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પન સાકિયકોલિયાનં ઉપ્પત્તિતો પભુતિ પોરાણેહિ વણ્ણીયતિ.

તત્રાયં ઉદ્દેસમગ્ગવણ્ણના – પઠમકપ્પિકાનં કિર રઞ્ઞો મહાસમ્મતસ્સ રોજો નામ પુત્તો અહોસિ. રોજસ્સ વરરોજો, વરરોજસ્સ કલ્યાણો, કલ્યાણસ્સ વરકલ્યાણો, વરકલ્યાણસ્સ મન્ધાતા, મન્ધાતુસ્સ વરમન્ધાતા, વરમન્ધાતુસ્સ ઉપોસથો, ઉપોસથસ્સ વરો, વરસ્સ ઉપવરો, ઉપવરસ્સ મઘદેવો, મઘદેવસ્સ પરમ્પરા ચતુરાસીતિ ખત્તિયસહસ્સાનિ અહેસું. તેસં પરતો તયો ઓક્કાકવંસા અહેસું. તેસુ તતિયઓક્કાકસ્સ પઞ્ચ મહેસિયો અહેસું – હત્થા, ચિત્તા, જન્તુ, જાલિની, વિસાખાતિ. એકેકિસ્સા પઞ્ચ પઞ્ચ ઇત્થિસતાનિ પરિવારા. સબ્બજેટ્ઠાય ચત્તારો પુત્તા – ઓક્કામુખો, કરકણ્ડુ, હત્થિનિકો, સિનિપુરોતિ; પઞ્ચ ધીતરો – પિયા, સુપ્પિયા, આનન્દા, વિજિતા, વિજિતસેનાતિ. એવં સા નવ પુત્તે લભિત્વા કાલમકાસિ.

અથ રાજા અઞ્ઞં દહરં અભિરૂપં રાજધીતરં આનેત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસિ. સાપિ જન્તું નામ એકં પુત્તં વિજાયિ. તં જન્તુકુમારં પઞ્ચમદિવસે અલઙ્કરિત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસિ. રાજા તુટ્ઠો મહેસિયા વરં અદાસિ. સા ઞાતકેહિ સદ્ધિં મન્તેત્વા પુત્તસ્સ રજ્જં યાચિ. રાજા ‘‘નસ્સ વસલિ, મમ પુત્તાનં અન્તરાયમિચ્છસી’’તિ નાદાસિ. સા પુનપ્પુનં ¶ રહો રાજાનં પરિતોસેત્વા ‘‘ન, મહારાજ, મુસાવાદો વટ્ટતી’’તિઆદીનિ વત્વા યાચતિ એવ. અથ રાજા પુત્તે આમન્તેસિ – ‘‘અહં, તાતા, તુમ્હાકં કનિટ્ઠં જન્તુકુમારં દિસ્વા તસ્સ માતુયા સહસા વરં અદાસિં. સા ¶ પુત્તસ્સ રજ્જં પરિણામેતું ઇચ્છતિ. તુમ્હે મમચ્ચયેન આગન્ત્વા રજ્જં કારેય્યાથા’’તિ અટ્ઠહિ અમચ્ચેહિ સદ્ધિં ઉય્યોજેસિ. તે ભગિનિયો આદાય ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય નગરા નિક્ખમિંસુ. ‘‘કુમારા પિતુઅચ્ચયેન આગન્ત્વા રજ્જં કારેસ્સન્તિ, ગચ્છામ ને ઉપટ્ઠહામા’’તિ ચિન્તેત્વા બહૂ મનુસ્સા અનુબન્ધિંસુ. પઠમદિવસે યોજનમત્તા ¶ સેના અહોસિ, દુતિયદિવસે દ્વિયોજનમત્તા, તતિયદિવસે તિયોજનમત્તા. કુમારા ચિન્તેસું – ‘‘મહા અયં બલકાયો, સચે મયં કઞ્ચિ સામન્તરાજાનં અક્કમિત્વા જનપદં ગણ્હિસ્સામ, સોપિ નો ન પહોસ્સતિ, કિં પરેસં પીળં કત્વા લદ્ધરજ્જેન, મહા જમ્બુદીપો, અરઞ્ઞે નગરં માપેસ્સામા’’તિ હિમવન્તાભિમુખા અગમિંસુ.

તત્થ નગરમાપનોકાસં પરિયેસમાના હિમવતિ કપિલો નામ ઘોરતપો તાપસો પટિવસતિ પોક્ખરણિતીરે મહાસાકસણ્ડે, તસ્સ વસનોકાસં ગતા. સો તે દિસ્વા પુચ્છિત્વા સબ્બં પવત્તિં સુત્વા તેસુ અનુકમ્પં અકાસિ. સો કિર ભુમ્મજાલં નામ વિજ્જં જાનાતિ, યાય ઉદ્ધં અસીતિહત્થે આકાસે ચ હેટ્ઠા ભૂમિયઞ્ચ ગુણદોસે પસ્સતિ. અથેકસ્મિં પદેસે સૂકરમિગા સીહબ્યગ્ઘાદયો તાસેત્વા પરિપાતેન્તિ, મણ્ડૂકમૂસિકા સપ્પે ભિંસાપેન્તિ. સો તે દિસ્વા ‘‘અયં ભૂમિપ્પદેસો પથવીઅગ્ગ’’ન્તિ તસ્મિં પદેસે અસ્સમં માપેસિ. તતો સો રાજકુમારે આહ – ‘‘સચે મમ નામેન નગરં કરોથ, દેમિ વો ઇમં ઓકાસ’’ન્તિ. તે તથા પટિજાનિંસુ. તાપસો ‘‘ઇમસ્મિં ઓકાસે ઠત્વા ચણ્ડાલપુત્તોપિ ચક્કવત્તિં બલેન અતિસેતી’’તિ વત્વા ‘‘અસ્સમે રઞ્ઞો ઘરં માપેત્વા નગરં માપેથા’’તિ તં ઓકાસં દત્વા સયં અવિદૂરે પબ્બતપાદે અસ્સમં કત્વા વસિ. તતો ¶ કુમારા તત્થ નગરં માપેત્વા કપિલસ્સ વુત્થોકાસે કતત્તા ‘‘કપિલવત્થૂ’’તિ નામં આરોપેત્વા તત્થ નિવાસં કપ્પેસું.

અથ અમચ્ચા ‘‘ઇમે કુમારા વયપ્પત્તા, યદિ નેસં પિતા સન્તિકે ભવેય્ય, સો આવાહવિવાહં કારેય્ય. ઇદાનિ પન અમ્હાકં ભારો’’તિ ચિન્તેત્વા કુમારેહિ સદ્ધિં મન્તેસું. કુમારા ‘‘અમ્હાકં સદિસા ખત્તિયધીતરો ન પસ્સામ, તાસમ્પિ ભગિનીનં સદિસે ખત્તિયકુમારે, જાતિસમ્ભેદઞ્ચ ¶ ન કરોમા’’તિ. તે જાતિસમ્ભેદભયેન જેટ્ઠભગિનિં માતુટ્ઠાને ઠપેત્વા અવસેસાહિ સંવાસં કપ્પેસું. તેસં પિતા તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘સક્યા વત, ભો કુમારા, પરમસક્યા વત, ભો કુમારા’’તિ ઉદાનં ઉદાનેસિ. અયં તાવ સક્યાનં ઉપ્પત્તિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ભગવતા –

‘‘અથ ખો, અમ્બટ્ઠ, રાજા ઓક્કાકો અમચ્ચે પારિસજ્જે આમન્તેસિ – ‘કહં નુ ખો, ભો, એતરહિ કુમારા સમ્મન્તી’તિ. અત્થિ, દેવ, હિમવન્તપસ્સે પોક્ખરણિયા તીરે મહાસાકસણ્ડો, તત્થેતરહિ કુમારા સમ્મન્તિ. તે જાતિસમ્ભેદભયા સકાહિ ભગિનીહિ સદ્ધિં સંવાસં કપ્પેન્તીતિ. અથ ખો, અમ્બટ્ઠ, રાજા ઓક્કાકો ઉદાનં ઉદાનેસિ – ‘સક્યા વત, ભો કુમારા, પરમસક્યા વત, ભો કુમારા’તિ, તદગ્ગે ખો પન ¶ , અમ્બટ્ઠ, સક્યા પઞ્ઞાયન્તિ, સો ચ સક્યાનં પુબ્બપુરિસો’’તિ (દી. નિ. ૧.૨૬૭).

તતો નેસં જેટ્ઠભગિનિયા કુટ્ઠરોગો ઉદપાદિ, કોવિળારપુપ્ફસદિસાનિ ગત્તાનિ અહેસું. રાજકુમારા ‘‘ઇમાય સદ્ધિં એકતો નિસજ્જટ્ઠાનભોજનાદીનિ કરોન્તાનમ્પિ ઉપરિ એસ રોગો સઙ્કમતી’’તિ ચિન્તેત્વા ઉય્યાનકીળં ગચ્છન્તા વિય તં યાને આરોપેત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા પોક્ખરણિં ખણાપેત્વા ¶ તં તત્થ ખાદનીયભોજનીયેહિ સદ્ધિં પક્ખિપિત્વા ઉપરિ પદરં પટિચ્છાદાપેત્વા પંસું દત્વા પક્કમિંસુ. તેન ચ સમયેન રામો નામ રાજા કુટ્ઠરોગી ઓરોધેહિ ચ નાટકેહિ ચ જિગુચ્છિયમાનો તેન સંવેગેન જેટ્ઠપુત્તસ્સ રજ્જં દત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા તત્થ પણ્ણમૂલફલાનિ પરિભુઞ્જન્તો નચિરસ્સેવ અરોગો સુવણ્ણવણ્ણો હુત્વા, ઇતો ચિતો ચ વિચરન્તો મહન્તં સુસિરરુક્ખં દિસ્વા તસ્સબ્ભન્તરે સોળસહત્થપ્પમાણં તં કોલાપં સોધેત્વા, દ્વારઞ્ચ વાતપાનઞ્ચ કત્વા નિસ્સેણિં બન્ધિત્વા તત્થ વાસં કપ્પેસિ. સો અઙ્ગારકટાહે અગ્ગિં કત્વા રત્તિં વિસ્સરઞ્ચ સુસ્સરઞ્ચ સુણન્તો સયતિ. સો ‘‘અસુકસ્મિં પદેસે સીહો સદ્દમકાસિ, અસુકસ્મિં બ્યગ્ઘો’’તિ સલ્લક્ખેત્વા પભાતે તત્થ ગન્ત્વા વિઘાસમંસં આદાય પચિત્વા ખાદતિ.

અથેકદિવસં સો પચ્ચૂસસમયે અગ્ગિં જાલેત્વા નિસીદિ. તેન ચ સમયેન તસ્સા રાજધીતાય ગન્ધં ઘાયિત્વા બ્યગ્ઘો તં પદેસં ખણિત્વા ¶ પદરત્થરે વિવરમકાસિ. તેન વિવરેન સા બ્યગ્ઘં દિસ્વા ભીતા વિસ્સરમકાસિ. સો તં સદ્દં સુત્વા ‘‘ઇત્થિસદ્દો એસો’’તિ ચ સલ્લક્ખેત્વા પાતોવ તત્થ ગન્ત્વા ‘‘કો એત્થા’’તિ આહ. ‘‘માતુગામો સામી’’તિ. ‘‘નિક્ખમા’’તિ. ‘‘ન નિક્ખમામી’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘ખત્તિયકઞ્ઞા અહ’’ન્તિ. એવં સોબ્ભે નિખાતાપિ માનમેવ કરોતિ. સો સબ્બં પુચ્છિત્વા ‘‘અહમ્પિ ખત્તિયો’’તિ જાતિં આચિક્ખિત્વા ‘‘એહિ દાનિ ખીરે પક્ખિત્તસપ્પિ વિય જાત’’ન્તિ આહ. સા ‘‘કુટ્ઠરોગિનીમ્હિ સામિ, ન સક્કા નિક્ખમિતુ’’ન્તિ આહ. સો ‘‘કતકમ્મો દાનિ અહં સક્કા તિકિચ્છિતુ’’ન્તિ નિસ્સેણિં દત્વા તં ઉદ્ધરિત્વા અત્તનો વસનોકાસં નેત્વા સયં પરિભુત્તભેસજ્જાનિ એવ દત્વા નચિરસ્સેવ અરોગં સુવણ્ણવણ્ણમકાસિ. સો તાય સદ્ધિં સંવાસં કપ્પેસિ. સા પઠમસંવાસેનેવ ગબ્ભં ગણ્હિત્વા દ્વે પુત્તે વિજાયિ, પુનપિ દ્વેતિ એવં સોળસક્ખત્તું વિજાયિ. એવં તે દ્વત્તિંસ ભાતરો અહેસું. તે અનુપુબ્બેન વુડ્ઢિપ્પત્તે પિતા સબ્બસિપ્પાનિ સિક્ખાપેસિ.

અથેકદિવસં ¶ ¶ એકો રામરઞ્ઞો નગરવાસી પબ્બતે રતનાનિ ગવેસન્તો તં પદેસં આગતો રાજાનં દિસ્વા અઞ્ઞાસિ. ‘‘જાનામહં, દેવ, તુમ્હે’’તિ આહ. ‘‘કુતો ત્વં આગતોસી’’તિ ચ તેન પુટ્ઠો ‘‘નગરતો દેવા’’તિ આહ. તતો નં રાજા સબ્બં પવત્તિં પુચ્છિ. એવં તેસુ સમુલ્લપમાનેસુ તે દારકા આગમિંસુ. સો તે દિસ્વા ‘‘ઇમે કે દેવા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પુત્તા મે ભણે’’તિ. ‘‘ઇમેહિ દાનિ, દેવ, દ્વત્તિંસકુમારેહિ પરિવુતો વને કિં કરિસ્સસિ, એહિ રજ્જમનુસાસા’’તિ? ‘‘અલં, ભણે, ઇધેવ સુખ’’ન્તિ. સો ‘‘લદ્ધં દાનિ મે કથાપાભત’’ન્તિ નગરં ગન્ત્વા રઞ્ઞો પુત્તસ્સારોચેસિ. રઞ્ઞો પુત્તો ‘‘પિતરં આનેસ્સામી’’તિ ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય તત્થ ગન્ત્વા નાનપ્પકારેહિ પિતરં યાચિ. સોપિ ‘‘અલં, તાત કુમાર, ઇધેવ સુખ’’ન્તિ નેવ ઇચ્છિ. તતો રાજપુત્તો ‘‘ન દાનિ રાજા આગન્તું ઇચ્છતિ, હન્દસ્સ ઇધેવ નગરં માપેમી’’તિ ચિન્તેત્વા તં કોલરુક્ખં ઉદ્ધરિત્વા ઘરં કત્વા નગરં માપેત્વા કોલરુક્ખં અપનેત્વા કતત્તા ‘‘કોલનગર’’ન્તિ ચ બ્યગ્ઘપથે કતત્તા ‘‘બ્યગ્ઘપજ્જ’’ન્તિ ચાતિ દ્વે નામાનિ આરોપેત્વા અગમાસિ.

તતો ¶ વયપ્પત્તે કુમારે માતા આણાપેસિ – ‘‘તાતા, તુમ્હાકં કપિલવત્થુવાસિનો સક્યા માતુલા હોન્તિ, ધીતરો નેસં ગણ્હથા’’તિ. તે યં દિવસં ખત્તિયકઞ્ઞાયો નદીકીળનં ગચ્છન્તિ, તં દિવસં ગન્ત્વા નદીતિત્થં ઉપરુન્ધિત્વા નામાનિ સાવેત્વા પત્થિતા પત્થિતા રાજધીતરો ગહેત્વા અગમંસુ. સક્યરાજાનો સુત્વા ‘‘હોતુ ભણે, અમ્હાકં ઞાતકા એવા’’તિ તુણ્હી અહેસું. અયં કોલિયાનં ઉપ્પત્તિ.

એવં તેસં સાકિયકોલિયાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં આવાહવિવાહં કરોન્તાનં આગતો વંસો યાવ સીહહનુરાજા, તાવ વિત્થારતો વેદિતબ્બો – સીહહનુરઞ્ઞો કિર પઞ્ચ પુત્તા અહેસું ¶ – સુદ્ધોદનો, અમિતોદનો, ધોતોદનો, સક્કોદનો, સુક્કોદનોતિ. તેસુ સુદ્ધોદને રજ્જં કારયમાને તસ્સ પજાપતિયા અઞ્જનરઞ્ઞો ધીતાય મહામાયાદેવિયા કુચ્છિમ્હિ પૂરિતપારમી મહાપુરિસો જાતકનિદાને વુત્તનયેન તુસિતપુરા ચવિત્વા પટિસન્ધિં ગહેત્વા અનુપુબ્બેન કતમહાભિનિક્ખમનો સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો અનુક્કમેન કપિલવત્થું ગન્ત્વા સુદ્ધોદનમહારાજાદયો અરિયફલે પતિટ્ઠાપેત્વા જનપદચારિકં પક્કમિત્વા પુનપિ અપરેન સમયેન પચ્ચાગન્ત્વા પન્નરસહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં કપિલવત્થુસ્મિં વિહરતિ નિગ્રોધારામે.

તત્થ વિહરન્તે ચ ભગવતિ સાકિયકોલિયાનં ઉદકં પટિચ્ચ કલહો અહોસિ. કથં? નેસં ¶ કિર ઉભિન્નમ્પિ કપિલપુરકોલિયપુરાનં અન્તરે રોહિણી નામ નદી પવત્તતિ. સા કદાચિ અપ્પોદકા હોતિ, કદાચિ મહોદકા. અપ્પોદકકાલે સેતું કત્વા સાકિયાપિ કોલિયાપિ અત્તનો અત્તનો સસ્સપાયનત્થં ઉદકં આનેન્તિ. તેસં મનુસ્સા એકદિવસં સેતું કરોન્તા અઞ્ઞમઞ્ઞં ભણ્ડન્તા ‘‘અરે તુમ્હાકં રાજકુલં ભગિનીહિ સદ્ધિં સંવાસં કપ્પેસિ કુક્કુટસોણસિઙ્ગાલાદિતિરચ્છાના વિય, તુમ્હાકં રાજકુલં સુસિરરુક્ખે વાસં કપ્પેસિ પિસાચિલ્લિકા વિયા’’તિ એવં જાતિવાદેન ખુંસેત્વા અત્તનો અત્તનો રાજૂનં આરોચેસું. તે કુદ્ધા યુદ્ધસજ્જા હુત્વા રોહિણીનદીતીરં સમ્પત્તા. એવં સાગરસદિસં બલં અટ્ઠાસિ.

અથ ¶ ભગવા ‘‘ઞાતકા કલહં કરોન્તિ, હન્દ, ને વારેસ્સામી’’તિ આકાસેનાગન્ત્વા દ્વિન્નં સેનાનં મજ્ઝે અટ્ઠાસિ. તમ્પિ આવજ્જેત્વા સાવત્થિતો આગતોતિ એકે. એવં ઠત્વા ચ પન ¶ અત્તદણ્ડસુત્તં (સુ. નિ. ૯૪૧ આદયો) અભાસિ. તં સુત્વા સબ્બે સંવેગપ્પત્તા આવુધાનિ છડ્ડેત્વા ભગવન્તં નમસ્સમાના અટ્ઠંસુ, મહગ્ઘઞ્ચ આસનં પઞ્ઞાપેસું. ભગવા ઓરુય્હ પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિત્વા ‘‘કુઠારીહત્થો પુરિસો’’તિઆદિકં ફન્દનજાતકં (જા. ૧.૧૩.૧૪), ‘‘વન્દામિ તં કુઞ્જરા’’તિઆદિકં લટુકિકજાતકં (જા. ૧.૫.૩૯).

‘‘સમ્મોદમાના ગચ્છન્તિ, જાલમાદાય પક્ખિનો;

યદા તે વિવદિસ્સન્તિ, તદા એહિન્તિ મે વસ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૩૩) –

ઇમં વટ્ટકજાતકઞ્ચ કથેત્વા પુન તેસં ચિરકાલપ્પવત્તં ઞાતિભાવં દસ્સેન્તો ઇમં મહાવંસં કથેસિ. તે ‘‘પુબ્બે કિર મયં ઞાતકા એવા’’તિ અતિવિય પસીદિંસુ. તતો સક્યા અડ્ઢતેય્યકુમારસતે, કોલિયા અડ્ઢતેય્યકુમારસતેતિ પઞ્ચ કુમારસતે ભગવતો પરિવારત્થાય અદંસુ. ભગવા તેસં પુબ્બહેતું દિસ્વા ‘‘એથ ભિક્ખવો’’તિ આહ. તે સબ્બે ઇદ્ધિયા નિબ્બત્તઅટ્ઠપરિક્ખારયુત્તા આકાસે અબ્ભુગ્ગન્ત્વા આગમ્મ ભગવન્તં વન્દિત્વા અટ્ઠંસુ. ભગવા તે આદાય મહાવનં અગમાસિ. તેસં પજાપતિયો દૂતે પાહેસું, તે તાહિ નાનપ્પકારેહિ પલોભિયમાના ઉક્કણ્ઠિંસુ. ભગવા તેસં ઉક્કણ્ઠિતભાવં ઞત્વા હિમવન્તં દસ્સેત્વા તત્થ કુણાલજાતકકથાય (જા. ૨.૨૧.૨૮૯ કુણાલજાતકં) તેસં અનભિરતિં વિનોદેતુકામો આહ – ‘‘દિટ્ઠપુબ્બો વો, ભિક્ખવે, હિમવા’’તિ? ‘‘ન ભગવા’’તિ. ‘‘એથ, ભિક્ખવે, પેક્ખથા’’તિ અત્તનો ઇદ્ધિયા તે આકાસેન નેન્તો ‘‘અયં સુવણ્ણપબ્બતો, અયં રજતપબ્બતો, અયં મણિપબ્બતો’’તિ નાનપ્પકારે પબ્બતે દસ્સેત્વા કુણાલદહે મનોસિલાતલે પચ્ચુટ્ઠાસિ. તતો ‘‘હિમવન્તે સબ્બે ચતુપ્પદબહુપ્પદાદિભેદા તિરચ્છાનગતા પાણા આગચ્છન્તુ, સબ્બેસઞ્ચ પચ્છતો ¶ કુણાલસકુણો’’તિ અધિટ્ઠાસિ. આગચ્છન્તે ચ તે જાતિનામનિરુત્તિવસેન વણ્ણેન્તો ‘‘એતે, ભિક્ખવે, હંસા, એતે કોઞ્ચા ¶ , એતે ચક્કવાકા, કરવીકા, હત્થિસોણ્ડકા, પોક્ખરસાતકા’’તિ તેસં દસ્સેસિ.

તે ¶ વિમ્હિતહદયા પસ્સન્તા સબ્બપચ્છતો આગચ્છન્તં દ્વીહિ દિજકઞ્ઞાહિ મુખતુણ્ડકેન ડંસિત્વા ગહિતકટ્ઠવેમજ્ઝે નિસિન્નં સહસ્સદિજકઞ્ઞાપરિવારં કુણાલસકુણં દિસ્વા અચ્છરિયબ્ભુતચિત્તજાતા ભગવન્તં આહંસુ – ‘‘કચ્ચિ, ભન્તે, ભગવાપિ ઇધ કુણાલરાજા ભૂતપુબ્બો’’તિ? ‘‘આમ, ભિક્ખવે, મયાવેસ કુણાલવંસો કતો. અતીતે હિ મયં ચત્તારો જના ઇધ વસિમ્હા – નારદો દેવિલો ઇસિ, આનન્દો ગિજ્ઝરાજા, પુણ્ણમુખો ફુસ્સકોકિલો, અહં કુણાલો સકુણો’’તિ સબ્બં મહાકુણાલજાતકં કથેસિ. તં સુત્વા તેસં ભિક્ખૂનં પુરાણદુતિયિકાયો આરબ્ભ ઉપ્પન્ના અનભિરતિ વૂપસન્તા. તતો તેસં ભગવા સચ્ચકથં કથેસિ, કથાપરિયોસાને સબ્બપચ્છિમકો સોતાપન્નો, સબ્બઉપરિમો અનાગામી અહોસિ, એકોપિ પુથુજ્જનો વા અરહા વા નત્થિ. તતો ભગવા તે આદાય પુનદેવ મહાવને ઓરુહિ. આગચ્છમાના ચ તે ભિક્ખૂ અત્તનોવ ઇદ્ધિયા આગચ્છિંસુ.

અથ નેસં ભગવા ઉપરિમગ્ગત્થાય પુન ધમ્મં દેસેસિ. તે પઞ્ચસતાપિ વિપસ્સનં આરભિત્વા અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ. પઠમં પત્તો પઠમમેવ અગમાસિ ‘‘ભગવતો આરોચેસ્સામી’’તિ. આગન્ત્વા ચ ‘‘અભિરમામહં ભગવા, ન ઉક્કણ્ઠામી’’તિ વત્વા ભગવન્તં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એવં તે સબ્બેપિ અનુક્કમેન આગન્ત્વા ભગવન્તં પરિવારેત્વા નિસીદિંસુ જેટ્ઠમાસઉપોસથદિવસે સાયન્હસમયે. તતો પઞ્ચસતખીણાસવપરિવુતં વરબુદ્ધાસને નિસિન્નં ભગવન્તં ઠપેત્વા અસઞ્ઞસત્તે ચ અરૂપબ્રહ્માનો ચ સકલદસસહસ્સચક્કવાળે અવસેસદેવતાદયો મઙ્ગલસુત્તવણ્ણનાયં વુત્તનયેન સુખુમત્તભાવે નિમ્મિનિત્વા સમ્પરિવારેસું ‘‘વિચિત્રપટિભાનં ધમ્મદેસનં સોસ્સામા’’તિ. તત્થ ચત્તારો ખીણાસવબ્રહ્માનો સમાપત્તિતો ¶ વુટ્ઠાય બ્રહ્મગણં અપસ્સન્તા ‘‘કુહિં ગતા’’તિ આવજ્જેત્વા તમત્થં ઞત્વા પચ્છા આગન્ત્વા ઓકાસં અલભમાના ચક્કવાળમુદ્ધનિ ઠત્વા પચ્ચેકગાથાયો અભાસિંસુ. યથાહ –

‘‘અથ ખો ચતુન્નં સુદ્ધાવાસકાયિકાનં દેવતાનં એતદહોસિ – ‘અયં, ખો, ભગવા સક્કેસુ વિહરતિ કપિલવત્થુસ્મિં મહાવને મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહિ સબ્બેહેવ અરહન્તેહિ. દસહિ ચ લોકધાતૂહિ દેવતા યેભુય્યેન સન્નિપતિતા હોન્તિ ભગવન્તં દસ્સનાય ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ ¶ . યંનૂન મયમ્પિ યેન ભગવા ¶ તેનુપસઙ્કમેય્યામ, ઉપસઙ્કમિત્વા ભગવતો સન્તિકે પચ્ચેકં ગાથં ભાસેય્યામા’’’તિ (દી. નિ. ૨.૩૩૧; સં. નિ. ૧.૩૭).

સબ્બં સગાથાવગ્ગે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. એવં ગન્ત્વા ચ તત્થ એકો બ્રહ્મા પુરત્થિમચક્કવાળમુદ્ધનિ ઓકાસં લભિત્વા તત્થ ઠિતો ઇમં ગાથં અભાસિ –

‘‘મહાસમયો પવનસ્મિં…પે…

દક્ખિતાયે અપરાજિતસઙ્ઘ’’ન્તિ. (દી. નિ. ૨.૩૩૨; સં. નિ. ૧.૩૭);

ઇમઞ્ચસ્સ ગાથં ભાસમાનસ્સ પચ્છિમચક્કવાળપબ્બતે ઠિતો સદ્દં અસ્સોસિ.

દુતિયો પચ્છિમચક્કવાળમુદ્ધનિ ઓકાસં લભિત્વા તત્થ ઠિતો તં ગાથં સુત્વા ઇમં ગાથં અભાસિ –

‘‘તત્ર ભિક્ખવો સમાદહંસુ…પે…

ઇન્દ્રિયાનિ રક્ખન્તિ પણ્ડિતા’’તિ. (દી. નિ. ૨.૩૩૨; સં. નિ. ૧.૩૭);

તતિયો દક્ખિણચક્કવાળમુદ્ધનિ ઓકાસં લભિત્વા તત્થ ઠિતો તં ગાથં સુત્વા ઇમં ગાથં અભાસિ –

‘‘છેત્વા ખીલં છેત્વા પલિઘં…પે… સુસુનાગા’’તિ. (દી. નિ. ૨.૩૩૨; સં. નિ. ૧.૩૭);

ચતુત્થો ઉત્તરચક્કવાળમુદ્ધનિ ઓકાસં લભિત્વા તત્થ ઠિતો તં ગાથં સુત્વા ઇમં ગાથમભાસિ –

‘‘યે કેચિ બુદ્ધં સરણં ગતાસે…પે…

દેવકાયં પરિપૂરેસ્સન્તી’’તિ. (દી. નિ. ૨.૩૩૨; સં. નિ. ૧.૩૭);

તસ્સપિ ¶ તં સદ્દં દક્ખિણચક્કવાળમુદ્ધનિ ઠિતો અસ્સોસિ. એવં તદા ઇમે ચત્તારો બ્રહ્માનો પરિસં થોમેત્વા ઠિતા અહેસું, મહાબ્રહ્માનો એકચક્કવાળં છાદેત્વા અટ્ઠંસુ.

અથ ભગવા દેવપરિસં ઓલોકેત્વા ભિક્ખૂનં આરોચેસિ ¶ – ‘‘યેપિ તે, ભિક્ખવે, અહેસું અતીતમદ્ધાનં અરહન્તો સમ્માસમ્બુદ્ધા, તેસમ્પિ ભગવન્તાનં એતપ્પરમાયેવ દેવતા સન્નિપતિતા અહેસું. સેય્યથાપિ મય્હં ¶ એતરહિ, યેપિ તે, ભિક્ખવે, ભવિસ્સન્તિ અનાગતમદ્ધાનં અરહન્તો સમ્માસમ્બુદ્ધા, તેસમ્પિ ભગવન્તાનં એતપ્પરમાયેવ દેવતા સન્નિપતિતા ભવિસ્સન્તિ સેય્યથાપિ મય્હં એતરહી’’તિ. તતો તં દેવપરિસં ભબ્બાભબ્બવસેન દ્વિધા વિભજિ ‘‘એત્તકા ભબ્બા, એત્તકા અભબ્બા’’તિ. તત્થ ‘‘અભબ્બપરિસા બુદ્ધસતેપિ ધમ્મં દેસેન્તે ન બુજ્ઝતિ, ભબ્બપરિસા સક્કા બોધેતુ’’ન્તિ ઞત્વા પુન ભબ્બપુગ્ગલે ચરિયવસેન છધા વિભજિ ‘‘એત્તકા રાગચરિતા, એત્તકા દોસ-મોહ-વિતક્ક-સદ્ધા-બુદ્ધિચરિતા’’તિ. એવં ચરિયવસેન પરિગ્ગહેત્વા ‘‘અસ્સા પરિસાય કીદિસા ધમ્મદેસના સપ્પાયા’’તિ ધમ્મકથં વિચિનિત્વા પુન તં પરિસં મનસાકાસિ – ‘‘અત્તજ્ઝાસયેન નુ ખો જાનેય્ય, પરજ્ઝાસયેન, અટ્ઠુપ્પત્તિવસેન, પુચ્છાવસેના’’તિ. તતો ‘‘પુચ્છાવસેન જાનેય્યા’’તિ ઞત્વા ‘‘પઞ્હં પુચ્છિતું સમત્થો અત્થિ, નત્થી’’તિ પુન સકલપરિસં આવજ્જેત્વા ‘‘નત્થિ કોચી’’તિ ઞત્વા ‘‘સચે અહમેવ પુચ્છિત્વા અહમેવ વિસ્સજ્જેય્યં, એવમસ્સા પરિસાય સપ્પાયં ન હોતિ. યંનૂનાહં નિમ્મિતબુદ્ધં માપેય્યન્તિ પાદકજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય મનોમયિદ્ધિયા અભિસઙ્ખરિત્વા નિમ્મિતબુદ્ધં માપેસિ. સબ્બઙ્ગપચ્ચઙ્ગી લક્ખણસમ્પન્નો પત્તચીવરધરો આલોકિતવિલોકિતાદિસમ્પન્નો હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાનચિત્તેન સહ પાતુરહોસિ. સો પાચીનલોકધાતુતો આગન્ત્વા ભગવતો સમસમે આસને નિસિન્નો એવં આગન્ત્વા યાનિ ભગવતા ઇમમ્હિ સમાગમે ચરિયવસેન છ સુત્તાનિ (સુ. નિ. ૮૫૪ આદયો, ૮૬૮ આદયો, ૮૮૪ આદયો, ૯૦૧ આદયો, ૯૨૧ આદયો) કથિતાનિ. સેય્યથિદં – પુરાભેદસુત્તં કલહવિવાદસુત્તં ચૂળબ્યૂહં મહાબ્યૂહં તુવટકં ઇદમેવ સમ્માપરિબ્બાજનીયન્તિ. તેસુ રાગચરિતદેવતાનં સપ્પાયવસેન કથેતબ્બસ્સ ઇમસ્સ સુત્તસ્સ પવત્તનત્થં પઞ્હં પુચ્છન્તો ‘‘પુચ્છામિ મુનિં પહૂતપઞ્ઞ’’ન્તિ ¶ ઇમં ગાથમાહ.

તત્થ પહૂતપઞ્ઞન્તિ મહાપઞ્ઞં. તિણ્ણન્તિ ચતુરોઘતિણ્ણં. પારઙ્ગતન્તિ નિબ્બાનપ્પત્તં. પરિનિબ્બુતન્તિ સઉપાદિસેસનિબ્બાનવસેન પરિનિબ્બુતં. ઠિતત્તન્તિ લોકધમ્મેહિ અકમ્પનીયચિત્તં. નિક્ખમ્મ ઘરા પનુજ્જ કામેતિ વત્થુકામે પનુદિત્વા ઘરાવાસા નિક્ખમ્મ. કથં ભિક્ખુ સમ્મા સો લોકે પરિબ્બજેય્યાતિ સો ભિક્ખુ કથં લોકે સમ્મા પરિબ્બજેય્ય વિહરેય્ય અનુપલિત્તો લોકેન હુત્વા, લોકં અતિક્કમેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. સેસમેત્થ વુત્તનયમેવ.

૩૬૩. અથ ¶ ¶ ભગવા યસ્મા આસવક્ખયં અપ્પત્વા લોકે સમ્મા પરિબ્બજન્તો નામ નત્થિ, તસ્મા તસ્મિં રાગચરિતાદિવસેન પરિગ્ગહિતે સબ્બપુગ્ગલસમૂહે તં તં તેસં તેસં સમાનદોસાનં દેવતાગણાનં આચિણ્ણદોસપ્પહાનત્થં ‘‘યસ્સ મઙ્ગલા’’તિ આરભિત્વા અરહત્તનિકૂટેનેવ ખીણાસવપટિપદં પકાસેન્તો પન્નરસ ગાથાયો અભાસિ.

તત્થ પઠમગાથાય તાવ મઙ્ગલાતિ મઙ્ગલસુત્તે વુત્તાનં દિટ્ઠમઙ્ગલાદીનમેતં અધિવચનં. સમૂહતાતિ સુટ્ઠુ ઊહતા પઞ્ઞાસત્થેન સમુચ્છિન્ના. ઉપ્પાતાતિ ‘‘ઉક્કાપાતદિસાડાહાદયો એવં વિપાકા હોન્તી’’તિ એવં પવત્તા ઉપ્પાતાભિનિવેસા. સુપિનાતિ ‘‘પુબ્બણ્હસમયે સુપિનં દિસ્વા ઇદં નામ હોતિ, મજ્ઝન્હિકાદીસુ ઇદં, વામપસ્સેન સયતા દિટ્ઠે ઇદં નામ હોતિ, દક્ખિણપસ્સાદીહિ ઇદં, સુપિનન્તે ચન્દં દિસ્વા ઇદં નામ હોતિ, સૂરિયાદયો દિસ્વા ઇદ’’ન્તિ એવં પવત્તા સુપિનાભિનિવેસા. લક્ખણાતિ દણ્ડલક્ખણવત્થલક્ખણાદિપાઠં પઠિત્વા ‘‘ઇમિના ઇદં નામ હોતી’’તિ એવં પવત્તા લક્ખણાભિનિવેસા. તે સબ્બેપિ બ્રહ્મજાલે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. સો મઙ્ગલદોસવિપ્પહીનોતિ અટ્ઠતિંસ મહામઙ્ગલાનિ ઠપેત્વા અવસેસા મઙ્ગલદોસા ¶ નામ. યસ્સ પનેતે મઙ્ગલાદયો સમૂહતા, સો મઙ્ગલદોસવિપ્પહીનો હોતિ. અથ વા મઙ્ગલાનઞ્ચ ઉપ્પાતાદિદોસાનઞ્ચ પહીનત્તા મઙ્ગલદોસવિપ્પહીનો હોતિ, ન મઙ્ગલાદીહિ સુદ્ધિં પચ્ચેતિ અરિયમગ્ગસ્સ અધિગતત્તા. તસ્મા સમ્મા સો લોકે પરિબ્બજેય્ય, સો ખીણાસવો સમ્મા લોકે પરિબ્બજેય્ય અનુપલિત્તો લોકેનાતિ.

૩૬૪. દુતિયગાથાય રાગં વિનયેથ માનુસેસુ, દિબ્બેસુ કામેસુ ચાપિ ભિક્ખૂતિ માનુસેસુ ચ દિબ્બેસુ ચ કામગુણેસુ અનાગામિમગ્ગેન અનુપ્પત્તિધમ્મતં નેન્તો રાગં વિનયેથ. અતિક્કમ્મ ભવં સમેચ્ચ ધમ્મન્તિ એવં રાગં વિનેત્વા તતો પરં અરહત્તમગ્ગેન સબ્બપ્પકારતો પરિઞ્ઞાભિસમયાદયો સાધેન્તો ચતુસચ્ચભેદમ્પિ સમેચ્ચ ધમ્મં ઇમાય પટિપદાય તિવિધમ્પિ અતિક્કમ્મ ભવં. સમ્મા સોતિ સોપિ ભિક્ખુ સમ્મા લોકે પરિબ્બજેય્ય.

૩૬૫. તતિયગાથાય ‘‘અનુરોધવિરોધવિપ્પહીનો’’તિ સબ્બવત્થૂસુ પહીનરાગદોસો. સેસં વુત્તનયમેવ સબ્બગાથાસુ ચ ‘‘સોપિ ભિક્ખુ સમ્મા ¶ લોકે પરિબ્બજેય્યા’’તિ યોજેતબ્બં. ઇતો પરઞ્હિ યોજનમ્પિ અવત્વા અવુત્તનયમેવ વણ્ણયિસ્સામ.

૩૬૬. ચતુત્થગાથાય સત્તસઙ્ખારવસેન દુવિધં પિયઞ્ચ અપ્પિયઞ્ચ વેદિતબ્બં, તત્થ છન્દરાગપટિઘપ્પહાનેન હિત્વા. અનુપાદાયાતિ ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ કઞ્ચિ ધમ્મં અગ્ગહેત્વા. અનિસ્સિતો ¶ કુહિઞ્ચીતિ અટ્ઠસતભેદેન તણ્હાનિસ્સયેન દ્વાસટ્ઠિભેદેન દિટ્ઠિનિસ્સયેન ચ કુહિઞ્ચિ રૂપાદિધમ્મે ભવે વા અનિસ્સિતો. સંયોજનિયેહિ વિપ્પમુત્તોતિ સબ્બેપિ તેભૂમકધમ્મા દસવિધસંયોજનસ્સ વિસયત્તા સંયોજનિયા, તેહિ સબ્બપ્પકારતો મગ્ગભાવનાય પરિઞ્ઞાતત્તા ચ વિપ્પમુત્તોતિ અત્થો. પઠમપાદેન ચેત્થ રાગદોસપ્પહાનં વુત્તં, દુતિયેન ઉપાદાનનિસ્સયાભાવો, તતિયેન સેસાકુસલેહિ અકુસલવત્થૂહિ ચ વિપ્પમોક્ખો. પઠમેન વા રાગદોસપ્પહાનં, દુતિયેન તદુપાયો, તતિયેન તેસં પહીનત્તા સંયોજનિયેહિ વિપ્પમોક્ખોતિ વેદિતબ્બો.

૩૬૭. પઞ્ચમગાથાય ઉપધીસૂતિ ખન્ધુપધીસુ. આદાનન્તિ આદાતબ્બટ્ઠેન ¶ તેયેવ વુચ્ચન્તિ. અનઞ્ઞનેય્યોતિ અનિચ્ચાદીનં સુદિટ્ઠત્તા ‘‘ઇદં સેય્યો’’તિ કેનચિ અનેતબ્બો. સેસં ઉત્તાનપદત્થમેવ. ઇદં વુત્તં હોતિ – આદાનેસુ ચતુત્થમગ્ગેન સબ્બસો છન્દરાગં વિનેત્વા સો વિનીતછન્દરાગો, તેસુ ઉપધીસુ ન સારમેતિ, સબ્બે ઉપધી અસારકત્તેનેવ પસ્સતિ. તતો તેસુ દુવિધેનપિ નિસ્સયેન અનિસ્સિતો અઞ્ઞેન વા કેનચિ ‘‘ઇદં સેય્યો’’તિ અનેતબ્બો ખીણાસવો ભિક્ખુ સમ્મા સો લોકે પરિબ્બજેય્ય.

૩૬૮. છટ્ઠગાથાય અવિરુદ્ધોતિ એતેસં તિણ્ણં દુચ્ચરિતાનં પહીનત્તા સુચરિતેહિ સદ્ધિં અવિરુદ્ધો. વિદિત્વા ધમ્મન્તિ મગ્ગેન ચતુસચ્ચધમ્મં ઞત્વા. નિબ્બાનપદાભિપત્થયાનોતિ અનુપાદિસેસં ખન્ધપરિનિબ્બાનપદં પત્થયમાનો. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

૩૬૯. સત્તમગાથાય અક્કુટ્ઠોતિ દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અભિસત્તો. ન સન્ધિયેથાતિ ન ઉપનય્હેથ ન કુપ્પેય્ય. લદ્ધા પરભોજનં ¶ ન મજ્જેતિ પરેહિ દિન્નં સદ્ધાદેય્યં લભિત્વા ‘‘અહં ઞાતો યસસ્સી લાભી’’તિ ન મજ્જેય્ય. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

૩૭૦. અટ્ઠમગાથાય લોભન્તિ વિસમલોભં. ભવન્તિ કામભવાદિભવં. એવં દ્વીહિ પદેહિ ભવભોગતણ્હા વુત્તા. પુરિમેન વા સબ્બાપિ તણ્હા, પચ્છિમેન કમ્મભવો. વિરતો છેદનબન્ધના ચાતિ એવમેતેસં કમ્મકિલેસાનં પહીનત્તા પરસત્તછેદનબન્ધના ચ વિરતોતિ. સેસં વુત્તનયમેવ.

૩૭૧. નવમગાથાય સારુપ્પં અત્તનો વિદિત્વાતિ અત્તનો ભિક્ખુભાવસ્સ પતિરૂપં અનેસનાદિં પહાય સમ્માએસનાદિઆજીવસુદ્ધિં અઞ્ઞઞ્ચ સમ્માપટિપત્તિં તત્થ પતિટ્ઠહનેન વિદિત્વા. ન હિ ઞાતમત્તેનેવ કિઞ્ચિ હોતિ. યથાતથિયન્તિ યથાતથં યથાભૂતં. ધમ્મન્તિ ખન્ધાયતનાદિભેદં ¶ યથાભૂતઞાણેન, ચતુસચ્ચધમ્મં વા મગ્ગેન વિદિત્વા. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

૩૭૨. દસમગાથાય ¶ સો નિરાસો અનાસિસાનોતિ યસ્સ અરિયમગ્ગેન વિનાસિતત્તા અનુસયા ચ ન સન્તિ, અકુસલમૂલા ચ સમૂહતા, સો નિરાસો નિત્તણ્હો હોતિ. તતો આસાય અભાવેન કઞ્ચિ રૂપાદિધમ્મં નાસીસતિ. તેનાહ ‘‘નિરાસો અનાસિસાનો’’તિ. સેસં વુત્તનયમેવ.

૩૭૩. એકાદસમગાથાય આસવખીણોતિ ખીણચતુરાસવો. પહીનમાનોતિ પહીનનવવિધમાનો. રાગપથન્તિ રાગવિસયભૂતં તેભૂમકધમ્મજાતં. ઉપાતિવત્તોતિ પરિઞ્ઞાપહાનેહિ અતિક્કન્તો. દન્તોતિ સબ્બદ્વારવિસેવનં હિત્વા અરિયેન દમથેન દન્તભૂમિં પત્તો. પરિનિબ્બુતોતિ કિલેસગ્ગિવૂપસમેન સીતિભૂતો. સેસં વુત્તનયમેવ.

૩૭૪. દ્વાદસમગાથાય સદ્ધોતિ બુદ્ધાદિગુણેસુ પરપ્પચ્ચયવિરહિતત્તા સબ્બાકારસમ્પન્નેન અવેચ્ચપ્પસાદેન સમન્નાગતો, ન પરસ્સ સદ્ધાય પટિપત્તિયં ગમનભાવેન. યથાહ – ‘‘ન ખ્વાહં એત્થ ભન્તે ભગવતો સદ્ધાય ¶ ગચ્છામી’’તિ (અ. નિ. ૫.૩૪). સુતવાતિ વોસિતસુતકિચ્ચત્તા પરમત્થિકસુતસમન્નાગતો. નિયામદસ્સીતિ સંસારકન્તારમૂળ્હે લોકે અમતપુરગામિનો સમ્મત્તનિયામભૂતસ્સ મગ્ગસ્સ દસ્સાવી, દિટ્ઠમગ્ગોતિ વુત્તં હોતિ. વગ્ગગતેસુ ન વગ્ગસારીતિ વગ્ગગતા નામ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતિકા અઞ્ઞમઞ્ઞં પટિલોમત્તા, એવં વગ્ગાહિ દિટ્ઠીહિ ગતેસુ સત્તેસુ ન વગ્ગસારી – ‘‘ઇદં ઉચ્છિજ્જિસ્સતિ, ઇદં તથેવ ભવિસ્સતી’’તિ એવં દિટ્ઠિવસેન અગમનતો. પટિઘન્તિ પટિઘાતકં, ચિત્તવિઘાતકન્તિ વુત્તં હોતિ. દોસવિસેસનમેવેતં. વિનેય્યાતિ વિનેત્વા. સેસં વુત્તનયમેવ.

૩૭૫. તેરસમગાથાય સંસુદ્ધજિનોતિ સંસુદ્ધેન અરહત્તમગ્ગેન વિજિતકિલેસો. વિવટ્ટચ્છદોતિ વિવટરાગદોસમોહછદનો. ધમ્મેસુ વસીતિ ચતુસચ્ચધમ્મેસુ ¶ વસિપ્પત્તો. ન હિસ્સ સક્કા તે ધમ્મા યથા ઞાતા કેનચિ અઞ્ઞથા કાતું, તેન ખીણાસવો ‘‘ધમ્મેસુ વસી’’તિ વુચ્ચતિ. પારગૂતિ પારં વુચ્ચતિ નિબ્બાનં, તં ગતો, સઉપાદિસેસવસેન અધિગતોતિ વુત્તં હોતિ. અનેજોતિ અપગતતણ્હાચલનો. સઙ્ખારનિરોધઞાણકુસલોતિ સઙ્ખારનિરોધો વુચ્ચતિ નિબ્બાનં, તમ્હિ ઞાણં અરિયમગ્ગપઞ્ઞા, તત્થ કુસલો, ચતુક્ખત્તું ભાવિતત્તા છેકોતિ વુત્તં હોતિ.

૩૭૬. ચુદ્દસમગાથાય અતીતેસૂતિ પવત્તિં પત્વા અતિક્કન્તેસુ પઞ્ચક્ખન્ધેસુ. અનાગતેસૂતિ પવત્તિં અપ્પત્તેસુ પઞ્ચક્ખન્ધેસુ એવ. કપ્પાતીતોતિ ‘‘અહં મમ’’ન્તિ કપ્પનં સબ્બમ્પિ વા તણ્હાદિટ્ઠિકપ્પં અતીતો. અતિચ્ચ સુદ્ધિપઞ્ઞોતિ અતીવ સુદ્ધિપઞ્ઞો, અતિક્કમિત્વા ¶ વા સુદ્ધિપઞ્ઞો. કિં અતિક્કમિત્વા? અદ્ધત્તયં. અરહા હિ ય્વાયં અવિજ્જાસઙ્ખારસઙ્ખાતો અતીતો અદ્ધા, જાતિજરામરણસઙ્ખાતો અનાગતો અદ્ધા, વિઞ્ઞાણાદિભવપરિયન્તો પચ્ચુપ્પન્નો ચ અદ્ધા, તં સબ્બમ્પિ અતિક્કમ્મ કઙ્ખં વિતરિત્વા પરમસુદ્ધિપ્પત્તપઞ્ઞો હુત્વા ઠિતો. તેન વુચ્ચતિ ‘‘અતિચ્ચ સુદ્ધિપઞ્ઞો’’તિ. સબ્બાયતનેહીતિ દ્વાદસહાયતનેહિ. અરહા હિ એવં કપ્પાતીતો. કપ્પાતીતત્તા અતિચ્ચ સુદ્ધિપઞ્ઞત્તા ચ આયતિં ન કિઞ્ચિ આયતનં ઉપેતિ. તેનાહ – ‘‘સબ્બાયતનેહિ વિપ્પમુત્તો’’તિ.

૩૭૭. પન્નરસમગાથાય ¶ અઞ્ઞાય પદન્તિ યે તે ‘‘સચ્ચાનં ચતુરો પદા’’તિ વુત્તા, તેસુ એકેકપદં પુબ્બભાગસચ્ચવવત્થાપનપઞ્ઞાય ઞત્વા. સમેચ્ચ ધમ્મન્તિ તતો પરં ચતૂહિ અરિયમગ્ગેહિ ચતુસચ્ચધમ્મં સમેચ્ચ. વિવટં દિસ્વાન પહાનમાસવાનન્તિ અથ પચ્ચવેક્ખણઞાણેન આસવક્ખયસઞ્ઞિતં નિબ્બાનં વિવટં પાકટમનાવટં દિસ્વા. સબ્બુપધીનં પરિક્ખયાતિ સબ્બેસં ખન્ધકામગુણકિલેસાભિસઙ્ખારભેદાનં ઉપધીનં પરિક્ખીણત્તા કત્થચિ અસજ્જમાનો ભિક્ખુ સમ્મા સો લોકે પરિબ્બજેય્ય વિહરેય્ય, અનલ્લીયન્તો લોકં ગચ્છેય્યાતિ દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

૩૭૮. તતો ¶ સો નિમ્મિતો ધમ્મદેસનં થોમેન્તો ‘‘અદ્ધા હિ ભગવા’’તિ ઇમં ગાથમાહ. તત્થ યો સો એવં વિહારીતિ યો સો મઙ્ગલાદીનિ સમૂહનિત્વા સબ્બમઙ્ગલદોસપ્પહાનવિહારી, યોપિ સો દિબ્બમાનુસકેસુ કામેસુ રાગં વિનેય્ય ભવાતિક્કમ્મ ધમ્માભિસમયવિહારીતિ એવં તાય તાય ગાથાય નિદ્દિટ્ઠભિક્ખું દસ્સેન્તો આહ. સેસં ઉત્તાનમેવ. અયં પન યોજના – અદ્ધા હિ ભગવા તથેવ એતં યં ત્વં ‘‘યસ્સ મઙ્ગલા સમૂહતા’’તિઆદીનિ વત્વા તસ્સા તસ્સા ગાથાય પરિયોસાને ‘‘સમ્મા સો લોકે પરિબ્બજેય્યા’’તિ અવચ. કિં કારણં? યો સો એવંવિહારી ભિક્ખુ, સો ઉત્તમેન દમથેન દન્તો, સબ્બાનિ ચ દસપિ સંયોજનાનિ ચતુરો ચ યોગે વીતિવત્તો હોતિ. તસ્મા સમ્મા સો લોકે પરિબ્બજેય્ય, નત્થિ મે એત્થ વિચિકિચ્છાતિ ઇતિ દેસનાથોમનગાથમ્પિ વત્વા અરહત્તનિકૂટેનેવ દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. સુત્તપરિયોસાને કોટિસતસહસ્સદેવતાનં અગ્ગફલપ્પત્તિ અહોસિ, સોતાપત્તિસકદાગામિઅનાગામિફલપ્પત્તા પન ગણનતો અસઙ્ખ્યેય્યાતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય સમ્માપરિબ્બાજનીયસુત્તવણ્ણના

નિટ્ઠિતા.

૧૪. ધમ્મિકસુત્તવણ્ણના

એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ ધમ્મિકસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? તિટ્ઠમાને કિર ભગવતિ લોકનાથે ધમ્મિકો નામ ઉપાસકો અહોસિ નામેન ચ પટિપત્તિયા ચ. સો કિર સરણસમ્પન્નો સીલસમ્પન્નો બહુસ્સુતો પિટકત્તયધરો અનાગામી અભિઞ્ઞાલાભી આકાસચારી અહોસિ. તસ્સ પરિવારા પઞ્ચસતા ઉપાસકા, તેપિ તાદિસા એવ અહેસું. તસ્સેકદિવસં ઉપોસથિકસ્સ રહોગતસ્સ પટિસલ્લીનસ્સ મજ્ઝિમયામાવસાનસમયે એવં પરિવિતક્કો ઉદપાદિ – ‘‘યંનૂનાહં અગારિયઅનગારિયાનં પટિપદં પુચ્છેય્ય’’ન્તિ. સો પઞ્ચહિ ઉપાસકસતેહિ પરિવુતો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા તમત્થં પુચ્છિ, ભગવા ચસ્સ બ્યાકાસિ. તત્થ ¶ પુબ્બે વણ્ણિતસદિસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં, અપુબ્બં વણ્ણયિસ્સામ.

૩૭૯. તત્થ પઠમગાથાય તાવ કથંકરોતિ કથં કરોન્તો કથં પટિપજ્જન્તો. સાધુ હોતીતિ સુન્દરો અનવજ્જો અત્થસાધનો હોતિ. ઉપાસકાસેતિ ઉપાસકાઇચ્ચેવ વુત્તં હોતિ. સેસમત્થતો પાકટમેવ. અયં પન યોજના – યો વા અગારા અનગારમેતિ પબ્બજતિ, યે વા અગારિનો ઉપાસકા, એતેસુ દુવિધેસુ સાવકેસુ કથંકરો સાવકો સાધુ હોતીતિ.

૩૮૦-૧. ઇદાનિ એવં પુટ્ઠસ્સ ભગવતો બ્યાકરણસમત્થતં દીપેન્તો ‘‘તુવઞ્હી’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ ગતિન્તિ અજ્ઝાસયગતિં. પરાયણન્તિ નિપ્ફત્તિં. અથ વા ગતિન્તિ નિરયાદિપઞ્ચપ્પભેદં. પરાયણન્તિ ગતિતો પરં અયનં ગતિવિપ્પમોક્ખં પરિનિબ્બાનં, ન ચત્થિ તુલ્યોતિ તયા સદિસો નત્થિ. સબ્બં તુવં ઞાણમવેચ્ચ ધમ્મં, પકાસેસિ સત્તે અનુકમ્પમાનોતિ ત્વં ભગવા યદત્થિ ઞેય્યં નામ, તં અનવસેસં અવેચ્ચ પટિવિજ્ઝિત્વા સત્તે અનુકમ્પમાનો સબ્બં ઞાણઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ પકાસેસિ. યં યં યસ્સ હિતં હોતિ, તં તં તસ્સ આવિકાસિયેવ દેસેસિયેવ, ન તે અત્થિ આચરિયમુટ્ઠીતિ વુત્તં હોતિ. વિરોચસિ વિમલોતિ ધૂમરજાદિવિરહિતો વિય ચન્દો, રાગાદિમલાભાવેન વિમલો વિરોચસિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ.

૩૮૨. ઇદાનિ યેસં તદા ભગવા ધમ્મં દેસેસિ, તે દેવપુત્તે કિત્તેત્વા ભગવન્તં પસંસન્તો ‘‘આગઞ્છી તે સન્તિકે’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ ¶ નાગરાજા એરાવણો નામાતિ અયં કિર ¶ એરાવણો નામ દેવપુત્તો કામરૂપી દિબ્બે વિમાને વસતિ. સો યદા સક્કો ઉય્યાનકીળં ગચ્છતિ, તદા દિયડ્ઢસતયોજનં કાયં અભિનિમ્મિનિત્વા તેત્તિંસ કુમ્ભે માપેત્વા એરાવણો નામ હત્થી હોતિ. તસ્સ એકેકસ્મિં કુમ્ભે દ્વે દ્વે દન્તા હોન્તિ, એકેકસ્મિં દન્તે સત્ત સત્ત ¶ પોક્ખરણિયો, એકેકિસ્સા પોક્ખરણિયા સત્ત સત્ત પદુમિનિયો, એકેકિસ્સા પદુમિનિયા સત્ત સત્ત પુપ્ફાનિ, એકેકસ્મિં પુપ્ફે સત્ત સત્ત પત્તાનિ, એકેકસ્મિં પત્તે સત્ત સત્ત અચ્છરાયો નચ્ચન્તિ પદુમચ્છરાયોત્વેવ વિસ્સુતા સક્કસ્સ નાટકિત્થિયો, યા ચ વિમાનવત્થુસ્મિમ્પિ ‘‘ભમન્તિ કઞ્ઞા પદુમેસુ સિક્ખિતા’’તિ (વિ. વ. ૧૦૩૪) આગતા. તેસં પન તેત્તિસંકુમ્ભાનં મજ્ઝે સુદસ્સનકુમ્ભો નામ તિંસયોજનમત્તો હોતિ, તત્થ યોજનપ્પમાણો મણિપલ્લઙ્કો તિયોજનુબ્બેધે પુપ્ફમણ્ડપે અત્થરીયતિ. તત્થ સક્કો દેવાનમિન્દો અચ્છરાસઙ્ઘપરિવુતો દિબ્બસમ્પત્તિં પચ્ચનુભોતિ. સક્કે પન દેવાનમિન્દે ઉય્યાનકીળાતો પટિનિવત્તે પુન તં રૂપં સંહરિત્વાન દેવપુત્તોવ હોતિ. તં સન્ધાયાહ – ‘‘આગઞ્છિ તે સન્તિકે નાગરાજા એરાવણો નામા’’તિ. જિનોતિ સુત્વાતિ ‘‘વિજિતપાપધમ્મો એસ ભગવા’’તિ એવં સુત્વા. સોપિ તયા મન્તયિત્વાતિ તયા સદ્ધિં મન્તયિત્વા, પઞ્હં પુચ્છિત્વાતિ અધિપ્પાયો. અજ્ઝગમાતિ અધિઅગમા, ગતોતિ વુત્તં હોતિ. સાધૂતિ સુત્વાન પતીતરૂપોતિ તં પઞ્હં સુત્વા ‘‘સાધુ ભન્તે’’તિ અભિનન્દિત્વા તુટ્ઠરૂપો ગતોતિ અત્થો.

૩૮૩. રાજાપિ તં વેસ્સવણો કુવેરોતિ એત્થ સો યક્ખો રઞ્જનટ્ઠેન રાજા, વિસાણાય રાજધાનિયા રજ્જં કારેતીતિ વેસ્સવણો, પુરિમનામેન કુવેરોતિ વેદિતબ્બો. સો કિર કુવેરો નામ બ્રાહ્મણમહાસાલો હુત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા વિસાણાય રાજધાનિયા અધિપતિ હુત્વા નિબ્બત્તો. તસ્મા ‘‘કુવેરો વેસ્સવણો’’તિ વુચ્ચતિ. વુત્તઞ્ચેતં આટાનાટિયસુત્તે –

‘‘કુવેરસ્સ ખો પન, મારિસ, મહારાજસ્સ વિસાણા નામ રાજધાની, તસ્મા કુવેરો મહારાજા ‘વેસ્સવણો’તિ પવુચ્ચતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૨૯૧) –

સેસમેત્થ પાકટમેવ.

તત્થ ¶ સિયા – કસ્મા પન દૂરતરે તાવતિંસભવને વસન્તો એરાવણો પઠમં આગતો, વેસ્સવણો પચ્છા, એકનગરેવ ¶ વસન્તો અયં ઉપાસકો સબ્બપચ્છા, કથઞ્ચ સો તેસં આગમનં અઞ્ઞાસિ, યેન એવમાહાતિ? વુચ્ચતે – વેસ્સવણો કિર તદા અનેકસહસ્સપવાળપલ્લઙ્કં દ્વાદસયોજનં નારિવાહનં અભિરુય્હ પવાળકુન્તં ઉચ્ચારેત્વા દસસહસ્સકોટિયક્ખેહિ ¶ પરિવુતો ‘‘ભગવન્તં પઞ્હં પુચ્છિસ્સામી’’તિ આકાસટ્ઠકવિમાનાનિ પરિહરિત્વા મગ્ગેન મગ્ગં આગચ્છન્તો વેળુકણ્ડકનગરે નન્દમાતાય ઉપાસિકાય નિવેસનસ્સ ઉપરિભાગં સમ્પત્તો. ઉપાસિકાય અયમાનુભાવો – પરિસુદ્ધસીલા હોતિ, નિચ્ચં વિકાલભોજના પટિવિરતા, પિટકત્તયધારિની, અનાગામિફલે પતિટ્ઠિતા. સા તમ્હિ સમયે સીહપઞ્જરં ઉગ્ઘાટેત્વા ઉતુગ્ગહણત્થાય માલુતેરિતોકાસે ઠત્વા અટ્ઠકપારાયનવગ્ગે પરિમણ્ડલેહિ પદબ્યઞ્જનેહિ મધુરેન સરેન ભાસતિ. વેસ્સવણો તત્થેવ યાનાનિ ઠપેત્વા યાવ ઉપાસિકા ‘‘ઇદમવોચ ભગવા મગધેસુ વિહરન્તો પાસાણકે ચેતિયે પરિચારકસોળસન્નં બ્રાહ્મણાન’’ન્તિ નિગમનં અભાસિ, તાવ સબ્બં સુત્વા વગ્ગપરિયોસાને સુવણ્ણમુરજસદિસં મહન્તં ગીવં પગ્ગહેત્વા ‘‘સાધુ સાધુ ભગિની’’તિ સાધુકારમદાસિ. સા ‘‘કો એત્થા’’તિ આહ. ‘‘અહં ભગિનિ વેસ્સવણો’’તિ. ઉપાસિકા કિર પઠમં સોતાપન્ના અહોસિ, પચ્છા વેસ્સવણો. તં સો ધમ્મતો સહોદરભાવં સન્ધાય ઉપાસિકં ભગિનિવાદેન સમુદાચરતિ. ઉપાસિકાય ચ ‘‘વિકાલો, ભાતિક ભદ્રમુખ, યસ્સ દાનિ કાલં મઞ્ઞસી’’તિ વુત્તો ‘‘અહં ભગિનિ તયિ પસન્નો પસન્નાકારં કરોમી’’તિ આહ. તેન હિ ભદ્રમુખ, મમ ખેત્તે નિપ્ફન્નં સાલિં કમ્મકરા આહરિતું ન સક્કોન્તિ, તં તવ પરિસાય આણાપેહીતિ. સો ‘‘સાધુ ભગિની’’તિ યક્ખે આણાપેસિ. તે અડ્ઢતેરસ કોટ્ઠાગારસતાનિ પૂરેસું. તતો પભુતિ કોટ્ઠાગારં ¶ ઊનં નામ નાહોસિ, ‘‘નન્દમાતુ કોટ્ઠાગારં વિયા’’તિ લોકે નિદસ્સનં અહોસિ. વેસ્સવણો કોટ્ઠાગારાનિ પૂરેત્વા ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિ. ભગવા ‘‘વિકાલે આગતોસી’’તિ આહ. અથ ભગવતો સબ્બં આરોચેસિ. ઇમિના કારણેન આસન્નતરેપિ ચાતુમહારાજિકભવને વસન્તો વેસ્સવણો પચ્છા આગતો. એરાવણસ્સ પન ન કિઞ્ચિ અન્તરા કરણીયં અહોસિ, તેન સો પઠમતરં આગતો.

અયં ¶ પન ઉપાસકો કિઞ્ચાપિ અનાગામી પકતિયાવ એકભત્તિકો, તથાપિ તદા ઉપોસથદિવસોતિ કત્વા ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠાય સાયન્હસમયં સુનિવત્થો સુપારુતો પઞ્ચસતઉપાસકપરિવુતો જેતવનં ગન્ત્વા ધમ્મદેસનં સુત્વા અત્તનો ઘરં આગમ્મ તેસં ઉપાસકાનં સરણસીલઉપોસથાનિસંસાદિભેદં ઉપાસકધમ્મં કથેત્વા તે ઉપાસકે ઉય્યોજેસિ. તેસઞ્ચ તસ્સેવ ઘરે મુટ્ઠિહત્થપ્પમાણપાદકાનિ પઞ્ચ કપ્પિયમઞ્ચસતાનિ પાટેક્કોવરકેસુ પઞ્ઞત્તાનિ હોન્તિ. તે અત્તનો અત્તનો ઓવરકં પવિસિત્વા સમાપત્તિં અપ્પેત્વા નિસીદિંસુ, ઉપાસકોપિ તથેવાકાસિ. તેન ચ સમયેન સાવત્થિનગરે સત્તપઞ્ઞાસ કુલસતસહસ્સાનિ વસન્તિ, મનુસ્સગણનાય અટ્ઠારસકોટિમનુસ્સા. તેન પઠમયામે હત્થિઅસ્સમનુસ્સભેરિસદ્દાદીહિ સાવત્થિનગરં મહાસમુદ્દો વિય એકસદ્દં હોતિ. મજ્ઝિમયામસમનન્તરે સો સદ્દો પટિપ્પસ્સમ્ભતિ ¶ . તમ્હિ કાલે ઉપાસકો સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય અત્તનો ગુણે આવજ્જેત્વા ‘‘યેનાહં મગ્ગસુખેન ફલસુખેન સુખિતો વિહરામિ, ઇદં સુખં કં નિસ્સાય લદ્ધ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ભગવન્તં નિસ્સાયા’’તિ ભગવતિ ચિત્તં પસાદેત્વા ‘‘ભગવા એતરહિ કતમેન વિહારેન વિહરતી’’તિ આવજ્જેન્તો દિબ્બેન ચક્ખુના એરાવણવેસ્સવણે દિસ્વા દિબ્બાય સોતધાતુયા ધમ્મદેસનં સુત્વા ચેતોપરિયઞાણેન તેસં પસન્નચિત્તતં ¶ ઞત્વા ‘‘યંનૂનાહમ્પિ ભગવન્તં ઉભયહિતં પટિપદં પુચ્છેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેસિ. તસ્મા સો એકનગરે વસન્તોપિ સબ્બપચ્છા આગતો, એવઞ્ચ નેસં આગમનં અઞ્ઞાસિ. તેનાહ – ‘‘આગઞ્છિ તે સન્તિકે નાગરાજા…પે… સો ચાપિ સુત્વાન પતીતરૂપો’’તિ.

૩૮૪. ઇદાનિ ઇતો બહિદ્ધા લોકસમ્મતેહિ સમણબ્રાહ્મણેહિ ઉક્કટ્ઠભાવેન ભગવન્તં પસંસન્તો ‘‘યે કેચિમે’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ તિત્થિયાતિ નન્દવચ્છસંકિચ્ચેહિ આદિપુગ્ગલેહિ તીહિ તિત્થકરેહિ કતે દિટ્ઠિતિત્થે જાતા, તેસં સાસને પબ્બજિતા પૂરણાદયો છ સત્થારો. તત્થ નાટપુત્તો નિગણ્ઠો, અવસેસા આજીવકાતિ તે સબ્બે દસ્સેન્તો આહ ‘‘યે કેચિમે તિત્થિયા વાદસીલા’’તિ, ‘‘મયં સમ્મા પટિપન્ના, અઞ્ઞે મિચ્છા પટિપન્ના’’તિ એવં વાદકરણસીલા લોકં મુખસત્તીહિ વિતુદન્તા વિચરન્તિ. આજીવકા વાતિ તે એકજ્ઝમુદ્દિટ્ઠે ભિન્દિત્વા દસ્સેતિ. નાતિતરન્તીતિ નાતિક્કમન્તિ. સબ્બેતિ અઞ્ઞેપિ યે ¶ કેચિ તિત્થિયસાવકાદયો, તેપિ પરિગ્ગણ્હન્તો આહ. ‘‘ઠિતો વજન્તં વિયા’’તિ યથા કોચિ ઠિતો ગતિવિકલો સીઘગામિનં પુરિસં ગચ્છન્તં નાતિતરેય્ય, એવં તે પઞ્ઞાગતિયા અભાવેન તે તે અત્થપ્પભેદે બુજ્ઝિતું અસક્કોન્તા ઠિતા, અતિજવનપઞ્ઞં ભગવન્તં નાતિતરન્તીતિ અત્થો.

૩૮૫. બ્રાહ્મણા વાદસીલા વુદ્ધા ચાતિ એત્તાવતા ચઙ્કીતારુક્ખપોક્ખરસાતિજાણુસ્સોણિઆદયો દસ્સેતિ, અપિ બ્રાહ્મણા સન્તિ કેચીતિ ઇમિના મજ્ઝિમાપિ દહરાપિ કેવલં બ્રાહ્મણા સન્તિ અત્થિ ઉપલબ્ભન્તિ કેચીતિ એવં અસ્સલાયનવાસેટ્ઠઅમ્બટ્ઠઉત્તરમાણવકાદયો દસ્સેતિ. અત્થબદ્ધાતિ ‘‘અપિ નુ ખો ઇમં પઞ્હં બ્યાકરેય્ય, ઇમં કઙ્ખં છિન્દેય્યા’’તિ એવં અત્થબદ્ધા ભવન્તિ. યે ચાપિ અઞ્ઞેતિ અઞ્ઞેપિ યે ‘‘મયં વાદિનો’’તિ એવં મઞ્ઞમાના ¶ વિચરન્તિ ખત્તિયપણ્ડિતબ્રાહ્મણબ્રહ્મદેવયક્ખાદયો અપરિમાણા. તેપિ સબ્બે તયિ અત્થબદ્ધા ભવન્તીતિ દસ્સેતિ.

૩૮૬-૭. એવં નાનપ્પકારેહિ ભગવન્તં પસંસિત્વા ઇદાનિ ધમ્મેનેવ તં પસંસિત્વા ધમ્મકથં યાચન્તો ‘‘અયઞ્હિ ધમ્મો’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ અયઞ્હિ ધમ્મોતિ સત્તતિંસ બોધિપક્ખિયધમ્મે ¶ સન્ધાયાહ. નિપુણોતિ સણ્હો દુપ્પટિવિજ્ઝો. સુખોતિ પટિવિદ્ધો સમાનો લોકુત્તરસુખમાવહતિ, તસ્મા સુખાવહત્તા ‘‘સુખો’’તિ વુચ્ચતિ. સુપ્પવુત્તોતિ સુદેસિતો. સુસ્સૂસમાનાતિ સોતુકામમ્હાતિ અત્થો. તં નો વદાતિ તં ધમ્મં અમ્હાકં વદ. ‘‘ત્વં નો’’તિપિ પાઠો, ત્વં અમ્હાકં વદાતિ અત્થો. સબ્બેપિમે ભિક્ખવોતિ તઙ્ખણં નિસિન્નાનિ કિર પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ હોન્તિ, તાનિ દસ્સેન્તો યાચતિ. ઉપાસકા ચાપીતિ અત્તનો પરિવારે અઞ્ઞે ચ દસ્સેતિ. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

૩૮૮. અથ ભગવા અનગારિયપટિપદં તાવ દસ્સેતું ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા ‘‘સુણાથ મે ભિક્ખવો’’તિઆદિમાહ. તત્થ ધમ્મં ધુતં તઞ્ચ ચરાથ સબ્બેતિ કિલેસે ધુનાતીતિ ધુતો, એવરૂપં કિલેસધુનનકં પટિપદાધમ્મં સાવયામિ વો, તઞ્ચ મયા સાવિતં સબ્બે ચરથ પટિપજ્જથ, મા પમાદિત્થાતિ વુત્તં હોતિ. ઇરિયાપથન્તિ ગમનાદિચતુબ્બિધં. પબ્બજિતાનુલોમિકન્તિ સમણસારુપ્પં સતિસમ્પજઞ્ઞયુત્તં. અરઞ્ઞે કમ્મટ્ઠાનાનુયોગવસેન પવત્તમેવાતિ અપરે. સેવેથ નન્તિ તં ઇરિયાપથં ભજેય્ય ¶ . અત્થદસોતિ હિતાનુપસ્સી. મુતીમાતિ બુદ્ધિમા. સેસમેત્થ ગાથાય પાકટમેવ.

૩૮૯. નો વે વિકાલેતિ એવં પબ્બજિતાનુલોમિકં ઇરિયાપથં સેવમાનો ચ દિવામજ્ઝન્હિકવીતિક્કમં ઉપાદાય વિકાલે ન ચરેય્ય ભિક્ખુ, યુત્તકાલે એવ પન ગામં પિણ્ડાય ચરેય્ય. કિં કારણં? અકાલચારિઞ્હિ સજન્તિ સઙ્ગા, અકાલચારિં પુગ્ગલં રાગસઙ્ગાદયો અનેકે સઙ્ગા સજન્તિ પરિસ્સજન્તિ ઉપગુહન્તિ અલ્લીયન્તિ. તસ્મા વિકાલે ન ¶ ચરન્તિ બુદ્ધા, તસ્મા યે ચતુસચ્ચબુદ્ધા અરિયપુગ્ગલા, ન તે વિકાલે પિણ્ડાય ચરન્તીતિ. તેન કિર સમયેન વિકાલભોજનસિક્ખાપદં અપ્પઞ્ઞત્તં હોતિ, તસ્મા ધમ્મદેસનાવસેનેવેત્થ પુથુજ્જનાનં આદીનવં દસ્સેન્તો ઇમં ગાથમાહ. અરિયા પન સહ મગ્ગપટિલાભા એવ તતો પટિવિરતા હોન્તિ, એસા ધમ્મતા.

૩૯૦. એવં વિકાલચરિયં પટિસેધેત્વા ‘‘કાલે ચરન્તેનપિ એવં ચરિતબ્બ’’ન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘રૂપા ચ સદ્દા ચા’’તિ. તસ્સત્થો – યે તે રૂપાદયો નાનપ્પકારકં મદં જનેન્તા સત્તે સમ્મદયન્તિ, તેસુ પિણ્ડપાતપારિસુદ્ધિસુત્તાદીસુ (મ. નિ. ૩.૪૩૮ આદયો) વુત્તનયેન છન્દં વિનોદેત્વા યુત્તકાલેનેવ પાતરાસં પવિસેય્યાતિ. એત્થ ચ પાતો અસિતબ્બોતિ પાતરાસો, પિણ્ડપાતસ્સેતં નામં. યો યત્થ લબ્ભતિ, સો પદેસોપિ તં યોગેન ‘‘પાતરાસો’’તિ ઇધ વુત્તો. યતો પિણ્ડપાતં લભતિ, તં ઓકાસં ગચ્છેય્યાતિ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

૩૯૧. એવં ¶ પવિટ્ઠો –

‘‘પિણ્ડઞ્ચ ભિક્ખુ સમયેન લદ્ધા,

એકો પટિક્કમ્મ રહો નિસીદે;

અજ્ઝત્તચિન્તી ન મનો બહિદ્ધા,

નિચ્છારયે સઙ્ગહિતત્તભાવો’’.

તત્થ પિણ્ડન્તિ મિસ્સકભિક્ખં, સા હિ તતો તતો સમોધાનેત્વા સમ્પિણ્ડિતટ્ઠેન ‘‘પિણ્ડો’’તિ વુચ્ચતિ. સમયેનાતિ અન્તોમજ્ઝન્હિકકાલે. એકો પટિક્કમ્માતિ કાયવિવેકં સમ્પાદેન્તો અદુતિયો નિવત્તિત્વા. અજ્ઝત્તચિન્તીતિ તિલક્ખણં આરોપેત્વા ખન્ધસન્તાનં ચિન્તેન્તો. ન મનો બહિદ્ધા ¶ નિચ્છારયેતિ બહિદ્ધા રૂપાદીસુ રાગવસેન ચિત્તં ન નીહરે. સઙ્ગહિતત્તભાવોતિ સુટ્ઠુ ગહિતચિત્તો.

૩૯૨. એવં વિહરન્તો ચ –

‘‘સચેપિ સો સલ્લપે સાવકેન,

અઞ્ઞેન વા કેનચિ ભિક્ખુના વા;

ધમ્મં પણીતં તમુદાહરેય્ય,

ન પેસુણં નોપિ પરૂપવાદં’’.

કિં વુત્તં હોતિ? સો યોગાવચરો કિઞ્ચિદેવ સોતુકામતાય ઉપગતેન સાવકેન વા કેનચિ અઞ્ઞતિત્થિયગહટ્ઠાદિના વા ઇધેવ પબ્બજિતેન ભિક્ખુના વા સદ્ધિં સચેપિ સલ્લપે, અથ ય્વાયં મગ્ગફલાદિપટિસંયુત્તો ¶ દસકથાવત્થુભેદો વા અતપ્પકટ્ઠેન પણીતો ધમ્મો. તં ધમ્મં પણીતં ઉદાહરેય્ય, અઞ્ઞં પન પિસુણવચનં વા પરૂપવાદં વા અપ્પમત્તકમ્પિ ન ઉદાહરેય્યાતિ.

૩૯૩. ઇદાનિ તસ્મિં પરૂપવાદે દોસં દસ્સેન્તો આહ ‘‘વાદઞ્હિ એકે’’તિ. તસ્સત્થો – ઇધેકચ્ચે મોઘપુરિસા પરૂપવાદસઞ્હિતં નાનપ્પકારં વિગ્ગાહિકકથાભેદં વાદં પટિસેનિયન્તિ વિરુજ્ઝન્તિ, યુજ્ઝિતુકામા હુત્વા સેનાય પટિમુખં ગચ્છન્તા વિય હોન્તિ, તે મયં લામકપઞ્ઞે ન પસંસામ. કિં કારણં? તતો તતો ને પસજન્તિ સઙ્ગા, યસ્મા તે તાદિસકે પુગ્ગલે ¶ તતો તતો વચનપથતો સમુટ્ઠાય વિવાદસઙ્ગા સજન્તિ અલ્લીયન્તિ. કિં કારણા સજન્તીતિ? ચિત્તઞ્હિ તે તત્થ ગમેન્તિ દૂરે, યસ્મા તે પટિસેનિયન્તા ચિત્તં તત્થ ગમેન્તિ, યત્થ ગતં સમથવિપસ્સનાનં દૂરે હોતીતિ.

૩૯૪-૫. એવં પરિત્તપઞ્ઞાનં પવત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ મહાપઞ્ઞાનં પવત્તિં દસ્સેન્તો આહ ‘‘પિણ્ડં વિહારં…પે… સાવકો’’તિ. તત્થ વિહારેન પતિસ્સયો, સયનાસનેન મઞ્ચપીઠન્તિ તીહિપિ પદેહિ સેનાસનમેવ વુત્તં. આપન્તિ ઉદકં. સઙ્ઘાટિરજૂપવાહનન્તિ પંસુમલાદિનો સઙ્ઘાટિરજસ્સ ધોવનં. સુત્વાન ધમ્મં સુગતેન દેસિતન્તિ સબ્બાસવસંવરાદીસુ ‘‘પટિસઙ્ખા યોનિસો ચીવરં પટિસેવતિ સીતસ્સ પટિઘાતાયા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૩; અ. નિ. ૬.૫૮) નયેન ભગવતા દેસિતં ધમ્મં સુત્વા. સઙ્ખાય સેવે ¶ વરપઞ્ઞસાવકોતિ એતં ઇધ પિણ્ડન્તિ વુત્તં પિણ્ડપાતં, વિહારાદીહિ વુત્તં સેનાસનં, આપમુખેન દસ્સિતં ગિલાનપચ્ચયં, સઙ્ઘાટિયા ચીવરન્તિ ચતુબ્બિધમ્પિ પચ્ચયં સઙ્ખાય ‘‘યાવદેવ ઇમસ્સ કાયસ્સ ઠિતિયા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૩; અ. નિ. ૬.૫૮) નયેન પચ્ચવેક્ખિત્વા સેવે વરપઞ્ઞસાવકો, સેવિતું સક્કુણેય્ય વરપઞ્ઞસ્સ તથાગતસ્સ સાવકો સેક્ખો વા પુથુજ્જનો વા, નિપ્પરિયાયેન ચ અરહા. સો હિ ચતુરાપસ્સેનો ‘‘સઙ્ખાયેકં પટિસેવતિ, સઙ્ખાયેકં ¶ અધિવાસેતિ, સઙ્ખાયેકં પરિવજ્જેતિ, સઙ્ખાયેકં વિનોદેતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૩૦૮; મ. નિ. ૨.૧૬૮; અ. નિ. ૧૦.૨૦) વુત્તો. યસ્સા ચ સઙ્ખાય સેવે વરપઞ્ઞસાવકો, તસ્મા હિ પિણ્ડે…પે… યથા પોક્ખરે વારિબિન્દુ, તથા હોતીતિ વેદિતબ્બો.

૩૯૬. એવં ખીણાસવપટિપત્તિં દસ્સેન્તો અરહત્તનિકૂટેન અનગારિયપટિપદં નિટ્ઠાપેત્વા ઇદાનિ અગારિયપટિપદં દસ્સેતું ‘‘ગહટ્ઠવત્તં પન વો’’તિઆદિમાહ. તત્થ પઠમગાથાય તાવ સાવકોતિ અગારિયસાવકો. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ. અયં પન યોજના – યો મયા ઇતો પુબ્બે કેવલો અબ્યામિસ્સો સકલો પરિપુણ્ણો ભિક્ખુધમ્મો કથિતો. એસ ખેત્તવત્થુઆદિપરિગ્ગહેહિ સપરિગ્ગહેન ન લબ્ભા ફસ્સેતું ન સક્કા અધિગન્તુન્તિ.

૩૯૭. એવં તસ્સ ભિક્ખુધમ્મં પટિસેધેત્વા ગહટ્ઠધમ્મમેવ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પાણં ન હને’’તિ. તત્થ પુરિમડ્ઢેન તિકોટિપરિસુદ્ધા પાણાતિપાતાવેરમણિ વુત્તા, પચ્છિમડ્ઢેન સત્તેસુ હિતપટિપત્તિ. તતિયપાદો ચેત્થ ખગ્ગવિસાણસુત્તે (સુ. નિ. ૩૫ આદયો) ચતુત્થપાદે થાવરતસભેદો મેત્તસુત્તવણ્ણનાયં (સુ. નિ. ૧૪૩ આદયો) સબ્બપ્પકારતો વણ્ણિતો. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ. ઉપ્પટિપાટિયા પન યોજના કાતબ્બા – તસથાવરેસુ સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં ¶ ન હને ન ઘાતયેય્ય નાનુજઞ્ઞાતિ. ‘‘નિધાય દણ્ડ’’ન્તિ ઇતો વા પરં ‘‘વત્તેય્યા’’તિ પાઠસેસો આહરિતબ્બો. ઇતરથા હિ ન પુબ્બેનાપરં સન્ધિયતિ.

૩૯૮. એવં પઠમસિક્ખાપદં દસ્સેત્વા ઇદાનિ દુતિયસિક્ખાપદં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તતો અદિન્ન’’ન્તિ. તત્થ કિઞ્ચીતિ અપ્પં વા બહું વા. ક્વચીતિ ¶ ગામે વા અરઞ્ઞે વા. સાવકોતિ અગારિયસાવકો. બુજ્ઝમાનોતિ ‘‘પરસન્તકમિદ’’ન્તિ જાનમાનો. સબ્બં અદિન્નં પરિવજ્જયેય્યાતિ એવઞ્હિ પટિપજ્જમાનો સબ્બં અદિન્નં પરિવજ્જેય્ય, નો અઞ્ઞથાતિ દીપેતિ. સેસમેત્થ વુત્તનયઞ્ચ પાકટઞ્ચાતિ.

૩૯૯. એવં દુતિયસિક્ખાપદમ્પિ તિકોટિપરિસુદ્ધં દસ્સેત્વા ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદતો પભુતિ તતિયં દસ્સેન્તો આહ ‘‘અબ્રહ્મચરિય’’ન્તિ. તત્થ અસમ્ભુણન્તોતિ અસક્કોન્તો.

૪૦૦. ઇદાનિ ચતુત્થસિક્ખાપદં દસ્સેન્તો ¶ આહ ‘‘સભગ્ગતો વા’’તિ. તત્થ સભગ્ગતોતિ સન્થાગારાદિગતો. પરિસગ્ગતોતિ પૂગમજ્જગતો. સેસમેત્થ વુત્તનયઞ્ચ પાકટઞ્ચાતિ.

૪૦૧. એવં ચતુત્થસિક્ખાપદમ્પિ તિકોટિપરિસુદ્ધં દસ્સેત્વા પઞ્ચમં દસ્સેન્તો આહ ‘‘મજ્જઞ્ચ પાન’’ન્તિ. તત્થ મજ્જઞ્ચ પાનન્તિ ગાથાબન્ધસુખત્થં એવં વુત્તં. અયં પનત્થો ‘‘મજ્જપાનઞ્ચ ન સમાચરેય્યા’’તિ. ધમ્મં ઇમન્તિ ઇમં મજ્જપાનવેરમણીધમ્મં. ઉમ્માદનન્તન્તિ ઉમ્માદનપરિયોસાનં. યો હિ સબ્બલહુકો મજ્જપાનસ્સ વિપાકો, સો મનુસ્સભૂતસ્સ ઉમ્મત્તકસંવત્તનિકો હોતિ. ઇતિ નં વિદિત્વાતિ ઇતિ નં મજ્જપાનં ઞત્વા. સેસમેત્થ વુત્તનયઞ્ચ પાકટઞ્ચાતિ.

૪૦૨. એવં પઞ્ચમસિક્ખાપદમ્પિ તિકોટિપરિસુદ્ધં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પુરિમસિક્ખાપદાનમ્પિ મજ્જપાનમેવ સંકિલેસકરઞ્ચ ભેદકરઞ્ચ દસ્સેત્વા દળ્હતરં તતો વેરમણિયં નિયોજેન્તો આહ ‘‘મદા હિ પાપાનિ કરોન્તી’’તિ. તત્થ મદાતિ મદહેતુ. હિકારો પદપૂરણમત્તે નિપાતો. પાપાનિ કરોન્તીતિ પાણાતિપાતાદીનિ સબ્બાકુસલાનિ કરોન્તિ. ઉમ્માદનં મોહનન્તિ પરલોકે ઉમ્માદનં ઇહલોકે મોહનં. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

૪૦૩-૪. એત્તાવતા અગારિયસાવકસ્સ નિચ્ચસીલં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઉપોસથઙ્ગાનિ દસ્સેન્તો ¶ ‘‘પાણં ન હને’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ અબ્રહ્મચરિયાતિ અસેટ્ઠચરિયભૂતા. મેથુનાતિ મેથુનધમ્મસમાપત્તિતો. રત્તિં ન ભુઞ્જેય્ય વિકાલભોજનન્તિ રત્તિમ્પિ ન ભુઞ્જેય્ય, દિવાપિ કાલાતિક્કન્તભોજનં ¶ ન ભુઞ્જેય્ય. ન ચ ગન્ધન્તિ એત્થ ગન્ધગ્ગહણેન વિલેપનચુણ્ણાદીનિપિ ગહિતાનેવાતિ વેદિતબ્બાનિ. મઞ્ચેતિ કપ્પિયમઞ્ચે. સન્થતેતિ તટ્ટિકાદીહિ કપ્પિયત્થરણેહિ અત્થતે. છમાયં પન ગોનકાદિસન્થતાયપિ વટ્ટતિ. અટ્ઠઙ્ગિકન્તિ પઞ્ચઙ્ગિકં વિય તૂરિયં, ન અઙ્ગવિનિમુત્તં. દુક્ખન્તગુનાતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તગતેન. સેસમેત્થ પાકટમેવ. પચ્છિમડ્ઢું પન સઙ્ગીતિકારકેહિ વુત્તન્તિપિ આહુ.

૪૦૫. એવં ઉપોસથઙ્ગાનિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઉપોસથકાલં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તતો ચ પક્ખસ્સા’’તિ. તત્થ તતોતિ ¶ પદપૂરણમત્તે નિપાતો. પક્ખસ્સુપવસ્સુપોસથન્તિ એવં પરપદેન યોજેતબ્બં ‘‘પક્ખસ્સ ચાતુદ્દસિં પઞ્ચદસિં અટ્ઠમિન્તિ એતે તયો દિવસે ઉપવસ્સ ઉપોસથં, એતં અટ્ઠઙ્ગિકઉપોસથં ઉપગમ્મ વસિત્વા’’તિ. પાટિહારિયપક્ખઞ્ચાતિ એત્થ પન વસ્સૂપનાયિકાય પુરિમભાગે આસાળ્હમાસો, અન્તોવસ્સં તયો માસા, કત્તિકમાસોતિ ઇમે પઞ્ચ માસા ‘‘પાટિહારિયપક્ખો’’તિ વુચ્ચન્તિ. આસાળ્હકત્તિકફગ્ગુણમાસા તયો એવાતિ અપરે. પક્ખુપોસથદિવસાનં પુરિમપચ્છિમદિવસવસેન પક્ખે પક્ખે તેરસીપાટિપદસત્તમીનવમીસઙ્ખાતા ચત્તારો ચત્તારો દિવસાતિ અપરે. યં રુચ્ચતિ, તં ગહેતબ્બં. સબ્બં વા પન પુઞ્ઞકામીનં ભાસિતબ્બં. એવમેતં પાટિહારિયપક્ખઞ્ચ પસન્નમાનસો સુસમત્તરૂપં સુપરિપુણ્ણરૂપં એકમ્પિ દિવસં અપરિચ્ચજન્તો અટ્ઠઙ્ગુપેતં ઉપોસથં ઉપવસ્સાતિ સમ્બન્ધિતબ્બં.

૪૦૬. એવં ઉપોસથકાલં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેસુ કાલેસુ એતં ઉપોસથં ઉપવસ્સ યં કાતબ્બં, તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તતો ચ પાતો’’તિ. એત્થાપિ તતોતિ પદપૂરણમત્તે નિપાતો, અનન્તરત્થે વા, અથાતિ વુત્તં હોતિ. પાતોતિ અપરજ્જુદિવસપુબ્બભાગે. ઉપવુત્થુપોસથોતિ ઉપવસિતઉપોસથો. અન્નેનાતિ યાગુભત્તાદિના. પાનેનાતિ અટ્ઠવિધપાનેન. અનુમોદમાનોતિ અનુપમોદમાનો, નિરન્તરં મોદમાનોતિ અત્થો. યથારહન્તિ અત્તનો અનુરૂપેન, યથાસત્તિ યથાબલન્તિ વુત્તં હોતિ. સંવિભજેથાતિ ભાજેય્ય પતિમાનેય્ય. સેસં પાકટમેવ.

૪૦૭. એવં ¶ ઉપવુત્થુપોસથસ્સ કિચ્ચં વત્વા ઇદાનિ યાવજીવિકં ગરુવત્તં આજીવપારિસુદ્ધિઞ્ચ કથેત્વા તાય પટિપદાય અધિગન્તબ્બટ્ઠાનં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ધમ્મેન માતાપિતરો’’તિ. તત્થ ધમ્મેનાતિ ધમ્મલદ્ધેન ભોગેન ¶ . ભરેય્યાતિ પોસેય્ય. ધમ્મિકં સો વણિજ્જન્તિ સત્તવણિજ્જા, સત્થવણિજ્જા, વિસવણિજ્જા, મંસવણિજ્જા, સુરાવણિજ્જાતિ ઇમા પઞ્ચ ¶ અધમ્મવણિજ્જા વજ્જેત્વા અવસેસા ધમ્મિકવણિજ્જા. વણિજ્જામુખેન ચેત્થ કસિગોરક્ખાદિ અપરોપિ ધમ્મિકો વોહારો સઙ્ગહિતો. સેસમુત્તાનત્થમેવ. અયં પન યોજના – સો નિચ્ચસીલઉપોસથસીલદાનધમ્મસમન્નાગતો અરિયસાવકો પયોજયે ધમ્મિકં વણિજ્જં, તતો લદ્ધેન ચ ધમ્મતો અનપેતત્તા ધમ્મેન ભોગેન માતાપિતરો ભરેય્ય. અથ સો ગિહી એવં અપ્પમત્તો આદિતો પભુતિ વુત્તં ઇમં વત્તં વત્તયન્તો કાયસ્સ ભેદા યે તે અત્તનો આભાય અન્ધકારં વિધમેત્વા આલોકકરણેન સયમ્પભાતિ લદ્ધનામા છ કામાવચરદેવા, તે સયમ્પભે નામ દેવે ઉપેતિ ભજતિ અલ્લીયતિ, તેસં નિબ્બત્તટ્ઠાને નિબ્બત્તતીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય ધમ્મિકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિટ્ઠિતો ચ દુતિયો વગ્ગો અત્થવણ્ણનાનયતો, નામેન

ચૂળવગ્ગોતિ.

૩. મહાવગ્ગો

૧. પબ્બજ્જાસુત્તવણ્ણના

૪૦૮. પબ્બજ્જં ¶ ¶ ¶ કિત્તયિસ્સામીતિ પબ્બજ્જાસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ભગવતિ કિર સાવત્થિયં વિહરન્તે આયસ્મતો આનન્દસ્સ પરિવિતક્કો ઉદપાદિ – ‘‘સારિપુત્તાદીનં મહાસાવકાનં પબ્બજ્જા કિત્તિતા, તં ભિક્ખૂ ચ ઉપાસકા ચ જાનન્તિ. ભગવતો પન અકિત્તિતા, યંનૂનાહં કિત્તેય્ય’’ન્તિ. સો જેતવનવિહારે આસને નિસીદિત્વા ચિત્તબીજનિં ગહેત્વા ભિક્ખૂનં ભગવતો પબ્બજ્જં કિત્તેન્તો ઇમં સુત્તમભાસિ.

તત્થ યસ્મા પબ્બજ્જં કિત્તેન્તેન યથા પબ્બજિ, તં કિત્તેતબ્બં. યથા ચ પબ્બજિ, તં કિત્તેન્તેન યથા વીમંસમાનો પબ્બજ્જં રોચેસિ, તં કિત્તેતબ્બં. તસ્મા ‘‘પબ્બજ્જં કિત્તયિસ્સામી’’તિ વત્વા ‘‘યથા પબ્બજી’’તિઆદિમાહ. ચક્ખુમાતિ પઞ્ચહિ ચક્ખૂહિ ચક્ખુમા ચક્ખુસમ્પન્નોતિ અત્થો. સેસમાદિગાથાય ઉત્તાનમેવ.

૪૦૯. ઇદાનિ ‘‘યથા વીમંસમાનો’’તિ તમત્થં પકાસેન્તો આહ ‘‘સમ્બાધોય’’ન્તિ. તત્થ સમ્બાધોતિ પુત્તદારાદિસમ્પીળનેન કિલેસસમ્પીળનેન ચ કુસલકિરિયાય ઓકાસરહિતો. રજસ્સાયતનન્તિ કમ્બોજાદયો વિય અસ્સાદીનં, રાગાદિરજસ્સ ઉપ્પત્તિદેસો. અબ્ભોકાસોતિ વુત્તસમ્બાધપટિપક્ખભાવેન આકાસો વિય વિવટા. ઇતિ દિસ્વાન પબ્બજીતિ ઇતિ ઘરાવાસપબ્બજ્જાસુ બ્યાધિજરામરણેહિ સુટ્ઠુતરં ચોદિયમાનહદયો આદીનવમાનિસંસઞ્ચ વીમંસિત્વા, મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિત્વા ¶ , અનોમાનદીતીરે ખગ્ગેન કેસે છિન્દિત્વા, તાવદેવ ચ દ્વઙ્ગુલમત્તસણ્ઠિતસમણસારુપ્પકેસમસ્સુ હુત્વા ઘટિકારેન બ્રહ્મુના ઉપનીતે અટ્ઠ પરિક્ખારે ગહેત્વા ‘‘એવં નિવાસેતબ્બં પારુપિતબ્બ’’ન્તિ કેનચિ અનનુસિટ્ઠો અનેકજાતિસહસ્સપવત્તિતેન અત્તનો પબ્બજ્જાચિણ્ણેનેવ સિક્ખાપિયમાનો પબ્બજિ. એકં કાસાવં નિવાસેત્વા એકં ઉત્તરાસઙ્ગં કરિત્વા એકં ચીવરં ખન્ધે કરિત્વા મત્તિકાપત્તં અંસે આલગ્ગેત્વા પબ્બજિતવેસં અધિટ્ઠાસીતિ વુત્તં હોતિ. સેસમેત્થ ઉત્તાનમેવ.

૪૧૦. એવં ¶ ભગવતો પબ્બજ્જં કિત્તેત્વા તતો પરં પબ્બજિતપટિપત્તિં અનોમાનદીતીરં હિત્વા પધાનાય ગમનઞ્ચ પકાસેતું ‘‘પબ્બજિત્વાન કાયેના’’તિઆદિં ¶ સબ્બમભાસિ. તત્થ કાયેન પાપકમ્મં વિવજ્જયીતિ તિવિધં કાયદુચ્ચરિતં વજ્જેસિ. વચીદુચ્ચરિતન્તિ ચતુબ્બિધં વચીદુચ્ચરિતં. આજીવં પરિસોધયીતિ મિચ્છાજીવં હિત્વા સમ્માજીવમેવ પવત્તયિ.

૪૧૧. એવં આજીવટ્ઠમકસીલં સોધેત્વા અનોમાનદીતીરતો તિંસયોજનપ્પમાણં સત્તાહેન અગમા રાજગહં બુદ્ધો. તત્થ કિઞ્ચાપિ યદા રાજગહં અગમાસિ, તદા બુદ્ધો ન હોતિ, તથાપિ બુદ્ધસ્સ પુબ્બચરિયાતિ કત્વા એવં વત્તું લબ્ભતિ – ‘‘ઇધ રાજા જાતો, ઇધ રજ્જં અગ્ગહેસી’’તિઆદિ લોકિયવોહારવચનં વિય. મગધાનન્તિ મગધાનં જનપદસ્સ નગરન્તિ વુત્તં હોતિ. ગિરિબ્બજન્તિ ઇદમ્પિ તસ્સ નામં. તઞ્હિ પણ્ડવગિજ્ઝકૂટવેભારઇસિગિલિવેપુલ્લનામકાનં પઞ્ચન્નં ગિરીનં મજ્ઝે વજો વિય ઠિતં, તસ્મા ‘‘ગિરિબ્બજ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. પિણ્ડાય અભિહારેસીતિ ભિક્ખત્થાય તસ્મિં નગરે ચરિ. સો કિર નગરદ્વારે ઠત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘સચાહં રઞ્ઞો બિમ્બિસારસ્સ અત્તનો આગમનં નિવેદેય્યં, ‘સુદ્ધોદનસ્સ પુત્તો સિદ્ધત્થો નામ કુમારો આગતો’તિ બહુમ્પિ મે પચ્ચયં અભિહરેય્ય. ન ખો પન મે તં પતિરૂપં પબ્બજિતસ્સ આરોચેત્વા પચ્ચયગહણં, હન્દાહં પિણ્ડાય ચરામી’’તિ દેવદત્તિયં પંસુકૂલચીવરં પારુપિત્વા મત્તિકાપત્તં ગહેત્વા પાચીનદ્વારેન ¶ નગરં પવિસિત્વા અનુઘરં પિણ્ડાય અચરિ. તેનાહ આયસ્મા આનન્દો – ‘‘પિણ્ડાય અભિહારેસી’’તિ. આકિણ્ણવરલક્ખણોતિ સરીરે આકિરિત્વા વિય ઠપિતવરલક્ખણો વિપુલવરલક્ખણો વા. વિપુલમ્પિ હિ ‘‘આકિણ્ણ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. યથાહ – ‘‘આકિણ્ણલુદ્દો પુરિસો, ધાતિચેલંવ મક્ખિતો’’તિ (જા. ૧.૬.૧૧૮; ૧.૯.૧૦૬). વિપુલલુદ્દોતિ અત્થો.

૪૧૨. તમદ્દસાતિ તતો કિર પુરિમાનિ સત્ત દિવસાનિ નગરે નક્ખત્તં ઘોસિતં અહોસિ. તં દિવસં પન ‘‘નક્ખત્તં વીતિવત્તં, કમ્મન્તા પયોજેતબ્બા’’તિ ભેરિ ચરિ. અથ મહાજનો રાજઙ્ગણે સન્નિપતિ. રાજાપિ ‘‘કમ્મન્તં સંવિદહિસ્સામી’’તિ સીહપઞ્જરં વિવરિત્વા બલકાયં પસ્સન્તો તં પિણ્ડાય અભિહારેન્તં મહાસત્તં અદ્દસ. તેનાહ આયસ્મા આનન્દો – ‘‘તમદ્દસા બિમ્બિસારો, પાસાદસ્મિં પતિટ્ઠિતો’’તિ. ઇમમત્થં અભાસથાતિ ઇમં અત્થં અમચ્ચાનં અભાસિ.

૪૧૩. ઇદાનિ ¶ તં તેસં અમચ્ચાનં ભાસિતમત્થં દસ્સેન્તો આહ – ‘‘ઇમં ભોન્તો’’તિ. તત્થ ઇમન્તિ સો રાજા બોધિસત્તં દસ્સેતિ, ભોન્તોતિ અમચ્ચે આલપતિ. નિસામેથાતિ પસ્સથ. અભિરૂપોતિ દસ્સનીયઙ્ગપચ્ચઙ્ગો. બ્રહ્માતિ આરોહપરિણાહસમ્પન્નો. સુચીતિ પરિસુદ્ધછવિવણ્ણો. ચરણેનાતિ ગમનેન.

૪૧૪-૫. નીચકુલામિવાતિ ¶ નીચકુલા ઇવ પબ્બજિતો ન હોતીતિ અત્થો. મકારો પદસન્ધિકરો. કુહિં ભિક્ખુ ગમિસ્સતીતિ અયં ભિક્ખુ કુહિં ગમિસ્સતિ, અજ્જ કત્થ વસિસ્સતીતિ જાનિતું રાજદૂતા સીઘં ગચ્છન્તુ. દસ્સનકામા હિ મયં અસ્સાતિ ઇમિના અધિપ્પાયેન આહ. ગુત્તદ્વારો ઓક્ખિત્તચક્ખુતાય, સુસંવુતો સતિયા. ગુત્તદ્વારો વા સતિયા, સુસંવુતો પાસાદિકેન સઙ્ઘાટિચીવરધારણેન.

૪૧૬. ખિપ્પં પત્તં અપૂરેસીતિ સમ્પજાનત્તા પતિસ્સતત્તા ચ અધિકં અગણ્હન્તો ‘‘અલં એત્તાવતા’’તિ અજ્ઝાસયપૂરણેન ખિપ્પં પત્તં અપૂરેસિ. મુનીતિ મોનત્થાય પટિપન્નત્તા અપ્પત્તમુનિભાવોપિ મુનિઇચ્ચેવ વુત્તો, લોકવોહારેન વા. લોકિયા હિ અમોનસમ્પત્તમ્પિ પબ્બજિતં ‘‘મુની’’તિ ભણન્તિ. પણ્ડવં અભિહારેસીતિ તં પબ્બતં અભિરુહિ. સો કિર મનુસ્સે પુચ્છિ ‘‘ઇમસ્મિં નગરે પબ્બજિતા કત્થ વસન્તી’’તિ. અથસ્સ ¶ તે ‘‘પણ્ડવસ્સ ઉપરિ પુરત્થાભિમુખપબ્ભારે’’તિ આરોચેસું. તસ્મા તમેવ પણ્ડવં અભિહારેસિ ‘‘એત્થ વાસો ભવિસ્સતી’’તિ એવં ચિન્તેત્વા.

૪૧૯-૨૩. બ્યગ્ઘુસભોવ સીહોવ ગિરિગબ્ભરેતિ ગિરિગુહાયં બ્યગ્ઘો વિય ઉસભો વિય સીહો વિય ચ નિસિન્નોતિ અત્થો. એતે હિ તયો સેટ્ઠા વિગતભયભેરવા ગિરિગબ્ભરે નિસીદન્તિ, તસ્મા એવં ઉપમં અકાસિ. ભદ્દયાનેનાતિ હત્થિઅસ્સરથસિવિકાદિના ઉત્તમયાનેન. સયાનભૂમિં યાયિત્વાતિ યાવતિકા ભૂમિ હત્થિઅસ્સાદિના યાનેન સક્કા ગન્તું, તં ગન્ત્વા. આસજ્જાતિ પત્વા, સમીપમસ્સ ગન્ત્વાતિ અત્થો. ઉપાવિસીતિ નિસીદિ. યુવાતિ યોબ્બનસમ્પન્નો. દહરોતિ જાતિયા તરુણો. પઠમુપ્પત્તિકો સુસૂતિ તદુભયવિસેસનમેવ. યુવા સુસૂતિ અતિયોબ્બનો. પઠમુપ્પત્તિકોતિ પઠમેનેવ યોબ્બનવેસેન ઉટ્ઠિતો. દહરો ચાસીતિ સતિ ચ દહરત્તે સુસુ બાલકો વિય ખાયસીતિ.

૪૨૪-૫. અનીકગ્ગન્તિ ¶ બલકાયં સેનામુખં. દદામિ ભોગે ભુઞ્જસ્સૂતિ એત્થ ‘‘અહં તે અઙ્ગમગધેસુ યાવિચ્છસિ, તાવ દદામિ ભોગે. તં ત્વં સોભયન્તો અનીકગ્ગં નાગસઙ્ઘપુરક્ખતો ભુઞ્જસ્સૂ’’તિ એવં સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ઉજું જનપદો રાજાતિ ‘‘દદામિ ભોગે ભુઞ્જસ્સુ, જાતિં અક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ એવં કિર વુત્તો મહાપુરિસો ચિન્તેસિ – ‘‘સચે અહં રજ્જેન અત્થિકો અસ્સં, ચાતુમહારાજિકાદયોપિ મં અત્તનો અત્તનો રજ્જેન નિમન્તેય્યું, ગેહે ઠિતો એવ વા ચક્કવત્તિરજ્જં કારેય્યં. અયં પન રાજા અજાનન્તો એવમાહ – ‘હન્દાહં, તં જાનાપેમી’’’તિ બાહં ઉચ્ચારેત્વા અત્તનો આગતદિસાભાગં નિદ્દિસન્તો ‘‘ઉજું જનપદો રાજા’’તિઆદિમાહ. તત્થ હિમવન્તસ્સ ¶ પસ્સતોતિ ભણન્તો સસ્સસમ્પત્તિવેકલ્લાભાવં દસ્સેતિ. હિમવન્તઞ્હિ નિસ્સાય પાસાણવિવરસમ્ભવા મહાસાલાપિ પઞ્ચહિ વુદ્ધીહિ વડ્ઢન્તિ, કિમઙ્ગં ¶ પન ખેત્તે વુત્તાનિ સસ્સાનિ. ધનવીરિયેન સમ્પન્નોતિ ભણન્તો સત્તહિ રતનેહિ અવેકલ્લત્તં, પરરાજૂહિ અતક્કનીયં વીરપુરિસાધિટ્ઠિતભાવઞ્ચસ્સ દસ્સેતિ. કોસલેસુ નિકેતિનોતિ ભણન્તો નવકરાજભાવં પટિક્ખિપતિ. નવકરાજા હિ નિકેતીતિ ન વુચ્ચતિ. યસ્સ પન આદિકાલતો પભુતિ અન્વયવસેન સો એવ જનપદો નિવાસો, સો નિકેતીતિ વુચ્ચતિ. તથારૂપો ચ રાજા સુદ્ધોદનો, યં સન્ધાયાહ ‘‘કોસલેસુ નિકેતિનો’’તિ. તેન અન્વયાગતમ્પિ ભોગસમ્પત્તિં દીપેતિ.

૪૨૬. એત્તાવતા અત્તનો ભોગસમ્પત્તિં દીપેત્વા ‘‘આદિચ્ચા નામ ગોત્તેન, સાકિયા નામ જાતિયા’’તિ ઇમિના જાતિસમ્પત્તિઞ્ચ આચિક્ખિત્વા યં વુત્તં રઞ્ઞા ‘‘દદામિ ભોગે ભુઞ્જસ્સૂ’’તિ, તં પટિક્ખિપન્તો આહ – ‘‘તમ્હા કુલા પબ્બજિતોમ્હિ, ન કામે અભિપત્થય’’ન્તિ. યદિ હિ અહં કામે અભિપત્થયેય્યં, ન ઈદિસં ધનવીરિયસમ્પન્નં દ્વાસીતિસહસ્સવીરપુરિસસમાકુલં કુલં છડ્ડેત્વા પબ્બજેય્યન્તિ અયં કિરેત્થ અધિપ્પાયો.

૪૨૭. એવં રઞ્ઞો વચનં પટિક્ખિપિત્વા તતો પરં અત્તનો પબ્બજ્જાહેતું દસ્સેન્તો આહ – ‘‘કામેસ્વાદીનવં દિસ્વા, નેક્ખમ્મં દટ્ઠુ ખેમતો’’તિ. એતં ‘‘પબ્બજિતોમ્હી’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધિતબ્બં. તત્થ દટ્ઠૂતિ દિસ્વા ¶ . સેસમેત્થ ઇતો પુરિમગાથાસુ ચ યં યં ન વિચારિતં, તં તં સબ્બં ઉત્તાનત્થત્તા એવ ન વિચારિતન્તિ વેદિતબ્બં. એવં અત્તનો પબ્બજ્જાહેતું વત્વા પધાનત્થાય ગન્તુકામો રાજાનં આમન્તેન્તો આહ – ‘‘પધાનાય ગમિસ્સામિ, એત્થ મે રઞ્જતી મનો’’તિ. તસ્સત્થો – યસ્માહં, મહારાજ, નેક્ખમ્મં દટ્ઠુ ખેમતો પબ્બજિતો, તસ્મા તં પરમત્થનેક્ખમ્મં નિબ્બાનામતં સબ્બધમ્માનં અગ્ગટ્ઠેન પધાનં પત્થેન્તો પધાનત્થાય ગમિસ્સામિ, એત્થ મે પધાને રઞ્જતિ મનો, ન કામેસૂતિ. એવં વુત્તે કિર રાજા બોધિસત્તં આહ – ‘‘પુબ્બેવ મેતં, ભન્તે, સુતં ‘સુદ્ધોદનરઞ્ઞો કિર પુત્તો સિદ્ધત્થકુમારો ¶ ચત્તારિ પુબ્બનિમિત્તાનિ દિસ્વા પબ્બજિત્વા બુદ્ધો ભવિસ્સતી’તિ, સોહં, ભન્તે, તુમ્હાકં અધિમુત્તિં દિસ્વા એવંપસન્નો ‘અદ્ધા બુદ્ધત્તં પાપુણિસ્સથા’તિ. સાધુ, ભન્તે, બુદ્ધત્તં પત્વા પઠમં મમ વિજિતં ઓક્કમેય્યાથા’’તિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય પબ્બજ્જાસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. પધાનસુત્તવણ્ણના

૪૨૮. તં ¶ મં પધાનપહિતત્તન્તિ પધાનસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ‘‘પધાનાય ગમિસ્સામિ, એત્થ મે રઞ્જતી મનો’’તિ આયસ્મા આનન્દો પબ્બજ્જાસુત્તં નિટ્ઠાપેસિ. ભગવા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નો ચિન્તેસિ – ‘‘મયા છબ્બસ્સાનિ પધાનં પત્થયમાનેન દુક્કરકારિકા કતા, તં અજ્જ ભિક્ખૂનં કથેસ્સામી’’તિ. અથ ગન્ધકુટિતો નિક્ખમિત્વા બુદ્ધાસને નિસિન્નો ‘‘તં મં પધાનપહિતત્ત’’ન્તિ આરભિત્વા ઇમં સુત્તમભાસિ.

તત્થ તં મન્તિ દ્વીહિપિ વચનેહિ અત્તાનમેવ નિદ્દિસતિ. પધાનપહિતત્તન્તિ નિબ્બાનત્થાય પેસિતચિત્તં પરિચ્ચત્તઅત્તભાવં વા. નદિં નેરઞ્જરં પતીતિ લક્ખણં નિદ્દિસતિ. લક્ખણઞ્હિ પધાનપહિતત્તાય નેરઞ્જરા નદી. તેનેવ ચેત્થ ઉપયોગવચનં. અયં પનત્થો ‘‘નદિયા નેરઞ્જરાયા’’તિ, નેરઞ્જરાય તીરેતિ વુત્તં હોતિ. વિપરક્કમ્માતિ અતીવ પરક્કમિત્વા. ઝાયન્તન્તિ અપ્પાણકજ્ઝાનમનુયુઞ્જન્તં ¶ . યોગક્ખેમસ્સ પત્તિયાતિ ચતૂહિ યોગેહિ ખેમસ્સ નિબ્બાનસ્સ અધિગમત્થં.

૪૨૯. નમુચીતિ મારો. સો હિ અત્તનો વિસયા નિક્ખમિતુકામે દેવમનુસ્સે ન મુઞ્ચતિ, અન્તરાયં નેસં કરોતિ, તસ્મા ‘‘નમુચી’’તિ વુચ્ચતિ. કરુણં વાચન્તિ અનુદ્દયાયુત્તં વાચં. ભાસમાનો ઉપાગમીતિ ઇદં ઉત્તાનમેવ. કસ્મા પન ઉપાગતો? મહાપુરિસો કિર એકદિવસં ચિન્તેસિ – ‘‘સબ્બદા આહારં પરિયેસમાનો જીવિતે સાપેક્ખો હોતિ, ન ચ સક્કા જીવિતે સાપેક્ખેન અમતં અધિગન્તુ’’ન્તિ ¶ . તતો આહારુપચ્છેદાય પટિપજ્જિ, તેન કિસો દુબ્બણ્ણો ચ અહોસિ. અથ મારો ‘‘અયં સમ્બોધાય મગ્ગો હોતિ, ન હોતીતિ અજાનન્તો અતિઘોરં તપં કરોતિ, કદાચિ મમ વિસયં અતિક્કમેય્યા’’તિ ભીતો ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ વત્વા વારેસ્સામી’’તિ આગતો. તેનેવાહ – ‘‘કિસો ત્વમસિ દુબ્બણ્ણો, સન્તિકે મરણં તવા’’તિ.

૪૩૦. એવઞ્ચ પન વત્વા અથસ્સ મરણસન્તિકભાવં સાવેન્તો આહ – ‘‘સહસ્સભાગો મરણસ્સ, એકંસો તવ જીવિત’’ન્તિ. તસ્સત્થો – સહસ્સં ભાગાનં અસ્સાતિ સહસ્સભાગો. કો સો ¶ ? મરણસ્સ પચ્ચયોતિ પાઠસેસો. એકો અંસોતિ એકંસો. ઇદં વુત્તં હોતિ – અયં અપ્પાણકજ્ઝાનાદિસહસ્સભાગો તવ મરણસ્સ પચ્ચયો, તતો પન તે એકો એવ ભાગો જીવિતં, એવં સન્તિકે મરણં તવાતિ. એવં મરણસ્સ સન્તિકભાવં સાવેત્વા અથ નં જીવિતે સમુસ્સાહેન્તો આહ ‘‘જીવ ભો જીવિતં સેય્યો’’તિ. કથં સેય્યોતિ ચે. જીવં પુઞ્ઞાનિ કાહસીતિ.

૪૩૧. અથ અત્તના સમ્મતાનિ પુઞ્ઞાનિ દસ્સેન્તો આહ – ‘‘ચરતો ચ તે બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ. તત્થ બ્રહ્મચરિયન્તિ કાલેન કાલં મેથુનવિરતિં સન્ધાયાહ, યં તાપસા કરોન્તિ. જૂહતોતિ જુહન્તસ્સ. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

૪૩૨. દુગ્ગો મગ્ગોતિ ઇમં પન અડ્ઢગાથં પધાનવિચ્છન્દં જનેન્તો આહ. તત્થ અપ્પાણકજ્ઝાનાદિગહનત્તા દુક્ખેન ગન્તબ્બોતિ દુગ્ગો, દુક્ખિતકાયચિત્તેન ¶ કત્તબ્બત્તા દુક્કરો, સન્તિકમરણેન તાદિસેનાપિ પાપુણિતું અસક્કુણેય્યતો દુરભિસમ્ભવોતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. ઇતો પરં ઇમા ગાથા ભણં મારો, અટ્ઠા બુદ્ધસ્સ સન્તિકેતિ અયમુપડ્ઢગાથા સઙ્ગીતિકારેહિ વુત્તા. સકલગાથાપીતિ એકે. ભગવતા એવ પન પરં વિય અત્તાનં નિદ્દિસન્તેન સબ્બમેત્થ એવંજાતિકં વુત્તન્તિ અયમમ્હાકં ખન્તિ. તત્થ અટ્ઠાતિ અટ્ઠાસિ. સેસં ઉત્તાનમેવ.

૪૩૩. છટ્ઠગાથાય યેનત્થેનાતિ એત્થ પરેસં અન્તરાયકરણેન અત્તનો અત્થેન ત્વં, પાપિમ, આગતોસીતિ અયમધિપ્પાયો ¶ . સેસં ઉત્તાનમેવ.

૪૩૪. ‘‘જીવં પુઞ્ઞાનિ કાહસી’’તિ ઇદં પન વચનં પટિક્ખિપન્તો ‘‘અણુમત્તોપી’’તિ ઇમં ગાથમાહ. તત્થ પુઞ્ઞેનાતિ વટ્ટગામિં મારેન વુત્તં પુઞ્ઞં સન્ધાય ભણતિ. સેસં ઉત્તાનમેવ.

૪૩૫. ઇદાનિ ‘‘એકંસો તવ જીવિત’’ન્તિ ઇદં વચનં આરબ્ભ મારં સન્તજ્જેન્તો ‘‘અત્થિ સદ્ધા’’તિ ઇમં ગાથમાહ. તત્રાયમધિપ્પાયો – અરે, માર, યો અનુત્તરે સન્તિવરપદે અસ્સદ્ધો ભવેય્ય, સદ્ધોપિ વા કુસીતો, સદ્ધો આરદ્ધવીરિયો સમાનોપિ વા દુપ્પઞ્ઞો, તં ત્વં જીવિતમનુપુચ્છમાનો સોભેય્યાસિ, મય્હં પન અનુત્તરે સન્તિવરપદે ઓકપ્પનસદ્ધા અત્થિ, તથા કાયિકચેતસિકમસિથિલપરક્કમતાસઙ્ખાતં વીરિયં, વજિરૂપમા પઞ્ઞા ચ મમ વિજ્જતિ, સો ત્વં એવં મં પહિતત્તં ઉત્તમજ્ઝાસયં કિં જીવમનુપુચ્છસિ, કસ્મા જીવિતં પુચ્છસિ. પઞ્ઞા ¶ ચ મમાતિ એત્થ ચ સદ્દેન સતિ સમાધિ ચ. એવં સન્તે યેહિ પઞ્ચહિ ઇન્દ્રિયેહિ સમન્નાગતા નિબ્બાનં પાપુણન્તિ, તેસુ એકેનાપિ અવિરહિતં એવં મં પહિતત્તં કિં જીવમનુપુચ્છસિ? નનુ – એકાહં જીવિતં સેય્યો, વીરિયમારભતો દળ્હં (ધ. પ. ૧૧૨). પઞ્ઞવન્તસ્સ ઝાયિનો, પસ્સતો ઉદયબ્બયન્તિ (ધ. પ. ૧૧૧, ૧૧૩).

૪૩૬-૮. એવં મારં સન્તજ્જેત્વા અત્તનો દેહચિત્તપ્પવત્તિં દસ્સેન્તો ‘‘નદીનમપી’’પિ ગાથાત્તયમાહ. તમત્થતો પાકટમેવ. અયં પન અધિપ્પાયવણ્ણના ¶ – ય્વાયં મમ સરીરે અપ્પાણકજ્ઝાનવીરિયવેગસમુટ્ઠિતો વાતો વત્તતિ, લોકે ગઙ્ગાયમુનાદીનં નદીનમ્પિ સોતાનિ અયં વિસોસયે, કિઞ્ચ મે એવં પહિતત્તસ્સ ચતુનાળિમત્તં લોહિતં ન ઉપસોસેય્ય. ન કેવલઞ્ચ મે લોહિતમેવ સુસ્સતિ, અપિચ ખો પન તમ્હિ લોહિતે સુસ્સમાનમ્હિ બદ્ધાબદ્ધભેદં સરીરાનુગતં ¶ પિત્તં, અસિતપીતાદિપટિચ્છાદકં ચતુનાળિમત્તમેવ સેમ્હઞ્ચ, કિઞ્ચાપરં તત્તકમેવ મુત્તઞ્ચ ઓજઞ્ચ સુસ્સતિ, તેસુ ચ સુસ્સમાનેસુ મંસાનિપિ ખીયન્તિ, તસ્સ મે એવં અનુપુબ્બેન મંસેસુ ખીયમાનેસુ ભિય્યો ચિત્તં પસીદતિ, ન ત્વેવ તપ્પચ્ચયા સંસીદતિ. સો ત્વં ઈદિસં ચિત્તમજાનન્તો સરીરમત્તમેવ દિસ્વા ભણસિ ‘‘કિસો ત્વમસિ દુબ્બણ્ણો, સન્તિકે મરણં તવા’’તિ. ન કેવલઞ્ચ મે ચિત્તમેવ પસીદતિ, અપિચ ખો પન ભિય્યો સતિ ચ પઞ્ઞા ચ સમાધિ મમ તિટ્ઠતિ, અણુમત્તોપિ પમાદો વા સમ્મોહો વા ચિત્તવિક્ખેપો વા નત્થિ, તસ્સ મય્હં એવં વિહરતો યે કેચિ સમણબ્રાહ્મણા અતીતં વા અદ્ધાનં અનાગતં વા એતરહિ વા ઓપક્કમિકા વેદના વેદયન્તિ, તાસં નિદસ્સનભૂતં પત્તસ્સ ઉત્તમવેદનં. યથા અઞ્ઞેસં દુક્ખેન ફુટ્ઠાનં સુખં, સીતેન ઉણ્હં, ઉણ્હેન સીતં, ખુદાય ભોજનં, પિપાસાય ફુટ્ઠાનં ઉદકં અપેક્ખતે ચિત્તં, એવં પઞ્ચસુ કામગુણેસુ એકકામમ્પિ નાપેક્ખકે ચિત્તં. ‘‘અહો વતાહં સુભોજનં ભુઞ્જિત્વા સુખસેય્યં સયેય્ય’’ન્તિ ઈદિસેનાકારેન મમ ચિત્તં ન ઉપ્પન્નં, પસ્સ, ત્વં માર, સત્તસ્સ સુદ્ધતન્તિ.

૪૩૯-૪૧. એવં અત્તનો સુદ્ધતં દસ્સેત્વા ‘‘નિવારેસ્સામિ ત’’ન્તિ આગતસ્સ મારસ્સ મનોરથભઞ્જનત્થં મારસેનં કિત્તેત્વા તાય અપરાજિતભાવં દસ્સેન્તો ‘‘કામા તે પઠમા સેના’’તિઆદિકા છ ગાથાયો આહ.

તત્થ યસ્મા આદિતોવ અગારિયભૂતે સત્તે વત્થુકામેસુ કિલેસકામા મોહયન્તિ, તે અભિભુય્ય અનગારિયભાવં ઉપગતાનં પન્તેસુ વા સેનાસનેસુ અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેસુ વા અધિકુસલેસુ ધમ્મેસુ અરતિ ઉપ્પજ્જતિ. વુત્તઞ્ચેતં ‘‘પબ્બજિતેન ખો, આવુસો, અભિરતિ દુક્કરા’’તિ ¶ (સં. નિ. ૪.૩૩૧). તતો તે પરપટિબદ્ધજીવિકત્તા ખુપ્પિપાસા બાધેતિ, તાય બાધિતાનં ¶ પરિયેસનતણ્હા ચિત્તં કિલમયતિ, અથ નેસં ¶ કિલન્તચિત્તાનં થિનમિદ્ધં ઓક્કમતિ. તતો વિસેસમનધિગચ્છન્તાનં દુરભિસમ્ભવેસુ અરઞ્ઞવનપત્થેસુ સેનાસનેસુ વિહરતં ઉત્રાસસઞ્ઞિતા ભીરુ જાયતિ, તેસં ઉસ્સઙ્કિતપરિસઙ્કિતાનં દીઘરત્તં વિવેકરસમનસ્સાદયમાનાનં વિહરતં ‘‘ન સિયા નુ ખો એસ મગ્ગો’’તિ પટિપત્તિયં વિચિકિચ્છા ઉપ્પજ્જતિ, તં વિનોદેત્વા વિહરતં અપ્પમત્તકેન વિસેસાધિગમેન માનમક્ખથમ્ભા જાયન્તિ, તેપિ વિનોદેત્વા વિહરતં તતો અધિકતરં વિસેસાધિગમં નિસ્સાય લાભસક્કારસિલોકા ઉપ્પજ્જન્તિ, લાભાદિમુચ્છિતા ધમ્મપતિરૂપકાનિ પકાસેન્તા મિચ્છાયસં અધિગન્ત્વા તત્થ ઠિતા જાતિઆદીહિ અત્તાનં ઉક્કંસેન્તિ, પરં વમ્ભેન્તિ, તસ્મા કામાદીનં પઠમસેનાદિભાવો વેદિતબ્બો.

૪૪૨-૩. એવમેતં દસવિધં સેનં ઉદ્દિસિત્વા યસ્મા સા કણ્હધમ્મસમન્નાગતત્તા કણ્હસ્સ નમુચિનો ઉપકારાય સંવત્તતિ, તસ્મા નં તવ સેનાતિ નિદ્દિસન્તો આહ – ‘‘એસા નમુચિ તે સેના, કણ્હસ્સાભિપ્પહારિની’’તિ. તત્થ અભિપ્પહારિનીતિ સમણબ્રાહ્મણાનં ઘાતની નિપ્પોથની, અન્તરાયકરીતિ અત્થો. ન નં અસૂરો જિનાતિ, જેત્વા ચ લભતે સુખન્તિ એવં તવ સેનં અસૂરો કાયે ચ જીવિતે ચ સાપેક્ખો પુરિસો ન જિનાતિ, સૂરો પન જિનાતિ, જેત્વા ચ મગ્ગસુખં ફલસુખઞ્ચ અધિગચ્છતિ. યસ્મા ચ લભતે સુખં, તસ્મા સુખં પત્થયમાનો અહમ્પિ એસ મુઞ્જં પરિહરેતિ. સઙ્ગામાવચરા અનિવત્તિનો પુરિસા અત્તનો અનિવત્તનકભાવવિઞ્ઞાપનત્થં સીસે વા ધજે વા આવુધે વા મુઞ્જતિણં બન્ધન્તિ, તં અયમ્પિ પરિહરતિચ્ચેવ મં ધારેહિ. તવ સેનાય પરાજિતસ્સ ધિરત્થુ મમ જીવિતં, તસ્મા એવં ધારેહિ – સઙ્ગામે મે મતં સેય્યો, યઞ્ચે જીવે પરાજિતો, યેન જીવિતેન પરાજિતો જીવે, તસ્મા જીવિતા તયા સમ્માપટિપન્નાનં અન્તરાયકરેન સદ્ધિં સઙ્ગામે મતં મમ સેય્યોતિ અત્થો.

૪૪૪. કસ્મા મતં સેય્યોતિ ચે? યસ્મા પગાળ્હેત્થ…પે… સુબ્બતા, એત્થ કામાદિકાય અત્તુક્કંસનપરવમ્ભનપરિયોસાનાય તવ સેનાય પગાળ્હા નિમુગ્ગા અનુપવિટ્ઠા એકે સમણબ્રાહ્મણા ન ¶ દિસ્સન્તિ, સીલાદીહિ ગુણેહિ નપ્પકાસન્તિ, અન્ધકારં પવિટ્ઠા વિય હોન્તિ. એતે એવં પગાળ્હા સમાના ¶ સચેપિ કદાચિ ઉમ્મુજ્જિત્વા નિમુજ્જનપુરિસો વિય ‘‘સાહુ સદ્ધા’’તિઆદિના નયેન ઉમ્મુજ્જન્તિ, તથાપિ તાય સેનાય અજ્ઝોત્થટત્તા તઞ્ચ મગ્ગં ન જાનન્તિ ખેમં નિબ્બાનગામીનં, સબ્બેપિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધાદયો યેન ગચ્છન્તિ સુબ્બતાતિ. ઇમં પન ગાથં સુત્વા મારો પુન કિઞ્ચિ અવત્વા એવ પક્કામિ.

૪૪૫-૬. પક્કન્તે ¶ પન તસ્મિં મહાસત્તો તાય દુક્કરકારિકાય કિઞ્ચિપિ વિસેસં અનધિગચ્છન્તો અનુક્કમેન ‘‘સિયા નુ ખો અઞ્ઞો મગ્ગો બોધાયા’’તિઆદીનિ ચિન્તેત્વા ઓળારિકાહારં આહારેત્વા, બલં ગહેત્વા, વિસાખપુણ્ણમદિવસે પગેવ સુજાતાય પાયાસં પરિભુઞ્જિત્વા, ભદ્રવનસણ્ડે દિવાવિહારં નિસીદિત્વા, તત્થ અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેન્તો દિવસં વીતિનામેત્વા સાયન્હસમયે મહાબોધિમણ્ડાભિમુખો ગન્ત્વા સોત્થિયેન દિન્ના અટ્ઠ તિણમુટ્ઠિયો બોધિમૂલે વિકિરિત્વા દસસહસ્સલોકધાતુદેવતાહિ કતસક્કારબહુમાનો –

‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચ, અટ્ઠિ ચ અવસિસ્સતુ;

ઉપસુસ્સતુ નિસ્સેસં, સરીરે મંસલોહિત’’ન્તિ. –

ચતુરઙ્ગવીરિયં અધિટ્ઠહિત્વા ‘‘ન દાનિ બુદ્ધત્તં અપાપુણિત્વા પલ્લઙ્કં ભિન્દિસ્સામી’’તિ પટિઞ્ઞં કત્વા અપરાજિતપલ્લઙ્કે નિસીદિ. તં ઞત્વા મારો પાપિમા ‘‘અજ્જ સિદ્ધત્થો પટિઞ્ઞં કત્વા નિસિન્નો, અજ્જેવ દાનિસ્સ સા પટિઞ્ઞા પટિબાહિતબ્બા’’તિ બોધિમણ્ડતો યાવ ચક્કવાળમાયતં દ્વાદસયોજનવિત્થારં ઉદ્ધં નવયોજનમુગ્ગતં મારસેનં સમુટ્ઠાપેત્વા દિયડ્ઢયોજનસતપ્પમાણં ગિરિમેખલં હત્થિરાજાનં આરુય્હ બાહુસહસ્સં માપેત્વા નાનાવુધાનિ ગહેત્વા ‘‘ગણ્હથ, હનથ, પહરથા’’તિ ભણન્તો આળવકસુત્તે વુત્તપ્પકારા વુટ્ઠિયો માપેસિ, તા મહાપુરિસં પત્વા તત્થ વુત્તપ્પકારા એવ સમ્પજ્જિંસુ. તતો વજિરઙ્કુસેન હત્થિં કુમ્ભે પહરિત્વા મહાપુરિસસ્સ સમીપં નેત્વા ‘‘ઉટ્ઠેહિ, ભો સિદ્ધત્થ, પલ્લઙ્કા’’તિ આહ. મહાપુરિસો ‘‘ન ઉટ્ઠહામિ મારા’’તિ ¶ વત્વા તં ધજિનિં સમન્તા વિલોકેન્તો ઇમા ગાથાયો અભાસિ ‘‘સમન્તા ધજિનિ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ ધજિનિન્તિ સેનં. યુત્તન્તિ ઉય્યુત્તં. સવાહનન્તિ ગિરિમેખલનાગરાજસહિતં. પચ્ચુગ્ગચ્છામીતિ અભિમુખો ઉપરિ ગમિસ્સામિ, સો ચ ખો તેજેનેવ, ન કાયેન. કસ્મા? મા મં ઠાના અચાવયિ, મં એતસ્મા ઠાના અપરાજિતપલ્લઙ્કા મારો મા ચાલેસીતિ વુત્તં હોતિ. નપ્પસહતીતિ સહિતું ન સક્કોતિ, નાભિભવતિ વા. આમં પત્તન્તિ કાચજાતં મત્તિકાભાજનં. અસ્મનાતિ પાસાણેન. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

૪૪૭-૮. ઇદાનિ ‘‘એતં તે મારસેનં ભિન્દિત્વા તતો પરં વિજિતસઙ્ગામો સમ્પત્તધમ્મરાજાભિસેકો ઇદં કરિસ્સામી’’તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘વસીકરિત્વા’’તિ. તત્થ વસીકરિત્વા સઙ્કપ્પન્તિ મગ્ગભાવનાય સબ્બં મિચ્છાસઙ્કપ્પં પહાય સમ્માસઙ્કપ્પસ્સેવ પવત્તનેન વસીકરિત્વા ¶ સઙ્કપ્પં. સતિઞ્ચ સૂપતિટ્ઠિતન્તિ કાયાદીસુ ચતૂસુ ઠાનેસુ અત્તનો સતિઞ્ચ સુટ્ઠુ ઉપટ્ઠિતં કરિત્વા એવં વસીકતસઙ્કપ્પો સુપ્પતિટ્ઠિતસ્સતિ રટ્ઠા રટ્ઠં વિચરિસ્સામિ દેવમનુસ્સભેદે પુથૂ સાવકે વિનયન્તો. અથ મયા વિનીયમાના તે અપ્પમત્તા…પે… ન સોચરે, તં નિબ્બાનામતમેવાતિ અધિપ્પાયો.

૪૪૯-૫૧. અથ મારો ઇમા ગાથાયો સુત્વા આહ – ‘‘એવરૂપં પક્ખં દિસ્વા ન ભાયસિ ભિક્ખૂ’’તિ? ‘‘આમ, માર, ન ભાયામી’’તિ. ‘‘કસ્મા ન ભાયસી’’તિ? ‘‘દાનાદીનં પારમિપુઞ્ઞાનં કતત્તા’’તિ. ‘‘કો એતં જાનાતિ દાનાદીનિ ત્વમકાસી’’તિ? ‘‘કિં એત્થ પાપિમ સક્ખિકિચ્ચેન, અપિચ એકસ્મિંયેવ ભવે વેસ્સન્તરો હુત્વા યં દાનમદાસિં, તસ્સાનુભાવેન સત્તક્ખત્તું છહિ પકારેહિ સઞ્જાતકમ્પા અયં મહાપથવીયેવ સક્ખી’’તિ. એવં વુત્તે ઉદકપરિયન્તં કત્વા મહાપથવી કમ્પિ ભેરવસદ્દં મુઞ્ચમાના, યં સુત્વા મારો અસનિહતો વિય ભીતો ધજં પણામેત્વા પલાયિ સદ્ધિં પરિસાય. અથ મહાપુરિસો તીહિ યામેહિ તિસ્સો વિજ્જા સચ્છિકત્વા અરુણુગ્ગમને ‘‘અનેકજાતિસંસારં…પે… તણ્હાનં ખયમજ્ઝગા’’તિ ¶ ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ. મારો ઉદાનસદ્દેન આગન્ત્વા ‘‘અયં‘બુદ્ધો અહ’ન્તિ પટિજાનાતિ, હન્દ નં અનુબન્ધામિ આભિસમાચારિકં પસ્સિતું. સચસ્સ કિઞ્ચિ કાયેન વા વાચાય વા ખલિતં ભવિસ્સતિ, વિહેઠેસ્સામિ ન’’ન્તિ પુબ્બે બોધિસત્તભૂમિયં ¶ છબ્બસ્સાનિ અનુબન્ધિત્વા બુદ્ધત્તં પત્તં એકં વસ્સં અનુબન્ધિ. તતો ભગવતો કિઞ્ચિ ખલિતં અપસ્સન્તો ‘‘સત્ત વસ્સાની’’તિ ઇમા નિબ્બેજનીયગાથાયો અભાસિ.

તત્થ ઓતારન્તિ રન્ધં વિવરં. નાધિગચ્છિસ્સન્તિ નાધિગમિં. મેદવણ્ણન્તિ મેદપિણ્ડસદિસં. અનુપરિયગાતિ પરિતો પરિતો અગમાસિ. મુદુન્તિ મુદુકં. વિન્દેમાતિ અધિગચ્છેય્યામ. અસ્સાદનાતિ સાદુભાવો. વાયસેત્તોતિ વાયસો એત્તો. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

અયં પન યોજના – સત્ત વસ્સાનિ ભગવન્તં ઓતારાપેક્ખો અનુબન્ધિં કત્થચિ અવિજહન્તો પદાપદં, એવં અનુબન્ધિત્વાપિ ચ ઓતારં નાધિગમિં. સોહં યથા નામ મેદવણ્ણં પાસાણં મેદસઞ્ઞી વાયસો એકસ્મિં પસ્સે મુખતુણ્ડકેન વિજ્ઝિત્વા અસ્સાદં અવિન્દમાનો ‘‘અપ્પેવ નામ એત્થ મુદુ વિન્દેમ, અપિ ઇતો અસ્સાદના સિયા’’તિ સમન્તા તથેવ વિજ્ઝન્તો અનુપરિયાયિત્વા કત્થચિ અસ્સાદં અલદ્ધા ‘‘પાસાણોવાય’’ન્તિ નિબ્બિજ્જ પક્કમેય્ય, એવમેવાહં ભગવન્તં કાયકમ્માદીસુ અત્તનો પરિત્તપઞ્ઞામુખતુણ્ડકેન વિજ્ઝન્તો સમન્તા અનુપરિયગા ‘‘અપ્પેવ નામ કત્થચિ અપરિસુદ્ધકાયસમાચારાદિમુદુભાવં વિન્દેમ, કુતોચિ અસ્સાદના ¶ સિયા’’તિ, તે દાનિ મયં અસ્સાદં અલભમાના કાકોવ સેલમાસજ્જ નિબ્બિજ્જાપેમ ગોતમં આસજ્જ તતો ગોતમા નિબ્બિજ્જ અપેમાતિ. એવં વદતો કિર મારસ્સ સત્ત વસ્સાનિ નિપ્ફલપરિસ્સમં નિસ્સાય બલવસોકો ઉદપાદિ. તેનસ્સ વિસીદમાનઙ્ગપચ્ચઙ્ગસ્સ બેલુવપણ્ડુ નામ વીણા કચ્છતો પતિતા. યા ¶ સકિં કુસલેહિ વાદિતા ચત્તારો માસે મધુરસ્સરં મુઞ્ચતિ, યં ગહેત્વા સક્કો પઞ્ચસિખસ્સ અદાસિ. તં સો પતમાનમ્પિ ન બુજ્ઝિ. તેનાહ ભગવા –

૪૫૨.

‘‘તસ્સ સોકપરેતસ્સ, વીણા કચ્છા અભસ્સથ;

તતો સો દુમ્મનો યક્ખો, તત્થેવન્તરધાયથા’’તિ.

સઙ્ગીતિકારકા આહંસૂતિ એકે, અમ્હાકં પનેતં નક્ખમતીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય પધાનસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. સુભાસિતસુત્તવણ્ણના

એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ સુભાસિતસુત્તં. અત્તજ્ઝાસયતો ચસ્સ ઉપ્પત્તિ. ભગવા હિ સુભાસિતપ્પિયો, સો અત્તનો સુભાસિતસમુદાચારપ્પકાસનેન સત્તાનં દુબ્ભાસિતસમુદાચારં પટિસેધેન્તો ઇમં સુત્તમભાસિ. તત્થ એવં મે સુતન્તિઆદિ સઙ્ગીતિકારવચનં. તત્થ તત્ર ખો ભગવા…પે… ભદન્તેતિ તે ભિક્ખૂતિ એતં અપુબ્બં, સેસં વુત્તનયમેવ. તસ્મા અપુબ્બપદવણ્ણનત્થમિદં વુચ્ચતિ – તત્રાતિ દેસકાલપરિદીપનં. તઞ્હિ યં સમયં વિહરતિ, તત્ર સમયે, યસ્મિઞ્ચ આરામે વિહરતિ, તત્ર આરામેતિ દીપેતિ. ભાસિતબ્બયુત્તે વા દેસકાલે દીપેતિ. ન હિ ભગવા અયુત્તે દેસે કાલે વા ધમ્મં ભાસતિ. ‘‘અકાલો ખો, તાવ, બાહિયા’’તિઆદિ (ઉદા. ૧૦) ચેત્થ સાધકં. ખોતિ પદપૂરણમત્તે અવધારણાદિકાલત્થે વા નિપાતો. ભગવાતિ લોકગરુપરિદીપનં. ભિક્ખૂતિ કથાસવનયુત્તપુગ્ગલપરિદીપનં. આમન્તેસીતિ આલપિ અભાસિ સમ્બોધેસિ.

ભિક્ખવોતિ આમન્તનાકારપરિદીપનં. તઞ્ચ ભિક્ખનસીલતાદિગુણયોગસિદ્ધત્તા વુત્તં. તેન નેસં હીનાધિકજનસેવિતં ¶ વુત્તિં પકાસેન્તો ઉદ્ધતદીનભાવનિગ્ગહં કરોતિ. ‘‘ભિક્ખવો’’તિ ઇમિના ચ કરુણાવિપ્ફારસોમ્મહદયનયનનિપાતપુબ્બઙ્ગમેન વચનેન તે અત્તનો મુખાભિમુખે કરિત્વા તેનેવ કથેતુકમ્યતાદીપકેન વચનેન તેસં સોતુકમ્યતં જનેતિ, તેનેવ ચ સમ્બોધનત્થેન વચનેન સાધુકસવનમનસિકારેપિ તે નિયોજેતિ. સાધુકસવનમનસિકારાયત્તા હિ સાસનસમ્પત્તિ. અપરેસુપિ દેવમનુસ્સેસુ વિજ્જમાનેસુ કસ્મા ભિક્ખૂ એવ આમન્તેસીતિ ચે? જેટ્ઠસેટ્ઠાસન્નસદાસન્નિહિતભાવતો. સબ્બપરિસસાધારણા હિ અયં ધમ્મદેસના, ન પાટિપુગ્ગલિકા. પરિસાય ચ જેટ્ઠા ભિક્ખૂ પઠમુપ્પન્નત્તા, સેટ્ઠા અનગારિયભાવં આદિં કત્વા સત્થુ ચરિયાનુવિધાયકત્તા સકલસાસનપટિગ્ગાહકત્તા ચ. આસન્ના તત્થ નિસિન્નેસુ સત્થુ સન્તિકત્તા, સદા સન્નિહિતા સત્થુ સન્તિકાવચરત્તા. તેન ભગવા સબ્બપરિસસાધારણં ધમ્મં દેસેન્તો ભિક્ખૂ એવ આમન્તેસિ. અપિચ ભાજનં તે ઇમાય કથાય યથાનુસિટ્ઠં પટિપત્તિસબ્ભાવતોતિપિ તે એવ ¶ આમન્તેસિ. ભદન્તેતિ ગારવાધિવચનમેતં. તે ભિક્ખૂતિ યે ભગવા આમન્તેસિ, તે એવં ભગવન્તં આલપન્તા ભગવતો પચ્ચસ્સોસુન્તિ.

ચતૂહિ ¶ અઙ્ગેહીતિ ચતૂહિ કારણેહિ અવયવેહિ વા. મુસાવાદાવેરમણિઆદીનિ હિ ચત્તારિ સુભાસિતવાચાય કારણાનિ. સચ્ચવચનાદયો ચત્તારો અવયવા, કારણત્થે ચ અઙ્ગસદ્દો. ચતૂહીતિ નિસ્સક્કવચનં હોતિ, અવયવત્થે કરણવચનં. સમન્નાગતાતિ સમનુઆગતા પવત્તા યુત્તા ચ. વાચાતિ સમુલ્લપનવાચા. યા સા ‘‘વાચા ગિરા બ્યપ્પથો’’તિ (ધ. સ. ૬૩૬) ચ, ‘‘નેલા કણ્ણસુખા’’તિ (દી. નિ. ૧.૯; મ. નિ. ૩.૧૪) ચ એવમાદીસુ આગચ્છતિ. યા પન ‘‘વાચાય ચે કતં કમ્મ’’ન્તિ (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧ કાયકમ્મદ્વાર) એવં વિઞ્ઞત્તિ ચ, ‘‘યા ચતૂહિ વચીદુચ્ચરિતેહિ આરતિ વિરતિ…પે… અયં વુચ્ચતિ સમ્માવાચા’’તિ ¶ (ધ. સ. ૨૯૯; વિભ. ૨૦૬) એવં વિરતિ ચ, ‘‘ફરુસવાચા, ભિક્ખવે, આસેવિતા ભાવિતા બહુલીકતા નિરયસંવત્તનિકા હોતી’’તિ (અ. નિ. ૮.૪૦) એવં ચેતના ચ વાચાતિ આગચ્છતિ, સા ઇધ ન અધિપ્પેતા. કસ્મા? અભાસિતબ્બતો. સુભાસિતા હોતીતિ સુટ્ઠુ ભાસિતા હોતિ. તેનસ્સા અત્થાવહનતં દીપેતિ. ન દુબ્ભાસિતાતિ ન દુટ્ઠુ ભાસિતા. તેનસ્સા અનત્થાનાવહનતં દીપેતિ. અનવજ્જાતિ વજ્જસઙ્ખાતરાગાદિદોસવિરહિતા. તેનસ્સા કારણસુદ્ધિં વુત્તદોસાભાવઞ્ચ દીપેતિ. અનનુવજ્જા ચાતિ અનુવાદવિમુત્તા. તેનસ્સા સબ્બાકારસમ્પત્તિં દીપેતિ. વિઞ્ઞૂનન્તિ પણ્ડિતાનં. તેન નિન્દાપસંસાસુ બાલા અપ્પમાણાતિ દીપેતિ.

કતમેહિ ચતૂહીતિ કથેતુકમ્યતાપુચ્છા. ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને. ભિક્ખવેતિ યેસં કથેતુકામો, તદાલપનં. ભિક્ખૂતિ વુત્તપ્પકારવાચાભાસનકપુગ્ગલનિદસ્સનં. સુભાસિતંયેવ ભાસતીતિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય દેસનાય ચતૂસુ વાચઙ્ગેસુ અઞ્ઞતરઙ્ગનિદ્દેસવચનં. નો દુબ્ભાસિતન્તિ તસ્સેવ વાચઙ્ગસ્સ પટિપક્ખભાસનનિવારણં. તેન ‘‘મુસાવાદાદયોપિ કદાચિ વત્તબ્બા’’તિ દિટ્ઠિં નિસેધેતિ. ‘‘નો દુબ્ભાસિત’’ન્તિ ઇમિના વા મિચ્છાવાચપ્પહાનં દીપેતિ, ‘‘સુભાસિત’’ન્તિ ઇમિના પહીનમિચ્છાવાચેન સતા ભાસિતબ્બવચનલક્ખણં. તથા પાપસ્સ અકરણં, કુસલસ્સ ઉપસમ્પદં ¶ . અઙ્ગપરિદીપનત્થં પન અભાસિતબ્બં પુબ્બે અવત્વા ભાસિતબ્બમેવાહ. એસ નયો ધમ્મંયેવાતિઆદીસુપિ.

એત્થ ચ ‘‘સુભાસિતંયેવ ભાસતિ નો દુબ્ભાસિત’’ન્તિ ઇમિના પિસુણદોસરહિતં સમગ્ગકરણવચનં વુત્તં, ‘‘ધમ્મંયેવ ભાસતિ નો અધમ્મ’’ન્તિ ઇમિના સમ્ફદોસરહિતં ધમ્મતો અનપેતં મન્તાવચનં વુત્તં, ઇતરેહિ દ્વીહિ ફરુસાલિકરહિતાનિ પિયસચ્ચવચનાનિ વુત્તાનિ. ઇમેહિ ખોતિઆદિના પન તાનિ અઙ્ગાનિ પચ્ચક્ખતો દસ્સેન્તો તં વાચં નિગમેતિ. વિસેસતો ચેત્થ ‘‘ઇમેહિ ખો, ભિક્ખવે ¶ , ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતા વાચા સુભાસિતા હોતી’’તિ ભણન્તો ¶ યદઞ્ઞે પટિઞ્ઞાદીહિ અવયવેહિ નામાદીહિ પદેહિ લિઙ્ગવચનવિભત્તિકાલકારકાદીહિ સમ્પત્તીહિ ચ સમન્નાગતં વાચં ‘‘સુભાસિત’’ન્તિ મઞ્ઞન્તિ, તં ધમ્મતો પટિસેધેતિ. અવયવાદિસમ્પન્નાપિ હિ પેસુઞ્ઞાદિસમન્નાગતા વાચા દુબ્ભાસિતાવ હોતિ અત્તનો પરેસઞ્ચ અનત્થાવહત્તા. ઇમેહિ પન ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતા સચેપિ મિલક્ખુભાસાપરિયાપન્ના ઘટચેટિકાગીતિકપરિયાપન્ના વા હોતિ, તથાપિ સુભાસિતા એવ લોકિયલોકુત્તરહિતસુખાવહત્તા. સીહળદીપે મગ્ગપસ્સે સસ્સં રક્ખન્તિયા સીહળચેટિકાય સીહળકેનેવ જાતિજરામરણપટિસંયુત્તં ગીતં ગાયન્તિયા સુત્વા મગ્ગં ગચ્છન્તા સટ્ઠિમત્તા વિપસ્સકભિક્ખૂ ચેત્થ અરહત્તં પત્તા નિદસ્સનં. તથા તિસ્સો નામ આરદ્ધવિપસ્સકો ભિક્ખુ પદુમસરસમીપેન ગચ્છન્તો પદુમસરે પદુમાનિ ભઞ્જિત્વા ભઞ્જિત્વા –

‘‘પાતો ફુલ્લં કોકનદં, સૂરિયાલોકેન ભજ્જિયતે;

એવં મનુસ્સત્તગતા સત્તા, જરાભિવેગેન મદ્દીયન્તી’’તિ. –

ઇમં ગીતં ગાયન્તિયા ચેટિકાય સુત્વા અરહત્તં પત્તો, બુદ્ધન્તરે ચ અઞ્ઞતરો પુરિસો સત્તહિ પુત્તેહિ સદ્ધિં વના આગમ્મ અઞ્ઞતરાય ઇત્થિયા મુસલેન તણ્ડુલે કોટ્ટેન્તિયા –

‘‘જરાય ¶ પરિમદ્દિતં એતં, મિલાતછવિચમ્મનિસ્સિતં;

મરણેન ભિજ્જતિ એતં, મચ્ચુસ્સ ઘસમામિસં.

‘‘કિમીનં આલયં એતં, નાનાકુણપેન પૂરિતં;

અસુચિસ્સ ભાજનં એતં, કદલિક્ખન્ધસમં ઇદ’’ન્તિ. –

ઇમં ¶ ગીતિકં સુત્વા સહ પુત્તેહિ પચ્ચેકબોધિં પત્તો, અઞ્ઞે ચ ઈદિસેહિ ઉપાયેહિ અરિયભૂમિં પત્તા નિદસ્સનં. અનચ્છરિયં પનેતં, યં ભગવતા આસયાનુસયકુસલેન ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિઆદિના નયેન વુત્તા ગાથાયો સુત્વા પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ અરહત્તં પાપુણિંસુ, અઞ્ઞે ચ ખન્ધાયતનાદિપટિસંયુત્તા કથા સુત્વા અનેકે દેવમનુસ્સાતિ. એવં ઇમેહિ ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતા વાચા સચેપિ મિલક્ખુભાસાપરિયાપન્ના, ઘટચેટિકાગીતિકપરિયાપન્ના વા હોતિ, તથાપિ ‘‘સુભાસિતા’’તિ વેદિતબ્બા. સુભાસિતત્તા એવ ચ અનવજ્જા ચ અનનુવજ્જા ચ વિઞ્ઞૂનં અત્થત્થિકાનં કુલપુત્તાનં અત્થપટિસરણાનં, નો બ્યઞ્જનપટિસરણાનન્તિ.

ઇદમવોચ ¶ ભગવાતિ ઇદં સુભાસિતલક્ખણં ભગવા અવોચ. ઇદં વત્વાન સુગતો, અથાપરં એતદવોચ સત્થાતિ ઇદઞ્ચ લક્ખણં વત્વા અથ અઞ્ઞમ્પિ એતં અવોચ સત્થા. ઇદાનિ વત્તબ્બગાથં દસ્સેત્વા સબ્બમેતં સઙ્ગીતિકારકા આહંસુ. તત્થ અપરન્તિ ગાથાબન્ધવચનં સન્ધાય વુચ્ચતિ. તં દુવિધં હોતિ – પચ્છા આગતપરિસં અસ્સવનસુસ્સવનઆધારણદળ્હીકરણાદીનિ વા સન્ધાય તદત્થદીપકમેવ ચ. પુબ્બે કેનચિ કારણેન પરિહાપિતસ્સ અત્થસ્સ દીપનેન અત્થવિસેસદીપકઞ્ચ ‘‘પુરિસસ્સ હિ જાતસ્સ, કુઠારી જાયતે મુખે’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૬૬૨) વિય. ઇધ પન તદત્થદીપકમેવ.

૪૫૩. તત્થ સન્તોતિ બુદ્ધાદયો. તે હિ સુભાસિતં ‘‘ઉત્તમં સેટ્ઠ’’ન્તિ વણ્ણયન્તિ. દુતિયં તતિયં ચતુત્થન્તિ ઇદં પન પુબ્બે નિદ્દિટ્ઠક્કમં ઉપાદાય વુત્તં. ગાથાપરિયોસાને પન વઙ્ગીસત્થેરો ભગવતો સુભાસિતે પસીદિ.

સો યં પસન્નાકારં અકાસિ, યઞ્ચ વચનં ભગવા અભાસિ, તં દસ્સેન્તા સઙ્ગીતિકારકા ‘‘અથ ખો આયસ્મા’’તિઆદિમાહંસુ. તત્થ ¶ પટિભાતિ મન્તિ મમ ભાગો પકાસતિ ¶ . પટિભાતુ તન્તિ તવ ભાગો પકાસતુ. સારુપ્પાહીતિ અનુચ્છવિકાહિ. અભિત્થવીતિ પસંસિ.

૪૫૪. ન તાપયેતિ વિપ્પટિસારેન ન તાપેય્ય. ન વિહિંસેય્યાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ભિન્દન્તો ન બાધેય્ય. સા વે વાચાતિ સા વાચા એકંસેનેવ સુભાસિતા. એત્તાવતા અપિસુણવાચાય ભગવન્તં થોમેતિ.

૪૫૫. પટિનન્દિતાતિ હટ્ઠેન હદયેન પટિમુખં ગન્ત્વા નન્દિતા સમ્પિયાયિતા. યં અનાદાય પાપાનિ, પરેસં ભાસતે પિયન્તિ યં વાચં ભાસન્તો પરેસં પાપાનિ અપ્પિયાનિ પટિક્કૂલાનિ ફરુસવચનાનિ અનાદાય અત્થબ્યઞ્જનમધુરં પિયમેવ વચનં ભાસતિ, તં પિયવાચમેવ ભાસેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. ઇમાય ગાથાય પિયવચનેન ભગવન્તં અભિત્થવિ.

૪૫૬. અમતાતિ અમતસદિસા સાદુભાવેન. વુત્તમ્પિ ચેતં ‘‘સચ્ચં હવે સાદુતરં રસાન’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૭૩; સુ. નિ. ૧૮૪). નિબ્બાનામતપચ્ચયત્તા વા અમતા. એસ ધમ્મો સનન્તનોતિ યાયં સચ્ચવાચા નામ, એસ પોરાણો ધમ્મો ચરિયા પવેણી, ઇદમેવ હિ પોરાણાનં આચિણ્ણં, ન તે અલિકં ભાસિંસુ. તેનેવાહ – ‘‘સચ્ચે અત્થે ચ ધમ્મે ચ, અહુ ¶ સન્તો પતિટ્ઠિતા’’તિ. તત્થ સચ્ચે પતિટ્ઠિતત્તા એવ અત્તનો ચ પરેસઞ્ચ અત્થે પતિટ્ઠિતા. અત્થે પતિટ્ઠિતત્તા એવ ચ ધમ્મે પતિટ્ઠિતા હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. પરં વા દ્વયં સચ્ચવિસેસનમિચ્ચેવ વેદિતબ્બં. સચ્ચે પતિટ્ઠિતા. કીદિસે? અત્થે ચ ધમ્મે ચ, યં પરેસં અત્થતો અનપેતત્તા અત્થં અનુપરોધં કરોતીતિ વુત્તં હોતિ. સતિપિ ચ અનુપરોધકરત્તે ધમ્મતો અનપેતત્તા ધમ્મં, યં ધમ્મિકમેવ અત્થં સાધેતીતિ વુત્તં હોતિ. ઇમાય ગાથાય સચ્ચવચનેન ભગવન્તં અભિત્થવિ.

૪૫૭. ખેમન્તિ અભયં નિરુપદ્દવં. કેન કારણેનાતિ ચે? નિબ્બાનપ્પત્તિયા દુક્ખસ્સન્તકિરિયાય, યસ્મા કિલેસનિબ્બાનં પાપેતિ, વટ્ટદુક્ખસ્સ ચ અન્તકિરિયાય સંવત્તતીતિ અત્થો. અથ વા યં બુદ્ધો નિબ્બાનપ્પત્તિયા દુક્ખસ્સન્તકિરિયાયાતિ દ્વિન્નં નિબ્બાનધાતૂનમત્થાય ખેમમગ્ગપ્પકાસનતો ખેમં વાચં ભાસતિ, સા વે વાચાનમુત્તમાતિ સા વાચા સબ્બવાચાનં ¶ સેટ્ઠાતિ ¶ એવમેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇમાય ગાથાય મન્તાવચનેન ભગવન્તં અભિત્થવન્તો અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસીતિ અયમેત્થ અપુબ્બપદવણ્ણના. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય સુભાસિતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. પૂરળાસસુત્ત-(સુન્દરિકભારદ્વાજસુત્ત)-વણ્ણના

એવં ¶ મે સુતન્તિ પૂરળાસસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ભગવા પચ્છાભત્તકિચ્ચાવસાને બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો સુન્દરિકભારદ્વાજબ્રાહ્મણં અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પન્નં દિસ્વા ‘‘તત્થ મયિ ગતે કથા પવત્તિસ્સતિ, તતો કથાવસાને ધમ્મદેસનં સુત્વા એસ બ્રાહ્મણો પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિસ્સતી’’તિ ચ ઞત્વા તત્થ ગન્ત્વા કથં સમુટ્ઠાપેત્વા ઇમં સુત્તમભાસિ.

તત્થ એવં મે સુતન્તિઆદિ સઙ્ગીતિકારકાનં વચનં. કિંજચ્ચો ભવન્તિઆદિ તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ, ન બ્રાહ્મણો નોમ્હીતિઆદિ ભગવતો. તં સબ્બમ્પિ સમોધાનેત્વા ‘‘પૂરળાસસુત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તત્થ વુત્તસદિસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં, અવુત્તં વણ્ણયિસ્સામ, તઞ્ચ ખો ઉત્તાનત્થાનિ પદાનિ અનામસન્તા. કોસલેસૂતિ કોસલા નામ જાનપદિનો રાજકુમારા. તેસં નિવાસો એકોપિ જનપદો રુળ્હિસદ્દેન ‘‘કોસલા’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્મિં કોસલેસુ જનપદે. કેચિ પન ‘‘યસ્મા પુબ્બે મહાપનાદં રાજકુમારં નાનાનાટકાદીનિ દિસ્વા સિતમત્તમ્પિ અકરોન્તં સુત્વા રાજા આણાપેસિ ‘યો મમ પુત્તં હસાપેતિ, સબ્બાભરણેહિ નં અલઙ્કરોમી’તિ. તતો નઙ્ગલાનિ છડ્ડેત્વા મહાજનકાયો સન્નિપતિ. તે ચ મનુસ્સા અતિરેકસત્તવસ્સાનિ નાનાકીળિકાદયો દસ્સેન્તાપિ તં નાસક્ખિંસુ હસાપેતું. તતો સક્કો દેવનટં પેસેસિ, સો દિબ્બનાટકં ¶ દસ્સેત્વા હસાપેસિ. અથ તે મનુસ્સા અત્તનો અત્તનો વસનોકાસાભિમુખા પક્કમિંસુ. તે પટિપથે મિત્તસુહજ્જાદયો દિસ્વા પટિસન્થારમકંસુ ‘કચ્ચિ ભો કુસલં, કચ્ચિ ભો કુસલ’ન્તિ ¶ . તસ્મા તં ‘કુસલ’ન્તિ સદ્દં ઉપાદાય સો પદેસો ‘કોસલો’તિ વુચ્ચતી’’તિ વણ્ણયન્તિ. સુન્દરિકાય નદિયા તીરેતિ સુન્દરિકાતિ એવંનામિકાય નદિયા તીરે.

તેન ખો પનાતિ યેન સમયેન ભગવા તં બ્રાહ્મણં વિનેતુકામો ગન્ત્વા તસ્સા નદિયા તીરે સસીસં પારુપિત્વા રુક્ખમૂલે નિસજ્જાસઙ્ખાતેન ઇરિયાપથવિહારેન વિહરતિ. સુન્દરિકભારદ્વાજોતિ સો બ્રાહ્મણો તસ્સા નદિયા તીરે વસતિ અગ્ગિઞ્ચ જુહતિ, ભારદ્વાજોતિ ચસ્સ ગોત્તં, તસ્મા એવં વુચ્ચતિ. અગ્ગિં જુહતીતિ આહુતિપક્ખિપનેન જાલેતિ. અગ્ગિહુત્તં પરિચરતીતિ ¶ અગ્યાયતનં સમ્મજ્જનૂપલેપનબલિકમ્માદિના પયિરુપાસતિ. કો નુ ખો ઇમં હબ્યસેસં ભુઞ્જેય્યાતિ સો કિર બ્રાહ્મણો અગ્ગિમ્હિ જુહિત્વા અવસેસં પાયાસં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અગ્ગિમ્હિ તાવ પક્ખિત્તપાયાસો મહાબ્રહ્મુના ભુત્તો, અયં પન અવસેસો અત્થિ. તં યદિ બ્રહ્મુનો મુખતો જાતસ્સ બ્રાહ્મણસ્સેવ દદેય્યં, એવં મે પિતરા સહ પુત્તોપિ સન્તપ્પિતો ભવેય્ય, સુવિસોધિતો ચ બ્રહ્મલોકગામિમગ્ગો અસ્સ, હન્દાહં બ્રાહ્મણં ગવેસામી’’તિ. તતો બ્રાહ્મણદસ્સનત્થં ઉટ્ઠાયાસના ચતુદ્દિસા અનુવિલોકેસિ – ‘‘કો નુ ખો ઇમં હબ્યસેસં ભુઞ્જેય્યા’’તિ.

અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલેતિ તસ્મિં વનસણ્ડે સેટ્ઠરુક્ખમૂલે. સસીસં પારુતન્તિ સહ સીસેન પારુતકાયં. કસ્મા પન ભગવા એવમકાસિ, કિં નારાયનસઙ્ખાતબલોપિ હુત્વા નાસક્ખિ હિમપાતં સીતવાતઞ્ચ પટિબાહિતુન્તિ? અત્થેતં કારણં. ન હિ બુદ્ધા સબ્બસો કાયપટિજગ્ગનં કરોન્તિ એવ, અપિચ ભગવા ‘‘આગતે બ્રાહ્મણે સીસં વિવરિસ્સામિ, મં દિસ્વા બ્રાહ્મણો કથં પવત્તેસ્સતિ, અથસ્સ કથાનુસારેન ધમ્મં દેસેસ્સામી’’તિ કથાપવત્તનત્થં એવમકાસિ. દિસ્વાન વામેન…પે… તેનુપસઙ્કમીતિ ¶ સો કિર ભગવન્તં દિસ્વા બ્રાહ્મણો ‘‘અયં સસીસં પારુપિત્વા સબ્બરત્તિં પધાનમનુયુત્તો, ઇમસ્સ દક્ખિણોદકં દત્વા ઇમં હબ્યસેસં દસ્સામી’’તિ બ્રાહ્મણસઞ્ઞી હુત્વા એવ ઉપસઙ્કમિ. મુણ્ડો અયં ભવં, મુણ્ડકો અયં ભવન્તિ સીસે વિવરિતમત્તેવ કેસન્તં દિસ્વા ‘‘મુણ્ડો’’તિ આહ. તતો સુટ્ઠુતરં ઓલોકેન્તો પરિત્તમ્પિ સિખં અદિસ્વા ¶ હીળેન્તો ‘‘મુણ્ડકો’’તિ આહ. એવરૂપા હિ નેસં બ્રાહ્મણાનં દિટ્ઠિ. તતો વાતિ યત્થ ઠિતો અદ્દસ, તમ્હા પદેસા મુણ્ડાપીતિ કેનચિ કારણેન મુણ્ડિતસીસાપિ હોન્તિ.

૪૫૮. ન બ્રાહ્મણો નોમ્હીતિ એત્થ નકારો પટિસેધે, નોકારો અવધારણે ‘‘ન નો સમ’’ન્તિઆદીસુ (ખુ. પા. ૬.૩; સુ. નિ. ૨૨૬) વિય. તેન નેવમ્હિ બ્રાહ્મણોતિ દસ્સેતિ. ન રાજપુત્તોતિ ખત્તિયો નમ્હિ. ન વેસ્સાયનોતિ વેસ્સોપિ નમ્હિ. ઉદકોચિ નોમ્હીતિ અઞ્ઞોપિ સુદ્દો વા ચણ્ડાલો વા કોચિ ન હોમીતિ એવં એકંસેનેવ જાતિવાદસમુદાચારં પટિક્ખિપતિ. કસ્મા? મહાસમુદ્દં પત્તા વિય હિ નદિયો પબ્બજ્જૂપગતા કુલપુત્તા જહન્તિ પુરિમાનિ નામગોત્તાનિ. પહારાદસુત્તઞ્ચેત્થ (અ. નિ. ૮.૧૯) સાધકં. એવં જાતિવાદં પટિક્ખિપિત્વા યથાભૂતમત્તાનં આવિકરોન્તો આહ – ‘‘ગોત્તં પરિઞ્ઞાય પુથુજ્જનાનં, અકિઞ્ચનો મન્ત ચરામિ લોકે’’તિ. કથં ગોત્તં પરિઞ્ઞાસીતિ ચે? ભગવા હિ તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પઞ્ચક્ખન્ધે પરિઞ્ઞાસિ, તેસુ ચ પરિઞ્ઞાતેસુ ગોત્તં પરિઞ્ઞાતમેવ હોતિ. રાગાદિકિઞ્ચનાનં પન અભાવેન સો અકિઞ્ચનો મન્તા જાનિત્વા ઞાણાનુપરિવત્તીહિ કાયકમ્માદીહિ ¶ ચરતિ. તેનાહ – ‘‘ગોત્તં…પે… લોકે’’તિ. મન્તા વુચ્ચતિ પઞ્ઞા, તાય ચેસ ચરતિ. તેનેવાહ – ‘‘મન્તં ચરામિ લોકે’’તિ છન્દવસેન રસ્સં કત્વા.

૪૫૯-૬૦. એવં અત્તાનં આવિકત્વા ઇદાનિ ‘‘એવં ઓળારિકં લિઙ્ગમ્પિ દિસ્વા પુચ્છિતબ્બાપુચ્છિતબ્બં ન જાનાસી’’તિ બ્રાહ્મણસ્સ ઉપારમ્ભં આરોપેન્તો આહ – ‘‘સઙ્ઘાટિવાસી…પે… ગોત્તપઞ્હ’’ન્તિ. એત્થ ચ છિન્નસઙ્ઘટિતટ્ઠેન તીણિપિ ચીવરાનિ ‘‘સઙ્ઘાટી’’તિ અધિપ્પેતાનિ, તાનિ નિવાસેતિ પરિદહતીતિ ¶ સઙ્ઘાટિવાસી. અગહોતિ અગેહો, નિત્તણ્હોતિ અધિપ્પાયો. નિવાસાગારં પન ભગવતો જેતવને મહાગન્ધકુટિકરેરિમણ્ડલમાળકોસમ્બકુટિચન્દનમાલાદિઅનેકપ્પકારં, તં સન્ધાય ન યુજ્જતિ. નિવુત્તકેસોતિ અપનીતકેસો, ઓહારિતકેસમસ્સૂતિ વુત્તં હોતિ. અભિનિબ્બુતત્તોતિ અતીવ વૂપસન્તપરિળાહચિત્તો, ગુત્તચિત્તો વા. અલિપ્પમાનો ઇધ માણવેહીતિ ઉપકરણસિનેહસ્સ પહીનત્તા મનુસ્સેહિ અલિત્તો અસંસટ્ઠો એકન્તવિવિત્તો. અકલ્લં મં બ્રાહ્મણાતિ ય્વાહં ¶ એવં સઙ્ઘાટિવાસી…પે… અલિપ્પમાનો ઇધ માણવેહિ, તં મં ત્વં, બ્રાહ્મણ, પાકતિકાનિ નામગોત્તાનિ અતીતં પબ્બજિતં સમાનં અપ્પતિરૂપં ગોત્તપઞ્હં પુચ્છસીતિ.

એવં વુત્તે ઉપારમ્ભં મોચેન્તો બ્રાહ્મણો આહ – પુચ્છન્તિ વે, ભો બ્રાહ્મણા, બ્રાહ્મણેભિ સહ ‘‘બ્રાહ્મણો નો ભવ’’ન્તિ. તત્થ બ્રાહ્મણો નોતિ બ્રાહ્મણો નૂતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – નાહં ભો અકલ્લં પુચ્છામિ. અમ્હાકઞ્હિ બ્રાહ્મણસમયે બ્રાહ્મણા બ્રાહ્મણેહિ સહ સમાગન્ત્વા ‘‘બ્રાહ્મણો નુ ભવં, ભારદ્વાજો નુ ભવ’’ન્તિ એવં જાતિમ્પિ ગોત્તમ્પિ પુચ્છન્તિ એવાતિ.

૪૬૧-૨. એવં વુત્તે ભગવા બ્રાહ્મણસ્સ ચિત્તમુદુભાવકરણત્થં મન્તેસુ અત્તનો પકતઞ્ઞુતં પકાસેન્તો આહ – ‘‘બ્રાહ્મણો હિ ચે ત્વં બ્રૂસિ…પે… ચતુવીસતક્ખર’’ન્તિ. તસ્સત્થો – સચે ત્વં ‘‘બ્રાહ્મણો અહં’’તિ બ્રૂસિ, મઞ્ચ અબ્રાહ્મણં બ્રૂસિ, તસ્મા ભવન્તં સાવિત્તિં પુચ્છામિ તિપદં ચતુવીસતક્ખરં, તં મે બ્રૂહીતિ. એત્થ ચ ભગવા પરમત્થવેદાનં તિણ્ણં પિટકાનં આદિભૂતં પરમત્થબ્રાહ્મણેહિ સબ્બબુદ્ધેહિ પકાસિતં અત્થસમ્પન્નં બ્યઞ્જનસમ્પન્નઞ્ચ ‘‘બુદ્ધં સરણં ગચ્છામિ, ધમ્મં સરણં ગચ્છામિ, સઙ્ઘં સરણં ગચ્છામી’’તિ ઇમં અરિયસાવિત્તિં સન્ધાય પુચ્છતિ. યદિપિ હિ બ્રાહ્મણો અઞ્ઞં વદેય્ય, અદ્ધા નં ભગવા ‘‘નાયં, બ્રાહ્મણ, અરિયસ્સ વિનયે સાવિત્તીતિ વુચ્ચતી’’તિ તસ્સ અસારકત્તં દસ્સેત્વા ઇધેવ પતિટ્ઠાપેય્ય. બ્રાહ્મણો પન ‘‘સાવિત્તિં પુચ્છામિ તિપદં ¶ ચતુવીસતક્ખર’’ન્તિ ઇદં અત્તનો સમયસિદ્ધં સાવિત્તિલક્ખણબ્યઞ્જનકં બ્રહ્મસ્સરેન નિચ્છારિતવચનં સુત્વાવ ‘‘અદ્ધાયં સમણો બ્રાહ્મણસમયે ¶ નિટ્ઠં ગતો, અહં પન અઞ્ઞાણેન ‘અબ્રાહ્મણો અય’ન્તિ પરિભવિં, સાધુરૂપો મન્તપારગૂ બ્રાહ્મણોવ એસો’’તિ નિટ્ઠં ગન્ત્વા ‘‘હન્દ નં યઞ્ઞવિધિં દક્ખિણેય્યવિધિઞ્ચ પુચ્છામી’’તિ તમત્થં પુચ્છન્તો ‘‘કિંનિસ્સિતા…પે… લોકે’’તિ ઇમં વિસમગાથાપદત્તયમાહ. તસ્સત્થો – કિંનિસ્સિતા કિમધિપ્પાયા કિં પત્થેન્તા ઇસયો ચ ખત્તિયા ચ બ્રાહ્મણા ચ અઞ્ઞે ચ મનુજા દેવતાનં અત્થાય યઞ્ઞં અકપ્પયિંસુ. યઞ્ઞમકપ્પયિંસૂતિ મકારો પદસન્ધિકરો. અકપ્પયિંસૂતિ સંવિદહિંસુ અકંસુ. પુથૂતિ બહૂ અન્નપાનદાનાદિના ભેદેન અનેકપ્પકારે પુથૂ વા ઇસયો મનુજા ખત્તિયા બ્રાહ્મણા ચ કિંનિસ્સિતા ¶ યઞ્ઞમકપ્પયિંસુ. કથં નેસં તં કમ્મં સમિજ્ઝતીતિ ઇમિનાધિપ્પાયેન પુચ્છતિ.

૪૬૩. અથસ્સ ભગવા તમત્થં બ્યાકરોન્તો ‘‘યદન્તગૂ વેદગૂ યઞ્ઞકાલે. યસ્સાહુતિં લભે તસ્સિજ્ઝેતિ બ્રૂમી’’તિ ઇદં સેસપદદ્વયમાહ. તત્થ યદન્તગૂતિ યો અન્તગૂ, ઓકારસ્સ અકારો, દકારો ચ પદસન્ધિકરો ‘‘અસાધારણમઞ્ઞેસ’’ન્તિઆદીસુ (ખુ. પા. ૮.૯) મકારો વિય. અયં પન અત્થો – યો વટ્ટદુક્ખસ્સ તીહિ પરિઞ્ઞાહિ અન્તગતત્તા અન્તગૂ, ચતૂહિ ચ મગ્ગઞાણવેદેહિ કિલેસે વિજ્ઝિત્વા ગતત્તા વેદગૂ, સો યસ્સ ઇસિમનુજખત્તિયબ્રાહ્મણાનં અઞ્ઞતરસ્સ યઞ્ઞકાલે યસ્મિં કિસ્મિઞ્ચિ આહારે પચ્ચુપટ્ઠિતે અન્તમસો વનપણ્ણમૂલફલાદિમ્હિપિ આહુતિં લભે, તતો કિઞ્ચિ દેય્યધમ્મં લભેય્ય, તસ્સ તં યઞ્ઞકમ્મં ઇજ્ઝે સમિજ્ઝેય્ય, મહપ્ફલં ભવેય્યાતિ બ્રૂમીતિ.

૪૬૪. અથ બ્રાહ્મણો તં ભગવતો પરમત્થયોગગમ્ભીરં અતિમધુરગિરનિબ્બિકારસરસમ્પન્નં દેસનં સુત્વા ¶ સરીરસમ્પત્તિસૂચિતઞ્ચસ્સ સબ્બગુણસમ્પત્તિં સમ્ભાવયમાનો પીતિસોમનસ્સજાતો ‘‘અદ્ધા હિ તસ્સા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ ઇતિ બ્રાહ્મણોતિ સઙ્ગીતિકારાનં વચનં, સેસં બ્રાહ્મણસ્સ. તસ્સત્થો – અદ્ધા હિ તસ્સ મય્હં હુતમિજ્ઝે, અયં અજ્જ દેય્યધમ્મો ઇજ્ઝિસ્સતિ સમિજ્ઝિસ્સતિ મહપ્ફલો ભવિસ્સતિ યં તાદિસં વેદગુમદ્દસામ, યસ્મા તાદિસં ભવન્તરૂપં વેદગું અદ્દસામ. ત્વઞ્ઞેવ હિ સો વેદગૂ, ન અઞ્ઞો. ઇતો પુબ્બે પન તુમ્હાદિસાનં વેદગૂનં અન્તગૂનઞ્ચ અદસ્સનેન અમ્હાદિસાનં યઞ્ઞે પટિયત્તં અઞ્ઞો જનો ભુઞ્જતિ પૂરળાસં ચરુકઞ્ચ પૂવઞ્ચાતિ.

૪૬૫. તતો ભગવા અત્તનિ પસન્નં વચનપટિગ્ગહણસજ્જં બ્રાહ્મણં વિદિત્વા યથાસ્સ સુટ્ઠુ પાકટા હોન્તિ, એવં નાનપ્પકારેહિ દક્ખિણેય્યે પકાસેતુકામો ‘‘તસ્માતિહ ત્વ’’ન્તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – યસ્મા મયિ પસન્નોસિ, તસ્મા પન ઇહ ત્વં, બ્રાહ્મણ, ઉપસઙ્કમ્મ પુચ્છાતિ અત્તાનં ¶ દસ્સેન્તો આહ. ઇદાનિ ઇતો પુબ્બં અત્થેનઅત્થિકપદં પરપદેન સમ્બન્ધિતબ્બં – અત્થેન અત્થિકો તસ્સ અત્થત્થિકભાવસ્સ અનુરૂપં કિલેસગ્ગિવૂપસમેન સન્તં, કોધધૂમવિગમેન વિધૂમં, દુક્ખાભાવેન ¶ અનીઘં, અનેકવિધઆસાભાવેન નિરાસં અપ્પેવિધ એકંસેન ઇધ ઠિતોવ ઇધ વા સાસને અભિવિન્દે લચ્છસિ અધિગચ્છિસ્સસિ સુમેધં વરપઞ્ઞં ખીણાસવદક્ખિણેય્યન્તિ. અથ વા યસ્મા મયિ પસન્નોસિ, તસ્માતિહ, ત્વં બ્રાહ્મણ, અત્થેન અત્થિકો સમાનો ઉપસઙ્કમ્મ પુચ્છ સન્તં વિધૂમં અનીઘં નિરાસન્તિ અત્તાનં દસ્સેન્તો આહ. એવં પુચ્છન્તો અપ્પેવિધ અભિવિન્દે સુમેધં ખીણાસવદક્ખિણેય્યન્તિ એવમ્પેત્થ યોજના વેદિતબ્બા.

૪૬૬. અથ બ્રાહ્મણો યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાનો ભગવન્તં આહ – ‘‘યઞ્ઞે રતોહં…પે… બ્રૂહિ મેત’’ન્તિ. તત્થ યઞ્ઞો યાગો દાનન્તિ અત્થતો એકં. તસ્મા ¶ દાનરતો અહં, તાય એવ દાનારામતાય દાનં દાતુકામો, ન પન જાનામિ, એવં અજાનન્તં અનુસાસતુ મં ભવં. અનુસાસન્તો ચ ઉત્તાનેનેવ નયેન યત્થ હુતં ઇજ્ઝતે બ્રૂહિ મેતન્તિ એવમેત્થ અત્થયોજના વેદિતબ્બા. ‘‘યથાહુત’’ન્તિપિ પાઠો.

૪૬૭. અથસ્સ ભગવા વત્તુકામો આહ – ‘‘તેન હિ…પે… દેસેસ્સામી’’તિ. ઓહિતસોતસ્સ ચસ્સ અનુસાસનત્થં તાવ ‘‘મા જાતિં પુચ્છી’’તિ ગાથમાહ. તત્થ મા જાતિં પુચ્છીતિ યદિ હુતસમિદ્ધિં દાનમહપ્ફલતં પચ્ચાસીસસિ, જાતિં મા પુચ્છ. અકારણઞ્હિ દક્ખિણેય્યવિચારણાય જાતિ. ચરણઞ્ચ પુચ્છાતિ અપિચ ખો સીલાદિગુણભેદં ચરણં પુચ્છ. એતઞ્હિ દક્ખિણેય્યવિચારણાય કારણં.

ઇદાનિસ્સ તમત્થં વિભાવેન્તો નિદસ્સનમાહ – ‘‘કટ્ઠા હવે જાયતિ જાતવેદો’’તિઆદિ. તત્રાયમધિપ્પાયો – ઇધ કટ્ઠા અગ્ગિ જાયતિ, ન ચ સો સાલાદિકટ્ઠા જાતો એવ અગ્ગિકિચ્ચં કરોતિ, સાપાનદોણિઆદિકટ્ઠા જાતો ન કરોતિ, અપિચ ખો અત્તનો અચ્ચિઆદિગુણસમ્પન્નત્તા એવ કરોતિ. એવં ન બ્રાહ્મણકુલાદીસુ જાતો એવ દક્ખિણેય્યો હોતિ, ચણ્ડાલકુલાદીસુ જાતો ન હોતિ, અપિચ ખો નીચાકુલીનોપિ ઉચ્ચાકુલીનોપિ ખીણાસવમુનિ ધિતિમા હિરીનિસેધો આજાનિયો હોતિ, ઇમાય ધિતિહિરિપમુખાય ગુણસમ્પત્તિયા જાતિમા ઉત્તમદક્ખિણેય્યો હોતિ. સો હિ ધિતિયા ગુણે ધારયતિ, હિરિયા દોસે નિસેધેતિ. વુત્તઞ્ચેતં ‘‘હિરિયા હિ સન્તો ન કરોન્તિ પાપ’’ન્તિ. તેન તે બ્રૂમિ –

‘‘મા ¶ ¶ જાતિં પુચ્છી ચરણઞ્ચ પુચ્છ,

કટ્ઠા હવે જાયતિ જાતવેદો;

નીચાકુલીનોપિ મુની ધિતીમા,

આજાનિયો હોતિ હિરીનિસેધો’’તિ. –

એસ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન અસ્સલાયનસુત્તાનુસારેન (મ. નિ. ૨.૪૦૧ આદયો) વેદિતબ્બો.

૪૬૮. એવમેતં ¶ ભગવા ચાતુવણ્ણિસુદ્ધિયા અનુસાસિત્વા ઇદાનિ યત્થ હુતં ઇજ્ઝતે, યથા ચ હુતં ઇજ્ઝતે, તમત્થં દસ્સેતું ‘‘સચ્ચેન દન્તો’’તિઆદિગાથમાહ. તત્થ સચ્ચેનાતિ પરમત્થસચ્ચેન. તઞ્હિ પત્તો દન્તો હોતિ. તેનાહ – ‘‘સચ્ચેન દન્તો’’તિ. દમસા ઉપેતોતિ ઇન્દ્રિયદમેન સમન્નાગતો. વેદન્તગૂતિ વેદેહિ વા કિલેસાનં અન્તં ગતો, વેદાનં વા અન્તં ચતુત્થમગ્ગઞાણં ગતો. વૂસિતબ્રહ્મચરિયોતિ પુન વસિતબ્બાભાવતો વુત્થમગ્ગબ્રહ્મચરિયો. કાલેન તમ્હિ હબ્યં પવેચ્છેતિ અત્તનો દેય્યધમ્મટ્ઠિતકાલં તસ્સ સમ્મુખીભાવકાલઞ્ચ ઉપલક્ખેત્વા તેન કાલેન તાદિસે દક્ખિણેય્યે દેય્યધમ્મં પવેચ્છેય્ય, પવેસેય્ય પટિપાદેય્ય.

૪૬૯-૭૧. કામેતિ વત્થુકામે ચ કિલેસકામે ચ. સુસમાહિતિન્દ્રિયાતિ સુટ્ઠુ સમાહિતઇન્દ્રિયા, અવિક્ખિત્તઇન્દ્રિયાતિ વુત્તં હોતિ. ચન્દોવ રાહુગ્ગહણા પમુત્તાતિ યથા ચન્દો રાહુગ્ગહણા, એવં કિલેસગ્ગહણા પમુત્તા યે અતીવ ભાસન્તિ ચેવ તપન્તિ ચ. સતાતિ સતિસમ્પન્ના. મમાયિતાનીતિ તણ્હાદિટ્ઠિમમાયિતાનિ.

૪૭૨. યો કામે હિત્વાતિ ઇતો પભુતિ અત્તાનં સન્ધાય વદતિ. તત્થ કામે હિત્વાતિ કિલેસકામે પહાય. અભિભુય્યચારીતિ તેસં પહીનત્તા વત્થુકામે અભિભુય્યચારી. જાતિમરણસ્સ અન્તં નામ નિબ્બાનં વુચ્ચતિ, તઞ્ચ યો વેદિ અત્તનો પઞ્ઞાબલેન અઞ્ઞાસિ. ઉદકરહદો વાતિ યે ઇમે અનોતત્તદહો કણ્ણમુણ્ડદહો રથકારદહો છદ્દન્તદહો કુણાલદહો મન્દાકિનિદહો સીહપ્પપાતદહોતિ હિમવતિ સત્ત મહારહદા અગ્ગિસૂરિયસન્તાપેહિ અસમ્ફુટ્ઠત્તા ¶ નિચ્ચં સીતલા, તેસં અઞ્ઞતરો ઉદકરહદોવ સીતો પરિનિબ્બુતકિલેસપરિળાહત્તા.

૪૭૩. સમોતિ તુલ્યો. સમેહીતિ વિપસ્સિઆદીહિ બુદ્ધેહિ. તે હિ પટિવેધસમત્તા ‘‘સમા’’તિ વુચ્ચન્તિ. નત્થિ તેસં પટિવેધેનાધિગન્તબ્બેસુ ગુણેસુ, પહાતબ્બેસુ વા દોસેસુ વેમત્તતા ¶ , અદ્ધાનઆયુકુલપ્પમાણાભિનિક્ખમનપધાનબોધિરસ્મીહિ પન નેસં વેમત્તતા હોતિ. તથા હિ તે હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન ¶ ચતૂહિ અસઙ્ખ્યેય્યેહિ કપ્પસતસહસ્સેન ચ પારમિયો પૂરેન્તિ, ઉપરિમપરિચ્છેદેન સોળસહિ અસઙ્ખ્યેય્યેહિ કપ્પસતસહસ્સેન ચ. અયં નેસં અદ્ધાનવેમત્તતા. હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન ચ વસ્સસતાયુકકાલે ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉપરિમપરિચ્છેદેન વસ્સસતસહસ્સાયુકકાલે. અયં નેસં આયુવેમત્તતા. ખત્તિયકુલે વા બ્રાહ્મણકુલે વા ઉપ્પજ્જન્તિ. અયં કુલવેમત્તતા. ઉચ્ચા વા હોન્તિ અટ્ઠાસીતિહત્થપ્પમાણા, નીચા વા પન્નરસઅટ્ઠારસહત્થપ્પમાણા. અયં પમાણવેમત્તતા. હત્થિઅસ્સરથસિવિકાદીહિ નિક્ખમન્તિ વેહાસેન વા. તથા હિ વિપસ્સિકકુસન્ધા અસ્સરથેન નિક્ખમિંસુ, સિખીકોણાગમના હત્થિક્ખન્ધેન, વેસ્સભૂ સિવિકાય, કસ્સપો વેહાસેન, સક્યમુનિ અસ્સપિટ્ઠિયા. અયં નેક્ખમ્મવેમત્તતા. સત્તાહં વા પધાનમનુયુઞ્જન્તિ, અડ્ઢમાસં, માસં, દ્વેમાસં, તેમાસં, ચતુમાસં, પઞ્ચમાસં, છમાસં, એકવસ્સં દ્વિતિચતુપઞ્ચછવસ્સાનિ વા. અયં પધાનવેમત્તતા. અસ્સત્થો વા બોધિરુક્ખો હોતિ નિગ્રોધાદીનં વા અઞ્ઞતરો. અયં બોધિવેમત્તતા. બ્યામાસીતિઅનન્તપભાયુત્તા હોન્તિ. તત્થ બ્યામપ્પભા વા અસીતિપ્પભા વા સબ્બેસં સમાના, અનન્તપ્પભા પન દૂરમ્પિ ગચ્છતિ આસન્નમ્પિ, એકગાવુતં દ્વિગાવુતં યોજનં અનેકયોજનં ચક્કવાળપરિયન્તમ્પિ, મઙ્ગલસ્સ બુદ્ધસ્સ સરીરપ્પભા દસસહસ્સચક્કવાળં અગમાસિ. એવં સન્તેપિ મનસા ચિન્તાયત્તાવ સબ્બબુદ્ધાનં, યો યત્તકમિચ્છતિ, તસ્સ તત્તકં ગચ્છતિ. અયં રસ્મિવેમત્તતા. ઇમા અટ્ઠ વેમત્તતા ઠપેત્વા અવસેસેસુ પટિવેધેનાધિગન્તબ્બેસુ ગુણેસુ, પહાતબ્બેસુ વા દોસેસુ નત્થિ નેસં વિસેસો, તસ્મા ‘‘સમા’’તિ વુચ્ચન્તિ. એવમેતેહિ સમો સમેહિ.

વિસમેહિ ¶ દૂરેતિ ન સમા વિસમા, પચ્ચેકબુદ્ધાદયો અવસેસસબ્બસત્તા. તેહિ વિસમેહિ અસદિસતાય દૂરે. સકલજમ્બુદીપં પૂરેત્વા પલ્લઙ્કેન પલ્લઙ્કં સઙ્ઘટ્ટેત્વા નિસિન્ના પચ્ચેકબુદ્ધાપિ હિ ગુણેહિ એકસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ કલં નાગ્ઘન્તિ સોળસિં ¶ , કો પન વાદો સાવકાદીસુ. તેનાહ – ‘‘વિસમેહિ દૂરે’’તિ. તથાગતો હોતીતિ ઉભયપદેહિ દૂરેતિ યોજેતબ્બં. અનન્તપઞ્ઞોતિ અપરિમિતપઞ્ઞો. લોકિયમનુસ્સાનઞ્હિ પઞ્ઞં ઉપનિધાય અટ્ઠમકસ્સ પઞ્ઞા અધિકા, તસ્સ પઞ્ઞં ઉપનિધાય સોતાપન્નસ્સ. એવં યાવ અરહતો પઞ્ઞં ઉપનિધાય પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પઞ્ઞા અધિકા, પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પઞ્ઞં પન ઉપનિધાય તથાગતસ્સ પઞ્ઞા અધિકાતિ ન વત્તબ્બા, અનન્તા ઇચ્ચેવ પન વત્તબ્બા. તેનાહ – ‘‘અનન્તપઞ્ઞો’’તિ. અનૂપલિત્તોતિ તણ્હાદિટ્ઠિલેપેહિ અલિત્તો. ઇધ વા હુરં વાતિ ઇધલોકે વા પરલોકે વા. યોજના પનેત્થ – સમો સમેહિ વિસમેહિ દૂરે તથાગતો હોતિ. કસ્મા? યસ્મા અનન્તપઞ્ઞો અનુપલિત્તો ઇધ વા હુરં વા, તેન તથાગતો અરહતિ પૂરળાસન્તિ.

૪૭૪. યમ્હિ ¶ ન માયાતિ અયં પન ગાથા અઞ્ઞા ચ ઈદિસા માયાદિદોસયુત્તેસુ બ્રાહ્મણેસુ દક્ખિણેય્યસઞ્ઞાપહાનત્થં વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. તત્થ અમમોતિ સત્તસઙ્ખારેસુ ‘‘ઇદં મમા’’તિ પહીનમમાયિતભાવો.

૪૭૫. નિવેસનન્તિ તણ્હાદિટ્ઠિનિવેસનં. તેન હિ મનો તીસુ ભવેસુ નિવિસતિ, તેન તં ‘‘નિવેસનં મનસો’’તિ વુચ્ચતિ. તત્થેવ વા નિવિસતિ તં હિત્વા ગન્તું અસમત્થતાય. તેનપિ ‘‘નિવેસન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. પરિગ્ગહાતિ તણ્હાદિટ્ઠિયો એવ, તાહિ પરિગ્ગહિતધમ્મા વા. કેચીતિ અપ્પમત્તકાપિ. અનુપાદિયાનોતિ તેસં નિવેસનપરિગ્ગહાનં અભાવા કઞ્ચિ ધમ્મં અનુપાદિયમાનો.

૪૭૬. સમાહિતો મગ્ગસમાધિના. ઉદતારીતિ ઉત્તિણ્ણો. ધમ્મં ચઞ્ઞાસીતિ સબ્બઞ્ચ ઞેય્યધમ્મં અઞ્ઞાસિ. પરમાય દિટ્ઠિયાતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન.

૪૭૭. ભવાસવાતિ ¶ ભવતણ્હાઝાનનિકન્તિસસ્સતદિટ્ઠિસહગતા રાગા. વચીતિ વાચા. ખરાતિ કક્ખળા ફરુસા. વિધૂપિતાતિ દડ્ઢા. અત્થગતાતિ અત્થઙ્ગતા. ન સન્તીતિ વિધૂપિતત્તા અત્થઙ્ગતત્તા ચ. ઉભયેહિ પન ઉભયં યોજેતબ્બં સબ્બધીતિ સબ્બેસુ ખન્ધાયતનાદીસુ.

૪૭૮. માનસત્તેસૂતિ માનેન લગ્ગેસુ. દુક્ખં પરિઞ્ઞાયાતિ વટ્ટદુક્ખં તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિજાનિત્વા. સખેત્તવત્થુન્તિ સહેતુપચ્ચયં, સદ્ધિં કમ્મકિલેસેહીતિ વુત્તં હોતિ.

૪૭૯. આસં અનિસ્સાયાતિ તણ્હં અનલ્લીયિત્વા. વિવેકદસ્સીતિ ¶ નિબ્બાનદસ્સી. પરવેદિયન્તિ પરેહિ ઞાપેતબ્બં. દિટ્ઠિમુપાતિવત્તોતિ દ્વાસટ્ઠિભેદમ્પિ મિચ્છાદિટ્ઠિં અતિક્કન્તો. આરમ્મણાતિ પચ્ચયા, પુનબ્ભવકારણાનીતિ વુત્તં હોતિ.

૪૮૦. પરોપરાતિ વરાવરા સુન્દરાસુન્દરા. પરા વા બાહિરા, અપરા અજ્ઝત્તિકા. સમેચ્ચાતિ ઞાણેન પટિવિજ્ઝિત્વા. ધમ્માતિ ખન્ધાયતનાદયો ધમ્મા. ઉપાદાનખયે વિમુત્તોતિ નિબ્બાને નિબ્બાનારમ્મણતો વિમુત્તો, નિબ્બાનારમ્મણવિમુત્તિલાભીતિ અત્થો.

૪૮૧. સંયોજનંજાતિખયન્તદસ્સીતિ સંયોજનક્ખયન્તદસ્સી જાતિક્ખયન્તદસ્સી ચ. સંયોજનક્ખયન્તેન ચેત્થ સઉપાદિસેસા નિબ્બાનધાતુ, જાતિક્ખયન્તેન અનુપાદિસેસા વુત્તા. ખયન્તોતિ હિ અચ્ચન્તખયસ્સ સમુચ્છેદપ્પહાનસ્સેતં અધિવચનં. અનુનાસિકલોપો ચેત્થ ‘‘વિવેકજં ¶ પીતિસુખ’’ન્તિઆદીસુ વિય ન કતો. યોપાનુદીતિ યો અપનુદિ. રાગપથન્તિ રાગારમ્મણં, રાગમેવ વા. રાગોપિ હિ દુગ્ગતીનં પથત્તા ‘‘રાગપથો’’તિ વુચ્ચતિ કમ્મપથો વિય. સુદ્ધો નિદોસો વિમલો અકાચોતિ પરિસુદ્ધકાયસમાચારાદિતાય સુદ્ધો. યેહિ ‘‘રાગદોસા અયં પજા, દોસદોસા, મોહદોસા’’તિ વુચ્ચતિ. તેસં અભાવા નિદોસો. અટ્ઠપુરિસમલવિગમા વિમલો, ઉપક્કિલેસાભાવતો અકાચો. ઉપક્કિલિટ્ઠો હિ ઉપક્કિલેસેન ‘‘સકાચો’’તિ વુચ્ચતિ. સુદ્ધો વા યસ્મા નિદ્દોસો, નિદ્દોસતાય વિમલો, બાહિરમલાભાવેન વિમલત્તા અકાચો. સમલો હિ ¶ ‘‘સકાચો’’તિ વુચ્ચતિ. વિમલત્તા વા આગું ન કરોતિ, તેન અકાચો. આગુકિરિયા હિ ઉપઘાતકરણતો ‘‘કાચો’’તિ વુચ્ચતિ.

૪૮૨. અત્તનો અત્તાનં નાનુપસ્સતીતિ ઞાણસમ્પયુત્તેન ચિત્તેન વિપસ્સન્તો અત્તનો ખન્ધેસુ અઞ્ઞં અત્તાનં નામ ન પસ્સતિ, ખન્ધમત્તમેવ પસ્સતિ. યા ચાયં ‘‘અત્તનાવ અત્તાનં સઞ્જાનામી’’તિ તસ્સ સચ્ચતો થેતતો દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતિ, તસ્સા અભાવા અત્તનો અત્તાનં નાનુપસ્સતિ, અઞ્ઞદત્થુ પઞ્ઞાય ¶ ખન્ધે પસ્સતિ. મગ્ગસમાધિના સમાહિતો, કાયવઙ્કાદીનં અભાવા ઉજ્જુગતો, લોકધમ્મેહિ અકમ્પનીયતો ઠિતત્તો, તણ્હાસઙ્ખાતાય એજાય પઞ્ચન્નં ચેતોખિલાનઞ્ચ અટ્ઠટ્ઠાનાય કઙ્ખાય ચ અભાવા અનેજો અખિલો અકઙ્ખો.

૪૮૩. મોહન્તરાતિ મોહકારણા મોહપચ્ચયા, સબ્બકિલેસાનમેતં અધિવચનં. સબ્બેસુ ધમ્મેસુ ચ ઞાણદસ્સીતિ સચ્છિકતસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણો. તઞ્હિ સબ્બેસુ ધમ્મેસુ ઞાણં, તઞ્ચ ભગવા પસ્સિ, ‘‘અધિગતં મે’’તિ સચ્છિકત્વા વિહાસિ. તેન વુચ્ચતિ ‘‘સબ્બેસુ ધમ્મેસુ ચ ઞાણદસ્સી’’તિ. સમ્બોધિન્તિ અરહત્તં. અનુત્તરન્તિ પચ્ચેકબુદ્ધસાવકેહિ અસાધારણં. સિવન્તિ ખેમં નિરુપદ્દવં સસ્સિરિકં વા. યક્ખસ્સાતિ પુરિસસ્સ. સુદ્ધીતિ વોદાનતા. એત્થ હિ મોહન્તરાભાવેન સબ્બદોસાભાવો, તેન સંસારકારણસમુચ્છેદો અન્તિમસરીરધારિતા, ઞાણદસ્સિતાય સબ્બગુણસમ્ભવો. તેન અનુત્તરા સમ્બોધિપત્તિ, ઇતો પરઞ્ચ પહાતબ્બમધિગન્તબ્બં વા નત્થિ. તેનાહ – ‘‘એત્તાવતા યક્ખસ્સ સુદ્ધી’’તિ.

૪૮૪. એવં વુત્તે બ્રાહ્મણો ભિય્યોસોમત્તાય ભગવતિ પસન્નો પસન્નાકારં કરોન્તો આહ ‘‘હુતઞ્ચ મય્હ’’ન્તિ. તસ્સત્થો – યમહં ઇતો પુબ્બે બ્રહ્માનં આરબ્ભ અગ્ગિમ્હિ અજુહં, તં મે હુતં સચ્ચં વા હોતિ, અલિકં વાતિ ન જાનામિ. અજ્જ પન ઇદં હુતઞ્ચ મય્હં હુતમત્થુ સચ્ચં, સચ્ચહુતમેવ અત્થૂતિ યાચન્તો ભણતિ. યં તાદિસં વેદગુનં અલત્થં, યસ્મા ઇધેવ ઠિતો ભવન્તરૂપં ¶ વેદગું અલત્થં. બ્રહ્મા હિ સક્ખિ, પચ્ચક્ખમેવ હિ ત્વં બ્રહ્મા, યતો પટિગ્ગણ્હાતુ મે ભગવા, પટિગ્ગહેત્વા ¶ ચ ભુઞ્જતુ મે ભગવા પૂરળાસન્તિ તં હબ્યસેસં ઉપનામેન્તો આહ.

૪૮૭. અથ ભગવા કસિભારદ્વાજસુત્તે વુત્તનયેન ગાથાદ્વયમભાસિ. તતો બ્રાહ્મણો ‘‘અયં અત્તના ન ઇચ્છતિ, કમ્પિ ચઞ્ઞં સન્ધાય ‘કેવલિનં મહેસિં ખીણાસવં કુક્કુચ્ચવૂપસન્તં અન્નેન પાનેન ઉપટ્ઠહસ્સૂ’તિ ભણતી’’તિ એવં ગાથાય અત્થં અસલ્લક્ખેત્વા તં ઞાતુકામો ¶ આહ ‘‘સાધાહં ભગવા’’તિ. તત્થ સાધૂતિ આયાચનત્થે નિપાતો. તથાતિ યેન ત્વમાહ, તેન પકારેન. વિજઞ્ઞન્તિ જાનેય્યં. યન્તિ યં દક્ખિણેય્યં યઞ્ઞકાલે પરિયેસમાનો ઉપટ્ઠહેય્યન્તિ પાઠસેસો. પપ્પુય્યાતિ પત્વા. તવ સાસનન્તિ તવ ઓવાદં. ઇદં વુત્તં હોતિ. સાધાહં ભગવા તવ ઓવાદં આગમ્મ તથા વિજઞ્ઞં આરોચેહિ મે તં કેવલિનન્તિ અધિપ્પાયો. યો દક્ખિણં ભુઞ્જેય્ય માદિસસ્સ, યં ચાહં યઞ્ઞકાલે પરિયેસમાનો ઉપટ્ઠહેય્યં, તથારૂપં મે દક્ખિણેય્યં દસ્સેહિ, સચે ત્વં ન ભુઞ્જસીતિ.

૪૮૮-૯૦. અથસ્સ ભગવા પાકટેન નયેન તથારૂપં દક્ખિણેય્યં દસ્સેન્તો ‘‘સારમ્ભા યસ્સા’’તિ ગાથાત્તયમાહ. તત્થ સીમન્તાનં વિનેતારન્તિ સીમાતિ મરિયાદા સાધુજનવુત્તિ, તસ્સા અન્તા પરિયોસાના અપરભાગાતિ કત્વા સીમન્તા વુચ્ચન્તિ કિલેસા, તેસં વિનેતારન્તિ અત્થો. સીમન્તાતિ બુદ્ધવેનેય્યા સેક્ખા ચ પુથુજ્જના ચ, તેસં વિનેતારન્તિપિ એકે. જાતિમરણકોવિદન્તિ ‘‘એવં જાતિ એવં મરણ’’ન્તિ એત્થ કુસલં. મોનેય્યસમ્પન્નન્તિ પઞ્ઞાસમ્પન્નં, કાયમોનેય્યાદિસમ્પન્નં વા. ભકુટિં વિનયિત્વાનાતિ યં એકચ્ચે દુબ્બુદ્ધિનો યાચકં દિસ્વા ભકુટિં કરોન્તિ, તં વિનયિત્વા, પસન્નમુખા હુત્વાતિ અત્થો. પઞ્જલિકાતિ પગ્ગહિતઅઞ્જલિનો હુત્વા.

૪૯૧. અથ બ્રાહ્મણો ભગવન્તં થોમયમાનો ‘‘બુદ્ધો ભવ’’ન્તિ ગાથમાહ. તત્થ આયાગોતિ આયજિતબ્બો, તતો તતો આગમ્મ વા યજિતબ્બમેત્થાતિપિ આયાગો, દેય્યધમ્માનં અધિટ્ઠાનભૂતોતિ વુત્તં હોતિ ¶ . સેસમેત્થ ઇતો પુરિમગાથાસુ ચ યં ન વણ્ણિતં, તં સક્કા અવણ્ણિતમ્પિ જાનિતુન્તિ ઉત્તાનત્થત્તાયેવ ન વણ્ણિતં. ઇતો પરં પન કસિભારદ્વાજસુત્તે વુત્તનયમેવાતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય પૂરળાસસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. માઘસુત્તવણ્ણના

એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ માઘસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? અયમેવ યાસ્સ નિદાને વુત્તા. અયઞ્હિ માઘો માણવો દાયકો અહોસિ દાનપતિ. તસ્સેતદહોસિ – ‘‘સમ્પત્તકપણદ્ધિકાદીનં દાનં દિન્નં મહપ્ફલં હોતિ, ઉદાહુ નોતિ સમણં ગોતમં એતમત્થં પુચ્છિસ્સામિ, સમણો કિર ગોતમો અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં જાનાતી’’તિ. સો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ. ભગવા ચસ્સ પુચ્છાનુરૂપં બ્યાકાસિ. તયિદં સઙ્ગીતિકારાનં બ્રાહ્મણસ્સ ભગવતોતિ તિણ્ણમ્પિ વચનં સમોધાનેત્વા ‘‘માઘસુત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

તત્થ રાજગહેતિ એવંનામકે નગરે. તઞ્હિ મન્ધાતુમહાગોવિન્દાદીહિ પરિગ્ગહિતત્તા ‘‘રાજગહ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અઞ્ઞેપેત્થ પકારે વણ્ણયન્તિ. કિં તેહિ, નામમેતં તસ્સ નગરસ્સ? તં પનેતં બુદ્ધકાલે ચ ચક્કવત્તિકાલે ચ નગરં હોતિ, સેસકાલે સુઞ્ઞં હોતિ યક્ખપરિગ્ગહિતં, તેસં વસન્તવનં હુત્વા તિટ્ઠતિ. એવં ગોચરગામં દસ્સેત્વા નિવાસટ્ઠાનમાહ – ‘‘ગિજ્ઝકૂટે પબ્બતે’’તિ. સો ચ ગિજ્ઝા તસ્સ કૂટેસુ વસિંસુ, ગિજ્ઝસદિસાનિ વાસ્સ કૂટાનિ, તસ્મા ‘‘ગિજ્ઝકૂટો’’તિ વુચ્ચતીતિ વેદિતબ્બો.

અથ ખો…પે… અવોચાતિ એત્થ માઘોતિ તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ નામં. માણવોતિ અન્તેવાસિવાસં અનતીતભાવેન વુચ્ચતિ, જાતિયા પન મહલ્લકો. ‘‘પુબ્બાચિણ્ણવસેના’’તિ એકે પિઙ્ગિયો માણવો વિય. સો હિ વીસવસ્સસતિકોપિ પુબ્બાચિણ્ણવસેન ‘‘પિઙ્ગિયો માણવો’’ ત્વેવ સઙ્ખં અગમાસિ. સેસં વુત્તનયમેવ.

અહઞ્હિ ¶ , ભો ગોતમ…પે… પસવામીતિ એત્થ દાયકો દાનપતીતિ દાયકો ચેવ દાનપતિ ચ. યો હિ અઞ્ઞસ્સ સન્તકં તેનાણત્તો દેતિ, સોપિ દાયકો હોતિ, તસ્મિં પન દાને ઇસ્સરિયાભાવતો ન દાનપતિ. અયં પન અત્તનો સન્તકંયેવ દેતિ. તેનાહ – ‘‘અહઞ્હિ, ભો ગોતમ ¶ , દાયકો દાનપતી’’તિ. અયમેવ હિ એત્થ અત્થો, અઞ્ઞત્ર પન અન્તરન્તરા મચ્છેરેન અભિભુય્યમાનો દાયકો અનભિભૂતો દાનપતીતિઆદિનાપિ નયેન વત્તું વટ્ટતિ. વદઞ્ઞૂતિ યાચકાનં વચનં જાનામિ વુત્તમત્તેયેવ ‘‘અયમિદમરહતિ અયમિદ’’ન્તિ પુરિસવિસેસાવધારણેન ¶ બહૂપકારભાવગહણેન વા. યાચયોગોતિ યાચિતું યુત્તો. યો હિ યાચકે દિસ્વાવ ભકુટિં કત્વા ફરુસવચનાદીનિ ભણતિ, સો ન યાચયોગો હોતિ. અહં પન ન તાદિસોતિ દીપેતિ. ધમ્મેનાતિ અદિન્નાદાનનિકતિવઞ્ચનાદીનિ વજ્જેત્વા ભિક્ખાચરિયાય, યાચનાયાતિ અત્થો. યાચના હિ બ્રાહ્મણાનં ભોગપરિયેસને ધમ્મો, યાચમાનાનઞ્ચ નેસં પરેહિ અનુગ્ગહકામેહિ દિન્ના ભોગા ધમ્મલદ્ધા નામ ધમ્માધિગતા ચ હોન્તિ, સો ચ તથા પરિયેસિત્વા લભિ. તેનાહ – ‘‘ધમ્મેન ભોગે પરિયેસામિ…પે… ધમ્માધિગતેહી’’તિ. ભિય્યોપિ દદામીતિ તતો ઉત્તરિપિ દદામિ, પમાણં નત્થિ, એત્થ લદ્ધભોગપ્પમાણેન દદામીતિ દસ્સેતિ.

તગ્ઘાતિ એકંસવચને નિપાતો. એકંસેનેવ હિ સબ્બબુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકેહિ પસત્થં દાનં અન્તમસો તિરચ્છાનગતાનમ્પિ દીયમાનં. વુત્તઞ્ચેતં ‘‘સબ્બત્થ વણ્ણિતં દાનં, ન દાનં ગરહિતં ક્વચી’’તિ. તસ્મા ભગવાપિ એકંસેનેવ તં પસંસન્તો આહ – ‘‘તગ્ઘ ત્વં માણવ…પે… પસવસી’’તિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ. એવં ભગવતા ‘‘બહું સો પુઞ્ઞં પસવતી’’તિ વુત્તેપિ દક્ખિણેય્યતો દક્ખિણાવિસુદ્ધિં સોતુકામો બ્રાહ્મણો ઉત્તરિ ભગવન્તં પુચ્છિ. તેનાહુ સઙ્ગીતિકારા – ‘‘અથ ખો માઘો માણવો ભગવન્તં ગાથાય અજ્ઝભાસી’’તિ. તં અત્થતો વુત્તનયમેવ.

૪૯૨. પુચ્છામહન્તિઆદિગાથાસુ ¶ પન વદઞ્ઞુન્તિ વચનવિદું, સબ્બાકારેન સત્તાનં વુત્તવચનાધિપ્પાયઞ્ઞુન્તિ વુત્તં હોતિ. સુજ્ઝેતિ દક્ખિણેય્યવસેન સુદ્ધં મહપ્ફલં ભવેય્ય. યોજના પનેત્થ – યો યાચયોગો દાનપતિ ¶ ગહટ્ઠો પુઞ્ઞત્થિકો હુત્વા પરેસં અન્નપાનં દદં યજતિ, ન અગ્ગિમ્હિ આહુતિમત્તં પક્ખિપન્તો, તઞ્ચ ખો પુઞ્ઞપેક્ખોવ ન પચ્ચુપકારકલ્યાણકિત્તિસદ્દાદિઅપેક્ખો, તસ્સ એવરૂપસ્સ યજમાનસ્સ હુતં કથં સુજ્ઝેય્યાતિ?

૪૯૩. આરાધયે દક્ખિણેય્યેભિ તાદીતિ તાદિસો યાચયોગો દક્ખિણેય્યેહિ આરાધયે સમ્પાદયે સોધયે, મહપ્ફલં તં હુતં કરેય્ય, ન અઞ્ઞથાતિ અત્થો. ઇમિનાસ્સ ‘‘કથં હુતં યજમાનસ્સ સુજ્ઝે’’ ઇચ્ચેતં બ્યાકતં હોતિ.

૪૯૪. અક્ખાહિ મે ભગવા દક્ખિણેય્યેતિ એત્થ યો યાચયોગો દદં પરેસં યજતિ, તસ્સ મે ભગવા દક્ખિણેય્યે અક્ખાહીતિ એવં યોજના વેદિતબ્બા.

૪૯૫. અથસ્સ ¶ ભગવા નાનપ્પકારેહિ નયેહિ દક્ખિણેય્યે પકાસેન્તો ‘‘યે વે અસત્તા’’તિઆદિકા ગાથાયો અભાસિ. તત્થ અસત્તાતિ રાગાદિસઙ્ગવસેન અલગ્ગા. કેવલિનોતિ પરિનિટ્ઠિતકિચ્ચા. યતત્તાતિ ગુત્તચિત્તા.

૪૯૬-૭. દન્તા અનુત્તરેન દમથેન, વિમુત્તા પઞ્ઞાચેતોવિમુત્તીહિ, અનીઘા આયતિં વટ્ટદુક્ખાભાવેન, નિરાસા સમ્પતિ કિલેસાભાવેન. ઇમિસ્સા પન ગાથાય દુતિયગાથા ભાવનાનુભાવપ્પકાસનનયેન વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. ‘‘ભાવનાનુયોગમનુયુત્તસ્સ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુનો વિહરતો કિઞ્ચાપિ ન એવં ઇચ્છા ઉપ્પજ્જેય્ય ‘અહો વત મે અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચેય્યા’તિ (અ. નિ. ૭.૭૧), અથ ખ્વાસ્સ અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચતી’’તિ ઇદં ચેત્થ સુત્તં સાધકં.

૪૯૮-૫૦૨. રાગઞ્ચ…પે… યેસુ ન માયા…પે… ન તણ્હાસુ ઉપાતિપન્નાતિ કામતણ્હાદીસુ નાધિમુત્તા. વિતરેય્યાતિ વિતરિત્વા. તણ્હાતિ રૂપતણ્હાદિછબ્બિધા ¶ . ભવાભવાયાતિ સસ્સતાય વા ઉચ્છેદાય વા. અથ વા ભવસ્સ અભવાય ભવાભવાય, પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તિયાતિ વુત્તં હોતિ. ઇધ વા હુરં વાતિ ઇદં પન ‘‘કુહિઞ્ચિ લોકે’’તિ ઇમસ્સ વિત્થારવચનં.

૫૦૪. યે ¶ વીતરાગા…પે… સમિતાવિનોતિ સમિતવન્તો, કિલેસવૂપસમકારિનોતિ અત્થો. સમિતાવિતત્તા ચ વીતરાગા અકોપા. ઇધ વિપ્પહાયાતિ ઇધલોકે વત્તમાને ખન્ધે વિહાય, તતો પરં યેસં ગમનં નત્થીતિ વુત્તં હોતિ. ઇતો પરં ‘‘યે કામે હિત્વા અગહા ચરન્તિ, સુસઞ્ઞતત્તા તસરંવ ઉજ્જુ’’ન્તિ ઇમમ્પિ ગાથં કેચિ પઠન્તિ.

૫૦૬-૮. જહિત્વાતિ હિત્વા. ‘‘જહિત્વાના’’તિપિ પાઠો, અયમેવત્થો. અત્તદીપાતિ અત્તનો ગુણે એવ અત્તનો દીપં કત્વા વિચરન્તા ખીણાસવા વુચ્ચન્તિ. યે હેત્થાતિ હકારો નિપાતો પદપૂરણમત્તે. અયં પનત્થો – યે એત્થ ખન્ધાયતનાદિસન્તાને યથા ઇદં ખન્ધાયતનાદિ તથા જાનન્તિ, યંસભાવં તંસભાવંયેવ સઞ્જાનન્તિ અનિચ્ચાદિવસેન જાનન્તા. અયમન્તિમા નત્થિ પુનબ્ભવોતિ અયં નો અન્તિમા જાતિ, ઇદાનિ નત્થિ પુનબ્ભવોતિ એવઞ્ચ યે જાનન્તીતિ.

૫૦૯. યો વેદગૂતિ ઇદાનિ અત્તાનં સન્ધાય ભગવા ઇમં ગાથમાહ. તત્થ સતિમાતિ છસતતવિહારસતિયા ¶ સમન્નાગતો. સમ્બોધિપત્તોતિ સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો. સરણં બહૂનન્તિ બહૂનં દેવમનુસ્સાનં ભયવિહિંસનેન સરણભૂતો.

૫૧૦. એવં દક્ખિણેય્યે સુત્વા અત્તમનો બ્રાહ્મણો આહ – ‘‘અદ્ધા અમોઘા’’તિ. તત્થ ત્વઞ્હેત્થ જાનાસિ યથા તથા ઇદન્તિ ત્વઞ્હિ એત્થ લોકે ઇદં સબ્બમ્પિ ઞેય્યં યથા તથા જાનાસિ યાથાવતો જાનાસિ, યાદિસં તં તાદિસમેવ જાનાસીતિ ¶ વુત્તં હોતિ. તથા હિ તે વિદિતો એસ ધમ્મોતિ તથા હિ તે એસા ધમ્મધાતુ સુપ્પટિવિદ્ધા, યસ્સા સુપ્પટિવિદ્ધતા યં યં ઇચ્છસિ, તં તં જાનાસીતિ અધિપ્પાયો.

૫૧૧. એવં સો બ્રાહ્મણો ભગવન્તં પસંસિત્વા દક્ખિણેય્યસમ્પદાય યઞ્ઞસમ્પદં ઞત્વા દાયકસમ્પદાયપિ તં છળઙ્ગપરિપૂરં યઞ્ઞસમ્પદં સોતુકામો ‘‘યો યાચયોગો’’તિ ઉત્તરિપઞ્હં પુચ્છિ. તત્રાયં યોજના – યો યાચયોગો દદં પરેસં યજતિ, તસ્સ અક્ખાહિ મે ભગવા યઞ્ઞસમ્પદન્તિ.

૫૧૨. અથસ્સ ¶ ભગવા દ્વીહિ ગાથાહિ અક્ખાસિ. તત્થાયં અત્થયોજના – યજસ્સુ માઘ, યજમાનો ચ સબ્બત્થ વિપ્પસાદેહિ ચિત્તં, તીસુપિ કાલેસુ ચિત્તં પસાદેહિ. એવં તે યાયં –

‘‘પુબ્બેવ દાના સુમનો, દદં ચિત્તં પસાદયે;

દત્વા અત્તમનો હોતિ, એસા યઞ્ઞસ્સ સમ્પદા’’તિ. (અ. નિ. ૬.૩૭; પે. વ. ૩૦૫) –

યઞ્ઞસમ્પદા વુત્તા, તાય સમ્પન્નો યઞ્ઞો ભવિસ્સતિ. તત્થ સિયા ‘‘કથં ચિત્તં પસાદેતબ્બ’’ન્તિ? દોસપ્પહાનેન. કથં દોસપ્પહાનં હોતિ? યઞ્ઞારમ્મણતાય. અયઞ્હિ આરમ્મણં યજમાનસ્સ યઞ્ઞો એત્થ પતિટ્ઠાય જહાતિ દોસં, અયઞ્હિ સત્તેસુ મેત્તાપુબ્બઙ્ગમેન સમ્માદિટ્ઠિપદીપવિહતમોહન્ધકારેન ચિત્તેન યજમાનસ્સ દેય્યધમ્મસઙ્ખાતો યઞ્ઞો આરમ્મણં હોતિ, સો એત્થ યઞ્ઞે આરમ્મણવસેન પવત્તિયા પતિટ્ઠાય દેય્યધમ્મપચ્ચયં લોભં, પટિગ્ગાહકપચ્ચયં કોધં, તદુભયનિદાનં મોહન્તિ એવં તિવિધમ્પિ જહાતિ દોસં. સો એવં ભોગેસુ વીતરાગો, સત્તેસુ ચ પવિનેય્ય દોસં તપ્પહાનેનેવ પહીનપઞ્ચનીવરણો અનુક્કમેન ઉપચારપ્પનાભેદં અપરિમાણસત્તફરણેન એકસત્તે વા અનવસેસફરણેન અપ્પમાણં મેત્તં ચિત્તં ભાવેન્તો ¶ પુન ભાવનાવેપુલ્લત્થં, રત્તિન્દિવં સતતં સબ્બઇરિયાપથેસુ અપ્પમત્તો હુત્વા તમેવ મેત્તજ્ઝાનસઙ્ખાતં સબ્બા દિસા ફરતે અપ્પમઞ્ઞન્તિ.

૫૧૪. અથ બ્રાહ્મણો તં મેત્તં ‘‘બ્રહ્મલોકમગ્ગો અય’’ન્તિ અજાનન્તો કેવલં અત્તનો વિસયાતીતં મેત્તાભાવનં સુત્વા ¶ સુટ્ઠુતરં સઞ્જાતસબ્બઞ્ઞુસમ્ભાવનો ભગવતિ અત્તના બ્રહ્મલોકાધિમુત્તત્તા બ્રહ્મલોકૂપપત્તિમેવ ચ સુદ્ધિં મુત્તિઞ્ચ મઞ્ઞમાનો બ્રહ્મલોકમગ્ગં પુચ્છન્તો ‘‘કો સુજ્ઝતી’’તિ ગાથમાહ. તત્ર ચ બ્રહ્મલોકગામિં પુઞ્ઞં કરોન્તં સન્ધાયાહ – ‘‘કો સુજ્ઝતિ મુચ્ચતી’’તિ, અકરોન્તં સન્ધાય ‘‘બજ્ઝતી ચા’’તિ. કેનત્તનાતિ કેન કારણેન. સક્ખિ બ્રહ્મજ્જદિટ્ઠોતિ બ્રહ્મા અજ્જ સક્ખિ દિટ્ઠો. સચ્ચન્તિ ભગવતો બ્રહ્મસમત્તં આરબ્ભ અચ્ચાદરેન સપથં કરોતિ. કથં ઉપપજ્જતીતિ અચ્ચાદરેનેવ પુનપિ પુચ્છતિ. જુતિમાતિ ભગવન્તં આલપતિ.

તત્થ ¶ યસ્મા યો ભિક્ખુ મેત્તાય તિકચતુક્કજ્ઝાનં ઉપ્પાદેત્વા તમેવ પાદકં કત્વા વિપસ્સન્તો અરહત્તં પાપુણાતિ, સો સુજ્ઝતિ મુચ્ચતિ ચ, તથારૂપો ચ બ્રહ્મલોકં ન ગચ્છતિ. યો પન મેત્તાય તિકચતુક્કજ્ઝાનં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘સન્તા એસા સમાપત્તી’’તિઆદિના નયેન તં અસ્સાદેતિ, સો બજ્ઝતિ. અપરિહીનજ્ઝાનો ચ તેનેવ ઝાનેન બ્રહ્મલોકં ગચ્છતિ, તસ્મા ભગવા યો સુજ્ઝતિ મુચ્ચતિ ચ, તસ્સ બ્રહ્મલોકગમનં અનનુજાનન્તો અનામસિત્વાવ તં પુગ્ગલં યો બજ્ઝતિ. તસ્સ તેન ઝાનેન બ્રહ્મલોકગમનં દસ્સેન્તો બ્રાહ્મણસ્સ સપ્પાયેન નયેન ‘‘યો યજતી’’તિ ઇમં ગાથમાહ.

૫૧૫. તત્થ તિવિધન્તિ તિકાલપ્પસાદં સન્ધાયાહ. તેન દાયકતો અઙ્ગત્તયં દસ્સેતિ. આરાધયે દક્ખિણેય્યેભિ તાદીતિ તઞ્ચ સો તાદિસો તિવિધસમ્પત્તિસાધકો પુગ્ગલો તિવિધં યઞ્ઞસમ્પદં દક્ખિણેય્યેહિ ખીણાસવેહિ સાધેય્ય સમ્પાદેય્ય. ઇમિના પટિગ્ગાહકતો અઙ્ગત્તયં દસ્સેતિ. એવં યજિત્વા સમ્મા યાચયોગોતિ એવં મેત્તજ્ઝાનપદટ્ઠાનભાવેન છળઙ્ગસમન્નાગતં યઞ્ઞં સમ્મા યજિત્વા સો યાચયોગો તેન છળઙ્ગયઞ્ઞૂપનિસ્સયેન મેત્તજ્ઝાનેન ઉપપજ્જતિ બ્રહ્મલોકન્તિ ¶ બ્રૂમીતિ બ્રાહ્મણં સમુસ્સાહેન્તો દેસનં સમાપેસિ. સેસં સબ્બગાથાસુ ઉત્તાનત્થમેવ. ઇતો પરઞ્ચ પુબ્બે વુત્તનયમેવાતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય માઘસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. સભિયસુત્તવણ્ણના

એવં ¶ મે સુતન્તિ સભિયસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? અયમેવ યાસ્સ નિદાને વુત્તા. અત્થવણ્ણનાક્કમેપિ ચસ્સ પુબ્બસદિસં પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. યં પન અપુબ્બં, તં ઉત્તાનત્થાનિ પદાનિ પરિહરન્તા વણ્ણયિસ્સામ. વેળુવને કલન્દકનિવાપેતિ વેળુવનન્તિ તસ્સ ઉય્યાનસ્સ નામં. તં કિર વેળૂહિ ચ પરિક્ખિત્તં અહોસિ અટ્ઠારસહત્થેન ચ પાકારેન, ગોપુરદ્વારટ્ટાલકયુત્તં ¶ નીલોભાસં મનોરમં, તેન ‘‘વેળુવન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. કલન્દકાનઞ્ચેત્થ નિવાપં અદંસુ, તેન ‘‘કલન્દકનિવાપો’’તિ વુચ્ચતિ. કલન્દકા નામ કાળકા વુચ્ચન્તિ. પુબ્બે કિર અઞ્ઞતરો રાજા તત્થ ઉય્યાનકીળનત્થં આગતો સુરામદેન મત્તો દિવાસેય્યં સુપિ. પરિજનોપિસ્સ ‘‘સુત્તો રાજા’’તિ પુપ્ફફલાદીહિ પલોભિયમાનો ઇતો ચિતો ચ પક્કામિ. અથ સુરાગન્ધેન અઞ્ઞતરસ્મા સુસિરરુક્ખા કણ્હસપ્પો નિક્ખમિત્વા રઞ્ઞો અભિમુખો આગચ્છતિ. તં દિસ્વા રુક્ખદેવતા ‘‘રઞ્ઞો જીવિતં દસ્સામી’’તિ કાળકવેસેન આગન્ત્વા કણ્ણમૂલે સદ્દમકાસિ. રાજા પટિબુજ્ઝિ, કણ્હસપ્પો નિવત્તો. સો તં દિસ્વા ‘‘ઇમાય મમ કાળકાય જીવિતં દિન્ન’’ન્તિ કાળકાનં તત્થ નિવાપં પટ્ઠપેસિ, અભયઘોસનઞ્ચ ¶ ઘોસાપેસિ. તસ્મા તં તતો પભુતિ ‘‘કલન્દકનિવાપો’’તિ સઙ્ખં ગતં.

સભિયસ્સ પરિબ્બાજકસ્સાતિ સભિયોતિ તસ્સ નામં, પરિબ્બાજકોતિ બાહિર પબ્બજ્જં ઉપાદાય વુચ્ચતિ. પુરાણસાલોહિતાય દેવતાયાતિ ન માતા ન પિતા, અપિચ ખો પનસ્સ માતા વિય પિતા વિય ચ હિતજ્ઝાસયત્તા સો દેવપુત્તો ‘‘પુરાણસાલોહિતા દેવતા’’તિ વુત્તો. પરિનિબ્બુતે કિર કસ્સપે ભગવતિ પતિટ્ઠિતે સુવણ્ણચેતિયે તયો કુલપુત્તા સમ્મુખસાવકાનં સન્તિકે પબ્બજિત્વા ચરિયાનુરૂપાનિ કમ્મટ્ઠાનાનિ ગહેત્વા પચ્ચન્તજનપદં ગન્ત્વા અરઞ્ઞાયતને સમણધમ્મં કરોન્તિ, અન્તરન્તરા ચ ચેતિયવન્દનત્થાય ધમ્મસ્સવનત્થાય ચ નગરં ગચ્છન્તિ. અપરેન ચ સમયેન તાવતકમ્પિ અરઞ્ઞે વિપ્પવાસં અરોચયમાના તત્થેવ અપ્પમત્તા વિહરિંસુ, એવં વિહરન્તાપિ ન ચ કિઞ્ચિ વિસેસં અધિગમિંસુ. તતો નેસં અહોસિ – ‘‘મયં પિણ્ડાય ગચ્છન્તા જીવિતે સાપેક્ખા હોમ, જીવિતે સાપેક્ખેન ચ ન સક્કા લોકુત્તરધમ્મો અધિગન્તું, પુથુજ્જનકાલકિરિયાપિ દુક્ખા, હન્દ મયં નિસ્સેણિં બન્ધિત્વા પબ્બતં ¶ અભિરુય્હ કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખા સમણધમ્મં કરોમા’’તિ. તે તથા અકંસુ.

અથ નેસં મહાથેરો ઉપનિસ્સયસમ્પન્નત્તા તદહેવ છળભિઞ્ઞાપરિવારં અરહત્તં સચ્છાકાસિ. સો ઇદ્ધિયા હિમવન્તં ગન્ત્વા અનોતત્તે મુખં ધોવિત્વા ઉત્તરકુરૂસુ પિણ્ડાય ચરિત્વા કતભત્તકિચ્ચો પુન અઞ્ઞમ્પિ પદેસં ગન્ત્વા પત્તં પૂરેત્વા અનોતત્તઉદકઞ્ચ નાગલતાદન્તપોણઞ્ચ ગહેત્વા ¶ તેસં સન્તિકં આગન્ત્વા આહ – ‘‘પસ્સથાવુસો મમાનુભાવં, અયં ઉત્તરકુરુતો પિણ્ડપાતો, ઇદં હિમવન્તતો ઉદકદન્તપોણં આભતં, ઇમં ભુઞ્જિત્વા સમણધમ્મં કરોથ, એવાહં તુમ્હે સદા ઉપટ્ઠહિસ્સામી’’તિ. તે તં સુત્વા આહંસુ – ‘‘તુમ્હે, ભન્તે, કતકિચ્ચા, તુમ્હેહિ સહ સલ્લાપમત્તમ્પિ અમ્હાકં પપઞ્ચો, મા દાનિ તુમ્હે પુન અમ્હાકં ¶ સન્તિકં આગમિત્થા’’તિ. સો કેનચિ પરિયાયેન તે સમ્પટિચ્છાપેતું અસક્કોન્તો પક્કામિ.

તતો તેસં એકો દ્વીહતીહચ્ચયેન પઞ્ચાભિઞ્ઞો અનાગામી અહોસિ. સોપિ તથેવ અકાસિ, ઇતરેન ચ પટિક્ખિત્તો તથેવ અગમાસિ. સો તં પટિક્ખિપિત્વા વાયમન્તો પબ્બતં આરુહનદિવસતો સત્તમે દિવસે કિઞ્ચિ વિસેસં અનધિગન્ત્વાવ કાલકતો દેવલોકે નિબ્બત્તિ. ખીણાસવત્થેરોપિ તં દિવસમેવ પરિનિબ્બાયિ, અનાગામી સુદ્ધાવાસેસુ ઉપ્પજ્જિ. દેવપુત્તો છસુ કામાવચરદેવલોકેસુ અનુલોમપટિલોમેન દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવિત્વા અમ્હાકં ભગવતો કાલે દેવલોકા ચવિત્વા અઞ્ઞતરિસ્સા પરિબ્બાજિકાય કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં અગ્ગહેસિ. સા કિર અઞ્ઞતરસ્સ ખત્તિયસ્સ ધીતા, તં માતાપિતરો ‘‘અમ્હાકં ધીતા સમયન્તરં જાનાતૂ’’તિ એકસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ નિય્યાતેસું. તસ્સેકો અન્તેવાસિકો પરિબ્બાજકો તાય સદ્ધિં વિપ્પટિપજ્જિ. સા તેન ગબ્ભં ગણ્હિ. તં ગબ્ભિનિં દિસ્વા પરિબ્બાજિકા નિક્કડ્ઢિંસુ. સા અઞ્ઞત્થ ગચ્છન્તી અન્તરામગ્ગે સભાયં વિજાયિ, તેનસ્સ ‘‘સભિયો’’ત્વેવ નામં અકાસિ. સોપિ સભિયો વડ્ઢિત્વા પરિબ્બાજકપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા નાનાસત્થાનિ ઉગ્ગહેત્વા મહાવાદી હુત્વા વાદક્ખિત્તતાય સકલજમ્બુદીપે વિચરન્તો અત્તનો સદિસં વાદિં અદિસ્વા નગરદ્વારે અસ્સમં કારાપેત્વા ખત્તિયકુમારાદયો સિપ્પં સિક્ખાપેન્તો તત્થ વસતિ.

અથ ભગવા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો અનુપુબ્બેન રાજગહં આગન્ત્વા વેળુવને વિહરતિ કલન્દકનિવાપે. સભિયો પન બુદ્ધુપ્પાદં ન જાનાતિ. અથ સો સુદ્ધાવાસબ્રહ્મા સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ‘‘ઇમાહં વિસેસં કસ્સાનુભાવેન પત્તો’’તિ આવજ્જેન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને સમણધમ્મકિરિયં તે ચ સહાયે અનુસ્સરિત્વા ‘‘તેસુ એકો ¶ પરિનિબ્બુતો, એકો ઇદાનિ કત્થા’’તિ ¶ આવજ્જેન્તો ‘‘દેવલોકા ચવિત્વા જમ્બુદીપે ઉપ્પન્નો બુદ્ધુપ્પાદમ્પિ ન જાનાતી’’તિ ઞત્વા ‘‘હન્દ નં બુદ્ધુપસેવનાય નિયોજેમી’’તિ વીસતિ પઞ્હે અભિસઙ્ખરિત્વા રત્તિભાગે તસ્સ અસ્સમમાગમ્મ ¶ આકાસે ઠત્વા ‘‘સભિય, સભિયા’’તિ પક્કોસિ. સો નિદ્દાયમાનો તિક્ખત્તું તં સદ્દં સુત્વા નિક્ખમ્મ ઓભાસં દિસ્વા પઞ્જલિકો અટ્ઠાસિ. તતો તં બ્રહ્મા આહ – ‘‘અહં સભિય તવત્થાય વીસતિ પઞ્હે આહરિં, તે ત્વં ઉગ્ગણ્હ. યો ચ તે સમણો વા બ્રાહ્મણો વા ઇમે પઞ્હે પુટ્ઠો બ્યાકરોતિ, તસ્સ સન્તિકે બ્રહ્મચરિયં ચરેય્યાસી’’તિ. ઇમં દેવપુત્તં સન્ધાયેતં વુત્તં ‘‘પુરાણસાલોહિતાય દેવતાય પઞ્હા ઉદ્દિટ્ઠા હોન્તી’’તિ. ઉદ્દિટ્ઠાતિ ઉદ્દેસમત્તેનેવ વુત્તા, ન વિભઙ્ગેન.

એવં વુત્તે ચ ને સભિયો એકવચનેનેવ પદપટિપાટિયા ઉગ્ગહેસિ. અથ સો બ્રહ્મા જાનન્તોપિ તસ્સ બુદ્ધુપ્પાદં નાચિક્ખિ. ‘‘અત્થં ગવેસમાનો પરિબ્બાજકો સયમેવ સત્થારં ઞસ્સતિ. ઇતો બહિદ્ધા ચ સમણબ્રાહ્મણાનં તુચ્છભાવ’’ન્તિ ઇમિના પનાધિપ્પાયેન એવમાહ – ‘‘યો તે સભિય…પે… ચરેય્યાસી’’તિ. થેરગાથાસુ પન ચતુક્કનિપાતે સભિયત્થેરાપદાનં વણ્ણેન્તા ભણન્તિ ‘‘સા ચસ્સ માતા અત્તનો વિપ્પટિપત્તિં ચિન્તેત્વા તં જિગુચ્છમાના ઝાનં ઉપ્પાદેત્વા બ્રહ્મલોકે ઉપ્પન્ના, તાય બ્રહ્મદેવતાય તે પઞ્હા ઉદ્દિટ્ઠા’’તિ.

યે તેતિ ઇદાનિ વત્તબ્બાનં ઉદ્દેસપચ્ચુદ્દેસો. સમણબ્રાહ્મણાતિ પબ્બજ્જૂપગમનેન લોકસમ્મુતિયા ચ સમણા ચેવ બ્રાહ્મણા ચ. સઙ્ઘિનોતિ ગણવન્તો. ગણિનોતિ સત્થારો, ‘‘સબ્બઞ્ઞુનો મય’’ન્તિ એવં પટિઞ્ઞાતારો. ગણાચરિયાતિ ઉદ્દેસપરિપુચ્છાદિવસેન પબ્બજિતગહટ્ઠગણસ્સ આચરિયા. ઞાતાતિ અભિઞ્ઞાતા, વિસ્સુતા પાકટાતિ વુત્તં હોતિ. યસસ્સિનોતિ લાભપરિવારસમ્પન્ના. તિત્થકરાતિ તેસં દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જન્તેહિ ઓતરિતબ્બાનં ઓગાહિતબ્બાનં દિટ્ઠિતિત્થાનં કત્તારો. સાધુસમ્મતા બહુજનસ્સાતિ ‘‘સાધવો એતે સન્તો સપ્પુરિસા’’તિ એવં બહુજનસ્સ સમ્મતા.

સેય્યથિદન્તિ ¶ કતમે તેતિ ચે-ઇચ્ચેતસ્મિં અત્થે નિપાતો. પૂરણોતિ નામં, કસ્સપોતિ ગોત્તં. સો કિર જાતિયા દાસો, દાસસતં ¶ પૂરેન્તો જાતો. તેનસ્સ ‘‘પૂરણો’’તિ નામમકંસુ. પલાયિત્વા પન નગ્ગેસુ પબ્બજિત્વા ‘‘કસ્સપો અહ’’ન્તિ ગોત્તં ઉદ્દિસિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ચ પચ્ચઞ્ઞાસિ. મક્ખલીતિ નામં, ગોસાલાય જાતત્તા ગોસાલોતિપિ વુચ્ચતિ. સોપિ કિર જાતિયા દાસો એવ, પલાયિત્વા પબ્બજિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ચ પચ્ચઞ્ઞાસિ. અજિતોતિ નામં, અપ્પિચ્છતાય કેસકમ્બલં ધારેતિ, તેન કેસકમ્બલોતિપિ વુચ્ચતિ, સોપિ સબ્બઞ્ઞુતં પચ્ચઞ્ઞાસિ ¶ . પકુધોતિ નામં, કચ્ચાયનોતિ ગોત્તં. અપ્પિચ્છવસેન ઉદકે જીવસઞ્ઞાય ચ ન્હાનમુખધોવનાદિ પટિક્ખિત્તો, સોપિ સબ્બઞ્ઞુતં પચ્ચઞ્ઞાસિ. સઞ્ચયોતિ નામં, બેલટ્ઠો પનસ્સ પિતા, તસ્મા બેલટ્ઠપુત્તોતિ વુચ્ચતિ, સોપિ સબ્બઞ્ઞુતં પચ્ચઞ્ઞાસિ. નિગણ્ઠોતિ પબ્બજ્જાનામેન, નાટપુત્તોતિ પિતુનામેન વુચ્ચતિ. નાટોતિ કિર નામસ્સ પિતા, તસ્સ પુત્તોતિ નાટપુત્તો, સોપિ સબ્બઞ્ઞુતં પચ્ચઞ્ઞાસિ. સબ્બેપિ પઞ્ચસતપઞ્ચસતસિસ્સપરિવારા અહેસું. તેતિ તે છ સત્થારો. તે પઞ્હેતિ તે વીસતિ પઞ્હે. તેતિ તે છ સત્થારો. ન સમ્પાયન્તીતિ ન સમ્પાદેન્તિ. કોપન્તિ ચિત્તચેતસિકાનં આવિલભાવં. દોસન્તિ પદુટ્ઠચિત્તતં, તદુભયમ્પેતં મન્દતિક્ખભેદસ્સ કોધસ્સેવાધિવચનં. અપ્પચ્ચયન્તિ અપ્પતીતતા, દોમનસ્સન્તિ વુત્તં હોતિ. પાતુકરોન્તીતિ કાયવચીવિકારેન પકાસેન્તિ, પાકટં કરોન્તિ.

હીનાયાતિ ગહટ્ઠભાવાય. ગહટ્ઠભાવો હિ પબ્બજ્જં ઉપનિધાય સીલાદિગુણહીનતો હીનકામસુખપટિસેવનતો વા ‘‘હીનો’’તિ વુચ્ચતિ. ઉચ્ચા પબ્બજ્જા. આવત્તિત્વાતિ ઓસક્કિત્વા. કામે પરિભુઞ્જેય્યન્તિ કામે પટિસેવેય્યં. ઇતિ કિરસ્સ સબ્બઞ્ઞુપટિઞ્ઞાનમ્પિ પબ્બજિતાનં તુચ્છકત્તં દિસ્વા અહોસિ. ઉપ્પન્નપરિવિતક્કવસેનેવ ચ આગન્ત્વા પુનપ્પુનં વીમંસમાનસ્સ અથ ખો સભિયસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અયમ્પિ ખો સમણો’’તિ ચ ‘‘યેપિ ખો તે ભોન્તો’’તિ ચ ‘‘સમણો ખો દહરોતિ ન ઉઞ્ઞાતબ્બો’’તિ ચાતિ એવમાદિ. તત્થ જિણ્ણાતિઆદીનિ પદાનિ વુત્તનયાનેવ. થેરાતિ અત્તનો સમણધમ્મે થિરભાવપ્પત્તા. રત્તઞ્ઞૂતિ ¶ રતનઞ્ઞૂ, ‘‘નિબ્બાનરતનં જાનામ મય’’ન્તિ એવં સકાય પટિઞ્ઞાય લોકેનાપિ સમ્મતા, બહુરત્તિવિદૂ વા. ચિરં પબ્બજિતાનં એતેસન્તિ ચિરપબ્બજિતા. ન ઉઞ્ઞાતબ્બોતિ ન અવજાનિતબ્બો, ન નીચં કત્વા જાનિતબ્બોતિ વુત્તં ¶ હોતિ. ન પરિભોતબ્બોતિ ન પરિભવિતબ્બો, ‘‘કિમેસ ઞસ્સતી’’તિ એવં ન ગહેતબ્બોતિ વુત્તં હોતિ.

૫૧૬. કઙ્ખી વેચિકિચ્છીતિ સભિયો ભગવતા સદ્ધિં સમ્મોદમાનો એવં ભગવતો રૂપસમ્પત્તિદમૂપસમસૂચિતં સબ્બઞ્ઞુતં સમ્ભાવયમાનો વિગતુદ્ધચ્ચો હુત્વા આહ – ‘‘કઙ્ખી વેચિકિચ્છી’’તિ. તત્થ ‘‘લભેય્યં નુ ખો ઇમેસં બ્યાકરણ’’ન્તિ એવં પઞ્હાનં બ્યાકરણકઙ્ખાય કઙ્ખી. ‘‘કો નુ ખો ઇમસ્સિમસ્સ ચ પઞ્હસ્સ અત્થો’’તિ એવં વિચિકિચ્છાય વેચિકિચ્છી. દુબ્બલવિચિકિચ્છાય વા તેસં પઞ્હાનં અત્થે કઙ્ખનતો કઙ્ખી, બલવતિયા વિચિનન્તો કિચ્છતિયેવ, ન સક્કોતિ સન્નિટ્ઠાતુન્તિ વેચિકિચ્છી. અભિકઙ્ખમાનોતિ અતિવિય પત્થયમાનો. તેસન્તકરોતિ તેસં પઞ્હાનં અન્તકરો. ભવન્તોવ એવં ભવાહીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘પઞ્હે મે પુટ્ઠો…પે… બ્યાકરોહિ મે’’તિ. તત્થ પઞ્હે મેતિ પઞ્હે મયા. પુટ્ઠોતિ પુચ્છિતો. અનુપુબ્બન્તિ ¶ પઞ્હપટિપાટિયા અનુધમ્મન્તિ અત્થાનુરૂપં પાળિં આરોપેન્તો. બ્યાકરોહિ મેતિ મય્હં બ્યાકરોહિ.

૫૧૭. દૂરતોતિ સો કિર ઇતો ચિતો ચાહિણ્ડન્તો સત્તયોજનસતમગ્ગતો આગતો. તેનાહ – ભગવા ‘‘દૂરતો આગતોસી’’તિ, કસ્સપસ્સ ભગવતો વા સાસનતો આગતત્તા ‘‘દૂરતો આગતોસી’’તિ નં આહ.

૫૧૮. પુચ્છ મન્તિ ઇમાય પનસ્સ ગાથાય સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેતિ. તત્થ મનસિચ્છસીતિ મનસા ઇચ્છસિ.

યં વતાહન્તિ યં વત અહં. અત્તમનોતિ પીતિપામોજ્જસોમનસ્સેહિ ફુટચિત્તો. ઉદગ્ગોતિ કાયેન ચિત્તેન ચ અબ્ભુન્નતો ¶ . ઇદં પન પદં ન સબ્બપાઠેસુ અત્થિ. ઇદાનિ યેહિ ધમ્મેહિ અત્તમનો, તે દસ્સેન્તો આહ – ‘‘પમુદિતો પીતિસોમનસ્સજાતો’’તિ.

૫૧૯. કિં પત્તિનન્તિ કિં પત્તં કિમધિગતં. સોરતન્તિ સુવૂપસન્તં. ‘‘સુરત’’ન્તિપિ પાઠો, સુટ્ઠુ ઉપરતન્તિ અત્થો. દન્તન્તિ દમિતં. બુદ્ધોતિ વિબુદ્ધો, બુદ્ધબોદ્ધબ્બો વા. એવં સભિયો એકેકાય ગાથાય ચત્તારો ચત્તારો કત્વા પઞ્ચહિ ગાથાહિ વીસતિ પઞ્હે પુચ્છિ. ભગવા પનસ્સ એકમેકં ¶ પઞ્હં એકમેકાય ગાથાય કત્વા અરહત્તનિકૂટેનેવ વીસતિયા ગાથાહિ બ્યાકાસિ.

૫૨૦. તત્થ યસ્મા ભિન્નકિલેસો પરમત્થભિક્ખુ, સો ચ નિબ્બાનપ્પત્તો હોતિ, તસ્મા અસ્સ ‘‘કિં પત્તિનમાહુ ભિક્ખુન’’ન્તિ ઇમં પઞ્હં બ્યાકરોન્તો ‘‘પજ્જેના’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – યો અત્તના ભાવિતેન મગ્ગેન પરિનિબ્બાનગતો કિલેસપરિનિબ્બાનં પત્તો, પરિનિબ્બાનગતત્તા એવ ચ વિતિણ્ણકઙ્ખો વિપત્તિસમ્પત્તિહાનિબુદ્ધિઉચ્છેદસસ્સતઅપુઞ્ઞપુઞ્ઞભેદં વિભવઞ્ચ ભવઞ્ચ વિપ્પહાય, મગ્ગવાસં વુસિતવા ખીણપુનબ્ભવોતિ ચ એતેસં થુતિવચનાનં અરહો, સો ભિક્ખૂતિ.

૫૨૧. યસ્મા પન વિપ્પટિપત્તિતો સુટ્ઠુ ઉપરતભાવેન નાનપ્પકારકિલેસવૂપસમેન ચ સોરતો હોતિ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘સબ્બત્થ ઉપેક્ખકો’’તિઆદિના નયેન દુતિયપઞ્હબ્યાકરણમાહ. તસ્સત્થો – યો સબ્બત્થ રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ ‘‘ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા નેવ સુમનો ¶ હોતિ, ન દુમ્મનો’’તિ એવં પવત્તાય છળઙ્ગુપેક્ખાય ઉપેક્ખકો, વેપુલ્લપ્પત્તાય સતિયા સતિમા, ન સો હિંસતિ નેવ હિંસતિ કઞ્ચિ તસથાવરાદિભેદં સત્તં સબ્બલોકે સબ્બસ્મિમ્પિ લોકે, તિણ્ણોઘત્તા તિણ્ણો, સમિતપાપત્તા સમણો, આવિલસઙ્કપ્પપ્પહાના અનાવિલો. યસ્સ ચિમે રાગદોસમોહમાનદિટ્ઠિકિલેસદુચ્ચરિતસઙ્ખાતા સત્તુસ્સદા કેચિ ઓળારિકા વા સુખુમા વા ન સન્તિ, સો ઇમાય ઉપેક્ખાવિહારિતાય સતિવેપુલ્લતાય અહિંસકતાય ચ વિપ્પટિપત્તિતો સુટ્ઠુ ઉપરતભાવેન ઇમિના ઓઘાદિનાનપ્પકારકિલેસવૂપસમેન ¶ ચ સોરતોતિ.

૫૨૨. યસ્મા ચ ભાવિતિન્દ્રિયો નિબ્ભયો નિબ્બિકારો દન્તો હોતિ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘યસ્સિન્દ્રિયાની’’તિ ગાથાય તતિયપઞ્હં બ્યાકાસિ. તસ્સત્થો – યસ્સ ચક્ખાદીનિ છળિન્દ્રિયાનિ ગોચરભાવનાય અનિચ્ચાદિતિલક્ખણં આરોપેત્વા વાસનાભાવનાય સતિસમ્પજઞ્ઞગન્ધં ગાહાપેત્વા ચ ભાવિતાનિ, તાનિ ચ ખો યથા અજ્ઝત્તં ગોચરભાવનાય, એવં પન બહિદ્ધા ચ સબ્બલોકેતિ યત્થ યત્થ ઇન્દ્રિયાનં વેકલ્લતા વેકલ્લતાય વા સમ્ભવો, તત્થ તત્થ નાભિજ્ઝાદિવસેન ભાવિતાનીતિ ¶ એવં નિબ્બિજ્ઝ ઞત્વા પટિવિજ્ઝિત્વા ઇમં પરઞ્ચ લોકં સકસન્તતિક્ખન્ધલોકં પરસન્તતિક્ખન્ધલોકઞ્ચ અદન્ધમરણં મરિતુકામો કાલં કઙ્ખતિ, જીવિતક્ખયકાલં આગમેતિ પતિમાનેતિ, ન ભાયતિ મરણસ્સ. યથાહ થેરો –

‘‘મરણે મે ભયં નત્થિ, નિકન્તિ નત્થિ જીવિતે’’; (થેરગા. ૨૦);

‘‘નાભિકઙ્ખામિ મરણં, નાભિકઙ્ખામિ જીવિતં;

કાલઞ્ચ પટિકઙ્ખામિ, નિબ્બિસં ભતકો યથા’’તિ. (થેરગા. ૬૦૬);

ભાવિતો સ દન્તોતિ એવં ભાવિતિન્દ્રિયો સો દન્તોતિ.

૫૨૩. યસ્મા પન બુદ્ધો નામ બુદ્ધિસમ્પન્નો કિલેસનિદ્દા વિબુદ્ધો ચ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘કપ્પાની’’તિ ગાથાય ચતુત્થપઞ્હં બ્યાકાસિ. તત્થ કપ્પાનીતિ તણ્હાદિટ્ઠિયો. તા હિ તથા તથા વિકપ્પનતો ‘‘કપ્પાની’’તિ વુચ્ચન્તિ. વિચેય્યાતિ અનિચ્ચાદિભાવેન સમ્મસિત્વા. કેવલાનીતિ સકલાનિ. સંસારન્તિ યો ચાયં –

‘‘ખન્ધાનઞ્ચ પટિપાટિ, ધાતુઆયતનાન ચ;

અબ્બોચ્છિન્નં વત્તમાના, સંસારોતિ પવુચ્ચતી’’તિ. –

એવં ¶ ખન્ધાદિપટિપાટિસઙ્ખાતો સંસારો, તં સંસારઞ્ચ કેવલં વિચેય્ય. એત્તાવતા ખન્ધાનં મૂલભૂતેસુ કમ્મકિલેસેસુ ખન્ધેસુ ચાતિ એવં તીસુપિ વટ્ટેસુ વિપસ્સનં આહ. દુભયં ચુતૂપપાતન્તિ સત્તાનં ચુતિં ઉપપાતન્તિ ઇમઞ્ચ ¶ ઉભયં વિચેય્ય ઞત્વાતિ અત્થો. એતેન ચુતૂપપાતઞાણં આહ. વિગતરજમનઙ્ગણં વિસુદ્ધન્તિ રાગાદિરજાનં વિગમા અઙ્ગણાનં અભાવા મલાનઞ્ચ વિગમા વિગતરજમનઙ્ગણં વિસુદ્ધં. પત્તં જાતિખયન્તિ નિબ્બાનં પત્તં. તમાહુ બુદ્ધન્તિ તં ઇમાય લોકુત્તરવિપસ્સનાય ચુતૂપપાતઞાણભેદાય બુદ્ધિયા સમ્પન્નત્તા ઇમાય ચ વિગતરજાદિતાય કિલેસનિદ્દા વિબુદ્ધત્તા તાય પટિપદાય જાતિક્ખયં પત્તં બુદ્ધમાહુ.

અથ વા કપ્પાનિ વિચેય્ય કેવલાનીતિ ‘‘અનેકેપિ સંવટ્ટવિવટ્ટકપ્પે અમુત્રાસિ’’ન્તિઆદિના (ઇતિવુ. ૯૯; પારા. ૧૨) નયેન વિચિનિત્વાતિ અત્થો. એતેન પઠમવિજ્જમાહ. સંસારં દુભયં ચુતૂપપાતન્તિ સત્તાનં ચુતિં ઉપપાતન્તિ ઇમઞ્ચ ઉભયં સંસારં ¶ ‘‘ઇમે વત ભોન્તો સત્તા’’તિઆદિના નયેન વિચિનિત્વાતિ અત્થો. એતેન દુતિયવિજ્જમાહ. અવસેસેન તતિયવિજ્જમાહ. આસવક્ખયઞાણેન હિ વિગતરજાદિતા ચ નિબ્બાનપ્પત્તિ ચ હોતીતિ. તમાહુ બુદ્ધન્તિ એવં વિજ્જત્તયભેદબુદ્ધિસમ્પન્નં તં બુદ્ધમાહૂતિ.

૫૨૫. એવં પઠમગાથાય વુત્તપઞ્હે વિસ્સજ્જેત્વા દુતિયગાથાય વુત્તપઞ્હેસુપિ યસ્મા બ્રહ્મભાવં સેટ્ઠભાવં પત્તો પરમત્થબ્રાહ્મણો બાહિતસબ્બપાપો હોતિ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘બાહિત્વા’’તિ ગાથાય પઠમં પઞ્હં બ્યાકાસિ. તસ્સત્થો – યો ચતુત્થમગ્ગેન બાહિત્વા સબ્બપાપકાનિ ઠિતત્તો, ઠિતો ઇચ્ચેવ વુત્તં હોતિ. બાહિતપાપત્તા એવ ચ વિમલો, વિમલભાવં બ્રહ્મભાવં સેટ્ઠભાવં પત્તો, પટિપ્પસ્સદ્ધસમાધિવિક્ખેપકરકિલેસમલેન અગ્ગફલસમાધિના સાધુસમાહિતો, સંસારહેતુસમતિક્કમેન સંસારમતિચ્ચ પરિનિટ્ઠિતકિચ્ચતાય કેવલી, સો તણ્હાદિટ્ઠીહિ અનિસ્સિતત્તા અસિતો, લોકધમ્મેહિ નિબ્બિકારત્તા ‘‘તાદી’’તિ ચ પવુચ્ચતિ. એવં થુતિરહો સ બ્રહ્મા સો બ્રાહ્મણોતિ.

૫૨૬. યસ્મા પન સમિતપાપતાય સમણો, ન્હાતપાપતાય ¶ ન્હાતકો, આગૂનં અકરણેન ચ નાગોતિ પવુચ્ચતિ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો તતો અપરાહિ તીહિ ગાથાહિ તયો પઞ્હે બ્યાકાસિ. તત્થ સમિતાવીતિ અરિયમગ્ગેન કિલેસે સમેત્વા ઠિતો. સમણો પવુચ્ચતે તથત્તાતિ તથારૂપો સમણો પવુચ્ચતીતિ. એત્તાવતા પઞ્હો બ્યાકતો હોતિ, સેસં તસ્મિં સમણે સભિયસ્સ બહુમાનજનનત્થં થુતિવચનં. યો હિ સમિતાવી, સો પુઞ્ઞપાપાનં અપટિસન્ધિકરણેન ¶ પહાય પુઞ્ઞપાપં રજાનં વિગમેન વિરજો, અનિચ્ચાદિવસેન ઞત્વા ઇમં પરઞ્ચ લોકં જાતિમરણં ઉપાતિવત્તો તાદિ ચ હોતિ.

૫૨૭. નિન્હાય…પે… ન્હાતકોતિ એત્થ પન યો અજ્ઝત્તબહિદ્ધાસઙ્ખાતે સબ્બસ્મિમ્પિ આયતનલોકે અજ્ઝત્તબહિદ્ધારમ્મણવસેન ઉપ્પત્તિરહાનિ સબ્બપાપકાનિ મગ્ગઞાણેન નિન્હાય ધોવિત્વા તાય નિન્હાતપાપકતાય તણ્હાદિટ્ઠિકપ્પેહિ કપ્પિયેસુ દેવમનુસ્સેસુ કપ્પં ન એતિ, તં ન્હાતકમાહૂતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.

૫૨૮. ચતુત્થગાથાયપિ આગું ન કરોતિ કિઞ્ચિ લોકેતિ યો લોકે અપ્પમત્તકમ્પિ પાપસઙ્ખાતં આગું ન કરોતિ, નાગો પવુચ્ચતે તથત્તાતિ ¶ . એત્તાવતા પઞ્હો બ્યાકતો હોતિ, સેસં પુબ્બનયેનેવ થુતિવચનં. યો હિ મગ્ગેન પહીનઆગુત્તા આગું ન કરોતિ, સો કામયોગાદિકે સબ્બયોગે દસસઞ્ઞોજનભેદાનિ ચ સબ્બબન્ધનાનિ વિસજ્જ જહિત્વા સબ્બત્થ ખન્ધાદીસુ કેનચિ સઙ્ગેન ન સજ્જતિ, દ્વીહિ ચ વિમુત્તીહિ વિમુત્તો, તાદિ ચ હોતીતિ.

૫૩૦. એવં દુતિયગાથાય વુત્તપઞ્હે વિસ્સજ્જેત્વા તતિયગાથાય વુત્તપઞ્હેસુપિ યસ્મા ‘‘ખેત્તાની’’તિ આયતનાનિ વુચ્ચન્તિ. યથાહ – ‘‘ચક્ખુપેતં ચક્ખાયતનંપેતં…પે… ખેત્તમ્પેતં વત્થુપેત’’ન્તિ (ધ. સ. ૫૯૬-૫૯૮). તાનિ વિજેય્ય વિજેત્વા અભિભવિત્વા, વિચેય્ય વા અનિચ્ચાદિભાવેન વિચિનિત્વા ઉપપરિક્ખિત્વા કેવલાનિ અનવસેસાનિ, વિસેસતો પન સઙ્ગહેતુભૂતં દિબ્બં માનુસકઞ્ચ બ્રહ્મખેત્તં, યં દિબ્બં ¶ દ્વાદસાયતનભેદં તથા માનુસકઞ્ચ, યઞ્ચ બ્રહ્મખેત્તં છળાયતને ચક્ખાયતનાદિદ્વાદસાયતનભેદં, તં સબ્બમ્પિ વિજેય્ય વિચેય્ય વા. યતો યદેતં સબ્બેસં ખેત્તાનં મૂલબન્ધનં અવિજ્જાભવતણ્હાદિ, તસ્મા સબ્બખેત્તમૂલબન્ધના પમુત્તો. એવમેતેસં ખેત્તાનં વિજિતત્તા વિચિનિતત્તા વા ખેત્તજિનો નામ હોતિ, તસ્મા ‘‘ખેત્તાની’’તિ ઇમાય ગાથાય પઠમપઞ્હં બ્યાકાસિ. તત્થ કેચિ ‘‘કમ્મં ખેત્તં, વિઞ્ઞાણં બીજં, તણ્હા સ્નેહો’’તિ (અ. નિ. ૩.૭૭) વચનતો કમ્માનિ ખેત્તાનીતિ વદન્તિ. દિબ્બં માનુસકઞ્ચ બ્રહ્મખેત્તન્તિ એત્થ ચ દેવૂપગં કમ્મં દિબ્બં, મનુસ્સૂપગં કમ્મં માનુસકં, બ્રહ્મૂપગં કમ્મં બ્રહ્મખેત્તન્તિ વણ્ણયન્તિ. સેસં વુત્તનયમેવ.

૫૩૧. યસ્મા પન સકટ્ઠેન કોસસદિસત્તા ‘‘કોસાની’’તિ કમ્માનિ વુચ્ચન્તિ, તેસઞ્ચ લુનના સમુચ્છેદના કુસલો હોતિ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘કોસાની’’તિ ગાથાય દુતિયપઞ્હં બ્યાકાસિ. તસ્સત્થો – લોકિયલોકુત્તરવિપસ્સનાય વિસયતો કિચ્ચતો ચ અનિચ્ચાદિભાવેન કુસલાકુસલકમ્મસઙ્ખાતાનિ ¶ કોસાનિ વિચેય્ય કેવલાનિ, વિસેસતો પન સઙ્ગહેતુભૂતં અટ્ઠકામાવચરકુસલચેતનાભેદં દિબ્બં માનુસકઞ્ચ નવમહગ્ગતકુસલચેતનાભેદઞ્ચ બ્રહ્મકોસં વિચેય્ય. તતો ઇમાય મગ્ગભાવનાય અવિજ્જાભવતણ્હાદિભેદા સબ્બકોસાનં મૂલબન્ધના પમુત્તો, એવમેતેસં કોસાનં લુનના ‘‘કુસલો’’તિ પવુચ્ચતિ, તથત્તા તાદી ચ હોતીતિ. અથ વા સત્તાનં ¶ ધમ્માનઞ્ચ નિવાસટ્ઠેન અસિકોસસદિસત્તા ‘‘કોસાની’’તિ તયો ભવા દ્વાદસાયતનાનિ ચ વેદિતબ્બાનિ. એવમેત્થ યોજના કાતબ્બા.

૫૩૨. યસ્મા ચ ન કેવલં પણ્ડતીતિ ઇમિનાવ ‘‘પણ્ડિતો’’તિ વુચ્ચતિ, અપિચ ખો પન પણ્ડરાનિ ઇતો ઉપગતો પવિચયપઞ્ઞાય અલ્લીનોતિપિ ‘‘પણ્ડિતો’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘દુભયાની’’તિ ગાથાય તતિયપઞ્હં બ્યાકાસિ ¶ . તસ્સત્થો – અજ્ઝત્તં બહિદ્ધા ચાતિ એવં ઉભયાનિ અનિચ્ચાદિભાવેન વિચેય્ય. પણ્ડરાનીતિ આયતનાનિ. તાનિ હિ પકતિપરિસુદ્ધત્તા રુળ્હિયા ચ એવં વુચ્ચન્તિ, તાનિ વિચેય્ય ઇમાય પટિપત્તિયા નિદ્ધન્તમલત્તા સુદ્ધિપઞ્ઞો પણ્ડિતોતિ પવુચ્ચતિ તથત્તા, યસ્મા તાનિ પણ્ડરાનિ પઞ્ઞાય ઇતો હોતિ, સેસમસ્સ થુતિવચનં. સો હિ પાપપુઞ્ઞસઙ્ખાતં કણ્હસુક્કં ઉપાતિવત્તો તાદી ચ હોતિ, તસ્મા એવં થુતો.

૫૩૩. યસ્મા પન ‘‘મોનં વુચ્ચતિ ઞાણં, યા પઞ્ઞા પજાનના…પે… સમ્માદિટ્ઠિ, તેન ઞાણેન સમન્નાગતો મુની’’તિ વુત્તં, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘અસતઞ્ચા’’તિ ગાથાય ચતુત્થપઞ્હં બ્યાકાસિ. તસ્સત્થો – ય્વાયં અકુસલકુસલપ્પભેદો અસતઞ્ચ સતઞ્ચ ધમ્મો, તં અજ્ઝત્તં બહિદ્ધાતિ ઇમસ્મિં સબ્બલોકે પવિચયઞાણેન અસતઞ્ચ સતઞ્ચ ઞત્વા ધમ્મં તસ્સ ઞાતત્તા એવ રાગાદિભેદતો સત્તવિધં સઙ્ગં તણ્હાદિટ્ઠિભેદતો દુવિધં જાલઞ્ચ અતિચ્ચ અતિક્કમિત્વા ઠિતો. સો તેન મોનસઙ્ખાતેન પવિચયઞાણેન સમન્નાગતત્તા મુનિ. દેવમનુસ્સેહિ પૂજનીયોતિ ઇદં પનસ્સ થુતિવચનં. સો હિ ખીણાસવમુનિત્તા દેવમનુસ્સાનં પૂજારહો હોતિ, તસ્મા એવં થુતો.

૫૩૫. એવં તતિયગાથાય વુત્તપઞ્હે વિસ્સજ્જેત્વા ચતુત્થગાથાય વુત્તપઞ્હેસુપિ યસ્મા યો ચતૂહિ મગ્ગઞાણવેદેહિ કિલેસક્ખયં કરોન્તો ગતો, સો પરમત્થતો વેદગૂ નામ હોતિ. યો ચ સબ્બસમણબ્રાહ્મણાનં સત્થસઞ્ઞિતાનિ વેદાનિ, તાયેવ મગ્ગભાવનાય કિચ્ચતો અનિચ્ચાદિવસેન વિચેય્ય. તત્થ છન્દરાગપ્પહાનેન તમેવ ¶ સબ્બં વેદમતિચ્ચ યા વેદપચ્ચયા વા અઞ્ઞથા વા ઉપ્પજ્જન્તિ વેદના ¶ , તાસુ સબ્બવેદનાસુ વીતરાગો હોતિ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘ઇદં ¶ પત્તિન’’ન્તિ અવત્વા ‘‘વેદાની’’તિ ગાથાય પઠમપઞ્હં બ્યાકાસિ. યસ્મા વા યો પવિચયપઞ્ઞાય વેદાનિ વિચેય્ય, તત્થ છન્દરાગપ્પહાનેન સબ્બં વેદમતિચ્ચ વત્તતિ, સો સત્થસઞ્ઞિતાનિ વેદાનિ ગતો ઞાતો અતિક્કન્તો ચ હોતિ. યો વેદનાસુ વીતરાગો, સોપિ વેદનાસઞ્ઞિતાનિ વેદાનિ ગતો અતિક્કન્તો ચ હોતિ. વેદાનિ ગતોતિપિ વેદગૂ, તસ્મા તમ્પિ અત્થં દસ્સેન્તો ‘‘ઇદં પત્તિન’’ન્તિ અવત્વા ઇમાય ગાથાય પઠમપઞ્હં બ્યાકાસિ.

૫૩૬. યસ્મા પન દુતિયપઞ્હે ‘‘અનુવિદિતો’’તિ અનુબુદ્ધો વુચ્ચતિ, સો ચ અનુવિચ્ચ પપઞ્ચનામરૂપં અજ્ઝત્તં અત્તનો સન્તાને તણ્હામાનદિટ્ઠિભેદં પપઞ્ચં તપ્પચ્ચયા નામરૂપઞ્ચ અનિચ્ચાનુપસ્સનાદીહિ અનુવિચ્ચ અનુવિદિત્વા, ન કેવલઞ્ચ અજ્ઝત્તં, બહિદ્ધા ચ રોગમૂલં, પરસન્તાને ચ ઇમસ્સ નામરૂપરોગસ્સ મૂલં અવિજ્જાભવતણ્હાદિં, તમેવ વા પપઞ્ચં અનુવિચ્ચ તાય ભાવનાય સબ્બેસં રોગાનં મૂલબન્ધના, સબ્બસ્મા વા રોગાનં મૂલબન્ધના, અવિજ્જાભવતણ્હાદિભેદા, તસ્મા એવ વા પપઞ્ચા પમુત્તો હોતિ, તસ્મા તં દસ્સેન્તો ‘‘અનુવિચ્ચા’’તિ ગાથાય દુતિયપઞ્હં બ્યાકાસિ.

૫૩૭. ‘‘કથઞ્ચ વીરિયવા’’તિ એત્થ પન યસ્મા યો અરિયમગ્ગેન સબ્બપાપકેહિ વિરતો, તથા વિરતત્તા ચ આયતિં અપટિસન્ધિતાય નિરયદુક્ખં અતિચ્ચ ઠિતો વીરિયવાસો વીરિયનિકેતો, સો ખીણાસવો ‘‘વીરિયવા’’તિ વત્તબ્બતં અરહતિ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘વિરતો’’તિ ગાથાય તતિયપઞ્હં બ્યાકાસિ. પધાનવા ધીરો તાદીતિ ઇમાનિ પનસ્સ થુતિવચનાનિ. સો હિ પધાનવા મગ્ગઝાનપધાનેન, ધીરો કિલેસારિવિદ્ધંસનસમત્થતાય, તાદી નિબ્બિકારતાય, તસ્મા એવં થુતો. સેસં યોજેત્વા વત્તબ્બં.

૫૩૮. ‘‘આજાનિયો કિન્તિ નામ હોતી’’તિ એત્થ પન યસ્મા ¶ પહીનસબ્બવઙ્કદોસો કારણાકારણઞ્ઞૂ અસ્સો વા હત્થી વા ‘‘આજાનિયો હોતી’’તિ ¶ લોકે વુચ્ચતિ, ન ચ તસ્સ સબ્બસો તે દોસા પહીના એવ, ખીણાસવસ્સ પન તે પહીના, તસ્મા સો ‘‘આજાનિયો’’તિ પરમત્થતો વત્તબ્બતં અરહતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘યસ્સા’’તિ ગાથાય ચતુત્થપઞ્હં બ્યાકાસિ. તસ્સત્થો – અજ્ઝત્તં બહિદ્ધા ચાતિ એવં અજ્ઝત્તબહિદ્ધાસઞ્ઞોજનસઙ્ખાતાનિ યસ્સ અસ્સુ લુનાનિ બન્ધનાનિ પઞ્ઞાસત્થેન છિન્નાનિ પદાલિતાનિ. સઙ્ગમૂલન્તિ યાનિ તેસુ તેસુ વત્થૂસુ સઙ્ગસ્સ સજ્જનાય અનતિક્કમનાય મૂલં હોન્તિ, અથ વા યસ્સ અસ્સુ લુનાનિ રાગાદીનિ બન્ધનાનિ યાનિ અજ્ઝત્તં બહિદ્ધા ચ સઙ્ગમૂલાનિ હોન્તિ, સો સબ્બસ્મા સઙ્ગાનં મૂલભૂતા સબ્બસઙ્ગાનં વા મૂલભૂતા બન્ધના પમુત્તો ‘‘આજાનિયો’’તિ વુચ્ચતિ, તથત્તા તાદિ ચ હોતીતિ.

૫૪૦. એવં ¶ ચતુત્થગાથાય વુત્તપઞ્હે વિસ્સજ્જેત્વા પઞ્ચમગાથાય વુત્તપઞ્હેસુપિ યસ્મા યં છન્દજ્ઝેનમત્તેન અક્ખરચિન્તકા સોત્તિયં વણ્ણયન્તિ, વોહારમત્તસોત્તિયો સો. અરિયો પન બાહુસચ્ચેન નિસ્સુતપાપતાય ચ પરમત્થસોત્તિયો હોતિ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘ઇદં પત્તિન’’ન્તિ અવત્વા ‘‘સુત્વા’’તિ ગાથાય પઠમપઞ્હં બ્યાકાસિ. તસ્સત્થો – યો ઇમસ્મિં લોકે સુતમયપઞ્ઞાકિચ્ચવસેન સુત્વા કાતબ્બકિચ્ચવસેન વા સુત્વા વિપસ્સનૂપગં સબ્બધમ્મં અનિચ્ચાદિવસેન અભિઞ્ઞાય સાવજ્જાનવજ્જં યદત્થિ કિઞ્ચિ, ઇમાય પટિપદાય કિલેસે કિલેસટ્ઠાનિયે ચ ધમ્મે અભિભવિત્વા અભિભૂતિ સઙ્ખં ગતો, તં સુત્વા સબ્બધમ્મં અભિઞ્ઞાય લોકે સાવજ્જાનવજ્જં યદત્થિ કિઞ્ચિ, અભિભું સુતવત્તા સોત્તિયોતિ આહુ. યસ્મા ચ યો અકથંકથી કિલેસબન્ધનેહિ વિમુત્તો, રાગાદીહિ ઈઘેહિ અનીઘો ચ હોતિ સબ્બધિ સબ્બેસુ ધમ્મેસુ ખન્ધાયતનાદીસુ, તસ્મા તં અકથંકથિં વિમુત્તં અનીઘં સબ્બધિ નિસ્સુતપાપકત્તાપિ ‘‘સોત્તિયો’’તિ આહૂતિ.

૫૪૧. યસ્મા પન હિતકામેન જનેન ¶ અરણીયતો અરિયો હોતિ, અભિગમનીયતોતિ અત્થો. તસ્મા યેહિ ગુણેહિ સો અરણીયો હોતિ, તે દસ્સેન્તા ‘‘છેત્વા’’તિ ગાથાય દુતિયપઞ્હં બ્યાકાસિ. તસ્સત્થો – ચત્તારિ આસવાનિ દ્વે ચ આલયાનિ પઞ્ઞાસત્થેન છેત્વા વિદ્વા વિઞ્ઞૂ વિભાવી ચતુમગ્ગઞાણી સો પુનબ્ભવવસેન ન ઉપેતિ ¶ ગબ્ભસેય્યં, કઞ્ચિ યોનિં ન ઉપગચ્છતિ, કામાદિભેદઞ્ચ સઞ્ઞં તિવિધં. કામગુણસઙ્ખાતઞ્ચ પઙ્કં પનુજ્જ પનુદિત્વા તણ્હાદિટ્ઠિકપ્પાનં અઞ્ઞતરમ્પિ કપ્પં ન એતિ, એવં આસવચ્છેદાદિગુણસમન્નાગતં તમાહુ અરિયોતિ. યસ્મા વા પાપકેહિ આરકત્તા અરિયો હોતિ અનયે ચ અનિરીયના, તસ્મા તમ્પિ અત્થં દસ્સેન્તો ઇમાય ગાથાય દુતિયપઞ્હં બ્યાકાસિ. આસવાદયો હિ પાપકા ધમ્મા અનયસમ્મતા, તે ચાનેન છિન્ના પનુન્ના, ન ચ તેહિ કમ્પતિ, ઇચ્ચસ્સ તે આરકા હોન્તિ, ન ચ તેસુ ઇરીયતિ તસ્મા આરકાસ્સ હોન્તિ પાપકા ધમ્માતિ ઇમિનાપત્થેન. અનયે ન ઇરીયતીતિ ઇમિનાપત્થેન તમાહુ અરિયોતિ ચ એવમ્પેત્થ યોજના વેદિતબ્બા. ‘‘વિદ્વા સો ન ઉપેતિ ગબ્ભસેય્ય’’ન્તિ ઇદં પન ઇમસ્મિં અત્થવિકપ્પે થુતિવચનમેવ હોતિ.

૫૪૨. ‘‘કથં ચરણવા’’તિ એત્થ પન યસ્મા ચરણેહિ પત્તબ્બં પત્તો ‘‘ચરણવા’’તિ વત્તબ્બતં અરહતિ, તસ્મા તં દસ્સેન્તો ‘‘યો ઇધા’’તિ ગાથાય તતિયપઞ્હં બ્યાકાસિ. તત્થ યો ઇધાતિ યો ઇમસ્મિં સાસને. ચરણેસૂતિ સીલાદીસુ હેમવતસુત્તે (સુ. નિ. ૧૫૩ આદયો) વુત્તપન્નરસધમ્મેસુ. નિમિત્તત્થે ભુમ્મવચનં. પત્તિપત્તોતિ પત્તબ્બં પત્તો. યો ચરણનિમિત્તં ચરણહેતુ ચરણપચ્ચયા પત્તબ્બં અરહત્તં પત્તોતિ વુત્તં હોતિ. ચરણવા સોતિ સો ¶ ઇમાય ચરણેહિ પત્તબ્બપત્તિયા ચરણવા હોતીતિ. એત્તાવતા પઞ્હો બ્યાકતો હોતિ, સેસમસ્સ થુતિવચનં. યો હિ ચરણેહિ પત્તિપત્તો, સો કુસલો ચ હોતિ છેકો, સબ્બદા ચ આજાનાતિ નિબ્બાનધમ્મં ¶ , નિચ્ચં નિબ્બાનનિન્નચિત્તતાય સબ્બત્થ ચ ખન્ધાદીસુ ન સજ્જતિ. દ્વીહિ ચ વિમુત્તીહિ વિમુત્તચિત્તો હોતિ, પટિઘા યસ્સ ન સન્તીતિ.

૫૪૩. યસ્મા પન કમ્માદીનં પરિબ્બાજનેન પરિબ્બાજકો નામ હોતિ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘દુક્ખવેપક્ક’’ન્તિ ગાથાય ચતુત્થપઞ્હં બ્યાકાસિ. તત્થ વિપાકો એવ વેપક્કં, દુક્ખં વેપક્કમસ્સાતિ દુક્ખવેપક્કં. પવત્તિદુક્ખજનનતો સબ્બમ્પિ તેધાતુકકમ્મં વુચ્ચતિ. ઉદ્ધન્તિ અતીતં. અધોતિ અનાગતં. તિરિયં વાપિ મજ્ઝેતિ પચ્ચુપ્પન્નં. તઞ્હિ ન ઉદ્ધં ન અધો, તિરિયં ઉભિન્નઞ્ચ અન્તરા, તેન ‘‘મજ્ઝે’’તિ વુત્તં. પરિબ્બાજયિત્વાતિ નિક્ખામેત્વા નિદ્ધમેત્વા ¶ . પરિઞ્ઞચારીતિ પઞ્ઞાય પરિચ્છિન્દિત્વા ચરન્તો. અયં તાવ અપુબ્બપદવણ્ણના. અયં પન અધિપ્પાયયોજના – યો તિયદ્ધપરિયાપન્નમ્પિ દુક્ખજનકં યદત્થિ કિઞ્ચિ કમ્મં, તં સબ્બમ્પિ અરિયમગ્ગેન તણ્હાવિજ્જાસિનેહે સોસેન્તો અપટિસન્ધિજનકભાવકરણેન પરિબ્બાજયિત્વા તથા પરિબ્બાજિતત્તા એવ ચ તં કમ્મં પરિઞ્ઞાય ચરણતો પરિઞ્ઞચારી. ન કેવલઞ્ચ કમ્મમેવ, માયં માનમથોપિ લોભકોધં ઇમેપિ ધમ્મે પહાનપરિઞ્ઞાય પરિઞ્ઞચારી, પરિયન્તમકાસિ નામરૂપં, નામરૂપસ્સ ચ પરિયન્તમકાસિ પરિબ્બાજેસિ ઇચ્ચેવત્થો. ઇમેસં કમ્માદીનં પરિબ્બાજનેન તં પરિબ્બાજકમાહુ. પત્તિપત્તન્તિ ઇદં પનસ્સ થુતિવચનં.

૫૪૪. એવં પઞ્હબ્યાકરણેન તુટ્ઠસ્સ પન સભિયસ્સ ‘‘યાનિ ચ તીણી’’તિઆદીસુ અભિત્થવનગાથાસુ ઓસરણાનીતિ ઓગહણાનિ તિત્થાનિ, દિટ્ઠિયોતિ અત્થો. તાનિ યસ્મા સક્કાયદિટ્ઠિયા સહ બ્રહ્મજાલે વુત્તદ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતાનિ ગહેત્વા તેસટ્ઠિ હોન્તિ, યસ્મા ચ તાનિ અઞ્ઞતિત્થિયસમણાનં પવાદભૂતાનિ સત્થાનિ સિતાનિ ઉપદિસિતબ્બવસેન, ન ઉપ્પત્તિવસેન. ઉપ્પત્તિવસેન પન યદેતં ‘‘ઇત્થી પુરિસો’’તિ સઞ્ઞક્ખરં ¶ વોહારનામં, યા ચાયં મિચ્છાપરિવિતક્કાનુસ્સવાદિવસેન ‘‘એવરૂપેન અત્તના ભવિતબ્બ’’ન્તિ બાલાનં વિપરીતસઞ્ઞા ઉપ્પજ્જતિ, તદુભયનિસ્સિતાનિ તેસં વસેન ઉપ્પજ્જન્તિ, ન અત્તપચ્ચક્ખાનિ. તાનિ ચ ભગવા વિનેય્ય વિનયિત્વા ઓઘતમગા ઓઘતમં ઓઘન્ધકારં અગા અતિક્કન્તો. ‘‘ઓઘન્તમગા’’તિપિ પાઠો, ઓઘાનં અન્તં અગા, તસ્મા આહ ‘‘યાનિ ચ તીણિ…પે… તમગા’’તિ.

૫૪૫. તતો પરં વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તં પારઞ્ચ નિબ્બાનં તપ્પત્તિયા દુક્ખાભાવતો તપ્પટિપક્ખતો ¶ ચ તં સન્ધાયાહ, ‘‘અન્તગૂસિ પારગૂ દુક્ખસ્સા’’તિ. અથ વા પારગૂ ભગવા નિબ્બાનં ગતત્તા, તં આલપન્તો આહ, ‘‘પારગૂ અન્તગૂસિ દુક્ખસ્સા’’તિ અયમેત્થ સમ્બન્ધો. સમ્મા ચ બુદ્ધો સામઞ્ચ બુદ્ધોતિ સમ્માસમ્બુદ્ધો. તં મઞ્ઞેતિ તમેવ મઞ્ઞામિ, ન અઞ્ઞન્તિ અચ્ચાદરેન ભણતિ. જુતિમાતિ પરેસમ્પિ અન્ધકારવિધમનેન જુતિસમ્પન્નો. મુતિમાતિ અપરપ્પચ્ચયઞેય્યઞાણસમત્થાય મુતિયા પઞ્ઞાય ¶ સમ્પન્નો. પહૂતપઞ્ઞોતિ અનન્તપઞ્ઞો. ઇધ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમધિપ્પેતં. દુક્ખસ્સન્તકરાતિ આમન્તેન્તો આહ. અતારેસિ મન્તિ કઙ્ખાતો મં તારેસિ.

૫૪૬-૯. યં મેતિઆદિગાથાય નમક્કારકરણં ભણતિ. તત્થ કઙ્ખિત્તન્તિ વીસતિપઞ્હનિસ્સિતં અત્થં સન્ધાયાહ. સો હિ તેન કઙ્ખિતો અહોસિ. મોનપથેસૂતિ ઞાણપથેસુ. વિનળીકતાતિ વિગતનળા કતા, ઉચ્છિન્નાતિ વુત્તં હોતિ. નાગ નાગસ્સાતિ એકં આમન્તનવચનં, એકસ્સ ‘‘ભાસતો અનુમોદન્તી’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. ‘‘ધમ્મદેસન’’ન્તિ પાઠસેસો. સબ્બે દેવાતિ આકાસટ્ઠા ચ ભૂમટ્ઠા ચ. નારદપબ્બતાતિ તેપિ કિર દ્વે દેવગણા પઞ્ઞવન્તો, તેપિ અનુમોદન્તીતિ સબ્બં પસાદેન ચ નમક્કારકરણં ભણતિ ¶ .

૫૫૦-૫૩. અનુમોદનારહં બ્યાકરણસમ્પદં સુત્વા ‘‘નમો તે’’તિ અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા આહ. પુરિસાજઞ્ઞાતિ પુરિસેસુ જાતિસમ્પન્નં. પટિપુગ્ગલોતિ પટિભાગો પુગ્ગલો તુવં બુદ્ધો ચતુસચ્ચપટિવેધેન, સત્થા અનુસાસનિયા સત્થવાહતાય ચ, મારાભિભૂ ચતુમારાભિભવેન, મુનિ બુદ્ધમુનિ. ઉપધીતિ ખન્ધકિલેસકામગુણાભિસઙ્ખારભેદા ચત્તારો. વગ્ગૂતિ અભિરૂપં. પુઞ્ઞે ચાતિ લોકિયે ન લિમ્પસિ તેસં અકરણેન, પુબ્બે કતાનમ્પિ વા આયતિં ફલૂપભોગાભાવેન. તંનિમિત્તેન વા તણ્હાદિટ્ઠિલેપેન. વન્દતિ સત્થુનોતિ એવં ભણન્તો ગોપ્ફકેસુ પરિગ્ગહેત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતં વન્દિ.

અઞ્ઞતિત્થિયપુબ્બોતિ અઞ્ઞતિત્થિયો એવ. આકઙ્ખતીતિ ઇચ્છતિ. આરદ્ધચિત્તાતિ અભિરાધિતચિત્તા. અપિચ મેત્થ પુગ્ગલવેમત્તતા વિદિતાતિ અપિચ મયા એત્થ અઞ્ઞતિત્થિયાનં પરિવાસે પુગ્ગલનાનત્તં વિદિતં, ન સબ્બેનેવ પરિવસિતબ્બન્તિ. કેન પન ન પરિવસિતબ્બં? અગ્ગિયેહિ જટિલેહિ, સાકિયેન જાતિયા, લિઙ્ગં વિજહિત્વા આગતેન. અવિજહિત્વા આગતોપિ ચ યો મગ્ગફલપટિલાભાય હેતુસમ્પન્નો હોતિ, તાદિસોવ સભિયો પરિબ્બાજકો. તસ્મા ભગવા ‘‘તવ પન, સભિય, તિત્થિયવત્તપૂરણત્થાય પરિવાસકારણં નત્થિ, અત્થત્થિકો ત્વં ‘મગ્ગફલપટિલાભાય હેતુસમ્પન્નો’તિ વિદિતમેતં મયા’’તિ તસ્સ પબ્બજ્જં અનુજાનન્તો ¶ આહ – ‘‘અપિચ ¶ મેત્થ પુગ્ગલવેમત્તતા વિદિતા’’તિ. સભિયો પન અત્તનો આદરં દસ્સેન્તો આહ ‘‘સચે ભન્તે’’તિ. તં સબ્બં અઞ્ઞઞ્ચ તથારૂપં ઉત્તાનત્થત્તા પુબ્બે વુત્તનયત્તા ચ ઇધ ન વણ્ણિતં, યતો પુબ્બે વણ્ણિતાનુસારેન વેદિતબ્બન્તિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય સભિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. સેલસુત્તવણ્ણના

એવં ¶ ¶ મે સુતન્તિ સેલસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? અયમેવ યાસ્સ નિદાને વુત્તા. અત્થવણ્ણનાક્કમેપિ ચસ્સ પુબ્બસદિસં પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. યં પન અપુબ્બં, તં ઉત્તાનત્થાનિ પદાનિ પરિહરન્તા વણ્ણયિસ્સામ. અઙ્ગુત્તરાપેસૂતિ અઙ્ગા એવ સો જનપદો, ગઙ્ગાય પન યા ઉત્તરેન આપો, તાસં અવિદૂરત્તા ‘‘ઉત્તરાપો’’તિપિ વુચ્ચતિ. કતરગઙ્ગાય ઉત્તરેન યા આપોતિ? મહામહીગઙ્ગાય.

તત્રાયં તસ્સા નદિયા આવિભાવત્થં આદિતો પભુતિ વણ્ણના – અયં કિર જમ્બુદીપો દસસહસ્સયોજનપરિમાણો. તત્થ ચતુસહસ્સયોજનપરિમાણો પદેસો ઉદકેન અજ્ઝોત્થટો ‘‘સમુદ્દો’’તિ સઙ્ખં ગતો. તિસહસ્સયોજનપમાણે મનુસ્સા વસન્તિ. તિસહસ્સયોજનપમાણે હિમવા પતિટ્ઠિતો ઉબ્બેધેન પઞ્ચયોજનસતિકો ચતુરાસીતિસહસ્સકૂટેહિ પટિમણ્ડિતો સમન્તતો સન્દમાનપઞ્ચસતનદીવિચિત્તો. યત્થ આયામવિત્થારેન ગમ્ભીરતાય ચ પઞ્ઞાસપઞ્ઞાસયોજના દિયડ્ઢયોજનસતપરિમણ્ડલા પૂરળાસસુત્તવણ્ણનાયં વુત્તા અનોતત્તાદયો સત્ત મહાસરા પતિટ્ઠિતા.

તેસુ અનોતત્તો સુદસ્સનકૂટં, ચિત્રકૂટં, કાળકૂટં, ગન્ધમાદનકૂટં, કેલાસકૂટન્તિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ પબ્બતેહિ પરિક્ખિત્તો. તત્થ સુદસ્સનકૂટં સુવણ્ણમયં દ્વિયોજનસતુબ્બેધં અન્તોવઙ્કં કાકમુખસણ્ઠાનં તમેવ ¶ સરં પટિચ્છાદેત્વા ઠિતં, ચિત્રકૂટં સબ્બરતનમયં, કાળકૂટં અઞ્જનમયં, ગન્ધમાદનકૂટં સાનુમયં અબ્ભન્તરે મુગ્ગવણ્ણં ¶ નાનપ્પકારઓસધસઞ્છન્નં કાળપક્ખુપોસથદિવસે આદિત્તમિવ અઙ્ગારં જલન્તં તિટ્ઠતિ, કેલાસકૂટં રજતમયં. સબ્બાનિ સુદસ્સનેન સમાનુબ્બેધસણ્ઠાનાનિ તમેવ સરં પટિચ્છાદેત્વા ઠિતાનિ. સબ્બાનિ દેવાનુભાવેન નાગાનુભાવેન ચ વસ્સન્તિ, નદિયો ચ તેસુ સન્દન્તિ. તં સબ્બમ્પિ ઉદકં અનોતત્તમેવ પવિસતિ. ચન્દિમસૂરિયા દક્ખિણેન વા ઉત્તરેન વા ગચ્છન્તા પબ્બતન્તરેન તં ઓભાસેન્તિ, ઉજું ગચ્છન્તા ન ઓભાસેન્તિ. તેનેવસ્સ ‘‘અનોતત્ત’’ન્તિ સઙ્ખા ઉદપાદિ.

તત્થ મનોહરસિલાતલાનિ નિમ્મચ્છકચ્છપાનિ ફલિકસદિસનિમ્મલૂદકાનિ નહાનતિત્થાનિ સુપ્પટિયત્તાનિ ¶ હોન્તિ, યેસુ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધખીણાસવા ઇસિગણા ચ ન્હાયન્તિ, દેવયક્ખાદયો ચ ઉય્યાનકીળિકં કીળન્તિ.

ચતૂસુ ચસ્સ પસ્સેસુ સીહમુખં, હત્થિમુખં, અસ્સમુખં, ઉસભમુખન્તિ ચત્તારિ મુખાનિ હોન્તિ, યેહિ ચતસ્સો નદિયો સન્દન્તિ. સીહમુખેન નિક્ખન્તનદીતીરે સીહા બહુતરા હોન્તિ, હત્થિમુખાદીહિ હત્થિઅસ્સઉસભા. પુરત્થિમદિસતો નિક્ખન્તનદી અનોતત્તં તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા ઇતરા તિસ્સો નદિયો અનુપગમ્મ પાચીનહિમવન્તેનેવ અમનુસ્સપથં ગન્ત્વા મહાસમુદ્દં પવિસતિ. પચ્છિમદિસતો ચ ઉત્તરદિસતો ચ નિક્ખન્તનદિયોપિ તથેવ પદક્ખિણં કત્વા પચ્છિમહિમવન્તેનેવ ઉત્તરહિમવન્તેનેવ ચ અમનુસ્સપથં ગન્ત્વા મહાસમુદ્દં પવિસન્તિ. દક્ખિણદિસતો નિક્ખન્તનદી પન તં તિક્ખત્તું ¶ પદક્ખિણં કત્વા દક્ખિણેન ઉજુકં પાસાણપિટ્ઠેનેવ સટ્ઠિયોજનાનિ ગન્ત્વા પબ્બતં પહરિત્વા વુટ્ઠાય પરિણાહેન તિગાવુતપમાણા ઉદકધારા હુત્વા આકાસેન સટ્ઠિ યોજનાનિ ગન્ત્વા તિયગ્ગળે નામ પાસાણે પતિતા, પાસાણો ઉદકધારાવેગેન ભિન્નો. તત્ર પઞ્ઞાસયોજનપમાણા તિયગ્ગળા નામ પોક્ખરણી જાતા. પોક્ખરણિયા કૂલં ભિન્દિત્વા પાસાણં પવિસિય સટ્ઠિ યોજનાનિ ગતા. તતો ઘનપથવિં ભિન્દિત્વા ઉમઙ્ગેન સટ્ઠિ યોજનાનિ ગન્ત્વા વિઞ્ઝં નામ તિરચ્છાનપબ્બતં પહરિત્વા હત્થતલે પઞ્ચઙ્ગુલિસદિસા પઞ્ચધારા હુત્વા પવત્તતિ. સા તિક્ખત્તું અનોતત્તં પદક્ખિણં કત્વા ગતટ્ઠાને ‘‘આવટ્ટગઙ્ગા’’તિ વુચ્ચતિ ¶ . ઉજુકં પાસાણપિટ્ઠેન સટ્ઠિ યોજનાનિ ગતટ્ઠાને ‘‘કણ્હગઙ્ગા’’તિ વુચ્ચતિ. આકાસેન સટ્ઠિ યોજનાનિ ગતટ્ઠાને ‘‘આકાસગઙ્ગા’’તિ વુચ્ચતિ. તિયગ્ગળપાસાણે પઞ્ઞાસયોજનોકાસે ‘‘તિયગ્ગળપોક્ખરણી’’તિ વુચ્ચતિ. કૂલં ભિન્દિત્વા પાસાણં પવિસિય સટ્ઠિ યોજનાનિ ગતટ્ઠાને ‘‘બહલગઙ્ગા’’તિ વુચ્ચતિ. પથવિં ભિન્દિત્વા ઉમઙ્ગેન સટ્ઠિ યોજનાનિ ગતટ્ઠાને ‘‘ઉમઙ્ગગઙ્ગા’’તિ વુચ્ચતિ. વિઞ્ઝં નામ તિરચ્છાનપબ્બતં પહરિત્વા પઞ્ચધારા હુત્વા પવત્તટ્ઠાને ‘‘ગઙ્ગા, યમુના, અચિરવતી, સરભૂ, મહી’’તિ પઞ્ચધા વુચ્ચતિ. એવમેતા પઞ્ચ મહાગઙ્ગા હિમવતા સમ્ભવન્તિ. તાસુ યા અયં પઞ્ચમી મહી નામ, સા ઇધ ‘‘મહામહીગઙ્ગા’’તિ અધિપ્પેતા. તસ્સા ગઙ્ગાય ઉત્તરેન યા આપો, તાસં અવિદૂરત્તા સો જનપદો ‘‘અઙ્ગુત્તરાપો’’તિ વેદિતબ્બો. તસ્મિં જનપદે અઙ્ગુત્તરાપેસુ.

ચારિકં ચરમાનોતિ અદ્ધાનગમનં કુરુમાનો ¶ . તત્થ ભગવતો દુવિધા ચારિકા તુરિતચારિકા, અતુરિતચારિકા ચ. તત્થ દૂરેપિ ભબ્બપુગ્ગલે દિસ્વા સહસા ગમનં તુરિતચારિકા. સા મહાકસ્સપપચ્ચુગ્ગમનાદીસુ દટ્ઠબ્બા. તં પચ્ચુગ્ગચ્છન્તો હિ ભગવા મુહુત્તેનેવ તિગાવુતં અગમાસિ, આળવકદમનત્થં તિંસયોજનં, તથા અઙ્ગુલિમાલસ્સત્થાય. પુક્કુસાતિસ્સ ¶ પન પઞ્ચત્તાલીસયોજનં, મહાકપ્પિનસ્સ વીસયોજનસતં, ધનિયસ્સત્થાય સત્તયોજનસતં અદ્ધાનં અગમાસિ. અયં તુરિતચારિકા નામ. ગામનિગમનગરપટિપાટિયા પન પિણ્ડપાતચરિયાદીહિ લોકં અનુગ્ગણ્હન્તસ્સ ગમનં અતુરિતચારિકા નામ. અયં ઇધ અધિપ્પેતા. એવં ચારિકં ચરમાનો. મહતાતિ સઙ્ખ્યામહતા ગુણમહતા ચ. ભિક્ખુસઙ્ઘેનાતિ સમણગણેન. અડ્ઢતેળસેહીતિ અડ્ઢેન તેળસહિ, દ્વાદસહિ સતેહિ પઞ્ઞાસાય ચ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિન્તિ વુત્તં હોતિ. યેન…પે… તદવસરીતિ આપણબહુલતાય સો નિગમો ‘‘આપણો’’ ત્વેવ નામં લભિ. તસ્મિં કિર વીસતિઆપણમુખસહસ્સાનિ વિભત્તાનિ અહેસું. યેન દિસાભાગેન મગ્ગેન વા સો અઙ્ગુત્તરાપાનં રટ્ઠસ્સ નિગમો ઓસરિતબ્બો, તેન અવસરિ તદવસરિ અગમાસિ, તં નિગમં અનુપાપુણીતિ વુત્તં હોતિ.

કેણિયો જટિલોતિ કેણિયોતિ નામેન, જટિલોતિ તાપસો. સો કિર બ્રાહ્મણમહાસાલો, ધનરક્ખણત્થાય પન તાપસપબ્બજ્જં સમાદાય રઞ્ઞો પણ્ણાકારં દત્વા ભૂમિભાગં ગહેત્વા તત્થ અસ્સમં કારેત્વા વસતિ કુલસહસ્સસ્સ નિસ્સયો હુત્વા. અસ્સમેપિ ચસ્સ એકો ¶ તાલરુક્ખો દિવસે દિવસે એકં સુવણ્ણફલં મુઞ્ચતીતિ વદન્તિ. સો દિવા કાસાયાનિ ધારેતિ જટા ચ બન્ધતિ, રત્તિં યથાસુખં પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતો સમઙ્ગીભૂતો પરિચારેતિ. સક્યપુત્તોતિ ઉચ્ચાકુલપરિદીપનં. સક્યકુલા પબ્બજિતોતિ સદ્ધાય પબ્બજિતભાવપરિદીપનં, કેનચિ પારિજુઞ્ઞેન અનભિભૂતો અપરિક્ખીણંયેવ તં ¶ કુલં પહાય સદ્ધાય પબ્બજિતોતિ વુત્તં હોતિ. તં ખો પનાતિ ઇત્થમ્ભૂતાખ્યાનત્થે ઉપયોગવચનં, તસ્સ ખો પન ભોતો ગોતમસ્સાતિ અત્થો. કલ્યાણોતિ કલ્યાણગુણસમન્નાગતો, સેટ્ઠોતિ વુત્તં હોતિ. કિત્તિસદ્દોતિ કિત્તિયેવ થુતિઘોસો વા.

ઇતિપિ સો ભગવાતિ આદિમ્હિ પન અયં તાવ યોજના – સો ભગવા ઇતિપિ અરહં, ઇતિપિ સમ્માસમ્બુદ્ધો…પે… ઇતિપિ ભગવાતિ, ઇમિના ચ ઇમિના ચ કારણેનાતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ આરકત્તા, અરીનં અરાનઞ્ચ હતત્તા પચ્ચયાદીનં અરહત્તા, પાપકરણે રહાભાવાતિ ઇમેહિ તાવ કારણેહિ સો ભગવા અરહન્તિ વેદિતબ્બો. આરકા હિ સો સબ્બકિલેસેહિ મગ્ગેન સવાસનાનં કિલેસાનં વિદ્ધંસિતત્તાતિ આરકત્તા અરહં. તે ચાનેન કિલેસારયો મગ્ગેન હતાતિ અરીનં હતત્તાપિ અરહં. યઞ્ચેતં અવિજ્જાભવતણ્હામયનાભિ, પુઞ્ઞાદિઅભિસઙ્ખારાનં જરામરણનેમિ, આસવસમુદયમયેન અક્ખેન વિજ્ઝિત્વા તિભવરથે સમાયોજિતં અનાદિકાલપવત્તં સંસારચક્કં. તસ્સાનેન બોધિમણ્ડે વીરિયપાદેહિ સીલપથવિયં પતિટ્ઠાય સદ્ધાહત્થેન કમ્મક્ખયકરઞાણફરસું ગહેત્વા સબ્બે અરા હતાતિ અરાનં હતત્તાતિપિ અરહં ¶ . અગ્ગદક્ખિણેય્યત્તા ચ ચીવરાદિપચ્ચયે સક્કારગરુકારાદીનિ ચ અરહતીતિ પચ્ચયાદીનં અરહત્તાપિ અરહં. યથા ચ લોકે કેચિ પણ્ડિતમાનિનો બાલા અસિલોકભયેન રહો પાપં કરોન્તિ, એવં નાયં કદાચિ કરોતીતિ પાપકરણે રહાભાવતોપિ અરહં. હોતિ ચેત્થ –

‘‘આરકત્તા હતત્તા ચ, કિલેસારીન સો મુનિ;

હતસંસારચક્કારો, પચ્ચયાદીન ચારહો;

ન રહો કરોતિ પાપાનિ, અરહં તેન પવુચ્ચતી’’તિ.

સમ્મા સામઞ્ચ સચ્ચાનં બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધો. અતિસયવિસુદ્ધાહિ વિજ્જાહિ અબ્ભુત્તમેન ચરણેન ચ સમન્નાગતત્તા ¶ વિજ્જાચરણસમ્પન્નો. સોભનગમનત્તા ¶ સુન્દરં ઠાનં ગતત્તા સુટ્ઠુ ગતત્તા સમ્મા ગદત્તા ચ સુગતો. સબ્બથાપિ વિદિતલોકત્તા લોકવિદૂ. સો હિ ભગવા સભાવતો સમુદયતો નિરોધતો નિરોધૂપાયતોતિ સબ્બથા ખન્ધાયતનાદિભેદં સઙ્ખારલોકં અવેદિ, ‘‘એકો લોકો સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા. દ્વે લોકા નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ. તયો લોકા તિસ્સો વેદના. ચત્તારો લોકા ચત્તારો આહારા. પઞ્ચ લોકા પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા. છ લોકા છ અજ્ઝત્તિકાનિ આયતનાનિ. સત્ત લોકા સત્ત વિઞ્ઞાણટ્ઠિતિયો. અટ્ઠ લોકા અટ્ઠ લોકધમ્મા. નવ લોકા નવ સત્તાવાસા. દસ લોકા દસાયતનાનિ. દ્વાદસ લોકા દ્વાદસાયતનાનિ. અટ્ઠારસ લોકા અટ્ઠારસ ધાતુયો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૧૨) એવં સબ્બથા સઙ્ખારલોકં અવેદિ. સત્તાનં આસયં જાનાતિ, અનુસયં જાનાતિ, ચરિતં જાનાતિ, અધિમુત્તિં જાનાતિ, અપ્પરજક્ખે મહારજક્ખે તિક્ખિન્દ્રિયે મુદિન્દ્રિયે સ્વાકારે દ્વાકારે સુવિઞ્ઞાપયે દુવિઞ્ઞાપયે ભબ્બે અભબ્બે સત્તે જાનાતીતિ સબ્બથા સત્તલોકં અવેદિ. તથા એકં ચક્કવાળં આયામતો વિત્થારતો ચ યોજનાનં દ્વાદસ સતસહસ્સાનિ તીણિ સહસ્સાનિ અડ્ઢપઞ્ચમાનિ ચ સતાનિ, પરિક્ખેપતો છત્તિંસ સતસહસ્સાનિ દસ સહસ્સાનિ અડ્ઢુડ્ઢાનિ ચ સતાનિ.

તત્થ –

દુવે સતસહસ્સાનિ, ચત્તારિ નહુતાનિ ચ;

એત્તકં બહલત્તેન, સઙ્ખાતાયં વસુન્ધરા.

ચત્તારિ ¶ સતસહસ્સાનિ, અટ્ઠેવ નહુતાનિ ચ;

એત્તકં બહલત્તેન, જલં વાતે પતિટ્ઠિતં.

નવ સતસહસ્સાનિ, માલુતો નભમુગ્ગતો;

સટ્ઠિ ચેવ સહસ્સાનિ, એસા લોકસ્સ સણ્ઠિતિ’’.

એવં સણ્ઠિતે ચેત્થ યોજનાનં –

ચતુરાસીતિ સહસ્સાનિ, અજ્ઝોગાળ્હો મહણ્ણવે;

અચ્ચુગ્ગતો ¶ તાવદેવ, સિનેરુ પબ્બતુત્તમો.

તતો ¶ ઉપડ્ઢુપડ્ઢેન, પમાણેન યથાક્કમં;

અજ્ઝોગાળ્હુગ્ગતા દિબ્બા, નાનારતનચિત્તિતા.

યુગન્ધરો ઈસધરો, કરવીકો સુદસ્સનો;

નેમિન્ધરો વિનતકો, અસ્સકણ્ણો ગિરિ બ્રહા.

એતે સત્ત મહાસેલા, સિનેરુસ્સ સમન્તતો;

મહારાજાનમાવાસા, દેવયક્ખનિસેવિતા.

યોજનાનં સતાનુચ્ચો, હિમવા પઞ્ચ પબ્બતો;

યોજનાનં સહસ્સાનિ, તીણિ આયતવિત્થતો.

ચતુરાસીતિસહસ્સેહિ, કૂટેહિ પટિમણ્ડિતો;

તિપઞ્ચયોજનક્ખન્ધ-પરિક્ખેપા નગવ્હયા.

પઞ્ઞાસયોજનક્ખન્ધ-સાખાયામા સમન્તતો;

સત્તયોજનવિત્થિણ્ણા, તાવદેવ ચ ઉગ્ગતા.

જમ્બૂ ¶ યસ્સાનુભાવેન, જમ્બુદીપો પકાસિતો;

દ્વે અસીતિસહસ્સાનિ, અજ્ઝોગાળ્હો મહણ્ણવે.

અચ્ચુગ્ગતો તાવદેવ, ચક્કવાળસિલુચ્ચયો;

પરિક્ખિપિત્વા તં સબ્બં, ચક્કવાળમયં ઠિતો’’.

તત્થ ચન્દમણ્ડલં એકૂનપઞ્ઞાસયોજનં, સૂરિયમણ્ડલં પઞ્ઞાસયોજનં, તાવતિંસભવનં દસસહસ્સયોજનં, તથા અસુરભવનં અવીચિમહાનિરયો જમ્બુદીપો ચ. અપરગોયાનં સત્તસહસ્સયોજનં, તથા પુબ્બવિદેહો, ઉત્તરકુરુ અટ્ઠસહસ્સયોજનો. એકમેકો ચેત્થ મહાદીપો પઞ્ચસતપઞ્ચસતપરિત્તદીપપરિવારો. તં સબ્બમ્પિ એકં ચક્કવાળં એકા લોકધાતુ. ચક્કવાળન્તરેસુ લોકન્તરિકનિરયા. એવં અનન્તાનિ ચક્કવાળાનિ અનન્તા લોકધાતુયો, અનન્તેન બુદ્ધઞાણેન અઞ્ઞાસીતિ સબ્બથા ઓકાસલોકં અવેદિ. એવં સો ભગવા સબ્બથા. વિદિતલોકત્તા લોકવિદૂતિ વેદિતબ્બો.

અત્તનો પન ગુણેહિ વિસિટ્ઠતરસ્સ કસ્સચિ અભાવા અનુત્તરો. વિચિત્તેહિ વિનયનૂપાયેહિ પુરિસદમ્મે સારેતીતિ પુરિસદમ્મસારથિ. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ ¶ ¶ યથારહં અનુસાસતિ નિત્થારેતિ ચાતિ સત્થા. દેવમનુસ્સગ્ગહણં ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદવસેન ભબ્બપુગ્ગલપરિગ્ગહવસેન ચ કતં, નાગાદિકેપિ પન એસ લોકિયત્થેન અનુસાસતિ. યદત્થિ નેય્યં નામ, સબ્બસ્સ બુદ્ધત્તા વિમોક્ખન્તિકઞાણવસેન બુદ્ધો. યતો પન સો –

‘‘ભગ્યવા ભગ્ગવા યુત્તો, ભગેહિ ચ વિભત્તવા;

ભત્તવા વન્તગમનો, ભવેસુ ભગવા તતો’’તિ.

અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પનેતાનિ પદાનિ વિસુદ્ધિમગ્ગે (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૪-૧૨૫) વુત્તાનિ.

સો ઇમં લોકન્તિ સો ભગવા ઇમં લોકં. ઇદાનિ વત્તબ્બં નિદસ્સેતિ. સદેવકન્તિઆદીનિ કસિભારદ્વાજઆળવકસુત્તેસુ વુત્તનયાનેવ. સયન્તિ સામં અપરનેય્યો હુત્વા. અભિઞ્ઞાતિ અભિઞ્ઞાય. સચ્છિકત્વાતિ પચ્ચક્ખં કત્વા. પવેદેતીતિ બોધેતિ ઞાપેતિ પકાસેતિ. સો ધમ્મં દેસેતિ…પે… પરિયોસાનકલ્યાણન્તિ સો ભગવા સત્તેસુ કારુઞ્ઞતં પટિચ્ચ ¶ અનુત્તરં વિવેકસુખં હિત્વાપિ ધમ્મં દેસેતિ. તઞ્ચ ખો અપ્પં વા બહું વા દેસેન્તો આદિકલ્યાણાદિપ્પકારમેવ દેસેતિ. કથં? એકગાથાપિ હિ સમન્તભદ્દકત્તા ધમ્મસ્સ પઠમપાદેન આદિકલ્યાણા, દુતિયતતિયપાદેહિ મજ્ઝેકલ્યાણા, પચ્છિમપાદેન પરિયોસાનકલ્યાણા. એકાનુસન્ધિકં સુત્તં નિદાનેન આદિકલ્યાણં, નિગમનેન પરિયોસાનકલ્યાણં, સેસેન મજ્ઝેકલ્યાણં. નાનાનુસન્ધિકં પઠમાનુસન્ધિના આદિકલ્યાણં, પચ્છિમેન પરિયોસાનકલ્યાણં, સેસેહિ મજ્ઝેકલ્યાણં. સકલોપિ સાસનધમ્મો અત્તનો અત્થભૂતેન સીલેન આદિકલ્યાણો, સમથવિપસ્સનામગ્ગફલેહિ મજ્ઝેકલ્યાણો, નિબ્બાનેન પરિયોસાનકલ્યાણો. સીલસમાધીહિ વા આદિકલ્યાણો, વિપસ્સનામગ્ગેહિ મજ્ઝેકલ્યાણો, ફલનિબ્બાનેહિ પરિયોસાનકલ્યાણો. બુદ્ધસુબોધિતાય વા આદિકલ્યાણો, ધમ્મસુધમ્મતાય મજ્ઝેકલ્યાણો, સઙ્ઘસુપ્પટિપત્તિયા પરિયોસાનકલ્યાણો ¶ . તં સુત્વા તથત્તાય પટિપન્નેન અધિગન્તબ્બાય અભિસમ્બોધિયા વા આદિકલ્યાણો, પચ્ચેકબોધિયા મજ્ઝેકલ્યાણો, સાવકબોધિયા પરિયોસાનકલ્યાણો ¶ . સુય્યમાનો ચેસ નીવરણાદિવિક્ખમ્ભનતો સવનેનપિ કલ્યાણમેવ આવહતીતિ આદિકલ્યાણો, પટિપજ્જમાનો સમથવિપસ્સનાસુખાવહનતો પટિપત્તિયાપિ કલ્યાણમેવ આવહતીતિ મજ્ઝેકલ્યાણો, તથા પટિપન્નો ચ પટિપત્તિફલે નિટ્ઠિતે તાદિભાવાવહનતો પટિપત્તિફલેનપિ કલ્યાણમેવ આવહતીતિ પરિયોસાનકલ્યાણો. નાથપ્પભવત્તા ચ પભવસુદ્ધિયા આદિકલ્યાણો, અત્થસુદ્ધિયા મજ્ઝેકલ્યાણો, કિચ્ચસુદ્ધિયા પરિયોસાનકલ્યાણો. યતો અપ્પં વા બહું વા દેસેન્તો આદિકલ્યાણાદિપ્પકારમેવ દેસેતીતિ વેદિતબ્બો.

સાત્થં સબ્યઞ્જનન્તિ એવમાદીસુ પન યસ્મા ઇમં ધમ્મં દેસેન્તો સાસનબ્રહ્મચરિયં મગ્ગબ્રહ્મચરિયઞ્ચ પકાસેતિ, નાનાનયેહિ દીપેતિ, તઞ્ચ યથાસમ્ભવં અત્થસમ્પત્તિયા સાત્થં, બ્યઞ્જનસમ્પત્તિયા સબ્યઞ્જનં. સઙ્કાસનપકાસનવિવરણવિભજનઉત્તાનીકરણપઞ્ઞત્તિઅત્થપદસમાયોગતો સાત્થં, અક્ખરપદબ્યઞ્જનાકારનિરુત્તિનિદ્દેસસમ્પત્તિયા સબ્યઞ્જનં. અત્થગમ્ભીરતાપટિવેધગમ્ભીરતાહિ સાત્થં, ધમ્મગમ્ભીરતાદેસનાગમ્ભીરતાહિ સબ્યઞ્જનં. અત્થપટિભાનપટિસમ્ભિદાવિસયતો સાત્થં, ધમ્મનિરુત્તિપટિસમ્ભિદાવિસયતો સબ્યઞ્જનં. પણ્ડિતવેદનીયતો સરિક્ખકજનપ્પસાદકન્તિ સાત્થં, સદ્ધેય્યતો લોકિયજનપ્પસાદકન્તિ સબ્યઞ્જનં. ગમ્ભીરાધિપ્પાયતો સાત્થં, ઉત્તાનપદતો સબ્યઞ્જનં. ઉપનેતબ્બસ્સાભાવતો સકલપરિપુણ્ણભાવેન કેવલપરિપુણ્ણં, અપનેતબ્બસ્સ અભાવતો નિદ્દોસભાવેન પરિસુદ્ધં. સિક્ખત્તયપરિગ્ગહિતત્તા બ્રહ્મભૂતેહિ સેટ્ઠેહિ ચરિતબ્બતો તેસઞ્ચ ચરિયભાવતો બ્રહ્મચરિયં. તસ્મા ‘‘સાત્થં સબ્યઞ્જનં…પે… બ્રહ્મચરિયં પકાસેતી’’તિ વુચ્ચતિ.

અપિચ ¶ યસ્મા સનિદાનં સઉપ્પત્તિકઞ્ચ દેસેન્તો આદિકલ્યાણં દેસેતિ, વિનેય્યાનં અનુરૂપતો અત્થસ્સ અવિપરીતતાય હેતુદાહરણયોગતો ચ મજ્ઝેકલ્યાણં ¶ , સોતૂનં સદ્ધાપટિલાભેન નિગમનેન ચ પરિયોસાનકલ્યાણં. એવં દેસેન્તો ચ બ્રહ્મચરિયં પકાસેતિ. તઞ્ચ પટિપત્તિયા અધિગમબ્યત્તિતો સાત્થં, પરિયત્તિયા આગમબ્યત્તિતો સબ્યઞ્જનં, સીલાદિપઞ્ચધમ્મક્ખન્ધયુત્તતો કેવલપરિપુણ્ણં, નિરુપક્કિલેસતો નિત્થરણત્થાય પવત્તિતો લોકામિસનિરપેક્ખતો ચ ¶ પરિસુદ્ધં, સેટ્ઠટ્ઠેન બ્રહ્મભૂતાનં બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનં ચરિયતો બ્રહ્મચરિયન્તિ વુચ્ચતિ, તસ્માપિ ‘‘સો ધમ્મં દેસેતિ…પે… બ્રહ્મચરિયં પકાસેતી’’તિ વુચ્ચતિ.

સાધુ ખો પનાતિ સુન્દરં ખો પન, અત્થાવહં સુખાવહન્તિ વુત્તં હોતિ. ધમ્મિયા કથાયાતિ પાનકાનિસંસપટિસંયુત્તાય. અયઞ્હિ કેણિયો સાયન્હસમયે ભગવતો આગમનં અસ્સોસિ. ‘‘તુચ્છહત્થો ભગવન્તં દસ્સનાય ગન્તું લજ્જમાનો વિકાલભોજના વિરતાનમ્પિ પાનકં કપ્પતી’’તિ ચિન્તેત્વા પઞ્ચહિ કાજસતેહિ સુસઙ્ખતં બદરપાનં ગાહાપેત્વા અગમાસિ. યથાહ ભેસજ્જક્ખન્ધકે ‘‘અથ ખો કેણિયસ્સ જટિલસ્સ એતદહોસિ, કિં નુ ખો અહં સમણસ્સ ગોતમસ્સ હરાપેય્ય’’ન્તિ (મહાવ. ૩૦૦) સબ્બં વેદિતબ્બં. તતો નં ભગવા યથા સેક્ખસુત્તે (મ. નિ. ૨.૨૨ આદયો) સાકિયે આવસથાનિસંસપટિસંયુત્તાય કથાય, ગોસિઙ્ગસાલવને (મ. નિ. ૧.૩૨૫ આદયો) તયો કુલપુત્તે સામગ્ગિરસાનિસંસપટિસંયુત્તાય, રથવિનીતે (મ. નિ. ૧.૨૫૨ આદયો) જાતિભૂમકે ભિક્ખૂ દસકથાવત્થુપટિસંયુત્તાય, એવં તઙ્ખણાનુરૂપાય પાનકાનિસંસપટિસંયુત્તાય કથાય પાનકદાનાનિસંસં સન્દસ્સેસિ, તથારૂપાનં પુઞ્ઞાનં પુનપિ કત્તબ્બતાય નિયોજેન્તો સમાદપેસિ, અબ્ભુસ્સાહં જનેન્તો સમુત્તેજેસિ, સન્દિટ્ઠિકસમ્પરાયિકેન ફલવિસેસેન પહંસેન્તો સમ્પહંસેસિ. તેનાહ ‘‘ધમ્મિયા કથાય…પે… સમ્પહંસેસી’’તિ. સો ભિય્યોસોમત્તાય ભગવતિ પસન્નો ભગવન્તં નિમન્તેસિ, ભગવા ચસ્સ તિક્ખત્તું પટિક્ખિપિત્વા અધિવાસેસિ. તેનાહ ‘‘અથ ખો કેણિયો જટિલો…પે… અધિવાસેસિ ¶ ભગવા તુણ્હીભાવેના’’તિ.

કિમત્થં પન પટિક્ખિપિ ભગવાતિ? પુનપ્પુનં યાચનાય ચસ્સ પુઞ્ઞવુડ્ઢિ ભવિસ્સતિ, બહુતરઞ્ચ પટિયાદેસ્સતિ, તતો અડ્ઢતેલસાનં ભિક્ખુસતાનં પટિયત્તં અડ્ઢસોળસન્નં પાપુણિસ્સતીતિ. કુતો અપરાનિ તીણિ સતાનીતિ ચે? અપ્પટિયત્તેયેવ હિ ભત્તે સેલો બ્રાહ્મણો તીહિ માણવકસતેહિ સદ્ધિં પબ્બજિસ્સતિ, તં દિસ્વા ભગવા એવમાહાતિ. મિત્તામચ્ચેતિ મિત્તે ચ કમ્મકરે ચ. ઞાતિસાલોહિતેતિ સમાનલોહિતે એકયોનિસમ્બન્ધે પુત્તધીતાદયો ¶ અવસેસબન્ધવે ચ. યેનાતિ ¶ યસ્મા. મેતિ મય્હં. કાયવેય્યાવટિકન્તિ કાયેન વેય્યાવચ્ચં. મણ્ડલમાળં પટિયાદેતીતિ સેતવિતાનમણ્ડપં કરોતિ.

તિણ્ણં વેદાનન્તિ ઇરુબ્બેદયજુબ્બેદસામવેદાનં. સહ નિઘણ્ડુના ચ કેટુભેન ચ સનિઘણ્ડુકેટુભાનં. નિઘણ્ડૂતિ નામનિઘણ્ડુરુક્ખાદીનં વેવચનપ્પકાસકં સત્થં. કેટુભન્તિ કિરિયાકપ્પવિકપ્પો કવીનં ઉપકારાય સત્થં. સહ અક્ખરપ્પભેદેન સાક્ખરપ્પભેદાનં. અક્ખરપ્પભેદોતિ સિક્ખા ચ નિરુત્તિ ચ. ઇતિહાસપઞ્ચમાનન્તિ અથબ્બનવેદં ચતુત્થં કત્વા ‘‘ઇતિહ આસ ઇતિહ આસા’’તિ ઈદિસવચનપટિસંયુત્તો પુરાણકથાસઙ્ખાતો ઇતિહાસો પઞ્ચમો એતેસન્તિ ઇતિહાસપઞ્ચમા. તેસં ઇતિહાસપઞ્ચમાનં. પદં તદવસેસઞ્ચ બ્યાકરણં અજ્ઝેતિ વેદેતિ ચાતિ પદકો વેય્યાકરણો. લોકાયતે વિતણ્ડવાદસત્થે મહાપુરિસલક્ખણાધિકારે ચ દ્વાદસસહસ્સે મહાપુરિસલક્ખણસત્થે અનૂનો પરિપૂરકારીતિ લોકાયતમહાપુરિસલક્ખણેસુ અનવયો, અવયો ન હોતીતિ વુત્તં હોતિ. અવયો નામ યો તાનિ અત્થતો ચ ગન્થતો ચ સન્ધારેતું ન સક્કોતિ.

જઙ્ઘાય હિતં વિહારં ¶ જઙ્ઘાવિહારં, ચિરાસનાદિજનિતં પરિસ્સમં વિનોદેતું જઙ્ઘાપસારણત્થં અદીઘચારિકન્તિ વુત્તં હોતિ. અનુચઙ્કમમાનોતિ ચઙ્કમમાનો એવ. અનુવિચરમાનોતિ ઇતો ચિતો ચ ચરમાનો. કેણિયસ્સ જટિલસ્સ અસ્સમોતિ કેણિયસ્સ અસ્સમં નિવેસનં. આવાહોતિ કઞ્ઞાગહણં. વિવાહોતિ કઞ્ઞાદાનં. મહાયઞ્ઞોતિ મહાયજનં. માગધોતિ મગધાનં ઇસ્સરો. મહતિયા સેનાય સમન્નાગતત્તા સેનિયો. બિમ્બીતિ સુવણ્ણં, તસ્મા સારસુવણ્ણસદિસવણ્ણતાય બિમ્બિસારો. સો મે નિમન્તિતોતિ સો મયા નિમન્તિતો.

અથ બ્રાહ્મણો પુબ્બે કતાધિકારત્તા બુદ્ધસદ્દં સુત્વાવ અમતેનેવાભિસિત્તો વિમ્હયરૂપત્તા આહ – ‘‘બુદ્ધોતિ, ભો કેણિય, વદેસી’’તિ. ઇતરો યથાભૂતં આચિક્ખન્તો આહ – ‘‘બુદ્ધોતિ, ભો સેલ, વદામી’’તિ. તતો નં પુનપિ દળ્હીકરણત્થં પુચ્છિ, ઇતરોપિ તથેવ આરોચેસિ. અથ કપ્પસતસહસ્સેહિપિ બુદ્ધસદ્દસ્સ દુલ્લભભાવં દસ્સેન્તો ¶ આહ – ‘‘ઘોસોપિ ખો એસો દુલ્લભો લોકસ્મિં યદિદં બુદ્ધો’’તિ. તત્થ યદિદન્તિ નિપાતો, યો એસોતિ વુત્તં હોતિ.

અથ બ્રાહ્મણો બુદ્ધસદ્દં સુત્વા ‘‘કિં નુ ખો સો સચ્ચમેવ બુદ્ધો, ઉદાહુ નામમત્તમેવસ્સ બુદ્ધો’’તિ વીમંસિતુકામો ચિન્તેસિ, અભાસિ એવ વા ‘‘આગતાનિ ખો પન…પે… વિવટ્ટચ્છદો’’તિ. તત્થ ‘‘મન્તેસૂ’’તિ વેદેસુ. ‘‘તથાગતો કિર ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ પટિકચ્ચેવ ¶ સુદ્ધાવાસદેવા બ્રાહ્મણવેસેન લક્ખણાનિ પક્ખિપિત્વા વેદે વાચેન્તિ ‘‘તદનુસારેન મહેસક્ખા સત્તા તથાગતં જાનિસ્સન્તી’’તિ. તેન પુબ્બે વેદેસુ મહાપુરિસલક્ખણાનિ આગચ્છન્તિ. પરિનિબ્બુતે પન તથાગતે કમેન અન્તરધાયન્તિ, તેન એતરહિ નત્થિ. મહાપુરિસસ્સાતિ પણિધિસમાદાનઞાણસમાદાનકરુણાદિગુણમહતો પુરિસસ્સ ¶ . દ્વેવ ગતિયોતિ દ્વે એવ નિટ્ઠા. કામઞ્ચાયં ગતિસદ્દો ‘‘પઞ્ચ ખો ઇમા, સારિપુત્ત, ગતિયો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૫૩) ભવભેદે, ‘‘ગતી મિગાનં પવન’’ન્તિઆદીસુ (પરિ. ૩૩૯) નિવાસટ્ઠાને, ‘‘એવં અધિમત્તગતિમન્તો’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૬૧) પઞ્ઞાયં, ‘‘ગતિગત’’ન્તિઆદીસુ (ચૂળવ. ૨૦૪) વિસટભાવે વત્તતિ, ઇધ પન નિટ્ઠાયં વેદિતબ્બો. તત્થ કિઞ્ચાપિ યેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતો રાજા હોતિ ચક્કવત્તિ, ન તેહિ એવ બુદ્ધો. જાતિસામઞ્ઞતો પન તાનિયેવ તાનીતિ વુચ્ચન્તિ. તસ્મા વુત્તં ‘‘યેહિ સમન્નાગતસ્સા’’તિ.

સચે અગારં અજ્ઝાવસતીતિ યદિ અગારે વસતિ. રાજા હોતિ ચક્કવત્તીતિ ચતૂહિ અચ્છરિયધમ્મેહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ ચ લોકં રઞ્જનતો રાજા. ચક્કરતનં વત્તેતિ, ચતૂહિ સમ્પત્તિચક્કેહિ, વત્તતિ, તેહિ ચ પરં વત્તેતિ, પરહિતાય ચ ઇરિયાપથચક્કાનં વત્તો એતસ્મિં અત્થીતિ ચક્કવત્તિ. એત્થ ચ રાજાતિ સામઞ્ઞં, ચક્કવત્તીતિ વિસેસનં. ધમ્મેન ચરતીતિ ધમ્મિકો, ઞાયેન સમેન વત્તતીતિ અત્થો. ધમ્મેન રજ્જં લભિત્વા રાજા જાતોતિ ધમ્મરાજા. પરહિતધમ્મકરણેન વા ધમ્મિકો, અત્તહિતધમ્મકરણેન ધમ્મરાજા. ચતુરન્તાય ઇસ્સરોતિ ચાતુરન્તો, ચતુસમુદ્દન્તાય ચત્તુબ્બિધદીપવિભૂસિતાય ચ પથવિયા ઇસ્સરોતિ અત્થો. અજ્ઝત્તં કોધાદિપચ્ચત્થિકે બહિદ્ધા ચ સબ્બરાજાનો વિજેસીતિ વિજિતાવી. જનપદત્થાવરિયપ્પત્તોતિ જનપદે ધુવભાવં થાવરભાવં પત્તો, ન સક્કા કેનચિ ¶ ચાલેતું, જનપદો વા તમ્હિ થાવરિયપ્પત્તો અનુસ્સુક્કો સકમ્મનિરતો અચલો અસમ્પવેધીતિપિ જનપદત્થાવરિયપ્પત્તો.

સેય્યથિદન્તિ નિપાતો, તસ્સ ¶ એતાનિ કતમાનીતિ અત્થો. ચક્કરતનં…પે… પરિણાયકરતનમેવ સત્તમન્તિ તાનિ સબ્બપ્પકારતો રતનસુત્તવણ્ણનાયં વુત્તાનિ. તેસુ અયં ચક્કવત્તિરાજા ચક્કરતનેન અજિતં જિનાતિ, હત્થિઅસ્સરતનેહિ વિજિતે યથાસુખમનુવિચરતિ, પરિણાયકરતનેન વિજિતમનુરક્ખતિ, સેસેહિ ઉપભોગસુખમનુભવતિ. પઠમેન ચસ્સ ઉસ્સાહસત્તિયોગો, હત્થિઅસ્સગહપતિરતનેહિ પભુસત્તિયોગો, પરિણાયકરતનેન મન્તસત્તિયોગો સુપરિપુણ્ણો હોતિ, ઇત્થિમણિરતનેહિ ચ તિવિધસત્તિયોગફલં. સો ઇત્થિમણિરતનેહિ ભોગસુખમનુભોતિ, સેસેહિ ઇસ્સરિયસુખં. વિસેસતો ચસ્સ પુરિમાનિ તીણિ અદોસકુસલમૂલજનિતકમ્માનુભાવેન ¶ સમ્પજ્જન્તિ, મજ્ઝિમાનિ અલોભકુસલમૂલજનિતકમ્માનુભાવેન, પચ્છિમમેકં અમોહકુસલમૂલજનિતકમ્માનુભાવેનાતિ વેદિતબ્બં.

પરોસહસ્સન્તિ અતિરેકસહસ્સં. સૂરાતિ અભીરુકજાતિકા. વીરઙ્ગરૂપાતિ દેવપુત્તસદિસકાયા, એવં તાવેકે. અયં પનેત્થ સભાવો વીરાતિ ઉત્તમસૂરા વુચ્ચન્તિ, વીરાનં અઙ્ગં વીરઙ્ગં, વીરકારણં વીરિયન્તિ વુત્તં હોતિ. વીરઙ્ગં રૂપં એતેસન્તિ વીરઙ્ગરૂપા, વીરિયમયસરીરા વિયાતિ વુત્તં હોતિ. પરસેનપ્પમદ્દનાતિ સચે પટિમુખં તિટ્ઠેય્ય પરસેના, તં પમદ્દિતું સમત્થાતિ અધિપ્પાયો. ધમ્મેનાતિ ‘‘પાણો ન હન્તબ્બો’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૨૪૪; મ. નિ. ૩.૨૫૭) પઞ્ચસીલધમ્મેન. અરહં હોતિ સમ્માસમ્બુદ્ધો લોકે વિવટ્ટચ્છદોતિ એત્થ રાગદોસમોહમાનદિટ્ઠિઅવિજ્જાદુચ્ચરિતછદનેહિ સત્તહિ પટિચ્છન્ને કિલેસન્ધકારે લોકે તં છદનં વિવટ્ટેત્વા સમન્તતો સઞ્જાતાલોકો હુત્વા ઠિતોતિ વિવટ્ટચ્છદો. તત્થ પઠમેન પદેન પૂજારહતા, દુતિયેન તસ્સા હેતુ યસ્મા સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ. તતિયેન બુદ્ધત્તહેતુ વિવટ્ટચ્છદતા વુત્તાતિ ¶ વેદિતબ્બા. અથ વા વિવટ્ટો ચ વિચ્છદો ચાતિ વિવટ્ટચ્છદો, વટ્ટરહિતો છદનરહિતો ચાતિ વુત્તં હોતિ. તેન અરહં વટ્ટાભાવેન સમ્માસમ્બુદ્ધો છદનાભાવેનાતિ એવં પુરિમપદદ્વયસ્સેવ હેતુદ્વયં વુત્તં હોતિ. દુતિયેન વેસારજ્જેન ચેત્થ પુરિમસિદ્ધિ, પઠમેન દુતિયસિદ્ધિ, તતિયચતુત્થેહિ ¶ તતિયસિદ્ધિ હોતિ. પુરિમઞ્ચ ધમ્મચક્ખું, દુતિયં બુદ્ધચક્ખું, તતિયં સમન્તચક્ખું સાધેતીતિ વેદિતબ્બં.

ઇદાનિ ભગવતો સન્તિકં ગન્તુકામો આહ – ‘‘કહં પન ભો…પે… સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ. એવં વુત્તેતિઆદીસુ યેનેસાતિ યેન દિસાભાગેન એસા. નીલવનરાજીતિ નીલવણ્ણરુક્ખપન્તિ. વનં કિર મેઘપન્તિસદિસં. યત્થ ભગવા તદા વિહાસિ, તં નિદ્દિસન્તો આહ – ‘‘યેનેસા ભો, સેલ, નીલવનરાજી’’તિ. તત્થ ‘‘સો વિહરતી’’તિ અયં પનેત્થ પાઠસેસો, ભુમ્મત્થે વા કરણવચનં. પદે પદન્તિ પદસમીપે પદં. તેન તુરિતગમનં પટિસેધેતિ. દુરાસદા હીતિ કારણં આહ, યસ્મા તે દુરાસદા, તસ્મા એવં ભોન્તો આગચ્છન્તૂતિ. કિં પન કારણા દુરાસદાતિ ચે? સીહાવ એકચરા. યથા હિ સીહા સહાયકિચ્ચાભાવતો એકચરા, એવં તેપિ વિવેકકામતાય. ‘‘યદા ચાહ’’ન્તિઆદિના પન તે માણવકે ઉપચારં સિક્ખાપેતિ. તત્થ મા ઓપાતેથાતિ મા પવેસેથ, મા કથેથાતિ વુત્તં હોતિ. આગમેન્તૂતિ પટિમાનેન્તુ, યાવ કથા પરિયોસાનં ગચ્છતિ, તાવ તુણ્હી ભવન્તૂતિ અત્થો.

સમન્નેસીતિ ગવેસિ. યેભુય્યેનાતિ બહુકાનિ અદ્દસ, અપ્પકાનિ નાદ્દસ. તતો યાનિ ન અદ્દસ ¶ , તાનિ દીપેન્તો આહ ‘‘ઠપેત્વા દ્વે’’તિ. કઙ્ખતીતિ કઙ્ખં ઉપ્પાદેતિ પત્થનં ‘‘અહો વત પસ્સેય્ય’’ન્તિ. વિચિકિચ્છતીતિ તતો તતો તાનિ વિચિનન્તો કિચ્છતિ ન સક્કોતિ દટ્ઠું. નાધિમુચ્ચતીતિ તાય વિચિકિચ્છાય સન્નિટ્ઠાનં ન ગચ્છતિ. ન સમ્પસીદતીતિ તતો ‘‘પરિપુણ્ણલક્ખણો અય’’ન્તિ ભગવતિ પસાદં ¶ નાપજ્જતિ. કઙ્ખાય વા સુદુબ્બલવિમતિ વુત્તા, વિચિકિચ્છાય મજ્ઝિમા, અનધિમુચ્ચનતાય બલવતી, અસમ્પસાદેન તેહિ તીહિ ધમ્મેહિ ચિત્તસ્સ કાલુસ્સિયભાવો.

કોસોહિતેતિ વત્થિકોસેન પટિચ્છન્ને. વત્થગુય્હેતિ અઙ્ગજાતે. ભગવતો હિ વરવારણસ્સેવ કોસોહિતં વત્થગુય્હં સુવણ્ણવણ્ણં પદુમગબ્ભસમાનં. તં સો વત્થપટિચ્છન્નત્તા અપસ્સન્તો અન્તોમુખગતાય ચ જિવ્હાય પહૂતભાવં અસલ્લક્ખેન્તો તેસુ દ્વીસુ લક્ખણેસુ કઙ્ખી અહોસિ ¶ વિચિકિચ્છી. તથારૂપન્તિ કથં રૂપં? કિમેત્થ અમ્હેહિ વત્તબ્બં, વુત્તમેતં નાગસેનત્થેરેનેવ મિલિન્દરઞ્ઞા પુટ્ઠેન (મિ. પ. ૪.૩.૩) –

‘‘દુક્કરં, ભન્તે નાગસેન, ભગવતા કતન્તિ. કિં, મહારાજાતિ? મહાજનેન હિરિકરણોકાસં બ્રહ્માયુબ્રાહ્મણસ્સ ચ અન્તેવાસિઉત્તરસ્સ ચ બાવરિસ્સ અન્તેવાસીનં સોળસન્નં બ્રાહ્મણાનઞ્ચ સેલસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ અન્તેવાસીનં તિસતમાણવાનઞ્ચ દસ્સેસિ, ભન્તેતિ. ન, મહારાજ, ભગવા ગુય્હં દસ્સેતિ, છાયં ભગવા દસ્સેતિ, ઇદ્ધિયા અભિસઙ્ખરિત્વા નિવાસનનિવત્થં કાયબન્ધનબદ્ધં ચીવરપારુતં છાયારૂપકમત્તં દસ્સેતિ, મહારાજાતિ. છાયારૂપે દિટ્ઠે સતિ દિટ્ઠો એવ નનુ, ભન્તેતિ. તિટ્ઠતેતં, મહારાજ, હદયરૂપં દિસ્વા બુજ્ઝનકસત્તો ભવેય્ય, હદયમંસં નીહરિત્વા દસ્સેય્ય સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ. કલ્લોસિ, ભન્તે, નાગસેના’’તિ (મિ. પ. ૪.૩.૩).

નિન્નામેત્વાતિ નીહરિત્વા. કણ્ણસોતાનુમસનેન ચેત્થ દીઘભાવો, નાસિકાસોતાનુમસનેન તનુભાવો, નલાટચ્છાદનેન પુથુલભાવો પકાસિતોતિ વેદિતબ્બો. આચરિયપાચરિયાનન્તિ આચરિયાનઞ્ચેવ આચરિયાચરિયાનઞ્ચ. સકે વણ્ણેતિ અત્તનો ગુણે.

૫૫૪. પરિપુણ્ણકાયોતિ લક્ખણેહિ પરિપુણ્ણતાય અહીનઙ્ગપચ્ચઙ્ગતાય ચ પરિપુણ્ણસરીરો ¶ . સુરુચીતિ સુન્દરસરીરપ્પભો. સુજાતોતિ આરોહપરિણાહસમ્પત્તિયા સણ્ઠાનસમ્પત્તિયા ચ સુનિબ્બત્તો. ચારુદસ્સનોતિ સુચિરમ્પિ પસ્સન્તાનં અતિત્તિજનકં અપ્પટિકૂલં રમણીયં ચારુ એવ દસ્સનં અસ્સાતિ ચારુદસ્સનો. કેચિ પન ભણન્તિ ‘‘ચારુદસ્સનોતિ ¶ સુન્દરનેત્તો’’તિ. સુવણ્ણવણ્ણોતિ સુવણ્ણસદિસવણ્ણો. અસીતિ ભવસિ. એતં સબ્બપદેહિ યોજેતબ્બં. સુસુક્કદાઠોતિ સુટ્ઠુ સુક્કદાઠો. ભગવતો હિ દાઠાહિ ચન્દકિરણા વિય અતિવિય પણ્ડરરંસિયો નિચ્છરન્તિ. તેનાહ – ‘‘સુસુક્કદાઠોસી’’તિ.

૫૫૫. મહાપુરિસલક્ખણાતિ પુબ્બે વુત્તબ્યઞ્જનાનેવ વચનન્તરેન નિગમેન્તો આહ.

૫૫૬. ઇદાનિ ¶ તેસુ લક્ખણેસુ અત્તનો અભિરુચિતેહિ લક્ખણેહિ ભગવન્તં થુનન્તો આહ – ‘‘પસન્નનેત્તો’’તિઆદિ. ભગવા હિ પઞ્ચવણ્ણપસાદસમ્પત્તિયા પસન્નનેત્તો, પરિપુણ્ણચન્દમણ્ડલસદિસમુખત્તા સુમુખો, આરોહપરિણાહસમ્પત્તિયા બ્રહા, બહ્મુજુગત્તતાય ઉજુ, જુતિમન્તતાય પતાપવા. યમ્પિ ચેત્થ પુબ્બે વુત્તં, તં ‘‘મજ્ઝે સમણસઙ્ઘસ્સા’’તિ ઇમિના પરિયાયેન થુનતા પુન વુત્તં. ઈદિસો હિ એવં વિરોચતિ. એસ નયો ઉત્તરગાથાયપિ.

૫૫૭-૮. ઉત્તમવણ્ણિનોતિ ઉત્તમવણ્ણસમ્પન્નસ્સ. જમ્બુસણ્ડસ્સાતિ જમ્બુદીપસ્સ. પાકટેન ઇસ્સરિયં વણ્ણયન્તો આહ, અપિચ ચક્કવત્તિ ચતુન્નમ્પિ દીપાનં ઇસ્સરો હોતિ.

૫૫૯. ખત્તિયાતિ જાતિખત્તિયા. ભોજાતિ ભોગિયા. રાજાનોતિ યે કેચિ રજ્જં કારેન્તા. અનુયન્તાતિ અનુગામિનો સેવકા. રાજાભિરાજાતિ રાજૂનં પૂજનિયો રાજા હુત્વા, ચક્કવત્તીતિ અધિપ્પાયો. મનુજિન્દોતિ મનુસ્સાધિપતિ પરમિસ્સરો હુત્વા.

૫૬૦. એવં વુત્તે ભગવા ‘‘યે તે ભવન્તિ અરહન્તો સમ્માસમ્બુદ્ધા, તે સકે વણ્ણે ભઞ્ઞમાને અત્તાનં પાતુકરોન્તી’’તિ ઇમં સેલસ્સ મનોરથં પૂરેન્તો આહ ‘‘રાજાહમસ્મી’’તિ. તત્રાયમધિપ્પાયો – યં ખો મં ત્વં સેલ યાચસિ ‘‘રાજા અરહસિ ભવિતું ચક્કવત્તી’’તિ, એત્થ અપ્પોસ્સુક્કો હોતિ, રાજાહમસ્મિ, સતિ ચ રાજત્તે યથા અઞ્ઞો રાજા સમાનોપિ યોજનસતં વા અનુસાસતિ, દ્વે તીણિ વા ચત્તારિ વા પઞ્ચ વા યોજનસતાનિ યોજનસહસ્સં વા ચક્કવત્તિ હુત્વાપિ ¶ ચતુદીપપરિયન્તમત્તં વા, નાહમેવં પરિચ્છિન્નવિસયો. અહઞ્હિ ધમ્મરાજા અનુત્તરો ભવગ્ગતો અવીચિપરિયન્તં કત્વા તિરિયં અપ્પમેય્યા લોકધાતુયો અનુસાસામિ. યાવતા હિ અપદદ્વિપદાદિભેદા સત્તા, અહં તેસં અગ્ગો. ન હિ મે કોચિ સીલેન વા…પે… વિમુત્તિઞાણદસ્સનેન વા પટિભાગો અત્થિ. સ્વાહં એવં ધમ્મરાજા અનુત્તરો અનુત્તરેનેવ ચતુસતિપટ્ઠાનાદિભેદબોધિપક્ખિયસઙ્ખાતેન ધમ્મેન ચક્કં વત્તેમિ ‘‘ઇદં પજહથ, ઇદં ઉપસમ્પજ્જ વિહરથા’’તિઆદિના આણાચક્કં, ‘‘ઇદં ખો પન, ભિક્ખવે, દુક્ખં અરિયસચ્ચ’’ન્તિઆદિના ¶ (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૪) પરિયત્તિધમ્મેન ધમ્મચક્કમેવ વા. ચક્કં અપ્પટિવત્તિયન્તિ ¶ યં ચક્કં અપ્પટિવત્તિયં હોતિ સમણેન વા…પે… કેનચિ લોકસ્મિન્તિ.

૫૬૧-૨. એવં અત્તાનં આવિકરોન્તં ભગવન્તં દિસ્વા પીતિસોમનસ્સજાતો સેલો દળ્હિકરણત્થં ‘‘સમ્બુદ્ધો પટિજાનાસી’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ કો નુ સેનાપતીતિ ધમ્મરઞ્ઞો ભોતો, ધમ્મેન પવત્તિતસ્સ ધમ્મચક્કસ્સ અનુપ્પવત્તકો સેનાપતિ કોતિ પુચ્છિ.

૫૬૩. તેન ચ સમયેન ભગવતો દક્ખિણપસ્સે આયસ્મા સારિપુત્તો નિસિન્નો હોતિ સુવણ્ણપુઞ્જો વિય સિરિયા સોભમાનો, તં દસ્સેન્તો ભગવા ‘‘મયા પવત્તિત’’ન્તિ ગાથમાહ. તત્થ અનુજાતો તથાગતન્તિ તથાગતહેતુ અનુજાતો, તથાગતેન હેતુના જાતોતિ અત્થો.

૫૬૪. એવં ‘‘કો નુ સેનાપતી’’તિ પઞ્હં બ્યાકરિત્વા યં સેલો આહ – ‘‘સમ્બુદ્ધો પટિજાનાસી’’તિ, તત્ર નં નિક્કઙ્ખં કાતુકામો ‘‘નાહં પટિઞ્ઞામત્તેનેવ પટિજાનામિ, અપિચાહં ઇમિના કારણેન બુદ્ધો’’તિ ઞાપેતું ‘‘અભિઞ્ઞેય્ય’’ન્તિ ગાથમાહ. તત્થ અભિઞ્ઞેય્યન્તિ વિજ્જા ચ વિમુત્તિ ચ. મગ્ગસચ્ચસમુદયસચ્ચાનિ પન ભાવેતબ્બપહાતબ્બાનિ, હેતુવચનેન પન ફલસિદ્ધિતો તેસં ફલાનિ નિરોધસચ્ચદુક્ખસચ્ચાનિપિ વુત્તાનેવ ભવન્તિ. યતો સચ્છિકાતબ્બં સચ્છિકતં, પરિઞ્ઞેય્યં પરિઞ્ઞાતન્તિ એવમ્પેત્થ વુત્તમેવ હોતિ. એવં ¶ ચતુસચ્ચભાવનાફલઞ્ચ વિજ્જાવિમુત્તિં દસ્સેન્તો ‘‘બુજ્ઝિતબ્બં બુજ્ઝિત્વા બુદ્ધો જાતોસ્મી’’તિ યુત્તેન હેતુના બુદ્ધત્તં સાધેતિ.

૫૬૫-૭. એવં નિપ્પરિયાયેન અત્તાનં પાતુકત્વા અત્તનિ કઙ્ખાવિતરણત્થં બ્રાહ્મણં અભિત્થરયમાનો ‘‘વિનયસ્સૂ’’તિ ગાથાત્તયમાહ. તત્થ સલ્લકત્તોતિ રાગસલ્લાદિસત્તસલ્લકત્તનો. બ્રહ્મભૂતોતિ સેટ્ઠભૂતો. અતિતુલોતિ તુલં અતીતો ઉપમં અતીતો, નિરૂપમોતિ અત્થો. મારસેનપ્પમદ્દનોતિ ‘‘કામા તે પઠમા સેના’’તિઆદિકાય ‘‘પરે ચ અવજાનાતી’’તિ (સુ. નિ. ૪૪૦; મહાનિ. ૨૮; ચૂળનિ. નન્દમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૪૭) એવં વુત્તાય મારપરિસસઙ્ખાતાય મારસેનાય ¶ પમદ્દનો. સબ્બામિત્તેતિ ખન્ધકિલેસાભિસઙ્ખારમચ્ચુદેવપુત્તમારાદિકે સબ્બપચ્ચત્થિકે. વસીકત્વાતિ અત્તનો વસે વત્તેત્વા. અકુતોભયોતિ કુતોચિ અભયો.

૫૬૮-૭૦. એવં વુત્તે સેલો બ્રાહ્મણો તાવદેવ ભગવતિ સઞ્જાતપ્પસાદો પબ્બજ્જાપેક્ખો ¶ હુત્વા ‘‘ઇમં ભવન્તો’’તિ ગાથાત્તયમાહ યથા તં પરિપાકગતાય ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિયા સમ્મા ચોદિયમાનો. તત્થ કણ્હાભિજાતિકોતિ ચણ્ડાલાદિનીચકુલે જાતો.

૫૭૧. તતો તેપિ માણવકા તથેવ પબ્બજ્જાપેક્ખા હુત્વા ‘‘એતઞ્ચે રુચ્ચતિ ભોતો’’તિ ગાથમાહંસુ યથા તં તેન સદ્ધિં કતાધિકારા કુલપુત્તા.

૫૭૨. અથ સેલો તેસુ માણવકેસુ તુટ્ઠચિત્તો તે દસ્સેન્તો પબ્બજ્જં યાચમાનો ‘‘બ્રાહ્મણા’’તિ ગાથમાહ.

૫૭૩. તતો ભગવા યસ્મા સેલો અતીતે પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો સાસને તેસંયેવ તિણ્ણં પુરિસસતાનં ગણસેટ્ઠો હુત્વા તેહિ સદ્ધિં પરિવેણં કારાપેત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ ચ કત્વા કમેન દેવમનુસ્સસમ્પત્તિં અનુભવમાનો પચ્છિમે ભવે તેસંયેવ આચરિયો હુત્વા નિબ્બત્તો, તઞ્ચ નેસં કમ્મં વિમુત્તિપરિપાકાય પરિપક્કં એહિભિક્ખુભાવસ્સ ¶ ચ ઉપનિસ્સયભૂતં, તસ્મા તે સબ્બેવ એહિભિક્ખુપબ્બજ્જાય પબ્બાજેન્તો ‘‘સ્વાક્ખાત’’ન્તિ ગાથમાહ. તત્થ સન્દિટ્ઠિકન્તિ પચ્ચક્ખં. અકાલિકન્તિ મગ્ગાનન્તરફલુપ્પત્તિતો ન કાલન્તરે પત્તબ્બફલં. યત્થાતિ યન્નિમિત્તા. મગ્ગબ્રહ્મચરિયનિમિત્તા હિ પબ્બજ્જા અપ્પમત્તસ્સ સતિવિપ્પવાસવિરહિતસ્સ તીસુ સિક્ખાસુ સિક્ખતો અમોઘા હોતિ. તેનાહ – ‘‘સ્વાક્ખાતં…પે… સિક્ખતો’’તિ.

એવઞ્ચ વત્વા ‘‘એથ ભિક્ખવો’’તિ ભગવા અવોચ. તે સબ્બે પત્તચીવરધરા હુત્વા આકાસેનાગમ્મ ભગવન્તં અભિવાદેસું. એવમિમં તેસં એહિભિક્ખુભાવં સન્ધાય સઙ્ગીતિકારા ‘‘અલત્થ ખો સેલો…પે… ઉપસમ્પદ’’ન્તિ આહંસુ.

ભુત્તાવિન્તિ ¶ ભુત્તવન્તં. ઓનીતપત્તપાણિન્તિ પત્તતો ઓનીતપાણિં, અપનીતહત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. તત્થ ‘‘ઉપગન્ત્વા’’તિ પાઠસેસો દટ્ઠબ્બો. ઇતરથા હિ ભગવન્તં એકમન્તં નિસીદીતિ ન યુજ્જતિ.

૫૭૪. અગ્ગિહુત્તમુખાતિ ભગવા કેણિયસ્સ ચિત્તાનુકૂલવસેન અનુમોદન્તો એવમાહ. તત્થ અગ્ગિપરિચરિયં વિના બ્રાહ્મણાનં યઞ્ઞાભાવતો ‘‘અગ્ગિહુત્તમુખા યઞ્ઞા’’તિ વુત્તં. અગ્ગિહુત્તસેટ્ઠા ¶ અગ્ગિહુત્તપધાનાતિ અત્થો. વેદે સજ્ઝાયન્તેહિ પઠમં સજ્ઝાયિતબ્બતો સાવિત્તી ‘‘છન્દસો મુખ’’ન્તિ વુત્તા. મનુસ્સાનં સેટ્ઠતો રાજા ‘‘મુખ’’ન્તિ વુત્તો. નદીનં આધારતો પટિસરણતો ચ સાગરો ‘‘મુખ’’ન્તિ વુત્તો. ચન્દયોગવસેન ‘‘અજ્જ કત્તિકા અજ્જ રોહિની’’તિ સઞ્જાનનતો આલોકકરણતો સોમ્મભાવતો ચ ‘‘નક્ખત્તાનં મુખં ચન્દો’’તિ વુત્તો. તપન્તાનં અગ્ગત્તા આદિચ્ચો ‘‘તપતં મુખ’’ન્તિ વુત્તો. દક્ખિણેય્યાનં પન અગ્ગત્તા વિસેસેન તસ્મિં સમયે બુદ્ધપ્પમુખં સઙ્ઘં સન્ધાય ‘‘પુઞ્ઞં આકઙ્ખમાનાનં, સઙ્ઘો વે યજતં મુખ’’ન્તિ વુત્તો. તેન સઙ્ઘો પુઞ્ઞસ્સ આયમુખન્તિ દસ્સેતિ.

૫૭૬. યં તં સરણન્તિ અઞ્ઞબ્યાકરણગાથમાહ. તસ્સત્થો ¶ – પઞ્ચહિ ચક્ખૂહિ ચક્ખુમા ભગવા, યસ્મા મયં ઇતો અટ્ઠમે દિવસે તં સરણં અગમમ્હ, તસ્મા સત્તરત્તેન તવ સાસને અનુત્તરેન દમથેન દન્તમ્હ. અહો તે સરણસ્સ આનુભાવોતિ.

૫૭૭-૮. તતો પરં ભગવન્તં દ્વીહિ ગાથાહિ થુનિત્વા તતિયાય વન્દનં યાચતિ –

૫૭૯.

‘‘ભિક્ખવો તિસતા ઇમે, તિટ્ઠન્તિ પઞ્જલીકતા;

પાદે વીર પસારેહિ, નાગા વન્દન્તુ સત્થુનો’’તિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય સેલસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. સલ્લસુત્તવણ્ણના

૫૮૦. અનિમિત્તન્તિ ¶ ¶ સલ્લસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ભગવતો કિર ઉપટ્ઠાકો એકો ઉપાસકો, તસ્સ પુત્તો કાલમકાસિ. સો પુત્તસોકાભિભૂતો સત્તાહં નિરાહારો અહોસિ. તં અનુકમ્પન્તો ભગવા તસ્સ ઘરં ગન્ત્વા સોકવિનોદનત્થં ઇમં સુત્તમભાસિ.

તત્થ અનિમત્તન્તિ કિરિયાકારનિમિત્તવિરહિતં. યથા હિ ‘‘યદાહં અક્ખિં વા નિખણિસ્સામિ, ભમુકં વા ઉક્ખિપિસ્સામિ, તેન નિમિત્તેન તં ભણ્ડં અવહરા’’તિઆદીસુ કિરિયાકારનિમિત્તમત્થિ, ન એવં જીવિતે. ન હિ સક્કા લદ્ધું ‘‘યાવાહં ઇદં વા ઇદં વા કરોમિ, તાવ ત્વં જીવ, મા મીયા’’તિ. અનઞ્ઞાતન્તિ અતો એવ ન સક્કા એકંસેન અઞ્ઞાતું ‘‘એત્તકં વા એત્તકં વા કાલં ઇમિના જીવિતબ્બ’’ન્તિ ગતિયા આયુપરિયન્તવસેન વા. યથા હિ ચાતુમહારાજિકાદીનં પરિમિતં આયુ, ન તથા મચ્ચાનં, એવમ્પિ એકંસેન અનઞ્ઞાતં.

કસિરન્તિ અનેકપચ્ચયપટિબદ્ધવુત્તિભાવતો કિચ્છં ન સુખયાપનીયં. તથા હિ તં અસ્સાસપટિબદ્ધઞ્ચ, પસ્સાસપટિબદ્ધઞ્ચ, મહાભૂતપટિબદ્ધઞ્ચ, કબળીકારાહારપટિબદ્ધઞ્ચ, ઉસ્માપટિબદ્ધઞ્ચ, વિઞ્ઞાણપટિબદ્ધઞ્ચ. અનસ્સસન્તોપિ હિ ન જીવતિ અપસ્સસન્તોપિ. ચતૂસુ ચ ધાતૂસુ કટ્ઠમુખાદિઆસીવિસદટ્ઠો ¶ વિય કાયો પથવીધાતુપ્પકોપેન તાવ થદ્ધો હોતિ કલિઙ્ગરસદિસો. યથાહ –

‘‘પત્થદ્ધો ભવતી કાયો, દટ્ઠો કટ્ઠમુખેન વા;

પથવીધાતુપ્પકોપેન, હોતિ કટ્ઠમુખેવ સો’’તિ. (ધ. સ. અટ્ઠ. ૫૮૪);

આપોધાતુપ્પકોપેન પૂતિભાવં આપજ્જિત્વા પગ્ઘરિતપુબ્બમંસલોહિતો અટ્ઠિચમ્માવસેસો હોતિ. યથાહ –

‘‘પૂતિકો ¶ ભવતી કાયો, દટ્ઠો પૂતિમુખેન વા;

આપોધાતુપ્પકોપેન, હોતિ પૂતિમુખેવ સો’’તિ. (ધ. સ. અટ્ઠ. ૫૮૪);

તેજોધાતુપ્પકોપેન અઙ્ગારકાસુયં પક્ખિત્તો વિય સમન્તા પરિડય્હતિ. યથાહ –

‘‘સન્તત્તો ¶ ભવતી કાયો, દટ્ઠો અગ્ગિમુખેન વા;

તેજોધાતુપ્પકોપેન, હોતિ અગ્ગિમુખેવ સો’’તિ. (ધ. સ. અટ્ઠ. ૫૮૪);

વાયોધાતુપ્પકોપેન સઞ્છિજ્જમાનસન્ધિબન્ધનો પાસાણેહિ કોટ્ટેત્વા સઞ્ચુણ્ણિયમાનટ્ઠિકો વિય ચ હોતિ. યથાહ –

‘‘સઞ્છિન્નો ભવતી કાયો, દટ્ઠો સત્થમુખેન વા;

વાયોધાતુપ્પકોપેન, હોતિ સત્થમુખેવ સો’’તિ. (ધ. સ. અટ્ઠ. ૫૮૪);

ધાતુપ્પકોપબ્યાપન્નકાયોપિ ચ ન જીવતિ. યદા પન તા ધાતુયો અઞ્ઞમઞ્ઞં પતિટ્ઠાનાદિકિચ્ચં સાધેન્તાપિ સમં વહન્તિ, તદા જીવિતં પવત્તતિ. એવં મહાભૂતપટિબદ્ધઞ્ચ જીવિતં. દુબ્ભિક્ખાદીસુ પન આહારુપચ્છેદેન સત્તાનં જીવિતક્ખયો પાકટો એવ. એવં કબળીકારાહારપટિબદ્ધઞ્ચ જીવિતં. તથા અસિતપીતાદિપરિપાકે કમ્મજતેજે ખીણે સત્તા જીવિતક્ખયં પાપુણન્તાપિ પાકટા એવ. એવં ઉસ્માપટિબદ્ધઞ્ચ જીવિતં. વિઞ્ઞાણે પન નિરુદ્ધે નિરુદ્ધતો પભુતિ સત્તાનં ન હોતિ જીવિતન્તિ એવમ્પિ લોકે પાકટમેવ. એવં વિઞ્ઞાણપટિબદ્ધઞ્ચ જીવિતં. એવં અનેકપચ્ચયપટિબદ્ધવુત્તિભાવતો કસિરં વેદિતબ્બં.

પરિત્તઞ્ચાતિ અપ્પકં, દેવાનં જીવિતં ઉપનિધાય તિણગ્ગે ઉસ્સાવબિન્દુસદિસં, ચિત્તક્ખણતો ઉદ્ધં અભાવેન વા પરિત્તં. અતિદીઘાયુકોપિ હિ સત્તો અતીતેન ચિત્તેન જીવિત્થ ન જીવતિ ન જીવિસ્સતિ, અનાગતેન ¶ જીવિસ્સતિ ન જીવતિ ન જીવિત્થ, પચ્ચુપ્પન્નેન જીવતિ ન જીવિત્થ ન જીવિસ્સતિ. વુત્તઞ્ચેતં –

‘‘જીવિતં અત્તભાવો ચ, સુખદુક્ખા ચ કેવલા;

એકચિત્તસમાયુત્તા, લહુસો વત્તતે ખણો.

‘‘ચુલ્લાસીતિસહસ્સાનિ ¶ , કપ્પા તિટ્ઠન્તિ યે મરૂ;

નત્વેવ તેપિ જીવન્તિ, દ્વીહિ ચિત્તેહિ સંયુતા’’તિ. (મહાનિ. ૧૦);

તઞ્ચ દુક્ખેન સંયુતન્તિ તઞ્ચ જીવિતં એવં અનિમિત્તમનઞ્ઞાતં કસિરં પરિત્તઞ્ચ સમાનમ્પિ સીતુણ્હડંસમકસાદિસમ્ફસ્સખુપ્પિપાસાસઙ્ખારદુક્ખવિપરિણામદુક્ખદુક્ખદુક્ખેહિ સંયુતં. કિં વુત્તં હોતિ? યસ્મા ઈદિસં મચ્ચાનં જીવિતં, તસ્મા ¶ ત્વં યાવ તં પરિક્ખયં ન ગચ્છતિ, તાવ ધમ્મચરિયમેવ બ્રૂહય, મા પુત્તમનુસોચાતિ.

૫૮૧. અથાપિ મઞ્ઞેય્યાસિ ‘‘સબ્બૂપકરણેહિ પુત્તં અનુરક્ખન્તસ્સાપિ મે સો મતો, તેન સોચામી’’તિ, એવમ્પિ મા સોચિ. ન હિ સો ઉપક્કમો અત્થિ, યેન જાતા ન મિય્યરે, ન હિ સક્કા કેનચિ ઉપક્કમેન જાતા સત્તા મા મરન્તૂતિ રક્ખિતુન્તિ વુત્તં હોતિ. તતો યસ્મા સો ‘‘જરં પત્વા નામ, ભન્તે, મરણં અનુરૂપં, અતિદહરો મે પુત્તો મતો’’તિ ચિન્તેસિ, તસ્મા આહ ‘‘જરમ્પિ પત્વા મરણં, એવંધમ્મા હિ પાણિનો’’તિ, જરં પત્વાપિ અપ્પત્વાપિ મરણં, નત્થિ એત્થ નિયમોતિ વુત્તં હોતિ.

૫૮૨. ઇદાનિ તમત્થં નિદસ્સનેન સાધેન્તો ‘‘ફલાનમિવ પક્કાન’’ન્તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – યથા ફલાનં પક્કાનં યસ્મા સૂરિયુગ્ગમનતો પભુતિ સૂરિયાતપેન સન્તપ્પમાને રુક્ખે પથવિરસો ચ આપોરસો ચ પત્તતો સાખં સાખતો ખન્ધં ખન્ધતો મૂલન્તિ એવં અનુક્કમેન મૂલતો પથવિમેવ પવિસતિ, ઓગમનતો પભુતિ પન પથવિતો મૂલં મૂલતો ખન્ધન્તિ એવં અનુક્કમેન સાખાપત્તપલ્લવાદીનિ પુન આરોહતિ, એવં આરોહન્તો ચ પરિપાકગતે ફલે વણ્ટમૂલં ન પવિસતિ. અથ સૂરિયાતપેન તપ્પમાને વણ્ટમૂલે પરિળાહો ઉપ્પજ્જતિ. તેન તાનિ ફલાનિ પાતો પાતો નિચ્ચકાલં પતન્તિ, નેસં પાતો પતનતો ભયં હોતિ, પતના ભયં હોતીતિ અત્થો. એવં જાતાનં મચ્ચાનં નિચ્ચં મરણતો ભયં ¶ . પક્કફલસદિસા હિ સત્તાતિ.

૫૮૩-૬. કિઞ્ચ ભિય્યો ‘‘યથાપિ કુમ્ભકારસ્સ…પે… જીવિત’’ન્તિ. તસ્મા ‘‘દહરા ચ…પે… પરાયણા’’તિ એવં ગણ્હ, એવઞ્ચ ગહેત્વા ‘‘તેસં મચ્ચુ…પે… ઞાતી વા પન ઞાતકે’’તિ એવમ્પિ ગણ્હ. યસ્મા ચ ન પિતા તાયતે પુત્તં, ઞાતી વા પન ઞાતકે, તસ્મા પેક્ખતંયેવ…પે… નીયતિ.

તત્થ ¶ અયં યોજના – પસ્સમાનાનંયેવ ઞાતીનં ‘‘અમ્મ, તાતા’’તિઆદિના નયેન પુથુ અનેકપ્પકારકં લાલપતંયેવ મચ્ચાનં એકમેકો ¶ મચ્ચો યથા ગો વજ્ઝો એવં નીયતિ, એવં પસ્સ, ઉપાસક, યાવ અતાણો લોકોતિ.

૫૮૭. તત્થ યે બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધાદયો ધિતિસમ્પન્ના, તે ‘‘એવમબ્ભાહતો લોકો મચ્ચુના ચ જરાય ચ, સો ન સક્કા કેનચિ પરિત્તાણં કાતુ’’ન્તિ યસ્મા જાનન્તિ, તસ્મા ધીરા ન સોચન્તિ વિદિત્વા લોકપરિયાયં. ઇમં લોકસભાવં ઞત્વા ન સોચન્તીતિ વુત્તં હોતિ.

૫૮૮. ત્વં પન યસ્સ મગ્ગં…પે… પરિદેવસિ. કિં વુત્તં હોતિ? યસ્સ માતુકુચ્છિં આગતસ્સ આગતમગ્ગં વા ઇતો ચવિત્વા અઞ્ઞત્થ ગતસ્સ ગતમગ્ગં વા ન જાનાસિ, તસ્સ ઇમે ઉભો અન્તે અસમ્પસ્સં નિરત્થં પરિદેવસિ. ધીરા પન તે પસ્સન્તા વિદિત્વા લોકપરિયાયં ન સોચન્તીતિ.

૫૮૯. ઇદાનિ ‘‘નિરત્થં પરિદેવસી’’તિ એત્થ વુત્તપરિદેવનાય નિરત્થકભાવં સાધેન્તો ‘‘પરિદેવયમાનો ચે’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઉદબ્બહેતિ ઉબ્બહેય્ય ધારેય્ય, અત્તનિ સઞ્જનેય્યાતિ અત્થો. સમ્મૂળ્હો હિંસમત્તાનન્તિ સમ્મૂળ્હો હુત્વા અત્તાનં બાધેન્તો. કયિરા ચે નં વિચક્ખણોતિ યદિ તાદિસો કઞ્ચિ અત્થં ઉદબ્બહે, વિચક્ખણોપિ નં પરિદેવં કરેય્ય.

૫૯૦. ન હિ રુણ્ણેનાતિ એત્થાયં યોજના – ન પન કોચિ રુણ્ણેન વા સોકેન વા ચેતસો સન્તિં પપ્પોતિ, અપિચ ખો પન રોદતો સોચતો ચ ભિય્યો અસ્સ ઉપ્પજ્જતે દુક્ખં, સરીરઞ્ચ દુબ્બણ્ણિયાદીહિ ઉપહઞ્ઞતીતિ.

૫૯૧. ન તેન પેતાતિ તેન પરિદેવનેન કાલકતા ન પાલેન્તિ ન યાપેન્તિ, ન તં તેસં ઉપકારાય હોતિ. તસ્મા નિરત્થા પરિદેવનાતિ.

૫૯૨. ન કેવલઞ્ચ નિરત્થા, અનત્થમ્પિ આવહતિ. કસ્મા? યસ્મા સોકમપ્પજહં ¶ …પે… વસમન્વગૂ. તત્થ અનુત્થુનન્તોતિ અનુસોચન્તો. વસમન્વગૂતિ વસં ગતો.

૫૯૩. એવમ્પિ ¶ નિરત્થકત્તં અનત્થાવહત્તઞ્ચ સોકસ્સ દસ્સેત્વા ઇદાનિ સોકવિનયત્થં ઓવદન્તો ¶ ‘‘અઞ્ઞેપિ પસ્સા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ગમિનેતિ ગમિકે, પરલોકગમનસજ્જે ઠિતેતિ વુત્તં હોતિ. ફન્દન્તેવિધ પાણિનોતિ મરણભયેન ફન્દમાનેયેવ ઇધ સત્તે.

૫૯૪. યેન યેનાતિ યેનાકારેન મઞ્ઞન્તિ ‘‘દીઘાયુકો ભવિસ્સતિ, અરોગો ભવિસ્સતી’’તિ. તતો તં અઞ્ઞથાયેવ હોતિ, સો એવં મઞ્ઞિતો મરતિપિ, રોગીપિ હોતિ. એતાદિસો અયં વિનાભાવો મઞ્ઞિતપ્પચ્ચનીકેન હોતિ, પસ્સ, ઉપાસક, લોકસભાવન્તિ એવમેત્થ અધિપ્પાયયોજના વેદિતબ્બા.

૫૯૬. અરહતો સુત્વાતિ ઇમં એવરૂપં અરહતો ધમ્મદેસનં સુત્વા. નેસો લબ્ભા મયા ઇતીતિ સો પેતો ‘‘ઇદાનિ મયા પુન જીવતૂ’’તિ ન લબ્ભા ઇતિ પરિજાનન્તો, વિનેય્ય પરિદેવિતન્તિ વુત્તં હોતિ.

૫૯૭. કિઞ્ચ ભિય્યો – ‘‘યથા સરણમાદિત્તં…પે… ધંસયે’’તિ. તત્થ ધીરો ધિતિસમ્પદાય, સપઞ્ઞો સાભાવિકપઞ્ઞાય, પણ્ડિતો બાહુસચ્ચપઞ્ઞાય, કુસલો ચિન્તકજાતિકતાય વેદિતબ્બો. ચિન્તામયસુતમયભાવનામયપઞ્ઞાહિ વા યોજેતબ્બં.

૫૯૮-૯. ન કેવલઞ્ચ સોકમેવ, પરિદેવં…પે… સલ્લમત્તનો. તત્થ પજપ્પન્તિ તણ્હં. દોમનસ્સન્તિ ચેતસિકદુક્ખં. અબ્બહેતિ ઉદ્ધરે. સલ્લન્તિ એતમેવ તિપ્પકારં દુન્નીહરણટ્ઠેન અન્તોવિજ્ઝનટ્ઠેન ચ સલ્લં. પુબ્બે વુત્તં સત્તવિધં રાગાદિસલ્લં વા. એતસ્મિઞ્હિ અબ્બૂળ્હે સલ્લે અબ્બૂળ્હસલ્લો…પે… નિબ્બુતોતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. તત્થ અસિતોતિ તણ્હાદિટ્ઠીહિ અનિસ્સિતો. પપ્પુય્યાતિ પાપુણિત્વા. સેસં ઇધ ઇતો પુબ્બે વુત્તત્તા ઉત્તાનત્થમેવ, તસ્મા ન વણ્ણિતં.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય સલ્લસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. વાસેટ્ઠસુત્તવણ્ણના

એવં ¶ ¶ ¶ મે સુતન્તિ વાસેટ્ઠસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? અયમેવ યાસ્સ નિદાને વુત્તા અત્થવણ્ણનં પનસ્સ વુત્તનયાનિ ઉત્તાનત્થાનિ ચ પદાનિ પરિહરન્તા કરિસ્સામ. ઇચ્છાનઙ્ગલોતિ ગામસ્સ નામં. બ્રાહ્મણમહાસાલાનં ચઙ્કી તારુક્ખો તોદેય્યોતિ વોહારનામમેતં. પોક્ખરસાતિ જાણુસ્સોણીતિ નેમિત્તિકં. તેસુ કિર એકો હિમવન્તપસ્સે પોક્ખરણિયા પદુમે નિબ્બત્તો, અઞ્ઞતરો તાપસો તં પદુમં ગહેત્વા તત્થ સયિતં દારકં દિસ્વા સંવડ્ઢેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસિ. પોક્ખરે સયિતત્તા ‘‘પોક્ખરસાતી’’તિ ચસ્સ નામમકાસિ. એકસ્સ ઠાનન્તરે નેમિત્તિકં. તેન કિર જાણુસ્સોણિનામકં પુરોહિતટ્ઠાનં લદ્ધં, સો તેનેવ પઞ્ઞાયિ.

તે સબ્બેપિ અઞ્ઞે ચ અભિઞ્ઞાતા અભિઞ્ઞાતા બ્રાહ્મણમહાસાલા કસ્મા ઇચ્છાનઙ્ગલે પટિવસન્તીતિ? વેદસજ્ઝાયનપરિવીમંસનત્થં. તેન કિર સમયેન કોસલજનપદે વેદકા બ્રાહ્મણા વેદાનં સજ્ઝાયકરણત્થઞ્ચ અત્થૂપપરિક્ખણત્થઞ્ચ તસ્મિંયેવ ગામે સન્નિપતન્તિ. તેન તેપિ અન્તરન્તરા અત્તનો ભોગગામતો આગમ્મ તત્થ પટિવસન્તિ.

વાસેટ્ઠભારદ્વાજાનન્તિ વાસેટ્ઠસ્સ ચ ભારદ્વાજસ્સ ચ. અયમન્તરાકથાતિ યં અત્તનો સહાયકભાવાનુરૂપં કથં કથેન્તા અનુવિચરિંસુ, તસ્સા કથાય અન્તરા વેમજ્ઝેયેવ અયં અઞ્ઞા કથા ઉદપાદીતિ વુત્તં હોતિ. સંસુદ્ધગહણિકોતિ સંસુદ્ધકુચ્છિકો, સંસુદ્ધાય બ્રાહ્મણિયા એવ કુચ્છિસ્મિં નિબ્બત્તોતિ અધિપ્પાયો. ‘‘સમવેપાકિનિયા ગહણિયા’’તિઆદીસુ હિ ઉદરગ્ગિ ‘‘ગહણી’’તિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન માતુકુચ્છિ. યાવ સત્તમાતિ માતુ માતા, પિતુ પિતાતિ એવં પટિલોમેન યાવ સત્ત જાતિયો. એત્થ ચ પિતામહો ચ પિતામહી ચ પિતામહા, તથા માતામહો ચ માતામહી ચ માતામહા, પિતામહા ચ માતામહા ¶ ચ પિતામહાયેવ. પિતામહાનં યુગં પિતામહયુગં. યુગન્તિ આયુપ્પમાણં. અભિલાપમત્તમેવ ચેતં, અત્થતો પન પિતામહાયેવ પિતામહયુગં. અક્ખિત્તોતિ જાતિં આરબ્ભ ‘‘કિં સો’’તિ કેનચિ અનવઞ્ઞાતો ¶ . અનુપક્કુટ્ઠોતિ જાતિસન્દોસવાદેન અનુપક્કુટ્ઠપુબ્બો. વતસમ્પન્નોતિ આચારસમ્પન્નો. સઞ્ઞાપેતુન્તિ ઞાપેતું બોધેતું, નિરન્તરં કાતુન્તિ વુત્તં હોતિ. આયામાતિ ગચ્છામ.

૬૦૦. અનુઞ્ઞાતપટિઞ્ઞાતાતિ ¶ ‘‘તેવિજ્જા તુમ્હે’’તિ એવં મયં આચરિયેહિ ચ અનુઞ્ઞાતા અત્તના ચ પટિજાનિમ્હાતિ અત્થો. અસ્માતિ ભવામ. ઉભોતિ દ્વેપિ જના. અહં પોક્ખરસાતિસ્સ, તારુક્ખસ્સાયં માણવોતિ અહં પોક્ખરસાતિસ્સ જેટ્ઠન્તેવાસી અગ્ગસિસ્સો, અયં તારુક્ખસ્સાતિ અધિપ્પાયેન ભણતિ આચરિયસમ્પત્તિં અત્તનો સમ્પત્તિઞ્ચ દીપેન્તો.

૬૦૧. તેવિજ્જાનન્તિ તિવેદાનં. કેવલિનોતિ નિટ્ઠઙ્ગતા. અસ્મસેતિ અમ્હ ભવામ. ઇદાનિ તં કેવલિભાવં વિત્થારેન્તો આહ – ‘‘પદકસ્મા…પે… સાદિસા’’તિ. તત્થ જપ્પેતિ વેદે. કમ્મુનાતિ દસવિધેન કુસલકમ્મપથકમ્મુના. અયઞ્હિ પુબ્બે સત્તવિધં કાયવચીકમ્મં સન્ધાય ‘‘યતો ખો ભો સીલવા હોતી’’તિ આહ. તિવિધં મનોકમ્મં સન્ધાય ‘‘વતસમ્પન્નો’’તિ આહ. તેન સમન્નાગતો હિ આચારસમ્પન્નો હોતિ.

૬૦૨-૫. ઇદાનિ તં વચનન્તરેન દસ્સેન્તો આહ – ‘‘અહઞ્ચ કમ્મુના બ્રૂમી’’તિ. ખયાતીતન્તિ ઊનભાવં અતીતં, પરિપુણ્ણન્તિ અત્થો. પેચ્ચાતિ ઉપગન્ત્વા. નમસ્સન્તીતિ નમો કરોન્તિ. ચક્ખું લોકે સમુપ્પન્નન્તિ અવિજ્જન્ધકારે લોકે, તં અન્ધકારં વિધમિત્વા લોકસ્સ દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅત્થસન્દસ્સનેન ચક્ખુ હુત્વા સમુપ્પન્નં.

૬૦૬. એવં અભિત્થવિત્વા વાસેટ્ઠેન યાચિતો ભગવા દ્વેપિ ¶ જને સઙ્ગણ્હન્તો આહ – ‘‘તેસં વો અહં બ્યક્ખિસ્સ’’ન્તિઆદિ. તત્થ બ્યક્ખિસ્સન્તિ બ્યાકરિસ્સામિ. અનુપુબ્બન્તિ તિટ્ઠતુ તાવ બ્રાહ્મણચિન્તા, કીટપટઙ્ગતિણરુક્ખતો પભુતિ વો અનુપુબ્બં બ્યક્ખિસ્સન્તિ એવમેત્થ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો, એવં વિત્થારકથાય વિનેતબ્બા હિ તે માણવકા. જાતિવિભઙ્ગન્તિ જાતિવિત્થારં. અઞ્ઞમઞ્ઞા હિ જાતિયોતિ તેસં તેસઞ્હિ પાણાનં જાતિયો અઞ્ઞા અઞ્ઞા નાનપ્પકારાતિ અત્થો.

૬૦૭. તતો ¶ પાણાનં જાતિવિભઙ્ગે કથેતબ્બે ‘‘તિણરુક્ખેપિ જાનાથા’’તિ અનુપાદિન્નકાનં તાવ કથેતું આરદ્ધો. તં કિમત્થમિતિ ચે? ઉપાદિન્નેસુ સુખઞાપનત્થં. અનુપાદિન્નેસુ હિ જાતિભેદે ગહિતે ઉપાદિન્નેસુ સો પાકટતરો હોતિ. તત્થ તિણાનિ નામ અન્તોફેગ્ગૂનિ બહિસારાનિ. તસ્મા તાલનાળિકેરાદયોપિ તિણસઙ્ગહં ગચ્છન્તિ. રુક્ખા નામ બહિફેગ્ગૂ અન્તોસારા. તિણાનિ ચ રુક્ખા ચ તિણરુક્ખા. તે ઉપયોગબહુવચનેન દસ્સેન્તો આહ – ‘‘તિણરુક્ખેપિ જાનાથા’’તિ. ન ચાપિ પટિજાનરેતિ ‘‘મયં તિણા, મયં રુક્ખા’’તિ એવમ્પિ ન પટિજાનન્તિ. લિઙ્ગં જાતિમયન્તિ અપટિજાનન્તાનમ્પિ ચ તેસં જાતિમયમેવ સણ્ઠાનં ¶ અત્તનો મૂલભૂતતિણાદિસદિસમેવ હોતિ. કિં કારણં? અઞ્ઞમઞ્ઞા હિ જાતિયો, યસ્મા અઞ્ઞા તિણજાતિ, અઞ્ઞા રુક્ખજાતિ; તિણેસુપિ અઞ્ઞા તાલજાતિ, અઞ્ઞા નાળિકેરજાતીતિ એવં વિત્થારેતબ્બં.

તેન કિં દીપેતિ? યં જાતિવસેન નાના હોતિ, તં અત્તનો પટિઞ્ઞં પરેસં વા ઉપદેસં વિનાપિ અઞ્ઞજાતિતો વિસેસેન ગય્હતિ. યદિ ચ જાતિયા બ્રાહ્મણો ભવેય્ય, સોપિ અત્તનો પટિઞ્ઞં પરેસં વા ઉપદેસં વિના ખત્તિયતો વેસ્સસુદ્દતો વા વિસેસેન ગય્હેય્ય, ન ચ ગય્હતિ, તસ્મા ન જાતિયા બ્રાહ્મણોતિ. પરતો પન ‘‘યથા એતાસુ જાતીસૂ’’તિ ઇમાય ગાથાય એતમત્થં વચીભેદેનેવ આવિકરિસ્સતિ.

૬૦૮. એવં અનુપાદિન્નેસુ જાતિભેદં દસ્સેત્વા ઉપાદિન્નેસુ તં દસ્સેન્તો ‘‘તતો કીટે’’તિ એવમાદિમાહ. તત્થ કીટાતિ કિમયો. પટઙ્ગાતિ ¶ પટઙ્ગાયેવ. યાવ કુન્થકિપિલ્લિકેતિ કુન્થકિપિલ્લિકં પરિયન્તં કત્વાતિ અત્થો.

૬૦૯. ખુદ્દકેતિ કાળકકણ્ડકાદયો. મહલ્લકેતિ સસબિળારાદયો. સબ્બે હિ તે અનેકવણ્ણા.

૬૧૦. પાદૂદરેતિ ઉદરપાદે, ઉદરંયેવ યેસં પાદાતિ વુત્તં હોતિ. દીઘપિટ્ઠિકેતિ સપ્પાનઞ્હિ સીસતો યાવ નઙ્ગુટ્ઠા પિટ્ઠિ એવ હોતિ, તેન તે ‘‘દીઘપિટ્ઠિકા’’તિ વુચ્ચન્તિ. તેપિ અનેકપ્પકારા આસીવિસાદિભેદેન.

૬૧૧. ઓદકેતિ ¶ ઉદકમ્હિ જાતે. મચ્છાપિ અનેકપ્પકારા રોહિતમચ્છાદિભેદેન.

૬૧૨. પક્ખીતિ સકુણે. તે હિ પક્ખાનં અત્થિતાય ‘‘પક્ખી’’તિ વુચ્ચન્તિ. પત્તેહિ યન્તીતિ પત્તયાના. વેહાસે ગચ્છન્તીતિ વિહઙ્ગમા. તેપિ અનેકપ્પકારા કાકાદિભેદેન.

૬૧૩. એવં થલજલાકાસગોચરાનં પાણાનં જાતિભેદં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યેનાધિપ્પાયેન તં દસ્સેસિ, તં આવિકરોન્તો ‘‘યથા એતાસૂ’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો સઙ્ખેપતો પુબ્બે વુત્તાધિપ્પાયવણ્ણનાવસેનેવ વેદિતબ્બો.

૬૧૪-૬. વિત્થારતો ¶ પનેત્થ યં વત્તબ્બં, તં સયમેવ દસ્સેન્તો ‘‘ન કેસેહી’’તિઆદિમાહ. તત્રાયં યોજના – યં વુત્તં ‘‘નત્થિ મનુસ્સેસુ લિઙ્ગં જાતિમયં પુથૂ’’તિ, તં એવં નત્થીતિ વેદિતબ્બં. સેય્યથિદં, ન કેસેહીતિ. ન હિ ‘‘બ્રાહ્મણાનં ઈદિસા કેસા હોન્તિ, ખત્તિયાનં ઈદિસા’’તિ નિયમો અત્થિ યથા હત્થિઅસ્સમિગાદીનન્તિ ઇમિના નયેન સબ્બં યોજેતબ્બં. લિઙ્ગં જાતિમયં નેવ, યથા અઞ્ઞાસુ જાતિસૂતિ ઇદં પન વુત્તસ્સેવત્થસ્સ નિગમનન્તિ વેદિતબ્બં. તસ્સ યોજના – તદેવ યસ્મા ઇમેહિ કેસાદીહિ નત્થિ મનુસ્સેસુ લિઙ્ગં જાતિમયં પુથુ, તસ્મા વેદિતબ્બમેતં ‘‘બ્રાહ્મણાદિભેદેસુ મનુસ્સેસુ લિઙ્ગં જાતિમયં નેવ યથા અઞ્ઞાસુ જાતીસૂ’’તિ.

૬૧૭. ઇદાનિ એવં જાતિભેદે અસન્તેપિ બ્રાહ્મણો ખત્તિયોતિ ઇદં નાનત્તં યથા જાતં, તં દસ્સેતું ‘‘પચ્ચત્ત’’ન્તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – એતં તિરચ્છાનાનં વિય યોનિસિદ્ધમેવ કેસાદિસણ્ઠાનાનત્તં મનુસ્સેસુ ¶ બ્રાહ્મણાદીનં અત્તનો અત્તનો સરીરેસુ ન વિજ્જતિ. અવિજ્જમાનેપિ પન એતસ્મિં યદેતં બ્રાહ્મણો ખત્તિયોતિ નાનત્તવિધાનપરિયાયં વોકારં, તં વોકારઞ્ચ મનુસ્સેસુ સમઞ્ઞાય પવુચ્ચતિ, વોહારમત્તેન વુચ્ચતીતિ.

૬૧૯-૬૨૫. એત્તાવતા ¶ ભગવા ભારદ્વાજસ્સ વાદં નિગ્ગહેત્વા ઇદાનિ યદિ જાતિયા બ્રાહ્મણો ભવેય્ય, આજીવસીલાચારવિપન્નોપિ બ્રાહ્મણો ભવેય્ય. યસ્મા પન પોરાણા બ્રાહ્મણા તસ્સ બ્રાહ્મણભાવં ન ઇચ્છન્તિ લોકે ચ અઞ્ઞેપિ પણ્ડિતમનુસ્સા, તસ્મા વાસેટ્ઠસ્સ વાદપગ્ગહણત્થં તં દસ્સેન્તો ‘‘યો હિ કોચિ મનુસ્સેસૂ’’તિઆદિકા અટ્ઠ ગાથાયો આહ. તત્થ ગોરક્ખન્તિ ખેત્તરક્ખં, કસિકમ્મન્તિ વુત્તં હોતિ. પથવી હિ ‘‘ગો’’તિ વુચ્ચતિ, તપ્પભેદો ચ ખેત્તં. પુથુસિપ્પેનાતિ તન્તવાયકમ્માદિનાનાસિપ્પેન. વોહારન્તિ વણિજ્જં. પરપેસ્સેનાતિ પરેસં વેય્યાવચ્ચેન. ઇસ્સત્થન્તિ આવુધજીવિકં, ઉસુઞ્ચ સત્તિઞ્ચાતિ વુત્તં હોતિ. પોરોહિચ્ચેનાતિ પુરોહિતકમ્મેન.

૬૨૬. એવં બ્રાહ્મણસમયેન ચ લોકવોહારેન ચ આજીવસીલાચારવિપન્નસ્સ અબ્રાહ્મણભાવં સાધેત્વા એવં સન્તે ન જાતિયા બ્રાહ્મણો, ગુણેહિ પન બ્રાહ્મણો હોતિ. તસ્મા યત્થ યત્થ કુલે જાતો યો ગુણવા, સો બ્રાહ્મણો, અયમેત્થ ઞાયોતિ એવમેતં ઞાયં અત્થતો આપાદેત્વા પુન તદેવ ઞાયં વચીભેદેન પકાસેન્તો આહ ‘‘ન ચાહં બ્રાહ્મણં બ્રૂમી’’તિ.

તસ્સત્થો – અહં પન ય્વાયં ચતૂસુ યોનીસુ યત્થ કત્થચિ જાતો, તત્રાપિ વા વિસેસેન યો ¶ બ્રાહ્મણસમઞ્ઞિતાય માતરિ સમ્ભૂતો, તં યોનિજં મત્તિસમ્ભવં યા ચાયં ‘‘ઉભતો સુજાતો’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૩૦૩; મ. નિ. ૨.૪૨૪) નયેન બ્રાહ્મણેહિ બ્રાહ્મણસ્સ પરિસુદ્ધઉપ્પત્તિમગ્ગસઙ્ખાતા યોનિ કથીયતિ, ‘‘સંસુદ્ધગહણિકો’’તિ ઇમિના ચ માતુસમ્પત્તિ, તતોપિ જાતસમ્ભૂતત્તા ‘‘યોનિજો મત્તિસમ્ભવો’’તિ ચ વુચ્ચતિ, તમ્પિ યોનિજં મત્તિસમ્ભવં ઇમિના ચ યોનિજમત્તિસમ્ભવમત્તેન બ્રાહ્મણં ન બ્રૂમિ ¶ . કસ્મા? યસ્મા ‘‘ભો ભો’’તિ વચનમત્તેન અઞ્ઞેહિ સકિઞ્ચનેહિ વિસિટ્ઠત્તા ભોવાદી નામ સો હોતિ, સચે હોતિ સકિઞ્ચનો. યો પનાયં યત્થ કત્થચિ કુલે જાતોપિ રાગાદિકિઞ્ચનાભાવેન અકિઞ્ચનો, સબ્બગહણપટિનિસ્સગ્ગેન ચ અનાદાનો, અકિઞ્ચનં અનાદાનં તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણં. કસ્મા? યસ્મા બાહિતપાપોતિ.

૬૨૭. કિઞ્ચ ¶ ભિય્યો – ‘‘સબ્બસંયોજનં છેત્વા’’તિઆદિકા સત્તવીસતિ ગાથા. તત્થ સબ્બસંયોજનન્તિ દસવિધં સંયોજનં. ન પરિતસ્સતીતિ તણ્હાય ન તસ્સતિ. તમહન્તિ તં અહં રાગાદીનં સઙ્ગાનં અતિક્કન્તત્તા સઙ્ગાતિગં, ચતુન્નમ્પિ યોગાનં અભાવેન વિસંયુત્તં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૨૮. નદ્ધિન્તિ નય્હનભાવેન પવત્તં કોધં. વરત્તન્તિ બન્ધનભાવેન પવત્તં તણ્હં. સન્દાનં સહનુક્કમન્તિ અનુસયાનુક્કમસહિતં દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિસન્દાનં, ઇદં સબ્બમ્પિ છિન્દિત્વા ઠિતં અવિજ્જાપલિઘસ્સ ઉક્ખિત્તત્તા ઉક્ખિત્તપલિઘં ચતુન્નં સચ્ચાન્નં બુદ્ધત્તા બુદ્ધં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૨૯. અદુટ્ઠોતિ એવં દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસઞ્ચ પાણિઆદીહિ પોથનઞ્ચ અન્દુબન્ધનાદીહિ બન્ધનઞ્ચ યો અકુદ્ધમાનસો હુત્વા અધિવાસેસિ, ખન્તિબલેન સમન્નાગતત્તા ખન્તીબલં, પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિયા અનીકભૂતેન તેનેવ ખન્તીબલાનીકેન સમન્નાગતત્તા બલાનીકં તં એવરૂપં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૩૦. વતન્તન્તિ ધુતવતેન સમન્નાગતં, ચતુપારિસુદ્ધિસીલેન સીલવન્તં, તણ્હાઉસ્સદાભાવેન અનુસ્સદં, છળિન્દ્રિયદમનેન દન્તં, કોટિયં ઠિતેન અત્તભાવેન અન્તિમસારીરં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૩૧. યો ¶ ન લિમ્પતીતિ એવમેવ યો અબ્ભન્તરે દુવિધેપિ કામે ન લિમ્પતિ, તસ્મિં કામે ન સણ્ઠાતિ, તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૩૨. દુક્ખસ્સાતિ ખન્ધદુક્ખસ્સ. પન્નભારન્તિ ઓહિતક્ખન્ધભારં ચતૂહિ યોગેહિ સબ્બકિલેસેહિ વા વિસંયુત્તં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ ¶ અત્થો.

૬૩૩. ગમ્ભીરપઞ્ઞન્તિ ગમ્ભીરેસુ ખન્ધાદીસુ પવત્તાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતં, ધમ્મોજપઞ્ઞાય મેધાવિં, ‘‘અયં દુગ્ગતિયા, અયં સુગતિયા, અયં નિબ્બાનસ્સ મગ્ગો, અયં અમગ્ગો’’તિ એવં મગ્ગે અમગ્ગે ચ છેકતાય મગ્ગામગ્ગસ્સ ¶ કોવિદં, અરહત્તસઙ્ખાતં ઉત્તમત્થમનુપ્પત્તં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૩૪. અસંસટ્ઠન્તિ દસ્સનસવનસમુલ્લાપપરિભોગકાયસંસગ્ગાનં અભાવેન અસંસટ્ઠં. ઉભયન્તિ ગિહીહિ ચ અનગારેહિ ચાતિ ઉભયેહિપિ અસંસટ્ઠં. અનોકસારિન્તિ અનાલયચારિં, તં એવરૂપં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૩૫. નિધાયાતિ નિક્ખિપિત્વા ઓરોપેત્વા. તસેસુ થાવરેસુ ચાતિ તણ્હાતાસેન તસેસુ તણ્હાભાવેન થિરતાય થાવરેસુ. યો ન હન્તીતિ યો એવં સબ્બસત્તેસુ વિગતપટિઘતાય નિક્ખિત્તદણ્ડો નેવ કઞ્ચિ સયં હનતિ, ન અઞ્ઞેન ઘાતેતિ, તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૩૬. અવિરુદ્ધન્તિ આઘાતવસેન વિરુદ્ધેસુપિ લોકિયમહાજનેસુ આઘાતાભાવેન અવિરુદ્ધં, હત્થગતે દણ્ડે વા સત્થે વા અવિજ્જમાનેપિ પરેસં પહારદાનતો અવિરતત્તા અત્તદણ્ડેસુ જનેસુ નિબ્બુતં નિક્ખિત્તદણ્ડં, પઞ્ચન્નં ખન્ધાનં ‘‘અહં મમ’’ન્તિ ગહિતત્તા સાદાનેસુ, તસ્સ ગહણસ્સ અભાવેન અનાદાનં તં એવરૂપં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૩૭. આરગ્ગાતિ યસ્સેતે રાગાદયો અયઞ્ચ પરગુણમક્ખણલક્ખણો મક્ખો આરગ્ગા સાસપો વિય પપતિતો, યથા સાસપો આરગ્ગે ન સન્તિટ્ઠતિ, એવં ચિત્તે ન તિટ્ઠતિ, તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૩૮. અકક્કસન્તિ અફરુસં. વિઞ્ઞાપનિન્તિ અત્થવિઞ્ઞાપનિં. સચ્ચન્તિ ભૂતં. નાભિસજેતિ ¶ યાય ગિરાય અઞ્ઞં કુજ્ઝાપનવસેન ન લગ્ગાપેય્ય. ખીણાસવો નામ એવરૂપમેવ ગિરં ભાસેય્ય. તસ્મા તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૩૯. સાટકાભરણાદીસુ દીઘં વા રસ્સં વા, મણિમુત્તાદીસુ અણું વા થૂલં વા મહગ્ઘઅપ્પગ્ઘવસેન સુભં વા અસુભં વા યો પુગ્ગલો ઇમસ્મિં ¶ લોકે પરપરિગ્ગહિતં નાદિયતિ, તમહં બ્રાહ્મણં ¶ વદામીતિ અત્થો.

૬૪૦. નિરાસાસન્તિ નિત્તણ્હં. વિસંયુત્તન્તિ સબ્બકિલેસેહિ વિયુત્તં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૪૧. આલયાતિ તણ્હા. અઞ્ઞાય અકથંકથીતિ અટ્ઠ વત્થૂનિ યથાભૂતં જાનિત્વા અટ્ઠવત્થુકાય વિચિકિચ્છાય નિબ્બિચિકિચ્છો. અમતોગધમનુપ્પત્તન્તિ અમતં નિબ્બાનં ઓગહેત્વા અનુપ્પત્તં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૪૨. ઉભોતિ દ્વેપિ પુઞ્ઞાનિ પાપાનિ ચ છડ્ડેત્વાતિ અત્થો. સઙ્ગન્તિ રાગાદિભેદં સઙ્ગં. ઉપચ્ચગાતિ અતિક્કન્તો. તમહં વટ્ટમૂલસોકેન અસોકં, અબ્ભન્તરે રાગરજાદીનં અભાવેન વિરજં, નિરુપક્કિલેસતાય સુદ્ધં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૪૩. વિમલન્તિ અબ્ભાદિમલવિરહિતં. સુદ્ધન્તિ નિરુપક્કિલેસં. વિપ્પસન્નન્તિ પસન્નચિત્તં. અનાવિલન્તિ કિલેસાવિલત્તવિરહિતં. નન્દીભવપરિક્ખીણન્તિ તીસુ ભવેસુ પરિક્ખીણતણ્હં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૪૪. યો ભિક્ખુ ઇમં રાગપલિપથઞ્ચેવ કિલેસદુગ્ગઞ્ચ સંસારવટ્ટઞ્ચ ચતુન્નં સચ્ચાનં અપ્પટિવિજ્ઝનકમોહઞ્ચ અતીતો, ચત્તારો ઓઘે તિણ્ણો હુત્વા પારં અનુપ્પત્તો, દુવિધેન ઝાનેન ઝાયી, તણ્હાય અભાવેન અનેજો, કથંકથાય અભાવેન અકથંકથી, ઉપાદાનાનં અભાવેન અનુપાદિયિત્વા કિલેસનિબ્બાનેન નિબ્બુતો, તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૪૫. યો પુગ્ગલો, ઇધ લોકે, ઉભોપિ કામે હિત્વા અનાગારો હુત્વા પરિબ્બજતિ, તં પરિક્ખીણકામઞ્ચેવ પરિક્ખીણભવઞ્ચ અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૪૬. યો ¶ ¶ ઇધ લોકે છદ્વારિકં તણ્હં જહિત્વા ઘરાવાસેન અનત્થિકો અનાગારો હુત્વા પરિબ્બજતિ, તણ્હાય ચેવ ભવસ્સ ચ પરિક્ખીણત્તા તણ્હાભવપરિક્ખીણં તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૪૭. માનુસકં યોગન્તિ માનુસકં આયુઞ્ચેવ પઞ્ચવિધકામગુણે ચ. દિબ્બયોગેપિ એસેવ નયો. ઉપચ્ચગાતિ યો માનુસકં યોગં હિત્વા દિબ્બં અતિક્કન્તો, તં સબ્બેહિ ચતૂહિ યોગેહિ વિસંયુત્તં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૪૮. રતિન્તિ પઞ્ચકામગુણરતિં. અરતિન્તિ અરઞ્ઞવાસે ઉક્કણ્ઠિતત્તં. સીતિભૂતન્તિ ¶ નિબ્બુતં, નિરુપધિન્તિ નિરુપક્કિલેસં, વીરન્તિ તં એવરૂપં સબ્બં ખન્ધલોકં અભિભવિત્વા ઠિતં વીરિયવન્તં અહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૪૯. યો વેદીતિ યો સત્તાનં સબ્બાકારેન ચુતિઞ્ચ પટિસન્ધિઞ્ચ પાકટં કત્વા જાનાતિ, તમહં અલગ્ગતાય અસત્તં, પટિપત્તિયા સુટ્ઠુ ગતત્તા સુગતં, ચતુન્નં સચ્ચાનં બુદ્ધતાય બુદ્ધં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૫૦. યસ્સાતિ યસ્સેતે દેવાદયો ગતિં ન જાનન્તિ, તમહં આસવાનં ખીણતાય ખીણાસવં, કિલેસેહિ આરકત્તા અરહન્તં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૫૧. પુરેતિ અતીતક્ખન્ધેસુ. પચ્છાતિ અનાગતેસુ. મજ્ઝેતિ પચ્ચુપ્પન્નેસુ. કિઞ્ચનન્તિ યસ્સેતેસુ ઠાનેસુ તણ્હાગાહસઙ્ખાતં કિઞ્ચનં નત્થિ. તમહં રાગકિઞ્ચનાદીહિ અકિઞ્ચનં. કસ્સચિ ગહણસ્સ અભાવેન અનાદાનં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૫૨. અચ્છમ્ભિતત્તેન ઉસભસદિસતાય ઉસભં, ઉત્તમટ્ઠેન પવરં, વીરિયસમ્પત્તિયા વીરં, મહન્તાનં સીલક્ખન્ધાદીનં એસિતત્તા મહેસિં, તિણ્ણં મારાનં વિજિતત્તા વિજિતાવિનં, નિન્હાતકિલેસતાય ન્હાતકં, ચતુસચ્ચબુદ્ધતાય બુદ્ધં તં એવરૂપં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૫૩. યો પુબ્બેનિવાસં પાકટં કત્વા જાનાતિ, છબ્બીસતિદેવલોકભેદં સગ્ગં, ચતુબ્બિધં અપાયઞ્ચ દિબ્બચક્ખુના પસ્સતિ, અથો જાતિક્ખયસઙ્ખાતં અરહત્તં પત્તો, તમહં બ્રાહ્મણં વદામીતિ અત્થો.

૬૫૪. એવં ¶ ¶ ભગવા ગુણતો બ્રાહ્મણં વત્વા ‘‘યે ‘જાતિતો બ્રાહ્મણો’તિ અભિનિવેસં કરોન્તિ, તે ઇદં વોહારમત્તં અજાનન્તા, સા ચ નેસં દિટ્ઠિ દુદ્દિટ્ઠી’’તિ દસ્સેન્તો ‘‘સમઞ્ઞા હેસા’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. તસ્સત્થો – ‘‘યદિદં બ્રાહ્મણો ખત્તિયો ભારદ્વાજો વાસેટ્ઠો’’તિ નામગોત્તં પકપ્પિતં, સમઞ્ઞા હેસા લોકસ્મિં, પઞ્ઞત્તિવોહારમત્તન્તિ વેદિતબ્બં. કસ્મા? યસ્મા સમ્મુચ્ચા સમુદાગતં સમનુઞ્ઞાય ¶ આગતં. તઞ્હિ તત્થ તત્થ જાતકાલેયેવસ્સ ઞાતિસાલોહિતેહિ પકપ્પિતં કતં. નો ચેતં એવં પકપ્પેય્યું, ન કોચિ કઞ્ચિ દિસ્વા ‘‘અયં બ્રાહ્મણો’’તિ વા ‘‘ભારદ્વાજો’’તિ વા જાનેય્ય.

૬૫૫. એવં પકપ્પિતઞ્ચેતં દીઘરત્તમનુસયિતં દિટ્ઠિગતમજાનતં, ‘‘પકપ્પિતં નામગોત્તં, નામગોત્તમત્તમેતં સંવોહારત્થં પકપ્પિત’’ન્તિ અજાનન્તાનં સત્તાનં હદયે દીઘરત્તં દિટ્ઠિગતમનુસયિતં, તસ્સ અનુસયિતત્તા તં નામગોત્તં અજાનન્તા તે પબ્રુવન્તિ ‘‘જાતિયા હોતિ બ્રાહ્મણો’’તિ, અજાનન્તાયેવ એવં વદન્તીતિ વુત્તં હોતિ.

૬૫૬-૭. એવં ‘‘યે ‘જાતિતો બ્રાહ્મણો’તિ અભિનિવેસં કરોન્તિ, તે ઇદં વોહારમત્તમજાનન્તા, સા ચ નેસં દિટ્ઠિ દુદ્દિટ્ઠી’’તિ દસ્સેત્વા ઇદાનિ નિપ્પરિયાયમેવ જાતિવાદં પટિક્ખિપન્તો કમ્મવાદઞ્ચ નિરોપેન્તો ‘‘ન જચ્ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘કમ્મુના બ્રાહ્મણો હોતિ, કમ્મુના હોતિ અબ્રાહ્મણો’’તિ ઇમિસ્સા ઉપડ્ઢગાથાય અત્થવિત્થારણત્થં ‘‘કસ્સકો કમ્મુના’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કમ્મુનાતિ પચ્ચુપ્પન્નેન કસિકમ્માદિનિબ્બત્તકચેતનાકમ્મુના.

૬૫૯. પટિચ્ચસમુપ્પાદદસ્સાતિ ‘‘ઇમિના પચ્ચયેન એવં હોતી’’તિ એવં પટિચ્ચસમુપ્પાદદસ્સાવિનો. કમ્મવિપાકકોવિદાતિ સમ્માનાવમાનારહે કુલે કમ્મવસેન ઉપ્પત્તિ હોતિ, અઞ્ઞાપિ હીનપણીતતા હીનપણીતે કમ્મે વિપચ્ચમાને હોતીતિ એવં કમ્મવિપાકકુસલા.

૬૬૦. ‘‘કમ્મુનાવત્તતી’’તિ ગાથાય પન ‘‘લોકો’’તિ વા ‘‘પજા’’તિ વા ‘‘સત્તા’’તિ વા એકોયેવ અત્થો, વચનમત્તમેવ નાનં. પુરિમપદેન ચેત્થ ¶ ‘‘અત્થિ બ્રહ્મા મહાબ્રહ્મા…પે… સેટ્ઠો સજિતા વસી પિતા ભૂતભબ્યાન’’ન્તિ (દી. નિ. ૧.૪૨) ઇમિસ્સા દિટ્ઠિયા ¶ નિસેધો વેદિતબ્બો. કમ્મુના હિ વત્તતિ તાસુ તાસુ ગતીસુ ઉપ્પજ્જતિ લોકો, તસ્સ કો સજિતાતિ? દુતિયેન ‘‘એવં કમ્મુના ઉપ્પન્નોપિ ચ પવત્તિયમ્પિ અતીતપચ્ચુપ્પન્નભેદેન કમ્મુના એવ ¶ પવત્તતિ, સુખદુક્ખાનિ પચ્ચનુભોન્તો હીનપણીતાદિભાવં આપજ્જન્તો પવત્તતી’’તિ દસ્સેતિ. તતિયેન તમેવત્થં નિગમેતિ ‘‘એવં સબ્બથાપિ કમ્મનિબન્ધના સત્તા કમ્મેનેવ બદ્ધા હુત્વા પવત્તન્તિ, ન અઞ્ઞથા’’તિ. ચતુત્થેન તમત્થં ઉપમાય વિભાવેતિ રથસ્સાણીવ યાયતોતિ. યથા રથસ્સ યાયતો આણિ નિબન્ધનં હોતિ, ન તાય અનિબદ્ધો યાતિ, એવં લોકસ્સ ઉપ્પજ્જતો ચ પવત્તતો ચ કમ્મં નિબન્ધનં, ન તેન અનિબદ્ધો ઉપ્પજ્જતિ નપ્પવત્તતિ.

૬૬૧. ઇદાનિ યસ્મા એવં કમ્મનિબન્ધનો લોકો, તસ્મા સેટ્ઠેન કમ્મુના સેટ્ઠભાવં દસ્સેન્તો ‘‘તપેના’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ તપેનાતિ ઇન્દ્રિયસંવરેન. બ્રહ્મચરિયેનાતિ સિક્ખાનિસ્સિતેન વુત્તાવસેસસેટ્ઠચરિયેન. સંયમેનાતિ સીલેન. દમેનાતિ પઞ્ઞાય. એતેન સેટ્ઠટ્ઠેન બ્રહ્મભૂતેન કમ્મુના બ્રાહ્મણો હોતિ. કસ્મા? યસ્મા એતં બ્રાહ્મણમુત્તમં, યસ્મા એતં કમ્મં ઉત્તમો બ્રાહ્મણભાવોતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘બ્રહ્માન’’ન્તિપિ પાઠો, તસ્સત્થો – બ્રહ્મં આનેતીતિ બ્રહ્માનં, બ્રહ્મભાવં આનેતિ આવહતિ દેતીતિ વુત્તં હોતિ.

૬૬૨. દુતિયગાથાય સન્તોતિ સન્તકિલેસો. બ્રહ્મા સક્કોતિ બ્રહ્મા ચ સક્કો ચ. યો એવરૂપો, સો ન કેવલં બ્રાહ્મણો, અપિચ ખો બ્રહ્મા ચ સક્કો ચ સો વિજાનતં પણ્ડિતાનં, એવં વાસેટ્ઠ જાનાહીતિ વુત્તં હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય વાસેટ્ઠસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. કોકાલિકસુત્તવણ્ણના

એવં ¶ ¶ ¶ મે સુતન્તિ કોકાલિકસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ઇમસ્સ સુત્તસ્સ ઉપ્પત્તિ અત્થવણ્ણનાયમેવ આવિ ભવિસ્સતિ. અત્થવણ્ણનાય ચસ્સ એવં મે સુતન્તિઆદિ વુત્તનયમેવ. અથ ખો કોકાલિકોતિ એત્થ પન કો અયં કોકાલિકો, કસ્મા ચ ઉપસઙ્કમીતિ? વુચ્ચતે – અયં કિર કોકાલિકરટ્ઠે કોકાલિકનગરે કોકાલિકસેટ્ઠિસ્સ પુત્તો પબ્બજિત્વા પિતરા કારાપિતે વિહારેયેવ પટિવસતિ ‘‘ચૂળકોકાલિકો’’તિ નામેન, ન દેવદત્તસ્સ સિસ્સો. સો હિ બ્રાહ્મણપુત્તો ‘‘મહાકોકાલિકો’’તિ પઞ્ઞાયિ.

ભગવતિ કિર સાવત્થિયં વિહરન્તે દ્વે અગ્ગસાવકા પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં જનપદચારિકં ચરમાના ઉપકટ્ઠાય વસ્સૂપનાયિકાય વિવેકવાસં વસિતુકામા તે ભિક્ખૂ ઉય્યોજેત્વા અત્તનો પત્તચીવરમાદાય તસ્મિં જનપદે તં નગરં પત્વા તં વિહારં અગમંસુ. તત્થ તે કોકાલિકેન સદ્ધિં સમ્મોદિત્વા તં આહંસુ – ‘‘આવુસો, મયં ઇધ તેમાસં વસિસ્સામ, મા કસ્સચિ આરોચેય્યાસી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા તેમાસે અતીતે ઇતરદિવસં પગેવ નગરં પવિસિત્વા આરોચેસિ – ‘‘તુમ્હે અગ્ગસાવકે ઇધાગન્ત્વા વસમાને ન જાનિત્થ, ન તે કોચિ પચ્ચયેનાપિ નિમન્તેતી’’તિ. નગરવાસિનો ‘‘કસ્મા નો, ભન્તે, નારોચયિત્થા’’તિ. કિં આરોચિતેન, કિં નાદ્દસથ દ્વે ભિક્ખૂ વસન્તે, નનુ એતે અગ્ગસાવકાતિ. તે ખિપ્પં સન્નિપતિત્વા સપ્પિગુળવત્થાદીનિ આનેત્વા કોકાલિકસ્સ પુરતો નિક્ખિપિંસુ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘પરમપ્પિચ્છા અગ્ગસાવકા ‘પયુત્તવાચાય ઉપ્પન્નો લાભો’તિ ઞત્વા ન સાદિયિસ્સન્તિ, અસાદિયન્તા અદ્ધા ‘આવાસિકસ્સ દેથા’તિ ભણિસ્સન્તિ, હન્દાહં ઇમં લાભં ગાહાપેત્વા ગચ્છામી’’તિ ¶ . સો તથા અકાસિ, થેરા દિસ્વાવ પયુત્તવાચાય ઉપ્પન્નભાવં ઞત્વા ‘‘ઇમે પચ્ચયા નેવ અમ્હાકં ન કોકાલિકસ્સ વટ્ટન્તી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘આવાસિકસ્સ દેથા’’તિ અવત્વા પટિક્ખિપિત્વા પક્કમિંસુ. તેન કોકાલિકો ‘‘કથઞ્હિ નામ અત્તના અગ્ગણ્હન્તા મય્હમ્પિ ન દાપેસુ’’ન્તિ દોમનસ્સં ઉપ્પાદેસિ.

તે ¶ ભગવતો સન્તિકં અગમંસુ. ભગવા ચ પવારેત્વા સચે અત્તના જનપદચારિકં ન ગચ્છતિ, અગ્ગસાવકે પેસેતિ – ‘‘ચરથ, ભિક્ખવે, ચારિકં બહુજનહિતાયા’’તિઆદીનિ (મહાવ. ૩૨) વત્વા ¶ . ઇદમાચિણ્ણં તથાગતાનં. તેન ખો પન સમયેન અત્તના અગન્તુકામો હોતિ. અથ ખો ઇમે પુનદેવ ઉય્યોજેસિ – ‘‘ગચ્છથ, ભિક્ખવે, ચરથ ચારિક’’ન્તિ. તે પઞ્ચમત્તેહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં ચારિકં ચરમાના અનુપુબ્બેન તસ્મિં રટ્ઠે તમેવ નગરં અગમંસુ. નાગરા થેરે સઞ્જાનિત્વા સહ પરિક્ખારેહિ દાનં સજ્જેત્વા નગરમજ્ઝે મણ્ડપં કત્વા દાનં અદંસુ, થેરાનઞ્ચ પરિક્ખારે ઉપનામેસું. થેરા ગહેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ અદંસુ. તં દિસ્વા કોકાલિકો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે પુબ્બે અપ્પિચ્છા અહેસું, ઇદાનિ લોભાભિભૂતા પાપિચ્છા જાતા, પુબ્બેપિ અપ્પિચ્છસન્તુટ્ઠપવિવિત્તસદિસા મઞ્ઞે, ઇમે પાપિચ્છા અસન્તગુણપરિદીપકા પાપભિક્ખૂ’’તિ. સો થેરે ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘આવુસો, તુમ્હે પુબ્બે અપ્પિચ્છા સન્તુટ્ઠા પવિવિત્તા વિય અહુવત્થ, ઇદાનિ પનત્થ પાપભિક્ખૂ જાતા’’તિ વત્વા પત્તચીવરમાદાય તાવદેવ તરમાનરૂપો નિક્ખમિત્વા ગન્ત્વા ‘‘ભગવતો એતમત્થં આરોચેસ્સામી’’તિ સાવત્થાભિમુખો ગન્ત્વા અનુપુબ્બેન ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિ. અયમેત્થ કોકાલિકો, ઇમિના કારણેન ઉપસઙ્કમિ. તેન વુત્તં ‘‘અથ ખો કોકાલિકો ભિક્ખુ યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમી’’તિઆદિ.

ભગવા તં તુરિતતુરિતં આગચ્છન્તં દિસ્વાવ આવજ્જેત્વા અઞ્ઞાસિ – ‘‘અગ્ગસાવકે અક્કોસિતુકામો આગતો’’તિ. ‘‘સક્કા નુ ખો પટિસેધેતુ’’ન્તિ ચ આવજ્જેન્તો ‘‘ન સક્કા, થેરેસુ અપરજ્ઝિત્વા ¶ આગતો, એકંસેન પદુમનિરયે ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ અદ્દસ. એવં દિસ્વાપિ પન ‘‘સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનેપિ નામ ગરહન્તં સુત્વા ન નિસેધેતી’’તિ પરૂપવાદમોચનત્થં અરિયૂપવાદસ્સ મહાસાવજ્જભાવદસ્સનત્થઞ્ચ ‘‘મા હેવ’’ન્તિઆદિના નયેન તિક્ખત્તું પટિસેધેસિ. તત્થ મા હેવન્તિ મા એવમાહ, મા એવં અભણીતિ અત્થો. પેસલાતિ પિયસીલા. સદ્ધાયિકોતિ સદ્ધાગમકરો, પસાદાવહોતિ વુત્તં હોતિ. પચ્ચયિકોતિ પચ્ચયકરો, ‘‘એવમેત’’ન્તિ સન્નિટ્ઠાવહોતિ વુત્તં હોતિ.

અચિરપક્કન્તસ્સાતિ પક્કન્તસ્સ સતો ન ચિરેનેવ સબ્બો કાયો ફુટો અહોસીતિ કેસગ્ગમત્તમ્પિ ઓકાસં અવજ્જેત્વા સકલસરીરં અટ્ઠીનિ ¶ ભિન્દિત્વા ઉગ્ગતાહિ પીળકાહિ અજ્ઝોત્થટં અહોસિ. તત્થ યસ્મા બુદ્ધાનુભાવેન તથારૂપં કમ્મં બુદ્ધાનં સમ્મુખીભાવે વિપાકં ન દેતિ, દસ્સનૂપચારે પન વિજહિતમત્તે દેતિ, તસ્મા તસ્સ અચિરપક્કન્તસ્સ પીળકા ઉટ્ઠહિંસુ. તેનેવ વુત્તં ‘‘અચિરપક્કન્તસ્સ ચ કોકાલિકસ્સા’’તિ. અથ કસ્મા તત્થેવ ન અટ્ઠાસીતિ ચે? કમ્માનુભાવેન. ઓકાસકતઞ્હિ કમ્મં અવસ્સં વિપચ્ચતિ, તં તસ્સ તત્થ ઠાતું ન દેતિ. સો કમ્માનુભાવેન ચોદિયમાનો ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. કળાયમત્તિયોતિ ચણકમત્તિયો ¶ . બેલુવસલાટુકમત્તિયોતિ તરુણબેલુવમત્તિયો. પભિજ્જિંસૂતિ ભિજ્જિંસુ. તાસુ ભિન્નાસુ સકલસરીરં પનસપક્કં વિય અહોસિ. સો પક્કેન ગત્તેન અનયબ્યસનં પત્વા દુક્ખાભિભૂતો જેતવનદ્વારકોટ્ઠકે સયિ. અથ ધમ્મસ્સવનત્થં આગતાગતા મનુસ્સા તં દિસ્વા ‘‘ધિ કોકાલિક, ધિ કોકાલિક, અયુત્તમકાસિ, અત્તનોયેવ મુખં નિસ્સાય અનયબ્યસનં પત્તોસી’’તિ આહંસુ. તેસં સુત્વા આરક્ખદેવતા ¶ ધિક્કારં અકંસુ, આરક્ખદેવતાનં આકાસટ્ઠદેવતાતિ ઇમિના ઉપાયેન યાવ અકનિટ્ઠભવના એકધિક્કારો ઉદપાદિ.

તદા ચ તુરૂ નામ ભિક્ખુ કોકાલિકસ્સ ઉપજ્ઝાયો અનાગામિફલં પત્વા સુદ્ધાવાસેસુ નિબ્બત્તો હોતિ. સોપિ સમાપત્તિયા વુટ્ઠિતો તં ધિક્કારં સુત્વા આગમ્મ કોકાલિકં ઓવદિ સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાનેસુ ચિત્તપ્પસાદજનનત્થં. સો તસ્સાપિ વચનં અગ્ગહેત્વા અઞ્ઞદત્થુ તમેવ અપરાધેત્વા કાલં કત્વા પદુમનિરયે ઉપ્પજ્જિ. તેનાહ – ‘‘અથ ખો કોકાલિકો ભિક્ખુ તેનેવાબાધેન…પે… આઘાતેત્વા’’તિ.

અથ ખો બ્રહ્મા સહમ્પતીતિ કો અયં બ્રહ્મા, કસ્મા ચ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા એતદવોચાતિ? અયં કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને સહકો નામ ભિક્ખુ અનાગામી હુત્વા સુદ્ધાવાસેસુ ઉપ્પન્નો, તત્થ નં ‘‘સહમ્પતિ બ્રહ્મા’’તિ સઞ્જાનન્તિ. સો પન ‘‘અહં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પદુમનિરયં કિત્તેસ્સામિ, તતો ભગવા ભિક્ખૂનં આરોચેસ્સતિ. કથાનુસન્ધિકુસલા ભિક્ખૂ તત્થાયુપ્પમાણં પુચ્છિસ્સન્તિ, ભગવા આચિક્ખન્તો અરિયૂપવાદે આદીનવં પકાસેસ્સતી’’તિ ઇમિના કારણેન ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ¶ એતદવોચ. ભગવા તથેવ અકાસિ, અઞ્ઞતરોપિ ભિક્ખુ પુચ્છિ. તેન ચ પુટ્ઠો ‘‘સેય્યથાપિ ભિક્ખૂ’’તિઆદિમાહ.

તત્થ વીસતિખારિકોતિ માગધકેન પત્થેન ચત્તારો પત્થા કોસલરટ્ઠે એકો પત્થો હોતિ, તેન પત્થેન ચત્તારો પત્થા આળ્હકં, ચત્તારિ આળ્હકાનિ દોણં, ચતુદોણા માનિકા, ચતુમાનિકા ખારી, તાય ખારિયા વીસતિખારિકો. તિલવાહોતિ તિલસકટં. અબ્બુદો નિરયોતિ અબ્બુદો નામ કોચિ પચ્ચેકનિરયો નત્થિ, અવીચિમ્હિયેવ અબ્બુદગણનાય પચ્ચનોકાસો પન ‘‘અબ્બુદો નિરયો’’તિ વુત્તો. એસ નયો નિરબ્બુદાદીસુ.

તત્થ વસ્સગણનાપિ એવં વેદિતબ્બા ¶ – યથેવ હિ સતં સતસહસ્સાનિ કોટિ હોતિ, એવં સતં સતસહસ્સકોટિયો પકોટિ નામ હોતિ, સતં સતસહસ્સપકોટિયો કોટિપ્પકોટિ નામ, સતં સતસહસ્સકોટિપ્પકોટિયો નહુતં, સતં સતસહસ્સનહુતાનિ નિન્નહુતં, સતં સતસહસ્સનિન્નહુતાનિ ¶ એકં અબ્બુદં, તતો વીસતિગુણં નિરબ્બુદં. એસ નયો સબ્બત્થ. કેચિ પન ‘‘તત્થ તત્થ પરિદેવનાનત્તેનપિ કમ્મકરણનાનત્તેનપિ ઇમાનિ નામાનિ લદ્ધાની’’તિ વદન્તિ, અપરે ‘‘સીતનરકા એવ એતે’’તિ.

અથાપરન્તિ તદત્થવિસેસત્થદીપકં ગાથાબન્ધં સન્ધાય વુત્તં. પાઠવસેન વુત્તવીસતિગાથાસુ હિ એત્થ ‘‘સતં સહસ્સાન’’ન્તિ અયમેકા એવ ગાથા વુત્તત્થદીપિકા, સેસા વિસેસત્થદીપિકા એવ, અવસાને ગાથાદ્વયમેવ પન મહાઅટ્ઠકથાયં વિનિચ્છિતપાઠે નત્થિ. તેનાવોચુમ્હ ‘‘વીસતિગાથાસૂ’’તિ.

૬૬૩. તત્થ કુઠારીતિ અત્તચ્છેદકટ્ઠેન કુઠારિસદિસા ફરુસવાચા. છિન્દતીતિ કુસલમૂલસઙ્ખાતં અત્તનો મૂલંયેવ નિકન્તતિ.

૬૬૪. નિન્દિયન્તિ નિન્દિતબ્બં. તં વા નિન્દતિ યો પસંસિયોતિ યો ઉત્તમટ્ઠેન પસંસારહો પુગ્ગલો, તં વા સો પાપિચ્છતાદીનિ આરોપેત્વા ગરહતિ. વિચિનાતીતિ ઉપચિનાતિ. કલિન્તિ અપરાધં.

૬૬૫. અયં કલીતિ અયં અપરાધો. અક્ખેસૂતિ જૂતકીળનઅક્ખેસુ. સબ્બસ્સાપિ સહાપિ અત્તનાતિ સબ્બેન અત્તનો ધનેનપિ અત્તનાપિ સદ્ધિં. સુગતેસૂપિ ¶ સુટ્ઠુ ગતત્તા, સુન્દરઞ્ચ ઠાનં ગતત્તા સુગતનામકેસુ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકેસુ. મનં પદોસયેતિ યો મનં પદૂસેય્ય. તસ્સાયં મનોપદોસો એવ મહત્તરો કલીતિ વુત્તં હોતિ.

૬૬૬. કસ્મા? યસ્મા સતં સહસ્સાનં…પે… પાપકં, યસ્મા વસ્સગણનાય એત્તકો સો કાલો, યં કાલં અરિયગરહી ¶ વાચં મનઞ્ચ પણિધાય પાપકં નિરયં ઉપેતિ, તત્થ પચ્ચતીતિ વુત્તં હોતિ. ઇદઞ્હિ સઙ્ખેપેન પદુમનિરયે આયુપ્પમાણં.

૬૬૭. ઇદાનિ અપરેનપિ નયેન ‘‘અયમેવ મહત્તરો કલિ, યો સુગતેસુ મનં પદૂસયે’’તિ ઇમમત્થં વિભાવેન્તો ‘‘અભૂતવાદી’’તિ આદિમાહ. તત્થ અભૂતવાદીતિ અરિયૂપવાદવસેન અલિકવાદી. નિરયન્તિ પદુમાદિં. પેચ્ચ સમા ભવન્તીતિ ઇતો પટિગન્ત્વા નિરયૂપપત્તિયા સમા ભવન્તિ. પરત્થાતિ પરલોકે.

૬૬૮. કિઞ્ચ ¶ ભિય્યો – યો અપ્પદુટ્ઠસ્સાતિ. તત્થ મનોપદોસાભાવેન અપ્પદુટ્ઠો, અવિજ્જામલાભાવેન સુદ્ધો, પાપિચ્છાભાવેન અનઙ્ગણોતિ વેદિતબ્બો. અપ્પદુટ્ઠત્તા વા સુદ્ધસ્સ, સુદ્ધત્તા અનઙ્ગણસ્સાતિ એવમ્પેત્થ યોજેતબ્બં.

૬૬૯. એવં સુગતેસુ મનોપદોસસ્સ મહત્તરકલિભાવં સાધેત્વા ઇદાનિ વારિતવત્થુગાથા નામ ચુદ્દસ ગાથા આહ. ઇમા કિર કોકાલિકં મીયમાનમેવ ઓવદન્તેનાયસ્મતા મહામોગ્ગલ્લાનેન વુત્તા, ‘‘મહાબ્રહ્મુના’’તિ એકે. તાસં ઇમિના સુત્તેન સદ્ધિં એકસઙ્ગહત્થં અયમુદ્દેસો ‘‘યો લોભગુણે અનુયુત્તો’’તિઆદિ. તત્થ પઠમગાથાય તાવ ‘‘ગુણો’’તિ નિદ્દિટ્ઠત્તા અનેકક્ખત્તું પવત્તત્તા વા લોભોયેવ લોભગુણો, તણ્હાયેતં અધિવચનં. અવદઞ્ઞૂતિ અવચનઞ્ઞૂ બુદ્ધાનમ્પિ ઓવાદં અગ્ગહણેન. મચ્છરીતિ પઞ્ચવિધમચ્છરિયેન. પેસુણિયં અનુયુત્તોતિ અગ્ગસાવકાનં ભેદકામતાય. સેસં પાકટમેવ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો, આવુસો કોકાલિક, તુમ્હાદિસો અનુયુત્તલોભતણ્હાય લોભગુણે અનુયુત્તો અસ્સદ્ધો કદરિયો અવદઞ્ઞૂ મચ્છરી પેસુણિયં અનુયુત્તો, સો વચસા પરિભાસતિ અઞ્ઞં અભાસનેય્યમ્પિ પુગ્ગલં. તેન તં વદામિ ¶ ‘‘મુખદુગ્ગા’’તિ ગાથાત્તયં.

૬૭૦. તસ્સાયં ¶ અનુત્તાનપદત્થો – મુખદુગ્ગ મુખવિસમ, વિભૂત વિગતભૂત, અલિકવાદિ, અનરિય અસપ્પુરિસ, ભૂનહુ ભૂતિહનક, વુડ્ઢિનાસક, પુરિસન્ત અન્તિમપુરિસ, કલિ અલક્ખિપુરિસ, અવજાત બુદ્ધસ્સ અવજાતપુત્ત.

૬૭૧. રજમાકિરસીતિ કિલેસરજં અત્તનિ પક્ખિપસિ. પપતન્તિ સોબ્ભં. ‘‘પપાત’’ન્તિપિ પાઠો, સો એવત્થો. ‘‘પપદ’’ન્તિપિ પાઠો, મહાનિરયન્તિ અત્થો.

૬૭૨. એતિ હતન્તિ એત્થ હ-ઇતિ નિપાતો, તન્તિ તં કુસલાકુસલકમ્મં. અથ વા હતન્તિ ગતં પટિપન્નં, ઉપચિતન્તિ અત્થો. સુવામીતિ સામિ તસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા. સો હિ તં કમ્મં લભતેવ, નાસ્સ તં નસ્સતીતિ વુત્તં હોતિ. યસ્મા ચ લભતિ, તસ્મા દુક્ખં મન્દો…પે… કિબ્બિસકારી.

૬૭૩. ઇદાનિ યં દુક્ખં મન્દો પસ્સતિ, તં પકાસેન્તો ‘‘અયોસઙ્કુસમાહતટ્ઠાન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ પુરિમઉપડ્ઢગાથાય તાવ અત્થો – યં તં અયોસઙ્કુસમાહતટ્ઠાનં સન્ધાય ભગવતા ‘‘તમેનં, ભિક્ખવે, નિરયપાલા પઞ્ચવિધબન્ધનં નામ કારણં ¶ કરોન્તી’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૫૦; અ. નિ. ૩.૩૬) વુત્તં, તં ઉપેતિ, એવં ઉપેન્તો ચ તત્થેવ આદિત્તાય લોહપથવિયા નિપજ્જાપેત્વા નિરયપાલેહિ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ આકોટિયમાનં તત્તં ખિલસઙ્ખાતં તિણ્હધારમયસૂલમુપેતિ, યં સન્ધાય ભગવતા વુત્તં ‘‘તત્તં અયોખિલં હત્થે ગમેન્તી’’તિઆદિ. તતો પરા ઉપડ્ઢગાથા અનેકાનિ વસ્સસહસ્સાનિ તત્થ પચ્ચિત્વા પક્કાવસેસાનુભવનત્થં અનુપુબ્બેન ખારોદકનદીતીરં ગતસ્સ યં તં ‘‘તત્તં અયોગુળં મુખે પક્ખિપન્તિ, તત્તં તમ્બલોહં મુખે આસિઞ્ચન્તી’’તિ વુત્તં, તં સન્ધાય વુત્તં. તત્થ અયોતિ લોહં. ગુળસન્નિભન્તિ બેલુવસણ્ઠાનં. અયોગહણેન ચેત્થ તમ્બલોહં, ઇતરેન અયોગુળં ¶ વેદિતબ્બં. પતિરૂપન્તિ કતકમ્માનુરૂપં.

૬૭૪. તતો પરાસુ ગાથાસુ ન હિ વગ્ગૂતિ ‘‘ગણ્હથ, પહરથા’’તિઆદીનિ વદન્તા નિરયપાલા મધુરવાચં ન વદન્તિ. નાભિજવન્તીતિ ન ¶ સુમુખભાવેન અભિમુખા જવન્તિ, ન સુમુખા ઉપસઙ્કમન્તિ, અનયબ્યસનમાવહન્તા એવ ઉપસઙ્કમન્તીતિ વુત્તં હોતિ. ન તાણમુપેન્તીતિ તાણં લેણં પટિસરણં હુત્વા ન ઉપગચ્છન્તિ, ગણ્હન્તા હનન્તા એવ ઉપેન્તીતિ વુત્તં હોતિ. અઙ્ગારે સન્થતે સયન્તીતિ અઙ્ગારપબ્બતં આરોપિતા સમાના અનેકાનિ વસ્સસહસ્સાનિ સન્થતે અઙ્ગારે સેન્તિ. ગિનિસમ્પજ્જલિતન્તિ સમન્તતો જલિતં સબ્બદિસાસુ ચ સમ્પજ્જલિતં અગ્ગિં. પવિસન્તીતિ મહાનિરયે પક્ખિત્તા સમાના ઓગાહન્તિ. મહાનિરયો નામ યો સો ‘‘ચતુક્કણ્ણો’’તિ (અ. નિ. ૩.૩૬) વુત્તો, નં યોજનસતે ઠત્વા પસ્સતં અક્ખીનિ ભિજ્જન્તિ.

૬૭૫. જાલેન ચ ઓનહિયાનાતિ અયોજાલેન પલિવેઠેત્વા મિગલુદ્દકા મિગં વિય હનન્તિ. ઇદં દેવદૂતે અવુત્તકમ્મકારણં. અન્ધંવ તિમિસમાયન્તીતિ અન્ધકરણેન અન્ધમેવ બહલન્ધકારત્તા ‘‘તિમિસ’’ન્તિ સઞ્ઞિતં ધૂમરોરુવં નામ નરકં ગચ્છન્તિ. તત્ર કિર નેસં ખરધૂમં ઘાયિત્વા અક્ખીનિ ભિજ્જન્તિ, તેન ‘‘અન્ધંવા’’તિ વુત્તં. તં વિતતઞ્હિ યથા મહિકાયોતિ તઞ્ચ અન્ધતિમિસં મહિકાયો વિય વિતતં હોતીતિ અત્થો. ‘‘વિત્થત’’ન્તિપિ પાઠો. ઇદમ્પિ દેવદૂતે અવુત્તકમ્મકારણમેવ.

૬૭૬. અથ લોહમયન્તિ અયં પન લોહકુમ્ભી પથવિપરિયન્તિકા ચતુનહુતાધિકાનિ દ્વેયોજનસતસહસ્સાનિ ગમ્ભીરા સમતિત્તિકા તત્રલોહપૂરા હોતિ. પચ્ચન્તિ હિ તાસુ ચિરરત્તન્તિ તાસુ કુમ્ભીસુ દીઘરત્તં પચ્ચન્તિ. અગ્ગિનિસમાસૂતિ અગ્ગિસમાસુ ¶ . સમુપ્પિલવાતેતિ સમુપ્પિલવન્તા ¶ , સકિમ્પિ ઉદ્ધં સકિમ્પિ અધો ગચ્છમાના ફેણુદ્દેહકં પચ્ચન્તીતિ વુત્તં હોતિ. દેવદૂતે વુત્તનયેનેવ તં વેદિતબ્બં.

૬૭૭. પુબ્બલોહિતમિસ્સેતિ પુબ્બલોહિતમિસ્સાય લોહકુમ્ભિયા. તત્થ કિન્તિ તત્થ. યં યં દિસકન્તિ દિસં વિદિસં. અધિસેતીતિ ગચ્છતિ. ‘‘અભિસેતી’’તિપિ પાઠો, તત્થ યં યં દિસં અલ્લીયતિ અપસ્સયતીતિ અત્થો. કિલિસ્સતીતિ બાધીયતિ. ‘‘કિલિજ્જતી’’તિપિ પાઠો, પૂતિ હોતીતિ અત્થો. સમ્ફુસમાનોતિ તેન પુબ્બલોહિતેન ફુટ્ઠો સમાનો. ઇદમ્પિ દેવદૂતે અવુત્તકમ્મકારણં.

૬૭૮. પુળવાવસથેતિ ¶ પુળવાનં આવાસે. અયમ્પિ લોહકુમ્ભીયેવ દેવદૂતે ‘‘ગૂથનિરયો’’તિ વુત્તા, તત્થ પતિતસ્સ સૂચિમુખપાણા છવિઆદીનિ છિન્દિત્વા અટ્ઠિમિઞ્જં ખાદન્તિ. ગન્તું ન હિ તીરમપત્થીતિ અપગન્તું ન હિ તીરં અત્થિ. ‘‘તીરવમત્થી’’તિપિ પાઠો, સોયેવત્થો. તીરમેવ એત્થ ‘‘તીરવ’’ન્તિ વુત્તં. સબ્બસમા હિ સમન્તકપલ્લાતિ યસ્મા તસ્સા કુમ્ભિયા ઉપરિભાગેપિ નિકુજ્જિતત્તા સબ્બત્થ સમા સમન્તતો કટાહા, તસ્મા અપગન્તું તીરં નત્થીતિ વુત્તં હોતિ.

૬૭૯. અસિપત્તવનં દેવદૂતે વુત્તનયમેવ. તઞ્હિ દૂરતો રમણીયં અમ્બવનં વિય દિસ્સતિ, અથેત્થ લોભેન નેરયિકા પવિસન્તિ, તતો નેસં વાતેરિતાનિ પત્તાનિ પતિત્વા અઙ્ગપચ્ચઙ્ગાનિ છિન્દન્તિ. તેનાહ – ‘‘તં પવિસન્તિ સમુચ્છિદગત્તા’’તિ. તં પવિસન્તિ તતો સુટ્ઠુ છિન્નગત્તા હોન્તીતિ. જિવ્હં બળિસેન ગહેત્વા આરજયારજયા વિહનન્તીતિ તત્થ અસિપત્તવને વેગેન ધાવિત્વા પતિતાનં મુસાવાદીનં નેરયિકાનં નિરયપાલા જિવ્હં બળિસેન નિક્કડ્ઢિત્વા યથા મનુસ્સા અલ્લચમ્મં ભૂમિયં પત્થરિત્વા ખિલેહિ આકોટેન્તિ, એવં આકોટેત્વા ફરસૂહિ ફાલેત્વા ફાલેત્વા એકમેકં ¶ કોટિં છિન્દેત્વા વિહનન્તિ, છિન્નછિન્ના કોટિ પુનપ્પુનં સમુટ્ઠાતિ. ‘‘આરચયારચયા’’તિપિ પાઠો, આવિઞ્છિત્વા આવિઞ્છિત્વાતિ અત્થો. એતમ્પિ દેવદૂતે અવુત્તકમ્મકારણં.

૬૮૦. વેતરણિન્તિ દેવદૂતે ‘‘મહતી ખારોદકા નદી’’તિ (મ. નિ. ૩.૨૬૯) વુત્તનદિં. સા કિર ગઙ્ગા વિય ઉદકભરિતા દિસ્સતિ. અથેત્થ ન્હાયિસ્સામ પિવિસ્સામાતિ નેરયિકા પતન્તિ. તિણ્હધારખુરધારન્તિ તિણ્હધારં ખુરધારં, તિક્ખધારખુરધારવતિન્તિ વુત્તં હોતિ. તસ્સા કિર નદિયા ઉદ્ધમધો ઉભયતીરેસુ ચ તિણ્હધારા ખુરા પટિપાટિયા ઠપિતા વિય ¶ તિટ્ઠન્તિ, તેન સા ‘‘તિણ્હધારા ખુરધારા’’તિ વુચ્ચતિ. તં તિણ્હધારખુરધારં ઉદકાસાય ઉપેન્તિ અલ્લીયન્તીતિ અત્થો. એવં ઉપેન્તા ચ પાપકમ્મેન ચોદિતા તત્થ મન્દા પપતન્તિ બાલાતિ અત્થો.

૬૮૧. સામા સબલાતિ એતં પરતો ‘‘સોણા’’તિ ઇમિના યોજેતબ્બં. સામવણ્ણા કમ્માસવણ્ણા ચ સોણા ખાદન્તીતિ વુત્તં હોતિ ¶ . કાકોલગણાતિ કણ્હકાકગણા. પટિગિદ્ધાતિ સુટ્ઠુ સઞ્જાતગેધા હુત્વા, ‘‘મહાગિજ્ઝા’’તિ એકે. કુલલાતિ કુલલપક્ખિનો, ‘‘સેનાનમેતં નામ’’ન્તિ એકે. વાયસાતિ અકણ્હકાકા. ઇદમ્પિ દેવદૂતે અવુત્તકમ્મકારણં. તત્થ વુત્તાનિપિ પન કાનિચિ ઇધ ન વુત્તાનિ, તાનિ એતેસં પુરિમપચ્છિમભાગત્તા વુત્તાનેવ હોન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ.

૬૮૨. ઇદાનિ સબ્બમેવેતં નરકવુત્તિં દસ્સેત્વા ઓવદન્તો ‘‘કિચ્છા વતાય’’ન્તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – કિચ્છા વત અયં ઇધ નરકે નાનપ્પકારકમ્મકરણભેદા વુત્તિ, યં જનો ફુસતિ કિબ્બિસકારી. તસ્મા ઇધ જીવિતસેસે જીવિતસન્તતિયા વિજ્જમાનાય ઇધ લોકે ઠિતોયેવ સમાનો સરણગમનાદિકુસલધમ્માનુટ્ઠાનેન કિચ્ચકરો નરો સિયા ભવેય્ય. કિચ્ચકરો ભવન્તોપિ ચ સાતચ્ચકારિતાવસેનેવ ભવેય્ય, ન પમજ્જે મુહુત્તમ્પિ ન પમાદમાપજ્જેય્યાતિ અયમેત્થ ¶ સમુચ્ચયવણ્ણના. યસ્મા પન વુત્તાવસેસાનિ પદાનિ પુબ્બે વુત્તનયત્તા ઉત્તાનત્થત્તા ચ સુવિઞ્ઞેય્યાનેવ, તસ્મા અનુપદવણ્ણના ન કતાતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય કોકાલિકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. નાલકસુત્તવણ્ણના

૬૮૫. આનન્દજાતેતિ ¶ નાલકસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? પદુમુત્તરસ્સ કિર ભગવતો સાવકં મોનેય્યપટિપદં પટિપન્નં દિસ્વા તથત્તં અભિકઙ્ખમાનો તતો પભુતિ કપ્પસતસહસ્સં પારમિયો પૂરેત્વા અસિતસ્સ ઇસિનો ભાગિનેય્યો નાલકો નામ તાપસો ભગવન્તં ધમ્મચક્કપ્પવત્તિતદિવસતો સત્તમે દિવસે ‘‘અઞ્ઞાતમેત’’ન્તિઆદીહિ દ્વીહિ ગાથાહિ મોનેય્યપટિપદં પુચ્છિ. તસ્સ ભગવા ‘‘મોનેય્યં તે ઉપઞ્ઞિસ્સ’’ન્તિઆદિના નયેન તં બ્યાકાસિ. પરિનિબ્બુતે પન ભગવતિ સઙ્ગીતિં કરોન્તેનાયસ્મતા મહાકસ્સપેન આયસ્મા આનન્દો તમેવ મોનેય્યપટિપદં પુટ્ઠો યેન યદા ચ સમાદપિતો નાલકો ભગવન્તં પુચ્છિ ¶ . તં સબ્બં પાકટં કત્વા દસ્સેતુકામો ‘‘આનન્દજાતે’’તિઆદિકા વીસતિ વત્થુગાથાયો વત્વા અભાસિ. તં સબ્બમ્પિ ‘‘નાલકસુત્ત’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

તત્થ આનન્દજાતેતિ સમિદ્ધિજાતે વુદ્ધિપ્પત્તે. પતીતેતિ તુટ્ઠે. અથ વા આનન્દજાતેતિ પમુદિતે. પતીતેતિ સોમનસ્સજાતે. સુચિવસનેતિ અકિલિટ્ઠવસને. દેવાનઞ્હિ કપ્પરુક્ખનિબ્બત્તાનિ વસનાનિ રજં વા મલં વા ન ગણ્હન્તિ. દુસ્સં ગહેત્વાતિ ઇધ દુસ્સસદિસત્તા ‘‘દુસ્સ’’ન્તિ લદ્ધવોહારં દિબ્બવત્થં ઉક્ખિપિત્વા. અસિતો ઇસીતિ કણ્હસરીરવણ્ણત્તા એવંલદ્ધનામો ઇસિ. દિવાવિહારેતિ દિવાવિહારટ્ઠાને. સેસં પદતો ઉત્તાનમેવ.

સમ્બન્ધતો પન – અયં કિર સુદ્ધોદનસ્સ પિતુ સીહહનુરઞ્ઞો પુરોહિતો સુદ્ધોદનસ્સપિ અનભિસિત્તકાલે સિપ્પાચરિયો હુત્વા અભિસિત્તકાલે પુરોહિતોયેવ અહોસિ. તસ્સ સાયં પાતં રાજુપટ્ઠાનં આગતસ્સ રાજા દહરકાલે વિય નિપચ્ચકારં અકત્વા અઞ્જલિકમ્મમત્તમેવ કરોતિ. ધમ્મતા કિરેસા ¶ પત્તાભિસેકાનં સક્યરાજૂનં. પુરોહિતો તેન નિબ્બિજ્જિત્વા ‘‘પબ્બજ્જામહં મહારાજા’’તિ આહ. રાજા તસ્સ નિચ્છયં ઞત્વા ‘‘તેન હિ, આચરિય, મમેવ ઉય્યાને વસિતબ્બં, યથા તે અહં અભિણ્હં પસ્સેય્ય’’ન્તિ યાચિ. સો ‘‘એવં હોતૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા રઞ્ઞા ઉપટ્ઠહિયમાનો ઉય્યાનેયેવ વસન્તો કસિણપરિકમ્મં કત્વા અટ્ઠ સમાપત્તિયો પઞ્ચાભિઞ્ઞાયો ચ નિબ્બત્તેસિ. સો તતો પભુતિ રાજકુલે ¶ ભત્તકિચ્ચં કત્વા હિમવન્તચાતુમહારાજિકભવનાદીનં અઞ્ઞતરં ગન્ત્વા દિવાવિહારં કરોતિ. અથેકદિવસં તાવતિંસભવનં ગન્ત્વા રતનવિમાનં પવિસિત્વા દિબ્બરતનપલ્લઙ્કે નિસિન્નો સમાધિસુખં અનુભવિત્વા સાયન્હસમયં વુટ્ઠાય વિમાનદ્વારે ઠત્વા ઇતો ચિતો ચ વિલોકેન્તો સટ્ઠિયોજનાય મહાવીથિયા ચેલુક્ખેપં કત્વા બોધિસત્તગુણપસંસિતાનિ થુતિવચનાનિ વત્વા કીળન્તે સક્કપ્પમુખે દેવે અદ્દસ. તેનાહ આયસ્મા આનન્દો – ‘‘આનન્દજાતે…પે… દિવાવિહારે’’તિ.

૬૮૬. તતો સો એવં દિસ્વાન દેવે…પે… કિં પટિચ્ચ. તત્થ ઉદગ્ગેતિ અબ્ભુન્નતકાયે. ચિત્તિં કરિત્વાનાતિ આદરં કત્વા. કલ્યરૂપોતિ તુટ્ઠરૂપો. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

૬૮૭. ઇદાનિ ¶ ‘‘યદાપિ આસી’’તિઆદિગાથા ઉત્તાનસમ્બન્ધા એવ. પદત્થો પન પઠમગાથાય તાવ સઙ્ગમોતિ સઙ્ગામો. જયો સુરાનન્તિ દેવાનં જયો.

તસ્સાવિભાવત્થં અયમનુપુબ્બિકથા વેદિતબ્બા – સક્કો કિર મગધરટ્ઠે મચલગામવાસી તેત્તિંસમનુસ્સસેટ્ઠો મઘો નામ માણવો હુત્વા સત્ત વત્તપદાનિ પૂરેત્વા તાવતિંસભવને નિબ્બત્તિ સદ્ધિં પરિસાય. તતો પુબ્બદેવા ‘‘આગન્તુકદેવપુત્તા આગતા, સક્કારં નેસં કરિસ્સામા’’તિ વત્વા દિબ્બપદુમાનિ ¶ ઉપનામેસું, ઉપડ્ઢરજ્જેન ચ નિમન્તેસું. સક્કો ઉપડ્ઢરજ્જેન અસન્તુટ્ઠો સકપરિસં સઞ્ઞાપેત્વા એકદિવસં સુરામદમત્તે તે પાદે ગહેત્વા સિનેરુપબ્બતપાદે ખિપિ. તેસં સિનેરુસ્સ હેટ્ઠિમતલે દસસહસ્સયોજનં અસુરભવનં નિબ્બત્તિ પારિચ્છત્તકપટિચ્છન્નભૂતાય ચિત્રપાટલિયા ઉપસોભિતં. તતો તે સતિં પટિલભિત્વા તાવતિંસભવનં અપસ્સન્તા ‘‘અહો રે નટ્ઠા મયં પાનમદદોસેન, ન દાનિ મયં સુરં પિવિમ્હા, અસુરં પિવિમ્હા, ન દાનિમ્હા સુરા, અસુરા દાનિ જાતમ્હા’’તિ. તતો પભુતિ ‘‘અસુરા’’ઇચ્ચેવ ઉપ્પન્નસમઞ્ઞા હુત્વા ‘‘હન્દ દાનિ દેવેહિ સદ્ધિં સઙ્ગામેમા’’તિ સિનેરું પરિતો આરોહિંસુ. તતો સક્કો અસુરે યુદ્ધેન અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પુનપિ સમુદ્દે પક્ખિપિત્વા ચતૂસુ દ્વારેસુ અત્તના સદિસં ઇન્દપટિમં માપેત્વા ઠપેસિ. તતો અસુરા ‘‘અપ્પમત્તો વતાયં સક્કો નિચ્ચં રક્ખન્તો તિટ્ઠતી’’તિ ચિન્તેત્વા પુનદેવ નગરં અગમિંસુ. તતો દેવા અત્તનો જયં ઘોસેન્તા મહાવીથિયં ચેલુક્ખેપં કરોન્તા નક્ખત્તં કીળિંસુ. અથ અસિતો અતીતાનાગતે ચત્તાલીસકપ્પે અનુસ્સરિતું સમત્થતાય ‘‘કિં નુ ખો ઇમેહિ પુબ્બેપિ એવં કીળિતપુબ્બ’’ન્તિ આવજ્જેન્તો તં દેવાસુરસઙ્ગામે દેવવિજયં દિસ્વા આહ –

‘‘યદાપિ ¶ આસી અસુરેહિ સઙ્ગમો,

જયો સુરાનં અસુરા પરાજિતા;

તદાપિ નેતાદિસો લોમહંસનો’’તિ.

તસ્મિમ્પિ કાલે એતાદિસો લોમહંસનો પમોદો ન આસિ. કિમબ્ભુતં દટ્ઠુ મરૂ પમોદિતાતિ અજ્જ પન કિં અબ્ભુતં દિસ્વા એવં દેવા પમુદિતાતિ.

૬૮૮. દુતિયગાથાય ¶ સેળેન્તીતિ મુખેન ઉસ્સેળનસદ્દં મુઞ્ચન્તિ. ગાયન્તિ નાનાવિધાનિ ગીતાનિ, વાદયન્તિ અટ્ઠસટ્ઠિ તૂરિયસહસ્સાનિ, ફોટેન્તીતિ અપ્ફોટેન્તિ. પુચ્છામિ વોહન્તિ અત્તના આવજ્જેત્વા ઞાતું સમત્થોપિ તેસં વચનં સોતુકામતાય પુચ્છતિ. મેરુમુદ્ધવાસિનેતિ સિનેરુમુદ્ધનિ વસન્તે. સિનેરુસ્સ હિ હેટ્ઠિમતલે દસયોજનસહસ્સં ¶ અસુરભવનં, મજ્ઝિમતલે દ્વિસહસ્સપરિત્તદીપપરિવારા ચત્તારો મહાદીપા, ઉપરિમતલે દસયોજનસહસ્સં તાવતિંસભવનં. તસ્મા દેવા ‘‘મેરુમુદ્ધવાસિનો’’તિ વુચ્ચન્તિ. મારિસાતિ દેવે આમન્તેતિ, નિદુક્ખા નિરાબાધાતિ વુત્તં હોતિ.

૬૮૯. અથસ્સ તમત્થં આરોચેન્તેહિ દેવેહિ વુત્તાય તતિયગાથાય બોધિસત્તોતિ બુજ્ઝનકસત્તો, સમ્માસમ્બોધિં ગન્તું અરહો સત્તો રતનવરોતિ વરરતનભૂતો. તેનમ્હ તુટ્ઠાતિ તેન કારણેન મયં તુટ્ઠા. સો હિ બુદ્ધત્તં પત્વા તથા ધમ્મં દેસેસ્સતિ, યથા મયઞ્ચ અઞ્ઞે ચ દેવગણા સેક્ખાસેક્ખભૂમિં પાપુણિસ્સામ. મનુસ્સાપિસ્સ ધમ્મં સુત્વા યે ન સક્ખિસ્સન્તિ પરિનિબ્બાતું, તે દાનાદીનિ કત્વા દેવલોકે પરિપૂરેસ્સન્તીતિ અયં કિર નેસં અધિપ્પાયો. તત્થ ‘‘તુટ્ઠા કલ્યરૂપા’’તિ કિઞ્ચાપિ ઇદં પદદ્વયં અત્થતો અભિન્નં, તથાપિ ‘‘કિમબ્ભુતં દટ્ઠુ મરૂ પમોદિતા, કિં દેવસઙ્ઘો અતિરિવ કલ્યરૂપો’’તિ ઇમસ્સ પઞ્હદ્વયસ્સ વિસ્સજ્જનત્થં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

૬૯૦. ઇદાનિ યેન અધિપ્પાયેન બોધિસત્તે જાતે તુટ્ઠા અહેસું, તં આવિકરોન્તેહિ વુત્તાય ચતુત્થગાથાય સત્તગ્ગહણેન દેવમનુસ્સગ્ગહણં, પજાગહણેન સેસગતિગ્ગહણં. એવં દ્વીહિ પદેહિ પઞ્ચસુપિ ગતીસુ સેટ્ઠભાવં દસ્સેતિ. તિરચ્છાનાપિ હિ સીહાદયો અસન્તાસાદિગુણયુત્તા, તેપિ અયમેવ અતિસેતિ. તસ્મા ‘‘પજાનમુત્તમો’’તિ વુત્તો. દેવમનુસ્સેસુ પન યે અત્તહિતાય પટિપન્નાદયો ચત્તારો પુગ્ગલા, તેસુ ઉભયહિતપટિપન્નો અગ્ગપુગ્ગલો ¶ અયં, નરેસુ ચ ઉસભસદિસત્તા નરાસભો. તેનસ્સ થુતિં ભણન્તા ઇદમ્પિ પદદ્વયમાહંસુ.

૬૯૧. પઞ્ચમગાથાય ¶ તં સદ્દન્તિ તં દેવેહિ વુત્તવચનસદ્દં. અવસરીતિ ઓતરિ. તદ ભવનન્તિ તદા ભવનં.

૬૯૨. છટ્ઠગાથાય તતોતિ અસિતસ્સ વચનતો અનન્તરં. ઉક્કામુખેવાતિ ઉક્કામુખે એવ, મૂસામુખેતિ વુત્તં હોતિ. સુકુસલસમ્પહટ્ઠન્તિ સુકુસલેન સુવણ્ણકારેન ¶ સઙ્ઘટ્ટિતં, સઙ્ઘટ્ટેન્તેન તાપિતન્તિ અધિપ્પાયો. દદ્દલ્લમાનન્તિ વિજ્જોતમાનં. અસિતવ્હયસ્સાતિ અસિતનામસ્સ દુતિયેન નામેન કણ્હદેવિલસ્સ ઇસિનો.

૬૯૩. સત્તમગાથાય તારાસભં વાતિ તારાનં ઉસભસદિસં, ચન્દન્તિ અધિપ્પાયો. વિસુદ્ધન્તિ અબ્ભાદિઉપક્કિલેસરહિતં. સરદરિવાતિ સરદે ઇવ. આનન્દજાતોતિ સવનમત્તેનેવ ઉપ્પન્નાય પીતિયા પીતિજાતો. અલત્થ પીતિન્તિ દિસ્વા પુનપિ પીતિં લભિ.

૬૯૪. તતો પરં બોધિસત્તસ્સ દેવેહિ સદા પયુજ્જમાનસક્કારદીપનત્થં વુત્તઅટ્ઠમગાથાય અનેકસાખન્તિ અનેકસલાકં. સહસ્સમણ્ડલન્તિ રત્તસુવણ્ણમયસહસ્સમણ્ડલયુત્તં. છત્તન્તિ દિબ્બસેતચ્છત્તં. વીતિપતન્તીતિ સરીરં બીજમાના પતનુપ્પતનં કરોન્તિ.

૬૯૫. નવમગાથાય જટીતિ જટિલો. કણ્હસિરિવ્હયોતિ કણ્હસદ્દેન ચ સિરિસદ્દેન ચ અવ્હયમાનો. તં કિર ‘‘સિરિકણ્હો’’તિપિ અવ્હયન્તિ આમન્તેન્તિ, આલપન્તીતિ વુત્તં હોતિ. પણ્ડુકમ્બલેતિ રત્તકમ્બલે. અધિકારતો ચેત્થ ‘‘કુમાર’’ન્તિ વત્તબ્બં, પાઠસેસો વા કાતબ્બો. પુરિમગાથાય ચ અહત્થપાસગતં સન્ધાય ‘‘દિસ્વા’’તિ વુત્તં. ઇધ પન હત્થપાસગતં પટિગ્ગહણત્થં ઉપનીતં, તસ્મા પુન વચનં ‘‘દિસ્વા’’તિ. પુરિમં વા દસ્સનપીતિલાભાપેક્ખં ગાથાવસાને ‘‘વિપુલમલત્થ પીતિ’’ન્તિ વચનતો, ઇદં પટિગ્ગહાપેક્ખં અવસાને ‘‘સુમનો પટિગ્ગહે’’તિ વચનતો. પુરિમઞ્ચ કુમારસમ્બન્ધમેવ, ઇદં સેતચ્છત્તસમ્બન્ધમ્પિ. દિસ્વાતિ સતસહસ્સગ્ઘનકે ગન્ધારરત્તકમ્બલે સુવણ્ણનિક્ખં વિય કુમારં ‘‘છત્તં મરૂ’’તિ એત્થ વુત્તપ્પકારં સેતચ્છત્તં ધારિયન્તં મુદ્ધનિ દિસ્વા. કેચિ પન ‘‘ઇદં માનુસકં છત્તં સન્ધાય વુત્ત’’ન્તિ ભણન્તિ. યથેવ હિ દેવા, એવં મનુસ્સાપિ છત્તચામરમોરહત્થતાલવણ્ટવાળબીજનિહત્થા મહાપુરિસં ઉપગચ્છન્તીતિ. એવં સન્તેપિ ¶ ન તસ્સ ¶ વચનેન કોચિપિ અતિસયો અત્થિ, તસ્મા યથાવુત્તમેવ ¶ સુન્દરં. પટિગ્ગહેતિ ઉભોહિ હત્થેહિ પટિગ્ગહેસિ. ઇસિં કિર વન્દાપેતું કુમારં ઉપનેસું. અથસ્સ પાદા પરિવત્તિત્વા ઇસિસ્સ મત્થકે પતિટ્ઠહિંસુ. સો તમ્પિ અચ્છરિયં દિસ્વા ઉદગ્ગચિત્તો સુમનો પટિગ્ગહેસિ.

૬૯૬. દસમગાથાયં જિગીસકોતિ જિગીસન્તો મગ્ગન્તો પરિયેસન્તો, ઉપપરિક્ખન્તોતિ વુત્તં હોતિ. લક્ખણમન્તપારગૂતિ લક્ખણાનં વેદાનઞ્ચ પારં ગતો. અનુત્તરાયન્તિ અનુત્તરો અયં. સો કિર અત્તનો અભિમુખાગતેસુ મહાસત્તસ્સ પાદતલેસુ ચક્કાનિ દિસ્વા તદનુસારેન સેસલક્ખણાનિ જિગીસન્તો સબ્બં લક્ખણસમ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘અદ્ધાયં બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા એવમાહ.

૬૯૭. એકાદસાયં અથત્તનો ગમનન્તિ પટિસન્ધિવસેન અરૂપગમનં. અકલ્યરૂપો ગળયતિ અસ્સુકાનીતિ તં અત્તનો અરૂપૂપપત્તિં અનુસ્સરિત્વા ‘‘ન દાનાહં અસ્સ ધમ્મદેસનં સોતું લચ્છામી’’તિ અતુટ્ઠરૂપો બલવસોકાભિભવેન દોમનસ્સજાતો હુત્વા અસ્સૂનિ પાતેતિ ગળયતિ. ‘‘ગરયતી’’તિપિ પાઠો. યદિ પનેસ રૂપભવે ચિત્તં નમેય્ય, કિં તત્થ ન ઉપ્પજ્જેય્ય, યેનેવં રોદતીતિ? ન ન ઉપ્પજ્જેય્ય, અકુસલતાય પનેતં વિધિં ન જાનાતિ. એવં સન્તેપિ દોમનસ્સુપ્પત્તિયેવસ્સ અયુત્તા સમાપત્તિલાભેન વિક્ખમ્ભિતત્તાતિ ચે? ન, વિક્ખમ્ભિતત્તા એવ. મગ્ગભાવનાય સમુચ્છિન્ના હિ કિલેસા ન ઉપ્પજ્જન્તિ, સમાપત્તિલાભીનં પન બલવપચ્ચયેન ઉપ્પજ્જન્તિ. ઉપ્પન્ને કિલેસે પરિહીનજ્ઝાનત્તા કુતસ્સ અરૂપગમનન્તિ ચે? અપ્પકસિરેન પુનાધિગમતો. સમાપત્તિલાભિનો હિ ઉપ્પન્ને કિલેસે બલવવીતિક્કમં અનાપજ્જન્તા વૂપસન્તમત્તેયેવ કિલેસવેગે પુન તં વિસેસં અપ્પકસિરેનેવાધિગચ્છન્તિ, ‘‘પરિહીનવિસેસા ઇમે’’તિપિ દુવિઞ્ઞેય્યા હોન્તિ, તાદિસો ચ એસો. નો ચે કુમારે ભવિસ્સતિ અન્તરાયોતિ ન ભવિસ્સતિ નુ ખો ઇમસ્મિં કુમારે ¶ અન્તરાયો.

૬૯૮. દ્વાદસાયં ન ઓરકાયન્તિ અયં ઓરકો પરિત્તો ન હોતિ. ઉત્તરગાથાય વત્તબ્બં બુદ્ધભાવં સન્ધાયાહ.

૬૯૯. તેરસાયં ¶ સમ્બોધિયગ્ગન્તિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તઞ્હિ અવિપરીતભાવેન સમ્મા બુજ્ઝનતો સમ્બોધિ, કત્થચિ આવરણાભાવેન સબ્બઞાણુત્તમતો ‘‘અગ્ગ’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ફુસિસ્સતીતિ પાપુણિસ્સતિ. પરમવિસુદ્ધદસ્સીતિ નિબ્બાનદસ્સી. તઞ્હિ એકન્તવિસુદ્ધત્તા પરમવિસુદ્ધં. વિત્થારિકસ્સાતિ વિત્થારિકં અસ્સ. બ્રહ્મચરિયન્તિ સાસનં.

૭૦૦. ચુદ્દસાયં ¶ અથન્તરાતિ અન્તરાયેવ અસ્સ, સમ્બોધિપ્પત્તિતો ઓરતો એવાતિ વુત્તં હોતિ. ન સોસ્સન્તિ ન સુણિસ્સં. અસમધુરસ્સાતિ અસમવીરિયસ્સ. અટ્ટોતિ આતુરો. બ્યસનં ગતોતિ સુખવિનાસં પત્તો. અઘાવીતિ દુક્ખિતો, સબ્બં દોમનસ્સુપ્પાદમેવ સન્ધાયાહ. દોમનસ્સેન હિ સો આતુરો. તઞ્ચસ્સ સુખબ્યસનતો બ્યસનં, સુખવિનાસનતોતિ વુત્તં હોતિ. તેન ચ સો ચેતસિકઅઘભૂતેન અઘાવી.

૭૦૧. પન્નરસાયં વિપુલં જનેત્વાનાતિ વિપુલં જનેત્વા. અયમેવ વા પાઠો. નિગ્ગમાતિ નિગ્ગતો. એવં નિગ્ગતો ચ સો ભાગિનેય્યં સયન્તિ સકં ભાગિનેય્યં, અત્તનો ભગિનિયા પુત્તન્તિ વુત્તં હોતિ. સમાદપેસીતિ અત્તનો અપ્પાયુકભાવં ઞત્વા કનિટ્ઠભગિનિયા ચ પુત્તસ્સ નાલકસ્સ માણવકસ્સ ઉપચિતપુઞ્ઞતં અત્તનો બલેન ઞત્વા ‘‘વુડ્ઢિપ્પત્તો પમાદમ્પિ આપજ્જેય્યા’’તિ નં અનુકમ્પમાનો ભગિનિયા ઘરં ગન્ત્વા ‘‘કહં નાલકો’’તિ. ‘‘બહિ, ભન્તે, કીળતી’’તિ. ‘‘આનેથ ન’’ન્તિ આણાપેત્વા તઙ્ખણંયેવ તાપસપબ્બજ્જં પબ્બાજેત્વા સમાદપેસિ ઓવદિ અનુસાસિ. કથં? ‘‘બુદ્ધોતિ ઘોસં…પે… બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ સોળસમગાથમાહ.

૭૦૨. તત્થ યદ પરતોતિ યદા પરતો. ધમ્મમગ્ગન્તિ પરમધમ્મસ્સ નિબ્બાનસ્સ મગ્ગં, ધમ્મં વા અગ્ગં સહ પટિપદાય નિબ્બાનં. તસ્મિન્તિ તસ્સ સન્તિકે. બ્રહ્મચરિયન્તિ સમણધમ્મં.

૭૦૩. સત્તરસાયં તાદિનાતિ તસ્સણ્ઠિતેન, તસ્મિં સમયે કિલેસવિક્ખમ્ભને ¶ સમાધિલાભે ચ સતિ વિક્ખમ્ભિતકિલેસેન સમાહિતચિત્તેન ચાતિ અધિપ્પાયો. અનાગતે પરમવિસુદ્ધદસ્સિનાતિ ‘‘અયં નાલકો અનાગતે કાલે ભગવતો સન્તિકે પરમવિસુદ્ધં નિબ્બાનં પસ્સિસ્સતી’’તિ ¶ એવં દિટ્ઠત્તા સો ઇસિ ઇમિના પરિયાયેન ‘‘અનાગતે પરમવિસુદ્ધદસ્સી’’તિ વુત્તો. તેન અનાગતે પરમવિસુદ્ધદસ્સિના. ઉપચિતપુઞ્ઞસઞ્ચયોતિ પદુમુત્તરતો પભુતિ કતપુઞ્ઞસઞ્ચયો. પતિક્ખન્તિ આગમયમાનો. પરિવસીતિ પબ્બજિત્વા તાપસવેસેન વસિ. રક્ખિતિન્દ્રિયોતિ રક્ખિતસોતિન્દ્રિયો હુત્વા. સો કિર તતો પભુતિ ઉદકે ન નિમુજ્જિ ‘‘ઉદકં પવિસિત્વા સોતિન્દ્રિયં વિનાસેય્ય, તતો ધમ્મસ્સવનબાહિરો ભવેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા.

૭૦૪. અટ્ઠારસાયં સુત્વાન ઘોસન્તિ સો નાલકો એવં પરિવસન્તો અનુપુબ્બેન ભગવતા સમ્બોધિં પત્વા બારાણસિયં ધમ્મચક્કે પવત્તિતે તં ‘‘ભગવતા ધમ્મચક્કં પવત્તિતં, સમ્માસમ્બુદ્ધો ¶ વત સો ભગવા ઉપ્પન્નો’’તિઆદિના નયેન જિનવરચક્કવત્તને પવત્તઘોસં અત્તનો અત્થકામાહિ દેવતાહિ આગન્ત્વા આરોચિતં સુત્વા. ગન્ત્વાન દિસ્વા ઇસિનિસભન્તિ સત્તાહં દેવતાહિ મોનેય્યકોલાહલે કયિરમાને સત્તમે દિવસે ઇસિપતનં ગન્ત્વા ‘‘નાલકો આગમિસ્સતિ, તસ્સ ધમ્મં દેસેસ્સામી’’તિ ઇમિના ચ અભિસન્ધિના વરબુદ્ધાસને નિસિન્નં દિસ્વા નિસભસદિસં ઇસિનિસભં ભગવન્તં. પસન્નોતિ સહ દસ્સનેનેવ પસન્નચિત્તો હુત્વા. મોનેય્યસેટ્ઠન્તિ ઞાણુત્તમં, મગ્ગઞાણન્તિ વુત્તં હોતિ. સમાગતે અસિતાવ્હયસ્સ સાસનેતિ અસિતસ્સ ઇસિનો ઓવાદકાલે અનુપ્પત્તે. તેન હિ – ‘‘યદા વિવરતિ ધમ્મમગ્ગં, તદા ગન્ત્વા સમયં પરિપુચ્છમાનો ચરસ્સુ તસ્મિં ભગવતિ બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ અનુસિટ્ઠો, અયઞ્ચ સો કાલો. તેન વુત્તં – ‘‘સમાગતે અસિતાવ્હયસ્સ સાસને’’તિ. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

અયં તાવ વત્થુગાથાવણ્ણના.

૭૦૫. પુચ્છાગાથાદ્વયે અઞ્ઞાતમેતન્તિ વિદિતં મયા એતં. યથાતથન્તિ અવિપરીતં. કો અધિપ્પાયો? યં અસિતો ‘‘સમ્બોધિયગ્ગં ફુસિસ્સતાયં કુમારો’’તિ ઞત્વા ‘‘બુદ્ધોતિ ¶ ઘોસં યદ પરતો સુણોસિ, સમ્બોધિપ્પત્તો વિવરતિ ધમ્મમગ્ગ’’ન્તિ મં અવચ, તદેતં મયા અસિતસ્સ વચનં અજ્જ ભગવન્તં સક્ખિં દિસ્વા ‘‘યથાતથમેવા’’તિ અઞ્ઞાતન્તિ. તં તન્તિ તસ્મા તં. સબ્બધમ્માન પારગુન્તિ હેમવતસુત્તે વુત્તનયેન છહિ આકારેહિ. સબ્બધમ્માનં પારગતં.

૭૦૬. અનગારિયુપેતસ્સાતિ ¶ અનગારિયં ઉપેતસ્સ, પબ્બજિતસ્સાતિ અત્થો. ભિક્ખાચરિયં જિગીસતોતિ અરિયેહિ આચિણ્ણં અનુપક્કિલિટ્ઠં ભિક્ખાચરિયં પરિયેસમાનસ્સ. મોનેય્યન્તિ મુનીનં સન્તકં. ઉત્તમં પદન્તિ ઉત્તમપટિપદં. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

૭૦૭. અથસ્સ એવં પુટ્ઠો ભગવા ‘‘મોનેય્યં તે ઉપઞ્ઞિસ્સ’’ન્તિઆદિના નયેન મોનેય્યપટિપદં બ્યાકાસિ. તત્થ ઉપઞ્ઞિસ્સન્તિ ઉપઞ્ઞાપેય્યં, વિવરેય્યં પઞ્ઞાપેય્યન્તિ અત્થો. દુક્કરં દુરભિસમ્ભવન્તિ કાતુઞ્ચ દુક્ખં કયિરમાનઞ્ચ સમ્ભવિતું સહિતું દુક્ખન્તિ વુત્તં હોતિ. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો – અહં તે મોનેય્યં પઞ્ઞાપેય્યં, યદિ નં કાતું વા અભિસમ્ભોતું વા સુખં ભવેય્ય, એવં પન દુક્કરં દુરભિસમ્ભવં પુથુજ્જનકાલતો પભુતિ કિલિટ્ઠચિત્તં અનુપ્પાદેત્વા પટિપજ્જિતબ્બતો. તથા હિ નં એકસ્સ બુદ્ધસ્સ એકોવ સાવકો કરોતિ ચ સમ્ભોતિ ચાતિ.

એવં ¶ ભગવા મોનેય્યસ્સ દુક્કરભાવં દુરભિસમ્ભવતઞ્ચ દસ્સેન્તો નાલકસ્સ ઉસ્સાહં જનેત્વા તમસ્સ વત્તુકામો આહ ‘‘હન્દ તે નં પવક્ખામિ, સન્થમ્ભસ્સુ દળ્હો ભવા’’તિ. તત્થ હન્દાતિ બ્યવસાયત્થે નિપાતો. તે નં પવક્ખામીતિ તુય્હં તં મોનેય્યં પવક્ખામિ. સન્થમ્ભસ્સૂતિ દુક્કરકરણસમત્થેન વીરિયૂપત્થમ્ભેન અત્તાનં ઉપત્થમ્ભય. દળ્હો ભવાતિ દુરભિસમ્ભવસહનસમત્થાય અસિથિલપરક્કમતાય થિરો હોતિ. કિં વુત્તં ¶ હોતિ? યસ્મા ત્વં ઉપચિતપુઞ્ઞસમ્ભારો, તસ્માહં એકન્તબ્યવસિતોવ હુત્વા એવં દુક્કરં દુરભિસમ્ભવમ્પિ સમાનં તુય્હં તં મોનેય્યં પવક્ખામિ, સન્થમ્ભસ્સુ દળ્હો ભવાતિ.

૭૦૮. એવં પરમસલ્લેખં મોનેય્યવત્તં વત્તુકામો નાલકં સન્થમ્ભને દળ્હીભાવે ચ નિયોજેત્વા પઠમં તાવ ગામૂપનિબદ્ધકિલેસપ્પહાનં દસ્સેન્તો ‘‘સમાનભાગ’’ન્તિ ઉપડ્ઢગાથમાહ. તત્થ સમાનભાગન્તિ સમભાગં એકસદિસં નિન્નાનાકરણં. અક્કુટ્ઠવન્દિતન્તિ અક્કોસઞ્ચ વન્દનઞ્ચ.

ઇદાનિ યથા તં સમાનભાગં કયિરતિ, તં ઉપાયં દસ્સેન્તો ‘‘મનોપદોસ’’ન્તિ ઉપડ્ઢગાથમાહ. તસ્સત્થો – અક્કુટ્ઠો મનોપદોસં રક્ખેય્ય, વન્દિતો સન્તો અનુણ્ણતો ચરે, રઞ્ઞાપિ વન્દિતો સમાનો ‘‘મં વન્દતી’’તિ ઉદ્ધચ્ચં નાપજ્જેય્ય.

૭૦૯. ઇદાનિ ¶ અરઞ્ઞૂપનિબદ્ધકિલેસપ્પહાનં દસ્સેન્તો ‘‘ઉચ્ચાવચા’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – અરઞ્ઞસઞ્ઞિતે દાયેપિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠવસેન ઉચ્ચાવચા નાનપ્પકારા આરમ્મણા નિચ્છરન્તિ, ચક્ખાદીનં આપાથમાગચ્છન્તિ, તે ચ ખો અગ્ગિસિખૂપમા પરિળાહજનકટ્ઠેન. યથા વા ડય્હમાને વને અગ્ગિસિખા નાનપ્પકારતાય ઉચ્ચાવચા નિચ્છરન્તિ, સધૂમાપિ, વિધૂમાપિ, નીલાપિ, પીતાપિ, રત્તાપિ, ખુદ્દકાપિ, મહન્તાપિ, એવં સીહબ્યગ્ઘમનુસ્સામનુસ્સવિવિધવિહઙ્ગવિરુતપુપ્ફફલપલ્લવાદિભેદવસેન નાનપ્પકારતાય દાયે ઉચ્ચાવચા આરમ્મણા નિચ્છરન્તિ ભિંસનકાપિ, રજનીયાપિ, દોસનીયાપિ, મોહનીયાપિ. તેનાહ – ‘‘ઉચ્ચાવચા નિચ્છરન્તિ, દાયે અગ્ગિસિખૂપમા’’તિ. એવં નિચ્છરન્તેસુ ચ ઉચ્ચાવચેસુ આરમ્મણેસુ યા કાચિ ઉય્યાનવનચારિકં ગતા સમાના પકતિયા વા વનચારિનિયો કટ્ઠહારિકાદયો રહોગતં દિસ્વા હસિતલપિતરુદિતદુન્નિવત્થાદીહિ નારિયો મુનિં પલોભેન્તિ, તા સુ તં મા પલોભયું, તા નારિયો તં મા પલોભયું. યથા ન પલોભેન્તિ, તથા કરોહીતિ વુત્તં હોતિ.

૭૧૦-૧૧. એવમસ્સ ¶ ભગવા ગામે ચ અરઞ્ઞે ચ પટિપત્તિવિધિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ સીલસંવરં ¶ દસ્સેન્તો ‘‘વિરતો મેથુના ધમ્મા’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ હિત્વા કામે પરોપરેતિ મેથુનધમ્મતો અવસેસેપિ સુન્દરે ચ અસુન્દરે ચ પઞ્ચ કામગુણે હિત્વા. તપ્પહાનેન હિ મેથુનવિરતિ સુસમ્પન્ના હોતિ. તેનાહ – ‘‘હિત્વા કામે પરોપરે’’તિ. અયમેત્થ અધિપ્પાયો. ‘‘અવિરુદ્ધો’’તિઆદીનિ પન પદાનિ ‘‘ન હનેય્ય, ન ઘાતયે’’તિ એત્થ વુત્તાય પાણાતિપાતાવેરમણિયા સમ્પત્તિદસ્સનત્થં વુત્તાનિ. તત્રાયં સઙ્ખેપવણ્ણના – પરપક્ખિયેસુ પાણેસુ અવિરુદ્ધો, અત્તપક્ખિયેસુ અસારત્તો, સબ્બેપિ સતણ્હનિત્તણ્હતાય તસથાવરે પાણે જીવિતુકામતાય અમરિતુકામતાય સુખકામતાય દુક્ખપટિકૂલતાય ચ ‘‘યથા અહં તથા એતે’’તિ અત્તસમાનતાય તેસુ વિરોધં વિનેન્તો તેનેવ પકારેન ‘‘યથા એતે તથા અહ’’ન્તિ પરેસં સમાનતાય ચ અત્તનિ અનુરોધં વિનેન્તો એવં ઉભયથાપિ અનુરોધવિરોધવિપ્પહીનો હુત્વા મરણપટિકૂલતાય અત્તાનં ઉપમં કત્વા પાણેસુ યે કેચિ તસે વા થાવરે વા પાણે ન હનેય્ય સાહત્થિકાદીહિ પયોગેહિ, ન ઘાતયે આણત્તિકાદીહીતિ.

૭૧૨. એવમસ્સ ¶ મેથુનવિરતિપાણાતિપાતવિરતિમુખેન સઙ્ખેપતો પાતિમોક્ખસંવરસીલં વત્વા ‘‘હિત્વા કામે’’તિઆદીહિ ઇન્દ્રિયસંવરઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ આજીવપારિસુદ્ધિં દસ્સેન્તો ‘‘હિત્વા ઇચ્છઞ્ચા’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – યાયં તણ્હા એકં લદ્ધા દુતિયં ઇચ્છતિ, દ્વે લદ્ધા તતિયં, સતસહસ્સં લદ્ધા તદુત્તરિમ્પિ ઇચ્છતીતિ એવં અપ્પટિલદ્ધવિસયં ઇચ્છનતો ‘‘ઇચ્છા’’તિ વુચ્ચતિ, યો ચાયં પટિલદ્ધવિસયલુબ્ભનો લોભો. તં હિત્વા ઇચ્છઞ્ચ લોભઞ્ચ યત્થ સત્તો પુથુજ્જનો, યસ્મિં ચીવરાદિપચ્ચયે તેહિ ઇચ્છાલોભેહિ પુથુજ્જનો સત્તો લગ્ગો પટિબદ્ધો તિટ્ઠતિ, તત્થ તં ઉભયમ્પિ હિત્વા પચ્ચયત્થં ¶ આજીવપારિસુદ્ધિં અવિરોધેન્તો ઞાણચક્ખુના ચક્ખુમા હુત્વા ઇમં મોનેય્યપટિપદં પટિપજ્જેય્ય. એવઞ્હિ પટિપન્નો તરેય્ય નરકં ઇમં, દુપ્પૂરણટ્ઠેન નરકસઞ્ઞિતં મિચ્છાજીવહેતુભૂતં ઇમં પચ્ચયતણ્હં તરેય્ય, ઇમાય વા પટિપદાય તરેય્યાતિ વુત્તં હોતિ.

૭૧૩. એવં પચ્ચયતણ્હાપહાનમુખેન આજીવપારિસુદ્ધિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ભોજને મત્તઞ્ઞુતામુખેન પચ્ચયપરિભોગસીલં તદનુસારેન ચ યાવ અરહત્તપ્પત્તિ, તાવ પટિપદં દસ્સેન્તો ‘‘ઊનૂદરો’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – ધમ્મેન સમેન લદ્ધેસુ ઇતરીતરચીવરાદીસુ પચ્ચયેસુ આહારં તાવ આહારેન્તો –

‘‘ચત્તારો પઞ્ચ આલોપે, અભુત્વા ઉદકં પિવે;

અલં ફાસુવિહારાય, પહિતત્તસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ. (થેરગા. ૯૮૩) –

વુત્તનયેન ¶ ઊનઉદરો અસ્સ, ન વાતભરિતભસ્તા વિય ઉદ્ધુમાતુદરો, ભત્તસમ્મદપચ્ચયા થિનમિદ્ધં પરિહરેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. ઊનૂદરો હોન્તોપિ ચ મિતાહારો અસ્સ ભોજને મત્તઞ્ઞૂ, ‘‘નેવ દવાયા’’તિઆદિના પચ્ચવેક્ખણેન ગુણતો દોસતો ચ પરિચ્છિન્નાહારો. એવં મિતાહારો સમાનોપિ પચ્ચયધુતઙ્ગપરિયત્તિઅધિગમવસેન ચતુબ્બિધાય અપ્પિચ્છતાય અપ્પિચ્છો અસ્સ. એકંસેન હિ મોનેય્યપટિપદં પટિપન્નેન ભિક્ખુના એવં અપ્પિચ્છેન ભવિતબ્બં. તત્થ એકેકસ્મિં પચ્ચયે તીહિ સન્તોસેહિ સન્તુસ્સના પચ્ચયપ્પિચ્છતા. ધુતઙ્ગધરસ્સેવ સતો ‘‘ધુતવાતિ મં પરે જાનન્તૂ’’તિ અનિચ્છનતા ધુતઙ્ગપ્પિચ્છતા. બહુસ્સુતસ્સેવ સતો ‘‘બહુસ્સુતોતિ ¶ મં પરે જાનન્તૂ’’તિ અનિચ્છનતા પરિયત્તિઅપ્પિચ્છતા મજ્ઝન્તિકત્થેરસ્સ વિય. અધિગમસમ્પન્નસ્સેવ સતો ‘‘અધિગતો અયં કુસલં ધમ્મન્તિ મં પરે જાનન્તૂ’’તિ અનિચ્છનતા અધિગમપ્પિચ્છતા. સા ચ અરહત્તાધિગમતો ઓરં વેદિતબ્બા. અરહત્તાધિગમત્થઞ્હિ અયં પટિપદાતિ. એવં અપ્પિચ્છોપિ ચ અરહત્તમગ્ગેન ¶ તણ્હાલોલુપ્પં હિત્વા અલોલુપો અસ્સ. એવં અલોલુપો હિ સદા ઇચ્છાય નિચ્છાતો અનિચ્છો હોતિ નિબ્બુતો, યાય ઇચ્છાય છાતા હોન્તિ સત્તા ખુપ્પિપાસાતુરા વિય અતિત્તા, તાય ઇચ્છાય અનિચ્છો હોતિ અનિચ્છત્તા ચ નિચ્છાતો હોતિ અનાતુરો પરમતિત્તિપ્પત્તો. એવં નિચ્છાતત્તા નિબ્બુતો હોતિ વૂપસન્તસબ્બકિલેસપરિળાહોતિ એવમેત્થ ઉપ્પટિપાટિયા યોજના વેદિતબ્બા.

૭૧૪. એવં યાવ અરહત્તપ્પત્તિ, તાવપટિપદં કથેત્વા ઇદાનિ તં પટિપદં પટિપન્નસ્સ ભિક્ખુનો અરહત્તપ્પત્તિનિટ્ઠં ધુતઙ્ગસમાદાનં સેનાસનવત્તઞ્ચ કથેન્તો ‘‘સ પિણ્ડચાર’’ન્તિ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ સ પિણ્ડચારં ચરિત્વાતિ સો ભિક્ખુ ભિક્ખં ચરિત્વા ભત્તકિચ્ચં વા કત્વા. વનન્તમભિહારયેતિ અપપઞ્ચિતો ગિહિપપઞ્ચેન વનં એવ ગચ્છેય્ય. ઉપટ્ઠિતો રુક્ખમૂલસ્મિન્તિ રુક્ખમૂલે ઠિતો વા હુત્વા. આસનૂપગતોતિ આસનં ઉપગતો વા હુત્વા, નિસિન્નોતિ વુત્તં હોતિ. મુનીતિ મોનેય્યપટિપદં પટિપન્નો. એત્થ ચ ‘‘પિણ્ડચારં ચરિત્વા’’તિ ઇમિના પિણ્ડપાતિકઙ્ગં વુત્તં. યસ્મા પન ઉક્કટ્ઠપિણ્ડપાતિકો સપદાનચારી એકાસનિકો પત્તપિણ્ડિકો ખલુપચ્છાભત્તિકો ચ હોતિયેવ, તેચીવરિકપંસુકૂલમ્પિ ચ સમાદિયતેવ, તસ્મા ઇમાનિપિ છ વુત્તાનેવ હોન્તિ. ‘‘વનન્તમભિહારયે’’તિ ઇમિના પન આરઞ્ઞિકઙ્ગં વુત્તં, ‘‘ઉપટ્ઠિતો રુક્ખમૂલસ્મિ’’ન્તિ ઇમિના રુક્ખમૂલિકઙ્ગં, ‘‘આસનૂપગતો’’તિ ઇમિના નેસજ્જિકઙ્ગં. યથાક્કમં પન એતેસં અનુલોમત્તા અબ્ભોકાસિકયથાસન્થતિકસોસાનિકઙ્ગાનિ વુત્તાનિયેવ હોન્તીતિ એવમેતાય ગાથાય તેરસ ધુતઙ્ગાનિ નાલકત્થેરસ્સ કથેસિ.

૭૧૫. સ ઝાનપસુતો ધીરોતિ સો અનુપ્પન્નસ્સ ઝાનસ્સ ઉપ્પાદનેન ઉપ્પન્નસ્સ આવજ્જનસમાપજ્જનાધિટ્ઠાનવુટ્ઠાનપચ્ચવેક્ખણેહિ ¶ ચ ઝાનેસુ પસુતો અનુયુત્તો. ધીરોતિ ધિતિસમ્પન્નો. વનન્તે રમિતો સિયાતિ વને ¶ અભિરતો સિયા, ગામન્તસેનાસને નાભિરમેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. ઝાયેથ ¶ રુક્ખમૂલસ્મિં, અત્તાનમભિતોસયન્તિ ન કેવલં લોકિયજ્ઝાનપસુતોયેવ સિયા, અપિચ ખો તસ્મિંયેવ રુક્ખમૂલે સોતાપત્તિમગ્ગાદિસમ્પયુત્તેન લોકુત્તરજ્ઝાનેનાપિ અત્તાનં અતીવ તોસેન્તો ઝાયેથ. પરમસ્સાસપ્પત્તિયા હિ લોકુત્તરજ્ઝાનેનેવ ચિત્તં અતીવ તુસ્સતિ, ન અઞ્ઞેન. તેનાહ – ‘‘અત્તાનમભિતોસય’’ન્તિ. એવમિમાય ગાથાય ઝાનપસુતતાય વનન્તસેનાસનાભિરતિં અરહત્તઞ્ચ કથેસિ.

૭૧૬. ઇદાનિ યસ્મા ઇમં ધમ્મદેસનં સુત્વા નાલકત્થેરો વનન્તમભિહારેત્વા નિરાહારોપિ પટિપદાપૂરણે અતીવ ઉસ્સુક્કો અહોસિ, નિરાહારેન ચ સમણધમ્મં કાતું ન સક્કા. તથા કરોન્તસ્સ હિ જીવિતં નપ્પવત્તતિ, કિલેસે પન અનુપ્પાદેન્તેન આહારો પરિયેસિતબ્બો, અયમેત્થ ઞાયો. તસ્મા તસ્સ ભગવા અપરાપરેસુપિ દિવસેસુ પિણ્ડાય ચરિતબ્બં, કિલેસા પન ન ઉપ્પાદેતબ્બાતિ દસ્સનત્થં અરહત્તપ્પત્તિનિટ્ઠંયેવ ભિક્ખાચારવત્તં કથેન્તો ‘‘તતો રત્યા વિવસાને’’તિઆદિકા છ ગાથાયો અભાસિ. તત્થ તતોતિ ‘‘સ પિણ્ડચારં ચરિત્વા, વનન્તમભિહારયે’’તિ એત્થ વુત્તપિણ્ડચારવનન્તાભિહારતો ઉત્તરિપિ. રત્યા વિવસાનેતિ રત્તિસમતિક્કમે, દુતિયદિવસેતિ વુત્તં હોતિ. ગામન્તમભિહારયેતિ આભિસમાચારિકવત્તં કત્વા યાવ ભિક્ખાચારવેલા, તાવ વિવેકમનુબ્રૂહેત્વા ગતપચ્ચાગતવત્તે વુત્તનયેન કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોન્તો ગામં ગચ્છેય્ય. અવ્હાનં નાભિનન્દેય્યાતિ ‘‘ભન્તે, અમ્હાકં ઘરે ભુઞ્જિતબ્બ’’ન્તિ નિમન્તનં, ‘‘દેતિ નુ ખો ન દેતિ નુ ખો સુન્દરં નુ ખો દેતિ અસુન્દરં નુ ખો દેતી’’તિ એવરૂપં વિતક્કં ભોજનઞ્ચ પટિપદાપૂરકો ભિક્ખુ નાભિનન્દેય્ય, નપ્પટિગ્ગણ્હેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. યદિ પન બલક્કારેન પત્તં ગહેત્વા પૂરેત્વા દેન્તિ, પરિભુઞ્જિત્વા સમણધમ્મો કાતબ્બો, ધુતઙ્ગં ન કુપ્પતિ, તદુપાદાય પન તં ગામં ન પવિસિતબ્બં. અભિહારઞ્ચ ગામતોતિ સચે ગામં પવિટ્ઠસ્સ પાતિસતેહિપિ ભત્તં અભિહરન્તિ ¶ , તમ્પિ નાભિનન્દેય્ય, તતો એકસિત્થમ્પિ નપ્પટિગ્ગણ્હેય્ય, અઞ્ઞદત્થુ ઘરપટિપાટિયા પિણ્ડપાતમેવ ચરેય્યાતિ.

૭૧૭. ન ¶ મુની ગામમાગમ્મ, કુલેસુ સહસા ચરેતિ સો ચ મોનત્થાય પટિપન્નકો મુનિ ગામં ગતો સમાનો કુલેસુ સહસા ન ચરે, સહસોકિતાદિઅનનુલોમિકં ગિહિસંસગ્ગં ન આપજ્જેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. ઘાસેસનં છિન્નકથો, ન વાચં પયુતં ભણેતિ છિન્નકથો વિય હુત્વા ઓભાસપરિકથાનિમિત્તવિઞ્ઞત્તિપયુત્તં ઘાસેસનવાચં ન ભણેય્ય. સચે આકઙ્ખેય્ય, ગિલાનો સમાનો ¶ ગેલઞ્ઞપટિબાહનત્થાય ભણેય્ય. સેનાસનત્થાય વા વિઞ્ઞત્તિં ઠપેત્વા ઓભાસપરિકથાનિમિત્તપયુત્તં, અવસેસપચ્ચયત્થાય પન અગિલાનો નેવ કિઞ્ચિ ભણેય્યાતિ.

૭૧૮-૯. અલત્થં યદિદન્તિ ઇમિસ્સા પન ગાથાય અયમત્થો – ગામં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો અપ્પમત્તકેપિ કિસ્મિઞ્ચિ લદ્ધે ‘‘અલત્થં યં ઇદં સાધૂ’’તિ ચિન્તેત્વા અલદ્ધે ‘‘નાલત્થં કુસલ’’ન્તિ તમ્પિ ‘‘સુન્દર’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ઉભયેનેવ લાભાલાભેન સો તાદી નિબ્બિકારો હુત્વા રુક્ખંવુપનિવત્તતિ, યથાપિ પુરિસો ફલગવેસી રુક્ખં ઉપગમ્મ ફલં લદ્ધાપિ અલદ્ધાપિ અનનુનીતો અપ્પટિહતો મજ્ઝત્તોયેવ હુત્વા ગચ્છતિ, એવં કુલં ઉપગમ્મ લાભં લદ્ધાપિ અલદ્ધાપિ મજ્ઝત્તોવ હુત્વા ગચ્છતીતિ. સ પત્તપાણી તિ ગાથા ઉત્તાનત્થાવ.

૭૨૦. ઉચ્ચાવચાતિ ઇમિસ્સા ગાથાય સમ્બન્ધો – એવં ભિક્ખાચારવત્તસમ્પન્નો હુત્વાપિ તાવતકેનેવ તુટ્ઠિં અનાપજ્જિત્વા પટિપદં આરોધેય્ય. પટિપત્તિસારઞ્હિ સાસનં. સા ચાયં ઉચ્ચાવચા…પે… મુતન્તિ. તસ્સત્થો – સા ચાયં મગ્ગપટિપદા ઉત્તમનિહીનભેદતો ઉચ્ચાવચા બુદ્ધસમણેન પકાસિતા. સુખાપટિપદા હિ ખિપ્પાભિઞ્ઞા ઉચ્ચા, દુક્ખાપટિપદા દન્ધાભિઞ્ઞા અવચા. ઇતરા દ્વે એકેનઙ્ગેન ઉચ્ચા, એકેન અવચા. પઠમા એવ વા ઉચ્ચા, ઇતરા તિસ્સોપિ અવચા. તાય ચેતાય ઉચ્ચાય અવચાય વા પટિપદાય ન પારં દિગુણં યન્તિ. ‘‘દુગુણ’’ન્તિ વા પાઠો, એકમગ્ગેન ¶ દ્વિક્ખત્તું નિબ્બાનં ન યન્તીતિ અત્થો. કસ્મા? યેન મગ્ગેન યે કિલેસા પહીના, તેસં પુન અપ્પહાતબ્બતો. એતેન પરિહાનધમ્માભાવં દીપેતિ. નયિદં એકગુણં મુતન્તિ તઞ્ચ ઇદં પારં એકક્ખત્તુંયેવ ફુસનારહમ્પિ ન હોતિ. કસ્મા? એકેન મગ્ગેન સબ્બકિલેસપ્પહાનાભાવતો. એતેન એકમગ્ગેનેવ અરહત્તાભાવં દીપેતિ.

૭૨૧. ઇદાનિ ¶ પટિપદાનિસંસં દસ્સેન્તો ‘‘યસ્સ ચ વિસતા’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – યસ્સ ચ એવં પટિપન્નસ્સ ભિક્ખુનો તાય પટિપદાય પહીનત્તા અટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતભાવેન વિસતત્તા વિસતા તણ્હા નત્થિ, તસ્સ કિલેસસોતચ્છેદેન છિન્નસોતસ્સ કુસલાકુસલપ્પહાનેન કિચ્ચાકિચ્ચપ્પહીનસ્સ રાગજો વા દોસજો વા અપ્પમત્તકોપિ પરિળાહો ન વિજ્જતીતિ.

૭૨૨. ઇદાનિ યસ્મા ઇમા ગાથાયો સુત્વા નાલકત્થેરસ્સ ચિત્તં ઉદપાદિ – ‘‘યદિ એત્તકં મોનેય્યં સુકરં ન દુક્કરં, સક્કા અપ્પકસિરેન પૂરેતુ’’ન્તિ, તસ્માસ્સ ભગવા ‘‘દુક્કરમેવ મોનેય્ય’’ન્તિ દસ્સેન્તો પુન ‘‘મોનેય્યં તે ઉપઞ્ઞિસ્સ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ઉપઞ્ઞિસ્સન્તિ ઉપઞ્ઞાપેય્યં, કથયિસ્સન્તિ વુત્તં હોતિ. ખુરધારા ઉપમા અસ્સાતિ ખુરધારૂપમો ¶ . ભવેતિ ભવેય્ય. કો અધિપ્પાયો? મોનેય્યં પટિપન્નો ભિક્ખુ ખુરધારં ઉપમં કત્વા પચ્ચયેસુ વત્તેય્ય. યથા મધુદિદ્ધં ખુરધારં લિહન્તો, છેદતો, જિવ્હં રક્ખતિ, એવં ધમ્મેન લદ્ધે પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તો ચિત્તં કિલેસુપ્પત્તિતો રક્ખેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. પચ્ચયા હિ પરિસુદ્ધેન ઞાયેન લદ્ધુઞ્ચ અનવજ્જપરિભોગેન પરિભુઞ્જિતુઞ્ચ ન સુખેન સક્કાતિ ભગવા પચ્ચયનિસ્સિતમેવ બહુસો ભણતિ. જિવ્હાય તાલુમાહચ્ચ, ઉદરે સઞ્ઞતો સિયાતિ જિવ્હાય તાલું ઉપ્પીળેત્વાપિ રસતણ્હં વિનોદેન્તો કિલિટ્ઠેન મગ્ગેન ઉપ્પન્નપચ્ચયે અસેવન્તો ઉદરે સંયતો સિયા.

૭૨૩. અલીનચિત્તો ચ સિયાતિ ¶ નિચ્ચં કુસલાનં ધમ્માનં ભાવનાય અટ્ઠિતકારિતાય અકુસીતચિત્તો ચ ભવેય્ય. ન ચાપિ બહુ ચિન્તયેતિ ઞાતિજનપદામરવિતક્કવસેન ચ બહું ન ચિન્તેય્ય. નિરામગન્ધો અસિતો, બ્રહ્મચરિયપરાયણોતિ નિક્કિલેસો ચ હુત્વા તણ્હાદિટ્ઠીહિ કિસ્મિઞ્ચિ ભવે અનિસ્સિતો સિક્ખાત્તયસકલસાસનબ્રહ્મચરિયપરાયણો એવ ભવેય્ય.

૭૨૪-૫. એકાસનસ્સાતિ વિવિત્તાસનસ્સ. આસનમુખેન ચેત્થ સબ્બઇરિયાપથા વુત્તા. યતો સબ્બઇરિયાપથેસુ એકીભાવસ્સ સિક્ખેય્યાતિ વુત્તં હોતીતિ વેદિતબ્બં. એકાસનસ્સાતિ ચ સમ્પદાનવચનમેતં. સમણૂપાસનસ્સ ¶ ચાતિ સમણેહિ ઉપાસિતબ્બસ્સ અટ્ઠતિંસારમ્મણભાવનાનુયોગસ્સ, સમણાનં વા ઉપાસનભૂતસ્સ અટ્ઠતિંસારમ્મણભેદસ્સેવ. ઇદમ્પિ સમ્પદાનવચનમેવ, ઉપાસનત્થન્તિ વુત્તં હોતિ. એત્થ ચ એકાસનેન કાયવિવેકો, સમણૂપાસનેન ચિત્તવિવેકો વુત્તો હોતીતિ વેદિતબ્બો. એકત્તં મોનમક્ખાતન્તિ એવમિદં કાયચિત્તવિવેકવસેન ‘‘એકત્તં મોન’’ન્તિ અક્ખાતં. એકો ચે અભિરમિસ્સસીતિ ઇદં પન ઉત્તરગાથાપેક્ખં પદં, ‘‘અથ ભાહિસિ દસદિસા’’તિ ઇમિના અસ્સ સમ્બન્ધો.

ભાહિસીતિ ભાસિસ્સસિ પકાસેસ્સસિ. ઇમં પટિપદં ભાવેન્તો સબ્બદિસાસુ કિત્તિયા પાકટો ભવિસ્સસીતિ વુત્તં હોતિ. સુત્વા ધીરાનન્તિઆદીનં પન ચતુન્નં પદાનં અયમત્થો – યેન ચ કિત્તિઘોસેન ભાહિસિ દસદિસા તં ધીરાનં ઝાયીનં કામચાગિનં નિઘોસં સુત્વા અથ ત્વં તેન ઉદ્ધચ્ચં અનાપજ્જિત્વા ભિય્યો હિરિઞ્ચ સદ્ધઞ્ચ કરેય્યાસિ, તેન ઘોસેન હરાયમાનો ‘‘નિય્યાનિકપટિપદા અય’’ન્તિ સદ્ધં ઉપ્પાદેત્વા ઉત્તરિ પટિપત્તિમેવ બ્રૂહેય્યાસિ. મામકોતિ એવઞ્હિ સન્તે મમ સાવકો હોતીતિ.

૭૨૬. તં નદીહીતિ યં તં મયા ‘‘હિરિઞ્ચ સદ્ધઞ્ચ ભિય્યો કુબ્બેથા’’તિ વદતા ‘‘ઉદ્ધચ્ચં ¶ ન કાતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, તં ઇમિના નદીનિદસ્સનેનાપિ જાનાથ, તબ્બિપરિયાયઞ્ચ સોબ્ભેસુ ચ પદરેસુચ જાનાથ. સોબ્ભેસૂતિ માતિકાસુ ¶ . પદરેસૂતિ દરીસુ. કથં? સણન્તા યન્તિ કુસોબ્ભા, તુણ્હી યન્તિ મહોદધીતિ. કુસોબ્ભા હિ સોબ્ભપદરાદિભેદા સબ્બાપિ કુન્નદિયો સણન્તા સદ્દં કરોન્તા ઉદ્ધતા હુત્વા યન્તિ, ગઙ્ગાદિભેદા પન મહાનદિયો તુણ્હી યન્તિ, એવં ‘‘મોનેય્યં પૂરેમી’’તિ ઉદ્ધતો હોતિ અમામકો, મામકો પન હિરિઞ્ચ સદ્ધઞ્ચ ઉપ્પાદેત્વા નીચચિત્તોવ હોતિ.

૭૨૭-૯. કિઞ્ચ ભિય્યો – યદૂનકં…પે… પણ્ડિતોતિ. તત્થ સિયા – સચે અડ્ઢકુમ્ભૂપમો બાલો સણન્તતાય, રહદો પૂરોવ પણ્ડિતો સન્તતાય, અથ કસ્મા બુદ્ધસમણો એવં ધમ્મદેસનાબ્યાવટો હુત્વા બહું ભાસતીતિ ઇમિના સમ્બન્ધેન ‘‘યં સમણો’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – યં બુદ્ધસમણો બહું ભાસતિ ઉપેતં અત્થસઞ્હિતં, અત્થુપેતં ¶ ધમ્મુપેતઞ્ચ હિતેન ચ સંહિતં, તં ન ઉદ્ધચ્ચેન, અપિચ ખો જાનં સો ધમ્મં દેસેતિ દિવસમ્પિ દેસેન્તો નિપ્પપઞ્ચોવ હુત્વા. તસ્સ હિ સબ્બં વચીકમ્મં ઞાણાનુપરિવત્તિ. એવં દેસેન્તો ચ ‘‘ઇદમસ્સ હિતં ઇદમસ્સ હિત’’ન્તિ નાનપ્પકારતો જાનં સો બહુ ભાસતિ, ન કેવલં બહુભાણિતાય. અવસાનગાથાય સમ્બન્ધો – એવં તાવ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સમન્નાગતો બુદ્ધસમણો જાનં સો ધમ્મં દેસેતિ, જાનં સો બહુ ભાસતિ. તેન દેસિતં પન ધમ્મં નિબ્બેધભાગિયેનેવ ઞાણેન યો ચ જાનં સંયતત્તો, જાનં ન બહુ ભાસતિ, સ મુનિ મોનમરહતિ, સ મુનિ મોનમજ્ઝગાતિ. તસ્સત્થો – તં ધમ્મં જાનન્તો સંયતત્તો ગુત્તચિત્તો હુત્વા યં ભાસિતં સત્તાનં હિતસુખાવહં ન હોતિ, તં જાનં ન બહુ ભાસતિ. સો એવંવિધો મોનત્થં પટિપન્નકો મુનિ મોનેય્યપટિપદાસઙ્ખાતં મોનં અરહતિ. ન કેવલઞ્ચ અરહતિયેવ, અપિચ ખો પન સ મુનિ અરહત્તમગ્ગઞાણસઙ્ખાતં મોનં અજ્ઝગા ઇચ્ચેવ વેદિતબ્બોતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

તં સુત્વા નાલકત્થેરો તીસુ ઠાનેસુ અપ્પિચ્છો અહોસિ દસ્સને સવને પુચ્છાયાતિ. સો હિ દેસનાપરિયોસાને પસન્નચિત્તો ¶ ભગવન્તં વન્દિત્વા વનં પવિટ્ઠો, પુન ‘‘અહો વતાહં ભગવન્તં પસ્સેય્ય’’ન્તિ લોલભાવં ન જનેસિ. અયમસ્સ દસ્સને અપ્પિચ્છતા. તથા ‘‘અહો વતાહં પુન ધમ્મદેસનં સુણેય્ય’’ન્તિ લોલભાવં ન જનેસિ. અયમસ્સ સવને અપ્પિચ્છતા. તથા ‘‘અહો વતાહં પુન મોનેય્યપટિપદં પુચ્છેય્ય’’ન્તિ લોલભાવં ન જનેસિ. અયમસ્સ પુચ્છાય અપ્પિચ્છતા.

સો એવં અપ્પિચ્છો સમાનો પબ્બતપાદં પવિસિત્વા એકવનસણ્ડે દ્વે દિવસાનિ ન વસિ ¶ , એકરુક્ખમૂલે દ્વે દિવસાનિ ન નિસીદિ, એકગામે દ્વે દિવસાનિ પિણ્ડાય ન પાવિસિ. ઇતિ વનતો વનં, રુક્ખતો રુક્ખં, ગામતો ગામં આહિણ્ડન્તો અનુરૂપપટિપદં પટિપજ્જિત્વા અગ્ગફલે પતિટ્ઠાસિ. અથ યસ્મા મોનેય્યપટિપદં ઉક્કટ્ઠં કત્વા પૂરેન્તો ભિક્ખુ સત્તેવ માસાનિ જીવતિ, મજ્ઝિમં કત્વા પૂરેન્તો સત્ત વસ્સાનિ, મન્દં કત્વા પૂરેન્તો સોળસ વસ્સાનિ. અયઞ્ચ ઉક્કટ્ઠં કત્વા પૂરેસિ, તસ્મા સત્ત માસે ઠત્વા અત્તનો આયુસઙ્ખારપરિક્ખયં ઞત્વા ન્હાયિત્વા નિવાસેત્વા કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા દિગુણં સઙ્ઘાટિં પારુપિત્વા દસબલાભિમુખો પઞ્ચપતિટ્ઠિતં વન્દિત્વા અઞ્જલિં ¶ પગ્ગહેત્વા હિઙ્ગુલકપબ્બતં નિસ્સાય ઠિતકોવ અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ. તસ્સ પરિનિબ્બુતભાવં ઞત્વા ભગવા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં તત્થ ગન્ત્વા સરીરકિચ્ચં કત્વા ધાતુયો ગાહાપેત્વા ચેતિયં પતિટ્ઠાપેત્વા અગમાસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય નાલકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨. દ્વયતાનુપસ્સનાસુત્તવણ્ણના

એવં ¶ મે સુતન્તિ દ્વયતાનુપસ્સનાસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ઇમસ્સ સુત્તસ્સ અત્તજ્ઝાસયતો ઉપ્પત્તિ. અત્તજ્ઝાસયેન હિ ભગવા ઇમં સુત્તં દેસેસિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પનસ્સ અત્થવણ્ણનાયમેવ આવિ ભવિસ્સતિ. તત્થ ¶ એવં મે સુતન્તિઆદીનિ વુત્તનયાનેવ. પુબ્બારામેતિ સાવત્થિનગરસ્સ પુરત્થિમદિસાયં આરામે. મિગારમાતુ પાસાદેતિ એત્થ વિસાખા ઉપાસિકા અત્તનો સસુરેન મિગારેન સેટ્ઠિના માતુટ્ઠાને ઠપિતત્તા ‘‘મિગારમાતા’’તિ વુચ્ચતિ. તાય મિગારમાતુયા નવકોટિઅગ્ઘનકં મહાલતાપિળન્ધનં વિસ્સજ્જેત્વા કારાપિતો પાસાદો હેટ્ઠા ચ ઉપરિ ચ પઞ્ચ પઞ્ચ ગબ્ભસતાનિ કત્વા સહસ્સકૂટાગારગબ્ભો, સો ‘‘મિગારમાતુપાસાદો’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્મિં મિગારમાતુ પાસાદે.

તેન ખો પન સમયેન ભગવાતિ યં સમયં ભગવા સાવત્થિં નિસ્સાય પુબ્બારામે મિગારમાતુ પાસાદે વિહરતિ, તેન સમયેન. તદહુપોસથેતિ તસ્મિં અહુ ઉપોસથે, ઉપોસથદિવસેતિ વુત્તં હોતિ. પન્નરસેતિ ઇદં ઉપોસથગ્ગહણેન સમ્પત્તાવસેસુપોસથપટિક્ખેપવચનં. પુણ્ણાય પુણ્ણમાય રત્તિયાતિ પન્નરસદિવસત્તા દિવસગણનાય અબ્ભાદિઉપક્કિલેસવિરહત્તા રત્તિગુણસમ્પત્તિયા ચ પુણ્ણત્તા પુણ્ણાય, પરિપુણ્ણચન્દત્તા પુણ્ણમાય ચ રત્તિયા. ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતોતિ ભિક્ખુસઙ્ઘેન પરિવુતો. અબ્ભોકાસે નિસિન્નો હોતીતિ મિગારમાતુ રતનપાસાદપરિવેણે અબ્ભોકાસે ઉપરિ અપ્પટિચ્છન્ને ઓકાસે પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસિન્નો હોતિ. તુણ્હીભૂતં તુણ્હીભૂતન્તિ અતીવ તુણ્હીભૂતં, યતો યતો વા અનુવિલોકેતિ ¶ , તતો તતો તુણ્હીભૂતં, તુણ્હીભૂતં વાચાય, પુન તુણ્હીભૂતં કાયેન. ભિક્ખુસઙ્ઘં અનુવિલોકેત્વાતિ તં પરિવારેત્વા નિસિન્નં અનેકસહસ્સભિક્ખુપરિમાણં તુણ્હીભૂતં તુણ્હીભૂતં ભિક્ખુસઙ્ઘં ‘‘એત્તકા એત્થ સોતાપન્ના, એત્તકા સકદાગામિનો, એત્તકા અનાગામિનો એત્તકા આરદ્ધવિપસ્સકા કલ્યાણપુથુજ્જના, ઇમસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ કીદિસી ધમ્મદેસના સપ્પાયા’’તિ સપ્પાયધમ્મદેસનાપરિચ્છેદનત્થં ઇતો ચિતો ચ વિલોકેત્વા.

યે ¶ તે, ભિક્ખવે, કુસલા ધમ્માતિ યે તે આરોગ્યટ્ઠેન અનવજ્જટ્ઠેન ઇટ્ઠફલટ્ઠેન કોસલ્લસમ્ભૂતટ્ઠેન ચ કુસલા સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મા, તજ્જોતકા વા પરિયત્તિધમ્મા. અરિયા ¶ નિય્યાનિકા સમ્બોધગામિનોતિ ઉપગન્તબ્બટ્ઠેન અરિયા, લોકતો નિય્યાનટ્ઠેન નિય્યાનિકા, સમ્બોધસઙ્ખાતં અરહત્તં ગમનટ્ઠેન સમ્બોધગામિનો. તેસં વો ભિક્ખવે…પે… સવનાય, તેસં ભિક્ખવે કુસલાનં…પે… સમ્બોધગામીનં કા ઉપનિસા, કિં કારણં, કિં પયોજનં તુમ્હાકં સવનાય, કિમત્થં તુમ્હે તે ધમ્મે સુણાથાતિ વુત્તં હોતિ. યાવદેવ દ્વયતાનં ધમ્માનં યથાભૂતં ઞાણાયાતિ એત્થ યાવદેવાતિ પરિચ્છેદાવધારણવચનં. દ્વે અવયવા એતેસન્તિ દ્વયા, દ્વયા એવ દ્વયતા, તેસં દ્વયતાનં. ‘‘દ્વયાન’’ન્તિપિ પાઠો. યથાભૂતં ઞાણાયાતિ અવિપરીતઞાણાય. કિં વુત્તં હોતિ? યદેતં લોકિયલોકુત્તરાદિભેદેન દ્વિધા વવત્થિતાનં ધમ્માનં વિપસ્સનાસઙ્ખાતં યથાભૂતઞાણં, એતદત્થાય ન ઇતો ભિય્યોતિ, સવનેન હિ એત્તકં હોતિ, તદુત્તરિ વિસેસાધિગમો ભાવનાયાતિ. કિઞ્ચ દ્વયતં વદેથાતિ એત્થ પન સચે, વો ભિક્ખવે, સિયા, કિઞ્ચ તુમ્હે, ભન્તે, દ્વયતં વદેથાતિ અયમધિપ્પાયો. પદત્થો પન ‘‘કિઞ્ચ દ્વયતાભાવં વદેથા’’તિ.

(૧) તતો ભગવા દ્વયતં દસ્સેન્તો ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ એવમાદિમાહ. તત્થ દ્વયતાનં ચતુસચ્ચધમ્માનં ‘‘ઇદં દુક્ખં, અયં દુક્ખસમુદયો’’તિ એવં લોકિયસ્સ એકસ્સ અવયવસ્સ સહેતુકસ્સ વા દુક્ખસ્સ દસ્સનેન અયં એકાનુપસ્સના, ઇતરા લોકુત્તરસ્સ દુતિયસ્સ અવયવસ્સ સઉપાયસ્સ વા નિરોધસ્સ દસ્સનેન દુતિયાનુપસ્સના. પઠમા ચેત્થ તતિયચતુત્થવિસુદ્ધીહિ હોતિ, દુતિયા પઞ્ચમવિસુદ્ધિયા. એવં સમ્મા દ્વયતાનુપસ્સિનોતિ ઇમિના વુત્તનયેન સમ્મા દ્વયધમ્મે અનુપસ્સન્તસ્સ સતિયા ¶ અવિપ્પવાસેન અપ્પમત્તસ્સ, કાયિકચેતસિકવીરિયાતાપેન આતાપિનો કાયે ચ જીવિતે ચ નિરપેક્ખત્તા ¶ , પહિતત્તસ્સ. પાટિકઙ્ખન્તિ ઇચ્છિતબ્બં. દિટ્ઠેવ ધમ્મે અઞ્ઞાતિ અસ્મિંયેવ અત્તભાવે અરહત્તં. સતિ વા ઉપાદિસેસે અનાગામિતાતિ ‘‘ઉપાદિસેસ’’ન્તિ પુનબ્ભવવસેન ઉપાદાતબ્બક્ખન્ધસેસં વુચ્ચતિ, તસ્મિં વા સતિ અનાગામિભાવો પટિકઙ્ખોતિ દસ્સેતિ. તત્થ કિઞ્ચાપિ હેટ્ઠિમફલાનિપિ એવં દ્વયતાનુપસ્સિનોવ હોન્તિ, ઉપરિમફલેસુ પન ઉસ્સાહં જનેન્તો એવમાહ.

ઇદમવોચાતિઆદિ સઙ્ગીતિકારાનં વચનં. તત્થ ઇદન્તિ ‘‘યે તે, ભિક્ખવે’’તિઆદિવુત્તનિદસ્સનં. એતન્તિ ઇદાનિ ‘‘યે દુક્ખ’’ન્તિ એવમાદિવત્તબ્બગાથાબન્ધનિદસ્સનં. ઇમા ચ ગાથા ચતુસચ્ચદીપકત્તા વુત્તત્થદીપિકા એવ, એવં સન્તેપિ ગાથારુચિકાનં પચ્છા આગતાનં પુબ્બે વુત્તં અસમત્થતાય અનુગ્ગહેત્વા ‘‘ઇદાનિ યદિ વદેય્ય સુન્દર’’ન્તિ આકઙ્ખન્તાનં વિક્ખિત્તચિત્તાનઞ્ચ અત્થાય વુત્તા. વિસેસત્થદીપિકા વાતિ અવિપસ્સકે ¶ વિપસ્સકે ચ દસ્સેત્વા તેસં વટ્ટવિવટ્ટદસ્સનતો, તસ્મા વિસેસત્થદસ્સનત્થમેવ વુત્તા. એસ નયો ઇતો પરમ્પિ ગાથાવચનેસુ.

૭૩૦. તત્થ યત્થ ચાતિ નિબ્બાનં દસ્સેતિ. નિબ્બાને હિ દુક્ખં સબ્બસો ઉપરુજ્ઝતિ, સબ્બપ્પકારં ઉપરુજ્ઝતિ, સહેતુકં ઉપરુજ્ઝતિ, અસેસઞ્ચ ઉપરુજ્ઝતિ. તઞ્ચ મગ્ગન્તિ તઞ્ચ અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં.

૭૩૧-૩. ચેતોવિમુત્તિહીના તે, અથો પઞ્ઞાવિમુત્તિયાતિ એત્થ અરહત્તફલસમાધિ રાગવિરાગા ચેતોવિમુત્તિ, અરહત્તફલપઞ્ઞા અવિજ્જાવિરાગા પઞ્ઞાવિમુત્તીતિ વેદિતબ્બા. તણ્હાચરિતેન વા અપ્પનાઝાનબલેન કિલેસે વિક્ખમ્ભેત્વા અધિગતં અરહત્તફલં રાગવિરાગા ચેતોવિમુત્તિ, દિટ્ઠિચરિતેન ઉપચારજ્ઝાનમત્તં નિબ્બત્તેત્વા વિપસ્સિત્વા અધિગતં અરહત્તફલં અવિજ્જાવિરાગા પઞ્ઞાવિમુત્તિ. અનાગામિફલં વા કામરાગં સન્ધાય રાગવિરાગા ચેતોવિમુત્તિ, અરહત્તફલં સબ્બપ્પકારતો અવિજ્જાવિરાગા પઞ્ઞાવિમુત્તીતિ. અન્તકિરિયાયાતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તકરણત્થાય ¶ . જાતિજરૂપગાતિ જાતિજરં ઉપગતા, જાતિજરાય વા ઉપગતા, ન પરિમુચ્ચન્તિ જાતિજરાયાતિ એવં વેદિતબ્બા. સેસમેત્થ આદિતો પભુતિ પાકટમેવ. ગાથાપરિયોસાને ચ સટ્ઠિમત્તા ભિક્ખૂ તં ¶ દેસનં ઉગ્ગહેત્વા વિપસ્સિત્વા તસ્મિંયેવ આસને અરહત્તં પાપુણિંસુ. યથા ચેત્થ, એવં સબ્બવારેસુ.

(૨) અતો એવ ભગવા ‘‘સિયા અઞ્ઞેનપિ પરિયાયેના’’તિઆદિના નયેન નાનપ્પકારતો દ્વયતાનુપસ્સનં આહ. તત્થ દુતિયવારે ઉપધિપચ્ચયાતિ સાસવકમ્મપચ્ચયા. સાસવકમ્મઞ્હિ ઇધ ‘‘ઉપધી’’તિ અધિપ્પેતં. અસેસવિરાગનિરોધાતિ અસેસં વિરાગેન નિરોધા, અસેસવિરાગસઙ્ખાતા વા નિરોધા.

૭૩૪. ઉપધિનિદાનાતિ કમ્મપચ્ચયા. દુક્ખસ્સ જાતિપ્પભવાનુપસ્સીતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ જાતિકારણં ‘‘ઉપધી’’તિ અનુપસ્સન્તો. સેસમેત્થ પાકટમેવ. એવં અયમ્પિ વારો ચત્તારિ સચ્ચાનિ દીપેત્વા અરહત્તનિકૂટેનેવ વુત્તો. યથા ચાયં, એવં સબ્બવારા.

(૩) તત્થ તતિયવારે અવિજ્જાપચ્ચયાતિ ભવગામિકમ્મસમ્ભારઅવિજ્જાપચ્ચયા. દુક્ખં પન સબ્બત્થ વટ્ટદુક્ખમેવ.

૭૩૫. જાતિમરણસંસારન્તિ ¶ ખન્ધનિબ્બત્તિં જાતિં ખન્ધભેદં મરણં ખન્ધપટિપાટિં સંસારઞ્ચ. વજન્તીતિ ગચ્છન્તિ ઉપેન્તિ. ઇત્થભાવઞ્ઞથાભાવન્તિ ઇમં મનુસ્સભાવં ઇતો અવસેસઅઞ્ઞનિકાયભાવઞ્ચ. ગતીતિ પચ્ચયભાવો.

૭૩૬. અવિજ્જા હાયન્તિ અવિજ્જા હિ અયં. વિજ્જાગતા ચ યે સત્તાતિ યે ચ અરહત્તમગ્ગવિજ્જાય કિલેસે વિજ્ઝિત્વા ગતા ખીણાસવસત્તા. સેસમુત્તાનત્થમેવ.

(૪) ચતુત્થવારે સઙ્ખારપચ્ચયાતિ પુઞ્ઞાપુઞ્ઞાનેઞ્જાભિસઙ્ખારપચ્ચયા.

૭૩૮-૯. એતમાદીનવં ઞત્વાતિ યદિદં દુક્ખં સઙ્ખારપચ્ચયા, એતં આદીનવન્તિ ઞત્વા. સબ્બસઙ્ખારસમથાતિ સબ્બેસં વુત્તપ્પકારાનં સઙ્ખારાનં મગ્ગઞાણેન સમથા, ઉપહતતાય ફલસમત્થતાયાતિ વુત્તં હોતિ. સઞ્ઞાનન્તિ કામસઞ્ઞાદીનં મગ્ગેનેવ ઉપરોધના. એતં ઞત્વા યથાતથન્તિ એતં ¶ દુક્ખક્ખયં અવિપરીતં ઞત્વા. સમ્મદ્દસાતિ સમ્માદસ્સના. સમ્મદઞ્ઞાયાતિ સઙ્ખતં અનિચ્ચાદિતો, અસઙ્ખતઞ્ચ નિચ્ચાદિતો ઞત્વા. મારસંયોગન્તિ તેભૂમકવટ્ટં. સેસમુત્તાનત્થમેવ.

(૫) પઞ્ચમવારે ¶ વિઞ્ઞાણપચ્ચયાતિ કમ્મસહજાતઅભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણપચ્ચયા.

૭૪૧. નિચ્છાતોતિ નિત્તણ્હો. પરિનિબ્બુતોતિ કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બુતો હોતિ. સેસં પાકટમેવ.

(૬) છટ્ઠવારે ફસ્સપચ્ચયાતિ અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તફસ્સપચ્ચયાતિ અત્થો. એવં એત્થ પદપટિપાટિયા વત્તબ્બાનિ નામરૂપસળાયતનાનિ અવત્વા ફસ્સો વુત્તો. તાનિ હિ રૂપમિસ્સકત્તા કમ્મસમ્પયુત્તાનેવ ન હોન્તિ, ઇદઞ્ચ વટ્ટદુક્ખં કમ્મતો વા સમ્ભવેય્ય કમ્મસમ્પયુત્તધમ્મતો વાતિ.

૭૪૨-૩. ભવસોતાનુસારિનન્તિ તણ્હાનુસારિનં. પરિઞ્ઞાયાતિ તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિજાનિત્વા. અઞ્ઞાયાતિ અરહત્તમગ્ગપઞ્ઞાય ઞત્વા. ઉપસમે રતાતિ ફલસમાપત્તિવસેન નિબ્બાને રતા. ફસ્સાભિસમયાતિ ફસ્સનિરોધા. સેસં પાકટમેવ.

(૭) સત્તમવારે ¶ વેદનાપચ્ચયાતિ કમ્મસમ્પયુત્તવેદનાપચ્ચયા.

૭૪૪-૫. અદુક્ખમસુખં સહાતિ અદુક્ખમસુખેન સહ. એતં દુક્ખન્તિ ઞત્વાનાતિ એતં સબ્બં વેદયિતં ‘‘દુક્ખકારણ’’ન્તિ ઞત્વા, વિપરિણામટ્ઠિતિઅઞ્ઞાણદુક્ખતાહિ વા દુક્ખં ઞત્વા. મોસધમ્મન્તિ નસ્સનધમ્મં. પલોકિનન્તિ જરામરણેહિ પલુજ્જનધમ્મં. ફુસ્સ ફુસ્સાતિ ઉદયબ્બયઞાણેન ફુસિત્વા ફુસિત્વા. વયં પસ્સન્તિ અન્તે ભઙ્ગમેવ પસ્સન્તો. એવં તત્થ વિજાનતીતિ એવં તા વેદના વિજાનાતિ, તત્થ વા દુક્ખભાવં વિજાનાતિ. વેદનાનં ખયાતિ તતો પરં મગ્ગઞાણેન કમ્મસમ્પયુત્તાનં વેદનાનં ખયા. સેસમુત્તાનમેવ.

(૮) અટ્ઠમવારે તણ્હાપચ્ચયાતિ કમ્મસમ્ભારતણ્હાપચ્ચયા ¶ .

૭૪૭. એતમાદીનવં ઞત્વા, તણ્હં દુક્ખસ્સ સમ્ભવન્તિ એતં દુક્ખસ્સ સમ્ભવં તણ્હાય આદીનવં ઞત્વા. સેસમુત્તાનમેવ.

(૯) નવમવારે ઉપાદાનપચ્ચયાતિ કમ્મસમ્ભારઉપાદાનપચ્ચયા.

૭૪૮-૯. ભવોતિ ¶ વિપાકભવો ખન્ધપાતુભાવો. ભૂતો દુક્ખન્તિ ભૂતો સમ્ભૂતો વટ્ટદુક્ખં નિગચ્છતિ. જાતસ્સ મરણન્તિ યત્રાપિ ‘‘ભૂતો સુખં નિગચ્છતી’’તિ બાલા મઞ્ઞન્તિ, તત્રાપિ દુક્ખમેવ દસ્સેન્તો આહ – ‘‘જાતસ્સ મરણં હોતી’’તિ. દુતિયગાથાય યોજના – અનિચ્ચાદીહિ સમ્મદઞ્ઞાય પણ્ડિતા ઉપાદાનક્ખયા જાતિક્ખયં નિબ્બાનં અભિઞ્ઞાય ન ગચ્છન્તિ પુનબ્ભવન્તિ.

(૧૦) દસમવારે આરમ્ભપચ્ચયાતિ કમ્મસમ્પયુત્તવીરિયપચ્ચયા.

૭૫૧. અનારમ્ભે વિમુત્તિનોતિ અનારમ્ભે નિબ્બાને વિમુત્તસ્સ. સેસમુત્તાનમેવ.

(૧૧) એકાદસમવારે આહારપચ્ચયાતિ કમ્મસમ્પયુત્તાહારપચ્ચયા. અપરો નયો – ચતુબ્બિધા સત્તા રૂપૂપગા, વેદનૂપગા, સઞ્ઞૂપગા, સઙ્ખારૂપગાતિ. તત્થ એકાદસવિધાય કામધાતુયા સત્તા રૂપૂપગા કબળીકારાહારસેવનતો. રૂપધાતુયા સત્તા અઞ્ઞત્ર અસઞ્ઞેહિ વેદનૂપગા ફસ્સાહારસેવનતો. હેટ્ઠા તિવિધાય અરૂપધાતુયા સત્તા સઞ્ઞૂપગા સઞ્ઞાભિનિબ્બત્તમનોસઞ્ચેતનાહારસેવનતો ¶ . ભવગ્ગે સત્તા સઙ્ખારૂપગા સઙ્ખારાભિનિબ્બત્તવિઞ્ઞાણાહારસેવનતોતિ. એવમ્પિ યં કિઞ્ચિ દુક્ખં સમ્ભોતિ, સબ્બં આહારપચ્ચયાતિ વેદિતબ્બં.

૭૫૫. આરોગ્યન્તિ નિબ્બાનં. સઙ્ખાય સેવીતિ ચત્તારો પચ્ચયે પચ્ચવેક્ખિત્વા સેવમાનો, ‘‘પઞ્ચક્ખન્ધા દ્વાદસાયતનાનિ અટ્ઠારસધાતુયો’’તિ એવં વા લોકં સઙ્ખાય ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા’’તિ ઞાણેન સેવમાનો. ધમ્મટ્ઠોતિ ચતુસચ્ચધમ્મે ઠિતો. સઙ્ખ્યં નોપેતીતિ ‘‘દેવો’’તિ વા ‘‘મનુસ્સો’’તિ વા આદિકં સઙ્ખ્યં ન ગચ્છતિ. સેસમુત્તાનમેવ.

(૧૨) દ્વાદસમવારે ¶ ઇઞ્જિતપચ્ચયાતિ તણ્હામાનદિટ્ઠિકમ્મકિલેસઇઞ્જિતેસુ યતો કુતોચિ કમ્મસમ્ભારિઞ્જિતપચ્ચયા.

૭૫૭. એજં વોસ્સજ્જાતિ તણ્હં ચજિત્વા. સઙ્ખારે ઉપરુન્ધિયાતિ કમ્મં કમ્મસમ્પયુત્તે ચ સઙ્ખારે નિરોધેત્વા. સેસમુત્તાનમેવ.

(૧૩) તેરસમવારે ¶ નિસ્સિતસ્સ ચલિતન્તિ તણ્હાય તણ્હાદિટ્ઠિમાનેહિ વા ખન્ધે નિસ્સિતસ્સ સીહસુત્તે (સં. નિ. ૩.૭૮) દેવાનં વિય ભયચલનં હોતિ. સેસમુત્તાનમેવ.

(૧૪) ચુદ્દસમવારે રૂપેહીતિ રૂપભવેહિ રૂપસમાપત્તીહિ વા. અરૂપાતિ અરૂપભવા અરૂપસમાપત્તિયો વા. નિરોધોતિ નિબ્બાનં.

૭૬૧. મચ્ચુહાયિનોતિ મરણમચ્ચુ કિલેસમચ્ચુ દેવપુત્તમચ્ચુહાયિનો, તિવિધમ્પિ તં મચ્ચું હિત્વા ગામિનોતિ વુત્તં હોતિ. સેસમુત્તાનમેવ.

(૧૫) પન્નરસમવારે યન્તિ નામરૂપં સન્ધાયાહ. તઞ્હિ લોકેન ધુવસુભસુખત્તવસેન ‘‘ઇદં સચ્ચ’’ન્તિ ઉપનિજ્ઝાયિતં દિટ્ઠમાલોકિતં. તદમરિયાનન્તિ ઇદં અરિયાનં, અનુનાસિકઇકારલોપં કત્વા વુત્તં. એતં મુસાતિ એતં ધુવાદિવસેન ગહિતમ્પિ મુસા, ન તાદિસં હોતીતિ. પુન યન્તિ નિબ્બાનં સન્ધાયાહ. તઞ્હિ લોકેન રૂપવેદનાદીનમભાવતો ‘‘ઇદં મુસા નત્થિ કિઞ્ચી’’તિ ઉપનિજ્ઝાયિતં. તદમરિયાનં એતં સચ્ચન્તિ તં ઇદં અરિયાનં એતં નિક્કિલેસસઙ્ખાતા સુભભાવા, પવત્તિદુક્ખપટિપક્ખસઙ્ખાતા સુખભાવા, અચ્ચન્તસન્તિસઙ્ખાતા ¶ નિચ્ચભાવા ચ અનપગમનેન પરમત્થતો ‘‘સચ્ચ’’ન્તિ યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય સુદિટ્ઠં.

૭૬૨-૩. અનત્તનિ અત્તમાનિન્તિ અનત્તનિ નામરૂપે અત્તમાનિં. ઇદં સચ્ચન્તિ મઞ્ઞતીતિ ઇદં નામરૂપં ધુવાદિવસેન ‘‘સચ્ચ’’ન્તિ મઞ્ઞતિ. યેન યેન હીતિ યેન યેન રૂપે વા વેદનાય વા ‘‘મમ રૂપં, મમ વેદના’’તિઆદિના નયેન મઞ્ઞન્તિ. તતો તન્તિ તતો મઞ્ઞિતાકારા તં નામરૂપં હોતિ અઞ્ઞથા. કિં કારણં? તઞ્હિ તસ્સ મુસા હોતિ, યસ્મા તં યથામઞ્ઞિતાકારા ¶ મુસા હોતિ, તસ્મા અઞ્ઞથા હોતીતિ અત્થો. કસ્મા પન મુસા હોતીતિ? મોસધમ્મઞ્હિ ઇત્તરં, યસ્મા યં ઇત્તરં પરિત્તપચ્ચુપટ્ઠાનં, તં મોસધમ્મં નસ્સનધમ્મં હોતિ, તથારૂપઞ્ચ નામરૂપન્તિ. સચ્ચાભિસમયાતિ સચ્ચાવબોધા. સેસમુત્તાનમેવ.

(૧૬) સોળસમવારે યન્તિ છબ્બિધમિટ્ઠારમ્મણં સન્ધાયાહ. તઞ્હિ લોકેન સલભમચ્છમક્કટાદીહિ પદીપબળિસલેપાદયો વિય ‘‘ઇદં સુખ’’ન્તિ ¶ ઉપનિજ્ઝાયિતં. તદમરિયાનં એતં દુક્ખન્તિ તં ઇદં અરિયાનં ‘‘કામા હિ ચિત્રા મધુરા મનોરમા, વિરૂપરૂપેન મથેન્તિ ચિત્ત’’ન્તિઆદિના (સુ. નિ. ૫૦; ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૩૬) નયેન ‘‘એતં દુક્ખ’’ન્તિ યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય સુદિટ્ઠં. પુન યન્તિ નિબ્બાનમેવ સન્ધાયાહ. તઞ્હિ લોકેન કામગુણાભાવા ‘‘દુક્ખ’’ન્તિ ઉપનિજ્ઝાયિતં. તદમરિયાનન્તિ તં ઇદં અરિયાનં પરમત્થસુખતો ‘‘એતં સુખ’’ન્તિ યથાભૂતં સમ્મપ્પઞ્ઞાય સુદિટ્ઠં.

૭૬૫-૬. કેવલાતિ અનવસેસા. ઇટ્ઠાતિ ઇચ્છિતા પત્થિતા. કન્તાતિ પિયા. મનાપાતિ મનવુડ્ઢિકરા. યાવતત્થીતિ વુચ્ચતીતિ યાવતા એતે છ આરમ્મણા અત્થીતિ વુચ્ચન્તિ. વચનબ્યત્તયો વેદિતબ્બો. એતે વોતિ એત્થ વોતિ નિપાતમત્તં.

૭૬૭-૮. સુખન્તિ દિટ્ઠમરિયેહિ, સક્કાયસ્સુપરોધનન્તિ ‘‘સુખ’’મિતિ અરિયેહિ પઞ્ચક્ખન્ધનિરોધો દિટ્ઠો, નિબ્બાનન્તિ વુત્તં હોતિ. પચ્ચનીકમિદં હોતીતિ પટિલોમમિદં દસ્સનં હોતિ. પસ્સતન્તિ પસ્સન્તાનં, પણ્ડિતાનન્તિ વુત્તં હોતિ. યં પરેતિ એત્થ યન્તિ વત્થુકામે સન્ધાયાહ. પુન યં પરેતિ એત્થ નિબ્બાનં.

૭૬૯-૭૧. પસ્સાતિ સોતારં આલપતિ. ધમ્મન્તિ નિબ્બાનધમ્મં. સમ્પમૂળ્હેત્થવિદ્દસૂતિ સમ્પમૂળ્હા એત્થ અવિદ્દસૂ બાલા. કિંકારણં સમ્પમૂળ્હા? નિવુતાનં તમો હોતિ ¶ , અન્ધકારો અપસ્સતં ¶ , બાલાનં અવિજ્જાય નિવુતાનં ઓત્થટાનં અન્ધભાવકરણો તમો હોતિ, યેન નિબ્બાનધમ્મં દટ્ઠું ન સક્કોન્તિ. સતઞ્ચ વિવટં હોતિ, આલોકો પસ્સતામિવાતિ સતઞ્ચ સપ્પુરિસાનં પઞ્ઞાદસ્સનેન પસ્સતં આલોકોવ વિવટં હોતિ નિબ્બાનં. સન્તિકે ન વિજાનન્તિ, મગા ધમ્મસ્સકોવિદાતિ યં અત્તનો સરીરે તચપઞ્ચકમત્તં પરિચ્છિન્દિત્વા અનન્તરમેવ અધિગન્તબ્બતો, અત્તનો ખન્ધાનં વા નિરોધમત્તતો સન્તિકે નિબ્બાનં, તં એવં સન્તિકે સન્તમ્પિ ન વિજાનન્તિ મગભૂતા જના મગ્ગામગ્ગધમ્મસ્સ સચ્ચધમ્મસ્સ વા અકોવિદા, સબ્બથા ભવરાગ…પે… સુસમ્બુધો. તત્થ મારધેય્યાનુપન્નેહીતિ તેભૂમકવટ્ટં અનુપન્નેહિ.

૭૭૨. પચ્છિમગાથાય ¶ સમ્બન્ધો ‘‘એવં અસુસમ્બુધં કો નુ અઞ્ઞત્ર મરિયેહી’’તિ. તસ્સત્થો – ઠપેત્વા અરિયે કો નુ અઞ્ઞો નિબ્બાનપદં જાનિતું અરહતિ, યં પદં ચતુત્થેન અરિયમગ્ગેન સમ્મદઞ્ઞાય અનન્તરમેવ અનાસવા હુત્વા કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બન્તિ, સમ્મદઞ્ઞાય વા અનાસવા હુત્વા અન્તે અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બન્તીતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

અત્તમનાતિ તુટ્ઠમના. અભિનન્દુન્તિ અભિનન્દિંસુ. ઇમસ્મિઞ્ચ પન વેય્યાકરણસ્મિન્તિ ઇમસ્મિં સોળસમે વેય્યાકરણે. ભઞ્ઞમાનેતિ ભણિયમાને. સેસં પાકટમેવ.

એવં સબ્બેસુપિ સોળસસુ વેય્યાકરણેસુ સટ્ઠિમત્તે સટ્ઠિમત્તે કત્વા સટ્ઠિઅધિકાનં નવન્નં ભિક્ખુસતાનં અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તાનિ વિમુચ્ચિંસુ, સોળસક્ખત્તું ચત્તારિ ચત્તારિ કત્વા ચતુસટ્ઠિ સચ્ચાનેત્થ વેનેય્યવસેન નાનપ્પકારતો દેસિતાનીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય દ્વયતાનુપસ્સનાસુત્તવણ્ણના

નિટ્ઠિત્તા.

નિટ્ઠિતો ચ તતિયો વગ્ગો અત્થવણ્ણનાનયતો, નામેન

મહાવગ્ગોતિ.

૪. અટ્ઠકવગ્ગો

૧. કામસુત્તવણ્ણના

૭૭૩. કામં ¶ ¶ ¶ કામયમાનસ્સાતિ કામસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ભગવતિ કિર સાવત્થિયં વિહરન્તે અઞ્ઞતરો બ્રાહ્મણો સાવત્થિયા જેતવનસ્સ ચ અન્તરે અચિરવતીનદીતીરે ‘‘યવં વપિસ્સામી’’તિ ખેત્તં કસતિ. ભગવા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો પિણ્ડાય પવિસન્તો તં દિસ્વા આવજ્જેન્તો અદ્દસ – ‘‘અસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ યવા વિનસ્સિસ્સન્તી’’તિ, પુન ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિં આવજ્જેન્તો ચસ્સ સોતાપત્તિફલસ્સ ઉપનિસ્સયં અદ્દસ. ‘‘કદા પાપુણેય્યા’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘સસ્સે વિનટ્ઠે સોકાભિભૂતો ધમ્મદેસનં સુત્વા’’તિ અદ્દસ. તતો ચિન્તેસિ – ‘‘સચાહં તદા એવ બ્રાહ્મણં ઉપસઙ્કમિસ્સામિ, ન મે ઓવાદં સોતબ્બં મઞ્ઞિસ્સતિ. નાનારુચિકા હિ બ્રાહ્મણા, હન્દ, નં ઇતો પભુતિયેવ સઙ્ગણ્હામિ, એવં મયિ મુદુચિત્તો હુત્વા તદા ઓવાદં સોસ્સતી’’તિ બ્રાહ્મણં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘કિં, બ્રાહ્મણ, કરોસી’’તિ. બ્રાહ્મણો ‘‘એવં ઉચ્ચાકુલીનો સમણો ગોતમો મયા સદ્ધિં પટિસન્થારં કરોતી’’તિ તાવતકેનેવ ભગવતિ પસન્નચિત્તો હુત્વા ‘‘ખેત્તં, ભો ગોતમ, કસામિ યવં વપિસ્સામી’’તિ આહ. અથ સારિપુત્તત્થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘ભગવા બ્રાહ્મણેન સદ્ધિં પટિસન્થારં અકાસિ, ન ચ અહેતુ અપ્પચ્ચયા તથાગતા એવં કરોન્તિ, હન્દાહમ્પિ તેન સદ્ધિં પટિસન્થારં કરોમી’’તિ બ્રાહ્મણં ઉપસઙ્કમિત્વા તથેવ પટિસન્થારમકાસિ. એવં મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરો સેસા ચ અસીતિ મહાસાવકા. બ્રાહ્મણો અતીવ અત્તમનો અહોસિ.

અથ ભગવા સમ્પજ્જમાનેપિ સસ્સે એકદિવસં કતભત્તકિચ્ચો સાવત્થિતો જેતવનં ગચ્છન્તો મગ્ગા ઓક્કમ્મ બ્રાહ્મણસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા આહ – ‘‘સુન્દરં તે, બ્રાહ્મણ, યવક્ખેત્ત’’ન્તિ. ‘‘એવં, ભો ગોતમ, સુન્દરં, સચે સમ્પજ્જિસ્સતિ, તુમ્હાકમ્પિ સંવિભાગં ¶ કરિસ્સામી’’તિ. અથસ્સ ચતુમાસચ્ચયેન યવા નિપ્ફજ્જિંસુ. તસ્સ ‘‘અજ્જ વા સ્વે વા લાયિસ્સામી’’તિ ઉસ્સુક્કં કુરુમાનસ્સેવ મહામેઘો ઉટ્ઠહિત્વા સબ્બરત્તિં વસ્સિ. અચિરવતી નદી પૂરા આગન્ત્વા સબ્બં યવં વહિ. બ્રાહ્મણો સબ્બરત્તિં અનત્તમનો હુત્વા પભાતે નદીતીરં ગતો સબ્બં સસ્સવિપત્તિં દિસ્વા ‘‘વિનટ્ઠોમ્હિ, કથં દાનિ જીવિસ્સામી’’તિ બલવસોકં ઉપ્પાદેસિ ¶ . ભગવાપિ તમેવ ¶ રત્તિં પચ્ચૂસસમયે બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો ‘‘અજ્જ બ્રાહ્મણસ્સ ધમ્મદેસનાકાલો’’તિ ઞત્વા ભિક્ખાચારવત્તેન સાવત્થિં પવિસિત્વા બ્રાહ્મણસ્સ ઘરદ્વારે અટ્ઠાસિ. બ્રાહ્મણો ભગવન્તં દિસ્વા ‘‘સોકાભિભૂતં મં અસ્સાસેતુકામો સમણો ગોતમો આગતો’’તિ ચિન્તેત્વા આસનં પઞ્ઞાપેત્વા પત્તં ગહેત્વા ભગવન્તં નિસીદાપેસિ. ભગવા જાનન્તોવ બ્રાહ્મણં પુચ્છિ – ‘‘કિં બ્રાહ્મણ પદુટ્ઠચિત્તો વિહાસી’’તિ? આમ, ભો ગોતમ, સબ્બં મે યવક્ખેત્તં ઉદકેન વૂળ્હન્તિ. અથ ભગવા ‘‘ન, બ્રાહ્મણ, વિપન્ને દોમનસ્સં, સમ્પન્ને ચ સોમનસ્સં કાતબ્બં. કામા હિ નામ સમ્પજ્જન્તિપિ વિપજ્જન્તિપી’’તિ વત્વા તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ સપ્પાયં ઞત્વા ધમ્મદેસનાવસેન ઇમં સુત્તમભાસિ. તત્થ સઙ્ખેપતો પદત્થસમ્બન્ધમત્તમેવ વણ્ણયિસ્સામ, વિત્થારો પન નિદ્દેસે (મહાનિ. ૧) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો. યથા ચ ઇમસ્મિં સુત્તે, એવં ઇતો પરં સબ્બસુત્તેસુ.

તત્થ કામન્તિ મનાપિયરૂપાદિતેભૂમકધમ્મસઙ્ખાતં વત્થુકામં, કામયમાનસ્સાતિ ઇચ્છમાનસ્સ. તસ્સ ચે તં સમિજ્ઝતીતિ તસ્સ કામયમાનસ્સ સત્તસ્સ તં કામસઙ્ખાતં વત્થુ સમિજ્ઝતિ ચે, સચે સો તં લભતીતિ વુત્તં હોતિ. અદ્ધા પીતિમનો હોતીતિ એકંસં તુટ્ઠચિત્તો હોતિ. લદ્ધાતિ લભિત્વા. મચ્ચોતિ સત્તો. યદિચ્છતીતિ યં ઇચ્છતિ.

૭૭૪. તસ્સ ચે કામયાનસ્સાતિ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ કામે ઇચ્છમાનસ્સ, કામેન વા યાયમાનસ્સ. છન્દજાતસ્સાતિ ¶ જાતતણ્હસ્સ. જન્તુનોતિ સત્તસ્સ. તે કામા પરિહાયન્તીતિ તે કામા પરિહાયન્તિ ચે. સલ્લવિદ્ધોવ રુપ્પતીતિ અથ અયોમયાદિના સલ્લેન વિદ્ધો વિય પીળીયતિ.

૭૭૫. તતિયગાથાય સઙ્ખેપત્થો – યો પન ઇમે કામે તત્થ છન્દરાગવિક્ખમ્ભનેન વા સમુચ્છેદેન વા અત્તનો પાદેન સપ્પસ્સ સિરં ઇવ પરિવજ્જેતિ. સો ભિક્ખુ સબ્બં લોકં વિસરિત્વા ઠિતત્તા લોકે વિસત્તિકાસઙ્ખાતં તણ્હં સતો હુત્વા સમતિવત્તતીતિ.

૭૭૬-૮. તતો ¶ પરાસં તિસ્સન્નં ગાથાનં અયં સઙ્ખેપત્થો – યો એતં સાલિક્ખેત્તાદિં ખેત્તં વા ઘરવત્થાદિં વત્થું વા કહાપણસઙ્ખાતં હિરઞ્ઞં વા ગોઅસ્સભેદં ગવાસ્સં વા ઇત્થિસઞ્ઞિકા થિયો વા ઞાતિબન્ધવાદી બન્ધૂ વા અઞ્ઞે વા મનાપિયરૂપાદી પુથુ કામે અનુગિજ્ઝતિ, તં પુગ્ગલં અબલસઙ્ખાતા કિલેસા બલીયન્તિ સહન્તિ મદ્દન્તિ, સદ્ધાબલાદિવિરહેન વા અબલં તં પુગ્ગલં અબલા કિલેસા બલીયન્તિ, અબલત્તા બલીયન્તીતિ અત્થો. અથ તં કામગિદ્ધં કામે રક્ખન્તં ¶ પરિયેસન્તઞ્ચ સીહાદયો ચ પાકટપરિસ્સયા કાયદુચ્ચરિતાદયો ચ અપાકટપરિસ્સયા મદ્દન્તિ, તતો અપાકટપરિસ્સયેહિ અભિભૂતં તં પુગ્ગલં જાતિઆદિદુક્ખં ભિન્નં નાવં ઉદકં વિય અન્વેતિ. તસ્મા કાયગતાસતિઆદિભાવનાય જન્તુ સદા સતો હુત્વા વિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદવસેન રૂપાદીસુ વત્થુકામેસુ સબ્બપ્પકારમ્પિ કિલેસકામં પરિવજ્જેન્તો કામાનિ પરિવજ્જયે. એવં તે કામે પહાય તપ્પહાનકરમગ્ગેનેવ ચતુબ્બિધમ્પિ તરે ઓઘં તરેય્ય તરિતું સક્કુણેય્ય. તતો યથા પુરિસો ઉદકગરુકં નાવં સિઞ્ચિત્વા લહુકાય નાવાય અપ્પકસિરેનેવ પારગૂ ભવેય્ય, પારં ગચ્છેય્ય, એવમેવ અત્તભાવનાવં કિલેસૂદકગરુકં સિઞ્ચિત્વા લહુકેન અત્તભાવેન પારગૂ ભવેય્ય, સબ્બધમ્મપારં નિબ્બાનં ગતો ભવેય્ય, અરહત્તપ્પત્તિયા ગચ્છેય્ય ચ, અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાતીતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. દેસનાપરિયોસાને ¶ બ્રાહ્મણો ચ બ્રાહ્મણી ચ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસૂતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય કામસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. ગુહટ્ઠકસુત્તવણ્ણના

૭૭૯. સત્તો ¶ ¶ ગુહાયન્તિ ગુહટ્ઠકસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ભગવતિ કિર સાવત્થિયં વિહરન્તે આયસ્મા પિણ્ડોલભારદ્વાજો કોસમ્બિયં ગંઙ્ગાતીરે આવટ્ટકં નામ ઉતેનસ્સ ઉય્યાનં, તત્થ અગમાસિ સીતલે પદેસે દિવાવિહારં નિસીદિતુકામો. અઞ્ઞદાપિ ચાયં ગચ્છતેવ તત્થ પુબ્બાસેવનેન યથા ગવમ્પતિત્થેરો તાવતિંસભવનન્તિ વુત્તનયમેતં વઙ્ગીસસુત્તવણ્ણનાયં. સો તત્થ ગઙ્ગાતીરે સીતલે રુક્ખમૂલે સમાપત્તિં અપ્પેત્વા દિવાવિહારં નિસીદિ. રાજાપિ ખો ઉતેનો તં દિવસંયેવ ઉય્યાનકીળિકં ગન્ત્વા બહુદેવ દિવસભાગં નચ્ચગીતાદીહિ ઉય્યાને કીળિત્વા પાનમદમત્તો એકિસ્સા ઇત્થિયા અઙ્કે સીસં કત્વા સયિ. સેસિત્થિયો ‘‘સુત્તો રાજા’’તિ ઉટ્ઠહિત્વા ઉય્યાને પુપ્ફફલાદીનિ ગણ્હન્તિયો થેરં દિસ્વા હિરોત્તપ્પં ઉપટ્ઠાપેત્વા ‘‘મા સદ્દં અકત્થા’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં નિવારેત્વા અપ્પસદ્દા ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા થેરં સમ્પરિવારેત્વા નિસીદિંસુ. થેરો સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય તાસં ધમ્મં દેસેસિ, તા તુટ્ઠા ‘‘સાધુ સાધૂ’’તિ વત્વા સુણન્તિ.

રઞ્ઞો સીસં અઙ્કેનાદાય નિસિન્નિત્થી ‘‘ઇમા મં ઓહાય કીળન્તી’’તિ તાસુ ઇસ્સાપકતા ઊરું ચાલેત્વા રાજાનં પબોધેસિ. રાજા પટિબુજ્ઝિત્વા ઇત્થાગારં અપસ્સન્તો ‘‘કુહિં ઇમા વસલિયો’’તિ આહ. સા આહ – ‘‘તુમ્હેસુ અબહુકતા ‘સમણં રમયિસ્સામા’તિ ગતા’’તિ. સો કુદ્ધો થેરાભિમુખો અગમાસિ. તા ઇત્થિયો રાજાનં દિસ્વા એકચ્ચા ઉટ્ઠહિંસુ, એકચ્ચા ‘‘મહારાજ, પબ્બજિતસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુણામા’’તિ ન ઉટ્ઠહિંસુ. સો તેન ભિય્યોસોમત્તાય ¶ કુદ્ધો થેરં અવન્દિત્વાવ ‘‘કિમત્થં આગતોસી’’તિ આહ. ‘‘વિવેકત્થં મહારાજા’’તિ. સો ‘‘વિવેકત્થાય આગતા એવં ઇત્થાગારપરિવુતા નિસીદન્તી’’તિ વત્વા ‘‘તવ વિવેકં કથેહી’’તિ આહ. થેરો વિસારદોપિ વિવેકકથાય ‘‘નાયં અઞ્ઞાતુકામો પુચ્છતી’’તિ તુણ્હી અહોસિ. રાજા ‘‘સચે ન કથેસિ, તમ્બકિપિલ્લિકેહિ તં ખાદાપેસ્સામી’’તિ અઞ્ઞતરસ્મિં અસોકરુક્ખે તમ્બકિપિલ્લિકપુટં ગણ્હન્તો અત્તનોવ ઉપરિ વિકિરિ. સો સરીરં પુઞ્છિત્વા અઞ્ઞં પુટં ગહેત્વા થેરાભિમુખો અગમાસિ. થેરો ‘‘સચાયં રાજા મયિ અપરજ્ઝેય્ય ¶ , અપાયાભિમુખો ભવેય્યા’’તિ તં અનુકમ્પમાનો ઇદ્ધિયા આકાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા ગતો.

તતો ¶ ઇત્થિયો આહંસુ – ‘‘મહારાજ, અઞ્ઞે રાજાનો ઈદિસં પબ્બજિતં દિસ્વા પુપ્ફગન્ધાદીહિ પૂજેન્તિ, ત્વં તમ્બકિપિલ્લિકપુટેન આસાદેતું આરદ્ધો અહોસિ, કુલવંસં નાસેતું ઉટ્ઠિતો’’તિ. સો અત્તનો દોસં ઞત્વા તુણ્હી હુત્વા ઉય્યાનપાલં પુચ્છિ – ‘‘અઞ્ઞમ્પિ દિવસં થેરો ઇધાગચ્છતી’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. તેન હિ યદા આગચ્છતિ, તદા મે આરોચેય્યાસીતિ. સો એકદિવસં થેરે આગતે આરોચેસિ. રાજાપિ થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છિત્વા પાણેહિ સરણં ગતો અહોસિ. તમ્બકિપિલ્લિકપુટેન આસાદિતદિવસે પન થેરો આકાસેનાગન્ત્વા પુન પથવિયં નિમુજ્જિત્વા ભગવતો ગન્ધકુટિયં ઉમ્મુજ્જિ. ભગવાપિ ખો દક્ખિણેન પસ્સેન સતો સમ્પજાનો સીહસેય્યં કપ્પયમાનો થેરં દિસ્વા ‘‘કિં, ભારદ્વાજ, અકાલે આગતોસી’’તિ આહ. થેરો ‘‘આમ ભગવા’’તિ વત્વા સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેસિ. તં સુત્વા ભગવા ‘‘કિં કરિસ્સતિ તસ્સ વિવેકકથા કામગુણગિદ્ધસ્સા’’તિ વત્વા દક્ખિણેન પસ્સેન નિપન્નો એવ થેરસ્સ ધમ્મદેસનત્થં ઇમં સુત્તમભાસિ.

તત્થ સત્તોતિ લગ્ગો. ગુહાયન્તિ કાયે. કાયો હિ રાગાદીનં વાળાનં વસનોકાસતો ‘‘ગુહા’’તિ વુચ્ચતિ. બહુનાભિછન્નોતિ બહુના રાગાદિકિલેસજાલેન અભિચ્છન્નો. એતેન અજ્ઝત્તબન્ધનં વુત્તં. તિટ્ઠન્તિ રાગાદિવસેન તિટ્ઠન્તો. નરોતિ સત્તો. મોહનસ્મિં પગાળ્હોતિ મોહનં વુચ્ચતિ કામગુણા. એત્થ હિ દેવમનુસ્સા મુય્હન્તિ, તેસુ અજ્ઝોગાળ્હો હુત્વા ¶ . એતેન બહિદ્ધાબન્ધનં વુત્તં. દૂરે વિવેકા હિ તથાવિધો સોતિ સો તથારૂપો નરો તિવિધાપિ કાયવિવેકાદિકા વિવેકા દૂરે અનાસન્ને. કિંકારણા? કામા હિ લોકે ન હિ સુપ્પહાયા, યસ્મા લોકે કામા સુપ્પહાયા ન હોન્તીતિ વુત્તં હોતિ.

૭૮૦. એવં પઠમગાથાય ‘‘દૂરે વિવેકા તથાવિધો’’તિ સાધેત્વા પુન તથાવિધાનં સત્તાનં ધમ્મતં આવિકરોન્તો ‘‘ઇચ્છાનિદાના’’તિ ગાથમાહ. તત્થ ઇચ્છાનિદાનાતિ તણ્હાહેતુકા. ભવસાતબદ્ધાતિ સુખવેદનાદિમ્હિ ભવસાતે બદ્ધા. તે દુપ્પમુઞ્ચાતિ તે ભવસાતવત્થુભૂતા ¶ ધમ્મા, તે વા તત્થ બદ્ધા ઇચ્છાનિદાના સત્તા દુપ્પમોચયા. ન હિ અઞ્ઞમોક્ખાતિ અઞ્ઞેન ચ મોચેતું ન સક્કોન્તિ. કારણવચનં વા એતં, તે સત્તા દુપ્પમુઞ્ચા. કસ્મા? યસ્મા અઞ્ઞેન મોચેતબ્બા ન હોન્તિ. યદિ પન મુઞ્ચેય્યું, સકેન થામેન મુઞ્ચેય્યુન્તિ અયમસ્સ અત્થો. પચ્છા પુરે વાપિ અપેક્ખમાનાતિ અનાગતે અતીતે વા કામે અપેક્ખમાના. ઇમેવ કામે પુરિમેવ જપ્પન્તિ ઇમે વા પચ્ચુપ્પન્ને કામે પુરિમે વા દુવિધેપિ અતીતાનાગતે બલવતણ્હાય પત્થયમાના. ઇમેસઞ્ચ દ્વિન્નં પદાનં ‘‘તે દુપ્પમુઞ્ચા ન હિ અઞ્ઞમોક્ખા’’તિ ઇમિના સહ સમ્બન્ધો ¶ વેદિતબ્બો, ઇતરથા ‘‘અપેક્ખમાના જપ્પં કિં કરોન્તિ કિં વા કતા’’તિ ન પઞ્ઞાયેય્યું.

૭૮૧-૨. એવં પઠમગાથાય ‘‘દૂરે વિવેકા તથાવિધો’’તિ સાધેત્વા દુતિયગાથાય ચ તથાવિધાનં સત્તાનં ધમ્મતં આવિકત્વા ઇદાનિ નેસં પાપકમ્મકરણં આવિકરોન્તો ‘‘કામેસુ ગિદ્ધા’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – તે સત્તા કામેસુ પરિભોગતણ્હાય ગિદ્ધા પરિયેસનાદિમનુયુત્તત્તા પસુતા સમ્મોહમાપન્નત્તા પમૂળ્હા અવગમનતાય મચ્છરિતાય બુદ્ધાદીનં વચનં અનાદિયનતાય ચ અવદાનિયા. કાયવિસમાદિમ્હિ વિસમે નિવિટ્ઠા અન્તકાલે મરણદુક્ખૂપનીતા ‘‘કિંસૂ ભવિસ્સામ ઇતો ચુતાસે’’તિ પરિદેવયન્તીતિ. યસ્મા એતદેવ, તસ્મા હિ સિક્ખેથ…પે… માહુ ધીરાતિ. તત્થ સિક્ખેથાતિ તિસ્સો સિક્ખા આપજ્જેય્ય. ઇધેવાતિ ¶ ઇમસ્મિંયેવ સાસને. સેસમુત્તાનમેવ.

૭૮૩. ઇદાનિ યે તથા ન કરોન્તિ, તેસં બ્યસનપ્પત્તિં દસ્સેન્તો ‘‘પસ્સામી’’તિ ગાથમાહ. તત્થ પસ્સામીતિ મંસચક્ખુઆદીહિ પેક્ખામિ. લોકેતિ અપાયાદિમ્હિ. પરિફન્દમાનન્તિ ઇતો ચિતો ચ ફન્દમાનં. પજં ઇમન્તિ ઇમં સત્તકાયં. તણ્હગતન્તિ તણ્હાય ગતં અભિભૂતં, નિપાતિતન્તિ અધિપ્પાયો. ભવેસૂતિ કામભવાદીસુ. હીના નરાતિ હીનકમ્મન્તા નરા. મચ્ચુમુખે લપન્તીતિ અન્તકાલે સમ્પત્તે મરણમુખે પરિદેવન્તિ. અવીતતણ્હાસેતિ અવિગતતણ્હા. ભવાભવેસૂતિ કામભવાદીસુ. અથ વા ભવાભવેસૂતિ ભવભવેસુ, પુનપ્પુનભવેસૂતિ વુત્તં હોતિ.

૭૮૪. ઇદાનિ યસ્મા અવીતતણ્હા એવં ફન્દન્તિ ચ લપન્તિ ચ, તસ્મા તણ્હાવિનયે સમાદપેન્તો ‘‘મમાયિતે’’તિ ગાથમાહ. તત્થ મમાયિતેતિ તણ્હાદિટ્ઠિમમત્તેહિ ‘‘મમ’’ન્તિ પરિગ્ગહિતે વત્થુસ્મિં. પસ્સથાતિ સોતારે ¶ આલપન્તો આહ. એતમ્પીતિ એતમ્પિ આદીનવં. સેસં પાકટમેવ.

૭૮૫. એવમેત્થ પઠમગાથાય અસ્સાદં, તતો પરાહિ ચતૂહિ આદીનવઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ સઉપાયં નિસ્સરણં નિસ્સરણાનિસંસઞ્ચ દસ્સેતું સબ્બાહિ વા એતાહિ કામાનં આદીનવં ઓકારં સંકિલેસઞ્ચ દસ્સેત્વા ઇદાનિ નેક્ખમ્મે આનિસંસં દસ્સેતું ‘‘ઉભોસુ અન્તેસૂ’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ ઉભોસુ અન્તેસૂતિ ફસ્સફસ્સસમુદયાદીસુ દ્વીસુ પરિચ્છેદેસુ. વિનેય્ય છન્દન્તિ છન્દરાગં વિનેત્વા. ફસ્સં પરિઞ્ઞાયાતિ ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિફસ્સં, ફસ્સાનુસારેન વા ¶ તંસમ્પયુત્તે સબ્બેપિ અરૂપધમ્મે, તેસં વત્થુદ્વારારમ્મણવસેન રૂપધમ્મે ચાતિ સકલમ્પિ નામરૂપં તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિજાનિત્વા. અનાનુગિદ્ધોતિ રૂપાદીસુ સબ્બધમ્મેસુ અગિદ્ધો. યદત્તગરહી તદકુબ્બમાનોતિ યં અત્તના ગરહતિ, તં અકુરુમાનો. નલિપ્પતી દિટ્ઠસુતેસુ ધીરોતિ સો એવરૂપો ધિતિસમ્પન્નો ધીરો દિટ્ઠેસુ ચ સુતેસુ ચ ધમ્મેસુ દ્વિન્નં લેપાનં એકેનપિ લેપેન ન લિપ્પતિ. આકાસમિવ નિરુપલિત્તો અચ્ચન્તવોદાનપ્પત્તો હોતિ.

૭૮૬. સઞ્ઞં પરિઞ્ઞાતિ ગાથાય પન અયં સઙ્ખેપત્થો – ન કેવલઞ્ચ ¶ ફસ્સમેવ, અપિચ ખો પન કામસઞ્ઞાદિભેદં સઞ્ઞમ્પિ, સઞ્ઞાનુસારેન વા પુબ્બે વુત્તનયેનેવ નામરૂપં તીહિ પરિઞ્ઞાહિ પરિજાનિત્વા ઇમાય પટિપદાય ચતુબ્બિધમ્પિ વિતરેય્ય ઓઘં, તતો સો તિણ્ણોઘો તણ્હાદિટ્ઠિપરિગ્ગહેસુ તણ્હાદિટ્ઠિલેપપ્પહાનેન નોપલિત્તો ખીણાસવમુનિ રાગાદિસલ્લાનં અબ્બૂળ્હત્તા અબ્બૂળ્હસલ્લો સતિવેપુલ્લપ્પત્તિયા અપ્પમત્તો ચરં, પુબ્બભાગે વા અપ્પમત્તો ચરં તેન અપ્પમાદચારેન અબ્બૂળ્હસલ્લો હુત્વા સકપરત્તભાવાદિભેદં નાસીસતી લોકમિમં પરઞ્ચ, અઞ્ઞદત્થુ ચરિમચિત્તનિરોધા નિરુપાદાનો જાતવેદોવ પરિનિબ્બાતીતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ ધમ્મનેત્તિટ્ઠપનમેવ કરોન્તો, ન ઉત્તરિં ઇમાય દેસનાય મગ્ગં વા ફલં વા ઉપ્પાદેસિ ખીણાસવસ્સ દેસિતત્તાતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય ગુહટ્ઠકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. દુટ્ઠટ્ઠકસુત્તવણ્ણના

૭૮૭. વદન્તિ ¶ ¶ વે દુટ્ઠમનાપીતિ દુટ્ઠટ્ઠકસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? આદિગાથાય તાવ ઉપ્પત્તિ – મુનિસુત્તનયેન ભગવતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ ઉપ્પન્નલાભસક્કારં અસહમાના તિત્થિયા સુન્દરિં પરિબ્બાજિકં ઉય્યોજેસું. સા કિર જનપદકલ્યાણી સેતવત્થપરિબ્બાજિકાવ અહોસિ. સા સુન્હાતા સુનિવત્થા માલાગન્ધવિલેપનવિભૂસિતા ભગવતો ધમ્મં સુત્વા સાવત્થિવાસીનં જેતવનતો નિક્ખમનવેલાય સાવત્થિતો નિક્ખમિત્વા જેતવનાભિમુખી ગચ્છતિ. મનુસ્સેહિ ચ ‘‘કુહિં ગચ્છસી’’તિ પુચ્છિતા ‘‘સમણં ગોતમં સાવકે ચસ્સ રમયિતું ગચ્છામી’’તિ વત્વા જેતવનદ્વારકોટ્ઠકે વિચરિત્વા જેતવનદ્વારકોટ્ઠકે પિદહિતે નગરં પવિસિત્વા પભાતે પુન જેતવનં ગન્ત્વા ગન્ધકુટિસમીપે પુપ્ફાનિ વિચિનન્તી વિય ચરતિ ¶ . બુદ્ધુપટ્ઠાનં આગતેહિ ચ મનુસ્સેહિ ‘‘કિમત્થં આગતાસી’’તિ પુચ્છિતા યંકિઞ્ચિદેવ ભણતિ. એવં અડ્ઢમાસમત્તે વીતિક્કન્તે તિત્થિયા તં જીવિતા વોરોપેત્વા પરિખાતટે નિક્ખિપિત્વા પભાતે ‘‘સુન્દરિં ન પસ્સામા’’તિ કોલાહલં કત્વા રઞ્ઞો ચ આરોચેત્વા તેન અનુઞ્ઞાતા જેતવનં પવિસિત્વા વિચિનન્તા વિય તં નિક્ખિત્તટ્ઠાના ઉદ્ધરિત્વા મઞ્ચકં આરોપેત્વા નગરં અભિહરિત્વા ઉપક્કોસં અકંસુ. સબ્બં પાળિયં (ઉદા. ૩૮) આગતનયેનેવ વેદિતબ્બં.

ભગવા તં દિવસં પચ્ચૂસસમયે બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો ‘‘તિત્થિયા અજ્જ અયસં ઉપ્પાદેસ્સન્તી’’તિ ઞત્વા ‘‘તેસં સદ્દહિત્વા માદિસે ચિત્તં પકોપેત્વા મહાજનો અપાયાભિમુખો મા અહોસી’’તિ ગન્ધકુટિદ્વારં પિદહિત્વા અન્તોગન્ધકુટિયંયેવ અચ્છિ, ન નગરં પિણ્ડાય પાવિસિ. ભિક્ખૂ પન દ્વારં પિદહિતં દિસ્વા પુબ્બસદિસમેવ પવિસિંસુ. મનુસ્સા ભિક્ખૂ દિસ્વા નાનપ્પકારેહિ અક્કોસિંસુ. અથ આયસ્મા આનન્દો ભગવતો તં પવત્તિં આરોચેત્વા ‘‘તિત્થિયેહિ, ભન્તે, મહાઅયસો ઉપ્પાદિતો, ન સક્કા ઇધ વસિતું, વિપુલો જમ્બુદીપો, અઞ્ઞત્થ ગચ્છામા’’તિ આહ. તત્થપિ અયસે ઉટ્ઠિતે કુહિં ગમિસ્સસિ આનન્દાતિ? ‘‘અઞ્ઞં નગરં ભગવા’’તિ. અથ ભગવા ‘‘આગમેહિ, આનન્દ, સત્તાહમેવાયં સદ્દો ભવિસ્સતિ, સત્તાહચ્ચયેન યેહિ અયસો ¶ કતો, તેસંયેવ ઉપરિ પતિસ્સતી’’તિ વત્વા આનન્દત્થેરસ્સ ધમ્મદેસનત્થં ‘‘વદન્તિ વે’’તિ ઇમં ગાથમભાસિ.

તત્થ ¶ વદન્તીતિ ભગવન્તં ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ ઉપવદન્તિ. દુટ્ઠમનાપિ એકે અથોપિ વે સચ્ચમનાતિ એકચ્ચે દુટ્ઠચિત્તા, એકચ્ચે તથસઞ્ઞિનોપિ હુત્વા, તિત્થિયા દુટ્ઠચિત્તા, યે તેસં વચનં સુત્વા સદ્દહિંસુ, તે સચ્ચમનાતિ અધિપ્પાયો. વાદઞ્ચ જાતન્તિ એતં અક્કોસવાદં ¶ ઉપ્પન્નં. મુનિ નો ઉપેતીતિ અકારકતાય ચ અકુપ્પનતાય ચ બુદ્ધમુનિ ન ઉપેતિ. તસ્મા મુની નત્થિ ખિલો કુહિઞ્ચીતિ તેન કારણેન અયં મુનિ રાગાદિખિલેહિ નત્થિ ખિલો કુહિઞ્ચીતિ વેદિતબ્બો.

૭૮૮. ઇમઞ્ચ ગાથં વત્વા ભગવા આનન્દત્થેરં પુચ્છિ, ‘‘એવં ખુંસેત્વા વમ્ભેત્વા વુચ્ચમાના ભિક્ખૂ, આનન્દ, કિં વદન્તી’’તિ. ન કિઞ્ચિ ભગવાતિ. ‘‘ન, આનન્દ, ‘અહં સીલવા’તિ સબ્બત્થ તુણ્હી ભવિતબ્બં, લોકે હિ નાભાસમાનં જાનન્તિ મિસ્સં બાલેહિ પણ્ડિત’’ન્તિ વત્વા, ‘‘ભિક્ખૂ, આનન્દ, તે મનુસ્સે એવં પટિચોદેન્તૂ’’તિ ધમ્મદેસનત્થાય ‘‘અભૂતવાદી નિરયં ઉપેતી’’તિ ઇમં ગાથમભાસિ. થેરો તં ઉગ્ગહેત્વા ભિક્ખૂ આહ – ‘‘મનુસ્સા તુમ્હેહિ ઇમાય ગાથાય પટિચોદેતબ્બા’’તિ. ભિક્ખૂ તથા અકંસુ. પણ્ડિતમનુસ્સા તુણ્હી અહેસું. રાજાપિ રાજપુરિસે સબ્બતો પેસેત્વા યેસં ધુત્તાનં લઞ્જં દત્વા તિત્થિયા તં મારાપેસું, તે ગહેત્વા નિગ્ગય્હ તં પવત્તિં ઞત્વા તિત્થિયે પરિભાસિ. મનુસ્સાપિ તિત્થિયે દિસ્વા લેડ્ડુના પહરન્તિ, પંસુના ઓકિરન્તિ ‘‘ભગવતો અયસં ઉપ્પાદેસુ’’ન્તિ. આનન્દત્થેરો તં દિસ્વા ભગવતો આરોચેસિ, ભગવા થેરસ્સ ઇમં ગાથમભાસિ ‘‘સકઞ્હિ દિટ્ઠિં…પે… વદેય્યા’’તિ.

તસ્સત્થો – યાયં દિટ્ઠિ તિત્થિયજનસ્સ ‘‘સુન્દરિં મારેત્વા સમણાનં સક્યપુત્તિયાનં અવણ્ણં પકાસેત્વા એતેનુપાયેન લદ્ધં સક્કારં સાદિયિસ્સામા’’તિ, સો તં દિટ્ઠિં કથં અતિક્કમેય્ય, અથ ખો સો અયસો તમેવ તિત્થિયજનં પચ્ચાગતો તં દિટ્ઠિં અચ્ચેતું અસક્કોન્તં. યો વા સસ્સતાદિવાદી, સોપિ સકં દિટ્ઠિં કથં અચ્ચયેય્ય તેન દિટ્ઠિચ્છન્દેન અનુનીતો તાય ચ દિટ્ઠિરુચિયા નિવિટ્ઠો, અપિચ ખો પન સયં સમત્તાનિ ¶ પકુબ્બમાનો અત્તનાવ પરિપુણ્ણાનિ તાનિ દિટ્ઠિગતાનિ કરોન્તો યથા જાનેય્ય, તથેવ વદેય્યાતિ.

૭૮૯. અથ રાજા સત્તાહચ્ચયેન તં કુણપં છડ્ડાપેત્વા સાયન્હસમયં ¶ વિહારં ગન્ત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા આહ – ‘‘નનુ, ભન્તે, ઈદિસે અયસે ઉપ્પન્ને મય્હમ્પિ આરોચેતબ્બં સિયા’’તિ. એવં વુત્તે ભગવા, ‘‘ન, મહારાજ, ‘અહં સીલવા ગુણસમ્પન્નો’તિ પરેસં આરોચેતું ¶ અરિયાનં પતિરૂપ’’ન્તિ વત્વા તસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયં ‘‘યો અત્તનો સીલવતાની’’તિ અવસેસગાથાયો અભાસિ.

તત્થ સીલવતાનીતિ પાતિમોક્ખાદીનિ સીલાનિ આરઞ્ઞિકાદીનિ ધુતઙ્ગવતાનિ ચ. અનાનુપુટ્ઠોતિ અપુચ્છિતો. પાવાતિ વદતિ. અનરિયધમ્મં કુસલા તમાહુ, યો આતુમાનં સયમેવ પાવાતિ યો એવં અત્તાનં સયમેવ વદતિ, તસ્સ તં વાદં ‘‘અનરિયધમ્મો એસો’’તિ કુસલા એવં કથેન્તિ.

૭૯૦. સન્તોતિ રાગાદિકિલેસવૂપસમેન સન્તો, તથા અભિનિબ્બુતત્તો. ઇતિહન્તિ સીલેસુ અકત્થમાનોતિ ‘‘અહમસ્મિ સીલસમ્પન્નો’’તિઆદિના નયેન ઇતિ સીલેસુ અકત્થમાનો, સીલનિમિત્તં અત્તૂપનાયિકં વાચં અભાસમાનોતિ વુત્તં હોતિ. તમરિયધમ્મં કુસલા વદન્તીતિ તસ્સ તં અકત્થનં ‘‘અરિયધમ્મો એસો’’તિ બુદ્ધાદયો ખન્ધાદિકુસલા વદન્તિ. યસ્સુસ્સદા નત્થિ કુહિઞ્ચિ લોકેતિ યસ્સ ખીણાસવસ્સ રાગાદયો સત્ત ઉસ્સદા કુહિઞ્ચિ લોકે નત્થિ, તસ્સ તં અકત્થનં ‘‘અરિયધમ્મો એસો’’તિ એવં કુસલા વદન્તીતિ સમ્બન્ધો.

૭૯૧. એવં ખીણાસવપટિપત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ દિટ્ઠિગતિકાનં તિત્થિયાનં પટિપત્તિં રઞ્ઞો દસ્સેન્તો આહ – ‘‘પકપ્પિતા સઙ્ખતા’’તિ. તત્થ પકપ્પિતાતિ પરિકપ્પિતા. સઙ્ખતાતિ પચ્ચયાભિસઙ્ખતા. યસ્સાતિ યસ્સ કસ્સચિ દિટ્ઠિગતિકસ્સ. ધમ્માતિ દિટ્ઠિયો. પુરક્ખતાતિ પુરતો કતા. સન્તીતિ સંવિજ્જન્તિ. અવીવદાતાતિ અવોદાતા. યદત્તનિ પસ્સતિ આનિસંસં, તં નિસ્સિતો કુપ્પપટિચ્ચસન્તિન્તિ યસ્સેતે દિટ્ઠિધમ્મા પુરક્ખતા અવોદાતા સન્તિ, સો એવંવિધો યસ્મા અત્તનિ તસ્સા દિટ્ઠિયા દિટ્ઠિધમ્મિકઞ્ચ ¶ ¶ સક્કારાદિં, સમ્પરાયિકઞ્ચ ગતિવિસેસાદિં આનિસંસં પસ્સતિ, તસ્મા તઞ્ચ આનિસંસં, તઞ્ચ કુપ્પતાય ચ પટિચ્ચસમુપ્પન્નતાય ચ સમ્મુતિસન્તિતાય ચ કુપ્પપટિચ્ચસન્તિસઙ્ખાતં દિટ્ઠિં નિસ્સિતોવ હોતિ, સો તન્નિસ્સિતત્તા અત્તાનં વા ઉક્કંસેય્ય પરે વા વમ્ભેય્ય અભૂતેહિપિ ગુણદોસેહિ.

૭૯૨. એવં નિસ્સિતેન ચ દિટ્ઠીનિવેસા…પે… આદિયતી ચ ધમ્મન્તિ. તત્થ દિટ્ઠીનિવેસાતિ ઇદંસચ્ચાભિનિવેસસઙ્ખાતાનિ દિટ્ઠિનિવેસનાનિ. ન હિ સ્વાતિવત્તાતિ સુખેન અતિવત્તિતબ્બા ન હોન્તિ. ધમ્મેસુ નિચ્છેય્ય સમુગ્ગહીતન્તિ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિધમ્મેસુ તં તં સમુગ્ગહિતં અભિનિવિટ્ઠં ધમ્મં નિચ્છિનિત્વા પવત્તત્તા દિટ્ઠિનિવેસા ન હિ સ્વાતિવત્તાતિ વુત્તં હોતિ. તસ્મા નરો તેસુ નિવેસનેસુ, નિરસ્સતી આદિયતી ચ ધમ્મન્તિ યસ્મા ન હિ સ્વાતિવત્તા ¶ , તસ્મા નરો તેસુયેવ દિટ્ઠિનિવેસનેસુ અજસીલગોસીલકુક્કુરસીલપઞ્ચાતપમરુપ્પપાતઉક્કુટિકપ્પધાનકણ્ટકાપસ્સયાદિભેદં સત્થારધમ્મક્ખાનગણાદિભેદઞ્ચ તં તં ધમ્મં નિરસ્સતિ ચ આદિયતિ ચ જહતિ ચ ગણ્હાતિ ચ વનમક્કટો વિય તં તં સાખન્તિ વુત્તં હોતિ. એવં નિરસ્સન્તો ચ આદિયન્તો ચ અનવટ્ઠિતચિત્તત્તા અસન્તેહિપિ ગુણદોસેહિ અત્તનો વા પરસ્સ વા યસાયસં ઉપ્પાદેય્ય.

૭૯૩. યો પનાયં સબ્બદિટ્ઠિગતાદિદોસધુનનાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતત્તા ધોનો, તસ્સ ધોનસ્સ હિ…પે… અનૂપયો સો. કિં વુત્તં હોતિ? ધોનધમ્મસમન્નાગમા ધોનસ્સ ધુતસબ્બપાપસ્સ અરહતો કત્થચિ લોકે તેસુ તેસુ ભવેસુ પકપ્પિતા દિટ્ઠિ નત્થિ, સો તસ્સા દિટ્ઠિયા અભાવેન, યાય ચ અત્તના કતં પાપકમ્મં પટિચ્છાદેન્તા તિત્થિયા માયાય માનેન વા એતં અગતિં ગચ્છન્તિ, તમ્પિ માયઞ્ચ માનઞ્ચ પહાય ધોનો રાગાદીનં દોસાનં કેન ગચ્છેય્ય, દિટ્ઠધમ્મે સમ્પરાયે વા નિરયાદીસુ ગતિવિસેસેસુ કેન સઙ્ખં ગચ્છેય્ય, અનૂપયો સો, સો હિ તણ્હાદિટ્ઠિઉપયાનં દ્વિન્નં અભાવેન અનૂપયોતિ.

૭૯૪. યો પન તેસં ¶ દ્વિન્નં ભાવેન ઉપયો હોતિ, સો ઉપયો હિ…પે… દિટ્ઠિમિધેવ સબ્બન્તિ. તત્થ ઉપયોતિ તણ્હાદિટ્ઠિનિસ્સિતો. ધમ્મેસુ ઉપેતિ વાદન્તિ ‘‘રત્તો’’તિ વા ‘‘દુટ્ઠો’’તિ વા એવં તેસુ ¶ તેસુ ધમ્મેસુ ઉપેતિ વાદં. અનૂપયં કેન કથં વદેય્યાતિ તણ્હાદિટ્ઠિપહાનેન અનૂપયં ખીણાસવં કેન રાગેન વા દોસેન વા કથં ‘‘રત્તો’’તિ વા ‘‘દુટ્ઠો’’તિ વા વદેય્ય, એવં અનુપવજ્જો ચ સો કિં તિત્થિયા વિય કતપટિચ્છાદકો ભવિસ્સતીતિ અધિપ્પાયો. અત્તા નિરત્તા ન હિ તસ્સ અત્થીતિ તસ્સ હિ અત્તદિટ્ઠિ વા ઉચ્છેદદિટ્ઠિ વા નત્થિ, ગહણં મુઞ્ચનં વાપિ અત્તનિરત્તસઞ્ઞિતં નત્થિ. કિંકારણા નત્થીતિ ચે? અધોસિ સો દિટ્ઠિમિધેવ સબ્બં, યસ્મા સો ઇધેવ અત્તભાવે ઞાણવાતેન સબ્બં દિટ્ઠિગતં અધોસિ, પજહિ, વિનોદેસીતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. તં સુત્વા રાજા અત્તમનો ભગવન્તં અભિવાદેત્વા પક્કામીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય દુટ્ઠટ્ઠકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. સુદ્ધટ્ઠકસુત્તવણ્ણના

૭૯૫. પસ્સામિ ¶ સુદ્ધન્તિ સુદ્ધટ્ઠકસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? અતીતે કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે બારાણસિવાસી અઞ્ઞતરો કુટુમ્બિકો પઞ્ચહિ સકટસતેહિ પચ્ચન્તજનપદં અગમાસિ ભણ્ડગ્ગહણત્થં. તત્થ વનચરકેન સદ્ધિં મિત્તં કત્વા તસ્સ પણ્ણાકારં દત્વા પુચ્છિ – ‘‘કચ્ચિ, તે સમ્મ, ચન્દનસારં દિટ્ઠપુબ્બ’’ન્તિ? ‘‘આમ સામી’’તિ ચ વુત્તે તેનેવ સદ્ધિં ચન્દનવનં પવિસિત્વા સબ્બસકટાનિ ચન્દનસારસ્સ પૂરેત્વા તમ્પિ વનચરકં ‘‘યદા, સમ્મ, બારાણસિં આગચ્છસિ, તદા ચન્દનસારં ગહેત્વા આગચ્છેય્યાસી’’તિ વત્વા બારાણસિંયેવ અગમાસિ. અથાપરેન સમયેન સોપિ વનચરકો ચન્દનસારં ગહેત્વા તસ્સ ઘરં અગમાસિ. સો તં દિસ્વા સબ્બં પટિસન્થારં કત્વા સાયન્હસમયે ચન્દનસારં પિસાપેત્વા સમુગ્ગં પૂરેત્વા ‘‘ગચ્છ, સમ્મ, ન્હાયિત્વા આગચ્છા’’તિ અત્તનો પુરિસેન સદ્ધિં ન્હાનતિત્થં ¶ પેસેસિ. તેન ચ સમયેન બારાણસિયં ઉસ્સવો હોતિ. અથ બારાણસિવાસિનો પાતોવ દાનં ¶ દત્વા સાયં સુદ્ધવત્થનિવત્થા માલાગન્ધાદીનિ ગહેત્વા કસ્સપસ્સ ભગવતો મહાચેતિયં વન્દિતું ગચ્છન્તિ. સો વનચરકો તે દિસ્વા ‘‘મહાજનો કુહિં ગચ્છતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘વિહારં ચેતિયવન્દનત્થાયા’’તિ ચ સુત્વા સયમ્પિ અગમાસિ. તત્થ મનુસ્સે હરિતાલમનોસિલાદીહિ નાનપ્પકારેહિ ચેતિયે પૂજં કરોન્તે દિસ્વા કિઞ્ચિ ચિત્રં કાતું અજાનન્તો તં ચન્દનં ગહેત્વા મહાચેતિયે સુવણ્ણિટ્ઠકાનં. ઉપરિ કંસપાતિમત્તં મણ્ડલં અકાસિ. અથ તત્થ સૂરિયુગ્ગમનવેલાયં સૂરિયરસ્મિયો ઉટ્ઠહિંસુ. સો તં દિસ્વા પસીદિ, પત્થનઞ્ચ અકાસિ ‘‘યત્થ યત્થ નિબ્બત્તામિ, ઈદિસા મે રસ્મિયો ઉરે ઉટ્ઠહન્તૂ’’તિ. સો કાલં કત્વા તાવતિંસેસુ નિબ્બત્તિ. તસ્સ ઉરે રસ્મિયો ઉટ્ઠહિંસુ, ચન્દમણ્ડલં વિયસ્સ ઉરમણ્ડલં વિરોચતિ, ‘‘ચન્દાભો દેવપુત્તો’’ત્વેવ ચ નં સઞ્જાનિંસુ.

સો તાય સમ્પત્તિયા છસુ દેવલોકેસુ અનુલોમપટિલોમતો એકં બુદ્ધન્તરં ખેપેત્વા અમ્હાકં ભગવતિ ઉપ્પન્ને સાવત્થિયં બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ, તથેવસ્સ ઉરે ચન્દમણ્ડલસદિસં રસ્મિમણ્ડલં અહોસિ. નામકરણદિવસે ચસ્સ મઙ્ગલં કત્વા બ્રાહ્મણા તં મણ્ડલં દિસ્વા ‘‘ધઞ્ઞપુઞ્ઞલક્ખણો અયં કુમારો’’તિ વિમ્હિતા ‘‘ચન્દાભો’’ ત્વેવ નામં અકંસુ. તં વયપ્પત્તં બ્રાહ્મણા ગહેત્વા અલઙ્કરિત્વા રત્તકઞ્ચુકં પારુપાપેત્વા રથે આરોપેત્વા ‘‘મહાબ્રહ્મા ¶ અય’’ન્તિ પૂજેત્વા ‘‘યો ચન્દાભં પસ્સતિ, સો યસધનાદીનિ લભતિ, સમ્પરાયઞ્ચ સગ્ગં ગચ્છતી’’તિ ઉગ્ઘોસેન્તા ગામનિગમરાજધાનીસુ આહિણ્ડન્તિ. ગતગતટ્ઠાને મનુસ્સા ‘‘એસ કિર ભો ¶ ચન્દાભો નામ, યો એતં પસ્સતિ, સો યસધનસગ્ગાદીનિ લભતી’’તિ ઉપરૂપરિ આગચ્છન્તિ, સકલજમ્બુદીપો ચલિ. બ્રાહ્મણા તુચ્છહત્થકાનં આગતાનં ન દસ્સેન્તિ, સતં વા સહસ્સં વા ગહેત્વા આગતાનમેવ દસ્સેન્તિ. એવં ચન્દાભં ગહેત્વા અનુવિચરન્તા બ્રાહ્મણા કમેન સાવત્થિં અનુપ્પત્તા.

તેન ચ સમયેન ભગવા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો અનુપુબ્બેન સાવત્થિં આગન્ત્વા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને બહુજનહિતાય ધમ્મં દેસેન્તો. અથ ચન્દાભો સાવત્થિં પત્વા સમુદ્દપક્ખન્તકુન્નદી વિય અપાકટો અહોસિ, ચન્દાભોતિ ભણન્તોપિ નત્થિ. સો સાયન્હસમયે મહાજનકાયં ¶ માલાગન્ધાદીનિ આદાય જેતવનાભિમુખં ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘કુહિં ગચ્છથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો, સો બહુજનહિતાય ધમ્મં દેસેતિ, તં સોતું જેતવનં ગચ્છામા’’તિ ચ તેસં વચનં સુત્વા સોપિ બ્રાહ્મણગણપરિવુતો તત્થેવ અગમાસિ. ભગવા ચ તસ્મિં સમયે ધમ્મસભાયં વરબુદ્ધાસને નિસિન્નોવ હોતિ. ચન્દાભો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમ્મ મધુરપટિસન્થારં કત્વા એકમન્તં નિસીદિ, તાવદેવ ચસ્સ સો આલોકો અન્તરહિતો. બુદ્ધાલોકસ્સ હિ સમીપે અસીતિહત્થબ્ભન્તરે અઞ્ઞો આલોકો નાભિભોતિ. સો ‘‘આલોકો મે નટ્ઠો’’તિ નિસીદિત્વાવ ઉટ્ઠાસિ, ઉટ્ઠહિત્વા ચ ગન્તુમારદ્ધો. અથ નં અઞ્ઞતરો પુરિસો આહ – ‘‘કિં ભો ચન્દાભ, સમણસ્સ ગોતમસ્સ ભીતો ગચ્છસી’’તિ. નાહં ભીતો ગચ્છામિ, અપિચ મે ઇમસ્સ તેજેન આલોકો ન સમ્પજ્જતીતિ પુનદેવ ભગવતો પુરતો નિસીદિત્વા પાદતલા પટ્ઠાય યાવ કેસગ્ગા રૂપરંસિલક્ખણાદિસમ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘મહેસક્ખો સમણો ગોતમો, મમ ઉરે અપ્પમત્તકો આલોકો ઉટ્ઠિતો, તાવતકેનપિ મં ગહેત્વા બ્રાહ્મણા સકલજમ્બુદીપં વિચરન્તિ. એવં વરલક્ખણસમ્પત્તિસમન્નાગતસ્સ સમણસ્સ ગોતમસ્સ નેવ માનો ઉપ્પન્નો, અદ્ધા અયં અનોમગુણસમન્નાગતો ભવિસ્સતિ સત્થા દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ અતિવિય પસન્નચિત્તો ભગવન્તં વન્દિત્વા ¶ પબ્બજ્જં યાચિ. ભગવા અઞ્ઞતરં થેરં આણાપેસિ – ‘‘પબ્બાજેહિ ન’’ન્તિ. સો તં પબ્બાજેત્વા તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિ. સો વિપસ્સનં આરભિત્વા ન ચિરેનેવ અરહત્તં પત્વા ‘‘ચન્દાભત્થેરો’’તિ વિસ્સુતો અહોસિ. તં આરબ્ભ ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘કિં નુ ખો, આવુસો, યે ચન્દાભં અદ્દસંસુ. તે યસં વા ધનં વા લભિંસુ, સગ્ગં વા ગચ્છિંસુ, વિસુદ્ધિં વા પાપુણિંસુ તેન ચક્ખુદ્વારિકરૂપદસ્સનેના’’તિ. ભગવા તસ્સં અટ્ઠુપ્પત્તિયં ઇમં સુત્તમભાસિ.

તત્થ ¶ પઠમગાથાય તાવત્થો – ન, ભિક્ખવે, એવરૂપેન દસ્સનેન સુદ્ધિ હોતિ. અપિચ ખો કિલેસમલિનત્તા અસુદ્ધં, કિલેસરોગાનં અવિગમા સરોગમેવ ચન્દાભં બ્રાહ્મણં અઞ્ઞં વા એવરૂપં દિસ્વા દિટ્ઠિગતિકો બાલો અભિજાનાતિ ‘‘પસ્સામિ સુદ્ધં પરમં અરોગં, તેન ચ દિટ્ઠિસઙ્ખાતેન દસ્સનેન સંસુદ્ધિ નરસ્સ હોતી’’તિ, સો એવં અભિજાનન્તો તં દસ્સનં ‘‘પરમ’’ન્તિ ઞત્વા તસ્મિં દસ્સને સુદ્ધાનુપસ્સી સમાનો ¶ તં દસ્સનં ‘‘મગ્ગઞાણ’’ન્તિ પચ્ચેતિ. તં પન મગ્ગઞાણં ન હોતિ. તેનાહ – ‘‘દિટ્ઠેન ચે સુદ્ધી’’તિ દુતિયગાથં.

૭૯૬. તસ્સત્થો – તેન રૂપદસ્સનસઙ્ખાતેન દિટ્ઠેન યદિ કિલેસસુદ્ધિ નરસ્સ હોતિ. તેન વા ઞાણેન સો યદિ જાતિઆદિદુક્ખં પજહાતિ. એવં સન્તે અરિયમગ્ગતો અઞ્ઞેન અસુદ્ધિમગ્ગેનેવ સો સુજ્ઝતિ, રાગાદીહિ ઉપધીહિ સઉપધિકો એવ સમાનો સુજ્ઝતીતિ આપન્નં હોતિ, ન ચ એવંવિધો સુજ્ઝતિ. તસ્મા દિટ્ઠી હિ નં પાવ તથા વદાનં, સા નં દિટ્ઠિયેવ ‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિકો અય’’ન્તિ કથેતિ દિટ્ઠિઅનુરૂપં ‘‘સસ્સતો લોકો’’તિઆદિના નયેન તથા તથા વદન્તિ.

૭૯૭. ન બ્રાહ્મણોતિ તતિયગાથા. તસ્સત્થો – યો પન બાહિતપાપત્તા બ્રાહ્મણો હોતિ, સો મગ્ગેન અધિગતાસવક્ખયો ખીણાસવબ્રાહ્મણો અરિયમગ્ગઞાણતો અઞ્ઞેન અભિમઙ્ગલસમ્મતરૂપસઙ્ખાતે ¶ દિટ્ઠે તથાવિધસદ્દસઙ્ખાતે સુતે અવીતિક્કમસઙ્ખાતે સીલે હત્થિવતાદિભેદે વતે પથવિઆદિભેદે મુતે ચ ઉપ્પન્નેન મિચ્છાઞાણેન સુદ્ધિં ન આહ. સેસમસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ વણ્ણભણનત્થં વુત્તં. સો હિ તેધાતુકપુઞ્ઞે સબ્બસ્મિઞ્ચ પાપે અનૂપલિત્તો, તસ્સ પહીનત્તા અત્તદિટ્ઠિયા યસ્સ કસ્સચિ વા ગહણસ્સ પહીનત્તા અત્તઞ્જહો, પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદીનં અકરણતો નયિધ પકુબ્બમાનોતિ વુચ્ચતિ. તસ્મા નં એવં પસંસન્તો આહ. સબ્બસ્સેવ ચસ્સ પુરિમપાદેન સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો – પુઞ્ઞે ચ પાપે ચ અનૂપલિત્તો, અત્તઞ્જહો નયિધ પકુબ્બમાનો, ન બ્રાહ્મણો અઞ્ઞતો સુદ્ધિમાહાતિ.

૭૯૮. એવં ન બ્રાહ્મણો અઞ્ઞતો સુદ્ધિમાહાતિ વત્વા ઇદાનિ યે દિટ્ઠિગતિકા અઞ્ઞતો સુદ્ધિં બ્રુવન્તિ, તેસં તસ્સા દિટ્ઠિયા અનિબ્બાહકભાવં દસ્સેન્તો ‘‘પુરિમં પહાયા’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – તે હિ અઞ્ઞતો સુદ્ધિવાદા સમાનાપિ યસ્સા દિટ્ઠિયા અપ્પહીનત્તા ગહણમુઞ્ચનં હોતિ. તાય પુરિમં સત્થારાદિં પહાય અપરં નિસ્સિતા એજાસઙ્ખાતાય તણ્હાય અનુગતા અભિભૂતા રાગાદિભેદં ન તરન્તિ સઙ્ગં, તઞ્ચ અતરન્તા તં તં ધમ્મં ઉગ્ગણ્હન્તિ ચ નિરસ્સજન્તિ ચ મક્કટોવ સાખન્તિ.

૭૯૯. પઞ્ચમગાથાય ¶ ¶ સમ્બન્ધો – યો ચ સો ‘‘દિટ્ઠી હિ નં પાવ તથા વદાન’’ન્તિ વુત્તો, સો સયં સમાદાયાતિ. તત્થ સયન્તિ સામં. સમાદાયાતિ ગહેત્વા. વતાનીતિ હત્થિવતાદીનિ. ઉચ્ચાવચન્તિ અપરાપરં હીનપણીતં વા સત્થારતો સત્થારાદિં. સઞ્ઞસત્તોતિ કામસઞ્ઞાદીસુ લગ્ગો. વિદ્વા ચ વેદેહિ સમેચ્ચ ધમ્મન્તિ પરમત્થવિદ્વા ચ અરહા ચતૂહિ મગ્ગઞાણવેદેહિ ચતુસચ્ચધમ્મં અભિસમેચ્ચાતિ. સેસં પાકટમેવ.

૮૦૦. સ સબ્બધમ્મેસુ વિસેનિભૂતો, યં ¶ કિઞ્ચિ દિટ્ઠંવ સુતં મુતં વાતિ સો ભૂરિપઞ્ઞો ખીણાસવો યં કિઞ્ચિ દિટ્ઠં વા સુતં વા મુતં વા તેસુ સબ્બધમ્મેસુ મારસેનં વિનાસેત્વા ઠિતભાવેન વિસેનિભૂતો. તમેવદસ્સિન્તિ તં એવં વિસુદ્ધદસ્સિં. વિવટં ચરન્તન્તિ તણ્હચ્છદનાદિવિગમેન વિવટં હુત્વા ચરન્તં. કેનીધ લોકસ્મિં વિકપ્પયેય્યાતિ કેન ઇધ લોકે તણ્હાકપ્પેન વા દિટ્ઠિકપ્પેન વા કોચિ વિકપ્પેય્ય, તેસં વા પહીનત્તા રાગાદિના પુબ્બે વુત્તેનાતિ.

૮૦૧. ન કપ્પયન્તીતિ ગાથાય સમ્બન્ધો અત્થો ચ – કિઞ્ચ ભિય્યો? તે હિ તાદિસા સન્તો દ્વિન્નં કપ્પાનં પુરેક્ખારાનઞ્ચ કેનચિ ન કપ્પયન્તિ ન પુરેક્ખરોન્તિ, પરમત્થઅચ્ચન્તસુદ્ધિઅધિગતત્તા અનચ્ચન્તસુદ્ધિંયેવ અકિરિયસસ્સતદિટ્ઠિં અચ્ચન્ત સુદ્ધીતિ ન તે વદન્તિ. આદાનગન્થં ગથિતં વિસજ્જાતિ ચતુબ્બિધમ્પિ રૂપાદીનં આદાયકત્તા આદાનગન્થં અત્તનો ચિત્તસન્તાને ગથિતં બદ્ધં અરિયમગ્ગસત્થેન વિસજ્જ છિન્દિત્વા. સેસં પાકટમેવ.

૮૦૨. સીમાતિગોતિ ગાથા એકપુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય દેસનાય વુત્તા. પુબ્બસદિસો એવ પનસ્સા સમ્બન્ધો, સો એવં અત્થવણ્ણનાય સદ્ધિં વેદિતબ્બો – કિઞ્ચ ભિય્યો સો ઈદિસો ભૂરિપઞ્ઞો ચતુન્નં કિલેસસીમાનં અતીતત્તા સીમાતિગો બાહિતપાપત્તા ચ બ્રાહ્મણો, ઇત્થમ્ભૂતસ્સ ચ તસ્સ નત્થિ પરચિત્તપુબ્બેનિવાસઞાણેહિ ઞત્વા વા મંસચક્ખુદિબ્બચક્ખૂહિ દિસ્વા વા કિઞ્ચિ સમુગ્ગહીતં, અભિનિવિટ્ઠન્તિ વુત્તં હોતિ. સો ચ કામરાગાભાવતો ન રાગરાગી, રૂપારૂપરાગાભાવતો ન વિરાગરત્તો ¶ . યતો એવંવિધસ્સ ‘‘ઇદં પર’’ન્તિ કિઞ્ચિ ઇધ ઉગ્ગહિતં નત્થીતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય સુદ્ધટ્ઠકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. પરમટ્ઠકસુત્તવણ્ણના

૮૦૩. પરમન્તિ ¶ ¶ દિટ્ઠીસૂતિ પરમટ્ઠકસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ભગવતિ કિર સાવત્થિયં વિહરન્તે નાનાતિત્થિયા સન્નિપતિત્વા અત્તનો અત્તનો દિટ્ઠિં દીપેન્તા ‘‘ઇદં પરમં, ઇદં પરમ’’ન્તિ કલહં કત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા સમ્બહુલે જચ્ચન્ધે સન્નિપાતાપેત્વા ‘‘ઇમેસં હત્થિં દસ્સેથા’’તિ આણાપેસિ. રાજપુરિસા અન્ધે સન્નિપાતાપેત્વા હત્થિં પુરતો સયાપેત્વા ‘‘પસ્સથા’’તિ આહંસુ. તે હત્થિસ્સ એકમેકં અઙ્ગં પરામસિંસુ. તતો રઞ્ઞા ‘‘કીદિસો, ભણે, હત્થી’’તિ પુટ્ઠો યો સોણ્ડં પરામસિ, સો ‘‘સેય્યથાપિ, મહારાજ, નઙ્ગલીસા’’તિ ભણિ. યે દન્તાદીનિ પરામસિંસુ, તે ઇતરં ‘‘મા ભો રઞ્ઞો પુરતો મુસા ભણી’’તિ પરિભાસિત્વા ‘‘સેય્યથાપિ, મહારાજ, ભિત્તિખિલો’’તિઆદીનિ આહંસુ. રાજા તં સબ્બં સુત્વા ‘‘ઈદિસો તુમ્હાકં સમયો’’તિ તિત્થિયે ઉય્યોજેસિ. અઞ્ઞતરો પિણ્ડચારિકો તં પવત્તિં ઞત્વા ભગવતો આરોચેસિ. ભગવા તસ્સં અટ્ઠુપ્પત્તિયં ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા ‘‘યથા, ભિક્ખવે, જચ્ચન્ધા હત્થિં અજાનન્તા તં તં અઙ્ગં પરામસિત્વા વિવદિંસુ, એવં તિત્થિયા વિમોક્ખન્તિકધમ્મં અજાનન્તા તં તં દિટ્ઠિં પરામસિત્વા વિવદન્તી’’તિ વત્વા ધમ્મદેસનત્થં ઇમં સુત્તમભાસિ.

તત્થ પરમન્તિ દિટ્ઠીસુ પરિબ્બસાનોતિ ‘‘ઇદં પરમ’’ન્તિ ગહેત્વા સકાય સકાય દિટ્ઠિયા વસમાનો. યદુત્તરિ કુરુતેતિ યં અત્તનો સત્થારાદિં સેટ્ઠં કરોતિ. હીનાતિ અઞ્ઞે તતો સબ્બમાહાતિ તં અત્તનો સત્થારાદિં ઠપેત્વા તતો અઞ્ઞે સબ્બે ‘‘હીના ઇમે’’તિ આહ. તસ્મા વિવાદાનિ અવીતિવત્તોતિ તેન કારણેન સો દિટ્ઠિકલહે અવીતિવત્તોવ હોતિ.

૮૦૪. દુતિયગાથાય ¶ અત્થો – એવં અવીતિવત્તો ચ યં દિટ્ઠે સુતે સીલવતે મુતેતિ એતેસુ વત્થૂસુ ઉપ્પન્નદિટ્ઠિસઙ્ખાતે અત્તનિ પુબ્બે વુત્તપ્પકારં આનિસંસં પસ્સતિ. તદેવ સો તત્થ સકાય દિટ્ઠિયા આનિસંસં ‘‘ઇદં સેટ્ઠ’’ન્તિ ¶ અભિનિવિસિત્વા અઞ્ઞં સબ્બં પરસત્થારાદિકં નિહીનતો પસ્સતિ.

૮૦૫. તતિયગાથાય અત્થો – એવં પસ્સતો ચસ્સ યં અત્તનો સત્થારાદિં નિસ્સિતો અઞ્ઞં પરસત્થારાદિં હીનં પસ્સતિ તં પન દસ્સનં ગન્થમેવ કુસલા વદન્તિ, બન્ધનન્તિ વુત્તં હોતિ ¶ . યસ્મા એતદેવ, તસ્મા હિ દિટ્ઠંવ સુતં મુતં વા સીલબ્બતં ભિક્ખુ ન નિસ્સયેય્ય, નાભિનિવેસેય્યાતિ વુત્તં હોતિ.

૮૦૬. ચતુત્થગાથાય અત્થો – ન કેવલં દિટ્ઠસુતાદિં ન નિસ્સયેય્ય, અપિચ ખો પન અસઞ્જાતં ઉપરૂપરિ દિટ્ઠિમ્પિ લોકસ્મિં ન કપ્પયેય્ય, ન જનેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. કીદિસં? ઞાણેન વા સીલવતેન વાપિ, સમાપત્તિઞાણાદિના ઞાણેન વા સીલવતેન વા યા કપ્પિયતિ, એતં દિટ્ઠિં ન કપ્પેય્ય. ન કેવલઞ્ચ દિટ્ઠિં ન કપ્પયેય્ય, અપિચ ખો પન માનેનપિ જાતિઆદીહિ વત્થૂહિ સમોતિ અત્તાનમનૂપનેય્ય, હીનો ન મઞ્ઞેથ વિસેસિ વાપીતિ.

૮૦૭. પઞ્ચમગાથાય અત્થો – એવઞ્હિ દિટ્ઠિં અકપ્પેન્તો અમઞ્ઞમાનો ચ અત્તં પહાય અનુપાદિયાનો ઇધ વા યં પુબ્બે ગહિતં, તં પહાય અપરં અગ્ગણ્હન્તો તસ્મિમ્પિ વુત્તપ્પકારે ઞાણે દુવિધં નિસ્સયં નો કરોતિ. અકરોન્તો ચ સ વે વિયત્તેસુ નાનાદિટ્ઠિવસેન ભિન્નેસુ સત્તેસુ ન વગ્ગસારી છન્દાદિવસેન અગચ્છનધમ્મો હુત્વા દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠીસુ કિઞ્ચિપિ દિટ્ઠિં ન પચ્ચેતિ, ન પચ્ચાગચ્છતીતિ વુત્તં હોતિ.

૮૦૮-૧૦. ઇદાનિ યો સો ઇમાય ગાથાય વુત્તો ખીણાસવો, તસ્સ વણ્ણભણનત્થં ‘‘યસ્સૂભયન્તે’’તિઆદિકા તિસ્સો ગાથાયો આહ. તત્થ ઉભયન્તેતિ પુબ્બે વુત્તફસ્સાદિભેદે. પણિધીતિ તણ્હા. ભવાભવાયાતિ પુનપ્પુનભવાય. ઇધ વા હુરં વાતિ સકત્તભાવાદિભેદે ઇધ વા પરત્તભાવાદિભેદે પરત્થ વા. દિટ્ઠે વાતિ દિટ્ઠસુદ્ધિયા વા. એસ નયો ¶ સુતાદીસુ. સઞ્ઞાતિ સઞ્ઞાસમુટ્ઠાપિકા દિટ્ઠિ. ધમ્માપિ ¶ તેસં ન પટિચ્છિતાસેતિ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતધમ્માપિ તેસં ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ એવં ન પટિચ્છિતા. પારઙ્ગતો ન પચ્ચેતિ તાદીતિ નિબ્બાનપારં ગતો તેન તેન મગ્ગેન પહીને કિલેસે પુન નાગચ્છતિ, પઞ્ચહિ ચ આકારેહિ તાદી હોતીતિ. સેસં પાકટમેવાતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય પરમટ્ઠકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. જરાસુત્તવણ્ણના

૮૧૧. અપ્પં ¶ વત જીવિતન્તિ જરાસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વસ્સં વસિત્વા યાનિ તાનિ બુદ્ધાનં સરીરારોગ્યસમ્પાદનં અનુપ્પન્નસિક્ખાપદપઞ્ઞાપનં વેનેય્યદમનં તથારૂપાય અટ્ઠુપ્પત્તિયા જાતકાદિકથનન્તિઆદીનિ જનપદચારિકાનિમિત્તાનિ, તાનિ સમવેક્ખિત્વા જનપદચારિકં પક્કામિ. અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરમાનો સાયં સાકેતં અનુપ્પત્તો અઞ્જનવનં પાવિસિ. સાકેતવાસિનો સુત્વા ‘‘અકાલો ઇદાનિ ભગવન્તં દસ્સનાયા’’તિ વિભાતાય રત્તિયા માલાગન્ધાદીનિ ગહેત્વા ભગવતો સન્તિકં ગન્ત્વા પૂજનવન્દનસમ્મોદનાદીનિ કત્વા પરિવારેત્વા અટ્ઠંસુ યાવ ભગવતો ગામપ્પવેસનવેલા, અથ ભગવા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો પિણ્ડાય પાવિસિ. તં અઞ્ઞતરો સાકેતકો બ્રાહ્મણમહાસાલો નગરા નિક્ખન્તો નગરદ્વારે અદ્દસ. દિસ્વા પુત્તસિનેહં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘ચિરદિટ્ઠોસિ, પુત્ત, મયા’’તિ પરિદેવયમાનો અભિમુખો અગમાસિ. ભગવા ભિક્ખૂ સઞ્ઞાપેસિ – ‘‘અયં, ભિક્ખવે, બ્રાહ્મણો યં ઇચ્છતિ, તં કરોતુ, ન વારેતબ્બો’’તિ.

બ્રાહ્મણોપિ વચ્છગિદ્ધિનીવ ગાવી આગન્ત્વા ભગવતો ¶ કાયં પુરતો ચ પચ્છતો ચ દક્ખિણતો ચ વામતો ચાતિ સમન્તા આલિઙ્ગિ ‘‘ચિરદિટ્ઠોસિ, પુત્ત, ચિરં વિના અહોસી’’તિ ભણન્તો. યદિ પન સો તથા કાતું ન લભેય્ય, હદયં ફાલેત્વા મરેય્ય. સો ભગવન્તં અવોચ – ‘‘ભગવા તુમ્હેહિ સદ્ધિં આગતભિક્ખૂનં અહમેવ ભિક્ખં દાતું સમત્થો, મમેવ ¶ અનુગ્ગહં કરોથા’’તિ. અધિવાસેસિ ભગવા તુણ્હીભાવેન. બ્રાહ્મણો ભગવતો પત્તં ગહેત્વા પુરતો ગચ્છન્તો બ્રાહ્મણિયા પેસેસિ – ‘‘પુત્તો મે આગતો, આસનં પઞ્ઞાપેતબ્બ’’ન્તિ. સા તથા કત્વા આગમનં પસ્સન્તી ઠિતા ભગવન્તં અન્તરવીથિયંયેવ દિસ્વા પુત્તસિનેહં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘ચિરદિટ્ઠોસિ, પુત્ત, મયા’’તિ પાદેસુ ગહેત્વા રોદિત્વા ઘરં અતિનેત્વા સક્કચ્ચં ભોજેસિ. ભુત્તાવિનો બ્રાહ્મણો પત્તં અપનામેસિ. ભગવા તેસં સપ્પાયં વિદિત્વા ધમ્મં દેસેસિ, દેસનાપરિયોસાને ઉભોપિ સોતાપન્ના અહેસું. અથ ભગવન્તં યાચિંસુ – ‘‘યાવ, ભન્તે, ભગવા ઇમં નગરં ઉપનિસ્સાય વિહરતિ, અમ્હાકંયેવ ઘરે ભિક્ખા ગહેતબ્બા’’તિ. ભગવા ‘‘ન બુદ્ધા એવં એકં નિબદ્ધટ્ઠાનંયેવ ગચ્છન્તી’’તિ પટિક્ખિપિ. તે આહંસુ – ‘‘તેન હિ, ભન્તે, ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં પિણ્ડાય ચરિત્વાપિ તુમ્હે ઇધેવ ભત્તકિચ્ચં કત્વા ધમ્મં દેસેત્વા વિહારં ગચ્છથા’’તિ. ભગવા તેસં અનુગ્ગહત્થાય ¶ તથા અકાસિ. મનુસ્સા બ્રાહ્મણઞ્ચ બ્રાહ્મણિઞ્ચ ‘‘બુદ્ધપિતા બુદ્ધમાતા’’ ત્વેવ વોહરિંસુ. તમ્પિ કુલં ‘‘બુદ્ધકુલ’’ન્તિ નામં લભિ.

આનન્દત્થેરો ભગવન્તં પુચ્છિ – ‘‘અહં ભગવતો માતાપિતરો જાનામિ, ઇમે પન કસ્મા વદન્તિ ‘અહં બુદ્ધમાતા અહં બુદ્ધપિતા’’’તિ. ભગવા આહ – ‘‘નિરન્તરં મે, આનન્દ, બ્રાહ્મણી ચ બ્રાહ્મણો ચ પઞ્ચ જાતિસતાનિ માતાપિતરો અહેસું, પઞ્ચ જાતિસતાનિ માતાપિતૂનં જેટ્ઠકા, પઞ્ચ જાતિસતાનિ કનિટ્ઠકા. તે પુબ્બસિનેહેનેવ કથેન્તી’’તિ ઇમઞ્ચ ગાથમભાસિ –

‘‘પુબ્બેવ ¶ સન્નિવાસેન, પચ્ચુપ્પન્નહિતેન વા;

એવં તં જાયતે પેમં, ઉપ્પલંવ યથોદકે’’તિ. (જા. ૧.૨.૧૭૪);

તતો ભગવા સાકેતે યથાભિરન્તં વિહરિત્વા પુન ચારિકં ચરમાનો સાવત્થિમેવ અગમાસિ. સોપિ બ્રાહ્મણો ચ બ્રાહ્મણી ચ ભિક્ખૂ ઉપસઙ્કમિત્વા પતિરૂપં ધમ્મદેસનં સુત્વા સેસમગ્ગે પાપુણિત્વા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિંસુ. નગરે બ્રાહ્મણા સન્નિપતિંસુ ‘‘અમ્હાકં ¶ ઞાતકે સક્કરિસ્સામા’’તિ. સોતાપન્નસકદાગામિઅનાગામિનો ઉપાસકાપિ સન્નિપતિંસુ ઉપાસિકાયો ચ ‘‘અમ્હાકં સહધમ્મિકે સક્કરિસ્સામા’’તિ. તે સબ્બેપિ કમ્બલકૂટાગારં આરોપેત્વા માલાગન્ધાદીહિ પૂજેન્તા નગરા નિક્ખામેસું.

ભગવાપિ તં દિવસં પચ્ચૂસસમયે બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો તેસં પરિનિબ્બાનભાવં ઞત્વા ‘‘તત્થ મયિ ગતે ધમ્મદેસનં સુત્વા બહુજનસ્સ ધમ્માભિસમયો ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા પત્તચીવરમાદાય સાવત્થિતો આગન્ત્વા આળાહનમેવ પાવિસિ. મનુસ્સા દિસ્વા ‘‘માતાપિતૂનં સરીરકિચ્ચં કાતુકામો ભગવા આગતો’’તિ વન્દિત્વા અટ્ઠંસુ. નાગરાપિ કૂટાગારં પૂજેન્તા આળાહનં આનેત્વા ભગવન્તં પુચ્છિંસુ – ‘‘ગહટ્ઠઅરિયસાવકા કથં પૂજેતબ્બા’’તિ. ભગવા ‘‘યથા અસેક્ખા પૂજિયન્તિ, તથા પૂજેતબ્બા ઇમે’’તિ અધિપ્પાયેન તેસં અસેક્ખમુનિભાવં દીપેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

‘‘અહિંસકા યે મુનયો, નિચ્ચં કાયેન સંવુતા;

તે યન્તિ અચ્ચુતં ઠાનં, યત્થ ગન્ત્વા ન સોચરે’’તિ. (ધ. પ. ૨૨૫);

તઞ્ચ પરિસં ઓલોકેત્વા તઙ્ખણાનુરૂપં ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં સુત્તમભાસિ.

તત્થ ¶ અપ્પં વત જીવિતં ઇદન્તિ ‘‘ઇદં વત મનુસ્સાનં જીવિતં અપ્પં પરિત્તં ઠિતિપરિત્તતાય સરસપરિત્તતાયા’’તિ સલ્લસુત્તેપિ વુત્તનયમેતં. ઓરં વસ્સસતાપિ મિય્યતીતિ વસ્સસતા ઓરં કલલાદિકાલેપિ મિય્યતિ. અતિચ્ચાતિ વસ્સસતં અતિક્કમિત્વા. જરસાપિ મિય્યતીતિ જરાયપિ મિય્યતિ.

૮૧૨-૬. મમાયિતેતિ મમાયિતવત્થુકારણા. વિનાભાવસન્તમેવિદન્તિ ¶ સન્તવિનાભાવં વિજ્જમાનવિનાભાવમેવ ઇદં, ન સક્કા અવિનાભાવેન ભવિતુન્તિ વુત્તં હોતિ. મામકોતિ મમ ઉપાસકો ભિક્ખુ વાતિ સઙ્ખં ગતો, બુદ્ધાદીનિ વા વત્થૂનિ મમાયમાનો. સઙ્ગતન્તિ સમાગતં દિટ્ઠપુબ્બં વા. પિયાયિતન્તિ પિયં કતં. નામંયેવાવસિસ્સતિ અક્ખેય્યન્તિ સબ્બં રૂપાદિધમ્મજાતં પહીયતિ, નામમત્તમેવ તુ અવસિસ્સતિ ‘‘બુદ્ધરક્ખિતો, ધમ્મરક્ખિતો’’તિ એવં સઙ્ખાતું કથેતું. મુનયોતિ ખીણાસવમુનયો. ખેમદસ્સિનોતિ નિબ્બાનદસ્સિનો.

૮૧૭. સત્તમગાથા ¶ એવં મરણબ્ભાહતે લોકે અનુરૂપપટિપત્તિદસ્સનત્થં વુત્તા. તત્થ પતિલીનચરસ્સાતિ તતો તતો પતિલીનં ચિત્તં કત્વા ચરન્તસ્સ. ભિક્ખુનોતિ કલ્યાણપુથુજ્જનસ્સ સેક્ખસ્સ વા. સામગ્ગિયમાહુ તસ્સ તં, યો અત્તાનં ભવને ન દસ્સયેતિ તસ્સેતં પતિરૂપમાહુ, યો એવંપટિપન્નો નિરયાદિભેદે ભવને અત્તાનં ન દસ્સેય્ય. એવઞ્હિ સો ઇમમ્હા મરણા મુચ્ચેય્યાતિ અધિપ્પાયો.

૮૧૮-૨૦. ઇદાનિ યો ‘‘અત્તાનં ભવને ન દસ્સયે’’તિ એવં ખીણાસવો વિભાવિતો, તસ્સ વણ્ણભણનત્થં ઇતો પરા તિસ્સો ગાથાયો આહ. તત્થ સબ્બત્થાતિ દ્વાદસસુ આયતનેસુ. યદિદં દિટ્ઠસુતં મુતેસુ વાતિ એત્થ પન યદિદં દિટ્ઠસુતં, એત્થ વા મુતેસુ વા ધમ્મેસુ એવં મુનિ ન ઉપલિમ્પતીતિ એવં સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ધોનો ન હિ તેન મઞ્ઞતિ, યદિદં દિટ્ઠસુતં મુતેસુ વાતિ અત્રાપિ યદિદં દિટ્ઠસુત્તં, તેન વત્થુના ન મઞ્ઞતિ, મુતેસુ વા ધમ્મેસુ ન મઞ્ઞતીતિ એવમેવ સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. ન હિ સો રજ્જતિ નો વિરજ્જતીતિ. બાલપુથુજ્જના વિય ન રજ્જતિ, કલ્યાણપુથુજ્જનસેક્ખા વિય ન વિરજ્જતિ, રાગસ્સ પન ખીણત્તા ‘‘વિરાગો’’ત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતિ. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવાતિ. દેસનાપરિયોસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય જરાસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. તિસ્સમેત્તેય્યસુત્તવણ્ણના

૮૨૧. મેથુનમનુયુત્તસ્સાતિ ¶ ¶ તિસ્સમેત્તેય્યસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ભગવતિ કિર સાવત્થિયં વિહરન્તે તિસ્સમેત્તેય્યા નામ દ્વે સહાયા સાવત્થિં અગમંસુ. તે સાયન્હસમયં મહાજનં જેતવનાભિમુખં ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘કુહિં ગચ્છથા’’તિ પુચ્છિંસુ. તતો તેહિ ‘‘બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો, બહુજનહિતાય ધમ્મં દેસેતિ, તં સોતું જેતવનં ગચ્છામા’’તિ વુત્તે ¶ ‘‘મયમ્પિ સોસ્સામા’’તિ અગમંસુ. તે અવઞ્ઝધમ્મદેસકસ્સ ભગવતો ધમ્મદેસનં સુત્વા પરિસન્તરે નિસિન્નાવ ચિન્તેસું – ‘‘ન સક્કા અગારમજ્ઝે ઠિતેનાયં ધમ્મો પરિપૂરેતુ’’ન્તિ. અથ પક્કન્તે મહાજને ભગવન્તં પબ્બજ્જં યાચિંસુ. ભગવા ‘‘ઇમે પબ્બાજેહી’’તિ અઞ્ઞતરં ભિક્ખું આણાપેસિ. સો તે પબ્બાજેત્વા તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં દત્વા અરઞ્ઞવાસં ગન્તુમારદ્ધો. મેત્તેય્યો તિસ્સં આહ – ‘‘આવુસો, ઉપજ્ઝાયો અરઞ્ઞં ગચ્છતિ, મયમ્પિ ગચ્છામા’’તિ. તિસ્સો ‘‘અલં આવુસો, ભગવતો દસ્સનં ધમ્મસ્સવનઞ્ચ અહં પિહેમિ, ગચ્છ ત્વ’’ન્તિ વત્વા ન અગમાસિ. મેત્તેય્યો ઉપજ્ઝાયેન સહ ગન્ત્વા અરઞ્ઞે સમણધમ્મં કરોન્તો ન ચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ સદ્ધિં આચરિયુપજ્ઝાયેહિ. તિસ્સસ્સાપિ જેટ્ઠભાતા બ્યાધિના કાલમકાસિ. સો તં સુત્વા અત્તનો ગામં અગમાસિ, તત્ર નં ઞાતકા પલોભેત્વા ઉપ્પબ્બાજેસું. મેત્તેય્યોપિ આચરિયુપજ્ઝાયેહિ સદ્ધિં સાવત્થિં આગતો. અથ ભગવા વુત્થવસ્સો જનપદચારિકં ચરમાનો અનુપુબ્બેન તં ગામં પાપુણિ. તત્થ મેત્તેય્યો ભગવન્તં વન્દિત્વા ‘‘ઇમસ્મિં, ભન્તે, ગામે મમ ગિહિસહાયો અત્થિ, મુહુત્તં તાવ આગમેથ અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિ વત્વા ગામં પવિસિત્વા તં ભગવતો સન્તિકં આનેત્વા એકમન્તં ઠિતો તસ્સત્થાય આદિગાથાય ભગવન્તં પઞ્હં ¶ પુચ્છિ. તસ્સ ભગવા બ્યાકરોન્તો અવસેસગાથાયો અભાસિ. અયમસ્સ સુત્તસ્સ ઉપ્પત્તિ.

તત્થ મેથુનમનુયુત્તસ્સાતિ મેથુનધમ્મસમાયુત્તસ્સ. ઇતીતિ એવમાહ. આયસ્માતિ પિયવચનમેતં, તિસ્સોતિ નામં તસ્સ થેરસ્સ. સો હિ તિસ્સોતિ નામેન. મેત્તેય્યોતિ ગોત્તં, ગોત્તવસેનેવ ચેસ પાકટો અહોસિ. તસ્મા અટ્ઠુપ્પત્તિયં વુત્તં ‘‘તિસ્સમેત્તેય્યા નામ દ્વે સહાયા’’તિ. વિઘાતન્તિ ઉપઘાતં. બ્રૂહીતિ આચિક્ખ. મારિસાતિ પિયવચનમેતં, નિદુક્ખાતિ વુત્તં હોતિ. સુત્વાન તવ સાસનન્તિ તવ વચનં સુત્વા. વિવેકે સિક્ખિસ્સામસેતિ સહાયં આરબ્ભ ધમ્મદેસનં યાચન્તો ભણતિ. સો પન સિક્ખિતસિક્ખોયેવ.

૮૨૨. મુસ્સતે ¶ વાપિ સાસનન્તિ પરિયત્તિપટિપત્તિતો દુવિધમ્પિ સાસનં નસ્સતિ. વાપીતિ પદપૂરણમત્તં. એતં તસ્મિં અનારિયન્તિ તસ્મિં પુગ્ગલે એતં અનરિયં, યદિદં મિચ્છાપટિપદા.

૮૨૩. એકો ¶ પુબ્બે ચરિત્વાનાતિ પબ્બજ્જાસઙ્ખાતેન વા ગણવોસ્સગ્ગટ્ઠેન વા પુબ્બે એકો વિહરિત્વા. યાનં ભન્તંવ તં લોકે, હીનમાહુ પુથુજ્જનન્તિ તં વિબ્ભન્તકં પુગ્ગલં યથા હત્થિયાનાદિયાનં અદન્તં વિસમં આરોહતિ, આરોહકમ્પિ ભઞ્જતિ, પપાતેપિ પપતતિ. એવં કાયદુચ્ચરિતાદિવિસમારોહનેન નરકાદીસુ, અત્થભઞ્જનેન જાતિપપાતાદીસુ પપતનેન ચ યાનં ભન્તંવ આહુ હીનં પુથુજ્જનઞ્ચ આહૂતિ.

૮૨૪-૫. યસો કિત્તિ ચાતિ લાભસક્કારો પસંસા ચ. પુબ્બેતિ પબ્બજિતભાવે. હાયતે વાપિ તસ્સ સાતિ તસ્સ વિબ્ભન્તકસ્સ સતો સો ચ યસો સા ચ કિત્તિ હાયતિ. એતમ્પિ દિસ્વાતિ એતમ્પિ પુબ્બે યસકિત્તીનં ભાવં પચ્છા ચ હાનિં દિસ્વા. સિક્ખેથ મેથુનં વિપ્પહાતવેતિ તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખેથ. કિં કારણં? મેથુનં વિપ્પહાતવે, મેથુનપ્પહાનત્થાયાતિ વુત્તં હોતિ. યો હિ મેથુનં ન વિપ્પજહતિ, સઙ્કપ્પેહિ…પે… તથાવિધો ¶ . તત્થ પરેતોતિ સમન્નાગતો. પરેસં નિગ્ઘોસન્તિ ઉપજ્ઝાયાદીનં નિન્દાવચનં. મઙ્કુ હોતીતિ દુમ્મનો હોતિ.

૮૨૬. ઇતો પરા ગાથા પાકટસમ્બન્ધા એવ. તાસુ સત્થાનીતિ કાયદુચ્ચરિતાદીનિ. તાનિ હિ અત્તનો પરેસઞ્ચ છેદનટ્ઠેન ‘‘સત્થાની’’તિ વુચ્ચન્તિ. તેસુ ચાયં વિસેસતો ચોદિતો મુસાવચનસત્થાનેવ કરોતિ – ‘‘ઇમિના કારણેનાહં વિબ્ભન્તો’’તિ ભણન્તો. તેનેવાહ – ‘‘એસ ખ્વસ્સ મહાગેધો, મોસવજ્જં પગાહતી’’તિ. તત્થ એસ ખ્વસ્સાતિ એસ ખો અસ્સ. મહાગેધોતિ મહાબન્ધનં. કતમોતિ ચે? યદિદં મોસવજ્જં પગાહતિ, સ્વાસ્સ મુસાવાદજ્ઝોગાહો મહાગેધોતિ વેદિતબ્બો.

૮૨૭. મન્દોવ પરિકિસ્સતીતિ પાણવધાદીનિ કરોન્તો તતોનિદાનઞ્ચ દુક્ખમનુભોન્તો ભોગપરિયેસનરક્ખનાનિ ચ કરોન્તો મોમૂહો વિય પરિકિલિસ્સતિ.

૮૨૮-૯. ‘‘એતમાદીનવં ઞત્વા, મુનિ પુબ્બાપરે ઇધા’’તિ એતં ‘‘યસો કિત્તિ ચ યા પુબ્બે, હાયતેવાપિ તસ્સ સા’’તિ ઇતો પભુતિ વુત્તે પુબ્બાપરે ઇધ ઇમસ્મિં સાસને પુબ્બતો અપરે સમણભાવતો વિબ્ભન્તકભાવે ¶ આદીનવં મુનિ ઞત્વા. એતદરિયાનમુત્તમન્તિ યદિદં વિવેકચરિયા ¶ , એતં બુદ્ધાદીનં અરિયાનં ઉત્તમં, તસ્મા વિવેકઞ્ઞેવ સિક્ખેથાતિ અધિપ્પાયો. ન તેન સેટ્ઠો મઞ્ઞેથાતિ તેન ચ વિવેકેન ન અત્તાનં ‘‘સેટ્ઠો અહ’’ન્તિ મઞ્ઞેય્ય, તેન થદ્ધો ન ભવેય્યાતિ વુત્તં હોતિ.

૮૩૦. રિત્તસ્સાતિ વિવિત્તસ્સ કાયદુચ્ચરિતાદીહિ વિરહિતસ્સ. ઓઘતિણ્ણસ્સ પિહયન્તિ, કામેસુ ગધિતા પજાતિ વત્થુકામેસુ લગ્ગા સત્તા તસ્સ ચતુરોઘતિણ્ણસ્સ પિહયન્તિ ઇણાયિકા વિય આણણ્યસ્સાતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. દેસનાપરિયોસાને તિસ્સો સોતાપત્તિફલં પત્વા પચ્છા પબ્બજિત્વા અરહત્તં સચ્છાકાસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય તિસ્સમેત્તેય્યસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. પસૂરસુત્તવણ્ણના

૮૩૧. ઇધેવ ¶ ¶ સુદ્ધીતિ પસૂરસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ભગવતિ કિર સાવત્થિયં વિહરન્તે પસૂરો નામ પરિબ્બાજકો મહાવાદી, સો ‘‘અહમસ્મિ સકલજમ્બુદીપે વાદેન અગ્ગો, તસ્મા યથા જમ્બુદીપસ્સ જમ્બુપઞ્ઞાણં, એવં મમાપિ ભવિતું અરહતી’’તિ જમ્બુસાખં ધજં કત્વા સકલજમ્બુદીપે પટિવાદં અનાસાદેન્તો અનુપુબ્બેન સાવત્થિં આગન્ત્વા નગરદ્વારે વાલિકત્થલં કત્વા તત્થ સાખં ઉસ્સાપેત્વા ‘‘યો મયા સદ્ધિં વાદં કાતું સમત્થો, સો ઇમં સાખં ભઞ્જતૂ’’તિ વત્વા નગરં પાવિસિ. તં ઠાનં મહાજનો પરિવારેત્વા અટ્ઠાસિ. તેન ચ સમયેન આયસ્મા સારિપુત્તો ભત્તકિચ્ચં કત્વા સાવત્થિતો નિક્ખમતિ. સો તં દિસ્વા સમ્બહુલે ગામદારકે પુચ્છિ – ‘‘કિં એતં દારકા’’તિ, તે સબ્બં આચિક્ખિંસુ. ‘‘તેન હિ નં તુમ્હે ઉદ્ધરિત્વા પાદેહિ ભઞ્જથ, ‘વાદત્થિકો વિહારં આગચ્છતૂ’તિ ચ ભણથા’’તિ વત્વા પક્કામિ.

પરિબ્બાજકો ¶ પિણ્ડાય ચરિત્વા કતભત્તકિચ્ચો આગન્ત્વા ઉદ્ધરિત્વા ભગ્ગં સાખં દિસ્વા ‘‘કેનિદં કારિત’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘બુદ્ધસાવકેન સારિપુત્તેના’’તિ ચ વુત્તે પમુદિતો હુત્વા ‘‘અજ્જ મમ જયં સમણસ્સ ચ પરાજયં પણ્ડિતા પસ્સન્તૂ’’તિ પઞ્હવીમંસકે કારણિકે આનેતું સાવત્થિં પવિસિત્વા વીથિસિઙ્ઘાટકચચ્ચરેસુ વિચરન્તો ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ અગ્ગસાવકેન સહ વાદે પઞ્ઞાપટિભાનં સોતુકામા ભોન્તો નિક્ખમન્તૂ’’તિ ઉગ્ઘોસેસિ. ‘‘પણ્ડિતાનં વચનં સોસ્સામા’’તિ સાસને પસન્નાપિ અપ્પસન્નાપિ બહૂ મનુસ્સા નિક્ખમિંસુ. તતો પસૂરો મહાજનપરિવુતો ‘‘એવં વુત્તે એવં ભણિસ્સામી’’તિઆદીનિ વિતક્કેન્તો વિહારં અગમાસિ. થેરો ‘‘વિહારે ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દો જનબ્યાકુલઞ્ચ મા અહોસી’’તિ જેતવનદ્વારકોટ્ઠકે આસનં પઞ્ઞાપેત્વા નિસીદિ.

પરિબ્બાજકો થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ત્વં, ભો, પબ્બજિત, મય્હં જમ્બુધજં ભઞ્જાપેસી’’તિ આહ. ‘‘આમ પરિબ્બાજકા’’તિ ચ વુત્તે ‘‘હોતુ નો, ભો, કાચિ કથાપવત્તી’’તિ આહ. ‘‘હોતુ પરિબ્બાજકા’’તિ ચ થેરેન સમ્પટિચ્છિતે ‘‘ત્વં, સમણ, પુચ્છ, અહં વિસ્સજ્જેસ્સામી’’તિ ¶ આહ. તતો નં થેરો અવચ ‘‘કિં, પરિબ્બાજક, દુક્કરં પુચ્છા, ઉદાહુ ¶ વિસ્સજ્જન’’ન્તિ. વિસ્સજ્જનં ભો, પબ્બજિત, પુચ્છાય કિં દુક્કરં. તં યો હિ કોચિ યંકિઞ્ચિ પુચ્છતીતિ. ‘‘તેન હિ, પરિબ્બાજક, ત્વં પુચ્છ, અહં વિસ્સજ્જેસ્સામી’’તિ એવં વુત્તે પરિબ્બાજકો ‘‘સાધુરૂપો ભિક્ખુ ઠાને સાખં ભઞ્જાપેસી’’તિ વિમ્હિતચિત્તો હુત્વા થેરં પુચ્છિ – ‘‘કો પુરિસસ્સ કામો’’તિ. ‘‘સઙ્કપ્પરાગો પુરિસસ્સ કામો’’તિ (અ. નિ. ૬.૬૩) થેરો આહ. સો તં સુત્વા થેરે વિરુદ્ધસઞ્ઞી હુત્વા પરાજયં આરોપેતુકામો આહ – ‘‘ચિત્રવિચિત્રારમ્મણં પન ભો, પબ્બજિત, પુરિસસ્સ કામં ન વદેસી’’તિ? ‘‘આમ, પરિબ્બાજક, ન વદેમી’’તિ. તતો નં પરિબ્બાજકો યાવ તિક્ખત્તું પટિઞ્ઞં કારાપેત્વા ‘‘સુણન્તુ ભોન્તો સમણસ્સ વાદે દોસ’’ન્તિ પઞ્હવીમંસકે આલપિત્વા આહ – ‘‘ભો, પબ્બજિત, તુમ્હાકં સબ્રહ્મચારિનો અરઞ્ઞે વિહરન્તી’’તિ? ‘‘આમ, પરિબ્બાજક, વિહરન્તી’’તિ. ‘‘તે તત્થ વિહરન્તા કામવિતક્કાદયો વિતક્કે વિતક્કેન્તી’’તિ? ‘‘આમ, પરિબ્બાજક, પુથુજ્જના સહસા વિતક્કેન્તી’’તિ. ‘‘યદિ એવં તેસં સમણભાવો કુતો? નનુ તે અગારિકા કામભોગિનો હોન્તી’’તિ એવઞ્ચ પન વત્વા અથાપરં એતદવોચ –

‘‘ન ¶ તે વે કામા યાનિ ચિત્રાનિ લોકે,

સઙ્કપ્પરાગઞ્ચ વદેસિ કામં;

સઙ્કપ્પયં અકુસલે વિતક્કે,

ભિક્ખુપિ તે હેસ્સતિ કામભોગી’’તિ. (સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૩૪);

અથ થેરો પરિબ્બાજકસ્સ વાદે દોસં દસ્સેન્તો આહ – ‘‘કિં, પરિબ્બાજક, સઙ્કપ્પરાગં પુરિસસ્સ કામં ન વદેસિ, ચિત્રવિચિત્રારમ્મણં વદેસી’’તિ? ‘‘આમ, ભો, પબ્બજિતા’’તિ. તતો નં થેરો યાવ તિક્ખત્તું પટિઞ્ઞં કારાપેત્વા ‘‘સુણાથ, આવુસો, પરિબ્બાજકસ્સ વાદે દોસ’’ન્તિ પઞ્હવીમંસકે આલપિત્વા આહ – ‘‘આવુસો પસૂર, તવ સત્થા અત્થી’’તિ? ‘‘આમ, પબ્બજિત, અત્થી’’તિ. ‘‘સો ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યં રૂપારમ્મણં પસ્સતિ સદ્દારમ્મણાદીનિ ¶ વા સેવતી’’તિ? ‘‘આમ, પબ્બજિત, સેવતી’’તિ. ‘‘યદિ એવં તસ્સ સત્થુભાવો કુતો, નનુ સો અગારિકો કામભોગી હોતી’’તિ એવઞ્ચ પન વત્વા અથાપરં એતદવોચ –

‘‘તે વે કામા યાનિ ચિત્રાનિ લોકે,

સઙ્કપ્પરાગં ન વદેસિ કામં;

પસ્સન્તો ¶ રૂપાનિ મનોરમાનિ,

સુણન્તો સદ્દાનિ મનોરમાનિ.

‘‘ઘાયન્તો ગન્ધાનિ મનોરમાનિ,

સાયન્તો રસાનિ મનોરમાનિ;

ફુસન્તો ફસ્સાનિ મનોરમાનિ,

સત્થાપિ તે હેસ્સતિ કામભોગી’’તિ.

એવં વુત્તે નિપ્પટિભાનો પરિબ્બાજકો ‘‘અયં પબ્બજિતો મહાવાદી, ઇમસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા વાદસત્થં સિક્ખિસ્સામી’’તિ સાવત્થિં પવિસિત્વા પત્તચીવરં પરિયેસિત્વા જેતવનં પવિટ્ઠો તત્થ લાલુદાયિં સુવણ્ણવણ્ણં કાયૂપપન્નં સરીરાકારાકપ્પેસુ સમન્તપાસાદિકં દિસ્વા ‘‘અયં ભિક્ખુ મહાપઞ્ઞો મહાવાદી’’તિ મન્ત્વા તસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા તં વાદેન નિગ્ગહેત્વા સલિઙ્ગેન તંયેવ તિત્થાયતનં પક્કમિત્વા પુન ‘‘સમણેન ગોતમેન સદ્ધિં વાદં કરિસ્સામી’’તિ સાવત્થિયં પુરિમનયેનેવ ઉગ્ઘોસેત્વા મહાજનપરિવુતો ‘‘એવં સમણં ગોતમં નિગ્ગહેસ્સામી’’તિઆદીનિ વદન્તો ¶ જેતવનં અગમાસિ. જેતવનદ્વારકોટ્ઠકે અધિવત્થા દેવતા ‘‘અયં અભાજનભૂતો’’તિ મુખબન્ધમસ્સ અકાસિ. સો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા મૂગો વિય નિસીદિ. મનુસ્સા ‘‘ઇદાનિ પુચ્છિસ્સતિ, ઇદાનિ પુચ્છિસ્સતી’’તિ તસ્સ મુખં ઉલ્લોકેત્વા ‘‘વદેહિ, ભો પસૂર, વદેહિ, ભો પસૂરા’’તિ ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દા અહેસું. અથ ભગવા ‘‘કિં પસૂરો વદિસ્સતી’’તિ વત્વા તત્થ સમ્પત્તપરિસાય ધમ્મદેસનત્થં ઇમં સુત્તં અભાસિ.

તત્થ પઠમગાથાય તાવ અયં સઙ્ખેપો – ઇમે દિટ્ઠિગતિકા અત્તનો દિટ્ઠિં સન્ધાય ઇધેવ સુદ્ધી ઇતિ વાદયન્તિ નાઞ્ઞેસુ ધમ્મેસુ વિસુદ્ધિમાહુ. એવં સન્તે અત્તનો સત્થારાદીનિ ¶ નિસ્સિતા તત્થેવ ‘‘એસ વાદો સુભો’’તિ એવં સુભં વદાના હુત્વા પુથૂ સમણબ્રાહ્મણા ‘‘સસ્સતો લોકો’’તિઆદીસુ પચ્ચેકસચ્ચેસુ નિવિટ્ઠા.

૮૩૨. એવં નિવિટ્ઠા ચ – તે વાદકામાતિ ગાથા. તત્થ બાલં દહન્તી મિથુ અઞ્ઞમઞ્ઞન્તિ ‘‘અયં બાલો અયં બાલો’’તિ એવં દ્વેપિ જના અઞ્ઞમઞ્ઞં બાલં દહન્તિ, બાલતો પસ્સન્તિ. વદન્તિ તે અઞ્ઞસિતા કથોજ્જન્તિ તે અઞ્ઞમઞ્ઞં સત્થારાદિં નિસ્સિતા કલહં વદન્તિ. પસંસકામા કુસલા વદાનાતિ પસંસત્થિકા ઉભોપિ ‘‘મયં કુસલવાદા પણ્ડિતવાદા’’તિ એવંસઞ્ઞિનો હુત્વા.

૮૩૩. એવં ¶ વદાનેસુ ચ તેસુ એકો નિયમતો એવ – યુત્તો કથાયન્તિ ગાથા. તત્થ યુત્તો કથાયન્તિ વિવાદકથાય ઉસ્સુક્કો. પસંસમિચ્છં વિનિઘાતિ હોતીતિ અત્તનો પસંસં ઇચ્છન્તો ‘‘કથં નુ ખો નિગ્ગહેસ્સામી’’તિઆદિના નયેન પુબ્બેવ સલ્લાપા કથંકથી વિનિઘાતી હોતિ. અપાહતસ્મિન્તિ પઞ્હવીમંસકેહિ ‘‘અત્થાપગતં તે ભણિતં, બ્યઞ્જનાપગતં તે ભણિત’’ન્તિઆદિના નયેન અપહારિતે વાદે. નિન્દાય સો કુપ્પતીતિ એવં અપાહતસ્મિઞ્ચ વાદે ઉપ્પન્નાય નિન્દાય સો કુપ્પતિ. રન્ધમેસીતિ પરસ્સ રન્ધમેવ ગવેસન્તો.

૮૩૪. ન ¶ કેવલઞ્ચ કુપ્પતિ, અપિચ ખો પન યમસ્સ વાદન્તિ ગાથા. તત્થ પરિહીનમાહુ અપાહતન્તિ અત્થબ્યઞ્જનાદિતો અપાહતં પરિહીનં વદન્તિ. પરિદેવતીતિ તતો નિમિત્તં સો ‘‘અઞ્ઞં મયા આવજ્જિત’’ન્તિઆદીહિ વિપ્પલપતિ. સોચતીતિ ‘‘તસ્સ જયો’’તિઆદીનિ આરબ્ભ સોચતિ. ઉપચ્ચગા મન્તિ અનુત્થુનાતીતિ ‘‘સો મં વાદેન વાદં અતિક્કન્તો’’તિઆદિના નયેન સુટ્ઠુતરં વિપ્પલપતિ.

૮૩૫. એતે વિવાદા સમણેસૂતિ એત્થ પન સમણા વુચ્ચન્તિ બાહિરપરિબ્બાજકા. એતેસુ ઉગ્ઘાતિ નિઘાતિ હોતીતિ એતેસુ વાદેસુ જયપરાજયાદિવસેન ચિત્તસ્સ ઉગ્ઘાતં નિઘાતઞ્ચ પાપુણન્તો ઉગ્ઘાતી નિઘાતી ચ હોતિ. વિરમે કથોજ્જન્તિ પજહેય્ય કલહં. ન હઞ્ઞદત્થત્થિ પસંસલાભાતિ ન હિ એત્થ પસંસલાભતો અઞ્ઞો અત્થો અત્થિ.

૮૩૬-૭. છટ્ઠગાથાય અત્થો – યસ્મા ચ ન હઞ્ઞદત્થત્થિ પસંસલાભા, તસ્મા પરમં લાભં લભન્તોપિ ‘‘સુન્દરો અય’’ન્તિ તત્થ દિટ્ઠિયા પસંસિતો વા ¶ પન હોતિ તં વાદં પરિસાય મજ્ઝે દીપેત્વા, તતો સો તેન જયત્થેન તુટ્ઠિં વા દન્તવિદંસકં વા આપજ્જન્તો હસતિ, માનેન ચ ઉણ્ણમતિ. કિં કારણં? યસ્મા તં જયત્થં પપ્પુય્ય યથામાનો જાતો, એવં ઉણ્ણમતો ચ યા ઉણ્ણતીતિ ગાથા. તત્થ માનાતિમાનં વદતે પનેસોતિ એસો પન તં ઉણ્ણતિં ‘‘વિઘાતભૂમી’’તિ અબુજ્ઝમાનો માનઞ્ચ અતિમાનઞ્ચ વદતિયેવ.

૮૩૮. એવં વાદે દોસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સ વાદં અસમ્પટિચ્છન્તો ‘‘સૂરો’’તિ ગાથમાહ. તત્થ રાજખાદાયાતિ રાજખાદનીયેન, ભત્તવેતનેનાતિ વુત્તં હોતિ. અભિગજ્જમેતિ પટિસૂરમિચ્છન્તિ યથા સો પટિસૂરં ઇચ્છન્તો અભિગજ્જન્તો એતિ, એવં દિટ્ઠિગતિકો દિટ્ઠિગતિકન્તિ દસ્સેતિ. યેનેવ સો, તેન પલેહીતિ યેન સો તુય્હં પટિસૂરો, તેન ગચ્છ. પુબ્બેવ ¶ નત્થિ યદિદં યુધાયાતિ યં પન ઇદં કિલેસજાતં યુદ્ધાય સિયા, તં એતં પુબ્બેવ નત્થિ, બોધિમૂલેયેવ પહીનન્તિ દસ્સેતિ. સેસગાથા પાકટસમ્બન્ધાયેવ.

૮૩૯-૪૦. તત્થ વિવાદયન્તીતિ વિવદન્તિ. પટિસેનિકત્તાતિ પટિલોમકારકો. વિસેનિકત્વાતિ કિલેસસેનં વિનાસેત્વા. કિં લભેથોતિ ¶ પટિમલ્લં કિં લભિસ્સસિ. પસૂરાતિ તં પરિબ્બાજકં આલપતિ. યેસીધ નત્થીતિ યેસં ઇધ નત્થિ.

૮૪૧. પવિતક્કન્તિ ‘‘જયો નુ ખો મે ભવિસ્સતી’’તિ આદીનિ વિતક્કેન્તો. ધોનેન યુગં સમાગમાતિ ધુતકિલેસેન બુદ્ધેન સદ્ધિં યુગગ્ગાહં સમાપન્નો. ન હિ ત્વં સક્ખસિ સમ્પયાતવેતિ કોત્થુકાદયો વિય સીહાદીહિ, ધોનેન સહ યુગં ગહેત્વા એકપદમ્પિ સમ્પયાતું યુગગ્ગાહમેવ વા સમ્પાદેતું ન સક્ખિસ્સસીતિ. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવાતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય પસૂરસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. માગણ્ડિયસુત્તવણ્ણના

૮૪૨. દિસ્વાન ¶ તણ્હન્તિ માગણ્ડિયસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરન્તો પચ્ચૂસસમયે ¶ બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો કુરૂસુ કમ્માસધમ્મનિગમવાસિનો માગણ્ડિયસ્સ નામ બ્રાહ્મણસ્સ સપજાપતિકસ્સ અરહત્તૂપનિસ્સયં દિસ્વા તાવદેવ સાવત્થિતો તત્થ ગન્ત્વા કમ્માસધમ્મસ્સ અવિદૂરે અઞ્ઞતરસ્મિં વનસણ્ડે નિસીદિ સુવણ્ણોભાસં મુઞ્ચમાનો. માગણ્ડિયોપિ તઙ્ખણં તત્થ મુખધોવનત્થં ગતો સુવણ્ણોભાસં દિસ્વા ‘‘કિં ઇદ’’ન્તિ ઇતો ચિતો ચ પેક્ખમાનો ભગવન્તં દિસ્વા અત્તમનો અહોસિ. તસ્સ કિર ધીતા સુવણ્ણવણ્ણા, તં બહૂ ખત્તિયકુમારાદયો વારયન્તા ન લભન્તિ. બ્રાહ્મણો એવંલદ્ધિકો હોતિ ‘‘સમણસ્સેવ નં સુવણ્ણવણ્ણસ્સ દસ્સામી’’તિ. સો ભગવન્તં દિસ્વા ‘‘અયં મે ધીતાય સમાનવણ્ણો, ઇમસ્સ નં દસ્સામી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ. તસ્મા દિસ્વાવ અત્તમનો અહોસિ. સો વેગેન ઘરં ગન્ત્વા બ્રાહ્મણિં આહ – ‘‘ભોતિ ભોતિ મયા ધીતાય સમાનવણ્ણો પુરિસો દિટ્ઠો, અલઙ્કરોહિ દારિકં, તસ્સ નં દસ્સામા’’તિ. બ્રાહ્મણિયા ¶ દારિકં ગન્ધોદકેન ન્હાપેત્વા વત્થપુપ્ફાલઙ્કારાદીહિ અલઙ્કરોન્તિયા એવ ભગવતો ભિક્ખાચારવેલા સમ્પત્તા. અથ ભગવા કમ્માસધમ્મં પિણ્ડાય પાવિસિ.

તેપિ ખો ધીતરં ગહેત્વા ભગવતો નિસિન્નોકાસં અગમંસુ. તત્થ ભગવન્તં અદિસ્વા બ્રાહ્મણી ઇતો ચિતો ચ વિલોકેન્તી ભગવતો નિસજ્જટ્ઠાનં તિણસન્થારકં અદ્દસ. બુદ્ધાનઞ્ચ અધિટ્ઠાનબલેન નિસિન્નોકાસો પદનિક્ખેપો ચ અબ્યાકુલા હોન્તિ. સા બ્રાહ્મણં આહ – ‘‘એસ, બ્રાહ્મણ, તસ્સ તિણસન્થારો’’તિ? ‘‘આમ, ભોતી’’તિ. ‘‘તેન હિ, બ્રાહ્મણ, અમ્હાકં આગમનકમ્મં ન સમ્પજ્જિસ્સતી’’તિ. ‘‘કસ્મા ભોતી’’તિ? ‘‘પસ્સ, બ્રાહ્મણ, અબ્યાકુલો તિણસન્થારો, નેસો કામભોગિનો પરિભુત્તો’’તિ. બ્રાહ્મણો ‘‘મા, ભોતિ મઙ્ગલે પરિયેસિયમાને અવમઙ્ગલં અભણી’’તિ આહ. પુનપિ બ્રાહ્મણી ઇતો ચિતો ચ વિચરન્તી ભગવતો પદનિક્ખેપં દિસ્વા બ્રાહ્મણં આહ ‘‘અયં તસ્સ પદનિક્ખેપો’’તિ? ‘‘આમ, ભોતી’’તિ. ‘‘પસ્સ, બ્રાહ્મણ, પદનિક્ખેપં, નાયં સત્તો કામેસુ ગધિતો’’તિ. ‘‘કથં ત્વં ભોતિ જાનાસી’’તિ ચ વુત્તા અત્તનો ઞાણબલં દસ્સેન્તી આહ –

‘‘રત્તસ્સ ¶ ¶ હિ ઉક્કુટિકં પદં ભવે,

દુટ્ઠસ્સ હોતિ અનુકડ્ઢિતં પદં;

મૂળ્હસ્સ હોતિ સહસાનુપીળિતં,

વિવટ્ટચ્છદસ્સ ઇદમીદિસં પદ’’ન્તિ. (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૬૦-૨૬૧; ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૨ સામાવતીવત્થુ; વિસુદ્ધિ. ૧.૪૫);

અયઞ્ચરહિ તેસં કથા વિપ્પકતા, અથ ભગવા કતભત્તકિચ્ચો તમેવ વનસણ્ડં આગતો. બ્રાહ્મણી ભગવતો વરલક્ખણખચિતં બ્યામપ્પભાપરિક્ખિત્તં રૂપં દિસ્વા બ્રાહ્મણં આહ – ‘‘એસ તયા, બ્રાહ્મણ, દિટ્ઠો’’તિ? ‘‘આમ ભોતી’’તિ. ‘‘આગતકમ્મં ન સમ્પજ્જિસ્સતેવ, એવરૂપો નામ કામે પરિભુઞ્જિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ. તેસં એવં વદન્તાનઞ્ઞેવ ભગવા તિણસન્થારકે નિસીદિ. અથ બ્રાહ્મણો ધીતરં વામેન હત્થેન ગહેત્વા કમણ્ડલું દક્ખિણેન હત્થેન ગહેત્વા ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ભો, પબ્બજિત, ત્વઞ્ચ સુવણ્ણવણ્ણો અયઞ્ચ દારિકા, અનુચ્છવિકા એસા તવ, ઇમાહં ભોતો ભરિયં પોસાવનત્થાય દમ્મી’’તિ ¶ વત્વા ભગવતો સન્તિકં ગન્ત્વા દાતુકામો અટ્ઠાસિ. ભગવા બ્રાહ્મણં અનાલપિત્વા અઞ્ઞેન સદ્ધિં સલ્લપમાનો વિય ‘‘દિસ્વાન તણ્હ’’ન્તિ ઇમં ગાથં અભાસિ.

તસ્સત્થો – અજપાલનિગ્રોધમૂલે નાનારૂપાનિ નિમ્મિનિત્વા અભિકામમાગતં મારધીતરં દિસ્વાન તણ્હં અરતિં રગઞ્ચ છન્દમત્તમ્પિ મે મેથુનસ્મિં નાહોસિ, કિમેવિદં ઇમિસ્સા દારિકાય મુત્તકરીસપુણ્ણં રૂપં દિસ્વા ભવિસ્સતિ સબ્બથા પાદાપિ નં સમ્ફુસિતું ન ઇચ્છે, કુતોનેન સંવસિતુન્તિ.

૮૪૩. તતો માગણ્ડિયો ‘‘પબ્બજિતા નામ માનુસકે કામે પહાય દિબ્બકામત્થાય પબ્બજન્તિ, અયઞ્ચ દિબ્બેપિ કામે ન ઇચ્છતિ, ઇદમ્પિ ઇત્થિરતનં, કા નુ અસ્સ દિટ્ઠી’’તિ પુચ્છિતું દુતિયં ગાથમાહ. તત્થ એતાદિસં ચે રતનન્તિ દિબ્બિત્થિરતનં સન્ધાય ભણતિ, નારિન્તિ અત્તનો ધીતરં સન્ધાય. દિટ્ઠિગતં સીલવતં નુ જીવિતન્તિ દિટ્ઠિઞ્ચ સીલઞ્ચ ¶ વતઞ્ચ જીવિતઞ્ચ. ભવૂપપત્તિઞ્ચ વદેસિ કીદિસન્તિ અત્તનો ભવૂપપત્તિઞ્ચ કીદિસં વદસીતિ.

૮૪૪. ઇતો પરા દ્વે ગાથા વિસજ્જનપુચ્છાનયેન પવત્તત્તા પાકટસમ્બન્ધાયેવ. તાસુ પઠમગાથાય સઙ્ખેપત્થો – તસ્સ મય્હં, માગણ્ડિય, દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતધમ્મેસુ નિચ્છિનિત્વા ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં, મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ એવં ઇદં વદામીતિ સમુગ્ગહિતં ન હોતિ નત્થિ ન વિજ્જતિ. કિંકારણા ¶ ? અહઞ્હિ પસ્સન્તો દિટ્ઠીસુ આદીનવં કઞ્ચિ દિટ્ઠિં અગ્ગહેત્વા સચ્ચાનિ પવિચિનન્તો અજ્ઝત્તં રાગાદીનં સન્તિભાવેન અજ્ઝત્તસન્તિસઙ્ખાતં નિબ્બાનમેવ અદ્દસન્તિ.

૮૪૫. દુતિયગાથાય સઙ્ખેપત્થો – યાનિમાનિ દિટ્ઠિગતાનિ તેહિ તેહિ સત્તેહિ વિનિચ્છિનિત્વા ગહિતત્તા વિનિચ્છયાતિ ચ અત્તનો પચ્ચયેહિ અભિસઙ્ખતભાવાદિના નયેન પકપ્પિતાનિ ચાતિ વુચ્ચન્તિ. તે ત્વં મુનિ દિટ્ઠિગતધમ્મે અગ્ગહેત્વા અજ્ઝત્તસન્તીતિ યમેતમત્થં બ્રૂસિ, આચિક્ખ મે, કથં નુ ધીરેહિ પવેદિતં કથં પકાસિતં ધીરેહિ તં પદન્તિ.

૮૪૬. અથસ્સ ¶ ભગવા યથા યેન ઉપાયેન તં પદં ધીરેહિ પકાસિતં, તં ઉપાયં સપટિપક્ખં દસ્સેન્તો ‘‘ન દિટ્ઠિયા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ ‘‘ન દિટ્ઠિયા’’તિઆદીહિ દિટ્ઠિસુતિઅટ્ઠસમાપત્તિઞાણબાહિરસીલબ્બતાનિ પટિક્ખિપતિ. ‘‘સુદ્ધિમાહા’’તિ એત્થ વુત્તં આહ-સદ્દં સબ્બત્થ નકારેન સદ્ધિં યોજેત્વા પુરિસબ્યત્તયં કત્વા ‘‘દિટ્ઠિયા સુદ્ધિં નાહં કથેમી’’તિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. યથા ચેત્થ, એવં ઉત્તરપદેસુપિ. તત્થ ચ અદિટ્ઠિયા નાહાતિ દસવત્થુકં સમ્માદિટ્ઠિં વિના ન કથેમિ. તથા અસ્સુતિયાતિ નવઙ્ગં સવનં વિના. અઞાણાતિ કમ્મસ્સ કતસચ્ચાનુલોમિકઞાણં વિના. અસીલતાતિ પાતિમોક્ખસંવરં વિના. અબ્બતાતિ ધુતઙ્ગવતં વિના. નોપિ તેનાતિ તેસુ એકમેકેન દિટ્ઠિઆદિમત્તેનાપિ નો કથેમીતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. એતે ચ નિસ્સજ્જ અનુગ્ગહાયાતિ એતે ચ પુરિમે દિટ્ઠિઆદિભેદે કણ્હપક્ખિયે ધમ્મે સમુગ્ઘાતકરણેન નિસ્સજ્જ, પચ્છિમે અદિટ્ઠિઆદિભેદે સુક્કપક્ખિયે અતમ્મયતાપજ્જનેન અનુગ્ગહાય. સન્તો અનિસ્સાય ભવં ન ¶ જપ્પેતિ ઇમાય પટિપત્તિયા રાગાદિવૂપસમેન સન્તો ચક્ખાદીસુ કઞ્ચિ ધમ્મં અનિસ્સાય એકમ્પિ ભવં અપિહેતું અપત્થેતું સમત્થો સિયા, અયમસ્સ અજ્ઝત્તસન્તીતિ અધિપ્પાયો.

૮૪૭. એવં વુત્તે વચનત્થં અસલ્લક્ખેન્તો માગણ્ડિયો ‘‘નો ચે કિરા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ દિટ્ઠાદીનિ વુત્તનયાનેવ. કણ્હપક્ખિયાનિયેવ પન સન્ધાય ઉભયત્રાપિ આહ. આહ-સદ્દં પન નોચેકિર-સદ્દેન યોજેત્વા ‘‘નો ચે કિરાહ નો ચે કિર કથેસી’’તિ એવં અત્થો દટ્ઠબ્બો. મોમુહન્તિ અતિમૂળ્હં, મોહનં વા. પચ્ચેન્તીતિ જાનન્તિ.

૮૪૮. અથસ્સ ભગવા તં દિટ્ઠિં નિસ્સાય પુચ્છં પટિક્ખિપન્તો ‘‘દિટ્ઠિઞ્ચ નિસ્સાયા’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – ત્વં, માગણ્ડિય, દિટ્ઠિં નિસ્સાય પુનપ્પુનં પુચ્છમાનો યાનિ તે દિટ્ઠિગતાનિ સમુગ્ગહિતાનિ, તેસ્વેવ સમુગ્ગહીતેસુ એવં પમોહં આગતો, ઇતો ચ મયા વુત્તઅજ્ઝત્તસન્તિતો ¶ પટિપત્તિતો ધમ્મદેસનતો વા અણુમ્પિ યુત્તસઞ્ઞં ન પસ્સસિ, તેન કારણેન ત્વં ઇમં ધમ્મં મોમુહતો પસ્સસીતિ.

૮૪૯. એવં સમુગ્ગહિતેસુ પમોહેન માગણ્ડિયસ્સ વિવાદાપત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તેસુ અઞ્ઞેસુ ચ ધમ્મેસુ વિગતપ્પમોહસ્સ અત્તનો નિબ્બિવાદતં દસ્સેન્તો ‘‘સમો વિસેસી’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો ¶ – યો એવં તિવિધમાનેન વા દિટ્ઠિયા વા મઞ્ઞતિ, સો તેન માનેન તાય દિટ્ઠિયા તેન વા પુગ્ગલેન વિવદેય્ય. યો પન અમ્હાદિસો ઇમાસુ તીસુ વિધાસુ અવિકમ્પમાનો, સમો વિસેસીતિ ન તસ્સ હોતિ, ન ચ હીનોતિ પાઠસેસો.

૮૫૦. કિઞ્ચ ભિય્યો – સચ્ચન્તિ સોતિ ગાથા. તસ્સત્થો – સો એવરૂપો પહીનમાનદિટ્ઠિકો માદિસો બાહિતપાપત્તાદિના નયેન બ્રાહ્મણો ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ કિં વદેય્ય કિં વત્થું ભણેય્ય, કેન વા કારણેન ભણેય્ય, ‘‘મય્હં સચ્ચં, તુય્હં મુસા’’તિ વા કેન માનેન દિટ્ઠિયા પુગ્ગલેન વા વિવદેય્ય? યસ્મિં માદિસે ખીણાસવે ‘‘સદિસોહમસ્મી’’તિ પવત્તિયા સમં વા, ઇતરદ્વયભાવેન પવત્તિયા વિસમં વા મઞ્ઞિતં નત્થિ, સો સમાનાદીસુ કેન વાદં પટિસંયુજેય્ય પટિપ્ફરેય્યાતિ. નનુ એકંસેનેવ એવરૂપો પુગ્ગલો – ઓકં પહાયાતિ ગાથા?

૮૫૧. તત્થ ¶ ઓકં પહાયાતિ રૂપવત્થાદિવિઞ્ઞાણસ્સ ઓકાસં તત્ર છન્દરાગપ્પહાનેન છડ્ડેત્વા. અનિકેતસારીતિ રૂપનિમિત્તનિકેતાદીનિ તણ્હાવસેન અસરન્તો. ગામે અકુબ્બં મુનિ સન્થવાનીતિ ગામે ગિહિસન્થવાનિ અકરોન્તો. કામેહિ રિત્તોતિ કામેસુ છન્દરાગાભાવેન સબ્બકામેહિ પુથુભૂતો. અપુરેક્ખરાનોતિ આયતિં અત્તભાવં અનભિનિબ્બત્તેન્તો. કથં ન વિગ્ગય્હ જનેન કયિરાતિ જનેન સદ્ધિં વિગ્ગાહિકકથં ન કથેય્ય. સો એવરૂપો – યેહિ વિવિત્તોતિ ગાથા.

૮૫૨. તત્થ યેહીતિ યેહિ દિટ્ઠિગતેહિ. વિવિત્તો વિચરેય્યાતિ રિત્તો ચરેય્ય. ન તાનિ ઉગ્ગય્હ વદેય્ય નાગોતિ ‘‘આગું ન કરોતી’’તિઆદિના (ચૂળનિ. ભદ્રાવુધમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૭૦; પારાયનાનુગીતિગાથાનિદ્દેસ ૧૦૨) નયેન નાગો તાનિ દિટ્ઠિગતાનિ ઉગ્ગહેત્વા ન વદેય્ય. જલમ્બુજન્તિ જલસઞ્ઞિતે અમ્બુમ્હિ જાતં કણ્ટકનાળં વારિજં, પદુમન્તિ વુત્તં હોતિ. યથા જલેન પઙ્કેન ચ નૂપલિત્તન્તિ તં પદુમં યથા જલેન ચ પઙ્કેન ચ અનુપલિત્તં હોતિ, એવં મુનિ સન્તિવાદો અગિદ્ધોતિ એવં અજ્ઝત્તસન્તિવાદો મુનિ ગેધાભાવેન અગિદ્ધો. કામે ¶ ચ લોકે ચ ¶ અનૂપલિત્તોતિ દુવિધેપિ કામે અપાયાદિકે ચ લોકે દ્વીહિપિ લેપેહિ અનુપલિત્તો હોતિ.

૮૫૩. કિઞ્ચ ભિય્યો – ન વેદગૂતિ ગાથા. તત્થ ન વેદગૂ દિટ્ઠિયાયકોતિ ચતુમગ્ગવેદગૂ માદિસો દિટ્ઠિયાયકો ન હોતિ, દિટ્ઠિયા ગચ્છન્તો વા, તં સારતો પચ્ચેન્તો વા ન હોતિ. તત્થ વચનત્થો – યાયતીતિ યાયકો, કરણવચનેન દિટ્ઠિયા યાતીતિ દિટ્ઠિયાયકો. ઉપયોગત્થે સામિવચનેન દિટ્ઠિયા યાતીતિપિ દિટ્ઠિયાયકો. ન મુતિયા સ માનમેતીતિ મુતરૂપાદિભેદાય મુતિયાપિ સો માનં ન એતિ. ન હિ તમ્મયો સોતિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેન તમ્મયો હોતિ તપ્પરાયણો, અયં પન ન તાદિસો. ન કમ્મુના નોપિ સુતેન નેય્યોતિ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદિના કમ્મુના વા સુતસુદ્ધિઆદિના સુતેન વા સો નેતબ્બો ન હોતિ. અનૂપનીતો સ નિવેસનેસૂતિ સો દ્વિન્નમ્પિ ઉપયાનં પહીનત્તા સબ્બેસુ તણ્હાદિટ્ઠિનિવેસનેસુ અનૂપનીતો. તસ્સ ચ એવંવિધસ્સ – સઞ્ઞાવિરત્તસ્સાતિ ગાથા.

૮૫૪. તત્થ સઞ્ઞાવિરત્તસ્સાતિ નેક્ખમ્મસઞ્ઞાપુબ્બઙ્ગમાય ભાવનાય પહીનકામાદિસઞ્ઞસ્સ. ઇમિના પદેન ઉભતોભાગવિમુત્તો સમથયાનિકો અધિપ્પેતો. પઞ્ઞાવિમુત્તસ્સાતિ વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમાય ભાવનાય સબ્બકિલેસેહિ ¶ વિમુત્તસ્સ. ઇમિના સુક્ખવિપસ્સકો અધિપ્પેતો. સઞ્ઞઞ્ચ દિટ્ઠિઞ્ચ યે અગ્ગહેસું, તે ઘટ્ટયન્તા વિચરન્તિ લોકેતિ યે કામસઞ્ઞાદિકં સઞ્ઞં અગ્ગહેસું, તે વિસેસતો ગહટ્ઠા કામાધિકરણં, યે ચ દિટ્ઠિં અગ્ગહેસું, તે વિસેસતો પબ્બજિતા ધમ્માધિકરણં અઞ્ઞમઞ્ઞં ઘટ્ટેન્તા વિચરન્તીતિ. સેસમેત્થ યં અવુત્તં, તં વુત્તાનુસારેનેવ વેદિતબ્બં. દેસનાપરિયોસાને બ્રાહ્મણો ચ બ્રાહ્મણી ચ પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિંસૂતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય માગણ્ડિયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. પુરાભેદસુત્તવણ્ણના

૮૫૫. કથંદસ્સીતિ ¶ ¶ પુરાભેદસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ઇમસ્સ સુત્તસ્સ ઇતો પરેસઞ્ચ પઞ્ચન્નં કલહવિવાદચૂળબ્યૂહમહાબ્યૂહતુવટકઅત્તદણ્ડસુત્તાનં સમ્માપરિબ્બાજનીયસ્સ ઉપ્પત્તિયં વુત્તનયેનેવ સામઞ્ઞતો ઉપ્પત્તિ વુત્તા. વિસેસતો પન યથેવ તસ્મિં મહાસમયે રાગચરિતદેવતાનં સપ્પાયવસેન ધમ્મં દેસેતું નિમ્મિતબુદ્ધેન અત્તાનં પુચ્છાપેત્વા સમ્માપરિબ્બાજનીયસુત્તમભાસિ, એવં તસ્મિંયેવ મહાસમયે ‘‘કિં નુ ખો પુરા સરીરભેદા કત્તબ્બ’’ન્તિ ઉપ્પન્નચિત્તાનં દેવતાનં ચિત્તં ઞત્વા તાસં અનુગ્ગહત્થં અડ્ઢતેળસભિક્ખુસતપરિવારં નિમ્મિતબુદ્ધં આકાસેન આનેત્વા તેન અત્તાનં પુચ્છાપેત્વા ઇમં સુત્તમભાસિ.

તત્થ પુચ્છાય તાવ સો નિમ્મિતો કથંદસ્સીતિ અધિપઞ્ઞં કથંસીલોતિ અધિસીલં, ઉપસન્તોતિ અધિચિત્તં પુચ્છતિ. સેસં પાકટમેવ.

૮૫૬. વિસ્સજ્જને પન ભગવા સરૂપેન અધિપઞ્ઞાદીનિ અવિસ્સજ્જેત્વાવ અધિપઞ્ઞાદિપ્પભાવેન યેસં કિલેસાનં ઉપસમા ‘‘ઉપસન્તો’’તિ વુચ્ચતિ, નાનાદેવતાનં આસયાનુલોમેન તેસં ઉપસમમેવ દીપેન્તો ‘‘વીતતણ્હો’’તિઆદિકા ગાથાયો અભાસિ. તત્થ આદિતો અટ્ઠન્નં ગાથાનં ‘‘તં બ્રૂમિ ઉપસન્તો’’તિ ઇમાય ગાથાય સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. તતો પરાસં ‘‘સ વે સન્તોતિ વુચ્ચતી’’તિ ઇમિના સબ્બપચ્છિમેન પદેન.

અનુપદવણ્ણનાનયેન ¶ ચ – વીતતણ્હો પુરા ભેદાતિ યો સરીરભેદા પુબ્બમેવ પહીનતણ્હો. પુબ્બમન્તમનિસ્સિતોતિ અતીતદ્ધાદિભેદં પુબ્બન્તમનિસ્સિતો. વેમજ્ઝેનુપસઙ્ખેય્યોતિ પચ્ચુપ્પન્નેપિ અદ્ધનિ ‘‘રત્તો’’તિઆદિના નયેન ન ઉપસઙ્ખાતબ્બો. તસ્સ નત્થિ પુરક્ખતન્તિ તસ્સ અરહતો દ્વિન્નં પુરેક્ખારાનં અભાવા અનાગતે અદ્ધનિ પુરક્ખતમ્પિ નત્થિ, તં બ્રૂમિ ઉપસન્તોતિ એવમેત્થ યોજના વેદિતબ્બા. એસ નયો સબ્બત્થ. ઇતો પરં પન યોજનં અદસ્સેત્વા અનુત્તાનપદવણ્ણનંયેવ કરિસ્સામ.

૮૫૭. અસન્તાસીતિ તેન તેન અલાભકેન અસન્તસન્તો. અવિકત્થીતિ સીલાદીહિ અવિકત્થનસીલો ¶ . અકુક્કુચોતિ હત્થકુક્કુચાદિવિરહિતો ¶ . મન્તભાણીતિ મન્તાય પરિગ્ગહેત્વા વાચં ભાસિતા. અનુદ્ધતોતિ ઉદ્ધચ્ચવિરહિતો. સ વે વાચાયતોતિ સો વાચાય યતો સંયતો ચતુદોસવિરહિતં વાચં ભાસિતા હોતિ.

૮૫૮. નિરાસત્તીતિ નિત્તણ્હો. વિવેકદસ્સી ફસ્સેસૂતિ પચ્ચુપ્પન્નેસુ ચક્ખુસમ્ફસ્સાદીસુ અત્તાદિભાવવિવેકં પસ્સતિ. દિટ્ઠીસુ ચ ન નીયતીતિ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠીસુ કાયચિ દિટ્ઠિયા ન નીયતિ.

૮૫૯. પતિલીનોતિ રાગાદીનં પહીનત્તા તતો અપગતો. અકુહકોતિ અવિમ્હાપકો તીહિ કુહનવત્થૂહિ. અપિહાલૂતિ અપિહનસીલો, પત્થનાતણ્હાય રહિતોતિ વુત્તં હોતિ. અમચ્છરીતિ પઞ્ચમચ્છેરવિરહિતો. અપ્પગબ્ભોતિ કાયપાગબ્ભિયાદિવિરહિતો. અજેગુચ્છોતિ સમ્પન્નસીલાદિતાય અજેગુચ્છનીયો અસેચનકો મનાપો. પેસુણેય્યે ચ નો યુતોતિ દ્વીહિ આકારેહિ ઉપસંહરિતબ્બે પિસુણકમ્મે અયુત્તો.

૮૬૦. સાતિયેસુ અનસ્સાવીતિ સાતવત્થૂસુ કામગુણેસુ તણ્હાસન્થવવિરહિતો. સણ્હોતિ સણ્હેહિ કાયકમ્માદીહિ સમન્નાગતો. પટિભાનવાતિ પરિયત્તિપરિપુચ્છાધિગમપટિભાનેહિ સમન્નાગતો. ન સદ્ધોતિ સામં અધિગતધમ્મં ન કસ્સચિ સદ્દહતિ. ન વિરજ્જતીતિ ખયા રાગસ્સ વિરત્તત્તા ઇદાનિ ન વિરજ્જતિ.

૮૬૧. લાભકમ્યા ન સિક્ખતીતિ ન લાભપત્થનાય સુત્તન્તાદીનિ સિક્ખતિ. અવિરુદ્ધો ચ તણ્હાય, રસેસુ નાનુગિજ્ઝતીતિ વિરોધાભાવેન ચ અવિરુદ્ધો હુત્વા તણ્હાય મૂલરસાદીસુ ગેધં ¶ નાપજ્જતિ.

૮૬૨. ઉપેક્ખકોતિ છળઙ્ગુપેક્ખાય સમન્નાગતો. સતોતિ કાયાનુપસ્સનાદિસતિયુત્તો.

૮૬૩. નિસ્સયનાતિ તણ્હાદિટ્ઠિનિસ્સયા. ઞત્વા ધમ્મન્તિ અનિચ્ચાદીહિ આકારેહિ ધમ્મં જાનિત્વા. અનિસ્સિતોતિ એવં તેહિ નિસ્સયેહિ અનિસ્સિતો. તેન અઞ્ઞત્ર ધમ્મઞાણા નત્થિ નિસ્સયાનં અભાવોતિ દીપેતિ ભવાય વિભવાય વાતિ સસ્સતાય ઉચ્છેદાય વા.

૮૬૪. તં ¶ ¶ બ્રૂમિ ઉપસન્તોતિ તં એવરૂપં એકેકગાથાય વુત્તં ઉપસન્તોતિ કથેમિ. અતરી સો વિસત્તિકન્તિ સો ઇમં વિસતાદિભાવેન વિસત્તિકાસઙ્ખાતં મહાતણ્હં અતરિ.

૮૬૫. ઇદાનિ તમેવ ઉપસન્તં પસંસન્તો આહ ‘‘ન તસ્સ પુત્તા’’તિ એવમાદિ. તત્થ પુત્તા અત્રજાદયો ચત્તારો. એત્થ ચ પુત્તપરિગ્ગહાદયો પુત્તાદિનામેન વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. તે હિસ્સ ન વિજ્જન્તિ, તેસં વા અભાવેન પુત્તાદયો ન વિજ્જન્તીતિ.

૮૬૬. યેન નં વજ્જું પુથુજ્જના, અથો સમણબ્રાહ્મણાતિ યેન તં રાગાદિના વજ્જેન પુથુજ્જના સબ્બેપિ દેવમનુસ્સા ઇતો બહિદ્ધા સમણબ્રાહ્મણા ચ રત્તો વા દુટ્ઠો વાતિ, વદેય્યું. તં તસ્સ અપુરક્ખતન્તિ તં રાગાદિવજ્જં તસ્સ અરહતો અપુરક્ખતં તસ્મા વાદેસુ નેજતીતિ તં કારણા નિન્દાવચનેસુ ન કમ્પતિ.

૮૬૭. ન ઉસ્સેસુ વદતેતિ વિસિટ્ઠેસુ અત્તાનં અન્તોકત્વા ‘‘અહં વિસિટ્ઠો’’તિ અતિમાનવસેન ન વદતિ. એસ નયો ઇતરેસુ દ્વીસુ. કપ્પં નેતિ અકપ્પિયોતિ સો એવરૂપો દુવિધમ્પિ કપ્પં ન એતિ. કસ્મા? યસ્મા અકપ્પિયો, પહીનકપ્પોતિ વુત્તં હોતિ.

૮૬૮. સકન્તિ મય્હન્તિ પરિગ્ગહિતં. અસતા ચ ન સોચતીતિ અવિજ્જમાનાદિના અસતા ચ ન સોચતિ. ધમ્મેસુ ચ ન ગચ્છતીતિ સબ્બેસુ ધમ્મેસુ છન્દાદિવસેન ન ગચ્છતિ. સ વે સન્તોતિ વુચ્ચતીતિ સો એવરૂપો નરુત્તમો ‘‘સન્તો’’તિ વુચ્ચતીતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. દેસનાપરિયોસાને કોટિસતસહસ્સદેવતાનં અરહત્તપ્પત્તિ અહોસિ, સોતાપન્નાદીનં ગણના નત્થીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય પુરાભેદસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. કલહવિવાદસુત્તવણ્ણના

૮૬૯. કુતો ¶ ¶ ¶ પહૂતા કલહા વિવાદાતિ કલહવિવાદસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ઇદમ્પિ તસ્મિંયેવ મહાસમયે ‘‘કુતો નુ, ખો, કલહાદયો અટ્ઠ ધમ્મા પવત્તન્તી’’તિ ઉપ્પન્નચિત્તાનં એકચ્ચાનં દેવતાનં તે ધમ્મે આવિકાતું પુરિમનયેનેવ નિમ્મિતબુદ્ધેન અત્તાનં પુચ્છાપેત્વા વુત્તં તત્થ પુચ્છાવિસ્સજ્જનક્કમેન ઠિતત્તા સબ્બગાથા પાકટસમ્બન્ધાયેવ.

અનુત્તાનપદવણ્ણના પનેતાસં એવં વેદિતબ્બા – કુતોપહૂતા કલહા વિવાદાતિ કલહો ચ તસ્સ પુબ્બભાગો વિવાદો ચાતિ ઇમે કુતો જાતા. પરિદેવસોકા સહમચ્છરા ચાતિ પરિદેવસોકા ચ મચ્છરા ચ કુતોપહૂતા. માનાતિમાના સહપેસુણા ચાતિ માના ચ અતિમાના ચ પેસુણા ચ કુતોપહૂતા. તેતિ તે સબ્બેપિ અટ્ઠ કિલેસધમ્મા. તદિઙ્ઘ બ્રૂહીતિ તં મયા પુચ્છિતમત્થં બ્રૂહિ યાચામિ તં અહન્તિ. યાચનત્થો હિ ઇઙ્ઘાતિ નિપાતો.

૮૭૦. પિયપ્પહૂતાતિ પિયવત્થુતો જાતા. યુત્તિ પનેત્થ નિદ્દેસે (મહાનિ. ૯૮) વુત્તા એવ. મચ્છેરયુત્તા કલહા વિવાદાતિ ઇમિના કલહવિવાદાદીનં ન કેવલં પિયવત્થુમેવ, મચ્છરિયમ્પિ પચ્ચયં દસ્સેતિ. કલહવિવાદસીસેન ચેત્થ સબ્બેપિ તે ધમ્મા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા. યથા ચ એતેસં મચ્છરિયં, તથા પેસુણાનઞ્ચ વિવાદં. તેનાહ – ‘‘વિવાદજાતેસુ ચ પેસુણાની’’તિ.

૮૭૧. પિયાસુ લોકસ્મિં કુતોનિદાના યે ચાપિ લોભા વિચરન્તિ લોકેતિ ‘‘પિયા પહૂતા કલહા’’તિ યે એત્થ વુત્તા. તે પિયા લોકસ્મિં કુતોનિદાના, ન કેવલઞ્ચ પિયા, યે ચાપિ ખત્તિયાદયો લોભા વિચરન્તિ લોભહેતુકા લોભેનાભિભૂતા વિચરન્તિ, તેસં સો લોભો ચ કુતોનિદાનોતિ દ્વે અત્થે એકાય પુચ્છાય પુચ્છતિ. આસા ચ નિટ્ઠા ચાતિ આસા ચ તસ્સા આસાય સમિદ્ધિ ચ. યે સમ્પરાયાય નરસ્સ હોન્તીતિ યે નરસ્સ સમ્પરાયાય હોન્તિ, પરાયના હોન્તીતિ વુત્તં હોતિ. એકા એવાયમ્પિ પુચ્છા.

૮૭૨. છન્દાનિદાનાનીતિ ¶ કામચ્છન્દાદિછન્દનિદાનાનિ. યે ચાપિ લોભા વિચરન્તીતિ યે ચાપિ ¶ ખત્તિયાદયો લોભા વિચરન્તિ તેસં લોભોપિ છન્દનિદાનોતિ દ્વેપિ અત્થે એકતો વિસ્સજ્જેતિ. ઇતોનિદાનાતિ છન્દનિદાના એવાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘કુતોનિદાના કુતોનિદાના’’તિ (સુ. નિ. ૨૭૩) એતેસુ ચ સદ્દસિદ્ધિ સૂચિલોમસુત્તે વુત્તનયેનેવ ¶ વેદિતબ્બા.

૮૭૩. વિનિચ્છયાતિ તણ્હાદિટ્ઠિવિનિચ્છયા. યે વાપિ ધમ્મા સમણેન વુત્તાતિ યે ચ અઞ્ઞેપિ કોધાદીહિ સમ્પયુત્તા, તથારૂપા વા અકુસલા ધમ્મા બુદ્ધસમણેન વુત્તા, તે કુતોપહૂતાતિ.

૮૭૪. તમૂપનિસ્સાય પહોતિ છન્દોતિ તં સુખદુક્ખવેદનં. તદુભયવત્થુસઙ્ખાતં સાતાસાતં ઉપનિસ્સાય સંયોગવિયોગપત્થનાવસેન છન્દો પહોતિ. એત્તાવતા ‘‘છન્દો નુ લોકસ્મિં કુતોનિદાનો’’તિ અયં પઞ્હો વિસ્સજ્જિતો હોતિ. રૂપેસુ દિસ્વા વિભવં ભવઞ્ચાતિ રૂપેસુ વયઞ્ચ ઉપ્પાદઞ્ચ દિસ્વા. વિનિચ્છયં કુબ્બતિ જન્તુ લોકેતિ અપાયાદિકે લોકે અયં જન્તુ ભોગાધિગમનત્થં તણ્હાવિનિચ્છયં ‘‘અત્તા મે ઉપ્પન્નો’’તિઆદિના નયેન દિટ્ઠિવિનિચ્છયઞ્ચ કુરુતે. યુત્તિ પનેત્થ નિદ્દેસે (મહાનિ. ૧૦૨) વુત્તા એવ. એત્તાવતા ‘‘વિનિચ્છયા ચાપિ કુતોપહૂતા’’તિ અયં પઞ્હો વિસ્સજ્જિતો હોતિ.

૮૭૫. એતેપિ ધમ્મા દ્વયમેવ સન્તેતિ એતેપિ કોધાદયો ધમ્મા સાતાસાતદ્વયે સન્તે એવ પહોન્તિ ઉપ્પજ્જન્તિ. ઉપ્પત્તિ ચ નેસં નિદ્દેસે (મહાનિ. ૧૦૩) વુત્તાયેવ. એત્તાવતા તતિયપઞ્હોપિ વિસ્સજ્જિતો હોતિ. ઇદાનિ યો એવં વિસ્સજ્જિતેસુ એતેસુ પઞ્હેસુ કથંકથી ભવેય્ય, તસ્સ કથંકથાપહાનૂપાયં દસ્સેન્તો આહ – ‘‘કથંકથી ઞાણપથાય સિક્ખે’’તિ, ઞાણદસ્સનઞાણાધિગમનત્થં તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. કિં કારણં? ઞત્વા પવુત્તા સમણેન ધમ્મા. બુદ્ધસમણેન હિ ઞત્વાવ ધમ્મા વુત્તા, નત્થિ તસ્સ ધમ્મેસુ અઞ્ઞાણં. અત્તનો પન ઞાણાભાવેન તે અજાનન્તો ન જાનેય્ય, ન દેસના દોસેન, તસ્મા કથંકથી ઞાણપથાય સિક્ખે, ઞત્વા પવુત્તા સમણેન ધમ્માતિ.

૮૭૬-૭. સાતં ¶ અસાતઞ્ચ કુતોનિદાનાતિ એત્થ સાતં અસાતન્તિ સુખદુક્ખવેદના એવ અધિપ્પેતા. ન ભવન્તિ હેતેતિ ન ભવન્તિ એતે. વિભવં ભવઞ્ચાપિ યમેતમત્થં એતં મે પબ્રૂહિ યતોનિદાનન્તિ સાતાસાતાનં વિભવં ભવઞ્ચ એતમ્પિ યં અત્થં. લિઙ્ગબ્યત્તયો એત્થ કતો. ઇદં પન વુત્તં હોતિ – સાતાસાતાનં વિભવો ભવો ચાતિ યો એસ અત્થો, એવં મે પબ્રૂહિ યતોનિદાનન્તિ. ¶ એત્થ ચ સાતાસાતાનં વિભવભવવત્થુકા વિભવભવદિટ્ઠિયો એવ વિભવભવાતિ ¶ અત્થતો વેદિતબ્બા. તથા હિ ઇમસ્સ પઞ્હસ્સ વિસ્સજ્જનપક્ખે ‘‘ભવદિટ્ઠિપિ ફસ્સનિદાના, વિભવદિટ્ઠિપિ ફસ્સનિદાના’’તિ નિદ્દેસે (મહાનિ. ૧૦૫) વુત્તં. ઇતોનિદાનન્તિ ફસ્સનિદાનં.

૮૭૮. કિસ્મિં વિભૂતે ન ફુસન્તિ ફસ્સાતિ કિસ્મિં વીતિવત્તે ચક્ખુસમ્ફસ્સાદયો પઞ્ચ ફસ્સા ન ફુસન્તિ.

૮૭૯. નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ પટિચ્ચાતિ સમ્પયુત્તકનામં વત્થારમ્મણરૂપઞ્ચ પટિચ્ચ. રૂપે વિભૂતે ન ફુસન્તિ ફસ્સાતિ રૂપે વીતિવત્તે પઞ્ચ ફસ્સા ન ફુસન્તિ.

૮૮૦. કથં સમેતસ્સાતિ કથં પટિપન્નસ્સ. વિભોતિ રૂપન્તિ રૂપ વિભવતિ, ન ભવેય્ય વા. સુખં દુખઞ્ચાતિ ઇટ્ઠાનિટ્ઠં રૂપમેવ પુચ્છતિ.

૮૮૧. ન સઞ્ઞસઞ્ઞીતિ યથા સમેતસ્સ વિભોતિ રૂપં, સો પકતિસઞ્ઞાય સઞ્ઞીપિ ન હોતિ. ન વિસઞ્ઞસઞ્ઞીતિ વિસઞ્ઞાયપિ વિરૂપાય સઞ્ઞાય સઞ્ઞી ન હોતિ ઉમ્મત્તકો વા ખિત્તચિત્તો વા. નોપિ અસઞ્ઞીતિ સઞ્ઞાવિરહિતોપિ ન હોતિ નિરોધસમાપન્નો વા અસઞ્ઞસત્તો વા. ન વિભૂતસઞ્ઞીતિ ‘‘સબ્બસો રૂપસઞ્ઞાન’’ન્તિઆદિના (ધ સ. ૨૬૫; વિભ. ૬૦૨) નયેન સમતિક્કન્તસઞ્ઞીપિ ન હોતિ અરૂપજ્ઝાનલાભી. એવં સમેતસ્સ વિભોતિ રૂપન્તિ એતસ્મિં સઞ્ઞસઞ્ઞિતાદિભાવે અટ્ઠત્વા યદેતં વુત્તં ‘‘સો એવં સમાહિતે ચિત્તે…પે… આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિપટિલાભત્થાય ચિત્તં અભિનીહરતી’’તિ. એવં સમેતસ્સ અરૂપમગ્ગસમઙ્ગિનો વિભોતિ રૂપં. સઞ્ઞાનિદાના હિ પપઞ્ચસઙ્ખાતિ એવં પટિપન્નસ્સાપિ યા સઞ્ઞા, તન્નિદાના તણ્હાદિટ્ઠિપપઞ્ચા અપ્પહીના એવ હોન્તીતિ દસ્સેતિ.

૮૮૨-૩. એત્તાવતગ્ગં ¶ નુ વદન્તિ, હેકે યક્ખસ્સ સુદ્ધિં ઇધ પણ્ડિતાસે. ઉદાહુ અઞ્ઞમ્પિ વદન્તિ એત્તોતિ એત્તાવતા નુ ઇધ પણ્ડિતા સમણબ્રાહ્મણા અગ્ગં સુદ્ધિં સત્તસ્સ વદન્તિ, ઉદાહુ અઞ્ઞમ્પિ એત્તો અરૂપસમાપત્તિતો અધિકં વદન્તીતિ પુચ્છતિ. એત્તાવતગ્ગમ્પિ વદન્તિ હેકેતિ એકે સસ્સતવાદા સમણબ્રાહ્મણા પણ્ડિતમાનિનો એત્તાવતાપિ અગ્ગં સુદ્ધિં વદન્તિ. તેસં પનેકે સમયં વદન્તીતિ તેસંયેવ એકે ઉચ્છેદવાદા સમયં ઉચ્છેદં વદન્તિ. અનુપાદિસેસે કુસલા વદાનાતિ અનુપાદિસેસે કુસલવાદા સમાના.

૮૮૪. એતે ¶ ચ ઞત્વા ઉપનિસ્સિતાતિ એતે ચ દિટ્ઠિગતિકે ¶ સસ્સતુચ્છેદદિટ્ઠિયો નિસ્સિતાતિ ઞત્વા. ઞત્વા મુની નિસ્સયે સો વિમંસીતિ નિસ્સયે ચ ઞત્વા સો વીમંસી પણ્ડિતો બુદ્ધમુનિ. ઞત્વા વિમુત્તોતિ દુક્ખાનિચ્ચાદિતો ધમ્મે ઞત્વા વિમુત્તો. ભવાભવાય ન સમેતીતિ પુનપ્પુનં ઉપપત્તિયા ન સમાગચ્છતીતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. દેસનાપરિયોસાને પુરાભેદસુત્તે વુત્તસદિસોયેવાભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય કલહવિવાદસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨. ચૂળબ્યૂહસુત્તવણ્ણના

૮૮૫-૬. સકંસકંદિટ્ઠિપરિબ્બસાનાતિ ¶ ચૂળબ્યૂહસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ઇદમ્પિ તસ્મિંયેવ મહાસમયે ‘‘સબ્બેપિ ઇમે દિટ્ઠિગતિકા ‘સાધુરૂપમ્હા’તિ ભણન્તિ, કિં નુ ખો સાધુરૂપાવ ઇમે અત્તનોયેવ દિટ્ઠિયા પતિટ્ઠહન્તિ, ઉદાહુ અઞ્ઞમ્પિ દિટ્ઠિં ગણ્હન્તી’’તિ ઉપ્પન્નચિત્તાનં એકચ્ચાનં દેવતાનં તમત્થં પકાસેતું પુરિમનયેનેવ નિમ્મિતબુદ્ધેન અત્તાનં પુચ્છાપેત્વા વુત્તં.

તત્થ આદિતો દ્વેપિ ગાથા પુચ્છાગાથાયેવ. તાસુ સકંસકંદિટ્ઠિપરિબ્બસાનાતિ અત્તનો અત્તનો દિટ્ઠિયા વસમાના. વિગ્ગય્હ નાના કુસલા વદન્તીતિ દિટ્ઠિબલગ્ગાહં ગહેત્વા, તત્થ ‘‘કુસલામ્હા’’તિ પટિજાનમાના ¶ પુથુ પુથુ વદન્તિ એકં ન વદન્તિ. યો એવં જાનાતિ સ વેદિ ધમ્મં ઇદં પટિકોસમકેવલી સોતિ તઞ્ચ દિટ્ઠિં સન્ધાય યો એવં જાનાતિ, સો ધમ્મં વેદિ. ઇદં પન પટિક્કોસન્તો હીનો હોતીતિ વદન્તિ. બાલોતિ હીનો. અક્કુસલોતિ અવિદ્વા.

૮૮૭-૮. ઇદાનિ તિસ્સો વિસ્સજ્જનગાથા હોન્તિ. તા પુરિમડ્ઢેન વુત્તમત્થં પચ્છિમડ્ઢેન પટિબ્યૂહિત્વા ઠિતા. તેન બ્યૂહેન ઉત્તરસુત્તતો ચ અપ્પકત્તા ઇદં સુત્તં ‘‘ચૂળબ્યૂહ’’ન્તિ નામં લભતિ. તત્થ પરસ્સ ચે ધમ્મન્તિ પરસ્સ દિટ્ઠિં. સબ્બેવ બાલાતિ એવં સન્તે સબ્બેવ ઇમે બાલા હોન્તીતિ અધિપ્પાયો. કિં કારણં? સબ્બેવિમે દિટ્ઠિપરિબ્બસાનાતિ સન્દિટ્ઠિયા ચેવ ન વીવદાતા. સંસુદ્ધપઞ્ઞા કુસલા મુતીમાતિ સકાય દિટ્ઠિયા ન વિવદાતા ન વોદાતા સંકિલિટ્ઠાવ સમાના ¶ સંસુદ્ધપઞ્ઞા ચ કુસલા ચ મુતિમન્તો ચ તે હોન્તિ ચે. અથ વા ‘‘સન્દિટ્ઠિયા ચે પન વીવદાતા’’ તિપિ પાઠો. તસ્સત્થો – સકાય પન દિટ્ઠિયા વોદાતા સંસુદ્ધપઞ્ઞા કુસલા મુતિમન્તો હોન્તિ ચે. ન તેસં કોચીતિ એવં સન્તે તેસં એકોપિ હીનપઞ્ઞો ન હોતિ. કિંકારણા? દિટ્ઠી હિ તેસમ્પિ તથા સમત્તા, યથા ઇતરેસન્તિ.

૮૮૯. ન વાહમેતન્તિ ગાથાય સઙ્ખેપત્થો – યં તે મિથુ દ્વે દ્વે જના અઞ્ઞમઞ્ઞં ‘‘બાલો’’તિ આહુ, અહં એતં તથિયં તચ્છન્તિ નેવ બ્રૂમિ. કિંકારણા? યસ્મા સબ્બે તે સકં સકં દિટ્ઠિં ‘‘ઇદમેવ સચ્ચં મોઘમઞ્ઞ’’ન્તિ અકંસુ. તેન ચ કારણેન પરં ‘‘બાલો’’તિ દહન્તિ. એત્થ ચ ‘‘તથિય’’ન્તિ ‘‘કથિવ’’ન્તિ દ્વેપિ પાઠા.

૮૯૦. યમાહૂતિ ¶ પુચ્છાગાથાય યં દિટ્ઠિસચ્ચં તથિયન્તિ એકે આહુ.

૮૯૧. એકઞ્હિ સચ્ચન્તિ વિસ્સજ્જનગાથાય એકં સચ્ચં નિરોધો મગ્ગો વા. યસ્મિં પજા નો વિવદે પજાનન્તિ યમ્હિ સચ્ચે પજાનન્તો પજા નો વિવદેય્ય. સયં થુનન્તીતિ અત્તના વદન્તિ.

૮૯૨. કસ્મા નૂતિ પુચ્છાગાથાય પવાદિયાસેતિ વાદિનો. ઉદાહુ તે તક્કમનુસ્સરન્તીતિ તે વાદિનો ઉદાહુ અત્તનો તક્કમત્તં અનુગચ્છન્તિ.

૮૯૩. ન ¶ હેવાતિ વિસ્સજ્જનગાથાય અઞ્ઞત્ર સઞ્ઞાય નિચ્ચાનીતિ ઠપેત્વા સઞ્ઞામત્તેન નિચ્ચન્તિ ગહિતગ્ગહણાનિ. તક્કઞ્ચ દિટ્ઠીસુ પકપ્પયિત્વાતિ અત્તનો મિચ્છાસઙ્કપ્પમત્તં દિટ્ઠીસુ જનેત્વા. યસ્મા પન દિટ્ઠીસુ વિતક્કં જનેન્તા દિટ્ઠિયોપિ જનેન્તિ, તસ્મા નિદ્દેસે વુત્તં ‘‘દિટ્ઠિગતાનિ જનેન્તિ સઞ્જનેન્તી’’તિઆદિ (મહાનિ. ૧૨૧).

૮૯૪-૫. ઇદાનિ એવં નાનાસચ્ચેસુ અસન્તેસુ તક્કમત્તમનુસ્સરન્તાનં દિટ્ઠિગતિકાનં વિપ્પટિપત્તિં દસ્સેતું ‘‘દિટ્ઠે સુતે’’તિઆદિકા ગાથાયો અભાસિ. તત્થ દિટ્ઠેતિ દિટ્ઠં, દિટ્ઠસુદ્ધિન્તિ અધિપ્પાયો. એસ નયો સુતાદીસુ. એતે ચ નિસ્સાય વિમાનદસ્સીતિ એતે દિટ્ઠિધમ્મે નિસ્સયિત્વા સુદ્ધિભાવસઙ્ખાતં વિમાનં અસમ્માનં પસ્સન્તોપિ. વિનિચ્છયે ઠત્વા પહસ્સમાનો, બાલો પરો અક્કુસલોતિ ચાહાતિ એવં વિમાનદસ્સીપિ તસ્મિં દિટ્ઠિવિનિચ્છયે ઠત્વા તુટ્ઠિજાતો હાસજાતો હુત્વા ‘‘પરો હીનો ચ અવિદ્વા ચા’’તિ એવં વદતિયેવ. એવં ¶ સન્તે યેનેવાતિ ગાથા. તત્થ સયમત્તનાતિ સયમેવ અત્તાનં. વિમાનેતીતિ ગરહતિ. તદેવ પાવાતિ તદેવ વચનં દિટ્ઠિં વદતિ, તં વા પુગ્ગલં.

૮૯૬. અતિસારદિટ્ઠિયાતિ ગાથાયત્થો – સો એવં તાય લક્ખણાતિસારિનિયા અતિસારદિટ્ઠિયા સમત્તો પુણ્ણો ઉદ્ધુમાતો, તેન ચ દિટ્ઠિમાનેન મત્તો ‘‘પરિપુણ્ણો અહં કેવલી’’તિ એવં પરિપુણ્ણમાની સયમેવ અત્તાનં મનસા ‘‘અહં પણ્ડિતો’’તિ અભિસિઞ્ચતિ. કિંકારણા? દિટ્ઠી હિ સા તસ્સ તથા સમત્તાતિ.

૮૯૭. પરસ્સ ચેતિ ગાથાય સમ્બન્ધો અત્થો ચ – કિઞ્ચ ભિય્યો? યો સો વિનિચ્છયે ઠત્વા પહસ્સમાનો ‘‘બાલો પરો અક્કુસલો’’તિ ચાહ. તસ્સ પરસ્સ ચે હિ વચસા સો તેન વુચ્ચમાનો ¶ નિહીનો હોતિ. તુમો સહા હોતિ નિહીનપઞ્ઞો, સોપિ તેનેવ સહ નિહીનપઞ્ઞો હોતિ. સોપિ હિ નં ‘‘બાલો’’તિ વદતિ. અથસ્સ વચનં અપ્પમાણં, સો પન સયમેવ વેદગૂ ચ ધીરો ચ હોતિ. એવં સન્તે ન કોચિ બાલો સમણેસુ અત્થિ. સબ્બેપિ હિ તે અત્તનો ઇચ્છાય પણ્ડિતા.

૮૯૮. અઞ્ઞં ¶ ઇતોતિ ગાથાય સમ્બન્ધો અત્થો ચ – ‘‘અથ ચે સયં વેદગૂ હોતિ ધીરો, ન કોચિ બાલો સમણેસુ અત્થી’’તિ એવઞ્હિ વુત્તેપિ સિયા કસ્સચિ ‘‘કસ્મા’’તિ. તત્થ વુચ્ચતે – યસ્મા અઞ્ઞં ઇતો યાભિવદન્તિ ધમ્મં અપરદ્ધા સુદ્ધિમકેવલી તે, એવમ્પિ તિત્થિયા પુથુસો વદન્તિ, યે ઇતો અઞ્ઞં દિટ્ઠિં અભિવદન્તિ, યે અપરદ્ધા વિરદ્ધા સુદ્ધિમગ્ગં, અકેવલિનો ચ તેતિ એવં પુથુતિત્થિયા યસ્મા વદન્તીતિ વુત્તં હોતિ. કસ્મા પનેવં વદન્તીતિ ચે? સન્દિટ્ઠિરાગેન હિ તે ભિરત્તા, યસ્મા સકેન દિટ્ઠિરાગેન અભિરત્તાતિ વુત્તં હોતિ.

૮૯૯-૯૦૦. એવં અભિરત્તા ચ – ઇધેવ સુદ્ધિન્તિ ગાથા. તત્થ સકાયનેતિ સકમગ્ગે દળ્હં વદાનાતિ દળ્હવાદા. એવઞ્ચ દળ્હવાદેસુ તેસુ યો કોચિ તિત્થિયો સકાયને વાપિ દળ્હં વદાનો કમેત્થ બાલોતિ પરં દહેય્ય, સઙ્ખેપતો તત્થ સસ્સતુચ્છેદસઙ્ખાતે વિત્થારતો વા નત્થિકઇસ્સરકારણનિયતાદિભેદે સકે આયતને ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ દળ્હં વદાનો કં પરં એત્થ દિટ્ઠિગતે ‘‘બાલો’’તિ સહ ધમ્મેન ¶ પસ્સેય્ય, નનુ સબ્બોપિ તસ્સ મતેન પણ્ડિતો એવ સુપ્પટિપન્નો એવ ચ. એવં સન્તે ચ સયમેવ સો મેધગમાવહેય્ય પરં વદં બાલમસુદ્ધિધમ્મં, સોપિ પરં ‘‘બાલો ચ અસુદ્ધિધમ્મો ચ અય’’ન્તિ વદન્તો અત્તનાવ કલહં આવહેય્ય. કસ્મા? યસ્મા સબ્બોપિ તસ્સ મતેન પણ્ડિતો એવ સુપ્પટિપન્નો એવ ચ.

૯૦૧. એવં સબ્બથાપિ વિનિચ્છયે ઠત્વા સયં પમાય ઉદ્ધંસ લોકસ્મિં વિવાદમેતિ, દિટ્ઠિયં ઠત્વા સયઞ્ચ સત્થારાદીનિ મિનિત્વા સો ભિય્યો વિવાદમેતીતિ. એવં પન વિનિચ્છયેસુ આદીનવં ઞત્વા અરિયમગ્ગેન હિત્વાન સબ્બાનિ વિનિચ્છયાનિ ન મેધગં કુબ્બતિ જન્તુ લોકેતિ અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. દેસનાપરિયોસાને પુરાભેદસુત્તે વુત્તસદિસો એવાભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય ચૂળબ્યૂહસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩. મહાબ્યૂહસુત્તવણ્ણના

૯૦૨. યે ¶ ¶ કેચિમેતિ મહાબ્યૂહસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ઇદમ્પિ તસ્મિંયેવ મહાસમયે ‘‘કિં નુ ખો ઇમે દિટ્ઠિપરિબ્બસાના વિઞ્ઞૂનં સન્તિકા નિન્દમેવ લભન્તિ, ઉદાહુ પસંસમ્પી’’તિ ઉપ્પન્નચિત્તાનં એકચ્ચાનં દેવતાનં તમત્થં આવિકાતું પુરિમનયેન નિમ્મિતબુદ્ધેન અત્તાનં પુચ્છાપેત્વા વુત્તં. તત્થ અન્વાનયન્તીતિ અનુ આનયન્તિ, પુનપ્પુનં આહરન્તિ.

૯૦૩. ઇદાનિ યસ્મા તે ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ વદન્તા દિટ્ઠિગતિકા વાદિનો કદાચિ કત્થચિ પસંસમ્પિ લભન્તિ, યં એતં પસંસાસઙ્ખાતં વાદફલં, તં અપ્પં રાગાદીનં સમાય સમત્થં ન હોતિ, કો પન વાદો દુતિયે નિન્દાફલે, તસ્મા એતમત્થં દસ્સેન્તો ઇમં તાવ વિસ્સજ્જનગાથમાહ. ‘‘અપ્પઞ્હિ એતં ન અલં સમાય, દુવે વિવાદસ્સ ફલાનિ બ્રૂમી’’તિઆદિ. તત્થ દુવે વિવાદસ્સ ફલાનીતિ નિન્દા પસંસા ચ, જયપરાજયાદીનિ વા તંસભાગાનિ. એતમ્પિ દિસ્વાતિ ‘‘નિન્દા અનિટ્ઠા એવ, પસંસા નાલં સમાયા’’તિ એતમ્પિ વિવાદફલે આદીનવં દિસ્વા. ખેમાભિપસ્સં અવિવાદભૂમિન્તિ અવિવાદભૂમિં ¶ નિબ્બાનં ‘‘ખેમ’’ન્તિ પસ્સમાનો.

૯૦૪. એવઞ્હિ અવિવદમાનો – યા કાચિમાતિ ગાથા. તત્થ સમ્મુતિયોતિ દિટ્ઠિયો. પુથુજ્જાતિ પુથુજ્જનસમ્ભવા. સો ઉપયં કિમેય્યાતિ સો ઉપગન્તબ્બટ્ઠેન ઉપયં રૂપાદીસુ એકમ્પિ ધમ્મં કિં ઉપેય્ય, કેન વા કારણેન ઉપેય્ય. દિટ્ઠે સુતે ખન્તિમકુબ્બમાનોતિ દિટ્ઠસુતસુદ્ધીસુ પેમં અકરોન્તો.

૯૦૫. ઇતો બાહિરા પન – સીલુત્તમાતિ ગાથા. તસ્સત્થો – સીલંયેવ ‘‘ઉત્તમ’’ન્તિ મઞ્ઞમાના સીલુત્તમા એકે ભોન્તો સંયમમત્તેન સુદ્ધિં વદન્તિ, હત્થિવતાદિઞ્ચ વતં સમાદાય ઉપટ્ઠિતા, ઇધેવ દિટ્ઠિયં અસ્સ સત્થુનો સુદ્ધિન્તિ ભવૂપનીતા ભવજ્ઝોસિતા સમાના વદન્તિ, અપિચ તે કુસલા વદાના ‘‘કુસલા મય’’ન્તિ એવં વાદા.

૯૦૬. એવં ¶ સીલુત્તમેસુ ચ તેસુ તથા પટિપન્નો યો કોચિ – સચે ચુતોતિ ગાથા. તસ્સત્થો – સચે તતો સીલવતતો પરવિચ્છન્દનેન વા અનભિસમ્ભુણન્તો વા ચુતો હોતિ, સો તં ¶ સીલબ્બતાદિકમ્મં પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદિકમ્મં વા વિરાધયિત્વા પવેધતી. ન કેવલઞ્ચ વેધતિ, અપિચ ખો તં સીલબ્બતસુદ્ધિં પજપ્પતી ચ વિપ્પલપતિ પત્થયતી ચ. કિમિવ? સત્થાવ હીનો પવસં ઘરમ્હા. ઘરમ્હા પવસન્તો સત્થતો હીનો યથા તં ઘરં વા સત્થં વા પત્થેય્યાતિ.

૯૦૭. એવં પન સીલુત્તમાનં વેધકારણં અરિયસાવકો – સીલબ્બતં વાપિ પહાય સબ્બન્તિ ગાથા. તત્થ સાવજ્જનવજ્જન્તિ સબ્બાકુસલં લોકિયકુસલઞ્ચ. એતં સુદ્ધિં અસુદ્ધિન્તિ અપત્થયાનોતિ પઞ્ચકામગુણાદિભેદં એતં સુદ્ધિં, અકુસલાદિભેદં અસુદ્ધિઞ્ચ અપત્થયમાનો. વિરતો ચરેતિ સુદ્ધિયા અસુદ્ધિયા ચ વિરતો ચરેય્ય. સન્તિમનુગ્ગહાયાતિ દિટ્ઠિં અગહેત્વા.

૯૦૮. એવં ઇતો બાહિરકે સીલુત્તમે સંયમેન વિસુદ્ધિવાદે તેસં વિઘાતં સીલબ્બતપ્પહાયિનો અરહતો ચ પટિપત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અઞ્ઞથાપિ સુદ્ધિવાદે બાહિરકે દસ્સેન્તો ‘‘તમૂપનિસ્સાયા’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – સન્તઞ્ઞેપિ સમણબ્રાહ્મણા, તે જિગુચ્છિતં અમરન્તપં વા દિટ્ઠસુદ્ધિઆદીસુ વા અઞ્ઞતરઞ્ઞતરં ઉપનિસ્સાય અકિરિયદિટ્ઠિયા વા ઉદ્ધંસરા હુત્વા ભવાભવેસુ અવીતતણ્હાસે ¶ સુદ્ધિમનુત્થુનન્તિ વદન્તિ કથેન્તીતિ.

૯૦૯. એવં તેસં અવીતતણ્હાનં સુદ્ધિં અનુત્થુનન્તાનં યોપિ સુદ્ધિપ્પત્તમેવ અત્તાનં મઞ્ઞેય્ય, તસ્સપિ અવીતતણ્હત્તા ભવાભવેસુ તં તં વત્થું પત્થયમાનસ્સ હિ જપ્પિતાનિ પુનપ્પુનં હોન્તિયેવાતિ અધિપ્પાયો. તણ્હા હિ આસેવિતા તણ્હં વડ્ઢયતેવ. ન કેવલઞ્ચ જપ્પિતાનિ, પવેધિતં વાપિ પકપ્પિતેસુ, તણ્હાદિટ્ઠીહિ ચસ્સ પકપ્પિતેસુ વત્થૂસુ પવેધિતમ્પિ હોતીતિ વુત્તં હોતિ. ભવાભવેસુ પન વીતતણ્હત્તા આયતિં ચુતૂપપાતો ઇધ યસ્સ નત્થિ, સકેન વેધેય્ય કુહિંવ જપ્પેતિ અયમેતિસ્સા ગાથાય સમ્બન્ધો. સેસં નિદ્દેસે વુત્તનયમેવ.

૯૧૦-૧૧. યમાહૂતિ ¶ પુચ્છાગાથા. ઇદાનિ યસ્મા એકોપિ એત્થ વાદો સચ્ચો નત્થિ, કેવલં દિટ્ઠિમત્તકેન હિ તે વદન્તિ, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘સકઞ્હી’’તિ ઇમં તાવ વિસ્સજ્જનગાથમાહ. તત્થ સમ્મુતિન્તિ દિટ્ઠિં.

૯૧૨. એવમેતેસુ સકં ધમ્મં પરિપુણ્ણં બ્રુવન્તેસુ અઞ્ઞસ્સ પન ધમ્મં ‘‘હીન’’ન્તિ વદન્તેસુ યસ્સ કસ્સચિ – પરસ્સ ચે વમ્ભયિતેન હીનોતિ ગાથા. તસ્સત્થો – યદિ પરસ્સ નિન્દિતકારણા હીનો ભવેય્ય, ન કોચિ ધમ્મેસુ વિસેસિ અગ્ગો ભવેય્ય. કિં કારણં? પુથૂ હિ ¶ અઞ્ઞસ્સ વદન્તિ ધમ્મં, નિહીનતો સબ્બેવ તે સમ્હિ દળ્હં વદાના સકધમ્મે દળ્હવાદા એવ.

૯૧૩. કિઞ્ચ ભિય્યો – સદ્ધમ્મપૂજાતિ ગાથા. તસ્સત્થો – તે ચ તિત્થિયા યથા પસંસન્તિ સકાયનાનિ, સદ્ધમ્મપૂજાપિ નેસં તથેવ વત્તતિ. તે હિ અતિવિય સત્થારાદીનિ સક્કરોન્તિ. તત્થ યદિ તે પમાણા સિયું, એવં સન્તે સબ્બેવ વાદા તથિયા ભવેય્યું. કિં કારણં? સુદ્ધી હિ નેસં પચ્ચત્તમેવ, ન સા અઞ્ઞત્ર સિજ્ઝતિ, નાપિ પરમત્થતો. અત્તનિ દિટ્ઠિગાહમત્તમેવ હિ તં તેસં પરપચ્ચયનેય્યબુદ્ધીનં.

૯૧૪. યો વા પન વિપરીતો બાહિતપાપત્તા બ્રાહ્મણો, તસ્સ – ન બ્રાહ્મણસ્સ પરનેય્યમત્થીતિ ગાથા. તસ્સત્થો – બ્રાહ્મણસ્સ ¶ હિ ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિઆદિના (ધ. પ. ૨૭૭; નેત્તિ. ૫) નયેન સુદિટ્ઠત્તા પરેન નેતબ્બં ઞાણં નત્થિ, દિટ્ઠિધમ્મેસુ ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ નિચ્છિનિત્વા સમુગ્ગહીતમ્પિ નત્થિ. તંકારણા સો દિટ્ઠિકલહાનિ અતીતો, ન ચ સો સેટ્ઠતો પસ્સતિ ધમ્મમઞ્ઞં અઞ્ઞત્ર સતિપટ્ઠાનાદીહિ.

૯૧૫. જાનામીતિ ગાથાય સમ્બન્ધો અત્થો ચ – એવં તાવ પરમત્થબ્રાહ્મણો ન હિ સેટ્ઠતો પસ્સતિ ધમ્મમઞ્ઞં, અઞ્ઞે પન તિત્થિયા પરચિત્તઞાણાદીહિ જાનન્તા પસ્સન્તાપિ ‘‘જાનામિ પસ્સામિ તથેવ એત’’ન્તિ એવં વદન્તાપિ ચ દિટ્ઠિયા સુદ્ધિં પચ્ચેન્તિ. કસ્મા? યસ્મા તેસુ એકોપિ અદ્દક્ખિ ચે અદ્દસ ચેપિ તેન પરચિત્તઞાણાદિના યથાભૂતં અત્થં, કિઞ્હિ તુમસ્સ તેન તસ્સ તેન દસ્સનેન કિં કતં, કિં દુક્ખપરિઞ્ઞા સાધિતા, ઉદાહુ સમુદયપહાનાદીનં ¶ અઞ્ઞતરં, યતો સબ્બથાપિ અતિક્કમિત્વા અરિયમગ્ગં તે તિત્થિયા અઞ્ઞેનેવ વદન્તિ સુદ્ધિં, અતિક્કમિત્વા વા તે તિત્થિયે બુદ્ધાદયો અઞ્ઞેનેવ વદન્તિ સુદ્ધિન્તિ.

૯૧૬. પસ્સં નરોતિ ગાથાય સમ્બન્ધો અત્થો ચ. કિઞ્ચ ભિય્યો? ય્વાયં પરચિત્તઞાણાદીહિ અદ્દક્ખિ, સો પસ્સં નરો દક્ખતિ નામરૂપં, ન તતો પરં દિસ્વાન વા ઞસ્સતિ તાનિમેવ નામરૂપાનિ નિચ્ચતો સુખતો વા ન અઞ્ઞથા. સો એવં પસ્સન્તો કામં બહું પસ્સતુ અપ્પકં વા નામરૂપં નિચ્ચતો સુખતો ચ, અથસ્સ એવરૂપેન દસ્સનેન ન હિ તેન સુદ્ધિં કુસલા વદન્તીતિ.

૯૧૭. નિવિસ્સવાદીતિ ગાથાય સમ્બન્ધો અત્થો ચ – તેન ચ દસ્સનેન સુદ્ધિયા અસતિયાપિ ¶ યો ‘‘જાનામિ પસ્સામિ તથેવ એત’’ન્તિ એવં નિવિસ્સવાદી, એતં વા દસ્સનં પટિચ્ચ દિટ્ઠિયા સુદ્ધિં પચ્ચેન્તો ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ એવં નિવિસ્સવાદી, સો સુબ્બિનયો ન હોતિ તં તથા પકપ્પિતં અભિસઙ્ખતં દિટ્ઠિં પુરેક્ખરાનો. સો હિ યં સત્થારાદિં નિસ્સિતો, તત્થેવ સુભં વદાનો સુદ્ધિં વદો, ‘‘પરિસુદ્ધવાદો ¶ પરિસુદ્ધદસ્સનો વા અહ’’ન્તિ અત્તાનં મઞ્ઞમાનો તત્થ તથદ્દસા સો, તત્થ સકાય દિટ્ઠિયા અવિપરીતમેવ સો અદ્દસ. યથા સા દિટ્ઠિ પવત્તતિ, તથેવ નં અદ્દસ, ન અઞ્ઞથા પસ્સિતું ઇચ્છતીતિ અધિપ્પાયો.

૯૧૮. એવં પકપ્પિતં દિટ્ઠિં પુરેક્ખરાનેસુ તિત્થિયેસુ – ન બ્રાહ્મણો કપ્પમુપેતિ સઙ્ખાતિ ગાથા. તત્થ સઙ્ખાતિ સઙ્ખાય, જાનિત્વાતિ અત્થો. નપિ ઞાણબન્ધૂતિ સમાપત્તિઞાણાદિના અકતતણ્હાદિટ્ઠિબન્ધુ. તત્થ વિગ્ગહો – નાપિ અસ્સ ઞાણેન કતો બન્ધુ અત્થીતિ નપિ ઞાણબન્ધુ. સમ્મુતિયોતિ દિટ્ઠિસમ્મુતિયો. પુથુજ્જાતિ પુથુજ્જનસમ્ભવા. ઉગ્ગહણન્તિ મઞ્ઞેતિ ઉગ્ગહણન્તિ અઞ્ઞે, અઞ્ઞે તા સમ્મુતિયો ઉગ્ગણ્હન્તીતિ વુત્તં હોતિ.

૯૧૯. કિઞ્ચ ભિય્યો – વિસ્સજ્જ ગન્થાનીતિ ગાથા. તત્થ અનુગ્ગહોતિ ઉગ્ગહણવિરહિતો, સોપિ નાસ્સ ઉગ્ગહોતિ અનુગ્ગહો, ન વા ઉગ્ગણ્હાતીતિ અનુગ્ગહો.

૯૨૦. કિઞ્ચ ¶ ભિય્યો – સો એવરૂપો – પુબ્બાસવેતિ ગાથા. તત્થ પુબ્બાસવેતિ અતીતરૂપાદીનિ આરબ્ભ ઉપ્પજ્જમાનધમ્મે કિલેસે. નવેતિ પચ્ચુપ્પન્નરૂપાદીનિ આરબ્ભ ઉપ્પજ્જમાનધમ્મે. ન છન્દગૂતિ છન્દાદિવસેન ન ગચ્છતિ. અનત્તગરહીતિ કતાકતવસેન અત્તાનં અગરહન્તો.

૯૨૧. એવં અનત્તગરહી ચ – સ સબ્બધમ્મેસૂતિ ગાથા. તત્થ સબ્બધમ્મેસૂતિ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિધમ્મેસુ ‘‘યં કિઞ્ચિ દિટ્ઠં વા’’તિ એવંપભેદેસુ. પન્નભારોતિ પતિતભારો. ન કપ્પેતીતિ ન કપ્પિયો, દુવિધમ્પિ કપ્પં ન કરોતીતિ અત્થો. નૂપરતોતિ પુથુજ્જનકલ્યાણકસેક્ખા વિય ઉપરતિસમઙ્ગીપિ ન હોતિ. ન પત્થિયોતિ નિત્તણ્હો. તણ્હા હિ પત્થિયતીતિ પત્થિયા, નાસ્સ પત્થિયાતિ ન પત્થિયોતિ. સેસં તત્થ તત્થ પાકટમેવાતિ ન વુત્તં. એવં અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ, દેસનાપરિયોસાને પુરાભેદસુત્તે વુત્તસદિસો એવાભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય મહાબ્યૂહસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૪. તુવટકસુત્તવણ્ણના

૯૨૨. પુચ્છામિ ¶ ¶ તન્તિ તુવટકસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? ઇદમ્પિ તસ્મિંયેવ મહાસમયે ‘‘કા નુ ખો અરહત્તપ્પત્તિયા પટિપત્તી’’તિ ઉપ્પન્નચિત્તાનં એકચ્ચાનં દેવતાનં તમત્થં પકાસેતું પુરિમનયેનેવ નિમ્મિતબુદ્ધેન અત્તાનં પુચ્છાપેત્વા વુત્તં.

તત્થ આદિગાથાય તાવ પુચ્છામીતિ એત્થ અદિટ્ઠજોતનાદિવસેન પુચ્છા વિભજિતા. આદિચ્ચબન્ધુન્તિ આદિચ્ચસ્સ ગોત્તબન્ધું. વિવેકં સન્તિપદઞ્ચાતિ વિવેકઞ્ચ સન્તિપદઞ્ચ. કથં દિસ્વાતિ કેન કારણેન દિસ્વા, કથં પવત્તદસ્સનો હુત્વાતિ વુત્તં હોતિ.

૯૨૩. અથ ભગવા યસ્મા યથા પસ્સન્તો કિલેસે ઉપરુન્ધતિ, તથા પવત્તદસ્સનો હુત્વા પરિનિબ્બાતિ, તસ્મા તમત્થં આવિકરોન્તો નાનપ્પકારેન ¶ તં દેવપરિસં કિલેસપ્પહાને નિયોજેન્તો ‘‘મૂલં પપઞ્ચસઙ્ખાયા’’તિ આરભિત્વા પઞ્ચ ગાથા અભાસિ.

તત્થ આદિગાથાય તાવ સઙ્ખેપત્થો – પપઞ્ચાતિ સઙ્ખાતત્તા પપઞ્ચા એવ પપઞ્ચસઙ્ખા. તસ્સા અવિજ્જાદયો કિલેસા મૂલં, તં પપઞ્ચસઙ્ખાય મૂલં અસ્મીતિ પવત્તમાનઞ્ચ સબ્બં મન્તાય ઉપરુન્ધે. યા કાચિ અજ્ઝત્તં તણ્હા ઉપજ્જેય્યું, તાસં વિનયા સદા સતો સિક્ખે ઉપટ્ઠિતસ્સતિ હુત્વા સિક્ખેય્યાતિ.

૯૨૪. એવં તાવ પઠમગાથાય એવ તિસિક્ખાયુત્તં દેસનં અરહત્તનિકૂટેન દેસેત્વા પુન માનપ્પહાનવસેન દેસેતું ‘‘યં કિઞ્ચી’’તિ ગાથમાહ. તત્થ યં કિઞ્ચિ ધમ્મમભિજઞ્ઞા અજ્ઝત્તન્તિ યં કિઞ્ચિ ઉચ્ચાકુલીનતાદિકં અત્તનો ગુણં જાનેય્ય અથ વાપિ બહિદ્ધાતિ અથ વા બહિદ્ધાપિ આચરિયુપજ્ઝાયાનં વા ગુણં જાનેય્ય. ન તેન થામં કુબ્બેથાતિ તેન ગુણેન થામં ન કરેય્ય.

૯૨૫. ઇદાનિસ્સ અકરણવિધિં દસ્સેન્તો ‘‘સેય્યો ન તેના’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – તેન ચ માનેન ‘‘સેય્યોહ’’ન્તિ ¶ વા ‘‘નીચોહ’’ન્તિ વા ‘‘સરિક્ખોહ’’ન્તિ વાપિ ન મઞ્ઞેય્ય, તેહિ ¶ ચ ઉચ્ચાકુલીનતાદીહિ ગુણેહિ ફુટ્ઠો અનેકરૂપેહિ ‘‘અહં ઉચ્ચાકુલા પબ્બજિતો’’તિઆદિના નયેન અત્તાનં વિકપ્પેન્તો ન તિટ્ઠેય્ય.

૯૨૬. એવં માનપ્પહાનવસેનપિ દેસેત્વા ઇદાનિ સબ્બકિલેસૂપસમવસેનપિ દેસેતું ‘‘અજ્ઝત્તમેવા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ અજ્ઝત્તમેવુપસમેતિ અત્તનિ એવ રાગાદિસબ્બકિલેસે ઉપસમેય્ય. ન અઞ્ઞતો ભિક્ખુ સન્તિમેસેય્યાતિ ઠપેત્વા ચ સતિપટ્ઠાનાદીનિ અઞ્ઞેન ઉપાયેન સન્તિં ન પરિયેસેય્ય. કુતો નિરત્તા વાતિ નિરત્તા કુતો એવ.

૯૨૭. ઇદાનિ અજ્ઝત્તં ઉપસન્તસ્સ ખીણાસવસ્સ તાદિભાવં દસ્સેન્તો ‘‘મજ્ઝે યથા’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – યથા મહાસમુદ્દસ્સ ઉપરિમહેટ્ઠિમભાગાનં વેમજ્ઝસઙ્ખાતે ચતુયોજનસહસ્સપ્પમાણે મજ્ઝે પબ્બતન્તરે ઠિતસ્સ વા મજ્ઝે સમુદ્દસ્સ ઊમિ ન જાયતિ, ઠિતોવ સો હોતિ ¶ અવિકમ્પમાનો, એવં અનેજો ખીણાસવો લાભાદીસુ ઠિતો અસ્સ અવિકમ્પમાનો, સો તાદિસો રાગાદિઉસ્સદં ભિક્ખુ ન કરેય્ય કુહિઞ્ચીતિ.

૯૨૮. ઇદાનિ એતં અરહત્તનિકૂટેન દેસિતં ધમ્મદેસનં અબ્ભનુમોદન્તો તસ્સ ચ અરહત્તસ્સ આદિપટિપદં પુચ્છન્તો નિમ્મિતબુદ્ધો ‘‘અકિત્તયી’’તિ ગાથમાહ. તત્થ અકિત્તયીતિ આચિક્ખિ. વિવટચક્ખૂતિ વિવટેહિ અનાવરણેહિ પઞ્ચહિ ચક્ખૂહિ સમન્નાગતો. સક્ખિધમ્મન્તિ સયં અભિઞ્ઞાતં અત્તપચ્ચક્ખં ધમ્મં. પરિસ્સયવિનયન્તિ પરિસ્સયવિનયનં. પટિપદં વદેહીતિ ઇદાનિ પટિપત્તિં વદેહિ. ભદ્દન્તેતિ ‘‘ભદ્દં તવ અત્થૂ’’તિ ભગવન્તં આલપન્તો આહ. અથ વા ભદ્દં સુન્દરં તવ પટિપદં વદેહીતિ વુત્તં હોતિ. પાતિમોક્ખં અથ વાપિ સમાધિન્તિ તમેવ પટિપદં ભિન્દિત્વા પુચ્છતિ. પટિપદન્તિ એતેન વા મગ્ગં પુચ્છતિ. ઇતરેહિ સીલં સમાધિઞ્ચ પુચ્છતિ.

૯૨૯-૩૦. અથસ્સ ભગવા યસ્મા ઇન્દ્રિયસંવરો સીલસ્સ રક્ખા ¶ , યસ્મા વા ઇમિના અનુક્કમેન દેસિયમાના અયં દેસના તાસં દેવતાનં સપ્પાયા, તસ્મા ઇન્દ્રિયસંવરતો પભુતિ પટિપદં દસ્સેન્તો ‘‘ચક્ખૂહી’’તિઆદિમારદ્ધો. તત્થ ચક્ખૂહિ નેવ લોલસ્સાતિ અદિટ્ઠદક્ખિતબ્બાદિવસેન ચક્ખૂહિ લોલો નેવસ્સ. ગામકથાય આવરયે સોતન્તિ તિરચ્છાનકથાતો સોતં આવરેય્ય. ફસ્સેનાતિ રોગફસ્સેન. ભવઞ્ચ નાભિજપ્પેય્યાતિ તસ્સ ફસ્સસ્સ વિનોદનત્થાય કામભવાદિભવઞ્ચ ન પત્થેય્ય. ભેરવેસુ ચ ન સમ્પવેધેય્યાતિ તસ્સ ફસ્સસ્સ પચ્ચયભૂતેસુ સીહબ્યગ્ઘાદીસુ ભેરવેસુ ચ ન સમ્પવેધેય્ય, અવસેસેસુ વા ઘાનિન્દ્રિયમનિન્દ્રિયવિસયેસુ ¶ નપ્પવેધેય્ય. એવં પરિપૂરો ઇન્દ્રિયસંવરો વુત્તો હોતિ. પુરિમેહિ વા ઇન્દ્રિયસંવરં દસ્સેત્વા ઇમિના ‘‘અરઞ્ઞે વસતા ભેરવં દિસ્વા વા સુત્વા વા ન વેધિતબ્બ’’ન્તિ દસ્સેતિ.

૯૩૧. લદ્ધા ન સન્નિધિં કયિરાતિ એતેસં અન્નાદીનં યંકિઞ્ચિ ધમ્મેન લભિત્વા ‘‘અરઞ્ઞે ચ સેનાસને વસતા સદા દુલ્લભ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા સન્નિધિં ન કરેય્ય.

૯૩૨. ઝાયી ¶ ન પાદલોલસ્સાતિ ઝાનાભિરતો ચ ન પાદલોલો અસ્સ. વિરમે કુક્કુચ્ચા નપ્પમજ્જેય્યાતિ હત્થકુક્કુચ્ચાદિકુક્કુચ્ચં વિનોદેય્ય. સક્કચ્ચકારિતાય ચેત્થ નપ્પમજ્જેય્ય.

૯૩૩. તન્દિં માયં હસ્સં ખિડ્ડન્તિ આલસિયઞ્ચ માયઞ્ચ હસ્સઞ્ચ કાયિકચેતસિકખિડ્ડઞ્ચ. સવિભૂસન્તિ સદ્ધિં વિભૂસાય.

૯૩૪-૭. આથબ્બણન્તિ આથબ્બણિકમન્તપ્પયોગં. સુપિનન્તિ સુપિનસત્થં. લક્ખણન્તિ મણિલક્ખણાદિં. નો વિદહેતિ નપ્પયોજેય્ય. વિરુતન્તિ મિગાદીનં વસ્સિતં. પેસુણિયન્તિ પેસુઞ્ઞં. કયવિક્કયેતિ પઞ્ચહિ સહધમ્મિકેહિ સદ્ધિં વઞ્ચનાવસેન વા ઉદયપત્થનાવસેન વા ન તિટ્ઠેય્ય. ઉપવાદં ભિક્ખુ ન કરેય્યાતિ ઉપવાદકરે કિલેસે અનિબ્બત્તેન્તો અત્તનિ પરેહિ સમણબ્રાહ્મણેહિ ઉપવાદં ન જનેય્ય. ગામે ચ નાભિસજ્જેય્યાતિ ગામે ચ ગિહિસંસગ્ગાદીહિ નાભિસજ્જેય્ય. લાભકમ્યા જનં ન લપયેય્યાતિ લાભકામતાય જનં નાલપયેય્ય. પયુત્તન્તિ ચીવરાદીહિ સમ્પયુત્તં ¶ , તદત્થં વા પયોજિતં.

૯૩૮-૯. મોસવજ્જે ન નીયેથાતિ મુસાવાદે ન નીયેથ. જીવિતેનાતિ જીવિકાય. સુત્વા રુસિતો બહું વાચં, સમણાનં વા પુથુજનાનન્તિ રુસિતો ઘટ્ટિતો પરેહિ તેસ સમણાનં વા ખત્તિયાદિભેદાનં વા અઞ્ઞેસં પુથુજનાનં બહુમ્પિ અનિટ્ઠવાચં સુત્વા. ન પટિવજ્જાતિ ન પટિવદેય્ય. કિં કારણં? ન હિ સન્તો પટિસેનિકરોન્તિ.

૯૪૦. એતઞ્ચ ધમ્મમઞ્ઞાયાતિ સબ્બમેતં યથાવુત્તં ધમ્મં ઞત્વા. વિચિનન્તિ વિચિનન્તો. સન્તીતિ નિબ્બુતિં ઞત્વાતિ નિબ્બુતિં રાગાદીનં સન્તીતિ ઞત્વા.

૯૪૧. કિંકારણા ¶ નપ્પમજ્જેઇતિ ચે – અભિભૂ હિ સોતિ ગાથા. તત્થ અભિભૂતિ રૂપાદીનં અભિભવિતા. અનભિભૂતોતિ તેહિ અનભિભૂતો. સક્ખિધમ્મમનીતિહમદસ્સીતિ પચ્ચક્ખમેવ અનીતિહં ધમ્મમદ્દક્ખિ. સદા નમસ્સમનુસિક્ખેતિ સદા નમસ્સન્તો તિસ્સો સિક્ખાયો સિક્ખેય્ય. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવ.

કેવલં ¶ પન એત્થ ‘‘ચક્ખૂહિ નેવ લોલો’’તિઆદીહિ ઇન્દ્રિયસંવરો, ‘‘અન્નાનમથો પાનાન’’ન્તિઆદીહિ સન્નિધિપટિક્ખેપમુખેન પચ્ચયપટિસેવનસીલં, મેથુનમોસવજ્જપેસુણિયાદીહિ પાતિમોક્ખસંવરસીલં, ‘‘આથબ્બણં સુપિનં લક્ખણ’’ન્તિઆદીહિ આજીવપારિસુદ્ધિસીલં, ‘‘ઝાયી અસ્સા’’તિ ઇમિના સમાધિ, ‘‘વિચિનં ભિક્ખૂ’’તિ ઇમિના પઞ્ઞા, ‘‘સદા સતો સિક્ખે’’તિ ઇમિના પુન સઙ્ખેપતો તિસ્સોપિ સિક્ખા, ‘‘અથ આસનેસુ સયનેસુ, અપ્પસદ્દેસુ ભિક્ખુ વિહરેય્ય, નિદ્દં ન બહુલીકરેય્યા’’તિઆદીહિ સીલસમાધિપઞ્ઞાનં ઉપકારાપકારસઙ્ગણ્હનવિનોદનાનિ વુત્તાનીતિ. એવં ભગવા નિમ્મિતસ્સ પરિપુણ્ણપટિપદં વત્વા અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ, દેસનાપરિયોસાને પુરાભેદસુત્તે વુત્તસદિસોયેવાભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય તુવટકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૫. અત્તદણ્ડસુત્તવણ્ણના

૯૪૨. અત્તદણ્ડા ¶ ¶ ભયં જાતન્તિ અત્તદણ્ડસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? યો સો સમ્માપરિબ્બાજનીયસુત્તસ્સ ઉપ્પત્તિયં વુચ્ચમાનાય સાકિયકોલિયાનં ઉદકં પટિચ્ચ કલહો વણ્ણિતો, તં ઞત્વા ભગવા ‘‘ઞાતકા કલહં કરોન્તિ, હન્દ ને વારેસ્સામી’’તિ દ્વિન્નં સેનાનં મજ્ઝે ઠત્વા ઇમં સુત્તમભાસિ.

તત્થ પઠમગાથાયત્થો – યં લોકસ્સ દિટ્ઠધમ્મિકં વા સમ્પરાયિકં વા ભયં જાતં, તં સબ્બં અત્તદણ્ડા ભયં જાતં અત્તનો દુચ્ચરિતકારણા જાતં, એવં સન્તેપિ જનં પસ્સથ મેધગં, ઇમં સાકિયાદિજનં પસ્સથ અઞ્ઞમઞ્ઞં મેધગં હિંસકં બાધકન્તિ. એવં તં પટિવિરુદ્ધં વિપ્પટિપન્નં જનં પરિભાસિત્વા અત્તનો સમ્માપટિપત્તિદસ્સનેન તસ્સ સંવેગં જનેતું આહ ¶ ‘‘સંવેગં કિત્તયિસ્સામિ, યથા સંવિજિતં મયા’’તિ, પુબ્બે બોધિસત્તેનેવ સતાતિ અધિપ્પાયો.

૯૪૩. ઇદાનિ યથાનેન સંવિજિતં, તં પકારં દસ્સેન્તો ‘‘ફન્દમાન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ફન્દમાનન્તિ તણ્હાદીહિ કમ્પમાનં. અપ્પોદકેતિ અપ્પઉદકે. અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ બ્યારુદ્ધે દિસ્વાતિ નાનાસત્તે ચ અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ સદ્ધિં વિરુદ્ધે દિસ્વા. મં ભયમાવિસીતિ મં ભયં પવિટ્ઠં.

૯૪૪. સમન્તમસારો લોકોતિ નિરયં આદિં કત્વા સમન્તતો લોકો અસારો નિચ્ચસારાદિરહિતો. દિસા સબ્બા સમેરિતાતિ સબ્બા દિસા અનિચ્ચતાય કમ્પિતા. ઇચ્છં ભવનમત્તનોતિ અત્તનો તાણં ઇચ્છન્તો. નાદ્દસાસિં અનોસિતન્તિ કિઞ્ચિ ઠાનં જરાદીહિ અનજ્ઝાવુત્થં નાદ્દક્ખિં.

૯૪૫. ઓસાનેત્વેવ બ્યારુદ્ધે, દિસ્વા મે અરતી અહૂતિ યોબ્બઞ્ઞાદીનં ઓસાને એવ અન્તગમકે એવ વિનાસકે એવ જરાદીહિ બ્યારુદ્ધે આહતચિત્તે સત્તે દિસ્વા અરતિ મે અહોસિ. અથેત્થ સલ્લન્તિ અથ ¶ એતેસુ સત્તેસુ રાગાદિસલ્લં. હદયનિસ્સિતન્તિ ચિત્તનિસ્સિતં.

૯૪૬. ‘‘કથંઆનુભાવં ¶ સલ્લ’’ન્તિ ચે – યેન સલ્લેન ઓતિણ્ણોતિ ગાથા. તત્થ દિસા સબ્બા વિધાવતીતિ સબ્બા દુચ્ચરિતદિસાપિ પુરત્થિમાદિદિસાવિદિસાપિ ધાવતિ. તમેવ સલ્લમબ્બુય્હ, ન ધાવતિ ન સીદતીતિ તમેવ સલ્લં ઉદ્ધરિત્વા તા ચ દિસા ન ધાવતિ, ચતુરોઘે ચ ન સીદતીતિ.

૯૪૭. એવંમહાનુભાવેન સલ્લેન ઓતિણ્ણેસ્વપિ ચ સત્તેસુ – તત્થ સિક્ખાનુગીયન્તિ, યાનિ લોકે ગધિતાનીતિ ગાથા. તસ્સત્થો – યે લોકે પઞ્ચ કામગુણા પટિલાભાય ગિજ્ઝન્તીતિ કત્વા ‘‘ગધિતાની’’તિ વુચ્ચન્તિ, ચિરકાલાસેવિતત્તા વા ‘‘ગધિતાની’’તિ વુચ્ચન્તિ, તત્થ તં નિમિત્તં હત્થિસિક્ખાદિકા અનેકા સિક્ખા કથીયન્તિ ઉગ્ગય્હન્તિ વા. પસ્સથ યાવ પમત્તો વાયં લોકો, યતો પણ્ડિતો કુલપુત્તો તેસુ વા ગધિતેસુ તાસુ વા સિક્ખાસુ અધિમુત્તો ન સિયા, અઞ્ઞદત્થુ અનિચ્ચાદિદસ્સનેન નિબ્બિજ્ઝ સબ્બસો કામે અત્તનો નિબ્બાનમેવ સિક્ખેતિ.

૯૪૮. ઇદાનિ ¶ યથા નિબ્બાનાય સિક્ખિતબ્બં, તં દસ્સેન્તો ‘‘સચ્ચો સિયા’’તિઆદિમાહ. તત્થ સચ્ચોતિ વાચાસચ્ચેન ઞાણસચ્ચેન મગ્ગસચ્ચેન ચ સમન્નાગતો. રિત્તપેસુણોતિ પહીનપેસુણો. વેવિચ્છન્તિ મચ્છરિયં.

૯૪૯. નિદ્દં તન્દિં સહે થીનન્તિ પચલાયિકઞ્ચ કાયાલસિયઞ્ચ ચિત્તાલસિયઞ્ચાતિ ઇમે તયો ધમ્મે અભિભવેય્ય. નિબ્બાનમનસોતિ નિબ્બાનનિન્નચિત્તો.

૯૫૦-૫૧. સાહસાતિ રત્તસ્સ રાગચરિયાદિભેદા સાહસકરણા. પુરાણં નાભિનન્દેય્યાતિ અતીતરૂપાદિં નાભિનન્દેય્ય. નવેતિ પચ્ચુપ્પન્ને. હિય્યમાનેતિ વિનસ્સમાને. આકાસં ન સિતો સિયાતિ તણ્હાનિસ્સિતો ન ભવેય્ય. તણ્હા હિ રૂપાદીનં આકાસનતો ‘‘આકાસો’’તિ વુચ્ચતિ.

૯૫૨. ‘‘કિંકારણા આકાસં ન સિતો સિયા’’તિ ચે – ‘‘ગેધં બ્રૂમી’’તિ ગાથા. તસ્સત્થો – અહઞ્હિ ઇમં આકાસસઙ્ખાતં તણ્હં રૂપાદીસુ ગિજ્ઝનતો ગેધં બ્રૂમિ ‘‘ગેધો’’તિ વદામિ. કિઞ્ચ ભિય્યો – અવહનનટ્ઠેન ‘‘ઓઘો’’તિ ચ આજવનટ્ઠેન ‘‘આજવ’’ન્તિ ચ ‘‘ઇદં મય્હં, ઇદં મય્હ’’ન્તિ જપ્પકારણતો ‘‘જપ્પન’’ન્તિ ચ દુમ્મુઞ્ચનટ્ઠેન ‘‘આરમ્મણ’’ન્તિ ¶ ચ કમ્પકરણેન ‘‘પકમ્પન’’ન્તિ ચ બ્રૂમિ, એસા ચ લોકસ્સ પલિબોધટ્ઠેન દુરતિક્કમનીયટ્ઠેન ચ ¶ કામપઙ્કો દુરચ્ચયોતિ. ‘‘આકાસં ન સિતો સિયા’’તિ એવં વુત્તે વા ‘‘કિમેતં આકાસ’’ન્તિ ચે? ગેધં બ્રૂમીતિ. એવમ્પિ તસ્સા ગાથાય સમ્બન્ધો વેદિતબ્બો. તત્થ પદયોજના – આકાસન્તિ ગેધં બ્રૂમીતિ. તથા ય્વાયં મહોઘોતિ વુચ્ચતિ. તં બ્રૂમિ, આજવં બ્રૂમિ, જપ્પનં બ્રૂમિ, પકમ્પનં બ્રૂમિ, ય્વાયં સદેવકે લોકે કામપઙ્કો દુરચ્ચયો, તં બ્રૂમીતિ.

૯૫૩. એવમેતં ગેધાદિપરિયાયં આકાસં અનિસ્સિતો – સચ્ચા અવોક્કમ્માતિ ગાથા. તસ્સત્થો – પુબ્બે વુત્તા તિવિધાપિ સચ્ચા અવોક્કમ્મ મોનેય્યપ્પત્તિયા મુનીતિ સઙ્ખ્યં ગતો નિબ્બાનત્થલે તિટ્ઠતિ બ્રાહ્મણો, સ વે એવરૂપો સબ્બાનિ આયતનાનિ નિસ્સજ્જિત્વા ‘‘સન્તો’’તિ વુચ્ચતીતિ.

૯૫૪. કિઞ્ચ ¶ ભિય્યો – સ વે વિદ્વાતિ ગાથા. તત્થ ઞત્વા ધમ્મન્તિ અનિચ્ચાદિનયેન સઙ્ખતધમ્મં ઞત્વા. સમ્મા સો લોકે ઇરિયાનોતિ અસમ્માઇરિયનકરાનં કિલેસાનં પહાના સમ્મા સો લોકે ઇરિયમાનો.

૯૫૫. એવં અપિહેન્તો ચ – યોધ કામેતિ ગાથા. તત્થ સઙ્ગન્તિ સત્તવિધં સઙ્ગઞ્ચ યો અચ્ચતરિ નાજ્ઝેતીતિ નાભિજ્ઝાયતિ.

૯૫૬. તસ્મા તુમ્હેસુપિ યો એવરૂપો હોતુમિચ્છતિ, તં વદામિ – યં પુબ્બેતિ ગાથા. તત્થ યં પુબ્બેતિ અતીતે સઙ્ખારે આરબ્ભ ઉપ્પજ્જનધમ્મં કિલેસજાતં અતીતકમ્મઞ્ચ. પચ્છા તે માહુ કિઞ્ચનન્તિ અનાગતેપિ સઙ્ખારે આરબ્ભ ઉપ્પજ્જનધમ્મં રાગાદિકિઞ્ચનં માહુ. મજ્ઝે ચે નો ગહેસ્સસીતિ પચ્ચુપ્પન્ને રૂપાદિધમ્મેપિ ન ગહેસ્સસિ ચે.

૯૫૭. એવં ‘‘ઉપસન્તો ચરિસ્સસી’’તિ અરહત્તપ્પત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અરહતો થુતિવસેન ઇતો પરા ગાથાયો અભાસિ. તત્થ સબ્બસોતિ ગાથાય મમાયિતન્તિ મમત્તકરણં, ‘‘મમ ઇદ’’ન્તિ ગહિતં વા વત્થુ. અસતા ચ ન સોચતીતિ અવિજ્જમાનકારણા અસન્તકારણા ન સોચતિ. ન જીયતીતિ જાનિમ્પિ ન ગચ્છતિ.

૯૫૮-૯. કિઞ્ચ ભિય્યો – યસ્સ નત્થીતિ ગાથા. તત્થ ¶ કિઞ્ચનન્તિ કિઞ્ચિ રૂપાદિધમ્મજાતં. કિઞ્ચ ભિય્યો – અનિટ્ઠુરીતિ ગાથા. તત્થ અનિટ્ઠુરીતિ અનિસ્સુકી. ‘‘અનિદ્ધુરી’’તિપિ કેચિ પઠન્તિ. સબ્બધી સમોતિ સબ્બત્થ સમો, ઉપેક્ખકોતિ અધિપ્પાયો. કિં ¶ વુત્તં હોતિ? યો સો ‘‘નત્થિ મે’’તિ ન સોચતિ, તમહં અવિકમ્પિનં પુગ્ગલં પુટ્ઠો સમાનો અનિટ્ઠુરી અનનુગિદ્ધો અનેજો સબ્બધિ સમોતિ ઇમં તસ્મિં પુગ્ગલે ચતુબ્બિધમાનિસંસં બ્રૂમીતિ.

૯૬૦. કિઞ્ચ ભિય્યો – અનેજસ્સાતિ ગાથા. તત્થ નિસઙ્ખતીતિ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદીસુ યો કોચિ સઙ્ખારો. સો હિ યસ્મા નિસઙ્ખરિયતિ નિસઙ્ખરોતિ વા, તસ્મા ‘‘નિસઙ્ખતી’’તિ વુચ્ચતિ. વિયારમ્ભાતિ વિવિધા પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદિકા ¶ આરમ્ભા. ખેમં પસ્સતિ સબ્બધીતિ સબ્બત્થ અભયમેવ પસ્સતિ.

૯૬૧. એવં પસ્સન્તો ન સમેસૂતિ ગાથા. તત્થ ન વદતેતિ ‘‘સદિસોહમસ્મી’’તિઆદિના માનવસેન સમેસુપિ અત્તાનં ન વદતિ ઓમેસુપિ ઉસ્સેસુપિ. નાદેતિ ન નિરસ્સતીતિ રૂપાદીસુ કઞ્ચિ ધમ્મં ન ગણ્હાતિ; ન નિસ્સજ્જતિ. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવ. એવં અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ, દેસનાપરિયોસાને પઞ્ચસતા સાકિયકુમારા ચ કોલિયકુમારા ચ એહિભિક્ખુપબ્બજ્જાય પબ્બજિતા, તે ગહેત્વા ભગવા મહાવનં પાવિસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય અત્તદણ્ડસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૬. સારિપુત્તસુત્તવણ્ણના

૯૬૨. ન ¶ મે દિટ્ઠોતિ સારિપુત્તસુત્તં, ‘‘થેરપઞ્હસુત્ત’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ. કા ઉપ્પત્તિ? ઇમસ્સ સુત્તસ્સ ઉપ્પત્તિ – રાજગહકસ્સ ¶ સેટ્ઠિસ્સ ચન્દનઘટિકાય પટિલાભં આદિં કત્વા તાય ચન્દનઘટિકાય કતસ્સ પત્તસ્સ આકાસે ઉસ્સાપનં આયસ્મતો પિણ્ડોલભારદ્વાજસ્સ ઇદ્ધિયા પત્તગ્ગહણં, તસ્મિં વત્થુસ્મિં સાવકાનં ઇદ્ધિપટિક્ખેપો, તિત્થિયાનં ભગવતા સદ્ધિં પાટિહારિયં કત્તુકામતા, પાટિહારિયકરણં, ભગવતો સાવત્થિગમનં, તિત્થિયાનુબન્ધનં, સાવત્થિયં પસેનદિનો બુદ્ધૂપગમનં કણ્ડમ્બપાતુભાવો, ચતુન્નં પરિસાનં તિત્થિયજયત્થં પાટિહારિયકરણુસ્સુક્કનિવારણં, યમકપાટિહારિયકરણં, કતપાટિહારિયસ્સ ભગવતો તાવતિંસભવનગમનં, તત્થ તેમાસં ધમ્મદેસના, આયસ્મતા મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરેન યાચિતસ્સ દેવલોકતો સઙ્કસ્સનગરે ઓરોહણન્તિ ઇમાનિ વત્થૂનિ અન્તરન્તરે ચ જાતકાનિ વિત્થારેત્વા યાવ દસસહસ્સચક્કવાળદેવતાહિ પૂજિયમાનો ભગવા મજ્ઝે મણિમયેન સોપાનેન સઙ્કસ્સનગરે ઓરુય્હ સોપાનકળેવરે અટ્ઠાસિ –

‘‘યે ¶ ઝાનપ્પસુતા ધીરા, નેક્ખમ્મૂપસમે રતા;

દેવાપિ તેસં પિહયન્તિ, સમ્બુદ્ધાનં સતીમત’’ન્તિ. (ધ. પ. ૧૮૧) –

ઇમિસ્સા ધમ્મપદગાથાય વુચ્ચમાનાય વુત્તા. સોપાનકળેવરે ઠિતં પન ભગવન્તં સબ્બપઠમં આયસ્મા સારિપુત્તો વન્દિ, તતો ઉપ્પલવણ્ણા ભિક્ખુની, અથાપરો જનકાયો. તત્ર ભગવા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમિસ્સં પરિસતિ મોગ્ગલ્લાનો ઇદ્ધિયા અગ્ગોતિ પાકટો, અનુરુદ્ધો દિબ્બચક્ખુના, પુણ્ણો ધમ્મકથિકત્તેન, સારિપુત્તં પનાયં પરિસા ન કેનચિ ગુણેન એવં અગ્ગોતિ જાનાતિ, યંનૂનાહં સારિપુત્તં પઞ્ઞાગુણેન પકાસેય્ય’’ન્તિ. અથ થેરં પઞ્હં પુચ્છિ. થેરો ભગવતા પુચ્છિતં પુચ્છિતં પુથુજ્જનપઞ્હં, સેક્ખપઞ્હં, અસેક્ખપઞ્હઞ્ચ, સબ્બં વિસ્સજ્જેસિ. તદા નં જનો ‘‘પઞ્ઞાય અગ્ગો’’તિ અઞ્ઞાસિ ¶ . અથ ભગવા ‘‘સારિપુત્તો ન ઇદાનેવ પઞ્ઞાય અગ્ગો, અતીતેપિ પઞ્ઞાય અગ્ગો’’તિ જાતકં આનેસિ.

અતીતે પરોસહસ્સા ઇસયો વનમૂલફલાહારા પબ્બતપાદે વસન્તિ. તેસં આચરિયસ્સ આબાધો ¶ ઉપ્પજ્જિ, ઉપટ્ઠાનાનિ વત્તન્તિ. જેટ્ઠન્તેવાસી ‘‘સપ્પાયભેસજ્જં આહરિસ્સામિ, આચરિયં અપ્પમત્તા ઉપટ્ઠહથા’’તિ વત્વા મનુસ્સપથં અગમાસિ. તસ્મિં અનાગતેયેવ આચરિયો કાલમકાસિ. તં ‘‘ઇદાનિ કાલં કરિસ્સતી’’તિ અન્તેવાસિકા સમાપત્તિમારબ્ભ પુચ્છિંસુ. સો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં સન્ધાયાહ – ‘‘નત્થિ કિઞ્ચી’’તિ, અન્તેવાસિનો ‘‘નત્થિ આચરિયસ્સ અધિગમો’’તિ અગ્ગહેસું. અથ જેટ્ઠન્તેવાસી ભેસજ્જં આદાય આગન્ત્વા તં કાલકતં દિસ્વા આચરિયં ‘‘કિઞ્ચિ પુચ્છિત્થા’’તિ આહ. આમ પુચ્છિમ્હા, ‘‘નત્થિ કિઞ્ચી’’તિ આહ, ન કિઞ્ચિ આચરિયેન અધિગતન્તિ. નત્થિ કિઞ્ચીતિ વદન્તો આચરિયો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં પવેદેસિ, સક્કાતબ્બો આચરિયોતિ.

‘‘પરોસહસ્સમ્પિ સમાગતાનં,

કન્દેય્યું તે વસ્સસતં અપઞ્ઞા;

એકોપિ સેય્યો પુરિસો સપઞ્ઞો,

યો ભાસિતસ્સ વિજાનાતિ અત્થ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૯૯);

કથિતે ¶ ચ પન ભગવતા જાતકે આયસ્મા સારિપુત્તો અત્તનો સદ્ધિવિહારિકાનં પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનમત્થાય સપ્પાયસેનાસનગોચરસીલવતાદીનિ પુચ્છિતું ‘‘ન મે દિટ્ઠો ઇતો પુબ્બે’’તિ ઇમં થુતિગાથં આદિં કત્વા અટ્ઠ ગાથાયો અભાસિ. તમત્થં વિસ્સજ્જેન્તો ભગવા તતો પરા સેસગાથાતિ.

તત્થ ઇતો પુબ્બેતિ ઇતો સઙ્કસ્સનગરે ઓતરણતો પુબ્બે. વગ્ગુવદોતિ સુન્દરવદો. તુસિતા ગણિમાગતોતિ તુસિતકાયા ચવિત્વા માતુકુચ્છિં આગતત્તા તુસિતા આગતો, ગણાચરિયત્તા ગણી. સન્તુટ્ઠટ્ઠેન વા તુસિતસઙ્ખાતા દેવલોકા ગણિં આગતો તુસિતાનં વા અરહન્તાનં ગણિં આગતોતિ.

૯૬૩. દુતિયગાથાય સદેવકસ્સ લોકસ્સ યથા દિસ્સતીતિ સદેવકસ્સ લોકસ્સ વિય મનુસ્સાનમ્પિ દિસ્સતિ. યથા વા દિસ્સતીતિ ¶ તચ્છતો અવિપરીતતો દિસ્સતિ ચક્ખુમાતિ ઉત્તમચક્ખુ. એકોતિ પબ્બજ્જાસઙ્ખાતાદીહિ એકો. રતિન્તિ નેક્ખમ્મરતિઆદિં.

૯૬૪. તતિયગાથાય બહૂનમિધ બદ્ધાનન્તિ ઇધ બહૂનં ખત્તિયાદીનં સિસ્સાનં. સિસ્સા હિ ¶ આચરિયે પટિબદ્ધવુત્તિત્તા ‘‘બદ્ધા’’તિ વુચ્ચન્તિ અત્થિ પઞ્હેન આગમન્તિ અત્થિકો પઞ્હેન આગતોમ્હિ, અત્થિકાનં વા પઞ્હેન આગમનં, પઞ્હેન અત્થિ આગમનં વાતિ.

૯૬૫. ચતુત્થગાથાય વિજિગુચ્છતોતિ જાતિઆદીહિ અટ્ટીયતો રિત્તમાસનન્તિ વિવિત્તં મઞ્ચપીઠં. પબ્બતાનં ગુહાસુ વાતિ પબ્બતગુહાસુ વા રિત્તમાસનં ભજતોતિ સમ્બન્ધિતબ્બં.

૯૬૬. પઞ્ચમગાથાય ઉચ્ચાવચેસૂતિ હીનપણીતેસુ. સયનેસૂતિ વિહારાદીસુ સેનાસનેસુ. કીવન્તો તત્થ ભેરવાતિ કિત્તકા તત્થ ભયકારણા. ‘‘કુવન્તો’’તિપિ પાઠો, કૂજન્તોતિ ચસ્સ અત્થો. ન પન પુબ્બેનાપરં સન્ધિયતિ.

૯૬૭. છટ્ઠગાથાય કતી પરિસ્સયાતિ કિત્તકા ઉપદ્દવા. અગતં દિસન્તિ નિબ્બાનં. તઞ્હિ અગતપુબ્બત્તા અગતં તથા નિદ્દિસિતબ્બતો દિસા ચાતિ ¶ . તેન વુત્તં ‘‘અગતં દિસ’’ન્તિ. અભિસમ્ભવેતિ અભિભવેય્ય. પન્તમ્હીતિ પરિયન્તે.

૯૬૮-૯. સત્તમગાથાય ક્યાસ્સ બ્યપ્પથયો અસ્સૂતિ કીદિસાનિ તસ્સ વચનાનિ અસ્સુ. અટ્ઠમગાથાય એકોદિ નિપકોતિ એકગ્ગચિત્તો પણ્ડિતો.

૯૭૦. એવં આયસ્મતા સારિપુત્તેન તીહિ ગાથાહિ ભગવન્તં થોમેત્વા પઞ્ચહિ ગાથાહિ – પઞ્ચસતાનં સિસ્સાનમત્થાય સેનાસનગોચરસીલવતાદીનિ પુચ્છિતો ભગવા તમત્થં પકાસેતું ‘‘વિજિગુચ્છમાનસ્સા’’તિઆદિના નયેન વિસ્સજ્જનમારદ્ધો. તત્થ પઠમગાથાય તાવત્થો – જાતિઆદીહિ વિજિગુચ્છમાનસ્સ રિત્તાસનં સયનં સેવતો ચે સમ્બોધિકામસ્સ સારિપુત્ત, ભિક્ખુનો યદિદં ફાસુ યો ફાસુવિહારો યથાનુધમ્મં યો ચ અનુધમ્મો, તં તે પવક્ખામિ યથા પજાનં યથા પજાનન્તો વદેય્ય, એવં વદામીતિ.

૯૭૧. દુતિયગાથાય પરિયન્તચારીતિ સીલાદીસુ ચતૂસુ પરિયન્તેસુ ચરમાનો. ડંસાધિપાતાનન્તિ પિઙ્ગલમક્ખિકાનઞ્ચ સેસમક્ખિકાનઞ્ચ. સેસમક્ખિકા હિ તતો તતો અધિપતિત્વા ખાદન્તિ, તસ્મા ‘‘અધિપાતા’’તિ વુચ્ચન્તિ. મનુસ્સફસ્સાનન્તિ ¶ ચોરાદિફસ્સાનં.

૯૭૨. તતિયગાથાય પરધમ્મિકા નામ સત્ત સહધમ્મિકવજ્જા સબ્બેપિ બાહિરકા. કુસલાનુએસીતિ કુસલધમ્મે અન્વેસમાનો.

૯૭૩. ચતુત્થગાથાય ¶ આતઙ્કફસ્સેનાતિ રોગફસ્સેન. સીતં અતુણ્હન્તિ સીતઞ્ચ ઉણ્હઞ્ચ. સો તેહિ ફુટ્ઠો બહુધાતિ સો તેહિ આતઙ્કાદીહિ અનેકેહિ આકારેહિ ફુટ્ઠો સમાનોપિ. અનોકોતિ અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણાદીનં અનોકાસભૂતો.

૯૭૪. એવં ‘‘ભિક્ખુનો વિજિગુચ્છતો’’તિઆદીહિ તીહિ ગાથાહિ પુટ્ઠમત્થં વિસ્સજ્જેત્વા ઇદાનિ ‘‘ક્યાસ્સ બ્યપ્પથયો’’તિઆદિના નયેન પુટ્ઠં વિસ્સજ્જેન્તો ‘‘થેય્યં ન કારે’’તિઆદિમાહ. તત્થ ફસ્સેતિ ફરેય્ય ¶ . યદાવિલત્તં મનસો વિજઞ્ઞાતિ યં ચિત્તસ્સ આવિલત્તં વિજાનેય્ય, તં સબ્બં ‘‘કણ્હસ્સ પક્ખો’’તિ વિનોદયેય્ય.

૯૭૫. મૂલમ્પિ તેસં પલિખઞ્ઞ તિટ્ઠેતિ તેસં કોધાતિમાનાનં યં અવિજ્જાદિકં મૂલં, તમ્પિ પલિખણિત્વા તિટ્ઠેય્ય. અદ્ધા ભવન્તો અભિસમ્ભવેય્યાતિ એવં પિયપ્પિયં અભિભવન્તો એકંસેનેવ અભિભવેય્ય, ન તત્ર સિથિલં પરક્કમેય્યાતિ અધિપ્પાયો.

૯૭૬. પઞ્ઞં પુરક્ખત્વાતિ પઞ્ઞં પુબ્બઙ્ગમં કત્વા. કલ્યાણપીતીતિ કલ્યાણાય પીતિયા સમન્નાગતો. ચતુરો સહેથ પરિદેવધમ્મેતિ અનન્તરગાથાય વુચ્ચમાને પરિદેવનીયધમ્મે સહેય્ય.

૯૭૭. કિંસૂ અસિસ્સામીતિ કિં ભુઞ્જિસ્સામિ. કુવં વા અસિસ્સન્તિ કુહિં વા અસિસ્સામિ. દુક્ખં વત સેત્થ ક્વજ્જ સેસ્સન્તિ ઇમં રત્તિં દુક્ખં સયિં, અજ્જ આગમનરત્તિં કત્થ સયિસ્સં. એતે વિતક્કેતિ એતે પિણ્ડપાતનિસ્સિતે દ્વે, સેનાસનનિસ્સિતે દ્વેતિ ચત્તારો વિતક્કે. અનિકેતચારીતિ અપલિબોધચારી નિત્તણ્હચારી.

૯૭૮. કાલેતિ પિણ્ડપાતકાલે પિણ્ડપાતસઙ્ખાતં અન્નં વા ચીવરકાલે ચીવરસઙ્ખાતં વસનં વા લદ્ધા ધમ્મેન સમેનાતિ અધિપ્પાયો. મત્તં સો જઞ્ઞાતિ પટિગ્ગહણે ચ પરિભોગે ચ સો પમાણં જાનેય્ય. ઇધાતિ સાસને, નિપાતમત્તમેવ વા એતં. તોસનત્થન્તિ સન્તોસત્થં, એતદત્થં મત્તં જાનેય્યાતિ વુત્તં હોતિ. સો તેસુ ગુત્તોતિ સો ભિક્ખુ તેસુ પચ્ચયેસુ ગુત્તો. યતચારીતિ સંયતવિહારો ¶ , રક્ખિતિરિયાપથો રક્ખિતકાયવચીમનોદ્વારો ચાતિ વુત્તં હોતિ. ‘‘યતિચારી’’તિપિ પાઠો, સોયેવત્થો. રુસિતોતિ રોસિતો, ઘટ્ટિતોતિ વુત્તં હોતિ.

૯૭૯. ઝાનાનુયુત્તોતિ અનુપન્નુપ્પાદનેન ઉપ્પન્નાસેવનેન ચ ઝાને અનુયુત્તો. ઉપેક્ખમારબ્ભ સમાહિતત્તોતિ ચતુત્થજ્ઝાનુપેક્ખં ઉપ્પાદેત્વા સમાહિતચિત્તો. તક્કાસયં કુક્કુચ્ચિયૂપછિન્દેતિ ¶ કામવિતક્કાદિં તક્કઞ્ચ ¶ , કામસઞ્ઞાદિં તસ્સ તક્કસ્સ આસયઞ્ચ, હત્થકુક્કુચ્ચાદિં કુક્કુચ્ચિયઞ્ચ ઉપચ્છિન્દેય્ય.

૯૮૦. ચુદિતો વચીભિ સતિમાભિનન્દેતિ ઉપજ્ઝાયાદીહિ વાચાહિ ચોદિતો સમાનો સતિમા હુત્વા તં ચોદનં અભિનન્દેય્ય. વાચં પમુઞ્ચે કુસલન્તિ ઞાણસમુટ્ઠિતં વાચં પમુઞ્ચેય્ય. નાતિવેલન્તિ અતિવેલં પન વાચં કાલવેલઞ્ચ સીલવેલઞ્ચ અતિક્કન્તં નપ્પમુઞ્ચેય્ય. જનવાદધમ્માયાતિ જનવાદકથાય. ન ચેતયેય્યાતિ ચેતનં ન ઉપ્પાદેય્ય.

૯૮૧. અથાપરન્તિ અથ ઇદાનિ ઇતો પરમ્પિ. પઞ્ચ રજાનીતિ રૂપરાગાદીનિ પઞ્ચ રજાનિ. યેસં સતીમા વિનયાય સિક્ખેતિ યેસં ઉપટ્ઠિતસ્સતિ હુત્વા વિનયનત્થં તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખેય્ય. એવં સિક્ખન્તો હિ રૂપેસુ…પે… ફસ્સેસુ સહેથ રાગં, ન અઞ્ઞેતિ.

૯૮૨. તતો સો તેસં વિનયાય સિક્ખન્તો અનુક્કમેન – એતેસુ ધમ્મેસૂતિ ગાથા. તત્થ એતેસૂતિ રૂપાદીસુ. કાલેન સો સમ્મા ધમ્મં પરિવીમંસમાનોતિ સો ભિક્ખુ ય્વાયં ‘‘ઉદ્ધતે ચિત્તે સમાધિસ્સ કાલો’’તિઆદિના નયેન કાલો વુત્તો, તેન કાલેન સબ્બં સઙ્ખતધમ્મં અનિચ્ચાદિનયેન પરિવીમંસમાનો. એકોદિભૂતો વિહને તમં સોતિ સો એકગ્ગચિત્તો સબ્બં મોહાદિતમં વિહનેય્ય. નત્થિ એત્થ સંસયો. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવ.

એવં ભગવા અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. દેસનાપરિયોસાને પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ અરહત્તં પત્તા, તિંસકોટિસઙ્ખ્યાનઞ્ચ દેવમનુસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય સારિપુત્તસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નિટ્ઠિતો ચ ચતુત્થો વગ્ગો અત્થવણ્ણનાનયતો, નામેન

અટ્ઠકવગ્ગોતિ.

૫. પારાયનવગ્ગો

વત્થુગાથાવણ્ણના

૯૮૩. કોસલાનં ¶ ¶ ¶ પુરા રમ્માતિ પારાયનવગ્ગસ્સ વત્થુગાથા. તાસં ઉપ્પત્તિ – અતીતે કિર બારાણસિવાસી એકો રુક્ખવડ્ઢકી સકે આચરિયકે અદુતિયો, તસ્સ સોળસ સિસ્સા, એકમેકસ્સ સહસ્સં અન્તેવાસિકા. એવં તે સત્તરસાધિકસોળસસહસ્સા આચરિયન્તેવાસિનો સબ્બેપિ બારાણસિં ઉપનિસ્સાય જીવિકં કપ્પેન્તા પબ્બતસમીપં ગન્ત્વા રુક્ખે ગહેત્વા તત્થેવ નાનાપાસાદવિકતિયો નિટ્ઠાપેત્વા કુલ્લં બન્ધિત્વા ગઙ્ગાય બારાણસિં આનેત્વા સચે રાજા અત્થિકો હોતિ, રઞ્ઞો, એકભૂમિકં વા…પે… સત્તભૂમિકં વા પાસાદં યોજેત્વા દેન્તિ. નો ચે, અઞ્ઞેસમ્પિ વિકિણિત્વા પુત્તદારં પોસેન્તિ. અથ નેસં એકદિવસં આચરિયો ‘‘ન સક્કા વડ્ઢકિકમ્મેન નિચ્ચં જીવિકં કપ્પેતું, દુક્કરઞ્હિ જરાકાલે એતં કમ્મ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા અન્તેવાસિકે આમન્તેસિ – ‘‘તાતા, ઉદુમ્બરાદયો, અપ્પસારરુક્ખે આનેથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા આનયિંસુ. સો તેહિ કટ્ઠસકુણં કત્વા તસ્સ અબ્ભન્તરં પવિસિત્વા યન્તં પૂરેસિ. કટ્ઠસકુણો સુપણ્ણરાજા વિય આકાસં લઙ્ઘિત્વા વનસ્સ ઉપરિ ચરિત્વા અન્તેવાસીનં પુરતો ઓરુહિ. અથ આચરિયો સિસ્સે આહ – ‘‘તાતા, ઈદિસાનિ કટ્ઠવાહનાનિ કત્વા સક્કા સકલજમ્બુદીપે રજ્જં ગહેતું, તુમ્હેપિ, તાતા, એતાનિ કરોથ, રજ્જં ગહેત્વા જીવિસ્સામ, દુક્ખં વડ્ઢકિસિપ્પેન જીવિતુ’’ન્તિ. તે તથા કત્વા આચરિયસ્સ પટિવેદેસું. તતો ને આચરિયો આહ – ‘‘કતમં, તાતા, રજ્જં ગણ્હામા’’તિ? ‘‘બારાણસિરજ્જં આચરિયા’’તિ. ‘‘અલં, તાતા, મા એતં રુચ્ચિ, મયઞ્હિ તં ગહેત્વાપિ ‘વડ્ઢકિરાજા વડ્ઢકિયુવરાજા’તિ વડ્ઢકિવાદા ન મુચ્ચિસ્સામ, મહન્તો જમ્બુદીપો, અઞ્ઞત્થ ગચ્છામા’’તિ.

તતો સપુત્તદારા કટ્ઠવાહનાનિ ¶ , અભિરુહિત્વા સજ્જાવુધા હુત્વા હિમવન્તાભિમુખા ગન્ત્વા હિમવતિ અઞ્ઞતરં નગરં પવિસિત્વા રઞ્ઞો નિવેસનેયેવ પચ્ચુટ્ઠહંસુ. તે તત્થ રજ્જં ગહેત્વા આચરિયં રજ્જે અભિસિઞ્ચિંસુ. સો ‘‘કટ્ઠવાહનો રાજા’’તિ પાકટો અહોસિ. તમ્પિ નગરં ¶ તેન ગહિતત્તા ‘‘કટ્ઠવાહનનગર’’ન્ત્વેવ નામં લભિ, તથા સકલરટ્ઠમ્પિ ¶ . કટ્ઠવાહનો રાજા ધમ્મિકો અહોસિ, તથા યુવરાજા અમચ્ચટ્ઠાનેસુ ચ ઠપિતા સોળસ સિસ્સા. તં રટ્ઠં રઞ્ઞા ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ સઙ્ગય્હમાનં અતિવિય ઇદ્ધં ફીતં નિરુપદ્દવઞ્ચ અહોસિ. નાગરા જાનપદા રાજાનઞ્ચ રાજપરિસઞ્ચ અતિવિય મમાયિંસુ ‘‘ભદ્દકો નો રાજા લદ્ધો, ભદ્દિકા રાજપરિસા’’તિ.

અથેકદિવસં મજ્ઝિમદેસતો વાણિજા ભણ્ડં ગહેત્વા કટ્ઠવાહનનગરં આગમંસુ પણ્ણાકારઞ્ચ ગહેત્વા રાજાનં પસ્સિંસુ. રાજા ‘‘કુતો આગતત્થા’’તિ સબ્બં પુચ્છિ. ‘‘બારાણસિતો દેવા’’તિ. સો તત્થ સબ્બં પવત્તિં પુચ્છિત્વા – ‘‘તુમ્હાકં રઞ્ઞા સદ્ધિં મમ મિત્તભાવં કરોથા’’તિ આહ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિંસુ. સો તેસં પરિબ્બયં દત્વા ગમનકાલે સમ્પત્તે પુન આદરેન વત્વા વિસ્સજ્જેસિ. તે બારાણસિં ગન્ત્વા તસ્સ રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા ‘‘કટ્ઠવાહનરટ્ઠા આગતાનં વાણિજકાનં અજ્જતગ્ગે સુઙ્કં મુઞ્ચામી’’તિ ભેરિં ચરાપેત્વા ‘‘અત્થુ મે કટ્ઠવાહનો મિત્તો’’તિ દ્વેપિ અદિટ્ઠમિત્તા અહેસું. કટ્ઠવાહનોપિ ચ સકનગરે ભેરિં ચરાપેસિ – ‘‘અજ્જતગ્ગે બારાણસિતો આગતાનં વાણિજકાનં સુઙ્કં મુઞ્ચામિ, પરિબ્બયો ચ નેસં દાતબ્બો’’તિ. તતો બારાણસિરાજા કટ્ઠવાહનસ્સ લેખં પેસેસિ ‘‘સચે તસ્મિં જનપદે દટ્ઠું વા સોતું વા અરહરૂપં કિઞ્ચિ અચ્છરિયં ઉપ્પજ્જતિ, અમ્હેપિ દક્ખાપેતુ ચ સાવેતુ ચા’’તિ. સોપિસ્સ તથેવ પટિલેખં પેસેસિ. એવં ¶ તેસં કતિકં કત્વા વસન્તાનં કદાચિ કટ્ઠવાહનસ્સ અતિમહગ્ઘા અચ્ચન્તસુખુમા કમ્બલા ઉપ્પજ્જિંસુ બાલસૂરિયરસ્મિસદિસા વણ્ણેન. તે દિસ્વા રાજા ‘‘મમ સહાયસ્સ પેસેમી’’તિ દન્તકારેહિ અટ્ઠ દન્તકરણ્ડકે લિખાપેત્વા તેસુ કરણ્ડકેસુ તે કમ્બલે પક્ખિપિત્વા લાખાચરિયેહિ બહિ લાખાગોળકસદિસે કારાપેત્વા અટ્ઠપિ લાખાગોળકે સમુગ્ગે પક્ખિપિત્વા વત્થેન વેઠેત્વા રાજમુદ્દિકાય લઞ્છેત્વા ‘‘બારાણસિરઞ્ઞો દેથા’’તિ અમચ્ચે પેસેસિ. લેખઞ્ચ અદાસિ ‘‘અયં પણ્ણાકારો નગરમજ્ઝે અમચ્ચપરિવુતેન પેક્ખિતબ્બો’’તિ.

તે ગન્ત્વા બારાણસિરઞ્ઞો અદંસુ. સો લેખં વાચેત્વા અમચ્ચે સન્નિપાતેત્વા નગરમજ્ઝે રાજઙ્ગણે લઞ્છનં ભિન્દિત્વા પલિવેઠનં અપનેત્વા સમુગ્ગં વિવરિત્વા અટ્ઠ લાખાગોળકે દિસ્વા ‘‘મમ સહાયો લાખાગોળકેહિ કીળનકબાલકાનં વિય મય્હં લાખાગોળકે પેસેસી’’તિ મઙ્કુ ¶ હુત્વા એકં લાખાગોળકં અત્તનો નિસિન્નાસને પહરિ. તાવદેવ લાખા પરિપતિ, દન્તકરણ્ડકો વિવરં દત્વા દ્વેભાગો અહોસિ. સો અબ્ભન્તરે કમ્બલં દિસ્વા ઇતરેપિ વિવરિ સબ્બત્થ તથેવ અહોસિ. એકમેકો કમ્બલો દીઘતો સોળસહત્થો વિત્થારતો અટ્ઠહત્થો. પસારિતે કમ્બલે ¶ રાજઙ્ગણં સૂરિયપ્પભાય ઓભાસિતમિવ અહોસિ. તં દિસ્વા મહાજનો અઙ્ગુલિયો વિધુનિ, ચેલુક્ખેપઞ્ચ અકાસિ, ‘‘અમ્હાકં રઞ્ઞો અદિટ્ઠસહાયો કટ્ઠવાહનરાજા એવરૂપં પણ્ણાકારં પેસેસિ, યુત્તં એવરૂપં મિત્તં કાતુ’’ન્તિ અત્તમનો અહોસિ. રાજા વોહારિકે પક્કોસાપેત્વા એકમેકં કમ્બલં અગ્ઘાપેસિ, સબ્બેપિ અનગ્ઘા અહેસું. તતો ચિન્તેસિ – ‘‘પચ્છા પેસેન્તેન પઠમં પેસિતપણ્ણાકારતો અતિરેકં પેસેતું વટ્ટતિ, સહાયેન ચ મે અનગ્ઘો પણ્ણાકારો પેસિતો, કિં નુ, ખો, અહં સહાયસ્સ પેસેય્ય’’ન્તિ? તેન ચ ¶ સમયેન કસ્સપો ભગવા ઉપ્પજ્જિત્વા બારાણસિયં વિહરતિ. અથ રઞ્ઞો એતદહોસિ – ‘‘વત્થુત્તયરતનતો અઞ્ઞં ઉત્તમરતનં નત્થિ, હન્દાહં વત્થુત્તયરતનસ્સ ઉપ્પન્નભાવં સહાયસ્સ પેસેમી’’તિ. સો –

‘‘બુદ્ધો લોકે સમુપ્પન્નો, હિતાય સબ્બપાણિનં;

ધમ્મો લોકે સમુપ્પન્નો, સુખાય સબ્બપાણિનં;

સઙ્ઘો લોકે સમુપ્પન્નો, પુઞ્ઞક્ખેત્તં અનુત્તર’’ન્તિ. –

ઇમં ગાથં, યાવ અરહત્તં, તાવ એકભિક્ખુસ્સ પટિપત્તિઞ્ચ સુવણ્ણપટ્ટે જાતિહિઙ્ગુલકેન લિખાપેત્વા સત્તરતનમયે સમુગ્ગે પક્ખિપિત્વા તં સમુગ્ગં મણિમયે સમુગ્ગે, મણિમયં મસારગલ્લમયે, મસારગલ્લમયં લોહિતઙ્ગમયે, લોહિતઙ્ગમયં, સુવણ્ણમયે, સુવણ્ણમયં રજતમયે, રજતમયં દન્તમયે, દન્તમયં સારમયે, સારમયં સમુગ્ગં પેળાય પક્ખિપિત્વા પેળં દુસ્સેન વેઠેત્વા લઞ્છેત્વા મત્તવરવારણં સોવણ્ણદ્ધજં સોવણ્ણાલઙ્કાર હેમજાલસઞ્છન્નં કારેત્વા તસ્સુપરિ પલ્લઙ્કં પઞ્ઞાપેત્વા પલ્લઙ્કે પેળં આરોપેત્વા સેતચ્છત્તેન ધારિયમાનેન સબ્બગન્ધપુપ્ફાદીહિ પૂજાય કરિયમાનાય સબ્બતાળાવચરેહિ થુતિસતાનિ ગાયમાનેહિ યાવ અત્તનો રજ્જસીમા, તાવ મગ્ગં અલઙ્કારાપેત્વા સયમેવ નેસિ. તત્ર ચ ઠત્વા સામન્તરાજૂનં પણ્ણાકારં પેસેસિ – ‘‘એવં સક્કરોન્તેહિ અયં પણ્ણાકારો પેસેતબ્બો’’તિ ¶ . તં સુત્વા તે તે રાજાનો પટિમગ્ગં આગન્ત્વા યાવ કટ્ઠવાહનસ્સ રજ્જસીમા, તાવ નયિંસુ.

કટ્ઠવાહનોપિ સુત્વા પટિમગ્ગં આગન્ત્વા તથેવ પૂજેન્તો નગરં પવેસેત્વા અમચ્ચે ચ નાગરે ચ સન્નિપાતાપેત્વા રાજઙ્ગણે પલિવેઠનદુસ્સં અપનેત્વા પેળં વિવરિત્વા પેળાય સમુગ્ગં પસ્સિત્વા અનુપુબ્બેન સબ્બસમુગ્ગે વિવરિત્વા સુવણ્ણપટ્ટે લેખં પસ્સિત્વા ‘‘કપ્પસતસહસ્સેહિ અતિદુલ્લભં મમ સહાયો પણ્ણાકારરતનં પેસેસી’’તિ અત્તમનો હુત્વા ‘‘અસુતપુબ્બં વત સુણિમ્હા ‘બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો’તિ, યંનૂનાહં ગન્ત્વા બુદ્ધઞ્ચ પસ્સેય્યં ધમ્મઞ્ચ સુણેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા અમચ્ચે આમન્તેસિ – ‘‘બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘરતનાનિ કિર લોકે ¶ ઉપ્પન્નાનિ, કિં કાતબ્બં મઞ્ઞથા’’તિ ¶ . તે આહંસુ – ‘‘ઇધેવ તુમ્હે, મહારાજ, હોથ, મયં ગન્ત્વા પવત્તિં જાનિસ્સામા’’તિ.

તતો સોળસસહસ્સપરિવારા સોળસ અમચ્ચા રાજાનં અભિવાદેત્વા ‘‘યદિ બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો પુન દસ્સનં નત્થિ, યદિ ન ઉપ્પન્નો, આગમિસ્સામા’’તિ નિગ્ગતા. રઞ્ઞો પન ભાગિનેય્યો પચ્છા રાજાનં વન્દિત્વા ‘‘અહમ્પિ ગચ્છામી’’તિ આહ. તાત, ત્વં તત્થ બુદ્ધુપ્પાદં ઞત્વા પુન આગન્ત્વા મમ આરોચેહીતિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા અગમાસિ. તે સબ્બેપિ સબ્બત્થ એકરત્તિવાસેન ગન્ત્વા બારાણસિં પત્તા. અસમ્પત્તેસ્વેવ ચ તેસુ ભગવા પરિનિબ્બાયિ. તે ‘‘કો બુદ્ધો, કુહિં બુદ્ધો’’તિ સકલવિહારં આહિણ્ડન્તા સમ્મુખસાવકે દિસ્વા પુચ્છિંસુ. તે નેસં ‘‘બુદ્ધો પરિનિબ્બુતો’’તિ આચિક્ખિંસુ. તે ‘‘અહો દૂરદ્ધાનં આગન્ત્વા દસ્સનમત્તમ્પિ ન લભિમ્હા’’તિ પરિદેવમાના ‘‘કિં, ભન્તે, કોચિ ભગવતા દિન્નઓવાદો અત્થી’’તિ પુચ્છિંસુ. આમ, ઉપાસકા અત્થિ, સરણત્તયે પતિટ્ઠાતબ્બં, પઞ્ચસીલાનિ સમાદાતબ્બાનિ, અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતો ઉપોસથો ઉપવસિતબ્બો, દાનં દાતબ્બં, પબ્બજિતબ્બન્તિ. તે સુત્વા તં ભાગિનેય્યં અમચ્ચં ઠપેત્વા સબ્બે પબ્બજિંસુ. ભાગિનેય્યો પરિભોગધાતું ગહેત્વા કટ્ઠવાહનરટ્ઠાભિમુખો પક્કામિ. પરિભોગધાતુ નામ બોધિરુક્ખપત્તચીવરાદીનિ. અયં પન ભગવતો ધમ્મકરણં ધમ્મધરં વિનયધરમેકં થેરઞ્ચ ગહેત્વા પક્કામિ, અનુપુબ્બેન ચ નગરં ગન્ત્વા ‘‘બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો ચ પરિનિબ્બુત્તો ચા’’તિ રઞ્ઞો આરોચેત્વા ભગવતા દિન્નોવાદં આચિક્ખિ. રાજા થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા વિહારં કારાપેત્વા ચેતિયં પતિટ્ઠાપેત્વા ¶ બોધિરુક્ખં રોપેત્વા સરણત્તયે પઞ્ચસુ ચ નિચ્ચસીલેસુ પતિટ્ઠાય અટ્ઠઙ્ગુપેતં ઉપોસથં ઉપવસન્તો દાનાદીનિ દેન્તો યાવતાયુકં ઠત્વા કામાવચરદેવલોકે નિબ્બત્તિ. તેપિ સોળસસહસ્સા પબ્બજિત્વા પુથુજ્જનકાલકિરિયં કત્વા તસ્સેવ રઞ્ઞો પરિવારા સમ્પજ્જિંસુ.

તે એકં બુદ્ધન્તરં દેવલોકે ખેપેત્વા અમ્હાકં ભગવતિ ¶ અનુપ્પન્નેયેવ દેવલોકતો ચવિત્વા આચરિયો પસેનદિરઞ્ઞો પિતુ પુરોહિતસ્સ પુત્તો જાતો નામેન ‘‘બાવરી’’તિ, તીહિ મહાપુરિસલક્ખણેહિ સમન્નાગતો તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ, પિતુનો ચ અચ્ચયેન પુરોહિતટ્ઠાને અટ્ઠાસિ. અવસેસાપિ સોળસાધિકસોળસસહસ્સા તત્થેવ સાવત્થિયા બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તા. તેસુ સોળસ જેટ્ઠન્તેવાસિનો બાવરિસ્સ સન્તિકે સિપ્પં ઉગ્ગહેસું, ઇતરે સોળસસહસ્સા તેસંયેવ સન્તિકેતિ એવં તે પુનપિ સબ્બે સમાગચ્છિંસુ. મહાકોસલરાજાપિ કાલમકાસિ, તતો પસેનદિં રજ્જે અભિસિઞ્ચિંસુ. બાવરી તસ્સાપિ પુરોહિતો અહોસિ. રાજા પિતરા દિન્નઞ્ચ અઞ્ઞઞ્ચ ¶ ભોગં બાવરિસ્સ અદાસિ. સો હિ દહરકાલે તસ્સેવ સન્તિકે સિપ્પં ઉગ્ગહેસિ. તતો બાવરી રઞ્ઞો આરોચેસિ – ‘‘પબ્બજિસ્સામહં, મહારાજા’’તિ. ‘‘આચરિય, તુમ્હેસુ ઠિતેસુ મમ પિતા ઠિતો વિય હોતિ, મા પબ્બજિત્થા’’તિ. ‘‘અલં, મહારાજ, પબ્બજિસ્સામી’’તિ. રાજા વારેતું અસક્કોન્તો ‘‘સાયં પાતં મમ દસ્સનટ્ઠાને રાજુય્યાને પબ્બજથા’’તિ યાચિ. આચરિયો સોળસસહસ્સપરિવારેહિ સોળસહિ સિસ્સેહિ સદ્ધિં તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા રાજુય્યાને વસિ, રાજા ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહતિ. સાયં પાતઞ્ચસ્સ ઉપટ્ઠાનં ગચ્છતિ.

અથેકદિવસં અન્તેવાસિનો આચરિયં આહંસુ – ‘‘નગરસમીપે વાસો નામ મહાપલિબોધો, વિજનસમ્પાતં આચરિય ઓકાસં ગચ્છામ, પન્તસેનાસનવાસો નામ બહૂપકારો પબ્બજિતાન’’ન્તિ. આચરિયો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા તિક્ખત્તું વારેત્વા વારેતું અસક્કોન્તો દ્વેસતસહસ્સાનિ કહાપણાનિ દત્વા દ્વે અમચ્ચે આણાપેસિ ‘‘યત્થ ઇસિગણો વાસં ઇચ્છતિ, તત્થ અસ્સમં કત્વા દેથા’’તિ. તતો આચરિયો સોળસાધિકસોળસસહસ્સજટિલપરિવુતો અમચ્ચેહિ અનુગ્ગહમાનો ઉત્તરજનપદા દક્ખિણજનપદાભિમુખો ¶ અગમાસિ. તમત્થં ગહેત્વા આયસ્મા આનન્દો સઙ્ગીતિકાલે પારાયનવગ્ગસ્સ નિદાનં આરોપેન્તો ઇમા ગાથાયો અભાસિ.

તત્થ કોસલાનં પુરાતિ કોસલરટ્ઠસ્સ નગરા, સાવત્થિતોતિ વુત્તં હોતિ. આકિઞ્ચઞ્ઞન્તિ અકિઞ્ચનભાવં, પરિગ્ગહૂપકરણવિવેકન્તિ વુત્તં હોતિ.

૯૮૪. સો અસ્સકસ્સ વિસયે ¶ , અળકસ્સ સમાસનેતિ સો બ્રાહ્મણો અસ્સકસ્સ ચ અળકસ્સ ચાતિ દ્વિન્નમ્પિ રાજૂનં સમાસન્ને વિસયે આસન્ને રટ્ઠે, દ્વિન્નમ્પિ રટ્ઠાનં મજ્ઝેતિ અધિપ્પાયો. ગોધાવરી કૂલેતિ ગોધાવરિયા નદિયા કૂલે. યત્થ ગોધાવરી દ્વિધા ભિજ્જિત્વા તિયોજનપ્પમાણં અન્તરદીપમકાસિ સબ્બં કપિટ્ઠવનસઞ્છન્નં, યત્થ પુબ્બેસરભઙ્ગાદયો વસિંસુ, તસ્મિં દેસેતિ અધિપ્પાયો. સો કિર તં પદેસં દિસ્વા ‘‘અયં પુબ્બસમણાલયો પબ્બજિતસારુપ્પ’’ન્તિ અમચ્ચાનં નિવેદેસિ. અમચ્ચા ભૂમિગ્ગહણત્થં અસ્સકરઞ્ઞો સતસહસ્સં, અળકરઞ્ઞો સતસહસ્સં અદંસુ. તે તઞ્ચ પદેસં અઞ્ઞઞ્ચ દ્વિયોજનમત્તન્તિ સબ્બમ્પિ પઞ્ચયોજનમત્તં પદેસં અદંસુ. તેસં કિર રજ્જસીમન્તરે સો પદેસો હોતિ. અમચ્ચા તત્થ અસ્સમં કારેત્વા સાવત્થિતો ચ અઞ્ઞમ્પિ ધનં આહરાપેત્વા ગોચરગામં નિવેસેત્વા અગમંસુ. ઉઞ્છે ¶ ન ચ ફલેન ચાતિ ઉઞ્છાચરિયાય ચ વનમૂલફલેન ચ. તસ્મા વુત્તં ‘‘તસ્સેવ ઉપનિસ્સાય, ગામો ચ વિપુલો અહૂ’’તિ.

૯૮૫. તત્થ તસ્સાતિ તસ્સ ગોધાવરીકૂલસ્સ, તસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ ઉપયોગત્થે ચેતં સામિવચનં, તં ઉપનિસ્સાયાતિ અત્થો. તતો જાતેન આયેન, મહાયઞ્ઞમકપ્પયીતિ તસ્મિં ગામે કસિકમ્માદિના સતસહસ્સં આયો ઉપ્પજ્જિ, તં ગહેત્વા કુટુમ્બિકા રઞ્ઞો અસ્સકસ્સ સન્તિકં અગમંસુ ‘‘સાદિયતુ દેવો આય’’ન્તિ. સો ‘‘નાહં સાદિયામિ, આચરિયસ્સેવ ઉપનેથા’’તિ આહ. આચરિયોપિ તં અત્તનો અગ્ગહેત્વા દાનયઞ્ઞં અકપ્પયિ. એવં સો સંવચ્છરે સંવચ્છરે દાનમદાસિ.

૯૮૬. મહાયઞ્ઞન્તિ ¶ ગાથાયત્થો – સો એવં સંવચ્છરે સંવચ્છરે દાનયઞ્ઞં યજન્તો એકસ્મિં સંવચ્છરે તં મહાયઞ્ઞં યજિત્વા તતો ગામા નિક્ખમ્મ પુન પાવિસિ અસ્સમં. પવિટ્ઠો ¶ ચ પણ્ણસાલં પવિસિત્વા ‘‘સુટ્ઠુ દિન્ન’’ન્તિ દાનં અનુમજ્જન્તો નિસીદિ. એવં તસ્મિં પટિપવિટ્ઠમ્હિ તરુણાય બ્રાહ્મણિયા ઘરે કમ્મં અકાતુકામાય ‘‘એસો, બ્રાહ્મણ, બાવરી ગોધાવરીતીરે અનુસંવચ્છરં સતસહસ્સં વિસ્સજ્જેતિ, ગચ્છ તતો પઞ્ચસતાનિ યાચિત્વા દાસિં મે આનેહી’’તિ પેસિતો અઞ્ઞો આગઞ્છિ બ્રાહ્મણોતિ.

૯૮૭-૮. ઉગ્ઘટ્ટપાદોતિ મગ્ગગમનેન ઘટ્ટપાદતલો, પણ્હિકાય વા પણ્હિકં, ગોપ્ફકેન વા ગોપ્ફકં, જણ્ણુકેન વા જણ્ણુકં આહચ્ચ ઘટ્ટપાદો. સુખઞ્ચ કુસલં પુચ્છીતિ સુખઞ્ચ કુસલઞ્ચ પુચ્છિ ‘‘કચ્ચિ તે, બ્રાહ્મણ, સુખં, કચ્ચિ કુસલ’’ન્તિ.

૯૮૯-૯૧. અનુજાનાહીતિ અનુમઞ્ઞાહિ સદ્દહાહિ. સત્તધાતિ સત્તવિધેન. અભિસઙ્ખરિત્વાતિ ગોમયવનપુપ્ફકુસતિણાદીનિ આદાય સીઘં સીઘં બાવરિસ્સ અસ્સમદ્વારં ગન્ત્વા ગોમયેન ભૂમિં ઉપલિમ્પિત્વા પુપ્ફાનિ વિકિરિત્વા તિણાનિ સન્થરિત્વા વામપાદં કમણ્ડલૂદકેન ધોવિત્વા સત્તપાદમત્તં ગન્ત્વા અત્તનો પાદતલે પરામસન્તો એવરૂપં કુહનં કત્વાતિ વુત્તં હોતિ. ભેરવં સો અકિત્તયીતિ ભયજનકં વચનં અકિત્તયિ, ‘‘સચે મે યાચમાનસ્સા’’તિ ઇમં ગાથમભાસીતિ અધિપ્પાયો. દુક્ખિતોતિ દોમનસ્સજાતો.

૯૯૨-૪. ઉસ્સુસ્સતીતિ તસ્સ તં વચનં કદાચિ સચ્ચં ભવેય્યાતિ મઞ્ઞમાનો સુસ્સતિ ¶ . દેવતાતિ અસ્સમે અધિવત્થા દેવતા એવ. મુદ્ધનિ મુદ્ધપાતે વાતિ મુદ્ધે વા મુદ્ધપાતે વા.

૯૯૫-૬. ભોતી ચરહિ જાનાતીતિ ભોતી ચે જાનાતિ. મુદ્ધાધિપાતઞ્ચાતિ મુદ્ધપાતઞ્ચ. ઞાણમેત્થાતિ ઞાણં મે એત્થ.

૯૯૮. પુરાતિ એકૂનતિંસવસ્સવયકાલે. બાવરિબ્રાહ્મણે પન ગોધાવરીતીરે વસમાને અટ્ઠન્નં વસ્સાનં અચ્ચયેન બુદ્ધો લોકે ઉદપાદિ. અપચ્ચોતિ અનુવંસો.

૯૯૯. સબ્બાભિઞ્ઞાબલપ્પત્તોતિ ¶ સબ્બાભિઞ્ઞાય બલપ્પત્તો, સબ્બા વા અભિઞ્ઞાયો ચ બલાનિ ચ પત્તો. વિમુત્તોતિ આરમ્મણં ¶ કત્વા પવત્તિયા વિમુત્તચિત્તો.

૧૦૦૧-૩. સોકસ્સાતિ સોકો અસ્સ. પહૂતપઞ્ઞોતિ મહાપઞ્ઞો. વરભૂરિમેધસોતિ ઉત્તમવિપુલપઞ્ઞો ભૂતે અભિરતવરપઞ્ઞો વા. વિધુરોતિ વિગતધુરો, અપ્પટિમોતિ વુત્તં હોતિ.

૧૦૦૪-૯. મન્તપારગેતિ વેદપારગે. પસ્સવ્હોતિ પસ્સથ અજાનતન્તિ અજાનન્તાનં. લક્ખણાતિ લક્ખણાનિ. બ્યાક્ખાતાતિ કથિતાનિ, વિત્થારિતાનીતિ વુત્તં હોતિ. સમત્તાતિ સમત્તાનિ, પરિપુણ્ણાનીતિ વુત્તં હોતિ. ધમ્મેન મનુસાસતીતિ ધમ્મેન અનુસાસતિ.

૧૦૧૧. જાતિં ગોત્તઞ્ચ લક્ખણન્તિ ‘‘કીવ ચિરં જાતો’’તિ મમ જાતિઞ્ચ ગોત્તઞ્ચ લક્ખણઞ્ચ. મન્તે સિસ્સેતિ મયા પરિચિતવેદે ચ મમ સિસ્સે ચ. મનસાયેવ પુચ્છથાતિ ઇમે સત્ત પઞ્હે ચિત્તેનેવ પુચ્છથ.

૧૦૧૩-૮. તિસ્સમેત્તેય્યોતિ એકોયેવ એસ નામગોત્તવસેન વુત્તો. દુભયોતિ ઉભો. પચ્ચેકગણિનોતિ વિસું વિસું ગણવન્તો. પુબ્બવાસનવાસિતાતિ પુબ્બે કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પબ્બજિત્વા. ગતપચ્ચાગતવત્તપુઞ્ઞવાસનાય વાસિતચિત્તા. પુરમાહિસ્સતિન્તિ માહિસ્સતિનામિકં પુરં, નગરન્તિ વુત્તં હોતિ. તઞ્ચ નગરં પવિટ્ઠાતિ અધિપ્પાયો, એવં સબ્બત્થ. ગોનદ્ધન્તિ ગોધપુરસ્સ નામં. વનસવ્હયન્તિ પવનનગરં વુચ્ચતિ, ‘‘વનસાવત્થિ’’ન્તિ એકે. એવં વનસાવત્થિતો કોસમ્બિં, કોસમ્બિતો ચ સાકેતં અનુપ્પત્તાનં કિર તેસં સોળસન્નં જટિલાનં છયોજનમત્તા પરિસા અહોસિ.

૧૦૧૯. અથ ¶ ભગવા ‘‘બાવરિસ્સ જટિલા મહાજનં સંવડ્ઢેન્તા આગચ્છન્તિ, ન ચ તાવ નેસં ઇન્દ્રિયાનિ પરિપાકં ગચ્છન્તિ, નાપિ અયં દેસો સપ્પાયો, મગધખેત્તે પન તેસં પાસાણકચેતિયં સપ્પાયં. તત્ર ¶ હિ મયિ ધમ્મં દેસેન્તે મહાજનસ્સ ધમ્માભિસમયો ભવિસ્સતિ, સબ્બનગરાનિ ચ પવિસિત્વા આગચ્છન્તા બહુતરેન જનેન આગમિસ્સન્તી’’તિ ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો સાવત્થિતો રાજગહાભિમુખો ¶ અગમાસિ. તેપિ જટિલા સાવત્થિં આગન્ત્વા વિહારં પવિસિત્વા ‘‘કો બુદ્ધો, કુહિં બુદ્ધો’’તિ વિચિનન્તા ગન્ધકુટિમૂલં ગન્ત્વા ભગવતો પદનિક્ખેપં દિસ્વા ‘‘રત્તસ્સ હિ ઉક્કુટિકં પદં ભવે…પે… વિવટ્ટચ્છદસ્સ ઇદમીદિસં પદ’’ન્તિ (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૬૦-૨૬૧; ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.૨૦ સામાવતીવત્થુ; વિસુદ્ધિ. ૧.૪૫) ‘‘સબ્બઞ્ઞુ બુદ્ધો’’તિ નિટ્ઠં ગતા. ભગવાપિ અનુપુબ્બેન સેતબ્યકપિલવત્થુઆદીનિ નગરાનિ પવિસિત્વા મહાજનં સંવડ્ઢેન્તો પાસાણકચેતિયં ગતો. જટિલાપિ તાવદેવ સાવત્થિતો નિક્ખમિત્વા સબ્બાનિ તાનિ નગરાનિ પવિસિત્વા પાસાણકચેતિયમેવ અગમંસુ. તેન વુત્તં ‘‘કોસમ્બિઞ્ચાપિ સાકેતં, સાવત્થિઞ્ચ પુરુત્તમં. સેતબ્યં કપિલવત્થુ’’ન્તિઆદિ.

૧૦૨૦. તત્થ માગધં પુરન્તિ મગધપુરં રાજગહન્તિ અધિપ્પાયો. પાસાણકં ચેતિયન્તિ મહતો પાસાણસ્સ ઉપરિ પુબ્બે દેવટ્ઠાનં અહોસિ. ઉપ્પન્ને પન ભગવતિ વિહારો જાતો. સો તેનેવ પુરિમવોહારેન ‘‘પાસાણકં ચેતિય’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

૧૦૨૧. તસિતોવુદકન્તિ તે હિ જટિલા વેગસા ભગવન્તં અનુબન્ધમાના સાયં ગતમગ્ગં પાતો, પાતો ગતમગ્ગઞ્ચ સાયં ગચ્છન્તા ‘‘એત્થ ભગવા’’તિ સુત્વા અતિવિય પીતિપામોજ્જજાતા તં ચેતિયં અભિરુહિંસુ. તેન વુત્તં ‘‘તુરિતા પબ્બતમારુહુ’’ન્તિ.

૧૦૨૪. એકમન્તં ઠિતો હટ્ઠોતિ તસ્મિં પાસાણકે ચેતિયે સક્કેન માપિતમહામણ્ડપે નિસિન્નં ભગવન્તં દિસ્વા ‘‘કચ્ચિ ઇસયો ખમનીય’’ન્તિઆદિના નયેન ભગવતા પટિસમ્મોદનીયે કતે ‘‘ખમનીયં ભો ગોતમા’’તિઆદીહિ સયમ્પિ પટિસન્થારં કત્વા અજિતો જેટ્ઠન્તેવાસી એકમન્તં ઠિતો હટ્ઠચિત્તો હુત્વા મનોપઞ્હે પુચ્છિ.

૧૦૨૫. તત્થ આદિસ્સાતિ ‘‘કતિવસ્સો’’તિ એવં ઉદ્દિસ્સ. જમ્મનન્તિ ‘‘અમ્હાકં આચરિયસ્સ જાતિં બ્રૂહી’’તિ પુચ્છતિ. પારમિન્તિ નિટ્ઠાગમનં.

૧૦૨૬-૭. વીસં ¶ વસ્સસતન્તિ વીસતિવસ્સાધિકં વસ્સસતં. લક્ખણેતિ મહાપુરિસલક્ખણે. એતસ્મિં ઇતો પરેસુ ચ ઇતિહાસાદીસુ અનવયોતિ ¶ અધિપ્પાયો પરપદં વા ¶ આનેત્વા તેસુ પારમિં ગતોતિ યોજેતબ્બં. પઞ્ચસતાનિ વાચેતીતિ પકતિઅલસદુમ્મેધમાણવકાનં પઞ્ચસતાનિ સયં મન્તે વાચેતિ. સધમ્મેતિ એકે બ્રાહ્મણધમ્મે, તેવિજ્જકે પાવચનેતિ વુત્તં હોતિ.

૧૦૨૮. લક્ખણાનં પવિચયન્તિ લક્ખણાનં વિત્થારં, ‘‘કતમાનિ તાનિસ્સ ગત્તે તીણિ લક્ખણાની’’તિ પુચ્છતિ.

૧૦૩૦-૩૧. પુચ્છઞ્હીતિ પુચ્છમાનં કમેતં પટિભાસતીતિ દેવાદીસુ કં પુગ્ગલં એતં પઞ્હવચનં પટિભાસતીતિ.

૧૦૩૨-૩૩. એવં બ્રાહ્મણો પઞ્ચન્નં પઞ્હાનં વેય્યાકરણં સુત્વા અવસેસે દ્વે પુચ્છન્તો ‘‘મુદ્ધં મુદ્ધાધિપાતઞ્ચા’’તિ આહ. અથસ્સ ભગવા તે બ્યાકરોન્તો ‘‘અવિજ્જા મુદ્ધા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ યસ્મા ચતૂસુ સચ્ચેસુ અઞ્ઞાણભૂતા અવિજ્જા સંસારસ્સ સીસં, તસ્મા ‘‘અવિજ્જા મુદ્ધા’’તિ આહ. યસ્મા ચ અરહત્તમગ્ગવિજ્જા અત્તના સહજાતેહિ સદ્ધાસતિસમાધિકત્તુકમ્યતાછન્દવીરિયેહિ સમન્નાગતા ઇન્દ્રિયાનં એકરસટ્ઠભાવમુપગતત્તા તં મુદ્ધં અધિપાતેતિ, તસ્મા ‘‘ધિજ્જા મુદ્ધાધિપાતિની’’તિઆદિમાહ.

૧૦૩૪-૮. તતો વેદેન મહતાતિ અથ ઇમં પઞ્હવેય્યાકરણં સુત્વા ઉપ્પન્નાય મહાપીતિયા સન્થમ્ભિત્વા અલીનભાવં, કાયચિત્તાનં ઉદગ્ગં પત્વાતિ અત્થો. પતિત્વા ચ ‘‘બાવરી’’તિ ઇમં ગાથમાહ. અથ નં અનુકમ્પમાનો ભગવા ‘‘સુખિતો’’તિ ગાથમાહ. વત્વા ચ ‘‘બાવરિસ્સ ચા’’તિ સબ્બઞ્ઞુપવારણં પવારેસિ. તત્થ સબ્બેસન્તિ અનવસેસાનં સોળસસહસ્સાનં. તત્થ પુચ્છિ તથાગતન્તિ તત્થ પાસાણકે ચેતિયે, તત્થ વા પરિસાય, તેસુ વા પવારિતેસુ અજિતો પઠમં પઞ્હં પુચ્છીતિ. સેસં સબ્બગાથાસુ પાકટમેવાતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય વત્થુગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧. અજિતસુત્તવણ્ણના

૧૦૩૯. તસ્મિં ¶ ¶ ¶ પન પઞ્હે નિવુતોતિ પટિચ્છાદિતો. કિસ્સાભિલેપનં બ્રૂસીતિ કિં અસ્સ લોકસ્સ અભિલેપનં વદેસિ.

૧૦૪૦. વેવિચ્છા પમાદા નપ્પકાસતીતિ મચ્છરિયહેતુ ચ પમાદહેતુ ચ નપ્પકાસતિ. મચ્છરિયં હિસ્સ દાનાદિગુણેહિ પકાસિતું ન દેતિ, પમાદો સીલાદીહિ. જપ્પાભિલેપનન્તિ તણ્હા અસ્સ લોકસ્સ મક્કટલેપો વિય મક્કટસ્સ અભિલેપનં. દુક્ખન્તિ જાતિઆદિકં દુક્ખં.

૧૦૪૧. સવન્તિ સબ્બધિ સોતાતિ સબ્બેસુ રૂપાદિઆયતનેસુ તણ્હાદિકા સોતા સન્દન્તિ. કિં નિવારણન્તિ તેસં કિં આવરણં કા રક્ખાતિ? સંવરં બ્રૂહીતિ તં તેસં નિવારણસઙ્ખાતં સંવરં બ્રૂહિ. એતેન સાવસેસપ્પહાનં પુચ્છતિ. કેન સોતા પિધિય્યરેતિ કેન ધમ્મેન એતે સોતા પિધિય્યન્તિ પચ્છિજ્જન્તિ. એતેન અનવસેસપ્પહાનં પુચ્છતિ.

૧૦૪૨. સતિ તેસં નિવારણન્તિ વિપસ્સનાયુત્તા. કુસલાનં ધમ્માનં ગતિયો સમન્નેસમાના સતિ તેસં સોતાનં નિવારણં. સોતાનં સંવરં બ્રૂમીતિ તમેવાહં સતિં સોતાનં સંવરં બ્રૂમીતિ અધિપ્પાયો. પઞ્ઞાયેતે પિધિય્યરેતિ રૂપાદીસુ પન અનિચ્ચતાદિપટિવેધસાધિકાય મગ્ગપઞ્ઞાય એતે સોતા સબ્બસો પિધિય્યન્તીતિ.

૧૦૪૩. પઞ્ઞા ચેવાતિ પઞ્હગાથાય, યા ચાયં તયા વુત્તા પઞ્ઞા યા ચ સતિ, યઞ્ચ તદવસેસં નામરૂપં, એતં સબ્બમ્પિ કત્થ નિરુજ્ઝતિ, એતં મે પઞ્હં પુટ્ઠો બ્રૂહીતિ એવં સઙ્ખેપત્થો વેદિતબ્બો.

૧૦૪૪. વિસ્સજ્જનગાથાય પનસ્સ યસ્મા પઞ્ઞાસતિયો નામેનેવ સઙ્ગહં ગચ્છન્તિ, તસ્મા તા વિસું ન વુત્તા. અયમેત્થ સઙ્ખેપત્થો – યં મં ત્વં, અજિત, એતં પઞ્હં અપુચ્છિ ‘‘કત્થેતં ઉપરુજ્ઝતી’’તિ, તં તે યત્થ નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ અસેસં ઉપરુજ્ઝતિ, તં ¶ વદન્તો વદામિ ¶ , તસ્સ, તસ્સ હિ વિઞ્ઞાણસ્સ નિરોધેન સહેવ અપુબ્બં અચરિમં એત્થેતં ઉપરુજ્ઝતિ. એત્થેવ વિઞ્ઞાણનિરોધે નિરુજ્ઝતિ એતં, વિઞ્ઞાણનિરોધા તસ્સ નિરોધો હોતિ. તં નાતિવત્તતીતિ વુત્તં હોતિ.

૧૦૪૫. એત્તાવતા ¶ ચ ‘‘દુક્ખમસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ ઇમિના પકાસિતં દુક્ખસચ્ચં, ‘‘યાનિ સોતાની’’તિ ઇમિના સમુદયસચ્ચં પઞ્ઞાયેતે પિધિય્યરેતિ ઇમિના મગ્ગસચ્ચં, ‘‘અસેસં ઉપરુજ્ઝતી’’તિ ઇમિના નિરોધસચ્ચન્તિ એવં ચત્તારિ સચ્ચાનિ સુત્વાપિ અરિયભૂમિં અનધિગતો પુન સેખાસેખપટિપદં પુચ્છન્તો ‘‘યે ચ સઙ્ખાતધમ્માસે’’તિ ગાથમાહ. તત્થ સઙ્ખાતધમ્માતિ અનિચ્ચાદિવસેન પરિવીમંસિતધમ્મા, અરહતં એતં અધિવચનં. સેખાતિ સીલાદીનિ સિક્ખમાના અવસેસા અરિયપુગ્ગલા. પુથૂતિ બહૂ સત્તજના. તેસં મે નિપકો ઇરિયં પુટ્ઠો પબ્રૂહીતિ તેસં મે સેખાસેખાનં નિપકો પણ્ડિતો ત્વં પુટ્ઠો પટિપત્તિં બ્રૂહીતિ.

૧૦૪૬. અથસ્સ ભગવા યસ્મા સેખેન કામચ્છન્દનીવરણં આદિં કત્વા સબ્બકિલેસા પહાતબ્બા એવ, તસ્મા ‘‘કામેસૂ’’તિ ઉપડ્ઢગાથાય સેખપટિપદં દસ્સેતિ. તસ્સત્થો – વત્થુ ‘‘કામેસુ’’ કિલેસકામેન નાભિગિજ્ઝેય્ય કાયદુચ્ચરિતાદયો ચ મનસો આવિલભાવકરે ધમ્મે પજહન્તો મનસા નાવિલો સિયાતિ. યસ્મા પન અસેખો અનિચ્ચાદિવસેન સબ્બસઙ્ખારાદીનં પરિતુલિતત્તા કુસલો સબ્બધમ્મેસુ કાયાનુપસ્સનાસતિઆદીહિ ચ સતો સક્કાયદિટ્ઠિઆદીનં ભિન્નત્તા ભિક્ખુભાવં પત્તો ચ હુત્વા સબ્બિરિયાપથેસુ પરિબ્બજતિ, તસ્મા ‘‘કુસલો’’તિ ઉપડ્ઢગાથાય અસેખપટિપદં દસ્સેતિ. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવ.

એવં ભગવા અરહત્તનિકૂટેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ, દેસનાપરિયોસાને અજિતો અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ સદ્ધિં અન્તેવાસિસહસ્સેન, અઞ્ઞેસઞ્ચ અનેકસહસ્સાનં ધમ્મચક્ખું ઉદપાદિ. સહ અરહત્તપ્પત્તિયા ચ આયસ્મતો અજિતસ્સ ¶ અન્તેવાસિસહસ્સસ્સ ચ અજિનજટાવાકચીરાદીનિ અન્તરધાયિંસુ. સબ્બેવ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા, દ્વઙ્ગુલકેસા એહિભિક્ખૂ હુત્વા ભગવન્તં નમસ્સમાના પઞ્જલિકા નિસીદિંસૂતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય અજિતસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. તિસ્સમેત્તેય્યસુત્તવણ્ણના

૧૦૪૭. કોધ ¶ ¶ સન્તુસ્સિતોતિ તિસ્સમેત્તેય્યસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? સબ્બસુત્તાનં પુચ્છાવસિકા એવ ઉપ્પત્તિ. તે હિ બ્રાહ્મણા ‘‘કતાવકાસા પુચ્છવ્હો’’તિ ભગવતા પવારિતત્તા અત્તનો અત્તનો સંસયં પુચ્છિંસુ. પુટ્ઠો પુટ્ઠો ચ તેસં ભગવા બ્યાકાસિ. એવં પુચ્છાવસિકાનેવેતાનિ સુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનિ.

નિટ્ઠિતે પન અજિતપઞ્હે ‘‘કથં લોકં અવેક્ખન્તં, મચ્ચુરાજા ન પસ્સતી’’તિ (સુ. નિ. ૧૧૨૪; ચૂળનિ. પિઙ્ગિયમાણવપુચ્છા ૧૪૪) એવં મોઘરાજા પુચ્છિતું આરભિ. તં ‘‘ન તાવસ્સ ઇન્દ્રિયાનિ પરિપાકં ગતાની’’તિ ઞત્વા ભગવા ‘‘તિટ્ઠ ત્વં, મોઘરાજ, અઞ્ઞો પુચ્છતૂ’’તિ પટિક્ખિપિ. તતો તિસ્સમેત્તેય્યો અત્તનો સંસયં પુચ્છન્તો ‘‘કોધા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ કોધ સન્તુસ્સિતોતિ કો ઇધ તુટ્ઠો. ઇઞ્જિતાતિ તણ્હાદિટ્ઠિવિપ્ફન્દિતાનિ. ઉભન્તમભિઞ્ઞાયાતિ ઉભો અન્તે અભિજાનિત્વા. મન્તા ન લિપ્પતીતિ પઞ્ઞાય ન લિપ્પતિ.

૧૦૪૮-૯. તસ્સેતમત્થં બ્યાકરોન્તો ભગવા ‘‘કામેસૂ’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ કામેસુ બ્રહ્મચરિયવાતિ કામનિમિત્તં બ્રહ્મચરિયવા, કામેસુ આદીનવં દિસ્વા મગ્ગબ્રહ્મચરિયેન સમન્નાગતોતિ વુત્તં હોતિ. એત્તાવતા સન્તુસિતં દસ્સેતિ, ‘‘વીતતણ્હો’’તિઆદીહિ અનિઞ્જિતં ¶ . તત્થ સઙ્ખાય નિબ્બુતોતિ અનિચ્ચાદિવસેન ધમ્મે વીમંસિત્વા રાગાદિનિબ્બાનેન નિબ્બુતો. સેસં તત્થ તત્થ વુત્તનયત્તા પાકટમેવ.

એવં ભગવા ઇમમ્પિ સુત્તં અરહત્તનિકૂટેનેવ દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને અયમ્પિ બ્રાહ્મણો અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ સદ્ધિં અન્તેવાસિસહસ્સેન, અઞ્ઞેસઞ્ચ અનેકસહસ્સાનં ધમ્મચક્ખું ઉદપાદિ. સેસં પુબ્બસદિસમેવાતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય તિસ્સમેત્તેય્યસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. પુણ્ણકસુત્તવણ્ણના

૧૦૫૦. અનેજન્તિ ¶ ¶ પુણ્ણકસુત્તં. ઇમમ્પિ પુરિમનયેનેવ મોઘરાજાનં પટિક્ખિપિત્વા વુત્તં. તત્થ મૂલદસ્સાવિન્તિ અકુસલમૂલાદિદસ્સાવિં. ઇસયોતિ ઇસિનામકા જટિલા. યઞ્ઞન્તિ દેય્યધમ્મં. અકપ્પયિંસૂતિ પરિયેસન્તિ.

૧૦૫૧. આસીસમાનાતિ રૂપાદીનિ પત્થયમાના. ઇત્થત્તન્તિ ઇત્થભાવઞ્ચ પત્થયમાના, મનુસ્સાદિભાવં ઇચ્છન્તાતિ વુત્તં હોતિ. જરં સિતાતિ જરં નિસ્સિતા. જરામુખેન ચેત્થ સબ્બવટ્ટદુક્ખં વુત્તં. તેન વટ્ટદુક્ખનિસ્સિતા તતો અપરિમુચ્ચમાના એવ કપ્પયિંસૂતિ દીપેતિ.

૧૦૫૨. કચ્ચિસ્સુ તે ભગવા યઞ્ઞપથે અપ્પમત્તા, અતારું જાતિઞ્ચ જરઞ્ચ મારિસાતિ એત્થ યઞ્ઞોયેવ યઞ્ઞપથો. ઇદં વુત્તં હોતિ – કચ્ચિ તે યઞ્ઞે અપ્પમત્તા હુત્વા યઞ્ઞં કપ્પયન્તા વટ્ટદુક્ખમતરિંસૂતિ.

૧૦૫૩. આસીસન્તીતિ રૂપપટિલાભાદયો પત્થેન્તિ. થોમયન્તીતિ ‘‘સુયિટ્ઠં સુચિ દિન્ન’’ન્તિઆદિના નયેન યઞ્ઞાદીનિ પસંસન્તિ. અભિજપ્પન્તીતિ રૂપાદિપટિલાભાય વાચં ભિન્દન્તિ. જુહન્તીતિ દેન્તિ. કામાભિજપ્પન્તિ પટિચ્ચ લાભન્તિ રૂપાદિપટિલાભં પટિચ્ચ પુનપ્પુનં કામે એવ અભિજપ્પન્તિ, ‘‘અહો વત અમ્હાકં સિયુ’’ન્તિ વદન્તિ, તણ્હઞ્ચ તત્થ વડ્ઢેન્તીતિ વુત્તં ¶ હોતિ. યાજયોગાતિ યાગાધિમુત્તા. ભવરાગરત્તાતિ એવમિમેહિ આસીસનાદીહિ ભવરાગેનેવ રત્તા, ભવરાગરત્તા વા હુત્વા એતાનિ આસીસનાદીનિ કરોન્તા નાતરિંસુ જાતિઆદિવટ્ટદુક્ખં ન ઉત્તરિંસૂતિ.

૧૦૫૪-૫. અથકોચરહીતિ અથ ઇદાનિ કો અઞ્ઞો અતારીતિ. સઙ્ખાયાતિ ઞાણેન વીમંસિત્વા. પરોપરાનીતિ પરાનિ ચ ઓરાનિ ચ, પરત્તભાવસકત્તભાવાદીનિ પરાનિ ચ ઓરાનિ ચાતિ વુત્તં હોતિ. વિધૂમોતિ કાયદુચ્ચરિતાદિધૂમવિરહિતો. અનીઘોતિ રાગાદિઈઘવિરહિતો ¶ . અતારિ સોતિ સો એવરૂપો અરહા જાતિજરં અતારિ. સેસમેત્થ પાકટમેવ.

એવં ¶ ભગવા ઇમમ્પિ સુત્તં અરહત્તનિકૂટેનેવ દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને અયમ્પિ બ્રાહ્મણો અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ સદ્ધિં અન્તેવાસિસહસ્સેન, અઞ્ઞેસઞ્ચ અનેકસતાનં ધમ્મચક્ખું ઉદપાદિ. સેસં વુત્તસદિસમેવાતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય પુણ્ણકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. મેત્તગૂસુત્તવણ્ણના

૧૦૫૬. પુચ્છામિ ¶ તન્તિ મેત્તગુસુત્તં. તત્થ મઞ્ઞામિ તં વેદગું ભાવિતત્તન્તિ ‘‘અયં વેદગૂ’’તિ ચ ‘‘ભાવિતત્તો’’તિ ચ એવં તં મઞ્ઞામિ.

૧૦૫૭. અપુચ્છસીતિ એત્થ અ-ઇતિ પદપૂરણમત્તે નિપાતો, પુચ્છસિચ્ચેવ અત્થો. પવક્ખામિ યથા પજાનન્તિ યથા પજાનન્તો આચિક્ખતિ, એવં આચિક્ખિસ્સામિ. ઉપધિનિદાના પભવન્તિ દુક્ખાતિ તણ્હાદિઉપધિનિદાના જાતિઆદિદુક્ખવિસેસા પભવન્તિ.

૧૦૫૮. એવં ઉપધિનિદાનતો પભવન્તેસુ દુક્ખેસુ – યો વે અવિદ્વાતિ ગાથા. તત્થ પજાનન્તિ સઙ્ખારે અનિચ્ચાદિવસેન જાનન્તો. દુક્ખસ્સ જાતિપ્પભવાનુપસ્સીતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ જાતિકારણં ‘‘ઉપધી’’તિ અનુપસ્સન્તો.

૧૦૫૯. સોકપરિદ્દવઞ્ચાતિ સોકઞ્ચ પરિદેવઞ્ચ. તથા હિ તે વિદિતો એસ ધમ્મોતિ યથા યથા સત્તા જાનન્તિ, તથા તથા પઞ્ઞાપનવસેન વિદિતો એસ ધમ્મોતિ.

૧૦૬૦-૬૧. કિત્તયિસ્સામિ તે ધમ્મન્તિ ¶ નિબ્બાનધમ્મં નિબ્બાનગામિનિપટિપદાધમ્મઞ્ચ તે દેસયિસ્સામિ. દિટ્ઠે ધમ્મેતિ દિટ્ઠે દુક્ખાદિધમ્મે, ઇમસ્મિંયેવ વા અત્તભાવે. અનીતિહન્તિ અત્તપચ્ચક્ખં. યં વિદિત્વાતિ યં ધમ્મં ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિઆદિના નયેન સમ્મસન્તો વિદિત્વા. તઞ્ચાહં અભિનન્દામીતિ તં વુત્તપકારધમ્મજોતકં તવ વચનં અહં પત્થયામિ. ધમ્મમુત્તમન્તિ તઞ્ચ ધમ્મમુત્તમં અભિનન્દામીતિ.

૧૦૬૨. ઉદ્ધં ¶ અધો તિરિયઞ્ચાપિ મજ્ઝેતિ એત્થ ઉદ્ધન્તિ અનાગતદ્ધા વુચ્ચતિ, અધોતિ અતીતદ્ધા, તિરિયઞ્ચાપિ મજ્ઝેતિ પચ્ચુપ્પન્નદ્ધા. એતેસુ નન્દિઞ્ચ નિવેસનઞ્ચ, પનુજ્જ વિઞ્ઞાણન્તિ એતેસુ ઉદ્ધાદીસુ તણ્હઞ્ચ દિટ્ઠિનિવેસનઞ્ચ અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણઞ્ચ પનુદેહિ, પનુદિત્વા ચ ભવે ન તિટ્ઠે, એવં સન્તે દુવિધેપિ ભવે ન તિટ્ઠેય્ય. એવં તાવ પનુજ્જસદ્દસ્સ પનુદેહીતિ ઇમસ્મિં અત્થવિકપ્પે સમ્બન્ધો, પનુદિત્વાતિ એતસ્મિં પન અત્થવિકપ્પે ભવે ન તિટ્ઠેતિ ¶ અયમેવ સમ્બન્ધો. એતાનિ નન્દિનિવેસનવિઞ્ઞાણાનિ પનુદિત્વા દુવિધેપિ ભવે ન તિટ્ઠેય્યાતિ વુત્તં હોતિ.

૧૦૬૩-૪. એતાનિ વિનોદેત્વા ભવે અતિટ્ઠન્તો એસો – એવંવિહારીતિ ગાથા. તત્થ ઇધેવાતિ ઇમસ્મિંયેવ સાસને, ઇમસ્મિંયેવ વા અત્તભાવે. સુકિત્તિતં ગોતમનૂપધીકન્તિ એત્થ અનુપધિકન્તિ નિબ્બાનં. તં સન્ધાય ભગવન્તં આલપન્તો આહ – ‘‘સુકિત્તિતં ગોતમનૂપધીક’’ન્તિ.

૧૦૬૫. ન કેવલં દુક્ખમેવ પહાસિ – તે ચાપીતિ ગાથા. તત્થ અટ્ઠિતન્તિ સક્કચ્ચં, સદા વા. તં તં નમસ્સામીતિ તસ્મા તં નમસ્સામિ. સમેચ્ચાતિ ઉપગન્ત્વા. નાગાતિ ભગવન્તં આલપન્તો આહ.

૧૦૬૬. ઇદાનિ તં ભગવા ‘‘અદ્ધા હિ ભગવા પહાસિ ¶ દુક્ખ’’ન્તિ એવં તેન બ્રાહ્મણેન વિદિતોપિ અત્તાનં અનુપનેત્વાવ પહીનદુક્ખેન પુગ્ગલેન ઓવદન્તો ‘‘યં બ્રાહ્મણ’’ન્તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – યં ત્વં અભિજાનન્તો ‘‘અયં બાહિતપાપત્તા બ્રાહ્મણો, વેદેહિ ગતત્તા વેદગૂ, કિઞ્ચનાભાવેન અકિઞ્ચનો, કામેસુ ચ ભવેસુ ચ અસત્તત્તા કામભવે અસત્તો’’તિ જઞ્ઞા જાનેય્યાસિ. અદ્ધા હિ સો ઇમં ઓઘં અતારિ, તિણ્ણો ચ પારં અખિલો અકઙ્ખો.

૧૦૬૭. કિઞ્ચ ભિય્યો – વિદ્વા ચ યોતિ ગાથા. તત્થ ઇધાતિ ઇમસ્મિં સાસને, અત્તભાવે વા. વિસજ્જાતિ વોસ્સજ્જિત્વા. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવ.

એવં ¶ ભગવા ઇમમ્પિ સુત્તં અરહત્તનિકૂટેનેવ દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને ચ વુત્તસદિસો એવ ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય મેત્તગૂસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ધોતકસુત્તવણ્ણના

૧૦૬૮-૯. પુચ્છામિ ¶ તન્તિ ધોતકસુત્તં. તત્થ વાચાભિકઙ્ખામીતિ વાચં અભિકઙ્ખામિ. સિક્ખે નિબ્બાનમત્તનોતિ અત્તનો રાગાદીનં નિબ્બાનત્થાય અધિસીલાદીનિ સિક્ખેય્ય. ઇતોતિ મમ મુખતો.

૧૦૭૦. એવં વુત્તે અત્તમનો ધોતકો ભગવન્તં અભિત્થવમાનો કથંકથાપમોક્ખં યાચન્તો ‘‘પસ્સામહ’’ન્તિ ગાથમાહ. તત્થ પસ્સામહં દેવમનુસ્સલોકેતિ પસ્સામિ અહં દેવમનુસ્સલોકે. તં તં નમસ્સામીતિ તં એવરૂપં નમસ્સામિ. પમુઞ્ચાતિ પમોચેહિ.

૧૦૭૧. અથસ્સ ભગવા અત્તાધીનમેવ કથંકથાપમોક્ખં ઓઘતરણમુખેન દસ્સેન્તો ‘‘નાહ’’ન્તિ ગાથમાહ. તત્થ નાહં સહિસ્સામીતિ અહં ન સહિસ્સામિ ન સક્ખિસ્સામિ, ન વાયમિસ્સામીતિ વુત્તં હોતિ. પમોચનાયાતિ પમાચેતું. કથંકથિન્તિ સકઙ્ખં. તરેસીતિ તરેય્યાસિ.

૧૦૭૨-૫. એવં વુત્તે અત્તમનતરો ધોતકો ભગવન્તં અભિત્થવમાનો અનુસાસનિં યાચન્તો ‘‘અનુસાસ બ્રહ્મે’’તિ ગાથમાહ. તત્થ બ્રહ્માતિ સેટ્ઠવચનમેતં. તેન ભગવન્તં આમન્તયમાનો આહ – ‘‘અનુસાસ બ્રહ્મે’’તિ ¶ . વિવેકધમ્મન્તિ સબ્બસઙ્ખારવિવેકનિબ્બાનધમ્મં. અબ્યાપજ્જમાનોતિ નાનપ્પકારતં અનાપજ્જમાનો. ઇધેવ સન્તોતિ ઇધેવ સમાનો. અસિતોતિ અનિસ્સિતો. ઇતો પરા દ્વે ગાથા મેત્તગુસુત્તે વુત્તનયા એવ. કેવલઞ્હિ તત્થ ધમ્મં, ઇધ સન્તિન્તિ અયં વિસેસો. તતિયગાથાયપિ ¶ પુબ્બડ્ઢં તત્થ વુતનયમેવ અપરડ્ઢે સઙ્ગોતિ સજ્જનટ્ઠાનં, લગ્ગનન્તિ વુત્તં હોતિ. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવ.

એવં ભગવા ઇમમ્પિ સુત્તં અરહત્તનિકૂટેનેવ દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને ચ વુત્તસદિસો એવ ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય ધોતકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. ઉપસીવસુત્તવણ્ણના

૧૦૭૬. એકો ¶ અહન્તિ ઉપસીવસુત્તં. તત્થ મહન્તમોઘન્તિ મહન્તં ઓઘં. અનિસ્સિતોતિ પુગ્ગલં વા ધમ્મં વા અનિસ્સિતો. નો વિસહામીતિ ન સક્કોમિ. આરમ્મણન્તિ નિસ્સયં. યં નિસ્સિતોતિ યં પુગ્ગલં વા ધમ્મં વા નિસ્સિતો.

૧૦૭૭. ઇદાનિ યસ્મા સો બ્રાહ્મણો આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનલાભી તઞ્ચ સન્તમ્પિ નિસ્સયં ન જાનાતિ, તેનસ્સ ભગવા તઞ્ચ નિસ્સયં ઉત્તરિ ચ નિય્યાનપથં દસ્સેન્તો ‘‘આકિઞ્ચઞ્ઞ’’ન્તિ ગાથમાહ. તત્થ પેક્ખમાનોતિ તં આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં સતો સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠહિત્વા ચ અનિચ્ચાદિવસેન પસ્સમાનો. નત્થીતિ નિસ્સાયાતિ તં ‘‘નત્થિ કિઞ્ચી’’તિ પવત્તસમાપત્તિં આરમ્મણં કત્વા. તરસ્સુ ઓઘન્તિ તતો પભુતિ પવત્તાય વિપસ્સનાય યથાનુરૂપં ચતુબ્બિધમ્પિ ઓઘં તરસ્સુ. કથાહીતિ કથંકથાહિ. તણ્હક્ખયં નત્તમહાભિપસ્સાતિ રત્તિન્દિવં નિબ્બાનં વિભૂતં કત્વા પસ્સ. એતેનસ્સ દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારં કથેતિ.

૧૦૭૮-૯. ઇદાનિ ‘‘કામે પહાયા’’તિ સુત્વા વિક્ખમ્ભનવસેન અત્તના પહીને કામે સમ્પસ્સમાનો ‘‘સબ્બેસૂ’’તિ ગાથમાહ. તત્થ હિત્વા મઞ્ઞન્તિ અઞ્ઞં તતો હેટ્ઠા છબ્બિધમ્પિ સમાપત્તિં ¶ હિત્વા. સઞ્ઞાવિમોક્ખે પરમેતિ સત્તસુ સઞ્ઞાવિમોક્ખેસુ ઉત્તમે આકિઞ્ચઞ્ઞાયતને. તિટ્ઠે નુ ¶ સો તત્થ અનાનુયાયીતિ સો પુગ્ગલો તત્થ આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનબ્રહ્મલોકે અવિગચ્છમાનો તિટ્ઠેય્ય નૂતિ પુચ્છતિ. અથસ્સ ભગવા સટ્ઠિકપ્પસહસ્સમત્તંયેવ ઠાનં અનુજાનન્તો તતિયગાથમાહ.

૧૦૮૦. એવં તસ્સ તત્થ ઠાનં સુત્વા ઇદાનિસ્સ સસ્સતુચ્છેદભાવં પુચ્છન્તો ‘‘તિટ્ઠે ચે’’તિ ગાથમાહ. તત્થ પૂગમ્પિ વસ્સાનન્તિ અનેકસઙ્ખ્યમ્પિ વસ્સાનં, ગણરાસિન્તિ અત્થો. ‘‘પૂગમ્પિ વસ્સાની’’તિપિ પાઠો, તત્થ વિભત્તિબ્યત્તયેન સામિવચનસ્સ પચ્ચત્તવચનં કત્તબ્બં, પૂગન્તિ વા એતસ્સ બહૂનીતિ અત્થો વત્તબ્બો. ‘‘પૂગાની’’તિ વાપિ પઠન્તિ, પુરિમપાઠોયેવ સબ્બસુન્દરો. તત્થેવ સો સીતિ સિયા વિમુત્તોતિ સો પુગ્ગલો તત્થેવાકિઞ્ચઞ્ઞાયતને નાનાદુક્ખેહિ ¶ વિમુત્તો સીતિભાવપ્પત્તો ભવેય્ય, નિબ્બાનપ્પત્તો સસ્સતો હુત્વા તિટ્ઠેય્યાતિ અધિપ્પાયો. ચવેથ વિઞ્ઞાણં તથાવિધસ્સાતિ ઉદાહુ તથાવિધસ્સ વિઞ્ઞાણં અનુપાદાય પરિનિબ્બાયેય્યાતિ ઉચ્છેદં પુચ્છતિ, પટિસન્ધિગ્ગહણત્થં વાપિ ભવેય્યાતિ પટિસન્ધિમ્પિ તસ્સ પુચ્છતિ.

૧૦૮૧. અથસ્સ ભગવા ઉચ્છેદસસ્સતં અનુપગમ્મ તત્થ ઉપ્પન્નસ્સ અરિયસાવકસ્સ અનુપાદાય પરિનિબ્બાનં દસ્સેન્તો ‘‘અચ્ચી યથા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ અત્થં પલેતીતિ અત્થં ગચ્છતિ. ન ઉપેતિ સઙ્ખન્તિ ‘‘અસુકં નામ દિસં ગતો’’તિ વોહારં ન ગચ્છતિ. એવં મુની નામકાયા વિમુત્તોતિ એવં તત્થ ઉપ્પન્નો સેક્ખમુનિ પકતિયા પુબ્બેવ રૂપકાયા વિમુત્તો તત્થ ચતુત્થમગ્ગં નિબ્બત્તેત્વા ધમ્મકાયસ્સ પરિઞ્ઞાતત્તા પુન નામકાયાપિ વિમુત્તો ઉભતોભાગવિમુત્તો ખીણાસવો હુત્વા અનુપાદાપરિનિબ્બાનસઙ્ખાતં અત્થં પલેતિ, ન ઉપેતિ સઙ્ખં ‘‘ખત્તિયો વા બ્રાહ્મણો વા’’તિ એવમાદિકં.

૧૦૮૨. ઇદાનિ ¶ ‘‘અત્થં પલેતી’’તિ સુત્વા તસ્સ યોનિસો અત્થં અસલ્લક્ખેન્તો ‘‘અત્થઙ્ગતો સો’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – સો અત્થઙ્ગતો ઉદાહુ નત્થિ, ઉદાહુ વે સસ્સતિયા સસ્સતભાવેન અરોગો અવિપરિણામધમ્મો સોતિ એવં તં મે મુની સાધુ વિયાકરોહિ. કિં કારણં? તથા હિ તે વિદિતો એસ ધમ્મોતિ.

૧૦૮૩. અથસ્સ ¶ ભગવા તથા અવત્તબ્બતં દસ્સેન્તો ‘‘અત્થઙ્ગતસ્સા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ અત્થઙ્ગતસ્સાતિ અનુપાદાપરિનિબ્બુતસ્સ. ન પમાણમત્થીતિ રૂપાદિપ્પમાણં નત્થિ. યેન નં વજ્જુન્તિ યેન રાગાદિના નં વદેય્યું. સબ્બેસુ ધમ્મેસૂતિ સબ્બેસુ ખન્ધાદિધમ્મેસુ. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવ.

એવં ભગવા ઇમં સુત્તં અરહત્તનિકૂટેનેવ દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને ચ વુત્તસદિસો એવ ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય ઉપસીવસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. નન્દસુત્તવણ્ણના

૧૦૮૪-૫. સન્તિ ¶ લોકેતિ નન્દસુત્તં. તત્થ પઠમગાથાય અત્થો – લોકે ખત્તિયાદયો જના આજીવકનિગણ્ઠાદિકે સન્ધાય ‘‘સન્તિ મુનયો’’તિ વદન્તિ, તયિદં કથંસૂતિ કિં નુ ખો તે સમાપત્તિઞાણાદિના ઞાણેન ઉપ્પન્નત્તા ઞાણૂપપન્નં નો મુનિં વદન્તિ, એવંવિધં નુ વદન્તિ, ઉદાહુ વે નાનપ્પકારકેન લૂખજીવિતસઙ્ખાતેન જીવિતેનૂપપન્નન્તિ અથસ્સ ભગવા તદુભયં પટિક્ખિપિત્વા મુનિં દસ્સેન્તો ‘‘ન દિટ્ઠિયા’’તિ ગાથમાહ.

૧૦૮૬-૭. ઇદાનિ ‘‘દિટ્ઠાદીહિ સુદ્ધી’’તિ વદન્તાનં વાદે કઙ્ખાપહાનત્થં ‘‘યે કેચિમે’’તિ પુચ્છતિ. તત્થ અનેકરૂપેનાતિ કોતૂહલમઙ્ગલાદિના. તત્થ યતા ચરન્તાતિ તત્થ સકાય દિટ્ઠિયા ગુત્તા વિહરન્તા. અથસ્સ તથા સુદ્ધિઅભાવં દીપેન્તો ભગવા દુતિયં ગાથમાહ.

૧૦૮૮-૯૦. એવં ‘‘નાતરિંસૂ’’તિ સુત્વા ઇદાનિ યો અતરિ, તં સોતુકામો ‘‘યે કેચિમે’’તિ પુચ્છતિ. અથસ્સ ભગવા ઓઘતિણ્ણમુખેન ¶ જાતિજરાતિણ્ણે દસ્સેન્તો તતિયં ગાથમાહ. તત્થ નિવુતાતિ ઓવુટા પરિયોનદ્ધા. યેસીધાતિ યેસુ ઇધ. એત્થ ચ સુ-ઇતિ નિપાતમત્તં. તણ્હં પરિઞ્ઞાયાતિ તીહિ પરિઞ્ઞાહિ તણ્હં પરિજાનિત્વા. સેસં સબ્બત્થ પુબ્બે વુત્તનયત્તા પાકટમેવ.

એવં ¶ ભગવા અરહત્તનિકૂટેનેવ દેસનં નિટ્ઠાપેસિ, દેસનાપરિયોસાને પન નન્દો ભગવતો ભાસિતં અભિનન્દમાનો ‘‘એતાભિનન્દામી’’તિ ગાથમાહ. ઇધાપિ ચ પુબ્બે વુત્તસદિસો એવ ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય નન્દસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. હેમકસુત્તવણ્ણના

૧૦૯૧-૪. યે ¶ મે પુબ્બેતિ હેમકસુત્તં. તત્થ યે મે પુબ્બે વિયાકંસૂતિ યે બાવરિઆદયો પુબ્બે મય્હં સકં લદ્ધિં વિયાકંસુ. હુરં ગોતમસાસનાતિ ગોતમસાસના પુબ્બતરં. સબ્બં તં તક્કવડ્ઢનન્તિ સબ્બં તં કામવિતક્કાદિવડ્ઢનં. તણ્હાનિગ્ઘાતનન્તિ તણ્હાવિનાસનં. અથસ્સ ભગવા તં ધમ્મં આચિક્ખન્તો ‘‘ઇધા’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ એતદઞ્ઞાય યે સતાતિ એતં નિબ્બાનપદમચ્ચુતં ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિઆદિના નયેન વિપસ્સન્તા અનુપુબ્બેન જાનિત્વા યે કાયાનુપસ્સનાસતિઆદીહિ સતા. દિટ્ઠધમ્માભિનિબ્બુતાતિ વિદિતધમ્મત્તા, દિટ્ઠધમ્મત્તા, રાગાદિનિબ્બાનેન ચ અભિનિબ્બુતા. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવ.

એવં ભગવા ઇમમ્પિ સુત્તં અરહત્તનિકૂટેનેવ દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને ચ પુબ્બસદિસો એવ ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય હેમકસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. તોદેય્યસુત્તવણ્ણના

૧૦૯૫. યસ્મિં ¶ ¶ કામાતિ તોદેય્યસુત્તં. તત્થ વિમોક્ખો તસ્સ કીદિસોતિ તસ્સ કીદિસો વિમોક્ખો ઇચ્છિતબ્બોતિ પુચ્છતિ ¶ . ઇદાનિ તસ્સ અઞ્ઞવિમોક્ખાભાવં દસ્સેન્તો ભગવા દુતિયં ગાથમાહ. તત્થ વિમોક્ખો તસ્સ નાપરોતિ તસ્સ અઞ્ઞો વિમોક્ખો નત્થિ.

૧૦૯૭-૮. એવં ‘‘તણ્હક્ખયો એવ વિમોક્ખો’’તિ વુત્તેપિ તમત્થં અસલ્લક્ખેન્તો ‘‘નિરાસસો સો ઉદ આસસાનો’’તિ પુન પુચ્છતિ. તત્થ ઉદ પઞ્ઞકપ્પીતિ ઉદાહુ સમાપત્તિઞાણાદિના ઞાણેન તણ્હાકપ્પં વા દિટ્ઠિકપ્પં વા કપ્પયતિ. અથસ્સ ભગવા તં આચિક્ખન્તો દુતિયં ગાથમાહ. તત્થ કામભવેતિ કામે ચ ભવે ચ. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવ.

એવં ભગવા ઇમમ્પિ સુત્તં અરહત્તનિકૂટેનેવ દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને ચ પુબ્બસદિસો એવ ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય તોદેય્યસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. કપ્પસુત્તવણ્ણના

૧૦૯૯. મજ્ઝે ¶ સરસ્મિન્તિ કપ્પસુત્તં. તત્થ મજ્ઝે સરસ્મિન્તિ પુરિમપચ્છિમકોટિપઞ્ઞાણાભાવતો મજ્ઝભૂતે સંસારેતિ વુત્તં હોતિ. તિટ્ઠતન્તિ તિટ્ઠમાનાનં. યથાયિદં નાપરં સિયાતિ યથા ઇદં દુક્ખં પુન ન ભવેય્ય.

૧૧૦૧-૨. અથસ્સ ભગવા તમત્થં બ્યાકરોન્તો તિસ્સો ગાથાયો અભાસિ. તત્થ અકિઞ્ચનન્તિ કિઞ્ચનપટિપક્ખં. અનાદાનન્તિ આદાનપટિપક્ખં, કિઞ્ચનાદાનવૂપસમન્તિ વુત્તં હોતિ. અનાપરન્તિ અપરપટિભાગદીપવિરહિતં, સેટ્ઠન્તિ વુત્તં હોતિ. ન તે મારસ્સ પદ્ધગૂતિ તે ¶ મારસ્સ પદ્ધચરા પરિચારકા સિસ્સા ન હોન્તિ. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવ.

એવં ભગવા ઇમમ્પિ સુત્તં અરહત્તનિકૂટેનેવ દેસેસિ દેસનાપરિયોસાને ચ પુબ્બસદિસો એવ ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય કપ્પસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. જતુકણ્ણિસુત્તવણ્ણના

૧૧૦૩-૪. સુત્વાનહન્તિ ¶ ¶ જતુકણ્ણિસુત્તં. તત્થ સુત્વાનહં વીરમકામકામિન્તિ અહં ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિના નયેન વીરં કામાનં અકામનતો અકામકામિં બુદ્ધં સુત્વા. અકામમાગમન્તિ નિક્કામં ભગવન્તં પુચ્છિતું આગતોમ્હિ. સહજનેત્તાતિ સહજાતસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણચક્ખુ. યથાતચ્છન્તિ યથાતથં. બ્રૂહિ મેતિ પુન યાચન્તો ભણતિ. યાચન્તો હિ સહસ્સક્ખત્તુમ્પિ ભણેય્ય, કો પન વાદો દ્વિક્ખત્તું. તેજી તેજસાતિ તેજેન સમન્નાગતો તેજસા અભિભુય્ય. યમહં વિજઞ્ઞં જાતિજરાય ઇધ વિપ્પહાનન્તિ યમહં જાતિજરાનં પહાનભૂતં ધમ્મં ઇધેવ જાનેય્યં.

૧૧૦૫-૭. અથસ્સ ભગવા તં ધમ્મમાચિક્ખન્તો તિસ્સો ગાથાયો અભાસિ. તત્થ નેક્ખમ્મં દટ્ઠુ ખેમતોતિ નિબ્બાનઞ્ચ નિબ્બાનગામિનિઞ્ચ પટિપદં ‘‘ખેમ’’ન્તિ દિસ્વા. ઉગ્ગહિતન્તિ તણ્હાદિટ્ઠિવસેન ગહિતં. નિરત્તં વાતિ નિરસ્સિતબ્બં વા, મુઞ્ચિતબ્બન્તિ વુત્તં હોતિ. મા તે વિજ્જિત્થાતિ મા તે અહોસિ. કિઞ્ચનન્તિ રાગાદિકિઞ્ચનં વાપિ તે મા વિજ્જિત્થ. પુબ્બેતિ અતીતે સઙ્ખારે આરબ્ભ ઉપ્પન્નકિલેસા. બ્રાહ્મણાતિ ભગવા જતુકણ્ણિં આલપતિ. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવ.

એવં ¶ ભગવા ઇમમ્પિ સુત્તં અરહત્તનિકૂટેનેવ દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને ચ પુબ્બસદિસો એવ ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય જતુકણ્ણિસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨. ભદ્રાવુધસુત્તવણ્ણના

૧૧૦૮-૯. ઓકઞ્જહન્તિ ¶ ભદ્રાવુધસુત્તં. તત્થ ઓકઞ્જહન્તિ આલયં જહં. તણ્હચ્છિદન્તિ છતણ્હાકાયચ્છિદં. અનેજન્તિ લોકધમ્મેસુ નિક્કમ્પં. નન્દિઞ્જહન્તિ અનાગતરૂપાદિપત્થનાજહં. એકા એવ હિ તણ્હા થુતિવસેન ¶ ઇધ નાનપ્પકારતો વુત્તા. કપ્પઞ્જહન્તિ દુવિધકપ્પજહં. અભિયાચેતિ અતિવિય યાચામિ. સુત્વાન નાગસ્સ અપનમિસ્સન્તિ ઇતોતિ નાગસ્સ તવ ભગવા વચનં સુત્વા ઇતો પાસાણકચેતિયતો બહૂ જના પક્કમિસ્સન્તીતિ અધિપ્પાયો. જનપદેહિ સઙ્ગતાતિ અઙ્ગાદીહિ જનપદેહિ ઇધ સમાગતા. વિયાકરોહીતિ ધમ્મં દેસેહિ.

૧૧૧૦. અથસ્સ આસયાનુલોમેન ધમ્મં દેસેન્તો ભગવા દ્વે ગાથાયો અભાસિ. તત્થ આદાનતણ્હન્તિ રૂપાદીનં આદાયિકં ગહણતણ્હં, તણ્હુપાદાનન્તિ વુત્તં હોતિ. યં યઞ્હિ લોકસ્મિમુપાદિયન્તીતિ એતેસુ ઉદ્ધાદિભેદેસુ યં યં ગણ્હન્તિ. તેનેવ મારો અન્વેતિ જન્તુન્તિ તેનેવ ઉપાદાનપચ્ચયનિબ્બત્તકમ્માભિસઙ્ખારનિબ્બત્તવસેન પટિસન્ધિક્ખન્ધમારો તં સત્તં અનુગચ્છતિ.

૧૧૧૧. તસ્મા પજાનન્તિ તસ્મા એતમાદીનવં અનિચ્ચાદિવસેન વા સઙ્ખારે જાનન્તો. આદાનસત્તે ઇતિ પેક્ખમાનો, પજં ઇમં મચ્ચુધેય્યે વિસત્તન્તિ આદાતબ્બટ્ઠેન આદાનેસુ રૂપાદીસુ સત્તે સબ્બલોકે ઇમં પજં મચ્ચુધેય્યે લગ્ગં પેક્ખમાનો. આદાનસત્તે વા આદાનાભિનિવિટ્ઠે પુગ્ગલે આદાનસઙ્ગહેતુઞ્ચ ઇમં પજં મચ્ચુધેય્યે લગ્ગં તતો વીતિક્કમિતું અસમત્થં ¶ ઇતિ પેક્ખમાનો કિઞ્ચનં સબ્બલોકે ન ઉપ્પાદિયેથાતિ સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવ.

એવં ભગવા ઇમમ્પિ સુત્તં અરહત્તનિકૂટેનેવ દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને ચ પુબ્બસદિસો એવ ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય ભદ્રાવુધસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩. ઉદયસુત્તવણ્ણના

૧૧૧૨-૩. ઝાયિન્તિ ¶ ઉદયસુત્તં. તત્થ અઞ્ઞાવિમોક્ખન્તિ પઞ્ઞાનુભાવનિજ્ઝાતં વિમોક્ખં પુચ્છતિ. અથ ભગવા યસ્મા ઉદયો ચતુત્થજ્ઝાનલાભી, તસ્માસ્સ પટિલદ્ધજ્ઝાનવસેન નાનપ્પકારતો અઞ્ઞાવિમોક્ખં દસ્સેન્તો ¶ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ પહાનં કામચ્છન્દાનન્તિ યમિદં પઠમજ્ઝાનં નિબ્બત્તેન્તસ્સ કામચ્છન્દપ્પહાનં, તમ્પિ અઞ્ઞાવિમોક્ખં પબ્રૂમિ. એવં સબ્બપદાનિ યોજેતબ્બાનિ.

૧૧૧૪. ઉપેક્ખાસતિસંસુદ્ધન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનઉપેક્ખાસતીહિ સંસુદ્ધં. ધમ્મતક્કપુરેજવન્તિ ઇમિના તસ્મિં ચતુત્થજ્ઝાનવિમોક્ખે ઠત્વા ઝાનઙ્ગાનિ વિપસ્સિત્વા અધિગતં અરહત્તવિમોક્ખં વદતિ. અરહત્તવિમોક્ખસ્સ હિ મગ્ગસમ્પયુત્તસમ્માસઙ્કપ્પાદિભેદો ધમ્મતક્કો પુરેજવો હોતિ. તેનાહ – ‘‘ધમ્મતક્કપુરેજવ’’ન્તિ. અવિજ્જાય પભેદનન્તિ એતમેવ ચ અઞ્ઞાવિમોક્ખં અવિજ્જાપભેદનસઙ્ખાતં નિબ્બાનં નિસ્સાય જાતત્તા કારણોપચારેન ‘‘અવિજ્જાય પભેદન’’ન્તિ પબ્રૂમીતિ.

૧૧૧૫-૬. એવં અવિજ્જાપભેદનવચનેન વુત્તં નિબ્બાનં સુત્વા ‘‘તં કિસ્સ વિપ્પહાનેન વુચ્ચતી’’તિ પુચ્છન્તો ‘‘કિંસુ સંયોજનો’’તિ ગાથમાહ. તત્થ કિંસુ સંયોજનોતિ કિં સંયોજનો. વિચારણન્તિ વિચરણકારણં. કિસ્સસ્સ વિપ્પહાનેનાતિ કિં નામકસ્સ અસ્સ ધમ્મસ્સ વિપ્પહાનેન. અથસ્સ ¶ ભગવા તમત્થં બ્યાકરોન્તો ‘‘નન્દિસંયોજનો’’તિ ગાથમાહ. તત્થ વિતક્કસ્સાતિ કામવિતક્કાદિકો વિતક્કો અસ્સ.

૧૧૧૭-૮. ઇદાનિ તસ્સ નિબ્બાનસ્સ મગ્ગં પુચ્છન્તો ‘‘કથં સતસ્સા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ વિઞ્ઞાણન્તિ અભિસઙ્ખારવિઞ્ઞાણં. અથસ્સ મગ્ગં કથેન્તો ભગવા ‘‘અજ્ઝત્તઞ્ચા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ એવં સતસ્સાતિ એવં સતસ્સ સમ્પજાનસ્સ. સેસં સબ્બત્થ પાકટમેવ.

એવં ભગવા ઇમમ્પિ સુત્તં અરહત્તનિકૂટેનેવ દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને ચ પુબ્બસદિસો એવ ધમ્માભિસમયો અહોસીતિ.

પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય

સુત્તનિપાત-અટ્ઠકથાય ઉદયસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૪. પોસાલસુત્તવણ્ણના

૧૧૧૯-૨૦. યો ¶ અતીતન્તિ પોસાલસુત્તં. તત્થ યો અતીતં આદિસતીતિ યો ભગવા અત્તનો ચ પરેસઞ્ચ ‘‘એકમ્પિ જાતિ’’ન્તિઆદિભેદં અતીતં આદિસતિ. વિભૂતરૂપસઞ્ઞિસ્સાતિ સમતિક્કન્તરૂપસઞ્ઞિસ્સ. સબ્બકાયપ્પહાયિનોતિ તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનવસેન સબ્બરૂપકાયપ્પહાયિનો, પહીનરૂપભવપટિસન્ધિકસ્સાતિ ¶ અધિપ્પાયો. નત્થિ કિઞ્ચીતિ પસ્સતોતિ વિઞ્ઞાણાભાવવિપસ્સનેન ‘‘નત્થિ કિઞ્ચી’’તિ પસ્સતો, આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનલાભિનોતિ વુત્તં હોતિ. ઞાણં સક્કાનુપુચ્છામીતિ સક્કાતિ ભગવન્તં આલપન્તો આહ. તસ્સ પુગ્ગલસ્સ ઞાણં પુચ્છામિ, કીદિસં પુચ્છિતબ્બન્તિ. કથં નેય્યોતિ કથં સો નેતબ્બો, કથમસ્સ ઉત્તરિઞાણં ઉપ્પાદેતબ્બન્તિ.