📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

ખુદ્દકનિકાયે

થેરગાથા-અટ્ઠકથા

(પઠમો ભાગો)

ગન્થારમ્ભકથા

મહાકારુણિકં નાથં, ઞેય્યસાગરપારગું;

વન્દે નિપુણગમ્ભીર-વિચિત્રનયદેસનં.

વિજ્જાચરણસમ્પન્ના, યેન નિય્યન્તિ લોકતો;

વન્દે તમુત્તમં ધમ્મં, સમ્માસમ્બુદ્ધપૂજિતં.

સીલાદિગુણસમ્પન્નો, ઠિતો મગ્ગફલેસુ યો;

વન્દે અરિયસઙ્ઘં તં, પુઞ્ઞક્ખેત્તં અનુત્તરં.

વન્દનાજનિતં પુઞ્ઞં, ઇતિ યં રતનત્તયે;

હતન્તરાયો સબ્બત્થ, હુત્વાહં તસ્સ તેજસા.

યા તા સુભૂતિઆદીહિ, કતકિચ્ચેહિ તાદિહિ;

થેરેહિ ભાસિતા ગાથા, થેરીહિ ચ નિરામિસા.

ઉદાનનાદવિધિના, ગમ્ભીરા નિપુણા સુભા;

સુઞ્ઞતાપટિસંયુત્તા, અરિયધમ્મપ્પકાસિકા.

થેરગાથાતિ નામેન, થેરીગાથાતિ તાદિનો;

યા ખુદ્દકનિકાયમ્હિ, સઙ્ગાયિંસુ મહેસયો.

તાસં ગમ્ભીરઞાણેહિ, ઓગાહેતબ્બભાવતો;

કિઞ્ચાપિ દુક્કરા કાતું, અત્થસંવણ્ણના મયા.

સહસંવણ્ણનં યસ્મા, ધરતે સત્થુ સાસનં;

પુબ્બાચરિયસીહાનં, તિટ્ઠતેવ વિનિચ્છયો.

તસ્મા તં અવલમ્બિત્વા, ઓગાહેત્વાન પઞ્ચપિ;

નિકાયે ઉપનિસ્સાય, પોરાણટ્ઠકથાનયં.

સુવિસુદ્ધં અસંકિણ્ણં, નિપુણત્થવિનિચ્છયં;

મહાવિહારવાસીનં, સમયં અવિલોમયં.

યાસં અત્થો દુવિઞ્ઞેય્યો, અનુપુબ્બિકથં વિના;

તાસં તઞ્ચ વિભાવેન્તો, દીપયન્તો વિનિચ્છયં.

યથાબલં કરિસ્સામિ, અત્થસંવણ્ણનં સુભં;

સક્કચ્ચં થેરગાથાનં, થેરીગાથાનમેવ ચ.

ઇતિ આકઙ્ખમાનસ્સ, સદ્ધમ્મસ્સ ચિરટ્ઠિતિં;

તદત્થં વિભજન્તસ્સ, નિસામયથ સાધવોતિ.

કા પનેતા થેરગાથા થેરીગાથા ચ, કથઞ્ચ પવત્તાતિ, કામઞ્ચાયમત્થો ગાથાસુ વુત્તોયેવ પાકટકરણત્થં પન પુનપિ વુચ્ચતે – તત્થ થેરગાથા તાવ સુભૂતિત્થેરાદીહિ ભાસિતા. યા હિ તે અત્તના યથાધિગતં મગ્ગફલસુખં પચ્ચવેક્ખિત્વા કાચિ ઉદાનવસેન, કાચિ અત્તનો સમાપત્તિવિહારપચ્ચવેક્ખણવસેન, કાચિ પુચ્છાવસેન, કાચિ પરિનિબ્બાનસમયે સાસનસ્સ નિય્યાનિકભાવવિભાવનવસેન અભાસિંસુ, તા સબ્બા સઙ્ગીતિકાલે એકજ્ઝં કત્વા ‘‘થેરગાથા’’ઇચ્ચેવ ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ સઙ્ગીતા. થેરીગાથા પન થેરિયો ઉદ્દિસ્સ દેસિતા.

તા પન વિનયપિટકં, સુત્તન્તપિટકં અભિધમ્મપિટકન્તિ તીસુ પિટકેસુ સુત્તન્તપિટકપરિયાપન્ના. દીઘનિકાયો, મજ્ઝિમનિકાયો, સંયુત્તનિકાયો, અઙ્ગુત્તરનિકાયો, ખુદ્દકનિકાયોતિ પઞ્ચસુ નિકાયેસુ ખુદ્દકનિકાયપરિયાપન્ના, સુત્તં, ગેય્યં, વેય્યાકરણં, ગાથા, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, જાતકં, અબ્ભુતધમ્મં, વેદલ્લન્તિ નવસુ સાસનઙ્ગેસુ ગાથઙ્ગસઙ્ગહં ગતા.

‘‘દ્વાસીતિ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વેસહસ્સાનિ ભિક્ખુતો;

ચતુરાસીતિસહસ્સાનિ, યે મે ધમ્મા પવત્તિનો’’તિ.

એવં ધમ્મભણ્ડાગારિકેન પટિઞ્ઞાતેસુ ચતુરાસીતિયા ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સેસુ કતિપયધમ્મક્ખન્ધસઙ્ગહં ગતા.

તત્થ થેરગાથા તાવ નિપાતતો એકનિપાતો એકુત્તરવસેન યાવ ચુદ્દસનિપાતાતિ ચુદ્દસનિપાતો સોળસનિપાતો વીસતિનિપાતો તિંસનિપાતો ચત્તાલીસનિપાતો પઞ્ઞાસનિપાતો સટ્ઠિનિપાતો સત્તતિનિપાતોતિ એકવીસતિનિપાતસઙ્ગહા. નિપાતનં નિક્ખિપનન્તિ નિપાતો. એકો એકેકો ગાથાનં નિપાતો નિક્ખેપો એત્થાતિ એકનિપાતો. ઇમિના નયેન સેસેસુપિ અત્થો વેદિતબ્બો.

તત્થ એકનિપાતે દ્વાદસ વગ્ગા. એકેકસ્મિં વગ્ગે દસ દસ કત્વા વીસુત્તરસતં થેરા, તત્તિકા એવ ગાથા. વુત્તઞ્હિ –

‘‘વીસુત્તરસતં થેરા, કતકિચ્ચા અનાસવા;

એકકમ્હિ નિપાતમ્હિ, સુસઙ્ગીતા મહેસિભી’’તિ.

દુકનિપાતે એકૂનપઞ્ઞાસ થેરા, અટ્ઠનવુતિ ગાથા; તિકનિપાતે સોળસ થેરા, અટ્ઠચત્તાલીસ ગાથા; ચતુક્કનિપાતે તેરસ થેરા, દ્વેપઞ્ઞાસ ગાથા; પઞ્ચકનિપાતે દ્વાદસ થેરા, સટ્ઠિ ગાથા; છક્કનિપાતે ચુદ્દસ થેરા, ચતુરાસીતિ ગાથા; સત્તકનિપાતે પઞ્ચ થેરા, પઞ્ચતિંસ ગાથા; અટ્ઠકનિપાતે તયો થેરા, ચતુવીસતિ ગાથા; નવકનિપાતે એકો થેરો, નવ ગાથા; દસનિપાતે સત્ત થેરા, સત્તતિ ગાથા; એકાદસનિપાતે એકો થેરો, એકાદસ ગાથા; દ્વાદસનિપાતે દ્વે થેરા, ચતુવીસતિ ગાથા; તેરસનિપાતે એકો થેરો, તેરસ ગાથા; ચુદ્દસનિપાતે દ્વે થેરા, અટ્ઠવીસતિ ગાથા; પન્નરસનિપાતો નત્થિ, સોળસનિપાતે દ્વે થેરા, દ્વત્તિંસ ગાથા; વીસતિનિપાતે દસ થેરા, પઞ્ચચત્તાલીસાધિકાનિ દ્વે ગાથાસતાનિ; તિંસનિપાતે તયો થેરા, સતં પઞ્ચ ચ ગાથા; ચત્તાલીસનિપાતે એકો થેરો, દ્વેચત્તાલીસ ગાથા; પઞ્ઞાસનિપાતે એકો થેરો, પઞ્ચપઞ્ઞાસ ગાથા; સટ્ઠિનિપાતે એકો થેરો, અટ્ઠસટ્ઠિ ગાથા; સત્તતિનિપાતે એકો થેરો, એકસત્તતિ ગાથા. સમ્પિણ્ડેત્વા પન દ્વેસતાનિ ચતુસટ્ઠિ ચ થેરા, સહસ્સં તીણિ સતાનિ સટ્ઠિ ચ ગાથાતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘સહસ્સં હોન્તિ તા ગાથા, તીણિ સટ્ઠિ સતાનિ ચ;

થેરા ચ દ્વે સતા સટ્ઠિ, ચત્તારો ચ પકાસિતા’’તિ.

થેરીગાથા પન એકનિપાતો એકુત્તરવસેન યાવ નવનિપાતાતિ નવનિપાતો એકાદસનિપાતો, દ્વાદસનિપાતો, સોળસનિપાતો, વીસતિનિપાતો, તિંસનિપાતો, ચત્તાલીસનિપાતો, મહાનિપાતોતિ સોળસનિપાતસઙ્ગહા. તત્થ એકનિપાતે અટ્ઠારસ થેરિયો, અટ્ઠારસેવ ગાથા; દુકનિપાતે દસ થેરિયો, વીસતિ ગાથા; તિકનિપાતે અટ્ઠ થેરિયો, ચતુવીસતિ ગાથા; ચતુક્કનિપાતે એકા થેરી, ચતસ્સો ગાથા; પઞ્ચકનિપાતે દ્વાદસ થેરિયો સટ્ઠિ ગાથા; છક્કનિપાતે અટ્ઠ થેરિયો અટ્ઠચત્તાલીસ ગાથા; સત્તનિપાતે તિસ્સો થેરિયો, એકવીસતિ ગાથા; અટ્ઠ નિપાતતો પટ્ઠાય યાવ સોળસનિપાતા એકેકા થેરિયો તંતંનિપાતપરિમાણા ગાથા; વીસતિનિપાતે પઞ્ચ થેરિયો, અટ્ઠારસસતગાથા; તિંસનિપાતે એકા થેરી, ચતુત્તિંસ ગાથા; ચત્તાલીસનિપાતે એકા થેરી, અટ્ઠચત્તાલીસ ગાથા; મહાનિપાતેપિ એકા થેરી, પઞ્ચસત્તતિ ગાથા. એવમેત્થ નિપાતાનં ગાથાવગ્ગાનં ગાથાનઞ્ચ પરિમાણં વેદિતબ્બં.

નિદાનગાથાવણ્ણના

એવં પરિચ્છિન્નપરિમાણાસુ પનેતાસુ થેરગાથા આદિ. તત્થાપિ –

‘‘સીહાનંવ નદન્તાનં, દાઠીનં ગિરિગબ્ભરે;

સુણાથ ભાવિતત્તાનં, ગાથા અત્થૂપનાયિકા’’તિ.

અયં પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે આયસ્મતા આનન્દેન તેસં થેરાનં થોમનત્થં ભાસિતા ગાથા આદિ. તત્થ સીહાનન્તિ સીહસદ્દો ‘‘સીહો, ભિક્ખવે, મિગરાજા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૩૩) મિગરાજે આગતો. ‘‘અથ ખો સીહો સેનાપતિ યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૫.૩૪) પઞ્ઞત્તિયં. ‘‘સીહોતિ ખો, ભિક્ખવે, તથાગતસ્સેતં અધિવચનં અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સા’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૫.૯૯; ૧૦.૨૧) તથાગતે. તત્થ યથા તથાગતે સદિસકપ્પનાય આગતો, એવં ઇધાપિ સદિસકપ્પનાવસેનેવ વેદિતબ્બો, તસ્મા સીહાનંવાતિ સીહાનં ઇવ. સન્ધિવસેન સરલોપો ‘‘એવંસ તે’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૨) વિય. તત્થ ઇવાતિ નિપાતપદં. સુણાથાતિ આખ્યાતપદં. ઇતરાનિ નામપદાનિ. સીહાનંવાતિ ચ સમ્બન્ધે સામિવચનં. કામઞ્ચેત્થ સમ્બન્ધી સરૂપતો ન વુત્તો, અત્થતો પન વુત્તોવ હોતિ. યથા હિ ‘‘ઓટ્ઠસ્સેવ મુખં એતસ્સા’’તિ વુત્તે ઓટ્ઠસ્સ મુખં વિય મુખં એતસ્સાતિ અયમત્થો વુત્તો એવ હોતિ, એવમિધાપિ ‘‘સીહાનંવા’’તિ વુત્તે સીહાનં નાદો વિયાતિ અયમત્થો વુત્તો એવ હોતિ. તત્થ મુખસદ્દસન્નિધાનં હોતીતિ ચે, ઇધાપિ ‘‘નદન્તાન’’ન્તિ પદસન્નિધાનતો, તસ્મા સીહાનંવાતિ નિદસ્સનવચનં. નદન્તાનન્તિ તસ્સ નિદસ્સિતબ્બેન સમ્બન્ધદસ્સનં. દાઠીનન્તિ તબ્બિસેસનં. ગિરિગબ્ભરેતિ તસ્સ પવત્તિટ્ઠાનદસ્સનં. સુણાથાતિ સવને નિયોજનં. ભાવિતત્તાનન્તિ સોતબ્બસ્સ પભવદસ્સનં. ગાથાતિ સોતબ્બવત્થુદસ્સનં. અત્થુપનાયિકાતિ તબ્બિસેસનં. કામઞ્ચેત્થ ‘‘સીહાનં નદન્તાનં દાઠીન’’ન્તિ પુલ્લિઙ્ગવસેન આગતં, લિઙ્ગં પન પરિવત્તેત્વા ‘‘સીહીન’’ન્તિઆદિના ઇત્થિલિઙ્ગવસેનાપિ અત્થો વેદિતબ્બો. એકસેસવસેન વા સીહા ચ સીહિયો ચ સીહા, તેસં સીહાનન્તિઆદિના સાધારણા હેતા તિસ્સો નિદાનગાથા થેરગાથાનં થેરીગાથાનઞ્ચાતિ.

તત્થ સહનતો હનનતો ચ સીહો. યથા હિ સીહસ્સ મિગરઞ્ઞો બલવિસેસયોગતો સરભમિગમત્તવરવારણાદિતોપિ પરિસ્સયો નામ નત્થિ, વાતાતપાદિપરિસ્સયમ્પિ સો સહતિયેવ, ગોચરાય પક્કમન્તોપિ તેજુસ્સદતાય મત્તગન્ધહત્થિવનમહિંસાદિકે સમાગન્ત્વા અભીરૂ અછમ્ભી અભિભવતિ, અભિભવન્તો ચ તે અઞ્ઞદત્થુ હન્ત્વા તત્થ મુદુમંસાનિ ભક્ખયિત્વા સુખેનેવ વિહરતિ, એવમેતેપિ મહાથેરા અરિયબલવિસેસયોગેન સબ્બેસમ્પિ પરિસ્સયાનં સહનતો, રાગાદિસંકિલેસબલસ્સ અભિભવિત્વા હનનતો પજહનતો તેજુસ્સદભાવેન કુતોચિપિ અભીરૂ અછમ્ભી ઝાનાદિસુખેન વિહરન્તીતિ સહનતો હનનતો ચ સીહા વિયાતિ સીહા. સદ્દત્થતો પન યથા કન્તનત્થેન આદિઅન્તવિપલ્લાસતો તક્કં વુચ્ચતિ, એવં હિંસનટ્ઠેન સીહો વેદિતબ્બો. તથા સહનટ્ઠેન. પિસોદરાદિપક્ખેપેન નિરુત્તિનયેન પન વુચ્ચમાને વત્તબ્બમેવ નત્થિ.

અથ વા યથા મિગરાજા કેસરસીહો અત્તનો તેજુસ્સદતાય એકચારી વિહરતિ, ન કઞ્ચિ સહાયં પચ્ચાસીસતિ, એવમેતેપિ તેજુસ્સદતાય વિવેકાભિરતિયા ચ એકચારિનોતિ એકચરિયટ્ઠેનપિ સીહા વિયાતિ સીહા, તેનાહ – ભગવા ‘‘સીહંવેકચરં નાગ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૩૦; સુ. નિ. ૧૬૮).

અથ વા અસન્તાસનજવપરક્કમાદિવિસેસયોગતો સીહા વિયાતિ સીહા, એતે મહાથેરા. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, અસનિયા ફલન્તિયા ન સન્તસન્તિ, કતમેવ દ્વે? ભિક્ખુ ચ ખીણાસવો સીહો ચ મિગરાજા’’તિ (અ. નિ. ૨.૬૦).

જવોપિ સીહસ્સ અઞ્ઞેહિ અસાધારણો, તથા પરક્કમો. તથા હિ સો ઉસભસતમ્પિ લઙ્ઘિત્વા વનમહિંસાદીસુ નિપતતિ, પોતકોપિ સમાનો પભિન્નમદાનમ્પિ મત્તવરવારણાનં પટિમાનં ભિન્દિત્વા દન્તકળીરંવ ખાદતિ. એતેસં પન અરિયમગ્ગજવો ઇદ્ધિજવો ચ અઞ્ઞેહિ અસાધારણો, સમ્મપ્પધાનપરક્કમો ચ નિરતિસયો. તસ્મા સીહાનંવાતિ સીહસદિસાનં વિય. સીહસ્સ ચેત્થ હીનૂપમતા દટ્ઠબ્બા, અચ્ચન્તવિસિટ્ઠસ્સ સહનાદિઅત્થસ્સ થેરેસ્વેવ લબ્ભનતો.

નદન્તાનન્તિ ગજ્જન્તાનં. ગોચરપરક્કમતુટ્ઠિવેલાદીસુ હિ યથા સીહા અત્તનો આસયતો નિક્ખમિત્વા વિજમ્ભિત્વા સીહનાદં અભીતનાદં નદન્તિ, એવં એતેપિ વિસયજ્ઝત્તપચ્ચવેક્ખણઉદાનાદિકાલેસુ ઇમં અભીતનાદં નદિંસુ. તેન વુત્તં – ‘‘સીહાનંવ નદન્તાન’’ન્તિ. દાઠીનન્તિ દાઠાવન્તાનં. પસટ્ઠદાઠીનં, અતિસયદાઠાનન્તિ વા અત્થો. યથા હિ સીહા અતિવિય દળ્હાનં તિક્ખાનઞ્ચ ચતુન્નં દાઠાનં બલેન પટિપક્ખં અભિભવિત્વા અત્તનો મનોરથં મત્થકં પૂરેન્તિ, એવમેતેપિ ચતુન્નં અરિયમગ્ગદાઠાનં બલેન અનાદિમતિ સંસારે અનભિભૂતપુબ્બપટિપક્ખં અભિભવિત્વા અત્તનો મનોરથં મત્થકં પાપેસું. ઇધાપિ દાઠા વિયાતિ દાઠાતિ સદિસકપ્પનાવસેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો.

ગિરિગબ્ભરેતિ પબ્બતગુહાયં, સમીપત્થે ભુમ્મવચનં. ‘‘ગિરિગવ્હરે’’તિ કેચિ પઠન્તિ. પબ્બતેસુ વનગહને વનસણ્ડેતિ અત્થો. ઇદં પન નેસં વિરોચનટ્ઠાનદસ્સનઞ્ચેવ સીહનાદસ્સ યોગ્યભૂમિદસ્સનઞ્ચ. નદન્તાનં ગિરિગબ્ભરેતિ યોજના. યથા હિ સીહા યેભુય્યેન ગિરિગબ્ભરે અઞ્ઞેહિ દુરાસદતાય જનવિવિત્તે વસન્તા અત્તનો દસ્સનેન ઉપ્પજ્જનકસ્સ ખુદ્દકમિગસન્તાસસ્સ પરિહરણત્થં ગોચરગમને સીહનાદં નદન્તિ, એવમેતેપિ અઞ્ઞેહિ દુરાસદગિરિગબ્ભરસદિસેવ સુઞ્ઞાગારેવસન્તા ગુણેહિ ખુદ્દકાનં પુથુજ્જનાનં તણ્હાદિટ્ઠિપરિત્તાસપરિવજ્જનત્થં વક્ખમાનગાથાસઙ્ખાતં અભીતનાદં નદિંસુ. તેન વુત્તં ‘‘સીહાનંવ નદન્તાનં, દાઠીનં ગિરિગબ્ભરે’’તિ.

સુણાથાતિ સવનાણત્તિકવચનં, તેન વક્ખમાનાનં ગાથાનં સન્નિપતિતાય પરિસાય સોતુકામતં ઉપ્પાદેન્તો સવને આદરં જનેતિ, ઉસ્સાહં સમુટ્ઠાપેન્તો ગારવં બહુમાનઞ્ચ ઉપટ્ઠપેતિ. અથ વા ‘‘સીહાન’’ન્તિઆદીનં પદાનં સદિસકપ્પનાય વિના મુખ્યવસેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. તસ્મા દળ્હતિક્ખભાવેન પસટ્ઠાતિસયદાઠતાય દાઠીનં ગિરિગબ્ભરે નદન્તાનં સીહગજ્જિતં ગજ્જન્તાનં સીહાનં મિગરાજૂનં વિય તેસં અભીતનાદસદિસા ગાથા સુણાથાતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘યથા સીહનાદં નદન્તાનં સીહાનં મિગરાજૂનં કુતોચિપિ ભયાભાવતો સો અભીતનાદો તદઞ્ઞમિગસન્તાસકરો, એવં ભાવિતત્તાનં અપ્પમત્તાનં થેરાનં સીહનાદસદિસિયો સબ્બસો ભયહેતૂનં સુપ્પહીનત્તા અભીતનાદભૂતા, પમત્તજનસન્તાસકરા ગાથા સુણાથા’’તિ.

ભાવિતત્તાનન્તિ ભાવિતચિત્તાનં. ચિત્તઞ્હિ ‘‘અત્તા હિ કિર દુદ્દમો (ધ. પ. ૧૫૯) યો વે ઠિતત્તો તસરંવ ઉજ્જૂ’’તિ (સુ. નિ. ૨૧૭) ચ ‘‘અત્તસમ્માપણિધી’’તિ (ખુ. પા. ૫.૪; સુ. નિ. ૨૬૩) ચ એવમાદીસુ અત્તાતિ વુચ્ચતિ, તસ્મા અધિચિત્તાનુયોગેન સમથવિપસ્સનાભિવડ્ઢિતચિત્તાનં સમથવિપસ્સનાભાવનામત્થકં પાપેત્વા ઠિતાનન્તિ અત્થો. અથ વા ભાવિતત્તાનન્તિ ભાવિતસભાવાનં, સભાવભૂતસીલાદિભાવિતાનન્તિ અત્થો. ગીયતીતિ ગાથા, અનુટ્ઠુભાદિવસેન ઇસીહિ પવત્તિતં ચતુપ્પદં છપ્પદં વા વચનં. અઞ્ઞેસમ્પિ તંસદિસતાય તથા વુચ્ચન્તિ. અત્તત્થાદિભેદે અત્થે ઉપનેન્તિ તેસુ વા ઉપનિય્યન્તીતિ અત્થૂપનાયિકા.

અથ વા ભાવિતત્તાનન્તિ ભાવિતત્તાભાવાનં, અત્તભાવો હિ આહિતો અહં માનો એત્થાતિ ‘‘અત્તા’’તિ વુચ્ચતિ, સો ચ તેહિ અપ્પમાદભાવનાય અનવજ્જભાવનાય ભાવિતો સમ્મદેવ ગુણગન્ધં ગાહાપિતો. તેન તેસં કાયભાવના સીલભાવના ચિત્તભાવના પઞ્ઞાભાવનાતિ ચતુન્નમ્પિ ભાવનાનં પરિપુણ્ણભાવં દસ્સેતિ. ‘‘ભાવના’’તિ ચ સમ્બોધિપટિપદા ઇધાધિપ્પેતા. યાયં સચ્ચસમ્બોધિ અત્થિ, સા દુવિધા અભિસમયતો તદત્થતો ચ. સમ્બોધિ પન તિવિધા સમ્માસમ્બોધિ પચ્ચેકસમ્બોધિ સાવકસમ્બોધીતિ. તત્થ સમ્મા સામં સબ્બધમ્માનં બુજ્ઝનતો બોધનતો ચ સમ્માસમ્બોધિ. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનં મગ્ગઞાણં મગ્ગઞાણપદટ્ઠાનઞ્ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ‘‘સમ્માસમ્બોધી’’તિ વુચ્ચતિ. તેનાહ –

‘‘બુદ્ધોતિ યો સો ભગવા સયમ્ભૂ અનાચરિયકો પુબ્બે અનનુસ્સુતેસુ ધમ્મેસુ સામં સચ્ચાનિ અભિસમ્બુજ્ઝિ, તત્થ ચ સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો બલેસુ ચ વસીભાવ’’ન્તિ (મહાનિ. ૧૯૨; ચૂળનિ. પારાયનત્થુતિગાથાનિદ્દેસ ૯૭; પટિ. મ. ૧.૧૬૧).

બોધનેય્યબોધનત્થો હિ બલેસુ વસીભાવો. પચ્ચેકં સયમેવ બોધીતિ પચ્ચેકસમ્બોધિ, અનનુબુદ્ધો સયમ્ભૂઞાણેન સચ્ચાભિસમયોતિ અત્થો. સમ્માસમ્બુદ્ધાનઞ્હિ સયમ્ભૂઞાણતાય સયમેવ પવત્તમાનોપિ સચ્ચાભિસમયો સાનુબુદ્ધો અપરિમાણાનં સત્તાનં સચ્ચાભિસમયસ્સ હેતુભાવતો. ઇમેસં પન સો એકસ્સાપિ સત્તસ્સ સચ્ચાભિસમયહેતુ ન હોતિ. સત્થુ ધમ્મદેસનાય સવનન્તે જાતાતિ સાવકા. સાવકાનં સચ્ચાભિસમયો સાવકસમ્બોધિ. તિવિધાપેસા તિણ્ણં બોધિસત્તાનં યથાસકં આગમનીયપટિપદાય મત્થકપ્પત્તિયા સતિપટ્ઠાનાદીનં સત્તતિંસાય બોધિપક્ખિયધમ્માનં ભાવનાપારિપૂરીતિ વેદિતબ્બા ઇતરાભિસમયાનં તદવિનાભાવતો. ન હિ સચ્છિકિરિયાભિસમયેન વિના ભાવનાભિસમયો સમ્ભવતિ, સતિ ચ ભાવનાભિસમયે પહાનાભિસમયો પરિઞ્ઞાભિસમયો ચ સિદ્ધોયેવ હોતીતિ.

યદા હિ મહાબોધિસત્તો પરિપૂરિતબોધિસમ્ભારો ચરિમભવે કતપુબ્બકિચ્ચો બોધિમણ્ડં આરુય્હ – ‘‘ન તાવિમં પલ્લઙ્કં ભિન્દિસ્સામિ, યાવ ન મે અનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચિસ્સતી’’તિ પટિઞ્ઞં કત્વા અપરાજિતપલ્લઙ્કે નિસિન્નો અસમ્પત્તાય એવ સઞ્ઝાવેલાય મારબલં વિધમિત્વા પુરિમયામે પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણેન અનેકાકારવોકારે પુબ્બે નિવુત્થક્ખન્ધે અનુસ્સરિત્વા મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખુવિસોધનેન ચુતૂપપાતઞાણઅનાગતંસઞાણાનિ અધિગન્ત્વા પચ્છિમયામે ‘‘કિચ્છં વતાયં લોકો આપન્નો જાયતિ ચ જીયતિ ચ મીયતિ ચ ચવતિ ચ ઉપપજ્જતિ ચ, અથ ચ પનિમસ્સ દુક્ખસ્સ નિસ્સરણં નપ્પજાનાતિ જરામરણસ્સા’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૫૭) જરામરણતો પટ્ઠાય પટિચ્ચસમુપ્પાદમુખેન વિપસ્સનં અભિનિવિસિત્વા મહાગહનં છિન્દિતું નિસદસિલાયં ફરસું નિસેન્તો વિય કિલેસગહનં છિન્દિતું લોકનાથો ઞાણફરસું તેજેન્તો બુદ્ધભાવાય હેતુસમ્પત્તિયા પરિપાકં ગતત્તા સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણાધિગમાય વિપસ્સનં ગબ્ભં ગણ્હાપેન્તો અન્તરન્તરા નાનાસમાપત્તિયો સમાપજ્જિત્વા યથાવવત્થાપિતે નામરૂપે તિલક્ખણં આરોપેત્વા અનુપદધમ્મવિપસ્સનાવસેન અનેકાકારવોકારસઙ્ખારે સમ્મસન્તો છત્તિંસકોટિસતસહસ્સમુખેન સમ્મસનવારં વિત્થારેત્વા તત્થ મહાવજિરઞાણસઙ્ખાતે વિપસ્સનાઞાણે તિક્ખે સૂરે પસન્ને વુટ્ઠાનગામિનિભાવેન પવત્તમાને યદા તં મગ્ગેન ઘટેતિ, તદા મગ્ગપટિપાટિયા દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સં ખેપેન્તો અગ્ગમગ્ગક્ખણે સમ્માસમ્બોધિં અધિગચ્છતિ નામ, અગ્ગફલક્ખણતો પટ્ઠાય અધિગતો નામ. સમ્માસમ્બુદ્ધભાવતો દસબલચતુવેસારજ્જાદયોપિ તસ્સ તદા હત્થગતાયેવ હોન્તીતિ અયં તાવ અભિસમયતો સમ્માસમ્બોધિપટિપદા. તદત્થતો પન મહાભિનીહારતો પટ્ઠાય યાવ તુસિતભવને નિબ્બત્તિ, એત્થન્તરે પવત્તં બોધિસમ્ભારસમ્ભરણં. તત્થ યં વત્તબ્બં, તં સબ્બાકારસમ્પન્નં ચરિયાપિટકવણ્ણનાયં વિત્થારતો વુત્તમેવાતિ તત્થ વુત્તનયેનેવ ગહેતબ્બં.

પચ્ચેકબોધિસત્તાપિ પચ્ચેકબોધિયા કતાભિનીહારા અનુપુબ્બેન સમ્ભતપચ્ચેકસમ્બોધિસમ્ભારા તાદિસે કાલે ચરિમત્તભાવે ઠિતા ઞાણસ્સ પરિપાકગતભાવેન ઉપટ્ઠિતં સંવેગનિમિત્તં ગહેત્વા સવિસેસં ભવાદીસુ આદીનવં દિસ્વા સયમ્ભૂઞાણેન પવત્તિ પવત્તિહેતું નિવત્તિ નિવત્તિહેતુઞ્ચ પરિચ્છિન્દિત્વા ‘‘સો ‘ઇદં દુક્ખ’ન્તિ યોનિસો મનસિ કરોતી’’તિઆદિના આગતનયેન ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનં પરિબ્રૂહેન્તા અત્તનો અભિનીહારાનુરૂપં સઙ્ખારે પરિમદ્દન્તા અનુક્કમેન વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા મગ્ગપટિપાટિયા અગ્ગમગ્ગં અધિગચ્છન્તા પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝન્તિ નામ, અગ્ગફલક્ખણતો પટ્ઠાય પચ્ચેકસમ્બુદ્ધા નામ હુત્વા સદેવકસ્સ લોકસ્સ અગ્ગદક્ખિણેય્યા હોન્તિ.

સાવકા પન સત્થુ સબ્રહ્મચારિનો વા ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનકથં સુત્વા તસ્મિંયેવ ખણે કાલન્તરે વા તજ્જં પટિપત્તિં અનુતિટ્ઠન્તા ઘટેન્તા વાયમન્તા વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા, યદિ વા પટિપદાય વડ્ઢન્તિયા, સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝન્તા અત્તનો અભિનીહારાનુરૂપસિદ્ધિઅગ્ગસાવકભૂમિયા વા કેવલં વા અગ્ગમગ્ગક્ખણે સાવકસમ્બોધિં અધિગચ્છન્તિ નામ. તતો પરં સાવકબુદ્ધા નામ હોન્તિ સદેવકે લોકે અગ્ગદક્ખિણેય્યા. એવં તાવ અભિસમયતો પચ્ચેકસમ્બોધિ સાવકસમ્બોધિ ચ વેદિતબ્બા.

તદત્થતો પન યથા મહાબોધિસત્તાનં હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પાનં સતસહસ્સઞ્ચ બોધિસમ્ભારસમ્ભરણં ઇચ્છિતબ્બં મજ્ઝિમપરિચ્છેદેન અટ્ઠ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પાનં સતસહસ્સઞ્ચ, ઉપરિમપરિચ્છેદેન સોળસ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પાનં સતસહસ્સઞ્ચ એતે ચ ભેદા પઞ્ઞાધિકસદ્ધાધિકવીરિયાધિકવસેન વેદિતબ્બા. પઞ્ઞાધિકાનઞ્હિ સદ્ધા મન્દા હોતિ પઞ્ઞા તિક્ખા, તતો ચ ઉપાયકોસલ્લસ્સ વિસદનિપુણભાવેન નચિરસ્સેવ પારમિયો પારિપૂરિં ગચ્છન્તિ. સદ્ધાધિકાનં પઞ્ઞા મજ્ઝિમા હોતીતિ તેસં નાતિસીઘં નાતિસણિકં પારમિયો પારિપૂરિં ગચ્છન્તિ. વીરિયાધિકાનં પન પઞ્ઞા મન્દા હોતીતિ તેસં ચિરેનેવ પારમિયો પારિપૂરિં ગચ્છન્તિ. ન એવં પચ્ચેકબોધિસત્તાનં. તેસઞ્હિ સતિપિ પઞ્ઞાધિકભાવે દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પાનં સતસહસ્સઞ્ચ બોધિસમ્ભારસમ્ભરણં ઇચ્છિતબ્બં, ન તતો ઓરં. સદ્ધાધિકવીરિયાધિકાપિ વુત્તપરિચ્છેદતો પરં કતિપયે એવ કપ્પે અતિક્કમિત્વા પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝન્તિ, ન તતિયં અસઙ્ખ્યેય્યન્તિ. સાવકબોધિસત્તાનં પન યેસં અગ્ગસાવકભાવાય અભિનીહારો, તેસં એકં અસઙ્ખ્યેય્યં કપ્પાનં સતસહસ્સઞ્ચ સમ્ભારસમ્ભરણં ઇચ્છિતબ્બં. યેસં મહાસાવકભાવાય, તેસં કપ્પાનં સતસહસ્સમેવ, તથા બુદ્ધસ્સ માતાપિતૂનં ઉપટ્ઠાકસ્સ પુત્તસ્સ ચ. તત્થ યથા –

‘‘મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, હેતુ સત્થારદસ્સનં;

પબ્બજ્જા ગુણસમ્પત્તિ, અધિકારો ચ છન્દતા;

અટ્ઠધમ્મસમોહાના, અભિનીહારો સમિજ્ઝતી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૫૯) –

એવં વુત્તે અટ્ઠ ધમ્મે સમોધાનેત્વા કતપણિધાનાનં મહાબોધિસત્તાનં મહાભિનીહારતો પભુતિ સવિસેસં દાનાદીસુ યુત્તપ્પયુત્તાનં દિવસે દિવસે વેસ્સન્તરદાનસદિસં મહાદાનં દેન્તાનં તદનુરૂપસીલાદિકે સબ્બપારમિધમ્મે આચિનન્તાનમ્પિ યથાવુત્તકાલપરિચ્છેદં અસમ્પત્વા અન્તરા એવ બુદ્ધભાવપ્પત્તિ નામ નત્થિ. કસ્મા? ઞાણસ્સ અપરિપચ્ચનતો. પરિચ્છિન્નકાલે નિપ્ફાદિતં વિય હિ સસ્સં બુદ્ધઞાણં યથાપરિચ્છિન્નકાલવસેનેવ વુદ્ધિં વિરુળ્હિં વેપુલ્લં આપજ્જન્તં ગબ્ભં ગણ્હન્તં પરિપાકં ગચ્છતીતિ એવં –

‘‘મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, વિગતાસવદસ્સનં;

અધિકારો છન્દતા એતે, અભિનીહારકારણા’’તિ. (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.ખગ્ગવિસાણસુત્તવણ્ણના) –

ઇમે પઞ્ચ ધમ્મે સમોધાનેત્વા કતાભિનીહારાનં પચ્ચેકબોધિસત્તાનં ‘‘અધિકારો છન્દતા’’તિ દ્વઙ્ગસમન્નાગતાય પત્થનાય વસેન કતપણિધાનાનં સાવકબોધિસત્તાનઞ્ચ તત્થ તત્થ વુત્તકાલપરિચ્છેદં અસમ્પત્વા અન્તરા એવ પચ્ચેકસમ્બોધિયા યથાવુત્તસાવકસમ્બોધિયા ચ અધિગમો નત્થિ. કસ્મા? ઞાણસ્સ અપરિપચ્ચનતો. ઇમેસમ્પિ હિ યથા મહાબોધિસત્તાનં દાનાદિપારમીહિ પરિબ્રૂહિતા પઞ્ઞાપારમી અનુક્કમેન ગબ્ભં ગણ્હન્તી પરિપાકં ગચ્છન્તી બુદ્ધઞાણં પરિપૂરેતિ, એવં દાનાદીહિ પરિબ્રૂહિતા અનુપુબ્બેન યથારહં ગબ્ભં ગણ્હન્તી પરિપાકં ગચ્છન્તી પચ્ચેકબોધિઞાણં સાવકબોધિઞાણઞ્ચ પરિપૂરેતિ. દાનપરિચયેન હેતે તત્થ તત્થ ભવે અલોભજ્ઝાસયતાય સબ્બત્થ અસઙ્ગમાનસા અનપેક્ખચિત્તા હુત્વા, સીલપરિચયેન સુસંવુતકાયવાચતાય સુપરિસુદ્ધકાયવચીકમ્મન્તા પરિસુદ્ધાજીવા ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારા ભોજને મત્તઞ્ઞુનો હુત્વા જાગરિયાનુયોગેન ચિત્તં સમાદહન્તિ, સ્વાયં તેસં જાગરિયાનુયોગો ગતપચ્ચાગતિકવત્તવસેન વેદિતબ્બો.

એવં પન પટિપજ્જન્તાનં અધિકારસમ્પત્તિયા અપ્પકસિરેનેવ અટ્ઠ સમાપત્તિયો પઞ્ચાભિઞ્ઞા છળભિઞ્ઞા અધિટ્ઠાનભૂતા પુબ્બભાગવિપસ્સના ચ હત્થગતાયેવ હોન્તિ. વીરિયાદયો પન તદન્તોગધા એવ. યઞ્હિ પચ્ચેકબોધિયા સાવકબોધિયા વા અત્થાય દાનાદિપુઞ્ઞસમ્ભરણે અબ્ભુસ્સહનં, ઇદં વીરિયં. યં તદનુપરોધસ્સ સહનં, અયં ખન્તિ. યં દાનસીલાદિસમાદાનાવિસંવાદનં, ઇદં સચ્ચં. સબ્બત્થમેવ અચલસમાધાનાધિટ્ઠાનં, ઇદં અધિટ્ઠાનં. યા દાનસીલાદીનં પવત્તિટ્ઠાનભૂતેસુ સત્તેસુ હિતેસિતા, અયં મેત્તા. યં સત્તાનં કતવિપ્પકારેસુ અજ્ઝુપેક્ખનં, અયં ઉપેક્ખાતિ. એવં દાનસીલભાવનાસુ સીલસમાધિપઞ્ઞાસુ ચ સિજ્ઝમાનાસુ વીરિયાદયો સિદ્ધા એવ હોન્તિ. સાયેવ પચ્ચેકબોધિઅત્થાય સાવકબોધિઅત્થાય ચ દાનાદિપટિપદા તેસં બોધિસત્તાનં સન્તાનસ્સ ભાવનતો પરિભાવનતો ભાવના નામ. વિસેસતો દાનસીલાદીહિ સ્વાભિસઙ્ખતે સન્તાને પવત્તા સમથવિપસ્સનાપટિપદા, યતો તે બોધિસત્તા પુબ્બયોગાવચરસમુદાગમસમ્પન્ના હોન્તિ. તેનાહ ભગવા –

‘‘પઞ્ચિમે, આનન્દ, આનિસંસા પુબ્બયોગાવચરે. કતમે પઞ્ચ? ઇધાનન્દ, પુબ્બયોગાવચરો દિટ્ઠેવ ધમ્મે પટિકચ્ચ અઞ્ઞં આરાધેતિ, નો ચે દિટ્ઠેવ ધમ્મે પટિકચ્ચ અઞ્ઞં આરાધેતિ, અથ મરણકાલે અઞ્ઞં આરાધેતિ, અથ દેવપુત્તો સમાનો અઞ્ઞં આરાધેતિ, અથ બુદ્ધાનં સમ્મુખીભાવે ખિપ્પાભિઞ્ઞો હોતિ, અથ પચ્છિમે કાલે પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો હોતી’’તિ (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.ખગ્ગવિસાણસુત્તવણ્ણના).

ઇતિ પુબ્બભાગપટિપદાભૂતાય પારમિતાપરિભાવિતાય સમથવિપસ્સનાભાવનાય નિરોધગામિનિપટિપદાભૂતાય અભિસમયસઙ્ખાતાય મગ્ગભાવનાય ચ ભાવિતત્તભાવા બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકા ભાવિતત્તા નામ. તેસુ ઇધ બુદ્ધસાવકા અધિપ્પેતા.

એત્થ ચ ‘‘સીહાનંવા’’તિ ઇમિના થેરાનં સીહસમાનવુત્તિતાદસ્સનેન અત્તનો પટિપક્ખેહિ અનભિભવનીયતં, તે ચ અભિભુય્ય પવત્તિં દસ્સેતિ. ‘‘સીહાનંવ નદન્તાનં…પે… ગાથા’’તિ ઇમિના થેરગાથાનં સીહનાદસદિસતાદસ્સનેન તાસં પરવાદેહિ અનભિભવનીયતં, તે ચ અભિભવિત્વા પવત્તિં દસ્સેતિ. ‘‘ભાવિતત્તાન’’ન્તિ ઇમિના તદુભયસ્સ કારણં વિભાવેતિ. ભાવિતત્તભાવેન થેરા ઇધ સીહસદિસા વુત્તા, તેસઞ્ચ ગાથા સીહનાદસદિસિયો. ‘‘અત્થૂપનાયિકા’’તિ ઇમિના અભિભવને પયોજનં દસ્સેતિ. તત્થ થેરાનં પટિપક્ખો નામ સંકિલેસધમ્મો, તદભિભવો તદઙ્ગિવિક્ખમ્ભનપ્પહાનેહિ સદ્ધિં સમુચ્છેદપ્પહાનં. તસ્મિં સતિ પટિપસ્સદ્ધીપ્પહાનં નિસ્સરણપ્પહાનઞ્ચ સિદ્ધમેવ હોતિ, યતો તે ભાવિતત્તાતિ વુચ્ચન્તિ. મગ્ગક્ખણે હિ અરિયા અપ્પમાદભાવનં ભાવેન્તિ નામ, અગ્ગફલક્ખણતો પટ્ઠાય ભાવિતત્તા નામાતિ વુત્તોવાયમત્થો.

તેસુ તદઙ્ગપ્પહાનેન નેસં સીલસમ્પદા દસ્સિતા, વિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન સમાધિસમ્પદા, સમુચ્છેદપ્પહાનેન પઞ્ઞાસમ્પદા, ઇતરેન તાસં ફલં દસ્સિતં. સીલેન ચ તેસં પટિપત્તિયા આદિકલ્યાણતા દસ્સિતા, ‘‘કો ચાદિ કુસલાનં ધમ્માનં? સીલઞ્ચ સુવિસુદ્ધં’’ (સં. નિ. ૫.૩૬૯), ‘‘સીલે પતિટ્ઠાય’’ (સં. નિ. ૧.૨૩; વિસુદ્ધિ. ૧.૧), ‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણ’’ન્તિ (ધ. પ. ૧૮૩; દી. નિ. ૨.૯૦) ચ વચનતો સીલં પટિપત્તિયા આદિકલ્યાણંવ અવિપ્પટિસારાદિગુણાવહત્તા. સમાધિના મજ્ઝેકલ્યાણતા દસ્સિતા, ‘‘ચિત્તં ભાવયં’’, ‘‘કુસલસ્સ ઉપસમ્પદા’’તિ ચ વચનતો સમાધિપટિપત્તિયા મજ્ઝેકલ્યાણોવ, ઇદ્ધિવિધાદિગુણાવહત્તા. પઞ્ઞાય પરિયોસાનકલ્યાણતા દસ્સિતા, ‘‘સચિત્તપરિયોદપનં’’ (ધ. પ. ૧૮૩; દી. નિ. ૨.૯૦), ‘‘પઞ્ઞં ભાવય’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૨૩; વિસુદ્ધિ. ૧.૧) ચ વચનતો પઞ્ઞા પટિપત્તિયા પરિયોસાનંવ, પઞ્ઞુત્તરતો કુસલાનં ધમ્માનં સાવ કલ્યાણા ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ તાદિભાવાવહત્તા.

‘‘સેલો યથા એકઘનો, વાતેન ન સમીરતિ; (મહાવ. ૨૪૪);

એવં નિન્દાપસંસાસુ, ન સમિઞ્જન્તિ પણ્ડિતા’’તિ. (ધ. પ. ૮૧) –

હિ વુત્તં.

તથા સીલસમ્પદાય તેવિજ્જભાવો દસ્સિતો. સીલસમ્પત્તિઞ્હિ નિસ્સાય તિસ્સો વિજ્જા પાપુણન્તિ. સમાધિસમ્પદાય છળભિઞ્ઞાભાવો. સમાધિસમ્પત્તિઞ્હિ નિસ્સાય છળભિઞ્ઞા પાપુણન્તિ. પઞ્ઞાસમ્પદાય પભિન્નપટિસમ્ભિદાભાવો. પઞ્ઞાસમ્પદઞ્હિ નિસ્સાય ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા પાપુણન્તિ. ઇમિના તેસં થેરાનં કેચિ તેવિજ્જા, કેચિ છળભિઞ્ઞા, કેચિ પટિસમ્ભિદાપત્તાતિ અયમત્થો દસ્સિતોતિ વેદિતબ્બં.

તથા સીલસમ્પદાય તેસં કામસુખાનુયોગસઙ્ખાતસ્સ અન્તસ્સ પરિવજ્જનં દસ્સેતિ. સમાધિસમ્પદાય અત્તકિલમથાનુયોગસઙ્ખાતસ્સ, પઞ્ઞાસમ્પદાય મજ્ઝિમાય પટિપદાય સેવનં દસ્સેતિ. તથા સીલસમ્પદાય તેસં વીતિક્કમપ્પહાનં કિલેસાનં દસ્સેતિ. સમાધિસમ્પદાય પરિયુટ્ઠાનપ્પહાનં, પઞ્ઞાસમ્પદાય અનુસયપ્પહાનં દસ્સેતિ. સીલસમ્પદાય વા દુચ્ચરિતસંકિલેસવિસોધનં, સમાધિસમ્પદાય તણ્હાસંકિલેસવિસોધનં, પઞ્ઞાસમ્પદાય દિટ્ઠિસંકિલેસવિસોધનં દસ્સેતિ. તદઙ્ગપ્પહાનેન વા નેસં અપાયસમતિક્કમો દસ્સિતો. વિક્ખમ્ભનપ્પહાનેન કામધાતુસમતિક્કમો, સમુચ્છેદપ્પહાનેન સબ્બભવસમતિક્કમો દસ્સિતોતિ વેદિતબ્બં.

‘‘ભાવિતત્તાન’’ન્તિ વા એત્થ સીલભાવના, ચિત્તભાવના પઞ્ઞાભાવનાતિ તિસ્સો ભાવના વેદિતબ્બા કાયભાવનાય તદન્તોગધત્તા. સીલભાવના ચ પટિપત્તિયા આદીતિ સબ્બં પુરિમસદિસં. યથા પન સીહનાદં પરે મિગગણા ન સહન્તિ, કુતો અભિભવે, અઞ્ઞદત્થુ સીહનાદોવ તે અભિભવતિ એવમેવ અઞ્ઞતિત્થિયવાદા થેરાનં વાદે ન સહન્તિ, કુતો અભિભવે, અઞ્ઞદત્થુ થેરવાદાવ તે અભિભવન્તિ. તં કિસ્સ હેતુ? ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા, સબ્બે સઙ્ખારા દુક્ખા, સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ (ધ. પ. ૨૭૭-૨૭૯) ‘‘નિબ્બાનધાતૂ’’તિ ચ પવત્તનતો. ન હિ ધમ્મતો સક્કા કેનચિ અઞ્ઞથા કાતું અપ્પટિવત્તનીયતો. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં પરતો આવિભવિસ્સતિ. એવમેત્થ સઙ્ખેપેનેવ પઠમગાથાય અત્થવિભાવના વેદિતબ્બા.

દુતિયગાથાયં પન અયં સમ્બન્ધદસ્સનમુખેન અત્થવિભાવના. તત્થ યેસં થેરાનં ગાથા સાવેતુકામો, તે સાધારણવસેન નામતો ગોત્તતો ગુણતો ચ કિત્તેતું ‘‘યથાનામા’’તિઆદિ વુત્તં. અસાધારણતો પન તત્થ તત્થ ગાથાસ્વેવ આવિભવિસ્સતિ. તત્થ યથાનામાતિ યંયંનામા, સુભૂતિ મહાકોટ્ઠિકોતિઆદિના નયેન નામધેય્યેન પઞ્ઞાતાતિ અત્થો. યથાગોત્તાતિ યંયંગોત્તા, ગોતમો કસ્સપોતિઆદિના નયેન કુલપદેસેન યાય યાય જાતિયા પઞ્ઞાતાતિ અત્થો. યથાધમ્મવિહારિનોતિ યાદિસધમ્મવિહારિનો, પરિયત્તિપરમતાયં અટ્ઠત્વા યથાનુરૂપં સમાપત્તિવિહારિનો હુત્વા વિહરિંસૂતિ અત્થો. અથ વા યથાધમ્મવિહારિનોતિ યથાધમ્મા વિહારિનો ચ, યાદિસસીલાદિધમ્મા દિબ્બવિહારાદીસુ અભિણ્હસો વિહરમાના યાદિસવિહારા ચાતિ અત્થો. યથાધિમુત્તાતિ યાદિસઅધિમુત્તિકા સદ્ધાધિમુત્તિપઞ્ઞાધિમુત્તીસુ યંયંઅધિમુત્તિકા સુઞ્ઞતમુખાદીસુ વા યથા યથા નિબ્બાનં અધિમુત્તાતિ યથાધિમુત્તા. ‘‘નિબ્બાનં અધિમુત્તાનં, અત્થં ગચ્છન્તિ આસવા’’તિ (ધ. પ. ૨૨૬) હિ વુત્તં. ઉભયઞ્ચેતં પુબ્બભાગવસેન વેદિતબ્બં. અરહત્તપ્પત્તિતો પુબ્બેયેવ હિ યથાવુત્તમધિમુચ્ચનં, ન પરતો. તેનાહ ભગવા –

‘‘અસ્સદ્ધો અકતઞ્ઞૂ ચ, સન્ધિચ્છેદો ચ યો નરો’’તિઆદિ. (ધ. પ. ૯૭).

‘‘યથાવિમુત્તા’’તિ વા પાઠો, પઞ્ઞાવિમુત્તિઉભતોભાગવિમુત્તીસુ યંયંવિમુત્તિકાતિ અત્થો. સપ્પઞ્ઞાતિ તિહેતુકપટિસન્ધિપઞ્ઞાય પારિહારિકપઞ્ઞાય ભાવનાપઞ્ઞાય ચાતિ તિવિધાયપિ પઞ્ઞાય પઞ્ઞવન્તો. વિહરિંસૂતિ તાય એવ સપ્પઞ્ઞતાય યથાલદ્ધેન ફાસુવિહારેનેવ વસિંસુ. અતન્દિતાતિ અનલસા, અત્તહિતપટિપત્તિયં યથાબલં પરહિતપટિપત્તિયઞ્ચ ઉટ્ઠાનવન્તોતિ અત્થો.

એત્થ ચ પન નામગોત્તગ્ગહણેન તેસં થેરાનં પકાસપઞ્ઞાતભાવં દસ્સેતિ. ધમ્મવિહારગ્ગહણેન સીલસમ્પદં સમાધિસમ્પદઞ્ચ દસ્સેતિ. ‘‘યથાધિમુત્તા સપ્પઞ્ઞા’’તિ ઇમિના પઞ્ઞાસમ્પદં. ‘‘અતન્દિતા’’તિ ઇમિના સીલસમ્પદાદીનં કારણભૂતં વીરિયસમ્પદં દસ્સેતિ. ‘‘યથાનામા’’તિ ઇમિના તેસં પકાસનનામતં દસ્સેતિ. ‘‘યથાગોત્તા’’તિ ઇમિના સદ્ધાનુસારીધમ્માનુસારીગોત્તસમ્પત્તિસમુદાગમં, ‘‘યથાધમ્મવિહારિનો’’તિઆદિના સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞાણદસ્સનં સમ્પત્તિસમુદાગમં, ‘‘અતન્દિતા’’તિ ઇમિના એવં અત્તહિતસમ્પત્તિયં ઠિતાનં પરહિતપટિપત્તિં દસ્સેતિ.

અથ વા ‘‘યથાનામા’’તિ ઇદં તેસં થેરાનં ગરૂહિ ગહિતનામધેય્યદસ્સનં સમઞ્ઞામત્તકિત્તનતો. ‘‘યથાગોત્તા’’તિ ઇદં કુલપુત્તભાવદસ્સનં કુલાપદેસ કિત્તનતો. તેન નેસં સદ્ધાપબ્બજિતભાવં દસ્સેતિ. ‘‘યથાધમ્મવિહારિનો’’તિ ઇદં ચરણસમ્પત્તિદસ્સનં સીલસંવરાદીહિ સમઙ્ગીભાવદીપનતો. ‘‘યથાધિમુત્તા સપ્પઞ્ઞા’’તિ ઇદં નેસં વિજ્જાસમ્પત્તિદસ્સનં આસવક્ખયપરિયોસાનાય ઞાણસમ્પત્તિયા અધિગમપરિદીપનતો. ‘‘અતન્દિતા’’તિ ઇદં વિજ્જાચરણસમ્પત્તીનં અધિગમૂપાયદસ્સનં. ‘‘યથાનામા’’તિ વા ઇમિના તેસં પકાસનનામતંયેવ દસ્સેતિ. ‘‘યથાગોત્તા’’તિ પન ઇમિના પચ્છિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિં દસ્સેતિ. ન હિ સમ્માઅપ્પણિહિતત્તનો પુબ્બે ચ અકતપુઞ્ઞસ્સ સદ્ધાનુસારીધમ્માનુસારિનો ગોત્તસમ્પત્તિસમુદાગમો સમ્ભવતિ. ‘‘યથાધમ્મવિહારિનો’’તિ ઇમિના તેસં પુરિમચક્કદ્વયસમ્પત્તિં દસ્સેતિ. ન હિ અપ્પતિરૂપે દેસે વસતો સપ્પુરિસૂપનિસ્સયરહિતસ્સ ચ તાદિસા ગુણવિસેસા સમ્ભવન્તિ. ‘‘યથાધિમુત્તા’’તિ ઇમિના સદ્ધમ્મસવનસમ્પદાસમાયોગં દસ્સેતિ. ન હિ પરતોઘોસેન વિના સાવકાનં સચ્ચસમ્પટિવેધો સમ્ભવતિ. ‘‘સપ્પઞ્ઞા અતન્દિતા’’તિ ઇમિના યથાવુત્તસ્સ ગુણવિસેસસ્સ અબ્યભિચારિહેતું દસ્સેતિ ઞાયારમ્ભદસ્સનતો.

અપરો નયો – ‘‘યથાગોત્તા’’તિ એત્થ ગોત્તકિત્તનેન તેસં થેરાનં યોનિસોમનસિકારસમ્પદં દસ્સેતિ યથાવુત્તગોત્તસમ્પન્નસ્સ યોનિસોમનસિકારસમ્ભવતો. ‘‘યથાધમ્મવિહારિનો’’તિ એત્થ ધમ્મવિહારગ્ગહણેન સદ્ધમ્મસવનસમ્પદં દસ્સેતિ સદ્ધમ્મસવનેન વિના તદભાવતો. ‘‘યથાધિમુત્તા’’તિ ઇમિના મત્થકપ્પત્તં ધમ્માનુધમ્મપટિપદં દસ્સેતિ. ‘‘સપ્પઞ્ઞા’’તિ ઇમિના સબ્બત્થ સમ્પજાનકારિતં. ‘‘અતન્દિતા’’તિ ઇમિના વુત્તનયેન અત્તહિતસમ્પત્તિં પરિપૂરેત્વા ઠિતાનં પરેસં હિતસુખાવહાય પટિપત્તિયં અકિલાસુભાવં દસ્સેતિ. તથા ‘‘યથાગોત્તા’’તિ ઇમિના નેસં સરણગમનસમ્પદા દસ્સિતા સદ્ધાનુસારીગોત્તકિત્તનતો. ‘‘યથાધમ્મવિહારિનો’’તિ ઇમિના સીલક્ખન્ધપુબ્બઙ્ગમો સમાધિક્ખન્ધો દસ્સિતો. ‘‘યથાધિમુત્તા સપ્પઞ્ઞા’’તિ ઇમિના પઞ્ઞક્ખન્ધાદયો. સરણગમનઞ્ચ સાવકગુણાનં આદિ, સમાધિ મજ્ઝે, પઞ્ઞા પરિયોસાનન્તિ આદિમજ્ઝપરિયોસાનદસ્સનેન સબ્બેપિ સાવકગુણા દસ્સિતા હોન્તિ.

ઈદિસી પન ગુણવિભૂતિ યાય સમ્માપટિપત્તિયા તેહિ અધિગતા, તં દસ્સેતું ‘‘તત્થ તત્થ વિપસ્સિત્વા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ તેસુ અરઞ્ઞરુક્ખમૂલપબ્બતાદીસુ વિવિત્તસેનાસનેસુ. તત્થ તત્થાતિ વા તસ્મિં તસ્મિં ઉદાનાદિકાલે. વિપસ્સિત્વાતિ સમ્પસ્સિત્વા. નામરૂપવવત્થાપનપચ્ચયપરિગ્ગહેહિ દિટ્ઠિવિસુદ્ધિકઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધિયો સમ્પાદેત્વા કલાપસમ્મસનાદિક્કમેન પઞ્ચમં વિસુદ્ધિં અધિગન્ત્વા પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિયા મત્થકં પાપનવસેન વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા ફુસિત્વાતિ પત્વા સચ્છિકત્વા. અચ્ચુતં પદન્તિ નિબ્બાનં. તઞ્હિ સયં અચવનધમ્મત્તા અધિગતાનં અચ્ચુતિહેતુભાવતો ચ નત્થિ એત્થ ચુતીતિ ‘‘અચ્ચુતં’’. સઙ્ખતધમ્મેહિ અસમ્મિસ્સભાવતાય તદત્થિકેહિ પટિપજ્જિતબ્બતાય ચ ‘‘પદ’’ન્તિ ચ વુચ્ચતિ. કતન્તન્તિ કતસ્સ અન્તં. યો હિ તેહિ અધિગતો અરિયમગ્ગો, સો અત્તનો પચ્ચયેહિ ઉપ્પાદિતત્તા કતો નામ. તસ્સ પન પરિયોસાનભૂતં ફલં કતન્તોતિ અધિપ્પેતં. તં કતન્તં અગ્ગફલં. અથ વા પચ્ચયેહિ કતત્તા નિપ્ફાદિતત્તા કતા નામ સઙ્ખતધમ્મા, તન્નિસ્સરણભાવતો કતન્તો નિબ્બાનં. તં કતન્તં. પચ્ચવેક્ખન્તાતિ ‘‘અધિગતં વત મયા અરિયમગ્ગાધિગમેન ઇદં અરિયફલં, અધિગતા અસઙ્ખતા ધાતૂ’’તિ અરિયફલનિબ્બાનાનિ વિમુત્તિઞાણદસ્સનેન પટિપત્તિં અવેક્ખમાના. અથ વા સચ્ચસમ્પટિવેધવસેન યં અરિયેન કરણીયં પરિઞ્ઞાદિસોળસવિધં કિચ્ચં અગ્ગફલે ઠિતેન નિપ્ફાદિતત્તા પરિયોસાપિતત્તા કતં નામ, એવં કતં તં પચ્ચવેક્ખન્તા. એતેન પહીનકિલેસપચ્ચવેક્ખણં દસ્સિતં. પુરિમનયેન પન ઇતરપચ્ચવેક્ખણાનીતિ એકૂનવીસતિ પચ્ચવેક્ખણાનિ દસ્સિતાનિ હોન્તિ.

ઇમમત્થન્તિ એત્થ ઇમન્તિ સકલો થેરથેરીગાથાનં અત્થો અત્તનો ઇતરેસઞ્ચ તત્થ સન્નિપતિતાનં ધમ્મસઙ્ગાહકમહાથેરાનં બુદ્ધિયં વિપરિવત્તમાનતાય આસન્નો પચ્ચક્ખોતિ ચ કત્વા વુત્તં. અત્થન્તિ ‘‘છન્ના મે કુટિકા’’તિઆદીહિ ગાથાહિ વુચ્ચમાનં અત્તૂપનાયિકં પરૂપનાયિકં લોકિયલોકુત્તરપટિસંયુત્તં અત્થં. અભાસિસુન્તિ ગાથાબન્ધવસેન કથેસું, તંદીપનિયો ઇદાનિ મયા વુચ્ચમાના તેસં ભાવિતત્તાનં ગાથા અત્તૂપનાયિકા સુણાથાતિ યોજના. તે ચ મહાથેરા એવં કથેન્તા અત્તનો સમ્માપટિપત્તિપકાસનીહિ ગાથાહિ સાસનસ્સ એકન્તનિય્યાનિકવિભાવનેન પરેપિ તત્થ સમ્માપટિપત્તિયં નિયોજેન્તીતિ એતમત્થં દીપેતિ આયસ્મા ધમ્મભણ્ડાગારિકો, તથા દીપેન્તો ચ ઇમાહિ ગાથાહિ તેસં થોમનં તાસઞ્ચ તેસં વચનસ્સ નિદાનભાવેન ઠપનં ઠાનગતમેવાતિ દસ્સેતીતિ દટ્ઠબ્બં.

નિદાનગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧. એકકનિપાતો

૧. પઠમવગ્ગો

૧. સુભૂતિત્થેરગાથાવણ્ણના

ઇદાનિ છન્ના મે કુટિકાતિઆદિનયપ્પવત્તાનં થેરગાથાનં અત્થવણ્ણના હોતિ. સા પનાયં અત્થવણ્ણના યસ્મા તાસં તાસં ગાથાનં અટ્ઠુપ્પત્તિં પકાસેત્વા વુચ્ચમાના પાકટા હોતિ સુવિઞ્ઞેય્યા ચ. તસ્મા તત્થ તત્થ અટ્ઠુપ્પત્તિં પકાસેત્વા અત્થવણ્ણનં કરિસ્સામાતિ.

તત્થ છન્ના મે કુટિકાતિગાથાય કા ઉપ્પત્તિ? વુચ્ચતે – ઇતો કિર કપ્પસતસહસ્સમત્થકે અનુપ્પન્નેયેવ પદુમુત્તરે ભગવતિ લોકનાથે હંસવતીનામકે નગરે અઞ્ઞતરસ્સ બ્રાહ્મણમહાસાલસ્સ એકો પુત્તો ઉપ્પજ્જિ. તસ્સ ‘‘નન્દમાણવો’’તિ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો તયો વેદે ઉગ્ગણ્હિત્વા તત્થ સારં અપસ્સન્તો અત્તનો પરિવારભૂતેહિ ચતુચત્તાલીસાય માણવકસહસ્સેહિ સદ્ધિં પબ્બતપાદે ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અટ્ઠ સમાપત્તિયો પઞ્ચ ચ અભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેસિ. અન્તેવાસિકાનમ્પિ કમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિ. તેપિ ન ચિરેનેવ ઝાનલાભિનો અહેસું.

તેન ચ સમયેન પદુમુત્તરો ભગવા લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા હંસવતીનગરં ઉપનિસ્સાય વિહરન્તો એકદિવસં પચ્ચૂસસમયે લોકં વોલોકેન્તો નન્દતાપસસ્સ અન્તેવાસિકજટિલાનં અરહત્તૂપનિસ્સયં નન્દતાપસસ્સ ચ દ્વીહઙ્ગેહિ સમન્નાગતસ્સ સાવકટ્ઠાનન્તરસ્સ પત્થનં દિસ્વા પાતોવ સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા પુબ્બણ્હસમયે પત્તચીવરમાદાય અઞ્ઞં કઞ્ચિ અનામન્તેત્વા સીહો વિય એકચરો નન્દતાપસસ્સ અન્તેવાસિકેસુ ફલાફલત્થાય ગતેસુ ‘‘બુદ્ધભાવં મે જાનાતૂ’’તિ પસ્સન્તસ્સેવ નન્દતાપસસ્સ આકાસતો ઓતરિત્વા પથવિયં પતિટ્ઠાસિ. નન્દતાપસો બુદ્ધાનુભાવઞ્ચેવ લક્ખણપારિપૂરિઞ્ચ દિસ્વા લક્ખણમન્તે સમ્મસિત્વા ‘‘ઇમેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતો નામ અગારં અજ્ઝાવસન્તો રાજા હોતિ ચક્કવત્તી, પબ્બજન્તો લોકે વિવટચ્છદો સબ્બઞ્ઞૂ બુદ્ધો હોતિ. અયં પુરિસાજાનીયો નિસ્સંસયં બુદ્ધોતિ ઞત્વા પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા, પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા, આસનં પઞ્ઞાપેત્વા, અદાસિ. નિસીદિ ભગવા પઞ્ઞત્તે આસને. નન્દતાપસોપિ અત્તનો અનુચ્છવિકં આસનં ગહેત્વા એકમન્તં નિસીદિ.

તસ્મિં સમયે ચતુચત્તાલીસસહસ્સજટિલા પણીતપણીતાનિ ઓજવન્તાનિ ફલાફલાનિ ગહેત્વા આચરિયસ્સ સન્તિકં સમ્પત્તા બુદ્ધાનઞ્ચેવ આચરિયસ્સ ચ નિસિન્નાસનં ઓલોકેન્તા આહંસુ – ‘‘આચરિય, મયં ‘ઇમસ્મિં લોકે તુમ્હેહિ મહન્તતરો નત્થી’તિ વિચરામ, અયં પન પુરિસો તુમ્હેહિ મહન્તતરો મઞ્ઞે’’તિ. નન્દતાપસો, ‘‘તાતા, કિં વદેથ, સાસપેન સદ્ધિં અટ્ઠસટ્ઠિસતસહસ્સયોજનુબ્બેધં સિનેરું ઉપમેતું ઇચ્છથ, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેન સદ્ધિં મા મં ઉપમિત્થા’’તિ આહ. અથ તે તાપસા ‘‘સચે અયં ઓરકો અભવિસ્સ, ન અમ્હાકં આચરિયો એવં ઉપમં આહરેય્ય, યાવ મહા વતાયં પુરિસાજાનીયો’’તિ પાદેસુ નિપતિત્વા સિરસા વન્દિંસુ. અથ તે આચરિયો આહ – ‘‘તાતા, અમ્હાકં બુદ્ધાનં અનુચ્છવિકો દેય્યધમ્મો નત્થિ, ભગવા ચ ભિક્ખાચારવેલાયં ઇધાગતો, તસ્મા મયં યથાબલં દેય્યધમ્મં દસ્સામ, તુમ્હે યં યં પણીતં ફલાફલં આનીતં, તં તં આહરથા’’તિ વત્વા આહરાપેત્વા હત્થે ધોવિત્વા સયં તથાગતસ્સ પત્તે પતિટ્ઠાપેસિ. સત્થારા ફલાફલે પટિગ્ગહિતમત્તે દેવતા દિબ્બોજં પક્ખિપિંસુ. તાપસો ઉદકમ્પિ સયમેવ પરિસ્સાવેત્વા અદાસિ. તતો ભોજનકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા નિસિન્ને સત્થરિ સબ્બે અન્તેવાસિકે પક્કોસિત્વા સત્થુ સન્તિકે સારણીયં કથં કથેન્તો નિસીદિ. સત્થા ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘો આગચ્છતૂ’’તિ ચિન્તેસિ. ભિક્ખૂ સત્થુ ચિત્તં ઞત્વા સતસહસ્સમત્તા ખીણાસવા આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં અટ્ઠંસુ.

નન્દતાપસો અન્તેવાસિકે આમન્તેસિ – ‘‘તાતા, બુદ્ધાનં નિસિન્નાસનમ્પિ નીચં, સમણસતસહસ્સસ્સપિ આસનં નત્થિ, તુમ્હેહિ અજ્જ ઉળારં ભગવતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ સક્કારં કાતું વટ્ટતિ, પબ્બતપાદતો વણ્ણગન્ધસમ્પન્નાનિ પુપ્ફાનિ આહરથા’’તિ. અચિન્તેય્યત્તા ઇદ્ધિવિસયસ્સ મુહુત્તેનેવ વણ્ણગન્ધસમ્પન્નાનિ પુપ્ફાનિ આહરિત્વા બુદ્ધાનં યોજનપ્પમાણં પુપ્ફાસનં પઞ્ઞાપેસું. અગ્ગસાવકાનં તિગાવુતં, સેસભિક્ખૂનં અડ્ઢયોજનિકાદિભેદં, સઙ્ઘનવકસ્સ ઉસભમત્તં અહોસિ. એવં પઞ્ઞત્તેસુ આસનેસુ નન્દતાપસો તથાગતસ્સ પુરતો અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ઠિતો, ‘‘ભન્તે, મય્હં દીઘરત્તં હિતાય સુખાય ઇમં પુપ્ફાસનં અભિરુહથા’’તિ આહ. નિસીદિ ભગવા પુપ્ફાસને. એવં નિસિન્ને સત્થરિ સત્થુ આકારં ઞત્વા ભિક્ખૂ અત્તનો અત્તનો પત્તાસને નિસીદિંસુ. નન્દતાપસો મહન્તં પુપ્ફછત્તં ગહેત્વા તથાગતસ્સ મત્થકે ધારેન્તો અટ્ઠાસિ. સત્થા ‘‘તાપસાનં અયં સક્કારો મહપ્ફલો હોતૂ’’તિ નિરોધસમાપત્તિં સમાપજ્જિ. સત્થુ સમાપન્નભાવં ઞત્વા ભિક્ખૂપિ સમાપજ્જિંસુ. તથાગતે સત્તાહં નિરોધં સમાપજ્જિત્વા નિસિન્ને અન્તેવાસિકા ભિક્ખાચારકાલે સમ્પત્તે વનમૂલફલાફલં પરિભુઞ્જિત્વા સેસકાલે બુદ્ધાનં અઞ્જલિં પગ્ગય્હ તિટ્ઠન્તિ. નન્દતાપસો પન ભિક્ખાચારમ્પિ અગન્ત્વા પુપ્ફછત્તં ધારેન્તો સત્તાહં પીતિસુખેનેવ વીતિનામેતિ.

સત્થા નિરોધતો વુટ્ઠાય અરણવિહારિઅઙ્ગેન દક્ખિણેય્યઙ્ગેન ચાતિ દ્વીહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતં એકં સાવકં ‘‘ઇસિગણસ્સ પુપ્ફાસનાનુમોદનં કરોહી’’તિ આણાપેસિ. સો ચક્કવત્તિરઞ્ઞો સન્તિકા પટિલદ્ધમહાલાભો મહાયોધો વિય તુટ્ઠમાનસો અત્તનો વિસયે ઠત્વા તેપિટકં બુદ્ધવચનં સમ્મસિત્વા અનુમોદનં અકાસિ. તસ્સ દેસનાવસાને સત્થા સયં ધમ્મં દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને સબ્બે ચતુચત્તાલીસસહસ્સતાપસા અરહત્તં પાપુણિંસુ. સત્થા ‘‘એથ, ભિક્ખવો’’તિ હત્થં પસારેસિ. તેસં તાવદેવ કેસમસ્સુ અન્તરધાયિ. અટ્ઠ પરિક્ખારા કાયે પટિમુક્કાવ અહેસું સટ્ઠિવસ્સત્થેરા વિય સત્થારં પરિવારયિંસુ. નન્દતાપસો પન વિક્ખિત્તચિત્તતાય વિસેસં નાધિગચ્છિ. તસ્સ કિર અરણવિહારિત્થેરસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સોતું આરદ્ધકાલતો પટ્ઠાય ‘‘અહો વતાહમ્પિ અનાગતે ઉપ્પજ્જનકબુદ્ધસ્સ સાસને ઇમિના સાવકેન લદ્ધધુરં લભેય્ય’’ન્તિ ચિત્તં ઉદપાદિ. સો તેન પરિવિતક્કેન મગ્ગફલપટિવેધં કાતું નાસક્ખિ. તથાગતં પન વન્દિત્વા સમ્મુખે ઠત્વા આહ – ‘‘ભન્તે, યેન ભિક્ખુના ઇસિગણસ્સ પુપ્ફાસનાનુમોદના કતા, કો નામાયં તુમ્હાકં સાસને’’તિ. ‘‘અરણવિહારિઅઙ્ગે દક્ખિણેય્યઅઙ્ગે ચ એતદગ્ગં પત્તો એસો ભિક્ખૂ’’તિ. ‘‘ભન્તે, ય્વાયં મયા સત્તાહં પુપ્ફછત્તં ધારેન્તેન સક્કારો કતો, તેન અધિકારેન ન અઞ્ઞં સમ્પત્તિં પત્થેમિ, અનાગતે પન એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને અયં થેરો વિય દ્વીહઙ્ગેહિ સમન્નાગતો સાવકો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનમકાસિ.

સત્થા ‘‘સમિજ્ઝિસ્સતિ નુ, ખો ઇમસ્સ તાપસસ્સ પત્થના’’તિ અનાગતંસઞાણં પેસેત્વા ઓલોકેન્તો કપ્પસતસહસ્સં અતિક્કમિત્વા સમિજ્ઝનકભાવં દિસ્વા નન્દતાપસં આહ – ‘‘ન તે અયં પત્થના મોઘા ભવિસ્સતિ, અનાગતે કપ્પસતસહસ્સં અતિક્કમિત્વા ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ સન્તિકે સમિજ્ઝિસ્સતી’’તિ વત્વા ધમ્મકથં કથેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો આકાસં પક્ખન્દિ. નન્દતાપસો યાવ ચક્ખુપથસમતિક્કમા સત્થારં ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ ઉદ્દિસ્સ અઞ્જલિં પગ્ગય્હ અટ્ઠાસિ. સો અપરભાગે કાલેન કાલં સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુણિ. અપરિહીનજ્ઝાનોવ કાલઙ્કત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તો. તતો પન ચુતો અપરાનિપિ પઞ્ચ જાતિસતાનિ પબ્બજિત્વા આરઞ્ઞકો અહોસિ. કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલેપિ પબ્બજિત્વા આરઞ્ઞકો હુત્વા ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેસિ. એતં કિર વત્તં અપરિપૂરેત્વા મહાસાવકભાવં પાપુણન્તા નામ નત્થિ. ગતપચ્ચાગતવત્તં પન આગમટ્ઠકથાસુ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. સો વીસતિવસ્સસહસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા કાલઙ્કત્વા કામાવચરદેવલોકે તાવતિંસભવને નિબ્બત્તિ. વુત્તઞ્હેતં અપદાને (અપ. થેર ૧.૩.૧૫૧) –

‘‘હિમવન્તસ્સાવિદૂરે, નિસભો નામ પબ્બતો;

અસ્સમો સુકતો મય્હં, પણ્ણસાલા સુમાપિતા.

‘‘કોસિયો નામ નામેન, જટિલો ઉગ્ગતાપનો;

એકાકિયો અદુતિયો, વસામિ નિસભે તદા.

‘‘ફલં મૂલઞ્ચ પણ્ણઞ્ચ, ન ભુઞ્જામિ અહં તદા;

પવત્તંવ સુપાતાહં, ઉપજીવામિ તાવદે.

‘‘નાહં કોપેમિ આજીવં, ચજમાનોપિ જીવિતં;

આરાધેમિ સકં ચિત્તં, વિવજ્જેમિ અનેસનં.

‘‘રાગૂપસંહિતં ચિત્તં, યદા ઉપ્પજ્જતે મમ;

સયંવ પચ્ચવેક્ખામિ, એકગ્ગો તં દમેમહં.

‘‘રજ્જસે રજ્જનીયે ચ, દુસ્સનીયે ચ દુસ્સસે;

મુય્હસે મોહનીયે ચ, નિક્ખમસ્સુ વના તુવં.

‘‘વિસુદ્ધાનં અયં વાસો, નિમ્મલાનં તપસ્સિનં;

મા ખો વિસુદ્ધં દૂસેસિ, નિક્ખમસ્સુ વના તુવં.

‘‘અગારિકો ભવિત્વાન, યદા પુત્તં લભિસ્સસિ;

ઉભોપિ મા વિરાધેસિ, નિક્ખમસ્સુ વના તુવં.

‘‘છવાલાતં યથા કટ્ઠં, ન ક્વચિ કિચ્ચકારકં;

નેવ ગામે અરઞ્ઞે વા, ન હિ તં કટ્ઠસમ્મતં.

‘‘છવાલાતૂપમો ત્વં સિ, ન ગિહી નાપિ સઞ્ઞતો;

ઉભતો મુત્તકો અજ્જ, નિક્ખમસ્સુ વના તુવં.

‘‘સિયા નુ ખો તવ એતં, કો પજાનાતિ તે ઇદં;

સદ્ધાધુરં વહિસિ મે, કોસજ્જબહુલાય ચ.

‘‘જિગુચ્છિસ્સન્તિ તં વિઞ્ઞૂ, અસુચિં નાગરિકો યથા;

આકડ્ઢિત્વાન ઇસયો, ચોદયિસ્સન્તિ તં સદા.

‘‘તં વિઞ્ઞૂ પવદિસ્સન્તિ, સમતિક્કન્તસાસનં;

સંવાસં અલભન્તો હિ, કથં જીવિહિસિ તુવં.

‘‘તિધાપભિન્નં માતઙ્ગં, કુઞ્જરં સટ્ઠિહાયનં;

બલી નાગો ઉપગન્ત્વા, યૂથા નીહરતે ગજં.

‘‘યૂથા વિનિસ્સટો સન્તો, સુખં સાતં ન વિન્દતિ;

દુક્ખિતો વિમનો હોતિ, પજ્ઝાયન્તો પવેધતિ.

‘‘તથેવ જટિલા તમ્પિ, નીહરિસ્સન્તિ દુમ્મતિં;

તેહિ ત્વં નિસ્સટો સન્તો, સુખં સાતં ન લચ્છસિ.

‘‘દિવા વા યદિ વા રત્તિં, સોકસલ્લસમપ્પિતો;

દય્હતિ પરિળાહેન, ગજો યૂથાવ નિસ્સટો.

‘‘જાતરૂપં યથા કૂટં, નેવ ઝાયતિ કત્થચિ;

તથા સીલવીહિનો ત્વં, ન ઝાયિસ્સસિ કત્થચિ.

‘‘અગારં વસમાનોપિ, કથં જીવિહિસિ તુવં;

મત્તિકં પેત્તિકઞ્ચાપિ, નત્થિ તે નિહિતં ધનં.

‘‘સયં કમ્મં કરિત્વાન, ગત્તે સેદં પમોચયં;

એવં જીવિહિસિ ગેહે, સાધુ તે તં ન રુચ્ચતિ.

‘‘એવાહં તત્થ વારેમિ, સંકિલેસગતં મનં;

નાનાધમ્મકથં કત્વા, પાપા ચિત્તં નિવારયિં.

‘‘એવં મે વિહરન્તસ્સ, અપ્પમાદવિહારિનો;

તિંસવસ્સસહસ્સાનિ, વિપિને મે અતિક્કમું.

‘‘અપ્પમાદરતં દિસ્વા, ઉત્તમત્થં ગવેસકં;

પદુમુત્તરસમ્બુદ્ધો, આગચ્છિ મમ સન્તિકં.

‘‘તિમ્બરૂસકવણ્ણાભો, અપ્પમેય્યો અનૂપમો;

રૂપેનાસદિસો બુદ્ધો, આકાસે ચઙ્કમી તદા.

‘‘સુફુલ્લો સાલરાજાવ, વિજ્જૂવબ્ભઘનન્તરે;

ઞાણેનાસદિસો બુદ્ધો, આકાસે ચઙ્કમી તદા.

‘‘સીહરાજાવસમ્ભીતો, ગજરાજાવ દપ્પિતો;

લાસીતો બ્યગ્ઘરાજાવ, આકાસે ચઙ્કમી તદા.

‘‘સિઙ્ઘીનિક્ખસવણ્ણાભો, ખદિરઙ્ગારસન્નિભો;

મણિ યથા જોતિરસો, આકાસે ચઙ્કમી તદા.

‘‘વિસુદ્ધકેલાસનિભો, પુણ્ણમાયેવ ચન્દિમા;

મજ્ઝન્હિકેવ સૂરિયો, આકાસે ચઙ્કમી તદા.

‘‘દિસ્વા નભે ચઙ્કમન્તં, એવં ચિન્તેસહં તદા;

દેવો નુ ખો અયં સત્તો, ઉદાહુ મનુજો અયં.

‘‘ન મે સુતો વા દિટ્ઠો વા, મહિયા એદિસો નરો;

અપિ મન્તપદં અત્થિ, અયં સત્થા ભવિસ્સતિ.

‘‘એવાહં ચિન્તયિત્વાન, સકં ચિત્તં પસાદયિં;

નાનાપુપ્ફઞ્ચ ગન્ધઞ્ચ, સન્નિપાતેસહં તદા.

‘‘પુપ્ફાસનં પઞ્ઞાપેત્વા, સાધુચિત્તં મનોરમં;

નરસારથિનં અગ્ગં, ઇદં વચનમબ્રવિં.

‘‘ઇદં મે આસનં વીર, પઞ્ઞત્તં તવનુચ્છવં;

હાસયન્તો મમં ચિત્તં, નિસીદ કુસુમાસને.

‘‘નિસીદિ તત્થ ભગવા, અસમ્ભીતોવ કેસરી;

સત્તરત્તિન્દિવં બુદ્ધો, પવરે કુસુમાસને.

‘‘નમસ્સમાનો અટ્ઠાસિં, સત્તરત્તિન્દિવં અહં;

વુટ્ઠહિત્વા સમાધિમ્હા, સત્થા લોકે અનુત્તરો;

મમ કમ્મં પકિત્તેન્તો, ઇદં વચનમબ્રવિ.

‘‘ભાવેહિ બુદ્ધાનુસ્સતિં, ભાવનાનમનુત્તરં;

ઇમં સતિં ભાવયિત્વા, પૂરયિસ્સસિ માનસં.

‘‘તિંસકપ્પસહસ્સાનિ, દેવલોકે રમિસ્સસિ;

અસીતિક્ખત્તું દેવિન્દો, દેવરજ્જં કરિસ્સસિ;

સહસ્સક્ખત્તું ચક્કવત્તી, રાજા રટ્ઠે ભવિસ્સસિ.

‘‘પદેસરજ્જં વિપુલં, ગણનાતો અસઙ્ખિયં;

અનુભોસ્સસિ તં સબ્બં, બુદ્ધાનુસ્સતિયા ફલં.

‘‘ભવાભવે સંસરન્તો, મહાભોગં લભિસ્સસિ;

ભોગે તે ઊનતા નત્થિ, બુદ્ધાનુસ્સતિયા ફલં.

‘‘કપ્પસતસહસ્સમ્હિ, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘અસીતિકોટિં છડ્ડેત્વા, દાસે કમ્મકરે બહૂ;

ગોતમસ્સ ભગવતો, સાસને પબ્બજિસ્સસિ.

‘‘આરાધયિત્વા સમ્બુદ્ધં, ગોતમં સક્યપુઙ્ગવં;

સુભૂતિ નામ નામેન, હેસ્સસિ સત્થુ સાવકો.

‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘે નિસીદિત્વા, દક્ખિણેય્યગુણમ્હિ તં;

તથારણવિહારે ચ, દ્વીસુ અગ્ગે ઠપેસ્સસિ.

‘‘ઇદં વત્વાન સમ્બુદ્ધો, જલજુત્તમનામકો;

નભં અબ્ભુગ્ગમી વીરો, હંસરાજાવ અમ્બરે.

‘‘સાસિતો લોકનાથેન, નમસ્સિત્વા તથાગતં;

સદા ભાવેમિ મુદિતો, બુદ્ધાનુસ્સતિમુત્તમં.

‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસં અગચ્છહં.

‘‘અસીતિક્ખત્તું દેવિન્દો, દેવરજ્જમકારયિં;

સહસ્સક્ખત્તું રાજા ચ, ચક્કવત્તી અહોસહં.

‘‘પદેસરજ્જં વિપુલં, ગણનાતો અસઙ્ખિયં;

અનુભોમિ સુસમ્પત્તિં, બુદ્ધાનુસ્સતિયા ફલં.

‘‘ભવાભવે સંસરન્તો, મહાભોગં લભામહં;

ભોગે મે ઊનતા નત્થિ, બુદ્ધાનુસ્સતિયા ફલં.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, યં કમ્મમકરિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધાનુસ્સતિયા ફલં.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો, વિમોક્ખાપિ ચ અટ્ઠિમે;

છળભિઞ્ઞા સચ્છિકતા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ. –

ઇત્થં સુદં આયસ્મા સુભૂતિત્થેરો ઇમા ગાથાયો અભાસિત્થાતિ.

એવં પન સો તાવતિંસભવને અપરાપરં ઉપ્પજ્જનવસેન દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવિત્વા તતો ચુતો મનુસ્સલોકે અનેકસતક્ખત્તું ચક્કવત્તિરાજા ચ પદેસરાજા ચ હુત્વા ઉળારં મનુસ્સસમ્પત્તિં અનુભવિત્વા અથ અમ્હાકં ભગવતો કાલે સાવત્થિયં સુમનસેટ્ઠિસ્સ ગેહે અનાથપિણ્ડિકસ્સ કનિટ્ઠો હુત્વા નિબ્બત્તિ ‘‘સુભૂતી’’તિસ્સ નામં અહોસિ.

તેન ચ સમયેન અમ્હાકં ભગવા લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા પવત્તવરધમ્મચક્કો અનુપુબ્બેન રાજગહં ગન્ત્વા તત્થ વેળુવનપટિગ્ગહણાદિના લોકાનુગ્ગહં કરોન્તો રાજગહં ઉપનિસ્સાય સીતવને વિહરતિ. તદા અનાથપિણ્ડિકો સેટ્ઠિ સાવત્થિયં ઉટ્ઠાનકભણ્ડં ગહેત્વા અત્તનો સહાયસ્સ રાજગહસેટ્ઠિનો ઘરં ગતો બુદ્ધુપ્પાદં સુત્વા સત્થારં સીતવને વિહરન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પઠમદસ્સનેનેવ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય સત્થારં સાવત્થિં આગમનત્થાય યાચિત્વા તતો પઞ્ચચત્તાલીસયોજને મગ્ગે યોજને યોજને સતસહસ્સપરિચ્ચાગેન વિહારે પતિટ્ઠાપેત્વા સાવત્થિયં રાજમાનેન અટ્ઠકરીસપ્પમાણં જેતસ્સ રાજકુમારસ્સ ઉય્યાનભૂમિં કોટિસન્થારેન કિણિત્વા તત્થ ભગવતો વિહારં કારેત્વા અદાસિ. વિહારપરિગ્ગહણદિવસે અયં સુભૂતિકુટુમ્બિકો અનાથપિણ્ડિકસેટ્ઠિના સદ્ધિં ગન્ત્વા ધમ્મં સુણન્તો સદ્ધં પટિલભિત્વા પબ્બજિ. સો ઉપસમ્પજ્જિત્વા દ્વે માતિકા પગુણા કત્વા કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા અરઞ્ઞે સમણધમ્મં કરોન્તો મેત્તાઝાનપાદકં વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. સો ધમ્મં દેસેન્તો યસ્મા સત્થારા દેસિતનિયામેન અનોદિસ્સકં કત્વા ધમ્મં દેસેતિ. તસ્મા અરણવિહારીનં અગ્ગો નામ જાતો. પિણ્ડાય ચરન્તો ઘરે ઘરે મેત્તાઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય ભિક્ખં પટિગ્ગણ્હાતિ ‘‘એવં દાયકાનં મહપ્ફલં ભવિસ્સતી’’તિ. તસ્મા દક્ખિણેય્યાનં અગ્ગો નામ જાતો. તેનાહ ભગવા – ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં અરણવિહારીનં યદિદં સુભૂતિ, દક્ખિણેય્યાનં યદિદં સુભૂતી’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૯૮, ૨૦૧). એવમયં મહાથેરો અરહત્તે પતિટ્ઠાય અત્તના પૂરિતપારમીનં ફલસ્સ મત્થકં પત્વા લોકે અભિઞ્ઞાતો અભિલક્ખિતો હુત્વા બહુજનહિતાય જનપદચારિકં ચરન્તો અનુપુબ્બેન રાજગહં અગમાસિ.

રાજા બિમ્બિસારો થેરસ્સ આગમનં સુત્વા ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ‘‘ઇધેવ, ભન્તે, વસથા’’તિ વત્વા ‘‘નિવાસનટ્ઠાનં કરિસ્સામી’’તિ પક્કન્તો વિસ્સરિ. થેરો સેનાસનં અલભન્તો અબ્ભોકાસે વીતિનામેસિ. થેરસ્સ આનુભાવેન દેવો ન વસ્સતિ. મનુસ્સા અવુટ્ઠિતાય ઉપદ્દુતા રઞ્ઞો નિવેસનદ્વારે ઉક્કુટ્ઠિમકંસુ. રાજા ‘‘કેન નુ ખો કારણેન દેવો ન વસ્સતી’’તિ વીમંસન્તો ‘‘થેરસ્સ અબ્ભોકાસવાસેન મઞ્ઞે ન વસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા તસ્સ પણ્ણકુટિં કારાપેત્વા ‘‘ઇમિસ્સા, ભન્તે, પણ્ણકુટિયા વસથા’’તિ વત્વા વન્દિત્વા પક્કામિ. થેરો કુટિકં પવિસિત્વા તિણસન્થારકે પલ્લઙ્કેન નિસીદિ. તદા પન દેવો થોકં થોકં ફુસાયતિ, ન સમ્મા ધારં અનુપ્પવેચ્છતિ. અથ થેરો લોકસ્સ અવુટ્ઠિકભયં વિસમિતુકામો અત્તનો અજ્ઝત્તિકબાહિરવત્થુકસ્સ પરિસ્સયસ્સ અભાવં પવેદેન્તો –

૧.

‘‘છન્ના મે કુટિકા સુખા નિવાતા, વસ્સ દેવ યથાસુખં;

ચિત્તં મે સુસમાહિતં વિમુત્તં, આતાપી વિહરામિ વસ્સ દેવા’’તિ. –

ગાથમાહ.

તત્થ છન્ન-સદ્દો તાવ ‘‘છન્ના સા કુમારિકા ઇમસ્સ કુમારકસ્સ’’ (પારા. ૨૯૬) ‘‘નચ્છન્નં નપ્પતિરૂપ’’ન્તિઆદીસુ (પારા. ૩૮૩) પતિરૂપે આગતો. ‘‘છન્નં ત્વેવ, ફગ્ગુણ, ફસ્સાયતનાન’’ન્તિઆદીસુ વચનવિસિટ્ઠે સઙ્ખ્યાવિસેસે. ‘‘છન્નમતિવસ્સતિ, વિવટં નાતિવસ્સતી’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૪૫; ચૂળવ. ૩૮૫) ગહણે. ‘‘ક્યાહં તે નચ્છન્નોપિ કરિસ્સામી’’તિઆદીસુ નિવાસનપારુપને ‘‘આયસ્મા છન્નો અનાચારં આચરતી’’તિઆદીસુ (પારા. ૪૨૪) પઞ્ઞત્તિયં. ‘‘સબ્બચ્છન્નં સબ્બપરિચ્છન્નં (પાચિ. ૫૨, ૫૪), છન્ના કુટિ આહિતો ગિની’’તિ (સુ. નિ. ૧૮) ચ આદીસુ તિણાદીહિ છાદને. ઇધાપિ તિણાદીહિ છાદનેયેવ દટ્ઠબ્બો, તસ્મા તિણેન વા પણ્ણેન વા છન્ના યથા ન વસ્સતિ વસ્સોદકપતનં ન હોતિ ન ઓવસ્સતિ, એવં સમ્મદેવ છાદિતાતિ અત્થો.

મે-સદ્દો ‘‘કિચ્છેન મે અધિગતં, હલં દાનિ પકાસિતુ’’ન્તિઆદીસુ (મહાવ. ૮; દી. નિ. ૨.૬૫; મ. નિ. ૧.૨૮૧; ૨.૩૩૭; સં. નિ. ૧.૧૭૨) કરણે આગતો, મયાતિ અત્થો. ‘‘તસ્સ મે, ભન્તે, ભગવા સંખિત્તેન ધમ્મં દેસેતૂ’’તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૧૮૨; અ. નિ. ૪.૨૫૭) સમ્પદાને, મય્હન્તિ અત્થો. ‘‘પુબ્બેવ મે, ભિક્ખવે, સમ્બોધા અનભિસમ્બુદ્ધસ્સ બોધિસત્તસ્સેવ સતો’’આદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૦૬; સં. નિ. ૪.૧૪) સામિઅત્થે આગતો. ઇધાપિ સામિઅત્થે એવ દટ્ઠબ્બો, મમાતિ અત્થો. કિઞ્ચાપિ ખીણાસવાનં મમાયિતબ્બં નામ કિઞ્ચિ નત્થિ લોકધમ્મેહિ અનુપલિત્તભાવતો, લોકસમઞ્ઞાવસેન પન તેસમ્પિ ‘‘અહં મમા’’તિ વોહારમત્તં હોતિ. તેનાહ ભગવા – ‘‘કિન્તિ મે સાવકા ધમ્મદાયાદા ભવેય્યું, નો આમિસદાયાદા’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૯).

કુટિકાતિ પન માતુકુચ્છિપિ કરજકાયોપિ તિણાદિચ્છદનો પતિસ્સયોપિ વુચ્ચતિ. તથા હિ –

‘‘માતરં કુટિકં બ્રૂસિ, ભરિયં બ્રૂસિ કુલાવકં;

પુત્તે સન્તાનકે બ્રૂસિ, તણ્હા મે બ્રૂસિ બન્ધન’’ન્તિ. (સં. નિ. ૧.૧૯) –

આદીસુ માતુકુચ્છિ ‘‘કુટિકા’’તિ વુત્તા.

‘‘અટ્ઠિકઙ્કલકુટિકે, મંસન્હારુપસિબ્બિતે;

ધિરત્થુ પૂરે દુગ્ગન્ધે, પરગત્તે મમાયસી’’તિ. (થેરગા. ૧૧૫૩) –

આદીસુ કેસાદિસમૂહભૂતો કરજકાયો. ‘‘કસ્સપસ્સ ભગવતો ભગિનિ કુટિ ઓવસ્સતિ’’ (મ. નિ. ૨.૨૯૧) ‘‘કુટિ નામ ઉલ્લિત્તા વા હોતિ અવલિત્તા વા’’તિઆદીસુ (પારા. ૩૪૯) તિણછદનપતિસ્સયો. ઇધાપિ સો એવ વેદિતબ્બો પણ્ણસાલાય અધિપ્પેતત્તા. કુટિ એવ હિ કુટિકા, અપાકટકુટિ ‘‘કુટિકા’’તિ વુત્તા.

સુખ-સદ્દો પન ‘‘વિપિટ્ઠિકત્વાન સુખં દુખઞ્ચ, પુબ્બેવ ચ સોમનસ્સદોમનસ્સ’’ન્તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૬૭) સુખવેદનાયં આગતો. ‘‘સુખો બુદ્ધાનમુપ્પાદો, સુખા સદ્ધમ્મદેસના’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૯૪) સુખમૂલે. ‘‘સુખસ્સેતં, ભિક્ખવે, અધિવચનં યદિદં પુઞ્ઞાની’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૭.૬૨; ઇતિવુ. ૨૨) સુખહેતુમ્હિ. ‘‘યસ્મા ચ, ખો, મહાલિ, રૂપં સુખં સુખાનુપતિતં સુખાવક્કન્ત’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૩.૬૦) સુખારમ્મણે, ‘‘દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારા એતે, ચુન્દ, અરિયસ્સ વિનયે’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૮૨) અબ્યાપજ્જે. ‘‘નિબ્બાનં પરમં સુખ’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૨૧૫; ધ. પ. ૨૦૩-૨૦૪) નિબ્બાને. ‘‘યાવઞ્ચિદં, ભિક્ખવે, ન સુકરં અક્ખાનેન પાપુણિતું યાવ સુખા સગ્ગા’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૩.૨૨૫) સુખપ્પચ્ચયટ્ઠાને. ‘‘સોવગ્ગિકં સુખવિપાકં સગ્ગસંવત્તનિક’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૧૬૩; સં. નિ. ૧.૧૩૦) ઇટ્ઠે, પિયમનાપેતિ અત્થો. ઇધાપિ ઇટ્ઠે સુખપ્પચ્ચયે વા દટ્ઠબ્બો. સા હિ કુટિ અન્તો બહિ ચ મનાપભાવેન સમ્પાદિતા નિવાસનફાસુતાય ‘‘સુખા’’તિ વુત્તા. તથા નાતિસીતનાતિઉણ્હતાય ઉતુસુખસમ્પત્તિયોગેન કાયિકચેતસિકસુખસ્સ પચ્ચયભાવતો.

નિવાતાતિ અવાતા, ફુસિતગ્ગળપિહિતવાતપાનત્તા વાતપરિસ્સયરહિતાતિ અત્થો. ઇદં તસ્સા કુટિકા સુખભાવવિભાવનં. સવાતે હિ સેનાસને ઉતુસપ્પાયો ન લબ્ભતિ, નિવાતે સો લબ્ભતીતિ. વસ્સાતિ પવસ્સ સમ્મા ધારં અનુપ્પવેચ્છ. દેવાતિ અયં દેવ-સદ્દો ‘‘ઇમાનિ તે, દેવ, ચતુરાસીતિ નગરસહસ્સાનિ કુસવતીરાજધાનિપ્પમુખાનિ, એત્થ, દેવ, છન્દં જનેહિ જીવિતે અપેક્ખ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૨.૨૬૬) સમ્મુતિદેવે ખત્તિયે આગતો. ‘‘ચાતુમહારાજિકા દેવા વણ્ણવન્તો સુખબહુલા’’તિઆદીસુ (દી. નિ. ૩.૩૩૭) ઉપપત્તિદેવેસુ. ‘‘તસ્સ દેવાતિદેવસ્સ, સાસનં સબ્બદસ્સિનો’’તિઆદીસુ વિસુદ્ધિદેવેસુ. વિસુદ્ધિદેવાનઞ્હિ ભગવતો અતિદેવભાવે વુત્તે ઇતરેસં વુત્તો એવ હોતિ. ‘‘વિદ્ધે વિગતવલાહકે દેવે’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૪૮૬; સં. નિ. ૧.૧૧૦; ઇતિવુ. ૨૭) આકાસે. ‘‘દેવો ચ કાલેન કાલં ન સમ્મા ધારં અનુપ્પવેચ્છતી’’તિઆદીસુ (અ. નિ. ૪.૭૦) મેઘે પજ્જુન્ને વા. ઇધાપિ મેઘે પજ્જુન્ને વા દટ્ઠબ્બો. વસ્સાતિ હિ તે આણાપેન્તો થેરો આલપતિ. યથાસુખન્તિ યથારુચિં. તવ વસ્સનેન મય્હં બાહિરો પરિસ્સયો નત્થિ, તસ્મા યથાકામં વસ્સાતિ વસ્સૂપજીવિસત્તે અનુગ્ગણ્હન્તો વદતિ.

ઇદાનિ અબ્ભન્તરે પરિસ્સયાભાવં દસ્સેન્તો ‘‘ચિત્ત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ચિત્તં મે સુસમાહિતન્તિ મમ ચિત્તં સુટ્ઠુ અતિવિય સમ્મા સમ્મદેવ એકગ્ગભાવેન આરમ્મણે ઠપિતં. તઞ્ચ ખો ન નીવરણાદિવિક્ખમ્ભનમત્તેન; અપિ ચ ખો વિમુત્તં ઓરમ્ભાગિયઉદ્ધંભાગિયસઙ્ગહેહિ સબ્બસંયોજનેહિ સબ્બકિલેસધમ્મતો ચ વિસેસેન વિમુત્તં, સમુચ્છેદપ્પહાનવસેન પટિપસ્સદ્ધિપ્પહાનવસેન તે પજહિત્વા ઠિતન્તિ અત્થો. આતાપીતિ વીરિયવા. ફલસમાપત્તિઅત્થં વિપસ્સનારમ્ભવસેન દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થઞ્ચ આરદ્ધવીરિયો હુત્વા વિહરામિ, દિબ્બવિહારાદીહિ અત્તભાવં પવત્તેમિ, ન પન કિલેસપ્પહાનત્થં, પહાતબ્બસ્સેવ અભાવતોતિ અધિપ્પાયો. ‘‘યથા પન બાહિરપરિસ્સયાભાવેન, દેવ, મયા ત્વં વસ્સને નિયોજિતો, એવં અબ્ભન્તરપરિસ્સયાભાવેનપી’’તિ દસ્સેન્તો પુનપિ ‘‘વસ્સ, દેવા’’તિ આહ.

અપરો નયો છન્નાતિ છાદિતા પિહિતા. કુટિકાતિ અત્તભાવો. સો હિ ‘‘અનેકાવયવસ્સ સમુદાયસ્સ અવિજ્જાનીવરણસ્સ, ભિક્ખવે, પુગ્ગલસ્સ તણ્હાસંયુત્તસ્સ અયઞ્ચેવ કાયો સમુદાગતો, બહિદ્ધા ચ નામરૂપ’’ન્તિઆદીસુ (સં. નિ. ૨.૧૯) કાયોતિ આગતો. ‘‘સિઞ્ચ, ભિક્ખુ, ઇમં નાવં, સિત્તા તે લહુમેસ્સતી’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૬૬) નાવાતિ આગતો. ‘‘ગહકારક દિટ્ઠોસિ, ગહકૂટં વિસઙ્ખત’’ન્તિ (ધ. પ. ૧૫૪) ચ આદીસુ ગહન્તિ આગતો. ‘‘સત્તો ગુહાયં બહુનાભિછન્નો, તિટ્ઠં નરો મોહનસ્મિં પગાળ્હો’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૭૭૮) ગુહાતિ આગતો. ‘‘નેલઙ્ગો સેતપચ્છાદો, એકારો વત્તતી રથો’’તિઆદીસુ (ઉદા. ૬૫) રથોતિ આગતો. ‘‘પુન ગેહં ન કાહસી’’તિઆદીસુ (ધ. પ. ૧૫૪) ગેહન્તિ આગતો. ‘‘વિવટા કુટિ નિબ્બુતો ગિની’’તિઆદીસુ (સુ. નિ. ૧૯) કુટીતિ આગતો. તસ્મા ઇધાપિ સો ‘‘કુટિકા’’તિ વુત્તો. અત્તભાવો હિ કટ્ઠાદીનિ પટિચ્ચ લબ્ભમાના ગેહનામિકા કુટિકા વિય અટ્ઠિઆદિસઞ્ઞિતે પથવીધાતુઆદિકે ફસ્સાદિકે ચ પટિચ્ચ લબ્ભમાનો ‘‘કુટિકા’’તિ વુત્તો, ચિત્તમક્કટસ્સ નિવાસભાવતો ચ. યથાહ –

‘‘અટ્ઠિકઙ્કલકુટિવેસા, મક્કટાવસથો ઇતિ;

મક્કટો પઞ્ચદ્વારાય, કુટિકાય પસક્કિય;

દ્વારેનાનુપરિયાતિ, ઘટ્ટયન્તો પુનપ્પુન’’ન્તિ ચ.

સા પનેસા અત્તભાવકુટિકા થેરસ્સ તિણ્ણં છન્નં અટ્ઠન્નઞ્ચ અસંવરદ્વારાનં વસેન સમતિ વિજ્ઝનકસ્સ રાગાદિઅવસ્સુતસ્સ પઞ્ઞાય સંવુતત્તા સમ્મદેવ પિહિતત્તા ‘‘છન્ના’’તિ વુત્તા. તેનાહ ભગવા – ‘‘સોતાનં સંવરં બ્રૂમિ, પઞ્ઞાયેતે પિધીયરે’’તિ (સુ. નિ. ૧૦૪૧). વુત્તનયેન છન્નત્તા એવ કિલેસદુક્ખાભાવતો નિરામિસસુખસમઙ્ગિતાય ચ સુખા સુખપ્પત્તા, તતો એવ ચ નિવાતા નિહતમાનમદથમ્ભસારમ્ભતાય નિવાતવુત્તિકા. અયઞ્ચ નયો ‘‘મય્હં ન સંકિલેસધમ્માનં સંવરણમત્તેન સિદ્ધો, અથ ખો અગ્ગમગ્ગસમાધિના સુટ્ઠુ સમાહિતચિત્તતાય ચેવ અગ્ગમગ્ગપઞ્ઞાય સબ્બસંયોજનેહિ વિપ્પમુત્તચિત્તતાય ચા’’તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ચિત્તં મે સુસમાહિતં વિમુત્ત’’ન્તિ. એવંભૂતો ચ ‘‘ઇદાનાહં કતકરણીયો’’તિ ન અપ્પોસ્સુક્કો હોમિ, અથ ખો આતાપી વિહરામિ, સદેવકસ્સ લોકસ્સ હિતસુખૂપસંહારે ઉસ્સાહજાતો ભિક્ખાચારકાલેપિ અનુઘરં બ્રહ્મવિહારેનેવ વિહરામિ. તસ્મા ત્વમ્પિ, દેવ, પજ્જુન્ન મય્હં પિયં કાતુકામતાયપિ વસ્સૂપજીવીનં સત્તાનં અનુકમ્પાયપિ વસ્સ સમ્મા ધારં અનુપ્પવેચ્છાતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

એત્થ ચ થેરો ‘‘છન્ના મે કુટિકા સુખા નિવાતા’’તિ ઇમિના લોકિયલોકુત્તરભેદં અત્તનો અધિસીલસિક્ખં દસ્સેતિ. ‘‘ચિત્તં મે સુસમાહિત’’ન્તિ ઇમિના અધિચિત્તસિક્ખં. ‘‘વિમુત્ત’’ન્તિ ઇમિના અધિપઞ્ઞાસિક્ખં. ‘‘આતાપી વિહરામી’’તિ ઇમિના દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારં. અથ વા ‘‘છન્ના મે કુટિકા સુખા નિવાતા’’તિ ઇમિના અનિમિત્તવિહારં દસ્સેતિ કિલેસવસ્સપિધાનમુખેન નિચ્ચાદિનિમિત્તુગ્ઘાટનદીપનતો. ‘‘ચિત્તં મે સુસમાહિત’’ન્તિ ઇમિના અપ્પણિહિતવિહારં. ‘‘વિમુત્ત’’ન્તિ ઇમિના સુઞ્ઞતવિહારં. ‘‘આતાપી વિહરામી’’તિ ઇમિના તેસં તિણ્ણં વિહારાનં અધિગમૂપાયં. પઠમેન વા દોસપ્પહાનં, દુતિયેન રાગપ્પહાનં, તતિયેન મોહપ્પહાનં. તથા દુતિયેન પઠમદુતિયેહિ વા ધમ્મવિહારસમ્પત્તિયો દસ્સેતિ. તતિયેન વિમુત્તિસમ્પત્તિયો. ‘‘આતાપી વિહરામી’’તિ ઇમિના પરહિતપટિપત્તિયં અતન્દિતભાવં દસ્સેતીતિ દટ્ઠબ્બં.

એવં ‘‘યથાનામા’’તિ ગાથાય વુત્તાનં ધમ્મવિહારાદીનં ઇમાય ગાથાય દસ્સિતત્તા તત્થ અદસ્સિતેસુ નામગોત્તેસુ નામં દસ્સેતું ‘‘ઇત્થં સુદ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. યે હિ થેરા નામમત્તેન પાકટા, તે નામેન, યે ગોત્તમત્તેન પાકટા, તે ગોત્તેન, યે ઉભયથા પાકટા, તે ઉભયેનપિ દસ્સિસ્સ’’ન્તિ. અયં પન થેરો નામેન અભિલક્ખિતો, ન તથા ગોત્તેનાતિ ‘‘ઇત્થં સુદં આયસ્મા સુભૂતી’’તિ વુત્તં. તત્થ ઇત્થન્તિ ઇદં પકારં, ઇમિના આકારેનાતિ અત્થો. સુદન્તિ સુ ઇદં, સન્ધિવસેન ઇકારલોપો. સૂતિ ચ નિપાતમત્તં, ઇદં ગાથન્તિ યોજના. આયસ્માતિ પિયવચનમેતં ગરુગારવસપ્પતિસ્સવચનમેતં. સુભૂતીતિ નામકિત્તનં. સો હિ સરીરસમ્પત્તિયાપિ દસ્સનીયો પાસાદિકો, ગુણસમ્પત્તિયાપિ. ઇતિ સુન્દરાય સરીરાવયવવિભૂતિયા સીલસમ્પત્તિયાદિવિભૂતિયા ચ સમન્નાગતત્તા સુભૂતીતિ પઞ્ઞાયિત્થ સીલસારાદિથિરગુણયોગતો થેરો. અભાસિત્થાતિ કથેસિ. કસ્મા પનેતે મહાથેરા અત્તનો ગુણે પકાસેન્તીતિ? ઇમિના દીઘેન અદ્ધુના અનધિગતપુબ્બં પરમગમ્ભીરં અતિવિય સન્તં પણીતં અત્તના અધિગતં લોકુત્તરધમ્મં પચ્ચવેક્ખિત્વા પીતિવેગસમુસ્સાહિતઉદાનવસેન સાસનસ્સ નિય્યાનિકભાવવિભાવનવસેન ચ પરમપ્પિચ્છા અરિયા અત્તનો ગુણે પકાસેન્તિ, યથા તં લોકનાથો બોધનેય્યઅજ્ઝાસયવસેન ‘‘દસબલસમન્નાગતો, ભિક્ખવે, તથાગતો ચતુવેસારજ્જવિસારદો’’તિઆદિના અત્તનો ગુણે પકાસેતિ, એવમયં થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથા હોતીતિ.

પરમત્થદીપનિયા થેરગાથાસંવણ્ણનાય

સુભૂતિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. મહાકોટ્ઠિકત્થેરગાથાવણ્ણના

ઉપસન્તોતિ આયસ્મતો મહાકોટ્ઠિકત્થેરસ્સ ગાથા. તસ્સ કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ થેરો પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે મહાભોગકુલે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો માતાપિતૂનં અચ્ચયેન કુટુમ્બં સણ્ઠપેત્વા ઘરાવાસં વસન્તો એકદિવસં પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો ધમ્મદેસનાકાલે હંસવતીનગરવાસિકે ગન્ધમાલાદિહત્થે યેન બુદ્ધો યેન ધમ્મો યેન સઙ્ઘો, તન્નિન્ને તપ્પોણે તપ્પબ્ભારે ગચ્છન્તે દિસ્વા મહાજનેન સદ્ધિં ઉપગતો સત્થારં એકં ભિક્ખું પટિસમ્ભિદાપત્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા ‘‘અયં કિર ઇમસ્મિં સાસને પટિસમ્ભિદાપત્તાનં અગ્ગો, અહો વતાહમ્પિ એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને અયં વિય પટિસમ્ભિદાપત્તાનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા સત્થુ દેસનાપરિયોસાને વુટ્ઠિતાય પરિસાય ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, સ્વે મય્હં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ નિમન્તેસિ. સત્થા અધિવાસેસિ. સો ભગવન્તં અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા સકનિવેસનં ગન્ત્વા સબ્બરત્તિં બુદ્ધસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ નિસજ્જટ્ઠાનં ગન્ધદામમાલાદામાદીહિ અલઙ્કરિત્વા પણીતં ખાદનીયં ભોજનીયં પટિયાદાપેત્વા તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન સકે નિવેસને ભિક્ખુસતસહસ્સપરિવારં ભગવન્તં વિવિધયાગુખજ્જકપરિવારં નાનારસસૂપબ્યઞ્જનં ગન્ધસાલિભોજનં ભોજેત્વા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને ચિન્તેસિ – ‘‘મહન્તં, ખો, અહં ઠાનન્તરં પત્થેમિ ન ખો પન મય્હં યુત્તં એકદિવસમેવ દાનં દત્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેતું, અનુપટિપાટિયા સત્ત દિવસે દાનં દત્વા પત્થેસ્સામી’’તિ. સો તેનેવ નિયામેન સત્ત દિવસે મહાદાનાનિ દત્વા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને દુસ્સકોટ્ઠાગારં વિવરાપેત્વા ઉત્તમં તિચીવરપ્પહોનકં સુખુમવત્થં બુદ્ધસ્સ પાદમૂલે ઠપેત્વા ભિક્ખુસતસહસ્સસ્સ ચ તિચીવરં દત્વા તથાગતં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, યો સો ભિક્ખુ તુમ્હેહિ ઇતો સત્તમદિવસમત્થકે એતદગ્ગે ઠપિતો, અહમ્પિ સો ભિક્ખુ વિય અનાગતે ઉપ્પજ્જનકબુદ્ધસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા પટિસમ્ભિદાપત્તાનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ વત્વા સત્થુ પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા પત્થનં અકાસિ. સત્થા તસ્સ પત્થનાય સમિજ્ઝનભાવં દિસ્વા ‘‘અનાગતે ઇતો કપ્પસતસહસ્સમત્થકે ગોતમો નામ બુદ્ધો લોકે ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ સાસને તવ પત્થના સમિજ્ઝિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. વુત્તમ્પિ ચેતં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૪.૨૨૧-૨૫૦) –

‘‘પદુમુત્તરો નામ જિનો, સબ્બલોકવિદૂ મુનિ;

ઇતો સતસહસ્સમ્હિ, કપ્પે ઉપ્પજ્જિ ચક્ખુમા.

‘‘ઓવાદકો વિઞ્ઞાપકો, તારકો સબ્બપાણિનં;

દેસનાકુસલો બુદ્ધો, તારેસિ જનતં બહું.

‘‘અનુકમ્પકો કારુણિકો, હિતેસી સબ્બપાણિનં;

સમ્પત્તે તિત્થિયે સબ્બે, પઞ્ચસીલે પતિટ્ઠપિ.

‘‘એવં નિરાકુલં આસિ, સુઞ્ઞતં તિત્થિયેહિ ચ;

વિચિત્તં અરહન્તેહિ, વસીભૂતેહિ તાદિભિ.

‘‘રતનાનટ્ઠપઞ્ઞાસં, ઉગ્ગતો સો મહામુનિ;

કઞ્ચનગ્ઘિયસઙ્કાસો, બાત્તિંસવરલક્ખણો.

‘‘વસ્સસતસહસ્સાનિ, આયુ વિજ્જતિ તાવદે;

તાવતા તિટ્ઠમાનો સો, તારેસિ જનતં બહું.

‘‘તદાહં હંસવતિયં, બ્રાહ્મણો વેદપારગૂ;

ઉપેચ્ચ સબ્બલોકગ્ગં, અસ્સોસિં ધમ્મદેસનં.

‘‘તદા સો સાવકં વીરો, પભિન્નમતિગોચરં;

અત્થે ધમ્મે નિરુત્તે ચ, પટિભાને ચ કોવિદં.

‘‘ઠપેસિ એતદગ્ગમ્હિ, તં સુત્વા મુદિતો અહં;

સસાવકં જિનવરં, સત્તાહં ભોજયિં તદા.

‘‘દુસ્સેહચ્છાદયિત્વાન, સસિસ્સં બુદ્ધિસાગરં;

નિપચ્ચ પાદમૂલમ્હિ, તં ઠાનં પત્થયિં અહં.

‘‘તતો અવોચ લોકગ્ગો, પસ્સથેતં દિજુત્તમં;

વિનતં પાદમૂલે મે, કમલોદરસપ્પભં.

‘‘બુદ્ધસેટ્ઠસ્સ ભિક્ખુસ્સ, ઠાનં પત્થયતે અયં;

તાય સદ્ધાય ચાગેન, સદ્ધમ્મસ્સવનેન ચ.

‘‘સબ્બત્થ સુખિતો હુત્વા, સંસરિત્વા ભવાભવે;

અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, લચ્છસેતં મનોરથં.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘તસ્સ ધમ્મેસુ દાયાદો, ઓરસો ધમ્મનિમ્મિતો;

કોટ્ઠિકો નામ નામેન, હેસ્સતિ સત્થુ સાવકો.

‘‘તં સુત્વા મુદિતો હુત્વા, યાવજીવં તદા જિનં;

મેત્તચિત્તો પરિચરિં, સતો પઞ્ઞા સમાહિતો.

‘‘તેન કમ્મવિપાકેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસમગચ્છહં.

‘‘સતાનં તીણિક્ખત્તુઞ્ચ, દેવરજ્જમકારયિં;

સતાનં પઞ્ચક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી અહોસહં.

‘‘પદેસરજ્જં વિપુલં, ગણનાતો અસઙ્ખિયં;

સબ્બત્થ સુખિતો આસિં, તસ્સ કમ્મસ્સ વાહસા.

‘‘દુવે ભવે સંસરામિ, દેવત્તે અથ માનુસે;

અઞ્ઞં ગતિં ન ગચ્છામિ, સુચિણ્ણસ્સ ઇદં ફલં.

‘‘દુવે કુલે પજાયામિ, ખત્તિયે અથ બ્રાહ્મણે;

નીચે કુલે ન જાયામિ, સુચિણ્ણસ્સ ઇદં ફલં.

‘‘પચ્છિમે ભવે સમ્પત્તે, બ્રહ્મબન્ધુ અહોસહં;

સાવત્થિયં વિપ્પકુલે, પચ્ચાજાતો મહદ્ધને.

‘‘માતા ચન્દવતી નામ, પિતા મે અસ્સલાયનો;

યદા મે પિતરં બુદ્ધો, વિનયી સબ્બસુદ્ધિયા.

‘‘તદા પસન્નો સુગતે, પબ્બજિં અનગારિયં;

મોગ્ગલ્લાનો આચરિયો, ઉપજ્ઝા સારિસમ્ભવો.

‘‘કેસેસુ છિજ્જમાનેસુ, દિટ્ઠિ છિન્ના સમૂલિકા;

નિવાસેન્તો ચ કાસાવં, અરહત્તમપાપુણિં.

‘‘અત્થધમ્મનિરુત્તીસુ, પટિભાને ચ મે મતિ;

પભિન્ના તેન લોકગ્ગો, એતદગ્ગે ઠપેસિ મં.

‘‘અસન્દિટ્ઠં વિયાકાસિં, ઉપતિસ્સેન પુચ્છિતો;

પટિસમ્ભિદાસુ તેનાહં, અગ્ગો સમ્બુદ્ધસાસને.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં, ભવા સબ્બે સમૂહતા;

નાગોવ બન્ધનં છેત્વા, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘સ્વાગતં વત મે આસિ, મમ બુદ્ધસ્સ સન્તિકે;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો, વિમોક્ખાપિ ચ અટ્ઠિમે;

છળભિઞ્ઞા સચ્છિકતા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

એવં સો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારં સમ્ભરન્તો અપરાપરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ. કોટ્ઠિકોતિસ્સ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો તયો વેદે ઉગ્ગહેત્વા બ્રાહ્મણસિપ્પે નિપ્ફત્તિં ગતો એકદિવસં સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા ઉપસમ્પન્નકાલતો પટ્ઠાય વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા પટિસમ્ભિદાસુ ચિણ્ણવસી હુત્વા અભિઞ્ઞાતે અભિઞ્ઞાતે મહાથેરે ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છન્તોપિ દસબલં ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છન્તોપિ પટિસમ્ભિદાસુયેવ પઞ્હં પુચ્છિ. એવમયં થેરો તત્થ કતાધિકારતાય ચિણ્ણવસીભાવેન ચ પટિસમ્ભિદાપત્તાનં અગ્ગો જાતો. અથ નં સત્થા મહાવેદલ્લસુત્તં (મ. નિ. ૧.૪૪૯ આદયો) અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા પટિસમ્ભિદાપત્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ – ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં પટિસમ્ભિદાપત્તાનં યદિદં મહાકોટ્ઠિકો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૦૯, ૨૧૮). સો અપરેન સમયેન વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદેન્તો ઉદાનવસેન –

૨.

‘‘ઉપસન્તો ઉપરતો, મન્તભાણી અનુદ્ધતો;

ધુનાતિ પાપકે ધમ્મે, દુમપત્તંવ માલુતો’’તિ. –

ઇત્થં સુદં આયસ્મા મહાકોટ્ઠિકત્થેરો ગાથં અભાસિ.

તત્થ ઉપસન્તોતિ મનચ્છટ્ઠાનં ઇન્દ્રિયાનં ઉપસમનેન નિબ્બિસેવનભાવકરણેન ઉપસન્તો. ઉપરતોતિ સબ્બસ્મા પાપકરણતો ઓરતો વિરતો. મન્તભાણીતિ મન્તા વુચ્ચતિ પઞ્ઞા, તાય પન ઉપપરિક્ખિત્વા ભણતીતિ મન્તભાણી, કાલવાદીઆદિભાવં અવિસ્સજ્જેન્તોયેવ ભણતીતિ અત્થો. મન્તભણનવસેન વા ભણતીતિ મન્તભાણી, દુબ્ભાસિતતો વિના અત્તનો ભાસનવસેન ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં સુભાસિતંયેવ ભણતીતિ અત્થો. જાતિઆદિવસેન અત્તનો અનુક્કંસનતો ન ઉદ્ધતોતિ અનુદ્ધતો અથ વા તિણ્ણં કાયદુચ્ચરિતાનં વૂપસમનેન તતો પટિવિરતિયા ઉપસન્તો, તિણ્ણં મનોદુચ્ચરિતાનં ઉપરમણેન પજહનેન ઉપરતો, ચતુન્નં વચીદુચ્ચરિતાનં અપ્પવત્તિયા પરિમિતભાણિતાય મન્તભાણી, તિવિધદુચ્ચરિતનિમિત્તઉપ્પજ્જનકસ્સ ઉદ્ધચ્ચસ્સ અભાવતો અનુદ્ધતો. એવં પન તિવિધદુચ્ચરિતપ્પહાનેન સુદ્ધે સીલે પતિટ્ઠિતો, ઉદ્ધચ્ચપ્પહાનેન સમાહિતો, તમેવ સમાધિં પદટ્ઠાનં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા મગ્ગપટિપાટિયા ધુનાતિ પાપકે ધમ્મે લામકટ્ઠેન પાપકે સબ્બેપિ સંકિલેસધમ્મે નિદ્ધુનાતિ, સમુચ્છેદવસેન પજહતિ. યથા કિં? દુમપત્તંવ માલુતો, યથા નામ દુમસ્સ રુક્ખસ્સ પત્તં પણ્ડુપલાસં માલુતો વાતો ધુનાતિ, બન્ધનતો વિયોજેન્તો નીહરતિ, એવં યથાવુત્તપટિપત્તિયં ઠિતો પાપધમ્મે અત્તનો સન્તાનતો નીહરતિ, એવમયં થેરસ્સ અઞ્ઞાપદેસેન અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથાપિ હોતીતિ વેદિતબ્બા.

એત્થ ચ કાયવચીદુચ્ચરિતપ્પહાનવચનેન પયોગસુદ્ધિં દસ્સેતિ, મનોદુચ્ચરિતપ્પહાનવચનેન આસયસુદ્ધિં. એવં પયોગાસયસુદ્ધસ્સ ‘‘અનુદ્ધતો’’તિ ઇમિના ઉદ્ધચ્ચાભાવવચનેન તદેકટ્ઠતાય નીવરણપ્પહાનં દસ્સેતિ. તેસુ પયોગસુદ્ધિયા સીલસમ્પત્તિ વિભાવિતા, આસયસુદ્ધિયા સમથભાવનાય ઉપકારકધમ્મપરિગ્ગહો, નીવરણપ્પહાનેન સમાધિભાવના, ‘‘ધુનાતિ પાપકે ધમ્મે’’તિ ઇમિના પઞ્ઞાભાવના વિભાવિતા હોતિ. એવં અધિસીલસિક્ખાદયો તિસ્સો સિક્ખા, તિવિધકલ્યાણં સાસનં, તદઙ્ગપ્પહાનાદીનિ તીણિ પહાનાનિ, અન્તદ્વયપરિવજ્જનેન સદ્ધિં મજ્ઝિમાય પટિપત્તિયા પટિપજ્જનં, અપાયભવાદીનં સમતિક્કમનૂપાયો ચ યથારહં નિદ્ધારેત્વા યોજેતબ્બા. ઇમિના નયેન સેસગાથાસુપિ યથારહં અત્થયોજના વેદિતબ્બા. અત્થમત્તમેવ પન તત્થ તત્થ અપુબ્બં વણ્ણયિસ્સામ. ‘‘ઇત્થં સુદં આયસ્મા મહાકોટ્ઠિકો’’તિ ઇદં પૂજાવચનં, યથા તં મહામોગ્ગલ્લાનોતિ.

મહાકોટ્ઠિકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. કઙ્ખારેવતત્થેરગાથાવણ્ણના

પઞ્ઞં ઇમં પસ્સાતિ આયસ્મતો કઙ્ખારેવતસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ થેરો પદુમુત્તરભગવતો કાલે હંસવતીનગરે બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તો. એકદિવસં બુદ્ધાનં ધમ્મદેસનાકાલે હેટ્ઠા વુત્તનયેન મહાજનેન સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે ઠિતો ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું ઝાનાભિરતાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા ‘‘મયાપિ અનાગતે એવરૂપેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા દેસનાવસાને સત્થારં નિમન્તેત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેન મહાસક્કારં કત્વા ભગવન્તં આહ – ‘‘ભન્તે, અહં ઇમિના અધિકારકમ્મેન અઞ્ઞં સમ્પત્તિં ન પત્થેમિ, યથા પન સો ભિક્ખુ તુમ્હેહિ ઇતો સત્તમદિવસમત્થકે ઝાયીનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપિતો, એવં અહમ્પિ અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને ઝાયીનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનમકાસિ. સત્થા અનાગતં ઓલોકેત્વા નિપ્ફજ્જનભાવં દિસ્વા ‘‘અનાગતે કપ્પસતસહસ્સાવસાને ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ સાસને ત્વં ઝાયીનં અગ્ગો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકરિત્વા પક્કામિ.

સો યાવજીવં કલ્યાણકમ્મં કત્વા કપ્પસતસહસ્સં દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા અમ્હાકં ભગવતો કાલે સાવત્થિનગરે મહાભોગકુલે નિબ્બત્તો પચ્છાભત્તં ધમ્મસ્સવનત્થં ગચ્છન્તેન મહાજનેન સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે ઠિતો દસબલસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા ઉપસમ્પદં લભિત્વા કમ્મટ્ઠાનં કથાપેત્વા ઝાનપરિકમ્મં કરોન્તો ઝાનલાભી હુત્વા ઝાનં પાદકં કત્વા અરહત્તં પાપુણિ. સો યેભુય્યેન દસબલેન સમાપજ્જિતબ્બસમાપત્તિં સમાપજ્જન્તો અહોરત્તં ઝાનેસુ ચિણ્ણવસી અહોસિ. અથ નં સત્થા ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ઝાયીનં યદિદં કઙ્ખારેવતો’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૯૮, ૨૦૪) ઝાયીનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. વુત્તમ્પિ ચેતં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૫.૩૪-૫૩) –

‘‘પદુમુત્તરો નામ જિનો, સબ્બધમ્મેસુ ચક્ખુમા;

ઇતો સતસહસ્સમ્હિ, કપ્પે ઉપ્પજ્જિ નાયકો.

‘‘સીહહનુ બ્રહ્મગિરો, હંસદુન્દુભિનિસ્સનો;

નાગવિક્કન્તગમનો, ચન્દસૂરાધિકપ્પભો.

‘‘મહામતિ મહાવીરો, મહાઝાયી મહાબલો;

મહાકારુણિકો નાથો, મહાતમપનૂદનો.

‘‘સ કદાચિ તિલોકગ્ગો, વેનેય્યં વિનયં બહું;

ધમ્મં દેસેસિ સમ્બુદ્ધો, સત્તાસયવિદૂ મુનિ.

‘‘ઝાયિં ઝાનરતં વીરં, ઉપસન્તં અનાવિલં;

વણ્ણયન્તો પરિસતિં, તોસેસિ જનતં જિનો.

‘‘તદાહં હંસવતિયં, બ્રાહ્મણો વેદપારગૂ;

ધમ્મં સુત્વાન મુદિતો, તં ઠાનમભિપત્થયિં.

‘‘તદા જિનો વિયાકાસિ, સઙ્ઘમજ્ઝે વિનાયકો;

મુદિતો હોહિ ત્વં બ્રહ્મે, લચ્છસે તં મનોરથં.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘તસ્સ ધમ્મેસુ દાયાદો, ઓરસો ધમ્મનિમ્મિતો;

રેવતો નામ નામેન, હેસ્સતિ સત્થુ સાવકો.

‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસમગચ્છહં.

‘‘પચ્છિમે ચ ભવે દાનિ, જાતોહં કોલિયે પુરે;

ખત્તિયે કુલસમ્પન્ને, ઇદ્ધે ફીતે મહદ્ધને.

‘‘યદા કપિલવત્થુસ્મિં, બુદ્ધો ધમ્મમદેસયિ;

તદા પસન્નો સુગતે, પબ્બજિં અનગારિયં.

‘‘કઙ્ખા મે બહુલા આસિ, કપ્પાકપ્પે તહિં તહિં;

સબ્બં તં વિનયી બુદ્ધો, દેસેત્વા ધમ્મમુત્તમં.

‘‘તતોહં તિણ્ણસંસારો, તદા ઝાનસુખે રતો;

વિહરામિ તદા બુદ્ધો, મં દિસ્વા એતદબ્રવિ.

‘‘યા કાચિ કઙ્ખા ઇધ વા હુરં વા, સવેદિયા વા પરવેદિયા વા;

યે ઝાયિનો તા પજહન્તિ સબ્બા, આતાપિનો બ્રહ્મચરિયં ચરન્તા.

‘‘સતસહસ્સે કતં કમ્મં, ફલં દસ્સેસિ મે ઇધ;

સુમુત્તો સરવેગોવ, કિલેસે ઝાપયિં મમ.

‘‘તતો ઝાનરત્તં દિસ્વા, બુદ્ધો લોકન્તગૂ મુનિ;

ઝાયીનં ભિક્ખૂનં અગ્ગો, પઞ્ઞાપેસિ મહામતિ.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં, ભવા સબ્બે સમૂહતા;

નાગોવ બન્ધનં છેત્વા, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘સ્વાગતં વત મે આસિ, મમ બુદ્ધસ્સ સન્તિકે;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો, વિમોક્ખાપિ ચ અટ્ઠિમે;

છળભિઞ્ઞા સચ્છિકતા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

તથા કતકિચ્ચો પનાયં મહાથેરો પુબ્બે દીઘરત્તં અત્તનો કઙ્ખાપકતચિત્તતં ઇદાનિ સબ્બસો વિગતકઙ્ખતઞ્ચ પચ્ચવેક્ખિત્વા ‘‘અહો નૂન મય્હં સત્થુનો દેસનાનુભાવો, તેનેતરહિ એવં વિગતકઙ્ખો અજ્ઝત્તં વૂપસન્તચિત્તો જાતો’’તિ સઞ્જાતબહુમાનો ભગવતો પઞ્ઞં પસંસન્તો ‘‘પઞ્ઞં ઇમં પસ્સા’’તિ ઇમં ગાથમાહ.

૩. તત્થ પઞ્ઞન્તિ પકારે જાનાતિ, પકારેહિ ઞાપેતીતિ ચ પઞ્ઞા. વેનેય્યાનં આસયાનુસયચરિયાધિમુત્તિઆદિપ્પકારે ધમ્માનં કુસલાદિકે ખન્ધાદિકે ચ દેસેતબ્બપ્પકારે જાનાતિ, યથાસભાવતો પટિવિજ્ઝતિ, તેહિ ચ પકારેહિ ઞાપેતીતિ અત્થો. સત્થુ દેસનાઞાણઞ્હિ ઇધાધિપ્પેતં, તેનાહ ‘‘ઇમ’’ન્તિ. તઞ્હિ અત્તનિ સિદ્ધેન દેસનાબલેન નયગ્ગાહતો પચ્ચક્ખં વિય ઉપટ્ઠિતં ગહેત્વા ‘‘ઇમ’’ન્તિ વુત્તં. યદગ્ગેન વા સત્થુ દેસનાઞાણં સાવકેહિ નયતો ગય્હતિ, તદગ્ગેન અત્તનો વિસયે પટિવેધઞાણમ્પિ નયતો ગય્હતેવ. તેનાહ આયસ્મા ધમ્મસેનાપતિ – ‘‘અપિચ મે, ભન્તે, ધમ્મન્વયો વિદિતો’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૪૬; ૩.૧૪૩). પસ્સાતિ વિમ્હયપ્પત્તો અનિયમતો આલપતિ અત્તનોયેવ વા ચિત્તં, યથાહ ભગવા ઉદાનેન્તો – ‘‘લોકમિમં પસ્સ; પુથૂ અવિજ્જાય પરેતં ભૂતં ભૂતરતં ભવા અપરિમુત્ત’’ન્તિ (ઉદા. ૩૦). તથાગતાનન્તિ તથા આગમનાદિઅત્થેન તથાગતાનં. તથા આગતોતિ હિ તથાગતો, તથા ગતોતિ તથાગતો, તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો, તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો, તથદસ્સિતાય તથાગતો, તથવાદિતાય તથાગતો, તથાકારિતાય તથાગતો, અભિભવનટ્ઠેન તથાગતોતિ એવં અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો. તથાય આગતોતિ તથાગતો, તથાય ગતોતિ તથાગતો, તથલક્ખણં ગતોતિ તથાગતો, તથાનિ આગતોતિ તથાગતો, તથાવિધોતિ તથાગતો, તથા પવત્તિતોતિ તથાગતો, તથેહિ આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતભાવેન તથાગતોતિ એવમ્પિ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતોતિ અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન પરમત્થદીપનિયા ઉદાનટ્ઠકથાય (ઉદા. અટ્ઠ. ૧૮) ઇતિવુત્તકટ્ઠકથાય (ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૩૮) ચ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

ઇદાનિ તસ્સા પઞ્ઞાય અસાધારણવિસેસં દસ્સેતું ‘‘અગ્ગિ યથા’’તિઆદિ વુત્તં. યથા અગ્ગીતિ ઉપમાવચનં. યથાતિ તસ્સ ઉપમાભાવદસ્સનં. પજ્જલિતોતિ ઉપમેય્યેન સમ્બન્ધદસ્સનં. નિસીથેતિ કિચ્ચકરણકાલદસ્સનં. અયઞ્હેત્થ અત્થો – યથા નામ નિસીથે રત્તિયં ચતુરઙ્ગસમન્નાગતે અન્ધકારે વત્તમાને ઉન્નતે ઠાને પજ્જલિતો અગ્ગિ તસ્મિં પદેસે તયગતં વિધમન્તં તિટ્ઠતિ, એવમેવ તથાગતાનં ઇમં દેસનાઞાણસઙ્ખાતં સબ્બસો વેનેય્યાનં સંસયતમં વિધમન્તં પઞ્ઞં પસ્સાતિ. યતો દેસનાવિલાસેન સત્તાનં ઞાણમયં આલોકં દેન્તીતિ આલોકદા. પઞ્ઞામયમેવ ચક્ખું દદન્તીતિ ચક્ખુદદા. તદુભયમ્પિ કઙ્ખાવિનયપદટ્ઠાનમેવ કત્વા દસ્સેન્તો ‘‘યે આગતાનં વિનયન્તિ કઙ્ખ’’ન્તિ આહ, યે તથાગતા અત્તનો સન્તિકં આગતાનં ઉપગતાનં વેનેય્યાનં ‘‘અહોસિં નુ ખો અહમતીતમદ્ધાન’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તં (મ. નિ. ૧.૧૮; સં. નિ. ૨.૨૦) સોળસવત્થુકં, ‘‘બુદ્ધે કઙ્ખતિ ધમ્મે કઙ્ખતી’’તિઆદિનયપ્પવત્તં (ધ. સ. ૧૦૦૮) અટ્ઠવત્થુકઞ્ચ કઙ્ખં વિચિકિચ્છં વિનયન્તિ દેસનાનુભાવેન અનવસેસતો વિધમન્તિ વિદ્ધંસેન્તિ. વિનયકુક્કુચ્ચસઙ્ખાતા પન કઙ્ખા તબ્બિનયેનેવ વિનીતા હોન્તીતિ.

અપરો નયો – યથા અગ્ગિ નિસીથે રત્તિભાગે પજ્જલિતો પટુતરજાલો સમુજ્જલં ઉચ્ચાસને ઠિતાનં ઓભાસદાનમત્તેન અન્ધકારં વિધમિત્વા સમવિસમં વિભાવેન્તો આલોકદદો હોતિ. અચ્ચાસન્ને પન ઠિતાનં તં સુપાકટં કરોન્તો ચક્ખુકિચ્ચકરણતો ચક્ખુદદો નામ હોતિ, એવમેવ તથાગતો અત્તનો ધમ્મકાયસ્સ દૂરે ઠિતાનં અકતાધિકારાનં પઞ્ઞાપજ્જોતેન મોહન્ધકારં વિધમિત્વા કાયવિસમાદિસમવિસમં વિભાવેન્તો આલોકદા ભવન્તિ, આસન્ને ઠિતાનં પન કતાધિકારાનં ધમ્મચક્ખું ઉપ્પાદેન્તો ચક્ખુદદા ભવન્તિ. યે એવંભૂતા અત્તનો વચીગોચરં આગતાનં માદિસાનમ્પિ કઙ્ખાબહુલાનં કઙ્ખં વિનયન્તિ અરિયમગ્ગસમુપ્પાદનેન વિધમન્તિ, તેસં તથાગતાનં પઞ્ઞં ઞાણાતિસયં પસ્સાતિ યોજના. એવમયં થેરસ્સ અત્તનો કઙ્ખાવિતરણપ્પકાસનેન અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથાપિ હોતિ. અયઞ્હિ થેરો પુથુજ્જનકાલે કપ્પિયેપિ કુક્કુચ્ચકો હુત્વા કઙ્ખાબહુલતાય ‘‘કઙ્ખારેવતો’’તિ પઞ્ઞાતો, પચ્છા ખીણાસવકાલેપિ તથેવ વોહરયિત્થ. તેનાહ – ‘‘ઇત્થં સુદં આયસ્મા કઙ્ખારેવતો ગાથં અભાસિત્થા’’તિ. તં વુત્તત્થમેવ.

કઙ્ખારેવતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. પુણ્ણત્થેરગાથાવણ્ણના

સબ્ભિરેવ સમાસેથાતિ આયસ્મતો પુણ્ણત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ દસબલસ્સ ઉપ્પત્તિતો પુરેતરમેવ હંસવતીનગરે બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તો અનુક્કમેન વિઞ્ઞુતં પત્તો સત્થરિ લોકે ઉપ્પજ્જન્તે એકદિવસં બુદ્ધાનં ધમ્મદેસનાકાલે હેટ્ઠા વુત્તનયેન મહાજનેન સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે નિસીદિત્વા ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું ધમ્મકથિકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા ‘‘મયાપિ અનાગતે એવરૂપેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા દેસનાવસાને વુટ્ઠિતાય પરિસાય સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા નિમન્તેત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ મહાસક્કારં કત્વા ભગવન્તં એવમાહ – ‘‘ભન્તે, અહં ઇમિના અધિકારકમ્મેન નાઞ્ઞં સમ્પત્તિં પત્થેમિ. યથા પન સો ભિક્ખુ ઇતો સત્તમદિવસમત્થકે ધમ્મકથિકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપિતો, એવં અહમ્પિ અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને ધમ્મકથિકાનં ભિક્ખૂનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. સત્થા અનાગતં ઓલોકેત્વા તસ્સ પત્થનાય સમિજ્ઝનભાવં દિસ્વા ‘‘અનાગતે કપ્પસતસહસ્સમત્થકે ગોતમો નામ બુદ્ધો ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, તસ્સ સાસને ત્વં પબ્બજિત્વા ધમ્મકથિકાનં અગ્ગો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ.

સો તત્થ યાવજીવં કલ્યાણધમ્મં કત્વા તતો ચુતો કપ્પસતસહસ્સં પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારં સમ્ભરન્તો દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા અમ્હાકં ભગવતો કાલે કપિલવત્થુનગરસ્સ અવિદૂરે દોણવત્થુનામકે બ્રાહ્મણગામે બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરસ્સ ભાગિનેય્યો હુત્વા નિબ્બત્તિ. તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે ‘‘પુણ્ણો’’તિ નામં અકંસુ. સો સત્થરિ અભિસમ્બોધિં પત્વા પવત્તવરધમ્મચક્કે અનુપુબ્બેન રાજગહં ગન્ત્વા તં ઉપનિસ્સાય વિહરન્તે અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો સબ્બં પુબ્બકિચ્ચં કત્વા પધાનમનુયુઞ્જન્તો પબ્બજિતકિચ્ચં મત્થકં પાપેત્વાવ ‘‘દસબલસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સામી’’તિ માતુલત્થેરેન સદ્ધિં સત્થુ સન્તિકં અગન્ત્વા કપિલવત્થુસામન્તાયેવ ઓહીયિત્વા યોનિસોમનસિકારે કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. વુત્તમ્પિ ચેતં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧.૪૩૪-૪૪૦) –

‘‘અજ્ઝાયકો મન્તધરો, તિણ્ણં વેદાન પારગૂ;

પુરક્ખતોમ્હિ સિસ્સેહિ, ઉપગચ્છિં નરુત્તમં.

‘‘પદુમુત્તરો લોકવિદૂ, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

મમ કમ્મં પકિત્તેસિ, સંખિત્તેન મહામુનિ.

‘‘તાહં ધમ્મં સુણિત્વાન, અભિવાદેત્વાન સત્થુનો;

અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વાન, પક્કમિં દક્ખિણામુખો.

‘‘સંખિત્તેન સુણિત્વાન, વિત્થારેન અભાસયિં;

સબ્બે સિસ્સા અત્તમના, સુત્વાન મમ ભાસતો.

‘‘સકં દિટ્ઠિં વિનોદેત્વા, બુદ્ધે ચિત્તં પસાદયું;

સંખિત્તેનપિ દેસેમિ, વિત્થારેન તથેવહં.

‘‘અભિધમ્મનયઞ્ઞૂહં, કથાવત્થુવિસુદ્ધિયા;

સબ્બેસં વિઞ્ઞાપેત્વાન, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘ઇતો પઞ્ચસતે કપ્પે, ચતુરો સુપ્પકાસકા;

સત્તરતનસમ્પન્ના, ચતુદીપમ્હિ ઇસ્સરા.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

તસ્સ પન પુણ્ણત્થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિતા કુલપુત્તા પઞ્ચસતા અહેસું. થેરો સયં દસકથાવત્થુલાભિતાય તેપિ દસહિ કથાવત્થૂહિ ઓવદિ. તે તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા સબ્બેવ અરહત્તં પત્તા. તે અત્તનો પબ્બજિતકિચ્ચં મત્થકપ્પત્તં ઞત્વા ઉપજ્ઝાયં ઉપસઙ્કમિત્વા આહંસુ – ‘‘ભન્તે, અમ્હાકં કિચ્ચં મત્થકપ્પત્તં, દસન્નઞ્ચમ્હ કથાવત્થૂનં લાભિનો, સમયો, દાનિ નો દસબલં પસ્સિતુ’’ન્તિ. થેરો તેસં વચનં સુત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘મમ દસકથાવત્થુલાભિતં સત્થા જાનાતિ અહં ધમ્મં દેસેન્તો દસ કથાવત્થૂનિ અમુઞ્ચિત્વાવ દેસેમિ, મયિ ગચ્છન્તે સબ્બેપિમે ભિક્ખૂ મં પરિવારેત્વા ગચ્છિસ્સન્તિ, એવં ગણસઙ્ગણિકાય ગન્ત્વા પન અયુત્તં મય્હં દસબલં પસ્સિતું, ઇમે તાવ ગન્ત્વા પસ્સન્તૂ’’તિ તે ભિક્ખૂ આહ – ‘‘આવુસો, તુમ્હે પુરતો ગન્ત્વા તથાગતં પસ્સથ, મમ વચનેન ચસ્સ પાદે વન્દથ, અહમ્પિ તુમ્હાકં ગતમગ્ગેનાગમિસ્સામી’’તિ. તે થેરા સબ્બેપિ દસબલસ્સ જાતિભૂમિરટ્ઠવાસિનો સબ્બે ખીણાસવા સબ્બે દસકથાવત્થુલાભિનો અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સ ઓવાદં સમ્પટિચ્છિત્વા થેરં વન્દિત્વા અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરન્તા સટ્ઠિયોજનમગ્ગં અતિક્કમ્મ રાજગહે વેળુવનમહાવિહારં ગન્ત્વા દસબલસ્સ પાદે વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ.

આચિણ્ણં ખો પનેતં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં આગન્તુકેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં પટિસમ્મોદિતુન્તિ ભગવા તેહિ સદ્ધિં – ‘‘કચ્ચિ, ભિક્ખવે, ખમનીય’’ન્તિઆદિના નયેન મધુરપટિસન્થારં કત્વા ‘‘કુતો ચ તુમ્હે, ભિક્ખવે, આગચ્છથા’’તિ પુચ્છિ. અથ તેહિ ‘‘જાતિભૂમિતો’’તિ વુત્તે ‘‘કો નુ ખો, ભિક્ખવે, જાતિભૂમિયં જાતિભૂમકાનં ભિક્ખૂનં સબ્રહ્મચારીનં એવં સમ્ભાવિતો ‘અત્તના ચ અપ્પિચ્છો અપ્પિચ્છકથઞ્ચ ભિક્ખૂનં કત્તા’’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૫૨) દસકથાવત્થુલાભિં ભિક્ખું પુચ્છિ. તેપિ ‘‘પુણ્ણો નામ, ભન્તે, આયસ્મા મન્તાણિપુત્તો’’તિ આરોચયિંસુ. તં કથં સુત્વા આયસ્મા સારિપુત્તો થેરસ્સ દસ્સનકામો અહોસિ. અથ સત્થા રાજગહતો સાવત્થિં અગમાસિ. પુણ્ણત્થેરોપિ દસબલસ્સ તત્થ આગતભાવં સુત્વા – ‘‘સત્થારં પસ્સિસ્સામી’’તિ ગન્ત્વા અન્તોગન્ધકુટિયંયેવ તથાગતં સમ્પાપુણિ. સત્થા તસ્સ ધમ્મં દેસેસિ. થેરો ધમ્મં સુત્વા દસબલં વન્દિત્વા પટિસલ્લાનત્થાય અન્ધવનં ગન્ત્વા અઞ્ઞતરમ્હિ રુક્ખમૂલે દિવાવિહારં નિસીદિ.

સારિપુત્તત્થેરોપિ તસ્સાગમનં સુત્વા સીસાનુલોકિકો ગન્ત્વા ઓકાસં સલ્લક્ખેત્વા તં રુક્ખમૂલે નિસિન્નં ઉપસઙ્કમિત્વા થેરેન સદ્ધિં સમ્મોદિત્વા, તં સત્તવિસુદ્ધિક્કમં પુચ્છિ. થેરોપિસ્સ પુચ્છિતપુચ્છિતં બ્યાકરોન્તો રથવિનીતૂપમાય ચિત્તં આરાધેસિ, તે અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ સુભાસિતં સમનુમોદિંસુ. અથ સત્થા અપરભાગે ભિક્ખુસઙ્ઘમજ્ઝે નિસિન્નો થેરં ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ધમ્મકથિકાનં યદિદં પુણ્ણો’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૮૮, ૧૯૬) ધમ્મકથિકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. સો એકદિવસં અત્તનો વિમુત્તિસમ્પત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા ‘‘સત્થારં નિસ્સાય અહઞ્ચેવ અઞ્ઞે ચ બહૂ સત્તા સંસારદુક્ખતો વિપ્પમુત્તા, બહૂપકારા વત સપ્પુરિસસંસેવા’’તિ પીતિસોમનસ્સજાતો ઉદાનવસેન પીતિવેગવિસ્સટ્ઠં ‘‘સબ્ભિરેવ સમાસેથા’’તિ ગાથં અભાસિ.

૪. તત્થ સબ્ભિરેવાતિ સપ્પુરિસેહિ એવ. સન્તોતિ પનેત્થ બુદ્ધાદયો અરિયા અધિપ્પેતા. તે હિ અનવસેસતો અસતં ધમ્મં પહાય સદ્ધમ્મે ઉક્કંસગતત્તા સાતિસયં પસંસિયત્તા ચ વિસેસતો ‘‘સન્તો સપ્પુરિસા’’તિ ચ વુચ્ચન્તિ. સમાસેથાતિ સમં આસેથ સહ વસેય્ય. તે પયિરુપાસન્તો તેસં સુસ્સૂસન્તો દિટ્ઠાનુગતિઞ્ચ આપજ્જન્તો સમાનવાસો ભવેય્યાતિ અત્થો. પણ્ડિતેહત્થદસ્સિભીતિ તેસં થોમના. પણ્ડા વુચ્ચતિ પઞ્ઞા, સા ઇમેસં સઞ્જાતાતિ પણ્ડિતા. તતો એવ અત્તત્થાદિભેદં અત્થં અવિપરીતતો પસ્સન્તીતિ અત્થદસ્સિનો. તેહિ પણ્ડિતેહિ અત્થદસ્સીભિ સમાસેથ. કસ્માતિ ચે? યસ્મા તે સન્તો પણ્ડિતા, તે વા સમ્મા સેવન્તા એકન્તહિતભાવતો મગ્ગઞાણાદીહેવ અરણીયતો અત્થં, મહાગુણતાય સન્તતાય ચ મહન્તં, અગાધભાવતો ગમ્ભીરઞાણગોચરતો ચ ગમ્ભીરં, હીનચ્છન્દાદીહિ દટ્ઠું અસક્કુણેય્યત્તા ઇતરેહિ ચ કિચ્છેન દટ્ઠબ્બત્તા દુદ્દસં, દુદ્દસત્તા સણ્હનિપુણસભાવત્તા નિપુણઞાણગોચરતો ચ નિપુણં, નિપુણત્તા એવં સુખુમસભાવતાય અણું નિબ્બાનં, અવિપરીતટ્ઠેન વા પરમત્થસભાવત્તા અત્થં, અરિયભાવકરત્તા મહત્તનિમિત્તતાય મહન્તં, અનુત્તાનસભાવતાય ગમ્ભીરં, દુક્ખેન દટ્ઠબ્બં ન સુખેન દટ્ઠું સક્કાતિ દુદ્દસં, ગમ્ભીરત્તા દુદ્દસં, દુદ્દસત્તા ગમ્ભીરન્તિ ચતુસચ્ચં, વિસેસતો નિપુણં અણું, નિરોધસચ્ચન્તિ એવમેતં ચતુસચ્ચં ધીરા સમધિગચ્છન્તિ ધિતિસમ્પન્નતાય ધીરા ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનભાવનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા સમ્મદેવ અધિગચ્છન્તિ. અપ્પમત્તાતિ સબ્બત્થ સતિઅવિપ્પવાસેન અપ્પમાદપટિપત્તિં પૂરેન્તા. વિચક્ખણાતિ વિપસ્સનાભાવનાય છેકા કુસલા. તસ્મા સબ્ભિરેવ સમાસેથાતિ યોજના. પણ્ડિતેહત્થદસ્સિભીતિ વા એતં નિસ્સક્કવચનં. યસ્મા પણ્ડિતેહિ અત્થદસ્સીભિ સમુદાયભૂતેહિ ધીરા અપ્પમત્તા વિચક્ખણા મહન્તાદિવિસેસવન્તં અત્થં સમધિગચ્છન્તિ, તસ્મા તાદિસેહિ સબ્ભિરેવ સમાસેથાતિ સમ્બન્ધો. એવમેસા થેરસ્સ પટિવેધદીપનેન અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથાપિ અહોસીતિ.

પુણ્ણત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. દબ્બત્થેરગાથાવણ્ણના

યો દુદ્દમિયોતિ આયસ્મતો દબ્બત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે હંસવતીનગરે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ ધમ્મદેસનં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું સેનાસનપઞ્ઞાપકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા અધિકારકમ્મં કત્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેત્વા સત્થારા બ્યાકતો યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા કસ્સપદસબલસ્સ સાસનોસક્કનકાલે પબ્બજિ. તદા તેન સદ્ધિં અપરે છ જનાતિ સત્ત ભિક્ખૂ એકચિત્તા હુત્વા અઞ્ઞે સાસને અગારવં કરોન્તે દિસ્વા – ‘‘ઇધ કિં કરોમ એકમન્તે સમણધમ્મં કત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સામા’’તિ નિસ્સેણિં બન્ધિત્વા ઉચ્ચં પબ્બતસિખરં આરુહિત્વા, ‘‘અત્તનો ચિત્તબલં જાનન્તા નિસ્સેણિં નિપાતેન્તુ, જીવિતે સાલયા ઓતરન્તુ, મા પચ્છાનુતપ્પિનો અહુવત્થા’’તિ વત્વા સબ્બે એકચિત્તા હુત્વા નિસ્સેણિં પાતેત્વા – ‘‘અપ્પમત્તા હોથ, આવુસો’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ઓવદિત્વા ચિત્તરુચિકેસુ ઠાનેસુ નિસીદિત્વા સમણધમ્મં કાતું આરભિંસુ.

તત્રેકો થેરો પઞ્ચમે દિવસે અરહત્તં પત્વા, ‘‘મમ કિચ્ચં નિપ્ફન્નં, અહં ઇમસ્મિં ઠાને કિં કરિસ્સામિ’’તિ ઇદ્ધિયા ઉત્તરકુરુતો પિણ્ડપાતં આહરિત્વા, ‘‘આવુસો, ઇમં પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જથ, ભિક્ખાચારકિચ્ચં મમાયત્તં હોતુ, તુમ્હે અત્તનો કમ્મં કરોથા’’તિ આહ. ‘‘કિં નુ ખો મયં, આવુસો, નિસ્સેણિં પાતેન્તા એવં અવોચુમ્હ – ‘યો પઠમં ધમ્મં સચ્છિકરોતિ, સો ભિક્ખં આહરતુ, તેનાભતં સેસા પરિભુઞ્જિત્વા સમણધમ્મં કરિસ્સન્તી’’’તિ. ‘‘નત્થિ, આવુસો’’તિ. તુમ્હે અત્તનો પુબ્બહેતુના લભિત્થ, મયમ્પિ સક્કોન્તા વટ્ટસ્સન્તં કરિસ્સામ, ગચ્છથ તુમ્હેતિ. થેરો તે સઞ્ઞાપેતું અસક્કોન્તો ફાસુકટ્ઠાને પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા ગતો. અપરો થેરો સત્તમે દિવસે અનાગામિફલં પત્વા તતો ચુતો સુદ્ધાવાસબ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તો. ઇતરે થેરા તતો ચુતા એકં બુદ્ધન્તરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા તેસુ તેસુ કુલેસુ નિબ્બત્તા. એકો ગન્ધારરટ્ઠે તક્કસિલાનગરે રાજગેહે નિબ્બત્તો, એકો મજ્ઝન્તિકરટ્ઠે પરિબ્બાજિકાય કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તો, એકો બાહિયરટ્ઠે કુટુમ્બિયગેહે નિબ્બત્તો, એકો ભિક્ખુનુપસ્સયે જાતો.

અયં પન દબ્બત્થેરો મલ્લરટ્ઠે અનુપિયનગરે એકસ્સ મલ્લરઞ્ઞો ગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તસ્સ માતા ઉપવિજઞ્ઞા કાલમકાસિ, મતસરીરં સુસાનં નેત્વા દારુચિતકં આરોપેત્વા અગ્ગિં અદંસુ. તસ્સા અગ્ગિવેગસન્તત્તં ઉદરપટલં દ્વેધા અહોસિ. દારકો અત્તનો પુઞ્ઞબલેન ઉપ્પતિત્વા એકસ્મિં દબ્બત્થમ્ભે નિપતિ. તં દારકં ગહેત્વા અય્યિકાય અદંસુ. સા તસ્સ નામં ગણ્હન્તી દબ્બત્થમ્ભે પતિત્વા લદ્ધજીવિતત્તા ‘‘દબ્બો’’તિસ્સ નામં અકાસિ. તસ્સ ચ સત્તવસ્સિકકાલે સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો મલ્લરટ્ઠે ચારિકં ચરમાનો અનુપિયમ્બવને વિહરતિ. દબ્બકુમારો સત્થારં દિસ્વા દસ્સનેનેવ પસીદિત્વા પબ્બજિતુકામો હુત્વા ‘‘અહં દસબલસ્સ સન્તિકે પબ્બજિસ્સામી’’તિ અય્યિકં આપુચ્છિ. સા ‘‘સાધુ, તાતા’’તિ દબ્બકુમારં આદાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમં કુમારં પબ્બાજેથા’’તિ આહ. સત્થા અઞ્ઞતરસ્સ ભિક્ખુનો સઞ્ઞં અદાસિ – ‘‘ભિક્ખુ ઇમં દારકં પબ્બાજેહી’’તિ. સો થેરો સત્થુ વચનં સુત્વા દબ્બકુમારં પબ્બાજેન્તો તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિ. પુબ્બહેતુસમ્પન્નો કતાભિનીહારો સત્તો પઠમકેસવટ્ટિયા વોરોપનક્ખણે સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, દુતિયાય કેસવટ્ટિયા ઓરોપિયમાનાય સકદાગામિફલે, તતિયાય અનાગામિફલે, સબ્બકેસાનં પન ઓરોપનઞ્ચ અરહત્તફલસચ્છિકિરિયા ચ અપચ્છા અપુરે અહોસિ. સત્થા મલ્લરટ્ઠે યથાભિરન્તં વિહરિત્વા રાજગહં ગન્ત્વા વેળુવને વાસં કપ્પેસિ.

તત્રાયસ્મા દબ્બો મલ્લપુત્તો રહોગતો અત્તનો કિચ્ચનિપ્ફત્તિં ઓલોકેત્વા સઙ્ઘસ્સ વેય્યાવચ્ચકરણે કાયં યોજેતુકામો ચિન્તેસિ – ‘‘યંનૂનાહં સઙ્ઘસ્સ સેનાસનઞ્ચ પઞ્ઞાપેય્યં ભત્તાનિ ચ ઉદ્દિસેય્ય’’ન્તિ. સો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા અત્તનો પરિવિતક્કં આરોચેસિ. સત્થા તસ્સ સાધુકારં દત્વા સેનાસનપઞ્ઞાપકત્તઞ્ચ ભત્તુદ્દેસકત્તઞ્ચ સમ્પટિચ્છિ. અથ નં ‘‘અયં દબ્બો દહરોવ સમાનો મહન્તે ઠાને ઠિતો’’તિ સત્તવસ્સિકકાલેયેવ ઉપસમ્પાદેસિ. થેરો ઉપસમ્પન્નકાલતો પટ્ઠાય રાજગહં ઉપનિસ્સાય વિહરન્તાનં સબ્બભિક્ખૂનં સેનાસનાનિ ચ પઞ્ઞાપેતિ, ભિક્ખઞ્ચ ઉદ્દિસતિ. તસ્સ સેનાસનપઞ્ઞાપકભાવો સબ્બદિસાસુ પાકટો અહોસિ – ‘‘દબ્બો કિર મલ્લપુત્તો સભાગસભાગાનં ભિક્ખૂનં એકટ્ઠાને સેનાસનાનિ પઞ્ઞાપેતિ, આસન્નેપિ દૂરેપિ સેનાસનં પઞ્ઞાપેતિ, ગન્તું અસક્કોન્તે ઇદ્ધિયા નેતી’’તિ.

અથ નં ભિક્ખૂ કાલેપિ વિકાલેપિ – ‘‘અમ્હાકં, આવુસો, જીવકમ્બવને સેનાસનં પઞ્ઞાપેહિ, અમ્હાકં મદ્દકુચ્છિસ્મિં મિગદાયે’’તિ એવં સેનાસનં ઉદ્દિસાપેત્વા તસ્સ ઇદ્ધિં પસ્સન્તા ગચ્છન્તિ. સોપિ ઇદ્ધિયા મનોમયે કાયે અભિસઙ્ખરિત્વા એકેકસ્સ થેરસ્સ એકેકં અત્તના સદિસં ભિક્ખું દત્વા અઙ્ગુલિયા જલમાનાય પુરતો ગન્ત્વા ‘‘અયં મઞ્ચો ઇદં પીઠ’’ન્તિઆદીનિ વત્વા સેનાસનં પઞ્ઞાપેત્વા પુન અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ આગચ્છતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પનિદં વત્થુ પાળિયં આગતમેવ. સત્થા ઇદમેવ કારણં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા અપરભાગે અરિયગણમજ્ઝે નિસિન્નો થેરં સેનાસનપઞ્ઞાપકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ – ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં સેનાસનપઞ્ઞાપકાનં યદિદં દબ્બો મલ્લપુત્તો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૦૯; ૨૧૪). વુત્તમ્પિ ચેતં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૪, ૧૦૮-૧૪૯) –

‘‘પદુમુત્તરો નામ જિનો, સબ્બલોકવિદૂ મુનિ;

ઇતો સતસહસ્સમ્હિ, કપ્પે ઉપ્પજ્જિ ચક્ખુમા.

‘‘ઓવાદકો વિઞ્ઞાપકો, તારકો સબ્બપાણિનં;

દેસનાકુસલો બુદ્ધો, તારેસિ જનતં બહું.

‘‘અનુકમ્પકો કારુણિકો, હિતેસી સબ્બપાણિનં;

સમ્પત્તે તિત્થિયે સબ્બે, પઞ્ચસીલે પતિટ્ઠપિ.

‘‘એવં નિરાકુલં આસિ, સુઞ્ઞતં તિત્થિયેહિ ચ;

વિચિત્તં અરહન્તેહિ, વસીભૂતેહિ તાદિભિ.

‘‘રતનાનટ્ઠપઞ્ઞાસં, ઉગ્ગતો સો મહામુનિ;

કઞ્ચનગ્ઘિયસઙ્કાસો, બાત્તિંસવરલક્ખણો.

‘‘વસ્સસતસહસ્સાનિ, આયુ વિજ્જતિ તાવદે;

તાવતા તિટ્ઠમાનો સો, તારેસિ જનતં બહું.

‘‘તદાહં હંસવતિયં, સેટ્ઠિપુત્તો મહાયસો;

ઉપેત્વા લોકપજ્જોતં, અસ્સોસિં ધમ્મદેસનં.

‘‘સેનાસનાનિ ભિક્ખૂનં, પઞ્ઞાપેન્તં સસાવકં;

કિત્તયન્તસ્સ વચનં, સુણિત્વા મુદિતો અહં.

‘‘અધિકારં સસઙ્ઘસ્સ, કત્વા તસ્સ મહેસિનો;

નિપચ્ચ સિરસા પાદે, તં ઠાનમભિપત્થયિં.

‘‘તદાહ સ મહાવીરો, મમ કમ્મં પકિત્તયં;

યો સસઙ્ઘમભોજેસિ, સત્તાહં લોકનાયકં.

‘‘સોયં કમલપત્તક્ખો, સીહંસો કનકત્તચો;

મમ પાદમૂલે નિપતિ, પત્થયં ઠાનમુત્તમં.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘સાવકો તસ્સ બુદ્ધસ્સ, દબ્બો નામેન વિસ્સુતો;

સેનાસનપઞ્ઞાપકો, અગ્ગો હેસ્સતિયં તદા.

‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસમગચ્છહં.

‘‘સતાનં તીણિક્ખત્તુઞ્ચ, દેવરજ્જમકારયિં;

સતાનં પઞ્ચક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી અહોસહં.

‘‘પદેસરજ્જં વિપુલં, ગણનાતો અસઙ્ખિયં;

સબ્બત્થ સુખિતો આસિં, તસ્સ કમ્મસ્સ વાહસા.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, વિપસ્સી નામ નાયકો;

ઉપ્પજ્જિ ચારુદસ્સનો, સબ્બધમ્મવિપસ્સકો.

‘‘દુટ્ઠચિત્તો ઉપવદિં, સાવકં તસ્સ તાદિનો;

સબ્બાસવપરિક્ખીણં, સુદ્ધોતિ ચ વિજાનિય.

‘‘તસ્સેવ નરવીરસ્સ, સાવકાનં મહેસિનં;

સલાકઞ્ચ ગહેત્વાન, ખીરોદનમદાસહં.

‘‘ઇમમ્હિ ભદ્દકે કપ્પે, બ્રહ્મબન્ધુ મહાયસો;

કસ્સપો નામ ગોત્તેન, ઉપ્પજ્જિ વદતં વરો.

‘‘સાસનં જોતયિત્વાન, અભિભુય્ય કુતિત્થિયે;

વિનેય્યે વિનયિત્વાવ, નિબ્બુતો સો સસાવકો.

‘‘સસિસ્સે નિબ્બુતે નાથે, અત્થમેન્તમ્હિ સાસને;

દેવા કન્દિંસુ સંવિગ્ગા, મુત્તકેસા રુદમ્મુખા.

‘‘નિબ્બાયિસ્સતિ ધમ્મક્ખો, ન પસ્સિસામ સુબ્બતે;

ન સુણિસ્સામ સદ્ધમ્મં, અહો નો અપ્પપુઞ્ઞતા.

‘‘તદાયં પથવી સબ્બા, અચલા સા ચલાચલા;

સાગરો ચ સસોકોવ, વિનદી કરુણં ગિરં.

‘‘ચતુદ્દિસા દુન્દુભિયો, નાદયિંસુ અમાનુસા;

સમન્તતો અસનિયો, ફલિંસુ ચ ભયાવહા.

‘‘ઉક્કા પતિંસુ નભસા, ધૂમકેતુ ચ દિસ્સતિ;

સધૂમા જાલવટ્ટા ચ, રવિંસુ કરુણં મિગા.

‘‘ઉપ્પાદે દારુણે દિસ્વા, સાસનત્થઙ્ગસૂચકે;

સંવિગ્ગા ભિક્ખવો સત્ત, ચિન્તયિમ્હ મયં તદા.

‘‘સાસનેન વિનામ્હાકં, જીવિતેન અલં મયં;

પવિસિત્વા મહારઞ્ઞં, યુઞ્જામ જિનસાસને.

‘‘અદ્દસમ્હ તદારઞ્ઞે, ઉબ્બિદ્ધં સેલમુત્તમં;

નિસ્સેણિયા તમારુય્હ, નિસ્સેણિં પાતયિમ્હસે.

‘‘તદા ઓવદિ નો થેરો, બુદ્ધુપ્પાદો સુદુલ્લભો;

સદ્ધાતિદુલ્લભા લદ્ધા, થોકં સેસઞ્ચ સાસનં.

‘‘નિપતન્તિ ખણાતીતા, અનન્તે દુક્ખસાગરે;

તસ્મા પયોગો કત્તબ્બો, યાવ ઠાતિ મુને મતં.

‘‘અરહા આસિ સો થેરો, અનાગામી તદાનુગો;

સુસીલા ઇતરે યુત્તા, દેવલોકં અગમ્હસે.

‘‘નિબ્બુતો તિણ્ણસંસારો, સુદ્ધાવાસે ચ એકકો;

અહઞ્ચ પક્કુસાતિ ચ, સભિયો બાહિયો તથા.

‘‘કુમારકસ્સપો, ચેવ, તત્થ તત્થૂપગા મયં;

સંસારબન્ધના મુત્તા, ગોતમેનાનુકમ્પિતા.

‘‘મલ્લેસુ કુસિનારાયં, ગબ્ભે જાતસ્સ મે સતો;

માતા મતા ચિતારુળ્હા, તતો નિપ્પતિતો અહં.

‘‘પતિતો દબ્બપુઞ્જમ્હિ, તતો દબ્બોતિ વિસ્સુતો;

બ્રહ્મચારીબલેનાહં, વિમુત્તો સત્તવસ્સિકો.

‘‘ખીરોદનબલેનાહં, પઞ્ચહઙ્ગેહુપાગતો;

ખીણાસવોપવાદેન, પાપેહિ બહુ ચોદિતો.

‘‘ઉભો પુઞ્ઞઞ્ચ પાપઞ્ચ, વીતિવત્તોમ્હિ દાનિહં;

પત્વાન પરમં સન્તિં, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘સેનાસનં પઞ્ઞાપયિં, હાસયિત્વાન સુબ્બતે;

જિનો તસ્મિં ગુણે તુટ્ઠો, એતદગ્ગે ઠપેસિ મં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં, ભવા સબ્બે સમૂહતા;

નાગોવ બન્ધનં છેત્વા, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘સ્વાગતં વત મે આસિ, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સ સન્તિકે;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો…પે…કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

એવંભૂતં પન તં યેન પુબ્બે એકસ્સ ખીણાસવત્થેરસ્સ અનુદ્ધંસનવસેન કતેન પાપકમ્મેન બહૂનિ વસ્સસતસહસ્સાનિ નિરયે પચ્ચિ, તાય એવ કમ્મપિલોતિકાય ચોદિયમાના મેત્તિયભૂમજકા ભિક્ખૂ ‘‘ઇમિના મયં કલ્યાણભત્તિકસ્સ ગહપતિનો અન્તરે પરિભેદિતા’’તિ દુગ્ગહિતગાહિનો અમૂલકેન પારાજિકેન ધમ્મેન અનુદ્ધંસેસું. તસ્મિઞ્ચ અધિકરણે સઙ્ઘેન સતિવિનયેન વૂપસમિતે અયં થેરો લોકાનુકમ્પાય અત્તનો ગુણે વિભાવેન્તો ‘‘યો દુદ્દમિયો’’તિ ઇમં ગાથં અભાસિ.

૫. તત્થ યોતિ અનિયમિતનિદ્દેસો, તસ્સ ‘‘સો’’તિ ઇમિના નિયમત્તં દટ્ઠબ્બં. ઉભયેનપિ અઞ્ઞં વિય કત્વા અત્તાનમેવ વદતિ. દુદ્દમિયોતિ દુદ્દમો, દમેતું અસક્કુણેય્યો. ઇદઞ્ચ અત્તનો પુથુજ્જનકાલે દિટ્ઠિગતાનં વિસૂકાયિકાનં કિલેસાનં મદાલેપચિત્તસ્સ વિપ્ફન્દિતં ઇન્દ્રિયાનં અવૂપસમનઞ્ચ ચિન્તેત્વા વદતિ. દમેનાતિ ઉત્તમેન અગ્ગમગ્ગદમેન, તેન હિ દન્તો પુન દમેતબ્બતાભાવતો ‘‘દન્તો’’તિ વત્તબ્બતં અરહતિ, ન અઞ્ઞેન. અથ વા દમેનાતિ દમકેન પુરિસદમ્મસારથિના દમિતો. દબ્બોતિ દ્રબ્યો, ભબ્બોતિ અત્થો. તેનાહ ભગવા ઇમમેવ થેરં સન્ધાય – ‘‘ન ખો, દબ્બ, દબ્બા એવં નિબ્બેઠેન્તી’’તિ (પારા. ૩૮૪; ચૂળવ. ૧૯૩). સન્તુસિતોતિ યથાલદ્ધપચ્ચયસન્તોસેન ઝાનસમાપત્તિસન્તોસેન મગ્ગફલસન્તોસેન ચ સન્તુટ્ઠો. વિતિણ્ણકઙ્ખોતિ સોળસવત્થુકાય અટ્ઠવત્થુકાય ચ કઙ્ખાય પઠમમગ્ગેનેવ સમુગ્ઘાટિતત્તા વિગતકઙ્ખો. વિજિતાવીતિ પુરિસાજાનીયેન વિજેતબ્બસ્સ સબ્બસ્સપિ સંકિલેસપક્ખસ્સ વિજિતત્તા વિધમિતત્તા વિજિતાવી. અપેતભેરવોતિ પઞ્ચવીસતિયા ભયાનં સબ્બસો અપેતત્તા અપગતભેરવો અભયૂપરતો. પુન દબ્બોતિ નામકિત્તનં. પરિનિબ્બુતોતિ દ્વે પરિનિબ્બાનાનિ કિલેસપરિનિબ્બાનઞ્ચ, યા સઉપાદિસેસનિબ્બાનધાતુ, ખન્ધપરિનિબ્બાનઞ્ચ, યા અનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુ. તેસુ ઇધ કિલેસપરિનિબ્બાનં અધિપ્પેતં, તસ્મા પહાતબ્બધમ્માનં મગ્ગેન સબ્બસો પહીનત્તા કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બુતોતિ અત્થો. ઠિતત્તોતિ ઠિતસભાવો અચલો ઇટ્ઠાદીસુ તાદિભાવપ્પત્તિયા લોકધમ્મેહિ અકમ્પનીયો. હીતિ ચ હેતુઅત્થે નિપાતો, તેન યો પુબ્બે દુદ્દમો હુત્વા ઠિતો યસ્મા દબ્બત્તા સત્થારા ઉત્તમેન દમેન દમિતો સન્તુસિતો વિતિણ્ણકઙ્ખો વિજિતાવી અપેતભેરવો, તસ્મા સો દબ્બો પરિનિબ્બુતો તતોયેવ ચ ઠિતત્તો, એવંભૂતે ચ તસ્મિં ચિત્તપસાદોવ કાતબ્બો, ન પસાદઞ્ઞથત્તન્તિ પરનેય્યબુદ્ધિકે સત્તે અનુકમ્પન્તો થેરો અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

દબ્બત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. સીતવનિયત્થેરગાથાવણ્ણના

યો સીતવનન્તિ આયસ્મતો સમ્ભૂતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? ઇતો કિર અટ્ઠારસાધિકસ્સ કપ્પસતસ્સ મત્થકે અત્થદસ્સી નામ સમ્બુદ્ધો લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા સદેવકં લોકં સંસારમહોઘતો તારેન્તો એકદિવસં મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં ગઙ્ગાતીરં ઉપગચ્છિ. તસ્મિં કાલે અયં ગહપતિકુલે નિબ્બત્તો તત્થ ભગવન્તં પસ્સિત્વા પસન્નમાનસો ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ‘‘કિં, ભન્તે, પારં ગન્તુકામત્થા’’તિ પુચ્છિ. ભગવા ‘‘ગમિસ્સામા’’તિ અવોચ. સો તાવદેવ નાવાસઙ્ઘાટં યોજેત્વા ઉપનેસિ. સત્થા તં અનુકમ્પન્તો સહ ભિક્ખુસઙ્ઘેન નાવં અભિરુહિ. સો સયમ્પિ અભિરુય્હ સુખેનેવ પરતીરં સમ્પાપેત્વા ભગવન્તં ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ દુતિયદિવસે મહાદાનં પવત્તેત્વા અનુગન્ત્વા પસન્નચિત્તો વન્દિત્વા નિવત્તિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા ઇતો તેરસાધિકકપ્પસતસ્સ મત્થકે ખત્તિયકુલે નિબ્બત્તિત્વા રાજા અહોસિ ચક્કવત્તી ધમ્મિકો ધમ્મરાજા. સો સત્તે સુગતિમગ્ગે પતિટ્ઠાપેત્વા તતો ચુતો એકનવુતિકપ્પે વિપસ્સિસ્સ ભગવતો સાસને પબ્બજિત્વા ધુતધમ્મે સમાદાય સુસાને વસન્તો સમણધમ્મં અકાસિ. પુન કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલેપિ તસ્સ સાસને તીહિ સહાયેહિ સદ્ધિં પબ્બજિત્વા વીસતિવસ્સસહસ્સાનિ સમણધમ્મં કત્વા એકં બુદ્ધન્તરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે બ્રાહ્મણમહાસાલસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. તસ્સ ‘‘સમ્ભૂતો’’તિ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો બ્રાહ્મણસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગતો. ભૂમિજો જેય્યસેનો અભિરાધનોતિ તીહિ સહાયેહિ સદ્ધિં ભગવતો સન્તિકં ગતો ધમ્મદેસનં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિ. યે સન્ધાય વુત્તં –

‘‘ભૂમિજો જેય્યસેનો ચ, સમ્ભૂતો અભિરાધનો;

એતે ધમ્મં અભિઞ્ઞાસું, સાસને વરતાદિનો’’તિ.

અથ સમ્ભૂતો ભગવતો સન્તિકે કાયગતાસતિકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા નિબદ્ધં સીતવને વસતિ. તેનેવાયસ્મા ‘‘સીતવનિયો’’તિ પઞ્ઞાયિત્થ. તેન ચ સમયેન વેસ્સવણો મહારાજા કેનચિદેવ કરણીયેન જમ્બુદીપે દક્ખિણદિસાભાગં ઉદ્દિસ્સ આકાસેન ગચ્છન્તો થેરં અબ્ભોકાસે નિસીદિત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તં દિસ્વા વિમાનતો ઓરુય્હ થેરં વન્દિત્વા, ‘‘યદા થેરો સમાધિતો વુટ્ઠહિસ્સતિ, તદા મમ આગમનં આરોચેથ, આરક્ખઞ્ચસ્સ કરોથા’’તિ દ્વે યક્ખે આણાપેત્વા પક્કામિ. તે થેરસ્સ સમીપે ઠત્વા મનસિકારં પટિસંહરિત્વા નિસિન્નકાલે આરોચેસું. તં સુત્વા થેરો ‘‘તુમ્હે મમ વચનેન વેસ્સવણમહારાજસ્સ કથેથ, ભગવતા અત્તનો સાસને ઠિતાનં સતિઆરક્ખા નામ ઠપિતા અત્થિ, સાયેવ માદિસે રક્ખતિ, ત્વં તત્થ અપ્પોસ્સુક્કો હોહિ, ભગવતો ઓવાદે ઠિતાનં એદિસાય આરક્ખાય કરણીયં નત્થી’’તિ તે વિસ્સજ્જેત્વા તાવદેવ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા વિજ્જાત્તયં સચ્છાકાસિ. તતો વેસ્સવણો નિવત્તમાનો થેરસ્સ સમીપં પત્વા મુખાકારસલ્લક્ખણેનેવસ્સ કતકિચ્ચભાવં ઞત્વા સાવત્થિં ગન્ત્વા ભગવતો આરોચેત્વા સત્થુ સમ્મુખા થેરં અભિત્થવન્તો –

‘‘સતિઆરક્ખસમ્પન્નો, ધિતિમા વીરિયસમાહિતો;

અનુજાતો સત્થુ સમ્ભૂતો, તેવિજ્જો મચ્ચુપારગૂ’’તિ. –

ઇમાય ગાથાય થેરસ્સ ગુણે વણ્ણેસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૨૧.૧૫-૨૦) –

‘‘અત્થદસ્સી તુ ભગવા, દ્વિપદિન્દો નરાસભો;

પુરક્ખતો સાવકેહિ, ગઙ્ગાતીરમુપાગમિ.

‘‘સમતિત્તિ કાકપેય્યા, ગઙ્ગા આસિ દુરુત્તરા;

ઉત્તારયિં ભિક્ખુસઙ્ઘં, બુદ્ધઞ્ચ દ્વિપદુત્તમં.

‘‘અટ્ઠારસે કપ્પસતે, યં કમ્મમકરિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, તરણાય ઇદં ફલં.

‘‘તેરસેતો કપ્પસતે, પઞ્ચ સબ્બોભવા અહું;

સત્તરતનસમ્પન્ના, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘પચ્છિમે ચ ભવે અસ્મિં, જાતોહં બ્રાહ્મણે કુલે;

સદ્ધિં તીહિ સહાયેહિ, પબ્બજિં સત્થુ સાસને.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અથાયસ્મા સમ્ભૂતો ભગવન્તં દસ્સનાય ગચ્છન્તે ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘આવુસો, મમ વચનેન ભગવતો પાદે સિરસા વન્દથ, એવઞ્ચ વદેથા’’તિ વત્વા ધમ્માધિકરણં અત્તનો સત્થુ અવિહેઠિતભાવં પકાસેન્તો ‘‘યો સીતવન’’ન્તિ ગાથમાહ. તે ભિક્ખૂ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા સમ્ભૂતત્થેરસ્સ સાસનં સમ્પવેદેન્તા, ‘‘આયસ્મા, ભન્તે, સમ્ભૂતો ભગવતો પાદે સિરસા વન્દતિ, એવઞ્ચ વદતી’’તિ વત્વા તં ગાથં આરોચેસું, તં સુત્વા ભગવા ‘‘પણ્ડિતો, ભિક્ખવે, સમ્ભૂતો ભિક્ખુ પચ્ચપાદિ ધમ્મસ્સાનુધમ્મં, ન ચ મં ધમ્માધિકરણં વિહેઠેતિ. વેસ્સવણેન તસ્સત્થો મય્હં આરોચિતા’’તિ આહ.

૬. યં પન તે ભિક્ખૂ સમ્ભૂતત્થેરેન વુત્તં ‘‘યો સીતવન’’ન્તિ ગાથં સત્થુ નિવેદેસું. તત્થ સીતવનન્તિ એવંનામકં રાજગહસમીપે મહન્તં ભેરવસુસાનવનં. ઉપગાતિ નિવાસનવસેન ઉપગચ્છિ. એતેન ભગવતા અનુઞ્ઞાતં પબ્બજિતાનુરૂપં નિવાસનટ્ઠાનં દસ્સેતિ. ભિક્ખૂતિ સંસારભયસ્સ ઇક્ખનતો ભિન્નકિલેસતાય ચ ભિક્ખુ. એકોતિ અદુતિયો, એતેન કાયવિવેકં દસ્સેતિ. સન્તુસિતોતિ સન્તુટ્ઠો. એતેન ચતુપચ્ચયસન્તોસલક્ખણં અરિયવંસં દસ્સેતિ. સમાહિતત્તોતિ ઉપચારપ્પનાભેદેન સમાધિના સમાહિતચિત્તો, એતેન ચિત્તવિવેકભાવનામુખેન ભાવનારામં અરિયવંસં દસ્સેતિ. વિજિતાવીતિ સાસને સમ્માપટિપજ્જન્તેન વિજેતબ્બં કિલેસગણં વિજિત્વા ઠિતો, એતેન ઉપધિવિવેકં દસ્સેતિ. ભયહેતૂનં કિલેસાનં અપગતત્તા અપેતલોમહંસો, એતેન સમ્માપટિપત્તિયા ફલં દસ્સેતિ. રક્ખન્તિ રક્ખન્તો. કાયગતાસતિન્તિ કાયારમ્મણં સતિં, કાયગતાસતિકમ્મટ્ઠાનં પરિબ્રૂહનવસેન અવિસ્સજ્જેન્તો. ધિતિમાતિ ધીરો, સમાહિતત્તં વિજિતાવિભાવતં વા ઉપાદાય પટિપત્તિદસ્સનમેતં. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપત્થો – સો ભિક્ખુ વિવેકસુખાનુપેક્ખાય એકો સીતવનં ઉપાગમિ, ઉપાગતો ચ લોલભાવાભાવતો સન્તુટ્ઠો ધિતિમા કાયગતાસતિકમ્મટ્ઠાનં ભાવેન્તો તથાધિગતં ઝાનં પાદકં કત્વા આરદ્ધવિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અધિગતેન અગ્ગમગ્ગેન સમાહિતો વિજિતાવી ચ હુત્વા કતકિચ્ચતાય ભયહેતૂનં સબ્બસો અપગતત્તા અપેતલોમહંસો જાતોતિ.

સીતવનિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. ભલ્લિયત્થેરગાથાવણ્ણના

યોપાનુદીતિ આયસ્મતો ભલ્લિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર ઇતો એકતિંસે કપ્પે અનુપ્પન્ને બુદ્ધે સુમનસ્સ નામ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પસન્નચિત્તો ફલાફલં દત્વા સુગતીસુ એવ સંસરન્તો સિખિસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ કાલે અરુણવતીનગરે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તો ‘‘સિખિસ્સ ભગવતો પઠમાભિસમ્બુદ્ધસ્સ ઉજિત, ઓજિતા નામ દ્વે સત્થવાહપુત્તા પઠમાહારં અદંસૂ’’તિ સુત્વા અત્તનો સહાયકેન સદ્ધિં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા સ્વાતનાય નિમન્તેત્વા મહાદાનં પવત્તેત્વા પત્થનં અકંસુ – ‘‘ઉભોપિ મયં, ભન્તે, અનાગતે તુમ્હાદિસસ્સ બુદ્ધસ્સ પઠમાહારદાયકા ભવેય્યામા’’તિ. તે તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞકમ્મં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તા કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે ગોપાલકસેટ્ઠિસ્સ પુત્તા ભાતરો હુત્વા નિબ્બત્તા. બહૂનિ વસ્સાનિ ભિક્ખુસઙ્ઘં ખીરભોજનેન ઉપટ્ઠહિંસુ. અમ્હાકં પન ભગવતો કાલે પોક્ખરવતીનગરે સત્થવાહસ્સ પુત્તા ભાતરો હુત્વા નિબ્બત્તા. તેસુ જેટ્ઠો તફુસ્સો નામ, કનિટ્ઠો ભલ્લિયો નામ, તે પઞ્ચમત્તાનિ સકટસતાનિ ભણ્ડસ્સ પૂરેત્વા વાણિજ્જાય ગચ્છન્તા ભગવતિ પઠમાભિસમ્બુદ્ધે સત્તસત્તાહં વિમુત્તિસુખધમ્મપચ્ચવેક્ખણાહિ વીતિનામેત્વા અટ્ઠમે સત્તાહે રાજાયતનમૂલે વિહરન્તે રાજાયતનસ્સ અવિદૂરે મહામગ્ગેન અતિક્કમન્તિ, તેસં તસ્મિં સમયે સમેપિ ભૂમિભાગે અકદ્દમોદકે સકટાનિ નપ્પવત્તિંસુ, ‘‘કિં નુ, ખો, કારણ’’ન્તિ ચ ચિન્તેન્તાનં પોરાણસાલોહિતા દેવતા રુક્ખવિટપન્તરે અત્તાનં દસ્સેન્તી આહ – ‘‘માદિસા, અયં ભગવા અચિરાભિસમ્બુદ્ધો સત્તસત્તાહં અનાહારો વિમુત્તિસુખાપટિસંવેદી ઇદાનિ રાજાયતનમૂલે નિસિન્નો, તં આહારેન પટિમાનેથ, યદસ્સ તુમ્હાકં દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ. તં સુત્વા તે ઉળારં પીતિસોમનસ્સં પટિસંવેદેન્તા, ‘‘આહારસમ્પાદનં પપઞ્ચ’’ન્તિ મઞ્ઞમાના મન્થઞ્ચ મધુપિણ્ડિકઞ્ચ ભગવતો દત્વા દ્વેવાચિકસરણં ગન્ત્વા કેસધાતુયો લભિત્વા અગમંસુ. તે હિ પઠમં ઉપાસકા અહેસું. અથ ભગવતિ બારાણસિં ગન્ત્વા ધમ્મચક્કં પવત્તેત્વા અનુપુબ્બેન રાજગહે વિહરન્તે તફુસ્સભલ્લિયા રાજગહં ઉપગતા ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. તેસં ભગવા ધમ્મં દેસેસિ. તેસુ તફુસ્સો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય ઉપાસકોવ અહોસિ. ભલ્લિયો પન પબ્બજિત્વા છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૮.૬૬-૭૦) –

‘‘સુમનો નામ સમ્બુદ્ધો, તક્કરાયં વસી તદા;

વલ્લિકારફલં ગય્હ, સયમ્ભુસ્સ અદાસહં.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં ફલં અદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અથેકદિવસં મારો ભલ્લિયત્થેરસ્સ ભિંસાપનત્થં ભયાનકં રૂપં દસ્સેસિ. સો અત્તનો સબ્બભયાતિક્કમં પકાસેન્તો ‘‘યોપાનુદી’’તિ ગાથમભાસિ.

૭. તત્થ યોપાનુદીતિ યો અપાનુદિ ખિપિ પજહિ વિદ્ધંસેસિ. મચ્ચુરાજસ્સાતિ મચ્ચુ નામ મરણં ખન્ધાનં ભેદો, સો એવ ચ સત્તાનં અત્તનો વસે અનુવત્તાપનતો ઇસ્સરટ્ઠેન રાજાતિ મચ્ચુરાજા, તસ્સ. સેનન્તિ જરારોગાદિં, સા હિસ્સ વસવત્તને અઙ્ગભાવતો સેના નામ, તેન હેસ મહતા નાનાવિધેન વિપુલેન ‘‘મહાસેનો’’તિ વુચ્ચતિ. યથાહ – ‘‘ન હિ નો સઙ્ગરં તેન, મહાસેનેન મચ્ચુના’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૭૨; જા. ૨.૨૨.૧૨૧; નેત્તિ. ૧૦૩). અથ વા ગુણમારણટ્ઠેન ‘‘મચ્ચૂ’’તિ ઇધ દેવપુત્તમારો અધિપ્પેતો, તસ્સ ચ સહાયભાવૂપગમનતો કામાદયો સેના. તથા ચાહ –

‘‘કામા તે પઠમા સેના, દુતિયા અરતિ વુચ્ચતિ;

તતિયા ખુપ્પિપાસા તે, ચતુત્થી તણ્હા પવુચ્ચતિ.

‘‘પઞ્ચમી થિનમિદ્ધં તે, છટ્ઠા ભીરૂ પવુચ્ચતિ;

સત્તમી વિચિકિચ્છા તે, માનો મક્ખો ચ અટ્ઠમી’’તિ. (સુ. નિ. ૪૩૮-૪૩૯; મહાનિ. ૨૮;ચૂળનિ. નન્દમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૪૭);

નળસેતુંવ સુદુબ્બલં મહોઘોતિ સારવિરહિતતો નળસેતુસદિસં અતિવિય અબલભાવતો સુટ્ઠુ દુબ્બલં સંકિલેસસેનં નવલોકુત્તરધમ્માનં મહાબલવભાવતો મહોઘસદિસેન અગ્ગમગ્ગેન યો અપાનુદિ વિજિતાવી અપેતભેરવો દન્તો, સો પરિનિબ્બુતો ઠિતત્તોતિ યોજના. તં સુત્વા મારો ‘‘જાનાતિ મં સમણો’’તિ તત્થેવન્તરધાયીતિ.

ભલ્લિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. વીરત્થેરગાથાવણ્ણના

યો દુદ્દમિયોતિ આયસ્મતો વીરત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર ઇતો એકનવુતે કપ્પે વિપસ્સિસ્સ ભગવતો વસનઆવાસં પટિજગ્ગિ. એકદિવસઞ્ચ સિન્ધુવારપુપ્ફસદિસાનિ નિગ્ગુણ્ઠિપુપ્ફાનિ ગહેત્વા ભગવન્તં પૂજેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇતો પઞ્ચતિંસે કપ્પે ખત્તિયકુલે નિબ્બત્તિત્વા મહાપતાપો નામ રાજા અહોસિ ચક્કવત્તી. સો ધમ્મેન સમેન રજ્જં કારેન્તો સત્તે સગ્ગમગ્ગે પતિટ્ઠાપેસિ. પુન ઇમસ્મિં કપ્પે કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે મહાવિભવો સેટ્ઠિ હુત્વા કપણદ્ધિકાદીનં દાનં દેન્તો સઙ્ઘસ્સ ખીરભત્તં અદાસિ. એવં તત્થ તત્થ દાનમયં પુઞ્ઞસમ્ભારં કરોન્તો ઇતરઞ્ચ નિબ્બાનત્થં સમ્ભરન્તો દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિનગરે રઞ્ઞો પસેનદિસ્સ અમચ્ચકુલે નિબ્બત્તિ, ‘‘વીરો’’તિસ્સ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો નામાનુગતેહિ પત્તબલજવાદિગુણેહિ સમન્નાગતો સઙ્ગામસૂરો હુત્વા માતાપિતૂહિ નિબન્ધવસેન કારિતે દારપરિગ્ગહે એકંયેવ પુત્તં લભિત્વા પુબ્બહેતુના ચોદિયમાનો કામેસુ સંસારે ચ આદીનવં દિસ્વા સંવેગજાતો પબ્બજિત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો નચિરસ્સેવ છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૨૧.૨૧-૨૪) –

‘‘વિપસ્સિસ્સ ભગવતો, આસિમારામિકો અહં;

નિગ્ગુણ્ઠિપુપ્ફં પગ્ગય્હ, બુદ્ધસ્સ અભિરોપયિં.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિપૂજયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘પઞ્ચવીસે ઇતો કપ્પે, એકો આસિં જનાધિપો;

મહાપતાપનામેન, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

એવં પન અરહત્તં પત્વા ફલસમાપત્તિસુખેન વીતિનામેન્તં થેરં પુરાણદુતિયિકા ઉપ્પબ્બાજેતુકામા અન્તરન્તરા નાનાનયેહિ પલોભેતું પરક્કમન્તી એકદિવસં દિવાવિહારટ્ઠાનં ગન્ત્વા ઇત્થિકુત્તાદીનિ દસ્સેતું આરભિ. અથાયસ્મા વીરો ‘‘મં પલોભેતુકામા સિનેરું મકસપક્ખવાતેન ચાલેતુકામા વિય યાવ બાલા વતાયં ઇત્થી’’તિ તસ્સા કિરિયાય નિરત્થકભાવં દીપેન્તો ‘‘યો દુદ્દમિયો’’તિ ગાથં અભાસિ.

૮. તત્થ યો દુદ્દમિયોતિઆદીનં પદાનં અત્થો હેટ્ઠા વુત્તોયેવ. ઇદં પનેત્થ યોજનામત્તં યો પુબ્બે અદન્ત કિલેસતાય પચ્ચત્થિકેહિ વા સઙ્ગમસીસે દમેતું જેતું અસક્કુણેય્યતાયદુદ્દમિયો, ઇદાનિ પન ઉત્તમેન દમેન દન્તો ચતુબ્બિધસમ્મપ્પમધાનવીરિયસમ્પત્તિયા વીરો, વુત્તનયેનેવ સન્તુસિતો વિતિણ્ણકઙ્ખો વિજિતાવી અપેતલોમહંસો વીરો વીરનામકો અનવસેસતો કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બુતો, તતો એવ ઠિતસભાવો, ન તાદિસાનં સતેનપિ સહસ્સેનપિ ચાલનીયોતિ. તં સુત્વા સા ઇત્થી – ‘‘મય્હં સામિકે એવં પટિપન્ને કો મય્હં ઘરાવાસેન અત્થો’’તિ સંવેગજાતા ભિક્ખુનીસુ પબ્બજિત્વા નચિરસ્સેવ તેવિજ્જા અહોસીતિ.

વીરત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. પિલિન્દવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના

સ્વાગતન્તિ આયસ્મતો પિલિન્દવચ્છત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે હંસવતીનગરે મહાભોગકુલે નિબ્બત્તો હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું દેવતાનં પિયમનાપભાવેન અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેત્વા યાવજીવં કુસલં કત્વા તતો ચુતો દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો સુમેધસ્સ ભગવતો કાલે મનુસ્સલોકે નિબ્બત્તિત્વા ભગવતિ પરિનિબ્બુતે સત્થુ થૂપસ્સ પૂજં કત્વા સઙ્ઘે ચ મહાદાનં પવત્તેત્વા તતો ચુતો દેવમનુસ્સેસુ એવ સંસરન્તો અનુપ્પન્ને બુદ્ધે ચક્કવત્તી રાજા હુત્વા મહાજનં પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા સગ્ગપરાયણં અકાસિ. સો અનુપ્પન્નેયેવ અમ્હાકં ભગવતિ સાવત્થિયં બ્રાહ્મણગેહે નિબ્બત્તિ. ‘‘પિલિન્દો’’તિસ્સ નામં અકંસુ. વચ્છોતિ પન ગોત્તં. તેન સો અપરભાગે ‘‘પિલિન્દવચ્છો’’તિ પઞ્ઞાયિત્થ. સંસારે પન સંવેગબહુલતાય પરિબ્બાજકપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ચૂળગન્ધારં નામ વિજ્જં સાધેત્વા તાય વિજ્જાય આકાસચારી પરચિત્તવિદૂ ચ હુત્વા રાજગહે લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તો પટિવસતિ.

અથ યદા અમ્હાકં ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા અનુક્કમેન રાજગહં ઉપગતો, તતો પટ્ઠાય બુદ્ધાનુભાવેન તસ્સ સા વિજ્જા ન સમ્પજ્જતિ, અત્તનો કિચ્ચં ન સાધેતિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘સુતં ખો પન મેતં આચરિયપાચરિયાનં ભાસમાનાનં ‘યત્થ મહાગન્ધારવિજ્જા ધરતિ, તત્થ ચૂળગન્ધારવિજ્જા ન સમ્પજ્જતી’તિ, સમણસ્સ પન ગોતમસ્સ આગતકાલતો પટ્ઠાય નાયં મમ વિજ્જા સમ્પજ્જતિ, નિસ્સંસયં સમણો ગોતમો મહાગન્ધારવિજ્જં જાનાતિ, યંનૂનાહં તં પયિરુપાસિત્વા તસ્સ સન્તિકે તં વિજ્જં પરિયાપુણેય્ય’’ન્તિ. સો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા એતદવોચ – ‘‘અહં, મહાસમણ, તવ સન્તિકે એકં વિજ્જં પરિયાપુણિતુકામો, ઓકાસં મે કરોહી’’તિ. ભગવા ‘‘તેન હિ પબ્બજા’’તિ આહ. સો ‘‘વિજ્જાય પરિકમ્મં પબ્બજ્જા’’તિ મઞ્ઞમાનો પબ્બજિ. તસ્સ ભગવા ધમ્મં કથેત્વા ચરિતાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં અદાસિ. સો ઉપનિસ્સયસમ્પન્નતાય નચિરસ્સેવ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. યા પન પુરિમજાતિયં તસ્સોવાદે ઠત્વા સગ્ગે નિબ્બત્તા દેવતા, તં કતઞ્ઞુતં નિસ્સાય સઞ્જાતબહુમાના સાયં પાતં થેરં પયિરુપાસિત્વા ગચ્છન્તિ. તસ્મા થેરો દેવતાનં પિયમનાપતાય અગ્ગતં પત્તો. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૨.૫૫-૬૭) –

‘‘નિબ્બુતે લોકનાથમ્હિ, સુમેધે અગ્ગપુગ્ગલે;

પસન્નચિત્તો સુમનો, થૂપપૂજં અકાસહં.

‘‘યે ચ ખીણાસવા તત્થ, છળભિઞ્ઞા મહિદ્ધિકા;

તેહં તત્થ સમાનેત્વા, સઙ્ઘભત્તં અકાસહં.

‘‘સુમેધસ્સ ભગવતો, ઉપટ્ઠાકો તદા અહુ;

સુમેધો નામ નામેન, અનુમોદિત્થ સો તદા.

‘‘તેન ચિત્તપ્પસાદેન, વિમાનં ઉપપજ્જહં;

છળાસીતિસહસ્સાનિ, અચ્છરાયો રમિંસુ મે.

‘‘મમેવ અનુવત્તન્તિ, સબ્બકામેહિ તા સદા;

અઞ્ઞે દેવે અભિભોમિ, પુઞ્ઞકમ્મસ્સિદં ફલં.

‘‘પઞ્ચવીસમ્હિ કપ્પમ્હિ, વરુણો નામ ખત્તિયો;

વિસુદ્ધભોજનો આસિં, ચક્કવત્તી અહં તદા.

‘‘ન તે બીજં પવપ્પન્તિ, નપિ નીયન્તિ નઙ્ગલા;

અકટ્ઠપાકિમં સાલિં, પરિભુઞ્જન્તિ માનુસા.

‘‘તત્થ રજ્જં કરિત્વાન, દેવત્તં પુન ગચ્છહં;

તદાપિ એદિસા મય્હં, નિબ્બત્તા ભોગસમ્પદા.

‘‘ન મં મિત્તા અમિત્તા વા, હિંસન્તિ સબ્બપાણિનો;

સબ્બેસમ્પિ પિયો હોમિ, પુઞ્ઞકમ્મસ્સિદં ફલં.

‘‘તિંસકપ્પસહસ્સમ્હિ, યં દાનમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ગન્ધાલેપસ્સિદં ફલં.

‘‘ઇમસ્મિં ભદ્દકે કપ્પે, એકો આસિં જનાધિપો;

મહાનુભાવો રાજાહં, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘સોહં પઞ્ચસુ સીલેસુ, ઠપેત્વા જનતં બહું;

પાપેત્વા સુગતિંયેવ, દેવતાનં પિયો અહું.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

તથા દેવતાહિ અતિવિય પિયાયિતબ્બભાવતો ઇમં થેરં ભગવા દેવતાનં પિયમનાપભાવેન અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ – ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં દેવતાનં પિયમનાપાનં યદિદં પિલિન્દવચ્છો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૦૯, ૨૧૫) સો એકદિવસં ભિક્ખુસઙ્ઘમજ્ઝે નિસિન્નો અત્તનો ગુણે પચ્ચવેક્ખિત્વા તેસં કારણભૂતં વિજ્જાનિમિત્તં ભગવતો સન્તિકે આગમનં પસંસન્તો ‘‘સ્વાગતં નાપગત’’ન્તિ ગાથં અભાસિ.

૯. તત્થ સ્વાગતન્તિ સુન્દરં આગમનં, ઇદં મમાતિ સમ્બન્ધો. અથ વા સ્વાગતન્તિ સુટ્ઠુ આગતં, મયાતિ વિભત્તિ વિપરિણામેતબ્બા. નાપગતન્તિ ન અપગતં હિતાભિવુદ્ધિતો ન અપેતં. નયિદં દુમન્તિતં મમાતિ ઇદં મમ દુટ્ઠુ કથિતં, દુટ્ઠુ વા વીમંસિતં ન હોતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યં ભગવતો સન્તિકે મમાગમનં, યં વા મયા તત્થ આગતં, તં સ્વાગતં, સ્વાગતત્તાયેવ ન દુરાગતં. યં ‘‘ભગવતો સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પબ્બજિસ્સામી’’તિ મમ મન્તિતં ગદિતં કથિતં, ચિત્તેન વા વીમંસિતં ઇદમ્પિ ન દુમ્મન્તિન્તિ. ઇદાનિ તત્થ કારણં દસ્સેન્તો ‘‘સંવિભત્તેસૂ’’તિઆદિમાહ. સંવિભત્તેસૂતિ પકારતો વિભત્તેસુ. ધમ્મેસૂતિ ઞેય્યધમ્મેસુ સમથધમ્મેસુ વા, નાનાતિત્થિયેહિ પકતિઆદિવસેન, સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ દુક્ખાદિવસેન સંવિભજિત્વા વુત્તધમ્મેસુ. યં સેટ્ઠં તદુપાગમિન્તિ યં તત્થ સેટ્ઠં, તં ચતુસચ્ચધમ્મં, તસ્સ વા બોધકં સાસનધમ્મં ઉપાગમિં, ‘‘અયં ધમ્મો અયં વિનયો’’તિ ઉપગચ્છિં. સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ એવ વા કુસલાદિવસેન ખન્ધાદિવસેન યથાસભાવતો સંવિભત્તેસુ સભાવધમ્મેસુ યં તત્થ સેટ્ઠં ઉત્તમં પવરં, તં મગ્ગફલનિબ્બાનધમ્મં ઉપાગમિં, અત્તપચ્ચક્ખતો ઉપગચ્છિં સચ્છાકાસિં, તસ્મા સ્વાગતં મમ ન અપગતં સુમન્તિતં ન દુમ્મન્તિતન્તિ યોજના.

પિલિન્દવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. પુણ્ણમાસત્થેરગાથાવણ્ણના

વિહરિ અપેક્ખન્તિ આયસ્મતો પુણ્ણમાસત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે ચક્કવાકયોનિયં નિબ્બત્તો ભગવન્તં ગચ્છન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો અત્તનો મુખતુણ્ડકેન સાલપુપ્ફં ગહેત્વા પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇતો સત્તરસે કપ્પે અટ્ઠક્ખત્તું ચક્કવત્તી રાજા અહોસિ. ઇમસ્મિં પન કપ્પે કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને ઓસક્કમાને કુટુમ્બિયકુલે નિબ્બત્તિત્વા પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં કત્વા તતો ચુતો દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિનગરે સમિદ્ધિસ્સ નામ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. તસ્સ જાતદિવસે તસ્મિં ગેહે સબ્બા રિત્તકુમ્ભિયો સુવણ્ણમાસાનં પુણ્ણા અહેસું. તેનસ્સ પુણ્ણમાસોતિ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો બ્રાહ્મણવિજ્જાસુ નિપ્ફત્તિં પત્વા વિવાહકમ્મં કત્વા એકં પુત્તં લભિત્વા ઉપનિસ્સયસમ્પન્નતાય ઘરાવાસં જિગુચ્છન્તો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો પુબ્બકિચ્ચસમ્પન્નો ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાને યુત્તપ્પયુત્તો વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૭.૧૩-૧૯) –

‘‘સિન્ધુયા નદિયા તીરે, ચક્કવાકો અહં તદા;

સુદ્ધસેવાલભક્ખોહં, પાપેસુ ચ સુસઞ્ઞતો.

‘‘અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, ગચ્છન્તં અનિલઞ્જસે;

તુણ્ડેન સાલં પગ્ગય્હ, વિપસ્સિસ્સાભિરોપયિં.

‘‘યસ્સ સદ્ધા તથાગતે, અચલા સુપ્પતિટ્ઠિતા;

તેન ચિત્તપ્પસાદેન, દુગ્ગતિં સો ન ગચ્છતિ.

‘‘સ્વાગતં વત મે આસિ, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સ સન્તિકે;

વિહઙ્ગમેન સન્તેન, સુબીજં રોપિતં મયા.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘સુચારુદસ્સના નામ, અટ્ઠેતે એકનામકા;

કપ્પે સત્તરસે આસું, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અથસ્સ પુરાણદુતિયિકા તં પલોભેતુકામા અલઙ્કતપટિયત્તા પુત્તેન સદ્ધિં ઉપગન્ત્વા પિયાલાપભાવાદિકેહિ ભાવવિવરણકમ્મં નામ કાતું આરભિ. થેરો તસ્સા કારણં દિસ્વા અત્તનો કત્થચિપિ અલગ્ગભાવં પકાસેન્તો ‘‘વિહરિ અપેક્ખ’’ન્તિ ગાથં અભાસિ.

૧૦. તત્થ વિહરીતિ વિસેસતો હરિ અપહરિ અપનેસિ. અપેક્ખન્તિ તણ્હં. ઇધાતિ ઇમસ્મિં લોકે અત્તભાવે વા. હુરન્તિ અપરસ્મિં અનાગતે અત્તભાવે વા. ઇધાતિ વા અજ્ઝત્તિકેસુ આયતનેસુ. હુરન્તિ બાહિરેસુ. વા-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો ‘‘અપદા વા દ્વિપદા વા’’તિઆદીસુ (ઇતિવુ. ૯૦; અ. નિ. ૪.૩૪; ૫.૩૨) વિય. યોતિ અત્તાનમેવ પરં વિય દસ્સેતિ. વેદગૂતિ વેદેન ગતો મગ્ગઞાણેન નિબ્બાનં ગતો અધિગતો, ચત્તારિ વા સચ્ચાનિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવનાભિસમયવસેન અભિસમેચ્ચ ઠિતો. યતત્તોતિ મગ્ગસંવરેન સંયતસભાવો, સમ્માવાયામેન વા સંયતસભાવો. સબ્બેસુ ધમ્મેસુ અનૂપલિત્તોતિ સબ્બેસુ આરમ્મણેસુ ધમ્મેસુ તણ્હાદિટ્ઠિલેપવસેન ન ઉપલિત્તો, તેન લાભાદિલોકધમ્મે સમતિક્કમં દસ્સેતિ. લોકસ્સાતિ ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકસ્સ. તઞ્હિ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકો. જઞ્ઞાતિ જાનિત્વા. ઉદયબ્બયઞ્ચાતિ ઉપ્પાદઞ્ચેવ વયઞ્ચ, એતેન યથાવુત્તગુણાનં પુબ્બભાગપટિપદં દસ્સેતિ. અયં પનેત્થ અત્થો – યો સકલસ્સ ખન્ધાદિલોકસ્સ સમપઞ્ઞાસાય આકારેહિ ઉદયબ્બયં જાનિત્વા વેદગૂ યતત્તો કત્થચિ અનુપલિત્તો, સો સબ્બત્થ અપેક્ખં વિનેય્ય સન્તુસિતો તાદિસાનં વિપ્પકારાનં ન કિઞ્ચિ મઞ્ઞતિ, તસ્મા ત્વં અન્ધબાલે યથાગતમગ્ગેનેવ ગચ્છાતિ. અથ સા ઇત્થી ‘‘અયં સમણો મયિ પુત્તે ચ નિરપેક્ખો, ન સક્કા ઇમં પલોભેતુ’’ન્તિ પક્કામિ.

પુણ્ણમાસત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પરમત્થદીપનિયા થેરગાથાસંવણ્ણનાય

પઠમવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. દુતિયવગ્ગો

૧. ચૂળવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના

પામોજ્જબહુલોતિ આયસ્મતો ચૂળવચ્છત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે દલિદ્દકુલે નિબ્બત્તિત્વા પરેસં ભતિયા જીવિકં કપ્પેન્તો ભગવતો સાવકં સુજાતં નામ થેરં પંસુકૂલં પરિયેસન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો ઉપસઙ્કમિત્વા વત્થં દત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન તેત્તિંસક્ખત્તું દેવરજ્જં કારેસિ. સત્તસત્તતિક્ખત્તું ચક્કવત્તી રાજા અહોસિ. અનેકવારં પદેસરાજા. એવં દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને ઓસક્કમાને પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં કત્વા એકં બુદ્ધન્તરં દેવમનુસ્સગતીસુ અપરાપરં પરિવત્તન્તો અમ્હાકં ભગવતો કાલે કોસમ્બિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિ. ચૂળવચ્છોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો બ્રાહ્મણસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગતો બુદ્ધગુણે સુત્વા પસન્નમાનસો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિ, તસ્સ ભગવા ધમ્મં કથેસિ. સો પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો કતપુબ્બકિચ્ચો ચરિતાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ભાવેન્તો વિહરિ. તેન ચ સમયેન કોસમ્બિકા ભિક્ખૂ ભણ્ડનજાતા અહેસું. તદા ચૂળવચ્છત્થેરો ઉભયેસં ભિક્ખૂનં લદ્ધિં અનાદાય ભગવતા દિન્નોવાદે ઠત્વા વિપસ્સનં બ્રૂહેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૦.૩૧-૪૦) –

‘‘પદુમુત્તરભગવતો, સુજાતો નામ સાવકો;

પંસુકૂલં ગવેસન્તો, સઙ્કારે ચરતી તદા.

‘‘નગરે હંસવતિયા, પરેસં ભતકો અહં;

ઉપડ્ઢુદુસ્સં દત્વાન, સિરસા અભિવાદયિં.

‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસમગચ્છહં.

‘‘તેત્તિંસક્ખત્તું દેવિન્દો, દેવરજ્જમકારયિં;

સત્તસત્તતિક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી અહોસહં.

‘‘પદેસરજ્જં વિપુલં, ગણનાતો અસઙ્ખિયં;

ઉપડ્ઢદુસ્સદાનેન, મોદામિ અકુતોભયો.

‘‘ઇચ્છમાનો ચહં અજ્જ, સકાનનં સપબ્બતં;

ખોમદુસ્સેહિ છાદેય્યં, અડ્ઢુદુસ્સસ્સિદં ફલં.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, યં દાનમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, અડ્ઢુદુસ્સસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અથ ચૂળવચ્છત્થેરો અરહત્તં પત્વા તેસં ભિક્ખૂનં કલહાભિરતિયા સકત્થવિનાસં દિસ્વા ધમ્મસંવેગપ્પત્તો, અત્તનો ચ પત્તવિસેસં પચ્ચવેક્ખિત્વા પીતિસોમનસ્સવસેન ‘‘પામોજ્જબહુલો’’તિ ગાથં અભાસિ.

૧૧. તત્થ પામોજ્જબહુલોતિ સુપરિસુદ્ધસીલતાય વિપ્પટિસારાભાવતો અધિકુસલેસુ ધમ્મેસુ અભિરતિવસેન પમોદબહુલો. તેનેવાહ ‘‘ધમ્મે બુદ્ધપ્પવેદિતે’’તિ. તત્થ ધમ્મેતિ. સત્તતિંસાય બોધિપક્ખિયધમ્મે નવવિધે વા લોકુત્તરધમ્મે. સો હિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેન સામુક્કંસિકાય દેસનાય પકાસિતત્તા સાતિસયં બુદ્ધપ્પવેદિતો નામ. તસ્સ પન અધિગમૂપાયભાવતો દેસનાધમ્મોપિ ઇધ લબ્ભતેવ. પદં સન્તન્તિ નિબ્બાનં સન્ધાય વદતિ. એવરૂપો હિ ભિક્ખુ સન્તં પદં સન્તં કોટ્ઠાસં સબ્બસઙ્ખારાનં ઉપસમભાવતો સઙ્ખારૂપસમં પરમસુખતાય સુખં નિબ્બાનં અધિગચ્છતિ વિન્દતિયેવ. પરિસુદ્ધસીલો હિ ભિક્ખુ વિપ્પટિસારાભાવેન પામોજ્જબહુલો સદ્ધમ્મે યુત્તપ્પયુત્તો વિમુત્તિપરિયોસાના સબ્બસમ્પત્તિયો પાપુણાતિ. યથાહ – ‘‘અવિપ્પટિસારત્થાનિ ખો, આનન્દ, કુસલાનિ સીલાનિ, અવિપ્પટિસારો પામોજ્જત્થાયા’’તિઆદિ (અ. નિ. ૧૦.૧). અથ વા પામોજ્જબહુલોતિ સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા, સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, સુપ્પટિપન્નો સઙ્ઘોતિ રતનત્તયં સન્ધાય પમોદબહુલો. તત્થ પન સો પમોદબહુલો કિં વા કરોતીતિ આહ ‘‘ધમ્મે બુદ્ધપ્પવેદિતે’’તિઆદિ. સદ્ધાસમ્પન્નસ્સ હિ સપ્પુરિસસંસેવનસદ્ધમ્મસ્સવનયોનિસોમનસિકારધમ્માનુધમ્મપટિપત્તીનં સુખેનેવ સમ્ભવતો સમ્પત્તિયો હત્થગતા એવ હોન્તિ, યથાહ – ‘‘સદ્ધાજાતો ઉપસઙ્કમતિ, ઉપસઙ્કમન્તો પયિરુપાસતી’’તિઆદિ (મ. નિ. ૨.૧૮૩).

ચૂળવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. મહાવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના

પઞ્ઞાબલીતિ આયસ્મતો મહાવચ્છત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ પાનીયદાનમદાસિ. પુન સિખિસ્સ ભગવતો કાલે ઉપાસકો હુત્વા વિવટ્ટૂપનિસ્સયં બહું પુઞ્ઞકમ્મં અકાસિ, સો તેહિ પુઞ્ઞકમ્મેહિ તત્થ તત્થ સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મગધરટ્ઠે નાળકગામે સમિદ્ધિસ્સ નામ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. તસ્સ મહાવચ્છોતિ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ ભગવતો સાવકભાવં સુત્વા ‘‘સોપિ નામ મહાપઞ્ઞો. યસ્સ સાવકત્તં ઉપાગતો, સો એવ મઞ્ઞે ઇમસ્મિં લોકે અગ્ગપુગ્ગલો’’તિ ભગવતિ સદ્ધં ઉપ્પાદેત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૦.૫૧-૫૬) –

‘‘પદુમુત્તરબુદ્ધસ્સ, ભિક્ખુસઙ્ઘે અનુત્તરે;

પસન્નચિત્તો સુમનો, પાનીયઘટમપૂરયિં.

‘‘પબ્બતગ્ગે દુમગ્ગે વા, આકાસે વાથ ભૂમિયં;

યદા પાનીયમિચ્છામિ, ખિપ્પં નિબ્બત્તતે મમ.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, યં દાનમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, દકદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… ભવા સબ્બે સમૂહતા;

છળભિઞ્ઞા સચ્છિકતા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

એવં પન અરહત્તં પત્વા વિમુત્તિસુખં અનુભવન્તો સાસનસ્સ નિય્યાનિકભાવવિભાવનેન સબ્રહ્મચારીનં ઉસ્સાહજનનત્થં ‘‘પઞ્ઞાબલી’’તિ ગાથં અભાસિ.

૧૨. તત્થ પઞ્ઞાબલીતિ પારિહારિયપઞ્ઞાય વિપસ્સનાપઞ્ઞાય ચ વસેન અભિણ્હસો સાતિસયેન પઞ્ઞાબલેન સમન્નાગતો. સીલવતૂપપન્નોતિ ઉક્કંસગતેન ચતુપારિસુદ્ધિસીલેન, ધુતધમ્મસઙ્ખાતેહિ વતેહિ ચ ઉપપન્નો સમન્નાગતો. સમાહિતોતિ ઉપચારપ્પનાભેદેન સમાધિના સમાહિતો. ઝાનરતોતિ તતો એવ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાને લક્ખણૂપનિજ્ઝાને ચ રતો સતતાભિયુત્તો. સબ્બકાલં સતિયા અવિપ્પવાસવસેન સતિમા. યદત્થિયન્તિ અત્થતો અનપેતં અત્થિયં, યેન અત્થિયં યદત્થિયં. યથા પચ્ચયે પરિભુઞ્જન્તસ્સ પરિભુઞ્જનં અત્થિયં હોતિ, તથા ભોજનં ભુઞ્જમાનો. સામિપરિભોગેન હિ તં અત્થિયં હોતિ દાયજ્જપરિભોગેન વા, ન અઞ્ઞથા ભોજનન્તિ ચ નિદસ્સનમત્તં દટ્ઠબ્બં. ભુઞ્જિયતિ પરિભુઞ્જિયતીતિ વા ભોજનં, ચત્તારો પચ્ચયા. ‘‘યદત્થિક’’ન્તિ વા પાઠો. યદત્થં યસ્સત્થાય સત્થારા પચ્ચયા અનુઞ્ઞાતા, તદત્થં કાયસ્સ ઠિતિઆદિઅત્થં, તઞ્ચ અનુપાદિસેસનિબ્બાનત્થં. તસ્મા અનુપાદાપરિનિબ્બાનત્થં ભોજનપચ્ચયે ભુઞ્જમાનો તતો એવ કઙ્ખેથ કાલં અત્તનો અનુપાદાપરિનિબ્બાનકાલં આગમેય્ય. ઇધ ઇમસ્મિં સાસને વીતરાગો. બાહિરકસ્સ પન કામેસુ વીતરાગસ્સ ઇદં નત્થીતિ અધિપ્પાયો.

મહાવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. વનવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના

નીલબ્ભવણ્ણાતિ આયસ્મતો વનવચ્છત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર અત્થદસ્સિનો ભગવતો કાલે કચ્છપયોનિયં નિબ્બત્તો વિનતાય નામ નદિયા વસતિ. તસ્સ ખુદ્દકનાવપ્પમાણો અત્તભાવો અહોસિ. સો કિર એકદિવસં ભગવન્તં નદિયા તીરે ઠિતં દિસ્વા, ‘‘પારં ગન્તુકામો મઞ્ઞે ભગવા’’તિ અત્તનો પિટ્ઠિયં આરોપેત્વા નેતુકામો પાદમૂલે નિપજ્જિ. ભગવા તસ્સ અજ્ઝાસયં ઞત્વા તં અનુકમ્પન્તો આરુહિ. સો પીતિસોમનસ્સજાતો સોતં છિન્દન્તો જિયાય વેગેન ખિત્તસરો વિય તાવદેવ પરતીરં પાપેસિ. ભગવા તસ્સ પુઞ્ઞસ્સ ફલં એતરહિ નિબ્બત્તનકસમ્પત્તિઞ્ચ બ્યાકરિત્વા પક્કામિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો અનેકસતક્ખત્તું તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞવાસીયેવ અહોસિ. પુન કસ્સપબુદ્ધકાલે કપોતયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા અરઞ્ઞે વિહરન્તં મેત્તાવિહારિં એકં ભિક્ખું દિસ્વા ચિત્તં પસાદેસિ.

તતો પન ચુતો બારાણસિયં કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો સંવેગજાતો પબ્બજિત્વા વિવટ્ટૂપનિસ્સયં બહું પુઞ્ઞકમ્મં ઉપચિનિ. એવં તત્થ તત્થ દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કપિલવત્થુનગરે વચ્છગોત્તસ્સ નામ બ્રાહ્મણસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તસ્સ માતા પરિપક્કગબ્ભા અરઞ્ઞં દસ્સનત્થાય સઞ્જાતદોહળા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વિચરતિ, તાવદેવસ્સા કમ્મજવાતા ચલિંસુ, તિરોકરણિં પરિક્ખિપિત્વા અદંસુ. સા ધઞ્ઞપુઞ્ઞલક્ખણં પુત્તં વિજાયિ. સો બોધિસત્તેન સહ પંસુકીળિકસહાયો અહોસિ. ‘‘વચ્છો’’તિસ્સ નામઞ્ચ અહોસિ. વનાભિરતિયા વસેન વનવચ્છોતિ પઞ્ઞાયિત્થ. અપરભાગે મહાસત્તે મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિત્વા મહાપધાનં પદહન્તે, ‘‘અહમ્પિ સિદ્ધત્થકુમારેન સહ અરઞ્ઞે વિહરિસ્સામી’’તિ નિક્ખમિત્વા તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા હિમવન્તે વસન્તો અભિસમ્બુદ્ધભાવં સુત્વા ભગવતો સન્તિકં ઉપગન્ત્વા પબ્બજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞે વસમાનો નચિરસ્સેવ વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૯-૧૪૮-૧૬૩) –

‘‘અત્થદસ્સી તુ ભગવા, સયમ્ભૂ લોકનાયકો;

વિનતાનદિયા તીરં, ઉપગચ્છિ તથાગતો.

‘‘ઉદકા અભિનિક્ખમ્મ, કચ્છપો વારિગોચરો;

બુદ્ધં તારેતુકામોહં, ઉપેસિં લોકનાયકં.

‘‘અભિરૂહતુ મં બુદ્ધો, અત્થદસ્સી મહામુનિ;

અહં તં તારયિસ્સામિ, દુક્ખસ્સન્તકરો તુવં.

‘‘મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, અત્થદસ્સી મહાયસો;

અભિરૂહિત્વા મે પિટ્ઠિં, અટ્ઠાસિ લોકનાયકો.

‘‘યતો સરામિ અત્તાનં, યતો પત્તોસ્મિ વિઞ્ઞુતં;

સુખં મે તાદિસં નત્થિ, ફુટ્ઠે પાદતલે યથા.

‘‘ઉત્તરિત્વાન સમ્બુદ્ધો, અત્થદસ્સી મહાયસો;

નદિતીરમ્હિ ઠત્વાન, ઇમા ગાથા અભાસથ.

‘‘યાવતા વત્તતે ચિત્તં, ગઙ્ગાસોતં તરામહં;

અયઞ્ચ કચ્છપો રાજા, તારેસિ મમ પઞ્ઞવા.

‘‘ઇમિના બુદ્ધતરણેન, મેત્તચિત્તવતાય ચ;

અટ્ઠારસે કપ્પસતે, દેવલોકે રમિસ્સતિ.

‘‘દેવલોકા ઇધાગન્ત્વા, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;

એકાસને નિસીદિત્વા, કઙ્ખાસોતં તરિસ્સતિ.

‘‘યથાપિ ભદ્દકે ખેત્તે, બીજં અપ્પમ્પિ રોપિતં;

સમ્માધારે પવેચ્છન્તે, ફલં તોસેતિ કસ્સકં.

‘‘તથેવિદં બુદ્ધખેત્તં, સમ્માસમ્બુદ્ધદેસિતં;

સમ્માધારે પવેચ્છન્તે, ફલં મં તોસયિસ્સતિ.

‘‘પધાનપહિતત્તોમ્હિ, ઉપસન્તો નિરૂપધિ;

સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘અટ્ઠારસે કપ્પસતે, યં કમ્મમકરિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, તરણાય ઇદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

એવં પન અરહત્તં પત્વા ભગવતિ કપિલવત્થુસ્મિં વિહરન્તે તત્થ ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા ભિક્ખૂહિ સમાગતો પટિસન્થારવસેન ‘‘કિં, આવુસો, અરઞ્ઞે ફાસુવિહારો લદ્ધો’’તિ પુટ્ઠો ‘‘રમણીયા, આવુસો, અરઞ્ઞે પબ્બતા’’તિ અત્તના વુટ્ઠપબ્બતે વણ્ણેન્તો ‘‘નીલબ્ભવણ્ણા’’તિ ગાથં અભાસિ.

૧૩. તત્થ નીલબ્ભવણ્ણાતિ નીલવલાહકનિભા નીલવલાહકસણ્ઠાના ચ. રુચિરાતિ રુચિયા સકિરણા પભસ્સરા ચ. સીતવારીતિ સીતલસલિલા. સુચિન્ધરાતિ સુચિસુદ્ધભૂમિભાગતાય સુદ્ધચિત્તાનં વા અરિયાનં નિવાસનટ્ઠાનતાય સુચિન્ધરા. ગાથાસુખત્થઞ્હિ સાનુનાસિકં કત્વા નિદ્દેસો. ‘‘સીતવારિસુચિન્ધરા’’તિપિ પાઠો, સીતસુચિવારિધરા સીતલવિમલસલિલાસયવન્તોતિ અત્થો. ઇન્દગોપકસઞ્છન્નાતિ ઇન્દગોપકનામકેહિ પવાળવણ્ણેહિ રત્તકિમીહિ સઞ્છાદિતા પાવુસ્સકાલવસેન એવમાહ. કેચિ પન ‘‘ઇન્દગોપકનામાનિ રત્તતિણાની’’તિ વદન્તિ. અપરે ‘‘કણિકારરુક્ખા’’તિ. સેલાતિ સિલામયા પબ્બતા, ન પંસુપબ્બતાતિ અત્થો. તેનાહ – ‘‘યથાપિ પબ્બતો સેલો’’તિ (ઉદા. ૨૪). રમયન્તિ મન્તિ મં રમાપેન્તિ, મય્હં વિવેકાભિરત્તિં પરિબ્રૂહેન્તિ. એવં થેરો અત્તનો ચિરકાલપરિભાવિતં અરઞ્ઞાભિરતિં પવેદેન્તો તિવિધં વિવેકાભિરતિમેવ દીપેતિ. તત્થ ઉપધિવિવેકેન અઞ્ઞાબ્યાકરણં દીપિતમેવ હોતીતિ.

વનવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. સિવકસામણેરગાથાવણ્ણના

ઉપજ્ઝાયોતિ સિવકસ્સ સામણેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર ઇતો એકતિંસે કપ્પે વેસ્સભુસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તો એકદિવસં કેનચિદેવ કરણીયેન અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો તત્થ પબ્બતન્તરે નિસિન્નં વેસ્સભું ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નચિત્તો ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ અટ્ઠાસિ. પુન તત્થ મનોહરાનિ કાસુમારિકફલાનિ દિસ્વા તાનિ ગહેત્વા ભગવતો ઉપનેસિ, પટિગ્ગહેસિ ભગવા અનુકમ્પં ઉપાદાય. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને માતુલે પબ્બજન્તે તેન સદ્ધિં પબ્બજિત્વા બહું વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે વનવચ્છત્થેરસ્સ ભાગિનેય્યો હુત્વા નિબ્બત્તો, સિવકોતિસ્સ નામં અહોસિ. તસ્સ માતા અત્તનો જેટ્ઠભાતિકે વનવચ્છે સાસને પબ્બજિત્વા પબ્બજિતકિચ્ચં મત્થકં પાપેત્વા અરઞ્ઞે વિહરન્તે તં પવત્તિં સુત્વા પુત્તં આહ – ‘‘તાત સિવક, થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા થેરં ઉપટ્ઠહ, મહલ્લકો દાનિ થેરો’’તિ. સો માતુ એકવચનેનેવ ચ પુબ્બે કતાધિકારતાય ચ માતુલત્થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પબ્બજિત્વા તં ઉપટ્ઠહન્તો અરઞ્ઞે વસતિ.

તસ્સ એકદિવસં કેનચિદેવ કરણીયેન ગામન્તં ગતસ્સ ખરો આબાધો ઉપ્પજ્જિ. મનુસ્સેસુ ભેસજ્જં કરોન્તેસુપિ ન પટિપ્પસ્સમ્ભિ. તસ્મિં ચિરાયન્તે થેરો ‘‘સામણેરો ચિરાયતિ, કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ તત્થ ગન્ત્વા તં ગિલાનં દિસ્વા તસ્સ તં તં કત્તબ્બયુત્તકં કરોન્તો દિવસભાગં વીતિનામેત્વા રત્તિભાગે બલવપચ્ચૂસવેલાયં આહ – ‘‘સિવક, ન મયા પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય ગામે વસિતપુબ્બં, ઇતો અરઞ્ઞમેવ ગચ્છામા’’તિ. તં સુત્વા સિવકો ‘‘યદિપિ મે, ભન્તે, ઇદાનિ કાયો ગામન્તે ઠિતો, ચિત્તં પન અરઞ્ઞે, તસ્મા સયાનોપિ અરઞ્ઞમેવ ગમિસ્સામી’’તિ, તં સુત્વા થેરો તં બાહાયં ગહેત્વા અરઞ્ઞમેવ નેત્વા ઓવાદં અદાસિ. સો થેરસ્સ ઓવાદે ઠત્વા વિપસ્સિત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૩૮.૫૩-૫૮) –

‘‘કણિકારંવ જોતન્તં, નિસિન્નં પબ્બતન્તરે;

અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, લોકજેટ્ઠં નરાસભં.

‘‘પસન્નચિત્તો સુમનો, કિરે કત્વાન અઞ્જલિં;

કાસુમારિકમાદાય, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સદાસહં.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં ફલં અદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

સો અરહત્તં પત્વા ઉપજ્ઝાયેન અત્તના ચ વુત્તમત્થં સંસન્દિત્વા અત્તનો વિવેકાભિરતિકતં કતકિચ્ચતઞ્ચ પવેદેન્તો ‘‘ઉપજ્ઝાયો મં અવચા’’તિ ગાથં અભાસિ.

૧૪. તત્થ ઉપજ્ઝાયોતિ વજ્જાવજ્જં ઉપનિજ્ઝાયતિ હિતેસિતં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા ઞાણચક્ખુના પેક્ખતીતિ ઉપજ્ઝાયો. મન્તિ અત્તાનં વદતિ. અવચાતિ અભાસિ. ઇતો ગચ્છામ સીવકાતિ વુત્તાકારદસ્સનં, સિવક, ઇતો ગામન્તતો અરઞ્ઞટ્ઠાનમેવ એહિ ગચ્છામ, તદેવ અમ્હાકં વસનયોગ્ગન્તિ અધિપ્પાયો. એવં પન ઉપજ્ઝાયેન વુત્તો સિવકો ભદ્રો અસ્સાજાનીયો વિય કસાભિહતો સઞ્જાતસંવેગો હુત્વા અરઞ્ઞમેવ ગન્તુકામતં પવેદેન્તો –

‘‘ગામે મે વસતિ કાયો, અરઞ્ઞં મે ગતં મનો;

સેમાનકોપિ ગચ્છામિ, નત્થિ સઙ્ગો વિજાનત’’ન્તિ. –આહ;

તસ્સત્થો – યસ્મા ઇદાનિ યદિપિ મે ઇદં સરીરં ગામન્તે ઠિતં, અજ્ઝાસયો પન અરઞ્ઞમેવ ગતો, તસ્મા સેમાનકોપિ ગચ્છામિ ગેલઞ્ઞેન ઠાનનિસજ્જાગમનેસુ અસમત્થતાય સયાનોપિ ઇમિના સયિતાકારેન સરીસપો વિય સરીસપન્તો, એથ, ભન્તે, અરઞ્ઞમેવ ગચ્છામ, કસ્મા? નત્થિ સઙ્ગો વિજાનતન્તિ, યસ્મા ધમ્મસભાવા કામેસુ સંસારે ચ આદીનવં, નેક્ખમ્મે નિબ્બાને ચ આનિસંસં યાથાવતો જાનન્તસ્સ ન કત્થચિ સઙ્ગો, તસ્મા એકપદેનેવ ઉપજ્ઝાયસ્સ આણા અનુઠિતાતિ, તદપદેસેન અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

સિવકસામણેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. કુણ્ડધાનત્થેરગાથાવણ્ણના

પઞ્ચ છિન્દે પઞ્ચ જહેતિ આયસ્મતો કુણ્ડધાનત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે કુલગેહે ઉપ્પન્નો વયપ્પત્તો હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુણન્તો સત્થારા એકં ભિક્ખું પઠમં સલાકં ગણ્હન્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપિયમાનં દિસ્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેત્વા તદનુરૂપં પુઞ્ઞં કરોન્તો વિચરિ. સો એકદિવસં પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો નિરોધસમાપત્તિતો વુટ્ઠાય નિસિન્નસ્સ મનોસિલાચુણ્ણપિઞ્જરં મહન્તં કદલિફલકણ્ણિકં ઉપનેસિ, તં ભગવા પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન એકાદસક્ખત્તું દેવેસુ દેવરજ્જં કારેસિ. ચતુવીસતિવારે રાજા અહોસિ ચક્કવત્તી. એવં સો પુનપ્પુનં પુઞ્ઞાનિ કત્વા અપરાપરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપબુદ્ધકાલે ભુમ્મદેવતા હુત્વા નિબ્બત્તિ. દીઘાયુકબુદ્ધાનઞ્ચ નામ ન અન્વદ્ધમાસિકો ઉપોસથો હોતિ. તથા હિ વિપસ્સિસ્સ ભગવતો છબ્બસ્સન્તરે છબ્બસ્સન્તરે ઉપોસથો અહોસિ. કસ્સપદસબલો પન છટ્ઠે છટ્ઠે માસે પાતિમોક્ખં ઓસારેસિ. તસ્સ પાતિમોક્ખસ્સ ઓસારણકાલે દિસાવાસિકા દ્વે સહાયકા ભિક્ખૂ ‘‘ઉપોસથં કરિસ્સામા’’તિ ગચ્છન્તિ.

અયં ભુમ્મદેવતા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમેસં દ્વિન્નં ભિક્ખૂનં મેત્તિ અતિવિય દળ્હા, કિં નુ ખો, ભેદકે સતિ ભિજ્જેય્ય, ન ભિજ્જેય્યા’’તિ, સા તેસં ઓકાસં ઓલોકયમાના તેસં અવિદૂરેનેવ ગચ્છતિ. અથેકો થેરો એકસ્સ હત્થે પત્તચીવરં દત્વા સરીરવળઞ્જનત્થં ઉદકફાસુકટ્ઠાનં ગન્ત્વા ધોતહત્થપાદો હુત્વા ગુમ્બસમીપતો નિક્ખમતિ ભુમ્મદેવતા તસ્સ થેરસ્સ પચ્છતો ઉત્તમરૂપા ઇત્થી હુત્વા કેસે વિધુનિત્વા સંવિધાય સમ્બન્ધન્તી વિય પિટ્ઠિયં પંસું પુઞ્છમાના વિય સાટકં સંવિધાય નિવાસયમાના વિય ચ હુત્વા થેરસ્સ પદાનુપદિકા હુત્વા ગુમ્બતો નિક્ખન્તા. એકમન્તે ઠિતો સહાયકત્થેરો તં કારણં દિસ્વાવ દોમનસ્સજાતો ‘‘નટ્ઠો દાનિ મે ઇમિના ભિક્ખુના સદ્ધિં દીઘરત્તાનુગતો સિનેહો, સચાહં એવંવિધભાવં જાનેય્યં, એત્તકં અદ્ધાનં ઇમિના સદ્ધિં વિસ્સાસં ન કરેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા આગચ્છન્તસ્સેવસ્સ, ‘‘હન્દાવુસો, તુય્હં પત્તચીવરં, તાદિસેન પાપેન સદ્ધિં એકમગ્ગં નાગચ્છામી’’તિ આહ. તં કથં સુત્વા તસ્સ લજ્જિભિક્ખુનો હદયં તિખિણસત્તિં ગહેત્વા વિદ્ધં વિય અહોસિ. તતો નં આહ – ‘‘આવુસો, કિં નામેતં વદસિ, અહં એત્તકં કાલં દુક્કટમત્તમ્પિ આપત્તિં ન જાનામિ. ત્વં પન મં અજ્જ ‘પાપો’તિ વદસિ, કિં તે દિટ્ઠ’’ન્તિ. ‘‘કિં અઞ્ઞેન દિટ્ઠેન, કિં ત્વં એવંવિધેન અલઙ્કતપટિયત્તેન માતુગામેન સદ્ધિં એકટ્ઠાને હુત્વા નિક્ખન્તો’’તિ. ‘‘નત્થેતં, આવુસો, મય્હં, નાહં એવરૂપં માતુગામં પસ્સામી’’તિ. તસ્સ યાવતતિયં કથેન્તસ્સાપિ ઇતરો થેરો કથં અસદ્દહિત્વા અત્તના દિટ્ઠકારણંયેવ ભૂતત્તં કત્વા ગણ્હન્તો તેન સદ્ધિં એકમગ્ગેન અગન્ત્વા અઞ્ઞેન મગ્ગેન સત્થુ સન્તિકં ગતો. ઇતરોપિ ભિક્ખુ અઞ્ઞેન મગ્ગેન સત્થુ સન્તિકંયેવ ગતો.

તતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઉપોસથાગારં પવિસનવેલાય સો ભિક્ખુ તં ભિક્ખું ઉપોસથગ્ગે સઞ્જાનિત્વા, ‘‘ઇમસ્મિં ઉપોસથગ્ગે એવરૂપો નામ પાપભિક્ખુ અત્થિ, નાહં તેન સદ્ધિં ઉપોસથં કરિસ્સામી’’તિ નિક્ખમિત્વા બહિ અટ્ઠાસિ. અથ ભુમ્મદેવતા ‘‘ભારિયં મયા કમ્મં કત’’ન્તિ મહલ્લકઉપાસકવણ્ણેન તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કસ્મા, ભન્તે, અય્યો ઇમસ્મિં ઠાને ઠિતો’’તિ આહ. ‘‘ઉપાસક, ઇમં ઉપોસથગ્ગં એકો પાપભિક્ખુ પવિટ્ઠો, ‘નાહં તેન સદ્ધિં ઉપોસથં કરોમી’તિ બહિ ઠિતોમ્હી’’તિ. ‘‘ભન્તે, મા એવં ગણ્હથ, પરિસુદ્ધસીલો એસ ભિક્ખુ. તુમ્હેહિ દિટ્ઠમાતુગામો નામ અહં, મયા તુમ્હાકં વીમંસનત્થાય ‘દળ્હા નુ ખો ઇમેસં થેરાનં મેત્તિ, નો દળ્હા’તિ ભિજ્જનાભિજ્જનભાવં ઓલોકેન્તેન તં કમ્મં કત’’ન્તિ. ‘‘કો પન, ત્વં સપ્પુરિસા’’તિ? ‘‘અહં એકા ભુમ્મદેવતા, ભન્તે’’તિ દેવપુત્તો કથેન્તો દિબ્બાનુભાવેન ઠત્વા થેરસ્સ પાદેસુ નિપતિત્વા ‘‘મય્હં, ભન્તે, ખમથ, એતં દોસં થેરો ન જાનાતિ, ઉપોસથં કરોથા’’તિ થેરં યાચિત્વા ઉપોસથગ્ગં પવેસેસિ. સો થેરો ઉપોસથં તાવ એકટ્ઠાને અકાસિ, મિત્તસન્થવવસેન પન પુન તેન સદ્ધિં ન એકટ્ઠાને અહોસીતિ. ઇમસ્સ થેરસ્સ કમ્મં ન કથીયતિ, ચુદિતકત્થેરો પન અપરાપરં વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો અરહત્તં પાપુણિ.

ભુમ્મદેવતા તસ્સ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન એકં બુદ્ધન્તરં અપાયભયતો ન મુચ્ચિત્થ. સચે પન કિસ્મિઞ્ચિ કાલે મનુસ્સત્તં આગચ્છતિ, અઞ્ઞેન યેન કેનચિ કતો દોસો તસ્સેવ ઉપરિ પતતિ. સો અમ્હાકં ભગવતો કાલે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિ. ‘‘ધાનમાણવો’’તિસ્સ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો તયો વેદે ઉગ્ગણ્હિત્વા મહલ્લકકાલે સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિ, તસ્સ ઉપસમ્પન્નદિવસતો પટ્ઠાય એકા અલઙ્કતપટિયત્તા ઇત્થી તસ્મિં ગામં પવિસન્તે સદ્ધિંયેવ ગામં પવિસતિ, નિક્ખમન્તે નિક્ખમતિ. વિહારં પવિસન્તેપિ સદ્ધિં પવિસતિ, તિટ્ઠન્તેપિ તિટ્ઠતીતિ એવં નિચ્ચાનુબન્ધા પઞ્ઞાયતિ. થેરો તં ન પસ્સતિ. તસ્સ પુન પુરિમકમ્મનિસ્સન્દેન સા અઞ્ઞેસં ઉપટ્ઠાતિ. ગામે યાગું ભિક્ખઞ્ચ દદમાના ઇત્થિયો ‘‘ભન્તે, અયં એકો યાગુઉળુઙ્કો તુમ્હાકં, એકો ઇમિસ્સા અમ્હાકં સહાયિકાયા’’તિ પરિહાસં કરોન્તિ. થેરસ્સ મહતી વિહેસા હોતિ. વિહારગતમ્પિ નં સામણેરા ચેવ દહરા ભિક્ખૂ ચ પરિવારેત્વા ‘‘ધાનો કોણ્ડો જાતો’’તિ પરિહાસં કરોન્તિ. અથસ્સ તેનેવ કારણેન કુણ્ડધાનત્થેરોતિ નામં જાતં. સો ઉટ્ઠાય સમુટ્ઠાય તેહિ કરિયમાનં કેળિં સહિતું અસક્કોન્તો ઉમ્માદં ગહેત્વા ‘‘તુમ્હે કોણ્ડા, તુમ્હાકં ઉપજ્ઝાયો કોણ્ડો, આચરિયો કોણ્ડો’’તિ વદતિ. અથ નં સત્થુ આરોચેસું ‘‘કુણ્ડધાનો, ભન્તે, દહરસામણેરેહિ સદ્ધિં એવં ફરુસવાચં વદતી’’તિ. સત્થા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, ધાન, સામણેરેહિ સદ્ધિં ફરુસવાચં વદસી’’તિ વત્વા તેન ‘‘સચ્ચં ભગવા’’તિ વુત્તે ‘‘કસ્મા એવં વદેસી’’તિ આહ. ‘‘ભન્તે, નિબદ્ધં વિહેસં અસહન્તો એવં કથેમી’’તિ. ‘‘ત્વં પુબ્બે કતકમ્મં યાવજ્જદિવસા જીરાપેતું ન સક્કોસિ, પુન એવરૂપં ફરુસં માવદી ભિક્ખૂ’’તિ વત્વા આહ –

‘‘માવોચ ફરુસં કઞ્ચિ, વુત્તા પટિવદેય્યુ તં;

દુક્ખા હિ સારમ્ભકથા, પટિદણ્ડા ફુસેય્યુ તં.

‘‘સચે નેરેસિ અત્તાનં, કંસો ઉપહતો યથા;

એસ પત્તોસિ નિબ્બાનં, સારમ્ભો તે ન વિજ્જતી’’તિ. (ધ. પ. ૧૩૩-૧૩૪);

ઇમઞ્ચ પન તસ્સ થેરસ્સ માતુગામેન સદ્ધિં વિચરણભાવં કોસલરઞ્ઞોપિ કથયિંસુ. રાજા ‘‘ગચ્છથ, ભણે, વીમંસથા’’તિ પેસેત્વા સયમ્પિ મન્દેનેવ પરિવારેન થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા એકમન્તે ઓલોકેન્તો અટ્ઠાસિ. તસ્મિં ખણે થેરો સૂચિકમ્મં કરોન્તો નિસિન્નો હોતિ, સાપિ ઇત્થી અવિદૂરે ઠાને ઠિતા વિય પઞ્ઞાયતિ. રાજા દિસ્વા ‘‘અત્થિદં કારણ’’ન્તિ તસ્સા ઠિતટ્ઠાનં અગમાસિ. સા તસ્મિં આગચ્છન્તે થેરસ્સ વસનપણ્ણસાલં પવિટ્ઠા વિય અહોસિ. રાજાપિ તાય સદ્ધિં તમેવ પણ્ણસાલં પવિસિત્વા સબ્બત્થ ઓલોકેન્તો અદિસ્વા ‘‘નાયં માતુગામો, થેરસ્સ એકો કમ્મવિપાકો’’તિ સઞ્ઞં કત્વા પઠમં થેરસ્સ સમીપેન ગચ્છન્તોપિ થેરં અવન્દિત્વા તસ્સ કારણસ્સ અભૂતભાવં ઞત્વા આગમ્મ થેરં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો ‘‘કચ્ચિ, ભન્તે, પિણ્ડકેન ન કિલમથા’’તિ પુચ્છિ. થેરો ‘‘વટ્ટતિ, મહારાજા’’તિ આહ. ‘‘જાનામહં, ભન્તે, અય્યસ્સ કથં, એવરૂપેન પરિક્કિલેસેન સદ્ધિં ચરન્તાનં તુમ્હાકં કે નામ પસીદિસ્સન્તિ, ઇતો પટ્ઠાય વો કત્થચિ ગમનકિચ્ચં નત્થિ, અહં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ તુમ્હે ઉપટ્ઠહિસ્સામિ, તુમ્હે યોનિસો મનસિકારે મા પમજ્જિત્થા’’તિ નિબદ્ધભિક્ખં પટ્ઠપેસિ. થેરો રાજાનં ઉપત્થમ્ભકં લભિત્વા ભોજનસપ્પાયેન એકગ્ગચિત્તો હુત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તતો પટ્ઠાય સા ઇત્થી અન્તરધાયિ.

તદા મહાસુભદ્દા ઉગ્ગનગરે મિચ્છાદિટ્ઠિકકુલે વસમાના ‘‘સત્થા મં અનુકમ્પતૂ’’તિ ઉપોસથં અધિટ્ઠાય નિરામગન્ધા હુત્વા ઉપરિપાસાદતલે ઠિતા ‘‘ઇમાનિ પુપ્ફાનિ અન્તરે અટ્ઠત્વા દસબલસ્સ મત્થકે વિતાનં હુત્વા તિટ્ઠન્તુ, દસબલો ઇમાય સઞ્ઞાય સ્વે પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં મય્હં ભિક્ખં ગણ્હતૂ’’તિ સચ્ચકિરિયં કત્વા અટ્ઠ સુમનપુપ્ફમુટ્ઠિયો વિસ્સજ્જેસિ. પુપ્ફાનિ ગન્ત્વા ધમ્મદેસનાવેલાય સત્થુ મત્થકે વિતાનં હુત્વા અટ્ઠંસુ. સત્થા તં સુમનપુપ્ફવિતાનં દિસ્વા ચિત્તેનેવ સુભદ્દાય ભિક્ખં અધિવાસેત્વા પુનદિવસે અરુણે ઉટ્ઠિતે આનન્દત્થેરં આહ – ‘‘આનન્દ, મયં અજ્જ દૂરં ભિક્ખાચારં ગમિસ્સામ, પુથુજ્જનાનં અદત્વા અરિયાનંયેવ સલાકં દેહી’’તિ. થેરો ભિક્ખૂનં આરોચેસિ – ‘‘આવુસો, સત્થા અજ્જ દૂરં ભિક્ખાચારં ગમિસ્સતિ, પુથુજ્જના મા ગણ્હન્તુ, અરિયાવ સલાકં ગણ્હન્તૂ’’તિ. કુણ્ડધાનત્થેરો ‘‘આહર, આવુસો સલાક’’ન્તિ પઠમંયેવ હત્થં પસારેસિ. આનન્દો ‘‘સત્થા તાદિસાનં ભિક્ખૂનં સલાકં ન દાપેતિ, અરિયાનંયેવ દાપેતી’’તિ વિતક્કં ઉપ્પાદેત્વા ગન્ત્વા સત્થુ આરોચેસિ. સત્થા ‘‘આહરાપેન્તસ્સ સલાકં દેહી’’તિ આહ. થેરો ચિન્તેસિ – ‘‘સચે કુણ્ડધાનસ્સ સલાકા દાતું ન યુત્તા, અથ સત્થા પટિબાહેય્ય, ભવિસ્સતિ એત્થ કારણ’’ન્તિ ‘‘કુણ્ડધાનસ્સ સલાકં દસ્સામી’’તિ ગમનં અભિનીહરિ. કુણ્ડધાનો તસ્સ પુરે આગમના એવ અભિઞ્ઞાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા ઇદ્ધિયા આકાસે ઠત્વા ‘‘આહરાવુસો, આનન્દ, સત્થા મં જાનાતિ, માદિસં ભિક્ખું પઠમં સલાકં ગણ્હન્તં ન સત્થા નિવારેતી’’તિ હત્થં પસારેત્વા સલાકં ગણ્હિ. સત્થા તં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા થેરં ઇમસ્મિં સાસને પઠમં સલાકં ગણ્હન્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. યસ્મા અયં થેરો રાજાનં ઉપત્થમ્ભકં લભિત્વા સપ્પાયાહારલાભેન સમાહિતચિત્તો વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો ઉપનિસ્સયસમ્પન્નતાય છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૪.૧-૧૬) –

‘‘સત્તાહં પટિસલ્લીનં, સયમ્ભું અગ્ગપુગ્ગલં;

પસન્નચિત્તો સુમનો, બુદ્ધસેટ્ઠં ઉપટ્ઠહિં.

‘‘વુટ્ઠિતં કાલમઞ્ઞાય, પદુમુત્તરં મહામુનિં;

મહન્તિં કદલીકણ્ણિં, ગહેત્વા ઉપગચ્છહં.

‘‘પટિગ્ગહેત્વા ભગવા, સબ્બઞ્ઞૂ લોકનાયકો;

મમ ચિત્તં પસાદેન્તો, પરિભુઞ્જિ મહામુનિ.

‘‘પરિભુઞ્જિત્વા સમ્બુદ્ધો, સત્થવાહો અનુત્તરો;

સકાસને નિસીદિત્વા, ઇમા ગાથા અભાસથ.

‘‘યે ચ સન્તિ સમિતારો, યક્ખા ઇમમ્હિ પબ્બતે;

અરઞ્ઞે ભૂતભબ્યાનિ, સુણન્તુ વચનં મમ.

‘‘યો સો બુદ્ધં ઉપટ્ઠાસિ, મિગરાજંવ કેસરિં;

તમહં કિત્તયિસ્સામિ, સુણાથ મમ ભાસતો.

‘‘એકાદસઞ્ચક્ખત્તું સો, દેવરાજા ભવિસ્સતિ;

ચતુવીસતિક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ.

‘‘કપ્પસતસહસ્સમ્હિ, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘અક્કોસિત્વાન સમણે, સીલવન્તે અનાસવે;

પાપકમ્મવિપાકેન, નામધેય્યં લભિસ્સતિ.

‘‘તસ્સ ધમ્મે સુદાયાદો, ઓરસો ધમ્મનિમ્મિતો;

કુણ્ડધાનોતિ નામેન, સાવકો સો ભવિસ્સતિ.

‘‘પવિવેકમનુયુત્તો, ઝાયી ઝાનરતો અહં;

તોસયિત્વાન સત્થારં, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘સાવકેહિ પરિવુતો, ભિક્ખુસઙ્ઘપુરક્ખતો;

ભિક્ખુસઙ્ઘે નિસીદિત્વા, સલાકં ગાહયી જિનો.

‘‘એકંસં ચીવરં કત્વા, વન્દિત્વા લોકનાયકં;

વદતં વરસ્સ પુરતો, પઠમં અગ્ગહેસહં.

‘‘તેન કમ્મેન ભગવા, દસસહસ્સિકમ્પકો;

ભિક્ખુસઙ્ઘે નિસીદિત્વા, અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ મં.

‘‘વીરિયં મે ધુરધોરય્હં, યોગક્ખેમાધિવાહનં;

ધારેમિ અન્તિમં દેહં, સમ્માસમ્બુદ્ધસાસને.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

એવંભૂતસ્સપિ ઇમસ્સ થેરસ્સ ગુણે અજાનન્તા યે પુથુજ્જના ભિક્ખૂ તદા પઠમં સલાકગ્ગહણે ‘‘કિં નુ ખો એત’’ન્તિ સમચિન્તેસું. તેસં વિમતિવિધમનત્થં થેરો આકાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા ઇદ્ધિપાટિહારિયં દસ્સેત્વા અઞ્ઞાપદેસેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો ‘‘પઞ્ચ છિન્દે’’તિ ગાથં અભાસિ.

૧૫. તત્થ પઞ્ચ છિન્દેતિ અપાયૂપપત્તિનિબ્બત્તનકાનિ પઞ્ચોરમ્ભાગિયાનિ સંયોજનાનિ પાદે બન્ધનરજ્જુકં વિય પુરિસો સત્થેન હેટ્ઠિમમગ્ગત્તયેન છિન્દેય્ય પજહેય્ય. પઞ્ચ જહેતિ ઉપરિદેવલોકૂપપત્તિહેતુભૂતાનિ પઞ્ચુદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાનિ પુરિસો ગીવાય બન્ધનરજ્જુકં વિય અરહત્તમગ્ગેન જહેય્ય, છિન્દેય્ય વાતિ અત્થો. પઞ્ચ ચુત્તરિ ભાવયેતિ તેસંયેવ ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાનં પહાનાય સદ્ધાદીનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ઉત્તરિ અનાગામિમગ્ગાધિગમતો ઉપરિ ભાવેય્ય અગ્ગમગ્ગાધિગમવસેન વડ્ઢેય્ય. પઞ્ચસઙ્ગાતિગોતિ એવંભૂતો પન પઞ્ચન્નં રાગદોસમોહમાનદિટ્ઠિસઙ્ગાનં અતિક્કમનેન પહાનેન પઞ્ચસઙ્ગાતિગો હુત્વા. ભિક્ખુ ઓઘતિણ્ણોતિ વુચ્ચતીતિ સબ્બથા ભિન્નકિલેસતાય ભિક્ખૂતિ, કામભવદિટ્ઠિઅવિજ્જોઘે તરિત્વા તેસં પારભૂતે નિબ્બાને ઠિતોતિ ચ વુચ્ચતીતિ અત્થો.

કુણ્ડધાનત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. બેલટ્ઠસીસત્થેરગાથાવણ્ણના

યથાપિ ભદ્દો આજઞ્ઞોતિ આયસ્મતો બેલટ્ઠસીસત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તો ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિયા અભાવેન વિસેસં નિબ્બત્તેતું નાસક્ખિ. વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પન બહું કુસલં ઉપચિનિત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇતો એકતિંસે કપ્પે વેસ્સભું ભગવન્તં પસ્સિત્વા પસન્નચિત્તો માતુલુઙ્ગફલં અદાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવેસુ નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા સુગતિતો સુગતિં ઉપગચ્છન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તો ભગવતો અભિસમ્બોધિયા પુરેતરમેવ ઉરુવેલકસ્સપસ્સ સન્તિકે તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અગ્ગિં પરિચરન્તો ઉરુવેલકસ્સપદમને આદિત્તપરિયાયદેસનાય (મહાવ. ૫૪; સં. નિ. ૪.૨૮) પુરાણજટિલસહસ્સેન સદ્ધિં અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૧.૬૮-૭૩) –

‘‘કણિકારંવ જોતન્તં, પુણ્ણમાયેવ ચન્દિમં;

જલન્તં દીપરુક્ખંવ, અદ્દસં લોકનાયકં.

‘‘માતુલુઙ્ગફલં ગય્હ, અદાસિં સત્થુનો અહં;

દક્ખિણેય્યસ્સ વીરસ્સ, પસન્નો સેહિ પાણિભિ.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં ફલં અદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

એવં અધિગતારહત્તો આયસ્મતો ધમ્મભણ્ડાગારિકસ્સ ઉપજ્ઝાયો અયં થેરો એકદિવસં ફલસમાપત્તિતો ઉટ્ઠાય તં સન્તં પણીતં નિરામિસં સુખં અત્તનો પુબ્બયોગઞ્ચ પચ્ચવેક્ખિત્વા પીતિવેગવસેન ‘‘યથાપિ ભદ્દો આજઞ્ઞો’’તિ ગાથં અભાસિ.

૧૬. તત્થ યથાપીતિ ઓપમ્મપટિપાદનત્થે નિપાતો. ભદ્દોતિ સુન્દરો થામબલસમત્થજવપરક્કમાદિસમ્પન્નો. આજઞ્ઞોતિ આજાનીયો જાતિમા કારણાકારણાનં આજાનનકો. સો તિવિધો ઉસભાજઞ્ઞો અસ્સાજઞ્ઞો હત્થાજઞ્ઞોતિ. તેસુ ઉસભાજઞ્ઞો ઇધાધિપ્પેતો. સો ચ ખો છેકકસનકિચ્ચે નિયુત્તો, તેનાહ ‘‘નઙ્ગલાવત્તની’’તિ. નઙ્ગલસ્સ ફાલસ્સ આવત્તનકો, નઙ્ગલં ઇતો ચિતો ચ આવત્તેત્વા ખેત્તે કસનકોતિ અત્થો. નઙ્ગલં વા આવત્તયતિ એત્થાતિ નઙ્ગલાવત્તં, ખેત્તે નઙ્ગલપથો, તસ્મિં નઙ્ગલાવત્તનિ. ગાથાસુખત્થઞ્હેત્થ ‘‘વત્તની’’તિ દીઘં કત્વા વુત્તં. સિખીતિ મત્થકે અવટ્ઠાનતો સિખાસદિસતાય સિખા, સિઙ્ગં. તદસ્સ અત્થીતિ સિખી. અપરે પન ‘‘કકુધં ઇધ ‘સિખા’તિ અધિપ્પેત’’ન્તિ વદન્તિ, ઉભયથાપિ પધાનઙ્ગકિત્તનમેતં ‘‘સિખી’’તિ. અપ્પકસિરેનાતિ અપ્પકિલમથેન. રત્તિન્દિવાતિ રત્તિયો દિવા ચ, એવં મમં અપ્પકસિરેન ગચ્છન્તીતિ યોજના. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા ‘‘ભદ્દો ઉસભાજાનીયો કસને નિયુત્તો ઘનતિણમૂલાદિકેપિ નઙ્ગલપથે તં અગણેન્તો અપ્પકસિરેન ઇતો ચિતો ચ પરિવત્તેન્તો ગચ્છતિ, યાવ કસનતિણાનં પરિસ્સમં દસ્સેતિ, એવં મમં રત્તિન્દિવાપિ અપ્પકસિરેનેવ ગચ્છન્તિ અતિક્કમન્તી’’તિ. તત્થ કારણમાહ ‘‘સુખે લદ્ધે નિરામિસે’’તિ. યસ્મા કામામિસલોકામિસવટ્ટામિસેહિ અસમ્મિસ્સં સન્તં પણીતં ફલસમાપત્તિસુખં લદ્ધં, તસ્માતિ અત્થો. પચ્ચત્તે ચેતં ભુમ્મવચનં યથા ‘‘વનપ્પગુમ્બે’’ (ખુ. પા. ૬.૧૩; સુ. નિ. ૨૩૬) ‘‘તેન વત રે વત્તબ્બે’’તિ (કથા. ૧) ચ. અથ વા તતો પભુતિ રત્તિન્દિવા અપ્પકસિરેન ગચ્છન્તીતિ વિચારણાય આહ – ‘‘સુખે લદ્ધે નિરામિસે’’તિ, નિરામિસે સુખે લદ્ધે સતિ તસ્સ લદ્ધકાલતો પટ્ઠાયાતિ અત્થો.

બેલટ્ઠસીસત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. દાસકત્થેરગાથાવણ્ણના

મિદ્ધી યદાતિ આયસ્મતો દાસકત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર ઇતો એકનવુતે કપ્પે અનુપ્પન્ને તથાગતે અજિતસ્સ નામ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ ગન્ધમાદનતો મનુસ્સપથં ઓતરિત્વા અઞ્ઞતરસ્મિં ગામે પિણ્ડાય ચરન્તસ્સ મનોરમાનિ અમ્બફલાનિ અદાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે સાસને પબ્બજિત્વા વિવટ્ટૂપનિસ્સયં બહું પુઞ્ઞં અકાસિ. એવં કુસલકમ્મપ્પસુતો હુત્વા સુગતિતો સુગતિં ઉપગચ્છન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં કુલગેહે નિબ્બત્તિ. દાસકોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો અનાથપિણ્ડિકેન ગહપતિના વિહારપટિજગ્ગનકમ્મે ઠપિતો સક્કચ્ચં વિહારં પટિજગ્ગન્તો અભિણ્હં બુદ્ધદસ્સનેન ધમ્મસ્સવનેન ચ પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિ. કેચિ પન ભણન્તિ – ‘‘અયં કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો અઞ્ઞતરં ખીણાસવત્થેરં ઉપટ્ઠહન્તો કિઞ્ચિ કમ્મં કારાપેતુકામો થેરં આણાપેસિ. સો તેન કમ્મેન અમ્હાકં ભગવતો કાલે સાવત્થિયં અનાથપિણ્ડિકસ્સ દાસિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તો વયપ્પત્તો સેટ્ઠિના વિહારપટિજગ્ગને ઠપિતો વુત્તનયેનેવ પટિલદ્ધસદ્ધો અહોસિ. મહાસેટ્ઠિ તસ્સ સીલાચારં અજ્ઝાસયઞ્ચ ઞત્વા ભુજિસ્સં કત્વા ‘યથાસુખં પબ્બજા’તિ આહ. તં ભિક્ખૂ પબ્બાજેસુ’’ન્તિ. સો પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય કુસીતો હીનવીરિયો હુત્વા ન કિઞ્ચિ વત્તપટિવત્તં કરોતિ, કુતો સમણધમ્મં, કેવલં યાવદત્થં ભુઞ્જિત્વા નિદ્દાબહુલો વિહરતિ. ધમ્મસ્સવનકાલેપિ એકં કોણં પવિસિત્વા પરિસપરિયન્તે નિસિન્નો ઘુરુઘુરુપસ્સાસી નિદ્દાયતેવ. અથસ્સ ભગવા પુબ્બૂપનિસ્સયં ઓલોકેત્વા સંવેગજનનત્થં ‘‘મિદ્ધી યદા હોતિ મહગ્ઘસો ચા’’તિ ગાથં અભાસિ.

૧૭. તત્થ મિદ્ધીતિ થિનમિદ્ધાભિભૂતો, યઞ્હિ મિદ્ધં અભિભવતિ, તં થિનમ્પિ અભિભવતેવ. યદાતિ યસ્મિં કાલે. મહગ્ઘસોતિ મહાભોજનો, આહરહત્થકઅલંસાટકતત્થવટ્ટકકાકમાસકભુત્તવમિતકાનં અઞ્ઞતરો વિય. નિદ્દાયિતાતિ સુપનસીલો. સમ્પરિવત્તસાયીતિ સમ્પરિવત્તકં સમ્પરિવત્તકં નિપજ્જિત્વા ઉભયેનપિ સેય્યસુખં પસ્સસુખં મિદ્ધસુખં અનુયુત્તોતિ દસ્સેતિ. નિવાપપુટ્ઠોતિ કુણ્ડકાદિના સૂકરભત્તેન પુટ્ઠો ભરિતો. ઘરસૂકરો હિ બાલકાલતો પટ્ઠાય પોસિયમાનો થૂલસરીરકાલે ગેહા બહિ નિક્ખમિતું અલભન્તો હેટ્ઠામઞ્ચાદીસુ સમ્પરિવત્તેત્વા સમ્પરિવત્તેત્વા સયતેવ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યદા પુરિસો મિદ્ધી ચ હોતિ મહગ્ઘસો ચ નિવાપપુટ્ઠો મહાવરાહો વિય અઞ્ઞેન ઇરિયાપથેન યાપેતું અસક્કોન્તો નિદ્દાયનસીલો સમ્પરિવત્તસાયી, તદા સો ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા’’તિ તીણિ લક્ખણાનિ મનસિકાતું ન સક્કોતિ. તેસં અમનસિકારા મન્દપઞ્ઞો પુનપ્પુનં ગબ્ભં ઉપેતિ, ગબ્ભાવાસતો ન પરિમુચ્ચતેવાતિ. તં સુત્વા દાસકત્થેરો સંવેગજાતો વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૧.૭૪, ૮૦-૮૪) –

‘‘અજિતો નામ સમ્બુદ્ધો, હિમવન્તે વસી તદા;

ચરણેન ચ સમ્પન્નો, સમાધિકુસલો મુનિ.

‘‘સુવણ્ણવણ્ણે સમ્બુદ્ધે, આહુતીનં પટિગ્ગહે;

રથિયં પટિપજ્જન્તે, અમ્બફલમદાસહં.

‘‘એકનવુતે ઇતો કપ્પે, યં ફલં અદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા થેરો ઇમાય ગાથાય મં ભગવા ઓવદિ, ‘‘અયં ગાથા મય્હં અઙ્કુસભૂતા’’તિ તમેવ ગાથં પચ્ચુદાહાસિ. તયિદં થેરસ્સ પરિવત્તાહારનયેન અઞ્ઞાબ્યાકરણં જાતં.

દાસકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. સિઙ્ગાલપિતુત્થેરગાથાવણ્ણના

અહુ બુદ્ધસ્સ દાયાદોતિ સિઙ્ગાલકપિતુત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર ઇતો ચતુનવુતે કપ્પે સતરંસિં નામ પચ્ચેકસમ્બુદ્ધં પિણ્ડાય ચરન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો વન્દિત્વા અત્તનો હત્થગતં તાલફલં અદાસિ. તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તો અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા સુગતીસુયેવ સંસરન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે મનુસ્સયોનિયં નિબ્બત્તો સાસને પટિલદ્ધસદ્ધો હુત્વા પબ્બજિત્વા અટ્ઠિકસઞ્ઞં ભાવેસિ. પુન ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો દારપરિગ્ગહં કત્વા એકં પુત્તં લભિત્વા તસ્સ ‘‘સિઙ્ગાલકો’’તિ નામં અકાસિ. તેન નં સિઙ્ગાલકપિતાતિ વોહરન્તિ. સો અપરભાગે ઘરબન્ધનં પહાય સાસને પબ્બજિ. તસ્સ ભગવા અજ્ઝાસયં ઓલોકેન્તો અટ્ઠિકસઞ્ઞાકમ્મટ્ઠાનં અદાસિ. સો તં ગહેત્વા ભગ્ગેસુ વિહરતિ સુસુમારગિરે ભેસકળાવને, અથસ્સ તસ્મિં વને અધિવત્થા દેવતા ઉસ્સાહજનનત્થં ‘‘ભાવનાફલં નચિરસ્સેવ હત્થગતં કરિસ્સતી’’તિ ઇમમત્થં અઞ્ઞાપદેસેન વિભાવેન્તી ‘‘અહુ બુદ્ધસ્સ દાયાદો’’તિ ગાથં અભાસિ.

૧૮. તત્થ અહૂતિ હોતિ, વત્તમાનત્થે હિ ઇદં અતીતકાલવચનં. બુદ્ધસ્સાતિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસ્સ. દાયાદોતિ ધમ્મદાયાદો નવવિધસ્સ લોકુત્તરધમ્મદાયસ્સ અત્તનો સમ્માપટિપત્તિયા આદાયકો ગણ્હનકો. અથ વા અહૂતિ અહોસિ. એવંનામસ્સ બુદ્ધસ્સ દાયાદભાવે કોચિ વિબન્ધો ઇદાનેવ ભવિસ્સતીતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘મઞ્ઞેહં કામરાગં સો, ખિપ્પમેવ વહિસ્સતી’’તિ. ભેસકળાવનેતિ ભેસકેન નામ યક્ખેન લભિતત્તા પરિગ્ગહિતત્તા, ભેસકળાનં વા કટ્ઠાદીનં બહુલતાય ‘‘ભેસકળાવન’’ન્તિ લદ્ધનામે અરઞ્ઞે. તસ્સ ભિક્ખુનો બુદ્ધસ્સ દાયાદભાવે કારણં વદન્તો ‘‘કેવલં અટ્ઠિસઞ્ઞાય, અફરી પથવિં ઇમ’’ન્તિ આહ. તત્થ કેવલન્તિ સકલં અનવસેસં. અટ્ઠિસઞ્ઞાયાતિ અટ્ઠિકભાવનાય. અફરીતિ ‘‘અટ્ઠી’’તિ અધિમુચ્ચનવસેન પત્થરિ. પથવિન્તિ અત્તભાવપથવિં. અત્તભાવો હિ ઇધ ‘‘પથવી’’તિ વુત્તો ‘‘કો ઇમં પથવિં વિચ્ચેસ્સતી’’તિઆદીસુ વિય. મઞ્ઞેહન્તિ મઞ્ઞે અહં. ‘‘મઞ્ઞાહ’’ન્તિપિ પાઠો. સોતિ સો ભિક્ખુ. ખિપ્પમેવ નચિરસ્સેવ કામરાગં પહિસ્સતિ પજહિસ્સતીતિ મઞ્ઞે. કસ્મા? અટ્ઠિકસઞ્ઞાય કામરાગસ્સ ઉજુપટિપક્ખભાવતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો એકસ્મિં પદેસે લદ્ધાય અત્થિકસઞ્ઞાય સકલં અત્તનો સબ્બેસં વા અત્તભાવં ‘‘અટ્ઠી’’ત્વેવ ફરિત્વા ઠિતો, સો ભિક્ખુ તં અટ્ઠિકઝાનં પાદકં કત્વા વિપસ્સન્તો નચિરેનેવ અનાગામિમગ્ગેન કામરાગં, સબ્બં વા કામનટ્ઠેન ‘‘કામો’’, રઞ્જનટ્ઠેન ‘‘રાગો’’તિ ચ લદ્ધનામં તણ્હં અગ્ગમગ્ગેન પજહિસ્સતીતિ. ઇમં ગાથં સુત્વા સો થેરો ‘‘અયં દેવતા મય્હં ઉસ્સાહજનનત્થં એવમાહા’’તિ અપ્પટિવાનવીરિયં અધિટ્ઠાય વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૧.૮૫-૯૦) –

‘‘સતરંસી નામ ભગવા, સયમ્ભૂ અપરાજિતો;

વિવેકા ઉટ્ઠહિત્વાન, ગોચરાયાભિનિક્ખમિ.

‘‘ફલહત્થો અહં દિસ્વા, ઉપગચ્છિં નરાસભં;

પસન્નચિત્તો સુમનો, તાલફલમદાસહં.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, યં ફલં અદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા તાય દેવતાય વુત્તવચનં પતિમાનેન્તો તમેવ ગાથં ઉદાનવસેન અભાસિ. તદેવસ્સ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણં અહોસીતિ.

સિઙ્ગાલપિતુત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. કુલત્થેરગાથાવણ્ણના

ઉદકઞ્હિ નયન્તીતિ આયસ્મતો કુલત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર થેરો પુબ્બેપિ વિવટ્ટૂપનિસ્સયં બહું કુસલં ઉપચિનિત્વા અધિકારસમ્પન્નો વિપસ્સિં ભગવન્તં આકાસે ગચ્છન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો નાળિકેરફલં દાતુકામો અટ્ઠાસિ. સત્થા તસ્સ ચિત્તં ઞત્વા ઓતરિત્વા પટિગ્ગણ્હિ. સો અતિવિય પસન્નચિત્તો હુત્વા તેનેવ સદ્ધાપટિલાભેન સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ, સત્થા અઞ્ઞતરં ભિક્ખું આણાપેસિ – ‘‘ઇમં પુરિસં પબ્બાજેહી’’તિ. સો પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો સમણધમ્મં કત્વા તતો ચુતો છપિ બુદ્ધન્તરાનિ દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિ. કુલોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો સાસને લદ્ધપ્પસાદો ભગવતો સન્તિકે પબ્બજિત્વા વિક્ખેપબહુલતાય વિસેસં નિબ્બત્તેતું નાસક્ખિ. અથેકદિવસં ગામં પિણ્ડાય પવિસન્તો અન્તરામગ્ગે ભૂમિં ખણિત્વા ઉદકવાહકં કત્વા ઇચ્છિતિચ્છિતટ્ઠાને ઉદકં નેન્તે પુરિસે દિસ્વા તં સલ્લક્ખેત્વા ગામં પવિટ્ઠો અઞ્ઞતરં ઉસુકારં ઉસુદણ્ડકં ઉસુયન્તે પક્ખિપિત્વા અક્ખિકોટિયા ઓલોકેત્વા ઉજું કરોન્તં દિસ્વા તમ્પિ સલ્લક્ખેત્વા ગચ્છન્તો પુરતો ગન્ત્વા અરનેમિનાભિઆદિકે રથચક્કાવયવે તચ્છન્તે તચ્છકે દિસ્વા તમ્પિ સલ્લક્ખેત્વા વિહારં પવિસિત્વા કતભત્તકિચ્ચો પત્તચીવરં પટિસામેત્વા દિવાવિહારે નિસિન્નો અત્તના દિટ્ઠનિમિત્તાનિ ઉપમાભાવેન ગહેત્વા અત્તનો ચિત્તદમને ઉપનેન્તો ‘‘અચેતનં ઉદકમ્પિ મનુસ્સા ઇચ્છિકિચ્છિતટ્ઠાનં નયન્તિ તથા અચેતનં વઙ્કમ્પિ સરદણ્ડં ઉપાયેન નમેન્તો ઉજું કરોન્તિ, તથા અચેતનં કટ્ઠકળિઙ્ગરાદિં તચ્છકા નેમિઆદિવસેન વઙ્કં ઉજુઞ્ચ કરોન્તિ. અથ કસ્મા અહં સકચિત્તં ઉજું ન કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૧.૯૧-૯૯) –

‘‘નગરે બન્ધુમતિયા, આરામિકો અહં તદા;

અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, ગચ્છન્તં અનિલઞ્જસે.

‘‘નાળિકેરફલં ગય્હ, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સદાસહં;

આકાસે ઠિતકો સન્તો, પટિગ્ગણ્હિ મહાયસો.

‘‘વિત્તિસઞ્જનનો મય્હં, દિટ્ઠધમ્મસુખાવહો;

ફલં બુદ્ધસ્સ દત્વાન, વિપ્પસન્નેન ચેતસા.

‘‘અધિગચ્છિં તદા પીતિં, વિપુલઞ્ચ સુખુત્તમં;

ઉપ્પજ્જતેવ રતનં, નિબ્બત્તસ્સ તહિં તહિં.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં ફલં અદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘દિબ્બચક્ખુ વિસુદ્ધં મે, સમાધિકુસલો અહં;

અભિઞ્ઞાપારમિપ્પત્તો, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

એવં યાનિ નિમિત્તાનિ અઙ્કુસે કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ, તેહિ સદ્ધિં અત્તનો ચિત્તદમનં સંસન્દિત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો ‘‘ઉદકઞ્હિ નયન્તિ નેત્તિકા’’તિ ગાથં અભાસિ.

૧૯. તત્થ ઉદકં હીતિ હિ-સદ્દો નિપાતમત્તં. નયન્તીતિ પથવિયા તં તં થલટ્ઠાનં ખણિત્વા નિન્નટ્ઠાનં પૂરેત્વા માતિકં વા કત્વા રુક્ખદોણિં વા ઠપેત્વા અત્તનો ઇચ્છિતિચ્છિતટ્ઠાનં નેન્તિ. તથા તે નેન્તીતિ નેત્તિકા. તેજનન્તિ કણ્ડં. ઇદં વુત્તં હોતિ – નેત્તિકા અત્તનો રુચિયા ઇચ્છિતિચ્છિતટ્ઠાનં ઉદકં નયન્તિ, ઉસુકારાપિ તાપેત્વા તેજનં નમયન્તિ ઉજું કરોન્તિ. નમનવસેન તચ્છકા નેમિઆદીનં અત્થાય તચ્છન્તા દારું નમયન્તિ અત્તનો રુચિયા ઉજું વા વઙ્કં વા કરોન્તિ. એવં એત્તકં આરમ્મણં કત્વા સુબ્બતા યથાસમાદિન્નેન સીલાદિના સુન્દરવતા ધીરા સોતાપત્તિમગ્ગાદીનં ઉપ્પાદેન્તા અત્તાનં દમેન્તિ, અરહત્તં પન પત્તેસુ એકન્તદન્તા નામ હોન્તીતિ.

કુલત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. અજિતત્થેરગાથાવણ્ણના

મરણે મે ભયં નત્થીતિ આયસ્મતો અજિતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર એકનવુતે કપ્પે વિપસ્સિં ભગવન્તં પસ્સિત્વા પસન્નચિત્તો કપિત્થફલં અદાસિ. તતો પરમ્પિ તં તં પુઞ્ઞં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં કપ્પે અનુપ્પન્ને એવ અમ્હાકં સત્થરિ સાવત્થિયં મહાકોસલરઞ્ઞો અગ્ગાસનિયસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. તસ્સ અજિતોતિ નામં અહોસિ. તસ્મિઞ્ચ સમયે સાવત્થિવાસી બાવરી નામ બ્રાહ્મણો તીહિ મહાપુરિસલક્ખણેહિ સમન્નાગતો તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ સાવત્થિતો નિક્ખમિત્વા તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ગોધાવરીતીરે કપિત્થારામે વસતિ. અથ અજિતો તસ્સ સન્તિકે પબ્બજિતો અત્થકામાય દેવતાય ચોદિતેન બાવરિના સત્થુ સન્તિકં પેસિતો તિસ્સમેત્તેય્યાદીહિ સદ્ધિં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા મનસાવ પઞ્હે પુચ્છિત્વા તેસુ વિસ્સજ્જિતેસુ પસન્નચિત્તો સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૨.૭-૧૧) –

‘‘સુવણ્ણવણ્ણં સમ્બુદ્ધં, આહુતીનં પટિગ્ગહં;

રથિયં પટિપજ્જન્તં, કપિત્થં અદદિં ફલં.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં ફલં અદદિં દદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્તો સીહનાદં નદન્તો ‘‘મરણે મે ભયં નત્થી’’તિ ગાથં અભાસિ.

૨૦. તત્થ મરણેતિ મરણનિમિત્તં મરણહેતુ. મેતિ મય્હં, ભયં નત્થિ ઉચ્છિન્નભવમૂલતાય પરિક્ખીણજાતિકત્તા. અનુચ્છિન્નભવમૂલાનઞ્હિ ‘‘કીદિસી નુ ખો મય્હં આયતિં ઉપ્પત્તી’’તિ મરણતો ભયં ભવેય્ય. નિકન્તીતિ અપેક્ખા તણ્હા, સા નત્થિ જીવિતે સુપરિમદ્દિતસઙ્ખારતાય ઉપાદાનક્ખન્ધાનં દુક્ખાસારકાદિભાવેન સુટ્ઠુ ઉપટ્ઠહનતો. એવંભૂતો ચાહં સન્દેહં સરીરં, સકં વા દેહં દેહસઙ્ખાતં દુક્ખભારં નિક્ખિપિસ્સામિ છડ્ડેસ્સામિ, નિક્ખિપન્તો ચ ‘‘‘ઇમિના સરીરકેન સાધેતબ્બં સાધિતં, ઇદાનિ તં એકંસેન છડ્ડનીયમેવા’તિ પઞ્ઞાવેપુલ્લપ્પત્તિયા સમ્પજાનો સતિવેપુલ્લપ્પત્તિયા પટિસ્સતો નિક્ખિપિસ્સામી’’તિ. ઇમં પન ગાથં વત્વા થેરો ઝાનં સમાપજ્જિત્વા તદનન્તરં પરિનિબ્બાયીતિ.

અજિતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દુતિયવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. તતિયવગ્ગો

૧. નિગ્રોધત્થેરગાથાવણ્ણના

નાહં ભયસ્સ ભાયામીતિ આયસ્મતો નિગ્રોધત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર ઇતો અટ્ઠારસે કપ્પસતે બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો કામેસુ આદીનવં નેક્ખમ્મે ચ આનિસંસં દિસ્વા ઘરબન્ધનં પહાય અરઞ્ઞાયતનં પવિસિત્વા અઞ્ઞતરસ્મિં સાલવને પણ્ણસાલં કત્વા તાપસપબ્બજં પબ્બજિત્વા વનમૂલફલાહારો વસતિ. તેન સમયેન પિયદસ્સી નામ સમ્માસમ્બુદ્ધો લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા સદેવકસ્સ લોકસ્સ ધમ્મામતવસ્સેન કિલેસસન્તાપં નિબ્બાપેન્તો એકદિવસં તાપસે અનુકમ્પાય તં સાલવનં પવિસિત્વા નિરોધસમાપત્તિં સમાપન્નો. તાપસો વનમૂલફલત્થાય ગચ્છન્તો ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો પુપ્ફિતસાલદણ્ડસાખાયો ગહેત્વા સાલમણ્ડપં કત્વા તં સબ્બત્થકમેવ સાલપુપ્ફેહિ સઞ્છાદેત્વા ભગવન્તં વન્દિત્વા પીતિસોમનસ્સવસેનેવ આહારત્થાયપિ અગન્ત્વા નમસ્સમાનો અટ્ઠાસિ. સત્થા નિરોધતો વુટ્ઠાય તસ્સ અનુકમ્પાય ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘો આગચ્છતૂ’’તિ ચિન્તેસિ, ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘેપિ ચિત્તં પસાદેસ્સતી’’તિ. તાવદેવ ભિક્ખુસઙ્ઘો આગતો. સો ભિક્ખુસઙ્ઘમ્પિ દિસ્વા પસન્નમાનસો વન્દિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ અટ્ઠાસિ. સત્થા સિતસ્સ પાતુકરણાપદેસેન તસ્સ ભાવિનિં સમ્પત્તિં પકાસેન્તો ધમ્મં કથેત્વા પક્કામિ સદ્ધિં ભિક્ખુસઙ્ઘેન. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુયેવ સંસરન્તો વિવટ્ટૂપનિસ્સયં બહું કુસલં ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ, નિગ્રોધોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો જેતવનપટિગ્ગહણદિવસે બુદ્ધાનુભાવદસ્સનેન સઞ્જાતપ્પસાદો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા નચિરસ્સેવ છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૯.૧૯૦-૨૨૦) –

‘‘અજ્ઝોગાહેત્વા સાલવનં, સુકતો અસ્સમો મમ;

સાલપુપ્ફેહિ સઞ્છન્નો, વસામિ વિપિને તદા.

‘‘પિયદસ્સી ચ ભગવા, સયમ્ભૂ અગ્ગપુગ્ગલો;

વિવેકકામો સમ્બુદ્ધો, સાલવનમુપાગમિ.

‘‘અસ્સમા અભિનિક્ખમ્મ, પવનં અગમાસહં;

મૂલફલં ગવેસન્તો, આહિન્દામિ વને તદા.

‘‘તત્થદ્દસાસિં સમ્બુદ્ધં, પિયદસ્સિં મહાયસં;

સુનિસિન્નં સમાપન્નં, વિરોચન્તં મહાવને.

‘‘ચતુદણ્ડે ઠપેત્વાન, બુદ્ધસ્સ ઉપરી અહં;

મણ્ડપં સુકતં કત્વા, સાલપુપ્ફેહિ છાદયિં.

‘‘સત્તાહં ધારયિત્વાન, મણ્ડપં સાલછાદિતં;

તત્થ ચિત્તં પસાદેત્વા, બુદ્ધસેટ્ઠમવન્દહં.

‘‘ભગવા તમ્હિ સમયે, વુટ્ઠહિત્વા સમાધિતો;

યુગમત્તં પેક્ખમાનો, નિસીદિ પુરિસુત્તમો.

‘‘સાવકો વરુણો નામ, પિયદસ્સિસ્સ સત્થુનો;

વસીસતસહસ્સેહિ, ઉપગચ્છિ વિનાયકં.

‘‘પિયદસ્સી ચ ભગવા, લોકજેટ્ઠો નરાસભો;

ભિક્ખુસઙ્ઘે નિસીદિત્વા, સિતં પાતુકરી જિનો.

‘‘અનુરુદ્ધો ઉપટ્ઠાકો, પિયદસ્સિસ્સ સત્થુનો;

એકંસં ચીવરં કત્વા, અપુચ્છિત્થ મહામુનિં.

‘‘કો નુ ખો ભગવા હેતુ, સિતકમ્મસ્સ સત્થુનો;

કારણે વિજ્જમાનમ્હિ, સત્થા પાતુકરે સિતં.

‘‘સત્તાહં સાલચ્છદનં, યો મે ધારેસિ માણવો;

તસ્સ કમ્મં સરિત્વાન, સિતં પાતુકરિં અહં.

‘‘અનોકાસં ન પસ્સામિ, યત્થ પુઞ્ઞં વિપચ્ચતિ;

દેવલોકે મનુસ્સે વા, ઓકાસોવ ન સમ્મતિ.

‘‘દેવલોકે વસન્તસ્સ, પુઞ્ઞકમ્મસમઙ્ગિનો;

યાવતા પરિસા તસ્સ, સાલચ્છન્ના ભવિસ્સતિ.

‘‘તત્થ દિબ્બેહિ નચ્ચેહિ, ગીતેહિ વાદિતેહિ ચ;

રમિસ્સતિ સદા સન્તો, પુઞ્ઞકમ્મસમાહિતો.

‘‘યાવતા પરિસા તસ્સ, ગન્ધગન્ધી ભવિસ્સતિ;

સાલસ્સ પુપ્ફવસ્સો ચ, પવસ્સિસ્સતિ તાવદે.

‘‘તતો ચુતોયં મનુજો, માનુસં આગમિસ્સતિ;

ઇધાપિ સાલચ્છદનં, સબ્બકાલં ધરિસ્સતિ.

‘‘ઇધ નચ્ચઞ્ચ ગીતઞ્ચ, સમ્મતાળસમાહિતં;

પરિવારેસ્સન્તિ મં નિચ્ચં, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘ઉગ્ગચ્છન્તે ચ સૂરિયે, સાલવસ્સં પવસ્સતે;

પુઞ્ઞકમ્મેન સંયુત્તં, વસ્સતે સબ્બકાલિકં.

‘‘અટ્ઠારસે કપ્પસતે, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ નામેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘તસ્સ ધમ્મે સુદાયાદો, ઓરસો ધમ્મનિમ્મિતો;

સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, નિબ્બાયિસ્સતિનાસવો.

‘‘ધમ્મં અભિસમેન્તસ્સ, સાલચ્છન્નં ભવિસ્સતિ;

ચિતકે ઝાયમાનસ્સ, છદનં તત્થ હેસ્સતિ.

‘‘વિપાકં કિત્તયિત્વાન, પિયદસ્સી મહામુનિ;

પરિસાય ધમ્મં દેસેસિ, તપ્પેન્તો ધમ્મવુટ્ઠિયા.

‘‘તિંસકપ્પાનિ દેવેસુ, દેવરજ્જમકારયિં;

સટ્ઠિ ચ સત્તક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી અહોસહં.

‘‘દેવલોકા ઇધાગન્ત્વા, લભામિ વિપુલં સુખં;

ઇધાપિ સાલચ્છદનં, મણ્ડપસ્સ ઇદં ફલં.

‘‘અયં પચ્છિમકો મય્હં, ચરિમો વત્તતે ભવો;

ઇધાપિ સાલચ્છદનં, હેસ્સતિ સબ્બકાલિકં.

‘‘મહામુનિં તોસયિત્વા, ગોતમં સક્યપુઙ્ગવં;

પત્તોમ્હિ અચલં ઠાનં, હિત્વા જયપરાજયં.

‘‘અટ્ઠારસે કપ્પસતે, યં બુદ્ધમભિપૂજયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં, ભવા સબ્બે સમૂહતા;

નાગોવ બન્ધનં છેત્વા, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘સ્વાગતં વત મે આસિ, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સ સન્તિકે;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો, વિમોક્ખાપિ ચ અટ્ઠિમે;

છળભિઞ્ઞા સચ્છિકતા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

એવં પન છળભિઞ્ઞો હુત્વા ફલસુખેન વીતિનામેન્તો સાસનસ્સ નિય્યાનિકભાવવિભાવનત્થં અઞ્ઞાબ્યાકરણવસેન ‘‘નાહં ભયસ્સ ભાયામી’’તિ ગાથં અભાસિ.

૨૧. તત્થ ભાયન્તિ એતસ્માતિ ભયં, જાતિજરાદિ. ભયસ્સાતિ નિસ્સક્કે સામિવચનં, ભયતો ભાયિતબ્બનિમિત્તં જાતિજરામરણાદિના હેતુના નાહં ભાયામીતિ અત્થો. તત્થ કારણમાહ ‘‘સત્થા નો અમતસ્સ કોવિદો’’તિ. અમ્હાકં સત્થા અમતે કુસલો વેનેય્યાનં અમતદાને છેકો. યત્થ ભયં નાવતિટ્ઠતીતિ યસ્મિં નિબ્બાને યથાવુત્તં ભયં ન તિટ્ઠતિ ઓકાસં ન લભતિ. તેનાતિ તતો નિબ્બાનતો. વજન્તીતિ અભયટ્ઠાનમેવ ગચ્છન્તિ. નિબ્બાનઞ્હિ અભયટ્ઠાનં નામ. કેન પન વજન્તીતિ આહ ‘‘મગ્ગેન વજન્તિ ભિક્ખવો’’તિ, અટ્ઠઙ્ગિકેન અરિયમગ્ગેન સત્થુ ઓવાદકરણા ભિક્ખૂ સંસારે ભયસ્સ ઇક્ખનકાતિ અત્થો. યત્થાતિ વા યં નિમિત્તં યસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ અધિગમહેતુ અત્તાનુવાદાદિકં પઞ્ચવીસતિવિધમ્પિ ભયં નાવતિટ્ઠતિ પતિટ્ઠં ન લભતિ, તેન અરિયેન મગ્ગેન વજન્તિ અભયટ્ઠાનં સત્થુ સાસને ભિક્ખૂ, તેન મગ્ગેન અહમ્પિ ગતો, તસ્મા નાહં ભયસ્સ ભાયામીતિ થેરો અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

નિગ્રોધત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. ચિત્તકત્થેરગાથાવણ્ણના

નીલાસુગીવાતિ આયસ્મતો ચિત્તકત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પદુમુત્તરબુદ્ધકાલતો પટ્ઠાય વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં આચિનન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે મનુસ્સયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુત્તં પત્તો વિપસ્સિં ભગવન્તં પસ્સિત્વા પસન્નમાનસો પુપ્ફેહિ પૂજં કત્વા વન્દિત્વા ‘‘સન્તધમ્મેન નામ એત્થ ભવિતબ્બ’’ન્તિ સત્થરિ નિબ્બાને ચ અધિમુચ્ચિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન તતો ચુતો તાવતિંસભવને નિબ્બત્તો અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે વિભવસમ્પન્નસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ ચિત્તકો નામ નામેન. સો ભગવતિ રાજગહં ગન્ત્વા વેળુવને વિહરન્તે સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા ચરિયાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞાયતનં પવિસિત્વા ભાવનાનુયુત્તો ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા ઝાનપાદકં વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા નચિરેનેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૦.૧-૭) –

‘‘કણિકારંવ જોતન્તં, નિસિન્નં પબ્બતન્તરે;

અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, વિપસ્સિં લોકનાયકં.

‘‘તીણિ કિઙ્કણિપુપ્ફાનિ, પગ્ગય્હ અભિરોપયિં;

સમ્બુદ્ધં અભિપૂજેત્વા, ગચ્છામિ દક્ખિણામુખો.

‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસં અગચ્છહં.

‘‘એકનવુતે ઇતો કપ્પે, યં બુદ્ધમભિપૂજયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા સત્થારં વન્દિતું રાજગહં ઉપગતો તત્થ ભિક્ખૂહિ ‘‘કિં, આવુસો, અરઞ્ઞે અપ્પમત્તો વિહાસી’’તિ પુટ્ઠો અત્તનો અપ્પમાદવિહારનિવેદનેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો ‘‘નીલાસુગીવા’’તિ ગાથં અભાસિ.

૨૨. તત્થ નીલાસુગીવાતિ નીલસુગીવા, ગાથાસુખત્થઞ્હેત્થ દીઘો કતો, રાજિવન્તતાય સુન્દરાય ગીવાય સમન્નાગતોતિ અત્થો. તે યેભુય્યેન ચ નીલવણ્ણતાય નીલા. સોભનકણ્ઠતાય સુગીવા. સિખિનોતિ મત્થકે જાતાય સિખાય સસ્સિરિકભાવેન સિખિનો. મોરાતિ મયૂરા. કારમ્ભિયન્તિ કારમ્બરુક્ખે. કારમ્ભિયન્તિ વા તસ્સ વનસ્સ નામં. તસ્મા કારમ્ભિયન્તિ કારમ્ભનામકે વનેતિ અત્થો. અભિનદન્તીતિ પાવુસ્સકાલે મેઘગજ્જિતં સુત્વા કેકાસદ્દં કરોન્તા ઉતુસમ્પદાસિદ્ધેન સરેન હંસાદિકે અભિભવન્તા વિય નદન્તિ. તેતિ તે મોરા. સીતવાતકીળિતાતિ સીતેન મેઘવાતેન સઞ્જાતકીળિતા મધુરવસ્સિતં વસ્સન્તા. સુત્તન્તિ ભત્તસમ્મદવિનોદનત્થં સયિતં, કાયકિલમથપટિપસ્સમ્ભનાય વા અનુઞ્ઞાતવેલાયં સુપન્તં. ઝાયન્તિ સમથવિપસ્સનાઝાનેહિ ઝાયનસીલં ભાવનાનુયુત્તં. નિબોધેન્તીતિ પબોધેન્તિ. ‘‘ઇમેપિ નામ નિદ્દં અનુપગન્ત્વા જાગરન્તા અત્તના કત્તબ્બં કરોન્તિ, કિમઙ્ગં પનાહ’’ન્તિ એવં સમ્પજઞ્ઞુપ્પાદનેન સયનતો વુટ્ઠાપેન્તીતિ અધિપ્પાયો.

ચિત્તકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. ગોસાલત્થેરગાથાવણ્ણના

અહં ખો વેળુગુમ્બસ્મિન્તિ આયસ્મતો ગોસાલત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં આચિનન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે અઞ્ઞતરસ્મિં પબ્બતે રુક્ખસાખાયં ઓલમ્બમાનં પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પંસુકૂલચીવરં દિસ્વા ‘‘અરહદ્ધજો વતાય’’ન્તિ પસન્નચિત્તો પુપ્ફેહિ પૂજેહિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન તાવતિંસભવને નિબ્બત્તો. તતો પટ્ઠાય દેવમનુસ્સેસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મગધરટ્ઠે ઇબ્ભકુલે નિબ્બત્તો ગોસાલો નામ નામેન. સોણેન પન કોટિકણ્ણેન કતપરિચયત્તા તસ્સ પબ્બજિતભાવં સુત્વા ‘‘સોપિ નામ મહાવિભવો પબ્બજિસ્સતિ, કિમઙ્ગં પનાહ’’ન્તિ સઞ્જાતસંવેગો ભગવતો સન્તિકે પબ્બજિત્વા ચરિયાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા સપ્પાયં વસનટ્ઠાનં ગવેસન્તો અત્તનો જાતગામસ્સ અવિદૂરે એકસ્મિં સાનુપબ્બતે વિહાસિ. તસ્સ માતા દિવસે દિવસે ભિક્ખં દેતિ. અથેકદિવસં ગામં પિણ્ડાય પવિટ્ઠસ્સ માતા મધુસક્ખરાભિસઙ્ખતં પાયાસં અદાસિ. સો તં ગહેત્વા તસ્સ પબ્બતસ્સ છાયાયં અઞ્ઞતરસ્સ વેળુગુમ્બસ્સ મૂલે નિસીદિત્વા પરિભુઞ્જિત્વા ધોવિતપત્તપાણી વિપસ્સનં આરભિ. ભોજનસપ્પાયલાભેન કાયચિત્તાનં કલ્લતાય સમાહિતો ઉદયબ્બયઞાણાદિકે તિક્ખે સૂરે વહન્તે અપ્પકસિરેનેવ વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા મગ્ગપટિપાટિયા ભાવનં મત્થકં પાપેન્તો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૦.૮-૧૪) –

‘‘હિમવન્તસ્સ અવિદૂરે, ઉદઙ્ગણો નામ પબ્બતો;

તત્થદ્દસં પંસુકૂલં, દુમગ્ગમ્હિ વિલમ્બિતં.

‘‘તીણિ કિઙ્કણિપુપ્ફાનિ, ઓચિનિત્વાનહં તદા;

હેટ્ઠા પહટ્ઠેન ચિત્તેન, પંસુકૂલં અપૂજયિં.

‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસં અગચ્છહં.

‘‘એકનવુતે ઇતો કપ્પે, યં કમ્મમકરિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, પૂજિત્વા અરહદ્ધજં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન અધિગન્ત્વા દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થં પબ્બતસાનુમેવ ગન્તુકામો અત્તનો પટિપત્તિં પવેદેન્તો ‘‘અહં ખો વેળુગુમ્બસ્મિ’’ન્તિ ગાથં અભાસિ.

૨૩. તત્થ વેળુગુમ્બસ્મિન્તિ વેળુગચ્છસ્સ સમીપે, તસ્સ છાયાયં. ભુત્વાન મધુપાયસન્તિ મધુપસિત્તપાયાસં ભુઞ્જિત્વા. પદક્ખિણન્તિ પદક્ખિણગ્ગાહેન, સત્થુ ઓવાદસ્સ સમ્મા સમ્પટિચ્છનેનાતિ અત્થો. સમ્મસન્તો ખન્ધાનં ઉદયબ્બયન્તિ પઞ્ચન્નં ઉપાદાનક્ખન્ધાનં ઉદયબ્બયઞ્ચ વિપસ્સન્તો, યદિપિ ઇદાનિ કતકિચ્ચો, ફલસમાપત્તિં પન સમાપજ્જિતું વિપસ્સનં પટ્ઠપેન્તોતિ અધિપ્પાયો. સાનું પટિગમિસ્સામીતિ પુબ્બે મયા વુત્થપબ્બતસાનુમેવ ઉદ્દિસ્સ ગચ્છિસ્સામિ. વિવેકમનુબ્રૂહયન્તિ પટિપસ્સદ્ધિવિવેકં ફલસમાપત્તિકાયવિવેકઞ્ચ પરિબ્રૂહયન્તો, તસ્સ વા પરિબ્રૂહનહેતુ ગમિસ્સામીતિ. એવં પન વત્વા થેરો તત્થેવ ગતો, અયમેવ ચ ઇમસ્સ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથા અહોસિ.

ગોસાલત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. સુગન્ધત્થેરગાથાવણ્ણના

અનુવસ્સિકો પબ્બજિતોતિ આયસ્મતો સુગન્ધત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર ઇતો દ્વાનવુતે કપ્પે તિસ્સસ્સ નામ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ કાલે મનુસ્સયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો મિગબ્યધનેન અરઞ્ઞે વિચરતિ. સત્થા તસ્સ અનુકમ્પાય પદવળઞ્જં દસ્સેત્વા ગતો. સો સત્થુ પદચેતિયાનિ દિસ્વા પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારતાય ‘‘સદેવકે લોકે અગ્ગપુગ્ગલસ્સ ઇમાનિ પદાની’’તિ પીતિસોમનસ્સજાતો કોરણ્ડકપુપ્ફાનિ ગહેત્વા પૂજં કત્વા ચિત્તં પસાદેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા તતો ચુતો અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે કુટુમ્બિકો હુત્વા સત્થુ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ મહાદાનં પવત્તેત્વા ગન્ધકુટિં મહગ્ઘગોસિતચન્દનં પિસિત્વા તેન પરિભણ્ડં કત્વા પત્થનં પટ્ઠપેસિ – ‘‘નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને મય્હં સરીરં એવંસુગન્ધં હોતૂ’’તિ. એવં અઞ્ઞાનિપિ તત્થ તત્થ ભવે બહૂનિ પુઞ્ઞકમ્માનિ કત્વા સુગતીસુ એવ પરિવત્તમાનો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં વિભવસમ્પન્નસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ગેહે નિબ્બત્તિ. નિબ્બત્તસ્સ ચ તસ્સ માતુકુચ્છિગતકાલતો પટ્ઠાય માતુ સરીરં સકલમ્પિ ગેહં સુરભિગન્ધં વાયતિ. જાતદિવસે પન વિસેસતો પરમસુગન્ધં સામન્તગેહેસુપિ વાયતેવ. તસ્સ માતાપિતરો ‘‘અમ્હાકં પુત્તો અત્તનાવ અત્તનો નામં ગહેત્વા આગતો’’તિ સુગન્ધોત્વેવ નામં અકંસુ. સો અનુપુબ્બેન વયપ્પત્તો મહાસેલત્થેરં દિસ્વા તસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો સત્તાહબ્ભન્તરે એવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૦.૧૫-૨૪) –

‘‘વનકમ્મિકો પુરે આસિં, પિતુમાતુમતેનહં;

પસુમારેન જીવામિ, કુસલં મે ન વિજ્જતિ.

‘‘મમ આસયસામન્તા, તિસ્સો લોકગ્ગનાયકો;

પદાનિ તીણિ દસ્સેસિ, અનુકમ્પાય ચક્ખુમા.

‘‘અક્કન્તે ચ પદે દિસ્વા, તિસ્સનામસ્સ સત્થુનો;

હટ્ઠો હટ્ઠેન ચિત્તેન, પદે ચિત્તં પસાદયિં.

‘‘કોરણ્ડં પુપ્ફિતં દિસ્વા, પાદપં ધરણીરુહં;

સકોસકં ગહેત્વાન, પદસેટ્ઠં અપૂજયિં.

‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસમગચ્છહં.

‘‘યં યં યોનુપપજ્જામિ, દેવત્તં અથ માનુસં;

કોરણ્ડકછવી હોમિ, સુપ્પભાસો ભવામહં.

‘‘દ્વેનવુતે ઇતો કપ્પે, યં કમ્મમકરિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, પદપૂજાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો ‘‘અનુવસ્સિકો પબ્બજિતો’’તિ ઇમં ગાથં અભાસિ.

૨૪. તત્થ અનુવસ્સિકોતિ અનુગતો ઉપગતો વસ્સં અનુવસ્સો, અનુવસ્સોવ અનુવસ્સિકો. પબ્બજિતોતિ પબ્બજ્જં ઉપગતો, પબ્બજિતો હુત્વા ઉપગતવસ્સમત્તો એકવસ્સિકોતિ અત્થો. અથ વા અનુગતં પચ્છાગતં અપગતં વસ્સં અનુવસ્સં, તં અસ્સ અત્થીતિ અનુવસ્સિકો. યસ્સ પબ્બજિતસ્સ વસ્સં અપરિપુણ્ણતાય ન ગણનૂપગતં, સો એવં વુત્તો, તસ્મા અવસ્સિકોતિ વુત્તં હોતિ. પસ્સ ધમ્મસુધમ્મતન્તિ તવ સત્થુ ધમ્મસ્સ સુધમ્મભાવં સ્વાક્ખાતતં એકન્તનિય્યાનિકતં પસ્સ, યત્થ અનુવસ્સિકો તુવં પબ્બજિતો. પુબ્બેનિવાસઞાણં દિબ્બચક્ખુઞાણં આસવક્ખયઞાણન્તિ તિસ્સો વિજ્જા તયા અનુપ્પત્તા સચ્છિકતા, તતો એવ કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સાસનં અનુસિટ્ઠિ ઓવાદો અનુસિક્ખિતોતિ કતકિચ્ચતં નિસ્સાય પીતિસોમનસ્સજાતો થેરો અત્તાનં પરં વિય કત્વા વદતીતિ.

સુગન્ધત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. નન્દિયત્થેરગાથાવણ્ણના

ઓભાસજાતન્તિ આયસ્મતો નન્દિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે સત્થરિ પરિનિબ્બુતે ચેતિયે ચન્દનસારેન વેદિકં કારેત્વા ઉળારં પૂજાસક્કારં પવત્તેસિ. તતો પટ્ઠાય અજ્ઝાસયસમ્પન્નો હુત્વા તત્થ તત્થ વિવટ્ટૂપનિસ્સયં બહું પુઞ્ઞકમ્મં આચિનિત્વા દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કપિલવત્થુસ્મિં સક્યરાજકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્સ માતાપિતરો નન્દિં જનેન્તો જાતોતિ નન્દિયોતિ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો અનુરુદ્ધાદીસુ સત્થુ સન્તિકે પબ્બજન્તેસુ સયમ્પિ પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો કતાધિકારતાય નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૫.૧૫-૨૦) –

‘‘પદુમુત્તરો નામ જિનો, લોકજેટ્ઠો નરાસભો;

જલિત્વા અગ્ગિખન્ધોવ, સમ્બુદ્ધો પરિનિબ્બુતો.

‘‘નિબ્બુતે ચ મહાવીરે, થૂપો વિત્થારિકો અહુ;

દૂરતોવ ઉપટ્ઠેન્તિ, ધાતુગેહવરુત્તમે.

‘‘પસન્નચિત્તો સુમનો, અકં ચન્દનવેદિકં;

દિસ્સતિ થૂપખન્ધો ચ, થૂપાનુચ્છવિકો તદા.

‘‘ભવે નિબ્બત્તમાનમ્હિ, દેવત્તે અથ માનુસે.

ઓમત્તં મે ન પસ્સામિ, પુબ્બકમ્મસ્સિદં ફલં.

‘‘પઞ્ચદસકપ્પસતે, ઇતો અટ્ઠ જના અહું;

સબ્બે સમત્તનામા તે ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અનુરુદ્ધત્થેરાદીહિ સદ્ધિં પાચીનવંસમિગદાયે વિહરન્તે ઇમસ્મિં થેરે એકદિવસં મારો પાપિમા ભિંસાપેતુકામો તસ્સ ભેરવરૂપં દસ્સેતિ. થેરો તં ‘‘મારો અય’’ન્તિ ઞત્વા ‘‘પાપિમ, યે મારધેય્યં વીતિવત્તા, તેસં તવ કિરિયા કિં કરિસ્સતિ, તતોનિદાનં પન ત્વં એવ વિઘાતં અનત્થં પાપુણિસ્સસી’’તિ દસ્સેન્તો ‘‘ઓભાસજાતં ફલગ’’ન્તિ ગાથં અભાસિ.

૨૫. તત્થ ઓભાસજાતન્તિ ઞાણોભાસેન જાતોભાસં અગ્ગમગ્ગઞાણસ્સ અધિગતત્તા. તેન અનવસેસતો કિલેસન્ધકારસ્સ વિહતવિદ્ધંસિતભાવતો અતિવિય પભસ્સરન્તિ અત્થો. ફલગન્તિ ફલં ગતં ઉપગતં, અગ્ગફલઞાણસહિતન્તિ અધિપ્પાયો. ચિત્તન્તિ ખીણાસવસ્સ ચિત્તં સામઞ્ઞેન વદતિ. તેનાહ ‘‘અભિણ્હસો’’તિ. તઞ્હિ નિરોધનિન્નતાય ખીણાસવાનં નિચ્ચકપ્પં અરહત્તફલસમાપત્તિસમાપજ્જનતો ‘‘ફલેન સહિત’’ન્તિ વત્તબ્બતં અરહતિ. તાદિસન્તિ તથારૂપં, અરહન્તન્તિ અત્થો. આસજ્જાતિ વિસોધેત્વા પરિભુય્ય. કણ્હાતિ મારં આલપતિ, સો હિ કણ્હકમ્મત્તા કણ્હાભિજાતિતાય ચ ‘‘કણ્હો’’તિ વુચ્ચતિ. દુક્ખં નિગચ્છસીતિ ઇધ કુચ્છિઅનુપ્પવેસાદિના નિરત્થકં કાયપરિસ્સમં દુક્ખં, સમ્પરાયે ચ અપ્પતિકારં અપાયદુક્ખં ઉપગમિસ્સસિ પાપુણિસ્સસિ. તં સુત્વા મારો ‘‘જાનાતિ મં સમણો’’તિ તત્થેવન્તરધાયીતિ.

નન્દિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. અભયત્થેરગાથાવણ્ણના

સુત્વા સુભાસિતં વાચન્તિ આયસ્મતો અભયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો સાસને પબ્બજિત્વા ધમ્મકથિકો હુત્વા ધમ્મકથનકાલે પઠમં ચતૂહિ ગાથાહિ ભગવન્તં અભિત્થવિત્વા પચ્છા ધમ્મં કથેસિ. તેનસ્સ પુઞ્ઞકમ્મબલેન કપ્પાનં સતસહસ્સં અપાયપટિસન્ધિ નામ નાહોસિ. તથા હિ વુત્તં –

‘‘અભિત્થવિત્વા પદુમુત્તરં જિનં, પસન્નચિત્તો અભયો સયમ્ભું;

ન ગચ્છિ કપ્પાનિ અપાયભૂમિં, સતસહસ્સાનિ ઉળારસદ્ધો’’તિ. (અપ. થેર ૨.૫૫.૨૨૧)

ખેત્તસમ્પત્તિયાદીહિ તસ્સ ચ પુબ્બપચ્છિમસન્નિટ્ઠાનચેતનાનં અતિવિય ઉળારભાવેન સો અપરિમેય્યો પુઞ્ઞાભિસન્દો કુસલાભિસન્દો તાદિસો અહોસિ. ‘‘અચિન્તિયે પસન્નાનં, વિપાકો હોતિ અચિન્તિયો’’તિ (અપ. થેર ૧.૧.૮૨) હિ વુત્તં. તત્થ તત્થ હિ ભવે ઉપચિતં પુઞ્ઞં તસ્સ ઉપત્થમ્ભકમહોસિ. તથા હિ સો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કેતકપુપ્ફેહિ પૂજમકાસિ. એવં ઉળારેહિ પુઞ્ઞવિસેસેહિ સુગતીસુ એવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રઞ્ઞો બિમ્બિસારસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. અભયોતિસ્સ નામં અહોસિ. તસ્સ ઉપ્પત્તિ પરતો આવિ ભવિસ્સતિ. સો નિગણ્ઠેન નાટપુત્તેન ઉભતોકોટિકં પઞ્હં સિક્ખાપેત્વા ‘‘ઇમં પઞ્હં પુચ્છિત્વા સમણસ્સ ગોતમસ્સ વાદં આરોપેહી’’તિ વિસ્સજ્જિતો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા તં પઞ્હં પુચ્છિત્વા તસ્સ પઞ્હસ્સ અનેકંસબ્યાકરણભાવે ભગવતા કથિતે નિગણ્ઠાનં પરાજયં, સત્થુ ચ સમ્માસમ્બુદ્ધભાવં વિદિત્વા ઉપાસકત્તં પટિવેદેસિ. તતો રઞ્ઞે બિમ્બિસારે કાલઙ્કતે સઞ્જાતસંવેગો સાસને પબ્બજિત્વા તાલચ્છિગ્ગળૂપમસુત્તદેસનાય સોતાપન્નો હુત્વા પુન વિપસ્સનં આરભિત્વા અરહત્તં સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૨.૧૭-૨૨) –

‘‘વિનતાનદિયા તીરે, વિહાસિ પુરિસુત્તમો;

અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, એકગ્ગં સુસમાહિતં.

‘‘મધુગન્ધસ્સ પુપ્ફેન, કેતકસ્સ અહં તદા;

પસન્નચિત્તો સુમનો, બુદ્ધસેટ્ઠમપૂજયિં.

‘‘એકનવુતે ઇતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિપૂજયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો પટિપત્તિકિત્તનેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો ‘‘સુત્વા સુભાસિતં વાચ’’ન્તિ ગાથં અભાસિ.

૨૬. તત્થ સુત્વાતિ સોતં ઓદહિત્વા, સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારેત્વા. સુભાસિતન્તિ સુટ્ઠુ ભાસિતં, સમ્મદેવ ભાસિતં, સમ્માસમ્બુદ્ધભાવતો મહાકારુણિકતાય ચ કિઞ્ચિ અવિસંવાદેત્વા યથાધિપ્પેતસ્સ અત્થસ્સ એકન્તતો સાધનવસેન ભાસિતં ચતુસચ્ચવિભાવનીયધમ્મકથં. ન હિ સચ્ચવિનિમુત્તા ભગવતો ધમ્મદેસના અત્થિ. બુદ્ધસ્સાતિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસ્સ. આદિચ્ચબન્ધુનોતિ આદિચ્ચવંસે સમ્ભૂતત્તા આદિચ્ચો બન્ધુ એતસ્સાતિ આદિચ્ચબન્ધુ, ભગવા. તસ્સ આદિચ્ચબન્ધુનો. આદિચ્ચસ્સ વા બન્ધૂતિ આદિચ્ચબન્ધુ, ભગવા. તસ્સ ભગવતો ઓરસપુત્તભાવતો. તેનાહ ભગવા –

‘‘યો અન્ધકારે તમસી પભઙ્કરો, વેરોચનો મણ્ડલી ઉગ્ગતેજો;

મા રાહુ ગિલી ચરમન્તલિક્ખે, પજં મમં રાહુ પમુઞ્ચ સૂરિય’’ન્તિ. (સં. નિ. ૧.૯૧);

પચ્ચબ્યધિન્તિ પટિવિજ્ઝિં. હી-તિ નિપાતમત્તં. નિપુણન્તિ સણ્હં પરમસુખુમં, નિરોધસચ્ચં, ચતુસચ્ચમેવ વા. હી-તિ વા હેતુઅત્થે નિપાતો. યસ્મા પચ્ચબ્યધિં નિપુણં ચતુસચ્ચં, તસ્મા ન દાનિ કિઞ્ચિ પટિવિજ્ઝિતબ્બં અત્થીતિ અત્થો. યથા કિં પટિવિજ્ઝીતિ આહ ‘‘વાલગ્ગં ઉસુના યથા’’તિ. યથા સત્તધા ભિન્નસ્સ વાલસ્સ કોટિં સુસિક્ખિતો કુસલો ઇસ્સાસો ઉસુના કણ્ડેન અવિરજ્ઝન્તો વિજ્ઝેય્ય, એવં પચ્ચબ્યધિં નિપુણં અરિયસચ્ચન્તિ યોજના.

અભયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. લોમસકઙ્ગિયત્થેરગાથાવણ્ણના

દબ્બં કુસન્તિ આયસ્મતો લોમસકઙ્ગિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર ઇતો એકનવુતે કપ્પે વિપસ્સિં ભગવન્તં પસ્સિત્વા પસન્નમાનસો નાનાપુપ્ફેહિ પૂજેત્વા તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તો પુન અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા સુગતીસુયેવ સંસરન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં કરોતિ. તેન ચ સમયેન સત્થારા ભદ્દેકરત્તપટિપદાય કથિતાય અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ ભદ્દેકરત્તસુત્તવસેન તેન સાકચ્છં કરોતિ. સો તં ન સમ્પાયાસિ. અસમ્પાયન્તો ‘‘અહં અનાગતે તુય્હં ભદ્દેકરત્તં કથેતું સમત્થો ભવેય્ય’’ન્તિ પણિધાનં અકાસિ, ઇતરો ‘‘પુચ્છેય્ય’’ન્તિ. એતેસુ પઠમો એકં બુદ્ધન્તરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા અમ્હાકં ભગવતો કાલે કપિલવત્થુસ્મિં સાકિયરાજકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્સ સુખુમાલભાવેન સોણસ્સ વિય પાદતલેસુ લોમાનિ જાતાનિ, તેનસ્સ લોમસકઙ્ગિયોતિ નામં અહોસિ. ઇતરો દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા ચન્દનોતિ પઞ્ઞાયિત્થ. લોમસકઙ્ગિયો અનુરુદ્ધાદીસુ સક્યકુમારેસુ પબ્બજન્તેસુ પબ્બજિતું ન ઇચ્છિ. અથ નં સંવેજેતું ચન્દનો દેવપુત્તો ઉપસઙ્કમિત્વા ભદ્દેકરત્તં પુચ્છિ. ઇતરો ‘‘ન જાનામી’’તિ. પુન દેવપુત્તો ‘‘અથ કસ્મા તયા ‘ભદ્દેકરત્તં કથેય્ય’ન્તિ સઙ્ગરો કતો, ઇદાનિ પન નામમત્તમ્પિ ન જાનાસી’’તિ ચોદેસિ. ઇતરો તેન સદ્ધિં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘મયા કિર, ભન્તે, પુબ્બે ‘ઇમસ્સ ભદ્દેકરત્તં કથેસ્સામી’તિ સઙ્ગરો કતો’’તિ પુચ્છિ. ભગવા ‘‘આમ, કુલપુત્ત, કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે તયા એવં કત’’ન્તિ આહ. સ્વાયમત્થો ઉપરિપણ્ણાસકે આગતનયેન વિત્થારતો વેદિતબ્બો. અથ લોમસકઙ્ગિયો ‘‘તેન હિ, ભન્તે, પબ્બાજેથ મ’’ન્તિ આહ. ભગવા ‘‘ન, ખો, તથાગતા માતાપિતૂહિ અનનુઞ્ઞાતં પુત્તં પબ્બાજેન્તી’’તિ પટિક્ખિપિ. સો માતુ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘અનુજાનાહિ મં, અમ્મ, પબ્બજિતું, પબ્બજિસ્સામહ’’ન્તિ વત્વા, માતરા ‘‘તાત, સુખુમાલો ત્વં કથં પબ્બજિસ્સસી’’તિ વુત્તે, ‘‘અત્તનો પરિસ્સયસહનભાવં પકાસેન્તો ‘‘દબ્બં કુસં પોટકિલ’’ન્તિ ગાથં અભાસિ.

૨૭. તત્થ દબ્બન્તિ દબ્બતિણમાહ, યં ‘‘સદ્દુલો’’તિપિ વુચ્ચતિ. કુસન્તિ કુસતિણં, યો ‘‘કાસો’’તિ વુચ્ચતિ. પોટકિલન્તિ સકણ્ટકં અકણ્ટકઞ્ચ ગચ્છં. ઇધ પન સકણ્ટકમેવ અધિપ્પેતં. ઉસીરાદીનિ સુવિઞ્ઞેય્યાનિ. દબ્બાદીનિ તિણાનિ બીરણતિણાનિ પાદેહિ અક્કન્તસ્સાપિ દુક્ખજનકાનિ ગમનન્તરાયકરાનિ ચ, તાનિ ચ પનાહં ઉરસા પનુદિસ્સામિ ઉરસાપિ અપનેસ્સામિ. એવં અપનેન્તો તં નિમિત્તં દુક્ખં સહન્તો અરઞ્ઞાયતને ગુમ્બન્તરં પવિસિત્વા સમણધમ્મં કાતું સક્ખિસ્સામિ. કો પન વાદો પાદેહિ અક્કમનેતિ દસ્સેતિ. વિવેકમનુબ્રૂહયન્તિ કાયવિવેકં ચિત્તવિવેકં ઉપધિવિવેકઞ્ચ અનુબ્રૂહયન્તો. ગણસઙ્ગણિકઞ્હિ પહાય કાયવિવેકં અનુબ્રૂહયન્તસ્સેવ અટ્ઠતિંસાય આરમ્મણેસુ યત્થ કત્થચિ ચિત્તં સમાદહન્તસ્સ ચિત્તવિવેકો, ન સઙ્ગણિકારતસ્સ. સમાહિતસ્સેવ વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તસ્સ સમથવિપસ્સનઞ્ચ યુગનદ્ધં કરોન્તસ્સ કિલેસાનં ખેપનેન ઉપધિવિવેકાધિગમો, ન અસમાહિતસ્સ. તેન વુત્તં ‘‘વિવેકમનુબ્રૂહયન્તિ કાયવિવેકં ચિત્તવિવેકં ઉપધિવિવેકઞ્ચ અનુબ્રૂહયન્તો’’તિ. એવં પન પુત્તેન વુત્તે માતા ‘‘તેન હિ, તાત, પબ્બજા’’તિ અનુજાનિ. સો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. તં સત્થા પબ્બાજેસિ. તં પબ્બજિત્વા કતપુબ્બકિચ્ચં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞં પવિસન્તં ભિક્ખૂ આહંસુ – ‘‘આવુસો, ત્વં સુખુમાલો કિં સક્ખિસ્સસિ અરઞ્ઞે વસિતુ’’ન્તિ. સો તેસમ્પિ તમેવ ગાથં વત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ભાવનં અનુયુઞ્જન્તો નચિરસ્સેવ છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૨.૨૩-૨૭) –

‘‘સુવણ્ણવણ્ણં સમ્બુદ્ધં, આહુતીનં પટિગ્ગહં;

રથિયં પટિપજ્જન્તં, નાનાપુપ્ફેહિ પૂજયિં.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિપૂજયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા થેરો અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો તંયેવ ગાથં અભાસીતિ.

લોમસકઙ્ગિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. જમ્બુગામિયપુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના

કચ્ચિ નો વત્થપસુતોતિ આયસ્મતો જમ્બુગામિયપુત્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો હુત્વા તત્થ તત્થ વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં આચિનન્તો ઇતો એકતિંસે કપ્પે વેસ્સભુસ્સ ભગવતો કાલે એકદિવસં કિંસુકાનિ પુપ્ફાનિ દિસ્વા તાનિ પુપ્ફાનિ ગહેત્વા બુદ્ધગુણે અનુસ્સરન્તો ભગવન્તં ઉદ્દિસ્સ આકાસે ખિપન્તો પૂજેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન તાવતિંસેસુ નિબ્બત્તો. તતો પરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા અપરાપરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે ચમ્પાયં જમ્બુગામિયસ્સ નામ ઉપાસકસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. તેન પુઞ્ઞકમ્મેન તાવતિંસેસુ નિબ્બત્તો. તતો પરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા અપરાપરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે ચમ્પાયં જમ્બુગામિયસ્સ નામ ઉપાસકસ્સ પુત્વા નિબ્બત્તિ. તેનસ્સ જમ્બુગામિયપુત્તોત્વેવ સમઞ્ઞા અહોસિ. સો વયપ્પત્તો ભગવતો સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસંવેગો પબ્બજિત્વા કતપુબ્બકિચ્ચો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા સાકેતે અઞ્જનવને વસતિ. અથસ્સ પિતા ‘‘કિં નુ ખો મમ પુત્તો સાસને અભિરતો વિહરતિ, ઉદાહુ નો’’તિ વીમંસનત્થં ‘‘કચ્ચિ નો વત્થપસુતો’’તિ ગાથં લિખિત્વા પેસેસિ. સો તં વાચેત્વા, ‘‘પિતા મે પમાદવિહારં આસઙ્કતિ, અહઞ્ચ અજ્જાપિ પુથુજ્જનભૂમિં નાતિવત્તો’’તિ સંવેગજાતો ઘટેન્તો વાયમન્તો નચિરસ્સેવ છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૦.૨૫-૩૦) –

‘‘કિંસુકં પુપ્ફિતં દિસ્વા, પગ્ગહેત્વાન અઞ્જલિં;

બુદ્ધસેટ્ઠં સરિત્વાન, આકાસે અભિપૂજયિં.

‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસમગચ્છહં.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં કમ્મમકરિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા ઞાતીનં વસનનગરં ગન્ત્વા સાસનસ્સ નિય્યાનિકભાવં પકાસેન્તો ઇદ્ધિપાટિહારિયં દસ્સેસિ. તં દિસ્વા ઞાતકા પસન્નમાનસા બહૂ સઙ્ઘારામે કારેસું. થેરોપિ સકપિતરા પેસિતં ગાથં અઙ્કુસં કત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો અરહત્તં સચ્છાકાસિ. અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તોપિ પિતુપૂજનત્થં ‘‘કચ્ચિ નો વત્થપસુતો’’તિ તમેવ ગાથં અભાસિ.

૨૮. તત્થ કચ્ચીતિ પુચ્છાયં નિપાતો. નોતિ પટિસેધે. વત્થપસુતોતિ વત્થે પસુતો વત્થપસુતો, ચીવરમણ્ડનાભિરતો. નિદસ્સનમત્તઞ્ચેતં પત્તમણ્ડનાદિચાપલ્લપટિક્ખેપસ્સાપિ અધિપ્પેતત્તા. ‘‘કચ્ચિ ન વત્થપસુતો’’તિપિ પાઠો, સો એવત્થો. ભૂસનારતોતિ અત્તભાવવિભૂસનાય રતો અભિરતો, યથેકચ્ચે પબ્બજિત્વાપિ ચપલા કાયદળ્હિબહુલા ચીવરાદિપરિક્ખારસ્સ અત્તનો સરીરસ્સ ચ મણ્ડનવિભૂસનટ્ઠાનાય યુત્તા હોન્તિ. કિમેવ પરિક્ખારપસુતો ભૂસનારતો ચ નાહોસીતિ અયમેત્થ પદદ્વયસ્સાપિ અત્થો. સીલમયં ગન્ધન્તિ અખણ્ડાદિભાવાપાદનેન સુપરિસુદ્ધસ્સ ચતુબ્બિધસ્સપિ સીલસ્સ વસેન ય્વાયં ‘‘યો ચ સીલવતં પજાતિ ન ઇતરા દુસ્સીલપજા, દુસ્સીલત્તાયેવ દુસ્સિલ્યમયં દુગ્ગન્ધં વાયતિ, એવં ત્વં દુગ્ગન્ધં અવાયિત્વા કચ્ચિ સીલમયં ગન્ધં વાયસીતિ અત્થો. અથ વા નેતરા પજાતિ ન ઇતરા દુસ્સીલપજા, તં કચ્ચિ ન હોતિ, યતો સીલમયં ગન્ધં વાયસીતિ બ્યતિરેકેન સીલગન્ધવાયનમેવ વિભાવેતિ.

જમ્બુગામિયપુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. હારિતત્થેરગાથાવણ્ણના

સમુન્નમયમત્તાનન્તિ આયસ્મતો હારિતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો હુત્વા તત્થ તત્થ વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞસમ્ભારં ઉપચિનન્તો ઇતો એકતિંસે કપ્પે સુદસ્સનં નામ પચ્ચેકસમ્બુદ્ધં દિસ્વા પસન્નમાનસો કુટજપુપ્ફેહિ પૂજં કત્વા તેન પુઞ્ઞકમ્મેન સુગતીસુયેવ પરિવત્તેન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિનગરે બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ. હારિતોતિસ્સ નામં અહોસિ. તસ્સ વયપ્પત્તસ્સ માતાપિતરો કુલરૂપાદીહિ અનુચ્છવિકં કુમારિકં બ્રાહ્મણધીતરં આનેસું. સો તાય સદ્ધિં ભોગસુખં અનુભવન્તો એકદિવસં અત્તનો તસ્સા ચ રૂપસમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા ધમ્મતાય ચોદિયમાનો ‘‘ઈદિસં નામ રૂપં નચિરસ્સેવ જરાય મચ્ચુના ચ અભિપ્પમદ્દીયતી’’તિ સંવેગં પટિલભિ. કતિપયદિવસાતિક્કમેનેવ ચસ્સ ભરિયં કણ્હસપ્પો ડંસિત્વા મારેસિ. સો તેન ભિય્યોસોમત્તાય સઞ્જાતસંવેગો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મં સુત્વા ઘરબન્ધને છિન્દિત્વા પબ્બજિ. તસ્સ ચ ચરિયાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિહરન્તસ્સ કમ્મટ્ઠાનં ન સમ્પજ્જતિ, ચિત્તં ઉજુગતં ન હોતિ. સો ગામં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો અઞ્ઞતરં ઉસુકારં ઉસુદણ્ડં યન્તે પક્ખિપિત્વા ઉજું કરોન્તં દિસ્વા ‘‘ઇમે અચેતનમ્પિ નામ ઉજું કરોન્તિ, કસ્મા અહં ચિત્તં ઉજું ન કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તતોવ પટિનિવત્તિત્વા દિવાટ્ઠાને નિસિન્નો વિપસ્સનં આરભિ. અથસ્સ ભગવા ઉપરિ આકાસે નિસીદિત્વા ઓવાદં દેન્તો ‘‘સમુન્નમયમત્તાન’’ન્તિ ગાથં અભાસિ. અયમેવ થેરો અત્તાનં પરં વિય ઓવદન્તો અભાસીતિ ચ વદન્તિ.

૨૯. તત્થ સમુન્નમયન્તિ સમ્મા ઉન્નમેન્તો, સમાપત્તિવસેન કોસજ્જપક્ખે પતિતું અદત્વા તતો ઉદ્ધરન્તો વીરિયસમતં યોજેન્તોતિ અત્થો. અત્તાનન્તિ ચિત્તં, અથ વા સમુન્નમયાતિ કોસજ્જપક્ખતો સમુન્નમેહિ. મ-કારો પદસન્ધિકરો. હીનવીરિયતાય તવ ચિત્તં કમ્મટ્ઠાનવીથિં નપ્પટિપજ્જતિ ચે, તં વીરિયારમ્ભવસેન સમ્મા ઉન્નમેહિ, અનોનતં અનપનતં કરોહીતિ અધિપ્પાયો. એવં પન કરોન્તો ઉસુકારોવ તેજનં. ચિત્તં ઉજું કરિત્વાન, અવિજ્જં ભિન્દ હારિતાતિ. યથા નામ ઉસુકારો કણ્ડં ઈસકમ્પિ ઓનતં અપનતઞ્ચ વિજ્ઝન્તો લક્ખં ભિન્દનત્થં ઉજું કરોતિ, એવં કોસજ્જપાતતો અરક્ખણેન ઓનતં ઉદ્ધચ્ચપાતતો અરક્ખણેન અપનતં વિજ્ઝન્તો અપ્પનાપત્તિયા ચિત્તં ઉજું કરિત્વાન સમાહિતચિત્તો વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા સીઘં અગ્ગમગ્ગઞાણેન અવિજ્જં ભિન્દ પદાલેહીતિ. તં સુત્વા થેરો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા નચિરેનેવ અરહા અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૩૫.૩૯-૪૩) –

‘‘હિમવન્તસ્સાવિદૂરે, વસલો નામ પબ્બતો;

બુદ્ધો સુદસ્સનો નામ, વસતે પબ્બતન્તરે.

‘‘પુપ્ફં હેમવન્તં ગય્હ, વેહાસં અગમાસહં;

તત્થદ્દસાસિં સમ્બુદ્ધં, ઓઘતિણ્ણમનાસવં.

‘‘પુપ્ફં કુટજમાદાય, સીસે કત્વાનહં તદા;

બુદ્ધસ્સ અભિરોપેસિં, સયમ્ભુસ્સ મહેસિનો.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિપૂજયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, પુપ્ફપૂજાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તોપિ તમેવ ગાથં અભાસિ.

હારિતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. ઉત્તિયત્થેરગાથાવણ્ણના

આબાધે મે સમુપ્પન્નેતિ આયસ્મતો ઉત્તિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો ઇતો ચતુનવુતે કપ્પે સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો કાલે ચન્દભાગાય નદિયા મહારૂપો સુસુમારો હુત્વા નિબ્બત્તો. સો પારં ગન્તું નદિયા તીરં ઉપગતં ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નચિત્તો પારં નેતુકામો તીરસમીપે નિપજ્જિ. ભગવા તસ્સ અનુકમ્પાય પિટ્ઠિયં પાદે ઠપેસિ. સો હટ્ઠો ઉદગ્ગો પીતિવેગેન દિગુણુસ્સાહો હુત્વા સોતં છિન્દન્તો સીઘેન જવેન ભગવન્તં પરતીરં નેસિ. ભગવા તસ્સ ચિત્તપ્પસાદં ઓલોકેત્વા ‘‘અયં ઇતો ચુતો દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા તતો પટ્ઠાય સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇતો ચતુનવુતે કપ્પે અમતં પાપુણિસ્સતી’’તિ બ્યાકરિત્વા પક્કામિ.

સો તથા સુગતીસુયેવ પરિબ્ભમન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં અઞ્ઞતરસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ ઉત્તિયો નામ નામેન. સો વયપ્પત્તો ‘‘અમતં પરિયેસિસ્સામી’’તિ પરિબ્બાજકો હુત્વા વિચરન્તો એકદિવસં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા સાસને પબ્બજિત્વાપિ સીલાદીનં અવિસોધિતત્તા વિસેસં નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો અઞ્ઞે ભિક્ખૂ વિસેસં નિબ્બત્તેત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તે દિસ્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા સઙ્ખેપેનેવ ઓવાદં યાચિ. સત્થાપિ તસ્સ ‘‘તસ્માતિહ ત્વં, ઉત્તિય, આદિમેવ વિસોધેહી’’તિઆદિના (સં. નિ. ૫.૩૬૯) સઙ્ખેપેનેવ ઓવાદં અદાસિ. સો તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા વિપસ્સનં આરભિ. તસ્સ આરદ્ધવિપસ્સનસ્સ આબાધો ઉપ્પજ્જિ. ઉપ્પન્ને પન આબાધે સઞ્જાતસંવેગો વીરિયારમ્ભવત્થું કત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૩.૧૬૯-૧૭૯) –

‘‘ચન્દભાગાનદીતીરે, સુસુમારો અહં તદા;

સગોચરપસુતોહં, નદિતિત્થં અગચ્છહં.

‘‘સિદ્ધત્થો તમ્હિ સમયે, સયમ્ભૂ અગ્ગપુગ્ગલો;

નદિં તરિતુકામો સો, નદિતિત્થં ઉપાગમિ.

‘‘ઉપગતે ચ સમ્બુદ્ધે, અહમ્પિ તત્થુપાગમિં;

ઉપગન્ત્વાન સમ્બુદ્ધં, ઇમં વાચં ઉદીરયિં.

‘‘અભિરૂહ મહાવીર, તારેસ્સામિ અહં તુવં;

પેત્તિકં વિસયં મય્હં, અનુકમ્પ મહામુનિ.

‘‘મમ ઉગ્ગજ્જનં સુત્વા, અભિરૂહિ મહામુનિ;

હટ્ઠો હટ્ઠેન ચિત્તેન, તારેસિં લોકનાયકં.

‘‘નદિયા પારિમે તીરે, સિદ્ધત્થો લોકનાયકો;

અસ્સાસેસિ મમં તત્થ, અમતં પાપુણિસ્સતિ.

‘‘તમ્હા કાયા ચવિત્વાન, દેવલોકં અગચ્છહં;

દિબ્બસુખં અનુભવિં, અચ્છરાહિ પુરક્ખતો.

‘‘સત્તક્ખત્તુઞ્ચ દેવિન્દો, દેવરજ્જમકાસહં;

તીણિક્ખત્તું ચક્કવત્તી, મહિયા ઇસ્સરો અહું.

‘‘વિવેકમનુયુત્તોહં, નિપકો ચ સુસંવુતો;

ધારેમિ અન્તિમં દેહં, સમ્માસમ્બુદ્ધસાસને.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, તારેસિં યં નરાસભં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, તરણાય ઇદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો સમ્મા પટિપત્તિયા પરિપુણ્ણાકારવિભાવનમુખેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો ‘‘આબાધે મે સમુપ્પન્ને’’તિ ગાથં અભાસિ.

૩૦. તત્થ આબાધે મે સમુપ્પન્નેતિ સરીરસ્સ આબાધનતો ‘‘આબાધો’’તિ લદ્ધનામે વિસભાગધાતુક્ખોભહેતુકે રોગે મય્હં સઞ્જાતે. સતિ મે ઉદપજ્જથાતિ ‘‘ઉપ્પન્નો ખો મે આબાધો, ઠાનં ખો પનેતં વિજ્જતિ, યદિદં આબાધો વડ્ઢેય્ય. યાવ પનાયં આબાધો ન વડ્ઢતિ, હન્દાહં વીરિયં આરભામિ ‘અપ્પત્તસ્સ પત્તિયા અનધિગતસ્સ અધિગમાય અસચ્છિકતસ્સ સચ્છિકિરિયાયા’’’તિ વીરિયારમ્ભવત્થુભૂતા સતિ તસ્સેવ આબાધસ્સ વસેન દુક્ખાય વેદનાય પીળિયમાનસ્સ મય્હં ઉદપાદિ. તેનાહ ‘‘આબોધો મે સમુપ્પન્નો, કાલો મે નપ્પમજ્જિતુ’’ન્તિ. એવં ઉપ્પન્નઞ્હિ સતિં અઙ્કુસં કત્વા અયં થેરો અરહત્તં પત્તોતિ.

ઉત્તિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તતિયવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. ચતુત્થવગ્ગો

૧. ગહ્વરતીરિયત્થેરગાથાવણ્ણના

ફુટ્ઠો ડંસેહીતિ આયસ્મતો ગહ્વરતીરિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો ઇતો એકતિંસે કપ્પે સિખિસ્સ ભગવતો કાલે મિગલુદ્દો હુત્વા અરઞ્ઞે વિચરન્તો અદ્દસ સિખિં ભગવન્તં અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે દેવનાગયક્ખાનં ધમ્મં દેસેન્તં, દિસ્વા પન પસન્નમાનસો ‘‘ધમ્મો એસ વુચ્ચતી’’તિ સરે નિમિત્તં અગ્ગહેસિ. સો તેન ચિત્તપ્પસાદેન દેવલોકે ઉપ્પન્નો પુન અપરાપરં સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા ‘‘અગ્ગિદત્તો’’તિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો ભગવતો યમકપાટિહારિયં દિસ્વા સઞ્જાતપ્પસાદો સાસને પબ્બજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ગહ્વરતીરે નામ અરઞ્ઞટ્ઠાને વસતિ. તેનસ્સ ગહ્વરતીરયોતિ સમઞ્ઞા અહોસિ. સો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૨.૪૪-૫૦) –

‘‘મિગલુદ્દો પુરે આસિ, અરઞ્ઞે વિપિને અહં;

અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, દેવસઙ્ઘપુરક્ખતં.

‘‘ચતુસચ્ચં પકાસેન્તં, દેસેન્તં, અમતં પદં;

અસ્સોસિં મધુરં ધમ્મં, સિખિનો લોકબન્ધુનો.

‘‘ઘોસે ચિત્તં પસાદેસિં, અસમપ્પટિપુગ્ગલે;

તત્થ ચિત્તં પસાદેત્વા, ઉત્તરિં દુત્તરં ભવં.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં સઞ્ઞમલભિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ઘોસસઞ્ઞાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા ભગવન્તં વન્દિત્વા સાવત્થિયં અગમાસિ. તસ્સ આગતભાવં સુત્વા ઞાતકા ઉપગન્ત્વા મહાદાનં પવત્તેસું. સો કતિપયદિવસે વસિત્વા અરઞ્ઞમેવ ગન્તુકામો અહોસિ. તં ઞાતકા, ‘‘ભન્તે, અરઞ્ઞં નામ ડંસમકસાદિવસેન બહુપરિસ્સયં, ઇધેવ વસથા’’તિ આહંસુ. તં સુત્વા થેરો ‘‘અરઞ્ઞવાસોયેવ મય્હં રુચ્ચતી’’તિ વિવેકાભિરતિકિત્તનમુખેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો ‘‘ફુટ્ઠો ડંસેહી’’તિ ગાથં અભાસિ.

૩૧. તત્થ ફુટ્ઠો ડંસેહિ મકસેહીતિ ડંસનસીલતાય ‘‘ડંસા’’તિ લદ્ધનામાહિ અન્ધકમક્ખિકાહિ, મકસનઞ્ઞિતેહિ ચ સૂચિમુખપાણેહિ ફુસ્સિતો દટ્ઠોતિ અત્થો. અરઞ્ઞસ્મિન્તિ ‘‘પઞ્ચધનુસતિકં પચ્છિમ’’ન્તિ (પારા. ૬૫૪) વુત્તઅરઞ્ઞલક્ખણયોગતો અરઞ્ઞે. બ્રહાવનેતિ મહારુક્ખગચ્છગહનતાય મહાવને અરઞ્ઞાનિયં. નાગો સઙ્ગામસીસેવાતિ સઙ્ગામાવચરો હત્થિનાગો વિય સઙ્ગામમુદ્ધનિ પરસેનાસમ્પહારં. ‘‘અરઞ્ઞવાસો નામ બુદ્ધાદીહિ વણ્ણિતો થોમિતો’’તિ ઉસ્સાહજાતો સતો સતિમા હુત્વા તત્ર તસ્મિં અરઞ્ઞે, તસ્મિં વા ડંસાદિસમ્ફસ્સે ઉપટ્ઠિતે અધિવાસયે અધિવાસેય્ય સહેય્ય, ‘‘ડંસાદયો મં આબાધેન્તી’’તિ અરઞ્ઞવાસં ન જહેય્યાતિ અત્થો.

ગહ્વરતીરિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સુપ્પિયત્થેરગાથાવણ્ણના

અજરં જીરમાનેનાતિ આયસ્મતો સુપ્પિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞાયતને વસન્તો તત્થ ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો ફલાફલં અદાસિ, તથા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ કાલે ખત્તિયકુલે નિબ્બત્તિત્વા અનુક્કમેન વિઞ્ઞુતં પત્તો કલ્યાણમિત્તસન્નિસ્સયેન લદ્ધસંવેગો સાસને પબ્બજિત્વા બહુસ્સુતો અહોસિ. જાતિમદેન સુતમદેન ચ અત્તાનં ઉક્કંસેન્તો પરે ચ વમ્ભેન્તો વિહાસિ. સો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે તસ્સ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન સાવત્થિયં પરિભૂતરૂપે સુસાનગોપકકુલે નિબ્બત્તિ. સુપ્પિયોતિસ્સ નામં અહોસિ. અથ વિઞ્ઞુતં પત્તો અત્તનો સહાયભૂતં સોપાકત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા તસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસંવેગો પબ્બજિત્વા સમ્માપટિપત્તિં પૂરેત્વા ‘‘અજરં જીરમાનેના’’તિ ગાથં અભાસિ.

૩૨. તત્થ અજરન્તિ જરારહિતં, નિબ્બાનં સન્ધાયાહ. તઞ્હિ અજાતત્તા નત્થિ એત્થ જરા, એતસ્મિં વા અધિગતે પુગ્ગલસ્સ સા નત્થીતિ જરાભાવહેતુતોપિ અજરં નામ. જીરમાનેનાતિ જીરન્તેન, ખણે ખણે જરં પાપુણન્તેન. તપ્પમાનેનાતિ સન્તપ્પમાનેન, રાગાદીહિ એકાદસહિ અગ્ગીહિ દય્હમાનેન. નિબ્બુતિન્તિ યથાવુત્તસન્તાપાભાવતો નિબ્બુતસભાવં નિબ્બાનં. નિમિયન્તિ પરિવત્તેય્યં ચેતાપેય્યં. પરમં સન્તિન્તિ અનવસેસકિલેસાભિસઙ્ખારપરિળાહવૂપસમધમ્મતાય ઉત્તમં સન્તિં. ચતૂહિ યોગેહિ અનનુબન્ધત્તા યોગક્ખેમં. અત્તનો ઉત્તરિતરસ્સ કસ્સચિ અભાવતો અનુત્તરં. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપત્થો – ખણે ખણે જરાય અભિભુય્યમાનત્તા જીરમાનેન, તથા રાગગ્ગિઆદીહિ સન્તપ્પમાનેન ગતો એવં અનિચ્ચેન દુક્ખેન અસારેન સબ્બથાપિ અનુપસન્તસભાવેન સઉપદ્દવેન, તપ્પટિપક્ખભાવતો અજરં પરમુપસમભૂતં કેનચિ અનુપદ્દુતં અનુત્તરં નિબ્બાનં નિમિયં પરિવત્તેય્યં ‘‘મહા વત મે લાભો મહા ઉદયો હત્થગતો’’તિ. યથા હિ મનુસ્સા યં કિઞ્ચિ ભણ્ડં પરિવત્તેન્તા નિરપેક્ખા ગય્હમાનેન સમ્બહુમાના હોન્તિ, એવમયં થેરો પહિતત્તો વિહરન્તો અત્તનો કાયે ચ જીવિતે ચ નિરપેક્ખતં, નિબ્બાનં પટિપેસિતત્તઞ્ચ પકાસેન્તો ‘‘નિમિયં પરમં સન્તિં, યોગક્ખેમં અનુત્તર’’ન્તિ વત્વા તમેવ પટિપત્તિં પરિબ્રૂહયન્તો વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૨.૫૧-૭૭) –

‘‘વરુણો નામ નામેન, બ્રાહ્મણો મન્તપારગૂ;

છડ્ડેત્વા દસ પુત્તાનિ, વનમજ્ઝોગહિં તદા.

‘‘અસ્સમં સુકતં કત્વા, સુવિભત્તં મનોરમં;

પણ્ણસાલં કરિત્વાન, વસામિ વિપિને અહં.

‘‘પદુમુત્તરો લોકવિદૂ, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

મમુદ્ધરિતુકામો સો, આગચ્છિ મમ અસ્સમં.

‘‘યાવતા વનસણ્ડમ્હિ, ઓભાસો વિપુલો અહુ;

બુદ્ધસ્સ આનુભાવેન, પજ્જલી વિપિનં તદા.

‘‘દિસ્વાન તં પાટિહીરં, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સ તાદિનો;

પત્તપુટં ગહેત્વાન, ફલેન પૂજયિં અહં.

‘‘ઉપગન્ત્વાન સમ્બુદ્ધં, સહખારિમદાસહં;

અનુકમ્પાય મે બુદ્ધો, ઇદં વચનમબ્રવિ.

‘‘ખારિભારં ગહેત્વાન, પચ્છતો એહિ મે તુવં;

પરિભુત્તે ચ સઙ્ઘમ્હિ, પુઞ્ઞં તવ ભવિસ્સતિ.

‘‘પુટકં તં ગહેત્વાન, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સદાસહં;

તત્થ ચિત્તં પસાદેત્વા, તુસિતં ઉપપજ્જહં.

‘‘તત્થ દિબ્બેહિ નચ્ચેહિ, ગીતેહિ વાદિતેહિ ચ;

પુઞ્ઞકમ્મેન સંયુત્તં, અનુભોમિ સદા સુખં.

‘‘યં યં યોનુપપજ્જામિ, દેવત્તં અથ માનુસં;

ભોગે મે ઊનતા નત્થિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘યાવતા ચતુરો દીપા, સસમુદ્દા સપબ્બતા;

ફલં બુદ્ધસ્સ દત્વાન, ઇસ્સરં કારયામહં.

‘‘યાવતા યે પક્ખિગણા, આકાસે ઉપ્પતન્તિ ચે;

તેપિ મે વસમન્વેન્તિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘યાવતા વનસણ્ડમ્હિ, યક્ખા ભૂતા ચ રક્ખસા;

કુમ્ભણ્ડા ગરુળા ચાપિ, પારિચરિયં ઉપેન્તિ મે.

‘‘કુમ્મા સોણા મધુકારા, ડંસા ચ મકસા ઉભો;

તેપિ મં વસમન્વેન્તિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘સુપણ્ણા નામ સકુણા, પક્ખિજાતા મહબ્બલા;

તેપિ મં સરણં યન્તિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘યેપિ દીઘાયુકા નાગા, ઇદ્ધિમન્તો મહાયસા;

તેપિ મં વસમન્વેન્તિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘સીહા બ્યગ્ઘા ચ દીપી ચ, અચ્છકોકતરચ્છકા;

તેપિ મં વસમન્વેન્તિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘ઓસધી તિણવાસી ચ, યે ચ આકાસવાસિનો;

સબ્બે મં સરણં યન્તિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘સુદુદ્દસં સુનિપુણં, ગમ્ભીરં સુપ્પકાસિતં;

ફસ્સયિત્વા વિહરામિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘વિમોક્ખે અટ્ઠ ફુસિત્વા, વિહરામિ અનાસવો;

આતાપી નિપકો ચાહં, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘યે ફલટ્ઠા બુદ્ધપુત્તા, ખીણદોસા મહાયસા;

અહમઞ્ઞતરો તેસં, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘અભિઞ્ઞાપારમિં ગન્ત્વા, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;

સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘તેવિજ્જા ઇદ્ધિપત્તા ચ, બુદ્ધપુત્તા મહાયસા;

દિબ્બસોતં સમાપન્ના, તેસં અઞ્ઞતરો અહં.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, યં ફલં અદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વાપિ તમેવ ગાથં અઞ્ઞાબ્યાકરણવસેન અભાસિ.

સુપ્પિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. સોપાકત્થેરગાથાવણ્ણના

યથાપિ એકપુત્તસ્મિન્તિ આયસ્મતો સોપાકત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો હુત્વા તત્થ તત્થ વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો કકુસન્ધસ્સ ભગવતો કાલે અઞ્ઞતરસ્સ કુટુમ્બિકસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તો એકદિવસં સત્થારં દિસ્વા પસન્નચિત્તો બીજપૂરફલાનિ સત્થુ ઉપનેસિ. પટિગ્ગહેસિ ભગવા અનુકમ્પં ઉપાદાય. સો ભિક્ખુસઙ્ઘે ચ અભિપ્પસન્નો સલાકભત્તં પટ્ઠપેત્વા સઙ્ઘુદ્દેસવસેન તિણ્ણં ભિક્ખૂનં યાવતાયુકં ખીરભત્તં અદાસિ. સો તેહિ પુઞ્ઞકમ્મેહિ અપરાપરં દેવમનુસ્સેસુ સમ્પત્તિં અનુભવન્તો એકદા મનુસ્સયોનિયં નિબ્બત્તો એકસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ ખીરભત્તં અદાસિ. એવં તત્થ તત્થ પુઞ્ઞાનિ કત્વા સુગતીસુ એવ પરિબ્ભમન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે પુરિમકમ્મનિસ્સન્દેન સાવત્થિયં અઞ્ઞતરાય દુગ્ગતિત્થિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તસ્સ માતા દસ માસે કુચ્છિના પરિહરિત્વા પરિપક્કે ગબ્ભે વિજાયનકાલે વિજાયિતું અસક્કોન્તી મુચ્છં આપજ્જિત્વા બહુવેલં મતા વિય નિપજ્જિ. તં ઞાતકા ‘‘મતા’’તિ સઞ્ઞાય સુસાનં નેત્વા ચિતકં આરોપેત્વા દેવતાનુભાવેન વાતવુટ્ઠિયા ઉટ્ઠિતાય અગ્ગિં અદત્વા પક્કમિંસુ. દારકો પચ્છિમભાવિકત્તા દેવતાનુભાવેન માતુકુચ્છિતો અરોગો નિક્ખમિ. માતા પન કાલમકાસિ. દેવતા તં ગહેત્વા મનુસ્સરૂપેન સુસાનગોપકસ્સ ગેહે ઠપેત્વા કતિપયકાલં પતિરૂપેન આહારેન પોસેસિ. તતો પરં સુસાનગોપકો ચ નં અત્તનો પુત્તં કત્વા વડ્ઢેતિ. સો તથા વડ્ઢેન્તો તસ્સ પુત્તેન સુપિયેન નામ દારકેન સદ્ધિં કીળન્તો વિચરતિ. તસ્સ સુસાને જાતસંવડ્ઢભાવતો સોપાકોતિ સમઞ્ઞા અહોસિ.

અથેકદિવસં સત્તવસ્સિકં તં ભગવા પચ્ચૂસવેલાય ઞાણજાલં પત્થરિત્વા વેનેય્યબન્ધવે ઓલોકેત્વા ઞાણજલન્તોગધં દિસ્વા સુસાનટ્ઠાનં અગમાસિ. દારકો પુબ્બહેતુના ચોદિયમાનો પસન્નમાનસો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ. સત્થા તસ્સ ધમ્મં કથેસિ. સો ધમ્મં સુત્વા પબ્બજ્જં યાચિત્વા ‘‘પિતરા અનુઞ્ઞાતોસી’’તિ વુત્તો પિતરં સત્થુ સન્તિકં નેસિ. તસ્સ પિતા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ‘‘ભન્તે, ઇમં દારકં પબ્બાજેથા’’તિ અનુજાનિ. સત્થા તં પબ્બાજેત્વા મેત્તાભાવનાય નિયોજેસિ. સો મેત્તાકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા સુસાને વિહરન્તો ચ ચિરસ્સેવ મેત્તાઝાનં નિબ્બત્તેત્વા ઝાનં પાદકં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૫.૧-૭) –

‘‘કકુસન્ધો મહાવીરો, સબ્બધમ્માન પારગૂ;

ગણમ્હા વૂપકટ્ઠો સો, અગમાસિ વનન્તરં.

‘‘બીજમિઞ્જં ગહેત્વાન, લતાય આવુણિં અહં;

ભગવા તમ્હિ સમયે, ઝાયતે પબ્બતન્તરે.

‘‘દિસ્વાનહં દેવદેવં, વિપ્પસન્નેન ચેતસા;

દક્ખિણેય્યસ્સ વીરસ્સ, બીજમિઞ્જમદાસહં.

‘‘ઇમસ્મિંયેવ કપ્પમ્હિ, યં મિઞ્જમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બીજમિઞ્જસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહા હુત્વા પન અઞ્ઞેસં સોસાનિકભિક્ખૂનં મેત્તાભાવનાવિધિં દસ્સેન્તો ‘‘યથાપિ એકપુત્તસ્મિ’’ન્તિ ગાથં અભાસિ.

૩૩. તત્થ યથાતિ ઓપમ્મત્થે નિપાતો. એકપુત્તસ્મિન્તિ પુનાતિ ચ કુલવંસં તાયતિ ચાતિ પુત્તો, અત્રજાદિભેદો પુત્તો. એકો પુત્તો એકપુત્તો, તસ્મિં એકપુત્તસ્મિં. વિસયે ચેતં ભુમ્મવચનં. પિયસ્મિન્તિ પિયાયિતબ્બતાય ચેવ એકપુત્તતાય ચ રૂપસીલાચારાદીહિ ચ પેમકરણટ્ઠાનભૂતે. કુસલીતિ કુસલં વુચ્ચતિ ખેમં સોત્થિભાવો, તં લભિતબ્બં એતસ્સ અત્થીતિ કુસલી, સત્તાનં હિતેસી મેત્તજ્ઝાસયો. સબ્બેસુ પાણેસૂતિ સબ્બેસુ સત્તેસુ. સબ્બત્થાતિ સબ્બાસુ દિસાસુ સબ્બેસુ વા ભવાદીસુ, સબ્બાસુ વા અવત્થાસુ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા એકપુત્તકે પિયે મનાપે માતાપિતા કુસલી એકન્તહિતેસી ભવેય્ય, એવં પુરત્થિમાદિભેદાસુ સબ્બાસુ દિસાસુ, કામભવાદિભેદેસુ સબ્બેસુ ભવેસુ દહરાદિભેદાસુ સબ્બાસુ અવત્થાસુ ચ ઠિતેસુ સબ્બેસુ સત્તેસુ એકન્તહિતેસિતાય કુસલી ભવેય્ય, ‘‘મિત્તો ઉદાસીનો પઞ્ચત્થિકો’’તિ સીમં અકત્વા સીમાસમ્ભેદવસેન સબ્બત્થ એકરસં મેત્તં ભાવેય્યાતિ. ઇમં પન ગાથં વત્વા ‘‘સચે તુમ્હે આયસ્મન્તો એવં મેત્તાભાવનં અનુયુઞ્જેય્યાથ, યે તે ભગવતા ‘સુખં સુપતી’તિઆદિના (અ. નિ. ૧૧.૧૫) એકાદસ મેત્તાનિસંસા વુત્તા, એકંસેન તેસં ભાગિનો ભવથા’’તિ ઓવાદમદાસિ.

સોપાકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. પોસિયત્થેરગાથાવણ્ણના

અનાસન્નવરાતિ આયસ્મતો પોસિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ વિવટ્ટૂપનિસ્સયં બહું કુસલં ઉપચિનિત્વા સુગતીસુ એવ સંસરન્તો ઇતો દ્વેનવુતે કપ્પે તિસ્સસ્સ ભગવતો કાલે મિગલુદ્દો હુત્વા અરઞ્ઞે વિચરતિ. અથ ભગવા તસ્સ અનુગ્ગહં કાતું અરઞ્ઞં ગન્ત્વા તસ્સ ચક્ખુપથે અત્તાનં દસ્સેસિ. સો ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નચિત્તો આવુધં નિક્ખિપિત્વા ઉપસઙ્કમિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ અટ્ઠાસિ. ભગવા નિસીદિતુકામતં દસ્સેસિ. સો તાવદેવ તિણમુટ્ઠિયો ગહેત્વા સમે ભૂમિભાગે સક્કચ્ચં સન્થરિત્વા અદાસિ. નિસીદિ તત્થ ભગવા અનુકમ્પં ઉપાદાય. નિસિન્ને પન ભગવતિ અનપ્પકં પીતિસોમનસ્સં પટિસંવેદેન્તો ભગવન્તં વન્દિત્વા સયમ્પિ એકમન્તં નિસીદિ. અથ ભગવા ‘‘એત્તકં વટ્ટતિ ઇમસ્સ કુસલબીજ’’ન્તિ ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. અચિરપક્કન્તે ભગવતિ તં સીહો મિગરાજા ઘાતેસિ. સો કાલઙ્કતો દેવલોકે નિબ્બત્તિ. ‘‘સો કિર ભગવતિ અનુપગચ્છન્તે સીહેન ઘાતિતો નિરયે નિબ્બત્તિસ્સતી’’તિ તં દિસ્વા ભગવા સુગતિયં નિબ્બત્તનત્થં કુસલબીજરોપનત્થઞ્ચ ઉપસઙ્કમિ.

સો તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા તતો દેવલોકતો ચવિત્વા સુગતીસુયેવ પરિવત્તેન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં અઞ્ઞતરસ્સ મહાવિભવસ્સ સેટ્ઠિનો પુત્તો સઙ્ગામજિતત્થેરસ્સ કનિટ્ઠભાતા હુત્વા નિબ્બત્તિ. પોસિયોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો દારપરિગ્ગહં કત્વા એકં પુત્તં લભિત્વા અન્તિમભવિકતાય ધમ્મતાય ચોદિયમાનો જાતિઆદિં પટિચ્ચ ઉપ્પન્નસંવેગો પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વૂપકટ્ઠો હુત્વા ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનભાવનં અનુયુઞ્જન્તો નચિરસ્સેવ વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૩.૧-૧૨) –

‘‘હિમવન્તસ્સાવિદૂરે, લમ્બકો નામ પબ્બતો;

તત્થેવ તિસ્સો સમ્બુદ્ધો, અબ્ભોકાસમ્હિ ચઙ્કમિ.

‘‘મિગલુદ્દો તદા આસિં, અરઞ્ઞે કાનને અહં;

દિસ્વાન તં દેવદેવં, તિણમુટ્ઠિમદાસહં.

‘‘નિસીદનત્થં બુદ્ધસ્સ, દત્વા ચિત્તં પસાદયિં;

સમ્બુદ્ધં અભિવાદેત્વા, પક્કામિં ઉત્તરામુખો.

‘‘અચિરં ગતમત્તસ્સ, મિગરાજા અપોથયિ;

સોહેન પોથિતો, સન્તો તત્થ કાલઙ્કતો અહં.

‘‘આસન્ને મે કતં કમ્મં, બુદ્ધસેટ્ઠે અનાસવે;

સુમુત્તો સરવેગોવ, દેવલોકમગચ્છહં.

‘‘યૂપો તત્થ સુભો આસિ, પુઞ્ઞકમ્માભિનિમ્મિતો;

સહસ્સકણ્ડો સતભેણ્ડુ, ધજાલુ હરિતામયો.

‘‘પભા નિદ્ધાવતે તસ્સ, સતરંસીવ ઉગ્ગતો;

આકિણ્ણો દેવકઞ્ઞાહિ, આમોદિં કામકામિહં.

‘‘દેવલોકા ચવિત્વાન, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;

આગન્ત્વાન મનુસ્સત્તં, પત્તોમ્હિ આસવક્ખયં.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, નિસીદનમદાસહં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, તિણમુટ્ઠે ઇદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા ભગવન્તં વન્દિતું સાવત્થિં આગતો ઞાતિં અનુકમ્પાય ઞાતિગેહં અગમાસિ. તત્થ નં પુરાણદુતિયિકા વન્દિત્વા આસનદાનાદિના પઠમં ઉપાસિકા વિય વત્તં દસ્સેત્વા થેરસ્સ અજ્ઝાસયં અજાનન્તી પચ્છા ઇત્થિકુત્તાદીહિ પલોભેતુકામા અહોસિ. થેરો ‘‘અહો અન્ધબાલા માદિસેપિ નામ એવં પટિપજ્જતી’’તિ ચિન્તેત્વા કિઞ્ચિ અવત્વા ઉટ્ઠાયાસના અરઞ્ઞમેવ ગતો. તં આરઞ્ઞકા ભિક્ખૂ ‘‘કિં, આવુસો, અતિલહું, નિવત્તોસિ, ઞાતકેહિ ન દિટ્ઠોસી’’તિ પુચ્છિંસુ. થેરો તત્થ પવત્તિં આચિક્ખન્તો ‘‘અનાસન્નવરા એતા’’તિ ગાથં અભાસિ.

૩૪. તત્થ અનાસન્નવરાતિ એતા ઇત્થિયો ન આસન્ના અનુપગતા, દૂરે એવ વા ઠિતા હુત્વા વરા પુરિસસ્સ સેટ્ઠા હિતાવહા, તઞ્ચ ખો નિચ્ચમેવ સબ્બકાલમેવ, ન રત્તિમેવ, ન દિવાપિ, ન રહોવેલાયપિ. વિજાનતાતિ વિજાનન્તેન. ‘‘અનાસન્નપરા’’તિપિ પાળિ, સો એવત્થો. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – ચણ્ડહત્થિઅસ્સમહિંસસીહબ્યગ્ઘયક્ખરક્ખસપિસાચાપિ મનુસ્સાનં અનુપસઙ્કમન્તો વરા સેટ્ઠા, ન અનત્થાવહા, તે પન ઉપસઙ્કમન્તા દિટ્ઠધમ્મિકંયેવ અનત્થં કરેય્યું. ઇત્થિયો પન ઉપસઙ્કમિત્વા દિટ્ઠધમ્મિકં સમ્પરાયિકં વિમોક્ખનિસ્સિતમ્પિ અત્થં વિનાસેત્વા મહન્તં અનત્થં આપાદેન્તિ, તસ્મા અનાસન્નવરા એતા નિચ્ચમેવ વિજાનતાતિ. ઇદાનિ તમત્થં અત્તૂપનાયિકં કત્વા દસ્સેન્તો ‘‘ગામા’’તિઆદિમાહ. તત્થ ગામાતિ ગામં. ઉપયોગત્થે હિ એતં નિસ્સક્કવચનં. અરઞ્ઞમાગમ્માતિ અરઞ્ઞતો આગન્ત્વા. મ-કારો પદસન્ધિકરો, નિસ્સક્કે ચેતં ઉપયોગવચનં. તતોતિ મઞ્ચકતો. અનામન્તેત્વાતિ અનાલપિત્વા પુરાણદુતિયિકં ‘‘અપ્પમત્તા હોહી’’તિ એત્તકમ્પિ અવત્વા. પોસિયોતિ અત્તાનમેવ પરં વિય વદતિ. યે પન ‘‘પક્કામિ’’ન્તિ પઠન્તિ, તેસં અહં પોસિયો પક્કામિન્તિ યોજના. યે પન ‘‘સા ઇત્થી થેરં ઘરં ઉપગતં ભોજેત્વા પલોભેતુકામા જાતા, તં દિસ્વા થેરો તાવદેવ ગેહતો નિક્ખમિત્વા વિહારં ગન્ત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાને મઞ્ચકે નિસીદિ. સાપિ ખો ઇત્થી પચ્છાભત્તં અલઙ્કતપટિયત્તા વિહારે થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં ઉપસઙ્કમિ. તં દિસ્વા થેરો કિઞ્ચિ અવત્વા ઉટ્ઠાય દિવાટ્ઠાનમેવ ગતો’’તિ વદન્તિ, તેસં ‘‘ગામા અરઞ્ઞમાગમ્મા’’તિ ગાથાપદસ્સ અત્થો યથારુતવસેનેવ નિય્યતિ. વિહારો હિ ઇધ ‘‘અરઞ્ઞ’’ન્તિ અધિપ્પેતો.

પોસિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. સામઞ્ઞકાનિત્થેરગાથાવણ્ણના

સુખં સુખત્થોતિ આયસ્મતો સામઞ્ઞકાનિત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો હુત્વા તત્થ તત્થ ભવે કુસલં ઉપચિનન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે મનુસ્સયોનિયં નિબ્બત્તો વિપસ્સિં ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો એકં મઞ્ચં અદાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે અઞ્ઞતરસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. સામઞ્ઞકાનીતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો સત્થુ યમકપાટિહારિયં દિસ્વા પસન્નમાનસો સાસને પબ્બજિત્વા ચરિયાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા ઝાનં પાદકં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૩૬.૩૦-૩૩) –

‘‘વિપસ્સિનો ભગવતો, લોકજેટ્ઠસ્સ તાદિનો;

એકં મઞ્ચં મયા દિન્નં, પસન્નેન સપાણિના.

‘‘હત્થિયાનં અસ્સયાનં, દિબ્બયાનં સમજ્ઝગં;

તેન મઞ્ચક દાનેન, પત્તોમ્હિ આસવક્ખયં.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં મઞ્ચમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, મઞ્ચદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

થેરસ્સ પન ગિહિસહાયકો કાતિયાનો નામ પરિબ્બાજકો બુદ્ધુપ્પાદતો પટ્ઠાય તિત્થિયાનં હતલાભસક્કારતાય ઘાસચ્છાદનમત્તમ્પિ અલભન્તો આજીવકાપકતો થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘તુમ્હે સાકિયપુત્તિયા નામ મહાલાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તા સુખેન જીવથ, મયં પન દુક્ખિતા કિચ્છજીવિકા, કથં નુ ખો પટિપજ્જમાનસ્સ દિટ્ઠધમ્મિકઞ્ચેવ સમ્પરાયિકઞ્ચ સુખં સમ્પજ્જતી’’તિ પુચ્છિ. અથસ્સ થેરો ‘‘નિપ્પરિયાયતો સુખં નામ લોકુત્તરસુખમેવ, તઞ્ચ તદનુરૂપં પટિપત્તિં પટિપજ્જન્તસ્સેવા’’તિ અત્તના તસ્સ અધિગતભાવં પરિયાયેન વિભાવેન્તો ‘‘સુખં સુખત્થો લભતે તદાચર’’ન્તિ ગાથં અભાસિ.

૩૫. તત્થ સુખન્તિ નિરામિસં સુખં ઇધાધિપ્પેતં. તઞ્ચ ફલસમાપત્તિ ચેવ નિબ્બાનઞ્ચ. તથા હિ ‘‘અયં સમાધિ પચ્ચુપ્પન્નસુખો ચેવ આયતિઞ્ચ સુખવિપાકો’’ (દી. નિ. ૩.૩૫૫; અ. નિ. ૫.૨૭; વિભ. ૮૦૪) ‘‘નિબ્બાનં પરમં સુખ’’ન્તિ (ધ. પ. ૨૦૩-૨૦૪) ચ વુત્તં. સુખત્થોતિ સુખપ્પયોજનો, યથાવુત્તેન સુખેન અત્થિકો. લભતેતિ પાપુણાતિ, અત્થિકસ્સેવેદં સુખં, ન ઇતરસ્સ. કો પન અત્થિકોતિ આહ ‘‘તદાચર’’ન્તિ તદત્થં આચરન્તો, યાય પટિપત્તિયા તં પટિપત્તિં પટિપજ્જન્તોતિ અત્થો. ન કેવલં તદાચરં સુખમેવ લભતે, અથ ખો કિત્તિઞ્ચ પપ્પોતિ ‘‘ઇતિપિ સીલવા સુપરિસુદ્ધકાયવચીકમ્મન્તો સુપરિસુદ્ધાજીવો ઝાયી ઝાનયુત્તો’’તિઆદિના કિત્તિં પરમ્મુખા પત્થટયસતં પાપુણાતિ. યસસ્સ વડ્ઢતીતિ સમ્મુખે ગુણાભિત્થવસઙ્ખાતો પરિવારસમ્પદાસઙ્ખાતો ચ યસો અસ્સ પરિબ્રૂહતિ. ઇદાનિ ‘‘તદાચર’’ન્તિ સામઞ્ઞતો વુત્તમત્થં સરૂપતો દસ્સેન્તો – ‘‘યો અરિયમટ્ઠઙ્ગિકમઞ્જસં ઉજું, ભાવેતિ મગ્ગં અમતસ્સ પત્તિયા’’તિ આહ. તસ્સત્થો યો પુગ્ગલો કિલેસેહિ આરકત્તા પરિસુદ્ધટ્ઠેન પટિપજ્જન્તાનં અરિયભાવકરણટ્ઠેન અરિયં, સમ્માદિટ્ઠિઆદિઅટ્ઠઙ્ગસમુદાયતાય અટ્ઠઙ્ગિકં, અન્તદ્વયરહિતમજ્ઝિમપટિપત્તિભાવતો અકુટિલટ્ઠેન અઞ્જસં, કાયવઙ્કાદિપ્પહાનતો ઉજું, નિબ્બાનત્થિકેહિ મગ્ગનિયટ્ઠેન કિલેસે મારેન્તો ગમનટ્ઠેન ચ ‘‘મગ્ગ’’ન્તિ લદ્ધનામં દુક્ખનિરોધગામિનિપટિપદં અમતસ્સ અસઙ્ખતાય ધાતુયા પત્તિયા અધિગમાય ભાવેતિ અત્તનો સન્તાને ઉપ્પાદેતિ વડ્ઢેતિ ચ, સો નિપ્પરિયાયેન ‘‘સુખત્થો તદાચર’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તસ્મા યથાવુત્તં સુખં લભતિ. તં સુત્વા પરિબ્બાજકો પસન્નમાનસો પબ્બજિત્વા સમ્મા પટિપજ્જન્તો નચિરસ્સેવ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. ઇદમેવ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણં અહોસિ.

સામઞ્ઞકાનિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. કુમાપુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના

સાધુ સુતન્તિ આયસ્મતો કુમાપુત્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પતિ? સો કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો ઇતો એકનવુતે કપ્પે અજિનચમ્મવસનો તાપસો હુત્વા બન્ધુમતીનગરે રાજુય્યાને વસન્તો વિપસ્સિં ભગવન્તં પસ્સિત્વા પસન્નમાનસો પાદબ્ભઞ્જનતેલં અદાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તો. તતો પટ્ઠાય સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે અવન્તિરટ્ઠે વેળુકણ્ટકનગરે ગહપતિકુલે નિબ્બત્તો. ‘‘નન્દો’’તિસ્સ નામં અકંસુ. માતા પનસ્સ કુમા નામ, તેન કુમાપુત્તોતિ પઞ્ઞાયિત્થ. સો આયસ્મતો સારિપુત્તસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા લદ્ધપ્પસાદો પબ્બજિત્વા કતપુબ્બકિચ્ચો પરિયન્તપબ્બતપસ્સે સમણધમ્મં કરોન્તો વિસેસં નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા કમ્મટ્ઠાનં સોધેત્વા સપ્પાયટ્ઠાને વસન્તો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૩.૨૪-૩૦) –

‘‘નગરે બન્ધુમતિયા, રાજુય્યાને વસામહં;

ચમ્મવાસી તદા આસિં, કમણ્ડલુધરો અહં.

‘‘અદ્દસં વિમલં બુદ્ધં, સયમ્ભું અપરાજિતં;

પધાનં પહિતત્તં તં, ઝાયિં ઝાનરતં વસિં.

‘‘સબ્બકામસમિદ્ધઞ્ચ, ઓઘતિણ્ણમનાસવં;

દિસ્વા પસન્નસુમનો, અબ્ભઞ્જનમદાસહં.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, અબ્ભઞ્જનમદાસહં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, અબ્ભઞ્જનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અરઞ્ઞે કાયદળ્હિબહુલે ભિક્ખૂ, દિસ્વા તે ઓવદન્તો સાસનસ્સ નિય્યાનિકભાવં પકાસેન્તો ‘‘સાધુ સુતં સાધુ ચરિતક’’ન્તિ ગાથં અભાસિ.

૩૬. તત્થ સાધૂતિ સુન્દરં. સુતન્તિ સવનં. તઞ્ચ ખો વિવટ્ટૂપનિસ્સિતં વિસેસતો અપ્પિચ્છતાદિપટિસંયુત્તં દસકથાવત્થુસવનં ઇધાધિપ્પેતં. સાધુ ચરિતકન્તિ તદેવ અપ્પિચ્છતાદિચરિતં ચિણ્ણં, સાધુચરિતમેવ હિ ‘‘ચરિતક’’ન્તિ વુત્તં. પદદ્વયેનાપિ બાહુસચ્ચં તદનુરૂપં પટિપત્તિઞ્ચ ‘‘સુન્દર’’ન્તિ દસ્સેતિ. સદાતિ સબ્બકાલે નવકમજ્ઝિમથેરકાલે, સબ્બેસુ વા ઇરિયાપથક્ખણેસુ. અનિકેતવિહારોતિ કિલેસાનં નિવાસનટ્ઠાનટ્ઠેન પઞ્ચકામગુણા નિકેતા નામ, લોકિયા વા છળારમ્મણધમ્મા. યથાહ – ‘‘રૂપનિમિત્તનિકેતવિસારવિનિબન્ધા ખો, ગહપતિ, ‘નિકેતસારી’તિ વુચ્ચતી’’તિઆદિ (સં. નિ. ૩.૩). તેસં નિકેતાનં પહાનત્થાય પટિપદા અનિકેતવિહારો. અત્થપુચ્છનન્તિ તં આજાનિતુકામસ્સ કલ્યાણમિત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થપભેદસ્સ પુચ્છનં, કુસલાદિભેદસ્સ વા અત્થસ્સ સભાવધમ્મસ્સ ‘‘કિં, ભન્તે, કુસલં, કિં અકુસલં, કિં સાવજ્જં, કિં અનવજ્જ’’ન્તિઆદિના (મ. નિ. ૩.૨૯૬) પુચ્છનં અત્થપુચ્છનં. પદક્ખિણકમ્મન્તિ તં પન પુચ્છિત્વા પદક્ખિણગ્ગાહિભાવેન તસ્સ ઓવાદે અધિટ્ઠાનં સમ્માપટિપત્તિ. ઇધાપિ ‘‘સાધૂ’’તિ પદં આનેત્વા યોજેતબ્બં. એતં સામઞ્ઞન્તિ ‘‘સાધુ સુત’’ન્તિઆદિના વુત્તં યં સુતં, યઞ્ચ ચરિતં, યો ચ અનિકેતવિહારો, યઞ્ચ અત્થપુચ્છનં, યઞ્ચ પદક્ખિણકમ્મં, એતં સામઞ્ઞં એસો સમણભાવો. યસ્મા ઇમાય એવ પટિપદાય સમણભાવો, ન અઞ્ઞથા, તસ્મા ‘‘સામઞ્ઞ’’ન્તિ નિપ્પરિયાયતો મગ્ગફલસ્સ અધિવચનં. તસ્સ વા પન અયં અપણ્ણકપટિપદા, તં પનેતં સામઞ્ઞં યાદિસસ્સ સમ્ભવાતિ, તં દસ્સેતું ‘‘અકિઞ્ચનસ્સા’’તિ વુત્તં. અપરિગ્ગાહકસ્સ, ખેત્તવત્થુહિરઞ્ઞસુવણ્ણદાસિદાસાદિપરિગ્ગહપટિગ્ગહણરહિતસ્સાતિ અત્થો.

કુમાપુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. કુમાપુત્તસહાયત્થેરગાથાવણ્ણના

નાનાજનપદં યન્તીતિ આયસ્મતો કુમાપુત્તસહાયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો ઇતો ચતુનવુતે કપ્પે સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો અરઞ્ઞં પવિસિત્વા બહું રુક્ખદણ્ડં છિન્દિત્વા કત્તરયટ્ઠિં કત્વા સઙ્ઘસ્સ અદાસિ. અઞ્ઞઞ્ચ યથાવિભવં પુઞ્ઞં કત્વા દેવેસુ નિબ્બત્તિત્વા તતો પટ્ઠાય સુગતીસુયેવ પરિવત્તેન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે વેળુકણ્ટકનગરે ઇદ્ધે કુલે નિબ્બત્તિ. સુદન્તોતિસ્સ નામં અહોસિ. ‘‘વાસુલો’’તિ કેચિ વદન્તિ. સો કુમાપુત્તસ્સ પિયસહાયો હુત્વા વિચરન્તો ‘‘કુમાપુત્તો પબ્બજિતો’’તિ સુત્વા ‘‘ન હિ નૂન સો ઓરકો ધમ્મવિનયો, યત્થ કુમાપુત્તો પબ્બજિતો’’તિ તદનુબન્ધેન સયમ્પિ પબ્બજિતુકામો હુત્વા સત્થુ સન્તિકં ઉપસઙ્કમિ. તસ્સ સત્થા ધમ્મં દેસેસિ. સો ભિય્યોસોમત્તાય પબ્બજ્જાય સઞ્જાતછન્દો પબ્બજિત્વા કુમાપુત્તેનેવ સદ્ધિં પરિયન્તપબ્બતે ભાવનાનુયુત્તો વિહરતિ. તેન ચ સમયેન સમ્બહુલા ભિક્ખૂ નાનાજનપદેસુ જનપદચારિકં ચરન્તાપિ ગચ્છન્તાપિ આગચ્છન્તાપિ તં ઠાનં ઉપગચ્છન્તિ. તેન તત્થ કોલાહલં હોતિ. તં દિસ્વા સુદન્તત્થેરો ‘‘ઇમે ભિક્ખૂ નિય્યાનિકસાસને પબ્બજિત્વા જનપદવિતક્કં અનુવત્તેન્તા ચિત્તસમાધિં વિરાધેન્તી’’તિ સંવેગજાતો તમેવ સંવેગં અત્તનો ચિત્તદમનસ્સ અઙ્કુસં કરોન્તો ‘‘નાનાજનપદં યન્તી’’તિ ગાથં અભાસિ.

૩૭. તત્થ નાનાજનપદન્તિ વિસું વિસું નાનાવિધં જનપદં, કાસિકોસલાદિઅનેકરટ્ઠન્તિ અત્થો. યન્તીતિ ગચ્છન્તિ. વિચરન્તાતિ ‘‘અસુકો જનપદો સુભિક્ખો સુલભપિણ્ડો, અસુકો ખેમો અરોગો’’તિઆદિવિતક્કવસેન જનપદચારિકં ચરન્તા. અસઞ્ઞતાતિ તસ્સેવ જનપદવિતક્કસ્સ અપ્પહીનતાય ચિત્તેન અસંયતા. સમાધિઞ્ચ વિરાધેન્તીતિ સબ્બસ્સપિ ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મસ્સ મૂલભૂતં ઉપચારપ્પનાભેદં સમાધિઞ્ચ નામ વિરાધેન્તિ. ચ-સદ્દો સમ્ભાવને. દેસન્તરચરણેન ઝાયિતું ઓકાસાભાવેન અનધિગતં સમાધિં નાધિગચ્છન્તા, અધિગતઞ્ચ વસીભાવાનાપાદનેન જીરન્તા વીરાધેન્તિ નામ. કિંસુ રટ્ઠચરિયા કરિસ્સતીતિ સૂતિ નિપાતમત્તં. ‘‘એવંભૂતાનં રટ્ઠચરિયા જનપદચારિકા કિં કરિસ્સતિ, કિં નામ અત્થં સાધેસ્સતિ, નિરત્થકાવા’’તિ ગરહન્તો વદતિ. તસ્માતિ યસ્મા ઈદિસી દેસન્તરચરિયા ભિક્ખુસ્સ ન અત્થાવહા, અપિ ચ ખો અનત્થાવહા સમ્પત્તીનં વિરાધનતો, તસ્મા. વિનેય્ય સારમ્ભન્તિ વસનપદેસે અરતિવસેન ઉપ્પન્નં સારમ્ભં ચિત્તસંકિલેસં તદનુરૂપેન પટિસઙ્ખાનેન વિનેત્વા વૂપસમેત્વા. ઝાયેય્યાતિ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનેન લક્ખણૂપનિજ્ઝાનેન ચાતિ દુવિધેનપિ ઝાનેન ઝાયેય્ય. અપુરક્ખતોતિ મિચ્છાવિતક્કેહિ તણ્હાદીહિ વા ન પુરક્ખતોતિ તેસં વસં અનુપગચ્છન્તો કમ્મટ્ઠાનમેવ મનસિ કરેય્યાતિ અત્થો. એવં પન વત્વા થેરો તમેવ સંવેગં અઙ્કુસં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૩.૩૬-૪૧) –

‘‘કાનનં વનમોગ્ગય્હ, વેળું છેત્વાનહં તદા;

આલમ્બનં કરિત્વાન, સઙ્ઘસ્સ અદદિં બહું.

‘‘તેન ચિત્તપ્પસાદેન, સુબ્બતે અભિવાદિય;

આલમ્બદણ્ડં દત્વાન, પક્કામિં ઉત્તરામુખો.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, યં દણ્ડમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, દણ્ડદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

યં પનત્થં અઙ્કુસં કત્વા અયં થેરો અરહત્તં પત્તો, તમેવત્થં હદયે ઠપેત્વા અરહત્તં પત્તોપિ ‘‘નાનાજનપદં યન્તિ’’તિ ઇદમેવ ગાથં અભાસિ. તસ્મા તદેવસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણં અહોસીતિ.

કુમાપુત્તસહાયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. ગવમ્પતિત્થેરગાથાવણ્ણના

યો ઇદ્ધિયા સરભુન્તિ આયસ્મતો ગવમ્પતિત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો ઇતો એકતિંસે કપ્પે સિખિં ભગવન્તં પસ્સિત્વા પસન્નમાનસો પુપ્ફેહિ પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે ઉપ્પન્નો અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો કોણાગમનસ્સ ભગવતો ચેતિયે છત્તઞ્ચ વેદિકઞ્ચ કારેસિ. કસ્સપસ્સ પન ભગવતો કાલે અઞ્ઞતરસ્મિં કુલગેહે નિબ્બત્તો. તસ્મિઞ્ચ કુલે બહું ગોમણ્ડલં અહોસિ. તં ગોપાલકા રક્ખન્તિ. અયં તત્થ અન્તરન્તરા યુત્તપ્પયુત્તં વિચારેન્તો વિચરતિ. સો એકં ખીણાસવત્થેરં ગામે પિણ્ડાય ચરિત્વા બહિગામે દેવસિકં એકસ્મિં પદેસે ભત્તકિચ્ચં કરોન્તં દિસ્વા ‘‘અય્યો સૂરિયાતપેન કિલમિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ચત્તારો સિરીસદણ્ડે ઉસ્સાપેત્વા તેસં ઉપરિ સિરીસસાખાયો ઠપેત્વા સાખામણ્ડપં કત્વા અદાસિ. ‘‘મણ્ડપસ્સ સમીપે સિરીસરુક્ખં રોપેસી’’તિ ચ વદન્તિ. તસ્સ અનુકમ્પાય દેવસિકં થેરો તત્થ નિસીદિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન તતો ચવિત્વા ચાતુમહારાજિકેસુ નિબ્બત્તિ. તસ્સ પુરિમકમ્મસંસૂચકં વિમાનદ્વારે મહન્તં સિરીસવનં નિબ્બત્તિ વણ્ણગન્ધસમ્પન્નેહિ અઞ્ઞેહિ પુપ્ફેહિ સબ્બકાલે ઉપસોભયમાનં, તેન તં વિમાનં ‘‘સેરીસક’’ન્તિ પઞ્ઞાયિત્થ. સો દેવપુત્તો એકં બુદ્ધન્તરં દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે યસત્થેરસ્સ ચતૂસુ ગિહિસહાયેસુ ગવમ્પતિ નામ હુત્વા આયસ્મતો યસસ્સ પબ્બજિતભાવં સુત્વા અત્તનો સહાયેહિ સદ્ધિં ભગવતો સન્તિકં અગમાસિ. સત્થા તસ્સ ધમ્મં દેસેસિ. સો દેસનાવસાને સહાયેહિ સદ્ધિં અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૩.૪૨-૪૭) –

‘‘મિગલુદ્દો પુરે આસિં, વિપિને વિચરં અહં;

અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, સબ્બધમ્માન પારગું.

‘‘તસ્મિં મહાકારુણિકે, સબ્બસત્તહિતે રતે;

પસન્નચિત્તો સુમનો, નેલપુપ્ફં અપૂજયિં.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિપૂજયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા થેરો વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદેન્તો સાકેતે વિહરતિ અઞ્જનવને. તેન ચ સમયેન ભગવા મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં સાકેતં ગન્ત્વા અઞ્જનવને વિહાસિ. સેનાસનં નપ્પહોસિ. સમ્બહુલા ભિક્ખૂ વિહારસામન્તા સરભુયા નદિયા વાલિકાપુળિને સયિંસુ. અથ અડ્ઢરત્તસમયે નદિયા ઉદકોઘે આગચ્છન્તે સામણેરાદયો ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દા અહેસું. ભગવા તં ઞત્વા આયસ્મન્તં ગવમ્પતિં આણાપેસિ – ‘‘ગચ્છ, ગવમ્પતિ, જલોઘં વિક્ખમ્ભેત્વા ભિક્ખૂનં ફાસુવિહારં કરોહી’’તિ. થેરો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ ઇદ્ધિબલેન નદીસોતં વિક્ખમ્ભિ, તં દૂરતોવ પબ્બતકૂટં વિય અટ્ઠાસિ. તતો પટ્ઠાય થેરસ્સ આનુભાવો લોકે પાકટો અહોસિ. અથેકદિવસં સત્થા મહતિયા દેવપરિસાય મજ્ઝે નિસીદિત્વા ધમ્મં દેસેન્તં થેરં દિસ્વા લોકાનુકમ્પાય તસ્સ ગુણાનં વિભાવનત્થં તં પસંસન્તો ‘‘યો ઇદ્ધિયા સરભુ’’ન્તિ ગાથં અભાસિ.

૩૮. તત્થ ઇદ્ધિયાતિ અધિટ્ઠાનિદ્ધિયા. સરભુન્તિ એવંનામિકં નદિં, યં લોકે ‘‘સરભુ’’ન્તિ વદન્તિ. અટ્ઠપેસીતિ સન્દિતું અદેન્તો સોતં નિવત્તેત્વા પબ્બતકૂટં વિય મહન્તં જલરાસિં કત્વા ઠપેસિ. અસિતોતિ નસિતો, તણ્હાદિટ્ઠિનિસ્સયરહિતો, બન્ધનસઙ્ખાતાનં વા સબ્બસંયોજનાનં સમુચ્છિન્નત્તા કેનચિપિ બન્ધનેન અબદ્ધો, તતો એવ એજાનં કિલેસાનં અભાવતો અનેજો સો, ગવમ્પતિ, તં સબ્બસઙ્ગાતિગતં તાદિસં સબ્બેપિ રાગદોસમોહમાનદિટ્ઠિસઙ્ગે અતિક્કમિત્વા ઠિતત્તા સબ્બસઙ્ગાતિગતં, અસેક્ખમુનિભાવતો મહામુનિં, તતો એવ કામકમ્મભવાદિભેદસ્સ સકલસ્સપિ ભવસ્સ પારં નિબ્બાનં ગતત્તા ભવસ્સ પારગું. દેવા નમસ્સન્તીતિ દેવાપિ ઇમસ્સન્તિ, પગેવ ઇતરા પજાતિ.

ગાથાપરિયોસાને મહતો જનકાયસ્સ ધમ્માભિસમયો અહોસિ. થેરો અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો ‘‘સત્થારં પૂજેસ્સામી’’તિ ઇમમેવ ગાથં અભાસીતિ.

ગવમ્પતિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. તિસ્સત્થેરગાથાવણ્ણના

સત્તિયા વિય ઓમટ્ઠોતિ આયસ્મતો તિસ્સત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પતિ? અયમ્પિ કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો તિસ્સસ્સ ભગવતો બોધિયા મૂલે પુરાણપણ્ણાનિ નીહરિત્વા સોધેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કપિલવત્થુનગરે ભગવતો પિતુચ્છાપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ તિસ્સો નામ નામેન. સો ભગવન્તં અનુપબ્બજિત્વા ઉપસમ્પન્નો હુત્વા અરઞ્ઞાયતને વિહરન્તો જાતિં પટિચ્ચ માનં કરોન્તો કોધૂપાયાસબહુલો ચ ઉજ્ઝાનબહુલો ચ હુત્વા વિચરતિ, સમણધમ્મે ઉસ્સુક્કં ન કરોતિ. અથ નં સત્થા એકદિવસં દિવાટ્ઠાને વિવટમુખં નિદ્દાયન્તં દિબ્બચક્ખુના ઓલોકેન્તો સાવત્થિતો આકાસેન ગન્ત્વા તસ્સ ઉપરિ આકાસેયેવ ઠત્વા ઓભાસં ફરિત્વા તેનોભાસેન પટિબુદ્ધસ્સ સતિં ઉપ્પાદેત્વા ઓવાદં દેન્તો ‘‘સત્તિયા વિય ઓમટ્ઠો’’તિ ગાથં અભાસિ.

૩૯. તત્થ સત્તિયાતિ દેસનાસીસમેતં, એકતોધારાદિના સત્થેનાતિ અત્થો. ઓમટ્ઠોતિ પહતો. ચત્તારો હિ પહારા ઓમટ્ઠો ઉમ્મટ્ઠો મટ્ઠો વિમટ્ઠોતિ. તત્થ ઉપરિ ઠત્વા અધોમુખં દિન્નપહારો ઓમટ્ઠો નામ, હેટ્ઠા ઠત્વા ઉદ્ધમ્મુખં દિન્નપહારો ઉમ્મટ્ઠો નામ, અગ્ગળસૂચિ વિય વિનિવિજ્ઝિત્વા ગતો મટ્ઠો નામ, સેસો સબ્બોપિ વિમટ્ઠો નામ. ઇમસ્મિં પન ઠાને ઓમટ્ઠો ગહિતો. સો હિ સબ્બદારુણો દુરુદ્ધરણસલ્લો દુત્તિકિચ્છો અન્તોદોસો અન્તોપુબ્બલોહિતોવ હોતિ, પુબ્બલોહિતં અનિક્ખમિત્વા વણમુખં પરિયોનન્ધિત્વા તિટ્ઠતિ. પુબ્બલોહિતં નીહરિતુકામેહિ મઞ્ચેન સદ્ધિં બન્ધિત્વા અધોસિરો કાતબ્બો હોતિ, મરણં વા મરણમત્તં વા દુક્ખં પાપુણન્તિ. ડય્હમાનેતિ અગ્ગિના ઝાયમાને. મત્થકેતિ સીસે. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા સત્તિયા ઓમટ્ઠો પુરિસો સલ્લુબ્બાહનવણતિકિચ્છનાનં અત્થાય વીરિયં આરભતિ તાદિસં પયોગં કરોતિ પરક્કમતિ, યથા ચ ડય્હમાને મત્થકે આદિત્તસીસો પુરિસો તસ્સ નિબ્બાપનત્થં વીરિયં આરભતિ તાદિસં પયોગં કરોતિ, એવમેવં, ભિક્ખુ, કામરાગપ્પહાનાય સતો અપ્પમત્તો અતિવિય ઉસ્સાહજાતો હુત્વા વિહરેય્યાતિ.

એવં ભગવા તસ્સ થેરસ્સ કોધૂપાયાસવૂપસમાય ઓવાદં દેન્તો તદેકટ્ઠતાય કામરાગપ્પહાનસીસેન દેસનં નિટ્ઠાપેસિ. થેરો ઇમં ગાથં સુત્વા સંવિગ્ગહદયો વિપસ્સનાય યુત્તપ્પયુત્તો વિહાસિ. તસ્સ અજ્ઝાસયં ઞત્વા સત્થા સંયુત્તકે તિસ્સત્થેરસુત્તં (સં. નિ. ૩.૮૪) દેસેસિ. સો દેસનાપરિયોસાને અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૩.૬૬-૭૩) –

‘‘દેવલોકે મનુસ્સે ચે, અનુભોત્વા ઉભો યસે;

અવસાને ચ નિબ્બાનં, સિવં પત્તો અનુત્તરં.

‘‘સમ્બુદ્ધં ઉદ્દિસિત્વાન, બોધિં વા તસ્સ સત્થુનો;

યો પુઞ્ઞં પસવી પોસો, તસ્સ કિં નામ દુલ્લભં.

‘‘મગ્ગે ફલે આગમે ચ, ઝાનાભિઞ્ઞાગુણેસુ ચ;

અઞ્ઞેસં અધિકો હુત્વા, નિબ્બાયામિ અનાસવો.

‘‘પુરેહં બોધિયા પત્તં, છડ્ડેત્વા હટ્ઠમાનસો;

ઇમેહિ વીસતઙ્ગેહિ, સમઙ્ગી હોમિ સબ્બથા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા થેરો અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો સત્થારં પૂજેતું તમેવ ગાથં અભાસિ.

તિસ્સત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. વડ્ઢમાનત્થેરગાથાવણ્ણના

સત્તિયા વિય ઓમટ્ઠોતિ આયસ્મતો વડ્ઢમાનત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો ઇતો દ્વેનવુતે કપ્પે તિસ્સસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો તિસ્સં ભગવન્તં પિણ્ડાય ચરન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો સુપરિપક્કાનિ વણ્ટતો મુત્તાનિ અમ્બફલાનિ અદાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તો અપરાપરં પુઞ્ઞકમ્માનિ ઉપચિનન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે વેસાલિયં લિચ્છવિરાજકુલે નિબ્બત્તિ, વડ્ઢમાનોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો સદ્ધો પસન્નો દાયકો દાનરતો કારકો સઙ્ઘુપટ્ઠાકો હુત્વા તથારૂપે અપરાધે સત્થારા પત્તનિક્કુજ્જનકમ્મે કારાપિતે અગ્ગિં અક્કન્તો વિય સઙ્ઘં ખમાપેત્વા કમ્મં પટિપ્પસ્સમ્ભેત્વા સઞ્જાતસંવેગો પબ્બજિ, પબ્બજિત્વા પન થિનમિદ્ધાભિભૂતો વિહાસિ. તં સત્થા સંવેજેન્તો ‘‘સત્તિયા વિય ઓમટ્ઠો’’તિ ગાથં અભાસિ.

૪૦. તત્થ ભવરાગપ્પહાનાયાતિ ભવરાગસ્સ રૂપરાગસ્સ અરૂપરાગસ્સ ચ પજહનત્થાય. યદિપિ અજ્ઝત્તસંયોજનાનિ અપ્પહાય બહિદ્ધસંયોજનાનં પહાનં નામ નત્થિ, નાનન્તરિકભાવતો પન ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનપ્પહાનવચનેન ઓરમ્ભાગિયસંયોજનપ્પહાનમ્પિ વુત્તમેવ હોતિ. યસ્મા વા સમુચ્છિન્નોરમ્ભાગિયસંયોજનાનમ્પિ કેસઞ્ચિ અરિયાનં ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાનિ દુપ્પહેય્યાનિ હોન્તિ, તસ્મા સુપ્પહેય્યતો દુપ્પહેય્યમેવ દસ્સેન્તો ભગવા ભવરાગપ્પહાનસીસેન સબ્બસ્સાપિ ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનસ્સ પહાનમાહ. થેરસ્સ એવ વા અજ્ઝાસયવસેનેવં વુત્તં. સેસં વુત્તનયમેવ.

વડ્ઢમાનત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચતુત્થવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. પઞ્ચમવગ્ગો

૧. સિરિવડ્ઢત્થેરગાથાવણ્ણના

વિવરમનુપતન્તિ વિજ્જુતાતિ આયસ્મતો સિરિવડ્ઢત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો વિપસ્સિં ભગવન્તં પસ્સિત્વા કિઙ્કણિપુપ્ફેહિ પૂજં કત્વા તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તો અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે વિભવસમ્પન્નસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ગેહે નિબ્બત્તિ, સિરિવડ્ઢોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો બિમ્બિસારસમાગમે સત્થરિ સદ્ધમ્મે ચ ઉપ્પન્નપ્પસાદો હેતુસમ્પન્નતાય પબ્બજિ. પબ્બજિત્વા ચ કતપુબ્બકિચ્ચો વેભારપણ્ડવપબ્બતાનં અવિદૂરે અઞ્ઞતરસ્મિં અરઞ્ઞાયતને પબ્બતગુહાયં કમ્મટ્ઠાનમનુયુત્તો વિહરતિ. તસ્મિઞ્ચ સમયે મહા અકાલમેઘો ઉટ્ઠહિ. વિજ્જુલ્લતા પબ્બતવિવરં પવિસન્તિયો વિય વિચરન્તિ. થેરસ્સ ઘમ્મપરિળાહાભિભૂતસ્સ સારગબ્ભેહિ મેઘવાતેહિ ઘમ્મપરિળાહો વૂપસમિ. ઉતુસપ્પાયલાભેન ચિત્તં એકગ્ગં અહોસિ. સમાહિતચિત્તો વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૨૧.૧૦-૧૪) –

‘‘કઞ્ચનગ્ઘિયસઙ્કાસો, સબ્બઞ્ઞૂ લોકનાયકો;

ઓદકં દહમોગ્ગય્હ, સિનાયિ અગ્ગપુગ્ગલો.

‘‘પગ્ગય્હ કિઙ્કણિં પુપ્ફં, વિપસ્સિસ્સાભિરોપયિં;

ઉદગ્ગચિત્તો સુમનો, દ્વિપદિન્દસ્સ તાદિનો.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘સત્તવીસતિકપ્પમ્હિ, રાજા ભીમરથો અહુ;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અઞ્ઞાપદેસેન અત્તસન્નિસ્સયં ઉદાનં ઉદાનેન્તો ‘‘વિવરમનુપતન્તિ વિજ્જુતા’’તિ ગાથં અભાસિ.

૪૧. તત્થ વિવરન્તિ અન્તરા વેમજ્ઝં. અનુપતન્તીતિ અનુલક્ખણે પતન્તિ પવત્તન્તિ, વિજ્જોતન્તીતિ અત્થો. વિજ્જોતનમેવ હિ વિજ્જુલ્લતાનં પવત્તિ નામ. અનુ-સદ્દયોગેન ચેત્થ ઉપયોગવચનં, યથા ‘‘રુક્ખમનુવિજ્જોતન્તી’’તિ. વિજ્જુતાતિ સતેરતા. વેભારસ્સ ચ પણ્ડવસ્સ ચાતિ વેભારપબ્બતસ્સ ચ પણ્ડવપબ્બતસ્સ ચ વિવરમનુપતન્તીતિ યોજના. નગવિવરગતોતિ નગવિવરં પબ્બતગુહં ઉપગતો. ઝાયતીતિ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનેન લક્ખણૂપનિજ્ઝાનેન ચ ઝાયતિ, સમથવિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેન્તો ભાવેતિ. પુત્તો અપ્પટિમસ્સ તાદિનોતિ સીલક્ખન્ધાદિધમ્મકાયસમ્પત્તિયા રૂપકાયસમ્પત્તિયા ચ અનુપમસ્સ ઉપમારહિતસ્સ ઇટ્ઠાનિટ્ઠાદીસુ તાદિલક્ખણસમ્પત્તિયા તાદિનો બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઓરસપુત્તો. પુત્તવચનેનેવ ચેત્થ થેરેન સત્થુ અનુજાતભાવદીપનેન અઞ્ઞા બ્યાકતાતિ વેદિતબ્બં.

સિરિવડ્ઢત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. ખદિરવનિયત્થેરગાથાવણ્ણના

ચાલે ઉપચાલેતિ આયસ્મતો ખદિરવનિયરેવતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પતિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે તિત્થનાવિકકુલે નિબ્બત્તિત્વા મહાગઙ્ગાય પયાગતિત્થે તિત્થનાવાકમ્મં કરોન્તો એકદિવસં સસાવકસઙ્ઘં ભગવન્તં ગઙ્ગાતીરં ઉપગતં દિસ્વા પસન્નમાનસો નાવાસઙ્ઘાટં યોજેત્વા મહન્તેન પૂજાસક્કારેન પરતીરં પાપેત્વા અઞ્ઞતરં ભિક્ખું સત્થારા આરઞ્ઞકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપિયમાનં દિસ્વા તદત્થં પત્થનં પટ્ઠપેત્વા ભગવતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ મહાદાનં પવત્તેસિ. ભગવા ચ તસ્સ પત્થનાય અવજ્ઝભાવં બ્યાકાસિ. સો તતો પટ્ઠાય તત્થ તત્થ વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મગધરટ્ઠે નાલકગામે રૂપસારિયા બ્રાહ્મણિયા કુચ્છિસ્મિં નિબ્બત્તિ. તં વયપ્પત્તં માતાપિતરો ઘરબન્ધનેન બન્ધિતુકામા જાતા. સો સારિપુત્તત્થેરસ્સ પબ્બજિતભાવં સુત્વા ‘‘મય્હં જેટ્ઠભાતા અય્યો ઉપતિસ્સો ઇમં વિભવં છડ્ડેત્વા પબ્બજિતો, તેન વન્તં ખેળપિણ્ડં કથાહં પચ્છા ગિલિસ્સામી’’તિ જાતસંવેગો પાસં અનુપગચ્છનકમિગો વિય ઞાતકે વઞ્ચેત્વા હેતુસમ્પત્તિયા ચોદિયમાનો ભિક્ખૂનં સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મસેનાપતિનો કનિટ્ઠભાવં નિવેદેત્વા અત્તનો પબ્બજ્જાય છન્દં આરોચેસિ. ભિક્ખૂ તં પબ્બાજેત્વા પરિપુણ્ણવીસતિવસ્સં ઉપસમ્પાદેત્વા કમ્મટ્ઠાને નિયોજેસું. સો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ખદિરવનં પવિસિત્વા, ‘‘અરહત્તં પત્વા ભગવન્તં ધમ્મસેનાપતિઞ્ચ પસ્સિસ્સામી’’તિ ઘટેન્તો વાયમન્તો ઞાણસ્સ પરિપાકગતત્તા નચિરસ્સેવ છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧.૬૨૮-૬૪૩) –

‘‘ગઙ્ગા ભાગીરથી નામ, હિમવન્તા પભાવિતા;

કુતિત્થે નાવિકો આસિં, ઓરિમે ચ તરિં અહં.

‘‘પદુમુત્તરો નાયકો, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

વસીસતસહસ્સેહિ, ગઙ્ગાતીરમુપાગતો.

‘‘બહૂ નાવા સમાનેત્વા, વડ્ઢકીહિ સુસઙ્ખતં;

નાવાય છદનં કત્વા, પટિમાનિં નરાસભં.

‘‘આગન્ત્વાન ચ સમ્બુદ્ધો, આરૂહિ તઞ્ચ નાવકં;

વારિમજ્ઝે ઠિતો સત્થા, ઇમા ગાથા અભાસથ.

‘‘યો સો તારેસિ સમ્બુદ્ધં, સઙ્ઘઞ્ચાપિ અનાસવં;

તેન ચિત્તપ્પસાદેન, દેવલોકે રમિસ્સતિ.

‘‘નિબ્બત્તિસ્સતિ તે બ્યમ્હં, સુકતં નાવસણ્ઠિતં;

આકાસે પુપ્ફછદનં, ધારયિસ્સતિ સબ્બદા.

‘‘અટ્ઠપઞ્ઞાસકપ્પમ્હિ, તારકો નામ ખત્તિયો;

ચાતુરન્તો વિજિતાવી, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ.

‘‘સત્તપઞ્ઞાસકપ્પમ્હિ, ચમ્મકો નામ ખત્તિયો;

ઉગ્ગચ્છન્તોવ સૂરિયો, જોતિસ્સતિ મહબ્બલો.

‘‘કપ્પસતસહસ્સમ્હિ, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘તિદસા સો ચવિત્વાન, મનુસ્સત્તં ગમિસ્સતિ;

રેવતો નામ નામેન, બ્રહ્મબન્ધુ ભવિસ્સતિ.

‘‘અગારા નિક્ખમિત્વાન, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;

ગોતમસ્સ ભગવતો, સાસને પબ્બજિસ્સતિ.

‘‘સો પચ્છા પબ્બજિત્વાન, યુત્તયોગો વિપસ્સકો;

સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, નિબ્બાયિસ્સતિનાસવો.

‘‘વીરિયં મે ધુરધોરય્હં, યોગક્ખેમાધિવાહનં;

ધારેમિ અન્તિમં દેહં, સમ્માસમ્બુદ્ધસાસને.

‘‘સતસહસ્સે કતં કમ્મં, ફલં દસ્સેસિ મે ઇધ;

સુમુત્તો સરવેગોવ, કિલેસે ઝાપયી મમ.

‘‘તતો મં વનનિરતં, દિસ્વા લોકન્તગૂ મુનિ;

વનવાસિભિક્ખૂનગ્ગં, પઞ્ઞપેસિ મહામતિ.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

છળભિઞ્ઞો પન હુત્વા થેરો સત્થારં ધમ્મસેનાપતિઞ્ચ વન્દિતું સેનાસનં સંસામેત્વા પત્તચીવરમાદાય અનુપુબ્બેન સાવત્થિં પત્વા જેતવનં પવિસિત્વા સત્થારં ધમ્મસેનાપતિઞ્ચ વન્દિત્વા કતિપાહં જેતવને વિહાસિ. અથ નં સત્થા અરિયગણમજ્ઝે નિસિન્નો આરઞ્ઞકાનં ભિક્ખૂનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ – ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં આરઞ્ઞકાનં યદિદં રેવતો ખદિરવનિયો’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૯૮, ૨૦૩). સો અપરભાગે અત્તનો જાતગામં ગન્ત્વા ‘‘ચાલા, ઉપચાલા, સીસૂપચાલા’’તિ તિસ્સન્નં ભગિનીનં પુત્તે ‘‘ચાલા, ઉપચાલા, સીસૂપચાલા’’તિ તયો ભાગિનેય્યે આનેત્વા પબ્બાજેત્વા કમ્મટ્ઠાને નિયોજેસિ. તે કમ્મટ્ઠાનં અનુયુત્તા વિહરન્તિ. તસ્મિઞ્ચ સમયે થેરસ્સ કોચિદેવ આબાધો ઉપ્પન્નો. તં સુત્વા સારિપુત્તત્થેરો રેવતં ‘‘ગિલાનપુચ્છનં અધિગમપુચ્છનઞ્ચ કરિસ્સામી’’તિ ઉપગચ્છિ. રેવતત્થેરો ધમ્મસેનાપતિં દૂરતોવ આગચ્છન્તં દિસ્વા તેસં સામણેરાનં સતુપ્પાદનવસેન ઓવદન્તો ‘‘ચાલે ઉપચાલે’’તિ ગાથં અભાસિ.

૪૨. તત્થ ચાલે ઉપચાલે સીસૂપચાલેતિ તેસં આલપનં. ‘‘ચાલા, ઉપચાલા, સીસૂપચાલા’’તિ હિ ઇત્થિલિઙ્ગવસેન લદ્ધનામા તે તયો દારકા પબ્બજિતાપિ તથા વોહરીયન્તિ. ‘‘‘ચાલી, ઉપચાલી, સીસૂપચાલી’તિ તેસં નામ’’ન્તિ ચ વદન્તિ. યદત્થં ‘‘ચાલા’’તિઆદિના આમન્તનં કતં, તં દસ્સેન્તો ‘‘પતિસ્સતા નુ ખો વિહરથા’’તિ વત્વા તત્થ કારણમાહ ‘‘આગતો વો વાલં વિય વેધી’’તિ. પતિસ્સતાતિ પતિસ્સતિકા. ખોતિ અવધારણે. આગતોતિ આગચ્છિ. વોતિ તુમ્હાકં. વાલં વિય વેધીતિ વાલવેધી વિય, અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપત્થો – તિક્ખજવનનિબ્બેધિકપઞ્ઞતાય વાલવેધિરૂપો સત્થુકપ્પો તુમ્હાકં માતુલત્થેરો આગતો, તસ્મા સમણસઞ્ઞં ઉપટ્ઠપેત્વા સતિસમ્પજઞ્ઞયુત્તા એવ હુત્વા વિહરથ, ‘‘યથાધિગતે વિહારે અપ્પમત્તા ભવથા’’તિ.

તં સુત્વા તે સામણેરા ધમ્મસેનાપતિસ્સ પચ્ચુગ્ગમનાદિવત્તં કત્વા ઉભિન્નં માતુલત્થેરાનં પટિસન્થારવેલાયં નાતિદૂરે સમાધિં સમાપજ્જિત્વા નિસીદિંસુ. ધમ્મસેનાપતિ રેવતત્થેરેન સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા ઉટ્ઠાયાસના તે સામણેરે ઉપસઙ્કમિ, તે તથાકાલપરિચ્છેદસ્સ કતત્તા થેરે ઉપસઙ્કમન્તે એવ ઉટ્ઠહિત્વા વન્દિત્વા અટ્ઠંસુ. થેરો ‘‘કતરકતરવિહારેન વિહરથા’’તિ પુચ્છિત્વા તેહિ ‘‘ઇમાય ઇમાયા’’તિ વુત્તે ‘‘દારકેપિ નામ એવં વિનેન્તો મય્હં ભાતિકો પચ્ચપાદિ વત ધમ્મસ્સ અનુધમ્મ’’ન્તિ થેરં પસંસન્તો પક્કામિ.

ખદિરવનિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. સુમઙ્ગલત્થેરગાથાવણ્ણના

સુમુત્તિકોતિ આયસ્મતો સુમઙ્ગલત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો કાલે રુક્ખદેવતા હુત્વા નિબ્બત્તિ. સો એકદિવસં સત્થારં ન્હાયિત્વા એકચીવરં ઠિતં દિસ્વા સોમનસ્સપ્પત્તો હુત્વા અપ્ફોટેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયા અવિદૂરે અઞ્ઞતરસ્મિં ગામકે તાદિસેન કમ્મનિસ્સન્દેન દલિદ્દકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્સ સુમઙ્ગલોતિ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો ખુજ્જકાસિતનઙ્ગલકુદ્દાલપરિક્ખારો હુત્વા કસિયા જીવતિ. સો એકદિવસં રઞ્ઞા પસેનદિકોસલેન ભગવતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ મહાદાને પવત્તિયમાને દાનોપકરણાનિ ગહેત્વા આગચ્છન્તેહિ મનુસ્સેહિ સદ્ધિં દધિઘટં ગહેત્વા આગતો ભિક્ખૂનં સક્કારસમ્માનં દિસ્વા ‘‘ઇમે સમણા સક્યપુત્તિયા સુખુમવત્થસુનિવત્થા સુભોજનાનિ ભુઞ્જિત્વા નિવાતેસુ સેનાસનેસુ વિહરન્તિ, યંનૂનાહમ્પિ પબ્બજેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા, અઞ્ઞતરં મહાથેરં ઉપસઙ્કમિત્વા અત્તનો પબ્બજ્જાધિપ્પાયં નિવેદેસિ. સો તં કરુણાયન્તો પબ્બાજેત્વા કમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિ. સો અરઞ્ઞે વિહરન્તો એકવિહારે નિબ્બિન્નો ઉક્કણ્ઠિતો હુત્વા, વિબ્ભમિતુકામો ઞાતિગામં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે કચ્છં બન્ધિત્વા ખેત્તં કસન્તે કિલિટ્ઠવત્થનિવત્થે સમન્તતો રજોકિણ્ણસરીરે વાતાતપેન ફુસ્સન્તે કસ્સકે દિસ્વા, ‘‘મહન્તં વતિમે સત્તા જીવિકનિમિત્તં દુક્ખં પચ્ચનુભોન્તી’’તિ સંવેગં પટિલભિ. ઞાણસ્સ પરિપાકં ગતત્તા યથાગહિતં કમ્મટ્ઠાનં ઉપટ્ઠાસિ. સો અઞ્ઞતરં રુક્ખમૂલં ઉપગન્ત્વા વિવેકં લભિત્વા યોનિસો મનસિકરોન્તો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા મગ્ગપટિપાટિયા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૨.૧૧-૧૯) –

‘‘અત્થદસ્સી જિનવરો, લોકજેટ્ઠો નરાસભો;

વિહારા અભિનિક્ખમ્મ, તળાકં ઉપસઙ્કમિ.

‘‘ન્હાત્વા પિત્વા ચ સમ્બુદ્ધો, ઉત્તરિત્વેકચીવરો;

અટ્ઠાસિ ભગવા તત્થ, વિલોકેન્તો દિસોદિસં.

‘‘ભવને ઉપવિટ્ઠોહં, અદ્દસં લોકનાયકં;

હટ્ઠો હટ્ઠેન ચિત્તેન, અપ્ફોટેસિં અહં તદા.

‘‘સતરંસિંવ જોતન્તં, પભાસન્તંવ કઞ્ચનં;

નચ્ચગીતે પયુત્તોહં, પઞ્ચઙ્ગતૂરિયમ્હિ ચ.

‘‘યં યં યોનુપપજ્જામિ, દેવત્તં અથ માનુસં;

સબ્બે સત્તે અભિભોમિ, વિપુલો હોતિ મે યસો.

‘‘નમો તે પુરિસાજઞ્ઞ, નમો તે પુરિસુત્તમ;

અત્તાનં તોસયિત્વાન, પરે તોસેસિ ત્વં મુનિ.

‘‘પરિગ્ગહે નિસીદિત્વા, હાસં કત્વાન સુબ્બતે;

ઉપટ્ઠહિત્વા સમ્બુદ્ધં, તુસિતં ઉપપજ્જહં.

‘‘સોળસેતો કપ્પસતે, દ્વિનવએકચિન્તિતા;

સત્તરતનસમ્પન્ના, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા સમ્પત્તિં અત્તનો દુક્ખવિમુત્તિઞ્ચ કિત્તનવસેન ઉદાનં ઉદાનેન્તો ‘‘સુમુત્તિકો’’તિઆદિમાહ.

૪૩. તત્થ સુમુત્તિકોતિ સુન્દરા અચ્ચન્તિકતાય અપુનબ્ભવિકા મુત્તિ એતસ્સાતિ સુમુત્તિકો. તસ્સ પન વિમુત્તિયા પાસંસિયતાય અચ્છરિયતાય ચ અપ્ફોટેન્તો આહ ‘‘સુમુત્તિકો’’તિ. પુન તત્થ વિમુત્તિયં અત્તનો પસાદસ્સ દળ્હભાવં દસ્સેન્તો ‘‘સાહુ સુમુત્તિકોમ્હી’’તિ આહ. ‘‘સાધુ સુટ્ઠુ મુત્તિકો વતમ્હી’’તિ અત્થો. ‘‘કુતો પનાયં સુમુત્તિકતા’’તિ? કામઞ્ચાયં થેરો સબ્બસ્માપિ વટ્ટદુક્ખતો સુવિમુત્તો, અત્તનો પન તાવ ઉપટ્ઠિતં અતિવિય અનિટ્ઠભૂતં દુક્ખં દસ્સેન્તો ‘‘તીહિ ખુજ્જકેહી’’તિઆદિમાહ. તત્થ ખુજ્જકેહીતિ ખુજ્જસભાવેહિ, ખુજ્જાકારેહિ વા. નિસ્સક્કવચનઞ્ચેતં મુત્તસદ્દાપેક્ખાય. કસ્સકો હિ અખુજ્જોપિ સમાનો તીસુ ઠાનેસુ અત્તાનં ખુજ્જં કત્વા દસ્સેતિ લાયને કસને કુદ્દાલકમ્મે ચ. યો હિ પન કસ્સકો લાયનાદીનિ કરોતિ, તાનિપિ અસિતાદીનિ કુટિલાકારતો ખુજ્જકાનીતિ વુત્તં ‘‘તીહિ ખુજ્જકેહી’’તિ.

ઇદાનિ તાનિ સરૂપતો દસ્સેન્તો ‘‘અસિતાસુ મયા, નઙ્ગલાસુ મયા, ખુદ્દકુદ્દાલાસુ મયા’’તિ આહ. તત્થ અસિતાસુ મયાતિ લવિત્તેહિ મયા મુત્તન્તિ અત્થો. નિસ્સક્કે ચેતં ભુમ્મવચનં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. અપરે પન ‘‘અસિતાસુ મયાતિ લવિત્તેહિ કરણભૂતેહિ મયા ખુજ્જિત’’ન્તિ વદન્તિ. તેસં મતેન કરણત્થે હેતુમ્હિ વા ભુમ્મવચનં. ‘‘નઙ્ગલાસૂ’’તિ લિઙ્ગવિપલ્લાસં કત્વા વુત્તં, નઙ્ગલેહિ કસિરેહીતિ અત્થો. અત્તના વળઞ્જિતકુદ્દાલસ્સ સભાવતો વળઞ્જનેન વા અપ્પકતાય વુત્તં ‘‘ખુદ્દકુદ્દાલાસૂ’’તિ ‘‘કુણ્ઠકુદ્દાલાસૂ’’તિપિ પાળિ. વળઞ્જનેનેવ અતિખિણખણિત્તેસૂતિ અત્થો. ઇધમેવાતિ મ-કારો પદસન્ધિકરો. અથ વાપીતિ વા-સદ્દો નિપાતમત્તં. ગામકે ઠિતત્તા તાનિ અસિતાદીનિ કિઞ્ચાપિ ઇધેવ મમ સમીપેયેવ, તથાપિ અલમેવ હોતીતિ અત્થો. તુરિતવસેન ચેતં આમેડિતવચનં. ઝાયાતિ ફલસમાપત્તિજ્ઝાનવસેન દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થં દિબ્બવિહારાદિવસેન ચ ઝાય. સુમઙ્ગલાતિ અત્તાનં આલપતિ. ઝાને પન આદરદસ્સનત્થં આમેડિતં કતં. અપ્પમત્તો વિહરાતિ સતિપઞ્ઞાવેપુલ્લપ્પત્તિયા સબ્બત્થકમેવ અપ્પમત્તોસિ ત્વં, તસ્મા ઇદાનિ સુખં વિહર, સુમઙ્ગલ. કેચિ પન ‘‘અરહત્તં અપ્પત્વા એવ વિપસ્સનાય વીથિપટિપન્નાય સાસને સઞ્જાતાભિરતિયા યથાનુભૂતં ઘરાવાસદુક્ખં જિગુચ્છન્તો થેરો ઇમં ગાથં વત્વા પચ્છા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણી’’તિ વદન્તિ. તેસં મતેન ‘‘ઝાય અપ્પમત્તો વિહરા’’તિ પદાનં અત્થો વિપસ્સનામગ્ગવસેનપિ યુજ્જતિ એવ.

સુમઙ્ગલત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. સાનુત્થેરગાથાવણ્ણના

મતં વા અમ્મ રોદન્તીતિ આયસ્મતો સાનુત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો ઇતો ચતુનવુતે કપ્પે સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો હત્થપાદધોવનમુખવિક્ખાલનાનં અત્થાય ઉદકં ઉપનેસિ. સત્થા હિ ભોજનકાલે હત્થપાદે ધોવિતુકામો અહોસિ. સો સત્થુ આકારં સલ્લક્ખેત્વા ઉદકં ઉપનેસિ. ભગવા હત્થપાદે ધોવિત્વા ભુઞ્જિત્વા મુખં વિક્ખાલેતુકામો અહોસિ. સો તમ્પિ ઞત્વા મુખોદકં ઉપનેસિ. સત્થા મુખં વિક્ખાલેત્વા મુખધોવનકિચ્ચં નિટ્ઠાપેસિ. એવં ભગવા અનુકમ્પં ઉપાદાય તેન કરીયમાનં વેય્યાવચ્ચં સાદિયિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં અઞ્ઞતરસ્સ ઉપાસકસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તસ્મિં ગબ્ભગતેયેવ પિતા પવાસં ગતો, ઉપાસિકા દસમાસચ્ચયેન પુત્તં વિજાયિત્વા સાનૂતિસ્સ નામં અકાસિ. તસ્મિં અનુક્કમેન વડ્ઢન્તે સત્તવસ્સિકંયેવ નં ભિક્ખૂનં સન્તિકે પબ્બાજેસિ, ‘‘એવમયં અનન્તરાયો વડ્ઢિત્વા અચ્ચન્તસુખભાગી ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘સો સાનુસામણેરો’’તિ પઞ્ઞાતો પઞ્ઞવા વત્તસમ્પન્નો બહુસ્સુતો ધમ્મકથિકો સત્તેસુ મેત્તજ્ઝાસયો હુત્વા દેવમનુસ્સાનં પિયો અહોસિ મનાપોતિ સબ્બં સાનુસુત્તે આગતનયેન વેદિતબ્બં.

તસ્સ અતીતજાતિયં માતા યક્ખયોનિયં નિબ્બત્તિ. તં યક્ખા ‘‘સાનુત્થેરસ્સ અયં માતા’’તિ ગરુચિત્તિકારબહુલા હુત્વા માનેન્તિ. એવં ગચ્છન્તે કાલે પુથુજ્જનભાવસ્સ આદીનવં વિભાવેન્તં વિય એકદિવસં સાનુસ્સ યોનિસો મનસિકારાભાવા અયોનિસો ઉમ્મુજ્જન્તસ્સ વિબ્ભમિતુકામતાચિત્તં ઉપ્પજ્જિ. તં તસ્સ યક્ખિનિમાતા ઞત્વા મનુસ્સમાતુયા આરોચેસિ – ‘‘તવ પુત્તો, સાનુ, ‘વિબ્ભમિસ્સામી’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ, તસ્મા ત્વં –

‘‘સાનું પબુદ્ધં વજ્જાસિ, યક્ખાનં વચનં ઇદં;

માકાસિ પાપકં કમ્મં, આવિ વા યદિ વા રહો.

‘‘સચે ત્વં પાપકં કમ્મં, કરિસ્સસિ કરોસિ વા;

ન તે દુક્ખા પમુત્યત્થિ, ઉપ્પચ્ચાપિ પલાયતો’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૩૯; ધ. પ. અટ્ઠ. ૨.૩૨૫ સાનુસામણેરવત્થુ) –

એવં ભણાહી’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા યક્ખિનિમાતા તત્થેવન્તરધાયિ. મનુસ્સમાતા પન તં સુત્વા પરિદેવસોકસમાપન્ના ચેતોદુક્ખસમપ્પિતા અહોસિ. અથ સાનુસામણેરો પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય માતુ સન્તિકં ઉપગતો માતરં રોદમાનં દિસ્વા ‘‘અમ્મ, કિં નિસ્સાય રોદસી’’તિ વત્વા ‘‘તં નિસ્સાયા’’તિ ચ વુત્તો માતુ ‘‘મતં વા, અમ્મ, રોદન્તિ, યો વા જીવં ન દિસ્સતી’’તિ ગાથં અભાસિ.

૪૪. તસ્સત્થો – ‘‘અમ્મ, રોદન્તા નામ ઞાતકા મિત્તા વા અત્તનો ઞાતકં મિત્તં વા મતં ઉદ્દિસ્સ રોદન્તિ પરલોકં ગતત્તા, યો વા ઞાતકો મિત્તો વા જીવં જીવન્તો દેસન્તરં પક્કન્તતાય ચ ન દિસ્સતિ, તં વા ઉદ્દિસ્સ રોદન્તિ, ઉભયમ્પેતં મયિ ન વિજ્જતિ, એવં સન્તે જીવન્તં ધરમાનં મં પુરતો ઠિતં પસ્સન્તી; કસ્મા, અમ્મ, રોદસિ?મં ઉદ્દિસ્સ તવ રોદનસ્સ કારણમેવ નત્થી’’તિ.

તં સુત્વા તસ્સ માતા ‘‘મરણઞ્હેતં, ભિક્ખવે, યો સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૬૩) સુત્તપદાનુસારેન ઉપ્પબ્બજનં અરિયસ્સ વિનયે મરણન્તિ દસ્સેન્તી –

‘‘મતં વા પુત્ત રોદન્તિ, યો વા જીવં ન દિસ્સતિ;

યો ચ કામે ચજિત્વાન, પુનરાગચ્છતે ઇધ.

‘‘તં વાપિ પુત્ત રોદન્તિ, પુન જીવં મતો હિ સો;

કુક્કુળા ઉબ્ભતો તાત, કુક્કુળં પતિતુમિચ્છસી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૩૯; ધ. પ. અટ્ઠ. ૨.સાનુસામણેરવત્થુ) –

ગાથાદ્વયં અભાસિ.

તત્થ કામે ચજિત્વાનાતિ નેક્ખમ્મજ્ઝાસયેન વત્થુકામે પહાય, તઞ્ચ કિલેસકામસ્સ તદઙ્ગપ્પહાનવસેન વેદિતબ્બં. પબ્બજ્જા હેત્થ કામપરિચ્ચાગો અધિપ્પેતો. પુનરાગચ્છતે ઇધાતિ ઇધ ગેહે પુનદેવ આગચ્છતિ, હીનાયાવત્તનં સન્ધાય વદતિ. તં વાપીતિ યો પબ્બજિત્વા વિબ્ભમતિ, તં વાપિ પુગ્ગલં મતં વિયમાદિસિયો રોદન્તિ. કસ્માતિ ચે? પુન જીવં મતો હિ સોતિ વિબ્ભમનતો પચ્છા યો જીવન્તો, સો ગુણમરણેન અત્થતો મતોયેવ. ઇદાનિસ્સ સવિસેસસંવેગં જનેતું ‘‘કુક્કુળા’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્સત્થો – ‘‘અહોરત્તં આદિત્તં વિય હુત્વા ડહનટ્ઠેન કુક્કુળનિરયસદિસત્તા કુક્કુળા ગિહિભાવા અનુકમ્પન્તિયા મયા ઉબ્ભતો ઉદ્ધતો, તાત સાનુ, કુક્કુળં પતિતું ઇચ્છસિ પતિતુકામોસી’’તિ.

તં સુત્વા સાનુસામણેરો સંવેગજાતો હુત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૨૧.૨૫-૨૯) –

‘‘ભુઞ્જન્તં સમણં દિસ્વા, વિપ્પસન્નમનાવિલં;

ઘટેનોદકમાદાય, સિદ્ધત્થસ્સ અદાસહં.

‘‘નિમ્મલો હોમહં અજ્જ, વિમલો ખીણસંસયો;

ભવે નિબ્બત્તમાનસ્સ, ફલં નિબ્બત્તતે સુભં.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, ઉદકં યમદાસહં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, દકદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘એકસટ્ઠિમ્હિતો કપ્પે, એકોવ વિમલો અહુ;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા થેરો ઇમિસ્સા ગાથાય વસેન ‘‘મય્હં વિપસ્સનારમ્ભો અરહત્તપ્પત્તિ ચ જાતા’’તિ ઉદાનવસેન તમેવ ગાથં પચ્ચુદાહાસિ.

સાનુત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. રમણીયવિહારિત્થેરગાથાવણ્ણના

યથાપિ ભદ્દો આજઞ્ઞોતિ આયસ્મતો રમણીયવિહારિત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે વિપસ્સિં ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા કોરણ્ડપુપ્ફેહિ પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવેસુ નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે અઞ્ઞતરસ્સ સેટ્ઠિસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તો યોબ્બનમદેન કામેસુ મુચ્છં આપન્નો વિહરતિ. સો એકદિવસં અઞ્ઞતરં પારદારિકં રાજપુરિસેહિ વિવિધા કમ્મકારણા કરીયમાનં દિસ્વા સંવેગજાતો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પબ્બજિ. પબ્બજિતો ચ રાગચરિતતાય નિચ્ચકાલં સુસમ્મટ્ઠં પરિવેણં સૂપટ્ઠિતં પાનીયપરિભોજનીયં સુપઞ્ઞતં મઞ્ચપીઠં કત્વા વિહરતિ. તેન સો રમણીયવિહારીત્વેવ પઞ્ઞાયિત્થ.

સો રાગુસ્સન્નતાય અયોનિસો મનસિ કરિત્વા સઞ્ચેતનિકં સુક્કવિસ્સટ્ઠિઆપત્તિં આપજ્જિત્વા, ‘‘ધિરત્થુ, મં એવંભૂતો સદ્ધાદેય્યં ભુઞ્જેય્ય’’ન્તિ વિપ્પટિસારી હુત્વા ‘‘વિબ્ભમિસ્સામી’’તિ ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે રુક્ખમૂલે નિસીદિ, તેન ચ મગ્ગેન સકટેસુ ગચ્છન્તેસુ એકો સકટયુત્તો ગોણો પરિસ્સમન્તો વિસમટ્ઠાને ખલિત્વા પતિ, તં સાકટિકા યુગતો મુઞ્ચિત્વા તિણોદકં દત્વા પરિસ્સમં વિનોદેત્વા પુનપિ ધુરે યોજેત્વા અગમંસુ. થેરો તં દિસ્વા – ‘‘યથાયં ગોણો સકિં ખલિત્વાપિ ઉટ્ઠાય સકિં ધુરં વહતિ, એવં મયાપિ કિલેસવસેન સકિં ખલિતેનાપિ વુટ્ઠાય સમણધમ્મં કાતું વટ્ટતી’’તિ યોનિસો ઉમ્મુજ્જન્તો નિવત્તિત્વા ઉપાલિત્થેરસ્સ અત્તનો પવત્તિં આચિક્ખિત્વા તેન વુત્તવિધિના આપત્તિતો વુટ્ઠહિત્વા સીલં પાકતિકં કત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૨૧.૩૫-૩૯) –

‘‘અક્કન્તઞ્ચ પદં દિસ્વા, ચક્કાલઙ્કારભૂસિતં;

પદેનાનુપદં યન્તો, વિપસ્સિસ્સ મહેસિનો.

‘‘કોરણ્ડં પુપ્ફિતં દિસ્વા, સમૂલં પૂજિતં મયા;

હટ્ઠો હટ્ઠેન ચિત્તેન, અવન્દિં પદમુત્તમં.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિપૂજયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘સત્તપઞ્ઞાસકપ્પમ્હિ, એકો વીતમલો અહું;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા વિમુત્તિસુખં અનુભવન્તો અત્તનો પુબ્બભાગપટિપત્તિયા સદ્ધિં અરિયધમ્માધિગમનદીપનિં ‘‘યથાપિ ભદ્દો આજઞ્ઞો, ખલિત્વા પતિતિટ્ઠતી’’તિ ગાથં અભાસિ.

૪૫. તત્થ ખલિત્વાતિ પક્ખલિત્વા. પતિતિટ્ઠતીતિ પતિટ્ઠહતિ, પુનદેવ યથાઠાને તિટ્ઠતિ. એવન્તિ યથા ભદ્દો ઉસભાજાનીયો ભારં વહન્તો પરિસ્સમપ્પત્તો વિસમટ્ઠાનં આગમ્મ એકવારં પક્ખલિત્વા પતિતો ન તત્તકેન ધુરં છડ્ડેતિ, થામજવપરક્કમસમ્પન્નતાય પન ખલિત્વાપિ પતિતિટ્ઠતિ, અત્તનો સભાવેનેવ ઠત્વા ભારં વહતિ, એવં કિલેસપરિસ્સમપ્પત્તો કિરિયાપરાધેન ખલિત્વા તં ખલિતં થામવીરિયસમ્પત્તિતાય પટિપાકતિકં કત્વા મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિયા દસ્સનસમ્પન્નં, તતો એવ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સવનન્તે અરિયાય જાતિયા જાતતાય સાવકં, તસ્સ ઉરે વાયામજનિતાભિજાતિતાય ઓરસં પુત્તં ભદ્દાજાનીયસદિસકિચ્ચતાય આજાનીયન્તિ ચ મં ધારેથ ઉપધારેથાતિ અત્થો.

રમણીયવિહારિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. સમિદ્ધિત્થેરગાથાવણ્ણના

સદ્ધાયાહં પબ્બજિતોતિ આયસ્મતો સમિદ્ધિત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કત્તાધિકારો તત્થ તત્થ પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો ઇતો ચતુનવુતે કપ્પે સિદ્ધત્થં ભગવન્તં પસ્સિત્વા પસન્નમાનસો સવણ્ટાનિ પુપ્ફાનિ કણ્ણિકબદ્ધાનિ ગહેત્વા પૂજેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા સુગતીસુયેવ પરિવત્તેન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે કુલગેહે નિબ્બત્તિ. તસ્સ જાતકાલતો પટ્ઠાય તં કુલં ધનધઞ્ઞાદીહિ વડ્ઢિ, અત્તભાવો ચસ્સ અભિરૂપો દસ્સનીયો ગુણવા ઇતિ વિભવસમિદ્ધિયા ચ ગુણસમિદ્ધિયા ચ સમિદ્ધીત્વેવ પઞ્ઞાયિત્થ. સો બિમ્બિસારસમાગમે બુદ્ધાનુભાવં દિસ્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા ભાવનાય યુત્તપ્પયુત્તો વિહરન્તો ભગવતિ તપોદારામે વિહરન્તે એકદિવસં એવં ચિન્તેસિ – ‘‘લાભા વત મે સત્થા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો, સ્વાક્ખાતે ચાહં ધમ્મવિનયે પબ્બજિતો, સબ્રહ્મચારી ચ મે સીલવન્તો કલ્યાણધમ્મા’’તિ. તસ્સેવં ચિન્તેન્તસ્સ ઉળારં પીતિસોમનસ્સં ઉદપાદિ. તં અસહન્તો મારો પાપિમા થેરસ્સ અવિદૂરે મહન્તં ભેરવસદ્દમકાસિ, પથવિયા ઉન્દ્રિયનકાલો વિય અહોસિ. થેરો ભગવતો તમત્થં આરોચેસિ. ભગવા ‘‘મારો તુય્હં વિચક્ખુકમ્માય ચેતેતિ, ગચ્છ, ભિક્ખુ તત્થ અચિન્તેત્વા વિહરાહી’’તિ આહ. થેરો તત્થ ગન્ત્વા વિહરન્તો નચિરસ્સેવ વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૨૧.૩૦-૩૪) –

‘‘કણિકારંવ જોતન્તં, નિસિન્નં પબ્બતન્તરે;

ઓભાસેન્તં દિસા સબ્બા, સિદ્ધત્થં નરસારથિં.

‘‘ધનું અદ્વેજ્ઝં કત્વાન, ઉસું સન્નય્હહં તદા;

પુપ્ફં સવણ્ટં છેત્વાન, બુદ્ધસ્સ અભિરોપયિં.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘એકપઞ્ઞાસિતો કપ્પે, એકો આસિં જુતિન્ધરો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા તત્થેવ વિહરન્તસ્સ થેરસ્સ ખીણાસવભાવં અજાનન્તો પુરિમનયેનેવ મારો મહન્તં ભેરવસદ્દં અકાસિ. તં સુત્વા થેરો અભીતો અચ્છમ્ભી ‘‘તાદિસાનં મારાનં સતમ્પિ સહસ્સમ્પિ મય્હં લોમમ્પિ ન કમ્પેતી’’તિ અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો ‘‘સદ્ધાયાહં પબ્બજિતો’’તિ ગાથં અભાસિ.

૪૬. તત્થ સદ્ધાયાતિ ધમ્મચ્છન્દસમુટ્ઠાનાય કમ્મફલસદ્ધાય ચેવ રતનત્તયસદ્ધાય ચ. અહન્તિ અત્તાનં નિદ્દિસતિ. પબ્બજિતોતિ ઉપગતો. અગારસ્માતિ ગેહતો ઘરાવાસતો વા. અનગારિયન્તિ પબ્બજ્જં, સા હિ યંકિઞ્ચિ કસિવાણિજ્જાદિકમ્મં ‘અગારસ્સ હિત’ન્તિ અગારિયં નામ, તદભાવતો ‘‘અનગારિયા’’તિ વુચ્ચતિ. સતિ પઞ્ઞા ચ મે વુડ્ઢાતિ સરણલક્ખણા સતિ, પજાનનલક્ખણા પઞ્ઞાતિ ઇમે ધમ્મા વિપસ્સનાક્ખણતો પટ્ઠાય મગ્ગપટિપાટિયા યાવ અરહત્તા મે વુડ્ઢા વડ્ઢિતા, ન દાનિ વડ્ઢેતબ્બા અત્થિ સતિપઞ્ઞા વેપુલ્લપ્પત્તાતિ દસ્સેતિ. ચિત્તઞ્ચ સુસમાહિતન્તિ અટ્ઠસમાપત્તિવસેન ચેવ લોકુત્તરસમાધિવસેન ચ ચિત્તં મે સુટ્ઠુ સમાહિતં, ન દાનિ તસ્સ સમાધાતબ્બં અત્થિ, સમાધિ વેપુલ્લપ્પત્તોતિ દસ્સેતિ. તસ્મા કામં કરસ્સુ રૂપાનીતિ પાપિમ મં ઉદ્દિસ્સ યાનિ કાનિચિ વિપ્પકારાનિ યથારુચિં કરોહિ, તેહિ પન નેવ મં બ્યાધયિસ્સસિ મમ સરીરકમ્પનમત્તમ્પિ કાતું ન સક્ખિસ્સસિ, કુતો ચિત્તઞ્ઞથત્તં? તસ્મા તવ કિરિયા અપ્પટિચ્છિતપહેનકં વિય ન કિઞ્ચિ અત્થં સોધેતિ, કેવલં તવ ચિત્તવિઘાતમત્તફલાતિ થેરો મારં તજ્જેસિ. તં સુત્વા મારો ‘‘જાનાતિ મં સમણો’’તિ તત્થેવન્તરધાયિ.

સમિદ્ધિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. ઉજ્જયત્થેરગાથાવણ્ણના

નમો તે બુદ્ધ વીરત્થૂતિ આયસ્મતો ઉજ્જયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો ઇતો દ્વાનવુતે કપ્પે તિસ્સં ભગવન્તં પસ્સિત્વા પસન્નમાનસો કણિકારપુપ્ફેહિ પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે અઞ્ઞતરસ્સ સોત્તિયબ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, ઉજ્જયોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ હુત્વા તત્થ સારં અપસ્સન્તો ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિયા ચોદિયમાનો વેળુવનં ગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા ચરિયાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞે વિહરન્તો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૨૧.૧-૪) –

‘‘કણિકારં પુપ્ફિતં દિસ્વા, ઓચિનિત્વાનહં તદા;

તિસ્સસ્સ અભિરોપેસિં, ઓઘતિણ્ણસ્સ તાદિનો.

‘‘દ્વેનવુતે ઇતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘પઞ્ચતિંસે ઇતો કપ્પે, અરુણપાણીતિ વિસ્સુતો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિત્વા ભગવતો થોમનાકારેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો ‘‘નમો તે બુદ્ધ વીરત્થૂ’’તિ ગાથં અભાસિ.

૪૭. તત્થ નમોતિ પણામકિત્તનં. તેતિ પણામકિરિયાય સમ્પદાનકિત્તનં, તુય્હન્તિ અત્થો. બુદ્ધ વીરાતિ ચ ભગવતો આલપનં. ભગવા હિ યથા અભિઞ્ઞેય્યાદિભેદસ્સ અત્થસ્સ અભિઞ્ઞેય્યાદિભેદેન સયમ્ભૂઞાણેન અનવસેસતો બુદ્ધત્તા ‘‘બુદ્ધો’’તિ વુચ્ચતિ. એવં પઞ્ચન્નમ્પિ મારાનં અભિપ્પમદ્દનવસેન પદહન્તેન મહતા વીરિયેન સમન્નાગતત્તા ‘‘વીરો’’તિ વુચ્ચતિ. અત્થૂતિ હોતુ, તસ્સ ‘‘નમો’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો. વિપ્પમુત્તોસિ સબ્બધીતિ સબ્બેહિ કિલેસેહિ સબ્બસ્મિઞ્ચ સઙ્ખારગતે વિપ્પમુત્તો વિસંયુત્તો અસિ ભવસિ, ન તયા કિઞ્ચિ અવિપ્પમુત્તં નામ અત્થિ, યતોહં તુય્હાપદાને વિહરં, વિહરામિ અનાસવોતિ તુય્હં તવ અપદાને ઓવાદે ગતમગ્ગે પટિપત્તિચરિયાય વિહરં યથાસત્તિ યથાબલં પટિપજ્જન્તો કામાસવાદીનં ચતુન્નમ્પિ આસવાનં સુપ્પહીનત્તા અનાસવો વિહરામિ, તાદિસસ્સ નમો તે બુદ્ધ-વીરત્થૂતિ.

ઉજ્જયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. સઞ્જયત્થેરગાથાવણ્ણના

યતો અહન્તિ આયસ્મતો સઞ્જયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે મહતિ પૂગે સંકિત્તિવસેન વત્થું સઙ્ઘરિત્વા રતનત્તયં ઉદ્દિસ્સ પુઞ્ઞં કરોન્તો સયં દલિદ્દો હુત્વા નેસં ગણાદીનં પુઞ્ઞકિરિયાય બ્યાવટો અહોસિ. કાલેન કાલં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા પસન્નમાનસો ભિક્ખૂનઞ્ચ તં તં વેય્યાવચ્ચં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તો અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે વિભવસમ્પન્નસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ સઞ્જયો નામ નામેન, સો વયપ્પત્તો બ્રહ્માયુપોક્ખરસાતિઆદિકે અભિઞ્ઞાતે બ્રાહ્મણે સાસને અભિપ્પસન્ને દિસ્વા સઞ્જાતપ્પસાદો સત્થારં ઉપસઙ્કમિ. તસ્સ સત્થા ધમ્મં દેસેસિ. સો ધમ્મં સુત્વા સોતાપન્નો અહોસિ. અપરભાગે પબ્બજિ. પબ્બજન્તો ચ ખુરગ્ગેયેવ છળભિઞ્ઞો અહોસી. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૦.૫૧-૫૫) –

‘‘વિપસ્સિસ્સ ભગવતો, મહાપૂગગણો અહુ;

વેય્યાવચ્ચકરો આસિં, સબ્બકિચ્ચેસુ વાવટો.

‘‘દેય્યધમ્મો ચ મે નત્થિ, સુગતસ્સ મહેસિનો;

અવન્દિં સત્થુનો પાદે, વિપ્પસન્નેન ચેતસા.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, વેય્યાવચ્ચં અકાસહં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, વેય્યાવચ્ચસ્સિદં ફલં.

‘‘ઇતો ચ અટ્ઠમે કપ્પે, રાજા આસિં સુચિન્તિતો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

છળભિઞ્ઞો પન હુત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો ‘‘યતો અહં પબ્બજિતો’’તિ ગાથં અભાસિ.

૪૮. તત્થ યતો અહં પબ્બજિતોતિ યતો પભુતિ યતો પટ્ઠાય અહં પબ્બજિતો. પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય નાભિજાનામિ સઙ્કપ્પં, અનરિયં દોસસંહિતન્તિ રાગાદિદોસસંહિતં તતો એવ અનરિયં નિહીનં, અરિયેહિ વા અનરણીયતાય અનરિયેહિ અરણીયતાય ચ અનરિયં પાપકં આરમ્મણે અભૂતગુણાદિસઙ્કપ્પનતો ‘‘સઙ્કપ્પો’’તિ લદ્ધનામં કામવિતક્કાદિમિચ્છાવિતક્કં ઉપ્પાદિતં નાભિજાનામીતિ, ‘‘ખુરગ્ગેયેવ મયા અરહત્તં પત્ત’’ન્તિ અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

સઞ્જયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. રામણેય્યકત્થેરગાથાવણ્ણના

ચિહચિહાભિનદિતેતિ આયસ્મતો રામણેય્યકત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો સિખિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો પુપ્ફેહિ પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તો અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા સુગતીસુ એવ પરિવત્તેન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં ઇબ્ભકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો જેતવનપટિગ્ગહણે સઞ્જાતપ્પસાદો પબ્બજિત્વા ચરિયાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞે વિહરતિ. તસ્સ અત્તનો સમ્પત્તિયા પબ્બજિતસારુપ્પાય ચ પટિપત્તિયા પાસાદિકભાવતો રામણેય્યકોત્વેવ સમઞ્ઞા અહોસિ. અથેકદિવસં મારો થેરં ભિંસાપેતુકામો ભેરવસદ્દં અકાસિ. તં સુત્વા થેરો થિરપકતિતાય તેન અસન્તસન્તો ‘‘મારો અય’’ન્તિ ઞત્વા તત્થ અનાદરં દસ્સેન્તો ‘‘ચિહચિહાભિનદિતે’’તિ ગાથં અભાસિ.

૪૯. તત્થ ચિહચિહાભિનદિતેતિ ચિહચિહાતિ અભિણ્હં પવત્તસદ્દતાય ‘‘ચિહચિહા’’તિ લદ્ધનામાનં વટ્ટકાનં અભિનાદનિમિત્તં, વિરવહેતૂતિ અત્થો. સિપ્પિકાભિરુતેહિ ચાતિ સિપ્પિકા વુચ્ચન્તિ દેવકા પરનામકા ગેલઞ્ઞેન છાતકિસદારકાકારા સાખામિગા. ‘‘મહાકલન્દકા’’તિ કેચિ, સિપ્પિકાનં અભિરુતેહિ મહાવિરવેહિ, હેતુમ્હિ ચેતં કરણવચનં, તં હેતૂતિ અત્થો. ન મે તં ફન્દતિ ચિત્તન્તિ મમ ચિત્તં ન ફન્દતિ ન ચવતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇમસ્મિં અરઞ્ઞે વિરવહેતુ સિપ્પિકાભિરુતહેતુ વિય, પાપિમ, તવ વિસ્સરકરણહેતુ મમ ચિત્તં કમ્મટ્ઠાનતો ન પરિપતતીતિ. તત્થ કારણમાહ ‘‘એકત્તનિરતઞ્હિ મે’’તિ. હિ-સદ્દો હેતુ અત્થો, યસ્મા મમ ચિત્તં ગણસઙ્ગણિકં પહાય એકત્તે એકીભાવે, બહિદ્ધા વા વિક્ખેપં પહાય એકત્તે એકગ્ગતાય, એકત્તે એકસભાવે વા નિબ્બાને નિરતં અભિરતં, તસ્મા કમ્મટ્ઠાનતો ન ફન્દતિ ન ચવતીતિ, ઇમં કિર ગાથં વદન્તો એવ થેરો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૨૧.૫-૯) –

‘‘સુવણ્ણવણ્ણો ભગવા, સતરંસી પતાપવા;

ચઙ્કમનં સમારૂળ્હો, મેત્તચિત્તો સિખીસભો.

‘‘પસન્નચિત્તો સુમનો, વન્દિત્વા ઞાણમુત્તમં;

મિનેલપુપ્ફં પગ્ગય્હ, બુદ્ધસ્સ અભિરોપયિં.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિપૂજયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘એકૂનતિંસકપ્પમ્હિ, સુમેઘઘનનામકો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અયમેવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથા અહોસિ.

રામણેય્યકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. વિમલત્થેરગાથાવણ્ણના

ધરણી ચ સિઞ્ચતિ વાતિ આયસ્મતો વિમલત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે સઙ્ખધમનકુલે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો તસ્મિં સિપ્પે નિપ્ફત્તિં ગતો એકદિવસં વિપસ્સિં ભગવન્તં પસ્સિત્વા પસન્નમાનસો સઙ્ખધમનેન પૂજં કત્વા તતો પટ્ઠાય કાલેન કાલં સત્થુ ઉપટ્ઠાનં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે ‘‘અનાગતે મે વિમલો વિસુદ્ધો કાયો હોતૂ’’તિ બોધિરુક્ખં ગન્ધોદકેહિ ન્હાપેસિ, ચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણેસુ આસનાનિ ધોવાપેસિ, ભિક્ખૂનમ્પિ કિલિટ્ઠે સમણપરિક્ખારે ધોવાપેસિ.

સો તતો ચવિત્વા દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ પરિવત્તેન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે ઇબ્ભકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્સ માતુકુચ્છિયં વસન્તસ્સ નિક્ખમન્તસ્સ ચ કાયો પિત્તસેમ્હાદીહિ અસંકિલિટ્ઠો પદુમપલાસે ઉદકબિન્દુ વિય અલગ્ગો પચ્છિમભવિકબોધિસત્તસ્સ વિય સુવિસુદ્ધો અહોસિ, તેનસ્સ વિમલોત્વેવ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો રાજગહપ્પવેસને બુદ્ધાનુભાવં દિસ્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા કોસલરટ્ઠે પબ્બતગુહાયં વિહરતિ. અથેકદિવસં ચાતુદ્દીપિકમહામેઘો સકલં ચક્કવાળગબ્ભં પત્થરિત્વા પાવસ્સિ. વિવટ્ટટ્ઠાયિમ્હિ બુદ્ધાનં ચક્કવત્તીનઞ્ચ ધરમાનકાલે એવ કિર એવં વસ્સતિ. ઘમ્મપરિળાહવૂપસમતો ઉતુસપ્પાયલાભેન થેરસ્સ ચિત્તં સમાહિતં અહોસિ એકગ્ગં. સો સમાહિતચિત્તો તાવદેવ વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા મગ્ગપટિપાટિયા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૦.૫૬-૬૦) –

‘‘વિપસ્સિસ્સ ભગવતો, અહોસિં સઙ્ખધમ્મકો;

નિચ્ચુપટ્ઠાનયુત્તોમ્હિ, સુગતસ્સ મહેસિનો.

‘‘ઉપટ્ઠાનફલં પસ્સ, લોકનાથસ્સ તાદિનો;

સટ્ઠિ તૂરિયસહસ્સાનિ, પરિવારેન્તિ મં સદા.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, ઉપટ્ઠહિં મહાઇસિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ઉપટ્ઠાનસ્સિદં ફલં.

‘‘ચતુવીસે ઇતો કપ્પે, મહાનિગ્ઘોસનામકા;

સોળસાસિંસુ રાજાનો, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા કતકિચ્ચતાય તુટ્ઠમાનસો ઉદાનં ઉદાનેન્તો ‘‘ધરણી ચ સિઞ્ચતિ વાતિ માલુતો’’તિ ગાથં અભાસિ.

૫૦. તત્થ ધરણીતિ પથવી, સા હિ સકલં ધરાધરં ધારેતીતિ ‘‘ધરણી’’તિ વુચ્ચતિ. સિઞ્ચતીતિ સમન્તતો નભં પૂરેત્વા અભિપ્પવસ્સતો મહામેઘસ્સ વુટ્ઠિધારાહિ સિઞ્ચતિ. વાતિ માલુતોતિ ઉદકફુસિતસમ્મિસ્સતાય સીતલો વાતો વાયતિ. વિજ્જુતા ચરતિ નભેતિ તત્થ તત્થ ગજ્જતા ગળગળાયતા મહામેઘતો નિચ્છરન્તિયો સતેરતા આકાસે ઇતો ચિતો ચ વિચરન્તિ. ઉપસમન્તિ વિતક્કાતિ ઉતુસપ્પાયસિદ્ધેન સમથવિપસ્સનાધિગમેન પુબ્બભાગે તદઙ્ગાદિવસેન વૂપસન્તા હુત્વા કામવિતક્કાદયો સબ્બેપિ નવ મહાવિતક્કા અરિયમગ્ગાધિગમેન ઉપસમન્તિ. અનવસેસતો સમુચ્છિજ્જન્તીતિ. વત્તમાનસમીપતાય અરિયમગ્ગક્ખણં વત્તમાનં કત્વા વદતિ. અતીતત્થે વા એતં પચ્ચુપ્પન્નવચનં. ચિત્તં સુસમાહિતં મમાતિ તતો એવ લોકુત્તરસમાધિના મમ ચિત્તં સુટ્ઠુ સમાહિતં, ન દાનિ તસ્સ સમાધાને કિઞ્ચિ કાતબ્બં અત્થીતિ થેરો અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

વિમલત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઞ્ચમવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. છટ્ઠવગ્ગો

૧. ગોધિકાદિચતુત્થેરગાથાવણ્ણના

વસ્સતિ દેવોતિઆદિકા ચતસ્સો – ગોધિકો, સુબાહુ, વલ્લિયો, ઉત્તિયોતિ ઇમેસં ચતુન્નં થેરાનં ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? ઇમેપિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારા તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તા ઇતો ચતુનવુતે કપ્પે સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં સહાયા હુત્વા વિચરિંસુ. તેસુ એકો સિદ્ધત્થં ભગવન્તં પિણ્ડાય ચરન્તં દિસ્વા કટચ્છુભિક્ખં અદાસિ. દુતિયો પસન્નચિત્તો હુત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગણ્હિ. તતિયો પસન્નચિત્તો એકેન પુપ્ફહત્થેન ભગવન્તં પૂજેસિ. ચતુત્થો સુમનપુપ્ફેહિ પૂજમકાસિ. એવં તે સત્થરિ ચિત્તં પસાદેત્વા પસુતેન તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા પુન અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા સહાયકા હુત્વા સાસને પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં કત્વા અમ્હાકં ભગવતો કાલે પાવાયં ચતુન્નં મલ્લરાજાનં પુત્તા હુત્વા નિબ્બત્તિંસુ. તેસં ગોધિકો, સુબાહુ, વલ્લિયો, ઉત્તિયોતિ નામાનિ અકંસુ. અઞ્ઞમઞ્ઞં પિયસહાયા અહેસું. તે કેનચિદેવ કરણીયેન કપિલવત્થું અગમંસુ. તસ્મિઞ્ચ સમયે સત્થા કપિલવત્થું ગન્ત્વા નિગ્રોધારામે વસન્તો યમકપાટિહારિયં દસ્સેત્વા સુદ્ધોદનપ્પમુખે સક્યરાજાનો દમેસિ. તદા તેપિ ચત્તારો મલ્લરાજપુત્તા પાટિહારિયં દિસ્વા લદ્ધપ્પસાદા પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાકમ્મં કરોન્તા નચિરસ્સેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિંસુ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૧.૧-૨૩) –

‘‘સુવણ્ણવણ્ણં સમ્બુદ્ધં, આહુતીનં પટિગ્ગહં;

પવરા અભિનિક્ખન્તં, વના નિબ્બનમાગતં.

‘‘કટચ્છુભિક્ખં પાદાસિં, સિદ્ધત્થસ્સ મહેસિનો;

પઞ્ઞાય ઉપસન્તસ્સ, મહાવીરસ્સ તાદિનો.

‘‘પદેનાનુપદાયન્તં, નિબ્બાપેન્તે મહાજનં;

ઉળારા વિત્તિ મે જાતા, બુદ્ધે આદિચ્ચબન્ધુને.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, યં દાનમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ભિક્ખાદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘સત્તાસીતિમ્હિતો કપ્પે, મહારેણુસનામકા;

સત્તરતનસમ્પન્ના, સત્તેતે ચક્કવત્તિનો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

ગોધિકો થેરો.

‘‘સુવણ્ણવણ્ણં સમ્બુદ્ધં, નિસભાજાનિયં યથા;

તિધાપભિન્નં માતઙ્ગં, કુઞ્જરંવ મહેસિનં.

‘‘ઓભાસેન્તં દિસા સબ્બા, ઉળુરાજંવ પૂરિતં;

રથિયં પટિપજ્જન્તં, લોકજેટ્ઠં અપસ્સહં.

‘‘ઞાણે ચિત્તં પસાદેત્વા, પગ્ગહેત્વાન અઞ્જલિં;

પસન્નચિત્તો સુમનો, સિદ્ધત્થમભિવાદયિં.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, યં કમ્મમકરિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ઞાણસઞ્ઞાયિદં ફલં.

‘‘તેસત્તતિમ્હિતો કપ્પે, સોળસાસું નરુત્તમા;

સત્તરતનસમ્પન્ના, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

સુબાહુત્થેરો.

‘‘તિવરાયં નિવાસીહં, અહોસિં માલિકો તદા;

અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, સિદ્ધત્થં લોકપૂજિતં.

‘‘પસન્નચિત્તો સુમનો, પુપ્ફહત્થમદાસહં;

યત્થ યત્થુપપજ્જામિ, તસ્સ કમ્મસ્સ વાહસા.

‘‘અનુભોમિ ફલં ઇટ્ઠં, પુબ્બે સુકતમત્તનો;

પરિક્ખિત્તો સુમલ્લેહિ, પુપ્ફદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, પુપ્ફપૂજાયિદં ફલં.

‘‘ચતુન્નવુતુપાદાય, ઠપેત્વા વત્તમાનકં;

પઞ્ચરાજસતા તત્થ, નજ્જસમસનામકા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

વલ્લિયો થેરો.

‘‘સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો, જાતિપુપ્ફમદાસહં;

પાદેસુ સત્ત પુપ્ફાનિ, હાસેનોકિરિતાનિ મે.

‘‘તેન કમ્મેનહં અજ્જ, અભિભોમિ નરામરે;

ધારેમિ અન્તિમં દેહં, સમ્માસમ્બુદ્ધસાસને.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, પુપ્ફપૂજાયિદં ફલં.

‘‘સમન્તગન્ધનામાસું, તેરસ ચક્કવત્તિનો;

ઇતો પઞ્ચમકે કપ્પે, ચાતુરન્તા જનાધિપા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ. (અપ. થેર ૧.૧૧.૧-૨૩);

ઉત્તિયો થેરો.

અરહત્તં પન પત્વા ઇમે ચત્તારોપિ થેરા લોકે પાકટા પઞ્ઞાતા રાજરાજમહામત્તેહિ સક્કતા ગરુકતા હુત્વા અરઞ્ઞે સહેવ વિહરન્તિ. અથેકદા રાજા બિમ્બિસારો તે ચત્તારો થેરે રાજગહં ઉપગતે ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા તેમાસં વસ્સાવાસત્થાય નિમન્તેત્વા તેસં પાટિયેક્કં કુટિકાયો કારેત્વા સતિસમ્મોસેન ન છાદેસિ. થેરા અચ્છન્નાસુ કુટિકાસુ વિહરન્તિ. વસ્સકાલે દેવો ન વસ્સતિ. રાજા ‘‘કિં નુ ખો કારણં દેવો ન વસ્સતી’’તિ ચિન્તેન્તો, તં કારણં ઞત્વા, તા કુટિકાયો છાદાપેત્વા, મત્તિકાકમ્મં ચિત્તકમ્મઞ્ચ કારાપેત્વા, કુટિકામહં કરોન્તો મહતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દાનં અદાસિ. થેરા રઞ્ઞો અનુકમ્પાય કુટિકાયો પવિસિત્વા મેત્તાસમાપત્તિયો સમાપજ્જિંસુ. અથુત્તરપાચીનદિસતો મહામેઘો ઉટ્ઠહિત્વા થેરાનં સમાપત્તિતો વુટ્ઠાનક્ખણેયેવ વસ્સિતું આરભિ. તેસુ ગોધિકત્થેરો સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય સહ મેઘગજ્જિતેન –

૫૧.

‘‘વસ્સતિ દેવો યથા સુગીતં, છન્ના મે કુટિકા સુખા નિવાતા;

ચિત્તં સુસમાહિતઞ્ચ મય્હં, અથ ચે પત્થયસિ પવસ્સ દેવા’’તિ. –

ઇમં ગાથં અભાસિ.

તત્થ વસ્સતીતિ સિઞ્ચતિ વુટ્ઠિધારં પવેચ્છતિ. દેવોતિ મેઘો. યથા સુગીતન્તિ સુન્દરગીતં વિય ગજ્જન્તોતિ અધિપ્પાયો. મેઘો હિ વસ્સનકાલે સતપટલસહસ્સપટલો ઉટ્ઠહિત્વા થનયન્તો વિજ્જુતા નિચ્છારેન્તોવ સોભતિ, ન કેવલો. તસ્મા સિનિદ્ધમધુરગમ્ભીરનિગ્ઘોસો વસ્સતિ દેવોતિ દસ્સેતિ. તેન સદ્દતો અનુપપીળિતં આહ ‘‘છન્ના મે કુટિકા સુખા નિવાતા’’તિ. યથા ન દેવો વસ્સતિ, એવં તિણાદીહિ છાદિતા અયં મે કુટિકા, તેન વુટ્ઠિવસ્સેન અનુપપીળિતં આહ. પરિભોગસુખસ્સ ઉતુસપ્પાયઉતુસુખસ્સ ચ સબ્ભાવતો સુખા. ફુસિતગ્ગળપિહિતવાતપાનતાહિ વાતપરિસ્સયરહિતા. ઉભયેનપિ આવાસસપ્પાયવસેન અનુપપીળિતં આહ. ચિત્તં સુસમાહિતઞ્ચ મય્હન્તિ ચિત્તઞ્ચ મમ સુટ્ઠુ સમાહિતં અનુત્તરસમાધિના નિબ્બાનારમ્મણે સુટ્ઠુ અપ્પિતં, એતેન અબ્ભન્તરપરિસ્સયાભાવતો અપ્પોસ્સુક્કતં દસ્સેતિ. અથ ચે પત્થયસીતિ અથ ઇદાનિ પત્થયસિ ચે, યદિ ઇચ્છસિ. પવસ્સાતિ સિઞ્ચ ઉદકં પગ્ઘર વુટ્ઠિધારં પવેચ્છ. દેવાતિ મેઘં આલપતિ.

ગોધિકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સુબાહુત્થેરગાથાવણ્ણના

૫૨. ઇતરેહિ વુત્તગાથાસુ તતિયપદે એવ વિસેસો. તત્થ સુબાહુના વુત્તગાથાયં ચિત્તં સુસમાહિતઞ્ચ કાયેતિ મમ ચિત્તં કરજકાયે કાયગતાસતિભાવનાવસેન સુટ્ઠુ સમાહિતં સમ્મદેવ અપ્પિતં. અયઞ્હિ થેરો કાયગતાસતિભાવનાવસેન પટિલદ્ધઝાનં પાદકં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તં સન્ધાયાહ ‘‘ચિત્તં સુસમાહિતઞ્ચ કાયે’’તિ.

સુબાહુત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. વલ્લિયત્થેરગાથાવણ્ણના

૫૩. વલ્લિયત્થેરગાથાયં તસ્સં વિહરામિ અપ્પમત્તોતિ તસ્સં કુટિકાયં અપ્પમાદપટિપત્તિયા મત્થકં પાપિતત્તા અપ્પમત્તો અરિયવિહારૂપસંહિતેન દિબ્બવિહારાદિસંહિતેન ચ ઇરિયાપથવિહારેન વિહરામિ, અત્તભાવં પવત્તેમીતિ વુત્તં હોતિ.

વલ્લિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા

૪. ઉત્તિયત્થેરગાથાવણ્ણના

૫૪. ઉત્તિયત્થેરેન વુત્તગાથાયં અદુતિયોતિ અસહાયો, કિલેસસઙ્ગણિકાય ગણસઙ્ગણિકાય ચ વિરહિતોતિ અત્થો.

ઉત્તિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચતુન્નં થેરાનં ગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. અઞ્જનવનિયત્થેરગાથાવણ્ણના

આસન્દિં કુટિકં કત્વાતિ આયસ્મતો અઞ્જનવનિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે સુદસ્સનો નામ માલાકારો હુત્વા સુમનપુપ્ફેહિ ભગવન્તં પૂજેત્વા અઞ્ઞમ્પિ તત્થ તત્થ બહું પુઞ્ઞં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં અકાસિ. અથ ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે વેસાલિયં વજ્જિરાજકુલે નિબ્બત્તિત્વા તસ્સ વયપ્પત્તકાલે વજ્જિરટ્ઠે અવુટ્ઠિભયં બ્યાધિભયં અમનુસ્સભયન્તિ તીણિ ભયાનિ ઉપ્પજ્જિંસુ. તં સબ્બં રતનસુત્તવણ્ણનાયં (ખુ. પા. અટ્ઠ. રતનસુત્તવણ્ણના; સુ. નિ. અટ્ઠ. ૧.રતનસુત્તવણ્ણના) વુત્તનયેન વેદિતબ્બં. ભગવતિ પન વેસાલિં પવિટ્ઠે ભયેસુ ચ વૂપસન્તેસુ સત્થુ ધમ્મદેસનાય સમ્બહુલાનં દેવમનુસ્સાનં ધમ્માભિસમયે ચ જાતે અયં રાજકુમારો બુદ્ધાનુભાવં દિસ્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિ. યથા ચાયં એવં અનન્તરં વુચ્ચમાના ચત્તારોપિ જના. તેપિ હિ ઇમસ્સ સહાયભૂતા લિચ્છવિરાજકુમારા એવં ઇમિનાવ નીહારેન પબ્બજિંસુ. કસ્સપસમ્બુદ્ધકાલેપિ સહાયા હુત્વા ઇમિના સહેવ પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં અકંસુ, પદુમુત્તરસ્સપિ ભગવતો પાદમૂલે કુસલબીજરોપનાદિં અકંસૂતિ. તત્થાયં કતપુબ્બકિચ્ચો સાકેતે અઞ્જનવને સુસાનટ્ઠાને વસન્તો ઉપકટ્ઠાય વસ્સૂપનાયિકાય મનુસ્સેહિ છડ્ડિતં જિણ્ણકં આસન્દિં લભિત્વા તં ચતૂસુ પાસાણેસુ ઠપેત્વા ઉપરિ તિરિયઞ્ચ તિણાદીહિ છાદેત્વા દ્વારં યોજેત્વા વસ્સં ઉપગતો. પઠમમાસેયેવ ઘટેન્તો વાયમન્તો અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૧.૨૪-૨૮) –

‘‘સુદસ્સનોતિ નામેન, માલાકારો અહં તદા;

અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, લોકજેટ્ઠં નરાસભં.

‘‘જાતિપુપ્ફં ગહેત્વાન, પૂજયિં પદુમુત્તરં;

વિસુદ્ધચક્ખુ સુમનો, દિબ્બચક્ખું સમજ્ઝગં.

‘‘એતિસ્સા પુપ્ફપૂજાય, ચિત્તસ્સ પણિધીહિ ચ;

કપ્પાનં સતસહસ્સં, દુગ્ગતિં નુપપજ્જહં.

‘‘સોળસાસિંસુ રાજાનો, દેવુત્તરસનામકા;

છત્તિંસમ્હિ ઇતો કપ્પે, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદેન્તો સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય યથાલદ્ધં સમ્પત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા પીતિવેગેન ઉદાનેન્તો ‘‘આસન્દિં કુટિકં કત્વા’’તિ ગાથં અભાસિ.

૫૫. તત્થ આસન્દિં કુટિકં કત્વાતિ આસન્દી નામ દીઘપાદકં ચતુરસ્સપીઠં, આયતં ચતુરસ્સમ્પિ અત્થિયેવ, યત્થ નિસીદિતુમેવ સક્કા, ન નિપજ્જિતું તં આસન્દિં કુટિકં કત્વા વાસત્થાય હેટ્ઠા વુત્તનયેન કુટિકં કત્વા યથા તત્થ નિસિન્નસ્સ ઉતુપરિસ્સયાભાવેન સુખેન સમણધમ્મં કાતું સક્કા, એવં કુટિકં કત્વા. એતેન પરમુક્કંસગતં સેનાસને અત્તનો અપ્પિચ્છતં સન્તુટ્ઠિઞ્ચ દસ્સેતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ધમ્મસેનાપતિના –

‘‘પલ્લઙ્કેન નિસિન્નસ્સ, જણ્ણુકેનાભિવસ્સતિ;

અલં ફાસુવિહારાય, પહિતત્તસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ. (થેરગા. ૯૮૫; મિ. પ. ૬.૧.૧);

અપરે ‘‘આસન્દિકુટિક’’ન્તિ પાઠં વત્વા ‘‘આસન્દિપ્પમાણં કુટિકં કત્વા’’તિ અત્થં વદન્તિ. અઞ્ઞે પન ‘‘આસનનિસજ્જાદિગતે મનુસ્સે ઉદ્દિસ્સ મઞ્ચકસ્સ ઉપરિ કતકુટિકા આસન્દી નામ, તં આસન્દિં કુટિકં કત્વા’’તિ અત્થં વદન્તિ. ઓગ્ગય્હાતિ ઓગાહેત્વા અનુપવિસિત્વા. અઞ્જનં વનન્તિ એવંનામકં વનં, અઞ્જનવણ્ણપુપ્ફભાવતો હિ અઞ્જના વુચ્ચન્તિ વલ્લિયો, તબ્બહુલતાય તં વનં ‘‘અઞ્જનવન’’ન્તિ નામં લભિ. અપરે પન ‘‘અઞ્જના નામ મહાગચ્છા’’તિ વદન્તિ, તં અઞ્જનવનં ઓગ્ગય્હ આસન્દિકં કુટિકં કત્વા તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનન્તિ વિહરતા મયાતિ વચનસેસેનેવ યોજના. ઇદમેવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણં અહોસીતિ.

અઞ્જનવનિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. કુટિવિહારિત્થેરગાથાવણ્ણના

કો કુટિકાયન્તિ આયસ્મતો કુટિવિહારિત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો આકાસેન ગચ્છન્તસ્સ ‘‘ઉદકદાનં દસ્સામી’’તિ સીતલં ઉદકં ગહેત્વા પીતિસોમનસ્સજાતો ઉદ્ધમ્મુખો હુત્વા ઉક્ખિપિ. સત્થા તસ્સ અજ્ઝાસયં ઞત્વા પસાદસંવડ્ઢનત્થં આકાસે ઠિતોવ સમ્પટિચ્છિ. સો તેન અનપ્પકં પીતિસોમનસ્સં પટિસંવેદેસિ. સેસં અઞ્જનવનિયત્થેરસ્સ વત્થુમ્હિ વુત્તસદિસમેવ. અયં પન વિસેસો – અયં કિર વુત્તનયેન પબ્બજિત્વા કતપુબ્બકિચ્ચો વિપસ્સનં અનુયુઞ્જન્તો સાયં ખેત્તસમીપેન ગચ્છન્તો દેવે ફુસાયન્તે ખેત્તપાલકસ્સ પુઞ્ઞં તિણકુટિં દિસ્વા પવિસિત્વા તત્થ તિણસન્થારકે નિસીદિ. નિસિન્નમત્તોવ ઉતુસપ્પાયં લભિત્વા વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૧.૨૯-૩૫) –

‘‘સુવણ્ણવણ્ણં સમ્બુદ્ધં, ગચ્છન્તં અનિલઞ્જસે;

ઘતાસનંવ જલિતં, આદિત્તંવ હુતાસનં.

‘‘પાણિના ઉદકં ગય્હ, આકાસે ઉક્ખિપિં અહં;

સમ્પટિચ્છિ મહાવીરો, બુદ્ધો કારુણિકો ઇસિ.

‘‘અન્તલિક્ખે ઠિતો સત્થા, પદુમુત્તરનામકો;

મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, ઇમા ગાથા અભાસથ.

‘‘ઇમિના દકદાનેન, પીતિઉપ્પાદનેન ચ;

કપ્પસતસહસ્સમ્પિ, દુગ્ગતિં નુપપજ્જતિ.

‘‘તેન કમ્મેન દ્વિપદિન્દ, લોકજેટ્ઠ નરાસભ;

પત્તોમ્હિ અચલં ઠાનં, હિત્વા જયપરાજયં.

‘‘સહસ્સરાજનામેન, તયો તે ચક્કવત્તિનો;

પઞ્ચસટ્ઠિકપ્પસતે, ચાતુરન્તા જનાધિપા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા થેરે તત્થ નિસિન્ને ખેત્તપાલકો આગન્ત્વા ‘‘કો કુટિકાય’’ન્તિ આહ. તં સુત્વા થેરો ‘‘ભિક્ખુ કુટિકાય’’ન્તિઆદિમાહ. તયિદં ખેત્તપાલસ્સ થેરસ્સ ચ વચનં એકજ્ઝં કત્વા –

૫૬.

‘‘કો કુટિકાયં ભિક્ખુ કુટિકાયં, વીતરાગો સુસમાહિતચિત્તો;

એવં જાનાહિ આવુસો, અમોઘા તે કુટિકા કતા’’તિ. –

તથારૂપેન સઙ્ગીતિં આરોપિતં.

તત્થ કો કુટિકાયન્તિ, ‘‘ઇમિસ્સં કુટિકાયં કો નિસિન્નો’’તિ ખેત્તપાલસ્સ પુચ્છાવચનં. તસ્સ ભિક્ખુ કુટિકાયન્તિ થેરસ્સ પટિવચનદાનં. અથ નં અત્તનો અનુત્તરદક્ખિણેય્યભાવતો તં કુટિપરિભોગં અનુમોદાપેત્વા ઉળારં તમેવ પુઞ્ઞં પતિટ્ઠાપેતું ‘‘વીતરાગો’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્સત્થો – એકો ભિન્નકિલેસો ભિક્ખુ તે કુટિકાયં નિસિન્નો, તતો એવ સો અગ્ગમગ્ગેન સબ્બસો સમુચ્છિન્નરાગતાય વીતરાગો અનુત્તરસમાધિના નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા સુટ્ઠુ સમાહિતચિત્તતાય સુસમાહિતચિત્તો, ઇમઞ્ચ અત્થં, આવુસો ખેત્તપાલ, યથાહં વદામિ, એવં જાનાહિ સદ્દહ અધિમુચ્ચસ્સુ. અમોઘા તે કુટિકા કતા તયા કતા કુટિકા અમોઘા અવઞ્ઝા સફલા સઉદ્રયા, યસ્મા અરહતા ખીણાસવેન પરિભુત્તા. સચે ત્વં અનુમોદસિ, તં તે ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયાતિ.

તં સુત્વા ખેત્તપાલો ‘‘લાભા વત મે, સુલદ્ધં વત મે, યસ્સ મે કુટિકાયં એદિસો અય્યો પવિસિત્વા નિસીદતી’’તિ પસન્નચિત્તો અનુમોદન્તો અટ્ઠાસિ. ઇમં પન તેસં કથાસલ્લાપં ભગવા દિબ્બાય સોતધાતુયા સુત્વા અનુમોદનઞ્ચસ્સ ઞત્વા તમ્ભાવિનિં સમ્પત્તિં વિભાવેન્તો ખેત્તપાલં ઇમાહિ ગાથાહિ અજ્ઝભાસિ –

‘‘વિહાસિ કુટિયં ભિક્ખુ, સન્તચિત્તો અનાસવો;

તેન કમ્મવિપાકેન, દેવિન્દો ત્વં ભવિસ્સસિ.

‘‘છત્તિંસક્ખત્તું દેવિન્દો, દેવરજ્જં કરિસ્સસિ;

ચતુત્તિંસક્ખત્તું ચક્કવત્તી, રાજા રટ્ઠે ભવિસ્સસિ;

રતનકુટિ નામ પચ્ચેકબુદ્ધો, વીતરાગો ભવિસ્સસી’’તિ.

કુટિકાયં લદ્ધવિસેસત્તા પન થેરસ્સ તતો પભુતિ કુટિવિહારીત્વેવ સમઞ્ઞા ઉદપાદિ. અયમેવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથાપિ અહોસીતિ.

કુટિવિહારિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. દુતિયકુટિવિહારિત્થેરગાથાવણ્ણના

અયમાહુ પુરાણિયાતિ આયસ્મતો કુટિવિહારિત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો પસન્નમાનસો પરિળાહકાલે નળવિલીવેહિ વિરચિતં બીજનિં અદાસિ. તં સત્થા અનુમોદનગાથાય સમ્પહંસેસિ. સેસં યદેત્થ વત્તબ્બં, તં અઞ્જનવનિયત્થેરવત્થુમ્હિ વુત્તસદિસમેવ. અયં પન વિસેસો – અયં કિર વુત્તનયેન પબ્બજિત્વા અઞ્ઞતરાય પુરાણકુટિકાય વિહરન્તો સમણધમ્મં અચિન્તેત્વા, ‘‘અયં કુટિકા જિણ્ણા, અઞ્ઞં કુટિકં કાતું વટ્ટતી’’તિ નવકમ્મવસેન ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ. તસ્સ અત્થકામા દેવતા સંવેગજનનત્થં ઇમં ઉત્તાનોભાસં ગમ્ભીરત્થં ‘‘અયમાહુ’’તિ ગાથમાહ.

૫૭. તત્થ અયન્તિ આસન્નપચ્ચક્ખવચનં. આહૂતિ અહોસીતિ અત્થો. ગાથાસુખત્થઞ્હિ દીઘં કત્વા વુત્તં. પુરાણિયાતિ પુરાતની અદ્ધગતા. અઞ્ઞં પત્થયસે નવં કુટિન્તિ ઇમિસ્સા કુટિયા પુરાણભાવેન જિણ્ણતાય ઇતો અઞ્ઞં ઇદાનિ નિબ્બત્તનીયતાય નવં કુટિં પત્થયસે પત્થેસિ આસીસસિ. સબ્બેન સબ્બં પન આસં કુટિયા વિરાજય પુરાણિયં વિય નવાયમ્પિ કુટિયં આસં તણ્હં અપેક્ખં વિરાજેહિ, સબ્બસો તત્થ વિરત્તચિત્તો હોહિ. કસ્મા? યસ્મા દુક્ખા ભિક્ખુ પુન નવા નામ કુટિ ભિક્ખુ પુન ઇદાનિ નિબ્બત્તિયમાના દુક્ખાવહત્તા દુક્ખા, તસ્મા અઞ્ઞં નવં દુક્ખં અનુપ્પાદેન્તો યથાનિબ્બત્તાયં પુરાણિયંયેવ કુટિયં ઠત્વા અત્તના કતબ્બં કરોહીતિ. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – ત્વં, ભિક્ખુ, ‘‘અયં પુરાણી તિણકુટિકા જિણ્ણા’’તિ અઞ્ઞં નવં તિણકુટિકં કાતું ઇચ્છસિ, ન સમણધમ્મં, એવં ઇચ્છન્તો પન ભાવનાય અનનુયુઞ્જનેન પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તિયા અનતિવત્તનતો આયતિં અત્તભાવકુટિમ્પિ પત્થેન્તો કાતું ઇચ્છન્તોયેવ નામ હોતિ. સા પન નવા તિણકુટિ વિય કરણદુક્ખેન તતો ભિય્યોપિ જરામરણસોકપરિદેવાદિદુક્ખસંસટ્ઠતાય દુક્ખા, તસ્મા તિણકુટિયં વિય અત્તભાવકુટિયં આસં અપેક્ખં વિરાજય સબ્બસો તત્થ વિરત્તચિત્તો હોહિ, એવં તે વટ્ટદુક્ખં ન ભવિસ્સતીતિ. દેવતાય ચ વચનં સુત્વા થેરો સંવેગજાતો વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૧.૩૬-૪૬) –

‘‘પદુમુત્તરબુદ્ધસ્સ, લોકજેટ્ઠસ્સ તાદિનો;

તિણત્થરે નિસિન્નસ્સ, ઉપસન્તસ્સ તાદિનો.

‘‘નળમાલં ગહેત્વાન, બન્ધિત્વા બીજનિં અહં;

બુદ્ધસ્સ ઉપનામેસિં, દ્વિપદિન્દસ્સ તાદિનો.

‘‘પટિગ્ગહેત્વા સબ્બઞ્ઞૂ, બીજનિં લોકનાયકો;

મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, ઇમં ગાથં અભાસથ.

‘‘યથા મે કાયો નિબ્બાતિ, પરિળાહો ન વિજ્જતિ;

તથેવ તિવિધગ્ગીહિ, ચિત્તં તવ વિમુચ્ચતુ.

‘‘સબ્બે દેવા સમાગચ્છું, યે કેચિ વનનિસ્સિતા;

સોસ્સામ બુદ્ધવચનં, હાસયન્તઞ્ચ દાયકં.

‘‘નિસિન્નો ભગવા તત્થ, દેવસઙ્ઘપુરક્ખતો;

દાયકં સમ્પહંસેન્તો, ઇમા ગાથા અભાસથ.

‘‘ઇમિના બીજનિદાનેન, ચિત્તસ્સ પણિધીહિ ચ;

સુબ્બતો નામ નામેન, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ.

‘‘તેન કમ્માવસેસેન, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;

માલુતો નામ નામેન, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ.

‘‘ઇમિના બીજનિદાનેન, સમ્માનવિપુલેન ચ;

કપ્પસતસહસ્સમ્પિ, દુગ્ગતિં નુપપજ્જતિ.

‘‘તિંસકપ્પસહસ્સમ્હિ, સુબ્બતા અટ્ઠતિંસ તે;

એકૂનતિંસસહસ્સે, અટ્ઠ માલુતનામકા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તે પન પતિટ્ઠિતો ‘‘અયં મે અરહત્તપ્પત્તિયા અઙ્કુસભૂતા’’તિ તમેવ ગાથં પચ્ચુદાહાસિ. સાયેવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથા અહોસિ. કુટિઓવાદેન લદ્ધવિસેસત્તા ચસ્સ કુટિવિહારીત્વેવ સમઞ્ઞા અહોસીતિ.

દુતિયકુટિવિહારિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. રમણીયકુટિકત્થેરગાથાવણ્ણના

રમણીયા મે કુટિકાતિ આયસ્મતો રમણીયકુટિકત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે કુસલબીજરોપનં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇતો અટ્ઠારસકપ્પસતમત્થકે અત્થદસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો બુદ્ધારહં આસનં ભગવતો અદાસિ. પુપ્ફેહિ ચ ભગવન્તં પૂજેત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ. સેસં અઞ્જનવનિયત્થેરસ્સ વત્થુમ્હિ વુત્તસદિસમેવ. અયં પન વિસેસો – અયં કિર વુત્તનયેન પબ્બજિત્વા કતપુબ્બકિચ્ચો વજ્જિરટ્ઠે અઞ્ઞતરસ્મિં ગામકાવાસે કુટિકાયં વિહરતિ, સા હોતિ કુટિકા અભિરૂપા દસ્સનીયા પાસાદિકા સુપરિકમ્મકતભિત્તિભૂમિકા આરામપોક્ખરણિરામણેય્યાદિસમ્પન્ના મુત્તાજાલસદિસવાલિકાકિણ્ણભૂમિભાગા થેરસ્સ ચ વત્તસમ્પન્નતાય સુસમ્મટ્ઠઙ્ગણતાદિના ભિય્યોસોમત્તાય રમણીયતરા હુત્વા તિટ્ઠતિ. સો તત્થ વિહરન્તો વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૧.૪૭-૫૨) –

‘‘કાનનં વનમોગ્ગય્હ, અપ્પસદ્દં નિરાકુલં;

સીહાસનં મયા દિન્નં, અત્થદસ્સિસ્સ તાદિનો.

‘‘માલાહત્થં ગહેત્વાન, કત્વા ચ નં પદક્ખિણં;

સત્થારં પયિરુપાસિત્વા, પક્કામિં ઉત્તરામુખો.

‘‘તેન કમ્મેન દ્વિપદિન્દ, લોકજેટ્ઠ નરાસભ;

સન્નિબ્બાપેમિ અત્તાનં, ભવા સબ્બે સમૂહતા.

‘‘અટ્ઠારસકપ્પસતે, યં દાનમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, સીહાસનસ્સિદં ફલં.

‘‘ઇતો સત્તકપ્પસતે, સન્નિબ્બાપકખત્તિયો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા થેરે તત્થ વિહરન્તે કુટિકાય રમણીયભાવતો વિહારપેક્ખકા મનુસ્સા તતો તતો આગન્ત્વા કુટિં પસ્સન્તિ. અથેકદિવસં કતિપયા ધુત્તજાતિકા ઇત્થિયો તત્થ ગતા કુટિકાય રમણીયભાવં દિસ્વા, ‘‘એત્થ વસન્તો અયં સમણો સિયા અમ્હેહિ આકડ્ઢનીયહદયો’’તિ અધિપ્પાયેન – ‘‘રમણીયં વો, ભન્તે, વસનટ્ઠાનં. મયમ્પિ રમણીયરૂપા પઠમયોબ્બને ઠિતા’’તિ વત્વા ઇત્થિકુત્તાદીનિ દસ્સેતું આરભિંસુ. થેરો અત્તનો વીતરાગભાવં પકાસેન્તો ‘‘રમણીયા મે કુટિકા, સદ્ધાદેય્યા મનોરમા’’તિ ગાથં અભાસિ.

૫૮. તત્થ રમણીયા મે કુટિકાતિ ‘‘રમણીયા તે, ભન્તે, કુટિકા’’તિ યં તુમ્હેહિ વુત્તં, તં સચ્ચં. અયં મમ વસનકુટિકા રમણીયા મનુઞ્ઞરૂપા, સા ચ ખો સદ્ધાદેય્યા, ‘‘એવરૂપાય મનાપં કત્વા પબ્બજિતાનં દિન્નાય ઇદં નામ ફલં હોતી’’તિ કમ્મફલાનિ સદ્દહિત્વા સદ્ધાય ધમ્મચ્છન્દેન દાતબ્બત્તા સદ્ધાદેય્યા, ન ધનેન નિબ્બત્તિતા. સયઞ્ચ તથાદિન્નાનિ સદ્ધાદેય્યાનિ પસ્સન્તાનં પરિભુઞ્જન્તાનઞ્ચ મનો રમેતીતિ મનોરમા. સદ્ધાદેય્યત્તા એવ હિ મનોરમા, સદ્ધાદીહિ દેય્યધમ્મં સક્કચ્ચં અભિસઙ્ખરિત્વા દેન્તિ, સદ્ધાદેય્યઞ્ચ પરિભુઞ્જન્તા સપ્પુરિસા દાયકસ્સ અવિસંવાદનત્થમ્પિ પયોગાસયસમ્પન્ના હોન્તિ, ન તુમ્હેહિ ચિન્તિતાકારેન પયોગાસયવિપન્નાતિ અધિપ્પાયો. ન મે અત્થો કુમારીહીતિ યસ્મા સબ્બસો કામેહિ વિનિવત્તિતમાનસો અહં, તસ્મા ન મે અત્થો કુમારીહિ. કપ્પિયકારકકમ્મવસેનપિ હિ માદિસાનં ઇત્થીહિ પયોજનં નામ નત્થિ, પગેવ રાગવસેન, તસ્મા ન મે અત્થો કુમારીહીતિ. કુમારિગ્ગહણઞ્ચેત્થ ઉપલક્ખણં દટ્ઠબ્બં. માદિસસ્સ નામ સન્તિકે એવં પટિપજ્જાહીતિ અયુત્તકારિનીહિ યાવ અપરદ્ધઞ્ચ તુમ્હેહિ સમાનજ્ઝાસયાનં પુરતો અયં કિરિયા સોભેય્યાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘યેસં અત્થો તહિં ગચ્છથ નારિયો’’તિ. તત્થ યેસન્તિ કામેસુ અવીતરાગાનં. અત્થોતિ પયોજનં. તહિન્તિ તત્થ તેસં સન્તિકં. નારિયોતિ આલપનં. તં સુત્વા ઇત્થિયો મઙ્કુભૂતા પત્તક્ખન્ધા આગતમગ્ગેનેવ ગતા. એત્થ ચ ‘‘ન મે અત્થો કુમારીહી’’તિ કામેહિ અનત્થિકભાવવચનેનેવ થેરેન અરહત્તં બ્યાકતન્તિ દટ્ઠબ્બં.

રમણીયકુટિકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. કોસલવિહારિત્થેરગાથાવણ્ણના

સદ્ધાયાહં પબ્બજિતોતિ આયસ્મતો કોસલવિહારિત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે કુસલબીજં રોપેત્વા તં તં પુઞ્ઞં અકાસિ. સેસં અઞ્જનવનિયત્થેરવત્થુસદિસમેવ. અયં પન વિસેસો – અયં કિર વુત્તનયેન પબ્બજિત્વા કતપુબ્બકિચ્ચો કોસલરટ્ઠે અઞ્ઞતરસ્મિં ગામે એકં ઉપાસકકુલં નિસ્સાય અરઞ્ઞે વિહરતિ, તં સો ઉપાસકો રુક્ખમૂલે વસન્તં દિસ્વા કુટિકં કારેત્વા અદાસિ. થેરો કુટિકાયં વિહરન્તો આવાસસપ્પાયેન સમાધાનં લભિત્વા વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૧.૫૩-૬૧) –

‘‘હિમવન્તસ્સાવિદૂરે, વસામિ પણ્ણસન્થરે;

ઘાસેસુ ગેધમાપન્નો, સેય્યસીલો ચહં તદા.

‘‘ખણન્તાલુકલમ્બાનિ, બિળાલિતક્કલાનિ ચ;

કોલં ભલ્લાતકં બિલ્લં, આહત્વા પટિયાદિતં.

‘‘પદુમુત્તરો લોકવિદૂ, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, આગચ્છિ મમ સન્તિકં.

‘‘ઉપાગતં મહાનાગં, દેવદેવં નરાસભં;

બિળાલિં પગ્ગહેત્વાન, પત્તમ્હિ ઓકિરિં અહં.

‘‘પરિભુઞ્જિ મહાવીરો, તોસયન્તો મમં તદા;

પરિભુઞ્જિત્વાન સબ્બઞ્ઞૂ, ઇમં ગાથં અભાસથ.

‘‘સકં ચિત્તં પસાદેત્વા, બિળાલિં મે અદા તુવં;

કપ્પાનં સતસહસ્સં, દુગ્ગતિં નુપપજ્જસિ.

‘‘ચરિમં વત્તતે મય્હં, ભવા સબ્બે સમૂહતા;

ધારેમિ અન્તિમં દેહં, સમ્માસમ્બુદ્ધસાસને.

‘‘ચતુપઞ્ઞાસિતો કપ્પે, સુમેખલિય સવ્હયો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા વિમુત્તિસુખપ્પટિસંવેદનેન ઉપ્પન્નપીતિવેગેન ઉદાનેન્તો ‘‘સદ્ધાયાહં પબ્બજિતો’’તિ ગાથં અભાસિ.

૫૯. તત્થ સદ્ધાયાતિ ભગવતો વેસાલિં ઉપગમને આનુભાવં દિસ્વા, ‘‘એકન્તનિય્યાનિકં ઇદં સાસનં, તસ્મા અદ્ધા ઇમાય પટિપત્તિયા જરામરણતો મુચ્ચિસ્સામી’’તિ ઉપ્પન્નસદ્ધાવસેન પબ્બજિતો પબ્બજ્જં ઉપગતો. અરઞ્ઞે મે કુટિકા કતાતિ તસ્સા પબ્બજ્જાય અનુરૂપવસેન અરઞ્ઞે વસતો મે કુટિકા કતા, પબ્બજ્જાનુરૂપં આરઞ્ઞકો હુત્વા વૂપકટ્ઠો વિહરામીતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘અપ્પમત્તો ચ આતાપી, સમ્પજાનો પતિસ્સતો’’તિ. અરઞ્ઞવાસલદ્ધેન કાયવિવેકેન જાગરિયં અનુયુઞ્જન્તો તત્થ સતિયા અવિપ્પવાસેન અપ્પમત્તો, આરદ્ધવીરિયતાય આતાપી, પુબ્બભાગિયસતિસમ્પજઞ્ઞપારિપૂરિયા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તાધિગમેન પઞ્ઞાસતિવેપુલ્લપ્પત્તિયા અચ્ચન્તમેવ સમ્પજાનો પતિસ્સતો વિહરામીતિ અત્થો. અપ્પમત્તભાવાદિકિત્તને ચસ્સ ઇદમેવ અઞ્ઞાબ્યાકરણં અહોસિ કોસલરટ્ઠે ચિરનિવાસિભાવેન પન કોસલવિહારીતિ સમઞ્ઞા જાતાતિ.

કોસલવિહારિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. સીવલિત્થેરગાથાવણ્ણના

તે મે ઇજ્ઝિંસુ સઙ્કપ્પાતિ આયસ્મતો સીવલિત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હેટ્ઠા વુત્તનયેન વિહારં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે ઠિતો ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું લાભીનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા ‘‘મયાપિ અનાગતે એવરૂપેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ દસબલં નિમન્તેત્વા સત્તાહં સત્થુ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ મહાદાનં દત્વા ‘‘ભગવા અહં ઇમિના અધિકારકમ્મેન અઞ્ઞં સમ્પત્તિં ન પત્થેમિ, અનાગતે પન એકબુદ્ધસ્સ સાસને અહમ્પિ તુમ્હેહિ સો એતદગ્ગે ઠપિતભિક્ખુ વિય લાભીનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. સત્થા અનન્તરાયં દિસ્વા – ‘‘અયં તે પત્થના અનાગતે ગોતમબુદ્ધસ્સ સન્તિકે સમિજ્ઝિસ્સતી’’તિ બ્યાકરિત્વા પક્કામિ. સોપિ કુલપુત્તો યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો વિપસ્સીબુદ્ધકાલે બન્ધુમતીનગરતો અવિદૂરે એકસ્મિં ગામકે પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તસ્મિં સમયે બન્ધુમતીનગરવાસિનો રઞ્ઞા સદ્ધિં સાકચ્છિત્વા દસબલસ્સ દાનં દેન્તિ. તે એકદિવસં સબ્બેવ એકતો હુત્વા દાનં દેન્તા ‘‘કિં નુ ખો અમ્હાકં દાનમુખે નત્થી’’તિ (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૦૭) મધુઞ્ચ ગુળદધિઞ્ચ ન અદ્દસંસુ. તે ‘‘યતો કુતોચિ આહરિસ્સામા’’તિ જનપદતો નગરપવિસનમગ્ગે પુરિસં ઠપેસું. તદા એસ કુલપુત્તો અત્તનો ગામતો ગુળદધિવારકં ગહેત્વા, ‘‘કિઞ્ચિદેવ આહરિસ્સામી’’તિ નગરં ગચ્છન્તો, ‘‘મુખં ધોવિત્વા ધોતહત્થપાદો પવિસિસ્સામી’’તિ ફાસુકટ્ઠાનં ઓલોકેન્તો નઙ્ગલસીસમત્તં નિમ્મક્ખિકં દણ્ડકમધું દિસ્વા ‘‘પુઞ્ઞેન મે ઇદં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ ગહેત્વા નગરં પાવિસિ. નાગરેહિ ઠપિતપુરિસો તં દિસ્વા, ‘‘ભો પુરિસ, કસ્સિમં આહરસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ન કસ્સચિ, સામિ, વિક્કિણિતું પન મે ઇદં આભત’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ, ભો, ઇદં કહાપણં ગહેત્વા એતં મધુઞ્ચ ગુળદધિઞ્ચ દેહી’’તિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇદં ન બહુમૂલં, અયઞ્ચ એકપ્પહારેનેવ બહું દેતિ, વીમંસિતું વટ્ટતી’’તિ. તતો નં ‘‘નાહં એકેન કહાપણેન દેમી’’તિ આહ. ‘‘યદિ એવં દ્વે ગહેત્વા દેહી’’તિ. ‘‘દ્વીહિપિ ન દેમી’’તિ. એતેનુપાયેન વડ્ઢેત્વા સહસ્સં પાપુણિ.

સો ચિન્તેસિ – ‘‘અતિવડ્ઢિતું ન વટ્ટતિ, હોતુ તાવ ઇમિના કત્તબ્બકિચ્ચં પુચ્છિસ્સામી’’તિ. અથ નં આહ – ‘‘ઇદં ન બહું અગ્ઘનકં, ત્વઞ્ચ બહું દેસિ, કેન કમ્મેન ઇદં ગણ્હાસી’’તિ. ‘‘ઇધ, ભો, નગરવાસિનો રઞ્ઞા સદ્ધિં પટિવિરુજ્ઝિત્વા વિપસ્સીદસબલસ્સ દાનં દેન્તા ઇદં દ્વયં દાનમુખે અપસ્સન્તા પરિયેસન્તિ, સચે ઇદં દ્વયં ન લભિસ્સન્તિ, નાગરાનં પરાજયો ભવિસ્સતિ, તસ્મા સહસ્સં કત્વા ગણ્હામી’’તિ. ‘‘કિં પનેતં નાગરાનમેવ વટ્ટતિ, અઞ્ઞેસં દાતું ન વટ્ટતી’’તિ. ‘‘યસ્સ કસ્સચિ દાતું અવારિતમેત’’ન્તિ. ‘‘અત્થિ પન કોચિ નાગરાનં દાને એકદિવસં સહસ્સં દાતા’’તિ? ‘‘નત્થિ, સમ્મા’’તિ. ‘‘ઇમેસં પન દ્વિન્નં સહસ્સગ્ઘનકભાવં જાનાસી’’તિ? ‘‘આમ, જાનામી’’તિ. ‘‘તેન હિ ગચ્છ, નાગરાનં આચિક્ખ ‘એકો પુરિસો ઇમાનિ દ્વે મૂલેન ન દેતિ સહત્થેનેવ દાતુકામો, તુમ્હે ઇમેસં દ્વિન્નં કારણા નિબ્બિતક્કા હોથા’તિ, ત્વં પન મે ઇમસ્મિં દાનમુખે જેટ્ઠકભાવસ્સ કાયસક્ખી હોહી’’તિ. સો પરિબ્બયત્થં ગહિતમાસકેન પઞ્ચકટુકં ગહેત્વા ચુણ્ણં કત્વા દધિતો કઞ્જિયં ગહેત્વા તત્થ મધુપટલં પીળેત્વા પઞ્ચકટુકચુણ્ણેન યોજેત્વા એકસ્મિં પદુમિનિપત્તે પક્ખિપિત્વા તં સંવિદહિત્વા આદાય દસબલસ્સ અવિદૂરટ્ઠાને નિસીદિ મહાજનેન આહરિયમાનસ્સ સક્કારસ્સ અવિદૂરે અત્તનો પત્તવારં ઓલોકયમાનો, સો ઓકાસં ઞત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ભગવા અયં ઉપ્પન્નદુગ્ગતપણ્ણાકારો, ઇમં મે અનુકમ્પં પટિચ્ચ પટિગ્ગણ્હથાતિ. સત્થા તસ્સ અનુકમ્પં પટિચ્ચ ચતુમહારાજદત્તિયેન સેલમયપત્તેન તં પટિગ્ગહેત્વા યથા અટ્ઠસટ્ઠિયા ભિક્ખુસતસહસ્સસ્સ દિય્યમાનં ન ખીયતિ, એવં અધિટ્ઠાસિ. સો કુલપુત્તો નિટ્ઠિતભત્તકિચ્ચં ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં ઠિતો આહ – ‘‘દિટ્ઠો મે, ભગવા, અજ્જ બન્ધુમતીનગરવાસિકેહિ તુમ્હાકં સક્કારો આહરિયમાનો, અહમ્પિ ઇમસ્સ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન નિબ્બત્તનિબ્બત્તભવે લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તો ભવેય્ય’’ન્તિ (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૦૭). સત્થા, ‘‘એવં હોતુ, કુલપુત્તા’’તિ વત્વા તસ્સ ચ નગરવાસીનઞ્ચ ભત્તાનુમોદનં કત્વા પક્કામિ.

સોપિ કુલપુત્તો યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સુપ્પવાસાય રાજધીતાય કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હિ. પટિસન્ધિગ્ગહણતો પટ્ઠાય સાયં પાતઞ્ચ પણ્ણાકારસતાનિ સકટેનાદાય સુપ્પવાસાય ઉપનીયન્તિ. અથ નં પુઞ્ઞવીમંસનત્થં હત્થેન બીજપચ્છિં ફુસાપેન્તિ. એકેકબીજતો સલાકસતમ્પિ સલાકસહસ્સમ્પિ નિગ્ગચ્છતિ. એકેકકરીસખેત્તે પણ્ણાસમ્પિ સટ્ઠિપિ સકટપ્પમાણાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ. કોટ્ઠે પૂરણકાલેપિ કોટ્ઠદ્વારં હત્થેન ફુસાપેન્તિ. રાજધીતાય પુઞ્ઞેન ગણ્હન્તાનં ગહિતગહિતટ્ઠાનં પુન પૂરતિ. પરિપુણ્ણભત્તભાજનતોપિ ‘‘રાજધીતાય પુઞ્ઞ’’ન્તિ વત્વા યસ્સ કસ્સચિ દેન્તાનં યાવ ન ઉક્કડ્ઢન્તિ, ન તાવ ભત્તં ખીયતિ, દારકે કુચ્છિગતેયેવ સત્તવસ્સાનિ અતિક્કમિંસુ.

ગબ્ભે પન પરિપક્કે સત્તાહં મહાદુક્ખં અનુભોસિ. સા સામિકં આમન્તેત્વા, ‘‘પુરે મરણા જીવમાનાવ દાનં દસ્સામી’’તિ સત્થુ સન્તિકં પેસેસિ – ‘‘ગચ્છ, ઇમં પવત્તિં સત્થુ આરોચેત્વા સત્થારં નિમન્તેહિ, યઞ્ચ સત્થા વદેતિ, તં સાધુકં ઉપલક્ખેત્વા આગન્ત્વા મય્હં કથેહી’’તિ. સો ગન્ત્વા તસ્સા સાસનં ભગવતો આરોચેસિ. સત્થા, ‘‘સુખિની હોતુ સુપ્પવાસા કોલિયધીતા અરોગા, અરોગં પુત્તં વિજાયતૂ’’તિ (ઉદા. ૧૮) આહ. રાજા તં સુત્વા ભગવન્તં અભિવાદેત્વા અત્તનો ગામાભિમુખો પાયાસિ. તસ્સ પુરે આગમનાયેવ સુપ્પવાસાય કુચ્છિતો ધમકરણા ઉદકં વિય ગબ્ભો નિક્ખમિ, પરિવારેત્વા નિસિન્નજનો અસ્સુમુખોવ હસિતું આરદ્ધો તુટ્ઠપહટ્ઠો મહાજનો રઞ્ઞો સાસનં આરોચેતું અગમાસિ.

રાજા તેસં આગમનં દિસ્વાવ, ‘‘દસબલેન કથિતકથા નિપ્ફન્ના ભવિસ્સતિ મઞ્ઞે’’તિ ચિન્તેસિ. સો આગન્ત્વા સત્થુ સાસનં રાજધીતાય આરોચેસિ. રાજધીતા તયા નિમન્તિતં જીવિતભત્તમેવ મઙ્ગલભત્તં ભવિસ્સતિ, ગચ્છ સત્તાહં દસબલં નિમન્તેહીતિ. રાજા તથા અકાસિ. સત્તાહં બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ મહાદાનં પવત્તયિંસુ. દારકો સબ્બેસં ઞાતીનં સન્તત્તં ચિત્તં નિબ્બાપેન્તો જાતોતિ સીવલિદારકોત્વેવસ્સ નામં અકંસુ. સો સત્તવસ્સાનિ ગબ્ભે વસિતત્તા જાતકાલતો પટ્ઠાય સબ્બકમ્મક્ખમો અહોસિ. ધમ્મસેનાપતિ સારિપુત્તો સત્તમે દિવસે તેન સદ્ધિં કથાસલ્લાપં અકાસિ. સત્થાપિ ધમ્મપદે ગાથં અભાસિ –

‘‘યોમં પલિપથં દુગ્ગં, સંસારં મોહમચ્ચગા;

તિણ્ણો પારઙ્ગતો ઝાયી, અનેજો અકથંકથી;

અનુપાદાય નિબ્બુતો, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૪૧૪);

અથ નં થેરો એવમાહ – ‘‘કિં પન તયા એવરૂપં દુક્ખરાસિં અનુભવિત્વા પબ્બજિતું ન વટ્ટતી’’તિ? ‘‘લભમાનો પબ્બજેય્યં, ભન્તે’’તિ. સુપ્પવાસા નં દારકં થેરેન સદ્ધિં કથેન્તં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો મે પુત્તો ધમ્મસેનાપતિના સદ્ધિં કથેતી’’તિ થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છિ – ‘‘મય્હં પુત્તો તુમ્હેહિ સદ્ધિં કિં કથેતિ, ભન્તે’’તિ? ‘‘અત્તના અનુભૂતં ગબ્ભવાસદુક્ખં કથેત્વા, ‘તુમ્હેહિ અનુઞ્ઞાતો પબ્બજિસ્સામી’તિ વદતી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે, પબ્બાજેથ ન’’ન્તિ. થેરો તં વિહારં નેત્વા તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં દત્વા પબ્બાજેન્તો ‘‘સીવલિ, ન તુય્હં અઞ્ઞેન ઓવાદેન કમ્મં અત્થિ, તયા સત્ત વસ્સાનિ અનુભૂતદુક્ખમેવ પચ્ચવેક્ખાહી’’તિ. ‘‘ભન્તે, પબ્બાજનમેવ તુમ્હાકં ભારો, યં પન મયા કાતું સક્કા, તમહં જાનિસ્સામી’’તિ. સો પન પઠમકેસવટ્ટિયા ઓહારણક્ખણેયેવ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ, દુતિયાય ઓહારણક્ખણે સકદાગામિફલે, તતિયાય અનાગામિફલે સબ્બેસંયેવ પન કેસાનં ઓરોપનઞ્ચ અરહત્તસચ્છિકિરિયા ચ અપચ્છા અપુરિમા અહોસિ. તસ્સ પબ્બજિતદિવસતો પટ્ઠાય ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચત્તારો પચ્ચયા યાવતિચ્છકં ઉપ્પજ્જન્તિ. એવં એત્થ વત્થુ સમુટ્ઠિતં.

અપરભાગે સત્થા સાવત્થિં અગમાસિ. થેરો સત્થારં અભિવાદેત્વા, ‘‘ભન્તે, મય્હં પુઞ્ઞં વીમંસિસ્સામિ, પઞ્ચ મે ભિક્ખુસતાનિ દેથા’’તિ આહ. ‘‘ગણ્હ સીવલી’’તિ. સો પઞ્ચસતે ભિક્ખૂ ગહેત્વા હિમવન્તાભિમુખં ગચ્છન્તો અટવિમગ્ગં ગચ્છતિ, તસ્સ પઠમં દિટ્ઠનિગ્રોધે અધિવત્થા દેવતા સત્તદિવસાનિ દાનં અદાસિ. ઇતિ સો –

‘‘નિગ્રોધં પઠમં પસ્સિ, દુતિયં પણ્ડવપબ્બતં;

તતિયં અચિરવતિયં, ચતુત્થં વરસાગરં.

‘‘પઞ્ચમં હિમવન્તં સો, છટ્ઠં છદ્દન્તુપાગમિ;

સત્તમં ગન્ધમાદનં, અટ્ઠમં અથ રેવત’’ન્તિ.

સબ્બટ્ઠાનેસુ સત્ત સત્ત દિવસાનેવ દાનં અદંસુ. ગન્ધમાદનપબ્બતે પન નાગદત્તદેવરાજા નામ સત્તસુ દિવસેસુ એકદિવસે ખીરપિણ્ડપાતં અદાસિ, એકદિવસે સપ્પિપિણ્ડપાતં. ભિક્ખુસઙ્ઘો આહ – ‘‘ઇમસ્સ દેવરઞ્ઞો નેવ ધેનુયો દુય્હમાના પઞ્ઞાયન્તિ, ન દધિનિમ્મથનં, કુતો તે દેવરાજ ઇદં ઉપ્પજ્જતી’’તિ. ‘‘ભન્તે કસ્સપદસબલસ્સ કાલે ખીરસલાકભત્તદાનસ્સેતં ફલ’’ન્તિ દેવરાજા આહ. અપરભાગે સત્થા ખદિરવનિયરેવતસ્સ પચ્ચુગ્ગમનં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા થેરં અત્તનો સાસને લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ.

એવં લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તસ્સ પન ઇમસ્સ થેરસ્સ અરહત્તપ્પત્તિં એકચ્ચે આચરિયા એવં વદન્તિ – ‘‘હેટ્ઠા વુત્તનયેન ધમ્મસેનાપતિના ઓવાદે દિન્ને યં મયા કાતું સક્કા, તમહં જાનિસ્સામીતિ પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા તં દિવસંયેવ અઞ્ઞતરં વિવિત્તં કુટિકં દિસ્વા તં પવિસિત્વા માતુકુચ્છિસ્મિં સત્ત વસ્સાનિ અત્તના અનુભૂતં દુક્ખં અનુસ્સરિત્વા તદનુસારેન અતીતાનાગતે તસ્સ અવેક્ખન્તસ્સ આદિત્તા વિય તયો ભવા ઉપટ્ઠહિંસુ. ઞાણસ્સ પરિપાકં ગતત્તા વિપસ્સનાવીથિં ઓતરિ, તાવદેવ મગ્ગપ્પટિપાટિયા સબ્બેપિ આસવે ખેપેન્તો અરહત્તં પાપુણી’’તિ. ઉભયથાપિ થેરસ્સ અરહત્તપ્પત્તિયેવ પકાસિતા. થેરો પન પભિન્નપટિસમ્ભિદો છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૨.૩૧-૩૯) –

‘‘વરુણો નામ નામેન, દેવરાજા અહં તદા;

ઉપટ્ઠહેસિં સમ્બુદ્ધં, સયોગ્ગબલવાહનો.

‘‘નિબ્બુતે લોકનાથમ્હિ, અત્થદસ્સીનરુત્તમે;

તૂરિયં સબ્બમાદાય, અગમં બોધિમુત્તમં.

‘‘વાદિતેન ચ નચ્ચેન, સમ્મતાળસમાહિતો;

સમ્મુખા વિય સમ્બુદ્ધં, ઉપટ્ઠિં બોધિમુત્તમં.

‘‘ઉપટ્ઠહિત્વા તં બોધિં, ધરણીરુહપાદપં;

પલ્લઙ્કં આભુજિત્વાન, તત્થ કાલઙ્કતો અહં.

‘‘સકકમ્માભિરદ્ધોહં, પસન્નો બોધિમુત્તમે;

તેન ચિત્તપ્પસાદેન, નિમ્માનં ઉપપજ્જહં.

‘‘સટ્ઠિતૂરિયસહસ્સાનિ, પરિવારેન્તિ મં સદા;

મનુસ્સેસુ ચ દેવેસુ, વત્તમાનં ભવાભવે.

‘‘તિવિધગ્ગી નિબ્બુતા મય્હં, ભવા સબ્બે સમૂહતા;

ધારેમિ અન્તિમં દેહં, સમ્માસમ્બુદ્ધસાસને.

‘‘સુબાહૂ નામ નામેન, ચતુત્તિંસાસુ ખત્તિયા;

સત્તરતનસમ્પન્ના, પઞ્ચકપ્પસતે ઇતો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા વિમુત્તિસુખપટિસંવેદનેન પીતિવેગેન ઉદાનેન્તો ‘‘તે મે ઇજ્ઝિંસુ સઙ્કપ્પા’’તિ ગાથં અભાસિ.

૬૦. તત્થ તે મે ઇજ્ઝિંસુ સઙ્કપ્પા, યદત્થો પાવિસિં કુટિં, વિજ્જાવિમુત્તિં પચ્ચેસન્તિ યે પુબ્બે મયા કામસઙ્કપ્પાદીનં સમુચ્છેદકરા નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પાદયો અભિપત્થિતાયેવ ‘‘કદા નુ ખ્વાહં તદાયતનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરિસ્સામિ, યદરિયા એતરહિ ઉપસમ્પજ્જ વિહરન્તી’’તિ, વિમુત્તાધિપ્પાયસઞ્ઞિતા વિમુત્તિં ઉદ્દિસ્સ સઙ્કપ્પા મનોરથા અભિણ્હસો અપ્પમત્તા યદત્થો યંપયોજનો યેસં નિપ્ફાદનત્થં કુટિં સુઞ્ઞાગારં વિપસ્સિતું પાવિસિં તિસ્સો વિજ્જા ફલવિમુત્તિઞ્ચ પચ્ચેસન્તો, ગવેસન્તો તે મે ઇજ્ઝિંસુ તે સબ્બેવ ઇદાનિ મય્હં ઇજ્ઝિંસુ સમિજ્ઝિંસુ, નિપ્ફન્નકુસલસઙ્કપ્પો પરિપુણ્ણમનોરથો જાતોતિ અત્થો. તેસં સમિદ્ધભાવં દસ્સેતું ‘‘માનાનુસયમુજ્જહ’’ન્તિ વુત્તં. યસ્મા માનાનુસયમુજ્જહં પજહિં સમુચ્છિન્દિં, તસ્મા તે મે સઙ્કપ્પા ઇજ્ઝિંસૂતિ યોજના. માનાનુસયે હિ પહીને અપ્પહીનો નામ અનુસયો નત્થિ, અરહત્તઞ્ચ અધિગતમેવ હોતીતિ માનાનુસયપ્પહાનં યથાવુત્તસઙ્કપ્પસમિદ્ધિયા કારણં કત્વા વુત્તં.

સીવલિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

છટ્ઠવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. સત્તમવગ્ગો

૧. વપ્પત્થેરગાથાવણ્ણના

પસ્સતિ પસ્સોતિ આયસ્મતો વપ્પત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો ‘‘અસુકો ચ અસુકો ચ થેરો સત્થુ પઠમં ધમ્મપટિગ્ગાહકા અહેસુ’’ન્તિ થોમનં સુત્વા ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પત્થનં પટ્ઠપેસિ – ‘‘અહમ્પિ ભગવા અનાગતે તાદિસસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ પઠમં ધમ્મપટિગ્ગાહકાનં અઞ્ઞતરો ભવેય્ય’’ન્તિ, સત્થુ સન્તિકે સરણગમનઞ્ચ પવેદેસિ. સો યાવજીવં પુઞ્ઞાનિ કત્વા તતો ચુતો દેવમનુસ્સેસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કપિલવત્થુસ્મિં વાસેટ્ઠસ્સ નામ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, વપ્પોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો અસિતેન ઇસિના ‘‘સિદ્ધત્થકુમારો સબ્બઞ્ઞૂ ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકતો કોણ્ડઞ્ઞપ્પમુખેહિ બ્રાહ્મણપુત્તેહિ સદ્ધિં ઘરાવાસં પહાય તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ‘‘તસ્મિં સબ્બઞ્ઞુતં પત્તે તસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા અમતં પાપુણિસ્સામી’’તિ ઉરુવેલાયં વિહરન્તં મહાસત્તં છબ્બસ્સાનિ પધાનં પદહન્તં ઉપટ્ઠહિત્વા ઓળારિકાહારપરિભોગેન નિબ્બિજ્જિત્વા ઇસિપતનં ગતો. અભિસમ્બુજ્ઝિત્વા સત્થારા સત્તસત્તાહાનિ વીતિનામેત્વા ઇસિપતનં ગન્ત્વા ધમ્મચક્કે પવત્તિતે પાટિપદદિવસે સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠિતો પઞ્ચમિયં પક્ખસ્સ અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞાદીહિ સદ્ધિં અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૨.૨૦-૩૦) –

‘‘ઉભિન્નં દેવરાજૂનં, સઙ્ગામો સમુપટ્ઠિતો;

અહોસિ સમુપબ્યૂળ્હો, મહાઘોસો અવત્તથ.

‘‘પદુમુત્તરો લોકવિદૂ, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

અન્તલિક્ખે ઠિતો સત્થા, સંવેજેસિ મહાજનં.

‘‘સબ્બે દેવા અત્તમના, નિક્ખિત્તકવચાવુધા;

સમ્બુદ્ધં અભિવાદેત્વા, એકગ્ગાસિંસુ તાવદે.

‘‘મય્હં સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, વાચાસભિમુદીરયિ;

અનુકમ્પકો લોકવિદૂ, નિબ્બાપેસિ મહાજનં.

‘‘પદુટ્ઠચિત્તો મનુજો, એકપાણં વિહેઠયં;

તેન ચિત્તપ્પદોસેન, અપાયં ઉપપજ્જતિ.

‘‘સઙ્ગામસીસે નાગોવ, બહૂ પાણે વિહેઠયં;

નિબ્બાપેથ સકં ચિત્તં, મા હઞ્ઞિત્થો પુનપ્પુનં.

‘‘દ્વિન્નમ્પિ યક્ખરાજૂનં, સેના સા વિમ્હિતા અહુ;

સરણઞ્ચ ઉપાગચ્છું, લોકજેટ્ઠં સુતાદિનં.

‘‘સઞ્ઞાપેત્વાન જનતં, પદમુદ્ધરિ ચક્ખુમા;

પેક્ખમાનોવ દેવેહિ, પક્કામિ ઉત્તરામુખો.

‘‘પઠમં સરણં ગચ્છિં, દ્વિપદિન્દસ્સ તાદિનો;

કપ્પાનં સતસહસ્સં, દુગ્ગતિં નુપપજ્જહં.

‘‘મહાદુન્દુભિનામા ચ, સોળસાસું રથેસભા;

તિંસકપ્પસહસ્સમ્હિ, રાજાનો ચક્કવત્તિનો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અત્તના પટિલદ્ધસમ્પત્તિં પચ્ચવેક્ખણમુખેન સત્થુ ગુણમહન્તતં પચ્ચવેક્ખિત્વા ‘‘ઈદિસં નામ સત્થારં બાહુલિકાદિવાદેન સમુદાચરિમ્હ. અહો પુથુજ્જનભાવો નામ અન્ધકરણો અચક્ખુકરણો અરિયભાવોયેવ ચક્ખુકરણો’’તિ દસ્સેન્તો ‘‘પસ્સતિ પસ્સો’’તિ ગાથં અભાસિ.

૬૧. તત્થ પસ્સતિ પસ્સોતિ પસ્સતિ સમ્માદિટ્ઠિયા ધમ્મે અવિપરીતં જાનાતિ બુજ્ઝતીતિ પસ્સો, દસ્સનસમ્પન્નો અરિયો, સો પસ્સન્તં અવિપરીતદસ્સાવિં ‘‘અયં અવિપરીતદસ્સાવી’’તિ પસ્સતિ પઞ્ઞાચક્ખુના ધમ્માધમ્મં યથાસભાવતો જાનાતિ. ન કેવલં પસ્સન્તમેવ, અથ ખો અપસ્સન્તઞ્ચ પસ્સતિ, યો પઞ્ઞાચક્ખુવિરહિતો ધમ્મે યથાસભાવતો ન પસ્સતિ, તમ્પિ અપસ્સન્તં પુથુજ્જનં ‘‘અન્ધો વતાયં ભવં અચક્ખુકો’’તિ અત્તનો પઞ્ઞાચક્ખુના પસ્સતિ. અપસ્સન્તો અપસ્સન્તં, પસ્સન્તઞ્ચ ન પસ્સતીતિ અપસ્સન્તો પઞ્ઞાચક્ખુરહિતો અન્ધબાલો તાદિસં અન્ધબાલં અયં ધમ્માધમ્મં યથાસભાવતો ન પસ્સતીતિ યથા અપસ્સન્તં ન પસ્સતિ ન જાનાતિ, એવં અત્તનો પઞ્ઞાચક્ખુના ધમ્માધમ્મં યથાસભાવતો પસ્સન્તઞ્ચ પણ્ડિતં ‘‘અયં એવંવિધો’’તિ ન પસ્સતિ ન જાનાતિ, તસ્મા અહમ્પિ પુબ્બે દસ્સનરહિતો સકલં ઞેય્યં હત્થામલકં વિય પસ્સન્તં ભગવન્તં અપસ્સન્તમ્પિ પૂરણાદિં યથાસભાવતો ન પસ્સિં, ઇદાનિ પન બુદ્ધાનુભાવેન સમ્પન્નો ઉભયેપિ યથાસભાવતો પસ્સામીતિ સેવિતબ્બાસેવિતબ્બેસુ અત્તનો અવિપરીતપટિપત્તિં દસ્સેતિ.

વપ્પત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. વજ્જિપુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના

એકકા મયં અરઞ્ઞેતિ આયસ્મતો વજ્જિપુત્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં વિપસ્સિં ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો નાગપુપ્ફકેસરેહિ પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે અમચ્ચકુલે નિબ્બત્તિ, વજ્જિપુત્તોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો ભગવતો વેસાલિગમને બુદ્ધાનુભાવં દિસ્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા કતપુબ્બકિચ્ચો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વેસાલિયા અવિદૂરે અઞ્ઞતરસ્મિં વનસણ્ડે વિહરતિ. તેન ચ સમયેન વેસાલિયં ઉસ્સવો અહોસિ. તત્થ તત્થ નચ્ચગીતવાદિતં પવત્તતિ, મહાજનો હટ્ઠતુટ્ઠો ઉસ્સવસમ્પત્તિં પચ્ચનુભોતિ, તં સુત્વા સો ભિક્ખુ અયોનિસો ઉમ્મુજ્જન્તો વિવેકં વજ્જમાનો કમ્મટ્ઠાનં વિસ્સજ્જેત્વા અત્તનો અનભિરતિં પકાસેન્તો –

‘‘એકકા મયં અરઞ્ઞે વિહરામ, અપવિદ્ધંવ વનસ્મિં દારુકં;

એતાદિસિકાય રત્તિયા, કો સુ નામ અમ્હેહિ પાપિયો’’તિ. – ગાથમાહ;

તં સુત્વા વનસણ્ડે અધિવત્થા દેવતા તં ભિક્ખું અનુકમ્પમાના ‘‘યદિપિ, ત્વં ભિક્ખુ, અરઞ્ઞવાસં હીળેન્તો વદસિ, વિવેકકામા પન વિદ્દસુનો તં બહુ મઞ્ઞન્તિયેવા’’તિ ઇમમત્થં દસ્સેન્તી –

‘‘એકકો ત્વં અરઞ્ઞે વિહરસિ, અપવિદ્ધંવ વનસ્મિં દારુકં;

તસ્સ તે બહુકા પિહયન્તિ, નેરયિકા વિય સગ્ગગામિન’’ન્તિ. –

ગાથં વત્વા, ‘‘કથઞ્હિ નામ ત્વં, ભિક્ખુ, નિય્યાનિકે સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા અનિય્યાનિકં વિતક્કં વિતક્કેસ્સસી’’તિ સન્તજ્જેન્તી સંવેજેસિ. એવં સો ભિક્ખુ તાય દેવતાય સંવેજિતો કસાભિહતો વિય ભદ્રો અસ્સાજાનીયો વિપસ્સનાવીથિં ઓતરિત્વા નચિરસ્સેવ વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૧.૬૨-૬૬) –

‘‘સુવણ્ણવણ્ણં સમ્બુદ્ધં, સતરંસિંવ ભાણુમં;

ઓભાસેન્તં દિસા સબ્બા, ઉળુરાજંવ પૂરિતં.

‘‘પુરક્ખતં સાવકેહિ, સાગરેહેવ મેદનિં;

નાગં પગ્ગય્હ રેણૂહિ, વિપસ્સિસ્સાભિરોપયિં.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં રેણુમભિરોપયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘પણ્ણતાલીસિતો કપ્પે, રેણુ નામાસિ ખત્તિયો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા ‘‘અયં મે અરહત્તપ્પત્તિયા અઙ્કુસો જાતો’’તિ અત્તનો દેવતાય ચ વુત્તનયં સંકડ્ઢિત્વા –

૬૨.

‘‘એકકા મયં અરઞ્ઞે વિહરામ, અપવિદ્ધંવ વનસ્મિં દારુકં;

તસ્સ મે બહુકા પિહયન્તિ, નેરયિકા વિય સગ્ગગામિન’’ન્તિ. –

ગાથં અભાસિ.

તસ્સત્થો – અનપેક્ખભાવેન વને છડ્ડિતદારુક્ખણ્ડં વિય યદિપિ મયં એકકા એકાકિનો અસહાયા ઇમસ્મિં અરઞ્ઞે વિહરામ, એવં વિહરતો પન તસ્સ મે બહુકા પિહયન્તિ મં બહૂ અત્થકામરૂપા કુલપુત્તા અભિપત્થેન્તિ, ‘‘અહો વતસ્સ મયમ્પિ વજ્જિપુત્તત્થેરો વિય ઘરબન્ધનં પહાય અરઞ્ઞે વિહરેય્યામા’’તિ. યથા કિં? નેરયિકા વિય સગ્ગગામિનં, યથા નામ નેરયિકા અત્તનો પાપકમ્મેન નિરયે નિબ્બત્તસત્તા સગ્ગગામીનં સગ્ગૂપગામીનં પિહયન્તિ – ‘‘અહો વત મયમ્પિ નિરયદુક્ખં પહાય સગ્ગસુખં પચ્ચનુભવેય્યામા’’તિ એવંસમ્પદમિદન્તિ અત્થો. એત્થ ચ અત્તનિ ગરુબહુવચનપ્પયોગસ્સ ઇચ્છિતબ્બત્તા ‘‘એકકા મયં વિહરામા’’તિ પુન તસ્સ અત્થસ્સ એકત્તં સન્ધાય ‘‘તસ્સ મે’’તિ એકવચનપ્પયોગો કતો. ‘‘તસ્સ મે’’, ‘‘સગ્ગગામિન’’ન્તિ ચ ઉભયમ્પિ ‘પિહયન્તી’તિ પદં અપેક્ખિત્વા ઉપયોગત્થે સમ્પદાનનિદ્દેસો દટ્ઠબ્બો. તં અભિપત્થેન્તીતિ ચ તાદિસે અરઞ્ઞવાસાદિગુણે અભિપત્થેન્તા નામ હોન્તીતિ કત્વા વુત્તં. તસ્સ મેતિ વા તસ્સ મમ સન્તિકે ગુણેતિ અધિપ્પાયો.

વજ્જિપુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. પક્ખત્થેરગાથાવણ્ણના

ચુતા પતન્તીતિ આયસ્મતો પક્ખત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે યક્ખસેનાપતિ હુત્વા વિપસ્સિં ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો દિબ્બવત્થેન પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સક્કેસુ દેવદહનિગમે સાકિયરાજકુલે નિબ્બત્તિ, ‘‘સમ્મોદકુમારો’’તિસ્સ નામં અહોસિ. અથસ્સ દહરકાલે વાતરોગેન પાદા ન વહિંસુ. સો કતિપયં કાલં પીઠસપ્પી વિય વિચરિ. તેનસ્સ પક્ખોતિ સમઞ્ઞા જાતા. પચ્છા અરોગકાલેપિ તથેવ નં સઞ્જાનન્તિ, સો ભગવતો ઞાતિસમાગમે પાટિહારિયં દિસ્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા કતપુબ્બકિચ્ચો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞે વિહરતિ. અથેકદિવસં ગામં પિણ્ડાય પવિસિતું ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસીદિ. તસ્મિઞ્ચ સમયે અઞ્ઞતરો કુલલો મંસપેસિં આદાય આકાસેન ગચ્છતિ, તં બહૂ કુલલા અનુપતિત્વા પાતેસું. પાતિતં મંસપેસિં એકો કુલલો અગ્ગહેસિ. તં અઞ્ઞો અચ્છિન્દિત્વા ગણ્હિ, તં દિસ્વા થેરો ‘‘યથાયં મંસપેસિ, એવં કામા નામ બહુસાધારણા બહુદુક્ખા બહુપાયાસા’’તિ – કામેસુ આદીનવં નેક્ખમ્મે ચ આનિસંસં પચ્ચવેક્ખિત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિઆદિના મનસિકરોન્તો પિણ્ડાય ચરિત્વા કતભત્તકિચ્ચો દિવાટ્ઠાને નિસીદિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૨.૧-૧૦) –

‘‘વિપસ્સી નામ ભગવા, લોકજેટ્ઠો નરાસભો;

અટ્ઠસટ્ઠિસહસ્સેહિ, પાવિસિ બન્ધુમં તદા.

‘‘નગરા અભિનિક્ખમ્મ, અગમં દીપચેતિયં;

અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, આહુતીનં પટિગ્ગહં.

‘‘ચુલ્લાસીતિસહસ્સાનિ, યક્ખા મય્હં ઉપન્તિકે;

ઉપટ્ઠહન્તિ સક્કચ્ચં, ઇન્દંવ તિદસા ગણા.

‘‘ભવના અભિનિક્ખમ્મ, દુસ્સં પગ્ગય્હહં તદા;

સિરસા અભિવાદેસિં, તઞ્ચાદાસિં મહેસિનો.

‘‘અહો બુદ્ધો અહો ધમ્મો, અહો નો સત્થુ સમ્પદા;

બુદ્ધસ્સ આનુભાવેન, વસુધાયં પકમ્પથ.

‘‘તઞ્ચ અચ્છરિયં દિસ્વા, અબ્ભુતં લોમહંસનં;

બુદ્ધે ચિત્તં પસાદેમિ, દ્વિપદિન્દમ્હિ તાદિને.

‘‘સોહં ચિત્તં પસાદેત્વા, દુસ્સં દત્વાન સત્થુનો;

સરણઞ્ચ ઉપાગચ્છિં, સામચ્ચો સપરિજ્જનો.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં કમ્મમકરિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘ઇતો પન્નરસે કપ્પે, સોળસાસું સુવાહના;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા યદેવ સંવેગવત્થું અઙ્કુસં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અઞ્ઞા અધિગતા, તસ્સ સંકિત્તનમુખેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો ‘‘ચુતા પતન્તી’’તિ ગાથં અભાસિ.

૬૩. તત્થ ચુતાતિ ભટ્ઠા. પતન્તીતિ અનુપતન્તિ. પતિતાતિ ચવનવસેન ભૂમિયં પતિતા, આકાસે વા સમ્પતનવસેન પતિતા. ગિદ્ધાતિ ગેધં આપન્ના. પુનરાગતાતિ પુનદેવ ઉપગતા. ચ-સદ્દો સબ્બત્થ યોજેતબ્બો. ઇદં વુત્તં હોતિ – પતન્તિ અનુપતન્તિ ચ ઇધ કુલલા, ઇતરસ્સ મુખતો ચુતા ચ મંસપેસિ, ચુતા પન સા ભૂમિયં પતિતા ચ, ગિદ્ધા ગેધં આપન્ના સબ્બેવ કુલલા પુનરાગતા. યથા ચિમે કુલલા, એવં સંસારે પરિબ્ભમન્તા સત્તા યે કુસલધમ્મતો ચુતા, તે પતન્તિ નિરયાદીસુ, એવં પતિતા ચ, સમ્પત્તિભવે ઠિતા તત્થ કામસુખાનુયોગવસેન કામભવે રૂપારૂપભવેસુ ચ ભવનિકન્તિવસેન ગિદ્ધા ચ પુનરાગતા ભવતો અપરિમુત્તત્તા તેન તેન ભવગામિના કમ્મેન તં તં ભવસઞ્ઞિતં દુક્ખં આગતા એવ, એવંભૂતા ઇમે સત્તા. મયા પન કતં કિચ્ચં પરિઞ્ઞાદિભેદં સોળસવિધમ્પિ કિચ્ચં કતં, ન દાનિ તં કાતબ્બં અત્થિ. રતં રમ્મં રમિતબ્બં અરિયેહિ સબ્બસઙ્ખતવિનિસ્સટં નિબ્બાનં રતં અભિરતં રમ્મં. તેન ચ સુખેનન્વાગતં સુખં ફલસમાપત્તિસુખેન અનુઆગતં ઉપગતં અચ્ચન્તસુખં નિબ્બાનં, સુખેન વા સુખાપટિપદાભૂતેન વિપસ્સનાસુખેન મગ્ગસુખેન ચ અન્વાગતં ફલસુખં નિબ્બાનસુખઞ્ચાતિ અત્થો વેદિતબ્બો.

પક્ખત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. વિમલકોણ્ડઞ્ઞત્થેરગાથાવણ્ણના

દુમવ્હયાય ઉપ્પન્નોતિ વિમલકોણ્ડઞ્ઞત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે વિભવસમ્પન્ને કુલે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં વિપસ્સિં ભગવન્તં મહતિયા પરિસાય પરિવુતં ધમ્મં દેસેન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો ચતૂહિ સુવણ્ણપુપ્ફેહિ પૂજેસિ. ભગવા તસ્સ પસાદસંવડ્ઢનત્થં તથારૂપં ઇદ્ધાભિસઙ્ખારં અભિસઙ્ખારેસિ, યથા સુવણ્ણાભા સકલં તં પદેસં ઓત્થરતિ. તં દિસ્વા ભિય્યોસોમત્તાય પસન્નમાનસો હુત્વા ભગવન્તં વન્દિત્વા તં નિમિત્તં ગહેત્વા અત્તનો ગેહં ગન્ત્વા બુદ્ધારમ્મણં પીતિં અવિજહન્તો કેનચિ રોગેન કાલં કત્વા તુસિતેસુ ઉપપન્નો અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજાનં બિમ્બિસારં પટિચ્ચ અમ્બપાલિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હિ. રાજા હિ બિમ્બિસારો તરુણકાલે અમ્બપાલિયા રૂપસમ્પત્તિં સુત્વા સઞ્જાતાભિલાસો કતિપયમનુસ્સપરિવારો અઞ્ઞાતકવેસેન વેસાલિં ગન્ત્વા એકરત્તિં તાય સંવાસં કપ્પેસિ. તદા અયં તસ્સા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં અગ્ગહેસિ. સા ચ ગબ્ભસ્સ પતિટ્ઠિતભાવં તસ્સ આરોચેસિ. રાજાપિ અત્તાનં જાનાપેત્વા દાતબ્બયુત્તકં દત્વા પક્કામિ. સા ગબ્ભસ્સ પરિપાકમન્વાય પુત્તં વિજાયિ, ‘‘વિમલો’’તિસ્સ નામં અહોસિ, પચ્છા વિમલકોણ્ડઞ્ઞોતિ પઞ્ઞાયિત્થ. સો વયપ્પત્તો ભગવતો વેસાલિગમને બુદ્ધાનુભાવં દિસ્વા પસન્નમાનસો પબ્બજિત્વા કતપુબ્બકિચ્ચો વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૨.૪૦-૪૮) –

‘‘વિપસ્સી નામ ભગવા, લોકજેટ્ઠો નરાસભો;

નિસિન્નો જનકાયસ્સ, દેસેસિ અમતં પદં.

‘‘તસ્સાહં ધમ્મં સુત્વાન, દ્વિપદિન્નસ્સ તાદિનો;

સોણ્ણપુપ્ફાનિ ચત્તારિ, બુદ્ધસ્સ અભિરોપયિં.

‘‘સુવણ્ણચ્છદનં આસિ, યાવતા પરિસા તદા;

બુદ્ધાભા ચ સુવણ્ણાભા, આલોકો વિપુલો અહુ.

‘‘ઉદગ્ગચિત્તો સુમનો, વેદજાતો કતઞ્જલી;

વિત્તિસઞ્જનનો તેસં, દિટ્ઠધમ્મસુખાવહો.

‘‘આયાચિત્વાન સમ્બુદ્ધં, વન્દિત્વાન ચ સુબ્બતં;

પામોજ્જં જનયિત્વાન, સકં ભવનુપાગમિં.

‘‘ભવને ઉપવિટ્ઠોહં, બુદ્ધસેટ્ઠં અનુસ્સરિં;

તેન ચિત્તપ્પસાદેન, તુસિતં ઉપપજ્જહં.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘સોળસાસિંસુ રાજાનો, નેમિસમ્મતનામકા;

તેતાલીસે ઇતો કપ્પે, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અઞ્ઞાપદેસેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો ‘‘દુમવ્હયાયા’’તિ ગાથં અભાસિ.

૬૪. તત્થ દુમવ્હયાયાતિ દુમેન અમ્બેન અવ્હાતબ્બાય, અમ્બપાલિયાતિ અત્થો. આધારે ચેતં ભુમ્મવચનં. ઉપ્પન્નોતિ તસ્સા કુચ્છિયં ઉપ્પન્નો ઉપ્પજ્જમાનો ચ. જાતો પણ્ડરકેતુનાતિ ધવલવત્થધજત્તા ‘‘પણ્ડરકેતૂ’’તિ પઞ્ઞાતેન બિમ્બિસારરઞ્ઞા હેતુભૂતેન જાતો, તં પટિચ્ચ નિબ્બત્તોતિ અત્થો. ઉપ્પન્નોતિ વા પઠમાભિનિબ્બત્તિદસ્સનં. તતો હિ જાતોતિ અભિજાતિદસ્સનં. વિજાયનકાલતો પટ્ઠાય હિ લોકે જાતવોહારો. એત્થ ચ ‘‘દુમવ્હયાય ઉપ્પન્નો’’તિ ઇમિના અત્તુક્કંસનભાવં અપનેતિ, અનેકપતિપુત્તાનમ્પિ વિસેસાધિગમસમ્ભવઞ્ચ દીપેતિ. ‘‘જાતો પણ્ડરકેતુના’’તિ ઇમિના વિઞ્ઞાતપિતિકદસ્સનેન પરવમ્ભનં અપનેતિ. કેતુહાતિ માનપ્પહાયી. માનો હિ ઉણ્ણતિલક્ખણત્તા કેતુ વિયાતિ કેતુ. તથા હિ સો ‘‘કેતુકમ્યતાપચ્ચુપટ્ઠાનો’’તિ વુચ્ચતિ. કેતુનાયેવાતિ પઞ્ઞાય એવ. પઞ્ઞા હિ અનવજ્જધમ્મેસુ અચ્ચુગ્ગતટ્ઠેન મારસેનપ્પમદ્દનેન પુબ્બઙ્ગમટ્ઠેન ચ અરિયાનં ધજા નામ. તેનાહ ‘‘ધમ્મો હિ ઇસિનં ધજો’’તિ (સં. નિ. ૨.૨૪૧; અ. નિ. ૪.૪૮; જા. ૨.૨૧.૪૯૪). મહાકેતું પધંસયીતિ મહાવિસયતાય મહન્તા, સેય્યમાનજાતિમાનાદિભેદતો બહવો ચ માનપ્પકારા, ઇતરે ચ કિલેસધમ્મા સમુસ્સિતટ્ઠેન કેતુ એતસ્સાતિ મહાકેતુ મારો પાપિમા. તં બલવિધમનવિસયાતિક્કમનવસેન અભિભવિ નિબ્બિસેવનં અકાસીતિ. ‘‘મહાકેતું પધંસયી’’તિ અત્તાનં પરં વિય દસ્સેન્તો અઞ્ઞાપદેસેન અરહત્તં બ્યાકાસિ.

વિમલકોણ્ડઞ્ઞત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. ઉક્ખેપકતવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના

ઉક્ખેપકતવચ્છસ્સાતિ આયસ્મતો ઉક્ખેપકતવચ્છત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો ઇતો ચતુનવુતે કપ્પે સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો સત્થારં ઉદ્દિસ્સ માળં કરોન્તસ્સ પૂગસ્સ એકત્થમ્ભં અલભન્તસ્સ થમ્ભં દત્વા સહાયકિચ્ચં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં અઞ્ઞતરસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, વચ્છોતિસ્સ ગોત્તતો આગતનામં. સો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા કોસલરટ્ઠે ગામકાવાસે વસન્તો આગતાગતાનં ભિક્ખૂનં સન્તિકે ધમ્મં પરિયાપુણાતિ. ‘‘અયં વિનયો ઇદં સુત્તન્તં અયં અભિધમ્મો’’તિ પન પરિચ્છેદં ન જાનાતિ. અથેકદિવસં આયસ્મન્તં ધમ્મસેનાપતિં પુચ્છિત્વા યથાપરિચ્છેદં સબ્બં સલ્લક્ખેસિ. ધમ્મસઙ્ગીતિયા પુબ્બેપિ પિટકાદિસમઞ્ઞા પરિયત્તિસદ્ધમ્મે વવત્થિતા એવ, યતો ભિક્ખૂનં વિનયધરાદિવોહારો. સો તેપિટકં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હન્તો પરિપુચ્છન્તો તત્થ વુત્તે રૂપારૂપધમ્મે સલ્લક્ખેત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા સમ્મસન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૨.૧૩-૨૬) –

‘‘સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો, મહાપૂગગણો અહુ;

સરણં ગતા ચ તે બુદ્ધં, સદ્દહન્તિ તથાગતં.

‘‘સબ્બે સઙ્ગમ્મ મન્તેત્વા, માળં કુબ્બન્તિ સત્થુનો;

એકત્થમ્ભં અલભન્તા, વિચિનન્તિ બ્રહાવને.

‘‘તેહં અરઞ્ઞે દિસ્વાન, ઉપગમ્મ ગણં તદા;

અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વાન, પટિપુચ્છિં ગણં અહં.

‘‘તે મે પુટ્ઠા વિયાકંસુ, સીલવન્તો ઉપાસકા;

માળં મયં કત્તુકામા, એકત્થમ્ભો ન લબ્ભતિ.

‘‘એકત્થમ્ભં મમં દેથ, અહં દસ્સામિ સત્થુનો;

આહરિસ્સામહં થમ્ભં, અપ્પોસ્સુક્કા ભવન્તુ તે.

‘‘તે મે થમ્ભં પવેચ્છિંસુ, પસન્ના તુટ્ઠમાનસા;

તતો પટિનિવત્તિત્વા, અગમંસુ સકં ઘરં.

‘‘અચિરં ગતે પૂગગણે, થમ્ભં અહાસહં તદા;

હટ્ઠો હટ્ઠેન ચિત્તેન, પઠમં ઉસ્સપેસહં.

‘‘તેન ચિત્તપ્પસાદેન, વિમાનં ઉપપજ્જહં;

ઉબ્બિદ્ધં ભવનં મય્હં, સત્તભૂમં સમુગ્ગતં.

‘‘વજ્જમાનાસુ ભેરીસુ, પરિચારેમહં સદા;

પઞ્ચપઞ્ઞાસકપ્પમ્હિ, રાજા આસિં યસોધરો.

‘‘તત્થાપિ ભવનં મય્હં, સત્તભૂમં સમુગ્ગતં;

કૂટાગારવરૂપેતં, એકત્થમ્ભં મનોરમં.

‘‘એકવીસતિકપ્પમ્હિ, ઉદેનો નામ ખત્તિયો;

તત્રાપિ ભવનં મય્હં, સત્તભૂમં સમુગ્ગતં.

‘‘યં યં યોનુપપજ્જામિ, દેવત્તં અથ માનુસં;

અનુભોમિ સુખં સબ્બં, એકત્થમ્ભસ્સિદં ફલં.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, યં થમ્ભમદદં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, એકત્થમ્ભસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા કતકિચ્ચત્તા અકિલાસુભાવે ઠિતો અત્તનો સન્તિકં ઉપગતાનં ગહટ્ઠપબ્બજિતાનં અનુકમ્પં ઉપાદાય તેપિટકં બુદ્ધવચનં વીમંસિત્વા ધમ્મં દેસેસિ. દેસેન્તો ચ એકદિવસં અત્તાનં પરં વિય કત્વા દસ્સેન્તો –

૬૫.

‘‘ઉક્ખેપકતવચ્છસ્સ, સઙ્કલિતં બહૂહિ વસ્સેહિ;

તં ભાસતિ ગહટ્ઠાનં, સુનિસિન્નો ઉળારપામોજ્જો’’તિ. – ગાથં અભાસિ;

તત્થ ઉક્ખેપકતવચ્છસ્સાતિ કતઉક્ખેપવચ્છસ્સ, ભિક્ખુનો સન્તિકે વિસું વિસું ઉગ્ગહિતં વિનયપદેસં સુત્તપદેસં અભિધમ્મપદેસઞ્ચ યથાપરિચ્છેદં વિનયસુત્તાભિધમ્માનંયેવ ઉપરિ ખિપિત્વા સજ્ઝાયનવસેન તત્થ તત્થેવ પક્ખિપિત્વા ઠિતવચ્છેનાતિ અત્થો કરણત્થે હિ ઇદં સામિવચનં. સઙ્કલિતં બહૂહિ વસ્સેહીતિ બહુકેહિ સંવચ્છરેહિ સમ્પિણ્ડનવસેન હદયે ઠપિતં. ‘‘સઙ્ખલિત’’ન્તિપિ પાઠો, સઙ્ખલિતં વિય કતં એકાબદ્ધવસેન વાચુગ્ગતં કતં. યં બુદ્ધવચનન્તિ વચનસેસો. તન્તિ તં પરિયત્તિધમ્મં ભાસતિ કથેતિ. ગહટ્ઠાનન્તિ તેસં યેભુય્યતાય વુત્તં. સુનિસિન્નોતિ તસ્મિં ધમ્મે સમ્મા નિચ્ચલો નિસિન્નો, લાભસક્કારાદિં અપચ્ચાસીસન્તો કેવલં વિમુત્તાયતનસીસેયેવ ઠત્વા કથેતીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘ઉળારપામોજ્જો’’તિ ફલસમાપત્તિસુખવસેન ધમ્મદેસનાવસેનેવ ચ ઉપ્પન્નઉળારપામોજ્જોતિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘યથા યથાવુસો ભિક્ખુ, યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન પરેસં દેસેતિ તથા તથા સો તસ્મિં ધમ્મે લભતિ અત્થવેદં, લભતિ ધમ્મવેદં, લભતિ ધમ્મૂપસંહિતં પામોજ્જ’’ન્તિઆદિ (દી. નિ. ૩.૩૫૫).

ઉક્ખેપકતવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. મેઘિયત્થેરગાથાવણ્ણના

અનુસાસિ મહાવીરોતિ આયસ્મતો મેઘિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે કુસલબીજાનિ રોપેન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પાપુણિ. તસ્મિઞ્ચ સમયે વિપસ્સી ભગવા બુદ્ધકિચ્ચસ્સ પરિયોસાનમાગમ્મ આયુસઙ્ખારં ઓસ્સજ્જિ. તેન પથવીકમ્પાદીસુ ઉપ્પન્નેસુ મહાજનો ભીતતસિતો અહોસિ. અથ નં વેસ્સવણો મહારાજા તમત્થં વિભાવેત્વા સમસ્સાસેસિ. તં સુત્વા મહાજનો સંવેગપ્પત્તો અહોસિ. તત્થાયં કુલપુત્તો બુદ્ધાનુભાવં સુત્વા સત્થરિ સઞ્જાતગારવબહુમાનો ઉળારં પીતિસોમનસ્સં પટિસંવેદેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કપિલવત્થુસ્મિં સાકિયરાજકુલે નિબ્બત્તિ, તસ્સ મેઘિયોતિ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા ભગવન્તં ઉપટ્ઠહન્તો ભગવતિ જાલિકાયં વિહરન્તે કિમિકાલાય નદિયા તીરે રમણીયં અમ્બવનં દિસ્વા તત્થ વિહરિતુકામો દ્વે વારે ભગવતા વારેત્વા તતિયવારં વિસ્સજ્જિતો તત્થ ગન્ત્વા મિચ્છાવિતક્કમક્ખિકાહિ ખજ્જમાનો ચિત્તસમાધિં અલભિત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા તમત્થં આરોચેસિ. અથસ્સ ભગવા ‘‘અપરિપક્કાય, મેઘિય, ચેતોવિમુત્તિયા પઞ્ચ ધમ્મા પરિપાકાય સંવત્તન્તી’’તિઆદિના (ઉદા. ૩૧) ઓવાદં અદાસિ. સો તસ્મિં ઓવાદે ઠત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૨.૫૭-૬૫) –

‘‘યદા વિપસ્સી લોકગ્ગો, આયુસઙ્ખારમોસ્સજિ;

પથવી સમ્પકમ્પિત્થ, મેદની જલમેખલા.

‘‘ઓતતં વિતતં મય્હં, સુવિચિત્તવટંસકં;

ભવનમ્પિ પકમ્પિત્થ, બુદ્ધસ્સ આયુસઙ્ખયે.

‘‘તાસો મય્હં સમુપ્પન્નો, ભવને સમ્પકમ્પિતે;

ઉપ્પાદો નુ કિમત્થાય, આલોકો વિપુલો અહુ.

‘‘વેસ્સવણો ઇધાગમ્મ, નિબ્બાપેસિ મહાજનં;

પાણભૂતે ભયં નત્થિ, એકગ્ગા હોથ સંવુતા.

‘‘અહો બુદ્ધો અહો ધમ્મો, અહો નો સત્થુ સમ્પદા;

યસ્મિં ઉપ્પજ્જમાનમ્હિ, પથવી સમ્પકમ્પતિ.

‘‘બુદ્ધાનુભાવં કિત્તેત્વા, કપ્પં સગ્ગમ્હિ મોદહં;

અવસેસેસુ કપ્પેસુ, કુસલં ચરિતં મયા.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં સઞ્ઞમલભિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધસઞ્ઞાયિદં ફલં.

‘‘ઇતો ચુદ્દસકપ્પમ્હિ, રાજા આસિં પતાપવા;

સમિતો નામ નામેન, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા સત્થુ સમ્મુખા ઓવાદં લભિત્વા ‘‘મયા અરહત્તં અધિગત’’ન્તિ અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૬૬.

‘‘અનુસાસિ મહાવીરો, સબ્બધમ્માન પારગૂ;

તસ્સાહં ધમ્મં સુત્વાન, વિહાસિં સન્તિકે સતો;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ. – ગાથં અભાસિ;

તત્થ અનુસાસીતિ ‘‘અપરિપક્કાય, મેઘિય, ચેતોવિમુત્તિયા પઞ્ચ ધમ્મા પરિપાકાય સંવત્તન્તી’’તિઆદિના ઓવદિ અનુસિટ્ઠિં અદાસિ. મહાવીરોતિ મહાવિક્કન્તો, વીરિયપારમિપારિપૂરિયા ચતુરઙ્ગસમન્નાગતવીરિયાધિટ્ઠાનેન અનઞ્ઞસાધારણચતુબ્બિધસમ્મપ્પધાનસમ્પત્તિયા ચ મહાવીરિયોતિ અત્થો. સબ્બધમ્માન પારગૂતિ સબ્બેસઞ્ચ ઞેય્યધમ્માનં પારં પરિયન્તં ઞાણગમનેન ગતો અધિગતોતિ સબ્બધમ્માન પારગૂ, સબ્બઞ્ઞૂતિ અત્થો. સબ્બેસં વા સઙ્ખતધમ્માનં પારભૂતં નિબ્બાનં સયમ્ભૂઞાણેન ગતો અધિગતોતિ સબ્બધમ્માન પારગૂ. તસ્સાહં ધમ્મં સુત્વાનાતિ તસ્સ બુદ્ધસ્સ ભગવતો સામુક્કંસિકં તં ચતુસચ્ચધમ્મં સુણિત્વા. વિહાસિં સન્તિકેતિ અમ્બવને મિચ્છાવિતક્કેહિ ઉપદ્દુતો ચાલિકા વિહારં ગન્ત્વા સત્થુ સમીપેયેવ વિહાસિં. સતોતિ સતિમા, સમથવિપસ્સનાભાવનાય અપ્પમત્તોતિ અત્થો. અહન્તિ ઇદં યથા ‘‘અનુસાસી’’તિ એત્થ ‘‘મ’’ન્તિ એવં ‘‘વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ એત્થ ‘‘મયા’’તિ પરિણામેતબ્બં. ‘‘કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ ચ ઇમિના યથાવુત્તં વિજ્જાત્તયાનુપ્પત્તિમેવ સત્થુ ઓવાદપટિકરણભાવદસ્સનેન પરિયાયન્તરેન પકાસેતિ. સીલક્ખન્ધાદિપરિપૂરણમેવ હિ સત્થુ સાસનકારિતા.

મેઘિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. એકધમ્મસવનીયત્થેરગાથાવણ્ણના

કિલેસા ઝાપિતા મય્હન્તિ આયસ્મતો એકધમ્મસવનીયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે રુક્ખદેવતા હુત્વા નિબ્બત્તો કતિપયે ભિક્ખૂ મગ્ગમૂળ્હે મહારઞ્ઞે વિચરન્તે દિસ્વા અનુકમ્પમાનો અત્તનો ભવનતો ઓતરિત્વા તે સમસ્સાસેત્વા ભોજેત્વા યથાધિપ્પેતટ્ઠાનં પાપેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપે ભગવતિ લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા કતબુદ્ધકિચ્ચે પરિનિબ્બુતે તસ્મિં કાલે બારાણસિરાજા કિકી નામ અહોસિ. તસ્મિં કાલઙ્કતે તસ્સ પુથુવિન્દરાજા નામ પુત્તો આસિ. તસ્સ પુત્તો સુસામો નામ. તસ્સ પુત્તો કિકીબ્રહ્મદત્તો નામ હુત્વા રજ્જં કારેન્તો સાસને અન્તરહિતે ધમ્મસ્સવનં અલભન્તો, ‘‘યો ધમ્મં દેસેતિ, તસ્સ સહસ્સં દમ્મી’’તિ ઘોસાપેત્વા એકમ્પિ ધમ્મકથિકં અલભન્તો, ‘‘મય્હં પિતુપિતામહાદીનં કાલે ધમ્મો સંવત્તતિ, ધમ્મકથિકા સુલભા અહેસું. ઇદાનિ પન ચતુપ્પદિકગાથામત્તમ્પિ કથેન્તો દુલ્લભો. યાવ ધમ્મસઞ્ઞા ન વિનસ્સતિ, તાવદેવ પબ્બજિસ્સામી’’તિ રજ્જં પહાય હિમવન્તં ઉદ્દિસ્સ ગચ્છન્તં સક્કો દેવરાજા આગન્ત્વા, ‘‘અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’’તિ ગાથાય ધમ્મં કથેત્વા નિવત્તેસિ. સો નિવત્તિત્વા બહું પુઞ્ઞં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સેતબ્યનગરે સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો ભગવતિ સેતબ્યનગરે સિંસપાવને વિહરન્તે સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. તસ્સ સત્થા અજ્ઝાસયં ઓલોકેત્વા, ‘‘અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’’તિ ઇમાય ગાથાય ધમ્મં દેસેસિ. તસ્સ તત્થ કતાધિકારતાય સો અનિચ્ચસઞ્ઞાય પાકટતરં હુત્વા ઉપટ્ઠિતાય પટિલદ્ધસંવેગો પબ્બજિત્વા ધમ્મસમ્મસનં પટ્ઠપેત્વા દુક્ખસઞ્ઞં અનત્તસઞ્ઞઞ્ચ મનસિકરોન્તો વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૨.૬૬-૭૧) –

‘‘પદુમુત્તરબુદ્ધસ્સ, સાવકા વનચારિનો;

વિપ્પનટ્ઠા બ્રહારઞ્ઞે, અન્ધાવ અનુસુય્યરે.

‘‘અનુસ્સરિત્વા સમ્બુદ્ધં, પદુમુત્તરનાયકં;

તસ્સ તે મુનિનો પુત્તા, વિપ્પનટ્ઠા મહાવને.

‘‘ભવના ઓરુહિત્વાન, અગમિં ભિક્ખુસન્તિકં;

તેસં મગ્ગઞ્ચ આચિક્ખિં, ભોજનઞ્ચ અદાસહં.

‘‘તેન કમ્મેન દ્વિપદિન્દ, લોકજેટ્ઠ નરાસભ;

જાતિયા સત્તવસ્સોહં, અરહત્તમપાપુણિં.

‘‘સચક્ખૂ નામ નામેન, દ્વાદસ ચક્કવત્તિનો;

સત્તરતનસમ્પન્ના, પઞ્ચકપ્પસતે ઇતો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

તસ્સ એકેનેવ ધમ્મસ્સવનેન નિપ્ફન્નકિચ્ચત્તા એકધમ્મસવનીયોત્વેવ સમઞ્ઞા અહોસિ. સો અરહા હુત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૬૭.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં, ભવા સબ્બે સમૂહતા;

વિક્ખીણો જાતિસંસારો, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ. – ગાથં અભાસિ;

તત્થ કિલેસાતિ યસ્મિં સન્તાને ઉપ્પન્ના, તં કિલેસેન્તિ વિબાધેન્તિ ઉપતાપેન્તિ વાતિ કિલેસા, રાગાદયો. ઝાપિતાતિ ઇન્દગ્ગિના વિય રુક્ખગચ્છાદયો અરિયમગ્ગઞાણગ્ગિના સમૂલં દડ્ઢા. મય્હન્તિ મયા, મમ સન્તાને વા. ભવા સબ્બે સમૂહતાતિ કામકમ્મભવાદયો સબ્બે ભવા સમુગ્ઘાટિતા કિલેસાનં ઝાપિતત્તા. સતિ હિ કિલેસવટ્ટે કમ્મવટ્ટેન ભવિતબ્બં. કમ્મભવાનં સમૂહતત્તા એવ ચ ઉપપત્તિભવાપિ સમૂહતા એવ અનુપ્પત્તિધમ્મતાય આપાદિતત્તા. વિક્ખીણો જાતિસંસારોતિ જાતિઆદિકો –

‘‘ખન્ધાનઞ્ચ પટિપાટિ, ધાતુઆયતનાન ચ;

અબ્બોચ્છિન્નં વત્તમાના, સંસારોતિ પવુચ્ચતી’’તિ. –

વુત્તલક્ખણો સંસારો વિસેસતો ખીણો, તસ્મા નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો. યસ્મા આયતિં પુનબ્ભવો નત્થિ, તસ્મા વિક્ખીણો જાતિસંસારો. તસ્મા ચ પુનબ્ભવો નત્થિ, યસ્મા ભવા સબ્બે સમૂહતાતિ આવત્તેત્વા વત્તબ્બં. અથ વા વિક્ખીણો જાતિસંસારો, તતો એવ નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવોતિ યોજેતબ્બં.

એકધમ્મસવનીયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. એકુદાનિયત્થેરગાથાવણ્ણના

અધિચેતસો અપ્પમજ્જતોતિ આયસ્મતો એકુદાનિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો અત્થદસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે યક્ખસેનાપતિ હુત્વા નિબ્બત્તો સત્થરિ પરિનિબ્બુતે, ‘‘અલાભા વત મે, દુલ્લદ્ધં વત મે, યોહં સત્થુધરમાનકાલે દાનાદિપુઞ્ઞં કાતું નાલત્થ’’ન્તિ પરિદેવસોકમાપન્નો અહોસિ. અથ નં સાગરો નામ સત્થુ સાવકો સોકં વિનોદેત્વા સત્થુ થૂપપૂજાયં નિયોજેસિ. સો પઞ્ચ વસ્સાનિ થૂપં પૂજેત્વા તતો ચુતો તેન પુઞ્ઞેન દેવમનુસ્સેસુ એવ સંસરન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો કાલેન કાલં સત્થુ સન્તિકં ઉપસઙ્કમિ. તસ્મિઞ્ચ સમયે સત્થા ‘‘અધિચેતસો’’તિ ગાથાય સાવકે અભિણ્હં ઓવદિ. સો તં સુત્વા સદ્ધાજાતો પબ્બજિ. પબ્બજિત્વા ચ પન તમેવ ગાથં પુનપ્પુનં પરિવત્તેતિ. સો તત્થ વીસતિવસ્સસહસ્સાનિ સમણધમ્મં કરોન્તો ઞાણસ્સ અપરિપક્કત્તા વિસેસં નિબ્બત્તેતુ નાસક્ખિ. તતો પન ચુતો દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં વિભવસમ્પન્નસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તો વિઞ્ઞુતં પત્વા જેતવનપટિગ્ગહણસમયે બુદ્ધાનુભાવં દિસ્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા કતપુબ્બકિચ્ચો અરઞ્ઞે વિહરન્તો સત્થુ સન્તિકં અગમાસિ. તસ્મિઞ્ચ સમયે સત્થા આયસ્મન્તં સારિપુત્તં અત્તનો અવિદૂરે અધિચિત્તમનુયુત્તં દિસ્વા ‘‘અધિચેતસો’’તિ ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ. તં સુત્વા અયં ચિરકાલં ભાવનાય અરઞ્ઞે વિહરન્તોપિ કાલેન કાલં તમેવ ગાથં ઉદાનેતિ, તેનસ્સ એકુદાનિયોતિ સમઞ્ઞા ઉદપાદિ. સો અથેકદિવસં ચિત્તેકગ્ગતં લભિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૨.૭૨-૮૧) –

‘‘અત્થદસ્સિમ્હિ સુગતે, નિબ્બુતે સમનન્તરા;

યક્ખયોનિં ઉપપજ્જિં, યસં પત્તો ચહં તદા.

‘‘દુલ્લદ્ધં વત મે આસિ, દુપ્પભાતં દુરુટ્ઠિતં;

યં મે ભોગે વિજ્જમાને, પરિનિબ્બાયિ ચક્ખુમા.

‘‘મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, સાગરો નામ સાવકો;

મમુદ્ધરિતુકામો સો, આગચ્છિ મમ સન્તિકં.

‘‘કિં નુ સોચસિ મા ભાયિ, ચર ધમ્મં સુમેધસ;

અનુપ્પદિન્ના બુદ્ધેન, સબ્બેસં બીજસમ્પદા.

‘‘યો ચે પૂરેય્ય સમ્બુદ્ધં, તિટ્ઠન્તં લોકનાયકં;

ધાતું સાસપમત્તમ્પિ, નિબ્બુતસ્સાપિ પૂજયે.

‘‘સમે ચિત્તપ્પસાદમ્હિ, સમં પુઞ્ઞં મહગ્ગતં;

તસ્મા થૂપં કરિત્વાન, પૂજેહિ જિનધાતુયો.

‘‘સાગરસ્સ વચો સુત્વા, બુદ્ધથૂપં અકાસહં;

પઞ્ચવસ્સે પરિચરિં, મુનિનો થૂપમુત્તમં.

‘‘તેન કમ્મેન દ્વિપદિન્દ, લોકજેટ્ઠ નરાસભ;

સમ્પત્તિં અનુભોત્વાન, અરહત્તમપાપુણિં.

‘‘ભૂરિપઞ્ઞા ચ ચત્તારો, સત્તકપ્પસતે ઇતો;

સત્તરતનસમ્પન્ના, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા વિમુત્તિસુખેન વિહરન્તો એકદિવસં આયસ્મતા ધમ્મભણ્ડાગારિકેન પટિભાનં વીમંસિતું, ‘‘આવુસો, મય્હં ધમ્મં ભણાહી’’તિ અજ્ઝિટ્ઠો ચિરકાલપરિચિતત્તા –

૬૮.

‘‘અધિચેતસો અપ્પમજ્જતો, મુનિનો મોનપથેસુ સિક્ખતો;

સોકા ન ભવન્તિ તાદિનો, ઉપસન્તસ્સ સદા સતીમતો’’તિ. (ઉદા. ૩૭) –

ઇમમેવ ગાથં અભાસિ.

તત્થ અધિચેતસોતિ અધિચિત્તવતો, સબ્બચિત્તાનં અધિકેન અરહત્તફલચિત્તેન સમન્નાગતસ્સાતિ અત્થો. અપ્પમજ્જતોતિ નપ્પમજ્જતો, અપ્પમાદેન અનવજ્જધમ્મેસુ સાતચ્ચકિરિયાય સમન્નાગતસ્સાતિ વુત્તં હોતિ. મુનિનોતિ ‘‘યો મુનાતિ ઉભો લોકે, મુનિ તેન પવુચ્ચતી’’તિ (ધ. પ. ૨૬૯; મહાનિ. ૧૪૯; ચૂળનિ. મેત્તગૂમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૨૧) એવં ઉભયલોકમુનનેન વા, મોનં વુચ્ચતિ ઞાણં, તેન અરહત્તફલપઞ્ઞાસઙ્ખાતેન મોનેન સમન્નાગતતાય વા ખીણાસવો મુનિ નામ, તસ્સ મુનિનો. મોનપથેસુ સિક્ખતોતિ અરહત્તઞાણસઙ્ખાતસ્સ મોનસ્સ પથેસુ ઉપાયમગ્ગેસુ સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મેસુ, તીસુ વા સિક્ખાસુ સિક્ખતો. ઇદઞ્ચ પુબ્બભાગપટિપદં ગહેત્વા વુત્તં. પરિનિટ્ઠિતસિક્ખો હિ અરહા, તસ્મા એવં સિક્ખતો, ઇમાય સિક્ખાય મુનિભાવં પત્તસ્સ મુનિનોતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યસ્મા ચેતદેવં તસ્મા હેટ્ઠિમમગ્ગફલચિત્તાનં વસેન અધિચેતસો, ચતુસચ્ચસમ્બોધિપટિપત્તિયં અપ્પમાદવસેન અપ્પમજ્જતો, અગ્ગમગ્ગઞાણસમન્નાગમેન મુનિનોતિ એવમેતેસં પદાનં અત્થો યુજ્જતિયેવ. અથ વા ‘‘અપ્પમજ્જતો સિક્ખતો’’ પધાનહેતૂ અક્ખાતાતિ દટ્ઠબ્બા. તસ્મા અપ્પમજ્જનહેતુ સિક્ખનહેતુ ચ અધિચેતસોતિ અત્થો.

સોકા ન ભવન્તિ તાદિનોતિ તાદિસસ્સ ખીણાસવમુનિનો અબ્ભન્તરે ઇટ્ઠવિયોગાદિવત્થુકા સોકા ચિત્તસન્તાપા ન હોન્તિ. અથ વા તાદિલક્ખણપ્પત્તસ્સ અસેક્ખમુનિનો સોકા ન ભવન્તીતિ. ઉપસન્તસ્સાતિ રાગાદીનં અચ્ચન્તૂપસમેન ઉપસન્તસ્સ. સદા સતીમતોતિ સતિવેપુલ્લપ્પત્તિયા નિચ્ચકાલં સતિયા અવિરહિતસ્સ.

એત્થ ચ ‘‘અધિચેતસો’’તિ ઇમિના અધિચિત્તસિક્ખા, ‘‘અપ્પમજ્જતો’’તિ ઇમિના અધિસીલસિક્ખા, ‘‘મુનિનો મોનપથેસુ સિક્ખતો’’તિ એતેહિ અધિપઞ્ઞાસિક્ખા. ‘‘મુનિનો’’તિ વા એતેન અધિપઞ્ઞાસિક્ખા, ‘‘મોનપથેસુ સિક્ખતો’’તિ એતેન તાસં લોકુત્તરસિક્ખાનં પુબ્બભાગપટિપદા, ‘‘સોકા ન ભવન્તી’’તિઆદીહિ સિક્ખાપારિપૂરિયા આનિસંસા પકાસિતાતિ વેદિતબ્બં અયમેવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથા અહોસિ.

એકુદાનિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. છન્નત્થેરગાથાવણ્ણના

સુત્વાન ધમ્મં મહતો મહારસન્તિ આયસ્મતો છન્નત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સિદ્ધત્થં ભગવન્તં અઞ્ઞતરં રુક્ખમૂલં ઉપગચ્છન્તં દિસ્વા પસન્નચિત્તો મુદુસમ્ફસ્સં પણ્ણસન્થરં સન્થરિત્વા અદાસિ. પુપ્ફેહિ ચ સમન્તતો ઓકિરિત્વા પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા પુનપિ અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા સુગતીસુયેવ સંસરન્તો અમ્હાકં ભગવતો કાલે સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ ગેહે દાસિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિ, છન્નોતિસ્સ નામં અહોસિ, બોધિસત્તેન સહજાતો. સો સત્થુ ઞાતિસમાગમે પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા ભગવતિ પેમેન, ‘‘અમ્હાકં બુદ્ધો, અમ્હાકં ધમ્મો’’તિ મમત્તં ઉપ્પાદેત્વા સિનેહં છિન્દિતું અસક્કોન્તો સમણધમ્મં અકત્વા સત્થરિ પરિનિબ્બુતે સત્થારા આણત્તવિધિના કતેન બ્રહ્મદણ્ડેન સન્તજ્જિતો સંવેગપ્પત્તો હુત્વા સિનેહં છિન્દિત્વા વિપસ્સન્તો નચિરેનેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૦.૪૫-૫૦) –

‘‘સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો, અદાસિં પણ્ણસન્થરં;

સમન્તા ઉપહારઞ્ચ, કુસુમં ઓકિરિં અહં.

‘‘પાસાદેવં ગુણં રમ્મં, અનુભોમિ મહારહં;

મહગ્ઘાનિ ચ પુપ્ફાનિ, સયનેભિસવન્તિ મે.

‘‘સયનેહં તુવટ્ટામિ, વિચિત્તે પુપ્ફસન્થતે;

પુપ્ફવુટ્ઠિ ચ સયને, અભિવસ્સતિ તાવદે.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, અદાસિં પણ્ણસન્થરં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, સન્થરસ્સ ઇદં ફલં.

‘‘તિણસન્થરકા નામ, સત્તેતે ચક્કવત્તિનો;

ઇતો તે પઞ્ચમે કપ્પે, ઉપ્પજ્જિંસુ જનાધિપા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા વિમુત્તિસુખસન્તપ્પિતો પીતિવેગવિસ્સટ્ઠં ઉદાનં ઉદાનેન્તો –

૬૯.

‘‘સુત્વાન ધમ્મં મહતો મહારસં,

સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણવરેન દેસિતં;

મગ્ગં પપજ્જિં અમતસ્સ પત્તિયા,

સો યોગક્ખેમસ્સ પથસ્સ કોવિદો’’તિ. – ગાથં અભાસિ;

તત્થ સુત્વાનાતિ સુણિત્વા, સોતેન ગહેત્વા ઓહિતસોતો સોતદ્વારાનુસારેન ઉપધારેત્વા. ધમ્મન્તિ ચતુસચ્ચધમ્મં. મહતોતિ ભગવતો. ભગવા હિ મહન્તેહિ ઉળારતમેહિ સીલાદિગુણેહિ સમન્નાગતત્તા, સદેવકેન લોકેન વિસેસતો મહનીયતાય ચ ‘‘મહા’’તિ વુચ્ચતિ, યા તસ્સ મહાસમણોતિ સમઞ્ઞા જાતા. નિસ્સક્કવચનઞ્ચેતં ‘‘મહતો ધમ્મં સુત્વાના’’તિ. મહારસન્તિ વિમુત્તિરસસ્સ દાયકત્તા ઉળારરસં. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણવરેન દેસિતન્તિ સબ્બં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞૂ, તસ્સ ભાવો સબ્બઞ્ઞુતા. ઞાણમેવ વરં, ઞાણેસુ વા વરન્તિ ઞાણવરં, સબ્બઞ્ઞુતા ઞાણવરં એતસ્સાતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણવરો, ભગવા. તેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસઙ્ખાતઅગ્ગઞાણેન વા કરણભૂતેન દેસિતં કથિતં ધમ્મં સુત્વાનાતિ યોજના. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં પરમત્થદીપનિયં ઇતિવુત્તકવણ્ણનાયં વુત્તનયેન વેદિતબ્બં. મગ્ગન્તિ અટ્ઠઙ્ગિકં અરિયમગ્ગં. પપજ્જિન્તિ પટિપજ્જિં. અમતસ્સ પત્તિયાતિ નિબ્બાનસ્સ અધિગમાય ઉપાયભૂતં પટિપજ્જિન્તિ યોજના. સોતિ સો ભગવા. યોગક્ખેમસ્સ પથસ્સ કોવિદોતિ ચતૂહિ યોગેહિ અનુપદ્દુતસ્સ નિબ્બાનસ્સ યો પથો, તસ્સ કોવિદો તત્થ સુકુસલો. અયઞ્હેત્થ અત્થો – ભગવતો ચતુસચ્ચદેસનં સુત્વા અમતાધિગમૂપાયમગ્ગં અહં પટિપજ્જિં પટિપજ્જનમગ્ગં મયા કતં, સો એવ પન ભગવા સબ્બથા યોગક્ખેમસ્સ પથસ્સ કોવિદો, પરસન્તાને વા પરમનેસુ કુસલો, યસ્સ સંવિધાનમાગમ્મ અહમ્પિ મગ્ગં પટિપજ્જિન્તિ. અયમેવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથા અહોસીતિ.

છન્નત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. પુણ્ણત્થેરગાથાવણ્ણના

સીલમેવાતિ આયસ્મતો પુણ્ણત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે બુદ્ધસુઞ્ઞે લોકે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો બ્રાહ્મણસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગન્ત્વા કામેસુ આદીનવં દિસ્વા ઘરાવાસં પહાય તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા હિમવન્તપ્પદેસે પણ્ણકુટિં કત્વા વાસં કપ્પેસિ. તસ્સ વસનટ્ઠાનસ્સ અવિદૂરે એકસ્મિં પબ્ભારે પચ્ચેકબુદ્ધો આબાધિકો હુત્વા પરિનિબ્બાયિ, તસ્સ પરિનિબ્બાનસમયે મહા આલોકો અહોસિ. તં દિસ્વા સો, ‘‘કથં નુ ખો અયં આલોકો ઉપ્પન્નો’’તિ વીમંસનવસેન ઇતો ચિતો ચ આહિણ્ડન્તો પબ્ભારે પચ્ચેકસમ્બુદ્ધં પરિનિબ્બુતં દિસ્વા ગન્ધદારૂનિ સંકડ્ઢિત્વા સરીરં ઝાપેત્વા ગન્ધોદકેન ઉપસિઞ્ચિ. તત્થેકો દેવપુત્તો અન્તલિક્ખે ઠત્વા એવમાહ – ‘‘સાધુ, સાધુ, સપ્પુરિસ, બહું તયા પુઞ્ઞં પસવન્તેન પૂરિતં સુગતિસંવત્તનિયં કમ્મં તેન ત્વં સુગતીસુયેવ ઉપ્પજ્જિસ્સસિ, ‘પુણ્ણો’તિ ચ તે નામં ભવિસ્સતી’’તિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સુનાપરન્તજનપદે સુપ્પારકપટ્ટને ગહપતિકુલે નિબ્બત્તિ, પુણ્ણોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો વાણિજ્જવસેન મહતા સત્થેન સદ્ધિં સાવત્થિં ગતો. તેન ચ સમયેન ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ. અથ સો સાવત્થિવાસીહિ ઉપાસકેહિ સદ્ધિં વિહારં ગતો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વત્તપટિવત્તેહિ આચરિયુપજ્ઝાયે આરાધેન્તો વિહાસિ. સો એકદિવસં સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘સાધુ મં, ભન્તે ભગવા, સંખિત્તેન ઓવાદેન ઓવદતુ, યમહં સુત્વા સુનાપરન્તજનપદે વિહરેય્ય’’ન્તિ આહ. તસ્સ ભગવા, ‘‘સન્તિ ખો, પુણ્ણ, ચક્ખુવિઞ્ઞેય્યા રૂપા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૩.૩૯૫; સં. નિ. ૪.૮૮) ઓવાદં દત્વા સીહનાદં નદાપેત્વા વિસ્સજ્જેસિ. સો ભગવન્તં વન્દિત્વા સુનાપરન્તજનપદં ગન્ત્વા સુપ્પારકપટ્ટને વિહરન્તો સમથવિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા તિસ્સો વિજ્જા સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૪૧.૨૯-૪૪) –

‘‘પબ્ભારકૂટં નિસ્સાય, સયમ્ભૂ અપરાજિતો;

આબાધિકો ચ સો બુદ્ધો, વસતિ પબ્બતન્તરે.

‘‘મમ અસ્સમસામન્તા, પનાદો આસિ તાવદે;

બુદ્ધે નિબ્બાયમાનમ્હિ, આલોકો ઉદપજ્જથ.

‘‘યાવતા વનસણ્ડસ્મિં, અચ્છકોકતરચ્છકા;

વાળા ચ કેસરી સબ્બે, અભિગજ્જિંસુ તાવદે.

‘‘ઉપ્પાતં તમહં દિસ્વા, પબ્ભારં અગમાસહં;

તત્થદ્દસાસિં સમ્બુદ્ધં, નિબ્બુતં અપરાજિતં.

‘‘સુફુલ્લં સાલરાજંવ, સતરંસિંવ ઉગ્ગતં;

વીતચ્ચિકંવ અઙ્ગારં, નિબ્બુતં અપરાજિતં.

‘‘તિણં કટ્ઠઞ્ચ પૂરેત્વા, ચિતકં તત્થકાસહં;

ચિતકં સુકતં કત્વા, સરીરં ઝાપયિં અહં.

‘‘સરીરં ઝાપયિત્વાન, ગન્ધતોયં સમોકિરિં;

અન્તલિક્ખે ઠિતો યક્ખો, નામમગ્ગહિ તાવદે.

‘‘યં પૂરિતં તયા કિચ્ચં, સયમ્ભુસ્સ મહેસિનો;

પુણ્ણકો નામ નામેન, સદા હોહિ તુવં મુને.

‘‘તમ્હા કાયા ચવિત્વાન, દેવલોકં અગચ્છહં;

તત્થ દિબ્બમયો ગન્ધો, અન્તલિક્ખા પવસ્સતિ.

‘‘તત્રાપિ નામધેય્યં મે, પુણ્ણકોતિ અહૂ તદા;

દેવભૂતો મનુસ્સો વા, સઙ્કપ્પં પૂરયામહં.

‘‘ઇદં પચ્છિમકં મય્હં, ચરિમો વત્તતે ભવો;

ઇધાપિ પુણ્ણકો નામ, નામધેય્યં પકાસતિ.

‘‘તોસયિત્વાન સમ્બુદ્ધં, ગોતમં સક્યપુઙ્ગવં;

સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં કમ્મમકરિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, તનુકિચ્ચસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા થેરો બહૂ મનુસ્સે સાસને અભિપ્પસાદેસિ. યતો પઞ્ચસતમત્તા પુરિસા ઉપાસકત્તં પઞ્ચસતમત્તા ચ ઇત્થિયો ઉપાસિકાભાવં પટિવેદેસું. સો તત્થ રત્તચન્દનેન ચન્દનમાળં નામ ગન્ધકુટિં કારાપેત્વા, ‘‘સત્થા પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં માળં પટિચ્છતૂ’’તિ ભગવન્તં પુપ્ફદૂતેન નિમન્તેસિ. ભગવા ચ ઇદ્ધાનુભાવેન તત્તકેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં તત્થ ગન્ત્વા ચન્દનમાળં પટિગ્ગહેત્વા અરુણે અનુટ્ઠિતેયેવ પચ્ચાગમાસિ. થેરો અપરભાગે પરિનિબ્બાનસમયે અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૭૦.

‘‘સીલમેવ ઇધ અગ્ગં, પઞ્ઞવા પન ઉત્તમો;

મનુસ્સેસુ ચ દેવેસુ, સીલપઞ્ઞાણતો જય’’ન્તિ. – ગાથં અભાસિ;

તત્થ સીલન્તિ સીલનટ્ઠેન સીલં, પતિટ્ઠાનટ્ઠેન સમાધાનટ્ઠેન ચાતિ અત્થો. સીલઞ્હિ સબ્બગુણાનં પતિટ્ઠા, તેનાહ – ‘‘સીલે પતિટ્ઠાય નરો સપઞ્ઞો’’તિ (સં. નિ. ૧.૨૩; પેટકો. ૨૨; વિસુદ્ધિ. ૧.૧). સમાદહતિ ચ તં કાયવાચાઅવિપ્પકિણ્ણં કરોતીતિ અત્થો. તયિદં સીલમેવ અગ્ગં સબ્બગુણાનં મૂલભાવતો પમુખભાવતો ચ. યથાહ – ‘‘તસ્માતિહ, ત્વં ભિક્ખુ, આદિમેવ વિસોધેહિ કુસલેસુ ધમ્મેસુ. કો ચાદિ કુસલાનં ધમ્માનં સીલઞ્ચ સુવિસુદ્ધ’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૩૬૯), ‘‘પાતિમોક્ખન્તિ મુખમેતં પમુખમેત’’ન્તિ (મહાવ. ૧૩૫) ચ આદિ. ઇધાતિ નિપાતમત્તં. પઞ્ઞવાતિ ઞાણસમ્પન્નો. સો ઉત્તમો સેટ્ઠો પવરોતિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય ગાથાય પઞ્ઞાયયેવ સેટ્ઠભાવં દસ્સેતિ. પઞ્ઞુત્તરા હિ કુસલા ધમ્મા. ઇદાનિ તં સીલપઞ્ઞાનં અગ્ગસેટ્ઠભાવં કારણતો દસ્સેતિ ‘‘મનુસ્સેસુ ચ દેવેસુ, સીલપઞ્ઞાણતો જય’’ન્તિ ચ. સીલપઞ્ઞાણહેતુ પટિપક્ખજયો કામકિલેસજયો હોતીતિ અત્થો.

પુણ્ણત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સત્તમવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. અટ્ઠમવગ્ગો

૧. વચ્છપાલત્થેરગાથાવણ્ણના

સુસુખુમનિપુણત્થદસ્સિનાતિ આયસ્મતો વચ્છપાલત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ આચિનન્તો દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા બ્રાહ્મણસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગન્ત્વા અગ્ગિં પરિચરન્તો એકદિવસં મહતિયા કંસપાતિયા પાયાસં આદાય દક્ખિણેય્યં પરિયેસન્તો વિપસ્સિં ભગવન્તં આકાસે ચઙ્કમન્તં દિસ્વા અચ્છરિયબ્ભુતચિત્તજાતો ભગવન્તં અભિવાદેત્વા દાતુકામતં દસ્સેસિ. પટિગ્ગહેસિ ભગવા અનુકમ્પં ઉપાદાય. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે વિભવસમ્પન્નસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, વચ્છપાલોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો બિમ્બિસારસમાગમે ઉરુવેલકસ્સપત્થેરેન ઇદ્ધિપાટિહારિયં દસ્સેત્વા સત્થુ પરમનિપચ્ચકારે કતે તં દિસ્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા સત્તાહપબ્બજિતો એવ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૩.૨૬-૩૪) –

‘‘સુવણ્ણવણ્ણો સમ્બુદ્ધો, બાત્તિંસવરલક્ખણો;

પવના અભિનિક્ખન્તો, ભિક્ખુસઙ્ઘપુરક્ખતો.

‘‘મહચ્ચા કંસપાતિયા, વડ્ઢેત્વા પાયસં અહં;

આહુતિં યિટ્ઠુકામો સો, ઉપનેસિં બલિં અહં.

‘‘ભગવા તમ્હિ સમયે, લોકજેટ્ઠો નરાસભો;

ચઙ્કમં સુસમારૂળ્હો, અમ્બરે અનિલાયને.

‘‘તઞ્ચ અચ્છરિયં દિસ્વા, અબ્ભુતં લોમહંસનં;

ઠપયિત્વા કંસપાતિં, વિપસ્સિં અભિવાદયિં.

‘‘તુવં દેવોસિ સબ્બઞ્ઞૂ, સદેવે સહમાનુસે;

અનુકમ્પં ઉપાદાય, પટિગ્ગણ્હ મહામુનિ.

‘‘પટિગ્ગહેસિ ભગવા, સબ્બઞ્ઞૂ લોકનાયકો;

મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, સત્થા લોકે મહામુનિ.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં દાનમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, પાયાસસ્સ ઇદં ફલં.

‘‘એકતાલીસિતો કપ્પે, બુદ્ધો નામાસિ ખત્તિયો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા સુખેનેવ અત્તના નિબ્બાનસ્સ અધિગતભાવં વિભાવેન્તો –

૭૧.

‘‘સુસુખુમનિપુણત્થદસ્સિના, મતિકુસલેન નિવાતવુત્તિના;

સંસેવિતવુદ્ધસીલિના, નિબ્બાનં ન હિ તેન દુલ્લભ’’ન્તિ. –

ઇમં ગાથં અભાસિ.

તત્થ સુસુખુમનિપુણત્થદસ્સિનાતિ અતિવિય દુદ્દસટ્ઠેન સુખુમે, સણ્હટ્ઠેન નિપુણે સચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદાદિઅત્થે અનિચ્ચતાદિં ઓરોપેત્વા પસ્સતીતિ સુસુખુમનિપુણત્થદસ્સી, તેન. મતિકુસલેનાતિ મતિયા પઞ્ઞાય કુસલેન છેકેન, ‘‘એવં પવત્તમાનસ્સ પઞ્ઞા વડ્ઢતિ, એવં ન વડ્ઢતી’’તિ ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગપઞ્ઞાય ઉપ્પાદને કુસલેન. નિવાતવુત્તિનાતિ સબ્રહ્મચારીસુ નિવાતનીચવત્તનસીલેન, વુડ્ઢેસુ નવેસુ ચ યથાનુરૂપપટિપત્તિના. સંસેવિતવુદ્ધસીલિનાતિ સંસેવિતં આચિણ્ણં વુદ્ધસીલં સંસેવિતવુદ્ધસીલં, તં યસ્સ અત્થિ, તેન સંસેવિતવુદ્ધસીલિના. અથ વા સંસેવિતા ઉપાસિતા વુદ્ધસીલિનો એતેનાતિ સંસેવિતવુદ્ધસીલી, તેન. હીતિસદ્દો હેતુઅત્થો. યસ્મા યો નિવાતવુત્તિ સંસેવિતવુદ્ધસીલી મતિકુસલો સુસુખુમનિપુણત્થદસ્સી ચ, તસ્મા નિબ્બાનં ન તસ્સ દુલ્લભન્તિ અત્થો. નિવાતવુત્તિતાય હિ સંસેવિતવુદ્ધસીલિતાય ચ પણ્ડિતા તં ઓવદિતબ્બં અનુસાસિતબ્બં મઞ્ઞન્તિ, તેસઞ્ચ ઓવાદે ઠિતો સયં મતિકુસલતાય સુસુખુમનિપુણત્થદસ્સિતાય ચ વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ નિબ્બાનં અધિગચ્છતીતિ, અયમેવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથા અહોસીતિ.

વચ્છપાલત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. આતુમત્થેરગાથાવણ્ણના

યથા કળીરો સુસુ વડ્ઢિતગ્ગોતિ આયસ્મતો આતુમત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં આચિનન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો વિપસ્સિં ભગવન્તં અન્તરવીથિયં ગચ્છન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો ગન્ધોદકેન ગન્ધચુણ્ણેન ચ પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તો અપરાપરં સુગતીસુયેવ સંસરન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં અકાસિ, ઞાણસ્સ પન અપરિપક્કત્તા વિસેસં નિબ્બત્તેતું નાસક્ખિ. અથ ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં સેટ્ઠિપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, આતુમોતિસ્સ નામં અહોસિ. તસ્સ વયપ્પત્તસ્સ માતા ‘‘પુત્તસ્સ મે ભરિયં આનેસ્સામા’’તિ ઞાતકેહિ સમ્મન્તેસિ. સો તં ઉપધારેત્વા હેતુસમ્પત્તિયા ચોદિયમાનો ‘‘કિં મય્હં ઘરાવાસેન, ઇદાનેવ પબ્બજિસ્સામી’’તિ ભિક્ખૂનં સન્તિકં ગન્ત્વા પબ્બજિ. પબ્બજિતમ્પિ નં માતા ઉપ્પબ્બાજેતુકામા નાનાનયેહિ પલોભેતિ. સો તસ્સા અવસરં અદત્વા અત્તનો અજ્ઝાસયં પકાસેન્તો –

૭૨.

‘‘યથા કળીરો સુસુ વડ્ઢિતગ્ગો, દુન્નિક્ખમો હોતિ પસાખજાતો;

એવં અહં ભરિયાયાનીતાય, અનુમઞ્ઞ મં પબ્બજિતોમ્હિ દાની’’તિ. –

ગાથં અભાસિ.

તત્થ કળીરોતિ અઙ્કુરો, ઇધ પન વંસઙ્કુરો અધિપ્પેતો. સુસૂતિ તરુણો. વડ્ઢિતગ્ગોતિ પવડ્ઢિતસાખો. સુસુવડ્ઢિતગ્ગોતિ વા સુટ્ઠુ વડ્ઢિતસાખો સઞ્જાતપત્તસાખો. દુન્નિક્ખમોતિ વેળુગુમ્બતો નિક્ખામેતું નીહરિતું અસક્કુણેય્યો. પસાખજાતોતિ જાતપસાખો, સાખાનમ્પિ પબ્બે પબ્બે ઉપ્પન્નઅનુસાખો. એવં અહં ભરિયાયાનીતાયાતિ યથા વંસો વડ્ઢિતગ્ગો વંસન્તરેસુ સંસટ્ઠ સાખાપસાખો વેળુગુમ્બતો દુન્નીહરણીયો હોતિ, એવં અહમ્પિ ભરિયાય મય્હં આનીતાય પુત્તધીતાદિવસેન વડ્ઢિતગ્ગો આસત્તિવસેન ઘરાવાસતો દુન્નીહરણીયો ભવેય્યં. યથા પન વંસકળીરો અસઞ્જાતસાખબન્ધો વેળુગુમ્બતો સુનીહરણીયોવ હોતિ, એવં અહમ્પિ અસઞ્જાતપુત્તદારાદિબન્ધો સુનીહરણીયો હોમિ, તસ્મા અનાનીતાય એવ ભરિયાય અનુમઞ્ઞ મં અત્તનાવ મં અનુજાનાપેત્વા. પબ્બજિતોમ્હિ દાનીતિ, ‘‘ઇદાનિ પન પબ્બજિતો અમ્હિ, સાધુ સુટ્ઠૂ’’તિ અત્તનો નેક્ખમ્માભિરતિં પકાસેસિ, અથ વા ‘‘અનુમઞ્ઞ મં પબ્બજિતોમ્હિ દાની’’તિ માતુ કથેતિ. અયઞ્હેત્થ અત્થો – યદિપિ તાય પુબ્બે નાનુમતં, ઇદાનિ પન પબ્બજિતો અમ્હિ, તસ્મા અનુમઞ્ઞ અનુજાનાહિ મં સમણભાવેયેવ ઠાતું, નાહં તયા નિવત્તનીયોતિ. એવં પન કથેન્તો યથાઠિતોવ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા મગ્ગપટિપાટિયા કિલેસે ખેપેત્વા છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૩.૩૫-૪૦) –

‘‘નિસજ્જ પાસાદવરે, વિપસ્સિં અદ્દસં જિનં;

કકુધં વિલસન્તંવ, સબ્બઞ્ઞું તમનાસકં.

‘‘પાસાદસ્સાવિદૂરે ચ, ગચ્છતિ લોકનાયકો;

પભા નિદ્ધાવતે તસ્સ, યથા ચ સતરંસિનો.

‘‘ગન્ધોદકઞ્ચ પગ્ગય્હ, બુદ્ધસેટ્ઠં સમોકિરિં;

તેન ચિત્તપ્પસાદેન, તત્થ કાલઙ્કતો અહં.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં ગન્ધોદકમાકિરિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, સુગન્ધો નામ ખત્તિયો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

છળભિઞ્ઞો પન હુત્વા માતરં આપુચ્છિત્વા તસ્સા પેક્ખન્તિયાયેવ આકાસેન પક્કામિ. સો અરહત્તપ્પત્તિયા ઉત્તરિકાલમ્પિ અન્તરન્તરા તમેવ ગાથં પચ્ચુદાહાસિ.

તત્થ ‘‘પબ્બજિતોમ્હી’’તિ ઇમિનાપદેસેન અયમ્પિ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથા અહોસિ અત્તનો સન્તાને રાગાદિમલસ્સ પબ્બાજિતભાવદીપનતો. તેનાહ ભગવા – ‘‘પબ્બાજયમત્તનો મલં, તસ્મા ‘પબ્બજિતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (ધ. પ. ૩૮૮).

આતુમત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. માણવત્થેરગાથાવણ્ણના

જિણ્ણઞ્ચ દિસ્વા દુખિતઞ્ચ બ્યાધિતન્તિ આયસ્મતો માણવત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા લક્ખણધરો હુત્વા વિપસ્સિસ્સ ભગવતો અભિજાતિયા લક્ખણાનિ પરિગ્ગહેત્વા પુબ્બનિમિત્તાનિ સાવેત્વા, ‘‘એકંસેન અયં બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકરિત્વા નાનાનયેહિ થોમેત્વા અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણમહાસાલસ્સ ગેહે નિબ્બત્તિત્વા યાવ સત્તવસ્સાનિ, તાવ અન્તોઘરેયેવ વડ્ઢિત્વા સત્તમે સંવચ્છરે ઉપનયનત્થં ઉય્યાનં નીતો અન્તરામગ્ગે જિણ્ણાતુરમતે દિસ્વા તેસં અદિટ્ઠપુબ્બત્તા તે પરિજને પુચ્છિત્વા જરારોગમરણસભાવં સુત્વા સઞ્જાતસંવેગો તતો અનિવત્તન્તો વિહારં ગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા માતાપિતરો અનુજાનાપેત્વા પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૩.૪૧-૬૪) –

‘‘જાયમાને વિપસ્સિમ્હિ, નિમિત્તં બ્યાકરિં અહં;

નિબ્બાપયિઞ્ચ જનતં, બુદ્ધો લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘યસ્મિઞ્ચ જાયમાનસ્મિં, દસસહસ્સિ કમ્પતિ;

સો દાનિ ભગવા સત્થા, ધમ્મં દેસેતિ ચક્ખુમા.

‘‘યસ્મિઞ્ચ જાયમાનસ્મિં, આલોકો વિપુલો અહુ;

સો દાનિ ભગવા સત્થા, ધમ્મં દેસેતિ ચક્ખુમા.

‘‘યસ્મિઞ્ચ જાયમાનસ્મિં, સરિતાયો ન સન્દયું;

સો દાનિ ભગવા સત્થા, ધમ્મં દેસેતિ ચક્ખુમા.

‘‘યસ્મિઞ્ચ જાયમાનસ્મિં, અવીચગ્ગિ ન પજ્જલિ;

સો દાનિ ભગવા સત્થા, ધમ્મં દેસેતિ ચક્ખુમા.

‘‘યસ્મિઞ્ચ જાયમાનસ્મિં, પક્ખિસઙ્ઘો ન સઞ્ચરિ;

સો દાનિ ભગવા સત્થા, ધમ્મં દેસેતિ ચક્ખુમા.

‘‘યસ્મિઞ્ચ જાયમાનસ્મિં, વાતક્ખન્ધો ન વાયતિ;

સો દાનિ ભગવા સત્થા, ધમ્મં દેસેતિ ચક્ખુમા.

‘‘યસ્મિઞ્ચ જાયમાનસ્મિં, સબ્બરતનાનિ જોતયું;

સો દાનિ ભગવા સત્થા, ધમ્મં દેસેતિ ચક્ખુમા.

‘‘યસ્મિઞ્ચ જાયમાનસ્મિં, સત્તાસું પદવિક્કમા;

સો દાનિ ભગવા સત્થા, ધમ્મં દેસેતિ ચક્ખુમા.

‘‘જાતમત્તો ચ સમ્બુદ્ધો, દિસા સબ્બા વિલોકયિ;

વાચાસભિમુદીરેસિ, એસા બુદ્ધાન ધમ્મતા.

‘‘સંવેજયિત્વા જનતં, થવિત્વા લોકનાયકં;

સમ્બુદ્ધં અભિવાદેત્વા, પક્કામિં પાચિનામુખો.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં બુદ્ધમભિથોમયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, થોમનાય ઇદં ફલં.

‘‘ઇતો નવુતિકપ્પમ્હિ, સમ્મુખાથવિકવ્હયો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘પથવીદુન્દુભિ નામ, એકૂનનવુતિમ્હિતો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘અટ્ઠાસીતિમ્હિતો કપ્પે, ઓભાસો નામ ખત્તિયો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘સત્તાસીતિમ્હિતો કપ્પે, સરિતચ્છેદનવ્હયો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘અગ્ગિનિબ્બાપનો નામ, કપ્પાનં છળસીતિયા;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘ગતિપચ્છેદનો નામ, કપ્પાનં પઞ્ચસીતિયા;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘રાજા વાતસમો નામ, કપ્પાનં ચુલ્લસીતિયા;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘રતનપજ્જલો નામ, કપ્પાનં તેઅસીતિયા;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘પદવિક્કમનો નામ, કપ્પાનં દ્વેઅસીતિયા;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘રાજા વિલોકનો નામ, કપ્પાનં એકસીતિયા;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘ગિરસારોતિ નામેન, કપ્પેસીતિમ્હિ ખત્તિયો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અધિગતારહત્તો પન ભિક્ખૂહિ, ‘‘કેન, ત્વં આવુસો, સંવેગેન અતિદહરોવ સમાનો પબ્બજિતો’’તિ પુચ્છિતો અત્તનો પબ્બજ્જાનિમિત્તકિત્તનાપદેસેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૭૩.

‘‘જિણ્ણઞ્ચ દિસ્વા દુખિતઞ્ચ બ્યાધિતં, મતઞ્ચ દિસ્વા ગતમાયુસઙ્ખયં;

તતો અહં નિક્ખમિતૂન પબ્બજિં, પહાય કામાનિ મનોરમાની’’તિ. –

ગાથં અભાસિ.

તત્થ જિણ્ણન્તિ જરાય અભિભૂતં, ખણ્ડિચ્ચપાલિચ્ચવલિત્તચતાદીહિ સમઙ્ગીભૂતં. દુખિતન્તિ દુક્ખપ્પત્તં. બ્યાધિતન્તિ ગિલાનં. એત્થ ચ ‘‘બ્યાધિત’’ન્તિ વુત્તેપિ દુક્ખપ્પત્તભાવો સિદ્ધો, ‘‘દુખિત’’ન્તિ વચનં તસ્સ બાળ્હગિલાનભાવપરિદીપનત્થં. મતન્તિ કાલઙ્કતં, યસ્મા કાલઙ્કતો આયુનો ખયં વયં ભેદં ગતો નામ હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘ગતમાયુસઙ્ખય’’ન્તિ. તસ્મા જિણ્ણબ્યાધિમતાનં દિટ્ઠત્તા, ‘‘ઇમે જરાદયો નામ ન ઇમેસંયેવ, અથ ખો સબ્બસાધારણા, તસ્મા અહમ્પિ જરાદિકે અનતિવત્તો’’તિ સંવિગ્ગત્તા. નિક્ખમિતૂનાતિ નિક્ખમિત્વા, અયમેવ વા પાઠો. પબ્બજ્જાધિપ્પાયેન ઘરતો નિગ્ગન્ત્વા. પબ્બજિન્તિ સત્થુ સાસને પબ્બજં ઉપગતો. પહાય કામાનિ મનોરમાનીતિ ઇટ્ઠકન્તાદિભાવતો અવીતરાગાનં મનો રમેન્તીતિ મનોરમે વત્થુકામે પજહિત્વા, તપ્પટિબદ્ધસ્સ છન્દરાગસ્સ અરિયમગ્ગેન સમુચ્છિન્દનેન નિરપેક્ખભાવેન છડ્ડેત્વાતિ અત્થો. કામાનં પહાનકિત્તનમુખેન ચેતં થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણં અહોસિ. માણવકાલે પબ્બજિતત્તા ઇમસ્સ થેરસ્સ માણવોત્વેવ સમઞ્ઞા જાતાતિ.

માણવત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. સુયામનત્થેરગાથાવણ્ણના

કામચ્છન્દો ચ બ્યાપાદોતિ આયસ્મતો સુયામનત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે ધઞ્ઞવતીનગરે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો બ્રાહ્મણસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં પત્વા બ્રાહ્મણમન્તે વાચેતિ. તેન ચ સમયેન વિપસ્સી ભગવા મહતા ભિક્ખુસઙ્ઘેન સદ્ધિં ધઞ્ઞવતીનગરં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો હોતિ. તં દિસ્વા બ્રાહ્મણો પસન્નચિત્તો અત્તનો ગેહં નેત્વા આસનં પઞ્ઞાપેત્વા તસ્સૂપરિ પુપ્ફસન્થારં સન્થરિત્વા અદાસિ, સત્થરિ તત્થ નિસિન્ને પણીતેન આહારેન સન્તપ્પેસિ, ભુત્તાવિઞ્ચ પુપ્ફગન્ધેન પૂજેસિ. સત્થા અનુમોદનં વત્વા પક્કામિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે વેસાલિયં અઞ્ઞતરસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, સુયામનોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ પરમનિસ્સમયુત્તો હુત્વા ગેહવાસીનં કામૂપભોગં જિગુચ્છિત્વા ઝાનનિન્નો ભગવતો વેસાલિગમને પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા ખુરગ્ગેયેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૩.૬૫-૭૪) –

‘‘નગરે ધઞ્ઞવતિયા, અહોસિં બ્રાહ્મણો તદા;

લક્ખણે ઇતિહાસે ચ, સનિઘણ્ડુસકેટુભે.

‘‘પદકો વેય્યાકરણો, નિમિત્તકોવિદો અહં;

મન્તે ચ સિસ્સે વાચેસિં, તિણ્ણં વેદાન પારગૂ.

‘‘પઞ્ચ ઉપ્પલહત્થાનિ, પિટ્ઠિયં ઠપિતાનિ મે;

આહુતિં યિટ્ઠુકામોહં, પિતુમાતુસમાગમે.

‘‘તદા વિપસ્સી ભગવા, ભિક્ખુસઙ્ઘપુરક્ખતો;

ઓભાસેન્તો દિસા સબ્બા, આગચ્છતિ નરાસભો.

‘‘આસનં પઞ્ઞપેત્વાન, નિમન્તેત્વા મહામુનિં;

સન્થરિત્વાન તં પુપ્ફં, અભિનેસિં સકં ઘરં.

‘‘યં મે અત્થિ સકે ગેહે, આમિસં પચ્ચુપટ્ઠિતં;

તાહં બુદ્ધસ્સ પાદાસિં, પસન્નો સેહિ પાણિભિ.

‘‘ભુત્તાવિં કાલમઞ્ઞાય પુપ્ફહત્થમદાસહં;

અનુમોદિત્વાન સબ્બઞ્ઞૂ, પક્કામિ ઉત્તરામુખો.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં પુપ્ફમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, પુપ્ફદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘અનન્તરં ઇતો કપ્પે, રાજાહું વરદસ્સનો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા નીવરણપ્પહાનકિત્તનમુખેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૭૪.

‘‘કામચ્છન્દો ચ બ્યાપાદો, થિનમિદ્ધઞ્ચ ભિક્ખુનો;

ઉદ્ધચ્ચં વિચિકિચ્છા ચ, સબ્બસોવ ન વિજ્જતી’’તિ. – ગાથં અભાસિ;

તત્થ કામચ્છન્દોતિ કામેસુ છન્દો, કામો ચ સો છન્દો ચાતિપિ કામચ્છન્દો, કામરાગો. ઇધ પન સબ્બોપિ રાગો કામચ્છન્દો અગ્ગમગ્ગવજ્ઝસ્સાપિ અધિપ્પેતત્તા, તેનાહ ‘‘સબ્બસોવ ન વિજ્જતી’’તિ. સબ્બેપિ હિ તેભૂમકધમ્મા કામનીયટ્ઠેન કામા, તત્થ પવત્તો રાગો કામચ્છન્દો, તેનાહ ભગવા – ‘‘આરુપ્પે કામચ્છન્દનીવરણં પટિચ્ચ થિનમિદ્ધનીવરણં ઉદ્ધચ્ચનીવરણં અવિજ્જાનીવરણં ઉપ્પજ્જતી’’તિ (પટ્ઠા. ૩.૮.૮) બ્યાપજ્જતિ ચિત્તં પૂતિભાવં ગચ્છતિ એતેનાતિ બ્યાપાદો, ‘‘અનત્થં મે અચરી’’તિઆદિનયપ્પવત્તો (ધ. સ. ૧૦૬૬; વિભ. ૯૦૯) આઘાતો. થિનં ચિત્તસ્સ અકલ્યતા અનુસ્સાહસંહનનં, મિદ્ધં કાયસ્સ અકલ્યતા અસત્તિવિઘાતો, તદુભયમ્પિ થિનઞ્ચ મિદ્ધઞ્ચ થિનમિદ્ધં, કિચ્ચાહારપટિપક્ખાનં એકતાય એકં કત્વા વુત્તં. ઉદ્ધતભાવો ઉદ્ધચ્ચં, યેન ધમ્મેન ચિત્તં ઉદ્ધતં હોતિ અવૂપસન્તં, સો ચેતસો વિક્ખેપો ઉદ્ધચ્ચં. ઉદ્ધચ્ચગ્ગહણેનેવ ચેત્થ કિચ્ચાહારપટિપક્ખાનં સમાનતાય કુક્કુચ્ચમ્પિ ગહિતમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. તં પચ્છાનુતાપલક્ખણં. યો હિ કતાકતકુસલાકુસલૂપનિસ્સયો વિપ્પટિસારો, તં કુક્કુચ્ચં. વિચિકિચ્છાતિ, ‘‘એવં નુ ખો ન નુ ખો’’તિ સંસયં આપજ્જતિ, ધમ્મસભાવં વા વિચિનન્તો કિચ્છતિ કિલમતિ એતાયાતિ વિચિકિચ્છા, બુદ્ધાદિવત્થુકો સંસયો. સબ્બસોતિ અનવસેસતો. ન વિજ્જતીતિ નત્થિ, મગ્ગેન સમુચ્છિન્નત્તા ન ઉપલબ્ભતિ. ઇદઞ્ચ પદદ્વયં પચ્ચેકં યોજેતબ્બં અયઞ્હેત્થ યોજના – યસ્સ ભિક્ખુનો તેન તેન અરિયમગ્ગેન સમુચ્છિન્નત્તા કામચ્છન્દો ચ બ્યાપાદો ચ થિનમિદ્ધઞ્ચ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચઞ્ચ વિચિકિચ્છા ચ સબ્બસોવ ન વિજ્જતિ, તસ્સ ન કિઞ્ચિ કરણીયં, કતસ્સ વા પતિચયોતિ અઞ્ઞાપદેસેન અઞ્ઞં બ્યાકરોતિ. પઞ્ચસુ હિ નીવરણેસુ મગ્ગેન સમુચ્છિન્નેસુ તદેકટ્ઠતાય સબ્બેપિ કિલેસા સમુચ્છિન્નાયેવ હોન્તિ. તેનાહ – ‘‘સબ્બેતે ભગવન્તો પઞ્ચ નીવરણે પહાય ચેતસો ઉપક્કિલેસે’’તિ (દી. નિ. ૨.૧૪૬).

સુયામનત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. સુસારદત્થેરગાથાવણ્ણના

સાધુ સુવિહિતાન દસ્સનન્તિ આયસ્મતો સુસારદત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વિજ્જાપદેસુ નિપ્ફત્તિં ગન્ત્વા કામેસુ આદીનવં દિસ્વા ઘરાવાસં પહાય તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા હિમવન્તપ્પદેસે અરઞ્ઞાયતને અસ્સમં કારેત્વા વિહાસિ. અથ નં અનુગ્ગણ્હન્તો પદુમુત્તરો ભગવા ભિક્ખાચારવેલાયં ઉપસઙ્કમિ. સો દૂરતોવ દિસ્વા પસન્નમાનસો પચ્ચુગ્ગન્ત્વા પત્તં ગહેત્વા મધુરાનિ ફલાનિ પક્ખિપિત્વા અદાસિ. ભગવા તં પટિગ્ગહેત્વા અનુમોદનં કત્વા પક્કામિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે ધમ્મસેનાપતિનો ઞાતિબ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા મન્દપઞ્ઞત્તા સુસારદોતિ ગહિતનામો અપરભાગે ધમ્મસેનાપતિસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૩.૭૫-૮૩) –

‘‘અજ્ઝાયકો મન્તધરો, તિણ્ણં વેદાન પારગૂ;

હિમવન્તસ્સાવિદૂરે, વસામિ અસ્સમે અહં.

‘‘અગ્ગિહુત્તઞ્ચ મે અત્થિ, પુણ્ડરીકફલાનિ ચ;

પુટકે નિક્ખિપિત્વાન, દુમગ્ગે લગ્ગિતં મયા.

‘‘પદુમુત્તરો લોકવિદૂ, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

મમુદ્ધરિતુકામો સો, ભિક્ખન્તો મમુપાગમિ.

‘‘પસન્નચિત્તો સુમનો, ફલં બુદ્ધસ્સદાસહં;

વિત્તિસઞ્જનનો મય્હં, દિટ્ઠધમ્મસુખાવહો.

‘‘સુવણ્ણવણ્ણો સમ્બુદ્ધો, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

અન્તલિક્ખે ઠિતો સત્થા, ઇમં ગાથં અભાસથ.

‘‘ઇમિના ફલદાનેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

કપ્પાનં સતસહસ્સં, દુગ્ગતિં નુપપજ્જસિ.

‘‘તેનેવ સુક્કમૂલેન, અનુભોત્વાન સમ્પદા;

પત્તોમ્હિ અચલં ઠાનં, હિત્વા જયપરાજયં.

‘‘ઇતો સત્તસતે કપ્પે, રાજા આસિં સુમઙ્ગલો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા સપ્પુરિસૂપનિસ્સયાનિસંસકિત્તનાપદેસેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૭૫.

‘‘સાધુ સુવિહિતાન દસ્સનં, કઙ્ખા છિજ્જતિ બુદ્ધિ વડ્ઢતિ;

બાલમ્પિ કરોન્તિ પણ્ડિતં, તસ્મા સાધુ સતં સમાગમો’’તિ. –

ગાથં અભાસિ.

તત્થ સાધૂતિ સુન્દરં, ભદ્દકન્તિ અત્થો. સુવિહિતાન દસ્સનન્તિ સુવિહિતાનં દસ્સનં. ગાથાસુખત્થં અનુસ્વારલોપો કતો. સીલાદિગુણેહિ સુસંવિહિતત્તભાવાનં પરાનુદ્દયાય સુટ્ઠુ વિહિતધમ્મદેસનાનં અરિયાનં દસ્સનં સાધૂતિ યોજના. ‘‘દસ્સન’’ન્તિ નિદસ્સનમત્તં દટ્ઠબ્બં સવનાદીનમ્પિ બહુકારત્તા. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘યે તે ભિક્ખૂ સીલસમ્પન્ના સમાધિસમ્પન્ના પઞ્ઞાસમ્પન્ના વિમુત્તિસમ્પન્ના વિમુત્તિઞાણદસ્સનસમ્પન્ના ઓવાદકા વિઞ્ઞાપકા સન્દસ્સકા સમાદપકા સમુત્તેજકા સમ્પહંસકા અલંસમક્ખાતારો સદ્ધમ્મસ્સ, દસ્સનમ્પાહં, ભિક્ખવે, તેસં ભિક્ખૂનં બહૂપકારં વદામિ, સવનં…પે… ઉપસઙ્કમનં…પે… પયિરુપાસનં…પે… અનુસ્સરણં…પે… અનુપબ્બજ્જમ્પાહં, ભિક્ખવે, તેસં ભિક્ખૂનં બહૂપકારં વદામી’’તિ (ઇતિવુ. ૧૦૪).

દસ્સનમૂલકત્તા વા ઇતરેસં દસ્સનમેવેત્થ વુત્તં, કઙ્ખા છિજ્જતીતિઆદિ તત્થ કારણવચનં. તાદિસાનઞ્હિ કલ્યાણમિત્તાનં દસ્સને સતિ વિઞ્ઞુજાતિકો અત્થકામો કુલપુત્તો તે ઉપસઙ્કમતિ પયિરુપાસતિ ‘‘કિં, ભન્તે, કુસલં, કિં અકુસલ’’ન્તિઆદિના (મ. નિ. ૩.૨૯૬) પઞ્હં પુચ્છતિ. તે ચસ્સ અનેકવિહિતેસુ કઙ્ખાટ્ઠાનીયેસુ કઙ્ખં પટિવિનોદેન્તિ, તેન વુત્તં ‘‘કઙ્ખા છિજ્જતી’’તિ. યસ્મા ચ તે ધમ્મદેસનાય તેસં કઙ્ખં પટિવિનોદેત્વા પુબ્બભાગે કમ્મપથસમ્માદિટ્ઠિં વિપસ્સનાસમ્માદિટ્ઠિઞ્ચ ઉપ્પાદેન્તિ, તસ્મા તેસં બુદ્ધિ વડ્ઢતિ. યદા પન તે વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝન્તિ, તદા સોળસવત્થુકા અટ્ઠવત્થુકા ચ વિચિકિચ્છા છિજ્જતિ સમુચ્છિજ્જતિ, નિપ્પરિયાયેન પઞ્ઞા બુદ્ધિ વડ્ઢતિ. બાલ્યસમતિક્કમનતો તે પણ્ડિતા હોન્તિ. સો તેહિ બુદ્ધિં વડ્ઢેતિ, બાલમ્પિ કરોન્તિ પણ્ડિતન્તિ. તસ્માતિઆદિ નિગમનં, યસ્મા સાધૂનં દસ્સનં વુત્તનયેન કઙ્ખા છિજ્જતિ બુદ્ધિ વડ્ઢતિ, તે બાલં પણ્ડિતં કરોન્તિ, તસ્મા તેન કારણેન સાધુ સુન્દરં સતં સપ્પુરિસાનં અરિયાનં સમાગમો, તેહિ સમોધાનં સમ્મા વડ્ઢનન્તિ અત્થો.

સુસારદત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. પિયઞ્જહત્થેરગાથાવણ્ણના

ઉપ્પતન્તેસુ નિપતેતિ આયસ્મતો પિયઞ્જહત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે હિમવન્તે રુક્ખદેવતા હુત્વા પબ્બતન્તરે વસન્તો દેવતાસમાગમેસુ અપ્પાનુભાવતાય પરિસપરિયન્તે ઠત્વા ધમ્મં સુત્વા સત્થરિ પટિલદ્ધસદ્ધો એકદિવસં સુવિસુદ્ધં રમણીયં ગઙ્ગાયં પુલિનપ્પદેસં દિસ્વા સત્થુ ગુણે અનુસ્સરિ – ‘‘ઇતોપિ સુવિસુદ્ધા સત્થુ ગુણા અનન્તા અપરિમેય્યા ચા’’તિ, એવં સો સત્થુ ગુણે આરબ્ભ ચિત્તં પસાદેત્વા તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે વેસાલિયં લિચ્છવિરાજકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો યુદ્ધસોણ્ડો અપરાજિતસઙ્ગામો અમિત્તાનં પિયહાનિકરણેન પિયઞ્જહોતિ પઞ્ઞાયિત્થ. સો સત્થુ વેસાલિગમને પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞે વસમાનો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૩.૮૪-૯૦) –

‘‘પબ્બતે હિમવન્તમ્હિ, વસામિ પબ્બતન્તરે;

પુલિનં સોભનં દિસ્વા, બુદ્ધસેટ્ઠં અનુસ્સરિં.

‘‘ઞાણે ઉપનિધા નત્થિ, સઙ્ખારં નત્થિ સત્થુનો;

સબ્બધમ્મં અભિઞ્ઞાય, ઞાણેન અધિમુચ્ચતિ.

‘‘નમો તે પુરિસાજઞ્ઞ, નમો તે પુરિસુત્તમ;

ઞાણેન તે સમો નત્થિ, યાવતા ઞાણમુત્તમં.

‘‘ઞાણે ચિત્તં પસાદેત્વા, કપ્પં સગ્ગમ્હિ મોદહં;

અવસેસેસુ કપ્પેસુ, કુસલં ચરિતં મયા.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં સઞ્ઞમલભિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ઞાણસઞ્ઞાયિદં ફલં.

‘‘ઇતો સત્તતિકપ્પમ્હિ, એકો પુલિનપુપ્ફિયો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા ‘‘અન્ધપુથુજ્જનાનં પટિપત્તિતો વિધુરા અરિયાનં પટિપત્તી’’તિ ઇમસ્સ અત્થસ્સ દસ્સનવસેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૭૬.

‘‘ઉપ્પતન્તેસુ નિપતે, નિપતન્તેસુ ઉપ્પતે;

વસે અવસમાનેસુ, રમમાનેસુ નો રમે’’તિ. – ગાથં અભાસિ;

તત્થ ઉપ્પતન્તેસૂતિ ઉણ્ણમન્તેસુ, સત્તેસુ માનુદ્ધચ્ચથમ્ભસારમ્ભાદીહિ અત્તુક્કંસનેન અનુપસન્તેસુ. નિપતેતિ નમેય્ય, તેસઞ્ઞેવ પાપધમ્માનં પરિવજ્જનેન નિવાતવુત્તિ ભવેય્ય. નિપતન્તેસૂતિ ઓણમન્તેસુ, હીનાધિમુત્તિકતાય કોસજ્જેન ચ ગુણતો નિહીયમાનેસુ. ઉપ્પતેતિ ઉણ્ણમેય્ય, પણીતાધિમુત્તિકતાય વીરિયારમ્ભેન ચ ગુણતો ઉસ્સુક્કેય્ય. અથ વા ઉપ્પતન્તેસૂતિ ઉટ્ઠહન્તેસુ, કિલેસેસુ પરિયુટ્ઠાનવસેન સીસં ઉક્ખિપન્તેસુ. નિપતેતિ પટિસઙ્ખાનબલેન યથા તે ન ઉપ્પજ્જન્તિ, તથા અનુરૂપપચ્ચવેક્ખણાય નિપતેય્ય, વિક્ખમ્ભેય્ય ચેવ સમુચ્છિન્દેય્ય ચ. નિપતન્તેસૂતિ પરિપતન્તેસુ, અયોનિસોમનસિકારેસુ વીરિયપયોગમન્દતાય વા યથારદ્ધેસુ સમથવિપસ્સનાધમ્મેસુ હાય માનેસુ. ઉપ્પતેતિ યોનિસોમનસિકારેન વીરિયારમ્ભસમ્પદાય ચ તે ઉપટ્ઠાપેય્ય ઉપ્પાદેય્ય વડ્ઢેય્ય ચ. વસે અવસમાનેસૂતિ સત્તેસુ મગ્ગબ્રહ્મચરિયવાસં અરિયવાસઞ્ચ અવસન્તેસુ સયં તં વાસં વસેય્યાતિ, અરિયેસુ વા કિલેસવાસં દુતિયકવાસં અવસન્તેસુ યેન વાસેન તે અવસમાના નામ હોન્તિ, સયં તથા વસે. રમમાનેસુ નો રમેતિ સત્તેસુ કામગુણરતિયા કિલેસરતિયા રમન્તેસુ સયં તથા નો રમે નં રમેય્ય, અરિયેસુ વા નિરામિસાય ઝાનાદિરતિયા રમમાનેસુ સયમ્પિ તથા રમે, તતો અઞ્ઞથા પન કદાચિપિ નો રમે નાભિરમેય્ય વાતિ અત્થો.

પિયઞ્જહત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. હત્થારોહપુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના

ઇદં પુરે ચિત્તમચારિ ચારિકન્તિ આયસ્મતો હત્થારોહપુત્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સત્થારં ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતં વિહારતો નિક્ખન્તં દિસ્વા પસન્નચિત્તો પુપ્ફેહિ પૂજં કત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં હત્થારોહકુલે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો હત્થિસિપ્પે નિપ્ફત્તિં અગમાસિ. સો એકદિવસં હત્થિં સિક્ખાપેન્તો નદીતીરં ગન્ત્વા હેતુસમ્પત્તિયા ચોદિયમાનો ‘‘કિં મય્હં ઇમિના હત્થિદમનેન, અત્તાનં દમનમેવ વર’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વાવ ચરિયાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો ચિરપરિચયેન કમ્મટ્ઠાનતો બહિદ્ધા વિધાવન્તં ચિત્તં છેકો હત્થાચરિયો વિય અઙ્કુસેન ચણ્ડમત્તવરવારણં પટિસઙ્ખાનઅઙ્કુસેન નિગ્ગણ્હન્તો ‘‘ઇદં પુરે ચિત્તમચારિ ચારિક’’ન્તિ ગાથં અભાસિ.

૭૭. તત્થ ઇદન્તિ વુચ્ચમાનસ્સ ચિત્તસ્સ અત્તપચ્ચક્ખતાય વુત્તં. પુરેતિ નિગ્ગહકાલતો પુબ્બે. અચારીતિ વિચરિ, અનવટ્ઠિતતાય નાનારમ્મણેસુ પરિબ્ભમિ. ચારિકન્તિ યથાકામચરિયં. તેનાહ ‘‘યેનિચ્છકં યત્થકામં યથાસુખ’’ન્તિ. તન્તિ તં ચિત્તં. અજ્જાતિ એતરહિ. નિગ્ગહેસ્સામીતિ નિગ્ગણ્હિસ્સામિ, નિબ્બિસેવનં કરિસ્સામિ. યોનિસોતિ ઉપાયેન. યથા કિં? હત્થિપ્પભિન્નં વિય અઙ્કુસગ્ગહો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇદં મમ ચિત્તં નામ ઇતો પુબ્બે રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ યેન યેન રમિતું ઇચ્છતિ, તસ્સ તસ્સ વસેન યેનિચ્છકં, યત્થ યત્થ ચસ્સ કામો, તસ્સ તસ્સ વસેન યત્થકામં, યથા યથા વિચરન્તસ્સ સુખં હોતિ, તથેવ ચરણતો યથાસુખં દીઘરત્તં ચારિકં અચરિ, તં અજ્જપાહં ભિન્નમદમત્તહત્થિં હત્થાચરિયસઙ્ખાતો છેકો અઙ્કુસગ્ગહો અઙ્કુસેન વિય યોનિસોમનસિકારેન નિગ્ગહેસ્સામિ, નાસ્સ વીતિક્કમિતું દસ્સામીતિ. એવં વદન્તો એવ ચ થેરો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૩.૯૧-૯૬) –

‘‘સુવણ્ણવણ્ણો સમ્બુદ્ધો, વિપસ્સી દક્ખિણારહો;

પુરક્ખતો સાવકેહિ, આરામા અભિનિક્ખમિ.

‘‘દિસ્વાનહં બુદ્ધસેટ્ઠં, સબ્બઞ્ઞું તમનાસકં;

પસન્નચિત્તો સુમનો, ગણ્ઠિપુપ્ફં અપૂજયિં.

‘‘તેન ચિત્તપ્પસાદેન, દ્વિપદિન્દસ્સ તાદિનો;

હટ્ઠો હટ્ઠેન ચિત્તેન, પુન વન્દિં તથાગતં.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘એકતાલીસિતો કપ્પે, ચરણો નામ ખત્તિયો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અયમેવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથા અહોસીતિ.

હત્થારોહપુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. મેણ્ડસિરત્થેરગાથાવણ્ણના

અનેકજાતિસંસારન્તિ આયસ્મતો મેણ્ડસિરત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયાનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો કામે પહાય ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા મહતા ઇસિગણેન સદ્ધિં હિમવન્તે વસન્તો સત્થારં દિસ્વા પસન્નમાનસો ઇસિગણેન પદુમાનિ આહરાપેત્વા સત્થુ પુપ્ફપૂજં કત્વા સાવકે અપ્પમાદપટિપત્તિયં ઓવદિત્વા કાલં કત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તો અપરાપરં સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાકેતે ગહપતિકુલે નિબ્બત્તિ, તસ્સ મેણ્ડસરિક્ખસીસતાય મેણ્ડસિરોત્વેવ સમઞ્ઞા અહોસિ. સો ભગવતિ સાકેતે અઞ્જનવને વિહરન્તે સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા સમથવિપસ્સનાસુ કમ્મં કરોન્તો છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેવ વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૩.૯૭-૧૦૫) –

‘‘હિમવન્તસ્સાવિદૂરે, ગોતમો નામ પબ્બતો;

નાનારુક્ખેહિ સઞ્છન્નો, મહાભૂતગણાલયો.

‘‘વેમજ્ઝમ્હિ ચ તસ્સાસિ, અસ્સમો અભિનિમ્મિતો;

પુરક્ખતો સસિસ્સેહિ, વસામિ અસ્સમે અહં.

‘‘આયન્તુ મે સિસ્સગણા, પદુમં આહરન્તુ મે;

બુદ્ધપૂજં કરિસ્સામિ, દ્વિપદિન્દસ્સ તાદિનો.

‘‘એવન્તિ તે પટિસ્સુત્વા, પદુમં આહરિંસુ મે;

તથા નિમિત્તં કત્વાહં, બુદ્ધસ્સ અભિરોપયિં.

‘‘સિસ્સે તદા સમાનેત્વા, સાધુકં અનુસાસહં;

મા ખો તુમ્હે પમજ્જિત્થ, અપ્પમાદો સુખાવહો.

‘‘એવં સમનુસાસિત્વા, તે સિસ્સે વચનક્ખમે;

અપ્પમાદગુણે યુત્તો, તદા કાલઙ્કતો અહં.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘એકપઞ્ઞાસકપ્પમ્હિ, રાજા આસિં જલુત્તમો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

સો અત્તનો પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરન્તો –

૭૮.

‘‘અનેકજાતિસંસારં, સન્ધાવિસ્સં અનિબ્બિસં;

તસ્સ મે દુક્ખજાતસ્સ, દુક્ખક્ખન્ધો અપરદ્ધો’’તિ. – ગાથં અભાસિ;

તત્થ અનેકજાતિસંસારન્તિ અનેકજાતિસતસહસ્સસઙ્ખ્યં ઇદં સંસારવટ્ટં, અદ્ધુનો અધિપ્પેતત્તા અચ્ચન્તસંયોગેકવચનં. સન્ધાવિસ્સન્તિ સંસરિં, અપરાપરં ચવનુપ્પજ્જનવસેન પરિબ્ભમિં. અનિબ્બિસન્તિ તસ્સ નિવત્તકઞાણં અવિન્દન્તો અલભન્તો. તસ્સ મેતિ એવં સંસરન્તસ્સ મે. દુક્ખજાતસ્સાતિ જાતિઆદિવસેન ઉપ્પન્નદુક્ખસ્સ, તિસ્સન્નં વા દુક્ખતાનં વસેન દુક્ખસભાવસ્સ. દુક્ખક્ખન્ધોતિ કમ્મકિલેસવિપાકવટ્ટપ્પકારો દુક્ખરાસિ. અપરદ્ધોતિ અરહત્તમગ્ગપ્પત્તિતો પટ્ઠાય પરિબ્ભટ્ઠો ચુતો ન અભિનિબ્બત્તિસ્સતિ. ‘‘અપરટ્ઠો’’તિ વા પાઠો, અપગતસમિદ્ધિતો સમુચ્છિન્નકારણત્તા અપગતોતિ અત્થો. ઇદમેવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણં અહોસિ.

મેણ્ડસિરત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. રક્ખિતત્થેરગાથાવણ્ણના

સબ્બો રાગો પહીનો મેતિ આયસ્મતો રક્ખિતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા પસન્નમાનસો દેસનાઞાણં આરબ્ભ થોમનં અકાસિ. સત્થા તસ્સ ચિત્તપ્પસાદં ઓલોકેત્વા ‘‘અયં ઇતો સતસહસ્સકપ્પમત્થકે ગોતમસ્સ નામ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ રક્ખિતો નામ સાવકો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. સો તં સુત્વા ભિય્યોસોમત્તાય પસન્નમાનસો અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે દેવદહનિગમે સાકિયરાજકુલે નિબ્બત્તિ, રક્ખિતોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો યે સાકિયકોલિયરાજૂહિ ભગવતો પરિવારત્થાય દિન્ના પઞ્ચસતરાજકુમારા પબ્બજિતા, તેસં અઞ્ઞતરો. તે પન રાજકુમારા ન સંવેગેન પબ્બજિતત્તા ઉક્કણ્ઠાભિભૂતા યદા સત્થારા કુણાલદહતીરં નેત્વા કુણાલજાતકદેસનાય (જા. ૨.૨૧.કુણાલજાતક) ઇત્થીનં દોસવિભાવનેન કામેસુ આદીનવં પકાસેત્વા કમ્મટ્ઠાને નિયોજિતા, તદા અયમ્પિ કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૪.૧-૯) –

‘‘પદુમુત્તરો નામ જિનો, લોકજેટ્ઠો નરાસભો;

મહતો જનકાયસ્સ, દેસેતિ અમતં પદં.

‘‘તસ્સાહં વચનં સુત્વા, વાચાસભિમુદીરિતં;

અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વાન, એકગ્ગો આસહં તદા.

‘‘યથા સમુદ્દો ઉદધીનમગ્ગો, નેરૂ નગાનં પવરો સિલુચ્ચયો;

તથેવ યે ચિત્તવસેન વત્તરે, ન બુદ્ધઞાણસ્સ કલં ઉપેન્તિ તે.

‘‘ધમ્મવિધિં ઠપેત્વાન, બુદ્ધો કારુણિકો ઇસિ;

ભિક્ખુસઙ્ઘે નિસીદિત્વા, ઇમા ગાથા અભાસથ.

‘‘યો સો ઞાણં પકિત્તેસિ, બુદ્ધમ્હિ લોકનાયકે;

કપ્પાનં સતસહસ્સં, દુગ્ગતિં ન ગમિસ્સતિ.

‘‘કિલેસે ઝાપયિત્વાન, એકગ્ગો સુસમાહિતો;

સોભિતો નામ નામેન, હેસ્સતિ સત્થુ સાવકો.

‘‘પઞ્ઞાસે કપ્પસહસ્સે, સત્તેવાસું યસુગ્ગતા;

સત્તરતનસમ્પન્ના, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો પહીનકિલેસે પચ્ચવેક્ખન્તો ‘‘સબ્બો રાગો’’તિ ગાથં અભાસિ.

૭૯. તત્થ ‘‘સબ્બો રાગો’’તિ કામરાગાદિપ્પભેદો સબ્બોપિ રાગો. પહીનોતિ અરિયમગ્ગભાવનાય સમુચ્છેદપ્પહાનવસેન પહીનો. સબ્બો દોસોતિ આઘાતવત્થુકાદિભાવેન અનેકભેદભિન્નો સબ્બોપિ બ્યાપાદો. સમૂહતોતિ મગ્ગેન સમુગ્ઘાટિતો. સબ્બો મે વિગતો મોહોતિ ‘‘દુક્ખે અઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિના (ધ. સ. ૧૦૬૭; વિભ. ૯૦૯) વત્થુભેદેન અટ્ઠભેદો, સંકિલેસવત્થુવિભાગેન અનેકવિભાગો સબ્બોપિ મોહો મગ્ગેન વિદ્ધંસિતત્તા મય્હં વિગતો. સીતિભૂતોસ્મિ નિબ્બુતોતિ એવં મૂલકિલેસપ્પહાનેન તદેકટ્ઠતાય સંકિલેસાનં સમ્મદેવ પટિપ્પસ્સદ્ધત્તા અનવસેસકિલેસદરથપરિળાહાભાવતો સીતિભાવં પત્તો, તતો એવ સબ્બસો કિલેસપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બુતો અહં અસ્મિ ભવામીતિ અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

રક્ખિતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. ઉગ્ગત્થેરગાથાવણ્ણના

યં મયા પકતં કમ્મન્તિ આયસ્મતો ઉગ્ગત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો ઇતો એકતિંસે કપ્પે સિખિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સિખિં ભગવન્તં પસ્સિત્વા પસન્નમાનસો કેતકપુપ્ફેહિ પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કોસલરટ્ઠે ઉગ્ગનિગમે સેટ્ઠિપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, ઉગ્ગોત્વેવસ્સ નામં અહોસિ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો ભગવતિ તસ્મિં નિગમે ભદ્દારામે વિહરન્તે વિહારં ગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૪.૧૦-૧૬) –

‘‘વિનતાનદિયા તીરે, પિલક્ખુ ફલિતો અહુ;

તાહં રુક્ખં ગવેસન્તો, અદ્દસં લોકનાયકં.

‘‘કેતકં પુપ્ફિતં દિસ્વા, વણ્ટે છેત્વાનહં તદા;

બુદ્ધસ્સ અભિરોપેસિં, સિખિનો લોકબન્ધુનો.

‘‘યેન ઞાણેન પત્તોસિ, અચ્ચુતં અમતં પદં;

તં ઞાણં અભિપૂજેમિ, બુદ્ધસેટ્ઠ મહામુનિ.

‘‘ઞાણમ્હિ પૂજં કત્વાન, પિલક્ખુમદ્દસં અહં;

પટિલદ્ધોમ્હિ તં પઞ્ઞં, ઞાણપૂજાયિદં ફલં.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ઞાણપૂજાયિદં ફલં.

‘‘ઇતો તેરસકપ્પમ્હિ, દ્વાદસાસું ફલુગ્ગતા;

સત્તરતનસમ્પન્ના, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો વટ્ટૂપચ્છેદદીપનેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૮૦.

‘‘યં મયા પકતં કમ્મં, અપ્પં વા યદિ વા બહું;

સબ્બમેતં પરિક્ખીણં, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ. – ગાથં અભાસિ;

તત્થ યં મયા પકતં કમ્મન્તિ યં કમ્મં તીહિ કમ્મદ્વારેહિ, છહિ ઉપ્પત્તિદ્વારેહિ, અટ્ઠહિ અસંવરદ્વારેહિ, અટ્ઠહિ ચ સંવરદ્વારેહિ પાપાદિવસેન દાનાદિવસેન ચાતિ અનેકેહિ પકારેહિ અનાદિમતિ સંસારે યં મયા કતં ઉપચિતં અભિનિબ્બત્તિતં વિપાકકમ્મં. અપ્પં વા યદિ વા બહુન્તિ તઞ્ચ વત્થુચેતનાપયોગકિલેસાદીનં દુબ્બલભાવેન અપ્પં વા, તેસં બલવભાવેન અભિણ્હપવત્તિયા ચ બહું વા. સબ્બમેતં પરિક્ખીણન્તિ સબ્બમેવ ચેતં કમ્મં કમ્મક્ખયકરસ્સ અગ્ગમગ્ગસ્સ અધિગતત્તા પરિક્ખયં ગતં, કિલેસવટ્ટપ્પહાનેન હિ કમ્મવટ્ટં પહીનમેવ હોતિ વિપાકવટ્ટસ્સ અનુપ્પાદનતો. તેનાહ ‘‘નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ. આયતિં પુનબ્ભવાભિનિબ્બત્તિ મય્હં નત્થીતિ અત્થો. ‘‘સબ્બમ્પેત’’ન્તિપિ પાઠો, સબ્બમ્પિ એતન્તિ પદવિભાગો.

ઉગ્ગત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અટ્ઠમવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. નવમવગ્ગો

૧. સમિતિગુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના

યં મયા પકતં પાપન્તિ આયસ્મતો સમિતિગુત્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો ભગવન્તં પસ્સિત્વા પસન્નચિત્તો જાતિસુમનપુપ્ફેહિ પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન યત્થ યત્થ ભવે નિબ્બત્તિ, તત્થ તત્થ કુલરૂપપરિવારસમ્પદાય અઞ્ઞે સત્તે અભિભવિત્વા અટ્ઠાસિ. એકસ્મિં પન અત્તભાવે અઞ્ઞતરં પચ્ચેકબુદ્ધં પિણ્ડાય ચરન્તં દિસ્વા ‘‘અયં મુણ્ડકો કુટ્ઠી મઞ્ઞે, તેનાયં પટિચ્છાદેત્વા વિચરતી’’તિ નિટ્ઠુભિત્વા પક્કામિ. સો તેન કમ્મેન બહું કાલં નિરયે પચ્ચિત્વા કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે મનુસ્સલોકે નિબ્બત્તો પરિબ્બાજકપબ્બજ્જં ઉપગતો એકં સીલાચારસમ્પન્નં ઉપાસકં દિસ્વા દોસન્તરો હુત્વા, ‘‘કુટ્ઠરોગી ભવેય્યાસી’’તિ અક્કોસિ, ન્હાનતિત્થે ચ મનુસ્સેહિ ઠપિતાનિ ન્હાનચુણ્ણાનિ દૂસેસિ. સો તેન કમ્મેન પુન નિરયે નિબ્બત્તિત્વા બહૂનિ વસ્સાનિ દુક્ખં અનુભવિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં અઞ્ઞતરસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, સમિતિગુત્તોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા સુવિસુદ્ધસીલો હુત્વા વિહરતિ. તસ્સ પુરિમકમ્મનિસ્સન્દેન કુટ્ઠરોગો ઉપ્પજ્જિ, તેન તસ્સ સરીરાવયવા યેભુય્યેન છિન્નભિન્ના હુત્વા પગ્ઘરન્તિ. સો ગિલાનસાલાયં વસતિ. અથેકદિવસં ધમ્મસેનાપતિ ગિલાનપુચ્છં ગન્ત્વા તત્થ તત્થ ગિલાને ભિક્ખૂ પુચ્છન્તો તં ભિક્ખું દિસ્વા ‘‘આવુસો, યાવતા ખન્ધપ્પવત્તિ નામ, સબ્બં દુક્ખમેવ વેદના. ખન્ધેસુ પન અસન્તેસુયેવ નત્થિ દુક્ખ’’ન્તિ વેદનાનુપસ્સનાકમ્મટ્ઠાનં કથેત્વા અગમાસિ. સો થેરસ્સ ઓવાદે ઠત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા છળભિઞ્ઞા સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૨.૮૨-૯૦) –

‘‘જાયન્તસ્સ વિપસ્સિસ્સ, આલોકો વિપુલો અહુ;

પથવી ચ પકમ્પિત્થ, સસાગરા સપબ્બતા.

‘‘નેમિત્તા ચ વિયાકંસુ, બુદ્ધો લોકે ભવિસ્સતિ;

અગ્ગો ચ સબ્બસત્તાનં, જનતં ઉદ્ધરિસ્સતિ.

‘‘નેમિત્તાનં સુણિત્વાન, જાતિપૂજમકાસહં;

એદિસા પૂજના નત્થિ, યાદિસા જાતિપૂજના.

‘‘સઙ્ખરિત્વાન કુસલં, સકં ચિત્તં પસાદયિં;

જાતિપૂજં કરિત્વાન, તત્થ કાલઙ્કતો અહં.

‘‘યં યં યોનુપપજ્જામિ, દેવત્તં અથ માનુસં;

સબ્બે સત્તે અભિભોમિ, જાતિપૂજાયિદં ફલં.

‘‘ધાતિયો મં ઉપટ્ઠેન્તિ, મમ ચિત્તવસાનુગા;

ન તા સક્કોન્તિ કોપેતું, જાતિપૂજાયિદં ફલં.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં પૂજમકરિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, જાતિપૂજાયિદં ફલં.

‘‘સુપારિચરિયા નામ, ચતુત્તિંસ જનાધિપા;

ઇતો તતિયકપ્પમ્હિ, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

છળભિઞ્ઞો પન હુત્વા પહીનકિલેસપચ્ચવેક્ખણેન એતરહિ અનુભુય્યમાનરોગવસેન પુરિમજાતીસુ અત્તના કતં પાપકમ્મં અનુસ્સરિત્વા તસ્સ ઇદાનિ સબ્બસો પહીનભાવં વિભાવેન્તો –

૮૧.

‘‘યં મયા પકતં પાપં, પુબ્બે અઞ્ઞાસુ જાતિસુ;

ઇધેવ તં વેદનીયં, વત્થુ અઞ્ઞં ન વિજ્જતી’’તિ. – ગાથં અભાસિ;

તત્થ પાપન્તિ અકુસલં કમ્મં. તઞ્હિ લામકટ્ઠેન પાપન્તિ વુચ્ચતિ. પુબ્બેતિ પુરા. અઞ્ઞાસુ જાતિસૂતિ ઇતો અઞ્ઞાસુ જાતીસુ, અઞ્ઞેસુ અત્તભાવેસુ. અયઞ્હેત્થ અત્થો – યદિપિ મયા ઇમસ્મિં અત્તભાવે ન તાદિસં પાપં કતં અત્થિ, ઇદાનિ પન તસ્સ સમ્ભવોયેવ નત્થિ. યં પન ઇતો અઞ્ઞાસુ જાતીસુ કતં અત્થિ, ઇધેવ તં વેદનીયં, તઞ્હિ ઇધેવ ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે વેદયિતબ્બં અનુભવિતબ્બં ફલં, કસ્મા? વત્થુ અઞ્ઞં ન વિજ્જતીતિ તસ્સ કમ્મસ્સ વિપચ્ચનોકાસો અઞ્ઞો ખન્ધપ્પબન્ધો નત્થિ, ઇમે પન ખન્ધા સબ્બસો ઉપાદાનાનં પહીનત્તા અનુપાદાનો વિય જાતવેદો ચરિમકચિત્તનિરોધેન અપ્પટિસન્ધિકા નિરુજ્ઝન્તીતિ અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

સમિતિગુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. કસ્સપત્થેરગાથાવણ્ણના

યેન યેન સુભિક્ખાનીતિ આયસ્મતો કસ્સપત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા તીસુ વેદેસુ અઞ્ઞેસુ ચ બ્રાહ્મણસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગતો, સો એકદિવસં ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો સુમનપુપ્ફેહિ પૂજં અકાસિ. કરોન્તો ચ સત્થુ સમન્તતો ઉપરિ ચ પુપ્ફમુટ્ઠિયો ખિપિ. બુદ્ધાનુભાવેન પુપ્ફાનિ પુપ્ફાસનાકારેન સત્તાહં અટ્ઠંસુ. સો તં અચ્છરિયં દિસ્વા ભિય્યોસોમત્તાય પસન્નમાનસો અહોસિ. અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો કપ્પસતસહસ્સં સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં અઞ્ઞતરસ્સ ઉદિચ્ચબ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, કસ્સપોતિસ્સ નામં અહોસિ. તસ્સ દહરકાલેયેવ પિતા કાલમકાસિ. માતા તં પટિજગ્ગતિ. સો એકદિવસં જેતવનં ગતો ભગવતો ધમ્મદેસનં સુત્વા હેતુસમ્પન્નતાય તસ્મિંયેવ આસને સોતાપન્નો હુત્વા માતુ સન્તિકં ગન્ત્વા અનુજાનાપેત્વા પબ્બજિતો સત્થરિ વુટ્ઠવસ્સે પવારેત્વા જનપદચારિકં પક્કન્તે સયમ્પિ સત્થારા સદ્ધિં ગન્તુકામો આપુચ્છિતું માતુ સન્તિકં અગમાસિ. માતા વિસ્સજ્જેન્તી ઓવાદવસેન –

૮૨.

‘‘યેન યેન સુભિક્ખાનિ, સિવાનિ અભયાનિ ચ;

તેન પુત્તક ગચ્છસ્સુ, મા સોકાપહતો ભવા’’તિ. – ગાથં અભાસિ;

તત્થ યેન યેનાતિ યત્થ યત્થ. ભુમ્મત્થે હિ એતં કરણવચનં, યસ્મિં યસ્મિં દિસાભાગેતિ અત્થો. સુભિક્ખાનીતિ સુલભપિણ્ડાનિ, રટ્ઠાનીતિ અધિપ્પાયો. સિવાનીતિ ખેમાનિ અરોગાનિ. અભયાનીતિ ચોરભયાદીહિ નિબ્ભયાનિ, રોગદુબ્ભિક્ખભયાનિ પન ‘‘સુભિક્ખાનિ, સિવાની’’તિ પદદ્વયેનેવ ગહિતાનિ. તેનાતિ તત્થ, તસ્મિં તસ્મિં દિસાભાગેતિ અત્થો. પુત્તકાતિ અનુકમ્પન્તી તં આલપતિ. માતિ પટિસેધત્થે નિપાતો સોકાપહતોતિ વુત્તગુણરહિતાનિ રટ્ઠાનિ ગન્ત્વા દુબ્ભિક્ખભયાદિજનિતેન સોકેન ઉપહતો મા ભવ માહોસીતિ અત્થો. તં સુત્વા થેરો, ‘‘મમ માતા મય્હં સોકરહિતટ્ઠાનગમનં આસીસતિ, હન્દ મયં સબ્બસો અચ્ચન્તમેવ સોકરહિતં ઠાનં પત્તું યુત્ત’’ન્તિ ઉસ્સાહજાતો વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૩.૧-૯) –

‘‘અજ્ઝાયકો મન્તધરો, તિણ્ણં વેદાન પારગૂ;

અબ્ભોકાસે ઠિતો સન્તો, અદ્દસં લોકનાયકં.

‘‘સીહં યથા વનચરં, બ્યગ્ઘરાજંવ નિત્તસં;

તિધાપભિન્નમાતઙ્ગં, કુઞ્જરંવ મહેસિનં.

‘‘સેરેયકં ગહેત્વાન, આકાસે ઉક્ખિપિં અહં;

બુદ્ધસ્સ આનુભાવેન, પરિવારેન્તિ સબ્બસો.

‘‘અધિટ્ઠહિ મહાવીરો, સબ્બઞ્ઞૂ લોકનાયકો;

સમન્તા પુપ્ફચ્છદના, ઓકિરિંસુ નરાસભં.

‘‘તતો સા પુપ્ફકઞ્ચુકા, અન્તોવણ્ટા બહિમુખા;

સત્તાહં છદનં કત્વા, તતો અન્તરધાયથ.

‘‘તઞ્ચ અચ્છરિયં દિસ્વા, અબ્ભુતં લોમહંસનં;

બુદ્ધે ચિત્તં પસાદેસિં, સુગતે લોકનાયકે.

‘‘તેન ચિત્તપ્પસાદેન, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;

કપ્પાનં સતસહસ્સં, દુગ્ગતિં નુપપજ્જહં.

‘‘પન્નરસસહસ્સમ્હિ, કપ્પાનં પઞ્ચવીસતિ;

વીતમલાસનામા ચ, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા ‘‘ઇદમેવ માતુ વચનં અરહત્તપ્પત્તિયા અઙ્કુસં જાત’’ન્તિ તમેવ ગાથં પચ્ચુદાહાસિ.

કસ્સપત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. સીહત્થેરગાથાવણ્ણના

સીહપ્પમત્તો વિહરાતિ આયસ્મતો સીહત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સો કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો ઇતો અટ્ઠારસકપ્પસતમત્થકે અત્થદસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે ચન્દભાગાય નદિયા તીરે કિન્નરયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા પુપ્ફભક્ખો પુપ્ફનિવસનો હુત્વા વિહરન્તો આકાસેન ગચ્છન્તં અત્થદસ્સિં ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નચિત્તો પૂજેતુકામો અઞ્જલિં પગ્ગય્હ અટ્ઠાસિ. ભગવા તસ્સ અજ્ઝાસયં ઞત્વા આકાસતો ઓરુય્હ અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે પલ્લઙ્કેન નિસીદિ. કિન્નરો ચન્દનસારં ઘંસિત્વા ચન્દનગન્ધેન પુપ્ફેહિ ચ પૂજં કત્વા વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મલ્લરાજકુલે નિબ્બત્તિ, તસ્સ સીહોતિ નામં અહોસિ. સો ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. સત્થા તસ્સ અજ્ઝાસયં ઓલોકેત્વા ધમ્મં કથેસિ. સો ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞે વિહરતિ. તસ્સ ચિત્તં નાનારમ્મણે વિધાવતિ, એકગ્ગં ન હોતિ, સકત્થં નિપ્ફાદેતું ન સક્કોતિ. સત્થા તં દિસ્વા આકાસે ઠત્વા –

૮૩.

‘‘સીહપ્પમત્તો વિહર, રત્તિન્દિવમતન્દિતો;

ભાવેહિ કુસલં ધમ્મં, જહ સીઘં સમુસ્સય’’ન્તિ. –

ગાથાય ઓવદિ. સો ગાથાવસાને વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૪.૧૭-૨૫) –

‘‘ચન્દભાગાનદીતીરે, અહોસિં કિન્નરો તદા;

પુપ્ફભક્ખો ચહં આસિં, પુપ્ફનિવસનો તથા.

‘‘અત્થદસ્સી તુ ભગવા, લોકજેટ્ઠો નરાસભો;

વિપિનગ્ગેન નિય્યાસિ, હંસરાજાવ અમ્બરે.

‘‘નમો તે પુરિસાજઞ્ઞ, ચિત્તં તે સુવિસોધિતં;

પસન્નમુખવણ્ણોસિ, વિપ્પસન્નમુખિન્દ્રિયો.

‘‘ઓરોહિત્વાન આકાસા, ભૂરિપઞ્ઞો સુમેધસો;

સઙ્ઘાટિં પત્થરિત્વાન, પલ્લઙ્કેન ઉપાવિસિ.

‘‘વિલીનં ચન્દનાદાય, અગમાસિં જિનન્તિકં;

પસન્નચિત્તો સુમનો, બુદ્ધસ્સ અભિરોપયિં.

‘‘અભિવાદેત્વાન સમ્બુદ્ધં, લોકજેટ્ઠં નરાસભં;

પામોજ્જં જનયિત્વાન, પક્કામિં ઉત્તરામુખો.

‘‘અટ્ઠારસે કપ્પસતે, ચન્દનં યં અપૂજયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘ચતુદ્દસે કપ્પસતે, ઇતો આસિંસુ તે તયો;

રોહણી નામ નામેન, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

યા પન ભગવતા ઓવાદવસેન વુત્તા ‘‘સીહપ્પમત્તો’’તિ ગાથા, તત્થ સીહાતિ તસ્સ થેરસ્સ આલપનં. અપ્પમત્તો વિહરાતિ સતિયા અવિપ્પવાસેન પમાદવિરહિતો સબ્બિરિયાપથેસુ સતિસમ્પજઞ્ઞયુત્તો હુત્વા વિહરાહિ. ઇદાનિ તં અપ્પમાદવિહારં સહ ફલેન સઙ્ખેપતો દસ્સેતું ‘‘રત્તિન્દિવ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તસ્સત્થો – રત્તિભાગં દિવસભાગઞ્ચ ‘‘ચઙ્કમેન નિસજ્જાય આવરણીયેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પરિસોધેતી’’તિ (સં. નિ. ૪.૨૩૯; અ. નિ. ૩.૧૬; વિભ. ૫૧૯) વુત્તનયેન ચતુસમ્મપ્પધાનવસેન અતન્દિતો અકુસીતો આરદ્ધવીરિયો કુસલં સમથવિપસ્સનાધમ્મઞ્ચ લોકુત્તરધમ્મઞ્ચ ભાવેહિ ઉપ્પાદેહિ વડ્ઢેહિ ચ, એવં ભાવેત્વા ચ જહ સીઘં સમુસ્સયન્તિ તવ સમુસ્સયં અત્તભાવં પઠમં તાવ તપ્પટિબદ્ધછન્દરાગપ્પહાનેન સીઘં નચિરસ્સેવ પજહ, એવંભૂતો ચ પચ્છા ચરિમકચિત્તનિરોધેન અનવસેસતો ચ પજહિસ્સતીતિ. અરહત્તં પન પત્વા થેરો અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો તમેવ ગાથં પચ્ચુદાહાસીતિ.

સીહત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. નીતત્થેરગાથાવણ્ણના

સબ્બરત્તિં સુપિત્વાનાતિ આયસ્મતો નીતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે સુનન્દો નામ બ્રાહ્મણો હુત્વા અનેકસતે બ્રાહ્મણે મન્તે વાચેન્તો વાજપેય્યં નામ યઞ્ઞં યજિ, ભગવા તં બ્રાહ્મણં અનુકમ્પન્તો યઞ્ઞટ્ઠાનં ગન્ત્વા આકાસે ચઙ્કમિ. બ્રાહ્મણો સત્થારં દિસ્વા પસન્નમાનસો સિસ્સેહિ પુપ્ફાનિ આહરાપેત્વા આકાસે ખિપિત્વા પૂજં અકાસિ. બુદ્ધાનુભાવેન તં ઠાનં સકલઞ્ચ નગરં પુપ્ફપટવિતાનિકં વિય છાદિતં અહોસિ. મહાજનો સત્થરિ ઉળારં પીતિસોમનસ્સં પટિસંવેદેસિ. સુનન્દબ્રાહ્મણો તેન કુસલમૂલેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં અઞ્ઞતરસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, નીતોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો ‘‘ઇમે સમણા સક્યપુત્તિયા સુખસીલા સુખસમાચારા સુભોજનાનિ ભુઞ્જિત્વા નિવાતેસુ સેનાસનેસુ વિહરન્તિ, ઇમેસુ પબ્બજિત્વા સુખેન વિહરિતું સક્કા’’તિ સુખાભિલાસાય પબ્બજિત્વાવ સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા કતિપાહમેવ મનસિકરિત્વા તં છડ્ડેત્વા યાવદત્થં ઉદરાવદેહકં ભુઞ્જિત્વા દિવસભાગં સઙ્ગણિકારામો તિરચ્છાનકથાય વીતિનામેતિ, રત્તિભાગેપિ થિનમિદ્ધાભિભૂતો સબ્બરત્તિં સુપતિ. સત્થા તસ્સ હેતુપરિપાકં ઓલોકેત્વા ઓવાદં દેન્તો –

૮૪.

‘‘સબ્બરત્તિં સુપિત્વાન, દિવા સઙ્ગણિકે રતો;

કુદાસ્સુ નામ દુમ્મેધો, દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સતી’’તિ. – ગાથં અભાસિ;

તત્થ સબ્બરત્તિન્તિ સકલં રત્તિં. સુપિત્વાનાતિ નિદ્દાયિત્વા, ‘‘રત્તિયા પઠમં યામં ચઙ્કમેન નિસજ્જાય આવરણીયેહિ ધમ્મેહિ ચિત્તં પરિસોધેતી’’તિઆદિના વુત્તં જાગરિયં અનનુયુઞ્જિત્વા કેવલં રત્તિયા તીસુપિ યામેસુ નિદ્દં ઓક્કમિત્વાતિ અત્થો. દિવાતિ દિવસં, સકલં દિવસભાગન્તિ અત્થો. સઙ્ગણિકેતિ તિરચ્છાનકથિકેહિ કાયદળ્હિબહુલપુગ્ગલેહિ સન્નિસજ્જા સઙ્ગણિકો, તસ્મિં રતો અભિરતો તત્થ અવિગતચ્છન્દો ‘‘સઙ્ગણિકે રતો’’તિ વુત્તો ‘‘સઙ્ગણિકારતો’’તિપિ પાળિ. કુદાસ્સુ નામાતિ કુદા નામ. અસ્સૂતિ નિપાતમત્તં, કસ્મિં નામ કાલેતિ અત્થો. દુમ્મેધોતિ નિપ્પઞ્ઞો. દુક્ખસ્સાતિ વટ્ટદુક્ખસ્સ. અન્તન્તિ પરિયોસાનં. અચ્ચન્તમેવ અનુપ્પાદં કદા નામ કરિસ્સતિ, એદિસસ્સ દુક્ખસ્સન્તકરણં નત્થીતિ અત્થો. ‘‘દુમ્મેધ દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સસી’’તિપિ પાળિ.

એવં પન સત્થારા ગાથાય કથિતાય થેરો સંવેગજાતો વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૪.૨૬-૩૩) –

‘‘સુનન્દો નામ નામેન, બ્રાહ્મણો મન્તપારગૂ;

અજ્ઝાયકો યાચયોગો, વાજપેય્યં અયાજયિ.

‘‘પદુમુત્તરો લોકવિદૂ, અગ્ગો કારુણિકો ઇસિ;

જનતં અનુકમ્પન્તો, અમ્બરે ચઙ્કમી તદા.

‘‘ચઙ્કમિત્વાન સમ્બુદ્ધો, સબ્બઞ્ઞૂ લોકનાયકો;

મેત્તાય અફરિ સત્તે, અપ્પમાણે નિરૂપધિ.

‘‘વણ્ટે છેત્વાન પુપ્ફાનિ, બ્રાહ્મણો મન્તપારગૂ;

સબ્બે સિસ્સે સમાનેત્વા, આકાસે ઉક્ખિપાપયિ.

‘‘યાવતા નગરં આસિ, પુપ્ફાનં છદનં તદા;

બુદ્ધસ્સ આનુભાવેન, સત્તાહં ન વિગચ્છથ.

‘‘તેનેવ સુક્કમૂલેન, અનુભોત્વાન સમ્પદા;

સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, તિણ્ણો લોકે વિસત્તિકં.

‘‘એકારસે કપ્પસતે, પઞ્ચતિંસાસુ ખત્તિયા;

અમ્બરંસસનામા તે, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા થેરો અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો તમેવ ગાથં પચ્ચુદાહાસિ.

નીતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. સુનાગત્થેરગાથાવણ્ણના

ચિત્તનિમિત્તસ્સ કોવિદોતિ આયસ્મતો સુનાગત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો ઇતો એકત્તિંસે કપ્પે સિખિસ્સ ભગવતો કાલે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ હુત્વા અરઞ્ઞાયતને અસ્સમે વસન્તો તીણિ બ્રાહ્મણસહસ્સાનિ મન્તે વાચેસિ. અથેકદિવસં તસ્સ સત્થારં દિસ્વા લક્ખણાનિ ઉપધારેત્વા લક્ખણમન્તે પરિવત્તેન્તસ્સ, ‘‘ઈદિસેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતો અનન્તજિનો અનન્તઞાણો બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બુદ્ધઞાણં આરબ્ભ ઉળારો પસાદો ઉપ્પજ્જિ. સો તેન ચિત્તપ્પસાદેન દેવલોકે નિબ્બત્તો અપરાપરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે નાલકગામે અઞ્ઞતરસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, સુનાગોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો ધમ્મસેનાપતિસ્સ ગિહિસહાયો થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મં સુત્વા દસ્સનભૂમિયં પતિટ્ઠિતો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૪.૩૪-૪૦) –

‘‘હિમવન્તસ્સાવિદૂરે, વસભો નામ પબ્બતો;

તસ્મિં પબ્બતપાદમ્હિ, અસ્સમો આસિ માપિતો.

‘‘તીણિ સિસ્સસહસ્સાનિ, વાચેસિં બ્રાહ્મણો તદા;

સંહરિત્વાન તે સિસ્સે, એકમન્તં ઉપાવિસિં.

‘‘એકમન્તં નિસીદિત્વા, બ્રાહ્મણો મન્તપારગૂ;

બુદ્ધવેદં ગવેસન્તો, ઞાણે ચિત્તં પસાદયિં.

‘‘તત્થ ચિત્તં પસાદેત્વા, નિસીદિં પણ્ણસન્થરે;

પલ્લઙ્કં આભુજિત્વાન, તત્થ કાલઙ્કતો અહં.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં સઞ્ઞમલભિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ઞાણસઞ્ઞાયિદં ફલં.

‘‘સત્તવીસતિ કપ્પમ્હિ, રાજા સિરિધરો અહુ;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા ભિક્ખૂનં ધમ્મદેસનાપદેસેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૮૫.

‘‘ચિત્તનિમિત્તસ્સ કોવિદો, પવિવેકરસં વિજાનિય;

ઝાયં નિપકો પતિસ્સતો, અધિગચ્છેય્ય સુખં નિરામિસ’’ન્તિ. –

ગાથં અભાસિ.

તત્થ ચિત્તનિમિત્તસ્સ કોવિદોતિ ભાવનાચિત્તસ્સ નિમિત્તગ્ગહણે કુસલો, ‘‘ઇમસ્મિં સમયે ચિત્તં પગ્ગહેતબ્બં, ઇમસ્મિં સમ્પહંસિતબ્બં, ઇમસ્મિં અજ્ઝુપેક્ખિતબ્બ’’ન્તિ એવં પગ્ગહણાદિયોગ્યસ્સ ચિત્તનિમિત્તસ્સ ગહણે છેકો. પવિવેકરસં વિજાનિયાતિ કાયવિવેકસંવડ્ઢિતસ્સ ચિત્તવિવેકસ્સ રસં સઞ્જાનિત્વા, વિવેકસુખં અનુભવિત્વાતિ અત્થો. ‘‘પવિવેકરસં પિત્વા’’તિ (ધ. પ. ૨૦૫) હિ વુત્તં. ઝાયન્તિ પઠમં આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનેન પચ્છા લક્ખણૂપનિજ્ઝાનેન ચ ઝાયન્તો. નિપકોતિ કમ્મટ્ઠાનપરિહરણે કુસલો. પતિસ્સતોતિ ઉપટ્ઠિતસ્સતિ. અધિગચ્છેય્ય સુખં નિરામિસન્તિ એવં સમથનિમિત્તાદિકોસલ્લેન લબ્ભે ચિત્તવિવેકસુખે પતિટ્ઠાય સતો સમ્પજાનો હુત્વા વિપસ્સનાઝાનેનેવ ઝાયન્તો કામામિસવટ્ટામિસેહિ અસમ્મિસ્સતાય નિરામિસં નિબ્બાનસુખં ફલસુખઞ્ચ અધિગચ્છેય્ય સમુપગચ્છેય્યાતિ અત્થો.

સુનાગત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. નાગિતત્થેરગાથાવણ્ણના

ઇતો બહિદ્ધા પુથુઅઞ્ઞવાદિનન્તિ આયસ્મતો નાગિતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે નારદો નામ બ્રાહ્મણો હુત્વા એકદિવસં માળકે નિસિન્નો ભગવન્તં ભિક્ખુસઙ્ઘેન પુરક્ખતં ગચ્છન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો તીહિ ગાથાહિ અભિત્થવિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કપિલવત્થુનગરે સક્યરાજકુલે નિબ્બત્તિ, નાગિતોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો ભગવતિ કપિલવત્થુસ્મિં વિહરન્તે મધુપિણ્ડિકસુત્તં (મ. નિ. ૧.૧૯૯ આદયો) સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૪.૪૭-૫૪) –

‘‘વિસાલમાળે આસીનો, અદ્દસં લોકનાયકં;

ખીણાસવં બલપ્પત્તં, ભિક્ખુસઙ્ઘપુરક્ખતં.

‘‘સતસહસ્સા તેવિજ્જા, છળભિઞ્ઞા મહિદ્ધિકા;

પરિવારેન્તિ સમ્બુદ્ધં, કો દિસ્વા નપ્પસીદતિ.

‘‘ઞાણે ઉપનિધા યસ્સ, ન વિજ્જતિ સદેવકે;

અનન્તઞાણં સમ્બુદ્ધં, કો દિસ્વા નપ્પસીદતિ.

‘‘ધમ્મકાયઞ્ચ દીપેન્તં, કેવલં રતનાકરં;

વિકપ્પેતું ન સક્કોન્તિ, કો દિસ્વા નપ્પસીદતિ.

‘‘ઇમાહિ તીહિ ગાથાહિ, નારદોવ્હયવચ્છલો;

પદુમુત્તરં થવિત્વાન, સમ્બુદ્ધં અપરાજિતં.

‘‘તેન ચિત્તપ્પસાદેન, બુદ્ધસન્થવનેન ચ;

કપ્પાનં સતસહસ્સં, દુગ્ગતિં નુપપજ્જહં.

‘‘ઇતો તિંસકપ્પસતે, સુમિત્તો નામ ખત્તિયો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા સત્થુ અવિતથદેસનતં ધમ્મસ્સ ચ નિય્યાનિકતં નિસ્સાય સઞ્જાતપીતિસોમનસ્સો પીતિવેગપ્પવિસ્સટ્ઠં ઉદાનં ઉદાનેન્તો –

૮૬.

‘‘ઇતો બહિદ્ધા પુથુઅઞ્ઞવાદિનં, મગ્ગો ન નિબ્બાનગમો યથા અયં;

ઇતિસ્સુ સઙ્ઘં ભગવાનુસાસતિ, સત્થા સયં પાણિતલેવ દસ્સય’’ન્તિ. –

ગાથં અભાસિ.

તત્થ ઇતો બહિદ્ધાતિ ઇમસ્મા બુદ્ધસાસના બાહિરકે સમયે, તેનાહ ‘‘પુથુઅઞ્ઞવાદિન’’ન્તિ, નાનાતિત્થિયાનન્તિ અત્થો. મગ્ગો ન નિબ્બાનગમો યથા અયન્તિ યથા અયં અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો એકંસેન નિબ્બાનં ગચ્છતીતિ નિબ્બાનગમો, નિબ્બાનગામી, એવં નિબ્બાનગમો મગ્ગો તિત્થિયસમયે નત્થિ અસમ્માસમ્બુદ્ધપ્પવેદિતત્તા અઞ્ઞતિત્થિયવાદસ્સ. તેનાહ ભગવા –

‘‘ઇધેવ, ભિક્ખવે, સમણો, ઇધ દુતિયો સમણો, ઇધ તતિયો સમણો, ઇધ ચતુત્થો સમણો, સુઞ્ઞા પરપ્પવાદા સમણેભિ અઞ્ઞેહી’’તિ (દી. નિ. ૨.૨૧૪; મ. નિ. ૧.૧૩૯; અ. નિ. ૪.૨૪૧).

ઇતીતિ એવં. અસ્સૂતિ નિપાતમત્તં. સઙ્ઘન્તિ ભિક્ખુસઙ્ઘં, ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસોયં યથા ‘‘સત્થા દેવમનુસ્સાન’’ન્તિ. સઙ્ઘન્તિ વા સમૂહં, વેનેય્યજનન્તિ અધિપ્પાયો. ભગવાતિ ભાગ્યવન્તતાદીહિ કારણેહિ ભગવા, અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન પરમત્થદીપનિયં ઇતિવુત્તકવણ્ણનાયં વુત્તનયેન વેદિતબ્બો. સત્થાતિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ યથારહં અનુસાસતીતિ સત્થા. સયન્તિ સયમેવ. અયઞ્હેત્થ અત્થો – ‘‘સીલાદિક્ખન્ધત્તયસઙ્ગહો સમ્માદિટ્ઠિઆદીનં અટ્ઠન્નં અઙ્ગાનં વસેન અટ્ઠઙ્ગિકો નિબ્બાનગામી અરિયમગ્ગો યથા મમ સાસને અત્થિ, એવં બાહિરકસમયે મગ્ગો નામ નત્થી’’તિ સીહનાદં નદન્તો અમ્હાકં સત્થા ભગવા સયમેવ સયમ્ભૂઞાણેન ઞાતં, સયમેવ વા મહાકરુણાસઞ્ચોદિતો હુત્વા અત્તનો દેસનાવિલાસસમ્પત્તિયા હત્થતલે આમલકં વિય દસ્સેન્તો ભિક્ખુસઙ્ઘં વેનેય્યજનતં અનુસાસતિ ઓવદતીતિ.

નાગિતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. પવિટ્ઠત્થેરગાથાવણ્ણના

ખન્ધા દિટ્ઠા યથાભૂતન્તિ આયસ્મતો પવિટ્ઠત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં કરોન્તો અત્થદસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કેસવો નામ તાપસો હુત્વા એકદિવસં સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા પસન્નમાનસો અભિવાદેત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મગધરટ્ઠે બ્રાહ્મણકુલે ઉપ્પજ્જિત્વા અનુક્કમેન વિઞ્ઞુતં પત્તો નેક્ખમ્મનિન્નજ્ઝાસયતાય પરિબ્બાજકપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા તત્થ સિક્ખિતબ્બં સિક્ખિત્વા વિચરન્તો ઉપતિસ્સકોલિતાનં બુદ્ધસાસને પબ્બજિતભાવં સુત્વા ‘‘તેપિ નામ મહાપઞ્ઞા તત્થ પબ્બજિતા, તદેવ મઞ્ઞે સેય્યો’’તિ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિ. તસ્સ સત્થા વિપસ્સનં આચિક્ખિ. સો વિપસ્સનં આરભિત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૪.૫૫-૫૯) –

‘‘નારદો ઇતિ મે નામં, કેસવો ઇતિ મં વિદૂ;

કુસલાકુસલં એસં, અગમં બુદ્ધસન્તિકં.

‘‘મેત્તચિત્તો કારુણિકો, અત્થદસ્સી મહામુનિ;

અસ્સાસયન્તો સત્તે સો, ધમ્મં દેસેતિ ચક્ખુમા.

‘‘સકં ચિત્તં પસાદેત્વા, સિરે કત્વાન અઞ્જલિં;

સત્થારં અભિવાદેત્વા, પક્કામિં પાચિનામુખો.

‘‘સત્તરસે કપ્પસતે, રાજા આસિ મહીપતિ;

અમિત્તતાપનો નામ, ચક્કવત્તી મહબ્બલો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૮૭.

‘‘ખન્ધા દિટ્ઠા યથાભૂતં, ભવા સબ્બે પદાલિતા;

વિક્ખીણો જાતિસંસારો, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ. – ગાથં અભાસિ;

તત્થ ખન્ધાતિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા, તે હિ વિપસ્સનુપલક્ખણતો સામઞ્ઞલક્ખણતો ચ ઞાતપરિઞ્ઞાદીહિ પરિજાનનવસેન વિપસ્સિતબ્બા. દિટ્ઠા યથાભૂતન્તિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાસહિતાય મગ્ગપઞ્ઞાય ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના અવિપરીતતો દિટ્ઠા. ભવા સબ્બે પદાલિતાતિ કામભવાદયો સબ્બે કમ્મભવા ઉપપત્તિભવા ચ મગ્ગઞાણસત્થેન ભિન્ના વિદ્ધંસિતા. કિલેસપદાલનેનેવ હિ કમ્મોપપત્તિભવા પદાલિતા નામ હોન્તિ. તેનાહ ‘‘વિક્ખીણો જાતિસંસારો, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ. તસ્સત્થો હેટ્ઠા વુત્તોયેવ.

પવિટ્ઠત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. અજ્જુનત્થેરગાથાવણ્ણના

અસક્ખિં વત અત્તાનન્તિ આયસ્મતો અજ્જુનત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે સીહયોનિયં નિબ્બત્તો એકદિવસં અરઞ્ઞે અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસિન્નં સત્થારં દિસ્વા ‘‘અયં ખો ઇમસ્મિં કાલે સબ્બસેટ્ઠો પુરિસસીહો’’તિ પસન્નમાનસો સુપુપ્ફિતસાલસાખં ભઞ્જિત્વા સત્થારં પૂજેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તિ. અજ્જુનોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો નિગણ્ઠેહિ કતપરિચયો હુત્વા ‘‘એવાહં અમતં અધિગમિસ્સામી’’તિ વિવટ્ટજ્ઝાસયતાય દહરકાલેયેવ નિગણ્ઠેસુ પબ્બજિત્વા તત્થ સારં અલભન્તો સત્થુ યમકપાટિહારિયં દિસ્વા પટિલદ્ધસદ્ધો સાસને પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા નચિરસ્સેવ અરહા અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૪.૬૦-૬૫) –

‘‘મિગરાજા તદા આસિં, અભિજાતો સુકેસરી;

ગિરિદુગ્ગં ગવેસન્તો, અદ્દસં લોકનાયકં.

‘‘અયં નુ ખો મહાવીરો, નિબ્બાપેતિ મહાજનં;

યંનૂનાહં ઉપાસેય્યં, દેવદેવં નરાસભં.

‘‘સાખં સાલસ્સ ભઞ્જિત્વા, સકોસં પુપ્ફમાહરિં;

ઉપગન્ત્વાન સમ્બુદ્ધં, અદાસિં પુપ્ફમુત્તમં.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, પુપ્ફદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘ઇતો ચ નવમે કપ્પે, વિરોચનસનામકા;

તયો આસિંસુ રાજાનો, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અનુત્તરસુખાધિગમસમ્ભૂતેન પીતિવેગેન ઉદાનં ઉદાનેન્તો –

૮૮.

‘‘અસક્ખિં વત અત્તાનં, ઉદ્ધાતું ઉદકા થલં;

વુય્હમાનો મહોઘેવ, સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝહ’’ન્તિ. – ગાથં અભાસિ;

તત્થ અસક્ખિન્તિ સક્કોસિં. વતાતિ વિમ્હયે નિપાતો. અતિવિમ્હયનીયઞ્હેતં યદિદં સચ્ચપટિવેધો. તેનાહ –

‘‘તં કિંમઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, કતમં નુ ખો દુક્કરતરં વા દુરભિસમ્ભવતરં વા, યં સત્તધા ભિન્નસ્સ વાલસ્સ કોટિયા કોટિં પટિવિજ્ઝેય્યા’’તિઆદિ (સં. નિ. ૫.૧૧૧૫)?

અત્તાનન્તિ નિયકજ્ઝત્તં સન્ધાય વદતિ. યો હિ પરો ન હોતિ સો અત્તાતિ. ઉદ્ધાતુન્તિ ઉદ્ધરિતું, ‘‘ઉદ્ધટ’’ન્તિપિ પાઠો. ઉદકાતિ સંસારમહોઘસઙ્ખાતા ઉદકા. થલન્તિ નિબ્બાનથલં. વુય્હમાનો મહોઘેવાતિ મહણ્ણવે વુય્હમાનો વિય. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા નામ ગમ્ભીરવિત્થતે અપ્પતિટ્ઠે મહતિ ઉદકોઘે વેગસા વુય્હમાનો પુરિસો કેનચિ અત્થકામેન ઉપનીતં ફિયારિત્તસમ્પન્નં દળ્હનાવં લભિત્વા સુખેનેવ તતો અત્તાનં ઉદ્ધરિતું સક્કુણેય્ય પારં પાપુણેય્ય, એવમેવાહં સંસારમહોઘે કિલેસાભિસઙ્ખારવેગેન વુય્હમાનો સત્થારા ઉપનીતં સમથવિપસ્સનુપેતં અરિયમગ્ગનાવં લભિત્વા તતો અત્તાનં ઉદ્ધરિતું નિબ્બાનથલં પત્તું અહો અસક્ખિન્તિ. યથા પન અસક્ખિ, તં દસ્સેતું ‘‘સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝહ’’ન્તિ આહ. યસ્મા અહં દુક્ખાદીનિ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવનાપટિવેધેન પટિવિજ્ઝિં અરિયમગ્ગઞાણેન અઞ્ઞાસિં, તસ્મા અસક્ખિં વત અત્તાનં ઉદ્ધાતું ઉદકા થલન્તિ યોજના.

અજ્જુનત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. (પઠમ) દેવસભત્થેરગાથાવણ્ણના

ઉત્તિણ્ણા પઙ્કપલિપાતિ આયસ્મતો દેવસભત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો સિખિસ્સ ભગવતો કાલે પારાવતયોનિયં નિબ્બત્તો એકદિવસં સત્થારં દિસ્વા પસન્નમાનસો પિયાલફલં ઉપનેસિ. સત્થા તસ્સ પસાદસંવડ્ઢનત્થં તં પરિભુઞ્જિ. સો તેન અતિવિય પસન્નચિત્તો હુત્વા કાલેન કાલં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ચિત્તં પસાદેતિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તો અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે અઞ્ઞતરસ્સ મણ્ડલિકરઞ્ઞો પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તો તરુણકાલેયેવ રજ્જે પતિટ્ઠિતો રજ્જસુખમનુભવન્તો વુદ્ધો સત્થારં ઉપસઙ્કમિ, તસ્સ સત્થા ધમ્મં દેસેસિ. સો ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો સંવેગજાતો રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૪.૬૬-૭૨) –

‘‘પારાવતો તદા આસિં, પરં અનુપરોધકો;

પબ્ભારે સેય્યં કપ્પેમિ, અવિદૂરે સિખિસત્થુનો.

‘‘સાયં પાતઞ્ચ પસ્સામિ, બુદ્ધં લોકગ્ગનાયકં;

દેય્યધમ્મો ચ મે નત્થિ, દ્વિપદિન્દસ્સ તાદિનો.

‘‘પિયાલફલમાદાય, અગમં બુદ્ધસન્તિકં;

પટિ