📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

ખુદ્દકનિકાયે

થેરગાથા-અટ્ઠકથા

(દુતિયો ભાગો)

૪. ચતુક્કનિપાતો

૧. નાગસમાલત્થેરગાથાવણ્ણના

અલઙ્કતાતિઆદિકા ¶ ¶ આયસ્મતો નાગસમાલત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો ગિમ્હસમયે સૂરિયાતપસન્તત્તાય ¶ ભૂમિયા ગચ્છન્તં સત્થારં ¶ દિસ્વા પસન્નમાનસો છત્તં અદાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સક્યરાજકુલે નિબ્બત્તિત્વા નાગસમાલોતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો ઞાતિસમાગમે પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા કિઞ્ચિ કાલં ભગવતો ઉપટ્ઠાકો અહોસિ. સો એકદિવસં નગરં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો અલઙ્કતપટિયત્તં અઞ્ઞતરં નચ્ચકિં મહાપથે તૂરિયેસુ વજ્જન્તેસુ નચ્ચન્તિં દિસ્વા, ‘‘અયં ચિત્તકિરિયવાયોધાતુવિપ્ફારવસેન કરજકાયસ્સ તથા તથા પરિવત્તિ, અહો અનિચ્ચા સઙ્ખારા’’તિ ખયવયં પટ્ઠપેત્વા વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૬.૩૭-૪૮) –

‘‘અઙ્ગારજાતા પથવી, કુક્કુળાનુગતા મહી;

પદુમુત્તરો ભગવા, અબ્ભોકાસમ્હિ ચઙ્કમિ.

‘‘પણ્ડરં ¶ છત્તમાદાય, અદ્ધાનં પટિપજ્જહં;

તત્થ દિસ્વાન સમ્બુદ્ધં, વિત્તિ મે ઉપપજ્જથ.

‘‘મરીચિયોત્થટા ભૂમિ, અઙ્ગારાવ મહી અયં;

ઉપહન્તિ મહાવાતા, સરીરસ્સાસુખેપના.

‘‘સીતં ઉણ્હં વિહનન્તં, વાતાતપનિવારણં;

પટિગ્ગણ્હ ઇમં છત્તં, ફસ્સયિસ્સામિ નિબ્બુતિં.

‘‘અનુકમ્પકો કારુણિકો, પદુમુત્તરો મહાયસો;

મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, પટિગ્ગણ્હિ તદા જિનો.

‘‘તિંસકપ્પાનિ દેવિન્દો, દેવરજ્જમકારયિં;

સતાનં પઞ્ચક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી અહોસહં.

‘‘પદેસરજ્જં વિપુલં, ગણનાતો અસઙ્ખિયં;

અનુભોમિ સકં કમ્મં, પુબ્બે સુકતમત્તનો.

‘‘અયં મે પચ્છિમા જાતિ, ચરિમો વત્તતે ભવો;

અજ્જાપિ સેતચ્છત્તં મે, સબ્બકાલં ધરીયતિ.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, યં છત્તમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, છત્તદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા –

૨૬૭.

‘‘અલઙ્કતા ¶ સુવસના, માલિની ચન્દનુસ્સદા;

મજ્ઝે મહાપથે નારી, તૂરિયે નચ્ચતિ નટ્ટકી.

૨૬૮.

‘‘પિણ્ડિકાય પવિટ્ઠોહં, ગચ્છન્તો નં ઉદિક્ખિસં;

અલઙ્કતં સુવસનં, મચ્ચુપાસંવ ઓડ્ડિતં.

૨૬૯.

‘‘તતો મે મનસીકારો, યોનિસો ઉદપજ્જથ;

આદીનવો પાતુરહુ, નિબ્બિદા સમતિટ્ઠથ.

૨૭૦.

‘‘તતો ¶ ચિત્તં વિમુચ્ચિ મે, પસ્સ ધમ્મસુધમ્મતં;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ. –

ચતૂહિ ગાથાહિ અત્તનો પટિપત્તિકિત્તનમુખેન અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

તત્થ અલઙ્કતાતિ હત્થૂપગાદિઆભરણેહિ અલઙ્કતગત્તા. સુવસનાતિ સુન્દરવસના સોભનવત્થનિવત્થા. માલિનીતિ માલાધારિની પિળન્ધિતપુપ્ફમાલા. ચન્દનુસ્સદાતિ ચન્દનાનુલેપલિત્તસરીરા. મજ્ઝે મહાપથે નારી, તૂરિયે નચ્ચતિ નટ્ટકીતિ યથાવુત્તટ્ઠાને એકા નારી નટ્ટકી નાટકિત્થી નગરવીથિયા મજ્ઝે પઞ્ચઙ્ગિકે તૂરિયે વજ્જન્તે નચ્ચતિ, યથાપટ્ઠપિતં નચ્ચં કરોતિ.

પિણ્ડિકાયાતિ ભિક્ખાય. પવિટ્ઠોહન્તિ નગરં પવિટ્ઠો અહં. ગચ્છન્તો નં ઉદિક્ખિસન્તિ નગરવીથિયં ગચ્છન્તો પરિસ્સયપરિહરણત્થં વીથિં ઓલોકેન્તો તં નટ્ટકિં ઓલોકેસિં. કિં વિય? મચ્ચુપાસંવ ઓડ્ડિતન્તિ યથા મચ્ચુસ્સ મચ્ચુરાજસ્સ પાસભૂતો રૂપાદિકો ઓડ્ડિતો લોકે અનુવિચરિત્વા ઠિતો એકંસેન સત્તાનં અનત્થાવહો, એવં ¶ સાપિ અપ્પટિસઙ્ખાને ઠિતાનં અન્ધપુથુજ્જનાનં એકંસતો અનત્થાવહાતિ મચ્ચુપાસસદિસી વુત્તા.

તતોતિ તસ્મા મચ્ચુપાસસદિસત્તા. મેતિ મય્હં. મનસીકારો યોનિસો ઉદપજ્જથાતિ ‘‘અયં અટ્ઠિસઙ્ઘાતો ન્હારુસમ્બન્ધો મંસેન અનુપલિત્તો છવિયા પટિચ્છન્નો અસુચિદુગ્ગન્ધજેગુચ્છપટિક્કૂલો અનિચ્ચુચ્છાદનપરિમદ્દનભેદનવિદ્ધંસનધમ્મો ઈદિસે વિકારે દસ્સેતી’’તિ એવં યોનિસો મનસિકારો ઉપ્પજ્જિ. આદીનવો પાતુરહૂતિ એવં કાયસ્સ સભાવૂપધારણમુખેન તસ્સ ચ તંનિસ્સિતાનઞ્ચ ચિત્તચેતસિકાનં ઉદયબ્બયં સરસપભઙ્ગુતઞ્ચ મનસિ કરોતો તેસુ ચ યક્ખરક્ખસાદીસુ વિય ભયતો ઉપટ્ઠહન્તેસુ તત્થ મે અનેકાકારઆદીનવો દોસો પાતુરહોસિ. તપ્પટિપક્ખતો ચ નિબ્બાને આનિસંસો. નિબ્બિદા સમતિટ્ઠથાતિ નિબ્બિન્દનં આદીનવાનુપસ્સનાનુભાવસિદ્ધં નિબ્બિદાઞાણં મમ હદયે સણ્ઠાસિ, મુહુત્તમ્પિ ¶ તેસં રૂપારૂપધમ્માનં ગહણે ચિત્તં નાહોસિ, અઞ્ઞદત્થુ મુઞ્ચિતુકામતાદિવસેન તત્થ ઉદાસીનમેવ જાતન્તિ અત્થો.

તતોતિ ¶ વિપસ્સનાઞાણતો પરં. ચિત્તં વિમુચ્ચિ મેતિ લોકુત્તરભાવનાય વત્તમાનાય મગ્ગપટિપાટિયા સબ્બકિલેસેહિ મમ ચિત્તં વિમુત્તં અહોસિ. એતેન ફલુપ્પત્તિં દસ્સેતિ. મગ્ગક્ખણે હિ કિલેસા વિમુચ્ચન્તિ નામ, ફલક્ખણે વિમુત્તાતિ. સેસં વુત્તનયમેવ.

નાગસમાલત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. ભગુત્થેરગાથાવણ્ણના

અહં મિદ્ધેનાતિઆદિકા આયસ્મતો ભગુત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો સત્થરિ પરિનિબ્બુતે તસ્સ ધાતુયો પુપ્ફેહિ પૂજેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન નિમ્માનરતીસુ નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સક્યરાજકુલે નિબ્બત્તિત્વા ભગૂતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો અનુરુદ્ધકિમિલેહિ સદ્ધિં નિક્ખમિત્વા પબ્બજિત્વા બાલકલોણકગામે વસન્તો એકદિવસં થિનમિદ્ધાભિભવં વિનોદેતું વિહારતો નિક્ખમ્મ ચઙ્કમં અભિરુહન્તો પપતિત્વા ¶ તદેવ અઙ્કુસં કત્વા થિનમિદ્ધં વિનોદેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૬.૪૯-૫૭) –

‘‘પરિનિબ્બુતે ભગવતિ, પદુમુત્તરે મહાયસે;

પુપ્ફવટંસકે કત્વા, સરીરમભિરોપયિં.

‘‘તત્થ ચિત્તં પસાદેત્વા, નિમ્માનં અગમાસહં;

દેવલોકગતો સન્તો, પુઞ્ઞકમ્મં સરામહં.

‘‘અમ્બરા પુપ્ફવસ્સો મે, સબ્બકાલં પવસ્સતિ;

સંસરામિ મનુસ્સે ચે, રાજા હોમિ મહાયસો.

‘‘તહિં કુસુમવસ્સો મે, અભિવસ્સતિ સબ્બદા;

તસ્સેવ પુપ્ફપૂજાય, વાહસા સબ્બદસ્સિનો.

‘‘અયં ¶ પચ્છિમકો મય્હં, ચરિમો વત્તતે ભવો;

અજ્જાપિ પુપ્ફવસ્સો મે, અભિવસ્સતિ સબ્બદા.

‘‘સતસહસ્સિતો ¶ કપ્પે, યં પુપ્ફમભિરોપયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, દેહપૂજાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા ફલસુખેન નિબ્બાનસુખેન ચ વીતિનામેન્તો સત્થારા એકવિહારં અનુમોદિતું ઉપગતેન – ‘‘કચ્ચિ ત્વં, ભિક્ખુ, અપ્પમત્તો વિહરસી’’તિ પુટ્ઠો અત્તનો અપ્પમાદવિહારં નિવેદેન્તો –

૨૭૧.

‘‘અહં મિદ્ધેન પકતો, વિહારા ઉપનિક્ખમિં;

ચઙ્કમં અભિરુહન્તો, તત્થેવ પપતિં છમા.

૨૭૨.

‘‘ગત્તાનિ પરિમજ્જિત્વા, પુનપારુય્હ ચઙ્કમં;

ચઙ્કમે ચઙ્કમિં સોહં, અજ્ઝત્તં સુસમાહિતો.

૨૭૩.

‘‘તતો મે મનસીકારો, યોનિસો ઉદપજ્જથ;

આદીનવો પાતુરહુ, નિબ્બિદા સમતિટ્ઠથ.

૨૭૪.

‘‘તતો ચિત્તં વિમુચ્ચિ મે, પસ્સ ધમ્મસુધમ્મતં;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ. –

ઇમા ચતસ્સો ગાથા અભાસિ.

તત્થ મિદ્ધેન પકતોતિ કાયાલસિયસઙ્ખાતેન અસત્તિવિઘાતસભાવેન મિદ્ધેન અભિભૂતો. વિહારાતિ સેનાસનતો. ઉપનિક્ખમિન્તિ ચઙ્કમિતું નિક્ખમિં. તત્થેવ પપતિં છમાતિ તત્થેવ ચઙ્કમસોપાને નિદ્દાભિભૂતતાય ભૂમિયં નિપતિં. ગત્તાનિ પરિમજ્જિત્વાતિ ભૂમિયં પતનેન પંસુકિતાનિ અત્તનો સરીરાવયવાનિ અનુમજ્જિત્વા. પુનપારુય્હ ચઙ્કમન્તિ ‘‘પતિતો દાનાહ’’ન્તિ સઙ્કોચં અનાપજ્જિત્વા પુનપિ ચઙ્કમટ્ઠાનં આરુહિત્વા. અજ્ઝત્તં સુસમાહિતોતિ ગોચરજ્ઝત્તે કમ્મટ્ઠાને નીવરણવિક્ખમ્ભનેન સુટ્ઠુ સમાહિતો એકગ્ગચિત્તો હુત્વા ચઙ્કમિન્તિ યોજના. સેસં વુત્તનયમેવ. ઇદમેવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણં અહોસિ.

ભગુત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. સભિયત્થેરગાથાવણ્ણના

પરે ¶ ¶ ચાતિઆદિકા આયસ્મતો સભિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો કકુસન્ધસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સત્થારં દિવાવિહારાય ગચ્છન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો ઉપાહનં ¶ અદાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપે ભગવતિ પરિનિબ્બુતે પતિટ્ઠિતે સુવણ્ણચેતિયે છહિ કુલપુત્તેહિ સદ્ધિં અત્તસત્તમો સાસને પબ્બજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞે વિહરન્તો વિસેસં નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો ઇતરે આહ – ‘‘મયં પિણ્ડપાતાય ગચ્છન્તો જીવિતે સાપેક્ખા હોમ, જીવિતે સાપેક્ખેન ચ ન સક્કા લોકુત્તરધમ્મં અધિગન્તું, પુથુજ્જનકાલઙ્કિરિયા ચ દુક્ખા. હન્દ, મયં નિસ્સેણિં બન્ધિત્વા પબ્બતં અભિરુય્હ કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખા સમણધમ્મં કરોમા’’તિ. તે તથા અકંસુ.

અથ નેસં મહાથેરો ઉપનિસ્સયસમ્પન્નત્તા તદહેવ છળભિઞ્ઞો હુત્વા ઉત્તરકુરુતો પિણ્ડપાતં ઉપનેસિ. ઇતરે – ‘‘તુમ્હે, ભન્તે, કતકિચ્ચા તુમ્હેહિ સદ્ધિં સલ્લાપમત્તમ્પિ પપઞ્ચો, સમણધમ્મમેવ મયં કરિસ્સામ, તુમ્હે અત્તના દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારમનુયુઞ્જથા’’તિ વત્વા પિણ્ડપાતં પટિક્ખિપિંસુ. થેરો ને સમ્પટિચ્છાપેતું અસક્કોન્તો અગમાસિ.

તતો નેસં એકો દ્વીહતીહચ્ચયેન અભિઞ્ઞાપરિવારં અનાગામિફલં સચ્છિકત્વા તથેવ વત્વા તેહિ પટિક્ખિત્તો અગમાસિ. તેસુ ખીણાસવત્થેરો પરિનિબ્બાયિ, અનાગામી સુદ્ધાવાસેસુ ઉપ્પજ્જિ. ઇતરે પુથુજ્જનકાલઙ્કિરિયમેવ કત્વા છસુ કામસગ્ગેસુ અનુલોમપટિલોમતો દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવિત્વા અમ્હાકં ભગવતો કાલે દેવલોકા ચવિત્વા એકો મલ્લરાજકુલે પટિસન્ધિં ગણ્હિ, એકો ગન્ધારરાજકુલે, એકો બાહિરરટ્ઠે, એકો રાજગહે એકિસ્સા કુલદારિકાય કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હિ. ઇતરો અઞ્ઞતરિસ્સા પરિબ્બાજિકાય કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં અગ્ગહેસિ. સા કિર અઞ્ઞતરસ્સ ખત્તિયસ્સ ધીતા, નં માતાપિતરો – ‘‘અમ્હાકં ધીતા સમયન્તરં જાનાતૂ’’તિ એકસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ નિય્યાદયિંસુ. અથેકો પરિબ્બાજકો તાય સદ્ધિં વિપ્પટિપજ્જિ. સા તેન ગબ્ભં ગણ્હિ. તં ગબ્ભિનિં દિસ્વા પરિબ્બાજકા નિક્કડ્ઢિંસુ. સા અઞ્ઞત્થ ¶ ગચ્છન્તી અન્તરામગ્ગે સભાયં વિજાયિ. તેનસ્સ સભિયોત્વેવ નામં અકાસિ. સો વડ્ઢિત્વા પરિબ્બાજકપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા નાનાસત્થાનિ ઉગ્ગહેત્વા ¶ મહાવાદી હુત્વા વાદપ્પસુતો વિચરન્તો અત્તના સદિસં અદિસ્વા નગરદ્વારે અસ્સમં કારેત્વા ખત્તિયકુમારાદયો સિપ્પં સિક્ખાપેન્તો વિહરન્તો અત્તનો માતુયા ઇત્થિભાવં જિગુચ્છિત્વા ઝાનં ઉપ્પાદેત્વા બ્રહ્મલોકે ઉપ્પન્નાય અભિસઙ્ખરિત્વા દિન્ને વીસતિપઞ્હે ગહેત્વા તે તે સમણબ્રાહ્મણે પુચ્છિ. તે ચસ્સ તેસં પઞ્હાનં અત્થં બ્યાકાતું નાસક્ખિંસુ. સભિયસુત્તવણ્ણનાયં (સુ. નિ. અટ્ઠ. ૨. સભિયસુત્તવણ્ણના) પન ¶ ‘‘સુદ્ધાવાસબ્રહ્મા તે પઞ્હે અભિસઙ્ખરિત્વા અદાસી’’તિ આગતં.

યદા પન ભગવા પવત્તવરધમ્મચક્કો અનુપુબ્બેન રાજગહં આગન્ત્વા વેળુવને વિહાસિ, તદા સભિયો તત્થ ગન્ત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા તે પઞ્હે પુચ્છિ. સત્થા તસ્સ તે પઞ્હે બ્યાકાસીતિ સબ્બં સભિયસુત્તે (સુ. નિ. સભિયસુત્તં) આગતનયેન વેદિતબ્બં. સભિયો પન ભગવતા તેસુ પઞ્હેસુ બ્યાકતેસુ પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૬.૨૭-૩૧) –

‘‘કકુસન્ધસ્સ મુનિનો, બ્રાહ્મણસ્સ વુસીમતો;

દિવાવિહારં વજતો, અક્કમનમદાસહં.

‘‘ઇમસ્મિંયેવ કપ્પમ્હિ, યં દાનમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, અક્કમનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહા પન હુત્વા દેવદત્તે સઙ્ઘભેદાય પરક્કમન્તે દેવદત્તપક્ખિકાનં ભિક્ખૂનં ઓવાદં દેન્તો –

૨૭૫.

‘‘પરે ચ ન વિજાનન્તિ, મયમેત્થ યમામસે;

યે ચ તત્થ વિજાનન્તિ, તતો સમ્મન્તિ મેધગા.

૨૭૬.

‘‘યદા ચ અવિજાનન્તા, ઇરિયન્ત્યમરા વિય;

વિજાનન્તિ ચ યે ધમ્મં, આતુરેસુ અનાતુરા.

૨૭૭.

‘‘યં ¶ કિઞ્ચિ સિથિલં કમ્મં, સંકિલિટ્ઠઞ્ચ યં વતં;

સઙ્કસ્સરં બ્રહ્મચરિયં, ન તં હોતિ મહપ્ફલં.

૨૭૮.

‘‘યસ્સ સબ્રહ્મચારીસુ, ગારવો નૂપલબ્ભતિ;

આરકા હોતિ સદ્ધમ્મા, નભં પુથવિયા યથા’’તિ. –

ચતૂહિ ગાથાહિ ધમ્મં દેસેસિ.

તત્થ ¶ પરેતિ પણ્ડિતે ઠપેત્વા તતો અઞ્ઞે – ‘‘અધમ્મં ધમ્મો’’તિ ‘‘ધમ્મં અધમ્મો’’તિઆદિભેદકરવત્થુદીપનવસેન વિવાદપ્પસુતા પરે નામ. તે તત્થ વિવાદં કરોન્તા ‘‘મયં યમામસે ઉપરમામ નસ્સામ સતતં સમિતં મચ્ચુસન્તિકં ગચ્છામા’’તિ ન જાનન્તિ. યે ચ તત્થ વિજાનન્તીતિ યે તત્થ પણ્ડિતા – ‘‘મયં મચ્ચુસમીપં ગચ્છામા’’તિ વિજાનન્તિ. તતો સમ્મન્તિ મેધગાતિ એવઞ્હિ તે જાનન્તા યોનિસોમનસિકારં ઉપ્પાદેત્વા મેધગાનં કલહાનં વૂપસમાય પટિપજ્જન્તિ. અથ નેસં તાય પટિપત્તિયા તે મેધગા સમ્મન્તિ. અથ વા પરે ચાતિ યે સત્થુ ઓવાદાનુસાસનિયા અગ્ગહણેન સાસનતો બાહિરતાય પરે, તે યાવ ‘‘મયં મિચ્છાગાહં ગહેત્વા એત્થ ઇધ લોકે ¶ સાસનસ્સ પટિનિગ્ગાહેન યમામસે વાયમામા’’તિ ન વિજાનન્તિ, તાવ વિવાદા ન વૂપસમ્મન્તિ, યદા પન તસ્સ ગાહસ્સ વિસ્સજ્જનવસેન યે ચ તત્થ તેસુ વિવાદપ્પસુતેસુ અધમ્મધમ્માદિકે અધમ્મધમ્માદિતો યથાભૂતં વિજાનન્તિ, તતો તેસં સન્તિકા તે પણ્ડિતપુરિસે નિસ્સાય વિવાદસઙ્ખાતા મેધગા સમ્મન્તીતિ એવમ્પેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

યદાતિ યસ્મિં કાલે. અવિજાનન્તાતિ વિવાદસ્સ વૂપસમૂપાયં, ધમ્માધમ્મે વા યાથાવતો અજાનન્તા. ઇરિયન્ત્યમરા વિયાતિ અમરા વિય જરામરણં અતિક્કન્તા વિય ઉદ્ધતા ઉન્નળા ચપલા મુખરા વિપ્પકિણ્ણવાચા હુત્વા વત્તન્તિ ચરન્તિ વિચરન્તિ તદા વિવાદો ન વૂપસમ્મતેવ. વિજાનન્તિ ચ યે ધમ્મં, આતુરેસુ અનાતુરાતિ યે પન સત્થુ સાસનધમ્મં યથાભૂતં જાનન્તિ, તે કિલેસરોગેન આતુરેસુ સત્તેસુ અનાતુરા નિક્કિલેસા અનીઘા વિહરન્તિ, તેસં વસેન વિવાદો અચ્ચન્તમેવ વૂપસમ્મતીતિ અધિપ્પાયો.

યં ¶ કિઞ્ચિ સિથિલં કમ્મન્તિ ઓલિયિત્વા કરણેન સિથિલગાહં કત્વા સાથલિભાવેન કતં યં કિઞ્ચિ કુસલકમ્મં. સંકિલિટ્ઠન્તિ વેસીઆદિકે અગોચરે ચરણેન, કુહનાદિમિચ્છાજીવેન વા સંકિલિટ્ઠં વતસમાદાનં. સઙ્કસ્સરન્તિ સઙ્કાહિ સરિતબ્બં, વિહારે કિઞ્ચિ અસારુપ્પં સુત્વા – ‘‘નૂન અસુકેન કત’’ન્તિ પરેહિ અસઙ્કિતબ્બં, ઉપોસથકિચ્ચાદીસુ અઞ્ઞતરકિચ્ચવસેન સન્નિપતિતમ્પિ સઙ્ઘં દિસ્વા, ‘‘અદ્ધા ઇમે મમ ચરિયં ઞત્વા મં ઉક્ખિપિતુકામા સન્નિપતિતા’’તિ એવં અત્તનો વા આસઙ્કાહિ સરિતં ઉસઙ્કિતં પરિસઙ્કિતં. ન તં હોતીતિ તં એવરૂપં બ્રહ્મચરિયં સમણધમ્મકરણં તસ્સ પુગ્ગલસ્સ મહપ્ફલં ન હોતિ. તસ્સ અમહપ્ફલભાવેનેવ પચ્ચયદાયકાનમ્પિસ્સ ન મહપ્ફલં હોતિ. તસ્મા સલ્લેખવુત્તિના ભવિતબ્બં. સલ્લેખવુત્તિનો ચ વિવાદસ્સ અવસરો એવ નત્થીતિ અધિપ્પાયો.

ગારવો ¶ નૂપલબ્ભતીતિ અનુસાસનિયા અપદક્ખિણગ્ગાહિભાવેન ગરુકાતબ્બેસુ સબ્રહ્મચારીસુ યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ગારવો ગરુકરણં ન વિજ્જતિ. આરકા હોતિ સદ્ધમ્માતિ સો એવરૂપો પુગ્ગલો પટિપત્તિસદ્ધમ્મતોપિ પટિવેધસદ્ધમ્મતોપિ દૂરે હોતિ, ન હિ તં ગરૂ સિક્ખાપેન્તિ, અસિક્ખિયમાનો અનાદિયન્તો ન પટિપજ્જતિ, અપ્પટિપજ્જન્તો કુતો સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝિસ્સતીતિ. તેનાહ – ‘‘આરકા હોતિ સદ્ધમ્મા’’તિ. યથા કિં? ‘‘નભં પુથવિયા યથા’’તિ યથા નભં આકાસં પુથવિયા પથવીધાતુયા સભાવતો દૂરે. ન કદાચિ સમ્મિસ્સભાવો. તેનેવાહ –

‘‘નભઞ્ચ ¶ દૂરે પથવી ચ દૂરે, પારં સમુદ્દસ્સ તદાહુ દૂરે;

તતો હવે દૂરતરં વદન્તિ, સતઞ્ચ ધમ્મો અસતઞ્ચ રાજા’’તિ.(જા. ૨.૨૧.૪૧૪);

સભિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. નન્દકત્થેરગાથાવણ્ણના

ધિરત્થૂતિઆદિકા ¶ આયસ્મતો નન્દકત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે મહાવિભવો સેટ્ઠિ હુત્વા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું ભિક્ખુનોવાદકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેત્વા સતસહસ્સગ્ઘનિકેન વત્થેન ભગવન્તં પૂજેત્વા પણિધાનમકાસિ, સત્થુ બોધિરુક્ખે પદીપપૂજઞ્ચ પવત્તેતિ. સો તતો પટ્ઠાય દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કકુસન્ધસ્સ ભગવતો કાલે કરવિકસકુણો હુત્વા મધુરકૂજિતં કૂજન્તો સત્થારં પદક્ખિણં અકાસિ. અપરભાગે મયૂરો હુત્વા અઞ્ઞતરસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ વસનગુહાય દ્વારે પસન્નમાનસો દિવસે દિવસે તિક્ખત્તું મધુરવસ્સિતં વસ્સિ, એવં તત્થ તત્થ પુઞ્ઞાનિ કત્વા અમ્હાકં ભગવતો કાલે સાવત્થિયં કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા નન્દકોતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૬.૨૨-૨૬) –

‘‘પદુમુત્તરબુદ્ધસ્સ ¶ બોધિયા પાદપુત્તમે;

પસન્નચિત્તો સુમનો, તયો ઉક્કે અધારયિં.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, સોહં ઉક્કમધારયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ઉક્કદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહા પન હુત્વા વિમુત્તિસુખેન વીતિનામેન્તો સત્થારા ભિક્ખુનીનં ઓવાદે આણત્તો એકસ્મિં ઉપોસથદિવસે પઞ્ચ ભિક્ખુનિસતાનિ એકોવાદેનેવ અરહત્તં પાપેસિ. તેન નં ભગવા ભિક્ખુનોવાદકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. અથેકદિવસં થેરં સાવત્થિયં પિણ્ડાય ચરન્તં અઞ્ઞતરા પુરાણદુતિયિકા ઇત્થી કિલેસવસેન ઓલોકેત્વા હસિ. થેરો તસ્સા તં કિરિયં દિસ્વા સરીરસ્સ પટિક્કૂલવિભાવનમુખેન ધમ્મં કથેન્તો –

૨૭૯.

‘‘ધિરત્થુ પૂરે દુગ્ગન્ધે, મારપક્ખે અવસ્સુતે;

નવસોતાનિ તે કાયે, યાનિ સન્દન્તિ સબ્બદા.

૨૮૦.

‘‘મા ¶ ¶ પુરાણં અમઞ્ઞિત્થો, માસાદેસિ તથાગતે;

સગ્ગેપિ તે ન રજ્જન્તિ, કિમઙ્ગં પન માનુસે.

૨૮૧.

‘‘યે ચ ખો બાલા દુમ્મેધા, દુમ્મન્તી મોહપારુતા;

તાદિસા તત્થ રજ્જન્તિ, મારખિત્તમ્હિ બન્ધને.

૨૮૨.

‘‘યેસં રાગો ચ દોસો ચ, અવિજ્જા ચ વિરાજિતા;

તાદી તત્થ ન રજ્જન્તિ, છિન્નસુત્તા અબન્ધના’’તિ. – ગાથા અભાસિ;

તત્થ ધીતિ જિગુચ્છનત્થે નિપાતો, રત્થૂતિ ર-કારો પદસન્ધિકરો, ધી અત્થુ તં જિગુચ્છામિ તવ ધિક્કારો હોતૂતિ અત્થો. પૂરેતિઆદીનિ તસ્સા ધિક્કાતબ્બભાવદીપનાનિ આમન્તનવચનાનિ. પૂરેતિ અતિવિય જેગુચ્છેહિ નાનાકુણપેહિ નાનાવિધઅસુચીહિ સમ્પુણ્ણે. દુગ્ગન્ધેતિ કુણપપૂરિતત્તા એવ સભાવદુગ્ગન્ધે. મારપક્ખેતિ યસ્મા વિસભાગવત્થુ અન્ધપુથુજ્જનાનં અયોનિસોમનસિકારનિમિત્તતાય કિલેસમારં વડ્ઢેતિ, દેવપુત્તમારસ્સ ચ ઓતારં પવિટ્ઠં દેતિ. તસ્મા મારસ્સ પક્ખો હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘મારપક્ખે’’તિ. અવસ્સુતેતિ સબ્બકાલં કિલેસાવસ્સવનેન તહિં તહિં અસુચિનિસ્સન્દનેન ચ અવસ્સુતે. ઇદાનિસ્સા નવસોતાનિ તે કાયે, યાનિ સન્દન્તિ સબ્બદાતિ ‘‘અક્ખિમ્હા અક્ખિગૂથકો’’તિઆદિના (સુ. નિ. ૧૯૯) વુત્તં અસુચિનો અવસ્સવનટ્ઠાનં દસ્સેતિ.

એવં ¶ પન નવછિદ્દં ધુવસ્સવં અસુચિભરિતં કાયં યથાભૂતં જાનન્તી મા પુરાણં અમઞ્ઞિત્થોતિ પુરાણં અજાનનકાલે પવત્તં હસિતલપિતં કીળિતં મા મઞ્ઞિ, ‘‘ઇદાનિપિ એવં પટિપજ્જિસ્સતી’’તિ મા ચિન્તેહિ. માસાદેસિ તથાગતેતિ યથા ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિયા પુરિમકા બુદ્ધસાવકા આગતા, યથા વા તે સમ્માપટિપત્તિયા ગતા પટિપન્ના, યથા ચ રૂપારૂપધમ્માનં તથલક્ખણં તથધમ્મે ચ અરિયસચ્ચાનિ આગતા અધિગતા અવબુદ્ધા, તથા ઇમેપીતિ એવં તથા આગમનાદિઅત્થેન તથાગતે અરિયસાવકે પકતિસત્તે વિય અવઞ્ઞાય કિલેસવસેન ચ ¶ ઉપસઙ્કમમાના માસાદેસિ. અનાસાદેતબ્બતાય કારણમાહ. સગ્ગેપિ તે ન રજ્જન્તિ, કિમઙ્ગં પન માનુસેતિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેનાપિ અક્ખાનેન પરિયોસાપેતું અસક્કુણેય્યસુખે સગ્ગેપિ તે સાવકબુદ્ધા ન રજ્જન્તિ, સઙ્ખારેસુ આદીનવસ્સ સુપરિદિટ્ઠત્તા રાગં ન જનેન્તિ, કિમઙ્ગં પન મીળ્હરાસિસદિસે માનુસે કામગુણે, તત્થ ન રજ્જન્તીતિ વત્તબ્બમેવ નત્થિ.

યે ચ ખોતિ યે પન બાલ્યપ્પયોગતો બાલા, ધમ્મોજપઞ્ઞાય અભાવતો દુમ્મેધા, અસુભે સુભાનુપસ્સનેન દુચિન્તિતચિન્તિતાય દુમ્મન્તી, મોહેન અઞ્ઞાણેન સબ્બસો પટિચ્છાદિતચિત્તતાય મોહપારુતા ¶ તાદિસા તથારૂપા અન્ધપુથુજ્જના, તત્થ તસ્મિં ઇત્થિસઞ્ઞિતે, મારખિત્તમ્હિ બન્ધને મારેન ઓડ્ડિતે મારપાસે, રજ્જન્તિ રત્તા ગિદ્ધા ગધિતા મુચ્છિતા અજ્ઝોપન્ના તિટ્ઠન્તિ.

વિરાજિતાતિ યેસં પન ખીણાસવાનં તેલઞ્જનરાગો વિય દુમ્મોચનીયસભાવો રાગો સપત્તો વિય લદ્ધોકાસો દુસ્સનસભાવો દોસો અઞ્ઞાણસભાવા અવિજ્જા ચ અરિયમગ્ગવિરાગેન સબ્બસો વિરાજિતા પહીના સમુચ્છિન્ના, તાદિસા અગ્ગમગ્ગસત્થેન છિન્નભવનેત્તિસુત્તા તતો એવ કત્થચિપિ બન્ધનાભાવતો અબન્ધના તત્થ તસ્મિં યથાવુત્તે મારપાસે ન રજ્જન્તિ. એવં થેરો તસ્સા ઇત્થિયા ધમ્મં કથેત્વા ગતો.

નન્દકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. જમ્બુકત્થેરગાથાવણ્ણના

પઞ્ચપઞ્ઞાસાતિઆદિકા આયસ્મતો જમ્બુકત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો તિસ્સસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે ¶ નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો સત્થુ સમ્માસમ્બોધિં સદ્દહન્તો બોધિરુક્ખં વન્દિત્વા બીજનેન પૂજેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો સાસને પબ્બજિત્વા અઞ્ઞતરેન ઉપાસકેન કારિતે આરામે આવાસિકો હુત્વા વિહરતિ તેન ¶ ઉપટ્ઠીયમાનો. અથેકદિવસં એકો ખીણાસવત્થેરો લૂખચીવરધરો કેસોહરણત્થં અરઞ્ઞતો ગામાભિમુખો આગચ્છતિ, તં દિસ્વા સો ઉપાસકો ઇરિયાપથે પસીદિત્વા કપ્પકેન કેસમસ્સૂનિ ઓહારાપેત્વા પણીતભોજનં ભોજેત્વા સુન્દરાનિ ચીવરાનિ દત્વા ‘‘ઇધેવ, ભન્તે, વસથા’’તિ વસાપેતિ. તં દિસ્વા આવાસિકો ઇસ્સામચ્છેરપકતો ખીણાસવત્થેરં આહ – ‘‘વરં તે, ભિક્ખુ, ઇમિના પાપુપાસકેન ઉપટ્ઠીયમાનસ્સ એવં ઇધ વસનતો અઙ્ગુલીહિ કેસે લુઞ્ચિત્વા અચેલસ્સ સતો ગૂથમુત્તાહારજીવન’’ન્તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા તાવદેવ વચ્ચકુટિં પવિસિત્વા પાયાસં વડ્ઢેન્તો વિય હત્થેન ગૂથં વડ્ઢેત્વા વડ્ઢેત્વા યાવદત્થં ખાદિ, મુત્તઞ્ચ પિવિ. ઇમિના નિયામેન યાવતાયુકં ઠત્વા કાલઙ્કત્વા નિરયે પચ્ચિત્વા પુન ગૂથમુત્તાહારો વસિત્વા તસ્સેવ કમ્મસ્સ વિપાકાવસેસેન મનુસ્સેસુ ઉપ્પન્નોપિ પઞ્ચ જાતિસતાનિ નિગણ્ઠો હુત્વા ગૂથભક્ખો અહોસિ.

પુન ¶ ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મનુસ્સયોનિયં નિબ્બત્તમાનોપિ અરિયૂપવાદબલેન દુગ્ગતકૂલે નિબ્બત્તિત્વા થઞ્ઞં વા ખીરં વા સપ્પિં વા પાયમાનો, તં છડ્ડેત્વા મુત્તમેવ પિવતિ, ઓદનં ભોજિયમાનો, તં છડ્ડેત્વા ગૂથમેવ ખાદતિ, એવં ગૂથમુત્તપરિભોગેન વડ્ઢન્તો વયપ્પત્તોપિ તદેવ પરિભુઞ્જતિ. મનુસ્સા તતો વારેતું અસક્કોન્તા પરિચ્ચજિંસુ. સો ઞાતકેહિ પરિચ્ચત્તો નગ્ગપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ન ન્હાયતિ, રજોજલ્લધરો કેસમસ્સૂનિ લુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞે ઇરિયાપથે પટિક્ખિપિત્વા એકપાદેન તિટ્ઠતિ, નિમન્તનં ન સાદિયતિ, માસોપવાસં અધિટ્ઠાય પુઞ્ઞત્થિકેહિ દિન્નં ભોજનં માસે માસે એકવારં કુસગ્ગેન ગહેત્વા દિવા જિવ્હગ્ગેન લેહતિ, રત્તિયં પન ‘‘અલ્લગૂથં સપ્પાણક’’ન્તિ અખાદિત્વા સુક્ખગૂથમેવ ખાદતિ, એવં કરોન્તસ્સ પઞ્ચપઞ્ઞાસવસ્સાનિ વીતિવત્તાનિ મહાજનો ‘‘મહાતપો પરમપ્પિચ્છો’’તિ મઞ્ઞમાનો તન્નિન્નો તપ્પોણો અહોસિ.

અથ ભગવા તસ્સ હદયબ્ભન્તરે ઘટે પદીપં વિય અરહત્તૂપનિસ્સયં પજ્જલન્તં દિસ્વા સયમેવ તત્થ ગન્ત્વા ધમ્મં દેસેત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાપેત્વા, એહિભિક્ખૂપસમ્પદાય લદ્ધૂપસમ્પદં વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તે પતિટ્ઠાપેસિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન ધમ્મપદે ¶ ‘‘માસે માસે કુસગ્ગેના’’તિ ગાથાવણ્ણનાય (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.જમ્બુકત્થેરવત્થુ) વુત્તનયેન ¶ વેદિતબ્બો. અરહત્તે પન પતિટ્ઠિતો પરિનિબ્બાનકાલે ‘‘આદિતો મિચ્છા પટિપજ્જિત્વાપિ સમ્માસમ્બુદ્ધં નિસ્સાય સાવકેન અધિગન્તબ્બં મયા અધિગત’’ન્તિ દસ્સેન્તો –

૨૮૩.

‘‘પઞ્ચપઞ્ઞાસવસ્સાનિ, રજોજલ્લમધારયિં;

ભુઞ્જન્તો માસિકં ભત્તં, કેસમસ્સું અલોચયિં.

૨૮૪.

‘‘એકપાદેન અટ્ઠાસિં, આસનં પરિવજ્જયિં;

સુક્ખગૂથાનિ ચ ખાદિં, ઉદ્દેસઞ્ચ ન સાદિયિં.

૨૮૫.

‘‘એતાદિસં કરિત્વાન, બહું દુગ્ગતિગામિનં;

વુય્હમાનો મહોઘેન, બુદ્ધં સરણમાગમં.

૨૮૬.

‘‘સરણગમનં પસ્સ, પસ્સ ધમ્મસુધમ્મતં;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ. –

ઇમા ચતસ્સો ગાથા અભાસિ.

તત્થ પઞ્ચપઞ્ઞાસવસ્સાનિ, રજોજલ્લમધારયિન્તિ નગ્ગપબ્બજ્જૂપગમનેન ન્હાનપટિક્ખેપતો પઞ્ચાધિકાનિ પઞ્ઞાસવસ્સાનિ સરીરે લગ્ગં આગન્તુકરેણુસઙ્ખાતં રજો, સરીરમલસઙ્ખાતં જલ્લઞ્ચ કાયેન ધારેસિં. ભુઞ્જન્તો માસિકં ભત્તન્તિ રત્તિયં ગૂથં ખાદન્તો લોકવઞ્ચનત્થં માસોપવાસિકો નામ હુત્વા પુઞ્ઞત્થિકેહિ દિન્નં ભોજનં માસે માસે એકવારં જિવ્હગ્ગે પઠનવસેન ભુઞ્જન્તો અલોચયિન્તિ તાદિસચ્છારિકાપક્ખેપેન સિથિલમૂલં કેસમસ્સું અઙ્ગુલીહિ લુઞ્ચાપેસિં.

એકપાદેન ¶ અટ્ઠાસિં, આસનં પરિવજ્જયિન્તિ સબ્બેન સબ્બં આસનં નિસજ્જં પરિવજ્જેસિં, તિટ્ઠન્તો ચ ઉભો હત્થે ઉક્ખિપિત્વા એકેનેવ પાદેન અટ્ઠાસિં. ઉદ્દેસન્તિ નિમન્તનં. ઉદિસ્સકતન્તિ કેચિ. ન સાદિયિન્તિ ન સમ્પટિચ્છિં પટિક્ખિપિન્તિ અત્થો.

એતાદિસં કરિત્વાન, બહું દુગ્ગતિગામિનન્તિ એતાદિસં એવરૂપં વિપાકનિબ્બત્તનકં દુગ્ગતિગામિનં બહું પાપકમ્મં પુરિમજાતીસુ ઇધ ચ કત્વા ઉપ્પાદેત્વા. વુય્હમાનો ¶ મહોઘેનાતિ કામોઘાદિના મહતા ઓઘેન વિસેસતો દિટ્ઠોઘેન અપાયસમુદ્દં પતિઆકડ્ઢિયમાનો, બુદ્ધં સરણમાગમન્તિ તાદિસેન પુઞ્ઞકમ્મચ્છિદ્દેન કિચ્છેન મનુસ્સત્તભાવં લભિત્વા ઇદાનિ પુઞ્ઞબલેન બુદ્ધં ‘‘સરણ’’ન્તિ આગમાસિં, ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા’’તિ અવેચ્ચપસાદેન સત્થરિ પસીદિં. સરણગમનં પસ્સ, પસ્સ ધમ્મસુધમ્મતન્તિ આયતનગતં મમ સરણગમનં પસ્સ, પસ્સ સાસનધમ્મસ્સ ¶ ચ સુધમ્મતં યોહં તથામિચ્છાપટિપન્નોપિ એકોવાદેનેવ સત્થારા એદિસં સમ્પત્તિં સમ્પાપિતો. ‘‘તિસ્સો વિજ્જા’’તિઆદિના તં સમ્પત્તિં દસ્સેતિ તેનાહ (અપ. થેર ૨.૪૬.૧૭-૨૧) –

‘‘તિસ્સસ્સાહં ભગવતો, બોધિરુક્ખમવન્દિયં;

પગ્ગય્હ બીજનિં તત્થ, સીહાસનમબીજહં.

‘‘દ્વેનવુતે ઇતો કપ્પે, સીહાસનમબીજહં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બીજનાય ઇદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

જમ્બુકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. સેનકત્થેરગાથાવણ્ણના

સ્વાગતં વતાતિઆદિકા આયસ્મતો સેનકત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો સિખિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સત્થારં દિસ્વા પસન્નમાનસો મોરહત્થેન ભગવન્તં પૂજેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા ઉરુવેલકસ્સપત્થેરસ્સ ભગિનિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિ, સેનકોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો બ્રાહ્મણાનં વિજ્જાસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગતો ઘરાવાસં વસતિ. તેન ચ સમયેન મહાજનો સંવચ્છરે સંવચ્છરે ફગ્ગુનમાસે ઉત્તરફગ્ગુનનક્ખત્તે ઉસ્સવં અનુભવન્તો ગયાયં તિત્થાભિસેકં કરોતિ. તેન તં ઉસ્સવં ¶ ‘‘ગયાફગ્ગૂ’’તિ વદન્તિ. અથ ભગવા તાદિસે ઉસ્સવદિવસે વેનેય્યાનુકમ્પાય ગયાતિત્થસમીપે વિહરતિ, મહાજનોપિ તિત્થાભિસેકાધિપ્પાયેન તતો ¶ તતો તં ઠાનં ઉપગચ્છતિ. તસ્મિં ખણે સેનકોપિ તિત્થાભિસેકત્થં તં ઠાનં ઉપગતો સત્થારં ધમ્મં દેસેન્તં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૬.૯-૧૬) –

‘‘મોરહત્થં ¶ ગહેત્વાન, ઉપેસિં લોકનાયકં;

પસન્નચિત્તો સુમનો, મોરહત્થમદાસહં.

‘‘ઇમિના મોરહત્થેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

નિબ્બાયિંસુ તયો અગ્ગી, લભામિ વિપુલં સુખં.

‘‘અહો બુદ્ધો અહો ધમ્મો, અહો નો સત્થુસમ્પદા;

દત્વાનહં મોરહત્થં, લભામિ વિપુલં સુખં.

‘‘તિયગ્ગી નિબ્બુતા મય્હં, ભવા સબ્બે સમૂહતા;

સબ્બાસવા પરિક્ખીણા, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં દાનમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, મોરહત્થસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા સઞ્જાતસોમનસ્સો ઉદાનવસેન –

૨૮૭.

‘‘સ્વાગતં વત મે આસિ, ગયાયં ગયફગ્ગુયા;

યં અદ્દસાસિં સમ્બુદ્ધં, દેસેન્તં ધમ્મમુત્તમં.

૨૮૮.

‘‘મહપ્પભં ગણાચરિયં, અગ્ગપત્તં વિનાયકં;

સદેવકસ્સ લોકસ્સ, જિનં અતુલદસ્સનં.

૨૮૯.

‘‘મહાનાગં મહાવીરં, મહાજુતિમનાસવં;

સબ્બાસવપરિક્ખીણં, સત્થારમકુતોભયં.

૨૯૦.

‘‘ચિરસઙ્કિલિટ્ઠં ¶ વત મં, દિટ્ઠિસન્દાનબન્ધિતં;

વિમોચયિ સો ભગવા, સબ્બગન્થેહિ સેનક’’ન્તિ. –

ચતસ્સો ગાથા અભાસિ.

તત્થ સ્વાગતં વત મે આસીતિ મયા સુટ્ઠુ આગતં વત આસિ. મમ વા સુન્દરં વત આગમનં આસિ. ગયાયન્તિ ગયાતિત્થસમીપે. ગયફગ્ગુયાતિ ‘‘ગયાફગ્ગૂ’’તિ લદ્ધવોહારે ફગ્ગુનમાસસ્સ ઉત્તરફગ્ગુનીનક્ખત્તે. ‘‘ય’’ન્તિઆદિ સ્વાગતભાવસ્સ કારણદસ્સનં. તત્થ યન્તિ યસ્મા. અદ્દસાસિન્તિ અદ્દક્ખિં. સમ્બુદ્ધન્તિ સમ્મા સામં સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા સમ્બુદ્ધં. દેસેન્તં ધમ્મમુત્તમન્તિ ઉત્તમં અગ્ગં સબ્બસેટ્ઠં એકન્તનિય્યાનિકં ધમ્મં વેનેય્યજ્ઝાસયાનુરૂપં ભાસન્તં.

મહપ્પભન્તિ મહતિયા સરીરપ્પભાય ઞાણપ્પભાય ચ સમન્નાગતં. ગણાચરિયન્તિ ભિક્ખુપરિસાદીનં ગણાનં ઉત્તમેન દમથેન આચારસિક્ખાપનેન ગણાચરિયં. અગ્ગભૂતાનં સીલાદીનં ¶ ગુણાનં અધિગમેન અગ્ગપ્પત્તં. દેવમનુસ્સાદીનં પરમેન વિનયેન વિનયનતો, સયં નાયકરહિતત્તા ચ વિનાયકં. કેનચિ અનભિભૂતો હુત્વા સકલં લોકં અભિભવિત્વા ઠિતત્તા, પઞ્ચન્નમ્પિ મારાનં જિતત્તા ચ સદેવકસ્સ લોકસ્સ જિનં સદેવકે લોકે અગ્ગજિનં, બાત્તિંસવરમહાપુરિસલક્ખણઅસીતિઅનુબ્યઞ્જનાદિપટિમણ્ડિતરૂપકાયતાય દસબલચતુવેસારજ્જાદિગુણપટિમણ્ડિતધમ્મકાયતાય ચ ¶ સદેવકેન લોકેન અપરિમેય્યદસ્સનતાય અસદિસદસ્સનતાય ચ અતુલદસ્સનં.

ગતિબલપરક્કમાદિસમ્પત્તિયા મહાનાગસદિસત્તા, નાગેસુપિ ખીણાસવેસુ મહાનુભાવતાય ચ મહાનાગં. મારસેનાવિમથનતો મહાવિક્કન્તતાય ચ મહાવીરં. મહાજુતિન્તિ મહાપતાપં મહાતેજન્તિ અત્થો. નત્થિ એતસ્સ ચત્તારોપિ આસવાતિ અનાસવં. સબ્બે આસવા સવાસના પરિક્ખીણા એતસ્સાતિ સબ્બાસવપરિક્ખીણં. કામં સાવકબુદ્ધા પચ્ચેકબુદ્ધા ચ ખીણાસવાવ, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધા એવ પન સવાસને આસવે ખેપેન્તીતિ દસ્સનત્થં ‘‘અનાસવ’’ન્તિ વત્વા પુન ‘‘સબ્બાસવપરિક્ખીણ’’ન્તિ વુત્તં. તેન વુત્તં – ‘‘સબ્બે આસવા સવાસના પરિક્ખીણા એતસ્સાતિ સબ્બાસવપરિક્ખીણ’’ન્તિ. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ યથારહં વેનેય્યાનં અનુસાસનતો સત્થારં, ચતુવેસારજ્જવિસારદતાય કુતોચિપિ ¶ ભયાભાવતો અકુતોભયં, એવરૂપં સમ્માસમ્બુદ્ધં યં યસ્મા અદ્દસાસિં, તસ્મા સ્વાગતં વત મે આસીતિ યોજના.

ઇદાનિ સત્થુ દસ્સનેન અત્તના લદ્ધગુણં દસ્સેન્તો ચતુત્થં ગાથમાહ. તસ્સત્થો – કઞ્જિયપુણ્ણલાબુ વિય તક્કભરિતચાટિ વિય વસાપીતપિલોતિકા વિય ચ સંકિલેસવત્થૂહિ અનમતગ્ગે સંસારે ચિરકાલં સંકિલિટ્ઠં. ગદ્દુલબન્ધિતં વિય થમ્ભે સારમેયં સક્કાયથમ્ભે દિટ્ઠિસન્દાનેન, દિટ્ઠિબન્ધનેન બન્ધિતં બદ્ધં, તતો વિમોચેન્તો ચ અભિજ્ઝાદીહિ સબ્બગન્થે હિ મં સેનકં અરિયમગ્ગહત્થેન, વિમોચયિ વત સો ભગવા મય્હં સત્થાતિ ભગવતિ અભિપ્પસાદં પવેદેતિ.

સેનકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. સમ્ભૂતત્થેરગાથાવણ્ણના

યો દન્ધકાલેતિઆદિકા આયસ્મતો સમ્ભૂતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો બુદ્ધસુઞ્ઞે લોકે ચન્દભાગાય નદિયા ¶ તીરે કિન્નરયોનિયં નિબ્બત્તો. એકદિવસં અઞ્ઞતરં પચ્ચેકબુદ્ધં દિસ્વા પસન્નમાનસો વન્દિત્વા કતઞ્જલી અજ્જુનપુપ્ફેહિ પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા સમ્ભૂતોતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો ભગવતો પરિનિબ્બાનસ્સ પચ્છા ધમ્મભણ્ડાગારિકસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તો ¶ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૨.૨૮-૩૬) –

‘‘ચન્દભાગાનદીતીરે, અહોસિં કિન્નરો તદા;

અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, સયમ્ભું અપરાજિતં.

‘‘પસન્નચિત્તો સુમનો, વેદજાતો કતઞ્જલી;

ગહેત્વા અજ્જુનં પુપ્ફં, સયમ્ભું અભિપૂજયિં.

‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

જહિત્વા કિન્નરં દેહં, તાવતિંસમગચ્છહં.

‘‘છત્તિસક્ખત્તું ¶ દેવિન્દો, દેવરજ્જમકારયિં;

દસક્ખત્તું ચક્કવત્તી, મહારજ્જમકારયિં.

‘‘પદેસરજ્જં વિપુલં, ગણનાતો અસઙ્ખિયં;

સુખેત્તે વપ્પિતં બીજં, સયમ્ભુમ્હિ અહો મમ.

‘‘કુસલં વિજ્જતે મય્હં, પબ્બજિં અનગારિયં;

પૂજારહો અહં અજ્જ, સક્યપુત્તસ્સ સાસને.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા વિમુત્તિસુખેન વિહરન્તો વસ્સસતપરિનિબ્બુતે ભગવતિ વેસાલિકેસુ વજ્જિપુત્તકેસુ દસ વત્થૂનિ પગ્ગય્હ ઠિતેસુ કાકણ્ડકપુત્તેન યસત્થેરેન ઉસ્સાહિતેહિ સત્તસતેહિ ખીણાસવેહિ તં દિટ્ઠિં ભિન્દિત્વા સદ્ધમ્મં પગ્ગણ્હન્તેહિ ધમ્મવિનયસઙ્ગહે કતે તેસં વજ્જિપુત્તકાનં ઉદ્ધમ્મઉબ્બિનયદીપને ધમ્મસંવેગેન થેરો –

૨૯૧.

‘‘યો દન્ધકાલે તરતિ, તરણીયે ચ દન્ધયે;

અયોનિસંવિધાનેન, બાલો દુક્ખં નિગચ્છતિ.

૨૯૨.

‘‘તસ્સત્થા પરિહાયન્તિ, કાળપક્ખેવ ચન્દિમા;

આયસક્યઞ્ચ પપ્પોતિ, મિત્તેહિ ચ વિરુજ્ઝતિ.

૨૯૩.

‘‘યો ¶ દન્ધકાલે દન્ધેતિ, તરણીયે ચ તારયે;

યોનિસો સંવિધાનેન, સુખં પપ્પોતિ પણ્ડિતો.

૨૯૪.

‘‘તસ્સત્થા પરિપૂરેન્તિ, સુક્કપક્ખેવ ચન્દિમા;

યસો કિત્તિઞ્ચ પપ્પોતિ, મિત્તેહિ ન વિરુજ્ઝતી’’તિ. –

ઇમા ગાથા ભણન્તો અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

તત્થ યો દન્ધકાલે તરતીતિ કિસ્મિઞ્ચિ કત્તબ્બવત્થુસ્મિં – ‘‘કપ્પતિ નુ ખો, ન નુ ખો કપ્પતી’’તિ વિનયકુક્કુચ્ચે ઉપ્પન્ને યાવ વિયત્તં વિનયધરં પુચ્છિત્વા તં કુક્કુચ્ચં ન વિનોદેતિ, તાવ દન્ધકાલે તસ્સ કિચ્ચસ્સ દન્ધાયિતબ્બસમયે તરતિ મદ્દિત્વા વીતિક્કમં કરોતિ. તરણીયે ચ દન્ધયેતિ ગહટ્ઠસ્સ તાવ સરણગમનસીલસમાદાનાદિકે, પબ્બજિતસ્સ વત્તપટિવત્તકરણાદિકે ¶ સમથવિપસ્સનાનુયોગે ચ તરિતબ્બે સમ્પત્તે સીઘં તં કિચ્ચં અનનુયુઞ્જિત્વા – ‘‘આગમનમાસે પક્ખે વા કરિસ્સામી’’તિ દન્ધાયેય્ય, તં કિચ્ચં અકરોન્તોવ કાલં વીતિનામેય્ય. અયોનિસંવિધાનેનાતિ એવં દન્ધાયિતબ્બે તરન્તો તરિતબ્બે ચ દન્ધાયન્તો અનુપાયસંવિધાનેન ઉપાયસંવિધાનાભાવેન બાલો, મન્દબુદ્ધિકો પુગ્ગલો, સમ્પતિ આયતિઞ્ચ દુક્ખં અનત્થં પાપુણાતિ.

તસ્સત્થા પરિહાયન્તીતિ તસ્સ તથારૂપસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિટ્ઠધમ્મિકાદિભેદા અત્થા કાળપક્ખે ચન્દિમા વિય, પરિહાયન્તિ દિવસે ¶ દિવસે પરિક્ખયં પરિયાદાનં ગચ્છન્તિ. ‘‘અસુકો પુગ્ગલો અસ્સદ્ધો અપ્પસન્નો કુસીતો હીનવીરિયો’’તિઆદિના. આયસક્યં વિઞ્ઞૂહિ ગરહિતબ્બતં પપ્પોતિ પાપુણાતિ. મિત્તેહિ ચ વિરુજ્ઝતીતિ ‘‘એવં પટિપજ્જ, મા એવં પટિપજ્જા’’તિ ઓવાદદાયકેહિ કલ્યાણમિત્તેહિ ‘‘અવચનીયા મય’’ન્તિ ઓવાદસ્સ અનાદાનેનેવ વિરુદ્ધો નામ હોતિ.

સેસગાથાદ્વયસ્સ વુત્તવિપરિયાયેન અત્થો વેદિતબ્બો. કેચિ પનેત્થ – ‘‘તરતિ દન્ધયે’’તિપદાનં અત્થભાવેન ભાવનાચિત્તસ્સ પગ્ગહનિગ્ગહે ઉદ્ધરન્તિ. તં પચ્છિમગાથાસુ યુજ્જતિ. પુરિમા હિ દ્વે ગાથા પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય ચરિતબ્બં સમણધમ્મં અકત્વા કુક્કુચ્ચપકતતાય દસ વત્થૂનિ દીપેત્વા સઙ્ઘેન નિક્કડ્ઢિતે વજ્જિપુત્તકે સન્ધાય થેરેન વુત્તા. પચ્છિમા પન અત્તસદિસે સમ્મા પટિપન્ને સકત્થં નિપ્ફાદેત્વા ઠિતેતિ.

સમ્ભૂતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. રાહુલત્થેરગાથાવણ્ણના

ઉભયેનાતિઆદિકા ¶ આયસ્મતો રાહુલત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું સિક્ખાકામાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા ¶ સયમ્પિ તં ઠાનન્તરં પત્થેત્વા સેનાસનવિસોધનવિજ્જોતનાદિકં ઉળારં પુઞ્ઞં કત્વા પણિધાનમકાસિ. સો તતો ચવિત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે અમ્હાકં બોધિસત્તં પટિચ્ચ યસોધરાય દેવિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિત્વા રાહુલોતિ લદ્ધનામો મહતા ખત્તિયપરિવારેન વડ્ઢિ, તસ્સ પબ્બજ્જાવિધાનં ખન્ધકે (મહાવ. ૧૦૫) આગતમેવ. સો પબ્બજિત્વા સત્થુ સન્તિકે અનેકેહિ સુત્તપદેહિ સુલદ્ધોવાદો પરિપક્કઞાણો વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૨.૬૮-૮૫) –

‘‘પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો, લોકજેટ્ઠસ્સ તાદિનો;

સત્તભૂમમ્હિ પાસાદે, આદાસં સન્થરિં અહં.

‘‘ખીણાસવસહસ્સેહિ, પરિકિણ્ણો મહામુનિ;

ઉપાગમિ ગન્ધકુટિં, દ્વિપદિન્દો નરાસભો.

‘‘વિરોચેન્તો ગન્ધકુટિં, દેવદેવો નરાસભો;

ભિક્ખુસઙ્ઘે ઠિતો સત્થા, ઇમા ગાથા અભાસથ.

‘‘યેનાયં જોતિતા સેય્યા, આદાસોવ સુસન્થતો;

તમહં કિત્તયિસ્સામિ, સુણાથ મમ ભાસતો.

‘‘સોણ્ણમયા રૂપિમયા, અથો વેળુરિયામયા;

નિબ્બત્તિસ્સન્તિ પાસાદા, યે કેચિ મનસો પિયા.

‘‘ચતુસટ્ઠિક્ખત્તું દેવિન્દો, દેવરજ્જં કરિસ્સતિ;

સહસ્સક્ખત્તું ચક્કવત્તી, ભવિસ્સતિ અનન્તરા.

‘‘એકવીસતિકપ્પમ્હિ, વિમલો નામ ખત્તિયો;

ચાતુરન્તો વિજિતાવી, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ.

‘‘નગરં રેણુવતી નામ, ઇટ્ઠકાહિ સુમાપિતં;

આયામતો તીણિ સતં, ચતુરસ્સસમાયુતં.

‘‘સુદસ્સનો નામ પાસાદો, વિસ્સકમ્મેન માપિતો;

કૂટાગારવરૂપેતો, સત્તરતનભૂસિતો.

‘‘દસસદ્દાવિવિત્તં ¶ તં, વિજ્જાધરસમાકુલં;

સુદસ્સનંવ નગરં, દેવતાનં ભવિસ્સતિ.

‘‘પભા ¶ નિગ્ગચ્છતે તસ્સ, ઉગ્ગચ્છન્તેવ સૂરિયે;

વિરોચેસ્સતિ તં નિચ્ચં, સમન્તા અટ્ઠયોજનં.

‘‘કપ્પસતસહસ્સમ્હિ, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘તુસિતા સો ચવિત્વાન, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;

ગોતમસ્સ ભગવતો, અત્રજો સો ભવિસ્સતિ.

‘‘સચેવસેય્ય અગારં, ચક્કવત્તી ભવેય્ય સો;

અટ્ઠાનમેતં યં તાદી, અગારે રતિમજ્ઝગા.

‘‘નિક્ખમિત્વા અગારમ્હા, પબ્બજિસ્સતિ સુબ્બતો;

રાહુલો નામ નામેન, અરહા સો ભવિસ્સતિ.

‘‘કિકીવ અણ્ડં રક્ખેય્ય, ચામરી વિય વાલધિં;

નિપકો સીલસમ્પન્નો, મમં રક્ખિ મહામુનિ.

‘‘તસ્સાહં ધમ્મમઞ્ઞાય, વિહાસિં સાસને રતો;

સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૨૯૫.

‘‘ઉભયેનેવ ¶ સમ્પન્નો, રાહુલભદ્દોતિ મં વિદૂ;

યઞ્ચમ્હિ પુત્તો બુદ્ધસ્સ, યઞ્ચ ધમ્મેસુ ચક્ખુમા.

૨૯૬.

‘‘યઞ્ચ મે આસવા ખીણા, યઞ્ચ નત્થિ પુનબ્ભવો;

અરહા દક્ખિણેય્યોમ્હિ, તેવિજ્જો અમતદ્દસો.

૨૯૭.

‘‘કામન્ધા જાલપચ્છન્ના, તણ્હાછદનછાદિતા;

પમત્તબન્ધુના બદ્ધા, મચ્છાવ કુમિનામુખે.

૨૯૮.

‘‘તં ¶ કામં અહમુજ્ઝિત્વા, છેત્વા મારસ્સ બન્ધનં;

સમૂલં તણ્હમબ્બુય્હ, સીતિભૂતોસ્મિ નિબ્બુતો’’તિ. –

ચતસ્સો ગાથા અભાસિ.

તત્થ ઉભયેનેવ સમ્પન્નોતિ જાતિસમ્પદા, પટિપત્તિસમ્પદાતિ ઉભયસમ્પત્તિયાપિ સમ્પન્નો સમન્નાગતો. રાહુલભદ્દોતિ મં વિદૂતિ ‘‘રાહુલભદ્દો’’તિ મં સબ્રહ્મચારિનો સઞ્જાનન્તિ. તસ્સ હિ ¶ જાતસાસનં સુત્વા બોધિસત્તેન ‘‘રાહુ જાતો, બન્ધનં જાત’’ન્તિ વુત્તવચનં ઉપાદાય સુદ્ધોદનમહારાજા ‘‘રાહુલો’’તિ નામં ગણ્હિ. તત્થ આદિતો પિતરા વુત્તપરિયાયમેવ ગહેત્વા આહ – ‘‘રાહુલભદ્દોતિ મં વિદૂ’’તિ. ભદ્દોતિ ચ પસંસાવચનમેતં.

ઇદાનિ તં ઉભયસમ્પત્તિં દસ્સેતું ‘‘યઞ્ચમ્હી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યન્તિ યસ્મા. ચ-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો. અમ્હિ પુત્તો બુદ્ધસ્સાતિ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ઓરસપુત્તો અમ્હિ. ધમ્મેસૂતિ લોકિયેસુ લોકુત્તરેસુ ચ ધમ્મેસુ, ચતુસચ્ચધમ્મેસૂતિ અત્થો. ચક્ખુમાતિ મગ્ગપઞ્ઞાચક્ખુના ચક્ખુમા ચ અમ્હીતિ યોજેતબ્બં.

પુન અપરાપરેહિપિ પરિયાયેહિ અત્તનિ ઉભયસમ્પત્તિં દસ્સેતું – ‘‘યઞ્ચ મે આસવા ખીણા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ દક્ખિણેય્યોતિ દક્ખિણારહો. અમતદ્દસોતિ નિબ્બાનસ્સ દસ્સાવી. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

ઇદાનિ યાય વિજ્જાસમ્પત્તિયા ચ વિમુત્તિસમ્પત્તિયા ચ અભાવેન સત્તકાયો કુમિને બન્ધમચ્છા વિય સંસારે પરિવત્તતિ, તં ઉભયસમ્પત્તિં અત્તનિ દસ્સેતું ‘‘કામન્ધા’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. તત્થ કામેહિ કામેસુ વા અન્ધાતિ કામન્ધા. ‘‘છન્દો રાગો’’તિઆદિવિભાગેહિ (ચૂળનિ. અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૮) કિલેસકામેહિ રૂપાદીસુ વત્થુકામેસુ અનાદીનવદસ્સિતાય અન્ધીકતા. જાલપચ્છન્નાતિ સકલં ભવત્તયં અજ્ઝોત્થરિત્વા ઠિતેન વિસત્તિકાજાલેન પકારતો છન્ના પલિગુણ્ઠિતા. તણ્હાછદનછાદિતાતિ તતો એવ તણ્હાસઙ્ખાતેન છદનેન છાદિતા નિવુતા સબ્બસો પટિકુજ્જિતા. પમત્તબન્ધુના બદ્ધા, મચ્છાવ કુમિનામુખેતિ કુમિનામુખે મચ્છબન્ધાનં મચ્છપસિબ્બકમુખે બદ્ધા મચ્છા વિય પમત્તબન્ધુના મારેન ¶ યેન ¶ કામબન્ધનેન બદ્ધા ઇમે સત્તા તતો ન નિગચ્છન્તિ અન્તોબન્ધનગતાવ હોન્તિ.

તં તથારૂપં કામં બન્ધનભૂતં ઉજ્ઝિત્વા પુબ્બભાગપટિપત્તિયા પહાય કિલેસમારસ્સ બન્ધનં છેત્વા, પુન અરિયમગ્ગસત્થેન અનવસેસતો સમુચ્છિન્દિત્વા તતો એવ અવિજ્જાસઙ્ખાતેન મૂલેન સમૂલં, કામતણ્હાદિકં તણ્હં અબ્બુય્હ ઉદ્ધરિત્વા સબ્બકિલેસદરથપરિળાહાભાવતો, સીતિભૂતો સઉપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા નિબ્બુતો, અહં અસ્મિ હોમીતિ અત્થો.

રાહુલત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. ચન્દનત્થેરગાથાવણ્ણના

જાતરૂપેનાતિઆદિકા ¶ આયસ્મતો ચન્દનત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો ઇતો એકતિંસે કપ્પે બુદ્ધસુઞ્ઞે લોકે રુક્ખદેવતા હુત્વા નિબ્બત્તો સુદસ્સનં નામ પચ્ચેકબુદ્ધં પબ્બતન્તરે વસન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો કુટજપુપ્ફેહિ પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં વિભવસમ્પન્ને કુલે નિબ્બત્તિત્વા ચન્દનોતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો ઘરાવાસં વસન્તો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા સોતાપન્નો અહોસિ. સો એકં પુત્તં લભિત્વા ઘરાવાસં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞે વિહરન્તો સત્થારં વન્દિતું સાવત્થિં આગતો સુસાને વસતિ. તસ્સ આગતભાવં સુત્વા પુરાણદુતિયિકા અલઙ્કતપટિયત્તા દારકં આદાય મહતા પરિવારેન થેરસ્સ સન્તિકં ગચ્છતિ – ‘‘ઇત્થિકુત્તાદીહિ નં પલોભેત્વા ઉપ્પબ્બાજેસ્સામી’’તિ. થેરો તં આગચ્છન્તિં દૂરતોવ દિસ્વા ‘‘ઇદાનિસ્સા અવિસયો ભવિસ્સામી’’તિ યથારદ્ધં વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૨.૩૭-૪૩) –

‘‘હિમવન્તસ્સાવિદૂરે ¶ , વસલો નામ પબ્બતો;

બુદ્ધો સુદસ્સનો નામ, વસતે પબ્બતન્તરે.

‘‘પુપ્ફં હેમવન્તં મય્હ, વેહાસં અગમાસહં;

તત્થદ્દસાસિં સમ્બુદ્ધં, ઓઘતિણ્ણમનાસવં.

‘‘પુપ્ફં કુટજમાદાય, સિરે કત્વાન અઞ્જલિં;

બુદ્ધસ્સ અભિરોપેસિં, સયમ્ભુસ્સ મહેસિનો.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં પુપ્ફમભિપૂજયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

છળભિઞ્ઞો પન હુત્વા આકાસે ઠત્વા તસ્સા ધમ્મં દેસેત્વા સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાપેત્વા સયં અત્તના પુબ્બે વસિતટ્ઠાનમેવ ગતો. સહાયભિક્ખૂહિ – ‘‘વિપ્પસન્નાનિ ખો તે, આવુસો, ઇન્દ્રિયાનિ, કચ્ચિ તયા સચ્ચાનિ પટિવિદ્ધાની’’તિ પુટ્ઠો –

૨૯૯.

‘‘જાતરૂપેન સઞ્છન્ના, દાસીગણપુરક્ખતા;

અઙ્કેન પુત્તમાદાય, ભરિયા મં ઉપાગમિ.

૩૦૦.

‘‘તઞ્ચ ¶ ¶ દિસ્વાન આયન્તિં, સકપુત્તસ્સ માતરં;

અલઙ્કતં સુવસનં, મચ્ચુપાસંવ ઓડ્ડિતં.

૩૦૧.

‘‘તતો મે મનસીકારો, યોનિસો ઉદપજ્જથ;

આદીનવો પાતુરહુ, નિબ્બિદા સમતિટ્ઠથ.

૩૦૨.

‘‘તતો ચિત્તં વિમુચ્ચિ મે, પસ્સ ધમ્મસુધમ્મતં;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ. –

ઇમાહિ ગાથાહિ અત્તનો પટિપત્તિં કથેન્તો અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

તત્થ જાતરૂપેન સઞ્છન્નાતિ જાતરૂપમયેન સીસૂપગાદિઅલઙ્કારેન અલઙ્કરણવસેન પટિચ્છાદિતસરીરા, સબ્બાભરણભૂસિતાતિ અત્થો. દાસીગણપુરક્ખતાતિ યથારહં અલઙ્કતપટિયત્તેન અત્તનો દાસિગણેન ¶ પુરતો કતા પરિવારિતાતિ અત્થો. અઙ્કેન પુત્તમાદાયાતિ ‘‘અપિ નામ પુત્તમ્પિ દિસ્વા ગેહસ્સિતસાતો ભવેય્યા’’તિ પુત્તં અત્તનો અઙ્કેન ગહેત્વા.

આયન્તિન્તિ આગચ્છન્તિં. સકપુત્તસ્સ માતરન્તિ મમ ઓરસપુત્તસ્સ જનનિં, મય્હં પુરાણદુતિયિકન્તિ અત્થો. સબ્બમિદં થેરો અત્તનો કામરાગસમુચ્છેદં બહુમઞ્ઞન્તો વદતિ. યોનિસો ઉદપજ્જથાતિ ‘‘એવરૂપાપિ નામ સમ્પત્તિ જરાબ્યાધિમરણેહિ અભિભુય્યતિ, અહો સઙ્ખારા અનિચ્ચા અધુવા અનસ્સાસિકા’’તિ એવં યોનિસોમનસિકારો ઉપ્પજ્જિ. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ.

ચન્દનત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. ધમ્મિકત્થેરગાથાવણ્ણના

ધમ્મો હવેતિઆદિકા આયસ્મતો ધમ્મિકત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો સિખિસ્સ ભગવતો કાલે મિગલુદ્દકો હુત્વા એકદિવસં અરઞ્ઞાયતને દેવપરિસાય સત્થુ ધમ્મં દેસેન્તસ્સ ‘‘ધમ્મો એસો વુચ્ચતી’’તિ દેસનાય નિમિત્તં ગણ્હિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કોસલરટ્ઠે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા ધમ્મિકોતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો જેતવનપટિગ્ગહણે લદ્ધપ્પસાદો પબ્બજિત્વા અઞ્ઞતરસ્મિં ગામકાવાસે આવાસિકો હુત્વા વિહરન્તો ¶ આગન્તુકાનં ભિક્ખૂનં વત્તાવત્તેસુ ઉજ્ઝાનબહુલો અક્ખમો અહોસિ. તેન ભિક્ખૂ તં વિહારં છડ્ડેત્વા પક્કમિંસુ. સો એકકોવ અહોસિ. વિહારસામિકો ઉપાસકો તં કારણં સુત્વા ભગવતો તં પવત્તિં આરોચેસિ. સત્થા તં ભિક્ખું પક્કોસેત્વા તમત્થં પુચ્છિત્વા તેન ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ વુત્તે – ‘‘નાયં ઇદાનેવ અક્ખમો, પુબ્બેપિ અક્ખમો અહોસી’’તિ વત્વા ભિક્ખૂહિ યાચિતો રુક્ખધમ્મં (જા. ૧.૧.૭૪) કથેત્વા ઉપરિ તસ્સ ઓવાદં દેન્તો –

૩૦૩.

‘‘ધમ્મો ¶ ¶ હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિં, ધમ્મો સુચિણ્ણો સુખમાવહાતિ;

એસાનિસંસો ધમ્મે સુચિણ્ણે, ન દુગ્ગતિં ગચ્છતિ ધમ્મચારી.

૩૦૪.

‘‘ન હિ ધમ્મો અધમ્મો ચ, ઉભો સમવિપાકિનો;

અધમ્મો નિરયં નેતિ, ધમ્મો પાપેતિ સુગ્ગતિં.

૩૦૫.

‘‘તસ્મા હિ ધમ્મેસુ કરેય્ય છન્દં, ઇતિ મોદમાનો સુગતેન તાદિના;

ધમ્મે ઠિતા સુગતવરસ્સ સાવકા, નીયન્તિ ધીરા સરણવરગ્ગગામિનો.

૩૦૬.

‘‘વિપ્ફોટિતો ગણ્ડમૂલો, તણ્હાજાલો સમૂહતો;

સો ખીણસંસારો ન ચત્થિ કિઞ્ચનં,

ચન્દો યથા દોસિના પુણ્ણમાસિય’’ન્તિ. – ચતસ્સો ગાથા અભાસિ;

તત્થ ધમ્મોતિ લોકિયલોકુત્તરો સુચરિતધમ્મો. રક્ખતીતિ અપાયદુક્ખતો રક્ખતિ, સંસારદુક્ખતો ચ વિવટ્ટૂપનિસ્સયભૂતો રક્ખતિયેવ. ધમ્મચારિન્તિ તં ધમ્મં ચરન્તં પટિપજ્જન્તં. સુચિણ્ણોતિ સુટ્ઠુ ચિણ્ણો કમ્મફલાનિ સદ્દહિત્વા સક્કચ્ચં ચિત્તીકત્વા ઉપચિતો. સુખન્તિ લોકિયલોકુત્તરસુખં. તત્થ લોકિયં તાવ કામાવચરાદિભેદો ધમ્મો યથાસકં સુખં દિટ્ઠે વા ધમ્મે ઉપપજ્જે વા અપરે વા પરિયાયે આવહતિ નિપ્ફાદેતિ, ઇતરં પન વિવટ્ટૂપનિસ્સયે ઠત્વા ચિણ્ણો પરમ્પરાય આવહતીતિ વત્તું વટ્ટતિ અનુપનિસ્સયસ્સ તદભાવતો. એસાનિસંસો ધમ્મે સુચિણ્ણે, ન દુગ્ગતિં ગચ્છતિ ધમ્મચારીતિ ધમ્મચારી પુગ્ગલો ધમ્મે સુચિણ્ણે તંનિમિત્તં દુગ્ગતિં ન ગચ્છતીતિ એસો ધમ્મે સુચિણ્ણે આનિસંસો ઉદ્રયોતિ અત્થો.

યસ્મા ¶ ધમ્મેનેવ સુગતિગમનં, અધમ્મેનેવ ચ દુગ્ગતિગમનં, તસ્મા ‘‘ધમ્મો અધમ્મો’’તિ ઇમે અઞ્ઞમઞ્ઞં અસંકિણ્ણફલાતિ દસ્સેતું ‘‘ન હિ ધમ્મો’’તિઆદિના દુતિયં ગાથમાહ. તત્થ અધમ્મોતિ ધમ્મપટિપક્ખો દુચ્ચરિતં. સમવિપાકિનોતિ સદિસવિપાકા સમાનફલા.

તસ્માતિ ¶ યસ્મા ધમ્માધમ્માનં અયં યથાવુત્તો વિપાકભેદો, તસ્મા. છન્દન્તિ કત્તુકમ્યતાછન્દં. ઇતિ મોદમાનો સુગતેન તાદિનાતિ ઇતિ એવં વુત્તપ્પકારેન ઓવાદદાનેન સુગતેન સમ્મગ્ગતેન સમ્માપટિપન્નેન ઇટ્ઠાદીસુ તાદિભાવપ્પત્તિયા તાદિનામવતા હેતુભૂતેન મોદમાનો ¶ તુટ્ઠિં આપજ્જમાનો ધમ્મેસુ છન્દં કરેય્યાતિ યોજના. એત્તાવતા વટ્ટં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિવટ્ટં દસ્સેન્તો ‘‘ધમ્મે ઠિતા’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – યસ્મા સુગતસ્સ વરસ્સ સુગતેસુ ચ વરસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સાવકા તસ્સ ધમ્મે ઠિતા ધીરા અતિવિય અગ્ગભૂતસરણગામિનો તેનેવ સરણગમનસઙ્ખાતે ધમ્મે ઠિતભાવેન સકલવટ્ટદુક્ખતોપિ નીયન્તિ નિસ્સરન્તિ, તસ્મા હિ ધમ્મેસુ કરેય્ય છન્દન્તિ.

એવં સત્થારા તીહિ ગાથાહિ ધમ્મે દેસિતે દેસનાનુસારેન યથાનિસિન્નોવ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૨.૪૪-૫૦) –

‘‘મિગલુદ્દો પુરે આસિં, અરઞ્ઞે વિપિને અહં;

અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, દેવસઙ્ઘપુરક્ખતં.

‘‘ચતુસચ્ચં પકાસેન્તં, દેસેન્તં અમતં પદં;

અસ્સોસિં મધુરં ધમ્મં, સિખિનો લોકબન્ધુનો.

‘‘ઘોસે ચિત્તં પસાદેસિં, અસમપ્પટિપુગ્ગલે;

તત્થ ચિત્તં પસાદેત્વા, ઉત્તરિં દુત્તરં ભવં.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં સઞ્ઞમલભિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ઘોસસઞ્ઞાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

તથા અરહત્તે પતિટ્ઠિતો. અરહત્તં પન પત્વા અત્તના અધિગતં વિસેસં સત્થુ નિવેદેન્તો ચરિમગાથાય અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

તત્થ ¶ વિપ્ફોટિતોતિ વિધુતો, મગ્ગઞાણેન પટિનિસ્સટ્ઠોતિ અત્થો. ગણ્ડમૂલોતિ અવિજ્જા. સા હિ ગણ્ડતિ સવતિ. ‘‘ગણ્ડોતિ ખો, ભિક્ખુ, પઞ્ચન્નેતં ઉપાદાનક્ખન્ધાનં અધિવચન’’ન્તિ (સં. નિ. ૪.૧૦૩; અ. નિ. ૬.૨૩; ૮.૫૬; ૯.૧૫; ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૩૭) એવં સત્થારા વુત્તસ્સ દુક્ખમૂલયોગતો, કિલેસાસુચિપગ્ઘરણતો, ઉપ્પાદજરાભઙ્ગેહિ ઉદ્ધુમાતપક્કપભિજ્જનતો ચ, ગણ્ડાભિધાનસ્સ ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકસ્સ ¶ મૂલં કારણં તણ્હાજાલો સમૂહતોતિ તણ્હાસઙ્ખાતો જાલો મગ્ગેન સમુગ્ઘાટિતો. સો ખીણસંસારો ન ચત્થિ કિઞ્ચનન્તિ સો અહં એવં પહીનતણ્હાવિજ્જતાય પરિક્ખીણસંસારો પહીનભવમૂલત્તા એવ ન ચત્થિ, ન ચ ઉપલબ્ભતિ રાગાદિકિઞ્ચનં. ચન્દો યથા દોસિના પુણ્ણમાસિયન્તિ યથા નામ ચન્દો અબ્ભમહિકાદિદોસરહિતો પુણ્ણમાસિયં પરિપુણ્ણકાલે એવં અહમ્પિ અરહત્તાધિગમેન અપેતરાગાદિકિઞ્ચનો પરિપુણ્ણધમ્મકોટ્ઠાસો અહોસિન્તિ.

ધમ્મિકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. સપ્પકત્થેરગાથાવણ્ણના

યદા ¶ બલાકાતિઆદિકા આયસ્મતો સપ્પકત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો ઇતો એકતિંસે કપ્પે મહાનુભાવો નાગરાજા હુત્વા નિબ્બત્તો સમ્ભવસ્સ નામ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ અબ્ભોકાસે સમાપત્તિયા નિસિન્નસ્સ મહન્તં પદુમં ગહેત્વા ઉપરિમુદ્ધનિ ધારેન્તો પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા સપ્પકોતિ લદ્ધનામો વિઞ્ઞુતં પત્તો ભગવતો સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અજકરણિયા ¶ નામ નદિયા તીરે લેણગિરિવિહારે વસન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૨.૭૮-૮૩) –

‘‘હિમવન્તસ્સાવિદૂરે, રોમસો નામ પબ્બતો;

બુદ્ધોપિ સમ્ભવો નામ, અબ્ભોકાસે વસી તદા.

‘‘ભવના નિક્ખમિત્વાન, પદુમં ધારયિં અહં;

એકાહં ધારયિત્વાન, ભવનં પુનરાગમિં.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં બુદ્ધમભિપૂજયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

સો અરહત્તં પત્વા સત્થારં વન્દિતું સાવત્થિં આગતો ઞાતીહિ ઉપટ્ઠીયમાનો તત્થ કતિપાહં ¶ વસિત્વા ધમ્મં દેસેત્વા ઞાતકે સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાપેત્વા યથાવુત્તટ્ઠાનમેવ ગન્તુકામો અહોસિ. તં ઞાતકા ‘‘ઇધેવ, ભન્તે, વસથ, મયં પટિજગ્ગિસ્સામા’’તિ યાચિંસુ. સો ગમનાકારં દસ્સેત્વા ઠિતો અત્તના વસિતટ્ઠાનકિત્તનાપદેસેન વિવેકાભિરતિં પકાસેન્તો –

૩૦૭.

‘‘યદા બલાકા સુચિપણ્ડરચ્છદા, કાળસ્સ મેઘસ્સ ભયેન તજ્જિતા;

પલેહિતિ આલયમાલયેસિની, તદા નદી અજકરણી રમેતિ મં.

૩૦૮.

‘‘યદા બલાકા સુવિસુદ્ધપણ્ડરા, કાળસ્સ મેઘસ્સ ભયેન તજ્જિતા;

પરિયેસતિ લેણમલેણદસ્સિની, તદા નદી અજકરણી રમેતિ મં.

૩૦૯.

‘‘કં નુ તત્થ ન રમેન્તિ, જમ્બુયો ઉભતો તહિં;

સોભેન્તી આપગાકૂલં, મમ લેણસ્સ પચ્છતો.

૩૧૦.

‘‘તામતમદસઙ્ઘસુપ્પહીના ¶ ¶ , ભેકા મન્દવતી પનાદયન્તિ;

નાજ્જ ગિરિનદીહિ વિપ્પવાસસમયો,

ખેમા અજકરણી સિવા સુરમ્મા’’તિ. – ચતસ્સો ગાથા અભાસિ;

તત્થ યદાતિ યસ્મિં કાલે. બલાકાતિ બલાકાસકુણિકા. સુચિપણ્ડરચ્છદાતિ સુચિસુદ્ધધવલપક્ખા. કાળસ્સ મેઘસ્સ ભયેન તજ્જિતાતિ જલભારભરિતતાય કાળસ્સ અઞ્જનગિરિસન્નિકાસસ્સ પાવુસ્સકમેઘસ્સ ગજ્જતો વુટ્ઠિભયેન નિબ્બિજ્જિતા ભિંસાપિતા. પલેહિતીતિ ગોચરભૂમિતો ઉપ્પતિત્વા ગમિસ્સતિ. આલયન્તિ નિલયં અત્તનો કુલાવકં. આલયેસિનીતિ તત્થ આલયનં નિલીયનમેવ ઇચ્છન્તી. તદા નદી અજકરણી રમેતિ મન્તિ તસ્મિં પાવુસ્સકકાલે અજકરણીનામિકા નદી નવોદકસ્સ પૂરા હારહારિની કુલઙ્કસા મં રમેતિ મમ ચિત્તં આરાધેતીતિ ઉતુપદેસવિસેસકિત્તનાપદેસેન વિવેકાભિરતિં પકાસેસિ.

સુવિસુદ્ધપણ્ડરાતિ સુટ્ઠુ વિસુદ્ધપણ્ડરવણ્ણા, અસમ્મિસ્સવણ્ણા સબ્બસેતાતિ અત્થો. પરિયેસતીતિ મગ્ગતિ. લેણન્તિ વસનટ્ઠાનં. અલેણદસ્સિનીતિ વસનટ્ઠાનં અપસ્સન્તી. પુબ્બે નિબદ્ધવસનટ્ઠાનસ્સ અભાવેન અલેણદસ્સિની, ઇદાનિ પાવુસ્સકકાલે મેઘગજ્જિતેન આહિતગબ્ભા પરિયેસતિ લેણન્તિ નિબદ્ધવસનટ્ઠાનં કુલાવકં કરોતીતિ અત્થો.

કં નુ તત્થ…પે… પચ્છતોતિ મમ વસનકમહાલેણસ્સ પચ્છતો પચ્છાભાગે આપગાકૂલં અજકરણીનદિયા ઉભતોતીરં તહિં તહિં ઇતો ચિતો ચ સોભેન્તિયો નિચ્ચકાલં ફલભારનમિતસાખા ¶ સિનિદ્ધપણ્ણચ્છાયા જમ્બુયો તત્થ તસ્મિં ઠાને કં નામ સત્તં ન રમેન્તિ નુ, સબ્બં રમેન્તિયેવ.

તામતમદસઙ્ઘસુપ્પહીનાતિ ¶ અમતં વુચ્ચતિ અગદં, તેન મજ્જન્તીતિ અમતમદા, સપ્પા, તેસં સઙ્ઘો અમતમદસઙ્ઘો, તતો સુટ્ઠુ પહીના અપગતા. ભેકા મણ્ડૂકિયો, મન્દવતી સરવતિયો, પનાદયન્તિ તં ઠાનં મધુરેન વસ્સિતેન નિન્નાદયન્તિ. નાજ્જ ¶ ગિરિનદીહિ વિપ્પવાસસમયોતિ અજ્જ એતરહિ અઞ્ઞાહિપિ પબ્બતેય્યાહિ નદીહિ વિપ્પવાસસમયો ન હોતિ, વિસેસતો પન વાળમચ્છસુસુમારાદિવિરહિતતો ખેમા અજકરણી નદી. સુન્દરતલતિત્થપુલિનસમ્પત્તિયા સિવા. સુટ્ઠુ રમ્મા રમણીયા, તસ્મા તત્થેવ મે મનો રમતીતિ અધિપ્પાયો.

એવં પન વત્વા ઞાતકે વિસ્સજ્જેત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ ગતો. સુઞ્ઞાગારાભિરતિદીપનેન ઇદમેવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણં અહોસીતિ.

સપ્પકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨. મુદિતત્થેરગાથાવણ્ણના

પબ્બજિન્તિઆદિકા આયસ્મતો મુદિતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સત્થારં દિસ્વા પસન્નમાનસો એકં મઞ્ચમદાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કોસલરટ્ઠે ગહપતિકુલે નિબ્બત્તિત્વા મુદિતોતિ લદ્ધનામો વિઞ્ઞુતં પાપુણિ. તેન ચ સમયેન તં કુલં રઞ્ઞા કેનચિદેવ કરણીયેન પલિબુદ્ધં અહોસિ. મુદિતો રાજભયાભીતો પલાયિત્વા અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો અઞ્ઞતરસ્સ ખીણાસવત્થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં ઉપગચ્છિ. થેરો તસ્સ ભીતભાવં ઞત્વા ‘‘મા ભાયી’’તિ સમસ્સાસેસિ. સો ‘‘કિત્તકેન નુ ખો, ભન્તે, કાલેન ઇદં મે ભયં વૂપસમેસ્સતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સત્તટ્ઠમાસે અતિક્કમિત્વા’’તિ વુત્તે – ‘‘એત્તકં કાલં અધિવાસેતું ન સક્કોમિ, પબ્બજિસ્સામહં, ભન્તે, પબ્બાજેથ મ’’ન્તિ જીવિતરક્ખણત્થં પબ્બજ્જં યાચિ. થેરો તં પબ્બાજેસિ. સો પબ્બજિત્વા સાસને પટિલદ્ધસદ્ધો ભયે વૂપસન્તેપિ સમણધમ્મંયેવ ¶ ¶ રોચેન્તો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો – ‘‘અરહત્તં અપ્પત્વા ઇમસ્મા વસનગબ્ભા બહિ ન નિક્ખમિસ્સામી’’તિઆદિના પટિઞ્ઞં કત્વા વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૩૬.૩૦-૩૩) –

‘‘વિપસ્સિનો ભગવતો, લોકજેટ્ઠસ્સ તાદિનો;

એકં મઞ્ચં મયા દિન્નં, પસન્નેન સપાણિના.

‘‘હત્થિયાનં અસ્સયાનં, દિબ્બયાનં સમજ્ઝગં;

તેન મઞ્ચકદાનેન, પત્તોમ્હિ આસવક્ખયં.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં મઞ્ચમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, મઞ્ચદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદેન્તો સહાયભિક્ખૂહિ અધિગતં પુચ્છિતો અત્તનો પટિપન્નાકારં કથેન્તો –

૩૧૧.

‘‘પબ્બજિં ¶ જીવિકત્થોહં, લદ્ધાન ઉપસમ્પદં;

તતો સદ્ધં પટિલભિં, દળ્હવીરિયો પરક્કમિં.

૩૧૨.

‘‘કામં ભિજ્જતુયં કાયો, મંસપેસી વિસીયરું;

ઉભો જણ્ણુકસન્ધીહિ, જઙ્ઘાયો પપતન્તુ મે.

૩૧૩.

‘‘નાસિસ્સં ન પિવિસ્સામિ, વિહારા ચ ન નિક્ખમે;

નપિ પસ્સં નિપાતેસ્સં, તણ્હાસલ્લે અનૂહતે.

૩૧૪.

‘‘તસ્સ મેવં વિહરતો, પસ્સ વીરિયપરક્કમં;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ. –

ચતસ્સો ગાથા અભાસિ.

તત્થ જીવિકત્થોતિ જીવિકાય અત્થિકો જીવિકપ્પયોજનો. ‘‘એત્થ પબ્બજિત્વા નિબ્ભયો સુખેન અકિલમન્તો જીવિસ્સામી’’તિ એવં જીવિકત્થાય પબ્બજિન્તિ અત્થો. લદ્ધાન ઉપસમ્પદન્તિ પઠમં સામણેરપબ્બજ્જાયં ઠિતો ¶ ઞત્તિચતુત્થેન કમ્મેન ઉપસમ્પદં લભિત્વા. તતો સદ્ધં પટિલભિન્તિ તતો ઉપસમ્પન્નકાલતો પટ્ઠાય કલ્યાણમિત્તે સેવન્તો દ્વે માતિકા, તિસ્સો અનુમોદના, એકચ્ચં સુત્તં, સમથકમ્મટ્ઠાનં, વિપસ્સનાવિધિઞ્ચ ઉગ્ગણ્હન્તો બુદ્ધાદીનં મહાનુભાવતં ¶ દિસ્વા – ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા, સ્વાક્ખાતો ધમ્મો, સુપ્પટિપન્નો સઙ્ઘો’’તિ રતનત્તયે સદ્ધં પટિલભિં. દળ્હવીરિયો પરક્કમિન્તિ એવં પટિલદ્ધસદ્ધો હુત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ સચ્ચપટિવેધાય દળ્હવીરિયો થિરવીરિયો હુત્વા પરક્કમિં, અકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાય કુસલાનં ધમ્માનં ઉપસમ્પદાય સમ્મદેવ પદહિં.

યથા પન પરક્કમિં, તં દસ્સેતું ‘‘કામ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કામન્તિ યથાકામં એકંસતો વા ભિજ્જતુ. અયં કાયોતિ અયં મમ પૂતિકાયો, ઇમિના વીરિયપતાપેન ભિજ્જતિ ચે, ભિજ્જતુ છિન્નભિન્નં હોતુ. મંસપેસી વિસીયરુન્તિ ઇમિના દળ્હપરક્કમેન ઇમસ્મા કાયા મંસપેસિયો વિસીયન્તિ ચે, વિસીયન્તુ ઇતો ચિતો વિદ્ધંસન્તુ. ઉભો જણ્ણુકસન્ધીહિ, જઙ્ઘાયો પપતન્તુ મેતિ ઉભોહિ જણ્ણુકસન્ધીહિ સહ મમ ઉભો જઙ્ઘાયો સત્થિયો ઊરુબન્ધતો ભિજ્જિત્વા ભૂમિયં પપતન્તુ. ‘‘મ’’ન્તિપિ પાઠો, સો એવત્થો. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ.

મુદિતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચતુક્કનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. પઞ્ચકનિપાતો

૧. રાજદત્તત્થેરગાથાવણ્ણના

પઞ્ચકનિપાતે ¶ ¶ ભિક્ખુ સિવથિકં ગન્ત્વાતિઆદિકા આયસ્મતો રાજદત્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો, તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો, ઇતો ચતુદ્દસે કપ્પે બુદ્ધસુઞ્ઞે લોકે ¶ કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો, એકદિવસં કેનચિદેવ કરણીયેન વનન્તં ઉપગતો તત્થ અઞ્ઞતરં પચ્ચેકબુદ્ધં રુક્ખમૂલે નિસિન્નં દિસ્વા પસન્નમાનસો સુપરિસુદ્ધં અમ્બાટકફલં અદાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં સત્થવાહકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્સ મહારાજં વેસ્સવણં આરાધેત્વા પટિલદ્ધભાવતો માતાપિતરો રાજદત્તોતિ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો પઞ્ચહિ સકટસતેહિ ભણ્ડં આદાય વાણિજ્જવસેન રાજગહં અગમાસિ. તેન ચ સમયેન રાજગહે અઞ્ઞતરા ગણિકા અભિરૂપા દસ્સનીયા પરમસોભગ્ગયોગતો દિવસે દિવસે સહસ્સં લભતિ. અથ સો સત્થવાહપુત્તો દિવસે દિવસે તસ્સા ગણિકાય સહસ્સં દત્વા સંવાસં કપ્પેન્તો નચિરસ્સેવ સબ્બં ધનં ખેપેત્વા દુગ્ગતો હુત્વા ઘાસચ્છાદનમત્તમ્પિ અલભન્તો ઇતો ચિતો ચ પરિબ્ભમન્તો સંવેગપ્પત્તો અહોસિ. સો એકદિવસં ઉપાસકેહિ સદ્ધિં વેળુવનં અગમાસિ.

તેન ચ સમયેન સત્થા મહતિયા પરિસાય પરિવુતો ધમ્મં દેસેન્તો નિસિન્નો હોતિ. સો પરિસપરિયન્તે નિસીદિત્વા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા ધુતઙ્ગાનિ સમાદિયિત્વા સુસાને વસતિ. તદા અઞ્ઞતરોપિ સત્થવાહપુત્તો સહસ્સં દત્વા તાય ગણિકાય સહ વસતિ. સા ચ ગણિકા તસ્સ હત્થે મહગ્ઘરતનં દિસ્વા લોભં ઉપ્પાદેત્વા અઞ્ઞેહિ ધુત્તપુરિસેહિ તં મારાપેત્વા તં રતનં ગણ્હિ. અથ તસ્સ સત્થવાહપુત્તસ્સ મનુસ્સા તં પવત્તિં સુત્વા ઓચરકમનુસ્સે પેસેસું. તે રત્તિયં તસ્સા ગણિકાય ઘરં પવિસિત્વા છવિઆદીનિ અનુપહચ્ચેવ તં મારેત્વા સિવથિકાય છડ્ડેસું. રાજદત્તત્થેરો અસુભનિમિત્તં ગહેતું સુસાને વિચરન્તો તસ્સા ગણિકાય કળેવરં ¶ પટિક્કુલતો મનસિ કાતું ઉપગતો કતિપયવારે યોનિસો મનસિ કત્વા અચિરમતભાવતો સોણસિઙ્ગાલાદીહિ અનુપહતછવિતાય વિસભાગવત્થુતાય ચ અયોનિસો ¶ મનસિકરોન્તો, તત્થ કામરાગં ઉપ્પાદેત્વા સંવિગ્ગતરમાનસો અત્તનો ચિત્તં પરિભાસિત્વા મુહુત્તં એકમન્તં અપસક્કિત્વા આદિતો ઉપટ્ઠિતં અસુભનિમિત્તમેવ ગહેત્વા યોનિસો મનસિકરોન્તો ઝાનં ઉપ્પાદેત્વા તં ઝાનં પાદકં કત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા તાવદેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૪.૫૫-૫૯) –

‘‘વિપિને બુદ્ધં દિસ્વાન, સયમ્ભું અપરાજિતં;

અમ્બાટકં ગહેત્વાન, સયમ્ભુસ્સ અદાસહં.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં ફલમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા પીતિસોમનસ્સજાતો –

૩૧૫.

‘‘ભિક્ખુ ¶ સિવથિકં ગન્ત્વા, અદ્દસ ઇત્થિમુજ્ઝિતં;

અપવિદ્ધં સુસાનસ્મિં, ખજ્જન્તિં કિમિહી ફુટં.

૩૧૬.

‘‘યઞ્હિ એકે જિગુચ્છન્તિ, મતં દિસ્વાન પાપકં;

કામરાગો પાતુરહુ, અન્ધોવ સવતી અહું.

૩૧૭.

‘‘ઓરં ઓદનપાકમ્હા, તમ્હા ઠાના અપક્કમિં;

સતિમા સમ્પજાનોહં, એકમન્તં ઉપાવિસિં.

૩૧૮.

‘‘તતો મે મનસીકારો, યોનિસો ઉદપજ્જથ;

આદીનવો પાતુરહુ, નિબ્બિદા સમતિટ્ઠથ.

૩૧૯.

‘‘તતો ચિત્તં વિમુચ્ચિ મે, પસ્સ ધમ્મસુધમ્મતં;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ. –

ઇમા પઞ્ચ ગાથા અભાસિ.

તત્થ ¶ ભિક્ખુ સિવથિકં ગન્ત્વાતિ સંસારે ભયસ્સ ઇક્ખનતો ભિક્ખુ, અસુભકમ્મટ્ઠાનત્થં આમકસુસાનં ઉપગન્ત્વા. ‘‘ભિક્ખૂ’’તિ ચેતં અત્તાનં સન્ધાય થેરો સયં વદતિ. ઇત્થિન્તિ થીયતિ એત્થ સુક્કસોણિતં સત્તસન્તાનભાવેન સંહઞ્ઞતીતિ થી, માતુગામો. એવઞ્ચ સભાવનિરુત્તિવસેન ‘‘ઇત્થી’’તિપિ વુચ્ચતિ. વઞ્ઝાદીસુ પન તંસદિસતાય તંસભાવાનતિવત્તનતો ચ તબ્બોહારો. ‘‘ઇત્થી’’તિ ઇત્થિકળેવરં વદતિ. ઉજ્ઝિતન્તિ પરિચ્ચત્તં ઉજ્ઝનિયત્તા એવ અપવિદ્ધં અનપેક્ખભાવેન ખિત્તં. ખજ્જન્તિં કિમિહી ફુટન્તિ કિમીહિ પૂરિતં હુત્વા ખજ્જમાનં.

યઞ્હિ ¶ એકે જિગુચ્છન્તિ, મતં દિસ્વાન પાપકન્તિ યં અપગતાયુઉસ્માવિઞ્ઞાણતાય મતં કળેવરં પાપકં નિહીનં લામકં એકે ચોક્ખજાતિકા જિગુચ્છન્તિ, ઓલોકેતુમ્પિ ન ઇચ્છન્તિ. કામરાગો પાતુરહૂતિ તસ્મિં કુણપે અયોનિસોમનસિકારસ્સ બલવતાય કામરાગો મય્હં પાતુરહોસિ ઉપ્પજ્જિ. અન્ધોવ સવતી અહુન્તિ તસ્મિં કળેવરે નવહિ દ્વારેહિ અસુચિં સવતિ સન્દન્તે અસુચિભાવસ્સ અદસ્સનેન અન્ધો વિય અહોસિં. તેનાહ –

‘‘રત્તો અત્થં ન જાનાતિ, રત્તો ધમ્મં ન પસ્સતિ;

અન્ધતમં તદા હોતિ, યં રાગો સહતે નર’’ન્તિ ચ.

‘‘કામચ્છન્દો ખો, બ્રાહ્મણ, અન્ધકરણો અચક્ખુકરણો’’તિ ચ આદિ. કેચિ પનેત્થ તકારાગમં કત્વા ‘‘કિલેસપરિયુટ્ઠાનેન અવસવત્તિ કિલેસસ્સ વા વસવત્તી’’તિ અત્થં વદન્તિ. અપરે ‘‘અન્ધોવ અસતિ અહુ’’ન્તિ પાળિં ¶ વત્વા ‘‘કામરાગેન અન્ધો એવ હુત્વા સતિરહિતો અહોસિ’’ન્તિ અત્થં વદન્તિ. તદુભયં પન પાળિયં નત્થિ.

ઓરં ઓદનપાકમ્હાતિ ઓદનપાકતો ઓરં, યાવતા કાલેન સુપરિધોતતિન્તતણ્ડુલનાળિયા ઓદનં પચતિ, તતો ઓરમેવ કાલં, તતોપિ લહુકાલેન રાગં વિનોદેન્તો, તમ્હા ઠાના અપક્કમિં યસ્મિં ઠાને ઠિતસ્સ મે રાગો ઉપ્પજ્જિ, તમ્હા ઠાના અપક્કમિં અપસક્કિં. અપક્કન્તોવ સતિમા સમ્પજાનોહં સમણસઞ્ઞં ઉપટ્ઠપેત્વા સતિપટ્ઠાનમનસિકારવસેન સતિમા, સમ્મદેવ ધમ્મસભાવજાનનેન સમ્પજાનો ¶ ચ હુત્વા એકમન્તં ઉપાવિસિં, પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસીદિં. નિસિન્નસ્સ ચ તતો મે મનસીકારો, યોનિસો ઉદપજ્જથાતિઆદિ સબ્બં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવાતિ.

રાજદત્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સુભૂતત્થેરગાથાવણ્ણના

અયોગેતિઆદિકા આયસ્મતો સુભૂતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે બારાણસિયં ગહપતિમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પસન્નમાનસો સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાય માસે માસે અટ્ઠક્ખત્તું ચતુજ્જાતિયગન્ધેન સત્થુ ગન્ધકુટિં ¶ ઓપુઞ્જાપેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને સુગન્ધસરીરો હુત્વા, ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મગધરટ્ઠે ગહપતિકુલે નિબ્બત્તિત્વા સુભૂતોતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો, નિસ્સરણજ્ઝાસયતાય ઘરાવાસં પહાય તિત્થિયેસુ પબ્બજિત્વા તત્થ સારં અલભન્તો, સત્થુ સન્તિકે ઉપતિસ્સકોલિતસેલાદિકે બહૂ સમણબ્રાહ્મણે પબ્બજિત્વા સામઞ્ઞસુખં અનુભવન્તે દિસ્વા સાસને પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા આચરિયુપજ્ઝાયે આરાધેત્વા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિવેકવાસં વસન્તો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૫.૨૭૨-૩૦૮) –

‘‘ઇમમ્હિ ભદ્દકે કપ્પે, બ્રહ્મબન્ધુ મહાયસો;

કસ્સપો નામ ગોત્તેન, ઉપ્પજ્જિ વદતં વરો.

‘‘અનુબ્યઞ્જનસમ્પન્નો, બાત્તિંસવરલક્ખણો;

બ્યામપ્પભાપરિવુતો, રંસિજાલસમોત્થટો.

‘‘અસ્સાસેતા યથા ચન્દો, સૂરિયોવ પભઙ્કરો;

નિબ્બાપેતા યથા મેઘો, સાગરોવ ગુણાકરો.

‘‘ધરણીરિવ ¶ સીલેન, હિમવાવ સમાધિના;

આકાસો વિય પઞ્ઞાય, અસઙ્ગો અનિલો યથા.

‘‘તદાહં બારાણસિયં, ઉપપન્નો મહાકુલે;

પહૂતધનધઞ્ઞસ્મિં, નાનારતનસઞ્ચયે.

‘‘મહતા પરિવારેન, નિસિન્નં લોકનાયકં;

ઉપેચ્ચ ધમ્મમસ્સોસિં, અમતંવ મનોહરં.

‘‘દ્વત્તિંસલક્ખણધરો, સનક્ખત્તોવ ચન્દિમા;

અનુબ્યઞ્જનસમ્પન્નો, સાલરાજાવ ફુલ્લિતો.

‘‘રંસિજાલપરિક્ખિત્તો, દિત્તોવ કનકાચલો;

બ્યામપ્પભાપરિવુતો, સતરંસી દિવાકરો.

‘‘સોણ્ણાનનો જિનવરો, સમણીવ સિલુચ્ચયો;

કરુણાપુણ્ણહદયો, ગુણેન વિય સાગરો.

‘‘લોકવિસ્સુતકિત્તિ ચ, સિનેરૂવ નગુત્તમો;

યસસા વિત્થતો વીરો, આકાસસદિસો મુનિ.

‘‘અસઙ્ગચિત્તો સબ્બત્થ, અનિલો વિય નાયકો;

પતિટ્ઠા સબ્બભૂતાનં, મહીવ મુનિસત્તમો.

‘‘અનુપલિત્તો લોકેન, તોયેન પદુમં યથા;

કુવાદગચ્છદહનો, અગ્ગિક્ખન્ધોવ સોભતિ.

‘‘અગદો ¶ વિય સબ્બત્થ, કિલેસવિસનાસકો;

ગન્ધમાદનસેલોવ, ગુણગન્ધવિભૂસિતો.

‘‘ગુણાનં આકરો વીરો, રતનાનંવ સાગરો;

સિન્ધૂવ વનરાજીનં, કિલેસમલહારકો.

‘‘વિજયીવ મહાયોધો, મારસેનાવમદ્દનો;

ચક્કવત્તીવ સો રાજા, બોજ્ઝઙ્ગરતનિસ્સરો.

‘‘મહાભિસક્કસઙ્કાસો, દોસબ્યાધિતિકિચ્છકો;

સલ્લકત્તો યથા વેજ્જો, દિટ્ઠિગણ્ડવિફાલકો.

‘‘સો ¶ તદા લોકપજ્જોતો, સનરામરસક્કતો;

પરિસાસુ નરાદિચ્ચો, ધમ્મં દેસયતે જિનો.

‘‘દાનં દત્વા મહાભોગો, સીલેન સુગતૂપગો;

ભાવનાય ચ નિબ્બાતિ, ઇચ્ચેવમનુસાસથ.

‘‘દેસનં તં મહસ્સાદં, આદિમજ્ઝન્તસોભનં;

સુણન્તિ પરિસા સબ્બા, અમતંવ મહારસં.

‘‘સુત્વા સુમધુરં ધમ્મં, પસન્નો જિનસાસને;

સુગતં સરણં ગન્ત્વા, યાવજીવં નમસ્સહં.

‘‘મુનિનો ગન્ધકુટિયા, ઓપુઞ્જેસિં તદા મહિં;

ચતુજ્જાતેન ગન્ધેન, માસે અટ્ઠ દિનેસ્વહં.

‘‘પણિધાય સુગન્ધત્તં, સરીરવિસ્સગન્ધિનો;

તદા જિનો વિયાકાસિ, સુગન્ધતનુલાભિતં.

‘‘યો યં ગન્ધકુટિભૂમિં, ગન્ધેનોપુઞ્જતે સકિં;

તેન કમ્મવિપાકેન, ઉપપન્નો તહિં તહિં.

‘‘સુગન્ધદેહો સબ્બત્થ, ભવિસ્સતિ અયં નરો;

ગુણગન્ધયુત્તો હુત્વા, નિબ્બાયિસ્સતિનાસવો.

‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસમગચ્છહં.

‘‘પચ્છિમે ચ ભવે દાનિ, જાતો વિપ્પકુલે અહં;

ગબ્ભં મે વસતો માતા, દેહેનાસિ સુગન્ધિતા.

‘‘યદા ચ માતુકુચ્છિમ્હા, નિક્ખમામિ તદા પુરી;

સાવત્થિ સબ્બગન્ધેહિ, વાસિતા વિય વાયથ.

‘‘પુપ્ફવસ્સઞ્ચ સુરભિ, દિબ્બગન્ધં મનોરમં;

ધૂપાનિ ચ મહગ્ઘાનિ, ઉપવાયિંસુ તાવદે.

‘‘દેવા ¶ ચ સબ્બગન્ધેહિ, ધૂપપુપ્ફેહિ તં ઘરં;

વાસયિંસુ સુગન્ધેન, યસ્મિં જાતો અહં ઘરે.

‘‘યદા ¶ ચ તરુણો ભદ્દો, પઠમે યોબ્બને ઠિતો;

તદા સેલં સપરિસં, વિનેત્વા નરસારથિ.

‘‘તેહિ સબ્બેહિ પરિવુતો, સાવત્થિપુરમાગતો;

તદા બુદ્ધાનુભાવં તં, દિસ્વા પબ્બજિતો અહં.

‘‘સીલં સમાધિપઞ્ઞઞ્ચ, વિમુત્તિઞ્ચ અનુત્તરં;

ભાવેત્વા ચતુરો ધમ્મે, પાપુણિં આસવક્ખયં.

‘‘યદા પબ્બજિતો ચાહં, યદા ચ અરહા અહું;

નિબ્બાયિસ્સં યદા ચાહં, ગન્ધવસ્સો તદા અહુ.

‘‘સરીરગન્ધો ચ સદાતિસેતિ મે, મહારહં ચન્દનચમ્પકુપ્પલં;

તથેવ ગન્ધે ઇતરે ચ સબ્બસો, પસય્હ વાયામિ તતો તહિં તહિં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા તિત્થિયેસુ પબ્બજિત્વા અત્તનો પત્તં અત્તકિલમથાનુયોગં દુક્ખં, સાસને પબ્બજિત્વા પત્તં ઝાનાદિસુખઞ્ચ ચિન્તેત્વા અત્તનો પટિપત્તિપચ્ચવેક્ખણમુખેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૩૨૦.

‘‘અયોગે ¶ યુઞ્જમત્તાનં, પુરિસો કિચ્ચમિચ્છકો;

ચરં ચે નાધિગચ્છેય્ય, તં મે દુબ્ભગલક્ખણં.

૩૨૧.

‘‘અબ્બૂળ્હં અઘગતં વિજિતં, એકઞ્ચે ઓસ્સજેય્ય કલીવ સિયા;

સબ્બાનિપિ ચે ઓસ્સજેય્ય અન્ધોવ સિયા, સમવિસમસ્સ અદસ્સનતો.

૩૨૨.

‘‘યઞ્હિ કયિરા તઞ્હિ વદે, યં ન કયિરા ન તં વદે;

અકરોન્તં ભાસમાનં, પરિજાનન્તિ પણ્ડિતા.

૩૨૩.

‘‘યથાપિ રુચિરં પુપ્ફં, વણ્ણવન્તં અગન્ધકં;

એવં સુભાસિતા વાચા, અફલા હોતિ અકુબ્બતો.

૩૨૪.

‘‘યથાપિ ¶ રુચિરં પુપ્ફં, વણ્ણવન્તં સુગન્ધકં;

એવં સુભાસિતા વાચા, સફલા હોતિ કુબ્બતો’’તિ. –

ઇમા પઞ્ચ ગાથા અભાસિ.

તત્થ અયોગેતિ અયુઞ્જિતબ્બે અસેવિતબ્બે અન્તદ્વયે. ઇધ પન અત્તકિલમથાનુયોગવસેન અત્થો વેદિતબ્બો. યુઞ્જન્તિ તસ્મિં અત્તાનં યુઞ્જન્તો યોજેન્તો તથા પટિપજ્જન્તો. કિચ્ચમિચ્છકોતિ ¶ ઉભયહિતાવહં કિચ્ચં ઇચ્છન્તો, તપ્પટિપક્ખતો અયોગે ચરં ચરન્તો ચે ભવેય્ય. નાધિગચ્છેય્યાતિ યથાધિપ્પેતં હિતસુખં ન પાપુણેય્યાતિ ઞાયો. તસ્મા યં અહં તિત્થિયમતવઞ્ચિતો અયોગે યુઞ્જિં, તં મે દુબ્ભગલક્ખણં અપુઞ્ઞસભાવો. ‘‘પુરિમકમ્મબ્યામોહિતો અયોગે યુઞ્જિ’’ન્તિ દસ્સેતિ.

અબ્બૂળ્હં અઘગતં વિજિતન્તિ વિબાધનસભાવતાય અઘા નામ રાગાદયો, અઘાનિ એવ અઘગતં, અઘગતાનં વિજિતં સંસારપ્પવત્તિ, તેસં વિજયો કુસલધમ્માભિભવો. ‘‘અઘગતં વિજિત’’ન્તિ અનુનાસિકલોપં અકત્વા વુત્તં. તં અબ્બૂળ્હં અનુદ્ધતં યેન, તં અબ્બૂળ્હાઘગતં વિજિતં કત્વા એવંભૂતો હુત્વા, કિલેસે અસમુચ્છિન્દિત્વાતિ અત્થો. એકઞ્ચે ઓસ્સજેય્યાતિ અદુતિયતાય પધાનતાય ચ એકં અપ્પમાદં સમ્માપયોગમેવ વા ઓસ્સજેય્ય પરિચ્ચજેય્ય ચે. કલીવ સો પુગ્ગલો કાળકણ્ણી વિય સિયા. સબ્બાનિપિ ચે ઓસ્સજેય્યાતિ સબ્બાનિપિ વિમુત્તિયા પરિપાચકાનિ સદ્ધાવીરિયસતિસમાધિપઞ્ઞિન્દ્રિયાનિ ઓસ્સજેય્ય ચે, અભાવનાય છડ્ડેય્ય ચે, અન્ધોવ સિયા સમવિસમસ્સ અદસ્સનતો.

યથાતિ ઓપમ્મસમ્પટિપાદનત્થે નિપાતો. રુચિરન્તિ સોભનં. વણ્ણવન્તન્તિ વણ્ણસણ્ઠાનસમ્પન્નં. અગન્ધકન્તિ ગન્ધરહિતં પાલિભદ્દકગિરિકણ્ણિકજયસુમનાદિભેદં. એવં સુભાસિતા વાચાતિ સુભાસિતા વાચા નામ તેપિટકં બુદ્ધવચનં વણ્ણસણ્ઠાનસમ્પન્નપુપ્ફસદિસં. યથા હિ અગન્ધકં પુપ્ફં ¶ ધારેન્તસ્સ સરીરે ગન્ધો ન ફરતિ, એવં એતમ્પિ યો સક્કચ્ચસવનાદીહિ ¶ ચ સમાચરતિ, તસ્સ સક્કચ્ચં અસમાચરન્તસ્સ યં તત્થ કત્તબ્બં, તં અકુબ્બતો સુતગન્ધં પટિપત્તિગન્ધઞ્ચ ન આવહતિ અફલા હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘એવં સુભાસિતા વાચા, અફલા હોતિ અકુબ્બતો’’તિ.

સુગન્ધકન્તિ સુમનચમ્પકનીલુપ્પલપુપ્ફાદિભેદં. એવન્તિ યથા તં પુપ્ફં ધારેન્તસ્સ સરીરે ગન્ધો ફરતિ, એવં તેપિટકબુદ્ધવચનસઙ્ખાતા સુભાસિતા વાચાપિ યો સક્કચ્ચસવનાદીહિ તત્થ કત્તબ્બં કરોતિ, અસ્સ પુગ્ગલસ્સ સફલા હોતિ, સુતગન્ધપટિપત્તિગન્ધાનં આવહનતો મહપ્ફલા હોતિ મહાનિસંસા. તસ્મા યથોવાદં પટિપજ્જેય્ય, યથાકારી તથાવાદી ચ ભવેય્યાતિ. સેસં વુત્તનયમેવ.

સુભૂતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. ગિરિમાનન્દત્થેરગાથાવણ્ણના

વસ્સતિ ¶ દેવોતિઆદિકા આયસ્મતો ગિરિમાનન્દત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો સુમેધસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો ઘરાવાસં વસન્તો અત્તનો ભરિયાય પુત્તે ચ કાલઙ્કતે સોકસલ્લસમપ્પિતો અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો સત્થારા તત્થ ગન્ત્વા ધમ્મં કથેત્વા સોકસલ્લે અબ્બૂળ્હે પસન્નમાનસો સુગન્ધપુપ્ફેહિ પૂજેત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા સિરસિ અઞ્જલિં કત્વા અભિત્થવિ.

સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે બિમ્બિસારરઞ્ઞો પુરોહિતસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, ગિરિમાનન્દોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો સત્થુ રાજગહગમને બુદ્ધાનુભાવં દિસ્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તો કતિપયં દિવસં ગામકાવાસે વસિત્વા સત્થારં વન્દિતું રાજગહં અગમાસિ. બિમ્બિસારમહારાજા તસ્સ આગમનં સુત્વા ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ઇધેવ, ભન્તે, વસથ, અહં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહામી’’તિ સમ્પવારેત્વા ગતો ¶ બહુકિચ્ચતાય ન સરિ. ‘‘થેરો અબ્ભોકાસે વસતી’’તિ દેવતા થેરસ્સ તેમનભયેન વસ્સં વારેસું. રાજા અવસ્સનકારણં સલ્લક્ખેત્વા થેરસ્સ કુટિકં કારાપેસિ. થેરો કુટિકાયં વસન્તો સેનાસનસપ્પાયલાભેન સમાધાનં ¶ લભિત્વા વીરિયસમતં યોજેત્વા વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૪૦.૪૧૯-૪૪૮) –

‘‘ભરિયા મે કાલઙ્કતા, પુત્તો સિવથિકં ગતો;

માતા પિતા મતા ભાતા, એકચિતમ્હિ ડય્હરે.

‘‘તેન સોકેન સન્તત્તો, કિસો પણ્ડુ અહોસહં;

ચિત્તક્ખેપો ચ મે આસિ, તેન સોકેન અટ્ટિતો.

‘‘સોકસલ્લપરેતોહં, વનન્તમુપસઙ્કમિં;

પવત્તફલં ભુઞ્જિત્વા, રુક્ખમૂલે વસામહં.

‘‘સુમેધો નામ સમ્બુદ્ધો, દુક્ખસ્સન્તકરો જિનો;

મમુદ્ધરિતુકામો સો, આગઞ્છિ મમ સન્તિકં.

‘‘પદસદ્દં ¶ સુણિત્વાન, સુમેધસ્સ મહેસિનો;

પગ્ગહેત્વાનહં સીસં, ઉલ્લોકેસિં મહામુનિં.

‘‘ઉપાગતે મહાવીરે, પીતિ મે ઉદપજ્જથ;

તદાસિમેકગ્ગમનો, દિસ્વા તં લોકનાયકં.

‘‘સતિં પટિલભિત્વાન, પણ્ણમુટ્ઠિમદાસહં;

નિસીદિ ભગવા તત્થ, અનુકમ્પાય ચક્ખુમા.

‘‘નિસજ્જ તત્થ ભગવા, સુમેધો લોકનાયકો;

ધમ્મં મે કથયી બુદ્ધો, સોકસલ્લવિનોદનં.

‘‘અનવ્હિતા તતો આગું, અનનુઞ્ઞાતા ઇતો ગતા;

યથાગતા તથા ગતા, તત્થ કા પરિદેવના.

‘‘યથાપિ પથિકા સત્તા, વસ્સમાનાય વુટ્ઠિયા;

સભણ્ડા ઉપગચ્છન્તિ, વસ્સસ્સાપતનાય તે.

‘‘વસ્સે ¶ ચ તે ઓરમિતે, સમ્પયન્તિ યદિચ્છકં;

એવં માતા પિતા તુય્હં, તત્થ કા પરિદેવના.

‘‘આગન્તુકા પાહુનકા, ચલિતેરિતકમ્પિતા;

એવં માતા પિતા તુય્હં, તત્થ કા પરિદેવના.

‘‘યથાપિ ઉરગો જિણ્ણં, હિત્વા ગચ્છતિ સં તચં;

એવં માતા પિતા તુય્હં, સં તનું ઇધ હીયરે.

‘‘બુદ્ધસ્સ ગિરમઞ્ઞાય, સોકસલ્લં વિવજ્જયિં;

પામોજ્જં જનયિત્વાન, બુદ્ધસેટ્ઠં અવન્દહં.

‘‘વન્દિત્વાન મહાનાગં, પૂજયિં ગિરિમઞ્જરિં;

દિબ્બગન્ધં સમ્પવન્તં, સુમેધં લોકનાયકં.

‘‘પૂજયિત્વાન સમ્બુદ્ધં, સિરે કત્વાન અઞ્જલિં;

અનુસ્સરં ગુણગ્ગાનિ, સન્થવિં લોકનાયકં.

‘‘નિત્તિણ્ણોસિ મહાવીર, સબ્બઞ્ઞુ લોકનાયક;

સબ્બે સત્તે ઉદ્ધરસિ, ઞાણેન ત્વં મહામુને.

‘‘વિમતિં દ્વેળ્હકં વાપિ, સઞ્છિન્દસિ મહામુને;

પટિપાદેસિ મે મગ્ગં, તવ ઞાણેન ચક્ખુમ.

‘‘અરહા વસિપત્તા ચ, છળભિઞ્ઞા મહિદ્ધિકા;

અન્તલિક્ખચરા ધીરા, પરિવારેન્તિ તાવદે.

‘‘પટિપન્ના ચ સેખા ચ, ફલટ્ઠા સન્તિ સાવકા;

સુરોદયેવ પદુમા, પુપ્ફન્તિ તવ સાવકા.

‘‘મહાસમુદ્દોવક્ખોભો ¶ , અતુલોપિ દુરુત્તરો;

એવં ઞાણેન સમ્પન્નો, અપ્પમેય્યોસિ ચક્ખુમ.

‘‘વન્દિત્વાહં લોકજિનં, ચક્ખુમન્તં મહાયસં;

પુથુદિસા નમસ્સન્તો, પટિકુટિકો આગઞ્છહં.

‘‘દેવલોકા ચવિત્વાન, સમ્પજાનો પતિસ્સતો;

ઓક્કમિં માતુયા કુચ્છિં, સન્ધાવન્તો ભવાભવે.

‘‘અગારા ¶ અભિનિક્ખમ્મ, પબ્બજિં અનગારિયં;

આતાપી નિપકો ઝાયી, પટિસલ્લાનગોચરો.

‘‘પધાનં પદહિત્વાન, તોસયિત્વા મહામુનિં;

ચન્દોવબ્ભઘના મુત્તો, વિચરામિ અહં સદા.

‘‘વિવેકમનુયુત્તોમ્હિ, ઉપસન્તો નિરૂપધિ;

સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘તિંસકપ્પસહસ્સમ્હિ, યં બુદ્ધમભિપૂજયિં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અથ થેરસ્સ અરહત્તપ્પત્તિયા હટ્ઠતુટ્ઠે વિય દેવે વસ્સન્તે ઉપરિ તં વસ્સને નિયોજનમુખેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૩૨૫.

‘‘વસ્સતિ દેવો યથાસુગીતં, છન્ના મે કુટિકા સુખા નિવાતા;

તસ્સં વિહરામિ વૂપસન્તો, અથ ચે પત્થયસી પવસ્સ દેવ.

૩૨૬.

‘‘વસ્સતિ દેવો યથાસુગીતં, છન્ના મે કુટિકા સુખા નિવાતા;

તસ્સં વિહરામિ સન્તચિત્તો, અથ ચે પત્થયસી પવસ્સ દેવ.

૩૨૭.

‘‘વસ્સતિ દેવો…પે… તસ્સં વિહરામિ વીતરાગો…પે….

૩૨૮.

‘‘વસ્સતિ દેવો…પે… તસ્સં વિહરામિ વીતદોસો…પે….

૩૨૯.

‘‘વસ્સતિ દેવો…પે… તસ્સં વિહરામિ વીતમોહો;

અથ ચે પત્થયસી પવસ્સ દેવા’’તિ. – ઇમા પઞ્ચ ગાથા અભાસિ;

તત્થ ¶ યથાસુગીતન્તિ સુગીતાનુરૂપં, સુન્દરસ્સ અત્તનો મેઘગીતસ્સ અનુરૂપમેવાતિ અત્થો. વલાહકો હિ યથા અગજ્જન્તો કેવલં વસ્સન્તો ન સોભતિ, એવં સતપટલસહસ્સપટલેન ઉટ્ઠહિત્વા થનયન્તો ગજ્જન્તો વિજ્જુલ્લતા નિચ્છારેન્તોપિ અવસ્સન્તો ન સોભતિ, તથાભૂતો પન હુત્વા વસ્સન્તો સોભતીતિ વુત્તં ‘‘વસ્સતિ દેવો યથાસુગીત’’ન્તિ. તેનાહ – ‘‘અભિત્થનય, પજ્જુન્ન’’ ¶ , (ચરિયા. ૩.૮૯; જા. ૧.૧.૭૫) ‘‘ગજ્જિતા ચેવ વસ્સિતા ચા’’તિ (અ. નિ. ૪.૧૦૧; પુ. પ. ૧૫૭) ચ. તસ્સં વિહરામીતિ તસ્સં કુટિકાયં અરિયવિહારગબ્ભેન ઇરિયાપથવિહારેન વિહરામિ. વૂપસન્તચિત્તોતિ અગ્ગફલસમાધિના સમ્મદેવ ઉપસન્તમાનસો.

એવં થેરસ્સ અનેકવારં કતં ઉય્યોજનં સિરસા સમ્પટિચ્છન્તો વલાહકદેવપુત્તો નિન્નઞ્ચ થલઞ્ચ પૂરેન્તો મહાવસ્સં વસ્સાપેસિ.

ગિરિમાનન્દત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. સુમનત્થેરગાથાવણ્ણના

યં પત્થયાનોતિઆદિકા આયસ્મતો સુમનત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો ઇતો પઞ્ચનવુતે કપ્પે બુદ્ધસુઞ્ઞે લોકે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકં પચ્ચેકબુદ્ધં બ્યાધિતં દિસ્વા હરીતકં અદાસિ ¶ . સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કોસલરટ્ઠે ગહપતિકુલે નિબ્બત્તિત્વા સુમનોતિ લદ્ધનામો સુખેન વડ્ઢિ. તસ્સ પન માતુલો પબ્બજિત્વા અરહા હુત્વા અરઞ્ઞે વિહરન્તો સુમને વયપ્પત્તે તં પબ્બાજેત્વા ચરિતાનુકૂલં કમ્મટ્ઠાનં અદાસિ. સો તત્થ યોગકમ્મં કરોન્તો ચત્તારિ ઝાનાનિ પઞ્ચ ચ અભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેસિ. અથસ્સ થેરો વિપસ્સનાવિધિં આચિક્ખિ. સો ચ નચિરેનેવ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૪.૬૦-૭૧) –

‘‘હરીતકં આમલકં, અમ્બજમ્બુવિભીતકં;

કોલં ભલ્લાતકં બિલ્લં, સયમેવ હરામહં.

‘‘દિસ્વાન ¶ પબ્ભારગતં, ઝાયિં ઝાનરતં મુનિં;

આબાધેન આપીળેન્તં, અદુતીયં મહામુનિં.

‘‘હરીતકં ગહેત્વાન, સયમ્ભુસ્સ અદાસહં;

ખાદમત્તમ્હિ ભેસજ્જે, બ્યાધિ પસ્સમ્ભિ તાવદે.

‘‘પહીનદરથો બુદ્ધો, અનુમોદમકાસિ મે;

ભેસજ્જદાનેનિમિના, બ્યાધિવૂપસમેન ચ.

‘‘દેવભૂતો ¶ મનુસ્સો વા, જાતો વા અઞ્ઞજાતિયા;

સબ્બત્થ સુખિતો હોતુ, મા ચ તે બ્યાધિમાગમા.

‘‘ઇદં વત્વાન સમ્બુદ્ધો, સયમ્ભૂ અપરાજિતો;

નભં અબ્ભુગ્ગમી ધીરો, હંસરાજાવ અમ્બરે.

‘‘યતો હરીતકં દિન્નં, સયમ્ભુસ્સ મહેસિનો;

ઇમં જાતિં ઉપાદાય, બ્યાધિ મે નુપપજ્જથ.

‘‘અયં પચ્છિમકો મય્હં, ચરિમો વત્તતે ભવો;

તિસ્સો વિજ્જા સચ્છિકતા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, ભેસજ્જમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ભેસજ્જસ્સ ઇદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તે પન પતિટ્ઠિતો એકદિવસં માતુલત્થેરસ્સ ઉપટ્ઠાનં અગમાસિ. તં થેરો અધિગમં પુચ્છિ, તં બ્યાકરોન્તો –

૩૩૦.

‘‘યં પત્થયાનો ધમ્મેસુ, ઉપજ્ઝાયો અનુગ્ગહિ;

અમતં અભિકઙ્ખન્તં, કતં કત્તબ્બકં મયા.

૩૩૧.

‘‘અનુપ્પત્તો સચ્છિકતો, સયં ધમ્મો અનીતિહો;

વિસુદ્ધઞાણો નિક્કઙ્ખો, બ્યાકરોમિ તવન્તિકે.

૩૩૨.

‘‘પુબ્બેનિવાસં જાનામિ, દિબ્બચક્ખુ વિસોધિતં;

સદત્થો મે અનુપ્પત્તો, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં.

૩૩૩.

‘‘અપ્પમત્તસ્સ ¶ મે સિક્ખા, સુસ્સુતા તવ સાસને;

સબ્બે મે આસવા ખીણા, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો.

૩૩૪.

‘‘અનુસાસિ મં અરિયવતા, અનુકમ્પિ અનુગ્ગહિ;

અમોઘો તુય્હમોવાદો, અન્તેવાસિમ્હિ સિક્ખિતો’’તિ. –

ઇમાહિ પઞ્ચહિ ગાથાહિ સીહનાદં નદન્તો અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

તત્થ યં પત્થયાનો ધમ્મેસુ, ઉપજ્ઝાયો અનુગ્ગહિ. અમતં અભિકઙ્ખન્તન્તિ સમથવિપસ્સનાદીસુ અનવજ્જધમ્મેસુ યં ધમ્મં મય્હં પત્થયન્તો આકઙ્ખન્તો ઉપજ્ઝાયો અમતં નિબ્બાનં અભિકઙ્ખન્તં મં ઓવાદદાનવસેન અનુગ્ગણ્હિ. કતં કત્તબ્બકં મયાતિ તસ્સ અધિગમત્થં કત્તબ્બં પરિઞ્ઞાદિસોળસવિધં કિચ્ચં કતં નિટ્ઠાપિતં મયા.

તતો ¶ એવ અનુપ્પત્તો અધિગતો ચતુબ્બિધોપિ મગ્ગધમ્મો સચ્છિકતો. સયં ધમ્મો અનીતિહોતિ સયં અત્તનાયેવ નિબ્બાનધમ્મો ફલધમ્મો ચ અનીતિહો અસન્દિદ્ધો અત્તપચ્ચક્ખો કતો, ‘‘ઇતિહ, ઇતિ કિરા’’તિ પવત્તિયા ઇતિહસઙ્ખાતં સંસયં સમુચ્છિન્દન્તોયેવ અરિયમગ્ગો પવત્તતિ. તેનાહ ‘‘વિસુદ્ધઞાણો નિક્કઙ્ખો’’તિઆદિ. તત્થ વિસુદ્ધઞાણોતિ સબ્બસંકિલેસવિસુદ્ધિયા વિસુદ્ધઞાણો. તવન્તિકેતિ તવ સમીપે.

સદત્થોતિ અરહત્તં. સિક્ખાતિ ¶ અધિસીલસિક્ખાદયો. સુસ્સુતાતિ પરિયત્તિબાહુસચ્ચસ્સ પટિવેધબાહુસચ્ચસ્સ ચ પારિપૂરિવસેન સુટ્ઠુ સુતા. તવ સાસનેતિ તવ ઓવાદે અનુસિટ્ઠિયં ઠિતસ્સ.

અરિયવતાતિ સુવિસુદ્ધસીલાદિવતસમાદાનેન. અન્તેવાસિમ્હિ સિક્ખિતોતિ તુય્હં સમીપે ચિણ્ણબ્રહ્મચરિયવાસતાય અન્તેવાસી સિક્ખિતવા સિક્ખિતઅધિસીલાદિસિક્ખો અમ્હીતિ.

સુમનત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. વડ્ઢત્થેરગાથાવણ્ણના

સાધૂ ¶ હીતિઆદિકા આયસ્મતો વડ્ઢત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયાનિ પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે ભારુકચ્છનગરે ગહપતિકુલે નિબ્બત્તિત્વા વડ્ઢોતિ લદ્ધનામો અનુપુબ્બેન વડ્ઢતિ. અથસ્સ માતા સંસારે સઞ્જાતસંવેગા પુત્તં ઞાતીનં નિય્યાદેત્વા ભિક્ખુનીનં સન્તિકે પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તી અરહત્તં પાપુણિત્વા અપરેન સમયેન પુત્તમ્પિ વિઞ્ઞુતં પત્તં વેળુદન્તત્થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બાજેસિ. સો પબ્બજિતો બુદ્ધવચનં ઉગ્ગહેત્વા બહુસ્સુતો ધમ્મકથિકો હુત્વા ગન્થધુરં વહન્તો એકદિવસં ‘‘એકકો સન્તરુત્તરોવ માતરં પસ્સિસ્સામી’’તિ ભિક્ખુનુપસ્સયં અગમાસિ. તં દિસ્વા માતા ‘‘કસ્મા ત્વં એકકો સન્તરુત્તરોવ ઇધાગતો’’તિ ચોદેસિ. સો માતરા ચોદિયમાનો ‘‘અયુત્તં મયા કત’’ન્તિ ઉપ્પન્નસંવેગો વિહારં ગન્ત્વા દિવાટ્ઠાને નિસિન્નો વિપસ્સિત્વા અરહત્તં પત્વા માતુ ઓવાદસમ્પત્તિપકાસનમુખેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૩૩૫.

‘‘સાધૂ ¶ હિ કિર મે માતા, પતોદં ઉપદંસયિ;

યસ્સાહં વચનં સુત્વા, અનુસિટ્ઠો જનેત્તિયા;

આરદ્ધવીરિયો પહિતત્તો, પત્તો સમ્બોધિમુત્તમં.

૩૩૬.

‘‘અરહા દક્ખિણેય્યોમ્હિ, તેવિજ્જો અમતદ્દસો;

જેત્વા નમુચિનો સેનં, વિહરામિ અનાસવો.

૩૩૭.

‘‘અજ્ઝત્તઞ્ચ બહિદ્ધા ચ, યે મે વિજ્જિંસુ આસવા;

સબ્બે અસેસા ઉચ્છિન્ના, ન ચ ઉપ્પજ્જરે પુન.

૩૩૮.

‘‘વિસારદા ખો ભગિની, એવમત્થં અભાસયિ;

અપિહા નૂન મયિપિ, વનથો તે ન વિજ્જતિ.

૩૩૯.

‘‘પરિયન્તકતં દુક્ખં, અન્તિમોયં સમુસ્સયો;

જાતિમરણસંસારો, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;

તત્થ ¶ ¶ સાધૂ હિ કિર મે માતા, પતોદં ઉપદંસયીતિ સાધુ વત માતા મય્હં ઓવાદસઙ્ખાતં પતોદં દસ્સેતિ, તેન મે વીરિયં ઉત્તેજેન્તી ઉત્તમઙ્ગે પઞ્ઞાસીસે વિજ્ઝિ. યસ્સાતિ યસ્સા મે માતુયા. સમ્બોધિન્તિ અરહત્તં. અયઞ્હેત્થ યોજના – જનેત્તિયા મે અનુસિટ્ઠો યસ્સા અનુસાસનીભૂતં વચનં સુત્વા અહં આરદ્ધવીરિયો પહિતત્તો વિહરન્તો ઉત્તમં અગ્ગફલં સમ્બોધિં અરહત્તં પત્તો.

તતો એવ આરકત્તા કિલેસેહિ અરહા પુઞ્ઞક્ખેત્તતાય દક્ખિણેય્યો દક્ખિણારહો અમ્હિ. પુબ્બેનિવાસઞાણાદિવિજ્જાત્તયસ્સ અધિગતત્તા તેવિજ્જો નિબ્બાનસ્સ સચ્છિકતત્તા અમતદ્દસો નમુચિનો મારસ્સ સેનં કિલેસવાહિનિં બોધિપક્ખિયસેનાય જિનિત્વા તસ્સ જિતત્તાયેવ અનાસવો સુખં વિહરામીતિ.

ઇદાનિ ‘‘અનાસવો’’તિ વુત્તમત્થં પાકટતરં કાતું ‘‘અજ્ઝત્તઞ્ચા’’ તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – અજ્ઝત્તં અજ્ઝત્તવત્થુકા ચ બહિદ્ધા બહિદ્ધવત્થુકા ચ આસવા યે મય્હં અરિયમગ્ગાધિગમતો પુબ્બે વિજ્જિંસુ ઉપલબ્ભિંસુ, તે સબ્બે અનવસેસા ઉચ્છિન્ના અરિયમગ્ગેન સમુચ્છિન્ના પહીના પુન દાનિ કદાચિપિ ન ચ ઉપ્પજ્જેય્યું ન ઉપ્પજ્જિસ્સન્તિયેવાતિ.

ઇદાનિ માતુ વચનં અઙ્કુસં કત્વા અત્તના અરહત્તસ્સ અધિગતત્તા માતરં થોમેન્તો ‘‘વિસારદા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ વિસારદા ખોતિ એકંસેન વિગતસારજ્જા. એવં માતુ અત્તનો ¶ ચ અરહત્તાધિગમેન સત્થુ ઓરસપુત્તભાવં ઉલ્લપેન્તો માતરં ‘‘ભગિની’’તિ આહ. એતમત્થં અભાસયીતિ એતં મમ ઓવાદભૂતં અત્થં અભણિ. એવં પન મં ઓવદન્તી ન કેવલં વિસારદા એવ, અથ ખો અપિહા નૂન મયિપિ તવ પુત્તકેપિ અપિહા અસન્થવા મઞ્ઞે, કિં વા એતેન પરિકપ્પનેન? વનથો તે ન વિજ્જતિ અવિજ્જાદિકો વનથો તવ સન્તાને નત્થેવ, યા મં ભવક્ખયે નિયોજેસીતિ અધિપ્પાયો.

ઇદાનિ ‘‘તયા નિયોજિતાકારેનેવ મયા પટિપન્ન’’ન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘પરિયન્તકત’’ન્તિ ઓસાનગાથમાહ, તસ્સત્થો સુવિઞ્ઞેય્યોવ.

વડ્ઢત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. નદીકસ્સપત્થેરગાથાવણ્ણના

અત્થાય ¶ વત મેતિઆદિકા આયસ્મતો નદીકસ્સપત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે ¶ કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સત્થારં પિણ્ડાય ચરન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો અત્તના રોપિતસ્સ અમ્બરુક્ખસ્સ પઠમુપ્પન્નં મનોસિલાવણ્ણં એકં અમ્બફલં અદાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મગધરટ્ઠે બ્રાહ્મણકુલે ઉરુવેલકસ્સપસ્સ ભાતા હુત્વા નિબ્બત્તો. વયપ્પત્તો નિસ્સરણજ્ઝાસયતાય ઘરાવાસં અનિચ્છન્તો તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા તીહિ તાપસસતેહિ સદ્ધિં નેરઞ્જરાય નદિયા તીરે અસ્સમં માપેત્વા વિહરતિ. નદીતીરે વસનતો હિસ્સ કસ્સપગોત્તતાય ચ નદીકસ્સપોતિ સમઞ્ઞા અહોસિ. તસ્સ ભગવા સપરિસસ્સ એહિભિક્ખુભાવેન ઉપસમ્પદં અદાસિ. તં સબ્બં ખન્ધકે (મહાવ. ૩૬-૩૯) આગતમેવ. સો ભગવતો આદિત્તપરિયાયદેસનાય (મહાવ. ૫૪; સં. નિ. ૪.૨૮) અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૪.૮૧-૮૭) –

‘‘પદુમુત્તરબુદ્ધસ્સ, લોકજેટ્ઠસ્સ તાદિનો;

પિણ્ડાય વિચરન્તસ્સ, ધારતો ઉત્તમં યસં.

‘‘અગ્ગફલં ¶ ગહેત્વાન, વિપ્પસન્નેન ચેતસા;

દક્ખિણેય્યસ્સ વીરસ્સ, અદાસિં સત્થુનો અહં.

‘‘તેન કમ્મેન દ્વિપદિન્દ, લોકજેટ્ઠ નરાસભ;

પત્તોમ્હિ અચલં ઠાનં, હિત્વા જયપરાજયં.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, યં દાનમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, અગ્ગદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તે પન પતિટ્ઠિતો અપરભાગે અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા દિટ્ઠિસમુગ્ઘાતકિત્તનમુખેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૩૪૦.

‘‘અત્થાય ¶ વત મે બુદ્ધો, નદિં નેરઞ્જરં અગા;

યસ્સાહં ધમ્મં સુત્વાન, મિચ્છાદિટ્ઠિં વિવજ્જયિં.

૩૪૧.

‘‘યજિં ઉચ્ચાવચે યઞ્ઞે, અગ્ગિહુત્તં જુહિં અહં;

એસા સુદ્ધીતિ મઞ્ઞન્તો, અન્ધભૂતો પુથુજ્જનો.

૩૪૨.

‘‘દિટ્ઠિગહનપક્ખન્દો, પરામાસેન મોહિતો;

અસુદ્ધિં મઞ્ઞિસં સુદ્ધિં, અન્ધભૂતો અવિદ્દસુ.

૩૪૩.

‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિ પહીના મે, ભવા સબ્બે વિદાલિતા;

જુહામિ દક્ખિણેય્યગ્ગિં, નમસ્સામિ તથાગતં.

૩૪૪.

‘‘મોહા સબ્બે પહીના મે, ભવતણ્હા પદાલિતા;

વિક્ખીણો જાતિસંસારો, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ. –

ઇમા પઞ્ચ ગાથા અભાસિ.

તત્થ અત્થાય વત મેતિ મય્હં અત્થાય વત હિતાય વત. બુદ્ધોતિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધો. નદિં નેરઞ્જરં અગાતિ નેરઞ્જરાસઙ્ખાતં નદિં અગઞ્છિ, તસ્સા નદિયા તીરે ચ મમ ભાતુ ઉરુવેલકસ્સપસ્સ અસ્સમં ઉપગતોતિ અધિપ્પાયો.

ઇદાનિ યથાવુત્તમત્થં વિવરિતું ‘‘યસ્સાહ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. યસ્સાતિ યસ્સ બુદ્ધસ્સ ભગવતો. ધમ્મં સુત્વાનાતિ ચતુસચ્ચપટિસંયુત્તં ધમ્મં સુત્વા, સોતદ્વારાનુસારેન ઉપલભિત્વા. મિચ્છાદિટ્ઠિં વિવજ્જયિન્તિ ¶ ‘‘યઞ્ઞાદીહિ સુદ્ધિ હોતી’’તિઆદિનયપ્પવત્તં વિપરીતદસ્સનં પજહિં.

મિચ્છાદિટ્ઠિં ¶ વિવજ્જયિન્તિ વુત્તમેવત્થં વિત્થારેત્વા દસ્સેતું ‘‘યજિ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ યજિં ઉચ્ચાવચે યઞ્ઞેતિ પાકટયઞ્ઞે સોમયાગવાજપેય્યાદિકે નાનાવિધે યઞ્ઞે યજિં. અગ્ગિહુત્તં જુહિં અહન્તિ તેસં યઞ્ઞાનં યજનવસેન આહુતિં પગ્ગણ્હન્તો અગ્ગિં પરિચરિં. એસા સુદ્ધીતિ મઞ્ઞન્તોતિ એસા યઞ્ઞકિરિયા અગ્ગિપારિચરિયા સુદ્ધિહેતુભાવતો સુદ્ધિ ‘‘એવં મે સંસારસુદ્ધિ હોતી’’તિ મઞ્ઞમાનો. અન્ધભૂતો પુથુજ્જનોતિ પઞ્ઞાચક્ખુવેકલ્લેન અવિજ્જન્ધતાય અન્ધભૂતો પુથુજ્જનો હુત્વા વનગહનપબ્બતગહનાદીનિ વિય દુરતિક્કમનટ્ઠેન દિટ્ઠિયેવ ગહનં દિટ્ઠિગહનં ¶ , તં પક્ખન્દો અનુપવિટ્ઠોતિ દિટ્ઠિગહનપક્ખન્દો. પરામાસેનાતિ ધમ્મસભાવં અતિક્કમિત્વા ‘‘ઇદમેવ સચ્ચ’’ન્તિ પરામસનતો પરામાસસઙ્ખાતેન મિચ્છાભિનિવેસેન. મોહિતોતિ મૂળ્હભાવં પાપિતો. અસુદ્ધિં મઞ્ઞિસં સુદ્ધિન્તિ અસુદ્ધિં મગ્ગં ‘‘સુદ્ધિં મગ્ગ’’ન્તિ મઞ્ઞિસં મઞ્ઞિં. તત્થ કારણમાહ ‘‘અન્ધભૂતો અવિદ્દસૂ’’તિ. યસ્મા અવિજ્જાય અન્ધભૂતો, તતો એવ ધમ્માધમ્મં યુત્તાયુત્તઞ્ચ અવિદ્વા, તસ્મા તથા મઞ્ઞિન્તિ અત્થો.

મિચ્છાદિટ્ઠિ પહીના મેતિ એવંભૂતસ્સ પન સત્થુ સમ્મુખા ચતુસચ્ચગબ્ભં ધમ્મકથં સુત્વા યોનિસો પટિપજ્જન્તસ્સ અરિયમગ્ગસમ્માદિટ્ઠિયા સબ્બાપિ મિચ્છાદિટ્ઠિ સમુચ્છેદપ્પહાનવસેન મય્હં પહીના. ભવાતિ કામભવાદયો સબ્બેપિ ભવા અરિયમગ્ગસત્થેન વિદાલિતા વિદ્ધંસિતા. જુહામિ દક્ખિણેય્યગ્ગિન્તિ આહવનીયાદિકે અગ્ગી છડ્ડેત્વા સદેવકસ્સ લોકસ્સ અગ્ગદક્ખિણેય્યતાય સબ્બસ્સ ચ પાપસ્સ દહનતો દક્ખિણેય્યગ્ગિં સમ્માસમ્બુદ્ધં જુહામિ પરિચરામિ. તયિદં મય્હં દક્ખિણેય્યગ્ગિપરિચરણં દધિનવનીતમથિતસપ્પિઆદિનિરપેક્ખં સત્થુ નમસ્સનમેવાતિ આહ ‘‘નમસ્સામિ તથાગત’’ન્તિ. અથ વા જુહામિ દક્ખિણેય્યગ્ગિન્તિ દાયકાનં દક્ખિણાય મહપ્ફલભાવકરણેન પાપસ્સ ચ દહનેન દક્ખિણેય્યગ્ગિભૂતં અત્તાનં જુહામિ પરિચરામિ તથા કત્વા પરિચરામિ, તથા કત્વા પરિહરામિ. પુબ્બે અગ્ગિદેવં નમસ્સામિ, ઇદાનિ પન નમસ્સામિ તથાગતન્તિ.

મોહા સબ્બે પહીના મેતિ દુક્ખે અઞ્ઞાણાદિભેદા સબ્બે મોહા મય્હં પહીના સમુચ્છિન્ના, તતો એવ ‘‘ભવતણ્હા પદાલિતા. વિક્ખીણો જાતિસંસારો, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ તીસુ પદેસુ મે-સદ્દો આનેત્વા યોજેતબ્બો.

નદીકસ્સપત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. ગયાકસ્સપત્થેરગાથાવણ્ણના

પાતો ¶ ¶ મજ્ઝન્હિકન્તિઆદિકા આયસ્મતો ગયાકસ્સપત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો ઇતો એકતિંસે કપ્પે સિખિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો નિસ્સરણજ્ઝાસયતાય ઘરાવાસં પહાય તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞાયતને ¶ અસ્સમં કારેત્વા વનમૂલફલાહારો વસતિ. તેન ચ સમયેન ભગવા એકો અદુતિયો તસ્સ અસ્સમસમીપેન ગચ્છતિ. સો ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતો વેલં ઓલોકેત્વા મનોહરાનિ કોલફલાનિ સત્થુ ઉપનેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો નિસ્સરણજ્ઝાસયતાય ઘરાવાસં પહાય તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા દ્વીહિ તાપસસતેહિ સદ્ધિં ગયાયં વિહરતિ. ગયાયં વસનતો હિસ્સ કસ્સપગોત્તતાય ચ ગયાકસ્સપોતિ સમઞ્ઞા અહોસિ. સો ભગવતા સદ્ધિં પરિસાય એહિભિક્ખૂપસમ્પદં દત્વા આદિત્તપરિયાયદેસનાય (મહાવ. ૫૪) ઓવદિયમાનો અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૫.૮-૧૪) –

‘‘અજિનેન નિવત્થોહં, વાકચીરધરો તદા;

ખારિયા પૂરયિત્વાનં, કોલંહાસિં મમસ્સમં.

‘‘તમ્હિ કાલે સિખી બુદ્ધો, એકો અદુતિયો અહુ;

મમસ્સમં ઉપગચ્છિ, જાનન્તો સબ્બકાલિકં.

‘‘સકં ચિત્તં પસાદેત્વા, વન્દિત્વાન ચ સુબ્બતં;

ઉભો હત્થેહિ પગ્ગય્હ, કોલં બુદ્ધસ્સદાસહં.

‘‘એકતિંસે ઇતો કપ્પે, યં ફલમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, કોલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તે પન પતિટ્ઠિતો અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાપપવાહનકિત્તનમુખેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૩૪૫.

‘‘પાતો મજ્ઝન્હિકં સાયં, તિક્ખત્તું દિવસસ્સહં;

ઓતરિં ઉદકં સોહં, ગયાય ગયફગ્ગુયા.

૩૪૬.

‘‘યં ¶ મયા પકતં પાપં, પુબ્બે અઞ્ઞાસુ જાતિસુ;

તં દાનીધ પવાહેમિ, એવંદિટ્ઠિ પુરે અહું.

૩૪૭.

‘‘સુત્વા ¶ સુભાસિતં વાચં, ધમ્મત્થસહિતં પદં;

તથં યાથાવકં અત્થં, યોનિસો પચ્ચવેક્ખિસં.

૩૪૮.

‘‘નિન્હાતસબ્બપાપોમ્હિ, નિમ્મલો પયતો સુચિ;

સુદ્ધો સુદ્ધસ્સ દાયાદો, પુત્તો બુદ્ધસ્સ ઓરસો.

૩૪૯.

‘‘ઓગય્હટ્ઠઙ્ગિકં સોતં, સબ્બપાપં પવાહયિં;

તિસ્સો વિજ્જા અજ્ઝગમિં, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ. –

ઇમા પઞ્ચ ગાથા અભાસિ.

તત્થ પઠમગાથાય તાવ અયં સઙ્ખેપત્થો – પાતો સૂરિયુગ્ગમનવેલાયં, મજ્ઝન્હિકં ¶ મજ્ઝન્હવેલાયં, સાયં સાયન્હવેલાયન્તિ દિવસસ્સ તિક્ખત્તું તયો વારે અહં ઉદકં ઓતરિં ઓગાહિં. ઓતરન્તો ચ સોહં ન યત્થ કત્થચિ યદા વા તદા વા ઓતરિં, અથ ખો ગયાય મહાજનસ્સ ‘‘પાપપવાહન’’ન્તિ અભિસમ્મતે ગયાતિત્થે, ગયફગ્ગુયા ગયાફગ્ગુનામકે ફગ્ગુનીમાસસ્સ ઉત્તરફગ્ગુનીનક્ખત્તે અનુસંવચ્છરં ઉદકોરોહનમનુયુત્તો અહોસિન્તિ.

ઇદાનિ તદા યેનાધિપ્પાયેન ઉદકોરોહનમનુયુત્તં, તં દસ્સેતું ‘‘યં મયા’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – ‘‘યં મયા પુબ્બે ઇતો અઞ્ઞાસુ જાતીસુ પાપકમ્મં ઉપચિતં. તં ઇદાનિ ઇધ ગયાતિત્થે ઇમિસ્સા ચ ગયાફગ્ગુયા ઇમિના ઉદકોરોહનેન પવાહેમિ અપનેમિ વિક્ખાલેમી’’તિ. પુરે સત્થુ સાસનુપગમનતો પુબ્બે એવંદિટ્ઠિ એવરૂપવિપરીતદસ્સનો અહું અહોસિં.

ધમ્મત્થસહિતં પદન્તિ વિભત્તિઅલોપેન નિદ્દેસો. ધમ્મેન ચ અત્થેન ચ સહિતકોટ્ઠાસં, આદિતો મજ્ઝતો પરિયોસાનતો ચ ધમ્મૂપસંહિતં અત્થૂપસંહિતં સુટ્ઠુ એકન્તેન નિય્યાનિકં કત્વા ભાસિતં વાચં સમ્માસમ્બુદ્ધવચનં સુત્વા તેન પકાસિતં પરમત્થભાવેન તચ્છભાવતો તથં યથારહં પવત્તિનિવત્તિઉપાયભાવે બ્યભિચારાભાવતો યાથાવકં દુક્ખાદિઅત્થં યોનિસો ઉપાયેન પરિઞ્ઞેય્યાદિભાવેન પચ્ચવેક્ખિસં ‘‘દુક્ખં પરિઞ્ઞેય્યં, સમુદયો પહાતબ્બો, નિરોધો સચ્છિકાતબ્બો ¶ , મગ્ગો ભાવેતબ્બો’’તિ પતિઅવેક્ખિં, ઞાણચક્ખુના પસ્સિં પટિવિજ્ઝિન્તિ અત્થો.

નિન્હાતસબ્બપાપોમ્હીતિ એવં પટિવિદ્ધસચ્ચત્તા એવ અરિયમગ્ગજલેન વિક્ખાલિતસબ્બપાપો અમ્હિ. તતો એવ રાગમલાદીનં અભાવેન નિમ્મલત્તા નિમ્મલો. તતો એવ ¶ પરિસુદ્ધકાયસમાચારતાય પરિસુદ્ધવચીસમાચારતાય પરિસુદ્ધમનોસમાચારતાય પયતો સુચિ સુદ્ધો. સવાસનસબ્બકિલેસમલવિસુદ્ધિયા સુદ્ધસ્સ બુદ્ધસ્સ ભગવતો લોકુત્તરધમ્મદાયસ્સ આદિયનતો દાયાદો. તસ્સેવ દેસનાઞાણસમુટ્ઠાનઉરોવાયામજનિતાભિજાતિતાય ઓરસો પુત્તો અમ્હીતિ યોજના.

પુનપિ અત્તનો પરમત્થતો ન્હાતકભાવમેવ વિભાવેતું ‘‘ઓગય્હા’’તિ ઓસાનગાથમાહ. તત્થ ઓગય્હાતિ ઓગાહેત્વા અનુપવિસિત્વા. અટ્ઠઙ્ગિકં સોતન્તિ સમ્માદિટ્ઠિઆદીહિ અટ્ઠઙ્ગસમોધાનભૂતં મગ્ગસોતં. સબ્બપાપં પવાહયિન્તિ અનવસેસં પાપમલં પક્ખાલેસિં, અરિયમગ્ગજલપવાહનેન પરમત્થન્હાતકો અહોસિં. તતો એવ તિસ્સો વિજ્જા અજ્ઝગમિં, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનન્તિ વુત્તત્થમેવ.

ગયાકસ્સપત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. વક્કલિત્થેરગાથાવણ્ણના

વાતરોગાભિનીતોતિઆદિકા ¶ આયસ્મતો વક્કલિત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો સત્થુ સન્તિકં ગચ્છન્તેહિ ઉપાસકેહિ સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે ઠિતો ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું સદ્ધાધિમુત્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા સયમ્પિ તં ઠાનં પત્થેન્તો સત્તાહં મહાદાનં દત્વા પણિધાનં અકાસિ. સત્થા તસ્સ અનન્તરાયતં દિસ્વા બ્યાકરિ.

સોપિ ¶ યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો અમ્હાકં સત્થુ કાલે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિ, વક્કલીતિસ્સ નામં અકંસુ. સો વુદ્ધિપ્પત્તો તયો વેદે ઉગ્ગણ્હિત્વા બ્રાહ્મણસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગતો સત્થારં દિસ્વા રૂપકાયસ્સ સમ્પત્તિદસ્સનેન અતિત્તો સત્થારા સદ્ધિંયેવ વિચરતિ. ‘‘અગારમજ્ઝે વસન્તો નિચ્ચકાલં સત્થારં દટ્ઠું ન લભિસ્સામી’’તિ સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા ઠપેત્વા ભોજનવેલં સરીરકિચ્ચકાલઞ્ચ સેસકાલે યત્થ ઠિતેન સક્કા દસબલં પસ્સિતું, તત્થ ઠિતો અઞ્ઞં કિચ્ચં પહાય ભગવન્તં ઓલોકેન્તોવ વિહરતિ. સત્થા તસ્સ ઞાણપરિપાકં આગમેન્તો બહુકાલં તસ્મિં રૂપદસ્સનેનેવ વિચરન્તે કિઞ્ચિ અવત્વા પુનેકદિવસં ¶ ‘‘કિં તે, વક્કલિ, ઇમિના પૂતિકાયેન દિટ્ઠેન? યો ખો, વક્કલિ, ધમ્મં પસ્સતિ, સો મં પસ્સતિ. યો મં પસ્સતિ, સો ધમ્મં પસ્સતિ. ધમ્મઞ્હિ, વક્કલિ, પસ્સન્તો મં પસ્સતિ, મં પસ્સન્તો ધમ્મં પસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૩.૮૭) આહ.

સત્થરિ એવં વદન્તેપિ થેરો સત્થુ દસ્સનં પહાય અઞ્ઞત્થ ગન્તું ન સક્કોતિ. તતો સત્થા ‘‘નાયં ભિક્ખુ સંવેગં અલભિત્વા બુજ્ઝિસ્સતી’’તિ વસ્સૂપનાયિકદિવસે ‘‘અપેહિ, વક્કલી’’તિ થેરં પણામેસિ. સો સત્થારા પણામિતો સમ્મુખે ઠાતું અસક્કોન્તો ‘‘કિં મય્હં જીવિતેન, યોહં સત્થારં દટ્ઠું ન લભામી’’તિ ગિજ્ઝકૂટપબ્બતે પપાતટ્ઠાનં અભિરુહિ. સત્થા તસ્સ તં પવત્તિં ઞત્વા ‘‘અયં ભિક્ખુ મમ સન્તિકા અસ્સાસં અલભન્તો મગ્ગફલાનં ઉપનિસ્સયં નાસેય્યા’’તિ અત્તાનં દસ્સેતું ઓભાસં વિસ્સજ્જેન્તો –

‘‘પામોજ્જબહુલો ભિક્ખુ, પસન્નો બુદ્ધસાસને;

અધિગચ્છે પદં સન્તં, સઙ્ખારૂપસમં સુખ’’ન્તિ. (ધ. પ. ૩૮૧) –

ગાથં વત્વા ‘‘એહિ, વક્કલી’’તિ હત્થં પસારેસિ. થેરો ‘‘દસબલો મે દિટ્ઠો, ‘એહી’તિ અવ્હાનમ્પિ લદ્ધ’’ન્તિ બલવપીતિસોમનસ્સં ઉપ્પાદેત્વા ¶ ‘‘કુતો આગચ્છામી’’તિ અત્તનો ગમનભાવં અજાનિત્વા સત્થુ સમ્મુખે આકાસે પક્ખન્દન્તો પઠમપાદેન પબ્બતે ઠિતોયેવ સત્થારા વુત્તગાથં ¶ આવજ્જેન્તો આકાસેયેવ પીતિં વિક્ખમ્ભેત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણીતિ અઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાયં (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૦૮) ધમ્મપદવણ્ણનાયઞ્ચ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૨.૩૮૧) આગતં.

ઇધ પન એવં વદન્તિ – ‘‘કિં તે, વક્કલી’’તિઆદિના સત્થારા ઓવદિતો ગિજ્ઝકૂટે વિહરન્તો વિપસ્સનં પટ્ઠપેસિ, તસ્સ સદ્ધાય બલવભાવતો એવ વિપસ્સના વીથિં ન ઓતરતિ, ભગવા તં ઞત્વા કમ્મટ્ઠાનં સોધેત્વા અદાસિ. પુન વિપસ્સનં મત્થકં પાપેતું નાસક્ખિયેવ, અથસ્સ આહારવેકલ્લેન વાતાબાધો ઉપ્પજ્જિ, તં વાતાબાધેન પીળિયમાનં ઞત્વા ભગવા તત્થ ગન્ત્વા પુચ્છન્તો –

૩૫૦.

‘‘વાતરોગાભિનીતો ત્વં, વિહરં કાનને વને;

પવિદ્ધગોચરે લૂખે, કથં ભિક્ખુ કરિસ્સસી’’તિ. –

આહ. તં સુત્વા થેરો –

૩૫૧.

‘‘પીતિસુખેન ¶ વિપુલેન, ફરમાનો સમુસ્સયં;

લૂખમ્પિ અભિસમ્ભોન્તો, વિહરિસ્સામિ કાનને.

૩૫૨.

‘‘ભાવેન્તો સતિપટ્ઠાને, ઇન્દ્રિયાનિ બલાનિ ચ;

બોજ્ઝઙ્ગાનિ ચ ભાવેન્તો, વિહરિસ્સામિ કાનને.

૩૫૩.

‘‘આરદ્ધવીરિયે પહિતત્તે, નિચ્ચં દળ્હપરક્કમે;

સમગ્ગે સહિતે દિસ્વા, વિહરિસ્સામિ કાનને.

૩૫૪.

‘‘અનુસ્સરન્તો સમ્બુદ્ધં, અગ્ગં દન્તં સમાહિતં;

અતન્દિતો રત્તિન્દિવં, વિહરિસ્સામિ કાનને’’તિ. –

ચતસ્સો ગાથા અભાસિ.

તત્થ વાતરોગાભિનીતોતિ વાતાબાધેન અસેરિભાવં ઉપનીતો, વાતબ્યાધિના અભિભૂતો. ત્વન્તિ થેરં આલપતિ. વિહરન્તિ તેન ઇરિયાપથવિહારેન વિહરન્તો. કાનને વનેતિ કાનનભૂતે વને, મહાઅરઞ્ઞેતિ અત્થો. પવિદ્ધગોચરેતિ વિસ્સટ્ઠગોચરે દુલ્લભપચ્ચયે. વાતરોગસ્સ સપ્પાયાનં સપ્પિઆદિભેસજ્જાનં અભાવેન ફરુસભૂમિભાગતાય ચ લૂખે લૂખટ્ઠાને. કથં ભિક્ખુ કરિસ્સસીતિ ભિક્ખુ ત્વં કથં વિહરિસ્સસીતિ ભગવા પુચ્છિ.

તં ¶ સુત્વા થેરો નિરામિસપીતિસોમનસ્સાદિના અત્તનો સુખવિહારં પકાસેન્તો ‘‘પીતિસુખેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ પીતિસુખેનાતિ ઉબ્બેગલક્ખણાય ફરણલક્ખણાય ચ ¶ પીતિયા તંસમ્પયુત્તસુખેન ચ. તેનાહ ‘‘વિપુલેના’’તિ ઉળારેનાતિ અત્થો. ફરમાનો સમુસ્સયન્તિ યથાવુત્તપીતિસુખસમુટ્ઠિતેહિ પણીતેહિ રૂપેહિ સકલં કાયં ફરાપેન્તો નિરન્તરં ફુટં કરોન્તો. લૂખમ્પિ અભિસમ્ભોન્તોતિ અરઞ્ઞાવાસજનિતં સલ્લેખવુત્તિહેતુકં દુસ્સહમ્પિ પચ્ચયલૂખં અભિભવન્તો અધિવાસેન્તો. વિહરિસ્સામિ કાનનેતિ ઝાનસુખેન વિપસ્સનાસુખેન ચ અરઞ્ઞાયતને વિહરિસ્સામીતિ અત્થો. તેનાહ – ‘‘સુખઞ્ચ કાયેન પટિસંવેદેસિ’’ન્તિ (પારા. ૧૧).

‘‘યતો યતો સમ્મસતિ, ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં;

લભતી પીતિપામોજ્જં, અમતં તં વિજાનત’’ન્તિ ચ. (ધ. પ. ૩૭૪);

ભાવેન્તો સતિપટ્ઠાનેતિ મગ્ગપરિયાપન્ને કાયાનુપસ્સનાદિકે ચત્તારો સતિપટ્ઠાને ઉપ્પાદેન્તો વડ્ઢેન્તો ચ. ઇન્દ્રિયાનીતિ મગ્ગપરિયાપન્નાનિ એવ સદ્ધાદીનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ. બલાનીતિ તથા સદ્ધાદીનિ ¶ પઞ્ચ બલાનિ. બોજ્ઝઙ્ગાનીતિ તથા સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગાદીનિ સત્ત બોજ્ઝઙ્ગાનિ. ચ-સદ્દેન સમ્મપ્પધાનઇદ્ધિપાદમગ્ગઙ્ગાનિ સઙ્ગણ્હાતિ. તદવિનાભાવતો હિ તગ્ગહણેનેવ તેસં ગહણં હોતિ. વિહરિસ્સામીતિ યથાવુત્તે બોધિપક્ખિયધમ્મે ભાવેન્તો મગ્ગસુખેન તદધિગમસિદ્ધેન ફલસુખેન નિબ્બાનસુખેન ચ વિહરિસ્સામિ.

આરદ્ધવીરિયેતિ ચતુબ્બિધસમ્મપ્પધાનવસેન પગ્ગહિતવીરિયે. પહિતત્તેતિ નિબ્બાનં પતિપેસિતચિત્તે. નિચ્ચં દળ્હપરક્કમેતિ સબ્બકાલં અસિથિલવીરિયે. અવિવાદવસેન કાયસામગ્ગિદાનવસેન ચ સમગ્ગે. દિટ્ઠિસીલસામઞ્ઞેન સહિતે સબ્રહ્મચારી દિસ્વા. એતેન કલ્યાણમિત્તસમ્પત્તિં દસ્સેતિ.

અનુસ્સરન્તો સમ્બુદ્ધન્તિ સમ્મા સામં સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધં સબ્બસત્તુત્તમતાય, અગ્ગં ઉત્તમેન દમથેન દન્તં, અનુત્તરસમાધિના સમાહિતં અતન્દિતો અનલસો હુત્વા, રત્તિન્દિવં સબ્બકાલં ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા અરહ’’ન્તિઆદિના અનુસ્સરન્તો વિહરિસ્સામિ. એતેન બુદ્ધાનુસ્સતિભાવનાય ¶ યુત્તાકારદસ્સનેન સબ્બત્થ કમ્મટ્ઠાનાનુયોગમાહ, પુરિમેન પારિહારિયકમ્મટ્ઠાનાનુયોગં.

એવં પન વત્વા થેરો વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૪.૨૮-૬૫) –

‘‘ઇતો સતસહસ્સમ્હિ, કપ્પે ઉપ્પજ્જિ નાયકો;

અનોમનામો અમિતો, નામેન પદુમુત્તરો.

‘‘પદુમાકારવદનો, પદુમામલસુચ્છવી;

લોકેનાનુપલિત્તોવ, તોયેન પદુમં યથા.

‘‘વીરો પદુમપત્તક્ખો, કન્તો ચ પદુમં યથા;

પદુમુત્તરગન્ધોવ, તસ્મા સો પદુમુત્તરો.

‘‘લોકજેટ્ઠો ચ નિમ્માનો, અન્ધાનં નયનૂપમો;

સન્તવેસો ગુણનિધિ, કરુણામતિસાગરો.

‘‘સ કદાચિ મહાવીરો, બ્રહ્માસુરસુરચ્ચિતો;

સદેવમનુજાકિણ્ણે, જનમજ્ઝે જિનુત્તમો.

‘‘વદનેન સુગન્ધેન, મધુરેન રુતેન ચ;

રઞ્જયં પરિસં સબ્બં, સન્થવી સાવકં સકં.

‘‘સદ્ધાધિમુત્તો સુમતિ, મમ દસ્સનલાલસો;

નત્થિ એતાદિસો અઞ્ઞો, યથાયં ભિક્ખુ વક્કલિ.

‘‘તદાહં ¶ હંસવતિયં, નગરે બ્રાહ્મણત્રજો;

હુત્વા સુત્વા ચ તં વાક્યં, તં ઠાનમભિરોચયિં.

‘‘સસાવકં તં વિમલં, નિમન્તેત્વા તથાગતં;

સત્તાહં ભોજયિત્વાન, દુસ્સેહચ્છાદયિં તદા.

‘‘નિપચ્ચ સિરસા તસ્સ, અનન્તગુણસાગરે;

નિમુગ્ગો પીતિસમ્પુણ્ણો, ઇદં વચનમબ્રવિં.

‘‘યો સો તયા સન્થવિતો, ઇતો સત્તમકે મુનિ;

ભિક્ખુ સદ્ધાવતં અગ્ગો, તાદિસો હોમહં મુને.

‘‘એવં ¶ વુત્તે મહાવીરો, અનાવરણદસ્સનો;

ઇમં વાક્યં ઉદીરેસિ, પરિસાય મહામુનિ.

‘‘પસ્સથેતં માણવકં, પીતમટ્ઠનિવાસનં;

હેમયઞ્ઞોપચિતઙ્ગં, જનનેત્તમનોહરં.

‘‘એસો અનાગતદ્ધાને, ગોતમસ્સ મહેસિનો;

અગ્ગો સદ્ધાધિમુત્તાનં, સાવકોયં ભવિસ્સતિ.

‘‘દેવભૂતો મનુસ્સો વા, સબ્બસન્તાપવજ્જિતો;

સબ્બભોગપરિબ્યૂળ્હો, સુખિતો સંસરિસ્સતિ.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘તસ્સ ધમ્મેસુ દાયાદો, ઓરસો ધમ્મનિમ્મિતો;

વક્કલિ નામ નામેન, હેસ્સતિ સત્થુ સાવકો.

‘‘તેન કમ્મવિસેસેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસમગચ્છહં.

‘‘સબ્બત્થ સુખિતો હુત્વા, સંસરન્તો ભવાભવે;

સાવત્થિયં પુરે જાતો, કુલે અઞ્ઞતરે અહં.

‘‘નોનીતસુખુમાલં મં, જાતપલ્લવકોમલં;

મન્દં ઉત્તાનસયનં, પિસાચભયતજ્જિતા.

‘‘પાદમૂલે મહેસિસ્સ, સાયેસું દીનમાનસા;

ઇમં દદામ તે નાથ, સરણં હોહિ નાયક.

‘‘તદા પટિગ્ગહિ સો મં, ભીતાનં સરણો મુનિ;

જાલિના ચક્કઙ્કિતેન, મુદુકોમલપાણિના.

‘‘તદા પભુતિ તેનાહં, અરક્ખેય્યેન રક્ખિતો;

સબ્બવેરવિનિમુત્તો, સુખેન પરિવુદ્ધિતો.

‘‘સુગતેન ¶ વિના ભૂતો, ઉક્કણ્ઠામિ મુહુત્તકં;

જાતિયા સત્તવસ્સોહં, પબ્બજિં અનગારિયં.

‘‘સબ્બપારમિસમ્ભૂતં ¶ , નીલક્ખિનયનં વરં;

રૂપં સબ્બસુભાકિણ્ણં, અતિત્તો વિહરામહં.

‘‘બુદ્ધરૂપરતિં ઞત્વા, તદા ઓવદિ મં જિનો;

અલં વક્કલિ કિં રૂપે, રમસે બાલનન્દિતે.

‘‘યો હિ પસ્સતિ સદ્ધમ્મં, સો મં પસ્સતિ પણ્ડિતો;

અપસ્સમાનો સદ્ધમ્મં, મં પસ્સમ્પિ ન પસ્સતિ.

‘‘અનન્તાદીનવો કાયો, વિસરુક્ખસમૂપમો;

આવાસો સબ્બરોગાનં, પુઞ્જો દુક્ખસ્સ કેવલો.

‘‘નિબ્બિન્દિય તતો રૂપે, ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં;

પસ્સ ઉપક્કિલેસાનં, સુખેનન્તં ગમિસ્સસિ.

‘‘એવં તેનાનુસિટ્ઠોહં, નાયકેન હિતેસિના;

ગિજ્ઝકૂટં સમારુય્હ, ઝાયામિ ગિરિકન્દરે.

‘‘ઠિતો પબ્બતપાદમ્હિ, અસ્સાસયિ મહામુનિ;

વક્કલીતિ જિનો વાચં, તં સુત્વા મુદિતો અહં.

‘‘પક્ખન્દિં સેલપબ્ભારે, અનેકસતપોરિસે;

તદા બુદ્ધાનુભાવેન, સુખેનેવ મહિં ગતો.

‘‘પુનોપિ ધમ્મં દેસેતિ, ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં;

તમહં ધમ્મમઞ્ઞાય, અરહત્તમપાપુણિં.

‘‘સુમહાપરિસમજ્ઝે, તદા મં ચરણન્તગો;

અગ્ગં સદ્ધાધિમુત્તાનં, પઞ્ઞપેસિ મહામતિ.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, યં કમ્મમકરિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં ¶ પન પત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તોપિ થેરો ઇમા એવ ગાથા અભાસિ. અથ નં સત્થા ભિક્ખુસઙ્ઘમજ્ઝે નિસિન્નો સદ્ધાધિમુત્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

વક્કલિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. વિજિતસેનત્થેરગાથાવણ્ણના

ઓલગ્ગેસ્સામીતિઆદિકા ¶ ¶ આયસ્મતો વિજિતસેનત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો અત્થદસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો ઘરાવાસં પહાય ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞે વિહરન્તો આકાસેન ગચ્છન્તં ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો પસન્નાકારં દસ્સેન્તો અઞ્જલિં પગ્ગય્હ અટ્ઠાસિ. સત્થા તસ્સ અજ્ઝાસયં ઞત્વા આકાસતો ઓતરિ. સો ભગવતો મનોહરાનિ મધુરાનિ ફલાનિ ઉપનેસિ, પટિગ્ગહેસિ ભગવા અનુકમ્પં ઉપાદાય. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કોસલરટ્ઠે હત્થાચરિયકુલે નિબ્બત્તિત્વા વિજિતસેનોતિ લદ્ધનામો વિઞ્ઞુતં પાપુણિ. તસ્સ માતુલા સેનો ચ ઉપસેનો ચાતિ દ્વે હત્થાચરિયા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધા પબ્બજિત્વા વાસધુરં પૂરેન્તા અરહત્તં પાપુણિંસુ. વિજિતસેનોપિ હત્થિસિપ્પે નિપ્ફત્તિં ગતો નિસ્સરણજ્ઝાસયતાય ઘરાવાસે અલગ્ગમાનસો સત્થુ યમકપાટિહારિયં દિસ્વા પટિલદ્ધસદ્ધો માતુલત્થેરાનં સન્તિકે પબ્બજિત્વા તેસં ઓવાદાનુસાસનિયા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો વિપસ્સનાવીથિં લઙ્ઘિત્વા બહિદ્ધા નાનારમ્મણે વિધાવન્તં અત્તનો ચિત્તં ઓવદન્તો –

૩૫૫.

‘‘ઓલગ્ગેસ્સામિ તે ચિત્ત, આણિદ્વારેવ હત્થિનં;

ન તં પાપે નિયોજેસ્સં, કામજાલં સરીરજં.

૩૫૬.

‘‘ત્વં ઓલગ્ગો ન ગચ્છસિ, દ્વારવિવરં ગજોવ અલભન્તો;

ન ચ ચિત્તકલિ પુનપ્પુનં, પસક્ક પાપરતો ચરિસ્સસિ.

૩૫૭.

‘‘યથા કુઞ્જરં અદન્તં, નવગ્ગહમઙ્કુસગ્ગહો;

બલવા આવત્તેતિ અકામં, એવં આવત્તયિસ્સં તં.

૩૫૮.

‘‘યથા વરહયદમકુસલો, સારથિપવરો દમેતિ આજઞ્ઞં;

એવં દમયિસ્સં તં, પતિટ્ઠિતો પઞ્ચસુ બલેસુ.

૩૫૯.

‘‘સતિયા ¶ ¶ તં નિબન્ધિસ્સં, પયુત્તો તે દમેસ્સામિ;

વીરિયધુરનિગ્ગહિતો, ન યિતો દૂરં ગમિસ્સસે ચિત્તા’’તિ. –

ગાથા અભાસિ.

તત્થ ઓલગ્ગેસ્સામીતિ સંવરિસ્સામિ નિવારેસ્સામિ. તેતિ તં. ઉપયોગત્થે હિ ઇદં સામિવચનં ¶ . તે ગમનન્તિ વા વચનસેસો. હત્થિનન્તિ ચ હત્થિન્તિ અત્થો. ચિત્તાતિ અત્તનો ચિત્તં આલપતિ. યથા તં વારેતુકામો, તં દસ્સેન્તો ‘‘આણિદ્વારેવ હત્થિન’’ન્તિ આહ. આણિદ્વારં નામ પાકારબદ્ધસ્સ નગરસ્સ ખુદ્દકદ્વારં, યં ઘટિકાછિદ્દે આણિમ્હિ પક્ખિત્તે યન્તેન વિના અબ્ભન્તરે ઠિતેહિપિ વિવરિતું ન સક્કા. યેન મનુસ્સગવસ્સમહિંસાદયો ન નિગ્ગન્તું સક્કા. નગરતો બહિ નિગ્ગન્તુકામમ્પિ હત્થિં યતો પલોભેત્વા હત્થાચરિયો ગમનં નિવારેસિ. અથ વા આણિદ્વારં નામ પલિઘદ્વારં. તત્થ હિ તિરિયં પલિઘં ઠપેત્વા રુક્ખસૂચિસઙ્ખાતં આણિં પલિઘસીસે આવુણન્તિ. પાપેતિ રૂપાદીસુ ઉપ્પજ્જનકઅભિજ્ઝાદિપાપધમ્મે તં ન નિયોજેસ્સં ન નિયોજિસ્સામિ. કામજાલાતિ કામસ્સ જાલભૂતં. યથા હિ મચ્છબન્ધમિગલુદ્દાનં જાલં નામ મચ્છાદીનં તેસં યથાકામકારસાધનં, એવં અયોનિસોમનસિકારાનુપાતિતં ચિત્તં મારસ્સ કામકારસાધનં. તેન હિ સો સત્તે અનત્થેસુ પાતેતિ. સરીરજાતિ સરીરેસુ ઉપ્પજ્જનક. પઞ્ચવોકારભવે હિ ચિત્તં રૂપપટિબદ્ધવુત્તિતાય ‘‘સરીરજ’’ન્તિ વુચ્ચતિ.

ત્વં ઓલગ્ગો ન ગચ્છસીતિ ત્વં, ચિત્તકલિ, મયા સતિપઞ્ઞાપતોદઅઙ્કુસેહિ વારિતો ન દાનિ યથારુચિં ગમિસ્સસિ, અયોનિસોમનસિકારવસેન યથાકામં વત્તિતું ન લભિસ્સસિ. યથા કિં? દ્વારવિવરં ગજોવ અલભન્તો નગરતો ગજનિરોધતો વા નિગ્ગમનાય દ્વારવિવરકં અલભમાનો હત્થી વિય. ચિત્તકલીતિ ચિત્તકાળકણ્ણિ. પુનપ્પુનન્તિ અપરાપરં. પસક્કાતિ સરણસમ્પસ્સાસવસેન. પાપરતોતિ પાપકમ્મનિરતો પુબ્બે વિય ઇદાનિ ન ચરિસ્સસિ તથા ચરિતું ન દસ્સામીતિ અત્થો.

અદન્તન્તિ ¶ અદમિતં હત્થિસિક્ખં અસિક્ખિતં. નવગ્ગહન્તિ અચિરગહિતં. અઙ્કુસગ્ગહોતિ હત્થાચરિયો. બલવાતિ કાયબલેન ઞાણબલેન ચ બલવા. આવત્તેતિ અકામન્તિ અનિચ્છન્તમેવ નિસેધનતો નિવત્તેતિ. એવં આવત્તયિસ્સન્તિ યથા યથાવુત્તં હત્થિં હત્થાચરિયો, એવં તં ચિત્તં ચિત્તકલિં દુચ્ચરિતનિસેધનતો નિવત્તયિસ્સામિ.

વરહયદમકુસલોતિ ¶ ઉત્તમાનં અસ્સદમ્માનં દમને કુસલો. તતો એવ સારથિપવરો અસ્સદમ્મસારથીસુ વિસિટ્ઠો દમેતિ આજઞ્ઞં આજાનીયં અસ્સદમ્મં દેસકાલાનુરૂપં સણ્હફરુસેહિ દમેતિ વિનેતિ નિબ્બિસેવનં કરોતિ. પતિટ્ઠિતો પઞ્ચસુ બલેસૂતિ સદ્ધાદીસુ પઞ્ચસુ બલેસુ પતિટ્ઠિતો હુત્વા અસ્સદ્ધિયાદિનિસેધનતો તં દમયિસ્સં દમેસ્સામીતિ અત્થો.

સતિયા ¶ તં નિબન્ધિસ્સન્તિ ગોચરજ્ઝત્તતો બહિ ગન્તું અદેન્તો સતિયોત્તેન કમ્મટ્ઠાનથમ્ભે, ચિત્તકલિ, તં નિબન્ધિસ્સામિ નિયમેસ્સામિ. પયુત્તો તે દમેસ્સામીતિ તત્થ નિબન્ધન્તો એવ યુત્તપ્પયુત્તો હુત્વા તે દમેસ્સામિ, સંકિલેસમલતો તં વિસોધેસ્સામિ. વીરિયધુરનિગ્ગહિતોતિ યથાવુત્તો છેકેન સુસારથિના યુગે યોજિતો યુગનિગ્ગહિતો યુગન્તરગતો તં નાતિક્કમતિ, એવં ત્વમ્પિ ચિત્ત, મમ વીરિયધુરે નિગ્ગહિતો સક્કચ્ચકારિતાય સાતચ્ચકારિતાય અઞ્ઞથા વત્તિતું અલભન્તો ઇતો ગોચરજ્ઝત્તતો દૂરં બહિ ન ગમિસ્સસિ. ભાવનાનુયુત્તસ્સ હિ કમ્મટ્ઠાનતો અઞ્ઞં આસન્નમ્પિ લક્ખણતો દૂરમેવાતિ એવં થેરો ઇમાહિ ગાથાહિ અત્તનો ચિત્તં નિગ્ગણ્હન્તોવ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૫.૨૨-૩૦) –

‘‘સુવણ્ણવણ્ણં સમ્બુદ્ધં, દ્વત્તિંસવરલક્ખણં;

વિપિનગ્ગેન ગચ્છન્તં, સાલરાજંવ ફુલ્લિતં.

‘‘તિણત્થરં પઞ્ઞાપેત્વા, બુદ્ધસેટ્ઠં અયાચહં;

અનુકમ્પતુ મં બુદ્ધો, ભિક્ખં ઇચ્છામિ દાતવે.

‘‘અનુકમ્પકો ¶ કારુણિકો, અત્થદસ્સી મહાયસો;

મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, ઓરૂહિ મમ અસ્સમે.

‘‘ઓરોહિત્વાન સમ્બુદ્ધો, નિસીદિ પણ્ણસન્થરે;

ભલ્લાતકં ગહેત્વાન, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સદાસહં.

‘‘મમ નિજ્ઝાયમાનસ્સ, પરિભુઞ્જિ તદા જિનો;

તત્થ ચિત્તં પસાદેત્વા, અભિવન્દિં તદા જિનં.

‘‘અટ્ઠારસે કપ્પસતે, યં ફલમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ફલદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તોપિ ઇમા ગાથા અભાસિ.

વિજિતસેનત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. યસદત્તત્થેરગાથાવણ્ણના

ઉપારમ્ભચિત્તોતિઆદિકા આયસ્મતો યસદત્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનિ. તથા હેસ પદુમુત્તરસ્સ ¶ ભગવતો કાલે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા બ્રાહ્મણાનં વિજ્જાસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગતો કામે પહાય ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞે વિહરન્તો એકદિવસં સત્થારં દિસ્વા પસન્નમાનસો અઞ્જલિં પગ્ગય્હ અભિત્થવિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મલ્લરટ્ઠે મલ્લરાજકુલે નિબ્બત્તિત્વા યસદત્તોતિ લદ્ધનામો, વયપ્પત્તો તક્કસિલં ગન્ત્વા સબ્બસિપ્પાનિ સિક્ખિત્વા સભિયેન પરિબ્બાજકેન સદ્ધિંયેવ ચારિકં ચરમાનો, અનુપુબ્બેન સાવત્થિયં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા સભિયેન પુટ્ઠપઞ્હેસુ ¶ વિસ્સજ્જિયમાનેસુ સયં ઓતારાપેક્ખો સુણન્તો નિસીદિ ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ વાદે દોસં દસ્સામી’’તિ. અથસ્સ ભગવા ચિત્તાચારં ઞત્વા સભિયસુત્તદેસનાવસાને (સુ. નિ. સભિયસુત્ત) ઓવાદં દેન્તો –

૩૬૦.

‘‘ઉપારમ્ભચિત્તો ¶ દુમ્મેધો, સુણાતિ જિનસાસનં;

આરકા હોતિ સદ્ધમ્મા, નભસો પથવી યથા.

૩૬૧.

‘‘ઉપારમ્ભચિત્તો દુમ્મેધો, સુણાતિ જિનસાસનં;

પરિહાયતિ સદ્ધમ્મા, કાળપક્ખેવ ચન્દિમા.

૩૬૨.

‘‘ઉપારમ્ભચિત્તો દુમ્મેધો, સુણાતિ જિનસાસનં;

પરિસુસ્સતિ સદ્ધમ્મે, મચ્છો અપ્પોદકે યથા.

૩૬૩.

‘‘ઉપારમ્ભચિત્તો દુમ્મેધો, સુણાતિ જિનસાસનં;

ન વિરૂહતિ સદ્ધમ્મે, ખેત્તે બીજંવ પૂતિકં.

૩૬૪.

‘‘યો ચ તુટ્ઠેન ચિત્તેન, સુણાતિ જિનસાસનં;

ખેપેત્વા આસવે સબ્બે, સચ્છિકત્વા અકુપ્પતં;

પપ્પુય્ય પરમં સન્તિં, પરિનિબ્બાતિનાસવો’’તિ. –

ઇમા પઞ્ચ ગાથા અભાસિ.

તત્થ ઉપારમ્ભચિત્તોતિ સારમ્ભચિત્તો, દોસારોપનાધિપ્પાયોતિ અત્થો. દુમ્મેધોતિ નિપ્પઞ્ઞો. આરકા હોતિ સદ્ધમ્માતિ સો તાદિસો પુગ્ગલો નભસો વિય પથવી પટિપત્તિસદ્ધમ્મતોપિ દૂરે હોતિ, પગેવ પટિવેધસદ્ધમ્મતો. ‘‘ન ત્વં ઇમં ધમ્મવિનયં આજાનાસી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૧.૧૮) વિગ્ગાહિકકથં અનુયુત્તસ્સ કુતો સન્તનિપુણો પટિપત્તિસદ્ધમ્મો.

પરિહાયતિ સદ્ધમ્માતિ નવવિધલોકુત્તરધમ્મતો પુબ્બભાગિયસદ્ધાદિસદ્ધમ્મતોપિ નિહીયતિ. પરિસુસ્સતીતિ વિસુસ્સતિ કાયચિત્તાનં પીણનરસસ્સ પીતિપામોજ્જાદિકુસલધમ્મસ્સાભાવતો. ન વિરૂહતીતિ ¶ વિરૂળ્હિં વુદ્ધિં ન પાપુણાતિ. પૂતિકન્તિ ગોમયલેપદાનાદિઅભાવેન પૂતિભાવં પત્તં.

તુટ્ઠેન ચિત્તેનાતિ ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે કરણવચનં, અત્તમનો પમુદિતો હુત્વાતિ અત્થો. ખેપેત્વાતિ સમુચ્છિન્દિત્વા. અકુપ્પતન્તિ અરહત્તં. પપ્પુય્યાતિ પાપુણિત્વા. પરમં સન્તિન્તિ અનુપાદિસેસં નિબ્બાનં. તદધિગમો ¶ ચસ્સ કેવલં કાલાગમનમેવ, ન કોચિવિધોતિ તં દસ્સેતું વુત્તં ‘‘પરિનિબ્બાતિનાસવો’’તિ.

એવં સત્થારા ઓવદિતો સંવેગજાતો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૪.૩૫-૪૩) –

‘‘કણિકારંવ ¶ જલિતં, દીપરુક્ખંવ જોતિતં;

કઞ્ચનંવ વિરોચન્તં, અદ્દસં દ્વિપદુત્તમં.

‘‘કમણ્ડલું ઠપેત્વાન, વાકચીરઞ્ચ કુણ્ડિકં;

એકંસં અજિનં કત્વા, બુદ્ધસેટ્ઠં થવિં અહં.

‘‘તમન્ધકારં વિધમં, મોહજાલસમાકુલં;

ઞાણાલોકં દસ્સેત્વાન, નિત્તિણ્ણોસિ મહામુનિ.

‘‘સમુદ્ધરસિમં લોકં, સબ્બાવન્તમનુત્તરં;

ઞાણે તે ઉપમા નત્થિ, યાવતા જગતો ગતિ.

‘‘તેન ઞાણેન સબ્બઞ્ઞૂ, ઇતિ બુદ્ધો પવુચ્ચતિ;

વન્દામિ તં મહાવીરં, સબ્બઞ્ઞુતમનાવરં.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, બુદ્ધસેટ્ઠં થવિં અહં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ઞાણત્થવાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તોપિ થેરો ઇમા એવ ગાથા અભાસિ.

યસદત્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. સોણકુટિકણ્ણત્થેરગાથાવણ્ણના

ઉપસમ્પદા ¶ ચ મે લદ્ધાતિઆદિકા આયસ્મતો સોણસ્સ કુટિકણ્ણસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે વિભવસમ્પન્નો સેટ્ઠિ હુત્વા ઉળારાય ઇસ્સરિયસમ્પત્તિયા ઠિતો એકદિવસં સત્થારં સતસહસ્સખીણાસવપરિવુતં મહતિયા ¶ બુદ્ધલીળાય મહન્તેન બુદ્ધાનુભાવેન નગરં પવિસન્તં દિસ્વા પસન્નમાનસો વન્દિત્વા અઞ્જલિં કત્વા અટ્ઠાસિ. સો પચ્છાભત્તં ઉપાસકેહિ સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા ભગવતો સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું કલ્યાણવાક્કરણાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા સયમ્પિ તં ઠાનં પત્થેત્વા મહાદાનં દત્વા પણિધાનં અકાસિ. સત્થા તસ્સ અનન્તરાયતં દિસ્વા ‘‘અનાગતે ગોતમસ્સ નામ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સાસને કલ્યાણવાક્કરણાનં અગ્ગો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ.

સો તત્થ યાવજીવં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે સાસને પબ્બજિત્વા વત્તપટિવત્તાનિ પૂરેન્તો એકસ્સ ભિક્ખુનો ચીવરં સિબ્બિત્વા અદાસિ. પુન બુદ્ધસુઞ્ઞે લોકે બારાણસિયં તુન્નવાયો હુત્વા એકસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ ચીવરકોટિં છિન્નં ઘટેત્વા અદાસિ. એવં તત્થ તત્થ પુઞ્ઞાનિ કત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે અવન્તિરટ્ઠે કુરરઘરે મહાવિભવસ્સ સેટ્ઠિનો પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. સોણોતિસ્સ નામં અકંસુ. કોટિઅગ્ઘનકસ્સ કણ્ણપિળન્ધનસ્સ ધારણેન ‘‘કોટિકણ્ણો’’તિ વત્તબ્બે કુટિકણ્ણોતિ પઞ્ઞાયિત્થ.

સો અનુક્કમેન વડ્ઢિત્વા કુટુમ્બં સણ્ઠપેન્તો આયસ્મન્તે મહાકચ્ચાને કુલઘરં નિસ્સાય પવત્તપબ્બતે વિહરન્તે તસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાય તં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહિ. સો અપરભાગે સંસારે સઞ્જાતસંવેગો થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા કિચ્છેન કસિરેન દસવગ્ગં સઙ્ઘં સન્નિપાતેત્વા ઉપસમ્પજ્જિત્વા કતિપયકાલં થેરસ્સ સન્તિકે વસિત્વા, થેરં આપુચ્છિત્વા સત્થારં વન્દિતું સાવત્થિં ઉપગતો, સત્થારા એકગન્ધકુટિયં વાસં લભિત્વા પચ્ચૂસસમયે અજ્ઝિટ્ઠો સોળસઅટ્ઠકવગ્ગિયાનં ¶ ઉસ્સારણેન સાધુકારં દત્વા ભાસિતાય ‘‘દિસ્વા આદીનવં લોકે’’તિ (ઉદા. ૪૬; મહાવ. ૨૫૮) ઉદાનગાથાય પરિયોસાને વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૪.૨૬-૩૪) –

‘‘પદુમુત્તરો ¶ નામ જિનો, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

વસીસતસહસ્સેહિ, નગરં પાવિસી તદા.

‘‘નગરં ¶ પવિસન્તસ્સ, ઉપસન્તસ્સ તાદિનો;

રતનાનિ પજ્જોતિંસુ, નિગ્ઘોસો આસિ તાવદે.

‘‘બુદ્ધસ્સ આનુભાવેન, ભેરી વજ્જુમઘટ્ટિતા;

સયં વીણા પવજ્જન્તિ, બુદ્ધસ્સ પવિસતો પુરં.

‘‘બુદ્ધસેટ્ઠં નમસ્સામિ, પદુમુત્તરમહામુનિં;

પાટિહીરઞ્ચ પસ્સિત્વા, તત્થ ચિત્તં પસાદયિં.

‘‘અહો બુદ્ધો અહો ધમ્મો, અહો નો સત્થુ સમ્પદા;

અચેતનાપિ તૂરિયા, સયમેવ પવજ્જરે.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, યં સઞ્ઞમલભિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધસઞ્ઞાયિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તે પન પતિટ્ઠિતો અત્તનો ઉપજ્ઝાયેન આચિક્ખિતનિયામેન પચ્ચન્તિમેસુ જનપદેસુ વિનયધરપઞ્ચમેન ગણેન ઉપસમ્પદા, ધુવન્હાનં, ચમ્મત્થરણં, ગુણઙ્ગુણૂપાહનં, ચીવરવિપ્પવાસોતિ પઞ્ચ વરે યાચિત્વા તે સત્થુ સન્તિકા લભિત્વા પુનદેવ અત્તનો વસિતટ્ઠાનં ગન્ત્વા ઉપજ્ઝાયસ્સ તમત્થં આરોચેસિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારો પન ઉદાનટ્ઠકથાયં આગતનયેન વેદિતબ્બો. અઙ્ગુત્તરટ્ઠકથાયં (અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૦૬) પન ‘‘ઉપસમ્પન્નો હુત્વા અત્તનો ઉપજ્ઝાયસ્સ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણી’’તિ વુત્તં.

સો અપરભાગે વિમુત્તિસુખેન વિહરન્તો અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા સોમનસ્સજાતો ઉદાનવસેન –

૩૬૫.

‘‘ઉપસમ્પદા ચ મે લદ્ધા, વિમુત્તો ચમ્હિ અનાસવો;

સો ચ મે ભગવા દિટ્ઠો, વિહારે ચ સહાવસિં.

૩૬૬.

‘‘બહુદેવ રત્તિં ભગવા, અબ્ભોકાસેતિનામયિ;

વિહારકુસલો સત્થા, વિહારં પાવિસી તદા.

૩૬૭.

‘‘સન્થરિત્વાન ¶ સઙ્ઘાટિં, સેય્યં કપ્પેસિ ગોતમો;

સીહો સેલગુહાયંવ, પહીનભયભેરવો.

૩૬૮.

‘‘તતો કલ્યાણવાક્કરણો, સમ્માસમ્બુદ્ધસાવકો;

સોણો અભાસિ સદ્ધમ્મં, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સ સમ્મુખા.

૩૬૯.

‘‘પઞ્ચક્ખન્ધે ¶ પરિઞ્ઞાય, ભાવયિત્વાન અઞ્જસં;

પપ્પુય્ય પરમં સન્તિં, પરિનિબ્બિસ્સત્યનાસવો’’તિ. –

ઇમા પઞ્ચ ગાથા અભાસિ.

તત્થ ઉપસમ્પદા ચ મે લદ્ધાતિ યા સા કિચ્છેન દસવગ્ગં ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતેત્વા અત્તના લદ્ધા ઉપસમ્પદા. યા ચ પન વરદાનવસેન સબ્બપચ્ચન્તિમેસુ જનપદેસુ વિનયધરપઞ્ચમેન ગણેન સત્થારા અનુઞ્ઞાતા ઉપસમ્પદા, તદુભયં સન્ધાયાહ. ચ-સદ્દો ¶ સમુચ્ચયત્થો, તેન ઇતરેપિ સત્થુ સન્તિકા લદ્ધવરે સઙ્ગણ્હાતિ. વિમુત્તો ચમ્હિ અનાસવોતિ અગ્ગમગ્ગેન સકલકિલેસવત્થુવિમુત્તિયા વિમુત્તો ચ અમ્હિ. તતો એવ કામાસવાદીહિ અનાસવો અમ્હીતિ યોજના. સો ચ મે ભગવા દિટ્ઠોતિ યદત્થં અહં અવન્તિરટ્ઠતો સાવત્થિં ગતો, સો ચ ભગવા મયા અદિટ્ઠપુબ્બો દિટ્ઠો. વિહારે ચ સહાવસિન્તિ ન કેવલં તસ્સ ભગવતો દસ્સનમેવ મયા લદ્ધં, અથ ખો વિહારે સત્થુ ગન્ધકુટિયં સત્થારા કારણં સલ્લક્ખેત્વા વાસેન્તેન સહ અવસિં. ‘‘વિહારેતિ વિહારસમીપે’’તિ કેચિ.

બહુદેવ રત્તિન્તિ પઠમં યામં ભિક્ખૂનં ધમ્મદેસનાવસેન કમ્મટ્ઠાનસોધનવસેન ચ, મજ્ઝિમં યામં દેવાનં બ્રહ્મૂનઞ્ચ કઙ્ખચ્છેદનવસેન ભગવા બહુદેવ રત્તિં અબ્ભોકાસે અતિનામયિ વીતિનામેસિ. વિહારકુસલોતિ દિબ્બબ્રહ્મઆનેઞ્જઅરિયવિહારેસુ કુસલો. વિહારં પાવિસીતિ અતિવેલં નિસજ્જચઙ્કમેહિ ઉપ્પન્નપરિસ્સમવિનોદનત્થં ગન્ધકુટિં પાવિસિ.

સન્થરિત્વાન સઙ્ઘાટિં, સેય્યં કપ્પેસીતિ ચતુગ્ગુણં સઙ્ઘાટિં પઞ્ઞાપેત્વા સીહસેય્યં કપ્પેસિ. તેનાહ ‘‘ગોતમો સીહો સેલગુહાયંવ પહીનભયભેરવો’’તિ. તત્થ ગોતમોતિ ભગવન્તં ગોત્તેન કિત્તેતિ. સીહો સેલગુહાયંવાતિ સેલસ્સ પબ્બતસ્સ ગુહાયં. યથા સીહો મિગરાજા તેજુસ્સદતાય પહીનભયભેરવો દક્ખિણેન પસ્સેન ¶ પાદે પાદં અચ્ચાધાય સેય્યં કપ્પેસિ, એવં ચિત્તુત્રાસલોમહંસનછમ્ભિતત્તહેતૂનં કિલેસાનં સમુચ્છિન્નત્તા પહીનભયભેરવો ગોતમો ભગવા સેય્યં કપ્પેસીતિ અત્થો.

તતોતિ પચ્છા, સીહસેય્યં કપ્પેત્વા તતો વુટ્ઠહિત્વા ‘‘પટિભાતુ તં ભિક્ખુ ધમ્મો ભાસિતુ’’ન્તિ (ઉદા. ૪૬) સત્થારા અજ્ઝેસિતોતિ અત્થો. કલ્યાણવાક્કરણોતિ સુન્દરવચીકરણો, લક્ખણસમ્પન્નવચનક્કમોતિ અત્થો. સોણો અભાસિ સદ્ધમ્મન્તિ સોળસ અટ્ઠકવગ્ગિયસુત્તાનિ ¶ સોણો કુટિકણ્ણો, બુદ્ધસેટ્ઠસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સમ્મુખા, પચ્ચક્ખતો અભાસીતિ થેરો અત્તાનમેવ પરં વિય અવોચ.

પઞ્ચક્ખન્ધે પરિઞ્ઞાયાતિ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધે તીહિપિ પરિઞ્ઞાહિ પરિજાનિત્વા તે પરિજાનન્તોયેવ, અઞ્જસં અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ભાવયિત્વા, પરમં સન્તિં નિબ્બાનં પપ્પુય્ય પાપુણિત્વા ઠિતો અનાસવો. તતો એવ ઇદાનિ પરિનિબ્બિસ્સતિ અનુપાદિસેસનિબ્બાનવસેન નિબ્બાયિસ્સતીતિ.

સોણકુટિકણ્ણત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨. કોસિયત્થેરગાથાવણ્ણના

યો ¶ એવ ગરૂનન્તિઆદિકા આયસ્મતો કોસિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સત્થારં દિસ્વા પસન્નચિત્તો ઉચ્છુખણ્ડિકં અદાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મગધરટ્ઠે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિ, કોસિયોતિસ્સ ગોત્તવસેન નામં અકાસિ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો આયસ્મન્તં ધમ્મસેનાપતિં અભિણ્હં ઉપસઙ્કમતિ, તસ્સ સન્તિકે ધમ્મં સુણાતિ. સો તેન સાસને પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૪.૪૪-૪૯) –

‘‘નગરે ¶ બન્ધુમતિયા, દ્વારપાલો અહોસહં;

અદ્દસં વિરજં બુદ્ધં, સબ્બધમ્માન પારગું.

‘‘ઉચ્છુખણ્ડિકમાદાય બુદ્ધસેટ્ઠસ્સદાસહં;

પસન્નચિત્તો સુમનો, વિપસ્સિસ્સ મહેસિનો.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં ઉચ્છુમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ઉચ્છુખણ્ડસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ¶ ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા ગરુવાસં સપ્પુરિસૂપનિસ્સયઞ્ચ પસંસન્તો –

૩૭૦.

‘‘યો વે ગરૂનં વચનઞ્ઞુ ધીરો, વસે ચ તમ્હિ જનયેથ પેમં;

સો ભત્તિમા નામ ચ હોતિ પણ્ડિતો, ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સ.

૩૭૧.

‘‘યં આપદા ઉપ્પતિતા ઉળારા, નક્ખમ્ભયન્તે પટિસઙ્ખયન્તં;

સો થામવા નામ ચ હોતિ પણ્ડિતો, ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સ.

૩૭૨.

‘‘યો વે સમુદ્દોવ ઠિતો અનેજો, ગમ્ભીરપઞ્ઞો નિપુણત્થદસ્સી;

અસંહારિયો નામ ચ હોતિ પણ્ડિતો, ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સ.

૩૭૩.

‘‘બહુસ્સુતો ધમ્મધરો ચ હોતિ, ધમ્મસ્સ હોતિ અનુધમ્મચારી;

સો તાદિસો નામ ચ હોતિ પણ્ડિતો, ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સ.

૩૭૪.

‘‘અત્થઞ્ચ ¶ યો જાનાતિ ભાસિતસ્સ,

અત્થઞ્ચ ઞત્વાન તથા કરોતિ;

અત્થન્તરો નામ સ હોતિ પણ્ડિતો,

ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સા’’તિ. –

ઇમા પઞ્ચ ગાથા અભાસિ.

તત્થ ¶ યોતિ ખત્તિયાદીસુ ચતૂસુ પરિસાસુ યો કોચિ. વેતિ બ્યત્તં. ગરૂનન્તિ સીલાદિગરુગુણયુત્તાનં પણ્ડિતાનં. વચનઞ્ઞૂતિ તેસં અનુસાસનીવચનં જાનન્તો, યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જમાનો પટિપજ્જિત્વા ચ તસ્સ ફલં જાનન્તોતિ અત્થો. ધીરોતિ ધિતિસમ્પન્નો. વસે ચ તમ્હિ જનયેથ પેમન્તિ તસ્મિં ગરૂનં વચને ઓવાદે વસેય્ય યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જેય્ય, પટિપજ્જિત્વા ‘‘ઇમિના વતાહં ઓવાદેન ઇમં જાતિઆદિદુક્ખં વીતિવત્તો’’તિ તત્થ જનયેથ પેમં ગારવં ઉપ્પાદેય્ય. ઇદઞ્હિ દ્વયં ‘‘ગરૂનં વચનઞ્ઞુ ધીરો’’તિ પદદ્વયેન વુત્તસ્સેવત્થસ્સ પાકટકરણં. સોતિ યો ગરૂનં વચનઞ્ઞૂ ધીરો, સો યથાનુસિટ્ઠં પટિપત્તિયા તત્થ ભત્તિમા ચ નામ હોતિ, જીવિતહેતુપિ તસ્સ અનતિક્કમનતો પણ્ડિતો ચ નામ હોતિ. ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સાતિ તથા પટિપજ્જન્તો ચ તાય એવ પટિપત્તિયા ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં જાનનહેતુ ¶ લોકિયલોકુત્તરધમ્મેસુ વિજ્જાત્તયાદિવસેન ‘‘તેવિજ્જો, છળભિઞ્ઞો, પટિસમ્ભિદાપત્તો’’તિ વિસેસિ વિસેસવા સિયાતિ અત્થો.

યન્તિ યં પુગ્ગલં પટિપત્તિયા અન્તરાયકરણતો ‘‘આપદા’’તિ લદ્ધવોહારા સોતુણ્હખુપ્પિપાસાદિપાકટપરિસ્સયા ચેવ રાગાદિપટિચ્છન્નપરિસ્સયા ચ ઉપ્પતિતા ઉપ્પન્ના, ઉળારા બલવન્તોપિ નક્ખમ્ભયન્તે ન કિઞ્ચિ ચાલેન્તિ. કસ્મા? પટિસઙ્ખયન્તન્તિ પટિસઙ્ખાયમાનં પટિસઙ્ખાનબલે ઠિતન્તિ અત્થો. સોતિ યો દળ્હતરાહિ આપદાહિપિ અક્ખમ્ભનીયો, સો થામવા ધિતિમા દળ્હપરક્કમો નામ હોતિ. અનવસેસસંકિલેસપક્ખસ્સ અભિભવનકપઞ્ઞાબલસમઙ્ગિતાય પણ્ડિતો ચ નામ હોતિ. તથાભૂતો ચ ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સાતિ તં વુત્તત્થમેવ.

સમુદ્દોવ ¶ ઠિતોતિ સમુદ્દો વિય ઠિતસભાવો. યથા હિ ચતુરાસીતિયોજનસહસ્સગમ્ભીરે સિનેરુપાદસમીપે મહાસમુદ્દો અટ્ઠહિપિ દિસાહિ ઉટ્ઠિતેહિ પકતિવાતેહિ અનિઞ્જનતો ઠિતો અનેજો ગમ્ભીરો ચ, એવં કિલેસવાતેહિ તિત્થિયવાદવાતેહિ ચ અકમ્પનીયતો ઠિતો અનેજો. ગમ્ભીરસ્સ અનુપચિતઞાણસમ્ભારેહિ અલદ્ધગાધસ્સ નિપુણસ્સ સુખુમસ્સ પટિચ્ચસમુપ્પાદાદિઅત્થસ્સ પટિવિજ્ઝનેન ગમ્ભીરપઞ્ઞો નિપુણત્થદસ્સી. અસંહારિયો નામ ચ હોતિ પણ્ડિતો સો તાદિસો પુગ્ગલો કિલેસેહિ દેવપુત્તમારાદીસુ વા કેનચિ અસંહારિયતાય અસંહારિયો નામ હોતિ, યથાવુત્તેન અત્થેન પણ્ડિતો ચ નામ હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવ.

બહુસ્સુતોતિ પરિયત્તિબાહુસચ્ચવસેન બહુસ્સુતો, સુત્તગેય્યાદિ બહું સુતં એતસ્સાતિ બહુસ્સુતો. તમેવ ધમ્મં સુવણ્ણભાજને પક્ખિત્તસીહવસં વિય અવિનસ્સન્તમેવ ધારેતીતિ ધમ્મધરો ¶ ચ હોતિ. ધમ્મસ્સ હોતિ અનુધમ્મચારીતિ યથાસુતસ્સ યથાપરિયત્તસ્સ ધમ્મસ્સ અત્થમઞ્ઞાય ધમ્મમઞ્ઞાય નવલોકુત્તરધમ્મસ્સ અનુરૂપં ધમ્મં પુબ્બભાગપટિપદાસઙ્ખાતં ચતુપારિસુદ્ધિસીલધુતઙ્ગઅસુભકમ્મટ્ઠાનાદિભેદં ચરતિ પટિપજ્જતીતિ અનુધમ્મચારી હોતિ, ‘‘અજ્જ અજ્જેવા’’તિ પટિવેધં આકઙ્ખન્તો વિચરતિ. સો તાદિસો નામ ચ હોતિ પણ્ડિતોતિ યો પુગ્ગલો યં ગરું નિસ્સાય બહુસ્સુતો ધમ્મધરો ધમ્મસ્સ ચ અનુધમ્મચારી હોતિ. સો ચ તાદિસો તેન ગરુના સદિસો પણ્ડિતો નામ હોતિ પટિપત્તિયા સદિસભાવતો. તથાભૂતો પન સો ઞત્વા ચ ધમ્મેસુ વિસેસિ અસ્સ, તં વુત્તત્થંવ.

અત્થઞ્ચ યો જાનાતિ ભાસિતસ્સાતિ યો પુગ્ગલો સમ્માસમ્બુદ્ધેન ભાસિતસ્સ પરિયત્તિધમ્મસ્સ ¶ અત્થં જાનાતિ. જાનન્તો પન ‘‘ઇધ સીલં વુત્તં, ઇધ સમાધિ, ઇધ પઞ્ઞા’’તિ તત્થ તત્થ યથાવુત્તં અત્થઞ્ચ ઞત્વાન તથા કરોતિ યથા સત્થારા અનુસિટ્ઠં, તથા પટિપજ્જતિ. અત્થન્તરો નામ સ હોતિ પણ્ડિતોતિ સો એવરૂપો પુગ્ગલો અત્થન્તરો અત્થકારણા સીલાદિઅત્થજાનનમત્તમેવ ઉપનિસ્સયં કત્વા પણ્ડિતો હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવ.

એત્થ ¶ ચ પઠમગાથાય ‘‘યો વે ગરૂન’’ન્તિઆદિના સદ્ધૂપનિસ્સયો વિસેસભાવો વુત્તો, દુતિયગાથાય ‘‘યં આપદા’’તિ આદિના વીરિયૂપનિસ્સયો, તતિયગાથાય ‘‘યો વે સમુદ્દોવ ઠિતો’’તિઆદિના સમાધૂપનિસ્સયો, ચતુત્થગાથાય ‘‘બહુસ્સુતો’’તિઆદિના સતૂપનિસ્સયો, પઞ્ચમગાથાય ‘‘અત્થઞ્ચ યો જાનાતી’’તિઆદિના પઞ્ઞૂપનિસ્સયો વિસેસભાવો વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.

કોસિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઞ્ચકનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. છક્કનિપાતો

૧. ઉરુવેલકસ્સપત્થેરગાથાવણ્ણના

છક્કનિપાતે ¶ ¶ દિસ્વાન પાટિહીરાનીતિઆદિકા આયસ્મતો ઉરુવેલકસ્સપત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા, વયપ્પત્તો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું મહાપરિસાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા, સયમ્પિ તં ઠાનન્તરં પત્થેત્વા મહાદાનં દત્વા પણિધાનમકાસિ. ભગવા ચસ્સ અનન્તરાયતં દિસ્વા, ‘‘અનાગતે ગોતમબુદ્ધસ્સ સાસને મહાપરિસાનં અગ્ગો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ.

સો ¶ તત્થ યાવજીવં પુઞ્ઞાનિ કત્વા તતો ચવિત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇતો દ્વાનવુતિકપ્પમત્થકે ફુસ્સસ્સ ભગવતો વેમાતિકકનિટ્ઠભાતા હુત્વા નિબ્બત્તિ. અઞ્ઞેપિસ્સ દ્વે કનિટ્ઠભાતરો અહેસું. તે તયોપિ બુદ્ધપ્પમુખં સઙ્ઘં પરમાય પૂજાય પૂજેત્વા યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો અમ્હાકં ભગવતો નિબ્બત્તિતો પુરેતરમેવ બારાણસિયં બ્રાહ્મણકુલે ભાતરો હુત્વા, અનુક્કમેન નિબ્બત્તા ગોત્તવસેન તયોપિ કસ્સપા એવ નામ જાતા. તે વયપ્પત્તા તયો વેદે ઉગ્ગણ્હિંસુ. તેસં જેટ્ઠભાતિકસ્સ પઞ્ચ માણવકસતાનિ પરિવારો, મજ્ઝિમસ્સ તીણિ, કનિટ્ઠસ્સ દ્વે. તે અત્તનો ગન્થે સારં ઓલોકેન્તા દિટ્ઠધમ્મિકમેવ અત્થં દિસ્વા પબ્બજ્જં રોચેસું. તેસુ જેટ્ઠભાતા અત્તનો પરિવારેન સદ્ધિં ઉરુવેલં ગન્ત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ઉરુવેલકસ્સપો નામ જાતો મહાગઙ્ગાનદીવઙ્કે પબ્બજિતો નદીકસ્સપો નામ જાતો, ગયાસીસે પબ્બજિતો ગયાકસ્સપો નામ જાતો.

એવં તેસુ ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા તત્થ તત્થ વસન્તેસુ બહૂનં દિવસાનં અચ્ચયેન અમ્હાકં બોધિસત્તો મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિત્વા, પટિવિદ્ધસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણો અનુક્કમેન ધમ્મચક્કં પવત્તેત્વા, પઞ્ચવગ્ગિયત્થેરે અરહત્તે પતિટ્ઠાપેત્વા યસપ્પમુખે પઞ્ચપઞ્ઞાસ સહાયકે વિનેત્વા સટ્ઠિ અરહન્તે ‘‘ચરથ, ભિક્ખવે, ચારિક’’ન્તિ વિસ્સજ્જેત્વા, ભદ્દવગ્ગિયે વિનેત્વા ઉરુવેલકસ્સપસ્સ ¶ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા વસનત્થાય અગ્યાગારં પવિસિત્વા ¶ , તત્થ કતનાગદમનં આદિં કત્વા અડ્ઢુડ્ઢસહસ્સેહિ પાટિહારિયેહિ ઉરુવેલકસ્સપં સપરિસં વિનેત્વા પબ્બાજેસિ. તસ્સ પબ્બજિતભાવં ઞત્વા ઇતરેપિ દ્વે ભાતરો સપરિસા આગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિંસુ. સબ્બેવ એહિભિક્ખૂ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા અહેસું.

સત્થા તં સમણસહસ્સં આદાય ગયાસીસં ગન્ત્વા પિટ્ઠિપાસાણે નિસિન્નો આદિત્તપરિયાયદેસનાય સબ્બે અરહત્તે પતિટ્ઠાપેસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૪.૨૫૧-૨૯૫) –

‘‘પદુમુત્તરો નામ જિનો, સબ્બલોકવિદૂ મુનિ;

ઇતો સતસહસ્સમ્હિ, કપ્પે ઉપ્પજ્જિ ચક્ખુમા.

‘‘ઓવાદકો વિઞ્ઞાપકો, તારકો સબ્બપાણિનં;

દેસનાકુસલો બુદ્ધો, તારેસિ જનતં બહું.

‘‘અનુકમ્પકો કારુણિકો, હિતેસી સબ્બપાણિનં;

સમ્પત્તે તિત્થિયે સબ્બે, પઞ્ચસીલે પતિટ્ઠપિ.

‘‘એવં નિરાકુલં આસિ, સુઞ્ઞતં તિત્થિયેહિ ચ;

વિચિત્તં અરહન્તેહિ, વસીભૂતેહિ તાદિભિ.

‘‘રતનાનટ્ઠપઞ્ઞાસં, ઉગ્ગતો સો મહામુનિ;

કઞ્ચનગ્ઘિયસઙ્કાસો, બાત્તિંસવરલક્ખણો.

‘‘વસ્સસતસહસ્સાનિ, આયુ વિજ્જતિ તાવદે;

તાવતા તિટ્ઠમાનો સો, તારેસિ જનતં બહું.

‘‘તદાહં હંસવતિયા, બ્રાહ્મણો સાધુસમ્મતો;

ઉપેચ્ચ લોકપજ્જોતં, અસ્સોસિં ધમ્મદેસનં.

‘‘તદા મહાપરિસતિં, મહાપરિસસાવકં;

ઠપેન્તં એતદગ્ગમ્હિ, સુત્વાન મુદિતો અહં.

‘‘મહતા પરિવારેન, નિમન્તેત્વા મહાજિનં;

બ્રાહ્મણાનં સહસ્સેન, સહદાનમદાસહં.

‘‘મહાદાનં દદિત્વાન, અભિવાદિય નાયકં;

એકમન્તં ઠિતો હટ્ઠો, ઇદં વચનમબ્રવિં.

‘‘તયિ ¶ સદ્ધાય મે વીર, અધિકારગુણેન ચ;

પરિસા મહતી હોતુ, નિબ્બત્તસ્સ તહિં તહિં.

‘‘તદા ¶ અવોચ પરિસં, ગજગજ્જિતસુસ્સરો;

કરવીકરુતો સત્થા, એતં પસ્સથ બ્રાહ્મણં.

‘‘હેમવણ્ણં મહાબાહું, કમલાનનલોચનં;

ઉદગ્ગતનુજં હટ્ઠં, સદ્ધવન્તં ગુણે મમ.

‘‘એસ પત્થયતે ઠાનં, સીહઘોસસ્સ ભિક્ખુનો;

અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, લચ્છસે તં મનોરથં.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘તસ્સ ધમ્મેસુ દાયાદો, ઓરસો ધમ્મનિમ્મિતો;

કસ્સપો નામ ગોત્તેન, હેસ્સતિ સત્થુ સાવકો.

‘‘ઇતો દ્વેનવુતે કપ્પે, અહુ સત્થા અનુત્તરો;

અનૂપમો અસદિસો, ફુસ્સો લોકગ્ગનાયકો.

‘‘સો ચ સબ્બં તમં હન્ત્વા, વિજટેત્વા મહાજટં;

વસ્સતે અમતં વુટ્ઠિં, તપ્પયન્તો સદેવકં.

‘‘તદા હિ બારાણસિયં, રાજાપચ્ચા અહુમ્હસે;

ભાતરોમ્હ તયો સબ્બે, સંવિસટ્ઠાવ રાજિનો.

‘‘વીરઙ્ગરૂપા બલિનો, સઙ્ગામે અપરાજિતા;

તદા કુપિતપચ્ચન્તો, અમ્હે આહ મહીપતિ.

‘‘એથ ગન્ત્વાન પચ્ચન્તં, સોધેત્વા અટ્ટવીબલં;

ખેમં વિજિરિતં કત્વા, પુન દેથાતિ ભાસથ.

‘‘તતો ¶ મયં અવોચુમ્હ, યદિ દેય્યાસિ નાયકં;

ઉપટ્ઠાનાય અમ્હાકં, સાધયિસ્સામ વો તતો.

‘‘તતો મયં લદ્ધવરા, ભૂમિપાલેન પેસિતા;

નિક્ખિત્તસત્થં પચ્ચન્તં, કત્વા પુનરુપેચ્ચ તં.

‘‘યાચિત્વા ¶ સત્થુપટ્ઠાનં, રાજાનં લોકનાયકં;

મુનિવીરં લભિત્વાન, યાવજીવં યજિમ્હ તં.

‘‘મહગ્ઘાનિ ચ વત્થાનિ, પણીતાનિ રસાનિ ચ;

સેનાસનાનિ રમ્માનિ, ભેસજ્જાનિ હિતાનિ ચ.

‘‘દત્વા સસઙ્ઘમુનિનો, ધમ્મેનુપ્પાદિતાનિ નો;

સીલવન્તો કારુણિકા, ભાવનાયુત્તમાનસા.

‘‘સદ્ધા પરિચરિત્વાન, મેત્તચિત્તેન નાયકં;

નિબ્બુતે તમ્હિ લોકગ્ગે, પૂજં કત્વા યથાબલં.

‘‘તતો ચુતા સન્તુસિતં, ગતા તત્થ મહાસુખં;

અનુભૂતા મયં સબ્બે, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘માયાકારો યથા રઙ્ગે, દસ્સેસિ વિકતિં બહું;

તથા ભવે ભમન્તોહં, વિદેહાધિપતી અહું.

‘‘ગુણાચેલસ્સ વાક્યેન, મિચ્છાદિટ્ઠિગતાસયો;

નરકં મગ્ગમારૂળ્હો, રુચાય મમ ધીતુયા.

‘‘ઓવાદં નાદિયિત્વાન, બ્રહ્મુના નારદેનહં;

બહુધા સંસિતો સન્તો, દિટ્ઠિં હિત્વાન પાપિકં.

‘‘પૂરયિત્વા વિસેસેન, દસ કમ્મપથાનિહં;

હિત્વાન દેહમગમિં, સગ્ગં સભવનં યથા.

‘‘પચ્છિમે ભવે સમ્પત્તે, બ્રહ્મબન્ધુ અહોસહં;

બારાણસિયં ફીતાયં, જાતો વિપ્પમહાકુલે.

‘‘મચ્ચુબ્યાધિજરાભીતો, ઓગાહેત્વા મહાવનં;

નિબ્બાનં પદમેસન્તો, જટિલેસુ પરિબ્બજિં.

‘‘તદા દ્વે ભાતરો મય્હં, પબ્બજિંસુ મયા સહ;

ઉરુવેલાયં માપેત્વા, અસ્સમં નિવસિં અહં.

‘‘કસ્સપો નામ ગોત્તેન, ઉરુવેલનિવાસિકો;

તતો મે આસિ પઞ્ઞત્તિ, ઉરુવેલકસ્સપો ઇતિ.

‘‘નદીસકાસે ¶ ભાતા મે, નદીકસ્સપસવ્હયો;

આસી સકાસનામેન, ગયાયં ગયાકસ્સપો.

‘‘દ્વે સતાનિ કનિટ્ઠસ્સ, તીણિ, મજ્ઝસ્સ ભાતુનો;

મમ પઞ્ચ સતાનૂના, સિસ્સા સબ્બે મમાનુગા.

‘‘તદા ઉપેચ્ચ મં બુદ્ધો, કત્વાન વિવિધાનિ મે;

પાટિહીરાનિ લોકગ્ગો, વિનેસિ નરસારથિ.

‘‘સહસ્સપરિવારેન, અહોસિં એહિભિક્ખુકો;

તેહેવ સહ સબ્બેહિ, અરહત્તમપાપુણિં.

‘‘તે ચેવઞ્ઞે ચ બહવો, સિસ્સા મં પરિવારયું;

ભાસિતુઞ્ચ સમત્થોહં, તતો મં ઇસિસત્તમો.

‘‘મહાપરિસભાવસ્મિં, એતદગ્ગે ઠપેસિ મં;

અહો બુદ્ધે કતં કારં, સફલં મે અજાયથ.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા સીહનાદં નદન્તો –

૩૭૫.

‘‘દિસ્વાન ¶ પાટિહીરાનિ, ગોતમસ્સ યસસ્સિનો;

ન તાવાહં પણિપતિં, ઇસ્સામાનેન વઞ્ચિતો.

૩૭૬.

‘‘મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, ચોદેસિ નરસારથિ;

તતો મે આસિ સંવેગો, અબ્ભુતો લોમહંસનો.

૩૭૭.

‘‘પુબ્બે ¶ જટિલભૂતસ્સ, યા મે સિદ્ધિ પરિત્તિકા;

તાહં તદા નિરાકત્વા, પબ્બજિં જિનસાસને.

૩૭૮.

‘‘પુબ્બે યઞ્ઞેન સન્તુટ્ઠો, કામધાતુપુરક્ખતો;

પચ્છા રાગઞ્ચ દોસઞ્ચ, મોહઞ્ચાપિ સમૂહનિં.

૩૭૯.

‘‘પુબ્બેનિવાસં જાનામિ, દિબ્બચક્ખુ વિસોધિતં;

ઇદ્ધિમા પરચિત્તઞ્ઞૂ, દિબ્બસોતઞ્ચ પાપુણિં.

૩૮૦.

‘‘યસ્સ ¶ ચત્થાય પબ્બજિતો, અગારસ્માનગારિયં;

સો મે અત્થો અનુપ્પત્તો, સબ્બસંયોજનક્ખયો’’તિ. –

ઇમા છ ગાથા અભાસિ.

તત્થ દિસ્વાન પાટિહીરાનીતિ નાગરાજદમનાદીનિ અડ્ઢુડ્ઢસહસ્સાનિ પાટિહારિયાનિ દિસ્વા. ‘‘પાટિહીરં, પાટિહેરં, પાટિહારિય’’ન્તિ હિ અત્થતો એકં, બ્યઞ્જનમેવ નાનં. યસસ્સિનો’’તિ ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિના સદેવકે લોકે યથાભુચ્ચં પત્થટકિત્તિસદ્દસ્સ. ન તાવાહં પણિપતિન્તિ યાવ મં ભગવા ‘‘નેવ ખો ત્વં, કસ્સપ, અરહા, નાપિ અરહત્તમગ્ગં સમાપન્નો, સાપિ તે પટિપદા નત્થિ, યાય ત્વં અરહા વા અસ્સ, અરહત્તમગ્ગં વા સમાપન્નો’’તિ ન તજ્જેસિ, તાવ અહં ન પણિપાતનં અકાસિં. કિંકારણા? ઇસ્સામાનેન વઞ્ચિતો, ‘‘ઇમસ્સ મયિ સાવકત્તં ઉપગતે મમ લાભસક્કારો પરિહાયિસ્સતિ, ઇમસ્સ એવ વડ્ઢિસ્સતી’’તિ એવં પરસમ્પત્તિઅસહનલક્ખણાય ઇસ્સાય ચેવ, ‘‘અહં ગણપામોક્ખો બહુજનસમ્મતો’’તિ એવં અબ્ભુન્નતિલક્ખણેન માનેન ચ વઞ્ચિતો, પલમ્ભિતો હુત્વાતિ અત્થો.

મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાયાતિ મય્હં મિચ્છાસઙ્કપ્પં જાનિત્વા, યં યં ભગવા ઉત્તરિ મનુસ્સધમ્મા ઇદ્ધિપાટિહારિયં દસ્સેતિ, તં તં દિસ્વા ‘‘મહિદ્ધિકો ખો મહાસમણો મહાનુભાવો’’તિ ચિન્તેત્વાપિ ‘‘ન ત્વેવ ખો અરહા યથા અહ’’ન્તિ એવં પવત્તં મિચ્છાવિતક્કં જાનન્તોપિ ઞાણપરિપાકં આગમેન્તો અજ્ઝુપેક્ખિત્વા પચ્છા નેરઞ્જરાય મજ્ઝે સમન્તતો ઉદકં ઉસ્સારેત્વા રેણુહતાય ભૂમિયા ચઙ્કમિત્વા તેન આભતનાવાય ઠિતો તદાપિ ‘‘મહિદ્ધિકો’’તિઆદિકં ચિન્તેત્વા પુન ‘‘ન ત્વેવ ખો અરહા યથા અહ’’ન્તિ પવત્તિતં મિચ્છાસઙ્કપ્પં ઞત્વાતિ અત્થો. ચોદેસિ નરસારથીતિ તદા મે ¶ ઞાણપરિપાકં ઞત્વા ‘‘નેવ ખો ત્વં અરહા’’તિઆદિના પુરિસદમ્મસારથિ સત્થા મં ચોદેસિ નિગ્ગણ્હિ. તતો મે આસિ સંવેગો, અબ્ભુતો લોમહંસનોતિ તતો યથાવુત્તચોદનાહેતુ એત્તકં કાલં અભૂતપુબ્બતાય અબ્ભુતો લોમહંસનવસેન પવત્તિયા લોમહંસનો ‘‘અનરહાવ સમાનો ‘અરહા’તિ ¶ મઞ્ઞિ’’ન્તિ સંવેગો સહોત્તપ્પો ઞાણુપ્પાદો મય્હં અહોસિ.

જટિલભૂતસ્સાતિ ¶ તાપસભૂતસ્સ. સિદ્ધીતિ લાભસક્કારસમિદ્ધિ. પરિત્તિકાતિ અપ્પમત્તિકા. તાહન્તિ તં અહં. તદાતિ ભગવતો ચોદનાય સંવેગુપ્પત્તિકાલે. નિરાકત્વાતિ અપનેત્વા છડ્ડેત્વા, અનપેક્ખો હુત્વાતિ અત્થો. ‘‘ઇદ્ધીતિ ભાવનામયઇદ્ધી’’તિ વદન્તિ. તદયુત્તં તદા તસ્સ અઝાનલાભીભાવતો. તથા હિ વુત્તં ‘‘કામધાતુપુરક્ખતો’’તિ.

યઞ્ઞેન સન્તુટ્ઠોતિ ‘‘યઞ્ઞં યજિત્વા સગ્ગસુખં અનુભવિસ્સામિ, અલમેત્તાવતા’’તિ યઞ્ઞયજનેન સન્તુટ્ઠો નિટ્ઠિતકિચ્ચસઞ્ઞી. કામધાતુપુરક્ખતોતિ કામસુગતિં આરબ્ભ ઉપ્પન્નતણ્હો યઞ્ઞયજનેન કામલોકં પુરક્ખત્વા ઠિતો. સો ચે યઞ્ઞો પાણાતિપાતપટિસંયુત્તો હોતિ, ન તેન સુગતિં સક્કા લદ્ધું. ન હિ અકુસલસ્સ ઇટ્ઠો કન્તો વિપાકો નિબ્બત્તતિ. યા પન તત્થ દાનાદિકુસલચેતના, તાય સતિ પચ્ચયસમવાયે સુગતિં ગચ્છેય્ય. પચ્છાતિ તાપસપબ્બજ્જાતો પચ્છા સત્થુ ઓવાદેન તાપસલદ્ધિં પહાય ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનાનુયોગકાલે. સમૂહનિન્તિ વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા મગ્ગપટિપાટિયા રાગઞ્ચ દોસઞ્ચ મોહઞ્ચ અનવસેસતો સમુગ્ઘાતેસિં.

યસ્મા પનાયં થેરો અરિયમગ્ગેન રાગાદયો સમૂહનન્તોયેવ છળભિઞ્ઞો અહોસિ, તસ્મા તં અત્તનો છળભિઞ્ઞભાવં દસ્સેન્તો ‘‘પુબ્બેનિવાસં જાનામી’’તિઆદિમાહ. તત્થ પુબ્બેનિવાસં જાનામીતિ અત્તનો પરેસઞ્ચ પુબ્બેનિવાસં અતીતાસુ જાતીસુ નિબ્બત્તક્ખન્ધે ખન્ધપટિબદ્ધે ચ પુબ્બેનિવાસઞાણેન હત્થતલે આમલકં વિય પચ્ચક્ખતો જાનામિ બુજ્ઝામિ. દિબ્બચક્ખુ વિસોધિતન્તિ દિબ્બચક્ખુઞાણં વિસોધિતં, પકતિચક્ખુના આપાથગતં પકતિરૂપં વિય દિબ્બં માનુસમ્પિ દૂરં તિરોટ્ઠિતં અતિસુખુમઞ્ચ રૂપં વિભાવેતું સમત્થઞાણં ભાવનાય મયા વિસુદ્ધં કત્વા પટિલદ્ધન્તિ અત્થો. ઇદ્ધિમાતિ અધિટ્ઠાનિદ્ધિવિકુબ્બનિદ્ધિઆદીહિ ઇદ્ધીહિ ઇદ્ધિમા, ઇદ્ધિવિધઞાણલાભીતિ અત્થો. સરાગાદિભેદસ્સ પરેસં ચિત્તસ્સ જાનનતો પરચિત્તઞ્ઞૂ, ચેતોપરિયઞાણલાભીતિ વુત્તં હોતિ. દિબ્બસોતઞ્ચ પાપુણિન્તિ દિબ્બસોતઞાણઞ્ચ પટિલભિં.

સો ¶ મે અત્થો અનુપ્પત્તો, સબ્બસંયોજનક્ખયોતિ યો સબ્બેસં સંયોજનાનં ખયભૂતો ખયેન ¶ વા લદ્ધબ્બો, સો સદત્થો પરમત્થો ચ મયા અરિયમગ્ગાધિગમેન અધિગતોતિ. એવમેતાય ગાથાય થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણં અહોસીતિ વેદિતબ્બો.

ઉરુવેલકસ્સપત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. તેકિચ્છકારિત્થેરગાથાવણ્ણના

અતિહિતા ¶ વીહીતિઆદિકા આયસ્મતો તેકિચ્છકારિત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો ઇતો એકનવુતે કપ્પે વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્વા વેજ્જસત્થે નિપ્ફત્તિં ગતો. વિપસ્સિસ્સ ભગવતો ઉપટ્ઠાકં અસોકં નામ થેરં બ્યાધિતં અરોગમકાસિ, અઞ્ઞેસઞ્ચ સત્તાનં રોગાભિભૂતાનં અનુકમ્પાય ભેસજ્જં સંવિદહિ.

સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સુબુદ્ધસ્સ નામ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. તસ્સ તિકિચ્છકેહિ ગબ્ભકાલે પરિસ્સયં અપહરિત્વા પરિપાલિતતાય તેકિચ્છકારીતિ નામં અકંસુ. સો અત્તનો કુલાનુરૂપાનિ વિજ્જાટ્ઠાનાનિ સિપ્પાનિ ચ સિક્ખન્તો વડ્ઢતિ. તદા ચાણક્કો સુબુદ્ધસ્સ પઞ્ઞાવેય્યત્તિયં કિરિયાસુ ઉપાયકોસલ્લઞ્ચ દિસ્વા, ‘‘અયં ઇમસ્મિં રાજકુલે પતિટ્ઠં લભન્તો મં અભિભવેય્યા’’તિ ઇસ્સાપકતો રઞ્ઞા ચન્દગુત્તેન તં બન્ધનાગારે ખિપાપેસિ. તેકિચ્છકારી પિતુ બન્ધનાગારપ્પવેસનં સુત્વા ભીતો પલાયિત્વા સાણવાસિત્થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા અત્તનો સંવેગકારણં થેરસ્સ કથેત્વા પબ્બજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અબ્ભોકાસિકો નેસજ્જિકો ચ હુત્વા વિહરતિ, સીતુણ્હં અગણેન્તો ¶ સમણધમ્મમેવ કરોતિ, વિસેસતો બ્રહ્મવિહારભાવનમનુયુઞ્જતિ. તં દિસ્વા મારો પાપિમા ‘‘ન ઇમસ્સ મમ વિસયં અતિક્કમિતું દસ્સામી’’તિ વિક્ખેપં કાતુકામો સસ્સાનં નિપ્ફત્તિકાલે ખેત્તગોપકવણ્ણેન થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તં નિપ્પણ્ડેન્તો –

૩૮૧.

‘‘અતિહિતા વીહિ, ખલગતા સાલી;

ન ચ લભે પિણ્ડં, કથમહં કસ્સ’’ન્તિ. – આહ; તં સુત્વા થેરો –

૩૮૨.

‘‘બુદ્ધમપ્પમેય્યં ¶ અનુસ્સર પસન્નો, પીતિયા ફુટસરીરો હોહિસિ સતતમુદગ્ગો.

૩૮૩.

‘‘ધમ્મમપ્પમેય્યં ¶ …પે… સતતમુદગ્ગો.

૩૮૪.

‘‘સઙ્ઘમપ્પમેય્યં…પે… સતતમુદગ્ગો’’તિ. – આહ; તં સુત્વા મારો –

૩૮૫.

‘‘અબ્ભોકાસે વિહરસિ, સીતા હેમન્તિકા ઇમા રત્યો;

મા સીતેન પરેતો વિહઞ્ઞિત્થો, પવિસ ત્વં વિહારં ફુસિતગ્ગળ’’ન્તિ. –

આહ. અથ થેરો –

૩૮૬.

‘‘ફુસિસ્સં ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞાયો, તાહિ ચ સુખિતો વિહરિસ્સં;

નાહં સીતેન વિહઞ્ઞિસ્સં, અનિઞ્જિતો વિહરન્તો’’તિ. – આહ;

તત્થ અતિહિતા વીહીતિ વીહયો કોટ્ઠાગારં અતિનેત્વા ઠપિતા, તત્થ પટિસામિતા ખલતો વા ઘરં ઉપનીતાતિ અત્થો. વીહિગ્ગહણેન ચેત્થ ઇતરમ્પિ ધઞ્ઞં સઙ્ગણ્હાતિ. સાલી પન યેભુય્યેન વીહિતો ¶ પચ્છા પચ્ચન્તીતિ આહ. ખલગતા સાલીતિ ખલં ધઞ્ઞકરણટ્ઠાનં ગતા, તત્થ રાસિવસેન મદ્દનચાવનાદિવસેન ઠિતાતિ અત્થો. પધાનધઞ્ઞભાવદસ્સનત્થઞ્ચેત્થ સાલીનં વિસું ગહણં, ઉભયેનપિ ગામે, ગામતો બહિ ચ ધઞ્ઞં પરિપુણ્ણં ઠિતન્તિ દસ્સેતિ. ન ચ લભે પિણ્ડન્તિ એવં સુલભધઞ્ઞે સુભિક્ખકાલે અહં પિણ્ડમત્તમ્પિ ન લભામિ. ઇદાનિ કથમહં કસ્સન્તિ અહં કથં કરિસ્સામિ, કથં જીવિસ્સામીતિ પરિહાસકેળિં અકાસિ.

તં સુત્વા થેરો ‘‘અયં વરાકો અત્તના અત્તનો પવત્તિં મય્હં પકાસેસિ, મયા પન અત્તનાવ અત્તા ઓવદિતબ્બો, ન મયા કિઞ્ચિ કથેતબ્બ’’ન્તિ વત્થુત્તયાનુસ્સતિયં અત્તાનં નિયોજેન્તો ‘‘બુદ્ધમપ્પમેય્ય’’ન્તિઆદિના તિસ્સો ગાથા અભાસિ. તત્થ બુદ્ધમપ્પમેય્યં અનુસ્સર પસન્નોતિ સવાસનાય અવિજ્જાનિદ્દાય અચ્ચન્તવિગમેન, બુદ્ધિયા ચ વિકસિતભાવેન બુદ્ધં ભગવન્તં પમાણકરાનં રાગાદિકિલેસાનં અભાવા અપરિમાણગુણસમઙ્ગિતાય અપ્પમેય્યપુઞ્ઞક્ખેત્તતાય ચ અપ્પમેય્યં. ઓકપ્પનલક્ખણેન અભિપ્પસાદેન પસન્નો, પસન્નમાનસો ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા અરહં સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૭૪; સં. નિ. ૫.૯૯૭) અનુસ્સર અનુ અનુ બુદ્ધારમ્મણં સતિં પવત્તેહિ, પીતિયા ફુટસરીરો હોહિસિ. સતતમુદગ્ગોતિ અનુસ્સરન્તોવ ફરણલક્ખણાય પીતિયા સતતં સબ્બદા ફુટસરીરો પીતિસમુટ્ઠાનપણીતરૂપેહિ અજ્ઝોત્થટસરીરો ઉબ્બેગપીતિયા ¶ ઉદગ્ગો કાયં ઉદગ્ગં કત્વા આકાસં લઙ્ઘિતું સમત્થો ચ ભવેય્યાસિ, બુદ્ધાનુસ્સતિયા બુદ્ધારમ્મણં ઉળારં પીતિસોમનસ્સં પટિસંવેદેય્યાસિ. યતો સીતુણ્હેહિ વિય જિઘચ્છાપિપાસાહિપિ અનભિભૂતો હોહિસીતિ અત્થો.

ધમ્મન્તિ ¶ અરિયં લોકુત્તરધમ્મં. સઙ્ઘન્તિ અરિયં પરમત્થસઙ્ઘં. સેસં વુત્તનયમેવ. અનુસ્સરાતિ પનેત્થ ‘‘સ્વાક્ખાતો ભગવતા ધમ્મો’’તિઆદિના ધમ્મં, ‘‘સુપ્પટિપન્નો ભગવતો સાવકસઙ્ઘો’’તિઆદિના સઙ્ઘં અનુસ્સરાતિ યોજેતબ્બં.

એવં થેરેન રતનત્તયગુણાનુસ્સરણે નિયોજનવસેન અત્તનિ ઓવદિતે પુન મારો વિવેકવાસતો નં વિવેચેતુકામો હિતેસીભાવં ¶ વિય દસ્સેન્તો ‘‘અબ્ભોકાસે વિહરસી’’તિ પઞ્ચમં ગાથમાહ. તસ્સત્થો – ત્વં, ભિક્ખુ, અબ્ભોકાસે કેનચિ અપટિચ્છન્ને વિવટઙ્ગણે વિહરસિ ઇરિયાપથે કપ્પેસિ. હેમન્તિકા હિમપાતસમયે પરિયાપન્ના ઇમા સીતા રત્તિયો વત્તન્તિ. તસ્મા સીતેન પરેતો અભિભૂતો હુત્વા મા વિહઞ્ઞિત્થો વિઘાતં મા આપજ્જિ મા કિલમિ. ફુસિતગ્ગળં પિહિતકવાટં સેનાસનં પવિસ, એવં તે સુખવિહારો ભવિસ્સતીતિ.

તં સુત્વા થેરો ‘‘ન મય્હં સેનાસનપરિયેસનાય પયોજનં, એત્થેવાહં સુખવિહારી’’તિ દસ્સેન્તો ‘‘ફુસિસ્સ’’ન્તિઆદિના છટ્ઠં ગાથમાહ. તત્થ ફુસિસ્સં ચતસ્સો અપ્પમઞ્ઞાયોતિ અપ્પમાણગોચરતાય ‘‘અપ્પમઞ્ઞા’’તિ લદ્ધવોહારે ચત્તારો બ્રહ્મવિહારે ફુસિસ્સં ફુસિસ્સામિ, કાલેન કાલં સમાપજ્જિસ્સામિ. તાહિ ચ સુખિતો વિહરિસ્સન્તિ તાહિ અપ્પમઞ્ઞાહિ સુખિતો સઞ્જાતસુખો હુત્વા વિહરિસ્સં ચત્તારોપિ ઇરિયાપથે કપ્પેસ્સામીતિ. તેન મય્હં સબ્બકાલે સુખમેવ, ન દુક્ખં. યતો નાહં સીતેન વિહઞ્ઞિસ્સં અન્તરટ્ઠકેપિ હિમપાતસમયે અહં સીતેન ન કિલમિસ્સામિ, તસ્મા અનિઞ્જિતો વિહરન્તો ચિત્તસ્સ ઇઞ્જિતકારણાનં બ્યાપાદાદીનં સુપ્પહીનત્તા પચ્ચયુપ્પન્નિઞ્જનાય ચ અભાવતો સમાપત્તિસુખેનેવ સુખિતો વિહરિસ્સામીતિ. એવં થેરો ઇમં ગાથં વદન્તોયેવ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧૮.૩૯-૪૪) –

‘‘નગરે બન્ધુમતિયા, વેજ્જો આસિં સુસિક્ખિતો;

આતુરાનં સદુક્ખાનં, મહાજનસુખાવહો.

‘‘બ્યાધિતં સમણં દિસ્વા, સીલવન્તં મહાજુતિં;

પસન્નચિત્તો સુમનો, ભેસજ્જમદદિં તદા.

‘‘અરોગો આસિ તેનેવ, સમણો સંવુતિન્દ્રિયો;

અસોકો નામ નામેન, ઉપટ્ઠાકો વિપસ્સિનો.

‘‘એકનવુતિતો કપ્પે, યં ઓસધમદાસહં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ભેસજ્જસ્સ ઇદં ફલં.

‘‘ઇતો ¶ ચ અટ્ઠમે કપ્પે, સબ્બોસધસનામકો;

સત્તરતનસમ્પન્નો, ચક્કવત્તી મહપ્ફલો.

‘‘કિલેસા ¶ ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

એત્થ ચ બિન્દુસારરઞ્ઞો કાલે ઇમસ્સ થેરસ્સ ઉપ્પન્નત્તા તતિયસઙ્ગીતિયં ઇમા ગાથા સઙ્ગીતાતિ વેદિતબ્બા.

તેકિચ્છકારિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. મહાનાગત્થેરગાથાવણ્ણના

યસ્સ સબ્રહ્મચારીસૂતિઆદિકા આયસ્મતો મહાનાગત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનન્તો કકુસન્ધસ્સ ભગવતો કાલે ¶ કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં કકુસન્ધં ભગવન્તં અરઞ્ઞં અજ્ઝોગાહેત્વા અઞ્ઞતરસ્મિં રુક્ખમૂલે ઝાનસુખેન નિસિન્નં દિસ્વા પસન્નમાનસો તસ્સ દાળિમફલં અદાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાકેતે મધુવાસેટ્ઠસ્સ નામ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, મહાનાગોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો ભગવતિ સાકેતે અઞ્જનવને વિહરન્તે આયસ્મતો ગવમ્પતિત્થેરસ્સ પાટિહારિયં દિસ્વા પટિલદ્ધસદ્ધો થેરસ્સેવ સન્તિકે પબ્બજિત્વા તસ્સોવાદે ઠત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૫.૧-૭) –

‘‘કકુસન્ધો મહાવીરો, સબ્બધમ્માન પારગૂ;

ગણમ્હા વૂપકટ્ઠો સો, અગમાસિ વનન્તરં.

‘‘બીજમિઞ્જં ગહેત્વાન, લતાય આવુણિં અહં;

ભગવા તમ્હિ સમયે, ઝાયતે પબ્બતન્તરે.

‘‘દિસ્વાનહં દેવદેવં, વિપ્પસન્નેન ચેતસા;

દક્ખિણેય્યસ્સ વીરસ્સ, બીજમિઞ્જમદાસહં.

‘‘ઇમસ્મિંયેવ ¶ કપ્પમ્હિ, યં મિઞ્જમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બીજમિઞ્જસ્સિદં ફલં.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા વિમુત્તિસુખેન વિહરન્તો થેરો છબ્બગ્ગિયે ભિક્ખૂ સબ્રહ્મચારીસુ ગારવં અકત્વા વિહરન્તે દિસ્વા તેસં ઓવાદદાનવસેન –

૩૮૭.

‘‘યસ્સ ¶ સબ્રહ્મચારીસુ, ગારવો નૂપલબ્ભતિ;

પરિહાયતિ સદ્ધમ્મા, મચ્છો અપ્પોદકે યથા.

૩૮૮.

‘‘યસ્સ સબ્રહ્મચારીસુ, ગારવો નૂપલબ્ભતિ;

ન વિરૂહતિ સદ્ધમ્મે, ખેત્તે બીજંવ પૂતિકં.

૩૮૯.

‘‘યસ્સ સબ્રહ્મચારીસુ, ગારવો નૂપલબ્ભતિ;

આરકા હોતિ નિબ્બાના, ધમ્મરાજસ્સ સાસને.

૩૯૦.

‘‘યસ્સ સબ્રહ્મચારીસુ, ગારવો ઉપલબ્ભતિ;

ન વિહાયતિ સદ્ધમ્મા, મચ્છો બવ્હોદકે યથા.

૩૯૧.

‘‘યસ્સ સબ્રહ્મચારીસુ, ગારવો ઉપલબ્ભતિ;

સો વિરૂહતિ સદ્ધમ્મે, ખેત્તે બીજંવ ભદ્દકં.

૩૯૨.

‘‘યસ્સ સબ્રહ્મચારીસુ, ગારવો ઉપલબ્ભતિ;

સન્તિકે હોતિ નિબ્બાનં, ધમ્મરાજસ્સ સાસને’’તિ. –

ઇમા છ ગાથા અભાસિ.

તત્થ સબ્રહ્મચારીસૂતિ સમાનં બ્રહ્મં સીલાદિધમ્મં ચરન્તીતિ સબ્રહ્મચારિનો, સીલદિટ્ઠિસામઞ્ઞગતા સહધમ્મિકા, તેસુ. ગારવોતિ ગરુભાવો સીલાદિગુણનિમિત્તં ગરુકરણં. નૂપલબ્ભતીતિ ન વિજ્જતિ ન પવત્તતિ, ન ઉપતિટ્ઠતીતિ અત્થો. નિબ્બાનાતિ કિલેસાનં નિબ્બાપનતો કિલેસક્ખયાતિ અત્થો. ધમ્મરાજસ્સાતિ સત્થુનો. સત્થા હિ સદેવકં લોકં યથારહં લોકિયલોકુત્તરેન ધમ્મેન રઞ્જેતિ તોસેતીતિ ધમ્મરાજા. એત્થ ચ ‘‘ધમ્મરાજસ્સ સાસને’’તિ ઇમિના નિબ્બાનં નામ ધમ્મરાજસ્સેવ સાસને ¶ , ન અઞ્ઞત્થ. તત્થ યો સબ્રહ્મચારીસુ ¶ ગારવરહિતો, સો યથા નિબ્બાના આરકા હોતિ, તથા ધમ્મરાજસ્સ સાસનતોપિ આરકા હોતીતિ દસ્સેતિ. બવ્હોદકેતિ બહુઉદકે. સન્તિકે હોતિ નિબ્બાનન્તિ નિબ્બાનં તસ્સ સન્તિકે સમીપે એવ હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવ. ઇમા એવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથા અહેસું.

મહાનાગત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. કુલ્લત્થેરગાથાવણ્ણના

કુલ્લો સિવથિકન્તિઆદિકા આયસ્મતો કુલ્લત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ ¶ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં કુટુમ્બિયકુલે નિબ્બત્તિત્વા કુલ્લોતિ લદ્ધનામો વિઞ્ઞુતં પત્તો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિ. સો ચ રાગચરિતત્તા તિબ્બરાગજાતિકો હોતિ. તેનસ્સ અભિક્ખણં કિલેસા ચિત્તં પરિયાદાય તિટ્ઠન્તિ. અથસ્સ સત્થા ચિત્તાચારં ઞત્વા અસુભકમ્મટ્ઠાનં દત્વા, ‘‘કુલ્લ, તયા અભિણ્હં સુસાને ચારિકા ચરિતબ્બા’’તિ આહ. સો સુસાનં પવિસિત્વા ઉદ્ધુમાતકાદીનિ તાનિ તાનિ અસુભાનિ દિસ્વા તં મુહુત્તં અસુભમનસિકારં ઉપ્પાદેત્વા સુસાનતો નિક્ખન્તમત્તોવ કામરાગેન અભિભુય્યતિ. પુન ભગવા તસ્સ તં પવત્તિં ઞત્વા એકદિવસં તસ્સ સુસાનટ્ઠાનં ગતકાલે એકં તરુણિત્થિરૂપં અધુના મતં અવિનટ્ઠચ્છવિં નિમ્મિનિત્વા દસ્સેતિ. તસ્સ તં દિટ્ઠમત્તસ્સ જીવમાનવિસભાગવત્થુસ્મિં વિય સહસા રાગો ઉપ્પજ્જતિ. અથ નં સત્થા તસ્સ પેક્ખન્તસ્સેવ નવહિ વણમુખેહિ પગ્ઘરમાનાસુચિં કિમિકુલાકુલં અતિવિય બીભચ્છં દુગ્ગન્ધં જેગુચ્છં પટિક્કૂલં કત્વા દસ્સેસિ. સો તં પેક્ખન્તો વિરત્તચિત્તો હુત્વા અટ્ઠાસિ. અથસ્સ ભગવા ઓભાસં ફરિત્વા સતિં જનેન્તો –

‘‘આતુરં અસુચિં પૂતિં, પસ્સ કુલ્લ સમુસ્સયં;

ઉગ્ઘરન્તં પગ્ઘરન્તં, બાલાનં અભિનન્દિત’’ન્તિ. –

આહ ¶ . તં સુત્વા થેરો સમ્મદેવ સરીરસભાવં ઉપધારેન્તો અસુભસઞ્ઞં પટિલભિત્વા તત્થ પઠમં ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા તં પાદકં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિત્વા અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા –

૩૯૩.

‘‘કુલ્લો ¶ સિવથિકં ગન્ત્વા, અદ્દસ ઇત્થિમુજ્ઝિતં;

અપવિદ્ધં સુસાનસ્મિં, ખજ્જન્તિં કિમિહી ફુટં.

૩૯૪.

‘‘આતુરં…પે… બાલાનં અભિનન્દિતં.

૩૯૫.

‘‘ધમ્માદાસં ગહેત્વાન, ઞાણદસ્સનપત્તિયા;

પચ્ચવેક્ખિં ઇમં કાયં, તુચ્છં સન્તરબાહિરં.

૩૯૬.

‘‘યથા ઇદં તથા એતં, યથા એતં તથા ઇદં;

યથા અધો તથા ઉદ્ધં, યથા ઉદ્ધં તથા અધો.

૩૯૭.

‘‘યથા દિવા તથા રત્તિં, યથા રત્તિં તથા દિવા;

યથા પુરે તથા પચ્છા, યથા પચ્છા તથા પુરે.

૩૯૮.

‘‘પઞ્ચઙ્ગિકેન તુરિયેન, ન રતી હોતિ તાદિસી;

યથા એકગ્ગચિત્તસ્સ, સમ્મા ધમ્મં વિપસ્સતો’’તિ. –

ઉદાનવસેન ઇમા ગાથા અભાસિ.

તત્થ ¶ કુલ્લોતિ અત્તાનમેવ થેરો પરં વિય કત્વા વદતિ.

આતુરન્તિ નાનપ્પકારેહિ દુક્ખેહિ અભિણ્હં પટિપીળિતં. અસુચિન્તિ સુચિરહિતં જેગુચ્છં પટિક્કૂલં. પૂતિન્તિ દુગ્ગન્ધં. પસ્સાતિ સભાવતો ઓલોકેહિ. કુલ્લાતિ ઓવાદકાલે ભગવા થેરં આલપતિ. ઉદાનકાલે પન થેરો સયમેવ અત્તાનં વદતિ. સમુસ્સયન્તિ સરીરં. ઉગ્ઘરન્તન્તિ ઉદ્ધં વણમુખેહિ અસુચિં સવન્તં. પગ્ઘરન્તન્તિ અધો વણમુખેહિ સમન્તતો ચ અસુચિં સવન્તં. બાલાનં અભિનન્દિતન્તિ બાલેહિ અન્ધપુથુજ્જનેહિ દિટ્ઠિતણ્હાભિનન્દનાહિ ‘‘અહં મમ’’ન્તિ અભિનિવિસ્સ નન્દિતં.

ધમ્માદાસન્તિ ધમ્મમયં આદાસં. યથા હિ સત્તા અદાસેન અત્તનો મુખે કાયે વા ગુણદોસે પસ્સન્તિ, એવં યોગાવચરો યેન અત્તભાવે ¶ સંકિલેસવોદાનધમ્મે યાથાવતો પસ્સતિ, તં વિપસ્સનાઞાણં ઇધ ‘‘ધમ્માદાસ’’ન્તિ વુત્તં. તં ઞાણદસ્સનસ્સ મગ્ગઞાણસઙ્ખાતસ્સ ધમ્મચક્ખુસ્સ અધિગમાય અત્તનો સન્તાને ઉપ્પાદેત્વા. પચ્ચવેક્ખિં ઇમં કાયન્તિ ઇમં કરજકાયં નિચ્ચસારાદિવિરહતો તુચ્છં અત્તપરસન્તાનાનં વિભાગતો સન્તરબાહિરં ઞાણચક્ખુના પતિઅવેક્ખિં પસ્સિં.

યથા પન પચ્ચવેક્ખિં, તં દસ્સેતું ‘‘યથા ઇદ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ યથા ઇદં તથા એતન્તિ યથા ઇદં મય્હં સરીરસઙ્ખાતં અસુભં આયુઉસ્માવિઞ્ઞાણાનં અનપગમા નાનાવિધં માયોપમં કિરિયં દસ્સેતિ, તથાવ એતં મતસરીરં પુબ્બે તેસં ધમ્માનં અનપગમા અહોસિ. યથા એતં એતરહિ મતસરીરં તેસં ધમ્માનં અપગમા ન કિઞ્ચિ કિરિયં દસ્સેતિ, તથા ઇદં મમ સરીરમ્પિ તેસં ધમ્માનં અપગમા નસ્સતેવાતિ. યથા ચ ઇદં મમ સરીરં એતરહિ સુસાને ન મતં ન સયિતં, ન ઉદ્ધુમાતકાદિભાવં ઉપગતં, તથા એતં એતરહિ મતસરીરમ્પિ પુબ્બે ¶ અહોસિ. યથા પનેતં એતરહિ મતસરીરં સુસાને સયિતં ઉદ્ધુમાતકાદિભાવં ઉપગતં, તથા ઇદં મમ સરીરમ્પિ ભવિસ્સતિ. અથ વા યથા ઇદં મમ સરીરં અસુચિ દુગ્ગન્ધં જેગુચ્છં પટિક્કૂલં અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા, તથા એતં મતસરીરમ્પિ. યથા વા એતં મતસરીરં અસુચિઆદિસભાવઞ્ચેવ અનિચ્ચાદિસભાવઞ્ચ, તથા ઇદં મમ સરીરમ્પિ. યથા અધો તથા ઉદ્ધન્તિ યથા નાભિતો અધો હેટ્ઠા અયં કાયો અસુચિ દુગ્ગન્ધો જેગુચ્છો પટિક્કૂલો અનિચ્ચો દુક્ખો અનત્તા ચ, તથા ઉદ્ધં નાભિતો ઉપરિ અસુચિઆદિસભાવો ચ. યથા ઉદ્ધં તથા અધોતિ યથા ચ નાભિતો, ઉદ્ધં અસુચિઆદિસભાવો, તથા અધો નાભિતો હેટ્ઠાપિ.

યથા ¶ દિવા તથા રત્તિન્તિ યથા અયં કાયો દિવા ‘‘અક્ખિમ્હા અક્ખિગૂથકો’’તિઆદિના (સુ. નિ. ૧૯૯) અસુચિ પગ્ઘરતિ, તથા રત્તિમ્પિ. યથા રત્તિં તથા દિવાતિ યથા ચ રત્તિં અયં કાયો અસુચિ પગ્ઘરતિ, તથા દિવાપિ, નયિમસ્સ કાલવિભાગેન અઞ્ઞથાભાવોતિ અત્થો. યથા પુરે તથા પચ્છાતિ યથા અયં કાયો પુરે પુબ્બે તરુણકાલે અસુચિ દુગ્ગન્ધો જેગુચ્છો પટિક્કૂલો, તથા ચ પચ્છા જિણ્ણકાલે. યથા ચ પચ્છા જિણ્ણકાલે અસુચિઆદિસભાવો, તથા પુરે તરુણકાલેપિ ¶ . યથા વા પુરે અતીતકાલે સવિઞ્ઞાણકાલે અસુચિઆદિસભાવો ચ અનિચ્ચાદિસભાવો ચ, તથા પચ્છા અનાગતકાલે અવિઞ્ઞાણકાલેતિ એવમ્પેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

પઞ્ચઙ્ગિકેન તુરિયેનાતિ ‘‘આતતં વિતતં આતતવિતતં ઘનં સુસીર’’ન્તિ એવં પઞ્ચઙ્ગિકેન પઞ્ચહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતેન તુરિયેન પરિચરિયમાનસ્સ કામસુખસમઙ્ગિનો ઇસ્સરજનસ્સ તાદિસી તથારૂપા રતિ સુખસ્સાદો ન હોતિ. યથા એકગ્ગચિત્તસ્સ, સમ્મા ધમ્મં વિપસ્સતોતિ સમથવિપસ્સનં યુગનદ્ધં કત્વા ઇન્દ્રિયાનં એકરસભાવેન વીથિપટિપન્નાય વિપસ્સનાય ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં પસ્સન્તસ્સ યોગાવચરસ્સ યાદિસા ધમ્મરતિ, તસ્સા કલમ્પિ કામરતિ ન ઉપેતીતિ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘યતો યતો સમ્મસતિ, ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં;

લભતી પીતિપામોજ્જં, અમતં તં વિજાનત’’ન્તિ. (ધ. પ. ૩૭૪);

ઇમા એવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણગાથાપિ અહેસું.

કુલ્લત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. માલુક્યપુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના

મનુજસ્સાતિઆદિકા ¶ આયસ્મતો માલુક્યપુત્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં કોસલરઞ્ઞો અગ્ગાસનિકસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. તસ્સ માતા માલુક્યા નામ, તસ્સા વસેન માલુક્યપુત્તોત્વેવ પઞ્ઞાયિત્થ. સો વયપ્પત્તો નિસ્સરણજ્ઝાસયતાય ઘરાવાસં પહાય પરિબ્બાજકપબ્બજ્જં ¶ પબ્બજિત્વા વિચરન્તો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા સાસને પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ છળભિઞ્ઞો અહોસિ. સો ઞાતીસુ અનુકમ્પાય ઞાતિકુલં અગમાસિ. તં ઞાતકા પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન પરિવિસિત્વા ધનેન પલોભેતુકામા મહન્તં ધનરાસિં ¶ પુરતો ઉપટ્ઠપેત્વા ‘‘ઇદં ધનં તવ સન્તકં, વિબ્ભમિત્વા ઇમિના ધનેન પુત્તદારં પટિજગ્ગન્તો પુઞ્ઞાનિ કરોહી’’તિ યાચિંસુ. થેરો તેસં અજ્ઝાસયં વિપરિવત્તેન્તો આકાસે ઠત્વા –

૩૯૯.

‘‘મનુજસ્સ પમત્તચારિનો, તણ્હા વડ્ઢતિ માલુવા વિય;

સો પ્લવતી હુરા હુરં, ફલમિચ્છંવ વનસ્મિ વાનરો.

૪૦૦.

‘‘યં એસા સહતે જમ્મી, તણ્હા લોકે વિસત્તિકા;

સોકા તસ્સ પવડ્ઢન્તિ, અભિવટ્ઠંવ બીરણં.

૪૦૧.

‘‘યો ચેતં સહતે જમ્મિં, તણ્હં લોકે દુરચ્ચયં;

સોકા તમ્હા પપતન્તિ, ઉદબિન્દૂવ પોક્ખરા.

૪૦૨.

‘‘તં વો વદામિ ભદ્દં વો, યાવન્તેત્થ સમાગતા;

તણ્હાય મૂલં ખણથ, ઉસીરત્થોવ બીરણં;

મા વો નળંવ સોતોવ, મારો ભઞ્જિ પુનપ્પુનં.

૪૦૩.

‘‘કરોથ બુદ્ધવચનં, ખણો વો મા ઉપચ્ચગા;

ખણાતીતા હિ સોચન્તિ, નિરયમ્હિ સમપ્પિતા.

૪૦૪.

‘‘પમાદો રજો પમાદો, પમાદાનુપતિતો રજો;

અપ્પમાદેન વિજ્જાય, અબ્બહે સલ્લમત્તનો’’તિ. –

ઇમાહિ છહિ ગાથાહિ ધમ્મં દેસેતિ.

તત્થ મનુજસ્સાતિ સત્તસ્સ. પમત્તચારિનોતિ સતિવોસ્સગ્ગલક્ખણેન પમાદેન પમત્તચારિસ્સ, નેવ ઝાનં, ન વિપસ્સના ¶ , ન મગ્ગફલાનિ વડ્ઢન્તિ. યથા પન રુક્ખં સંસિબ્બન્તી પરિયોનન્ધન્તી તસ્સ વિનાસાય માલુવા લતા વડ્ઢતિ, એવમસ્સ છ દ્વારાનિ નિસ્સાય રૂપાદીસુ પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જમાના તણ્હા વડ્ઢતિ. વડ્ઢમાનાવ યથા માલુવા લતા અત્તનો અપસ્સયભૂતં રુક્ખં અજ્ઝોત્થરિત્વા પાતેતિ, એવં તણ્હાવસિકં પુગ્ગલં અપાયે નિપાતેતિ. સો પ્લવતીતિ સો તણ્હાવસિકો પુગ્ગલો અપરાપરં ભવાભવે ઉપ્લવતિ ધાવતિ. યથા કિં? ફલમિચ્છંવ વનસ્મિ વાનરો યથા રુક્ખફલં ઇચ્છન્તો વાનરો વનસ્મિં ધાવન્તો રુક્ખસ્સ એકં સાખં ગણ્હાતિ, તં મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞં ગણ્હાતિ, તં મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞન્તિ ‘‘સાખં ¶ અલભિત્વા નિસિન્નો’’તિ વત્તબ્બતં ¶ નાપજ્જતિ; એવમેવ તણ્હાવસિકો પુગ્ગલો હુરા હુરં ધાવન્તો ‘‘આરમ્મણં અલભિત્વા તણ્હાય અપ્પવત્તિં પત્તો’’તિ વત્તબ્બતં નાપજ્જતિ.

યન્તિ યં પુગ્ગલં. એસા લામકભાવેન જમ્મી વિસાહારતાય વિસમૂલતાય વિસફલતાય વિસપરિભોગતાય રૂપાદીસુ વિસત્તતાય આસત્તતાય ચ વિસત્તિકાતિ સઙ્ખં ગતા છદ્વારિકા તણ્હા સહતે અભિભવતિ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ. યથા નામ વને પુનપ્પુનં વસ્સન્તે દેવે અભિવટ્ઠં બીરણં બીરણતિણં વડ્ઢતિ, એવં વટ્ટમૂલકા સોકા અભિવડ્ઢન્તિ વુદ્ધિં આપજ્જન્તીતિ અત્થો.

યો ચેતં…પે… દુરચ્ચયન્તિ યો પન પુગ્ગલો એવં વુત્તપ્પકારં અતિક્કમિતું પજહિતું દુક્કરતાય દુરચ્ચયં તણ્હં સહતે અભિભવતિ, તમ્હા પુગ્ગલા વટ્ટમૂલકા સોકા પપતન્તિ. યથા નામ પોક્ખરે પદુમપત્તે પતિતં ઉદબિન્દુ ન પતિટ્ઠાતિ, એવં ન પતિટ્ઠહન્તીતિ અત્થો.

તં વો વદામીતિ તેન કારણેન અહં તુમ્હે વદામિ. ભદ્દં વોતિ ભદ્દં તુમ્હાકં હોતુ, મા તણ્હં અનુવત્તપુગ્ગલો વિય વિભવં અનત્થં પાપુણાથાતિ અત્થો. યાવન્તેત્થ સમાગતાતિ ઇમસ્મિં ઠાને યત્તકા સન્નિપતિતા, તત્તકા. કિં વદસીતિ ચે? તણ્હાય મૂલં ખણથ ઇમિસ્સા છદ્વારિકતણ્હાય મૂલં કારણં અવિજ્જાદિકિલેસગ્ગહનં અરહત્તમગ્ગઞાણકુદાલેન ખણથ સમુચ્છિન્દથ. કિં વિયાતિ? ઉસીરત્થોવ બીરણં યથા ઉસીરેન અત્થિકો પુરિસો મહન્તેન કુદાલેન બીરણાપરનામં ઉસીરં નામ તિણં ખણતિ, એવમસ્સ મૂલં ખણથાતિ અત્થો. મા વો નળંવ સોતોવ, મારો ભઞ્જિ પુનપ્પુનન્તિ તુમ્હે નદીતીરે જાતં નળં મહાવેગેન આગતો નદીસોતો વિય કિલેસમારો મચ્ચુમારો દેવપુત્તમારો ચ પુનપ્પુનં મા ભઞ્જીતિ અત્થો.

તસ્મા કરોથ બુદ્ધવચનં ‘‘ઝાયથ, ભિક્ખવે, મા પમાદત્થા’’તિઆદિના (મ. નિ. ૧.૨૧૫) વુત્તં બુદ્ધસ્સ ભગવતો વચનં કરોથ, યથાનુસિટ્ઠં પટિપત્તિયા સમ્પાદેથ. ખણો વો મા ¶ ઉપચ્ચગાતિ યો હિ બુદ્ધવચનં ન કરોતિ, તં ¶ પુગ્ગલં અયં બુદ્ધુપ્પાદક્ખણો પતિરૂપદેસવાસે ઉપ્પત્તિક્ખણો સમ્મદિટ્ઠિયા પટિલદ્ધક્ખણો છન્નં આયતનાનં અવેકલ્લક્ખણોતિ સબ્બોપિ ખણો અતિક્કમતિ, સો ખણો મા તુમ્હે અતિક્કમતુ. ખણાતીતાતિ યે હિ તં ખણં અતીતા, યે વા પુગ્ગલે સો ખણો અતીતો, તે નિરયમ્હિ સમપ્પિતા તત્થ નિબ્બત્તા ચિરકાલં સોચન્તિ.

પમાદો રજોતિ રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ સતિવોસ્સગ્ગલક્ખણો પમાદો, સંકિલેસસભાવત્તા રાગરજાદિમિસ્સતાય ¶ ચ રજો. પમાદાનુપતિતો રજોતિ યો હિ કોચિ રજો નામ રાગાદિકો, સો સબ્બો પમાદાનુપતિતો પમાદવસેનેવ ઉપ્પજ્જતિ. અપ્પમાદેનાતિ અપ્પમજ્જનેન અપ્પમાદપટિપત્તિયા. વિજ્જાયાતિ અગ્ગમગ્ગવિજ્જાય. અબ્બહે સલ્લમત્તનોતિ અત્તનો હદયનિસ્સિતં રાગાદિસલ્લં ઉદ્ધરેય્ય સમૂહનેય્યાતિ.

માલુક્યપુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. સપ્પદાસત્થેરગાથાવણ્ણના

પણ્ણવીસતીતિઆદિકા આયસ્મતો સપ્પદાસત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કપિલવત્થુસ્મિં સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ પુરોહિતપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, તસ્સ સપ્પદાસોતિ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો સત્થુ ઞાતિસમાગમે પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા કિલેસાભિભવેન ચેતોસમાધિં અલભન્તો બ્રહ્મચરિયં ચરિત્વા સંવેગજાતો પચ્છા સત્થં આહરન્તો યોનિસો મનસિકારં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૪૦૫.

‘‘પણ્ણવીસતિ વસ્સાનિ, યતો પબ્બજિતો અહં;

અચ્છરાસઙ્ઘાતમત્તમ્પિ, ચેતોસન્તિમનજ્ઝગં.

૪૦૬.

‘‘અલદ્ધા ચિત્તસ્સેકગ્ગં, કામરાગેન અટ્ટિતો;

બાહા પગ્ગય્હ કન્દન્તો, વિહારા ઉપનિક્ખમિં.

૪૦૭.

‘‘સત્થં ¶ વા આહરિસ્સામિ, કો અત્થો જીવિતેન મે;

કથઞ્હિ સિક્ખં પચ્ચક્ખં, કાલં કુબ્બેથ માદિસો.

૪૦૮.

‘‘તદાહં ¶ ખુરમાદાય, મઞ્ચકમ્હિ ઉપાવિસિં;

પરિનીતો ખુરો આસિ, ધમનિં છેત્તુમત્તનો.

૪૦૯.

‘‘તતો મે મનસીકારો, યોનિસો ઉદપજ્જથ;

આદીનવો પાતુરહુ, નિબ્બિદા સમતિટ્ઠથ.

૪૧૦.

‘‘તતો ચિત્તં વિમુચ્ચિ મે, પસ્સ ધમ્મસુધમ્મતં;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ.

તત્થ ¶ પણ્ણવીસતિવસ્સાનિ, યતો પબ્બજિતો અહન્તિ યતો પટ્ઠાય અહં પબ્બજિતો તાનિમાનિ પણ્ણવીસતિવસ્સાનિ. અચ્છરાસઙ્ઘાતમત્તમ્પિ, ચેતોસન્તિમનજ્ઝગન્તિ સોહં એત્તકં કાલં બ્રહ્મચરિયં ચરન્તો અચ્છરાસઙ્ઘાતમત્તમ્પિ અઙ્ગુલિફોટનમત્તમ્પિ ખણં ચેતોસન્તિં ચેતસો સમાધાનં ન લભિં.

એવં પન અલદ્ધા ચિત્તસ્સેકગ્ગતં, તત્થ કારણમાહ ‘‘કામરાગેન અટ્ટિતો’’તિ. તત્થ અટ્ટિતોતિ પીળિતો, અભિભૂતોતિ અત્થો. બાહા પગ્ગય્હ કન્દન્તોતિ ‘‘ઇદમિધ અતિવિય અયુત્તં વત્તતિ, યદાહં નિય્યાનિકે સાસને પબ્બજિત્વા અત્તાનં કિલેસપઙ્કતો ઉદ્ધરિતું ન સક્કોમી’’તિ ઉદ્ધંમુખો બાહા પગ્ગય્હ કન્દમાનો. વિહારા ઉપનિક્ખમિન્તિ વસનકવિહારતો બહિ નિક્ખન્તો.

યેનાધિપ્પાયેન નિક્ખન્તો, તં દસ્સેતું ‘‘સત્થં વા આહરિસ્સામી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સત્થં વા આહરિસ્સામીતિ વા-સદ્દો વિકપ્પનત્થો. તેન ‘‘રુક્ખા વા પપતિસ્સામિ, ઉબ્બન્ધિત્વા વા મરિસ્સામી’’તિઆદિકે મરણપ્પકારે સઙ્ગણ્હાતિ. સિક્ખન્તિ અધિસીલસિક્ખં. પચ્ચક્ખન્તિ પચ્ચાચિક્ખન્તો પરિચ્ચજન્તો. ‘‘પચ્ચક્ખા’’તિપિ પાળિ, પચ્ચક્ખાયાતિ અત્થો. કાલન્તિ મરણં. કથઞ્હિ નામ માદિસો સિક્ખાપચ્ચક્ખાનેન કાલં કરેય્યાતિ અત્થો. સિક્ખાપચ્ચક્ખાનઞ્હિ અરિયસ્સ વિનયે મરણં નામ. યથાહ ભગવા – ‘‘મરણઞ્હેતં ¶ , ભિક્ખવે, યો સિક્ખં પચ્ચક્ખાય હીનાયાવત્તતી’’તિ (મ. નિ. ૩.૬૩). ‘‘સિક્ખં પચ્ચક્ખા’’તિ પન પાઠે કથઞ્હિ નામ માદિસો સિક્ખં પચ્ચક્ખાય કાલં કરેય્ય, સિક્ખાસમઙ્ગી એવ પન હુત્વા કાલં કરેય્ય? તસ્મા સત્થં વા આહરિસ્સામિ, કો અત્થો જીવિતેન મેતિ યોજના.

તદાહન્તિ યદા કિલેસાભિભવેન સમણધમ્મં કાતું અસમત્થતાય જીવિતે નિબ્બિન્દન્તો તદા. ખુરન્તિ નિસિતખુરં, ખુરસદિસં વા સત્થકં. મઞ્ચકમ્હિ ઉપાવિસિન્તિ પરેસં નિવારણભયેન ઓવરકં પવિસિત્વા મઞ્ચકે નિસીદિં. પરિનીતોતિ ઉપનીતો, ગલે ઠપિતોતિ અધિપ્પાયો. ધમનિન્તિ ‘‘કણ્ઠે ધમનિં, કણ્ઠધમનિં ગલવલય’’ન્તિપિ વદન્તિ. છેત્તુન્તિ છિન્દિતું.

તતો મે મનસીકારો, યોનિસો ઉદપજ્જથાતિ ‘‘યદાહં મરિસ્સામી’’તિ કણ્ઠે ધમનિં છિન્દિતું ખુરં ઉપનેસિં, તતો પરં ‘‘અરોગં નુ ખો મે સીલ’’ન્તિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ અક્ખણ્ડં અચ્છિદ્દં સુપરિસુદ્ધં ¶ સીલં દિસ્વા પીતિ ઉપ્પજ્જિ, પીતિમનસ્સ કાયો પસ્સમ્ભિ, પસ્સદ્ધકાયસ્સ નિરામિસં સુખં અનુભવન્તસ્સ ચિત્તસ્સ સમાહિતતાય વિપસ્સનાવસેન ¶ યોનિસો મનસિકારો ઉપ્પજ્જિ. અથ વા તતોતિ કણ્ઠે ખુરસ્સ ઉપનયતો વણે જાતે ઉપ્પન્નં વેદનં વિક્ખમ્ભેન્તો વિપસ્સનાય વસેન યોનિસોમનસિકારો ઉપ્પજ્જિ. ઇદાનિ તતો પરં મગ્ગફલપચ્ચવેક્ખણઞાણં ઉપ્પન્નભાવં દસ્સેતું ‘‘આદીનવો પાતુરહૂ’’તિઆદિ વુત્તં. તં હેટ્ઠા વુત્તત્થમેવ.

સપ્પદાસત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. કાતિયાનત્થેરગાથાવણ્ણના

ઉટ્ઠેહીતિઆદિકા આયસ્મતો કાતિયાનત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં અઞ્ઞતરસ્સ કોસિયગોત્તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ¶ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તો, માતુગોત્તવસેન પન કાતિયાનોતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો સામઞ્ઞકાનિત્થેરસ્સ ગિહિસહાયો થેરં દિસ્વા પબ્બજિતો સમણધમ્મં કરોન્તો રત્તિં ‘‘નિદ્દાભિભવં વિનોદેસ્સામી’’તિ ચઙ્કમં આરુહિ. સો ચઙ્કમન્તો નિદ્દાય અભિભૂતો પચલાયમાનો પરિપતિત્વા તત્થેવ અનન્તરહિતાય ભૂમિયા નિપજ્જિ, સત્થા તસ્સ તં પવત્તિં દિસ્વા સયં તત્થ ગન્ત્વા આકાસે ઠત્વા ‘‘કાતિયાના’’તિ સઞ્ઞં અદાસિ. સો સત્થારં દિસ્વા ઉટ્ઠહિત્વા વન્દિત્વા સંવેગજાતો અટ્ઠાસિ. અથસ્સ સત્થા ધમ્મં દેસેન્તો –

૪૧૧.

‘‘ઉટ્ઠેહિ નિસીદ કાતિયાન, મા નિદ્દાબહુલો અહુ જાગરસ્સુ;

મા તં અલસં પમત્તબન્ધુ, કૂટેનેવ જિનાતુ મચ્ચુરાજા.

૪૧૨.

‘‘સેય્યથાપિ મહાસમુદ્દવેગો, એવં જાતિજરાતિ વત્તતે તં;

સો કરોહિ સુદીપમત્તનો ત્વં, ન હિ તાણં તવ વિજ્જતેવ અઞ્ઞં.

૪૧૩.

‘‘સત્થા હિ વિજેસિ મગ્ગમેતં, સઙ્ગા જાતિજરાભયા અતીતં;

પુબ્બાપરરત્તમપ્પમત્તો, અનુયુઞ્જસ્સુ દળ્હં કરોહિ યોગં.

૪૧૪.

‘‘પુરિમાનિ પમુઞ્ચ બન્ધનાનિ, સઙ્ઘાટિખુરમુણ્ડભિક્ખભોજી;

મા ¶ ખિડ્ડારતિઞ્ચ મા નિદ્દં, અનુયુઞ્જિત્થ ઝાય કાતિયાન.

૪૧૫.

‘‘ઝાયાહિ જિનાહિ કાતિયાન, યોગક્ખેમપથેસુ કોવિદોસિ;

પપ્પુય્ય અનુત્તરં વિસુદ્ધિં, પરિનિબ્બાહિસિ વારિનાવ જોતિ.

૪૧૬.

‘‘પજ્જોતકરો ¶ ¶ પરિત્તરંસો, વાતેન વિનમ્યતે લતાવ;

એવમ્પિ તુવં અનાદિયાનો, મારં ઇન્દસગોત્ત નિદ્ધુનાહિ;

સો વેદયિતાસુ વીતરાગો, કાલં કઙ્ખ ઇધેવ સીતિભૂતો’’તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ.

તત્થ ઉટ્ઠેહીતિ નિદ્દૂપગમનતો ઉટ્ઠહન્તો ઉટ્ઠાનવીરિયં કરોહિ. યસ્મા નિપજ્જા નામ કોસજ્જપક્ખિયા, તસ્મા મા સયિ. નિસીદાતિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ઉજું કાયં પણિધાય પરિમુખં સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા નિસીદ. કાતિયાનાતિ તં નામેન આલપતિ. મા નિદ્દાબહુલો અહૂતિ નિદ્દાબહુલો નિદ્દાભિભૂતો મા અહુ. જાગરસ્સૂતિ જાગર, જાગરિયમનુયુત્તો હોહિ. મા તં અલસન્તિ જાગરિયં અનનુયુઞ્જન્તં તં અલસં કુસીતં પમત્તબન્ધુ મચ્ચુરાજા કૂટેનેવ અદ્દુહનેન વિય નેસાદો મિગં વા પક્ખિં વા જરારોગેહિ મા જિનાતુ મા અભિભવતુ, મા અજ્ઝોત્થરતૂતિ અત્થો.

સેય્યથાપીતિ સેય્યથા અપિ. મહાસમુદ્દવેગોતિ મહાસમુદ્દસ્સ ઊમિવેગો. એવન્તિ યથા નામ મહાસમુદ્દઊમિવેગો ઉપરૂપરિ ઉટ્ઠહન્તો તં અભિક્કમિતું અસક્કોન્તં પુરિસં અભિભવતિ, એવં જાતિ જરા ચ કોસજ્જાભિભૂતં તં અતિવત્તતે ઉપરૂપરિ અજ્ઝોત્થરતિ. સો કરોહીતિ સો ત્વં, કાતિયાન, ચતૂહિ ઓઘેહિ અનજ્ઝોત્થરણીયં અરહત્તફલસઙ્ખાતં સુદીપં અત્તનો કરોહિ અત્તનો સન્તાને ઉપ્પાદેહિ. ન હિ તાણં તવ વિજ્જતેવ અઞ્ઞન્તિ હીતિ હેતુઅત્થે નિપાતો. યસ્મા તતો અગ્ગફલતો અઞ્ઞં તવ તાણં નામ ઇધ વા હુરં વા ન ઉપલબ્ભતિ, તસ્મા તં અરહત્તસઙ્ખાતં સુદીપં કરોહીતિ.

સત્થા હિ વિજેસિ મગ્ગમેતન્તિ યં સાધેતું અવિસહન્તા યતો પરાજિતા પુથૂ અઞ્ઞતિત્થિયા, તદેતં તસ્સ સુદીપસ્સ કારણભૂતં પઞ્ચવિધસઙ્ગતો જાતિઆદિભયતો ચ અતીતં અરિયમગ્ગં દેવપુત્તમારાદિકે અભિભવિત્વા તુય્હં સત્થા વિજેસિ સાધેસિ. યસ્મા સત્થુ સન્તકં ¶ નામ સાવકેન અધિગન્તબ્બં ન વિસ્સજ્જેતબ્બં, તસ્મા તસ્સ અધિગમાય પુબ્બરત્તાપરરત્તં પુરિમયામં પચ્છિમયામઞ્ચ ¶ , અપ્પમત્તો સતો સમ્પજાનો હુત્વા અનુયુઞ્જ યોગં ભાવનં દળ્હઞ્ચ કરોહિ.

પુરિમાનિ પમુઞ્ચ બન્ધનાનીતિ પુરિમકાનિ ગિહિકાલે આબદ્ધાનિ ગિહિબન્ધનાનિ કામગુણબન્ધનાનિ પમુઞ્ચ વિસ્સજ્જેહિ, તત્થ અનપેક્ખો હોહિ. સઙ્ઘાટિખુરમુણ્ડભિક્ખભોજીતિ સઙ્ઘાટિધારી ¶ ખુરેન કતસિરમુણ્ડો ભિક્ખાહારભોજી, તિવિધમ્પેતં પુરિમબન્ધનપમોક્ખસ્સ ખિડ્ડારતિનિદ્દાનનુયોગસ્સ ચ કારણવચનં. યસ્મા ત્વં સઙ્ઘાટિપારુતો મુણ્ડો ભિક્ખાહારો જીવતિ, તસ્મા તે કામસુખાનુયોગો ખિડ્ડારતિનિદ્દાનુયોગો ચ ન યુત્તોતિ તતો પુરિમાનિ પમુઞ્ચ બન્ધનાનિ ખિડ્ડારતિં નિદ્દઞ્ચ માનુયુઞ્જિત્થાતિ યોજના. ઝાયાતિ ઝાયસ્સુ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનં અનુયુઞ્જ.

તં પન અનુયુઞ્જન્તો યેન ઝાનેન ઝાયતો કિલેસા સબ્બસો જિતા હોન્તિ, તં લક્ખણૂપનિજ્ઝાનં અનુયુઞ્જાતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઝાયાહિ જિનાહી’’તિ આહ. યોગક્ખેમપથેસુ કોવિદોસીતિ ચતૂહિ યોગેહિ ખેમસ્સ નિબ્બાનસ્સ પથભૂતેસુ બોધિપક્ખિયધમ્મેસુ કુસલો છેકો અસિ, તસ્મા ભાવનં ઉસ્સુક્કાપેન્તો અનુત્તરં ઉત્તરરહિતં, વિસુદ્ધિં નિબ્બાનં અરહત્તઞ્ચ પપ્પુય્ય પાપુણિત્વા પન ત્વં પરિનિબ્બાહિસિ. વારિનાવ જોતીતિ મહતા સલિલવુટ્ઠિનિપાતેન અગ્ગિખન્ધો વિય અરિયમગ્ગવુટ્ઠિનિપાતેન પરિનિબ્બાયિસ્સતિ.

પજ્જોતકરોતિ પજ્જોતિં કરો પદીપો. પરિત્તરંસોતિ ખુદ્દકચ્ચિકો. વિનમ્યતેતિ વિનમીયતિ અપનિય્યતિ. લતાવાતિ વલ્લિ વિય. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા વટ્ટિઆદિપચ્ચયવેકલ્લેન પરિત્તરંસો મન્દપભો પદીપો અપ્પિકા લતા વા વાતેન વિધમિય્યતિ વિદ્ધંસિય્યતિ, એવં તુવમ્પિ. કોસિયગોત્તતાય, ઇન્દસગોત્ત, ઇન્દસમાનગોત્તં. મારં તસ્સ વસે અનાવત્તના અનુપાદાનતો ચ અનાદિયાનો, નિદ્ધુનાહિ વિધમેહિ વિદ્ધંસેહિ. એવં પન વિદ્ધંસમાનો સો ત્વં વેદયિતાસુ સબ્બાસુ વેદનાસુ વિગતચ્છન્દરાગો ઇધેવ ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે સબ્બકિલેસદરથપરિળાહાભાવેન સીતિભૂતો નિબ્બુતો અત્તનો પરિનિબ્બાનકાલં કઙ્ખ આગમેહીતિ ¶ . એવં સત્થારા અનુપાદિસેસં નિબ્બાનં પાપેત્વા દેસનાય કતાય થેરો દેસનાવસાને વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. અરહત્તં પન પત્વા સત્થારા દેસિતનિયામેનેવ ઇમા ગાથા અભાસિ. તા એવ ઇમા ગાથા થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણઞ્ચ જાતા.

કાતિયાનત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. મિગજાલત્થેરગાથાવણ્ણના

સુદેસિતોતિઆદિકા ¶ આયસ્મતો મિગજાલત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં વિસાખાય ¶ મહાઉપાસિકાય પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, મિગજાલોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વિહારં ગન્ત્વા અભિણ્હસો ધમ્મસ્સવનેન પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૪૧૭.

‘‘સુદેસિતો ચક્ખુમતા, બુદ્ધેનાદિચ્ચબન્ધુના;

સબ્બસંયોજનાતીતો, સબ્બવટ્ટવિનાસનો.

૪૧૮.

‘‘નિય્યાનિકો ઉત્તરણો, તણ્હામૂલવિસોસનો;

વિસમૂલં આઘાતનં, છેત્વા પાપેતિ નિબ્બુતિં.

૪૧૯.

‘‘અઞ્ઞાણમૂલભેદાય, કમ્મયન્તવિઘાટનો;

વિઞ્ઞાણાનં પરિગ્ગહે, ઞાણવજિરનિપાતનો.

૪૨૦.

‘‘વેદનાનં વિઞ્ઞાપનો, ઉપાદાનપ્પમોચનો;

ભવં અઙ્ગારકાસુંવ, ઞાણેન અનુપસ્સનો.

૪૨૧.

‘‘મહારસો સુગમ્ભીરો, જરામચ્ચુનિવારણો;

અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, દુક્ખૂપસમનો સિવો.

૪૨૨.

‘‘કમ્મં કમ્મન્તિ ઞત્વાન, વિપાકઞ્ચ વિપાકતો;

પટિચ્ચુપ્પન્નધમ્માનં, યથાવાલોકદસ્સનો;

મહાખેમઙ્ગમો સન્તો, પરિયોસાનભદ્દકો’’તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;

તત્થ ¶ સુદેસિતોતિ સુટ્ઠુ દેસિતો, વેનેય્યજ્ઝાસયાનુરૂપં દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થાનં યાથાવતો વિભાવનવસેન દેસિતોતિ અત્થો. અથ વા સુદેસિતોતિ સમ્મા દેસિતો, પવત્તિનિવત્તીનં તદુભયહેતૂનઞ્ચ અવિપરીતતો પકાસનવસેન ભાસિતો સ્વાખ્યાતોતિ અત્થો. ચક્ખુમતાતિ મંસચક્ખુ, દિબ્બચક્ખુ, પઞ્ઞાચક્ખુ, બુદ્ધચક્ખુ, સમન્તચક્ખૂતિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ ચક્ખૂહિ ચક્ખુમતા. બુદ્ધેનાતિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેન. આદિચ્ચબન્ધુનાતિ આદિચ્ચગોત્તેન. દુવિધો હિ લોકે ખત્તિયવંસો – આદિચ્ચવંસો, સોમવંસોતિ. તત્થ આદિચ્ચવંસો, ઓક્કાકરાજવંસોતિ જાનિતબ્બં. તતો સઞ્જાતતાય સાકિયા આદિચ્ચગોત્તાતિ ભગવા ‘‘આદિચ્ચબન્ધૂ’’તિ વુચ્ચતિ. અથ વા આદિચ્ચસ્સ બન્ધૂતિપિ ભગવા આદિચ્ચબન્ધુ, સ્વાયમત્થો હેટ્ઠા વુત્તોયેવ. કામરાગસંયોજનાદીનં સબ્બેસં સંયોજનાનં સમતિક્કમનભાવતો સબ્બસંયોજનાતીતો તતો એવ કિલેસકમ્મવિપાકવટ્ટાનં વિનાસનતો વિદ્ધંસનતો સબ્બવટ્ટવિનાસનો, સંસારચારકતો ¶ નિય્યાનતો નિય્યાનિકો, સંસારમહોઘતો સમુત્તરણટ્ઠેન ઉત્તરણો, કામતણ્હાદીનં સબ્બતણ્હાનં મૂલં અવિજ્જં અયોનિસો મનસિકારઞ્ચ વિસોસેતિ સુક્ખાપેતીતિ તણ્હામૂલવિસોસનો, તિણ્ણમ્પિ વેદાનં સમ્પટિવેધસ્સ ¶ વિદ્ધંસનતો વિસસ્સ દુક્ખસ્સ કારણત્તા વિસમૂલં, સત્તાનં બ્યસનુપ્પત્તિટ્ઠાનતાય આઘાતનં કમ્મં કિલેસં વા છેત્વા સમુચ્છિન્દિત્વા નિબ્બુતિં નિબ્બાનં પાપેતિ.

અઞ્ઞાણસ્સ મૂલં અયોનિસો મનસિકારો આસવા ચ ‘‘આસવસમુદયા અવિજ્જાસમુદયો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૦૩) હિ વુત્તં, તસ્સ ભેદાય વજિરૂપમઞાણેન ભિન્દનત્થાય. અથ વા ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદિવચનતો (વિભ. ૨૨૫-૨૨૬; સં. નિ. ૨.૧) અઞ્ઞાણં મૂલં એતસ્સાતિ અઞ્ઞાણમૂલં, ભવચક્કં, તસ્સ મગ્ગઞાણવજિરેન પદાલનત્થં દેસિતોતિ સમ્બન્ધો. કમ્મયન્તવિઘાટનોતિ કમ્મઘટિતસ્સ અત્તભાવયન્તસ્સ વિદ્ધંસનો. વિઞ્ઞાણાનં પરિગ્ગહેતિ કામભવાદીસુ યથાસકકમ્મુના વિઞ્ઞાણગ્ગહણે ઉપટ્ઠિતેતિ વચનસેસો. તત્થ તત્થ હિ ભવે પટિસન્ધિયા ગહિતાય તંતંભવનિસ્સિતવિઞ્ઞાણાનિપિ ગહિતાનેવ હોન્તિ. ઞાણવજિરનિપાતનોતિ ઞાણવજિરસ્સ ¶ નિપાતો, ઞાણવજિરં નિપાતેત્વા તેસં પદાલેતા. લોકુત્તરધમ્મો હિ ઉપ્પજ્જમાનો સત્તમભવાદીસુ ઉપ્પજ્જનારહાનિ વિઞ્ઞાણાનિ ભિન્દત્તમેવ ઉપ્પજ્જતીતિ.

વેદનાનં વિઞ્ઞાપનોતિ સુખાદીનં તિસ્સન્નં વેદનાનં યથાક્કમં દુક્ખસલ્લાનિચ્ચવસેન યાથાવતો પવેદકો. ઉપાદાનપ્પમોચનોતિ કામુપાદાનાદીહિ ચતૂહિપિ ઉપાદાનેહિ ચિત્તસન્તાનસ્સ વિમોચકો. ભવં અઙ્ગારકાસુંવ, ઞાણેન અનુપસ્સનોતિ કામભવાદિનવવિધમ્પિ ભવં એકાદસહિ અગ્ગીહિ આદિત્તભાવતો સાધિકપોરિસં અઙ્ગારકાસું વિય મગ્ગઞાણેન અનુપચ્ચક્ખતો દસ્સેતા.

સન્તપણીતભાવતો અતિત્તિકરટ્ઠેન મહારસો પરિઞ્ઞાદિવસેન વા મહાકિચ્ચતાય સામઞ્ઞફલવસેન મહાસમ્પત્તિતાય ચ મહારસો, અનુપચિતસમ્ભારેહિ દુરવગાહતાય અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠતાય ચ સુટ્ઠુ ગમ્ભીરો જરામચ્ચુનિવારણો, આયતિં ભવાભિનિપ્ફત્તિયા નિવત્તનેન જરાય મચ્ચુનો ચ પટિસેધકો. ઇદાનિ યથાવુત્તગુણવિસેસયુત્તં ધમ્મં સરૂપતો દસ્સેન્તો ‘‘અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો’’તિ વત્વા પુનપિ તસ્સ કતિપયે ગુણે વિભાવેતું ‘‘દુક્ખૂપસમનો સિવો’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – પરિસુદ્ધટ્ઠેન અરિયો, સમ્માદિટ્ઠિઆદિઅટ્ઠધમ્મસમોધાનતાય અટ્ઠઙ્ગિકો, નિબ્બાનગવેસનટ્ઠેન મગ્ગો સકલવટ્ટદુક્ખવૂપસમનટ્ઠેન ¶ દુક્ખવૂપસમનો, ખેમટ્ઠેન સિવો.

યથા ઇતો બાહિરકસમયે અસમ્માસમ્બુદ્ધપવેદિતત્તા કમ્મવિપાકો વિપલ્લાસો સિયાતિ એવં અવિપલ્લાસેત્વા પટિચ્ચુપ્પન્નધમ્માનં પટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ કમ્મં કમ્મન્તિ વિપાકઞ્ચ વિપાકતો ¶ ઞત્વાન પુબ્બભાગઞાણેન જાનનહેતુ સસ્સતુચ્છેદગ્ગાહાનં વિધમનેન યાથાવતો આલોકદસ્સનો તક્કરસ્સ લોકુત્તરઞાણાલોકસ્સ દસ્સનો. કેનચિ કઞ્ચિ કદાચિપિ અનુપદ્દુતત્તા મહાખેમં નિબ્બાનં ગચ્છતિ સત્તે ગમેતિ ચાતિ મહાખેમઙ્ગમો, સબ્બકિલેસદરથપરિળાહવૂપસમનતો સન્તો, અકુપ્પાય ચેતોવિમુત્તિયા અનુપાદિસેસાય ચ નિબ્બાનધાતુયા પાપનેન પરિયોસાનભદ્દકો સુદેસિતો ચક્ખુમતાતિ યોજના.

એવં ¶ થેરો નાનાનયેહિ અરિયધમ્મં પસંસન્તો તસ્સ ધમ્મસ્સ અત્તના અધિગતભાવં અઞ્ઞાપદેસેન પકાસેસિ.

મિગજાલત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. પુરોહિતપુત્તજેન્તત્થેરગાથાવણ્ણના

જાતિમદેન મત્તોહન્તિઆદિકા આયસ્મતો જેન્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં કોસલરઞ્ઞો પુરોહિતસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, તસ્સ જેન્તોતિ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો જાતિમદેન ભોગઇસ્સરિયરૂપમદેન ચ મત્તો અઞ્ઞે હીળેન્તો ગરુટ્ઠાનિયાનમ્પિ અપચિતિં અકરોન્તો માનથદ્ધો વિચરતિ. સો એકદિવસં સત્થારં મહતિયા પરિસાય પરિવુતં ધમ્મં દેસેન્તં દિસ્વા ઉપસઙ્કમન્તો ‘‘સચે મં સમણો ગોતમો પઠમં આલપિસ્સતિ, અહમ્પિ આલપિસ્સામિ; નો ચે, નાલપિસ્સામી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા ઉપસઙ્કમિત્વા ઠિતો ભગવતિ પઠમં અનાલપન્તે સયમ્પિ માનેન અનાલપિત્વા ગમનાકારં દસ્સેસિ. તં ભગવા –

‘‘ન માનં બ્રાહ્મણ સાધુ, અત્થિકસ્સીધ બ્રાહ્મણ;

યેન અત્થેન આગચ્છિ, તમેવમનુબ્રૂહયે’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૦૧) –

ગાથાય ¶ અજ્ઝભાસિ. સો ‘‘ચિત્તં મે સમણો ગોતમો જાનાતી’’તિ અભિપ્પસન્નો ભગવતો પાદેસુ સિરસા નિપતિત્વા પરમનિપચ્ચાકારં કત્વા –

‘‘કેસુ ન માનં કયિરાથ, કેસુ ચસ્સ સગારવો;

ક્યસ્સ અપચિતા અસ્સુ, ક્યસ્સુ સાધુ સુપૂજિતા’’તિ. –

પુચ્છિ. તસ્સ ભગવા –

‘‘માતરિ ¶ પિતરિ ચાપિ, અથો જેટ્ઠમ્હિ ભાતરિ;

આચરિયે ચતુત્થમ્હિ, સમણબ્રાહ્મણેસુ ચ.

‘‘તેસુ ¶ ન માનં કયિરાથ, તેસુ અસ્સ સગારવો;

ક્યસ્સ અપચિતા અસ્સુ, ત્યસ્સુ સાધુ સુપૂજિતા.

‘‘અરહન્તે સીતિભૂતે, કતકિચ્ચે અનાસવે;

નિહચ્ચ માનં અત્થદ્ધો, તે નમસ્સે અનુત્તરે’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૦૧) –

પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો ધમ્મં દેસેસિ. સો તાય દેસનાય સોતાપન્નો હુત્વા પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો અરહત્તં પત્વા અત્તનો પટિપત્તિકિત્તનમુખેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૪૨૩.

‘‘જાતિમદેન મત્તોહં, ભોગઇસ્સરિયેન ચ;

સણ્ઠાનવણ્ણરૂપેન, મદમત્તો અચારિહં.

૪૨૪.

‘‘નાત્તનો સમકં કઞ્ચિ, અતિરેકઞ્ચ મઞ્ઞિસં;

અતિમાનહતો બાલો, પત્થદ્ધો ઉસ્સિતદ્ધજો.

૪૨૫.

‘‘માતરં પિતરઞ્ચાપિ, અઞ્ઞેપિ ગરુસમ્મતે;

ન કઞ્ચિ અભિવાદેસિં, માનત્થદ્ધો અનાદરો.

૪૨૬.

‘‘દિસ્વા વિનાયકં અગ્ગં, સારથીનં વરુત્તમં;

તપન્તમિવ આદિચ્ચં, ભિક્ખુસઙ્ઘપુરક્ખતં.

૪૨૭.

‘‘માનં મદઞ્ચ છડ્ડેત્વા, વિપ્પસન્નેન ચેતસા;

સિરસા અભિવાદેસિં, સબ્બસત્તાનમુત્તમં.

૪૨૮.

‘‘અતિમાનો ચ ઓમાનો, પહીના સુસમૂહતા;

અસ્મિમાનો સમુચ્છિન્નો, સબ્બે માનવિધા હતા’’તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ.

તત્થ જાતિમદેન મત્તોહન્તિ અહં ઉદિચ્ચે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તો, ‘‘ન માદિસો ઉભતો સુજાતો અઞ્ઞો અત્થી’’તિ કુલમાનેન મત્તો માનથદ્ધો અચારિન્તિ યોજના. ભોગઇસ્સરિયેન ચાતિ વિભવેન આધિપચ્ચેન ચ હેતુભૂતેન ભોગસમ્પદઞ્ચ ઇસ્સરિયસમ્પદઞ્ચ પટિચ્ચ ઉપ્પન્નમદેન મત્તો અહં અચારિન્તિ યોજના. સણ્ઠાનવણ્ણરૂપેનાતિ સણ્ઠાનં ¶ આરોહપરિણાહસમ્પત્તિ, વણ્ણો ¶ ઓદાતસામતાદિછવિસમ્પત્તિ, રૂપં અઙ્ગપચ્ચઙ્ગસોભા. ઇધાપિ વુત્તનયેન યોજના વેદિતબ્બા. મદમત્તોતિ વુત્તપ્પકારતો અઞ્ઞેનપિ મદેન મત્તો.

નાત્તનો ¶ સમકં કઞ્ચીતિ અત્તનો સમકં સદિસં જાતિઆદીહિ સમાનં અતિરેકં વા કઞ્ચિ ન મઞ્ઞિસં ન મઞ્ઞિં, મયા સમાનમ્પિ ન મઞ્ઞિં, કુતો અધિકન્તિ અધિપ્પાયો. અતિમાનહતો બાલોતિ બાલો અહં તતો બાલભાવતો અતિમાનેન ખતૂપહતકુસલાચારો, તતો એવ પત્થદ્ધો ઉસ્સિતદ્ધજો થમ્ભવસેન ગરૂનમ્પિ નિપચ્ચકારસ્સ અકરણતો ભુસં થદ્ધો અનોનમનથદ્ધજાતો ઉસ્સિતમાનદ્ધજો.

વુત્તમેવત્થં પાકટતરં કાતું ‘‘માતર’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અઞ્ઞેતિ જેટ્ઠભાતુઆદિકે, સમણબ્રાહ્મણે ચ. ગરુસમ્મતેતિ ગરૂતિ સમ્મતે ગરુટ્ઠાનિયે. અનાદરોતિ આદરરહિતો.

દિસ્વા વિનાયકં અગ્ગન્તિ એવં માનથદ્ધો હુત્વા વિચરન્તો દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ વેનેય્યાનં વિનયનતો સયમ્ભુતાય નાયકભાવતો ચ વિનાયકં. સદેવકે લોકે સીલાદિગુણેહિ સેટ્ઠભાવતો અગ્ગં. પુરિસદમ્માનં અચ્ચન્તતાય દમનતો સારથીનં વરુત્તમં, અતિવિય ઉત્તમં બ્યામપ્પભાદિઓભાસેન આદિચ્ચમિવ તપન્તં, ઓભાસન્તં ભિક્ખુસઙ્ઘપુરક્ખતં ધમ્મં દેસેન્તં સબ્બસત્તાનં ઉત્તમં સત્થારં દિસ્વા બુદ્ધાનુભાવેન સન્તજ્જિતો ‘‘અહમેવ સેટ્ઠો, અઞ્ઞે હીના’’તિ પવત્તમાનં ભોગમદાદિમદઞ્ચ છડ્ડેત્વા પહાય વિપ્પસન્નેન ચેતસા સિરસા અભિવાદેસિન્તિ યોજના. કથં પનાયં માનથદ્ધો સમાનો સત્થુ દસ્સનમત્તેન માનં પહાસીતિ? ન ખો પનેતં એવં દટ્ઠબ્બં. સત્થુ દસ્સનમત્તેન માનં ન પહાસિ ‘‘ન માનં, બ્રાહ્મણ, સાધૂ’’તિઆદિકાય પન દેસનાય માનં પહાસિ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘માનં મદઞ્ચ છડ્ડેત્વા, વિપ્પસન્નેન ચેતસા. સિરસા અભિવાદેસિ’’ન્તિ. વિપ્પસન્નેન ચેતસાતિ ચ ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે કરણવચનં દટ્ઠબ્બં.

‘‘અહમેવ ¶ સેટ્ઠો’’તિ પવત્તો માનો અતિમાનો. ‘‘ઇમે પન નિહીના’’તિ અઞ્ઞે હીનતો દહન્તસ્સ માનો ‘‘ઓમાનો’’તિ વદન્તિ. ‘‘સેય્યોહમસ્મી’’તિ પન અઞ્ઞં અતિક્કમિત્વા અત્તાનં સેય્યતો દહન્તસ્સ પવત્તો સેય્યમાનો અતિમાનો. ‘‘હીનોહમસ્મી’’તિ પવત્તો હીનમાનો ઓમાનો. પહીના સુસમૂહતાતિ હેટ્ઠિમમગ્ગેહિ પહીના હુત્વા અગ્ગમગ્ગેન સુટ્ઠુ સમુગ્ઘાટિતા. અસ્મિમાનોતિ ‘‘એસોહમસ્મી’’તિ ખન્ધે ‘‘અહ’’ન્તિ ¶ ગહણવસેન પવત્તમાનો. સબ્બેતિ ન કેવલં અતિમાનઓમાનઅસ્મિમાના એવ, અથ ખો સેય્યસ્સ સેય્યમાનાદયો નવવિધા અન્તરભેદેન અનેકવિધા ચ સબ્બે માનવિધા માનકોટ્ઠાસા હતા અગ્ગમગ્ગેન સમુગ્ઘાટિતાતિ.

પુરોહિતપુત્તજેન્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. સુમનત્થેરગાથાવણ્ણના

યદા ¶ નવો પબ્બજિતોતિઆદિકા આયસ્મતો સુમનત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો સિખિસ્સ ભગવતો કાલે માલાકારકુલે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સિખિં ભગવન્તં પસ્સિત્વા પસન્નમાનસો સુમનપુપ્ફેહિ પૂજં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે અઞ્ઞતરસ્સ ઉપાસકસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિ. સો ચ ઉપાસકો આયસ્મતો અનુરુદ્ધત્થેરસ્સ ઉપટ્ઠાકો અહોસિ. તસ્સ ચ તતો પુબ્બે જાતાજાતા દારકા મરિંસુ. તેન સો ‘‘સચાહં ઇદાનિ એકં પુત્તં લભિસ્સામિ, અય્યસ્સ અનુરુદ્ધત્થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બાજેસ્સામી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ. સો ચ દસમાસચ્ચયેન જાતો અરોગોયેવ હુત્વા અનુક્કમેન વડ્ઢેન્તો સત્તવસ્સિકો અહોસિ, તં પિતા થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બાજેસિ. સો પબ્બજિત્વા તતો પરિપક્કઞાણત્તા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ છળભિઞ્ઞો હુત્વા થેરં ઉપટ્ઠહન્તો ‘‘પાનીયં આહરિસ્સામી’’તિ ઘટં આદાય ઇદ્ધિયા અનોતત્તદહં અગમાસિ. અથેકો મિચ્છાદિટ્ઠિકો નાગરાજા અનોતત્તદહં પટિચ્છાદેન્તો સત્તક્ખત્તું ભોગેન પરિક્ખિપિત્વા ¶ ઉપરિ મહન્તં ફણં કત્વા સુમનસ્સ પાનીયં ગહેતું ઓકાસં ન દેતિ. સુમનો ગરુળરૂપં ગહેત્વા તં નાગરાજં અભિભવિત્વા પાનીયં ગહેત્વા થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં ઉદ્દિસ્સ આકાસેન ગચ્છતિ. તં સત્થા જેતવને નિસિન્નો તથા ગચ્છન્તં દિસ્વા ધમ્મસેનાપતિં આમન્તેત્વા, ‘‘સારિપુત્ત, ઇમં પસ્સા’’તિઆદિના ચતૂહિ ગાથાહિ તસ્સ ગુણે અભાસિ. અથ સુમનત્થેરો –

૪૨૯.

‘‘યદા નવો પબ્બજિતો, જાતિયા સત્તવસ્સિકો;

ઇદ્ધિયા અભિભોત્વાન, પન્નગિન્દં મહિદ્ધિકં.

૪૩૦.

‘‘ઉપજ્ઝાયસ્સ ઉદકં, અનોતત્તા મહાસરા;

આહરામિ તતો દિસ્વા, મં સત્થા એતદબ્રવિ.

૪૩૧.

‘‘સારિપુત્ત ઇમં પસ્સ, આગચ્છન્તં કુમારકં;

ઉદકકુમ્ભમાદાય, અજ્ઝત્તં સુસમાહિતં.

૪૩૨.

‘‘પાસાદિકેન ¶ વત્તેન, કલ્યાણઇરિયાપથો;

સામણેરોનુરુદ્ધસ્સ, ઇદ્ધિયા ચ વિસારદો.

૪૩૩.

‘‘આજાનીયેન આજઞ્ઞો, સાધુના સાધુકારિતો;

વિનીતો અનુરુદ્ધેન, કતકિચ્ચેન સિક્ખિતો.

૪૩૪.

‘‘સો ¶ પત્વા પરમં સન્તિં, સચ્છિકત્વા અકુપ્પતં;

સામણેરો સ સુમનો, મા મં જઞ્ઞાતિ ઇચ્છતી’’તિ. –

અઞ્ઞાબ્યાકરણવસેન છ ગાથા અભાસિ.

તત્થ આદિતો દ્વે ગાથા સુમનત્થેરેનેવ ભાસિતા, ઇતરા ચતસ્સો તં પસંસન્તેન સત્થારા ભાસિતા. તા સબ્બા એકજ્ઝં કત્વા સુમનત્થેરો પચ્છા અઞ્ઞાબ્યાકરણવસેન અભાસિ. તત્થ પન્નગિન્દન્તિ નાગરાજં. તતોતિ તત્થ, યદા નવો પબ્બજિતો જાતિયા સત્તવસ્સિકો ઇદ્ધિબલેન મહિદ્ધિકં નાગરાજં અભિભવિત્વા અનોતત્તદહતો ઉપજ્ઝાયસ્સ પાનીયં આહરામિ, તસ્મિં કાલેતિ અત્થો.

મં ¶ ઉદ્દિસ્સ મય્હં સત્થા એતદબ્રવિ, તં દસ્સેન્તો, ‘‘સારિપુત્ત, ઇમં પસ્સા’’તિઆદિમાહ. અજ્ઝત્તં સુસમાહિતન્તિ વિસયજ્ઝત્તભૂતેન અગ્ગફલસમાધિના સુટ્ઠુ સમાહિતં.

પાસાદિકેન વત્તેનાતિ પસ્સન્તાનં પસાદાવહેન આચારવત્તેન, કરણત્થે ઇદં કરણવચનં. કલ્યાણઇરિયાપથોતિ સમ્પન્નિરિયાપથો. પાસાદિકેન વત્તેનાતિ વા ઇત્થમ્ભૂતલક્ખણે કરણવચનં. સમણસ્સ ભાવો સામણ્યં, સામઞ્ઞન્તિ અત્થો. તદત્થં ઈરતિ પવત્તતીતિ સામણેરો, સમણુદ્દેસો. ઇદ્ધિયા ચ વિસારદોતિ ઇદ્ધિયમ્પિ બ્યત્તો સુકુસલો. આજાનીયેનાતિ પુરિસાજાનીયેન. અત્તહિતપરહિતાનં સાધનતો સાધુના કતકિચ્ચેન અનુરુદ્ધેન સાધુ ઉભયહિતસાધકો, સુટ્ઠુ વા આજઞ્ઞો કારિતો દમિતો. અગ્ગવિજ્જાય વિનીતો અસેક્ખભાવાપાદનેન સિક્ખિતો સિક્ખાપિતોતિ અત્થો.

સો સામણેરો સુમનો પરમં સન્તિં નિબ્બાનં પત્વા અગ્ગમગ્ગાધિગમેન અધિગન્ત્વા સચ્છિકત્વા અત્તપચ્ચક્ખં કત્વા અકુપ્પતં અરહત્તફલં અપ્પિચ્છભાવસ્સ પરમુક્કંસગતત્તા મા મં જઞ્ઞાતિ મં ‘‘અયં ખીણાસવો’’તિ વા ‘‘છળભિઞ્ઞો’’તિ વા કોચિપિ મા જાનેય્યાતિ ઇચ્છતિ અભિકઙ્ખતીતિ.

સુમનત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. ન્હાતકમુનિત્થેરગાથાવણ્ણના

વાતરોગાભિનીતોતિઆદિકા ¶ ¶ આયસ્મતો ન્હાતકમુનિસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો વિજ્જાટ્ઠાનાદીસુ નિપ્ફત્તિં ગતો ન્હાતકલક્ખણયોગેન ન્હાતકોતિ પઞ્ઞાયિત્થ. સો તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા રાજગહસ્સ તિયોજનપ્પમાણે ઠાને અરઞ્ઞાયતને નીવારેહિ યાપેન્તો અગ્ગિં પરિચારયમાનો વસતિ. તસ્સ સત્થા ઘટે વિય પદીપં હદયબ્ભન્તરે પજ્જલન્તં અરહત્તૂપનિસ્સયં દિસ્વા અસ્સમપદં અગમાસિ. સો ભગવન્તં દિસ્વા હટ્ઠતુટ્ઠો અત્તનો ¶ ઉપકપ્પનનિયામેન આહારં ઉપનેસિ. તં ભગવા પરિભુઞ્જિ. એવં તયો દિવસે દત્વા ચતુત્થદિવસે ‘‘ભગવા તુમ્હે પરમસુખુમાલા, કથં ઇમિના આહારેન યાપેથા’’તિ આહ. તસ્સ સત્થા અરિયસન્તોસગુણં પકાસેન્તો ધમ્મં દેસેસિ. તાપસો તં સુત્વા સોતાપન્નો હુત્વા પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિ. ભગવા તં અરહત્તે પતિટ્ઠપેત્વા ગતો. સો પન તત્થેવ વિહરન્તો અપરભાગે વાતાબાધેન ઉપદ્દુતો અહોસિ. સત્થા તત્થ ગન્ત્વા પટિસન્થારમુખેન તસ્સ વિહારં પુચ્છન્તો –

૪૩૫.

‘‘વાતરોગાભિનીતો ત્વં, વિહરં કાનને વને;

પવિદ્ધગોચરે લૂખે, કથં ભિક્ખુ કરિસ્સસી’’તિ. – ગાથમાહ; અથ થેરો –

૪૩૬.

‘‘પીતિસુખેન વિપુલેન, ફરિત્વાન સમુસ્સયં;

લૂખમ્પિ અભિસમ્ભોન્તો, વિહરિસ્સામિ કાનને.

૪૩૭.

‘‘ભાવેન્તો સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે, ઇન્દ્રિયાનિ બલાનિ ચ;

ઝાનસોખુમ્મસમ્પન્નો, વિહરિસ્સં અનાસવો.

૪૩૮.

‘‘વિપ્પમુત્તં કિલેસેહિ, સુદ્ધચિત્તં અનાવિલં;

અભિણ્હં પચ્ચવેક્ખન્તો, વિહરિસ્સં અનાસવો.

૪૩૯.

‘‘અજ્ઝત્તઞ્ચ બહિદ્ધા ચ, યે મે વિજ્જિંસુ આસવા;

સબ્બે અસેસા ઉચ્છિન્ના, ન ચ ઉપ્પજ્જરે પુન.

૪૪૦.

‘‘પઞ્ચક્ખન્ધા પરિઞ્ઞાતા, તિટ્ઠન્તિ છિન્નમૂલકા;

દુક્ખક્ખયો અનુપ્પત્તો, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ. –

ઇમાહિ સેસગાથાહિ અત્તનો વિહારં સત્થુ પવેદેસિ.

તત્થ ¶ ઝાનસોખુમ્મસમ્પન્નોતિ ઝાનસુખુમભાવેન સમન્નાગતો. ઝાનસુખુમં નામ અરૂપજ્ઝાનં, તસ્મા અટ્ઠસમાપત્તિલાભિમ્હીતિ વુત્તં હોતિ. તેન અત્તનો ઉભતોભાગવિમુત્તિતં દસ્સેતિ. અપરે પનાહુ – ‘‘સોખુમ્મન્તિ અગ્ગમગ્ગફલેસુ અધિપઞ્ઞાસિક્ખા ¶ અધિપ્પેતા, તતો ઝાનગ્ગહણેન ¶ અત્તનો ઉભતોભાગવિમુત્તિતં વિભાવેતી’’તિ. વિપ્પમુત્તં કિલેસેહીતિ પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિયા સબ્બકિલેસેહિ વિમુત્તં, તતો એવ સુદ્ધચિત્તં, અનાવિલસઙ્કપ્પતાય અનાવિલં, તીહિપિ પદેહિ અરહત્તફલચિત્તમેવ વદતિ. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ. ઇમમેવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણં અહોસીતિ.

ન્હાતકમુનિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨. બ્રહ્મદત્તત્થેરગાથાવણ્ણના

અક્કોધસ્સાતિઆદિકા આયસ્મતો બ્રહ્મદત્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં કોસલરઞ્ઞો પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, બ્રહ્મદત્તોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો જેતવનમહે બુદ્ધાનુભાવં દિસ્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો સહ પટિસમ્ભિદાહિ છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તં એકદિવસં નગરે પિણ્ડાય ચરન્તં અઞ્ઞતરો બ્રાહ્મણો અક્કોસિ. થેરો તં સુત્વાપિ તુણ્હીભૂતો પિણ્ડાય ચરતિયેવ, બ્રાહ્મણો પુનપિ અક્કોસિયેવ. મનુસ્સા એવં અક્કોસન્તમ્પિ નં ‘‘અયં થેરો ન કિઞ્ચિ ભણતી’’તિ આહંસુ. તં સુત્વા થેરો તેસં મનુસ્સાનં ધમ્મં દેસેન્તો –

૪૪૧.

‘‘અક્કોધસ્સ કુતો કોધો, દન્તસ્સ સમજીવિનો;

સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તસ્સ, ઉપસન્તસ્સ તાદિનો.

૪૪૨.

‘‘તસ્સેવ તેન પાપિયો, યો કુદ્ધં પટિકુજ્ઝતિ;

કુદ્ધં અપ્પટિકુજ્ઝન્તો, સઙ્ગામં જેતિ દુજ્જયં.

૪૪૩.

‘‘ઉભિન્નમત્થં ચરતિ, અત્તનો ચ પરસ્સ ચ;

પરં સઙ્કુપિતં ઞત્વા, યો સતો ઉપસમ્મતિ.

૪૪૪.

‘‘ઉભિન્નં તિકિચ્છન્તં તં, અત્તનો ચ પરસ્સ ચ;

જના મઞ્ઞન્તિ બાલોતિ, યે ધમ્મસ્સ અકોવિદા. (સં. નિ. ૧.૧૮૯);

૪૪૫.

‘‘ઉપ્પજ્જે ¶ ¶ ¶ તે સચે કોધો, આવજ્જ કકચૂપમં;

ઉપ્પજ્જે ચે રસે તણ્હા, પુત્તમંસૂપમં સર.

૪૪૬.

‘‘સચે ધાવતિ ચિત્તં તે, કામેસુ ચ ભવેસુ ચ;

ખિપ્પં નિગ્ગણ્હ સતિયા, કિટ્ઠાદં વિય દુપ્પસુ’’ન્તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ.

તત્થ અક્કોધસ્સાતિ કોધરહિતસ્સ મગ્ગેન સમુચ્છિન્નકોધસ્સ. કુતો કોધોતિ કુતો નામ હેતુ કોધો ઉપ્પજ્જેય્ય, તસ્સ ઉપ્પત્તિકારણં નત્થીતિ અત્થો. દન્તસ્સાતિ ઉત્તમેન દમેન અગ્ગમગ્ગદમથેન દન્તસ્સ. સમજીવિનોતિ કાયવિસમાદીનિ સબ્બસો પહાય કાયસમાદીનં વસેન સમં જીવન્તસ્સ સત્તટ્ઠાનિયેન સમ્પજઞ્ઞેન સમ્મદેવ વત્તન્તસ્સ. સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તસ્સાતિ સમ્મા અઞ્ઞાય અભિઞ્ઞેય્યાદિકે ધમ્મે જાનિત્વા સબ્બાસવેહિ વિપ્પમુત્તસ્સ. તતો એવ સબ્બકિલેસદરથપરિળાહવૂપસમેન ઉપસન્તસ્સ. ઇટ્ઠાદીસુ તાદિલક્ખણપ્પત્તિયા તાદિનો ખીણાસવસ્સ કુતો કોધોતિ અઞ્ઞાપદેસેન થેરો અત્તનો કોધાભાવં તસ્સ ચ કારણાનિ વત્વા ઇદાનિ કોધે અકોધે ચ આદીનવાનિસંસદસ્સનેન ધમ્મં કથેન્તો ‘‘તસ્સેવા’’તિઆદિમાહ. તત્થ યો કુદ્ધં પટિકુજ્ઝતીતિ યો પુગ્ગલો અત્તનો ઉપરિ કુદ્ધં કુપિતં પુગ્ગલં પટિકુજ્ઝતિ, તસ્સેવ તેન પટિકુજ્ઝનપચ્ચક્કોસનપટિપ્પહરણાદિના પાપિયો ઇધલોકે વિઞ્ઞૂગરહાદિવસેન પરલોકે નિરયદુક્ખાદિવસેન અભદ્દકતરં અકલ્યાણતરં હોતિ. કુજ્ઝનેન પન અકુદ્ધસ્સ પાપં હોતીતિ વત્તબ્બમેવ નત્થિ. કેચિ પન ‘‘યો અકુદ્ધં પટિકુદ્ધં આરબ્ભ કુજ્ઝતી’’તિ અત્થં વદન્તિ. કુદ્ધં અપ્પટિકુજ્ઝન્તોતિ યો પન કુદ્ધં પુગ્ગલં ‘‘અયં કુદ્ધો કોધપરેતો’’તિ ઞત્વા ન પટિકુજ્ઝતિ ખમતિ, સો દુજ્જયં કિલેસસઙ્ગામં જેતિ નામ. ન કેવલઞ્ચસ્સ કિલેસસઙ્ગામજયો એવ, અથ ખો ઉભયહિતપટિપત્તિમ્પીતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઉભિન્નમત્થં…પે… ઉપસમ્મતી’’તિ. યો પરં પુગ્ગલં સઙ્કુપિતં કુદ્ધં ‘‘કોધપરેતો’’તિ ઞત્વા તં મેત્તાયન્તો અજ્ઝુપેક્ખન્તો વા સતો ¶ સમ્પજાનો હુત્વા ઉપસમ્મતિ ખમતિ ન પટિપ્ફરતિ. સો અત્તનો ચ પરસ્સ ચાતિ ઉભિન્નં ઉભયલોકસુખાવહં અત્થં હિતં ચરતિ.

ઉભિન્નં તિકિચ્છન્તં તન્તિ તં અત્તનો ચ પરસ્સ ચાતિ ઉભિન્નં દ્વિન્નં કોધબ્યાધિતિકિચ્છાય તિકિચ્છન્તં ખમન્તં પુગ્ગલં યે જના ધમ્મસ્સ અરિયાચારધમ્મે અકુસલા, તે બાલા ‘‘અયં અવિદ્દસુ યો અત્તાનં અક્કોસન્તસ્સ પહરન્તસ્સ કિઞ્ચિ ન કરોતી’’તિ મઞ્ઞન્તિ ¶ , તં તેસં અયોનિસો મઞ્ઞનન્તિ અધિપ્પાયો. ‘‘તિકિચ્છન’’ન્તિપિ પઠન્તિ, તિકિચ્છનસભાવન્તિ અત્થો.

એવં ¶ થેરેન વુચ્ચમાનં ધમ્મં સુત્વા અક્કોસકબ્રાહ્મણો સંવિગ્ગો પસન્નચિત્તો ચ હુત્વા થેરં ખમાપેત્વા તસ્સેવ સન્તિકે પબ્બજિ. થેરો તસ્સ કમ્મટ્ઠાનં દેન્તો ‘‘ઇમસ્સ મેત્તાભાવના યુત્તા’’તિ મેત્તાકમ્મટ્ઠાનં દત્વા કોધપરિયુટ્ઠાનાદીસુ પચ્ચવેક્ખણાદિવિધિં દસ્સેન્તો ‘‘ઉપ્પજ્જે તે’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઉપ્પજ્જે તે સચેતિ સચે તે કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તસ્સ કઞ્ચિ પુગ્ગલં નિસ્સાય ચિરપરિચયો કોધો ઉપ્પજ્જેય્ય, તસ્સ વૂપસમાય –

‘‘ઉભતોદણ્ડકેન ચેપિ, ભિક્ખવે, કકચેન ચોરા ઓચરકા અઙ્ગમઙ્ગાનિ ઓકન્તેય્યું, તત્રાપિ યો મનો પદૂસેય્ય, ન મે સો તેન સાસનકરો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૩૨) –

સત્થારા વુત્તં કકચૂપમં ઓવાદં આવજ્જેહિ. ઉપ્પજ્જે ચે રસે તણ્હાતિ સચે તે મધુરાદિભેદે રસે તણ્હા અભિલાસો ઉપ્પજ્જેય્ય, તસ્સ વૂપસમાય –

‘‘પુત્તમંસં જાયમ્પતિકા યથા કન્તારનિત્થરણત્થમેવ ખાદિંસુ, ન રસતણ્હાય એવં કુલપુત્તોપિ પબ્બજિતો પિણ્ડપાતં પટિસેવતિ…પે… ફાસુવિહારો ચા’’તિ (સં. નિ. ૨.૬૩ અત્થતો સમાનં) –

એવં વુત્તં પુત્તમંસૂપમોવાદં સર અનુસ્સર.

સચે ધાવતિ તે ચિત્તન્તિ અયોનિસો મનસિ કરોતો તવ ચિત્તં કામેસુ પઞ્ચકામગુણેસુ છન્દરાગવસેન, કામભવાદીસુ ભવેસુ ભવપત્થનાવસેન સચે ધાવતિ સરતિ જવતિ. ખિપ્પં નિગ્ગણ્હ સતિયા, કિટ્ઠાદં ¶ વિય દુપ્પસુન્તિ તથા ધાવિતું અદેન્તો યથા નામ પુરિસો કિટ્ઠાદં સસ્સખાદકં દુપ્પસું દુટ્ઠગોણં યોત્તેન થમ્ભે બન્ધિત્વા અત્તનો વસે વત્તેતિ, એવં સતિયા સતિયોત્તેન સમ્માધિથમ્ભે બન્ધન્તો ખિપ્પં સીઘમેવ નિગ્ગણ્હ, યથા કિલેસવિગમેન નિબ્બિસેવનં હોતિ, તથા દમેહીતિ. કેચિ પન ‘‘થેરો પુથુજ્જનોવ હુત્વા અક્કોસં અધિવાસેન્તો તેસં મનુસ્સાનં અરિયગુણે પકાસેન્તો ધમ્મં કથેત્વા પચ્છા દ્વીહિ ગાથાહિ અત્તાનં ઓવદન્તો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો ઇમાયેવ ગાથા અભાસી’’તિ વદન્તિ.

બ્રહ્મદત્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩. સિરિમણ્ડત્થેરગાથાવણ્ણના

છન્નમતિવસ્સતીતિઆદિકા ¶ આયસ્મતો સિરિમણ્ડત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સંસુમારગિરે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા ¶ સિરિમણ્ડોતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો ભેસકલાવને ભગવતિ વિહરન્તે સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો સમણધમ્મં કરોન્તો એકસ્મિં ઉપોસથદિવસે પાતિમોક્ખુદ્દેસટ્ઠાને નિસિન્નો નિદાનુદ્દેસસ્સ પરિયોસાને ‘‘આવિકતા હિસ્સ ફાસુ હોતી’’તિ (મહાવ. ૧૩૪) પાળિયા અત્થં ઉપધારેન્તો આપન્નં આપત્તિં અનાવિકત્વા પટિચ્છાદેન્તો ઉપરૂપરિ આપત્તિયો આપજ્જતિ, તેનસ્સ ન ફાસુ હોતિ, આવિકત્વા પન યથાધમ્મં પટિકરોન્તસ્સ ફાસુ હોતીતિ ઇમમત્થં મનસિ કત્વા ‘‘અહો સત્થુ સાસનં સુવિસુદ્ધ’’ન્તિ લદ્ધપ્પસાદો તથા ઉપ્પન્નં પીતિં વિક્ખમ્ભેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પત્વા અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા પસન્નમાનસો ભિક્ખૂનં ઓવાદં દેન્તો –

૪૪૭.

‘‘છન્નમતિવસ્સતિ, વિવટં નાતિવસ્સતિ;

તસ્મા છન્નં વિવરેથ, એવં તં નાતિવસ્સતિ.

૪૪૮.

‘‘મચ્ચુનાબ્ભાહતો ¶ લોકો, જરાય પરિવારિતો;

તણ્હાસલ્લેન ઓતિણ્ણો, ઇચ્છાધૂપાયિતો સદા. (સં. નિ. ૧.૬૬);

૪૪૯.

‘‘મચ્ચુનાબ્ભાહતો લોકો, પરિક્ખિત્તો જરાય ચ;

હઞ્ઞતિ નિચ્ચમત્તાણો, પત્તદણ્ડોવ તક્કરો.

૪૫૦.

‘‘આગચ્છન્તગ્ગિખન્ધાવ, મચ્ચુ બ્યાધિ જરા તયો;

પચ્ચુગ્ગન્તું બલં નત્થિ, જવો નત્થિ પલાયિતું.

૪૫૧.

‘‘અમોઘં દિવસં કયિરા, અપ્પેન બહુકેન વા;

યં યં વિજહતે રત્તિં, તદૂનં તસ્સ જીવિતં.

૪૫૨.

‘‘ચરતો તિટ્ઠતો વાપિ, આસીનસયનસ્સ વા;

ઉપેતિ ચરિમા રત્તિ, ન તે કાલો પમજ્જિતુ’’ન્તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ.

તત્થ છન્નન્તિ છાદિતં યથાભૂતં અવિવટં અપ્પકાસિતં દુચ્ચરિતં. અતિવસ્સતીતિ આપત્તિવસ્સઞ્ચેવ કિલેસવસ્સઞ્ચ અતિવિય વસ્સતિ. આપત્તિયા હિ છાદનં અલજ્જિભાવાદિના ¶ તાદિસોવ, છાદનેન તતો અઞ્ઞથાવ પુનપિ તથારૂપં તતો વા પાપિટ્ઠતરં આપત્તિં આપજ્જેય્યાતિ છાદનં વસ્સનસ્સ કારણં વુત્તં. વિવટન્તિ પકાસિતં અપ્પટિચ્છન્નં. નાતિવસ્સતીતિ એત્થ અતીતિ ઉપસગ્ગમત્તં, ન વસ્સતીતિ અત્થો. અવસ્સનઞ્ચેત્થ વુત્તવિપરિયાયેન વેદિતબ્બં ચિત્તસન્તાનસ્સ વિસોધિતત્તા. તસ્માતિ વુત્તમેવત્થં કારણભાવેન પચ્ચામસતિ, છન્નસ્સ દુચ્ચરિતસ્સ આપત્તિવસ્સાદીનં અતિવસ્સનતો વિવટસ્સ ચ અવસ્સનતોતિ અત્થો. છન્નં વિવરેથાતિ પુથુજ્જનભાવેન છાદનાધિપ્પાયે ઉપ્પન્નેપિ તં ¶ અનનુવત્તિત્વા વિવરેથ આવિકરેય્ય, યથાધમ્મં પટિકરેય્ય. એવન્તિ વિવરણેન યથાધમ્મં પટિપત્તિયા. તન્તિ તં છન્નં દુચ્ચરિતં. નાતિવસ્સતિ આપત્તિવસ્સં કિલેસવસ્સઞ્ચ ન વસ્સતિ, સુદ્ધન્તે પુગ્ગલં પતિટ્ઠપેતીતિ અત્થો.

ઇદાનિ ¶ ‘‘એકંસેન સીઘંયેવ ચ અત્તા સોધેતબ્બો, અપ્પમાદો કાતબ્બો’’તિ તસ્સ કારણં સંવેગવત્થું દસ્સેન્તો ‘‘મચ્ચુનાબ્ભાહતો લોકો’’તિઆદિમાહ. તત્થ મચ્ચુનાબ્ભાહતો લોકોતિ અયં સબ્બોપિ સત્તલોકો ચોરો વિય ચોરઘાતકેન, સબ્બવટ્ટનિપાતિના મચ્ચુના મરણેન અભિહતો, ન તસ્સ હત્થતો મુચ્ચતિ. જરાય પરિવારિતોતિ અયં લોકો ઉપ્પાદતો ઉદ્ધં મરણૂપનયનરસાય જરાય પરિવારિતો અજ્ઝોત્થટો, જરાસઙ્ઘાતપરિમુક્કોતિ અત્થો. તણ્હાસલ્લેન ઓતિણ્ણોતિ સરીરસ્સ અન્તો નિમુગ્ગેન વિસપીતખુરપ્પેન વિય ઉપાદાનલક્ખણેન તણ્હાસઙ્ખાતેન સલ્લેન ઓતિણ્ણો હદયબ્ભન્તરે ઓગાળ્હો. તણ્હા હિ પીળાજનનતો અન્તો તુદનતો દુરુદ્ધારતો ચ ‘‘સલ્લો’’તિ વુચ્ચતિ. ઇચ્છાધૂપાયિતોતિ આરમ્મણાભિપત્થનલક્ખણાય ઇચ્છાય સન્તાપિતો. તં વિસયં ઇચ્છન્તો હિ પુગ્ગલો યદિચ્છિતં વિસયં લભન્તો વા અલભન્તો વા તાય એવ અનુદહનલક્ખણાય ઇચ્છાય સન્તત્તો પરિળાહપ્પત્તો હોતિ. સદાતિ સબ્બકાલં, ઇદઞ્ચ પદં સબ્બપદેસુ યોજેતબ્બં.

પરિક્ખિત્તો જરાય ચાતિ ન કેવલં મચ્ચુના અબ્ભાહતોયેવ, અથ ખો જરાય ચ પરિક્ખિત્તો. જરાય સમવરુદ્ધો જરાપાકારપરિક્ખિત્તો, ન તં સમતિક્કમતીતિ અત્થો. હઞ્ઞતિ નિચ્ચમત્તાણોતિ અતાણો અસરણો હુત્વા નિચ્ચકાલં જરામરણેહિ હઞ્ઞતિ વિબાધીયતિ. યથા કિં? પત્તદણ્ડોવ તક્કરો યથા તક્કરો ચોરો કતાપરાધો વજ્ઝપ્પત્તો અતાણો રાજાણાય હઞ્ઞતિ, એવમયં લોકો જરામરણેહીતિ દસ્સેતિ.

આગચ્છન્તગ્ગિખન્ધાવાતિ મહાવને ડય્હમાને તં અભિભવન્તા મહન્તા અગ્ગિક્ખન્ધા વિય મચ્ચુ બ્યાધિ જરાતિ ઇમે તયો અનુદહનટ્ઠેન અગ્ગિક્ખન્ધા ઇમં સત્તલોકં અભિભવન્તા આગચ્છન્તિ ¶ , તેસં પન પટિબલો હુત્વા પચ્ચુગ્ગન્તું અભિભવિતું બલં ઉસ્સાહો નત્થિ, ઇમસ્સ લોકસ્સ, જવો નત્થિ પલાયિતું જવન્તેસુ, અજ્ઝોત્થરન્તેસુ. યત્થ તે નાભિભવન્તિ, પિટ્ઠિં દસ્સેત્વા તતો પલાયિતુમ્પિ ઇમસ્સ લોકસ્સ જઙ્ઘાજવો નત્થિ, એવં ¶ અત્તના અસમત્થો માયાદીહિ ઉપાયેહિ અપ્પટિકારે તિવિધે બલવતિ પચ્ચામિત્તે નિચ્ચુપટ્ઠિતે કિં કાતબ્બન્તિ ચે? અમોઘં ¶ દિવસં કયિરા, અપ્પેન બહુકેન વાતિ અપ્પેન અન્તમસો ગદ્દૂહનમત્તમ્પિ કાલં પવત્તિતેન બહુકેન વા સકલં અહોરત્તં પવત્તિતેન વિપસ્સનામનસિકારેન અમોઘં અવઞ્ઝં દિવસં કરેય્ય, યસ્મા યં યં વિજહતે રત્તિં, તદૂનં તસ્સ જીવિતં અયં સત્તો યં યં રત્તિં વિજહતિ નાસેતિ ખેપેતિ, તદૂનં તેન ઊનં તસ્સ સત્તસ્સ જીવિતં હોતિ. એતેન રત્તિક્ખયો નામ જીવિતક્ખયો તસ્સ અનિવત્તનતોતિ દસ્સેતિ. તેનાહ –

‘‘યમેકરત્તિં પઠમં, ગબ્ભે વસતિ માણવો;

અબ્ભુટ્ઠિતોવ સો યાતિ, સ ગચ્છં ન નિવત્તતી’’તિ. (જા. ૧.૧૫.૩૬૩);

ન કેવલં રત્તિવસેનેવ, અથ ખો ઇરિયાપથવસેનાપિ જીવિતક્ખયો ઉપધારેતબ્બોતિ આહ ‘‘ચરતો’’તિઆદિ. ચરતોતિ ગચ્છન્તસ્સ. તિટ્ઠતોતિ ઠિતં કપ્પેન્તસ્સ. આસીનસયનસ્સ વાતિ આસીનસ્સ સયનસ્સ વા, નિસિન્નસ્સ નિપજ્જન્તસ્સ વાતિ અત્થો. ‘‘આસીદન’’ન્તિપિ પઠન્તિ, તત્થ સામિઅત્થે ઉપયોગવચનં દટ્ઠબ્બં. ઉપેતિ ચરિમા રત્તીતિ ચરિમકચિત્તસહિતા રત્તિ ઉપગચ્છતિ, રત્તિગ્ગહણઞ્ચેત્થ દેસનાસીસમત્તં. ગમનાદીસુ યેન કેનચિ ઇરિયાપથેન સમઙ્ગીભૂતસ્સ ચરિમકાલોયેવ, તેનેવસ્સ ઇરિયાપથક્ખણા જીવિતં ખેપેત્વા એવ ગચ્છન્તિ, તસ્મા ન તે કાલો પમજ્જિતું નાયં તુય્હં પમાદં આપજ્જિતું કાલો ‘‘ઇમસ્મિં નામ કાલે મરણં ન હોતી’’તિ અવિદિતત્તા. વુત્તં હિ –

‘‘અનિમિત્તમનઞ્ઞાતં, મચ્ચાનં ઇધ જીવિતં;

કસિરઞ્ચ પરિત્તઞ્ચ, તઞ્ચ દુક્ખેન સંયુત’’ન્તિ. (સુ. નિ. ૫૭૯);

તસ્મા એવં અત્તાનં ઓવદિત્વા અપ્પમત્તેન તીસુ સિક્ખાસુ અનુયોગો કાતબ્બોતિ અધિપ્પાયો.

સિરિમણ્ડત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૪. સબ્બકામિત્થેરગાથાવણ્ણના

દ્વિપાદકોતિઆદિકા ¶ ¶ આયસ્મતો સબ્બકામિત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો સાસને ઉપ્પન્નં અબ્બુદં સોધેત્વા પટિપાકતિકં ઠપેન્તં એકં થેરં દિસ્વા, ‘‘અહમ્પિ અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને અબ્બુદં સોધેત્વા પટિપાકતિકં ઠપેતું સમત્થો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં પટ્ઠપેત્વા તદનુરૂપાનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા ¶ દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે અપરિનિબ્બુતે એવ ભગવતિ વેસાલિયં ખત્તિયકુલે નિબ્બત્તિત્વા સબ્બકામોતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો ઞાતકેહિ દારપરિગ્ગહં કારિતો નિસ્સરણજ્ઝાસયતાય ઘરાવાસં જિગુચ્છન્તો ધમ્મભણ્ડાગારિકસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તો ઉપજ્ઝાયેન સદ્ધિં વેસાલિં ઉપગતો ઞાતિઘરં અગમાસિ. તત્થ નં પુરાણદુતિયિકા પતિવિયોગદુક્ખિતા કિસા દુબ્બણ્ણા અનલઙ્કતા કિલિટ્ઠવત્થનિવસના વન્દિત્વા રોદમાના એકમન્તં અટ્ઠાસિ. તં દિસ્વા થેરસ્સ કરુણાપુરસ્સરં મેત્તં ઉપટ્ઠાપયતો અનુભૂતારમ્મણે અયોનિસોમનસિકારવસેન સહસા કિલેસો ઉપ્પજ્જિ.

સો તેન કસાહિ તાળિતો આજાનીયો વિય સઞ્જાતસંવેગો તાવદેવ સુસાનં ગન્ત્વા, અસુભનિમિત્તં ઉગ્ગહેત્વા, તત્થ પટિલદ્ધઝાનં પાદકં કત્વા, વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા, અરહત્તં પાપુણિ. અથસ્સ સસુરો અલઙ્કતપટિયત્તં ધીતરં આદાય મહતા પરિવારેન નં ઉપ્પબ્બાજેતુકામો વિહારં અગમાસિ. થેરો તસ્સા અધિપ્પાયં ઞત્વા અત્તનો કામેસુ વિરત્તભાવં સબ્બત્થ ચ અનુપલિત્તતં પકાસેન્તો –

૪૫૩.

‘‘દ્વિપાદકોયં અસુચિ, દુગ્ગન્ધો પરિહીરતિ;

નાનાકુણપપરિપૂરો, વિસ્સવન્તો તતો તતો.

૪૫૪.

‘‘મિગં નિલીનં કૂટેન, બળિસેનેવ અમ્બુજં;

વાનરં વિય લેપેન, બાધયન્તિ પુથુજ્જનં.

૪૫૫.

‘‘રૂપા સદ્દા રસા ગન્ધા, ફોટ્ઠબ્બા ચ મનોરમા;

પઞ્ચ કામગુણા એતે, ઇત્થિરૂપસ્મિ દિસ્સરે.

૪૫૬.

‘‘યે એતા ઉપસેવન્તિ, રત્તચિત્તા પુથુજ્જના;

વડ્ઢેન્તિ કટસિં ઘોરં, આચિનન્તિ પુનબ્ભવં.

૪૫૭.

‘‘યો ¶ ¶ ચેતા પરિવજ્જેતિ, સપ્પસ્સેવ પદા સિરો;

સોમં વિસત્તિકં લોકે, સતો સમતિવત્તતિ.

૪૫૮.

‘‘કામેસ્વાદીનવં દિસ્વા, નેક્ખમ્મં દટ્ઠુ ખેમતો;

નિસ્સટો સબ્બકામેહિ, પત્તો મે આસવક્ખયો’’તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ.

તત્થ દ્વિપાદકોતિ યદિપિ અપાદકાદયોપિ કાયા અસુચીયેવ, અધિકારવસેન પન ઉક્કટ્ઠપરિચ્છેદેન વા એવં વુત્તં. યસ્મા વા અઞ્ઞે અસુચિભૂતાપિ કાયા લોણમ્બિલાદીહિ અભિસઙ્ખરિત્વા મનુસ્સાનં ભોજનેપિ ઉપનીયન્તિ, ન પન મનુસ્સકાયો, તસ્મા અસુચિતરસભાવમસ્સ દસ્સેન્તો ‘‘દ્વિપાદકો’’તિ આહ. અયન્તિ તદા ઉપટ્ઠિતં ઇત્થિરૂપં ¶ સન્ધાયાહ. અસુચીતિ અસુચિ એવ, ન એત્થ કિઞ્ચિપિ સુચીતિ અત્થો. દુગ્ગન્ધો પરિહીરતીતિ દુગ્ગન્ધો સમાનો પુપ્ફગન્ધાદીહિ સઙ્ખરિત્વા પરિહરીયતિ. નાનાકુણપપરિપૂરોતિ કેસાદિઅનેકપ્પકારકુણપભરિતો. વિસ્સવન્તો તતો તતોતિ પુપ્ફગન્ધાદીહિસ્સ જેગુચ્છભાવં પટિચ્છાદેતું વાયમન્તાનમ્પિ તં વાયામં નિપ્ફલં કત્વા નવહિ દ્વારેહિ ખેળસિઙ્ઘાણિકાદીનિ લોમકૂપેહિ ચ સેદજલ્લિકં ‘વિસ્સવન્તોયેવ પરિહીરતી’તિ સમ્બન્ધો.

એવં જેગુચ્છોપિ સમાનો ચાયં કાયો કૂટાદીહિ વિય મિગાદિકે અત્તનો રૂપાદીહિ અન્ધપુથુજ્જને વઞ્ચેતિયેવાતિ દસ્સેન્તો ‘‘મિગ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ મિગં નિલીનં કૂટેનાતિ પાસવાકરાદિના કૂટેન નિલીનં, પટિચ્છન્નં કત્વા મિગં વિય નેસાદો. વક્ખમાનો હિ ઇવ-સદ્દો ઇધાપિ આનેત્વા યોજેતબ્બો. બળિસેનેવ અમ્બુજન્તિ અમ્બુજં મચ્છં આમિસબદ્ધેન બળિસેન વિય બાળિસિકો. વાનરં વિય લેપેનાતિ રુક્ખસિલાદીસુ પક્ખિત્તેન મક્કટલેપેન મક્કટં વિય મિગલુદ્દો અન્ધપુથુજ્જનં વઞ્ચેન્તો બાધેન્તીતિ.

કે પન બાધેન્તીતિ આહ. ‘‘રૂપા સદ્દા’’તિઆદિ. રૂપાદયો હિ પઞ્ચ કામકોટ્ઠાસા વિસેસતો વિસભાગવત્થુસન્નિસ્સયા વિપલ્લાસૂપનિસ્સયેન અયોનિસોમનસિકારેન પરિક્ખિત્તાનં અન્ધપુથુજ્જનાનં મનો રમેન્તો કિલેસવત્થુતાય અનત્થાવહભાવતો તે બાધેન્તિ નામ. તેન વુત્તં ‘‘રૂપા સદ્દા…પે… ઇત્થિરૂપસ્મિ દિસ્સરે’’તિ.

ઇત્થિગ્ગહણઞ્ચેત્થ ¶ અધિકારવસેન કતન્તિ વેદિતબ્બં. તેનેવાહ ‘‘યે એતા ઉપસેવન્તી’’તિઆદિ. તસ્સત્થો – યે પુથુજ્જના એતા ઇત્થિયો રત્તચિત્તા રાગાભિભૂતચિત્તા ઉપભોગવત્થુસઞ્ઞાય ¶ ઉપસેવન્તિ. વડ્ઢેન્તિ કટસિં ઘોરન્તિ તે જાતિઆદીહિ નિરયાદીહિ ચ ઘોરં, ભયાનકં, અન્ધબાલેહિ અભિરમિતબ્બતો કટસિસઙ્ખાતં સંસારં પુનપ્પુનં ઉપ્પત્તિમરણાદિના વડ્ઢેન્તિ. તેનાહ ‘‘આચિનન્તિ પુનબ્ભવ’’ન્તિ.

યો ચેતાતિ યો પન પુગ્ગલો એતા ઇત્થિયો તત્થ છન્દરાગસ્સ વિક્ખમ્ભનેન વા સમુચ્છિન્દનેન વા અત્તનો પાદેન સપ્પસ્સ સિરં વિય પરિવજ્જેતિ, સો સબ્બં લોકં વિસજિત્વા ઠિતત્તા લોકે વિસત્તિકાસઙ્ખાતં તણ્હં સતો હુત્વા સમતિવત્તતિ.

કામેસ્વાદીનવં દિસ્વાતિ ‘‘અટ્ઠિકઙ્કલૂપમા કામા બહુદુક્ખા બહુપાયાસા’’તિઆદિના (પાચિ. ૪૧૭; ચૂળવ. ૬૫; મ. નિ. ૧.૨૩૪) વત્થુકામેસુ કિલેસકામેસુ અનેકાકારવોકારં આદીનવં, દોસં, દિસ્વા. નેક્ખમ્મં દટ્ઠુ ખેમતોતિ કામેહિ ભવેહિ ચ નિક્ખન્તભાવતો નેક્ખમ્મં, પબ્બજ્જં ¶ , નિબ્બાનઞ્ચ, ખેમતો, અનુપદ્દવતો, દટ્ઠુ, દિસ્વા. સબ્બકામેહિપિ તેભૂમકધમ્મેહિ નિસ્સટો વિસંયુત્તો. સબ્બેપિ તેભૂમકા ધમ્મા કામનીયટ્ઠેન કામા, તેહિ ચ થેરો વિસંયુત્તો. તેનાહ ‘‘પત્તો મે આસવક્ખયો’’તિ.

એવં થેરો આદિતો પઞ્ચહિ ગાથાહિ ધમ્મં કથેત્વા છટ્ઠગાથાય અઞ્ઞં બ્યાકાસિ. તં સુત્વા સસુરો ‘‘અયં સબ્બત્થ અનુપલિત્તો, ન સક્કા ઇમં કામેસુ પતારેતુ’’ન્તિ યથાગતમગ્ગેનેવ ગતો. થેરોપિ વસ્સસતપરિનિબ્બુતે ભગવતિ ઉપસમ્પદાય વીસવસ્સસતિકો પથબ્યા થેરો હુત્વા, વેસાલિકેહિ વજ્જિપુત્તેહિ ઉપ્પાદિતં સાસનસ્સ અબ્બુદં સોધેત્વા, દુતિયં ધમ્મસઙ્ગીતિં સઙ્ગાયિત્વા ‘‘અનાગતે ધમ્માસોકકાલે ઉપ્પજ્જનકં અબ્બુદં સોધેહી’’તિ તિસ્સમહાબ્રહ્માનં આણાપેત્વા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ.

સબ્બકામિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

છક્કનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. સત્તકનિપાતો

૧. સુન્દરસમુદ્દત્થેરગાથાવણ્ણના

સત્તકનિપાતે ¶ ¶ અલઙ્કતાતિઆદિકા આયસ્મતો સુન્દરસમુદ્દત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે અઞ્ઞતરસ્સ મહાવિભવસ્સ સેટ્ઠિનો પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. સમુદ્દોતિસ્સ નામં અહોસિ. રૂપસમ્પત્તિયા પન સુન્દરસમુદ્દોતિ પઞ્ઞાયિત્થ. સો પઠમવયે ઠિતો ભગવતો રાજગહપ્પવેસે બુદ્ધાનુભાવં દિસ્વા, પટિલદ્ધસદ્ધો નિસ્સરણજ્ઝાસયતાય પબ્બજિત્વા, લદ્ધૂપસમ્પદો સમાદિન્નધુતધમ્મો રાજગહતો સાવત્થિં ગન્ત્વા, કલ્યાણમિત્તસ્સ સન્તિકે વિપસ્સનાચારં ઉગ્ગહેત્વા, કમ્મટ્ઠાનં અનુયુઞ્જન્તો વિહરતિ. તસ્સ માતા રાજગહે ઉસ્સવદિવસે અઞ્ઞે સેટ્ઠિપુત્તે સપજાપતિકે અલઙ્કતપટિયત્તે ઉસ્સવકીળં કીળન્તે દિસ્વા, પુત્તં અનુસ્સરિત્વા રોદતિ. તં દિસ્વા અઞ્ઞતરા ગણિકા રોદનકારણં પુચ્છિ. સા તસ્સા તં કારણં કથેસિ. તં સુત્વા ગણિકા ‘‘અહં તં આનેસ્સામિ, પસ્સ તાવ મમ ઇત્થિભાવ’’ન્તિ વત્વા ‘‘યદિ એવં તંયેવ તસ્સ પજાપતિં કત્વા ઇમસ્સ કુલસ્સ સામિનિં કરિસ્સામી’’તિ તાય બહું ધનં દત્વા ¶ , વિસ્સજ્જિતા મહતા પરિવારેન સાવત્થિં ગન્ત્વા, થેરસ્સ પિણ્ડાય વિચરણટ્ઠાને એકસ્મિં ગેહે વસમાના દિવસે દિવસે અઞ્ઞેહિ થેરસ્સ સક્કચ્ચં પિણ્ડપાતં દાપેસિ. અલઙ્કતપટિયત્તા ચ હુત્વા સુવણ્ણપાદુકા આરુય્હ અત્તાનં દસ્સેસિ. અથેકદિવસં ગેહદ્વારેન ગચ્છન્તં થેરં દિસ્વા, સુવણ્ણપાદુકા ઓમુઞ્ચિત્વા, અઞ્જલિં પગ્ગય્હ પુરતો ગચ્છન્તી નાનપ્પકારં થેરં કામનિમન્તનાય નિમન્તેસિ. તં સુત્વા થેરો ‘‘પુથુજ્જનચિત્તં નામ ચઞ્ચલં, યંનૂન મયા ઇદાનેવ ઉસ્સાહો કરણીયો’’તિ તત્થેવ ઠિતો ભાવનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તં સન્ધાય વુત્તં –

૪૫૯.

‘‘અલઙ્કતા સુવસના, માલધારી વિભૂસિતા;

અલત્તકકતાપાદા, પાદુકારુય્હ વેસિકા.

૪૬૦.

‘‘પાદુકા ¶ ¶ ઓરુહિત્વાન, પુરતો પઞ્જલીકતા;

સા મં સણ્હેન મુદુના, મ્હિતપુબ્બં અભાસથ.

૪૬૧.

‘‘‘યુવાસિ ત્વં પબ્બજિતો, તિટ્ઠાહિ મમ સાસને;

ભુઞ્જ માનુસકે કામે, અહં વિત્તં દદામિ તે;

સચ્ચં તે પટિજાનામિ, અગ્ગિં વા તે હરામહં.

૪૬૨.

‘‘‘યદા જિણ્ણા ભવિસ્સામ, ઉભો દણ્ડપરાયના;

ઉભોપિ પબ્બજિસ્સામ, ઉભયત્થ કટગ્ગહો’’’.

૪૬૩.

‘‘તઞ્ચ દિસ્વાન યાચન્તિં, વેસિકં પઞ્જલીકતં;

અલઙ્કતં સુવસનં, મચ્ચુપાસંવ ઓડ્ડિતં.

૪૬૪.

‘‘તતો મે મનસીકારો, યોનિસો ઉદપજ્જથ;

આદીનવો પાતુરહુ, નિબ્બિદા સમતિટ્ઠથ.

૪૬૫.

‘‘તતો ચિત્તં વિમુચ્ચિ મે, પસ્સ ધમ્મસુધમ્મતં;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

તત્થ માલધારીતિ માલાધારિની પિળન્ધપુપ્ફદામા. વિભૂસિતાતિ ઊનટ્ઠાનસ્સ પૂરણવસેન પુપ્ફેહિ ચેવ ગન્ધવિલેપનાદીહિ ચ વિભૂસિતગત્તા. ‘‘અલઙ્કતા’’તિ ઇમિના હત્થૂપગગીવૂપગાદીહિ આભરણેહિ અલઙ્કરણં અધિપ્પેતં. અલત્તકકતાપાદાતિ પરિણતજયસુમનપુપ્ફવણ્ણેન લાખારસેન રઞ્જિતચરણયુગળા. સમાસપદઞ્હેતં, ‘‘અલત્તકકતપાદા’’તિ વત્તબ્બે ગાથાસુખત્થં દીઘં કત્વા વુત્તં. અસમાસભાવે પન ‘‘તસ્સા’’તિ વચનસેસો વેદિતબ્બો. પાદુકારુય્હ વેસિકાતિ એકા રૂપૂપજીવિકા ઇત્થી યથાવુત્તવેસા સુવણ્ણપાદુકા પટિમુઞ્ચિત્વા ‘‘ઠિતા’’તિ વચનસેસો.

પાદુકા ઓરુહિત્વાનાતિ પાદુકાહિ ઓતરિત્વા, સુવણ્ણપાદુકાયો ઓમુઞ્ચિત્વાતિ અત્થો. પઞ્જલીકતાતિ પગ્ગહિતઅઞ્જલિકા સા વેસી મં. સામં વા વચનપરમ્પરં ¶ વિના સયમેવ અભાસથ. સણ્હેનાતિ મટ્ઠેન. મુદુનાતિ મધુરેન. ‘‘વચનેના’’તિ અવુત્તમ્પિ વુત્તમેવ હોતિ, અભાસથાતિ, વુત્તત્તા.

યુવાસિ ¶ ત્વં પબ્બજિતોતિ ત્વં પબ્બજન્તો યુવા, દહરોયેવ હુત્વા પબ્બજિતોસિ, નનુ પબ્બજન્તેન સત્તમે દસકે સમ્પત્તેવ પબ્બજિતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. તિટ્ઠાહિ મમ સાસનેતિ મમ વચને તિટ્ઠ.

કિં ¶ પન તન્તિ આહ ‘‘ભુઞ્જ માનુસકે કામે’’તિ કામે પરિભુઞ્જિતુકામસ્સ રૂપસમ્પત્તિ, વયસમ્પત્તિ, પરિવારસમ્પત્તિ, ભોગસમ્પત્તિ ચ ઇચ્છિતબ્બા. તત્થ ‘‘કુતો મે ભોગસમ્પત્તી’’તિ વદેય્યાતિ, આહ ‘‘અહં વિત્તં દદામિ તે’’તિ. ‘‘તયિદં વચનં કથં સદ્દહાતબ્બ’’ન્તિ મઞ્ઞેય્યાતિ તં સદ્દહાપેન્તી આહ ‘‘સચ્ચં તે પટિજાનામિ, અગ્ગિં વા તે હરામહ’’ન્તિ. ‘‘ભુઞ્જ માનુસકે કામે, અહં વિત્તં દદામિ તે’’તિ યદિદં મયા પટિઞ્ઞાતં, તં એકંસેન સચ્ચમેવ પટિજાનામિ, સચે મે ન પત્તિયાયસિ, અગ્ગિં વા તે હરામહં અગ્ગિં હરિત્વા અગ્ગિપચ્ચયં સપથં કરોમીતિ અત્થો. ઉભયત્થ કટગ્ગહોતિ અમ્હાકં ઉભિન્નં જિણ્ણકાલે પબ્બજ્જનં ઉભયત્થ જયગ્ગાહો. યં મયં યાવ દણ્ડપરાયનકાલા ભોગે ભુઞ્જામ, એવં ઇધલોકેપિ ભોગેહિ ન જીયામ, મયં પચ્છા પબ્બજિસ્સામ, એવં પરલોકેપિ ભોગેહિ ન જીયામાતિ અધિપ્પાયો. તતોતિ તં નિમિત્તં, કામેહિ નિમન્તેન્તિયા ‘‘યુવાસિ ત્વ’’ન્તિઆદિના ‘‘યદા જિણ્ણા ભવિસ્સામા’’તિઆદિના ચ તસ્સા વેસિયા વુત્તવચનહેતુ. તઞ્હિ વચનં અઙ્કુસં કત્વા થેરો સમણધમ્મં કરોન્તો સદત્થં પરિપૂરેસિ. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ.

સુન્દરસમુદ્દત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. લકુણ્ડકભદ્દિયત્થેરગાથાવણ્ણના

પરે અમ્બાટકારામેતિઆદિકા આયસ્મતો લકુણ્ડકભદ્દિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે મહાભોગે કુલે નિબ્બત્તિત્વા, વયપ્પત્તો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો નિસિન્નો તસ્મિં ખણે સત્થારં એકં ભિક્ખું મઞ્જુસ્સરાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા, સયમ્પિ તં ઠાનં પત્થેન્તો બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા, ‘‘અહો વતાહમ્પિ અનાગતે અયં ભિક્ખુ ¶ વિય એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને મઞ્જુસ્સરાનં અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પણિધાનં અકાસિ. ભગવા ચ તસ્સ અનન્તરાયતં દિસ્વા બ્યાકરિત્વા પક્કામિ.

સો ¶ તત્થ યાવજીવં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ફુસ્સસ્સ ભગવતો કાલે ચિત્તપત્તકોકિલો હુત્વા રાજુય્યાનતો મધુરં અમ્બફલં તુણ્ડેનાદાય ગચ્છન્તો સત્થારં દિસ્વા પસન્નમાનસો ‘‘દસ્સામી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ. સત્થા તસ્સ ચિત્તં ઞત્વા પત્તં ગહેત્વા નિસીદિ. કોકિલો દસબલસ્સ પત્તે અમ્બપક્કં પતિટ્ઠાપેસિ. સત્થા તં પરિભુઞ્જિ. સો કોકિલો ¶ પસન્નમાનસો તેનેવ પીતિસુખેન સત્તાહં વીતિનામેસિ. તેન ચ પુઞ્ઞકમ્મેન મઞ્જુસ્સરો અહોસિ. કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે પન ચેતિયે આરદ્ધે કિં પમાણં કરોમ? સત્તયોજનપ્પમાણં. અતિમહન્તમેતં. છયોજનપ્પમાણં. એતમ્પિ અતિમહન્તં. પઞ્ચયોજનં, ચતુયોજનં, તિયોજનં, દ્વિયોજનન્તિ વુત્તે અયં તદા જેટ્ઠવડ્ઢકી હુત્વા ‘‘એથ, ભો, અનાગતે સુખપટિજગ્ગિયં કાતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા રજ્જુયા પરિક્ખિપન્તો ગાવુતમત્તકે ઠત્વા ‘‘એકેકં મુખં ગાવુતં ગાવુતં હોતુ, ચેતિયં એકયોજનાવટ્ટં યોજનુબ્બેધં ભવિસ્સતી’’તિ આહ. તે તસ્સ વચને અટ્ઠંસુ. ઇતિ અપ્પમાણસ્સ બુદ્ધસ્સ પમાણં અકાસીતિ. તેન પન કમ્મેન નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને અઞ્ઞેહિ નીચતરપ્પમાણો હોતિ.

સો અમ્હાકં સત્થુ કાલે સાવત્થિયં મહાભોગકુલે નિબ્બત્તિ, ભદ્દિયોતિસ્સ નામં અહોસિ. અતિરસ્સતાય પન લકુણ્ડકભદ્દિયોતિ પઞ્ઞાયિત્થ. સો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા, પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા, બહુસ્સુતો ધમ્મકથિકો હુત્વા મધુરેન સરેન પરેસં ધમ્મં કથેસિ. અથેકસ્મિં ઉસ્સવદિવસે એકેન બ્રાહ્મણેન સદ્ધિં રથેન ગચ્છન્તી અઞ્ઞતરા ગણિકા થેરં દિસ્વા દન્તવિદંસકં હસિ. થેરો તસ્સા દન્તટ્ઠિકે નિમિત્તં ગહેત્વા ઝાનં ઉપ્પાદેત્વા, તં પાદકં કત્વા, વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા, અનાગામી અહોસિ. સો અભિણ્હં કાયગતાય સતિયા વિહરન્તો એકદિવસં આયસ્મતા ધમ્મસેનાપતિના ઓવદિયમાનો અરહત્તે પતિટ્ઠહિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૫.૧-૩૩) –

‘‘પદુમુત્તરો ¶ નામ જિનો, સબ્બધમ્મેસુ ચક્ખુમા;

ઇતો સતસહસ્સમ્હિ, કપ્પે ઉપ્પજ્જિ નાયકો.

‘‘તદાહં હંસવતિયં સેટ્ઠિપુત્તો મહદ્ધનો;

જઙ્ઘાવિહારં વિચરં, સઙ્ઘારામં અગચ્છહં.

‘‘તદા સો લોકપજ્જોતો, ધમ્મં દેસેસિ નાયકો;

મઞ્જુસ્સરાનં પવરં, સાવકં અભિકિત્તયિ.

‘‘તં સુત્વા મુદિતો હુત્વા, કારં કત્વા મહેસિનો;

વન્દિત્વા સત્થુનો પાદે, તં ઠાનમભિપત્થયિં.

‘‘તદા બુદ્ધો વિયાકાસિ, સઙ્ઘમજ્ઝે વિનાયકો;

અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, લચ્છસે તં મનોરથં.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘તસ્સ ધમ્મેસુ દાયાદો, ઓરસો ધમ્મનિમ્મિતો;

ભદ્દિયો નામ નામેન, હેસ્સતિ સત્થુ સાવકો.

‘‘તેન ¶ કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસમગચ્છહં.

‘‘દ્વેનવુતે ઇતો કપ્પે, ફુસ્સો ઉપ્પજ્જિ નાયકો;

દુરાસદો દુપ્પસહો, સબ્બલોકુત્તમો જિનો.

‘‘ચરણેન ચ સમ્પન્નો, બ્રહા ઉજુ પતાપવા;

હિતેસી સબ્બસત્તાનં, બહું મોચેસિ બન્ધના.

‘‘નન્દારામવને તસ્સ, અહોસિં ફુસ્સકોકિલો;

ગન્ધકુટિસમાસન્ને, અમ્બરુક્ખે વસામહં.

‘‘તદા પિણ્ડાય ગચ્છન્તં, દક્ખિણેય્યં જિનુત્તમં;

દિસ્વા ચિત્તં પસાદેત્વા, મઞ્જુનાભિનિકૂજહં.

‘‘રાજુય્યાનં તદા ગન્ત્વા, સુપક્કં કનકત્તચં;

અમ્બપિણ્ડં ગહેત્વાન, સમ્બુદ્ધસ્સોપનામયિં.

‘‘તદા ¶ મે ચિત્તમઞ્ઞાય, મહાકારુણિકો જિનો;

ઉપટ્ઠાકસ્સ હત્થતો, પત્તં પગ્ગણ્હિ નાયકો.

‘‘અદાસિં હટ્ઠચિત્તોહં, અમ્બપિણ્ડં મહામુને;

પત્તે પક્ખિપ્પ પક્ખેહિ, પઞ્જલિં કત્વાન મઞ્જુના.

‘‘સરેન રજનીયેન, સવનીયેન વગ્ગુના;

વસ્સન્તો બુદ્ધપૂજત્થં, નીળં ગન્ત્વા નિપજ્જહં.

‘‘તદા મુદિતચિત્તં મં, બુદ્ધપેમગતાસયં;

સકુણગ્ઘિ ઉપાગન્ત્વા, ઘાતયી દુટ્ઠમાનસો.

‘‘તતો ચુતોહં તુસિતે, અનુભોત્વા મહાસુખં;

મનુસ્સયોનિમાગચ્છિં, તસ્સ કમ્મસ્સ વાહસા.

‘‘ઇમમ્હિ ભદ્દકે કપ્પે, બ્રહ્મબન્ધુ મહાયસો;

કસ્સપો નામ ગોત્તેન, ઉપ્પજ્જિ વદતં વરો.

‘‘સાસનં જોતયિત્વા સો, અભિભુય્ય કુતિત્થિયે;

વિનયિત્વાન વેનેય્યે, નિબ્બુતો સો સસાવકો.

‘‘નિબ્બુતે તમ્હિ લોકગ્ગે, પસન્ના જનતા બહૂ;

પૂજનત્થાય બુદ્ધસ્સ, થૂપં કુબ્બન્તિ સત્થુનો.

‘‘સત્તયોજનિકં થૂપં, સત્તરતનભૂસિતં;

કરિસ્સામ મહેસિસ્સ, ઇચ્ચેવં મન્તયન્તિ તે.

‘‘કિકિનો કાસિરાજસ્સ, તદા સેનાય નાયકો;

હુત્વાહં અપ્પમાણસ્સ, પમાણં ચેતિયે વદિં.

‘‘તદા ¶ તે મમ વાક્યેન, ચેતિયં યોજનુગ્ગતં;

અકંસુ નરવીરસ્સ, નાનારતનભૂસિતં.

‘‘તેન કમ્મેન સુકતેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ;

જહિત્વા માનુસં દેહં, તાવતિંસમગચ્છહં.

‘‘પચ્છિમે ચ ભવે દાનિ, જાતો સેટ્ઠિકુલે અહં;

સાવત્થિયં પુરવરે, ઇદ્ધે ફીતે મહદ્ધને.

‘‘પુરપ્પવેસે ¶ સુગતં, દિસ્વા વિમ્હિતમાનસો;

પબ્બજિત્વાન ન ચિરં, અરહત્તમપાપુણિં.

‘‘ચેતિયસ્સ પમાણં યં, અકરિં તેન કમ્મુના;

લકુણ્ડકસરીરોહં, જાતો પરિભવારહો.

‘‘સરેન મધુરેનાહં, પૂજિત્વા ઇસિસત્તમં;

મઞ્જુસ્સરાનં ભિક્ખૂનં, અગ્ગત્તમનુપાપુણિં.

‘‘ફલદાનેન બુદ્ધસ્સ, ગુણાનુસ્સરણેન ચ;

સામઞ્ઞફલસમ્પન્નો, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અપરભાગે અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૪૬૬.

‘‘પરે અમ્બાટકારામે, વનસણ્ડમ્હિ ભદ્દિયો;

સમૂલં તણ્હમબ્બુય્હ, તત્થ ભદ્દોવ ઝાયતિ.

૪૬૭.

‘‘રમન્તેકે ¶ મુદિઙ્ગેહિ, વીણાહિ પણવેહિ ચ;

અહઞ્ચ રુક્ખમૂલસ્મિં, રતો બુદ્ધસ્સ સાસને.

૪૬૮.

‘‘બુદ્ધો ચે મે વરં દજ્જા, સો ચ લબ્ભેથ મે વરો;

ગણ્હેહં સબ્બલોકસ્સ, નિચ્ચં કાયગતં સતિ’’ન્તિ. –

ઇમા તિસ્સો ગાથા અભાસિ.

તત્થ પરેતિ સેટ્ઠે અધિકે, વિસિટ્ઠેતિ અત્થો. અધિકવાચી હિ અયં પરસદ્દો ‘‘પરં વિય મત્તાયા’’તિઆદીસુ વિય. અમ્બાટકારામેતિ એવંનામકે આરામે. સો કિર છાયૂદકસમ્પન્નો વનસણ્ડમણ્ડિતો રમણીયો હોતિ તેન ‘‘પરે’’તિ વિસેસેત્વા વુત્તો. ‘‘અમ્બાટકવને અમ્બાટકેહિ અભિલક્ખિતવને’’તિ ચ વદન્તિ. વનસણ્ડમ્હીતિ વનગહને, ઘનનિચિતરુક્ખગચ્છલતાસમૂહે વનેતિ અત્થો. ભદ્દિયોતિ એવંનામકો, અત્તાનમેવ થેરો અઞ્ઞં વિય વદતિ. સમૂલં તણ્હમબ્બુય્હાતિ તણ્હાય ¶ મૂલં નામ અવિજ્જા. તસ્મા સાવિજ્જં તણ્હં અગ્ગમગ્ગેન ¶ સમુગ્ઘાટેત્વાતિ અત્થો. તત્થ ભદ્દોવ ઝાયતીતિ લોકુત્તરેહિ સીલાદીહિ ભદ્દો સુન્દરો તસ્મિંયેવ વનસણ્ડે કતકિચ્ચતાય દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારવસેન અગ્ગફલઝાનેન ઝાયતિ.

ફલસુખેન ચ ઝાનસમાપત્તીહિ ચ વીતિનામેતીતિ અત્તનો વિવેકરતિં દસ્સેત્વા ‘‘રમન્તેકે’’તિ ગાથાયપિ બ્યતિરેકમુખેન તમેવત્થં દસ્સેતિ. તત્થ મુદિઙ્ગેહીતિ અઙ્ગિકાદીહિ મુરજેહિ. વીણાહીતિ નન્દિનીઆદીહિ વીણાહિ. પણવેહીતિ તુરિયેહિ રમન્તિ એકે કામભોગિનો, સા પન તેસં રતિ અનરિયા અનત્થસંહિતા. અહઞ્ચા તિ અહં પન, એકકો બુદ્ધસ્સ ભગવતો સાસને રતો, તતો એવ રુક્ખમૂલસ્મિં રતો અભિરતો વિહરામીતિ અત્થો.

એવં અત્તનો વિવેકાભિરતિં કિત્તેત્વા ઇદાનિ યં કાયગતાસતિકમ્મટ્ઠાનં ભાવેત્વા અરહત્તં પત્તો, તસ્સ પસંસનત્થં ‘‘બુદ્ધો ચે મે’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – સચે બુદ્ધો ભગવા ‘‘એકાહં, ભન્તે, ભગવન્તં વરં યાચામી’’તિ મયા યાચિતો ‘‘અતિક્કન્તવરા ખો, ભિક્ખુ, તથાગતા’’તિ અપટિક્ખિપિત્વા મય્હં યથાયાચિતં વરં દદેય્ય, સો ચ વરો મમાધિપ્પાયપૂરકો લબ્ભેથ મય્હં મનોરથં મત્થકં પાપેય્યાતિ થેરો પરિકપ્પવસેન વદતિ. ‘‘ભન્તે, સબ્બો લોકો સબ્બકાલં કાયગતાસતિકમ્મટ્ઠાનં ભાવેતૂ’’તિ ‘‘સબ્બલોકસ્સ નિચ્ચં કાયગતાસતિ ભાવેતબ્બા’’તિ કત્વા વરં ગણ્હે અહન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ગણ્હેહં સબ્બલોકસ્સ, નિચ્ચં કાયગતં સતિ’’ન્તિ. ઇદાનિ અપરિક્ખણગરહામુખેન પરિક્ખણં પસંસન્તો –

૪૬૯.

‘‘યે ¶ મં રૂપેન પામિંસુ, યે ચ ઘોસેન અન્વગૂ;

છન્દરાગવસૂપેતા, ન મં જાનન્તિ તે જના.

૪૭૦.

‘‘અજ્ઝત્તઞ્ચ ન જાનાતિ, બહિદ્ધા ચ ન પસ્સતિ;

સમન્તાવરણો બાલો, સ વે ઘોસેન વુય્હતિ.

૪૭૧.

‘‘અજ્ઝત્તઞ્ચ ન જાનાતિ, બહિદ્ધા ચ વિપસ્સતિ;

બહિદ્ધા ફલદસ્સાવી, સોપિ ઘોસેન વુય્હતિ.

૪૭૨.

‘‘અજ્ઝત્તઞ્ચ ¶ પજાનાતિ, બહિદ્ધા ચ વિપસ્સતિ;

અનાવરણદસ્સાવી, ન સો ઘોસેન વુય્હતી’’તિ. –

ઇમા ચતસ્સો ગાથા અભાસિ.

તત્થ યે મં રૂપેન પામિંસૂતિ યે જના અવિદ્દસૂ મમ રૂપેન અપસાદિકેન નિહીનેન ‘‘આકારસદિસી પઞ્ઞા’’તિ, ધમ્મસરીરેન ચ મં નિહીનં પામિંસુ, ‘‘ઓરકો અય’’ન્તિ હીળેન્તા પરિચ્છિન્દનવસેન ¶ મઞ્ઞિંસૂતિ અત્થો. યે ચ ઘોસેન અન્વગૂતિ યે ચ સત્તા ઘોસેન મઞ્જુના મં સમ્ભાવનાવસેન અનુગતા બહુ મઞ્ઞિંસુ, તં તેસં મિચ્છા, ન હિ અહં રૂપમત્તેન અવમન્તબ્બો, ઘોસમત્તેન વા ન બહું મન્તબ્બો, તસ્મા છન્દરાગવસૂપેતા, ન મં જાનન્તિ તે જનાતિ તે દુવિધાપિ જના છન્દરાગસ્સ વસં ઉપેતા અપ્પહીનછન્દરાગા સબ્બસો પહીનછન્દરાગં મં ન જાનન્તિ.

અવિસયો તેસં માદિસો અજ્ઝત્તં બહિદ્ધા ચ અપરિઞ્ઞાતવત્થુતાયાતિ દસ્સેતું ‘‘અજ્ઝત્ત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. અજ્ઝત્તન્તિ અત્તનો સન્તાને ખન્ધાયતનાદિધમ્મં. બહિદ્ધાતિ પરસન્તાને. અથ વા અજ્ઝત્તન્તિ, મમ અબ્ભન્તરે અસેક્ખસીલક્ખન્ધાદિં. બહિદ્ધાતિ, મમેવ આકપ્પસમ્પત્તિયાદિયુત્તં બહિદ્ધા રૂપધમ્મપ્પવત્તિં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિપ્પવત્તિઞ્ચ. સમન્તાવરણોતિ એવં અજ્ઝત્તઞ્ચ બહિદ્ધા ચ અજાનનેન સમન્તતો આવરણયુત્તો આવટઞાણગતિકો. સ વે ઘોસેન વુય્હતીતિ સો પરનેય્યબુદ્ધિકો બાલો ઘોસેન પરેસં વચનેન વુય્હતિ નિય્યતિ આકડ્ઢીયતિ.

બહિદ્ધા ચ વિપસ્સતીતિ યો ચ વુત્તનયેન અજ્ઝત્તં ન જાનાતિ, બહિદ્ધા પન સુતાનુસારેન આકપ્પસમ્પત્તિઆદિઉપધારણેન વા વિસેસતો પસ્સતિ. ‘‘ગુણવિસેસયુત્તો સિયા’’તિ મઞ્ઞતિ, સોપિ બહિદ્ધા ફલદસ્સાવી નયગ્ગાહેન ફલમત્તં ગણ્હન્તો વુત્તનયેન ઘોસેન વુય્હતિ, સોપિ માદિસે ન જાનાતીતિ અત્થો.

યો પન અજ્ઝત્તઞ્ચ ખીણાસવસ્સ અબ્ભન્તરે અસેક્ખસીલક્ખન્ધાદિગુણં જાનાતિ, બહિદ્ધા ચસ્સ પટિપત્તિસલ્લક્ખણેન વિસેસતો ગુણવિસેસયોગં પસ્સતિ. અનાવરણદસ્સાવી કેનચિ અનાવટો હુત્વા અરિયાનં ગુણે ¶ દટ્ઠું ઞાતું સમત્થો, ન સો ઘોસમત્તેન વુય્હતિ યાથાવતો દસ્સનતોતિ.

લકુણ્ડકભદ્દિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. ભદ્દત્થેરગાથાવણ્ણના

એકપુત્તોતિઆદિકા ¶ આયસ્મતો ભદ્દત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરં ભગવન્તં ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ સતસહસ્સપરિમાણં ચીવરાદીહિ ચતૂહિ પચ્ચયેહિ પૂજેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તિ. નિબ્બત્તમાનો ¶ ચ અપુત્તકેસુ માતાપિતૂસુ દેવતાયાચનાદીનિ કત્વાપિ અલભન્તેસુ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘સચે, ભન્તે, મયં એકં પુત્તં લચ્છામ, તં તુમ્હાકં દાસત્થાય દસ્સામા’’તિ વત્વા આયાચિત્વા ગતેસુ સત્થુ અધિપ્પાયં ઞત્વા અઞ્ઞતરો દેવપુત્તો ખીણાયુકો હુત્વા ઠિતો સક્કેન દેવરઞ્ઞા ‘‘અમુકસ્મિં કુલે નિબ્બત્તાહી’’તિ આણત્તો તત્થ નિબ્બત્તિ, ભદ્દોતિસ્સ નામં અકંસુ. તં સત્તવસ્સુદ્દેસિકં જાતં માતાપિતરો અલઙ્કરિત્વા ભગવતો સન્તિકં નેત્વા ‘‘અયં સો, ભન્તે, તુમ્હે આયાચિત્વા લદ્ધદારકો, ઇમં તુમ્હાકં નિય્યાતેમા’’તિ આહંસુ. સત્થા આનન્દત્થેરં આણાપેસિ – ‘‘ઇમં પબ્બાજેહી’’તિ. આણાપેત્વા ચ ગન્ધકુટિં પાવિસિ. થેરો તં પબ્બાજેત્વા સઙ્ખેપેન વિપસ્સનામુખં આચિક્ખિ. સો ઉપનિસ્સયસમ્પન્નત્તા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો સૂરિયે અનોગ્ગતેયેવ ભાવનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૫.૫૪-૬૯) –

‘‘પદુમુત્તરસમ્બુદ્ધં, મેત્તચિત્તં મહામુનિં;

ઉપેતિ જનતા સબ્બા, સબ્બલોકગ્ગનાયકં.

‘‘સત્તુકઞ્ચ બદ્ધકઞ્ચ, આમિસં પાનભોજનં;

દદન્તિ સત્થુનો સબ્બે, પુઞ્ઞક્ખેત્તે અનુત્તરે.

‘‘અહમ્પિ દાનં દસ્સામિ, દેવદેવસ્સ તાદિનો;

બુદ્ધસેટ્ઠં નિમન્તેત્વા, સઙ્ઘમ્પિ ચ અનુત્તરં.

‘‘ઉય્યોજિતા ¶ મયા ચેતે, નિમન્તેસું તથાગતં;

કેવલં ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ, પુઞ્ઞક્ખેત્તં અનુત્તરં.

‘‘સતસહસ્સપલ્લઙ્કં, સોવણ્ણં ગોનકત્થતં;

તૂલિકાપટલિકાય, ખોમકપ્પાસિકેહિ ચ;

મહારહં પઞ્ઞાપયિં, આસનં બુદ્ધયુત્તકં.

‘‘પદુમુત્તરો લોકવિદૂ, દેવદેવો નરાસભો;

ભિક્ખુસઙ્ઘપરિબ્યૂળ્હો, મમ દ્વારમુપાગમિ.

‘‘પચ્ચુગ્ગન્ત્વાન સમ્બુદ્ધં, લોકનાથં યસસ્સિનં;

પસન્નચિત્તો સુમનો, અભિનામયિં સઙ્ઘરં.

‘‘ભિક્ખૂનં સતસહસ્સં, બુદ્ધઞ્ચ લોકનાયકં;

પસન્નચિત્તો સુમનો, પરમન્નેન તપ્પયિં.

‘‘પદુમુત્તરો લોકવિદૂ, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

ભિક્ખુસઙ્ઘે નિસીદિત્વા, ઇમા ગાથા અભાસથ.

‘‘યેનિદં આસનં દિન્નં, સોવણ્ણં ગોનકત્થતં;

તમહં કિત્તયિસ્સામિ, સુણાથ મમ ભાસતો.

‘‘ચતુસત્તતિક્ખત્તું ¶ સો, દેવરજ્જં કરિસ્સતિ;

અનુભોસ્સતિ સમ્પત્તિં, અચ્છરાહિ પુરક્ખતો.

‘‘પદેસરજ્જં સહસ્સં, વસુધં આવસિસ્સતિ;

એકપઞ્ઞાસક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ.

‘‘સબ્બાસુ ભવયોનીસુ, ઉચ્ચાકુલી ભવિસ્સતિ;

સો ચ પચ્છા પબ્બજિત્વા, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;

ભદ્દિયો નામ નામેન, હેસ્સતિ સત્થુ સાવકો.

‘‘વિવેકમનુયુત્તોમ્હિ, પન્તસેનનિવાસહં;

ફલઞ્ચાધિગતં સબ્બં, ચત્તક્લેસોમ્હિ અજ્જહં.

‘‘મમ સબ્બં અભિઞ્ઞાય, સબ્બઞ્ઞૂ લોકનાયકો;

ભિક્ખુસઙ્ઘે નિસીદિત્વા, એતદગ્ગે ઠપેસિ મં.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો, વિમોક્ખાપિ ચ અટ્ઠિમે;

છળભિઞ્ઞા સચ્છિકતા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

તસ્સ ¶ ભગવા છળભિઞ્ઞુપ્પત્તિં ઞત્વા ‘‘એહિ, ભદ્દા’’તિ આહ. સો તાવદેવ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા પઞ્જલિકો સત્થુ સમીપે અટ્ઠાસિ, સા એવ ચસ્સ ઉપસમ્પદા અહોસિ. બુદ્ધૂપસમ્પદા નામ કિરેસા. થેરો જાતિતો પટ્ઠાય અત્તનો પવત્તિયા કથનમુખેન અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૪૭૩.

‘‘એકપુત્તો અહં આસિં, પિયો માતુ પિયો પિતુ;

બહૂહિ વતચરિયાહિ, લદ્ધો આયાચનાહિ ચ.

૪૭૪.

‘‘તે ચ મં અનુકમ્પાય, અત્થકામા હિતેસિનો;

ઉભો પિતા ચ માતા ચ, બુદ્ધસ્સ ઉપનામયું.

૪૭૫.

‘‘કિચ્છા લદ્ધો અયં પુત્તો, સુખુમાલો સુખેધિતો;

ઇમં દદામ તે નાથ, જિનસ્સ પરિચારકં.

૪૭૬.

‘‘સત્થા ચ મં પટિગ્ગય્હ, આનન્દં એતદબ્રવિ;

પબ્બાજેહિ ઇમં ખિપ્પં, હેસ્સત્યાજાનિયો અયં.

૪૭૭.

‘‘પબ્બાજેત્વાન ¶ મં સત્થા, વિહારં પાવિસી જિનો;

અનોગ્ગતસ્મિં સૂરિયસ્મિં, તતો ચિત્તં વિમુચ્ચિ મે.

૪૭૮.

‘‘તતો ¶ સત્થા નિરાકત્વા, પટિસલ્લાનવુટ્ઠિતો;

એહિ ભદ્દાતિ મં આહ, સા મે આસૂપસમ્પદા.

૪૭૯.

‘‘જાતિયા સત્તવસ્સેન, લદ્ધા મે ઉપસમ્પદા;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, અહો ધમ્મસુધમ્મતા’’તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ.

તત્થ વતચરિયાહીતિ, ‘‘એવં કત્વા પુત્તં લભિસ્સથા’’તિ વુત્તં સમણબ્રાહ્મણાનં વચનં સુત્વા, ખીરં પાયિત્વા, અનસનાદિવતચરણેહિ. આયાચનાહીતિ દેવતાયાચનાહિ સત્થુઆયાચનાય ચ, ઇદમેવ ચેત્થ કારણં, ઇતરં થેરો માતાપિતૂનં પટિપત્તિદસ્સનત્થઞ્ચેવ કિચ્છલદ્ધભાવદસ્સનત્થઞ્ચ વદતિ.

તેતિ ¶ માતાપિતરો. ઉપનામયુન્તિ ઉપનામેસું.

સુખેધિતોતિ સુખસંવડ્ઢિતો. તેતિ તુય્હં. પરિચારકન્તિ કિંકારં.

હેસ્સત્યાજાનિયો અયન્તિ અયં દારકો મમ સાસને આજાનીયો ભવિસ્સતિ. તસ્મા ખિપ્પં અજ્જેવ પબ્બાજેહીતિ એતં અબ્રવિ, આહ.

પબ્બાજેત્વાનાતિ આનન્દત્થેરેન પબ્બાજેત્વા. વિહારન્તિ ગન્ધકુટિં. અનોગ્ગતસ્મિં સૂરિયસ્મિન્તિ સૂરિયે અનત્થઙ્ગતેયેવ. તતો ચિત્તં વિમુચ્ચિ મેતિ તતો વિપસ્સનારમ્ભતો પરં ન ચિરેનેવ ખણેન સબ્બાસવેહિ મે ચિત્તં વિમુચ્ચિ, ખીણાસવો અહોસિં.

તતોતિ મમ આસવક્ખયતો પચ્છા. નિરાકત્વાતિ અત્તના સમાપન્નં ફલસમાપત્તિં અપ્પેત્વા તતો વુટ્ઠાય. તેનાહ ‘‘પટિસલ્લાનવુટ્ઠિતો’’તિ. સા મે આસૂપસમ્પદાતિ યા મં ઉદ્દિસ્સ ‘‘એહિ, ભદ્દા’’તિ સત્થુ વાચા પવત્તા, સા એવ મે મય્હં ઉપસમ્પદા આસિ. એવં જાતિયા સત્તવસ્સેન, લદ્ધા મે ઉપસમ્પદાતિ સાતિસયં સત્થારા અત્તનો કતં અનુગ્ગહં સાસનસ્સ ચ નિય્યાનિકતં દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘અહો ધમ્મસુધમ્મતા’’તિ.

એત્થ ચ ‘‘ચિત્તં વિમુચ્ચિ મે’’તિ ખીણાસવભાવં પકાસેત્વાપિ પુન ‘‘તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા’’તિ લોકિયાભિઞ્ઞેકદેસદસ્સનં છળભિઞ્ઞભાવવિભાવનત્થં. તેનાહ અપદાને ‘‘છળભિઞ્ઞા સચ્છિકતા’’તિ.

ભદ્દત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. સોપાકત્થેરગાથાવણ્ણના

દિસ્વા ¶ ¶ પાસાદછાયાયન્તિઆદિકા આયસ્મતો સોપાકત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો કાલે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો બ્રાહ્મણાનં વિજ્જાસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગતો કામેસુ આદીનવં દિસ્વા ઘરાવાસં પહાય તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા એકસ્મિં ¶ પબ્બતે વિહરતિ. સત્થા આસન્નમરણં તં ઞત્વા તસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. સો ભગવન્તં દિસ્વા પસન્નચિત્તો ઉળારં પીતિસોમનસ્સં પવેદેન્તો પુપ્ફમયં આસનં પઞ્ઞપેત્વા અદાસિ. સત્થા તત્થ નિસીદિત્વા, અનિચ્ચતાપટિસંયુત્તં ધમ્મિં કથં કથેત્વા તસ્સ પસ્સન્તસ્સેવ આકાસેન અગમાસિ. સો પુબ્બે ગહિતં નિચ્ચગ્ગાહં પહાય અનિચ્ચસઞ્ઞં હદયે ઠપેત્વા, કાલઙ્કત્વા, દેવલોકે ઉપ્પજિત્વા, અપરાપરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો, ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે સોપાકયોનિયં નિબ્બત્તિ. સો જાતિઆગતેન સોપાકોતિ નામેન પઞ્ઞાયિ. કેચિ પન ‘‘વાણિજકુલે નિબ્બત્તો, ‘સોપાકો’તિ પન નામમત્ત’’ન્તિ વદન્તિ. તં અપદાનપાળિયા વિરુજ્ઝતિ ‘‘પચ્છિમે ભવે સમ્પત્તે, સોપાકયોનુપાગમિ’’ન્તિ વચનતો.

તસ્સ ચતુમાસજાતસ્સ પિતા કાલમકાસિ, ચૂળપિતા પોસેસિ. અનુક્કમેન સત્તવસ્સિકો જાતો. એકદિવસં ચૂળપિતા ‘‘અત્તનો પુત્તેન કલહં કરોતી’’તિ કુજ્ઝિત્વા, તં સુસાનં નેત્વા, દ્વે હત્થે રજ્જુયા એકતો બન્ધિત્વા, તાય એવ રજ્જુયા મતમનુસ્સસ્સ સરીરે ગાળ્હં બન્ધિત્વા ગતો ‘‘સિઙ્ગાલાદયો ખાદન્તૂ’’તિ. પચ્છિમભવિકતાય દારકસ્સ પુઞ્ઞફલેન સયં મારેતું ન વિસહિ, સિઙ્ગાલાદયોપિ ન અભિભવિંસુ. દારકો અડ્ઢરત્તસમયે એવં વિપ્પલપતિ –

‘‘કા ગતિ મે અગતિસ્સ, કો વા બન્ધુ અબન્ધુનો;

સુસાનમજ્ઝે બન્ધસ્સ, કો મે અભયદાયકો’’તિ.

સત્થા તાય વેલાય વેનેય્યબન્ધવે ઓલોકેન્તો દારકસ્સ હદયબ્ભન્તરે પજ્જલન્તં અરહત્તૂપનિસ્સયં દિસ્વા ઓભાસં ફરિત્વા સતિં જનેત્વા એવમાહ –

‘‘એહિ ¶ સોપાક મા ભાયિ, ઓલોકસ્સુ તથાગતં;

અહં તં તારયિસ્સામિ, રાહુમુખેવ ચન્દિમ’’ન્તિ.

દારકો બુદ્ધાનુભાવેન છિન્નબન્ધનો ગાથાપરિયોસાને સોતાપન્નો હુત્વા ગન્ધકુટિસમ્મુખે અટ્ઠાસિ. તસ્સ માતા પુત્તં અપસ્સન્તી ચૂળપિતરં પુચ્છિત્વા તેનસ્સ પવત્તિયા અકથિતાય તત્થ તત્થ ¶ ગન્ત્વા વિચિનન્તી ¶ ‘‘બુદ્ધા કિર અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં જાનન્તિ, યંનૂનાહં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા મમ પુત્તસ્સ પવત્તિં જાનેય્ય’’ન્તિ સત્થુ સન્તિકં અગમાસિ. સત્થા, ઇદ્ધિયા તં પટિચ્છાદેત્વા, ‘‘ભન્તે, મમ પુત્તં ન પસ્સામિ, અપિચ ભગવા તસ્સ પવત્તિં જાનાતી’’તિ તાય પુટ્ઠો –

‘‘ન સન્તિ પુત્તા તાણાય, ન પિતા નાપિ બન્ધવા;

અન્તકેનાધિપન્નસ્સ, નત્થિ ઞાતીસુ તાણતા’’તિ. (ધ. પ. ૨૮૮) –

ધમ્મં કથેસિ. તં સુત્વા સા સોતાપન્ના અહોસિ. દારકો અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૨.૧૧૨-૧૨૩) –

‘‘પબ્ભારં સોધયન્તસ્સ, વિપિને પબ્બતુત્તમે;

સિદ્ધત્થો નામ ભગવા, આગચ્છિ મમ સન્તિકં.

‘‘બુદ્ધં ઉપગતં દિસ્વા, લોકજેટ્ઠસ્સ તાદિનો;

સન્થરં સન્થરિત્વાન, પુપ્ફાસનમદાસહં.

‘‘પુપ્ફાસને નિસીદિત્વા, સિદ્ધત્થો લોકનાયકો;

મમઞ્ચ ગતિમઞ્ઞાય, અનિચ્ચતમુદાહરિ.

‘‘અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા, ઉપ્પાદવયધમ્મિનો;

ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝન્તિ, તેસં વૂપસમો સુખો.

‘‘ઇદં વત્વાન સબ્બઞ્ઞૂ, લોકજેટ્ઠો નરાસભો;

નભં અબ્ભુગ્ગમી વીરો, હંસરાજાવ અમ્બરે.

‘‘સકં દિટ્ઠિં જહિત્વાન, ભાવયાનિચ્ચસઞ્ઞહં;

એકાહં ભાવયિત્વાન, તત્થ કાલં કતો અહં.

‘‘દ્વે સમ્પત્તી અનુભોત્વા, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;

પચ્છિમે ભવે સમ્પત્તે, સપાકયોનુપાગમિં.

‘‘અગારા અભિનિક્ખમ્મ, પબ્બજિં અનગારિયં;

જાતિયા સત્તવસ્સોહં, અરહત્તમપાપુણિં.

‘‘આરદ્ધવીરિયો ¶ પહિતત્તો, સીલેસુ સુસમાહિતો;

તોસેત્વાન મહાનાગં, અલત્થં ઉપસમ્પદં.

‘‘ચતુન્નવુતિતો ¶ કપ્પે, યં કમ્મમકરિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, પુપ્ફદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, યં સઞ્ઞં ભાવયિં તદા;

તં સઞ્ઞં ભાવયન્તસ્સ, પત્તો મે આસવક્ખયો.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અથ ભગવા ઇદ્ધિં પટિસંહરિ. સાપિ પુત્તં દિસ્વા હટ્ઠતુટ્ઠો તસ્સ ખીણાસવભાવં સુત્વા પબ્બાજેત્વા ગતા. સો સત્થારં ગન્ધકુટિચ્છાયાયં ચઙ્કમન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા, વન્દિત્વા અનુચઙ્કમિ. તસ્સ ભગવા ઉપસમ્પદં અનુજાનિતુકામો ‘‘એકં નામ કિ’’ન્તિઆદિના દસ પઞ્હે પુચ્છિ. સોપિ સત્થુ અધિપ્પાયં ગણ્હન્તો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સંસન્દેન્તો ‘‘સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા’’તિઆદિના (ખુ. પા. ૪.૧) તે પઞ્હે વિસ્સજ્જેસિ. તેનેવ તે કુમારપઞ્હા નામ જાતા. સત્થા તસ્સ પઞ્હબ્યાકરણેન આરાધિતચિત્તો ઉપસમ્પદં અનુજાનિ. તેન સા પઞ્હબ્યાકરણૂપસમ્પદા નામ જાતા. તસ્સિમં અત્તનો પવત્તિં પકાસેત્વા થેરો અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો –

૪૮૦.

‘‘દિસ્વા પાસાદછાયાયં, ચઙ્કમન્તં નરુત્તમં;

તત્થ નં ઉપસઙ્કમ્મ, વન્દિસ્સં પુરિસુત્તમં.

૪૮૧.

‘‘એકંસં ચીવરં કત્વા, સંહરિત્વાન પાણયો;

અનુચઙ્કમિસ્સં વિરજં, સબ્બસત્તાનમુત્તમં.

૪૮૨.

‘‘તતો પઞ્હે અપુચ્છિ મં, પઞ્હાનં કોવિદો વિદૂ;

અચ્છમ્ભી ચ અભીતો ચ, બ્યાકાસિં સત્થુનો અહં.

૪૮૩.

‘‘વિસ્સજ્જિતેસુ પઞ્હેસુ, અનુમોદિ તથાગતો;

ભિક્ખુસઙ્ઘં વિલોકેત્વા, ઇમમત્થં અભાસથ.

૪૮૪.

‘‘‘લાભા અઙ્ગાનં મગધાનં, યેસાયં પરિભુઞ્જતિ;

ચીવરં પિણ્ડપાતઞ્ચ, પચ્ચયં સયનાસનં;

પચ્ચુટ્ઠાનઞ્ચ સામીચિં, તેસં લાભા’તિ ચાબ્રવિ.

૪૮૫.

‘‘‘અજ્જદગ્ગે ¶ મં સોપાક, દસ્સનાયોપસઙ્કમ;

એસા ચેવ તે સોપાક, ભવતુ ઉપસમ્પદા’’’.

૪૮૬.

‘‘જાતિયા સત્તવસ્સેન, લદ્ધાન ઉપસમ્પદં;

ધારેમિ અન્તિમં દેહં, અહો ધમ્મસુધમ્મતા’’તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;

તત્થ ¶ ¶ પાસાદછાયાયન્તિ ગન્ધકુટિચ્છાયાયં. વન્દિસ્સન્તિ, અભિવન્દિં.

સંહરિત્વાન પાણયોતિ ઉભો હત્થે કમલમકુળાકારેન સઙ્ગતે કત્વા, અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વાતિ અત્થો. અનુચઙ્કમિસ્સન્તિ ચઙ્કમન્તસ્સ સત્થુનો અનુપચ્છતો અનુગમનવસેન ચઙ્કમિં. વિરજન્તિ વિગતરાગાદિરજં.

પઞ્હેતિ કુમારપઞ્હે. વિદૂતિ વેદિતબ્બં વિદિતવા, સબ્બઞ્ઞૂતિ અત્થો. ‘‘સત્થા મં પુચ્છતી’’તિ ઉપ્પજ્જનકસ્સ છમ્ભિતત્તસ્સ ભયસ્સ ચ સેતુઘાતેન પહીનત્તા અચ્છમ્ભી ચ અભીતો ચ બ્યાકાસિ.

યેસાયન્તિ યેસં અઙ્ગમગધાનં અયં સોપાકો. પચ્ચયન્તિ ગિલાનપચ્ચયં. સામીચિન્તિ મગ્ગદાનબીજનાદિસામીચિકિરિયં.

અજ્જદગ્ગેતિ દ-કારો પદસન્ધિકરો, અજ્જ અગ્ગે આદિં કત્વા, અજ્જ પટ્ઠાય. ‘‘અજ્જતગ્ગે’’તિપિ પાળિ, અજ્જતં આદિં કત્વાતિ અત્થો. દસ્સનાયોપસઙ્કમાતિ ‘‘હીનજચ્ચો, વયસા તરુણતરો’’તિ વા અચિન્તેત્વા દસ્સનાય મં ઉપસઙ્કમ. એસા ચેવાતિ યા તસ્સ મમ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સદ્ધિં સંસન્દેત્વા કતા પઞ્હવિસ્સજ્જના. એસાયેવ તે ભવતુ ઉપસમ્પદા ઇતિ ચ અબ્રવીતિ યોજના. ‘‘લદ્ધા મે ઉપસમ્પદા’’તિપિ પાળિ. યે પન ‘‘લદ્ધાન ઉપસમ્પદ’’ન્તિપિ પઠન્તિ, તેસં સત્તવસ્સેનાતિ સત્તમેન વસ્સેનાતિ અત્થો, સત્તવસ્સેન વા હુત્વાતિ વચનસેસો. યં પનેત્થ અવુત્તં, તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

સોપાકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. સરભઙ્ગત્થેરગાથાવણ્ણના

સરે ¶ હત્થેહીતિઆદિકા આયસ્મતો સરભઙ્ગત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે અઞ્ઞતરસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, અનભિલક્ખિતોતિસ્સ કુલવંસાગતં નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો કામે પહાય તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા સરતિણાનિ ¶ સયમેવ ભઞ્જિત્વા પણ્ણસાલં કત્વા વસતિ. તતો પટ્ઠાય સરભઙ્ગોતિસ્સ સમઞ્ઞા અહોસિ. અથ ભગવા બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો તસ્સ અરહત્તૂપનિસ્સયં દિસ્વા, તત્થ ગન્ત્વા, ધમ્મં દેસેસિ. સો પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પત્વા તત્થેવ વસતિ. અથસ્સ તાપસકાલે કતા પણ્ણસાલા જિણ્ણા પલુગ્ગા અહોસિ. તં દિસ્વા ¶ મનુસ્સા ‘‘કિસ્સ, ભન્તે, ઇમં કુટિકં ન પટિસઙ્ખરોથા’’તિ આહંસુ. થેરો ‘‘કુટિકા યથા તાપસકાલે કતા, ઇદાનિ તથા કાતું ન સક્કા’’તિ તં સબ્બં પકાસેન્તો –

૪૮૭.

‘‘સરે હત્થેહિ ભઞ્જિત્વા, કત્વાન કુટિમચ્છિસં;

તેન મે સરભઙ્ગોતિ, નામં સમ્મુતિયા અહુ.

૪૮૮.

‘‘ન મય્હં કપ્પતે અજ્જ, સરે હત્થેહિ ભઞ્જિતું;

સિક્ખાપદા નો પઞ્ઞત્તા, ગોતમેન યસસ્સિના’’તિ. – દ્વે ગાથા અભાસિ;

તત્થ સરે હત્થેહિ ભઞ્જિત્વાતિ, પુબ્બે તાપસકાલે સરતિણાનિ મમ હત્થેહિ છિન્દિત્વા તિણકુટિં કત્વા અચ્છિસં વસિં, નિસીદિઞ્ચેવ નિપજ્જિઞ્ચ. તેનાતિ કુટિકરણત્થં સરાનં ભઞ્જનેન. સમ્મુતિયાતિ અન્વત્થસમ્મુતિયા સરભઙ્ગોતિ, નામં અહુ અહોસિ.

ન મય્હં કપ્પતે અજ્જાતિ અજ્જ ઇદાનિ ઉપસમ્પન્નસ્સ મય્હં સરે સરતિણે હત્થેહિ ભઞ્જિતું ન કપ્પતે ન વટ્ટતિ. કસ્મા? સિક્ખાપદા નો પઞ્ઞત્તા, ગોતમેન યસસ્સિનાતિ. તેન યં અમ્હાકં સત્થારા સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, તં મયં જીવિતહેતુનાપિ નાતિક્કમામાતિ દસ્સેતિ.

એવં ¶ એકેન પકારેન તિણકુટિકાય અપટિસઙ્ખરણે કારણં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અપરેનપિ પરિયાયેન નં દસ્સેન્તો –

૪૮૯.

‘‘સકલં સમત્તં રોગં, સરભઙ્ગો નાદ્દસં પુબ્બે;

સોયં રોગો દિટ્ઠો, વચનકરેનાતિદેવસ્સા’’તિ. – ઇમં ગાથમાહ;

તત્થ સકલન્તિ સબ્બં. સમત્તન્તિ સમ્પુણ્ણં, સબ્બભાગતો અનવસેસન્તિ અત્થો. રોગન્તિ દુક્ખદુક્ખતાદિવસેન રુજનટ્ઠેન રોગભૂતં ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકં સન્ધાય વદતિ. નાદ્દસં પુબ્બેતિ ¶ સત્થુ ઓવાદપટિલાભતો પુબ્બે ન અદ્દક્ખિં. સોયં રોગો દિટ્ઠો, વચનકરેનાતિદેવસ્સાતિ સમ્મુતિદેવા ઉપપત્તિદેવા વિસુદ્ધિદેવાતિ સબ્બેપિ દેવે અત્તનો સીલાદિગુણેહિ અતિક્કમિત્વા ઠિતત્તા અતિદેવસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ ઓવાદપટિકરેન સરભઙ્ગેન સો અયં ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતો રોગો વિપસ્સનાપઞ્ઞાસહિતાય મગ્ગપઞ્ઞાય પઞ્ચક્ખન્ધતો દિટ્ઠો, પરિઞ્ઞાતોતિ અત્થો. એતેન એવં અત્તભાવકુટિકાયમ્પિ અનપેક્ખો બાહિરં તિણકુટિકં કથં પટિસઙ્ખરિસ્સતીતિ દસ્સેતિ.

ઇદાનિ યં મગ્ગં પટિપજ્જન્તેન મયા અયં અત્તભાવરોગો યાથાવતો દિટ્ઠો, સ્વાયં મગ્ગો સબ્બબુદ્ધસાધારણો. યેન નેસં ઓવાદધમ્મોપિ મજ્ઝે ભિન્નસુવણ્ણસદિસો યત્થાહં પતિટ્ઠાય દુક્ખક્ખયં પત્તોતિ ¶ એવં અત્તનો અરહત્તપટિપત્તિં બ્યાકરોન્તો –

૪૯૦.

‘‘યેનેવ મગ્ગેન ગતો વિપસ્સી, યેનેવ મગ્ગેન સિખી ચ વેસ્સભૂ;

કકુસન્ધકોણાગમનો ચ કસ્સપો, તેનઞ્જસેન અગમાસિ ગોતમો.

૪૯૧.

‘‘વીતતણ્હા અનાદાના, સત્ત બુદ્ધા ખયોગધા;

યેહાયં દેસિતો ધમ્મો, ધમ્મભૂતેહિ તાદિભિ.

૪૯૨.

‘‘ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, અનુકમ્પાય પાણિનં;

દુક્ખં સમુદયો મગ્ગો, નિરોધો દુક્ખસઙ્ખયો.

૪૯૩.

‘‘યસ્મિં ¶ નિવત્તતે દુક્ખં, સંસારસ્મિં અનન્તકં;

ભેદા ઇમસ્સ કાયસ્સ, જીવિતસ્સ ચ સઙ્ખયા;

અઞ્ઞો પુનબ્ભવો નત્થિ, સુવિમુત્તોમ્હિ સબ્બધી’’તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ –

તત્થ યેનેવ મગ્ગેનાતિ યેનેવ સપુબ્બભાગેન અરિયેન અટ્ઠઙ્ગિકેન મગ્ગેન. ગતોતિ પટિપન્નો નિબ્બાનં અધિગતો. વિપસ્સીતિ વિપસ્સી સમ્માસમ્બુદ્ધો. કકુસન્ધાતિ અવિભત્તિકો નિદ્દેસો. ‘‘કકુસન્ધકોણાગમના’’તિપિ પાઠો. તેનઞ્જસેનાતિ તેનેવ અઞ્જસેન અરિયમગ્ગેન.

અનાદાનાતિ અનુપાદાના અપ્પટિસન્ધિકા વા. ખયોગધાતિ નિબ્બાનોગધા નિબ્બાનપતિટ્ઠા. યેહાયં દેસિતો ધમ્મોતિ યેહિ સત્તહિ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ અયં સાસનધમ્મો દેસિતો પવેદિતો. ધમ્મભૂતેહીતિ ધમ્મકાયતાય ધમ્મસભાવેહિ, નવલોકુત્તરધમ્મતો વા ભૂતેહિ જાતેહિ, ધમ્મં વા પત્તેહિ. તાદિભીતિ, ઇટ્ઠાદીસુ તાદિભાવપ્પત્તેહિ.

‘‘ચત્તારિ ¶ અરિયસચ્ચાની’’તિઆદિના તેહિ દેસિતં ધમ્મં દસ્સેતિ. તત્થ ચત્તારીતિ ગણનપરિચ્છેદો. અરિયસચ્ચાનીતિ પરિચ્છિન્નધમ્મદસ્સનં. વચનત્થતો પન અરિયાનિ ચ અવિતથટ્ઠેન સચ્ચાનિ ચાતિ અરિયસચ્ચાનિ, અરિયસ્સ વા ભગવતો સચ્ચાનિ તેન દેસિતત્તા, અરિયભાવકરાનિ વા સચ્ચાનીતિ અરિયસચ્ચાનિ. કુચ્છિતભાવતો તુચ્છભાવતો ચ દુક્ખં, ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકં. તં દુક્ખં સમુદેતિ એતસ્માતિ સમુદયો, તણ્હા. કિલેસે મારેન્તો ગચ્છતિ, નિબ્બાનત્થિકેહિ મગ્ગીયતીતિ વા મગ્ગો, સમ્માદિટ્ઠિઆદયો અટ્ઠ ધમ્મા. સંસારચારકસઙ્ખાતો નત્થિ એત્થ રોધો, એતસ્મિં વા અધિગતે પુગ્ગલસ્સ રોધાભાવો હોતિ, નિરુજ્ઝતિ દુક્ખમેત્થાતિ વા નિરોધો, નિબ્બાનં. તેનાહ ‘‘દુક્ખસઙ્ખયો’’તિ. અયમેત્થ ¶ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

યસ્મિન્તિ યસ્મિં નિરોધે નિબ્બાને અધિગતે. નિવત્તતેતિ અરિયમગ્ગભાવનાય સતિ અનન્તકં અપરિયન્તં ઇમસ્મિં સંસારે જાતિઆદિદુક્ખં ન પવત્તતિ ઉચ્છિજ્જતિ, સો નિરોધોતિ અયં ધમ્મભૂતેહિ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ દેસિતો ¶ ધમ્મોતિ યોજના. ‘‘ભેદા’’તિઆદિના ‘‘રોગો દિટ્ઠો’’તિ દુક્ખપરિઞ્ઞાય સૂચિતં અત્તનો અરહત્તપ્પત્તિં સરૂપતો દસ્સેતિ. ‘‘યસ્મિં નિબ્બત્તતે દુક્ખ’’ન્તિ પન પાઠે સકલગાથાય તત્થાયં યોજના – યસ્મિં ખન્ધાદિપટિપાટિસઞ્ઞિતે સંસારે ઇદં અનન્તકં જાતિઆદિદુક્ખં નિબ્બત્તં, સો ઇતો દુક્ખપ્પત્તિતો અઞ્ઞો પુનપ્પુનં ભવનભાવતો પુનબ્ભવો. ઇમસ્સ જીવિતિન્દ્રિયસ્સ સઙ્ખયા કાયસઙ્ખાતસ્સ ખન્ધપઞ્ચકસ્સ ભેદા વિનાસા ઉદ્ધં નત્થિ, તસ્મા સબ્બધિ સબ્બેહિ કિલેસેહિ સબ્બેહિ ભવેહિ સુટ્ઠુ વિમુત્તો વિસંયુત્તો અમ્હીતિ.

સરભઙ્ગત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સત્તકનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૮. અટ્ઠકનિપાતો

૧. મહાકચ્ચાયનત્થેરગાથાવણ્ણના

અટ્ઠકનિપાતે ¶ ¶ કમ્મં બહુકન્તિઆદિકા આયસ્મતો મહાકચ્ચાયનત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે ગહપતિમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિત્વા વુદ્ધિપ્પત્તો, એકદિવસં સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો સત્થારા સંખિત્તેન ભાસિતસ્સ વિત્થારેન અત્થં વિભજન્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપિયમાનં એકં ભિક્ખું દિસ્વા, સયમ્પિ તં ઠાનં પત્થેન્તો પણિધાનં કત્વા, દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા, દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો સુમેધસ્સ ભગવતો કાલે વિજ્જાધરો હુત્વા આકાસેન ગચ્છન્તો સત્થારં હિમવન્તપબ્બતે એકસ્મિં વનસણ્ડે નિસિન્નં દિસ્વા પસન્નમાનસો કણિકારપુપ્ફેહિ પૂજં અકાસિ.

સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન અપરાપરં સુગતીસુયેવ પરિવત્તેન્તો કસ્સપદસબલસ્સ કાલે બારાણસિયં કુલઘરે નિબ્બત્તિત્વા પરિનિબ્બુતે ભગવતિ સુવણ્ણચેતિયકરણટ્ઠાને સતસહસ્સગ્ઘનિકાય સુવણ્ણિટ્ઠકાય પૂજં કત્વા, ‘‘ભગવા મય્હં નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને સરીરં સુવણ્ણવણ્ણં હોતૂ’’તિ પત્થનં અકાસિ.

તતો યાવજીવં કુસલકમ્મં કત્વા એકં બુદ્ધન્તરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરિત્વા ¶ ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે ઉજ્જેનિયં રઞ્ઞો ચણ્ડપજ્જોતસ્સ પુરોહિતગેહે નિબ્બત્તિ. તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે માતા ‘‘મય્હં પુત્તો સુવણ્ણવણ્ણો, અત્તનો નામં ગહેત્વા આગતો’’તિ કઞ્ચનમાણવો ત્વેવ નામં અકાસિ. સો વુડ્ઢિમન્વાય તયો વેદે ઉગ્ગહેત્વા પિતુ અચ્ચયેન પુરોહિતટ્ઠાનં લભિ. સો ગોત્તવસેન કચ્ચાયનોતિ પઞ્ઞાયિત્થ. તં રાજા ચણ્ડપજ્જોતો બુદ્ધુપ્પાદં સુત્વા, ‘‘આચરિય, ત્વં તત્થ ગન્ત્વા સત્થારં ઇધાનેહી’’તિ પેસેસિ. સો અત્તટ્ઠમો સત્થુ સન્તિકં ઉપગતો. તસ્સ સત્થા ધમ્મં દેસેતિ. દેસનાપરિયોસાને સો સત્તહિ જનેહિ સદ્ધિં સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૪.૧-૨૭) –

‘‘પદુમુત્તરો ¶ ¶ નામ જિનો, અનેજો અજિતં જયો;

સતસહસ્સે કપ્પાનં, ઇતો ઉપ્પજ્જિ નાયકો.

‘‘વીરો કમલપત્તક્ખો, સસઙ્કવિમલાનનો;

કનકાચલસઙ્કાસો, રવિદિત્તિસમપ્પભો.

‘‘સત્તનેત્તમનોહારી, વરલક્ખણભૂસિતો;

સબ્બવાક્યપથાતીતો, મનુજામરસક્કતો.

‘‘સમ્બુદ્ધો બોધયં સત્તે, વાગીસો મધુરસ્સરો;

કરુણાનિબન્ધસન્તાનો, પરિસાસુ વિસારદો.

‘‘દેસેતિ મધુરં ધમ્મં, ચતુસચ્ચૂપસંહિતં;

નિમુગ્ગે મોહપઙ્કમ્હિ, સમુદ્ધરતિ પાણિને.

‘‘તદા એકચરો હુત્વા, તાપસો હિમવાલયો;

નભસા માનુસં લોકં, ગચ્છન્તો જિનમદ્દસં.

‘‘ઉપેચ્ચ સન્તિકં તસ્સ, અસ્સોસિં ધમ્મદેસનં;

વણ્ણયન્તસ્સ વીરસ્સ, સાવકસ્સ મહાગુણં.

‘‘સંખિત્તેન મયા વુત્તં, વિત્થારેન પકાસયં;

પરિસં મઞ્ચ તોસેતિ, યથા કચ્ચાયનો અયં.

‘‘નાહં એવમિધેકચ્ચં, અઞ્ઞં પસ્સામિ સાવકં;

તસ્માતદગ્ગે એસગ્ગો, એવં ધારેથ ભિક્ખવો.

‘‘તદાહં વિમ્હિતો હુત્વા, સુત્વા વાક્યં મનોરમં;

હિમવન્તં ગમિત્વાન, આહિત્વા પુપ્ફસઞ્ચયં.

‘‘પૂજેત્વા લોકસરણં, તં ઠાનમભિપત્થયિં;

તદા મમાસયં ઞત્વા, બ્યાકાસિ સ રણઞ્જહો.

‘‘પસ્સથેતં ઇસિવરં, નિદ્ધન્તકનકત્તચં;

ઉદ્ધગ્ગલોમં પીણંસં, અચલં પઞ્જલિં ઠિતં.

‘‘હાસં સુપુણ્ણનયનં, બુદ્ધવણ્ણગતાસયં;

ધમ્મજં ઉગ્ગહદયં, અમતાસિત્તસન્નિભં.

‘‘કચ્ચાનસ્સ ¶ ગુણં સુત્વા, તં ઠાનં પત્થયં ઠિતો;

અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, ગોતમસ્સ મહામુને.

‘‘તસ્સ ધમ્મેસુ દાયાદો, ઓરસો ધમ્મનિમ્મિતો;

કચ્ચાનો નામ નામેન, હેસ્સતિ સત્થુ સાવકો.

‘‘બહુસ્સુતો મહાઞાણી, અધિપ્પાયવિદૂ મુને;

પાપુણિસ્સતિ તં ઠાનં, યથાયં બ્યાકતો મયા.

‘‘સતસહસ્સિતો ¶ કપ્પે, યં કમ્મમકરિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘દુવે ભવે સંસરામિ, દેવત્તે અથ માનુસે;

અઞ્ઞં ગતિં ન ગચ્છામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘દુવે કુલે પજાયામિ, ખત્તિયે અથ બ્રાહ્મણે;

નીચે કુલે ન જાયામિ, બુદ્ધપૂજાયિદં ફલં.

‘‘પચ્છિમે ચ ભવે દાનિ, જાતો ઉજ્જેનિયં પુરે;

પજ્જોતસ્સ ચ ચણ્ડસ્સ, પુરોહિતદિજાધિનો.

‘‘પુત્તો તિરિટિવચ્છસ્સ, નિપુણો વેદપારગૂ;

માતા ચ ચન્દિમા નામ, કચ્ચાનોહં વરત્તચો.

‘‘વીમંસનત્થં બુદ્ધસ્સ, ભૂમિપાલેન પેસિતો;

દિસ્વા મોક્ખપુરદ્વારં, નાયકં ગુણસઞ્ચયં.

‘‘સુત્વા ચ વિમલં વાક્યં, ગતિપઙ્કવિસોસનં;

પાપુણિં અમતં સન્તં, સેસેહિ સહ સત્તહિ.

‘‘અધિપ્પાયવિદૂ જાતો, સુગતસ્સ મહામતે.

ઠપિતો એતદગ્ગે ચ, સુસમિદ્ધમનોરથો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અથ સત્થા ‘‘એથ, ભિક્ખવો’’તિ હત્થં પસારેસિ. તે તાવદેવ દ્વઙ્ગુલમત્તકેસમસ્સુકા ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા વસ્સસટ્ઠિકત્થેરા વિય અહેસું. એવં થેરો સદત્થં નિપ્ફાદેત્વા, ‘‘ભન્તે, રાજા પજ્જોતો તુમ્હાકં ¶ પાદે વન્દિતું ધમ્મઞ્ચ સોતું ઇચ્છતી’’તિ સત્થુ આરોચેસિ. સત્થા, ‘‘ત્વંયેવ, ભિક્ખુ, તત્થ ગચ્છ, તયિ ગતેપિ રાજા પસીદિસ્સતી’’તિ આહ. થેરો સત્થુ આણાય અત્તટ્ઠમો તત્થ ગન્ત્વા રાજાનં પસાદેત્વા અવન્તીસુ સાસનં પતિટ્ઠાપેત્વા પુન સત્થુ સન્તિકમેવ ગતો. સો એકદિવસં સમ્બહુલે ભિક્ખૂ સમણધમ્મં પહાય કમ્મારામે સઙ્ગણિકારામે રસતણ્હાનુગતે ચ પમાદવિહારિનો દિસ્વા તેસં ઓવાદવસેન –

૪૯૪.

‘‘કમ્મં બહુકં ન કારયે, પરિવજ્જેય્ય જનં ન ઉય્યમે;

સો ઉસ્સુક્કો રસાનુગિદ્ધો, અત્થં રિઞ્ચતિ યો સુખાધિવાહો.

૪૯૫.

‘‘પઙ્કોતિ હિ નં અવેદયું, યાયં વન્દનપૂજના કુલેસુ;

સુખુમં સલ્લં દુરુબ્બહં, સક્કારો કાપુરિસેન દુજ્જહો’’તિ. –

દ્વે ગાથા અભાસિ.

તત્થ ¶ ¶ કમ્મં બહુકં ન કારયેતિ નવાવાસકારાપનાદિં સમણધમ્મકરણસ્સ પરિબન્ધભૂતં મહન્તં નવકમ્મં ન પટ્ઠપેય્ય, ખુદ્દકં અપ્પસમારમ્ભં ખણ્ડફુલ્લપટિસઙ્ખરણાદિં સત્થુ વચનપટિપૂજનત્થં કાતબ્બમેવ. પરિવજ્જેય્ય જનન્તિ ગણસઙ્ગણિકવસેન જનં વિવજ્જેય્ય. જનન્તિ વા યાદિસં સંસેવતો ભજતો પયિરુપાસતો કુસલા ધમ્મા પરિહાયન્તિ, અકુસલા ધમ્મા અભિવડ્ઢન્તિ, તાદિસં અકલ્યાણમિત્તભૂતં જનં પરિવજ્જેય્ય. ન ઉય્યમેતિ, પચ્ચયુપ્પાદનત્થં કુલસઙ્ગણ્હનવસેન ન વાયમેય્ય, યસ્મા સો ઉસ્સુક્કો રસાનુગિદ્ધો, અત્થં રિઞ્ચતિ યો સુખાધિવાહોતિ યો રસાનુગિદ્ધો રસતણ્હાવસિકો ભિક્ખુ પચ્ચયુપ્પાદનપસુતો, સો કુલસઙ્ગણ્હનત્થં ઉસ્સુક્કો, તેસુ સુખિતેસુ સુખિતો, દુક્ખિતેસુ દુક્ખિતો, ઉપ્પન્નેસુ કિચ્ચકરણીયેસુ અત્તના યોગં આપજ્જતિ, યો સુખાધિવાહો સમથવિપસ્સનામગ્ગફલનિબ્બાનસુખાવહો સીલાદિઅત્થો, તં રિઞ્ચતિ પજહતિ એકંસેન અત્તાનં તતો વિવેચેતીતિ અત્થો.

એવં પઠમગાથાય ‘‘કમ્મારામતં સઙ્ગણિકારામતં પચ્ચયગેધઞ્ચ વજ્જેથા’’તિ ઓવદિત્વા ઇદાનિ સક્કારાભિલાસં ગરહન્તો દુતિયં ગાથમાહ. તસ્સત્થો – યા અયં ભિક્ખાય ઉપગતાનં પબ્બજિતાનં કુલેસુ ગેહવાસીહિ ગુણસમ્ભાવનાય કરીયમાના વન્દના પૂજના ચ, યસ્મા તં ¶ અભાવિતત્તાનં ઓસીદાપનટ્ઠેન મલિનભાવકરણટ્ઠેન ચ પઙ્કો કદ્દમોતિ બુદ્ધાદયો અરિયા પવેદયું અબ્ભઞ્ઞંસુ પવેદેસું વા, યસ્મા ચ અપરિઞ્ઞાતક્ખન્ધાનં અન્ધપુથુજ્જનાનં સક્કારાભિલાસં દુવિઞ્ઞેય્યસભાવતાય પીળાજનનતો અન્તો તુદનતો દુરુદ્ધરણતો ચ સુખુમં સલ્લં દુરુબ્બહં પવેદયું, તતો એવ સક્કારો કાપુરિસેન દુજ્જહો દુપ્પજહેય્યો તસ્સ પહાનપટિપત્તિયા અપ્પટિપજ્જનતો. સક્કારાભિલાસપ્પહાનેન હિ સક્કારો પહીનો હોતિ, તસ્મા તસ્સ પહાનાય આયોગો કરણીયોતિ દસ્સેતિ –

૪૯૬.

‘‘ન પરસ્સુપનિધાય, કમ્મં મચ્ચસ્સ પાપકં;

અત્તના તં ન સેવેય્ય, કમ્મબન્ધૂ હિ માતિયા.

૪૯૭.

‘‘ન પરે વચના ચોરો, ન પરે વચના મુનિ;

અત્તા ચ નં યથા વેદિ, દેવાપિ નં તથા વિદૂ.

૪૯૮.

‘‘પરે ચ ન વિજાનન્તિ, મયમેત્થ યમામસે;

યે ચ તત્થ વિજાનન્તિ, તતો સમ્મન્તિ મેધગા.

૪૯૯.

‘‘જીવતે વાપિ સપ્પઞ્ઞો, અપિ વિત્તપરિક્ખયો;

પઞ્ઞાય ચ અલાભેન, વિત્તવાપિ ન જીવતિ.

૫૦૦.

‘‘સબ્બં ¶ ¶ સુણાતિ સોતેન, સબ્બં પસ્સતિ ચક્ખુના;

ન ચ દિટ્ઠં સુતં ધીરો, સબ્બં ઉજ્ઝિતુમરહતિ.

૫૦૧.

‘‘ચક્ખુમાસ્સ યથા અન્ધો, સોતવા બધિરો યથા;

પઞ્ઞવાસ્સ યથા મૂગો, બલવા દુબ્બલોરિવ;

અથ અત્થે સમુપ્પન્ને, સયેથ મતસાયિક’’ન્તિ. –

ઇમા છ ગાથા રઞ્ઞો પજ્જોતસ્સ ઓવાદવસેન અભાસિ. સો કિર બ્રાહ્મણે સદ્દહિત્વા પસુઘાતયઞ્ઞં કારેતિ, કમ્મં અસોધેત્વાવ અચોરે ચોરસઞ્ઞાય દણ્ડેસિ, અટ્ટકરણે ચ અસ્સામિકે સામિકે કરોતિ, સામિકે ચ અસ્સામિકે. તતો નં થેરો વિવેચેતું ‘‘ન પરસ્સા’’તિઆદિના છ ગાથા અભાસિ.

તત્થ ¶ ન પરસ્સુપનિધાય, કમ્મં મચ્ચસ્સ પાપકન્તિ પરસ્સ મચ્ચસ્સ સત્તસ્સ ઉપનિધાય ઉદ્દિસ્સ કારણં કત્વા પાપકં વધબન્ધાદિકમ્મં ન સેવેય્ય, પરેન ન કારાપેય્યાતિ અત્થો. અત્તના તં ન સેવેય્યાતિ અત્તનાપિ તં પાપકં ન કરેય્ય. કસ્મા? કમ્મબન્ધૂ હિ માતિયા ઇમે માતિયા મચ્ચા કમ્મદાયાદા, તસ્મા અત્તના ચ કિઞ્ચિ પાપકમ્મં ન કરેય્ય, પરેનપિ ન કારાપેય્યાતિ અત્થો.

ન પરે વચના ચોરોતિ અત્તના ચોરિયં અકત્વા પરવચના પરસ્સ વચનમત્તેન ચોરો નામ ન હોતિ, તથા ન પરે વચના મુનિ પરસ્સ વચનમત્તેન મુનિ સુવિસુદ્ધકાયવચીમનોસમાચારો ન હોતિ. એત્થ હિ પરેતિ વિભત્તિઅલોપં કત્વા નિદ્દેસો. કેચિ પન ‘‘પરેસન્તિ વત્તબ્બે પરેતિ સં-કારલોપં કત્વા નિદ્દિટ્ઠ’’ન્તિ વદન્તિ. અત્તા ચ નં યથા વેદીતિ નં સત્તં તસ્સ અત્તા ચિત્તં યથા ‘‘અહં પરિસુદ્ધો, અપરિસુદ્ધો વા’’તિ યાથાવતો અવેદિ જાનાતિ. દેવાપિ નં તથા વિદૂતિ વિસુદ્ધિદેવા, ઉપપત્તિદેવા ચ તથા વિદૂ વિદન્તિ જાનન્તિ, તસ્મા સયં તાદિસા દેવા ચ પમાણં સુદ્ધાસુદ્ધાનં સુદ્ધાસુદ્ધભાવજાનને, ન યે કેચિ ઇચ્છાદોસપરેતા સત્તાતિ અધિપ્પાયો.

પરેતિ પણ્ડિતે ઠપેત્વા તતો અઞ્ઞે, કુસલાકુસલસાવજ્જાનવજ્જં કમ્મં કમ્મફલં કાયસ્સ અસુભતં સઙ્ખારાનં અનિચ્ચતં અજાનન્તા ઇધ પરે નામ. તે મયમેત્થ ઇમસ્મિં જીવલોકે યમામ ઉપરમામ, ‘‘સતતં સમિતં મચ્ચુ સન્તિકં ગચ્છામા’’તિ ન જાનન્તિ. યે ચ તત્થ વિજાનન્તીતિ યે ચ તત્થ પણ્ડિતા ‘‘મયં મચ્ચુ સમીપં ગચ્છામા’’તિ વિજાનન્તિ. તતો સમ્મન્તિ મેધગાતિ એવઞ્હિ તે જાનન્તા મેધગાનં પરવિહિંસનાનં વૂપસમાય પટિપજ્જન્તિ, અત્તના ¶ પરે ચ અઞ્ઞે ન મેધન્તિ ન બાધેન્તીતિ અત્થો. ત્વં પન જીવિતનિમિત્તં અચોરે ચોરે કરોન્તોપિ દણ્ડનેન સામિકે અસ્સામિકે કરોન્તોપિ ધનજાનિયા બાધસિ પઞ્ઞાવેકલ્લતો. તથા ¶ અકરોન્તોપિ જીવતે વાપિ સપ્પઞ્ઞો, અપિ વિત્તપરિક્ખયો પરિક્ખીણધનોપિ સપ્પઞ્ઞજાતિકો ઇતરીતરસન્તોસેન સન્તુટ્ઠો અનવજ્જાય જીવિકાય જીવતિયેવ. તસ્સ હિ જીવિતં નામ. તેનાહ ભગવા – ‘‘પઞ્ઞાજીવિં જીવિતમાહુ સેટ્ઠ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૭૩, ૨૪૬; સુ. નિ. ૧૮૪). દુમ્મેધપુગ્ગલો પન પઞ્ઞાય ¶ ચ અલાભેન દિટ્ઠધમ્મિકં સમ્પરાયિકઞ્ચ અત્થં વિરાધેન્તો વિત્તવાપિ ન જીવતિ ગરહાદિપવત્તિયા જીવન્તો નામ ન હોતિ, અનુપાયઞ્ઞુતાય યથાધિગતં ધનં નાસેન્તો જીવિતમ્પિ સન્ધારેતું ન સક્કોતિયેવ.

ઇમા કિર ચતસ્સોપિ ગાથા થેરો સુપિનન્તેન રઞ્ઞો કથેસિ. રાજા સુપિનં દિસ્વા થેરં નમસ્સન્તોયેવ પબુજ્ઝિત્વા પભાતાય રત્તિયા થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા અત્તના દિટ્ઠનિયામેન સુપિનં કથેસિ. તં સુત્વા થેરો તા ગાથા પચ્ચુનુભાસિત્વા ‘‘સબ્બં સુણાતી’’તિઆદિના દ્વીહિ ગાથાહિ રાજાનં ઓવદિ. તત્થ સબ્બં સુણાતિ સોતેનાતિ ઇધ સોતબ્બં સદ્દં આપાથગતં સબ્બં સુભાસિતં દુબ્ભાસિતઞ્ચ અબધિરો સોતેન સુણાતિ. તથા સબ્બં રૂપં સુન્દરં અસુન્દરમ્પિ ચક્ખુના અનન્ધો પસ્સતિ, અયમિન્દ્રિયાનં સભાવો. તત્થ પન ન ચ દિટ્ઠં સુતં ધીરો, સબ્બં ઉજ્ઝિતુન્તિ ચ નિદસ્સનમત્તમેતં. યઞ્હિ તં દિટ્ઠં સુતં વા, ન તં સબ્બં ધીરો સપ્પઞ્ઞો ઉજ્ઝિતું પરિચ્ચજિતું ગહેતું વા અરહતિ. ગુણાગુણં પન તત્થ ઉપપરિક્ખિત્વા ઉજ્ઝિતબ્બમેવ ઉજ્ઝિતું ગહેતબ્બઞ્ચ ગહેતું અરહતિ, તસ્મા ચક્ખુમાસ્સ યથા અન્ધો ચક્ખુમાપિ સમાનો ઉજ્ઝિતબ્બે દિટ્ઠે અન્ધો યથા અસ્સ અપસ્સન્તો વિય ભવેય્ય, તથા ઉજ્ઝિતબ્બે સુતે સોતવાપિ બધિરો યથા અસ્સ અસુણન્તો વિય ભવેય્ય. પઞ્ઞવાસ્સ યથા મૂગોતિ વિચારણપઞ્ઞાય પઞ્ઞવા વચનકુસલોપિ અવત્તબ્બે મૂગો વિય ભવેય્ય. બલવા થામસમ્પન્નોપિ અકત્તબ્બે દુબ્બલોરિવ, રકારો પદસન્ધિકરો, અસમત્થો વિય ભવેય્ય. અથ અત્થે સમુપ્પન્ને, સયેથ મતસાયિકન્તિ અત્તના કાતબ્બકિચ્ચે ઉપ્પન્ને ઉપટ્ઠિતે મતસાયિકં સયેથ, મતસાયિકં સયિત્વાપિ તં કિચ્ચં તીરેતબ્બમેવ, ન વિરાધેતબ્બં. અથ વા અથ અત્થે સમુપ્પન્નેતિ અત્તના અકરણીયે અત્થે કિચ્ચે ઉપ્પન્ને ઉપટ્ઠિતે મતસાયિકં સયેથ, મતસાયિકં સયિત્વાપિ તં ન કાતબ્બમેવ. ન હિ પણ્ડિતો અયુત્તં કાતુમરહતીતિ એવં થેરેન ઓવદિતો રાજા અકત્તબ્બં પહાય કાતબ્બેયેવ યુત્તપ્પયુત્તો અહોસીતિ.

મહાકચ્ચાયનત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સિરિમિત્તત્થેરગાથાવણ્ણના

અક્કોધનોતિઆદિકા ¶ ¶ ¶ આયસ્મતો સિરિમિત્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે મહદ્ધનકુટુમ્બિકસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, સિરિમિત્તોતિ લદ્ધનામો. તસ્સ કિર માતા સિરિગુત્તસ્સ ભગિની. તસ્સ વત્થુ ધમ્મપદવણ્ણનાયં (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.ગરહદિન્નવત્થુ) આગતમેવ. સો સિરિગુત્તસ્સ ભાગિનેય્યો સિરિમિત્તો વયપ્પત્તો સત્થુ ધનપાલદમને લદ્ધપ્પસાદો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પત્તો. એકદિવસં પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિતું આસનં અભિરુહિત્વા ચિત્તબીજનિં ગહેત્વા નિસિન્નો ભિક્ખૂનં ધમ્મં કથેસિ. કથેન્તો ચ ઉળારતરે ગુણે વિભજિત્વા દસ્સેન્તો –

૫૦૨.

‘‘અક્કોધનોનુપનાહી, અમાયો રિત્તપેસુણો;

સ વે તાદિસકો ભિક્ખુ, એવં પેચ્ચ ન સોચતિ.

૫૦૩.

‘‘અક્કોધનોનુપનાહી, અમાયો રિત્તપેસુણો;

ગુત્તદ્વારો સદા ભિક્ખુ, એવં પેચ્ચ ન સોચતિ.

૫૦૪.

‘‘અક્કોધનોનુપનાહી, અમાયો રિત્તપેસુણો;

કલ્યાણસીલો સો ભિક્ખુ, એવં પેચ્ચ ન સોચતિ.

૫૦૫.

‘‘અક્કોધનોનુપનાહી, અમાયો રિત્તપેસુણો;

કલ્યાણમિત્તો સો ભિક્ખુ, એવં પેચ્ચ ન સોચતિ.

૫૦૬.

‘‘અક્કોધનોનુપનાહી, અમાયો રિત્તપેસુણો;

કલ્યાણપઞ્ઞો સો ભિક્ખુ, એવં પેચ્ચ ન સોચતિ.

૫૦૭.

‘‘યસ્સ સદ્ધા તથાગતે, અચલા સુપ્પતિટ્ઠિતા;

સીલઞ્ચ યસ્સ કલ્યાણં, અરિયકન્તં પસંસિતં.

૫૦૮.

‘‘સઙ્ઘે પસાદો યસ્સત્થિ, ઉજુભૂતઞ્ચ દસ્સનં;

અદલિદ્દોતિ તં આહુ, અમોઘં તસ્સ જીવિતં.

૫૦૯.

‘‘તસ્મા ¶ સદ્ધઞ્ચ સીલઞ્ચ, પસાદં ધમ્મદસ્સનં;

અનુયુઞ્જેથ મેધાવી, સરં બુદ્ધાન સાસન’’ન્તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;

તત્થ અક્કોધનોતિ અકુજ્ઝનસીલો. ઉપટ્ઠિતે હિ કોધુપ્પત્તિનિમિત્તે અધિવાસનખન્તિયં ઠત્વા ¶ કોપસ્સ અનુપ્પાદકો. અનુપનાહીતિ ન ઉપનાહકો, પરેહિ કતં અપરાધં પટિચ્ચ ‘‘અક્કોચ્છિ મં અવધિ મં, અજિનિ મં અહાસિ મે’’તિઆદિના (ધ. પ. ૩; મહાવ. ૪૬૪; મ. નિ. ૩.૨૩૭) કોધસ્સ અનુપનય્હનસીલો. સન્તદોસપટિચ્છાદનલક્ખણાય માયાય અભાવતો અમાયો. પિસુણવાચાવિરહિતતો રિત્તપેસુણો, સ વે તાદિસકો ભિક્ખૂતિ સો તથારૂપો તથાજાતિકો યથાવુત્તગુણસમન્નાગતો ભિક્ખુ ¶ . એવં યથાવુત્તપટિપત્તિયા પેચ્ચ પરલોકે ન સોચતિ સોકનિમિત્તસ્સ અભાવતો. ચક્ખુદ્વારાદયો કાયદ્વારાદયો ચ ગુત્તા પિહિતા સંવુતા એતસ્સાતિ ગુત્તદ્વારો. કલ્યાણસીલોતિ સુન્દરસીલો સુવિસુદ્ધસીલો. કલ્યાણમિત્તોતિ –

‘‘પિયો ગરુભાવનિયો, વત્તા ચ વચનક્ખમો;

ગમ્ભીરઞ્ચ કથં કત્તા, નો ચટ્ઠાને નિયોજયે’’તિ. (અ. નિ. ૭.૩૭) –

એવં વિભાવિતલક્ખણો કલ્યાણમિત્તો એતસ્સાતિ કલ્યાણમિત્તો. કલ્યાણપઞ્ઞોતિ સુન્દરપઞ્ઞો. યદિપિ પઞ્ઞા નામ અસુન્દરા નત્થિ, નિય્યાનિકાય પન પઞ્ઞાય વસેન એવં વુત્તં

એવમેત્થ કોધાદીનં વિક્ખમ્ભનવસેન સમુચ્છેદવસેન ચ અક્કોધનાદિમુખેન, પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય ગાથાય સમ્માપટિપત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ નિપ્ફત્તિતલોકુત્તરસદ્ધાદિકે ઉદ્ધરિત્વા પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય એવ ગાથાય સમ્માપટિપત્તિં દસ્સેન્તો ‘‘યસ્સ સદ્ધા’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – યસ્સ પુગ્ગલસ્સ તથાગતે સમ્માસમ્બુદ્ધે ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિનયપ્પવત્તા મગ્ગેનાગતસદ્ધા, તતો એવ અચલા અવિકમ્પા સુટ્ઠુ પતિટ્ઠિતા. ‘‘અત્થી’’તિ, પદં આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. અરિયકન્તન્તિ અરિયાનં કન્તં પિયાયિતં ભવન્તરેપિ અવિજહનતો. પસંસિતન્તિ બુદ્ધાદીહિ પસટ્ઠં, વણ્ણિતં થોમિતં અત્થીતિ યોજના. તં પનેતં સીલં ગહટ્ઠસીલં પબ્બજિતસીલન્તિ ¶ દુવિધં. તત્થ ગહટ્ઠસીલં નામ પઞ્ચસિક્ખાપદસીલં, યં ગહટ્ઠેન રક્ખિતું સક્કા. પબ્બજિતસીલં નામ દસસિક્ખાપદસીલં ઉપાદાય સબ્બં ચતુપારિસુદ્ધિસીલં, તયિદં સબ્બમ્પિ અખણ્ડાદિભાવેન અપરામટ્ઠતાય ‘‘કલ્યાણ’’ન્તિ વેદિતબ્બં.

સઙ્ઘે પસાદો યસ્સત્થીતિ ‘‘સુપ્પટિપન્નો ભગવતો સાવકસઙ્ઘો’’તિઆદિના અરિયસઙ્ઘે પસાદો સદ્ધા યસ્સ પુગ્ગલસ્સ અત્થિ અચલો સુપ્પતિટ્ઠિતોતિ આનેત્વા યોજેતબ્બં. ઉજુભૂતઞ્ચ દસ્સનન્તિ દિટ્ઠિવઙ્કાભાવતો કિલેસવઙ્કાભાવતો ચ ઉજુભૂતં. અકુટિલં અજિમ્હં કમ્મસ્સકતાદસ્સનઞ્ચેવ સપ્પચ્ચયનામરૂપદસ્સનઞ્ચાતિ દુવિધમ્પિ દસ્સનં યસ્સ અત્થિ અચલં સુપ્પતિટ્ઠિતન્તિ ¶ યોજના. અદલિદ્દોતિ તં આહુ સદ્ધાધનં, સીલધનં, સુતધનં, ચાગધનં, પઞ્ઞાધનન્તિ ઇમેસં સુવિસુદ્ધાનં ધનાનં અત્થિતાય ‘‘અદલિદ્દો’’તિ તં તાદિસં પુગ્ગલં બુદ્ધાદયો અરિયા આહુ. અમોઘં તસ્સ જીવિતં તસ્સ તથારૂપસ્સ જીવિતં દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅત્થાધિગમેન અમોઘં અવઞ્ઝં સફલમેવાતિ આહૂતિ અત્થો.

તસ્માતિ ¶ , યસ્મા યથાવુત્તસદ્ધાદિગુણસમન્નાગતો પુગ્ગલો ‘‘અદલિદ્દો અમોઘજીવિતો’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્મા અહમ્પિ તથારૂપો ભવેય્યન્તિ. સદ્ધઞ્ચ…પે… સાસનન્તિ ‘‘સબ્બપાપસ્સ અકરણ’’ન્તિઆદિના (ધ. પ. ૧૮૩; દી. નિ. ૨.૯૦) વુત્તં બુદ્ધાનં સાસનં અનુસ્સરન્તો કુલપુત્તો વુત્તપ્પભેદં સદ્ધઞ્ચેવ સીલઞ્ચ ધમ્મદસ્સનહેતુકં ધમ્મે સુનિચ્છયા વિમોક્ખભૂતં પસાદઞ્ચ અનુયુઞ્જેય્ય વડ્ઢેય્યાતિ.

એવં થેરો ભિક્ખૂનં ધમ્મદેસનામુખેન અત્તનિ વિજ્જમાને ગુણે પકાસેન્તો અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

સિરિમિત્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. મહાપન્થકત્થેરગાથાવણ્ણના

યદા ¶ પઠમમદ્દક્ખિન્તિઆદિકા આયસ્મતો મહાપન્થકત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે વિભવસમ્પન્નો કુટુમ્બિયો હુત્વા એકદિવસં સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું સઞ્ઞાવિવટ્ટકુસલાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા સયમ્પિ તં ઠાનન્તરં પત્થેન્તો બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સત્તાહં મહાદાનં પવત્તેત્વા, ‘‘ભન્તે, યં ભિક્ખું તુમ્હે ઇતો સત્તદિવસમત્થકે – ‘સઞ્ઞાવિવટ્ટકુસલાનં અયં મમ સાસને અગ્ગો’તિ એતદગ્ગે ઠપયિત્થ, અહમ્પિ ઇમસ્સ અધિકારકમ્મસ્સ બલેન સો ભિક્ખુ વિય અનાગતે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને અગ્ગો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ. કનિટ્ઠભાતા પનસ્સ તથેવ ભગવતિ અધિકારકમ્મં કત્વા મનોમયસ્સ કાયસ્સાભિનિમ્માનં ચેતોવિવટ્ટકોસલ્લન્તિ દ્વિન્નં અઙ્ગાનં વસેન વુત્તનયેનેવ પણિધાનં અકાસિ. ભગવા દ્વિન્નમ્પિ પત્થનં અનન્તરાયેન સમિજ્ઝનભાવં દિસ્વા ‘‘અનાગતે કપ્પસતસહસ્સમત્થકે ગોતમસ્સ નામ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સાસને તુમ્હાકં પત્થના સમિજ્ઝિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ.

તે ¶ ઉભોપિ જના તત્થ યાવજીવં પુઞ્ઞાનિ કત્વા તતો ચુતો દેવલોકે નિબ્બત્તિંસુ. તત્થ મહાપન્થકસ્સ અન્તરાકતં કલ્યાણધમ્મં ન કથીયતિ. ચૂળપન્થકો પન કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પબ્બજિત્વા વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ ઓદાતકસિણકમ્મં કત્વા દેવપુરે નિબ્બત્તિ. અપદાને પન ‘‘ચૂળપન્થકો પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે તાપસો હુત્વા હિમવન્તે વસન્તો તત્થ ભગવન્તં દિસ્વા પુપ્ફચ્છત્તેન પૂજં અકાસી’’તિ આગતં. તેસં દેવમનુસ્સેસુ ¶ સંસરન્તાનંયેવ કપ્પસતસહસ્સં અતિક્કન્તં. અથ અમ્હાકં સત્થા અભિસમ્બોધિં પત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો રાજગહં ઉપનિસ્સાય વેળુવને મહાવિહારે વિહરતિ.

તેન ચ સમયેન રાજગહે ધનસેટ્ઠિસ્સ ધીતા અત્તનો દાસેન સદ્ધિં સન્થવં કત્વા ઞાતકેહિ ભીતા હત્થસારં ગહેત્વા તેન સદ્ધિં પલાયિત્વા અઞ્ઞત્થ વસન્તી તં પટિચ્ચ ગબ્ભં લભિત્વા પરિપક્કગબ્ભા ‘‘ઞાતિઘરં ¶ ગન્ત્વા વિજાયિસ્સામી’’તિ ગચ્છન્તી અન્તરામગ્ગેયેવ પુત્તં વિજાયિત્વા સામિના નિવત્તિતા પુબ્બે વસિતટ્ઠાને વસન્તી પુત્તસ્સ પન્થે જાતત્તા પન્થકોતિ, નામં અકાસિ. તસ્મિં આધાવિત્વા વિધાવિત્વા વિચરણકાલે તમેવ પટિચ્ચ દુતિયં ગબ્ભં પટિલભિત્વા પરિપક્કગબ્ભા પુબ્બે વુત્તનયેનેવ અન્તરામગ્ગે પુત્તં વિજાયિત્વા સામિના નિવત્તિતા જેટ્ઠપુત્તસ્સ મહાપન્થકોતિ કનિટ્ઠસ્સ ચૂળપન્થકોતિ નામં કત્વા યથાવસિતટ્ઠાનેયેવ વસન્તી અનુક્કમેન દારકેસુ વડ્ઢન્તેસુ તેહિ, ‘‘અમ્મ, અય્યકકુલં નો દસ્સેહી’’તિ નિબુન્ધિયમાના દારકે માતાપિતૂનં સન્તિકં પેસેસિ. તતો પટ્ઠાય દારકા ધનસેટ્ઠિનો ગેહે વડ્ઢન્તિ. તેસુ ચૂળપન્થકો અતિદહરો. મહાપન્થકો પન અય્યકેન સદ્ધિં ભગવતો સન્તિકં ગતો સત્થારં દિસ્વા સહ દસ્સનેન પટિલદ્ધસદ્ધો ધમ્મં સુત્વા ઉપનિસ્સયસમ્પન્નતાય પબ્બજિતુકામો હુત્વા પિતામહં આપુચ્છિ. સો સત્થુ તમત્થં આરોચેત્વા તં પબ્બાજેસિ. સો પબ્બજિત્વા બહું બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા પરિપુણ્ણવસ્સો ઉપસમ્પજ્જિત્વા યોનિસોમનસિકારે કમ્મં કરોન્તો વિસેસતો ચતુન્નં અરૂપજ્ઝાનાનં લાભી હુત્વા તતો વુટ્ઠાય વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. ઇતિ સો સઞ્ઞાવિવટ્ટકુસલાનં અગ્ગો જાતો. સો ઝાનસુખેન ફલસુખેન વીતિનામેન્તો એકદિવસં અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા અધિગતસમ્પત્તિં પટિચ્ચ સઞ્જાતસોમનસ્સો સીહનાદં નદન્તો –

૫૧૦.

‘‘યદા પઠમમદ્દક્ખિં, સત્થારમકુતોભયં;

તતો મે અહુ સંવેગો, પસ્સિત્વા પુરિસુત્તમં.

૫૧૧.

‘‘સિરિં હત્થેહિ પાદેહિ, યો પણામેય્ય આગતં;

એતાદિસં સો સત્થારં, આરાધેત્વા વિરાધયે.

૫૧૨.

‘‘તદાહં ¶ પુત્તદારઞ્ચ, ધનધઞ્ઞઞ્ચ છડ્ડયિં;

કેસમસ્સૂનિ છેદેત્વા, પબ્બજિં અનગારિયં.

૫૧૩.

‘‘સિક્ખાસાજીવસમ્પન્નો, ઇન્દ્રિયેસુ સુસંવુતો;

નમસ્સમાનો સમ્બુદ્ધં, વિહાસિં અપરાજિતો.

૫૧૪.

‘‘તતો ¶ ¶ મે પણિધી આસિ, ચેતસો અભિપત્થિતો;

ન નિસીદે મુહુત્તમ્પિ, તણ્હાસલ્લે અનૂહતે.

૫૧૫.

‘‘તસ્સ મેવં વિહરતો, પસ્સ વીરિયપરક્કમં;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં.

૫૧૬.

‘‘પુબ્બેનિવાસં જાનામિ, દિબ્બચક્ખુ વિસોધિતં;

અરહા દક્ખિણેય્યોમ્હિ, વિપ્પમુત્તો નિરૂપધિ.

૫૧૭.

‘‘તતો રત્યાવિવસાને, સૂરિયુગ્ગમનં પતિ;

સબ્બં તણ્હં વિસોસેત્વા, પલ્લઙ્કેન ઉપાવિસિ’’ન્તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;

તત્થ યદાતિ યસ્મિં કાલે. પઠમન્તિ આદિતો. અદ્દક્ખિન્તિ પસ્સિં, સત્થારન્તિ, ભગવન્તં. અકુતોભયન્તિ નિબ્ભયં. અયઞ્હેત્થ અત્થો – સબ્બેસં ભયહેતૂનં બોધિમૂલેયેવ પહીનત્તા કુતોચિપિ ભયાભાવતો અકુતોભયં નિબ્ભયં, ચતુવેસારજ્જવિસારદં દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ વેનેય્યાનં યથારહમનુસાસનતો સત્થારં સમ્માસમ્બુદ્ધં મય્હં પિતામહેન સદ્ધિં ગન્ત્વા યાય વેલાય સબ્બપઠમં પસ્સિં, તં પુરિસુત્તમં સદેવકે લોકે અગ્ગપુગ્ગલં પસ્સિત્વા તતો દસ્સનહેતુ તતો દસ્સનતો પચ્છા ‘‘એત્તકં કાલં સત્થારં દટ્ઠું ધમ્મઞ્ચ સોતું નાલત્થ’’ન્તિ મય્હં સંવેગો અહુ સહોત્તપ્પં ઞાણં ઉપ્પજ્જિ. ઉપ્પન્નસંવેગો પનાહં એવં ચિન્તેસિન્તિ દસ્સેતિ સિરિં હત્થેહીતિ ગાથાય. તસ્સત્થો – યો વિભવત્થિકો પુરિસો ‘‘ઉપટ્ઠાયિકો હુત્વા તવ સન્તિકે વસિસ્સામી’’તિ સવિગ્ગહં સિરિં સયને ઉપગતં હત્થેહિ ચ પાદેહિ ચ કોટ્ટેન્તો પણામેય્ય નીહરેય્ય, સો તથારૂપો અલક્ખિકપુરિસો એતાદિસં સત્થારં સમ્માસમ્બુદ્ધં આરાધેત્વા ઇમસ્મિં નવમે ખણે પટિલભિત્વા વિરાધયે તસ્સ ઓવાદાકરણેન તં વિરજ્ઝેય્ય, અહં પનેવં ન કરોમીતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘તદાહં…પે… અનગારિય’’ન્તિ. તત્થ છડ્ડયિન્તિ, પજહિં. ‘‘છડ્ડિય’’ન્તિપિ પાઠો. નનુ અયં થેરો દારપરિગ્ગહં અકત્વાવ પબ્બજિતો, સો કસ્મા ‘‘પુત્તદારઞ્ચ ¶ છડ્ડયિ’’ન્તિ અવોચાતિ? યથા નામ પુરિસો અનિબ્બત્તફલમેવ રુક્ખં છિન્દન્તો અચ્છિન્ને તતો લદ્ધફલેહિ પરિહીનો નામ હોતિ. એવંસમ્પદમિદં દટ્ઠબ્બં.

સિક્ખાસાજીવસમાપન્નોતિ યા અધિસીલસિક્ખા, તાય ચ, યત્થ ભિક્ખૂ સહ જીવન્તિ, એકજીવિકા ¶ સભાગવુત્તિનો હોન્તિ, તેન ભગવતા પઞ્ઞત્તસિક્ખાપદસઙ્ખાતેન સાજીવેન ચ સમન્નાગતો સિક્ખનભાવેન ¶ સમઙ્ગીભૂતો, સિક્ખં પરિપૂરેન્તો સાજીવઞ્ચ અવીતિક્કમન્તો હુત્વા તદુભયં સમ્પાદેન્તોતિ અત્થો. તેન સુવિસુદ્ધે પાતિમોક્ખે સીલે પતિટ્ઠિતભાવં દસ્સેતિ. ઇન્દ્રિયેસુ સુસંવુતોતિ મનચ્છટ્ઠેસુ ઇન્દ્રિયેસુ સુટ્ઠુ સંવુતો. રૂપાદિવિસયેસુ ઉપ્પજ્જનકાનં અભિજ્ઝાદીનં પવત્તિનિવારણવસેન સતિકવાટેન સુપિહિતચક્ખાદિદ્વારોતિ અત્થો. એવં પાતિમોક્ખસંવરઇન્દ્રિયસંવરસીલસમ્પત્તિદસ્સનેન ઇતરસીલમ્પિ અત્થતો દસ્સિતમેવ હોતીતિ થેરો અત્તનો ચતુપારિસુદ્ધિસીલસમ્પદં દસ્સેત્વા ‘‘નમસ્સમાનો સમ્બુદ્ધ’’ન્તિ ઇમિના બુદ્ધાનુસ્સતિભાવનાનુયોગમાહ. વિહાસિં અપરાજિતોતિ કિલેસમારાદીહિ અપરાજિતો એવ હુત્વા વિહરિં, યાવ અરહત્તપ્પત્તિ, તાવ તેહિ અનભિભૂતો, અઞ્ઞદત્થુ તે અભિભવન્તો એવ વિહાસિન્તિ અત્થો.

તતોતિ તસ્મા, યસ્મા સુવિસુદ્ધસીલો સત્થરિ અભિપ્પસન્નો કિલેસાભિભવનપટિપત્તિયઞ્ચ ઠિતો, તસ્મા. પણિધીતિ પણિધાનં. તતો વા ચિત્તાભિનીહારો. આસીતિ અહોસિ. ચેતસો અભિપત્થિતોતિ, મમ ચિત્તેન ઇચ્છિતો. કીદિસો પન સોતિ આહ ‘‘ન નિસીદે મુહુત્તમ્પિ, તણ્હાસલ્લે અનૂહતે’’તિ. ‘‘અગ્ગમગ્ગસણ્ડાસેન મમ હદયતો તણ્હાસલ્લે અનુદ્ધટે મુહુત્તમ્પિ ન નિસીદે, નિસજ્જં ન કપ્પેય્ય’’ન્તિ એવં મે ચિત્તાભિનીહારો અહોસીતિ અત્થો.

એવં પન ચિત્તં અધિટ્ઠાય ભાવનં ભાવયિત્વા ઠાનચઙ્કમેહેવ રત્તિં વીતિનામેન્તો અરૂપસમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ઝાનઙ્ગમુખેન વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા અરહત્તં સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં ‘‘તસ્સ મે’’તિઆદિ. નિરૂપધીતિ કિલેસુપધિઆદીનં અભાવેન નિરુપધિ. રત્યાવિવસાનેતિ રત્તિભાગસ્સ વિગમને ¶ વિભાતાય રત્તિયા. સૂરિયુગ્ગમનં પતીતિ સૂરિયુગ્ગમનં લક્ખણં કત્વા. સબ્બં તણ્હન્તિ કામતણ્હાદિભેદં સબ્બં તણ્હાસોતં અગ્ગમગ્ગેન વિસોસેત્વા સુક્ખાપેત્વા ‘‘તણ્હાસલ્લે અનૂહતે ન નિસીદે’’તિ, પટિઞ્ઞાય મોચિતત્તા. પલ્લઙ્કેન ઉપાવિસિન્તિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસીદિન્તિ. સેસં ઉત્તાનત્થમેવ.

મહાપન્થકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

અટ્ઠકનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯. નવકનિપાતો

૧. ભૂતત્થેરગાથાવણ્ણના

નવકનિપાતે ¶ ¶ યદા દુક્ખન્તિઆદિકા આયસ્મતો ભૂતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો કાલે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા ¶ સેનોતિ લદ્ધનામો વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં સત્થારં દિસ્વા પસન્નમાનસો ‘‘ઉસભં પવર’’ન્તિઆદિના ચતૂહિ ગાથાહિ અભિત્થવિ.

સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાકેતનગરસ્સ દ્વારગામે મહાવિભવસ્સ સેટ્ઠિસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. તસ્સ કિર સેટ્ઠિનો જાતા જાતા દારકા બદ્ધાઘાતેન એકેન યક્ખેન ખાદિતા, ઇમસ્સ પન પચ્છિમભવિકત્તા ભૂતા આરક્ખં ગણ્હિંસુ. યક્ખો પન વેસ્સવણસ્સ ઉપટ્ઠાનં ગતો, પુન નાગમાસિ. નામકરણદિવસે ચસ્સ ‘‘એવં કતે અમનુસ્સા અનુકમ્પન્તા પરિહરેય્યુ’’ન્તિ ભૂતોતિ નામં અકંસુ. સો પન અત્તનો પુઞ્ઞબલેન અનન્તરાયો વડ્ઢિ, તસ્સ ‘‘તયો પાસાદા અહેસુ’’ન્તિઆદિ સબ્બં યસસ્સ કુલપુત્તસ્સ વિભવકિત્તને વિય વેદિતબ્બં. સો વિઞ્ઞુતં પત્તો સત્થરિ સાકેતે વસન્તે ઉપાસકેહિ સદ્ધિં વિહારં ગતો. સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા અજકરણિયા નામ નદિયા તીરે લેણે વસન્તો વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૭.૨૦-૨૮) –

‘‘ઉસભં પવરં વીરં, મહેસિં વિજિતાવિનં;

સુવણ્ણવણ્ણં સમ્બુદ્ધં, કો દિસ્વા નપ્પસીદતિ.

‘‘હિમવા વાપરિમેય્યો, સાગરોવ દુરુત્તરો;

તથેવ ઝાનં બુદ્ધસ્સ, કો દિસ્વા નપ્પસીદતિ.

‘‘વસુધા ¶ યથાપ્પમેય્યા, ચિત્તા વનવટંસકા;

તથેવ સીલં બુદ્ધસ્સ, કો દિસ્વા નપ્પસીદતિ.

‘‘અનિલઞ્જસાસઙ્ખુબ્ભો ¶ , યથાકાસો અસઙ્ખિયો;

તથેવ ઞાણં બુદ્ધસ્સ, કો દિસ્વા નપ્પસીદતિ.

‘‘ઇમાહિ ચતુગાથાહિ, બ્રાહ્મણો સેનસવ્હયો;

બુદ્ધસેટ્ઠં થવિત્વાન, સિદ્ધત્થં અપરાજિતં.

‘‘ચતુન્નવુતિકપ્પાનિ, દુગ્ગતિં નુપપજ્જથ;

સુગતિં સુખસમ્પત્તિં, અનુભોસિમનપ્પકં.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, થવિત્વા લોકનાયકં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, થોમનાય ઇદં ફલં.

‘‘ચાતુદ્દસમ્હિ કપ્પમ્હિ, ચતુરો આસુમુગ્ગતા;

સત્તરતનસમ્પન્ના, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અપરેન સમયેન ઞાતીનં અનુકમ્પાય સાકેતં ગન્ત્વા કતિપાહં તેહિ ઉપટ્ઠિયમાનો અઞ્જનવને વસિત્વા પુન અત્તના વસિતટ્ઠાનમેવ ગન્તુકામો ગમનાકારં દસ્સેસિ. ઞાતકા ‘‘ઇધેવ, ભન્તે, વસથ, તુમ્હેપિ ન કિલમિસ્સથ, મયમ્પિ પુઞ્ઞેન વડ્ઢિસ્સામા’’તિ થેરં યાચિંસુ. થેરો અત્તનો વિવેકાભિરતિં તત્થ ચ ફાસુવિહારં પકાસેન્તો –

૫૧૮.

‘‘યદા દુક્ખં જરામરણન્તિ પણ્ડિતો, અવિદ્દસૂ યત્થ સિતા પુથુજ્જના;

દુક્ખં પરિઞ્ઞાય સતોવ ઝાયતિ, તતો રતિં પરમતરં ન વિન્દતિ.

૫૧૯.

‘‘યદા દુક્ખસ્સાવહનિં વિસત્તિકં, પપઞ્ચસઙ્ઘાતદુખાધિવાહિનિં;

તણ્હં પહન્ત્વાન સતોવ ઝાયતિ, તતો રતિં પરમતરં ન વિન્દતિ.

૫૨૦.

‘‘યદા ¶ સિવં દ્વેચતુરઙ્ગગામિનં, મગ્ગુત્તમં સબ્બકિલેસસોધનં;

પઞ્ઞાય પસ્સિત્વ સતોવ ઝાયતિ, તતો રતિં પરમતરં ન વિન્દતિ.

૫૨૧.

‘‘યદા ¶ અસોકં વિરજં અસઙ્ખતં, સન્તં પદં સબ્બકિલેસસોધનં;

ભાવેતિ સઞ્ઞોજનબન્ધનચ્છિદં, તતો રતિં પરમતરં ન વિન્દતિ.

૫૨૨.

‘‘યદા નભે ગજ્જતિ મેઘદુન્દુભિ, ધારાકુલા વિહગપથે સમન્તતો;

ભિક્ખૂ ચ પબ્ભારગતોવ ઝાયતિ, તતો રતિં પરમતરં ન વિન્દતિ.

૫૨૩.

‘‘યદા ¶ નદીનં કુસુમાકુલાનં, વિચિત્ત-વાનેય્ય-વટંસકાનં;

તીરે નિસિન્નો સુમનોવ ઝાયતિ, તતો રતિં પરમતરં ન વિન્દતિ.

૫૨૪.

‘‘યદા નિસીથે રહિતમ્હિ કાનને, દેવે ગળન્તમ્હિ નદન્તિ દાઠિનો;

ભિક્ખૂ ચ પબ્ભારગતોવ ઝાયતિ, તતો રતિં પરમતરં ન વિન્દતિ.

૫૨૫.

‘‘યદા વિતક્કે ઉપરુન્ધિયત્તનો, નગન્તરે નગવિવરં સમસ્સિતો;

વીતદ્દરો વીતખિલોવ ઝાયતિ, તતો રતિં પરમતરં ન વિન્દતિ.

૫૨૬.

‘‘યદા સુખી મલખિલસોકનાસનો,

નિરગ્ગળો નિબ્બનથો વિસલ્લો;

સબ્બાસવે બ્યન્તિકતોવ ઝાયતિ,

તતો રતિં પરમતરં ન વિન્દતી’’તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;

તત્થાયં ¶ પદયોજનામુખેન પઠમગાથાય અત્થવણ્ણના – ખન્ધાનં પરિપાકો જરા. ભેદો મરણં. જરામરણસીસેન ચેત્થ જરામરણવન્તો ધમ્મા ગહિતા. ‘‘તયિદં જરામરણં દુક્ખ’’ન્તિ અવિદ્દસૂ યથાભૂતં અજાનન્તા પુથુજ્જના યત્થ યસ્મિં ઉપાદાનક્ખન્ધપઞ્ચકે સિતા પટિબન્ધા અલ્લીના, તં ‘‘ઇદં દુક્ખં, એત્તકં દુક્ખં, ન ઇતો ભિય્યો’’તિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાસહિતાય મગ્ગપઞ્ઞાય પરિજાનિત્વા, ઇધ ઇમસ્મિં સાસને સતો સમ્પજાનો, પણ્ડિતો ભિક્ખુ, યદા યસ્મિં કાલે લક્ખણૂપનિજ્ઝાનેન ઝાયતિ. તતો વિપસ્સનારતિતો મગ્ગફલરતિતો ચ પરમતરં ઉત્તમતરં રતિં ન વિન્દતિ નપ્પટિલભતિ. તેનાહ ભગવા –

‘‘યતો યતો સમ્મસતિ, ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં;

લભતી પીતિપામોજ્જં, અમતં તં વિજાનતં.

‘‘પઠબ્યા એકરજ્જેન, સગ્ગસ્સ ગમનેન વા;

સબ્બલોકાધિપચ્ચેન, સોતાપત્તિફલં વર’’ન્તિ. (ધ. પ. ૩૭૪, ૧૭૮);

એવં ¶ પરિઞ્ઞાભિસમયમુખેન વિવેકરતિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ પહાનાભિસમયાદિમુખેનપિ તં દસ્સેતું દુતિયાદિકા તિસ્સો ગાથા અભાસિ. તત્થ દુક્ખસ્સાવહનિન્તિ દુક્ખસ્સ આયતિં પવત્તિં, દુક્ખસ્સ નિપ્ફત્તિકન્તિ અત્થો. વિસત્તિકન્તિ તણ્હં. સા હિ વિસતાતિ વિસત્તિકા, વિસાલાતિ વિસત્તિકા, વિસટાતિ વિસત્તિકા, વિસક્કતીતિ વિસત્તિકા, વિસં હરતીતિ વિસત્તિકા, વિસંવાદિકાતિ વિસત્તિકા, વિસમૂલાતિ વિસત્તિકા, વિસફલાતિ વિસત્તિકા, વિસપરિભોગાતિ વિસત્તિકા, વિસાલા વા પન સા તણ્હા રૂપે સદ્દે ગન્ધે રસે ફોટ્ઠબ્બે ધમ્મે કુલે ¶ ગણે વિત્થટાતિ વિસત્તિકાતિ વુચ્ચતિ. પપઞ્ચસઙ્ઘાતદુખાધિવાહિનિન્તિ સત્તસન્તાનં સંસારે પપઞ્ચેન્તિ વિત્થારેન્તીતિ પપઞ્ચા, રાગાદયો માનાદયો ચ. તે એવ પવત્તિદુક્ખસ્સ સઙ્ઘાતટ્ઠેન સઙ્ઘાતા, સદરથપરિળાહસભાવત્તા દુક્ખઞ્ચાતિ પપઞ્ચસઙ્ઘાતદુખં, તસ્સ અધિવાહતો નિબ્બત્તનતો પપઞ્ચસઙ્ઘાતદુખાધિવાહિની. તં તણ્હં પહન્ત્વાનાતિ અરિયમગ્ગેન સમુચ્છિન્દિત્વા.

સિવન્તિ ¶ ખેમં, અખેમકરાનં કિલેસાનં સમુચ્છિન્દનેન તેહિ અનુપદ્દુતન્તિ અત્થો. સમ્માદિટ્ઠિઆદીનં વસેન દ્વિચતુરઙ્ગો હુત્વા અરિયે નિબ્બાનં ગમેતીતિ દ્વેચતુરઙ્ગગામિનં, ગાથાસુખત્થઞ્ચેત્થ વિભત્તિઅલોપો કતોતિ દટ્ઠબ્બં. રૂપૂપપત્તિમગ્ગાદીસુ સબ્બેસુ મગ્ગેસુ ઉત્તમત્તા મગ્ગુત્તમં. તેનાહ ભગવા – ‘‘મગ્ગાનટ્ઠઙ્ગિકો સેટ્ઠો’’તિઆદિ (ધ. પ. ૨૭૩). સબ્બેહિ કિલેસમલેહિ સત્તાનં સોધનતો સબ્બકિલેસસોધનં. પઞ્ઞાય પસ્સિત્વાતિ પટિવેધપઞ્ઞાય ભાવનાભિસમયવસેન અભિસમેચ્ચ.

સોકહેતૂનં અભાવતો પુગ્ગલસ્સ ચ સોકાભાવહેતુતો નત્થિ એત્થ સોકોતિ અસોકં. તથા વિગતરાગાદિરજત્તા વિરજં. ન કેનચિ પચ્ચયેન સઙ્ખતન્તિ અસઙ્ખતં. સબ્બેસં કિલેસાનં સબ્બસ્સ ચ દુક્ખસ્સ વૂપસમભાવતો, સંસારદુક્ખદ્દિતેહિ પજ્જિતબ્બતો અધિગન્તબ્બતો ચ સન્તં પદં. સબ્બેહિ કિલેસમલેહિ સત્તસન્તાનસ્સ સોધનનિમિત્તતો સબ્બકિલેસસોધનં. ભાવેતીતિ સચ્છિકિરિયાભિસમયવસેન અભિસમેતિ. બહુક્ખત્તુઞ્હિ નિબ્બાનં આરબ્ભ સચ્છિકિરિયાભિસમયં પવત્તેન્તસ્સ આલમ્બકે લબ્ભમાનવિસેસકં આલમ્બિતબ્બે આરોપેત્વા એવં વુત્તં. સંયોજનસઙ્ખાતાનં બન્ધનાનં છેદનતો સંયોજનબન્ધનચ્છિદં. નિમિત્તઞ્હેત્થ કત્તુભાવેન ઉપચારિતં, યથા અરિયભાવકરાનિ સચ્ચાનિ અરિયસચ્ચાનીતિ. યથા પુરિમગાથાસુ યદા ઝાયતિ, તદા ¶ તતો રતિં પરમતરં ન વિન્દતીતિ યોજના. એવં ઇધ યદા ભાવેતિ, તદા તતો રતિં પરમતરં ન વિન્દતીતિ યોજના.

એવં થેરો ચતૂહિ ગાથાહિ અત્તાનં અનુપનેત્વાવ ચતુસચ્ચપટિવેધકિત્તનેન અઞ્ઞં બ્યાકરિત્વા ઇદાનિ અત્તના વસિતટ્ઠાનસ્સ વિવિત્તભાવેન ફાસુતં દસ્સેન્તો ‘‘યદા નભે’’તિઆદિકા ગાથા અભાસિ. તત્થ નભેતિ આકાસે. સિનિદ્ધગમ્ભીરનિગ્ઘોસતાય મેઘોયેવ દુન્દુભિ મેઘદુન્દુભિ. સમન્તતો પગ્ઘરન્તીહિ ધારાહિ આકુલાતિ ધારાકુલા. વિહગાનં પક્ખીનં ગમનમગ્ગત્તા વિહગપથે નભેતિ યોજના. તતોતિ ઝાનરતિતો.

કુસુમાકુલાનન્તિ ¶ તરૂહિ ગળિતકુસુમેહિ સમોહિતાનં. વિચિત્તવાનેય્યવટંસકાનન્તિ વને જાતત્તા ¶ વાનેય્યાનિ વનપુપ્ફાનિ, વિચિત્તાનિ વાનેય્યાનિ વટંસકાનિ એતાસન્તિ વિચિત્તવાનેય્યવટંસકા નદિયો, તાસં નાનાવિધવનપુપ્ફવટંસકાનન્તિ અત્થો. ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મવસેન સુન્દરો મનો એતસ્સાતિ સુમનો ઝાયતિ.

નિસીથેતિ રત્તિયં. રહિતમ્હીતિ, જનસમ્બાધવિરહિતે વિવિત્તે. દેવેતિ મેઘે. ગળન્તમ્હીતિ વુટ્ઠિધારાયો પગ્ઘરન્તે વસ્સન્તે. દાઠિનોતિ સીહબ્યગ્ઘાદયો પટિપક્ખસત્તા. તે હિ દાઠાવુધાતિ ‘‘દાઠિનો’’તિ વુચ્ચન્તિ, નદન્તિ દાઠિનોતિ ઇદમ્પિ જનવિવેકદસ્સનત્થમેવ ગહિતં.

વિતક્કે ઉપરુન્ધિયત્તનોતિ અત્તસન્તાનપરિયાપન્નતાય અત્તનો કામવિતક્કાદિકે મિચ્છાવિતક્કે પટિપક્ખબલેન નિસેધેત્વા. અત્તનોતિ વા ઇદં વિન્દતીતિ ઇમિના યોજેતબ્બં ‘‘તતો રતિં પરમતરં અત્તના ન વિન્દતી’’તિ. નગન્તરેતિ પબ્બતન્તરે. નગવિવરન્તિ પબ્બતગુહં પબ્ભારં વા. સમસ્સિતોતિ નિસ્સિતો ઉપગતો. વીતદ્દરોતિ વિગતકિલેસદરથો. વીતખિલોતિ પહીનચેતોખિલો.

સુખીતિ ઝાનાદિસુખેન સુખિતો. મલખિલસોકનાસનોતિ રાગાદીનં મલાનં પઞ્ચન્નઞ્ચ ચેતોખિલાનં ઞાતિવિયોગાદિહેતુકસ્સ સોકસ્સ ચ પહાયકો. નિરગ્ગળોતિ, અગ્ગળં વુચ્ચતિ અવિજ્જા નિબ્બાનપુરપવેસનિવારણતો, તદભાવતો નિરગ્ગળો. નિબ્બનથોતિ નિતણ્હો. વિસલ્લોતિ, વિગતરાગાદિસલ્લો. સબ્બાસવેતિ, કામાસવાદિકે સબ્બેપિ આસવે. બ્યન્તિકતોતિ બ્યન્તિકતાવી અરિયમગ્ગેન વિગતન્તે કત્વા ઠિતો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થં યદા ઝાયતિ, તતો ઝાનરતિતો પરમતરં રતિં ન વિન્દતીતિ યોજના. એવં પન વત્વા થેરો અજકરણીતીરમેવ ગતો.

ભૂતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

નવકનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦. દસકનિપાતો

૧. કાળુદાયિત્થેરગાથાવણ્ણના

દસકનિપાતે ¶ ¶ ¶ અઙ્ગારિનોતિઆદિકા આયસ્મતો કાળુદાયિત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પદુમુત્તરબુદ્ધસ્સ કાલે હંસવતીનગરે કુલગેહે નિબ્બત્તો સત્થુ ધમ્મદેસનં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું કુલપ્પસાદકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા તજ્જં અભિનીહારકમ્મં કત્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેસિ.

સો યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો અમ્હાકં બોધિસત્તસ્સ માતુકુચ્છિયં પટિસન્ધિગ્ગહણદિવસે કપિલવત્થુસ્મિંયેવ અમચ્ચગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિ. બોધિસત્તેન સદ્ધિં એકદિવસંયેવ જાતોતિ તંદિવસંયેવ નં દુકૂલચુમ્બટે નિપજ્જાપેત્વા બોધિસત્તસ્સ ઉપટ્ઠાનં નયિંસુ. બોધિસત્તેન હિ સદ્ધિં બોધિરુક્ખો, રાહુલમાતા, ચત્તારો નિધી, આરોહનિયહત્થી, અસ્સકણ્ડકો, છન્નો કાળુદાયીતિ ઇમે સત્ત એકદિવસંયેવ જાતત્તા સહજાતા નામ અહેસું. અથસ્સ નામગ્ગહણદિવસે સકલનગરસ્સ ઉદગ્ગચિત્તદિવસે જાતત્તા ઉદાયીત્વેવ નામં અકંસુ, થોકં કાળધાતુકત્તા પન કાળુદાયીતિ પઞ્ઞાયિત્થ. સો બોધિસત્તેન સદ્ધિં કુમારકીળં કીળન્તો વુદ્ધિં અગમાસિ.

અપરભાગે લોકનાથે મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિત્વા અનુક્કમેન સબ્બઞ્ઞુતં પત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કે રાજગહં ઉપનિસ્સાય વેળુવને વિહરન્તે સુદ્ધોદનમહારાજા તં પવત્તિં સુત્વા પુરિસસહસ્સપરિવારં એકં અમચ્ચં ‘‘પુત્તં મે ઇધાનેહી’’તિ પેસેસિ. સો ધમ્મદેસનાવેલાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે ઠિતો ધમ્મં સુત્વા સપરિસો અરહત્તં પાપુણિ. અથ ને સત્થા ‘‘એથ, ભિક્ખવો’’તિ હત્થં પસારેતિ. સબ્બે તઙ્ખણંયેવ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા વસ્સસટ્ઠિકત્થેરા વિય અહેસું. અરહત્તં પત્તતો પટ્ઠાય પન અરિયા મજ્ઝત્તાવ હોન્તિ, તસ્મા રઞ્ઞા પહિતસાસનં દસબલસ્સ ન કથેસિ. રાજા ‘‘નેવ ગતબલકોટ્ઠકો આગચ્છતિ, ન સાસનં સુય્યતી’’તિ અપરમ્પિ અમચ્ચં પુરિસસહસ્સેન ¶ પેસેસિ ¶ . તસ્મિમ્પિ તથા પટિપન્ને અપરન્તિ એવં નવહિ અમચ્ચેહિ સદ્ધિં નવ પુરિસસહસ્સાનિ પેસેસિ સબ્બે અરહત્તં પત્વા તુણ્હી અહેસું.

અથ રાજા ચિન્તેસિ – ‘‘એત્તકા જના મયિ સિનેહાભાવેન દસબલસ્સ ઇધાગમનત્થાય ન કિઞ્ચિ કથયિંસુ, અયં ખો પન ઉદાયી દસબલેન સમવયો સહપંસુકીળિકો, મયિ ચ સિનેહવા, ઇમં પેસેસ્સામી’’તિ તં પક્કોસાપેત્વા, ‘‘તાત, ત્વં પુરિસસહસ્સપરિવારો રાજગહં ગન્ત્વા દસબલં આનેહી’’તિ વત્વા પેસેસિ. સો પન ગચ્છન્તો ‘‘સચાહં, દેવ, પબ્બજિતું લભિસ્સામિ, એવાહં ભગવન્તં ઇધાનેસ્સામી’’તિ ¶ વત્વા ‘‘યં કિઞ્ચિ કત્વા મમ પુત્તં દસ્સેહી’’તિ વુત્તો રાજગહં ગન્ત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનાવેલાય પરિસપરિયન્તે ઠિતો ધમ્મં સુત્વા સપરિવારો અરહત્તં પત્વા એહિભિક્ખુભાવે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૪.૪૮-૬૩) –

‘‘પદુમુત્તરબુદ્ધસ્સ, લોકજેટ્ઠસ્સ તાદિનો;

અદ્ધાનં પટિપન્નસ્સ, ચરતો ચારિકં તદા.

‘‘સુફુલ્લં પદુમં ગય્હ, ઉપ્પલં મલ્લિકઞ્ચહં;

પરમન્નં ગહેત્વાન, અદાસિં સત્થુનો અહં.

‘‘પરિભુઞ્જિ મહાવીરો, પરમન્નં સુભોજનં;

તઞ્ચ પુપ્ફં ગહેત્વાન, જનસ્સ સમ્પદસ્સયિ.

‘‘ઇટ્ઠં કન્તં પિયં લોકે, જલજં પુપ્ફમુત્તમં;

સુદુક્કરં કતં તેન, યો મે પુપ્ફં અદાસિદં.

‘‘યો પુપ્ફમભિરોપેસિ, પરમન્નઞ્ચદાસિ મે;

તમહં કિત્તયિસ્સામિ, સુણાથ મમ ભાસતો.

‘‘દસ અટ્ઠ ચક્ખત્તું સો, દેવરજ્જં કરિસ્સતિ;

ઉપ્પલં પદુમઞ્ચાપિ, મલ્લિકઞ્ચ તદુત્તરિ.

‘‘અસ્સ પુઞ્ઞવિપાકેન, દિબ્બગન્ધસમાયુતં;

આકાસે છદનં કત્વા, ધારયિસ્સતિ તાવદે.

‘‘પઞ્ચવીસતિક્ખત્તુઞ્ચ ¶ , ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ;

પથબ્યા રજ્જં પઞ્ચસતં, વસુધં આવસિસ્સતિ.

‘‘કપ્પસતસહસ્સમ્હિ, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘સકકમ્માભિરદ્ધો ¶ સો, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;

સક્યાનં નન્દિજનનો, ઞાતિબન્ધુ ભવિસ્સતિ.

‘‘સો પચ્છા પબ્બજિત્વાન, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;

સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, નિબ્બાયિસ્સતિનાસવો.

‘‘પટિસમ્ભિદમનુપ્પત્તં, કતકિચ્ચમનાસવં;

ગોતમો લોકબન્ધુ તં, એતદગ્ગે ઠપેસ્સતિ.

‘‘પધાનપહિતત્તો સો, ઉપસન્તો નિરૂપધિ;

ઉદાયી નામ નામેન, હેસ્સતિ સત્થુ સાવકો.

‘‘રાગો દોસો ચ મોહો ચ, માનો મક્ખો ચ ધંસિતો;

સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘તોસયિઞ્ચાપિ સમ્બુદ્ધં, આતાપી નિપકો અહં;

પસાદિતો ચ સમ્બુદ્ધો, એતદગ્ગે ઠપેસિ મં.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા ‘‘ન તાવાયં દસબલસ્સ કુલનગરં ગન્તું કાલો, વસન્તે પન ઉપગતે પુપ્ફિતેસુ વનસણ્ડેસુ હરિતતિણસઞ્છન્નાય ભૂમિયા ગમનકાલો ભવિસ્સતી’’તિ કાલં પટિમાનેન્તો વસન્તે સમ્પત્તે સત્થુ કુલનગરં ગન્તું ગમનમગ્ગવણ્ણં સંવણ્ણેન્તો –

૫૨૭.

‘‘અઙ્ગારિનો દાનિ દુમા ભદન્તે, ફલેસિનો છદનં વિપ્પહાય;

તે અચ્ચિમન્તોવ પભાસયન્તિ, સમયો મહાવીર ભાગીરસાનં.

૫૨૮.

‘‘દુમાનિ ¶ ફુલ્લાનિ મનોરમાનિ, સમન્તતો સબ્બદિસા પવન્તિ;

પત્તં પહાય ફલમાસસાના, કાલો ઇતો પક્કમનાય વીર.

૫૨૯.

‘‘નેવાતિસીતં ન પનાતિઉણ્હં, સુખા ઉતુ અદ્ધનિયા ભદન્તે;

પસ્સન્તુ તં સાકિયા કોળિયા ચ, પચ્છામુખં રોહિનિયં તરન્તં.

૫૩૦.

‘‘આસાય કસતે ખેત્તં, બીજં આસાય વપ્પતિ;

આસાય વાણિજા યન્તિ, સમુદ્દં ધનહારકા;

યાય આસાય તિટ્ઠામિ, સા મે આસા સમિજ્ઝતુ.

૫૩૧.

‘‘પુનપ્પુનઞ્ચેવ વપન્તિ બીજં, પુનપ્પુનં વસ્સતિ દેવરાજા;

પુનપ્પુનં ખેત્તં કસન્તિ કસ્સકા, પુનપ્પુનં ધઞ્ઞમુપેતિ રટ્ઠં.

૫૩૨.

‘‘પુનપ્પુનં યાચનકા ચરન્તિ, પુનપ્પુનં દાનપતી દદન્તિ;

પુનપ્પુનં દાનપતી દદિત્વા, પુનપ્પુનં સગ્ગમુપેન્તિ ઠાનં.

૫૩૩.

‘‘વીરો ¶ ¶ હવે સત્તયુગં પુનેતિ, યસ્મિં કુલે જાયતિ ભૂરિપઞ્ઞો;

મઞ્ઞામહં સક્કતિ દેવદેવો, તયા હિ જાતો મુનિ સચ્ચનામો.

૫૩૪.

‘‘સુદ્ધોદનો નામ પિતા મહેસિનો, બુદ્ધસ્સ માતા પન માયનામા;

યા બોધિસત્તં પરિહરિય કુચ્છિના, કાયસ્સ ભેદા તિદિવમ્હિ મોદતિ.

૫૩૫.

‘‘સા ગોતમી કાલકતા ઇતો ચુતા, દિબ્બેહિ કામેહિ સમઙ્ગિભૂતા;

સા મોદતિ કામગુણેહિ પઞ્ચહિ, પરિવારિતા દેવગણેહિ તેહિ.

૫૩૬.

‘‘બુદ્ધસ્સ ¶ પુત્તોમ્હિ અસય્હસાહિનો, અઙ્ગીરસસ્સપ્પટિમસ્સ તાદિનો;

પિતુપિતા મય્હં તુવંસિ સક્ક, ધમ્મેન મે ગોતમ અય્યકોસી’’તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ.

તત્થ અઙ્ગારિનોતિ અઙ્ગારાનિ વિયાતિ અઙ્ગારાનિ, રત્તપવાળવણ્ણાનિ રુક્ખાનં પુપ્ફપલ્લવાનિ, તાનિ એતેસં સન્તીતિ અઙ્ગારિનો, અતિલોહિતકુસુમકિસલયેહિ અઙ્ગારવુટ્ઠિસંપરિકિણ્ણા વિયાતિ અત્થો. ઇદાનીતિ ઇમસ્મિં કાલે. દુમાતિ રુક્ખા. ભદન્તેતિ, ભદ્દં અન્તે એતસ્સાતિ ભદન્તેતિ એકસ્સ દકારસ્સ લોપં કત્વા વુચ્ચતિ, ગુણવિસેસયુત્તો, ગુણવિસેસયુત્તાનઞ્ચ અગ્ગભૂતો સત્થા. તસ્મા ભદન્તેતિ સત્થુ આલપનં. પચ્ચત્તવચનઞ્ચેતં એકારન્તં ‘‘સુકટે પટિકમ્મે સુખે દુક્ખેપિ ચે’’તિઆદીસુ વિય. ઇધ પન સમ્બોધનત્થે દટ્ઠબ્બં. તેન વુત્તં ‘‘ભદન્તેતિ આલપન’’ન્તિ. ‘‘ભદ્દસદ્દસમાનત્થં પદન્તરમેક’’ન્તિ કેચિ. ફલાનિ એસન્તીતિ ફલેસિનો. અચેતનેપિ હિ સચેતનકિરિયમારોપેત્વા વોહરન્તિ, યથા કુલં પતિતુકામન્તિ, ફલાનિ ગહેતુમારદ્ધા સમ્પત્તિફલગહણકાલાતિ અત્થો. છદનં વિપ્પહાયાતિ પુરાણપણ્ણાનિ પજહિત્વા સમ્પન્નપણ્ડુપલાસાતિ અત્થો. તેતિ દુમા. અચ્ચિમન્તોવ પભાસયન્તીતિ દીપસિખાવન્તો વિય જલિતઅગ્ગી વિય વા ઓભાસયન્તિ સબ્બા દિસાતિ અધિપ્પાયો. સમયોતિ કાલો, ‘‘અનુગ્ગહાયા’’તિ વચનસેસો. મહાવીરાતિ મહાવિક્કન્ત. ભાગી રસાનન્તિ અત્થરસાદીનં ભાગી. વુત્તઞ્હેતં ધમ્મસેનાપતિના – ‘‘ભાગી વા ભગવા અત્થરસસ્સ ધમ્મરસસ્સા’’તિઆદિ (ચૂળનિ. અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૨). મહાવીર, ભાગીતિ ચ ઇદમ્પિ દ્વયં સમ્બોધનવચનં દટ્ઠબ્બં. ભાગીરથાનન્તિ પન પાઠે ભગીરથો નામ ¶ આદિરાજા. તબ્બંસજાતતાય સાકિયા ભાગીરથા, તેસં ભાગીરથાનં ઉપકારત્થન્તિ અધિપ્પાયો.

દુમાનીતિ લિઙ્ગવિપલ્લાસેન વુત્તં, દુમા રુક્ખાતિ અત્થો. સમન્તતો સબ્બદિસા પવન્તીતિ, સમન્તતો સબ્બભાગતો સબ્બદિસાસુ ચ ફુલ્લાનિ, તથા ફુલ્લત્તા એવ સબ્બદિસા પવન્તિ ગન્ધં વિસ્સજ્જેન્તિ. આસમાનાતિ આસીસન્તા ¶ ગહિતુકામા. એવં રુક્ખસોભાય ગમનમગ્ગસ્સ ¶ રામણેય્યતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘નેવાતિસીત’’ન્તિઆદિના ઉતુસમ્પત્તિં દસ્સેતિ. સુખાતિ નાતિસીતનાતિઉણ્હભાવેનેવ સુખા ઇટ્ઠા. ઉતુ અદ્ધનિયાતિ અદ્ધાનગમનયોગ્ગા ઉતુ. પસ્સન્તુ તં સાકિયા કોળિયા ચ, પચ્છામુખં રોહિનિયં તરન્તન્તિ રોહિની નામ નદી સાકિયકોળિયજનપદાનં અન્તરે ઉત્તરદિસતો દક્ખિણમુખા સન્દતિ, રાજગહં ચસ્સા પુરત્થિમદક્ખિણાય દિસાય, તસ્મા રાજગહતો કપિલવત્થું ગન્તું તં નદિં તરન્તા પચ્છામુખા હુત્વા તરન્તિ. તેનાહ ‘‘પસ્સન્તુ તં…પે… તરન્ત’’ન્તિ. ‘‘ભગવન્તં પચ્છામુખં રોહિનિં નામ નદિં અતિક્કમન્તં સાકિયકોળિયજનપદવાસિનો પસ્સન્તૂ’’તિ કપિલવત્થુગમનાય ભગવન્તં આયાચન્તો ઉસ્સાહેતિ.

ઇદાનિ અત્તનો પત્થનં ઉપમાહિ પકાસેન્તો ‘‘આસાય કસતે’’તિ ગાથમાહ. આસાય કસતે ખેત્તન્તિ કસ્સકો કસન્તો ખેત્તં ફલાસાય કસતિ. બીજં આસાય વપ્પતીતિ કસિત્વા ચ વપન્તેન ફલાસાય એવ બીજં વપ્પતિ નિક્ખિપીયતિ. આસાય વાણિજા યન્તીતિ ધનહારકા વાણિજા ધનાસાય સમુદ્દં તરિતું દેસં ઉપગન્તું સમુદ્દં નાવાય યન્તિ ગચ્છન્તિ. યાય આસાય તિટ્ઠામીતિ એવં અહમ્પિ યાય આસાય પત્થનાય ભગવા તુમ્હાકં કપિલપુરગમનપત્થનાય ઇધ તિટ્ઠામિ. સા મે આસા સમિજ્ઝતુ, તુમ્હેહિ ‘‘કપિલવત્થુ ગન્તબ્બ’’ન્તિ વદતિ, આસાય સદિસતાય ચેત્થ કત્તુકમ્યતાછન્દં આસાતિ આહ.

ગમનમગ્ગસંવણ્ણનાદિના અનેકવારં યાચનાય કારણં દસ્સેતું ‘‘પુનપ્પુન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તસ્સત્થો – સકિં વુત્તમત્તેન વપ્પે અસમ્પજ્જમાને કસ્સકા પુનપ્પુનં દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ બીજં વપન્તિ. પજ્જુન્નો દેવરાજાપિ એકવારમેવ અવસ્સિત્વા પુનપ્પુનં કાલેન કાલં વસ્સતિ. કસ્સકાપિ એકવારમેવ અકસિત્વા સસ્સસમ્પત્તિઅત્થં પંસું કદ્દમં વા મુદું કાતું ખેત્તં પુનપ્પુનં કસન્તિ. એકવારમેવ ધઞ્ઞં સઙ્ગહં કત્વા ¶ ‘‘અલમેત્તાવતા’’તિ અપરિતુસ્સનતો કોટ્ઠાગારાદીસુ પટિસામનવસેન મનુસ્સેહિ ઉપનીયમાનં પુનપ્પુનં સાલિઆદિધઞ્ઞં રટ્ઠં ઉપેતિ ઉપગચ્છતિ.

યાચનકાપિ ¶ યાચન્તા પુનપ્પુનં કુલાનિ ચરન્તિ ઉપગચ્છન્તિ, ન એકવારમેવ, યાચિતા પન તેસં પુનપ્પુનં દાનપતી દદન્તિ, ન સકિંયેવ. તથા પન દેય્યધમ્મં પુનપ્પુનં દાનપતી દદિત્વા દાનમયં પુઞ્ઞં ઉપચિનિત્વા પુનપ્પુનં અપરાપરં સગ્ગમુપેન્તિ ઠાનં પટિસન્ધિવસેન દેવલોકં ઉપગચ્છન્તિ. તસ્મા અહમ્પિ પુનપ્પુનં યાચામિ ભગવા મય્હં મનોરથં મત્થકં પાપેહીતિ અધિપ્પાયો.

ઇદાનિ ¶ યદત્થં સત્થારં કપિલવત્થુગમનં યાચતિ, તં દસ્સેતું ‘‘વીરો હવે’’તિગાથમાહ. તસ્સત્થો – વીરો વીરિયવા મહાવિક્કન્તો ભૂરિપઞ્ઞો મહાપઞ્ઞો પુરિસો યસ્મિં કુલે જાયતિ નિબ્બત્તતિ, તત્થ હવે એકંસેન સત્તયુગં સત્તપુરિસયુગં યાવસત્તમં પિતામહયુગં સમ્માપટિપત્તિયા પુનેતિ સોધેતીતિ લોકવાદો અતિવાદો અઞ્ઞેસુ. ભગવા પન સબ્બેસં દેવાનં ઉત્તમદેવતાય દેવદેવો પાપનિવારણેન કલ્યાણપતિટ્ઠાપનેન તતો પરમ્પિ સોધેતું સક્કતિ સક્કોતીતિ મઞ્ઞામિ અહં. કસ્મા? તયા હિ જાતો મુનિ સચ્ચનામો યસ્મા તયા સત્થારા અરિયાય જાતિયા જાતો મુનિભાવો, મુનિ વા સમાનો અત્તહિતપરહિતાનં ઇધલોકપરલોકાનઞ્ચ મુનનટ્ઠેન ‘‘મુની’’તિ અવિતથનામો, મોનવા વા મુનિ, ‘‘સમણો પબ્બજિતો ઇસી’’તિ અવિતથનામો તયા જાતો. તસ્મા સત્તાનં એકન્તહિતપટિલાભહેતુભાવતો ભગવા તવ તત્થ ગમનં યાચામાતિ અત્થો.

ઇદાનિ ‘‘સત્તયુગ’’ન્તિ વુત્તે પિતુયુગં દસ્સેતું ‘‘સુદ્ધોદનો નામા’’તિઆદિ વુત્તં. સુદ્ધં ઓદનં જીવનં એતસ્સાતિ સુદ્ધોદનો. બુદ્ધપિતા હિ એકંસતો સુવિસુદ્ધકાયવચીમનોસમાચારો સુવિસુદ્ધાજીવો હોતિ તથા અભિનીહારસમ્પન્નત્તા. માયનામાતિ કુલરૂપસીલાચારાદિસમ્પત્તિયા ઞાતિમિત્તાદીહિ ‘‘મા યાહી’’તિ વત્તબ્બગુણતાય ‘‘માયા’’તિ લદ્ધનામા. પરિહરિયાતિ ધારેત્વા. કાયસ્સ ભેદાતિ સદેવકસ્સ લોકસ્સ ચેતિયસદિસસ્સ અત્તનો કાયસ્સ વિનાસતો ઉદ્ધં. તિદિવમ્હીતિ તુસિતદેવલોકે.

સાતિ માયાદેવી. ગોતમીતિ ગોત્તેન તં કિત્તેતિ. દિબ્બેહિ કામેહીતિ, તુસિતભવનપરિયાપન્નેહિ દિબ્બેહિ વત્થુકામેહિ. સમઙ્ગિભૂતાતિ સમન્નાગતા. કામગુણેહીતિ કામકોટ્ઠાસેહિ, ‘‘કામેહી’’તિ વત્વા ¶ પુન ‘‘કામગુણેહી’’તિ વચનેન અનેકભાગેહિ વત્થુકામેહિ પરિચારિયતીતિ દીપેતિ. તેહીતિ યસ્મિં દેવનિકાયે નિબ્બત્તિ, તેહિ તુસિતદેવગણેહિ, તેહિ વા કામગુણેહિ. ‘‘સમઙ્ગિભૂતા પરિવારિતા’’તિ ચ ¶ ઇત્થિલિઙ્ગનિદ્દેસો પુરિમત્તભાવસિદ્ધં ઇત્થિભાવં, દેવતાભાવં વા સન્ધાય કતો, દેવૂપપત્તિ પન પુરિસભાવેનેવ જાતા.

એવં થેરેન યાચિતો ભગવા તત્થ ગમને બહૂનં વિસેસાધિગમં દિસ્વા વીસતિસહસ્સ ખીણાસવપરિવુતો રાજગહતો અતુરિતચારિકાવસેન કપિલવત્થુગામિમગ્ગં પટિપજ્જિ. થેરો ઇદ્ધિયા કપિલવત્થું ગન્ત્વા રઞ્ઞો પુરતો આકાસે ઠિતો અદિટ્ઠપુબ્બં વેસં દિસ્વા રઞ્ઞા ‘‘કોસિ ¶ ત્વ’’ન્તિ પુચ્છિતો, ‘‘સચે અમચ્ચપુત્તં તયા ભગવતો સન્તિકં પેસિતં મં ન જાનાસિ, એવં પન જાનાહી’’તિ દસ્સેન્તો –

‘‘બુદ્ધસ્સ પુત્તોમ્હિ અસય્હસાહિનો, અઙ્ગીરસસ્સપ્પટિમસ્સ તાદિનો;

પિતુપિતા મય્હં તુવંસિ સક્ક, ધમ્મેન મે ગોતમ અય્યકોસી’’તિ. –

ઓસાનગાથમાહ.

તત્થ બુદ્ધસ્સ પુત્તોમ્હીતિ, સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસ્સ ઉરે જાતતાય ઓરસપુત્તો અમ્હિ. અસય્હસાહિનોતિ, અભિસમ્બોધિતો પુબ્બે ઠપેત્વા મહાબોધિસત્તં અઞ્ઞેહિ સહિતું વહિતું અસક્કુણેય્યત્તા અસય્હસ્સ સકલસ્સ બોધિસમ્ભારસ્સ મહાકારુણિકાધિકારસ્સ ચ સહનતો વહનતો, તતો પરમ્પિ અઞ્ઞેહિ સહિતું અભિભવિતું અસક્કુણેય્યત્તા અસય્હાનં પઞ્ચન્નં મારાનં સહનતો અભિભવનતો, આસયાનુસયચરિતાધિમુત્તિઆદિવિભાગાવબોધનેન યથારહં વેનેય્યાનં દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ અનુસાસનીસઙ્ખાતસ્સ અઞ્ઞેહિ અસય્હસ્સ બુદ્ધકિચ્ચસ્સ ચ સહનતો, તત્થ વા સાધુકારીભાવતો અસય્હસાહિનો. અઙ્ગીરસસ્સાતિ અઙ્ગીકતસીલાદિસમ્પત્તિકસ્સ. ‘‘અઙ્ગમઙ્ગેહિ નિચ્છરણકઓભાસસ્સા’’તિ અપરે. કેચિ પન ‘‘અઙ્ગીરસો, સિદ્ધત્થોતિ દ્વે ¶ નામાનિ પિતરાયેવ ગહિતાની’’તિ વદન્તિ. અપ્પટિમસ્સાતિ અનૂપમસ્સ. ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ તાદિલક્ખણપ્પત્તિયા તાદિનો. પિતુપિતા મય્હં તુવંસીતિ અરિયજાતિવસેન મય્હં પિતુ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ લોકવોહારેન ત્વં પિતા અસિ. સક્કાતિ જાતિવસેન રાજાનં આલપતિ. ધમ્મેનાતિ સભાવેન અરિયજાતિ લોકિયજાતીતિ દ્વિન્નં જાતીનં સભાવસમોધાનેન ગોતમાતિ રાજાનં ગોત્તેન આલપતિ. અય્યકોસીતિ પિતામહો અસિ. એત્થ ચ ‘‘બુદ્ધસ્સ પુત્તોમ્હી’’તિઆદિં વદન્તો થેરો અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

એવં ¶ પન અત્તાનં જાનાપેત્વા હટ્ઠતુટ્ઠેન રઞ્ઞા મહારહે પલ્લઙ્કે નિસીદાપેત્વા અત્તનો પટિયાદિતસ્સ નાનગ્ગરસસ્સ ભોજનસ્સ પત્તં પૂરેત્વા દિન્ને ગમનાકારં દસ્સેતિ. ‘‘કસ્મા ગન્તુકામત્થ, ભુઞ્જથા’’તિ ચ વુત્તે, ‘‘સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ભુઞ્જિસ્સામી’’તિ. ‘‘કહં પન સત્થા’’તિ? ‘‘વીસતિસહસ્સભિક્ખુપરિવારો તુમ્હાકં દસ્સનત્થાય મગ્ગં પટિપન્નો’’તિ. ‘‘તુમ્હે ઇમં પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા યાવ મમ પુત્તો ઇમં નગરં સમ્પાપુણાતિ, તાવસ્સ ઇતોવ પિણ્ડપાતં હરથા’’તિ. થેરો ભત્તકિચ્ચં કત્વા રઞ્ઞો પરિસાય ચ ધમ્મં કથેત્વા સત્થુ આગમનતો પુરેતરમેવ સકલં રાજનિવેસનં રતનત્તયે અભિપ્પસન્નં કરોન્તો સબ્બેસં પસ્સન્તાનંયેવ સત્થુ આહરિતબ્બભત્તપુણ્ણં પત્તં આકાસે વિસ્સજ્જેત્વા સયમ્પિ વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા ¶ પિણ્ડપાતં ઉપનેત્વા સત્થુ હત્થે ઠપેસિ. સત્થા તં પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિ. એવં સટ્ઠિયોજનં મગ્ગં દિવસે દિવસે યોજનં ગચ્છન્તસ્સ સત્થુ રાજગેહતોવ ભત્તં આહરિત્વા અદાસિ. અથ નં ભગવા ‘‘મય્હં પિતુ મહારાજસ્સ સકલનિવેસનં પસાદેસી’’તિ કુલપ્પસાદકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસીતિ.

કાળુદાયિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. એકવિહારિયત્થેરગાથાવણ્ણના

પુરતો ¶ પચ્છતો વાતિઆદિકા આયસ્મતો એકવિહારિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો કસ્સપદસબલસ્સ કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વિવેકવાસં વસિ.

સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન એકં બુદ્ધન્તરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે ભગવતિ પરિનિબ્બુતે ધમ્માસોકરઞ્ઞો કનિટ્ઠભાતા હુત્વા નિબ્બત્તિ. અસોકમહારાજા કિર સત્થુ પરિનિબ્બાનતો દ્વિન્નં વસ્સસતાનં ઉપરિ અટ્ઠારસમે વસ્સે સકલજમ્બુદીપે એકરજ્જાભિસેકં પત્વા અત્તનો કનિટ્ઠં તિસ્સકુમારં ઓપરજ્જે ઠપેત્વા એકેન ઉપાયેન તં સાસને અભિપ્પસન્નં અકાસિ. સો એકદિવસં મિગવં ગતો અરઞ્ઞે યોનકમહાધમ્મરક્ખિતત્થેરં હત્થિનાગેન સાલસાખં ગહેત્વા બીજિયમાનં નિસિન્નં દિસ્વા સઞ્જાતપસાદો ‘‘અહો વતાહમ્પિ અયં મહાથેરો વિય પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞે વિહરેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેસિ. થેરો ¶ તસ્સ ચિત્તાચારં ઞત્વા તસ્સ પસ્સન્તસ્સેવ આકાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા અસોકારામે પોક્ખરણિયા અભિજ્જમાને ઉદકે ઠત્વા ચીવરઞ્ચ ઉત્તરાસઙ્ગઞ્ચ આકાસે ઓલગ્ગેત્વા ન્હાયિતું આરભિ. કુમારો થેરસ્સ આનુભાવં દિસ્વા અભિપ્પસન્નો અરઞ્ઞતો નિવત્તિત્વા રાજગેહં ગન્ત્વા ‘‘પબ્બજિસ્સામી’’તિ રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા તં અનેકપ્પકારં યાચિત્વા પબ્બજ્જાધિપ્પાયં નિવત્તેતું નાસક્ખિ. સો ઉપાસકો હુત્વા પબ્બજ્જાસુખં પત્થેન્તો –

૫૩૭.

‘‘પુરતો પચ્છતો વાપિ, અપરો ચે ન વિજ્જતિ;

અતીવ ફાસુ ભવતિ, એકસ્સ વસતો વને.

૫૩૮.

‘‘હન્દ ¶ એકો ગમિસ્સામિ, અરઞ્ઞં બુદ્ધવણ્ણિતં;

ફાસુ એકવિહારિસ્સ, પહિતત્તસ્સ ભિક્ખુનો.

૫૩૯.

‘‘યોગી-પીતિકરં રમ્મં, મત્તકુઞ્જરસેવિતં;

એકો અત્થવસી ખિપ્પં, પવિસિસ્સામિ કાનનં.

૫૪૦.

‘‘સુપુપ્ફિતે ¶ સીતવને, સીતલે ગિરિકન્દરે;

ગત્તાનિ પરિસિઞ્ચિત્વા, ચઙ્કમિસ્સામિ એકકો.

૫૪૧.

‘‘એકાકિયો અદુતિયો, રમણીયે મહાવને;

કદાહં વિહરિસ્સામિ, કતકિચ્ચો અનાસવો.

૫૪૨.

‘‘એવં મે કત્તુકામસ્સ, અધિપ્પાયો સમિજ્ઝતુ;

સાધયિસ્સામહંયેવ, નાઞ્ઞો અઞ્ઞસ્સ કારકો’’તિ. –

ઇમા છ ગાથા અભાસિ.

તત્થ પુરતો પચ્છતો વાતિ અત્તનો પુરતો વા પચ્છતો વા, વા-સદ્દસ્સ વિકપ્પત્થત્તા પસ્સતો વા અપરો અઞ્ઞો જનો ન વિજ્જતિ ચે, અતીવ અતિવિય ફાસુ ચિત્તસુખં ભવતિ. એકવિહારીભાવેન એકસ્સ અસહાયસ્સ. વને વસતોતિ ચિરપરિચિતેન વિવેકજ્ઝાસયેન આકડ્ઢિયમાનહદયો સો રત્તિન્દિવં મહાજનપરિવુતસ્સ વસતો સઙ્ગણિકવિહારં નિબ્બિન્દન્તો વિવેકસુખઞ્ચ બહું મઞ્ઞન્તો વદતિ.

હન્દાતિ વોસ્સગ્ગત્થે નિપાતો, તેન ઇદાનિ કરીયમાનસ્સ અરઞ્ઞગમનસ્સ નિચ્છિતભાવમાહ. એકો ગમિસ્સામીતિ ‘‘સુઞ્ઞાગારે ખો, ગહપતિ, તથાગતા અભિરમન્તી’’તિઆદિવચનતો (ચૂળવ. ૩૦૬) બુદ્ધેહિ વણ્ણિતં પસટ્ઠં અરઞ્ઞં એકો અસહાયો ગમિસ્સામિ વાસાધિપ્પાયેન ઉપગચ્છામિ. યસ્મા એકવિહારિસ્સ ઠાનાદીસુ અસહાયભાવેન એકવિહારિસ્સ નિબ્બાનં પટિપેસિતચિત્તતાય પહિતત્તસ્સ અધિસીલસિક્ખાદિકા તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખતો ભિક્ખુનો અરઞ્ઞં ફાસુ ઇટ્ઠં સુખાવહન્તિ અત્થો.

યોગી-પીતિકરન્તિ યોગીનં ભાવનાય યુત્તપ્પયુત્તાનં અપ્પસદ્દાદિભાવેન ઝાનવિપસ્સનાદિપીતિં આવહનતો યોગી-પીતિકરં. વિસભાગારમ્મણાભાવેન પટિસલ્લાનસારુપ્પતાય રમ્મં. મત્તકુઞ્જરસેવિતન્તિ ¶ મત્તવરવારણવિચરિતં, ઇમિનાપિ બ્રહારઞ્ઞભાવેન જનવિવેકંયેવ દસ્સેતિ. અત્થવસીતિ ઇધ અત્થોતિ સમણધમ્મો અધિપ્પેતો. ‘‘કથં નુ ખો સો મે ભવેય્યા’’તિ તસ્સ વસં ગતો.

સુપુપ્ફિતેતિ ¶ ¶ સુટ્ઠુ પુપ્ફિતે. સીતવનેતિ છાયૂદકસમ્પત્તિયા સીતે વને. ઉભયેનપિ તસ્સ રમણીયતંયેવ વિભાવેતિ. ગિરિકન્દરેતિ ગિરીનં અબ્ભન્તરે કન્દરે. કન્તિ હિ ઉદકં, તેન દારિતં નિન્નટ્ઠાનં કન્દરં નામ. તાદિસે સીતલે ગિરિકન્દરે ઘમ્મપરિતાપં વિનોદેત્વા અત્તનો ગત્તાનિ પરિસિઞ્ચિત્વા ન્હાયિત્વા ચઙ્કમિસ્સામિ એકકોતિ કત્થચિ અનાયત્તવુત્તિતં દસ્સેતિ.

એકાકિયોતિ એકાકી અસહાયો. અદુતિયોતિ તણ્હાસઙ્ખાતદુતિયાભાવેન અદુતિયો. તણ્હા હિ પુરિસસ્સ સબ્બદા અવિજહનટ્ઠેન દુતિયા નામ. તેનાહ ભગવા – ‘‘તણ્હાદુતિયો પુરિસો, દીઘમદ્ધાન સંસર’’ન્તિ (ઇતિવુ. ૧૫, ૧૦૫).

એવં મે કત્તુકામસ્સાતિ ‘‘હન્દ એકો ગમિસ્સામી’’તિઆદિના વુત્તવિધિના અરઞ્ઞં ગન્ત્વા ભાવનાભિયોગં કત્તુકામસ્સ મે. અધિપ્પાયો સમિજ્ઝતૂતિ ‘‘કદાહં વિહરિસ્સામિ, કતકિચ્ચો અનાસવો’’તિ એવં પવત્તો મનોરથો ઇજ્ઝતુ સિદ્ધિં પાપુણાતુ. અરહત્તપ્પત્તિ ચ યસ્મા ન આયાચનમત્તેન સિજ્ઝતિ, નાપિ અઞ્ઞેન સાધેતબ્બા, તસ્મા આહ ‘‘સાધયિસ્સામહંયેવ, નાઞ્ઞો અઞ્ઞસ્સ કારકો’’તિ.

એવં ઉપરાજસ્સ પબ્બજ્જાય દળ્હનિચ્છયતં ઞત્વા રાજા અસોકારામગમનીયં મગ્ગં અલઙ્કારાપેત્વા કુમારં સબ્બાલઙ્કારવિભૂસિતં મહતિયા સેનાય મહચ્ચરાજાનુભાવેન વિહારં નેસિ. કુમારો પધાનઘરં ગન્ત્વા મહાધમ્મરક્ખિતત્થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિ, અનેકસતા મનુસ્સા તં અનુપબ્બજિંસુ. રઞ્ઞો ભાગિનેય્યો સઙ્ઘમિત્તાય સામિકો અગ્ગિબ્રહ્માપિ તમેવ અનુપબ્બજિ. સો પબ્બજિત્વા હટ્ઠતુટ્ઠો અત્તના કાતબ્બં પકાસેન્તો –

૫૪૩.

‘‘એસ બન્ધામિ સન્નાહં, પવિસિસ્સામિ કાનનં;

ન તતો નિક્ખમિસ્સામિ, અપ્પત્તો આસવક્ખયં.

૫૪૪.

‘‘માલુતે ઉપવાયન્તે, સીતે સુરભિગન્ધિકે;

અવિજ્જં દાલયિસ્સામિ, નિસિન્નો નગમુદ્ધનિ.

૫૪૫.

‘‘વને ¶ કુસુમસઞ્છન્ને, પબ્ભારે નૂન સીતલે;

વિમુત્તિસુખેન સુખિતો, રમિસ્સામિ ગિરિબ્બજે’’તિ. –

તિસ્સો ગાથા અભાસિ.

તત્થ એસ બન્ધામિ સન્નાહન્તિ એસાહં વીરિયસઙ્ખાતં સન્નાહં બન્ધામિ, કાયે ચ ¶ જીવિતે ચ નિરપેક્ખો વીરિયસન્નાહેન સન્નય્હામિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા નામ સૂરો પુરિસો પચ્ચત્થિકે પચ્ચુપટ્ઠિતે ¶ તં જેતુકામો અઞ્ઞં કિચ્ચં પહાય કવચપટિમુચ્ચનાદિના યુદ્ધાય સન્નય્હતિ, યુદ્ધભૂમિઞ્ચ ગન્ત્વા પચ્ચત્થિકે અજેત્વા તતો ન નિવત્તતિ, એવમહમ્પિ કિલેસપચ્ચત્થિકે જેતું આદિત્તમ્પિ સીસં ચેલઞ્ચ અજ્ઝુપેક્ખિત્વા ચતુબ્બિધસમ્મપ્પધાનવીરિયસન્નાહં સન્નય્હામિ, કિલેસે અજેત્વા કિલેસવિજયયોગ્ગં વિવેકટ્ઠાનં ન વિસ્સજ્જેમીતિ. તેન વુત્તં ‘‘પવિસિસ્સામિ કાનનં ન તતો નિક્ખમિસ્સામિ, અપ્પત્તો આસવક્ખય’’ન્તિ.

‘‘માલુતે ઉપવાયન્તે’’તિઆદિના અરઞ્ઞટ્ઠાનસ્સ કમ્મટ્ઠાનભાવનાયોગ્યતં વદતિ, રમિસ્સામિ નૂન ગિરિબ્બજેતિ યોજના. પબ્બતપરિક્ખેપે અભિરમિસ્સામિ મઞ્ઞેતિ અનાગતત્થં પરિકપ્પેન્તો વદતિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

એવં વત્વા થેરો અરઞ્ઞં પવિસિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તો ઉપજ્ઝાયેન સદ્ધિં કલિઙ્ગરટ્ઠં અગમાસિ. તત્થસ્સ પાદે ચમ્મિકાબાધો ઉપ્પજ્જિ, તં દિસ્વા એકો વેજ્જો ‘‘સપ્પિં, ભન્તે, પરિયેસથ, તિકિચ્છિસ્સામિ ન’’ન્તિ આહ. થેરો સપ્પિપરિયેસનં અકત્વા વિપસ્સનાય એવ કમ્મં કરોતિ, રોગો વડ્ઢતિ, વેજ્જો થેરસ્સ તત્થ અપ્પોસ્સુક્કતં દિસ્વા સયમેવ સપ્પિં પરિયેસિત્વા થેરં અરોગં અકાસિ. સો અરોગો હુત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૪૪.૧-૧૨) –

‘‘ઇમમ્હિ ભદ્દકે કપ્પે, બ્રહ્મબન્ધુ મહાયસો;

કસ્સપો નામ ગોત્તેન, ઉપ્પજ્જિ વદતં વરો.

‘‘નિપ્પપઞ્ચો નિરાલમ્બો, આકાસસમમાનસો;

સુઞ્ઞતાબહુલો તાદી, અનિમિત્તરતો વસી.

‘‘અસઙ્ગચિત્તો ¶ નિક્લેસો, અસંસટ્ઠો કુલે ગણે;

મહાકારુણિકો વીરો, વિનયોપાયકોવિદો.

‘‘ઉય્યુત્તો પરકિચ્ચેસુ, વિનયન્તો સદેવકે;

નિબ્બાનગમનં મગ્ગં, ગતિં પઙ્કવિસોસનં.

‘‘અમતં પરમસ્સાદં, જરામચ્ચુનિવારણં;

મહાપરિસમજ્ઝે સો, નિસિન્નો લોકતારકો.

‘‘કરવીકરુતો ¶ નાથો, બ્રહ્મઘોસો તથાગતો;

ઉદ્ધરન્તો મહાદુગ્ગા, વિપ્પનટ્ઠે અનાયકે.

‘‘દેસેન્તો વિરજં ધમ્મં, દિટ્ઠો મે લોકનાયકો;

તસ્સ ધમ્મં સુણિત્વાન, પબ્બજિં અનગારિયં.

‘‘પબ્બજિત્વા તદાપાહં, ચિન્તેન્તો જિનસાસનં;

એકકોવ વને રમ્મે, વસિં સંસગ્ગપીળિતો.

‘‘સક્કાયવૂપકાસો મે, હેતુભૂતો મમાભવી;

મનસો વૂપકાસસ્સ, સંસગ્ગભયદસ્સિનો.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા થેરે તત્થ વિહરન્તે રાજા કોટિધનપરિચ્ચાગેન ભોજકગિરિવિહારં નામ કારેત્વા થેરં તત્થ વાસેસિ. સો તત્થ વિહરન્તો પરિનિબ્બાનકાલે –

૫૪૬.

‘‘સોહં પરિપુણ્ણસઙ્કપ્પો, ચન્દો પન્નરસો યથા;

સબ્બાસવપરિક્ખીણો, નત્થિ દાનિ પુનબ્ભવો’’તિ. –

ઓસાનગાથમાહ. સા ઉત્તાનત્થાવ. તદેવ ચ થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણં અહોસીતિ.

એકવિહારિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. મહાકપ્પિનત્થેરગાથાવણ્ણના

અનાગતં ¶ યો પટિકચ્ચ પસ્સતીતિઆદિકા આયસ્મતો મહાકપ્પિનત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરબુદ્ધકાલે હંસવતીનગરે કુલઘરે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું ભિક્ખુઓવાદકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં ¶ દિસ્વા તજ્જં અધિકારકમ્મં કત્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેસિ.

સો તત્થ યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે બારાણસિયં કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો પુરિસસહસ્સગણજેટ્ઠકો હુત્વા ગબ્ભસહસ્સપટિમણ્ડિતં મહન્તં પરિવેણં કારાપેસિ. તે સબ્બેપિ જના યાવજીવં કુસલં કત્વા તં ¶ ઉપાસકં જેટ્ઠકં કત્વા સપુત્તદારા દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા એકં બુદ્ધન્તરં દેવમનુસ્સેસુ સંસરિંસુ. તેસુ ગણજેટ્ઠકો અમ્હાકં સત્થુ નિબ્બત્તિતો પુરેતરમેવ પચ્ચન્તદેસે કુક્કુટનામકે નગરે રાજગેહે નિબ્બત્તિ, તસ્સ કપ્પિનોતિ નામં અહોસિ. સેસપુરિસા તસ્મિંયેવ નગરે અમચ્ચકુલે નિબ્બત્તિંસુ. કપ્પિનકુમારો પિતુ અચ્ચયેન છત્તં ઉસ્સાપેત્વા મહાકપ્પિનરાજા નામ જાતો. સો સુતવિત્તકતાય પાતોવ ચતૂહિ દ્વારેહિ સીઘં દૂતે પેસેસિ – ‘‘યત્થ બહુસ્સુતે પસ્સથ, તતો નિવત્તિત્વા મય્હં આરોચેથા’’તિ.

તેન ચ સમયેન અમ્હાકં સત્થા લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા સાવત્થિં ઉપનિસ્સાય વિહરતિ. તસ્મિં કાલે સાવત્થિવાસિનો વાણિજા સાવત્થિયં ઉટ્ઠાનકભણ્ડં ગહેત્વા તં નગરં ગન્ત્વા ભણ્ડં પટિસામેત્વા ‘‘રાજાનં પસ્સિસ્સામા’’તિ પણ્ણાકારહત્થા રઞ્ઞો આરોચાપેસું. તે રાજા પક્કોસાપેત્વા નિય્યાદિતપણ્ણાકારે વન્દિત્વા ઠિતે ‘‘કુતો આગતત્થા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સાવત્થિતો, દેવા’’તિ. ‘‘કચ્ચિ વો રટ્ઠં સુભિક્ખં, ધમ્મિકો રાજા’’તિ? ‘‘આમ, દેવા’’તિ. ‘‘કીદિસો ધમ્મો તુમ્હાકં દેસે ઇદાનિ પવત્તતી’’તિ? ‘‘તં, દેવ, ન સક્કા ઉચ્છિટ્ઠમુખેહિ કથેતુ’’ન્તિ. રાજા સુવણ્ણભિઙ્ગારેન ઉદકં દાપેસિ. તે મુખં વિક્ખાલેત્વા દસબલાભિમુખા અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા, ‘‘દેવ, અમ્હાકં દેસે બુદ્ધરતનં નામ ઉપ્પન્ન’’ન્તિ ¶ આહંસુ. રઞ્ઞો ‘‘બુદ્ધો’’તિ વચને સુતમત્તેયેવ સકલસરીરં ફરમાના પીતિ ઉપ્પજ્જિ. તતો ‘‘બુદ્ધોતિ, તાતા, વદેથા’’તિ આહ. ‘‘બુદ્ધોતિ, દેવ, વદામા’’તિ. એવં તિક્ખત્તું વદાપેત્વા ‘‘બુદ્ધોતિ પદં અપરિમાણ’’ન્તિ તસ્મિંયેવ પદે પસન્નો સતસહસ્સં દત્વા ‘‘અપરં વદેથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દેવ, લોકે ધમ્મરતનં નામ ઉપ્પન્ન’’ન્તિ. તમ્પિ ¶ સુત્વા તથેવ સતસહસ્સં દત્વા ‘‘અપરં વદેથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દેવ, સઙ્ઘરતનં નામ ઉપ્પન્ન’’ન્તિ. તમ્પિ સુત્વા તથેવ સતસહસ્સં દત્વા ‘‘બુદ્ધસ્સ ભગવતો સન્તિકે પબ્બજિસ્સામી’’તિ તતોવ નિક્ખમિ. અમચ્ચાપિ તથેવ નિક્ખમિંસુ. સો અમચ્ચસહસ્સેન સદ્ધિં ગઙ્ગાતીરં પત્વા ‘‘સચે સત્થા સમ્માસમ્બુદ્ધો, ઇમેસં અસ્સાનં ખુરમત્તમ્પિ મા તેમેતૂ’’તિ સચ્ચાધિટ્ઠાનં કત્વા ઉદકપિટ્ઠેનેવ પૂરં ગઙ્ગાનદિં અતિક્કમિત્વા અપરમ્પિ અડ્ઢયોજનવિત્થારં નદિં તથેવ અતિક્કમિત્વા તતિયં ચન્દભાગં નામ મહાનદિં પત્વા તમ્પિ તાય એવ સચ્ચકિરિયાય અતિક્કમિ.

સત્થાપિ તંદિવસં પચ્ચૂસસમયંયેવ મહાકરુણાસમાપત્તિતો વુટ્ઠાય લોકં વોલોકેન્તો ‘‘અજ્જ મહાકપ્પિનો તિયોજનસતિકં રજ્જં પહાય અમચ્ચસહસ્સપરિવારો મમ સન્તિકે પબ્બજિતું આગમિસ્સતી’’તિ દિસ્વા ‘‘મયા તેસં પચ્ચુગ્ગમનં કાતું યુત્ત’’ન્તિ પાતોવ સરીરપટિજગ્ગનં કત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો સાવત્થિયં પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો ¶ સયમેવ આકાસેન ગન્ત્વા ચન્દભાગાય નદિયા તીરે તેસં ઉત્તરણતિત્થસ્સાભિમુખટ્ઠાને મહાનિગ્રોધમૂલે પલ્લઙ્કેન નિસિન્નો છબ્બણ્ણબુદ્ધરસ્મિયો વિસ્સજ્જેસિ. તે તેન તિત્થેન ઉત્તરન્તા બુદ્ધરસ્મિયો ઇતો ચિતો ચ વિધાવન્તિયો ઓલોકેન્તો ભગવન્તં દિસ્વા ‘‘યં સત્થારં ઉદ્દિસ્સ મયં આગતા, અદ્ધા સો એસો’’તિ દસ્સનેનેવ નિટ્ઠં ગન્ત્વા દિટ્ઠટ્ઠાનતો પટ્ઠાય ઓનમિત્વા પરમનિપચ્ચાકારં કરોન્તા ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિંસુ. રાજા ભગવતો ગોપ્ફકેસુ ગહેત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ સદ્ધિં અમચ્ચસહસ્સેન. સત્થા તેસં ધમ્મં દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને સદ્ધિં પરિસાય અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૨.૫૪.૬૬-૧૦૭) –

‘‘પદુમુત્તરો ¶ નામ જિનો, સબ્બધમ્માન પારગૂ;

ઉદિતો અજટાકાસે, રવીવ સરદમ્બરે.

‘‘વચનાભાય બોધેતિ, વેનેય્યપદુમાનિ સો;

કિલેસપઙ્કં સોસેતિ, મતિરંસીહિ નાયકો.

‘‘તિત્થિયાનં યસે હન્તિ, ખજ્જોતાભા યથા રવિ;

સચ્ચત્થાભં પકાસેતિ, રતનંવ દિવાકરો.

‘‘ગુણાનં આયતિભૂતો, રતનાનંવ સાગરો;

પજ્જુન્નોરિવ ભૂતાનિ, ધમ્મમેઘેન વસ્સતિ.

‘‘અક્ખદસ્સો તદા આસિં, નગરે હંસસવ્હયે;

ઉપેચ્ચ ધમ્મમસ્સોસિં, જલજુત્તમનામિનો.

‘‘ઓવાદકસ્સ ભિક્ખૂનં, સાવકસ્સ કતાવિનો;

ગુણં પકાસયન્તસ્સ, તપ્પયન્તસ્સ મે મનં.

‘‘સુત્વા પતીતો સુમનો, નિમન્તેત્વા તથાગતં;

સસિસ્સં ભોજયિત્વાન, તં ઠાનમભિપત્થયિં.

‘‘તદા હંસસમભાગો, હંસદુન્દુભિનિસ્સનો;

પસ્સથેતં મહામત્તં, વિનિચ્છયવિસારદં.

‘‘પતિતં પાદમૂલે મે, સમુગ્ગતતનૂરુહં;

જીમૂતવણ્ણં પીણંસં, પસન્નનયનાનનં.

‘‘પરિવારેન મહતા, રાજયુત્તં મહાયસં;

એસો કતાવિનો ઠાનં, પત્થેતિ મુદિતાસયો.

‘‘ઇમિના પણિપાતેન, ચાગેન પણિધીહિ ચ;

કપ્પસતસહસ્સાનિ, નુપપજ્જતિ દુગ્ગતિં.

‘‘દેવેસુ ¶ દેવસોભગ્ગં, મનુસ્સેસુ મહન્તતં;

અનુભોત્વાન સેસેન, નિબ્બાનં પાપુણિસ્સતિ.

‘‘સતસહસ્સિતો કપ્પે, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘તસ્સ ¶ ધમ્મેસુ દાયાદો, ઓરસો ધમ્મનિમ્મિતો;

કપ્પિનો નામ નામેન, હેસ્સતિ સત્થુ સાવકો.

‘‘તતોહં સુકતં કારં, કત્વાન જિનસાસને;

જહિત્વા માનુસં દેહં, તુસિતં અગમાસહં.

‘‘દેવમાનુસરજ્જાનિ, સતસો અનુસાસિય;

બારાણસિયમાસન્ને, જાતો કેણિયજાતિયં.

‘‘સહસ્સપરિવારેન, સપજાપતિકો અહં;

પઞ્ચપચ્ચેકબુદ્ધાનં, સતાનિ સમુપટ્ઠહિં.

‘‘તેમાસં ભોજયિત્વાન, પચ્છાદમ્હ તિચીવરં;

તતો ચુતા મયં સબ્બે, અહુમ્હ તિદસૂપગા.

‘‘પુનો સબ્બે મનુસ્સત્તં, અગમિમ્હ તતો ચુતા;

કુક્કુટમ્હિ પુરે જાતા, હિમવન્તસ્સ પસ્સતો.

‘‘કપ્પિનો નામહં આસિં, રાજપુત્તો મહાયસો;

સેસામચ્ચકુલે જાતા, મમેવ પરિવારયું.

‘‘મહારજ્જસુખં પત્તો, સબ્બકામસમિદ્ધિમા;

વાણિજેહિ સમક્ખાતં, બુદ્ધુપ્પાદમહં સુણિં.

‘‘બુદ્ધો લોકે સમુપ્પન્નો, અસમો એકપુગ્ગલો;

સો પકાસેતિ સદ્ધમ્મં, અમતં સુખમુત્તમં.

‘‘સુયુત્તા તસ્સ સિસ્સા ચ, સુમુત્તા ચ અનાસવા;

સુત્વા નેસં સુવચનં, સક્કરિત્વાન વાણિજે.

‘‘પહાય રજ્જં સામચ્ચો, નિક્ખમિં બુદ્ધમામકો;

નદિં દિસ્વા મહાચન્દં, પૂરિતં સમતિત્તિકં.

‘‘અપ્પતિટ્ઠં અનાલમ્બં, દુત્તરં સીઘવાહિનિં;

ગુણં સરિત્વા બુદ્ધસ્સ, સોત્થિના સમતિક્કમિં.

‘‘ભવસોતં સચે બુદ્ધો, તિણ્ણો લોકન્તગૂ વિદૂ;

એતેન સચ્ચવજ્જેન, ગમનં મે સમિજ્ઝતુ.

‘‘યદિ ¶ સન્તિગમો મગ્ગો, મોક્ખો ચચ્ચન્તિકં સુખં;

એતેન સચ્ચવજ્જેન, ગમનં મે સમિજ્ઝતુ.

‘‘સઙ્ઘો ¶ ચે તિણ્ણકન્તારો, પુઞ્ઞક્ખેત્તો અનુત્તરો;

એતેન સચ્ચવજ્જેન, ગમનં મે સમિજ્ઝતુ.

‘‘સહ કતે સચ્ચવરે, મગ્ગા અપગતં જલં;

તતો સુખેન ઉત્તિણ્ણો, નદીતીરે મનોરમે.

‘‘નિસિન્નં અદ્દસં બુદ્ધં, ઉદેન્તંવ પભઙ્કરં;

જલન્તં હેમસેલંવ, દીપરુક્ખંવ જોતિતં.

‘‘સસિંવ તારાસહિતં, સાવકેહિ પુરક્ખતં;

વાસવં વિય વસ્સન્તં, દેસનાજલદન્તરં.

‘‘વન્દિત્વાન સહામચ્ચો, એકમન્તમુપાવિસિં;

તતો નો આસયં ઞત્વા, બુદ્ધો ધમ્મમદેસયિ.

‘‘સુત્વાન ધમ્મં વિમલં, અવોચુમ્હ મયં જિનં;

પબ્બાજેહિ મહાવીર, નિબ્બિન્દામ્હ મયં ભવે.

‘‘સ્વક્ખાતો ભિક્ખવે ધમ્મો, દુક્ખન્તકરણાય વો;

ચરથ બ્રહ્મચરિયં, ઇચ્ચાહ મુનિસત્તમો.

‘‘સહ વાચાય સબ્બેપિ, ભિક્ખુવેસધરા મયં;

અહુમ્હ ઉપસમ્પન્ના, સોતાપન્ના ચ સાસને.

‘‘તતો જેતવનં ગન્ત્વા, અનુસાસિ વિનાયકો;

અનુસિટ્ઠો જિનેનાહં, અરહત્તમપાપુણિં.

‘‘તતો ભિક્ખુસહસ્સાનિ, અનુસાસિમહં તદા;

મમાનુસાસનકરા, તેપિ આસું અનાસવા.

‘‘જિનો તસ્મિં ગુણે તુટ્ઠો, એતદગ્ગે ઠપેસિ મં;

ભિક્ખુઓવાદકાનગ્ગો, કપ્પિનોતિ મહાજને.

‘‘સતસહસ્સે કતં કમ્મં, ફલં દસ્સેસિ મે ઇધ;

પમુત્તો સરવેગોવ, કિલેસે ઝાપયિં મમ.

‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં ¶ પત્વા પન તે સબ્બેવ સત્થારં પબ્બજ્જં યાચિંસુ. સત્થા તે ‘‘એથ, ભિક્ખવો’’તિ આહ. સા એવ તેસં પબ્બજ્જા ઉપસમ્પદા ચ અહોસિ. સત્થા તં ભિક્ખુસહસ્સં આદાય આકાસેન જેતવનં અગમાસિ. અથેકદિવસં ભગવા તસ્સન્તેવાસિકે ભિક્ખૂ આહ – ‘‘કચ્ચિ, ભિક્ખવે, કપ્પિનો ભિક્ખૂનં ધમ્મં દેસેતી’’તિ? ‘‘ન, ભગવા, દેસેતિ ¶ . અપ્પોસ્સુક્કો દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારમનુયુત્તો વિહરતિ, ઓવાદમત્તમ્પિ ન દેતી’’તિ. સત્થા ¶ થેરં પક્કોસાપેત્વા – ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, કપ્પિન, અન્તેવાસિકાનં ઓવાદમત્તમ્પિ ન દેસી’’તિ? ‘‘સચ્ચં, ભગવા’’તિ. ‘‘બ્રાહ્મણ, મા એવં કરિ, અજ્જ પટ્ઠાય ઉપગતાનં ધમ્મં દેસેહી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ થેરો સત્થુ વચનં સિરસા સમ્પટિચ્છિત્વા એકોવાદેનેવ સમણસહસ્સં અરહત્તે પતિટ્ઠાપેસિ. તેન નં સત્થા પટિપાટિયા અત્તનો સાવકે થેરે ઠાનન્તરે ઠપેન્તો ભિક્ખુઓવાદકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. અથેકદિવસં થેરો ભિક્ખુનિયો ઓવદન્તો –

૫૪૭.

‘‘અનાગતં યો પટિકચ્ચ પસ્સતિ, હિતઞ્ચ અત્થં અહિતઞ્ચ તં દ્વયં;

વિદ્દેસિનો તસ્સ હિતેસિનો વા, રન્ધં ન પસ્સન્તિ સમેક્ખમાના.

૫૪૮.

‘‘આનાપાનસતી યસ્સ, પરિપુણ્ણા સુભાવિતા;

અનુપુબ્બં પરિચિતા, યથા બુદ્ધેન દેસિતા;

સોમં લોકં પભાસેતિ, અબ્ભા મુત્તોવ ચન્દિમા.

૫૪૯.

‘‘ઓદાતં વત મે ચિત્તં, અપ્પમાણં સુભાવિતં;

નિબ્બિદ્ધં પગ્ગહીતઞ્ચ, સબ્બા ઓભાસતે દિસા.

૫૫૦.

‘‘જીવતે વાપિ સપ્પઞ્ઞો, અપિ વિત્તપરિક્ખયો;

પઞ્ઞાય ચ અલાભેન, વિત્તવાપિ ન જીવતિ.

૫૫૧.

‘‘પઞ્ઞા સુતવિનિચ્છિની, પઞ્ઞા કિત્તિસિલોકવદ્ધની;

પઞ્ઞાસહિતો નરો ઇધ, અપિ દુક્ખેસુ સુખાનિ વિન્દતિ.

૫૫૨.

‘‘નાયં ¶ અજ્જતનો ધમ્મો, નચ્છેરો નપિ અબ્ભુતો;

યત્થ જાયેથ મીયેથ, તત્થ કિં વિય અબ્ભુતં.

૫૫૩.

‘‘અનન્તરઞ્હિ જાતસ્સ, જીવિતા મરણં ધુવં;

જાતા જાતા મરન્તીધ, એવં ધમ્મા હિ પાણિનો.

૫૫૪.

‘‘ન હેતદત્થાય મતસ્સ હોતિ, યં જીવિતત્થં પરપોરિસાનં;

મતમ્હિ રુણ્ણં ન યસો ન લોક્યં, ન વણ્ણિતં સમણબ્રાહ્મણેહિ.

૫૫૫.

‘‘ચક્ખું સરીરં ઉપહન્તિ તેન, નિહીયતિ વણ્ણબલં મતી ચ;

આનન્દિનો તસ્સ દિસા ભવન્તિ, હિતેસિનો નાસ્સ સુખી ભવન્તિ.

૫૫૬.

‘‘તસ્મા હિ ઇચ્છેય્ય કુલે વસન્તે, મેધાવિનો ચેવ બહુસ્સુતે ચ;

યેસઞ્હિ પઞ્ઞાવિભવેન કિચ્ચં, તરન્તિ નાવાય નદિંવ પુણ્ણ’’ન્તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ.

તત્થ ¶ ¶ અનાગતન્તિ ન આગતં, અવિન્દન્તિ, અત્થો. પટિકચ્ચાતિ પુતેતરંયેવ. પસ્સતીતિ ઓલોકેતિ. અત્થન્તિ કિચ્ચં. તં દ્વયન્તિ હિતાહિતં. વિદ્દેસિનોતિ અમિત્તા. હિતેસિનોતિ મિત્તા. રન્ધન્તિ છિદ્દં. સમેક્ખમાનાતિ ગવેસન્તા. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો પુગ્ગલો અત્તનો હિતાવહં અહિતાવહં તદુભયઞ્ચ અત્થં કિચ્ચં અનાગતં અસમ્પત્તં પુરેતરંયેવ પઞ્ઞાચક્ખુના અહં વિય પસ્સતિ વીમંસતિ વિચારેતિ, તસ્સ અમિત્તા વા અહિતજ્ઝાસયેન મિત્તા વા હિતજ્ઝાસયેન રન્ધં ગવેસન્તા ન પસ્સન્તિ, તાદિસો પઞ્ઞવા પુગ્ગલો અચ્છિદ્દવુત્તિ, તસ્મા તુમ્હેહિ તથારૂપેહિ ભવિતબ્બન્તિ.

ઇદાનિ આનાપાનસતિભાવનાય ગુણં દસ્સેન્તો તત્થ તાનિ યોજેતું ‘‘આનાપાનસતી યસ્સા’’તિ દુતિયં ગાથમાહ. તત્થ આનન્તિ ¶ અસ્સાસો. અપાનન્તિ પસ્સાસો. અસ્સાસપસ્સાસનિમિત્તારમ્મણા સતિ આનાપાનસતિ. સતિસીસેન ચેત્થ તંસમ્પયુત્તસમાધિભાવના અધિપ્પેતા. યસ્સાતિ, યસ્સ યોગિનો. પરિપુણ્ણા સુભાવિતાતિ ચતુન્નં સતિપટ્ઠાનાનં સોળસન્નઞ્ચ આકારાનં પારિપૂરિયા સબ્બસો પુણ્ણા સત્તન્નં બોજ્ઝઙ્ગાનં વિજ્જાવિમુત્તીનઞ્ચ પારિપૂરિયા સુટ્ઠુ ભાવિતા વડ્ઢિતા. અનુપુબ્બં પરિચિતા, યથા બુદ્ધેન દેસિતાતિ ‘‘સો સતોવ અસ્સસતી’’તિઆદિના (દી. નિ. ૨.૩૭૪; મ. નિ. ૧.૧૦૭) યથા ભગવતા દેસિતા, તથા અનુપુબ્બં અનુક્કમેન પરિચિતા આસેવિતા ભાવિતા. સોમં લોકં પભાસેતિ, અબ્ભા મુત્તોવ ચન્દિમાતિ સો યોગાવચરો યથા અબ્ભાદિઉપક્કિલેસા વિમુત્તો ચન્દો ચન્દાલોકેન ઇમં ઓકાસલોકં પભાસેતિ, એવં અવિજ્જાદિઉપક્કિલેસવિમુત્તો ઞાણાલોકેન અત્તસન્તાનપતિતં પરસન્તાનપતિતઞ્ચ સઙ્ખારલોકં પભાસેતિ પકાસેતિ. તસ્મા તુમ્હેહિ આનાપાનસતિભાવના ભાવેતબ્બાતિ અધિપ્પાયો.

ઇદાનિ અત્તાનં નિદસ્સનં કત્વા ભાવનાભિયોગસ્સ સફલતં દસ્સેન્તો ‘‘ઓદાતં વત મે ચિત્ત’’ન્તિ તતિયં ગાથમાહ. તસ્સત્થો – નીવરણમલવિગમતો ઓદાતં સુદ્ધં વત મમ ચિત્તં. યથા પમાણકરા રાગાદયો પહીના, અપ્પમાણઞ્ચ નિબ્બાનં પચ્ચક્ખં કતં અહોસિ, તથા ભાવિતત્તા અપ્પમાણં સુભાવિતં, તતો એવ ચતુસચ્ચં નિબ્બિદ્ધં પટિવિજ્ઝિતં, સકલસંકિલેસપક્ખતો પગ્ગહિતઞ્ચ હુત્વા દુક્ખાદિકા પુબ્બન્તાદિકા ચ દિસા ઓભાસતે તત્થ વિતિણ્ણકઙ્ખત્તા સબ્બધમ્મેસુ વિગતસમ્મોહત્તા ચ. તસ્મા તુમ્હેહિપિ એવં ચિત્તં ભાવેતબ્બન્તિ દસ્સેતિ.

યથા ભાવનામયા પઞ્ઞા ચિત્તમલવિસોધનાદિના પુરિસસ્સ બહુપકારા, એવં ઇતરાપીતિ દસ્સેન્તો ¶ ‘‘જીવતે વાપિ સપ્પઞ્ઞો’’તિ ચતુત્થગાથમાહ. તસ્સત્થો – પરિક્ખીણધનોપિ સપ્પઞ્ઞજાતિકો ઇતરીતરસન્તોસેન સન્તુટ્ઠો અનવજ્જાય જીવિકાય જીવતિયેવ. તસ્સ હિ જીવિતં જીવિતં નામ. તેનાહ ભગવા – ‘‘પઞ્ઞાજીવિં જીવિતમાહુ સેટ્ઠ’’ન્તિ (સં. નિ. ૧.૭૩, ૨૪૬; સુ. નિ. ૧૮૪). દુમ્મેધપુગ્ગલો પન પઞ્ઞાય અલાભેન ¶ દિટ્ઠધમ્મિકં સમ્પરાયિકઞ્ચ અત્થં ¶ વિરાધેન્તો વિત્તવાપિ ન જીવતિ, ગરહાદિપ્પત્તિયા જીવન્તો નામ ન તસ્સ હોતિ, અનુપાયઞ્ઞુતાય વા યથાધિગતં ધનં નાસેન્તો જીવિતમ્પિ સન્ધારેતું ન સક્કોતિયેવ, તસ્મા પારિહારિયપઞ્ઞાપિ તુમ્હેહિ અપ્પમત્તેહિ સમ્પાદેતબ્બાતિ અધિપ્પાયો.

ઇદાનિ પઞ્ઞાય આનિસંસે દસ્સેતું ‘‘પઞ્ઞા સુતવિનિચ્છિની’’તિ પઞ્ચમં ગાથમાહ. તત્થ પઞ્ઞા સુતવિનિચ્છિનીતિ પઞ્ઞા નામેસા સુતસ્સ વિનિચ્છયિની, યથાસુતે સોતપથમાગતે અત્થે ‘‘અયં અકુસલો, અયં કુસલો, અયં સાવજ્જો, અયં અનવજ્જો’’તિઆદિના વિનિચ્છયજનની. કિત્તિસિલોકવદ્ધનીતિ કિત્તિયા સમ્મુખા પસંસાય સિલોકસ્સ પત્થટયસભાવસ્સ વદ્ધની, પઞ્ઞવતોયેવ હિ કિત્તિઆદયો વિઞ્ઞૂનં પાસંસભાવતો. પઞ્ઞાસહિતોતિ પારિહારિયપઞ્ઞાય, વિપસ્સનાપઞ્ઞાય ચ યુત્તો. અપિ દુક્ખેસુ સુખાનિ વિન્દતીતિ એકન્તદુક્ખસભાવેસુ ખન્ધાયતનાદીસુ સમ્માપટિપત્તિયા યથાભૂતસભાવાવબોધેન નિરામિસાનિપિ સુખાનિ પટિલભતિ.

ઇદાનિ તાસં ભિક્ખુનીનં અનિચ્ચતાપટિસંયુત્તં ધીરભાવાવહં ધમ્મં કથેન્તો ‘‘નાયં અજ્જતનો ધમ્મો’’તિઆદિના સેસગાથા અભાસિ. તત્રાયં સઙ્ખેપત્થો – ય્વાયં સત્તાનં જાયનમીયનસભાવો, અયં ધમ્મો અજ્જતનો અધુનાગતો ન હોતિ, અભિણ્હપવત્તિકતાય ન અચ્છરિયો, અબ્ભુતપુબ્બતાભાવતો નાપિ અબ્ભુતો. તસ્મા યત્થ જાયેથ મીયેથ, યસ્મિં લોકે સત્તો જાયેય્ય, સો એકંસેન મીયેથ, તત્થ કિં વિય? કિં નામ અબ્ભુતં સિયા? સભાવિકત્તા મરણસ્સ – ન હિ ખણિકમરણસ્સ કિઞ્ચિ કારણં અત્થિ. યતો અનન્તરઞ્હિ જાતસ્સ, જીવિતા મરણં ધુવં જાતસ્સ જાતિસમનન્તરં જીવિતતો મરણં એકન્તિકં ઉપ્પન્નાનં ખન્ધાનં એકંસેન ભિજ્જનતો. યો પનેત્થ જીવતીતિ લોકવોહારો, સો તદુપાદાનસ્સ અનેકપચ્ચયાયત્તતાય અનેકન્તિકો, યસ્મા એતદેવં, તસ્મા જાતા મરન્તીધ, એવંધમ્મા હિ પાણિનોતિ અયં સત્તાનં પકતિ, યદિદં જાતાનં મરણન્તિ જાતિયા મરણાનુબન્ધનતં આહ.

ઇદાનિ ¶ યસ્મા તાસુ ભિક્ખુનીસુ કાચિ સોકબન્ધિતચિત્તાપિ અત્થિ, તસ્મા તાસં સોકવિનોદનં કાતું ‘‘ન હેતદત્થાયાતિઆદિ વુત્તં. તત્થ ન હેતદત્થાય મતસ્સ હોતીતિ યં મતસ્સ ¶ જીવિતત્થં જીવિતનિમિત્તં પરપોરિસાનં પરપુગ્ગલાનં રુણ્ણં, એતં તસ્સ મતસ્સ સત્તસ્સ જીવિતત્થં તાવ તિટ્ઠતુ, કસ્સચિપિ અત્થાય ન હોતિ, યે પન રુદન્તિ, તેસમ્પિ મતમ્હિ મતપુગ્ગલનિમિત્તં રુણ્ણં, ન યસો ન લોક્યં યસાવહં વિસુદ્ધાવહઞ્ચ ન હોતિ ¶ . ન વણ્ણિતં સમણબ્રાહ્મણેહીતિ વિઞ્ઞુપ્પસટ્ઠમ્પિ ન હોતિ, અથ ખો વિઞ્ઞુગરહિતમેવાતિ અત્થો.

ન કેવલમેતેવ યે રુદતો આદીનવા, અથ ખો ઇમેપીતિ દસ્સેન્તો ‘‘ચક્ખું સરીરં ઉપહન્તી’’તિ ગાથં વત્વા તતો પરં સોકાદિઅનત્થપટિબાહનત્થં કલ્યાણમિત્તપયિરુપાસનાયં તા નિયોજેન્તો ‘‘તસ્મા’’તિઆદિના ઓસાનગાથમાહ. તત્થ તસ્માતિ યસ્મા રુણ્ણં રુદન્તસ્સ પુગ્ગલસ્સ ચક્ખું સરીરઞ્ચ ઉપહન્તિ વિબાધતિ, તેન રુણ્ણેન વણ્ણો બલં મતિ ચ નિહીયતિ પરિહાયતિ, તસ્સ રુદન્તસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિસા સપત્તા આનન્દિનો પમોદવન્તો પીતિવન્તો ભવન્તિ. હિતેસિનો મિત્તા દુક્ખી દુક્ખિતા ભવન્તિ તસ્મા ધમ્મોજપઞ્ઞાય સમન્નાગતત્તા મેધાવિનો દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅત્થસન્નિસ્સિતસ્સ બાહુસચ્ચસ્સ પારિપૂરિયા બહુસ્સુતે, અત્તનો કુલે વસન્તે ઇચ્છેય્ય પાટિકઙ્ખેય્ય કુલૂપકે કરેય્ય. યેસન્તિ યેસં મેધાવીનં બહુસ્સુતાનં પણ્ડિતાનં પઞ્ઞાવિભવેન પઞ્ઞાબલેન યથા મહોઘસ્સ પુણ્ણં નદિં નાવાય તરન્તિ, એવં કુલપુત્તા અત્તનો અત્થકિચ્ચં તરન્તિ પારં પાપુણન્તિ. તે ઇચ્છેય્ય કુલે વસન્તેતિ યોજના.

એવં થેરો તાસં ભિક્ખુનીનં ધમ્મં કથેત્વા વિસ્સજ્જેસિ. તા થેરસ્સ ઓવાદે ઠત્વા સોકં વિનોદેત્વા યોનિસો પટિપજ્જન્તિયો સદત્થં પરિપૂરેસું.

મહાકપ્પિનત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. ચૂળપન્થકત્થેરગાથાવણ્ણના

દન્ધા ¶ મય્હં ગતીતિઆદિકા આયસ્મતો ચૂળપન્થકત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? યદેત્થ અટ્ઠુપ્પત્તિવસેન વત્તબ્બં, તં અટ્ઠકનિપાતે મહાપન્થકવત્થુસ્મિં (થેરગા. અટ્ઠ. ૨.મહાપન્થકત્થેરગાથાવણ્ણના) વુત્તમેવ. અયં પન વિસેસો – મહાપન્થકત્થેરો અરહત્તં પત્વા અગ્ગફલસુખેન વીતિનામેન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘કથં નુ ખો સક્કા ચૂળપન્થકમ્પિ ઇમસ્મિં સુખે પતિટ્ઠપેતુ’’ન્તિ? સો અત્તનો અય્યકં ધનસેટ્ઠિં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ – ‘‘સચે, મહાસેટ્ઠિ, અનુજાનાથ ¶ , અહં ચૂળપન્થકં પબ્બાજેય્ય’’ન્તિ. ‘‘પબ્બાજેથ, ભન્તે’’તિ. થેરો તં પબ્બાજેસિ. સો દસસુ સીલેસુ પતિટ્ઠિતો ભાતુ સન્તિકે –

‘‘પદુમં યથા કોકનદં સુગન્ધં, પાતો સિયા ફુલ્લમવીતગન્ધં;

અઙ્ગીરસં પસ્સ વિરોચમાનં, તપન્તમાદિચ્ચમિવન્તલિક્ખે’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૨૩; અ. નિ. ૫.૧૯૫) –

ગાથં ¶ ઉગ્ગણ્હન્તો ચતૂહિ માસેહિ ગહેતું નાસક્ખિ, ગહિતગહિતં પદં હદયે ન તિટ્ઠતિ. અથ નં મહાપન્થકો આહ – ‘‘પન્થક, ત્વં ઇમસ્મિં સાસને અભબ્બો, ચતૂહિ માસેહિ એકગાથમ્પિ ગહેતું ન સક્કોસિ. પબ્બજિતકિચ્ચં પન ત્વં કથં મત્થકં પાપેસ્સસિ? નિક્ખમ ઇતો’’તિ. સો થેરેન પણામિતો દ્વારકોટ્ઠકસમીપે રોદમાનો અટ્ઠાસિ.

તેન ચ સમયેન સત્થા જીવકમ્બવને વિહરતિ. અથ જીવકો પુરિસં પેસેસિ, ‘‘પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં સત્થારં નિમન્તેહી’’તિ. તેન ચ સમયેન આયસ્મા મહાપન્થકો ભત્તુદ્દેસકો હોતિ. સો ‘‘પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં ભિક્ખં પટિચ્છથ, ભન્તે’’તિ વુત્તો ‘‘ચૂળપન્થકં ઠપેત્વા સેસાનં પટિચ્છામી’’તિ આહ. તં સુત્વા ચૂળપન્થકો ભિય્યોસોમત્તાય દોમનસ્સપ્પત્તો અહોસિ. સત્થા તસ્સ ચિત્તક્ખેદં ઞત્વા, ‘‘ચૂળપન્થકો મયા કતેન ઉપાયેન બુજ્ઝિસ્સતી’’તિ તસ્સ અવિદૂરે ઠાને અત્તાનં દસ્સેત્વા ‘‘કિં, પન્થક, રોદસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ભાતા મં, ભન્તે, પણામેતી’’તિ આહ. ‘‘પન્થક, મા ચિન્તયિ, મમ સાસને તુય્હં પબ્બજ્જા, એહિ, ઇમં ગહેત્વા ‘રજોહરણં, રજોહરણ’ન્તિ મનસિ કરોહી’’તિ ઇદ્ધિયા સુદ્ધં ચોળક્ખણ્ડં અભિસઙ્ખરિત્વા અદાસિ. સો સત્થારા ¶ દિન્નં ચોળક્ખણ્ડં ‘‘રજોહરણં, રજોહરણ’’ન્તિ હત્થેન પરિમજ્જન્તો નિસીદિ. તસ્સ તં પરિમજ્જન્તસ્સ કિલિટ્ઠધાતુકં જાતં, પુન પરિમજ્જન્તસ્સ ઉક્ખલિપરિપુઞ્છનસદિસં જાતં. સો ઞાણસ્સ પરિપક્કત્તા એવં ચિન્તેસિ – ‘‘ઇદં ચોળક્ખણ્ડં પકતિયા પરિસુદ્ધં, ઇમં ઉપાદિણ્ણકસરીરં નિસ્સાય કિલિટ્ઠં અઞ્ઞથા જાતં, તસ્મા અનિચ્ચં યથાપેતં, એવં ચિત્તમ્પી’’તિ ખયવયં પટ્ઠપેત્વા તસ્મિંયેવ નિમિત્તે ઝાનાનિ નિબ્બત્તેત્વા ઝાનપાદકં વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૨.૩૫-૫૪) –

‘‘પદુમુત્તરો નામ જિનો, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

ગણમ્હા વૂપકટ્ઠો સો, હિમવન્તે વસી તદા.

‘‘અહમ્પિ ¶ હિમવન્તમ્હિ, વસામિ અસ્સમે તદા;

અચિરાગતં મહાવીરં, ઉપેસિં લોકનાયકં.

‘‘પુપ્ફચ્છત્તં ગહેત્વાન, ઉપગચ્છિં નરાસભં;

સમાધિં સમાપજ્જન્તં, અન્તરાયમકાસહં.

‘‘ઉભો હત્થેહિ પગ્ગય્હ, પુપ્ફચ્છત્તં અદાસહં;

પટિગ્ગહેસિ ભગવા, પદુમુત્તરો મહામુનિ.

‘‘સબ્બે દેવા અત્તમના, હિમવન્તં ઉપેન્તિ તે;

સાધુકારં પવત્તેસું, અનુમોદિસ્સતિ ચક્ખુમા.

‘‘ઇદં વત્વાન તે દેવા, ઉપગચ્છું નરુત્તમં;

આકાસે ધારયન્તસ્સ, પદુમચ્છત્તમુત્તમં.

‘‘સતપત્તછત્તં પગ્ગય્હ, અદાસિ તાપસો મમ;

તમહં કિત્તયિસ્સામિ, સુણાથ મમ ભાસતો.

‘‘પઞ્ચવીસતિકપ્પાનિ, દેવરજ્જં કરિસ્સતિ;

ચતુત્તિંસતિક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ.

‘‘યં યં યોનિં સંસરતિ, દેવત્તં અથ માનુસં;

અબ્ભોકાસે પતિટ્ઠન્તં, પદુમં ધારયિસ્સતિ.

‘‘કપ્પસતસહસ્સમ્હિ ¶ , ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘પકાસિતે પાવચને, મનુસ્સત્તં લભિસ્સતિ;

મનોમયમ્હિ કાયમ્હિ, ઉત્તમો સો ભવિસ્સતિ.

‘‘દ્વે ભાતરો ભવિસ્સન્તિ, ઉભોપિ પન્થકવ્હયા;

અનુભોત્વા ઉત્તમત્થં, જોતયિસ્સન્તિ સાસનં.

‘‘સોહં અટ્ઠારસવસ્સો, પબ્બજિં અનગારિયં;

વિસેસાહં ન વિન્દામિ, સક્યપુત્તસ્સ સાસને.

‘‘દન્ધા મય્હં ગતી આસિ, પરિભૂતો પુરે અહું;

ભાતા ચ મં પણામેસિ, ગચ્છ દાનિ સકં ઘરં.

‘‘સોહં પણામિતો સન્તો, સઙ્ઘારામસ્સ કોટ્ઠકે;

દુમ્મનો તત્થ અટ્ઠાસિં, સામઞ્ઞસ્મિં અપેક્ખવા.

‘‘ભગવા તત્થ આગચ્છિ, સીસં મય્હં પરામસિ;

બાહાય મં ગહેત્વાન, સઙ્ઘારામં પવેસયિ.

‘‘અનુકમ્પાય મે સત્થા, અદાસિ પાદપુઞ્છનિં;

એવં સુદ્ધં અધિટ્ઠેહિ, એકમન્તમધિટ્ઠહં.

‘‘હત્થેહિ ¶ તમહં ગય્હ, સરિં કોકનદં અહં;

તત્થ ચિત્તં વિમુચ્ચિ મે, અરહત્તં અપાપુણિં.

‘‘મનોમયેસુ કાયેસુ, સબ્બત્થ પારમિં ગતો;

સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તમગ્ગેનેવસ્સ તેપિટકં પઞ્ચાભિઞ્ઞા ચ આગમિંસુ. સત્થા એકેન ઊનેહિ પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં ગન્ત્વા જીવકસ્સ નિવેસને પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. ચૂળપન્થકો પન અત્તનો ભિક્ખાય અપ્પટિચ્છિતત્તા એવ ન ગતો. જીવકો યાગું દાતું આરભિ, સત્થા પત્તં હત્થેન પિદહિ. ‘‘કસ્મા, ભન્તે, ન ગણ્હથા’’તિ વુત્તે – ‘‘વિહારે એકો ભિક્ખુ અત્થિ, જીવકા’’તિ. સો પુરિસં પહિણિ, ‘‘ગચ્છ, ભણે, વિહારે નિસિન્નં અય્યં ગહેત્વા ¶ એહી’’તિ. ચૂળપન્થકત્થેરોપિ રૂપેન કિરિયાય ચ એકમ્પિ એકેન અસદિસં ભિક્ખુસહસ્સં નિમ્મિનિત્વા નિસીદિ. સો પુરિસો વિહારે ભિક્ખૂનં બહુભાવં દિસ્વા ગન્ત્વા જીવકસ્સ કથેસિ – ‘‘ઇમસ્મા ભિક્ખુસઙ્ઘા વિહારે ભિક્ખુસઙ્ઘો બહુતરો, પક્કોસિતબ્બં અય્યં ન જાનામી’’તિ. જીવકો સત્થારં પટિપુચ્છિ – ‘‘કોનામો, ભન્તે, વિહારે નિસિન્નો ભિક્ખૂ’’તિ? ‘‘ચૂળપન્થકો નામ, જીવકા’’તિ. ‘‘ગચ્છ ¶ , ભણે, ‘ચૂળપન્થકો નામ કતરો’તિ પુચ્છિત્વા તં આનેહી’’તિ. સો વિહારં ગન્ત્વા ‘‘ચૂળપન્થકો નામ કતરો, ભન્તે’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અહં ચૂળપન્થકો’’,‘‘અહં ચૂળપન્થકો’’તિ એકપહારેનેવ ભિક્ખુસહસ્સમ્પિ કથેસિ. સો પુનાગન્ત્વા તં પવત્તિં જીવકસ્સ આરોચેસિ. જીવકો પટિવિદ્ધસચ્ચત્તા ‘‘ઇદ્ધિમા મઞ્ઞે, અય્યો’’તિ નયતો ઞત્વા ‘‘ગચ્છ, ભણે, પઠમં કથનકમય્યમેવ ‘તુમ્હે સત્થા પક્કોસતી’તિ વત્વા ચીવરકણ્ણે ગણ્હા’’તિ આહ. સો વિહારં ગન્ત્વા તથા અકાસિ, તાવદેવ નિમ્મિતભિક્ખૂ અન્તરધાયિંસુ. સો થેરં ગહેત્વા અગમાસિ.

સત્થા તસ્મિં ખણે યાગુઞ્ચ ખજ્જકાદિભેદઞ્ચ પટિગ્ગણ્હિ. દસબલે ભત્તકિચ્ચં કત્વા વિહારં ગતે ધમ્મસભાયં કથા ઉદપાદિ – ‘‘અહો બુદ્ધાનં આનુભાવો, યત્ર હિ નામ ચત્તારો માસે એકગાથં ગહેતું અસક્કોન્તમ્પિ લહુકેન ખણેનેવ એવં મહિદ્ધિકં અકંસૂ’’તિ. સત્થા તેસં ભિક્ખૂનં કથાસલ્લાપં સુત્વા આગન્ત્વા બુદ્ધાસને નિસજ્જ, ‘‘કિં વદેથ, ભિક્ખવે’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘ઇમં નામ, ભન્તે’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, ચૂળપન્થકેન ઇદાનિ મય્હં ઓવાદે ઠત્વા લોકુત્તરદાયજ્જં લદ્ધં, પુબ્બે પન લોકિયદાયજ્જ’’ન્તિ વત્વા તેહિ યાચિતો ચૂળસેટ્ઠિજાતકં (જા. ૧.૧.૪) કથેસિ. અપરભાગે તં સત્થા અરિયગણપરિવુતો ધમ્માસને નિસિન્નો મનોમયં કાયં ¶ અભિનિમ્મિનન્તાનં ભિક્ખૂનં ચેતોવિવટ્ટકુસલાનઞ્ચ અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. સો અપરેન સમયેન ભિક્ખૂહિ ‘‘તથા દન્ધધાતુકેન કથં તયા સચ્ચાનિ પટિવિદ્ધાની’’તિ પુટ્ઠો ભાતુ પણામનતો પટ્ઠાય અત્તનો પટિપત્તિં પકાસેન્તો –

૫૫૭.

‘‘દન્ધા મય્હં ગતી આસિ, પરિભૂતો પુરે અહં;

ભાતા ચ મં પણામેસિ, ગચ્છ દાનિ તુવં ઘરં.

૫૫૮.

‘‘સોહં ¶ પણામિતો સન્તો, સઙ્ઘારામસ્સ કોટ્ઠકે;

દુમ્મનો તત્થ અટ્ઠાસિં, સાસનસ્મિં અપેક્ખવા.

૫૫૯.

‘‘ભગવા ¶ તત્થ આગચ્છિ, સીસં મય્હં પરામસિ;

બાહાય મં ગહેત્વાન, સઙ્ઘારામં પવેસયિ.

૫૬૦.

‘‘અનુકમ્પાય મે સત્થા, પાદાસિ પાદપુઞ્છનિં;

એતં સુદ્ધં અધિટ્ઠેહિ, એકમન્તં સ્વધિટ્ઠિતં.

૫૬૧.

‘‘તસ્સાહં વચનં સુત્વા, વિહાસિં સાસને રતો;

સમાધિં પટિપાદેસિં, ઉત્તમત્થસ્સ પત્તિયા.

૫૬૨.

‘‘પુબ્બેનિવાસં જાનામિ, દિબ્બચક્ખુ વિસોધિતં;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં.

૫૬૩.

‘‘સહસ્સક્ખત્તુમત્તાનં, નિમ્મિનિત્વાન પન્થકો;

નિસીદમ્બવને રમ્મે, યાવ કાલપ્પવેદના.

૫૬૪.

‘‘તતો મે સત્થા પાહેસિ, દૂતં કાલપ્પવેદકં;

પવેદિતમ્હિ કાલમ્હિ, વેહાસાદુપસઙ્કમિં.

૫૬૫.

‘‘વન્દિત્વા સત્થુનો પાદે, એકમન્તં નિસીદહં;

નિસિન્નં મં વિદિત્વાન, અત્થ સત્થા પટિગ્ગહિ.

૫૬૬.

‘‘આયાગો સબ્બલોકસ્સ, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

પુઞ્ઞક્ખેત્તં મનુસ્સાનં, પટિગ્ગણ્હિત્થ દક્ખિણ’’ન્તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ.

તત્થ દન્ધાતિ, મન્દા, ચતુપ્પદિકં ગાથં ચતૂહિ માસેહિ ગહેતું અસમત્થભાવેન દુબ્બલા. ગતીતિ ઞાણગતિ. આસીતિ, અહોસિ. પરિભૂતોતિ, તતો એવ ‘‘મુટ્ઠસ્સતિ અસમ્પજાનો’’તિ હીળિતો. પુરેતિ, પુબ્બે પુથુજ્જનકાલે. ભાતા ચાતિ સમુચ્ચયત્થો ચ-સદ્દો, ન કેવલં પરિભૂતોવ, અથ ખો ભાતાપિ મં પણામેસિ, ‘‘પન્થક, ત્વં દુપ્પઞ્ઞો અહેતુકો મઞ્ઞે, તસ્મા પબ્બજિતકિચ્ચં ¶ મત્થકં પાપેતું અસમત્થો ¶ , ન ઇમસ્સ સાસનસ્સ અનુચ્છવિકો, ગચ્છ દાનિ તુય્હં અય્યકઘર’’ન્તિ નિક્કડ્ઢેસિ. ભાતાતિ, ભાતરા.

કોટ્ઠકેતિ, દ્વારકોટ્ઠકસમીપે. દુમ્મનોતિ, દોમનસ્સિતો. સાસનસ્મિં અપેક્ખવાતિ, સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સાસને સાપેક્ખો અવિબ્ભમિતુકામો.

ભગવા તત્થ આગચ્છીતિ, મહાકરુણાસઞ્ચોદિતમાનસો મં અનુગ્ગણ્હન્તો ભગવા યત્થાહં ઠિતો, તત્થ આગચ્છિ. આગન્ત્વા ચ, ‘‘પન્થક, અહં તે સત્થા, ન મહાપન્થકો, મં ઉદ્દિસ્સ તવ પબ્બજ્જા’’તિ સમસ્સાસેન્તો સીસં મય્હં પરામસિ જાલાબન્ધનમુદુતલુનપીણવરાયતઙ્ગુલિસમુપસોભિતેન વિકસિતપદુમસસ્સિરીકેન ચક્કઙ્કિતેન હત્થતલેન ‘‘ઇદાનિયેવ મમ પુત્તો ભવિસ્સતી’’તિ દીપેન્તો મય્હં સીસં પરામસિ. બાહાય મં ગહેત્વાનાતિ, ‘‘કસ્મા ત્વં, ઇધ તિટ્ઠસી’’તિ ચન્દનગન્ધગન્ધિના અત્તનો હત્થેન મં ભુજે ગહેત્વા અન્તોસઙ્ઘારામં પવેસેસિ. પાદાસિ ¶ પાદપુઞ્છનિન્તિ પાદપુઞ્છનિં કત્વા પાદાસિ ‘‘રજોહરણન્તિ મનસિ કરોહી’’તિ અદાસીતિ અત્થો. ‘‘અદાસી’’તિ ‘‘પાદપુઞ્છનિ’’ન્તિ ચ પઠન્તિ. કેચિ પન ‘‘પાદપુઞ્છનિ’’ન્તિ પાદપુઞ્છનચોળક્ખણ્ડં પાદાસી’’તિ વદન્તિ. તદયુત્તં ઇદ્ધિયા અભિસઙ્ખરિત્વા ચોળક્ખણ્ડસ્સ દિન્નત્તા. એતં સુદ્ધં અધિટ્ઠેહિ, એકમન્તં સ્વધિટ્ઠિતન્તિ, એતં સુદ્ધં ચોળક્ખણ્ડં ‘‘રજોહરણં, રજોહરણ’’ન્તિ મનસિકારેન સ્વધિટ્ઠિતં કત્વા એકમન્તં એકમન્તે વિવિત્તે ગન્ધકુટિપમુખે નિસિન્નો અધિટ્ઠેહિ તથા ચિત્તં સમાહિતં કત્વા પવત્તેહિ.

તસ્સાહં વચનં સુત્વાતિ, તસ્સ ભગવતો વચનં ઓવાદં અહં સુત્વા તસ્મિં સાસને ઓવાદે રતો અભિરતો હુત્વા વિહાસિં યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જિં. પટિપજ્જન્તો ચ સમાધિં પટિપાદેસિં, ઉત્તમત્થસ્સ પત્તિયાતિ, ઉત્તમત્થો નામ અરહત્તં, તસ્સ અધિગમાય કસિણપરિકમ્મવસેન રૂપજ્ઝાનાનિ નિબ્બત્તેત્વા ઝાનપાદકં વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા મગ્ગપટિપાટિયા અગ્ગમગ્ગસમાધિં સમ્પાદેસિન્તિ અત્થો. એત્થ હિ સમાધીતિ ઉપચારસમાધિતો પટ્ઠાય યાવ ચતુત્થમગ્ગસમાધિ, તાવ સમાધિસામઞ્ઞેન ગહિતો, અગ્ગફલસમાધિ પન ઉત્તમત્થગ્ગહણેન, સાતિસયં ચેવાયં સમાધિકુસલો, તસ્મા ‘‘સમાધિં પટિપાદેસિ’’ન્તિ આહ. સમાધિકુસલતાય ¶ હિ અયમાયસ્મા ચેતોવિવટ્ટકુસલો નામ જાતો, મહાપન્થકત્થેરો પન વિપસ્સનાકુસલતાય સઞ્ઞાવિવટ્ટકુસલો નામ. એકો ચેત્થ સમાધિલક્ખણે છેકો, એકો વિપસ્સનાલક્ખણે, એકો સમાધિગાળ્હો, એકો વિપસ્સનાગાળ્હો એકો અઙ્ગસંખિત્તે છેકો, એકો આરમ્મણસંખિત્તે, એકો અઙ્ગવવત્થાને, એકો આરમ્મણવવત્થાનેતિ વણ્ણેન્તિ. અપિચ ચૂળપન્થકત્થેરો ¶ સાતિસયં ચતુન્નં રૂપાવચરજ્ઝાનાનં લાભિતાય ચેતોવિવટ્ટકુસલો વુત્તો, મહાપન્થકત્થેરો સાતિસયં ચતુન્નં અરૂપાવચરજ્ઝાનાનં લાભિતાય સઞ્ઞાવિવટ્ટકુસલો. પઠમો વા રૂપાવચરજ્ઝાનલાભી હુત્વા ઝાનઙ્ગેહિ વુટ્ઠાય અરહત્તં પત્તોતિ ચેતોવિવટ્ટકુસલો, ઇતરો અરૂપાવચરજ્ઝાનલાભી હુત્વા ઝાનઙ્ગેહિ વુટ્ઠાય અરહત્તં પત્તોતિ સઞ્ઞાવિવટ્ટકુસલો. મનોમયં પન કાયં નિબ્બત્તેન્તો અઞ્ઞે તયો વા ચત્તારો વા નિબ્બત્તન્તિ, ન બહુકે, એકસદિસેયેવ ચ કત્વા નિબ્બત્તેન્તિ, એકવિધમેવ કમ્મં કુરુમાને. અયં પન થેરો એકાવજ્જનેન સમણસહસ્સં માપેસિ, દ્વેપિ ન કાયેન એકસદિસે અકાસિ, ન એકવિધં કમ્મં કુરુમાને. તસ્મા મનોમયં કાયં અભિનિમ્મિનન્તાનં અગ્ગો નામ જાતો.

ઇદાનિ ¶ અત્તનો અધિગતવિસેસં દસ્સેતું ‘‘પુબ્બેનિવાસં જાનામી’’તિઆદિમાહ. કામઞ્ચાયં થેરો છળભિઞ્ઞો, યા પન અભિઞ્ઞા આસવક્ખયઞાણાધિગમસ્સ બહૂપકારા, તં દસ્સનત્થં ‘‘પુબ્બેનિવાસં જાનામિ, દિબ્બચક્ખુ વિસોધિત’’ન્તિ વત્વા ‘‘તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા’’તિ વુત્તં. પુબ્બેનિવાસયથાકમ્મુપગઅનાગતંસઞાણાનિ હિ વિપસ્સનાચારસ્સ બહૂપકારાનિ, ન તથા ઇતરઞાણાનિ.

સહસ્સક્ખત્તુન્તિ સહસ્સં. ‘‘સહસ્સવાર’’ન્તિ કેચિ વદન્તિ. એકાવજ્જનેન પન થેરો સહસ્સે મનોમયે કાયે નિમ્મિનિ, ન વારેન. તે ચ ખો અઞ્ઞમઞ્ઞમસદિસે વિવિધઞ્ચ કમ્મં કરોન્તે. ‘‘કિં પન સાવકાનમ્પિ એવરૂપં ઇદ્ધિનિમ્માનં સમ્ભવતી’’તિ? ન સમ્ભવતિ સબ્બેસં, અભિનીહારસમ્પત્તિયા પન અયમેવ થેરો એવમકાસિ, તથા હેસ ઇમિના અઙ્ગેન એતદગ્ગે ઠપિતો. પન્થકો નિસીદીતિ અત્તાનમેવ પરં વિય વદતિ. અમ્બવનેતિ, અમ્બવને જીવકેન ¶ કતવિહારે. વેહાસાદુપસઙ્કમિન્તિ વેહાસાતિ કરણે નિસ્સક્કવચનં, વેહાસેનાતિ અત્થો, દ-કારો પદસન્ધિકરો. અથાતિ, મમ નિસજ્જાય પચ્છા. પટિગ્ગહીતિ દક્ખિણોદકં પટિગ્ગણ્હિ. આયાગો સબ્બલોકસ્સાતિ, સબ્બસ્સ સદેવકસ્સ લોકસ્સ અગ્ગદક્ખિણેય્યતાય દેય્યધમ્મં આનેત્વા યજિતબ્બટ્ઠાનભૂતો. આહુતીનં પટિગ્ગહોતિ, મહાફલભાવકરણેન દક્ખિણાહુતીનં પટિગ્ગણ્હકો. પટિગ્ગણ્હિત્થ દક્ખિણન્તિ જીવકેન ઉપનીતં યાગુખજ્જાદિભેદં દક્ખિણં પટિગ્ગહેસિ.

અથ ખો ભગવા કતભત્તકિચ્ચો આયસ્મન્તં ચૂળપન્થકં આણાપેસિ – ‘‘અનુમોદનં કરોહી’’તિ. સો સિનેરું ગહેત્વા મહાસમુદ્દં મન્થેન્તો વિય પભિન્નપટિસમ્ભિદાપ્પત્તતાય તેપિટકં બુદ્ધવચનં સઙ્ખોભેન્તો સત્થુ અજ્ઝાસયં ગણ્હન્તો અનુમોદનં અકાસિ. તથા ઉપનિસ્સયસમ્પન્નોપિ ¶ ચાયમાયસ્મા તથારૂપાય કમ્મપિલોતિકાય પરિબાધિતો ચતુપ્પદિકં ગાથં ચતૂહિપિ માસેહિ ગહેતું નાસક્ખિ. તં પનસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા સત્થા પુબ્બચરિયાનુરૂપં યોનિસોમનસિકારે નિયોજેસિ. તથા હિ ભગવા તદા જીવકસ્સ નિવેસને નિસિન્નો એવ ‘‘ચૂળપન્થકસ્સ ચિત્તં સમાહિતં, વીથિપટિપન્ના વિપસ્સના’’તિ ઞત્વા યથાનિસિન્નોવ અત્તાનં દસ્સેત્વા, ‘‘પન્થક, યદિપાયં પિલોતિકા સંકિલિટ્ઠા રજાનુકિણ્ણા, ઇતો પન અઞ્ઞો એવ અરિયસ્સ વિનયે સંકિલેસો રજો ચાતિ દસ્સેન્તો –

‘‘રાગો રજો ન ચ પન રેણુ વુચ્ચતિ, રાગસ્સેતં અધિવચનં રજોતિ;

એતં ¶ રજં વિપ્પજહિત્વા ભિક્ખવો, વિહરન્તિ તે વીતરજસ્સ સાસને.

‘‘દોસો રજો…પે… સાસને.

‘‘મોહો રજો…પે… વીતરજસ્સ સાસને’’તિ. –

ઇમા તિસ્સો ઓભાસગાથા અભાસિ. ગાથાપરિયોસાને ચૂળપન્થકો અભિઞ્ઞાપટિસમ્ભિદાપરિવારં અરહત્તં પાપુણીતિ.

ચૂળપન્થકત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૫. કપ્પત્થેરગાથાવણ્ણના

નાનાકુલમલસમ્પુણ્ણોતિઆદિકા ¶ આયસ્મતો કપ્પત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો કાલે વિભવસમ્પન્ને કુલે નિબ્બત્તિત્વા પિતુ અચ્ચયેન વિઞ્ઞુતં પત્તો નાનાવિરાગવણ્ણવિચિત્તેહિ વત્થેહિ અનેકવિધેહિ આભરણેહિ નાનાવિધેહિ મણિરતનેહિ બહુવિધેહિ પુપ્ફદામમાલાદીહિ ચ કપ્પરુક્ખં નામ અલઙ્કરિત્વા તેન સત્થુ થૂપં પૂજેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે મગધરટ્ઠે મણ્ડલિકરાજકુલે નિબ્બત્તિત્વા પિતુ અચ્ચયેન રજ્જે પતિટ્ઠિતો કામેસુ અતિવિય રત્તો ગિદ્ધો હુત્વા વિહરતિ. તં સત્થા મહાકરુણાસમાપત્તિતો વુટ્ઠાય લોકં વોલોકેન્તો ઞાણજાલે પઞ્ઞાયમાનં દિસ્વા, ‘‘કિં નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ આવજ્જેન્તો, ‘‘એસ મમ સન્તિકે અસુભકથં સુત્વા કામેસુ વિરત્તચિત્તો હુત્વા પબ્બજિત્વા અરહત્તં પાપુણિસ્સતી’’તિ ઞત્વા આકાસેન તત્થ ગન્ત્વા –

૫૬૭.

‘‘નાનાકુલમલસમ્પુણ્ણો ¶ , મહાઉક્કારસમ્ભવો;

ચન્દનિકંવ પરિપક્કં, મહાગણ્ડો મહાવણો.

૫૬૮.

‘‘પુબ્બરુહિરસમ્પુણ્ણો, ગૂથકૂપેન ગાળ્હિતો;

આપોપગ્ઘરણો કાયો, સદા સન્દતિ પૂતિકં.

૫૬૯.

‘‘સટ્ઠિકણ્ડરસમ્બન્ધો, મંસલેપનલેપિતો;

ચમ્મકઞ્ચુકસન્નદ્ધો, પૂતિકાયો નિરત્થકો.

૫૭૦.

‘‘અટ્ઠિસઙ્ઘાતઘટિતો, ન્હારુસુત્તનિબન્ધનો;

નેકેસં સંગતીભાવા, કપ્પેતિ ઇરિયાપથં.

૫૭૧.

‘‘ધુવપ્પયાતો મરણાય, મચ્ચુરાજસ્સ સન્તિકે;

ઇધેવ છડ્ડયિત્વાન, યેનકામઙ્ગમો નરો.

૫૭૨.

‘‘અવિજ્જાય ¶ નિવુતો કાયો, ચતુગન્થેન ગન્થિતો;

ઓઘસંસીદનો કાયો, અનુસયાજાલમોત્થતો.

૫૭૩.

‘‘પઞ્ચનીવરણે યુત્તો, વિતક્કેન સમપ્પિતો;

તણ્હામૂલેનાનુગતો, મોહચ્છાદનછાદિતો.

૫૭૪.

‘‘એવાયં ¶ વત્તતે કાયો, કમ્મયન્તેન યન્તિતો;

સમ્પત્તિ ચ વિપત્યન્તા, નાનાભાવો વિપજ્જતિ.

૫૭૫.

‘‘યેમં કાયં મમાયન્તિ, અન્ધબાલા પુથુજ્જના;

વડ્ઢેન્તિ કટસિં ઘોરં, આદિયન્તિ પુનબ્ભવં.

૫૭૬.

‘‘યેમં કાયં વિવજ્જેન્તિ, ગૂથલિત્તંવ પન્નગં;

ભવમૂલં વમિત્વાન, પરિનિબ્બિસ્સન્તિનાસવા’’તિ. –

ઇમાહિ ગાથાહિ તસ્સ અસુભકથં કથેસિ. સો સત્થુ સમ્મુખા અનેકાકારવોકારં યાથાવતો સરીરસભાવવિભાવનં અસુભકથં સુત્વા સકેન કાયેન અટ્ટીયમાનો હરાયમાનો જિગુચ્છમાનો સંવિગ્ગહદયો સત્થારં વન્દિત્વા, ‘‘લભેય્યાહં, ભન્તે, ભગવતો સન્તિકે પબ્બજ્જ’’ન્તિ પબ્બજ્જં યાચિ. સત્થા સમીપે ઠિતમઞ્ઞતરં ભિક્ખું આણાપેસિ – ‘‘ગચ્છ, ભિક્ખુ, ઇમં પબ્બાજેત્વા ઉપસમ્પાદેત્વા આનેહી’’તિ. સો તં તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં દત્વા પબ્બાજેસિ. સો ખુરગ્ગેયેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. તેર ૧.૪.૧૦૨-૧૦૭) –

‘‘સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો, થૂપસેટ્ઠસ્સ સમ્મુખા;

વિચિત્તદુસ્સે લગેત્વા, કપ્પરુક્ખં ઠપેસહં.

‘‘યં ¶ યં યોનુપપજ્જામિ, દેવત્તં અથ માનુસં;

સોભયન્તો મમ દ્વારં, કપ્પરુક્ખો પતિટ્ઠતિ.

‘‘અહઞ્ચ પરિસા ચેવ, યે કેચિ મમવસ્સિતા;

તમ્હા દુસ્સં ગહેત્વાન, નિવાસેમ મયં સદા.

‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, યં રુક્ખં ઠપયિં અહં;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, કપ્પરુક્ખસ્સિદં ફલં.

‘‘ઇતો ચ સત્તમે કપ્પે, સુચેળા અટ્ઠ ખત્તિયા;

સત્તરતનસમ્પન્ના, ચક્કવત્તી મહબ્બલા.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં ¶ પન પત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો અઞ્ઞં બ્યાકરોન્તો તા એવ ગાથા અભાસિ. તેનેવ તા થેરગાથા નામ જાતા.

તત્થ નાનાકુલમલસમ્પુણ્ણોતિ, નાનાકુલેહિ નાનાભાગેહિ મલેહિ સમ્પુણ્ણો, કેસલોમાદિનાનાવિધઅસુચિકોટ્ઠાસભરિતોતિ અત્થો. મહાઉક્કારસમ્ભવોતિ, ઉક્કારો વુચ્ચતિ વચ્ચકૂપં. યત્તકવયા માતા, તત્તકં કાલં કારપરિસેદિતવચ્ચકૂપસદિસતાય માતુ કુચ્છિ ઇધ ‘‘મહાઉક્કારો’’તિ અધિપ્પેતો. સો કુચ્છિ સમ્ભવો ઉપ્પત્તિટ્ઠાનં એતસ્સાતિ મહાઉક્કારસમ્ભવો. ચન્દનિકંવાતિ ચન્દનિકં નામ ઉચ્છિટ્ઠોદકગબ્ભમલાદીનં છડ્ડનટ્ઠાનં, યં જણ્ણુમત્તં અસુચિભરિતમ્પિ હોતિ, તાદિસન્તિ અત્થો. પરિપક્કન્તિ, પરિણતં પુરાણં. તેન યથા ચણ્ડાલગામદ્વારે નિદાઘસમયે થુલ્લફુસિતકે દેવે વસ્સન્તે ઉદકેન સમુપબ્યૂળ્હમુત્તકરીસઅટ્ઠિચમ્મન્હારુખણ્ડખેળસિઙ્ઘાણિકાદિનાનાકુણપભરિતં કદ્દમોદકાલુળિતં ¶ કતિપયદિવસાતિક્કમેન સંજાત કિમિકુલાકુલં સૂરિયાતપસન્તાપકુથિતં ઉપરિ ફેણપુબ્બુળકાનિ મુઞ્ચન્તં અભિનીલવણ્ણં પરમદુગ્ગન્ધં જેગુચ્છં ચન્દનિકાવાટં નેવ ઉપગન્તું, ન દટ્ઠું અરહરૂપં હુત્વા તિટ્ઠતિ, તથારૂપોયં કાયોતિ દસ્સેતિ. સદા દુક્ખતામૂલયોગતો અસુચિપગ્ઘરણતો ઉપ્પાદજરામરણેહિ ઉદ્ધુમાયનપરિપચ્ચનભિજ્જનસભાવત્તા ચ મહન્તો ગણ્ડો વિયાતિ મહાગણ્ડો. સબ્બત્થકમેવ દુક્ખવેદનાનુબદ્ધત્તા ગણ્ડાનં સહનતો અસુચિવિસ્સન્દનતો ચ મહન્તો વણો વિયાતિ મહાવણો ગૂથકૂપેન ગાળિતોતિ, વચ્ચકૂપેન વચ્ચેનેવ વા ભરિતો. ‘‘ગૂથકૂપનિગાળ્હિતો’’તિપિ પાળિ, વચ્ચકૂપતો નિક્ખન્તોતિ અત્થો. આપોપગ્ઘરણો કાયો, સદા સન્દતિ પૂતિકન્તિ, અયં કાયો આપોધાતુયા સદા પગ્ઘરણસીલો, તઞ્ચ ખો પિત્તસેમ્હસેદમુત્તાદિકં પૂતિકં અસુચિંયેવ સન્દતિ, ન કદાચિ સુચિન્તિ અત્થો.

સટ્ઠિકણ્ડરસમ્બન્ધોતિ ¶ , ગીવાય ઉપરિમભાગતો પટ્ઠાય સરીરં વિનદ્ધમાના સરીરસ્સ પુરિમપચ્છિમદક્ખિણવામપસ્સેસુ પચ્ચેકં પઞ્ચ પઞ્ચ કત્વા વીસતિ, હત્થપાદે વિનદ્ધમાના તેસં પુરિમપચ્છિમપસ્સેસુ પઞ્ચ પઞ્ચ કત્વા ચત્તાલીસાતિ ¶ સટ્ઠિયા કણ્ડરેહિ મહાન્હારૂહિ સબ્બસો બદ્ધો વિનદ્ધોતિ સટ્ઠિકણ્ડરસમ્બન્ધો. મંસલેપનલેપિતોતિ, મંસસઙ્ખાતેન લેપનેન લિત્તો, નવમંસપેસિસતાનુલિત્તોતિ અત્થો. ચમ્મકઞ્ચુકસન્નદ્ધોતિ, ચમ્મસઙ્ખાતેન કઞ્ચુકેન સબ્બસો ઓનદ્ધો પરિયોનદ્ધો પરિચ્છિન્નો. પૂતિકાયોતિ, સબ્બસો પૂતિગન્ધિકો કાયો. નિરત્થકોતિ, નિપ્પયોજનો. અઞ્ઞેસઞ્હિ પાણીનં કાયો ચમ્માદિવિનિયોગેન સિયા સપ્પયોજનો, ન તથા મનુસ્સકાયોતિ. અટ્ઠિસઙ્ઘાતઘટિતોતિ, અતિરેકતિસતાનં અટ્ઠીનં સઙ્ઘાતેન ઘટિતો સમ્બન્ધો. ન્હારુસુત્તનિબન્ધનોતિ, સુત્તસદિસેહિ નવહિ ન્હારુસતેહિ નિબન્ધિતો. નેકેસં સંગતીભાવાતિ, ચતુમહાભૂતજીવિતિન્દ્રિયઅસ્સાસપસ્સાસવિઞ્ઞાણાદીનં સમવાયસમ્બન્ધેન સુત્તમેરકસમવાયેન યન્તં વિય ઠાનાદિઇરિયાપથં કપ્પેતિ.

ધુવપ્પયાતો મરણાયાતિ, મરણસ્સ અત્થાય એકન્તગમનો, નિબ્બત્તિતો પટ્ઠાય મરણં પતિ પવત્તો. તતો એવ મચ્ચુરાજસ્સ મરણસ્સ ¶ સન્તિકે ઠિતો. ઇધેવ છડ્ડયિત્વાનાતિ, ઇમસ્મિંયેવ લોકે કાયં છડ્ડેત્વા, યથારુચિતટ્ઠાનગામી અયં સત્તો, તસ્મા ‘‘પહાય ગમનીયો અયં કાયો’’તિ એવમ્પિ સઙ્ગો ન કાતબ્બોતિ દસ્સેતિ.

અવિજ્જાય નિવુતોતિ, અવિજ્જાનીવરણેન નિવુતો પટિચ્છાદિતાદીનવો, અઞ્ઞથા કો એત્થ સઙ્ગં જનેય્યાતિ અધિપ્પાયો. ચતુગન્થેનાતિ, અભિજ્ઝાકાયગન્થાદિના ચતુબ્બિધેન ગન્થેન ગન્થિતો, ગન્થનિયભાવેન વિનદ્ધિતો. ઓઘસંસીદનોતિ, ઓઘનિયભાવેન કામોઘાદીસુ ચતૂસુ ઓઘેસુ સંસીદનકો. અપ્પહીનભાવેન સન્તાને અનુ અનુ સેન્તીતિ અનુસયા, કામરાગાદયો અનુસયા. તેસં જાલેન ઓત્થતો અભિભૂતોતિ અનુસયાજાલમોત્થતો. મકારો પદસન્ધિકરો, ગાથાસુખત્થં દીઘં કત્વા વુત્તં. કામચ્છન્દાદિના પઞ્ચવિધેન નીવરણેન યુત્તો અધિમુત્તોતિ પઞ્ચનીવરણે યુત્તો, કરણત્થે ભુમ્મવચનં.

કામવિતક્કાદિના ¶ મિચ્છાવિતક્કેન સમપ્પિતો સમસ્સિતોતિ વિતક્કેન સમપ્પિતો. તણ્હામૂલેનાનુગતોતિ, તણ્હાસઙ્ખાતેન ભવમૂલેન અનુબદ્ધો. મોહચ્છાદનછાદિતોતિ, સમ્મોહસઙ્ખાતેન આવરણેન પલિગુણ્ઠિતો. સબ્બમેતં સવિઞ્ઞાણકં કરજકાયં સન્ધાય વદતિ. સવિઞ્ઞાણકો હિ અત્તભાવો ‘‘ઉચ્છિન્નભવનેત્તિકો, ભિક્ખવે, તથાગતસ્સ કાયો તિટ્ઠતિ, અયઞ્ચેવ કાયો બહિદ્ધા ચ નામરૂપ’’ન્તિઆદીસુ (દી. નિ. ૧.૧.૧૪૭) કાયોતિ વુચ્ચતિ, એવાયં વત્તતે કાયોતિ ¶ એવં ‘‘નાનાકુલમલસમ્પુણ્ણો’’તિઆદિના ‘‘અવિજ્જાય નિવુતો’’તિઆદિના ચ વુત્તપ્પકારેન અયં કાયો વત્તતિ, વત્તન્તો ચ કમ્મયન્તેન સુકતદુક્કટેન કમ્મસઙ્ખાતેન યન્તેન યન્તિતો સઙ્ઘટિતો. યથા વા ખેમન્તં ગન્તું ન સક્કોતિ, તથા સઙ્ખોભિતો સુગતિદુગ્ગતીસુ વત્તતિ પરિબ્ભમતિ. સમ્પત્તિ ચ વિપત્યન્તાતિ યા એત્થ સમ્પત્તિ, સા વિપત્તિપરિયોસાના. સબ્બઞ્હિ યોબ્બનં જરાપરિયોસાનં, સબ્બં આરોગ્યં બ્યાધિપરિયોસાનં, સબ્બં જીવિતં મરણપરિયોસાનં, સબ્બો સમાગમો વિયોગપરિયોસાનો. તેનાહ ‘‘નાનાભાવો વિપજ્જતી’’તિ. નાનાભાવોતિ, વિનાભાવો વિપ્પયોગો, સો કદાચિ વિપ્પયુઞ્જકસ્સ વસેન, કદાચિ વિપ્પયુઞ્જિતબ્બસ્સ વસેનાતિ વિવિધં પજ્જતિ પાપુણીયતિ.

યેમં કાયં મમાયન્તીતિ યે અન્ધબાલા પુથુજ્જના એવં અસુભં અનિચ્ચં અધુવં દુક્ખં અસારં ઇમં કાયં ‘‘મમ ઇદ’’ન્તિ ગણ્હન્તા મમાયન્તિ છન્દરાગં ઉપ્પાદેન્તિ, તે જાતિઆદીહિ નિરયાદીહિ ચ ઘોરં ભયાનકં અપણ્ડિતેહિ અભિરમિતબ્બતો કટસિસઙ્ખાતં સંસારં પુનપ્પુનં જનનમરણાદીહિ વડ્ઢેન્તિ, તેનાહ ‘‘આદિયન્તિ પુનબ્ભવ’’ન્તિ.

યેમં કાયં વિવજ્જેન્તિ, ગૂથલિત્તંવ પન્નગન્તિ યથા નામ ¶ પુરિસો સુખકામો જીવિતુકામો ગૂથગતં આસીવિસં દિસ્વા જિગુચ્છનિયતાય વા સપ્પટિભયતાય વા વિવજ્જેતિ ન અલ્લીયતિ, એવમેવં યે પણ્ડિતા કુલપુત્તા અસુચિભાવેન જેગુચ્છં અનિચ્ચાદિભાવેન સપ્પટિભયં ઇમં કાયં વિવજ્જેન્તિ છન્દરાગપ્પહાનેન પજહન્તિ. તે ભવમૂલં અવિજ્જં ભવતણ્હઞ્ચ વમિત્વા છડ્ડેત્વા અચ્ચન્તમેવ પહાય તતો એવ સબ્બસો અનાસવા સઉપાદિસેસાય અનુપાદિસેસાય ચ નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિસ્સન્તીતિ.

કપ્પત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૬. વઙ્ગન્તપુત્તઉપસેનત્થેરગાથાવણ્ણના

વિવિત્તં ¶ અપ્પનિગ્ઘોસન્તિઆદિકા આયસ્મતો ઉપસેનત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મં સુણમાનો સત્થારં એકં ભિક્ખું સમન્તપાસાદિકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા સત્થુ અધિકારકમ્મં કત્વા તં ઠાનન્તરં પત્થેત્વા યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં ¶ બુદ્ધુપ્પાદે નાલકગામે રૂપસારીબ્રાહ્મણિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિ, ઉપસેનોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો તયો વેદે ઉગ્ગહેત્વા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા ઉપસમ્પદાય એકવસ્સિકો ‘‘અરિયગબ્ભં વડ્ઢેમી’’તિ એકં કુલપુત્તં અત્તનો સન્તિકે ઉપસમ્પાદેત્વા તેન સદ્ધિં સત્થુ સન્તિકં ગતો. સત્થારા ચસ્સ તસ્સ અવસ્સિકસ્સ ભિક્ખુનો સદ્ધિવિહારિકભાવં સુત્વા, ‘‘અતિલહું ખો ત્વં, મોઘપુરિસ, બાહુલ્લાય આવત્તો’’તિ (મહાવ. ૭૫) ગરહિતો. ‘‘ઇદાનાહં યદિપિ પરિસં નિસ્સાય સત્થારા ગરહિતો, પરિસંયેવ પન નિસ્સાય સત્થુ પાસંસોપિ ભવિસ્સામી’’તિ વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૨.૮૬-૯૬) –

‘‘પદુમુત્તરં ભગવન્તં, લોકજેટ્ઠં નરાસભં;

પબ્ભારમ્હિ નિસીદન્તં, ઉપગચ્છિં નરુત્તમં.

‘‘કણિકારપુપ્ફં દિસ્વા, વણ્ટે છેત્વાનહં તદા;

અલઙ્કરિત્વા છત્તમ્હિ, બુદ્ધસ્સ અભિરોપયિં.

‘‘પિણ્ડપાતઞ્ચ પાદાસિં, પરમન્નં સુભોજનં;

બુદ્ધેન નવમે તત્થ, સમણે અટ્ઠ ભોજયિં.

‘‘અનુમોદિ મહાવીરો, સયમ્ભૂ અગ્ગપુગ્ગલો;

ઇમિના છત્તદાનેન, પરમન્નપવેચ્છના.

‘‘તેન ચિત્તપ્પસાદેન, સમ્પત્તિમનુભોસ્સસિ;

છત્તિંસક્ખત્તું દેવિન્દો, દેવરજ્જં કરિસ્સતિ.

‘‘એકવીસતિક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ;

પદેસરજ્જં વિપુલં, ગણનાતો અસઙ્ખિયં.

‘‘સતસહસ્સિતો ¶ કપ્પે, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘સાસને દિબ્બમાનમ્હિ, મનુસ્સત્તં ગમિસ્સતિ;

તસ્સ ધમ્મેસુ દાયાદો, ઓરસો ધમ્મનિમ્મિતો.

‘‘ઉપસેનોતિ નામેન, હેસ્સતિ સત્થુ સાવકો;

સમન્તપાસાદિકત્તા, અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસ્સતિ.

‘‘ચરિમં વત્તતે મય્હં, ભવા સબ્બે સમૂહતા;

ધારેમિ અન્તિમં દેહં, જેત્વા મારં સવાહનં.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા સયમ્પિ સબ્બે ધુતઙ્ગધમ્મે સમાદાય વત્તતિ, અઞ્ઞેપિ તદત્થાય સમાદપેતિ ¶ , તેન નં ભગવા સમન્તપાસાદિકાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. સો અપરેન સમયેન કોસમ્બિયં કલહે ¶ ઉપ્પન્ને ભિક્ખુસઙ્ઘે ચ દ્વિધાભૂતે એકેન ભિક્ખુના તં કલહં પરિવજ્જિતુકામેન ‘‘એતરહિ ખો કલહો ઉપ્પન્નો, સઙ્ઘો દ્વિધાભૂતો, કથં નુ ખો મયા પટિપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ પુટ્ઠો વિવેકવાસતો પટ્ઠાય તસ્સ પટિપત્તિં કથેન્તો –

૫૭૭.

‘‘વિવિત્તં અપ્પનિગ્ઘોસં, વાળમિગનિસેવિતં;

સેવે સેનાસનં ભિક્ખુ, પટિસલ્લાનકારણા.

૫૭૮.

‘‘સઙ્કારપુઞ્જા આહત્વા, સુસાના રથિયાહિ ચ;

તતો સઙ્ઘાટિકં કત્વા, લૂખં ધારેય્ય ચીવરં.

૫૭૯.

‘‘નીચં મનં કરિત્વાન, સપદાનં કુલા કુલં;

પિણ્ડિકાય ચરે ભિક્ખુ, ગુત્તદ્વારો સુસંવુતો.

૫૮૦.

‘‘લૂખેનપિ વા સન્તુસ્સે, નાઞ્ઞં પત્થે રસં બહું;

રસેસુ અનુગિદ્ધસ્સ, ઝાને ન રમતી મનો.

૫૮૧.

‘‘અપ્પિચ્છો ચેવ સન્તુટ્ઠો, પવિવિત્તો વસે મુનિ;

અસંસટ્ઠો ગહટ્ઠેહિ, અનાગારેહિ ચૂભયં.

૫૮૨.

‘‘યથા ¶ જળો વ મૂગો વ, અત્તાનં દસ્સયે તથા;

નાતિવેલં સમ્ભાસેય્ય, સઙ્ઘમજ્ઝમ્હિ પણ્ડિતો.

૫૮૩.

‘‘ન સો ઉપવદે કઞ્ચિ, ઉપઘાતં વિવજ્જયે;

સંવુતો પાતિમોક્ખસ્મિં, મત્તઞ્ઞૂ ચસ્સ ભોજને.

૫૮૪. ‘‘સુગ્ગહીતનિમિત્તસ્સ, ચિત્તસ્સુપ્પાદકોવિદો.

સમથં અનુયુઞ્જેય્ય, કાલેન ચ વિપસ્સનં.

૫૮૫.

‘‘વીરિયસાતચ્ચસમ્પન્નો, યુત્તયોગો સદા સિયા;

ન ચ અપ્પત્વા દુક્ખન્તં, વિસ્સાસં એય્ય પણ્ડિતો.

૫૮૬.

‘‘એવં વિહરમાનસ્સ, સુદ્ધિકામસ્સ ભિક્ખુનો;

ખીયન્તિ આસવા સબ્બે, નિબ્બુતિઞ્ચાધિગચ્છતી’’તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ.

તત્થ વિવિત્તન્તિ, જનવિવિત્તં સુઞ્ઞં અરઞ્ઞાદિં. અપ્પનિગ્ઘોસન્તિ, નિસ્સદ્દં સદ્દસઙ્ઘટ્ટનરહિતં. વાળમિગનિસેવિતન્તિ, સીહબ્યગ્ઘદીપિવાળમિગેહિ ચરિતં. ઇમિનાપિ જનવિવેકંયેવ દસ્સેતિ પન્તસેનાસનભાવદીપનતો. સેનાસનન્તિ, સયિતું આસયિતુઞ્ચ યુત્તભાવેન ¶ વસનટ્ઠાનં ઇધ સેનાસનન્તિ અધિપ્પેતં. પટિસલ્લાનકારણાતિ, પટિસલ્લાનનિમિત્તં, નાનારમ્મણતો નિવત્તેત્વા કમ્મટ્ઠાનેયેવ ચિત્તસ્સ પટિ પટિ સમ્મદેવ અલ્લીયનત્થં.

એવં ભાવનાનુરૂપં સેનાસનં નિદ્દિસન્તો સેનાસને સન્તોસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ચીવરાદીસુપિ તં દસ્સેતું ‘‘સંકારપુઞ્જા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ¶ સંકારપુઞ્જાતિ સંકારાનં પુઞ્જં સંકારપુઞ્જં, તતો કચવરટ્ઠાના. આહત્વાતિ આહરિત્વા. તતોતિ તથા આહટચોળક્ખણ્ડેહિ. કરણે હિ ઇદં નિસ્સક્કવચનં લૂખન્તિ સત્થલૂખરજનલૂખાદિના લૂખં અવણ્ણામટ્ઠં. ધારેય્યાતિ નિવાસનાદિવસેન પરિહરેય્ય, એતેન ચીવરસન્તોસં વદતિ.

નીચ મનં કરિત્વાનાતિ ‘‘અન્તમિદં, ભિક્ખવે, જીવિકાન’’ન્તિઆદિકં (ઇતિવુ. ૯૧; સં. નિ. ૩.૮૦) સુગતોવાદં અનુસ્સરિત્વા નિહતમાનદપ્પં ચિત્તં કત્વા. સપદાનન્તિ ઘરેસુ ¶ અવખણ્ડરહિતં; અનુઘરન્તિ અત્થો. તેનાહ ‘‘કુલા કુલ’’ન્તિ. કુલા કુલન્તિ કુલતો કુલં, કુલાનુપુબ્બિયા ઘરપટિપાટિયાતિ અત્થો. પિણ્ડિકાયાતિ મિસ્સકભિક્ખાય, ઇમિના પિણ્ડપાતસન્તોસં વદતિ. ગુત્તદ્વારોતિ સુપિહિતચક્ખાદિદ્વારો. સુસંવુતોતિ હત્થકુક્કુચ્ચાદીનં અભાવેન સુટ્ઠુ સંવુતો.

લૂખેનપિ વાતિ અપિસદ્દો સમુચ્ચયે, વા-સદ્દો વિકપ્પે. ઉભયેનપિ લૂખેનપિ અપ્પેનપિ યેન કેનચિ સુલભેન ઇતરીતરેન સન્તુસ્સે સમં સમ્મા તુસ્સેય્ય. તેનાહ ‘‘નાઞ્ઞં પત્થે રસં બહુ’’ન્તિ. નાઞ્ઞં પત્થે રસં બહુન્તિ અત્તના યથાલદ્ધતો અઞ્ઞં મધુરાદિરસં બહું પણીતઞ્ચ ન પત્થેય્ય ન પિહેય્ય, ઇમિના ગિલાનપચ્ચયેપિ સન્તોસો દસ્સિતો હોતિ. રસેસુ ગેધવારણત્થં પન કારણં વદન્તો રસેસુ અનુગિદ્ધસ્સ, ઝાને ન રમતી મનો’’તિ આહ. ઇન્દ્રિયસંવરમ્પિ અપરિપૂરેન્તસ્સ કુતો વિક્ખિત્તચિત્તસમાધાનન્તિ અધિપ્પાયો.

એવં ચતૂસુ પચ્ચયેસુ સલ્લેખપટિપત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અવસિટ્ઠકથાવત્થૂનિ દસ્સેતું ‘‘અપ્પિચ્છો ચેવા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ અપ્પિચ્છોતિ, અનિચ્છો ચતૂસુ પચ્ચયેસુ ઇચ્છારહિતો, તેન ચતુબ્બિધપચ્ચયેસુ તણ્હુપ્પાદવિક્ખમ્ભનમાહ. સન્તુટ્ઠોતિ, ચતૂસુ પચ્ચયેસુ યથાલાભસન્તોસાદિના સન્તુટ્ઠો. યો હિ –

‘‘અતીતં નાનુસોચેય્ય, નપ્પજપ્પેય્યનાગતં;

પચ્ચુપ્પન્નેન યાપેય્ય, સો ‘સન્તુટ્ઠો’તિ પવુચ્ચતી’’તિ.

પવિવિત્તોતિ ¶ ગણસઙ્ગણિકં પહાય કાયેન પવિવિત્તો વૂપકટ્ઠો. ચિત્તવિવેકાદિકે હિ પરતો વક્ખતિ. વસેતિ સબ્બત્થ યોજેતબ્બં. મોનેય્યધમ્મસમન્નાગમેન મુનિ. અસંસટ્ઠોતિ દસ્સનસવનસમુલ્લપનસમ્ભોગકાયસંસગ્ગાનં અભાવેન ¶ અસંસટ્ઠો યથાવુત્તસંસગ્ગરહિતો. ઉભયન્તિ, ગહટ્ઠેહિ અનાગારેહિ ચાતિ ઉભયેહિપિ અસંસટ્ઠો. કરણે હિ ઇદં પચ્ચત્તવચનં.

અત્તાનં દસ્સયે તથાતિ અજળો અમૂગોપિ સમાનો યથા જળો વા મૂગો વા, તથા અત્તાનં દસ્સેય્ય, એતેન પાગબ્બિયપ્પહાનમાહ. જળો વ મૂગો વાતિ ચ ગાથાસુખત્થં રસ્સત્તં કતં, સમુચ્ચયત્થો ચ ¶ વાસદ્દો. નાતિવેલં સમ્ભાસેય્યાતિ અતિવેલં અતિક્કન્તપમાણં ન ભાસેય્ય, મત્તભાણી અસ્સાતિ અત્થો. સઙ્ઘમજ્ઝમ્હીતિ ભિક્ખુસઙ્ઘે, જનસમૂહે વા.

ન સો ઉપવદે કઞ્ચીતિ સો યથાવુત્તપટિપત્તિકો ભિક્ખુ હીનં વા મજ્ઝિમં વા ઉક્કટ્ઠં વા યંકિઞ્ચિ ન વાચાય ઉપવદેય્ય. ઉપઘાતં વિવજ્જયેતિ કાયેન ઉપઘાતં પરિવિહેઠનં વજ્જેય્ય. સંવુતો પાતિમોક્ખસ્મિન્તિ પાતિમોક્ખમ્હિ પાતિમોક્ખસંવરસીલે સંવુતો અસ્સ, પાતિમોક્ખસંવરેન પિહિતકાયવાચો સિયાતિ અત્થો. મત્તઞ્ઞૂ ચસ્સ ભોજનેતિ પરિયેસનપટિગ્ગહણપરિભોગવિસ્સજ્જનેસુ ભોજને પમાણઞ્ઞૂ સિયા.

સુગ્ગહીતનિમિત્તસ્સાતિ ‘‘એવં મે મનસિ કરોતો ચિત્તં સમાહિતં અહોસી’’તિ તદાકારં સલ્લક્ખેન્તો સુટ્ઠુ ગહિતસમાધિનિમિત્તો અસ્સ. ‘‘સુગ્ગહીતનિમિત્તો સો’’તિપિ પાઠો, સો યોગીતિ અત્થો. ચિત્તસ્સુપ્પાદકોવિદોતિ એવં ભાવયતો ચિત્તં લીનં હોતિ, ‘‘એવં ઉદ્ધત’’ન્તિ લીનસ્સ ઉદ્ધતસ્સ ચ ચિત્તસ્સ ઉપ્પત્તિકારણે કુસલો અસ્સ. લીને હિ ચિત્તે ધમ્મવિચયવીરિયપીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગા ભાવેતબ્બા, ઉદ્ધતે પસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગા. સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો પન સબ્બત્થ ઇચ્છિતબ્બો. તેનાહ ભગવા – ‘‘યસ્મિઞ્ચ ખો, ભિક્ખવે, સમયે લીનં ચિત્તં હોતિ, કાલો તસ્મિં સમયે ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગસ્સ ભાવનાયા’’તિઆદિ (સં. નિ. ૫.૨૩૪). સમથં અનુયુઞ્જેય્યાતિ સમથભાવનં ભાવેય્ય, અનુપ્પન્નં સમાધિં ઉપ્પાદેય્ય, ઉપ્પન્નઞ્ચ યાવ વસીભાવપ્પત્તિ, તાવ વડ્ઢેય્ય બ્યૂહેય્યાતિ અત્થો. કાલેન ચ વિપસ્સનન્તિ યથાલદ્ધં સમાધિં નિકન્તિયા અપરિયાદાનેન હાનભાગિયં ઠિતિભાગિયં વા અકત્વા નિબ્બેધભાગિયંવ કત્વા કાલેન વિપસ્સનઞ્ચ અનુયુઞ્જેય્ય. અથ વા કાલેન ચ વિપસ્સનન્તિ સમથં અનુયુઞ્જન્તો તસ્સ થિરીભૂતકાલે સઙ્કોચં અનાપજ્જિત્વા અરિયમગ્ગાધિગમાય વિપસ્સનં અનુયુઞ્જેય્ય. યથાહ –

‘‘અથ ¶ વા સમાધિલાભેન, વિવિત્તસયનેન વા;

ભિક્ખુ વિસ્સાસમાપાદિ, અપ્પત્તો આસવક્ખય’’ન્તિ. (ધ. પ. ૨૭૧-૨૭૨);

તેન ¶ ¶ વુત્તં – ‘‘વીરિયસાતચ્ચસમ્પન્નો’’તિઆદિ. સતતભાવો સાતચ્ચં, વીરિયસ્સ સાતચ્ચં, તેન સમ્પન્નો સમન્નાગતો, સતતપવત્તવીરિયો, નિચ્ચપગ્ગહિતવીરિયોતિ અત્થો. યુત્તયોગો સદા સિયાતિ સબ્બકાલં ભાવનાનુયુત્તો સિયા. દુક્ખન્તન્તિ વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તં પરિયોસાનં નિરોધં નિબ્બાનં અપ્પત્વા વિસ્સાસં ન એય્ય ન ગચ્છેય્ય. ‘‘અહં પરિસુદ્ધસીલો ઝાનલાભી અભિઞ્ઞાલાભી વિપસ્સનં મત્થકં પાપેત્વા ઠિતો’’તિ વા વિસ્સટ્ઠો ન ભવેય્યાતિ અત્થો.

એવં વિહરમાનસ્સાતિ, એવં વિવિત્તસેનાસનસેવનાદિના વિપસ્સનાવસેન યુત્તયોગતાપરિયોસાનેન વિધિના વિહરન્તસ્સ. સુદ્ધિકામસ્સાતિ, ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિં અચ્ચન્તવિસુદ્ધિં નિબ્બાનં અરહત્તઞ્ચ ઇચ્છન્તસ્સ. સંસારે ભયસ્સ ઇક્ખતો ભિક્ખુનો, કામાસવાદયો સબ્બે આસવા ખીયન્તિ ખયં અબ્ભત્થં ગચ્છન્તિ, તેસં ખયગમનેનેવ સઉપાદિસેસઅનુપાદિસેસપભેદં દુવિધમ્પિ નિબ્બાનં અધિગચ્છતિ પાપુણાતિ.

એવં થેરો તસ્સ ભિક્ખુનો ઓવાદદાનાપદેસેન અત્તના તથાપટિપન્નભાવં દીપેન્તો અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

વઙ્ગન્તપુત્તઉપસેનત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૭. (અપર)-ગોતમત્થેરગાથાવણ્ણના

વિજાનેય્ય સકં અત્થન્તિઆદિકા આયસ્મતો અપરસ્સ ગોતમત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનિત્વા અમ્હાકં ભગવતો ઉપ્પત્તિતો પુરેતરમેવ સાવત્થિયં ઉદિચ્ચબ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ હુત્વા, વાદમગ્ગં ઉગ્ગહેત્વા અત્તનો વાદસ્સ ઉપરિ ઉત્તરિં વદન્તં અલભન્તો તેહિ તેહિ વિગ્ગાહિકકથં અનુયુત્તો વિચરતિ. અથ અમ્હાકં ભગવા લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા ¶ પવત્તિતવરધમ્મચક્કો અનુપુબ્બેન યસાદિકે વેનેય્યે વિનેત્વા અનાથપિણ્ડિકસ્સ અભિયાચનાય સાવત્થિં ઉપગચ્છિ. તદા સત્થુ જેતવનપટિગ્ગહે પટિલદ્ધસદ્ધો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. સત્થા ¶ અઞ્ઞતરં પિણ્ડચારિકં ભિક્ખું આણાપેસિ – ‘‘ભિક્ખુ, ઇમં પબ્બાજેહી’’તિ. સો તેન પબ્બાજિયમાનો ખુરગ્ગેયેવ અરહત્તં પાપુણિત્વા કોસલજનપદં ગન્ત્વા તત્થ ચિરં વસિત્વા પુન સાવત્થિં પચ્ચાગમિ. તં બહૂ ઞાતકા બ્રાહ્મણમહાસાલા ઉપસઙ્કમિત્વા પયિરુપાસિત્વા નિસિન્ના ‘‘ઇમસ્મિં લોકે ¶ બહૂ સમણબ્રાહ્મણા સંસારે સુદ્ધિવાદા, તેસુ કતમેસં નુ ખો વાદો નિય્યાનિકો, કથં પટિપજ્જન્તો સંસારતો સુજ્ઝતી’’તિ પુચ્છિંસુ. થેરો તેસં તમત્થં પકાસેન્તો –

૫૮૭.

‘‘વિજાનેય્ય સકં અત્થં, અવલોકેય્યાથ પાવચનં;

યઞ્ચેત્થ અસ્સ પતિરૂપં, સામઞ્ઞં અજ્ઝૂપગતસ્સ.

૫૮૮.

‘‘મિત્તં ઇધ ચ કલ્યાણં, સિક્ખા વિપુલં સમાદાનં;

સુસ્સૂસા ચ ગરૂનં, એતં સમણસ્સ પતિરૂપં.

૫૮૯.

‘‘બુદ્ધેસુ સગારવતા, ધમ્મે અપચિતિ યથાભૂતં;

સઙ્ઘે ચ ચિત્તીકારો, એતં સમણસ્સ પતિરૂપં.

૫૯૦.

‘‘આચારગોચરે યુત્તો, આજીવો સોધિતો અગારય્હો;

ચિત્તસ્સ ચ સણ્ઠપનં, એતં સમણસ્સ પતિરૂપં.

૫૯૧.

‘‘ચારિત્તં અથ વારિત્તં, ઇરિયાપથિયં પસાદનિયં;

અધિચિત્તે ચ આયોગો, એતં સમણસ્સ પતિરૂપં.

૫૯૨.

‘‘આરઞ્ઞકાનિ સેનાસનાનિ, પન્તાનિ અપ્પસદ્દાનિ;

ભજિતબ્બાનિ મુનિના, એતં સમણસ્સ પતિરૂપં.

૫૯૩.

‘‘સીલઞ્ચ બાહુસચ્ચઞ્ચ, ધમ્માનં પવિચયો યથાભૂતં;

સચ્ચાનં અભિસમયો, એતં સમણસ્સ પતિરૂપં.

૫૯૪.

‘‘ભાવેય્ય ચ અનિચ્ચન્તિ, અનત્તસઞ્ઞં અસુભસઞ્ઞઞ્ચ;

લોકમ્હિ ચ અનભિરતિં, એતં સમણસ્સ પતિરૂપં.

૫૯૫.

‘‘ભાવેય્ય ¶ ચ બોજ્ઝઙ્ગે, ઇદ્ધિપાદાનિ ઇન્દ્રિયાનિ બલાનિ;

અટ્ઠઙ્ગમગ્ગમરિયં, એતં સમણસ્સ પતિરૂપં.

૫૯૬.

‘‘તણ્હં પજહેય્ય મુનિ, સમૂલકે આસવે પદાલેય્ય;

વિહરેય્ય વિપ્પમુત્તો, એતં સમણસ્સ પતિરૂપ’’ન્તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ.

તત્થ ¶ વિજાનેય્ય સકં અત્થન્તિ, વિઞ્ઞૂજાતિકો પુરિસો અત્તનો અત્થં યાથાવતો વિચારેત્વા જાનેય્ય. વિચારેન્તો ચ અવલોકેય્યાથ પાવચનં ઇધ લોકે પુથુસમણબ્રાહ્મણેહિ સમ્માસમ્બુદ્ધેન ચ પવુત્તં પાવચનં, સમયો. તત્થ યં નિય્યાનિકં, તં ઓલોકેય્ય પઞ્ઞાચક્ખુના પસ્સેય્ય. ઇમે હિ નાનાતિત્થિયા સમણબ્રાહ્મણા અનિચ્ચે ‘‘નિચ્ચ’’ન્તિ, અનત્તનિ ‘‘અત્તા’’તિ, અસુદ્ધિમગ્ગઞ્ચ ‘‘સુદ્ધિમગ્ગો’’તિ મિચ્છાભિનિવેસિનો અઞ્ઞમઞ્ઞઞ્ચ વિરુદ્ધવાદા, તસ્મા નેસં વાદો અનિય્યાનિકો. સમ્માસમ્બુદ્ધો પન ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા, સબ્બે ધમ્મા અનત્તા, સન્તં નિબ્બાન’’ન્તિ સયમ્ભૂઞાણેન યથાભૂતં અબ્ભઞ્ઞાય પવેદેતિ, તસ્મા ‘‘તસ્સ ¶ વાદો નિય્યાનિકો’’તિ સત્થુ સાસનમહન્તતં ઓલોકેય્યાતિ અત્થો. યઞ્ચેત્થ અસ્સ પતિરૂપં, સામઞ્ઞં અજ્ઝૂપગતસ્સાતિ, સામઞ્ઞં સમણભાવં પબ્બજ્જં ઉપગતસ્સ કુલપુત્તસ્સ યં એત્થ સાસને પબ્બજિતભાવે વા પતિરૂપં યુત્તરૂપં સારુપ્પં અસ્સ સિયા, તમ્પિ અપલોકેય્ય.

કિં પન તન્તિ આહ ‘‘મિત્તં ઇધ ચ કલ્યાણ’’ન્તિઆદિ. ઇમસ્મિં સાસને કલ્યાણમિત્તં સેવિયમાનં સમણસ્સ પતિરૂપન્તિ યોજના. એસ નયો ઇતરેસુપિ. કલ્યાણમિત્તઞ્હિ નિસ્સાય અકુસલં પજહતિ, કુસલં ભાવેતિ, સુદ્ધમત્તાનં પરિહરતિ. સિક્ખા વિપુલં સમાદાનન્તિ વિપુલં સિક્ખાસમાદાનં, મહતિયા નિબ્બાનાવહાય અધિસીલાદિસિક્ખાય અનુટ્ઠાનન્તિ અત્થો. સુસ્સૂસા ચ ગરૂનન્તિ ગરૂનં આચરિયુપજ્ઝાયાદીનં કલ્યાણમિત્તાનં ઓવાદસ્સ સોતુકમ્યતા પારિચરિયા ચ. એતન્તિ કલ્યાણમિત્તસેવનાદિ.

બુદ્ધેસુ સગારવતાતિ સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેસુ ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા’’તિ ગારવયોગો ગરુચિત્તીકારો. ધમ્મે અપચિતિ યથાભૂતન્તિ અરિયધમ્મે યાથાવતો ¶ અપચાયનં આદરેન અભિપૂજનં. સઙ્ઘેતિ અરિયસઙ્ઘે. ચિત્તીકારોતિ સક્કારો સમ્માનનં. એતન્તિ રતનત્તયગરુકરણં.

આચારગોચરે યુત્તોતિ કાયિકવાચસિકવીતિક્કમનસઙ્ખાતં અનાચારં, પિણ્ડપાતાદીનં અત્થાય ઉપસઙ્કમિતું અયુત્તટ્ઠાનભૂતં વેસિયાદિઅગોચરઞ્ચ પહાય કાયિકવાચસિકઅવીતિક્કમનસઙ્ખાતેન આચારેન પિણ્ડપાતાદીનં અત્થાય ઉપસઙ્કમિતું યુત્તટ્ઠાનભૂતેન ગોચરેન ચ યુત્તો સમ્પન્નો, સમ્પન્નઆચારગોચરોતિ અત્થો. આજીવો સોધિતોતિ વેળુદાનાદિં બુદ્ધપટિકુટ્ઠં અનેસનં પહાય અનવજ્જુપ્પાદે પચ્ચયે સેવન્તસ્સ આજીવો સોધિતો હોતિ સુવિસુદ્ધો, સોધિતત્તા એવ અગારય્હો વિઞ્ઞૂહિ. ચિત્તસ્સ ચ સણ્ઠપનન્તિ યથા ચક્ખાદિદ્વારેહિ રૂપાદિઆરમ્મણેસુ અભિજ્ઝાદયો નપ્પવત્તન્તિ, એવં દિટ્ઠે દિટ્ઠમત્તાદિવસેન ચિત્તસ્સ ¶ સમ્મા ઠપનં. એતન્તિ આચારગોચરસમ્પત્તિ આજીવપારિસુદ્ધિ ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારતાતિ એતં તયં.

ચારિત્તન્તિ ચરિત્વા પરિપૂરેતબ્બસીલં. વારિત્તન્તિ વિરતિયા અકરણેન પરિપૂરેતબ્બસીલં. ઇરિયાપથિયં પસાદનિયન્તિ પરેસં પસાદાવહં આકપ્પસમ્પત્તિનિમિત્તં ઇરિયાપથનિસ્સિતં સમ્પજઞ્ઞં. અધિચિત્તે ચ આયોગોતિ સમથવિપસ્સનાસુ અનુયોગો ભાવના.

આરઞ્ઞકાનીતિ અરઞ્ઞે પરિયાપન્નાનિ. પન્તાનીતિ વિવિત્તાનિ.

સીલન્તિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલં. હેટ્ઠા હિ ભિન્દિત્વા વુત્તં, ઇધ અભિન્દિત્વા ¶ વદતિ. બાહુસચ્ચન્તિ બહુસ્સુતભાવો. સો હિ ભાવનાનુયોગસ્સ બહુકારો, બોજ્ઝઙ્ગકોસલ્લઅનુત્તરસીતિભાવઅધિચિત્તયુત્તતાદીસુ સમ્મા પવિચયબહુલસ્સ સમથવિપસ્સનાનુયોગો સમ્પજ્જતિ. ધમ્માનં પવિચયો યથાભૂતન્તિ રૂપારૂપધમ્માનં અવિપરીતસલક્ખણતો સામઞ્ઞલક્ખણતો ચ પરિવીમંસા. ઇમિના અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સનમાહ. સચ્ચાનં અભિસમયોતિ દુક્ખાદીનં અરિયસચ્ચાનં પરિઞ્ઞાભિસમયાદિવસેન પટિવેધો.

સ્વાયં સચ્ચાભિસમયો યથા હોતિ, તં દસ્સેતું ‘‘ભાવેય્યા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ભાવેય્ય ચ અનિચ્ચન્તિ ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિઆદિના (ધ. પ. ૨૭૭) અવિભાગતો ¶ ‘‘યં કિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્ન’’ન્તિઆદિના (વિભ. ૨; સં. નિ. ૩.૪૯) વિભાગતો વા સબ્બસઙ્ખારેસુ અનિચ્ચસઞ્ઞં ભાવેય્ય ઉપ્પાદેય્ય ચેવ વડ્ઢેય્ય ચાતિ અત્થો. અનત્તસઞ્ઞન્તિ, ‘‘સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ પવત્તં અનત્તસઞ્ઞઞ્ચ ભાવેય્યાતિ યોજના. એવં સેસેસુપિ. અસુભસઞ્ઞન્તિ, કરજકાયે સબ્બસ્મિમ્પિ વા તેભૂમકસઙ્ખારે કિલેસાસુચિપગ્ઘરણતો ‘‘અસુભા’’તિ પવત્તસઞ્ઞં. દુક્ખસઞ્ઞાપરિવારા હિ અયં, એતેનેવ ચેત્થ દુક્ખસઞ્ઞાપિ ગહિતાતિ વેદિતબ્બં. લોકમ્હિ ચ અનભિરતિન્તિ સબ્બલોકે તેભૂમકેસુ સઙ્ખારેસુ અનાભિરતિસઞ્ઞં. એતેન આદીનવાનુપસ્સનં નિબ્બિદાનુપસ્સનઞ્ચ વદતિ.

એવં પન વિપસ્સનાભાવનં અનુયુત્તો તં ઉસ્સુક્કાપેન્તો ઇમે ધમ્મે વડ્ઢેય્યાતિ દસ્સેન્તો ‘‘ભાવેય્ય ચ બોજ્ઝઙ્ગે’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – બોધિયા સતિઆદિસત્તવિધધમ્મસામગ્ગિયા, બોધિસ્સ વા તંસમઙ્ગિનો પુગ્ગલસ્સ અઙ્ગાતિ બોજ્ઝઙ્ગા, સતિઆદયો ધમ્મા. તે સતિઆદિકે સત્તબોજ્ઝઙ્ગે, છન્દઆદીનિ ચત્તારિ ઇદ્ધિપાદાનિ, સદ્ધાદીનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, સદ્ધાદીનિયેવ પઞ્ચ ¶ બલાનિ, સમ્માદિટ્ઠિઆદીનં વસેન અટ્ઠઙ્ગઅરિયમગ્ગઞ્ચ. ચ-સદ્દેન સતિપટ્ઠાનાનિ સમ્મપ્પધાનાનિ ચ ગહિતાનીતિ સબ્બેપિ સત્તતિંસપ્પભેદે બોધિપક્ખિયધમ્મે ભાવેય્ય ઉપ્પાદેય્ય ચેવ વડ્ઢેય્ય ચ. તત્થ યદેતેસં પઠમમગ્ગક્ખણે ઉપ્પાદનં, ઉપરિમગ્ગક્ખણે ચ વડ્ઢનં, એતં સમણસ્સ ભિક્ખુનો સારુપ્પન્તિ.

એવં બોધિપક્ખિયસત્તતિંસધમ્મે ભાવેન્તો યથા મગ્ગસચ્ચં ભાવનાભિસમયવસેન અભિસમેતિ, એવં સમુદયસચ્ચં પહાનાભિસમયવસેન, નિરોધસચ્ચં સચ્છિકિરિયાભિસમયવસેન અભિસમેતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘તણ્હં પજહેય્યા’’તિ ઓસાનગાથમાહ. તત્થ તણ્હં પજહેય્યાતિ, કામતણ્હાદિપભેદં સબ્બં તણ્હં અરિયમગ્ગેન અનવસેસતો સમુચ્છિન્દેય્ય, મોનં વુચ્ચતિ ઞાણં, તેન ¶ સમન્નાગતત્તા મુનિ. સમૂલકે આસવે પદાલેય્યાતિ કામરાગાનુસયાદિસમૂલકે કામાસવાદિકે સબ્બેપિ આસવે ભિન્દેય્ય સમુચ્છિન્દેય્ય. વિહરેય્ય વિપ્પમુત્તોતિ એવં સબ્બસો કિલેસાનં પહીનત્તા સબ્બધિ વિમુત્તો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગં ¶ નિરોધં નિબ્બાનં સચ્છિકત્વા વિહરેય્ય. એતન્તિ યદેતં વિહરણં, એતં સમણસ્સ સમિતપાપસ્સ ભિક્ખુનો પતિરૂપં સારુપ્પન્તિ અત્થો.

એવં થેરો સમણસારુપ્પપટિપત્તિકિત્તનમુખેન સાસનસ્સ નિય્યાનિકભાવં તબ્બિલોમતો બાહિરકસમયસ્સ અનિય્યાનિકતઞ્ચ વિભાવેસિ. તં સુત્વા તે બ્રાહ્મણમહાસાલા સાસને અભિપ્પસન્ના સરણાદીસુ પતિટ્ઠહિંસુ.

(અપર)-ગોતમત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દસકનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. એકાદસનિપાતો

૧. સંકિચ્ચત્થેરગાથાવણ્ણના

એકાદસનિપાતે ¶ ¶ કિં તવત્થો વને તાતાતિઆદિકા આયસ્મતો સંકિચ્ચત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તસ્મિં કુચ્છિગતેયેવ માતા બ્યાધિતા હુત્વા કાલમકાસિ. તસ્સા સુસાનં નેત્વા ઝાપિયમાનાય ગબ્ભાસયો ન ઝાયિ. મનુસ્સા સૂલેહિ કુચ્છિં વિજ્ઝન્તા દારકસ્સ અક્ખિકોટિં પહરિંસુ. તે તં વિજ્ઝિત્વા અઙ્ગારેહિ પટિચ્છાદેત્વા પક્કમિંસુ. કુચ્છિપદેસોપિ ઝાયિ, અઙ્ગારમત્થકે પન સુવણ્ણબિમ્બસદિસો દારકો પદુમગબ્ભે નિપન્નો વિય અહોસિ. પચ્છિમભવિકસત્તસ્સ હિ સિનેરુના ઓત્થરિયમાનસ્સપિ અરહત્તં અપ્પત્વા જીવિતક્ખયો નામ નત્થિ.

પુનદિવસે આળાહનટ્ઠાનં ગતા મનુસ્સા તથાનિપન્નં દારકં દિસ્વા અચ્છરિયબ્ભુતચિત્તજાતા દારકં આદાય ગામં પવિસિત્વા નેમિત્તકે પુચ્છિંસુ. નેમિત્તકા ‘‘સચે અયં દારકો અગારં અજ્ઝાવસિસ્સતિ, યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા દુગ્ગતા ભવિસ્સન્તિ. સચે પબ્બજિસ્સતિ, પઞ્ચહિ સમણસતેહિ પરિવુતો વિચરિસ્સતી’’તિ આહંસુ. ઞાતકા ‘‘હોતુ, વડ્ઢિતકાલે અમ્હાકં અય્યસ્સ સારિપુત્તત્થેરસ્સ સન્તિકે તં પબ્બાજેસ્સામા’’તિ વત્વા સઙ્કુના છિન્નક્ખિકોટિતાય સંકિચ્ચોતિ વદન્તા અપરભાગે સંકિચ્ચોતિ વોહરિંસુ. સો સત્તવસ્સિકકાલે અત્તનો ગબ્ભગતસ્સેવ માતુ મરણં, ગબ્ભે ચ અત્તનો ¶ પવત્તિં સુત્વા સંવેગજાતો ‘‘પબ્બજિસ્સામી’’તિ આહ. ઞાતકા ‘‘સાધુ, તાતા’’તિ ધમ્મસેનાપતિસ્સ સન્તિકં નેત્વા, ‘‘ભન્તે, ઇમં પબ્બાજેથા’’તિ અદંસુ. થેરો તં તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં દત્વા પબ્બાજેસિ. સો ખુરગ્ગેયેવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા તિંસમત્તેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં અરઞ્ઞે વિહરન્તો ચે ચોરહત્થતો મોચેત્વા સયમ્પિ તે ચોરે દમેત્વા પબ્બાજેત્વા અઞ્ઞતરસ્મિં વિહારે બહૂહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં વિહરન્તો ¶ તે વિવાદપસુતે દિસ્વા ‘‘અઞ્ઞત્થ ગચ્છામી’’તિ ભિક્ખૂ આપુચ્છિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન ધમ્મપદવત્થુમ્હિ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.સઙ્કિચ્ચસામણેરવત્થુ) ¶ આગતનયેનેવ વેદિતબ્બો. અથ નં અઞ્ઞતરો ઉપાસકો ઉપટ્ઠાતુકામો આસન્નટ્ઠાને વાસં યાચન્તો –

૫૯૭.

‘‘કિં તવત્થો વને તાત, ઉજ્જુહાનોવ પાવુસે;

વેરમ્ભા રમણીયા તે, પવિવેકો હિ ઝાયિન’’ન્તિ. –

પઠમં ગાથમાહ. તં સુત્વા થેરો –

૫૯૮.

‘‘યથા અબ્ભાનિ વેરમ્ભો, વાતો નુદતિ પાવુસે;

સઞ્ઞા મે અભિકિરન્તિ, વિવેકપટિસઞ્ઞુતા.

૫૯૯.

‘‘અપણ્ડરો અણ્ડસમ્ભવો, સીવથિકાય નિકેતચારિકો;

ઉપ્પાદયતેવ મે સતિં, સન્દેહસ્મિં વિરાગનિસ્સિતં.

૬૦૦.

‘‘યઞ્ચ અઞ્ઞે ન રક્ખન્તિ, યો ચ અઞ્ઞે ન રક્ખતિ;

સ વે ભિક્ખુ સુખં સેતિ, કામેસુ અનપેક્ખવા.

૬૦૧.

‘‘અચ્છોદિકા પુથુસિલા, ગોનઙ્ગલમિગાયુતા;

અમ્બુસેવાલસઞ્છન્ના, તે સેલા રમયન્તિ મં.

૬૦૨.

‘‘વસિતં મે અરઞ્ઞેસુ, કન્દરાસુ ગુહાસુ ચ;

સેનાસનેસુ પન્તેસુ, વાળમિગનિસેવિતે.

૬૦૩.

‘‘‘ઇમે હઞ્ઞન્તુ વજ્ઝન્તુ, દુક્ખં પપ્પોન્તુ પાણિનો’;

સઙ્કપ્પં નાભિજાનામિ, અનરિયં દોસસંહિતં.

૬૦૪.

‘‘પરિચિણ્ણો મયા સત્થા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં;

ઓહિતો ગરુકો ભારો, ભવનેત્તિ સમૂહતા.

૬૦૫.

‘‘યસ્સ ચત્થાય પબ્બજિતો, અગારસ્માનગારિયં;

સો મે અત્થો અનુપ્પત્તો, સબ્બસંયોજનક્ખયો.

૬૦૬.

‘‘નાભિનન્દામિ ¶ મરણં, નાભિનન્દામિ જીવિતં;

કાલઞ્ચ પટિકઙ્ખામિ, નિબ્બિસં ભતકો યથા.

૬૦૭.

‘‘નાભિનન્દામિ મરણં, નાભિનન્દામિ જીવિતં.

કાલઞ્ચ પટિકઙ્ખામિ, સમ્પજાનો પતિસ્સતો’’તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;

તત્થ કિં તવત્થો વનેતિ કિન્તિ લિઙ્ગવિપલ્લાસેન વુત્તં. વને કો તવત્થો, કિં પયોજનન્તિ અત્થો. તાતાતિ દહરસામણેરતાય નં અત્તનો પુત્તટ્ઠાને ઠપેત્વા આલપતિ. ઉજ્જુહાનોવ પાવુસેતિ ¶ ઉજ્જુહાનો કિર નામ એકો પબ્બતો, સો પન ગહનસઞ્છન્નો બહુસોણ્ડિકન્દરો, તહં તહં સન્દમાનસલિલો ¶ , વસ્સકાલે અસપ્પાયો, તસ્મા ઉજ્જુહાનો વા પબ્બતો એતરહિ પાવુસકાલે તવ કિમત્થિયોતિ અત્થો. કેચિ પનેત્થ ‘‘ઉજ્જુહાનો નામ એકો સકુણો સીતં ન સહતિ, વસ્સકાલે વનગુમ્બે નિલીનો અચ્છતી’’તિ વદન્તિ. તેસં મતેન ઉજ્જુહાનસ્સ વિય સકુણસ્સ પાવુસકાલે કો તવ અત્થો વનેતિ? વેરમ્ભા રમણીયા તેતિ વેરમ્ભવાતા વાયન્તા કિં તે રમણીયાતિ યોજના. કેચિ ‘‘વેરમ્ભા નામ એકા પબ્બતગુહા, પબ્ભારો’’તિ ચ વદન્તિ. તઞ્ચ ઠાનં ગમનાગમનયુત્તં જનસમ્બાધરહિતં છાયૂદકસમ્પન્નઞ્ચ, તસ્મા વેરમ્ભા રમણીયા, વને વસિતું યુત્તરૂપા. કસ્મા? પવિવેકો હિ ઝાયિનં યસ્મા તાદિસાનં ઝાયીનં યત્થ કત્થચિ પવિવેકોયેવ ઇચ્છિતબ્બો, તસ્મા ‘‘દૂરં અરઞ્ઞટ્ઠાનં અગન્ત્વા વેરમ્ભાયં વસ, તાતા’’તિ વદતિ. અયઞ્હેત્થ અધિપ્પાયો – યસ્મા ઝાયીનં પવિવેકક્ખમે નિવાસફાસુકે સેનાસને લદ્ધેયેવ ઝાનાદયો સમ્પજ્જન્તિ, ન અલદ્ધે, તસ્મા ન એવરૂપે સીતકાલે યત્થ કત્થચિ વને વસિતું સક્કા, ગુહાપબ્ભારાદીસુ પન સક્કાતિ.

એવં ઉપાસકેન વુત્તે થેરો વનાદયો એવ મં રમેન્તીતિ દસ્સેન્તો ‘‘યથા અબ્ભાની’’તિઆદિમાહ. તસ્સત્થો – યથા પાવુસે કાલે અબ્ભાનિ વલાહકાનિ વેરમ્ભવાતો નુદતિ ખિપતિ નીહરતિ, એવમેવ મે ચિત્તં વિવેકપટિસઞ્ઞુતા સઞ્ઞા અભિકિરન્તિ વિવેકટ્ઠાનંયેવ આકડ્ઢન્તિ.

કિઞ્ચ ¶ ? અપણ્ડરો કાળવણ્ણો, અણ્ડસમ્ભવો અણ્ડજો કાકો, સીવથિકાય સુસાનટ્ઠાને, નિકેતચારિકો તમેવ નિવાસનટ્ઠાનં કત્વા વિચરણકો ઉપ્પાદયતેવ મે સતિં, સન્દેહસ્મિં વિરાગનિસ્સિતન્તિ, કાયસ્મિં વિરાગૂપસંહિતં કાયગતાસતિકમ્મટ્ઠાનં મય્હં ઉપ્પાદયતિયેવ. એકદિવસં કિર થેરો કાકેન ખજ્જમાનં મનુસ્સકુણપં પસ્સિત્વા અસુભસઞ્ઞં પટિલભિ, તં સન્ધાય એવમાહ. તેન કાયે સબ્બસો છન્દરાગસ્સ નત્થિતાય વનેયેવ વસિતુકામોમ્હીતિ દસ્સેતિ. યઞ્ચાતિ ચ-સદ્દો સમુચ્ચયત્થો, તેન અઞ્ઞમ્પિ મમ અરઞ્ઞવાસકારણં સુણાહીતિ દસ્સેતિ. યં પબ્બજિતં મેત્તાવિહારિતાય અલોભનિયપરિક્ખારતાય ચ રક્ખિતબ્બસ્સ અભાવતો અઞ્ઞે સેવકાદયો ન રક્ખન્તિ. યો ચ પબ્બજિતો અઞ્ઞે કેનચિ કિઞ્ચનપલિબોધભૂતે ન રક્ખતિ તાદિસાનંયેવ અભાવતો. સ વે ભિક્ખુ સુખં સેતીતિ, સો ભિક્ખુ સમુચ્છિન્નકિલેસકામતાય સબ્બસો વત્થુકામેસુ અનપેક્ખવા અપેક્ખારહિતો યત્થ કત્થચિ ¶ સુખં સેતિ. તસ્સ અનુસઙ્કિતપરિસઙ્કિતાભાવતો અરઞ્ઞમ્હિ ગામમ્હિ સદિસમેવાતિ અત્થો.

ઇદાનિ ¶ પબ્બતવનાદીનં રમણીયતં વસિતપુબ્બતઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘અચ્છોદિકા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ વસિતં મેતિ, વુટ્ઠપુબ્બં મયા. વાળમિગનિસેવિતેતિ, સીહબ્યગ્ઘાદીહિ વાળમિગેહિ ઉપસેવિતે વને.

સઙ્કપ્પં નાભિજાનામીતિ, ઇમે યે કેચિ પાણિનો સત્તા ઉસુસત્તિઆદીહિ પહરણેહિ હઞ્ઞન્તુ મારિયન્તુ મુટ્ઠિપ્પહારાદીહિ વજ્ઝન્તુ બાધીયન્તુ, અઞ્ઞેન વા યેન કેનચિ આકારેન દુક્ખં પપ્પોન્તુ પાપુણન્તૂતિ; એવં દોસસંહિતં પટિઘસંયુત્તં તતો એવ અનરિયં બ્યાપાદવિહિંસાદિપ્પભેદં પાપસઙ્કપ્પં ઉપ્પાદિતં નાભિજાનામિ, મિચ્છાવિતક્કો ન ઉપ્પન્નપુબ્બોતિ મેત્તાવિહારિતં દસ્સેતિ.

ઇદાનિ ‘‘પરિચિણ્ણો’’તિઆદિના અત્તનો કતકિચ્ચતં દસ્સેતિ. તત્થ પરિચિણ્ણોતિ ઉપાસિતો ઓવાદાનુસાસનીકરણવસેન. ઓહિતોતિ ઓરોહિતો. ગરુકો ભારોતિ ગરુતરો ખન્ધભારો.

નાભિનન્દામિ ¶ મરણન્તિ ‘‘કથં નુ ખો મે મરણં સિયા’’તિ મરણં ન ઇચ્છામિ. નાભિનન્દામિ જીવિતન્તિ ‘‘કથં નુ ખો અહં ચિરં જીવેય્ય’’ન્તિ જીવિતમ્પિ ન ઇચ્છામિ. એતેન મરણે જીવિતે ચ સમાનચિત્તતં દસ્સેતિ. કાલઞ્ચ પટિકઙ્ખામીતિ પરિનિબ્બાનકાલંવ આગમેમિ. નિબ્બિસન્તિ નિબ્બિસન્તો, ભતિયા કમ્મં કરોન્તો. ભતકો યથાતિ યથા ભતકો પરસ્સ કમ્મં કરોન્તો કમ્મસિદ્ધિં અનભિનન્દન્તોપિ કમ્મં કરોન્તોવ દિવસક્ખયં ઉદિક્ખતિ, એવં અહમ્પિ જીવિતં અનભિનન્દન્તોપિ અત્તભાવસ્સ યાપનેન મરણં અનભિનન્દન્તોપિ પરિયોસાનકાલં પટિકઙ્ખામીતિ. સેસં વુત્તનયમેવ.

સંકિચ્ચત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

એકાદસનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨. દ્વાદસકનિપાતો

૧. સીલવત્થેરગાથાવણ્ણના

દ્વાદસકનિપાતે ¶ ¶ સીલમેવાતિઆદિકા આયસ્મતો સીલવત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે રાજગહે બિમ્બિસારરઞ્ઞો પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, સીલવાતિસ્સ નામં અહોસિ. તં વયપ્પત્તં રાજા અજાતસત્તુ મારેતુકામો ચણ્ડં મત્તહત્થિં આરોપેત્વા નાનાવિધેહિ ઉપાયેહિ ઉપક્કમન્તોપિ મારેતું નાસક્ખિ પચ્છિમભવિકસ્સ અરહત્તં અપ્પત્વા અન્તરા જીવિતન્તરાયાભાવતો. તસ્સ પવત્તિં ¶ દિસ્વા ભગવા મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરં આણાપેસિ – ‘‘સીલવકુમારં આનેહી’’તિ. થેરો ઇદ્ધિબલેન સદ્ધિં હત્થિના તં આનેસિ. કુમારો હત્થિતો ઓરુય્હ ભગવન્તં અભિવાદેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. ભગવા તસ્સ અજ્ઝાસયાનુરૂપં ધમ્મં દેસેસિ. સો ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પત્વા કોસલરટ્ઠે વસતિ. અથ નં અજાતસત્તુ ‘‘મારેથા’’તિ પુરિસે આણાપેસિ. તે થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ઠિતા થેરેન કથિતં ધમ્મકથં સુત્વા સઞ્જાતસંવેગા પસન્નચિત્તા હુત્વા પબ્બજિંસુ. થેરો તેસં –

૬૦૮.

‘‘સીલમેવિધ સિક્ખેથ, અસ્મિં લોકે સુસિક્ખિતં.

સીલઞ્હિ સબ્બસમ્પત્તિં, ઉપનામેતિ સેવિતં.

૬૦૯.

‘‘સીલં રક્ખેય્ય મેધાવી, પત્થયાનો તયો સુખે;

પસંસં વિત્તિલાભઞ્ચ, પેચ્ચ સગ્ગે પમોદનં.

૬૧૦.

‘‘સીલવા હિ બહૂ મિત્તે, સઞ્ઞમેનાધિગચ્છતિ;

દુસ્સીલો પન મિત્તેહિ, ધંસતે પાપમાચરં.

૬૧૧.

‘‘અવણ્ણઞ્ચ અકિત્તિઞ્ચ, દુસ્સીલો લભતે નરો;

વણ્ણં કિત્તિં પસંસઞ્ચ, સદા લભતિ સીલવા.

૬૧૨.

‘‘આદિ ¶ ¶ સીલં પતિટ્ઠા ચ, કલ્યાણાનઞ્ચ માતુકં;

પમુખં સબ્બધમ્માનં, તસ્મા સીલં વિસોધયે.

૬૧૩.

‘‘વેલા ચ સંવરં સીલં, ચિત્તસ્સ અભિહાસનં;

તિત્થઞ્ચ સબ્બબુદ્ધાનં, તસ્મા સીલં વિસોધયે.

૬૧૪.

‘‘સીલં બલં અપ્પટિમં, સીલં આવુધમુત્તમં;

સીલમાભરણં સેટ્ઠં, સીલં કવચમબ્ભુતં.

૬૧૫.

‘‘સીલં સેતુ મહેસક્ખો, સીલં ગન્ધો અનુત્તરો;

સીલં વિલેપનં સેટ્ઠં, યેન વાતિ દિસોદિસં.

૬૧૬.

‘‘સીલં સમ્બલમેવગ્ગં, સીલં પાથેય્યમુત્તમં;

સીલં સેટ્ઠો અતિવાહો, યેન યાતિ દિસોદિસં.

૬૧૭.

‘‘ઇધેવ નિન્દં લભતિ, પેચ્ચાપાયે ચ દુમ્મનો;

સબ્બત્થ દુમ્મનો બાલો, સીલેસુ અસમાહિતો.

૬૧૮.

‘‘ઇધેવ કિત્તિં લભતિ, પેચ્ચ સગ્ગે ચ સુમ્મનો;

સબ્બત્થ સુમનો ધીરો, સીલેસુ સુસમાહિતો.

૬૧૯.

‘‘સીલમેવ ઇધ અગ્ગં, પઞ્ઞવા પન ઉત્તમો;

મનુસ્સેસુ ચ દેવેસુ, સીલપઞ્ઞાણતો જય’’ન્તિ. –

ઇમાહિ ગાથાહિ ધમ્મં દેસેસિ.

તત્થ સીલમેવિધ સિક્ખેથ, અસ્મિં લોકેતિ ઇધાતિ, નિપાતમત્તં, ઇમસ્મિં સત્તલોકે અત્થકામો કુલપુત્તો ચારિત્તવારિત્તાદિભેદં આદિતો સીલમેવ સિક્ખેય્ય, સિક્ખન્તો ચ નં સુસિક્ખિતં અખણ્ડાદિભાવાપાદનેન સુટ્ઠુ સિક્ખિતં સુપરિસુદ્ધં પરિપુણ્ણઞ્ચ કત્વા સિક્ખેય્ય. અસ્મિં ¶ લોકેતિ વા ઇમસ્મિં સઙ્ખારલોકે સિક્ખિતબ્બધમ્મેસુ સીલં આદિતો સિક્ખેય્ય. દિટ્ઠિસમ્પત્તિયાપિ સીલસ્સ પતિટ્ઠાભાવતો આહ ‘‘સીલં હી’’તિઆદિ. તત્થ હીતિ કારણવચનં. યસ્મા સીલં સેવિતં પરિચિતં રક્ખિતં ¶ મનુસ્સસમ્પત્તિ, દિબ્બસમ્પત્તિ, નિબ્બાનસમ્પત્તીતિ એતં સબ્બસમ્પત્તિં તંસમઙ્ગિનો સત્તસ્સ ઉપનામેતિ આવહતિ.

સીલં સબ્બસમ્પત્તિં ઉપનામેતીતિ સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિત્થારતો દસ્સેન્તો ‘‘સીલં રક્ખેય્યા’’તિઆદિમાહ. તત્થ રક્ખેય્યાતિ ગોપેય્ય. પાણાતિપાતાદિતો હિ વિરમન્તો વત્તપટિવત્તઞ્ચ પૂરેન્તો પટિપક્ખાભિભવનતો તં રક્ખતિ નામ. મેધાવીતિ પઞ્ઞવા, ઇદં તસ્સ રક્ખનુપાયદસ્સનં ઞાણબલેન હિસ્સ સમાદાનં અવિકોપનઞ્ચ હોતિ. પત્થયાનોતિ ઇચ્છન્તો. તયો સુખેતિ ¶ તીણિ સુખાનિ. સુખનિમિત્તં વા ‘‘સુખ’’ન્તિ અધિપ્પેતં. પસંસન્તિ કિત્તિં, વિઞ્ઞૂહિ વા પસંસનં. વિત્તિલાભન્તિ તુટ્ઠિલાભં. ‘‘વિત્તલાભ’’ન્તિ ચ પઠન્તિ, ધનલાભન્તિ અત્થો. સીલવા હિ અપ્પમત્તતાય મહન્તં ભોગક્ખન્ધં અધિગચ્છતિ. પેચ્ચાતિ કાલઙ્કત્વા. સગ્ગે પમોદનન્તિ દેવલોકે ઇટ્ઠેહિ કામગુણેહિ, મોદનઞ્ચ પત્થયમાનોતિ સમ્બન્ધો. ઇધલોકે પસંસં વિત્તિલાભં પરલોકે દિબ્બસમ્પત્તિયા મોદનઞ્ચ ઇચ્છન્તો સીલં રક્ખેય્યાતિ યોજના.

સઞ્ઞમેનાતિ કાયાદીનં સંયમેન. સંયતો હિ કાયદુચ્ચરિતાદીહિ કઞ્ચિ અવિહેઠેન્તો અભયદાનં દદન્તો પિયમનાપતાય મિત્તાનિ ગન્થતિ. ધંસતેતિ અપેતિ. પાપમાચરન્તિ પાણાતિપાતાદિપાપકમ્મં કરોન્તો. દુસ્સીલઞ્હિ પુગ્ગલં અત્થકામા સત્તા ન ભજન્તિ, અઞ્ઞદત્થુ પરિવજ્જેન્તિ.

અવણ્ણન્તિ અગુણં, સમ્મુખા ગરહં વા. અકિત્તિન્તિ, અયસં અસિલોકં. વણ્ણન્તિ ગુણં. કિત્તિન્તિ સિલોકં પત્થટયસતં. પસંસન્તિ સમ્મુખા થોમનં.

આદીતિ મૂલં. સીલઞ્હિ કુસલાનં ધમ્માનં આદિ. યથાહ – ‘‘તસ્માતિહ ત્વં, ભિક્ખુ, આદિમેવ વિસોધેહિ કુસલેસુ ધમ્મેસુ. કો ચાદિ કુસલાનં ધમ્માનં? સીલઞ્ચ સુવિસુદ્ધ’’ન્તિ (સં. નિ. ૫.૩૬૯). પતિટ્ઠાતિ અધિટ્ઠાનં. સીલઞ્હિ સબ્બેસં ઉત્તરિમનુસ્સધમ્માનં પતિટ્ઠા. તેનાહ – ‘‘સીલે પતિટ્ઠાયા’’તિઆદિ (સં. નિ. ૧.૨૩; ૧૯૨; પેટકો. ૨૨; મિ. પ. ૨.૧.૯). કલ્યાણાનઞ્ચ માતુકન્તિ સમથવિપસ્સનાદીનં કલ્યાણધમ્માનં માતુભૂતં ¶ , જનકન્તિ, અત્થો. પમુખં સબ્બધમ્માનન્તિ, સબ્બેસં પામોજ્જાદીનં અનવજ્જધમ્માનં પમુખં મુખભૂતં, પવત્તિદ્વારન્તિ અત્થો. તસ્માતિ આદિભાવાદિતો. વિસોધયેતિ અક્ખણ્ડાદિભાવેન સમ્પાદેય્ય.

વેલાતિ દુચ્ચરિતેહિ અનતિક્કમનીયટ્ઠેન વેલા, સીમાતિ અત્થો ¶ . વેલાયતિ વા દુસ્સિલ્યં ચલયતિ વિદ્ધંસેતીતિ વેલા. સંવરં સીલં કાયદુચ્ચરિતાદીનં ઉપ્પત્તિદ્વારસ્સ પિદહનતો. અભિહાસનન્તિ તોસનં અવિપ્પટિસારહેતુતાય ચિત્તસ્સાભિપ્પમોદનતો. તિત્થઞ્ચ સબ્બબુદ્ધાનન્તિ સાવકબુદ્ધા, પચ્ચેકબુદ્ધા, સમ્માસમ્બુદ્ધાતિ સબ્બેસં બુદ્ધાનં કિલેસમલપ્પવાહને નિબ્બાનમહાસમુદ્દાવગાહણે ચ તિત્થભૂતઞ્ચ.

સીલં બલં અપ્પટિમન્તિ મારસેનપ્પમદ્દને અસદિસં બલં સેનાથામો ચ. આવુધમુત્તમન્તિ સંકિલેસધમ્માનં ¶ છેદને ઉત્તમં પહરણં. ગુણસરીરોપસોભનટ્ઠેન આભરણં. સેટ્ઠન્તિ સબ્બકાલં ઉત્તમં દબ્બઞ્ચ. સપાણપરિત્તાનતો કવચમબ્ભુતં. ‘‘અબ્ભિદ’’ન્તિ ચ પઠન્તિ, અભેજ્જન્તિ અત્થો.

અપાયમહોઘાતિક્કમને સંસારમહોઘાતિક્કમને ચ કિલેસેહિ અસંસીદનટ્ઠેન સેતુ. મહેસક્ખોતિ મહબ્બલો. ગન્ધો અનુત્તરોતિ પટિવાતં સબ્બદિસાસુ વાયનતો અનુત્તરો ગન્ધો સબ્બજનમનોહરત્તા. તેનાહ ‘‘યેન વાતિ દિસોદિસ’’ન્તિ યેન સીલગન્ધેન તંસમઙ્ગી દિસોદિસં સબ્બા દિસા વાયતિ. ‘‘દિસોદિસા’’તિપિ પાળિ, દસ દિસાતિ અત્થો.

સમ્બલમેવગ્ગન્તિ સમ્બલં નામ પુટભત્તં. યથા પુટભત્તં ગહેત્વા મગ્ગં ગચ્છન્તો પુરિસો અન્તરામગ્ગે જિઘચ્છાદુક્ખેન ન કિલમતિ, એવં સીલસમ્પન્નોપિ સુદ્ધં સીલસમ્બલં ગહેત્વા સંસારકન્તારં પટિપન્નો ગતગતટ્ઠાને ન કિલમતીતિ સીલં અગ્ગં સમ્બલં નામ. તથા સીલં પાથેય્યમુત્તમં ચોરાદીહિ અસાધારણત્તા તત્થ તત્થ ઇચ્છિતબ્બસમ્પત્તિનિપ્ફાદનતો ચ. અતિક્કામેન્તો તં તં ઠાનં યથિચ્છિતટ્ઠાનં વા વાહેતિ સમ્પાપેતીતિ અતિવાહો, યાનં. કેનચિ અનુપદ્દુતં હુત્વા ઇચ્છિતટ્ઠાનપ્પત્તિહેતુતાય ¶ સીલં સેટ્ઠં અતિવાહો. યેનાતિ યેન અતિવાહેન યાતિ દિસોદિસન્તિ અગતિં ગતિઞ્ચાપિ તં તં દિસં સુખેનેવ ગચ્છતિ.

ઇધેવ નિન્દં લભતીતિ ઇધલોકેપિ દુમ્મનો રાગાદીહિ દૂસિતચિત્તો ‘‘દુસ્સીલો પાપધમ્મો’’તિ નિન્દં ગરહં લભતિ. પેચ્ચ પરલોકેપિ અપાયે ‘‘પુરિસત્તકલિ અવજાતા’’તિઆદિના યમપુરિસાદીહિ ચ નિન્દં લભતિ. ન કેવલં નિન્દમેવ લભતિ, અથ ખો સબ્બત્થ દુમ્મનો બાલો ઇધલોકે દુચ્ચરિતચરણેન દૂસિતચિત્તો પરલોકે કમ્મકારણાદિવસેન દુક્ખુપ્પત્તિયાતિ સબ્બત્થ બાલો દુમ્મનો હોતિ. કથં? સીલેસુ અસમાહિતો સમ્મા સીલેસુ ન ઠપિતચિત્તો અપ્પતિટ્ઠિતચિત્તો.

ઇધેવ કિત્તિં લભતીતિ ઇધલોકેપિ સુમનો ‘‘સપ્પુરિસો સીલવા કલ્યાણધમ્મો’’તિ કિત્તિં લભતિ. પેચ્ચ પરલોકેપિ સગ્ગે ‘‘અયં સપ્પુરિસો સીલવા કલ્યાણધમ્મો. તથા હિ દેવાનં સહબ્યતં ઉપપન્નો’’તિઆદિના કિત્તિં લભતિ. ન કેવલં કિત્તિમેવ લભતિ, અથ ખો ¶ ધીરો ધિતિસમ્પન્નો સીલેસુ સુટ્ઠુ સમાહિતો અપ્પિતચિત્તો સુપતિટ્ઠિતચિત્તો સબ્બત્થ ઇધલોકે સુચરિતચરણેન, પરલોકે સમ્પત્તિપટિલાભેન સુમનો સોમનસ્સપ્પત્તો હોતિ. સીલમેવ ઇધ અગ્ગન્તિ દુવિધં સીલં લોકિયં લોકુત્તરન્તિ. તત્થ લોકિયં તાવ કામલોકે ખત્તિયમહાસાલાદીસુ, દેવલોકે બ્રહ્મલોકે ચ ઉપપત્તિવિસેસં આવહતિ, લાભીભાવાદિકસ્સ ચ કારણં ¶ હોતિ. લોકુત્તરં પન સકલમ્પિ વટ્ટદુક્ખં અતિક્કામેતીતિ સીલં અગ્ગમેવ. તથા હિ વુત્તં –

‘‘હીનેન બ્રહ્મચરિયેન, ખત્તિયે ઉપપજ્જતિ;

મજ્ઝિમેન ચ દેવત્તં, ઉત્તમેન વિસુજ્ઝતી’’તિ. (જા. ૧.૮.૭૫);

આકઙ્ખેય્ય ચે, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ – ‘‘લાભી અસ્સં ચીવરપિણ્ડપાતસેનાસનગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારાન’’ન્તિ (મ. નિ. ૧.૬૫), ‘‘સીલેસ્વેવસ્સ પરિપૂરકારી’’તિ (મ. નિ. ૧.૬૫), ‘‘ઇજ્ઝતિ, ભિક્ખવે, સીલવતો ચેતોપણિધિ વિસુદ્ધત્તા’’તિ (અ. નિ. ૮.૩૫; દી. નિ. ૩.૩૩૭) ચ.

લોકુત્તરસીલસ્સ ¶ પન સબ્બસો પહીનપટિપક્ખસ્સ સત્તમભવતો પટ્ઠાય સંસારદુક્ખં વિનિવત્તેન્તસ્સ અગ્ગભાવે વત્તબ્બમેવ નત્થિ. પઞ્ઞવા પન ઉત્તમોતિ ‘‘પઞ્ઞવા પન પુગ્ગલો ઉત્તમો પરમો સેટ્ઠોયેવા’’તિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાનેન પઞ્ઞાય એવ સેટ્ઠભાવં વદતિ. ઇદાનિ સીલપઞ્ઞાનં સેટ્ઠભાવં કિચ્ચતો દસ્સેન્તો ‘‘સીલપઞ્ઞાણતો જય’’ન્તિ આહ. જયન્તિ ચ લિઙ્ગવિપલ્લાસો દટ્ઠબ્બો, અહૂતિ વા વચનસેસો. તત્થ પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞાણં, સીલતો પઞ્ઞાણતો ચ પટિપક્ખજયો. ન હિ સીલેન વિના પઞ્ઞા સમ્ભવતિ, પઞ્ઞાય ચ વિના સીલં કિચ્ચકરં, અઞ્ઞમઞ્ઞોપકારકઞ્ચેતં. વુત્તઞ્હિ ‘‘સીલપરિધોતા પઞ્ઞા, પઞ્ઞાપરિધોતં સીલ’’ન્તિ (દી. નિ. ૧.૩૧૭) મનુસ્સેસુ ચ દેવેસૂતિ ઇદં નેસં ઠાનવિસેસદસ્સનં. તત્થ હિ તાનિ સવિસેસાનિ વત્તન્તિ, સમાધિ પનેત્થ સીલપક્ખિકો પઞ્ઞાય અધિટ્ઠાનભાવતો, પઞ્ઞાપક્ખિકો વા ભાવેતબ્બતો સીલાધિટ્ઠાનતો ચ.

એવં થેરો તેસં ભિક્ખૂનં સીલમુખેન ધમ્મં દેસેન્તો અત્તનો સુવિસુદ્ધસીલાદિગુણતાદીપનેન અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

સીલવત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. સુનીતત્થેરગાથાવણ્ણના

નીચે ¶ કુલમ્હીતિઆદિકા આયસ્મતો સુનીતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ ¶ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનિત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો બુદ્ધસ્સ સુઞ્ઞકાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો બાલજનેહિ સદ્ધિં કીળાપસુતો હુત્વા વિચરન્તો એકં પચ્ચેકબુદ્ધં ગામે પિણ્ડાય ચરન્તં દિસ્વા, ‘‘કિં તુય્હં સબ્બસો વણિતસરીરસ્સ વિય સકલં કાયં પટિચ્છાદેત્વા ભિક્ખાચરણેન, નનુ નામ કસિવાણિજ્જાદીહિ જીવિકા કપ્પેતબ્બા? તાનિ ચે કાતું ન સક્કોસિ, ઘરે ઘરે મુત્તકરીસાદીનિ નીહરન્તો પચ્છા વત્થુસોધનેન જીવાહી’’તિ અક્કોસિ. સો તેન કમ્મેન નિરયે પચ્ચિત્વા તસ્સેવ કમ્મસ્સ વિપાકાવસેસેન મનુસ્સલોકેપિ બહૂનિ જાતિસતાનિ ¶ પુપ્ફછડ્ડકકુલે નિબ્બત્તિત્વા તથા જીવિકં કપ્પેસિ. ઇમસ્મિઞ્ચ બુદ્ધુપ્પાદે પુપ્ફછડ્ડકકુલે એવ નિબ્બત્તો ઉક્કારસોધનકમ્મેન જીવિકં કપ્પેતિ ઘાસચ્છાદનમત્તમ્પિ અલભન્તો.

અથ ભગવા પચ્છિમયામે બુદ્ધાચિણ્ણં મહાકરુણાસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાય બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો સુનીતસ્સ હદયબ્ભન્તરે ઘટે પદીપં વિય પજ્જલન્તં અરહત્તૂપનિસ્સયં દિસ્વા વિભાતાય રત્તિયા પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો રાજગહં પિણ્ડાય પવિટ્ઠો. યસ્સં વીથિયં સુનીતો ઉક્કારસોધનકમ્મં કરોતિ, તં વીથિં પટિપજ્જિ. સુનીતોપિ તત્થ તત્થ વિઘાસુચ્ચારસઙ્કારાદિકં રાસિં કત્વા પિટકેસુ પક્ખિપિત્વા કાજેનાદાય પરિહરન્તો ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતં સત્થારં આગચ્છન્તં દિસ્વા સારજ્જમાનો સમ્ભમાકુલહદયો ગમનમગ્ગં નિલીયનોકાસઞ્ચ અલભન્તો કાજં ભિત્તિપસ્સે ઠપેત્વા એકેન પસ્સેન અનુપવિસન્તો વિય ભિત્તિં અલ્લીનો પઞ્જલિકો અટ્ઠાસિ. ‘‘ભિત્તિછિદ્દેન અપક્કમિતુકામો અહોસી’’તિપિ વદન્તિ.

સત્થા તસ્સ સમીપં પત્વા ‘‘અયં અત્તનો કુસલમૂલસઞ્ચોદિતં ઉપગતં મં સારજ્જમાનો જાતિયા કમ્મસ્સ ચ નિહીનતાય સમ્મુખીભાવમ્પિ લજ્જતિ, હન્દસ્સ વેસારજ્જં ઉપ્પાદેસ્સામી’’તિ કરવીકરુતમઞ્જુના સકલનગરનિન્નાદવર-ગમ્ભીરેન બ્રહ્મસ્સરેન ‘‘સુનીતા’’તિ આલપિત્વા ‘‘કિં ઇમાય દુક્ખજીવિકાય પબ્બજિતું સક્ખિસ્સતી’’તિ આહ. સુનીતો તેન સત્થુ વચનેન અમતેન વિય અભિસિત્તો ઉળારં પીતિસોમનસ્સં પટિસંવેદેન્તો ‘‘ભગવા, સચે માદિસાપિ ઇધ પબ્બજ્જં લભન્તિ, કસ્માહં ન પબ્બજિસ્સામિ, પબ્બાજેથ મં ભગવા’’તિ આહ ¶ . સત્થા ‘‘એહિ, ભિક્ખૂ’’તિ આહ. સો તાવદેવ એહિભિક્ખુભાવેન પબ્બજ્જં ઉપસમ્પદઞ્ચ લભિત્વા ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરો વસ્સસટ્ઠિકત્થેરો વિય હુત્વા સત્થુ સન્તિકે અટ્ઠાસિ. ભગવા તં વિહારં નેત્વા કમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિ. સો પઠમં અટ્ઠ સમાપત્તિયો, પઞ્ચ ચ અભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા છળભિઞ્ઞો અહોસિ. તં સક્કાદયો દેવા બ્રહ્માનો ચ ઉપસઙ્કમિત્વા નમસ્સિંસુ. તેન વુત્તં –

‘‘તા ¶ ¶ દેવતા સત્તસતા ઉળારા, બ્રહ્મા ચ ઇન્દો ઉપસઙ્કમિત્વા;

આજાનીયં જાતિજરાભિભૂતં, સુનીતં નમસ્સન્તિ પસન્નચિત્તા’’તિઆદિ.

ભગવા તંયેવ દેવસઙ્ઘપુરક્ખતં દિસ્વા સિતં કત્વા પસંસન્તો ‘‘તપેન બ્રહ્મચરિયેના’’તિ ગાથાય ધમ્મં દેસેસિ. અથ નં સમ્બહુલા ભિક્ખૂ સીહનાદં નદાપેતુકામા, ‘‘આવુસો સુનીત, કસ્મા કુલા ત્વં પબ્બજિતો, કથં વા પબ્બજિતો, કથઞ્ચ સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝી’’તિ પુચ્છિંસુ. સો તં સબ્બં પકાસેન્તો –

૬૨૦.

‘‘નીચે કુલમ્હિ જાતોહં, દલિદ્દો અપ્પભોજનો;

હીનકમ્મં મમં આસિ, અહોસિં પુપ્ફછડ્ડકો.

૬૨૧.

‘‘જિગુચ્છિતો મનુસ્સાનં, પરિભૂતો ચ વમ્ભિતો;

નીચં મનં કરિત્વાન, વન્દિસ્સં બહુકં જનં.

૬૨૨.

‘‘અથદ્દસાસિં સમ્બુદ્ધં, ભિક્ખુસઙ્ઘપુરક્ખતં;

પવિસન્તં મહાવીરં, મગધાનં પુરુત્તમં.

૬૨૩.

‘‘નિક્ખિપિત્વાન બ્યાભઙ્ગિં, વન્દિતું ઉપસઙ્કમિં;

મમેવ અનુકમ્પાય, અટ્ઠાસિ પુરિસુત્તમો.

૬૨૪.

‘‘વન્દિત્વા સત્થુનો પાદે, એકમન્તં ઠિતો તદા;

પબ્બજ્જં અહમાયાચિં, સબ્બસત્તાનમુત્તમં.

૬૨૫.

‘‘તતો ¶ કારુણિકો સત્થા, સબ્બલોકાનુકમ્પકો;

‘એહિ ભિક્ખૂ’તિ મં આહ, સા મે આસૂપસમ્પદા.

૬૨૬. ‘‘સોહં એકો અરઞ્ઞસ્મિં, વિહરન્તો અતન્દિતો.

અકાસિં સત્થુ વચનં, યથા મં ઓવદી જિનો.

૬૨૭.

‘‘રત્તિયા પઠમં યામં, પુબ્બજાતિમનુસ્સરિં;

રત્તિયા મજ્ઝિમં યામં, દિબ્બચક્ખું વિસોધયિં;

રત્તિયા પચ્છિમે યામે, તમોખન્ધં પદાલયિં.

૬૨૮.

‘‘તતો ¶ રત્યાવિવસાને, સૂરિયુગ્ગમનં પતિ; (જા. ૧.૧૧.૭૯);

ઇન્દો બ્રહ્મા ચ આગન્ત્વા, મં નમસ્સિંસુ પઞ્જલી.

૬૨૯.

‘‘નમો તે પુરિસાજઞ્ઞ, નમો તે પુરિસુત્તમ;

યસ્સ તે આસવા ખીણા, દક્ખિણેય્યોસિ મારિસ.

૬૩૦.

‘‘તતો ¶ દિસ્વાન મં સત્થા, દેવસઙ્ઘપુરક્ખતં;

સિતં પાતુકરિત્વાન, ઇમમત્થં અભાસથ.

૬૩૧.

‘‘તપેન બ્રહ્મચરિયેન, સંયમેન દમેન ચ;

એતેન બ્રાહ્મણો હોતિ, એતં બ્રાહ્મણમુત્તમ’’ન્તિ. –

ઇમાહિ ગાથાહિ સીહનાદં નદિ.

તત્થ નીચેતિ લામકે સબ્બનિહીને. ઉચ્ચનીચભાવો હિ નામ સત્તાનં ઉપાદાયુપાદાય, અયં પન સબ્બનિહીને પુક્કુસકુલે ઉપ્પન્નતં દસ્સેન્તો ‘‘નીચે કુલમ્હિ જાતો’’તિ આહ. તેન વુત્તં – ‘‘નીચેતિ લામકે સબ્બનિહીને’’તિ. દલિદ્દોતિ દુગ્ગતો, દલિદ્દાપિ કેચિ કદાચિ ઘાસચ્છાદનસ્સ લાભિનો, અકસિરવુત્તિનો હોન્તિ, અહં પન સબ્બકાલં કસિરવુત્તિતાય હીનો ઉદ્ધનં ઉપટ્ઠપિતઉક્ખલિકો દસ્સનયુત્તં થેવકમ્પિ અપસ્સિં યેવાતિ દસ્સેન્તો ‘‘અપ્પભોજનો’’તિ આહ. નીચકુલિકા દલિદ્દાપિ કેચિ અનીચકમ્માજીવા હોન્તિ, મય્હં પન ન તથાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘હીનકમ્મં મમં આસી’’તિ. કીદિસન્તિ ચે? અહોસિં પુપ્ફછડ્ડકો, હત્થવિકલસ્સ હત્થવાતિ વિય ઉપચારવસેનાયં ઇમસ્સ સમઞ્ઞા અહોસિ યદિદં ‘‘પુપ્ફછડ્ડકો’’તિ. મિલાતપુપ્ફસન્થરવણ્ણતાય વા ઉક્કારભૂમિયા એવં વુત્તો.

જિગુચ્છિતોતિ જાતિયા ચેવ કમ્મુના ચ હીળિતો. મનુસ્સાનન્તિ મનુસ્સેહિ. પરિભૂતોતિ અવઞ્ઞાતો. વમ્ભિતોતિ ખુંસિતો. નીચં મનં કરિત્વાનાતિ અઞ્ઞે મનુસ્સે સિનેરું વિય ઉક્ખિપિત્વા તેસં પાદપંસુતોપિ અત્તાનં નિહીનં કત્વા પવત્તિયા નીચં નિહીનં મનં કત્વા. વન્દિસ્સં ¶ બહુકં જનન્તિ પુથુમહાજનં દિટ્ઠદિટ્ઠકાલે વન્દિં સિરસિ અઞ્જલિં કરોન્તો પણામિં.

અથાતિ અધિકારન્તરદીપને નિપાતો. અદ્દસાસિન્તિ અદ્દક્ખિં. મગધાનન્તિ મગધા નામ જાનપદિનો રાજકુમારા, તેસં નિવાસો એકોપિ જનપદો રુળ્હિયા ‘‘મગધાન’’ન્તિ વુત્તો, મગધજનપદસ્સાતિ અત્થો. પુરુત્તમન્તિ ઉત્તમં નગરં.

બ્યાભઙ્ગિન્તિ કાજં. પબ્બજ્જં અહમાયાચિન્તિ, ‘‘સુનીત, પબ્બજિતું સક્ખિસ્સસી’’તિ સત્થારા ઓકાસે કતે અહં પબ્બજ્જં અયાચિં. આસૂપસમ્પદાતિ ‘‘એહિ, ભિક્ખૂ’’તિ સત્થુ વચનમત્તેન આસિ ઉપસમ્પદા. યથા મં ઓવદીતિ ‘‘એવં સમથપુબ્બઙ્ગમં વિપસ્સનં ભાવેહી’’તિ યથા મં ઓવદિ, તથા સત્થુનો વચનં અકાસિં પટિપજ્જિં. રત્તિયાતિઆદિ તસ્સા પટિપત્તિયા રસદસ્સનં. તત્થ પુબ્બેનિવાસઞાણં ¶ અનાગતંસઞાણઞ્ચ બહુકિચ્ચન્તિ ‘‘પઠમં યામં ¶ મજ્ઝિમં યામ’’ન્તિ અચ્ચન્તસંયોગવસેન ઉપયોગવચનં વુત્તં. ન તથા આસવક્ખયઞાણં એકાભિસમયવસેન પવત્તનતોતિ ‘‘પચ્છિમે યામે’’તિ ભુમ્મવસેન વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ઇન્દોતિ સક્કો દેવરાજા. બ્રહ્માતિ મહાબ્રહ્મા. ઇન્દબ્રહ્મગ્ગહણેન અઞ્ઞેસં કામદેવાનં બ્રહ્મૂનઞ્ચ આગમનં વુત્તમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. ઉક્કટ્ઠનિદ્દેસો હેસ યથા ‘‘રાજા આગતો’’તિ. નમસ્સિંસૂતિ કાયેન વાચાય ચ નમક્કારં અકંસુ.

તત્થ કાયેન કતં નમક્કારં દસ્સેન્તો ‘‘પઞ્જલી’’તિ વત્વા વાચાય કતં દસ્સેતું ‘‘નમો તે’’તિઆદિ વુત્તં. દેવસઙ્ઘપુરક્ખતન્તિ દેવગ્ગહણેન ઉપપત્તિદેવભાવતો બ્રહ્માનોપિ ગહિતા. સિતં પાતુકરિત્વાનાતિ અત્તનો ઓવાદસ્સ મહપ્ફલતં દેવબ્રહ્મૂનઞ્ચ ગુણસમ્પત્તિં નિસ્સાય સત્થા સિતં પાત્વાકાસિ. પાતુકરોન્તો ચ ન અઞ્ઞે વિય દન્તે વિદંસેતિ, મુખાધાનં પન થોકં વિવરતિ, તત્તકેન ચ અભિભૂતદિબ્બફલિકમુત્તરસ્મિયો અવહસિતતારકાસસિમરીચિયો સુસુક્કદાઠસમ્ભવા ઘનરસ્મિયો નિક્ખમિત્વા તિક્ખત્તું સત્થુ મુખં પદક્ખિણં કરોન્તિ, તં દિસ્વા પચ્છતો ગચ્છન્તાપિ સત્થા સિતં પાત્વાકાસીતિ સઞ્જાનન્તિ.

તપેનાતિ ¶ ઇન્દ્રિયસંવરેન, ‘‘ધુતધમ્મસમાદાનેના’’તિ કેચિ. સંયમેનાતિ સીલેન. દમેનાતિ પઞ્ઞાય. બ્રહ્મચરિયેનાતિ અવસિટ્ઠસેટ્ઠચરિયાય. એતેનાતિ યથાવુત્તેન તપાદિના. બ્રાહ્મણો હોતિ બાહિતપાપભાવતો. એતન્તિ તપાદિ યથાવુત્તં. બ્રાહ્મણમુત્તમન્તિ ઉત્તમં બ્રાહ્મણં, બ્રાહ્મણેસુ વા ઉત્તમં સબ્બસેટ્ઠં, અહૂતિ વચનસેસો. બ્રાહ્મણન્તિ વા બ્રહ્મઞ્ઞમાહ, એવં ઉત્તમં બ્રહ્મઞ્ઞં, ન જચ્ચાદીતિ અધિપ્પાયો. ન હિ જાતિકુલપદેસગોત્તસમ્પત્તિઆદયો અરિયભાવસ્સ કારણં, અધિસીલસિક્ખાદયો એવ પન કારણં. તેનાહ –

‘‘યથા સઙ્કારઠાનસ્મિં, ઉજ્ઝિતસ્મિં મહાપથે;

પદુમં તત્થ જાયેથ, સુચિગન્ધં મનોરમં.

‘‘એવં સઙ્કારભૂતેસુ, અન્ધભૂતે પુથુજ્જને;

અતિરોચતિ પઞ્ઞાય, સમ્માસમ્બુદ્ધસાવકો’’તિ. (ધ. પ. ૫૮-૫૯);

એવં થેરો તેહિ ભિક્ખૂહિ પુચ્છિતમત્થં ઇમાહિ ગાથાહિ વિસ્સજ્જેન્તો સીહનાદં નદીતિ.

સુનીતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દ્વાદસકનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩. તેરસનિપાતો

૧. સોણકોળિવિસત્થેરગાથાવણ્ણના

તેરસનિપાતે ¶ ¶ ¶ યાહુ રટ્ઠેતિઆદિકા આયસ્મતો સોણસ્સ કોળિવિસસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનિ. અયં કિર અનોમદસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે મહાવિભવો સેટ્ઠિ હુત્વા ઉપાસકેહિ સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પસન્નમાનસો સત્થુ ચઙ્કમનટ્ઠાને સુધાય પરિકમ્મં કારેત્વા નાનાવણ્ણેહિ પુપ્ફેહિ સન્થરિત્વા ઉપરિ નાનાવિરાગવત્થેહિ વિતાનં બન્ધાપેસિ, તથા સત્થુ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ દીઘસાલં કારેત્વા નિય્યાદેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તિ, સિરિવડ્ઢોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો વિહારં ગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું આરદ્ધવીરિયાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા, સયમ્પિ તં ઠાનન્તરં પત્થેન્તો સત્તાહં મહાદાનં પવત્તેત્વા પણિધાનમકાસિ. સત્થાપિ તસ્સ પત્થનાય સમિજ્ઝનભાવં દિસ્વા બ્યાકરિત્વા પક્કામિ.

સોપિ યાવજીવં કુસલં કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો પરિનિબ્બુતે કસ્સપદસબલે અનુપ્પન્ને અમ્હાકં ભગવતિ બારાણસિયં કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો ગઙ્ગાતીરે પણ્ણસાલં કરિત્વા એકં પચ્ચેકબુદ્ધં તેમાસં ચતૂહિ પચ્ચયેહિ સક્કચ્ચં ઉપટ્ઠહિ. પચ્ચેકબુદ્ધો વુટ્ઠવસ્સો પરિપુણ્ણપરિક્ખારો ગન્ધમાદનમેવ ગતો. સોપિ કુલપુત્તો યાવજીવં તત્થ પુઞ્ઞાનિ કત્વા તતો ચવિત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો અમ્હાકં ભગવતો કાલે ચમ્પાનગરે ઉસભસેટ્ઠિસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણતો પટ્ઠાય સેટ્ઠિસ્સ મહાભોગક્ખન્ધો અભિવડ્ઢિ. તસ્સ જાતદિવસે સકલનગરે મહાસક્કારસમ્પન્નો અહોસિ, તસ્સ પુબ્બે પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ સતસહસ્સગ્ઘનિકરત્તકમ્બલપરિચ્ચાગેન સુવણ્ણવણ્ણો સુખુમાલતરો ચ અત્તભાવો અહોસિ, તેનસ્સ સોણોતિ નામં અકંસુ. મહતા પરિવારેન વડ્ઢતિ ¶ , તસ્સ હત્થપાદતલાનિ બન્ધુજીવકપુપ્ફવણ્ણાનિ અહેસું, સતવિહતકપ્પાસસ્સ વિય સમ્ફસ્સો પાદતલેસુ મણિકુણ્ડલાવટ્ટવણ્ણાનિ લોમાનિ ¶ જાયિંસુ. વયપ્પત્તસ્સ તસ્સ તિણ્ણં ઉતૂનં અનુચ્છવિકે તયો પાસાદે કારેત્વા નાટકાનિ ઉપટ્ઠાપેસું. સો તત્થ મહતિં સમ્પત્તિં અનુભવન્તો દેવકુમારો વિય પટિવસતિ.

અથ ¶ અમ્હાકં સત્થરિ સબ્બઞ્ઞુતં પત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કે રાજગહં ઉપનિસ્સાય વિહરન્તે બિમ્બિસારરઞ્ઞા પક્કોસાપિતો અસીતિયા ગામિકસહસ્સેહિ સદ્ધિં રાજગહં આગતો, સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો માતાપિતરો અનુજાનાપેત્વા સાસને પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા, જનસંસગ્ગપરિહરણત્થં સીતવને વસન્તો ‘‘મમ સરીરં સુખુમાલં, ન ચ સક્કા સુખેનેવ સુખં અધિગન્તું, કાયં કિલમેત્વા સમણધમ્મં કાતું વટ્ટતી’’તિ ઠાનચઙ્કમમેવ અધિટ્ઠાય, પધાનમનુયુઞ્જન્તો પાદતલેસુ ફોટેસુ ઉટ્ઠહિતેસુપિ વેદનં અજ્ઝુપેક્ખિત્વા દળ્હં વીરિયં કરોન્તો અચ્ચારદ્ધવીરિયતાય વિસેસં નિબ્બત્તેતું અસક્કોન્તો, ‘‘એવં વાયમન્તોપિ અહં મગ્ગં વા ફલં વા નિબ્બત્તેતું ન સક્કોમિ, કિં મે પબ્બજ્જાય, હીનાયાવત્તિત્વા ભોગે ચ ભુઞ્જિસ્સામિ, પુઞ્ઞાનિ ચ કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. સત્થા તસ્સ ચિત્તાચારં ઞત્વા તત્થ ગન્ત્વા વીણૂપમોવાદેન ઓવદિત્વા વીરિયસમતાયોજનવિધિં દસ્સેન્તો કમ્મટ્ઠાનં સોધેત્વા ગિજ્ઝકૂટં ગતો. સોણત્થેરોપિ સત્થુ સમ્મુખા ઓવાદં લભિત્વા વીરિયસમતં યોજેત્વા વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેત્વા અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૫.૨૫-૫૩) –

‘‘અનોમદસ્સિસ્સ મુનિનો, લોકજેટ્ઠસ્સ તાદિનો;

સુધાય લેપનં કત્વા, ચઙ્કમં કારયિં અહં.

‘‘નાનાવણ્ણેહિ પુપ્ફેહિ, ચઙ્કમં સન્થરિં અહં;

આકાસે વિતાનં કત્વા, ભોજયિં બુદ્ધમુત્તમં.

‘‘અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વાન, અભિવાદેત્વાન સુબ્બતં;

દીઘસાલં ભગવતો, નિય્યાદેસિમહં તદા.

‘‘મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, સત્થા લોકે અનુત્તરો;

પટિગ્ગહેસિ ભગવા, અનુકમ્પાય ચક્ખુમા.

‘‘પટિગ્ગહેત્વાન ¶ સમ્બુદ્ધો, દક્ખિણેય્યો સદેવકે;

ભિક્ખુસઙ્ઘે નિસીદિત્વા, ઇમા ગાથા અભાસથ.

‘‘યો સો હટ્ઠેન ચિત્તેન, દીઘસાલં અદાસિ મે;

તમહં કિત્તયિસ્સામિ, સુણાથ મમ ભાસતો.

‘‘ઇમસ્સ ¶ મચ્ચુકાલમ્હિ, પુઞ્ઞકમ્મસમઙ્ગિનો;

સહસ્સયુત્તસ્સરથો, ઉપટ્ઠિસ્સતિ તાવદે.

‘‘તેન યાનેનયં પોસો, દેવલોકં ગમિસ્સતિ;

અનુમોદિસ્સરે દેવા, સમ્પત્તે કુલસમ્ભવે.

‘‘મહારહં બ્યમ્હં સેટ્ઠં, રતનમત્તિકલેપનં;

કૂટાગારવરૂપેતં, બ્યમ્હં અજ્ઝાવસિસ્સતિ.

‘‘તિંસકપ્પસહસ્સાનિ, દેવલોકે રમિસ્સતિ;

પઞ્ચવીસતિ કપ્પાનિ, દેવરાજા ભવિસ્સતિ.

‘‘સત્તસત્તતિક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ;

યસોધરસનામા તે, સબ્બેપિ એકનામકા.

‘‘દ્વે સમ્પત્તી અનુભોત્વા, વડ્ઢેત્વા પુઞ્ઞસઞ્ચયં;

અટ્ઠવીસતિકપ્પમ્હિ, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ.

‘‘તત્રાપિ બ્યમ્હં પવરં, વિસ્સકમ્મેન માપિતં;

દસસદ્દાવિવિત્તં તં, પુરમજ્ઝાવસિસ્સતિ.

‘‘અપરિમેય્યે ઇતો કપ્પે, ભૂમિપાલો મહિદ્ધિકો;

ઓક્કાકો નામ નામેન, રાજા રટ્ઠે ભવિસ્સતિ.

‘‘સોળસિત્થિસહસ્સાનં, સબ્બાસં પવરા ચ સા;

અભિજાતા ખત્તિયાની, નવ પુત્તે જનેસ્સતિ.

‘‘નવ પુત્તે જનેત્વાન, ખત્તિયાની મરિસ્સતિ;

તરુણી ચ પિયા કઞ્ઞા, મહેસિત્તં કરિસ્સતિ.

‘‘ઓક્કાકં તોસયિત્વાન, વરં કઞ્ઞા લભિસ્સતિ;

વરં લદ્ધાન સા કઞ્ઞા, પુત્તે પબ્બાજયિસ્સતિ.

‘‘પબ્બાજિતા ¶ ચ તે સબ્બે, ગમિસ્સન્તિ નગુત્તમં;

જાતિભેદભયા સબ્બે, ભગિનીહિ વસિસ્સરે.

‘‘એકા ચ કઞ્ઞા બ્યાધીહિ, ભવિસ્સતિ પરિક્ખતા;

મા નો જાતિ પભિજ્જીતિ, નિખણિસ્સન્તિ ખત્તિયા.

‘‘ખત્તિયો નીહરિત્વાન, તાય સદ્ધિં વસિસ્સતિ;

ભવિસ્સતિ તદા ભેદો, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો.

‘‘તેસં પજા ભવિસ્સન્તિ, કોળિયા નામ જાતિયા;

તત્થ માનુસકં ભોગં, અનુભોસ્સતિનપ્પકં.

‘‘તમ્હા કાયા ચવિત્વાન, દેવલોકં ગમિસ્સતિ;

તત્રાપિ પવરં બ્યમ્હં, લભિસ્સતિ મનોરમં.

‘‘દેવલોકા ¶ ચવિત્વાન, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;

આગન્ત્વાન મનુસ્સત્તં, સોણો નામ ભવિસ્સતિ.

‘‘આરદ્ધવીરિયો પહિતત્તો, પદહં સત્થુ સાસને;

સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, નિબ્બાયિસ્સતિનાસવો.

‘‘અનન્તદસ્સી ભગવા, ગોતમો સક્યપુઙ્ગવો;

વિસેસઞ્ઞૂ મહાવીરો, અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસ્સતિ.

‘‘વુટ્ઠમ્હિ દેવે ચતુરઙ્ગુલમ્હિ, તિણે અનિલેરિતઅઙ્ગણમ્હિ;

ઠત્વાન યોગસ્સ પયુત્તતાદિનો, તતોત્તરિં પારમતા ન વિજ્જતિ.

‘‘ઉત્તમે દમથે દન્તો, ચિત્તં મે સુપણીહિતં;

ભારો મે ઓહિતો સબ્બો, નિબ્બુતોમ્હિ અનાસવો.

‘‘અઙ્ગીરસો મહાનાગો, અભિજાતોવ કેસરી;

ભિક્ખુસઙ્ઘે નિસીદિત્વા, એતદગ્ગે ઠપેસિ મં.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા અત્તનો પટિપત્તિં પચ્ચવેક્ખિત્વા ઉદાનવસેન અઞ્ઞાબ્યાકરણવસેન ચ –

૬૩૨.

‘‘યાહુ રટ્ઠે સમુક્કટ્ઠો, રઞ્ઞો અઙ્ગસ્સ પદ્ધગૂ;

સ્વાજ્જ ધમ્મેસુ ઉક્કટ્ઠો, સોણો દુક્ખસ્સ પારગૂ.

૬૩૩.

‘‘પઞ્ચ છિન્દે પઞ્ચ જહે, પઞ્ચ ચુત્તરિ ભાવયે;

પઞ્ચસઙ્ગાતિગો ભિક્ખુ, ઓઘતિણ્ણોતિ વુચ્ચતિ.

૬૩૪.

‘‘ઉન્નળસ્સ પમત્તસ્સ, બાહિરાસસ્સ ભિક્ખુનો;

સીલં સમાધિ પઞ્ઞા ચ, પારિપૂરિં ન ગચ્છતિ.

૬૩૫.

‘‘યઞ્હિ કિચ્ચં અપવિદ્ધં, અકિચ્ચં પન કરીયતિ;

ઉન્નળાનં પમત્તાનં, તેસં વડ્ઢન્તિ આસવા.

૬૩૬.

‘‘યેસઞ્ચ સુસમારદ્ધા, નિચ્ચં કાયગતા સતિ;

અકિચ્ચં તે ન સેવન્તિ, કિચ્ચે સાતચ્ચકારિનો;

સતાનં સમ્પજાનાનં, અત્થં ગચ્છન્તિ આસવા.

૬૩૭.

‘‘ઉજુમગ્ગમ્હિ ¶ ¶ અક્ખાતે, ગચ્છથ મા નિવત્તથ;

અત્તના ચોદયત્તાનં, નિબ્બાનમભિહારયે.

૬૩૮.

‘‘અચ્ચારદ્ધમ્હિ ¶ વીરિયમ્હિ, સત્થા લોકે અનુત્તરો;

વીણોપમં કરિત્વા મે, ધમ્મં દેસેતિ ચક્ખુમા;

તસ્સાહં વચનં સુત્વા, વિહાસિં સાસને રતો.

૬૩૯.

‘‘સમથં પટિપાદેસિં, ઉત્તમત્થસ્સ પત્તિયા;

તિસ્સો વિજ્જા અનુપ્પત્તા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં.

૬૪૦.

‘‘નેક્ખમ્મે અધિમુત્તસ્સ, પવિવેકઞ્ચ ચેતસો;

અબ્યાબજ્ઝાધિમુત્તસ્સ, ઉપાદાનક્ખયસ્સ ચ.

૬૪૧.

‘‘તણ્હક્ખયાધિમુત્તસ્સ, અસમ્મોહઞ્ચ ચેતસો;

દિસ્વા આયતનુપ્પાદં, સમ્મા ચિત્તં વિમુચ્ચતિ.

૬૪૨.

‘‘તસ્સ સમ્મા વિમુત્તસ્સ, સન્તચિત્તસ્સ ભિક્ખુનો;

કતસ્સ પતિચયો નત્થિ, કરણીયં ન વિજ્જતિ.

૬૪૩.

‘‘સેલો ¶ યથા એકઘનો, વાતેન ન સમીરતિ;

એવં રૂપા રસા સદ્દા, ગન્ધા ફસ્સા ચ કેવલા.

૬૪૪.

‘‘ઇટ્ઠા ધમ્મા અનિટ્ઠા ચ, નપ્પવેધેન્તિ તાદિનો;

ઠિતં ચિત્તં વિસઞ્ઞુત્તં, વયઞ્ચસ્સાનુપસ્સતી’’તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;

તત્થ યાહુ રટ્ઠે સમુક્કટ્ઠોતિ યો અહુ અહોસિ અઙ્ગરટ્ઠે અસીતિયા ગામિકસહસ્સેહિ ભોગસમ્પત્તિયા ઇસ્સરિયસમ્પત્તિયા ચ સમ્મા અતિવિય ઉક્કટ્ઠો સેટ્ઠો. રઞ્ઞો અઙ્ગસ્સ પદ્ધગૂતિ ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ પરિસાય રઞ્જનટ્ઠેન રઞ્ઞો અઙ્ગાધિપતિનો બિમ્બિસારસ્સ પરિવારભૂતો ગહપતિવિસેસો તસ્સ રટ્ઠે કુટુમ્બિકો અહૂતિ યોજેતબ્બં. સ્વાજ્જ ધમ્મેસુ ઉક્કટ્ઠોતિ સો સોણો અજ્જેતરહિ લોકુત્તરધમ્મેસુ ઉક્કટ્ઠો જાતો, ગિહિકાલેપિ કેહિચિ ઉક્કટ્ઠોયેવ હુત્વા ઇદાનિ પબ્બજિતકાલેપિ ઉક્કટ્ઠોયેવ હોતીતિ અત્તાનમેવ પરં વિય દસ્સેતિ. દુક્ખસ્સ પારગૂતિ સકલસ્સ વટ્ટદુક્ખસ્સ પારં પરિયન્તં ગતો, એતેન ધમ્મેસુ ઉક્કટ્ઠોતિ અવિસેસેન વુત્તં ઉક્કટ્ઠભાવં વિસેસેતિ અરહત્તાધિગમદીપનતો.

ઇદાનિ યાય પટિપત્તિયા દુક્ખપારગૂ જાતો, અઞ્ઞાપદેસેન તં દસ્સેન્તો ‘‘પઞ્ચ છિન્દે’’તિ ગાથમાહ. તસ્સત્થો – અપાયકામસુગતિસમ્પાપકાનિ પઞ્ચોરમ્ભાગિયાનિ સંયોજનાનિ પુરિસો સત્થેન પાદે બદ્ધરજ્જુકં વિય હેટ્ઠિમેન મગ્ગત્તયેન છિન્દેય્ય, રૂપારૂપભવસમ્પાપકાનિ પઞ્ચ ઉદ્ધમ્ભાગિયાનિ સંયોજનાનિ પુરિસો ગીવાય બદ્ધરજ્જુકં વિય અગ્ગમગ્ગેન જહેય્ય, છિન્દેય્ય, તેસં પન ઉદ્ધમ્ભાગિયસંયોજનાનં પહાનાય પઞ્ચ સદ્ધાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ ¶ ઉત્તરિ ભાવયે ¶ ભાવેય્ય. એવંભૂતો પન ભિક્ખુ રાગસઙ્ગો દોસમોહમાનદિટ્ઠિસઙ્ગોતિ પઞ્ચન્નં સઙ્ગાનં અતિક્કમનેન પઞ્ચસઙ્ગાતિગો હુત્વા, કામોઘો, ભવોઘો, દિટ્ઠોઘો, અવિજ્જોઘોતિ ચતુન્નં ઓઘાનં તિણ્ણત્તા ઓઘતિણ્ણોતિ વુચ્ચતિ.

અયઞ્ચ ઓઘતરણપટિપત્તિસીલાદીનં પારિપૂરિયાવ હોતિ, સીલાદયો ચ માનાદિપ્પહાનેન પારિપૂરિં ગચ્છન્તિ, ન અઞ્ઞથાતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઉન્નળસ્સા’’તિ ગાથમાહ. તત્થ ઉન્નળસ્સાતિ ઉગ્ગતતુચ્છમાનસ્સ. માનો ¶ હિ ઉન્નમનાકારવુત્તિયા તુચ્છભાવેન નળો વિયાતિ ‘‘નળો’’તિ વુચ્ચતિ. પમત્તસ્સાતિ સતિવોસ્સગ્ગેન પમાદં આપન્નસ્સ. બાહિરાસસ્સાતિ બાહિરેસુ આયતનેસુ આસાવતો, કામેસુ અવીતરાગસ્સાતિ અત્થો. સીલં સમાધિ પઞ્ઞા ચ, પારિપૂરિં ન ગચ્છતીતિ તસ્સ સીલાદીનં પટિપક્ખસેવિનો લોકિયોપિ તાવ સીલાદિગુણો પારિપૂરિં ન ગચ્છતિ, પગેવ લોકુત્તરો.

તત્થ કારણમાહ ‘‘યઞ્હિ કિચ્ચ’’ન્તિઆદિના. ભિક્ખુનો હિ પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય અપરિમાણસીલક્ખન્ધગોપનં અરઞ્ઞવાસો ધુતઙ્ગપરિહરણં ભાવનારામતાતિ એવમાદિ કિચ્ચં નામ. યેહિ પન ઇદં યથાવુત્તં અત્તનો કિચ્ચં, તં અપવિદ્ધં અકરણેન છડ્ડિતં. અકિચ્ચન્તિ પત્તમણ્ડનં ચીવરકાયબન્ધનઅંસબદ્ધછત્તુપાહનતાલવણ્ટધમ્મકરણમણ્ડનન્તિ એવમાદિ પરિક્ખારમણ્ડનં પચ્ચયબાહુલિયન્તિ એવમાદિ ભિક્ખુનો અકિચ્ચં નામ, તં કયિરતિ, તેસં માનનળં ઉક્ખિપિત્વા ચરણેન ઉન્નળાનં સતિવોસ્સગ્ગેન પમત્તાનં ચત્તારોપિ આસવા વડ્ઢન્તિ.

યેસં પન પઞ્ઞાદિગુણો વડ્ઢતિ, તે દસ્સેતું ‘‘યેસ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થ સુસમારદ્ધાતિ સુટ્ઠુ પગ્ગહિતા. કાયગતા સતીતિ, કાયાનુપસ્સનાભાવના. અકિચ્ચં તેતિ તે એતં પત્તમણ્ડનાદિઅકિચ્ચં. ન સેવન્તીતિ ન કરોન્તિ. કિચ્ચેતિ, પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય કત્તબ્બે અપરિમાણસીલક્ખન્ધગોપનાદિકે. સાતચ્ચકારિનોતિ સતતકારિનો તેસં સતિયા અવિપ્પવાસેન સતાનં સાત્થકસમ્પજઞ્ઞં, સપ્પાયસમ્પજઞ્ઞં, ગોચરસમ્પજઞ્ઞં, અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞન્તિ ચતૂહિ સમ્પજઞ્ઞેહિ સમ્પજાનાનં, ચત્તારોપિ આસવા અત્થં ગચ્છન્તિ પરિક્ખયં અભાવં ગચ્છન્તીતિ અત્થો.

ઇદાનિ અત્તનો સન્તિકે ઠિતભિક્ખૂનં ઓવાદં દેન્તો ‘‘ઉજુમગ્ગમ્હી’’તિ ગાથમાહ. તત્થ ઉજુમગ્ગમ્હિ અક્ખાતેતિ અન્તદ્વયપરિવજ્જનેન કાયવઙ્કાદિપ્પહાનેન ચ ઉજુકે મજ્ઝિમપટિપદાભૂતે અરિયમગ્ગે સત્થારા ભાસિતે. ગચ્છથાતિ પટિપજ્જથ. મા નિવત્તથાતિ અન્તરા ¶ વોસાનં માપજ્જથ. અત્તના ચોદયત્તાનન્તિ ઇધ ¶ અત્થકામો કુલપુત્તો અપાયભયપચ્ચવેક્ખણાદિના ¶ અત્તનાવ અત્તાનં ચોદેન્તો. નિબ્બાનમભિહારયેતિ, અત્તાનં નિબ્બાનં અભિહરેય્ય ઉપનેય્ય, યથા નં સચ્છિકરોતિ, તથા પટિપજ્જેય્યાતિ અત્થો.

ઇદાનિ મયાપિ એવમેવ પટિપન્નન્તિ, અત્તનો પટિપત્તિં દસ્સેતું ‘‘અચ્ચારદ્ધમ્હી’’તિઆદિ વુત્તં. અચ્ચારદ્ધમ્હિ વીરિયમ્હીતિ વિપસ્સનં ભાવેન્તેન મયા સમાધિના વીરિયં સમરસં અકત્વા અતિવિય વીરિયે પગ્ગહિતે. અચ્ચારદ્ધવીરિયતા ચસ્સ હેટ્ઠા વુત્તાયેવ. વીણોપમં કરિત્વા મેતિ આયસ્મતો સોણસ્સ ‘‘યે ખો કેચિ ભગવતો સાવકા આરદ્ધવીરિયા વિહરન્તિ. અહં તેસં અઞ્ઞતરો, અથ ચ પન મે નાનુપાદાય આસવેહિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ, તસ્માહં વિબ્ભમિસ્સામી’’તિ ચિત્તે ઉપ્પન્ને સત્થા ઇદ્ધિયા તસ્સ સમ્મુખે અત્તાનં દસ્સેત્વા ‘‘કસ્મા ત્વં, સોણ, ‘વિબ્ભમિસ્સામી’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેસિ, કુસલો ત્વં પુબ્બે અગારિયભૂતો વીણાય તન્તિસ્સરે’’તિ પુચ્છિત્વા તેન ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘તં કિં મઞ્ઞસિ, સોણ? યદા તે વીણાય તન્તિયો અચ્ચાયતા હોન્તિ, અપિ નુ તે વીણા તસ્મિં સમયે સરવતી વા હોતિ કમ્મઞ્ઞા વાતિ? નો હેતં, ભન્તે! તં કિં મઞ્ઞસિ, સોણ, યદા તે વીણાય તન્તિયો અતિસિથિલા હોન્તિ, અપિ નુ તે વીણા તસ્મિં સમયે સરવતી વા હોતિ કમ્મઞ્ઞા વાતિ? નો હેતં, ભન્તે. તં કિં મઞ્ઞસિ, સોણ, યદા પન તે વીણાય તન્તિયો નેવ અચ્ચાયતા હોન્તિ, નાતિસિથિલા સમે ગુણે પતિટ્ઠિતા, અપિ નુ તે વીણા તસ્મિં સમયે સરવતી વા હોતિ કમ્મઞ્ઞા વાતિ? એવં, ભન્તે. એવમેવ ખો, સોણ, અચ્ચારદ્ધવીરિયં ઉદ્ધચ્ચાય સંવત્તતિ, અતિલીનવીરિયં કોસજ્જાય સંવત્તતિ, તસ્માતિહ ત્વં, સોણ, વીરિયસમતં અધિટ્ઠહ, ઇન્દ્રિયાનઞ્ચ સમતં પટિવિજ્ઝા’’તિ એવં વીણં ઉપમં કત્વા પવત્તિતેન વીણોપમોવાદેન મય્હં ધમ્મં દેસેસિ. તસ્સાહં વચનં સુત્વાતિ તસ્સ ભગવતો વચનં વીણોપમોવાદં સુત્વા અન્તરા ઉપ્પન્નં વિબ્ભમિતુકામતં પહાય સત્થુ સાસને રતો અભિરતો વિહરિં.

વિહરન્તો ચ સમથં પટિપાદેસિં વીરિયસમતં યોજેન્તો સદ્ધાપઞ્ઞાનં વિય સમાધિવીરિયાનં સમરસતં ઉપ્પાદેન્તો ઝાનાધિટ્ઠાનં વિપસ્સનાસમાધિં ¶ સમ્પાદેસિં વિપસ્સનં ઉસ્સુક્કાપેસિં. તત્થ પયોજનં આહ ‘‘ઉત્તમત્થસ્સ પત્તિયા’’તિ. ઉત્તમત્થસ્સ પત્તિયાતિ અરહત્તાધિગમાયાતિ અત્થો.

ઇદાનિ યથા પટિપન્નસ્સ સમથવિપસ્સના સમ્પજ્જિંસુ, તં ¶ અઞ્ઞાપદેસેન દસ્સેન્તો ‘‘નેક્ખમ્મે’’તિઆદિમાહ. તત્થ નેક્ખમ્મેતિ પબ્બજ્જાદિકે કામનિસ્સરણે. અધિમુત્તસ્સાતિ તત્થ નિન્નપોણપબ્ભારભાવેન ¶ યુત્તપ્પયુત્તસ્સ, પઠમં તાવ પબ્બજ્જાભિમુખો હુત્વા કામે પહાય પબ્બજિત્વા ચ સીલવિસોધનં અરઞ્ઞવાસો ધુતઙ્ગપરિહરણં ભાવનાભિયોગોતિ એવમાદીસુ અનવજ્જધમ્મેસુ યુત્તપ્પયુત્તસ્સાતિ અત્થો. પવિવેકઞ્ચ ચેતસોતિ ચેતસો પવિવેકઞ્ચ અધિમુત્તસ્સ એવં નેક્ખમ્માધિમુત્તસ્સ સતો ચતુક્કપઞ્ચકજ્ઝાનાનં નિબ્બત્તનેન વિવેકે યુત્તસ્સ પયુત્તસ્સ. અબ્યાબજ્ઝાધિમુત્તસ્સાતિ અબ્યાબજ્ઝે નિદુક્ખતાય અધિમુત્તસ્સ ઝાનસમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા સમથસુખે યુત્તપ્પયુત્તસ્સ. ઉપાદાનક્ખયસ્સ ચાતિ ચતુન્નમ્પિ ઉપાદાનાનં ખયન્તે અરહત્તે અધિમુત્તસ્સ. ભુમ્મત્થે હિ એતં સામિવચનં. તં યથાધિગતં ઝાનં પાદકં કત્વા અરહત્તાધિગમાય વિપસ્સનં અનુયુઞ્જન્તસ્સાતિ અત્થો.

તણ્હક્ખયાધિમુત્તસ્સાતિ તણ્હા ખીયતિ એત્થાતિ તણ્હક્ખયો, નિબ્બાનં, તસ્મિં અધિમુત્તસ્સ ઉપાદિં ભયતો, અનુપાદિઞ્ચ ખેમતો દસ્સનેન નિરોધે નિન્નપોણપબ્ભારસ્સ. અસમ્મોહઞ્ચ ચેતસોતિ અસમ્મોહસમ્પજઞ્ઞવસેન ચિત્તસ્સ અસમ્મોહપવત્તિં સમ્મોહસમુચ્છિન્દનેન વા ચિત્તસ્સ અસમ્મોહભૂતં અરિયમગ્ગં અધિમુત્તસ્સ. દિસ્વા આયતનુપ્પાદન્તિ ચક્ખાદીનં આયતનાનં યથાસકપચ્ચયેહિ ખણે ખણે ઉપ્પાદં, તપ્પટિપક્ખતો નિરોધઞ્ચ વિપસ્સનાપઞ્ઞાસહિતાય મગ્ગપઞ્ઞાય દિસ્વા દસ્સનહેતુ સમ્મા ચિત્તં વિમુચ્ચતીતિ સમ્મા હેતુના ઞાયેન મગ્ગપટિપાટિયા સબ્બાસવતો ચિત્તં વિમુચ્ચતિ.

‘‘તસ્સ સમ્મા વિમુત્તસ્સા’’તિઆદીસુ અયં સઙ્ખેપત્થો – તસ્સ વુત્તનયેન સમ્મદેવ સબ્બસંકિલેસતો વિમુત્તસ્સ, તતો એવ અચ્ચન્તુપસમેન સન્તચિત્તસ્સ ખીણાસવભિક્ખુનો કતસ્સ કુસલસ્સ અકુસલસ્સ વા ઉપચયો નત્થિ મગ્ગેનેવ સમુગ્ઘાતિતત્તા, પરિઞ્ઞાદિભેદં કરણીયં ¶ ન વિજ્જતિ કતકિચ્ચત્તા. એવં ભૂતસ્સ યથા એકઘનો સેલો પબ્બતો પકતિવાતેન ન સમીરતિ ન સંકમ્પતિ, એવં ઇટ્ઠા ચ અનિટ્ઠા ચ રૂપાદયો આરમ્મણધમ્મા તાદિનો તાદિભાવપ્પત્તસ્સ ઠિતં અનેજં પહીનસબ્બસોકતાય વિસંયુત્તં ચિત્તં નપ્પવેધન્તિ ન ચાલેન્તિ. અસ્સ ચ આરમ્મણધમ્મસ્સ કાલેન કાલં ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા વિપસ્સન્તો વયં નિરોધં ખણે ખણે ભિજ્જનસભાવં અનુપસ્સતીતિ અઞ્ઞં બ્યાકાસિ.

સોણકોળિવિસત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તેરસનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૪. ચુદ્દસકનિપાતો

૧. ખદિરવનિયરેવતત્થેરગાથાવણ્ણના

ચુદ્દસકનિપાતે ¶ ¶ ¶ યદા અહન્તિઆદિકા આયસ્મતો ખદિરવનિયરેવતત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? કામઞ્ચિમસ્સ થેરસ્સ ગાથા હેટ્ઠા એકકનિપાતે (થેરગા. અટ્ઠ. ૧. ખદિરવનિયત્થેરગાથાવણ્ણના) આગતા. તત્થ પનસ્સ અત્તનો ભાગિનેય્યેસુ સતિજનનમત્તં દસ્સિતન્તિ તસ્સા એકકનિપાતે સઙ્ગહો કતો. ઇમા પન થેરસ્સ પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય યાવ પરિનિબ્બાના પટિપત્તિપકાસિતા ગાથા ઇમસ્મિં ચુદ્દસકનિપાતે સઙ્ગહં આરોપિતા. તત્થ અટ્ઠુપ્પત્તિ હેટ્ઠા વુત્તાયેવ. અયં પન વિસેસો – થેરો કિર અરહત્તં પત્વા કાલેન કાલં સત્થુ ધમ્મસેનાપતિપ્પભૂતીનં મહાથેરાનઞ્ચ ઉપટ્ઠાનં ગન્ત્વા કતિપાહમેવ તત્થ વસિત્વા ખદિરવનમેવ પચ્ચાગન્ત્વા ફલસમાપત્તિસુખેન બ્રહ્મવિહારેહિ ચ વીતિનામેતિ. એવં ગચ્છન્તે કાલે જિણ્ણો વુડ્ઢો વયો અનુપ્પત્તો અહોસિ. સો એકદિવસં બુદ્ધુપટ્ઠાનં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે સાવત્થિયા અવિદૂરે અરઞ્ઞે વસિ. તેન ચ સમયેન ચોરા નગરે કતકમ્મા આરક્ખમનુસ્સેહિ અનુબન્ધા પલાયન્તા થેરસ્સ સમીપે ગહિતભણ્ડં છડ્ડેત્વા પલાયિંસુ. મનુસ્સા અનુધાવન્તા થેરસ્સ સમીપે ભણ્ડં દિસ્વા થેરં બન્ધિત્વા ‘‘ચોરો’’તિ સઞ્ઞાય ગહેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસું, ‘‘અયં, દેવ, ચોરો’’તિ. રાજા થેરં મુઞ્ચાપેત્વા, ‘‘કિં, ભન્તે, તુમ્હેહિ ઇદં ચોરિકકમ્મં કતં વા, નો વા’’તિ પુચ્છિ. થેરો કિઞ્ચાપિ જાતિતો પટ્ઠાય અત્તના તાદિસં ન કતપુબ્બં, તં પબ્બજિતતો પટ્ઠાય પન અકતભાવસ્સ, સબ્બસો કિલેસાનં સમુચ્છિન્નત્તા તાદિસસ્સ કરણે અભબ્બતાય પકાસનત્થં સમીપે ઠિતાનં ભિક્ખૂનં રઞ્ઞો ચ ધમ્મં દેસેન્તો –

૬૪૫.

‘‘યદા અહં પબ્બજિતો, અગારસ્માનગારિયં;

નાભિજાનામિ સઙ્કપ્પં, અનરિયં દોસસંહિતં.

૬૪૬.

‘‘‘ઇમે હઞ્ઞન્તુ વજ્ઝન્તુ, દુક્ખં પપ્પોન્તુ પાણિનો’;

સઙ્કપ્પં નાભિજાનામિ, ઇમસ્મિં દીઘમન્તરે.

૬૪૭.

‘‘મેત્તઞ્ચ ¶ ¶ અભિજાનામિ, અપ્પમાણં સુભાવિતં;

અનુપુબ્બં પરિચિતં, યથા બુદ્ધેન દેસિતં.

૬૪૮.

‘‘સબ્બમિત્તો સબ્બસખો, સબ્બભૂતાનુકમ્પકો;

મેત્તચિત્તઞ્ચ ભાવેમિ, અબ્યાપજ્જરતો સદા.

૬૪૯.

‘‘અસંહીરં અસંકુપ્પં, ચિત્તં આમોદયામહં;

બ્રહ્મવિહારં ભાવેમિ, અકાપુરિસસેવિતં.

૬૫૦.

‘‘અવિતક્કં સમાપન્નો, સમ્માસમ્બુદ્ધસાવકો;

અરિયેન તુણ્હીભાવેન, ઉપેતો હોતિ તાવદે.

૬૫૧.

‘‘યથાપિ ¶ પબ્બતો સેલો, અચલો સુપ્પતિટ્ઠિતો;

એવં મોહક્ખયા ભિક્ખુ, પબ્બતોવ ન વેધતિ.

૬૫૨.

‘‘અનઙ્ગણસ્સ પોસસ્સ, નિચ્ચં સુચિગવેસિનો;

વાલગ્ગમત્તં પાપસ્સ, અબ્ભમત્તંવ ખાયતિ.

૬૫૩.

‘‘નગરં યથા પચ્ચન્તં, ગુત્તં સન્તરબાહિરં;

એવં ગોપેથ અત્તાનં, ખણો વો મા ઉપચ્ચગા.

૬૫૪.

‘‘નાભિનન્દામિ મરણં, નાભિનન્દામિ જીવિતં;

કાલઞ્ચ પટિકઙ્ખામિ, નિબ્બિસં ભતકો યથા.

૬૫૫.

‘‘નાભિનન્દામિ મરણં, નાભિનન્દામિ જીવિતં;

કાલઞ્ચ પટિકઙ્ખામિ, સમ્પજાનો પતિસ્સતો.

૬૫૬.

‘‘પરિચિણ્ણો મયા સત્થા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં;

ઓહિતો ગરુકો ભારો, ભવનેત્તિ સમૂહતા.

૬૫૭.

‘‘યસ્સ ચત્થાય પબ્બજિતો, અગારસ્માનગારિયં;

સો મે અત્થો અનુપ્પત્તો, સબ્બસંયોજનક્ખયો.

૬૫૮.

‘‘સમ્પાદેથપ્પમાદેન, એસા મે અનુસાસની;

હન્દાહં પરિનિબ્બિસ્સં વિપ્પમુત્તોમ્હિ સબ્બધી’’તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;

તત્થાયં ¶ અપુબ્બપદવણ્ણના ઇમસ્મિં દીઘમન્તરેતિ, યદા અહં પબ્બજિતોમ્હિ, તતો પટ્ઠાય અયઞ્ચ મે ચરિમકાલો, એતસ્મિં દીઘમન્તરે કાલે ‘‘ઇદં મય્હં હોતૂ’’તિ અભિજ્ઝાવસેન વા, ‘‘ઇમે સત્તા હઞ્ઞન્તૂ’’તિઆદિના બ્યાપાદવસેન વા અનરિયં દોસસંહિતં સઙ્કપ્પં નાભિજાનામીતિ યોજના.

મેત્તઞ્ચ ¶ અભિજાનામીતિ, મિજ્જતિ સિનિય્હતિ એતાયાતિ મેત્તા, અબ્યાપાદો. મેત્તા એતિસ્સા અત્થીતિ મેત્તા, મેત્તાભાવના મેત્તાબ્રહ્મવિહારો, તં મેત્તં. ચ-સદ્દેન કરુણં મુદિતં ઉપેક્ખઞ્ચાતિ ઇતરબ્રહ્મવિહારે સઙ્ગણ્હાતિ. અભિજાનામીતિ, અભિમુખતો જાનામિ. અધિગતઞ્હિ ઝાનં પચ્ચવેક્ખતો પચ્ચવેક્ખણઞાણસ્સ અભિમુખં હોતિ. કીદિસન્તિ આહ ‘‘અપ્પમાણ’’ન્તિઆદિ. તઞ્હિ યથા બુદ્ધેન ભગવતા દેસિતં, તથા અનોદિસ્સકફરણવસેન અપરિમાણસત્તારમ્મણતાય અપ્પમાણં. પગુણબલવભાવાપાદનેન સુટ્ઠુ ભાવિતત્તા સુભાવિતં. પઠમં મેત્તા, તતો કરુણા, તતો મુદિતા, પચ્છા ઉપેક્ખાતિ એવં અનુપુબ્બં અનુક્કમેન પરિચિતં આસેવિતં, બહુલીકતં અભિજાનામીતિ યોજના.

સબ્બેસં સત્તાનં મિત્તો, સબ્બે વા તે મય્હં મિત્તાતિ સબ્બમિત્તો. મેત્તઞ્હિ ¶ ભાવેન્તો સત્તાનં પિયો હોતિ. સબ્બસખોતિ, એત્થાપિ એસેવ નયો. સબ્બભૂતાનુકમ્પકોતિ, સબ્બસત્તાનં અનુગ્ગણ્હનકો. મેત્તચિત્તઞ્ચ ભાવેમીતિ, મેત્તાય સહિતં સમ્પયુત્તં ચિત્તં વિસેસતો ભાવેમિ, વડ્ઢેમિ, પકાસેમિ વા અકથેન્તેપિ ભાવનાય ઉક્કંસગતભાવતો. ‘‘મેત્તં ચિત્તઞ્ચ ભાવેમી’’તિ વા પાઠો. તસ્સત્થો હેટ્ઠા વુત્તનયોવ. અબ્યાપજ્જરતોતિ, અબ્યાપજ્જે સત્તાનં હિતૂપસંહારે અભિરતો. સદાતિ, સબ્બકાલં, તેન તત્થ સાતચ્ચકિરિયં દસ્સેતિ.

અસંહીરન્તિ ન સંહીરં, આસન્નપચ્ચત્થિકેન રાગેન અનાકડ્ઢનિયં. અસંકુપ્પન્તિ ન કુપ્પં, દૂરપચ્ચત્થિકેન બ્યાપાદેન અકોપિયં, એવંભૂતં કત્વા મમ મેત્તચિત્તં આમોદયામિ અભિપ્પમોદયામિ બ્રહ્મવિહારં ભાવેમિ. અકાપુરિસસેવિતન્તિ, કાપુરિસેહિ નીચજનેહિ અસેવિતં, અકાપુરિસેહિ વા અરિયેહિ બુદ્ધાદીહિ સેવિતં બ્રહ્મં સેટ્ઠં નિદ્દોસં મેત્તાદિવિહારં ભાવેમિ વડ્ઢેમીતિ અત્થો.

એવં ¶ અત્તુદ્દેસવસેન પઞ્ચહિ ગાથાહિ અત્તનો પટિપત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તં અઞ્ઞાપદેસેન દસ્સેન્તો ‘‘અવિતક્ક’’ન્તિઆદિના ચતસ્સો ગાથા અભાસિ. તત્થ અવિતક્કં સમાપન્નોતિ, વિતક્કવિરહિતં દુતિયાદિઝાનં સમાપન્નો, એતેન થેરો બ્રહ્મવિહારભાવનાય અઞ્ઞાપદેસેન અત્તના દુતિયાદિઝાનાધિગમમાહ. યસ્મા પનાયં થેરો તમેવ ઝાનં પાદકં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા એકાસનેનેવ અરહત્તં ગણ્હિ, તસ્મા તમત્થં અઞ્ઞાપદેસેનેવ દસ્સેન્તો ‘‘અવિતક્કં સમાપન્નો’’તિ વત્વા ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધસાવકો. અરિયેન તુણ્હીભાવેન, ઉપેતો હોતિ તાવદે’’તિ આહ. તત્થ વચીસઙ્ખારાભાવતો અવિતક્કાવિચારા સમાપત્તિ ‘‘અરિયો તુણ્હીભાવો’’તિ વદન્તિ. ‘‘સન્નિપતિતાનં વો, ભિક્ખવે, દ્વયં કરણીયં ધમ્મી વા કથા અરિયો ¶ વા તુણ્હીભાવો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૭૩) પન વચનતો યા કાચિ સમાપત્તિ અરિયો તુણ્હીભાવો નામ. ઇધ પન ચતુત્થજ્ઝાનિકા અગ્ગફલસમાપત્તિ અધિપ્પેતા.

ઇદાનિ તસ્સાધિગતત્તા લોકધમ્મેહિ અકમ્પનીયતં ઉપમાય પકાસેન્તો ‘‘યથાપિ પબ્બતો’’તિ ગાથમાહ. તત્થ યથાપિ પબ્બતો સેલોતિ, યથા સિલામયો એકઘનસેલો પબ્બતો, ન પંસુપબ્બતો ન મિસ્સકપબ્બતોતિ અત્થો. અચલો સુપ્પતિટ્ઠિતોતિ, સુટ્ઠુ પતિટ્ઠિતમૂલો પકતિવાતેહિ અચલો અકમ્પનીયો હોતિ, તસ્મા અરહત્તં નિબ્બાનઞ્ચ એવં મોહક્ખયા ભિક્ખુ, પબ્બતોવ ન વેધતીતિ મોહસ્સ અનવસેસપ્પહાના, મોહમૂલકત્તા ચ સબ્બાકુસલાનં પહીનસબ્બાકુસલો ભિક્ખુ યથા સો પબ્બતો પકતિવાતેહિ, એવં લોકધમ્મેહિ ન વેધતિ ન કમ્પતિ, મોહક્ખયોતિ વા યસ્મા અરહત્તં નિબ્બાનઞ્ચ વુચ્ચતિ ¶ , તસ્મા મોહક્ખયાતિ મોહક્ખયસ્સ હેતુ નિબ્બાનસ્સ અરહત્તસ્સ ચ અધિગતત્તા ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ સુપ્પતિટ્ઠિતો અસમાપન્નકાલેપિ પબ્બતો વિય ન વેધતિ, પગેવ સમાપન્નકાલેતિ અધિપ્પાયો.

ઇદાનિ પાપં નામેતં અસુચિસીલો એવ સમાચરતિ, ન ચ સુચિસીલો, સુચિસીલસ્સ પન તં અણુમત્તમ્પિ ભારિયં હુત્વા ઉપટ્ઠાતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘અનઙ્ગણસ્સા’’તિઆદિગાથમાહ ¶ . તસ્સત્થો – રાગાદિઅઙ્ગણાભાવતો અનઙ્ગણસ્સ સબ્બકાલં સુચિઅનવજ્જધમ્મે એવ ગવેસન્તસ્સ સપ્પુરિસસ્સ વાલગ્ગમત્તં કેસગ્ગમત્તં પાપસ્સ લેસમત્તમ્પિ સકલં લોકધાતું ફરિત્વા ઠિતં અબ્ભમત્તં હુત્વા ઉપટ્ઠાતિ, તસ્મા ન એવરૂપે કમ્મે માદિસા આસઙ્કિતબ્બાતિ અધિપ્પાયો.

યસ્મા નિક્કિલેસેસુપિ અન્ધબાલા એવરૂપે અપવાદે સમુટ્ઠાપેન્તિ, તસ્મા અત્થકામેહિ સક્કચ્ચં અત્તા રક્ખિતબ્બોતિ ઓવાદં દેન્તો ‘‘નગરં યથા’’તિઆદિગાથમાહ. તસ્સત્થો – યથા પન પચ્ચન્તનગરવાસીહિ મનુસ્સેહિ પચ્ચન્તં નગરં દ્વારપાકારાદીનિ થિરાનિ કરોન્તેહિ સઅન્તરં, ઉદ્દાપપરિખાદીનિ થિરાનિ કરોન્તેહિ સબાહિરન્તિ સન્તરબાહિરં ગુત્તં કરીયતિ, એવં તુમ્હેહિપિ સતિં ઉપટ્ઠપેત્વા અજ્ઝત્તિકાનિ છ દ્વારાનિ પિદહિત્વા દ્વારરક્ખિતં સતિં અવિસ્સજ્જેત્વા યથા ગય્હમાનાનિ બાહિરાનિ છ આયતનાનિ અજ્ઝત્તિકાનિ ઉપઘાતાય સંવત્તન્તિ, તથા અગ્ગહણેન તાનિપિ થિરાનિ કત્વા તેસં અપ્પવેસાય દ્વારરક્ખિતં સતિં અપ્પહાય વિચરન્તા અત્તાનં ગોપેથ. કસ્મા? ખણો વો મા ઉપચ્ચગા. યો હિ એવં અત્તાનં ન ગોપેતિ, તં પુગ્ગલં બુદ્ધુપ્પાદક્ખણો, મનુસ્સત્તભાવક્ખણો, મજ્ઝિમદેસે ઉપ્પત્તિક્ખણો, સમ્માદિટ્ઠિયા પટિલદ્ધક્ખણો, છન્નં આયતનાનં અવેકલ્લક્ખણોતિ સબ્બોપિ અયં ખણો અતિક્કમતિ, સો ખણો તુમ્હે મા અતિક્કમતૂતિ.

એવં ¶ થેરો ઇમાય ગાથાય સરાજિકં પરિસં ભિક્ખૂ ચ ઓવદિત્વા પુન મરણે જીવિતે ચ અત્તનો સમચિત્તતં કતકિચ્ચતઞ્ચ પકાસેન્તો ‘‘નાભિનન્દામિ મરણ’’ન્તિઆદિમાહ. તં હેટ્ઠા વુત્તત્થમેવ (થેરગા. અટ્ઠ. ૨.૬૦૭).

એવં પન વત્વા અત્તનો પરિનિબ્બાનકાલં ઉપટ્ઠિતં દિસ્વા સઙ્ખેપેનેવ નેસં ઓવાદં દત્વા પરિનિબ્બાનં પવેદેન્તો ઓસાનગાથમાહ. તત્થ સમ્પાદેથપ્પમાદેનાતિ સમ્પાદેતબ્બં દાનસીલાદિં અપ્પમાદેન સમ્પાદેથ, દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપભેદે ગહટ્ઠવત્તે સીલાનુરક્ખણે સમથઅનુયોગે વિપસ્સનાભાવનાય ચ ¶ અપ્પમત્તા હોથ. એસા મે અનુસાસનીતિ દાનસીલાદીસુ ન પમજ્જથાતિ એસા મમ અનુસિટ્ઠિ ઓવાદો.

એવં ¶ સિખાપત્તં પરહિતપટિપત્તિં દીપેત્વા અત્તહિતપટિપત્તિયાપિ મત્થકં ગણ્હન્તો ‘‘હન્દાહં પરિનિબ્બિસ્સં, વિપ્પમુત્તોમ્હિ સબ્બધી’’તિ આહ. તત્થ વિપ્પમુત્તોમ્હિ સબ્બધીતિ સબ્બસો કિલેસેહિ ભવેહિ ચ વિપ્પમુત્તો અમ્હિ, તસ્મા એકંસેન પરિનિબ્બાયિસ્સામીતિ.

એવં પન વત્વા આકાસે પલ્લઙ્કેન નિસિન્નો તેજોધાતું સમાપજ્જિત્વા પજ્જલન્તો અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ.

ખદિરવનિયરેવતત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. ગોદત્તત્થેરગાથાવણ્ણના

યથાપિ ભદ્દોતિઆદિકા આયસ્મતો ગોદત્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનિત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં સત્થવાહકુલે નિબ્બત્તો. ગોદત્તોતિ નામેન વયપ્પત્તો પિતરિ કાલઙ્કતે કુટુમ્બં સણ્ઠપેન્તો પઞ્ચહિ સકટસતેહિ ભણ્ડં આદાય અપરાપરં સઞ્ચરિત્વા વાણિજ્જેન જીવિકં કપ્પેતિ યથાવિભવં પુઞ્ઞાનિપિ કરોતિ. સો એકદિવસં અન્તરામગ્ગે ધુરે યુત્તગોણે વહિતું અસક્કોન્તે પતિતે મનુસ્સેસુ તં વુટ્ઠાપેતું અસક્કોન્તેસુ સયમેવ ગન્ત્વા તં નઙ્ગુટ્ઠે ગાળ્હં વિજ્ઝિ. ગોણો ‘‘અયં અસપ્પુરિસો મમ બલાબલં અજાનન્તો ગાળ્હં વિજ્ઝતી’’તિ કુદ્ધો મનુસ્સવાચાય, ‘‘ભો ગોદત્ત, અહં એત્તકં કાલં અત્તનો બલં અનિગુહન્તો તુય્હં ¶ ભારં વહિં, અજ્જ પન અસમત્થભાવેન પતિતં મં અતિવિય બાધસિ, હોતુ, ઇતો ચવિત્વા નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને તં બાધેતું સમત્થો પટિસત્તુ ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનાનુરૂપેન અક્કોસિ. તં સુત્વા ગોદત્તો ‘‘એવં નામ સત્તે બાધેત્વા કિં ઇમાય જીવિકાયા’’તિ સંવેગજાતો સબ્બં વિભવં પહાય અઞ્ઞતરસ્સ મહાથેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પત્વા સમાપત્તિસુખેન વીતિનામેન્તો એકદિવસં અત્તનો સન્તિકં ઉપગતાનં ગહટ્ઠપબ્બજિતાનં અરિયગણાનં લોકધમ્મે આરબ્ભ ધમ્મં કથેન્તો –

૬૫૯.

‘‘યથાપિ ¶ ભદ્દો આજઞ્ઞો, ધુરે યુત્તો ધુરસ્સહો;

મથિતો અતિભારેન, સંયુગં નાતિવત્તતિ.

૬૬૦.

‘‘એવં પઞ્ઞાય યે તિત્તા, સમુદ્દો વારિના યથા;

ન પરે અતિમઞ્ઞન્તિ, અરિયધમ્મોવ પાણિનં.

૬૬૧.

‘‘કાલે ¶ કાલવસં પત્તા, ભવાભવવસં ગતા;

નરા દુક્ખં નિગચ્છન્તિ, તેધ સોચન્તિ માણવા.

૬૬૨.

‘‘ઉન્નતા સુખધમ્મેન, દુક્ખધમ્મેન ચોનતા;

દ્વયેન બાલા હઞ્ઞન્તિ, યથાભૂતં અદસ્સિનો.

૬૬૩.

‘‘યે ચ દુક્ખે સુખસ્મિઞ્ચ, મજ્ઝે સિબ્બિનિમચ્ચગૂ;

ઠિતા તે ઇન્દખીલોવ, ન તે ઉન્નતઓનતા.

૬૬૪.

‘‘ન હેવ લાભે નાલાભે, ન યસે ન ચ કિત્તિયા;

ન નિન્દાયં પસંસાય, ન તે દુક્ખે સુખમ્હિ ચ.

૬૬૫.

‘‘સબ્બત્થ તે ન લિમ્પન્તિ, ઉદબિન્દુવ પોક્ખરે;

સબ્બત્થ સુખિતા ધીરા, સબ્બત્થ અપરાજિતા.

૬૬૬.

‘‘ધમ્મેન ચ અલાભો યો, યો ચ લાભો અધમ્મિકો;

અલાભો ધમ્મિકો સેય્યો, યઞ્ચે લાભો અધમ્મિકો.

૬૬૭.

‘‘યસો ચ અપ્પબુદ્ધીનં, વિઞ્ઞૂનં અયસો ચ યો;

અયસોવ સેય્યો વિઞ્ઞૂનં, ન યસો અપ્પબુદ્ધિનં.

૬૬૮.

‘‘દુમ્મેધેહિ પસંસા ચ, વિઞ્ઞૂહિ ગરહા ચ યા;

ગરહાવ સેય્યો વિઞ્ઞૂહિ, યઞ્ચે બાલપ્પસંસના.

૬૬૯.

‘‘સુખઞ્ચ કામમયિકં, દુક્ખઞ્ચ પવિવેકિયં;

પવિવેકદુક્ખં સેય્યો, યઞ્ચે કામમયં સુખં.

૬૭૦.

‘‘જીવિતઞ્ચ ¶ અધમ્મેન, ધમ્મેન મરણઞ્ચ યં;

મરણં ધમ્મિકં સેય્યો, યઞ્ચે જીવે અધમ્મિકં.

૬૭૧.

‘‘કામકોપપ્પહીના ¶ યે, સન્તચિત્તા ભવાભવે;

ચરન્તિ લોકે અસિતા, નત્થિ તેસં પિયાપિયં.

૬૭૨.

‘‘ભાવયિત્વાન બોજ્ઝઙ્ગે, ઇન્દ્રિયાનિ બલાનિ ચ;

પપ્પુય્ય પરમં સન્તિં, પરિનિબ્બન્તિનાસવા’’તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;

તત્થ આજઞ્ઞોતિ, ઉસભાજાનીયો. ધુરે યુત્તોતિ, સકટધુરે યોજિતો. ધુરસ્સહોતિ, ધુરવાહો. ગાથાસુખત્થઞ્ચેત્થ દ્વિસકારતો નિદ્દેસો કતો, સકટભારં વહિતું સમત્થોતિ અત્થો. મથિતો અતિભારેનાતિ, અતિભારેન ગરુભારેન પીળિતો. ‘‘મદ્દિતો’’તિપિ પાળિ, સો એવત્થો. સંયુગન્તિ, અત્તનો ખન્ધે ઠપિતં યુગં નાતિવત્તતિ ન અતિક્કામેતિ, સમ્મા યો ઉદ્ધરિત્વા ધુરં છડ્ડેત્વા ન તિટ્ઠતિ. એવન્તિ યથા સો ધોરય્હો અત્તનો ભદ્રાજાનીયતાય અત્તનો ધીરવીરતાય અત્તનો ભારં નાતિવત્તતિ ન પરિચ્ચજતિ, એવં યે વારિના વિય મહાસમુદ્દો લોકિયલોકુત્તરાય પઞ્ઞાય તિત્તા ધાતા પરિપુણ્ણા, તે પરે નિહીનપઞ્ઞે ન અતિમઞ્ઞન્તિ, ન પરિભવન્તિ. તત્થ ¶ કારણમાહ ‘‘અરિયધમ્મોવ પાણિન’’ન્તિ, પાણિનં સત્તેસુ અયં અરિયાનં ધમ્મો યદિદં તેસં પઞ્ઞાય પારિપૂરિં ગતત્તા લાભાદિના અત્તાનુક્કંસનં વિય અલાભાદિના પરેસં અવમ્ભનં.

એવં પઞ્ઞાપારિપૂરિયા અરિયાનં સુખવિહારં દસ્સેત્વા તદભાવતો અનરિયાનં દુક્ખવિહારં દસ્સેતું ‘‘કાલે’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ કાલેતિ લાભાલાભાદિના સમઙ્ગીભૂતકાલે. કાલવસં પત્તાતિ લાભાદિકાલસ્સ ચ વસં ઉપગતા, લાભાદિના સોમનસ્સિતા અલાભાદિના ચ દોમનસ્સિતાતિ અત્થો. ભવાભવવસં ગતાતિ ભવસ્સ અભવસ્સ ચ વસં ઉપગતા વુદ્ધિહાનિયો અનુવત્તન્તા તે. નરા દુક્ખં નિગચ્છન્તિ, તેધ સોચન્તિ માણવાતિ તે નરા ‘‘માણવા’’તિ લદ્ધનામા સત્તા લાભાલાભાદિવસેન વુદ્ધિહાનિવસેન અનુરોધપટિવિરોધં આપન્ના ઇધલોકે સોચન્તિ, પરલોકે ચ નિરયાદિદુક્ખં ગચ્છન્તિ પાપુણન્તીતિ અત્થો.

‘‘ઉન્નતા’’તિઆદિનાપિ ¶ લોકધમ્મવસેન સત્તાનં અનત્થપ્પત્તિમેવ દસ્સેતિ. તત્થ ઉન્નતા સુખધમ્મેનાતિ સુખહેતુના સુખપચ્ચયેન ભોગસમ્પત્તિઆદિના ઉન્નતિં ગતા, ભોગમદાદિના મત્તાતિ અત્થો. દુક્ખધમ્મેન ચોનતાતિ દુક્ખહેતુના દુક્ખપચ્ચયેન ભોગવિપત્તિઆદિના નિહીનતં ગતા દાલિદ્દિયાદિના કાપઞ્ઞતં પત્તા. દ્વયેનાતિ યથાવુત્તેન ઉન્નતિઓનતિદ્વયેન લાભાલાભાદિદ્વયેન ¶ વા બાલપુથુજ્જના હઞ્ઞન્તિ, અનુરોધપટિવિરોધવસેન વિબાધીયન્તિ પીળિયન્તિ. કસ્મા? યથાભૂતં અદસ્સિનો યસ્મા તે ધમ્મસભાવં યાથાવતો નબ્ભઞ્ઞંસુ, પરિઞ્ઞાતક્ખન્ધા પહીનકિલેસા ચ ન હોન્તિ, તસ્માતિ અત્થો. ‘‘યથાભૂતં અદસ્સના’’તિપિ પઠન્તિ, અદસ્સનહેતૂતિ અત્થો. યે ચ દુક્ખે સુખસ્મિઞ્ચ, મજ્ઝે સિબ્બિનિમચ્ચગૂતિ યે પન અરિયા દુક્ખવેદનાય સુખવેદનાય મજ્ઝત્તતાવેદનાય ચ તપ્પટિબદ્ધં છન્દરાગભૂતં સિબ્બિનિં તણ્હં અગ્ગમગ્ગાધિગમેન અચ્ચગૂ અતિક્કમિંસુ, તે ઇન્દખીલો વિય વાતેહિ લોકધમ્મેહિ અસમ્પકમ્પિયા ઠિતા, ન તે ઉન્નતઓનતા, કદાચિપિ ઉન્નતા વા ઓનતા વા ન હોન્તિ સબ્બસો અનુનયપટિઘાભાવતો.

એવં વેદનાધિટ્ઠાનં અરહતો અનુપલેપં દસ્સેત્વા ઇદાનિ લોકધમ્મે વિભજિત્વા સબ્બત્થકમેવસ્સ અનુપલેપં દસ્સેન્તો ‘‘ન હેવા’’તિઆદિમાહ. તત્થ લાભેતિ ચીવરાદીનં પચ્ચયાનં પટિલાભે. અલાભેતિ તેસંયેવ અપ્પટિલાભે અપગમે. ન યસેતિ પરિવારહાનિયં અકિત્તિયઞ્ચ. કિત્તિયાતિ પરમ્મુખા કિત્તને પત્થટયસતાયં. નિન્દાયન્તિ સમ્મુખા ગરહાયં. પસંસાયન્તિ, પચ્ચક્ખતો ગુણાભિત્થવને. દુક્ખેતિ દુક્ખે ઉપ્પન્ને. સુખેતિ એત્થાપિ એસેવ નયો.

સબ્બત્થાતિ ¶ સબ્બસ્મિં યથાવુત્તે અટ્ઠવિધેપિ લોકધમ્મે, સબ્બત્થ વા રૂપાદિકે વિસયે તે ખીણાસવા ન લિમ્પન્તિ સબ્બસો પહીનકિલેસત્તા. યથા કિં? ઉદબિન્દુવ પોક્ખરે યથા કમલદલે જલબિન્દુ અલ્લીયિત્વા ઠિતમ્પિ તેન ન લિમ્પતિ, જલબિન્દુના ચ કમલદલં, અઞ્ઞદત્થુ વિસંસટ્ઠમેવ, એવમેતેપિ ઉપટ્ઠિતે લાભાદિકે, આપાથગતે રૂપાદિઆરમ્મણે ચ વિસંસટ્ઠા એવં. તતો એવ ધીરા પણ્ડિતા સબ્બત્થ લાભાદીસુ ઞાણમુખેન પિયનિમિત્તાનં સોકાદીનઞ્ચ અભાવતો સુખિતા ¶ લાભાદીહિ ચ અનભિભવનીયતો સબ્બત્થ અપરાજિતાવ હોન્તિ.

ઇદાનિ લાભાલાભાદીસુ સેય્યં નિદ્ધારેત્વા દસ્સેન્તો ‘‘ધમ્મેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ ધમ્મેન ચ અલાભો યોતિ યો ધમ્મં રક્ખન્તસ્સ તંનિમિત્તં અલાભો લાભાભાવો, લાભહાનિ. યો ચ લાભો અધમ્મિકો અધમ્મેન અઞ્ઞાયેન બુદ્ધપટિકુટ્ઠેન વિધિના ઉપ્પન્નો, તેસુ દ્વીસુ અલાભો ધમ્મિકો ધમ્માવહો સેય્યો, યાદિસં લાભં પરિવજ્જન્તસ્સ અકુસલા ધમ્મા પરિહાયન્તિ, કુસલા ધમ્મા અભિવડ્ઢન્તિ, તાદિસો અલાભો પાસંસતરો અત્થાવહો. યઞ્ચે લાભો અધમ્મિકોતિ યો લાભો અધમ્મેન ઉપ્પન્નો, સો ન સેય્યોતિ અધિપ્પાયો.

યસો ¶ ચ અપ્પબુદ્ધીનં, વિઞ્ઞૂનં અયસો ચ યોતિ યો અપ્પબુદ્ધીનં દુપ્પઞ્ઞાનં વસેન પુગ્ગલસ્સ યસો લબ્ભતિ, યો ચ વિઞ્ઞૂનં પણ્ડિતાનં વસેન અયસો યસહાનિ. ઇમેસુ દ્વીસુ અયસોવ સેય્યો વિઞ્ઞૂનં. તે હિસ્સ યથા અકુસલા ધમ્મા પરિહાયન્તિ, કુસલા ધમ્મા અભિવડ્ઢન્તિ, એવં યસહાનિં ઇચ્છેય્યું, તથા ચ ભબ્બજાતિકો તં અગુણં પહાય ગુણે પતિટ્ઠેય્ય. ન યસો અપ્પબુદ્ધીનન્તિ દુપ્પઞ્ઞાનં વસેન યસો સેય્યો હોતિ, તે હિ અભૂતગુણાભિબ્યાહારવસેનાપિ નં ઉપ્પાદેય્યું, સો ચસ્સ ઇધ ચેવ વિઞ્ઞૂગરહાદિના સમ્પરાયે ચ દુગ્ગતિયં દુક્ખપરિક્કિલેસાદિના અનત્થાવહો. તેનાહ ભગવા – ‘‘લાભો સિલોકો સક્કારો, મિચ્છાલદ્ધો ચ યો યસો’’તિ (સુ. નિ. ૪૪૦) ‘‘સક્કારો કાપુરિસં હન્તી’’તિ (ચૂળવ. ૩૩૫; અ. નિ. ૪.૬૮) ચ.

દુમ્મેધેહીતિ, નિપ્પઞ્ઞેહિ. યઞ્ચે બાલપ્પસંસનાતિ બાલેહિ અવિદ્દસૂહિ યા નામ પસંસના.

કામમયિકન્તિ વત્થુકામમયં, કામગુણે પટિચ્ચ ઉપ્પન્નં. દુક્ખઞ્ચ પવિવેકિયન્તિ પવિવેકતો નિબ્બત્તં કાયકિલમથવસેન પવત્તં વિસમાસનુપતાપાદિહેતુકં કાયિકં દુક્ખં, તં પન નિરામિસવિવટ્ટૂપનિસ્સયતાય વિઞ્ઞૂનં પાસંસા. તેન વુત્તં ‘‘પવિવેકદુક્ખં સેય્યો’’તિ.

જીવિતઞ્ચ ¶ ¶ અધમ્મેનાતિ અધમ્મેન જીવિકકપ્પનં જીવિતહેતુ અધમ્મચરણં. ધમ્મેન મરણં નામ ‘‘ઇમં નામ પાપં અકરોન્તં તં મારેસ્સામી’’તિ કેનચિ વુત્તે મારેન્તેપિ તસ્મિં પાપં અકત્વા ધમ્મં અવિકોપેન્તસ્સ ધમ્મહેતુમરણં ધમ્મિકં સેય્યોતિ તાદિસં મરણં ધમ્મતો અનપેતત્તા ધમ્મિકં સગ્ગસમ્પાપનતો નિબ્બાનુપનિસ્સયતો ચ વિઞ્ઞૂનં પાસંસતરં. તથા હિ વુત્તં –

‘‘ચજે ધનં અઙ્ગવરસ્સ હેતુ, અઙ્ગં ચજે જીવિતં રક્ખમાનો;

અઙ્ગં ધનં જીવિતઞ્ચાપિ સબ્બં, ચજે નરો ધમ્મમનુસ્સરન્તો’’તિ. (જા. ૨.૨૧.૪૭૦);

યઞ્ચે જીવે અધમ્મિકન્તિ પુરિસો યં ધમ્મતો અપેતં જીવિકં જીવેય્ય, તં ન સેવેય્ય વિઞ્ઞૂહિ ગરહિતત્તા અપાયસમ્પાપનતો ચાતિ અધિપ્પાયો.

ઇદાનિ ¶ યથાવુત્તં ખીણાસવાનં અનુપલેપં કારણતો દસ્સેન્તો ‘‘કામકોપપહીના’’તિઆદિગાથમાહ.

તત્થ કામકોપપહીનાતિ અરિયમગ્ગેન સબ્બસોવ પહીના અનુરોધપટિવિરોધા. સન્તચિત્તા ભવાભવેતિ ખુદ્દકે ચેવ મહન્તે ચ ભવે અનવસેસપહીનકિલેસપરિળાહતાય વૂપસન્તચિત્તા. લોકેતિ ખન્ધાદિલોકે. અસિતાતિ તણ્હાદિટ્ઠિનિસ્સયવસેન અનિસ્સિતા. નત્થિ તેસં પિયાપિયન્તિ તેસં ખીણાસવાનં કત્થચિ લાભાદિકે રૂપાદિવિસયે ચ પિયં વા અપિયં વા નત્થિ, તંનિમિત્તાનં કિલેસાનં સબ્બસો સમુચ્છિન્નત્તા.

ઇદાનિ યાય ભાવનાય તે એવરૂપા જાતા, તં દસ્સેત્વા અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા દેસનાય કૂટં ગણ્હન્તો ‘‘ભાવયિત્વાના’’તિ ઓસાનગાથમાહ. તત્થ પપ્પુય્યાતિ, પાપુણિત્વા. સેસં હેટ્ઠા વુત્તનયમેવ. ઇમા એવ ચ ગાથા થેરસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણાપિ અહેસું.

ગોદત્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

ચુદ્દસકનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૫. સોળસકનિપાતો

૧. અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરગાથાવણ્ણના

સોળસકનિપાતે ¶ ¶ ¶ એસ ભિય્યોતિઆદિકા આયસ્મતો અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો કાલે હંસવતીનગરે ગહપતિમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્વા એકદિવસં સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુણન્તો સત્થારં એકં ભિક્ખું અત્તનો સાસને પઠમં પટિવિદ્ધધમ્મરત્તઞ્ઞૂનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેન્તં દિસ્વા સયમ્પિ તં ઠાનન્તરં પત્થેન્તો સતસહસ્સભિક્ખુપરિવારસ્સ સત્થુનો સત્તાહં મહાદાનં પવત્તેત્વા પણિધાનં અકાસિ. સત્થાપિસ્સ અનન્તરાયતં દિસ્વા ભાવિનિં સમ્પત્તિં બ્યાકાસિ. સો યાવજીવં પુઞ્ઞાનિ કત્વા સત્થરિ પરિનિબ્બુતે ચેતિયે પતિટ્ઠાપિયમાને અન્તોચેતિયે રતનઘરં કારેસિ, ચેતિયં પરિવારેત્વા સહસ્સરતનગ્ઘિયાનિ ચ કારેસિ.

સો એવં પુઞ્ઞાનિ કત્વા, તતો ચવિત્વા, દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે મહાકાલો નામ કુટુમ્બિકો હુત્વા અટ્ઠકરીસમત્તે ખેત્તે સાલિગબ્ભં ફાલેત્વા, ગહિતસાલિતણ્ડુલેહિ અસમ્ભિન્નખીરપાયાસં સમ્પાદેત્વા, તત્થ મધુસપ્પિસક્કરાદયો પક્ખિપિત્વા, બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ અદાસિ. સાલિગબ્ભં ફાલેત્વા ગહિતગહિતટ્ઠાનં પુન પૂરતિ, પુથુકકાલે પુથુકગ્ગં નામ અદાસિ. લાયને લાયનગ્ગં, વેણિકરણે વેણગ્ગં, કલાપાદિકરણે કલાપગ્ગં, ખલગ્ગં, ભણ્ડગ્ગં, મિનગ્ગં, કોટ્ઠગ્ગન્તિ; એવં એકસસ્સે નવ વારે અગ્ગદાનં નામ અદાસિ. તમ્પિ સસ્સં અતિરેકતરં સમ્પન્નં અહોસિ.

એવં યાવજીવં પુઞ્ઞાનિ કત્વા, તતો ચુતો દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા દેવેસુ ચ મનુસ્સેસુ ચ સંસરન્તો, અમ્હાકં ભગવતો ઉપ્પત્તિતો પુરેતરમેવ ¶ કપિલવત્થુનગરસ્સ અવિદૂરે દોણવત્થુનામકે બ્રાહ્મણગામે બ્રાહ્મણમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્સ કોણ્ડઞ્ઞોતિ ગોત્તતો આગતં નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો તયો વેદે ઉગ્ગહેત્વા લક્ખણમન્તેસુ ચ પારં અગમાસિ. તેન સમયેન અમ્હાકં બોધિસત્તો ¶ તુસિતપુરતો ચવિત્વા કપિલવત્થુપુરે સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ ¶ ગેહે નિબ્બત્તિ. તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે અટ્ઠુત્તરસતેસુ બ્રાહ્મણેસુ ઉપનીતેસુ યે અટ્ઠ બ્રાહ્મણા લક્ખણપરિગ્ગહણત્થં મહાતલં ઉપનીતા. સો તેસુ સબ્બનવકો હુત્વા, મહાપુરિસસ્સ લક્ખણનિપ્ફત્તિં દિસ્વા, ‘‘એકંસેન અયં બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ નિટ્ઠં ગન્ત્વા મહાસત્તસ્સ અભિનિક્ખમનં ઉદિક્ખન્તો વિચરતિ.

બોધિસત્તોપિ ખો મહતા પરિવારેન વડ્ઢમાનો અનુક્કમેન વુદ્ધિપ્પત્તો ઞાણપરિપાકં ગન્ત્વા એકૂનતિંસતિમે વસ્સે મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમન્તો અનોમાનદીતીરે પબ્બજિત્વા અનુક્કમેન ઉરુવેલં ગન્ત્વા પધાનં પદહિ. તદા કોણ્ડઞ્ઞો માણવો મહાસત્તસ્સ પબ્બજિતભાવં સુત્વા, લક્ખણપરિગ્ગાહકબ્રાહ્મણાનં પુત્તેહિ વપ્પમાણવાદીહિ સદ્ધિં અત્તપઞ્ચમો પબ્બજિત્વા, અનુક્કમેન બોધિસત્તસ્સ સન્તિકં ઉપસઙ્કમિત્વા, છબ્બસ્સાનિ તં ઉપટ્ઠહન્તો તસ્સ ઓળારિકાહારપરિભોગેન નિબ્બિન્નો અપક્કમિત્વા ઇસિપતનં અગમાસિ. અથ ખો બોધિસત્તો ઓળારિકાહારપરિભોગેન લદ્ધકાયબલો વેસાખપુણ્ણમાયં બોધિરુક્ખમૂલે અપરાજિતપલ્લઙ્કે નિસિન્નો તિણ્ણં મારાનં મત્થકં મદ્દિત્વા, અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા, સત્તસત્તાહં બોધિમણ્ડેયેવ વીતિનામેત્વા, પઞ્ચવગ્ગિયાનં ઞાણપરિપાકં ઞત્વા, આસાળ્હીપુણ્ણમાયં ઇસિપતનં ગન્ત્વા, તેસં ધમ્મચક્કપવત્તનસુત્તન્તં (મહાવ. ૧૩ આદયો; સં. નિ. ૫.૧૦૮૧) દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને કોણ્ડઞ્ઞત્થેરો અટ્ઠારસહિ બ્રહ્મકોટીહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ. અથ પઞ્ચમિયં પક્ખસ્સ અનત્તલક્ખણસુત્તન્તદેસનાય (મહાવ. ૨૦; સં. નિ. ૩.૫૯) અરહત્તં સચ્છાકાસિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૧.૫૯૬-૬૧૨) –

‘‘પદુમુત્તરસમ્બુદ્ધં, લોકજેટ્ઠં વિનાયકં;

બુદ્ધભૂમિમનુપ્પત્તં, પઠમં અદ્દસં અહં.

‘‘યાવતા બોધિયા મૂલે, યક્ખા સબ્બે સમાગતા;

સમ્બુદ્ધં પરિવારેત્વા, વન્દન્તિ પઞ્જલીકતા.

‘‘સબ્બે દેવા તુટ્ઠમના, આકાસે સઞ્ચરન્તિ તે;

બુદ્ધો અયં અનુપ્પત્તો, અન્ધકારતમોનુદો.

‘‘તેસં ¶ હાસપરેતાનં, મહાનાદો અવત્તથ;

કિલેસે ઝાપયિસ્સામ, સમ્માસમ્બુદ્ધસાસને.

‘‘દેવાનં ગિરમઞ્ઞાય, વાચાસભિમુદીરિહં;

હટ્ઠો હટ્ઠેન ચિત્તેન, આદિભિક્ખમદાસહં.

‘‘મમ સઙ્કપ્પમઞ્ઞાય, સત્થા લોકે અનુત્તરો;

દેવસઙ્ઘે નિસીદિત્વા, ઇમા ગાથા અભાસથ.

‘‘સત્તાહં ¶ અભિનિક્ખમ્મ, બોધિં અજ્ઝગમં અહં;

ઇદં મે પઠમં ભત્તં, બ્રહ્મચારિસ્સ યાપનં.

‘‘તુસિતા હિ ઇધાગન્ત્વા, યો મે ભિક્ખં ઉપાનયિ;

તમહં કિત્તયિસ્સામિ, સુણોથ મમ ભાસતો.

‘‘તિંસકપ્પસહસ્સાનિ, દેવરજ્જં કરિસ્સતિ;

સબ્બે દેવે અભિભોત્વા, તિદિવં આવસિસ્સતિ.

‘‘દેવલોકા ચવિત્વાન, મનુસ્સત્તં ગમિસ્સતિ;

સહસ્સધા ચક્કવત્તી, તત્થ રજ્જં કરિસ્સતિ.

‘‘કપ્પસતસહસ્સમ્હિ, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘તિદસા સો ચવિત્વાન, મનુસ્સત્તં ગમિસ્સતિ;

અગારા પબ્બજિત્વાન, છબ્બસ્સાનિ વસિસ્સતિ.

‘‘તતો સત્તમકે વસ્સે, બુદ્ધો સચ્ચં કથેસ્સતિ;

કોણ્ડઞ્ઞો નામ નામેન, પઠમં સચ્છિકાહિતિ.

‘‘નિક્ખન્તેનાનુપબ્બજિં, પધાનં સુકતં મયા;

કિલેસે ઝાપનત્થાય, પબ્બજિં, અનગારિયં.

‘‘અભિગન્ત્વાન સબ્બઞ્ઞૂ, બુદ્ધો લોકે સદેવકે;

ઇસિનામે મિગારઞ્ઞે, અમતભેરિમાહનિ.

‘‘સો દાનિ પત્તો અમતં, સન્તિપદમનુત્તરં;

સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, વિહરામિ અનાસવો.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અથ ¶ નં સત્થા અપરભાગે જેતવનમહાવિહારે ભિક્ખુસઙ્ઘમજ્ઝે પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસિન્નો પઠમં પટિવિદ્ધધમ્મભાવં દીપેન્તો, ¶ ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં રત્તઞ્ઞૂનં યદિદં અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞો’’તિ (અ. નિ. ૧.૧૮૮) એતદગ્ગે ઠપેસિ. સો દ્વીહિ અગ્ગસાવકેહિ અત્તનિ કરીયમાનં પરમનિપચ્ચકારં ગામન્તસેનાસને આકિણ્ણવિહારઞ્ચ પરિહરિતુકામો, વિવેકાભિરતિયા વિહરિતુકામો ચ અત્તનો સન્તિકં ઉપગતાનં ગહટ્ઠપબ્બજિતાનં પટિસન્થારકરણમ્પિ પપઞ્ચં મઞ્ઞમાનો સત્થારં આપુચ્છિત્વા હિમવન્તં પવિસિત્વા છદ્દન્તેહિ નાગેહિ ઉપટ્ઠિયમાનો છદ્દન્તદહતીરે દ્વાદસ વસ્સાનિ વસિ. એવં તત્થ વસન્તં થેરં એકદિવસં સક્કો દેવરાજા ¶ ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ઠિતો એવમાહ – ‘‘સાધુ મે, ભન્તે, અય્યો ધમ્મં દેસેતૂ’’તિ. થેરો તસ્સ ચતુસચ્ચગબ્ભં તિલક્ખણાહતં સુઞ્ઞતપટિસંયુત્તં નાનાનયવિચિત્તં અમતોગધં બુદ્ધલીલાય ધમ્મં દેસેસિ. તં સુત્વા સક્કો અત્તનો પસાદં પવેદેન્તો –

૬૭૩.

‘‘એસ ભિય્યો પસીદામિ, સુત્વા ધમ્મં મહારસં;

વિરાગો દેસિતો ધમ્મો, અનુપાદાય સબ્બસો’’તિ. – પઠમં ગાથમાહ;

તત્થ એસ ભિય્યો પસીદામિ, સુત્વા ધમ્મં મહારસન્તિ યદિપિ અનેકવારં સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા તત્થ અભિપ્પસન્નો. ઇદાનિ પન તુમ્હેહિ કથિતં નાનાનયવિચિત્તતાય અસેચનકતાય ચ મહારસં ધમ્મં સુત્વા એસો અહં તતો ભિય્યો પસીદામિ. વિરાગો દેસિતો ધમ્મો, અનુપાદાય સબ્બસોતિ સબ્બસંકિલેસતો સબ્બસઙ્ખારતો ચ વિરજ્જનતો વિરાગજનનતો વિરાગો. તતો એવ રૂપાદીસુ કઞ્ચિ ધમ્મં અનુપાદાય અગ્ગહેત્વા વિમુત્તિસાધનવસેન પવત્તત્તા સબ્બસો અનુપાદાય દેસિતો.

એવં સક્કો દેવરાજા થેરસ્સ દેસનં થોમેત્વા થેરં અભિવાદેત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. અથેકદિવસં થેરો મિચ્છાવિતક્કેહિ અભિભુય્યમાનાનં એકચ્ચાનં પુથુજ્જનાનં ચિત્તાચારં દિસ્વા તપ્પટિપક્ખભૂતઞ્ચસ્સ અનુક્કમં અનુસ્સરિત્વા, અત્તનો ચ સબ્બસો તતો વિનિવત્તિતમાનસતં આવજ્જેત્વા તદત્થં દીપેત્વા –

૬૭૪.

‘‘બહૂનિ ¶ લોકે ચિત્રાનિ, અસ્મિં પથવિમણ્ડલે;

મથેન્તિ મઞ્ઞે સઙ્કપ્પં, સુભં રાગૂપસંહિતં.

૬૭૫.

‘‘રજમુહતઞ્ચ ¶ વાતેન, યથા મેઘોપસમ્મયે;

એવં સમ્મન્તિ સઙ્કપ્પા, યદા પઞ્ઞાય પસ્સતી’’તિ. – દ્વે ગાથા અભાસિ;

તત્થ બહૂનિ લોકે ચિત્રાનીતિ રૂપાદિવસેન તત્થાપિ નીલપીતાદિવસેન ઇત્થિપુરિસાદિવસેન ચ અનેકાનિ લોકે ચિત્તવિચિત્તાનિ આરમ્મણજાતાનિ. અસ્મિં પથવિમણ્ડલેતિ પચ્ચક્ખભૂતં મનુસ્સલોકં સન્ધાય વદતિ. મથેન્તિ મઞ્ઞે સઙ્કપ્પન્તિ તજ્જં પુરિસવાયામસહિતં અરણિસહિતં વિય અગ્ગિં અયોનિસોમનસિકારાભિસઙ્ખાતાનિ મિચ્છાસઙ્કપ્પાનિ મથેન્તિ મઞ્ઞે મથેન્તાનિ વિય તિટ્ઠન્તિ. કીદિસં? સુભં રાગૂપસંહિતં, કામવિતક્કન્તિ અત્થો. સો હિ સુભાકારગ્ગહણેન ‘‘સુભો’’તિ વોહરીયતિ.

રજમુહતઞ્ચ ¶ વાતેનાતિ ચ-ઇતિ નિપાતમત્તં. યથા ગિમ્હાનં પચ્છિમે માસે વાતેન ઊહતં ઉટ્ઠિતં રજં મહામેઘો વસ્સન્તો ઉપસમ્મયે, વૂપસમેય્ય. એવં સમ્મન્તિ સઙ્કપ્પા, યદા પઞ્ઞાય પસ્સતીતિ યદા અરિયસાવકો તાનિ લોકચિત્રાનિ સમુદયતો, અસ્સાદતો, આદીનવતો, નિસ્સરણતો ચ યથાભૂતં પઞ્ઞાય પસ્સતિ, અથ યથા તં રજં ઉહતં મેઘેન, એવં સમ્મન્તિ પઞ્ઞાય સબ્બેપિ મિચ્છાસઙ્કપ્પા. ન હિ ઉપ્પન્નાય સમ્માદિટ્ઠિયા મિચ્છાસઙ્કપ્પા પતિટ્ઠં લભન્તિ. યથા પન પઞ્ઞાય પસ્સતિ, તં દસ્સેન્તો –

૬૭૬.

‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચાતિ, યદા પઞ્ઞાય પસ્સતિ;

અથ નિબ્બિન્દતિ દુક્ખે, એસ મગ્ગો વિસુદ્ધિયા.

૬૭૭.

‘‘સબ્બે સઙ્ખારા દુક્ખાતિ…પે… એસ મગ્ગો વિસુદ્ધિયા.

૬૭૮.

‘‘સબ્બે ધમ્મા અનત્તાતિ, યદા પઞ્ઞાય પસ્સતિ;

અથ નિબ્બિન્દતિ દુક્ખે, એસ મગ્ગો વિસુદ્ધિયા’’તિ. –

તિસ્સો ગાથા અભાસિ.

તત્થ ¶ સબ્બે સઙ્ખારાતિ છળારમ્મણસઙ્ગહા સબ્બે તેભૂમકા પઞ્ચક્ખન્ધા. અનિચ્ચાતિ ‘‘આદિમજ્ઝઅન્તવન્તતો, અનિચ્ચન્તિકતો, તાવકાલિકતો, તત્થ તત્થ ભિજ્જનતો ન નિચ્ચા’’તિ યદા વિપસ્સનાપઞ્ઞાય પસ્સતિ. અથ નિબ્બિન્દતિ દુક્ખેતિ અથ ઇમસ્મિં વટ્ટદુક્ખે નિબ્બિન્દતિ, નિબ્બિન્દન્તો દુક્ખપરિજાનનાદિવિધિના સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ. એસ મગ્ગો વિસુદ્ધિયાતિ એસ યથાવુત્તો વિપસ્સનાવિધિ ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિયા, અચ્ચન્તવિસુદ્ધિયા ચ મગ્ગો અધિગમુપાયો.

દુક્ખાતિ ¶ સપ્પટિભયતો, ઉદયબ્બયસમ્પટિપીળનતો, દુક્ખમતો, સુખપટિક્ખેપતો ચ દુક્ખા. સેસં વુત્તનયમેવ.

સબ્બે ધમ્મા અનત્તાતિ સબ્બેપિ ચતુભૂમકા ધમ્મા અનત્તા. ઇધ પન તેભૂમકધમ્માવ ગહેતબ્બા. તે હિ અસારતો, અવસવત્તનતો, સુઞ્ઞતો, અત્તપટિક્ખેપતો ચ અનત્તાતિ વિપસ્સિતબ્બા. સેસં પુરિમસદિસમેવ.

એવં વિપસ્સનાવિધિં દસ્સેત્વા તેન વિધિના કતકિચ્ચં અત્તાનં અઞ્ઞં વિય કત્વા દસ્સેન્તો –

૬૭૯.

‘‘બુદ્ધાનુબુદ્ધો ¶ યો થેરો, કોણ્ડઞ્ઞો તિબ્બનિક્કમો;

પહીનજાતિમરણો, બ્રહ્મચરિયસ્સ કેવલી.

૬૮૦.

‘‘ઓઘપાસો દળ્હખિલો, પબ્બતો દુપ્પદાલયો;

છેત્વા ખિલઞ્ચ પાસઞ્ચ, સેલં ભેત્વાન દુબ્ભિદં;

તિણ્ણો પારઙ્ગતો ઝાયી, મુત્તો સો મારબન્ધના’’તિ. –

ગાથાદ્વયમાહ.

તત્થ બુદ્ધાનુબુદ્ધોતિ બુદ્ધાનં અનુબુદ્ધો, સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ બુજ્ઝિતાનિ સચ્ચાનિ તેસં દેસનાનુસારેન બુજ્ઝતીતિ અત્થો. થિરેહિ અસેક્ખેહિ સીલસારાદીહિ સમન્નાગતોતિ, થેરો. કોણ્ડઞ્ઞોતિ ગોત્તકિત્તનં. તિબ્બનિક્કમોતિ દળ્હવીરિયો, થિરપરક્કમો. જાતિમરણાનં પહીનકારણત્તા પહીનજાતિમરણો. બ્રહ્મચરિયસ્સ કેવલીતિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ અનવસેસં, અનવસેસતો વા મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ પારિપૂરકો, અથ વા કેવલી નામ કિલેસેહિ અસમ્મિસ્સતાય મગ્ગઞાણં ફલઞાણઞ્ચ, તં ઇમસ્મિં ¶ અત્થીતિ કેવલી. યસ્મા પન તદુભયમ્પિ મગ્ગબ્રહ્મચરિયસ્સ વસેન હોતિ ન અઞ્ઞથા, તસ્મા ‘‘બ્રહ્મચરિયસ્સ કેવલી’’તિ વુત્તં.

ઓઘપાસોતિ ‘‘કામોઘો, ભવોઘો, દિટ્ઠોઘો, અવિજ્જોઘો’’તિ (ધ. સ. ૧૧૫૬; વિભ. ૯૩૮) એવં વુત્તા ચત્તારો ઓઘા – ‘‘અન્તલિક્ખચરો પાસો, ય્વાયં ચરતિ માનસો’’તિ (મહાવ. ૩૩; સં. નિ. ૧.૧૫૧) એવં વુત્તો રાગપાસો ચ. દળ્હખિલોતિ ‘‘સત્થરિ કઙ્ખતિ, ધમ્મે કઙ્ખતિ, સઙ્ઘે કઙ્ખતિ, સિક્ખાય કઙ્ખતિ, સબ્રહ્મચારીસુ કુપિતો હોતિ અનત્તમનો આહતચિત્તો ખિલજાતો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૮૫; અ. નિ. ૫.૨૦૫) એવં વુત્તો દળ્હો થિરો પઞ્ચવિધો ચેતોખિલો ચ. પચુરજનેહિ પદાલેતું અસક્કુણેય્યતાય દુપ્પદાલયો. તતો એવ પબ્બતસદિસતાય પબ્બતોતિ ચ સઙ્ખં ગતો. ‘‘દુક્ખે અઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિના (વિભ. ૨૨૬; સં. નિ. ૨.૨) વા નયેન વુત્તો અઞ્ઞાણપ્પભેદો ચ. ઇતિ એતં સબ્બં છેત્વા ખિલઞ્ચ પાસઞ્ચાતિ એતેસુ ચતુબ્બિધેસુ સંકિલેસધમ્મેસુ યો ખિલઞ્ચ પાસઞ્ચ અરિયમગ્ગઞાણાસિના છિન્દિત્વા. સેલં ભેત્વાન દુબ્ભિદન્તિ યેન કેનચિ ઞાણેન છિન્દિતું અસક્કુણેય્યં અઞ્ઞાણસેલં વજિરૂપમઞાણેન ¶ છિન્દિત્વા, ચત્તારોપિ ઓઘે તરિત્વા, તેસં પરતીરે નિબ્બાને ઠિતત્તા તિણ્ણો પારઙ્ગતો. આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનલક્ખણેન લક્ખણૂપનિજ્ઝાનલક્ખણેનાતિ દુવિધેનપિ ઝાયી; મુત્તો સો મારબન્ધનાતિ સો એવરૂપો ખીણાસવો સબ્બસ્માપિ કિલેસમારબન્ધના મુત્તો વિપ્પમુત્તો વિસંયુત્તોતિ. અત્તાનમેવ સન્ધાય થેરો વદતિ.

અથેકદિવસં ¶ થેરો, અત્તનો સદ્ધિવિહારિકં એકં ભિક્ખું અકલ્યાણમિત્તસંસગ્ગેન કુસીતં હીનવીરિયં ઉદ્ધતં ઉન્નળં વિહરન્તં દિસ્વા, ઇદ્ધિયા તત્થ ગન્ત્વા, તં ‘‘મા, આવુસો, એવં કરિ, અકલ્યાણમિત્તે પહાય કલ્યાણમિત્તે સેવન્તો સમણધમ્મં કરોહી’’તિ ઓવદિ. સો થેરસ્સ વચનં નાદિયિ. થેરો તસ્સ અનાદિયનેન ધમ્મસંવેગપ્પત્તો પુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય કથાય મિચ્છાપટિપત્તિં ગરહન્તો સમ્માપટિપત્તિં વિવેકવાસઞ્ચ પસંસન્તો –

૬૮૧.

‘‘ઉદ્ધતો ચપલો ભિક્ખુ, મિત્તે આગમ્મ પાપકે;

સંસીદતિ મહોઘસ્મિં, ઊમિયા પટિકુજ્જિતો.

૬૮૨.

‘‘અનુદ્ધતો ¶ અચપલો, નિપકો સંવુતિન્દ્રિયો;

કલ્યાણમિત્તો મેધાવી, દુક્ખસ્સન્તકરો સિયા.

૬૮૩.

‘‘કાલપબ્બઙ્ગસઙ્કાસો, કિસો ધમનિસન્થતો;

મત્તઞ્ઞૂ અન્નપાનસ્મિં, અદીનમનસો નરો.

૬૮૪.

‘‘ફુટ્ઠો ડંસેહિ મકસેહિ, અરઞ્ઞસ્મિં બ્રહાવને;

નાગો સઙ્ગામસીસેવ, સતો તત્રાધિવાસયે.

૬૮૫-૬.

‘‘નાભિનન્દામિ મરણં…પે… સમ્પજાનો પતિસ્સતો.

૬૮૭.

‘‘પરિચિણ્ણો મયા સત્થા…પે… ભવનેત્તિ સમૂહતા.

૬૮૮.

‘‘યસ્સ ચત્થાય પબ્બજિતો, અગારસ્માનગારિયં;

સો મે અત્થો અનુપ્પત્તો, કિં મે સદ્ધિવિહારિના’’તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ.

તત્થ ઉદ્ધતોતિ ઉદ્ધચ્ચયુત્તો અસમાહિતો વિક્ખિત્તચિત્તો. ચપલોતિ પત્તચીવરમણ્ડનાદિના ચાપલ્યેન સમન્નાગતો લોલપકતિકો. મિત્તે આગમ્મ પાપકેતિ અકલ્યાણમિત્તે નિસ્સાય સમણધમ્મં અકરોન્તો. સંસીદતિ મહોઘસ્મિં, ઊમિયા પટિકુજ્જિતોતિ યથા મહાસમુદ્દે પતિતપુરિસો સમુદ્દવીચીહિ ઓત્થટો સીસં ઉક્ખિપિતું અલભન્તો તત્થેવ સંસીદતિ, એવં સંસારમહોઘસ્મિં પરિબ્ભમન્તો કોધુપાયાસઊમિયા પટિકુજ્જિતો ઓત્થટો વિપસ્સનાવસેન પઞ્ઞાસીસં ઉક્ખિપિતું અલભન્તો તત્થેવ સંસીદતિ.

નિપકોતિ ¶ નિપુણો, અત્તત્થપરત્થેસુ કુસલો. સંવુતિન્દ્રિયોતિ મનચ્છટ્ઠાનં ઇન્દ્રિયાનં સંવરણેન પિહિતિન્દ્રિયો. કલ્યાણમિત્તોતિ કલ્યાણેહિ મિત્તેહિ સમન્નાગતો. મેધાવીતિ ધમ્મોજપઞ્ઞાય ¶ સમઙ્ગીભૂતો. દુક્ખસ્સન્તકરો સિયાતિ સો તાદિસો સકલસ્સાપિ વટ્ટદુક્ખસ્સ અન્તકરો ભવેય્ય.

કાલપબ્બઙ્ગસઙ્કાસોતિઆદિ વિવેકાભિરતિકિત્તનં. નાભિનન્દામીતિઆદિ પન કતકિચ્ચભાવદસ્સનં. તં સબ્બં હેટ્ઠા (થેરગા. અટ્ઠ. ૨.૬૦૭) વુત્તત્થમેવ. ઓસાને પન ¶ કિં મે સદ્ધિવિહારિનાતિ અત્તનો સદ્ધિવિહારિકં સન્ધાય વુત્તં. તસ્મા એદિસેન દુબ્બચેન અનાદરેન સદ્ધિવિહારિના કિં મે પયોજનં એકવિહારોયેવ મય્હં રુચ્ચતીતિ અત્થો.

એવં પન વત્વા છદ્દન્તદહમેવ ગતો. તત્થ દ્વાદસ વસ્સાનિ વસિત્વા ઉપકટ્ઠે પરિનિબ્બાને સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પરિનિબ્બાનં અનુજાનાપેત્વા તત્થેવ ગન્ત્વા પરિનિબ્બાયિ.

અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. ઉદાયિત્થેરગાથાવણ્ણના

મનુસ્સભૂતન્તિઆદિકા આયસ્મતો ઉદાયિત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનિત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કપિલવત્થુસ્મિં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા ઉદાયીતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો સત્થુ ઞાતિસમાગમે બુદ્ધાનુભાવં દિસ્વા, પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તયો હિ ઇમે ઉદાયિત્થેરા અમચ્ચપુત્તો પુબ્બે આગતો કાળુદાયી, કોવરિયપુત્તો લાલુદાયી, અયં બ્રાહ્મણપુત્તો મહાઉદાયીતિ. સ્વાયં એકદિવસં સત્થારા સેતવારણં સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતં મહાજનેન પસંસિયમાનં અટ્ઠુપ્પત્તિં કત્વા નાગોપમસુત્તન્તે (અ. નિ. ૬.૪૩) દેસિતે દેસનાપરિયોસાને અત્તનો ઞાણબલાનુરૂપં સત્થુ ગુણે અનુસ્સરિત્વા, બુદ્ધારમ્મણાય પીતિયા સમુસ્સાહિતમાનસો ‘‘અયં મહાજનો ઇમં તિરચ્છાનગતં નાગં પસંસતિ, ન બુદ્ધમહાનાગં. હન્દાહં બુદ્ધમહાગન્ધહત્થિનો ગુણે પાકટે કરિસ્સામી’’તિ સત્થારં થોમેન્તો –

૬૮૯.

‘‘મનુસ્સભૂતં સમ્બુદ્ધં, અત્તદન્તં સમાહિતં;

ઇરિયમાનં બ્રહ્મપથે, ચિત્તસ્સૂપસમે રતં.

૬૯૦.

‘‘યં ¶ ¶ મનુસ્સા નમસ્સન્તિ, સબ્બધમ્માન પારગું;

દેવાપિ તં નમસ્સન્તિ, ઇતિ મે અરહતો સુતં.

૬૯૧.

‘‘સબ્બસંયોજનાતીતં ¶ , વના નિબ્બનમાગતં;

કામેહિ નેક્ખમ્મરતં, મુત્તં સેલાવ કઞ્ચનં.

૬૯૨.

‘‘સ વે અચ્ચરુચિ નાગો, હિમવાવઞ્ઞે સિલુચ્ચયે;

સબ્બેસં નાગનામાનં, સચ્ચનામો અનુત્તરો.

૬૯૩.

‘‘નાગં વો કિત્તયિસ્સામિ, ન હિ આગું કરોતિ સો;

સોરચ્ચં અવિહિંસા ચ, પાદા નાગસ્સ તે દુવે.

૬૯૪.

‘‘સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ, ચરણા નાગસ્સ તેપરે;

સદ્ધાહત્થો મહાનાગો, ઉપેક્ખાસેતદન્તવા.

૬૯૫.

‘‘સતિ ગીવા સિરો પઞ્ઞા, વીમંસા ધમ્મચિન્તના;

ધમ્મકુચ્છિસમાવાસો, વિવેકો તસ્સ વાલધિ.

૬૯૬.

‘‘સો ઝાયી અસ્સાસરતો, અજ્ઝત્તં સુસમાહિતો;

ગચ્છં સમાહિતો નાગો, ઠિતો નાગો સમાહિતો.

૬૯૭.

‘‘સયં સમાહિતો નાગો, નિસિન્નોપિ સમાહિતો;

સબ્બત્થ સંવુતો નાગો, એસા નાગસ્સ સમ્પદા.

૬૯૮.

‘‘ભુઞ્જતિ અનવજ્જાનિ, સાવજ્જાનિ ન ભુઞ્જતિ;

ઘાસમચ્છાદનં લદ્ધા, સન્નિધિં પરિવજ્જયં.

૬૯૯.

‘‘સંયોજનં અણું થૂલં, સબ્બં છેત્વાન બન્ધનં;

યેન યેનેવ ગચ્છતિ, અનપેક્ખોવ ગચ્છતિ.

૭૦૦.

‘‘યથાપિ ઉદકે જાતં, પુણ્ડરીકં પવડ્ઢતિ;

નોપલિપ્પતિ તોયેન, સુચિગન્ધં મનોરમં.

૭૦૧.

‘‘તથેવ ચ લોકે જાતો, બુદ્ધો લોકે વિહરતિ;

નોપલિપ્પતિ લોકેન, તોયેન પદુમં યથા.

૭૦૨.

‘‘મહાગિનિ પજ્જલિતો, અનાહારોપસમ્મતિ;

અઙ્ગારેસુ ચ સન્તેસુ, નિબ્બુતોતિ પવુચ્ચતિ.

૭૦૩.

‘‘અત્થસ્સાયં વિઞ્ઞાપની, ઉપમા વિઞ્ઞૂહિ દેસિતા;

વિઞ્ઞિસ્સન્તિ મહાનાગા, નાગં નાગેન દેસિતં.

૭૦૪.

‘‘વીતરાગો ¶ વીતદોસો, વીતમોહો અનાસવો;

સરીરં વિજહં નાગો, પરિનિબ્બિસ્સત્યનાસવો’’તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;

તત્થ ¶ ¶ મનુસ્સભૂતન્તિ મનુસ્સેસુ ભૂતં, નિબ્બત્તં; મનુસ્સત્તભાવં વા પત્તં. સત્થા હિ આસવક્ખયઞાણાધિગમેન સબ્બગતિવિમુત્તોપિ ચરિમત્તભાવે ગહિતપટિસન્ધિવસેન ‘‘મનુસ્સો’’ત્વેવ વોહરીયતીતિ. ગુણવસેન પન દેવાનં અતિદેવો, બ્રહ્માનં અતિબ્રહ્મા. સમ્બુદ્ધન્તિ સયમેવ બુજ્ઝિતબ્બબુદ્ધવન્તં. અત્તદન્તન્તિ અત્તનાયેવ દન્તં. ભગવા હિ અત્તનાયેવ ઉપ્પાદિતેન અરિયમગ્ગેન ચક્ખુતોપિ…પે… મનતોપિ ઉત્તમેન દમથેન દન્તો. સમાહિતન્તિ અટ્ઠવિધેન સમાધિના મગ્ગફલસમાધિના ચ સમાહિતં. ઇરિયમાનં બ્રહ્મપથેતિ ચતુબ્બિધેપિ બ્રહ્મવિહારપથે, બ્રહ્મે વા સેટ્ઠે ફલસમાપત્તિપથે સમાપજ્જનવસેન પવત્તમાનં. કિઞ્ચાપિ ભગવા ન સબ્બકાલં યથાવુત્તે બ્રહ્મપથે ઇરિયતિ, તત્થ ઇરિયસામત્થિયં પન તન્નિન્નતઞ્ચ ઉપાદાય ‘‘ઇરિયમાન’’ન્તિ વુત્તં. ચિત્તસ્સૂપસમે રતન્તિ ચિત્તસ્સ ઉપસમહેતુભૂતે સબ્બસઙ્ખારસમથે, નિબ્બાને, અભિરતં. યં મનુસ્સા નમસ્સન્તિ, સબ્બધમ્માન પારગુન્તિ યં સમ્માસમ્બુદ્ધં સબ્બેસં ખન્ધાયતનાદિધમ્માનં અભિઞ્ઞાપારગૂ, પરિઞ્ઞાપારગૂ, પહાનપારગૂ, ભાવનાપારગૂ, સચ્છિકિરિયપારગૂ, સમાપત્તિપારગૂતિ છધા પારગું પરમુક્કંસગતસમ્પત્તિં ખત્તિયપણ્ડિતાદયો મનુસ્સા નમસ્સન્તિ. ધમ્માનુધમ્મપટિપત્તિયા પૂજેન્તા કાયેન વાચાય મનસા ચ તન્નિન્ના તપ્પોણા તપ્પબ્ભારા હોન્તિ. દેવાપિ તં નમસ્સન્તીતિ ન કેવલં મનુસ્સા એવ, અથ ખો અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ દેવાપિ તં નમસ્સન્તિ. ઇતિ મે અરહતો સુતન્તિ એવં મયા આરકત્તાદીહિ કારણેહિ અરહતો, ભગવતો, ધમ્મસેનાપતિઆદીનઞ્ચ ‘‘સત્થા દેવમનુસ્સાન’’ન્તિઆદિકં વદન્તાનં સન્તિકે એવં સુતન્તિ દસ્સેતિ.

સબ્બસંયોજનાતીતન્તિ સબ્બાનિ દસપિ સંયોજનાનિ યથારહં ચતૂહિ મગ્ગેહિ સહ વાસનાય અતિક્કન્તં. વના નિબ્બનમાગતન્તિ કિલેસવનતો તબ્બિરહિતં નિબ્બનં ઉપગતં. કામેહિ નેક્ખમ્મરતન્તિ સબ્બસો કામેહિ નિક્ખમિત્વા પબ્બજ્જાઝાનવિપસ્સનાદિભેદે નેક્ખમ્મે અભિરતં. મુત્તં સેલાવ કઞ્ચનન્તિ અસારતો નિસ્સટસારસભાવત્તા સેલતો નિસ્સટકઞ્ચનસદિસં દેવાપિ તં નમસ્સન્તીતિ યોજના.

સ ¶ વે અચ્ચરુચિ નાગોતિ સો એકંસતો આગું ન કરોતિ, પુનબ્ભવં ન ગચ્છતિ; નાગો વિય બલવાતિ. ‘‘નાગો’’તિ લદ્ધનામો સમ્માસમ્બુદ્ધો, અચ્ચરુચીતિ ¶ અત્તનો કાયરુચિયા ઞાણરુચિયા ચ સદેવકં લોકં અતિક્કમિત્વા રુચિ, સોભિ. યથા કિં? હિમવાવઞ્ઞે સિલુચ્ચયે, યથા હિ હિમવા પબ્બતરાજા અત્તનો થિરગરુમહાસારભાવાદીહિ ગુણેહિ અઞ્ઞે પબ્બતે અતિરોચતિ, એવં અતિરોચતીતિ અત્થો. સબ્બેસં નાગનામાનન્તિ અહિનાગહત્થિનાગપુરિસનાગાનં ¶ , સેખાસેખપચ્ચેકબુદ્ધનાગાનં વા. સચ્ચનામોતિ સચ્ચેનેવ નાગનામો. તં પન સચ્ચનામતં ‘‘ન હિ આગું કરોતી’’તિઆદિના સયમેવ વક્ખતિ.

ઇદાનિ બુદ્ધનાગં અવયવતો ચ દસ્સેન્તો નામતો તાવ દસ્સેતું ‘‘ન હિ આગું કરોતિ સો’’તિ આહ. યસ્મા આગું, પાપં, સબ્બેન સબ્બં ન કરોતિ, તસ્મા નાગોતિ અત્થો. સોરચ્ચન્તિ સીલં. અવિહિંસાતિ કરુણા. તદુભયં સબ્બસ્સપિ ગુણરાસિસ્સ પુબ્બઙ્ગમન્તિ, કત્વા બુદ્ધનાગસ્સ પુરિમપાદભાવો તસ્સ યુત્તોતિ આહ ‘‘પાદા નાગસ્સ તે દુવે’’તિ.

અપરપાદભાવેન વદન્તો ‘‘સતિ ચ સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ, ચરણા નાગસ્સ તેપરે’’તિ આહ. ‘‘ત્યાપરે’’તિ વા પાઠો. તે અપરેત્વેવ પદવિભાગો. અનવજ્જધમ્માનં આદાને સદ્ધા હત્થો એતસ્સાતિ, સદ્ધાહત્થો. સુપરિસુદ્ધવેદના ઞાણપ્પભેદા ઉપેક્ખા સેતદન્તા તે એતસ્સ અત્થીતિ, ઉપેક્ખાસેતદન્તવા.

ઉત્તમઙ્ગં પઞ્ઞા, તસ્સા અધિટ્ઠાનં સતીતિ આહ ‘‘સતિ ગીવા સિરો પઞ્ઞા’’તિ. વીમંસા ધમ્મચિન્તનાતિ યથા ખાદિતબ્બાખાદિતબ્બસ્સ સોણ્ડાય પરામસનં ઘાયનઞ્ચ હત્થિનાગસ્સ વીમંસા નામ હોતિ, એવં બુદ્ધનાગસ્સ કુસલાદિધમ્મચિન્તના વીમંસા. સમા વસન્તિ એત્થાતિ, સમાવાસો, ભાજનં કુચ્છિ એવ સમાવાસો, અભિઞ્ઞાસમથાનં આધાનભાવતો સમથવિપસ્સનાસઙ્ખાતો ધમ્મો કુચ્છિસમાવાસો એતસ્સાતિ ધમ્મકુચ્છિસમાવાસો. વિવેકોતિ ઉપધિવિવેકો. તસ્સાતિ બુદ્ધનાગસ્સ. વાલધિ, પરિયોસાનઙ્ગભાવતો.

ઝાયીતિ આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનેન ચ ઝાયનસીલો. અસ્સાસરતોતિ પરમસ્સાસભૂતે નિબ્બાને રતો. અજ્ઝત્તં સુસમાહિતોતિ વિસયજ્ઝત્તે ¶ ફલસમાપત્તિયં સુટ્ઠુ સમાહિતો તદિદં સમાધાનં સુટ્ઠુ સબ્બકાલિકન્તિ દસ્સેતું ‘‘ગચ્છં સમાહિતો નાગો’’તિઆદિ વુત્તં. ભગવા હિ સવાસનસ્સ ઉદ્ધચ્ચસ્સ પહીનત્તા વિક્ખેપાભાવતો નિચ્ચં સમાહિતોવ. તસ્મા યં યં ઇરિયાપથં કપ્પેતિ, તં તં સમાહિતોવ કપ્પેસીતિ.

સબ્બત્થાતિ, સબ્બસ્મિં ગોચરે, સબ્બસ્મિઞ્ચ દ્વારે સબ્બસો પિહિતવુત્તિ. તેનાહ – ‘‘સબ્બં કાયકમ્મં ઞાણપુબ્બઙ્ગમં ¶ ઞાણાનુપરિવત્ત’’ન્તિઆદિ (નેત્તિ. ૧૫). એસા નાગસ્સ સમ્પદાતિ એસા ‘‘ન હિ આગું કરોતિ સો’’તિઆદિના ‘‘સમ્બુદ્ધ’’ન્તિઆદિના એવ વા યથાવુત્તા વક્ખમાના ચ બુદ્ધગન્ધહત્થિનો સમ્પત્તિ ગુણપરિપુણ્ણા.

ભુઞ્જતિ ¶ અનવજ્જાનીતિ સમ્માજીવસ્સ ઉક્કંસપારમિપ્પત્તિયા ભુઞ્જતિ અગરહિતબ્બાનિ, મિચ્છાજીવસ્સ સબ્બસો સવાસનાનઞ્ચ પહીનત્તા સાવજ્જાનિ ગરહિતબ્બાનિ ન ભુઞ્જતિ અનવજ્જાનિ ભુઞ્જન્તો ચ સન્નિધિં પરિવજ્જયં ભુઞ્જતીતિ યોજના.

સંયોજનન્તિ વટ્ટદુક્ખેન સદ્ધિં સન્તાનં સંયોજનતો વટ્ટે ઓસીદાપનસમત્થં દસવિધમ્પિ સંયોજનં. અણું થૂલન્તિ ખુદ્દકઞ્ચેવ મહન્તઞ્ચ. સબ્બં છેત્વાન બન્ધનન્તિ મગ્ગઞાણેન અનવસેસં કિલેસબન્ધનં છિન્દિત્વા. યેન યેનાતિ યેન યેન દિસાભાગેન.

યથા હિ ઉદકે જાતં પુણ્ડરીકં ઉદકે પવડ્ઢતિ નોપલિપ્પતિ તોયેન, અનુપલેપસભાવત્તા, તથેવ લોકે જાતો બુદ્ધો લોકે વિહરતિ, નોપલિપ્પતિ લોકેન તણ્હાદિટ્ઠિમાનલેપાભાવતોતિ યોજના.

ગિનીતિ અગ્ગિ. અનાહારોતિ અનિન્ધનો.

અત્થસ્સાયં વિઞ્ઞાપનીતિ સત્થુ ગુણસઙ્ખાતસ્સ ઉપમેય્યત્થસ્સ વિઞ્ઞાપની, પકાસની અયં નાગૂપમા. વિઞ્ઞૂહીતિ સત્થુ પટિવિદ્ધચતુસચ્ચધમ્મં પરિજાનન્તેહિ અત્તાનં સન્ધાય વદતિ. વિઞ્ઞિસ્સન્તીતિઆદિ કારણવચનં, યસ્મા નાગેન મયા દેસિતં નાગં તથાગતગન્ધહત્થિં મહાનાગા ખીણાસવા અત્તનો વિસયે ઠત્વા વિજાનિસ્સન્તિ, તસ્મા અઞ્ઞેસં પુથુજ્જનાનં ઞાપનત્થં અયં ઉપમા અમ્હેહિ ભાસિતાતિ અધિપ્પાયો.

સરીરં ¶ વિજહં નાગો, પરિનિબ્બિસ્સત્યનાસવોતિ બોધિમૂલે સઉપાદિસેસપરિનિબ્બાનેન અનાસવો સમ્માસમ્બુદ્ધનાગો, ઇદાનિ સરીરં અત્તભાવં વિજહન્તો ખન્ધપરિનિબ્બાનેન પરિનિબ્બાયિસ્સતીતિ.

એવં ચુદ્દસહિ ઉપમાહિ મણ્ડેત્વા, સોળસહિ ગાથાહિ, ચતુસટ્ઠિયા પાદેહિ સત્થુ ગુણે વણ્ણેન્તો અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

ઉદાયિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

સોળસકનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૬. વીસતિનિપાતો

૧. અધિમુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના

વીસતિનિપાતે ¶ ¶ ¶ યઞ્ઞત્થં વાતિઆદિકા આયસ્મતો અપરસ્સ અધિમુત્તત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે પુઞ્ઞાનિ ઉપચિનન્તો અત્થદસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે વિભવસમ્પન્ને કુલે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો સત્થરિ પરિનિબ્બુતે ભિક્ખુસઙ્ઘં ઉપટ્ઠહન્તો મહાદાનાનિ પવત્તેસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે આયસ્મતો સંકિચ્ચત્થેરસ્સ ભગિનિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિ, અધિમુત્તોતિસ્સ નામં અહોસિ. સો વયપ્પત્તો માતુલત્થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો સામણેરભૂમિયંયેવ ઠિતો અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૪.૮૪-૮૮) –

‘‘નિબ્બુતે લોકનાથમ્હિ, અત્થદસ્સીનરુત્તમે;

ઉપટ્ઠહિં ભિક્ખુસઙ્ઘં, વિપ્પસન્નેન ચેતસા.

‘‘નિમન્તેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં, ઉજુભૂતં સમાહિતં;

ઉચ્છુના મણ્ડપં કત્વા, ભોજેસિં સઙ્ઘમુત્તમં.

‘‘યં યં યોનુપપજ્જામિ, દેવત્તં અથમાનુસં;

સબ્બે સત્તે અભિભોમિ, પુઞ્ઞકમ્મસ્સિદં ફલં.

‘‘અટ્ઠારસે કપ્પસતે, યં દાનમદદિં તદા;

દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, ઉચ્છુદાનસ્સિદં ફલં.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો…પે… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા સમાપત્તિસુખેન વીતિનામેન્તો ઉપસમ્પજ્જિતુકામો ‘‘માતરં આપુચ્છિસ્સામી’’તિ માતુ સન્તિકં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે દેવતાય બલિકમ્મકરણત્થં મંસપરિયેસનં ચરન્તેહિ પઞ્ચસતેહિ ચોરેહિ સમાગચ્છિ. ચોરા ચ તં અગ્ગહેસું ‘‘દેવતાય બલિ ¶ ભવિસ્સતી’’તિ. સો ચોરેહિ ગહિતોપિ અભીતો અચ્છમ્ભી વિપ્પસન્નમુખોવ અટ્ઠાસિ. તં દિસ્વા ચોરગામણિઅચ્છરિયબ્ભુતચિત્તજાતો પસંસન્તો –

૭૦૫.

‘‘યઞ્ઞત્થં ¶ વા ધનત્થં વા, યે હનામ મયં પુરે;

અવસેસં ભયં હોતિ, વેધન્તિ વિલપન્તિ ચ.

૭૦૬.

‘‘તસ્સ તે નત્થિ ભીતત્તં, ભિય્યો વણ્ણો પસીદતિ;

કસ્મા ન પરિદેવેસિ, એવરૂપે મહબ્ભયે’’તિ. – દ્વે ગાથા અભાસિ;

તત્થ યઞ્ઞત્થન્તિ યજનત્થં દેવતાનં બલિકમ્મકરણત્થં વા. વા-સદ્દો વિકપ્પનત્થો. ધનત્થન્તિ સાપતેય્યહરણત્થં. યે હનામ મયં પુરેતિ યે સત્તે મયં પુબ્બે હનિમ્હ. અતીતત્થે હિ ઇદં વત્તમાનવચનં. અવસેતિ અવસે અસેરિકે કત્વા. તન્તિ તેસં. ‘‘અવસેસન્તિ’’પિ પઠન્તિ. અમ્હેહિ ગહિતેસુ તં એકં ઠપેત્વા અવસેસાનં; અયમેવ વા પાઠો. ભયં હોતીતિ મરણભયં હોતિ. યેન તે વેધન્તિ વિલપન્તિ,ચિત્તુત્રાસેન વેધન્તિ ¶ , ‘‘સામિ, તુમ્હાકં ઇદઞ્ચિદઞ્ચ દસ્સામ, દાસા ભવિસ્સામા’’તિઆદિકં વદન્તા વિલપન્તિ.

તસ્સ તેતિ યો ત્વં અમ્હેહિ દેવતાય બલિકમ્મત્થં જીવિતા વોરોપેતુકામેહિ ઉક્ખિત્તાસિકેહિ સન્તજ્જિતો, તસ્સ તે. ભીતત્તન્તિ ભીતભાવો, ભયન્તિ અત્થો. ભિય્યો વણ્ણો પસીદતીતિ પકતિવણ્ણતો ઉપરિપિ તે મુખવણ્ણો વિપ્પસીદતિ. થેરસ્સ કિર તદા ‘‘સચે ઇમે મારેસ્સન્તિ, ઇદાનેવાહં અનુપાદાય પરિનિબ્બાયિસ્સામિ, દુક્ખભારો વિગચ્છિસ્સતી’’તિ ઉળારં પીતિસોમનસ્સં ઉપ્પજ્જિ. એવરૂપે મહબ્ભયેતિ એદિસે મહતિ મરણભયે ઉપટ્ઠિતે. હેતુઅત્થે વા એતં ભુમ્મવચનં.

ઇદાનિ થેરો ચોરગામણિસ્સ પટિવચનદાનમુખેન ધમ્મં દેસેન્તો –

૭૦૭.

‘‘નત્થિ ચેતસિકં દુક્ખં, અનપેક્ખસ્સ ગામણિ;

અતિક્કન્તા ભયા સબ્બે, ખીણસંયોજનસ્સ વે.

૭૦૮.

‘‘ખીણાય ભવનેત્તિયા, દિટ્ઠે ધમ્મે યથાતથે;

ન ભયં મરણે હોતિ, ભારનિક્ખેપને યથા.

૭૦૯.

‘‘સુચિણ્ણં બ્રહ્મચરિયં મે, મગ્ગો ચાપિ સુભાવિતો;

મરણે મે ભયં નત્થિ, રોગાનમિવ સઙ્ખયે.

૭૧૦.

‘‘સુચિણ્ણં ¶ ¶ બ્રહ્મચરિયં મે, મગ્ગો ચાપિ સુભાવિતો;

નિરસ્સાદા ભવા દિટ્ઠા, વિસં પિત્વાવ છડ્ડિતં.

૭૧૧.

‘‘પારગૂ અનુપાદાનો, કતકિચ્ચો અનાસવો;

તુટ્ઠો આયુક્ખયા હોતિ, મુત્તો આઘાતના યથા.

૭૧૨.

‘‘ઉત્તમં ધમ્મતં પત્તો, સબ્બલોકે અનત્થિકો;

આદિત્તાવ ઘરા મુત્તો, મરણસ્મિં ન સોચતિ.

૭૧૩.

‘‘યદત્થિ સઙ્ગતં કિઞ્ચિ, ભવો વા યત્થ લબ્ભતિ;

સબ્બં અનિસ્સરં એતં, ઇતિ વુત્તં મહેસિના.

૭૧૪.

‘‘યો તં તથા પજાનાતિ, યથા બુદ્ધેન દેસિતં;

ન ગણ્હાતિ ભવં કિઞ્ચિ, સુતત્તંવ અયોગુળં.

૭૧૫.

‘‘ન મે હોતિ ‘અહોસિ’ન્તિ, ‘ભવિસ્સ’ન્તિ ન હોતિ મે;

સઙ્ખારા વિગમિસ્સન્તિ, તત્થ કા પરિદેવના.

૭૧૬.

‘‘સુદ્ધં ધમ્મસમુપ્પાદં, સુદ્ધં સઙ્ખારસન્તતિં;

પસ્સન્તસ્સ યથાભૂતં, ન ભયં હોતિ ગામણિ.

૭૧૭.

‘‘તિણકટ્ઠસમં લોકં, યદા પઞ્ઞાય પસ્સતિ;

મમત્તં સો અસંવિન્દં, ‘નત્થિ મે’તિ ન સોચતિ.

૭૧૮.

‘‘ઉક્કણ્ઠામિ સરીરેન, ભવેનમ્હિ અનત્થિકો;

સોયં ભિજ્જિસ્સતિ કાયો, અઞ્ઞો ચ ન ભવિસ્સતિ.

૭૧૯.

‘‘યં ¶ વો કિચ્ચં સરીરેન, તં કરોથ યદિચ્છથ;

ન મે તપ્પચ્ચયા તત્થ, દોસો પેમઞ્ચ હેહિતી’’તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ.

૭૨૦.

‘‘તસ્સ તં વચનં સુત્વા, અબ્ભુતં લોમહંસનં;

સત્થાનિ નિક્ખિપિત્વાન, માણવા એતદબ્રવુ’’ન્તિ. –

અયં સઙ્ગીતિકારેહિ વુત્તગાથા. ઇતો અપરા તિસ્સો ચોરાનં, થેરસ્સ ચ વચનપટિવચનગાથા –

૭૨૧.

‘‘કિં ¶ ભદન્તે કરિત્વાન, કો વા આચરિયો તવ;

કસ્સ સાસનમાગમ્મ, લબ્ભતે તં અસોકતા.

૭૨૨.

‘‘સબ્બઞ્ઞૂ સબ્બદસ્સાવી, જિનો આચરિયો મમ;

મહાકારુણિકો સત્થા, સબ્બલોકતિકિચ્છકો.

૭૨૩.

‘‘તેનાયં ¶ દેસિતો ધમ્મો, ખયગામી અનુત્તરો;

તસ્સ સાસનમાગમ્મ, લબ્ભતે તં અસોકતા.

૭૨૪.

‘‘સુત્વાન ચોરા ઇસિનો સુભાસિતં, નિક્ખિપ્પ સત્થાનિ ચ આવુધાનિ ચ;

તમ્હા ચ કમ્મા વિરમિંસુ એકે, એકે ચ પબ્બજ્જમરોચયિંસુ.

૭૨૫.

‘‘તે પબ્બજિત્વા સુગતસ્સ સાસને, ભાવેત્વ બોજ્ઝઙ્ગબલાનિ પણ્ડિતા;

ઉદગ્ગચિત્તા સુમના કતિન્દ્રિયા, ફુસિંસુ નિબ્બાનપદં અસઙ્ખત’’ન્તિ. –

ઇમાપિ સઙ્ગીતિકારેહિ વુત્તગાથા.

તત્થ નત્થિ ચેતસિકં દુક્ખં, અનપેક્ખસ્સ, ગામણીતિ ગામણિ, અપેક્ખાય, તણ્હાય, અભાવેન અનપેક્ખસ્સ માદિસસ્સ, લોહિતસભાવો પુબ્બો વિય, ચેતસિકં દુક્ખં દોમનસ્સં નત્થિ, દોમનસ્સાભાવાપદેસેન ભયાભાવં વદતિ. તેનાહ ‘‘અતિક્કન્તા ભયા સબ્બે’’તિ. અતિક્કન્તા ભયા સબ્બેતિ ખીણસંયોજનસ્સ અરહતો પઞ્ચવીસતિ મહાભયા, અઞ્ઞે ચ સબ્બેપિ ભયા એકંસેન અતિક્કન્તા અતીતા, અપગતાતિ અત્થો.

દિટ્ઠે ધમ્મે યથાતથેતિ ચતુસચ્ચધમ્મે પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયભાવનાવસેન મગ્ગપઞ્ઞાય યથાભૂતં દિટ્ઠે. મરણેતિ મરણહેતુ. ભારનિક્ખેપને યથાતિ યથા કોચિ પુરિસો સીસે ઠિતેન મહતા ગરુભારેન સંસીદન્તો તસ્સ નિક્ખેપને, અપનયને ન ભાયતિ, એવં સમ્પદમિદન્તિ અત્થો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –

‘‘ભારા ¶ ¶ હવે પઞ્ચક્ખન્ધા, ભારહારો ચ પુગ્ગલો;

ભારાદાનં દુખં લોકે, ભારનિક્ખેપનં સુખ’’ન્તિ. (સં. નિ. ૩.૨૨);

સુચિણ્ણન્તિ સુટ્ઠુ ચરિતં. બ્રહ્મચરિયન્તિ, સિક્ખત્તયસઙ્ગહં સાસનબ્રહ્મચરિયં. તતો એવ મગ્ગો ચાપિ સુભાવિતો અટ્ઠઙ્ગિકો અરિયમગ્ગોપિ સમ્મદેવ ભાવિતો. રોગાનમિવ સઙ્ખયેતિ યથા બહૂહિ રોગેહિ અભિભૂતસ્સ આતુરસ્સ રોગાનં સઙ્ખયે પીતિસોમનસ્સમેવ હોતિ, એવં ખન્ધરોગસઙ્ખયે મરણે માદિસસ્સ ભયં નત્થિ.

નિરસ્સાદા ભવા દિટ્ઠાતિ તીહિ દુક્ખતાહિ અભિભૂતા, એકાદસહિ અગ્ગીહિ આદિત્તા, તયો ભવા નિરસ્સાદા, અસ્સાદરહિતા, મયા દિટ્ઠા. વિસં પિત્વાવ છડ્ડિતન્તિ પમાદવસેન વિસં પિવિત્વા તાદિસેન પયોગેન છડ્ડિતં વિય મરણે મે ભયં નત્થીતિ અત્થો.

મુત્તો ¶ આઘાતના યથાતિ યથા ચોરેહિ મારણત્થં આઘાતનં નીતો કેનચિ ઉપાયેન તતો મુત્તો હટ્ઠતુટ્ઠો હોતિ, એવં સંસારપારં, નિબ્બાનં, ગતત્તા પારગૂ, ચતૂહિપિ ઉપાદાનેહિ અનુપાદાનો, પરિઞ્ઞાદીનં સોળસન્નં કિચ્ચાનં કતત્તા કતકિચ્ચો કામાસવાદીહિ અનાસવો, આયુક્ખયા આયુક્ખયહેતુ તુટ્ઠો સોમનસ્સિકો હોતિ.

ઉત્તમન્તિ સેટ્ઠં. ધમ્મતન્તિ, ધમ્મસભાવં. અરહત્તે સિદ્ધે સિજ્ઝનહેતુ ઇટ્ઠાદીસુ તાદિભાવં. સબ્બલોકેતિ સબ્બલોકસ્મિમ્પિ, દીઘાયુકસુખબહુલતાદિવસેન સંયુત્તેપિ લોકે. અનત્થિકોતિ, અનપેક્ખો. આદિત્તાવ ઘરા મુત્તોતિ યથા કોચિ પુરિસો સમન્તતો આદિત્તતો પજ્જલિતતો ગેહતો નિસ્સટો, તતો નિસ્સરણનિમિત્તં ન સોચતિ, એવં ખીણાસવો મરણનિમિત્તં ન સોચતિ.

યદત્થિ સઙ્ગતં કિઞ્ચીતિ યંકિઞ્ચિ ઇમસ્મિં લોકે અત્થિ, વિજ્જતિ, ઉપલબ્ભતિ સઙ્ગતં, સત્તેહિ સઙ્ખારેહિ વા સમાગમો, સમોધાનં. ‘‘સઙ્ખત’’ન્તિપિ પાઠો, તસ્સ યંકિઞ્ચિ પચ્ચયેહિ સમચ્ચ સમ્ભુય્ય કતં, પટિચ્ચસમુપ્પન્નન્તિ અત્થો. ભવો વા યત્થ લબ્ભતીતિ યસ્મિં સત્તનિકાયે યો ઉપપત્તિભવો લબ્ભતિ. સબ્બં અનિસ્સરં એતન્તિ સબ્બમેતં ઇસ્સરરહિતં, ન એત્થ કેનચિ ‘‘એવં હોતૂ’’તિ ઇસ્સરિયં વત્તેતું સક્કા. ઇતિ વુત્તં મહેસિનાતિ ¶ ‘‘સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ એવં વુત્તં મહેસિના સમ્માસમ્બુદ્ધેન. તસ્મા ‘‘અનિસ્સરં એત’’ન્તિ પજાનન્તો મરણસ્મિં ન સોચતીતિ યોજના.

ન ¶ ગણ્હાતિ ભવં કિઞ્ચીતિ યો અરિયસાવકો ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિઆદિના (ધ. પ. ૨૭૭) યથા બુદ્ધેન ભગવતા દેસિતં, તથા તં ભવત્તયં વિપસ્સનાપઞ્ઞાસહિતાય મગ્ગપઞ્ઞાય પજાનાતિ. સો યથા કોચિ પુરિસો સુખકામો દિવસં સન્તત્તં અયોગુળં હત્થેન ન ગણ્હાતિ, એવં કિઞ્ચિ ખુદ્દકં વા મહન્તં વા ભવં ન ગણ્હાતિ, ન તત્થ તણ્હં કરોતીતિ અત્થો.

ન મે હોતિ ‘‘અહોસિ’’ન્તિ ‘‘અતીતમદ્ધાનં અહં ઈદિસો અહોસિ’’ન્તિ અત્તદિટ્ઠિવસેન ન મે ચિત્તપ્પવત્તિ અત્થિ દિટ્ઠિયા સમ્મદેવ ઉગ્ઘાટિતત્તા, ધમ્મસભાવસ્સ ચ સુદિટ્ઠત્તા. ‘‘ભવિસ્સ’’ન્તિ ન હોતિ મેતિ તતો એવ ‘‘અનાગતમદ્ધાનં અહં એદિસો કથં નુ ખો ભવિસ્સં ભવેય્ય’’ન્તિ એવમ્પિ મે ન હોતિ. સઙ્ખારા વિગમિસ્સન્તીતિ એવં પન હોતિ ‘‘યથાપચ્ચયં પવત્તમાના સઙ્ખારાવ, ન એત્થ કોચિ અત્તા વા અત્તનિયં વા, તે ચ ખો વિગમિસ્સન્તિ ¶ , વિનસ્સિસ્સન્તિ, ખણે ખણે ભિજ્જિસ્સન્તી’’તિ. તત્થ કા પરિદેવનાતિ એવં પસ્સન્તસ્સ માદિસસ્સ તત્થ સઙ્ખારગતે કા નામ પરિદેવના.

સુદ્ધન્તિ કેવલં, અત્તસારેન અસમ્મિસ્સં. ધમ્મસમુપ્પાદન્તિ પચ્ચયપચ્ચયુપ્પન્નધમ્મસમુપ્પત્તિં અવિજ્જાદિપચ્ચયેહિ સઙ્ખારાદિધમ્મમત્તપ્પવત્તિં. સઙ્ખારસન્તતિન્તિ કિલેસકમ્મવિપાકપ્પભેદસઙ્ખારપબન્ધં. પસ્સન્તસ્સ યથાભૂતન્તિ સહ વિપસ્સનાય મગ્ગપઞ્ઞાય યાથાવતો જાનન્તસ્સ.

તિણકટ્ઠસમં લોકન્તિ યથા અરઞ્ઞે અપરિગ્ગહે તિણકટ્ઠે કેનચિ ગય્હમાને અપરસ્સ ‘‘મય્હં સન્તકં અયં ગણ્હતી’’તિ ન હોતિ, એવં સો અસામિકતાય તિણકટ્ઠસમં સઙ્ખારલોકં યદા પઞ્ઞાય પસ્સતિ, સો તત્થ મમત્તં અસંવિન્દં અસંવિન્દન્તો અલભન્તો અકરોન્તો. નત્થિ મેતિ ‘‘અહુ વત સોહં, તં મે નત્થી’’તિ ન સોચતિ.

ઉક્કણ્ઠામિ સરીરેનાતિ અસારકેન અભિનુદેન દુક્ખેન અકતઞ્ઞુના અસુચિદુગ્ગન્ધજેગુચ્છપટિક્કૂલસભાવેન ઇમિના કાયેન ઉક્કણ્ઠામિ ઇમં કાયં ¶ નિબ્બિન્દન્તો એવં તિટ્ઠામિ. ભવેનમ્હિ અનત્થિકોતિ સબ્બેનપિ ભવેન અનત્થિકો અમ્હિ, ન કિઞ્ચિ ભવં પત્થેમિ. સોયં ભિજ્જિસ્સતિ કાયોતિ અયં મમ કાયો ઇદાનિ તુમ્હાકં પયોગેન અઞ્ઞથા વા અઞ્ઞત્થ ભિજ્જિસ્સતિ. અઞ્ઞો ચ ન ભવિસ્સતીતિ અઞ્ઞો કાયો મય્હં આયતિં ન ભવિસ્સતિ, પુનબ્ભવાભાવતો.

યં વો કિચ્ચં સરીરેનાતિ યં તુમ્હાકં ઇમિના સરીરેન પયોજનં, તં કરોથ યદિચ્છથ, ઇચ્છથ ચે. ન મે તપ્પચ્ચયાતિ, તં નિમિત્તં ¶ ઇમસ્સ સરીરસ્સ તુમ્હેહિ યથિચ્છિતકિચ્ચસ્સ કરણહેતુ. તત્થાતિ તેસુ કરોન્તેસુ ચ અકરોન્તેસુ ચ. દોસો પેમઞ્ચ હેહિતીતિ યથાક્કમં પટિઘો અનુનયો ન ભવિસ્સતિ, અત્તનો ભવે અપેક્ખાય સબ્બસો પહીનત્તાતિ અધિપ્પાયો. અઞ્ઞપચ્ચયા અઞ્ઞત્થ ચ પટિઘાનુનયેસુ અસન્તેસુપિ તપ્પચ્ચયા, ‘‘તત્થા’’તિ વચનં યથાધિગતવસેન વુત્તં.

તસ્સાતિ અધિમુત્તત્થેરસ્સ. તં વચનન્તિ ‘‘નત્થિ ચેતસિકં દુક્ખ’’ન્તિઆદિકં મરણે ભયાભાવાદિદીપકં, તતો એવ અબ્ભુતં લોમહંસનં વચનં સુત્વા. માણવાતિ ચોરા. ચોરા હિ ‘‘માણવા’’તિ વુચ્ચન્તિ ‘‘માણવેહિ સહ ગચ્છન્તિ કતકમ્મેહિ અકતકમ્મેહિપી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૨.૧૪૯) વિય.

કિં ¶ ભદન્તે કરિત્વાનાતિ, ભન્તે, કિં નામ તપોકમ્મં કત્વા. કો વા તવ આચરિયો કસ્સ સાસનં, ઓવાદં નિસ્સાય અયં અસોકતા મરણકાલે સોકાભાવો લબ્ભતીતિ એતં અત્થં અબ્રવું, પુચ્છાવસેન કથેસું, ભાસિંસુ.

તં સુત્વા થેરો તેસં પટિવચનં દેન્તો ‘‘સબ્બઞ્ઞૂ’’તિઆદિમાહ. તત્થ સબ્બઞ્ઞૂતિ પરોપદેસેન વિના સબ્બપકારેન સબ્બધમ્માવબોધનસમત્થસ્સ આકઙ્ખાપટિબદ્ધવુત્તિનો અનાવરણઞાણસ્સ અધિગમેન અતીતાદિભેદં સબ્બં જાનાતીતિ, સબ્બઞ્ઞૂ. તેનેવ સમન્તચક્ખુના સબ્બસ્સ દસ્સનતો સબ્બદસ્સાવી. યમ્હિ અનાવરણઞાણં, તદેવ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, નત્થેવ અસાધારણઞાણપાળિયા વિરોધો વિસયુપ્પત્તિમુખેન અઞ્ઞેહિ અસાધારણભાવદસ્સનત્થં એકસ્સેવ ઞાણસ્સ દ્વિધા વુત્તત્તા. યં પનેત્થ વત્તબ્બં, તં ઇતિવુત્તકવણ્ણનાયં (ઇતિવુ. અટ્ઠ. ૩૮) વિત્થારતો વુત્તમેવાતિ તત્થ વુત્તનયેનેવ ¶ વેદિતબ્બં. પઞ્ચન્નમ્પિ મારાનં વિજયતો જિનો, હીનાદિવિભાગભિન્ને સબ્બસ્મિં સત્તનિકાયે અધિમુત્તવુત્તિતાય મહતિયા કરુણાય સમન્નાગતત્તા મહાકારુણિકો, દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ યથારહં વેનેય્યાનં અનુસાસનતો સત્થા, તતો એવ સબ્બલોકસ્સ કિલેસરોગતિકિચ્છનતો સબ્બલોકતિકિચ્છકો, સમ્માસમ્બુદ્ધો આચરિયો મમાતિ યોજના. ખયગામીતિ નિબ્બાનગામી.

એવં થેરેન સત્થુ સાસનસ્સ ચ ગુણે પકાસિતે પટિલદ્ધસદ્ધા એકચ્ચે ચોરા પબ્બજિંસુ, એકચ્ચે ઉપાસકત્તં પવેદેસું. તમત્થં દીપેન્તો ધમ્મસઙ્ગાહકા ‘‘સુત્વાન ચોરા’’તિઆદિના દ્વે ગાથા અભાસિંસુ. તત્થ ¶ ઇસિનોતિ અધિસીલસિક્ખાદીનં એસનટ્ઠેન ઇસિનો, અધિમુત્તત્થેરસ્સ. નિક્ખિપ્પાતિ પહાય. સત્થાનિ ચ આવુધાનિ ચાતિ અસિઆદિસત્થાનિ ચેવ ધનુકલાપાદિઆવુધાનિ ચ. તમ્હા ચ કમ્માતિ તતો ચોરકમ્મતો.

તે પબ્બજિત્વા સુગતસ્સ સાસનેતિ તે ચોરા સોભનગમનતાદીહિ સુગતસ્સ ભગવતો સાસને પબ્બજ્જં ઉપગન્ત્વા. ભાવનાવિસેસાધિગતાય ઓદગ્યલક્ખણાય પીતિયા સમન્નાગમેન ઉદગ્ગચિત્તા. સુમનાતિ સોમનસ્સપ્પત્તા. કતિન્દ્રિયાતિ ભાવિતિન્દ્રિયા. ફુસિંસૂતિ અગ્ગમગ્ગાધિગમેન અસઙ્ખતં નિબ્બાનં અધિગચ્છિંસુ. અધિમુત્તો કિર ચોરે નિબ્બિસેવને કત્વા, તે તત્થેવ ઠપેત્વા, માતુ સન્તિકં ગન્ત્વા, માતરં આપુચ્છિત્વા, પચ્ચાગન્ત્વા તેહિ સદ્ધિં ઉપજ્ઝાયસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા, પબ્બાજેત્વા ઉપસમ્પદં અકાસિ. અથ તેસં કમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિ ¶ , તે નચિરસ્સેવ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ. તેન વુત્તં ‘‘પબ્બજિત્વા…પે… અસઙ્ખત’’ન્તિ.

અધિમુત્તત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૨. પારાપરિયત્થેરગાથાવણ્ણના

સમણસ્સ અહુ ચિન્તાતિઆદિકા આયસ્મતો પારાપરિયત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનિત્વા સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં અઞ્ઞતરસ્સ બ્રાહ્મણમહાસાલસ્સ પુત્તો હુત્વા ¶ નિબ્બત્તિ. તસ્સ વયપ્પત્તસ્સ ગોત્તવસેન પારાપરિયોત્વેવ સમઞ્ઞા અહોસિ. સો તયો વેદે ઉગ્ગહેત્વા બ્રાહ્મણસિપ્પેસુ નિપ્ફત્તિં ગતો. એકદિવસં સત્થુ ધમ્મદેસનાકાલે જેતવનવિહારં ગન્ત્વા પરિસપરિયન્તે નિસીદિ. સત્થા તસ્સ અજ્ઝાસયં ઓલોકેત્વા ઇન્દ્રિયભાવનાસુત્તં (મ. નિ. ૩.૪૫૩) દેસેસિ. સો તં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિ. તં સુત્તં ઉગ્ગહેત્વા તદત્થમનુચિન્તેસિ. યથા પન અનુચિન્તેસિ, સ્વાયમત્થો ગાથાસુ એવ આવિ ભવિસ્સતિ. સો તથા અનુવિચિન્તેન્તો આયતનમુખેન વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા નચિરસ્સેવ અરહત્તં પત્તો. અપરભાગે અત્તના ચિન્તિતાકારં પકાસેન્તો –

૭૨૬.

‘‘સમણસ્સ અહુ ચિન્તા, પારાપરિયસ્સ ભિક્ખુનો;

એકકસ્સ નિસિન્નસ્સ, પવિવિત્તસ્સ ઝાયિનો.

૭૨૭.

‘‘કિમાનુપુબ્બં ¶ પુરિસો, કિં વતં કિં સમાચારં;

અત્તનો કિચ્ચકારીસ્સ, ન ચ કઞ્ચિ વિહેઠયે.

૭૨૮.

‘‘ઇન્દ્રિયાનિ મનુસ્સાનં, હિતાય અહિતાય ચ;

અરક્ખિતાનિ અહિતાય, રક્ખિતાનિ હિતાય ચ.

૭૨૯.

‘‘ઇન્દ્રિયાનેવ સારક્ખં, ઇન્દ્રિયાનિ ચ ગોપયં;

અત્તનો કિચ્ચકારીસ્સ, ન ચ કઞ્ચિ વિહેઠયે.

૭૩૦.

‘‘ચક્ખુન્દ્રિયં ચે રૂપેસુ, ગચ્છન્તં અનિવારયં;

અનાદીનવદસ્સાવી, સો દુક્ખા ન હિ મુચ્ચતિ.

૭૩૧.

‘‘સોતિન્દ્રિયં ¶ ચે સદ્દેસુ, ગચ્છન્તં અનિવારયં;

અનાદીનવદસ્સાવી, સો દુક્ખા ન હિ મુચ્ચતિ.

૭૩૨.

‘‘અનિસ્સરણદસ્સાવી, ગન્ધે ચે પટિસેવતિ;

ન સો મુચ્ચતિ દુક્ખમ્હા, ગન્ધેસુ અધિમુચ્છિતો.

૭૩૩.

‘‘અમ્બિલં મધુરગ્ગઞ્ચ, તિત્તકગ્ગમનુસ્સરં;

રસતણ્હાય ગધિતો, હદયં નાવબુજ્ઝતિ.

૭૩૪.

‘‘સુભાન્યપ્પટિકૂલાનિ ¶ , ફોટ્ઠબ્બાનિ અનુસ્સરં;

રત્તો રાગાધિકરણં, વિવિધં વિન્દતે દુખં.

૭૩૫.

‘‘મનં ચેતેહિ ધમ્મેહિ, યો ન સક્કોતિ રક્ખિતું;

તતો નં દુક્ખમન્વેતિ, સબ્બેહેતેહિ પઞ્ચહિ.

૭૩૬.

‘‘પુબ્બલોહિતસમ્પુણ્ણં, બહુસ્સ કુણપસ્સ ચ;

નરવીરકતં વગ્ગું, સમુગ્ગમિવ ચિત્તિતં.

૭૩૭.

‘‘કટુકં મધુરસ્સાદં, પિયનિબન્ધનં દુખં;

ખુરંવ મધુના લિત્તં, ઉલ્લિહં નાવબુજ્ઝતિ.

૭૩૮.

‘‘ઇત્થિરૂપે ઇત્થિસરે, ફોટ્ઠબ્બેપિ ચ ઇત્થિયા;

ઇત્થિગન્ધેસુ સારત્તો, વિવિધં વિન્દતે દુખં.

૭૩૯.

‘‘ઇત્થિસોતાનિ સબ્બાનિ, સન્દન્તિ પઞ્ચ પઞ્ચસુ;

તેસમાવરણં કાતું, યો સક્કોતિ વીરિયવા.

૭૪૦.

‘‘સો અત્થવા સો ધમ્મટ્ઠો, સો દક્ખો સો વિચક્ખણો;

કરેય્ય રમમાનોપિ, કિચ્ચં ધમ્મત્થસંહિતં.

૭૪૧.

‘‘અથો સીદતિ સઞ્ઞુત્તં, વજ્જે કિચ્ચં નિરત્થકં;

ન તં કિચ્ચન્તિ મઞ્ઞિત્વા, અપ્પમત્તો વિચક્ખણો.

૭૪૨.

‘‘યઞ્ચ અત્થેન સઞ્ઞુત્તં, યા ચ ધમ્મગતા રતિ;

તં સમાદાય વત્તેથ, સા હિ વે ઉત્તમા રતિ.

૭૪૩.

‘‘ઉચ્ચાવચેહુપાયેહિ, પરેસમભિજિગીસતિ;

હન્ત્વા વધિત્વા અથ સોચયિત્વા, આલોપતિ સાહસા યો પરેસં.

૭૪૪.

‘‘તચ્છન્તો ¶ આણિયા આણિં, નિહન્તિ બલવા યથા;

ઇન્દ્રિયાનિન્દ્રિયેહેવ, નિહન્તિ કુસલો તથા.

૭૪૫.

‘‘સદ્ધં ¶ વીરિયં સમાધિઞ્ચ, સતિપઞ્ઞઞ્ચ ભાવયં;

પઞ્ચ પઞ્ચહિ હન્ત્વાન, અનીઘો યાતિ બ્રાહ્મણો.

૭૪૬.

‘‘સો ¶ અત્થવા સો ધમ્મટ્ઠો, કત્વા વાક્યાનુસાસનિં;

સબ્બેન સબ્બં બુદ્ધસ્સ, સો નરો સુખમેધતી’’તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;

તત્થ સમણસ્સાતિ પબ્બજિતસ્સ. અહૂતિ અહોસિ. ચિન્તાતિ ધમ્મચિન્તા ધમ્મવિચારણા. પારાપરિયસ્સાતિ પારાપરગોત્તસ્સ. ‘‘પારાચરિયસ્સા’’તિપિ પઠન્તિ. ભિક્ખુનોતિ સંસારે ભયં ઇક્ખનસીલસ્સ. એકકસ્સાતિ અસહાયસ્સ, એતેન કાયવિવેકં દસ્સેતિ. પવિવિત્તસ્સાતિ પવિવેકહેતુના કિલેસાનં વિક્ખમ્ભનેન વિવેકં આરદ્ધસ્સ, એતેન ચિત્તવિવેકં દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘ઝાયિનો’’તિ. ઝાયિનોતિ ઝાયનસીલસ્સ, યોનિસોમનસિકારેસુ યુત્તસ્સાતિ અત્થો. સબ્બમેતં થેરો અત્તાનં પરં વિય કત્વા વદતિ.

‘‘કિમાનુપુબ્બ’’ન્તિઆદિના તં ચિન્તનં દસ્સેતિ. તત્થ પઠમગાથાયં તાવ કિમાનુપુબ્બન્તિ અનુપુબ્બં અનુક્કમો, અનુપુબ્બમેવ વક્ખમાનેસુ વતસમાચારેસુ કો અનુક્કમો, કેન અનુક્કમેન તે પટિપજ્જિતબ્બાતિ અત્થો. પુરિસો કિં વતં કિં સમાચારન્તિ અત્થકામો પુરિસો સમાદિયિતબ્બટ્ઠેન ‘‘વત’’ન્તિ લદ્ધનામં, કીદિસં સીલં સમાચારં, સમાચરન્તો, અત્તનો કિચ્ચકારી કત્તબ્બકારી અસ્સ, કઞ્ચિ સત્તં ન ચ વિહેઠયે, ન બાધેય્યાતિ અત્થો. અત્તનો કિચ્ચં નામ સમણધમ્મો, સઙ્ખેપતો સીલસમાધિપઞ્ઞા, તં સમ્પાદેન્તસ્સ પરવિહેઠનાય લેસોપિ નત્થિ તાય સતિ સમણભાવસ્સેવ અભાવતો.

યથાહ ભગવા – ‘‘ન હિ પબ્બજિતો પરૂપઘાતી, ન સમણો હોતિ પરં વિહેઠયન્તો’’તિ (ધ. પ. ૧૮૪). એત્થ ચ વતગ્ગહણેન વારિત્તસીલં ગહિતં, સમાચારગ્ગહણેન સમાચરિતબ્બતો ચારિત્તસીલેન સદ્ધિં ઝાનવિપસ્સનાદિ, તસ્મા વારિત્તસીલં પધાનં. તત્થાપિ ચ યસ્મા ઇન્દ્રિયસંવરે સિદ્ધે સબ્બં સીલં સુરક્ખિતં, સુગોપિતમેવ હોતિ, તસ્મા ઇન્દ્રિયસંવરસીલં તાવ દસ્સેતુકામો ઇન્દ્રિયાનં અરક્ખણે રક્ખણે ચ આદીનવાનિસંસે વિભાવેન્તો ¶ ‘‘ઇન્દ્રિયાનિ મનુસ્સાન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ઇન્દ્રિયાનીતિ રક્ખિતબ્બધમ્મનિદસ્સનં, તસ્મા ચક્ખાદીનિ છ ઇન્દ્રિયાનીતિ વુત્તં હોતિ. મનુસ્સાનન્તિ રક્ખણયોગ્યપુગ્ગલનિદસ્સનં. હિતાયાતિ અત્થાય. અહિતાયાતિ અનત્થાય. હોન્તીતિ ¶ વચનસેસો. કથં પન તાનિયેવ હિતાય ચ અહિતાય હોન્તીતિ આહ ‘‘રક્ખિતાની’’તિઆદિ. તસ્સત્થો – યસ્સ ચક્ખાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ સતિકવાટેન અપિહિતાનિ, તસ્સ રૂપાદીસુ અભિજ્ઝાદિપાપધમ્મપવત્તિયા દ્વારભાવતો અનત્થાય પિહિતાનિ, તદભાવતો અત્થાય સંવત્તન્તીતિ.

ઇન્દ્રિયાનેવ ¶ સારક્ખન્તિ યસ્મા ઇન્દ્રિયસંવરો પરિપુણ્ણો સીલસમ્પદં પરિપૂરેતિ, સીલસમ્પદા પરિપુણ્ણા સમાધિસમ્પદં પરિપૂરેતિ, સમાધિસમ્પદા પરિપુણ્ણા પઞ્ઞાસમ્પદં પરિપૂરેતિ, તસ્મા ઇન્દ્રિયારક્ખા અત્તહિતપટિપત્તિયાવ મૂલન્તિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘ઇન્દ્રિયાનેવ સારક્ખ’’ન્તિ. સતિપુબ્બઙ્ગમેન આરક્ખેન સંરક્ખન્તો યોનિસોમનસિકારેન ઇન્દ્રિયાનિ એવ તાવ સમ્મદેવ રક્ખન્તો, યથા અકુસલચોરા તેહિ તેહિ દ્વારેહિ પવિસિત્વા ચિત્તસન્તાને કુસલં ભણ્ડં ન વિલુમ્પન્તિ, તથા તાનિ પિદહન્તોતિ અત્થો. સારક્ખન્તિ ચ સં-સદ્દસ્સ સાભાવં કત્વા વુત્તં, ‘‘સારાગો’’તિઆદીસુ વિય. ‘‘સંરક્ખ’’ન્તિ ચ પાઠો. ઇન્દ્રિયાનિ ચ ગોપયન્તિ તસ્સેવ પરિયાયવચનં, પરિયાયવચને પયોજનં નેત્તિઅટ્ઠકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ‘‘અત્તનો કિચ્ચકારીસ્સા’’તિ ઇમિના અત્તહિતપટિપત્તિં દસ્સેતિ, ‘‘ન ચ કઞ્ચિ વિહેઠયે’’તિ ઇમિના પરહિતપટિપત્તિં, ઉભયેનાપિ વા અત્તહિતપટિપત્તિમેવ દસ્સેતિ પરાવિહેઠનસ્સાપિ અત્તહિતપટિપત્તિભાવતો. અથ વા પદદ્વયેનપિ અત્તહિતપટિપત્તિં દસ્સેતિ પુથુજ્જનસ્સ સેક્ખસ્સ ચ પરહિતપટિપત્તિયાપિ અત્તહિતપટિપત્તિભાવતો.

એવં રક્ખિતાનિ ઇન્દ્રિયાનિ હિતાય હોન્તીતિ વોદાનપક્ખં સઙ્ખેપેનેવ દસ્સેત્વા, અરક્ખિતાનિ અહિતાય હોન્તીતિ સંકિલેસપક્ખં પન વિભજિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘ચક્ખુન્દ્રિયં ચે’’તિઆદિમાહ. તત્થ ચક્ખુન્દ્રિયં ચે રૂપેસુ, ગચ્છન્તં અનિવારયં. અનાદીનવદસ્સાવીતિ યો નીલપીતાદિભેદેસુ ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ રૂપાયતનેસુ ગચ્છન્તં યથારુચિ પવત્તન્તં ચક્ખુન્દ્રિયં અનિવારયં, અનિવારયન્તો અપ્પટિબાહન્તો તથાપવત્તિયં આદીનવદસ્સાવી ન હોતિ ચે, દિટ્ઠધમ્મિકં સમ્પરાયિકઞ્ચ આદીનવં દોસં ન પસ્સતિ ચે ¶ . ‘‘ગચ્છન્તં નિવારયે અનિસ્સરણદસ્સાવી’’તિ ચ પાઠો. તત્થ યો ‘‘દિટ્ઠે દિટ્ઠમત્તં ભવિસ્સતી’’તિ (સં. નિ. ૪.૯૫) વુત્તવિધિના દિટ્ઠમત્તેયેવ ઠત્વા સતિસમ્પજઞ્ઞવસેન રૂપાયતને પવત્તમાનો તત્થ નિસ્સરણદસ્સાવી નામ. વુત્તવિપરિયાયેન અનિસ્સરણદસ્સાવી દટ્ઠબ્બો. સો દુક્ખા ન હિ મુચ્ચતીતિ સો એવરૂપો પુગ્ગલો વટ્ટદુક્ખતો ન મુચ્ચતેવ. એત્થ ચ ચક્ખુન્દ્રિયસ્સ અનિવારણં ¶ નામ યથા તેન દ્વારેન અભિજ્ઝાદયો પાપધમ્મા અન્વાસ્સવેય્યું, તથા પવત્તનં, તં પન અત્થતો સતિસમ્પજઞ્ઞસ્સ અનુટ્ઠાપનં દટ્ઠબ્બં. સેસિન્દ્રિયેસુપિ એસેવ નયો. અધિમુચ્છિતોતિ અધિમુત્તતણ્હાય મુચ્છં આપન્નો. અમ્બિલન્તિ અમ્બિલરસં. મધુરગ્ગન્તિ મધુરરસકોટ્ઠાસં. તથા તિત્તકગ્ગં. અનુસ્સરન્તિ અસ્સાદવસેન તં તં રસં અનુવિચિન્તેન્તો. ગન્થિતોતિ રસતણ્હાય તસ્મિં તસ્મિં રસે ગન્થિતો બન્ધો. ‘‘ગધિતો’’તિ ચ પઠન્તિ, ગેધં આપન્નોતિ અત્થો. હદયં નાવબુજ્ઝતીતિ ‘‘દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સામી’’તિ પબ્બજ્જાદિક્ખણે ઉપ્પન્નં ચિત્તં ન જાનાતિ ન સલ્લક્ખેતિ ¶ , સાસનસ્સ હદયં અબ્ભન્તરં અનવજ્જધમ્માનં સમ્મદ્દનરસતણ્હાય ગધિતો નાવબુજ્ઝતિ ન જાનાતિ, ન પટિપજ્જતીતિ અત્થો.

સુભાનીતિ સુન્દરાનિ. અપ્પટિકૂલાનીતિ મનોરમાનિ, ઇટ્ઠાનિ. ફોટ્ઠબ્બાનીતિ ઉપાદિણ્ણાનુપાદિણ્ણપ્પભેદે ફસ્સે. રત્તોતિ રજ્જનસભાવેન રાગેન રત્તો. રાગાધિકરણન્તિ રાગહેતુ. વિવિધં વિન્દતે દુખન્તિ રાગપરિળાહાદિવસેન દિટ્ઠધમ્મિકઞ્ચ નિરયસન્તાપાદિવસેન અભિસમ્પરાયઞ્ચ નાનપ્પકારં દુક્ખં પટિલભતિ.

મનં ચેતેહીતિ મનઞ્ચ એતેહિ રૂપારમ્મણાદીહિ ધમ્મારમ્મણપ્પભેદેહિ ચ. નન્તિ પુગ્ગલં. સબ્બેહીતિ સબ્બેહિ પઞ્ચહિપિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો પુગ્ગલો મનં, મનોદ્વારં, એતેહિ યથાવુત્તેહિ રૂપાદીહિ પઞ્ચહિ ધમ્મેહિ ધમ્મારમ્મણપ્પભેદતો ચ. તત્થ પવત્તનકપાપકમ્મનિવારણેન રક્ખિતું, ગોપિતું ન સક્કોતિ, તતો તસ્સ અરક્ખણતો નં પુગ્ગલં તંનિમિત્તં દુક્ખં અન્વેતિ, અનુગચ્છતિ, અનુગચ્છન્તઞ્ચ એતેહિ પઞ્ચહિપિ રૂપારમ્મણાદીહિ છટ્ઠારમ્મણેન સદ્ધિં સબ્બેહિપિ આરમ્મણપ્પચ્ચયભૂતેહિ અનુગચ્છતીતિ. એત્થ ચક્ખુન્દ્રિયં, સોતિન્દ્રિયઞ્ચ અસમ્પત્તગ્ગાહિભાવતો ‘‘ગચ્છન્તં ¶ અનિવારય’’ન્તિ વુત્તં ઇતરં સમ્પત્તગ્ગાહીતિ ‘‘ગન્ધે ચે પટિસેવતી’’તિઆદિના વુત્તં. તત્થાપિ ચ રસતણ્હા ચ ફોટ્ઠબ્બતણ્હા ચ સત્તાનં વિસેસતો બલવતીતિ ‘‘રસતણ્હાય ગધિતો, ફોટ્ઠબ્બાનિ અનુસ્સરન્તોતિ’’ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

એવં અગુત્તદ્વારસ્સ પુગ્ગલસ્સ છહિ દ્વારેહિ છસુપિ આરમ્મણેસુ અસંવરનિમિત્તં ઉપ્પજ્જનકદુક્ખં દસ્સેત્વા સ્વાયમસંવરો યસ્મા સરીરસભાવાનવબોધેન હોતિ, તસ્મા સરીરસભાવં વિચિનન્તો ‘‘પુબ્બલોહિતસમ્પુણ્ણ’’ન્તિઆદિના ગાથાદ્વયમાહ. તસ્સત્થો ¶ – સરીરં નામેતં પુબ્બેન લોહિતેન ચ સમ્પુણ્ણં ભરિતં અઞ્ઞેન ચ પિત્તસેમ્હાદિના બહુના કુણપેન, તયિદં નરવીરેન નરેસુ છેકેન સિપ્પાચરિયેન કતં વગ્ગુ મટ્ઠં લાખાપરિકમ્માદિના ચિત્તિતં, અન્તો પન ગૂથાદિઅસુચિભરિતં સમુગ્ગં વિય છવિમત્તમનોહરં બાલજનસમ્મોહં દુક્ખસભાવતાય નિરયાદિદુક્ખતાપનતો ચ કટુકં, પરિકપ્પસમ્ભવેન અમૂલકેન અસ્સાદમત્તેન મધુરતાય મધુરસ્સાદં, તતો એવ પિયભાવનિબન્ધનેન પિયનિબન્ધનં, દુસ્સહતાય અપ્પતીતતાય ચ દુખં, ઈદિસે સરીરે અસ્સાદલોભેન મહાદુક્ખં પચ્ચનુભુય્યમાનં અનવબુજ્ઝન્તો લોકો મધુરગિદ્ધો ખુરધારાલેહકપુરિસો વિય દટ્ઠબ્બોતિ.

ઇદાનિ ¶ એતે ચક્ખાદીનં ગોચરભૂતા રૂપાદયો વુત્તા, તે વિસેસતો પુરિસસ્સ ઇત્થિપટિબદ્ધા કમનીયાતિ તત્થ સંવરો કાતબ્બોતિ દસ્સેન્તો ‘‘ઇત્થિરૂપે’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઇત્થિરૂપેતિ ઇત્થિયા ચતુસમુટ્ઠાનિકરૂપાયતનસઙ્ખાતે વણ્ણે. અપિ ચ યો કોચિ ઇત્થિયા નિવત્થસ્સ અલઙ્કારસ્સ વા ગન્ધવણ્ણકાદીનં વા પિળન્ધનમાલાનં વા કાયપટિબદ્ધો વણ્ણો પુરિસસ્સ ચક્ખુવિઞ્ઞાણસ્સ આરમ્મણભાવાય ઉપકપ્પતિ, સબ્બમેતં ‘‘ઇત્થિરૂપ’’ન્ત્વેવ વેદિતબ્બં. ઇત્થિસરેતિ ઇત્થિયા ગીતલપિતહસિતરુદિતસદ્દે. અપિ ચ ઇત્થિયા નિવત્થવત્થસ્સપિ અલઙ્કતઅલઙ્કારસ્સપિ ઇત્થિપયોગનિપ્ફાદિતા વેણુવીણાસઙ્ખપણવાદીનમ્પિ સદ્દા ઇધ ઇત્થિસરગ્ગહણેન ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. સબ્બોપેસો પુરિસસ્સ ચિત્તં આકડ્ઢતીતિ. ‘‘ઇત્થિરસે’’તિ પન પાળિયા ચતુસમુટ્ઠાનિકરસાયતનવસેન વુત્તં. ઇત્થિયા કિંકારપટિસ્સાવિતાદિવસેન અસ્સવરસો ચેવ પરિભોગરસો ¶ ચ ઇત્થિરસોતિ એકે. યો પન ઇત્થિયા ઓટ્ઠમંસસમ્મક્ખિતખેળાદિરસો, યો ચ તાય પુરિસસ્સ દિન્નયાગુભત્તાદીનં રસો, સબ્બોપેસો ‘‘ઇત્થિરસો’’ત્વેવ વેદિતબ્બો. ફોટ્ઠબ્બેપિ ચ ઇત્થિયા કાયસમ્ફસ્સો, ઇત્થિસરીરારૂળ્હાનં વત્થાલઙ્કારમાલાદીનં ફસ્સો ‘‘ઇત્થિફોટ્ઠબ્બો’’ત્વેવ વેદિતબ્બો. એત્થ ચ યેસં ઇત્થિરૂપે ઇત્થિસરેતિ પાળિ, તેસં અપિ-સદ્દેન ઇત્થિરસસઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. ઇત્થિગન્ધેસૂતિ ઇત્થિયા ચતુસમુટ્ઠાનિકગન્ધાયતનેસુ. ઇત્થિયા સરીરગન્ધો નામ દુગ્ગન્ધો. એકચ્ચા હિ ઇત્થી અસ્સગન્ધિની હોતિ, એકચ્ચા મેણ્ડગન્ધિની, એકચ્ચા સેદગન્ધિની, એકચ્ચા સોણિતગન્ધિની, તથાપિ તાસુ અન્ધબાલો રજ્જતેવ. ચક્કવત્તિનો પન ઇત્થિરતનસ્સ કાયતો ચન્દનગન્ધો વાયતિ, મુખતો ¶ ઉપ્પલગન્ધો, અયં ન સબ્બાસં હોતીતિ, ઇત્થિયા સરીરે આરૂળ્હો આગન્તુકો અનુલિમ્પનાદિગન્ધો ‘‘ઇત્થિગન્ધો’’તિ વેદિતબ્બો. સારત્તોતિ સુટ્ઠુ રત્તો ગધિતો મુચ્છિતો, ઇદં પન પદં ‘‘ઇત્થિરૂપે’’તિઆદીસુપિ યોજેતબ્બં. વિવિધં વિન્દતે દુખન્તિ ઇત્થિરૂપાદીસુ સરાગનિમિત્તં દિટ્ઠધમ્મિકં વધબન્ધનાદિવસેન સમ્પરાયિકં પઞ્ચવિધબન્ધનાદિવસેન નાનપ્પકારં દુક્ખં પટિલભતિ.

ઇત્થિસોતાનિ સબ્બાનીતિ ઇત્થિયા રૂપાદિઆરમ્મણાનિ સબ્બાનિ અનવસેસાનિ પઞ્ચ તણ્હાસોતાનિ સન્દન્તિ. પઞ્ચસૂતિ પુરિસસ્સ પઞ્ચસુ દ્વારેસુ. તેસન્તિ તેસં પઞ્ચન્નં સોતાનં. આવરણન્તિ સંવરણં, યથા અસંવરો ન ઉપ્પજ્જતિ, એવં સતિસમ્પજઞ્ઞં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા સંવરં પવત્તેતું યો સક્કોતિ, સો વીરિયવા આરદ્ધવીરિયો અકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાય કુસલાનં ધમ્માનં ઉપસમ્પદાયાતિ અત્થો.

એવં રૂપાદિગોચરે પબ્બજિતસ્સ પટિપત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ગહટ્ઠસ્સ દસ્સેતું ‘‘સો અત્થવા’’તિઆદિ ¶ વુત્તં. તત્થ સો અત્થવા સો ધમ્મટ્ઠો, સો દક્ખો સો વિચક્ખણોતિ સો પુગ્ગલો ઇમસ્મિં લોકે અત્થવા, બુદ્ધિમા, ધમ્મે ઠિતો, ધમ્મે દક્ખો, ધમ્મે છેકો, અનલસો વા વિચક્ખણો ઇતિ કત્તબ્બતાસુ કુસલો નામ. કરેય્ય રમમાનોપિ, કિચ્ચં ધમ્મત્થસંહિતન્તિ ગેહરતિયા રમમાનોપિ ધમ્મત્થસંહિતં ધમ્મતો અત્થતો ચ અનપેતમેવ તં તં કત્તબ્બં. અનુપ્પન્નાનં ભોગાનં ઉપ્પાદનં, ઉપ્પન્નાનં પરિપાલનં, પરિભોગઞ્ચ કરેય્ય, અઞ્ઞમઞ્ઞં, અવિરોધેન, અઞ્ઞમઞ્ઞં, અબાધનેન, તિવગ્ગત્થં અનુયુઞ્જેય્યાતિ અધિપ્પાયો ¶ . અયઞ્ચ નયો યેસં સમ્માપટિપત્તિઅવિરોધેન તિવગ્ગત્થસ્સ વસેન વત્તતિ બિમ્બિસારમહારાજાદીનં વિય, તેસં વસેન વુત્તો. ન યેસં કેસઞ્ચિ વસેનાતિ દટ્ઠબ્બં.

અથો સીદતિ સઞ્ઞુત્તન્તિ યદિ ઇધલોકે સુપસંહિતં દિટ્ઠધમ્મિકં અત્થં પરિગ્ગહેત્વા ઠિતં. વજ્જે કિચ્ચં નિરત્થકન્તિ સમ્પરાયિકત્થરહિતં અનત્થુપસંહિતં કિચ્ચં સચેપિ વિસ્સજ્જેય્ય પરિચ્ચજેય્ય. ન તં કિચ્ચન્તિ મઞ્ઞિત્વા, અપ્પમત્તો વિચક્ખણોતિ સતિઅવિપ્પવાસેન અપ્પમત્તો વિચારણપઞ્ઞાસમ્ભવેન વિચક્ખણો અનત્થુપસંહિતં, તં કિચ્ચં મયા ન કાતબ્બન્તિ મઞ્ઞિત્વા વિવજ્જેય્ય.

વિવજ્જેત્વા પન યઞ્ચ અત્થેન સઞ્ઞુત્તં, યા ચ ધમ્મગતા રતિ. તં સમાદાય વત્તેથાતિ યંકિઞ્ચિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપ્પભેદેન અત્થેન ¶ હિતેન સંયુત્તં તદુભયહિતાવહં, યા ચ અધિકુસલધમ્મગતા સમથવિપસ્સનાસહિતા રતિ, તદુભયં સમ્મા આદિયિત્વા પરિગ્ગહં કત્વા વત્તેય્ય. ‘‘સબ્બં રતિં ધમ્મરતિ જિનાતી’’તિ (ધ. પ. ૩૫૪) વચનતો સા હિ એકંસેન ઉત્તમત્થસ્સ પાપનતો ઉત્તમા રતિ નામ.

યં પન કામરતિસંયુત્તં કિચ્ચં નિરત્થકન્તિ વુત્તં, તસ્સા અનત્થુપસંહિતભાવં દસ્સેતું ‘‘ઉચ્ચાવચેહી’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ ઉચ્ચાવચેહીતિ મહન્તેહિ ચેવ ખુદ્દકેહિ ચ. ઉપાયેહીતિ નયેહિ. પરેસમભિજિગીસતીતિ પરેસં સન્તકં આહરિતું ઇચ્છતિ, પરે વા સબ્બથા હાપેતિ, જિનાપેતિ પરં હન્ત્વા, વધિત્વા અથ સોચયિત્વા, આલોપતિ સાહસા યો પરેસં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો પુગ્ગલો કામહેતુ પરે હનન્તો, ઘાતેન્તો, સોચેન્તો સન્ધિચ્છેદસન્ધિરુહનપસય્હાવહારાદીહિ નાનુપાયેહિ પરેસં સન્તકં હરિતું વાયમન્તો સાહસાકારં કરોતિ, આલોપતિ, જિગીસતિ સાપતેય્યવસેન પરે હાપેતિ, તસ્સ તં કિચ્ચં કામરતિસન્નિસ્સિતં અનત્થુપસંહિતં એકન્તનિહીનન્તિ. એતેન તપ્પટિપક્ખતો ધમ્મગતાય રતિયા એકંસતો ઉત્તમભાવંયેવ વિભાવેતિ.

ઇદાનિ ¶ યં ‘‘તેસમાવરણં કાતું યો સક્કોતી’’તિ ઇન્દ્રિયાનં આવરણં વુત્તં, તં ઉપાયેન સહ વિભાવેન્તો ‘‘તચ્છન્તો આણિયા આણિં ¶ , નિહન્તિ બલવા યથા’’તિ આહ. યથા બલવા કાયબલેન, ઞાણબલેન ચ સમન્નાગતો તચ્છકો રુક્ખદણ્ડગતં આણિં નીહરિતુકામો તતો બલવતિં આણિં કોટેન્તો તતો નીહરતિ, તથા કુસલો ભિક્ખુ ચક્ખાદીનિ ઇન્દ્રિયાનિ વિપસ્સનાબલેન નિહન્તુકામો ઇન્દ્રિયેહિ એવ નિહન્તિ.

કતમેહિ પનાતિ આહ ‘‘સદ્ધ’’ન્તિઆદિ. તસ્સત્થો – અધિમોક્ખલક્ખણં સદ્ધં, પગ્ગહલક્ખણં વીરિયં, અવિક્ખેપલક્ખણં સમાધિં, ઉપટ્ઠાનલક્ખણં સતિં, દસ્સનલક્ખણં પઞ્ઞન્તિ ઇમાનિપિ વિમુત્તિપરિપાચકાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ ભાવેન્તો વડ્ઢેન્તો એતેહિ પઞ્ચહિ ઇન્દ્રિયેહિ ચક્ખાદીનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ અનુનયપટિઘાદિકિલેસુપ્પત્તિયા દ્વારભાવવિહનેન હન્ત્વા, અરિયમગ્ગેન તદુપનિસ્સયે કિલેસે સમુચ્છિન્દિત્વા, તતો એવ અનીઘો નિદ્દુક્ખો બ્રાહ્મણો અનુપાદિસેસપરિનિબ્બાનમેવ યાતિ ઉપગચ્છતીતિ.

સો અત્થવાતિ સો યથાવુત્તો બ્રાહ્મણો ઉત્તમત્થેન સમન્નાગતત્તા અત્થવા, તં સમ્પાપકે ધમ્મે ઠિતત્તા ધમ્મટ્ઠો. સબ્બેન સબ્બં અનવસેસેન વિધિના અનવસેસં બુદ્ધસ્સ ભગવતો વાક્યભૂતં અનુસાસનિં કત્વા યથાનુસિટ્ઠં પટિપજ્જિત્વા ઠિતો. તતો એવ સો નરો ઉત્તમપુરિસો નિબ્બાનસુખઞ્ચ એધતિ, બ્રૂહેતિ, વડ્ઢેતીતિ.

એવં ¶ થેરેન અત્તનો ચિન્તિતાકારવિભાવનાવસેન પટિપત્તિયા પકાસિતત્તા ઇદમેવ ચસ્સ અઞ્ઞાબ્યાકરણં દટ્ઠબ્બં.

પારાપરિયત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૩. તેલકાનિત્થેરગાથાવણ્ણના

ચિરરત્તં વતાતાપીતિઆદિકા આયસ્મતો તેલકાનિત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં કુસલં ઉપચિનિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સત્થુ અભિજાતિતો પુરેતરંયેવ સાવત્થિયં અઞ્ઞતરસ્મિં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા તેલકાનીતિ લદ્ધનામો વયપ્પત્તો હેતુસમ્પન્નતાય કામે જિગુચ્છન્તો ઘરાવાસં પહાય પરિબ્બાજકપબ્બજ્જં ¶ પબ્બજિત્વા વિવટ્ટજ્ઝાસયો ‘‘કો સો પારઙ્ગતો લોકે’’તિઆદિના વિમોક્ખપરિયેસનં ¶ ચરમાનો તે તે સમણબ્રાહ્મણે ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છતિ, તે ન સમ્પાયન્તિ. સો તેન અનારાધિતચિત્તો વિચરતિ. અથ અમ્હાકં ભગવતિ લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કે લોકહિતં કરોન્તે એકદિવસં સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા વિપસ્સનાય કમ્મં કરોન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તે પતિટ્ઠાતિ. સો એકદિવસં ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં નિસિન્નો અત્તના અધિગતવિસેસં પચ્ચવેક્ખિત્વા તદનુસારેન અત્તનો પટિપત્તિં અનુસ્સરિત્વા તં સબ્બં ભિક્ખૂનં આચિક્ખન્તો –

૭૪૭.

‘‘ચિરરત્તં વતાતાપી, ધમ્મં અનુવિચિન્તયં;

સમં ચિત્તસ્સ નાલત્થં, પુચ્છં સમણબ્રાહ્મણે.

૭૪૮.

‘‘કો સો પારઙ્ગતો લોકે, કો પત્તો અમતોગધં;

કસ્સ ધમ્મં પટિચ્છામિ, પરમત્થવિજાનનં.

૭૪૯.

‘‘અન્તોવઙ્કગતો આસિ, મચ્છોવ ઘસમામિસં;

બદ્ધો મહિન્દપાસેન, વેપચિત્યસુરો યથા.

૭૫૦.

‘‘અઞ્છામિ નં ન મુઞ્ચામિ, અસ્મા સોકપરિદ્દવા;

કો મે બન્ધં મુઞ્ચં લોકે, સમ્બોધિં વેદયિસ્સતિ.

૭૫૧.

‘‘સમણં બ્રાહ્મણં વા કં, આદિસન્તં પભઙ્ગુનં;

કસ્સ ધમ્મં પટિચ્છામિ, જરામચ્ચુપવાહનં.

૭૫૨.

‘‘વિચિકિચ્છાકઙ્ખાગન્થિતં, સારમ્ભબલસઞ્ઞુતં;

કોધપ્પત્તમનત્થદ્ધં, અભિજપ્પપ્પદારણં.

૭૫૩.

‘‘તણ્હાધનુસમુટ્ઠાનં, દ્વે ચ પન્નરસાયુતં;

પસ્સ ઓરસિકં બાળ્હં, ભેત્વાન યદિ તિટ્ઠતિ.

૭૫૪.

‘‘અનુદિટ્ઠીનં ¶ અપ્પહાનં, સઙ્કપ્પપરતેજિતં;

તેન વિદ્ધો પવેધામિ, પત્તંવ માલુતેરિતં.

૭૫૫.

‘‘અજ્ઝત્તં મે સમુટ્ઠાય, ખિપ્પં પચ્ચતિ મામકં;

છફસ્સાયતની કાયો, યત્થ સરતિ સબ્બદા.

૭૫૬.

‘‘તં ¶ ન પસ્સામિ તેકિચ્છં, યો મેતં સલ્લમુદ્ધરે;

નાનારજ્જેન સત્થેન, નાઞ્ઞેન વિચિકિચ્છિતં.

૭૫૭.

‘‘કો મે અસત્થો અવણો, સલ્લમબ્ભન્તરપસ્સયં;

અહિંસં સબ્બગત્તાનિ, સલ્લં મે ઉદ્ધરિસ્સતિ.

૭૫૮.

‘‘ધમ્મપ્પતિ ¶ હિ સો સેટ્ઠો, વિસદોસપ્પવાહકો;

ગમ્ભીરે પતિતસ્સ મે, થલં પાણિઞ્ચ દસ્સયે.

૭૫૯.

‘‘રહદેહમસ્મિ ઓગાળ્હો, અહારિયરજમત્તિકે;

માયાઉસૂયસારમ્ભ, થિનમિદ્ધમપત્થટે.

૭૬૦.

‘‘ઉદ્ધચ્ચમેઘથનિતં, સંયોજનવલાહકં;

વાહા વહન્તિ કુદ્દિટ્ઠિં, સઙ્કપ્પા રાગનિસ્સિતા.

૭૬૧.

‘‘સવન્તિ સબ્બધિ સોતા, લતા ઉબ્ભિજ્જ તિટ્ઠતિ;

તે સોતે કો નિવારેય્ય, તં લતં કો હિ છેચ્છતિ.

૭૬૨.

‘‘વેલં કરોથ ભદ્દન્તે, સોતાનં સન્નિવારણં;

મા તે મનોમયો સોતા, રુક્ખંવ સહસા લુવે.

૭૬૩.

‘‘એવં મે ભયજાતસ્સ, અપારા પારમેસતો;

તાણો પઞ્ઞાવુધો સત્થા, ઇસિસઙ્ઘનિસેવિતો.

૭૬૪.

‘‘સોપાનં સુગતં સુદ્ધં, ધમ્મસારમયં દળ્હં;

પાદાસિ વુય્હમાનસ્સ, મા ભાયીતિ ચ મબ્રવિ.

૭૬૫.

‘‘સતિપટ્ઠાનપાસાદં, આરુય્હ પચ્ચવેક્ખિસં;

યં તં પુબ્બે અમઞ્ઞિસ્સં, સક્કાયાભિરતં પજં.

૭૬૬.

‘‘યદા ચ મગ્ગમદ્દક્ખિં, નાવાય અભિરૂહનં;

અનધિટ્ઠાય અત્તાનં, તિત્થમદ્દક્ખિમુત્તમં.

૭૬૭.

‘‘સલ્લં અત્તસમુટ્ઠાનં, ભવનેત્તિપ્પભાવિતં;

એતેસં અપ્પવત્તાય, દેસેસિ મગ્ગમુત્તમં.

૭૬૮.

‘‘દીઘરત્તાનુસયિતં ¶ , ચિરરત્તમધિટ્ઠિતં;

બુદ્ધો મેપાનુદી ગન્થં, વિસદોસપ્પવાહનો’’તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;

તત્થ ¶ ચિરરત્તં વતાતિ ચિરકાલં વત. આતાપીતિ વીરિયવા વિમોક્ખધમ્મપરિયેસને આરદ્ધવીરિયો. ધમ્મં અનુવિચિન્તયન્તિ ‘‘કીદિસો નુ ખો વિમોક્ખધમ્મો, કથં વા અધિગન્તબ્બો’’તિ વિમુત્તિધમ્મં અનુવિચિનન્તો ગવેસન્તો. સમં ચિત્તસ્સ નાલત્થં, પુચ્છં સમણબ્રાહ્મણેતિ તે તે નાનાતિત્થિયે સમણબ્રાહ્મણે વિમુત્તિધમ્મં પુચ્છન્તો પકતિયા અનુપસન્તસભાવસ્સ ચિત્તસ્સ સમં વૂપસમભૂતં વટ્ટદુક્ખવિસ્સરણં અરિયધમ્મં નાલત્થં નાધિગચ્છન્તિ અત્થો.

કો ¶ સો પારઙ્ગતોતિઆદિ પુચ્છિતાકારદસ્સનં. તત્થ કો સો પારઙ્ગતો લોકેતિ ઇમસ્મિં લોકે તિત્થકારપટિઞ્ઞેસુ સમણબ્રાહ્મણેસુ કો નુ ખો સો સંસારસ્સ પારં નિબ્બાનં ઉપગતો. કો પત્તો અમતોગધન્તિ નિબ્બાનપતિટ્ઠં વિમોક્ખમગ્ગં કો પત્તો અધિગતોતિ અત્થો. કસ્સ ધમ્મં પટિચ્છામીતિ કસ્સ સમણસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા ઓવાદધમ્મં પટિગ્ગણ્હામિ પટિપજ્જામિ. પરમત્થવિજાનનન્તિ પરમત્થસ્સ વિજાનનં, અવિપરીતપ્પવત્તિનિવત્તિયો પવેદેન્તન્તિ અત્થો.

અન્તોવઙ્કગતો આસીતિ વઙ્કં વુચ્ચતિ દિટ્ઠિગતં મનોવઙ્કભાવતો, સબ્બેપિ વા કિલેસા, અન્તોતિ પન હદયવઙ્કસ્સ અન્તો, હદયબ્ભન્તરગતકિલેસવઙ્કો વા અહોસીતિ અત્થો. મચ્છોવ ઘસમામિસન્તિ આમિસં ઘસન્તો ખાદન્તો મચ્છો વિય, ગિલબળિસો મચ્છો વિયાતિ અધિપ્પાયો. બદ્ધો મહિન્દપાસેન, વેપચિત્યસુરો યથાતિ મહિન્દસ્સ સક્કસ્સ પાસેન બદ્ધો યથા વેપચિત્તિ અસુરિન્દો અસેરિવિહારી મહાદુક્ખપ્પત્તો, એવમહં પુબ્બે કિલેસપાસેન બદ્ધો આસિં, અસેરિવિહારી મહાદુક્ખપ્પત્તોતિ અધિપ્પાયો.

અઞ્છામીતિ આકડ્ઢામિ. નન્તિ કિલેસપાસં. ન મુઞ્ચામીતિ ન મોચેમિ. અસ્મા સોકપરિદ્દવાતિ ઇમસ્મા સોકપરિદેવવટ્ટતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથાપાસેન બદ્ધો મિગો સૂકરો વા મોચનુપાયં અજાનન્તો પરિપ્ફન્દમાનો તં આવિઞ્છન્તો બન્ધનં દળ્હં કરોતિ, એવં અહં પુબ્બે ¶ કિલેસપાસેન પટિમુક્કો મોચનુપાયં અજાનન્તો કાયસઞ્ચેતનાદિવસેન પરિપ્ફન્દમાનો તં ન મોચેસિં, અઞ્ઞદત્થુ તં દળ્હં કરોન્તો સોકાદિના પરં કિલેસં એવ પાપુણિન્તિ. કો મે બન્ધં મુઞ્ચં લોકે, સમ્બોધિં વેદયિસ્સતીતિ ઇમસ્મિં લોકે એતં કિલેસબન્ધનેન બન્ધં મુઞ્ચન્તો સમ્બુજ્ઝતિ એતેનાતિ ‘‘સમ્બોધી’’તિ લદ્ધનામં વિમોક્ખમગ્ગં કો મે વેદયિસ્સતિ આચિક્ખિસ્સતીતિ અત્થો. ‘‘બન્ધમુઞ્ચ’’ન્તિપિ પઠન્તિ, બન્ધા, બન્ધસ્સ વા મોચકં સમ્બોધિન્તિ યોજના.

આદિસન્તન્તિ દેસેન્તં. પભઙ્ગુનન્તિ પભઞ્જનં કિલેસાનં વિદ્ધંસનં ¶ , પભઙ્ગુનં વા ધમ્મપ્પવત્તિં આદિસન્તં કથેન્તં જરાય મચ્ચુનો ચ પવાહનં કસ્સ ધમ્મં પટિચ્છામિ. ‘‘પટિપજ્જામી’’તિ વા પાઠો, સો એવત્થો. વિચિકિચ્છાકઙ્ખાગન્થિતન્તિ ‘‘અહોસિં નુ ખો અહમતીતમદ્ધાન’’ન્તિઆદિનયપ્પવત્તાય (મ. નિ. ૧.૧૮; સં. નિ. ૨.૨૦) વિચિકિચ્છાય આસપ્પનપરિસપ્પનાકારવુત્તિયા કઙ્ખાય ચ ગન્થિતં. સારમ્ભબલસઞ્ઞુતન્તિ કરણુત્તરિયકરણલક્ખણેન બલપ્પત્તેન સારમ્ભેન યુત્તં. કોધપ્પત્તમનત્થદ્ધન્તિ સબ્બત્થ કોધેન યુત્તમનસા ¶ થદ્ધભાવં ગતં અભિજપ્પપ્પદારણં. ઇચ્છિતાલાભાદિવસેન હિ તણ્હા સત્તાનં ચિત્તં પદાલેન્તી વિય પવત્તતિ. દૂરે ઠિતસ્સાપિ વિજ્ઝનુપાયતાય તણ્હાવ ધનુ સમુપતિટ્ઠતિ ઉપ્પજ્જતિ એતસ્માતિ તણ્હાધનુસમુટ્ઠાનં, દિટ્ઠિસલ્લં. તં પન યસ્મા વીસતિવત્થુકા સક્કાયદિટ્ઠિ, દસવત્થુકા મિચ્છાદિટ્ઠીતિ તિંસપ્પભેદં, તસ્મા વુત્તં ‘‘દ્વે ચ પન્નરસાયુત’’ન્તિ, દ્વિક્ખત્તું પન્નરસભેદવન્તન્તિ અત્થો. પસ્સ ઓરસિકં બાળ્હં, ભેત્વાન યદિ તિટ્ઠતીતિ યં ઉરસમ્બન્ધનીયતાય ઓરસિકં બાળ્હં બલવતરં ભેત્વાન હદયં વિનિવિજ્ઝિત્વા તસ્મિંયેવ હદયે તિટ્ઠતિ, તં પસ્સાતિ અત્તાનમેવ આલપતિ.

અનુદિટ્ઠીનં અપ્પહાનન્તિ અનુદિટ્ઠિભૂતાનં સેસદિટ્ઠીનં અપ્પહાનકારણં. યાવ હિ સક્કાયદિટ્ઠિ સન્તાનતો ન વિગચ્છતિ, તાવ સસ્સતદિટ્ઠિઆદીનં અપ્પહાનમેવાતિ. સઙ્કપ્પપરતેજિતન્તિ સઙ્કપ્પેન મિચ્છાવિતક્કેન પરે પરજને નિસ્સયલક્ખણં પતિપતિતે તેજિતં ઉસ્સાહિતં. તેન વિદ્ધો પવેધામીતિ તેન દિટ્ઠિસલ્લેન યથા હદયં આહચ્ચ તિટ્ઠતિ, એવં વિદ્ધો પવેધામિ સઙ્કપ્પામિ સસ્સતુચ્છેદાદિવસેન ઇતો ચિતો ચ પરિવટ્ટામિ. પત્તંવ ¶ માલુતેરિતન્તિ માલુતેન વાયુના એરિતં વણ્ટતો મુત્તં દુમપત્તં વિય.

અજ્ઝત્તં મે સમુટ્ઠાયાતિ યથા લોકે સલ્લં નામ બાહિરતો ઉટ્ઠાય અજ્ઝત્તં નિમ્મથેત્વા બાધતિ, ન એવમિદં. ઇદં પન અજ્ઝત્તં મે મમ અત્તભાવે સમુટ્ઠાય સો અત્તભાવસઞ્ઞિતો છફસ્સાયતનકાયો યથા ખિપ્પં સીઘં પચ્ચતિ, ડય્હતિ. યથા કિં? અગ્ગિ વિય સનિસ્સયડાહકો તંયેવ મામકં મમ સન્તકં અત્તભાવં ડહન્તો યત્થ ઉપ્પન્નો, તત્થેવ સરતિ પવત્તતિ.

તં ન પસ્સામિ તેકિચ્છન્તિ તાદિસાય તિકિચ્છાય નિયુત્તતાય તેકિચ્છં ¶ સલ્લકત્તં ભિસક્કં તં ન પસ્સામિ. યો મેતં સલ્લમુદ્ધરેતિ યો ભિસક્કો એતં દિટ્ઠિસલ્લં કિલેસસલ્લઞ્ચ ઉદ્ધરેય્ય, ઉદ્ધરન્તો ચ નાનારજ્જેન રજ્જુસદિસસઙ્ખાતાય એસનિસલાકાય પવેસેત્વાન સત્થેન કન્તિત્વા નાઞ્ઞેન મન્તાગદપ્પયોગેન વિચિકિચ્છિતં સલ્લં તિકિચ્છિતું સક્કાતિ આહરિત્વા યોજેતબ્બં. વિચિકિચ્છિતન્તિ, ચ નિદસ્સનમત્તમેતં. સબ્બસ્સપિ કિલેસસલ્લસ્સ વસેન અત્થો વેદિતબ્બો.

અસત્થોતિ સત્થરહિતો. અવણોતિ વણેન વિના. અબ્ભન્તરપસ્સયન્તિ અબ્ભન્તરસઙ્ખાતં હદયં નિસ્સાય ઠિતં. અહિંસન્તિ અપીળેન્તો. ‘‘અહિંસા’’તિ ચ પાઠો, અહિંસાય અપીળનેનાતિ ¶ અત્થો. અયઞ્હેત્થ સઙ્ખેપત્થો – કો નુ ખો કિઞ્ચિ સત્થં અગ્ગહેત્વા વણઞ્ચ અકરોન્તો તતો એવ સબ્બગત્તાનિ અબાધેન્તો મમ હદયબ્ભન્તરગતં પીળાજનનતો અન્તો તુદનતો અન્તો રુદ્ધનતો ચ પરમત્થેનેવ સલ્લભૂતં કિલેસસલ્લં ઉદ્ધરિસ્સતીતિ.

એવં દસહિ ગાથાહિ પુબ્બે અત્તના ચિન્તિતાકારં દસ્સેત્વા પુનપિ તં પકારન્તરેન દસ્સેતું ‘‘ધમ્મપ્પતિ હિ સો સેટ્ઠો’’તિઆદિમાહ. તત્થ ધમ્મપ્પતીતિ ધમ્મનિમિત્તં ધમ્મહેતુ. હીતિ નિપાતમત્તં. સો સેટ્ઠોતિ સો પુગ્ગલો ઉત્તમો. વિસદોસપ્પવાહકોતિ યો મય્હં રાગાદિકિલેસસ્સ પવાહકો ઉચ્છિન્નકો. ગમ્ભીરે પતિતસ્સ મે, થલં પાણિઞ્ચ દસ્સયેતિ કો નુ ખો અતિગમ્ભીરે સંસારમહોઘે પતિતસ્સ મય્હં ‘‘મા ભાયી’’તિ અસ્સાસેન્તો નિબ્બાનથલં તંસમ્પાપકં અરિયમગ્ગહત્થઞ્ચ દસ્સેય્ય.

રહદેહમસ્મિ ¶ ઓગાળ્હોતિ મહતિ સંસારરહદે અહમસ્મિ સસીસં નિમુજ્જનવસેન ઓતિણ્ણો અનુપવિટ્ઠો. અહારિયરજમત્તિકેતિ અપનેતું અસક્કુણેય્યો રાગાદિરજો મત્તિકા કદ્દમો એતસ્સાતિ અહારિયરજમત્તિકો, રહદો. તસ્મિં રહદસ્મિં. ‘‘અહારિયરજમન્તિકે’’તિ વા પાઠો, અન્તિકે ઠિતરાગાદીસુ દુન્નીહરણીયરાગાદિરજેતિ અત્થો. સન્તદોસપટિચ્છાદનલક્ખણા માયા, પરસમ્પત્તિઅસહનલક્ખણા ઉસૂયા, કરણુત્તરિયકરણલક્ખણો સારમ્ભો, ચિત્તાલસિયલક્ખણં થિનં, કાયાલસિયલક્ખણં મિદ્ધન્તિ ઇમે પાપધમ્મા પત્થટા યં રહદં, તસ્મિં માયાઉસૂયસારમ્ભથિનમિદ્ધમપત્થટે, મકારો ચેત્થ પદસન્ધિકરો વુત્તો. યથાવુત્તેહિ ઇમેહિ પાપધમ્મેહિ પત્થટેતિ અત્થો.

ઉદ્ધચ્ચમેઘથનિતં, સંયોજનવલાહકન્તિ વચનવિપલ્લાસેન વુત્તં, ભન્તસભાવં ઉદ્ધચ્ચં મેઘથનિતં મેઘગજ્જિતં એતેસન્તિ ઉદ્ધચ્ચમેઘથનિતા. દસવિધા સંયોજના ¶ એવ વલાહકા એતેસન્તિ સંયોજનવલાહકા. વાહા મહાઉદકવાહસદિસા રાગનિસ્સિતા મિચ્છાસઙ્કપ્પા અસુભાદીસુ ઠિતા કુદ્દિટ્ઠિં મં વહન્તિ અપાયસમુદ્દમેવ ઉદ્દિસ્સ કડ્ઢન્તીતિ અત્થો.

સવન્તિ સબ્બધિ સોતાતિ તણ્હાસોતો, દિટ્ઠિસોતો, માનસોતો, અવિજ્જાસોતો, કિલેસસોતોતિ ઇમે પઞ્ચપિસોતા ચક્ખુદ્વારાદીનં વસેન સબ્બેસુ રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ સવનતો ‘‘રૂપતણ્હા…પે… ધમ્મતણ્હા’’તિઆદિના (વિભ. ૨૦૪, ૨૩૨) સબ્બભાગેહિ વા સવનતો સબ્બધિ સવન્તિ. લતાતિ પલિવેઠનટ્ઠેન સંસિબ્બનટ્ઠેન લતા વિયાતિ લતા, તણ્હા. ઉબ્ભિજ્જ તિટ્ઠતીતિ છહિ દ્વારેહિ ઉબ્ભિજ્જિત્વા રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ તિટ્ઠતિ. તે સોતેતિ તણ્હાદિકે ¶ સોતે મમ સન્તાને સન્દન્તે મગ્ગસેતુબન્ધનેન કો પુરિસવિસેસો નિવારેય્ય, તં લતન્તિ તણ્હાલતં, મગ્ગસત્થેન કો છેચ્છતિ છિન્દિસ્સતિ.

વેલં કરોથાતિ તેસં સોતાનં વેલં સેતું કરોથ સન્નિવારણં. ભદ્દન્તેતિ આલપનાકારદસ્સનં. મા તે મનોમયો સોતોતિ ઉદકસોતો ઓળારિકો, તસ્સ બાલમહાજનેનપિ સેતું ¶ કત્વા નિવારણં સક્કા. અયં પન મનોમયો સોતો સુખુમો દુન્નિવારણો. સો યથા ઉદકસોતો વડ્ઢન્તો કૂલે ઠિતં રુક્ખં પાતેત્વાવ નાસેતિ, એવં તુમ્હે અપાયતીરે ઠિતે તત્થ સહસા પાતેત્વા અપાયસમુદ્દં પાપેન્તો મા લુવે મા વિનાસેય્ય મા અનયબ્યસનં પાપેય્યાતિ અત્થો.

એવં અયં થેરો પુરિમત્તભાવે પરિમદ્દિતસઙ્ખારત્તા ઞાણપરિપાકં ગતત્તા પવત્તિદુક્ખં ઉપધારેન્તો યથા વિચિકિચ્છાદિકે સંકિલેસધમ્મે પરિગ્ગણ્હિ, તમાકારં દસ્સેત્વા ઇદાનિ જાતસંવેગો કિંકુસલગવેસી સત્થુ સન્તિકં ગતો યં વિસેસં અધિમુચ્ચિ, તં દસ્સેન્તો ‘‘એવં મે ભયજાતસ્સા’’તિઆદિમાહ. તત્થ એવં મે ભયજાતસ્સાતિ એવં વુત્તપ્પકારેન સંસારે જાતભયસ્સ અપારા ઓરિમતીરતો સપ્પટિભયતો સંસારવટ્ટતો ‘‘કથં નુ ખો મુઞ્ચેય્ય’’ન્તિ પારં નિબ્બાનં, એસતો ગવેસતો, તાણો સદેવકસ્સ લોકસ્સ તાણભૂતો કિલેસસમુચ્છેદની પઞ્ઞા આવુધો એતસ્સાતિ પઞ્ઞાવુધો. દિટ્ઠધમ્મિકાદિઅત્થેન સત્તાનં યથારહં અનુસાસનતો સત્થા, ઇસિસઙ્ઘેન અગ્ગસાવકાદિઅરિયપુગ્ગલસમૂહેન નિસેવિતો પયિરુપાસિતો ઇસિસઙ્ઘનિસેવિતો, સોપાનન્તિ દેસનાઞાણેન સુટ્ઠુ કતત્તા અભિસઙ્ખતત્તા સુકતં, ઉપક્કિલેસવિરહિતતો સુદ્ધં, સદ્ધાપઞ્ઞાદિસારભૂતં ધમ્મસારમયં ¶ પટિપક્ખેહિ અચલનીયતો દળ્હં, વિપસ્સનાસઙ્ખાતં સોપાનં મહોઘેન વુય્હમાનસ્સ મય્હં સત્થા પાદાસિ, દદન્તો ચ ‘‘ઇમિના તે સોત્થિ ભવિસ્સતી’’તિ સમસ્સાસેન્તો મા ભાયીતિ ચ અબ્રવિ, કથેસિ.

સતિપટ્ઠાનપાસાદન્તિ તેન વિપસ્સનાસોપાનેન કાયાનુપસ્સનાદિના લદ્ધબ્બચતુબ્બિધસામઞ્ઞફલવિસેસેન ચતુભૂમિસમ્પન્નં સતિપટ્ઠાનપાસાદં આરુહિત્વા પચ્ચવેક્ખિસં ચતુસચ્ચધમ્મં મગ્ગઞાણેન પતિઅવેક્ખિં પટિવિજ્ઝિં. યં તં પુબ્બે અમઞ્ઞિસ્સં, સક્કાયાભિરતં પજન્તિ એવં પટિવિદ્ધસચ્ચો યં સક્કાયે ‘‘અહં મમા’’તિ અભિરતં પજં તિત્થિયજનં તેન પરિકપ્પિતઅત્તાનઞ્ચ પુબ્બે સારતો અમઞ્ઞિસ્સં. યદા ચ મગ્ગમદ્દક્ખિં, નાવાય અભિરૂહનન્તિ અરિયમગ્ગનાવાય અભિરુહનૂપાયભૂતં યદા વિપસ્સનામગ્ગં યાથાવતો અદ્દક્ખિં. તતો પટ્ઠાય તં તિત્થિયજનં અત્તાનઞ્ચ અનધિટ્ઠાય ચિત્તે અટ્ઠપેત્વા અગ્ગહેત્વા તિત્થં નિબ્બાનસઙ્ખાતસ્સ અમતમહાપારસ્સ ¶ ¶ તિત્થભૂતં અરિયમગ્ગદસ્સનં સબ્બેહિ મગ્ગેહિ સબ્બેહિ કુસલધમ્મેહિ ઉક્કટ્ઠં અદ્દક્ખિં, યાથાવતો અપસ્સિન્તિ અત્થો.

એવં અત્તનો અનુત્તરં મગ્ગાધિગમં પકાસેત્વા ઇદાનિ તસ્સ દેસકં સમ્માસમ્બુદ્ધં થોમેન્તો ‘‘સલ્લં અત્તસમુટ્ઠાન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ સલ્લન્તિ દિટ્ઠિમાનાદિકિલેસસલ્લં. અત્તસમુટ્ઠાનન્તિ ‘‘અહ’’ન્તિ માનટ્ઠાનતાય ‘‘અત્તા’’તિ ચ લદ્ધનામે અત્તભાવે સમ્ભૂતં. ભવનેત્તિપ્પભાવિતન્તિ ભવતણ્હાસમુટ્ઠિતં ભવતણ્હાસન્નિસ્સયં. સા હિ દિટ્ઠિમાનાદીનં સમ્ભવો. એતેસં અપ્પવત્તાયાતિ યથાવુત્તાનં પાપધમ્માનં અપ્પવત્તિયા અનુપ્પાદાય. દેસેસિ મગ્ગમુત્તમન્તિ ઉત્તમં સેટ્ઠં અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં, તદુપાયઞ્ચ વિપસ્સનામગ્ગં કથેસિ.

દીઘરત્તાનુસયિતન્તિ અનમતગ્ગે સંસારે ચિરકાલં સન્તાને અનુ અનુ સયિતં કારણલાભેન ઉપ્પજ્જનારહભાવેન થામગતં, તતો ચ ચિરરત્તં અધિટ્ઠિતં સન્તાનં અજ્ઝારુય્હ ઠિતં. ગન્થન્તિ અભિજ્ઝાકાયગન્થાદિં મમ સન્તાને ગન્થભૂતં કિલેસવિસદોસં પવાહનો બુદ્ધો ભગવા અત્તનો દેસનાનુભાવેન અપાનુદી પરિજહાપેસિ, ગન્થેસુ હિ અનવસેસતો પહીનેસુ અપ્પહીનો નામ કિલેસો નત્થીતિ.

તેલકાનિત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૪. રટ્ઠપાલત્થેરગાથાવણ્ણના

પસ્સ ¶ ચિત્તકતન્તિઆદિકા આયસ્મતો રટ્ઠપાલત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? અયં કિર પદુમુત્તરસ્સ ભગવતો ઉપ્પત્તિતો પુરેતરમેવ હંસવતીનગરે ગહપતિમહાસાલકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો પિતુ અચ્ચયેન ઘરાવાસે પતિટ્ઠિતો રતનકોટ્ઠાગારકમ્મિકેન દસ્સિતં અપરિમાણં કુલવંસાનુગતં ધનં દિસ્વા ‘‘ઇમં એત્તકં ધનરાસિં મય્હં પિતુઅય્યકપય્યકાદયો અત્તના સદ્ધિં ગહેત્વા ગન્તું નાસક્ખિંસુ, મયા પન ગહેત્વા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા કપણદ્ધિકાદીનં મહાદાનં અદાસિ. સો અભિઞ્ઞાલાભિં એકં તાપસં ઉપટ્ઠહન્તો તેન દેવલોકાધિપચ્ચે નિયોજિતો યાવજીવં પુઞ્ઞાનિ કત્વા તતો ચુતો ¶ દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવન્તો તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા તતો ચુતો મનુસ્સલોકે ભિન્નં રટ્ઠં સન્ધારેતું સમત્થસ્સ કુલસ્સ એકપુત્તકો હુત્વા નિબ્બત્તિ.

તેન ¶ ચ સમયેન પદુમુત્તરો ભગવા લોકે ઉપ્પજ્જિત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો વેનેય્યસત્તે નિબ્બાનમહાનગરસઙ્ખાતં ખેમન્તભૂમિં સમ્પાપેસિ. અથ સો કુલપુત્તો અનુક્કમેન વિઞ્ઞુતં પત્તો એકદિવસં ઉપાસકેહિ સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં ધમ્મં દેસેન્તં દિસ્વા પસન્નચિત્તો પરિસપરિયન્તે નિસીદિ. તેન ખો પન સમયેન સત્થા એકં ભિક્ખું સદ્ધાપબ્બજિતાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપેસિ. તં દિસ્વા સો પસન્નમાનસો તદત્થાય ચિત્તં ઠપેત્વા સતસહસ્સભિક્ખુપરિવુતસ્સ ભગવતો મહતા સક્કારેન સત્તાહં મહાદાનં પવત્તેત્વા પણિધાનં અકાસિ. સત્થા તસ્સ અનન્તરાયેન ઇજ્ઝનભાવં દિસ્વા ‘‘અનાગતે ગોતમસ્સ નામ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સાસને સદ્ધાપબ્બજિતાનં અગ્ગો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. સો સત્થારં ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ વન્દિત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. સો તત્થ યાવતાયુકં પુઞ્ઞાનિ કત્વા તતો ચવિત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇતો દ્વેનવુતે કપ્પે ફુસ્સસ્સ ભગવતો કાલે સત્થુ વેમાતિકભાતિકેસુ તીસુ રાજપુત્તેસુ સત્થારં ઉપટ્ઠહન્તેસુ તેસં પુઞ્ઞકિરિયાય કિચ્ચં અકાસિ.

એવં તત્થ તત્થ ભવે તં તં બહું કુસલં ઉપચિનિત્વા સુગતીસુયેવ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે કુરુરટ્ઠે થુલ્લકોટ્ઠિકનિગમે રટ્ઠપાલસેટ્ઠિનો ગેહે નિબ્બત્તિ, તસ્સ ભિન્નં રટ્ઠં સન્ધારેતું સમત્થે કુલે નિબ્બત્તત્તા રટ્ઠપાલોતિ ¶ વંસાનુગતમેવ નામં અહોસિ. સો મહતા પરિવારેન વડ્ઢન્તો અનુક્કમેન યોબ્બનપત્તો માતાપિતૂહિ પતિરૂપેન દારેન સંયોજિતો મહન્તે ચ યસે પતિટ્ઠાપિતો દિબ્બસમ્પત્તિસદિસં સમ્પત્તિં પચ્ચનુભોતિ. અથ ભગવા કુરુરટ્ઠે જનપદચારિકં ચરન્તો થુલ્લકોટ્ઠિકં અનુપાપુણિ. તં સુત્વા રટ્ઠપાલો કુલપુત્તો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિતુકામો સત્તાહં ભત્તચ્છેદં કત્વા કિચ્છેન કસિરેન માતાપિતરો અનુજાનાપેત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પબ્બજ્જં યાચિત્વા સત્થુ આણત્તિયા અઞ્ઞતરસ્સ થેરસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા યોનિસોમનસિકારેન કમ્મં કરોન્તો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ. થેર ૧.૨.૯૭-૧૧૧) –

‘‘પદુમુત્તરસ્સ ¶ ભગવતો, લોકજેટ્ઠસ્સ તાદિનો;

વરનાગો મયા દિન્નો, ઈસાદન્તો ઉરૂળ્હવા.

‘‘સેતચ્છત્તો પસોભિતો, સકપ્પનો સહત્થિપો;

અગ્ઘાપેત્વાન તં સબ્બં, સઙ્ઘારામં અકારયિં.

‘‘ચતુપઞ્ઞાસસહસ્સાનિ, પાસાદે કારયિં અહં;

મહોઘદાનં કરિત્વાન, નિય્યાદેસિં મહેસિનો.

‘‘અનુમોદિ ¶ મહાવીરો, સયમ્ભૂ અગ્ગપુગ્ગલો;

સબ્બે જને હાસયન્તો, દેસેસિ અમતં પદં.

‘‘તં મે બુદ્ધો વિયાકાસિ, જલજુત્તરનામકો;

ભિક્ખુસઙ્ઘે નિસીદિત્વા, ઇમા ગાથા અભાસથ.

‘‘ચતુપઞ્ઞાસસહસ્સાનિ, પાસાદે કારયી અયં;

કથયિસ્સામિ વિપાકં, સુણોથ મમ ભાસતો.

‘‘અટ્ઠારસસહસ્સાનિ, કૂટાગારા ભવિસ્સરે;

બ્યમ્હુત્તમમ્હિ નિબ્બત્તા, સબ્બસોણ્ણમયા ચ તે.

‘‘પઞ્ઞાસક્ખત્તું દેવિન્દો, દેવરજ્જં કરિસ્સતિ;

અટ્ઠપઞ્ઞાસક્ખત્તુઞ્ચ, ચક્કવત્તી ભવિસ્સતિ.

‘‘કપ્પસતસહસ્સમ્હિ, ઓક્કાકકુલસમ્ભવો;

ગોતમો નામ ગોત્તેન, સત્થા લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘દેવલોકા ચવિત્વાન, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;

અડ્ઢે કુલે મહાભોગે, નિબ્બત્તિસ્સતિ તાવદે.

‘‘સો પચ્છા પબ્બજિત્વાન, સુક્કમૂલેન ચોદિતો;

રટ્ઠપાલોતિ નામેન, હેસ્સતિ સત્થુ સાવકો.

‘‘પધાનપહિતત્તો સો, ઉપસન્તો નિરૂપધિ;

સબ્બાસવે પરિઞ્ઞાય, નિબ્બાયિસ્સતિનાસવો.

‘‘ઉટ્ઠાય અભિનિક્ખમ્મ, જહિતા ભોગસમ્પદા;

ખેળપિણ્ડેવ ભોગમ્હિ, પેમં મય્હં ન વિજ્જતિ.

‘‘વીરિયં ¶ મે ધુરધોરય્હં, યોગક્ખેમાધિવાહનં;

ધારેમિ અન્તિમં દેહં, સમ્માસમ્બુદ્ધસાસને.

‘‘પટિસમ્ભિદા ચતસ્સો, વિમોક્ખાપિ ચ અટ્ઠિમે;

છળભિઞ્ઞા સચ્છિકતા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.

અરહત્તં પન પત્વા સત્થારં અનુજાનાપેત્વા માતાપિતરો પસ્સિતું થુલ્લકોટ્ઠિકં ગન્ત્વા, તત્થ સપદાનં પિણ્ડાય ચરન્તો પિતુ નિવેસને આભિદોસિકં કુમ્માસં લભિત્વા તં અમતં વિય પરિભુઞ્જન્તો, પિતરા નિમન્તિતો સ્વાતનાય અધિવાસેત્વા, દુતિયદિવસે પિતુ નિવેસને પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા અલઙ્કતપટિયત્તે ઇત્થાગારજને ઉપગન્ત્વા ‘‘કીદિસા નામ તા, અય્યપુત્ત, અચ્છરાયો, યાસં ત્વં હેતુ બ્રહ્મચરિયં ચરસી’’તિઆદીનિ (મ. નિ. ૨.૩૦૧) વત્વા, પલોભનકમ્મં કાતું આરદ્ધે તસ્સ અધિપ્પાયં પરિવત્તેત્વા અનિચ્ચતાદિપટિસંયુત્તં ધમ્મં કથેન્તો –

૭૬૯.

‘‘પસ્સ ¶ ચિત્તકતં બિમ્બં, અરુકાયં સમુસ્સિતં;

આતુરં બહુસઙ્કપ્પં, યસ્સ નત્થિ ધુવં ઠિતિ.

૭૭૦.

‘‘પસ્સ ચિત્તકતં રૂપં, મણિના કુણ્ડલેન ચ;

અટ્ઠિં તચેન ઓનદ્ધં, સહ વત્થેહિ સોભતિ.

૭૭૧.

‘‘અલત્તકકતા પાદા, મુખં ચુણ્ણકમક્ખિતં;

અલં બાલસ્સ મોહાય, નો ચ પારગવેસિનો.

૭૭૨.

‘‘અટ્ઠાપદકતા કેસા, નેત્તા અઞ્જનમક્ખિતા;

અલં બાલસ્સ મોહાય, નો ચ પારગવેસિનો.

૭૭૩.

‘‘અઞ્જનીવ નવા ચિત્તા, પૂતિકાયો અલઙ્કતો;

અલં બાલસ્સ મોહાય, નો ચ પારગવેસિનો.

૭૭૪.

‘‘ઓદહિ ¶ મિગવો પાસં, નાસદા વાગુરં મિગો;

ભુત્વા નિવાપં ગચ્છામ, કન્દન્તે મિગબન્ધકે.

૭૭૫.

‘‘છિન્નો ¶ પાસો મિગવસ્સ, નાસદા વાગુરં મિગો;

ભુત્વા નિવાપં ગચ્છામ, સોચન્તે મિગલુદ્દકે’’તિ. – ઇમા ગાથા અભાસિ;

તત્થ ચિત્તકતન્તિ ચિત્તં કતં ચિત્તકતં, વત્થાભરણમાલાદીહિ વિચિત્તં કતન્તિ અત્થો. બિમ્બન્તિ દીઘાદિભાવેન યુત્તટ્ઠાનેસુ દીઘાદીહિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગેહિ મણ્ડિતં અત્તભાવં. અરુકાયન્તિ નવન્નં વણમુખાનં લોમકૂપાનઞ્ચ વસેન વિસ્સન્દમાનઅસુચિં, સબ્બસો ચ અરુભૂતં વણભૂતં અરૂનં વા કાયં. સમુસ્સિતન્તિ તીહિ અટ્ઠિસતેહિ સમુસ્સિતં. આતુરન્તિ સબ્બકાલં ઇરિયાપથન્તરાદીહિ પરિહરિતબ્બતાય નિચ્ચં ગિલાનં. બહુસઙ્કપ્પન્તિ બાલજનેન અભૂતં આરોપેત્વા બહુધા સઙ્કપ્પિતબ્બં. યસ્સ નત્થિ ધુવં ઠિતીતિ યસ્સ કાયસ્સ ધુવભાવો ઠિતિસભાવો નત્થિ, એકંસતો ભેદનવિકિરણવિદ્ધંસનધમ્મોયેવ. તં પસ્સાતિ સમીપે ઠિતં જનં, અત્તાનમેવ વા સન્ધાય વદતિ.

રૂપન્તિ સરીરં. સરીરમ્પિ હિ ‘‘અટ્ઠિઞ્ચ પટિચ્ચ, ન્હારુઞ્ચ પટિચ્ચ, મંસઞ્ચ પટિચ્ચ, ચમ્મઞ્ચ પટિચ્ચ, આકાસો પરિવારિતો ‘રૂપન્ત્વેવ સઙ્ખં ગચ્છતી’’તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૩૦૬) રૂપન્તિ વુચ્ચતિ. મણિના કુણ્ડલેન ચાતિ સીસૂપગાદિઆભરણગતેન મણિના કુણ્ડલેન ચિત્તકતં. અટ્ઠિં તચેન ઓનદ્ધન્તિ અલ્લચમ્મેન પરિયોનદ્ધં અતિરેકતિસતપભેદં અટ્ઠિં પસ્સાતિ યોજના. કુણ્ડલેન ચાતિ ચ-સદ્દેન સેસાભરણાલઙ્કારે સઙ્ગણ્હાતિ. સહ વત્થેહિ સોભતીતિ તયિદં રૂપં મણિના ચિત્તકતમ્પિ વત્થેહિ પટિચ્છાદિતમેવ સોભતિ, ન અપટિચ્છાદિતન્તિ ¶ અત્થો. યે પન ‘‘અટ્ઠિતચેના’’તિ પઠન્તિ, તેસં અટ્ઠિતચેનં ઓનદ્ધં સોભતિ, ઓનદ્ધત્તા અટ્ઠિતચેનાતિ અત્થો.

અલત્તકકતાતિ અલત્તકેન કતરઞ્જના લાખાય સંરઞ્જિતા. પાદાતિ ચરણા. મુખં ચુણ્ણકમક્ખિતન્તિ મુખં ચુણ્ણકેન મક્ખિતં, યં મણ્ડનમનુયુત્તા સાસપકક્કેન મુખપીળકાદીનિ હરિત્વા લોણમત્તિકાય દુટ્ઠલોહિતં હરિત્વા મુખચુણ્ણકવિલેપનં કરોન્તિ, તં સન્ધાય વુત્તં. અલન્તિ બાલસ્સ અન્ધપુથુજ્જનસ્સ નો ¶ ચ પારગવેસિનો વટ્ટાભિરતસ્સ મોહાય સમ્મોહનાય સમત્થં તસ્સ ચિત્તં મોહેતું પરિયત્તં, પારગવેસિનો પન વિવટ્ટાભિરતસ્સ નો અલં ન પરિયત્તં.

અટ્ઠાપદકતાતિ ¶ અટ્ઠપદાકારેન કતા સઞ્ચિતા પુરિમભાગે કેસે કપ્પેત્વા નલાટસ્સ પટિચ્છાદનવસેન કતા કેસરચના અટ્ઠપદં નામ, યં ‘‘અલક’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ. નેત્તા અઞ્જનમક્ખિતાતિ ઉભોપિ નયનાનિ અન્તો દ્વીસુ અન્તેસુ ચ યથા અઞ્જનચ્છાયા દિસ્સતિ, એવં અઞ્જિતઞ્જનાનિ.

અઞ્જનીવ નવા ચિત્તા, પૂતિકાયો અલઙ્કતોતિ યથા અઞ્જની અઞ્જનનાળિકા નવા અભિનવા માલાકમ્મમકરદન્તાદિવસેન ચિત્તા બહિ મટ્ઠા ઉજ્જલા દસ્સનીયા, અન્તો પન ન દસ્સનીયા હોતિ, એવમેવ તાસં કાયો ન્હાનબ્ભઞ્જનવત્થાલઙ્કારેહિ અલઙ્કતો બહિ ઉજ્જલો, અન્તો પન પૂતિ નાનપ્પકારઅસુચીહિ ભરિતો તિટ્ઠતીતિ અત્થો.

ઓદહીતિ ઓડ્ડેસિ. મિગવોતિ, મિગલુદ્દકો. પાસન્તિ, દણ્ડવાગુરં. નાસદાતિ ન સઙ્ઘટ્ટેસિ. વાગુરન્તિ પાસં. નિવાપન્તિ મિગાનં ખાદનત્થાય ખિત્તં તિણાદિઘાસં. ઉપમા ખો અયં થેરેન કતા અત્થસ્સ વિઞ્ઞાપનાય. અયઞ્હેત્થ અત્થો – યથા મિગાનં મારણત્થાય દણ્ડવાગુરં ઓડ્ડેત્વા તત્થ નિવાપં વિકિરિય મિગલુદ્દકે નિલીને ઠિતે તત્થેકો જવપરક્કમસમ્પન્નો છેકો મિગો પાસં અફુસન્તો એવ યથાસુખં નિવાપં ખાદિત્વા, ‘‘વઞ્ચેસિ વત મિગો’’તિ મિગલુદ્દકે વિરવન્તે એવ ગચ્છતિ. અપરો મિગો બલવા છેકો જવસમ્પન્નોવ તત્થ ગન્ત્વા નિવાપં ખાદિત્વા તત્થ તત્થ પાસં છિન્દિત્વા, ‘‘વઞ્ચેસિ વત મિગો, પાસો છિન્નો’’તિ મિગલુદ્દકે સોચન્તે એવ ગચ્છતિ, એવં મયમ્પિ પુબ્બે પુથુજ્જનકાલે માતાપિતૂહિ આસજ્જનત્થાય નિય્યાદિતે ભોગે ભુઞ્જિત્વા તત્થ તત્થ અસજ્જમાના નિક્ખન્તા. ઇદાનિ પન સબ્બસો ¶ છિન્નકિલેસા અપાસા હુત્વા ઠિતા, તેહિ દિન્નભોજનં ભુઞ્જિત્વા તેસુ સોચન્તેસુ એવ ગચ્છામાતિ.

એવં થેરો મિગલુદ્દકં વિય માતાપિતરો, હિરઞ્ઞસુવણ્ણં ઇત્થાગારઞ્ચ વાગુરજાલં વિય, અત્તના પુબ્બે ભુત્તભોગે ચ ઇદાનિ ભુત્તભોજનઞ્ચ નિવાપતિણં વિય, અત્તાનં મહામિગં વિય ચ કત્વા દસ્સેતિ. ઇમા ગાથા વત્વા વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા રઞ્ઞો કોરબ્યસ્સ મિગાજિનઉય્યાને મઙ્ગલસિલાપટ્ટે નિસીદિ. થેરસ્સ કિર પિતા સત્તસુ દ્વારકોટ્ઠકેસુ અગ્ગળં દાપેત્વા ¶ મલ્લે આણાપેસિ ‘‘નિક્ખમિતું મા દેથ, કાસાયાનિ અપનેત્વા સેતકાનિ નિવાસેથા’’તિ, તસ્મા થેરો આકાસેન ¶ અગમાસિ. અથ રાજા કોરબ્યો થેરસ્સ તત્થ નિસિન્નભાવં સુત્વા તં ઉપસઙ્કમિત્વા સમ્મોદનીયં કથં સારણીયં વીતિસારેત્વા ‘‘ઇધ, ભો રટ્ઠપાલ, પબ્બજન્તો બ્યાધિપારિજુઞ્ઞં વા જરાભોગઞાતિપારિજુઞ્ઞં વા પત્તો પબ્બજતિ. ત્વં પન કિઞ્ચિપિ પારિજુઞ્ઞં અનુપગતો એવ કસ્મા પબ્બજિતો’’તિ પુચ્છિ. અથસ્સ થેરો, ‘‘ઉપનિય્યતિ લોકો અદ્ધુવો, અતાણો લોકો અનભિસ્સરો, અસ્સકો લોકો સબ્બં પહાય ગમનીયં, ઊનો લોકો અતિત્તો તણ્હાદાસો’’તિ (મ. નિ. ૨.૩૦૫) ઇમેસં ચતુન્નં ધમ્મુદ્દેસાનં અત્તાનં વિવિત્તભાવં કથેત્વા તસ્સા દેસનાય અનુગીતિં કથેન્તો –

૭૭૬.

‘‘પસ્સામિ લોકે સધને મનુસ્સે, લદ્ધાન વિત્તં ન દદન્તિ મોહા;

લુદ્ધા ધનં સન્નિચયં કરોન્તિ, ભિય્યોવ કામે અભિપત્થયન્તિ.

૭૭૭.

‘‘રાજા પસય્હપ્પથવિં વિજેત્વા, સસાગરન્તં મહિમાવસન્તો;

ઓરં સમુદ્દસ્સ અતિત્તરૂપો, પારં સમુદ્દસ્સપિ પત્થયેથ.

૭૭૮.

‘‘રાજા ચ અઞ્ઞે ચ બહૂ મનુસ્સા, અવીતતણ્હા મરણં ઉપેન્તિ;

ઊનાવ હુત્વાન જહન્તિ દેહં, કામેહિ લોકમ્હિ ન હત્થિ તિત્તિ.

૭૭૯.

‘‘કન્દન્તિ નં ઞાતી પકિરિય કેસે, ‘અહો વતા નો અમરા’તિ ચાહુ;

વત્થેન નં પારુતં નીહરિત્વા, ચિતં સમોધાય તતો ડહન્તિ.

૭૮૦.

‘‘સો ¶ ડય્હતિ સૂલેહિ તુજ્જમાનો, એકેન વત્થેન પહાય ભોગે;

ન મીયમાનસ્સ ભવન્તિ તાણા, ઞાતી ચ મિત્તા અથ વા સહાયા.

૭૮૧.

‘‘દાયાદકા તસ્સ ધનં હરન્તિ, સત્તો પન ગચ્છતિ યેનકમ્મં;

ન મીયમાનં ધનમન્વેતિ કિઞ્ચિ, પુત્તા ચ દારા ચ ધનઞ્ચ રટ્ઠં.

૭૮૨.

‘‘ન ¶ દીઘમાયું લભતે ધનેન, ન ચાપિ વિત્તેન જરં વિહન્તિ;

અપ્પં હિદં જીવિતમાહુ ધીરા, અસસ્સતં વિપ્પરિણામધમ્મં.

૭૮૩.

‘‘અડ્ઢા ¶ દલિદ્દા ચ ફુસન્તિ ફસ્સં, બાલો ચ ધીરો ચ તથેવ ફુટ્ઠો;

બાલો હિ બાલ્યા વધિતોવ સેતિ, ધીરો ચ નો વેધતિ ફસ્સફુટ્ઠો.

૭૮૪.

‘‘તસ્મા હિ પઞ્ઞાવ ધનેન સેય્યા, યાય વોસાનમિધાધિગચ્છતિ;

અબ્યોસિતત્તા હિ ભવાભવેસુ, પાપાનિ કમ્માનિ કરોતિ મોહા.

૭૮૫.

‘‘ઉપેતિ ગબ્ભઞ્ચ પરઞ્ચ લોકં, સંસારમાપજ્જ પરમ્પરાય;

તસ્સપ્પપઞ્ઞો અભિસદ્દહન્તો, ઉપેતિ ગબ્ભઞ્ચ પરઞ્ચ લોકં.

૭૮૬.

‘‘ચોરો યથા સન્ધિમુખે ગહીતો, સકમ્મુના હઞ્ઞતિ પાપધમ્મો;

એવં પજા પેચ્ચ પરમ્હિ લોકે, સકમ્મુના હઞ્ઞતિ પાપધમ્મો.

૭૮૭.

‘‘કામા ¶ હિ ચિત્રા મધુરા મનોરમા, વિરૂપરૂપેન મથેન્તિ ચિત્તં;

આદીનવં કામગુણેસુ દિસ્વા, તસ્મા અહં પબ્બજિતોમ્હિ રાજ.

૭૮૮.

‘‘દુમપ્ફલાનીવ પતન્તિ માણવા, દહરા ચ વુડ્ઢા ચ સરીરભેદા;

એતમ્પિ દિસ્વા પબ્બજિતોમ્હિ રાજ, અપણ્ણકં સામઞ્ઞમેવ સેય્યો.

૭૮૯.

‘‘સદ્ધાયાહં પબ્બજિતો, ઉપેતો જિનસાસને;

અવઞ્ઝા મય્હં પબ્બજ્જા, અનણો ભુઞ્જામિ ભોજનં.

૭૯૦.

‘‘કામે આદિત્તતો દિસ્વા, જાતરૂપાનિ સત્થતો;

ગબ્ભવોક્કન્તિતો દુક્ખં, નિરયેસુ મહબ્ભયં.

૭૯૧.

‘‘એતમાદીનવં ¶ ઞત્વા, સંવેગં અલભિં તદા;

સોહં વિદ્ધો તદા સન્તો, સમ્પત્તો આસવક્ખયં.

૭૯૨.

‘‘પરિચિણ્ણો મયા સત્થા, કતં બુદ્ધસ્સ સાસનં;

ઓહિતો ગરુકો ભારો, ભવનેત્તિ સમૂહતા.

૭૯૩.

‘‘યસ્સત્થાય પબ્બજિતો, અગારસ્માનગારિયં;

સો મે અત્થો અનુપ્પત્તો, સબ્બસંયોજનક્ખયો’’તિ. – ઇમા ગાથા અવોચ;

તત્થ પસ્સામિ લોકેતિ અહં, મહારાજ, ઇમસ્મિં લોકે સધને ધનસમ્પન્ને અડ્ઢે મનુસ્સે પસ્સામિ, તે પન લદ્ધાન વિત્તં ધનં લભિત્વા ભોગસમ્પત્તિયં ઠિતા સમણબ્રાહ્મણાદીસુ કસ્સચિ કિઞ્ચિપિ ન દદન્તિ. કસ્મા? મોહા કમ્મસ્સકતાપઞ્ઞાય અભાવતો. લુદ્ધા લોભાભિભૂતા યથાલદ્ધં ધનં સન્નિચયં સબ્બસો નિચેતબ્બં નિધેતબ્બં કરોન્તિ. ભિય્યોવ યથાધિગતકામતો ઉપરિ કામે કામગુણે ‘‘તથાહં એદિસે ચ ભોગે પટિલભેય્ય’’ન્તિ અભિપત્થયન્તિ પચ્ચાસીસન્તિ તજ્જઞ્ચ વાયામં કરોન્તિ.

ભિય્યો ¶ ¶ કામપત્થનાય ઉદાહરણં દસ્સેન્તો ‘‘રાજા’’તિઆદિમાહ. તત્થ પસય્હપ્પથવિં વિજેત્વાતિ અત્તનો વંસાનુગતં પથવિં બલક્કારેન અભિવિજિય. આવસન્તોતિ પસાસેન્તો. ઓરં સમુદ્દસ્સાતિ અનવસેસં સમુદ્દસ્સ ઓરભાગં લભિત્વાપિ તેન અતિત્તરૂપો પારં સમુદ્દસ્સ દીપન્તરમ્પિ પત્થયેય્ય.

અવીતતણ્હાતિ અવિગતતણ્હા. ઊનાવાતિ અપરિપુણ્ણમનોરથાવ. કામેહિ લોકમ્હિ ન હત્થિ તિત્તીતિ તણ્હાવિપન્નાનં ઇમસ્મિં લોકે વત્થુકામેહિ તિત્તિ નામ નત્થિ.

કન્દન્તિ નન્તિ મતપુરિસં ઉદ્દિસ્સ તસ્સ ગુણે કિત્તેન્તા કન્દનં કરોન્તિ. અહો વતા નો અમરાતિ ચાહૂતિ અહો વત અમ્હાકં ઞાતી અમરા સિયુન્તિ ચ કથેન્તિ, ગાથાસુખત્થઞ્હેત્થ વતા-ઇતિ દીઘં કત્વા વુત્તં.

સો ડય્હતિ સૂલેહિ તુજ્જમાનોતિ સો મતસત્તો છવડાહકેહિ સમ્મા ઝાપેતું સૂલેહિ તુજ્જમાનો. તાણાતિ પરિત્તાણકરા.

યેનકમ્મન્તિ યથાકમ્મં. ધનન્તિ ધનાયિતબ્બં યંકિઞ્ચિ વત્થુ. પુન ધનન્તિ હિરઞ્ઞસુવણ્ણં સન્ધાય વદતિ.

‘‘ન દીઘમાયુ’’ન્તિઆદિના કામગુણસ્સ જરાય ચ પટિકારાભાવં વત્વા પુન તસ્સ એકન્તિકભાવં દસ્સેતું ‘‘અપ્પં હી’’તિઆદિ વુત્તં. ફુસન્તીતિ ¶ અનિટ્ઠફસ્સં ફુસન્તિ પાપુણન્તિ, તત્થ અડ્ઢદલિદ્દતા અકારણન્તિ દસ્સેતિ. ફસ્સં બાલો ચ ધીરો ચ તથેવ ફુટ્ઠોતિ યથા બાલો ઇટ્ઠાનિટ્ઠસમ્ફસ્સં ફુટ્ઠો, તથેવ ધીરો ઇટ્ઠાનિટ્ઠફસ્સં ફુટ્ઠો હોતિ, ન એત્થ બાલપણ્ડિતાનં કોચિ વિસેસો. અયં પન વિસેસો, બાલો હિ બાલ્યા વધિતોવ સેતીતિ બાલપુગ્ગલો કેનચિ દુક્ખધમ્મેન ફુટ્ઠો સોચન્તો કિલમન્તો ઉરત્તાળિં કન્દન્તો બાલભાવેન વધિતો પીળિતોવ હુત્વા સેતિ સયતિ. ઇતો ચિતો ચ આવટ્ટન્તો વિવટ્ટન્તો વિરોધેન્તો વેધતિ ફસ્સફુટ્ઠોતિ ધીરો પન પણ્ડિતો દુક્ખસમ્ફસ્સેન સમ્ફુટ્ઠો ન વેધતિ કમ્પનમત્તમ્પિ તસ્સ ન હોતીતિ.

તસ્માતિ ¶ યસ્મા બાલપણ્ડિતાનં લોકધમ્મે એદિસી પવત્તિ, તસ્મા હિ પઞ્ઞાવ ધનેન સેય્યા, યાય વોસાનમિધાધિગચ્છતીતિ પઞ્ઞાવ ધનતો પાસંસતરા, યાય પઞ્ઞાય વોસાનં ભવસ્સ ¶ પરિયોસાનભૂતં નિબ્બાનં અધિગચ્છતિ. અબ્યોસિતત્તા હીતિ અનધિગતનિટ્ઠત્તા. ભવાભવેસૂતિ મહન્તામહન્તેસુ ભવેસુ.

ઉપેતિ ગબ્ભઞ્ચ પરઞ્ચ લોકં, સંસારમાપજ્જ પરમ્પરાયાતિ યો પાપાનિ કત્વા અપરાપરં સંસરણમાપજ્જિત્વા ઉપેતિ ગબ્ભઞ્ચ પરઞ્ચ લોકં ગબ્ભસેય્યાય પરલોકુપ્પત્તિયા ચ ન મુચ્ચતિ, તસ્સ પાપકમ્મકારિનો પુગ્ગલસ્સ કિરિયં અભિસદ્દહન્તો ‘‘અત્તા ચ મે હોતી’’તિ પત્તિયાયન્તો અઞ્ઞોપિ અપ્પપઞ્ઞો બાલો યથા પટિપજ્જિત્વા ઉપેતિ ગબ્ભઞ્ચ પરઞ્ચ લોકં, ન તતો પરિમુચ્ચતિ.