📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

ખુદ્દકનિકાયે

અપદાન-અટ્ઠકથા

(પઠમો ભાગો)

ગન્થારમ્ભકથા

વન્દિત્વા ¶ ¶ ¶ સિરસા સેટ્ઠં, બુદ્ધમપ્પટિપુગ્ગલં;

ઞેય્યસાગરમુત્તિણ્ણં, તિણ્ણં સંસારસાગરં.

તથેવ પરમં સન્તં, ગમ્ભીરં દુદ્દસં અણું;

ભવાભવકરં સુદ્ધં, ધમ્મં સમ્બુદ્ધપૂજિતં.

તથેવ અનઘં સઙ્ઘં, અસઙ્ગં સઙ્ઘમુત્તમં;

ઉત્તમં દક્ખિણેય્યાનં, સન્તિન્દ્રિયમનાસવં.

કતેન ¶ તસ્સ એતસ્સ, પણામેન વિસેસતો;

રતનત્તયે વિસેસેન, વિસેસસ્સાદરેન મે.

થેરેહિ ધીરધીરેહિ, આગમઞ્ઞૂહિ વિઞ્ઞુભિ;

‘‘અપદાનટ્ઠકથા ભન્તે, કાતબ્બા’’તિ વિસેસતો.

પુનપ્પુનાદરેનેવ, યાચિતોહં યસસ્સિભિ;

તસ્માહં સાપદાનસ્સ, અપદાનસ્સસેસતો.

વિસેસનયદીપસ્સ, દીપિસ્સં પિટકત્તયે;

યથા પાળિનયેનેવ, અત્થસંવણ્ણનં સુભં.

કેન ¶ કત્થ કદા ચેતં, ભાસિતં ધમ્મમુત્તમં;

કિમત્થં ભાસિતઞ્ચેતં, એતં વત્વા વિધિં તતો.

નિદાનેસુ કોસલ્લત્થં, સુખુગ્ગહણધારણં;

તસ્મા તં તં વિધિં વત્વા, પુબ્બાપરવિસેસિતં.

પુરા ¶ સીહળભાસાય, પોરાણટ્ઠકથાય ચ;

ઠપિતં તં ન સાધેતિ, સાધૂનં ઇચ્છિતિચ્છિતં.

તસ્મા તમુપનિસ્સાય, પોરાણટ્ઠકથાનયં;

વિવજ્જેત્વા વિરુદ્ધત્થં, વિસેસત્થં પકાસયં;

વિસેસવણ્ણનં સેટ્ઠં, કરિસ્સામત્થવણ્ણનન્તિ.

નિદાનકથા

‘‘કેન ¶ કત્થ કદા ચેતં, ભાસિતં ધમ્મમુત્તમ’’ન્તિ ચ, ‘‘કરિસ્સામત્થવણ્ણન’’ન્તિ ચ પટિઞ્ઞાતત્તા સા પનાયં અપદાનસ્સત્થવણ્ણના દૂરેનિદાનં, અવિદૂરેનિદાનં, સન્તિકેનિદાનન્તિ ઇમાનિ તીણિ નિદાનાનિ દસ્સેત્વા વણ્ણિયમાના યે નં સુણન્તિ, તેહિ સમુદાગમતો પટ્ઠાય વિઞ્ઞાતત્તા યસ્મા સુટ્ઠુ વિઞ્ઞાતા નામ હોતિ, તસ્મા નં તાનિ નિદાનાનિ દસ્સેત્વાવ વણ્ણયિસ્સામ.

તત્થ આદિતો તાવ તેસં નિદાનાનં પરિચ્છેદો વેદિતબ્બો. દીપઙ્કરપાદમૂલસ્મિઞ્હિ કતાભિનીહારસ્સ મહાસત્તસ્સ યાવ વેસ્સન્તરત્તભાવા ચવિત્વા તુસિતપુરે નિબ્બત્તિ, તાવ પવત્તો કથામગ્ગો દૂરેનિદાનં નામ. તુસિતભવનતો પન ચવિત્વા યાવ બોધિમણ્ડે સબ્બઞ્ઞુતપ્પત્તિ, તાવ પવત્તો કથામગ્ગો અવિદૂરેનિદાનં નામ. સન્તિકેનિદાનં પન તેસુ તેસુ ઠાનેસુ વિહરતો તસ્મિં તસ્મિંયેવ ઠાને લબ્ભતીતિ.

૧. દૂરેનિદાનકથા

તત્રિદં દૂરેનિદાનં નામ – ઇતો કિર કપ્પસતસહસ્સાધિકાનં ચતુન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે અમરવતી નામ નગરં અહોસિ. તત્થ સુમેધો ¶ નામ બ્રાહ્મણો પટિવસતિ, ઉભતો સુજાતો માતિતો ચ પિતિતો ચ, સંસુદ્ધગહણિકો યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા, અક્ખિત્તો અનુપકુટ્ઠો જાતિવાદેન, અભિરૂપો દસ્સનીયો પાસાદિકો પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતો. સો અઞ્ઞં કમ્મં અકત્વા બ્રાહ્મણસિપ્પમેવ ઉગ્ગણ્હિ. તસ્સ દહરકાલેયેવ માતાપિતરો કાલમકંસુ. અથસ્સ રાસિવડ્ઢકો અમચ્ચો આયપોત્થકં આહરિત્વા સુવણ્ણરજતમણિમુત્તાદિભરિતે ગબ્ભે વિવરિત્વા ‘‘એત્તકં તે, કુમાર, માતુ સન્તકં, એત્તકં પિતુ સન્તકં, એત્તકં અય્યકપય્યકાન’’ન્તિ યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા ધનં આચિક્ખિત્વા ‘‘એતં પટિપજ્જાહી’’તિ આહ. સુમેધપણ્ડિતો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમં ધનં સંહરિત્વા મય્હં પિતુપિતામહાદયો પરલોકં ગચ્છન્તા એકકહાપણમ્પિ ગહેત્વા ન ગતા, મયા પન ગહેત્વા ગમનકારણં કાતું વટ્ટતી’’તિ, સો રઞ્ઞો આરોચેત્વા ¶ નગરે ભેરિં ચરાપેત્વા મહાજનસ્સ દાનં દત્વા તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિ. ઇમસ્સ પનત્થસ્સ આવિભાવત્થં ઇમસ્મિં ઠાને સુમેધકથા કથેતબ્બા ¶ . સા પનેસા કિઞ્ચાપિ બુદ્ધવંસે નિરન્તરં આગતાયેવ, ગાથાબન્ધેન પન આગતત્તા ન સુટ્ઠુ પાકટા, તસ્મા તં અન્તરન્તરા ગાથાસમ્બન્ધદીપકેહિ વચનેહિ સદ્ધિં કથેસ્સામ.

સુમેધકથા

કપ્પસતસહસ્સાધિકાનઞ્હિ ચતુન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે દસહિ સદ્દેહિ અવિવિત્તં ‘‘અમરવતી’’તિ ચ ‘‘અમર’’ન્તિ ચ લદ્ધનામં નગરં અહોસિ, યં સન્ધાય બુદ્ધવંસે વુત્તં –

‘‘કપ્પે ચ સતસહસ્સે, ચતુરો ચ અસઙ્ખિયે;

અમરં નામ નગરં, દસ્સનેય્યં મનોરમં;

દસહિ સદ્દેહિ અવિવિત્તં, અન્નપાનસમાયુત’’ન્તિ. (બુ. વં. ૨.૧-૨);

તત્થ દસહિ સદ્દેહિ અવિવિત્તન્તિ હત્થિસદ્દેન અસ્સસદ્દેન રથસદ્દેન ભેરિસદ્દેન મુદિઙ્ગસદ્દેન વીણાસદ્દેન ગીતસદ્દેન સઙ્ખસદ્દેન સમ્મસદ્દેન તાળસદ્દેન ‘‘અસ્નાથ પિવથ ખાદથા’’તિ દસમેન સદ્દેનાતિ ¶ ઇમેહિ દસહિ સદ્દેહિ અવિવિત્તં અહોસિ. તેસં પન સદ્દાનં એકદેસમેવ ગહેત્વા –

‘‘હત્થિસદ્દં અસ્સસદ્દં, ભેરિસઙ્ખરથાનિ ચ;

ખાદથ પિવથ ચેવ, અન્નપાનેન ઘોસિત’’ન્તિ. –

બુદ્ધવંસે (બુ. વં. ૨.૩-૫) ઇમં ગાથં વત્વા –

‘‘નગરં સબ્બઙ્ગસમ્પન્નં, સબ્બકમ્મમુપાગતં;

સત્તરતનસમ્પન્નં, નાનાજનસમાકુલં;

સમિદ્ધં દેવનગરંવ, આવાસં પુઞ્ઞકમ્મિનં.

‘‘નગરે અમરવતિયા, સુમેધો નામ બ્રાહ્મણો;

અનેકકોટિસન્નિચયો, પહૂતધનધઞ્ઞવા.

‘‘અજ્ઝાયકો ¶ મન્તધરો, તિણ્ણં વેદાન પારગૂ;

લક્ખણે ઇતિહાસે ચ, સધમ્મે પારમિં ગતો’’તિ. – વુત્તં;

અથેકદિવસં ¶ સો સુમેધપણ્ડિતો ઉપરિપાસાદવરતલે રહોગતો હુત્વા પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસિન્નો એવં ચિન્તેસિ – ‘‘પુનબ્ભવે, પણ્ડિત, પટિસન્ધિગ્ગહણં નામ દુક્ખં, તથા નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને સરીરસ્સ ભેદનં, અહઞ્ચ જાતિધમ્મો, જરાધમ્મો, બ્યાધિધમ્મો, મરણધમ્મો, એવંભૂતેન મયા અજાતિં અજરં અબ્યાધિં અમરણં અદુક્ખં સુખં સીતલં અમતમહાનિબ્બાનં પરિયેસિતું વટ્ટતિ. અવસ્સં ભવતો મુચ્ચિત્વા નિબ્બાનગામિના એકેન મગ્ગેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ. તેન વુત્તં –

‘‘રહોગતો નિસીદિત્વા, એવં ચિન્તેસહં તદા;

દુક્ખો પુનબ્ભવો નામ, સરીરસ્સ ચ ભેદનં.

‘‘જાતિધમ્મો જરાધમ્મો, બ્યાધિધમ્મો સહં તદા;

અજરં અમરં ખેમં, પરિયેસિસ્સામિ નિબ્બુતિં.

‘‘યંનૂનિમં પૂતિકાયં, નાનાકુણપપૂરિતં;

છડ્ડયિત્વાન ગચ્છેય્યં, અનપેક્ખો અનત્થિકો.

‘‘અત્થિ હેહિતિ સો મગ્ગો, ન સો સક્કા ન હેતુયે;

પરિયેસિસ્સામિ તં મગ્ગં, ભવતો પરિમુત્તિયા’’તિ.

તતો ¶ ઉત્તરિપિ એવં ચિન્તેસિ – ‘‘યથા હિ લોકે દુક્ખસ્સ પટિપક્ખભૂતં સુખં નામ અત્થિ, એવં ભવે સતિ તપ્પટિપક્ખેન વિભવેનાપિ ભવિતબ્બં. યથા ચ ઉણ્હે સતિ તસ્સ વૂપસમભૂતં સીતલમ્પિ અત્થિ, એવં રાગગ્ગિઆદીનં વૂપસમેન નિબ્બાનેનાપિ ભવિતબ્બં. યથા નામ પાપસ્સ લામકસ્સ ધમ્મસ્સ પટિપક્ખભૂતો કલ્યાણો અનવજ્જભૂતો ધમ્મોપિ અત્થિયેવ, એવમેવ પાપિકાય જાતિયા સતિ સબ્બજાતિખેપનતો અજાતિસઙ્ખાતેન નિબ્બાનેનાપિ ભવિતબ્બમેવા’’તિ. તેન વુત્તં –

‘‘યથાપિ દુક્ખે વિજ્જન્તે, સુખં નામપિ વિજ્જતિ;

એવં ભવે વિજ્જમાને, વિભવોપિચ્છિતબ્બકો.

‘‘યથાપિ ¶ ઉણ્હે વિજ્જન્તે, અપરં વિજ્જતિ સીતલં;

એવં તિવિધગ્ગિ વિજ્જન્તે, નિબ્બાનમ્પિચ્છિતબ્બકં.

‘‘યથાપિ પાપે વિજ્જન્તે, કલ્યાણમપિ વિજ્જતિ;

એવમેવ જાતિ વિજ્જન્તે, અજાતિપિચ્છિતબ્બક’’ન્તિ.

અપરમ્પિ ¶ ચિન્તેસિ – ‘‘યથા નામ ગૂથરાસિમ્હિ નિમુગ્ગેન પુરિસેન દૂરતોવ પઞ્ચવણ્ણપદુમસઞ્છન્નં મહાતળાકં દિસ્વા ‘કતરેન નુ ખો મગ્ગેન એત્થ ગન્તબ્બ’ન્તિ તં તળાકં ગવેસિતું યુત્તં. યં તસ્સ અગવેસનં, ન સો તળાકસ્સ દોસો, પુરિસસ્સેવ દોસો. એવં કિલેસમલધોવને અમતમહાનિબ્બાનતળાકે વિજ્જન્તે યં તસ્સ અગવેસનં, ન સો અમતમહાનિબ્બાનતળાકસ્સ દોસો, પુરિસસ્સેવ દોસો. યથા ચ ચોરેહિ સમ્પરિવારિતો પુરિસો પલાયનમગ્ગે વિજ્જમાનેપિ સચે ન પલાયતિ, ન સો મગ્ગસ્સ દોસો, પુરિસસ્સેવ દોસો. એવમેવ કિલેસેહિ પરિવારેત્વા ગહિતસ્સ પુરિસસ્સ વિજ્જમાનેયેવ નિબ્બાનગામિમ્હિ સિવે મગ્ગે મગ્ગસ્સ અગવેસનં નામ ન મગ્ગસ્સ દોસો, પુરિસસ્સેવ દોસો. યથા ચ બ્યાધિપીળિતો પુરિસો વિજ્જમાને બ્યાધિતિકિચ્છકે વેજ્જે સચે તં વેજ્જં ગવેસિત્વા બ્યાધિં ન તિકિચ્છાપેતિ, ન સો વેજ્જસ્સ દોસો, પુરિસસ્સેવ દોસો. એવમેવ યો કિલેસબ્યાધિપીળિતો કિલેસવૂપસમમગ્ગકોવિદં વિજ્જમાનમેવ આચરિયં ન ગવેસતિ, તસ્સેવ દોસો, ન કિલેસવિનાસકસ્સ આચરિયસ્સ દોસો’’તિ. તેન વુત્તં –

‘‘યથા ¶ ગૂથગતો પુરિસો, તળાકં દિસ્વાન પૂરિતં;

ન ગવેસતિ તં તળાકં, ન દોસો તળાકસ્સ સો.

‘‘એવં કિલેસમલધોવે, વિજ્જન્તે અમતન્તળે;

ન ગવેસતિ તં તળાકં, ન દોસો અમતન્તળે.

‘‘યથા અરીહિ પરિરુદ્ધો, વિજ્જન્તે ગમનમ્પથે;

ન પલાયતિ સો પુરિસો, ન દોસો અઞ્જસસ્સ સો.

‘‘એવં કિલેસપરિરુદ્ધો, વિજ્જમાને સિવે પથે;

ન ગવેસતિ તં મગ્ગં, ન દોસો સિવમઞ્જસે.

‘‘યથાપિ ¶ બ્યાધિતો પુરિસો, વિજ્જમાને તિકિચ્છકે;

ન તિકિચ્છાપેતિ તં બ્યાધિં, ન દોસો સો તિકિચ્છકે.

‘‘એવં કિલેસબ્યાધીહિ, દુક્ખિતો પરિપીળિતો;

ન ગવેસતિ તં આચરિયં, ન દોસો સો વિનાયકે’’તિ.

અપરમ્પિ ¶ ચિન્તેસિ – ‘‘યથા મણ્ડનકજાતિકો પુરિસો કણ્ઠે આસત્તં કુણપં છડ્ડેત્વા સુખં ગચ્છેય્ય, એવં મયાપિ ઇમં પૂતિકાયં છડ્ડેત્વા અનપેક્ખેન નિબ્બાનનગરં પવિસિતબ્બં. યથા ચ નરનારિયો ઉક્કારભૂમિયં ઉચ્ચારપસ્સાવં કત્વા ન તં ઉચ્છઙ્ગેન વા આદાય, દુસ્સન્તેન વા વેઠેત્વા ગચ્છન્તિ, જિગુચ્છમાના પન અનપેક્ખાવ, છડ્ડેત્વા ગચ્છન્તિ, એવં મયાપિ ઇમં પૂતિકાયં અનપેક્ખેન છડ્ડેત્વા અમતનિબ્બાનનગરં પવિસિતું વટ્ટતિ. યથા ચ નાવિકા નામ જજ્જરં નાવં અનપેક્ખાવ છડ્ડેત્વા ગચ્છન્તિ, એવં અહમ્પિ ઇમં નવહિ વણમુખેહિ પગ્ઘરન્તં કાયં છડ્ડેત્વા અનપેક્ખો નિબ્બાનપુરં પવિસિસ્સામિ. યથા ચ પુરિસો નાનારતનાનિ આદાય ચોરેહિ સદ્ધિં મગ્ગં ગચ્છન્તો અત્તનો રતનનાસભયેન તે છડ્ડેત્વા ખેમં મગ્ગં ગણ્હાતિ, એવં અયમ્પિ કરજકાયો રતનવિલોપકચોરસદિસો. સચાહં એત્થ તણ્હં કરિસ્સામિ, અરિયમગ્ગકુસલધમ્મરતનં મે નસ્સિસ્સતિ, તસ્મા મયા ઇમં ચોરસદિસં કાયં છડ્ડેત્વા અમતમહાનિબ્બાનનગરં પવિસિતું વટ્ટતી’’તિ. તેન વુત્તં –

‘‘યથાપિ ¶ કુણપં પુરિસો, કણ્ઠે બદ્ધં જિગુચ્છિય;

મોચયિત્વાન ગચ્છેય્ય, સુખી સેરી સયંવસી.

‘‘તથેવિમં પૂતિકાયં, નાનાકુણપસઞ્ચયં;

છડ્ડયિત્વાન ગચ્છેય્યં, અનપેક્ખો અનત્થિકો.

‘‘યથા ઉચ્ચારટ્ઠાનમ્હિ, કરીસં નરનારિયો;

છડ્ડયિત્વાન ગચ્છન્તિ, અનપેક્ખા અનત્થિકા.

‘‘એવમેવાહં ઇમં કાયં, નાનાકુણપપૂરિતં;

છડ્ડયિત્વાન ગચ્છિસ્સં, વચ્ચં કત્વા યથા કુટિં.

‘‘યથાપિ ¶ જજ્જરં નાવં, પલુગ્ગં ઉદગાહિનિં;

સામી છડ્ડેત્વા ગચ્છન્તિ, અનપેક્ખા અનત્થિકા.

‘‘એવમેવાહં ઇમં કાયં, નવચ્છિદ્દં ધુવસ્સવં;

છડ્ડયિત્વાન ગચ્છિસ્સં, જિણ્ણનાવંવ સામિકા.

‘‘યથાપિ ¶ પુરિસો ચોરેહિ, ગચ્છન્તો ભણ્ડમાદિય;

ભણ્ડચ્છેદભયં દિસ્વા, છડ્ડયિત્વાન ગચ્છતિ.

‘‘એવમેવ અયં કાયો, મહાચોરસમો વિય;

પહાયિમં ગમિસ્સામિ, કુસલચ્છેદના ભયા’’તિ.

એવં સુમેધપણ્ડિતો નાનાવિધાહિ ઉપમાહિ ઇમં નેક્ખમ્મૂપસંહિતં અત્થં ચિન્તેત્વા સકનિવેસને અપરિમિતભોગક્ખન્ધં હેટ્ઠા વુત્તનયેન કપણદ્ધિકાદીનં વિસ્સજ્જેત્વા મહાદાનં દત્વા વત્થુકામે ચ કિલેસકામે ચ પહાય અમરનગરતો નિક્ખમિત્વા એકકોવ હિમવન્તે ધમ્મિકં નામ પબ્બતં નિસ્સાય અસ્સમં કત્વા તત્થ પણ્ણસાલઞ્ચ ચઙ્કમઞ્ચ માપેત્વા પઞ્ચહિ નીવરણદોસેહિ વજ્જિતં ‘‘એવં સમાહિતે ચિત્તે’’તિઆદિના નયેન વુત્તેહિ અટ્ઠહિ કારણગુણેહિ સમુપેતં અભિઞ્ઞાસઙ્ખાતં બલં આહરિતું તસ્મિં અસ્સમપદે નવદોસસમન્નાગતં સાટકં પજહિત્વા, દ્વાદસગુણસમન્નાગતં વાકચીરં નિવાસેત્વા, ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિ. એવં પબ્બજિતો અટ્ઠદોસસમાકિણ્ણં તં પણ્ણસાલં પહાય દસગુણસમન્નાગતં રુક્ખમૂલં ઉપગન્ત્વા સબ્બં ધઞ્ઞવિકતિં પહાય પવત્તફલભોજનો હુત્વા નિસજ્જટ્ઠાનચઙ્કમનવસેનેવ ¶ પધાનં પદહન્તો સત્તાહબ્ભન્તરેયેવ અટ્ઠન્નં સમાપત્તીનં પઞ્ચન્નઞ્ચ અભિઞ્ઞાનં લાભી અહોસિ. એવં તં યથાપત્થિતં અભિઞ્ઞાબલં પાપુણિ. તેન વુત્તં –

‘‘એવાહં ચિન્તયિત્વાન, નેકકોટિસતં ધનં;

નાથાનાથાનં દત્વાન, હિમવન્તમુપાગમિં.

‘‘હિમવન્તસ્સાવિદૂરે, ધમ્મિકો નામ પબ્બતો;

અસ્સમો સુકતો મય્હં, પણ્ણસાલા સુમાપિતા.

‘‘ચઙ્કમં ¶ તત્થ માપેસિં, પઞ્ચદોસવિવજ્જિતં;

અટ્ઠગુણસમુપેતં, અભિઞ્ઞાબલમાહરિં.

‘‘સાટકં પજહિં તત્થ, નવદોસમુપાગતં;

વાકચીરં નિવાસેસિં, દ્વાદસગુણમુપાગતં.

‘‘અટ્ઠદોસસમાકિણ્ણં, પજહિં પણ્ણસાલકં;

ઉપાગમિં રુક્ખમૂલં, ગુણે દસહુપાગતં.

‘‘વાપિતં ¶ રોપિતં ધઞ્ઞં, પજહિં નિરવસેસતો;

અનેકગુણસમ્પન્નં, પવત્તફલમાદિયિં.

‘‘તત્થપ્પધાનં પદહિં, નિસજ્જટ્ઠાનચઙ્કમે;

અબ્ભન્તરમ્હિ સત્તાહે, અભિઞ્ઞાબલ પાપુણિ’’ન્તિ.

તત્થ ‘‘અસ્સમો સુકતો મય્હં, પણ્ણસાલા સુમાપિતા’’તિ ઇમાય પન પાળિયા સુમેધપણ્ડિતેન અસ્સમપણ્ણસાલચઙ્કમા સહત્થા માપિતા વિય વુત્તા. અયં પનેત્થ અત્થો – મહાસત્તઞ્હિ ‘‘હિમવન્તં અજ્ઝોગાહેત્વા અજ્જ ધમ્મિકપબ્બતં પવિસિસ્સતી’’તિ દિસ્વા સક્કો વિસ્સકમ્મદેવપુત્તં આમન્તેસિ – ‘‘તાત, અયં સુમેધપણ્ડિતો ‘પબ્બજિસ્સામી’તિ નિક્ખન્તો, એતસ્સ વસનટ્ઠાનં માપેહી’’તિ. સો તસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા રમણીયં અસ્સમં, સુગુત્તં પણ્ણસાલં, મનોરમં ચઙ્કમઞ્ચ માપેસિ. ભગવા પન તદા અત્તનો પુઞ્ઞાનુભાવેન નિપ્ફન્નં તં અસ્સમપદં સન્ધાય ‘‘સારિપુત્ત, તસ્મિં ધમ્મિકપબ્બતે –

‘‘અસ્સમો ¶ સુકતો મય્હં, પણ્ણસાલા સુમાપિતા;

ચઙ્કમં તત્થ માપેસિં, પઞ્ચદોસવિવજ્જિત’’’ન્તિ. –

આહ. તત્થ સુકતો મય્હન્તિ સુટ્ઠુ કતો મયા. પણ્ણસાલા સુમાપિતાતિ પણ્ણચ્છદનસાલાપિ મે સુમાપિતા અહોસિ.

પઞ્ચદોસવિવજ્જિતન્તિ પઞ્ચિમે ચઙ્કમદોસા નામ થદ્ધવિસમતા, અન્તોરુક્ખતા, ગહનચ્છન્નતા ¶ , અતિસમ્બાધતા, અતિવિસાલતાતિ. થદ્ધવિસમભૂમિભાગસ્મિઞ્હિ ચઙ્કમે ચઙ્કમન્તસ્સ પાદા રુજ્જન્તિ, ફોટા ઉટ્ઠહન્તિ, ચિત્તં એકગ્ગતં ન લભતિ, કમ્મટ્ઠાનં વિપજ્જતિ. મુદુસમતલે પન ફાસુવિહારં આગમ્મ કમ્મટ્ઠાનં સમ્પજ્જતિ. તસ્મા થદ્ધવિસમભૂમિભાગતા એકો દોસોતિ વેદિતબ્બો. ચઙ્કમસ્સ અન્તો વા મજ્ઝે વા કોટિયં વા રુક્ખે સતિ પમાદમાગમ્મ ચઙ્કમન્તસ્સ નલાટં વા સીસં વા પટિહઞ્ઞતીતિ અન્તોરુક્ખતા દુતિયો દોસો. તિણલતાદિગહનચ્છન્ને ચઙ્કમે ચઙ્કમન્તો અન્ધકારવેલાયં ઉરગાદિકે પાણે અક્કમિત્વા વા મારેતિ, તેહિ વા દટ્ઠો દુક્ખં આપજ્જતીતિ ગહનચ્છન્નતા તતિયો દોસો. અતિસમ્બાધે ચઙ્કમે વિત્થારતો રતનિકે વા અડ્ઢરતનિકે વા ચઙ્કમન્તસ્સ પરિચ્છેદે પક્ખલિત્વા નખાપિ અઙ્ગુલિયોપિ ભિજ્જન્તીતિ અતિસમ્બાધતા ચતુત્થો દોસો. અતિવિસાલે ચઙ્કમે ચઙ્કમન્તસ્સ ચિત્તં ¶ વિધાવતિ, એકગ્ગતં ન લભતીતિ અતિવિસાલતા પઞ્ચમો દોસો. પુથુલતો પન દિયડ્ઢરતનં દ્વીસુ પસ્સેસુ રતનમત્તં અનુચઙ્કમં દીઘતો સટ્ઠિહત્થં મુદુતલં સમવિપ્પકિણ્ણવાલુકં ચઙ્કમં વટ્ટતિ ચેતિયગિરિમ્હિ દીપપ્પસાદકમહામહિન્દત્થેરસ્સ ચઙ્કમં વિય, તાદિસં તં અહોસિ. તેનાહ – ‘‘ચઙ્કમં તત્થ માપેસિં, પઞ્ચદોસવિવજ્જિત’’ન્તિ.

અટ્ઠગુણસમુપેતન્તિ અટ્ઠહિ સમણસુખેહિ ઉપેતં. અટ્ઠિમાનિ સમણસુખાનિ નામ ધનધઞ્ઞપરિગ્ગહાભાવો, અનવજ્જપિણ્ડપાતપરિયેસનભાવો, નિબ્બુતપિણ્ડપાતભુઞ્જનભાવો, રટ્ઠં પીળેત્વા ધનસારં વા સીસકહાપણાદીનિ વા ગણ્હન્તેસુ રાજકુલેસુ રટ્ઠપીળનકિલેસાભાવો, ઉપકરણેસુ નિચ્છન્દરાગભાવો, ચોરવિલોપે નિબ્ભયભાવો, રાજરાજમહામત્તેહિ અસંસટ્ઠભાવો, ચતૂસુ દિસાસુ અપ્પટિહતભાવોતિ ¶ . ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘યથા તસ્મિં અસ્સમે વસન્તેન સક્કા હોન્તિ ઇમાનિ અટ્ઠ સુખાનિ વિન્દિતું, એવં અટ્ઠગુણસમુપેતં તં અસ્સમં માપેસિ’’ન્તિ.

અભિઞ્ઞાબલમાહરિન્તિ પચ્છા તસ્મિં અસ્સમે વસન્તો કસિણપરિકમ્મં કત્વા અભિઞ્ઞાનઞ્ચ સમાપત્તીનઞ્ચ ઉપ્પાદનત્થાય અનિચ્ચતો ચ દુક્ખતો ચ વિપસ્સનં આરભિત્વા થામપ્પત્તં વિપસ્સનાબલં આહરિં. યથા તસ્મિં વસન્તો તં બલં આહરિતું સક્કોમિ, એવં તં અસ્સમં અભિઞ્ઞત્થાય વિપસ્સનાબલસ્સ અનુચ્છવિકં કત્વા માપેસિન્તિ અત્થો.

સાટકં પજહિં તત્થ, નવદોસમુપાગતન્તિ એત્થાયં અનુપુબ્બિકથા. તદા કિર કુટિલેણચઙ્કમાદિપટિમણ્ડિતં પુપ્ફૂપગફલૂપગરુક્ખસઞ્છન્નં રમણીયં મધુરસલિલાસયં અપગતવાળમિગભિંસનકસકુણં પવિવેકક્ખમં અસ્સમં માપેત્વા અલઙ્કતચઙ્કમસ્સ ઉભોસુ અન્તેસુ આલમ્બનફલકં સંવિધાય નિસીદનત્થાય ચઙ્કમવેમજ્ઝે સમતલં મુગ્ગવણ્ણસિલં માપેત્વા અન્તો પણ્ણસાલાય ¶ જટામણ્ડલવાકચીરતિદણ્ડકુણ્ડિકાદિકે તાપસપરિક્ખારે મણ્ડપે પાનીયઘટપાનીયસઙ્ખપાનીયસરાવાનિ, અગ્ગિસાલાયં અઙ્ગારકપલ્લદારુઆદીનીતિ એવં યં યં પબ્બજિતાનં ઉપકારાય સંવત્તતિ, તં સબ્બં માપેત્વા પણ્ણસાલાય ભિત્તિયં – ‘‘યે કેચિ પબ્બજિતુકામા ઇમે પરિક્ખારે ગહેત્વા પબ્બજન્તૂ’’તિ અક્ખરાનિ છિન્દિત્વા દેવલોકમેવ ગતે વિસ્સકમ્મદેવપુત્તે સુમેધપણ્ડિતો હિમવન્તપાદે ગિરિકન્દરાનુસારેન અત્તનો નિવાસાનુરૂપં ફાસુકટ્ઠાનં ઓલોકેન્તો નદીનિવત્તને વિસ્સકમ્મનિમ્મિતં સક્કદત્તિયં રમણીયં અસ્સમં દિસ્વા ચઙ્કમનકોટિં ગન્ત્વા પદવળઞ્જં અપસ્સન્તો ‘‘ધુવં પબ્બજિતા ધુરગામે ભિક્ખં પરિયેસિત્વા કિલન્તરૂપા આગન્ત્વા પણ્ણસાલં ¶ પવિસિત્વા નિસિન્ના ભવિસ્સન્તી’’તિ ચિન્તેત્વા થોકં આગમેત્વા ‘‘અતિવિય ચિરાયન્તિ, જાનિસ્સામી’’તિ પણ્ણસાલદ્વારં વિવરિત્વા અન્તો પવિસિત્વા ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો મહાભિત્તિયં અક્ખરાનિ વાચેત્વા ‘‘મય્હં કપ્પિયપરિક્ખારા એતે, ઇમે ગહેત્વા પબ્બજિસ્સામી’’તિ અત્તના નિવત્થપારુતં સાટકયુગં પજહિ. તેનાહ ‘‘સાટકં પજહિં તત્થા’’તિ. એવં પવિટ્ઠો અહં, સારિપુત્ત, તસ્સં પણ્ણસાલાયં સાટકં પજહિં.

નવદોસમુપાગતન્તિ ¶ સાટકં પજહન્તો નવ દોસે દિસ્વા પજહિન્તિ દીપેતિ. તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિતાનઞ્હિ સાટકસ્મિં નવ દોસા ઉપટ્ઠહન્તિ. મહગ્ઘભાવો એકો દોસો, પરપટિબદ્ધતાય ઉપ્પજ્જનભાવો એકો, પરિભોગેન લહું કિલિસ્સનભાવો એકો, કિલિટ્ઠો હિ ધોવિતબ્બો ચ રજિતબ્બો ચ હોતિ, પરિભોગેન જીરણભાવો એકો, જિણ્ણસ્સ હિ તુન્નં વા અગ્ગળદાનં વા કાતબ્બં હોતિ, પુન પરિયેસનાય દુરભિસમ્ભવભાવો એકો, તાપસપબ્બજ્જાય અસારુપ્પભાવો એકો, પચ્ચત્થિકાનં સાધારણભાવો એકો, યથા હિ નં પચ્ચત્થિકા ન ગણ્હન્તિ, એવં ગોપેતબ્બો હોતિ, પરિભુઞ્જન્તસ્સ વિભૂસનટ્ઠાનભાવો એકો, ગહેત્વા વિચરન્તસ્સ ખન્ધભારમહિચ્છભાવો એકોતિ.

વાકચીરં નિવાસેસિન્તિ તદાહં, સારિપુત્ત, ઇમે નવ દોસે દિસ્વા સાટકં પહાય વાકચીરં નિવાસેસિં, મુઞ્જતિણં હીરં હીરં કત્વા ગન્થેત્વા કતં વાકચીરં નિવાસનપારુપનત્થાય આદિયિન્તિ અત્થો.

દ્વાદસ ગુણમુપાગતન્તિ દ્વાદસહિ આનિસંસેહિ સમન્નાગતં. વાકચીરસ્મિઞ્હિ દ્વાદસ આનિસંસા – અપ્પગ્ઘં સુન્દરં કપ્પિયન્તિ અયં તાવ એકો આનિસંસો, સહત્થા કાતું સક્કાતિ અયં દુતિયો, પરિભોગેન સણિકં કિલિસ્સતિ, ધોવિયમાનેપિ પપઞ્ચો નત્થીતિ અયં તતિયો, પરિભોગેન જિણ્ણેપિ સિબ્બિતબ્બાભાવો ચતુત્થો, પુન પરિયેસન્તસ્સ સુખેન કરણભાવો ¶ પઞ્ચમો, તાપસપબ્બજ્જાય સારુપ્પભાવો છટ્ઠો, પચ્ચત્થિકાનં નિરુપભોગભાવો સત્તમો, પરિભુઞ્જન્તસ્સ વિભૂસનટ્ઠાનાભાવો અટ્ઠમો, ધારણે સલ્લહુકભાવો નવમો, ચીવરપચ્ચયે અપ્પિચ્છભાવો દસમો, વાકુપ્પત્તિયા ધમ્મિકઅનવજ્જભાવો એકાદસમો, વાકચીરે નટ્ઠેપિ અનપેક્ખભાવો દ્વાદસમોતિ.

અટ્ઠદોસસમાકિણ્ણં, પજહિં પણ્ણસાલકન્તિ કથં પજહિં? સો કિર વરસાટકયુગં ઓમુઞ્ચન્તો ચીવરવંસે લગ્ગિતં અનોજપુપ્ફદામસદિસં રત્તં વાકચીરં ગહેત્વા નિવાસેત્વા તસ્સૂપરિ અપરં સુવણ્ણવણ્ણં વાકચીરં પરિદહિત્વા પુન્નાગપુપ્ફસન્થરસદિસં સખુરં અજિનચમ્મં એકંસં કત્વા જટામણ્ડલં ¶ પટિમુઞ્ચિત્વા ચૂળાય ¶ સદ્ધિં નિચ્ચલભાવકરણત્થં સારસૂચિં પવેસેત્વા મુત્તાજાલસદિસાય સિક્કાય પવાળવણ્ણં કુણ્ડિકં ઓદહિત્વા તીસુ ઠાનેસુ વઙ્કં કાજં આદાય એકિસ્સા કાજકોટિયા કુણ્ડિકં, એકિસ્સા અઙ્કુસપચ્છિતિદણ્ડકાદીનિ ઓલગ્ગેત્વા ખારિકાજં અંસે કત્વા દક્ખિણેન હત્થેન કત્તરદણ્ડં ગહેત્વા પણ્ણસાલતો નિક્ખમિત્વા સટ્ઠિહત્થે મહાચઙ્કમે અપરાપરં ચઙ્કમન્તો અત્તનો વેસં ઓલોકેત્વા – ‘‘મય્હં મનોરથો મત્થકં પત્તો, સોભતિ વત મે પબ્બજ્જા, બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધાદીહિ સબ્બેહિ ધીરપુરિસેહિ વણ્ણિતા થોમિતા અયં પબ્બજ્જા નામ, પહીનં મે ગિહિબન્ધનં, નિક્ખન્તોસ્મિ નેક્ખમ્મં, લદ્ધા મે ઉત્તમપબ્બજ્જા, કરિસ્સામિ સમણધમ્મં, લભિસ્સામિ મગ્ગફલસુખ’’ન્તિ ઉસ્સાહજાતો ખારિકાજં ઓતારેત્વા ચઙ્કમવેમજ્ઝે મુગ્ગવણ્ણસિલાપટ્ટે સુવણ્ણપટિમા વિય નિસિન્નો દિવસભાગં વીતિનામેત્વા સાયન્હસમયં પણ્ણસાલં પવિસિત્વા બિદલમઞ્ચકપસ્સે કટ્ઠત્થરિકાય નિપન્નો સરીરં ઉતું ગાહાપેત્વા બલવપચ્ચૂસે પબુજ્ઝિત્વા અત્તનો આગમનં આવજ્જેસિ – ‘‘અહં ઘરાવાસે આદીનવં દિસ્વા અમિતભોગં અનન્તયસં પહાય અરઞ્ઞં પવિસિત્વા નેક્ખમ્મગવેસકો હુત્વા પબ્બજિતો. ઇતો દાનિ પટ્ઠાય પમાદચારં ચરિતું ન વટ્ટતિ, પવિવેકઞ્હિ પહાય વિચરન્તં મિચ્છાવિતક્કમક્ખિકા ખાદન્તિ, ઇદાનિ મયા વિવેકમનુબ્રૂહેતું વટ્ટતિ, અહઞ્હિ ઘરાવાસં પલિબોધતો દિસ્વા નિક્ખન્તો, અયઞ્ચ મનાપા પણ્ણસાલા, બેલુવપક્કવણ્ણા પરિભણ્ડકતા ભૂમિ, રજતવણ્ણા સેતભિત્તિયો, કપોતપાદવણ્ણં પણ્ણચ્છદનં, વિચિત્તત્થરણવણ્ણો બિદલમઞ્ચકો, નિવાસફાસુકં વસનટ્ઠાનં, ન એત્તો અતિરેકતરા વિય મે ગેહસમ્પદા પઞ્ઞાયતી’’તિ પણ્ણસાલાય દોસે વિચિનન્તો અટ્ઠ દોસે પસ્સિ.

પણ્ણસાલપરિભોગસ્મિઞ્હિ અટ્ઠ આદીનવા – મહાસમારમ્ભેન દબ્બસમ્ભારે સમોધાનેત્વા કરણપરિયેસનભાવો એકો આદીનવો, તિણપણ્ણમત્તિકાસુ પતિતાસુ તાસં પુનપ્પુનં ઠપેતબ્બતાય નિબદ્ધજગ્ગનભાવો દુતિયો, સેનાસનં નામ મહલ્લકસ્સ પાપુણાતિ, અવેલાય વુટ્ઠાપિયમાનસ્સ ¶ ચિત્તેકગ્ગતા ન હોતીતિ ઉટ્ઠાપનીયભાવો તતિયો, સીતુણ્હાદિપટિઘાતેન કાયસ્સ સુખુમાલકરણભાવો ચતુત્થો ¶ , ગેહં પવિટ્ઠેન યંકિઞ્ચિ પાપં સક્કા કાતુન્તિ ગરહાપટિચ્છાદનભાવો પઞ્ચમો, ‘‘મય્હ’’ન્તિ પરિગ્ગહકરણભાવો છટ્ઠો, ગેહસ્સ અત્થિભાવો નામેસ સદુતિયકવાસો વિયાતિ સત્તમો, ઊકામઙ્ગુલઘરગોળિકાદીનં સાધારણતાય બહુસાધારણભાવો અટ્ઠમો. ઇતિ ¶ ઇમે અટ્ઠ આદીનવે દિસ્વા મહાસત્તો પણ્ણસાલં પજહિ. તેનાહ – ‘‘અટ્ઠદોસસમાકિણ્ણં, પજહિં પણ્ણસાલક’’ન્તિ.

ઉપાગમિં રુક્ખમૂલં, ગુણે દસહુપાગતન્તિ છન્નં પટિક્ખિપિત્વા દસહિ ગુણેહિ ઉપેતં રુક્ખમૂલં ઉપગતોસ્મીતિ વદતિ. તત્રિમે દસ ગુણા – અપ્પસમારમ્ભતા એકો ગુણો, ઉપગમનમત્તકમેવ હિ તત્થ હોતીતિ. અપ્પટિજગ્ગનતા દુતિયો, તઞ્હિ સમ્મટ્ઠમ્પિ અસમ્મટ્ઠમ્પિ પરિભોગફાસુકં હોતિયેવ. અનુટ્ઠાપનીયભાવો તતિયો. ગરહં નપ્પટિચ્છાદેતિ, તત્થ હિ પાપં કરોન્તો લજ્જતીતિ ગરહાય અપ્પટિચ્છન્નભાવો ચતુત્થો. અબ્ભોકાસવાસો વિય કાયં ન સન્થમ્ભેતીતિ કાયસ્સ અસન્થમ્ભનભાવો પઞ્ચમો, પરિગ્ગહકરણાભાવો છટ્ઠો, ગેહાલયપટિક્ખેપો સત્તમો. બહુસાધારણે ગેહે વિય ‘‘પટિજગ્ગિસ્સામિ નં, નિક્ખમથા’’તિ નીહરણકાભાવો અટ્ઠમો, વસન્તસ્સ સપ્પીતિકભાવો નવમો, રુક્ખમૂલસેનાસનસ્સ ગતગતટ્ઠાને સુલભતાય અનપેક્ખભાવો દસમોતિ ઇમે દસગુણે દિસ્વા રુક્ખમૂલં ઉપગતોસ્મીતિ વદતિ.

ઇમાનિ હિ એત્તકાનિ કારણાનિ સલ્લક્ખેત્વા મહાસત્તો પુનદિવસે ભિક્ખાય ગામં પાવિસિ. અથસ્સ સમ્પત્તગામે મનુસ્સા મહન્તેન ઉસ્સાહેન ભિક્ખં અદંસુ. સો ભત્તકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા અસ્સમં આગમ્મ નિસીદિત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘નાહં ‘આહારં લભામી’તિ પબ્બજિતો, સિનિદ્ધાહારો નામેસ માનમદપુરિસમદે વડ્ઢેતિ, આહારમૂલકસ્સ ચ દુક્ખસ્સ અન્તો નત્થિ, યંનૂનાહં વાપિતરોપિતધઞ્ઞનિબ્બત્તકં આહારં પજહિત્વા પવત્તફલભોજનો ભવેય્ય’’ન્તિ. સો તતો પટ્ઠાય તથા કત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો સત્તાહબ્ભન્તરેયેવ અટ્ઠ સમાપત્તિયો પઞ્ચ ચ અભિઞ્ઞાયો નિબ્બત્તેસિ. તેન વુત્તં –

‘‘વાપિતં રોપિતં ધઞ્ઞં, પજહિં નિરવસેસતો;

અનેકગુણસમ્પન્નં, પવત્તફલમાદિયિં.

‘‘તત્થપ્પધાનં ¶ પદહિં, નિસજ્જટ્ઠાનચઙ્કમે;

અબ્ભન્તરમ્હિ સત્તાહે, અભિઞ્ઞાબલ પાપુણિ’’ન્તિ.

દીપઙ્કરો બુદ્ધો

એવં ¶ અભિઞ્ઞાબલં પત્વા સુમેધતાપસે સમાપત્તિસુખેન વીતિનામેન્તે દીપઙ્કરો નામ સત્થા લોકે ઉદપાદિ. તસ્સ પટિસન્ધિજાતિબોધિ ધમ્મચક્કપ્પવત્તનેસુ સકલાપિ દસસહસ્સિલોકધાતુ ¶ સઙ્કમ્પિ સમ્પકમ્પિ સમ્પવેધિ, મહાવિરવં રવિ, દ્વત્તિંસ પુબ્બનિમિત્તાનિ પાતુરહેસું. સુમેધતાપસો સમાપત્તિસુખેન વીતિનામેન્તો નેવ તં સદ્દમસ્સોસિ, ન ચ તાનિ નિમિત્તાનિ અદ્દસ. તેન વુત્તં –

‘‘એવં મે સિદ્ધિપ્પત્તસ્સ, વસીભૂતસ્સ સાસને;

દીપઙ્કરો નામ જિનો, ઉપ્પજ્જિ લોકનાયકો.

‘‘ઉપ્પજ્જન્તે ચ જાયન્તે, બુજ્ઝન્તે ધમ્મદેસને;

ચતુરો નિમિત્તે નાદ્દસં, ઝાનરતિસમપ્પિતો’’તિ.

તસ્મિં કાલે દીપઙ્કરદસબલો ચતૂહિ ખીણાસવસતસહસ્સેહિ પરિવુતો અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરમાનો રમ્મં નામ નગરં પત્વા સુદસ્સનમહાવિહારે પટિવસતિ. રમ્મનગરવાસિનો ‘‘દીપઙ્કરો કિર સમણિસ્સરો પરમાભિસમ્બોધિં પત્વા પવત્તવરધમ્મચક્કો અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરમાનો અમ્હાકં રમ્મનગરં પત્વા સુદસ્સનમહાવિહારે પટિવસતી’’તિ સુત્વા સપ્પિનવનીતાદીનિ ચેવ ભેસજ્જાનિ વત્થચ્છાદનાનિ ચ ગાહાપેત્વા ગન્ધમાલાદિહત્થા યેન બુદ્ધો, યેન ધમ્મો, યેન સઙ્ઘો, તન્નિન્ના તપ્પોણા તપ્પબ્ભારા હુત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ગન્ધમાલાદીહિ પૂજેત્વા એકમન્તં નિસિન્ના ધમ્મદેસનં સુત્વા સ્વાતનાય નિમન્તેત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કમિંસુ.

તે પુનદિવસે મહાદાનં સજ્જેત્વા નગરં અલઙ્કરિત્વા દસબલસ્સ આગમનમગ્ગં અલઙ્કરોન્તા ઉદકભિન્નટ્ઠાનેસુ પંસું પક્ખિપિત્વા સમં ભૂમિતલં કત્વા રજતપટ્ટવણ્ણં વાલુકં આકિરન્તિ, લાજે ચેવ પુપ્ફાનિ ચ વિકિરન્તિ, નાનાવિરાગેહિ વત્થેહિ ધજપટાકે ઉસ્સાપેન્તિ, કદલિયો ચેવ પુણ્ણઘટપન્તિયો ચ પતિટ્ઠાપેન્તિ. તસ્મિં કાલે સુમેધતાપસો અત્તનો અસ્સમપદા આકાસં ઉગ્ગન્ત્વા, તેસં મનુસ્સાનં ઉપરિભાગેન આકાસેન ગચ્છન્તો તે હટ્ઠતુટ્ઠે મનુસ્સે દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ ¶ આકાસતો ઓરુય્હ એકમન્તં ઠિતો મનુસ્સે પુચ્છિ – ‘‘અમ્ભો, કસ્સ તુમ્હે ઇધ વિસમં મગ્ગં અલઙ્કરોથા’’તિ? તેન વુત્તં –

‘‘પચ્ચન્તદેસવિસયે ¶ , નિમન્તેત્વા તથાગતં;

તસ્સ આગમનં મગ્ગં, સોધેન્તિ તુટ્ઠમાનસા.

‘‘અહં તેન સમયેન, નિક્ખમિત્વા સકસ્સમા;

ધુનન્તો વાકચીરાનિ, ગચ્છામિ અમ્બરે તદા.

‘‘વેદજાતં ¶ જનં દિસ્વા, તુટ્ઠહટ્ઠં પમોદિતં;

ઓરોહિત્વાન ગગના, મનુસ્સે પુચ્છિ તાવદે.

‘‘‘તુટ્ઠહટ્ઠો પમુદિતો, વેદજાતો મહાજનો;

કસ્સ સોધીયતિ મગ્ગો, અઞ્જસં વટુમાયન’’’ન્તિ.

મનુસ્સા આહંસુ – ‘‘ભન્તે સુમેધ, ન ત્વં જાનાસિ, દીપઙ્કરો દસબલો સમ્માસમ્બુદ્ધો સમ્બોધિં પત્વા પવત્તવરધમ્મચક્કો ચારિકં ચરમાનો અમ્હાકં નગરં પત્વા સુદસ્સનમહાવિહારે પટિવસતિ. મયં તં ભગવન્તં નિમન્તયિમ્હ, તસ્સેતં બુદ્ધસ્સ ભગવતો આગમનમગ્ગં અલઙ્કરોમા’’તિ. અથ સુમેધતાપસો ચિન્તેસિ – ‘‘બુદ્ધોતિ ખો ઘોસમત્તકમ્પિ લોકે દુલ્લભં, પગેવ બુદ્ધુપ્પાદો, મયાપિ ઇમેહિ મનુસ્સેહિ સદ્ધિં દસબલસ્સ મગ્ગં અલઙ્કરિતું વટ્ટતી’’તિ. સો તે મનુસ્સે આહ – ‘‘સચે, ભો, તુમ્હે એતં મગ્ગં બુદ્ધસ્સ અલઙ્કરોથ, મય્હમ્પિ એકં ઓકાસં દેથ, અહમ્પિ તુમ્હેહિ સદ્ધિં મગ્ગં અલઙ્કરિસ્સામી’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ‘‘સુમેધતાપસો ઇદ્ધિમા’’તિ જાનન્તા ઉદકભિન્નોકાસં સલ્લક્ખેત્વા – ‘‘ત્વં ઇમં ઠાનં અલઙ્કરોહી’’તિ અદંસુ. સુમેધો બુદ્ધારમ્મણં પીતિં ગહેત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અહં ઇમં ઓકાસં ઇદ્ધિયા અલઙ્કરિતું પહોમિ, એવં અલઙ્કતો ન મં પરિતોસેસ્સતિ, અજ્જ મયા કાયવેય્યાવચ્ચં કાતું વટ્ટતી’’તિ પંસું આહરિત્વા તસ્મિં પદેસે પક્ખિપિ.

તસ્સ તસ્મિં પદેસે અનિટ્ઠિતેયેવ દીપઙ્કરદસબલો મહાનુભાવાનં છળભિઞ્ઞાનં ખીણાસવાનં ચતૂહિ સતસહસ્સેહિ પરિવુતો દેવતાસુ દિબ્બગન્ધમાલાદીહિ પૂજયન્તાસુ દિબ્બતુરિયેહિ વજ્જન્તાસુ દિબ્બસઙ્ગીતેસુ પવત્તેન્તેસુ મનુસ્સેસુ માનુસકેહિ ગન્ધમાલાદીહિ ચેવ તુરિયેહિ ¶ ચ પૂજયન્તેસુ અનોપમાય બુદ્ધલીલાય મનોસિલાતલે વિજમ્ભમાનો સીહો વિય તં અલઙ્કતપટિયત્તં મગ્ગં પટિપજ્જિ. સુમેધતાપસો અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા અલઙ્કતમગ્ગેન આગચ્છન્તસ્સ દસબલસ્સ દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણપટિમણ્ડિતં અસીતિયા અનુબ્યઞ્જનેહિ ¶ અનુરઞ્જિતં બ્યામપ્પભાય સમ્પરિવારિતં મણિવણ્ણગગનતલે નાનપ્પકારા વિજ્જુલતા વિય આવેળાવેળભૂતા ચેવ યુગળયુગળભૂતા ચ છબ્બણ્ણઘનબુદ્ધરસ્મિયો વિસ્સજ્જેન્તં રૂપસોભગ્ગપ્પત્તં અત્તભાવં ઓલોકેત્વા – ‘‘અજ્જ મયા દસબલસ્સ જીવિતપરિચ્ચાગં કાતું વટ્ટતિ, મા ભગવા કલલં અક્કમિ, મણિફલકસેતું ¶ પન અક્કમન્તો વિય સદ્ધિં ચતૂહિ ખીણાસવસતસહસ્સેહિ મમ પિટ્ઠિં મદ્દમાનો ગચ્છતુ, તં મે ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ કેસે મોચેત્વા અજિનચમ્મજટામણ્ડલવાકચીરાનિ કાળવણ્ણે કલલે પત્થરિત્વા મણિફલકસેતુ વિય કલલપિટ્ઠે નિપજ્જિ. તેન વુત્તં –

‘‘તે મે પુટ્ઠા વિયાકંસુ, ‘બુદ્ધો લોકે અનુત્તરો;

દીપઙ્કરો નામ જિનો, ઉપ્પજ્જિ લોકનાયકો;

તસ્સ સોધીયતિ મગ્ગો, અઞ્જસં વટુમાયનં’.

‘‘બુદ્ધોતિવચનં સુત્વાન, પીતિ ઉપ્પજ્જિ તાવદે;

બુદ્ધો બુદ્ધોતિ કથયન્તો, સોમનસ્સં પવેદયિં.

‘‘તત્થ ઠત્વા વિચિન્તેસિં, તુટ્ઠો સંવિગ્ગમાનસો;

‘ઇધ બીજાનિ રોપિસ્સં, ખણો વે મા ઉપચ્ચગા’.

‘‘યદિ બુદ્ધસ્સ સોધેથ, એકોકાસં દદાથ મે;

અહમ્પિ સોધયિસ્સામિ, અઞ્જસં વટુમાયનં.

‘‘અદંસુ તે મમોકાસં, સોધેતું અઞ્જસં તદા;

બુદ્ધો બુદ્ધોતિ ચિન્તેન્તો, મગ્ગં સોધેમહં તદા.

‘‘અનિટ્ઠિતે મમોકાસે, દીપઙ્કરો મહામુનિ;

ચતૂહિ સતસહસ્સેહિ, છળભિઞ્ઞેહિ તાદિહિ;

ખીણાસવેહિ વિમલેહિ, પટિપજ્જિ અઞ્જસં જિનો.

‘‘પચ્ચુગ્ગમના ¶ વત્તન્તિ, વજ્જન્તિ ભેરિયો બહૂ;

આમોદિતા નરમરૂ, સાધુકારં પવત્તયું.

‘‘દેવા ¶ મનુસ્સે પસ્સન્તિ, મનુસ્સાપિ ચ દેવતા;

ઉભોપિ તે પઞ્જલિકા, અનુયન્તિ તથાગતં.

‘‘દેવા દિબ્બેહિ તુરિયેહિ, મનુસ્સા માનુસેહિ ચ;

ઉભોપિ તે વજ્જયન્તા, અનુયન્તિ તથાગતં.

‘‘દિબ્બં મન્દારવં પુપ્ફં, પદુમં પારિછત્તકં;

દિસોદિસં ઓકિરન્તિ, આકાસનભગતા મરૂ.

‘‘દિબ્બં ચન્દનચુણ્ણઞ્ચ, વરગન્ધઞ્ચ કેવલં;

દિસોદિસં ઓકિરન્તિ, આકાસનભગતા મરૂ.

‘‘ચમ્પકં સલલં નીપં, નાગપુન્નાગકેતકં;

દિસોદિસં ઉક્ખિપન્તિ, ભૂમિતલગતા નરા.

‘‘કેસે મુઞ્ચિત્વાહં તત્થ, વાકચીરઞ્ચ ચમ્મકં;

કલલે પત્થરિત્વાન, અવકુજ્જો નિપજ્જહં.

‘‘અક્કમિત્વાન મં બુદ્ધો, સહ સિસ્સેહિ ગચ્છતુ;

મા નં કલલે અક્કમિત્થ, હિતાય મે ભવિસ્સતી’’તિ.

સો ¶ પન કલલપિટ્ઠે નિપન્નકોવ પુન અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા દીપઙ્કરદસબલસ્સ બુદ્ધસિરિં સમ્પસ્સમાનો એવં ચિન્તેસિ – ‘‘સચે અહં ઇચ્છેય્યં, સબ્બકિલેસે ઝાપેત્વા સઙ્ઘનવકો હુત્વા રમ્મનગરં પવિસેય્યં, અઞ્ઞાતકવેસેન પન મે કિલેસે ઝાપેત્વા નિબ્બાનપ્પત્તિયા કિચ્ચં નત્થિ, યંનૂનાહં દીપઙ્કરદસબલો વિય પરમાભિસમ્બોધિં પત્વા ધમ્મનાવં આરોપેત્વા મહાજનં સંસારસાગરા ઉત્તારેત્વા પચ્છા પરિનિબ્બાયેય્યં, ઇદં મય્હં પતિરૂપ’’ન્તિ. તતો અટ્ઠ ધમ્મે સમોધાનેત્વા બુદ્ધભાવાય અભિનીહારં કત્વા નિપજ્જિ. તેન વુત્તં –

‘‘પથવિયં નિપન્નસ્સ, એવં મે આસિ ચેતસો;

‘ઇચ્છમાનો અહં અજ્જ, કિલેસે ઝાપયે મમ.

‘‘‘કિં ¶ ¶ મે અઞ્ઞાતવેસેન, ધમ્મં સચ્છિકતેનિધ;

સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, બુદ્ધો હેસ્સં સદેવકે.

‘‘‘કિં મે એકેન તિણ્ણેન, પુરિસેન થામદસ્સિના;

સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, સન્તારેસ્સં સદેવકં.

‘‘‘ઇમિના મે અધિકારેન, કતેન પુરિસુત્તમે;

સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, તારેમિ જનતં બહું.

‘‘‘સંસારસોતં છિન્દિત્વા, વિદ્ધંસેત્વા તયો ભવે;

ધમ્મનાવં સમારુય્હ, સન્તારેસ્સં સદેવક’’’ન્તિ.

યસ્મા પન બુદ્ધત્તં પત્થેન્તસ્સ –

‘‘મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, હેતુ સત્થારદસ્સનં;

પબ્બજ્જા ગુણસમ્પત્તિ, અધિકારો ચ છન્દતા;

અટ્ઠધમ્મસમોધાના, અભિનીહારો સમિજ્ઝતી’’તિ.

મનુસ્સત્તભાવસ્મિંયેવ હિ ઠત્વા બુદ્ધત્તં પત્થેન્તસ્સ પત્થના સમિજ્ઝતિ, નાગસ્સ વા સુપણ્ણસ્સ વા દેવતાય વા સક્કસ્સ વા પત્થના નો સમિજ્ઝતિ. મનુસ્સત્તભાવેપિ પુરિસલિઙ્ગે ઠિતસ્સેવ પત્થના સમિજ્ઝતિ, ઇત્થિયા વા પણ્ડકનપુંસકઉભતોબ્યઞ્જનકાનં વા નો સમિજ્ઝતિ. પુરિસસ્સપિ તસ્મિં અત્તભાવે અરહત્તપ્પત્તિયા હેતુસમ્પન્નસ્સેવ પત્થના સમિજ્ઝતિ, નો ઇતરસ્સ. હેતુસમ્પન્નસ્સાપિ જીવમાનબુદ્ધસ્સેવ સન્તિકે પત્થેન્તસ્સેવ પત્થના સમિજ્ઝતિ, પરિનિબ્બુતે બુદ્ધે ચેતિયસન્તિકે વા બોધિમૂલે વા પત્થેન્તસ્સ ન સમિજ્ઝતિ. બુદ્ધાનં સન્તિકે પત્થેન્તસ્સપિ પબ્બજ્જાલિઙ્ગે ઠિતસ્સેવ સમિજ્ઝતિ, નો ગિહિલિઙ્ગે ઠિતસ્સ. પબ્બજિતસ્સપિ ¶ પઞ્ચાભિઞ્ઞાઅટ્ઠસમાપત્તિલાભિનોયેવ સમિજ્ઝતિ, ન ઇમાય ગુણસમ્પત્તિયા વિરહિતસ્સ. ગુણસમ્પન્નેનપિ યેન અત્તનો જીવિતં બુદ્ધાનં પરિચ્ચત્તં હોતિ, તસ્સેવ ઇમિના અધિકારેન અધિકારસમ્પન્નસ્સ સમિજ્ઝતિ, ન ઇતરસ્સ. અધિકારસમ્પન્નસ્સાપિ યસ્સ બુદ્ધકારકધમ્માનં અત્થાય મહન્તો છન્દો ચ ઉસ્સાહો ચ વાયામો ચ પરિયેટ્ઠિ ચ, તસ્સેવ સમિજ્ઝતિ, ન ઇતરસ્સ.

તત્રિદં ¶ ¶ છન્દમહન્તતાય ઓપમ્મં – સચે હિ એવમસ્સ યો સકલચક્કવાળગબ્ભં એકોદકીભૂતં અત્તનો બાહુબલેન ઉત્તરિત્વા પારં ગન્તું સમત્થો, સો બુદ્ધત્તં પાપુણાતિ. યો વા પન સકલચક્કવાળગબ્ભં વેળુગુમ્બસઞ્છન્નં વિયૂહિત્વા મદ્દિત્વા પદસા ગચ્છન્તો પારં ગન્તું સમત્થો, સો બુદ્ધત્તં પાપુણાતિ. યો વા પન સકલચક્કવાળગબ્ભં સત્તિયો આકોટેત્વા નિરન્તરં સત્તિફલસમાકિણ્ણં પદસા અક્કમમાનો પારં ગન્તું સમત્થો, સો બુદ્ધત્તં પાપુણાતિ. યો વા પન સકલચક્કવાળગબ્ભં વીતચ્ચિતઙ્ગારભરિતં પાદેહિ મદ્દમાનો પારં ગન્તું સમત્થો, સો બુદ્ધત્તં પાપુણાતીતિ. યો એતેસુ એકમ્પિ અત્તનો દુક્કરં ન મઞ્ઞતિ, ‘‘અહં એતમ્પિ તરિત્વા વા ગન્ત્વા વા પારં ગમિસ્સામી’’તિ એવં મહન્તેન છન્દેન ચ ઉસ્સાહેન ચ વાયામેન ચ પરિયેટ્ઠિયા ચ સમન્નાગતો હોતિ, એતસ્સેવ પત્થના સમિજ્ઝતિ, ન ઇતરસ્સ. તસ્મા સુમેધતાપસો ઇમે અટ્ઠ ધમ્મે સમોધાનેત્વાવ બુદ્ધભાવાય અભિનીહારં કત્વા નિપજ્જિ.

દીપઙ્કરોપિ ભગવા આગન્ત્વા સુમેધતાપસસ્સ સીસભાગે ઠત્વા મણિસીહપઞ્જરં ઉગ્ઘાટેન્તો વિય પઞ્ચવણ્ણપસાદસમ્પન્નાનિ અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા કલલપિટ્ઠે નિપન્નં સુમેધતાપસં દિસ્વા ‘‘અયં તાપસો બુદ્ધત્તાય અભિનીહારં કત્વા નિપન્નો, સમિજ્ઝિસ્સતિ નુ ખો એતસ્સ પત્થના, ઉદાહુ નો’’તિ અનાગતંસઞાણં પેસેત્વા ઉપધારેન્તો – ‘‘ઇતો કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ અતિક્કમિત્વા અયં ગોતમો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ઠિતકોવ પરિસમજ્ઝે બ્યાકાસિ – ‘‘પસ્સથ નો તુમ્હે ઇમં ઉગ્ગતપં તાપસં કલલપિટ્ઠે નિપન્ન’’ન્તિ? ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ. અયં બુદ્ધત્તાય અભિનીહારં કત્વા નિપન્નો, સમિજ્ઝિસ્સતિ ઇમસ્સ પત્થના. અયઞ્હિ ઇતો કપ્પસતસહસ્સાધિકાનં ચતુન્નં અસઙ્ખયેય્યાનં મત્થકે ગોતમો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સતિ. તસ્મિં પનસ્સ અત્તભાવે કપિલવત્થુ નામ નગરં નિવાસો ભવિસ્સતિ, માયા ¶ નામ દેવી માતા, સુદ્ધોદનો નામ રાજા પિતા, અગ્ગસાવકો ઉપતિસ્સો નામ થેરો, દુતિયસાવકો કોલિતો નામ, બુદ્ધુપટ્ઠાકો આનન્દો નામ, અગ્ગસાવિકા ખેમા નામ થેરી, દુતિયસાવિકા ઉપ્પલવણ્ણા ¶ નામ થેરી ભવિસ્સતિ. અયં પરિપક્કઞાણો મહાભિનિક્ખમનં કત્વા મહાપધાનં પદહિત્વા નિગ્રોધરુક્ખમૂલે પાયાસં પટિગ્ગહેત્વા નેરઞ્જરાય તીરે પરિભુઞ્જિત્વા બોધિમણ્ડં આરુય્હ અસ્સત્થરુક્ખમૂલે અભિસમ્બુજ્ઝિસ્સતીતિ. તેન વુત્તં –

‘‘દીપઙ્કરો લોકવિદૂ, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

ઉસ્સીસકે મં ઠત્વાન, ઇદં વચનમબ્રવિ.

‘‘‘પસ્સથ ¶ ઇમં તાપસં, જટિલં ઉગ્ગતાપનં;

અપરિમેય્યે ઇતો કપ્પે, બુદ્ધો લોકે ભવિસ્સતિ.

‘‘‘અહુ કપિલવ્હયા રમ્મા, નિક્ખમિત્વા તથાગતો;

પધાનં પદહિત્વાન, કત્વા દુક્કરકારિકં.

‘‘‘અજપાલરુક્ખમૂલે, નિસીદિત્વા તથાગતો;

તત્થ પાયાસં પગ્ગય્હ, નેરઞ્જરમુપેહિતિ.

‘‘‘નેરઞ્જરાય તીરમ્હિ, પાયાસં અદ સો જિનો;

પટિયત્તવરમગ્ગેન, બોધિમૂલમુપેહિતિ.

‘‘‘તતો પદક્ખિણં કત્વા, બોધિમણ્ડં અનુત્તરો;

અસ્સત્થરુક્ખમૂલમ્હિ, બુજ્ઝિસ્સતિ મહાયસો.

‘‘‘ઇમસ્સ જનિકા માતા, માયા નામ ભવિસ્સતિ;

પિતા સુદ્ધોદનો નામ, અયં હેસ્સતિ ગોતમો.

‘‘‘અનાસવા વીતરાગા, સન્તચિત્તા સમાહિતા;

કોલિતો ઉપતિસ્સો ચ, અગ્ગા હેસ્સન્તિ સાવકા;

આનન્દો નામુપટ્ઠાકો, ઉપટ્ઠિસ્સતિ તં જિનં.

‘‘‘ખેમા ઉપ્પલવણ્ણા ચ, અગ્ગા હેસ્સન્તિ સાવિકા;

અનાસવા વીતરાગા, સન્તચિત્તા સમાહિતા;

બોધિ તસ્સ ભગવતો, અસ્સત્થોતિ પવુચ્ચતી’’’તિ. (બુ. વં. ૨.૬૦-૬૮);

તં સુત્વા સુમેધતાપસો – ‘‘મય્હં કિર પત્થના સમિજ્ઝિસ્સતી’’તિ સોમનસ્સપ્પત્તો અહોસિ. મહાજનો દીપઙ્કરદસબલસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘સુમેધતાપસો કિર બુદ્ધબીજં બુદ્ધઙ્કુરો’’તિ હટ્ઠતુટ્ઠો ¶ અહોસિ. એવઞ્ચસ્સ અહોસિ – ‘‘યથા નામ મનુસ્સા નદિં તરન્તા ઉજુકેન ¶ તિત્થેન ઉત્તરિતું અસક્કોન્તા હેટ્ઠાતિત્થેન ¶ ઉત્તરન્તિ, એવમેવ મયમ્પિ દીપઙ્કરદસબલસ્સ સાસને મગ્ગફલં અલભમાના અનાગતે યદા ત્વં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ, તદા તવ સમ્મુખા મગ્ગફલં સચ્છિકાતું સમત્થા ભવેય્યામા’’તિ પત્થનં ઠપયિંસુ. દીપઙ્કરદસબલોપિ બોધિસત્તં પસંસિત્વા અટ્ઠપુપ્ફમુટ્ઠીહિ પૂજેત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ. તેપિ ચતુસતસહસ્સસઙ્ખા ખીણાસવા બોધિસત્તં ગન્ધેહિ ચ માલાહિ ચ પૂજેત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કમિંસુ. દેવમનુસ્સા પન તથેવ પૂજેત્વા વન્દિત્વા પક્કન્તા.

બોધિસત્તો સબ્બેસં પટિક્કન્તકાલે સયના વુટ્ઠાય ‘‘પારમિયો વિચિનિસ્સામી’’તિ પુપ્ફરાસિમત્થકે પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસીદિ. એવં નિસિન્ને બોધિસત્તે સકલદસસહસ્સચક્કવાળે દેવતા સાધુકારં દત્વા ‘‘અય્ય સુમેધતાપસ, પોરાણકબોધિસત્તાનં પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ‘પારમિયો વિચિનિસ્સામા’તિ નિસિન્નકાલે યાનિ પુબ્બનિમિત્તાનિ નામ પઞ્ઞાયન્તિ, તાનિ સબ્બાનિપિ અજ્જ પાતુભૂતાનિ, નિસ્સંસયેન ત્વં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ. મયમેતં જાનામ ‘યસ્સેતાનિ નિમિત્તાનિ પઞ્ઞાયન્તિ, એકન્તેન સો બુદ્ધો હોતિ’, ત્વં અત્તનો વીરિયં દળ્હં કત્વા પગ્ગણ્હા’’તિ બોધિસત્તં નાનપ્પકારાહિ થુતીહિ અભિત્થવિંસુ. તેન વુત્તં –

‘‘ઇદં સુત્વાન વચનં, અસમસ્સ મહેસિનો;

આમોદિતા નરમરૂ, બુદ્ધબીજં કિર અયં.

‘‘ઉક્કુટ્ઠિસદ્દા વત્તન્તિ, અપ્ફોટેન્તિ હસન્તિ ચ;

કતઞ્જલી નમસ્સન્તિ, દસસહસ્સી સદેવકા.

‘‘યદિમસ્સ લોકનાથસ્સ, વિરજ્ઝિસ્સામ સાસનં;

અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, હેસ્સામ સમ્મુખા ઇમં.

‘‘યથા મનુસ્સા નદિં તરન્તા, પટિતિત્થં વિરજ્ઝિય;

હેટ્ઠા તિત્થે ગહેત્વાન, ઉત્તરન્તિ મહાનદિં.

‘‘એવમેવ મયં સબ્બે, યદિ મુઞ્ચામિમં જિનં;

અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, હેસ્સામ સમ્મુખા ઇમં.

‘‘દીપઙ્કરો ¶ ¶ લોકવિદૂ, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

મમ કમ્મં પકિત્તેત્વા, દક્ખિણં પાદમુદ્ધરિ.

‘‘યે તત્થાસું જિનપુત્તા, સબ્બે પદક્ખિણમકંસુ મં;

નરા નાગા ચ ગન્ધબ્બા, અભિવાદેત્વાન પક્કમું.

‘‘દસ્સનં ¶ મે અતિક્કન્તે, સસઙ્ઘે લોકનાયકે;

હટ્ઠતુટ્ઠેન ચિત્તેન, આસના વુટ્ઠહિં તદા.

‘‘સુખેન સુખિતો હોમિ, પામોજ્જેન પમોદિતો;

પીતિયા ચ અભિસ્સન્નો, પલ્લઙ્કં આભુજિં તદા.

‘‘પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા, એવં ચિન્તેસહં તદા;

‘વસીભૂતો અહં ઝાને, અભિઞ્ઞાપારમિં ગતો.

‘‘‘દસસહસ્સિલોકમ્હિ, ઇસયો નત્થિ મે સમા;

અસમો ઇદ્ધિધમ્મેસુ, અલભિં ઈદિસં સુખં’.

‘‘પલ્લઙ્કાભુજને મય્હં, દસસહસ્સાધિવાસિનો;

મહાનાદં પવત્તેસું, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘યા પુબ્બે બોધિસત્તાનં, પલ્લઙ્કવરમાભુજે;

નિમિત્તાનિ પદિસ્સન્તિ, તાનિ અજ્જ પદિસ્સરે.

‘‘સીતં બ્યાપગતં હોતિ, ઉણ્હઞ્ચ ઉપસમ્મતિ;

તાનિ અજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘દસસહસ્સી લોકધાતૂ, નિસ્સદ્દા હોન્તિ નિરાકુલા;

તાનિ અજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘મહાવાતા ¶ ન વાયન્તિ, ન સન્દન્તિ સવન્તિયો;

તાનિ અજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘થલજા દકજા પુપ્ફા, સબ્બે પુપ્ફન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ પુપ્ફિતા સબ્બે, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘લતા વા યદિ વા રુક્ખા, ફલભારા હોન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ ફલિતા સબ્બે, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘આકાસટ્ઠા ¶ ચ ભૂમટ્ઠા, રતના જોતન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ રતના જોતન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘માનુસકા ચ દિબ્બા ચ, તુરિયા વજ્જન્તિ તાવદે;

તેપજ્જુભો અભિરવન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘વિચિત્તપુપ્ફા ગગના, અભિવસ્સન્તિ તાવદે;

તેપિ અજ્જ પવસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘મહાસમુદ્દો આભુજતિ, દસસહસ્સી પકમ્પતિ;

તેપજ્જુભો અભિરવન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘નિરયેપિ દસસહસ્સે, અગ્ગી નિબ્બન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ નિબ્બુતા અગ્ગી, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘વિમલો હોતિ સૂરિયો, સબ્બા દિસ્સન્તિ તારકા;

તેપિ અજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘અનોવટ્ઠેન ઉદકં, મહિયા ઉબ્ભિજ્જિ તાવદે;

તમ્પજ્જુબ્ભિજ્જતે મહિયા, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘તારાગણા ¶ વિરોચન્તિ, નક્ખત્તા ગગનમણ્ડલે;

વિસાખા ¶ ચન્દિમાયુત્તા, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘બિલાસયા દરીસયા, નિક્ખમન્તિ સકાસયા;

તેપજ્જ આસયા છુદ્ધા, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘ન હોતિ અરતિ સત્તાનં, સન્તુટ્ઠા હોન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ સબ્બે સન્તુટ્ઠા, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘રોગા તદુપસમ્મન્તિ, જિઘચ્છા ચ વિનસ્સતિ;

તાનિપજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘રાગો તદા તનુ હોતિ, દોસો મોહો વિનસ્સતિ;

તેપજ્જ વિગતા સબ્બે, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘ભયં તદા ન ભવતિ, અજ્જપેતં પદિસ્સતિ;

તેન લિઙ્ગેન જાનામ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘રજો ¶ નુદ્ધંસતિ ઉદ્ધં, અજ્જપેતં પદિસ્સતિ;

તેન લિઙ્ગેન જાનામ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘અનિટ્ઠગન્ધો પક્કમતિ, દિબ્બગન્ધો પવાયતિ;

સોપજ્જ વાયતિ ગન્ધો, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘સબ્બે દેવા પદિસ્સન્તિ, ઠપયિત્વા અરૂપિનો;

તેપજ્જ સબ્બે દિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘યાવતા નિરયા નામ, સબ્બે દિસ્સન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ સબ્બે દિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘કુટ્ટા ¶ કવાટા સેલા ચ, ન હોન્તાવરણા તદા;

આકાસભૂતા તેપજ્જ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘ચુતી ચ ઉપપત્તિ ચ, ખણે તસ્મિં ન વિજ્જતિ;

તાનિપજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘‘દળ્હં પગ્ગણ્હ વીરિયં, મા નિવત્ત અભિક્કમ;

મયમ્પેતં વિજાનામ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૭૦-૧૦૭);

બોધિસત્તો દીપઙ્કરદસબલસ્સ ચ દસસહસ્સચક્કવાળદેવતાનઞ્ચ વચનં સુત્વા ભિય્યોસોમત્તાય સઞ્જાતુસ્સાહો હુત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘બુદ્ધા નામ અમોઘવચના, નત્થિ બુદ્ધાનં કથાય અઞ્ઞથત્તં. યથા હિ આકાસે ખિત્તલેડ્ડુસ્સ પતનં ધુવં, જાતસ્સ મરણં, રત્તિક્ખયે સૂરિયુગ્ગમનં, આસયા નિક્ખન્તસીહસ્સ સીહનાદનદનં, ગરુગબ્ભાય ઇત્થિયા ભારમોરોપનં ધુવં અવસ્સમ્ભાવી, એવમેવ બુદ્ધાનં વચનં નામ ધુવં અમોઘં, અદ્ધા અહં બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ. તેન વુત્તં –

‘‘બુદ્ધસ્સ ¶ વચનં સુત્વા, દસસહસ્સીન ચૂભયં;

તુટ્ઠહટ્ઠો પમોદિતો, એવં ચિન્તેસહં તદા.

‘‘અદ્વેજ્ઝવચના બુદ્ધા, અમોઘવચના જિના;

વિતથં નત્થિ બુદ્ધાનં, ધુવં બુદ્ધો ભવામહં.

‘‘યથા ખિત્તં નભે લેડ્ડુ, ધુવં પતતિ ભૂમિયં;

તથેવ બુદ્ધસેટ્ઠાનં, વચનં ધુવસસ્સતં;

વિતથં નત્થિ બુદ્ધાનં, ધુવં બુદ્ધો ભવામહં.

‘‘યથાપિ ¶ સબ્બસત્તાનં, મરણં ધુવસસ્સતં;

તથેવ બુદ્ધસેટ્ઠાનં, વચનં ધુવસસ્સતં.

‘‘યથા ¶ રત્તિક્ખયે પત્તે, સૂરિયુગ્ગમનં ધુવં;

તથેવ બુદ્ધસેટ્ઠાનં, વચનં ધુવસસ્સતં.

‘‘યથા નિક્ખન્તસયનસ્સ, સીહસ્સ નદનં ધુવં;

તથેવ બુદ્ધસેટ્ઠાનં, વચનં ધુવસસ્સતં.

‘‘યથા આપન્નસત્તાનં, ભારમોરોપનં ધુવં;

તથેવ બુદ્ધસેટ્ઠાનં, વચનં ધુવસસ્સત’’ન્તિ. (બુ. વં. ૨.૧૦૮-૧૧૪);

સો ‘‘ધુવાહં બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ એવં કતસન્નિટ્ઠાનો બુદ્ધકારકે ધમ્મે ઉપધારેતું – ‘‘કહં નુ ખો બુદ્ધકારકા ધમ્મા, કિં ઉદ્ધં, ઉદાહુ અધો, દિસાવિદિસાસૂ’’તિ અનુક્કમેન સકલં ધમ્મધાતું વિચિનન્તો પોરાણકબોધિસત્તેહિ આસેવિતનિસેવિતં પઠમં દાનપારમિં દિસ્વા એવં અત્તાનં ઓવદિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય પઠમં દાનપારમિં પૂરેય્યાસિ. યથા હિ નિક્કુજ્જિતો ઉદકકુમ્ભો નિસ્સેસં કત્વા ઉદકં વમતિયેવ, ન પચ્ચાહરતિ, એવમેવ ધનં વા યસં વા પુત્તદારં વા અઙ્ગપચ્ચઙ્ગં વા અનોલોકેત્વા સમ્પત્તયાચકાનં સબ્બં ઇચ્છિતિચ્છિતં નિસ્સેસં કત્વા દદમાનો બોધિમૂલે નિસીદિત્વા બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ પઠમં દાનપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘હન્દ બુદ્ધકરે ધમ્મે, વિચિનામિ ઇતો ચિતો;

ઉદ્ધં અધો દસ દિસા, યાવતા ધમ્મધાતુયા.

‘‘વિચિનન્તો તદા દક્ખિં, પઠમં દાનપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, અનુચિણ્ણં મહાપથં.

‘‘ઇમં ત્વં પઠમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

દાનપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

‘‘યથાપિ કુમ્ભો સમ્પુણ્ણો, યસ્સ કસ્સચિ અધોકતો;

વમતેવુદકં નિસ્સેસં, ન તત્થ પરિરક્ખતિ.

‘‘તથેવ ¶ ¶ યાચકે દિસ્વા, હીનમુક્કટ્ઠમજ્ઝિમે;

દદાહિ દાનં નિસ્સેસં, કુમ્ભો વિય અધોકતો’’તિ. (બુ. વં. ૨.૧૧૫-૧૧૯);

અથસ્સ ¶ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિમ્પિ ઉપધારયતો દુતિયં સીલપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય સીલપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ. યથા હિ ચમરી મિગો નામ જીવિતં અનોલોકેત્વા અત્તનો વાલમેવ રક્ખતિ, એવં ત્વમ્પિ ઇતો પટ્ઠાય જીવિતમ્પિ અનોલોકેત્વા સીલમેવ રક્ખમાનો બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ દુતિયં સીલપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો તદા દક્ખિં, દુતિયં સીલપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં દુતિયં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

સીલપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

‘‘યથાપિ ચમરી વાલં, કિસ્મિઞ્ચિ પટિલગ્ગિતં;

ઉપેતિ મરણં તત્થ, ન વિકોપેતિ વાલધિં.

‘‘તથેવ ચતૂસુ ભૂમીસુ, સીલાનિ પરિપૂરય;

પરિરક્ખ સદા સીલં, ચમરી વિય વાલધિ’’ન્તિ. (બુ. વં. ૨.૧૨૦-૧૨૪);

અથસ્સ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિમ્પિ ઉપધારયતો તતિયં નેક્ખમ્મપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય નેક્ખમ્મપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ. યથા હિ ચિરં બન્ધનાગારે વસમાનો પુરિસો ન તત્થ સિનેહં કરોતિ, અથ ખો ઉક્કણ્ઠતિયેવ, અવસિતુકામો હોતિ, એવમેવ ત્વમ્પિ સબ્બભવે બન્ધનાગારસદિસે કત્વા સબ્બભવેહિ ¶ ઉક્કણ્ઠિતો મુચ્ચિતુકામો હુત્વા નેક્ખમ્માભિમુખોવ હોહિ. એવં બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ તતિયં નેક્ખમ્મપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન ¶ હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો તદા દક્ખિં, તતિયં નેક્ખમ્મપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં તતિયં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

નેક્ખમ્મપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

‘‘યથા અન્દુઘરે પુરિસો, ચિરવુત્થો દુખટ્ટિતો;

ન તત્થ રાગં જનેતિ, મુત્તિમેવ ગવેસતિ.

‘‘તથેવ ત્વં સબ્બભવે, પસ્સ અન્દુઘરં વિય;

નેક્ખમ્માભિમુખો હોહિ, ભવતો પરિમુત્તિયા’’તિ. (બુ. વં. ૨.૧૨૫-૧૨૯);

અથસ્સ ¶ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિમ્પિ ઉપધારયતો ચતુત્થં પઞ્ઞાપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય પઞ્ઞાપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ. હીનમજ્ઝિમુક્કટ્ઠેસુ કઞ્ચિ અવજ્જેત્વા સબ્બેપિ પણ્ડિતે ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છેય્યાસિ. યથા હિ પિણ્ડપાતિકો ભિક્ખુ હીનાદિભેદેસુ કુલેસુ કિઞ્ચિ અવજ્જેત્વા પટિપાટિયા પિણ્ડાય ચરન્તો ખિપ્પં યાપનં લભતિ, એવં ત્વમ્પિ સબ્બપણ્ડિતે ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છન્તો બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ ચતુત્થં પઞ્ઞાપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો ¶ તદા દક્ખિં, ચતુત્થં પઞ્ઞાપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં ચતુત્થં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

પઞ્ઞાપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

‘‘યથાપિ ભિક્ખુ ભિક્ખન્તો, હીનમુક્કટ્ઠમજ્ઝિમે;

કુલાનિ ન વિવજ્જેન્તો, એવં લભતિ યાપનં.

‘‘તથેવ ¶ ત્વં સબ્બકાલં, પરિપુચ્છં બુધં જનં;

પઞ્ઞાપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૧૩૦-૧૩૪);

અથસ્સ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિમ્પિ ઉપધારયતો પઞ્ચમં વીરિયપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય વીરિયપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ, યથા હિ સીહો મિગરાજા સબ્બિરિયાપથેસુ દળ્હવીરિયો હોતિ, એવં ત્વમ્પિ સબ્બભવેસુ સબ્બિરિયાપથેસુ દળ્હવીરિયો અનોલીનવીરિયો સમાનો બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ પઞ્ચમં વીરિયપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો તદા દક્ખિં, પઞ્ચમં વીરિયપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં પઞ્ચમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

વીરિયપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

‘‘યથાપિ ¶ સીહો મિગરાજા, નિસજ્જટ્ઠાનચઙ્કમે;

અલીનવીરિયો હોતિ, પગ્ગહિતમનો સદા.

‘‘તથેવ ¶ ત્વં સબ્બભવે, પગ્ગણ્હ વીરિયં દળ્હં;

વીરિયપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૧૩૫-૧૩૯);

અથસ્સ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિમ્પિ ઉપધારયતો છટ્ઠં ખન્તિપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય ખન્તિપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ, સમ્માનનેપિ અવમાનનેપિ ખમોવ ભવેય્યાસિ. યથા હિ પથવિયં નામ સુચિમ્પિ નિક્ખિપન્તિ અસુચિમ્પિ, ન તેન પથવી સિનેહં પટિઘં કરોતિ, ખમતિ સહતિ અધિવાસેતિયેવ, એવમેવ ત્વમ્પિ સમ્માનનેપિ અવમાનનેપિ ખમોવ સમાનો બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ છટ્ઠં ખન્તિપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો ¶ તદા દક્ખિં, છટ્ઠમં ખન્તિપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં છટ્ઠમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

તત્થ અદ્વેજ્ઝમાનસો, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

‘‘યથાપિ પથવી નામ, સુચિમ્પિ અસુચિમ્પિ ચ;

સબ્બં સહતિ નિક્ખેપં, ન કરોતિ પટિઘં તયા.

‘‘તથેવ ત્વમ્પિ સબ્બેસં, સમ્માનાવમાનક્ખમો;

ખન્તિપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૧૪૦-૧૪૪);

અથસ્સ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિમ્પિ ઉપધારયતો સત્તમં સચ્ચપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય સચ્ચપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ, અસનિયા મત્થકે પતમાનાયપિ ધનાદીનં અત્થાય છન્દાદીનં વસેન સમ્પજાનમુસાવાદં નામ મા ભાસિ. યથા હિ ઓસધી તારકા નામ સબ્બઉતૂસુ અત્તનો ગમનવીથિં જહિત્વા અઞ્ઞાય વીથિયા ¶ ન ગચ્છતિ, સકવીથિયાવ ગચ્છતિ, એવમેવ ત્વમ્પિ સચ્ચં પહાય મુસાવાદં નામ અવદન્તોયેવ બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ સત્તમં સચ્ચપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન ¶ હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો તદા દક્ખિં, સત્તમં સચ્ચપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં સત્તમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

તત્થ અદ્વેજ્ઝવચનો, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

‘‘યથાપિ ઓસધી નામ, તુલાભૂતા સદેવકે;

સમયે ઉતુવસ્સે વા, ન વોક્કમતિ વીથિતો.

‘‘તથેવ ત્વમ્પિ સચ્ચેસુ, મા વોક્કમસિ વીથિતો;

સચ્ચપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૧૪૫-૧૪૯);

અથસ્સ ¶ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિમ્પિ ઉપધારયતો અટ્ઠમં અધિટ્ઠાનપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય અધિટ્ઠાનપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ, યં અધિટ્ઠાસિ, તસ્મિં અધિટ્ઠાને નિચ્ચલોવ ભવેય્યાસિ. યથા હિ પબ્બતો નામ સબ્બાસુ દિસાસુ વાતેહિ પહટો ન કમ્પતિ ન ચલતિ, અત્તનો ઠાનેયેવ તિટ્ઠતિ, એવમેવ ત્વમ્પિ અત્તનો અધિટ્ઠાને નિચ્ચલો હોન્તોવ બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ અટ્ઠમં અધિટ્ઠાનપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો ¶ તદા દક્ખિં, અટ્ઠમં અધિટ્ઠાનપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં અટ્ઠમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

તત્થ ત્વં અચલો હુત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

‘‘યથાપિ પબ્બતો સેલો, અચલો સુપ્પતિટ્ઠિતો;

ન કમ્પતિ ભુસવાતેહિ, સકટ્ઠાનેવ તિટ્ઠતિ.

‘‘તથેવ ત્વમ્પિ અધિટ્ઠાને, સબ્બદા અચલો ભવ;

અધિટ્ઠાનપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૧૫૦-૧૫૪);

અથસ્સ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિમ્પિ ઉપધારયતો નવમં મેત્તાપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય મેત્તાપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ, હિતેસુપિ અહિતેસુપિ એકચિત્તો ભવેય્યાસિ. યથા હિ ઉદકં નામ પાપજનસ્સપિ કલ્યાણજનસ્સપિ સીતભાવં એકસદિસં કત્વા ¶ ફરતિ, એવમેવ ત્વમ્પિ સબ્બેસુ સત્તેસુ મેત્તચિત્તેન એકચિત્તોવ હોન્તો બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ નવમં મેત્તાપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો તદા દક્ખિં, નવમં મેત્તાપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ¶ ત્વં નવમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

મેત્તાય અસમો હોહિ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

‘‘યથાપિ ¶ ઉદકં નામ, કલ્યાણે પાપકે જને;

સમં ફરતિ સીતેન, પવાહેતિ રજોમલં.

‘‘તથેવ ત્વમ્પિ હિતાહિતે, સમં મેત્તાય ભાવય;

મેત્તાપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૧૫૫-૧૫૯);

અથસ્સ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિમ્પિ ઉપધારયતો દસમં ઉપેક્ખાપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય ઉપેક્ખાપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ, સુખેપિ દુક્ખેપિ મજ્ઝત્તોવ ભવેય્યાસિ. યથા હિ પથવી નામ સુચિમ્પિ અસુચિમ્પિ પક્ખિપમાને મજ્ઝત્તાવ હોતિ, એવમેવ ત્વમ્પિ સુખદુક્ખેસુ મજ્ઝત્તોવ હોન્તો બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ દસમં ઉપેક્ખાપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો તદા દક્ખિં, દસમં ઉપેક્ખાપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં દસમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

તુલાભૂતો દળ્હો હુત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

‘‘યથાપિ પથવી નામ, નિક્ખિત્તં અસુચિં સુચિં;

ઉપેક્ખતિ ઉભોપેતે, કોપાનુનયવજ્જિતા.

‘‘તથેવ ત્વમ્પિ સુખદુક્ખે, તુલાભૂતો સદા ભવ;

ઉપેક્ખાપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૧૬૦-૧૬૪);

તતો ¶ ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમસ્મિં લોકે બોધિસત્તેહિ પૂરેતબ્બા બોધિપરિપાચના બુદ્ધકારકધમ્મા એત્તકાયેવ ¶ , દસ પારમિયો ઠપેત્વા અઞ્ઞે નત્થિ. ઇમાપિ દસ પારમિયો ઉદ્ધં આકાસેપિ નત્થિ, હેટ્ઠા પથવિયમ્પિ, પુરત્થિમાદીસુ દિસાસુપિ નત્થિ, મય્હંયેવ પન હદયબ્ભન્તરે પતિટ્ઠિતા’’તિ. એવં તાસં હદયે પતિટ્ઠિતભાવં દિસ્વા સબ્બાપિ તા દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાય ¶ પુનપ્પુનં સમ્મસન્તો અનુલોમપટિલોમં સમ્મસતિ, પરિયન્તે ગહેત્વા આદિં પાપેતિ, આદિમ્હિ ગહેત્વા પરિયન્તં પાપેતિ, મજ્ઝે ગહેત્વા ઉભતો કોટિં પાપેત્વા ઓસાપેતિ, ઉભતો કોટીસુ ગહેત્વા મજ્ઝં પાપેત્વા ઓસાપેતિ. બાહિરકભણ્ડપરિચ્ચાગો દાનપારમી નામ, અઙ્ગપરિચ્ચાગો દાનઉપપારમી નામ, જીવિતપરિચ્ચાગો દાનપરમત્થપારમી નામાતિ દસ પારમિયો દસ ઉપપારમિયો દસ પરમત્થપારમિયોતિ સમત્તિંસ પારમિયો તેલયન્તં વિનિવટ્ટેન્તો વિય મહામેરું મત્થં કત્વા ચક્કવાળમહાસમુદ્દં આલુળેન્તો વિય ચ સમ્મસતિ. તસ્સેવં દસ પારમિયો સમ્મસન્તસ્સ ધમ્મતેજેન ચતુનહુતાધિકદ્વિયોજનસતસહસ્સબહલા અયં મહાપથવી હત્થિના અક્કન્તનળકલાપો વિય, પીળિયમાનં ઉચ્છુયન્તં વિય ચ મહાવિરવં વિરવમાના સઙ્કમ્પિ સમ્પકમ્પિ સમ્પવેધિ. કુલાલચક્કં વિય તેલયન્તચક્કં વિય ચ પરિબ્ભમિ. તેન વુત્તં –

‘‘એત્તકાયેવ તે લોકે, યે ધમ્મા બોધિપાચના;

તદુદ્ધં નત્થિ અઞ્ઞત્ર, દળ્હં તત્થ પતિટ્ઠહ.

‘‘ઇમે ધમ્મે સમ્મસતો, સભાવરસલક્ખણે;

ધમ્મતેજેન વસુધા, દસસહસ્સી પકમ્પથ.

‘‘ચલતિ રવતિ પથવી, ઉચ્છુયન્તંવ પીળિતં;

તેલયન્તે યથા ચક્કં, એવં કમ્પતિ મેદની’’તિ. (બુ. વં. ૨.૧૬૫-૧૬૭);

મહાપથવિયા કમ્પમાનાય રમ્મનગરવાસિનો સણ્ઠાતું અસક્કોન્તા યુગન્તવાતબ્ભાહતા મહાસાલા વિય મુચ્છિતા પપતિંસુ. ઘટાદીનિ કુલાલભાજનાનિ પવટ્ટન્તાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞં પહરન્તાનિ ચુણ્ણવિચુણ્ણાનિ અહેસું. મહાજનો ભીતતસિતો સત્થારં ¶ ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કિં નુ ખો ભગવા નાગાવટ્ટો અયં, ભૂતયક્ખદેવતાસુ અઞ્ઞતરાવટ્ટો વાતિ ન હિ મયં એતં જાનામ, અપિચ ખો સબ્બોપિ અયં મહાજનો ઉપદ્દુતો, કિં નુ ખો ઇમસ્સ લોકસ્સ પાપકં ભવિસ્સતિ, ઉદાહુ કલ્યાણં, કથેથ નો એતં કારણ’’ન્તિ આહ. અથ સત્થા તેસં કથં સુત્વા ‘‘તુમ્હે ¶ મા ભાયથ, મા ચિન્તયિત્થ, નત્થિ વો ઇતોનિદાનં ભયં. યો સો મયા અજ્જ ‘સુમેધપણ્ડિતો ¶ અનાગતે ગોતમો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સતી’તિ બ્યાકતો, સો ઇદાનિ દસ પારમિયો સમ્મસતિ, તસ્સ સમ્મસન્તસ્સ વિલોળેન્તસ્સ ધમ્મતેજેન સકલદસસહસ્સી લોકધાતુ એકપ્પહારેન કમ્પતિ ચેવ રવતિ ચા’’તિ આહ. તેન વુત્તં –

‘‘યાવતા પરિસા આસિ, બુદ્ધસ્સ પરિવેસને;

પવેધમાના સા તત્થ, મુચ્છિતા સેસિ ભૂમિયા.

‘‘ઘટાનેકસહસ્સાનિ, કુમ્ભીનઞ્ચ સતા બહૂ;

સઞ્ચુણ્ણમથિતા તત્થ, અઞ્ઞમઞ્ઞં પઘટ્ટિતા.

‘‘ઉબ્બિગ્ગા તસિતા ભીતા, ભન્તા બ્યથિતમાનસા;

મહાજના સમાગમ્મ, દીપઙ્કરમુપાગમું.

‘‘કિં ભવિસ્સતિ લોકસ્સ, કલ્યાણમથ પાપકં;

સબ્બો ઉપદ્દુતો લોકો, તં વિનોદેહિ ચક્ખુમ.

‘‘તેસં તદા સઞ્ઞાપેસિ, દીપઙ્કરો મહામુનિ;

વિસ્સત્થા હોથ મા ભાથ, ઇમસ્મિં પથવિકમ્પને.

‘‘યમહં અજ્જ બ્યાકાસિં, ‘બુદ્ધો લોકે ભવિસ્સતિ’;

એસો સમ્મસતિ ધમ્મં, પુબ્બકં જિનસેવિતં.

‘‘તસ્સ સમ્મસતો ધમ્મં, બુદ્ધભૂમિં અસેસતો;

તેનાયં કમ્પિતા પથવી, દસસહસ્સી સદેવકે’’તિ. (બુ. વં. ૨.૧૬૮-૧૭૪);

મહાજનો તથાગતસ્સ વચનં સુત્વા હટ્ઠતુટ્ઠો માલાગન્ધવિલેપનં આદાય રમ્મનગરા નિક્ખમિત્વા બોધિસત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા માલાગન્ધાદીહિ પૂજેત્વા વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા રમ્મનગરમેવ પાવિસિ. બોધિસત્તોપિ દસ પારમિયો સમ્મસિત્વા વીરિયં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાય નિસિન્નાસના વુટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘બુદ્ધસ્સ ¶ વચનં સુત્વા, મનો નિબ્બાયિ તાવદે;

સબ્બે મં ઉપસઙ્કમ્મ, પુનાપિ અભિવન્દિસું.

‘‘સમાદિયિત્વા ¶ બુદ્ધગુણં, દળ્હં કત્વાન માનસં;

દીપઙ્કરં નમસ્સિત્વા, આસના વુટ્ઠહિં તદા’’તિ. (બુ. વં. ૨.૧૭૫-૧૭૬);

અથ ¶ બોધિસત્તં આસના વુટ્ઠહન્તં સકલદસસહસ્સચક્કવાળદેવતા સન્નિપતિત્વા દિબ્બેહિ માલાગન્ધેહિ પૂજેત્વા વન્દિત્વા ‘‘અય્ય સુમેધતાપસ, તયા અજ્જ દીપઙ્કરદસબલસ્સ પાદમૂલે મહતી પત્થના પત્થિતા, સા તે અનન્તરાયેન સમિજ્ઝતુ, મા તે ભયં વા છમ્ભિતત્તં વા અહોસિ, સરીરે અપ્પમત્તકોપિ રોગો મા ઉપ્પજ્જતુ, ખિપ્પં પારમિયો પૂરેત્વા સમ્માસમ્બોધિં પટિવિજ્ઝ. યથા પુપ્ફૂપગફલૂપગરુક્ખા સમયે પુપ્ફન્તિ ચેવ ફલન્તિ ચ, તથેવ ત્વમ્પિ તં સમયં અનતિક્કમિત્વા ખિપ્પં સમ્બોધિમુત્તમં ફુસસ્સૂ’’તિઆદીનિ થુતિમઙ્ગલાનિ પયિરુદાહંસુ. એવઞ્ચ પયિરુદાહિત્વા અત્તનો અત્તનો દેવટ્ઠાનમેવ અગમંસુ. બોધિસત્તોપિ દેવતાહિ અભિત્થવિતો – ‘‘અહં દસ પારમિયો પૂરેત્વા કપ્પસતસહસ્સાધિકાનં ચતુન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ વીરિયં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાય નભં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા હિમવન્તમેવ અગમાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘દિબ્બં માનુસકં પુપ્ફં, દેવા માનુસકા ઉભો;

સમોકિરન્તિ પુપ્ફેહિ, વુટ્ઠહન્તસ્સ આસના.

‘‘વેદયન્તિ ચ તે સોત્થિં, દેવા માનુસકા ઉભો;

મહન્તં પત્થિતં તુય્હં, તં લભસ્સુ યથિચ્છિતં.

‘‘સબ્બીતિયો વિવજ્જન્તુ, સોકો રોગો વિનસ્સતુ;

મા તે ભવન્ત્વન્તરાયા, ફુસ ખિપ્પં બોધિમુત્તમં.

‘‘યથાપિ સમયે પત્તે, પુપ્ફન્તિ પુપ્ફિનો દુમા;

તથેવ ત્વં મહાવીર, બુદ્ધઞાણેન પુપ્ફસુ.

‘‘યથા ¶ યે કેચિ સમ્બુદ્ધા, પૂરયું દસ પારમી;

તથેવ ત્વં મહાવીર, પૂરય દસ પારમી.

‘‘યથા યે કેચિ સમ્બુદ્ધા, બોધિમણ્ડમ્હિ બુજ્ઝરે;

તથેવ ત્વં મહાવીર, બુજ્ઝસ્સુ જિનબોધિયં.

‘‘યથા ¶ યે કેચિ સમ્બુદ્ધા, ધમ્મચક્કં પવત્તયું;

તથેવ ત્વં મહાવીર, ધમ્મચક્કં પવત્તય.

‘‘પુણ્ણમાયે યથા ચન્દો, પરિસુદ્ધો વિરોચતિ;

તથેવ ત્વં પુણ્ણમનો, વિરોચ દસસહસ્સિયં.

‘‘રાહુમુત્તો યથા સૂરિયો, તાપેન અતિરોચતિ;

તથેવ લોકા મુચ્ચિત્વા, વિરોચ સિરિયા તુવં.

‘‘યથા ¶ યા કાચિ નદિયો, ઓસરન્તિ મહોદધિં;

એવં સદેવકા લોકા, ઓસરન્તુ તવન્તિકે.

‘‘તેહિ થુતપ્પસત્થો સો, દસ ધમ્મે સમાદિય;

તે ધમ્મે પરિપૂરેન્તો, પવનં પાવિસી તદા’’તિ. (બુ. વં. ૨.૧૭૭-૧૮૭);

સુમેધકથા નિટ્ઠિતા.

રમ્મનગરવાસિનોપિ ખો નગરં પવિસિત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં અદંસુ. સત્થા તેસં ધમ્મં દેસેત્વા મહાજનં સરણાદીસુ પતિટ્ઠપેત્વા રમ્મનગરા નિક્ખમિ. તતો ઉદ્ધમ્પિ યાવતાયુકં તિટ્ઠન્તો સબ્બં બુદ્ધકિચ્ચં કત્વા અનુક્કમેન અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ. તત્થ યં વત્તબ્બં, તં સબ્બં બુદ્ધવંસે વુત્તનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં. વુત્તઞ્હિ તત્થ –

‘‘તદા ¶ તે ભોજયિત્વાન, સસઙ્ઘં લોકનાયકં;

ઉપગચ્છું સરણં તસ્સ, દીપઙ્કરસ્સ સત્થુનો.

‘‘સરણગમને કઞ્ચિ, નિવેસેસિ તથાગતો;

કઞ્ચિ પઞ્ચસુ સીલેસુ, સીલે દસવિધે પરં.

‘‘કસ્સચિ દેતિ સામઞ્ઞં, ચતુરો ફલમુત્તમે;

કસ્સચિ અસમે ધમ્મે, દેતિ સો પટિસમ્ભિદા.

‘‘કસ્સચિ ¶ વરસમાપત્તિયો, અટ્ઠ દેતિ નરાસભો;

તિસ્સો કસ્સચિ વિજ્જાયો, છળભિઞ્ઞા પવેચ્છતિ.

‘‘તેન યોગેન જનકાયં, ઓવદતિ મહામુનિ;

તેન વિત્થારિકં આસિ, લોકનાથસ્સ સાસનં.

‘‘મહાહનૂસભક્ખન્ધો, દીપઙ્કરસનામકો;

બહૂ જને તારયતિ, પરિમોચેતિ દુગ્ગતિં.

‘‘બોધનેય્યં જનં દિસ્વા, સતસહસ્સેપિ યોજને;

ખણેન ઉપગન્ત્વાન, બોધેતિ તં મહામુનિ.

‘‘પઠમાભિસમયે બુદ્ધો, કોટિસતમબોધયિ;

દુતિયાભિસમયે નાથો, નવુતિકોટિમબોધયિ.

‘‘યદા ચ દેવભવનમ્હિ, બુદ્ધો ધમ્મમદેસયિ;

નવુતિકોટિસહસ્સાનં, તતિયાભિસમયો અહુ.

‘‘સન્નિપાતા તયો આસું, દીપઙ્કરસ્સ સત્થુનો;

કોટિસતસહસ્સાનં, પઠમો આસિ સમાગમો.

‘‘પુન ¶ ¶ નારદકૂટમ્હિ, પવિવેકગતે જિને;

ખીણાસવા વીતમલા, સમિંસુ સતકોટિયો.

‘‘યમ્હિ કાલે મહાવીરો, સુદસ્સનસિલુચ્ચયે;

નવુતિકોટિસહસ્સેહિ, પવારેસિ મહામુનિ.

‘‘અહં તેન સમયેન, જટિલો ઉગ્ગતાપનો;

અન્તલિક્ખમ્હિ ચરણો, પઞ્ચાભિઞ્ઞાસુ પારગૂ.

‘‘દસવીસસહસ્સાનં, ધમ્માભિસમયો અહુ;

એકદ્વિન્નં અભિસમયા, ગણનતો અસઙ્ખિયા.

‘‘વિત્થારિકં બાહુજઞ્ઞં, ઇદ્ધં ફીતં અહૂ તદા;

દીપઙ્કરસ્સ ભગવતો, સાસરં સુવિસોધિતં.

‘‘ચત્તારિ ¶ સતસહસ્સાનિ, છળભિઞ્ઞા મહિદ્ધિકા;

દીપઙ્કરં લોકવિદું પરિવારેન્તિ સબ્બદા.

‘‘યે કેચિ તેન સમયેન, જહન્તિ માનુસં ભવં;

અપ્પત્તમાનસા સેખા, ગરહિતા ભવન્તિ તે.

‘‘સુપુપ્ફિતં પાવચનં, અરહન્તેહિ તાદિભિ;

ખીણાસવેહિ વિમલેહિ, ઉપસોભતિ સબ્બદા.

‘‘નગરં રમ્મવતી નામ, સુદેવો નામ ખત્તિયો;

સુમેધા નામ જનિકા, દીપઙ્કરસ્સ સત્થુનો.

‘‘દસવસ્સસહસ્સાનિ, અગારં અજ્ઝ સો વસિ;

હંસા કોઞ્ચા મયૂરા ચ, તયો પાસાદમુત્તમા.

‘‘તીણિ ¶ સતસહસ્સાનિ, નારિયો સમલઙ્કતા;

પદુમા નામ સા નારી, ઉસભક્ખન્ધો અત્રજો.

‘‘નિમિત્તે ચતુરો દિસ્વા, હત્થિયાનેન નિક્ખમિ;

અનૂનદસમાસાનિ, પધાને પદહી જિનો.

‘‘પધાનચારં ચરિત્વાન, અબુજ્ઝિ માનસં મુનિ;

બ્રહ્મુના યાચિતો સન્તો, દીપઙ્કરો મહામુનિ.

‘‘વત્તિ ચક્કં મહાવીરો, નન્દારામે સિરીઘરે;

નિસિન્નો સિરીસમૂલમ્હિ, અકાસિ તિત્થિયમદ્દનં.

‘‘સુમઙ્ગલો ચ તિસ્સો ચ, અહેસું અગ્ગસાવકા;

સાગતો નામુપટ્ઠાકો, દીપઙ્કરસ્સ સત્થુનો.

સુનન્દા ચ‘‘નન્દા ચેવ સુનન્દા ચ, અહેસું અગ્ગસાવિકા;

બોધિ તસ્સ ભગવતો, પિપ્ફલીતિ પવુચ્ચતિ.

‘‘તપુસ્સભલ્લિકા નામ, અહેસું અગ્ગુપટ્ઠકા;

સિરિમા કોણા ઉપટ્ઠિકા, દીપઙ્કરસ્સ સત્થુનો.

‘‘અસીતિહત્થમુબ્બેધો, દીપઙ્કરો મહામુનિ;

સોભતિ દીપરુક્ખોવ, સાલરાજાવ ફુલ્લિતો.

‘‘પભા ¶ વિધાવતિ તસ્સ, સમન્તા દ્વાદસ યોજને;

સતસહસ્સવસ્સાનિ, આયુ તસ્સ મહેસિનો;

તાવતા તિટ્ઠમાનો સો, તારેસિ જનતં બહું.

‘‘જોતયિત્વાન સદ્ધમ્મં, સન્તારેત્વા મહાજનં;

જલિત્વા અગ્ગિખન્ધોવ, નિબ્બુતો સો સસાવકો.

‘‘સા ¶ ચ ઇદ્ધિ સો ચ યસો, તાનિ ચ પાદેસુ ચક્કરતનાનિ;

સબ્બં તમન્તરહિતં, નનુ રિત્તા સબ્બસઙ્ખારાતિ.

‘‘દીપઙ્કરો જિનો સત્થા, નન્દારામમ્હિ નિબ્બુતો;

તત્થેતસ્સ જિનથૂપો, છત્તિંસુબ્બેધયોજનો’’તિ. (બુ. વં. ૩.૧-૩૧);

કોણ્ડઞ્ઞો બુદ્ધો

દીપઙ્કરસ્સ પન ભગવતો અપરભાગે એકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા કોણ્ડઞ્ઞો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સં, દુતિયે કોટિસહસ્સં ¶ , તતિયે નવુતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો વિજિતાવી નામ ચક્કવત્તી હુત્વા કોટિસતસહસ્સસ્સ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં અદાસિ. સત્થા બોધિસત્તં ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકરિત્વા ધમ્મં દેસેસિ. સો સત્થુ ધમ્મકથં સુત્વા રજ્જં નિય્યાતેત્વા પબ્બજિ. સો તીણિ પિટકાનિ ઉગ્ગહેત્વા અટ્ઠ સમાપત્તિયો ચ પઞ્ચ અભિઞ્ઞાયો ચ ઉપ્પાદેત્વા અપરિહીનજ્ઝાનો બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ. કોણ્ડઞ્ઞબુદ્ધસ્સ પન રમ્મવતી નામ નગરં, સુનન્દો નામ ખત્તિયો પિતા, સુજાતા નામ દેવી માતા, ભદ્દો ચ સુભદ્દો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, અનુરુદ્ધો નામુપટ્ઠાકો, તિસ્સા ચ ઉપતિસ્સા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, સાલકલ્યાણિરુક્ખો બોધિ, અટ્ઠાસીતિહત્થુબ્બેધં સરીરં, વસ્સસતસહસ્સં આયુપ્પમાણં અહોસિ.

‘‘દીપઙ્કરસ્સ અપરેન, કોણ્ડઞ્ઞો નામ નાયકો;

અનન્તતેજો અમિતયસો, અપ્પમેય્યો દુરાસદો’’.

તસ્સ અપરભાગે એકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા એકસ્મિં કપ્પેયેવ ચત્તારો બુદ્ધા નિબ્બત્તિંસુ – મઙ્ગલો, સુમનો, રેવતો, સોભિતોતિ. મઙ્ગલસ્સ ભગવતો તીસુ સાવકસન્નિપાતેસુ પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સં ¶ ભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે કોટિસતસહસ્સં, તતિયે નવુટિકોટિયો. વેમાતિકભાતા કિરસ્સ આનન્દકુમારો નામ નવુતિકોટિસઙ્ખાય પરિસાય સદ્ધિં ધમ્મસ્સવનત્થાય સત્થુ સન્તિકં અગમાસિ. સત્થા તસ્સ અનુપુબ્બિકથં કથેસિ. સો સદ્ધિં પરિસાય સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. સત્થા તેસં કુલપુત્તાનં પુબ્બચરિતં ઓલોકેન્તો ઇદ્ધિમયપત્તચીવરસ્સ ¶ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા દક્ખિણહત્થં પસારેત્વા ‘‘એથ ભિક્ખવો’’તિ આહ. સબ્બે તઙ્ખણઞ્ઞેવ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા સટ્ઠિવસ્સિકથેરા વિય આકપ્પસમ્પન્ના હુત્વા સત્થારં વન્દિત્વા પરિવારયિંસુ. અયમસ્સ તતિયો સાવકસન્નિપાતો અહોસિ.

યથા પન અઞ્ઞેસં બુદ્ધાનં સમન્તા અસીતિહત્થપ્પમાણાયેવ સરીરપ્પભા અહોસિ, ન એવં તસ્સ. તસ્સ પન ભગવતો સરીરપ્પભા નિચ્ચકાલં દસસહસ્સિલોકધાતું ફરિત્વા અટ્ઠાસિ. રુક્ખપથવીપબ્બતસમુદ્દાદયો અન્તમસો ઉક્ખલિયાદીનિ ઉપાદાય સુવણ્ણપટ્ટપરિયોનદ્ધા વિય અહેસું. આયુપ્પમાણં પનસ્સ નવુતિવસ્સસહસ્સાનિ અહોસિ. એત્તકં કાલં ચન્દિમસૂરિયાદયો અત્તનો પભાય વિરોચિતું નાસક્ખિંસુ, રત્તિન્દિવપરિચ્છેદો ન પઞ્ઞાયિત્થ. દિવા સૂરિયાલોકેન વિય સત્તા નિચ્ચં બુદ્ધાલોકેનેવ વિચરિંસુ. સાયં પુપ્ફિતકુસુમાનં પાતો ચ રવનકસકુણાદીનઞ્ચ વસેન લોકો રત્તિન્દિવપરિચ્છેદં સલ્લક્ખેસિ.

કિં પન અઞ્ઞેસં બુદ્ધાનં અયમાનુભાવો નત્થીતિ? નો નત્થિ. તેપિ હિ આકઙ્ખમાના દસસહસ્સિલોકધાતું ¶ વા તતો વા ભિય્યો આભાય ફરેય્યું. મઙ્ગલસ્સ પન ભગવતો પુબ્બપત્થનાવસેન અઞ્ઞેસં બ્યામપ્પભા વિય સરીરપ્પભા નિચ્ચમેવ દસસહસ્સિલોકધાતું ફરિત્વા અટ્ઠાસિ. સો કિર બોધિસત્તચરિયચરણકાલે વેસ્સન્તરસદિસે અત્તભાવેઠિતો સપુત્તદારો વઙ્કપબ્બતસદિસે પબ્બતે વસિ. અથેકો ખરદાઠિકો નામ યક્ખો મહાપુરિસસ્સ દાનજ્ઝાસયતં સુત્વા બ્રાહ્મણવણ્ણેન ઉપસઙ્કમિત્વા મહાસત્તં દ્વે દારકે યાચિ. મહાસત્તો ‘‘દદામિ, બ્રાહ્મણ, પુત્તકે’’તિ વત્વા હટ્ઠપહટ્ઠો ઉદકપરિયન્તં મહાપથવિં કમ્પેન્તો દ્વેપિ દારકે અદાસિ. યક્ખો ચઙ્કમનકોટિયં આલમ્બનફલકં નિસ્સાય ઠત્વા પસ્સન્તસ્સેવ મહાસત્તસ્સ મુલાલકલાપં વિય દારકે ¶ ખાદિ. મહાપુરિસસ્સ યક્ખં ઓલોકેત્વા મુખે વિવટમત્તે અગ્ગિજાલં વિય લોહિતધારં ઉગ્ગિરમાનં તસ્સ મુખં દિસ્વાપિ કેસગ્ગમત્તમ્પિ દોમનસ્સં ન ઉપ્પજ્જિ. ‘‘સુદિન્નં વત મે દાન’’ન્તિ ચિન્તયતો પનસ્સ સરીરે મહન્તં પીતિસોમનસ્સં ઉદપાદિ. સો ‘‘ઇમસ્સ મે દાનસ્સ નિસ્સન્દેન અનાગતે ઇમિનાવ નીહારેન સરીરતો રસ્મિયો નિક્ખમન્તૂ’’તિ પત્થનં અકાસિ. તસ્સ તં પત્થનં નિસ્સાય બુદ્ધભૂતસ્સ સરીરતો રસ્મિયો નિક્ખમિત્વા એત્તકં ઠાનં ફરિંસુ.

અપરમ્પિસ્સ પુબ્બચરિયં અત્થિ. સો કિર બોધિસત્તકાલે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ ચેતિયં દિસ્વા ‘‘ઇમસ્સ બુદ્ધસ્સ મયા જીવિતં પરિચ્ચજિતું વટ્ટતી’’તિ દણ્ડકદીપિકાવેઠનનિયામેન સકલસરીરં વેઠાપેત્વા રતનમત્તમકુળં સતસહસ્સગ્ઘનિકં સુવણ્ણપાતિં સપ્પિસ્સ પૂરાપેત્વા તત્થ સહસ્સવટ્ટિયો જાલેત્વા તં સીસેનાદાય સકલસરીરં જાલાપેત્વા ચેતિયં પદક્ખિણં કરોન્તો સકલરત્તિં ¶ વીતિનામેતિ. એવં યાવ અરુણુગ્ગમના વાયમન્તસ્સાપિસ્સ લોમકૂપમત્તમ્પિ ઉસુમં ન ગણ્હિ. પદુમગબ્ભં પવિટ્ઠકાલો વિય અહોસિ. ધમ્મો હિ નામેસ અત્તાનં રક્ખન્તં રક્ખતિ. તેનાહ ભગવા –

‘‘ધમ્મો હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિં, ધમ્મો સુચિણ્ણો સુખમાવહાતિ;

એસાનિસંસો ધમ્મે સુચિણ્ણે, ન દુગ્ગતિં ગચ્છતિ ધમ્મચારી’’તિ. (થેરગા. ૩૦૩; જા. ૧.૧૦.૧૦૨) –

ઇમસ્સપિ ¶ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન તસ્સ ભગવતો સરીરોભાસો દસસહસ્સિલોકધાતું ફરિત્વા અટ્ઠાસિ.

તદા અમ્હાકં બોધિસત્તો સુરુચિ નામ બ્રાહ્મણો હુત્વા ‘‘સત્થારં નિમન્તેસ્સામી’’તિ ઉપસઙ્કમિત્વા મધુરધમ્મકથં સુત્વા ‘‘સ્વે મય્હં ભિક્ખં ગણ્હથ, ભન્તે’’તિ આહ. ‘‘બ્રાહ્મણ, કિત્તકેહિ તે ભિક્ખૂહિ અત્થો’’તિ? ‘‘કિત્તકા પન વો, ભન્તે, પરિવારભિક્ખૂ’’તિ આહ. તદા સત્થુ પઠમસન્નિપાતોયેવ હોતિ, તસ્મા ‘‘કોટિસતસહસ્સ’’ન્તિ આહ. ‘‘ભન્તે, સબ્બેહિપિ સદ્ધિં મય્હં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ. સત્થા અધિવાસેસિ. બ્રાહ્મણો સ્વાતનાય નિમન્તેત્વા ગેહં ગચ્છન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘અહં એત્તકાનં ¶ ભિક્ખૂનં યાગુભત્તવત્થાદીનિ દાતું સક્કોમિ, નિસીદનટ્ઠાનં પન કથં ભવિસ્સતી’’તિ?

તસ્સ સા ચિન્તા ચતુરાસીતિયોજનસહસ્સમત્થકે ઠિતસ્સ દેવરઞ્ઞો પણ્ડુકમ્બલસિલાસનસ્સ ઉણ્હભાવં જનેસિ. સક્કો ‘‘કો નુ ખો મં ઇમમ્હા ઠાના ચાવેતુકામો’’તિ દિબ્બચક્ખુના ઓલોકેન્તો મહાપુરિસં દિસ્વા ‘‘સુરુચિ નામ બ્રાહ્મણો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા નિસીદનટ્ઠાનત્થાય ચિન્તેસિ, મયાપિ તત્થ ગન્ત્વા પુઞ્ઞકોટ્ઠાસં ગહેતું વટ્ટતી’’તિ વડ્ઢકિવણ્ણં નિમ્મિનિત્વા વાસિફરસુહત્થો મહાપુરિસસ્સ પુરતો પાતુરહોસિ. ‘‘અત્થિ નુ ખો કસ્સચિ ભતિયા કત્તબ્બકિચ્ચ’’ન્તિ આહ. મહાપુરિસો તં દિસ્વા ‘‘કિં કમ્મં કરિસ્સસી’’તિ આહ. ‘‘મમ અજાનનસિપ્પં નામ નત્થિ, ગેહં વા મણ્ડપં વા યો યં કારેતિ, તસ્સ તં કાતું જાનામી’’તિ. ‘‘તેન હિ મય્હં કમ્મં અત્થી’’તિ. ‘‘કિં, અય્યા’’તિ? ‘‘સ્વાતનાય મે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ નિમન્તિતા. તેસં નિસીદનમણ્ડપં કરિસ્સસી’’તિ? ‘‘અહં નામ કરેય્યં સચે મે ભતિં દાતું સક્ખિસ્સથા’’તિ. ‘‘સક્ખિસ્સામિ, તાતા’’તિ. ‘‘સાધુ કરિસ્સામી’’તિ ગન્ત્વા એકં પદેસં ઓલોકેસિ. દ્વાદસતેરસયોજનપ્પમાણો પદેસો ¶ કસિણમણ્ડલં વિય સમતલો અહોસિ. સો ‘‘એત્તકે ઠાને સત્તરતનમયો મણ્ડપો ઉટ્ઠહતૂ’’તિ ચિન્તેત્વા ઓલોકેસિ. તાવદેવ પથવિં ભિન્દિત્વા મણ્ડપો ઉટ્ઠહિ. તસ્સ સોવણ્ણમયેસુ થમ્ભેસુ રજતમયા ઘટકા અહેસું, રજતમયેસુ સોવણ્ણમયા, મણિમયેસુ થમ્ભેસુ પવાળમયા, પવાળમયેસુ મણિમયા, સત્તરતનમયેસુ થમ્ભેસુ સત્તરતનમયા ઘટકા અહેસું. તતો ‘‘મણ્ડપસ્સ અન્તરન્તરે કિઙ્કણિકજાલં ઓલમ્બતૂ’’તિ ઓલોકેસિ. સહ ઓલોકનેનેવ ¶ જાલં ઓલમ્બિ. યસ્સ મન્દવાતેરિતસ્સ પઞ્ચઙ્ગિકસ્સેવ તૂરિયસ્સ મધુરસદ્દો નિચ્છરતિ. દિબ્બસઙ્ગીતિવત્તનકાલો વિય અહોસિ. ‘‘અન્તરન્તરા ગન્ધદામમાલાદામાનિ ઓલમ્બન્તૂ’’તિ ચિન્તેન્તસ્સ માલાદામાનિ ઓલમ્બિંસુ. ‘‘કોટિસતસહસ્સસઙ્ખાનં ભિક્ખૂનં આસનાનિ ચ આધારકાનિ ચ પથવિં ભિન્દિત્વા ઉટ્ઠહન્તૂ’’તિ ચિન્તેસિ, તાવદેવ ઉટ્ઠહિંસુ. ‘‘કોણે કોણે એકેકા ઉદકચાટિયો ઉટ્ઠહન્તૂ’’તિ ચિન્તેસિ, ઉદકચાટિયો ઉટ્ઠહિંસુ.

સો ¶ એત્તકં માપેત્વા બ્રાહ્મણસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘એહિ, અય્ય, તવ મણ્ડપં ઓલોકેત્વા મય્હં ભતિં દેહી’’તિ આહ. મહાપુરિસો ગન્ત્વા મણ્ડપં ઓલોકેસિ. ઓલોકેન્તસ્સેવ ચ સકલસરીરં પઞ્ચવણ્ણાય પીતિયા નિરન્તરં ફુટં અહોસિ. અથસ્સ મણ્ડપં ઓલોકેત્વા એતદહોસિ – ‘‘નાયં મણ્ડપો મનુસ્સભૂતેન કતો, મય્હં પન અજ્ઝાસયં મય્હં ગુણં આગમ્મ અદ્ધા સક્કભવનં ઉણ્હં ભવિસ્સતિ. તતો સક્કેન દેવરઞ્ઞા અયં મણ્ડપો કારિતો ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘ન ખો પન મે યુત્તં એવરૂપે મણ્ડપે એકદિવસંયેવ દાનં દાતું, સત્તાહં દસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. બાહિરકદાનઞ્હિ તત્તકમ્પિ સમાનં બોધિસત્તાનં તુટ્ઠિં કાતું ન સક્કોતિ, અલઙ્કતસીસં પન છિન્દિત્વા અઞ્જિતઅક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા હદયમંસં વા ઉબ્બટ્ટેત્વા દિન્નકાલે બોધિસત્તાનં ચાગં નિસ્સાય તુટ્ઠિ નામ હોતિ. અમ્હાકમ્પિ હિ બોધિસત્તસ્સ સિવિરાજજાતકે દેવસિકં પઞ્ચકહાપણસતસહસ્સાનિ વિસ્સજ્જેત્વા ચતૂસુ દ્વારેસુ નગરમજ્ઝે ચ દાનં દેન્તસ્સ તં દાનં ચાગતુટ્ઠિં ઉપ્પાદેતું નાસક્ખિ. યદા પનસ્સ બ્રાહ્મણવણ્ણેન આગન્ત્વા સક્કો દેવરાજા અક્ખીનિ યાચિ, તદા તાનિ ઉપ્પાટેત્વા દદમાનસ્સેવ હાસો ઉપ્પજ્જિ, કેસગ્ગમત્તમ્પિ ચિત્તં અઞ્ઞથત્તં નાહોસિ. એવં દિન્નદાનં નિસ્સાય બોધિસત્તાનં તિત્તિ નામ નત્થિ. તસ્મા સોપિ મહાપુરિસો ‘‘સત્તાહં મયા કોટિસતસહસ્સસઙ્ખાનં ભિક્ખૂનં દાનં દાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા તસ્મિં મણ્ડપે નિસીદાપેત્વા સત્તાહં ગવપાનં નામ અદાસિ. ગવપાનન્તિ મહન્તે મહન્તે કોલમ્બે ખીરસ્સ પૂરેત્વા ઉદ્ધનેસુ આરોપેત્વા ઘનપાકપક્કે ખીરે થોકે તણ્ડુલે પક્ખિપિત્વા પક્કમધુસક્કરચુણ્ણસપ્પીહિ અભિસઙ્ખતભોજનં વુચ્ચતિ. મનુસ્સાયેવ પન પરિવિસિતું નાસક્ખિંસુ. દેવાપિ એકન્તરિકા હુત્વા પરિવિસિંસુ. દ્વાદસતેરસયોજનપ્પમાણં ઠાનમ્પિ ભિક્ખૂ ગણ્હિતું નપ્પહોસિયેવ ¶ , તે પન ¶ ભિક્ખૂ અત્તનો આનુભાવેન નિસીદિંસુ. પરિયોસાનદિવસે પન સબ્બભિક્ખૂનં પત્તાનિ ધોવાપેત્વા ભેસજ્જત્થાય સપ્પિનવનીતતેલમધુફાણિતાનં પૂરેત્વા તિચીવરેહિ સદ્ધિં અદાસિ, સઙ્ઘનવકભિક્ખુના લદ્ધચીવરસાટકા સતસહસ્સગ્ઘનિકા અહેસું.

સત્થા અનુમોદનં કરોન્તો – ‘‘અયં પુરિસો એવરૂપં મહાદાનં અદાસિ, કો નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ ઉપધારેન્તો – ‘‘અનાગતે કપ્પસતસહસ્સાધિકાનં ¶ દ્વિન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે ગોતમો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ દિસ્વા મહાપુરિસં આમન્તેત્વા ‘‘ત્વં એત્તકં નામ કાલં અતિક્કમિત્વા ગોતમો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. મહાપુરિસો બ્યાકરણં સુત્વા ‘‘અહં કિર બુદ્ધો ભવિસ્સામિ, કો મે ઘરાવાસેન અત્થો, પબ્બજિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તથારૂપં સમ્પત્તિં ખેળપિણ્ડં વિય પહાય સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા અભિઞ્ઞાયો ચ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા આયુપરિયોસાને બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ.

મઙ્ગલો બુદ્ધો

મઙ્ગલસ્સ પન ભગવતો નગરં ઉત્તરં નામ અહોસિ, પિતાપિ ઉત્તરો નામ ખત્તિયો, માતાપિ ઉત્તરા નામ દેવી, સુદેવો ચ ધમ્મસેનો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, પાલિતો નામુપટ્ઠાકો, સીવલી ચ અસોકા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, નાગરુક્ખો બોધિ, અટ્ઠાસીતિહત્થુબ્બેધં સરીરં અહોસિ. નવુતિ વસ્સસહસ્સાનિ ઠત્વા પરિનિબ્બુતે પન તસ્મિં એકપ્પહારેનેવ દસ ચક્કવાળસહસ્સાનિ એકન્ધકારાનિ અહેસું. સબ્બચક્કવાળેસુ મનુસ્સાનં મહન્તં આરોદનપરિદેવનં અહોસિ.

‘‘કોણ્ડઞ્ઞસ્સ અપરેન, મઙ્ગલો નામ નાયકો;

તમં લોકે નિહન્ત્વાન, ધમ્મોક્કમભિધારયી’’તિ. (બુ. વં. ૫.૧);

સુમનો બુદ્ધો

એવં દસસહસ્સિલોકધાતું અન્ધકારં કત્વા પરિનિબ્બુતસ્સ તસ્સ ભગવતો અપરભાગે સુમનો નામ સત્થા લોકે ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ અહેસું. દુતિયે કઞ્ચનપબ્બતમ્હિ નવુતિકોટિસહસ્સાનિ, તતિયે અસીતિકોટિસહસ્સાનિ. તદા મહાસત્તો અતુલો નામ નાગરાજા અહોસિ મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો. સો ‘‘બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’’તિ સુત્વા ઞાતિસઙ્ઘપરિવુતો નાગભવના નિક્ખમિત્વા કોટિસતસહસ્સભિક્ખુપરિવારસ્સ ¶ તસ્સ ભગવતો દિબ્બતૂરિયેહિ ઉપહારં કારેત્વા ¶ મહાદાનં પવત્તેત્વા પચ્ચેકં દુસ્સયુગાનિ દત્વા સરણેસુ પતિટ્ઠાસિ. સોપિ નં સત્થા ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો નગરં મેખલં નામ અહોસિ, સુદત્તો નામ ¶ રાજા પિતા, સિરિમા નામ માતા દેવી, સરણો ચ ભાવિતત્તો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, ઉદેનો નામુપટ્ઠાકો, સોણા ચ ઉપસોણા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, નાગરુક્ખો બોધિ, નવુતિહત્થુબ્બેધં સરીરં અહોસિ, નવુતિયેવ વસ્સસહસ્સાનિ આયુપ્પમાણં અહોસિ.

‘‘મઙ્ગલસ્સ અપરેન, સુમનો નામ નાયકો;

સબ્બધમ્મેહિ અસમો, સબ્બસત્તાનમુત્તમો’’તિ. (બુ. વં. ૬.૧);

રેવતો બુદ્ધો

તસ્સ અપરભાગે રેવતો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે ગણના નત્થિ, દુતિયે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ અહેસું, તથા તતિયે. તદા બોધિસત્તો અતિદેવો નામ બ્રાહ્મણો હુત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા સરણેસુ પતિટ્ઠાય સિરસિ અઞ્જલિં ઠપેત્વા તસ્સ સત્થુનો કિલેસપ્પહાને વણ્ણં સુત્વા ઉત્તરાસઙ્ગેન પૂજં અકાસિ. સોપિ નં ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ પન ભગવતો નગરં સુધઞ્ઞવતી નામ અહોસિ, પિતા વિપુલો નામ ખત્તિયો, માતા વિપુલા નામ, વરુણો ચ બ્રહ્મદેવો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સમ્ભવો નામુપટ્ઠાકો, ભદ્દા ચ સુભદ્દા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, નાગરુક્ખો બોધિ, સરીરં અસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, આયુ સટ્ઠિ વસ્સસહસ્સાનીતિ.

‘‘સુમનસ્સ અપરેન, રેવતો નામ નાયકો;

અનૂપમો અસદિસો, અતુલો ઉત્તમો જિનો’’તિ. (બુ. વં. ૭.૧);

સોભિતો બુદ્ધો

તસ્સ અપરભાગે સોભિતો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતં ભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો અજિતો નામ બ્રાહ્મણો હુત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા સરણેસુ પતિટ્ઠાય બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ¶ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં અદાસિ. સોપિ નં ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ પન ભગવતો નગરં સુધમ્મં નામ અહોસિ, પિતા સુધમ્મો નામ રાજા, માતાપિ સુધમ્મા નામ દેવી, અસમો ચ સુનેત્તો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, અનોમો નામુપટ્ઠાકો, નકુલા ચ સુજાતા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, નાગરુક્ખો બોધિ ¶ , અટ્ઠપણ્ણાસહત્થુબ્બેધં સરીરં અહોસિ, નવુતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયુપ્પમાણન્તિ.

‘‘રેવતસ્સ ¶ અપરેન, સોભિતો નામ નાયકો;

સમાહિતો સન્તચિત્તો, અસમો અપ્પટિપુગ્ગલો’’તિ. (બુ. વં. ૮.૧);

અનોમદસ્સી બુદ્ધો

તસ્સ અપરભાગે એકં અસઙ્ખયેય્યં અતિક્કમિત્વા એકસ્મિં કપ્પે તયો બુદ્ધા નિબ્બત્તિંસુ અનોમદસ્સી, પદુમો, નારદોતિ. અનોમદસ્સિસ્સ ભગવતો તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમે અટ્ઠ ભિક્ખુસતસહસ્સાનિ અહેસું, દુતિયે સત્ત, તતિયે છ. તદા બોધિસત્તો એકો યક્ખસેનાપતિ અહોસિ મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો, અનેકકોટિસતસહસ્સાનં યક્ખાનં અધિપતિ. સો ‘‘બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’’તિ સુત્વા આગન્ત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં અદાસિ. સોપિ નં સત્થા ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. અનોમદસ્સિસ્સ પન ભગવતો ચન્દવતી નામ નગરં અહોસિ, યસવા નામ રાજા પિતા, યસોધરા નામ માતા દેવી, નિસભો ચ અનોમો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, વરુણો નામુપટ્ઠાકો, સુન્દરી ચ સુમના ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, અજ્જુનરુક્ખો બોધિ, અટ્ઠપઞ્ઞાસહત્થુબ્બેધં સરીરં અહોસિ, વસ્સસતસહસ્સં આયુપ્પમાણન્તિ.

‘‘સોભિતસ્સ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

અનોમદસ્સી અમિતયસો, તેજસ્સી દુરતિક્કમો’’તિ. (બુ. વં. ૯.૧);

પદુમો બુદ્ધો

તસ્સ અપરભાગે પદુમો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સં ભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે તીણિ સતસહસ્સાનિ, તતિયે અગામકે ¶ અરઞ્ઞે મહાવનસણ્ડવાસીનં ભિક્ખૂનં દ્વે સતસહસ્સાનિ. તદા બોધિસત્તો સીહો હુત્વા સત્થારં નિરોધસમાપત્તિં સમાપન્નં દિસ્વા પસન્નચિત્તો વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા પીતિસોમનસ્સજાતો તિક્ખત્તું સીહનાદં નદિત્વા સત્તાહં બુદ્ધારમ્મણં પીતિં અવિજહિત્વા પીતિસુખેનેવ ગોચરાય અપક્કમિત્વા જીવિતપરિચ્ચાગં કત્વા ભગવન્તં પયિરુપાસમાનો અટ્ઠાસિ. સત્થા સત્તાહચ્ચયેન નિરોધા વુટ્ઠિતો સીહં ¶ ઓલોકેત્વા ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘેપિ ચિત્તં પસાદેત્વા સઙ્ઘં વન્દિસ્સતી’’તિ ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘો આગચ્છતૂ’’તિ ચિન્તેસિ. ભિક્ખૂ તાવદેવ આગમિંસુ. સીહોપિ ભિક્ખુસઙ્ઘે ચિત્તં પસાદેતિ. સત્થા તસ્સ મનં ઓલોકેત્વા ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. પદુમસ્સ પન ભગવતો ચમ્પકં ¶ નામ નગરં અહોસિ, અસમો નામ રાજા પિતા, માતા અસમા નામ દેવી, સાલો ચ ઉપસાલો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, વરુણો નામુપટ્ઠાકો, રામા ચ સુરામા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, સોણરુક્ખો નામ બોધિ, અટ્ઠપણ્ણાસહત્થુબ્બેધં સરીરં અહોસિ, આયુ વસ્સસતસહસ્સન્તિ.

‘‘અનોમદસ્સિસ્સ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

પદુમો નામ નામેન, અસમો અપ્પટિપુગ્ગલો’’તિ. (બુ. વ. ૧૦.૧);

નારદો બુદ્ધો

તસ્સ અપરભાગે નારદો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સં ભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે નવુતિકોટિસહસ્સાનિ, તતિયે અસીતિકોટિસહસ્સાનિ. તદા બોધિસત્તો ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા પઞ્ચસુ અભિઞ્ઞાસુ અટ્ઠસુ ચ સમાપત્તીસુ ચિણ્ણવસી હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા લોહિતચન્દનેન પૂજં અકાસિ. સોપિ નં સત્થા ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ પન ભગવતો ધઞ્ઞવતી નામ નગરં અહોસિ, સુદેવો નામ ખત્તિયો પિતા, અનોમા નામ માતા દેવી, ભદ્દસાલો ચ જિતમિત્તો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, વાસેટ્ઠો નામુપટ્ઠાકો, ઉત્તરા ચ ફગ્ગુની ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, મહાસોણરુક્ખો નામ બોધિ, સરીરં અટ્ઠાસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, નવુતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘પદુમસ્સ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

નારદો નામ નામેન, અસમો અપ્પટિપુગ્ગલો’’તિ. (બુ. વં. ૧૧.૧);

પદુમુત્તરો બુદ્ધો

નારદબુદ્ધસ્સ ¶ પન અપરભાગે ઇતો સતસહસ્સકપ્પમત્થકે એકસ્મિં કપ્પે એકોવ પદુમુત્તરો નામ બુદ્ધો ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમે સન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સં ભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે ¶ વેભારપબ્બતે નવુતિકોટિસહસ્સાનિ, તતિયે અસીતિકોટિસહસ્સાનિ. તદા બોધિસત્તો જટિલો નામ મહારટ્ઠિયો હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ સચીવરં દાનં અદાસિ. સોપિ નં સત્થા ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. પદુમુત્તરસ્સ પન ભગવતો કાલે તિત્થિયા નામ નાહેસું. સબ્બદેવમનુસ્સા ¶ બુદ્ધમેવ સરણં અગમંસુ. તસ્સ નગરં હંસવતી નામ અહોસિ, પિતા આનન્દો નામ ખત્તિયો, માતા સુજાતા નામ દેવી, દેવલો ચ સુજાતો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સુમનો નામુપટ્ઠાકો, અમિતા ચ અસમા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, સાલરુક્ખો બોધિ, સરીરં અટ્ઠપણ્ણાસહત્થુબ્બેધં અહોસિ, સરીરપ્પભા સમન્તતો દ્વાદસયોજનાનિ ગણ્હિ, વસ્સસતસહસ્સં આયૂતિ.

‘‘નારદસ્સ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

પદુમુત્તરો નામ જિનો, અક્ખોભો સાગરૂપમો’’તિ. (બુ. વં. ૧૨.૧);

સુમેધો બુદ્ધો

તસ્સ અપરભાગે તિંસ કપ્પસહસ્સાનિ અતિક્કમિત્વા સુમેધો ચ સુજાતો ચાતિ એકસ્મિં કપ્પે દ્વે બુદ્ધા નિબ્બત્તિંસુ. સુમેધસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે સુદસ્સનનગરે કોટિસતં ખીણાસવા અહેસું, દુતિયે નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો ઉત્તરો નામ માણવો હુત્વા નિદહિત્વા ઠપિતંયેવ અસીતિકોટિધનં વિસ્સજ્જેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા ધમ્મં સુત્વા સરણેસુ પતિટ્ઠાય નિક્ખમિત્વા પબ્બજિ. સોપિ નં ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. સુમેધસ્સ ભગવતો સુદસ્સનં નામ નગરં અહોસિ, સુદત્તો નામ રાજા પિતા, માતાપિ સુદત્તા નામ દેવી, સરણો ચ સબ્બકામો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સાગરો નામુપટ્ઠાકો, રામા ચ સુરામા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, મહાનીપરુક્ખો બોધિ, સરીરં અટ્ઠાસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, આયુ નવુતિ વસ્સસહસ્સન્તિ.

‘‘પદુમુત્તરસ્સ ¶ અપરેન, સુમેધો નામ નાયકો;

દુરાસદો ઉગ્ગતેજો, સબ્બલોકુત્તમો મુની’’તિ. (બુ. વં. ૧૩.૧);

સુજાતો બુદ્ધો

તસ્સ ¶ અપરભાગે સુજાતો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે સટ્ઠિ ભિક્ખુસતસહસ્સાનિ અહેસું, દુતિયે પઞ્ઞાસં, તતિયે ચત્તાલીસં. તદા બોધિસત્તો ચક્કવત્તિરાજા હુત્વા ‘‘બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’’તિ સુત્વા ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સદ્ધિં સત્તહિ રતનેહિ ચતુમહાદીપરજ્જં દત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિ. સકલરટ્ઠવાસિનો રટ્ઠુપ્પાદં ગહેત્વા આરામિકકિચ્ચં સાધેન્તા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ¶ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ નિચ્ચં મહાદાનં અદંસુ. સોપિ નં સત્થા ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો નગરં સુમઙ્ગલં નામ અહોસિ, ઉગ્ગતો નામ રાજા પિતા, પભાવતી નામ માતા, સુદસ્સનો ચ સુદેવો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, નારદો નામુપટ્ઠાકો, નાગા ચ નાગસમાલા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, મહાવેળુરુક્ખો બોધિ. સો કિર મન્દચ્છિદ્દો ઘનક્ખન્ધો ઉપરિ નિગ્ગતાહિ મહાસાખાહિ મોરપિઞ્છકલાપો વિય વિરોચિત્થ. તસ્સ ભગવતો સરીરં પણ્ણાસહત્થુબ્બેધં અહોસિ, આયુ નવુતિ વસ્સસહસ્સન્તિ.

‘‘તત્થેવ મણ્ડકપ્પમ્હિ, સુજાતો નામ નાયકો;

સીહહનૂસભક્ખન્ધો, અપ્પમેય્યો દુરાસદો’’તિ. (બુ. વં. ૧૪.૧);

પિયદસ્સી બુદ્ધો

તસ્સ અપરભાગે ઇતો અટ્ઠારસકપ્પસતમત્થકે એકસ્મિં કપ્પે પિયદસ્સી, અત્થદસ્સી, ધમ્મદસ્સીતિ તયો બુદ્ધા નિબ્બત્તિંસુ. પિયદસ્સિસ્સપિ ભગવતો તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમે કોટિસતસહસ્સં ભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો કસ્સપો નામ માણવો તિણ્ણં વેદાનં પારઙ્ગતો હુત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા કોટિસતસહસ્સધનપરિચ્ચાગેન સઙ્ઘારામં કારેત્વા સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા ‘‘અટ્ઠારસકપ્પસતચ્ચયેન બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો અનોમં નામ નગરં અહોસિ, પિતા સુદિન્નો નામ રાજા, માતા ચન્દા નામ, પાલિતો ચ સબ્બદસ્સી ચ દ્વે ¶ અગ્ગસાવકા, સોભિતો નામુપટ્ઠાકો, સુજાતા ચ ધમ્મદિન્ના ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, કકુધરુક્ખો બોધિ, સરીરં અસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, નવુતિ વસ્સસહસ્સં આયૂતિ.

‘‘સુજાતસ્સ ¶ અપરેન, સયમ્ભૂ લોકનાયકો;

દુરાસદો અસમસમો, પિયદસ્સી મહાયસો’’તિ. (બુ. વં. ૧૫.૧);

અત્થદસ્સી બુદ્ધો

તસ્સ અપરભાગે અત્થદસ્સી નામ ભગવા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમે અટ્ઠનવુતિ ભિક્ખુસતસહસ્સાનિ અહેસું, દુતિયે અટ્ઠાસીતિસતસહસ્સાનિ, તથા તતિયે. તદા બોધિસત્તો સુસીમો નામ મહિદ્ધિકો તાપસો હુત્વા દેવલોકતો મન્દારવપુપ્ફચ્છત્તં આહરિત્વા સત્થારં પૂજેસિ, સોપિ નં ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ¶ ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો સોભનં નામ નગરં અહોસિ, સાગરો નામ રાજા પિતા, સુદસ્સના નામ માતા, સન્તો ચ ઉપસન્તો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, અભયો નામુપટ્ઠાકો, ધમ્મા ચ સુધમ્મા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, ચમ્પકરુક્ખો બોધિ, સરીરં અસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, સરીરપ્પભા સમન્તતો સબ્બકાલં યોજનમત્તં ફરિત્વા અટ્ઠાસિ, આયુ વસ્સસતસહસ્સન્તિ.

‘‘તત્થેવ મણ્ડકપ્પમ્હિ, અત્થદસ્સી નરાસભો;

મહાતમં નિહન્ત્વાન, પત્તો સમ્બોધિમુત્તમ’’ન્તિ. (બુ. વં. ૧૬.૧);

ધમ્મદસ્સી બુદ્ધો

તસ્સ અપરભાગે ધમ્મદસ્સી નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમે કોટિસતં ભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો સક્કો દેવરાજા હુત્વા દિબ્બગન્ધપુપ્ફેહિ ચ દિબ્બતૂરિયેહિ ચ પૂજં અકાસિ, સોપિ નં સત્થા ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો સરણં નામ નગરં અહોસિ, પિતા સરણો નામ રાજા, માતા સુનન્દા નામ દેવી, પદુમો ચ ફુસ્સદેવો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સુનેત્તો નામુપટ્ઠાકો, ખેમા ચ સબ્બનામા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, રત્તઙ્કુરરુક્ખો ¶ બોધિ, ‘‘બિમ્બિજાલો’’તિપિ વુચ્ચતિ, સરીરં પનસ્સ અસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, વસ્સસતસહસ્સં આયૂતિ.

‘‘તત્થેવ મણ્ડકપ્પમ્હિ, ધમ્મદસ્સી મહાયસો;

તમન્ધકારં વિધમિત્વા, અતિરોચતિ સદેવકે’’તિ. (બુ. વં. ૧૭.૧);

સિદ્ધત્થો બુદ્ધો

તસ્સ ¶ અપરભાગે ઇતો ચતુનવુતિકપ્પમત્થકે એકસ્મિં કપ્પે એકોવ સિદ્ધત્થો નામ સમ્માસમ્બુદ્ધો ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતં ભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો ઉગ્ગતેજો અભિઞ્ઞાબલસમ્પન્નો મઙ્ગલો નામ તાપસો હુત્વા મહાજમ્બુફલં આહરિત્વા તથાગતસ્સ અદાસિ. સત્થા તં ફલં પરિભુઞ્જિત્વા ‘‘ચતુનવુતિકપ્પમત્થકે બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો નગરં વેભારં નામ અહોસિ, પિતા જયસેનો નામ રાજા, માતા સુફસ્સા નામ દેવી, સમ્બલો ચ સુમિત્તો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, રેવતો નામુપટ્ઠાકો, સીવલા ચ સુરામા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા ¶ , કણિકારરુક્ખો બોધિ, સરીરં સટ્ઠિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, વસ્સસતસહસ્સં આયૂતિ.

‘‘ધમ્મદસ્સિસ્સ અપરેન, સિદ્ધત્થો લોકનાયકો;

નિહનિત્વા તમં સબ્બં, સૂરિયો અબ્ભુગ્ગતો યથા’’તિ. (બુ. વં. ૧૮.૧);

તિસ્સો બુદ્ધો

તસ્સ અપરભાગે ઇતો દ્વાનવુતિકપ્પમત્થકે તિસ્સો ફુસ્સોતિ એકસ્મિં કપ્પે દ્વે બુદ્ધા નિબ્બત્તિંસુ. તિસ્સસ્સ ભગવતો તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે ભિક્ખૂનં કોટિસતં અહોસિ, દુતિયે નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો મહાભોગો મહાયસો સુજાતો નામ ખત્તિયો હુત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા મહિદ્ધિકભાવં પત્વા ‘‘બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’’તિ સુત્વા દિબ્બમન્દારવપદુમપારિચ્છત્તકપુપ્ફાનિ આદાય ચતુપરિસમજ્ઝે ગચ્છન્તં તથાગતં ¶ પૂજેસિ, આકાસે પુપ્ફવિતાનં અકાસિ. સોપિ નં સત્થા ‘‘ઇતો દ્વેનવુતિકપ્પમત્થકે બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો ખેમં નામ નગરં અહોસિ, પિતા જનસન્ધો નામ ખત્તિયો, માતા પદુમા નામ દેવી, બ્રહ્મદેવો ચ ઉદયો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સુમનો નામુપટ્ઠાકો, ફુસ્સા ચ સુદત્તા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, અસનરુક્ખો બોધિ, સરીરં સટ્ઠિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, વસ્સસતસહસ્સં આયૂતિ.

‘‘સિદ્ધત્થસ્સ અપરેન, અસમો અપ્પટિપુગ્ગલો;

અનન્તતેજો અમિતયસો, તિસ્સો લોકગ્ગનાયકો’’તિ. (બુ. વં. ૧૯.૧);

ફુસ્સો બુદ્ધો

તસ્સ ¶ અપરભાગે ફુસ્સો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે સટ્ઠિ ભિક્ખુસતસહસ્સાનિ અહેસું, દુતિયે પણ્ણાસ, તતિયે દ્વત્તિંસ. તદા બોધિસત્તો વિજિતાવી નામ ખત્તિયો હુત્વા મહારજ્જં પહાય સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા તીણિ પિટકાનિ ઉગ્ગહેત્વા મહાજનસ્સ ધમ્મકથં કથેસિ, સીલપારમિઞ્ચ પૂરેસિ. સોપિ નં ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો કાસિ નામ નગરં અહોસિ, જયસેનો નામ રાજા પિતા, સિરિમા નામ માતા, સુરક્ખિતો ચ ધમ્મસેનો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સભિયો નામુપટ્ઠાકો, ચાલા ચ ઉપચાલા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, આમલકરુક્ખો બોધિ, સરીરં અટ્ઠપણ્ણાસહત્થુબ્બેધં અહોસિ, નવુતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘તત્થેવ ¶ મણ્ડકપ્પમ્હિ, અહુ સત્થા અનુત્તરો;

અનૂપમો અસમસમો, ફુસ્સો લોકગ્ગનાયકો’’તિ. (બુ. વં. ૨૦.૧);

વિપસ્સી બુદ્ધો

તસ્સ અપરભાગે ઇતો એકનવુતિકપ્પે વિપસ્સી નામ ભગવા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે અટ્ઠસટ્ઠિ ભિક્ખુસતસહસ્સં અહોસિ, દુતિયે એકસતસહસ્સં, તતિયે અસીતિસહસ્સાનિ. તદા બોધિસત્તો મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો અતુલો નામ નાગરાજા હુત્વા ¶ સત્તરતનખચિતં સોવણ્ણમયં મહાપીઠં ભગવતો અદાસિ. સોપિ નં ‘‘ઇતો એકનવુતિકપ્પે બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો બન્ધુમતી નામ નગરં અહોસિ, બન્ધુમા નામ રાજા પિતા, બન્ધુમતી નામ માતા, ખણ્ડો ચ તિસ્સો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, અસોકો નામુપટ્ઠાકો, ચન્દા ચ ચન્દમિત્તા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, પાટલિરુક્ખો બોધિ, સરીરં અસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, સરીરપ્પભા સદા સત્ત યોજનાનિ ફરિત્વા અટ્ઠાસિ, અસીતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘ફુસ્સસ્સ ચ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

વિપસ્સી નામ નામેન, લોકે ઉપ્પજ્જિ ચક્ખુમા’’તિ. (બુ. વં. ૨૧.૧);

સિખી બુદ્ધો

તસ્સ ¶ અપરભાગે ઇતો એકત્તિંસકપ્પે સિખી ચ વેસ્સભૂચાતિ દ્વે બુદ્ધા અહેસું. સિખિસ્સાપિ ભગવતો તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે ભિક્ખુસતસહસ્સં અહોસિ, દુતિયે અસીતિસહસ્સાનિ, તતિયે સત્તતિસહસ્સાનિ. તદા બોધિસત્તો અરિન્દમો નામ રાજા હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સચીવરં મહાદાનં પવત્તેત્વા સત્તરતનપટિમણ્ડિતં હત્થિરતનં દત્વા હત્થિપ્પમાણં કત્વા કપ્પિયભણ્ડં અદાસિ. સોપિ નં સત્થા ‘‘ઇતો એકત્તિંસકપ્પે બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ પન ભગવતો અરુણવતી નામ નગરં અહોસિ, અરુણો નામ ખત્તિયો પિતા, પભાવતી નામ માતા, અભિભૂ ચ સમ્ભવો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, ખેમઙ્કરો નામુપટ્ઠાકો, સખિલા ચ પદુમા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, પુણ્ડરીકરુક્ખો બોધિ, સરીરં સત્તતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, સરીરપ્પભા યોજનત્તયં ફરિત્વા અટ્ઠાસિ, સત્તતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘વિપસ્સિસ્સ ¶ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

સિખિવ્હયો આસિ જિનો, અસમો અપ્પટિપુગ્ગલો’’તિ. (બુ. વં. ૨૨.૧);

વેસ્સભૂ બુદ્ધો

તસ્સ ¶ અપરભાગે વેસ્સભૂ નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા. પઠમસન્નિપાતે અસીતિ ભિક્ખુસહસ્સાનિ અહેસું, દુતિયે સત્તતિ, તતિયે સટ્ઠિ. તદા બોધિસત્તો સુદસ્સનો નામ રાજા હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સચીવરં મહાદાનં દત્વા તસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા આચારગુણસમ્પન્નો બુદ્ધરતને ચિત્તીકારપીતિબહુલો અહોસિ. સોપિ નં ભગવા ‘‘ઇતો એકત્તિંસકપ્પે બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ પન ભગવતો અનોમં નામ નગરં અહોસિ, સુપ્પતીતો નામ રાજા પિતા, યસવતી નામ માતા, સોણો ચ ઉત્તરો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, ઉપસન્તો નામુપટ્ઠાયો, રામા ચ સુરામા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, સાલરુક્ખો બોધિ, સરીરં સટ્ઠિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, સટ્ઠિ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘તત્થેવ મણ્ડકપ્પમ્હિ, અસમો અપ્પટિપુગ્ગલો;

વેસ્સભૂ નામ નામેન, લોકે ઉપ્પજ્જિ સો જિનો’’તિ. (બુ. વં. ૨૩.૧);

કકુસન્ધો બુદ્ધો

તસ્સ ¶ અપરભાગે ઇમસ્મિં કપ્પે ચત્તારો બુદ્ધા નિબ્બત્તા કકુસન્ધો, કોણાગમનો, કસ્સપો, અમ્હાકં ભગવાતિ. કકુસન્ધસ્સ ભગવતો એકોવ સાવકસન્નિપાતો, તત્થ ચત્તાલીસ ભિક્ખુસહસ્સાનિ અહેસું. તદા બોધિસત્તો ખેમો નામ રાજા હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સપત્તચીવરં મહાદાનઞ્ચેવ અઞ્જનાદિભેસજ્જાનિ ચ દત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા પબ્બજિ. સોપિ નં સત્થા ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. કકુસન્ધસ્સ પન ભગવતો ખેમં નામ નગરં અહોસિ, અગ્ગિદત્તો નામ બ્રાહ્મણો પિતા, વિસાખા નામ બ્રાહ્મણી માતા, વિધુરો ચ સઞ્જીવો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, બુદ્ધિજો નામુપટ્ઠાકો, સામા ચ ચમ્પા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, મહાસિરીસરુક્ખો બોધિ, સરીરં ચત્તાલીસહત્થુબ્બેધં અહોસિ, ચત્તાલીસ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘વેસ્સભુસ્સ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

કકુસન્ધો નામ નામેન, અપ્પમેય્યો દુરાસદો’’તિ. (બુ. વં. ૨૪.૧);

કોણાગમનો બુદ્ધો

તસ્સ ¶ ¶ અપરભાગે કોણાગમનો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ એકોવ સાવકસન્નિપાતો, તત્થ તિંસ ભિક્ખુસહસ્સાનિ અહેસું. તદા બોધિસત્તો પબ્બતો નામ રાજા હુત્વા અમચ્ચગણપરિવુતો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મદેસનં સુત્વા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા મહાદાનં પવત્તેત્વા પત્તુણ્ણચીનપટકોસેય્યકમ્બલદુકૂલાનિ ચેવ સુવણ્ણપટિકઞ્ચ દત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિ. સોપિ નં સત્થા ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો સોભવતી નામ નગરં અહોસિ, યઞ્ઞદત્તો નામ બ્રાહ્મણો પિતા, ઉત્તરા નામ બ્રાહ્મણી માતા, ભિય્યસો ચ ઉત્તરો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સોત્થિજો નામુપટ્ઠાકો, સમુદ્દા ચ ઉત્તરા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, ઉદુમ્બરરુક્ખો બોધિ, સરીરં તિંસહત્થુબ્બેધં અહોસિ, તિંસ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘કકુસન્ધસ્સ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

કોણાગમનો નામ જિનો, લોકજેટ્ઠો નરાસભો’’તિ. (બુ. વં. ૨૫.૧);

કસ્સપો બુદ્ધો

તસ્સ ¶ અપરભાગે કસ્સપો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ એકોવ સાવકસન્નિપાતો, તત્થ વીસતિ ભિક્ખુસહસ્સાનિ અહેસું. તદા બોધિસત્તો જોતિપાલો નામ માણવો હુત્વા તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ ભૂમિયઞ્ચેવ અન્તલિક્ખે ચ પાકટો ઘટિકારસ્સ કુમ્ભકારસ્સ મિત્તો અહોસિ. સો તેન સદ્ધિં સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મકથં સુત્વા પબ્બજિત્વા આરદ્ધવીરિયો તીણિ પિટકાનિ ઉગ્ગહેત્વા વત્તાવત્તસમ્પત્તિયા બુદ્ધસાસનં સોભેસિ. સોપિ નં સત્થા ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો જાતનગરં બારાણસી નામ અહોસિ, બ્રહ્મદત્તો નામ બ્રાહ્મણો પિતા, ધનવતી નામ બ્રાહ્મણી માતા, તિસ્સો ચ ભારદ્વાજો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સબ્બમિત્તો નામુપટ્ઠાકો, અનુળા ચ ઉરુવેળા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, નિગ્રોધરુક્ખો બોધિ, સરીરં વીસતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘કોણાગમનસ્સ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

કસ્સપો નામ ગોત્તેન, ધમ્મરાજા પભઙ્કરો’’તિ. (બુ. વં. ૨૬.૧);

યસ્મિં ¶ ¶ પન કપ્પે દીપઙ્કરદસબલો ઉદપાદિ, તસ્મિં અઞ્ઞેપિ તયો બુદ્ધા અહેસું. તેસં સન્તિકે બોધિસત્તસ્સ બ્યાકરણં નત્થિ, તસ્મા તે ઇધ ન દસ્સિતા. અટ્ઠકથાયં પન તણ્હઙ્કરતો પટ્ઠાય સબ્બેપિ બુદ્ધે દસ્સેતું ઇદં વુત્તં –

‘‘તણ્હઙ્કરો મેધઙ્કરો, અથોપિ સરણઙ્કરો;

દીપઙ્કરો ચ સમ્બુદ્ધો, કોણ્ડઞ્ઞો દ્વિપદુત્તમો.

‘‘મઙ્ગલો ચ સુમનો ચ, રેવતો સોભિતો મુનિ;

અનોમદસ્સી પદુમો, નારદો પદુમુત્તરો.

‘‘સુમેધો ચ સુજાતો ચ, પિયદસ્સી મહાયસો;

અત્થદસ્સી ધમ્મદસ્સી, સિદ્ધત્થો લોકનાયકો.

‘‘તિસ્સો ફુસ્સો ચ સમ્બુદ્ધો, વિપસ્સી સિખી વેસ્સભૂ;

કકુસન્ધો કોણાગમનો, કસ્સપો ચાપિ નાયકો.

‘‘એતે અહેસું સમ્બુદ્ધા, વીતરાગા સમાહિતા;

સતરંસીવ ઉપ્પન્ના, મહાતમવિનોદના;

જલિત્વા અગ્ગિખન્ધાવ, નિબ્બુતા તે સસાવકા’’તિ.

ગોતમો બુદ્ધો

તત્થ ¶ અમ્હાકં બોધિસત્તો દીપઙ્કરાદીનં ચતુવીસતિયા બુદ્ધાનં સન્તિકે અધિકારં કરોન્તો કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ આગતો. કસ્સપસ્સ પન ભગવતો ઓરભાગે ઠપેત્વા ઇમં સમ્માસમ્બુદ્ધં અઞ્ઞો બુદ્ધો નામ નત્થિ. ઇતિ દીપઙ્કરાદીનં ચતુવીસતિયા બુદ્ધાનં સન્તિકે લદ્ધબ્યાકરણો પન બોધિસત્તો યેનેન –

‘‘મનુસ્સત્તં ¶ લિઙ્ગસમ્પત્તિ, હેતુ સત્થારદસ્સનં;

પબ્બજ્જા ગુણસમ્પત્તિ, અધિકારો ચ છન્દતા;

અટ્ઠધમ્મસમોધાના, અભિનીહારો સમિજ્ઝતી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૫૯) –

ઇમે અટ્ઠ ધમ્મે સમોધાનેત્વા દીપઙ્કરપાદમૂલે કતાભિનીહારેન ‘‘હન્દ બુદ્ધકરે ધમ્મે, વિચિનામિ ઇતો ચિતો’’તિ ઉસ્સાહં કત્વા ‘‘વિચિનન્તો તદા દક્ખિં, પઠમં દાનપારમિ’’ન્તિ ¶ દાનપારમિતાદયો બુદ્ધકારકધમ્મા દિટ્ઠા, પૂરેન્તોયેવ યાવ વેસ્સન્તરત્તભાવો આગમિ. આગચ્છન્તો ચ યે તે કતાભિનીહારાનં બોધિસત્તાનં આનિસંસા સંવણ્ણિતા –

‘‘એવં સબ્બઙ્ગસમ્પન્ના, બોધિયા નિયતા નરા;

સંસરં દીઘમદ્ધાનં, કપ્પકોટિસતેહિપિ.

‘‘અવીચિમ્હિ નુપ્પજ્જન્તિ, તથા લોકન્તરેસુ ચ;

નિજ્ઝામતણ્હા ખુપ્પિપાસા, ન હોન્તિ કાલકઞ્જિકા.

‘‘ન હોન્તિ ખુદ્દકા પાણા, ઉપ્પજ્જન્તાપિ દુગ્ગતિં;

જાયમાના મનુસ્સેસુ, જચ્ચન્ધા ન ભવન્તિ તે.

‘‘સોતવેકલ્લતા નત્થિ, ન ભવન્તિ મૂગપક્ખિકા;

ઇત્થિભાવં ન ગચ્છન્તિ, ઉભતોબ્યઞ્જનપણ્ડકા.

‘‘ન ભવન્તિ પરિયાપન્ના, બોધિયા નિયતા નરા;

મુત્તા આનન્તરિકેહિ, સબ્બત્થ સુદ્ધગોચરા.

‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિં ન સેવન્તિ, કમ્મકિરિયદસ્સના;

વસમાનાપિ સગ્ગેસુ, અસઞ્ઞં નુપપજ્જરે.

‘‘સુદ્ધાવાસેસુ દેવેસુ, હેતુ નામ ન વિજ્જતિ;

નેક્ખમ્મનિન્ના સપ્પુરિસા, વિસંયુત્તા ભવાભવે;

ચરન્તિ લોકત્થચરિયાયો, પૂરેન્તિ સબ્બપારમી’’તિ.

તે ¶ ¶ આનિસંસે અધિગન્ત્વાવ આગતો. પારમિયો પૂરેન્તસ્સ ચસ્સ અકિત્તિબ્રાહ્મણકાલે, સઙ્ખબ્રાહ્મણકાલે, ધનઞ્ચયરાજકાલે, મહાસુદસ્સનરાજકાલે, મહાગોવિન્દકાલે, નિમિમહારાજકાલે, ચન્દકુમારકાલે, વિસય્હસેટ્ઠિકાલે, સિવિરાજકાલે, વેસ્સન્તરરાજકાલેતિ દાનપારમિતાય પૂરિતત્તભાવાનં પરિમાણં નામ નત્થિ. એકન્તેન પનસ્સ સસપણ્ડિતજાતકે –

‘‘ભિક્ખાય ઉપગતં દિસ્વા, સકત્તાનં પરિચ્ચજિં;

દાનેન મે સમો નત્થિ, એસા મે દાનપારમી’’તિ. (ચરિયા. ૧.તસ્સુદ્દાન) –

એવં અત્તપરિચ્ચાગં કરોન્તસ્સ દાનપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. તથા સીલવનાગરાજકાલે, ચમ્પેય્યનાગરાજકાલે, ભૂરિદત્તનાગરાજકાલે, છદ્દન્તનાગરાજકાલે, જયદ્દિસરાજપુત્તકાલે, અલીનસત્તુકુમારકાલેતિ સીલપારમિતાય પૂરિતત્તભાવાનં ¶ પરિમાણં નામ નત્થિ. એકન્તેન પનસ્સ સઙ્ખપાલજાતકે –

‘‘સૂલેહિ વિજ્ઝયન્તોપિ, કોટ્ટિયન્તોપિ સત્તિભિ;

ભોજપુત્તે ન કુપ્પામિ, એસા મે સીલપારમી’’તિ. (ચરિયા. ૨.૯૧) –

એવં અત્તપરિચ્ચાગં કરોન્તસ્સ સીલપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. તથા સોમનસ્સકુમારકાલે, હત્થિપાલકુમારકાલે, અયોઘરપણ્ડિતકાલેતિ મહારજ્જં પહાય નેક્ખમ્મપારમિતાય પૂરિતત્તભાવાનં પરિમાણં નામ નત્થિ. એકન્તેન પનસ્સ ચૂળસુતસોમજાતકે –

‘‘મહારજ્જં હત્થગતં, ખેળપિણ્ડંવ છડ્ડયિં;

ચજતો ન હોતિ લગ્ગનં, એસા મે નેક્ખમ્મપારમી’’તિ. –

એવં નિસ્સઙ્ગતાય રજ્જં છડ્ડેત્વા નિક્ખમન્તસ્સ નેક્ખમ્મપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. તથા વિધુરપણ્ડિતકાલે, મહાગોવિન્દપણ્ડિતકાલે, કુદ્દાલપણ્ડિતકાલે, અરકપણ્ડિતકાલે, બોધિપરિબ્બાજકકાલે, મહોસધપણ્ડિતકાલેતિ પઞ્ઞાપારમિતાય પૂરિતત્તભાવાનં પરિમાણં નામ નત્થિ. એકન્તેન પનસ્સ સત્તુભસ્તજાતકે સેનકપણ્ડિતકાલે –

‘‘પઞ્ઞાય ¶ ¶ વિચિનન્તોહં, બ્રાહ્મણં મોચયિં દુખા;

પઞ્ઞાય મે સમો નત્થિ, એસા મે પઞ્ઞાપારમી’’તિ. –

અન્તોભસ્તગતં સપ્પં દસ્સેન્તસ્સ પઞ્ઞાપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. તથા વીરિયપારમિતાદીનમ્પિ પૂરિતત્તભાવાનં પરિમાણં નામ નત્થિ. એકન્તેન પનસ્સ મહાજનકજાતકે –

‘‘અતીરદસ્સી જલમજ્ઝે, હતા સબ્બેવ માનુસા;

ચિત્તસ્સ અઞ્ઞથા નત્થિ, એસા મે વીરિયપારમી’’તિ. –

એવં મહાસમુદ્દં તરન્તસ્સ વીરિયપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. ખન્તિવાદિજાતકે –

‘‘અચેતનંવ કોટ્ટેન્તે, તિણ્હેન ફરસુના મમં;

કાસિરાજે ન કુપ્પામિ, એસા મે ખન્તિપારમી’’તિ. –

એવં ¶ અચેતનભાવેન વિય મહાદુક્ખં અધિવાસેન્તસ્સ ખન્તિપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. મહાસુતસોમજાતકે –

‘‘સચ્ચવાચં અનુરક્ખન્તો, ચજિત્વા મમ જીવિતં;

મોચેસિં એકસતં ખત્તિયે, એસા મે સચ્ચપારમી’’તિ. –

એવં જીવિતં ચજિત્વા સચ્ચમનુરક્ખન્તસ્સ સચ્ચપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. મૂગપક્ખજાતકે –

‘‘માતાપિતા ન મે દેસ્સા, નપિ દેસ્સં મહાયસં;

સબ્બઞ્ઞુતં પિયં મય્હં, તસ્મા વતમધિટ્ઠહિ’’ન્તિ. (ચરિયા. ૩.૬૫) –

એવં જીવિતમ્પિ ચજિત્વા વતં અધિટ્ઠહન્તસ્સ અધિટ્ઠાનપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. સુવણ્ણસામજાતકે –

‘‘ન ¶ મં કોચિ ઉત્તસતિ, નપિહં ભાયામિ કસ્સચિ;

મેત્તાબલેનુપત્થદ્ધો, રમામિ પવને તદા’’તિ. (ચરિયા. ૩.૧૧૩) –

એવં જીવિતમ્પિ અનોલોકેત્વા મેત્તાયન્તસ્સ મેત્તાપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. લોમહંસજાતકે –

‘‘સુસાને ¶ સેય્યં કપ્પેમિ, છવટ્ઠિકં ઉપનિધાયહં;

ગામણ્ડલા ઉપાગન્ત્વા, રૂપં દસ્સેન્તિનપ્પક’’ન્તિ. (ચરિયા. ૩.૧૧૯) –

એવં ગામદારકેસુ નિટ્ઠુભનાદીહિ ચેવ માલાગન્ધૂપહારાદીહિ ચ સુખદુક્ખં ઉપ્પાદેન્તેસુપિ ઉપેક્ખં અનતિવત્તેન્તસ્સ ઉપેક્ખાપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. અયમેત્થ સઙ્ખેપો. વિત્થારતો પનેસ અત્થો ચરિયાપિટકતો ગહેતબ્બોતિ. એવં પારમિયો પૂરેત્વા વેસ્સન્તરત્તભાવે ઠિતો –

‘‘અચેતનાયં પથવી, અવિઞ્ઞાય સુખં દુખં;

સાપિ દાનબલા મય્હં, સત્તક્ખત્તું પકમ્પથા’’તિ. (ચરિયા. ૧.૧૨૪) –

એવં ¶ મહાપથવિકમ્પનાદીનિ મહાપુઞ્ઞાનિ કરિત્વા આયુપરિયોસાને તતો ચુતો તુસિતભવને નિબ્બત્તિ. ઇતિ દીપઙ્કરપાદમૂલતો પટ્ઠાય યાવ અયં તુસિતપુરે નિબ્બત્તિ, એત્તકં ઠાનં દૂરેનિદાનં નામાતિ વેદિતબ્બં.

દૂરેનિદાનકથા નિટ્ઠિતા.

૨. અવિદૂરેનિદાનકથા

તુસિતપુરે ¶ વસન્તેયેવ પન બોધિસત્તે બુદ્ધકોલાહલં નામ ઉદપાદિ. લોકસ્મિઞ્હિ તીણિ કોલાહલાનિ મહન્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ કપ્પકોલાહલં, બુદ્ધકોલાહલં, ચક્કવત્તિકોલાહલન્તિ. તત્થ ‘‘વસ્સસતસહસ્સચ્ચયેન કપ્પુટ્ઠાનં ભવિસ્સતી’’તિ લોકબ્યૂહા નામ કામાવચરદેવા મુત્તસિરા વિકિણ્ણકેસા રુદમુખા અસ્સૂનિ હત્થેહિ પુઞ્છમાના રત્તવત્થનિવત્થા અતિવિય વિરૂપવેસધારિનો હુત્વા મનુસ્સપથે વિચરન્તા એવં આરોચેન્તિ – ‘‘મારિસા, ઇતો વસ્સસતસહસ્સચ્ચયેન કપ્પુટ્ઠાનં ભવિસ્સતિ, અયં લોકો વિનસ્સિસ્સતિ, મહાસમુદ્દોપિ સુસ્સિસ્સતિ, અયઞ્ચ મહાપથવી સિનેરુ ચ પબ્બતરાજા ઉડ્ડય્હિસ્સન્તિ વિનસ્સિસ્સન્તિ, યાવ બ્રહ્મલોકા લોકવિનાસો ભવિસ્સતિ, મેત્તં મારિસા, ભાવેથ, કરુણં, મુદિતં, ઉપેક્ખં મારિસા, ભાવેથ, માતરં ¶ ઉપટ્ઠહથ, પિતરં ઉપટ્ઠહથ, કુલે જેટ્ઠાપચાયિનો હોથા’’તિ. ઇદં કપ્પકોલાહલં નામ. ‘‘વસ્સસહસ્સચ્ચયેન પન સબ્બુઞ્ઞુબુદ્ધો લોકે ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ લોકપાલદેવતા ‘‘ઇતો, મારિસા, વસ્સસહસ્સચ્ચયેન સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધો લોકે ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ ઉગ્ઘોસેન્તિયો આહિણ્ડન્તિ. ઇદં બુદ્ધકોલાહલં નામ. ‘‘વસ્સસતસ્સચ્ચયેન ચક્કવત્તિરાજા ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ દેવતાયો ‘‘ઇતો મારિસા વસ્સસતચ્ચયેન ચક્કવત્તિરાજા લોકે ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ ઉગ્ઘોસેન્તિયો આહિણ્ડન્તિ. ઇદં ચક્કવત્તિકોલાહલં નામ. ઇમાનિ તીણિ કોલાહલાનિ મહન્તાનિ હોન્તિ.

તેસુ બુદ્ધકોલાહલસદ્દં સુત્વા સકલદસસહસ્સચક્કવાળદેવતા એકતો સન્નિપતિત્વા ‘‘અસુકો નામ સત્તો બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા તં ઉપસઙ્કમિત્વા આયાચન્તિ. આયાચમાના ચ પુબ્બનિમિત્તેસુ ઉપ્પન્નેસુ આયાચન્તિ. તદા પન સબ્બાપિ તા એકેકચક્કવાળે ચાતુમહારાજસક્કસુયામસન્તુસિતસુનિમ્મિતવસવત્તિમહાબ્રહ્મેહિ ¶ સદ્ધિં એકચક્કવાળે સન્નિપતિત્વા તુસિતભવને બોધિસત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘મારિસ, તુમ્હેહિ દસ પારમિયો પૂરેન્તેહિ ન સક્કસમ્પત્તિં, ન મારબ્રહ્મચક્કવત્તિસમ્પત્તિં પત્થેન્તેહિ પૂરિતા, લોકનિત્થરણત્થાય પન સબ્બઞ્ઞુતં પત્થેન્તેહિ પૂરિતા, સો વો દાનિ કાલો, મારિસ, બુદ્ધત્તાય, સમયો, મારિસ, બુદ્ધત્તાયા’’તિ યાચિંસુ.

અથ મહાસત્તો દેવતાનં પટિઞ્ઞં અદત્વાવ કાલદીપદેસકુલજનેત્તિઆયુપરિચ્છેદવસેન પઞ્ચમહાવિલોકનં નામ વિલોકેસિ. તત્થ ‘‘કાલો નુ ખો, અકાલો નુ ખો’’તિ પઠમં કાલં વિલોકેસિ. તત્થ વસ્સસતસહસ્સતો ઉદ્ધં વડ્ઢિતઆયુકાલો કાલો નામ ન હોતિ. કસ્મા? તદા ¶ હિ સત્તાનં જાતિજરામરણાનિ ન પઞ્ઞાયન્તિ. બુદ્ધાનઞ્ચ ધમ્મદેસના તિલક્ખણમુત્તા નામ નત્થિ. તેસં ‘‘અનિચ્ચં દુક્ખં અનત્તા’’તિ કથેન્તાનં ‘‘કિં નામેતં કથેન્તી’’તિ નેવ સોતબ્બં ન સદ્ધાતબ્બં મઞ્ઞન્તિ, તતો અભિસમયો ન હોતિ, તસ્મિં અસતિ અનિય્યાનિકં સાસનં હોતિ. તસ્મા સો અકાલો. વસ્સસતતો ઊનઆયુકાલોપિ કાલો નામ ન હોતિ. કસ્મા? તદા હિ સત્તા ઉસ્સન્નકિલેસા હોન્તિ, ઉસ્સન્નકિલેસાનઞ્ચ દિન્નો ઓવાદો ¶ ઓવાદટ્ઠાને ન તિટ્ઠતિ, ઉદકે દણ્ડરાજિ વિય ખિપ્પં વિગચ્છતિ. તસ્મા સોપિ અકાલો. વસ્સસતસહસ્સતો પન પટ્ઠાય હેટ્ઠા, વસ્સસતતો પટ્ઠાય ઉદ્ધં આયુકાલો કાલો નામ. તદા ચ વસ્સસતાયુકાલો, અથ મહાસત્તો ‘‘નિબ્બત્તિતબ્બકાલો’’તિ કાલં પસ્સિ.

તતો દીપં વિલોકેન્તો સપરિવારે ચત્તારો દીપે ઓલોકેત્વા ‘‘તીસુ દીપેસુ બુદ્ધા ન નિબ્બત્તન્તિ, જમ્બુદીપેયેવ નિબ્બત્તન્તી’’તિ દીપં પસ્સિ.

તતો ‘‘જમ્બુદીપો નામ મહા, દસયોજનસહસ્સપરિમાણો, કતરસ્મિં નુ ખો પદેસે બુદ્ધા નિબ્બત્તન્તી’’તિ ઓકાસં વિલોકેન્તો મજ્ઝિમદેસં પસ્સિ. મજ્ઝિમદેસો નામ ‘‘પુરત્થિમાય દિસાય ગજઙ્ગલં નામ નિગમો, તસ્સ પરેન મહાસાલા, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. પુરત્થિમદક્ખિણાય દિસાય સલ્લવતી નામ નદી, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. દક્ખિણાય દિસાય સેતકણ્ણિકં નામ નિગમો, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. પચ્છિમાય દિસાય થૂણં નામ બ્રાહ્મણગામો, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. ઉત્તરાય દિસાય ઉસીરદ્ધજો નામ પબ્બતો, તતો પરા પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે’’તિ એવં વિનયે (મહાવ. ૨૫૯) વુત્તો પદેસો ¶ . સો આયામતો તીણિ યોજનસતાનિ, વિત્થારતો અડ્ઢતેય્યાનિ, પરિક્ખેપતો નવ યોજનસતાનીતિ એતસ્મિં પદેસે બુદ્ધા, પચ્ચેકબુદ્ધા, અગ્ગસાવકા, અસીતિ મહાસાવકા, ચક્કવત્તિરાજાનો, અઞ્ઞે ચ મહેસક્ખા ખત્તિયબ્રાહ્મણગહપતિમહાસાલા ઉપ્પજ્જન્તિ. ઇદઞ્ચેત્થ કપિલવત્થુ નામ નગરં, તત્થ મયા નિબ્બત્તિતબ્બન્તિ નિટ્ઠં અગમાસિ.

તતો કુલં વિલોકેન્તો ‘‘બુદ્ધા નામ વેસ્સકુલે વા સુદ્દકુલે વા ન નિબ્બત્તન્તિ. લોકસમ્મતે પન ખત્તિયકુલે વા બ્રાહ્મણકુલે વાતિ દ્વીસુયેવ કુલેસુ નિબ્બત્તન્તિ. ઇદાનિ ચ ખત્તિયકુલં લોકસમ્મતં, તત્થ નિબ્બત્તિસ્સામિ. સુદ્ધોદનો નામ રાજા મે પિતા ભવિસ્સતી’’તિ કુલં પસ્સિ.

તતો ¶ ¶ માતરં વિલોકેન્તો ‘‘બુદ્ધમાતા નામ લોલા સુરાધુત્તા ન હોતિ, કપ્પસતસહસ્સં પન પૂરિતપારમી જાતિતો પટ્ઠાય અખણ્ડપઞ્ચસીલાયેવ હોતિ. અયઞ્ચ મહામાયા નામ દેવી એદિસી, અયં મે માતા ભવિસ્સતિ. કિત્તકં પનસ્સા આયૂતિ દસન્નં માસાનં ઉપરિ સત્ત દિવસાની’’તિ પસ્સિ.

ઇતિ ઇમં પઞ્ચમહાવિલોકનં વિલોકેત્વા ‘‘કાલો મે, મારિસા, બુદ્ધભાવાયા’’તિ દેવતાનં સઙ્ગહં કરોન્તો પટિઞ્ઞં દત્વા ‘‘ગચ્છથ, તુમ્હે’’તિ તા દેવતા ઉય્યોજેત્વા તુસિતદેવતાહિ પરિવુતો તુસિતપુરે નન્દનવનં પાવિસિ. સબ્બદેવલોકેસુ હિ નન્દનવનં અત્થિયેવ. તત્થ નં દેવતા ‘‘ઇતો ચુતો સુગતિં ગચ્છ, ઇતો ચુતો સુગતિં ગચ્છા’’તિ પુબ્બે કતકુસલકમ્મોકાસં સારયમાના વિચરન્તિ. સો એવં દેવતાહિ કુસલં સારયમાનાહિ પરિવુતો તત્થ વિચરન્તોયેવ ચવિત્વા મહામાયાય દેવિયા કુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિં ગણ્હિ.

તસ્સ આવિભાવત્થં અયં અનુપુબ્બિકથા – તદા કિર કપિલવત્થુનગરે આસાળ્હિનક્ખત્તં સઙ્ઘુટ્ઠં અહોસિ, મહાજનો નક્ખત્તં કીળતિ. મહામાયાપિ દેવી પુરે પુણ્ણમાય સત્તમદિવસતો પટ્ઠાય વિગતસુરાપાનં માલાગન્ધવિભૂતિસમ્પન્નં નક્ખત્તકીળં અનુભવમાના સત્તમે દિવસે પાતોવ ઉટ્ઠાય ગન્ધોદકેન ન્હાયિત્વા ચત્તારિ સતસહસ્સાનિ વિસ્સજ્જેત્વા મહાદાનં દત્વા સબ્બાલઙ્કારવિભૂસિતા વરભોજનં ભુઞ્જિત્વા ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠાય અલઙ્કતપટિયત્તં સિરિગબ્ભં પવિસિત્વા સિરિસયને નિપન્ના નિદ્દં ઓક્કમમાના ઇમં સુપિનં અદ્દસ – ચત્તારો કિર નં મહારાજાનો સયનેનેવ સદ્ધિં ઉક્ખિપિત્વા હિમવન્તં નેત્વા સટ્ઠિયોજનિકે મનોસિલાતલે ¶ સત્તયોજનિકસ્સ મહાસાલરુક્ખસ્સ હેટ્ઠા ઠપેત્વા એકમન્તં અટ્ઠંસુ. અથ નેસં દેવિયો આગન્ત્વા દેવિં અનોતત્તદહં નેત્વા મનુસ્સમલહરણત્થં ન્હાપેત્વા દિબ્બવત્થં નિવાસાપેત્વા ગન્ધેહિ વિલિમ્પાપેત્વા દિબ્બપુપ્ફાનિ પિળન્ધાપેત્વા તતો અવિદૂરે એકો રજતપબ્બતો અત્થિ, તસ્સ અન્તો કનકવિમાનં અત્થિ, તત્થ પાચીનસીસકં દિબ્બસયનં પઞ્ઞાપેત્વા નિપજ્જાપેસું. અથ બોધિસત્તો સેતવરવારણો હુત્વા તતો અવિદૂરે એકો સુવણ્ણપબ્બતો અત્થિ, તત્થ વિચરિત્વા તતો ઓરુય્હ રજતપબ્બતં અભિરુહિત્વા ઉત્તરદિસતો આગમ્મ રજતદામવણ્ણાય સોણ્ડાય સેતપદુમં ગહેત્વા કોઞ્ચનાદં નદિત્વા કનકવિમાનં ¶ પવિસિત્વા માતુસયનં તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા દક્ખિણપસ્સં ફાલેત્વા કુચ્છિં પવિટ્ઠસદિસો અહોસીતિ. એવં ઉત્તરાસાળ્હનક્ખત્તેન પટિસન્ધિં ગણ્હિ.

પુનદિવસે પબુદ્ધા દેવી તં સુપિનં રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા ચતુસટ્ઠિમત્તે બ્રાહ્મણપામોક્ખે ¶ પક્કોસાપેત્વા ગોમયહરિતૂપલિત્તાય લાજાદીહિ કતમઙ્ગલસક્કારાય ભૂમિયા મહારહાનિ આસનાનિ પઞ્ઞાપેત્વા તત્થ નિસિન્નાનં બ્રાહ્મણાનં સપ્પિમધુસક્ખરાભિસઙ્ખતસ્સ વરપાયાસસ્સ સુવણ્ણરજતપાતિયો પૂરેત્વા સુવણ્ણરજતપાતીહિયેવ પટિકુજ્જિત્વા અદાસિ, અઞ્ઞેહિ ચ અહતવત્થકપિલગાવિદાનાદીહિ તે સન્તપ્પેસિ. અથ નેસં સબ્બકામેહિ સન્તપ્પિતાનં બ્રાહ્મણાનં સુપિનં આરોચાપેત્વા ‘‘કિં ભવિસ્સતી’’તિ પુચ્છિ. બ્રાહ્મણા આહંસુ – ‘‘મા ચિન્તયિ, મહારાજ, દેવિયા તે કુચ્છિમ્હિ ગબ્ભો પતિટ્ઠિતો, સો ચ ખો પુરિસગબ્ભો, ન ઇત્થિગબ્ભો, પુત્તો તે ભવિસ્સતિ, સો સચે અગારં અજ્ઝાવસિસ્સતિ, રાજા ભવિસ્સતિ ચક્કવત્તી. સચે અગારા નિક્ખમ્મ પબ્બજિસ્સતિ, બુદ્ધો ભવિસ્સતિ લોકે વિવટચ્છદો’’તિ.

બોધિસત્તસ્સ પન માતુકુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિગ્ગહણક્ખણેયેવ એકપ્પહારેનેવ સકલદસસહસ્સી લોકધાતુ સઙ્કમ્પિ સમ્પકમ્પિ સમ્પવેધિ. દ્વત્તિંસ પુબ્બનિમિત્તાનિ પાતુરહેસું – દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ અપ્પમાણો ઓભાસો ફરિ. તસ્સ તં સિરિં દટ્ઠુકામા વિય અન્ધા ચક્ખૂનિ પટિલભિંસુ, બધિરા સદ્દં સુણિંસુ, મૂગા સમાલપિંસુ, ખુજ્જા ઉજુગત્તા અહેસું, પઙ્ગુલા પદસા ગમનં પટિલભિંસુ, બન્ધનગતા સબ્બસત્તા અન્દુબન્ધનાદીહિ મુચ્ચિંસુ, સબ્બનિરયેસુ અગ્ગી નિબ્બાયિંસુ, પેત્તિવિસયેસુ ખુપ્પિપાસા વૂપસમિંસુ, તિરચ્છાનાનં ભયં નાહોસિ, સબ્બસત્તાનં રોગો વૂપસમિ, સબ્બસત્તા પિયંવદા અહેસું, મધુરેનાકારેન અસ્સા હસિંસુ, વારણા ગજ્જિંસુ, સબ્બતૂરિયાનિ સકં સકં નિન્નાદં મુઞ્ચિંસુ, અઘટ્ટિતાનિયેવ મનુસ્સાનં હત્થૂપગાદીનિ આભરણાનિ વિરવિંસુ, સબ્બા દિસા વિપ્પસન્ના ¶ અહેસું, સત્તાનં સુખં ઉપ્પાદયમાનો મુદુસીતલો વાતો વાયિ, અકાલમેઘો વસ્સિ, પથવિતોપિ ઉદકં ઉબ્ભિજ્જિત્વા વિસ્સન્દિ, પક્ખિનો આકાસગમનં વિજહિંસુ, નદિયો અસન્દમાના અટ્ઠંસુ, મહાસમુદ્દો મધુરોદકો અહોસિ, સબ્બત્થકમેવ પઞ્ચવણ્ણેહિ પદુમેહિ ¶ સઞ્છન્નતલો અહોસિ, થલજજલજાદીનિ સબ્બપુપ્ફાનિ પુપ્ફિંસુ, રુક્ખાનં ખન્ધેસુ ખન્ધપદુમાનિ, સાખાસુ સાખાપદુમાનિ, લતાસુ લતાપદુમાનિ પુપ્ફિંસુ, ઘનસિલાતલાનિ ભિન્દિત્વા ઉપરૂપરિ સતપત્તાનિ હુત્વા દણ્ડપદુમાનિ નામ નિક્ખમિંસુ, આકાસે ઓલમ્બકપદુમાનિ નામ નિબ્બત્તિંસુ, સમન્તતો પુપ્ફવસ્સાનિ વસ્સિંસુ. આકાસે દિબ્બતૂરિયાનિ વજ્જિંસુ, સકલદસસહસ્સી લોકધાતુ વટ્ટેત્વા વિસ્સટ્ઠમાલાગુળો વિય, ઉપ્પીળેત્વા બદ્ધમાલાકલાપો વિય, અલઙ્કતપટિયત્તમાલાસનં વિય ચ એકમાલામાલિની વિપ્ફુરન્તવાળબીજની પુપ્ફધૂપગન્ધપરિવાસિતા પરમસોભગ્ગપ્પત્તા અહોસિ.

એવં ગહિતપટિસન્ધિકસ્સ બોધિસત્તસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણકાલતો પટ્ઠાય બોધિસત્તસ્સ ચેવ બોધિસત્તમાતુયા ¶ ચ ઉપદ્દવનિવારણત્થં ખગ્ગહત્થા ચત્તારો દેવપુત્તા આરક્ખં ગણ્હિંસુ. બોધિસત્તસ્સ માતુયા પુરિસેસુ રાગચિત્તં નુપ્પજ્જિ, લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તા ચ અહોસિ સુખિની અકિલન્તકાયા. બોધિસત્તઞ્ચ અન્તોકુચ્છિગતં વિપ્પસન્ને મણિરતને આવુતપણ્ડુસુત્તં વિય પસ્સતિ. યસ્મા ચ બોધિસત્તેન વસિતકુચ્છિ નામ ચેતિયગબ્ભસદિસા હોતિ, ન સક્કા અઞ્ઞેન સત્તેન આવસિતું વા પરિભુઞ્જિતું વા, તસ્મા બોધિસત્તમાતા સત્તાહજાતે બોધિસત્તે કાલં કત્વા તુસિતપુરે નિબ્બત્તિ. યથા ચ અઞ્ઞા ઇત્થિયો દસમાસે અપ્પત્વાપિ અતિક્કમિત્વાપિ નિસિન્નાપિ નિપન્નાપિ વિજાયન્તિ, ન એવં બોધિસત્તમાતા. સા પન બોધિસત્તં દસમાસે કુચ્છિના પરિહરિત્વા ઠિતાવ વિજાયતિ. અયં બોધિસત્તમાતુધમ્મતા.

મહામાયાપિ દેવી પત્તેન તેલં વિય દસમાસે કુચ્છિના બોધિસત્તં પરિહરિત્વા પરિપુણ્ણગબ્ભા ઞાતિઘરં ગન્તુકામા સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ આરોચેસિ – ‘‘ઇચ્છામહં, દેવ, કુલસન્તકં દેવદહનગરં ગન્તુ’’ન્તિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા કપિલવત્થુતો યાવ દેવદહનગરા મગ્ગં સમં કારેત્વા કદલિપુણ્ણઘટધજપટાકાદીહિ અલઙ્કારેહિ ¶ અલઙ્કારાપેત્વા દેવિં સોવણ્ણસિવિકાય નિસીદાપેત્વા અમચ્ચસહસ્સેન ઉક્ખિપાપેત્વા મહન્તેન પરિવારેન પેસેસિ. દ્વિન્નં પન નગરાનં અન્તરે ઉભયનગરવાસીનમ્પિ લુમ્બિનીવનં નામ મઙ્ગલસાલવનં અત્થિ. તસ્મિં સમયે મૂલતો પટ્ઠાય યાવ અગ્ગસાખા સબ્બં એકપાલિફુલ્લં અહોસિ, સાખન્તરેહિ ¶ ચેવ પુપ્ફન્તરેહિ ચ પઞ્ચવણ્ણા ભમરગણા નાનપ્પકારા ચ સકુણસઙ્ઘા મધુરસ્સરેન વિકૂજન્તા વિચરન્તિ. સકલં લુમ્બિનીવનં ચિત્તલતાવનસદિસં, મહાનુભાવસ્સ રઞ્ઞો સુસજ્જિતઆપાનમણ્ડલં વિય અહોસિ. દેવિયા તં દિસ્વા સાલવને કીળિતુકામતા ઉદપાદિ. અમચ્ચા દેવિં ગહેત્વા સાલવનં પવિસિંસુ. સા મઙ્ગલસાલમૂલં ઉપગન્ત્વા સાલસાખં ગણ્હિતુકામા અહોસિ, સાલસાખા સુસેદિતવેત્તગ્ગં વિય ઓણમિત્વા દેવિયા હત્થસમીપં ઉપગઞ્છિ. સા હત્થં પસારેત્વા સાખં અગ્ગહેસિ. તાવદેવ ચ દેવિયા કમ્મજવાતા ચલિંસુ, અથસ્સા સાણિં પરિક્ખિપાપેત્વા મહાજનો પટિક્કમિ, સાલસાખં ગહેત્વા તિટ્ઠમાનાય એવ ચસ્સા ગબ્ભવુટ્ઠાનં અહોસિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવ ચત્તારો વિસુદ્ધચિત્તા મહાબ્રહ્માનો સુવણ્ણજાલં આદાય સમ્પત્તા. તે તેન સુવણ્ણજાલેન બોધિસત્તં સમ્પટિચ્છિત્વા માતુ પુરતો ઠત્વા ‘‘અત્તમના, દેવિ, હોહિ, મહેસક્ખો તે પુત્તો ઉપ્પન્નો’’તિ આહંસુ.

યથા પન અઞ્ઞે સત્તા માતુકુચ્છિતો નિક્ખમન્તા પટિકૂલેન અસુચિના મક્ખિતા નિક્ખમન્તિ, ન એવં બોધિસત્તો. સો પન ધમ્માસનતો ઓતરન્તો ધમ્મકથિકો વિય, નિસ્સેણિતો ઓતરન્તો પુરિસો વિય ચ દ્વે હત્થે દ્વે ચ પાદે પસારેત્વા ઠિતકોવ માતુકુચ્છિસમ્ભવેન ¶ કેનચિ અસુચિના અમક્ખિતો સુદ્ધો વિસદો કાસિકવત્થે નિક્ખિત્તમણિરતનં વિય જોતેન્તો માતુકુચ્છિતો નિક્ખમિ. એવં સન્તેપિ બોધિસત્તસ્સ ચ બોધિસત્તમાતુયા ચ સક્કારત્થં આકાસતો દ્વે ઉદકધારા નિક્ખમિત્વા બોધિસત્તસ્સ ચ બોધિસત્તમાતુયા ચ સરીરે ઉતું ગાહાપેસું.

અથ નં સુવણ્ણજાલેન પટિગ્ગહેત્વા ઠિતાનં બ્રહ્માનં હત્થતો ચત્તારો મહારાજાનો મઙ્ગલસમ્મતાય સુખસમ્ફસ્સાય અજિનપ્પવેણિયા ગણ્હિંસુ, તેસં હત્થતો મનુસ્સા દુકૂલચુમ્બટકેન ગણ્હિંસુ, મનુસ્સાનં હત્થતો મુચ્ચિત્વા પથવિયં પતિટ્ઠાય પુરત્થિમદિસં ઓલોકેસિ, અનેકાનિ ચક્કવાળસહસ્સાનિ એકઙ્ગણાનિ અહેસું. તત્થ દેવમનુસ્સા ગન્ધમાલાદીહિ પૂજયમાના ‘‘મહાપુરિસ, ઇધ તુમ્હેહિ સદિસો અઞ્ઞો નત્થિ, કુતેત્થ ઉત્તરિતરો’’તિ ¶ આહંસુ. એવં ચતસ્સો દિસા ¶ , ચતસ્સો અનુદિસા ચ હેટ્ઠા, ઉપરીતિ દસપિ દિસા અનુવિલોકેત્વા અત્તના સદિસં કઞ્ચિ અદિસ્વા ‘‘અયં ઉત્તરાદિસા’’તિ સત્તપદવીતિહારેન અગમાસિ મહાબ્રહ્મુના સેતચ્છત્તં ધારયમાનેન, સુયામેન વાળબીજનિં, અઞ્ઞાહિ ચ દેવતાહિ સેસરાજકકુધભણ્ડહત્થાહિ અનુગમ્મમાનો. તતો સત્તમપદે ઠિતો ‘‘અગ્ગોહમસ્મિ લોકસ્સા’’તિઆદિકં આસભિં વાચં નિચ્છારેન્તો સીહનાદં નદિ.

બોધિસત્તો હિ તીસુ અત્તભાવેસુ માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તમત્તોવ વાચં નિચ્છારેસિ મહોસધત્તભાવે, વેસ્સન્તરત્તભાવે, ઇમસ્મિં અત્તભાવે ચાતિ. મહોસધત્તભાવે કિરસ્સ માતુકુચ્છિતો નિક્ખમન્તસ્સેવ સક્કો દેવરાજા આગન્ત્વા ચન્દનસારં હત્થે ઠપેત્વા ગતો. સો તં મુટ્ઠિયં કત્વાવ નિક્ખન્તો. અથ નં માતા ‘‘તાત, કિં ગહેત્વા આગતોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ઓસધં, અમ્મા’’તિ. ઇતિ ઓસધં ગહેત્વા આગતત્તા ‘‘ઓસધદારકો’’ત્વેવસ્સ નામં અકંસુ. તં ઓસધં ગહેત્વા ચાટિયં પક્ખિપિંસુ, આગતાગતાનં અન્ધબધિરાદીનં તદેવ સબ્બરોગવૂપસમાય ભેસજ્જં અહોસિ. તતો ‘‘મહન્તં ઇદં ઓસધં, મહન્તં ઇદં ઓસધ’’ન્તિ ઉપ્પન્નવચનં ઉપાદાય ‘‘મહોસધો’’ત્વેવસ્સ નામં જાતં. વેસ્સન્તરત્તભાવે પન માતુકુચ્છિતો નિક્ખમન્તો દક્ખિણહત્થં પસારેત્વાવ ‘‘અત્થિ નુ ખો, અમ્મ, કિઞ્ચિ ગેહસ્મિં, દાનં દસ્સામી’’તિ વદન્તો નિક્ખમિ. અથસ્સ માતા ‘‘સધને કુલે નિબ્બત્તોસિ, તાતા’’તિ પુત્તસ્સ હત્થં અત્તનો હત્થતલે કત્વા સહસ્સત્થવિકં ઠપાપેસિ. ઇમસ્મિં પન અત્તભાવે ઇમં સીહનાદં નદીતિ એવં બોધિસત્તો તીસુ અત્તભાવેસુ માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તમત્તોવ વાચં નિચ્છારેસિ. યથા ચ પટિસન્ધિગ્ગહણક્ખણે તથા જાતિક્ખણેપિસ્સ દ્વત્તિંસ પુબ્બનિમિત્તાનિ પાતુરહેસું. યસ્મિં પન સમયે અમ્હાકં બોધિસત્તો લુમ્બિનીવને જાતો, તસ્મિંયેવ સમયે રાહુલમાતાદેવી, આનન્દત્થેરો ¶ ,છન્નો અમચ્ચો, કાળુદાયી અમચ્ચો, કણ્ડકો અસ્સરાજા, મહાબોધિરુક્ખો, ચતસ્સો નિધિકુમ્ભિયો ચ જાતા. તત્થ એકા નિધિકુમ્ભી ગાવુતપ્પમાણા, એકા અડ્ઢયોજનપ્પમાણા, એકા તિગાવુતપ્પમાણા, એકા યોજનપ્પમાણા. ગમ્ભીરતો પથવીપરિયન્તા એવ અહોસીતિ. ઇમે સત્ત સહજાતા નામ.

ઉભયનગરવાસિનો ¶ બોધિસત્તં ગહેત્વા કપિલવત્થુનગરમેવ અગમંસુ. તં દિવસંયેવ ચ ‘‘કપિલવત્થુનગરે સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ ¶ પુત્તો જાતો, અયં કુમારો બોધિમૂલે નિસીદિત્વા બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ તાવતિંસભવને હટ્ઠતુટ્ઠા દેવસઙ્ઘા ચેલુક્ખેપાદીનિ પવત્તેન્તા કીળિંસુ. તસ્મિં સમયે સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ કુલૂપકો અટ્ઠસમાપત્તિલાભી કાલદેવલો નામ તાપસો ભત્તકિચ્ચં કત્વા દિવાવિહારત્થાય તાવતિંસભવનં ગન્ત્વા તત્થ દિવાવિહારં નિસિન્નો તા દેવતા તથા કીળમાના દિસ્વા ‘‘કિં કારણા તુમ્હે એવં તુટ્ઠમાનસા કીળથ, મય્હમ્પેતં કારણં કથેથા’’તિ પુચ્છિ. દેવતા આહંસુ – ‘‘મારિસ, સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ પુત્તો જાતો, સો બોધિમણ્ડે નિસીદિત્વા બુદ્ધો હુત્વા ધમ્મચક્કં પવત્તેસ્સતિ, ‘તસ્સ અનન્તં બુદ્ધલીળં દટ્ઠું, ધમ્મઞ્ચ સોતું લચ્છામા’તિ ઇમિના કારણેન તુટ્ઠામ્હા’’તિ. તાપસો તાસં વચનં સુત્વા ખિપ્પં દેવલોકતો ઓરુય્હ રાજનિવેસનં પવિસિત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસિન્નો ‘‘પુત્તો કિર તે, મહારાજ, જાતો, પસ્સિસ્સામિ ન’’ન્તિ આહ. રાજા અલઙ્કતપટિયત્તં કુમારં આહરાપેત્વા તાપસં વન્દાપેતું અભિહરિ. બોધિસત્તસ્સ પાદા પરિવત્તિત્વા તાપસસ્સ જટાસુ પતિટ્ઠહિંસુ. બોધિસત્તસ્સ હિ તેનત્તભાવેન વન્દિતબ્બયુત્તકો નામ અઞ્ઞો નત્થિ. સચે હિ અજાનન્તા બોધિસત્તસ્સ સીસં તાપસસ્સ પાદમૂલે ઠપેય્યું, સત્તધા તસ્સ મુદ્ધા ફલેય્ય. તાપસો ‘‘ન મે અત્તાનં નાસેતું યુત્ત’’ન્તિ ઉટ્ઠાયાસના બોધિસત્તસ્સ અઞ્જલિં પગ્ગહેસિ. રાજા તં અચ્છરિયં દિસ્વા અત્તનો પુત્તં વન્દિ.

તાપસો અતીતે ચત્તાલીસ કપ્પે, અનાગતે ચત્તાલીસાતિ અસીતિ કપ્પે અનુસ્સરતિ. બોધિસત્તસ્સ લક્ખણસમ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘ભવિસ્સતિ નુ ખો બુદ્ધો, ઉદાહુ નો’’તિ આવજ્જેત્વા ઉપધારેન્તો ‘‘નિસ્સંસયેન બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘અચ્છરિયપુરિસો અય’’ન્તિ સિતં અકાસિ. તતો ‘‘અહં ઇમં અચ્છરિયપુરિસં બુદ્ધભૂતં દટ્ઠું લભિસ્સામિ નુ ખો, નો’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘ન લભિસ્સામિ, અન્તરાયેવ કાલં કત્વા બુદ્ધસતેનપિ બુદ્ધસહસ્સેનપિ ગન્ત્વા બોધેતું અસક્કુણેય્યે અરૂપભવે નિબ્બત્તિસ્સામી’’તિ દિસ્વા ‘‘એવરૂપં નામ અચ્છરિયપુરિસં બુદ્ધભૂતં દટ્ઠું ન લભિસ્સામિ, મહતી વત મે જાનિ ભવિસ્સતી’’તિ પરોદિ.

મનુસ્સા ¶ ¶ દિસ્વા ‘‘અમ્હાકં અય્યો ઇદાનેવ હસિત્વા પુન પરોદિત્વા પતિટ્ઠિતો, કિં નુ ખો, ભન્તે, અમ્હાકં અય્યપુત્તસ્સ કોચિ અન્તરાયો ભવિસ્સતી’’તિ તં પુચ્છિંસુ. ‘‘નત્થેતસ્સ અન્તરાયો, નિસ્સંસયેન બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘અથ કસ્મા, ભન્તે, પરોદિત્થા’’તિ? ‘‘એવરૂપં પુરિસં બુદ્ધભૂતં દટ્ઠું ન લભિસ્સામિ, ‘મહતી વત મે જાનિ ભવિસ્સતી’તિ અત્તાનં અનુસોચન્તો રોદામી’’તિ આહ. તતો સો ‘‘કિં નુ ખો મે ઞાતકેસુ કોચિ એકં બુદ્ધભૂતં દટ્ઠું લભિસ્સતી’’તિ ઉપધારેન્તો અત્તનો ભાગિનેય્યં નાલકદારકં ¶ અદ્દસ. સો ભગિનિયા ગેહં ગન્ત્વા ‘‘કહં તે પુત્તો નાલકો’’તિ? ‘‘અત્થિ ગેહે, અય્યા’’તિ. ‘‘પક્કોસાહિ ન’’ન્તિ પક્કોસાપેત્વા અત્તનો સન્તિકં આગતં કુમારં આહ – ‘‘તાત, સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ કુલે પુત્તો જાતો, બુદ્ધઙ્કુરો એસો, પઞ્ચતિંસ વસ્સાનિ અતિક્કમિત્વા બુદ્ધો ભવિસ્સતિ, ત્વં એતં દટ્ઠું લભિસ્સસિ, અજ્જેવ પબ્બજાહી’’તિ. સત્તાસીતિકોટિધને કુલે નિબ્બત્તદારકોપિ ‘‘ન મં માતુલો અનત્થે નિયોજેસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા તાવદેવ અન્તરાપણતો કાસાયાનિ ચેવ મત્તિકાપત્તઞ્ચ આહરાપેત્વા કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા ‘‘યો લોકે ઉત્તમપુગ્ગલો, તં ઉદ્દિસ્સ મય્હં પબ્બજ્જા’’તિ બોધિસત્તાભિમુખં અઞ્જલિં પગ્ગય્હ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા પત્તં થવિકાય પક્ખિપિત્વા અંસકૂટે ઓલગ્ગેત્વા હિમવન્તં પવિસિત્વા સમણધમ્મં અકાસિ. સો પરમાભિસમ્બોધિપ્પત્તં તથાગતં ઉપસઙ્કમિત્વા નાલકપટિપદં કથાપેત્વા પુન હિમવન્તં પવિસિત્વા અરહત્તં પત્વા ઉક્કટ્ઠપટિપદં પટિપન્નો સત્તેવ માસે આયું પાલેત્વા એકં સુવણ્ણપબ્બતં નિસ્સાય ઠિતકોવ અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ.

બોધિસત્તમ્પિ ખો પઞ્ચમદિવસે સીસં ન્હાપેત્વા ‘‘નામગ્ગહણં ગણ્હિસ્સામા’’તિ રાજભવનં ચતુજ્જાતિયગન્ધેહિ વિલિમ્પેત્વા લાજપઞ્ચમકાનિ પુપ્ફાનિ વિકિરિત્વા અસમ્ભિન્નપાયાસં સમ્પાદેત્વા તિણ્ણં વેદાનં પારઙ્ગતે અટ્ઠસતં બ્રાહ્મણે નિમન્તેત્વા રાજભવને નિસીદાપેત્વા સુભોજનં ભોજાપેત્વા મહાસક્કારં કત્વા ‘‘કિં નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ લક્ખણાનિ પરિગ્ગહાપેસું. તેસુ –

‘‘રામો ¶ ધજો લક્ખણો ચાપિ મન્તી, યઞ્ઞો સુભોજો સુયામો સુદત્તો;

એતે તદા અટ્ઠ અહેસું બ્રાહ્મણા, છળઙ્ગવા મન્તં વિયાકરિંસૂ’’તિ. (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૮૪) –

ઇમે અટ્ઠેવ બ્રાહ્મણા લક્ખણપરિગ્ગાહકા અહેસું. પટિસન્ધિગ્ગહણદિવસે સુપિનોપિ એતેહેવ પરિગ્ગહિતો ¶ . તેસુ સત્ત જના દ્વે અઙ્ગુલિયો ઉક્ખિપિત્વા દ્વિધા નં બ્યાકરિંસુ – ‘‘ઇમેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતો સચે અગારં અજ્ઝાવસિસ્સતિ, રાજા ભવિસ્સતિ ચક્કવત્તી, સચે પબ્બજિસ્સતિ, બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ સબ્બં ચક્કવત્તિરઞ્ઞો સિરિવિભવં આચિક્ખિંસુ. તેસં પન સબ્બદહરો ગોત્તતો કોણ્ડઞ્ઞો ¶ નામ માણવો બોધિસત્તસ્સ વરલક્ખણસમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા ‘‘ઇમસ્સ અગારમજ્ઝે ઠાનકારણં નત્થિ, એકન્તેનેસ વિવટચ્છદો બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ એકમેવ અઙ્ગુલિં ઉક્ખિપિત્વા એકંસબ્યાકરણં બ્યાકાસિ. અયઞ્હિ કતાધિકારો પચ્છિમભવિકસત્તો પઞ્ઞાય ઇતરે સત્ત જને અભિભવિત્વા ઇમેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતસ્સ બોધિસત્તસ્સ એકન્તબુદ્ધભાવસઙ્ખાતં એકમેવ ગહિં અદ્દસ, તસ્મા એકં અઙ્ગુલિં ઉક્ખિપિત્વા એવં બ્યાકાસિ. અથસ્સ નામં ગણ્હન્તા સબ્બલોકસ્સ અત્થસિદ્ધિકરત્તા ‘‘સિદ્ધત્થો’’તિ નામં અકંસુ.

અથ ખો તે બ્રાહ્મણા અત્તનો અત્તનો ઘરાનિ ગન્ત્વા પુત્તે આમન્તયિંસુ – ‘‘તાતા, અમ્હે મહલ્લકા, સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ પુત્તં સબ્બઞ્ઞુતં પત્તં મયં સમ્ભાવેય્યામ વા નો વા, તુમ્હે તસ્મિં કુમારે સબ્બઞ્ઞુતં પત્તે તસ્સ સાસને પબ્બજેય્યાથા’’તિ. તે સત્તપિ જના યાવતાયુકં ઠત્વા યથાકમ્મં ગતા, કોણ્ડઞ્ઞમાણવોયેવ પન અરોગો અહોસિ. સો મહાસત્તે વુદ્ધિમન્વાય મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિત્વા પબ્બજિત્વા અનક્કમેન ઉરુવેલં ગન્ત્વા ‘‘રમણીયો વત અયં ભૂમિભાગો, અલં વતિદં પધાનત્થિકસ્સ કુલપુત્તસ્સ પધાનાયા’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા તત્થ વાસં ઉપગતે ‘‘મહાપુરિસો પબ્બજિતો’’તિ સુત્વા તેસં બ્રાહ્મણાનં પુત્તે ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહ – ‘‘સિદ્ધત્થકુમારો કિર ¶ પબ્બજિતો, સો નિસ્સંસયેન બુદ્ધો ભવિસ્સતિ. સચે તુમ્હાકં પિતરો અરોગા અસ્સુ, અજ્જ નિક્ખમિત્વા પબ્બજેય્યું. સચે તુમ્હેપિ ઇચ્છેય્યાથ, એથ, મયં તં મહાપુરિસં અનુપબ્બજિસ્સામા’’તિ. તે સબ્બે એકચ્છન્દા ભવિતું નાસક્ખિંસુ, તેસુ તયો જના ન પબ્બજિંસુ, કોણ્ડઞ્ઞબ્રાહ્મણં જેટ્ઠકં કત્વા ઇતરે ચત્તારો પબ્બજિંસુ. તે પઞ્ચપિ જના પઞ્ચવગ્ગિયત્થેરા નામ જાતા.

તદા પન સુદ્ધોદનરાજા – ‘‘કિં દિસ્વા મય્હં પુત્તો પબ્બજિસ્સતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ચત્તારિ પુબ્બનિમિત્તાની’’તિ. ‘‘કતરઞ્ચ કતરઞ્ચા’’તિ? ‘‘જરાજિણ્ણં, બ્યાધિતં, મતં, પબ્બજિત’’ન્તિ. રાજા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય એવરૂપાનં મમ પુત્તસ્સ સન્તિકં ઉપસઙ્કમિતું મા અદત્થ, મય્હં પુત્તસ્સ બુદ્ધભાવેન કમ્મં નત્થિ, અહં મમ પુત્તં દ્વિસહસ્સદીપપરિવારાનં, ચતુન્નં મહાદીપાનં, ઇસ્સરિયાધિપચ્ચં ચક્કવત્તિરજ્જં કરોન્તં છત્તિંસયોજનપરિમણ્ડલાય પરિસાય પરિવુતં ગગનતલે વિચરમાનં પસ્સિતુકામો’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા ઇમેસં ચતુપ્પકારાનં નિમિત્તાનં ¶ કુમારસ્સ ¶ ચક્ખુપથે આગમનનિવારણત્થં ચતૂસુ દિસાસુ ગાવુતે ગાવુતે આરક્ખં ઠપેસિ. તં દિવસઞ્ચ મઙ્ગલટ્ઠાને સન્નિપતિતેસુ અસીતિયા ઞાતિકુલસહસ્સેસુ એકમેકો એકમેકં પુત્તં પટિજાનિ – ‘‘અયં બુદ્ધો વા હોતુ રાજા વા, મયં એકમેતં પુત્તં દસ્સામ. સચેપિ બુદ્ધો ભવિસ્સતિ, ખત્તિયસમણગણેહેવ પરિવારિતો વિચરિસ્સતિ. સચેપિ રાજા ભવિસ્સતિ, ખત્તિયકુમારેહેવ પુરક્ખતપરિવારિતો વિચરિસ્સતી’’તિ. રાજાપિ બોધિસત્તસ્સ ઉત્તમરૂપસમ્પન્ના વિગતસબ્બદોસા ધાતિયો પચ્ચુપટ્ઠાપેસિ. બોધિસત્તો મહન્તેન પરિવારેન મહન્તેન સિરિસોભગ્ગેન વડ્ઢતિ.

અથેકદિવસં રઞ્ઞો વપ્પમઙ્ગલં નામ અહોસિ. તં દિવસં સકલનગરં દેવનગરં વિય અલઙ્કરોન્તિ, સબ્બે દાસકમ્મકરાદયો અહતવત્થનિવત્થા ગન્ધમાલાદિપટિમણ્ડિતા રાજકુલે સન્નિપતન્તિ, રઞ્ઞો કમ્મન્તે નઙ્ગલસહસ્સં યોજયન્તિ, તસ્મિં પન દિવસે એકેનૂનઅટ્ઠસતનઙ્ગલાનિ સદ્ધિં બલિબદ્દરસ્મિયોત્તેહિ રજતપરિક્ખતાનિ હોન્તિ. રઞ્ઞો આલમ્બનનઙ્ગલં પન રત્તસુવણ્ણપરિક્ખતં હોતિ. બલિબદ્દાનં સિઙ્ગરસ્મિપતોદાપિ સુવણ્ણપરિક્ખતાવ હોન્તિ. રાજા મહાપરિવારેન નિક્ખમન્તો ¶ પુત્તં ગહેત્વાવ અગમાસિ. કમ્મન્તટ્ઠાને એકો જમ્બુરુક્ખો બહલપલાસો સન્દચ્છાયો અહોસિ. તસ્સ હેટ્ઠા કુમારસ્સ સયનં પઞ્ઞાપેત્વા ઉપરિ સુવણ્ણતારકખચિતવિતાનં બન્ધાપેત્વા સાણિપાકારેન પરિક્ખિપાપેત્વા આરક્ખં ઠપેત્વા રાજા સબ્બાલઙ્કારં અલઙ્કરિત્વા અમચ્ચગણપરિવુતો નઙ્ગલકરણટ્ઠાનં અગમાસિ. તત્થ રાજા સુવણ્ણનઙ્ગલં ગણ્હાતિ, અમચ્ચા એકેનૂનઅટ્ઠસતરજતનઙ્ગલાનિ, કસ્સકા સેસનઙ્ગલાનિ. તે તાનિ ગહેત્વા ઇતો ચિતો ચ કસન્તિ. રાજા પન ઓરતો વા પારં ગચ્છતિ, પારતો વા ઓરં આગચ્છતિ.

એતસ્મિં ઠાને મહાસમ્પત્તિ અહોસિ. બોધિસત્તં પરિવારેત્વા નિસિન્ના ધાતિયો ‘‘રઞ્ઞો સમ્પત્તિં પસ્સામા’’તિ અન્તોસાણિતો બહિ નિક્ખન્તા. બોધિસત્તો ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો કઞ્ચિ અદિસ્વાવ વેગેન ઉટ્ઠાય પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા આનાપાને પરિગ્ગહેત્વા પઠમજ્ઝાનં નિબ્બત્તેસિ. ધાતિયો ખજ્જભોજ્જન્તરે વિચરમાના થોકં ચિરાયિંસુ. સેસરુક્ખાનં છાયા વીતિવત્તા, તસ્સ પન જમ્બુરુક્ખસ્સ છાયા પરિમણ્ડલા હુત્વા અટ્ઠાસિ. ધાતિયો ‘‘અય્યપુત્તો એકકો’’તિ વેગેન સાણિં ઉક્ખિપિત્વા અન્તો પવિસમાના બોધિસત્તં સયને પલ્લઙ્કેન નિસિન્નં તઞ્ચ પાટિહારિયં ¶ દિસ્વા ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું – ‘‘દેવ, કુમારો એવં નિસિન્નો, અઞ્ઞેસં રુક્ખાનં છાયા વીતિવત્તા, જમ્બુરુક્ખસ્સ પન છાયા પરિમણ્ડલા ઠિતા’’તિ. રાજા વેગેનાગન્ત્વા પાટિહારિયં દિસ્વા ‘‘અયં તે, તાત, દુતિયવન્દના’’તિ પુત્તં વન્દિ.

અથ ¶ અનુક્કમેન બોધિસત્તો સોળસવસ્સુદ્દેસિકો જાતો. રાજા બોધિસત્તસ્સ તિણ્ણં ઉતૂનં અનુચ્છવિકે તયો પાસાદે કારેસિ – એકં નવભૂમિકં, એકં સત્તભૂમિકં, એકં પઞ્ચભૂમિકં, ચત્તાલીસસહસ્સા ચ નાટકિત્થિયો ઉપટ્ઠાપેસિ. બોધિસત્તો દેવો વિય અચ્છરાસઙ્ઘપરિવુતો અલઙ્કતનાટકિત્થીહિ પરિવુતો નિપ્પુરિસેહિ તૂરિયેહિ પરિચારિયમાનો મહાસમ્પત્તિં અનુભવન્તો ઉતુવારેન તીસુ પાસાદેસુ વિહાસિ. રાહુલમાતા પનસ્સ દેવી અગ્ગમહેસી અહોસિ.

તસ્સેવં મહાસમ્પત્તિં અનુભવન્તસ્સ એકદિવસં ઞાતિસઙ્ઘસ્સ અબ્ભન્તરે અયં કથા ઉદપાદિ – ‘‘સિદ્ધત્થો કીળાપસુતોવ વિચરતિ, ન કિઞ્ચિ સિપ્પં સિક્ખતિ, સઙ્ગામે પચ્ચુપટ્ઠિતે કિં કરિસ્સતી’’તિ? રાજા બોધિસત્તં પક્કોસાપેત્વા ¶ ‘‘તાત, તવ ઞાતકા ‘સિદ્ધત્થો કિઞ્ચિ સિપ્પં અસિક્ખિત્વા કીળાપસુતોવ વિચરતી’તિ વદન્તિ, એત્થ કિં સત્તુ પત્તકાલે મઞ્ઞસી’’તિ? ‘‘દેવ, મમ સિપ્પં સિક્ખનકિચ્ચં નત્થિ, નગરે મમ સિપ્પદસ્સનત્થં ભેરિં ચરાપેથ ‘ઇતો સત્તમે દિવસે ઞાતકાનં સિપ્પં દસ્સેસ્સામી’’’તિ. રાજા તથા અકાસિ. બોધિસત્તો અક્ખણવેધિવાલવેધિધનુગ્ગહે સન્નિપાતાપેત્વા મહાજનસ્સ મજ્ઝે અઞ્ઞેહિ ધનુગ્ગહેહિ અસાધારણં ઞાતકાનં દ્વાદસવિધં સિપ્પં દસ્સેસિ. તં સરભઙ્ગજાતકે આગતનયેનેવ વેદિતબ્બં. તદા તસ્સ ઞાતિસઙ્ઘો નિક્કઙ્ખો અહોસિ.

અથેકદિવસં બોધિસત્તો ઉય્યાનભૂમિં ગન્તુકામો સારથિં આમન્તેત્વા ‘‘રથં યોજેહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા મહારહં ઉત્તમરથં સબ્બાલઙ્કારેન અલઙ્કરિત્વા કુમુદપત્તવણ્ણે ચત્તારો મઙ્ગલસિન્ધવે યોજેત્વા બોધિસત્તસ્સ પટિવેદેસિ. બોધિસત્તો દેવવિમાનસદિસં રથં અભિરુહિત્વા ઉય્યાનાભિમુખો અગમાસિ. દેવતા ‘‘સિદ્ધત્થકુમારસ્સ અભિસમ્બુજ્ઝનકાલો આસન્નો, પુબ્બનિમિત્તં દસ્સેસ્સામા’’તિ એકં દેવપુત્તં જરાજિણ્ણં ખણ્ડદન્તં પલિતકેસં વઙ્કં ઓભગ્ગસરીરં દણ્ડહત્થં પવેધમાનં કત્વા દસ્સેસું. તં બોધિસત્તો ચેવ સારથિ ચ પસ્સન્તિ. તતો બોધિસત્તો, ‘‘સમ્મ, કો નામેસ પુરિસો, કેસાપિસ્સ ન યથા અઞ્ઞેસ’’ન્તિ મહાપદાને (દી. નિ. ૨.૪૫) આગતનયેન સારથિં પુચ્છિત્વા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ધિરત્થુ વત, ભો, જાતિ ¶ , યત્ર હિ નામ જાતસ્સ જરા પઞ્ઞાયિસ્સતી’’તિ સંવિગ્ગહદયો તતોવ પટિનિવત્તિત્વા પાસાદમેવ અભિરુહિ. રાજા ‘‘કિં કારણા મમ પુત્તો ખિપ્પં પટિનિવત્તી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘જિણ્ણપુરિસં દિસ્વા, દેવા’’તિ. ‘‘જિણ્ણકં દિસ્વા પબ્બજિસ્સતીતિ આહંસુ, કસ્મા મં નાસેથ, સીઘં પુત્તસ્સ નાટકાનિ સજ્જેથ, સમ્પત્તિં અનુભવન્તો ¶ પબ્બજ્જાય સતિં ન કરિસ્સતી’’તિ વત્વા આરક્ખં વડ્ઢેત્વા સબ્બદિસાસુ અદ્ધયોજને અદ્ધયોજને આરક્ખં ઠપેસિ.

પુનેકદિવસં બોધિસત્તો તથેવ ઉય્યાનં ગચ્છન્તો દેવતાભિનિમ્મિતં બ્યાધિતં પુરિસં દિસ્વા પુરિમનયેનેવ પુચ્છિત્વા સંવિગ્ગહદયો નિવત્તિત્વા પાસાદં ¶ અભિરુહિ. રાજાપિ પુચ્છિત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ સંવિદહિત્વા પુન વડ્ઢેત્વા સમન્તા તિગાવુતપ્પમાણે પદેસે આરક્ખં ઠપેસિ. અપરમ્પિ એકદિવસં બોધિસત્તો તથેવ ઉય્યાનં ગચ્છન્તો દેવતાભિનિમ્મિતં કાલઙ્કતં દિસ્વા પુરિમનયેનેવ પુચ્છિત્વા સંવિગ્ગહદયો પુન નિવત્તિત્વા પાસાદં અભિરુહિ. રાજાપિ પુચ્છિત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ સંવિદહિત્વા પુન વડ્ઢેત્વા સમન્તતો યોજનપ્પમાણે પદેસે આરક્ખં ઠપેસિ. અપરં પનેકદિવસં ઉય્યાનં ગચ્છન્તો તથેવ દેવતાભિનિમ્મિતં સુનિવત્થં સુપારુતં પબ્બજિતં દિસ્વા ‘‘કો નામેસો સમ્મા’’હિ સારથિં પુચ્છિ. સારથિ કિઞ્ચાપિ બુદ્ધુપ્પાદસ્સ અભાવા પબ્બજિતં વા પબ્બજિતગુણે વા ન જાનાતિ, દેવતાનુભાવેન પન ‘‘પબ્બજિતો નામાયં, દેવા’’તિ વત્વા પબ્બજ્જાય ગુણે વણ્ણેસિ. બોધિસત્તો પબ્બજ્જાય રુચિં ઉપ્પાદેત્વા તં દિવસં ઉય્યાનં અગમાસિ. દીઘભાણકા પનાહુ – ‘‘ચત્તારિપિ નિમિત્તાનિ એકદિવસેનેવ દિસ્વા અગમાસી’’તિ.

સો તત્થ દિવસભાગં કીળિત્વા મઙ્ગલપોક્ખરણિયં ન્હાયિત્વા અત્થઙ્ગતે સૂરિયે મઙ્ગલસિલાપટ્ટે નિસીદિ અત્તાનં અલઙ્કારાપેતુકામો, અથસ્સ પરિચારકપુરિસા નાનાવણ્ણાનિ દુસ્સાનિ નાનપ્પકારા આભરણવિકતિયો માલાગન્ધવિલેપનાનિ ચ આદાય સમન્તા પરિવારેત્વા અટ્ઠંસુ. તસ્મિં ખણે સક્કસ્સ નિસિન્નાસનં ઉણ્હં અહોસિ. સો ‘‘કો નુ ખો મં ઇમમ્હા ઠાના ચાવેતુકામોસી’’તિ ઉપધારેન્તો બોધિસત્તસ્સ અલઙ્કારેતુકામતં ઞત્વા વિસ્સકમ્મં આમન્તેસિ – ‘‘સમ્મ વિસ્સકમ્મ, સિદ્ધત્થકુમારો અજ્જ અડ્ઢરત્તસમયે મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિસ્સતિ, અયમસ્સ પચ્છિમો અલઙ્કારો, ત્વં ઉય્યાનં ગન્ત્વા મહાપુરિસં દિબ્બાલઙ્કારેહિ અલઙ્કરોહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા દેવાનુભાવેન તઙ્ખણઞ્ઞેવ ¶ બોધિસત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા તસ્સેવ કપ્પકસદિસો હુત્વા દિબ્બદુસ્સેન બોધિસત્તસ્સ સીસં વેઠેસિ. બોધિસત્તો હત્થસમ્ફસ્સેનેવ ‘‘નામં મનુસ્સો, દેવપુત્તો અય’’ન્તિ અઞ્ઞાસિ. વેઠનેન વેઠિતમત્તે સીસે મોળિયં મણિરતનાકારેન દુસ્સસહસ્સં અબ્ભુગ્ગઞ્છિ, પુન વેઠેન્તસ્સ દુસ્સસહસ્સન્તિ દસક્ખત્તું વેઠેન્તસ્સ દસ દુસ્સસહસ્સાનિ અબ્ભુગ્ગચ્છિંસુ. ‘‘સીસં ખુદ્દકં, દુસ્સાનિ બહૂનિ ¶ , કથં અબ્ભુગ્ગતાની’’તિ ન ચિન્તેતબ્બં. તેસુ હિ સબ્બમહન્તં આમલકપુપ્ફપ્પમાણં, અવસેસાનિ કદમ્બકપુપ્ફપ્પમાણાનિ ¶ અહેસું. બોધિસત્તસ્સ સીસં કિઞ્જક્ખગવચ્છિતં વિય કુય્યકપુપ્ફં અહોસિ.

અથસ્સ સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતસ્સ સબ્બતાલાવચરેસુ સકાનિ સકાનિ પટિભાનાનિ દસ્સયન્તેસુ, બ્રાહ્મણેસુ ‘‘જયનન્દા’’તિઆદિવચનેહિ, સુતમઙ્ગલિકાદીસુ ચ નાનપ્પકારેહિ મઙ્ગલવચનત્થુતિઘોસેહિ સમ્ભાવેન્તેસુ સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતં તં રથવરં અભિરુહિ. તસ્મિં સમયે ‘‘રાહુલમાતા પુત્તં વિજાતા’’તિ સુત્વા સુદ્ધોદનમહારાજા ‘‘પુત્તસ્સ મે તુટ્ઠિં નિવેદેથા’’તિ સાસનં પહિણિ. બોધિસત્તો તં સુત્વા ‘‘રાહુ જાતો, બન્ધનં જાત’’ન્તિ આહ. રાજા ‘‘કિં મે પુત્તો અવચા’’તિ પુચ્છિત્વા તં વચનં સુત્વા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય મે નત્તા ‘રાહુલકુમારો’ત્વેવ નામ હોતૂ’’તિ આહ.

બોધિસત્તોપિ ખો રથવરં આરુય્હ અતિમહન્તેન યસેન અતિમનોરમેન સિરિસોભગ્ગેન નગરં પાવિસિ. તસ્મિં સમયે કિસાગોતમી નામ ખત્તિયકઞ્ઞા ઉપરિપાસાદવરતલગતા નગરં પદક્ખિણં કુરુમાનસ્સ બોધિસત્તસ્સ રૂપસિરિં દિસ્વા પીતિસોમનસ્સજાતા ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘નિબ્બુતા નૂન સા માતા, નિબ્બુતો નૂન સો પિતા;

નિબ્બુતા નૂન સા નારી, યસ્સાયં ઈદિસો પતી’’તિ. (ધ. સ. અટ્ઠ. નિદાનકથા); –

બોધિસત્તો તં સુત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં એવમાહ – ‘એવરૂપં અત્તભાવં પસ્સન્તિયા માતુ હદયં નિબ્બાયતિ, પિતુ હદયં નિબ્બાયતિ, પજાપતિયા હદયં નિબ્બાયતી’તિ. કિસ્મિં નુ ખો નિબ્બુતે હદયં નિબ્બુતં નામ હોતી’’તિ. અથસ્સ કિલેસેસુ વિરત્તમનસ્સ એતદહોસિ ¶ – ‘‘રાગગ્ગિમ્હિ નિબ્બુતે નિબ્બુતં નામ હોતિ, દોસગ્ગિમ્હિ નિબ્બુતે નિબ્બુતં નામ હોતિ, મોહગ્ગિમ્હિ નિબ્બુતે નિબ્બુતં નામ હોતિ, માનદિટ્ઠિઆદીસુ સબ્બકિલેસદરથેસુ નિબ્બુતેસુ નિબ્બુતં નામ હોતી’’તિ. ‘‘અયં મે સુસ્સવનં સાવેતિ, અહઞ્હિ નિબ્બાનં ગવેસન્તો વિચરામિ, અજ્જેવ મયા ઘરાવાસં છડ્ડેત્વા નિક્ખમ્મ પબ્બજિત્વા નિબ્બાનં ગવેસિતું વટ્ટતિ, અયં ઇમિસ્સા આચરિયભાગો હોતૂ’’તિ ¶ કણ્ઠતો ઓમુઞ્ચિત્વા કિસાગોતમિયા સતસહસ્સગ્ઘનકં મુત્તાહારં પેસેસિ. સા ‘‘સિદ્ધત્થકુમારો મયિ પટિબદ્ધચિત્તો હુત્વા પણ્ણાકારં પેસેતી’’તિ સોમનસ્સજાતા અહોસિ.

બોધિસત્તોપિ ¶ મહન્તેન સિરિસોભગ્ગેન અત્તનો પાસાદં અભિરુહિત્વા સિરિસયને નિપજ્જિ. તાવદેવ ચ નં સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતા નચ્ચગીતાદીસુ સુસિક્ખિતા દેવકઞ્ઞા વિય રૂપસોભગ્ગપ્પત્તા નાટકિત્થિયો નાનાતૂરિયાનિ ગહેત્વા સમ્પરિવારેત્વા અભિરમાપેન્તિયો નચ્ચગીતવાદિતાનિ પયોજયિંસુ. બોધિસત્તો કિલેસેસુ વિરત્તચિત્તતાય નચ્ચાદીસુ અનભિરતો મુહુત્તં નિદ્દં ઓક્કમિ. તાપિ ઇત્થિયો ‘‘યસ્સત્થાય મયં નચ્ચાદીનિ પયોજેમ, સો નિદ્દં ઉપગતો, ઇદાનિ કિમત્થં કિલમિસ્સામા’’તિ ગહિતગહિતાનિ તૂરિયાનિ અજ્ઝોત્થરિત્વા નિપજ્જિંસુ, ગન્ધતેલપ્પદીપા ઝાયન્તિ. બોધિસત્તો પબુજ્ઝિત્વા સયનપિટ્ઠે પલ્લઙ્કેન નિસિન્નો અદ્દસ તા ઇત્થિયો તૂરિયભણ્ડાનિ અવત્થરિત્વા નિદ્દાયન્તિયો – એકચ્ચા પગ્ઘરિતખેળા, કિલિન્નગત્તા, એકચ્ચા દન્તે ખાદન્તિયો, એકચ્ચા કાકચ્છન્તિયો, એકચ્ચા વિપ્પલપન્તિયો, એકચ્ચા વિવટમુખી, એકચ્ચા અપગતવત્થા પાકટબીભચ્છસમ્બાધટ્ઠાના. સો તાસં તં વિપ્પકારં દિસ્વા ભિય્યોસોમત્તાય કામેસુ વિરત્તચિત્તો અહોસિ. તસ્સ અલઙ્કતપટિયત્તં સક્કભવનસદિસમ્પિ તં મહાતલં વિવિધનાનાકુણપભરિતં આમકસુસાનં વિય ઉપટ્ઠાસિ, તયો ભવા આદિત્તગેહસદિસા ખાદિંસુ – ‘‘ઉપદ્દુતં વત, ભો, ઉપસ્સટ્ઠં વત, ભો’’તિ ઉદાનં પવત્તેસિ, અતિવિયસ્સ પબ્બજ્જાય ચિત્તં નમિ.

સો ‘‘અજ્જેવ મયા મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિતું વટ્ટતી’’તિ સયના વુટ્ઠાય દ્વારસમીપં ગન્ત્વા ‘‘કો એત્થા’’તિ આહ. ઉમ્મારે સીસં કત્વા નિપન્નો છન્નો – ‘‘અહં, અય્યપુત્ત, છન્નો’’તિ આહ. ‘‘અજ્જાહં મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિતુકામો, એકં મે અસ્સં કપ્પેહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ અસ્સભણ્ડકં ગહેત્વા અસ્સસાલં ગન્ત્વા ગન્ધતેલપ્પદીપેસુ જલન્તેસુ સુમનપટ્ટવિતાનસ્સ હેટ્ઠા રમણીયે ભૂમિભાગે ઠિતં કણ્ડકં અસ્સરાજાનં દિસ્વા ‘‘અજ્જ મયા ઇમમેવ કપ્પેતું વટ્ટતી’’તિ કણ્ડકં કપ્પેસિ. સો કપ્પિયમાનોવ અઞ્ઞાસિ ‘‘અયં કપ્પના અતિવિય ગાળ્હા, અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ ઉય્યાનકીળાદિગમનકાલે ¶ કપ્પના વિય ન હોતિ ¶ , મય્હં અય્યપુત્તો અજ્જ મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિતુકામો ભવિસ્સતી’’તિ. તતો તુટ્ઠમાનસો મહાહસિતં હસિ, સો સદ્દો સકલનગરં પત્થરિત્વા ગચ્છેય્ય. દેવતા પન નં સન્નિરુમ્ભિત્વા ન કસ્સચિ સોતું અદંસુ.

બોધિસત્તોપિ ખો છન્નં પેસેત્વાવ ‘‘પુત્તં તાવ પસ્સિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા નિસિન્નપલ્લઙ્કતો ઉટ્ઠાય રાહુલમાતુયા વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ગબ્ભદ્વારં વિવરિ. તસ્મિં ખણે અન્તોગબ્ભે ગન્ધતેલપ્પદીપો ઝાયતિ, રાહુલમાતા સુમનમલ્લિકાદીનં પુપ્ફાનં અમ્બણમત્તેન અભિપ્પકિણ્ણે સયને પુત્તસ્સ મત્થકે હત્થં ઠપેત્વા નિદ્દાયતિ. બોધિસત્તો ઉમ્મારે પાદં ઠપેત્વા ઠિતકોવ ¶ ઓલોકેત્વા ‘‘સચાહં દેવિયા હત્થં અપનેત્વા મમ પુત્તં ગણ્હિસ્સામિ, દેવી પબુજ્ઝિસ્સતિ, એવં મે ગમનન્તરાયો ભવિસ્સતિ, બુદ્ધો હુત્વાવ આગન્ત્વા પુત્તં પસ્સિસ્સામી’’તિ પાસાદતલતો ઓતરિ. યં પન જાતકટ્ઠકથાયં ‘‘તદા સત્તાહજાતો રાહુલકુમારો હોતી’’તિ વુત્તં, તં સેસટ્ઠકથાસુ નત્થિ, તસ્મા ઇદમેવ ગહેતબ્બં.

એવં બોધિસત્તો પાસાદતલા ઓતરિત્વા અસ્સસમીપં ગન્ત્વા એવમાહ – ‘‘તાત કણ્ડક, ત્વં અજ્જ એકરત્તિં મં તારય, અહં તં નિસ્સાય બુદ્ધો હુત્વા સદેવકં લોકં તારયિસ્સામી’’તિ. તતો ઉલ્લઙ્ઘિત્વા કણ્ડકસ્સ પિટ્ઠિં અભિરુહિ. કણ્ડકો ગીવતો પટ્ઠાય આયામેન અટ્ઠારસહત્થો હોતિ, તદનુચ્છવિકેન ઉબ્બેધેન સમન્નાગતો થામજવસમ્પન્નો સબ્બસેતો ધોતસઙ્ખસદિસો. સો સચે હસેય્ય વા પદસદ્દં વા કરેય્ય, સદ્દો સકલનગરં અવત્થરેય્ય, તસ્મા દેવતા અત્તનો આનુભાવેન તસ્સ યથા ન કોચિ સુણાતિ, એવં હસિતસદ્દં સન્નિરુમ્ભિત્વા અક્કમનઅક્કમનપદવારે હત્થતલાનિ ઉપનામેસું. બોધિસત્તો અસ્સવરસ્સ પિટ્ઠિવેમજ્ઝગતો છન્નં અસ્સસ્સ વાલધિં ગાહાપેત્વા અડ્ઢરત્તસમયે મહાદ્વારસમીપં પત્તો. તદા પન રાજા ‘‘એવં મમ પુત્તો યાય કાયચિ વેલાય નગરદ્વારં વિવરિત્વા નિક્ખમિતું ન સક્ખિસ્સતી’’તિ દ્વીસુ દ્વારકવાટેસુ એકેકં પુરિસસહસ્સેન વિવરિતબ્બં કારેસિ. બોધિસત્તો પન થામબલસમ્પન્નો હત્થિગણનાય કોટિસહસ્સહત્થીનં બલં ધારેસિ, પુરિસગણનાય દસકોટિસહસ્સપુરિસાનં ¶ બલં ધારેસિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘સચે દ્વારં ન વિવરિય્યતિ, અજ્જ કણ્ડકસ્સ પિટ્ઠે નિસિન્નોવ વાલધિં ગહેત્વા ઠિતેન છન્નેન સદ્ધિંયેવ કણ્ડકં ઊરુહિ નિપ્પીળેત્વા અટ્ઠારસહત્થુબ્બેધં ¶ પાકારં ઉપ્પતિત્વા અતિક્કમિસ્સામી’’તિ. છન્નોપિ ચિન્તેસિ – ‘‘સચે દ્વારં ન વિવરિય્યતિ, અહં અત્તનો સામિકં અય્યપુત્તં ખન્ધે નિસીદાપેત્વા કણ્ડકં દક્ખિણેન હત્થેન કુચ્છિયં પરિક્ખિપન્તો ઉપકચ્છન્તરે કત્વા પાકારં ઉપ્પતિત્વા અતિક્કમિસ્સામી’’તિ. કણ્ડકોપિ ચિન્તેસિ – ‘‘સચે દ્વારં ન વિવરિય્યતિ, અહં અત્તનો સામિકં પિટ્ઠે યથાનિસિન્નમેવ છન્નેન વાલધિં ગહેત્વા ઠિતેન સદ્ધિંયેવ ઉક્ખિપિત્વા પાકારં ઉપ્પતિત્વા અતિક્કમિસ્સામી’’તિ. સચે દ્વારં ન વિવરેય્ય, યથાચિન્તિતમેવ તેસુ તીસુ જનેસુ અઞ્ઞતરો સમ્પાદેય્ય. દ્વારે પન અધિવત્થા દેવતા દ્વારં વિવરિ.

તસ્મિંયેવ ખણે મારો પાપિમા ‘‘બોધિસત્તં નિવત્તેસ્સામી’’તિ આગન્ત્વા આકાસે ઠિતો આહ – ‘‘મારિસ, મા નિક્ખમિ, ઇતો તે સત્તમે દિવસે ચક્કરતનં પાતુભવિસ્સતિ, દ્વિસહસ્સપરિત્તદીપપરિવારાનં ચતુન્નં મહાદીપાનં રજ્જં કારેસ્સસિ, નિવત્ત, મારિસા’’તિ. ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ? ‘‘અહં વસવત્તી’’તિ. ‘‘માર, જાનામહં મય્હં ચક્કરતનસ્સ પાતુભાવં, અનત્થિકોહં ¶ રજ્જેન, દસસહસ્સિલોકધાતું ઉન્નાદેત્વા બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ આહ. મારો ‘‘ઇતો દાનિ તે પટ્ઠાય કામવિતક્કં વા બ્યાપાદવિતક્કં વા વિહિંસાવિતક્કં વા ચિન્તિતકાલે જાનિસ્સામી’’તિ ઓતારાપેક્ખો છાયા વિય અનુગચ્છન્તો અનુબન્ધિ.

બોધિસત્તોપિ હત્થગતં ચક્કવત્તિરજ્જં ખેળપિણ્ડં વિય અનપેક્ખો છડ્ડેત્વા મહન્તેન સક્કારેન નગરા નિક્ખમિ. આસાળ્હિપુણ્ણમાય ઉત્તરાસાળ્હનક્ખત્તે વત્તમાને, નિક્ખમિત્વા ચ પુન નગરં અપલોકેતુકામો જાતો. એવઞ્ચ પનસ્સ ચિત્તે ઉપ્પન્નમત્તેયેવ – ‘‘મહાપુરિસ, ન તયા નિવત્તેત્વા ઓલોકનકમ્મં કત’’ન્તિ વદમાના વિય મહાપથવી કુલાલચક્કં વિય છિજ્જિત્વા પરિવત્તિ. બોધિસત્તો નગરાભિમુખો ઠત્વા નગરં ઓલોકેત્વા તસ્મિં પથવિપ્પદેસે કણ્ડકનિવત્તનચેતિયટ્ઠાનં દસ્સેત્વા ગન્તબ્બમગ્ગાભિમુખં કણ્ડકં કત્વા પાયાસિ મહન્તેન સક્કારેન ઉળારેન સિરિસોભગ્ગેન. તદા કિરસ્સ દેવતા પુરતો સટ્ઠિ ઉક્કાસહસ્સાનિ ધારયિંસુ, પચ્છતો સટ્ઠિ ¶ , દક્ખિણપસ્સતો સટ્ઠિ, વામપસ્સતો સટ્ઠીતિ. અપરા દેવતા ચક્કવાળમુખવટ્ટિયં અપરિમાણા ઉક્કા ધારયિંસુ. અપરા દેવતા ચ નાગસુપણ્ણાદયો ચ દિબ્બેહિ ગન્ધેહિ માલાહિ ચુણ્ણેહિ ધૂપેહિ પૂજયમાના ગચ્છન્તિ, પારિચ્છત્તકપુપ્ફેહિ ચેવ મન્દારવપુપ્ફેહિ ચ ઘનમેઘવુટ્ઠિકાલે ધારાહિ વિય નભં નિરન્તરં અહોસિ, દિબ્બાનિ સંગીતાનિ પવત્તિંસુ ¶ , સમન્તતો અટ્ઠ તૂરિયાનિ, સટ્ઠિ તૂરિયાનીતિ અટ્ઠસટ્ઠિ તૂરિયસતસહસ્સાનિ પવત્તયિંસુ. તેસં સદ્દો સમુદ્દકુચ્છિયં મેઘધનિતકાલો વિય, યુગન્ધરકુચ્છિયં સાગરનિગ્ઘોસકાલો વિય ચ વત્તતિ.

ઇમિના સિરિસોભગ્ગેન ગચ્છન્તો બોધિસત્તો એકરત્તેનેવ તીણિ રજ્જાનિ અતિક્કમ્મ તિંસયોજનમત્થકે અનોમાનદીતીરં પાપુણિ. કિં પન અસ્સો તતો પરં ગન્તું ન સક્કોતીતિ? નો ન સક્કોતિ. સો હિ એકં ચક્કવાળગબ્ભં નાભિયા ઠિતચક્કસ્સ નેમિવટ્ટિં મદ્દન્તો વિય અન્તન્તેન ચરિત્વા પુરેપાતરાસમેવ આગન્ત્વા અત્તનો સમ્પાદિતં ભત્તં ભુઞ્જિતું સમત્થો. તદા પન દેવનાગસુપણ્ણાદીહિ આકાસે ઠત્વા ઓસ્સટ્ઠેહિ ગન્ધમાલાદીહિ યાવ ઊરુપ્પદેસા સઞ્છન્નસરીરં આકડ્ઢિત્વા ગન્ધમાલાજટં છિન્દન્તસ્સ અતિપપઞ્ચો અહોસિ, તસ્મા તિંસયોજનમત્તમેવ અગમાસિ. અથ બોધિસત્તો નદીતીરે ઠત્વા છન્નં પુચ્છિ – ‘‘કા નામ અયં નદી’’તિ? ‘‘અનોમા નામ, દેવા’’તિ. ‘‘અમ્હાકમ્પિ પબ્બજ્જા અનોમા ભવિસ્સતી’’તિ પણ્હિયા ઘટ્ટેન્તો અસ્સસ્સ સઞ્ઞં અદાસિ. અસ્સો ચ ઉપ્પતિત્વા અટ્ઠુસભવિત્થારાય નદિયા પારિમતીરે અટ્ઠાસિ.

બોધિસત્તો ¶ અસ્સપિટ્ઠિતો ઓરુય્હ રજતપટ્ટસદિસે વાળુકાપુલિને ઠત્વા છન્નં આમન્તેસિ – ‘‘સમ્મ છન્ન, ત્વં મય્હં આભરણાનિ ચેવ કણ્ડકઞ્ચ આદાય ગચ્છ, અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ. ‘‘અહમ્પિ, દેવ, પબ્બજિસ્સામી’’તિ. બોધિસત્તો ‘‘ન લબ્ભા તયા પબ્બજિતું, ગચ્છેવ ત્વ’’ન્તિ તિક્ખત્તું પટિબાહિત્વા આભરણાનિ ચેવ કણ્ડકઞ્ચ પટિચ્છાપેત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે મય્હં કેસા સમણસારુપ્પા ન હોન્તિ, અઞ્ઞો બોધિસત્તસ્સ કેસે છિન્દિતું યુત્તરૂપો નત્થી’’તિ. તતો ‘‘સયમેવ ખગ્ગેન છિન્દિસ્સામી’’તિ દક્ખિણેન હત્થેન અસિં ગહેત્વા વામહત્થેન મોળિયા સદ્ધિં ચૂળં ગહેત્વા છિન્દિ. કેસા દ્વઙ્ગુલમત્તા હુત્વા દક્ખિણતો આવટ્ટમાના સીસં ¶ અલ્લીયિંસુ. તેસં યાવજીવં તદેવ પમાણં અહોસિ, મસ્સુ ચ તદનુરૂપં, પુન કેસમસ્સુઓહારણકિચ્ચં નામ નાહોસિ. બોધિસત્તો સહ મોળિયા ચૂળં ગહેત્વા ‘‘સચાહં સમ્બુદ્ધો ભવિસ્સામિ, આકાસે તિટ્ઠતુ. નો ચે, ભૂમિયં પતતૂ’’તિ અન્તલિક્ખે ખિપિ. સા ચૂળા યોજનપ્પમાણં ઠાનં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા આકાસે અટ્ઠાસિ. સક્કો દેવરાજા દિબ્બચક્ખુના ઓલોકેત્વા યોજનિયરતનચઙ્કોટકેન સમ્પટિચ્છિત્વા તાવતિંસભવને ચૂળામણિચેતિયં નામ પતિટ્ઠાપેસિ.

‘‘છેત્વાન ¶ મોળિં વરગન્ધવાસિતં, વેહાયસં ઉક્ખિપિ સક્યપુઙ્ગવો;

સહસ્સનેત્તો સિરસા પટિગ્ગહિ, રતનચઙ્કોટવરેન વાસવો’’તિ. (મ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૨૨૨);

પુન બોધિસત્તો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમાનિ કાસિકવત્થાનિ મય્હં ન સમણસારુપ્પાની’’તિ. અથસ્સ કસ્સપબુદ્ધકાલે પુરાણસહાયકો ઘટિકારમહાબ્રહ્મા એકં બુદ્ધન્તરં જરં અપ્પત્તેન મિત્તભાવેન ચિન્તેસિ – ‘‘અજ્જ મે સહાયકો મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખન્તો, સમણપરિક્ખારમસ્સ ગહેત્વા ગચ્છિસ્સામી’’તિ.

‘‘તિચીવરઞ્ચ પત્તો ચ, વાસી સૂચિ ચ બન્ધનં;

પરિસ્સાવનેન અટ્ઠેતે, યુત્તયોગસ્સ ભિક્ખૂનો’’તિ. –

ઇમે અટ્ઠ પરિક્ખારે આહરિત્વા અદાસિ. બોધિસતો અરહદ્ધજં નિવાસેત્વા ઉત્તમપબ્બજિતવેસં ગણ્હિત્વા ‘‘છન્ન, ત્વં મમ વચનેન માતાપિતૂનં આરોગ્યં વદેહી’’તિ વત્વા ઉય્યોજેસિ. છન્નો બોધિસત્તં વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ. કણ્ડકો પન છન્નેન સદ્ધિં મન્તયમાનસ્સ બોધિસત્તસ્સ વચનં સુણન્તોવ ‘‘નત્થિ દાનિ મય્હં પુન સામિનો દસ્સન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ચક્ખુપથં ¶ વિજહન્તો સોકં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો હદયેન ફલિતેન કાલં કત્વા તાવતિંસભવને કણ્ડકો નામ દેવપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. છન્નસ્સ પઠમં એકોવ સોકો અહોસિ, કણ્ડકસ્સ પન કાલકિરિયાય દુતિયેન સોકેન પીળિતો રોદન્તો પરિદેવન્તો નગરં અગમાસિ.

બોધિસત્તો ¶ પબ્બજિત્વા તસ્મિંયેવ પદેસે અનુપિયં નામ અમ્બવનં અત્થિ, તત્થ સત્તાહં પબ્બજ્જાસુખેન વીતિનામેત્વા એકદિવસેનેવ તિંસયોજનમગ્ગં પદસા ગન્ત્વા રાજગહં પાવિસિ. પવિસિત્વા ચ સપદાનં પિણ્ડાય ચરિ. સકલનગરં બોધિસત્તસ્સ રૂપદસ્સનેનેવ ધનપાલકે પવિટ્ઠે રાજગહં વિય ચ, અસુરિન્દે પવિટ્ઠે દેવનગરં વિય ચ સઙ્ખોભં અગમાસિ. રાજપુરિસા ગન્ત્વા ‘‘દેવ, એવરૂપો નામ સત્તો નગરે પિણ્ડાય ચરતિ, ‘દેવો વા મનુસ્સો વા નાગો વા સુપણ્ણો વા અસુકો નામ એસો’તિ ન જાનામા’’તિ આરોચેસું. રાજા પાસાદતલે ઠત્વા મહાપુરિસં દિસ્વા અચ્છરિયબ્ભુતચિત્તો પુરિસે આણાપેસિ – ‘‘ગચ્છથ, ભણે ¶ , વીમંસથ, સચે અમનુસ્સો ભવિસ્સતિ, નગરા નિક્ખમિત્વા અન્તરધાયિસ્સતિ, સચે દેવતા ભવિસ્સતિ, આકાસેન ગચ્છિસ્સતિ, સચે નાગો ભવિસ્સતિ, પથવિયં નિમુજ્જિત્વા ગમિસ્સતિ, સચે મનુસ્સો ભવિસ્સતિ, યથાલદ્ધં ભિક્ખં પરિભુઞ્જિસ્સતી’’તિ.

મહાપુરિસોપિ ખો મિસ્સકભત્તં સંહરિત્વા ‘‘અલં મે એત્તકં યાપનાયા’’તિ ઞત્વા પવિટ્ઠદ્વારેનેવ નગરા નિક્ખમિત્વા પણ્ડવપબ્બતચ્છાયાયં પુરત્થિમાભિમુખો નિસીદિત્વા આહારં પરિભુઞ્જિતું આરદ્ધો. અથસ્સ અન્તાનિ પરિવત્તિત્વા મુખેન નિક્ખમનાકારપ્પત્તાનિ અહેસું. તતો સો તેન અત્તભાવેન એવરૂપસ્સ આહારસ્સ ચક્ખુનાપિ અદિટ્ઠપુબ્બતાય તેન પટિકૂલાહારેન અટ્ટીયમાનોપિ એવં અત્તના એવ અત્તાનં ઓવદિ – ‘‘સિદ્ધત્થ, ત્વં સુલભઅન્નપાને કુલે તિવસ્સિકગન્ધસાલિભોજનં નાનગ્ગરસેહિ ભુઞ્જનટ્ઠાને નિબ્બત્તિત્વાપિ એકં પંસુકૂલિકં દિસ્વા ‘કદા નુ ખો અહમ્પિ એવરૂપો હુત્વા પિણ્ડાય ચરિત્વા ભુઞ્જિસ્સામિ, ભવિસ્સતિ નુ ખો મે સો કાલો’તિ ચિન્તેત્વા નિક્ખન્તો, ઇદાનિ કિન્નામેતં કરોસી’’તિ એવં અત્તાનં ઓવદિત્વા નિબ્બિકારો હુત્વા આહારં પરિભુઞ્જિ.

રાજપુરિસા તં પવત્તિં દિસ્વા ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા દૂતવચનં સુત્વા વેગેન નગરા નિક્ખમિત્વા બોધિસત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ઇરિયાપથસ્મિંયેવ પસીદિત્વા બોધિસત્તસ્સ સબ્બં ઇસ્સરિયં નિય્યાતેસિ. બોધિસત્તો ‘‘મય્હં, મહારાજ, વત્થુકામેહિ વા કિલેસકામેહિ વા અત્થો નત્થિ, અહં પરમાભિસમ્બોધિં પત્થયન્તો નિક્ખન્તો’’તિ આહ. રાજા અનેકપ્પકારં યાચન્તોપિ ¶ તસ્સ ચિત્તં અલભિત્વા ‘‘અદ્ધા ત્વં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ ¶ , બુદ્ધભૂતેન પન તયા પઠમં મમ વિજિતં આગન્તબ્બ’’ન્તિ પટિઞ્ઞં ગણ્હિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન ‘‘પબ્બજ્જં કિત્તયિસ્સામિ, યથા પબ્બજિ ચક્ખુમા’’તિ ઇમં પબ્બજ્જાસુત્તં (સુ. નિ. ૪૦૭) સદ્ધિં અટ્ઠકથાય ઓલોકેત્વા વેદિતબ્બો.

બોધિસત્તોપિ ખો રઞ્ઞો પટિઞ્ઞં દત્વા અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરમાનો આળારઞ્ચ કાલામં ઉદકઞ્ચ રામપુત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા ‘‘નાયં મગ્ગો બોધાયા’’તિ તમ્પિ સમાપત્તિભાવનં અનલઙ્કરિત્વા સદેવકસ્સ લોકસ્સ અત્તનો થામવીરિયસન્દસ્સનત્થં ¶ મહાપધાનં પદહિતુકામો ઉરુવેલં ગન્ત્વા ‘‘રમણીયો વતાયં ભૂમિભાગો’’તિ તત્થેવ વાસં ઉપગન્ત્વા મહાપધાનં પદહિ. તેપિ ખો કોણ્ડઞ્ઞપ્પમુખા પઞ્ચવગ્ગિયા ગામનિગમરાજધાનીસુ ભિક્ખાય ચરન્તા તત્થ બોધિસત્તં સમ્પાપુણિંસુ. અથ નં છબ્બસ્સાનિ મહાપધાનં પદહન્તં ‘‘ઇદાનિ બુદ્ધો ભવિસ્સતિ, ઇદાનિ બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ પરિવેણસમ્મજ્જનાદિકાય વત્તપટિપત્તિયા ઉપટ્ઠહમાના સન્તિકાવચરા અહેસું. બોધિસત્તોપિ ખો ‘‘કોટિપ્પત્તં દુક્કરકારિકં કરિસ્સામી’’તિ એકતિલતણ્ડુલાદીહિપિ વીતિનામેસિ, સબ્બસોપિ આહારુપચ્છેદનં અકાસિ. દેવતાપિ લોમકૂપેહિ ઓજં ઉપસંહરમાના પક્ખિપિંસુ.

અથસ્સ તાય નિરાહારતાય પરમકસિરપ્પત્તતાય સુવણ્ણવણ્ણોપિ કાયો કાળવણ્ણો અહોસિ, દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણાનિ પટિચ્છન્નાનિ અહેસું. અપ્પેકદા આનાપાનકજ્ઝાનં ઝાયન્તો મહાવેદનાભિતુન્નો વિસઞ્ઞીભૂતો ચઙ્કમનકોટિયં પતતિ. અથ નં એકચ્ચા દેવતા ‘‘કાલઙ્કતો સમણો ગોતમો’’તિ વદન્તિ. એકચ્ચા ‘‘વિહારોત્વેવેસો અરહત’’ન્તિ ચ આહંસુ. તત્થ યાસં ‘‘કાલઙ્કતો’’તિ સઞ્ઞા અહોસિ, તા ગન્ત્વા સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ આરોચેસું – ‘‘તુમ્હાકં પુત્તો કાલઙ્કતો’’તિ. ‘‘મમ પુત્તો બુદ્ધો હુત્વા કાલઙ્કતો, અહુત્વા’’તિ? ‘‘બુદ્ધો ભવિતું નાસક્ખિ, પધાનભૂમિયંયેવ પતિત્વા કાલઙ્કતો’’તિ. ઇદં સુત્વા રાજા – ‘‘નાહં સદ્દહામિ, મમ ¶ પુત્તસ્સ બોધિં અપ્પત્વા કાલકિરિયા નામ નત્થી’’તિ પટિક્ખિપિ. ‘‘કસ્મા પન રાજા ન સદ્દહતી’’તિ? કાલદેવલતાપસવન્દાપનદિવસે જમ્બુરુક્ખમૂલે ચ પાટિહારિયાનં દિટ્ઠત્તા.

પુન બોધિસત્તે સઞ્ઞં પટિલભિત્વા ઉટ્ઠિતે તા દેવતા ગન્ત્વા ‘‘અરોગો તે, મહારાજ, પુત્તો’’તિ આરોચેસું. રાજા ‘‘જાનામહં મમ પુત્તસ્સ અમરણભાવ’’ન્તિ વદતિ. મહાસત્તસ્સ છબ્બસ્સાનિ દુક્કરકારિકં કરોન્તસ્સેવ આકાસે ગણ્ઠિકરણકાલો વિય અહોસિ. સો ‘‘અયં ¶ દુક્કરકારિકા નામ બોધાય મગ્ગો ન હોતી’’તિ ઓળારિકં આહારં આહારેતું ગામનિગમેસુ પિણ્ડાય ચરિત્વા આહારં આહરિ. અથસ્સ દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણાનિ પાકતિકાનિ અહેસું, કાયોપિ સુવણ્ણવણ્ણો અહોસિ. પઞ્ચવગ્ગિયા ભિક્ખૂ ‘‘અયં છબ્બસ્સાનિ દુક્કરકારિકં ¶ કરોન્તોપિ સબ્બઞ્ઞુતં પટિવિજ્ઝિતું નાસક્ખિ, ઇદાનિ ગામનિગમાદીસુ પિણ્ડાય ચરિત્વા ઓળારિકં આહારં આહરમાનો કિં સક્ખિસ્સતિ, બાહુલિકો એસ પધાનવિબ્ભન્તો, સીસં ન્હાયિતુકામસ્સ ઉસ્સાવબિન્દુતક્કનં વિય અમ્હાકં એતસ્સ સન્તિકા વિસેસતક્કનં, કિં નો ઇમિના’’તિ મહાપુરિસં પહાય અત્તનો અત્તનો પત્તચીવરં ગહેત્વા અટ્ઠારસયોજનમગ્ગં ગન્ત્વા ઇસિપતનં પવિસિંસુ.

તેન ખો પન સમયેન ઉરુવેલાયં સેનાનિગમે સેનાનિકુટુમ્બિકસ્સ ગેહે નિબ્બત્તા સુજાતા નામ દારિકા વયપ્પત્તા એકસ્મિં નિગ્રોધરુક્ખે પત્થનં અકાસિ – ‘‘સચાહં સમજાતિકં કુલઘરં ગન્ત્વા પઠમગબ્ભે પુત્તં લભિસ્સામિ, અનુસંવચ્છરં તે સતસહસ્સપરિચ્ચાગેન બલિકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ. તસ્સા સા પત્થના સમિજ્ઝિ. સા મહાસત્તસ્સ દુક્કરકારિકં કરોન્તસ્સ છટ્ઠે વસ્સે પરિપુણ્ણે વિસાખાપુણ્ણમાયં બલિકમ્મં કાતુકામા હુત્વા પુરેતરંયેવ ધેનુસહસ્સં લટ્ઠિમધુકવને ચરાપેત્વા, તાસં ખીરં પઞ્ચ ધેનુસતાનિ પાયેત્વા, તાસં ખીરં અડ્ઢતિયાનિ ચ સતાનીતિ એવં યાવ સોળસન્નં ધેનૂનં ખીરં અટ્ઠ ધેનુયો પિવન્તિ, તાવ ખીરસ્સ બહલતઞ્ચ મધુરતઞ્ચ ઓજવન્તતઞ્ચ પત્થયમાના ખીરપરિવત્તનં નામ અકાસિ. સા વિસાખાપુણ્ણમદિવસે ‘‘પાતોવ બલિકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ રત્તિયા પચ્ચૂસસમયં પચ્ચુટ્ઠાય તા અટ્ઠ ધેનુયો દુહાપેસિ. વચ્છકા ધેનૂનં ¶ થનમૂલં ન આગમંસુ, થનમૂલે પન નવભાજનેસુ ઉપનીતમત્તેસુ અત્તનો ધમ્મતાય ખીરધારા પગ્ઘરિંસુ. તં અચ્છરિયં દિસ્વા સુજાતા સહત્થેનેવ ખીરં ગહેત્વા નવભાજને પક્ખિપિત્વા સહત્થેનેવ અગ્ગિં કત્વા પચિતું આરભિ.

તસ્મિં પાયાસે પચ્ચમાને મહન્તા મહન્તા પુબ્બુળા ઉટ્ઠહિત્વા દક્ખિણાવટ્ટા હુત્વા સઞ્ચરન્તિ. એકફુસિતમ્પિ બહિ ન ઉપ્પતતિ, ઉદ્ધનતો અપ્પમત્તકોપિ ધૂમો ન ઉટ્ઠહતિ. તસ્મિં સમયે ચત્તારો લોકપાલા આગન્ત્વા ઉદ્ધને આરક્ખં ગણ્હિંસુ, મહાબ્રહ્મા છત્તં ધારેસિ, સક્કો અલાતાનિ સમાનેન્તો અગ્ગિં જાલેસિ. દેવતા દ્વિસહસ્સદીપપરિવારેસુ ચતૂસુ મહાદીપેસુ દેવમનુસ્સાનં ઉપકપ્પનઓજં અત્તનો દેવાનુભાવેન દણ્ડકબદ્ધં મધુપટલં પીળેત્વા મધું ગણ્હમાના વિય સંહરિત્વા તત્થ પક્ખિપિંસુ ¶ . અઞ્ઞેસુ હિ કાલેસુ દેવતા કબળે કબળે ઓજં પક્ખિપિંસુ, સમ્બોધિપ્પત્તદિવસે ચ પરિનિબ્બાનદિવસે ચ ઉક્ખલિયંયેવ પક્ખિપિંસુ ¶ . સુજાતા એકદિવસેયેવ તત્થ અત્તનો પાકટાનિ અનેકાનિ અચ્છરિયાનિ દિસ્વા પુણ્ણં નામ દાસિં આમન્તેસિ – ‘‘અમ્મ પુણ્ણે, અજ્જ અમ્હાકં દેવતા અતિવિય પસન્ના, મયા હિ એત્તકે કાલે એવરૂપં અચ્છરિયં નામ ન દિટ્ઠપુબ્બં, વેગેન ગન્ત્વા દેવટ્ઠાનં પટિજગ્ગાહી’’તિ. સા ‘‘સાધુ, અય્યે’’તિ તસ્સા વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા તુરિતતુરિતા રુક્ખમૂલં અગમાસિ.

બોધિસત્તોપિ ખો તસ્મિં રત્તિભાગે પઞ્ચ મહાસુપિને (અ. નિ. ૫.૧૯૬) દિસ્વા પરિગ્ગણ્હન્તો ‘‘નિસ્સંસયં અજ્જાહં બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ કતસન્નિટ્ઠાનો તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન કતસરીરપટિજગ્ગનો ભિક્ખાચારકાલં આગમયમાનો પાતોવ આગન્ત્વા તસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસીદિ, અત્તનો પભાય સકલં રુક્ખમૂલં ઓભાસયમાનો. અથ ખો સા પુણ્ણા આગન્ત્વા અદ્દસ બોધિસત્તં રુક્ખમૂલે પાચીનલોકધાતું ઓલોકયમાનં નિસિન્નં, સરીરતો ચસ્સ નિક્ખન્તાહિ પભાહિ સકલરુક્ખં સુવણ્ણવણ્ણં. દિસ્વાનસ્સા એતદહોસિ – ‘‘અજ્જ અમ્હાકં દેવતા રુક્ખતો ઓરુય્હ સહત્થેનેવ બલિકમ્મં સમ્પટિચ્છિતું નિસિન્ના મઞ્ઞે’’તિ ઉબ્બેગપ્પત્તા હુત્વા વેગેન આગન્ત્વા સુજાતાય એતમત્થં આરોચેસિ.

સુજાતા ¶ તસ્સા વચનં સુત્વા તુટ્ઠમાનસા હુત્વા ‘‘અજ્જ દાનિ પટ્ઠાય મમ જેટ્ઠધીતુટ્ઠાને તિટ્ઠાહી’’તિ ધીતુ અનુચ્છવિકં સબ્બાલઙ્કારં અદાસિ. યસ્મા પન બુદ્ધભાવં પાપુણનદિવસે સતસહસ્સગ્ઘનિકા એકા સુવણ્ણપાતિ લદ્ધું વટ્ટતિ, તસ્મા સા ‘‘સુવણ્ણપાતિયં પાયાસં પક્ખિપિસ્સામી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા સતસહસ્સગ્ઘનિકં સુવણ્ણપાતિં નીહરાપેત્વા તત્થ પાયાસં પક્ખિપિતુકામા પક્કભાજનં આવજ્જેસિ. સબ્બો પાયાસો પદુમપત્તતો ઉદકં વિય વત્તિત્વા પાતિયં પતિટ્ઠાસિ, એકપાતિપૂરમત્તોવ અહોસિ. સા તં પાતિં અઞ્ઞાય પાતિયા પટિકુજ્જિત્વા ઓદાતવત્થેન વેઠેત્વા સયં સબ્બાલઙ્કારેહિ અત્તભાવં અલઙ્કરિત્વા તં પાતિં અત્તનો સીસે ઠપેત્વા મહન્તેન આનુભાવેન નિગ્રોધરુક્ખમૂલં ગન્ત્વા બોધિસત્તં દિસ્વા બલવસોમનસ્સજાતા ‘‘રુક્ખદેવતા’’તિ સઞ્ઞાય દિટ્ઠટ્ઠાનતો પટ્ઠાય ઓનતોનતા ગન્ત્વા સીસતો પાતિં ઓતારેત્વા વિવરિત્વા સુવણ્ણભિઙ્ગારેન ગન્ધપુપ્ફવાસિતં ઉદકં ગહેત્વા બોધિસત્તં ઉપગન્ત્વા અટ્ઠાસિ. ઘટિકારમહાબ્રહ્મુના દિન્નો મત્તિકાપત્તો એત્તકં કાલં બોધિસત્તં અવિજહિત્વા તસ્મિં ખણે અદસ્સનં ગતો, બોધિસત્તો પત્તં અપસ્સન્તો દક્ખિણહત્થં પસારેત્વા ઉદકં સમ્પટિચ્છિ ¶ . સુજાતા સહેવ પાતિયા પાયાસં મહાપુરિસસ્સ હત્થે ઠપેસિ, મહાપુરિસો સુજાતં ઓલોકેસિ. સા આકારં સલ્લક્ખેત્વા ‘‘અય્ય, મયા તુમ્હાકં પરિચ્ચત્તા, તં ગણ્હિત્વા યથારુચિ કરોથા’’તિ વન્દિત્વા ‘‘યથા મય્હં મનોરથો નિપ્ફન્નો, એવં તુમ્હાકમ્પિ નિપ્ફજ્જતૂ’’તિ ¶ વત્વા સતસહસ્સગ્ઘનિકમ્પિ સુવણ્ણપાતિં પુરાણકપણ્ણં વિય પરિચ્ચજિત્વા અનપેક્ખાવ પક્કામિ.

બોધિસત્તોપિ ખો નિસિન્નટ્ઠાના વુટ્ઠાય રુક્ખં પદક્ખિણં કત્વા પાતિં આદાય નેરઞ્જરાય તીરં ગન્ત્વા અનેકેસં બોધિસત્તસતસહસ્સાનં અભિસમ્બુજ્ઝનદિવસે ઓતરિત્વા ન્હાનટ્ઠાનં સુપતિટ્ઠિતં નામ અત્થિ, તસ્સા તીરે પાતિં ઠપેત્વા સુપતિટ્ઠિતતિત્થે ઓતરિત્વા ન્હત્વા અનેકબુદ્ધસતસહસ્સાનં નિવાસનં અરહદ્ધજં નિવાસેત્વા પુરત્થાભિમુખો નિસીદિત્વા એકટ્ઠિતાલપક્કપ્પમાણે એકૂનપણ્ણાસપિણ્ડે કત્વા સબ્બં અપ્પોદકમધુપાયાસં પરિભુઞ્જિ. સોયેવસ્સ બુદ્ધભૂતસ સત્તસત્તાહં બોધિમણ્ડે વસન્તસ્સ ¶ એકૂનપણ્ણાસદિવસાનિ આહારો અહોસિ. એત્તકં કાલં અઞ્ઞો આહારો નત્થિ, ન ન્હાનં, ન મુખધોવનં, ન સરીરવળઞ્જો, ઝાનસુખેન ફલસમાપત્તિસુખેન ચ વીતિનામેસિ. તં પન પાયાસં ભુઞ્જિત્વા સુવણ્ણપાતિં ગહેત્વા ‘‘સચાહં અજ્જ બુદ્ધો ભવિસ્સામિ, અયં પાતિ પટિસોતં ગચ્છતુ, નો ચે ભવિસ્સામિ, અનુસોતં ગચ્છતૂ’’તિ વત્વા નદીસોતે પક્ખિપિ. સા સોતં છિન્દમાના નદીમજ્ઝં ગન્ત્વા મજ્ઝટ્ઠાનેનેવ જવસમ્પન્નો અસ્સો વિય અસીતિહત્થમત્તટ્ઠાનં પટિસોતં ગન્ત્વા એકસ્મિં આવટ્ટે નિમુજ્જિત્વા કાળનાગરાજભવનં ગન્ત્વા તિણ્ણં બુદ્ધાનં પરિભોગપાતિયો ‘‘કિલિ કિલી’’તિ રવં કારયમાના પહરિત્વા તાસં સબ્બહેટ્ઠિમા હુત્વા અટ્ઠાસિ. કાળો નાગરાજા ત સદ્દં સુત્વા ‘‘હિય્યો એકો બુદ્ધો નિબ્બત્તિ, પુન અજ્જ એકો નિબ્બત્તો’’તિ વત્વા અનેકેહિ પદસતેહિ થુતિયો વદમાનો ઉટ્ઠાસિ. તસ્સ કિર મહાપથવિયા એકયોજનતિગાવુતપ્પમાણં નભં પૂરેત્વા આરોહનકાલો અજ્જ વા હિય્યો વા સદિસો અહોસિ.

બોધિસત્તોપિ નદીતીરમ્હિ સુપુપ્ફિતસાલવને દિવાવિહારં કત્વા સાયન્હસમયં પુપ્ફાનં વણ્ટતો મુચ્ચનકાલે દેવતાહિ અલઙ્કતેન અટ્ઠૂસભવિત્થારેન મગ્ગેન સીહો વિય વિજમ્ભમાનો બોધિરુક્ખાભિમુખો પાયાસિ. નાગયક્ખસુપણ્ણાદયો દિબ્બેહિ ગન્ધપુપ્ફાદીહિ પૂજયિંસુ, દિબ્બસંગીતાદીનિ પવત્તયિંસુ, દસસહસ્સી લોકધાતુ એકગન્ધા એકમાલા એકસાધુકારા અહોસિ. તસ્મિં સમયે સોત્થિયો નામ તિણહારકો તિણં આદાય પટિપથે આગચ્છન્તો મહાપુરિસસ્સ ¶ આકારં ઞત્વા અટ્ઠ તિણમુટ્ઠિયો અદાસિ. બોધિસત્તો તિણં ગહેત્વા બોધિમણ્ડં આરુય્હ દક્ખિણદિસાભાગે ઉત્તરાભિમુખો અટ્ઠાસિ. તસ્મિં ખણે દક્ખિણચક્કવાળં ઓસીદિત્વા હેટ્ઠા અવીચિસમ્પત્તં વિય અહોસિ. ઉત્તરચક્કવાળં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા ઉપરિ ભવગ્ગપ્પત્તં વિય અહોસિ. બોધિસત્તો ‘‘ઇદં સમ્બોધિપાપુણનટ્ઠાનં ન ભવિસ્સતિ મઞ્ઞે’’તિ પદક્ખિણં ¶ કરોન્તો પચ્છિમદિસાભાગં ગન્ત્વા પુરત્થિમાભિમુખો અટ્ઠાસિ, તતો પચ્છિમચક્કવાળં ઓસીદિત્વા હેટ્ઠા અવીચિસમ્પત્તં વિય અહોસિ, પુરત્થિમચક્કવાળં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા ઉપરિ ભવગ્ગપ્પત્તં વિય અહોસિ. ઠિતટ્ઠિતટ્ઠાને કિરસ્સ નેમિવટ્ટિપરિયન્તે અક્કન્તં નાભિયા પતિટ્ઠિતમહાસકટચક્કં વિય મહાપથવી ઓનતુન્નતા ¶ અહોસિ. બોધિસત્તો ‘‘ઇદમ્પિ સમ્બોધિપાપુણનટ્ઠાનં ન ભવિસ્સતિ મઞ્ઞે’’તિ પદક્ખિણં કરોન્તો ઉત્તરદિસાભાગં ગન્ત્વા દક્ખિણાભિમુખો અટ્ઠાસિ. તતો ઉત્તરચક્કવાળં ઓસીદિત્વા હેટ્ઠા અવીચિસમ્પત્તં વિય અહોસિ, દક્ખિણચક્કવાળં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા ઉપરિ ભવગ્ગપ્પત્તં વિય અહોસિ. બોધિસત્તો ‘‘ઇદમ્પિ સમ્બોધિપાપુણનટ્ઠાનં ન ભવિસ્સતિ મઞ્ઞે’’તિ પદક્ખિણં કરોન્તો પુરત્થિમદિસાભાગં ગન્ત્વા પચ્છિમાભિમુખો અટ્ઠાસિ. પુરત્થિમદિસાભાગે પન સબ્બબુદ્ધાનં પલ્લઙ્કટ્ઠાનં અહોસિ, તં નેવ છમ્ભતિ, ન કમ્પતિ. બોધિસત્તો ‘‘ઇદં સબ્બબુદ્ધાનં અવિજહિતં અચલટ્ઠાનં કિલેસપઞ્જરવિદ્ધંસનટ્ઠાન’’ન્તિ ઞત્વા તાનિ તિણાનિ અગ્ગે ગહેત્વા ચાલેસિ, તાવદેવ ચુદ્દસહત્થો પલ્લઙ્કો અહોસિ. તાનિપિ ખો તિણાનિ તથારૂપેન સણ્ઠાનેન સણ્ઠહિંસુ, યથારૂપં સુકુસલો ચિત્તકારો વા પોત્થકારો વા આલિખિતુમ્પિ સમત્થો નત્થિ. બોધિસત્તો બોધિક્ખન્ધં પિટ્ઠિતો કત્વા પુરત્થાભિમુખો દળ્હમાનસો હુત્વા –

‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચ, અટ્ઠિ ચ અવસિસ્સતુ;

ઉપસુસ્સતુ નિસ્સેસં, સરીરે મંસલોહિતં. (અ. નિ. ૨.૫; મ. નિ. ૨.૧૮૪) –

‘ન ત્વેવાહં સમ્માસમ્બોધિં અપ્પત્વા ઇમં પલ્લઙ્કં ભિન્દિસ્સામી’’’તિ અસનિસતસન્નિપાતેનપિ અભેજ્જરૂપં અપરાજિતપલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસીદિ.

તસ્મિં સમયે મારો પાપિમા – ‘‘સિદ્ધત્થકુમારો મય્હં વસં અતિક્કમિતુકામો, ન દાનિસ્સ અતિક્કમિતું દસ્સામી’’તિ મારબલસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા એતમત્થં આરોચેત્વા મારઘોસનં નામ ઘોસાપેત્વા મારબલં આદાય નિક્ખમિ. સા મારસેના મારસ્સ પુરતો દ્વાદસયોજના હોતિ, દક્ખિણતો ચ વામતો ચ દ્વાદસયોજના, પચ્છતો ચક્કવાળપરિયન્તં કત્વા ઠિતા, ઉદ્ધં નવયોજનુબ્બેધા ¶ હોતિ, યસ્સા ઉન્નદન્તિયા ઉન્નાદસદ્દો યોજનસહસ્સતો પટ્ઠાય પથવિઉન્દ્રિયનસદ્દોવિય સૂયતિ. અથ મારો દેવપુત્તો દિયડ્ઢયોજનસતિકં ગિરિમેખલં નામ હત્થિં અભિરુહિત્વા બાહુસહસ્સં માપેત્વા નાનાવુધાનિ અગ્ગહેસિ. અવસેસાયપિ મારપરિસાય ¶ દ્વે જના એકસદિસા એકસદિસં આવુધં ગણ્હન્તા નાહેસું. નાનાવણ્ણા નાનપ્પકારમુખા હુત્વા નાનાવુધાનિ ગણ્હન્તા બોધિસત્તં અજ્ઝોત્થરમાના આગમંસુ.

દસસહસ્સચક્કવાળદેવતા ¶ પન મહાસત્તસ્સ થુતિયો વદમાના અટ્ઠંસુ. સક્કો દેવરાજા વિજયુત્તરસઙ્ખં ધમમાનો અટ્ઠાસિ. સો કિર સઙ્ખો વીસહત્થસતિકો હોતિ, સકિં વાતં ગાહાપેત્વા ધમિયમાનો ચત્તારો માસે સદ્દં કરિત્વા નિસ્સદ્દો હોતિ. મહાકાળનાગરાજા અતિરેકપદસતેન વણ્ણં વણ્ણેન્તોવ અટ્ઠાસિ, મહાબ્રહ્મા સેતચ્છત્તં ધારયમાનો અટ્ઠાસિ. મારબલે પન બોધિમણ્ડં ઉપસઙ્કમન્તે તેસં એકોપિ ઠાતું નાસક્ખિ, સમ્મુખસમ્મુખટ્ઠાનેનેવ પલાયિંસુ. કાળો નામ નાગરાજાપિ પથવિયં નિમુજ્જિત્વા પઞ્ચયોજનસતિકં મઞ્જેરિકનાગભવનં ગન્ત્વા ઉભોહિ હત્થેહિ મુખં પિદહિત્વા નિપન્નો. સક્કો દેવરાજાપિ વિજયુત્તરસઙ્ખં પિટ્ઠિયં કત્વા ચક્કવાળમુખવટ્ટિયં અટ્ઠાસિ, મહાબ્રહ્મા સેતચ્છત્તં કોટિયં ગહેત્વા બ્રહ્મલોકમેવ અગમાસિ. એકદેવતાપિ ઠાતું સમત્થા નામ નાહોસિ. મહાપુરિસો પન એકકોવ નિસીદિ.

મારોપિ અત્તનો પરિસં આહ – ‘‘તાતા, સુદ્ધોદનપુત્તેન સિદ્ધત્થેન સદિસો અઞ્ઞો પુરિસો નામ નત્થિ, મયં સમ્મુખા યુદ્ધં દાતું ન સક્ખિસ્સામ, પચ્છાભાગેન દસ્સામા’’તિ. મહાપુરિસોપિ તીણિ પસ્સાનિ ઓલોકેત્વા સબ્બદેવતાનં પલાતત્તા સુઞ્ઞાનિ અદ્દસ. પુન ઉત્તરપસ્સેન મારબલં અજ્ઝોત્થરમાનં દિસ્વા ‘‘અયં એત્તકો જનો મં એકકં સન્ધાય મહન્તં વાયામં કરોતિ, ઇમસ્મિં ઠાને મય્હં માતા વા પિતા વા ભાતા વા અઞ્ઞો વા કોચિ ઞાતકો નત્થિ, ઇમા પન દસ પારમિયોવ મય્હં દીઘરત્તં પુટ્ઠપરિજનસદિસા. તસ્મા મયા પારમિયોવ બલગ્ગં કત્વા પારમિસત્થેનેવ પહરિત્વા ઇમં બલકાયં વિદ્ધંસેતું વટ્ટતી’’તિ દસ પારમિયો આવજ્જમાનો નિસીદિ.

અથ ખો મારો દેવપુત્તો – ‘‘વાતેનેવ સિદ્ધત્થં પલાપેસ્સામી’’તિ વાતમણ્ડલં સમુટ્ઠાપેસિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવ પુરત્થિમાદિભેદાવાતા સમુટ્ઠહિત્વા અદ્ધયોજનયોજનદ્વિયોજનતિયોજનપ્પમાણાનિ પબ્બતકૂટાનિ પદાલેત્વા વનગચ્છરુક્ખાદીનિ ઉદ્ધંમૂલાનિ ¶ કત્વા સમન્તા ગામનિગમે ચુણ્ણવિચુણ્ણે કાતું સમત્થાપિ મહાપુરિસસ્સ પુઞ્ઞતેજેન વિહતાનુભાવા બોધિસત્તં પત્વા બોધિસત્તસ્સ ચીવરકણ્ણમત્તમ્પિ ચાલેતું નાસક્ખિંસુ. તતો – ‘‘ઉદકેન ¶ નં અજ્ઝોત્થરિત્વા મારેસ્સામી’’તિ મહાવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ. તસ્સાનુભાવેન ઉપરૂપરિ સતપટલસહસ્સપટલાદિભેદા વલાહકા ઉટ્ઠહિત્વા વસ્સિંસુ. વુટ્ઠિધારાવેગેન પથવી છિદ્દાવછિદ્દા અહોસિ ¶ . વનરુક્ખાદીનં ઉપરિભાગેન મહામેઘો આગન્ત્વા મહાસત્તસ્સ ચીવરે ઉસ્સાવબિન્દુગહણમત્તમ્પિ તેમેતું નાસક્ખિ. તતો પાસાણવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ. મહન્તાનિ મહન્તાનિ પબ્બતકૂટાનિ ધૂમાયન્તાનિ પજ્જલન્તાનિ આકાસેનાગન્ત્વા બોધિસત્તં પત્વા દિબ્બમાલાગુળભાવં આપજ્જિંસુ. તતો પહરણવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ. એકતોધારા ઉભતોધારા અસિસત્તિખુરપ્પાદયો ધૂમાયન્તા પજ્જલન્તા આકાસેનાગન્ત્વા બોધિસત્તં પત્વા દિબ્બપુપ્ફાનિ અહેસું. તતો અઙ્ગારવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ. કિંસુકવણ્ણા અઙ્ગારા આકાસેનાગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ પાદમૂલે દિબ્બપુપ્ફાનિ હુત્વા વિકિરિંસુ. તતો કુક્કુળવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ. અચ્ચુણ્હો અગ્ગિવણ્ણો કુક્કુળો આકાસેનાગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ પાદમૂલે ચન્દનચુણ્ણં હુત્વા નિપતતિ. તતો વાલુકાવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ. અતિસુખુમા વાલુકા ધૂમાયન્તા પજ્જલન્તા આકાસેનાગન્ત્વા મહાસત્તસ્સ પાદમૂલે દિબ્બપુપ્ફાનિ હુત્વા નિપતિંસુ. તતો કલલવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ, તં કલલં ધૂમાયન્તં પજ્જલન્તં આકાસેનાગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ પાદમૂલે દિબ્બવિલેપનં હુત્વા નિપતતિ. તતો ‘‘ઇમિના ભિંસેત્વા સિદ્ધત્થં પલાપેસ્સામી’’તિ અન્ધકારં સમુટ્ઠાપેસિ. તં ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં અન્ધકારં વિય મહાતમં હુત્વા બોધિસત્તં પત્વા સૂરિયપ્પભાવિહતં વિય અન્ધકારં અન્તરધાયિ.

એવં સો મારો ઇમાહિ નવહિ વાતવસ્સપાસાણપહરણઅઙ્ગારકુક્કુળવાલુકાકલલન્ધકારવુટ્ઠીહિ બોધિસત્તં પલાપેતું અસક્કોન્તો – ‘‘કિં, ભણે, તિટ્ઠથ, ઇમં સિદ્ધત્થકુમારં ગણ્હથ હનથ પલાપેથા’’તિ અત્તનો પરિસં આણાપેત્વા સયમ્પિ ગિરિમેખલસ્સ હત્થિનો ખન્ધે નિસિન્નો ચક્કાવુધં આદાય બોધિસત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘સિદ્ધત્થ, ઉટ્ઠેહિ એતસ્મા પલ્લઙ્કા, નાયં તુય્હં પાપુણાતિ, મય્હં એસ પાપુણાતી’’તિ આહ. મહાસત્તો તસ્સ વચનં સુત્વા અવોચ – ‘‘માર, નેવ તયા દસ પારમિયો પૂરિતા, ન ઉપપારમિયો, ન પરમત્થપારમિયો, નાપિ પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગા પરિચ્ચત્તા, ન ઞાતત્થચરિયા, ન લોકત્થચરિયા, ન બુદ્ધત્થચરિયા પૂરિતા, સબ્બા તા ¶ મયાયેવ પૂરિતા, તસ્મા નાયં પલ્લઙ્કો તુય્હં પાપુણાતિ, મય્હેવેસો પાપુણાતી’’તિ.

મારો ¶ કુદ્ધો કોધવેગં અસહન્તો મહાપુરિસસ્સ ચક્કાવુધં વિસ્સજ્જેસિ. તં તસ્સ દસ પારમિયો આવજ્જેન્તસ્સેવ ઉપરિભાગે માલાવિતાનં હુત્વા અટ્ઠાસિ. તં કિર ખુરધારં ચક્કાવુધં અઞ્ઞદા કુદ્ધેન વિસ્સટ્ઠં એકગ્ઘનપાસાણત્થમ્ભે વંસકળીરે વિય છિન્દન્તં ગચ્છતિ. ઇદાનિ પન તસ્મિં માલાવિતાનં હુત્વા ઠિતે અવસેસા મારપરિસા ‘‘ઇદાનિ સિદ્ધત્થો પલ્લઙ્કતો વુટ્ઠાય પલાયિસ્સતી’’તિ મહન્તમહન્તાનિ સેલકૂટાનિ વિસ્સજ્જેસું, તાનિપિ મહાપુરિસસ્સ દસ પારમિયો આવજ્જેન્તસ્સ માલાગુળભાવં આપજ્જિત્વા ભૂમિયં પતિંસુ. દેવતા ¶ ચક્કવાળમુખવટ્ટિયં ઠિતા ગીવં પસારેત્વા સીસં ઉક્ખિપિત્વા ‘‘નટ્ઠો વત, ભો, સિદ્ધત્થકુમારસ્સ રૂપગ્ગપ્પત્તો અત્તભાવો, કિં નુ ખો સો કરિસ્સતી’’તિ ઓલોકેન્તિ.

તતો બોધિસત્તો ‘‘પૂરિતપારમીનં બોધિસત્તાનં સમ્બુજ્ઝનદિવસે પત્તપલ્લઙ્કો મય્હં પાપુણાતી’’તિ વત્વા ઠિતં મારં આહ – ‘‘માર, તુય્હં દાનસ્સ દિન્નભાવે કો સક્ખી’’તિ. મારો ‘‘ઇમે એત્તકાવ જના સક્ખિનો’’તિ મારબલાભિમુખં હત્થં પસારેસિ. તસ્મિં ખણે મારપરિસાય ‘‘અહં સક્ખિ, અહં સક્ખી’’તિ પવત્તસદ્દો પથવિઉન્દ્રિયનસદ્દસદિસો અહોસિ. અથ મારો મહાપુરિસં આહ – ‘‘સિદ્ધત્થ, તુય્હં દાનસ્સ દિન્નભાવે કો સક્ખી’’તિ. મહાપુરિસો ‘‘તુય્હં તાવ દાનસ્સ દિન્નભાવે સચેતના સક્ખિનો, મય્હં પન ઇમસ્મિં ઠાને સચેતનો કોચિ સક્ખિ નામ નત્થિ, તિટ્ઠતુ તાવ મે અવસેસઅત્તભાવેસુ દિન્નદાનં, વેસ્સન્તરત્તભાવે પન ઠત્વા મય્હં સત્તસતકમહાદાનસ્સ તાવ દિન્નભાવે અચેતનાપિ અયં ઘનમહાપથવી સક્ખી’’તિ ચીવરગબ્ભન્તરતો દક્ખિણહત્થં અભિનીહરિત્વા ‘‘વેસ્સન્તરત્તભાવે ઠત્વા મય્હં સત્તસતકમહાદાનસ્સ દિન્નભાવે ત્વં સક્ખિ, ન સક્ખી’’તિ મહાપથવિયાભિમુખં હત્થં પસારેસિ. મહાપથવી ‘‘અહં તે તદા સક્ખી’’તિ વિરવસતેન વિરવસહસ્સેન વિરવસતસહસ્સેન મારબલં અવત્થરમાના વિય ઉન્નદિ.

તતો મહાપુરિસે ‘‘દિન્નં તે, સિદ્ધત્થ, મહાદાનં ઉત્તમદાન’’ન્તિ વેસ્સન્તરદાનં સમ્મસન્તે દિયડ્ઢયોજનસતિકો ગિરિમેખલહત્થી જણ્ણુકેહિ પથવિયં પતિટ્ઠાસિ, મારપરિસા દિસાવિદિસા પલાયિંસુ, દ્વે એકમગ્ગેન ગતા નામ નત્થિ, સીસાભરણાનિ ચેવ નિવત્થવસનાનિ ચ ¶ છડ્ડેત્વા સમ્મુખસમ્મુખદિસાહિયેવ પલાયિંસુ. તતો દેવસઙ્ઘા પલાયમાનં મારબલં દિસ્વા ‘‘મારસ્સ પરાજયો જાતો, સિદ્ધત્થકુમારસ્સ જયો જાતો, જયપૂજં કરિસ્સામા’’તિ ¶ દેવતા દેવતાનં, નાગા નાગાનં, સુપણ્ણા સુપણ્ણાનં, બ્રહ્માનો બ્રહ્માનં ઘોસેત્વા ગન્ધમાલાદિહત્થા મહાપુરિસસ્સ સન્તિકં બોધિપલ્લઙ્કં આગમંસુ.

એવં ગતેસુ પન તેસુ –

‘‘જયો હિ બુદ્ધસ્સ સિરીમતો અયં, મારસ્સ ચ પાપિમતો પરાજયો;

ઉગ્ઘોસયું બોધિમણ્ડે પમોદિતા, જયં તદા દેવગણા મહેસિનો.

‘‘જયો ¶ હિ બુદ્ધસ્સ સિરીમતો અયં, મારસ્સ ચ પાપિમતો પરાજયો;

ઉગ્ઘોસયું બોધિમણ્ડે પમોદિતા, જયં તદા નાગગણા મહેસિનો.

‘‘જયો હિ બુદ્ધસ્સ સિરીમતો અયં, મારસ્સ ચ પાપિમતો પરાજયો;

ઉગ્ઘોસયું બોધિમણ્ડે પમોદિતા, જયં તદા સુપણ્ણસઙ્ઘાપિ મહેસિનો.

‘‘જયો હિ બુદ્ધસ્સ સિરીમતો અયં, મારસ્સ ચ પાપિમતો પરાજયો;

ઉગ્ઘોસયું બોધિમણ્ડે પમોદિતા, જયં તદા બ્રહ્મગણા મહેસિનો’’તિ. –

અવસેસા દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ દેવતા માલાગન્ધવિલેપનેહિ પૂજયમાના નાનપ્પકારા ચ થુતિયો વદમાના અટ્ઠંસુ. એવં ધરમાનેયેવ સૂરિયે મહાપુરિસો મારબલં વિધમિત્વા ચીવરૂપરિ પતમાનેહિ બોધિરુક્ખઙ્કુરેહિ રત્તપવાળદલેહિ વિય પૂજિયમાનો પઠમયામે પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરિત્વા મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું વિસોધેત્વા પચ્છિમયામે પટિચ્ચસમુપ્પાદે ઞાણં ઓતારેસિ. અથસ્સ દ્વાદસપદિકં પચ્ચયાકારં વટ્ટવિવટ્ટવસેન અનુલોમપટિલોમતો સમ્મસન્તસ્સ દસસહસ્સી લોકધાતુ ઉદકપરિયન્તં કત્વા દ્વાદસક્ખત્તું સઙ્કમ્પિ.

મહાપુરિસે ¶ પન દસસહસ્સિલોકધાતું ઉન્નાદેત્વા અરુણુગ્ગમનવેલાય સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ¶ પટિવિજ્ઝન્તે સકલા દસસહસ્સી લોકધાતુ અલઙ્કતપટિયત્તા અહોસિ. પાચીનચક્કવાળમુખવટ્ટિયં ઉસ્સાપિતાનં ધજાનં પટાકા પચ્છિમચક્કવાળમુખવટ્ટિં પહરન્તિ, તથા પચ્છિમચક્કવાળમુખવટ્ટિયં ઉસ્સાપિતાનં ધજાનં પટાકા પાચીનચક્કવાળમુખવટ્ટિં પહરન્તિ, દક્ખિણચક્કવાળમુખવટ્ટિયં ઉસ્સાપિતાનં ધજાનં પટાકા ઉત્તરચક્કવાળમુખવટ્ટિં પહરન્તિ, ઉત્તરચક્કવાળમુખવટ્ટિયં ઉસ્સાપિતાનં ધજાનં પટાકા દક્ખિણચક્કવાળમુખવટ્ટિં પહરન્તિ, પથવિતલે ઉસ્સાપિતાનં ધજાનં પટાકા બ્રહ્મલોકં આહચ્ચ અટ્ઠંસુ, બ્રહ્મલોકે બદ્ધાનં ધજાનં પટાકા પથવિતલે પતિટ્ઠહિંસુ, દસસહસ્સેસુ ચક્કવાળેસુ પુપ્ફૂપગા રુક્ખા પુપ્ફં ગણ્હિંસુ, ફલૂપગા રુક્ખા ફલપિણ્ડિભારસહિતા અહેસું. ખન્ધેસુ ખન્ધપદુમાનિ પુપ્ફિંસુ, સાખાસુ સાખાપદુમાનિ, લતાસુ લતાપદુમાનિ, આકાસે ઓલમ્બકપદુમાનિ, ઘનસિલાતલાનિ ભિન્દિત્વા ઉપરૂપરિ સતપત્તાનિ હુત્વા દણ્ડકપદુમાનિ ઉટ્ઠહિંસુ. દસસહસ્સી લોકધાતુ વટ્ટેત્વા વિસ્સટ્ઠમાલાગુળા વિય સુસન્થતપુપ્ફસન્થારો વિય ચ પુપ્ફાભિકિણ્ણા અહોસિ. ચક્કવાળન્તરેસુ અટ્ઠયોજનસહસ્સા લોકન્તરિકનિરયા સત્તસૂરિયપ્પભાહિપિઅનોભાસિતપુબ્બા તદા એકોભાસા અહેસું. ચતુરાસીતિયોજનસહસ્સગમ્ભીરો મહાસમુદ્દો ¶ મધુરોદકો અહોસિ, નદિયો ન પવત્તિંસુ, જચ્ચન્ધા રૂપાનિ પસ્સિંસુ, જાતિબધિરા સદ્દં સુણિંસુ, જાતિપીઠસપ્પિનો પદસા ગચ્છિંસુ, અન્દુબન્ધનાદીનિ છિજ્જિત્વા પતિંસુ.

એવં અપરિમાણેન સિરિવિભવેન પૂજિયમાનો મહાપુરિસો અનેકપ્પકારેસુ અચ્છરિયધમ્મેસુ પાતુભૂતેસુ સબ્બઞ્ઞુતં પટિવિજ્ઝિત્વા સબ્બબુદ્ધેહિ અવિજહિતં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘અનેકજાતિસંસારં, સન્ધાવિસ્સં અનિબ્બિસં;

ગહકારં ગવેસન્તો, દુક્ખા જાતિ પુનપ્પુનં.

‘‘ગહકારક દિટ્ઠોસિ, પુન ગેહં ન કાહસિ;

સબ્બા તે ફાસુકા ભગ્ગા, ગહકૂટં વિસઙ્ખતં;

વિસઙ્ખારગતં ચિત્તં, તણ્હાનં ખયમજ્ઝગા’’તિ. (ધ. પ. ૧૫૩-૧૫૪);

ઇતિ ¶ તુસિતભવનતો પટ્ઠાય યાવ અયં બોધિમણ્ડે સબ્બઞ્ઞુતપ્પત્તિ, એત્તકં ઠાનં અવિદૂરેનિદાનં નામાતિ વેદિતબ્બં.

અવિદૂરેનિદાનકથા નિટ્ઠિતા.

૩. સન્તિકેનિદાનકથા

‘‘સન્તિકેનિદાનં ¶ ¶ પન ‘એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે’. ‘વેસાલિયં વિહરતિ મહાવને કૂટાગારસાલાય’ન્તિ ચ એવં તસ્મિં તસ્મિં ઠાનેયેવ લબ્ભતી’’તિ વુત્તં. કિઞ્ચાપિ એવં વુત્તં, અથ ખો પન તમ્પિ આદિતો પટ્ઠાય એવં વેદિતબ્બં – ઉદાનઞ્હિ ઉદાનેત્વા જયપલ્લઙ્કે નિસિન્નસ્સ ભગવતો એતદહોસિ – ‘‘અહં કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ ઇમસ્સ પલ્લઙ્કસ્સ કારણા સન્ધાવિં, એત્તકં મે કાલં ઇમસ્સેવ પલ્લઙ્કસ્સ કારણા અલઙ્કતસીસં ગીવાય છિન્દિત્વા દિન્નં, સુઅઞ્જિતાનિ અક્ખીનિ હદયમંસઞ્ચ ઉપ્પાટેવા દિન્નં, જાલીકુમારસદિસા પુત્તા, કણ્હાજિનકુમારિસદિસા ધીતરો, મદ્દીદેવિસદિસા ભરિયાયો ચ પરેસં દાસત્થાય દિન્ના. અયં મે પલ્લઙ્કો જયપલ્લઙ્કો થિરપલ્લઙ્કો, એત્થ મે નિસિન્નસ્સ સઙ્કપ્પા પરિપુણ્ણા, ન તાવ ઇતો વુટ્ઠહિસ્સામી’’તિ અનેકકોટિસતસહસ્સસમાપત્તિયો સમાપજ્જન્તો સત્તાહં તત્થેવ નિસીદિ. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘અથ ખો ભગવા સત્તાહં એકપલ્લઙ્કેન નિસીદિ વિમુત્તિસુખપટિસંવેદી’’તિ (મહાવ. ૧; ઉદા. ૧).

અથ એકચ્ચાનં દેવતાનં ‘‘અજ્જાપિ નૂન સિદ્ધત્થસ્સ કત્તબ્બકિચ્ચં અત્થિ, પલ્લઙ્કસ્મિઞ્હિ આલયં ન વિજહતી’’તિ પરિવિતક્કો ઉદપાદિ. સત્થા દેવતાનં પરિવિતક્કં ઞત્વા તાસં વિતક્કવૂપસમત્થં વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા યમકપાટિહારિયં દસ્સેસિ. મહાબોધિમણ્ડે હિ કતપાટિહારિયઞ્ચ ઞાતિસમાગમે કતપાટિહારિયઞ્ચ પાથિકપુત્તસમાગમે કતપાટિહારિયઞ્ચ સબ્બં કણ્ડમ્બરુક્ખમૂલે કતયમકપાટિહારિયસદિસં અહોસિ.

એવં સત્થા ઇમિના પાટિહારિયેન દેવતાનં વિતક્કં વૂપસમેત્વા પલ્લઙ્કતો ઈસકં પાચીનનિસ્સિતે ઉત્તરદિસાભાગે ઠત્વા ‘‘ઇમસ્મિં વત ¶ મે પલ્લઙ્કે સબ્બઞ્ઞુતં પટિવિદ્ધ’’ન્તિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ પૂરિતાનં પારમીનં બલાધિગમટ્ઠાનં પલ્લઙ્કં બોધિરુક્ખઞ્ચ અનિમિસેહિ અક્ખીહિ ઓલોકયમાનો સત્તાહં વીતિનામેસિ, તં ઠાનં અનિમિસચેતિયં નામ જાતં. અથ સત્થા પલ્લઙ્કસ્સ ચ ઠિતટ્ઠાનસ્સ ચ અન્તરા ચઙ્કમં માપેત્વા પુરત્થિમપચ્છિમતો આયતે રતનચઙ્કમે ચઙ્કમન્તો સત્તાહં વીતિનામેસિ. તં ઠાનં રતનચઙ્કમચેતિયં નામ જાતં.

ચતુત્થે પન સત્તાહે બોધિતો પચ્છિમુત્તરદિસાભાગે દેવતા રતનઘરં માપયિંસુ. તત્થ ભગવા ¶ પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા અભિધમ્મપિટકં વિસેસતો ચેત્થ અનન્તનયસમન્તપટ્ઠાનં વિચિનન્તો ¶ સત્તાહં વીતિનામેસિ. આભિધમ્મિકા પનાહુ – ‘‘રતનઘરં નામ ન સત્તરતનમયં ગેહં, સત્તન્નં પન પકરણાનં સમ્મસિતટ્ઠાનં ‘રતનઘર’ન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. યસ્મા પનેત્થ ઉભોપેતે પરિયાયેન યુજ્જન્તિ, તસ્મા ઉભયમ્પેતં ગહેતબ્બમેવ. તતો પટ્ઠાય પન તં ઠાનં રતનઘરચેતિયં નામ જાતં. એવં સત્થા બોધિસમીપેયેવ ચત્તારિ સત્તાહાનિ વીતિનામેત્વા પઞ્ચમે સત્તાહે બોધિરુક્ખમૂલા યેન અજપાલનિગ્રોધો તેનુપસઙ્કમિ. તત્રાપિ ધમ્મં વિચિનન્તો વિમુત્તિસુખઞ્ચ પટિસંવેદેન્તો નિસીદિ.

તસ્મિં સમયે મારો પાપિમા ‘‘એત્તકં કાલં અનુબન્ધન્તો ઓતારાપેક્ખોપિ ઇમસ્સ ન કિઞ્ચિ ખલિતં અદ્દસં, અતિક્કન્તોદાનિ એસ મમ વસ’’ન્તિ દોમનસ્સપ્પત્તો મહામગ્ગે નિસીદિત્વા સોળસ કારણાનિ ચિન્તેન્તો ભૂમિયં સોળસ લેખા આકડ્ઢિ – ‘‘અહં એસો વિય દાનપારમિં ન પૂરેસિં, તેનમ્હિ ઇમિના સદિસો ન જાતો’’તિ એકં લેખં આકડ્ઢિ. તથા ‘‘અહં એસો વિય સીલપારમિં…પે… નેક્ખમ્મપારમિં, પઞ્ઞાપારમિં, વીરિયપારમિં, ખન્તિપારમિં, સચ્ચપારમિં, અધિટ્ઠાનપારમિં, મેત્તાપારમિં, ઉપેક્ખાપારમિં ન પૂરેસિં, તેનમ્હિ ઇમિના સદિસો ન જાતો’’તિ દસમં લેખં આકડ્ઢિ. તથા ‘‘અહં એસો વિય અસાધારણસ્સ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણસ્સ પટિવેધાય ઉપનિસ્સયભૂતા દસ પારમિયો ન પૂરેસિં, તેનમ્હિ ઇમિના સદિસો ન જાતો’’તિ એકાદસમં લેખં આકડ્ઢિ. તથા ‘‘અહં એસો વિય અસાધારણસ્સ આસયાનુસયઞાણસ્સ…પે… મહાકરુણાસમાપત્તિઞાણસ્સ, યમકપાટિહારિયઞાણસ્સ, અનાવરણઞાણસ્સ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ પટિવેધાય ઉપનિસ્સયભૂતા દસ ¶ પારમિયો ન પૂરેસિં, તેનમ્હિ ઇમિના સદિસો ન જાતો’’તિ સોળસમં લેખં આકડ્ઢિ. એવં મારો ઇમેહિ કારણેહિ મહામગ્ગે સોળસ લેખા આકડ્ઢિત્વા નિસીદિ.

તસ્મિઞ્ચ સમયે તણ્હા, અરતિ, રગા ચાતિ તિસ્સો મારધીતરો (સં. નિ. ૧.૧૬૧) ‘‘પિતા નો ન પઞ્ઞાયતિ, કહં નુ ખો એતરહી’’તિ ઓલોકયમાના તં દોમનસ્સપ્પત્તં ભૂમિં લેખમાનં નિસિન્નં દિસ્વા પિતુ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કસ્મા, તાત, ત્વં દુક્ખી દુમ્મનો’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘અમ્મા, અયં મહાસમણો મય્હં વસં અતિક્કન્તો, એત્તકં કાલં ઓલોકેન્તો ઓતારમસ્સ દટ્ઠું નાસક્ખિં, તેનમ્હિ દુક્ખી દુમ્મનો’’તિ. ‘‘યદિ એવં મા ચિન્તયિત્થ, મયમેતં અત્તનો વસે કત્વા આદાય આગમિસ્સામા’’તિ આહંસુ. ‘‘ન સક્કા, અમ્મા, એસ કેનચિ વસે કાતું, અચલાય સદ્ધાય પતિટ્ઠિતો એસ પુરિસો’’તિ. ‘‘તાત, મયં ઇત્થિયો નામ, ઇદાનેવ નં રાગપાસાદીહિ બન્ધિત્વા આનેસ્સામ, તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થા’’તિ ¶ વત્વા ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘પાદે તે, સમણ ¶ , પરિચારેમા’’તિ આહંસુ. ભગવા નેવ તાસં વચનં મનસિ અકાસિ, ન અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા ઓલોકેસિ, અનુત્તરે ઉપધિસઙ્ખયે વિમુત્તિયા વિવેકસુખઞ્ઞેવ અનુભવન્તો નિસીદિ.

પુન મારધીતરો ‘‘ઉચ્ચાવચા ખો પુરિસાનં અધિપ્પાયા, કેસઞ્ચિ કુમારિકાસુ પેમં હોતિ, કેસઞ્ચિ પઠમવયે ઠિતાસુ, કેસઞ્ચિ મજ્ઝિમવયે ઠિતાસુ, કેસઞ્ચિ પચ્છિમવયે ઠિતાસુ, યંનૂન મયં નાનપ્પકારેહિ રૂપેહિ પલોભેત્વા ગણ્હેય્યામા’’તિ એકમેકા કુમારિકવણ્ણાદિવસેન સકં સકં અત્તભાવં અભિનિમ્મિનિત્વા કુમારિકા, અવિજાતા, સકિંવિજાતા, દુવિજાતા, મજ્ઝિમિત્થિયો, મહિત્થિયો ચ હુત્વા છક્ખત્તું ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘પાદે તે, સમણ, પરિચારેમા’’તિ આહંસુ. તમ્પિ ભગવા ન મનસાકાસિ, યથા તં અનુત્તરે ઉપધિસઙ્ખયે વિમુત્તો. કેચિ પનાચરિયા વદન્તિ – ‘‘તા મહિત્થિભાવેન ઉપગતા દિસ્વા ભગવા – ‘એતા ખણ્ડદન્તા પલિતકેસા હોન્તૂ’તિ અધિટ્ઠાસી’’તિ. તં ન ગહેતબ્બં. ન હિ ભગવા એવરૂપં અધિટ્ઠાનં અકાસિ. ભગવા પન ‘‘અપેથ તુમ્હે, કિં દિસ્વા એવં વાયમથ, એવરૂપં નામ અવીતરાગાદીનં પુરતો કાતું વટ્ટતિ. તથાગતસ્સ પન રાગો પહીનો, દોસો પહીનો, મોહો પહીનો’’તિ અત્તનો કિલેસપ્પહાનં આરબ્ભ –

‘‘યસ્સ ¶ જિતં નાવજીયતિ, જિતમસ્સ નોયાતિ કોચિ લોકે;

તં બુદ્ધમનન્તગોચરં, અપદં કેન પદેન નેસ્સથ.

‘‘યસ્સ જાલિની વિસત્તિકા, તણ્હા નત્થિ કુહિઞ્ચિ નેતવે;

તં બુદ્ધમનન્તગોચરં, અપદં કેન પદેન નેસ્સથા’’તિ. (ધ. પ. ૧૭૯-૧૮૦) –

ઇમા ધમ્મપદે બુદ્ધવગ્ગે દ્વે ગાથા વદન્તો ધમ્મં દેસેસિ. તા ‘‘સચ્ચં કિર નો પિતા અવોચ, ‘અરહં સુગતો લોકે, ન રાગેન સુવાનયો’’’તિઆદીનિ (સં. નિ. ૧.૧૬૧) વત્વા પિતુ સન્તિકં આગમિંસુ.

ભગવાપિ તત્થેવ સત્તાહં વીતિનામેત્વા તતો મુચલિન્દમૂલં અગમાસિ. તત્થ સત્તાહવદ્દલિકાય ઉપ્પન્નાય સીતાદિપટિબાહનત્થં મુચલિન્દેન નામ નાગરાજેન સત્તક્ખત્તું ભોગેહિ પરિક્ખિત્તો અસમ્બાધાય ગન્ધકુટિયં વિહરન્તો વિય વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદિયમાનો સત્તાહં ¶ વીતિનામેત્વા રાજાયતનં ઉપસઙ્કમિત્વા તત્થપિ વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદિયમાનોયેવ સત્તાહં વીતિનામેસિ. એત્તાવતા સત્ત સત્તાહાનિ પરિપુણ્ણાનિ. એત્થન્તરે નેવ મુખધોવનં, ન સરીરપટિજગ્ગનં ¶ , ન આહારકિચ્ચં અહોસિ, ઝાનસુખફલસુખેનેવ ચ વીતિનામેસિ.

અથસ્સ તસ્મિં સત્તસત્તાહમત્થકે એકૂનપઞ્ઞાસતિમે દિવસે તત્થ નિસિન્નસ્સ ‘‘મુખં ધોવિસ્સામી’’તિ ચિત્તં ઉદપાદિ. સક્કો દેવાનમિન્દો અગદહરીતકં આહરિત્વા અદાસિ, સત્થા તં પરિભુઞ્જિ, તેનસ્સ સરીરવળઞ્જો અહોસિ. અથસ્સ સક્કોયેવ નાગલતાદન્તકટ્ઠઞ્ચેવ મુખધોવનોદકઞ્ચ અદાસિ. સત્થા તં દન્તકટ્ઠં ખાદિત્વાવ અનોતત્તદહોદકેન મુખં ધોવિત્વા તત્થેવ રાજાયતનમૂલે નિસીદિ.

તસ્મિં સમયે તપુસ્સ ભલ્લિકા નામ દ્વે વાણિજા પઞ્ચહિ સકટસતેહિ ઉક્કલા જનપદા મજ્ઝિમદેસં ગચ્છન્તા પુબ્બે અત્તનો ઞાતિસાલોહિતાય દેવતાય સકટાનિ સન્નિરુમ્ભિત્વા સત્થુ આહારસમ્પાદને ઉસ્સાહિતા મન્થઞ્ચ ¶ મધુપિણ્ડિકઞ્ચ આદાય – ‘‘પટિગ્ગણ્હાતુ નો, ભન્તે, ભગવા ઇમં આહારં અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિ સત્થારં ઉપનામેત્વા અટ્ઠંસુ. ભગવા પાયાસપટિગ્ગહણદિવસેયેવ પત્તસ્સ અન્તરહિતત્તા ‘‘ન ખો તથાગતા હત્થેસુ પટિગ્ગણ્હન્તિ, કિમ્હિ નુ ખો અહં પટિગ્ગણ્હેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેસિ. અથસ્સ ચિત્તં ઞત્વા ચતૂહિ દિસાહિ ચત્તારો મહારાજાનો ઇન્દનીલમણિમયે પત્તે ઉપનામેસું, ભગવા તે પટિક્ખિપિ. પુન મુગ્ગવણ્ણસેલમયે ચત્તારો પત્તે ઉપનામેસું. ભગવા ચતુન્નમ્પિ મહારાજાનં સદ્ધાનુરક્ખણત્થાય ચત્તારોપિ પત્તે પટિગ્ગહેત્વા ઉપરૂપરિ ઠપેત્વા ‘‘એકો હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ. ચત્તારોપિ મુખવટ્ટિયં પઞ્ઞાયમાનલેખા હુત્વા મજ્ઝિમપ્પમાણેન એકત્તં ઉપગમિંસુ. ભગવા તસ્મિં પચ્ચગ્ઘે સેલમયે પત્તે આહારં પટિગ્ગહેત્વા પરિભુઞ્જિત્વા અનુમોદનં અકાસિ. તે દ્વે ભાતરો વાણિજા બુદ્ધઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ સરણં ગન્ત્વા દ્વેવાચિકા ઉપાસકા અહેસું. અથ નેસં ‘‘એકં નો, ભન્તે, પરિચરિતબ્બટ્ઠાનં દેથા’’તિ વદન્તાનં દક્ખિણહત્થેન અત્તનો સીસં પરામસિત્વા કેસધાતુયો અદાસિ. તે અત્તનો નગરે તા ધાતુયો સુવણ્ણસમુગ્ગસ્સ અન્તો પક્ખિપિત્વા ચેતિયં પતિટ્ઠાપેસું.

સમ્માસમ્બુદ્ધો પન તતો વુટ્ઠાય પુન અજપાલનિગ્રોધમેવ ગન્ત્વા નિગ્રોધમૂલે નિસીદિ. અથસ્સ તત્થ નિસિન્નમત્તસ્સેવ અત્તના અધિગતધમ્મસ્સ ગમ્ભીરતં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ સબ્બબુદ્ધાનં આચિણ્ણો – ‘‘કિચ્છેન અધિગતો ખો મ્યાયં ધમ્મો’’તિ પરેસં અદેસેતુકામતાકારપ્પત્તો વિતક્કો ઉદપાદિ. અથ ખો બ્રહ્મા સહમ્પતિ ‘‘નસ્સતિ વત ભો લોકો, વિનસ્સતિ વત ¶ ભો લોકો’’તિ દસહિ ચક્કવાળસહસ્સેહિ સક્કસુયામસન્તુસિતનિમ્માનરતિવસવત્તિમહાબ્રહ્માનો આદાય ¶ સત્થુ સન્તિકં આગન્ત્વા ‘‘દેસેતુ, ભન્તે, ભગવા ધમ્મ’’ન્તિઆદિના નયેન ધમ્મદેસનં આયાચિ.

સત્થા તસ્સ પટિઞ્ઞં દત્વા ‘‘કસ્સ નુ ખો અહં પઠમં ધમ્મં દેસેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેન્તો ‘‘આળારો પણ્ડિતો, સો ઇમં ધમ્મં ખિપ્પં આજાનિસ્સતી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા પુન ઓલોકેન્તો તસ્સ સત્તાહકાલઙ્કતભાવં ઞત્વા ઉદકં આવજ્જેસિ. તસ્સાપિ અભિદોસકાલઙ્કતભાવં ઞત્વા ‘‘બહૂપકારા ખો મે પઞ્ચવગ્ગિયા ભિક્ખૂ’’તિ પઞ્ચવગ્ગિયે આરબ્ભ મનસિ કત્વા ‘‘કહં નુ ખો તે એતરહિ વિહરન્તી’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘બારાણસિયં ¶ ઇસિપતને મિગદાયે’’તિ ઞત્વા કતિપાહં બોધિમણ્ડસામન્તાયેવ પિણ્ડાય ચરન્તો વિહરિત્વા ‘‘આસાળ્હિપુણ્ણમાયં બારાણસિં ગન્ત્વા ધમ્મચક્કં પવત્તેસ્સામી’’તિ પક્ખસ્સ ચાતુદ્દસિયં પચ્ચૂસસમયે પચ્ચુટ્ઠાય પભાતાય રત્તિયા કાલસ્સેવ પત્તચીવરમાદાય અટ્ઠારસયોજનમગ્ગં પટિપન્નો અન્તરામગ્ગે ઉપકં નામ આજીવકં દિસ્વા તસ્સ અત્તનો બુદ્ધભાવં આચિક્ખિત્વા તં દિવસમેવ સાયન્હસમયે ઇસિપતનં સમ્પાપુણિ.

પઞ્ચવગ્ગિયા તથાગતં દૂરતોવ આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘અયં આવુસો, સમણો ગોતમો પચ્ચયબાહુલ્લાય આવત્તિત્વા પરિપુણ્ણકાયો પીણિન્દ્રિયો સુવણ્ણવણ્ણો હુત્વા આગચ્છતિ. ઇમસ્સ વન્દનાદીનિ ન કરિસ્સામ, મહાકુલપ્પસુતો ખો પનેસ આસનાભિહારં અરહતિ, તેનસ્સ આસનમત્તં પઞ્ઞાપેસ્સામા’’તિ કતિકં અકંસુ. ભગવા સદેવકસ્સ લોકસ્સ ચિત્તાચારજાનનસમત્થેન ઞાણેન ‘‘કિં નુ ખો ઇમે ચિન્તયિંસૂ’’તિ આવજ્જેત્વા ચિત્તં અઞ્ઞાસિ. અથ તેસુ સબ્બદેવમનુસ્સેસુ અનોદિસ્સકવસેન ફરણસમત્થં મેત્તચિત્તં સઙ્ખિપિત્વા ઓદિસ્સકવસેન મેત્તચિત્તેન ફરિ. તે ભગવતા મેત્તચિત્તેન સંફુટ્ઠા તથાગતે ઉપસઙ્કમન્તે સકાય કતિકાય સણ્ઠાતું અસક્કોન્તા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા અભિવાદનાદીનિ સબ્બકિચ્ચાનિ અકંસુ. સમ્માસમ્બુદ્ધભાવં પનસ્સ અજાનન્તા કેવલં નામેન ચ આવુસોવાદેન ચ સમુદાચરિંસુ.

અથ ને ભગવા – ‘‘મા, ભિક્ખવે, તથાગતં નામેન ચ આવુસોવાદેન ચ સમુદાચરથ. અરહં, ભિક્ખવે, તથાગતો સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ અત્તનો બુદ્ધભાવં ઞાપેત્વા પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસિન્નો ઉત્તરાસાળ્હનક્ખત્તયોગે વત્તમાને અટ્ઠારસહિ બ્રહ્મકોટીહિ પરિવુતો પઞ્ચવગ્ગિયત્થેરે આમન્તેત્વા તિપરિવટ્ટં દ્વાદસાકારં છઞાણવિજમ્ભનં અનુત્તરં ¶ ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તન્તં (મહાવ. ૧૩ આદયો; સં. નિ. ૫.૧૦૮૧) દેસેસિ. તેસુ કોણ્ડઞ્ઞત્થેરો દેસનાનુસારેન ઞાણં પેસેન્તો સુત્તપરિયોસાને અટ્ઠારસહિ બ્રહ્મકોટીહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ. સત્થા તત્થેવ વસ્સં ઉપગન્ત્વા પુનદિવસે વપ્પત્થેરં ઓવદન્તો વિહારેયેવ નિસીદિ, સેસા ¶ ચત્તારોપિ પિણ્ડાય ચરિંસુ. વપ્પત્થેરો પુબ્બણ્હેયેવ સોતાપત્તિફલં પાપુણિ ¶ . એતેનેવુપાયેન પુનદિવસે ભદ્દિયત્થેરં, પુનદિવસે મહાનામત્થેરં, પુનદિવસે અસ્સજિત્થેરન્તિ સબ્બે સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાપેત્વા પઞ્ચમિયં પક્ખસ્સ પઞ્ચપિ થેરે સન્નિપાતેત્વા અનત્તલક્ખણસુત્તન્તં (મહાવ. ૨૦ આદયો; સં. નિ. ૩.૫૯) દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને પઞ્ચપિ થેરા અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ. અથ સત્થા યસસ્સ કુલપુત્તસ્સ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા તં રત્તિભાગે નિબ્બિજ્જિત્વા ગેહં પહાય નિક્ખન્તં ‘‘એહિ યસા’’તિ પક્કોસિત્વા તસ્મિંયેવ રત્તિભાગે સોતાપત્તિફલે, પુનદિવસે અરહત્તે પતિટ્ઠાપેત્વા, અપરેપિ તસ્સ સહાયકે ચતુપઞ્ઞાસજને એહિભિક્ખુપબ્બજ્જાય પબ્બાજેત્વા અરહત્તં પાપેસિ.

એવં લોકે એકસટ્ઠિયા અરહન્તેસુ જાતેસુ સત્થા વુટ્ઠવસ્સો પવારેત્વા ‘‘ચરથ ભિક્ખવે ચારિક’’ન્તિ સટ્ઠિભિક્ખૂ દિસાસુ પેસેત્વા સયં ઉરુવેલં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે કપ્પાસિકવનસણ્ડે તિંસભદ્દવગ્ગિયકુમારે વિનેસિ. તેસુ સબ્બપચ્છિમકો સોતાપન્નો, સબ્બુત્તમો અનાગામી અહોસિ. તેપિ સબ્બે એહિભિક્ખુભાવેનેવ પબ્બાજેત્વા દિસાસુ પેસેત્વા ઉરુવેલં ગન્ત્વા અડ્ઢુડ્ઢપાટિહારિયસહસ્સાનિ દસ્સેત્વા ઉરુવેલકસ્સપાદયો સહસ્સજટિલપરિવારે તેભાતિકજટિલે વિનેત્વા એહિભિક્ખુભાવેન પબ્બાજેત્વા ગયાસીસે નિસીદાપેત્વા આદિત્તપરિયાયદેસનાય (મહાવ. ૫૪) અરહત્તે પતિટ્ઠાપેત્વા તેન અરહન્તસહસ્સેન પરિવુતો ‘‘બિમ્બિસારરઞ્ઞો દિન્નપટિઞ્ઞં મોચેસ્સામી’’તિ રાજગહનગરૂપચારે લટ્ઠિવનુય્યાનં અગમાસિ. રાજા ઉય્યાનપાલસ્સ સન્તિકા ‘‘સત્થા આગતો’’તિ સુત્વા દ્વાદસનહુતેહિ બ્રાહ્મણગહપતિકેહિ પરિવુતો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ચક્કવિચિત્તતલેસુ સુવણ્ણપટ્ટવિતાનં વિય પભાસમુદયં વિસ્સજ્જેન્તેસુ તથાગતસ્સ પાદેસુ સિરસા નિપતિત્વા એકમન્તં નિસીદિ સદ્ધિં પરિસાય.

અથ ખો તેસં બ્રાહ્મણગહપતિકાનં એતદહોસિ – ‘‘કિં નુ ખો મહાસમણો ઉરુવેલકસ્સપે બ્રહ્મચરિયં ચરતિ, ઉદાહુ ઉરુવેલકસ્સપો મહાસમણે’’તિ. ભગવા તેસં ચેતસ્સા ચેતોપરિવિતક્કમઞ્ઞાય ઉરુવેલકસ્સપં ગાથાય અજ્ઝભાસિ –

‘‘કિમેવ ¶ ¶ દિસ્વા ઉરુવેલવાસિ, પહાસિ અગ્ગિં કિસકોવદાનો;

પુચ્છામિ તં કસ્સપ એતમત્થં, કથં પહીનં તવ અગ્ગિહુત્ત’’ન્તિ. –

થેરોપિ ભગવતો અધિપ્પાયં વિદિત્વા –

‘‘રૂપે ¶ ચ સદ્દે ચ અથો રસે ચ, કામિત્થિયો ચાભિવદન્તિ યઞ્ઞા;

એતં મલન્તી ઉપધીસુ ઞત્વા, તસ્મા ન યિટ્ઠે ન હુતે અરઞ્જિ’’ન્તિ. (મહાવ. ૫૫) –

ઇમં ગાથં વત્વા અત્તનો સાવકભાવપ્પકાસનત્થં તથાગતસ્સ પાદપિટ્ઠે સીસં ઠપેત્વા ‘‘સત્થા મે, ભન્તે ભગવા, સાવકોહમસ્મી’’તિ વત્વા એકતાલં દ્વિતાલં તિતાલન્તિ યાવ સત્તતાલપ્પમાણં સત્તક્ખત્તું વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા ઓરુય્હ તથાગતં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. તં પાટિહારિયં દિસ્વા મહાજનો ‘‘અહો મહાનુભાવા બુદ્ધા, એવઞ્હિ થામગતદિટ્ઠિકો નામ ‘અરહા’તિ મઞ્ઞમાનો ઉરુવેલકસ્સપોપિ દિટ્ઠિજાલં ભિન્દિત્વા તથાગતેન દમિતો’’તિ સત્થુ ગુણકથંયેવ કથેસિ. ભગવા ‘‘નાહં ઇદાનિયેવ ઉરુવેલકસ્સપં દમેમિ, અતીતેપિ એસ મયા દમિતો’’તિ વત્વા ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા મહાનારદકસ્સપજાતકં (જા. ૨.૨૨.૧૧૫૩ આદયો) કથેત્વા ચત્તારિ સચ્ચાનિ પકાસેસિ. રાજા એકાદસહિ નહુતેહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ, એકનહુતં ઉપાસકત્તં પટિવેદેસિ. રાજા સત્થુ સન્તિકે નિસિન્નોયેવ પઞ્ચ અસ્સાસકે પવેદેત્વા સરણં ગન્ત્વા સ્વાતનાય નિમન્તેત્વા ઉટ્ઠાયાસના ભગવન્તં પદક્ખિણં કત્વા પક્કમિ.

પુનદિવસે યેહિ ચ ભગવા હિય્યો દિટ્ઠો, યેહિ ચ અદિટ્ઠો, તે સબ્બેપિ રાજગહવાસિનો અટ્ઠારસકોટિસઙ્ખા મનુસ્સા તથાગતં દટ્ઠુકામા પાતોવ રાજગહતો લટ્ઠિવનુય્યાનં અગમંસુ. તિગાવુતો મગ્ગો નપ્પહોસિ, સકલલટ્ઠિવનુય્યાનં નિરન્તરં ફુટં અહોસિ. મહાજનો દસબલસ્સ રૂપસોભગ્ગપ્પત્તં અત્તભાવં પસ્સન્તોપિ તિત્તિં કાતું નાસક્ખિ. વણ્ણભૂમિ નામેસા. એવરૂપેસુ હિ ઠાનેસુ ભગવતો લક્ખણાનુબ્યઞ્જનાદિપ્પભેદા ¶ સબ્બાપિ રૂપકાયસિરી વણ્ણેતબ્બા. એવં રૂપસોભગ્ગપ્પત્તં દસબલસ્સ સરીરં પસ્સમાનેન મહાજનેન નિરન્તરં ફુટે ઉય્યાને ચ ગમનમગ્ગે ચ એકભિક્ખુસ્સપિ નિક્ખમનોકાસો નાહોસિ. તં દિવસં કિર ભગવતો ભત્તં છિન્નં ¶ ભવેય્ય, તસ્મા ‘‘તં મા અહોસી’’તિ સક્કસ્સ નિસિન્નાસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સો આવજ્જમાનો તં કારણં ઞત્વા માણવકવણ્ણં અભિનિમ્મિનિત્વા બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘપટિસંયુત્તા થુતિયો વદમાનો દસબલસ્સ પુરતો ઓતરિત્વા દેવાનુભાવેન ઓકાસં કત્વા –

‘‘દન્તો દન્તેહિ સહ પુરાણજટિલેહિ, વિપ્પમુત્તો વિપ્પમુત્તેહિ;

સિઙ્ગીનિક્ખસવણ્ણો, રાજગહં પાવિસિ ભગવા.

‘‘મુત્તો ¶ મુત્તેહિ…પે….

‘‘તિણ્ણો તિણ્ણેહિ…પે….

‘‘સન્તો સન્તેહિ…પે… રાજગહં પાવિસિ ભગવા.

‘‘દસવાસો દસબલો, દસધમ્મવિદૂ દસભિ ચુપેતો;

સો દસસતપરિવારો, રાજગહં પાવિસિ ભગવા’’તિ. (મહાવ. ૫૮) –

ઇમાહિ ગાથાહિ સત્થુ વણ્ણં વદમાનો પુરતો પાયાસિ. તદા મહાજનો માણવકસ્સ રૂપસિરિં દિસ્વા ‘‘અતિવિય અભિરૂપો વતાયં માણવકો, ન ખો પન અમ્હેહિ દિટ્ઠપુબ્બો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘કુતો અયં માણવકો, કસ્સ વા અય’’ન્તિ આહ. તં સુત્વા માણવો –

‘‘યો ધીરો સબ્બધિ દન્તો, સુદ્ધો અપ્પટિપુગ્ગલો;

અરહં સુગતો લોકે, તસ્સાહં પરિચારકો’’તિ. – ગાથમાહ;

સત્થા ¶ સક્કેન કતોકાસં મગ્ગં પટિપજ્જિત્વા ભિક્ખુસહસ્સપરિવુતો રાજગહં પાવિસિ. રાજા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, તીણિ રતનાનિ વિના વસિતું ન સક્ખિસ્સામિ, વેલાય વા અવેલાય વા ભગવતો સન્તિકં આગમિસ્સામિ, લટ્ઠિવનુય્યાનઞ્ચ નામ અતિદૂરે, ઇદં પન અમ્હાકં વેળુવનુય્યાનં નાતિદૂરં નચ્ચાસન્નં ગમનાગમનસમ્પન્નં બુદ્ધારહં સેનાસનં. ઇદં મે, ભન્તે, ભગવા પટિગ્ગણ્હાતૂ’’તિ સુવણ્ણભિઙ્ગારેન પુપ્ફગન્ધવાસિતં મણિવણ્ણં ઉદકમાદાય વેળુવનુય્યાનં પરિચ્ચજન્તો દસબલસ્સ હત્થે ઉદકં પાતેસિ. તસ્મિં આરામે પટિગ્ગહિતેયેવ ‘‘બુદ્ધસાસનસ્સ મૂલાનિ ઓતિણ્ણાની’’તિ મહાપથવી કમ્પિ. જમ્બુદીપતલસ્મિઞ્હિ ઠપેત્વા વેળુવનં અઞ્ઞં મહાપથવિં કમ્પેત્વા ગહિતસેનાસનં નામ નત્થિ. તમ્બપણ્ણિદીપેપિ ઠપેત્વા મહાવિહારં અઞ્ઞં પથવિં કમ્પેત્વા ગહિતસેનાસનં નામ નત્થિ. સત્થા વેળુવનારામં પટિગ્ગહેત્વા રઞ્ઞો અનુમોદનં કત્વા ઉટ્ઠાયાસના ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો વેળુવનં અગમાસિ ¶ .

તસ્મિં ખો પન સમયે સારિપુત્તો ચ મોગ્ગલ્લાનો ચાતિ દ્વે પરિબ્બાજકા રાજગહં ઉપનિસ્સાય વિહરન્તિ અમતં પરિયેસમાના. તેસુ સારિપુત્તો અસ્સજિત્થેરં પિણ્ડાય પવિટ્ઠં દિસ્વા ¶ પસન્નચિત્તો પયિરુપાસિત્વા ‘‘યે ધમ્મા હેતુપ્પભવા’’તિઆદિગાથં (મહાવ. ૬૦; અપ. થેર ૧.૧.૨૮૬) સુત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય અત્તનો સહાયકસ્સ મોગ્ગલ્લાનસ્સપિ તમેવ ગાથં અભાસિ. સોપિ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તે ઉભોપિ સઞ્ચયં ઓલોકેત્વા અત્તનો પરિસાય સદ્ધિં ભગવતો સન્તિકે પબ્બજિંસુ. તેસુ મોગ્ગલ્લાનો સત્તાહેન અરહત્તં પાપુણિ, સારિપુત્તો અડ્ઢમાસેન. ઉભોપિ તે સત્થા અગ્ગસાવકટ્ઠાને ઠપેસિ. સારિપુત્તત્થેરેન ચ અરહત્તં પત્તદિવસેયેવ સન્નિપાતં અકાસિ.

તથાગતે પન તસ્મિઞ્ઞેવ વેળુવનુય્યાને વિહરન્તે સુદ્ધોદનમહારાજા ‘‘પુત્તો કિર મે છબ્બસ્સાનિ દુક્કરકારિકં ચરિત્વા પરમાભિસમ્બોધિં પત્વા પવત્તવરધમ્મચક્કો રાજગહં ઉપનિસ્સાય વેળુવને વિહરતી’’તિ સુત્વા અઞ્ઞતરં અમચ્ચં આમન્તેસિ – ‘‘એહિ ભણે, ત્વં પુરિસસહસ્સપરિવારો રાજગહં ગન્ત્વા મમ વચનેન ‘પિતા તે સુદ્ધોદનમહારાજા દટ્ઠુકામો’તિ વત્વા મમ પુત્તં ગણ્હિત્વા એહી’’તિ આહ. સો ¶ ‘‘એવં, દેવા’’તિ રઞ્ઞો વચનં સિરસા સમ્પટિચ્છિત્વા પુરિસસહસ્સપરિવારો ખિપ્પમેવ સટ્ઠિયોજનમગ્ગં ગન્ત્વા દસબલસ્સ ચતુપરિસમજ્ઝે નિસીદિત્વા ધમ્મદેસનાવેલાયં વિહારં પાવિસિ. સો ‘‘તિટ્ઠતુ તાવ રઞ્ઞા પહિતસાસન’’ન્તિ પરિસપરિયન્તે ઠિતો સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા યથાઠિતોવ સદ્ધિં પુરિસસહસ્સેન અરહત્તં પત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. ભગવા ‘‘એથ ભિક્ખવો’’તિ હત્થં પસારેસિ. સબ્બે તઙ્ખણઞ્ઞેવ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા સટ્ઠિવસ્સિકત્થેરા વિય અહેસું. અરહત્તં પત્તકાલતો પટ્ઠાય પન અરિયા નામ મજ્ઝત્તાવ હોન્તીતિ, સો રઞ્ઞા પહિતસાસનં દસબલસ્સ ન કથેસિ. રાજા – ‘‘નેવ ગતો આગચ્છતિ, ન સાસનં સુય્યતી’’તિ ‘‘એહિ ભણે, ત્વં ગચ્છા’’તિ એતેનેવ નિયામેન અઞ્ઞં અમચ્ચં પેસેસિ. સોપિ ગન્ત્વા પુરિમનયેનેવ સદ્ધિં પરિસાય અરહત્તં પત્વા તુણ્હી અહોસિ. પુન રાજા ‘‘એહિ ભણે, ત્વં ગચ્છ, ત્વં ગચ્છા’’તિ એતેનેવ નિયામેન અપરેપિ સત્ત અમચ્ચે પેસેસિ. તે સબ્બે નવ પુરિસસહસ્સપરિવારા નવ અમચ્ચા અત્તનો કિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા તુણ્હીભૂતા તત્થેવ વિહરિંસુ.

રાજા સાસનમત્તમ્પિ આહરિત્વા આચિક્ખન્તં અલભિત્વા ચિન્તેસિ – ‘‘એત્તકાપિ જના મયિ સિનેહાભાવેન સાસનમત્તમ્પિ ન પચ્ચાહરિંસુ, કો નુ ¶ ખો મે સાસનં કરિસ્સતી’’તિ સબ્બં રાજબલં ઓલોકેન્તો કાળુદાયિં અદ્દસ. સો કિર રઞ્ઞો સબ્બત્થસાધકો અબ્ભન્તરિકો અતિવિય વિસ્સાસિકો અમચ્ચો બોધિસત્તેન સદ્ધિં એકદિવસે જાતો સહપંસુકીળકો સહાયો. અથ નં રાજા આમન્તેસિ – ‘‘તાત કાળુદાયિ, અહં મમ પુત્તં દટ્ઠુકામો નવપુરિસસહસ્સપરિવારેન નવ અમચ્ચે પેસેસિં, તેસુ એકોપિ આગન્ત્વા સાસનમત્તં આરોચેન્તો નામ ¶ નત્થિ. દુજ્જાનો ખો પન મે જીવિતન્તરાયો, જીવમાનોયેવાહં પુત્તં દટ્ઠુકામો. સક્ખિસ્સસિ નુ ખો મે પુત્તં દસ્સેતુ’’ન્તિ? ‘‘સક્ખિસ્સામિ, દેવ, સચે પબ્બજિતું લભિસ્સામી’’તિ. ‘‘તાત, ત્વં પબ્બજિતો વા અપબ્બજિતો વા મય્હં પુત્તં દસ્સેહી’’તિ. સો ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ રઞ્ઞો સાસનં આદાય રાજગહં ગન્ત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનાવેલાય પરિસપરિયન્તે ઠિતો ધમ્મં સુત્વા સપરિવારો અરહત્તં પત્વા એહિભિક્ખુભાવેન પબ્બજિત્વા વિહાસિ.

સત્થા ¶ બુદ્ધો હુત્વા પઠમં અન્તોવસ્સં ઇસિપતને વસિત્વા વુટ્ઠવસ્સો પવારેત્વા ઉરુવેલં ગન્ત્વા તત્થ તયો માસે વસન્તો તેભાતિકજટિલે વિનેત્વા ભિક્ખુસહસ્સપરિવારો ફુસ્સમાસપુણ્ણમાયં રાજગહં ગન્ત્વા દ્વે માસે વસિ. એત્તાવતા બારાણસિતો નિક્ખન્તસ્સ પઞ્ચ માસા જાતા, સકલો હેમન્તો અતિક્કન્તો. કાળુદાયિત્થેરસ્સ આગતદિવસતો સત્તટ્ઠદિવસા વીતિવત્તા. થેરો ફગ્ગુણમાસપુણ્ણમાયં ચિન્તેસિ – ‘‘અતિક્કન્તો દાનિ હેમન્તો, વસન્તસમયો અનુપ્પત્તો, મનુસ્સેહિ સસ્સાદીનિ ઉદ્ધરિત્વા સમ્મુખસમ્મુખટ્ઠાનેહિ મગ્ગા દિન્ના, હરિતતિણસઞ્છન્ના પથવી, સુપુપ્ફિતા વનસણ્ડા, પટિપજ્જનક્ખમા મગ્ગા, કાલો દસબલસ્સ ઞાતિસઙ્ગહં કાતુ’’ન્તિ. અથ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા –

‘‘અઙ્ગારિનો દાનિ દુમા ભદન્તે, ફલેસિનો છદનં વિપ્પહાય;

તે અચ્ચિમન્તોવ પભાસયન્તિ, સમયો મહાવીર ભાગી રસાનં…પે…. (થેરગા. ૫૨૭);

‘‘નાતિસીતં નાતિઉણ્હં, નાતિદુબ્ભિક્ખછાતકં;

સદ્દલા હરિતા ભૂમિ, એસ કાલો મહામુની’’તિ. –

સટ્ઠિમત્તાહિ ગાથાહિ દસબલસ્સ કુલનગરગમનવણ્ણં વણ્ણેસિ. અથ નં સત્થા – ‘‘કિં નુ ખો, ઉદાયિ, મધુરસ્સરેન ગમનવણ્ણં વણ્ણેસી’’તિ આહ. ‘‘તુમ્હાકં, ભન્તે, પિતા સુદ્ધોદનમહારાજા તુમ્હે પસ્સિતુકામો, કરોથ ઞાતકાનં સઙ્ગહ’’ન્તિ. ‘‘સાધુ, ઉદાયિ, કરિસ્સામિ ઞાતકાનં સઙ્ગહં, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરોચેહિ, ગમિયવત્તં ¶ પરિપૂરેસ્સન્તી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ થેરો તેસં આરોચેસિ.

ભગવા અઙ્ગમગધવાસીનં કુલપુત્તાનં દસહિ સહસ્સેહિ, કપિલવત્થુવાસીનં દસહિ સહસ્સેહીતિ સબ્બેહેવ વીસતિસહસ્સેહિ ખીણાસવભિક્ખૂહિ પરિવુતો રાજગહા નિક્ખમિત્વા દિવસે ¶ દિવસે યોજનં ગચ્છતિ. ‘‘રાજગહતો સટ્ઠિયોજનં કપિલવત્થું દ્વીહિ માસેહિ પાપુણિસ્સામી’’તિ અતુરિતચારિકં પક્કામિ. થેરોપિ ‘‘ભગવતો નિક્ખન્તભાવં રઞ્ઞો આરોચેસ્સામી’’તિ વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા રઞ્ઞો નિવેસને પાતુરહોસિ. રાજા થેરં દિસ્વા તુટ્ઠચિત્તો મહારહે પલ્લઙ્કે નિસીદાપેત્વા ¶ અત્તનો પટિયાદિતસ્સ નાનગ્ગરસભોજનસ્સ પત્તં પૂરેત્વા અદાસિ. થેરો ઉટ્ઠાય ગમનાકારં દસ્સેસિ. ‘‘નિસીદિત્વા ભુઞ્જ, તાતા’’તિ. ‘‘સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ભુઞ્જિસ્સામિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કહં પન, તાત, સત્થા’’તિ? ‘‘વીસતિસહસ્સભિક્ખુપરિવારો તુમ્હાકં દસ્સનત્થાય ચારિકં નિક્ખન્તો, મહારાજા’’તિ. રાજા તુટ્ઠમાનસો આહ – ‘‘તુમ્હે ઇમં પરિભુઞ્જિત્વા યાવ મમ પુત્તો ઇમં નગરં પાપુણાતિ, તાવસ્સ ઇતોવ પિણ્ડપાતં પરિહરથા’’તિ. થેરો અધિવાસેસિ. રાજા થેરં પરિવિસિત્વા પત્તં ગન્ધચુણ્ણેન ઉબ્બટ્ટેત્વા ઉત્તમસ્સ ભોજનસ્સ પૂરેત્વા ‘‘તથાગતસ્સ દેથા’’તિ થેરસ્સ હત્થે પતિટ્ઠાપેસિ. થેરો સબ્બેસં પસ્સન્તાનંયેવ પત્તં આકાસે ખિપિત્વા સયમ્પિ વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પિણ્ડપાતં આહરિત્વા સત્થુ હત્થે ઠપેસિ. સત્થા તં પરિભુઞ્જિ. એતેનેવ ઉપાયેન થેરો દિવસે દિવસે પિણ્ડપાતં આહરિ. સત્થાપિ અન્તરામગ્ગે રઞ્ઞોયેવ પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિ. થેરોપિ ભત્તકિચ્ચાવસાને દિવસે દિવસે ‘‘અજ્જ ભગવા એત્તકં આગતો, અજ્જ એત્તક’’ન્તિ બુદ્ધગુણપટિસંયુત્તાય ચ કથાય સકલં રાજકુલં સત્થુદસ્સનં વિનાયેવ સત્થરિ સઞ્જાતપ્પસાદં અકાસિ. તેનેવ નં ભગવા ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં કુલપ્પસાદકાનં યદિદં કાળુદાયી’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૧૯, ૨૨૫) એતદગ્ગે ઠપેસિ.

સાકિયાપિ ખો અનુપ્પત્તે ભગવતિ ‘‘અમ્હાકં ઞાતિસેટ્ઠં પસ્સિસ્સામા’’તિ સન્નિપતિત્વા ભગવતો વસનટ્ઠાનં વીમંસમાના ‘‘નિગ્રોધસક્કસ્સ આરામો રમણીયો’’તિ સલ્લક્ખેત્વા તત્થ સબ્બં પટિજગ્ગનવિધિં કારેત્વા ગન્ધપુપ્ફહત્થા પચ્ચુગ્ગમનં કરોન્તા સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતે દહરદહરે નાગરદારકે ચ નાગરદારિકાયો ચ પઠમં પહિણિંસુ, તતો રાજકુમારે ચ રાજકુમારિકાયો ચ, તેસં અનન્તરા સામં ગન્ધપુપ્ફાદીહિ પૂજયમાના ભગવન્તં ગહેત્વા નિગ્રોધારામમેવ અગમંસુ. તત્થ ભગવા વીસતિસહસ્સખીણાસવપરિવુતો પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસીદિ ¶ . સાકિયા નામ માનજાતિકા માનત્થદ્ધા, તે ‘‘સિદ્ધત્થકુમારો અમ્હેહિ દહરતરો, અમ્હાકં કનિટ્ઠો, ભાગિનેય્યો, પુત્તો, નત્તા’’તિ ચિન્તેત્વા દહરદહરે રાજકુમારે આહંસુ – ‘‘તુમ્હે વન્દથ, મયં તુમ્હાકં પિટ્ઠિતો નિસીદિસ્સામા’’તિ.

તેસુ ¶ એવં અવન્દિત્વા નિસિન્નેસુ ભગવા તેસં અજ્ઝાસયં ઓલોકેત્વા ‘‘ન મં ઞાતયો વન્દન્તિ, હન્દ દાનિ તે વન્દાપેસ્સામી’’તિ અભિઞ્ઞાપાદકં ચતુત્થં ઝાનં સમાપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાય ¶ આકાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા તેસં સીસે પાદપંસું ઓકિરમાનો વિય કણ્ડમ્બરુક્ખમૂલે યમકપાટિહારિયસદિસં પાટિહારિયં અકાસિ. રાજા તં અચ્છરિયં દિસ્વા આહ – ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં જાતદિવસે કાલદેવલસ્સ વન્દનત્થં ઉપનીતાનં વોપાદે પરિવત્તેત્વા બ્રાહ્મણસ્સ મત્થકે પતિટ્ઠિતે દિસ્વાપિ અહં તુમ્હાકં પાદે વન્દિં, અયં મે પઠમવન્દના. વપ્પમઙ્ગલદિવસે ચ જમ્બુચ્છાયાય સિરિસયને નિપન્નાનં વોજમ્બુચ્છાયાય અપરિવત્તનં દિસ્વાપિ પાદે વન્દિં, અયં મે દુતિયવન્દના. ઇદાનિ પન ઇમં અદિટ્ઠપુબ્બં પાટિહારિયં દિસ્વાપિ અહં તુમ્હાકં પાદે વન્દામિ, અયં મે તતિયવન્દના’’તિ. રઞ્ઞા પન વન્દિતે ભગવન્તં અવન્દિત્વા ઠાતું સમત્થો નામ એકસાકિયોપિ નાહોસિ, સબ્બે વન્દિંસુયેવ.

ઇતિ ભગવા ઞાતયો વન્દાપેત્વા આકાસતો ઓતરિત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ. નિસિન્ને ભગવતિ સિખાપત્તો ઞાતિસમાગમો અહોસિ, સબ્બે એકગ્ગચિત્તા હુત્વા નિસીદિંસુ. તતો મહામેઘો પોક્ખરવસ્સં વસ્સિ. તમ્બવણ્ણં ઉદકં હેટ્ઠા વિરવન્તં ગચ્છતિ, તેમિતુકામોવ તેમેતિ, અતેમિતુકામસ્સ સરીરે એકબિન્દુમત્તમ્પિ ન પતતિ. તં દિસ્વા સબ્બે અચ્છરિયબ્ભુતચિત્તા જાતા ‘‘અહો અચ્છરિયં, અહો અબ્ભુત’’ન્તિ કથં સમુટ્ઠાપેસું. સત્થા ‘‘ન ઇદાનેવ મય્હં ઞાતિસમાગમે પોક્ખરવસ્સં વસ્સતિ, અતીતેપિ વસ્સી’’તિ ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા વેસ્સન્તરજાતકં (જા. ૨.૨૨.૧૬૫૫ આદયો) કથેસિ. ધમ્મકથં સુત્વા સબ્બે ઉટ્ઠાય વન્દિત્વા પક્કમિંસુ. એકોપિ રાજા વા રાજમહામત્તો વા ‘‘સ્વે અમ્હાકં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ વત્વા ગતો નામ નત્થિ.

સત્થા પુનદિવસે વીસતિભિક્ખુસહસ્સપરિવુતો કપિલવત્થું પિણ્ડાય પાવિસિ. તં ન કોચિ ગન્ત્વા નિમન્તેસિ, ન પત્તં વા અગ્ગહેસિ. ભગવા ઇન્દખીલે ઠિતોવ આવજ્જેસિ – ‘‘કથં નુ ખો પુબ્બબુદ્ધા કુલનગરે પિણ્ડાય ચરિંસુ, કિં ઉપ્પટિપાટિયા ઇસ્સરજનાનં ઘરાનિ અગમંસુ, ઉદાહુ સપદાનચારિકં ચરિંસૂ’’તિ? તતો એકબુદ્ધસ્સપિ ઉપ્પટિપાટિયા ¶ ગમનં અદિસ્વા ‘‘મયાપિ દાનિ અયમેવ તેસં વંસો પગ્ગહેતબ્બો, આયતિઞ્ચ મમ સાવકા ¶ મમઞ્ઞેવ અનુસિક્ખન્તા પિણ્ડચારિકવત્તં પરિપૂરેસ્સન્તી’’તિ કોટિયં નિવિટ્ઠગેહતો પટ્ઠાય સપદાનં પિણ્ડાય ચરિ. ‘‘અય્યો કિર સિદ્ધત્થકુમારો પિણ્ડાય ચરતી’’તિ દ્વિભૂમિકતિભૂમિકાદીસુ પાસાદેસુ સીહપઞ્જરં વિવરિત્વા મહાજનો દસ્સનબ્યાવટો અહોસિ.

રાહુલમાતાપિ દેવી – ‘‘અય્યપુત્તો કિર ઇમસ્મિંયેવ નગરે મહન્તેન રાજાનુભાવેન સુવણ્ણસિવિકાદીહિ વિચરિત્વા ઇદાનિ કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયવત્થનિવાસનો કપાલહત્થો પિણ્ડાય ચરતિ, સોભતિ નુ ખો’’તિ સીહપઞ્જરં વિવરિત્વા ઓલોકયમાના ભગવન્તં નાનાવિરાગસમુજ્જલાય ¶ સરીરપ્પભાય નગરવીથિયો ઓભાસેત્વા બ્યામપ્પભાપરિક્ખેપસમુપબ્યૂળ્હાય અસીતાનુબ્યઞ્જનપ્પભાસિતાય દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણપટિમણ્ડિતાય અનોપમાય બુદ્ધસિરિયા વિરોચમાનં દિસ્વા ઉણ્હીસતો પટ્ઠાય યાવ પાદતલા –

‘‘સિનિદ્ધનીલમુદુકુઞ્ચિતકેસો, સૂરિયનિમ્મલતલાભિનલાટો;

યુત્તતુઙ્ગમુદુકાયતનાસો, રંસિજાલવિકસિતો નરસીહો’’તિ. –

એવમાદિકાહિ દસહિ નરસીહગાથાહિ અભિત્થવિત્વા ‘‘તુમ્હાકં પુત્તો પિણ્ડાય ચરતી’’તિ રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા સંવિગ્ગહદયો હત્થેન સાટકં સણ્ડપેન્તો તુરિતતુરિતો નિક્ખમિત્વા વેગેન ગન્ત્વા ભગવતો પુરતો ઠત્વા આહ – ‘‘કિન્નુ ખો, ભન્તે, અમ્હે લજ્જાપેથ, કિમત્થં પિણ્ડાય ચરથ, કિં ‘એત્તકાનં ભિક્ખૂનં ન સક્કા ભત્તં લદ્ધુ’ન્તિ સઞ્ઞં કરિત્થા’’તિ? ‘‘વંસચારિત્તમેતં, મહારાજ, અમ્હાક’’ન્તિ. ‘‘નનુ, ભન્તે, અમ્હાકં વંસો નામ મહાસમ્મતખત્તિયવંસો, એત્થ ચ એકખત્તિયોપિ ભિક્ખાચરકો નામ નત્થી’’તિ. ‘‘અયં, મહારાજ, ખત્તિયવંસો નામ તવ વંસો. અમ્હાકં પન ‘દીપઙ્કરો કોણ્ડઞ્ઞો…પે… કસ્સપો’તિ અયં બુદ્ધવંસો નામ. એતે ચ અઞ્ઞે ચ અનેકસહસ્સસઙ્ખા બુદ્ધા ભિક્ખાચારેનેવ જીવિકં કપ્પેસુ’’ન્તિ અન્તરવીથિયં ઠિતોવ –

‘‘ઉત્તિટ્ઠે ¶ નપ્પમજ્જેય્ય, ધમ્મં સુચરિતં ચરે;

ધમ્મચારી સુખં સેતિ, અસ્મિં લોકે પરમ્હિ ચા’’તિ. (ધ. પ. ૧૬૮) –

ઇમં ¶ ગાથમાહ. ગાથાપરિયોસાને રાજા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ.

‘‘ધમ્મઞ્ચરે સુચરિતં, ન નં દુચ્ચરિતં ચરે;

ધમ્મચારી સુખં સેતિ, અસ્મિં લોકે પરમ્હિ ચા’’તિ. (ધ. પ. ૧૬૯) –

ઇમં ગાથં સુત્વા સકદાગામિફલે પતિટ્ઠાસિ, મહાધમ્મપાલજાતકં (જા. ૧.૧૦.૯૨ આદયો) સુત્વા અનાગામિફલે પતિટ્ઠાસિ, મરણસમયે સેતચ્છત્તસ્સ હેટ્ઠા સિરિસયને નિપન્નોયેવ અરહત્તં પાપુણિ. અરઞ્ઞવાસેન પધાનાનુયોગકિચ્ચં રઞ્ઞો નાહોસિ. સો સોતાપત્તિફલં સચ્છિકત્વાયેવ પન ભગવતો પત્તં ગહેત્વા સપરિસં ભગવન્તં મહાપાસાદં આરોપેત્વા પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન પરિવિસિ. ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને સબ્બં ઇત્થાગારં આગન્ત્વા ભગવન્તં વન્દિ ¶ ઠપેત્વા રાહુલમાતરં. સા પન ‘‘ગચ્છ, અય્યપુત્તં વન્દાહી’’તિ પરિજનેન વુચ્ચમાનાપિ ‘‘સચે મય્હં ગુણો અત્થિ, સયમેવ મમ સન્તિકં અય્યપુત્તો આગમિસ્સતિ, આગતમેવ નં વન્દિસ્સામી’’તિ વત્વા ન અગમાસિ.

ભગવા રાજાનં પત્તં ગાહાપેત્વા દ્વીહિ અગ્ગસાવકેહિ સદ્ધિં રાજધીતાય સિરિગબ્ભં ગન્ત્વા ‘‘રાજધીતા યથારુચિ વન્દમાના ન કિઞ્ચિ વત્તબ્બા’’તિ વત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ. સા વેગેનાગન્ત્વા ગોપ્ફકેસુ ગહેત્વા પાદપિટ્ઠિયં સીસં પરિવત્તેત્વા યથાજ્ઝાસયં વન્દિ. રાજા રાજધીતાય ભગવતિ સિનેહબહુમાનાદિગુણસમ્પત્તિં કથેસિ – ‘‘ભન્તે, મમ ધીતા ‘તુમ્હેહિ કાસાયાનિ વત્થાનિ નિવાસિતાની’તિ સુત્વા તતો પટ્ઠાય કાસાયવત્થનિવત્થા જાતા, તુમ્હાકં એકભત્તિકભાવં સુત્વા એકભત્તિકાવ જાતા, તુમ્હેહિ મહાસયનસ્સ છડ્ડિતભાવં સુત્વા પટ્ટિકામઞ્ચકેયેવ નિપન્ના, તુમ્હાકં માલાગન્ધાદીહિ વિરતભાવં ઞત્વા વિરતમાલાગન્ધાવ જાતા, અત્તનો ઞાતકેહિ ‘મયં પટિજગ્ગિસ્સામા’તિ સાસને પેસિતેપિ તેસુ એકઞાતકમ્પિ ન ઓલોકેસિ, એવં ગુણસમ્પન્ના મે, ભન્તે, ધીતા’’તિ. ‘‘અનચ્છરિયં, મહારાજ, અયં ઇદાનિ તયા રક્ખિયમાના રાજધીતા પરિપક્કે ઞાણે અત્તાનં રક્ખેય્ય, એસા પુબ્બે અનારક્ખા પબ્બતપાદે વિચરમાના અપરિપક્કેપિ ઞાણે અત્તાનં રક્ખી’’તિ વત્વા ચન્દકિન્નરીજાતકં (જા. ૧.૧૪.૧૮ આદયો) કથેત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ.

પુનદિવસે ¶ પન નન્દસ્સ રાજકુમારસ્સ અભિસેકગેહપ્પવેસનવિવાહમઙ્ગલેસુ વત્તમાનેસુ તસ્સ ગેહં ગન્ત્વા કુમારં પત્તં ગાહાપેત્વા પબ્બાજેતુકામો મઙ્ગલં વત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. જનપદકલ્યાણી કુમારં ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘તુવટં ખો, અય્યપુત્ત, આગચ્છેય્યાસી’’તિ વત્વા ગીવં પસારેત્વા ઓલોકેસિ. સો ભગવન્તં ‘‘પત્તં ¶ ગણ્હથા’’તિ વત્તું અવિસહમાનો વિહારંયેવ અગમાસિ. તં અનિચ્છમાનંયેવ ભગવા પબ્બાજેસિ. ઇતિ ભગવા કપિલવત્થું ગન્ત્વા તતિયદિવસે નન્દં પબ્બાજેસિ.

સત્તમે દિવસે રાહુલમાતાપિ કુમારં અલઙ્કરિત્વા ભગવતો સન્તિકં પેસેસિ – ‘‘પસ્સ, તાત, એતં વીસતિસહસ્સસમણપરિવુતં સુવણ્ણવણ્ણં બ્રહ્મરૂપવણ્ણં સમણં, અયં તે પિતા, એતસ્સ મહન્તા નિધયો અહેસું ત્યસ્સ નિક્ખમનકાલતો પટ્ઠાય ન પસ્સામ, ગચ્છ, નં દાયજ્જં યાચાહિ – ‘અહં, તાત, કુમારો અભિસેકં પત્વા ચક્કવત્તી ભવિસ્સામિ, ધનેન મે અત્થો, ધનં મે દેહિ. સામિકો હિ પુત્તો પિતુસન્તકસ્સા’’’તિ. કુમારો ચ ભગવતો સન્તિકં ગન્ત્વાવ પિતુસિનેહં લભિત્વા હટ્ઠચિત્તો ‘‘સુખા તે, સમણ, છાયા’’તિ વત્વા અઞ્ઞઞ્ચ ¶ બહું અત્તનો અનુરૂપં વદન્તો અટ્ઠાસિ. ભગવા કતભત્તકિચ્ચો અનુમોદનં વત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. કુમારોપિ ‘‘દાયજ્જં મે, સમણ, દેહિ, દાયજ્જં મે, સમણ, દેહી’’તિ ભગવન્તં અનુબન્ધિ. ન ભગવા કુમારં નિવત્તાપેસિ, પરિજનોપિ ભગવતા સદ્ધિં ગચ્છન્તં નિવત્તેતું નાસક્ખિ. ઇતિ સો ભગવતા સદ્ધિં આરામમેવ અગમાસિ.

તતો ભગવા ચિન્તેસિ – ‘‘યં અયં પિતુસન્તકં ધનં ઇચ્છતિ, તં વટ્ટાનુગતં સવિઘાતં, હન્દસ્સ મે બોધિમણ્ડે પટિલદ્ધં સત્તવિધં અરિયધનં દેમિ, લોકુત્તરદાયજ્જસ્સ નં સામિકં કરોમી’’તિ આયસ્મન્તં સારિપુત્તં આમન્તેસિ – ‘‘તેન હિ, સારિપુત્ત, રાહુલં પબ્બાજેહી’’તિ. થેરો તં પબ્બાજેસિ. પબ્બજિતે ચ પન કુમારે રઞ્ઞો અધિમત્તં દુક્ખં ઉપ્પજ્જિ, તં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘સાધુ, ભન્તે, અય્યા માતાપિતૂહિ અનનુઞ્ઞાતં પુત્તં ન પબ્બાજેય્યુ’’ન્તિ વરં યાચિ. ભગવા ચ તસ્સ વરં દત્વા પુનેકદિવસે રાજનિવેસને કતભત્તકિચ્ચો એકમન્તં નિસિન્નેન રઞ્ઞા ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં દુક્કરકારિકકાલે એકા દેવતા મં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘પુત્તો તે કાલઙ્કતો’તિ આહ, તસ્સા વચનં અસદ્દહન્તો ‘ન મય્હં પુત્તો સમ્બોધિં અપ્પત્વા કાલં કરોતી’તિ તં ¶ પટિક્ખિપિ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘તુમ્હે ઇદાનિ કિં સદ્દહિસ્સથ, યે તુમ્હે પુબ્બેપિ અટ્ઠિકાનિ દસ્સેત્વા ‘પુત્તો તે મતો’તિ વુત્તે ન સદ્દહિત્થા’’તિ ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા મહાધમ્મપાલજાતકં કથેસિ. કથાપરિયોસાને રાજા અનાગામિફલે પતિટ્ઠહિ.

ઇતિ ભગવા પિતરં તીસુ ફલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો પુનદેવ રાજગહં ગન્ત્વા સીતવને વિહાસિ. તસ્મિં ¶ સમયે અનાથપિણ્ડિકો ગહપતિ પઞ્ચહિ સકટસતેહિ ભણ્ડં આદાય રાજગહં ગન્ત્વા અત્તનો પિયસહાયકસ્સ સેટ્ઠિનો ગેહં ગન્ત્વા તત્થ બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઉપ્પન્નભાવં સુત્વા બલવપચ્ચૂસે દેવતાનુભાવેન વિવટેન દ્વારેન સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય, દુતિયે દિવસે બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા સાવત્થિં આગમનત્થાય સત્થુ પટિઞ્ઞં ગહેત્વા અન્તરામગ્ગે પઞ્ચચત્તાલીસયોજનટ્ઠાને સતસહસ્સં દત્વા યોજનિકે યોજનિકે વિહારં કારેત્વા જેતવનં કોટિસન્થારેન અટ્ઠારસહિ હિરઞ્ઞકોટીહિ કિણિત્વા નવકમ્મં પટ્ઠપેસિ. સો મજ્ઝે દસબલસ્સ ગન્ધકુટિં કારેસિ, તં પરિવારેત્વા અસીતિયા મહાથેરાનં પાટિયેક્કં એકસન્નિવેસને આવાસે એકકુટિકદ્વિકુટિકહંસવટ્ટકદીઘરસ્સસાલામણ્ડપાદિવસેન સેસસેનાસનાનિ પોક્ખરણિચઙ્કમનરત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનાનિ ચાતિ અટ્ઠારસકોટિપરિચ્ચાગેન રમણીયે ભૂમિભાગે મનોરમં વિહારં કારેત્વા દસબલસ્સ આગમનત્થાય દૂતં પાહેસિ. સત્થા તસ્સ વચનં સુત્વા મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો રાજગહા નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન સાવત્થિનગરં પાપુણિ.

મહાસેટ્ઠિપિ ¶ ખો વિહારમહં સજ્જેત્વા તથાગતસ્સ જેતવનં પવિસનદિવસે પુત્તં સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતં કત્વા અલઙ્કતપટિયત્તેહેવ પઞ્ચહિ કુમારસતેહિ સદ્ધિં પેસેસિ. સો સપરિવારો પઞ્ચવણ્ણવત્થસમુજ્જલાનિ પઞ્ચ ધજસતાનિ ગહેત્વા દસબલસ્સ પુરતો અહોસિ, તેસં પચ્છતો મહાસુભદ્દા ચૂળસુભદ્દાતિ દ્વે સેટ્ઠિધીતરો પઞ્ચહિ કુમારિકાસતેહિ સદ્ધિં પુણ્ણઘટે ગહેત્વા નિક્ખમિંસુ, તાસં પચ્છતો સેટ્ઠિભરિયા સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતા પઞ્ચહિ માતુગામસતેહિ સદ્ધિં પુણ્ણપાતિયો ગહેત્વા નિક્ખમિ, સબ્બેસં પચ્છતો મહાસેટ્ઠિ ¶ અહતવત્થનિવત્થો અહતવત્થનિવત્થેહેવ પઞ્ચહિ સેટ્ઠિસતેહિ સદ્ધિં ભગવન્તં અબ્ભુગ્ગઞ્છિ. ભગવા ઇમં ઉપાસકપરિસં પુરતો કત્વા મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો અત્તનો સરીરપ્પભાય સુવણ્ણરસસેકસિઞ્ચનાનિ વિય વનન્તરાનિ કુરુમાનો અનન્તાય બુદ્ધલીલાય અપરિમાણાય બુદ્ધસિરિયા જેતવનવિહારં પાવિસિ.

અથ નં અનાથપિણ્ડિકો આપુચ્છિ – ‘‘કથાહં, ભન્તે, ઇમસ્મિં વિહારે પટિપજ્જામી’’તિ? ‘‘તેન હિ, ગહપતિ, ઇમં વિહારં આગતાનાગતસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ પતિટ્ઠાપેહી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ મહાસેટ્ઠિ સુવણ્ણભિઙ્ગારં આદાય દસબલસ્સ હત્થે ઉદકં પાતેત્વા ‘‘ઇમં જેતવનવિહારં ¶ આગતાનાગતસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દમ્મી’’તિ અદાસિ. સત્થા વિહારં પટિગ્ગહેત્વા અનુમોદનં કરોન્તો –

‘‘સીતં ઉણ્હં પટિહન્તિ, તતો વાળમિગાનિ ચ;

સરીસપે ચ મકસે, સિસિરે ચાપિ વુટ્ઠિયો.

‘‘તતો વાતાતપો ઘોરો, સઞ્જાતો પટિહઞ્ઞતિ;

લેણત્થઞ્ચ સુખત્થઞ્ચ, ઝાયિતુઞ્ચ વિપસ્સિતું.

‘‘વિહારદાનં સઙ્ઘસ્સ, અગ્ગં બુદ્ધેન વણ્ણિતં;

તસ્મા હિ પણ્ડિતો પોસો, સમ્પસ્સં અત્થમત્તનો.

‘‘વિહારે કારયે રમ્મે, વાસયેત્થ બહુસ્સુતે;

તેસં અન્નઞ્ચ પાનઞ્ચ, વત્થસેનાસનાનિ ચ.

‘‘દદેય્ય ¶ ઉજુભૂતેસુ, વિપ્પસન્નેન ચેતસા;

તે તસ્સ ધમ્મં દેસેન્તિ, સબ્બદુક્ખાપનૂદનં;

યં સો ધમ્મં ઇધઞ્ઞાય, પરિનિબ્બાતિ અનાસવો’’તિ. (ચૂળવ. ૨૯૫) –

વિહારાનિસંસં કથેસિ. અનાથપિણ્ડિકો દુતિયદિવસતો પટ્ઠાય વિહારમહં આરભિ. વિસાખાય વિહારમહો ચતૂહિ માસેહિ નિટ્ઠિતો, અનાથપિણ્ડિકસ્સ ¶ પન વિહારમહો નવહિ માસેહિ નિટ્ઠાસિ. વિહારમહેપિ અટ્ઠારસેવ કોટિયો પરિચ્ચાગં અગમંસુ. ઇતિ એકસ્મિંયેવ વિહારે ચતુપણ્ણાસકોટિસઙ્ખં ધનં પરિચ્ચજિ.

અતીતે પન વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે પુનબ્બસુમિત્તો નામ સેટ્ઠિ સુવણ્ણિટ્ઠકાસન્થારેન કિણિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને યોજનપ્પમાણં સઙ્ઘારામં કારેસિ. સિખિસ્સ પન ભગવતો કાલે સિરિવડ્ઢો નામ સેટ્ઠિ સુવણ્ણફાલસન્થારેન કિણિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને તિગાવુતપ્પમાણં સઙ્ઘારામં કારેસિ. વેસ્સભુસ્સ ભગવતો કાલે સોત્થિયો નામ સેટ્ઠિ સુવણ્ણહત્થિપદસન્થારેન કિણિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને અડ્ઢયોજનપ્પમાણં સઙ્ઘારામં કારેસિ. કકુસન્ધસ્સ ભગવતો કાલે અચ્ચુતો નામ સેટ્ઠિ સુવણ્ણિટ્ઠકાસન્થારેન કિણિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને ગાવુતપ્પમાણં સઙ્ઘારામં કારેસિ. કોણાગમનસ્સ ભગવતો કાલે ઉગ્ગો નામ સેટ્ઠિ સુવણ્ણકચ્છપસન્થારેન કિણિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને અડ્ઢગાવુતપ્પમાણં સઙ્ઘારામં કારેસિ. કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે સુમઙ્ગલો નામ સેટ્ઠિ ¶ સુવણ્ણયટ્ઠિસન્થારેન કિણિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને સોળસકરીસપ્પમાણં સઙ્ઘારામં કારેસિ. અમ્હાકં પન ભગવતો કાલે અનાથપિણ્ડિકો નામ સેટ્ઠિ કહાપણકોટિસન્થારેન કિણિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને અટ્ઠકરીસપ્પમાણં સઙ્ઘારામં કારેસિ. ઇદં કિર ઠાનં સબ્બબુદ્ધાનં અવિજહિતટ્ઠાનમેવ.

ઇતિ મહાબોધિમણ્ડે સબ્બઞ્ઞુતપ્પત્તિતો યાવ મહાપરિનિબ્બાનમઞ્ચા યસ્મિં યસ્મિં ઠાને ભગવા વિહાસિ, ઇદં સન્તિકેનિદાનં નામાતિ વેદિતબ્બં.

સન્તિકેનિદાનકથા નિટ્ઠિતા.

નિદાનકથા નિટ્ઠિતા.

થેરાપદાનં

૧. બુદ્ધવગ્ગો

અબ્ભન્તરનિદાનવણ્ણના

૫.

‘‘અથ ¶ ¶ બુદ્ધાપદાનાનિ, સુણાથ સુદ્ધમાનસા;

તિંસપારમિસમ્પુણ્ણા, ધમ્મરાજા અસઙ્ખિયા’’તિ. –

એત્થ અથાતિ અધિકારન્તરૂપદસ્સનત્થે નિપાતપદં, વિભત્તિયુત્તાયુત્તનિપાતદ્વયેસુ વિભત્તિયુત્તનિપાતપદં. અથ વા –

‘‘અધિકારે મઙ્ગલે ચેવ, નિપ્ફન્નત્થેવધારણે;

અનન્તરેપગમને, અથ-સદ્દો પવત્તતિ’’.

તથા હિ –

‘‘અધિકિચ્ચં અધિટ્ઠાનં, અધિઅત્થં વિભાસતિ;

સેટ્ઠજેટ્ઠકભાવેન, અધિકારો વિધીયતે’’તિ. –

વુત્તત્તા બુદ્ધાનં સમત્તિંસપારમિધમ્માનં અધિકિચ્ચતો, સેટ્ઠજેટ્ઠતો અધિકારટ્ઠેન અથ-સદ્દેન યુત્તમપદાનાનીતિ. તિવિધબોધિસત્તાનં પૂજામઙ્ગલસભાવતો ‘‘પૂજા ચ પૂજનેય્યાનં, એતં મઙ્ગલમુત્તમ’’ન્તિ વચનતો (ખુ. પા. ૫.૩; સુ. નિ. ૨૬૨) મઙ્ગલટ્ઠેન અથ-સદ્દેન યુત્તમપદાનાનીતિ ¶ . બુદ્ધાદીનં ભગવન્તાનં સમ્પત્તિકિચ્ચસ્સ અરહત્તમગ્ગેન નિપ્ફન્નતો નિપ્ફન્નટ્ઠેન અથ-સદ્દેન યુત્તમપદાનાનીતિ ¶ . બુદ્ધાદીનં અરહત્તમગ્ગાદિકુસલતો અઞ્ઞકુસલાનં અભાવતો અવધારણટ્ઠેન નિવારણટ્ઠેન અથ-સદ્દેન યુત્તમપદાનાનીતિ. ખુદ્દકપાઠસઙ્ગહાનન્તરં સઙ્ગહિતન્તિ અનન્તરટ્ઠેન અથ-સદ્દેન યુત્તમપદાનાનીતિ. ઇતો ખુદ્દકપાઠતો પટ્ઠાયાતિ અપગમનટ્ઠેન અથ-સદ્દેન યુત્તમપદાનાનીતિ.

બુદ્ધોતિ એત્થ બુજ્ઝિતા સચ્ચાનીતિ બુદ્ધો, બોધેતા પજાયાતિ બુદ્ધો, સબ્બઞ્ઞુતાય બુદ્ધો, સબ્બદસ્સાવિતાય બુદ્ધો, અનઞ્ઞનેય્યતાય બુદ્ધો, વિસવિતાય ¶ બુદ્ધો, ખીણાસવસઙ્ખાતેન બુદ્ધો, નિરુપક્કિલેસસઙ્ખાતેન બુદ્ધો, પબ્બજ્જાસઙ્ખાતેન બુદ્ધો, અદુતિયટ્ઠેન બુદ્ધો, તણ્હાપહાનટ્ઠેન બુદ્ધો, એકાયનમગ્ગં ગતોતિ બુદ્ધો, એકો અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ બુદ્ધો, અબુદ્ધિવિહતત્તા બુદ્ધિપટિલાભા બુદ્ધો, બુદ્ધિ બુદ્ધં બોધોતિ અનત્થન્તરમેતં. યથા નીલાદિવણ્ણયોગતો પટો ‘‘નીલો પટો, રત્તો પટો’’તિ વુચ્ચતિ, એવં બુદ્ધગુણયોગતો બુદ્ધો. અથ વા ‘‘બોધિ’’વુચ્ચતિ ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણં, તેન ઞાણેન સકલદિયડ્ઢસહસ્સકિલેસારિગણે ખેપેત્વા નિબ્બાનાધિગમનતો ઞાણં ‘‘બોધી’’તિ વુચ્ચતિ. તેન સમ્પયુત્તો સમઙ્ગીપુગ્ગલો બુદ્ધો. તેનેવ ઞાણેન પચ્ચેકબુદ્ધોપિ સબ્બકિલેસે ખેપેત્વા નિબ્બાનમધિગચ્છતિ. બુદ્ધાનં પન ચતૂસુ અસઙ્ખ્યેય્યેસુ કપ્પસતસહસ્સેસુ ચ પારમિયો પૂરેત્વા બોધિઞાણસ્સાધિગતત્તા ચ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણમહાકરુણાસમાપત્તિઞાણયમકપાટિહીરઞાણસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણ- અનાવરણઆસયાનુસયાદિઅસાધારણઞાણાનં સમધિગતત્તા ચ એકાયપિ ધમ્મદેસનાય અસઙ્ખ્યેય્યાસત્તનિકાયે ધમ્મામતં પાયેત્વા નિબ્બાનસ્સ પાપનતો ચ તદેવ ઞાણં બુદ્ધાનમેવાધિકભાવતો તેસમેવ સમ્બુદ્ધાનં અપદાનં કારણં બુદ્ધાપદાનં. તઞ્હિ દુવિધં કુસલાકુસલવસેન. પચ્ચેકબુદ્ધા પન ન તથા કાતું સમત્થા, અન્નાદિપચ્ચયદાયકાનં સઙ્ગહં કરોન્તાપિ –

‘‘ઇચ્છિતં પત્થિતં તુય્હં, ખિપ્પમેવ સમિજ્ઝતુ;

પૂરેન્તુ ચિત્તસઙ્કપ્પા, ચન્દો પન્નરસો યથા.

‘‘ઇચ્છિતં પત્થિતં તુય્હં, ખિપ્પમેવ સમિજ્ઝતુ;

પૂરેન્તુ ચિત્તસઙ્કપ્પા, મણિ જોતિરસો યથા’’તિ. (દી. નિ. અટ્ઠ. ૨.૯૫ પુબ્બૂપનિસ્સયસમ્પત્તિકથા; અ. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૧૯૨; ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.સામાવતીવત્થુ) –

ઇમાહિ ¶ દ્વીહિયેવ ગાથાહિ ધમ્મં દેસેન્તિ. દેસેન્તાપિ અસઙ્ખ્યેય્યસત્તનિકાયે બોધેતું ન સક્કુણન્તિ, તસ્મા ન સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસદિસા હુત્વા પાટિએક્કં વિસું બુદ્ધાતિ પચ્ચેકબુદ્ધા. તેસં અપદાનં કારણં પચ્ચેકબુદ્ધાપદાનં.

ચિરં ¶ ઠિતાતિ ¶ થેરા. અથ વા થિરતરસીલાચારમદ્દવાદિગુણેહિ યુત્તાતિ થેરા. અથ વા થિરવરસીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞાણદસ્સનગુણેહિ યુત્તાતિ થેરા. અથ વા થિરતરસઙ્ખાતપણીતાનુત્તરસન્તિનિબ્બાનમધિગતાતિ થેરા, થેરાનં અપદાનાનિ થેરાપદાનાનિ. તથા તાદિગુણેહિ યુત્તાતિ થેરી, થેરીનં અપદાનાનિ થેરીપદાનાનિ. તેસુ બુદ્ધાપદાને પઞ્ચેવ અપદાનાનિ, પઞ્ચેવ સુત્તન્તા. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘પઞ્ચેવ અપદાનાનિ, પઞ્ચ સુત્તાનિ યસ્સ ચ;

ઇદં બુદ્ધાપદાનન્તિ, પઠમં અનુલોમતો’’તિ.

પચ્ચેકબુદ્ધાપદાનેપિ પઞ્ચેવ અપદાનાનિ, પઞ્ચેવ સુત્તન્તા. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘પઞ્ચેવ અપદાનાનિ, પઞ્ચ સુત્તાનિ યસ્સ ચ;

ઇદં પચ્ચેકબુદ્ધાપદાનન્તિ, દુતિયં અનુલોમતો’’તિ.

થેરાપદાનેસુ દસાધિકપઞ્ચસતાપદાનાનિ, વગ્ગતો એકપઞ્ઞાસ વગ્ગા. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘પઞ્ચસતદસપદાનાનિ, એકપઞ્ઞાસ વગ્ગતો;

ઇદં થેરાપદાનન્તિ, તતિયં અનુલોમતો’’તિ.

થેરીઅપદાનેસુ ચત્તાલીસં અપદાનાનિ, વગ્ગતો ચતુરો વગ્ગા. તેનાહુ પોરાણા –

‘‘ચત્તાલીસંપદાનાનિ, ચતુવગ્ગાનિ યસ્સ ચ;

ઇદં થેરીપદાનન્તિ, ચતુત્થં અનુલોમતો’’તિ.

અપદાનન્તિ એત્થ અપદાન-સદ્દો કારણગહણઅપગમનપટિપાટિઅક્કોસનાદીસુ દિસ્સતિ. તથા હિ એસ ‘‘ખત્તિયાનં અપદાનં, બ્રાહ્મણાનં અપદાન’’ન્તિઆદીસુ કારણે દિસ્સતિ, ખત્તિયાનં ¶ કારણં બ્રાહ્મણાનં કારણન્તિ અત્થો. ‘‘ઉપાસકાનં અપદાન’’ન્તિઆદીસુ ગહણે દિસ્સતિ, સંસુટ્ઠુ ગહણન્તિ અત્થો. ‘‘વાણિજાનં અપદાનં, સુદ્દાનં અપદાન’’ન્તિઆદીસુ અપગમને દિસ્સતિ, તતો તતો તેસં અપગમનન્તિ અત્થો. ‘‘પિણ્ડપાતિકો ¶ ભિક્ખુ સપદાનચારવસેન પિણ્ડાય ચરતી’’તિઆદીસુ પટિપાટિયા દિસ્સતિ, ઘરપટિપાટિયા ચરતીતિ અત્થો. ‘‘અપગતા ઇમે સામઞ્ઞા, અપગતા ઇમે બ્રહ્મઞ્ઞાતિ અપદાનેતી’’તિઆદીસુ અક્કોસને દિસ્સતિ, અક્કોસતિ પરિભાસતીતિ ¶ અત્થો. ઇધ પન કારણે દિસ્સતિ. તસ્મા બુદ્ધાનં અપદાનાનિ બુદ્ધાપદાનિ, બુદ્ધકારણાનીતિ અત્થો. ગઙ્ગાવાલુકૂપમાનં અનેકેસં બુદ્ધાનં દાનપારમિતાદિસમત્તિંસપારમિતા કારણન્તિ દટ્ઠબ્બં. અથ અધિકારાદીસુ યુત્તઅપદાનાનિ સુદ્ધમાનસા સુણાથાતિ સમ્બન્ધો.

તત્થ સુદ્ધમાનસાતિ અરહત્તમગ્ગઞાણેન દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સં ખેપેત્વા ઠિતત્તા સુદ્ધમાનસા પરિસુદ્ધચિત્તા સુદ્ધહદયા પઞ્ચસતા ખીણાસવા ઇમસ્મિં ધમ્મસભાયે સન્નિસિન્ના સુણાથ, ઓહિતસોતા મનસિ કરોથાતિ અત્થો.

એત્થ પન ‘‘અપદાનાની’’તિ અવત્વા પચ્ચેકબુદ્ધાપદાનથેરાપદાનથેરીઅપદાનેસુ વિજ્જમાનેસુપિ ‘‘અથ બુદ્ધાપદાનાની’’તિ વચનં ખન્ધયમકઆયતનધાતુસચ્ચસઙ્ખારઅનુસયયમકેસુ વિજ્જમાનેસુપિ પધાનવસેન આદિવસેન ચ ‘‘મૂલયમક’’ન્તિ વચનં વિય, તેરસસઙ્ઘાદિસેસદ્વેઅનિયતતિંસનિસ્સગ્ગિયેસુ વિજ્જમાનેસુપિ પધાનવસેન આદિવસેન ચ ‘‘પારાજિકકણ્ડો’’તિ વચનં વિય ચ ઇધાપિ પધાનવસેન આદિવસેન ચ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં.

‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધાપદાનાની’’તિ વત્તબ્બે ‘‘વણ્ણાગમો…પે… પઞ્ચવિધં નિરુત્ત’’ન્તિ નિરુત્તિનયેન વા ‘‘તેસુ વુદ્ધિલોપાગમવિકારવિપરીતાદેસા ચા’’તિ સુત્તેન વા તતિયત્થવાચકસ્સ સમ્માતિનિપાતપદસ્સ, સયંસદ્દત્થવાચકસ્સ સ-ન્તિઉપસગ્ગપદસ્સ ચ લોપં કત્વા કિતન્તવાચીબુદ્ધસદ્દમેવ ગહેત્વા ગાથાબન્ધસુખત્થં ‘‘બુદ્ધાપદાનાની’’તિ વુત્તં. તસ્મા સમ્માસમ્બુદ્ધાપદાનાનીતિ અત્થો.

ઇતિ વિસુદ્ધજનવિલાસિનિયા અપદાન-અટ્ઠકથાય

અબ્ભન્તરનિદાનવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧. બુદ્ધઅપદાનવણ્ણના

ઇદાનિ ¶ ¶ અબ્ભન્તરનિદાનાનન્તરં અપદાનટ્ઠકથં કથેતુકામો –

‘‘સપદાનં અપદાનં, વિચિત્રનયદેસનં;

યં ખુદ્દકનિકાયસ્મિં, સઙ્ગાયિંસુ મહેસયો;

તસ્સ દાનિ અનુપ્પત્તો, અત્થસંવણ્ણનાક્કમો’’તિ.

તત્થ ¶ યં અપદાનં તાવ ‘‘સકલં બુદ્ધવચનં એકવિમુત્તિરસ’’ન્તિ વુત્તત્તા એકરસે સઙ્ગહં ગચ્છતિ, ધમ્મવિનયવસેન દ્વિધાસઙ્ગહે ધમ્મે સઙ્ગહં ગચ્છતિ, પઠમમજ્ઝિમપચ્છિમબુદ્ધવચનેસુ મજ્ઝિમબુદ્ધવચને સઙ્ગહં ગચ્છતિ, વિનયાભિધમ્મસુત્તન્તપિટકેસુ સુત્તન્તપિટકે સઙ્ગહં ગચ્છતિ, દીઘનિકાયમજ્ઝિમસંયુત્તઅઙ્ગુત્તરખુદ્દકનિકાયેસુ પઞ્ચસુ ખુદ્દકનિકાયે સઙ્ગહં ગચ્છતિ, સુત્તં ગેય્યં વેય્યાકરણં ગાથા ઉદાનં ઇતિવુત્તકં જાતકં અબ્ભુતધમ્મં વેદલ્લન્તિ નવસુ સાસનઙ્ગેસુ ગાથાય સઙ્ગહિતં.

‘‘દ્વાસીતિ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વેસહસ્સાનિ ભિક્ખુતો;

ચતુરાસીતિસહસ્સાનિ, યેમે ધમ્મા પવત્તિનો’’તિ. –

એવં વુત્તચતુરાસીતિસહસ્સધમ્મક્ખન્ધેસુ કતિપયધમ્મક્ખન્ધસઙ્ગહિતં હોતીતિ.

ઇદાનિ તં અપદાનં દસ્સેન્તો ‘‘તિંસપારમિસમ્પુણ્ણા, ધમ્મરાજા અસઙ્ખિયા’’તિ આહ. તત્થ દસપારમિતાવ પચ્છિમમજ્ઝિમુક્કટ્ઠવસેન દસપારમીદસઉપપારમીદસપરમત્થપારમીનં વસેન સમત્તિંસપારમી. તાહિ સંસુટ્ઠુ પુણ્ણા સમ્પુણ્ણા સમન્નાગતા સમઙ્ગીભૂતા અજ્ઝાપન્ના સંયુત્તાતિ તિંસપારમિસમ્પુણ્ણા. સકલલોકત્તયવાસિને સત્તનિકાયે મેત્તાકરુણામુદિતાઉપેક્ખાસઙ્ખાતાહિ ચતૂહિ બ્રહ્મવિહારસમાપત્તીહિ વા ફલસમાપત્તિવિહારેન વા એકચિત્તભાવેન અત્તનો ચ કાયે રઞ્જેન્તિ અલ્લીયાપેન્તીતિ રાજાનો, ધમ્મેન રાજાનો ધમ્મરાજા, ઇત્થમ્ભૂતા બુદ્ધા. દસસતં સહસ્સં દસસહસ્સં સતસહસ્સં દસસતસહસ્સં કોટિ પકોટિ કોટિપ્પકોટિ નહુતં નિન્નહુતં અક્ખોભિણિ બિન્દુ અબ્બુદં નિરબ્બુદં અહહં અબબં અટટં સોગન્ધિકં ઉપ્પલં કુમુદં પુણ્ડરિકં પદુમં ¶ કથાનં મહાકથાનં અસઙ્ખ્યેય્યાનં વસેન અસઙ્ખિયા સઙ્ખારહિતા ધમ્મરાજાનો અતીતા વિગતા નિરુદ્ધા અબ્ભત્થં ગતાતિ અધિપ્પાયો.

૬. તેસુ ¶ અતીતબુદ્ધેસુ કતાધિકારઞ્ચ અત્તના બોધિસત્તભૂતેન ચક્કવત્તિરઞ્ઞા હુત્વા કતસમ્ભારઞ્ચ આનન્દત્થેરેન પુટ્ઠો ભગવા ‘‘સમ્બોધિં બુદ્ધસેટ્ઠાન’’ન્તિઆદિમાહ. ભો આનન્દ, મમ અપદાનં સુણોહીતિ અધિપ્પાયો. આનન્દ, અહં પુબ્બે બોધિસમ્ભારપૂરણકાલે ચક્કવત્તિરાજા હુત્વા સેટ્ઠાનં પસટ્ઠાનં પટિવિદ્ધચતુસચ્ચાનં બુદ્ધાનં સમ્બોધિં ચતુસચ્ચમગ્ગઞાણં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં વા સિરસા અભિવાદયેતિ સમ્બન્ધો ¶ . સસઙ્ઘે સાવકસઙ્ઘસહિતે લોકનાયકે લોકજેટ્ઠે બુદ્ધે દસહિ અઙ્ગુલીહિ ઉભોહિ હત્થપુટેહિ નમસ્સિત્વા વન્દિત્વા સિરસા સીસેન અભિવાદયે આદરેન થોમનં કત્વા પણામં કરોમીતિ અત્થો.

૭. યાવતા બુદ્ધખેત્તેસૂતિ દસસહસ્સચક્કવાળેસુ બુદ્ધખેત્તેસુ, આકાસટ્ઠા આકાસગતા, ભૂમટ્ઠા ભૂમિતલગતા, વેળુરિયાદયો સત્ત રતના અસઙ્ખિયા સઙ્ખારહિતા, યાવતા યત્તકા, વિજ્જન્તિ. તાનિ સબ્બાનિ મનસા ચિત્તેન સમાહરે, સં સુટ્ઠુ ચિત્તેન અધિટ્ઠહિત્વા આહરિસ્સામીતિ અત્થો, મમ પાસાદસ્સ સામન્તા રાસિં કરોમીતિ અત્થો.

૮. તત્થ રૂપિયભૂમિયન્તિ તસ્મિં અનેકભૂમિમ્હિ પાસાદે રૂપિયમયં રજતમયં ભૂમિં નિમ્મિતન્તિ અત્થો. અહં રતનમયં સત્તહિ રતનેહિ નિમ્મિતં અનેકસતભૂમિકં પાસાદં ઉબ્બિદ્ધં ઉગ્ગતં નભમુગ્ગતં આકાસે જોતમાનં માપયિન્તિ અત્થો.

૯. તમેવ પાસાદં વણ્ણેન્તો ‘‘વિચિત્તથમ્ભ’’ન્ત્યાદિમાહ. વિચિત્તેહિ અનેકેહિ મસારગલ્લાદિવણ્ણેહિ થમ્ભેહિ ઉસ્સાપિતં સુકતં સુટ્ઠુ કતં લક્ખણયુત્તં આરોહપરિણાહવસેન સુટ્ઠુ વિભત્તં અનેકકોટિસતગ્ઘનતોરણનિમ્મિતત્તા મહારહં. પુનપિ કિં વિસિટ્ઠં? કનકમયસઙ્ઘાટં સુવણ્ણેહિ કતતુલાસઙ્ઘાટવલયેહિ યુત્તં, તત્થ ઉસ્સાપિતકોન્તેહિ ચ છત્તેહિ ચ મણ્ડિતં સોભિતં પાસાદન્તિ સમ્બન્ધો.

૧૦. પુનપિ પાસાદસ્સેવ સોભં વણ્ણેન્તો ‘‘પઠમા વેળુરિયા ભૂમી’’ત્યાદિમાહ. તસ્સ અનેકસતભૂમિપાસાદસ્સ સુભા ઇટ્ઠા કન્તા મનાપા ¶ અબ્ભસમા વલાહકપટલસદિસા વિમલા નિમ્મલા વેળુરિયમણિમયા નીલવણ્ણા પઠમા ભૂમિ અહોસીતિ અત્થો. જલજનળિનપદુમેહિ આકિણ્ણા સમઙ્ગીભૂતા વરાય ઉત્તમાય કઞ્ચનભૂમિયા સુવણ્ણભૂમિયાવ સોભતીતિ અત્થો.

૧૧. તસ્સેવ ¶ પાસાદસ્સ કાચિ ભૂમિ પવાળંસા પવાળકોટ્ઠાસા પવાળવણ્ણા, કાચિ ભૂમિ લોહિતકા લોહિતવણ્ણા, કાચિ ભૂમિ સુભા મનોહરા ઇન્દગોપકવણ્ણાભા રસ્મિયો નિચ્છરમાના, કાચિ ભૂમિ દસ દિસા ઓભાસતીતિ અત્થો.

૧૨. તસ્મિંયેવ પાસાદે નિય્યૂહા નિગ્ગતપમુખસાલા ચ સુવિભત્તા સુટ્ઠુ વિભત્તા કોટ્ઠાસતો વિસું વિસું કતા સીહપઞ્જરા સીહદ્વારા ¶ ચ. ચતુરો વેદિકાતિ ચતૂહિ વેદિકાવલયેહિ જાલકવાટેહિ ચ મનોરમા મનઅલ્લીયનકા ગન્ધાવેળા ગન્ધદામા ચ ઓલમ્બન્તીતિ અત્થો.

૧૩. તસ્મિંયેવ પાસાદે સત્તરતનભૂસિતા સત્તરતનેહિ સોભિતા કૂટાગારા. કિં ભૂતા? નીલા નીલવણ્ણા, પીતા પીતવણ્ણા સુવણ્ણવણ્ણા, લોહિતકા લોહિતકવણ્ણા રત્તવણ્ણા, ઓદાતા ઓદાતવણ્ણા સેતવણ્ણા, સુદ્ધકાળકા અમિસ્સકાળવણ્ણા, કૂટાગારવરૂપેતા કૂટાગારવરેહિ કણ્ણિકકૂટાગારવરેહિ ઉપેતો સમન્નાગતો સો પાસાદોતિ અત્થો.

૧૪. તસ્મિંયેવ પાસાદે ઓલોકમયા ઉદ્ધમ્મુખા પદુમા સુપુપ્ફિતા પદુમા સોભન્તિ, સીહબ્યગ્ઘાદીહિ વાળમિગગણેહિ ચ હંસકોઞ્ચમયૂરાદિપક્ખિસમૂહેહિ ચ સોભિતો સો પાસાદોતિ અત્થો. અતિઉચ્ચો હુત્વા નભમુગ્ગતત્તા નક્ખત્તતારકાહિ આકિણ્ણો ચન્દસૂરેહિ ચન્દસૂરિયરૂપેહિ ચ મણ્ડિતો સો પાસાદોતિ અત્થો.

૧૫. સો એવ ચક્કવત્તિસ્સ પાસાદો હેમજાલેન સુવણ્ણજાલેન સઞ્છન્ના, સોણ્ણકિઙ્કણિકાયુતો સુવણ્ણકિઙ્કણિકજાલેહિ યુતો સમન્નાગતોતિ અત્થો. મનોરમા મનલ્લીયનકા સોણ્ણમાલા સુવણ્ણપુપ્ફપન્તિયો વાતવેગેન વાતપ્પહારેન કૂજન્તિ સદ્દં કરોન્તીતિ અત્થો.

૧૬. મઞ્જેટ્ઠકં ¶ મઞ્જિટ્ઠવણ્ણં, લોહિતકં લોહિતવણ્ણં, પીતકં પીતવણ્ણં, હરિપિઞ્જરં જમ્બોનદસુવણ્ણવણ્ણં પઞ્જરવણ્ણઞ્ચ ધજં નાનારઙ્ગેહિ અનેકેહિ વણ્ણેહિ, સમ્પીતં રઞ્જિતં ધજં, ઉસ્સિતં તસ્મિં પાસાદે ઉસ્સાપિતં. ધજમાલિનીતિ લિઙ્ગવિપલ્લાસવસેન વુત્તં, ધજમાલાયુત્તો સો પાસાદોતિ અત્થો.

૧૭. તસ્મિં પાસાદે અત્થરણાદયો વણ્ણેન્તો ‘‘ન નં બહૂ’’ત્યાદિમાહ. તત્થ નં પાસાદં ¶ બહૂહિ અવિજ્જમાનં નામ નત્થીતિ અત્થો, નાનાસયનવિચિત્તા ¶ અનેકેહિ અત્થરણેહિ વિચિત્તા સોભિતા મઞ્ચપીઠાદિસયના અનેકસતા અનેકસતસઙ્ખ્યા, કિં ભૂતા? ફલિકા ફલિકમણિમયા ફલિકાહિ કતા, રજતામયા રજતેહિ કતા, મણિમયા નીલમણીહિ કતા, લોહિતઙ્ગા રત્તજાતિમણીહિ કતા, મસારગલ્લમયા કબરવણ્ણમણીહિ કતા, સણ્હકાસિકસન્થતા સણ્હેહિ સુખુમેહિ કાસિકવત્થેહિ અત્થતા.

૧૮. પાવુરાતિ પાવુરણા. કીદિસા? કમ્બલા લોમસુત્તેહિ કતા, દુકૂલા દુકૂલપટેહિ કતા, ચીના ચીનપટેહિ કતા, પત્તુણ્ણા પત્તુણ્ણદેસે જાતપટેહિ કતા, પણ્ડુ પણ્ડુવણ્ણા, વિચિત્તત્થરણં અનેકેહિ અત્થરણેહિ પાવુરણેહિ ચ વિચિત્તં, સબ્બં સયનં, મનસા ચિત્તેન, અહં પઞ્ઞપેસિન્તિ અત્થો.

૧૯. તદેવ પાસાદં વણ્ણેન્તો ‘‘તાસુ તાસ્વેવ ભૂમીસૂ’’તિઆદિમાહ. તત્થ રતનકૂટલઙ્કતન્તિ રતનમયકૂટેહિ રતનકણ્ણિકાહિ અલઙ્કતં સોભિતન્તિ અત્થો. મણિવેરોચના ઉક્કાતિ વેરોચનમણીહિ રત્તમણીહિ કતા, ઉક્કા દણ્ડપદીપા. ધારયન્તા સુતિટ્ઠરેતિ આકાસે સુટ્ઠુ ધારયન્તા ગણ્હન્તા અનેકસતજના સુટ્ઠુ તિટ્ઠન્તીતિ અત્થો.

૨૦. પુન તદેવ પાસાદં વણ્ણેન્તો ‘‘સોભન્તિ એસિકાથમ્ભા’’તિઆદિમાહ. તત્થ એસિકાથમ્ભા નામ નગરદ્વારે સોભનત્થાય નિખાતા ¶ થમ્ભા, સુભા ઇટ્ઠા, કઞ્ચનતોરણા સુવણ્ણમયા, જમ્બોનદા જમ્બોનદસુવણ્ણમયા ચ, સારમયા ખદિરરુક્ખસારમયા ચ રજતમયા ચ તોરણા સોભન્તિ, એસિકા ચ તોરણા ચ તં પાસાદં સોભયન્તીતિ અત્થો.

૨૧. તસ્મિં પાસાદે સુવિભત્તા અનેકા સન્ધી કવાટેહિ ચ અગ્ગળેહિ ચ ચિત્તિતા સોભિતા સન્ધિપરિક્ખેપા સોભયન્તીતિ અત્થો, ઉભતોતિ તસ્સ પાસાદસ્સ ઉભોસુ પસ્સેસુ, પુણ્ણઘટા અનેકેહિ પદુમેહિ અનેકેહિ ચ ઉપ્પલેહિ, સંયુતા પુણ્ણા તં પાસાદં સોભયન્તીતિ અત્થો.

૨૨-૨૩. એવં પાસાદસ્સ સોભં વણ્ણેત્વા રતનમયં પાસાદઞ્ચ સક્કારસમ્માનઞ્ચ પકાસેન્તો ‘‘અતીતે સબ્બબુદ્ધે ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અતીતેતિ અતિક્કન્તે વિગતે કાલે જાતે ભૂતે, સસઙ્ઘે સાવકસમૂહસહિતે, સબ્બે લોકનાયકે બુદ્ધે સભાવેન પકતિવણ્ણેન રૂપેન સણ્ઠાનેન ચ, સસાવકે સાવકસહિતે, બુદ્ધે નિમ્મિનિત્વા યેન દ્વારેન પાસાદો પવિસિતબ્બો હોતિ ¶ , તેન દ્વારેન પવિસિત્વા સસાવકા સબ્બે બુદ્ધા સબ્બસોણ્ણમયે સકલસુવણ્ણમયે, પીઠે નિસિન્ના અરિયમણ્ડલા અરિયસમૂહા અહેસુન્તિ અત્થો.

૨૪-૨૫. એતરહિ વત્તમાને કાલે અનુત્તરા ઉત્તરવિરહિતા યે ચ બુદ્ધા ¶ અત્થિ સંવિજ્જન્તિ, તે ચ પચ્ચેકબુદ્ધે અનેકસતે સયમ્ભૂ સયમેવ ભૂતે અઞ્ઞાચરિયરહિતે, અપરાજિતે ખન્ધકિલેસાભિસઙ્ખારમચ્ચુદેવપુત્તમારેહિ અપરાજિતે, જયમાપન્ને સન્તપ્પેસિન્તિ અત્થો. ભવનં મય્હં પાસાદં અતીતકાલે ચ વત્તમાનકાલે ચ, સબ્બે બુદ્ધા સમારુહું સં સુટ્ઠુ આરુહિંસૂતિ અત્થો.

૨૬. યે દિબ્બા દિવિ ભવા દિબ્બા દેવલોકે જાતા, યે ચ બહૂ કપ્પરુક્ખા અત્થિ. યે ચ માનુસા મનુસ્સે જાતા યે ચ બહૂ કપ્પરુક્ખા અત્થિ, તતો સબ્બં દુસ્સં સમાહન્ત્વા સં સુટ્ઠુ આહરિત્વા તેચીવરાનિ કારેત્વા તે પચ્ચેકબુદ્ધે તિચીવરેહિ અચ્છાદેમીતિ સમ્બન્ધો.

૨૭. એવં ¶ તિચીવરેહિ અચ્છાદેત્વા પારુપાપેત્વા તેસં નિસિન્નાનં પચ્ચેકબુદ્ધાનં સમ્પન્નં મધુરં ખજ્જં ખાદિતબ્બં પૂવાદિ કિઞ્ચિ, મધુરં ભોજ્જં ભુઞ્જિતબ્બં આહારઞ્ચ, મધુરં સાયનીયં લેહનીયઞ્ચ, સમ્પન્નં મધુરં પિવિતબ્બં અટ્ઠપાનઞ્ચ, ભોજનં ભુઞ્જિતબ્બં આહારઞ્ચ, સુભે સુન્દરે મણિમયે સેલમયે પત્તે સં સુટ્ઠુ પૂરેત્વા અદાસિં પટિગ્ગહાપેસિન્તિ અત્થો.

૨૮. સબ્બે તે અરિયમણ્ડલા સબ્બે તે અરિયસમૂહા, દિબ્બચક્ખુ સમા હુત્વા મટ્ઠાતિ દિબ્બચક્ખુસમઙ્ગિનો હુત્વા મટ્ઠા કિલેસેહિ રહિતત્તા સિલિટ્ઠા સોભમાના ચીવરસંયુતા તિચીવરેહિ સમઙ્ગીભૂતા મધુરસક્ખરાહિ ચ તેલેન ચ મધુફાણિતેહિ ચ પરમન્નેન ઉત્તમેન અન્નેન ચ મયા તપ્પિતા અપ્પિતા પરિપૂરિતા અહેસુન્તિ અત્થો.

૨૯. તે એવં સન્તપ્પિતા અરિયમણ્ડલા રતનગબ્ભં સત્તહિ રતનેહિ નિમ્મિતગબ્ભં ગેહં, પવિસિત્વા ગુહાસયા ગુહાયં સયમાના, કેસરીવ કેસરસીહા ઇવ, મહારહમ્હિ સયને અનગ્ઘે મઞ્ચે, સીહસેય્યમકપ્પયું યથા સીહો મિગરાજા દક્ખિણપસ્સેન સયન્તો પાદે પાદં અચ્ચાધાય દક્ખિણહત્થં સીસૂપધાનં કત્વા વામહત્થં ઉજુકં ઠપેત્વા વાલધિં અન્તરસત્થિયં કત્વા નિચ્ચલો સયતિ, એવં સેય્યં કપ્પયું કરિંસૂતિ અત્થો.

૩૦. તે એવં સીહસેય્યં કપ્પેત્વા સમ્પજાના સતિસમ્પજઞ્ઞસમ્પન્ના. સમુટ્ઠાય સં સુટ્ઠુ ઉટ્ઠહિત્વા સયને પલ્લઙ્કમાભુજું ઊરુબદ્ધાસનં કરિંસૂતિ અત્થો.

૩૧. ગોચરં ¶ સબ્બબુદ્ધાનન્તિ સબ્બેસં અતીતાનાગતાનં બુદ્ધાનં ગોચરં આરમ્મણભૂતં ઝાનરતિસમપ્પિતા ઝાનરતિયા સં સુટ્ઠુ અપ્પિતા સમઙ્ગીભૂતા અહેસુન્તિ અત્થો, અઞ્ઞે ધમ્માનિ દેસેન્તીતિ તેસુ પચ્ચેકબુદ્ધેસુ અઞ્ઞે એકચ્ચે ધમ્મે દેસેન્તિ, અઞ્ઞે એકચ્ચે ઇદ્ધિયા પઠમાદિજ્ઝાનકીળાય કીળન્તિ ¶ રમન્તિ.

૩૨. અઞ્ઞે એકચ્ચે અભિઞ્ઞા પઞ્ચ અભિઞ્ઞાયો વસિભાવિતા વસીકરિંસુ, પઞ્ચસુ અભિઞ્ઞાસુ આવજ્જનસમાપજ્જનવુટ્ઠાનઅધિટ્ઠાનપચ્ચવેક્ખણસઙ્ખાતાહિ પઞ્ચવસિતાહિ વસીભાવં ઇતા ગતા પત્તા અભિઞ્ઞાયો ¶ , અપ્પેન્તિ સમાપજ્જન્તિ. અઞ્ઞે એકચ્ચે અનેકસહસ્સિયો વિકુબ્બનાનિ એકોપિ હુત્વા બહુધા હોતિ, બહુધાપિ હુત્વા એકો હોતીતિ એવમાદીનિ ઇદ્ધિવિકુબ્બનાનિ વિકુબ્બન્તિ કરોન્તીતિ અત્થો.

૩૩. બુદ્ધાપિ બુદ્ધેતિ એવં સન્નિપતિતેસુ પચ્ચેકબુદ્ધેસુ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ વિસયં આરમ્મણભૂતં પઞ્હં બુદ્ધા બુદ્ધે પુચ્છન્તીતિ અત્થો. તે બુદ્ધા અત્થગમ્ભીરતાય ગમ્ભીરં નિપુણં સુખુમં, ઠાનં કારણં, પઞ્ઞાય વિનિબુજ્ઝરે વિસેસેન નિરવસેસતો બુજ્ઝન્તિ.

૩૪. તદા મમ પાસાદે સન્નિપતિતા સાવકાપિ બુદ્ધે પઞ્હં પુચ્છન્તિ, બુદ્ધા સાવકે સિસ્સે પઞ્હં પુચ્છન્તિ, તે બુદ્ધા ચ સાવકા ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં પઞ્હં પુચ્છિત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં બ્યાકરોન્તિ વિસ્સજ્જેન્તિ.

૩૫. પુન તે સબ્બે એકતો દસ્સેન્તો ‘‘બુદ્ધા પચ્ચેકબુદ્ધા ચા’’તિઆદિમાહ. તત્થ બુદ્ધા સમ્માસમ્બુદ્ધા, પચ્ચેકબુદ્ધા ચ સાવકા ચ સિસ્સા પરિચારકા નિસ્સિતકા એતે સબ્બે, સકાય સકાય રતિયા રમમાના સલ્લીના મમ પાસાદે અભિરમન્તીતિ અત્થો.

૩૬. એવં તસ્મિં વેજયન્તપાસાદે પચ્ચેકબુદ્ધાનં આચારસમ્પત્તિં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અત્તનો આનુભાવં દસ્સેન્તો સો તિલોકવિજયો ચક્કવત્તિરાજા ‘‘છત્તા તિટ્ઠન્તુ રતના’’તિઆદિમાહ. તત્થ રતના સત્તરતનમયા, છત્તા કઞ્ચનાવેળપન્તિકા સુવણ્ણજાલેહિ ઓલમ્બિતા તિટ્ઠન્તુ. મુત્તાજાલપરિક્ખિત્તા મુત્તાજાલેહિ પરિવારિતા, સબ્બે છત્તા મમ મત્થકે મુદ્ધનિ, ધારેન્તૂતિ ચિન્તિતમત્તેયેવ છત્તા પાતુભૂતા હોન્તીતિ અત્થો.

૩૭. સોણ્ણતારકચિત્તિતા સુવણ્ણતારકાહિ દદ્દલ્લમાના ચેલવિતાના ભવન્તુ નિબ્બત્તન્તુ ¶ . વિચિત્તા અનેકવણ્ણા, મલ્યવિતતા પુપ્ફપત્થટા, સબ્બે અનેકવિતાના, મત્થકે નિસીદનટ્ઠાનસ્સ ઉપરિભાગે ધારેન્તૂતિ અત્થો.

૩૮-૪૦. મલ્યદામેહિ અનેકસુગન્ધપુપ્ફદામેહિ વિતતા પરિકિણ્ણા, ગન્ધદામેહિ ચન્દનકુઙ્કુમતગરાદિસુગન્ધદામેહિ, સોભિતા પોક્ખરણીતિ સમ્બન્ધો ¶ . દુસ્સદામેહિ પત્તુણ્ણચીનાદિઅનગ્ઘદુસ્સદામેહિ, પરિકિણ્ણા સત્તરતનદામેહિ ભૂસિતા અલઙ્કતા પોક્ખરણી, પુપ્ફાભિકિણ્ણા ¶ ચમ્પકસળલસોગન્ધિકાદિસુગન્ધપુપ્ફેહિ અભિકિણ્ણા સુટ્ઠુ વિચિત્તા સોભિતા. પુનરપિ કિં ભૂતા પોક્ખરણી? સુરભિગન્ધસુગન્ધેહિ ભૂસિતા વાસિતા. સમન્તતો ગન્ધપઞ્ચઙ્ગુલલઙ્કતા પઞ્ચહિ અઙ્ગુલેહિ લિમ્પિતગન્ધેહિ અલઙ્કતા, હેમચ્છદનછાદિતા સુવણ્ણછદનેહિ સુવણ્ણવિતાનેહિ છાદિતા, પાસાદસ્સ ચાતુદ્દિસા પોક્ખરણિયો પદુમેહિ ચ ઉપ્પલેહિ ચ સુટ્ઠુ સન્થતા પત્થટા સુવણ્ણરૂપે સુવણ્ણવણ્ણા, ખાયન્તુ, પદ્મરેણુરજુગ્ગતા પદુમરેણૂહિ ધૂલીહિ ચ આકિણ્ણા પોક્ખરણિયો સોભન્તૂતિ અત્થો.

૪૧. મમ વેજયન્તપાસાદસ્સ સમન્તતો પાદપા ચમ્પકાદયો રુક્ખા સબ્બે પુપ્ફન્તુ એતે પુપ્ફરુક્ખા. સયમેવ પુપ્ફા મુઞ્ચિત્વા વિગળિત્વા ગન્ત્વા ભવનં ઓકિરું, ઓકિણ્ણા પાસાદસ્સ ઉપરિ કરોન્તૂતિ અત્થો.

૪૨. તત્થ તસ્મિં મમ વેજયન્તપાસાદે સિખિનો મયૂરા નચ્ચન્તૂ, દિબ્બહંસા દેવતાહંસા, પકૂજરે સદ્દં કરોન્તુ, કરવીકા ચ મધુરસદ્દા કોકિલા ગાયન્તુ ગીતવાક્યં કરોન્તુ, અપરે અનુત્તા ચ દિજસઙ્ઘા પક્ખિનો સમૂહા પાસાદસ્સ સમન્તતો મધુરરવં રવન્તૂતિ અત્થો.

૪૩. પાસાદસ્સ સમન્તકો સબ્બા આતતવિતતાદયો ભેરિયો વજ્જન્તુ હઞ્ઞન્તુ, સબ્બા તા અનેકતન્તિયો વીણા રસન્તુ સદ્દં કરોન્તુ, સબ્બા અનેકપ્પકારા સઙ્ગીતિયો પાસાદસ્સ સમન્તતો વત્તન્તુ પવત્તન્તુ ગાયન્તૂતિ અત્થો.

૪૪-૫. યાવતા યત્તકે ઠાને બુદ્ધખેત્તમ્હિ દસસહસ્સિચક્કવાળે તતો પરે ચક્કવાળે, જોતિસમ્પન્ના પભાસમ્પન્ના અચ્છિન્ના મહન્તા સમન્તતો રતનામયા સત્તહિ રતનેહિ કતા ખચિતા સોણ્ણપલ્લઙ્કા સુવણ્ણપલ્લઙ્કા તિટ્ઠન્તુ, પાસાદસ્સ સમન્તતો દીપરુક્ખા પદીપધારણા તેલરુક્ખા જલન્તુ ¶ , પદીપેહિ પજ્જલન્તુ, દસસહસ્સિપરમ્પરા દસસહસ્સીનં પરમ્પરા દસસહસ્સિયો એકપજ્જોતા એકપદીપા વિય ભવન્તુ ઉજ્જોતન્તૂતિ અત્થો.

૪૬. નચ્ચગીતેસુ ¶ ¶ છેકા ગણિકા નચ્ચિત્થિયો ચ લાસિકા મુખેન સદ્દકારિકા ચ પાસાદસ્સ સમન્તતો નચ્ચન્તુ, અચ્છરાગણા દેવિત્થિસમૂહા નચ્ચન્તુ, નાનારઙ્ગા અનેકવણ્ણા નાનારઙ્ગમણ્ડલા પાસાદસ્સ સમન્તતો નચ્ચન્તુ, પદિસ્સન્તુ પાકટા હોન્તૂતિ અત્થો.

૪૭. તદા અહં તિલોકવિજયો નામ ચક્કવત્તિરાજા હુત્વા સકલચક્કવાળે દુમગ્ગે રુક્ખગ્ગે પબ્બતગ્ગે હિમવન્તચક્કવાળપબ્બતાદીનં અગ્ગે સિનેરૂપબ્બતમુદ્ધનિ ચ સબ્બટ્ઠાનેસુ વિચિત્તં અનેકવણ્ણવિચિત્તં પઞ્ચવણ્ણિકં નીલપીતાદિપઞ્ચવણ્ણં સબ્બં ધજં ઉસ્સાપેમીતિ અત્થો.

૪૮. નરા લોકન્તરા નરા ચ નાગલોકતો નાગા ચ દેવલોકતો ગન્ધબ્બા ચ દેવા ચ સબ્બે ઉપેન્તુ ઉપગચ્છન્તુ, તે નરાદયો નમસ્સન્તા મમ નમક્કારં કરોન્તા પઞ્જલિકા કતહત્થપુટા મમ વેજયન્તં પાસાદં પરિવારયુન્તિ અત્થો.

૪૯. એવં સો તિલોકવિજયો ચક્કવત્તિરાજા પાસાદસ્સ ચ અત્તનો ચ આનુભાવં વણ્ણેત્વા ઇદાનિ અત્તના સમ્પત્તિકતપુઞ્ઞફલં સમાદપેન્તો ‘‘યં કિઞ્ચિ કુસલં કમ્મ’’ન્તિઆદિમાહ. યં કિઞ્ચિ કુસલકમ્મસઙ્ખાતં કિરિયં કત્તબ્બં અત્થિ, તં સબ્બં મમ મયા કાયેન વા વાચાય વા મનસા વા તીહિ દ્વારેહિ કતં તિદસે સુકતં સુટ્ઠુ કતં, તાવતિંસભવને ઉપ્પજ્જનારહં કતન્તિ અત્થો.

૫૦. પુન સમાદપેન્તો ‘‘યે સત્તા સઞ્ઞિનો’’તિઆદિમાહ. તત્થ યે સત્તા મનુસ્સા વા દેવા વા બ્રહ્માનો વા સઞ્ઞિનો સઞ્ઞાસહિતા અત્થિ, યે ચ સત્તા અસઞ્ઞિનો સઞ્ઞારહિતા અસઞ્ઞા સત્તા સન્તિ, તે સબ્બે સત્તા મય્હં મયા કતં પુઞ્ઞફલં, ભાગી ભવન્તુ પુઞ્ઞવન્તા હોન્તૂતિ અત્થો.

૫૧. પુનપિ સમાદપેન્તો બોધિસત્તો ‘‘યેસં કત’’ન્તિઆદિમાહ. મયા કતં પુઞ્ઞં યેહિ નરનાગગન્ધબ્બદેવેહિ સુવિદિતં ઞાતં, તેસં મયા દિન્નં પુઞ્ઞફલં, તસ્મિં મયા કતે પુઞ્ઞે દિન્નભાવં યે નરાદયો ન જાનન્તિ, દેવા ગન્ત્વા તેસં તં નિવેદયું આરોચયુન્તિ અત્થો.

૫૨. સબ્બલોકમ્હિ ¶ ¶ યે સત્તા આહારનિસ્સિતા જીવન્તિ, તે સબ્બે સત્તા મનુઞ્ઞં ભોજનં સબ્બં મમ ચેતસા મમ ચિત્તેન લભન્તુ, મમ પુઞ્ઞિદ્ધિયા લભન્તૂતિ અત્થો.

૫૩. મનસા પસન્નેન ચિત્તેન યં દાનં મયા દિન્નં તસ્મિં દાને ચિત્તેન પસાદં આવહિં ઉપ્પાદેસિં. સબ્બસમ્બુદ્ધા ચ ¶ પચ્ચેકા પટિએક્કા જિનસાવકા ચ મયા ચક્કવત્તિરઞ્ઞા પૂજિતા.

૫૪. સુકતેન તેન કમ્મેન સદ્દહિત્વા કતેન કુસલકમ્મેન, ચેતનાપણિધીહિ ચ ચિત્તેન કતપત્થનાહિ ચ, માનુસં દેહં મનુસ્સસરીરં, જહિત્વા છડ્ડેત્વા, અહં તાવતિંસં દેવલોકં અગચ્છિં અગમાસિં, સુત્તપ્પબુદ્ધો વિય તત્થ ઉપ્પજ્જિન્તિ અત્થો.

૫૫. તતો તિલોકવિજયો ચક્કવત્તિરાજા કાલઙ્કતો, તતો પટ્ઠાય આગતે દુવે ભવે દ્વે જાતિયો પજાનામિ દેવત્તે દેવત્તભાવે માનુસે મનુસ્સત્તભાવે ચ, તતો જાતિદ્વયતો અઞ્ઞં ગતિં અઞ્ઞં ઉપપત્તિં ન જાનામિ ન પસ્સામિ, મનસા ચિત્તેન પત્થનાફલં પત્થિતપત્થનાફલન્તિ અત્થો.

૫૬. દેવાનં અધિકો હોમીતિ યદિ દેવેસુ જાતો, આયુવણ્ણબલતેજેહિ દેવાનં અધિકો જેટ્ઠો સેટ્ઠો અહોસિન્તિ અત્થો. યદિ મનુસ્સેસુ જાતો, મનુજાધિપો મનુસ્સાનં અધિપતિ ઇસ્સરો ભવામિ, તથા રાજભૂતો અભિરૂપેન રૂપસમ્પત્તિયા ચ લક્ખણેન આરોહપરિણાહાદિલક્ખણેન ચ સમ્પન્નો સમ્પુણ્ણો ઉપ્પન્નુપ્પન્નભવે પઞ્ઞાય પરમત્થજાનનપઞ્ઞાય અસમો સમરહિતો, મયા સદિસો કોચિ નત્થીતિ અત્થો.

૫૭. મયા કતપુઞ્ઞસમ્ભારેન પુઞ્ઞફલેન ઉપ્પન્નુપ્પન્નભવે સેટ્ઠં પસટ્ઠં મધુરં વિવિધં અનેકપ્પકારં ભોજનઞ્ચ અનપ્પકં બહુસત્તરતનઞ્ચ વિવિધાનિ, અનેકપ્પકારાનિ પત્તુણ્ણકોસેય્યાદિવત્થાનિ ચ નભા આકાસતો મં મમ સન્તિકં ખિપ્પં સીઘં ઉપેન્તિ ઉપગચ્છન્તિ.

૫૮-૬૬. પથબ્યા ¶ પથવિયા પબ્બતે ચ આકાસે ચ ઉદકે ચ વને ચ યં યં યત્થ યત્થ હત્થં પસારેમિ નિક્ખિપામિ, તતો તતો દિબ્બા ભક્ખા દિબ્બા આહારા મં મમ સન્તિકં ઉપેન્તિ ઉપગચ્છન્તિ, પાતુભવન્તીતિ અત્થો. તથા યથાક્કમં સબ્બે રતના. સબ્બે ચન્દનાદયો ગન્ધા ¶ . સબ્બે યાના વાહના. સબ્બે ચમ્પકનાગપુન્નાગાદયો માલા પુપ્ફા. સબ્બે અલઙ્કારા આભરણા. સબ્બા દિબ્બકઞ્ઞા. સબ્બે મધુસક્ખરા. સબ્બે પૂપાદયો ખજ્જા ખાદિતબ્બા મં મમ સન્તિકં ઉપેન્તિ ઉપગચ્છન્તિ.

૬૭-૬૮. સમ્બોધિવરપત્તિયાતિ ઉત્તમચતુમગ્ગઞાણપત્તિયા પાપુણનત્થાય. મયા યં ઉત્તમદાનં કતં પૂરિતં, તેન ઉત્તમદાનેન ¶ સેલસઙ્ખાતં પબ્બતં સકલં એકનિન્નાદં કરોન્તો બહલં ગિરં પુથુલં ઘોસં ગજ્જેન્તો, સદેવકં લોકં સકલં મનુસ્સદેવલોકં હાસયન્તો સોમનસ્સપ્પત્તં કરોન્તો લોકે સકલલોકત્તયે વિવટ્ટચ્છદો બુદ્ધો અહં ભવામીતિ અત્થો.

૬૯. દિસા દસવિધા લોકેતિ ચક્કવાળલોકે દસવિધા દસકોટ્ઠાસા દિસા હોન્તિ, તત્થ કોટ્ઠાસે યાયતો યાયન્તસ્સ ગચ્છન્તસ્સ અન્તકં નત્થીતિ અત્થો, ચક્કવત્તિકાલે તસ્મિં મયા ગતગતટ્ઠાને દિસાભાગે વા બુદ્ધખેત્તા બુદ્ધવિસયા અસઙ્ખિયા સઙ્ખારહિતા.

૭૦. પભા પકિત્તિતાતિ તદા ચક્કવત્તિરાજકાલે મય્હં પભા ચક્કરતનમણિરતનાદીનં પભા આલોકા યમકા યુગળયુગળા હુત્વા રંસિવાહના રંસિં મુઞ્ચમાના પકિત્તિતા પાકટા, એત્થન્તરે દસસહસ્સિચક્કવાળન્તરે રંસિજાલં રંસિસમૂહં, આલોકો વિપુલો બહુતરો ભવે અહોસીતિ અત્થો.

૭૧. એત્તકે લોકધાતુમ્હીતિ દસસહસ્સિચક્કવાળેસુ સબ્બે જના મં પસ્સન્તુ દક્ખન્તૂતિ અત્થો. સબ્બે દેવા યાવ બ્રહ્મનિવેસના યાવ બ્રહ્મલોકા મં અનુવત્તન્તુ અનુકૂલા ભવન્તુ.

૭૨. વિસિટ્ઠમધુનાદેનાતિ ¶ વિસટ્ઠેન મધુરેન નાદેન, અમતભેરિમાહનિન્તિ અમતભેરિં દેવદુન્દુભિં પહરિં, એત્થન્તરે એતસ્મિં દસસહસ્સિચક્કવાળબ્ભન્તરે સબ્બે જના મન મધુરં ગિરં સદ્દં સુણન્તુ મનસિ કરોન્તુ.

૭૩. ધમ્મમેઘેન વસ્સન્તે ધમ્મદેસનામયેન નાદેન તબ્બોહારપરમત્થગમ્ભીરમધુરસુખુમત્થવસ્સે વસ્સન્તે વસ્સમાને સમ્માસમ્બુદ્ધાનુભાવેન સબ્બે ભિક્ખુભિક્ખુનીઆદયો અનાસવા નિક્કિલેસા હોન્તુ ભવન્તુ. યેત્થ પચ્છિમકા સત્તાતિ એત્થ એતેસુ રાસિભૂતેસુ ચતૂસુ પરિસસત્તેસુ યે સત્તા પચ્છિમકા ગુણવસેન હેટ્ઠિમકા, તે સબ્બે સોતાપન્ના ભવન્તૂતિ અધિપ્પાયો.

૭૪. તદા ¶ તિલોકવિજયચક્કવત્તિરાજકાલે દાતબ્બકં દાતબ્બયુત્તકં, દાનં કત્વા, અસેસતો નિસ્સેસેન, સીલં સીલપારમિં, પૂરેત્વા નેક્ખમ્મે નેક્ખમ્મપારમિતાય, પારમિં કોટિં પત્વા, ઉત્તમં સમ્બોધિં ચતુમગ્ગઞાણં, પત્તો ભવામિ ભવેય્યં.

૭૫. પણ્ડિતે પઞ્ઞવન્તે મેધાવિનો પરિપુચ્છિત્વા ‘‘કિં, ભન્તે, કત્તબ્બં? કિં ન કત્તબ્બં? કિં કુસલં? કિં અકુસલં? કિં કત્વા સગ્ગમોક્ખદ્વયસ્સ ભાગી હોતી’’તિ પુચ્છિત્વા, એવં પઞ્ઞાપારમિં પૂરેત્વાતિ ¶ અત્થો. કત્વા વીરિયમુત્તમન્તિ ઉત્તમં સેટ્ઠં ઠાનનિસજ્જાદીસુ અવિચ્છિન્નં વીરિયં કત્વા, વીરિયપારમિં પૂરેત્વાતિ અત્થો. સકલવિરુદ્ધજનેહિ કતઅનાદરાધિવાસનાખન્તિયા પારમિં કોટિં ગન્ત્વા ખન્તિપારમિં પૂરેત્વા ઉત્તમં સમ્બોધિં ઉત્તમં સમ્બુદ્ધત્તં પત્તો ભવામિ ભવેય્યં.

૭૬. કત્વા દળ્હમધિટ્ઠાનન્તિ ‘‘મમ સરીરજીવિતેસુ વિનસ્સન્તેસુપિ પુઞ્ઞકમ્મતો ન વિરમિસ્સામી’’તિ અચલવસેન દળ્હં અધિટ્ઠાનપારમિં કત્વા ‘‘સીસે છિજ્જમાનેપિ મુસાવાદં ન કથેસ્સામી’’તિ સચ્ચપારમિતાય કોટિં પૂરિય પૂરેત્વા ‘‘સબ્બે સત્તા સુખી અવેરા’’તિઆદિના મેત્તાપારમિતાય કોટિં પત્વા ઉત્તમં સમ્બોધિં પત્તોતિ અત્થો.

૭૭. સજીવકાજીવકવત્થૂનં લાભે ચ તેસં અલાભે ચ કાયિકચેતસિકસુખે ચેવ તથા દુક્ખે ચ સાદરજનેહિ કતે, સમ્માને ¶ ચેવ ઓમાને, ચ સબ્બત્થ સમકો સમાનમાનસો ઉપેક્ખાપારમિં પૂરેત્વા ઉત્તમં સમ્બોધિં પત્તો પાપુણેય્યન્તિ અત્થો.

૭૮. કોસજ્જં કુસીતભાવં, ભયતો ભયવસેન ‘‘અપાયદુક્ખભાગી’’તિ દિસ્વા ઞત્વા અકોસજ્જં અકુસીતભાવં અલીનવુત્તિં, વીરિયં ખેમતો ખેમવસેન ‘‘નિબ્બાનગામી’’તિ દિસ્વા ઞત્વા આરદ્ધવીરિયા હોથ ભવથ. એસા બુદ્ધાનુસાસની એસા બુદ્ધાનં અનુસિટ્ઠિ.

૭૯. વિવાદં ભયતો દિસ્વાતિ વિવાદં કલહં ભયતો દિસ્વા ‘‘અપાયભાગી’’તિ દિસ્વા ઞત્વા અવિવાદં વિવાદતો વિરમણં ‘‘નિબ્બાનપ્પત્તી’’તિ, ખેમતો દિસ્વા ઞત્વા સમગ્ગા એકગ્ગચિત્તા સખિલા સિલિટ્ઠા મેત્તાય ધુરગતાય સોભમાના હોથાતિ અત્થો. એસા કથા મન્તના ઉદીરણા બુદ્ધાનં અનુસાસની ઓવાદદાનં.

૮૦. પમાદં ઠાનનિસજ્જાદીસુ સતિવિપ્પવાસેન વિહરણં ભયતો ‘‘નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાનેસુ દુક્ખિતદુરૂપઅપ્પન્નપાનતાદિસંવત્તનકં ¶ અપાયાદિગમનઞ્ચા’’તિ દિસ્વા ઞત્વા, અપ્પમાદં સબ્બકિરિયાસુ સતિયા વિહરણં, ખેમતો વડ્ઢિતો ‘‘નિબ્બાનસમ્પાપુણન’’ન્તિ દિસ્વા પચ્ચક્ખતો ઞત્વા અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં સમ્માદિટ્ઠિ સમ્માસઙ્કપ્પો સમ્માવાચા સમ્માકમ્મન્તો સમ્માઆજીવો સમ્માવાયામો સમ્માસતિ સમ્માસમાધીતિ અટ્ઠઅવયવં સમ્માસમ્બોધિયા ¶ મગ્ગં અધિગમૂપાયં ભાવેથ વડ્ઢેથ મનસિ કરોથ, એસા કથા ભાસના ઉદીરણા બુદ્ધાનુસાસની બુદ્ધાનં અનુસિટ્ઠીતિ અત્થો.

૮૧. સમાગતા બહૂ બુદ્ધાતિ અનેકસતસહસ્સસઙ્ખ્યા પચ્ચેકબુદ્ધા સમાગતા રાસિભૂતા, સબ્બસો સબ્બપ્પકારેન અરહન્તા ચ ખીણાસવા અનેકસતસહસ્સા સમાગતા રાસિભૂતા. તસ્મા તે બુદ્ધે ચ અરહન્તે ચ વન્દમાને વન્દનારહે નમસ્સથ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગનમક્કારેન નમસ્સથ વન્દથ.

૮૨. એવં ઇમિના મયા વુત્તપ્પકારેન અચિન્તિયા ચિન્તેતું અસક્કુણેય્યા, બુદ્ધા, બુદ્ધધમ્માતિ બુદ્ધેહિ દેસિતા ચત્તારો સતિપટ્ઠાના…પે… અટ્ઠઙ્ગિકો ¶ મગ્ગો, પઞ્ચક્ખન્ધા, હેતુપચ્ચયો આરમ્મણપચ્ચયોતિઆદયો ધમ્મા, બુદ્ધાનં વા સભાવા અચિન્તિયા ચિન્તેતું અસક્કુણેય્યા, અચિન્તિયે ચિન્તાવિસયાતિક્કન્તે પસન્નાનં દેવમનુસ્સાનં વિપાકો દેવમનુસ્સસમ્પત્તિનિબ્બાનસમ્પત્તિસઙ્ખાતો ચિન્તેતું અસક્કુણેય્યો સઙ્ખ્યાતિક્કન્તો હોતિ ભવતિ.

ઇતિ એત્તાવતા ચ યથા અદ્ધાનગામિનો ‘‘મગ્ગં નો આચિક્ખા’’તિ પુટ્ઠેન ‘‘વામં મુઞ્ચિત્વા દક્ખિણં ગણ્હથા’’તિ વુત્તે તેન મગ્ગેન ગામનિગમરાજધાનીસુ કત્તબ્બકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા પુન મુઞ્ચિતેન અપરેન વામમગ્ગેન ગતાપિ ગામનિગમાદીસુ કત્તબ્બકિચ્ચં નિટ્ઠાપેન્તિ, એવમેવ બુદ્ધાપદાનં કુસલાપદાનવસેન નિટ્ઠાપેત્વા તદેવ અકુસલાપદાનવસેન વિત્થારેતું ઇદં પઞ્હકમ્મં –

‘‘દુક્કરઞ્ચ અબ્ભક્ખાનં, અબ્ભક્ખાનં પુનાપરં;

અબ્ભક્ખાનં સિલાવેધો, સકલિકાપિ ચ વેદના.

‘‘નાળાગિરિ સત્તચ્છેદો, સીસદુક્ખં યવખાદનં;

પિટ્ઠિદુક્ખમતીસારો, ઇમે અકુસલકારણા’’તિ.

અત્થ પઠમપઞ્હે – દુક્કરન્તિ છબ્બસ્સાનિ દુક્કરકારિકા. અતીતે કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે ¶ બોધિસત્તો જોતિપાલો નામ બ્રાહ્મણમાણવો હુત્વા નિબ્બત્તો બ્રાહ્મણજાતિવસેન સાસને અપ્પસન્નો તસ્સ ભગવતો પિલોતિકકમ્મનિસ્સન્દેન ‘‘કસ્સપો ભગવા’’તિ સુત્વા ‘‘કુતો મુણ્ડકસ્સ સમણસ્સ બોધિ, બોધિ પરમદુલ્લભા’’તિ ¶ આહ. સો તેન કમ્મનિસ્સન્દેન અનેકજાતિસતેસુ નરકાદિદુક્ખમનુભવિત્વા તસ્સેવ ભગવતો અનન્તરં તેનેવ લદ્ધબ્યાકરણેન કમ્મેન જાતિસંસારં ખેપેત્વા પરિયોસાને વેસ્સન્તરત્તભાવં પત્વા તતો ચુતો તુસિતભવને નિબ્બત્તો. દેવતાયાચનેન તતો ચવિત્વા સક્યકુલે નિબ્બત્તો ઞાણસ્સ પરિપાકત્તા સકલજમ્બુદીપરજ્જં પહાય અનોમાનદીતીરે સુનિસિતેનાસિના સમકુટકેસકલાપં છિન્દિત્વા બ્રહ્મુના આનીતે ઇદ્ધિમયે કપ્પસ્સ સણ્ઠાનકાલે પદુમગબ્ભે નિબ્બત્તે અટ્ઠ પરિક્ખારે પટિગ્ગહેત્વા પબ્બજિત્વા બોધિઞાણદસ્સનસ્સ તાવ અપરિપક્કત્તા ¶ બુદ્ધભાવાય મગ્ગામગ્ગં અજાનિત્વા છબ્બસ્સાનિ ઉરુવેલજનપદે એકાહારએકાલોપએકપુગ્ગલએકમગ્ગએકાસનભોજનવસેન અટ્ઠિચમ્મનહારુસેસં નિમ્મંસરુધિરપેતરૂપસદિસસરીરો પધાનસુત્તે (સુ. નિ. ૪૨૭ આદયો) વુત્તનયેનેવ પધાનં મહાવીરિયં દુક્કરકારિકં અકાસિ. સો ઇમં દુક્કરકારિકં ‘‘સમ્બોધિયા મગ્ગં ન હોતી’’તિ ચિન્તેત્વા ગામનિગમરાજધાનીસુ પણીતાહારં પરિભુઞ્જિત્વા પીણિન્દ્રિયો પરિપુણ્ણદ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણો કમેન બોધિમણ્ડમુપગન્ત્વા પઞ્ચ મારે જિનિત્વા બુદ્ધો જાતોતિ.

‘‘અવચાહં જોતિપાલો, સુગતં કસ્સપં તદા;

કુતો નુ બોધિ મુણ્ડસ્સ, બોધિ પરમદુલ્લભા.

‘‘તેન કમ્મવિપાકેન, અચરિં દુક્કરં બહું;

છબ્બસ્સાનુરુવેલાયં, તતો બોધિમપાપુણિં.

‘‘નાહં એતેન મગ્ગેન, પાપુણિં બોધિમુત્તમં;

કુમ્મગ્ગેન ગવેસિસ્સં, પુબ્બકમ્મેન વારિતો.

‘‘પુઞ્ઞપાપપરિક્ખીણો, સબ્બસન્તાપવજ્જિતો;

અસોકો અનુપાયાસો, નિબ્બાયિસ્સમનાસવો’’તિ. (અપ. થેર ૧.૩૯.૯૨-૯૫);

દુતિયપઞ્હે – અબ્ભક્ખાનન્તિ અભિ અક્ખાનં પરિભાસનં. અતીતે કિર બોધિસત્તો સુદ્દકુલે ¶ જાતો અપાકટો અપ્પસિદ્ધો મુનાળિ નામ ધુત્તો હુત્વા પટિવસતિ. તદા મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો સુરભિ ¶ નામ પચ્ચેકબુદ્ધો કેનચિ કરણીયેન તસ્સ સમીપટ્ઠાનં પાપુણિ. સો તં દિસ્વાવ ‘‘દુસ્સીલો પાપધમ્મો અયં સમણો’’તિઆદિના અબ્ભાચિક્ખિ. સો તેન અકુસલનિસ્સન્દેન નરકાદીસુ અનેકવસ્સસહસ્સાનિ દુક્ખમનુભવિત્વા ઇમસ્મિં પચ્છિમત્તભાવે યદા તિત્થિયા પઠમતરં ભગવતો તુસિતભવને વસનસમયે ચ પાકટા હુત્વા સકલજનં વઞ્ચેત્વા દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિયો દીપેત્વા વિચરન્તિ, તદા તુસિતપુરા ચવિત્વા સક્યરાજકુલે નિબ્બત્તિત્વા કમેન બુદ્ધો જાતો. તિત્થિયા સૂરિયુગ્ગમને ખજ્જોપનકા વિય વિહતલાભસક્કારા ભગવતિ આઘાતં બન્ધિત્વા વિચરન્તિ. તસ્મિં સમયે રાજગહસેટ્ઠિ ગઙ્ગાય જાલં બન્ધિત્વા કીળન્તો રત્તચન્દનઘટિકં દિસ્વા અમ્હાકં ગેહે ચન્દનાનિ બહૂનિ, ઇમં ભમં આરોપેત્વા તેન ભમકારેહિ ¶ પત્તં લિખાપેત્વા વેળુપરમ્પરાય લગ્ગેત્વા ‘‘યે ઇમં પત્તં ઇદ્ધિયા આગન્ત્વા ગણ્હન્તિ, તેસં ભત્તિકો ભવિસ્સામી’’તિ ભેરિં ચરાપેસિ.

તદા તિત્થિયા ‘‘નટ્ઠમ્હા દાનિ નટ્ઠમ્હા દાની’’તિ મન્તેત્વા નિગણ્ઠો નાટપુત્તો સકપરિસં એવમાહ – ‘‘અહં વેળુસમીપં ગન્ત્વા આકાસે ઉલ્લઙ્ગનાકારં કરોમિ, ‘તુમ્હે છવદારુમયં પત્તં પટિચ્ચ મા ઇદ્ધિં કરોથા’તિ મં ખન્ધે ગહેત્વા વારેથા’’તિ, તે તથા ગન્ત્વા તથા અકંસુ.

તદા પિણ્ડોલભારદ્વાજો ચ મોગ્ગલ્લાનો ચ તિગાવુતે સેલપબ્બતમત્થકે ઠત્વા પિણ્ડપાતગણ્હનત્થાય ચીવરં પારુપન્તા તં કોલાહલં સુણિંસુ. તેસુ મોગ્ગલ્લાનો પિણ્ડોલભારદ્વાજં ‘‘ત્વં આકાસેન ગન્ત્વા તં પત્તં ગણ્હાહી’’તિ આહ. સો ‘‘ભન્તે, તુમ્હેયેવ ભગવતા ઇદ્ધિમન્તાનં અગ્ગટ્ઠાને ઠપિતા, તુમ્હેવ ગણ્હથા’’તિ આહ. તથાપિ ‘‘મયા આણત્તો ત્વમેવ ગણ્હાહી’’તિ આણત્તો અત્તના ઠિતં તિગાવુતં સેલપબ્બતં પાદતલે લગ્ગેત્વા ઉક્ખલિયા પિધાનં વિય સકલરાજગહનગરં છાદેસિ, તદા નગરવાસિનો ફળિકપબ્બતે આવુતં રત્તસુત્તમિવ તં થેરં પસ્સિત્વા ‘‘ભન્તે ભારદ્વાજ, અમ્હે રક્ખથા’’તિ ઉગ્ઘોસયિંસુ, ભીતા સુપ્પાદીનિ સીસે અકંસુ. તદા થેરો તં પબ્બતં ઠિતટ્ઠાને વિસ્સજ્જેત્વા ઇદ્ધિયા ગન્ત્વા તં પત્તં અગ્ગહેસિ, તદા નગરવાસિનો મહાકોલાહલમકંસુ.

ભગવા વેળુવનારામે નિસિન્નો તં સદ્દં સુત્વા ‘‘કિં એસો સદ્દો’’તિ આનન્દં પુચ્છિ. ‘‘ભારદ્વાજેન, ભન્તે, પત્તસ્સ ગહિતત્તા સન્તુટ્ઠા નગરવાસિનો ઉક્કુટ્ઠિસદ્દમકંસૂ’’તિ ¶ આહ. તદા ભગવા આયતિં પરૂપવાદમોચનત્થં તં પત્તં આહરાપેત્વા ભેદાપેત્વા અઞ્જનુપપિસનં કત્વા ¶ ભિક્ખૂનં દાપેસિ, દાપેત્વા ચ પન ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદ્ધિવિકુબ્બના કાતબ્બા, યો કરેય્ય, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (ચૂળવ. ૨૫૨ થોકં વિસદિસં) સિક્ખાપદં પઞ્ઞાપેસિ.

તતો તિત્થિયા ‘‘સમણેન કિર ગોતમેન સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, તે જીવિતહેતુપિ તં નાતિક્કમન્તિ, મયં ઇદ્ધિપાટિહારિયં કરિસ્સામા’’તિ તત્થ તત્થ રાસિભૂતા કોલાહલમકંસુ. અથ રાજા બિમ્બિસારો તં સુત્વા ભગવતો સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો ભગવન્તમેવમાહ ¶ – ‘‘તિત્થિયા, ભન્તે, ‘ઇદ્ધિપાટિહારિયં કરિસ્સામા’તિ ઉગ્ઘોસેન્તી’’તિ. ‘‘અહમ્પિ, મહારાજ, કરિસ્સામી’’તિ. ‘‘નનુ, ભન્તે, ભગવતા સાવકાનં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ. ‘‘તમેવ, મહારાજ, પુચ્છિસ્સામિ, તવુય્યાને અમ્બફલાદીનિ ખાદન્તાનં ‘એત્તકો દણ્ડો’તિ દણ્ડં ઠપેન્તો તવાપિ એકતો કત્વા ઠપેસી’’તિ. ‘‘ન મય્હં, ભન્તે, દણ્ડો’’તિ. ‘‘એવં, મહારાજ, ન મય્હં સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં અત્થી’’તિ. ‘‘કત્થ, ભન્તે, પાટિહારિયં ભવિસ્સતી’’તિ? ‘‘સાવત્થિયા સમીપે કણ્ડમ્બરુક્ખમૂલે, મહારાજા’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે, તં પસ્સિસ્સામા’’તિ. તતો તિત્થિયા ‘‘કણ્ડમ્બરુક્ખમૂલે કિર પાટિહારિયં ભવિસ્સતી’’તિ સુત્વા નગરસ્સ સામન્તા અમ્બરુક્ખે છેદાપેસું, નાગરા મહાઅઙ્ગણટ્ઠાને મઞ્ચાતિમઞ્ચં અટ્ટાદયો બન્ધિંસુ, સકલજમ્બુદીપવાસિનો રાસિભૂતા પુરત્થિમદિસાયમેવ દ્વાદસયોજનાનિ ફરિત્વા અટ્ઠંસુ. સેસદિસાસુપિ તદનુરૂપેનાકારેન સન્નિપતિંસુ.

ભગવાપિ કાલે સમ્પત્તે આસાળ્હિપુણ્ણમાસિયં પાતોવ કત્તબ્બકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા તં ઠાનં ગન્ત્વા નિસીદિ. તસ્મિં ખણે કણ્ડો નામ ઉય્યાનપાલો કિપિલ્લિકપુટે સુપક્કં અમ્બફલં દિસ્વા ‘‘સચાહં ઇમં રઞ્ઞો દદેય્યં, કહાપણાદિસારં લભેય્યં, ભગવતો ઉપનામિતે પન ઇધલોકપરલોકેસુ સમ્પત્તિ ભવિસ્સતી’’તિ ભગવતો ઉપનામેસિ. ભગવા તં પટિગ્ગહેત્વા આનન્દત્થેરં આણાપેસિ – ‘‘ઇમં ફલં મદ્દિત્વા પાનં દેહી’’તિ. થેરો તથા અકાસિ. ભગવા અમ્બરસં પિવિત્વા અમ્બટ્ઠિં ઉય્યાનપાલસ્સ દત્વા ‘‘ઇમં રોપેહી’’તિ આહ. સો વાલુકં વિયૂહિત્વા તં રોપેસિ, આનન્દત્થેરો કુણ્ડિકાય ઉદકં આસિઞ્ચિ. તસ્મિં ખણે અમ્બઙ્કુરો ઉટ્ઠહિત્વા મહાજનસ્સ પસ્સન્તસ્સેવ સાખાવિટપપુપ્ફફલપલ્લવભરિતો ¶ પઞ્ઞાયિત્થ. પતિતં અમ્બફલં ખાદન્તા સકલજમ્બુદીપવાસિનો ખયં પાપેતું નાસક્ખિંસુ.

અથ ભગવા પુરત્થિમચક્કવાળતો યાવ પચ્છિમચક્કવાળં, તાવ ઇમસ્મિં ચક્કવાળે મહામેરુમુદ્ધનિ રતનચઙ્કમં માપેત્વા અનેકપરિસાહિ સીહનાદં નદાપેન્તો ધમ્મપદટ્ઠકથાયં વુત્તનયેન મહાઇદ્ધિપાટિહારિયં કત્વા તિત્થિયે મદ્દિત્વા તે વિપ્પકારં પાપેત્વા પાટિહીરાવસાને પુરિમબુદ્ધાચિણ્ણવસેન ¶ તાવતિંસભવનં ગન્ત્વા તત્થ વસ્સંવુટ્ઠો નિરન્તરં તેમાસં ¶ અભિધમ્મં દેસેત્વા માતુપ્પમુખાનં અનેકદેવતાનં સોતાપત્તિમગ્ગાધિગમનં કત્વા, વુટ્ઠવસ્સો દેવોરોહનં કત્વા અનેકદેવબ્રહ્મગણપરિવુતો સઙ્કસ્સપુરદ્વારં ઓરુય્હ લોકાનુગ્ગહં અકાસિ. તદા ભગવતો લાભસક્કારો જમ્બુદીપમજ્ઝોત્થરમાનો પઞ્ચમહાગઙ્ગા વિય અહોસિ.

અથ તિત્થિયા પરિહીનલાભસક્કારા દુક્ખી દુમ્મના પત્તક્ખન્ધા અધોમુખા નિસીદિંસુ. તદા તેસં ઉપાસિકા ચિઞ્ચમાણવિકા નામ અતિવિય રૂપગ્ગપ્પત્તા તે તથા નિસિન્ને દિસ્વા ‘‘કિં, ભન્તે, એવંદુક્ખી દુમ્મના નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિ. ‘‘કિં પન ત્વં, ભગિનિ, અપ્પોસ્સુક્કાસી’’તિ? ‘‘કિં, ભન્તે’’તિ? ‘‘ભગિનિ, સમણસ્સ ગોતમસ્સ ઉપ્પાદકાલતો પટ્ઠાય મયં હતલાભસક્કારા, નગરવાસિનો અમ્હે ન કિઞ્ચિ મઞ્ઞન્તી’’તિ. ‘‘મયા એત્થ કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘તયા સમણસ્સ ગોતમસ્સ અવણ્ણં ઉપ્પાદેતું વટ્ટતી’’તિ. સા ‘‘ન મય્હં ભારો’’તિ વત્વા તત્થ ઉસ્સાહં કરોન્તી વિકાલે જેતવનવિહારં ગન્ત્વા તિત્થિયાનં ઉપસ્સયે વસિત્વા પાતો નગરવાસીનં ગન્ધાદીનિ ગહેત્વા ભગવન્તં વન્દનત્થાય ગમનસમયે જેતવના વિય નિક્ખન્તા, ‘‘કત્થ સયિતા’’તિ પુટ્ઠા ‘‘કિં તુમ્હાકં મમ સયિતટ્ઠાનેના’’તિ વત્વા પક્કામિ. સા કમેન ગચ્છન્તે કાલે પુચ્છિતા ‘‘સમણેનાહં ગોતમેન એકગન્ધકુટિયં સયિત્વા નિક્ખન્તા’’તિ આહ. તં બાલપુથુજ્જના સદ્દહિંસુ, પણ્ડિતા સોતાપન્નાદયો ન સદ્દહિંસુ. એકદિવસં સા દારુમણ્ડલં ઉદરે બન્ધિત્વા ઉપરિ રત્તપટં પરિદહિત્વા ગન્ત્વા સરાજિકાય પરિસાય ધમ્મદેસનત્થાય નિસિન્નં ભગવન્તં એવમાહ – ‘‘ભો સમણ, ત્વં ધમ્મં દેસેસિ, તુય્હં પટિચ્ચ ઉપ્પન્નદારકગબ્ભિનિયા મય્હં લસુણમરિચાદીનિ ન વિચારેસી’’તિ? ‘‘તથાભાવં, ભગિનિ, ત્વઞ્ચેવ પજાનાસિ, અહઞ્ચા’’તિ. સા ‘‘એવમેવ મેથુનસંસગ્ગસમયં દ્વેયેવ જાનન્તિ, ન અઞ્ઞે’’તિ આહ.

તસ્મિં ખણે સક્કસ્સ પણ્ડુકમ્બલસિલાસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સક્કો આવજ્જેન્તો ¶ તં કારણં ઞત્વા દ્વે દેવપુત્તે આણાપેસિ – ‘‘તુમ્હેસુ એકો મૂસિકવણ્ણં માપેત્વા તસ્સા દારુમણ્ડલસ્સ બન્ધનં છિન્દતુ, એકો વાતમણ્ડલં સમુટ્ઠાપેત્વા પારુતપટં ઉદ્ધં ખિપતૂ’’તિ. તે ગન્ત્વા તથા અકંસુ. દારુમણ્ડલં પતમાનં તસ્સા પાદપિટ્ઠિં ભિન્દિ. ધમ્મસભાયં સન્નિપતિતા પુથુજ્જના સબ્બે ‘‘અરે, દુટ્ઠચોરિ, ત્વં એવરૂપસ્સ લોકત્તયસામિનો ¶ એવરૂપં અબ્ભક્ખાનં અકાસી’’તિ ઉટ્ઠહિત્વા એકેકમુટ્ઠિપહારં દત્વા સભાય નીહરિંસુ, દસ્સનાતિક્કન્તાય પથવી વિવરમદાસિ. તસ્મિં ખણે અવીચિતો જાલા ઉટ્ઠહિત્વા કુલદત્તિકેન ¶ રત્તકમ્બલેનેવ તં અચ્છાદેત્વા અવીચિમ્હિ પક્ખિપિ, ભગવતો લાભસક્કારો અતિરેકતરો અહોસિ. તેન વુત્તં –

‘‘સબ્બાભિભુસ્સ બુદ્ધસ્સ, નન્દો નામાસિ સાવકો;

તં અબ્ભક્ખાય નિરયે, ચિરં સંસરિતં મયા.

‘‘દસવસ્સસહસ્સાનિ, નિરયે સંસરિં ચિરં;

મનુસ્સભાવં લદ્ધાહં, અબ્ભક્ખાનં બહું લભિં.

‘‘તેન કમ્માવસેસેન, ચિઞ્ચમાણવિકા મમં;

અબ્ભાચિક્ખિ અભૂતેન, જનકાયસ્સ અગ્ગતો’’તિ. (અપ. થેર ૧.૩૯.૭૦-૭૨);

તતિયપઞ્હે – અબ્ભક્ખાનન્તિ અભિ અક્ખાનં અક્કોસનં. અતીતે કિર બોધિસત્તો અપાકટજાતિયં ઉપ્પન્નો મુનાળિ નામ ધુત્તો હુત્વા દુજ્જનસંસગ્ગબલેન સુરભિં નામ પચ્ચેકબુદ્ધં ‘‘દુસ્સીલો પાપધમ્મો અયં ભિક્ખૂ’’તિ અક્કોસિ. સો તેન અકુસલેન વચીકમ્મેન બહૂનિ વસ્સસહસ્સાનિ નિરયે પચ્ચિત્વા ઇમસ્મિં પચ્છિમત્તભાવે દસપારમિતાસંસિદ્ધિબલેન બુદ્ધો જાતો લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તો અહોસિ. પુન તિત્થિયા ઉસ્સાહજાતા – ‘‘કથં નુ ખો સમણસ્સ ગોતમસ્સ અયસં ઉપ્પાદેસ્સામા’’તિ દુક્ખી દુમ્મના નિસીદિંસુ. તદા સુન્દરી નામેકા પરિબ્બાજિકા તે ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ઠિતા તુણ્હીભૂતે કિઞ્ચિ અવદન્તે દિસ્વા ‘‘કિં મય્હં દોસો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સમણેન ગોતમેન અમ્હે વિહેઠિયમાને ત્વં અપ્પોસ્સુક્કા વિહરિસ્સસિ, ઇદં તવ દોસો’’તિ. ‘‘એવમહં તત્થ કિં કરિસ્સામી’’તિ? ‘‘ત્વં સમણસ્સ ગોતમસ્સ અવણ્ણં ઉપ્પાદેતું સક્ખિસ્સસી’’તિ? ‘‘સક્ખિસ્સામિ, અય્યા’’તિ વત્વા તતો પટ્ઠાય વુત્તનયેન દિટ્ઠદિટ્ઠાનં ‘‘સમણેન ગોતમેન એકગન્ધકુટિયં સયિત્વા નિક્ખન્તા’’તિ વત્વા અક્કોસતિ પરિભાસતિ. તિત્થિયાપિ ‘‘પસ્સથ, ભો, સમણસ્સ ગોતમસ્સ કમ્મ’’ન્તિ અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘મુનાળિ ¶ નામહં ધુત્તો, પુબ્બે અઞ્ઞાસુ જાતિસુ;

પચ્ચેકબુદ્ધં સુરભિં, અબ્ભાચિક્ખિં અદૂસકં.

‘‘તેન ¶ ¶ કમ્મવિપાકેન, નિરયે સંસરિં ચિરં;

બહૂ વસ્સસહસ્સાનિ, દુક્ખં વેદેસિ વેદનં.

‘‘તેન કમ્માવસેસેન, ઇધ પચ્છિમકે ભવે;

અબ્ભક્ખાનં મયા લદ્ધં, સુન્દરિકાય કારણા’’તિ. (અપ. થેર ૧.૩૯.૬૭-૬૯);

ચતુત્થપઞ્હે – અબ્ભક્ખાનં અભિ વિસેસેન અક્કોસનં પરિભાસનં. અતીતે કિર બોધિસત્તો બ્રાહ્મણકુલે ઉપ્પન્નો બહુસ્સુતો બહૂહિ સક્કતો પૂજિતો તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા હિમવન્તે વનમૂલફલાહારો બહુમાણવે મન્તે વાચેન્તો વાસં કપ્પેસિ. એકો પઞ્ચાભિઞ્ઞાઅટ્ઠસમાપત્તિલાભી તાપસો તસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. સો તં દિસ્વાવ ઇસ્સાપકતો તં અદૂસકં ઇસિં ‘‘કામભોગી કુહકો અયં ઇસી’’તિ અબ્ભાચિક્ખિ, અત્તનો સિસ્સે ચ આહ – ‘‘અયં ઇસિ એવરૂપો અનાચારકો’’તિ. તેપિ તથેવ અક્કોસિંસુ પરિભાસિંસુ. સો તેન અકુસલકમ્મવિપાકેન વસ્સસહસ્સાનિ નિરયે દુક્ખમનુભવિત્વા ઇમસ્મિં પચ્છિમત્તભાવે બુદ્ધો હુત્વા લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તો આકાસે પુણ્ણચન્દો વિય પાકટો જાતો. તથેવ તિત્થિયા અબ્ભક્ખાનેનપિ અસન્તુટ્ઠા પુનપિ સુન્દરિયા અબ્ભક્ખાનં કારેત્વા સુરાધુત્તે પક્કોસાપેત્વા લઞ્જં દત્વા ‘‘તુમ્હે સુન્દરિં મારેત્વા જેતવનદ્વારસમીપે માલાકચવરેન છાદેથા’’તિ આણાપેસું. તે તથા કરિંસુ. તતો તિત્થિયા ‘‘સુન્દરિં ન પસ્સામા’’તિ રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા ‘‘પરિયેસથા’’તિ આહ. તે અત્તના પાતિતટ્ઠાનતો ગહેત્વા મઞ્ચકં આરોપેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેત્વા ‘‘પસ્સથ, ભો, સમણસ્સ ગોતમસ્સ સાવકાનં કમ્મ’’ન્તિ ભગવતો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ચ સકલનગરે અવણ્ણં ઉગ્ઘોસેન્તા વિચરિંસુ. સુન્દરિં આમકસુસાને અટ્ટકે ઠપેસું. રાજા ‘‘સુન્દરિમારકે પરિયેસથા’’તિ આણાપેસિ. તદા ધુત્તા સુરં પિવિત્વા ‘‘ત્વં સુન્દરિં મારેસિ, ત્વં મારેસી’’તિ કલહં કરિંસુ. રાજપુરિસા તે ધુત્તે ગહેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસું. રાજા ‘‘કિં, ભણે, તુમ્હેહિ સુન્દરી મારિતા’’તિ? ‘‘આમ, દેવા’’તિ. ‘‘કેહિ આણત્તા’’તિ? ‘‘તિત્થિયેહિ, દેવા’’તિ. રાજા તિત્થિયે આહરાપેત્વા બન્ધાપેત્વા ‘‘ગચ્છથ, ભણે, ‘બુદ્ધસ્સ અવણ્ણત્થાય અમ્હેહિ સયમેવ સુન્દરી મારાપિતા, ભગવા તસ્સ સાવકા ચ અકારકા’તિ ઉગ્ઘોસથા’’તિ આહ. તે તથા અકંસુ ¶ . સકલનગરવાસિનો નિક્કઙ્ખા અહેસું. રાજા તિત્થિયે ચ ધુત્તે ચ મારાપેત્વા છડ્ડાપેતિ ¶ . તતો ભગવતો ભિય્યોસોમત્તાય લાભસક્કારો વડ્ઢિ. તેન વુત્તં –

‘‘બ્રાહ્મણો ¶ સુતવા આસિં, અહં સક્કતપૂજિતો;

મહાવને પઞ્ચસતે, મન્તે વાચેમિ માણવે.

‘‘તત્થાગતો ઇસિ ભીમો, પઞ્ચાભિઞ્ઞો મહિદ્ધિકો;

તઞ્ચાહં આગતં દિસ્વા, અબ્ભાચિક્ખિં અદૂસકં.

‘‘તતોહં અવચં સિસ્સે, કામભોગી અયં ઇસિ;

મય્હમ્પિ ભાસમાનસ્સ, અનુમોદિંસુ માણવા.

‘‘તતો માણવકા સબ્બે, ભિક્ખમાનં કુલે કુલે;

મહાજનસ્સ આહંસુ, કામભોગી અયં ઇસિ.

‘‘તેન કમ્મવિપાકેન, પઞ્ચભિક્ખુસતા ઇમે;

અબ્ભક્ખાનં લભું સબ્બે, સુન્દરિકાય કારણા’’તિ. (અપ. થેર ૧.૩૯.૭૩-૭૭);

પઞ્ચમે પઞ્હે – સિલાવેધોતિ આહતચિત્તો સિલં પવિજ્ઝિ. અતીતે કિર બોધિસત્તો ચ કનિટ્ઠભાતા ચ એકપિતુપુત્તા અહેસું. તે પિતુ અચ્ચયેન દાસે પટિચ્ચ કલહં કરોન્તા અઞ્ઞમઞ્ઞં વિરુદ્ધા અહેસું. બોધિસત્તો અત્તનો બલવભાવેન કનિટ્ઠભાતરં અજ્ઝોત્થરિત્વા તસ્સુપરિ પાસાણં પવિજ્ઝેસિ. સો તેન કમ્મવિપાકેન નરકાદીસુ અનેકવસ્સસહસ્સાનિ દુક્ખમનુભવિત્વા ઇમસ્મિં પચ્છિમત્તભાવે બુદ્ધો જાતો. દેવદત્તો રાહુલકુમારસ્સ માતુલો પુબ્બે સેરિવાણિજકાલે બોધિસત્તેન સદ્ધિં વાણિજો અહોસિ, તે એકં પટ્ટનગામં પત્વા ‘‘ત્વં એકવીથિં ગણ્હાહિ, અહમ્પિ એકવીથિં ગણ્હામી’’તિ દ્વેપિ પવિટ્ઠા. તેસુ દેવદત્તસ્સ પવિટ્ઠવીથિયં જિણ્ણસેટ્ઠિભરિયા ચ નત્તા ચ દ્વેયેવ અહેસું, તેસં મહન્તં સુવણ્ણથાલકં મલગ્ગહિતં ભાજનન્તરે ઠપિતં હોતિ, તં સુવણ્ણથાલકભાવં અજાનન્તી ‘‘ઇમં થાલકં ગહેત્વા પિળન્ધનં દેથા’’તિ આહ. સો તં ગહેત્વા સૂચિયા લેખં કડ્ઢિત્વા સુવણ્ણથાલકભાવં ઞત્વા ‘‘થોકં દત્વા ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ગતો. અથ બોધિસત્તં દ્વારસમીપં આગતં દિસ્વા ‘‘નત્તા, અય્યે ¶ , મય્હં કચ્છપુટં ¶ પિળન્ધનં દેથા’’તિ. સા તં પક્કોસાપેત્વા નિસીદાપેત્વા તં થાલકં દત્વા ‘‘ઇમં ગહેત્વા મય્હં નત્તાય કચ્છપુટં પિળન્ધનં દેથા’’તિ. બોધિસત્તો તં ગહેત્વા સુવણ્ણથાલકભાવં ઞત્વા ‘‘તેન વઞ્ચિતા’’તિ ઞત્વા અત્તનો પસિબ્બકાય ઠપિતઅટ્ઠકહાપણે અવસેસભણ્ડઞ્ચ ¶ દત્વા કચ્છપુટં પિળન્ધનં કુમારિકાય હત્થે પિળન્ધાપેત્વા અગમાસિ. સો વાણિજો પુનાગન્ત્વા પુચ્છિ. ‘‘તાત, ત્વં ન ગણ્હિત્થ, મય્હં પુત્તો ઇદઞ્ચિદઞ્ચ દત્વા તં ગહેત્વા ગતો’’તિ. સો તં સુત્વાવ હદયેન ફાલિતેન વિય ધાવિત્વા અનુબન્ધિ. બોધિસત્તો નાવં આરુય્હ પક્ખન્દિ. સો ‘‘તિટ્ઠ, મા પલાયિ મા પલાયી’’તિ વત્વા ‘‘નિબ્બત્તનિબ્બત્તભવે તં નાસેતું સમત્થો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થનં અકાસિ.

સો પત્થનાવસેન અનેકેસુ જાતિસતસહસ્સેસુ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિહેઠેત્વા ઇમસ્મિં અત્તભાવે સક્યકુલે નિબ્બત્તિત્વા કમેન ભગવતિ સબ્બઞ્ઞુતં પત્વા રાજગહે વિહરન્તે અનુરુદ્ધાદીહિ સદ્ધિં ભગવતો સન્તિકં ગન્ત્વા પબ્બજિત્વા ઝાનલાભી હુત્વા પાકટો ભગવન્તં વરં યાચિ – ‘‘ભન્તે, સબ્બો ભિક્ખુસઙ્ઘો પિણ્ડપાતિકાદીનિ તેરસ ધુતઙ્ગાનિ સમાદિયતુ, સકલો ભિક્ખુસઙ્ઘો મમ ભારો હોતૂ’’તિ. ભગવા ન અનુજાનિ. દેવદત્તો વેરં બન્ધિત્વા પરિહીનજ્ઝાનો ભગવન્તં મારેતુકામો એકદિવસં વેભારપબ્બતપાદે ઠિતસ્સ ભગવતો ઉપરિ ઠિતો પબ્બતકૂટં પવિદ્ધેસિ. ભગવતો આનુભાવેન અપરો પબ્બતકૂટો તં પતમાનં સમ્પટિચ્છિ. તેસં ઘટ્ટનેન ઉટ્ઠિતા પપટિકા આગન્ત્વા ભગવતો પાદપિટ્ઠિયં પહરિ. તેન વુત્તં –

‘‘વેમાતુભાતરં પુબ્બે, ધનહેતુ હનિં અહં;

પક્ખિપિં ગિરિદુગ્ગસ્મિં, સિલાય ચ અપિંસયિં.

‘‘તેન કમ્મવિપાકેન, દેવદત્તો સિલં ખિપિ;

અઙ્ગુટ્ઠં પિંસયી પાદે, મમ પાસાણસક્ખરા’’તિ. (અપ. થેર ૧.૩૯.૭૮-૭૯);

છટ્ઠપઞ્હે – સકલિકાવેધોતિ સકલિકાય ઘટ્ટનં. અતીતે કિર બોધિસત્તો એકસ્મિં કુલે નિબ્બત્તો દહરકાલે મહાવીથિયં કીળમાનો વીથિયં પિણ્ડાય ચરમાનં પચ્ચેકબુદ્ધં દિસ્વા ‘‘અયં મુણ્ડકો સમણો કુહિં ગચ્છતી’’તિ પાસાણસકલિકં ગહેત્વા તસ્સ પાદપિટ્ઠિયં ખિપિ ¶ . પાદપિટ્ઠિચમ્મં છિન્દિત્વા રુહિરં નિક્ખમિ. સો તેન પાપકમ્મેન અનેકવસ્સસહસ્સાનિ નિરયે મહાદુક્ખં અનુભવિત્વા બુદ્ધભૂતોપિ કમ્મપિલોતિકવસેન ¶ પાદપિટ્ઠિયં પાસાણસકલિકઘટ્ટનેન રુહિરુપ્પાદં લભિ. તેન વુત્તં –

‘‘પુરેહં ¶ દારકો હુત્વા, કીળમાનો મહાપથે;

પચ્ચેકબુદ્ધં દિસ્વાન, મગ્ગે સકલિકં ખિપિં.

‘‘તેન કમ્મવિપાકેન, ઇધ પચ્છિમકે ભવે;

વધત્થં મં દેવદત્તો, અભિમારે પય્યોજયી’’તિ. (અપ. થેર ૧.૩૯.૮૦-૮૧);

સત્તમપઞ્હે – નાળાગિરીતિ ધનપાલકો હત્થી મારણત્થાય પેસિતો. અતીતે કિર બોધિસત્તો હત્થિગોપકો હુત્વા નિબ્બત્તો હત્થિં આરુય્હ વિચરમાનો મહાપથે પચ્ચેકબુદ્ધં દિસ્વા ‘‘કુતો આગચ્છતિ અયં મુણ્ડકો’’તિ આહતચિત્તો ખિલજાતો હત્થિના આસાદેસિ. સો તેન કમ્મેન અપાયેસુ અનેકવસ્સસહસ્સાનિ દુક્ખં અનુભવિત્વા પચ્છિમત્તભાવે બુદ્ધો જાતો. દેવદત્તો અજાતસત્તુરાજાનં સહાયં કત્વા ‘‘ત્વં, મહારાજ, પિતરં ઘાતેત્વા રાજા હોહિ, અહં બુદ્ધં મારેત્વા બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ સઞ્ઞાપેત્વા એકદિવસં રઞ્ઞો અનુઞ્ઞાતાય હત્થિસાલં ગન્ત્વા – ‘‘સ્વે તુમ્હે નાળાગિરિં સોળસસુરાઘટે પાયેત્વા ભગવતો પિણ્ડાય ચરણવેલાયં પેસેથા’’તિ હત્થિગોપકે આણાપેસિ. સકલનગરં મહાકોલાહલં અહોસિ, ‘‘બુદ્ધનાગેન હત્થિનાગસ્સ યુદ્ધં પસ્સિસ્સામા’’તિ ઉભતો રાજવીથિયં મઞ્ચાતિમઞ્ચં બન્ધિત્વા પાતોવ સન્નિપતિંસુ. ભગવાપિ કતસરીરપટિજગ્ગનો ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો રાજગહં પિણ્ડાય પાવિસિ. તસ્મિં ખણે વુત્તનિયામેનેવ નાળાગિરિં વિસ્સજ્જેસું. સો વીથિચચ્ચરાદયો વિધમેન્તો આગચ્છતિ. તદા એકા ઇત્થી દારકં ગહેત્વા વીથિતો વીથિં ગચ્છતિ, હત્થી તં ઇત્થિં દિસ્વા અનુબન્ધિ. ભગવા ‘‘નાળાગિરિ, ન તં હનત્થાય પેસિતો, ઇધાગચ્છાહી’’તિ આહ. સો તં સદ્દં સુત્વા ભગવન્તાભિમુખો ધાવિ. ભગવા અપરિમાણેસુ ચક્કવાળેસુ અનન્તસત્તેસુ ફરણારહં મેત્તં એકસ્મિંયેવ નાળાગિરિમ્હિ ફરિ. સો ભગવતો મેત્તાય ફુટો ¶ નિબ્ભયો હુત્વા ભગવતો પાદમૂલે નિપતિ. ભગવા તસ્સ મત્થકે હત્થં ઠપેસિ. તદા દેવબ્રહ્માદયો અચ્છરિયબ્ભુતજાતચિત્તા પુપ્ફપરાગાદીહિ પૂજેસું. સકલનગરે જણ્ણુકમત્તા ધનરાસયો અહેસું. રાજા ‘‘પચ્છિમદ્વારે ધનાનિ નગરવાસીનં હોન્તુ, પુરત્થિમદ્વારે ધનાનિ રાજભણ્ડાગારે હોન્તૂ’’તિ ભેરિં ચરાપેસિ. સબ્બે તથા કરિંસુ. તદા ¶ નાળાગિરિ ધનપાલો નામ અહોસિ. ભગવા વેળુવનારામં અગમાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘હત્થારોહો પુરે આસિં, પચ્ચેકમુનિમુત્તમં;

પિણ્ડાય વિચરન્તં તં, આસાદેસિં ગજેનહં.

‘‘તેન ¶ કમ્મવિપાકેન, ભન્તો નાળાગિરી ગજો;

ગિરિબ્બજે પુરવરે, દારુણો સમુપાગમી’’તિ. (અપ. થેર ૧.૩૯.૮૨-૮૩);

અટ્ઠમપઞ્હે – સત્થચ્છેદોતિ સત્થેન ગણ્ડફાલનં કુઠારાય સત્થેન છેદો. અતીતે કિર બોધિસત્તો પચ્ચન્તદેસે રાજા અહોસિ. સો દુજ્જનસંસગ્ગવસેન પચ્ચન્તદેસે વાસવસેન ચ ધુત્તો સાહસિકો એકદિવસં ખગ્ગહત્થો પત્તિકોવ નગરે વિચરન્તો નિરાપરાધે જને ખગ્ગેન ફાલેન્તો અગમાસિ. સો તેન પાપકમ્મવિપાકેન બહૂનિ વસ્સસહસ્સાનિ નિરયે પચ્ચિત્વા તિરચ્છાનાદીસુ દુક્ખમનુભવિત્વા પક્કાવસેસેન પચ્છિમત્તભાવે બુદ્ધભૂતોપિ હેટ્ઠા વુત્તનયેન દેવદત્તેન ખિત્તપાસાણસક્ખલિકપહારેન ઉટ્ઠિતગણ્ડો અહોસિ. જીવકો મેત્તચિત્તેન તં ગણ્ડં ફાલેસિ. વેરિચિત્તસ્સ દેવદત્તસ્સ રુહિરુપ્પાદકમ્મં અનન્તરિકં અહોસિ, મેત્તચિત્તસ્સ જીવકસ્સ ગણ્ડફાલનં પુઞ્ઞમેવ અહોસિ. તેન વુત્તં –

‘‘રાજાહં પત્તિકો આસિં, સત્તિયા પુરિસે હનિં;

તેન કમ્મવિપાકેન, નિરયે પચ્ચિસં ભુસં.

‘‘કમ્મુનો તસ્સ સેસેન, ઇદાનિ સકલં મમ;

પાદે છવિં પકપ્પેસિ, ન હિ કમ્મં વિનસ્સતી’’તિ. (અપ. થેર ૧.૩૯.૮૪-૮૫);

નવમે પઞ્હે – ‘‘સીસદુક્ખન્તિ સીસાબાધો સીસવેદના. અતીતે કિર બોધિસત્તો કેવટ્ટગામે કેવટ્ટો હુત્વા નિબ્બત્તિ. સો એકદિવસં કેવટ્ટપુરિસેહિ ¶ સદ્ધિં મચ્છમારણટ્ઠાનં ગન્ત્વા મચ્છે મારેન્તે દિસ્વા તત્થ સોમનસ્સં ઉપ્પાદેસિ, સહગતાપિ તથેવ સોમનસ્સં ઉપ્પાદયિંસુ. સો તેન અકુસલકમ્મેન ચતુરાપાયે દુક્ખમનુભવિત્વા ઇમસ્મિં પચ્છિમત્તભાવે તેહિ પુરિસેહિ સદ્ધિં સક્યરાજકુલે નિબ્બત્તિત્વા કમેન બુદ્ધત્તં પત્તોપિ સયં સીસાબાધં પચ્ચનુભોસિ. તે ચ સક્યરાજાનો ધમ્મપદટ્ઠકથાયં ¶ (ધ. પ. અટ્ઠ. ૧.વિડડૂભવત્થુ) વુત્તનયેન વિડડૂભસઙ્ગામે સબ્બે વિનાસં પાપુણિંસુ. તેન વુત્તં –

‘‘અહં કેવટ્ટગામસ્મિં, અહું કેવટ્ટદારકો;

મચ્છકે ઘાતિતે દિસ્વા, જનયિં સોમનસ્સકં.

‘‘તેન ¶ કમ્મવિપાકેન, સીસદુક્ખં અહૂ મમ;

સબ્બે સક્કા ચ હઞ્ઞિંસુ, યદા હનિ વિટટૂભો’’તિ. (અપ. થેર ૧.૩૯.૮૬-૮૭);

દસમપઞ્હે – યવખાદનન્તિ વેરઞ્જાયં યવતણ્ડુલખાદનં. અતીતે કિર બોધિસત્તો અઞ્ઞતરસ્મિં કુલે નિબ્બત્તો જાતિવસેન ચ અન્ધબાલભાવેન ચ ફુસ્સસ્સ ભગવતો સાવકે મધુરન્નપાને સાલિભોજનાદયો ચ ભુઞ્જમાને દિસ્વા ‘‘અરે મુણ્ડકસમણા, યવં ખાદથ, મા સાલિભોજનં ભુઞ્જથા’’તિ અક્કોસિ. સો તેન અકુસલકમ્મવિપાકેન અનેકવસ્સસહસ્સાનિ ચતુરાપાયે દુક્ખમનુભવિત્વા ઇમસ્મિં પચ્છિમત્તભાવે કમેન બુદ્ધત્તં પત્વા લોકસઙ્ગહં કરોન્તો ગામનિગમરાજધાનીસુ ચરિત્વા એકસ્મિં સમયે વેરઞ્જબ્રાહ્મણગામસમીપે સાખાવિટપસમ્પન્નં પુચિમન્દરુક્ખમૂલં પાપુણિ. વેરઞ્જબ્રાહ્મણો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા અનેકપરિયાયેન ભગવન્તં જિનિતું અસક્કોન્તો સોતાપન્નો હુત્વા ‘‘ભન્તે, ઇધેવ વસ્સં ઉપગન્તું વટ્ટતી’’તિ આરોચેસિ. ભગવા તુણ્હીભાવેન અધિવાસેસિ. અથ પુનદિવસતો પટ્ઠાય મારો પાપિમા સકલવેરઞ્જબ્રાહ્મણગામવાસીનં મારાવટ્ટનં અકાસિ. પિણ્ડાય પવિટ્ઠસ્સ ભગવતો મારાવટ્ટનવસેન એકોપિ કટચ્છુભિક્ખામત્તં દાતા નાહોસિ. ભગવા તુચ્છપત્તોવ ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો પુનાગઞ્છિ. તસ્મિં એવં આગતે તત્થેવ નિવુટ્ઠા અસ્સવાણિજા તં દિવસં દાનં દત્વા તતો પટ્ઠાય ભગવન્તં પઞ્ચસતભિક્ખુપરિવારં નિમન્તેત્વા પઞ્ચન્નં અસ્સસતાનં ભત્તતો વિભાગં કત્વા યવં કોટ્ટેત્વા ભિક્ખૂનં પત્તેસુ પક્ખિપિંસુ ¶ . સકલસ્સ સહસ્સચક્કવાળદેવતા સુજાતાય પાયાસપચનદિવસે વિય દિબ્બોજં પક્ખિપિંસુ. ભગવા પરિભુઞ્જિ ¶ , એવં તેમાસં યવં પરિભુઞ્જિ. તેમાસચ્ચયેન મારાવટ્ટને વિગતે પવારણાદિવસે વેરઞ્જો બ્રાહ્મણો સરિત્વા મહાસંવેગપ્પત્તો બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા વન્દિત્વા ખમાપેસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ફુસ્સસ્સાહં પાવચને, સાવકે પરિભાસયિં;

યવં ખાદથ ભુઞ્જથ, મા ચ ભુઞ્જથ સાલયો.

‘‘તેન કમ્મવિપાકેન, તેમાસં ખાદિતં યવં;

નિમન્તિતો બ્રાહ્મણેન, વેરઞ્જાયં વસિં તદા’’તિ. (અપ. થેર ૧.૩૯.૮૮-૮૯);

એકાદસમપઞ્હે ¶ – પિટ્ઠિદુક્ખન્તિ પિટ્ઠિઆબાધો. અતીતે કિર બોધિસત્તો ગહપતિકુલે નિબ્બત્તો થામસમ્પન્નો કિઞ્ચિ રસ્સધાતુકો અહોસિ. તેન સમયેન એકો મલ્લયુદ્ધયોધો સકલજમ્બુદીપે ગામનિગમરાજધાનીસુ મલ્લયુદ્ધે વત્તમાને પુરિસે પાતેત્વા જયપ્પત્તો કમેન બોધિસત્તસ્સ વસનનગરં પત્વા તસ્મિમ્પિ જને પાતેત્વા ગન્તુમારદ્ધો. તદા બોધિસત્તો ‘‘મય્હં વસનટ્ઠાને એસ જયં પત્વા ગચ્છતી’’તિ તત્થ નગરમણ્ડલમાગમ્મ અપ્પોટેત્વા આગચ્છ મયા સદ્ધિં યુજ્ઝિત્વા ગચ્છાતિ. સો હસિત્વા ‘‘અહં મહન્તે પુરિસે પાતેસિં, અયં રસ્સધાતુકો વામનકો મમ એકહત્થસ્સાપિ નપ્પહોતી’’તિ અપ્પોટેત્વા નદિત્વા આગચ્છિ. તે ઉભોપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં હત્થં પરામસિંસુ, બોધિસત્તો તં ઉક્ખિપિત્વા આકાસે ભમિત્વા ભૂમિયં પાતેન્તો ખન્ધટ્ઠિં ભિન્દિત્વા પાતેસિ. સકલનગરવાસિનો ઉક્કુટ્ઠિં કરોન્તા અપ્પોટેત્વા વત્થાભરણાદીહિ બોધિસત્તં પૂજેસું. બોધિસત્તો તં મલ્લયોધં ઉજું સયાપેત્વા ખન્ધટ્ઠિં ઉજુકં કત્વા ‘‘ગચ્છ ઇતો પટ્ઠાય એવરૂપં મા કરોસી’’તિ વત્વા ઉય્યોજેસિ. સો તેન કમ્મવિપાકેન નિબ્બત્તનિબ્બત્તભવે સરીરસીસાદિ દુક્ખમનુભવિત્વા ઇમસ્મિં પચ્છિમત્તભાવે બુદ્ધભૂતોપિ પિટ્ઠિરુજાદિદુક્ખમનુભોસિ. તસ્મા કદાચિ પિટ્ઠિદુક્ખે ઉપ્પન્ને સારિપુત્તમોગ્ગલ્લાને ‘‘ઇતો પટ્ઠાય ધમ્મં દેસેથા’’તિ વત્વા સયં સુગતચીવરં પઞ્ઞાપેત્વા સયતિ, કમ્મપિલોતિકં નામ બુદ્ધમપિ ન મુઞ્ચતિ. વુત્તઞ્હેતં –

‘‘નિબ્બુદ્ધે ¶ વત્તમાનમ્હિ, મલ્લપુત્તં નિહેઠયિં;

તેન કમ્મવિપાકેન, પિટ્ઠિદુક્ખં અહૂ મમા’’તિ. (અપ. થેર ૧.૩૯.૯૦);

દ્વાદસમપઞ્હે ¶ – અતિસારોતિ લોહિતપક્ખન્દિકાવિરેચનં. અતીતે કિર બોધિસત્તો ગહપતિકુલે નિબ્બત્તો વેજ્જકમ્મેન જીવિકં કપ્પેસિ. સો એકં સેટ્ઠિપુત્તં રોગેન વિચ્છિતં તિકિચ્છન્તો ભેસજ્જં કત્વા તિકિચ્છિત્વા તસ્સ દેય્યધમ્મદાને પમાદમાગમ્મ અપરં ઓસધં દત્વા વમનવિરેચનં અકાસિ. સેટ્ઠિ બહુધનં અદાસિ. સો તેન કમ્મવિપાકેન નિબ્બત્તનિબ્બત્તભવે લોહિતપક્ખન્દિકાબાધેન વિચ્છિતો અહોસિ. ઇમસ્મિમ્પિ પચ્છિમત્તભાવે પરિનિબ્બાનસમયે ચુન્દેન કમ્મારપુત્તેન પચિતસૂકરમદ્દવસ્સ સકલચક્કવાળદેવતાહિ પક્ખિત્તદિબ્બોજેન આહારેન સહ ભુત્તક્ખણે લોહિતપક્ખન્દિકાવિરેચનં અહોસિ. કોટિસતસહસ્સાનં હત્થીનં બલં ખયમગમાસિ. ભગવા વિસાખપુણ્ણમાયં કુસિનારાયં પરિનિબ્બાનત્થાય ગચ્છન્તો અનેકેસુ ઠાનેસુ નિસીદન્તો પિપાસિતો પાનીયં પિવિત્વા મહાદુક્ખેન ¶ કુસિનારં પત્વા પચ્ચૂસસમયે પરિનિબ્બાયિ. કમ્મપિલોતિકં એવરૂપં લોકત્તયસામિમ્પિ ન વિજહતિ. તેન વુત્તં –

‘‘તિકિચ્છકો અહં આસિં, સેટ્ઠિપુત્તં વિરેચયિં;

તેન કમ્મવિપાકેન, હોતિ પક્ખન્દિકા મમાતિ.

‘‘એવં જિનો વિયાકાસિ, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ અગ્ગતો;

સબ્બાભિઞ્ઞાબલપ્પત્તો, અનોતત્તે મહાસરે’’તિ. (અપ. થેર ૧.૩૯.૯૧, ૯૬);

એવં પટિઞ્ઞાતપઞ્હાનં, માતિકાઠપનવસેન અકુસલાપદાનં સમત્તં નામ હોતીતિ વુત્તં ઇત્થં સુદન્તિ ઇત્થં ઇમિના પકારેન હેટ્ઠા વુત્તનયેન. સુદન્તિ નિપાતો પદપૂરણત્થે આગતો. ભગવા ભાગ્યસમ્પન્નો પૂરિતપારમિમહાસત્તો –

‘‘ભાગ્યવા ભગ્ગવા યુત્તો, ભગેહિ ચ વિભત્તવા;

ભત્તવા વન્તગમનો, ભવેસુ ભગવા તતો’’તિ. –

એવમાદિગુણયુત્તો દેવાતિદેવો સક્કાતિસક્કો બ્રહ્માતિબ્રહ્મા બુદ્ધાતિબુદ્ધો સો મહાકારુણિકો ભગવા અત્તનો બુદ્ધચરિયં બુદ્ધકારણં ¶ સમ્ભાવયમાનો પાકટં કુરુમાનો બુદ્ધાપદાનિયં નામ બુદ્ધકારણપકાસકં નામ ધમ્મપરિયાયં ધમ્મદેસનં સુત્તં અભાસિત્થ કથેસીતિ.

ઇતિ વિસુદ્ધજનવિલાસિનિયા અપદાન-અટ્ઠકથાય

બુદ્ધઅપદાનસંવણ્ણના સમત્તા.

૨.પચ્ચેકબુદ્ધઅપદાનવણ્ણના

તતો ¶ ¶ અનન્તરં અપદાનં સઙ્ગાયન્તો ‘‘પચ્ચેકબુદ્ધાપદાનં, આવુસો આનન્દ, ભગવતા કત્થ પઞ્ઞત્ત’’ન્તિ પુટ્ઠો ‘‘અથ પચ્ચેકબુદ્ધાપદાનં સુણાથા’’તિ આહ. તેસં અપદાનત્થો હેટ્ઠા વુત્તોયેવ.

૮૩. ‘‘સુણાથા’’તિ વુત્તપદં ઉપ્પત્તિનિબ્બત્તિવસેન પકાસેન્તો ‘‘તથાગતં જેતવને વસન્ત’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ જેતકુમારસ્સ નામવસેન તથાસઞ્ઞિતે વિહારે ચતૂહિ ઇરિયાપથવિહારેહિ દિબ્બબ્રહ્મઅરિયવિહારેહિ વા વસન્તં વિહરન્તં યથા પુરિમકા વિપસ્સિઆદયો બુદ્ધા સમત્તિંસપારમિયો પૂરેત્વા આગતા, તથા અમ્હાકમ્પિ ભગવા આગતોતિ તથાગતો. તં તથાગતં જેતવને વસન્તન્તિ સમ્બન્ધો. વેદેહમુનીતિ વેદેહરટ્ઠે જાતા વેદેહી, વેદેહિયા પુત્તો વેદેહિપુત્તો. મોનં વુચ્ચતિ ઞાણં, તેન ઇતો ગતો પવત્તોતિ મુનિ. વેદેહિપુત્તો ચ સો મુનિ ચેતિ ‘‘વેદેહિપુત્તમુની’’તિ વત્તબ્બે ‘‘વણ્ણાગમો’’તિઆદિના નિરુત્તિનયેન ઇ-કારસ્સ અત્તં પુત્ત-સદ્દસ્સ ચ લોપં કત્વા ‘‘વેદેહમુની’’તિ વુત્તં. ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં સતિમન્તાનં ધિતિમન્તાનં ગતિમન્તાનં બહુસ્સુતાનં ઉપટ્ઠાકાનં યદિદં આનન્દો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૧૯-૨૨૩) એતદગ્ગે ઠપિતો આયસ્મા આનન્દો નતઙ્ગો નમનકાયઙ્ગો અઞ્જલિકો હુત્વા ‘‘ભન્તે, પચ્ચેકબુદ્ધા નામ કીદિસા હોન્તી’’તિ અપુચ્છીતિ સમ્બન્ધો. તે પચ્ચેકબુદ્ધા કેહિ હેતુભિ કેહિ કારણેહિ ભવન્તિ ઉપ્પજ્જન્તિ. વીરાતિ ભગવન્તં આલપતિ.

૮૪-૮૫. તતો પરં વિસ્સજ્જિતાકારં દસ્સેન્તો ‘‘તદાહ સબ્બઞ્ઞુવરો મહેસી’’તિઆદિમાહ. સબ્બં અતીતાદિભેદં હત્થામલકં વિય જાનાતીતિ ¶ સબ્બઞ્ઞૂ, સબ્બઞ્ઞૂ ચ સો વરો ઉત્તમો ચેતિ સબ્બઞ્ઞુવરો. મહન્તં સીલક્ખન્ધં, સમાધિક્ખન્ધં, પઞ્ઞાક્ખન્ધં, વિમુત્તિક્ખન્ધં, મહન્તં વિમુત્તિઞાણદસ્સનક્ખન્ધં એસતિ ગવેસતીતિ મહેસિ. આનન્દભદ્દં મધુરેન સરેન તદા તસ્મિં પુચ્છિતકાલે આહ કથેસીતિ સમ્બન્ધો. ભો આનન્દ, યે પચ્ચેકબુદ્ધા પુબ્બબુદ્ધેસુ પુબ્બેસુ અતીતબુદ્ધેસુ કતાધિકારા કતપુઞ્ઞસમ્ભારા જિનસાસનેસુ અલદ્ધમોક્ખા અપ્પત્તનિબ્બાના. તે સબ્બે પચ્ચેકબુદ્ધા ધીરા ઇધ ઇમસ્મિં લોકે સંવેગમુખેન એકપુગ્ગલં પધાનં કત્વા પચ્ચેકબુદ્ધા જાતાતિ અત્થો. સુતિક્ખપઞ્ઞા સુટ્ઠુ તિક્ખપઞ્ઞા. વિનાપિ બુદ્ધેહિ બુદ્ધાનં ઓવાદાનુસાસનીહિ રહિતા અપિ. પરિત્તકેનપિ અપ્પમત્તકેનપિ આરમ્મણેન ¶ પચ્ચેકબોધિં પટિએક્કં બોધિં સમ્માસમ્બુદ્ધાનન્તરં બોધિં અનુપાપુણન્તિ પટિવિજ્ઝન્તિ.

૮૬. સબ્બમ્હિ ¶ લોકમ્હિ સકલસ્મિં લોકત્તયે મમં ઠપેત્વા મં વિહાય પચેકબુદ્ધેહિ સમોવ સદિસો એવ નત્થિ, તેસં મહામુનીનં પચ્ચેકબુદ્ધાનં ઇમં વણ્ણં ઇમં ગુણં પદેસમત્તં સઙ્ખેપમત્તં અહં તુમ્હાકં સાધુ સાધુકં વક્ખામિ કથેસ્સામીતિ અત્થો.

૮૭. અનાચરિયકા હુત્વા સયમેવ બુદ્ધાનં અત્તનાવ પટિવિદ્ધાનં ઇસીનં અન્તરે મહાઇસીનં મધૂવખુદ્દં ખુદ્દકમધુપટલં ઇવ સાધૂનિ મધુરાનિ વાક્યાનિ ઉદાનવચનાનિ અનુત્તરં ઉત્તરવિરહિતં ભેસજં ઓસધં નિબ્બાનં પત્થયન્તા ઇચ્છન્તા સબ્બે તુમ્હે સુપસન્નચિત્તા સુપ્પસન્નમના સુણાથ મનસિ કરોથાતિ અત્થો.

૮૮-૮૯. પચ્ચેકબુદ્ધાનં સમાગતાનન્તિ રાસિભૂતાનં ઉપ્પન્નાનં પચ્ચેકબુદ્ધાનં. અરિટ્ઠો, ઉપરિટ્ઠો, તગરસિખિ, યસસ્સી, સુદસ્સનો, પિયદસ્સી, ગન્ધારો, પિણ્ડોલો, ઉપાસભો, નિથો, તથો, સુતવા, ભાવિતત્તો, સુમ્ભો, સુભો, મેથુલો, અટ્ઠમો, સુમેધો, અનીઘો, સુદાઠો, હિઙ્ગુ, હિઙ્ગો, દ્વેજાલિનો, અટ્ઠકો, કોસલો, સુબાહુ, ઉપનેમિસો, નેમિસો, સન્તચિત્તો, સચ્ચો, તથો, વિરજો, પણ્ડિતો, કાલો, ઉપકાલો, વિજિતો, જિતો, અઙ્ગો, પઙ્ગો, ગુત્તિજ્જિતો, પસ્સી, જહી, ઉપધિં, દુક્ખમૂલં, અપરાજિતો, સરભઙ્ગો, લોમહંસો ¶ , ઉચ્ચઙ્ગમાયો, અસિતો, અનાસવો, મનોમયો, માનચ્છિદો, બન્ધુમા, તદાધિમુત્તો, વિમલો, કેતુમા, કોતુમ્બરઙ્ગો, માતઙ્ગો, અરિયો, અચ્ચુતો, અચ્ચુતગામિ, બ્યામકો, સુમઙ્ગલો, દિબ્બિલો ચાતિઆદીનં પચ્ચેકબુદ્ધસતાનં યાનિ અપદાનાનિ પરમ્પરં પચ્ચેકં બ્યાકરણાનિ યો ચ આદીનવો યઞ્ચ વિરાગવત્થું અનલ્લીયનકારણં યથા ચ યેન કારણેન બોધિં અનુપાપુણિંસુ ચતુમગ્ગઞાણં પચ્ચક્ખં કરિંસુ. સરાગવત્થુસૂતિ સુટ્ઠુ અલ્લીયિતબ્બવત્થૂસુ વત્થુકામકિલેસકામેસુ વિરાગસઞ્ઞી વિરત્તસઞ્ઞવન્તો રત્તમ્હિ લોકમ્હિ અલ્લીયનસભાવલોકે વિરતચિત્તા અનલ્લીયનમના હિત્વા પપઞ્ચેતિ રાગો પપઞ્ચં દોસો પપઞ્ચં સબ્બકિલેસા પપઞ્ચાતિ પપઞ્ચસઙ્ખાતે કિલેસે હિત્વા જિય ફન્દિતાનીતિ ફન્દિતાનિ દ્વાસટ્ઠિ દિટ્ઠિગતાનિ ¶ જિનિત્વા તથેવ તેન કારણેન એવં બોધિં અનુપાપુણિંસુ પચ્ચેકબોધિઞાણં પચ્ચક્ખં કરિંસૂતિ અત્થો.

૯૦-૯૧. સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડન્તિ તજ્જનફાલનવધબન્ધનં નિધાય ઠપેત્વા તેસં સબ્બસત્તાનં અન્તરે અઞ્ઞતરં કઞ્ચિ એકમ્પિ સત્તં અવિહેઠયં અવિહેઠયન્તો અદુક્ખાપેન્તો મેત્તેન ચિત્તેન ‘‘સબ્બે સત્તા સુખિતા હોન્તૂ’’તિ મેત્તાસહગતેન ચેતસા હિતાનુકમ્પી હિતેન અનુકમ્પનસભાવો. અથ વા સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડન્તિ સબ્બેસૂતિ સબ્બેન સબ્બં સબ્બથા સબ્બં અસેસં નિસ્સેસં પરિયાદિયનવચનમેતં. ભૂતેસૂતિ ભૂતા વુચ્ચન્તિ તસા ચ થાવરા ચ. યેસં ¶ તસિણા તણ્હા અપ્પહીના, યેસઞ્ચ ભયભેરવા અપ્પહીના, તે તસા. કિં કારણા વુચ્ચન્તિ તસા? તસન્તિ ઉત્તસન્તિ પરિતસન્તિ ભાયન્તિ સન્તાસં આપજ્જન્તિ, તં કારણા વુચ્ચન્તિ તસા. યેસં તસિણા તણ્હા પહીના, યેસઞ્ચ ભયભેરવા પહીના, તે થાવરા. કિં કારણા વુચ્ચન્તિ થાવરા? થિરન્તિ ન તસન્તિ ન ઉત્તસન્તિ ન પરિતસન્તિ ન ભાયન્તિ ન સન્તાસં આપજ્જન્તિ, તં કારણા વુચ્ચન્તિ થાવરા.

તયો દણ્ડા – કાયદણ્ડો, વચીદણ્ડો, મનોદણ્ડોતિ. તિવિધં કાયદુચ્ચરિતં કાયદણ્ડો, ચતુબ્બિધં વચીદુચ્ચરિતં વચીદણ્ડો, તિવિધં મનોદુચ્ચરિતં મનોદણ્ડો. સબ્બેસુ સકલેસુ ભૂતેસુ સત્તેસુ તં તિવિધં દણ્ડં નિધાય નિદહિત્વા ઓરોપયિત્વા સમોરોપયિત્વા નિક્ખિપિત્વા ¶ પટિપ્પસ્સમ્ભેત્વા હિંસનત્થં અગહેત્વાતિ સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં. અવિહેઠયં અઞ્ઞતરમ્પિ તેસન્તિ એકમેકમ્પિ સત્તં પાણિના વા લેડ્ડુના વા દણ્ડેન વા સત્થેન વા અન્દુયા વા રજ્જુયા વા અવિહેઠયન્તો, સબ્બેપિ સત્તે પાણિના વા લેડ્ડુના વા દણ્ડેન વા સત્થેન વા અન્દુયા વા રજ્જુયા વા અવિહેઠયં અવિહેઠયન્તો અઞ્ઞતરમ્પિ તેસં. ન પુત્તમિચ્છેય્ય કુતો સહાયન્તિ નાતિ પટિક્ખેપો. પુત્તન્તિ ચત્તારો પુત્તા અત્રજો પુત્તો, ખેત્તજો, દિન્નકો, અન્તેવાસિકો પુત્તો. સહાયન્તિ સહાયો વુચ્ચતિ યેન સહ આગમનં ફાસુ, ગમનં ફાસુ, ઠાનં ફાસુ, નિસજ્જા ફાસુ, આલપનં ફાસુ, સલ્લપનં ફાસુ, સમુલ્લપનં ફાસુ. ન પુત્તમિચ્છેય્ય કુતો સહાયન્તિ પુત્તમ્પિ ન ઇચ્છેય્ય ન સાદિયેય્ય ન પત્થેય્ય ન પિહયેય્ય નાભિજપ્પેય્ય, કુતો મિત્તં વા સન્દિટ્ઠં વા સમ્ભત્તં વા સહાયં વા ઇચ્છેય્ય સાદિયેય્ય પત્થેય્ય પિહયેય્ય અભિજપ્પેય્યાતિ ન પુત્તમિચ્છેય્ય કુતો સહાયં. એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ ¶ સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો પબ્બજ્જાસઙ્ખાતેન એકો, અદુતિયટ્ઠેન એકો, તણ્હાય પહાનટ્ઠેન એકો, એકન્તવીતરાગોતિ એકો, એકન્તવીતદોસોતિ એકો, એકન્તવીતમોહોતિ એકો, એકન્તનિક્કિલેસોતિ એકો, એકાયનમગ્ગં ગતોતિ એકો, એકો અનુત્તરં પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ એકો.

કથં સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો પબ્બજ્જાસઙ્ખાતેન એકો? સો હિ પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો સબ્બં ઘરાવાસપલિબોધં છિન્દિત્વા, પુત્તદારપલિબોધં છિન્દિત્વા, ઞાતિપલિબોધં, મિત્તામચ્ચપલિબોધં, સન્નિધિપલિબોધં છિન્દિત્વા કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા અગારસ્મા નિક્ખમ્મ અનગારિયં પબ્બજિત્વા અકિઞ્ચનભાવં ઉપગન્ત્વા એકોવ ચરતિ વિહરતિ ઇરિયતિ વત્તતિ પાલેતિ યપેતિ યાપેતીતિ એવં સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો પબ્બજ્જાસઙ્ખાતેન એકો.

કથં ¶ સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો અદુતિયટ્ઠેન એકો? સો એવં પબ્બજિતો સમાનો એકો અરઞ્ઞવનપત્થાનિ પન્તાનિ સેનાસનાનિ પટિસેવતિ અપ્પસદ્દાનિ અપ્પનિગ્ઘોસાનિ વિજનવાતાનિ મનુસ્સરાહસ્સેય્યકાનિ પટિસલ્લાનસારુપ્પાનિ. સો એકો તિટ્ઠતિ, એકો ગચ્છતિ, એકો નિસીદતિ, એકો સેય્યં કપ્પેતિ, એકો ગામં પિણ્ડાય પવિસતિ, એકો પટિક્કમતિ, એકો રહો ¶ નિસીદતિ, એકો ચઙ્કમતિ, એકો ચરતિ વિહરતિ ઇરિયતિ વત્તતિ પાલેતિ યપેતિ યાપેતીતિ એવં સો અદુતિયટ્ઠેન એકો.

કથં સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો તણ્હાય પહાનટ્ઠેન એકો? સો એકો અદુતિયો અપ્પમત્તો આતાપી પહિતત્તો વિહરન્તો મહાપધાનં પદહન્તો મારં સસેનકં નમુચિં કણ્હં પમત્તબન્ધું વિધમેત્વા ચ તણ્હાજાલિનિં વિસરિતં વિસત્તિકં પજહિ વિનોદેસિ બ્યન્તિં અકાસિ અનભાવં ગમેસિ.

‘‘તણ્હાદુતિયો પુરિસો, દીઘમદ્ધાન સંસરં;

ઇત્થભાવઞ્ઞથાભાવં, સંસારં નાતિવત્તતિ.

‘‘એતમાદીનવં ઞત્વા, તણ્હં દુક્ખસ્સ સમ્ભવં;

વીતતણ્હો અનાદાનો, સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે’’તિ. (ઇતિવુ. ૧૫, ૧૦૫; મહાનિ. ૧૯૧) –

એવં સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો તણ્હાય પહાનટ્ઠેન એકો.

કથં સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો એકન્તવીતરાગોતિ એકો? રાગસ્સ પહીનત્તા એકન્તવીતરાગોતિ એકો, દોસસ્સ પહીનત્તા એકન્તવીતદોસોતિ એકો, મોહસ્સ પહીનત્તા એકન્તવીતમોહોતિ એકો, કિલેસાનં પહીનત્તા એકન્તનિક્કિલેસોતિ એકો, એવં સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો એકન્તવીતરાગોતિ એકો.

કથં સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો એકાયનમગ્ગં ગતોતિ ¶ એકો? એકાયનમગ્ગો વુચ્ચતિ ચત્તારો સતિપટ્ઠાના, ચત્તારો સમ્મપ્પધાના, ચત્તારો ઇદ્ધિપાદા, પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ, પઞ્ચ બલાનિ, સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા, અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો.

‘‘એકાયનં ¶ જાતિખયન્તદસ્સી, મગ્ગં પજાનાતિ હિતાનુકમ્પી;

એતેન મગ્ગેન તરિંસુ પુબ્બે, તરિસ્સન્તિ યે ચ તરન્તિ ઓઘ’’ન્તિ. (સં. નિ. ૫.૩૮૪; મહાનિ. ૧૯૧) –

એવં સો એકાયનમગ્ગં ગતોતિ એકો.

કથં સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો એકો અનુત્તરં પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ એકો? બોધિ વુચ્ચતિ ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણં (મહાનિ. ૧૯૧; ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૧). પઞ્ઞા પઞ્ઞિન્દ્રિયં પઞ્ઞાબલં ¶ ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો વીમંસા વિપસ્સના સમ્માદિટ્ઠિ. સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો તેન પચ્ચેકબોધિઞાણેન ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘સબ્બે સઙ્ખારા દુક્ખા’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ બુજ્ઝિ. ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણ’’ન્તિ બુજ્ઝિ, ‘‘વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપ’’ન્તિ બુજ્ઝિ, ‘‘નામરૂપપચ્ચયા સળાયતન’’ન્તિ બુજ્ઝિ, ‘‘સળાયતનપચ્ચયા ફસ્સો’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘ફસ્સપચ્ચયા વેદના’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘વેદનાપચ્ચયા તણ્હા’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાન’’ન્તિ બુજ્ઝિ, ‘‘ઉપાદાનપચ્ચયા ભવો’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘ભવપચ્ચયા જાતી’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘જાતિપચ્ચયા જરામરણ’’ન્તિ બુજ્ઝિ. ‘‘અવિજ્જાનિરોધા સઙ્ખારનિરોધો’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘સઙ્ખારનિરોધા વિઞ્ઞાણનિરોધો’’તિ બુજ્ઝિ…પે… ‘‘ભવનિરોધા જાતિનિરોધો’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘જાતિનિરોધા જરામરણનિરોધો’’તિ બુજ્ઝિ. ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિ બુજ્ઝિ, ‘‘અયં દુક્ખસમુદયો’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘અયં દુક્ખનિરોધો’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘અયં દુક્ખનિરોધગામિનિપટિપદા’’તિ બુજ્ઝિ. ‘‘ઇમે આસવા’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘અયં આસવસમુદયો’’તિ બુજ્ઝિ…પે… ‘‘પટિપદા’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘ઇમે ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યા’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘ઇમે ધમ્મા પહાતબ્બા’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘ઇમે ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બા’’તિ બુજ્ઝિ, ‘‘ઇમે ધમ્મા ભાવેતબ્બા’’તિ બુજ્ઝિ. છન્નં ફસ્સાયતનાનં સમુદયઞ્ચ અત્થઙ્ગમઞ્ચ અસ્સાદઞ્ચ આદીનવઞ્ચ નિસ્સરણઞ્ચ બુજ્ઝિ, પઞ્ચન્નં ઉપાદાનક્ખન્ધાનં સમુદયઞ્ચ…પે… નિસ્સરણઞ્ચ બુજ્ઝિ, ચતુન્નં મહાભૂતાનં સમુદયઞ્ચ અત્થઙ્ગમઞ્ચ અસ્સાદઞ્ચ આદીનવઞ્ચ નિસ્સરણઞ્ચ બુજ્ઝિ, ‘‘યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં, સબ્બં તં નિરોધધમ્મ’’ન્તિ ¶ બુજ્ઝિ.

અથ વા યં બુજ્ઝિતબ્બં અનુબુજ્ઝિતબ્બં પટિબુજ્ઝિતબ્બં સમ્બુજ્ઝિતબ્બં અધિગન્તબ્બં ફસ્સિતબ્બં સચ્છિકાતબ્બં, સબ્બં તં તેન પચ્ચેકબોધિઞાણેન બુજ્ઝિ અનુબુજ્ઝિ પટિબુજ્ઝિ સમ્બુજ્ઝિ ¶ અધિગઞ્છિ ફસ્સેસિ સચ્છાકાસીતિ, એવં સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો એકો અનુત્તરં પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ એકો.

ચરેતિ અટ્ઠ ચરિયાયો (ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૧) – ઇરિયાપથચરિયા, આયતનચરિયા, સતિચરિયા, સમાધિચરિયા, ઞાણચરિયા, મગ્ગચરિયા, પત્તિચરિયા, લોકત્થચરિયા. ઇરિયાપથચરિયાતિ ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ, આયતનચરિયાતિ છસુ અજ્ઝત્તિકબાહિરેસુ આયતનેસુ, સતિચરિયાતિ ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસુ, સમાધિચરિયાતિ ચતૂસુ ઝાનેસુ, ઞાણચરિયાતિ ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ, મગ્ગચરિયાતિ ચતૂસુ અરિયમગ્ગેસુ, પત્તિચરિયાતિ ચતૂસુ ¶ સામઞ્ઞફલેસુ, લોકત્થચરિયાતિ તથાગતેસુ અરહન્તેસુ સમ્માસમ્બુદ્ધેસુ, પદેસતો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધેસુ, પદેસતો સાવકેસુ.

ઇરિયાપથચરિયા ચ પણિધિસમ્પન્નાનં, આયતનચરિયા ચ ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારાનં, સતિચરિયા ચ અપ્પમાદવિહારીનં, સમાધિચરિયા ચ અધિચિત્તમનુયુત્તાનં, ઞાણચરિયા ચ બુદ્ધિસમ્પન્નાનં, મગ્ગચરિયા ચ સમ્માપટિપન્નાનં, પત્તિચરિયા ચ અધિગતફલાનં, લોકત્થચરિયા ચ તથાગતાનં અરહન્તાનં સમ્માસમ્બુદ્ધાનં, પદેસતો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધાનં, પદેસતો સાવકાનં. ઇમા અટ્ઠ ચરિયાયો.

અપરાપિ અટ્ઠ ચરિયાયો – અધિમુચ્ચન્તો સદ્ધાય ચરતિ, પગ્ગણ્હન્તો વીરિયેન ચરતિ, ઉપટ્ઠપેન્તો સતિયા ચરતિ, અવિક્ખેપં કરોન્તો સમાધિના ચરતિ, પજાનન્તો પઞ્ઞાય ચરતિ, વિજાનન્તો વિઞ્ઞાણચરિયાય ચરતિ, એવં પટિપન્નસ્સ કુસલા ધમ્મા આયતનન્તિ આયતનચરિયાય ચરતિ. એવં પટિપન્નો વિસેસમધિગચ્છતીતિ વિસેસચરિયાય ચરતિ. ઇમા અટ્ઠ ચરિયાયો.

અપરાપિ અટ્ઠ ચરિયાયો – દસ્સનચરિયા ચ સમ્માદિટ્ઠિયા, અભિનિરોપનચરિયા ચ સમ્માસઙ્કપ્પસ્સ, પરિગ્ગહચરિયા ચ સમ્માવાચાય, સમુટ્ઠાનચરિયા ચ સમ્માકમ્મન્તસ્સ, વોદાનચરિયા ચ સમ્માઆજીવસ્સ, પગ્ગહચરિયા ચ સમ્માવાયામસ્સ, ઉપટ્ઠાનચરિયા ચ સમ્માસતિયા, અવિક્ખેપચરિયા ચ સમ્માસમાધિસ્સ. ઇમા અટ્ઠ ચરિયાયો.

ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ યથા ખગ્ગસ્સ નામ વિસાણં એકમેવ હોતિ, અદુતિયં, એવમેવ સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો તક્કપ્પો તસ્સદિસો તપ્પટિભાગો. યથા અતિલોણં વુચ્ચતિ લોણકપ્પો, અતિતિત્તકં ¶ વુચ્ચતિ તિત્તકપ્પો, અતિમધુરં વુચ્ચતિ મધુરકપ્પો, અતિઉણ્હં વુચ્ચતિ અગ્ગિકપ્પો, અતિસીતં વુચ્ચતિ હિમકપ્પો, મહાઉદકક્ખન્ધો ¶ વુચ્ચતિ સમુદ્દકપ્પો, મહાભિઞ્ઞાબલપ્પત્તો સાવકો વુચ્ચતિ સત્થુકપ્પોતિ. એવમેવ સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો ખગ્ગવિસાણકપ્પો, ખગ્ગવિસાણસદિસો ખગ્ગવિસાણપટિભાગો એકો અદુતિયો મુત્તબન્ધનો સમ્મા લોકે ચરતિ વિહરતિ ઇરિયતિ વત્તતિ પાલેતિ યપેતિ યાપેતીતિ એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો. તેનાહુ પચ્ચેકસમ્બુદ્ધા –

‘‘સબ્બેસુ ¶ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં, અવિહેઠયં અઞ્ઞતરમ્પિ તેસં;

ન પુત્તમિચ્છેય્ય કુતો સહાયં, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘સંસગ્ગજાતસ્સ ભવન્તિ સ્નેહા, સ્નેહન્વયં દુક્ખમિદં પહોતિ;

આદીનવં સ્નેહજં પેક્ખમાનો; એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘મિત્તે સુહજ્જે અનુકમ્પમાનો, હાપેતિ અત્થં પટિબદ્ધચિત્તો;

એતં ભયં સન્થવે પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘વંસો વિસાલોવ યથા વિસત્તો, પુત્તેસુ દારેસુ ચ યા અપેક્ખા;

વંસે કળીરોવ અસજ્જમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘મિગો અરઞ્ઞમ્હિ યથા અબદ્ધો, યેનિચ્છકં ગચ્છતિ ગોચરાય;

વિઞ્ઞૂ નરો સેરિતં પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘આમન્તના હોતિ સહાયમજ્ઝે, વાસે ચ ઠાને ગમને ચારિકાય;

અનભિજ્ઝિતં સેરિતં પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘ખિડ્ડા રતી હોતિ સહાયમજ્ઝે, પુત્તેસુ પેમં વિપુલઞ્ચ હોતિ;

પિયવિપ્પયોગં વિજિગુચ્છમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘ચાતુદ્દિસો ¶ ¶ અપ્પટિઘો ચ હોતિ, સન્તુસ્સમાનો ઇતરીતરેન;

પરિસ્સયાનં સહિતા અછમ્ભી, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘દુસ્સઙ્ગહા ¶ પબ્બજિતાપિ એકે, અથો ગહટ્ઠા ઘરમાવસન્તા;

અપ્પોસ્સુક્કો પરપુત્તેસુ હુત્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘ઓરોપયિત્વા ગિહિબ્યઞ્જનાનિ, સઞ્છિન્નપત્તો યથા કોવિળારો;

છેત્વાન વીરો ગિહિબન્ધનાનિ, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘સચે લભેથ નિપકં સહાયં, સદ્ધિં ચરં સાધુવિહારિધીરં;

અભિભુય્ય સબ્બાનિ પરિસ્સયાનિ, ચરેય્ય તેનત્તમનો સતીમા.

‘‘નો ચે લભેથ નિપકં સહાયં, સદ્ધિં ચરં સાધુવિહારિધીરં;

રાજાવ રટ્ઠં વિજિતં પહાય, એકો ચરે માતઙ્ગરઞ્ઞેવ નાગો.

‘‘અદ્ધા પસંસામ સહાયસમ્પદં, સેટ્ઠા સમા સેવિતબ્બા સહાયા;

એતે અલદ્ધા અનવજ્જભોજી, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘દિસ્વા સુવણ્ણસ્સ પભસ્સરાનિ, કમ્મારપુત્તેન સુનિટ્ઠિતાનિ;

સઙ્ઘટ્ટમાનાનિ દુવે ભુજસ્મિં, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘એવં ¶ દુતીયેન સહા મમસ્સ, વાચાભિલાપો અભિસજ્જના વા;

એતં ભયં આયતિં પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘કામા હિ ચિત્રા મધુરા મનોરમા, વિરૂપરૂપેન મથેન્તિ ચિત્તં;

આદીનવં કામગુણેસુ દિસ્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘ઈતી ¶ ચ ગણ્ડો ચ ઉપદ્દવો ચ, રોગો ચ સલ્લઞ્ચ ભયઞ્ચ મેતં;

એતં ભયં કામગુણેસુ દિસ્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘સીતઞ્ચ ઉણ્હઞ્ચ ખુદં પિપાસં, વાતાતપે ડંસસરીસપે ચ;

સબ્બાનિપેતાનિ અભિબ્ભવિત્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘નાગોવ ¶ યૂથાનિ વિવજ્જયિત્વા, સઞ્જાતખન્ધો પદુમી ઉળારો;

યથાભિરન્તં વિહરં અરઞ્ઞે, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘અટ્ઠાનતં સઙ્ગણિકારતસ્સ, યં ફસ્સયે સામયિકં વિમુત્તિં;

આદિચ્ચબન્ધુસ્સ વચો નિસમ્મ, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘દિટ્ઠીવિસૂકાનિ ઉપાતિવત્તો, પત્તો નિયામં પટિલદ્ધમગ્ગો;

ઉપ્પન્નઞાણોમ્હિ અનઞ્ઞનેય્યો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘નિલ્લોલુપો ¶ નિક્કુહો નિપ્પિપાસો, નિમ્મક્ખ નિદ્ધન્તકસાવમોહો;

નિરાસયો સબ્બલોકે ભવિત્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘પાપં સહાયં પરિવજ્જયેથ, અનત્થદસ્સિં વિસમે નિવિટ્ઠં;

સયં ન સેવે પસુતં પમત્તં, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘બહુસ્સુતં ધમ્મધરં ભજેથ, મિત્તં ઉળારં પટિભાનવન્તં;

અઞ્ઞાય અત્થાનિ વિનેય્ય કઙ્ખં, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘ખિડ્ડં રતિં કામસુખઞ્ચ લોકે, અનલઙ્કરિત્વા અનપેક્ખમાનો;

વિભૂસટ્ઠાના વિરતો સચ્ચવાદી, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘પુત્તઞ્ચ ¶ દારં પિતરઞ્ચ માતરં, ધનાનિ ધઞ્ઞાનિ ચ બન્ધવાનિ;

હિત્વાન કામાનિ યથોધિકાનિ, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘સઙ્ગો એસો પરિત્તમેત્થ સોખ્યં, અપ્પસ્સાદો દુક્ખમેવેત્થ ભિય્યો;

ગળો એસો ઇતિ ઞત્વા મતિમા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘સન્દાલયિત્વાન સંયોજનાનિ, જાલંવ ભેત્વા સલિલમ્બુચારી,

અગ્ગીવ દડ્ઢં અનિવત્તમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘ઓક્ખિત્તચક્ખૂ ¶ ¶ ન ચ પાદલોલો, ગુત્તિન્દ્રિયો રક્ખિતમાનસાનો;

અનવસ્સુતો અપરિડય્હમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘ઓહારયિત્વા ગિહિબ્યઞ્જનાનિ, સઞ્છન્નપત્તો યથા પારિછત્તો;

કાસાયવત્થો અભિનિક્ખમિત્વા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘રસેસુ ગેધં અકરં અલોલો, અનઞ્ઞપોસી સપદાનચારી;

કુલે કુલે અપ્પટિબદ્ધચિત્તો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘પહાય પઞ્ચાવરણાનિ ચેતસો, ઉપક્કિલેસે બ્યપનુજ્જ સબ્બે;

અનિસ્સિતો છેજ્જ સિનેહદોસં, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘વિપિટ્ઠિકત્વાન સુખઞ્ચ દુક્ખં, પુબ્બેવ સોમનસ્સદોમનસ્સં;

લદ્ધાનુપેક્ખં સમથં વિસુદ્ધં, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘આરદ્ધવીરિયો પરમત્થપત્તિયા, અલીનચિત્તો અકુસીતવુત્તિ;

દળ્હનિક્કમો થામબલૂપપન્નો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘પટિસલ્લાનં ¶ ઝાનમરિઞ્ચમાનો, ધમ્મેસુ નિચ્ચં અનુધમ્મચારી;

આદીનવં સમ્મસિતા ભવેસુ, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘તણ્હક્ખયં ¶ પત્થયમપ્પમત્તો, અનેળમૂગો સુતવા સતીમા;

સઙ્ખાતધમ્મો નિયતો પધાનવા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘સીહોવ સદ્દેસુ અસન્તસન્તો, વાતોવ જાલમ્હિ અસજ્જમાનો;

પદુમંવ તોયેન અલિમ્પમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘સીહો યથા દાઠબલી પસય્હ, રાજા મિગાનં અભિભુય્ય ચારી;

સેવેથ પન્તાનિ સેનાસનાનિ, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘મેત્તં ¶ ઉપેક્ખં કરુણં વિમુત્તિં, આસેવમાનો મુદિતઞ્ચ કાલે;

સબ્બેન લોકેન અવિરુજ્ઝમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘રાગઞ્ચ દોસઞ્ચ પહાય મોહં, સન્દાલયિત્વાન સંયોજનાનિ;

અસન્તસં જીવિતસઙ્ખયમ્હિ, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો.

‘‘ભજન્તિ સેવન્તિ ચ કારણત્થા, નિક્કારણા દુલ્લભા અજ્જ મિત્તા;

અત્તત્થપઞ્ઞા અસુચીમનુસ્સા, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ.

તત્થ સબ્બેસુ ભૂતેસૂતિ ખગ્ગવિસાણપચ્ચેકબુદ્ધાપદાનસુત્તં. કા ઉપ્પત્તિ? સબ્બસુત્તાનં ચતુબ્બિધા ઉપ્પત્તિ – અત્તજ્ઝાસયતો, પરજ્ઝાસયતો, અટ્ઠુપ્પત્તિતો, પુચ્છાવસિતોતિ. તત્થ ખગ્ગવિસાણસુત્તસ્સ અવિસેસેન પુચ્છાવસિતો ઉપ્પત્તિ. વિસેસેન પન યસ્મા એત્થ કાચિ ગાથા તેન ¶ તેન પચ્ચેકબુદ્ધેન પુટ્ઠેન વુત્તા, કાચિ અપુટ્ઠેન અત્તના અધિગતમગ્ગનયાનુરૂપં ¶ ઉદાનંયેવ ઉદાનેન્તેન, તસ્મા કાયચિ ગાથાય પુચ્છાવસિતો, કાયચિ અત્તજ્ઝાસયતો ઉપ્પત્તિ. તત્થ યા અયં અવિસેસેન પુચ્છાવસિતો ઉપ્પત્તિ, સા આદિતો પભુતિ એવં વેદિતબ્બા –

એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ. અથ ખો આયસ્મતો આનન્દસ્સ રહોગતસ્સ પટિસલ્લીનસ્સ એવં ચેતસો પરિવિતક્કો ઉદપાદિ – ‘‘બુદ્ધાનં પત્થના ચ અભિનીહારો ચ દિસ્સતિ, તથા સાવકાનં, પચ્ચેકબુદ્ધાનં ન દિસ્સતિ, યંનૂનાહં ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છેય્ય’’ન્તિ? સો પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા યથાક્કમેન એતમત્થં પુચ્છિ. અથસ્સ ભગવા પુબ્બયોગાવચરસુત્તં અભાસિ –

‘‘પઞ્ચિમે, આનન્દ, આનિસંસા પુબ્બયોગાવચરે દિટ્ઠેવ ધમ્મે પટિકચ્ચેવ અઞ્ઞં આરાધેતિ. નો ચે દિટ્ઠેવ ધમ્મે પટિકચ્ચેવ અઞ્ઞં આરાધેતિ, અથ મરણકાલે અઞ્ઞં આરાધેતિ. અથ દેવપુત્તો સમાનો અઞ્ઞં આરાધેતિ. અથ બુદ્ધાનં સમ્મુખીભાવે ખિપ્પાભિઞ્ઞો હોતિ. અથ પચ્છિમે કાલે પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો હોતી’’તિ.

એવં વત્વા પુન આહ –

‘‘પચ્ચેકસમ્બુદ્ધા ¶ નામ, આનન્દ, અભિનીહારસમ્પન્ના પુબ્બયોગાવચરા હોન્તિ, તસ્મા પચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકાનં સબ્બેસં પત્થના ચ અભિનીહારો ચ ઇચ્છિતબ્બો’’તિ.

સો આહ – ‘‘બુદ્ધાનં, ભન્તે, પત્થના કીવ ચિરં વટ્ટતી’’તિ. બુદ્ધાનં, આનન્દ, હેટ્ઠિમપરિચ્છેદેન ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ, મજ્ઝિમપરિચ્છેદેન અટ્ઠ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ, ઉપરિમપરિચ્છેદેન સોળસ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ. એતે ચ ભેદા પઞ્ઞાધિકસદ્ધાધિકવીરિયાધિકાનં વસેન ઞાતબ્બા. પઞ્ઞાધિકાનઞ્હિ સદ્ધા મન્દા હોતિ, પઞ્ઞા તિક્ખા. સદ્ધાધિકાનં પઞ્ઞા મજ્ઝિમા હોતિ, સદ્ધા તિક્ખા. વીરિયાધિકાનં સદ્ધા પઞ્ઞા મન્દા હોતિ, વીરિયં તિક્ખન્તિ. અપ્પત્વા પન ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ દિવસે દિવસે વેસ્સન્તરદાનસદિસં દાનં દેન્તોપિ તદનુરૂપે સીલાદિપારમિધમ્મે આચિનન્તોપિ અન્તરા ¶ બુદ્ધો ભવિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. કસ્મા? ઞાણં ગબ્ભં ન ગણ્હાતિ, વેપુલ્લં નાપજ્જતિ, પરિપાકં ન ગચ્છતીતિ. યથા નામ તિમાસચતુમાસપઞ્ચમાસચ્ચયેન નિપ્ફજ્જનકં સસ્સં તં તં કાલં અપ્પત્વા દિવસે દિવસે સતક્ખત્તું સહસ્સક્ખત્તું કેળાયન્તોપિ ઉદકેન સિઞ્ચન્તોપિ અન્તરા પક્ખેન વા માસેન વા નિપ્ફાદેસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. કસ્મા? સસ્સં ગબ્ભં ન ગણ્હાતિ, વેપુલ્લં નાપજ્જતિ, પરિપાકં ન ગચ્છતીતિ. એવમેવં અપ્પત્વા ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ અન્તરા બુદ્ધો ભવિસ્સતીતિ નેતં ઠાનં વિજ્જતિ. તસ્મા યથાવુત્તમેવ ¶ કાલં પારમિપૂરણં કાતબ્બં ઞાણપરિપાકત્થાય. એત્તકેનાપિ ચ કાલેન બુદ્ધત્તં પત્થયતો અભિનીહારકરણે અટ્ઠ સમ્પત્તિયો ઇચ્છિતબ્બા. અયઞ્હિ –

‘‘મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, હેતુ સત્થારદસ્સનં;

પબ્બજ્જા ગુણસમ્પત્તિ, અધિકારો ચ છન્દતા;

અટ્ઠધમ્મસમોધાના, અભિનીહારો સમિજ્ઝતિ’’. (બુ. વં. ૨.૫૯);

અભિનીહારોતિ મૂલપણિધાનસ્સેતં અધિવચનં. તત્થ મનુસ્સત્તન્તિ મનુસ્સજાતિ. અઞ્ઞત્ર હિ મનુસ્સજાતિયા અવસેસજાતીસુ દેવજાતિયમ્પિ ઠિતસ્સ પણિધિ ન ઇજ્ઝતિ, તત્થ ઠિતેન પન બુદ્ધત્તં પત્થયન્તેન દાનાદીનિ પુઞ્ઞકમ્માનિ કત્વા મનુસ્સત્તંયેવ પત્થેતબ્બં, તત્થ ઠત્વા પણિધિ કાતબ્બો. એવઞ્હિ સમિજ્ઝતિ. લિઙ્ગસમ્પત્તીતિ પુરિસભાવો. માતુગામનપુંસકઉભતોબ્યઞ્જનકાનઞ્હિ મનુસ્સજાતિયં ઠિતાનમ્પિ પણિધિ ન ઇજ્ઝતિ. તત્થ ઠિતેન પન બુદ્ધત્તં પત્થેન્તેન દાનાદીનિ પુઞ્ઞકમ્માનિ કત્વા પુરિસભાવોયેવ પત્થેતબ્બો, તત્થ ઠત્વા ¶ પણિધિ કાતબ્બો. એવઞ્હિ સમિજ્ઝતિ. હેતૂતિ અરહત્તસ્સ ઉપનિસ્સયસમ્પત્તિ. યો હિ તસ્મિં અત્તભાવે વાયમન્તો અરહત્તં પાપુણિતું સમત્થો, તસ્સ પણિધિ સમિજ્ઝતિ, નો ઇતરસ્સ યથા સુમેધપણ્ડિતસ્સ. સો હિ દીપઙ્કરપાદમૂલે પબ્બજિત્વા તેનત્તભાવેન અરહત્તં પાપુણિતું સમત્થો અહોસિ. સત્થારદસ્સનન્તિ બુદ્ધાનં સમ્મુખાદસ્સનં. એવઞ્હિ ઇજ્ઝતિ, નો અઞ્ઞથા યથા સુમેધપણ્ડિતસ્સ. સો હિ દીપઙ્કરં સમ્મુખા દિસ્વા પણિધિં અકાસિ. પબ્બજ્જાતિ અનગારિયભાવો. સો ચ ખો સાસને વા કમ્મવાદિકિરિયવાદિતાપસપરિબ્બાજકનિકાયે વા વટ્ટતિ યથા સુમેધપણ્ડિતસ્સ. સો હિ સુમેધો નામ તાપસો હુત્વા પણિધિં અકાસિ. ગુણસમ્પત્તીતિ ઝાનાદિગુણપટિલાભો ¶ . પબ્બજિતસ્સપિ હિ ગુણસમ્પન્નસ્સેવ ઇજ્ઝતિ, નો ઇતરસ્સ યથા સુમેધપણ્ડિતસ્સ. સો હિ પઞ્ચાભિઞ્ઞો ચ અટ્ઠસમાપત્તિલાભી ચ હુત્વા પણિધેસિ. અધિકારોતિ અધિકકારો, પરિચ્ચાગોતિ અત્થો. જીવિતાદિપરિચ્ચાગઞ્હિ કત્વા પણિદહતોયેવ ઇજ્ઝતિ, નો ઇતરસ્સ યથા સુમેધપણ્ડિતસ્સ. સો હિ –

‘‘અક્કમિત્વાન મં બુદ્ધો, સહ સિસ્સેહિ ગચ્છતુ;

મા નં કલલે અક્કમિત્થ, હિતાય મે ભવિસ્સતી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૫૩);

એવં ¶ અત્તપરિચ્ચાગં કત્વા પણિધેસિ. છન્દતાતિ કત્તુકમ્યતા. સા યસ્સ બલવતી હોતિ, તસ્સ ઇજ્ઝતિ પણિધિ. સા ચ સચે કોચિ વદેય્ય ‘‘કો ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ નિરયે પચ્ચિત્વા બુદ્ધત્તં ઇચ્છતી’’તિ. તં સુત્વા યો ‘‘અહ’’ન્તિ વત્તું ઉસ્સહતિ, તસ્સ બલવતીતિ વેદિતબ્બા. તથા યદિ કોચિ વદેય્ય ‘‘કો સકલચક્કવાળં વીતચ્ચિકાનં અઙ્ગારાનં પૂરં અક્કમિત્વા બુદ્ધત્તં ઇચ્છતિ, કો સકલચક્કવાળં સત્તિસૂલેહિ આકિણ્ણં અક્કમન્તો અતિક્કમિત્વા બુદ્ધત્તં ઇચ્છતિ, કો સકલચક્કવાળં સમતિત્તિકં ઉદકપુણ્ણં ઉત્તરિત્વા બુદ્ધત્તં ઇચ્છતિ, કો સકલચક્કવાળં નિરન્તરં વેળુગુમ્બસઞ્છન્નં મદ્દન્તો અતિક્કમિત્વા બુદ્ધત્તં ઇચ્છતી’’તિ, તં સુત્વા યો ‘‘અહ’’ન્તિ વત્તું ઉસ્સહતિ, તસ્સ બલવતીતિ વેદિતબ્બા. એવરૂપેન ચ કત્તુકમ્યતાછન્દેન સમન્નાગતો સુમેધપણ્ડિતો પણિધેસીતિ.

એવં સમિદ્ધાભિનીહારો ચ બોધિસત્તો ઇમાનિ અટ્ઠારસ અભબ્બટ્ઠાનાનિ ન ઉપેતિ. સો હિ તતો પભુતિ ન જચ્ચન્ધો હોતિ ન જચ્ચપધિરો, ન ઉમ્મત્તકો, ન એળમુગો, ન પીઠસપ્પિ ¶ , ન મિલક્ખેસુ ઉપ્પજ્જતિ, ન દાસિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તતિ, ન નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિકો હોતિ, નાસ્સ લિઙ્ગં પરિવત્તતિ, ન પઞ્ચાનન્તરિયકમ્માનિ કરોતિ, ન કુટ્ઠી હોતિ, ન તિરચ્છાનયોનિયં વટ્ટકતો પચ્છિમત્તભાવો હત્થિતો અધિકત્તભાવો હોતિ, ન ખુપ્પિપાસિકનિજ્ઝામતણ્હિકપેતેસુ ઉપ્પજ્જતિ, ન કાલકઞ્ચિકાસુરેસુ, ન અવીચિનિરયે, ન લોકન્તરિકેસુ ઉપ્પજ્જતિ. કામાવચરેસુ પન ન મારો હોતિ, રૂપાવચરેસુ ન અસઞ્ઞીભવે, ન સુદ્ધાવાસેસુ ઉપ્પજ્જતિ, ન અરૂપભવેસુ, ન અઞ્ઞં ચક્કવાળં સઙ્કમતિ.

યા ¶ ચિમા ઉસ્સાહો ચ ઉમ્મઙ્ગો ચ અવત્થાનઞ્ચ હિતચરિયા ચાતિ ચતસ્સો બુદ્ધભૂમિયો, તાહિ સમન્નાગતો હોતિ. તત્થ –

‘‘ઉસ્સાહો વીરિયં વુત્તં, ઉમ્મઙ્ગો પઞ્ઞા પવુચ્ચતિ;

અવત્થાનં અધિટ્ઠાનં, હિતચરિયા મેત્તાભાવના’’તિ. –

વેદિતબ્બા. યે ચ ઇમે નેક્ખમ્મજ્ઝાસયો, પવિવેકજ્ઝાસયો, અલોભજ્ઝાસયો, અદોસજ્ઝાસયો, અમોહજ્ઝાસયો, નિસ્સરણજ્ઝાસયોતિ છ અજ્ઝાસયા બોધિપરિપાકાય સંવત્તન્તિ, યેહિ સમન્નાગતત્તા નેક્ખમ્મજ્ઝાસયા ¶ ચ બોધિસત્તા કામેસુ દોસદસ્સાવિનો, પવિવેકજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા સઙ્ગણિકાય દોસદસ્સાવિનો, અલોભજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા લોભે દોસદસ્સાવિનો, અદોસજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા દોસે દોસદસ્સાવિનો, અમોહજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા મોહે દોસદસ્સાવિનો, નિસ્સરણજ્ઝાસયા ચ બોધિસત્તા સબ્બભવેસુ દોસદસ્સાવિનોતિ વુચ્ચન્તિ, તેહિ ચ સમન્નાગતો હોતિ.

પચ્ચેકબુદ્ધાનં પન કીવ ચિરં પત્થના વટ્ટતીતિ? પચ્ચેકબુદ્ધાનં દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ, તતો ઓરં ન સક્કા, પુબ્બે વુત્તનયેનેવેત્થ કારણં વેદિતબ્બં. એત્તકેનાપિ ચ કાલેન પચ્ચેકબુદ્ધત્તં પત્થયતો અભિનીહારકરણે પઞ્ચ સમ્પત્તિયો ઇચ્છિતબ્બા. તેસઞ્હિ –

‘‘મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, વિગતાસવદસ્સનં;

અધિકારો ચ છન્દતા, એતે અભિનીહારકારણા’’.

તત્થ ¶ વિગતાસવદસ્સનન્તિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકાનં યસ્સ કસ્સચિ દસ્સનન્તિ અત્થો. સેસં વુત્તનયમેવ.

અથ ‘‘સાવકાનં પત્થના કિત્તકં વટ્ટતી’’તિ? દ્વિન્નં અગ્ગસાવકાનં એકં અસઙ્ખ્યેય્યં કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ, અસીતિમહાસાવકાનં કપ્પસતસહસ્સમેવ. તથા બુદ્ધસ્સ માતાપિતૂનં ઉપટ્ઠાકસ્સ પુત્તસ્સ ચાતિ, તતો ઓરં ન સક્કા, તત્થ કારણં વુત્તનયમેવ. ઇમેસં પન સબ્બેસમ્પિ અધિકારો ચ છન્દતાતિ દ્વઙ્ગસમન્નાગતોયેવ અભિનીહારો હોતિ.

એવં ઇમાય પત્થનાય ઇમિના ચ અભિનીહારેન યથાવુત્તપ્પભેદં કાલં પારમિયો પૂરેત્વા બુદ્ધા લોકે ઉપ્પજ્જન્તા ખત્તિયકુલે વા બ્રાહ્મણકુલે વા ઉપ્પજ્જન્તિ, પચ્ચેકબુદ્ધા ખત્તિયબ્રાહ્મણગહપતિકુલાનં અઞ્ઞતરસ્મિં, અગ્ગસાવકા ¶ પન બુદ્ધા વિય ખત્તિયબ્રાહ્મણકુલેસ્વેવ. સબ્બબુદ્ધા સંવટ્ટમાને કપ્પે ન ઉપ્પજ્જન્તિ, વિવટ્ટમાને કપ્પે ઉપ્પજ્જન્તિ, તથા પચ્ચેકબુદ્ધા. તે પન બુદ્ધાનં ઉપ્પજ્જનકાલે ન ઉપ્પજ્જન્તિ. બુદ્ધા સયઞ્ચ બુજ્ઝન્તિ, પરે ચ બોધેન્તિ. પચ્ચેકબુદ્ધા સયમેવ બુજ્ઝન્તિ, ન પરે બોધેન્તિ. અત્થરસમેવ પટિવિજ્ઝન્તિ, ન ધમ્મરસં. ન હિ તે લોકુત્તરધમ્મં પઞ્ઞત્તિં આરોપેત્વા દેસેતું સક્કોન્તિ, મૂગેન દિટ્ઠસુપિનો વિય વનચરકેન નગરે સાયિતબ્યઞ્જનરસો વિય ચ નેસં ધમ્માભિસમયો ¶ હોતિ. સબ્બં ઇદ્ધિસમાપત્તિપટિસમ્ભિદાપભેદં પાપુણન્તિ. ગુણવિસિટ્ઠતાય બુદ્ધાનં હેટ્ઠા સાવકાનં ઉપરિ હોન્તિ, ન અઞ્ઞે પબ્બાજેત્વા આભિસમાચારિકં સિક્ખાપેન્તિ, ‘‘ચિત્તસલ્લેખો કાતબ્બો, વોસાનં નાપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ ઇમિના ઉદ્દેસેન ઉપોસથં કરોન્તિ, અજ્જ ઉપોસથોતિ વચનમત્તેન વા, ઉપોસથં કરોન્તા ચ ગન્ધમાદને મઞ્જૂસકરુક્ખમૂલે રતનમાળે સન્નિપતિત્વા કરોન્તીતિ. એવં ભગવા આયસ્મતો આનન્દસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધાનં સબ્બાકારપરિપૂરં પત્થનઞ્ચ અભિનીહારઞ્ચ કથેત્વા ઇદાનિ ઇમાય પત્થનાય ઇમિના ચ અભિનીહારેન સમુદાગતે તે તે પચ્ચેકબુદ્ધે કથેતું ‘‘સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડ’’ન્તિઆદિના નયેન ઇમં ખગ્ગવિસાણસુત્તં અભાસિ. અયં તાવ અવિસેસેન પુચ્છાવસિતો ખગ્ગવિસાણસુત્તસ્સ ઉપ્પત્તિ.

ઇદાનિ વિસેસેન વત્તબ્બા. તત્થ ઇમિસ્સા તાવ ગાથાય એવં ઉપ્પત્તિ વેદિતબ્બા – અયં કિર પચ્ચેકબુદ્ધો પચ્ચેકબોધિસત્તભૂમિં ઓગાહન્તો દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ પારમિયો પૂરેત્વા કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પબ્બજિત્વા આરઞ્ઞિકો હુત્વા ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેન્તો સમણધમ્મં અકાસિ. એતં કિર વત્તં અપરિપૂરેત્વા પચ્ચેકબોધિં પાપુણન્તો નામ નત્થિ ¶ . કિં પનેતં ગતપચ્ચાગતવત્તં નામ? હરણપચ્ચાહરણન્તિ. તં યથા વિભૂતં હોતિ, તથા કથેસ્સામ.

ઇધ એકચ્ચો ભિક્ખુ હરતિ ન પચ્ચાહરતિ, એકચ્ચો પચ્ચાહરતિ ન હરતિ, એકચ્ચો નેવ હરતિ ન પચ્ચાહરતિ, એકચ્ચો હરતિ ચ પચ્ચાહરતિ ચ. તત્થ યો ભિક્ખુ પગેવ વુટ્ઠાય ચેતિયઙ્ગણબોધિયઙ્ગણવત્તં કત્વા બોધિરુક્ખે ઉદકં આસિઞ્ચિત્વા પાનીયઘટં પૂરેત્વા પાનીયમાળે ઠપેત્વા આચરિયવત્તં ઉપજ્ઝાયવત્તં કત્વા દ્વેઅસીતિ ખન્ધકવત્તાનિ ચ ચુદ્દસ મહાવત્તાનિ સમાદાય વત્તતિ. સો સરીરપરિકમ્મં કત્વા સેનાસનં પવિસિત્વા યાવ ભિક્ખાચારવેલા, તાવ વિવિત્તાસને વીતિનામેત્વા વેલં ¶ ઞત્વા નિવાસેત્વા કાયબન્ધનં બન્ધિત્વા ઉત્તરાસઙ્ગં કત્વા સઙ્ઘાટિં ખન્ધે કરિત્વા પત્તં અંસે આલગ્ગેત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોન્તો ચેતિયઙ્ગણં ગન્ત્વા ચેતિયઞ્ચ બોધિઞ્ચ વન્દિત્વા ગામસમીપે ચીવરં પારુપિત્વા પત્તં આદાય ગામં પિણ્ડાય ¶ પવિસતિ. એવં પવિટ્ઠો ચ લાભી ભિક્ખુ પુઞ્ઞવા ઉપાસકેહિ સક્કતો ગરુકતો ઉપટ્ઠાકકુલે વા પટિક્કમનસાલાયં વા પટિક્કમિત્વા ઉપાસકેહિ તં તં પઞ્હં પુચ્છિયમાનો તેસં પઞ્હવિસ્સજ્જનેન ધમ્મદેસનાવિક્ખેપેન ચ તં મનસિકારં છડ્ડેત્વા નિક્ખમતિ. વિહારં આગતોપિ ભિક્ખૂહિ પઞ્હં પુટ્ઠો કથેતિ, ધમ્મં ભણતિ, તં તં બ્યાપારઞ્ચ આપજ્જતિ. પચ્છાભત્તમ્પિ પુરિમયામમ્પિ મજ્ઝિમયામમ્પિ એવં ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં પપઞ્ચેત્વા કાયદુટ્ઠુલ્લાભિભૂતો પચ્છિમયામેપિ સયતિ, નેવ કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોતિ. અયં વુચ્ચતિ ‘‘હરતિ ન પચ્ચાહરતી’’તિ.

યો પન બ્યાધિબહુલો હોતિ, ભુત્તાહારો પચ્ચૂસસમયે ન સમ્મા પરિણમતિ. પગેવ વુટ્ઠાય યથાવુત્તં વત્તં કાતું ન સક્કોતિ કમ્મટ્ઠાનં વા મનસિ કાતું, અઞ્ઞદત્થુ યાગું વા ખજ્જકં વા ભેસજ્જં વા ભત્તં વા પત્થયમાનો કાલસ્સેવ પત્તચીવરમાદાય ગામં પવિસતિ. તત્થ યાગું વા ખજ્જકં વા ભેસજ્જં વા ભત્તં વા લદ્ધા પત્તં નીહરિત્વા ભત્તકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસિન્નો કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરિત્વા વિસેસં પત્વા વા અપત્વા વા વિહારં આગન્ત્વા તેનેવ મનસિકારેન વિહરતિ. અયં વુચ્ચતિ ‘‘પચ્ચાહરતિ ન હરતી’’તિ. એદિસા હિ ભિક્ખૂ યાગું પિવિત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા બુદ્ધસાસને અરહત્તં પત્તા ગણનપથં વીતિવત્તા, સીહળદીપેયેવ તેસુ તેસુ ગામેસુ આસનસાલાયં તં આસનં નત્થિ, યત્થ ભિક્ખૂ નિસિન્ના યાગું પિવિત્વા અરહત્તં અપ્પત્તા.

યો પન પમાદવિહારી હોતિ નિક્ખિત્તધુરો, સબ્બવત્તાનિ ભિન્દિત્વા પઞ્ચવિધચેતોખિલવિનિબન્ધનબદ્ધચિત્તો ¶ વિહરન્તો કમ્મટ્ઠાનમનસિકારમનનુયુત્તો ગામં પિણ્ડાય પવિસિત્વા ગિહીહિ સદ્ધિં કથાપપઞ્ચેન પપઞ્ચિતો તુચ્છકોવ નિક્ખમતિ. અયં વુચ્ચતિ ‘‘નેવ હરતિ ન પચ્ચાહરતી’’તિ.

યો પન પગેવ વુટ્ઠાય પુરિમનયેનેવ સબ્બવત્તાનિ પરિપૂરેત્વા યાવ ભિક્ખાચારવેલા, તાવ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોતિ. કમ્મટ્ઠાનં નામ દુવિધં – સબ્બત્થકઞ્ચ પારિહારિયઞ્ચ. તત્થ સબ્બત્થકં નામ મેત્તા ચ મરણાનુસ્સતિ ચ. તઞ્હિ સબ્બત્થ અત્થયિતબ્બં ઇચ્છિતબ્બન્તિ ‘‘સબ્બત્થક’’ન્તિ વુચ્ચતિ. મેત્તા નામ આવાસાદીસુ સબ્બત્થ ઇચ્છિતબ્બા. આવાસેસુ ¶ હિ મેત્તાવિહારી ભિક્ખુ સબ્રહ્મચારીનં પિયો હોતિ મનાપો, તેન ફાસુ ¶ અસઙ્ઘટ્ઠો વિહરતિ. દેવતાસુ મેત્તાવિહારી દેવતાહિ રક્ખિતગોપિતો સુખં વિહરતિ. રાજરાજમહામત્તાદીસુ મેત્તાવિહારી તેહિ મમાયિતો સુખં વિહરતિ. ગામનિગમાદીસુ મેત્તાવિહારી સબ્બત્થ ભિક્ખાચરિયાદીસુ મનુસ્સેહિ સક્કતો ગરુકતો સુખં વિહરતિ. મરણાનુસ્સતિભાવનાય જીવિતનિકન્તિં પહાય અપ્પમત્તો વિહરતિ.

યં પન સદા પરિહરિતબ્બં ચરિયાનુકૂલેન ગહિતં. તં દસાસુભકસિણાનુસ્સતીસુ અઞ્ઞતરં, ચતુધાતુવવત્થાનમેવ વા, તં સદા પરિહરિતબ્બતો રક્ખિતબ્બતો ભાવેતબ્બતો ચ ‘‘પારિહારિય’’ન્તિ વુચ્ચતિ, મૂલકમ્મટ્ઠાનન્તિપિ તદેવ. અત્થકામા હિ કુલપુત્તા સાસને પબ્બજિત્વા દસપિ વીસમ્પિ તિંસમ્પિ ચત્તાલીસમ્પિ પઞ્ઞાસમ્પિ સતમ્પિ એકતો વસન્તા કતિકવત્તં કત્વા વિહરન્તિ – ‘‘આવુસો, તુમ્હે ન ઇણટ્ટા ન ભયટ્ટા ન જીવિકાપકતા પબ્બજિતા, દુક્ખા મુચ્ચિતુકામા પનેત્થ પબ્બજિતા. તસ્મા ગમને ઉપ્પન્નકિલેસે ગમનેયેવ નિગ્ગણ્હથ, ઠાને, નિસજ્જાય, સયને ઉપ્પન્નકિલેસે સયનેયેવ નિગ્ગણ્હથા’’તિ.

તે એવં કતિકવત્તં કત્વા ભિક્ખાચારં ગચ્છન્તા અડ્ઢઉસભઉસભઅડ્ઢગાવુતગાવુતન્તરેસુ પાસાણા હોન્તિ, તાય સઞ્ઞાય કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તાવ ગચ્છન્તિ. સચે કસ્સચિ ગમને કિલેસો ઉપ્પજ્જતિ, સો તત્થેવ નં નિગ્ગણ્હાતિ. તથા અસક્કોન્તો તિટ્ઠતિ, અથસ્સ પચ્છતો આગચ્છન્તોપિ તિટ્ઠતિ. સો ‘‘અયં ભિક્ખુ તુય્હં ઉપ્પન્નં વિતક્કં જાનાતિ, અનનુચ્છવિકં તે એત’’ન્તિ અત્તાનં પટિચોદેત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા તત્થેવ અરિયભૂમિં ઓક્કમતિ. તથા અસક્કોન્તો નિસીદતિ. અથસ્સ પચ્છતો આગચ્છન્તોપિ નિસીદતીતિ. સોયેવ નયો અરિયભૂમિં ઓક્કમિતું અસક્કોન્તોપિ તં કિલેસં વિક્ખમ્ભેત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તોવ ગચ્છતિ ¶ , ન કમ્મટ્ઠાનવિપ્પયુત્તેન ચિત્તેન પાદં ઉદ્ધરતિ. ઉદ્ધરતિ ચે, પટિનિવત્તિત્વા પુરિમપદેસેયેવ તિટ્ઠતિ. આલિન્દકવાસી મહાફુસ્સદેવત્થેરો વિય.

સો કિર એકૂનવીસતિવસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેન્તો એવં વિહાસિ. મનુસ્સાપિ સુદં અન્તરામગ્ગે કસન્તા ચ વપન્તા ચ મદ્દન્તા ચ કમ્માનિ કરોન્તા ચ થેરં તથા ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘અયં થેરો પુનપ્પુનં નિવત્તિત્વા ¶ ગચ્છતિ, કિં નુ ખો મગ્ગમૂળ્હો, ઉદાહુ કિઞ્ચિ પમુટ્ઠો’’તિ સમુલ્લપન્તિ. સો તં અનાદિયિત્વા ¶ કમ્મટ્ઠાનયુત્તેન ચિત્તેનેવ સમણધમ્મં કરોન્તો વીસતિવસ્સબ્ભન્તરે અરહત્તં પાપુણિ. અરહત્તપત્તદિવસેયેવસ્સ ચઙ્કમનકોટિયં અધિવત્થા દેવતા અઙ્ગુલીહિ દીપં ઉજ્જાલેત્વા અટ્ઠાસિ, ચત્તારોપિ મહારાજાનો સક્કો ચ દેવાનમિન્દો બ્રહ્મા ચ સહમ્પતિ ઉપટ્ઠાનં આગમિંસુ. તઞ્ચ ઓભાસં દિસ્વા વનવાસી મહાતિસ્સત્થેરો તં દુતિયદિવસે પુચ્છિ – ‘‘રત્તિભાગે આયસ્મતો સન્તિકે ઓભાસો અહોસિ, કિં સો’’તિ? થેરો વિક્ખેપં કરોન્તો ‘‘ઓભાસો નામ દીપોભાસોપિ હોતિ મણિઓભાસોપી’’તિ એવમાદિમાહ. સો ‘‘પટિચ્છાદેથ તુમ્હે’’તિ નિબદ્ધો ‘‘આમા’’તિ પટિજાનિત્વા આરોચેસિ.

કાળવલ્લિમણ્ડપવાસી મહાનાગત્થેરો વિય ચ. સોપિ કિર ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેન્તો ‘‘પઠમં તાવ ભગવતો મહાપધાનં પૂજેસ્સામી’’તિ સત્ત વસ્સાનિ ઠાનચઙ્કમમેવ અધિટ્ઠાસિ, પુન સોળસ વસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા અરહત્તં પાપુણિ. એવં કમ્મટ્ઠાનમનુયુત્તચિત્તેનેવ પાદં ઉદ્ધરન્તો વિપ્પયુત્તેન ચિત્તેન ઉદ્ધટે પટિનિવત્તન્તો ગામસમીપં ગન્ત્વા ‘‘ગાવી નુ ખો પબ્બજિતો નુ ખો’’તિ આસઙ્કનીયપ્પદેસે ઠત્વા સઙ્ઘાટિં પારુપિત્વા પત્તં ગહેત્વા ગામદ્વારં પત્વા કચ્છકન્તરતો ઉદકં ગહેત્વા ગણ્ડૂસં કત્વા ગામં પવિસતિ ‘‘ભિક્ખં વા દાતું વન્દિતું વા ઉપગતે મનુસ્સે ‘દીઘાયુકા હોથા’તિ વચનમત્તેનાપિ મા મે કમ્મટ્ઠાનવિક્ખેપો અહોસી’’તિ. સચે પન નં ‘‘અજ્જ, ભન્તે, કિં સત્તમી, ઉદાહુ અટ્ઠમી’’તિ દિવસં પુચ્છન્તિ, ઉદકં ગિલિત્વા આરોચેતિ. સચે દિવસપુચ્છકા ન હોન્તિ, નિક્ખમનવેલાયં ગામદ્વારે નિટ્ઠુભિત્વાવ યાતિ.

સીહળદીપે કલમ્બતિત્થવિહારે વસ્સૂપગતા પઞ્ઞાસ ભિક્ખૂ વિય ચ. તે કિર વસ્સૂપનાયિકઉપોસથદિવસે કતિકવત્તં અકંસુ – ‘‘અરહત્તં અપ્પત્વા ન અઞ્ઞમઞ્ઞં આલપિસ્સામા’’તિ. ગામઞ્ચ પિણ્ડાય પવિસન્તા ગામદ્વારે ઉદકગણ્ડૂસં કત્વા પવિસિંસુ, દિવસે પુચ્છિતે ઉદકં ગિલિત્વા આરોચેસું, અપુચ્છિતે ગામદ્વારે નિટ્ઠુભિત્વા વિહારં આગમંસુ. તત્થ મનુસ્સા નિટ્ઠુભનટ્ઠાનં દિસ્વા જાનિંસુ – ‘‘અજ્જ એકો આગતો, અજ્જ દ્વે’’તિ ¶ . એવઞ્ચ ચિન્તેસું – ‘‘કિં નુ ખો એતે અમ્હેહેવ સદ્ધિં ન સલ્લપન્તિ ¶ , ઉદાહુ અઞ્ઞમઞ્ઞમ્પિ, યદિ અઞ્ઞમઞ્ઞમ્પિ ન સલ્લપન્તિ, અદ્ધા વિવાદજાતા ભવિસ્સન્તિ, હન્દ નેસં અઞ્ઞમઞ્ઞં ખમાપેસ્સામા’’તિ. સબ્બે વિહારં અગમંસુ. તત્થ પઞ્ઞાસાય ભિક્ખૂસુ વસ્સં ઉપગતેસુ દ્વે ભિક્ખૂ એકોકાસે નાદ્દસંસુ. તતો તેસુ યો ચક્ખુમા પુરિસો, સો એવમાહ – ‘‘ન, ભો, કલહકારકાનં ¶ વસનોકાસો ઈદિસો હોતિ, સુસમ્મટ્ઠં ચેતિયઙ્ગણં બોધિયઙ્ગણં, સુનિક્ખિત્તા સમ્મજ્જનિયો, સૂપટ્ઠપિતં પાનીયપરિભોજનીય’’ન્તિ, તે તતો નિવત્તા. તેપિ ભિક્ખૂ અન્તોવસ્સેયેવ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અરહત્તં પત્વા મહાપવારણાય વિસુદ્ધિપવારણં પવારેસું.

એવં કાળવલ્લિમણ્ડપવાસી મહાનાગત્થેરો વિય કલમ્બતિત્થવિહારે વસ્સૂપગતા ભિક્ખૂ વિય ચ કમ્મટ્ઠાનયુત્તેનેવ ચિત્તેન પાદં ઉદ્ધરન્તો ગામસમીપં ગન્ત્વા ઉદકગણ્ડૂસં કત્વા વીથિયો સલ્લક્ખેત્વા યત્થ સુરાસોણ્ડધુત્તાદયો કલહકારકા ચણ્ડહત્થિઅસ્સાદયો વા નત્થિ, તં વીથિં પટિપજ્જતિ. તત્થ ચ પિણ્ડાય ચરન્તો ન તુરિતતુરિતો જવેન ગચ્છતિ, જવનપિણ્ડપાતિકધુતઙ્ગં નામ નત્થિ, વિસમભૂમિભાગપ્પત્તં પન ઉદકભરિતસકટમિવ નિચ્ચલો હુત્વા ગચ્છતિ. અનુઘરં પવિટ્ઠો ચ દાતુકામં વા અદાતુકામં વા સલ્લક્ખેતું તદનુરૂપં કાલં આગમેન્તો ભિક્ખં ગહેત્વા પતિરૂપે ઓકાસે નિસીદિત્વા કમ્મટ્ઠાનં મનસિકરોન્તો આહારે પટિક્કૂલસઞ્ઞં ઉપટ્ઠપેત્વા અક્ખબ્ભઞ્જનવણાલેપનપુત્તમંસૂપમાવસેન પચ્ચવેક્ખન્તો અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં આહારં આહારેતિ નેવ દવાય ન મદાય…પે… ભુત્તાવી ચ ઉદકકિચ્ચં કત્વા મુહુત્તં ભત્તકિલમથં વિનોદેત્વા યથા પુરેભત્તં, એવં પચ્છાભત્તં, પુરિમયામં પચ્છિમયામઞ્ચ કમ્મટ્ઠાનં મનસિ કરોતિ. અયં વુચ્ચતિ ‘‘હરતિ ચ પચ્ચાહરતિ ચા’’તિ. એવમેતં હરણપચ્ચાહરણં ગતપચ્ચાગતવત્તન્તિ વુચ્ચતિ.

એતં પૂરેન્તો યદિ ઉપનિસ્સયસમ્પન્નો હોતિ, પઠમવયે એવ અરહત્તં પાપુણાતિ. નો ચે પઠમવયે પાપુણાતિ, અથ મજ્ઝિમવયે પાપુણાતિ. નો ચે મજ્ઝિમવયે પાપુણાતિ, અથ મરણસમયે પાપુણાતિ. નો ચે મરણસમયે પાપુણાતિ, અથ દેવપુત્તો હુત્વા પાપુણાતિ. નો ચે દેવપુત્તો હુત્વા પાપુણાતિ, અથ પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો હુત્વા પરિનિબ્બાતિ. નો ચે પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો હુત્વા પરિનિબ્બાતિ, અથ બુદ્ધાનં સમ્મુખીભાવે ¶ ખિપ્પાભિઞ્ઞો હોતિ સેય્યથાપિ થેરો બાહિયો, મહાપઞ્ઞો વા હોતિ સેય્યથાપિ થેરો સારિપુત્તોતિ.

અયં પન પચ્ચેકબોધિસત્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પબ્બજિત્વા આરઞ્ઞિકો હુત્વા વીસતિ ¶ વસ્સસહસ્સાનિ એતં ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા કાલં કત્વા કામાવચરદેવલોકે ઉપ્પજ્જિ. તતો ચવિત્વા બારાણસિરઞ્ઞો અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં અગ્ગહેસિ. કુસલા ઇત્થિયો તદહેવ ગબ્ભસણ્ઠાનં જાનન્તિ. સા ચ તાસં અઞ્ઞતરા ¶ , તસ્મા એસાપિ તં ગબ્ભપતિટ્ઠાનં રઞ્ઞો નિવેદેસિ. ધમ્મતા એસા, યં પુઞ્ઞવન્તે સત્તે ગબ્ભે ઉપ્પન્ને માતુગામો ગબ્ભપરિહારં લભતિ. તસ્મા રાજા તસ્સા ગબ્ભપરિહારં અદાસિ. સા તતો પભુતિ નાચ્ચુણ્હં કિઞ્ચિ અજ્ઝોહરિતું લભતિ, નાતિસીતં નાચ્ચમ્બિલં નાતિલોણં નાતિકટુકં નાતિતિત્તકં. અચ્ચુણ્હે હિ માતરા અજ્ઝોહટે ગબ્ભસ્સ લોહકુમ્ભિવાસો વિય હોતિ, અતિસીતે લોકન્તરિકવાસો વિય, અચ્ચમ્બિલલોણકટુકતિત્તકેસુ ભુત્તેસુ સત્થેન ફાલેત્વા અમ્બિલાદીહિ સિત્તાનિ વિય દારકસ્સ અઙ્ગાનિ તિબ્બવેદનાનિ હોન્તિ. અતિચઙ્કમનટ્ઠાનનિસજ્જસયનતોપિ નં નિવારેન્તિ ‘‘કુચ્છિગતસ્સ સઞ્ચલનદુક્ખં મા અહોસી’’તિ. મુદુકત્થરણત્થતાય ભૂમિયા ચઙ્કમનાદીનિ મત્તાય કાતું લભતિ, વણ્ણગન્ધાદિસમ્પન્નં સાદું સપ્પાયં અન્નપાનં ભુઞ્જિતું લભતિ. પરિગ્ગહેત્વાવ નં ચઙ્કમાપેન્તિ નિસીદાપેન્તિ વુટ્ઠાપેન્તિ.

સા એવં પરિહરિયમાના ગબ્ભપરિપાકકાલે સૂતિઘરં પવિસિત્વા પચ્ચૂસસમયે પુત્તં વિજાયિ પક્કતેલમદ્દિતમનોસિલાપિણ્ડિસદિસં ધઞ્ઞપુઞ્ઞલક્ખણૂપેતં. તતો નં પઞ્ચમદિવસે અલઙ્કતપટિયત્તં રઞ્ઞો દસ્સેસું, રાજા તુટ્ઠો છસટ્ઠિયા ધાતીહિ ઉપટ્ઠાપેસિ. સો સબ્બસમ્પત્તીહિ વડ્ઢમાનો નચિરસ્સેવ વિઞ્ઞુતં પાપુણિ. સોળસવસ્સુદ્દેસિકં નં રાજા રજ્જેન અભિસિઞ્ચિ, વિવિધનાટકાહિ ચ ઉપટ્ઠાપેસિ. અભિસિત્તો રાજપુત્તો રજ્જં કારેસિ નામેન બ્રહ્મદત્તો, સકલજમ્બુદીપે વીસતિયા નગરસહસ્સેસુ. જમ્બુદીપે કિર પુબ્બે ચતુરાસીતિ નગરસતસહસ્સાનિ અહેસું, તાનિ પરિહાયન્તાનિ સટ્ઠિ અહેસું, તતો પરિહાયન્તાનિ ચત્તાલીસં, સબ્બપરિહાયનકાલે પન વીસતિસહસ્સાનિ હોન્તિ. અયઞ્ચ બ્રહ્મદત્તો સબ્બપરિહાયનકાલે ઉપ્પજ્જિ, તેનસ્સ ¶ વીસતિ નગરસહસ્સાનિ અહેસું વીસતિ પાસાદસહસ્સાનિ, વીસતિ હત્થિસહસ્સાનિ, વીસતિ અસ્સસહસ્સાનિ, વીસતિ રથસહસ્સાનિ, વીસતિ પત્તિસહસ્સાનિ, વીસતિ ઇત્થિસહસ્સાનિ ઓરોધા ચ નાટકિત્થિયો ચ, વીસતિ અમચ્ચસહસ્સાનિ.

સો મહારજ્જં કારયમાનોયેવ કસિણપરિકમ્મં કત્વા પઞ્ચ અભિઞ્ઞાયો, અટ્ઠ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેસિ. યસ્મા પન અભિસિત્તરઞ્ઞા નામ અવસ્સં અટ્ટકરણે નિસીદિતબ્બં, તસ્મા એકદિવસં પગેવ પાતરાસં ભુઞ્જિત્વા વિનિચ્છયટ્ઠાને નિસીદિ. તત્થ ઉચ્ચાસદ્દમહાસદ્દં અકંસુ, સો ‘‘અયં સદ્દો સમાપત્તિયા ઉપક્કિલેસો’’તિ પાસાદતલં અભિરુહિત્વા ‘‘સમાપત્તિં ¶ અપ્પેમી’’તિ નિસિન્નો નાસક્ખિ અપ્પેતું રજ્જવિક્ખેપેન સમાપત્તિ પરિહીના. તતો ¶ ચિન્તેસિ – ‘‘કિં રજ્જં વરં, ઉદાહુ સમણધમ્મો’’તિ? તતો ‘‘રજ્જસુખં પરિત્તં અનેકાદીનવં, સમણધમ્મસુખં પન વિપુલં અનેકાનિસંસં ઉત્તમપુરિસેહિ સેવિતઞ્ચા’’તિ ઞત્વા અઞ્ઞતરં અમચ્ચં આણાપેસિ ‘‘ઇમં રજ્જં ધમ્મેન સમેન અનુસાસ, મા ખો અધમ્મકારં કારેસી’’તિ સબ્બં તસ્સ નિય્યાતેત્વા પાસાદં અભિરુહિત્વા સમાપત્તિસુખેન વીતિનામેસિ, ન કોચિ ઉપસઙ્કમિતું લભતિ અઞ્ઞત્ર મુખધોવનદન્તકટ્ઠદાયકભત્તનીહારકાદીહિ.

તતો અદ્ધમાસમત્તે વીતિક્કન્તે મહેસી પુચ્છિ – ‘‘રાજા ઉય્યાનગમનબલદસ્સનનાટકાદીસુ કત્થચિ ન દિસ્સતિ, કુહિં ગતો’’તિ? તસ્સા તમત્થં આરોચેસું. સા અમચ્ચસ્સ પાહેસિ – ‘‘રજ્જે પટિચ્છિતે અહમ્પિ પટિચ્છિતા હોમિ, એતુ મયા સદ્ધિં સંવાસં કપ્પેતૂ’’તિ. સો ઉભો કણ્ણે થકેત્વા ‘‘અસવનીયમેત’’ન્તિ પટિક્ખિપિ. સા પુનપિ દ્વત્તિક્ખત્તું પેસેત્વા અનિચ્છમાનં સન્તજ્જાપેસિ ‘‘યદિ ન કરોસિ, ઠાનાપિ તં ચાવેમિ. જીવિતાપિ તં વોરોપેમી’’તિ. સો ભીતો ‘‘માતુગામો નામ દળ્હનિચ્છયો, કદાચિ એવમ્પિ કારાપેય્યા’’તિ. એકદિવસં રહો ગન્ત્વા તાય સદ્ધિં સિરિસયને સંવાસં કપ્પેસિ. સા પુઞ્ઞવતી સુખસમ્ફસ્સા, સો તસ્સા સમ્ફસ્સરાગેન રત્તો તત્થ અભિક્ખણં સઙ્કિતસઙ્કિતોવ અગમાસિ. અનુક્કમેન અત્તનો ઘરસામિકો વિય નિબ્બિસઙ્કો પવિસિતુમારદ્ધો.

તતો ¶ રાજમનુસ્સા તં પવત્તિં રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા ન સદ્દહતિ. દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ આરોચેસું, તતો રાજા નિલીનો સયમેવ દિસ્વા સબ્બે અમચ્ચે સન્નિપાતાપેત્વા આરોચેસિ. તે ‘‘અયં રાજાપરાધિકો હત્થચ્છેદં અરહતિ, પાદચ્છેદં અરહતી’’તિ યાવ સૂલે ઉત્તાસનં, તાવ સબ્બકમ્મકારણાનિ નિદ્દિસિંસુ. રાજા ‘‘એતસ્સ વધબન્ધનતાળને મય્હં વિહિંસા ઉપ્પજ્જેય્ય, જીવિતા વોરોપને પાણાતિપાતો ભવેય્ય, ધનહરણે અદિન્નાદાનં ભવેય્ય, અલં એવરૂપેહિ કતેહિ, ઇમં મમ રજ્જા નિક્કડ્ઢથા’’તિ આહ. અમચ્ચા તં નિબ્બિસયં અકંસુ. સો અત્તનો ધનસારઞ્ચ પુત્તદારઞ્ચ ગહેત્વા પરવિસયં અગમાસિ. તત્થ રાજા સુત્વા ‘‘કિં આગતોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દેવ, ઇચ્છામિ તં ઉપટ્ઠાતુ’’ન્તિ. સો તં સમ્પટિચ્છિ. અમચ્ચો કતિપાહચ્ચયેન લદ્ધવિસ્સાસો તં રાજાનં એતદવોચ – ‘‘મહારાજ ¶ , અમક્ખિકં મધું પસ્સામિ, તં ખાદન્તો નત્થી’’તિ. રાજા ‘‘કિં એતં ઉપ્પણ્ડેતુકામો ભણતી’’તિ ન સુણાતિ. સો અન્તરં લભિત્વા પુનપિ સુટ્ઠુતરં વણ્ણેત્વા અવોચ. રાજા ‘‘કિં એત’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘બારાણસિરજ્જં, દેવા’’તિ. રાજા ‘‘કિં મં નેત્વા મારેતુકામોસી’’તિ આહ. સો ‘‘મા, દેવ, એવં અવચ, યદિ ન સદ્દહસિ, મનુસ્સે પેસેહી’’તિ. સો મનુસ્સે પેસેસિ. તે ગન્ત્વા ગોપુરં ખણિત્વા રઞ્ઞો સયનઘરે ઉટ્ઠહિંસુ.

રાજા ¶ દિસ્વા ‘‘કિસ્સ આગતત્થા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ચોરા મયં, મહારાજા’’તિ. રાજા તેસં ધનં દાપેત્વા ‘‘મા પુન એવં અકત્થા’’તિ ઓવદિત્વા વિસ્સજ્જેસિ. તે આગન્ત્વા તસ્સ રઞ્ઞો આરોચેસું. સો પુનપિ દ્વત્તિક્ખત્તું તથેવ વીમંસિત્વા ‘‘સીલવા રાજા’’તિ ચતુરઙ્ગિનિં સેનં સન્નય્હિત્વા સીમન્તરે એકં નગરં ઉપગમ્મ તત્થ અમચ્ચસ્સ પાહેસિ ‘‘નગરં વા મે દેહિ, યુદ્ધં વા’’તિ. સો બ્રહ્મદત્તસ્સ રઞ્ઞો તમત્થં આરોચાપેસિ – ‘‘આણાપેતુ, દેવ, ‘કિં યુજ્ઝામિ, ઉદાહુ નગરં દેમી’’’તિ. રાજા ‘‘ન યુજ્ઝિતબ્બં, નગરં દત્વા ઇધાગચ્છા’’તિ પેસેસિ. સો તથા અકાસિ. પટિરાજાપિ તં નગરં ગહેત્વા અવસેસનગરેસુપિ તથેવ દૂતં પેસેસિ. તેપિ અમચ્ચા તથેવ બ્રહ્મદત્તસ્સ આરોચેત્વા તેન ‘‘ન યુજ્ઝિતબ્બં, ઇધાગન્તબ્બ’’ન્તિ વુત્તા બારાણસિં આગમંસુ.

તતો અમચ્ચા બ્રહ્મદત્તં આહંસુ – ‘‘મહારાજ, તેન સહ યુજ્ઝમા’’તિ. રાજા ‘‘મમ પાણાતિપાતો ભવિસ્સતી’’તિ વારેસિ. અમચ્ચા ¶ ‘‘મયં, મહારાજ, તં જીવગ્ગાહં ગહેત્વા ઇધેવ આનેસ્સામા’’તિ નાનાઉપાયેહિ રાજાનં સઞ્ઞાપેત્વા ‘‘એહિ, મહારાજા’’તિ ગન્તુમારદ્ધા. રાજા ‘‘સચે સત્તમારણપ્પહરણવિલુમ્પનકમ્મં ન કરોથ, ગચ્છામી’’તિ ભણતિ. અમચ્ચા ‘‘ન, દેવ, કરોમ, ભયં દસ્સેત્વા પલાપેમા’’તિ ચતુરઙ્ગિનિં સેનં સન્નય્હિત્વા ઘટેસુ દીપે પક્ખિપિત્વા રત્તિં ગચ્છિંસુ. પટિરાજા તં દિવસં બારાણસિસમીપે નગરં ગહેત્વા ઇદાનિ કિન્તિ રત્તિં સન્નાહં મોચાપેત્વા પમત્તો નિદ્દં ઓક્કમિ સદ્ધિં બલકાયેન. તતો અમચ્ચા બ્રહ્મદત્તરાજાનં આદાય પટિરઞ્ઞો ખન્ધાવારં ગન્ત્વા સબ્બઘટેહિ દીપે નીહરાપેત્વા એકપજ્જોતં કત્વા ઉક્કુટ્ઠિં અકંસુ. પટિરઞ્ઞો અમચ્ચો મહાબલકાયં દિસ્વા ભીતો અત્તનો રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા ¶ ‘‘ઉટ્ઠેહિ અમક્ખિકં મધું ખાદાહી’’તિ મહાસદ્દં અકાસિ. તથા દુતિયોપિ તતિયોપિ. પટિરાજા તેન સદ્દેન પટિબુજ્ઝિત્વા ભયં સન્તાસં આપજ્જિ. ઉક્કુટ્ઠિસતાનિ પવત્તિંસુ. સો ‘‘પરવચનં સદ્દહિત્વા અમિત્તહત્થં પત્તોમ્હી’’તિ સબ્બરત્તિં તં તં વિપ્પલપિત્વા દુતિયદિવસે ‘‘ધમ્મિકો રાજા, ઉપરોધં ન કરેય્ય ગન્ત્વા ખમાપેમી’’તિ ચિન્તેત્વા રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા જણ્ણુકેહિ પતિટ્ઠહિત્વા ‘‘ખમ, મહારાજ, મય્હં અપરાધ’’ન્તિ આહ. રાજા તં ઓવદિત્વા ‘‘ઉટ્ઠેહિ, ખમામિ તે’’તિ આહ. સો રઞ્ઞા એવં વુત્તમત્તેયેવ પરમસ્સાસપ્પત્તો અહોસિ. બારાણસિરઞ્ઞો સમીપેયેવ જનપદે રજ્જં લભિ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં સહાયકા અહેસું.

અથ બ્રહ્મદત્તો દ્વેપિ સેના સમ્મોદમાના એકતો ઠિતા દિસ્વા ‘‘મમેવેકસ્સ ચિત્તાનુરક્ખણાય અસ્મિં મહાજનકાયે ખુદ્દકમક્ખિકાય પિવનમત્તમ્પિ લોહિતબિન્દુ ન ઉપ્પન્નં, અહો સાધુ, અહો સુટ્ઠુ, સબ્બે સત્તા સુખિતા હોન્તુ, અવેરા હોન્તુ, અબ્યાપજ્જા હોન્તૂ’’તિ ¶ મેત્તાઝાનં ઉપ્પાદેત્વા તદેવ પાદકં કત્વા સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા પચ્ચેકબોધિઞાણં સચ્છિકત્વા સયમ્ભુતં પાપુણિ. તં મગ્ગફલસુખેન સુખિતં હત્થિક્ખન્ધે નિસિન્નં અમચ્ચા પણિપાતં કત્વા આહંસુ – ‘‘યાનકાલો, મહારાજ, વિજિતબલકાયસ્સ સક્કારો કાતબ્બો, પરાજિતબલકાયસ્સ ભત્તપરિબ્બયો દાતબ્બો’’તિ. સો આહ – ‘‘નાહં, ભણે, રાજા, પચ્ચેકબુદ્ધો નામાહ’’ન્તિ. ‘‘કિં દેવો ભણતિ, ન એદિસા પચ્ચેકબુદ્ધા હોન્તી’’તિ. ‘‘કીદિસા, ભણે, પચ્ચેકબુદ્ધા’’તિ? ‘‘પચ્ચેકબુદ્ધા નામ દ્વઙ્ગુલકેસમસ્સૂ અટ્ઠપરિક્ખારયુત્તા ભવન્તી’’તિ. સો દક્ખિણહત્થેન ¶ સીસં પરામસિ, તાવદેવ ગિહિલિઙ્ગં અન્તરધાયિ, પબ્બજિતવેસો પાતુરહોસિ. દ્વઙ્ગુલકેસમસ્સુ અટ્ઠપરિક્ખારસમન્નાગતો વસ્સસતિકત્થેરસદિસો અહોસિ. સો ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા હત્થિક્ખન્ધતો વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પદુમપુપ્ફે નિસીદિ. અમચ્ચા વન્દિત્વા ‘‘કિં, ભન્તે, કમ્મટ્ઠાનં, કથં અધિગતોસી’’તિ પુચ્છિંસુ. સો યતો અસ્સ મેત્તાઝાનકમ્મટ્ઠાનં અહોસિ, તઞ્ચ વિપસ્સનં વિપસ્સિત્વા અધિગતો, તસ્મા તમત્થં દસ્સેન્તો ઉદાનગાથઞ્ચ બ્યાકરણગાથઞ્ચ ઇમંયેવ ગાથં અભાસિ ‘‘સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડ’’ન્તિ.

તત્થ સબ્બેસૂતિ અનવસેસેસુ. ભૂતેસૂતિ સત્તેસુ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો ¶ , વિત્થારં પન રતનસુત્તવણ્ણનાયં વક્ખામ. નિધાયાતિ નિક્ખિપિત્વા. દણ્ડન્તિ કાયવચીમનોદણ્ડં, કાયદુચ્ચરિતાદીનમેતં અધિવચનં. કાયદુચ્ચરિતઞ્હિ દણ્ડયતીતિ દણ્ડં, બાધેતિ અનયબ્યસનં પાપેતીતિ વુત્તં હોતિ. એવં વચીદુચ્ચરિતં મનોદુચ્ચરિતઞ્ચ. પહરણદણ્ડો એવ વા દણ્ડો, તં નિધાયાતિપિ વુત્તં હોતિ. અવિહેઠયન્તિ અવિહેઠયન્તો. અઞ્ઞતરમ્પીતિ યંકિઞ્ચિ એકમ્પિ. તેસન્તિ તેસં સબ્બભૂતાનં. ન પુત્તમિચ્છેય્યાતિ અત્રજો, ખેત્તજો, દિન્નકો, અન્તેવાસિકોતિ ઇમેસુ ચતૂસુ પુત્તેસુ યંકિઞ્ચિ પુત્તં ન ઇચ્છેય્ય. કુતો સહાયન્તિ સહાયં પન ઇચ્છેય્યાતિ કુતો એવ એતં.

એકોતિ પબ્બજ્જાસઙ્ખાતેન એકો, અદુતિયટ્ઠેન એકો, તણ્હાય પહાનટ્ઠેન એકો, એકન્તવિગતકિલેસોતિ એકો, એકો પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ એકો. સમણસહસ્સસ્સાપિ હિ મજ્ઝે વત્તમાનો ગિહિસંયોજનસ્સ છિન્નત્તા એકો, એવં પબ્બજ્જાસઙ્ખાતેન એકો. એકો તિટ્ઠતિ, એકો ગચ્છતિ, એકો નિસીદતિ, એકો સેય્યં કપ્પેતિ, એકો ઇરિયતિ વત્તતીતિ એવં અદુતિયટ્ઠેન એકો.

‘‘તણ્હાદુતિયો ¶ પુરિસો, દીઘમદ્ધાનસંસરં;

ઇત્થભાવઞ્ઞથાભાવં, સંસારં નાતિવત્તતિ.

‘‘એતમાદીનવં ઞત્વા, તણ્હં દુક્ખસ્સ સમ્ભવં;

વીતતણ્હો અનાદાનો, સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે’’તિ. (ઇતિવુ. ૧૫, ૧૦૫; મહાનિ. ૧૯૧; ચૂળનિ.પારાયનાનુગીતિગાથાનિદ્દેસ ૧૦૭) –

એવં ¶ તણ્હાપહાનટ્ઠેન એકો. સબ્બકિલેસાસ્સ પહીના ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવંકતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્માતિ એવં એકન્તવિગતકિલેસોતિ એકો. અનાચરિયકો હુત્વા સયમ્ભૂ સામંયેવ પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ એવં એકો પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ એકો.

ચરેતિ યા ઇમા અટ્ઠ ચરિયાયો. સેય્યથિદં – પણિધિસમ્પન્નાનં ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ ઇરિયાપથચરિયા, ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારાનં છસુ અજ્ઝત્તિકાયતનેસુ આયતનચરિયા, અપ્પમાદવિહારીનં ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસુ સતિચરિયા, અધિચિત્તમનુયુત્તાનં ચતૂસુ ઝાનેસુ સમાધિચરિયા, બુદ્ધિસમ્પન્નાનં ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ ઞાણચરિયા, સમ્માપટિપન્નાનં ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ મગ્ગચરિયા, અધિગતપ્ફલાનં ચતૂસુ સામઞ્ઞફલેસુ પત્તિચરિયા, તિણ્ણં બુદ્ધાનં સબ્બસત્તેસુ લોકત્થચરિયા, તત્થ પદેસતો પચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકાનન્તિ. યથાહ – ‘‘ચરિયાતિ અટ્ઠ ચરિયાયો ઇરિયાપથચરિયા’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૯૭; ૩.૨૮) વિત્થારો. તાહિ ચરિયાહિ સમન્નાગતો ભવેય્યાતિ અત્થો. અથ વા યા ઇમા અધિમુચ્ચન્તો સદ્ધાય ચરતિ, પગ્ગણ્હન્તો વીરિયેન ચરતિ, ઉપટ્ઠહન્તો સતિયા ચરતિ, અવિક્ખિત્તો સમાધિના ચરતિ, પજાનન્તો પઞ્ઞાય ચરતિ, વિજાનન્તો વિઞ્ઞાણેન ચરતિ, એવં પટિપન્નસ્સ કુસલા ધમ્મા આયતન્તીતિ ¶ આયતનચરિયાય ચરતિ, એવં પટિપન્નો વિસેસં અધિગચ્છતીતિ વિસેસચરિયાય ચરતીતિ (પટિ. મ. ૧.૧૯૭; ૩.૨૮) એવં અપરાપિ અટ્ઠ ચરિયાયો વુત્તા, તાહિપિ સમન્નાગતો ભવેય્યાતિ અત્થો. ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ એત્થ ખગ્ગવિસાણં નામ ખગ્ગમિગસિઙ્ગં. કપ્પ-સદ્દસ્સ અત્થં વિત્થારતો મઙ્ગલસુત્તવણ્ણનાયં પકાસયિસ્સામ, ઇધ પનાયં ‘‘સત્થુકપ્પેન વત, ભો, કિર સાવકેન સદ્ધિં મન્તયમાના’’તિ એવમાદીસુ (મ. નિ. ૧.૨૬૦) વિય પટિભાગો વેદિતબ્બો. ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ ખગ્ગવિસાણસદિસોતિ વુત્તં હોતિ. અયં તાવેત્થ પદતો અત્થવણ્ણના.

અધિપ્પાયાનુસન્ધિતો ¶ પન એવં વેદિતબ્બો – ય્વાયં વુત્તપ્પકારો દણ્ડો ભૂતેસુ પવત્તિયમાનો અહિતો હોતિ, તં તેસુ અપ્પવત્તનેન તપ્પટિપક્ખભૂતાય મેત્તાય પરહિતૂપસંહારેન ચ સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં, નિહિતદણ્ડત્તા એવ ચ યથા અનિહિતદણ્ડા સત્તા ભૂતાનિ ¶ દણ્ડેન વા સત્થેન વા પાણિના વા લેડ્ડુના વા વિહેઠયન્તિ, તથા અવિહેઠયં, અઞ્ઞતરમ્પિ તેસં ઇમં મેત્તાકમ્મટ્ઠાનમાગમ્મ યદેવ તત્થ વેદનાગતં સઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણગતં તઞ્ચ તદનુસારેનેવ તદઞ્ઞઞ્ચ સઙ્ખારગતં વિપસ્સિત્વા ઇમં પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ અયં તાવ અધિપ્પાયો.

અયં પન અનુસન્ધિ – એવં વુત્તે તે અમચ્ચા આહંસુ – ‘‘ઇદાનિ, ભન્તે, કુહિં ગચ્છથા’’તિ? તતો તેન ‘‘પુબ્બે પચ્ચેકબુદ્ધા કત્થ વસન્તી’’તિ આવજ્જેત્વા ઞત્વા ‘‘ગન્ધમાદનપબ્બતે’’તિ વુત્તે પુન આહંસુ – ‘‘અમ્હે દાનિ, ભન્તે, પજહથ ન ઇચ્છથા’’તિ. અથ પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો આહ ‘‘ન પુત્તમિચ્છેય્યા’’તિ સબ્બં. તત્રાધિપ્પાયો – અહં ઇદાનિ અત્રજાદીસુ યંકિઞ્ચિ પુત્તમ્પિ ન ઇચ્છેય્યં, કુતો પન તુમ્હાદિસં સહાયં. તસ્મા તુમ્હેસુપિ યો મયા સદ્ધિં ગન્તું માદિસો વા હોતું ઇચ્છતિ, સો એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો. અથ વા તેહિ ‘‘અમ્હે દાનિ, ભન્તે, પજહથ ન ઇચ્છથા’’તિ વુત્તે સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો ‘‘ન પુત્તમિચ્છેય્ય કુતો સહાય’’ન્તિ વત્વા અત્તનો યથાવુત્તેનત્થેન એકચરિયાય ગુણં દિસ્વા પમુદિતો પીતિસોમનસ્સજાતો ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ – ‘‘એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ. એવં વત્વા પેક્ખમાનસ્સેવ મહાજનસ્સ આકાસે ઉપ્પતિત્વા ગન્ધમાદનં અગમાસિ.

ગન્ધમાદનો નામ હિમવતિ ચૂળકાળપબ્બતં મહાકાળપબ્બતં નાગપલિવેઠનં ચન્દગબ્ભં સૂરિયગબ્ભં સુવણ્ણપસ્સં હિમવન્તપબ્બતન્તિ સત્ત પબ્બતે અતિક્કમ્મ હોતિ. તત્થ નન્દમૂલકં નામ પબ્ભારં પચ્ચેકબુદ્ધાનં વસનોકાસો, તિસ્સો ચ ગુહાયો – સુવણ્ણગુહા, મણિગુહા, રજતગુહાતિ ¶ . તત્થ મણિગુહાદ્વારે મઞ્જૂસકો નામ રુક્ખો યોજનં ઉબ્બેધેન, યોજનં વિત્થારેન. સો યત્તકાનિ ઉદકે વા થલે વા પુપ્ફાનિ, સબ્બાનિ તાનિ પુપ્ફયતિ, વિસેસેન પચ્ચેકબુદ્ધાગમનદિવસે. તસ્સૂપરિતો સબ્બરતનમાળો હોતિ. તત્થ સમ્મજ્જનકવાતો કચવરં છડ્ડેતિ, સમકરણવાતો સબ્બરતનમયવાલુકં સમં કરોતિ, સિઞ્ચનકવાતો અનોતત્તદહતો આનેત્વા ઉદકં સિઞ્ચતિ, સુગન્ધકરણવાતો હિમવન્તતો સબ્બેસં સુગન્ધરુક્ખાનં ગન્ધે આનેતિ, ઓચિનકવાતો પુપ્ફાનિ ઓચિનિત્વા પાતેતિ, સન્થરકવાતો સબ્બત્થ સન્થરતિ. સદા સુપઞ્ઞત્તાનેવ ચેત્થ ¶ આસનાનિ હોન્તિ, યેસુ પચ્ચેકબુદ્ધુપ્પાદદિવસે, ઉપોસથદિવસે ચ સબ્બે પચ્ચેકબુદ્ધા સન્નિપતિત્વા નિસીદન્તિ. અયં તત્થ પકતિ. અયં પચ્ચેકબુદ્ધો તત્થ ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને ¶ નિસીદતિ. તતો સચે તસ્મિં કાલે અઞ્ઞેપિ પચ્ચેકબુદ્ધા સંવિજ્જન્તિ, તેપિ તઙ્ખણેયેવ સન્નિપતિત્વા પઞ્ઞત્તાસનેસુ નિસીદન્તિ. નિસીદિત્વા ચ કિઞ્ચિદેવ સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠહન્તિ. તતો સઙ્ઘત્થેરો અધુનાગતપચ્ચેકબુદ્ધં સબ્બેસં અનુમોદનત્થાય ‘‘કથમધિગત’’ન્તિ એવં કમ્મટ્ઠાનં પુચ્છતિ, તદાપિ સો તમેવ અત્તનો ઉદાનબ્યાકરણગાથં ભાસતિ. પુન ભગવાપિ આયસ્મતા આનન્દેન પુટ્ઠો તમેવ ગાથં ભાસતિ. આનન્દોપિ સઙ્ગીતિયન્તિ એવં એકેકા ગાથા પચ્ચેકસમ્બોધિઅભિસમ્બુદ્ધટ્ઠાને, મઞ્જૂસકમાળે, આનન્દેન પુચ્છિતકાલે, સઙ્ગીતિયન્તિ ચતુક્ખત્તું ભાસિતા હોતીતિ.

પઠમગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯૨. સંસગ્ગજાતસ્સાતિ ગાથા કા ઉપ્પત્તિ? અયમ્પિ પચ્ચેકબોધિસત્તો કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ પુરિમનયેનેવ સમણધમ્મં કરોન્તો કસિણપરિકમ્મં કત્વા પઠમં ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા નામરૂપં વવત્થપેત્વા લક્ખણસમ્મસનં કત્વા અરિયમગ્ગં અનધિગમ્મ બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ. સો તતો ચુતો બારાણસિરઞ્ઞો અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ ઉપ્પજ્જિત્વા પુરિમનયેનેવ વડ્ઢમાનો યતો પભુતિ ‘‘અયં ઇત્થી, અયં પુરિસો’’તિ વિસેસં અઞ્ઞાસિ. તદુપાદાય ઇત્થીનં હત્થે ન રમતિ ¶ , ઉચ્છાદનન્હાપનમણ્ડનાદિમત્તમ્પિ ન સાદિયતિ. તં પુરિસા એવ પોસેન્તિ. થઞ્ઞપાયનકાલે ધાતિયો કઞ્ચુકં પટિમુઞ્ચિત્વા પુરિસવેસેન થઞ્ઞં પાયેન્તિ. સો ઇત્થીનં ગન્ધં ઘાયિત્વા સદ્દં વા સુત્વા રોદતિ, વિઞ્ઞુતં પત્તોપિ ઇત્થિયો પસ્સિતું ન ઇચ્છતિ. તેન તં અનિત્થિગન્ધોત્વેવ સઞ્જાનિંસુ.

તસ્મિં સોળસવસ્સુદ્દેસિકે જાતે રાજા ‘‘કુલવંસં સણ્ઠપેસ્સામી’’તિ નાનાકુલેહિ તસ્સ અનુરૂપા કઞ્ઞાયો આનેત્વા અઞ્ઞતરં અમચ્ચં આણાપેસિ ‘‘કુમારં રમાપેહી’’તિ. અમચ્ચો ઉપાયેન તં રમાપેતુકામો તસ્સ અવિદૂરે સાણિપાકારં પરિક્ખિપાપેત્વા નાટકાનિ પયોજાપેસિ. કુમારો ગીતવાદિતસદ્દં સુત્વા ‘‘કસ્સેસો સદ્દો’’તિ આહ. અમચ્ચો ‘‘તવેસો, દેવ ¶ , નાટકિત્થીનં સદ્દો, પુઞ્ઞવન્તાનં ઈદિસાનિ નાટકાનિ હોન્તિ. અભિરમ, દેવ, મહાપુઞ્ઞોસિ ત્વ’’ન્તિ આહ. કુમારો અમચ્ચં દણ્ડેન તાળાપેત્વા નિક્કડ્ઢાપેસિ. સો રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા કુમારસ્સ માતરા સહ ગન્ત્વા કુમારં ખમાપેત્વા પુન અમચ્ચં આણાપેસિ. કુમારો તેહિ અતિનિપ્પીળિયમાનો સેટ્ઠસુવણ્ણં દત્વા સુવણ્ણકારે આણાપેસિ ‘‘સુન્દરં ઇત્થિરૂપં કરોથા’’તિ. તે વિસ્સકમ્મુના નિમ્મિતસદિસં સબ્બાલઙ્કારવિભૂસિતં ઇત્થિરૂપં કરિત્વા દસ્સેસું. કુમારો દિસ્વા વિમ્હયેન સીસં ચાલેત્વા માતાપિતૂનં પેસેસિ – ‘‘યદિ ઈદિસિં ¶ ઇત્થિં લભિસ્સામિ, ગણ્હિસ્સામી’’તિ. માતાપિતરો ‘‘અમ્હાકં પુત્તો મહાપુઞ્ઞો, અવસ્સં તેન સહ કતપુઞ્ઞા કાચિ દારિકા લોકે ઉપ્પન્ના ભવિસ્સતી’’તિ તં સુવણ્ણરૂપં રથં આરોપેત્વા અમચ્ચાનં અપ્પેસું – ‘‘ગચ્છથ, ઈદિસિં દારિકં ગવેસથા’’તિ. તે તં ગહેત્વા સોળસમહાજનપદે વિચરન્તા તં તં ગામં ગન્ત્વા ઉદકતિત્થાદીસુ યત્થ યત્થ જનસમૂહં પસ્સન્તિ, તત્થ તત્થ દેવતં વિય સુવણ્ણરૂપં ઠપેત્વા નાનાપુપ્ફવત્થાલઙ્કારેહિ પૂજં કત્વા વિતાનં બન્ધિત્વા એકમન્તં તિટ્ઠન્તિ ‘‘યદિ કેનચિ એવરૂપા દિટ્ઠપુબ્બા ભવિસ્સતિ, સો કથં સમુટ્ઠાપેસ્સતી’’તિ? એતેનુપાયેન અઞ્ઞત્ર મદ્દરટ્ઠા સબ્બજનપદે આહિણ્ડિત્વા તં ‘‘ખુદ્દકરટ્ઠ’’ન્તિ અવમઞ્ઞમાના તત્થ પઠમં અગન્ત્વા નિવત્તિંસુ.

તતો નેસં એતદહોસિ – ‘‘મદ્દરટ્ઠમ્પિ તાવ ગચ્છામ, મા નો બારાણસિં પવિટ્ઠેપિ રાજા પુન પેસેસી’’તિ મદ્દરટ્ઠે સાગલનગરં અગમંસુ. સાગલનગરે ચ મદ્દવો નામ રાજા. તસ્સ ધીતા સોળસવસ્સુદ્દેસિકા અભિરૂપા અહોસિ. તસ્સા વણ્ણદાસિયો ન્હાનોદકત્થાય તિત્થં ગચ્છન્તિ. તત્થ અમચ્ચેહિ ઠપિતં તં સુવણ્ણરૂપં ¶ દૂરતોવ દિસ્વા ‘‘અમ્હે ઉદકત્થાય પેસેત્વા રાજપુત્તી સયમેવ આગતા’’તિ ભણન્તિયો સમીપં ગન્ત્વા ‘‘નાયં સામિની, અમ્હાકં સામિની ઇતો અભિરૂપતરા’’તિ આહંસુ. અમચ્ચા તં સુત્વા રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા અનુરૂપેન નયેન દારિકં યાચિંસુ. સોપિ અદાસિ. તે બારાણસિરઞ્ઞો પાહેસું – ‘‘લદ્ધા, દેવ, કુમારિકા, સામં આગચ્છથ, ઉદાહુ અમ્હેવ આનેમા’’તિ. સો ‘‘મયિ આગચ્છન્તે જનપદપીળા ભવિસ્સતિ, તુમ્હેવ નં આનેથા’’તિ પેસેસિ.

અમચ્ચાપિ દારિકં ગહેત્વા નગરા નિક્ખમિત્વા કુમારસ્સ પાહેસું – ‘‘લદ્ધા સુવણ્ણરૂપસદિસા કુમારિકા’’તિ. કુમારો સુત્વાવ રાગેન અભિભૂતો ¶ પઠમજ્ઝાના પરિહાયિ. સો દૂતપરમ્પરાય પેસેસિ – ‘‘સીઘં આનેથ, સીઘં આનેથા’’તિ. તે સબ્બત્થ એકરત્તિવાસેન બારાણસિં પત્વા બહિનગરે ઠિતા રઞ્ઞો પેસેસું – ‘‘અજ્જેવ પવિસિતબ્બં, નો’’તિ. રાજા ‘‘સેટ્ઠકુલા આનીતા દારિકા, મઙ્ગલકિરિયં કત્વા મહાસક્કારેન પવેસેસ્સામ, ઉય્યાનં તાવ નં નેથા’’તિ આહ. તે તથા અકંસુ. સા અચ્ચન્તસુખુમાલા કુમારિકા યાનુગ્ઘાટેન ઉબ્બાળ્હા અદ્ધાનપરિસ્સમેન ઉપ્પન્નવાતરોગા મિલાતમાલા વિય હુત્વા રત્તિભાગે કાલમકાસિ. અમચ્ચા ‘‘સક્કારા પરિભટ્ઠમ્હા’’તિ પરિદેવિંસુ. રાજા ચ નાગરા ચ ‘‘કુલવંસો વિનટ્ઠો’’તિ પરિદેવિંસુ. સકલનગરં કોલાહલં અહોસિ. કુમારસ્સ સુતમત્તેયેવ મહાસોકો ઉદપાદિ.

તતો કુમારો સોકસ્સ મૂલં ખનિતું આરદ્ધો. સો એવં ચિન્તેસિ – ‘‘અયં સોકો નામ ¶ ન અજાતસ્સ હોતિ, જાતસ્સ પન હોતિ. તસ્મા જાતિં પટિચ્ચ સોકો. જાતિ પન કિં પટિચ્ચાતિ? ભવં પટિચ્ચ જાતી’’તિ. એવં પુબ્બભાવનાનુભાવેન યોનિસો મનસિકરોન્તો અનુલોમપટિલોમં પટિચ્ચસમુપ્પાદં દિસ્વા પુન અનુલોમઞ્ચ સઙ્ખારે સમ્મસન્તો તત્થેવ નિસિન્નો પચ્ચેકસમ્બોધિં સચ્છાકાસિ. અમચ્ચા તં મગ્ગફલસુખેન સુખિતં સન્તિન્દ્રિયં સન્તમાનસં નિસિન્નં દિસ્વા પણિપાતં કત્વા આહંસુ – ‘‘મા સોચિ, દેવ, મહન્તો જમ્બુદીપો, અઞ્ઞં તતો સુન્દરતરં કઞ્ઞં આનેસ્સામા’’તિ. સો આહ – ‘‘ન સોચામિ, નિસ્સોકો પચ્ચેકબુદ્ધો અહ’’ન્તિ. ઇતો પરં સબ્બં વુત્તપુરિમગાથાસદિસમેવ ઠપેત્વા ગાથાવણ્ણનં.

ગાથાવણ્ણના પન એવં વેદિતબ્બા – સંસગ્ગજાતસ્સાતિ જાતસંસગ્ગસ્સ. તત્થ દસ્સનસવનકાયસમુલ્લપનસમ્ભોગસંસગ્ગવસેન પઞ્ચવિધો સંસગ્ગો. તત્થ અઞ્ઞમઞ્ઞં દિસ્વા ચક્ખુવિઞ્ઞાણવીથિવસેન ઉપ્પન્નરાગો દસ્સનસંસગ્ગો ¶ નામ. તત્થ સીહળદીપે કાળદીઘવાપી ગામે પિણ્ડાય ચરન્તં કલ્યાણવિહારવાસિદીઘભાણકદહરભિક્ખું દિસ્વા પટિબદ્ધચિત્તા કેનચિ ઉપાયેન તં અલભિત્વા કાલઙ્કતા કુટુમ્બિયધીતા ચ તસ્સા નિવાસનચોળખણ્ડં દિસ્વા ‘‘એવરૂપં વત્થં ધારિનિયા નામ સદ્ધિં સંવાસં નાલભિ’’ન્તિ ફલિતહદયો કાલઙ્કતો. સો એવ દહરો ચ નિદસ્સનં.

પરેહિ ¶ પન કથિયમાનં રૂપાદિસમ્પત્તિં અત્તના વા હસિતલપિતગીતસદ્દં સુત્વા સોતવિઞ્ઞાણવીથિવસેન ઉપ્પન્નરાગો સવનસંસગ્ગો નામ. તત્રાપિ ગિરિગામવાસિકમ્મારધીતાય પઞ્ચહિ કુમારિકાહિ સદ્ધિં પદુમસ્સરં ગન્ત્વા ન્હત્વા માલં આરોપેત્વા ઉચ્ચાસદ્દેન ગાયન્તિયા સદ્દં સુત્વા આકાસેન ગચ્છન્તો કામરાગેન વિસેસા પરિહાયિત્વા બ્યસનં પત્તો પઞ્ચગ્ગળલેણવાસી તિસ્સદહરો નિદસ્સનં.

અઞ્ઞમઞ્ઞં અઙ્ગપરામસનેન ઉપ્પન્નરાગો કાયસંસગ્ગો નામ. ધમ્મભાસનદહરભિક્ખુ ચ રાજધીતા ચેત્થ નિદસ્સનં. મહાવિહારે કિર દહરભિક્ખુ ધમ્મં ભાસતિ. તત્થ મહાજનો આગતો, રાજાપિ અગ્ગમહેસિયા રાજધીતાય ચ સદ્ધિં અગમાસિ. તતો રાજધીતાય તસ્સ રૂપઞ્ચ સરઞ્ચ આગમ્મ બલવરાગો ઉપ્પન્નો, તસ્સ દહરસ્સાપિ. તં દિસ્વા રાજા સલ્લક્ખેત્વા સાણિપાકારેન પરિક્ખિપાપેસિ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં પરામસિત્વા આલિઙ્ગિંસુ. પુન સાણિપાકારં અપનેત્વા પસ્સન્તા દ્વેપિ કાલઙ્કતેયેવ અદ્દસંસૂતિ.

અઞ્ઞમઞ્ઞં આલપનસમુલ્લપનવસેન ઉપ્પન્નરાગો પન સમુલ્લપનસંસગ્ગો નામ. ભિક્ખુ ભિક્ખુનીહિ ¶ સદ્ધિં પરિભોગકરણે ઉપ્પન્નરાગો સમ્ભોગસંસગ્ગો નામ. દ્વીસુપિ એતેસુ પારાજિકપ્પત્તો ભિક્ખુ ચ ભિક્ખુની ચ નિદસ્સનં. મરિચવટ્ટિનામમહાવિહારમહે કિર દુટ્ઠગામણિઅભયરાજા મહાદાનં પટિયાદેત્વા ઉભતોસઙ્ઘં પરિવિસતિ. તત્થ ઉણ્હયાગુયા દિન્નાય સઙ્ઘનવકસામણેરી અનાધારકસ્સ સઙ્ઘનવકસ્સ સામણેરસ્સ દન્તવલયં દત્વા સમુલ્લપનમકાસિ. તે ઉભોપિ ઉપસમ્પજ્જિત્વા સટ્ઠિવસ્સા હુત્વા પરતીરં ગતા અઞ્ઞમઞ્ઞં સમુલ્લપનેન પુબ્બસઞ્ઞં પટિલભિત્વા તાવદેવ સઞ્જાતસિનેહા સિક્ખાપદં વીતિક્કમિત્વા પારાજિકા અહેસુન્તિ. એવં પઞ્ચવિધે સંસગ્ગે યેન કેનચિ સંસગ્ગેન જાતસંસગ્ગસ્સ ભવતિ સ્નેહો, પુરિમરાગપચ્ચયો બલવરાગો ઉપ્પજ્જતિ. તતો સ્નેહન્વયં દુક્ખમિદં પહોતિ તમેવ સ્નેહં અનુગચ્છન્તં ¶ સન્દિટ્ઠિકસમ્પરાયિકં સોકપરિદેવાદિનાનપ્પકારકં ઇદં દુક્ખં પહોતિ પભવતિ જાયતિ.

અપરે ‘‘આરમ્મણે ચિત્તસ્સ વોસ્સગ્ગો સંસગ્ગો’’તિ ભણન્તિ. તતો સ્નેહો, સ્નેહદુક્ખમિદન્તિ. એવમત્થપ્પભેદં ઇમં અડ્ઢગાથં વત્વા સો પચ્ચેકબુદ્ધો આહ – ‘‘સ્વાયં યમિદં સ્નેહન્વયં સોકાદિદુક્ખં પહોતિ, તમેવ સ્નેહં અનુગતસ્સ દુક્ખસ્સ મૂલં ખનન્તો પચ્ચેકબોધિં અધિગતો’’તિ.

એવં ¶ વુત્તે તે અમચ્ચા આહંસુ – ‘‘અમ્હેહિ દાનિ, ભન્તે, કિં કત્તબ્બ’’ન્તિ? તતો સો આહ – ‘‘તુમ્હે વા અઞ્ઞતરો વા ઇમમ્હા દુક્ખા મુચ્ચિતુકામો, સો સબ્બોપિ આદીનવં સ્નેહજં પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ. એત્થ ચ યં તં ‘‘સ્નેહન્વયં દુક્ખમિદં પહોતી’’તિ વુત્તં, તદેવ સન્ધાય ‘‘આદીનવં સ્નેહજં પેક્ખમાનો’’તિ ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અથ વા યથાવુત્તેન સંસગ્ગેન ‘સંસગ્ગજાતસ્સ ભવતિ સ્નેહો, સ્નેહન્વયં દુક્ખમિદં પહોતિ’, એવં યથાભૂતં આદીનવં સ્નેહજં પેક્ખમાનો અહમધિગતોતિ એવં સમ્બન્ધિત્વા ચતુત્થપાદો પુબ્બે વુત્તનયેનેવ સ્નેહવસેન વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. તતો પરં સબ્બં પુરિમગાથાય વુત્તસદિસમેવાતિ.

સંસગ્ગગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯૩. મિત્તે સુહજ્જેતિ કા ઉપ્પત્તિ? અયં પચ્ચેકબોધિસત્તો પુરિમગાથાય વુત્તનયેનેવ ઉપ્પજ્જિત્વા બારાણસિયં રજ્જં કારેન્તો પઠમજ્ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા ‘‘કિં સમણધમ્મો વરો, રજ્જં વર’’ન્તિ વીમંસિત્વા અમચ્ચાનં રજ્જં નિય્યાતેત્વા સમણધમ્મં અકાસિ. અમચ્ચા ‘‘ધમ્મેન સમેન કરોથા’’તિ વુત્તાપિ લઞ્જં ગહેત્વા અધમ્મેન કરોન્તિ. તે લઞ્જં ગહેત્વા સામિકે ¶ પરાજયન્તા એકદા અઞ્ઞતરં રાજવલ્લભં પરાજેસું. સો રઞ્ઞો ભત્તકારકેહિ સદ્ધિં પવિસિત્વા સબ્બં આરોચેસિ. રાજા દુતિયદિવસે સયં વિનિચ્છયટ્ઠાનં અગમાસિ. તતો મહાજના – ‘‘અમચ્ચા, દેવ, સામિકે અસામિકે કરોન્તી’’તિ ઉચ્ચાસદ્દં કરોન્તા મહાયુદ્ધં વિય અકંસુ. અથ રાજા વિનિચ્છયટ્ઠાના વુટ્ઠાય પાસાદં અભિરુહિત્વા સમાપત્તિં અપ્પેતું નિસિન્નો. તેન સદ્દેન વિક્ખિત્તચિત્તો ન સક્કોતિ અપ્પેતું. સો ‘‘કિં મે રજ્જેન, સમણધમ્મો વર’’ન્તિ રજ્જસુખં પહાય પુન સમાપત્તિં નિબ્બત્તેત્વા પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વિપસ્સિત્વા પચ્ચેકસમ્બોધિં સચ્છાકાસિ. કમ્મટ્ઠાનઞ્ચ પુચ્છિતો ઇમં ગાથં અભાસિ.

તત્થ ¶ મેત્તાયનવસેન મિત્તા. સુહદયભાવેન સુહજ્જા. કેચિ એકન્તહિતકામતાય મિત્તાવ હોન્તિ ન સુહજ્જા. કેચિ ગમનાગમનટ્ઠાનનિસજ્જાસમુલ્લાપાદીસુ, હદયસુખજનનેન સુહજ્જાવ હોન્તિ, ન મિત્તા. કેચિ તદુભયવસેન સુહજ્જા ચેવ મિત્તા ચ હોન્તિ. તે દુવિધા અગારિયા ¶ ચ અનગારિયા ચ. તત્થ અગારિયા તિવિધા હોન્તિ ઉપકારો સમાનસુખદુક્ખો અનુકમ્પકોતિ. અનગારિયા વિસેસેન અત્થક્ખાયિનો એવ. તે ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતા હોન્તિ. યથાહ –

‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ ઉપકારો મિત્તો સુહદો વેદિતબ્બો. પમત્તં રક્ખતિ, પમત્તસ્સ સાપતેય્યં રક્ખતિ, ભીતસ્સ સરણં હોતિ, ઉપ્પન્નેસુ કિચ્ચકરણીયેસુ તદ્દિગુણં ભોગં અનુપ્પદેતિ’’ (દી. નિ. ૩.૨૬૧).

તથા –

‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ સમાનસુખદુક્ખો મિત્તો સુહદો વેદિતબ્બો. ગુય્હમસ્સ આચિક્ખતિ, ગુય્હમસ્સ પરિગૂહતિ, આપદાસુ ન વિજહતિ, જીવિતંપિસ્સ અત્થાય પરિચ્ચત્તં હોતિ’’ (દી. નિ. ૩.૨૬૨).

તથા –

‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ અનુકમ્પકો મિત્તો સુહદો વેદિતબ્બો. અભવેનસ્સ ન નન્દતિ, ભવેનસ્સ નન્દતિ, અવણ્ણં ભણમાનં નિવારેતિ, વણ્ણં ભણમાનં પસંસતિ’’ (દી. નિ. ૩.૨૬૪).

તથા ¶ –

‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ અત્થક્ખાયી મિત્તા સુહદો વેદિતબ્બો. પાપા નિવારેતિ, કલ્યાણે નિવેસેતિ, અસ્સુતં સાવેતિ, સગ્ગસ્સ મગ્ગં આચિક્ખતી’’તિ (દી. નિ. ૩.૨૬૩).

તેસ્વિધ અગારિયા અધિપ્પેતા, અત્થતો પન સબ્બેપિ યુજ્જન્તિ. તે મિત્તે સુહજ્જે અનુકમ્પમાનોતિ અનુદયમાનો, તેસં સુખં ઉપસંહરિતુકામો દુક્ખં અપહરિતુકામો ચ.

હાપેતિ અત્થન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થવસેન તિવિધં, તથા અત્તત્થપરત્થઉભયત્થવસેનાપિ તિવિધં અત્થં લદ્ધવિનાસનેન અલદ્ધાનુપ્પાદનેનાતિ દ્વિધાપિ હાપેતિ વિનાસેતિ. પટિબદ્ધચિત્તોતિ ‘‘અહં ઇમં વિના ન જીવામિ, એસ મે ગતિ, એસ મે પરાયણ’’ન્તિ એવં અત્તાનં નીચે ¶ ઠાને ઠપેન્તોપિ પટિબદ્ધચિત્તો હોતિ. ‘‘ઇમે મં વિના ન જીવન્તિ, અહં તેસં ગતિ, અહં તેસં પરાયણ’’ન્તિ એવં અત્તાનં ઉચ્ચે ઠાને ઠપેન્તોપિ પટિબદ્ધચિત્તો હોતિ. ઇધ પન એવં પટિબદ્ધચિત્તો અધિપ્પેતો. એતં ભયન્તિ એતં અત્થહાપનભયં, અત્તનો સમાપત્તિહાનિં સન્ધાયાહ. સન્થવેતિ તિવિધો સન્થવો તણ્હાદિટ્ઠિમિત્તસન્થવવસેન. તત્થ અટ્ઠસતપભેદાપિ તણ્હા તણ્હાસન્થવો, દ્વાસટ્ઠિભેદાપિ દિટ્ઠિ દિટ્ઠિસન્થવો, પટિબદ્ધચિત્તતાય ¶ મિત્તાનુકમ્પના મિત્તસન્થવો. તેસુ સો ઇધ અધિપ્પેતો. તેન હિસ્સ સમાપત્તિ પરિહીના. તેનાહ – ‘‘એતં ભયં સન્થવે પેક્ખમાનો અહં અધિગતો’’તિ. સેસં વુત્તસદિસમેવાતિ.

મિત્તસુહજ્જગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯૪. વંસો વિસાલોતિ કા ઉપ્પત્તિ? પુબ્બે કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને તયો પચ્ચેકબોધિસત્તા પબ્બજિત્વા વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા દેવલોકે ઉપ્પન્ના. તતો ચવિત્વા તેસં જેટ્ઠકો બારાણસિરાજકુલે નિબ્બત્તો, ઇતરે દ્વે પચ્ચન્તરાજકુલેસુ. તે ઉભોપિ કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગહેત્વા રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા અનુક્કમેન પચ્ચેકબુદ્ધા હુત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારે વસન્તા એકદિવસં સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ‘‘મયં કિં કમ્મં કત્વા ઇમં લોકુત્તરસુખં અનુપ્પત્તા’’તિ આવજ્જેત્વા પચ્ચવેક્ખમાના કસ્સપબુદ્ધકાલે અત્તનો અત્તનો ચરિયં અદ્દસંસુ. તતો ‘‘તતિયો કુહિ’’ન્તિ આવજ્જેન્તા બારાણસિરજ્જં કારેન્તં દિસ્વા ¶ તસ્સ ગુણે સરિત્વા ‘‘સો પકતિયાવ અપ્પિચ્છતાદિગુણસમન્નાગતો હોતિ, અમ્હાકંયેવ ઓવાદકો વત્તા વચનક્ખમો પાપગરહી, હન્દ, નં આરમ્મણં દસ્સેત્વા આરોચેમા’’તિ ઓકાસં ગવેસન્તા તં એકદિવસં સબ્બાલઙ્કારવિભૂસિતં ઉય્યાનં ગચ્છન્તં દિસ્વા આકાસેનાગન્ત્વા ઉય્યાનદ્વારે વેળુગુમ્બમૂલે અટ્ઠંસુ. મહાજનો અતિત્તો રાજદસ્સનેન રાજાનં ઉલ્લોકેતિ. તતો રાજા ‘‘અત્થિ નુ ખો કોચિ મમ દસ્સને બ્યાપારં ન કરોતી’’તિ ઓલોકેન્તો પચ્ચેકબુદ્ધે અદ્દક્ખિ. સહ દસ્સનેનેવ ચસ્સ તેસુ સિનેહો ઉપ્પજ્જિ. સો હત્થિક્ખન્ધા ઓરુય્હ સન્તેન આચારેન ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ભન્તે, કિં નામ તુમ્હે’’તિ પુચ્છિ. તે ‘‘મયં, મહારાજ, અસજ્જમાના નામા’’તિ આહંસુ ¶ . ‘‘ભન્તે, અસજ્જમાનાતિ એતસ્સ કો અત્થો’’તિ? ‘‘અલગ્ગનત્થો, મહારાજા’’તિ. તતો વેળુગુમ્બં દસ્સેત્વા આહંસુ – ‘‘સેય્યથાપિ, મહારાજ, ઇમં વેળુગુમ્બં સબ્બસો મૂલખન્ધસાખાનુસાખાહિ સંસિબ્બિત્વા ઠિતં અસિહત્થો પુરિસો મૂલે છેત્વા આવિઞ્છન્તો ન સક્કુણેય્ય ઉદ્ધરિતું, એવમેવ ત્વં અન્તો ચ બહિ ચ જટાય જટિતો આસત્તવિસત્તો તત્થ વિલગ્ગો. સેય્યથાપિ વા પનસ્સ વેમજ્ઝગતોપિ અયં વંસકળીરો અસઞ્જાતસાખત્તા કેનચિ અલગ્ગોવ ઠિતો, સક્કા ચ પન અગ્ગે વા મૂલે વા છેત્વા ઉદ્ધરિતું, એવમેવ મયં કત્થચિ અસજ્જમાના સબ્બા દિસા ગચ્છામા’’તિ તાવદેવ ચતુત્થજ્ઝાનં ¶ સમાપજ્જિત્વા પસ્સતો એવ રઞ્ઞો આકાસેન નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમંસુ. તતો રાજા ચિન્તેસિ – ‘‘કદા નુ ખો અહમ્પિ એવં અસજ્જમાનો ભવેય્ય’’ન્તિ તત્થેવ ઠિતો વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. પુરિમનયેનેવ કમ્મટ્ઠાનં પુચ્છિતો ઇમં ગાથં અભાસિ.

તત્થ વંસોતિ વેળુ. વિસાલોતિ વિત્થિણ્ણો. વ-કારો અવધારણત્થો, એવ-કારો વા અયં, સન્ધિવસેન એત્થ એ-કારો નટ્ઠા. તસ્સ પરપદેન સમ્બન્ધો. તં પચ્છા યોજેસ્સામ. યથાતિ પટિભાગે. વિસત્તોતિ લગ્ગો જટિતો સંસિબ્બિતો. પુત્તેસુ દારેસુ ચાતિ પુત્તધીતુભરિયાસુ. યા અપેક્ખાતિ યા તણ્હા યો સિનેહો. વંસક્કળીરોવ અસજ્જમાનોતિ વંસકળીરો વિય અલગ્ગમાનો. કિં વુત્તં હોતિ? યથા વંસો વિસાલો વિસત્તો એવ હોતિ, પુત્તેસુ દારેસુ ચ યા અપેક્ખા, સાપિ એવં તાનિ વત્થૂનિ, સંસિબ્બિત્વા ઠિતત્તા વિસત્તા એવ. સ્વાહં તાય અપેક્ખાય અપેક્ખવા વિસાલો વંસો વિય વિસત્તોતિ એવં અપેક્ખાય આદીનવં દિસ્વા તં અપેક્ખં મગ્ગઞાણેન છિન્દન્તો અયં વંસકળીરોવ રૂપાદીસુ વા લાભાદીસુ વા કામભવાદીસુ વા દિટ્ઠાદીસુ વા તણ્હામાનદિટ્ઠિવસેન અસજ્જમાનો પચ્ચેકબોધિં અધિગતોતિ. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં.

વંસક્કળીરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯૫. મિગો ¶ અરઞ્ઞમ્હીતિ કા ઉપ્પત્તિ? એકો કિર ભિક્ખુ કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને યોગાવચરો કાલં કત્વા બારાણસિયં સેટ્ઠિકુલે ઉપ્પન્નો ¶ અડ્ઢે મહદ્ધને મહાભોગે. સો સુભગો અહોસિ, તતો પરદારિકો હુત્વા કાલઙ્કતો નિરયે નિબ્બત્તો તત્થ પચ્ચિત્વા પક્કાવસેસેન સેટ્ઠિભરિયાય કુચ્છિમ્હિ ઇત્થી હુત્વા પટિસન્ધિં ગણ્હિ. નિરયતો આગતાનં સત્તાનં ગત્તાનિ ઉણ્હાનિ હોન્તિ. તેન સેટ્ઠિભરિયા ડય્હમાનેન ઉદરેન કિચ્છેન કસિરેન તં ગબ્ભં ધારેત્વા કાલેન દારિકં વિજાયિ. સા જાતદિવસતો પભુતિ માતાપિતૂનં સેસબન્ધુપરિજનાનઞ્ચ દેસ્સા અહોસિ. વયપ્પત્તા ચ યમ્હિ કુલે દિન્ના, તત્થાપિ સામિકસસ્સુસસુરાનં દેસ્સાવ અહોસિ અપ્પિયા અમનાપા. અથ નક્ખત્તે ઘોસિતે સેટ્ઠિપુત્તો તાય સદ્ધિં કીળિતું અનિચ્છન્તો વેસિં આનેત્વા કીળતિ. સા તં દાસીનં સન્તિકા સુત્વા સેટ્ઠિપુત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા નાનપ્પકારેહિ અનુનયિત્વા ચ આહ – ‘‘અય્યપુત્ત, ઇત્થી નામ સચેપિ દસન્નં રાજૂનં કનિટ્ઠા હોતિ, ચક્કવત્તિનો વા ધીતા, તથાપિ સામિકસ્સ પેસનકરા હોતિ. સામિકે અનાલપન્તે સૂલે આરોપિતા વિય દુક્ખં પટિસંવેદેતિ. સચે અહં અનુગ્ગહારહા ¶ અનુગ્ગહેતબ્બા, નો ચે, વિસ્સજ્જેતબ્બા. અત્તનો ઞાતિકુલં ગમિસ્સામી’’તિ. સેટ્ઠિપુત્તો – ‘‘હોતુ, ભદ્દે, મા સોચિ કીળનસજ્જા હોહિ, નક્ખત્તં કીળિસ્સામા’’તિ આહ. સેટ્ઠિધીતા તાવત્તકેન સલ્લાપમત્તેન ઉસ્સાહજાતા ‘‘સ્વે નક્ખત્તં કીળિસ્સામી’’તિ બહું ખજ્જભોજ્જં પટિયાદેતિ. સેટ્ઠિપુત્તો દુતિયદિવસે અનારોચેત્વાવ કીળનટ્ઠાનં ગતો. સા ‘‘ઇદાનિ પેસેસ્સતિ, ઇદાનિ પેસેસ્સતી’’તિ મગ્ગં ઓલોકેન્તી નિસિન્ના ઉસ્સૂરં દિસ્વા મનુસ્સે પેસેસિ. તે પચ્ચાગન્ત્વા ‘‘સેટ્ઠિપુત્તો ગતો’’તિ આરોચેસું. સા તં સબ્બં પટિયાદિતં આદાય યાનં અભિરુહિત્વા ઉય્યાનં ગન્તું આરદ્ધા.

અથ નન્દમૂલકપબ્ભારે પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો સત્તમે દિવસે નિરોધા વુટ્ઠાય નાગલતાદન્તકટ્ઠં ખાદિત્વા અનોતત્તદહે મુખં ધોવિત્વા ‘‘કત્થ અજ્જ ભિક્ખં ચરિસ્સામા’’તિ આવજ્જેન્તો તં સેટ્ઠિધીતરં દિસ્વા ‘‘મયિ ઇમિસ્સા સદ્ધાકારં કારેત્વા તં કમ્મં પરિક્ખયં ગમિસ્સતી’’તિ ઞત્વા પબ્ભારસમીપે સટ્ઠિયોજનમનોસિલાતલે ઠત્વા પત્તચીવરમાદાય અભિઞ્ઞાપાદકં ઝાનં સમાપજ્જિત્વા આકાસેનાગન્ત્વા તસ્સા પટિપથે ઓરુય્હ બારાણસિં અભિમુખો અગમાસિ. તં દિસ્વાવ દાસિયો સેટ્ઠિધીતાય ¶ આરોચેસું. સા યાના ઓરુય્હ સક્કચ્ચં વન્દિત્વા પત્તં સબ્બરસસમ્પન્નેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન પૂરેત્વા પદુમપુપ્ફેન પટિચ્છાદેત્વા હેટ્ઠાપિ પદુમપુપ્ફં કત્વા પુપ્ફકલાપં હત્થેન ગહેત્વા પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ હત્થે પત્તં દત્વા વન્દિત્વા પુપ્ફકલાપહત્થા પત્થનં અકાસિ – ‘‘ભન્તે, યથા ઇદં પુપ્ફં, એવાહં યત્થ યત્થ ઉપપજ્જામિ, તત્થ તત્થ મહાજનસ્સ પિયા ભવેય્યં મનાપા’’તિ. એવં પત્થેત્વા દુતિયમ્પિ પત્થેસિ – ‘‘ભન્તે, દુક્ખો ગબ્ભવાસો ¶ , તં અનુપગમ્મ પદુમપુપ્ફે એવ પટિસન્ધિ ભવેય્યા’’તિ. તતિયમ્પિ પત્થેસિ – ‘‘ભન્તે, જેગુચ્છો માતુગામો, ચક્કવત્તિધીતાપિ પરવસં ગચ્છતિ. તસ્મા અહં ઇત્થિભાવં અનુપગમ્મ પુરિસો ભવેય્ય’’ન્તિ. ચતુત્થમ્પિ પત્થેસિ – ‘‘ભન્તે, ઇમં સંસારદુક્ખં અતિક્કમ્મ પરિયોસાને તુમ્હેહિ પત્તં અમતં પાપુણેય્ય’’ન્તિ. એવં ચતુરો પણિધી કત્વા તં પદુમપુપ્ફકલાપં પૂજેત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા ‘‘પુપ્ફસદિસો એવ મે ગન્ધો ચેવ વણ્ણો ચ હોતૂ’’તિ ઇમં પઞ્ચમં પણિધિં અકાસિ.

તતો પચ્ચેકબુદ્ધો પત્તઞ્ચ પુપ્ફકલાપઞ્ચ ગહેત્વા આકાસે ઠત્વા –

‘‘ઇચ્છિતં પત્થિતં તુય્હં, ખિપ્પમેવ સમિજ્ઝતુ;

સબ્બે પૂરેન્તુ સઙ્કપ્પા, ચન્દો પન્નરસો યથા’’તિ. –

ઇમાય ¶ ગાથાય સેટ્ઠિધીતાય અનુમોદનં કત્વા ‘‘સેટ્ઠિધીતા મં ગચ્છન્તં પસ્સતૂ’’તિ અધિટ્ઠહિત્વા આકાસેન નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ. સેટ્ઠિધીતાય તં પસ્સન્તિયા મહતી પીતિ ઉપ્પજ્જિ. ભવન્તરે કતં અકુસલં કમ્મં અનોકાસતાય પરિક્ખીણં ચિઞ્ચમ્બિલધોતતમ્બલોહભાજનમિવ સુદ્ધા જાતા. તાવદેવસ્સા પતિકુલે ઞાતિકુલે ચ સબ્બો જનો તુટ્ઠો. ‘‘કિં કરોમા’’તિ પિયવચનાનિ ચ પણ્ણાકારાનિ ચ પેસેસિ. સામિકોપિ મનુસ્સે પેસેસિ – ‘‘સેટ્ઠિધીતરં સીઘં આનેથ, અહં વિસ્સરિત્વા ઉય્યાનં આગતો’’તિ. તતો પભુતિ ચ નં ઉરે વિલિત્તચન્દનં વિય આમુત્તમુત્તાહારં વિય પુપ્ફમાલા વિય ચ પિયાયન્તો પરિહરિ. સા તત્થ યાવતાયુકં ઇસ્સરિયભોગયુત્તસુખં અનુભવિત્વા કાલં કત્વા પુરિસભાવેન દેવલોકે પદુમપુપ્ફે ઉપ્પજ્જિ. સો દેવપુત્તો ગચ્છન્તોપિ પદુમપુપ્ફગબ્ભે એવ ગચ્છતિ, તિટ્ઠન્તોપિ નિસીદન્તોપિ સયન્તોપિ પદુમપુપ્ફગબ્ભેયેવ સયતિ. ‘‘મહાપદુમદેવપુત્તો’’તિ ચ નં વોહરિંસુ. એવં ¶ સો તેન ઇદ્ધાનુભાવેન અનુલોમપટિલોમં છ દેવલોકે એવ સંસરતિ.

તેન ચ સમયેન બારાણસિરઞ્ઞો વીસતિ ઇત્થિસહસ્સાનિ હોન્તિ. તાસુ એકાપિ પુત્તં ન લભતિ. અમચ્ચા રાજાનં વિઞ્ઞાપેસું – ‘‘દેવ, કુલવંસાનુપાલકો પુત્તો ઇચ્છિતબ્બો, અત્રજે અવિજ્જમાને ખેત્તજોપિ કુલવંસધરો હોતી’’તિ. અથ રાજા ‘‘ઠપેત્વા મહેસિં અવસેસા ઇત્થિયો સત્તાહં ધમ્મનાટકં કરોથા’’તિ યથાકામં બહિ ચરાપેસિ, તથાપિ પુત્તં નાલત્થ. પુન અમચ્ચા આહંસુ – ‘‘મહારાજ, મહેસી નામ પુઞ્ઞેન ચ પઞ્ઞાય ચ સબ્બઇત્થીનં અગ્ગા, અપ્પેવ નામ દેવો મહેસિયા કુચ્છિમ્હિ પુત્તં લભેય્યા’’તિ. રાજા મહેસિયા ¶ એતમત્થં આરોચેસિ. સા આહ – ‘‘મહારાજ, યા ઇત્થી સીલવતી સચ્ચવાદિની, સા પુત્તં લભેય્ય, હિરોત્તપ્પરહિતાય કુતો પુત્તો’’તિ પાસાદં અભિરુહિત્વા પઞ્ચ સીલાનિ સમાદિયિત્વા પુનપ્પુનં આવજ્જેસિ, સીલવતિયા રાજધીતાય પઞ્ચ સીલાનિ આવજ્જેન્તિયા પુત્તપત્થનાચિત્તે ઉપ્પન્નમત્તે સક્કસ્સ આસનં સંકમ્પિ.

અથ સક્કો આવજ્જેન્તો એતમત્થં વિદિત્વા – ‘‘સીલવતિયા રાજધીતાય પુત્તવરં દેમી’’તિ આકાસેનાગન્ત્વા દેવિયા સમ્મુખે ઠિતો ‘‘કિં વરેસિ, દેવી’’તિ? ‘‘પુત્તં, મહારાજા’’તિ. ‘‘દમ્મિ તે, દેવિ, પુત્તં, મા ચિન્તયી’’તિ વત્વા દેવલોકં ગન્ત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો એત્થ ખીણાયુકો’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘અયં મહાપદુમો ઉપરિદેવલોકં ગન્તુકામો ચ ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા તસ્સ વિમાનં ગન્ત્વા ‘‘તાત મહાપદુમ, મનુસ્સલોકં ગચ્છાહી’’તિ યાચિ. સો ‘‘મા એવં, મહારાજ, ભણ, જેગુચ્છિતો મનુસ્સલોકો’’તિ ¶ . ‘‘તાત, ત્વં મનુસ્સલોકે પુઞ્ઞં કત્વા ઇધૂપપન્નો, તત્થેવ ઠત્વા પારમિયો પૂરેતબ્બા, ગચ્છ, તાતા’’તિ. ‘‘દુક્ખો, મહારાજ, ગબ્ભવાસો, ન સક્કોમિ તત્થ વસિતુ’’ન્તિ. ‘‘તાત, તે ગબ્ભવાસો નત્થિ, તથા હિ ત્વં કમ્મમકાસિ, યથા પદુમગબ્ભેયેવ નિબ્બત્તિસ્સસિ, ગચ્છ, તાતા’’તિ પુનપ્પુનં વુચ્ચમાનો અધિવાસેસિ.

સો દેવલોકા ચવિત્વા બારાણસિરઞ્ઞો ઉય્યાને સિલાપટ્ટપોક્ખરણિયં પદુમગબ્ભે નિબ્બત્તો. તઞ્ચ રત્તિં પચ્ચૂસસમયે મહેસી સુપિનન્તેન ¶ વીસતિઇત્થિસહસ્સપરિવુતા ઉય્યાનં ગન્ત્વા સિલાપટ્ટપોક્ખરણિયં પદુમગબ્ભે પુત્તં લદ્ધા વિય અહોસિ. સા પભાતાય રત્તિયા સીલાનિ રક્ખમાના તત્થ ગન્ત્વા એકં પદુમપુપ્ફં અદ્દસ, તં નેવ તીરે હોતિ ન ગમ્ભીરે. સહ દસ્સનેનેવ ચસ્સા તત્થ પુત્તસિનેહો ઉપ્પજ્જિ. સા સયં એવ ઓતરિત્વા તં પુપ્ફં અગ્ગહેસિ, પુપ્ફે ગહિતમત્તેયેવ પત્તાનિ વિકસિંસુ. તત્થ સુવણ્ણપટિમં વિય દારકં અદ્દસ, દિસ્વાવ ‘‘પુત્તો મે લદ્ધો’’તિ સદ્દં નિચ્છારેસિ. મહાજનો સાધુકારસહસ્સાનિ પવત્તેસિ. રઞ્ઞો ચ પેસેસિ. રાજા સુત્વા ‘‘કત્થ લદ્ધો’’તિ પુચ્છિત્વા લદ્ધોકાસં સુત્વા ‘‘ઉય્યાનઞ્ચ પોક્ખરણિયં પદુમઞ્ચ અમ્હાકંયેવ, તસ્મા અમ્હાકં ખેત્તે જાતત્તા ખેત્તજો નામાયં પુત્તો’’તિ વત્વા નગરં પવેસેત્વા વીસતિસહસ્સઇત્થિયો ધાતિકિચ્ચં કારેસિ. યા યા કુમારસ્સ રુચિં ઞત્વા પત્થિતં પત્થિતં ખાદનીયં ખાદાપેતિ, સા સા સહસ્સં લભતિ. સકલબારાણસી ચલિતા, સબ્બો જનો કુમારસ્સ પણ્ણાકારસહસ્સાનિ પેસેસિ. કુમારો તં તં અતિનેત્વા ‘‘ઇમં ખાદ, ઇમં ભુઞ્જા’’તિ વુચ્ચમાનો ભોજનેન ઉબ્બાળ્હો ઉક્કણ્ઠિતો હુત્વા ગોપુરદ્વારં ગન્ત્વા લાખાગુળકેન કીળતિ.

તદા ¶ અઞ્ઞતરો પચ્ચેકબુદ્ધો બારાણસિં નિસ્સાય ઇસિપતને વસતિ. સો કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય સેનાસનવત્તસરીરપરિકમ્મમનસિકારાદીનિ સબ્બકિચ્ચાનિ કત્વા પટિસલ્લાના વુટ્ઠિતો ‘‘અજ્જ કત્થ ભિક્ખં ગહેસ્સામી’’તિ આવજ્જેન્તો કુમારસ્સ સમ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘એસ પુબ્બે કિં કમ્મં કરી’’તિ વીમંસન્તો ‘‘માદિસસ્સ પિણ્ડપાતં દત્વા ચતસ્સો પત્થના પત્થેસિ, તત્થ તિસ્સો સિદ્ધા, એકા તાવ ન સિજ્ઝતિ, તસ્સ ઉપાયેન આરમ્મણં દસ્સેમી’’તિ ભિક્ખાચારવસેન કુમારસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. કુમારો તં દિસ્વા ‘‘સમણ, મા ઇધ આગચ્છિ, ઇમે હિ તમ્પિ ‘ઇમં ખાદ, ઇમં ભુઞ્જા’તિ વદેય્યુ’’ન્તિ આહ. સો એકવચનેનેવ તતો નિવત્તિત્વા અત્તનો સેનાસનં અગમાસિ. કુમારો પરિજનં આહ – ‘‘અયં સમણો મયા વુત્તમત્તોવ નિવત્તો, કુદ્ધો નુ ખો મમા’’તિ. સો તેહિ ‘‘પબ્બજિતા નામ ન કોધપરાયણા હોન્તિ, પરેન પસન્નમનેન યં દિન્નં, તેન યાપેન્તી’’તિ વુચ્ચમાનેપિ ¶ ‘‘દુટ્ઠો એવરૂપો નામ ¶ સમણો, ખમાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ માતાપિતૂનં આરોચેત્વા હત્થિં અભિરુહિત્વા મહતા રાજાનુભાવેન ઇસિપતનં ગન્ત્વા મિગયૂથં દિસ્વા પુચ્છિ – ‘‘કિન્નામેતે’’તિ? ‘‘એતે, સામિ, મિગા નામા’’તિ. ‘‘એતેસં ‘ઇમં ખાદથ, ઇમં ભુઞ્જથ, ઇમં સાયથા’તિ વત્વા પટિજગ્ગન્તા અત્થી’’તિ? ‘‘નત્થિ, સામિ, યત્થ તિણોદકં સુલભં તત્થ વસન્તી’’તિ.

કુમારો ‘‘યથા ઇમે અરક્ખિયમાનાવ યત્થ ઇચ્છન્તિ, તત્થ વસન્તિ, કદા નુ ખો અહમ્પિ એવં વસેય્ય’’ન્તિ એતં આરમ્મણં અગ્ગહેસિ. પચ્ચેકબુદ્ધોપિ તસ્સ આગમનં ઞત્વા સેનાસનમગ્ગઞ્ચ ચઙ્કમનઞ્ચ સમ્મજ્જિત્વા મટ્ઠં કત્વા એકદ્વત્તિક્ખત્તું ચઙ્કમિત્વા પદનિક્ખેપં દસ્સેત્વા દિવાવિહારોકાસઞ્ચ પણ્ણસાલઞ્ચ સમ્મજ્જિત્વા મટ્ઠં કત્વા પવિસનપદનિક્ખેપં દસ્સેત્વા નિક્ખમનપદનિક્ખેપં અદસ્સેત્વા અઞ્ઞત્ર અગમાસિ. કુમારો તત્થ ગન્ત્વા તં પદેસં સમ્મજ્જિત્વા મટ્ઠકતં દિસ્વા ‘‘વસતિ મઞ્ઞે એત્થ સો પચ્ચેકબુદ્ધો’’તિ પરિજનેન ભાસિતં સુત્વા આહ – ‘‘પાતોપિ સો સમણો દુસ્સતિ, ઇદાનિ હત્થિઅસ્સાદીહિ અત્તનો ઓકાસં અક્કન્તં દિસ્વા સુટ્ઠુતરં દુસ્સેય્ય, ઇધેવ તુમ્હે તિટ્ઠથા’’તિ હત્થિક્ખન્ધા ઓરુય્હ એકકોવ સેનાસનં પવિટ્ઠો વત્તસીસેન સુસમ્મટ્ઠોકાસે પદનિક્ખેપં દિસ્વા ‘‘સો દાનાયં સમણો એત્થ ચઙ્કમન્તો ન વણિજ્જાદિકમ્મં ચિન્તેસિ, અદ્ધાયં અત્તનો હિતમેવ ચિન્તેસિ મઞ્ઞે’’તિ પસન્નમાનસો ચઙ્કમં અભિરુહિત્વા દૂરીકતપુથુવિતક્કો ગન્ત્વા પાસાણફલકે નિસીદિત્વા સઞ્જાતએકગ્ગો હુત્વા પણ્ણસાલં પવિસિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિઞાણં અધિગન્ત્વા પુરિમનયેનેવ પુરોહિતેન કમ્મટ્ઠાનં પુચ્છિતો ગગનતલે નિસિન્નો ઇમં ગાથમભાસિ.

તત્થ મિગોતિ દ્વે મિગા – એણીમિગો ચ પસદમિગો ચ. અપિચ સબ્બેસં આરઞ્ઞિકાનં ¶ ચતુપ્પદાનં એતં અધિવચનં. ઇધ પન પસદમિગો અધિપ્પેતોતિ વદન્તિ. અરઞ્ઞમ્હીતિ ગામઞ્ચ ગામૂપચારઞ્ચ ઠપેત્વા અવસેસં અરઞ્ઞં, ઇધ પન ઉય્યાનં અધિપ્પેતં, તસ્મા ‘‘ઉય્યાનમ્હી’’તિ વુત્તં હોતિ. યથાતિ પટિભાગે. અબદ્ધોતિ રજ્જુબન્ધનાદીહિ અબદ્ધો, એતેન વિસ્સત્થચરિયં દીપેતિ. યેનિચ્છકં ગચ્છતિ વોચરાયાતિ યેન યેન દિસાભાગેન ગન્તુમિચ્છતિ, તેન ¶ તેન દિસાભાગેન ગોચરાય ગચ્છતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં ભગવતા –

‘‘સેય્યથાપિ ¶ , ભિક્ખવે, આરઞ્ઞકો મિગો અરઞ્ઞે પવને ચરમાનો વિસ્સત્થો ગચ્છતિ, વિસ્સત્થો તિટ્ઠતિ, વિસ્સત્થો નિસીદતિ, વિસ્સત્થો સેય્યં કપ્પેતિ. તં કિસ્સ હેતુ? અનાપાથગતો, ભિક્ખવે, લુદ્દસ્સ, એવમેવ ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ વિવિચ્ચેવ કામેહિ…પે… પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. અયં વુચ્ચતિ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ અન્તમકાસિ મારં અપદં, વધિત્વા મારચક્ખું અદસ્સનં ગતો પાપિમતો’’તિ (મ. નિ. ૧.૨૮૭; ચૂળનિ. ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૫) વિત્થારો.

સેરિતન્તિ સચ્છન્દવુત્તિતં અપરાયત્તતં વા, ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા મિગો અરઞ્ઞમ્હિ અબદ્ધો યેનિચ્છકં ગચ્છતિ ગોચરાય, તથા કદા નુ ખો અહમ્પિ તણ્હાબન્ધનં છિન્દિત્વા એવં ગચ્છેય્યન્તિ. વિઞ્ઞૂ પણ્ડિતો નરો સેરિતં પેક્ખમાનો એકો ચરેતિ.

મિગોઅરઞ્ઞગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯૬. આમન્તના હોતીતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિરઞ્ઞો કિર મહાઉપટ્ઠાનસમયે અમચ્ચા ઉપસઙ્કમિંસુ. તેસુ એકો અમચ્ચો ‘‘દેવ, સોતબ્બં અત્થી’’તિ એકમન્તં ગમનં યાચિ. સો ઉટ્ઠાયાસના અગમાસિ. પુન એકો મહાઉપટ્ઠાને નિસિન્નં યાચિ, એકો હત્થિક્ખન્ધે નિસિન્નં, એકો અસ્સપિટ્ઠિયં નિસિન્નં, એકો સુવણ્ણરથે નિસિન્નં, એકો સિવિકાય નિસીદિત્વા ઉય્યાનં ગચ્છન્તં યાચિ. રાજા તતો ઓરોહિત્વા અગમાસિ. અપરો જનપદચારિકં ગચ્છન્તં યાચિ, તસ્સપિ વચનં સુત્વા હત્થિક્ખન્ધતો ઓરુય્હ એકમન્તં અગમાસિ. એવં સો તેહિ નિબ્બિન્નો હુત્વા પબ્બજિ. અમચ્ચા ઇસ્સરિયેન વડ્ઢન્તિ. તેસુ એકો ગન્ત્વા રાજાનં આહ – ‘‘અસુકં નામ, મહારાજ, જનપદં મય્હં દેહી’’તિ. રાજા તં ‘‘ઇત્થન્નામો ભુઞ્જતી’’તિ ભણતિ. સો રઞ્ઞો વચનં અનાદિયિત્વા ‘‘ગચ્છામહં તં જનપદં ગહેત્વા ભુઞ્જામી’’તિ તત્થ ગન્ત્વા કલહં કત્વા પુન ઉભોપિ રઞ્ઞો સન્તિકં આગન્ત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ¶ દોસં આરોચેન્તિ. રાજા ‘‘ન સક્કા ઇમે તોસેતુ’’ન્તિ તેસં લોભે આદીનવં દિસ્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. સો પુરિમનયેન ઇમં ઉદાનં અભાસિ.

તસ્સત્થો ¶ – સહાયમજ્ઝે ઠિતસ્સ દિવાસેય્યસઙ્ખાતે વાસે ચ, મહાઉપટ્ઠાનસઙ્ખાતે ઠાને ચ, ઉય્યાનગમનસઙ્ખાતે ગમને ચ, જનપદચારિકસઙ્ખાતાય ચારિકાય ચ, ‘‘ઇદં મે સુણ, ઇદં મે દેહી’’તિઆદિના નયેન તથા તથા આમન્તના હોતિ, તસ્મા અહં તત્થ નિબ્બિજ્જિત્વા યાયં અરિયજનસેવિતા અનેકાનિસંસા એકન્તસુખા, એવં સન્તેપિ ¶ લોભાભિભૂતેહિ સબ્બકાપુરિસેહિ અનભિપત્થિતા પબ્બજ્જા, તં અનભિજ્ઝિતં પરેસં અવસવત્તનેન ભબ્બપુગ્ગલવસેન સેરિતઞ્ચ પેક્ખમાનો વિપસ્સનં આરભિત્વા અનુક્કમેન પચ્ચેકબોધિં અધિગતોસ્મિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

આમન્તનાગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯૭. ખિડ્ડારતીતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર એકપુત્તકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ. સો તસ્સ એકપુત્તકો પિયો અહોસિ મનાપો પાણસમો, રાજા સબ્બઇરિયાપથેસુ પુત્તકં ગહેત્વાવ વત્તતિ. સો એકદિવસં ઉય્યાનં ગચ્છન્તો તં ઠપેત્વા ગતો. કુમારોપિ તં દિવસંયેવ ઉપ્પન્નેન બ્યાધિના મતો. અમચ્ચા ‘‘પુત્તસિનેહેન રઞ્ઞો હદયમ્પિ ફલેય્યા’’તિ અનારોચેત્વાવ નં ઝાપેસું. રાજા ઉય્યાને સુરામદેન મત્તો પુત્તં નેવ સરતિ, તથા દુતિયદિવસેપિ ન્હાનભોજનવેલાસુ. અથ ભુત્તાવી નિસિન્નો સરિત્વા ‘‘પુત્તં મે આનેથા’’તિ આહ. તસ્સ અનુરૂપેન વિધાનેન તં પવત્તિં આરોચેસું. તતો સોકાભિભૂતો નિસિન્નો એવં યોનિસો મનસાકાસિ – ‘‘ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતિ, ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતી’’તિ. એવં અનુક્કમેન અનુલોમપટિલોમં પટિચ્ચસમુપ્પાદં સમ્મસન્તો પચ્ચેકસમ્બોધિં સચ્છાકાસિ. સેસં સંસગ્ગગાથાવણ્ણનાયં વુત્તસદિસમેવ ઠપેત્વા ગાથાયત્થવણ્ણનં.

અત્થવણ્ણના પન – ખિડ્ડાતિ કીળના. સા દુવિધા હોતિ કાયિકા ચ વાચસિકા ચ. તત્થ કાયિકા નામ હત્થીહિપિ કીળન્તિ, અસ્સેહિપિ રથેહિપિ ધનૂહિપિ થરૂહિપીતિ એવમાદિ. વાચસિકા નામ ગીતં સિલોકભણનં મુખભેરિઆલમ્બરભેરીતિ એવમાદિ. રતીતિ પઞ્ચકામગુણરતિ. વિપુલન્તિ યાવ અટ્ઠિમિઞ્જં અહચ્ચ ઠાનેન સકલત્તભાવબ્યાપકં. સેસં પાકટમેવ ¶ . અનુસન્ધિયોજનાપિ ચેત્થ સંસગ્ગગાથાય વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા, તતો પરઞ્ચ સબ્બં.

ખિડ્ડારતિગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯૮. ચાતુદ્દિસોતિ ¶ કા ઉપ્પત્તિ? પુબ્બે કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને પઞ્ચ પચ્ચેકબોધિસત્તા પબ્બજિત્વા વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તા. તતો ચવિત્વા તેસં જેટ્ઠકો બારાણસિરાજા અહોસિ, સેસા પાકતિકરાજાનો. તે ચત્તારોપિ કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગણ્હિત્વા રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા અનુક્કમેન ¶ પચ્ચેકબુદ્ધા હુત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારે વસન્તા એકદિવસં સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય વંસક્કળીરગાથાયં વુત્તનયેનેવ અત્તનો કમ્મઞ્ચ સહાયઞ્ચ આવજ્જેત્વા ઞત્વા બારાણસિરઞ્ઞો ઉપાયેન આરમ્મણં દસ્સેતું ઓકાસં ગવેસન્તિ. સો ચ રાજા તિક્ખત્તું રત્તિયા ઉબ્બિજ્જતિ, ભીતો વિસ્સરં કરોતિ, મહાતલે ધાવતિ. પુરોહિતેન કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય સુખસેય્યં પુચ્છિતોપિ ‘‘કુતો મે, આચરિય, સુખ’’ન્તિ સબ્બં તં પવત્તિં આરોચેસિ. પુરોહિતોપિ ‘‘અયં રોગો ન સક્કા યેન કેનચિ ઉદ્ધં વિરેચનાદિના ભેસજ્જકમ્મેન વિનેતું, મય્હં પન ખાદનૂપાયો ઉપ્પન્નો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘રજ્જહાનિજીવિતન્તરાયાદીનં પુબ્બનિમિત્તં એતં, મહારાજા’’તિ રાજાનં સુટ્ઠુતરં ઉબ્બેજેત્વા ‘‘તસ્સ વૂપસમનત્થં એત્તકે ચ એત્તકે ચ હત્થિઅસ્સરથાદયો હિરઞ્ઞસુવણ્ણઞ્ચ દક્ખિણં દત્વા યઞ્ઞો યજિતબ્બો’’તિ યઞ્ઞયજને સમાદપેસિ.

તતો પચ્ચેકબુદ્ધા અનેકાનિ પાણસહસ્સાનિ યઞ્ઞત્થાય સમ્પિણ્ડિયમાનાનિ દિસ્વા ‘‘એતસ્મિં કમ્મે કતે દુબ્બોધનેય્યો ભવિસ્સતિ, હન્દ નં પટિકચ્ચેવ ગન્ત્વા પેક્ખામા’’તિ વંસક્કળીરગાથાયં વુત્તનયેન આગન્ત્વા પિણ્ડાય ચરમાના રાજઙ્ગણે પટિપાટિયા અગમંસુ. રાજા સીહપઞ્જરે ઠિતો રાજઙ્ગણં ઓલોકયમાનો તે અદ્દક્ખિ, સહ દસ્સનેનેવ ચસ્સ સિનેહો ઉપ્પજ્જિ. તતો તે પક્કોસાપેત્વા આકાસતલે પઞ્ઞત્તાસને નિસીદાપેત્વા સક્કચ્ચં ભોજેત્વા કતભત્તકિચ્ચે ‘‘કે તુમ્હે’’તિ પુચ્છિ. ‘‘મયં, મહારાજ, ચાતુદ્દિસા નામા’’તિ. ‘‘ભન્તે, ચાતુદ્દિસાતિ ઇમસ્સ કો અત્થો’’તિ? ‘‘ચતૂસુ દિસાસુ કત્થચિ ¶ કુતોચિ ભયં વા ચિત્તુત્રાસો વા અમ્હાકં નત્થિ, મહારાજા’’તિ. ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં તં ભયં કિં કારણા ન હોતી’’તિ? ‘‘મયં, મહારાજ, મેત્તં ભાવેમ, કરુણં ભાવેમ, મુદિતં ભાવેમ, ઉપેક્ખં ભાવેમ. તેન નો તં ભયં ન હોતી’’તિ વત્વા ઉટ્ઠાયાસના અત્તનો વસનટ્ઠાનં અગમંસુ.

તતો રાજા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમે સમણા ‘મેત્તાદિભાવનાય ભયં ન હોતી’તિ ભણન્તિ, બ્રાહ્મણા પન અનેકસહસ્સપાણવધં વણ્ણયન્તિ, કેસં નુ ખો વચનં સચ્ચ’’ન્તિ? અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘સમણા સુદ્ધેન અસુદ્ધં ધોવન્તિ, બ્રાહ્મણા પન અસુદ્ધેન અસુદ્ધં. ન સક્કા ખો પન અસુદ્ધેન અસુદ્ધં ધોવિતું, પબ્બજિતાનં એવ વચનં સચ્ચ’’ન્તિ. સો ‘‘સબ્બે સત્તા સુખિતા હોન્તૂ’’તિઆદિના નયેન મેત્તાદયો ચત્તારોપિ બ્રહ્મવિહારે ભાવેત્વા હિતફરણેન ચિત્તેન ¶ અમચ્ચે આણાપેસિ – ‘‘સબ્બે પાણે મુઞ્ચથ, સીતાનિ પાનીયાનિ પિવન્તુ, હરિતાનિ તિણાનિ ખાદન્તુ, સીતો ચ વાતો તેસં ઉપવાયતૂ’’તિ ¶ . તે તથા અકંસુ.

તતો રાજા ‘‘કલ્યાણમિત્તાનં વચનેન પાપકમ્મતો મુત્તોમ્હી’’તિ તત્થેવ નિસિન્નો વિપસ્સિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. અમચ્ચેહિ ચ ભોજનવેલાયં ‘‘ભુઞ્જ, મહારાજ, કાલો’’તિ વુત્તે ‘‘નાહં રાજા’’તિ પુરિમનયેનેવ સબ્બં વત્વા ઇમં ઉદાનબ્યાકરણગાથં અભાસિ.

તત્થ ચાતુદ્દિસોતિ ચતૂસુ દિસાસુ યથાસુખવિહારી, ‘‘એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતી’’તિઆદિના વા નયેન બ્રહ્મવિહારભાવનાય ફરિતા ચતસ્સો દિસા અસ્સ સન્તીતિ ચાતુદ્દિસો. તાસુ ચતૂસુ દિસાસુ કત્થચિ સત્તે વા સઙ્ખારે વા ભયેન ન પટિહનતીતિ અપ્પટિઘો. સન્તુસ્સમાનોતિ દ્વાદસવિધસ્સ સન્તોસસ્સ વસેન સન્તુસ્સકો ચ. ઇતરીતરેનાતિ ઉચ્ચાવચેન પચ્ચયેન. પરિસ્સયાનં સહિતા અછમ્ભીતિ એત્થ પરિસ્સયન્તિ કાયચિત્તાનિ, પરિહાપેન્તિ વા તેસં સમ્પત્તિં, તાનિ વા પટિચ્ચ સયન્તીતિ પરિસ્સયા, બાહિરાનં સીહબ્યગ્ઘાદીનં અબ્ભન્તરાનઞ્ચ કામચ્છન્દાદીનં કાયચિત્તુપદ્દવાનં એતં અધિવચનં. તે પરિસ્સયે અધિવાસનખન્તિયા ચ વીરિયાદીહિ ધમ્મેહિ ચ સહતીતિ પરિસ્સયાનં સહિતા. થદ્ધભાવકરભયાભાવેન અછમ્ભી. કિં વુત્તં હોતિ? યથા તે ચત્તારો સમણા, એવં ઇતરીતરેન પચ્ચયેન સન્તુસ્સમાનો એત્થ પટિપત્તિપદટ્ઠાને સન્તોસે ઠિતો ચતૂસુ દિસાસુ મેત્તાદિભાવનાય ચાતુદ્દિસો, સત્તસઙ્ખારેસુ ¶ પટિહનનભયાભાવેન અપ્પટિઘો ચ હોતિ. સો ચાતુદ્દિસત્તા વુત્તપ્પકારાનં પરિસ્સયાનં સહિતા, અપ્પટિઘત્તા અછમ્ભી ચ હોતીતિ એવં પટિપત્તિગુણં દિસ્વા યોનિસો પટિપજ્જિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ. અથ વા તે સમણા વિય સન્તુસ્સમાનો ઇતરીતરેન વુત્તનયેન ચાતુદ્દિસો હોતીતિ ઞત્વા એવં ચાતુદ્દિસભાવં પત્થયન્તો યોનિસો પટિપજ્જિત્વા અધિગતોમ્હિ. તસ્મા અઞ્ઞોપિ ઈદિસં ઠાનં પત્થયન્તો ચાતુદ્દિસતાય પરિસ્સયાનં સહિતા અપ્પટિઘતાય ચ અછમ્ભી હુત્વા એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

ચાતુદ્દિસગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૯૯. દુસ્સઙ્ગહાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિરઞ્ઞો કિર અગ્ગમહેસી કાલમકાસિ. તતો વીતિવત્તેસુ સોકદિવસેસુ એકદિવસં અમચ્ચા ‘‘રાજૂનં નામ તેસુ તેસુ કિચ્ચેસુ અગ્ગમહેસી ¶ અવસ્સં ઇચ્છિતબ્બા, સાધુ દેવો અઞ્ઞમ્પિ દેવિં આનેતૂ’’તિ યાચિંસુ. રાજા ‘‘તેન હિ, ભણે, જાનાથા’’તિ આહ. તે પરિયેસન્તા સામન્તરજ્જે રાજા મતો ¶ , તસ્સ દેવી રજ્જં અનુસાસતિ, સા ચ ગબ્ભિની અહોસિ, અમચ્ચા ‘‘અયં રઞ્ઞો અનુરૂપા’’તિ ઞત્વા તં યાચિંસુ. સા ‘‘ગબ્ભિની નામ મનુસ્સાનં અમનાપા હોતિ. સચે આગમેથ, યાવ વિજાયામિ, એવં સાધુ. નો ચે, અઞ્ઞં પરિયેસથા’’તિ આહ. તે રઞ્ઞોપિ એતમત્થં આરોચેસું. રાજા ‘‘ગબ્ભિનીપિ હોતુ, આનેથા’’તિ આહ. તે આનેસું. રાજા તં અભિસિઞ્ચિત્વા સબ્બં મહેસિયા ભોગં અદાસિ, તસ્સા પરિજનાનઞ્ચ નાનાવિધેહિ પણ્ણાકારેહિ સઙ્ગણ્હાતિ. સા કાલેન પુત્તં વિજાયિ. રાજા તં અત્તનો પુત્તં વિય સબ્બિરિયાપથેસુ અઙ્કે ચ ઉરે ચ કત્વા વિહરતિ. તદા દેવિયા પરિજના ચિન્તેસું – ‘‘રાજા અતિવિય સઙ્ગણ્હાતિ, કુમારે અતિવિસ્સાસં કરોતિ, હન્દ, નં પરિભિન્દિસ્સામા’’તિ.

તતો કુમારં આહંસુ – ‘‘ત્વં, તાત, અમ્હાકં રઞ્ઞો પુત્તો, ન ઇમસ્સ રઞ્ઞો પુત્તો. મા એત્થ વિસ્સાસં આપજ્જી’’તિ. અથ કુમારો ‘‘એહિ પુત્તા’’તિ રઞ્ઞા વુચ્ચમાનોપિ હત્થેન આકડ્ઢિયમાનોપિ પુબ્બે ¶ વિય રાજાનં ન અલ્લીયતિ. રાજા ‘‘કિં કારણ’’ન્તિ વીમંસન્તો તં પવત્તિં ઞત્વા ‘‘એતે મયા સઙ્ગહિતાપિ પટિક્કૂલવુત્તિનો એવા’’તિ નિબ્બિજ્જિત્વા રજ્જં પહાય પબ્બજિતો. ‘‘રાજા પબ્બજિતો’’તિ અમચ્ચપરિજનાપિ બહૂ પબ્બજિંસુ. સપરિજનો રાજા પબ્બજિતોપિ મનુસ્સા પણીતે પચ્ચયે ઉપનેન્તિ, રાજા પણીતે પચ્ચયે યથાવુડ્ઢં દાપેસિ. તત્થ યે સુન્દરં લભન્તિ, તે તુસ્સન્તિ. ઇતરે ઉજ્ઝાયન્તિ ‘‘મયં પરિવેણાદીનિ સમ્મજ્જન્તા સબ્બકિચ્ચાનિ કરોન્તિ, લૂખભત્તં જિણ્ણવત્થઞ્ચ લભામા’’તિ. સો તમ્પિ ઞત્વા ‘‘ઇમે યથાવુડ્ઢં દીયમાનાપિ ઉજ્ઝાયન્તિ, અહો દુસ્સઙ્ગહા પરિસા’’તિ પત્તચીવરમાદાય એકોવ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તત્થ આગતેહિ ચ કમ્મટ્ઠાનં પુચ્છિતો ઇમં ગાથમભાસિ. સા અત્થતો પાકટા એવ. અયં પન યોજના – દુસ્સઙ્ગહા પબ્બજિતાપિ એકે, યે અસન્તોસાભિભૂતા, તથાવિધા એવ ચ અથો ગહટ્ઠા ઘરમાવસન્તા. એતાહં દુસ્સઙ્ગહભાવં જિગુચ્છન્તો વિપસ્સનં આરભિત્વા અધિગતોતિ. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

દુસ્સઙ્ગહગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૦. ઓરોપયિત્વાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર ચાતુમાસિકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા ગિમ્હાનં પઠમે માસે ઉય્યાનં ગતો. તત્થ રમણીયે ભૂમિભાગે નીલઘનપત્તસઞ્છન્નં કોવિળારરુક્ખં ¶ ¶ દિસ્વા ‘‘કોવિળારમૂલે મમ સયનં પઞ્ઞાપેથા’’તિ વત્વા ઉય્યાને કીળિત્વા સાયન્હસમયં તત્થ સેય્યં કપ્પેસિ. પુન ગિમ્હાનં મજ્ઝિમે માસે ઉય્યાનં ગતો, તદા કોવિળારો પુપ્ફિતો હોતિ, તદાપિ તથેવ અકાસિ. પુનપિ ગિમ્હાનં પચ્છિમે માસે ગતો, તદા કોવિળારો સઞ્છિન્નપત્તો સુક્ખરુક્ખો વિય હોતિ, તદાપિ રાજા અદિસ્વાવ તં રુક્ખં પુબ્બપરિચયેન તત્થેવ સેય્યં આણાપેસિ. અમચ્ચા જાનન્તાપિ રઞ્ઞો આણત્તિયા તત્થ સયનં પઞ્ઞાપેસું. સો ઉય્યાને કીળિત્વા સાયન્હસમયે તત્થ સેય્યં કપ્પેન્તો તં રુક્ખં દિસ્વા ‘‘અરે, અયં પુબ્બે સઞ્છન્નપત્તો મણિમયો વિય અભિરૂપદસ્સનો અહોસિ, તતો મણિવણ્ણસાખન્તરે ઠપિતપવાળઙ્કુરસદિસેહિ પુપ્ફેહિ ¶ સસ્સિરિકદસ્સનો અહોસિ, મુત્તજાલસદિસવાલિકાકિણ્ણો ચસ્સ હેટ્ઠાભૂમિભાગો બન્ધના પવુત્તપુપ્ફસઞ્છન્નો રત્તકમ્બલસન્થતો વિય અહોસિ. સો નામજ્જ સુક્ખરુક્ખો વિય સાખામત્તાવસેસો ઠિતો, અહો જરાય ઉપહતો કોવિળારો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અનુપાદિણ્ણમ્પિ તાય જરાય હઞ્ઞતિ, કિમઙ્ગં પન ઉપાદિણ્ણ’’ન્તિ અનિચ્ચસઞ્ઞં પટિલભિ. તદનુસારેનેવ સબ્બસઙ્ખારે દુક્ખતો અનત્તતો ચ વિપસ્સન્તોવ ‘‘અહો વતાહમ્પિ સઞ્છિન્નપત્તો કોવિળારો વિય અપગતગિહિબ્યઞ્જનો ભવેય્ય’’ન્તિ પત્થયમાનો અનુપુબ્બેન તસ્મિં સયનતલે દક્ખિણેન પસ્સેન નિપન્નોયેવ વિપસ્સિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તતો ગમનકાલે અમચ્ચેહિ ‘‘કાલો, દેવ, ગન્તુ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘નાહં રાજા’’તિઆદીનિ વત્વા પુરિમનયેનેવ ઇમં ગાથમભાસિ.

તત્થ ઓરોપયિત્વાતિ અપનેત્વા. ગિહિબ્યઞ્જનાનીતિ કેસમસ્સુઓદાતવત્થાલઙ્કારમાલાગન્ધવિલેપનપુત્તદારદાસિદાસાદીનિ. એતાનિ ગિહિભાવં બ્યઞ્જયન્તિ, તસ્મા ‘‘ગિહિબ્યઞ્જનાની’’તિ વુચ્ચન્તિ. સઞ્છિન્નપત્તોતિ પતિતપત્તો. છેત્વાનાતિ મગ્ગઞાણેન છિન્દિત્વા. વીરોતિ મગ્ગવીરિયેન સમન્નાગતો. ગિહિબન્ધનાનીતિ કામબન્ધનાનિ. કામા હિ ગિહીનં બન્ધનાનિ. અયં તાવ પદત્થો. અયં પન અધિપ્પાયો – ‘‘અહો વતાહમ્પિ ઓરોપયિત્વા ગિહિબ્યઞ્જનાનિ સઞ્છિન્નપત્તો યથા કોવિળારો ભવેય્ય’’ન્તિ એવં ચિન્તયમાનો વિપસ્સનં આરભિત્વા અધિગતોતિ. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

કોવિળારગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

પઠમવગ્ગો નિટ્ઠિતો.

૧૦૧-૨. સચે ¶ લભેથાતિ કા ઉપ્પત્તિ? પુબ્બે કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને દ્વે પચ્ચેકબોધિસત્તા પબ્બજિત્વા વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ ¶ ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા દેવલોકે ઉપ્પન્ના. તતો ચવિત્વા તેસં જેટ્ઠકો બારાણસિરઞ્ઞો પુત્તો, કનિટ્ઠો પુરોહિતસ્સ પુત્તો અહોસિ. તે એકદિવસંયેવ પટિસન્ધિં ગહેત્વા એકદિવસમેવ માતુ કુચ્છિતો નિક્ખમિત્વા સહપંસુકીળકા સહાયકા અહેસું. પુરોહિતપુત્તો પઞ્ઞવા અહોસિ. સો રાજપુત્તં આહ – ‘‘સમ્મ, ત્વં તવ ¶ પિતુનો અચ્ચયેન રજ્જં લભિસ્સસિ, અહં પુરોહિતટ્ઠાનં, સુસિક્ખિતેન ચ રજ્જં અનુસાસિતું સક્કા, એહિ સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિસ્સામા’’તિ. તતો ઉભોપિ યઞ્ઞોપચિતા હુત્વા ગામનિગમાદીસુ ભિક્ખં ચરમાના પચ્ચન્તજનપદગામં ગતા. તઞ્ચ ગામં પઞ્ચ પચ્ચેકબુદ્ધા ભિક્ખાચારવેલાય પવિસિંસુ. તત્થ મનુસ્સા પચ્ચેકબુદ્ધે દિસ્વા ઉસ્સાહજાતા આસનાનિ પઞ્ઞાપેત્વા પણીતં ખાદનીયં વા ભોજનીયં વા ઉપનામેત્વા પૂજેન્તિ. તેસં એતદહોસિ – ‘‘અમ્હેહિ સદિસા ઉચ્ચાકુલિકા નામ નત્થિ, અપિ ચ પનિમે મનુસ્સા યદિ ઇચ્છન્તિ, અમ્હાકં ભિક્ખં દેન્તિ, યદિ નિચ્છન્તિ, ન દેન્તિ, ઇમેસં પન પબ્બજિતાનં એવરૂપં સક્કારં કરોન્તિ, અદ્ધા એતે કિઞ્ચિ સિપ્પં જાનન્તિ, હન્દ, નેસં સન્તિકે સિપ્પં ઉગ્ગણ્હામા’’તિ. તે મનુસ્સેસુ પટિક્કન્તેસુ ઓકાસં લભિત્વા ‘‘યં, ભન્તે, તુમ્હે સિપ્પં જાનાથ, તં અમ્હેહિ સિક્ખાપેથા’’તિ યાચિંસુ. પચ્ચેકબુદ્ધા ‘‘ન સક્કા અપબ્બજિતેન સિક્ખિતુ’’ન્તિ આહંસુ. તે પબ્બજ્જં યાચિત્વા પબ્બજિંસુ. તતો નેસં પચ્ચેકબુદ્ધા ‘‘એવં વો નિવાસેતબ્બં, એવં પારુપિતબ્બ’’ન્તિઆદિના નયેન આભિસમાચારિકં આચિક્ખિત્વા ‘‘ઇમસ્સ સિપ્પસ્સ એકીભાવાભિરતિ નિપ્ફત્તિ, તસ્મા એકેનેવ નિસીદિતબ્બં, એકેન ચઙ્કમિતબ્બં, એકેન ઠાતબ્બં, એકેન સયિતબ્બ’’ન્તિ પાટિયેક્કં પણ્ણસાલં અદંસુ, તતો તે અત્તનો અત્તનો પણ્ણસાલં પવિસિત્વા નિસીદિંસુ. પુરોહિતપુત્તો નિસિન્નકાલતો પભુતિ ચિત્તસમાધાનં લદ્ધા ઝાનં પટિલભિ. રાજપુત્તો મુહુત્તેનેવ ઉક્કણ્ઠિતો તસ્સ સન્તિકં આગતો. સો તં દિસ્વા ‘‘કિં, સમ્મા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ઉક્કણ્ઠિતોમ્હી’’તિ આહ. ‘‘તેન હિ ઇધ નિસીદા’’તિ. સો તત્થ મુહુત્તં નિસીદિત્વા આહ – ‘‘ઇમસ્સ કિર, સમ્મ, સિપ્પસ્સ એકીભાવાભિરતિ નિપ્ફત્તી’’તિ? પુરોહિતપુત્તો ‘‘એવં, સમ્મ, તેન હિ ત્વં અત્તનો નિસિન્નોકાસં એવ ગચ્છ, ઉગ્ગણ્હિસ્સામિ ઇમસ્સ સિપ્પસ્સ નિપ્ફત્તિ’’ન્તિ આહ. સો ગન્ત્વા પુનપિ મુહુત્તકેનેવ ઉક્કણ્ઠિતો પુરિમનયેનેવ તિક્ખત્તું આગતો.

તતો નં પુરોહિતપુત્તો તથેવ ઉય્યોજેત્વા તસ્મિં ગતે ચિન્તેસિ – ‘‘અયં અત્તનો ચ કમ્મં હાપેતિ મમ ચ, ઇધાભિક્ખણં આગચ્છતી’’તિ. સો પણ્ણસાલતો નિક્ખમ્મ અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો. ઇતરો અત્તનો પણ્ણસાલાયેવ નિસિન્નો પુનપિ મુહુત્તકેનેવ ઉક્કણ્ઠિતો તસ્સ સન્તિકં ¶ ¶ આગન્ત્વા ¶ ઇતો ચિતો ચ મગ્ગન્તોપિ તં અદિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘યો ગહટ્ઠકાલે પણ્ણાકારં આદાય આગતોપિ મં દટ્ઠું ન લભતિ, સો દાનિ મયિ આગતે દસ્સનમ્પિ અદાતુકામો અપક્કમિ. અહો અરે, ચિત્ત, ન લજ્જસિ, યં મં ચતુક્ખત્તું ઇધાનેસિ, ન સો દાનિ તે વસે વત્તિસ્સામિ, અઞ્ઞદત્થુ તંયેવ મમ વસે વત્તાપેસ્સામી’’તિ અત્તનો સેનાસનં પવિસિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા આકાસેન નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ. ઇતરોપિ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા તત્થેવ અગમાસિ. તે ઉભોપિ મનોસિલાતલે નિસીદિત્વા પાટિયેક્કં પાટિયેક્કં ઇમા ઉદાનગાથાયો અભાસિંસુ.

તત્થ નિપકન્તિ પકતિનિપકં પણ્ડિતં કસિણપરિકમ્માદિકુસલં. સાધુવિહારિન્તિ અપ્પનાવિહારેન વા ઉપચારેન વા સમન્નાગતં. ધીરન્તિ ધિતિસમ્પન્નં. તત્થ નિપકત્તેન ધિતિસમ્પદા વુત્તા. ઇધ પન ધિતિસમ્પન્નમેવાતિ અત્થો. ધિતિ નામ અસિથિલપરક્કમતા, ‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચા’’તિ (મ. નિ. ૨.૧૮૪; અ. નિ. ૨.૫; મહાનિ. ૧૯૬) એવં પવત્તવીરિયસ્સેતં અધિવચનં. અપિચ ધિક્કતપાપોતિપિ ધીરો. રાજાવ રટ્ઠં વિજિતં પહાયાતિ યથા પકતિરાજા ‘‘વિજિતં રટ્ઠં અનત્થાવહ’’ન્તિ ઞત્વા રજ્જં પહાય એકો ચરતિ, એવં બાલસહાયં પહાય એકો ચરે. અથ વા રાજાવ રટ્ઠન્તિ યથા સુતસોમો રાજા રટ્ઠં વિજિતં પહાય એકો ચરિ, યથા ચ મહાજનકો રાજા, એવં એકો ચરીતિ અયમ્પિ તસ્સ અત્થો. સેસં વુત્તાનુસારેન સક્કા જાનિતુન્તિ ન વિત્થારિતન્તિ.

સહાયગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૩. અદ્ધા પસંસામાતિ ઇમિસ્સા ગાથાય યાવ આકાસતલે પઞ્ઞત્તાસને પચ્ચેકબુદ્ધાનં નિસજ્જા, તાવ ચાતુદ્દિસગાથાય ઉપ્પત્તિસદિસા એવ ઉપ્પત્તિ. અયં પન વિસેસો – યથા સો રાજા રત્તિયા તિક્ખત્તું ઉબ્બિજ્જિ, ન તથા અયં, નેવસ્સ યઞ્ઞો પચ્ચુપટ્ઠિતો અહોસિ. સો આકાસતલે પઞ્ઞત્તેસુ આસનેસુ પચ્ચેકબુદ્ધે નિસીદાપેત્વા ‘‘કે તુમ્હે’’તિ પુચ્છિ. ‘‘મયં, મહારાજ, અનવજ્જભોજિનો નામા’’તિ. ‘‘ભન્તે ¶ , અનવજ્જભોજિનોતિ ઇમસ્સ કો અત્થો’’તિ? ‘‘સુન્દરં વા અસુન્દરં વા લદ્ધા નિબ્બિકારા ભુઞ્જામ, મહારાજા’’તિ. તં સુત્વા રઞ્ઞો એતદહોસિ – ‘‘યંનૂનાહં ઇમે ઉપપરિક્ખેય્યં ‘એદિસા વા નો વા’’’તિ? તં દિવસં કણાજકેન બિલઙ્ગદુતિયેન પરિવિસિ. તં પચ્ચેકબુદ્ધા અમતં વિય નિબ્બિકારા ભુઞ્જિંસુ. રાજા ‘‘ઇમે ¶ પટિઞ્ઞાતત્તા એકદિવસં નિબ્બિકારા ¶ હોન્તિ, પુન સ્વે જાનિસ્સામી’’તિ સ્વાતનાય નિમન્તેસિ. દુતિયદિવસેપિ તથેવાકાસિ. તેપિ તથેવ પરિભુઞ્જિંસુ. અથ રાજા ‘‘સુન્દરં દત્વા વીમંસિસ્સામી’’તિ પુનપિ નિમન્તેત્વા દ્વે દિવસે મહાસક્કારં કત્વા પણીતેન અતિવિચિત્રેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન પરિવિસિ. તેપિ તથેવ નિબ્બિકારા પરિભુઞ્જિત્વા રઞ્ઞો મઙ્ગલં વત્વા પક્કમિંસુ. રાજા અચિરપક્કન્તેસુ તેસુ ‘‘અનવજ્જભોજિનો એતે, અહો વતાહમ્પિ અનવજ્જભોજી ભવેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેત્વા મહારજ્જં પહાય પબ્બજ્જં સમાદાય વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબુદ્ધો હુત્વા મઞ્જૂસકરુક્ખમૂલે પચ્ચેકબુદ્ધાનં મજ્ઝે અત્તનો આરમ્મણં વિભાવેન્તો ઇમં ગાથમભાસિ. સા પદત્થતો ઉત્તાનમેવ. કેવલં પન સહાયસમ્પદન્તિ એત્થ અસેખેહિ સીલાદિક્ખન્ધેહિ સમ્પન્ના સહાયા એવ સહાયસમ્પદાતિ વેદિતબ્બા.

અયં પનેત્થ યોજના – યા અયં વુત્તા સહાયસમ્પદા, તં સહાયસમ્પદં અદ્ધા પસંસામ, એકંસેનેવ થોમેમાતિ વુત્તં હોતિ. કથં? સેટ્ઠા સમા સેવિતબ્બા સહાયાતિ. કસ્મા? અત્તનો સીલાદીહિ સેટ્ઠે સેવમાનસ્સ સીલાદયો ધમ્મા અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉપ્પન્ના ચ વુદ્ધિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં પાપુણન્તિ. સમે સેવમાનસ્સ અઞ્ઞમઞ્ઞં સાધારણેન કુક્કુચ્ચસ્સ વિનોદનેન ચ લદ્ધા ન પરિહાયન્તિ. એતે પન સહાયકે સેટ્ઠે ચ સમે ચ અલદ્ધા કુહનાદિમિચ્છાજીવં પહાય ધમ્મેન સમેન ઉપ્પન્નં ભોજનં ભુઞ્જન્તો તત્થ ચ પટિઘાનુનયં અનુપ્પાદેન્તો અનવજ્જભોજી હુત્વા અત્થકામો કુલપુત્તો એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો. અહમ્પિ એવં ચરન્તો ઇમં સમ્પત્તિં અધિગતોમ્હીતિ.

અદ્ધાપસંસાગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૪. દિસ્વા સુવણ્ણસ્સાતિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર બારાણસિયં રાજા ગિમ્હસમયે દિવાસેય્યં ઉપગતો અહોસિ, સન્તિકે ચસ્સ ¶ વણ્ણદાસી ગોસીતચન્દનં પિસતિ. તસ્સા એકબાહાય એકં સુવણ્ણવલયં, એકબાહાય દ્વે. તાનિ સઙ્ઘટ્ટેન્તિ, ઇતરં ન સઙ્ઘટ્ટતિ. રાજા તં દિસ્વા ‘‘એવમેવ ગણવાસે સઙ્ઘટ્ટના, એકવાસે અસઙ્ઘટ્ટના’’તિ ચિન્તેત્વા પુનપ્પુનં દાસિં ઓલોકેસિ. તેન ચ સમયેન સબ્બાલઙ્કારવિભૂસિતા દેવી તં બીજયન્તી ઠિતા હોતિ. સા ‘‘વણ્ણદાસિયા પટિબદ્ધચિત્તો મઞ્ઞે રાજા’’તિ ચિન્તેત્વા તં દાસિં ઉટ્ઠાપેત્વા સયમેવ પિસિતુમારદ્ધા. અથસ્સા ચ ઉભોસુ બાહાસુ અનેકે સુવણ્ણવલયા, તે સઙ્ઘટ્ટયન્તા મહાસદ્દં જનયિંસુ. રાજા ¶ અતિસુટ્ઠુતરં નિબ્બિન્દો દક્ખિણપસ્સેન નિપન્નોયેવ વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તં અનુત્તરસુખેન સુખિતં નિપન્નં ચન્દનહત્થા દેવી ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘આલિમ્પામિ ¶ , મહારાજા’’તિ આહ. સો ‘‘અપેહિ, મા આલિમ્પાહી’’તિ આહ. સા ‘‘કિસ્સ, મહારાજા’’તિ? સો ‘‘નાહં, રાજા’’તિ. એવમેતેસં કથાસલ્લાપં સુત્વા અમચ્ચા ઉપસઙ્કમિંસુ, તેહિપિ મહારાજવાદેન આલપિતો ‘‘નાહં, ભણે, રાજા’’તિ આહ. સેસં પઠમગાથાય વુત્તસદિસમેવ.

અયં પન ગાથાવણ્ણના – તત્થ દિસ્વાતિ ઓલોકેત્વા. સુવણ્ણસ્સાતિ કઞ્ચનસ્સ. ‘‘વલયાની’’તિ પાઠસેસો. સાવસેસપદત્થો હિ અયં અત્થો. પભસ્સરાનીતિ પભાસનસીલાનિ, જુતિમન્તાનીતિ વુત્તં હોતિ. સેસં ઉત્તાનપદત્થમેવ. અયં પન યોજના – દિસ્વા ભુજસ્મિં સુવણ્ણસ્સ વલયાનિ ‘‘ગણવાસે સતિ સઙ્ઘટ્ટના, એકવાસે અસઙ્ઘટ્ટના’’તિ એવં ચિન્તેત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા અધિગતોમ્હીતિ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવાતિ.

સુવણ્ણવલયગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૫. એવં દુતિયેનાતિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર બારાણસિરાજા દહરોવ પબ્બજિતુકામો અમચ્ચે આણાપેસિ – ‘‘દેવિં ગહેત્વા રજ્જં પરિહરથ, અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ. અમચ્ચા – ‘‘મહારાજ, અરાજકં રજ્જં અમ્હેહિ ન સક્કા રક્ખિતું સામન્તરાજાનો આગમ્મ વિલુમ્પિસ્સન્તિ, યાવ એકોપિ પુત્તો ઉપ્પજ્જતિ, તાવ આગમેહી’’તિ સઞ્ઞાપેસું. મુદુચિત્તો રાજા અધિવાસેસિ. અથ દેવી ગબ્ભં ગણ્હિ. રાજા પુન તે આણાપેસિ – ‘‘દેવી ગબ્ભિની, પુત્તં જાતં રજ્જે અભિસિઞ્ચિત્વા રજ્જં પરિહરથ, અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ. અમચ્ચા ¶ ‘‘દુજ્જાનં, મહારાજ, એતં, યં દેવી પુત્તં વા વિજાયિસ્સતિ, ધીતરં વાતિ, તાવ વિજાયનકાલં આગમેહી’’તિ પુનપિ રાજાનં સઞ્ઞાપેસું. અથ સા પુત્તં વિજાયિ. તદાપિ રાજા તથેવ અમચ્ચે આણાપેસિ. અમચ્ચા પુનપિ રાજાનં – ‘‘આગમેહિ, મહારાજ, યાવ પટિબલો હોતી’’તિ બહૂહિ કારણેહિ સઞ્ઞાપેસું. તતો કુમારે પટિબલે જાતે અમચ્ચે સન્નિપાતાપેત્વા ‘‘પટિબલો દાનિ અયં, તં રજ્જે અભિસિઞ્ચિત્વા પટિપજ્જથા’’તિ અમચ્ચાનં ઓકાસં અદત્વા અન્તરાપણતો કાસાયવત્થાદયો સબ્બપરિક્ખારે આહરાપેત્વા અન્તેપુરે એવ પબ્બજિત્વા મહાજનકો વિય નિક્ખમિત્વા ગતો. સબ્બપરિજનો નાનપ્પકારં પરિદેવમાનો રાજાનં અનુબન્ધિ. સો રાજા યાવ અત્તનો રજ્જસીમા, તાવ ગન્ત્વા કત્તરદણ્ડેન લેખં આકડ્ઢિત્વા – ‘‘અયં લેખા નાતિક્કમિતબ્બા’’તિ આહ ¶ . મહાજનો લેખાય સીસં કત્વા ભૂમિયં નિપન્નો પરિદેવમાનો ‘‘તુય્હં દાનિ, તાત, રઞ્ઞો આણા, કિં કરિસ્સતી’’તિ કુમારં લેખં અતિક્કમાપેસિ. કુમારો ‘‘તાત, તાતા’’તિ ધાવિત્વા ¶ રાજાનં સમ્પાપુણિ. રાજા કુમારં દિસ્વા ‘‘એતં મહાજનં પરિહરન્તો રજ્જં કારેસિં, કિં દાનિ એકં દારકં પરિહરિતું ન સક્ખિસ્સ’’ન્તિ કુમારં ગહેત્વા અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો, તત્થ પુબ્બપચ્ચેકબુદ્ધેહિ વસિતપણ્ણસાલં દિસ્વા વાસં કપ્પેસિ સદ્ધિં પુત્તેન.

તતો કુમારો વરસયનાદીસુ કતપરિચયો તિણસન્થારકે વા રજ્જુમઞ્ચકે વા સયમાનો રોદતિ. સીતવાતાદીહિ ફુટ્ઠો સમાનો – ‘‘સીતં તાત ઉણ્હં તાત મકસા તાત ડંસન્તિ. છાતોમ્હિ તાત, પિપાસિતોમ્હિ તાતા’’તિ વદતિ. રાજા તં સઞ્ઞાપેન્તોયેવ રત્તિં વીતિનામેસિ. દિવાપિસ્સ પિણ્ડાય ચરિત્વા ભત્તં ઉપનામેસિ, કુમારો મિસ્સકભત્તં કઙ્ગુવરકમુગ્ગાદિબહુલં અચ્છાદેન્તમ્પિ તં જિઘચ્છાવસેન ભુઞ્જમાનો કતિપાહચ્ચયેન ઉણ્હે ઠપિતપદુમં વિય મિલાયિ. રાજા પન પટિસઙ્ખાનબલેન નિબ્બિકારો ભુઞ્જતિ. તતો સો કુમારં સઞ્ઞાપેન્તો આહ – ‘‘નગરે, તાત, પણીતાહારો લબ્ભતિ, તત્થ ગચ્છામા’’તિ. કુમારો ‘‘આમ, તાતા’’તિ. તતો નં પુરક્ખત્વા આગતમગ્ગેનેવ નિવત્તિ. કુમારમાતાપિ દેવી ‘‘ન દાનિ રાજા કુમારં ગણ્હિત્વા અરઞ્ઞે ચિરં વસિસ્સતિ, કતિપાહેનેવ નિવત્તિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા રઞ્ઞા ¶ કત્તરદણ્ડેન લિખિતટ્ઠાનેયેવ વતિં કારાપેત્વા વાસં કપ્પેસિ. રાજા તસ્સા વતિયા અવિદૂરે ઠત્વા ‘‘એત્થ તે, તાત, માતા નિસિન્ના, ગચ્છાહી’’તિ પેસેસિ. યાવ સો તં ઠાનં પાપુણાતિ, તાવ ઉદિક્ખન્તો અટ્ઠાસિ – ‘‘મા હેવ નં કોચિ વિહેઠેય્યા’’તિ. કુમારો માતુ સન્તિકં ધાવન્તો અગમાસિ.

આરક્ખપુરિસા કુમારં આગચ્છન્તં દિસ્વા દેવિયા આરોચેસિ. દેવી વીસતિનાટકિત્થિસહસ્સપરિવુતા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા પટિગ્ગહેસિ. રઞ્ઞો ચ પવત્તિં પુચ્છિ. ‘‘પચ્છતો આગચ્છતી’’તિ સુત્વા મનુસ્સે પેસેસિ. રાજાપિ તાવદેવ સકવસનટ્ઠાનં અગમાસિ. મનુસ્સા રાજાનં અદિસ્વા નિવત્તિંસુ. તતો દેવી નિરાસાવ હુત્વા પુત્તં ગહેત્વા નગરં ગન્ત્વા રજ્જે અભિસિઞ્ચિ. રાજાપિ અત્તનો વસનટ્ઠાને નિસિન્નો વિપસ્સિત્વા પચ્ચેકબોધિં પત્વા મઞ્જૂસકરુક્ખમૂલે પચ્ચેકબુદ્ધાનં મજ્ઝે ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ. સા અત્થતો ઉત્તાના એવ.

અયં પનેત્થાધિપ્પાયો – ય્વાયં એકેન દુતિયેન કુમારેન સીતુણ્હાદીહિ નિવેદેન્તેન સહવાસેન તં સઞ્ઞાપેન્તસ્સ મમ વાચાભિલાપો તસ્મિં સિનેહવસેન અભિસજ્જના વા જાતા. સચાહં ઇમં ન પરિચ્ચજામિ, તતો આયતિમ્પિ તથેવ હેસ્સતિ, યથા ¶ ઇદાનિ, એવં દુતિયેન સહ મમસ્સ વાચાભિલાપો અભિસજ્જના વા. ‘‘ઉભયમ્પેતં અન્તરાયકરં વિસેસાધિગમસ્સા’’તિ એતં ¶ ભયં આયતિં પેક્ખમાનો તં છડ્ડેત્વા યોનિસો પટિપજ્જિત્વા પચ્ચેકબોધિમધિગતોમ્હીતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

આયતિભયગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૬. કામા હિ ચિત્રાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર સેટ્ઠિપુત્તો દહરોવ સેટ્ઠિટ્ઠાનં લભિ. તસ્સ તિણ્ણં ઉતૂનં અનુચ્છવિકા તયો પાસાદા અહેસું. સો સબ્બસમ્પત્તીહિ દેવકુમારો વિય પરિચારેતિ. અથ સો દહરોવ સમાનો ‘‘પબ્બજિસ્સામી’’તિ માતાપિતરો આપુચ્છિ, તે નં નિવારેન્તિ. સો તથેવ નિબન્ધતિ. પુનપિ નં માતાપિતરો ‘‘ત્વં, તાત, સુખુમાલો, દુક્કરા પબ્બજ્જા, ખુરધારાય ઉપરિ ચઙ્કમનસદિસા’’તિ નાનપ્પકારેહિ નિવારેન્તિ. સો ¶ તથેવ નિબન્ધતિ. તે ચિન્તેસું – ‘‘સચાયં પબ્બજતિ, અમ્હાકં દોમનસ્સં હોતિ. સચે નં નિવારેમ, એતસ્સ દોમનસ્સં હોતિ. અપિચ અમ્હાકં દોમનસ્સં હોતુ, મા ચ એતસ્સા’’તિ અનુજાનિંસુ. તતો સો સબ્બં પરિજનં પરિદેવમાનં અનાદિયિત્વા ઇસિપતનં ગન્ત્વા પચ્ચેકબુદ્ધાનં સન્તિકે પબ્બજિ. તસ્સ ઉળારસેનાસનં ન પાપુણાતિ, મઞ્ચકે તટ્ટિકં અત્થરિત્વા સયિ. સો વરસયને કતપરિચયો સબ્બરત્તિં અતિદુક્ખિતો અહોસિ. પભાતે સરીરપરિકમ્મં કત્વા પત્તચીવરમાદાય પચ્ચેકબુદ્ધેહિ સદ્ધિં પિણ્ડાય પાવિસિ. તત્થ વુડ્ઢા અગ્ગાસનઞ્ચ અગ્ગપિણ્ડઞ્ચ લભન્તિ, નવકા યંકિઞ્ચિદેવ આસનલૂખં ભોજનઞ્ચ. સો તેન લૂખભોજનેનાપિ અતિદુક્ખિતો અહોસિ. સો કતિપાહંયેવ કિસો દુબ્બણ્ણો હુત્વા નિબ્બિજ્જિ, યથા તં અપરિપક્કગતે સમણધમ્મે. તતો માતાપિતૂનં દૂતં પેસેત્વા ઉપ્પબ્બજિ. સો કતિપાહંયેવ બલં ગહેત્વા પુનપિ પબ્બજિતુકામો અહોસિ, તતો દુતિયમ્પિ પબ્બજિત્વા પુનપિ ઉપ્પબ્બજિ. તતિયવારે પન પબ્બજિત્વા સમ્મા પટિપન્નો વિપસ્સિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં વત્વા પુન પચ્ચેકબુદ્ધાનં મજ્ઝે ઇમમેવ બ્યાકરણગાથમ્પિ અભાસિ.

તત્થ કામાતિ દ્વે કામા વત્થુકામો ચ કિલેસકામો ચ. તત્થ વત્થુકામો નામ પિયરૂપાદિઆરમ્મણધમ્મો, કિલેસકામો નામ સબ્બો રાગપ્પભેદો. ઇધ પન વત્થુકામો અધિપ્પેતો. રૂપાદિઅનેકપ્પકારવસેન ચિત્રા. લોકસ્સાદવસેન મધુરા ¶ . બાલપુથુજ્જનાનં મનં રમાપેન્તીતિ મનોરમા. વિરૂપરૂપેનાતિ વિવિધેન રૂપેન, અનેકવિધેન સભાવેનાતિ વુત્તં હોતિ. તે હિ રૂપાદિવસેન ચિત્રા, રૂપાદીસુપિ નીલાદિવસેન વિવિધરૂપા. એવં તેન તેન વિરૂપરૂપેન તથા તથા અસ્સાદં દસ્સેત્વા મથેન્તિ ચિત્તં, પબ્બજ્જાય અભિરમિતું ન દેન્તીતિ. સેસમેત્થ ¶ પાકટમેવ. નિગમનમ્પિ દ્વીહિ તીહિ વા પદેહિ યોજેત્વા પુરિમગાથાસુ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

કામગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૭. ઈતી ચાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર રઞ્ઞો ગણ્ડો ઉદપાદિ, બાળ્હા વેદના વડ્ઢન્તિ. વેજ્જા ‘‘સત્થકમ્મેન વિના ફાસુ ન હોતી’’તિ ભણન્તિ ¶ . રાજા તેસં અભયં દત્વા સત્થકમ્મં કારાપેસિ. તે તં ફાલેત્વા પુબ્બલોહિતં નીહરિત્વા નિવેદનં કત્વા વણં પિલોતિકેન બન્ધિંસુ. લૂખમંસાહારેસુ ચ નં સમ્મા ઓવદિંસુ. રાજા લૂખભોજનેન કિસસરીરો અહોસિ, ગણ્ડો ચસ્સ મિલાયિ. સો ફાસુકસઞ્ઞી હુત્વા સિનિદ્ધાહારં ભુઞ્જિ, તેન સઞ્જાતબલો વિસયેયેવ પટિસેવિ, તસ્સ ગણ્ડો પુરિમસભાવમેવ સમ્પાપુણિ. એવં યાવ તિક્ખત્તું સત્થકમ્મં કારાપેત્વા વેજ્જેહિ પરિવજ્જિતો નિબ્બિન્દિત્વા મહારજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા સત્તહિ વસ્સેહિ પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં ભાસિત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ.

તત્થ એતીતિ ઈતિ, આગન્તુકાનં અકુસલભાગીનં બ્યસનહેતૂનં એતં અધિવચનં. તસ્મા કામગુણાપિ એતે અનેકબ્યસનાવહટ્ઠેન અનત્થાનં સન્નિપાતટ્ઠેન ચ ઈતિ. ગણ્ડોપિ અસુચિં પગ્ઘરતિ, ઉદ્ધુમાતપરિપક્કપરિભિન્નો હોતિ. તસ્મા એતે કિલેસાસુચિપગ્ઘરણતો ઉપ્પાદજરાભઙ્ગેહિ ઉદ્ધુમાતપરિપક્કપરિભિન્નભાવતો ચ ગણ્ડો. ઉપદ્દવતીતિ ઉપદ્દવો, અનત્થં જનેન્તો અભિભવતિ અજ્ઝોત્થરતીતિ અત્થો, રાગગણ્ડાદીનમેતમધિવચનં. તસ્મા કામગુણાપેતે અવિદિતનિબ્બાનત્થાવહહેતુતાય સબ્બુપદ્દવકમ્મપરિવત્થુતાય ચ ઉપદ્દવો. યસ્મા પનેતે કિલેસાતુરભાવં જનેન્તા સીલસઙ્ખાતં આરોગ્યં લોલુપ્પં વા ઉપ્પાદેન્તા પાકતિકમેવ આરોગ્યં વિલુમ્પન્તિ, તસ્મા ઇમિના આરોગ્યવિલુમ્પનટ્ઠેન ¶ રોગો. અબ્ભન્તરમનુપવિટ્ઠટ્ઠેન પન અન્તોતુદનટ્ઠેન ચ દુન્નીહરણીયટ્ઠેન ચ સલ્લં. દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકભયાવહનતો ભયં. મે એતન્તિ મેતં. સેસમેત્થ પાકટમેવ. નિગમનમ્પિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

ઈતિગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૮. સીતઞ્ચાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર સીતાલુકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ. સો પબ્બજિત્વા અરઞ્ઞે તિણકુટિકાય વિહરતિ. તસ્મિઞ્ચ પદેસે સીતે સીતં, ઉણ્હે ¶ દણ્હમેવ હોતિ અબ્ભોકાસત્તા પદેસસ્સ. ગોચરગામે ભિક્ખા યાવદત્થં ન લબ્ભતિ, પાનીયમ્પિ દુલ્લભં, વાતાતપડંસસરીસપાપિ બાધેન્તિ. તસ્સ એતદહોસિ – ‘‘ઇતો ¶ અડ્ઢયોજનમત્તે સમ્પન્નો પદેસો, તત્થ સબ્બેપિ એતે પરિસ્સયા નત્થિ, યંનૂનાહં તત્થ ગચ્છેય્યં, ફાસુકં વિહરન્તેન સક્કા સુખમધિગન્તુ’’ન્તિ? તસ્સ પુન અહોસિ – ‘‘પબ્બજિતા નામ ન પચ્ચયગિદ્ધા હોન્તિ, એવરૂપઞ્ચ ચિત્તં અત્તનો વસે વત્તાપેન્તિ, ન ચિત્તસ્સ વસે વત્તન્તિ, નાહં ગમિસ્સામી’’તિ એવં પચ્ચવેક્ખિત્વા ન અગમાસિ. એવં યાવતતિયકં ઉપ્પન્નચિત્તં પચ્ચવેક્ખિત્વા નિવત્તેસિ. તતો તત્થેવ સત્ત વસ્સાનિ વસિત્વા સમ્મા પટિપજ્જમાનો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં ભાસિત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ.

તત્થ સીતઞ્ચાતિ સીતં દુવિધં અબ્ભન્તરધાતુક્ખોભપચ્ચયઞ્ચ બાહિરધાતુક્ખોભપચ્ચયઞ્ચ, તથા ઉણ્હમ્પિ. ડંસાતિ પિઙ્ગલમક્ખિકા. સરીસપાતિ યે કેચિ દીઘજાતિકા સરન્તા ગચ્છન્તિ. સેસં પાકટમેવ. નિગમનમ્પિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

સીતાલુકગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૦૯. નાગોવાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા વીસતિ વસ્સાનિ રજ્જં કારેત્વા કાલઙ્કતો નિરયે વીસતિ વસ્સાનિ એવ પચ્ચિત્વા, હિમવન્તપ્પદેસે હત્થિયોનિયં ઉપ્પજ્જિત્વા સઞ્જાતક્ખન્ધો પદુમવણ્ણસકલસરીરો ઉળારો યૂથપતિ મહાનાગો અહોસિ. તસ્સ ઓભગ્ગોભગ્ગસાખાભઙ્ગાનિ હત્થિછાપાવ ખાદન્તિ, ઓગાહેપિ નં હત્થિનિયો કદ્દમેન વિલિમ્પિંસુ, સબ્બં પાલિલેય્યકનાગસ્સેવ અહોસિ. સો યૂથા નિબ્બિજ્જિત્વા પક્કામિ. તતો નં પદાનુસારેન ¶ યૂથા અનુબન્ધન્તિ, એવં યાવતતિયં પક્કન્તમ્પિ અનુબન્ધિંસુયેવ. તતો ચિન્તેસિ ‘‘ઇદાનિ મય્હં નત્તકો બારાણસિયં રજ્જં કારેતિ, યંનૂનાહં અત્તનો પુરિમજાતિયા ઉય્યાનં ગચ્છેય્યં. તત્ર સો મં રક્ખિસ્સતી’’તિ. તતો રત્તિયં નિદ્દુપગતે યૂથે યૂથં પહાય તમેવ ઉય્યાનં પાવિસિ. ઉય્યાનપાલો દિસ્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા ‘‘હત્થિં ગહેસ્સામી’’તિ સેનાય પરિવારેસિ. હત્થી રાજાનમેવ અભિમુખો ગચ્છતિ. રાજા ‘‘મં અભિમુખો એતી’’તિ ખુરપ્પં સન્નય્હિત્વા અટ્ઠાસિ. તતો હત્થી ‘‘વિજ્ઝેય્યાપિ મં એસો’’તિ માનુસિકાય વાચાય ‘‘બ્રહ્મદત્ત, મા મં વિજ્ઝ, અહં તે અય્યકો’’તિ આહ. રાજા ‘‘કિં ભણસી’’તિ સબ્બં પુચ્છિ. હત્થીપિ રજ્જે ચ નરકે ચ હત્થિયોનિયઞ્ચ પવત્તિં સબ્બં ¶ આરોચેસિ. રાજા ‘‘સુન્દરં મા ભાયિ, મા કઞ્ચિ ભિંસાપેહી’’તિ હત્થિનો વટ્ટઞ્ચ આરક્ખકે ચ હત્થિભણ્ડે ચ ઉપટ્ઠાપેસિ.

અથેકદિવસં ¶ રાજા હત્થિક્ખન્ધવરગતો ‘‘અયં વીસતિ વસ્સાનિ રજ્જં કારેત્વા નિરયે પચ્ચિત્વા પક્કાવસેસેન તિરચ્છાનયોનિયં ઉપ્પન્નો, તત્થાપિ ગણસંવાસસઙ્ઘટ્ટનં અસહન્તો ઇધાગતોસિ, અહો દુક્ખોવ ગણસંવાસો, એકીભાવો એવ પન સુખો’’તિ ચિન્તેત્વા તત્થેવ વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તં લોકુત્તરસુખેન સુખિતં અમચ્ચા ઉપસઙ્કમિત્વા પણિપાતં કત્વા ‘‘યાનકાલો, મહારાજા’’તિ આહંસુ. તતો ‘‘નાહં, રાજા’’તિ વત્વા પુરિમનયેનેવ ઇમં ગાથમભાસિ. સા પદત્થતો પાકટા એવ.

અયં પનેત્થ અધિપ્પાયયોજના – સા ચ ખો યુત્તિવસેનેવ, ન અનુસ્સવવસેન. યથા અયં હત્થી અરિયકન્તેસુ સીલેસુ દન્તત્તા અદન્તભૂમિં નાગચ્છતીતિ વા, સરીરમહન્તતાય વા નાગો, એવં કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ અરિયકન્તેસુ સીલેસુ દન્તત્તા અદન્તભૂમિં નાગમનેન, આગુમકરણેન, પુન ઇત્થત્તં અનાગમનેન ચ ગુણસરીરમહન્તતાય વા નાગો ભવેય્યં. યથા ચેસ યૂથાનિ વિવજ્જયિત્વા એકચરિયસુખેન યથાભિરન્તં વિહરં અરઞ્ઞે એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ એવં ગણં વિવજ્જેત્વા એકવિહારસુખેન યથાભિરન્તં વિહરં અરઞ્ઞે અત્તનો યથા યથા સુખં, તથા તથા યત્તકં વા ઇચ્છામિ, તત્તકં અરઞ્ઞે નિવાસં એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો એકો ચરેય્યન્તિ અત્થો. યથા ચેસ સુસણ્ઠિતક્ખન્ધમહન્તતાય સઞ્જાતક્ખન્ધો, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ ¶ એવં અસેખસીલક્ખન્ધમહન્તતાય સઞ્જાતક્ખન્ધો ભવેય્યં. યથા ચેસ પદુમસદિસગત્તતાય વા, પદુમકુલે ઉપ્પન્નતાય વા પદુમી, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ એવં પદુમસદિસઉજુકતાય વા, અરિયજાતિપદુમે ઉપ્પન્નતાય વા પદુમી ભવેય્યં. યથા ચેસ થામબલાદીહિ ઉળારો, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ એવં પરિસુદ્ધકાયસમાચારતાદીહિ સીલસમાધિનિબ્બેધિકપઞ્ઞાદીહિ વા ઉળારો ભવેય્યન્તિ. એવં ચિન્તેન્તો વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ.

નાગગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૦. અટ્ઠાનતન્તિ ¶ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિરઞ્ઞો કિર પુત્તો દહરો એવ સમાનો પબ્બજિતુકામો માતાપિતરો યાચિ. માતાપિતરો નં નિવારેન્તિ. સો નિવારિયમાનોપિ નિબન્ધતિયેવ ‘‘પબ્બજિસ્સામી’’તિ. તતો પુબ્બે વુત્તસેટ્ઠિપુત્તં વિય સબ્બં વત્વા અનુજાનિંસુ. ‘‘પબ્બજિત્વા ચ ઉય્યાનેયેવ વસિતબ્બ’’ન્તિ પટિજાનાપેસું, સો તથા અકાસિ. તસ્સ માતા પાતોવ વીસતિસહસ્સનાટકિત્થિપરિવુતા ઉય્યાનં ગન્ત્વા પુત્તં યાગું પાયેત્વા અન્તરા ખજ્જકાદીનિ ચ ખાદાપેત્વા યાવ મજ્ઝન્હિકસમયા તેન સદ્ધિં સમુલ્લપિત્વા નગરં પવિસતિ. પિતાપિ મજ્ઝન્હિકે આગન્ત્વા તં ભોજેત્વા અત્તનાપિ ભુઞ્જિત્વા દિવસં તેન સદ્ધિં ¶ સમુલ્લપિત્વા સાયન્હસમયં પટિજગ્ગનકપુરિસે ઠપેત્વા નગરં પવિસતિ. સો એવં રત્તિન્દિવં અવિવિત્તો વિહરતિ.

તેન ખો પન સમયેન આદિચ્ચબન્ધુ નામ પચ્ચેકબુદ્ધો નન્દમૂલકપબ્ભારે વિહરતિ. સો આવજ્જેન્તો તં અદ્દસ – ‘‘અયં કુમારો પબ્બજિતું અસક્ખિ, જટં છિન્દિતું ન સક્કોતી’’તિ. તતો પરં આવજ્જિ – ‘‘અત્તનો ધમ્મતાય નિબ્બિજ્જિસ્સતિ નુ ખો, નો’’તિ. અથ ‘‘ધમ્મતાય નિબ્બિન્દન્તો અતિચિરં ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘તસ્સ આરમ્મણં દસ્સેસ્સામી’’તિ પુરિમનયેનેવ મનોસિલાતલતો આગન્ત્વા ઉય્યાને અટ્ઠાસિ. રાજપરિસા દિસ્વા ‘‘પચ્ચેકબુદ્ધો આગતો, મહારાજા’’તિ આરોચેસિ. રાજા ‘‘ઇદાનિ મે પુત્તો પચ્ચેકબુદ્ધેન સદ્ધિં અનુક્કણ્ઠિતો વસિસ્સતી’’તિ પમુદિતમનો હુત્વા પચ્ચેકબુદ્ધં સક્કચ્ચં ઉપટ્ઠહિત્વા તત્થેવ વાસં યાચિત્વા પણ્ણસાલાદિવાવિહારચઙ્કમાદિસબ્બં કારેત્વા વાસેસિ. સો તત્થ વસન્તો એકદિવસં ઓકાસં લભિત્વા કુમારં પુચ્છિ – ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ? ‘‘અહં પબ્બજિતો’’તિ. ‘‘પબ્બજિતા નામ ન ઈદિસા હોન્તી’’તિ. અથ ‘‘ભન્તે, કીદિસા હોન્તિ, કિં ¶ મય્હં અનનુચ્છવિક’’ન્તિ વુત્તે ‘‘ત્વં અત્તનો અનનુચ્છવિકં ન પેક્ખસિ, નનુ તે માતા વીસતિસહસ્સિત્થીતિ સદ્ધિં પુબ્બણ્હસમયે આગચ્છન્તી ઉય્યાનં અવિવિત્તં કરોતિ, પિતા ચસ્સ મહતા બલકાયેન સાયન્હસમયે જગ્ગનકપરિસા સકલં રત્તિં, પબ્બજિતા નામ તવ સદિસા ન હોન્તિ, ઈદિસા પન હોન્તી’’તિ તત્થ ઠિતસ્સેવ ઇદ્ધિયા હિમવન્તે અઞ્ઞતરં વિહારં દસ્સેસિ. સો તત્થ પચ્ચેકબુદ્ધે આલમ્બનફલકં નિસ્સાય ઠિતે ચ ચઙ્કમન્તે ચ રજનકકમ્મસૂચિકમ્માદીનિ કરોન્તે ચ દિસ્વા આહ – ‘‘તુમ્હે ઇધ નાગચ્છથ, પબ્બજ્જા ચ તુમ્હેહિ અનુઞ્ઞાતા’’તિ ¶ ? ‘‘આમ, પબ્બજ્જા અનુઞ્ઞાતા, પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય સમણા નામ અત્તનો નિસ્સરણં કાતું, પદેસઞ્ચ ઇચ્છિતં પત્થિતં ગન્તું લભન્તિ, એત્તકંવ વટ્ટતી’’તિ વત્વા આકાસે ઠત્વા અટ્ઠાન તં સઙ્ગણિકારતસ્સ, યં ફસ્સયે સામયિકં વિમુત્તિન્તિ ઇમં ઉપડ્ઢુગાથં વત્વા દિસ્સમાનોયેવ આકાસેન નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ. એવં ગતે પચ્ચેકબુદ્ધે સો અત્તનો પણ્ણસાલં પવિસિત્વા નિપજ્જિ. આરક્ખપુરિસોપિ ‘‘સયિતો કુમારો, ઇદાનિ કુહિં ગમિસ્સતી’’તિ પમત્તો નિદ્દં ઓક્કમિ. સો તસ્સ પમત્તભાવં ઞત્વા પત્તચીવરમાદાય અરઞ્ઞં પાવિસિ. તત્ર ચ ઠિતો વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા પચ્ચેકબુદ્ધટ્ઠાનં ગતો. તત્ર ચ ‘‘કથમધિગત’’ન્તિ પુચ્છિતો આદિચ્ચબન્ધુના વુત્તં ઉપડ્ઢગાથં પરિપુણ્ણં કત્વા અભાસિ.

તસ્સત્થો – અટ્ઠાન તન્તિ અટ્ઠાનં તં, અકારણં તન્તિ વુત્તં હોતિ. અનુનાસિકલોપો કતો ‘‘અરિયસચ્ચાન ¶ દસ્સન’’ન્તિઆદીસુ (ખુ. પા. ૫.૧૧; સુ. નિ. ૨૭૦) વિય. સઙ્ગણિકારતસ્સાતિ ગણાભિરતસ્સ. યન્તિ કારણવચનમેતં ‘‘યં હિરીયતિ હિરીયિતબ્બેના’’તિઆદીસુ (ધ. સ. ૩૦) વિય. ફસ્સયેતિ અધિગચ્છે. સામયિકં વિમુત્તિન્તિ લોકિયસમાપત્તિં. સા હિ અપ્પિતપ્પિતસમયે એવ પચ્ચત્થિકેહિ વિમુચ્ચનતો ‘‘સામયિકા વિમુત્તી’’તિ વુચ્ચતિ. તં સામયિકં વિમુત્તિં. અટ્ઠાનં તં, ન તં કારણં વિજ્જતિ સઙ્ગણિકારતસ્સ, યેન કારણેન વિમુત્તિં ફસ્સયે ઇતિ એતં આદિચ્ચબન્ધુસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ વચો નિસમ્મ સઙ્ગણિકારતિં પહાય યોનિસો પટિપજ્જન્તો અધિગતોમ્હીતિ આહ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

અટ્ઠાનગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

દુતિયવગ્ગો નિટ્ઠિતો.

૧૧૧. દિટ્ઠીવિસૂકાનીતિ ¶ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર બારાણસિરાજા રહોગતો ચિન્તેસિ – ‘‘યથા સીતાદીનં પટિઘાતકાનિ ઉણ્હાદીનિ અત્થિ, અત્થિ નુ ખો એવં વટ્ટપટિઘાતકં વિવટ્ટં, નો’’તિ? સો અમચ્ચે પુચ્છિ – ‘‘વિવટ્ટં જાનાથા’’તિ? તે ‘‘જાનામ, મહારાજા’’તિ આહંસુ. રાજા ‘‘કિં ત’’ન્તિ? તતો ‘‘અન્તવા લોકો’’તિઆદિના નયેન સસ્સતુચ્છેદં કથેસું. રાજા ‘‘ઇમે ન જાનન્તિ, સબ્બેપિમે દિટ્ઠિગતિકા’’તિ ¶ સયમેવ તેસં વિલોમતઞ્ચ અયુત્તતઞ્ચ દિસ્વા ‘‘વટ્ટપટિઘાતકં વિવટ્ટં અત્થિ, તં ગવેસિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. ઇમઞ્ચ ઉદાનગાથં અભાસિ પચ્ચેકબુદ્ધાનં મજ્ઝે બ્યાકરણગાથઞ્ચ.

તસ્સત્થો – દિટ્ઠીવિસૂકાનીતિ દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતાનિ. તાનિ હિ મગ્ગસમ્માદિટ્ઠિયા વિસૂકટ્ઠેન વિજ્ઝનટ્ઠેન વિલોમટ્ઠેન ચ વિસૂકાનિ, એવં દિટ્ઠિયા વિસૂકાનિ, દિટ્ઠિ એવ વા વિસૂકાનિ દિટ્ઠિવિસૂકાનિ. ઉપાતિવત્તોતિ દસ્સનમગ્ગેન અતિક્કન્તો. પત્તો નિયામન્તિ અવિનિપાતધમ્મતાય સમ્બોધિપરાયણતાય ચ નિયતભાવં અધિગતો, સમ્મત્તનિયામસઙ્ખાતં વા પઠમમગ્ગન્તિ. એત્તાવતા પઠમમગ્ગકિચ્ચનિપ્ફત્તિ ચ તસ્સ પટિલાભો ચ વુત્તો. ઇદાનિ પટિલદ્ધમગ્ગોતિ ઇમિના સેસમગ્ગપટિલાભં દસ્સેતિ. ઉપ્પન્નઞાણોમ્હીતિ ઉપ્પન્નપચ્ચેકબોધિઞાણો અમ્હિ. એતેન ફલં દસ્સેતિ. અનઞ્ઞનેય્યોતિ અઞ્ઞેહિ ઇદં સચ્ચન્તિ ન નેતબ્બો. એતેન સયમ્ભુતં દસ્સેતિ, પત્તે વા પચ્ચેકબોધિઞાણે ¶ અઞ્ઞનેય્યતાય અભાવા સયંવસિતં. સમથવિપસ્સનાય વા દિટ્ઠિવિસૂકાનિ ઉપાતિવત્તો, આદિમગ્ગેન નિયામં પત્તો, સેસેહિ પટિલદ્ધમગ્ગો, ફલઞાણેન ઉપ્પન્નઞાણો, તં સબ્બં અત્તનાવ અધિગતોતિ અનઞ્ઞનેય્યોતિ. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.

દિટ્ઠીવિસૂકગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૨. નિલ્લોલુપોતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિરઞ્ઞો કિર સૂદો અન્તરભત્તં પચિત્વા ઉપનામેસિ મનુઞ્ઞદસ્સનં સાદુરસં ‘‘અપ્પેવ નામ મે રાજા ધનમનુપ્પાદેય્યા’’તિ. તં રઞ્ઞો ગન્ધેનેવ ભોત્તુકમ્યતં જનેસિ, મુખે ખેળં ઉપ્પાદેતિ. પઠમકબળે પન મુખે પક્ખિત્તમત્તે સત્તરસહરણિસહસ્સાનિ અમતેનેવ ફુસિતાનિ ¶ અહેસું. સૂદો ‘‘ઇદાનિ મે દસ્સતિ, ઇદાનિ મે દસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. રાજાપિ ‘‘સક્કારારહો સૂદો’’તિ ચિન્તેસિ, ‘‘રસં સાયિત્વા પન સક્કરોન્તં મં પાપકો કિત્તિસદ્દો અબ્ભુગ્ગચ્છેય્ય ‘લોલો અયં રાજા રસગરુકો’’’તિ ન કિઞ્ચિ અભણિ. એવં યાવ ભોજનપરિયોસાનં, તાવ સૂદો ‘‘ઇદાનિ દસ્સતિ, ઇદાનિ દસ્સતી’’તિ ચિન્તેસિ. રાજાપિ અવણ્ણભયેન ન કિઞ્ચિ અભણિ. તતો સૂદો ¶ ‘‘નત્થિ મઞ્ઞે ઇમસ્સ રઞ્ઞો જિવ્હાવિઞ્ઞાણ’’ન્તિ. દુતિયદિવસે અસાદુરસં ઉપનામેસિ. રાજા ભુઞ્જન્તો ‘‘નિગ્ગહારહો વત, ભો, અજ્જ સૂદો’’તિ જાનન્તોપિ પુબ્બે વિય પચ્ચવેક્ખિત્વા અવણ્ણભયેન ન કિઞ્ચિ અભણિ. તતો સૂદો ‘‘રાજા નેવ સુન્દરં નાસુન્દરં જાનાતી’’તિ ચિન્તેત્વા સબ્બં પરિબ્બયં અત્તનાવ ગહેત્વા કિઞ્ચિદેવ પચિત્વા રઞ્ઞો દેતિ. રાજા ‘‘અહો વત લોભો, અહં નામ વીસતિ નગરસહસ્સાનિ ભુઞ્જન્તો ઇમસ્સ લોભેન ભત્તમત્તમ્પિ ન લભામી’’તિ નિબ્બિજ્જિત્વા રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. પુરિમનયેનેવ ઇમં ગાથં અભાસિ.

તત્થ નિલ્લોલુપોતિ અલોલુપો. યો હિ રસતણ્હાભિભૂતો હોતિ, સો ભુસં લુપ્પતિ પુનપ્પુનં લુપ્પતિ, તેન ‘‘લોલુપો’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્મા એસ તં પટિક્ખિપન્તો ‘‘નિલ્લોલુપો’’તિ આહ. નિક્કુહોતિ એત્થ કિઞ્ચાપિ યસ્સ તિવિધં કુહનવત્થુ નત્થિ, સો ‘‘નિક્કુહો’’તિ વુચ્ચતિ. ઇમિસ્સા પન ગાથાય મનુઞ્ઞભોજનાદીસુ વિમ્હયમનાપજ્જનતો નિક્કુહોતિ અયમધિપ્પાયો. નિપ્પિપાસોતિ એત્થ પાતુમિચ્છા પિપાસા, તસ્સા અભાવેન નિપ્પિપાસો, સાદુરસલોભેન ભોત્તુકમ્યતાવિરહિતોતિ અત્થો. નિમ્મક્ખોતિ એત્થ પરગુણવિનાસનલક્ખણો મક્ખો, તસ્સ અભાવેન નિમ્મક્ખો. અત્તનો ગિહિકાલે સૂદસ્સ ગુણમક્ખનાભાવં સન્ધાયાહ. નિદ્ધન્તકસાવમોહોતિ એત્થ રાગાદયો તયો કાયદુચ્ચરિતાદીનિ ચ તીણીતિ છ ધમ્મા યથાસમ્ભવં અપ્પસન્નટ્ઠેન ¶ સકભાવં વિજહાપેત્વા પરભાવં ગણ્હાપનટ્ઠેન કસટટ્ઠેન ચ ‘‘કસાવા’’તિ વેદિતબ્બા. યથાહ –

‘‘તત્થ કતમે તયો કસાવા? રાગકસાવો, દોસકસાવો, મોહકસાવો. ઇમે તયો કસાવા. તત્થ કતમે અપરેપિ તયો કસાવા? કાયકસાવો, વચીકસાવો, મનોકસાવો’’તિ (વિભ. ૯૨૪).

તેસુ મોહં ઠપેત્વા પઞ્ચન્નં કસાવાનં તેસઞ્ચ સબ્બેસં મૂલભૂતસ્સ મોહસ્સ નિદ્ધન્તત્તા નિદ્ધન્તકસાવમોહો. તિણ્ણં એવ વા કાયવચીમનોકસાવાનં મોહસ્સ ચ નિદ્ધન્તત્તા નિદ્ધન્તકસાવમોહો. ઇતરેસુ નિલ્લોલુપતાદીહિ ¶ રાગકસાવસ્સ, નિમ્મક્ખતાય દોસકસાવસ્સ ¶ નિદ્ધન્તભાવો સિદ્ધો એવ. નિરાસયોતિ નિત્તણ્હો. સબ્બલોકે ભવિત્વાતિ સકલલોકે, તીસુ ભવેસુ દ્વાદસસુ વા આયતનેસુ ભવવિભવતણ્હાવિરહિતો હુત્વાતિ અત્થો. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. અથ વા તયોપિ પાદે વત્વા એકો ચરેતિ એકો ચરિતું સક્કુણેય્યાતિ એવમ્પેત્થ સમ્બન્ધો કાતબ્બો.

નિલ્લોલુપગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૩. પાપં સહાયન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા મહચ્ચરાજાનુભાવેન નગરં પદક્ખિણં કરોન્તો મનુસ્સે કોટ્ઠાગારતો પુરાણધઞ્ઞાદીનિ બહિદ્ધા નીહરન્તે દિસ્વા ‘‘કિં, ભણે, ઇદ’’ન્તિ અમચ્ચે પુચ્છિ. અમચ્ચા ‘‘ઇદાનિ, મહારાજ, નવધઞ્ઞાદીનિ ઉપ્પજ્જિસ્સન્તિ, તેસં ઓકાસં કાતું ઇમે મનુસ્સા પુરાણધઞ્ઞાદીનિ છડ્ડેન્તી’’તિ આહંસુ. રાજા ‘‘કિં, ભણે, ઇત્થાગારબલકાયાદીનં વત્તં પરિપુણ્ણ’’ન્તિ આહ. ‘‘આમ, મહારાજ, પરિપુણ્ણ’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ, ભણે, દાનસાલં કારેથ, દાનં દસ્સામિ, મા ઇમાનિ ધઞ્ઞાનિ અનુપકારાનિ વિનસ્સન્તૂ’’તિ. તતો નં અઞ્ઞતરો દિટ્ઠિગતિકો અમચ્ચો ‘‘મહારાજ, નત્થિ દિન્ન’’ન્તિ આરબ્ભ યાવ ‘‘બાલે ચ પણ્ડિતે ચ સન્ધાવિત્વા સંસરિત્વા દુક્ખસ્સન્તં કરિસ્સન્તી’’તિ વત્વા નિવારેસિ. રાજા દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ કોટ્ઠાગારે વિલુમ્પન્તે દિસ્વા તથેવ આણાપેસિ. સોપિ તતિયમ્પિ નં ‘‘મહારાજ, દત્તુપઞ્ઞત્તં યદિદં દાન’’ન્તિઆદીનિ વત્વા નિવારેસિ. સો ‘‘અરે, અહં અત્તનો સન્તકમ્પિ ન લભામિ દાતું, કિં મે ઇમેહિ પાપસહાયેહી’’તિ નિબ્બિન્નો રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ. તઞ્ચ પાપસહાયં ગરહન્તો ઇમં ઉદાનગાથમાહ.

તસ્સાયં ¶ સઙ્ખેપત્થો – ય્વાયં દસવત્થુકાય પાપદિટ્ઠિયા સમન્નાગતત્તા પાપો, પરેસમ્પિ અનત્થં પસ્સતીતિ અનત્થદસ્સી, કાયદુચ્ચરિતાદિમ્હિ ચ વિસમે નિવિટ્ઠો, તં અત્થકામો કુલપુત્તો પાપં સહાયં પરિવજ્જયેથ, અનત્થદસ્સિં વિસમે નિવિટ્ઠં. સયં ન સેવેતિ અત્તનો વસેન તં ન સેવેય્ય. યદિ પન પરસ્સ વસો હોતિ, કિં સક્કા કાતુન્તિ વુત્તં હોતિ. પસુતન્તિ પસટં, દિટ્ઠિવસેન તત્થ તત્થ લગ્ગન્તિ અત્થો. પમત્તન્તિ કામગુણેસુ વોસ્સટ્ઠચિત્તં, કુસલભાવનારહિતં વા. તં ¶ એવરૂપં સહાયં ન ¶ સેવે ન ભજે ન પયિરુપાસે, અઞ્ઞદત્થુ એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ.

પાપસહાયગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૪. બહુસ્સુતન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? પુબ્બે કિર કસ્સપસ્સ ભગવતો સાસને અટ્ઠ પચ્ચેકબોધિસત્તા પબ્બજિત્વા ગતપચ્ચાગતવત્તં પૂરેત્વા દેવલોકે ઉપ્પન્નાતિઆદિ સબ્બં અનવજ્જભોજીગાથાય વુત્તસદિસમેવ. અયં પન વિસેસો – પચ્ચેકબુદ્ધે નિસીદાપેત્વા રાજા આહ – ‘‘કે તુમ્હે’’તિ? તે આહંસુ – ‘‘મયં, મહારાજ, બહુસ્સુતા નામા’’તિ. રાજા ‘‘અહં સુતબ્રહ્મદત્તો નામ, સુતેન તિત્તિં ન ગચ્છામિ, હન્દ, નેસં સન્તિકે વિચિત્રનયધમ્મદેસનં સોસ્સામી’’તિ અત્તમનો દક્ખિણોદકં દત્વા પરિવિસિત્વા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને સઙ્ઘત્થેરસ્સ સન્તિકે નિસીદિત્વા ‘‘ધમ્મકથં, ભન્તે, કથેથા’’તિ આહ. સો ‘‘સુખિતો હોતુ, મહારાજ, રાગક્ખયો હોતૂ’’તિ વત્વા ઉટ્ઠિતો. રાજા ‘‘અયં ન બહુસ્સુતો, દુતિયો બહુસ્સુતો ભવિસ્સતિ, સ્વે તસ્સ વિચિત્રધમ્મદેસનં સોસ્સામી’’તિ સ્વાતનાય નિમન્તેસિ. એવં યાવ સબ્બેસં પટિપાટિ ગચ્છતિ, તાવ નિમન્તેસિ, તે સબ્બેપિ ‘‘દોસક્ખયો હોતુ, મોહક્ખયો, ગતિક્ખયો, ભવક્ખયો, વટ્ટક્ખયો, ઉપધિક્ખયો, તણ્હક્ખયો હોતૂ’’તિ એવં એકેકપદં વિસેસેત્વા સેસં પઠમસદિસમેવ વત્વા ઉટ્ઠહિંસુ.

તતો રાજા – ‘‘ઇમે ‘બહુસ્સુતા મય’ન્તિ ભણન્તિ, ન ચ તેસં વિચિત્રકથા, કિમેતેહિ વુત્ત’’ન્તિ તેસં વચનત્થં ઉપપરિક્ખિતુમારદ્ધો. અથ ‘‘રાગક્ખયો હોતૂ’’તિ ઉપપરિક્ખન્તો ‘‘રાગે ખીણે દોસોપિ મોહોપિ અઞ્ઞતરઞ્ઞતરેપિ કિલેસા ખીણા હોન્તી’’તિ ઞત્વા અત્તમનો અહોસિ ‘‘નિપ્પરિયાયબહુસ્સુતા ઇમે સમણા. યથાપિ હિ પુરિસેન મહાપથવિં વા આકાસં વા અઙ્ગુલિયા નિદ્દિસન્તેન ન અઙ્ગુલિમત્તોવ પદેસો નિદ્દિટ્ઠો હોતિ. અપિ ચ ખો પન સકલપથવી આકાસા એવ નિદ્દિટ્ઠા હોન્તિ. એવં ઇમેહિ એકેકં અત્થં નિદ્દિસન્તેહિ અપરિમાણા અત્થા નિદ્દિટ્ઠા હોન્તી’’તિ. તતો સો ‘‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ એવં બહુસ્સુતો ભવિસ્સામી’’તિ ¶ તથારૂપં બહુસ્સુતભાવં પત્થેન્તો ¶ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથમભાસિ.

તત્થાયં સઙ્ખેપત્થો – બહુસ્સુતન્તિ દુવિધો બહુસ્સુતો તીસુ પિટકેસુ અત્થતો નિખિલો પરિયત્તિબહુસ્સુતો ચ, મગ્ગફલવિજ્જાભિઞ્ઞાપટિવેધકો ¶ પટિવેધબહુસ્સુતો ચ. આગતાગમો ધમ્મધરો. ઉળારેહિ પન કાયવચીમનોકમ્મેહિ સમન્નાગતો ઉળારો. યુત્તપટિભાનો ચ મુત્તપટિભાનો ચ યુત્તમુત્તપટિભાનો ચ પટિભાનવા. પરિયત્તિપરિપુચ્છાધિગમવસેન વા તિવિધો પટિભાનવા વેદિતબ્બો. યસ્સ હિ પરિયત્તિ પટિભાતિ, સો પરિયત્તિપટિભાનવા. યસ્સ અત્થઞ્ચ ઞાણઞ્ચ લક્ખણઞ્ચ ઠાનાટ્ઠાનઞ્ચ પરિપુચ્છન્તસ્સ પરિપુચ્છા પટિભાતિ, સો પરિપુચ્છાપટિભાનવા. યસ્સ મગ્ગાદયો પટિવિદ્ધા હોન્તિ, સો અધિગમપટિભાનવા. તં એવરૂપં બહુસ્સુતં ધમ્મધરં ભજેથ મિત્તં ઉળારં પટિભાનવન્તં. તતો તસ્સાનુભાવેન અત્તત્થપરત્થઉભયત્થભેદતો વા દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થભેદતો વા અનેકપ્પકારાનિ અઞ્ઞાય અત્થાનિ, તતો ‘‘અહોસિં નુ ખો અહં અતીતમદ્ધાન’’ન્તિઆદીસુ (મ. નિ. ૧.૧૮; સં. નિ. ૨.૨૦) કઙ્ખાટ્ઠાનિયેસુ વિનેય્ય કઙ્ખં વિચિકિચ્છં વિનેત્વા વિનાસેત્વા એવં કતસબ્બકિચ્ચો એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ.

બહુસ્સુતગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૫. ખિડ્ડં રતિન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર વિભૂસકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા પાતોવ યાગું વા ભત્તં વા ભુઞ્જિત્વા નાનાવિધવિભૂસનેહિ અત્તાનં વિભૂસાપેત્વા મહાઆદાસે સકલં સરીરં દિસ્વા યં ન ઇચ્છતિ, તં અપનેત્વા અઞ્ઞેન વિભૂસનેન વિભૂસાપેતિ. તસ્સ એકદિવસં એવં કરોન્તસ્સ ભત્તવેલા મજ્ઝન્હિકા સમ્પત્તા. વિપ્પકતવિભૂસિતોવ દુસ્સપટ્ટેન સીસં વેઠેત્વા ભુઞ્જિત્વા દિવાસેય્યં ઉપગઞ્છિ. પુનપિ ઉટ્ઠહિત્વા તથેવ કરોતો સૂરિયો ઓગ્ગતો. એવં દુતિયદિવસેપિ તતિયદિવસેપિ. અથસ્સ એવં મણ્ડનપ્પસુતસ્સ પિટ્ઠિરોગો ઉદપાદિ. તસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અહો રે, અહં સબ્બથામેન વિભૂસન્તોપિ ઇમસ્મિં કપ્પકે વિભૂસને અસન્તુટ્ઠો લોભં ઉપ્પાદેસિં, લોભો ચ નામેસ અપાયગમનીયો ¶ ધમ્મો, હન્દાહં લોભં નિગ્ગણ્હામી’’તિ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથમભાસિ.

તત્થ ખિડ્ડા ચ રતિ ચ પુબ્બે વુત્તાવ. કામસુખન્તિ વત્થુકામસુખં. વત્થુકામાપિ હિ સુખસ્સ વિસયાદિભાવેન ‘‘સુખ’’ન્તિ વુચ્ચન્તિ. યથાહ – ‘‘અત્થિ રૂપં સુખં સુખાનુપતિત’’ન્તિ ¶ (સં. નિ. ૩.૬૦). એવમેતં ખિડ્ડં રતિં કામસુખઞ્ચ ઇમસ્મિં ઓકાસલોકે અનલઙ્કરિત્વા અલન્તિ અકત્વા, એતં તપ્પકન્તિ વા સારભૂતન્તિ ¶ વા એવં અગ્ગહેત્વા. અનપેક્ખમાનોતિ તેન અનલઙ્કરણેન અનપેક્ખણસીલો અપિહાલુકો નિત્તણ્હો. વિભૂસટ્ઠાના વિરતો સચ્ચવાદીતિ તત્થ વિભૂતા દુવિધા – અગારિકવિભૂસા ચ અનગારિકવિભૂસા ચ. સાટકવેઠનમાલાગન્ધાદિવિભૂસા અગારિકવિભૂસા નામ. પત્તમણ્ડનાદિવિભૂસા અનગારિકવિભૂસા. વિભૂસા એવ વિભૂસટ્ઠાનં, તસ્મા વિભૂસટ્ઠાના તિવિધાય વિરતિયા વિરતો. અવિતથવચનતો સચ્ચવાદીતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો.

વિભૂસટ્ઠાનગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૬. પુત્તઞ્ચ ¶ દારન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર રઞ્ઞો પુત્તો દહરકાલેયેવ અભિસિત્તો રજ્જં કારેસિ. સો પઠમગાથાય વુત્તપચ્ચેકબોધિસત્તો વિય રજ્જસિરિં અનુભવન્તો એકદિવસં ચિન્તેસિ – ‘‘અહં રજ્જં કારેન્તો બહૂનં દુક્ખં કરોમિ, કિં મે એકભત્તત્થાય ઇમિના પાપેન, હન્દ, સુખમુપ્પાદેમી’’તિ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ.

તત્થ ધનાનીતિ મુત્તામણિવેળુરિયસઙ્ખસિલાપવાળરજતજાતરૂપાદીનિ રતનાનિ. ધઞ્ઞાનીતિ સાલિવીહિયવગોધુમકઙ્ગુવરકકુદ્રૂસકપ્પભેદાનિ સત્ત સેસાપરણ્ણાનિ ચ. બન્ધવાનીતિ ઞાતિબન્ધુગોત્તબન્ધુમિત્તબન્ધુસિપ્પબન્ધુવસેન ચતુબ્બિધબન્ધવે. યથોધિકાનીતિ સકસકઓધિવસેન ઠિતાનિયેવ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

પુત્તદારગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૭. સઙ્ગો એસોતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર પાદલોલબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ. સો પાતોવ યાગું વા ભત્તં વા ભુઞ્જિત્વા તીસુ પાસાદેસુ તિવિધાનિ નાટકાનિ પસ્સતિ. તિવિધા નામ નાટકા પુબ્બરાજતો આગતં, અનન્તરરાજતો આગતં, અત્તનો કાલે ઉટ્ઠિતન્તિ. સો એકદિવસં પાતોવ દહરનાટકપાસાદં ગતો. તા નાટકિત્થિયો ‘‘રાજાનં રમાપેસ્સામા’’તિ સક્કસ્સ દેવાનમિન્દસ્સ અચ્છરાયો વિય અતિમનોહરં નચ્ચગીતવાદિતં પયોજેસું. રાજા ‘‘અનચ્છરિયમેતં દહરાન’’ન્તિ અસન્તુટ્ઠો હુત્વા મજ્ઝિમનાટકપાસાદં ગતો, તાપિ નાટકિત્થિયો તથેવ અકંસુ. સો તત્થપિ તથેવ અસન્તુટ્ઠો હુત્વા મહલ્લકનાટકપાસાદં ગતો ¶ , તાપિ તથેવ ¶ અકંસુ. રાજા દ્વે તયો રાજપરિવટ્ટે અતીતાનં તાસં મહલ્લકભાવેન અટ્ઠિકીળનસદિસં નચ્ચં દિસ્વા ગીતઞ્ચ અમધુરં સુત્વા પુનદેવ દહરનાટકપાસાદં, પુન મજ્ઝિમનાટકપાસાદન્તિ એવમ્પિ વિચરિત્વા કત્થચિ અસન્તુટ્ઠો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમા નાટકિત્થિયો સક્કં દેવાનમિન્દં અચ્છરાયો વિય મં રમાપેતુકામા સબ્બથામેન નચ્ચગીતવાદિતં પયોજેસું. સ્વાહં કત્થચિ અસન્તુટ્ઠો લોભં વડ્ઢેમિ. લોભો ચ નામેસ અપાયગમનીયો ધમ્મો, હન્દાહં લોભં નિગ્ગણ્હામી’’તિ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ.

તસ્સત્થો – સઙ્ગો એસોતિ અત્તનો ઉપભોગં નિદ્દિસતિ. સો હિ સજ્જન્તિ તત્થ પાણિનો કદ્દમે પવિટ્ઠો હત્થી વિયાતિ સઙ્ગો. પરિત્તમેત્થ સોખ્યન્તિ એત્થ પઞ્ચકામગુણૂપભોગકાલે વિપરીતસઞ્ઞાય ઉપ્પાદેતબ્બતો કામાવચરધમ્મપરિયાપન્નતો વા લામકટ્ઠેન સોખ્યં પરિત્તં, વિજ્જુપ્પભાય ઓભાસિતનચ્ચદસ્સનસુખં ઇવ ઇત્તરં, તાવકાલિકન્તિ વુત્તં હોતિ. અપ્પસ્સાદો દુક્ખમેવેત્થ ભિય્યોતિ એત્થ ચ ય્વાયં ‘‘યં ખો, ભિક્ખવે, ઇમે પઞ્ચ કામગુણે પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સં, અયં કામાનં અસ્સાદો’’તિ (મ. નિ. ૧.૧૬૬) વુત્તો, સો યમિદં ‘‘કો ચ, ભિક્ખવે, કામાનં આદીનવો, ઇધ, ભિક્ખવે, કુલપુત્તો યેન સિપ્પટ્ઠાનેન જીવિકં કપ્પેતિ, યદિ મુદ્દાય યદિ ગણનાયા’’તિ એવમાદિના (મ. નિ. ૧.૧૬૭) નયેનેત્થ દુક્ખં વુત્તં, તં ઉપનિધાય અપ્પો ઉદકબિન્દુમત્તો હોતિ, અથ ખો દુક્ખમેવ ભિય્યો બહુ, ચતૂસુ સમુદ્દેસુ ઉદકસદિસં હોતિ. તેન વુત્તં ‘‘અપ્પસ્સાદો દુક્ખમેવેત્થ ¶ ભિય્યો’’તિ. ગળો એસોતિ અસ્સાદં દસ્સેત્વા આકડ્ઢનવસેન બળિસો વિય એસો, યદિદં પઞ્ચકામગુણા. ઇતિ ઞત્વા મતિમાતિ એવં જાનિત્વા બુદ્ધિમા પણ્ડિતો પુરિસો સબ્બમેતં પહાય એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ.

સઙ્ગગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૮. સન્દાલયિત્વાનાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અનિવત્તબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ. સો સઙ્ગામં ઓતિણ્ણો અજિનિત્વા અઞ્ઞં વા કિચ્ચં આરદ્ધો અનિટ્ઠપેત્વા ન નિવત્તતિ, તસ્મા નં એવં ¶ સઞ્જાનિંસુ. સો એકદિવસં ઉય્યાનં ગચ્છતિ. તેન ચ સમયેન દવડાહો ઉટ્ઠાસિ. સો અગ્ગિ સુક્ખાનિ ચેવ હરિતાનિ ચ તિણાદીનિ દહન્તો અનિવત્તમાનો એવ ગચ્છતિ. રાજા તં દિસ્વા તપ્પટિભાગનિમિત્તં ઉપ્પાદેસિ. ‘‘યથાયં દવડાહો, એવમેવ એકાદસવિધો અગ્ગિ સબ્બે સત્તે દહન્તો અનિવત્તમાનો ગચ્છતિ મહાદુક્ખં ઉપ્પાદેન્તો, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ ઇમસ્સ દુક્ખસ્સ નિવત્તનત્થં અયં અગ્ગિ વિય અરિયમગ્ગઞાણગ્ગિના ¶ કિલેસે દહન્તો અનિવત્તમાનો ગચ્છેય્ય’’ન્તિ? તતો મુહુત્તં ગન્ત્વા કેવટ્ટે અદ્દસ નદિયં મચ્છે ગણ્હન્તે. તેસં જાલન્તરે પવિટ્ઠો એકો મહામચ્છો જાલં ભેત્વા પલાયિ. તે ‘‘મચ્છો જાલં ભેત્વા ગતો’’તિ સદ્દમકંસુ. રાજા તમ્પિ વચનં સુત્વા તપ્પટિભાગનિમિત્તં ઉપ્પાદેસિ – ‘‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ અરિયમગ્ગઞાણેન તણ્હાદિટ્ઠિજાલં ભેત્વા અસજ્જમાનો ગચ્છેય્ય’’ન્તિ? સો રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છાકાસિ, ઇમઞ્ચ ઉદાનગાથમભાસિ.

તસ્સા દુતિયપાદે જાલન્તિ સુત્તમયં વુચ્ચતિ. અમ્બૂતિ ઉદકં, તત્થ ચરતીતિ અમ્બુચારી, મચ્છસ્સેતં અધિવચનં. સલિલે અમ્બુચારી સલિલમ્બુચારી. તસ્મિં નદીસલિલે જાલં ભેત્વા ગતઅમ્બુચારીવાતિ વુત્તં હોતિ. તતિયપાદે દડ્ઢન્તિ દડ્ઢટ્ઠાનં વુચ્ચતિ. યથા અગ્ગિ દડ્ઢટ્ઠાનં પુન ન નિવત્તતિ, ન તત્થ ભિય્યો આગચ્છતિ, એવં મગ્ગઞાણગ્ગિના દડ્ઢકામગુણટ્ઠાનં અનિવત્તમાનો તત્થ ભિય્યો અનાગચ્છન્તોતિ વુત્તં હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

સન્દાલગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧૯. ઓક્ખિત્તચક્ખૂતિ ¶ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર ચક્ખુલોલબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા પાદલોલબ્રહ્મદત્તો વિય નાટકદસ્સનં અનુયુત્તો હોતિ. અયં પન વિસેસો – સો અસન્તુટ્ઠો તત્થ તત્થ ગચ્છતિ. અયં તં તં નાટકં દિસ્વા અતીવ અભિનન્દિત્વા નાટકદસ્સનપરિવત્તનેન તણ્હં વડ્ઢેન્તો વિચરતિ. સો કિર નાટકદસ્સનત્થં આગતં અઞ્ઞતરં કુટુમ્બિયભરિયં દિસ્વા રાગં ઉપ્પાદેસિ. તતો સંવેગં આપજ્જિત્વા પુન ‘‘અરે, અહં ઇમં તણ્હં વડ્ઢેન્તો અપાયપરિપૂરકો ભવિસ્સામિ, હન્દ, નં નિગ્ગણ્હામી’’તિ પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા અત્તનો પુરિમપટિપત્તિં ગરહન્તો તપ્પટિપક્ખગુણદીપિકં ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ.

તત્થ ¶ ઓક્ખિત્તચક્ખૂતિ હેટ્ઠાખિત્તચક્ખુ, સત્તગીવટ્ઠિકાનિ પટિપાટિયા ઠપેત્વા પરિવજ્જનગહેતબ્બદસ્સનત્થં યુગમત્તં પેક્ખમાનોતિ વુત્તં હોતિ. ન તુ હનુકટ્ઠિના હદયટ્ઠિં સઙ્ઘટ્ટેન્તો. એવઞ્હિ ઓક્ખિત્તચક્ખુતા ન સમણસારુપ્પા હોતિ. ન ચ પાદલોલોતિ એકસ્સ દુતિયો, દ્વિન્નં તતિયોતિ એવં ગણમજ્ઝં પવિસિતુકામતાય કણ્ડૂયમાનપાદો વિય અભવન્તો, દીઘચારિકઅનિવત્તચારિકવિરતો. ગુત્તિન્દ્રિયોતિ છસુ ઇન્દ્રિયેસુ ઇધ મનિન્દ્રિયસ્સ વિસું વુત્તત્તા વુત્તાવસેસવસેન ચ ગોપિતિન્દ્રિયો. રક્ખિતમાનસાનોતિ માનસં એવ માનસાનં, તં રક્ખિતમસ્સાતિ ¶ રક્ખિતમાનસાનો. યથા કિલેસેહિ ન વિલુપ્પતિ, એવં રક્ખિતચિત્તોતિ વુત્તં હોતિ. અનવસ્સુતોતિ ઇમાય પટિપત્તિયા તેસુ તેસુ આરમ્મણેસુ કિલેસઅન્વસ્સવવિરહિતો. અપરિડય્હમાનોતિ કિલેસગ્ગીહિ અપરિડય્હમાનો. બહિદ્ધા વા અનવસ્સુતો, અજ્ઝત્તં અપરિડય્હમાનો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

ઓક્ખિત્તચક્ખુગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૦. ઓહારયિત્વાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞોપિ ચાતુમાસિકબ્રહ્મદત્તો નામ રાજા ચતુમાસે ચતુમાસે ઉય્યાનકીળં ગચ્છતિ. સો એકદિવસં ગિમ્હાનં મજ્ઝિમમાસે ઉય્યાનં પવિસન્તો ઉય્યાનદ્વારે પત્તસઞ્છન્નં પુપ્ફાલઙ્કતસાખાવિટપં પારિચ્છત્તકકોવિળારં દિસ્વા એકં પુપ્ફં ગહેત્વા ઉય્યાનં પાવિસિ. તતો ‘‘રઞ્ઞા અગ્ગપુપ્ફં ગહિત’’ન્તિ અઞ્ઞતરોપિ અમચ્ચો હત્થિક્ખન્ધે ઠિતો એકમેવ પુપ્ફં અગ્ગહેસિ. એતેનેવુપાયેન સબ્બો ¶ બલકાયો અગ્ગહેસિ. પુપ્ફેહિ અનસ્સાદેન્તા પત્તમ્પિ ગણ્હિંસુ. સો રુક્ખો નિપ્પત્તપુપ્ફો ખન્ધમત્તોવ અહોસિ. રાજા સાયન્હસમયે ઉય્યાના નિક્ખમન્તો તં દિસ્વા ‘‘કિં કતો અયં રુક્ખો, મમાગમનવેલાય મણિવણ્ણસાખન્તરેસુ પવાળસદિસપુપ્ફાલઙ્કતો અહોસિ, ઇદાનિ નિપ્પત્તપુપ્ફો જાતો’’તિ ચિન્તેન્તો તસ્સેવ અવિદૂરે અપુપ્ફિતરુક્ખં સઞ્છન્નપલાસં અદ્દસ. દિસ્વા ચસ્સ એતદહોસિ – ‘‘અયં રુક્ખો પુપ્ફભરિતસાખત્તા બહુજનસ્સ લોભનીયો અહોસિ, તેન મુહુત્તેનેવ ¶ બ્યસનં પત્તો. અયં પનઞ્ઞો અલોભનીયત્તા તથેવ ઠિતો. ઇદઞ્ચાપિ રજ્જં પુપ્ફિતરુક્ખો વિય લોભનીયં, ભિક્ખુભાવો પન અપુપ્ફિતરુક્ખો વિય અલોભનીયો. તસ્મા યાવ ઇદમ્પિ અયં રુક્ખો વિય ન વિલુપ્પતિ, તાવ અયમઞ્ઞો સઞ્છન્નપત્તો યથા પારિચ્છત્તકો, એવં કાસાવેન સઞ્છન્નો હુત્વા પબ્બજેય્ય’’ન્તિ. સો રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ.

તત્થ કાસાયવત્થો અભિનિક્ખમિત્વાતિ ઇમસ્સ પાદસ્સ ગેહા નિક્ખમિત્વા કાસાયવત્થનિવત્થો હુત્વાતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તનયેનેવ સક્કા વિઞ્ઞાતુન્તિ ન વિત્થારિતન્તિ.

પારિચ્છત્તકગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

તતિયવગ્ગો નિટ્ઠિતો.

૧૨૧. રસેસૂતિ ¶ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર બારાણસિરાજા ઉય્યાને અમચ્ચપુત્તેહિ પરિવુતો સિલાપટ્ટપોક્ખરણિયં કીળતિ. તસ્સ સૂદો સબ્બમંસાનં રસં ગહેત્વા અતીવ સુસઙ્ખતં અમતકપ્પં અન્તરભત્તં પચિત્વા ઉપનામેસિ. સો તત્થ ગેધમાપન્નો કસ્સચિ કિઞ્ચિ અદત્વા અત્તનાવ ભુઞ્જિ. ઉદકં કીળન્તો અતિવિકાલે નિક્ખન્તો સીઘં સીઘં ભુઞ્જિ. યેહિ સદ્ધિં પુબ્બે ભુઞ્જતિ, ન તેસં કઞ્ચિ સરિ. અથ પચ્છા પટિસઙ્ખાનં ઉપ્પાદેત્વા ‘‘અહો! મયા પાપં કતં, ય્વાયં રસતણ્હાભિભૂતો સબ્બજનં વિસ્સરિત્વા એકકોવ ભુઞ્જિં, હન્દ, નં રસતણ્હં નિગ્ગણ્હામી’’તિ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા અત્તનો પુરિમપટિપત્તિં ગરહન્તો તપ્પટિપક્ખગુણદીપિકં ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ.

તત્થ ¶ રસેસૂતિ અમ્બિલમધુરતિત્તકકટુકલોણખારિકકસાવાદિભેદેસુ સાયનીયેસુ. ગેધં અકરન્તિ ગિદ્ધિં અકરોન્તો, તણ્હં અનુપ્પાદેન્તોતિ વુત્તં હોતિ. અલોલોતિ ‘‘ઇદં સાયિસ્સામિ, ઇદં સાયિસ્સામી’’તિ એવં રસવિસેસેસુ અનાકુલો. અનઞ્ઞપોસીતિ પોસેતબ્બકસદ્ધિવિહારિકાદિવિરહિતો. કાયસન્ધારણમત્તેન સન્તુટ્ઠોતિ વુત્તં હોતિ. યથા વા પુબ્બે ઉય્યાને રસેસુ ગેધકરણસીલો અઞ્ઞપોસી આસિં, એવં અહુત્વા યાય તણ્હાય લોલો હુત્વા રસેસુ ગેધં કરોતિ, તં ¶ તણ્હં હિત્વા આયતિં તણ્હામૂલકસ્સ અઞ્ઞસ્સ અત્તભાવસ્સાનિબ્બત્તાપનેન અનઞ્ઞપોસીતિ વુત્તં હોતિ. અથ વા અત્થભઞ્જનકટ્ઠેન કિલેસા ‘‘અઞ્ઞે’’તિ વુચ્ચન્તિ, તેસં અપોસનેન અનઞ્ઞપોસીતિ અયમેત્થ અત્થો. સપદાનચારીતિ અવોક્કમ્મચારી અનુપુબ્બચારી, ઘરપટિપાટિં અછડ્ડેત્વા અડ્ઢકુલઞ્ચ દલિદ્દકુલઞ્ચ નિરન્તરં પિણ્ડાય પવિસમાનોતિ અત્થો. કુલે કુલે અપ્પટિબદ્ધચિત્તોતિ ખત્તિયકુલાદીસુ યત્થ કત્થચિ કિલેસવસેન અલગ્ગચિત્તો, ચન્દોપમો નિચ્ચનવકો હુત્વાતિ અત્થો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

રસગેધગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૨. પહાય પઞ્ચાવરણાનીતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા પઠમજ્ઝાનલાભી અહોસિ. સો ઝાનાનુરક્ખણત્થં રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં પત્વા અત્તનો પટિપત્તિસમ્પદં દીપેન્તો ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ.

તત્થ પઞ્ચાવરણાનીતિ પઞ્ચ નીવરણાનિ એવ, તાનિ ઉરગસુત્તે (સુ. નિ. ૧ આદયો) અત્થતો વુત્તાનિ. તાનિ પન યસ્મા અબ્ભાદયો વિય ચન્દસૂરિયે ચેતો આવરન્તિ, તસ્મા ‘‘આવરણાનિ ચેતસો’’તિ વુત્તાનિ. તાનિ ઉપચારેન વા અપ્પનાય વા પહાય વિજહિત્વાતિ અત્થો ¶ . ઉપક્કિલેસેતિ ઉપગમ્મ ચિત્તં વિબાધેન્તે અકુસલધમ્મે, વત્થોપમાદીસુ (મ. નિ. ૧.૭૦ આદયો) વુત્તે અભિજ્ઝાદયો વા. બ્યપનુજ્જાતિ પનુદિત્વા, વિપસ્સનામગ્ગેન પજહિત્વાતિ અત્થો. સબ્બેતિ અનવસેસે. એવં સમથવિપસ્સનાસમ્પન્નો પઠમમગ્ગેન દિટ્ઠિનિસ્સયસ્સ પહીનત્તા અનિસ્સિતો, સેસમગ્ગેહિ છેત્વા તેધાતુકં ¶ સિનેહદોસં, તણ્હારાગન્તિ વુત્તં હોતિ. સિનેહો એવ હિ ગુણપટિપક્ખતો સિનેહદોસોતિ વુત્તો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

આવરણગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૩. વિપિટ્ઠિકત્વાનાતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા ચતુત્થજ્ઝાનલાભી અહોસિ. સોપિ ઝાનાનુરક્ખણત્થં રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા અત્તનો પટિપત્તિસમ્પદં દીપેન્તો ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ.

તત્થ વિપિટ્ઠિકત્વાનાતિ પિટ્ઠિતો કત્વા, છડ્ડેત્વા વિજહિત્વાતિ અત્થો ¶ . સુખઞ્ચ દુક્ખન્તિ કાયિકં સાતાસાતં. સોમનસ્સદોમનસ્સન્તિ ચેતસિકં સાતાસાતં. ઉપેક્ખન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનુપેક્ખં. સમથન્તિ ચતુત્થજ્ઝાનસમાધિં એવ. વિસુદ્ધન્તિ પઞ્ચનીવરણવિતક્કવિચારપીતિસુખસઙ્ખાતેહિ નવહિ પચ્ચનીકધમ્મેહિ વિમુત્તત્તા અતિસુદ્ધં, નિદ્ધન્તસુવણ્ણમિવ વિગતૂપક્કિલેસન્તિ અત્થો.

અયં પન યોજના – વિપિટ્ઠિકત્વાન સુખઞ્ચ દુક્ખઞ્ચ પુબ્બેવ, પઠમજ્ઝાનૂપચારેયેવ દુક્ખં તતિયજ્ઝાનૂપચારેયેવ સુખન્તિ અધિપ્પાયો. પુન આદિતો વુત્તં ચ-કારં પરતો નેત્વા ‘‘સોમનસ્સં દોમનસ્સઞ્ચ વિપિટ્ઠિકત્વાન પુબ્બેવા’’તિ અધિકારો. તેન સોમનસ્સં ચતુત્થજ્ઝાનૂપચારે, દોમનસ્સઞ્ચ દુતિયજ્ઝાનૂપચારેયેવાતિ દીપેતિ. એતાનિ હિ એતેસં પરિયાયતો પહાનટ્ઠાનાનિ. નિપ્પરિયાયતો પન દુક્ખસ્સ પઠમજ્ઝાનં, દોમનસ્સસ્સ દુતિયજ્ઝાનં, સુખસ્સ તતિયજ્ઝાનં, સોમનસ્સસ્સ ચતુત્થજ્ઝાનં પહાનટ્ઠાનં. યથાહ – ‘‘પઠમં ઝાનં ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ એત્થુપ્પન્નં દુક્ખિન્દ્રિયં અપરિસેસં નિરુજ્ઝતી’’તિઆદિકં (સં. નિ. ૫.૫૧૦) સબ્બં અટ્ઠસાલિનિયા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧૬૫) વુત્તં. યથા પુબ્બેવાતિ તીસુ પઠમજ્ઝાનાદીસુ દુક્ખદોમનસ્સસુખાનિ વિપિટ્ઠિકત્વા એવમેત્થ ચતુત્થજ્ઝાને સોમનસ્સં વિપિટ્ઠિકત્વા ઇમાય પટિપદાય લદ્ધાનુપેક્ખં સમથં વિસુદ્ધં એકો ચરેતિ. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

વિપિટ્ઠિગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૪. આરદ્ધવીરિયોતિ ¶ ¶ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર પચ્ચન્તરાજા સહસ્સયોધબલકાયો રજ્જેન ખુદ્દકો, પઞ્ઞાય મહન્તો અહોસિ. સો એકદિવસં ‘‘કિઞ્ચાપિ અહં ખુદ્દકો રજ્જેન, પઞ્ઞવતા પન સક્કા સકલજમ્બુદીપં ગહેતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા સામન્તરઞ્ઞો દૂતં પાહેસિ – ‘‘સત્તાહબ્ભન્તરે મે રજ્જં વા દેતુ યુદ્ધં વા’’તિ. તતો સો અત્તનો અમચ્ચે સન્નિપાતાપેત્વા આહ – ‘‘મયા તુમ્હે અનાપુચ્છાયેવ સાહસં કમ્મં કતં, અમુકસ્સ રઞ્ઞો એવં પેસિતં, કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? તે આહંસુ – ‘‘સક્કા, મહારાજ, સો દૂતો નિવત્તેતુ’’ન્તિ. ‘‘ન સક્કા, ગતો ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘યદિ એવં વિનાસિતમ્હા તયા, તેન હિ દુક્ખં અઞ્ઞસ્સ સત્થેન મરિતું, હન્દ, મયં અઞ્ઞમઞ્ઞં પહરિત્વા મરામ, અત્તાનં પહરિત્વા મરામ, ઉબ્બન્ધામ, વિસં ખાદામા’’તિ. એવં એતેસુ એકમેકો ¶ મરણમેવ સંવણ્ણેતિ. તતો રાજા ‘‘કિં મે ઇમેહિ, અત્થિ, ભણે, મય્હં યોધા’’તિ આહ. અથ ‘‘અહં મહારાજ યોધો, અહં મહારાજ યોધો’’તિ યોધસહસ્સં ઉટ્ઠહિ.

રાજા ‘‘એતે ઉપપરિક્ખિસ્સામી’’તિ મહન્તં ચિતકં સજ્જાપેત્વા આહ – ‘‘મયા, ભણે, ઇદં સાહસં કતં, તં મે અમચ્ચા પટિક્કોસન્તિ, સ્વાહં ચિતકં પવિસિસ્સામિ. કો મયા સદ્ધિં પવિસિસ્સતિ, કેન મય્હં જીવિતં પરિચ્ચત્ત’’ન્તિ? એવં વુત્તે પઞ્ચસતા યોધા ઉટ્ઠહિંસુ ‘‘મયં, મહારાજ, પવિસિસ્સામા’’તિ. તતો રાજા ઇતરે પઞ્ચસતે આહ – ‘‘તુમ્હે દાનિ, તાતા, કિં કરિસ્સથા’’તિ? તે આહંસુ – ‘‘નાયં, મહારાજ, પુરિસકારો, ઇત્થિચરિયા એસા, અપિચ મહારાજેન પટિરઞ્ઞો દૂતો પેસિતો, તે મયં તેન રઞ્ઞા સદ્ધિં યુજ્ઝિત્વા મરિસ્સામા’’તિ. તતો રાજા ‘‘પરિચ્ચત્તં તુમ્હેહિ મમ જીવિત’’ન્તિ ચતુરઙ્ગિનિં સેનં સન્નય્હિત્વા તેન યોધસહસ્સેન પરિવુતો ગન્ત્વા રજ્જસીમાય નિસીદિ.

સોપિ પટિરાજા તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘અરે, સો ખુદ્દકરાજા મમ દાસસ્સાપિ નપ્પહોતી’’તિ દુસ્સિત્વા સબ્બં બલકાયં આદાય યુજ્ઝિતું નિક્ખમિ. ખુદ્દકરાજા તં અબ્ભુય્યાતં દિસ્વા બલકાયં આહ – ‘‘તાતા, તુમ્હે ન બહુકા, સબ્બે સમ્પિણ્ડિત્વા અસિચમ્મં ગહેત્વા સીઘં ઇમસ્સ રઞ્ઞો પુરતો ઉજુકં એવ ગચ્છથા’’તિ. તે તથા અકંસુ. અથસ્સ ¶ સા સેના દ્વિધા ભિન્દિત્વા અન્તરમદાસિ. તે તં રાજાનં જીવગ્ગાહં ગહેત્વા અત્તનો રઞ્ઞો ‘‘તં મારેસ્સામી’’તિ આગચ્છન્તસ્સ અદંસુ. પટિરાજા તં અભયં યાચિ. રાજા તસ્સ અભયં દત્વા સપથં કારાપેત્વા અત્તનો વસે કત્વા તેન સહ અઞ્ઞં રાજાનં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા તસ્સ રજ્જસીમાય ઠત્વા પેસેસિ – ‘‘રજ્જં વા મે દેતુ યુદ્ધં વા’’તિ. સો ‘‘અહં એકયુદ્ધમ્પિ ¶ ન સહામી’’તિ રજ્જં નિય્યાદેસિ. એતેનુપાયેન સબ્બે રાજાનો ગહેત્વા અન્તે બારાણસિરાજાનમ્પિ અગ્ગહેસિ.

સો એકસતરાજપરિવુતો સકલજમ્બુદીપરજ્જં અનુસાસન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘અહં પુબ્બે ખુદ્દકો અહોસિં, સોમ્હિ ઇદાનિ અત્તનો ઞાણસમ્પત્તિયા સકલજમ્બુદીપમણ્ડલસ્સ ઇસ્સરો રાજા જાતો. તં ખો પન મે ઞાણં લોકિયવીરિયસમ્પયુત્તં, નેવ નિબ્બિદાય ન વિરાગાય સંવત્તતિ, યંનૂનાહં ઇમિના ઞાણેન લોકુત્તરધમ્મં ગવેસેય્ય’’ન્તિ. તતો બારાણસિરઞ્ઞો રજ્જં દત્વા પુત્તદારઞ્ચ સકજનપદેયેવ ઠપેત્વા સબ્બં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા અત્તનો વીરિયસમ્પત્તિં દીપેન્તો ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ.

તત્થ આરદ્ધં વીરિયં અસ્સાતિ આરદ્ધવીરિયો. એતેન અત્તનો મહાવીરિયતં દસ્સેતિ. પરમત્થો વુચ્ચતિ નિબ્બાનં, પરમત્થસ્સ પત્તિ પરમત્થપત્તિ, તસ્સા પરમત્થપત્તિયા. એતેન વીરિયારમ્ભેન પત્તબ્બં ¶ ફલં દસ્સેતિ. અલીનચિત્તોતિ એતેન વીરિયૂપત્થમ્ભાનં ચિત્તચેતસિકાનં અલીનતં દસ્સેતિ. અકુસીતવુત્તીતિ એતેન ઠાનચઙ્કમાદીસુ કાયસ્સ અનવસીદનં દસ્સેતિ. દળ્હનિક્કમોતિ એતેન ‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચા’’તિ (મ. નિ. ૨.૧૮૪; અ. નિ. ૨.૫; મહાનિ. ૧૯૬) એવં પવત્તં પદહનવીરિયં દસ્સેતિ, યં તં અનુપુબ્બસિક્ખાદીસુ પદહન્તો ‘‘કાયેન ચેવ પરમત્થસચ્ચં સચ્છિકરોતી’’તિ વુચ્ચતિ. અથ વા એતેન મગ્ગસમ્પયુત્તં વીરિયં દસ્સેતિ. તમ્પિ દળ્હઞ્ચ ભાવનાપારિપૂરિગતત્તા, નિક્કમો ચ સબ્બસો પટિપક્ખા નિક્ખન્તત્તા, તસ્મા તંસમઙ્ગીપુગ્ગલોપિ દળ્હો નિક્કમો અસ્સાતિ ‘‘દળ્હનિક્કમો’’તિ વુચ્ચતિ. થામબલૂપપન્નોતિ મગ્ગક્ખણે કાયથામેન ચ ઞાણબલેન ચ ઉપપન્નો. અથ વા થામભૂતેન બલેન ¶ ઉપપન્નો, થિરઞાણબલૂપપન્નોતિ વુત્તં હોતિ. એતેન તસ્સ વીરિયસ્સ વિપસ્સનાઞાણસમ્પયોગં દીપેન્તો યોગપધાનભાવં સાધેતિ. પુબ્બભાગમજ્ઝિમઉક્કટ્ઠવીરિયવસેન વા તયોપિ પાદા યોજેતબ્બા. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

આરદ્ધવીરિયગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૫. પટિસલ્લાનન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? ઇમિસ્સા ગાથાય આવરણગાથાય વિય ઉપ્પત્તિ, નત્થિ કોચિ વિસેસો. અત્થવણ્ણનાય પનસ્સા પટિસલ્લાનન્તિ તેહિ તેહિ સત્તસઙ્ખારેહિ પટિનિવત્તિત્વા સલ્લાનં, એકમન્તસેવિતા એકીભાવો કાયવિવેકોતિ અત્થો. ઝાનન્તિ પચ્ચનીકઝાપનતો આરમ્મણલક્ખણૂપનિજ્ઝાનતો ચ ચિત્તવિવેકો વુચ્ચતિ. તત્થ અટ્ઠ સમાપત્તિયો ¶ નીવરણાદિપચ્ચનીકઝાપનતો કસિણાદિઆરમ્મણૂપનિજ્ઝાનતો ચ ‘‘ઝાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. વિપસ્સનામગ્ગફલાનિ સત્તસઞ્ઞાદિપચ્ચનીકઝાપનતો લક્ખણૂપનિજ્ઝાનતો ચ ‘‘ઝાન’’નિ વુચ્ચતિ. ઇધ પન આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનમેવ અધિપ્પેતં. એવમેતં પટિસલ્લાનઞ્ચ ઝાનઞ્ચ અરિઞ્ચમાનો અજહમાનો અનિસ્સજ્જમાનો. ધમ્મેસૂતિ વિપસ્સનૂપગેસુ પઞ્ચક્ખન્ધાદિધમ્મેસુ. નિચ્ચન્તિ સતતં સમિતં અબ્બોકિણ્ણં. અનુધમ્મચારીતિ તે ધમ્મે આરબ્ભ પવત્તનેન અનુગતં વિપસ્સનાધમ્મં ચરમાનો. અથ વા ધમ્મેસૂતિ એત્થ ધમ્માતિ નવલોકુત્તરધમ્મા, તેસં ધમ્માનં અનુલોમો ધમ્મોતિ અનુધમ્મો, વિપસ્સનાયેતં અધિવચનં. તત્થ ‘‘ધમ્માનં નિચ્ચં અનુધમ્મચારી’’તિ વત્તબ્બે ગાથાબન્ધસુખત્થં ¶ વિભત્તિબ્યત્તયેન ‘‘ધમ્મેસૂ’’તિ વુત્તં સિયા. આદીનવં સમ્મસિતા ભવેસૂતિ તાય અનુધમ્મચારિતાસઙ્ખાતાય વિપસ્સનાય અનિચ્ચાકારાદિદોસં તીસુ ભવેસુ સમનુપસ્સન્તો એવં ઇમાય કાયચિત્તવિવેકસિખાપત્તવિપસ્સનાસઙ્ખાતાય પટિપદાય અધિગતોતિ વત્તબ્બો એકો ચરેતિ એવં યોજના વેદિતબ્બા.

પટિસલ્લાનગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૬. તણ્હક્ખયન્તિ ¶ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર બારાણસિરાજા મહચ્ચરાજાનુભાવેન નગરં પદક્ખિણં કરોતિ. તસ્સ સરીરસોભાય આવજ્જિતહદયા સત્તા પુરતો ગચ્છન્તાપિ નિવત્તિત્વા તમેવ ઉલ્લોકેન્તિ, પચ્છતો ગચ્છન્તાપિ, ઉભોહિ પસ્સેહિ ગચ્છન્તાપિ. પકતિયા એવ હિ બુદ્ધદસ્સને પુણ્ણચન્દસમુદ્દરાજદસ્સને ચ અતિત્તો લોકો. અથ અઞ્ઞતરા કુટુમ્બિયભરિયાપિ ઉપરિપાસાદગતા સીહપઞ્જરં વિવરિત્વા ઓલોકયમાના અટ્ઠાસિ. રાજા તં દિસ્વા પટિબદ્ધચિત્તો હુત્વા અમચ્ચં આણાપેસિ – ‘‘જાનાહિ તાવ, ભણે, ‘અયં ઇત્થી સસામિકા વા અસામિકા વા’’’તિ? સો ઞત્વા ‘‘સસામિકા, દેવા’’તિ આરોચેસિ. અથ રાજા ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમા વીસતિસહસ્સનાટકિત્થિયો દેવચ્છરાયો વિય મં એવ એકં અભિરમાપેન્તિ, સો દાનાહં એતાપિ અતુસ્સિત્વા પરસ્સ ઇત્થિયા તણ્હં ઉપ્પાદેસિં. સા ઉપ્પન્ના અપાયમેવ આકડ્ઢતી’’તિ તણ્હાય આદીનવં દિસ્વા ‘‘હન્દ, નં નિગ્ગણ્હામી’’તિ રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ.

તત્થ તણ્હક્ખયન્તિ નિબ્બાનં, એવં દિટ્ઠાદીનવાય વા તણ્હાય અપ્પવત્તિં. અપ્પમત્તોતિ સાતચ્ચકારી, સક્કચ્ચકારી. અનેળમૂગોતિ અલાલામુખો. અથ વા અનેળો ચ અમૂગો ચ, પણ્ડિતો બ્યત્તોતિ વુત્તં હોતિ. હિતસુખસમ્પાપકં સુતમસ્સ અત્થીતિ સુતવા, આગમસમ્પન્નોતિ વુત્તં ¶ હોતિ. સતીમાતિ ચિરકતાદીનં અનુસ્સરિતા. સઙ્ખાતધમ્મોતિ ધમ્મૂપપરિક્ખાય પરિઞ્ઞાતધમ્મો. નિયતોતિ અરિયમગ્ગેન નિયતભાવપ્પત્તો. પધાનવાતિ સમ્મપ્પધાનવીરિયસમ્પન્નો. ઉપ્પટિપાટિયા એસ પાઠો યોજેતબ્બો. એવમેવ તેહિ અપ્પમાદાદીહિ સમન્નાગતો નિયામસમ્પાપકેન પધાનેન પધાનવા, તેન પધાનેન સમ્પત્તનિયામતો નિયતો, તતો અરહત્તપ્પત્તિયા સઙ્ખાતધમ્મો. અરહા હિ પુન સઙ્ખાતબ્બાભાવતો ‘‘સઙ્ખાતધમ્મો’’તિ વુચ્ચતિ. યથાહ – ‘‘યે ¶ ચ સઙ્ખાતધમ્માસે, યે ચ સેખા પુથૂ ઇધા’’તિ (સુ. નિ. ૧૦૪૪; ચૂળનિ. અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૭). સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

તણ્હક્ખયગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૭. સીહોવાતિ ¶ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરસ્સ કિર બારાણસિરઞ્ઞો દૂરે ઉય્યાનં હોતિ, સો પગેવ ઉટ્ઠાય ઉય્યાનં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે યાના ઓરુય્હ ઉદકટ્ઠાનં ઉપગતો ‘‘મુખં ધોવિસ્સામી’’તિ. તસ્મિઞ્ચ પદેસે સીહી સીહપોતકં જનેત્વા ગોચરાય ગતા. રાજપુરિસો તં દિસ્વા ‘‘સીહપોતકો, દેવા’’તિ આરોચેસિ. રાજા ‘‘સીહો કિર કસ્સચિ ન ભાયતી’’તિ તં ઉપપરિક્ખિતું ભેરિઆદીનિ આકોટાપેસિ, સીહપોતકો તં સદ્દં સુત્વાપિ તથેવ સયિ. અથ યાવતતિયં આકોટાપેસિ. સો તતિયવારે સીસં ઉક્ખિપિત્વા સબ્બં પરિસં ઓલોકેત્વા તથેવ સયિ. અથ રાજા ‘‘યાવસ્સ માતા નાગચ્છતિ, તાવ ગચ્છામા’’તિ વત્વા ગચ્છન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘તદહુજાતોપિ સીહપોતકો ન સન્તસતિ ન ભાયતિ, કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ તણ્હાદિટ્ઠિપરિતાસં છડ્ડેત્વા ન સન્તસેય્યં ન ભાયેય્ય’’ન્તિ? સો તં આરમ્મણં ગહેત્વા ગચ્છન્તો પુન કેવટ્ટેહિ મચ્છે ગહેત્વા સાખાસુ બન્ધિત્વા પસારિતે જાલે વાતં અસઙ્ગંયેવ ગચ્છમાનં દિસ્વા તસ્મિં નિમિત્તં અગ્ગહેસિ – ‘‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ તણ્હાદિટ્ઠિમોહજાલં ફાલેત્વા એવં અસજ્જમાનો ગચ્છેય્ય’’ન્તિ?

અથ ઉય્યાનં ગન્ત્વા સિલાપટ્ટપોક્ખરણિયા તીરે નિસિન્નો વાતબ્ભાહતાનિ પદુમાનિ ઓનમિત્વા ઉદકં ફુસિત્વા વાતવિગમે પુન યથાઠાને ઠિતાનિ ઉદકેન અનુપલિત્તાનિ દિસ્વા તસ્મિં નિમિત્તં અગ્ગહેસિ – ‘‘કુદાસ્સુ નામાહમ્પિ યથા એતાનિ ઉદકે જાતાનિ ઉદકેન અનુપલિત્તાનિ તિટ્ઠન્તિ. એવં લોકે જાતો લોકેન અનુપલિત્તો તિટ્ઠેય્ય’’ન્તિ. સો પુનપ્પુનં ‘‘યથા સીહો વાતો પદુમાનિ, એવં અસન્તસન્તેન અસજ્જમાનેન અનુપલિત્તેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ.

તત્થ ¶ સીહોતિ ચત્તારો સીહા – તિણસીહો, પણ્ડુસીહો, કાળસીહો, કેસરસીહોતિ. તેસં કેસરસીહો અગ્ગમક્ખાયતિ. સો ઇધ અધિપ્પેતો. વાતો પુરત્થિમાદિવસેન અનેકવિધો. પદુમં રત્તસેતાદિવસેન. તેસુ યો કોચિ વાતો યં કિઞ્ચિ પદુમઞ્ચ વટ્ટતિયેવ. તત્થ યસ્મા સન્તાસો નામ અત્તસિનેહેન હોતિ, અત્તસિનેહો ¶ ચ નામ તણ્હાલેપો, સોપિ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તેન વા દિટ્ઠિવિપ્પયુત્તેન વા લોભેન હોતિ, સોપિ ¶ ચ તણ્હાયેવ. સજ્જનં પન તત્થ ઉપપરિક્ખાદિવિરહિતસ્સ મોહેન હોતિ, મોહો ચ અવિજ્જા. તત્થ સમથેન તણ્હાય પહાનં, વિપસ્સનાય અવિજ્જાય. તસ્મા સમથેન અત્તસિનેહં પહાય સીહોવ સદ્દેસુ અનિચ્ચદુક્ખાદીસુ અસન્તસન્તો, વિપસ્સનાય મોહં પહાય વાતોવ જાલમ્હિ ખન્ધાયતનાદીસુ અસજ્જમાનો, સમથેનેવ લોભં લોભસમ્પયુત્તદિટ્ઠિઞ્ચ પહાય, પદુમંવ તોયેન સબ્બભવભોગલોભેન અલિપ્પમાનો. એત્થ ચ સમથસ્સ સીલં પદટ્ઠાનં, સમથો સમાધિસ્સ, સમાધિ વિપસ્સનાયાતિ એવં દ્વીસુ ધમ્મેસુ સિદ્ધેસુ તયો ખન્ધા સિદ્ધાવ હોન્તિ. તત્થ સીલક્ખન્ધેન સૂરો હોતિ. સો સીહોવ સદ્દેસુ આઘાતવત્થૂસુ કુજ્ઝિતુકામતાય ન સન્તસતિ, પઞ્ઞાક્ખન્ધેન પટિવિદ્ધસભાવો વાતોવ જાલમ્હિ ખન્ધાદિધમ્મભેદે ન સજ્જતિ, સમાધિક્ખન્ધેન વીતરાગો પદુમંવ તોયેન રાગેન ન લિપ્પતિ. એવં સમથવિપસ્સનાહિ સીલસમાધિપઞ્ઞાક્ખન્ધેહિ ચ યથાસમ્ભવં તણ્હાવિજ્જાનં તિણ્ણઞ્ચ અકુસલમૂલાનં પહાનવસેન અસન્તસન્તો અસજ્જમાનો અલિપ્પમાનો ચ વેદિતબ્બો. સેસં વુત્તનયમેવાતિ.

સીહાદિગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૮. સીહો યથાતિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર બારાણસિરાજા પચ્ચન્તં કુપિતં વૂપસમેતું ગામાનુગામિમગ્ગં છડ્ડેત્વા ઉજું અટવિમગ્ગં ગહેત્વા મહતિયા સેનાય ગચ્છતિ. તેન ચ સમયેન અઞ્ઞતરસ્મિં પબ્બતપાદે સીહો બાલસૂરિયાતપં તપ્પમાનો નિપન્નો હોતિ. તં દિસ્વા રાજપુરિસા રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા ‘‘સીહો કિર ન સન્તસતી’’તિ ભેરિપણવાદિસદ્દં કારાપેસિ, સીહો તથેવ નિપજ્જિ. દુતિયમ્પિ કારાપેસિ, સીહો તથેવ નિપજ્જિ. તતિયમ્પિ કારાપેસિ, તદા ‘‘સીહો મમ પટિસત્તુ અત્થી’’તિ ચતૂહિ પાદેહિ સુપ્પતિટ્ઠિતં પતિટ્ઠહિત્વા સીહનાદં નદિ. તં સુત્વા હત્થારોહાદયો હત્થિઆદીહિ ઓરોહિત્વા તિણગહનાનિ પવિટ્ઠા, હત્થિઅસ્સગણા દિસાવિદિસા પલાતા. રઞ્ઞો હત્થીપિ રાજાનં ગહેત્વા વનગહનાનિ પોથયમાનો પલાયિ ¶ . રાજા તં સન્ધારેતું અસક્કોન્તો રુક્ખસાખાય ઓલમ્બિત્વા પથવિં પતિત્વા એકપદિકમગ્ગેન ગચ્છન્તો પચ્ચેકબુદ્ધાનં વસનટ્ઠાનં પાપુણિ. તત્થ પચ્ચેકબુદ્ધે પુચ્છિ – ‘‘અપિ, ભન્તે, સદ્દમસ્સુત્થા’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કસ્સ સદ્દં, ભન્તે’’તિ? ‘‘પઠમં ¶ ભેરિસઙ્ખાદીનં, પચ્છા સીહસ્સા’’તિ ¶ . ‘‘ન ભાયિત્થ, ભન્તે’’તિ. ‘‘ન મયં, મહારાજ, કસ્સચિ સદ્દસ્સ ભાયામા’’તિ. ‘‘સક્કા પન, ભન્તે, મય્હમ્પિ એદિસં કાતુ’’ન્તિ? ‘‘સક્કા, મહારાજ, સચે પબ્બજિસ્સસી’’તિ. ‘‘પબ્બજામિ, ભન્તે’’તિ. તતો નં પબ્બાજેત્વા પુબ્બે વુત્તનયેનેવ આભિસમાચારિકં સિક્ખાપેસું. સોપિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ.

તત્થ સહના ચ હનના ચ સીઘજવત્તા ચ સીહો. કેસરસીહોવ ઇધ અધિપ્પેતો. દાઠા બલમસ્સ અત્થીતિ દાઠબલી. પસય્હ અભિભુય્યાતિ ઉભયં ચારી-સદ્દેન સહ યોજેતબ્બં પસય્હચારી અભિભુય્યચારીતિ. તત્થ પસય્હ નિગ્ગહેત્વા ચરણેન પસય્હચારી, અભિભવિત્વા સન્તાસેત્વા વસીકત્વા ચરણેન અભિભુય્યચારી. સ્વાયં કાયબલેન પસય્હચારી, તેજસા અભિભુય્યચારી, તત્થ સચે કોચિ વદેય્ય – ‘‘કિં પસય્હ અભિભુય્ય ચારી’’તિ, તતો મિગાનન્તિ સામિવચનં ઉપયોગત્થે કત્વા ‘‘મિગે પસય્હ અભિભુય્ય ચારી’’તિ પટિવત્તબ્બં. પન્તાનીતિ દૂરાનિ. સેનાસનાનીતિ વસનટ્ઠાનાનિ. સેસં વુત્તનયેનેવ સક્કા જાનિતુન્તિ ન વિત્થારિતન્તિ.

દાઠબલીગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨૯. મેત્તં ઉપેક્ખન્તિ કા ઉપ્પત્તિ? અઞ્ઞતરો કિર રાજા મેત્તાદિઝાનલાભી અહોસિ. સો ‘‘ઝાનસુખન્તરાયો રજ્જ’’ન્તિ ઝાનાનુરક્ખણત્થં રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા વિપસ્સન્તો પચ્ચેકબોધિં સચ્છિકત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ.

તત્થ ‘‘સબ્બે સત્તા સુખિતા ભવન્તૂ’’તિઆદિના નયેન હિતસુખૂપનયનકામતા મેત્તા. ‘‘અહો વત ઇમમ્હા દુક્ખા મુચ્ચેય્યુ’’ન્તિઆદિના નયેન અહિતદુક્ખાપનયનકામતા કરુણા. ‘‘મોદન્તિ વત ભોન્તો સત્તા, મોદન્તિ સાધુ સુટ્ઠૂ’’તિઆદિના નયેન હિતસુખાવિપ્પયોગકામતા મુદિતા. ‘‘પઞ્ઞાયિસ્સન્તિ સકેન કમ્મેના’’તિ સુખદુક્ખઅજ્ઝુપેક્ખનતા ઉપેક્ખા. ગાથાબન્ધસુખત્થં પન ઉપ્પટિપાટિયા મેત્તં વત્વા ઉપેક્ખા ¶ વુત્તા, મુદિતા ચ પચ્છા. વિમુત્તિન્તિ ચતસ્સોપિ એતા અત્તનો પચ્ચનીકધમ્મેહિ વિમુત્તત્તા વિમુત્તિયો. તેન વુત્તં – ‘‘મેત્તં ઉપેક્ખં કરુણં વિમુત્તિં, આસેવમાનો મુદિતઞ્ચ કાલે’’તિ.

તત્થ ¶ આસેવમાનોતિ તિસ્સો તિકચતુક્કજ્ઝાનવસેન, ઉપેક્ખં ચતુત્થજ્ઝાનવસેન ભાવયમાનો ¶ . કાલેતિ મેત્તં આસેવિત્વા તતો વુટ્ઠાય કરુણં, તતો વુટ્ઠાય મુદિતં, તતો ઇતરતો વા નિપ્પીતિકજ્ઝાનતો વુટ્ઠાય ઉપેક્ખં આસેવમાનો એવ ‘‘કાલે આસેવમાનો’’તિ વુચ્ચતિ, આસેવિતું વા ફાસુકકાલે. સબ્બેન લોકેન અવિરુજ્ઝમાનોતિ દસસુ દિસાસુ સબ્બેન સત્તલોકેન અવિરુજ્ઝમાનો. મેત્તાદીનઞ્હિ ભાવિતત્તા સત્તા અપ્પટિકૂલા હોન્તિ, સત્તેસુ ચ વિરોધિભૂતો પટિઘો વૂપસમ્મતિ. તેન વુત્તં – ‘‘સબ્બેન લોકેન અવિરુજ્ઝમાનો’’તિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન મેત્તાદિકથા અટ્ઠસાલિનિયા ધમ્મસઙ્ગહટ્ઠકથાયં (ધ. સ. અટ્ઠ. ૨૫૧) વુત્તા. સેસં વુત્તસદિસમેવાતિ.

અપ્પમઞ્ઞાગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩૦. રાગઞ્ચ દોસઞ્ચાતિ કા ઉપ્પત્તિ? રાજગહં કિર નિસ્સાય માતઙ્ગો નામ પચ્ચેકબુદ્ધો વિહરતિ સબ્બપચ્છિમો પચ્ચેકબુદ્ધાનં. અથ અમ્હાકં બોધિસત્તે ઉપ્પન્ને દેવતાયો બોધિસત્તસ્સ પૂજનત્થાય આગચ્છન્તિયો તં દિસ્વા ‘‘મારિસા, મારિસા, બુદ્ધો લોકે ઉપ્પન્નો’’તિ ભણિંસુ. સો નિરોધા વુટ્ઠહન્તો તં સુત્વા અત્તનો જીવિતક્ખયં દિસ્વા હિમવન્તે મહાપપાતો નામ પબ્બતો પચ્ચેકબુદ્ધાનં પરિનિબ્બાનટ્ઠાનં. તત્થ આકાસેન ગન્ત્વા પુબ્બે પરિનિબ્બુતપચ્ચેકબુદ્ધસ્સ અટ્ઠિસઙ્ઘાતં પપાતે પક્ખિપિત્વા સિલાતલે નિસીદિત્વા ઇમં ઉદાનગાથં અભાસિ.

તત્થ રાગદોસમોહા ઉરગસુત્તે વુત્તાવ. સંયોજનાનીતિ દસ સંયોજનાનિ, તાનિ ચ તેન તેન મગ્ગેન સન્દાલયિત્વા. અસન્તસં જીવિતસઙ્ખયમ્હીતિ જીવિતસઙ્ખયો વુચ્ચતિ ચુતિચિત્તસ્સ પરિભેદો. તસ્મિઞ્ચ જીવિતસઙ્ખયે જીવિતનિકન્તિયા પહીનત્તા અસન્તસન્તિ. એત્તાવતા સોપાદિસેસં ¶ નિબ્બાનધાતું અત્તનો દસ્સેત્વા ગાથાપરિયોસાને અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયીતિ.

જીવિતસઙ્ખયગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩૧. ભજન્તીતિ કા ઉપ્પત્તિ? બારાણસિયં કિર અઞ્ઞતરો રાજા આદિગાથાય વુત્તપ્પકારમેવ ફીતં રજ્જં સમનુસાસતિ. તસ્સ ખરો આબાધો ઉપ્પજ્જિ, દુક્ખા વેદના પવત્તન્તિ. વીસતિસહસ્સિત્થિયો ¶ તં પરિવારેત્વા હત્થપાદસમ્બાહનાદીનિ કરોન્તિ. અમચ્ચા ‘‘ન દાનાયં રાજા જીવિસ્સતિ, હન્દ, મયં અત્તનો સરણં ગવેસામા’’તિ ચિન્તેત્વા અઞ્ઞતરસ્સ ¶ રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ઉપટ્ઠાનં યાચિંસુ. તે તત્થ ઉપટ્ઠહન્તિયેવ, ન કિઞ્ચિ લભન્તિ. રાજા આબાધા વુટ્ઠહિત્વા પુચ્છિ – ‘‘ઇત્થન્નામો ચ ઇત્થન્નામો ચ કુહિ’’ન્તિ? તતો તં પવત્તિં સુત્વાવ સીસં ચાલેત્વા તુણ્હી અહોસિ. તેપિ અમચ્ચા ‘‘રાજા વુટ્ઠિતો’’તિ સુત્વા તત્થ કિઞ્ચિ અલભમાના પરમેન પારિજુઞ્ઞેન પીળિતા પુનદેવ આગન્ત્�