📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

ખુદ્દકનિકાયે

જાતક-અટ્ઠકથા

(પઠમો ભાગો)

ગન્થારમ્ભકથા

જાતિકોટિસહસ્સેહિ ¶ ¶ ¶ , પમાણરહિતં હિતં;

લોકસ્સ લોકનાથેન, કતં યેન મહેસિના.

તસ્સ પાદે નમસ્સિત્વા, કત્વા ધમ્મસ્સ ચઞ્જલિં;

સઙ્ઘઞ્ચ પતિમાનેત્વા, સબ્બસમ્માનભાજનં.

નમસ્સનાદિનો ¶ અસ્સ, પુઞ્ઞસ્સ રતનત્તયે;

પવત્તસ્સાનુભાવેન, છેત્વા સબ્બે ઉપદ્દવે.

તં તં કારણમાગમ્મ, દેસિતાનિ જુતીમતા;

અપણ્ણકાદીનિ પુરા, જાતકાનિ મહેસિના.

યાનિ યેસુ ચિરં સત્થા, લોકનિત્થરણત્થિકો;

અનન્તે બોધિસમ્ભારે, પરિપાચેસિ નાયકો.

તાનિ સબ્બાનિ એકજ્ઝં, આરોપેન્તેહિ સઙ્ગહં;

જાતકં નામ સઙ્ગીતં, ધમ્મસઙ્ગાહકેહિ યં.

બુદ્ધવંસસ્સ એતસ્સ, ઇચ્છન્તેન ચિરટ્ઠિતિં;

યાચિતો અભિગન્ત્વાન, થેરેન અત્થદસ્સિના.

અસંસટ્ઠવિહારે ¶ , સદા સુદ્ધવિહારિના;

તથેવ બુદ્ધમિત્તેન, સન્તચિત્તેન વિઞ્ઞુના.

મહિંસાસકવંસમ્હિ, સમ્ભૂતેન નયઞ્ઞુના;

બુદ્ધદેવેન ચ તથા, ભિક્ખુના સુદ્ધબુદ્ધિના.

મહાપુરિસચરિયાનં, આનુભાવં અચિન્તિયં;

તસ્સ વિજ્જોતયન્તસ્સ, જાતકસ્સત્થવણ્ણનં.

મહાવિહારવાસીનં, વાચનામગ્ગનિસ્સિતં;

ભાસિસ્સં ભાસતો તં મે, સાધુ ગણ્હન્તુ સાધવોતિ.

નિદાનકથા

સા ¶ ¶ પનાયં જાતકસ્સ અત્થવણ્ણના દૂરેનિદાનં, અવિદૂરેનિદાનં, સન્તિકેનિદાનન્તિ ઇમાનિ તીણિ નિદાનાનિ દસ્સેત્વા વણ્ણિયમાના યે નં સુણન્તિ, તેહિ સમુદાગમતો પટ્ઠાય વિઞ્ઞાતત્તા યસ્મા સુટ્ઠુ વિઞ્ઞાતા નામ હોતિ, તસ્મા તં તાનિ નિદાનાનિ દસ્સેત્વા વણ્ણયિસ્સામ.

તત્થ આદિતો તાવ તેસં નિદાનાનં પરિચ્છેદો વેદિતબ્બો. દીપઙ્કરપાદમૂલસ્મિઞ્હિ કતાભિનીહારસ્સ મહાસત્તસ્સ યાવ વેસ્સન્તરત્તભાવા ચવિત્વા તુસિતપુરે નિબ્બત્તિ, તાવ પવત્તો કથામગ્ગો દૂરેનિદાનં નામ. તુસિતભવનતો પન ચવિત્વા યાવ બોધિમણ્ડે સબ્બઞ્ઞુતપ્પત્તિ, તાવ પવત્તો કથામગ્ગો અવિદૂરેનિદાનં નામ. સન્તિકેનિદાનં પન તેસુ તેસુ ઠાનેસુ વિહરતો તસ્મિં તસ્મિંયેવ ઠાને લબ્ભતીતિ.

૧. દૂરેનિદાનકથા

તત્રિદં દૂરેનિદાનં નામ – ઇતો કિર કપ્પસતસહસ્સાધિકાનં ચતુન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે અમરવતી નામ નગરં અહોસિ. તત્થ સુમેધો નામ બ્રાહ્મણો પટિવસતિ ઉભતો સુજાતો માતિતો ¶ ચ પિતિતો ચ સંસુદ્ધગહણિકો યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા અક્ખિત્તો અનુપકુટ્ઠો જાતિવાદેન અભિરૂપો દસ્સનીયો પાસાદિકો પરમાય વણ્ણપોક્ખરતાય સમન્નાગતો. સો અઞ્ઞં કમ્મં અકત્વા બ્રાહ્મણસિપ્પમેવ ઉગ્ગણ્હિ. તસ્સ દહરકાલેયેવ માતાપિતરો કાલમકંસુ. અથસ્સ રાસિવડ્ઢકો અમચ્ચો આયપોત્થકં આહરિત્વા સુવણ્ણરજતમણિમુત્તાદિભરિતે ગબ્ભે વિવરિત્વા ‘‘એત્તકં તે, કુમાર, માતુ સન્તકં, એત્તકં પિતુ સન્તકં, એત્તકં અય્યકપય્યકાન’’ન્તિ યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા ધનં આચિક્ખિત્વા ‘‘એતં પટિપજ્જાહી’’તિ આહ. સુમેધપણ્ડિતો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમં ધનં સંહરિત્વા મય્હં પિતુપિતામહાદયો પરલોકં ગચ્છન્તા એકં કહાપણમ્પિ ગહેત્વા ન ગતા, મયા પન ગહેત્વા ગમનકારણં કાતું વટ્ટતી’’તિ. સો રઞ્ઞો આરોચેત્વા નગરે ભેરિં ચરાપેત્વા મહાજનસ્સ દાનં દત્વા તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિ. ઇમસ્સ પનત્થસ્સ આવિભાવત્થં ઇમસ્મિં ઠાને સુમેધકથા કથેતબ્બા ¶ . સા પનેસા કિઞ્ચાપિ બુદ્ધવંસે નિરન્તરં આગતાયેવ, ગાથાસમ્બન્ધેન પન આગતત્તા ન સુટ્ઠુ પાકટા. તસ્મા તં અન્તરન્તરા ગાથાય સમ્બન્ધદીપકેહિ વચનેહિ સદ્ધિં કથેસ્સામ.

સુમેધકથા

કપ્પસતસહસ્સાધિકાનઞ્હિ ચતુન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે દસહિ સદ્દેહિ અવિવિત્તં ‘‘અમરવતી’’તિ ચ ‘‘અમર’’ન્તિ ચ લદ્ધનામં નગરં અહોસિ, યં સન્ધાય બુદ્ધવંસે વુત્તં –

‘‘કપ્પે ¶ ચ સતસહસ્સે, ચતુરો ચ અસઙ્ખિયે;

અમરં નામ નગરં, દસ્સનેય્યં મનોરમં;

દસહિ સદ્દેહિ અવિવિત્તં, અન્નપાનસમાયુત’’ન્તિ.

તત્થ દસહિ સદ્દેહિ અવિવિત્તન્તિ હત્થિસદ્દેન, અસ્સસદ્દેન, રથસદ્દેન, ભેરિસદ્દેન, મુદિઙ્ગસદ્દેન, વીણાસદ્દેન, સમ્મસદ્દેન, તાળસદ્દેન, સઙ્ખસદ્દેન ‘‘અસ્નાથ, પિવથ, ખાદથા’’તિ દસમેન સદ્દેનાતિ ઇમેહિ દસહિ સદ્દેહિ અવિવિત્તં અહોસિ. તેસં પન સદ્દાનં એકદેસમેવ ગહેત્વા –

‘‘હત્થિસદ્દં ¶ અસ્સસદ્દં, ભેરિસઙ્ખરથાનિ ચ;

ખાદથ પિવથ ચેવ, અન્નપાનેન ઘોસિત’’ન્તિ. –

બુદ્ધવંસે ઇમં ગાથં વત્વા –

‘‘નગરં સબ્બઙ્ગસમ્પન્નં, સબ્બકમ્મમુપાગતં;

સત્તરતનસમ્પન્નં, નાનાજનસમાકુલં;

સમિદ્ધં દેવનગરંવ, આવાસં પુઞ્ઞકમ્મિનં.

‘‘નગરે અમરવતિયા, સુમેધો નામ બ્રાહ્મણો;

અનેકકોટિસન્નિચયો, પહૂતધનધઞ્ઞવા.

‘‘અજ્ઝાયકો ¶ મન્તધરો, તિણ્ણં વેદાન પારગૂ;

લક્ખણે ઇતિહાસે ચ, સધમ્મે પારમિં ગતો’’તિ. – વુત્તં;

અથેકદિવસં સો સુમેધપણ્ડિતો ઉપરિપાસાદવરતલે રહોગતો હુત્વા પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસિન્નો ચિન્તેસિ – ‘‘પુનબ્ભવે, પણ્ડિત, પટિસન્ધિગ્ગહણં નામ દુક્ખં, તથા નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને સરીરભેદનં, અહઞ્ચ જાતિધમ્મો જરાધમ્મો બ્યાધિધમ્મો મરણધમ્મો, એવંભૂતેન મયા અજાતિં અજરં અબ્યાધિં અદુક્ખં સુખં સીતલં અમતમહાનિબ્બાનં પરિયેસિતું વટ્ટતિ, અવસ્સં ભવતો મુચ્ચિત્વા નિબ્બાનગામિના એકેન મગ્ગેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ. તેન વુત્તં –

‘‘રહોગતો નિસીદિત્વા, એવં ચિન્તેસહં તદા;

દુક્ખો પુનબ્ભવો નામ, સરીરસ્સ ચ ભેદનં.

‘‘જાતિધમ્મો જરાધમ્મો, બ્યાધિધમ્મો સહં તદા;

અજરં અમતં ખેમં, પરિયેસિસ્સામિ નિબ્બુતિં.

‘‘યંનૂનિમં પૂતિકાયં, નાનાકુણપપૂરિતં;

છડ્ડયિત્વાન ગચ્છેય્યં, અનપેક્ખો અનત્થિકો.

‘‘અત્થિ ¶ હેહિતિ સો મગ્ગો, ન સો સક્કા ન હેતુયે;

પરિયેસિસ્સામિ તં મગ્ગં, ભવતો પરિમુત્તિયા’’તિ.

તતો ¶ ઉત્તરિપિ એવં ચિન્તેસિ – યથા હિ લોકે દુક્ખસ્સ પટિપક્ખભૂતં સુખં નામ અત્થિ, એવં ભવે સતિ તપ્પટિપક્ખેન વિભવેનાપિ ભવિતબ્બં. યથા ચ ઉણ્હે સતિ તસ્સ વૂપસમભૂતં સીતમ્પિ અત્થિ, એવં રાગાદીનં અગ્ગીનં વૂપસમેન નિબ્બાનેનાપિ ભવિતબ્બં. યથા ચ પાપસ્સ લામકસ્સ ધમ્મસ્સ પટિપક્ખભૂતો કલ્યાણો અનવજ્જધમ્મોપિ અત્થિયેવ, એવમેવ પાપિકાય જાતિયા સતિ સબ્બજાતિક્ખેપનતો અજાતિસઙ્ખાતેન નિબ્બાનેનાપિ ભવિતબ્બમેવાતિ. તેન વુત્તં –

‘‘યથાપિ ¶ દુક્ખે વિજ્જન્તે, સુખં નામપિ વિજ્જતિ;

એવં ભવે વિજ્જમાને, વિભવોપિ ઇચ્છિતબ્બકો.

‘‘યથાપિ ઉણ્હે વિજ્જન્તે, અપરં વિજ્જતિ સીતલં;

એવં તિવિધગ્ગિ વિજ્જન્તે, નિબ્બાનં ઇચ્છિતબ્બકં.

‘‘યથાપિ પાપે વિજ્જન્તે, કલ્યાણમપિ વિજ્જતિ;

એવમેવ જાતિ વિજ્જન્તે, અજાતિપિચ્છિતબ્બક’’ન્તિ.

અપરમ્પિ ચિન્તેસિ – યથા નામ ગૂથરાસિમ્હિ નિમુગ્ગેન પુરિસેન દૂરતો પઞ્ચવણ્ણપદુમસઞ્છન્નં મહાતળાકં દિસ્વા ‘‘કતરેન નુ ખો મગ્ગેન એત્થ ગન્તબ્બ’’ન્તિ તં તળાકં ગવેસિતું યુત્તં. યં તસ્સ અગવેસનં, ન સો તળાકસ્સ દોસો. એવમેવ કિલેસમલધોવને અમતમહાનિબ્બાનતળાકે વિજ્જન્તે તસ્સ અગવેસનં ન અમતનિબ્બાનમહાતળાકસ્સ દોસો. યથા ચ ચોરેહિ સમ્પરિવારિતો પુરિસો પલાયનમગ્ગે વિજ્જમાનેપિ સચે ન પલાયતિ, ન સો મગ્ગસ્સ દોસો, પુરિસસ્સેવ દોસો. એવમેવ કિલેસેહિ પરિવારેત્વા ગહિતસ્સ પુરિસસ્સ વિજ્જમાનેયેવ નિબ્બાનગામિમ્હિ સિવે મગ્ગે મગ્ગસ્સ અગવેસનં નામ ન મગ્ગસ્સ દોસો, પુગ્ગલસ્સેવ દોસો. યથા ચ બ્યાધિપીળિતો પુરિસો વિજ્જમાને બ્યાધિતિકિચ્છકે વેજ્જે સચે તં વેજ્જં ગવેસિત્વા બ્યાધિં ન તિકિચ્છાપેતિ, ન સો વેજ્જસ્સ દોસો, પુરિસસ્સેવ દોસો. એવમેવ યો કિલેસબ્યાધિપીળિતો પુરિસો કિલેસવૂપસમમગ્ગકોવિદં વિજ્જમાનમેવ આચરિયં ન ગવેસતિ, તસ્સેવ દોસો, ન કિલેસવિનાસકસ્સ આચરિયસ્સાતિ. તેન વુત્તં –

‘‘યથા ગૂથગતો પુરિસો, તળાકં દિસ્વાન પૂરિતં;

ન ગવેસતિ તં તળાકં, ન દોસો તળાકસ્સ સો.

‘‘એવં ¶ કિલેસમલધોવે, વિજ્જન્તે અમતન્તળે;

ન ગવેસતિ તં તળાકં, ન દોસો અમતન્તળે.

‘‘યથા ¶ અરીહિ પરિરુદ્ધો, વિજ્જન્તે ગમનમ્પથે;

ન પલાયતિ સો પુરિસો, ન દોસો અઞ્જસસ્સ સો.

‘‘એવં ¶ કિલેસપરિરુદ્ધો, વિજ્જમાને સિવે પથે;

ન ગવેસતિ તં મગ્ગં, ન દોસો સિવમઞ્જસે.

‘‘યથાપિ બ્યાધિતો પુરિસો, વિજ્જમાને તિકિચ્છકે;

ન તિકિચ્છાપેતિ તં બ્યાધિં, ન દોસો સો તિકિચ્છકે.

‘‘એવં કિલેસબ્યાધીહિ, દુક્ખિતો પરિપીળિતો;

ન ગવેસતિ તં આચરિયં, ન દોસો સો વિનાયકે’’તિ.

અપરમ્પિ ચિન્તેસિ – યથા મણ્ડનજાતિકો પુરિસો કણ્ઠે આસત્તં કુણપં છડ્ડેત્વા સુખી ગચ્છતિ, એવં મયાપિ ઇમં પૂતિકાયં છડ્ડેત્વા અનપેક્ખેન નિબ્બાનનગરં પવિસિતબ્બં. યથા ચ નરનારિયો ઉક્કારભૂમિયં ઉચ્ચારપસ્સાવં કત્વા ન તં ઉચ્છઙ્ગેન વા આદાય દસન્તેન વા વેઠેત્વા ગચ્છન્તિ, જિગુચ્છમાના પન અનપેક્ખાવ છડ્ડેત્વા ગચ્છન્તિ, એવં મયાપિ ઇમં પૂતિકાયં અનપેક્ખેન છડ્ડેત્વા અમતં નિબ્બાનનગરં પવિસિતું વટ્ટતિ. યથા ચ નાવિકા નામ જજ્જરં નાવં અનપેક્ખા છડ્ડેત્વા ગચ્છન્તિ, એવં અહમ્પિ ઇમં નવહિ વણમુખેહિ પગ્ઘરન્તં કાયં છડ્ડેત્વા અનપેક્ખો નિબ્બાનપુરં પવિસિસ્સામિ. યથા ચ પુરિસો નાનારતનાનિ આદાય ચોરેહિ સદ્ધિં મગ્ગં ગચ્છન્તો અત્તનો રતનનાસભયેન તે છડ્ડેત્વા ખેમં મગ્ગં ગણ્હાતિ, એવં અયમ્પિ કરજકાયો રતનવિલોપકચોરસદિસો. સચાહં એત્થ તણ્હં કરિસ્સામિ, અરિયમગ્ગકુસલધમ્મરતનં મે નસ્સિસ્સતિ. તસ્મા મયા ઇમં ચોરસદિસં કાયં છડ્ડેત્વા નિબ્બાનનગરં પવિસિતું વટ્ટતીતિ. તેન વુત્તં –

‘‘યથાપિ કુણપં પુરિસો, કણ્ઠે બદ્ધં જિગુચ્છિય;

મોચયિત્વાન ગચ્છેય્ય, સુખી સેરી સયંવસી.

‘‘તથેવિમં ¶ પૂતિકાયં, નાનાકુણપસઞ્ચયં;

છડ્ડયિત્વાન ગચ્છેય્યં, અનપેક્ખો અનત્થિકો.

‘‘યથા ઉચ્ચારટ્ઠાનમ્હિ, કરીસં નરનારિયો;

છડ્ડયિત્વાન ગચ્છન્તિ, અનપેક્ખા અનત્થિકા.

‘‘એવમેવાહં ¶ ઇમં કાયં, નાનાકુણપપૂરિતં;

છડ્ડયિત્વાન ગચ્છિસ્સં, વચ્ચં કત્વા યથા કુટિં.

‘‘યથાપિ જજ્જરં નાવં, પલુગ્ગં ઉદગાહિનિં;

સામી છડ્ડેત્વા ગચ્છન્તિ, અનપેક્ખા અનત્થિકા.

‘‘એવમેવાહં ¶ ઇમં કાયં, નવચ્છિદ્દં ધુવસ્સવં;

છડ્ડયિત્વાન ગચ્છિસ્સં, જિણ્ણનાવંવ સામિકા.

‘‘યથાપિ પુરિસો ચોરેહિ, ગચ્છન્તો ભણ્ડમાદિય;

ભણ્ડચ્છેદભયં દિસ્વા, છડ્ડયિત્વાન ગચ્છતિ.

‘‘એવમેવ અયં કાયો, મહાચોરસમો વિય;

પહાયિમં ગમિસ્સામિ, કુસલચ્છેદનાભયા’’તિ.

એવં સુમેધપણ્ડિતો નાનાવિધાહિ ઉપમાહિ ઇમં નેક્ખમ્મૂપસંહિતં અત્થં ચિન્તેત્વા સકનિવેસને અપરિમિતં ભોગક્ખન્ધં હેટ્ઠા વુત્તનયેન કપણદ્ધિકાદીનં વિસ્સજ્જેત્વા મહાદાનં દત્વા વત્થુકામે ચ કિલેસકામે ચ પહાય અમરનગરતો નિક્ખમિત્વા એકકોવ હિમવન્તે ધમ્મિકં નામ પબ્બતં નિસ્સાય અસ્સમં કત્વા તત્થ પણ્ણસાલઞ્ચ ચઙ્કમઞ્ચ માપેત્વા પઞ્ચહિ નીવરણદોસેહિ વિવજ્જિતં ‘‘એવં સમાહિતે ચિત્તે’’તિઆદિના નયેન વુત્તેહિ અટ્ઠહિ કારણગુણેહિ સમુપેતં અભિઞ્ઞાસઙ્ખાતં બલં આહરિતું તસ્મિં અસ્સમપદે નવદોસસમન્નાગતં સાટકં પજહિત્વા દ્વાદસગુણસમન્નાગતં વાકચીરં નિવાસેત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિ. એવં પબ્બજિતો અટ્ઠદોસસમાકિણ્ણં તં પણ્ણસાલં પહાય દસગુણસમન્નાગતં રુક્ખમૂલં ઉપગન્ત્વા સબ્બં ધઞ્ઞવિકતિં પહાય પવત્તફલભોજનો હુત્વા નિસજ્જટ્ઠાનચઙ્કમનવસેનેવ પધાનં પદહન્તો સત્તાહબ્ભન્તરેયેવ અટ્ઠન્નં સમાપત્તીનં પઞ્ચન્નઞ્ચ અભિઞ્ઞાનં લાભી અહોસિ. એવં તં યથાપત્થિતં અભિઞ્ઞાબલં પાપુણિ. તેન વુત્તં –

‘‘એવાહં ¶ ચિન્તયિત્વાન, નેકકોટિસતં ધનં;

નાથાનાથાનં દત્વાન, હિમવન્તમુપાગમિં.

‘‘હિમવન્તસ્સાવિદૂરે ¶ , ધમ્મિકો નામ પબ્બતો;

અસ્સમો સુકતો મય્હં, પણ્ણસાલા સુમાપિતા.

‘‘ચઙ્કમં તત્થ માપેસિં, પઞ્ચદોસવિવજ્જિતં;

અટ્ઠગુણસમુપેતં, અભિઞ્ઞાબલમાહરિં.

‘‘સાટકં પજહિં તત્થ, નવદોસમુપાગતં;

વાકચીરં નિવાસેસિં, દ્વાદસગુણમુપાગતં.

‘‘અટ્ઠદોસસમાકિણ્ણં, પજહિં પણ્ણસાલકં;

ઉપાગમિં રુક્ખમૂલં, ગુણે દસહુપાગતં.

‘‘વાપિતં રોપિતં ધઞ્ઞં, પજહિં નિરવસેસતો;

અનેકગુણસમ્પન્નં, પવત્તફલમાદિયિં.

‘‘તત્થપ્પધાનં ¶ પદહિં, નિસજ્જટ્ઠાનચઙ્કમે;

અબ્ભન્તરમ્હિ સત્તાહે, અભિઞ્ઞાબલપાપુણિ’’ન્તિ.

તત્થ ‘‘અસ્સમો સુકતો મય્હં, પણ્ણસાલા સુમાપિતા’’તિ ઇમાય પાળિયા સુમેધપણ્ડિતેન અસ્સમપણ્ણસાલાચઙ્કમા સહત્થા માપિતા વિય વુત્તા. અયં પનેત્થ અત્થો – મહાસત્તં ‘‘હિમવન્તં અજ્ઝોગાહેત્વા અજ્જ ધમ્મિકં પબ્બતં પવિસિસ્સામી’’તિ નિક્ખન્તં દિસ્વા સક્કો દેવાનમિન્દો વિસ્સકમ્મદેવપુત્તં આમન્તેસિ – ‘‘તાત, અયં સુમેધપણ્ડિતો પબ્બજિસ્સામીતિ નિક્ખન્તો, એતસ્સ વસનટ્ઠાનં માપેહી’’તિ. સો તસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા રમણીયં અસ્સમં, સુગુત્તં પણ્ણસાલં, મનોરમં ચઙ્કમઞ્ચ માપેસિ. ભગવા પન તદા અત્તનો પુઞ્ઞાનુભાવેન નિપ્ફન્નં તં અસ્સમપદં સન્ધાય સારિપુત્ત, તસ્મિં ધમ્મિકપબ્બતે –

‘‘અસ્સમો સુકતો મય્હં, પણ્ણસાલા સુમાપિતા;

ચઙ્કમં તત્થ માપેસિં, પઞ્ચદોસવિવજ્જિત’’ન્તિ. –

આહ ¶ . તત્થ સુકતો મય્હન્તિ સુકતો મયા. પણ્ણસાલા સુમાપિતાતિ પણ્ણચ્છદનસાલાપિ મે સુમાપિતા અહોસિ.

પઞ્ચદોસવિવજ્જિતન્તિ ¶ પઞ્ચિમે ચઙ્કમદોસા નામ – થદ્ધવિસમતા, અન્તોરુક્ખતા, ગહનચ્છન્નતા, અતિસમ્બાધતા, અતિવિસાલતાતિ. થદ્ધવિસમભૂમિભાગસ્મિઞ્હિ ચઙ્કમે ચઙ્કમન્તસ્સ પાદા રુજ્જન્તિ, ફોટા ઉટ્ઠહન્તિ, ચિત્તં એકગ્ગં ન લભતિ, કમ્મટ્ઠાનં વિપજ્જતિ. મુદુસમતલે પન ફાસુવિહારં આગમ્મ કમ્મટ્ઠાનં સમ્પજ્જતિ. તસ્મા થદ્ધવિસમભૂમિભાગતા એકો દોસોતિ વેદિતબ્બો. ચઙ્કમસ્સ અન્તો વા મજ્ઝે વા કોટિયં વા રુક્ખે સતિ પમાદમાગમ્મ ચઙ્કમન્તસ્સ નલાટં વા સીસં વા પટિહઞ્ઞતીતિ અન્તોરુક્ખતા દુતિયો દોસો. તિણલતાદિગહનચ્છન્ને ચઙ્કમે ચઙ્કમન્તો અન્ધકારવેલાયં ઉરગાદિકે પાણે અક્કમિત્વા વા મારેતિ, તેહિ વા દટ્ઠો દુક્ખં આપજ્જતીતિ ગહનચ્છન્નતા તતિયો દોસો. અતિસમ્બાધે ચઙ્કમે વિત્થારતો રતનિકે વા અડ્ઢરતનિકે વા ચઙ્કમન્તસ્સ પરિચ્છેદે પક્ખલિત્વા નખાપિ અઙ્ગુલિયોપિ ભિજ્જન્તીતિ અતિસમ્બાધતા ચતુત્થો દોસો. અતિવિસાલે ચઙ્કમે ચઙ્કમન્તસ્સ ચિત્તં વિધાવતિ, એકગ્ગતં ન લભતીતિ અતિવિસાલતા પઞ્ચમો દોસો. પુથુલતો પન દિયડ્ઢરતનં દ્વીસુ પસ્સેસુ રતનમત્તઅનુચઙ્કમં દીઘતો સટ્ઠિહત્થં મુદુતલં સમવિપ્પકિણ્ણવાલુકં ચઙ્કમં વટ્ટતિ ચેતિયગિરિમ્હિ દીપપ્પસાદકમહિન્દત્થેરસ્સ ચઙ્કમનં વિય, તાદિસં તં અહોસિ. તેનાહ ‘‘ચઙ્કમં તત્થ માપેસિં, પઞ્ચદોસવિવજ્જિત’’ન્તિ.

અટ્ઠગુણસમુપેતન્તિ અટ્ઠહિ સમણસુખેહિ ઉપેતં. અટ્ઠિમાનિ સમણસુખાનિ નામ – ધનધઞ્ઞપરિગ્ગહાભાવો, અનવજ્જપિણ્ડપાતપરિયેસનભાવો, નિબ્બુતપિણ્ડપાતભુઞ્જનભાવો, રટ્ઠં પીળેત્વા ધનસારં વા સીસકહાપણાદીનિ વા ગણ્હન્તેસુ રાજકુલેસુ રટ્ઠપીળનકિલેસાભાવો, ઉપકરણેસુ નિચ્છન્દરાગભાવો, ચોરવિલોપે નિબ્ભયભાવો, રાજરાજમહામત્તેહિ અસંસટ્ઠભાવો, ચતૂસુ દિસાસુ અપ્પટિહતભાવોતિ. ઇદં વુત્તં ¶ હોતિ – યથા તસ્મિં અસ્સમે વસન્તેન સક્કા હોન્તિ ઇમાનિ અટ્ઠ સમણસુખાનિ વિન્દિતું, એવં અટ્ઠગુણસમુપેતં તં અસ્સમં માપેસિન્તિ.

અભિઞ્ઞાબલમાહરિન્તિ પચ્છા તસ્મિં અસ્સમે વસન્તો કસિણપરિકમ્મં કત્વા અભિઞ્ઞાનં સમાપત્તીનઞ્ચ ઉપ્પાદનત્થાય અનિચ્ચતો દુક્ખતો વિપસ્સનં આરભિત્વા થામપ્પત્તં વિપસ્સનાબલં આહરિં. યથા તસ્મિં વસન્તો તં બલં ¶ આહરિતું સક્કોમિ, એવં તં અસ્સમં તસ્સ અભિઞ્ઞત્થાય વિપસ્સનાબલસ્સ અનુચ્છવિકં કત્વા માપેસિન્તિ અત્થો.

સાટકં ¶ પજહિં તત્થ, નવદોસમુપાગતન્તિ એત્થાયં અનુપુબ્બિકથા – તદા કિર કુટિલેણચઙ્કમાદિપટિમણ્ડિતં પુપ્ફૂપગફલૂપગરુક્ખસઞ્છન્નં રમણીયં મધુરસલિલાસયં અપગતવાળમિગભિંસનકસકુણં પવિવેકક્ખમં અસ્સમં માપેત્વા અલઙ્કતચઙ્કમસ્સ ઉભોસુ અન્તેસુ આલમ્બનફલકં સંવિધાય નિસીદનત્થાય ચઙ્કમવેમજ્ઝે સમતલં મુગ્ગવણ્ણસિલં માપેત્વા અન્તોપણ્ણસાલાયં જટામણ્ડલવાકચીરતિદણ્ડકુણ્ડિકાદિકે તાપસપરિક્ખારે, મણ્ડપે પાનીયઘટપાનીયસઙ્ખપાનીયસરાવાનિ, અગ્ગિસાલાયં અઙ્ગારકપલ્લદારુઆદીનીતિ એવં યં યં પબ્બજિતાનં ઉપકારાય સંવત્તતિ, તં તં સબ્બં માપેત્વા પણ્ણસાલાય ભિત્તિયં ‘‘યે કેચિ પબ્બજિતુકામા ઇમે પરિક્ખારે ગહેત્વા પબ્બજન્તૂ’’તિ અક્ખરાનિ છિન્દિત્વા દેવલોકમેવ ગતે વિસ્સકમ્મદેવપુત્તે સુમેધપણ્ડિતો હિમવન્તપબ્બતપાદે ગિરિકન્દરાનુસારેન અત્તનો નિવાસાનુરૂપં ફાસુકટ્ઠાનં ઓલોકેન્તો નદીનિવત્તને વિસ્સકમ્મનિમ્મિતં સક્કદત્તિયં રમણીયં અસ્સમં દિસ્વા ચઙ્કમનકોટિં ગન્ત્વા પદવલઞ્જં અપસ્સન્તો ‘‘ધુવં પબ્બજિતા ધુરગામે ભિક્ખં પરિયેસિત્વા કિલન્તરૂપા આગન્ત્વા પણ્ણસાલં પવિસિત્વા નિસિન્ના ભવિસ્સન્તી’’તિ ચિન્તેત્વા થોકં આગમેત્વા ‘‘અતિવિય ચિરાયન્તિ, જાનિસ્સામી’’તિ પણ્ણાસાલાકુટિદ્વારં વિવરિત્વા અન્તો પવિસિત્વા ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો મહાભિત્તિયં અક્ખરાનિ વાચેત્વા ‘‘મય્હં કપ્પિયપરિક્ખારા એતે, ઇમે ગહેત્વા પબ્બજિસ્સામી’’તિ અત્તનો નિવત્થપારુતં સાટકયુગં પજહિ. તેનાહ ‘‘સાટકં પજહિં તત્થા’’તિ. એવં પવિટ્ઠો અહં, સારિપુત્ત, તસ્સં પણ્ણસાલાયં સાટકં પજહિં.

નવદોસમુપાગતન્તિ સાટકં પજહન્તો નવ દોસે દિસ્વા પજહિન્તિ દીપેતિ. તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિતાનઞ્હિ સાટકસ્મિં નવ દોસા ઉપટ્ઠહન્તિ. તેસુ તસ્સ મહગ્ઘભાવો એકો દોસો, પરપટિબદ્ધતાય ઉપ્પજ્જનભાવો એકો, પરિભોગેન લહું કિલિસ્સનભાવો એકો. કિલિટ્ઠો હિ ધોવિતબ્બો ચ રજિતબ્બો ચ હોતિ. પરિભોગેન જીરણભાવો એકો. જિણ્ણસ્સ હિ તુન્નં વા અગ્ગળદાનં વા કાતબ્બં હોતિ ¶ . પુન પરિયેસનાય દુરભિસમ્ભવભાવો એકો, તાપસપબ્બજ્જાય અસારુપ્પભાવો એકો, પચ્ચત્થિકાનં સાધારણભાવો એકો. યથા હિ નં પચ્ચત્થિકા ન ગણ્હન્તિ, એવં ગોપેતબ્બો હોતિ. પરિભુઞ્જન્તસ્સ વિભૂસનટ્ઠાનભાવો એકો, ગહેત્વા વિચરન્તસ્સ ખન્ધભારમહિચ્છભાવો એકોતિ.

વાકચીરં નિવાસેસિન્તિ તદાહં, સારિપુત્ત, ઇમે નવ દોસે દિસ્વા સાટકં પહાય વાકચીરં નિવાસેસિં, મુઞ્જતિણં ¶ હીરં હીરં કત્વા ગન્થેત્વા કતવાકચીરં નિવાસનપારુપનત્થાય આદિયિન્તિ અત્થો.

દ્વાદસગુણમુપાગતન્તિ ¶ દ્વાદસહિ આનિસંસેહિ સમન્નાગતં. વાકચીરસ્મિઞ્હિ દ્વાદસ આનિસંસા – અપ્પગ્ઘં સુન્દરં કપ્પિયન્તિ અયં તાવ એકો આનિસંસો, સહત્થા કાતું સક્કાતિ અયં દુતિયો, પરિભોગેન સણિકં કિલિસ્સતિ, ધોવિયમાનેપિ પપઞ્ચો નત્થીતિ અયં તતિયો, પરિભોગેન જિણ્ણેપિ સિબ્બિતબ્બાભાવો ચતુત્થો, પુન પરિયેસન્તસ્સ સુખેન કરણભાવો પઞ્ચમો, તાપસપબ્બજ્જાય સારુપ્પભાવો છટ્ઠો, પચ્ચત્થિકાનં નિરુપભોગભાવો સત્તમો, પરિભુઞ્જન્તસ્સ વિભૂસનટ્ઠાનાભાવો અટ્ઠમો, ધારણે સલ્લહુકભાવો નવમો, ચીવરપચ્ચયે અપ્પિચ્છભાવો દસમો, વાકુપ્પત્તિયા ધમ્મિકઅનવજ્જભાવો એકાદસમો, વાકચીરે નટ્ઠેપિ અનપેક્ખભાવો દ્વાદસમોતિ.

અટ્ઠદોસસમાકિણ્ણં, પજહિં પણ્ણસાલકન્તિ. કથં પજહિ? સો કિર વરસાટકયુગં ઓમુઞ્ચિત્વા ચીવરવંસે લગ્ગિતં અનોજપુપ્ફદામસદિસં રત્તં વાકચીરં ગહેત્વા નિવાસેત્વા, તસ્સૂપરિ અપરં સુવણ્ણવણ્ણં વાકચીરં પરિદહિત્વા, પુન્નાગપુપ્ફસન્થરસદિસં સખુરં અજિનચમ્મં એકંસં કત્વા જટામણ્ડલં પટિમુઞ્ચિત્વા ચૂળાય સદ્ધિં નિચ્ચલભાવકરણત્થં સારસૂચિં પવેસેત્વા મુત્તજાલસદિસાય સિક્કાય પવાળવણ્ણં કુણ્ડિકં ઓદહિત્વા તીસુ ઠાનેસુ વઙ્કકાજં આદાય એકિસ્સા કાજકોટિયા કુણ્ડિકં, એકિસ્સા અઙ્કુસપચ્છિતિદણ્ડકાદીનિ ઓલગ્ગેત્વા ખારિભારં અંસે કત્વા, દક્ખિણેન હત્થેન કત્તરદણ્ડં ગહેત્વા પણ્ણસાલતો નિક્ખમિત્વા સટ્ઠિહત્થે મહાચઙ્કમે અપરાપરં ચઙ્કમન્તો અત્તનો વેસં ઓલોકેત્વા – ‘‘મય્હં મનોરથો મત્થકં પત્તો, સોભતિ વત મે પબ્બજ્જા, બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધાદીહિ સબ્બેહિ ધીરપુરિસેહિ વણ્ણિતા થોમિતા ¶ અયં પબ્બજ્જા નામ, પહીનં મે ગિહિબન્ધનં, નિક્ખન્તોસ્મિ નેક્ખમ્મં, લદ્ધા મે ઉત્તમપબ્બજ્જા, કરિસ્સામિ સમણધમ્મં, લભિસ્સામિ મગ્ગફલસુખ’’ન્તિ ઉસ્સાહજાતો ખારિકાજં ઓતારેત્વા ચઙ્કમવેમજ્ઝે મુગ્ગવણ્ણસિલાપટ્ટે સુવણ્ણપટિમા વિય નિસિન્નો દિવસભાગં વીતિનામેત્વા સાયન્હસમયં પણ્ણસાલં પવિસિત્વા, બિદલમઞ્ચકપસ્સે કટ્ઠત્થરિકાય નિપન્નો સરીરં ઉતું ગાહાપેત્વા, બલવપચ્ચૂસે પબુજ્ઝિત્વા અત્તનો આગમનં આવજ્જેસિ ‘‘અહં ઘરાવાસે આદીનવં દિસ્વા અમિતભોગં અનન્તયસં પહાય અરઞ્ઞં પવિસિત્વા નેક્ખમ્મગવેસકો હુત્વા પબ્બજિતો, ઇતો દાનિ પટ્ઠાય પમાદચારં ચરિતું ન વટ્ટતિ.

પવિવેકઞ્હિ પહાય વિચરન્તં મિચ્છાવિતક્કમક્ખિકા ખાદન્તિ, ઇદાનિ મયા વિવેકમનુબ્રૂહેતું વટ્ટતિ. અહઞ્હિ ઘરાવાસં પલિબોધતો દિસ્વા નિક્ખન્તો, અયઞ્ચ મનાપા પણ્ણસાલા, બેલુવપક્કવણ્ણપરિભણ્ડકતા ભૂમિ, રજતવણ્ણા સેતભિત્તિયો, કપોતપાદવણ્ણં પણ્ણચ્છદનં ¶ , વિચિત્તત્થરણવણ્ણો બિદલમઞ્ચકો, નિવાસફાસુકં વસનટ્ઠાનં, ન એત્તો અતિરેકતરા વિય મે ગેહસમ્પદા પઞ્ઞાયતી’’તિ પણ્ણસાલાય દોસે વિચિનન્તો અટ્ઠ દોસે પસ્સિ.

પણ્ણસાલાપરિભોગસ્મિઞ્હિ અટ્ઠ આદીનવા – મહાસમારમ્ભેન દબ્બસમ્ભારે સમોધાનેત્વા કરણપરિયેસનભાવો એકો આદીનવો, તિણપણ્ણમત્તિકાસુ પતિતાસુ તાસં ¶ પુનપ્પુનં ઠપેતબ્બતાય નિબન્ધજગ્ગનભાવો દુતિયો, સેનાસનં નામ મહલ્લકસ્સ પાપુણાતિ, અવેલાય વુટ્ઠાપિયમાનસ્સ ચિત્તેકગ્ગતા ન હોતીતિ ઉટ્ઠાપનિયભાવો તતિયો, સીતુણ્હપટિઘાતેન કાયસ્સ સુખુમાલકરણભાવો ચતુત્થો, ગેહં પવિટ્ઠેન યંકિઞ્ચિ પાપં સક્કા કાતુન્તિ ગરહાપટિચ્છાદનભાવો પઞ્ચમો, ‘‘મય્હ’’ન્તિ પરિગ્ગહકરણભાવો છટ્ઠો, ગેહસ્સ અત્થિભાવો નામ સદુતિયકવાસોતિ સત્તમો, ઊકામઙ્ગુલઘરગોળિકાદીનં સાધારણતાય બહુસાધારણભાવો અટ્ઠમો. ઇતિ ઇમે અટ્ઠ આદીનવે દિસ્વા મહાસત્તો પણ્ણસાલં પજતિ. તેનાહ ‘‘અટ્ઠદોસસમાકિણ્ણં, પજહિં પણ્ણસાલક’’ન્તિ.

ઉપાગમિં રુક્ખમૂલં, ગુણે દસહુપાગતન્તિ છન્નં પટિક્ખિપિત્વા દસહિ ગુણેહિ ઉપેતં રુક્ખમૂલં ઉપગતોસ્મીતિ વદતિ. તત્રિમે દસ ગુણા – અપ્પસમારમ્ભતા એકો ગુણો, ઉપગમનમત્તકમેવ હિ તત્થ હોતિ; અપટિજગ્ગનતા ¶ દુતિયો, તઞ્હિ સમ્મટ્ઠમ્પિ અસમ્મટ્ઠમ્પિ પરિભોગફાસુકં હોતિયેવ. અનુટ્ઠાપરિયભાવો તતિયો, ગરહં નપ્પટિચ્છાદેતિ; તત્થ હિ પાપં કરોન્તો લજ્જતીતિ ગરહાય અપ્પટિચ્છન્નભાવો ચતુત્થો; અબ્ભોકાસવાસો વિય કાયં ન સન્થમ્ભેતીતિ કાયસ્સ અસન્થમ્ભનભાવો પઞ્ચમો; પરિગ્ગહકરણાભાવો છટ્ઠો; ગેહાલયપટિક્ખેપો સત્તમો; બહુસાધારણગેહે વિય ‘‘પટિજગ્ગિસ્સામિ નં, નિક્ખમથા’’તિ નીહરણકાભાવો અટ્ઠમો; વસન્તસ્સ સપ્પીતિકભાવો નવમો; રુક્ખમૂલસેનાસનસ્સ ગતગતટ્ઠાને સુલભતાય અનપેક્ખભાવો દસમોતિ ઇમે દસ ગુણે દિસ્વા રુક્ખમૂલં ઉપાગતોસ્મીતિ વદતિ.

ઇમાનિ એત્તકાનિ કારણાનિ સલ્લક્ખેત્વા મહાસત્તો પુનદિવસે ભિક્ખાય ગામં પાવિસિ. અથસ્સ સમ્પત્તગામે મનુસ્સા મહન્તેન ઉસ્સાહેન ભિક્ખં અદંસુ. સો ભત્તકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા અસ્સમં આગમ્મ નિસીદિત્વા ચિન્તેસિ ‘‘નાહં આહારં ન લભામીતિ પબ્બજિતો, સિનિદ્ધાહારો નામેસ માનમદપુરિસમદે વડ્ઢેતિ, આહારમૂલકસ્સ ચ દુક્ખસ્સ અન્તો નત્થિ. યંનૂનાહં વાપિતરોપિતધઞ્ઞનિબ્બત્તં આહારં પજહિત્વા પવત્તફલભોજનો ભવેય્ય’’ન્તિ. સો તતો ¶ ટ્ઠાય તથા કત્વા ઘટેન્તો વાયમન્તો સત્તાહબ્ભન્તરેયેવ અટ્ઠ સમાપત્તિયો પઞ્ચ અભિઞ્ઞાયો ચ નિબ્બત્તેસિ. તેન વુત્તં –

‘‘વાપિતં રોપિતં ધઞ્ઞં, પજહિં નિરવસેસતો;

અનેકગુણસમ્પન્નં, પવત્તફલમાદિયિં.

‘‘તત્થપ્પધાનં પદહિં, નિસજ્જટ્ઠાનચઙ્કમે;

અબ્ભન્તરમ્હિ સત્તાહે, અભિઞ્ઞાબલપાપુણિ’’ન્તિ.

એવં અભિઞ્ઞાબલં પત્વા સુમેધતાપસે સમાપત્તિસુખેન વીતિનામેન્તે દીપઙ્કરો નામ સત્થા લોકે ઉદપાદિ. તસ્સ પટિસન્ધિજાતિસમ્બોધિધમ્મચક્કપ્પવત્તનેસુ સકલાપિ દસસહસ્સી લોકધાતુ સંકમ્પિ ¶ સમ્પકમ્પિ સમ્પવેધિ, મહાવિરવં વિરવિ, દ્વત્તિંસ પુબ્બનિમિત્તાનિ પાતુરહેસું. સુમેધતાપસો સમાપત્તિસુખેન વીતિનામેન્તો નેવ તં સદ્દમસ્સોસિ, ન તાનિ નિમિત્તાનિ અદ્દસ. તેન વુત્તં –

‘‘એવં ¶ મે સિદ્ધિપ્પત્તસ્સ, વસીભૂતસ્સ સાસને;

દીપઙ્કરો નામ જિનો, ઉપ્પજ્જિ લોકનાયકો.

‘‘ઉપ્પજ્જન્તે ચ જાયન્તે, બુજ્ઝન્તે ધમ્મદેસને;

ચતુરો નિમિત્તે નાદ્દસં, ઝાનરતિસમપ્પિતો’’તિ.

તસ્મિં કાલે દીપઙ્કરદસબલો ચતૂહિ ખીણાસવસતસહસ્સેહિ પરિવુતો અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરમાનો રમ્મં નામ નગરં પત્વા સુદસ્સનમહાવિહારે પટિવસતિ. રમ્મનગરવાસિનો ‘‘દીપઙ્કરો કિર સમણિસ્સરો પરમાતિસમ્બોધિં પત્વા પવત્તવરધમ્મચક્કો અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરમાનો રમ્મનગરં પત્વા સુદસ્સનમહાવિહારે પટિવસતી’’તિ સુત્વા સપ્પિનવનીતાદીનિ ચેવ ભેસજ્જાનિ વત્થચ્છાદનાનિ ચ ગાહાપેત્વા ગન્ધમાલાદિહત્થા યેન બુદ્ધો, યેન ધમ્મો, યેન સઙ્ઘો, તન્નિન્ના તપ્પોણા તપ્પબ્ભારા હુત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ગન્ધમાલાદીહિ પૂજેત્વા એકમન્તં નિસિન્ના ધમ્મદેસનં સુત્વા સ્વાતનાય નિમન્તેત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કમિંસુ.

તે પુનદિવસે મહાદાનં સજ્જેત્વા નગરં અલઙ્કરિત્વા દસબલસ્સ આગમનમગ્ગં અલઙ્કરોન્તા ¶ ઉદકભિન્નટ્ઠાનેસુ પંસું પક્ખિપિત્વા સમં ભૂમિતલં કત્વા રજતપટ્ટવણ્ણં વાલુકં આકિરન્તિ, લાજાનિ ચેવ પુપ્ફાનિ ચ વિકિરન્તિ, નાનાવિરાગેહિ વત્થેહિ ધજપટાકે ઉસ્સાપેન્તિ, કદલિયો ચેવ પુણ્ણઘટપન્તિયો ચ પતિટ્ઠાપેન્તિ. તસ્મિં કાલે સુમેધતાપસો અત્તનો અસ્સમપદા ઉગ્ગન્ત્વા તેસં મનુસ્સાનં ઉપરિભાગેન આકાસેન ગચ્છન્તો તે હટ્ઠતુટ્ઠે મનુસ્સે દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ આકાસતો ઓરુય્હ એકમન્તં ઠિતો મનુસ્સે પુચ્છિ – ‘‘અમ્ભો કસ્સ તુમ્હે ઇમં મગ્ગં અલઙ્કરોથા’’તિ? તેન વુત્તં –

‘‘પચ્ચન્તદેસવિસયે, નિમન્તેત્વા તથાગતં;

તસ્સ આગમનં મગ્ગં, સોધેન્તિ તુટ્ઠમાનસા.

‘‘અહં તેન સમયેન, નિક્ખમિત્વા સકસ્સમા;

ધુનન્તો વાકચીરાનિ, ગચ્છામિ અમ્બરે તદા.

‘‘વેદજાતં જનં દિસ્વા, તુટ્ઠહટ્ઠં પમોદિતં;

ઓરોહિત્વાન ગગના, મનુસ્સે પુચ્છિ તાવદે.

‘‘‘તુટ્ઠહટ્ઠો ¶ ¶ પમુદિતો, વેદજાતો મહાજનો;

કસ્સ સોધીયતિ મગ્ગો, અઞ્જસં વટુમાયન’’’ન્તિ.

મનુસ્સા આહંસુ ‘‘ભન્તે સુમેધ, ન ત્વં જાનાસિ, દીપઙ્કરદસબલો સમ્માસમ્બોધિં પત્વા પવત્તિતવરધમ્મચક્કો ચારિકં ચરમાનો અમ્હાકં નગરં પત્વા સુદસ્સનમહાવિહારે પટિવસતિ. મયં તં ભગવન્તં નિમન્તયિમ્હા, તસ્સેતં બુદ્ધસ્સ ભગવતો આગમનમગ્ગં અલઙ્કરોમા’’તિ. સુમેધતાપસો ચિન્તેસિ – ‘‘બુદ્ધોતિ ખો ઘોસમત્તકમ્પિ લોકે દુલ્લભં, પગેવ બુદ્ધુપ્પાદો, મયાપિ ઇમેહિ મનુસ્સેહિ સદ્ધિં દસબલસ્સ મગ્ગં અલઙ્કરિતું વટ્ટતી’’તિ. સો તે મનુસ્સે આહ – ‘‘સચે ભો તુમ્હે એતં મગ્ગં બુદ્ધસ્સ અલઙ્કરોથ, મય્હમ્પિ એકં ઓકાસં દેથ, અહમ્પિ તુમ્હેહિ સદ્ધિં મગ્ગં અલઙ્કરિસ્સામી’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ‘‘સુમેધતાપસો ઇદ્ધિમા’’તિ જાનન્તા ઉદકભિન્નોકાસં સલ્લક્ખેત્વા ‘‘ત્વં ઇમં ઠાનં અલઙ્કરોહી’’તિ અદંસુ. સુમેધો બુદ્ધારમ્મણં પીતિં ગહેત્વા ચિન્તેસિ ‘‘અહં ઇમં ઓકાસં ઇદ્ધિયા અલઙ્કરિતું સક્કોમિ, એવં અલઙ્કતો પન મમ મનં ન પરિતોસેસ્સતિ, અજ્જ મયા કાયવેય્યાવચ્ચં કાતું વટ્ટતી’’તિ પંસું આહરિત્વા તસ્મિં પદેસે પક્ખિપિ.

તસ્સ ¶ તસ્મિં પદેસે અનલઙ્કતેયેવ દીપઙ્કરો દસબલો મહાનુભાવાનં છળભિઞ્ઞાનં ખીણાસવાનં ચતૂહિ સતસહસ્સેહિ પરિવુતો દેવતાસુ દિબ્બગન્ધમાલાદીહિ પૂજયન્તીસુ દિબ્બસઙ્ગીતેસુ પવત્તન્તેસુ મનુસ્સેસુ માનુસકગન્ધેહિ ચેવ માલાદીહિ ચ પૂજયન્તેસુ અનન્તાય બુદ્ધલીળાય મનોસિલાતલે વિજમ્ભમાનો સીહો વિય તં અલઙ્કતપટિયત્તં મગ્ગં પટિપજ્જિ. સુમેધતાપસો અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા અલઙ્કતમગ્ગેન આગચ્છન્તસ્સ દસબલસ્સ દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણપટિમણ્ડિતં અસીતિયા અનુબ્યઞ્જનેહિ અનુરઞ્જિતં બ્યામપ્પભાય સમ્પરિવારિતં મણિવણ્ણગગનતલે નાનપ્પકારા વિજ્જુલતા વિય આવેળાવેળભૂતા ચેવ યુગલયુગલભૂતા ચ છબ્બણ્ણઘનબુદ્ધરસ્મિયો વિસ્સજ્જેન્તં રૂપગ્ગપ્પત્તં અત્તભાવં ઓલોકેત્વા ‘‘અજ્જ મયા દસબલસ્સ જીવિતપરિચ્ચાગં કાતું વટ્ટતિ, મા ભગવા કલલં અક્કમિ, મણિફલકસેતું પન અક્કમન્તો વિય સદ્ધિં ચતૂહિ ખીણાસવસતસહસ્સેહિ મમ પિટ્ઠિં મદ્દમાનો ગચ્છતુ, તં મે ¶ ભવિસ્સતિ દીઘરત્તં હિતાય સુખાયા’’તિ કેસે મોચેત્વા અજિનચમ્મજટામણ્ડલવાકચીરાનિ ¶ કાળવણ્ણે કલલે પત્થરિત્વા મણિફલકસેતુ વિય કલલપિટ્ઠે નિપજ્જિ. તેન વુત્તં –

‘‘તે મે પુટ્ઠા વિયાકંસુ, ‘બુદ્ધો લોકે અનુત્તરો;

દીપઙ્કરો નામ જિનો, ઉપ્પજ્જિ લોકનાયકો;

તસ્સ સોધીયતિ મગ્ગો, અઞ્જસં વટુમાયનં’.

‘‘બુદ્ધોતિ મમ સુત્વાન, પીતિ ઉપ્પજ્જિ તાવદે;

બુદ્ધો બુદ્ધોતિ કથયન્તો, સોમનસ્સં પવેદયિં.

‘‘તત્થ ઠત્વા વિચિન્તેસિં, તુટ્ઠો સંવિગ્ગમાનસો;

‘ઇધ બીજાનિ રોપિસ્સં, ખણો એવ મા ઉપચ્ચગા’.

‘‘યદિ બુદ્ધસ્સ સોધેથ, એકોકાસં દદાથ મે;

અહમ્પિ સોધયિસ્સામિ, અઞ્જસં વટુમાયનં.

‘‘અદંસુ તે મમોકાસં, સોધેતું અઞ્જસં તદા;

બુદ્ધો બુદ્ધોતિ ચિન્તેન્તો, મગ્ગં સોધેમહં તદા.

‘‘અનિટ્ઠિતે ¶ મમોકાસે, દીપઙ્કરો મહામુનિ;

ચતૂહિ સતસહસ્સેહિ, છળભિઞ્ઞેહિ તાદિહિ;

ખીણાસવેહિ વિમલેહિ, પટિપજ્જિ અઞ્જસં જિનો.

‘‘પચ્ચુગ્ગમના વત્તન્તિ, વજ્જન્તિ ભેરિયો બહૂ;

આમોદિતા નરમરૂ, સાધુકારં પવત્તયું.

‘‘દેવા મનુસ્સે પસ્સન્તિ, મનુસ્સાપિ ચ દેવતા;

ઉભોપિ તે પઞ્જલિકા, અનુયન્તિ તથાગતં.

‘‘દેવા દિબ્બેહિ તુરિયેહિ, મનુસ્સા માનુસેહિ ચ;

ઉભોપિ તે વજ્જયન્તા, અનુયન્તિ તથાગતં.

‘‘દિબ્બં મન્દારવં પુપ્ફં, પદુમં પારિછત્તકં;

દિસોદિસં ઓકિરન્તિ, આકાસનભગતા મરૂ.

‘‘ચમ્પકં ¶ સલલં નીપં, નાગપુન્નાગકેતકં;

દિસોદિસં ઉક્ખિપન્તિ, ભૂમિતલગતા નરા.

‘‘કેસે મુઞ્ચિત્વાહં તત્થ, વાકચીરઞ્ચ ચમ્મકં;

કલલે પત્થરિત્વાન, અવકુજ્જો નિપજ્જહં.

‘‘અક્કમિત્વાન મં બુદ્ધો, સહ સિસ્સેહિ ગચ્છતુ;

મા નં કલલે અક્કમિત્થો, હિતાય મે ભવિસ્સતી’’તિ.

સો કલલપિટ્ઠે નિપન્નકોવ પુન અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા દીપઙ્કરદસબલસ્સ બુદ્ધસિરિં સમ્પસ્સમાનો એવં ચિન્તેસિ – ‘‘સચાહં ઇચ્છેય્યં, સબ્બકિલેસે ઝાપેત્વા સઙ્ઘનવકો હુત્વા રમ્મનગરં પવિસેય્યં. અઞ્ઞાતકવેસેન ¶ પન મે કિલેસે ઝાપેત્વા નિબ્બાનપ્પત્તિયા કિચ્ચં નત્થિ. યંનૂનાહં દીપઙ્કરદસબલો વિય પરમાભિસમ્બોધિં પત્વા ધમ્મનાવં આરોપેત્વા મહાજનં સંસારસાગરા ¶ ઉત્તારેત્વા પચ્છા પરિનિબ્બાયેય્યં, ઇદં મય્હં પતિરૂપ’’ન્તિ. તતો અટ્ઠ ધમ્મે સમોધાનેત્વા બુદ્ધભાવાય અભિનીહારં કત્વા નિપજ્જિ. તેન વુત્તં –

‘‘પથવિયં નિપન્નસ્સ, એવં મે આસિ ચેતસો;

‘ઇચ્છમાનો અહં અજ્જ, કિલેસે ઝાપયે મમ.

‘કિં મે અઞ્ઞાતવેસેન, ધમ્મં સચ્છિકતેનિધ;

સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, બુદ્ધો હેસ્સં સદેવકે.

‘કિં મે એકેન તિણ્ણેન, પુરિસેન થામદસ્સિના;

સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, સન્તારેસ્સં સદેવકે.

‘ઇમિના મે અધિકારેન, કતેન પુરિસુત્તમે;

સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, તારેમિ જનતં બહું.

‘સંસારસોતં છિન્દિત્વા, વિદ્ધંસેત્વા તયો ભવે;

ધમ્મનાવં સમારુય્હ, સન્તારેસ્સં સદેવકે’’’તિ. (બુ. વં. ૨.૫૪-૫૮);

યસ્મા પન બુદ્ધત્તં પત્થેન્તસ્સ –

‘‘મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, હેતુ સત્થારદસ્સનં;

પબ્બજ્જા ગુણસમ્પત્તિ, અધિકારો ચ છન્દતા;

અટ્ઠધમ્મસમોધાના, અભિનીહારો સમિજ્ઝતી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૫૯);

મનુસ્સત્તભાવસ્મિંયેવ ¶ હિ ઠત્વા બુદ્ધત્તં પત્થેન્તસ્સ પત્થના સમિજ્ઝતિ, ન નાગસ્સ વા સુપણ્ણસ્સ વા દેવતાય વા પત્થના સમિજ્ઝતિ. મનુસ્સત્તભાવેપિ પુરિસલિઙ્ગે ઠિતસ્સેવ પત્થના સમિજ્ઝતિ, ન ઇત્થિયા વા પણ્ડકનપુંસકઉભતોબ્યઞ્જનકાનં વા પત્થના સમિજ્ઝતિ. પુરિસસ્સાપિ તસ્મિં અત્તભાવે અરહત્તપ્પત્તિયા હેતુસમ્પન્નસ્સેવ પત્થના સમિજ્ઝતિ, નો ઇતરસ્સ. હેતુસમ્પન્નસ્સાપિ જીવમાનકબુદ્ધસ્સેવ સન્તિકે પત્થેન્તસ્સ પત્થના સમિજ્ઝતિ, પરિનિબ્બુતે બુદ્ધે ચેતિયસન્તિકે વા બોધિમૂલે વા પત્થેન્તસ્સ ન સમિજ્ઝતિ. બુદ્ધાનં સન્તિકે પત્થેન્તસ્સાપિ ¶ પબ્બજ્જાલિઙ્ગે ઠિતસ્સેવ સમિજ્ઝતિ, નો ગિહિલિઙ્ગે ઠિતસ્સ. પબ્બજિતસ્સાપિ પઞ્ચાભિઞ્ઞસ્સ અટ્ઠસમાપત્તિલાભિનોયેવ સમિજ્ઝતિ, ન ઇમાય ગુણસમ્પત્તિયા વિરહિતસ્સ. ગુણસમ્પન્નેનાપિ યેન અત્તનો જીવિતં બુદ્ધાનં પરિચ્ચત્તં હોતિ, તસ્સ ઇમિના અધિકારેન અધિકારસમ્પન્નસ્સેવ સમિજ્ઝતિ, ન ઇતરસ્સ. અધિકારસમ્પન્નસ્સાપિ યસ્સ બુદ્ધકારકધમ્માનં અત્થાય મહન્તો છન્દો ચ ઉસ્સાહો ચ વાયામો ચ પરિયેટ્ઠિ ચ, તસ્સેવ સમિજ્ઝતિ, ન ઇતરસ્સ.

તત્રિદં છન્દમહન્તતાય ઓપમ્મં – સચે હિ એવમસ્સ ‘‘યો સકલચક્કવાળગબ્ભં એકોદકીભૂતં અત્તનો બાહુબલેન ઉત્તરિત્વા પારં ગન્તું સમત્થો ¶ , સો બુદ્ધત્તં પાપુણાતિ. યો વા પન સકલચક્કવાળગબ્ભં વેળુગુમ્બસઞ્છન્નં બ્યૂહિત્વા મદ્દિત્વા પદસા ગચ્છન્તો પારં ગન્તું સમત્થો, સો બુદ્ધત્તં પાપુણાતિ. યો વા પન સકલચક્કવાળગબ્ભં સત્તિયો આકોટેત્વા નિરન્તરં સત્તિફલસમાકિણ્ણં પદસા અક્કમમાનો પારં ગન્તું સમત્થો, સો બુદ્ધત્તં પાપુણાતિ. યો વા પન સકલચક્કવાળગબ્ભં વીતચ્ચિતઙ્ગારભરિતં પાદેહિ મદ્દમાનો પારં ગન્તું સમત્થો, સો બુદ્ધત્તં પાપુણાતી’’તિ. યો એતેસુ એકમ્પિ અત્તનો દુક્કરં ન મઞ્ઞતિ, ‘‘અહં એતમ્પિ તરિત્વા વા ગન્ત્વા વા પારં ગહેસ્સામી’’તિ એવં મહન્તેન છન્દેન ચ ઉસ્સાહેન ચ વાયામેન ચ પરિયેટ્ઠિયા ચ સમન્નાગતો હોતિ, તસ્સ પત્થના સમિજ્ઝતિ, ન ઇતરસ્સ. સુમેધતાપસો પન ઇમે અટ્ઠ ધમ્મે સમોધાનેત્વા બુદ્ધભાવાય અભિનીહારં કત્વા નિપજ્જિ.

દીપઙ્કરોપિ ¶ ભગવા આગન્ત્વા સુમેધતાપસસ્સ સીસભાગે ઠત્વા મણિસીહપઞ્જરં ઉગ્ઘાટેન્તો વિય પઞ્ચવણ્ણપ્પસાદસમ્પન્નાનિ અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા કલલપિટ્ઠે નિપન્નં સુમેધતાપસં દિસ્વા ‘‘અયં તાપસો બુદ્ધત્તાય અભિનીહારં કત્વા નિપન્નો, ઇજ્ઝિસ્સતિ નુ ખો ઇમસ્સ પત્થના, ઉદાહુ નો’’તિ અનાગતંસઞાણં પેસેત્વા ઉપધારેન્તો ‘‘ઇતો કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ અતિક્કમિત્વા ગોતમો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ઠિતકોવ પરિસમજ્ઝે બ્યાકાસિ – ‘‘પસ્સથ નો તુમ્હે ઇમં ઉગ્ગતપં તાપસં કલલપિટ્ઠે નિપન્ન’’ન્તિ? ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ. ‘‘અયં બુદ્ધત્તાય અભિનીહારં કત્વા નિપન્નો, સમિજ્ઝિસ્સતિ ઇમસ્સ પત્થના, ઇતો કપ્પસતસહસ્સાધિકાનં ચતુન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે ગોતમો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સતિ. તસ્મિં પનસ્સ અત્તભાવે કપિલવત્થુ નામ નગરં નિવાસો ભવિસ્સતિ, માયા નામ દેવી માતા, સુદ્ધોદનો નામ રાજા પિતા, અગ્ગસાવકો ઉપતિસ્સો નામ થેરો, દુતિયસાવકો કોલિતો નામ, બુદ્ધુપટ્ઠાકો આનન્દો નામ, અગ્ગસાવિકા ખેમા નામ ¶ થેરી, દુતિયસાવિકા ઉપ્પલવણ્ણા નામ થેરી ભવિસ્સતિ, પરિપક્કઞાણો મહાભિનિક્ખમનં કત્વા મહાપધાનં પદહિત્વા નિગ્રોધમૂલે પાયાસં પટિગ્ગહેત્વા નેરઞ્જરાય તીરે પરિભુઞ્જિત્વા બોધિમણ્ડં આરુય્હ અસ્સત્થરુક્ખમૂલે અભિસમ્બુજ્ઝિસ્સતી’’તિ. તેન વુત્તં –

‘‘દીપઙ્કરો લોકવિદૂ, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

ઉસ્સીસકે મં ઠત્વાન, ઇદં વચનમબ્રવિ.

‘પસ્સથ ઇમં તાપસં, જટિલં ઉગ્ગતાપનં;

અપરિમેય્યે ઇતો કપ્પે, બુદ્ધો લોકે ભવિસ્સતિ.

‘અહુ ¶ કપિલવ્હયા રમ્મા, નિક્ખમિત્વા તથાગતો;

પધાનં પદહિત્વાન, કત્વા દુક્કરકારિકં.

‘અજપાલરુક્ખમૂલે, નિસીદિત્વા તથાગતો;

તત્થ પાયાસં પગ્ગય્હ, નેરઞ્જરમુપેહિતિ.

‘નેરઞ્જરાય તીરમ્હિ, પાયાસં અદ સો જિનો;

પટિયત્તવરમગ્ગેન, બોધિમૂલમૂપેહિતિ.

‘તતો ¶ પદક્ખિણં કત્વા, બોધિમણ્ડં અનુત્તરો;

અસ્સત્થરુક્ખમૂલમ્હિ, બુજ્ઝિસ્સતિ મહાયસો.

‘ઇમસ્સ જનિકા માતા, માયા નામ ભવિસ્સતિ;

પિતા સુદ્ધોદનો નામ, અયં હેસ્સતિ ગોતમો.

‘અનાસવા વીતરાગા, સન્તચિત્તા સમાહિતા;

કોલિતો ઉપતિસ્સો ચ, અગ્ગા હેસ્સન્તિ સાવકા;

આનન્દો નામુપટ્ઠાકો, ઉપટ્ઠિસ્સતિ તં જિનં.

‘ખેમા ¶ ઉપ્પલવણ્ણા ચ, અગ્ગા હેસ્સન્તિ સાવિકા;

અનાસવા વીતરાગા, સન્તચિત્તા સમાહિતા;

બોધિ તસ્સ ભગવતો, અસ્સત્થોતિ પવુચ્ચતી’’’તિ.

સુમેધતાપસો ‘‘મય્હં કિર પત્થના સમિજ્ઝિસ્સતી’’તિ સોમનસ્સપ્પત્તો અહોસિ. મહાજનો દીપઙ્કરદસબલસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘સુમેધતાપસો કિર બુદ્ધબીજં બુદ્ધઙ્કુરો’’તિ હટ્ઠતુટ્ઠો અહોસિ. એવઞ્ચસ્સ અહોસિ ‘‘યથા નામ પુરિસો નદિં તરન્તો ઉજુકેન તિત્થેન ઉત્તરિતું અસક્કોન્તો હેટ્ઠાતિત્થેન ઉત્તરતિ, એવમેવ મયમ્પિ દીપઙ્કરદસબલસ્સ સાસને મગ્ગફલં અલભમાના અનાગતે યદા ત્વં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ, તદા તવ સમ્મુખા મગ્ગફલં સચ્છિકાતું સમત્થા ભવેય્યામા’’તિ પત્થનં ઠપયિંસુ. દીપઙ્કરદસબલોપિ બોધિસત્તં પસંસિત્વા અટ્ઠહિ પુપ્ફમુટ્ઠીહિ પૂજેત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ, તેપિ ચતુસતસહસ્સસઙ્ખા ખીણાસવા બોધિસત્તં ગન્ધેહિ ચ માલેહિ ચ પૂજેત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કમિંસુ. દેવમનુસ્સા પન તથેવ પૂજેત્વા વન્દિત્વા પક્કન્તા.

બોધિસત્તો સબ્બેસં પટિક્કન્તકાલે સયના વુટ્ઠાય ‘‘પારમિયો વિચિનિસ્સામી’’તિ પુપ્ફરાસિમત્થકે પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસીદિ. એવં નિસિન્ને બોધિસત્તે સકલદસસહસ્સચક્કવાળદેવતા સન્નિપતિત્વા સાધુકારં દત્વા ‘‘અય્ય સુમેધતાપસ, પોરાણકબોધિસત્તાનં પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ‘પારમિયો વિચિનિસ્સામા’તિ નિસિન્નકાલે યાનિ પુબ્બનિમિત્તાનિ નામ પઞ્ઞાયન્તિ, તાનિ સબ્બાનિપિ અજ્જ પાતુભૂતાનિ, નિસ્સંસયેન ¶ ત્વં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ ¶ , મયમ્પેતં જાનામ ‘યસ્સેતાનિ નિમિત્તાનિ પઞ્ઞાયન્તિ, એકન્તેન સો બુદ્ધો હોતિ’, ત્વં અત્તનો વીરિયં દળ્હં કત્વા પગ્ગણ્હા’’તિ બોધિસત્તં નાનપ્પકારાહિ થુતીહિ અભિત્થુનિંસુ. તેન વુત્તં –

‘‘ઇદં સુત્વાન વચનં, અસમસ્સ મહેસિનો;

આમોદિતા નરમરૂ, બુદ્ધબીજં કિર અયં.

‘ઉક્કુટ્ઠિસદ્દા વત્તન્તિ, અપ્ફોટેન્તિ હસન્તિ ચ;

કતઞ્જલી નમસ્સન્તિ, દસસહસ્સી સદેવકા.

‘યદિમસ્સ ¶ લોકનાથસ્સ, વિરજ્ઝિસ્સામ સાસનં;

અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, હેસ્સામ સમ્મુખા ઇમં.

‘યથા મનુસ્સા નદિં તરન્તા, પટિભિત્થં વિરજ્ઝિય;

હેટ્ઠાતિત્થે ગહેત્વાન, ઉત્તરન્તિ મહાનદિં.

‘એવમેવ મયં સબ્બે, યદિ મુઞ્ચામિમં જિનં;

અનાગતમ્હિ અદ્ધાને, હેસ્સામ સમ્મુખા ઇમં’.

‘દીપઙ્કરો લોકવિદૂ, આહુતીનં પટિગ્ગહો;

મમ કમ્મં પકિત્તેત્વા, દક્ખિણં પાદમુદ્ધરિ.

‘યે તત્થાસું જિનપુત્તા, સબ્બે પદક્ખિણમકંસુ મં;

નરા નાગા ચ ગન્ધબ્બા, અભિવાદેત્વાન પક્કમું.

‘દસ્સનં મે અતિક્કન્તે, સસઙ્ઘે લોકનાયકે;

હટ્ઠતુટ્ઠેન ચિત્તેન, આસના વુટ્ઠહિં તદા.

‘સુખેન સુખિતો હોમિ, પામોજ્જેન પમોદિતો;

પીતિયા ચ અભિસ્સન્નો, પલ્લઙ્કં આભુજિં તદા.

‘પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા, એવં ચિન્તેસહં તદા;

‘વસીભૂતો અહં ઝાને, અભિઞ્ઞાસુ પારમિં ગતો.

‘સહસ્સિયમ્હિ લોકમ્હિ, ઇસયો નત્થિ મે સમા;

અસમો ઇદ્ધિધમ્મેસુ, અલભિં ઈદિસં સુખં’.

‘પલ્લઙ્કાભુજને ¶ મય્હં, દસસહસ્સાધિવાસિનો;

મહાનાદં પવત્તેસું, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘યા ¶ પુબ્બે બોધિસત્તાનં, પલ્લઙ્કવરમાભુજે;

નિમિત્તાનિ પદિસ્સન્તિ, તાનિ અજ્જ પદિસ્સરે.

‘સીતં બ્યપગતં હોતિ, ઉણ્હઞ્ચ ઉપસમ્મતિ;

તાનિ અજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘દસસહસ્સી લોકધાતૂ, નિસ્સદ્દા હોન્તિ નિરાકુલા;

તાનિ અજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘મહાવાતા ¶ ન વાયન્તિ, ન સન્દન્તિ સવન્તિયો;

તાનિ અજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘થલજા દકજા પુપ્ફા, સબ્બે પુપ્ફન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ પુપ્ફિતા સબ્બે, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘લતા વા યદિ વા રુક્ખા, ફલભારા હોન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ ફલિતા સબ્બે, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘આકાસટ્ઠા ચ ભૂમટ્ઠા, રતના જોતન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ રતના જોતન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘માનુસકા ચ દિબ્બા ચ, તુરિયા વજ્જન્તિ તાવદે;

તેપજ્જુભો અભિરવન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘વિચિત્તપુપ્ફા ગગના, અભિવસ્સન્તિ તાવદે;

તેપિ અજ્જ પવસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘મહાસમુદ્દો આભુજતિ, દસસહસ્સી પકમ્પતિ;

તેપજ્જુભો અભિરવન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘નિરયેપિ ¶ દસસહસ્સે, અગ્ગી નિબ્બન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ નિબ્બુતા અગ્ગી, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘વિમલો હોતિ સૂરિયો, સબ્બા દિસ્સન્તિ તારકા;

તેપિ અજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘અનોવટ્ઠેન ¶ ઉદકં, મહિયા ઉબ્ભિજ્જિ તાવદે;

તમ્પજ્જુબ્ભિજ્જતે મહિયા, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘તારાગણા વિરોચન્તિ, નક્ખત્તા ગગનમણ્ડલે;

વિસાખા ચન્દિમાયુત્તા, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘બિલાસયા દરીસયા, નિક્ખમન્તિ સકાસયા;

તેપજ્જ આસયા છુદ્ધા, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘ન હોતિ અરતિ સત્તાનં, સન્તુટ્ઠા હોન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ સબ્બે સન્તુટ્ઠા, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘રોગા તદૂપસમ્મન્તિ, જિઘચ્છા ચ વિનસ્સતિ;

તાનિપજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘રાગો તદા તનુ હોતિ, દોસો મોહો વિનસ્સતિ;

તેપજ્જ વિગતા સબ્બે, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘ભયં તદા ન ભવતિ, અજ્જપેતં પદિસ્સતિ;

તેન લિઙ્ગેન જાનામ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘રજો નુદ્ધંસતિ ઉદ્ધં, અજ્જપેતં પદિસ્સતિ;

તેન લિઙ્ગેન જાનામ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘અનિટ્ઠગન્ધો ¶ પક્કમતિ, દિટ્ઠગન્ધો પવાયતિ;

સોપજ્જ વાયતિ ગન્ધો, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘સબ્બે ¶ દેવા પદિસ્સન્તિ, ઠપયિત્વા અરૂપિનો;

તેપજ્જ સબ્બે દિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘યાવતા નિરયા નામ, સબ્બે દિસ્સન્તિ તાવદે;

તેપજ્જ સબ્બે દિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘કુટ્ટા કવાટા સેલા ચ, ન હોન્તાવરણા તદા;

આકાસભૂતા તેપજ્જ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘ચુતી ચ ઉપપત્તિ ચ, ખણે તસ્મિં ન વિજ્જતિ;

તાનિપજ્જ પદિસ્સન્તિ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ.

‘દળ્હં ¶ પગ્ગણ્હ વીરિયં, મા નિવત્ત અભિક્કમ;

મયમ્પેતં વિજાનામ, ધુવં બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’’તિ.

બોધિસત્તો દીપઙ્કરદસબલસ્સ ચ દસસહસ્સચક્કવાળદેવતાનઞ્ચ વચનં સુત્વા ભિય્યોસો મત્તાય સઞ્જાતુસ્સાહો હુત્વા ચિન્તેસિ ‘‘બુદ્ધા નામ અમોઘવચના, નત્થિ બુદ્ધાનં કથાય અઞ્ઞથત્તં. યથા હિ આકાસે ખિત્તલેડ્ડુસ્સ પતનં ધુવં, જાતસ્સ મરણં ધુવં, અરુણે ઉગ્ગતે સૂરિયસ્સુટ્ઠાનં, આસયા નિક્ખન્તસીહસ્સ સીહનાદનદનં, ગરુગબ્ભાય ઇત્થિયા ભારમોરોપનં અવસ્સંભાવી, એવમેવ બુદ્ધાનં વચનં નામ ધુવં અમોઘં, અદ્ધા અહં બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ. તેન વુત્તં –

‘‘બુદ્ધસ્સ વચનં સુત્વા, દસસહસ્સીન ચૂભયં;

તુટ્ઠહટ્ઠો પમોદિતો, એવં ચિન્તેસહં તદા.

‘‘અદ્વેજ્ઝવચના બુદ્ધા, અમોઘવચના જિના;

વિતથં નત્થિ બુદ્ધાનં, ધુવં બુદ્ધો ભવામહં.

‘‘યથા ¶ ખિત્તં નભે લેડ્ડુ, ધુવં પતતિ ભૂમિયં;

તથેવ બુદ્ધસેટ્ઠાનં, વચનં ધુવસસ્સતં.

‘‘યથાપિ સબ્બસત્તાનં, મરણં ધુવસસ્સતં;

તથેવ બુદ્ધસેટ્ઠાનં, વચનં ધુવસસ્સતં.

‘‘યથા રત્તિક્ખયે પત્તે, સૂરિયુગ્ગમનં ધુવં;

તથેવ બુદ્ધસેટ્ઠાનં, વચનં ધુવસસ્સતં.

‘‘યથા નિક્ખન્તસયનસ્સ, સીહસ્સ નદનં ધુવં;

તથેવ બુદ્ધસેટ્ઠાનં, વચનં ધુવસસ્સતં.

‘‘યથા આપન્નસત્તાનં, ભારમોરોપનં ધુવં;

તથેવ બુદ્ધસેટ્ઠાનં, વચનં ધુવસસ્સત’’ન્તિ.

સો ‘‘ધુવાહં બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ એવં કતસન્નિટ્ઠાનો બુદ્ધકારકે ધમ્મે ઉપધારેતું ‘‘કહં નુ ખો બુદ્ધકારકધમ્મા, કિં ¶ ઉદ્ધં, ઉદાહુ અધો, દિસાસુ, વિદિસાસૂ’’તિ અનુક્કમેન સકલં ધમ્મધાતું વિચિનન્તો પોરાણકબોધિસત્તેહિ આસેવિતનિસેવિતં પઠમં દાનપારમિં દિસ્વા એવં અત્તાનં ઓવદિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય પઠમં દાનપારમિં પૂરેય્યાસિ. યથા હિ નિક્કુજ્જિતો ઉદકકુમ્ભો નિસ્સેસં કત્વા ઉદકં ¶ વમતિયેવ, ન પચ્ચાહરતિ, એવમેવ ધનં વા યસં વા પુત્તં વા દારં વા અઙ્ગપચ્ચઙ્ગં વા અનોલોકેત્વા સમ્પત્તયાચકાનં સબ્બં ઇચ્છિતિચ્છિતં નિસ્સેસં કત્વા દદમાનો બોધિરુક્ખમૂલે નિસીદિત્વા બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ પઠમં દાનપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘હન્દ બુદ્ધકરે ધમ્મે, વિચિનામિ ઇતો ચિતો;

ઉદ્ધં અધો દસ દિસા, યાવતા ધમ્મધાતુયા.

‘‘વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, પઠમં દાનપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, અનુચિણ્ણં મહાપથં.

‘‘ઇમં ¶ ત્વં પઠમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

દાનપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

‘‘યથાપિ કુમ્ભો સમ્પુણ્ણો, યસ્સ કસ્સચિ અધોકતો;

વમતેવુદકં નિસ્સેસં, ન તત્થ પરિરક્ખતિ.

‘‘તથેવ યાચકે દિસ્વા, હીનમુક્કટ્ઠમજ્ઝિમે;

દદાહિ દાનં નિસ્સેસં, કુમ્ભો વિય અધોકતો’’તિ.

અથસ્સ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિપિ ઉપધારયતો દુતિયં સીલપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય સીલપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ. યથા હિ ચમરીમિગો નામ જીવિતમ્પિ અનોલોકેત્વા અત્તનો વાલમેવ રક્ખતિ, એવં ત્વમ્પિ ઇતો પટ્ઠાય જીવિતમ્પિ અનોલોકેત્વા સીલમેવ રક્ખન્તો બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ દુતિયં સીલપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, દુતિયં સીલપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં દુતિયં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

સીલપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

‘‘યથાપિ ચમરી વાલં, કિસ્મિઞ્ચિ પટિલગ્ગિતં;

ઉપેતિ મરણં તત્થ, ન વિકોપેતિ વાલધિં.

‘‘તથેવ ¶ ચતૂસુ ¶ , ભૂમીસુ, સીલાનિ પરિપૂરય;

પરિરક્ખ સબ્બદા સીલં, ચમરી વિય વાલધિ’’ન્તિ.

અથસ્સ ¶ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિપિ ઉપધારયતો તતિયં નેક્ખમ્મપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય નેક્ખમ્મપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ. યથા હિ ચિરં બન્ધનાગારે વસમાનો પુરિસો ન તત્થ સિનેહં કરોતિ, અથ ખો ઉક્કણ્ઠિતોયેવ અવસિતુકામો હોતિ, એવમેવ ત્વમ્પિ સબ્બભવે બન્ધનાગારસદિસે કત્વા સબ્બભવેહિ ઉક્કણ્ઠિતો મુચ્ચિતુકામો હુત્વા નેક્ખમ્માભિમુખોવ હોહિ, એવં બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ તતિયં નેક્ખમ્મપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, તતિયં નેક્ખમ્મપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં તતિયં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

નેક્ખમ્મપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

‘‘યથા અન્દુઘરે પુરિસો, ચિરવુત્થો દુખટ્ટિતો;

ન તત્થ રાગં જનેતિ, મુત્તિમેવ ગવેસતિ.

‘‘તથેવ ત્વં સબ્બભવે, પસ્સ અન્દુઘરે વિય;

નેક્ખમ્માભિમુખો હોહિ, ભવતો પરિમુત્તિયા’’તિ.

અથસ્સ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિપિ ઉપધારયતો ચતુત્થં પઞ્ઞાપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય પઞ્ઞાપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ. હીનમજ્ઝિમુક્કટ્ઠેસુ કઞ્ચિ અવજ્જેત્વા સબ્બેપિ પણ્ડિતે ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છેય્યાસિ. યથા હિ પિણ્ડચારિકો ભિક્ખુ હીનાદિકેસુ કુલેસુ કિઞ્ચિ અવજ્જેત્વા પટિપાટિયા પિણ્ડાય ચરન્તો ખિપ્પં યાપનં લભતિ, એવં ત્વમ્પિ સબ્બપણ્ડિતે ઉપસઙ્કમિત્વા પઞ્હં પુચ્છન્તો બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ ચતુત્થં પઞ્ઞાપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન ¶ ¶ હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, ચતુત્થં પઞ્ઞાપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં ચતુત્થં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

પઞ્ઞાપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

‘‘યથાપિ ¶ ભિક્ખુ ભિક્ખન્તો, હીનમુક્કટ્ઠમજ્ઝિમે;

કુલાનિ ન વિવજ્જેન્તો, એવં લભતિ યાપનં.

‘‘તથેવ ત્વં સબ્બકાલં, પરિપુચ્છન્તો બુધં જનં;

પઞ્ઞાપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસી’’તિ.

અથસ્સ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિપિ ઉપધારયતો પઞ્ચમં વીરિયપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય વીરિયપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ. યથા હિ સીહો મિગરાજા સબ્બઇરિયાપથેસુ દળ્હવીરિયો હોતિ, એવં ત્વમ્પિ સબ્બભવેસુ સબ્બઇરિયાપથેસુ દળ્હવીરિયો અનોલીનવીરિયો સમાનો બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ પઞ્ચમં વીરિયપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, પઞ્ચમં વીરિયપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં પઞ્ચમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

વીરિયપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

‘‘યથાપિ ¶ સીહો મિગરાજા, નિસજ્જટ્ઠાનચઙ્કમે;

અલીનવીરિયો હોતિ, પગ્ગહિતમનો સદા.

‘‘તથેવ ત્વં સબ્બભવે, પગ્ગણ્હ વીરિયં દળ્હં;

વીરિયપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસી’’તિ.

અથસ્સ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિપિ ઉપધારયતો છટ્ઠં ખન્તિપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો ¶ પટ્ઠાય ખન્તિપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ. સમ્માનનેપિ અવમાનનેપિ ખમોવ ભવેય્યાસિ. યથા હિ પથવિયં નામ સુચિમ્પિ પક્ખિપન્તિ અસુચિમ્પિ, ન તેન પથવી સિનેહં, ન પટિઘં કરોતિ, ખમતિ સહતિ અધિવાસેતિયેવ, એવં ત્વમ્પિ સમ્માનનાવમાનનક્ખમોવ સમાનો બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ છટ્ઠં ખન્તિપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, છટ્ઠમં ખન્તિપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં છટ્ઠમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

તત્થ અદ્વેજ્ઝમાનસો, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

‘‘યથાપિ ¶ પથવી નામ, સુચિમ્પિ અસુચિમ્પિ ચ;

સબ્બં સહતિ નિક્ખેપં, ન કરોતિ પટિઘં તયા.

‘‘તથેવ ત્વમ્પિ સબ્બેસં, સમ્માનાવમાનક્ખમો;

ખન્તિપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસી’’તિ.

અથસ્સ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિપિ ઉપધારયતો સત્તમં સચ્ચપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય સચ્ચપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ. અસનિયા ¶ મત્થકે પતમાનાયપિ ધનાદીનં અત્થાય છન્દાદિવસેન સમ્પજાનમુસાવાદં નામ માકાસિ. યથા હિ ઓસધિતારકા નામ સબ્બઉતૂસુ અત્તનો ગમનવીથિં જહિત્વા અઞ્ઞાય વીથિયા ન ગચ્છતિ, સકવીથિયાવ ગચ્છતિ, એવમેવ ત્વમ્પિ સચ્ચં પહાય મુસાવાદં નામ અકરોન્તોયેવ બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ સત્તમં સચ્ચપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, સત્તમં સચ્ચપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ¶ ત્વં સત્તમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

તત્થ અદ્વેજ્ઝવચનો, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

‘‘યથાપિ ઓસધી નામ, તુલાભૂતા સદેવકે;

સમયે ઉતુવસ્સે વા, ન વોક્કમતિ વીથિતો.

‘‘તથેવ ત્વમ્પિ સચ્ચેસુ, મા વોક્કમસિ વીથિતો;

સચ્ચપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસી’’તિ.

અથસ્સ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિપિ ઉપધારયતો અટ્ઠમં અધિટ્ઠાનપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય અધિટ્ઠાનપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ. યં અધિટ્ઠાસિ, તસ્મિં અધિટ્ઠાને નિચ્ચલો ભવેય્યાસિ. યથા હિ પબ્બતો નામ સબ્બદિસાસુ વાતેહિ પહટોપિ ન કમ્પતિ ન ચલતિ, અત્તનો ઠાનેયેવ તિટ્ઠતિ, એવમેવ ત્વમ્પિ અત્તનો અધિટ્ઠાને નિચ્ચલો હોન્તોવ બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ અટ્ઠમં અધિટ્ઠાનપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો ¶ ¶ તદાદક્ખિં, અટ્ઠમં અધિટ્ઠાનપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં અટ્ઠમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

તત્થ ત્વં અચલો હુત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

‘‘યથાપિ પબ્બતો સેલો, અચલો સુપ્પતિટ્ઠિતો;

ન કમ્પતિ ભુસવાતેહિ, સકટ્ઠાનેવ તિટ્ઠતિ.

‘‘તથેવ ત્વમ્પિ અધિટ્ઠાને, સબ્બદા અચલો ભવ;

અધિટ્ઠાનપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસી’’તિ.

અથસ્સ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિપિ ઉપધારયતો નવમં મેત્તાપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય નવમં મેત્તાપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ. અહિતેસુપિ હિતેસુપિ એકચિત્તો ભવેય્યાસિ. યથા હિ ઉદકં નામ પાપજનસ્સાપિ કલ્યાણજનસ્સાપિ સીતિભાવં એકસદિસં કત્વા ફરતિ, એવમેવ ત્વમ્પિ સબ્બસત્તેસુ ¶ મેત્તચિત્તેન એકચિત્તોવ હોન્તો બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ નવમં મેત્તાપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, નવમં મેત્તાપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં નવમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

મેત્તાય અસમો હોહિ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

‘‘યથાપિ ઉદકં નામ, કલ્યાણે પાપકે જને;

સમં ફરતિ સીતેન, પવાહેતિ રજોમલં.

‘‘તથેવ ¶ ત્વમ્પિ અહિતહિતે, સમં મેત્તાય ભાવય;

મેત્તાપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસી’’તિ.

અથસ્સ ‘‘ન એત્તકેહેવ બુદ્ધકારકધમ્મેહિ ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉત્તરિપિ ઉપધારયતો દસમં ઉપેક્ખાપારમિં દિસ્વા એતદહોસિ – ‘‘સુમેધપણ્ડિત, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય ઉપેક્ખાપારમિમ્પિ પૂરેય્યાસિ. સુખેપિ દુક્ખેપિ મજ્ઝત્તોવ ભવેય્યાસિ. યથા હિ પથવી નામ સુચિમ્પિ અસુચિમ્પિ પક્ખિપ્પમાના મજ્ઝત્તાવ હોતિ, એવમેવ ત્વમ્પિ સુખદુક્ખેસુ મજ્ઝત્તોવ હોન્તો બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ દસમં ઉપેક્ખાપારમિં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘ન ¶ હેતે એત્તકાયેવ, બુદ્ધધમ્મા ભવિસ્સરે;

અઞ્ઞેપિ વિચિનિસ્સામિ, યે ધમ્મા બોધિપાચના.

‘‘વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, દસમં ઉપેક્ખાપારમિં;

પુબ્બકેહિ મહેસીહિ, આસેવિતનિસેવિતં.

‘‘ઇમં ત્વં દસમં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

તુલાભૂતો દળ્હો હુત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસિ.

‘‘યથાપિ પથવી નામ, નિક્ખિત્તં અસુચિં સુચિં;

ઉપેક્ખતિ ઉભોપેતે, કોપાનુનયવજ્જિતા.

‘‘તથેવ ત્વમ્પિ સુખદુક્ખે, તુલાભૂતો સદા ભવ;

ઉપેક્ખાપારમિતં ગન્ત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસી’’તિ.

તતો ¶ ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમસ્મિં લોકે બોધિસત્તેહિ પૂરેતબ્બા બોધિપરિપાચના બુદ્ધકારકધમ્મા એત્તકાયેવ, દસ પારમિયો ઠપેત્વા અઞ્ઞે નત્થિ, ઇમાપિ દસ પારમિયો ઉદ્ધં આકાસેપિ નત્થિ, હેટ્ઠા પથવિયમ્પિ, પુરત્થિમાદીસુ દિસાસુપિ નત્થિ, મય્હમેવ પન હદયમંસબ્ભન્તરે પતિટ્ઠિતા’’તિ. એવં તાસં હદયે પતિટ્ઠિતભાવં દિસ્વા સબ્બાપિ તા દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાય પુનપ્પુનં સમ્મસન્તો અનુલોમપટિલોમં સમ્મસતિ, પરિયન્તે ગહેત્વા આદિં પાપેતિ, આદિમ્હિ ગહેત્વા પરિયન્તે ઠપેતિ, મજ્ઝે ગહેત્વા ઉભતો ઓસાપેતિ, ઉભતો કોટીસુ ¶ હેત્વા મજ્ઝે ઓસાપેતિ. બાહિરકભણ્ડપરિચ્ચાગો દાનપારમી નામ, અઙ્ગપરિચ્ચાગો દાનઉપપારમી નામ, જીવિતપરિચ્ચાગો દાનપરમત્થપારમી નામાતિ દસ પારમિયો દસ ઉપપારમિયો દસ પરમત્થપારમિયો યન્તતેલં વિનિવટ્ટેન્તો વિય મહામેરું મત્થં કત્વા ચક્કવાળમહાસમુદ્દં આલુળેન્તો વિય ચ સમ્મસિ. તસ્સેવં દસ પારમિયો સમ્મસન્તસ્સ ધમ્મતેજેન ચતુનહુતાધિકદ્વિયોજનસતસહસ્સબહલા અયં મહાપથવી હત્થિના અક્કન્તનળકલાપો વિય, પીળિયમાનં ઉચ્છુયન્તં વિય ચ મહાવિરવં વિરવમાના સઙ્કમ્પિ સમ્પકમ્પિ સમ્પવેધિ, કુલાલચક્કં વિય તેલયન્તચક્કં વિય ચ પરિબ્ભમિ. તેન વુત્તં –

‘‘એત્તકાયેવ તે લોકે, યે ધમ્મા બોધિપાચના;

તતુદ્ધં નત્થિ અઞ્ઞત્ર, દળ્હં તત્થ પતિટ્ઠહ.

‘‘ઇમે ધમ્મે સમ્મસતો, સભાવસરસલક્ખણે;

ધમ્મતેજેન વસુધા, દસસહસ્સી પકમ્પથ.

‘‘ચલતી રવતી પથવી, ઉચ્છુયન્તંવ પીળિતં;

તેલયન્તે યથા ચક્કં, એવં કમ્પતિ મેદની’’તિ.

મહાપથવિયા ¶ કમ્પમાનાય રમ્મનગરવાસિનો સણ્ઠાતું અસક્કોન્તા યુગન્તવાતબ્ભાહતા મહાસાલા વિય મુચ્છિતમુચ્છિતાવ પપતિંસુ, ઘટાદીનિ ¶ કુલાલભાજનાનિ પવટ્ટન્તાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞં પહરન્તાનિ ચુણ્ણવિચુણ્ણાનિ અહેસું. મહાજનો ભીતતસિતો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કિં નુ ખો ભગવા નાગાવટ્ટો અયં ભૂતયક્ખદેવતાસુ અઞ્ઞતરાવટ્ટોતિ ન હિ મયં એતં જાનામ, અપિચ ખો સબ્બોપિ અયં મહાજનો ઉપદ્દુતો, કિં નુ ખો ઇમસ્સ લોકસ્સ પાપકં ભવિસ્સતિ, ઉદાહુ કલ્યાણં, કથેથ નો એતં કારણ’’ન્તિ આહ. અથ સત્થા તેસં કથં સુત્વા ‘‘તુમ્હે મા ભાયથ મા ચિન્તયિત્થ, નત્થિ વો ઇતોનિદાનં ભયં. યો સો મયા અજ્જ સુમેધપણ્ડિતો ‘અનાગતે ગોતમો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સતી’તિ બ્યાકતો, સો દસ પારમિયો સમ્મસતિ, તસ્સ દસ પારમિયો સમ્મસન્તસ્સ વિલોળેન્તસ્સ ધમ્મતેજેન સકલદસસહસ્સિલોકધાતુ એકપ્પહારેન કમ્પતિ, ચેવ, રવતિ ચા’’તિ આહ. તેન વુત્તં –

‘‘યાવતા પરિસા આસિ, બુદ્ધસ્સ પરિવેસને;

પવેધમાના સા તત્થ, મુચ્છિતા સેસિ ભૂમિયં.

‘‘ઘટાનેકસહસ્સાનિ ¶ , કુમ્ભીનઞ્ચ સતા બહૂ;

સઞ્ચુણ્ણમથિતા તત્થ, અઞ્ઞમઞ્ઞં પઘટ્ટિતા.

‘‘ઉબ્બિગ્ગા તસિતા ભીતા, ભન્તા બ્યધિતમાનસા;

મહાજના સમાગમ્મ, દીપઙ્કરમુપાગમું.

‘કિં ભવિસ્સતિ લોકસ્સ, કલ્યાણમથ પાપકં;

સબ્બો ઉપદ્દુતો લોકો, તં વિનોદેહિ ચક્ખુમ’.

‘‘તેસં તદા સઞ્ઞાપેસિ, દીપઙ્કરો મહામુનિ;

વિસ્સત્થા હોથ મા ભાથ, ઇમસ્મિં પથવિકમ્પને.

‘‘યમહં અજ્જ બ્યાકાસિં, બુદ્ધો લોકે ભવિસ્સતિ;

એસો સમ્મસતિ ધમ્મં, પુબ્બકં જિનસેવિતં.

‘‘તસ્સ સમ્મસતો ધમ્મં, બુદ્ધભૂમિં અસેસતો;

તેનાયં કમ્પિતા પથવી, દસસહસ્સી સદેવકે’’તિ.

મહાજનો તથાગતસ્સ વચનં સુત્વા હટ્ઠતુટ્ઠો માલાગન્ધવિલેપનં આદાય રમ્મનગરા નિક્ખમિત્વા બોધિસત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા માલાદીહિ પૂજેત્વા ¶ વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા રમ્મનગરમેવ પાવિસિ. બોધિસત્તોપિ દસ પારમિયો સમ્મસિત્વા વીરિયં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાય નિસિન્નાસના વુટ્ઠાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘બુદ્ધસ્સ ¶ વચનં સુત્વા, મનો નિબ્બાયિ તાવદે;

સબ્બે મં ઉપસઙ્કમ્મ, પુનાપિ અભિવન્દિસું.

‘‘સમાદિયિત્વા બુદ્ધગુણં, દળ્હં કત્વાન માનસં;

દીપઙ્કરં નમસ્સિત્વા, આસના વુટ્ઠહિં તદા’’તિ.

અથ બોધિસત્તં આસના વુટ્ઠહન્તં સકલદસસહસ્સચક્કવાળદેવતા સન્નિપતિત્વા દિબ્બેહિ માલાગન્ધેહિ ¶ પૂજેત્વા વન્દિત્વા ‘‘અય્ય સુમેધતાપસ, તયા અજ્જ દીપઙ્કરદસબલસ્સ પાદમૂલે મહતી પત્થના પત્થિતા, સા તે અનન્તરાયેન સમિજ્ઝતુ, મા તે ભયં વા છમ્ભિતત્તં વા અહોસિ, સરીરે અપ્પમત્તકોપિ રોગો મા ઉપ્પજ્જિ, ખિપ્પં પારમિયો પૂરેત્વા સમ્માસમ્બોધિં પટિવિજ્ઝ. યથા પુપ્ફૂપગફલૂપગા રુક્ખા સમયે પુપ્ફન્તિ ચેવ ફલન્તિ ચ, તથેવ ત્વમ્પિ સમયં અનતિક્કમિત્વા ખિપ્પં સમ્બોધિમુત્તમં ફુસસ્સૂ’’તિઆદીનિ થુતિમઙ્ગલાનિ પયિરુદાહંસુ, એવં પયિરુદાહિત્વા અત્તનો અત્તનો દેવટ્ઠાનમેવ અગમંસુ. બોધિસત્તોપિ દેવતાહિ અભિત્થુતો ‘‘અહં દસ પારમિયો પૂરેત્વા કપ્પસતસહસ્સાધિકાનં ચતુન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ વીરિયં દળ્હં કત્વા અધિટ્ઠાય નભં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા હિમવન્તમેવ અગમાસિ. તેન વુત્તં –

‘‘દિબ્બં માનુસકં પુપ્ફં, દેવા માનુસકા ઉભો;

સમોકિરન્તિ પુપ્ફેહિ, વુટ્ઠહન્તસ્સ આસના.

‘‘વેદયન્તિ ચ તે સોત્થિં, દેવા માનુસકા ઉભો;

મહન્તં પત્થિતં તુય્હં, તં લભસ્સુ યથિચ્છિતં.

‘‘સબ્બીતિયો વિવજ્જન્તુ, સોકો રોગો વિનસ્સતુ;

મા તે ભવન્ત્વન્તરાયા, ફુસ ખિપ્પં બોધિમુત્તમં.

‘‘યથાપિ સમયે પત્તે, પુપ્ફન્તિ પુપ્ફિનો દુમા;

તથેવ ત્વં મહાવીર, બુદ્ધઞાણેન પુપ્ફસ્સુ.

‘‘યથા ¶ યે કેચિ સમ્બુદ્ધા, પૂરયું દસ પારમી;

તથેવ ત્વં મહાવીર, પૂરય દસ પારમી.

‘‘યથા યે કેચિ સમ્બુદ્ધા, બોધિમણ્ડમ્હિ બુજ્ઝરે;

તથેવ ત્વં મહાવીર, બુજ્ઝસ્સુ જિનબોધિયં.

‘‘યથા યે કેચિ સમ્બુદ્ધા, ધમ્મચક્કં પવત્તયું;

તથેવ ત્વં મહાવીર, ધમ્મચક્કં પવત્તય.

‘‘પુણ્ણમાયે ¶ યથા ચન્દો, પરિસુદ્ધો વિરોચતિ;

તથેવ ત્વં પુણ્ણમનો, વિરોચ દસસહસ્સિયં.

‘‘રાહુમુત્તો ¶ યથા સૂરિયો, તાપેન અતિરોચતિ;

તથેવ લોકા મુચ્ચિત્વા, વિરોચ સિરિયા તુવં.

‘‘યથા યા કાચિ નદિયો, ઓસરન્તિ મહોદધિં;

એવં સદેવકા લોકા, ઓસરન્તુ તવન્તિકે.

‘‘તેહિ થુતપ્પસત્થો સો, દસ ધમ્મે સમાદિય;

તે ધમ્મે પરિપૂરેન્તો, પવનં પાવિસી તદા’’તિ.

સુમેધકથા નિટ્ઠિતા.

રમ્મનગરવાસિનોપિ ખો નગરં પવિસિત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં અદંસુ. સત્થા તેસં ધમ્મં દેસેત્વા મહાજનં સરણાદીસુ પતિટ્ઠાપેત્વા રમ્મનગરમ્હા નિક્ખમિત્વા તતો ઉદ્ધમ્પિ યાવતાયુકં તિટ્ઠન્તો સબ્બં બુદ્ધકિચ્ચં કત્વા અનુક્કમેન અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ. તત્થ યં વત્તબ્બં, તં સબ્બં બુદ્ધવંસે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હિ તત્થ –

‘‘તદા તે ભોજયિત્વાન, સસઙ્ઘં લોકનાયકં;

ઉપગચ્છું સરણં તસ્સ, દીપઙ્કરસ્સ સત્થુનો.

‘‘સરણાગમને કઞ્ચિ, નિવેસેતિ તથાગતો;

કઞ્ચિ પઞ્ચસુ સીલેસુ, સીલે દસવિધે પરં.

‘‘કસ્સચિ ¶ દેતિ સામઞ્ઞં, ચતુરો ફલમુત્તમે;

કસ્સચિ અસમે ધમ્મે, દેતિ સો પટિસમ્ભિદા.

‘‘કસ્સચિ ¶ વરસમાપત્તિયો, અટ્ઠ દેતિ નરાસભો;

તિસ્સો કસ્સચિ વિજ્જાયો, છળભિઞ્ઞા પવેચ્છતિ.

‘‘તેન યોગેન જનકાયં, ઓવદતિ મહામુનિ;

તેન વિત્થારિકં આસિ, લોકનાથસ્સ સાસનં.

‘‘મહાહનુસભક્ખન્ધો, દીપઙ્કરસનામકો;

બહૂ જને તારયતિ, પરિમોચેતિ દુગ્ગતિં.

‘‘બોધનેય્યં જનં દિસ્વા, સતસહસ્સેપિ યોજને;

ખણેન ઉપગન્ત્વાન, બોધેતિ તં મહામુનિ.

‘‘પઠમાભિસમયે બુદ્ધો, કોટિસતમબોધયિ;

દુતિયાભિસમયે નાથો, નવુતિકોટિમબોધયિ.

‘‘યદા ચ દેવભવનમ્હિ, બુદ્ધો ધમ્મમદેસયિ;

નવુતિકોટિસહસ્સાનં, તતિયાભિસમયો અહુ.

‘‘સન્નિપાતા ¶ તયો આસું, દીપઙ્કરસ્સ સત્થુનો;

કોટિસતસહસ્સાનં, પઠમો આસિ સમાગમો.

‘‘પુન નારદકૂટમ્હિ, પવિવેકગતે જિને;

ખીણાસવા વીતમલા, સમિંસુ સતકોટિયો.

‘‘યમ્હિ કાલે મહાવીરો, સુદસ્સનસિલુચ્ચયે;

નવુતિકોટિસહસ્સેહિ, પવારેસિ મહામુનિ.

‘‘અહં તેન સમયેન, જટિલો ઉગ્ગતાપનો;

અન્તલિક્ખમ્હિ ચરણો, પઞ્ચાભિઞ્ઞાસુ પારગૂ.

‘‘દસવીસસહસ્સાનં ¶ , ધમ્માભિસમયો અહુ;

એકદ્વિન્નં અભિસમયા, ગણનાતો અસઙ્ખિયા.

‘‘વિત્થારિકં બાહુજઞ્ઞં, ઇદ્ધં ફીતં અહુ તદા;

દીપઙ્કરસ્સ ભગવતો, સાસનં સુવિસોધિતં.

‘‘ચત્તારિ ¶ સતસહસ્સાનિ, છળભિઞ્ઞા મહિદ્ધિકા;

દીપઙ્કરં લોકવિદું, પરિવારેન્તિ સબ્બદા.

‘‘યે કેચિ તેન સમયેન, જહન્તિ માનુસં ભવં;

અપત્તમાનસા સેક્ખા, ગરહિતા ભવન્તિ તે.

‘‘સુપુપ્ફિતં પાવચનં, અરહન્તેહિ તાદિહિ;

ખીણાસવેહિ વિમલેહિ, ઉપસોભતિ સદેવકે.

‘‘નગરં રમ્મવતી નામ, સુદેવો નામ ખત્તિયો;

સુમેધા નામ જનિકા, દીપઙ્કરસ્સ સત્થુનો.

‘‘સુમઙ્ગલો ચ તિસ્સો ચ, અહેસું અગ્ગસાવકા;

સાગતો નામુપટ્ઠાકો, દીપઙ્કરસ્સ સત્થુનો.

‘‘નન્દા ચેવ સુનન્દા ચ, અહેસું અગ્ગસાવિકા;

બોધિ તસ્સ ભગવતો, પિપ્ફલીતિ પવુચ્ચતિ.

‘‘અસીતિહત્થમુબ્બેધો, દીપઙ્કરો મહામુનિ;

સોભતિ દીપરુક્ખોવ, સાલરાજાવ ફુલ્લિતો.

‘‘સતસહસ્સવસ્સાનિ, આયુ તસ્સ મહેસિનો;

તાવતા તિટ્ઠમાનો સો, તારેસિ જનતં બહું.

‘‘જોતયિત્વાન ¶ સદ્ધમ્મં, સન્તારેત્વા મહાજનં;

જલિત્વા અગ્ગિખન્ધોવ, નિબ્બુતો સો સસાવકો.

‘‘સા ચ ઇદ્ધિ સો ચ યસો, તાનિ ચ પાદેસુ ચક્કરતનાનિ;

સબ્બં તમન્તરહિતં, નનુ રિત્તા સબ્બસઙ્ખારા’’તિ.

દીપઙ્કરસ્સ ¶ પન ભગવતો અપરભાગે એકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા કોણ્ડઞ્ઞો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સં, દુતિયે કોટિસહસ્સં, તતિયે નવુતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો વિજિતાવી નામ ચક્કવત્તી હુત્વા કોટિસતસહસ્સસઙ્ખસ્સ બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં અદાસિ. સત્થા બોધિસત્તં ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકરિત્વા ધમ્મં દેસેસિ. સો સત્થુ ધમ્મકથં સુત્વા રજ્જં નિય્યાદેત્વા પબ્બજિ. સો તીણિ ¶ પિટકાનિ ઉગ્ગહેત્વા અટ્ઠ સમાપત્તિયો પઞ્ચ અભિઞ્ઞાયો ચ ઉપ્પાદેત્વા અપરિહીનજ્ઝાનો બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ. કોણ્ડઞ્ઞસ્સ બુદ્ધસ્સ પન રમ્મવતી નામ નગરં, સુનન્દો નામ ખત્તિયો પિતા, સુજાતા નામ દેવી માતા, ભદ્દો ચ સુભદ્દો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, અનુરુદ્ધો નામુપટ્ઠાકો, તિસ્સા ચ ઉપતિસ્સા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, સાલકલ્યાણી બોધિ, અટ્ઠાસીતિહત્થુબ્બેધં સરીરં, વસ્સસતસહસ્સં આયુપ્પમાણં અહોસિ.

‘‘દીપઙ્કરસ્સ અપરેન, કોણ્ડઞ્ઞો નામ નાયકો;

અનન્તતેજો અમિતયસો, અપ્પમેય્યો દુરાસદો’’તિ.

તસ્સ અપરભાગે એકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા એકસ્મિંયેવ કપ્પે ચતુરો બુદ્ધા નિબ્બત્તિંસુ મઙ્ગલો, સુમનો, રેવતો, સોભિતોતિ. મઙ્ગલસ્સ ભગવતો તયો સન્નિપાતા અહેસું. તેસુ પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સં ભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે કોટિસહસ્સં, તતિયે નવુતિકોટિયો. વેમાતિકભાતા કિરસ્સ આનન્દકુમારો નામ નવુતિકોટિસઙ્ખાય પરિસાય સદ્ધિં ધમ્મસ્સવનત્થાય સત્થુ સન્તિકં અગમાસિ. સત્થા તસ્સ અનુપુબ્બિં કથં કથેસિ, સો સદ્ધિં પરિસાય સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ. સત્થા તેસં કુલપુત્તાનં પુબ્બચરિતં ઓલોકેન્તો ઇદ્ધિમયપત્તચીવરસ્સ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા દક્ખિણહત્થં પસારેત્વા ‘‘એથ, ભિક્ખવો’’તિ આહ. સબ્બે તઙ્ખણઞ્ઞેવ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા સટ્ઠિવસ્સમહાથેરા વિય આકપ્પસમ્પન્ના હુત્વા સત્થારં વન્દિત્વા પરિવારયિંસુ. અયમસ્સ તતિયો સાવકસન્નિપાતો અહોસિ.

યથા ¶ પન અઞ્ઞેસં બુદ્ધાનં સમન્તા અસીતિહત્થપ્પમાણાયેવ સરીરપ્પભા અહોસિ, ન એવં તસ્સ તસ્સ પન ભગવતો સરીરપ્પભા નિચ્ચકાલં દસસહસ્સિલોકધાતું ફરિત્વા અટ્ઠાસિ. રુક્ખપથવિપબ્બતસમુદ્દાદયો અન્તમસો ઉક્ખલિકાદીનિ ઉપાદાય સુવણ્ણપટ્ટપરિયોનદ્ધા વિય અહેસું. આયુપ્પમાણં પનસ્સ નવુતિવસ્સસહસ્સાનિ અહોસિ. એત્તકં કાલં ચન્દિમસૂરિયાદયો અત્તનો પભાય વિરોચિતું નાસક્ખિંસુ, રત્તિન્દિવપરિચ્છેદો ન પઞ્ઞાયિત્થ. દિવા સૂરિયાલોકેન વિય સત્તા નિચ્ચં ¶ ¶ બુદ્ધાલોકેનેવ વિચરિંસુ, સાયં પુપ્ફિતકુસુમાનં, પાતો રવનકસકુણાદીનઞ્ચ વસેન લોકો રત્તિન્દિવપરિચ્છેદં સલ્લક્ખેસિ.

કિં પન અઞ્ઞેસં બુદ્ધાનં અયમાનુભાવો નત્થીતિ? નો નત્થિ. તેપિ હિ આકઙ્ખમાના દસસહસ્સિં વા લોકધાતું તતો વા ભિય્યો આભાય ફરેય્યું. મઙ્ગલસ્સ પન ભગવતો પુબ્બપત્થનાવસેન અઞ્ઞેસં બ્યામપ્પભા વિય સરીરપ્પભા નિચ્ચકાલમેવ દસસહસ્સિલોકધાતું ફરિત્વા અટ્ઠાસિ. સો કિર બોધિસત્તચરિયકાલે વેસ્સન્તરસદિસે અત્તભાવે ઠિતો સપુત્તદારો વઙ્કપબ્બતસદિસે પબ્બતે વસિ. અથેકો ખરદાઠિકો નામ યક્ખો મહાપુરિસસ્સ દાનજ્ઝાસયતં સુત્વા બ્રાહ્મણવણ્ણેન ઉપસઙ્કમિત્વા મહાસત્તં દ્વે દારકે યાચિ. મહાસત્તો ‘‘દદામિ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તકે’’તિ હટ્ઠપહટ્ઠો ઉદકપરિયન્તં પથવિં કમ્પેન્તો દ્વેપિ દારકે અદાસિ. યક્ખો ચઙ્કમનકોટિયં આલમ્બનફલકં નિસ્સાય ઠત્વા પસ્સન્તસ્સેવ મહાસત્તસ્સ મૂલકલાપે વિય દ્વે દારકે ખાદિ. મહાપુરિસસ્સ યક્ખં ઓલોકેત્વા મુખે વિવટમત્તે અગ્ગિજાલં વિય લોહિતધારં ઉગ્ગિરમાનં તસ્સ મુખં દિસ્વાપિ કેસગ્ગમત્તમ્પિ દોમનસ્સં ન ઉપ્પજ્જિ. ‘‘સુદિન્નં વત મે દાન’’ન્તિ ચિન્તયતો પનસ્સ સરીરે મહન્તં પીતિસોમનસ્સ ઉદપાદિ. સો ‘‘ઇમસ્સ મે નિસ્સન્દેન અનાગતે ઇમિનાવ નીહારેન રસ્મિયો નિક્ખમન્તૂ’’તિ પત્થનં અકાસિ. તસ્સ તં પત્થનં નિસ્સાય બુદ્ધભૂતસ્સ સરીરતો રસ્મિયો નિક્ખમિત્વા એત્તકં ઠાનં ફરિંસુ.

અપરમ્પિસ્સ પુબ્બચરિતં અત્થિ. સો કિર બોધિસત્તકાલે એકસ્સ બુદ્ધસ્સ ચેતિયં દિસ્વા ‘‘ઇમસ્સ બુદ્ધસ્સ મયા જીવિતં પરિચ્ચજિતું વટ્ટતી’’તિ દણ્ડદીપિકાવેઠનનિયામેન સકલસરીરં વેઠાપેત્વા રતનમત્તમકુળં સતસહસ્સગ્ઘનિકં સુવણ્ણપાતિં સપ્પિસ્સ પૂરાપેત્વા તત્થ સહસ્સવટ્ટિયો જાલાપેત્વા તં સીસેનાદાય સકલસરીરં જાલાપેત્વા ચેતિયં પદક્ખિણં કરોન્તો સકલરત્તિં વીતિનામેસિ. એવં યાવ અરુણુગ્ગમના વાયમન્તસ્સાપિસ્સ લોમકૂપમત્તમ્પિ ઉસુમં ન ગણ્હિ. પદુમગબ્ભં પવિટ્ઠકાલો વિય અહોસિ. ધમ્મો હિ નામેસ અત્તાનં રક્ખન્તં રક્ખતિ. તેનાહ ભગવા –

‘‘ધમ્મો ¶ ¶ હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિં, ધમ્મો સુચિણ્ણો સુખમાવહાતિ;

એસાનિસંસો ધમ્મે સુચિણ્ણે, ન દુગ્ગતિં ગચ્છતિ ધમ્મચારી’’તિ. (થેરગા. ૩૦૩; જા. ૧.૧૦.૧૦૨; ૧.૧૫.૩૮૫);

ઇમસ્સાપિ ¶ કમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન તસ્સ ભગવતો સરીરોભાસો દસસહસ્સિલોકધાતું ફરિત્વા અટ્ઠાસિ.

તદા અમ્હાકં બોધિસત્તો સુરુચિ નામ બ્રાહ્મણો હુત્વા ‘‘સત્થારં નિમન્તેસ્સામી’’તિ ઉપસઙ્કમિત્વા મધુરધમ્મકથં સુત્વા ‘‘સ્વે મય્હં ભિક્ખં ગણ્હથ, ભન્તે’’તિ આહ. બ્રાહ્મણ, કિત્તકેહિ તે ભિક્ખૂહિ અત્થોતિ? ‘‘કિત્તકા પન વો, ભન્તે, પરિવારભિક્ખૂ’’તિ આહ. તદા પન સત્થુ પઠમસન્નિપાતોયેવ હોતિ, તસ્મા ‘‘કોટિસતસહસ્સ’’ન્તિ આહ. ભન્તે, સબ્બેહિપિ સદ્ધિં મય્હં ગેહે ભિક્ખં ગણ્હથાતિ. સત્થા અધિવાસેસિ. બ્રાહ્મણો સ્વાતનાય નિમન્તેત્વા ગેહં ગચ્છન્તો ચિન્તેસિ – ‘‘અહં એત્તકાનં ભિક્ખૂનં યાગુભત્તવત્થાદીનિ દાતું સક્કોમિ, નિસીદનટ્ઠાનં પન કથં ભવિસ્સતી’’તિ.

તસ્સ સા ચિન્તા ચતુરાસીતિયોજનસહસ્સમત્થકે ઠિતસ્સ દેવરઞ્ઞો પણ્ડુકમ્બલસિલાસનસ્સ ઉણ્હભાવં જનેસિ. સક્કો ‘‘કો નુ ખો મં ઇમમ્હા ઠાના ચાવેતુકામો’’તિ દિબ્બચક્ખુના ઓલોકેન્તો મહાપુરિસં દિસ્વા ‘‘સુરુચિ નામ બ્રાહ્મણો બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા નિસીદનટ્ઠાનત્થાય ચિન્તેસિ, મયાપિ તત્થ ગન્ત્વા પુઞ્ઞકોટ્ઠાસં ગહેતું વટ્ટતી’’તિ વડ્ઢકિવણ્ણં નિમ્મિનિત્વા વાસિફરસુહત્થો મહાપુરિસસ્સ પુરતો પાતુરહોસિ. સો ‘‘અત્થિ નુ ખો કસ્સચિ ભતિયા કત્તબ્બ’’ન્તિ આહ. મહાપુરિસો તં દિસ્વા ‘‘કિં કમ્મં કરિસ્સસી’’તિ આહ. ‘‘મમ અજાનનસિપ્પં નામ નત્થિ, ગેહં વા મણ્ડપં વા યો યં કારેતિ, તસ્સ તં કાતું જાનામી’’તિ. ‘‘તેન હિ મય્હં કમ્મં અત્થી’’તિ. ‘‘કિં અય્યા’’તિ? ‘‘સ્વાતનાય મે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ નિમન્તિતા, તેસં નિસીદનમણ્ડપં કરિસ્સસી’’તિ. ‘‘અહં નામ કરેય્યં, સચે મમ ભતિં દાતું સક્ખિસ્સથા’’તિ. ‘‘સક્ખિસ્સામિ તાતા’’તિ. ‘‘સાધુ કરિસ્સામી’’તિ ગન્ત્વા એકં પદેસં ઓલોકેસિ, દ્વાદસતેરસયોજનપ્પમાણો પદેસો કસિણમણ્ડલં ¶ વિય સમતલો અહોસિ. સો ‘‘એત્તકે ઠાને સત્તરતનમયો મણ્ડપો ઉટ્ઠહતૂ’’તિ ચિન્તેત્વા ઓલોકેસિ. તાવદેવ પથવિં ભિન્દિત્વા મણ્ડપો ઉટ્ઠહિ. તસ્સ સોવણ્ણમયેસુ થમ્ભેસુ રજતમયા ઘટકા અહેસું, રજતમયેસુ સોવણ્ણમયા, મણિત્થમ્ભેસુ પવાળમયા, પવાળત્થમ્ભેસુ મણિમયા, સત્તરતનમયેસુ સત્તરતનમયાવ ઘટકા અહેસું ¶ . તતો ‘‘મણ્ડપસ્સ અન્તરન્તરેન કિઙ્કિણિકજાલં ઓલમ્બતૂ’’તિ ઓલોકેસિ, સહ ઓલોકનેનેવ કિઙ્કિણિકજાલં ઓલમ્બિ, યસ્સ મન્દવાતેરિતસ્સ પઞ્ચઙ્ગિકસ્સેવ તૂરિયસ્સ મધુરસદ્દો નિગ્ગચ્છતિ, દિબ્બસઙ્ગીતિવત્તનકાલો વિય હોતિ. ‘‘અન્તરન્તરા ગન્ધદામમાલાદામાનિ ઓલમ્બન્તૂ’’તિ ચિન્તેસિ, દામાનિ ઓલમ્બિંસુ. ‘‘કોટિસતસહસ્સસઙ્ખાનં ભિક્ખૂનં ¶ આસનાનિ ચ આધારકાનિ ચ પથવિં ભિન્દિત્વા ઉટ્ઠહન્તૂ’’તિ ચિન્તેસિ, તાવદેવ ઉટ્ઠહિંસુ. ‘‘કોણે કોણે એકેકા ઉદકચાટિયો ઉટ્ઠહન્તૂ’’તિ ચિન્તેસિ, ઉદકચાટિયો ઉટ્ઠહિંસુ.

એત્તકં માપેત્વા બ્રાહ્મણસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘એહિ અય્ય, તવ મણ્ડપં ઓલોકેત્વા મય્હં ભતિં દેહી’’તિ આહ. મહાપુરિસો ગન્ત્વા મણ્ડપં ઓલોકેસિ, ઓલોકેન્તસ્સેવસ્સ સકલસરીરં પઞ્ચવણ્ણાય પીતિયા નિરન્તરં ફુટં અહોસિ. અથસ્સ મણ્ડપં ઓલોકયતો એતદહોસિ – ‘‘નાયં મણ્ડપો મનુસ્સભૂતેન કતો, મય્હં પન અજ્ઝાસયં મય્હં ગુણં આગમ્મ અદ્ધા સક્કભવનં ઉણ્હં અહોસિ, તતો સક્કેન દેવરઞ્ઞા અયં મણ્ડપો કારિતો ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘ન ખો પન મે યુત્તં એવરૂપે મણ્ડપે એકદિવસંયેવ દાનં દાતું, સત્તાહં દસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. બાહિરકદાનઞ્હિ કિત્તકમ્પિ સમાનં બોધિસત્તાનં તુટ્ઠિં કાતું ન સક્કોતિ, અલઙ્કતસીસં પન છિન્દિત્વા અઞ્જિતઅક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા હદયમંસં વા ઉબ્બટ્ટેત્વા દિન્નકાલે બોધિસત્તાનં ચાગં નિસ્સાય તુટ્ઠિ નામ હોતિ. અમ્હાકમ્પિ હિ બોધિસત્તસ્સ સિવિજાતકે દેવસિકં પઞ્ચ કહાપણસતસહસ્સાનિ વિસ્સજ્જેત્વા ચતૂસુ દ્વારેસુ નગરમજ્ઝે ચ દાનં દેન્તસ્સ તં દાનં ચાગતુટ્ઠિં ઉપ્પાદેતું નાસક્ખિ. યદા પનસ્સ બ્રાહ્મણવણ્ણેન આગન્ત્વા સક્કો દેવરાજા અક્ખીનિ યાચિ, તદા તાનિ ઉપ્પાટેત્વા દદમાનસ્સેવ હાસો ઉપ્પજ્જિ, કેસગ્ગમત્તમ્પિ ચિત્તસ્સ અઞ્ઞથત્તં નાહોસિ. એવં દાનં નિસ્સાય બોધિસત્તાનં તિત્તિ નામ નત્થિ. તસ્મા સોપિ મહાપુરિસો ¶ ‘‘સત્તાહં મયા કોટિસતસહસ્સસઙ્ખાનં ભિક્ખૂનં દાનં દાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા તસ્મિં મણ્ડપે બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિસીદાપેત્વા સત્તાહં ગવપાનં નામ દાનં અદાસિ. ગવપાનન્તિ મહન્તે મહન્તે કોલમ્બે ખીરસ્સ પૂરેત્વા ઉદ્ધનેસુ આરોપેત્વા ઘનપાકપક્કે ખીરે થોકે તણ્ડુલે પક્ખિપિત્વા પક્કમધુસક્કરાચુણ્ણસપ્પીહિ અભિસઙ્ખતં ભોજનં વુચ્ચતિ. મનુસ્સાયેવ પન પરિવિસિતું નાસક્ખિંસુ, દેવાપિ એકન્તરિકા હુત્વા પરિવિસિંસુ. દ્વાદસતેરસયોજનપ્પમાણં ઠાનમ્પિ ભિક્ખૂ ગણ્હિતું નપ્પહોસિયેવ. તે પન ભિક્ખૂ અત્તનો અત્તનો આનુભાવેન નિસીદિંસુ. પરિયોસાનદિવસે સબ્બભિક્ખૂનં પત્તાનિ ધોવાપેત્વા ભેસજ્જત્થાય સપ્પિનવનીતમધુફાણિતાદીનિ પૂરેત્વા તિચીવરેહિ સદ્ધિં અદાસિ, સઙ્ઘનવકભિક્ખુના લદ્ધચીવરસાટકા સતસહસ્સગ્ઘનકા અહેસું.

સત્થા ¶ અનુમોદનં કરોન્તો ‘‘અયં પુરિસો એવરૂપં મહાદાનં અદાસિ, કો નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘અનાગતે કપ્પસતસહસ્સાધિકાનં દ્વિન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે ગોતમો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ દિસ્વા મહાપુરિસં આમન્તેત્વા ‘‘ત્વં એત્તકં ¶ નામ કાલં અતિક્કમિત્વા ગોતમો નામ બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. મહાપુરિસો બ્યાકરણં સુત્વા ‘‘અહં કિર બુદ્ધો ભવિસ્સામિ, કો મે ઘરાવાસેન અત્થો, પબ્બજિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તથારૂપં સમ્પત્તિં ખેળપિણ્ડં વિય પહાય સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા અભિઞ્ઞા ચ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા આયુપરિયોસાને બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ.

મઙ્ગલસ્સ પન ભગવતો નગરં ઉત્તરં નામ અહોસિ, પિતાપિ ઉત્તરો નામ ખત્તિયો, માતાપિ ઉત્તરા નામ દેવી, સુદેવો ચ ધમ્મસેનો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, પાલિતો નામુપટ્ઠાકો, સીવલી ચ અસોકા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, નાગરુક્ખો બોધિ, અટ્ઠાસીતિહત્થુબ્બેધં સરીરં અહોસિ. નવુતિવસ્સસહસ્સાનિ ઠત્વા પરિનિબ્બુતે પન તસ્મિં ભગવતિ એકપ્પહારેનેવ દસ ચક્કવાળસહસ્સાનિ એકન્ધકારાનિ અહેસું. સબ્બચક્કવાળેસુ મનુસ્સાનં મહન્તં આરોદનપરિદેવનં અહોસિ.

‘‘કોણ્ડઞ્ઞસ્સ ¶ અપરેન, મઙ્ગલો નામ નાયકો;

તમં લોકે નિહન્ત્વાન, ધમ્મોક્કમભિધારયી’’તિ.

એવં દસસહસ્સિલોકધાતું અન્ધકારં કત્વા પરિનિબ્બુતસ્સ તસ્સ ભગવતો અપરભાગે સુમનો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે કઞ્ચનપબ્બતમ્હિ નવુતિકોટિસહસ્સાનિ, તતિયે અસીતિકોટિસહસ્સાનિ. તદા મહાસત્તો અતુલો નામ નાગરાજા અહોસિ મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો. સો ‘‘બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’’તિ સુત્વા ઞાતિસઙ્ઘપરિવુતો નાગભવના નિક્ખમિત્વા કોટિસતસહસ્સભિક્ખુપરિવારસ્સ તસ્સ ભગવતો દિબ્બતૂરિયેહિ ઉપહારં કારેત્વા મહાદાનં પવત્તેત્વા પચ્ચેકં દુસ્સયુગાનિ દત્વા સરણેસુ પતિટ્ઠાસિ. સોપિ નં સત્થા ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો નગરં ખેમં નામ અહોસિ, સુદત્તો નામ રાજા પિતા, સિરિમા નામ માતા, સરણો ચ ભાવિતત્તો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, ઉદેનો નામુપટ્ઠાકો, સોણા ચ ઉપસોણા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, નાગરુક્ખો બોધિ, નવુતિહત્થુબ્બેધં સરીરં, નવુતિયેવ વસ્સસહસ્સાનિ આયુપ્પમાણં અહોસિ.

‘‘મઙ્ગલસ્સ ¶ અપરેન, સુમનો નામ નાયકો;

સબ્બધમ્મેહિ અસમો, સબ્બસત્તાનમુત્તમો’’તિ.

તસ્સ ¶ અપરભાગે રેવતો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે ગણના નત્થિ, દુતિયે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ અહેસું, તથા તતિયે. તદા બોધિસત્તો અતિદેવો નામ બ્રાહ્મણો હુત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા સરણેસુ પતિટ્ઠાય સિરસ્મિં અઞ્જલિં ઠપેત્વા તસ્સ સત્થુનો કિલેસપ્પહાને વણ્ણં વત્વા ઉત્તરાસઙ્ગેન પૂજં અકાસિ. સોપિ નં ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ પન ભગવતો નગરં ધઞ્ઞવતી નામ અહોસિ, પિતા વિપુલો નામ ખત્તિયો, માતાપિ વિપુલા નામ દેવી, વરુણો ચ બ્રહ્મદેવો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સમ્ભવો નામુપટ્ઠાકો, ભદ્દા ચ સુભદ્દા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, નાગરુક્ખોવ બોધિ, સરીરં અસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, આયુ સટ્ઠિ વસ્સસહસ્સાનીતિ.

‘‘સુમનસ્સ ¶ અપરેન, રેવતો નામ નાયકો;

અનૂપમો અસદિસો, અતુલો ઉત્તમો જિનો’’તિ.

તસ્સ અપરભાગે સોભિતો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો અજિતો નામ બ્રાહ્મણો હુત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા સરણેસુ પતિટ્ઠાય બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં અદાસિ. સોપિ નં ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ પન ભગવતો સુધમ્મં નામ નગરં અહોસિ, પિતાપિ સુધમ્મો નામ રાજા, માતાપિ સુધમ્મા નામ દેવી, અસમો ચ સુનેત્તો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, અનોમો નામુપટ્ઠાકો, નકુલા ચ સુજાતા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, નાગરુક્ખોવ બોધિ, અટ્ઠપણ્ણાસહત્થુબ્બેધં સરીરં અહોસિ, નવુતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયુપ્પમાણન્તિ.

‘‘રેવતસ્સ અપરેન, સોભિતો નામ નાયકો;

સમાહિતો સન્તચિત્તો, અસમો અપ્પટિપુગ્ગલો’’તિ.

તસ્સ અપરભાગે એકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા એકસ્મિંયેવ કપ્પે તયો બુદ્ધા નિબ્બત્તિંસુ અનોમદસ્સી પદુમો નારદોતિ. અનોમદસ્સિસ્સ ભગવતો તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે ભિક્ખૂ અટ્ઠસતસહસ્સાનિ અહેસું, દુતિયે સત્ત, તતિયે છ. તદા બોધિસત્તો ¶ એકો યક્ખસેનાપતિ અહોસિ મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો અનેકકોટિસતસહસ્સાનં ¶ યક્ખાનં અધિપતિ. સો ‘‘બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’’તિ સુત્વા આગન્ત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં અદાસિ. સત્થાપિ નં ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. અનોમદસ્સિસ્સ પન ભગવતો ચન્દવતી નામ નગરં અહોસિ, યસવા નામ રાજા પિતા, યસોધરા નામ માતા, નિસભો ચ અનોમો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, વરુણો નામુપટ્ઠાકો, સુન્દરી ચ સુમના ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, અજ્જુનરુક્ખો બોધિ, અટ્ઠપણ્ણાસહત્થુબ્બેધં સરીરં અહોસિ, વસ્સસતસહસ્સં આયૂતિ.

‘‘સોભિતસ્સ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

અનોમદસ્સી અમિતયસો, તેજસ્સી દુરતિક્કમો’’તિ.

તસ્સ ¶ અપરભાગે પદુમો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો ભાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે તીણિ સતસહસ્સાનિ, તતિયે અગામકે અરઞ્ઞે મહાવનસણ્ડવાસીનં ભિક્ખૂનં દ્વે સતસહસ્સાનિ. તદા તથાગતે તસ્મિં વનસણ્ડે વસન્તે બોધિસત્તો સીહો હુત્વા સત્થારં નિરોધસમાપત્તિં સમાપન્નં દિસ્વા પસન્નચિત્તો વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા પીતિસોમનસ્સજાતો તિક્ખત્તું સીહનાદં નદિત્વા સત્તાહં બુદ્ધારમ્મણપીતિં અવિજહિત્વા પીતિસુખેનેવ ગોચરાય અપક્કમિત્વા જીવિતપરિચ્ચાગં કત્વા પયિરુપાસમાનો અટ્ઠાસિ. સત્થા સત્તાહચ્ચયેન નિરોધા વુટ્ઠિતો સીહં ઓલોકેત્વા ‘‘ભિક્ખુસઙ્ઘેપિ ચિત્તં પસાદેત્વા સઙ્ઘં વન્દિસ્સતીતિ ભિક્ખુસઙ્ઘો આગચ્છતૂ’’તિ ચિન્તેસિ. ભિક્ખૂ તાવદેવ આગમિંસુ. સીહો સઙ્ઘે ચિત્તં પસાદેસિ. સત્થા તસ્સ મનં ઓલોકેત્વા ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. પદુમસ્સ પન ભગવતો ચમ્પકં નામ નગરં અહોસિ, અસમો નામ રાજા પિતા, અસમા નામ દેવી માતા, સાલો ચ ઉપસાલો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, વરુણો નામુપટ્ઠાકો, રામા ચ સુરામા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, સોણરુક્ખો નામ બોધિ, અટ્ઠપણ્ણાસહત્થુબ્બેધં સરીરં અહોસિ, આયુ વસ્સસતસહસ્સન્તિ.

‘‘અનોમદસ્સિસ્સ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

પદુમો નામ નામેન, અસમો અપ્પટિપુગ્ગલો’’તિ.

તસ્સ અપરભાગે નારદો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે ¶ નવુતિકોટિસહસ્સાનિ, તતિયે અસીતિકોટિસહસ્સાનિ ¶ . તદા બોધિસત્તો ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા પઞ્ચસુ અભિઞ્ઞાસુ અટ્ઠસુ ચ સમાપત્તીસુ ચિણ્ણવસી હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા લોહિતચન્દનેન પૂજં અકાસિ. સોપિ નં ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો ધઞ્ઞવતી નામ નગરં અહોસિ, સુદેવો નામ ખત્તિયો પિતા, અનોમા નામ માતા, સદ્દસાલો ચ જિતમિત્તો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, વાસેટ્ઠો નામુપટ્ઠાકો ¶ , ઉત્તરા ચ ફગ્ગુની ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, મહાસોણરુક્ખો નામ બોધિ, સરીરં અટ્ઠાસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, નવુતિવસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘પદુમસ્સ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

નારદો નામ નામેન, અસમો અપ્પટિપુગ્ગલો’’તિ.

નારદબુદ્ધસ્સ અપરભાગે એકં અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા ઇતો સતસહસ્સકપ્પમત્થકે એકસ્મિં કપ્પે એકોવ પદુમુત્તરબુદ્ધો નામ ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમે કોટિસતસહસ્સભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે વેભારપબ્બતે નવુતિકોટિસહસ્સાનિ, તતિયે અસીતિકોટિસહસ્સાનિ. તદા બોધિસત્તો જટિલો નામ મહારટ્ઠિયો હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સચીવરં દાનં અદાસિ. સોપિ નં ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. પદુમુત્તરસ્સ પન ભગવતો કાલે તિત્થિયા નામ નાહેસું. સબ્બે દેવમનુસ્સા બુદ્ધમેવ સરણં અગમંસુ. તસ્સ નગરં હંસવતી નામ અહોસિ, પિતા આનન્દો નામ ખત્તિયો, માતા સુજાતા નામ દેવી, દેવલો ચ સુજાતો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સુમનો નામુપટ્ઠાકો, અમિતા ચ અસમા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, સલલરુક્ખો બોધિ, સરીરં અટ્ઠપણ્ણાસહત્થુબ્બેધં અહોસિ, સરીરપ્પભા સમન્તતો દ્વાદસ યોજનાનિ ગણ્હિ, વસ્સસતસહસ્સં આયૂતિ.

‘‘નારદસ્સ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

પદુમુત્તરો નામ જિનો, અક્ખોભો સાગરૂપમો’’તિ.

તસ્સ અપરભાગે સત્તતિ કપ્પસહસ્સાનિ અતિક્કમિત્વા સુમેધો સુજાતો ચાતિ એકસ્મિં કપ્પે દ્વે બુદ્ધા નિબ્બત્તિંસુ. સુમેધસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું, પઠમસન્નિપાતે સુદસ્સનનગરે કોટિસતખીણાસવા અહેસું, દુતિયે પન નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો ઉત્તરો નામ માણવો હુત્વા નિદહિત્વા ઠપિતંયેવ અસીતિકોટિધનં ¶ ¶ વિસ્સજ્જેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા ધમ્મં સુત્વા સરણેસુ પતિટ્ઠાય ¶ નિક્ખમિત્વા પબ્બજિ. સોપિ નં ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. સુમેધસ્સ ભગવતો સુદસ્સનં નામ નગરં અહોસિ, સુદત્તો નામ રાજા પિતા, માતાપિ સુદત્તા નામ, સરણો ચ સબ્બકામો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સાગરો નામુપટ્ઠાકો, રામા ચ સુરામા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, મહાનીપરુક્ખો બોધિ, સરીરં અટ્ઠાસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, આયુ નવુતિ વસ્સસહસ્સાનીતિ.

‘‘પદુમુત્તરસ્સ અપરેન, સુમેધો નામ નાયકો;

દુરાસદો ઉગ્ગતેજો, સબ્બલોકુત્તમો મુની’’તિ.

તસ્સ અપરભાગે સુજાતો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે સટ્ઠિ ભિક્ખુસતસહસ્સાનિ અહેસું, દુતિયે પઞ્ઞાસં, તતિયે ચત્તાલીસં. તદા બોધિસત્તો ચક્કવત્તિરાજા હુત્વા ‘‘બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’’તિ સુત્વા ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સદ્ધિં સત્તહિ રતનેહિ ચતુમહાદીપરજ્જં દત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિ. સકલરટ્ઠવાસિનો રટ્ઠુપ્પાદં ગહેત્વા આરામિકકિચ્ચં સાધેન્તા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ નિચ્ચં મહાદાનં અદંસુ. સોપિ નં સત્થા ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો નગરં સુમઙ્ગલં નામ અહોસિ, ઉગ્ગતો નામ રાજા પિતા, પભાવતી નામ માતા, સુદસ્સનો ચ સુદેવો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, નારદો નામુપટ્ઠાકો, નાગા ચ નાગસમાલા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, મહાવેળુરુક્ખો બોધિ. સો કિર મન્દચ્છિદ્દો ઘનક્ખન્ધો ઉપરિ નિગ્ગતાહિ મહાસાખાહિ મોરપિઞ્છકલાપો વિય વિરોચિત્થ. તસ્સ ભગવતો સરીરં પણ્ણાસહત્થુબ્બેધં અહોસિ, આયુ નવુતિ વસ્સસહસ્સાનીતિ.

‘‘તત્થેવ મણ્ડકપ્પમ્હિ, સુજાતો નામ નાયકો;

સીહહનુસભક્ખન્ધો, અપ્પમેય્યો દુરાસદો’’તિ.

તસ્સ અપરભાગે ઇતો અટ્ઠારસકપ્પસતમત્થકે એકસ્મિં કપ્પે પિયદસ્સી, અત્થદસ્સી, ધમ્મદસ્સીતિ તયો બુદ્ધા નિબ્બત્તિંસુ. પિયદસ્સિસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમે કોટિસતસહસ્સા ભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો કસ્સપો નામ માણવો તિણ્ણં વેદાનં પારં ગતો હુત્વા ¶ સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા કોટિસતસહસ્સધનપરિચ્ચાગેન સઙ્ઘારામં ¶ કારેત્વા સરણેસુ ચ સીલેસુ ચ પતિટ્ઠાસિ. અથ નં ¶ સત્થા ‘‘અટ્ઠારસકપ્પસતચ્ચયેન બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો અનોમં નામ નગરં અહોસિ, પિતા સુદિન્નો નામ રાજા, માતા ચન્દા નામ દેવી, પાલિતો ચ સબ્બદસ્સી ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સોભિતો નામુપટ્ઠાકો, સુજાતા ચ ધમ્મદિન્ના ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, કકુધરુક્ખો બોધિ, સરીરં અસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, નવુતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘સુજાતસ્સ અપરેન, સયમ્ભૂ લોકનાયકો;

દુરાસદો અસમસમો, પિયદસ્સી મહાયસો’’તિ.

તસ્સ અપરભાગે અત્થદસ્સી નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમે અટ્ઠનવુતિ ભિક્ખુસતસહસ્સાનિ અહેસું, દુતિયે અટ્ઠાસીતિસતસહસ્સાનિ, તથા તતિયે. તદા બોધિસત્તો સુસીમો નામ મહિદ્ધિકો તાપસો હુત્વા દેવલોકતો મન્દારવપુપ્ફચ્છત્તં આહરિત્વા સત્થારં પૂજેસિ, સોપિ નં ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો સોભિતં નામ નગરં અહોસિ, સાગરો નામ રાજા પિતા, સુદસ્સના નામ માતા, સન્તો ચ ઉપસન્તો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, અભયો નામુપટ્ઠાકો, ધમ્મા ચ સુધમ્મા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, ચમ્પકરુક્ખો બોધિ, સરીરં અસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, સરીરપ્પભા સમન્તતો સબ્બકાલં યોજનમત્તં ફરિત્વા અટ્ઠાસિ, આયુ વસ્સસતસહસ્સન્તિ.

‘‘તત્થેવ મણ્ડકપ્પમ્હિ, અત્થદસ્સી નરાસભો;

મહાતમં નિહન્ત્વાન, પત્તો સમ્બોધિમુત્તમ’’ન્તિ.

તસ્સ અપરભાગે ધમ્મદસ્સી નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમે કોટિસતં ભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે સત્તતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો સક્કો દેવરાજા હુત્વા દિબ્બગન્ધપુપ્ફેહિ ચ દિબ્બતૂરિયેહિ ચ પૂજં અકાસિ, સોપિ નં ‘‘અનાગતે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો સરણં નામ નગરં અહોસિ, પિતા સરણો નામ રાજા, માતા સુનન્દા નામ, પદુમો ચ ફુસ્સદેવો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સુનેત્તો નામુપટ્ઠાકો ¶ , ખેમા ચ સબ્બનામા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, રત્તઙ્કુરરુક્ખો બોધિ, ‘‘બિમ્બિજાલો’’તિપિ વુચ્ચતિ, સરીરં પનસ્સ અસીતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, વસ્સસતસહસ્સં આયૂતિ.

‘‘તત્થેવ ¶ મણ્ડકપ્પમ્હિ, ધમ્મદસ્સી મહાયસો;

તમન્ધકારં વિધમિત્વા, અતિરોચતિ સદેવકે’’તિ.

તસ્સ ¶ અપરભાગે ઇતો ચતુનવુતિકપ્પમત્થકે એકસ્મિં કપ્પે એકોવ સિદ્ધત્થો નામ બુદ્ધો ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે કોટિસતસહસ્સં ભિક્ખૂ અહેસું, દુતિયે નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો ઉગ્ગતેજો અભિઞ્ઞાબલસમ્પન્નો મઙ્ગલો નામ તાપસો હુત્વા મહાજમ્બુફલં આહરિત્વા તથાગતસ્સ અદાસિ. સત્થા તં ફલં પરિભુઞ્જિત્વા ‘‘ચતુનવુતિકપ્પમત્થકે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બોધિસત્તં બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો નગરં વેભારં નામ અહોસિ, પિતા જયસેનો નામ રાજા, માતા સુફસ્સા નામ, સમ્બલો ચ સુમિત્તો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, રેવતો નામુપટ્ઠાકો, સીવલી ચ સુરામા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, કણિકારરુક્ખો બોધિ, સરીરં સટ્ઠિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, વસ્સસતસહસ્સં આયૂતિ.

‘‘ધમ્મદસ્સિસ્સ અપરેન, સિદ્ધત્થો નામ નાયકો;

નિહનિત્વા તમં સબ્બં, સૂરિયો અબ્ભુગ્ગતો યથા’’તિ.

તસ્સ અપરભાગે ઇતો દ્વાનવુતિકપ્પમત્થકે તિસ્સો ફુસ્સોતિ એકસ્મિં કપ્પે દ્વે બુદ્ધા નિબ્બત્તિંસુ. તિસ્સસ્સ ભગવતો તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે ભિક્ખૂનં કોટિસતં અહોસિ, દુતિયે નવુતિકોટિયો, તતિયે અસીતિકોટિયો. તદા બોધિસત્તો મહાભોગો મહાયસો સુજાતો નામ ખત્તિયો હુત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા મહિદ્ધિકભાવં પત્વા ‘‘બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’’તિ સુત્વા દિબ્બમન્દારવપદુમપારિચ્છત્તકપુપ્ફાનિ આદાય ચતુપરિસમજ્ઝે ગચ્છન્તં તથાગતં પૂજેસિ, આકાસે પુપ્ફવિતાનં અકાસિ. સોપિ નં સત્થા ‘‘ઇતો દ્વાનવુતિકપ્પે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો ખેમં નામ નગરં અહોસિ, પિતા જનસન્ધો નામ ખત્તિયો, માતા પદુમા નામ ¶ , બ્રહ્મદેવો ચ ઉદયો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સમઙ્ગો નામુપટ્ઠાકો, ફુસ્સા ચ સુદત્તા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, અસનરુક્ખો બોધિ, સરીરં સટ્ઠિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, વસ્સસતસહસ્સં આયૂતિ.

‘‘સિદ્ધત્થસ્સ અપરેન, અસમો અપ્પટિપુગ્ગલો;

અનન્તસીલો અમિતયસો, તિસ્સો લોકગ્ગનાયકો’’તિ.

તસ્સ ¶ અપરભાગે ફુસ્સો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે સટ્ઠિ ભિક્ખુસતસહસ્સાનિ અહેસું, દુતિયે પણ્ણાસ, તતિયે દ્વત્તિંસ. તદા બોધિસત્તો વિજિતાવી નામ ખત્તિયો હુત્વા મહારજ્જં પહાય સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા તીણિ પિટકાનિ ¶ ઉગ્ગહેત્વા મહાજનસ્સ ધમ્મકથં કથેસિ, સીલપારમિઞ્ચ પૂરેસિ. સોપિ નં ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ તથેવ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો કાસી નામ નગરં અહોસિ, જયસેનો નામ રાજા પિતા, સિરિમા નામ માતા, સુરક્ખિતો ચ ધમ્મસેનો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સભિયો નામુપટ્ઠાકો, ચાલા ચ ઉપચાલા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, આમલકરુક્ખો બોધિ, સરીરં અટ્ઠપણ્ણાસહત્થુબ્બેધં અહોસિ, નવુતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘તત્થેવ મણ્ડકપ્પમ્હિ, અહુ સત્થા અનુત્તરો;

અનૂપમો અસમસમો, ફુસ્સો લોકગ્ગનાયકો’’તિ.

તસ્સ અપરભાગે ઇતો એકનવુતિકપ્પે વિપસ્સી નામ ભગવા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે અટ્ઠસટ્ઠિ ભિક્ખુસતસહસ્સં અહોસિ, દુતિયે એકસતસહસ્સં, તતિયે અસીતિસહસ્સાનિ. તદા બોધિસત્તો મહિદ્ધિકો મહાનુભાવો અતુલો નામ નાગરાજા હુત્વા સત્તરતનખચિતં સોવણ્ણમયં મહાપીઠં ભગવતો અદાસિ. સોપિ નં ‘‘ઇતો એકનવુતિકપ્પે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો બન્ધુમતી નામ નગરં અહોસિ, બન્ધુમા નામ રાજા પિતા, બન્ધુમતી નામ માતા, ખણ્ડો ચ તિસ્સો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, અસોકો નામુપટ્ઠાકો, ચન્દા ચ ચન્દમિત્તા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, પાટલિરુક્ખો બોધિ, સરીરં અસીતિહત્થુબ્બેધં ¶ અહોસિ, સરીરપ્પભા સદા સત્ત યોજનાનિ ફરિત્વા અટ્ઠાસિ, અસીતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘ફુસ્સસ્સ ચ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

વિપસ્સી નામ નામેન, લોકે ઉપ્પજ્જિ ચક્ખુમા’’તિ.

તસ્સ અપરભાગે ઇતો એકતિંસકપ્પે સિખી ચ વેસ્સભૂ ચાતિ દ્વે બુદ્ધા અહેસું. સિખિસ્સાપિ ભગવતો તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે ભિક્ખુસતસહસ્સં અહોસિ, દુતિયે અસીતિસહસ્સાનિ, તતિયે સત્તત્તિસહસ્સાનિ. તદા બોધિસત્તો અરિન્દમો નામ રાજા હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સચીવરં મહાદાનં પવત્તેત્વા સત્તરતનપટિમણ્ડિતં હત્થિરતનં દત્વા હત્થિપ્પમાણં કત્વા કપ્પિયભણ્ડં અદાસિ. સોપિ નં ‘‘ઇતો ¶ કતિંસકપ્પે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો અરુણવતી નામ નગરં અહોસિ, અરુણો નામ ખત્તિયો પિતા, પભાવતી નામ માતા, અભિભૂ ચ સમ્ભવો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, ખેમઙ્કરો નામુપટ્ઠાકો, સખિલા ચ પદુમા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, પુણ્ડરીકરુક્ખો બોધિ, સરીરં ¶ સત્તતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, સરીરપ્પભા યોજનત્તયં ફરિત્વા અટ્ઠાસિ, સત્તતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘વિપસ્સિસ્સ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

સિખિવ્હયો નામ જિનો, અસમો અપ્પટિપુગ્ગલો’’તિ.

તસ્સ અપરભાગે વેસ્સભૂ નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ તયો સાવકસન્નિપાતા અહેસું. પઠમસન્નિપાતે અસીતિ ભિક્ખુસહસ્સાનિ અહેસું, દુતિયે સત્તતિ, તતિયે સટ્ઠિ. તદા બોધિસત્તો સુદસ્સનો નામ રાજા હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સચીવરં મહાદાનં દત્વા તસ્સ સન્તિકે પબ્બજિત્વા આચારગુણસમ્પન્નો બુદ્ધરતને ચિત્તીકારપીતિબહુલો અહોસિ. સોપિ નં ભગવા ‘‘ઇતો એકતિંસકપ્પે બુદ્ધો ભવિસ્સસી’’તિ બ્યાકાસિ. તસ્સ પન ભગવતો અનોમં નામ નગરં અહોસિ, સુપ્પતીતો નામ રાજા પિતા, યસવતી નામ માતા ¶ , સોણો ચ ઉત્તરો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, ઉપસન્તો નામુપટ્ઠાકો, દામા ચ સમાલા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, સાલરુક્ખો બોધિ, સરીરં સટ્ઠિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, સટ્ઠિ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘તત્થેવ મણ્ડકપ્પમ્હિ, અસમો અપ્પટિપુગ્ગલો;

વેસ્સભૂ નામ નામેન, લોકે ઉપ્પજ્જિ સો જિનો’’તિ.

તસ્સ અપરભાગે ઇમસ્મિં કપ્પે ચત્તારો બુદ્ધા નિબ્બત્તા કકુસન્ધો, કોણાગમનો, કસ્સપો, અમ્હાકં ભગવાતિ. કકુસન્ધસ્સ ભગવતો એકોવ સાવકસન્નિપાતો, તત્થ ચત્તાલીસ ભિક્ખુસહસ્સાનિ અહેસું. તદા બોધિસત્તો ખેમો નામ રાજા હુત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સપત્તચીવરં મહાદાનઞ્ચેવ અઞ્જનાદિભેસજ્જાનિ ચ દત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા પબ્બજિ. સોપિ નં સત્થા બ્યાકાસિ. કકુસન્ધસ્સ પન ભગવતો ખેમં નામ નગરં અહોસિ, અગ્ગિદત્તો નામ બ્રાહ્મણો પિતા, વિસાખા નામ બ્રાહ્મણી માતા, વિધુરો ચ સઞ્જીવો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, બુદ્ધિજો નામુપટ્ઠાકો, સામા ચ ચમ્પકા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા ¶ , મહાસિરીસરુક્ખો બોધિ, સરીરં ચત્તાલીસહત્થુબ્બેધં અહોસિ, ચત્તાલીસ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘વેસ્સભુસ્સ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

કકુસન્ધો નામ નામેન, અપ્પમેય્યો દુરાસદો’’તિ.

તસ્સ ¶ અપરભાગે કોણાગમનો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ એકો સાવકસન્નિપાતો, તત્થ તિંસ ભિક્ખુસહસ્સાનિ અહેસું. તદા બોધિસત્તો પબ્બતો નામ રાજા હુત્વા અમચ્ચગણપરિવુતો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ધમ્મદેસનં સુત્વા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા મહાદાનં પવત્તેત્વા પટ્ટુણ્ણચીનપટ્ટકોસેય્યકમ્બલદુકૂલાનિ ચેવ સુવણ્ણપાદુકઞ્ચ દત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિ. સોપિ નં બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો સોભવતી નામ નગરં અહોસિ, યઞ્ઞદત્તો નામ બ્રાહ્મણો પિતા, ઉત્તરા નામ બ્રાહ્મણી માતા, ભિય્યસો ચ ઉત્તરો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સોત્થિજો નામુપટ્ઠાકો, સમુદ્દા ચ ઉત્તરા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, ઉદુમ્બરરુક્ખો બોધિ, સરીરં તિંસહત્થુબ્બેધં અહોસિ, તિંસ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘કકુસન્ધસ્સ ¶ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

કોણાગમનો નામ જિનો, લોકજેટ્ઠો નરાસભો’’તિ.

તસ્સ અપરભાગે કસ્સપો નામ સત્થા ઉદપાદિ. તસ્સાપિ એકો સાવકસન્નિપાતો, તત્થ વીસતિ ભિક્ખુસહસ્સાનિ અહેસું. તદા બોધિસત્તો જોતિપાલો નામ માણવો હુત્વા તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ ભૂમિયઞ્ચ અન્તલિક્ખે ચ પાકટો ઘટીકારસ્સ કુમ્ભકારસ્સ મિત્તો અહોસિ. સો તેન સદ્ધિં સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મકથં સુત્વા પબ્બજિત્વા આરદ્ધવીરિયો તીણિ પિટકાનિ ઉગ્ગહેત્વા વત્તાવત્તસમ્પત્તિયા બુદ્ધસ્સ સાસનં સોભેસિ. સોપિ નં બ્યાકાસિ. તસ્સ ભગવતો જાતનગરં બારાણસી નામ અહોસિ, બ્રહ્મદત્તો નામ બ્રાહ્મણો પિતા, ધનવતી નામ બ્રાહ્મણી માતા, તિસ્સો ચ ભારદ્વાજો ચ દ્વે અગ્ગસાવકા, સબ્બમિત્તો નામુપટ્ઠાકો, અનુળા ચ ઉરુવેળા ચ દ્વે અગ્ગસાવિકા, નિગ્રોધરુક્ખો બોધિ, સરીરં વીસતિહત્થુબ્બેધં અહોસિ, વીસતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયૂતિ.

‘‘કોણાગમનસ્સ અપરેન, સમ્બુદ્ધો દ્વિપદુત્તમો;

કસ્સપો નામ ગોત્તેન, ધમ્મરાજા પભઙ્કરો’’તિ.

યસ્મિં ¶ પન કપ્પે દીપઙ્કરો દસબલો ઉદપાદિ, તસ્મિં અઞ્ઞેપિ તયો બુદ્ધા અહેસું. તેસં સન્તિકા બોધિસત્તસ્સ બ્યાકરણં નત્થિ, તસ્મા ¶ તે ઇધ ન દસ્સિતા. અટ્ઠકથાયં પન તમ્હા કપ્પા પટ્ઠાય સબ્બેપિ બુદ્ધે દસ્સેતું ઇદં વુત્તં –

‘‘તણ્હઙ્કરો મેધઙ્કરો, અથોપિ સરણઙ્કરો;

દીપઙ્કરો ચ સમ્બુદ્ધો, કોણ્ડઞ્ઞો દ્વિપદુત્તમો.

‘‘મઙ્ગલો ચ સુમનો ચ, રેવતો સોભિતો મુનિ;

અનોમદસ્સી પદુમો, નારદો પદુમુત્તરો.

‘‘સુમેધો ચ સુજાતો ચ, પિયદસ્સી મહાયસો;

અત્થદસ્સી ધમ્મદસ્સી, સિદ્ધત્થો લોકનાયકો.

‘‘તિસ્સો ફુસ્સો ચ સમ્બુદ્ધો, વિપસ્સી સિખિ વેસ્સભૂ;

કકુસન્ધો કોણાગમનો, કસ્સપો ચાતિ નાયકો.

‘‘એતે ¶ અહેસું સમ્બુદ્ધા, વીતરાગા સમાહિતા;

સતરંસીવ ઉપ્પન્ના, મહાતમવિનોદના;

જલિત્વા અગ્ગિખન્ધાવ, નિબ્બુતા તે સસાવકા’’તિ.

તત્થ અમ્હાકં બોધિસત્તો દીપઙ્કરાદીનં ચતુવીસતિયા બુદ્ધાનં સન્તિકે અધિકારં કરોન્તો કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ આગતો. કસ્સપસ્સ પન ભગવતો ઓરભાગે ઠપેત્વા ઇમં સમ્માસમ્બુદ્ધં અઞ્ઞો બુદ્ધો નામ નત્થિ. ઇતિ દીપઙ્કરાદીનં ચતુવીસતિયા બુદ્ધાનં સન્તિકે લદ્ધબ્યાકરણો પન બોધિસત્તો યેનેન –

‘‘મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, હેતુ સત્થારદસ્સનં;

પબ્બજ્જા ગુણસમ્પત્તિ, અધિકારો ચ છન્દતા;

અટ્ઠધમ્મસમોધાના, અભિનીહારો સમિજ્ઝતી’’તિ. (બુ. વં. ૨.૫૯) –

ઇમે અટ્ઠ ધમ્મે સમોધાનેત્વા દીપઙ્કરપાદમૂલે કતાભિનીહારેન ‘‘હન્દ બુદ્ધકરે ધમ્મે, વિચિનામિ ઇતો ¶ ચિતો’’તિ ઉસ્સાહં કત્વા ‘‘વિચિનન્તો તદાદક્ખિં, પઠમં દાનપારમિ’’ન્તિ દાનપારમિતાદયો બુદ્ધકારકધમ્મા દિટ્ઠા, તે પૂરેન્તોયેવ યાવ વેસ્સન્તરત્તભાવા આગમિ. આગચ્છન્તો ચ યે તે કતાભિનીહારાનં બોધિસત્તાનં આનિસંસા સંવણ્ણિતા –

‘‘એવં સબ્બઙ્ગસમ્પન્ના, બોધિયા નિયતા નરા;

સંસરં દીઘમદ્ધાનં, કપ્પકોટિસતેહિપિ.

‘‘અવીચિમ્હિ નુપ્પજ્જન્તિ, તથા લોકન્તરેસુ ચ;

નિજ્ઝામતણ્હા ખુપ્પિપાસા, ન હોન્તિ કાલકઞ્જકા.

‘‘ન હોન્તિ ખુદ્દકા પાણા, ઉપ્પજ્જન્તાપિ દુગ્ગતિં;

જાયમાના ¶ મનુસ્સેસુ, જચ્ચન્ધા ન ભવન્તિ તે.

‘‘સોતવેકલ્લતા નત્થિ, ન ભવન્તિ મૂગપક્ખિકા;

ઇત્થિભાવં ન ગચ્છન્તિ, ઉભતોબ્યઞ્જનપણ્ડકા.

‘‘ન ભવન્તિ પરિયાપન્ના, બોધિયા નિયતા નરા;

મુત્તા આનન્તરિકેહિ, સબ્બત્થ સુદ્ધગોચરા.

‘‘મિચ્છાદિટ્ઠિં ¶ ન સેવન્તિ, કમ્મકિરિયદસ્સના;

વસમાનાપિ સગ્ગેસુ, અસઞ્ઞં નૂપપજ્જરે.

‘‘સુદ્ધાવાસેસુ દેવેસુ, હેતુ નામ ન વિજ્જતિ;

નેક્ખમ્મનિન્ના સપ્પુરિસા, વિસંયુત્તા ભવાભવે;

ચરન્તિ લોકત્થચરિયાયો, પૂરેન્તિ સબ્બપારમી’’તિ.

તે આનિસંસે અધિગન્ત્વાવ આગતો. પારમિયો પૂરેન્તસ્સ ચસ્સ અકિત્તિબ્રાહ્મણકાલે સઙ્ખબ્રાહ્મણકાલે ધનઞ્ચયરાજકાલે મહાસુદસ્સનકાલે મહાગોવિન્દકાલે નિમિમહારાજકાલે ચન્દકુમારકાલે વિસય્હસેટ્ઠિકાલે સિવિરાજકાલે વેસ્સન્તરકાલેતિ દાનપારમિતાય પૂરિતત્તભાવાનં પરિમાણં નામ નત્થિ. એકન્તેન પનસ્સ સસપણ્ડિતજાતકે –

‘‘ભિક્ખાય ¶ ઉપગતં દિસ્વા, સકત્તાનં પરિચ્ચજિં;

દાનેન મે સમો નત્થિ, એસા મે દાનપારમી’’તિ. (ચરિયા. ૧.તસ્સુદાનં) –

એવં અત્તપરિચ્ચાગં કરોન્તસ્સ દાનપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. તથા સીલવરાજકાલે ચમ્પેય્યનાગરાજકાલે ભૂરિદત્તનાગરાજકાલે છદ્દન્તનાગરાજકાલે જયદ્દિસરાજપુત્તકાલે અલીનસત્તુકુમારકાલેતિ સીલપારમિતાય પૂરિતત્તભાવાનં પરિમાણં નામ નત્થિ. એકન્તેન પનસ્સ સઙ્ખપાલજાતકે –

‘‘સૂલેહિ વિજ્ઝિયન્તોપિ, કોટ્ટિયન્તોપિ સત્તિહિ;

ભોજપુત્તે ન કુપ્પામિ, એસા મે સીલપારમી’’તિ. (ચરિયા. ૨.૯૧) –

એવં અત્તપરિચ્ચાગં કરોન્તસ્સ સીલપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. તથા સોમનસ્સકુમારકાલે, હત્થિપાલકુમારકાલે, અયોઘરપણ્ડિતકાલેતિ મહારજ્જં પહાય નેક્ખમ્મપારમિતાય પૂરિતત્તભાવાનં પરિમાણં નામ નત્થિ. એકન્તેન પનસ્સ ચૂળસુતસોમજાતકે –

‘‘મહારજ્જં ¶ હત્થગતં, ખેળપિણ્ડંવ છડ્ડયિં;

ચજતો ન હોતિ લગ્ગં, એસા મે નેક્ખમ્મપારમી’’તિ. –

એવં ¶ નિસ્સઙ્ગતાય રજ્જં છડ્ડેત્વા નિક્ખમન્તસ્સ નેક્ખમ્મપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. તથા વિધુરપણ્ડિતકાલે, મહાગોવિન્દપણ્ડિતકાલે, કુદ્દાલપણ્ડિતકાલે, અરકપણ્ડિતકાલે, બોધિપરિબ્બાજકકાલે, મહોસધપણ્ડિતકાલેતિ, પઞ્ઞાપારમિતાય પૂરિતત્તભાવાનં પરિમાણં નામ નત્થિ. એકન્તેન પનસ્સ સત્તુભસ્તજાતકે સેનકપણ્ડિતકાલે –

‘‘પઞ્ઞાય વિચિનન્તોહં, બ્રાહ્મણં મોચયિં દુખા;

પઞ્ઞાય મે સમો નત્થિ, એસા મે પઞ્ઞાપારમી’’તિ. –

અન્તોભસ્તગતં સપ્પં દસ્સેન્તસ્સ પઞ્ઞાપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. તથા વીરિયપારમિતાદીનમ્પિ પૂરિતત્તભાવાનં પરિમાણં નામ નત્થિ. એકન્તેન પનસ્સ મહાજનકજાતકે –

‘‘અતીરદસ્સી ¶ જલમજ્ઝે, હતા સબ્બેવ માનુસા;

ચિત્તસ્સ અઞ્ઞથા નત્થિ, એસા મે વીરિયપારમી’’તિ. –

એવં મહાસમુદ્દં તરન્તસ્સ પવત્તા વીરિયપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. ખન્તિવાદિજાતકે –

‘‘અચેતનંવ કોટ્ટેન્તે, તિણ્હેન ફરસુના મમં;

કાસિરાજે ન કુપ્પામિ, એસા મે ખન્તિપારમી’’તિ. –

એવં અચેતનભાવેન વિય મહાદુક્ખં અધિવાસેન્તસ્સ ખન્તિપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. મહાસુતસોમજાતકે –

‘‘સચ્ચવાચં અનુરક્ખન્તો, ચજિત્વા મમ જીવિતં;

મોચેસિં એકસતં ખત્તિયે, એસા મે સચ્ચપારમી’’તિ. –

એવં જીવિતં ચજિત્વા સચ્ચમનુરક્ખન્તસ્સ સચ્ચપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. મૂગપક્ખજાતકે –

‘‘માતા પિતા ન મે દેસ્સા, નપિ મે દેસ્સં મહાયસં;

સબ્બઞ્ઞુતં પિયં મય્હં, તસ્મા વતમધિટ્ઠહિ’’ન્તિ. (ચરિયા. ૩.૬ થોકં વિસદિસં) –

એવં ¶ જીવિતમ્પિ ચજિત્વા વતં અધિટ્ઠહન્તસ્સ અધિટ્ઠાનપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. એકરાજજાતકે –

‘‘ન ¶ મં કોચિ ઉત્તસતિ, નપિહં ભાયામિ કસ્સચિ;

મેત્તાબલેનુપત્થદ્ધો, રમામિ પવને તદા’’તિ. (ચરિયા. ૩.૧૧૩) –

એવં જીવિતમ્પિ અનોલોકેત્વા મેત્તાયન્તસ્સ મેત્તાપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. લોમહંસજાતકે –

‘‘સુસાને ¶ સેય્યં કપ્પેમિ, છવટ્ઠિકં ઉપધાયહં;

ગામણ્ડલા ઉપાગન્ત્વા, રૂપં દસ્સેન્તિનપ્પક’’ન્તિ. (ચરિયા. ૩.૧૧૯) –

એવં ગામદારકેસુ નિટ્ઠુભનાદીહિ ચેવ માલાગન્ધૂપહારાદીહિ ચ સુખદુક્ખં ઉપ્પાદેન્તેસુપિ ઉપેક્ખં અનતિવત્તન્તસ્સ ઉપેક્ખાપારમિતા પરમત્થપારમી નામ જાતા. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારતો પનેસ અત્થો ચરિયાપિટકતો ગહેતબ્બો. એવં પારમિયો પૂરેત્વા વેસ્સન્તરત્તભાવે ઠિતો –

‘‘અચેતનાયં પથવી, અવિઞ્ઞાય સુખં દુખં;

સાપિ દાનબલા મય્હં, સત્તક્ખત્તું પકમ્પથા’’તિ. (ચરિયા. ૧.૧૨૪) –

એવં મહાપથવિકમ્પનાદીનિ મહાપુઞ્ઞાનિ કત્વા આયુપરિયોસાને તતો ચુતો તુસિતભવને નિબ્બત્તિ. ઇતિ દીપઙ્કરપાદમૂલતો પટ્ઠાય યાવ અયં તુસિતપુરે નિબ્બત્તિ, એત્તકં ઠાનં દૂરેનિદાનં નામાતિ વેદિતબ્બં.

દૂરેનિદાનકથા નિટ્ઠિતા.

૨. અવિદૂરેનિદાનકથા

તુસિતપુરે વસન્તેયેવ પન બોધિસત્તે બુદ્ધકોલાહલં નામ ઉદપાદિ. લોકસ્મિઞ્હિ તીણિ કોલાહલાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ – કપ્પકોલાહલં, બુદ્ધકોલાહલં, ચક્કવત્તિકોલાહલન્તિ. તત્થ ‘‘વસ્સસતસહસ્સસ્સ અચ્ચયેન કપ્પુટ્ઠાનં ભવિસ્સતી’’તિ લોકબ્યૂહા નામ કામાવચરદેવા મુત્તસિરા વિકિણ્ણકેસા રુદમુખા અસ્સૂનિ હત્થેહિ પુઞ્છમાના રત્તવત્થનિવત્થા અતિવિય વિરૂપવેસધારિનો હુત્વા મનુસ્સપથે વિચરન્તા એવં આરોચેન્તિ ‘‘મારિસા ¶ ઇતો વસ્સસતસહસ્સસ્સ અચ્ચયેન કપ્પુટ્ઠાનં ભવિસ્સતિ, અયં લોકો વિનસ્સિસ્સતિ, મહાસમુદ્દોપિ સુસ્સિસ્સતિ ¶ , અયઞ્ચ મહાપથવી સિનેરુ ચ પબ્બતરાજા ઉડ્ડય્હિસ્સન્તિ વિનસ્સિસ્સન્તિ, યાવ બ્રહ્મલોકા લોકવિનાસો ભવિસ્સતિ, મેત્તં મારિસા ભાવેથ, કરુણં, મુદિતં, ઉપેક્ખં મારિસા ભાવેથ, માતરં ઉપટ્ઠહથ, પિતરં ઉપટ્ઠહથ, કુલે જેટ્ઠાપચાયિનો હોથા’’તિ. ઇદં કપ્પકોલાહલં નામ. વસ્સસહસ્સસ્સ અચ્ચયેન પન સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધો લોકે ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ લોકપાલદેવતા ‘‘ઇતો ¶ મારિસા વસ્સસહસ્સસ્સ અચ્ચયેન બુદ્ધો લોકે ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ ઉગ્ઘોસેન્તા આહિણ્ડન્તિ. ઇદં બુદ્ધકોલાહલં નામ. વસ્સસતસ્સ અચ્ચયેન ચક્કવત્તી રાજા ઉપ્પજ્જિસ્સતીતિ દેવતા ‘‘ઇતો મારિસા વસ્સસતસ્સ અચ્ચયેન ચક્કવત્તી રાજા લોકે ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ ઉગ્ઘોસેન્તિયો આહિણ્ડન્તિ. ઇદં ચક્કવત્તિકોલાહલં નામ. ઇમાનિ તીણિ કોલાહલાનિ મહન્તાનિ હોન્તિ.

તેસુ બુદ્ધકોલાહલસદ્દં સુત્વા સકલદસસહસ્સચક્કવાળદેવતા એકતો સન્નિપતિત્વા ‘‘અસુકો નામ સત્તો બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા તં ઉપસઙ્કમિત્વા આયાચન્તિ. આયાચમાના ચ પુબ્બનિમિત્તેસુ ઉપ્પન્નેસુ આયાચન્તિ. તદા પન સબ્બાપિ દેવતા એકેકચક્કવાળે ચતુમહારાજસક્કસુયામસન્તુસિતસુનિમ્મિતવસવત્તિમહાબ્રહ્મેહિ સદ્ધિં એકચક્કવાળે સન્નિપતિત્વા તુસિતભવને બોધિસત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘મારિસા તુમ્હેહિ દસ પારમિયો પૂરેન્તેહિ ન સક્કસમ્પત્તિં, ન મારસમ્પત્તિં, ન બ્રહ્મસમ્પત્તિં, ન ચક્કવત્તિસમ્પત્તિં પત્થેન્તેહિ પૂરિતા, લોકનિત્થરણત્થાય પન સબ્બઞ્ઞુતં પત્થેન્તેહિ પૂરિતા, સો વો ઇદાનિ કાલો મારિસા બુદ્ધત્તાય સમયો, મારિસા બુદ્ધત્તાય સમયો’’તિ યાચિંસુ.

અથ મહાસત્તો દેવતાનં પટિઞ્ઞં અદત્વાવ કાલદીપદેસકુલજનેત્તિઆયુપરિચ્છેદવસેન પઞ્ચમહાવિલોકનં નામ વિલોકેસિ. તત્થ ‘‘કાલો નુ ખો, અકાલો નુ ખો’’તિ પઠમં કાલં વિલોકેસિ. તત્થ વસ્સસતસહસ્સતો ઉદ્ધં વડ્ઢિતઆયુકાલો કાલો નામ ન હોતિ. કસ્મા? તદા હિ સત્તાનં જાતિજરામરણાનિ ન પઞ્ઞાયન્તિ. બુદ્ધાનઞ્ચ ધમ્મદેસના તિલક્ખણમુત્તા નામ નત્થિ. તેસં ‘‘અનિચ્ચં, દુક્ખં, અનત્તા’’તિ કથેન્તાનં ‘‘કિં નામેતં કથેન્તી’’તિ નેવ સોતબ્બં ન સદ્ધાતબ્બં ¶ મઞ્ઞન્તિ, તતો અભિસમયો ન હોતિ, તસ્મિં અસતિ અનિય્યાનિકં સાસનં હોતિ. તસ્મા સો અકાલો. વસ્સસતતો ઊનઆયુકાલોપિ કાલો ન હોતિ. કસ્મા? તદા સત્તા ઉસ્સન્નકિલેસા હોન્તિ, ઉસ્સન્નકિલેસાનઞ્ચ દિન્નો ઓવાદો ઓવાદટ્ઠાને ન તિટ્ઠતિ, ઉદકે દણ્ડરાજિ વિય ખિપ્પં વિગચ્છતિ ¶ . તસ્મા સોપિ અકાલો. વસ્સસતસહસ્સતો પન પટ્ઠાય હેટ્ઠા, વસ્સસતતો પટ્ઠાય ઉદ્ધં આયુકાલો કાલો નામ. તદા ચ વસ્સસતકાલો. અથ મહાસત્તો ‘‘નિબ્બત્તિતબ્બકાલો’’તિ કાલં પસ્સિ.

તતો દીપં વિલોકેન્તો સપરિવારે ચત્તારો દીપે ઓલોકેત્વા ‘‘તીસુ દીપેસુ બુદ્ધા ન નિબ્બત્તન્તિ, જમ્બુદીપેયેવ નિબ્બત્તન્તી’’તિ દીપં પસ્સિ.

તતો ¶ ‘‘જમ્બુદીપો નામ મહા દસયોજનસહસ્સપરિમાણો, કતરસ્મિં નુ ખો પદેસે બુદ્ધા નિબ્બત્તન્તી’’તિ ઓકાસં વિલોકેન્તો મજ્ઝિમદેસં પસ્સિ. મજ્ઝિમદેસો નામ – ‘‘પુરત્થિમાય દિસાય ગજઙ્ગલં નામ નિગમો, તસ્સ અપરેન મહાસાલો, તતો પરં પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. પુબ્બદક્ખિણાય દિસાય સલ્લવતી નામ નદી, તતો પરં પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. દક્ખિણાય દિસાય સેતકણ્ણિકં નામ નિગમો, તતો પરં પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. પચ્છિમાય દિસાય થૂણં નામ બ્રાહ્મણગામો, તતો પરં પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે. ઉત્તરાય દિસાય ઉસીરદ્ધજો નામ પબ્બતો, તતો પરં પચ્ચન્તિમા જનપદા, ઓરતો મજ્ઝે’’તિ એવં વિનયે (મહાવ. ૨૫૯) વુત્તો પદેસો. સો આયામતો તીણિ યોજનસતાનિ, વિત્થારતો અડ્ઢતેય્યાનિ, પરિક્ખેપતો નવ યોજનસતાનીતિ એતસ્મિં પદેસે બુદ્ધા, પચ્ચેકબુદ્ધા, અગ્ગસાવકા, અસીતિ મહાસાવકા, ચક્કવત્તિરાજા અઞ્ઞે ચ મહેસક્ખા ખત્તિયબ્રાહ્મણગહપતિમહાસાલા ઉપ્પજ્જન્તિ. ઇદઞ્ચેત્થ કપિલવત્થુ નામ નગરં, તત્થ મયા નિબ્બત્તિતબ્બન્તિ નિટ્ઠં અગમાસિ.

તતો કુલં વિલોકેન્તો ‘‘બુદ્ધા નામ વેસ્સકુલે વા સુદ્દકુલે વા ન નિબ્બત્તન્તિ, લોકસમ્મતે પન ખત્તિયકુલે વા બ્રાહ્મણકુલેવાતિ દ્વીસુયેવ કુલેસુ નિબ્બત્તન્તિ. ઇદાનિ ચ ખત્તિયકુલં લોકસમ્મતં ¶ , તત્થ નિબ્બત્તિસ્સામિ. સુદ્ધોદનો નામ રાજા મે પિતા ભવિસ્સતી’’તિ કુલં પસ્સિ.

તતો માતરં વિલોકેન્તો ‘‘બુદ્ધમાતા નામ લોલા સુરાધુત્તા ન હોતિ, કપ્પસતસહસ્સં પન પૂરિતપારમી જાતિતો પટ્ઠાય અખણ્ડપઞ્ચસીલાયેવ હોતિ. અયઞ્ચ મહામાયા નામ દેવી એદિસી, અયં મે માતા ભવિસ્સતિ, કિત્તકં પનસ્સા આયૂતિ દસન્નં માસાનં ઉપરિ સત્ત દિવસાની’’તિ પસ્સિ.

ઇતિ ઇમં પઞ્ચમહાવિલોકનં વિલોકેત્વા ‘‘કાલો મે મારિસા બુદ્ધભાવાયા’’તિ દેવતાનં સઙ્ગહં કરોન્તો પટિઞ્ઞં દત્વા ‘‘ગચ્છથ, તુમ્હે’’તિ તા દેવતા ઉય્યોજેત્વા તુસિતદેવતાહિ પરિવુતો તુસિતપુરે નન્દનવનં પાવિસિ. સબ્બદેવલોકેસુ હિ નન્દનવનં અત્થિયેવ. તત્થ નં દેવતા ‘‘ઇતો ચુતો સુગતિં ગચ્છ, ઇતો ચુતો સુગતિં ગચ્છા’’તિ પુબ્બે કતકુસલકમ્મોકાસં સારયમાના ¶ વિચરન્તિ. સો એવં દેવતાહિ કુસલં સારયમાનાહિ પરિવુતો તત્થ વિચરન્તો ચવિત્વા મહામાયાય દેવિયા કુચ્છિસ્મિં પટિસન્ધિં ગણ્હિ.

તસ્સ ¶ આવિભાવત્થં અયમનુપુબ્બિકથા – તદા કિર કપિલવત્થુનગરે આસાળ્હિનક્ખત્તં સઙ્ઘુટ્ઠં અહોસિ, મહાજનો નક્ખત્તં કીળતિ. મહામાયાપિ દેવી પુરે પુણ્ણમાય સત્તમદિવસતો પટ્ઠાય વિગતસુરાપાનં માલાગન્ધવિભૂતિસમ્પન્નં નક્ખત્તકીળં અનુભવમાના સત્તમે દિવસે પાતોવ ઉટ્ઠાય ગન્ધોદકેન ન્હાયિત્વા ચત્તારિ સતસહસ્સાનિ વિસ્સજ્જેત્વા મહાદાનં દત્વા સબ્બાલઙ્કારવિભૂસિતા વરભોજનં ભુઞ્જિત્વા ઉપોસથઙ્ગાનિ અધિટ્ઠાય અલઙ્કતપટિયત્તં સિરિગબ્ભં પવિસિત્વા સિરિસયને નિપન્ના નિદ્દં ઓક્કમમાના ઇમં સુપિનં અદ્દસ – ‘ચત્તારો કિર નં મહારાજાનો સયનેનેવ સદ્ધિં ઉક્ખિપિત્વા હિમવન્તં નેત્વા સટ્ઠિયોજનિકે મનોસિલાતલે સત્તયોજનિકસ્સ મહાસાલરુક્ખસ્સ હેટ્ઠા ઠપેત્વા એકમન્તં અટ્ઠંસુ. અથ નેસં દેવિયો આગન્ત્વા દેવિં અનોતત્તદહં નેત્વા મનુસ્સમલહરણત્થં ન્હાપેત્વા દિબ્બવત્થં નિવાસાપેત્વા ગન્ધેહિ વિલિમ્પાપેત્વા દિબ્બપુપ્ફાનિ પિળન્ધાપેત્વા તતો અવિદૂરે એકો રજતપબ્બતો અત્થિ, તસ્સ અન્તો કનકવિમાનં અત્થિ ¶ , તત્થ પાચીનસીસકં દિબ્બસયનં પઞ્ઞાપેત્વા નિપજ્જાપેસું. અથ બોધિસત્તો સેતવરવારણો હુત્વા તતો અવિદૂરે એકો સુવણ્ણપબ્બતો અત્થિ, તત્થ વિચરિત્વા તતો ઓરુય્હ રજતપબ્બતં અભિરુહિત્વા ઉત્તરદિસતો આગમ્મ રજતદામવણ્ણાય સોણ્ડાય સેતપદુમં ગહેત્વા કોઞ્ચનાદં નદિત્વા કનકવિમાનં પવિસિત્વા માતુસયનં તિક્ખત્તું પદક્ખિણં કત્વા દક્ખિણપસ્સં ફાલેત્વા કુચ્છિં પવિટ્ઠસદિસો અહોસી’તિ. એવં ઉત્તરાસાળ્હનક્ખત્તેન પટિસન્ધિં ગણ્હિ.

પુનદિવસે પબુદ્ધા દેવી તં સુપિનં રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા ચતુસટ્ઠિમત્તે બ્રાહ્મણપામોક્ખે પક્કોસાપેત્વા ગોમયહરિતૂપલિત્તાય લાજાદીહિ કતમઙ્ગલસક્કારાય ભૂમિયા મહારહાનિ આસનાનિ પઞ્ઞાપેત્વા તત્થ નિસિન્નાનં બ્રાહ્મણાનં સપ્પિમધુસક્ખરાભિસઙ્ખતસ્સ વરપાયાસસ્સ સુવણ્ણરજતપાતિયો પૂરેત્વા સુવણ્ણરજતપાતીહિયેવ પટિકુજ્જિત્વા અદાસિ, અઞ્ઞેહિ ચ અહતવત્થકપિલગાવિદાનાદીહિ તે સન્તપ્પેસિ. અથ નેસં સબ્બકામેહિ સન્તપ્પિતાનં સુપિનં આરોચાપેત્વા ‘‘કિં ભવિસ્સતી’’તિ પુચ્છિ. બ્રાહ્મણા આહંસુ ‘‘મા ચિન્તયિ, મહારાજ, દેવિયા તે કુચ્છિમ્હિ ગબ્ભો પતિટ્ઠિતો, સો ચ ¶ ખો પુરિસગબ્ભો, ન ઇત્થિગબ્ભો, પુત્તો તે ભવિસ્સતિ. સો સચે અગારં અજ્ઝાવસિસ્સતિ, રાજા ભવિસ્સતિ ચક્કવત્તી; સચે અગારા નિક્ખમ્મ પબ્બજિસ્સતિ, બુદ્ધો ભવિસ્સતિ લોકે વિવટ્ટચ્છદો’’તિ.

બોધિસત્તસ્સ પન માતુકુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિગ્ગહણક્ખણે એકપ્પહારેનેવ સકલદસસહસ્સી લોકધાતુ સઙ્કમ્પિ સમ્પકમ્પિ સમ્પવેધિ. બાત્તિંસપુબ્બનિમિત્તાનિ પાતુરહેસું – દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ અપ્પમાણો ઓભાસો ફરિ. તસ્સ તં સિરિં દટ્ઠુકામા વિય અન્ધા ચક્ખૂનિ ¶ પટિલભિંસુ, બધિરા સદ્દં સુણિંસુ, મૂગા સમાલપિંસુ, ખુજ્જા ઉજુગત્તા અહેસું, પઙ્ગુલા પદસા ગમનં પટિલભિંસુ, બન્ધનગતા સબ્બસત્તા અન્દુબન્ધનાદીહિ મુચ્ચિંસુ, સબ્બનરકેસુ અગ્ગિ નિબ્બાયિ, પેત્તિવિસયે ખુપ્પિપાસા વૂપસમિ, તિરચ્છાનાનં ભયં નાહોસિ, સબ્બસત્તાનં રોગો વૂપસમિ, સબ્બસત્તા પિયંવદા અહેસું, મધુરેનાકારેન અસ્સા હસિંસુ, વારણા ગજ્જિંસુ, સબ્બતૂરિયાનિ સકસકનિન્નાદં મુઞ્ચિંસુ, અઘટ્ટિતાનિયેવ મનુસ્સાનં હત્થૂપગાદીનિ આભરણાનિ વિરવિંસુ, સબ્બદિસા વિપ્પસન્ના અહેસું ¶ , સત્તાનં સુખં ઉપ્પાદયમાનો મુદુસીતલવાતો વાયિ, અકાલમેઘો વસ્સિ, પથવિતોપિ ઉદકં ઉબ્ભિજ્જિત્વા વિસ્સન્દિ, પક્ખિનો આકાસગમનં વિજહિંસુ, નદિયો અસન્દમાના અટ્ઠંસુ, મહાસમુદ્દે મધુરં ઉદકં અહોસિ, સબ્બત્થકમેવ પઞ્ચવણ્ણેહિ પદુમેહિ સઞ્છન્નતલો અહોસિ, થલજજલજાદીનિ સબ્બપુપ્ફાનિ પુપ્ફિંસુ, રુક્ખાનં ખન્ધેસુ ખન્ધપદુમાનિ, સાખાસુ સાખાપદુમાનિ, લતાસુ લતાપદુમાનિ પુપ્ફિંસુ, થલે સિલાતલાનિ ભિન્દિત્વા ઉપરૂપરિ સત્ત સત્ત હુત્વા દણ્ડપદુમાનિ નામ નિક્ખમિંસુ, આકાસે ઓલમ્બકપદુમાનિ નામ નિબ્બત્તિંસુ, સમન્તતો પુપ્ફવસ્સા વસ્સિંસુ, આકાસે દિબ્બતૂરિયાનિ વજ્જિંસુ, સકલદસસહસ્સિલોકધાતુ વટ્ટેત્વા વિસ્સટ્ઠમાલાગુળો વિય, ઉપ્પીળેત્વા બદ્ધમાલાકલાપો વિય, અલઙ્કતપટિયત્તં માલાસનં વિય ચ એકમાલામાલિની વિપ્ફુરન્તવાળબીજની પુપ્ફધૂમગન્ધપરિવાસિતા પરમસોભગ્ગપ્પત્તા અહોસિ.

એવં ગહિતપટિસન્ધિકસ્સ બોધિસત્તસ્સ પટિસન્ધિતો પટ્ઠાય બોધિસત્તસ્સ ચેવ બોધિસત્તમાતુયા ચ ઉપદ્દવનિવારણત્થં ખગ્ગહત્થા ચત્તારો દેવપુત્તા આરક્ખં ગણ્હિંસુ. બોધિસત્તમાતુ પન પુરિસેસુ રાગચિત્તં નુપ્પજ્જિ, લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તા ચ અહોસિ સુખિની અકિલન્તકાયા. બોધિસત્તઞ્ચ અન્તોકુચ્છિગતં ¶ વિપ્પસન્ને મણિરતને આવુતપણ્ડુસુત્તં વિય પસ્સતિ. યસ્મા ચ બોધિસત્તેન વસિતકુચ્છિ નામ ચેતિયગબ્ભસદિસા હોતિ, ન સક્કા અઞ્ઞેન સત્તેન આવસિતું વા પરિભુઞ્જિતું વા, તસ્મા બોધિસત્તમાતા સત્તાહજાતે બોધિસત્તે કાલં કત્વા તુસિતપુરે નિબ્બત્તતિ. યથા ચ અઞ્ઞા ઇત્થિયો દસ માસે અપત્વાપિ અતિક્કમિત્વાપિ નિસિન્નાપિ નિપન્નાપિ વિજાયન્તિ, ન એવં બોધિસત્તમાતા. સા પન બોધિસત્તં દસ માસે કુચ્છિના પરિહરિત્વા ઠિતાવ વિજાયતિ. અયં બોધિસત્તમાતુધમ્મતા.

મહામાયાપિ દેવી પત્તેન તેલં વિય દસ માસે કુચ્છિના બોધિસત્તં પરિહરિત્વા પરિપુણ્ણગબ્ભા ઞાતિઘરં ગન્તુકામા સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ આરોચેસિ – ‘‘ઇચ્છામહં, દેવ, કુલસન્તકં દેવદહનગરં ગન્તુ’’ન્તિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા કપિલવત્થુતો યાવ દેવદહનગરા મગ્ગં સમં કારેત્વા કદલિપુણ્ણઘટધજપટાકાદીહિ અલઙ્કારાપેત્વા દેવિ સુવણ્ણસિવિકાય ¶ નિસીદાપેત્વા અમચ્ચસહસ્સેન ઉક્ખિપાપેત્વા મહન્તેન ¶ પરિવારેન પેસેસિ. દ્વિન્નં પન નગરાનં અન્તરે ઉભયનગરવાસીનમ્પિ લુમ્બિનીવનં નામ મઙ્ગલસાલવનં અત્થિ, તસ્મિં સમયે મૂલતો પટ્ઠાય યાવ અગ્ગસાખા સબ્બં એકપાલિફુલ્લં અહોસિ, સાખન્તરેહિ ચેવ પુપ્ફન્તરેહિ ચ પઞ્ચવણ્ણા ભમરગણા નાનપ્પકારા ચ સકુણસઙ્ઘા મધુરસ્સરેન વિકૂજન્તા વિચરન્તિ. સકલં લુમ્બિનીવનં ચિત્તલતાવનસદિસં, મહાનુભાવસ્સ રઞ્ઞો સુસજ્જિતં આપાનમણ્ડલં વિય અહોસિ. દેવિયા તં દિસ્વા સાલવનકીળં કીળિતુકામતાચિત્તં ઉદપાદિ. અમચ્ચા દેવિં ગહેત્વા સાલવનં પવિસિંસુ. સા મઙ્ગલસાલમૂલં ગન્ત્વા સાલસાખં ગણ્હિતુકામા અહોસિ, સાલસાખા સુસેદિતવેત્તગ્ગં વિય ઓનમિત્વા દેવિયા હત્થપથં ઉપગઞ્છિ. સા હત્થં પસારેત્વા સાખં અગ્ગહેસિ. તાવદેવ ચસ્સા કમ્મજવાતા ચલિંસુ. અથસ્સા સાણિં પરિક્ખિપિત્વા મહાજનો પટિક્કમિ. સાલસાખં ગહેત્વા તિટ્ઠમાનાય એવસ્સા ગબ્ભવુટ્ઠાનં અહોસિ. તઙ્ખણંયેવ ચત્તારો વિસુદ્ધચિત્તા મહાબ્રહ્માનો સુવણ્ણજાલં આદાય સમ્પત્તા તેન સુવણ્ણજાલેન બોધિસત્તં સમ્પટિચ્છિત્વા માતુ પુરતો ઠપેત્વા ‘‘અત્તમના, દેવિ, હોહિ, મહેસક્ખો તે પુત્તો ઉપ્પન્નો’’તિ આહંસુ.

યથા પન અઞ્ઞે સત્તા માતુકુચ્છિતો નિક્ખમન્તા પટિકૂલેન અસુચિના મક્ખિતા નિક્ખમન્તિ, ન એવં બોધિસત્તો. સો પન ¶ ધમ્માસનતો ઓતરન્તો ધમ્મકથિકો વિય, નિસ્સેણિતો ઓતરન્તો પુરિસો વિય, ચ દ્વે ચ હત્થે દ્વે ચ પાદે પસારેત્વા ઠિતકોવ માતુકુચ્છિસમ્ભવેન કેનચિ અસુચિના અમક્ખિતો સુદ્ધો વિસદો કાસિકવત્થે નિક્ખિત્તમણિરતનં વિય જોતયન્તો માતુકુચ્છિતો નિક્ખમિ. એવં સન્તેપિ બોધિસત્તસ્સ ચ બોધિસત્તમાતુયા ચ સક્કારત્થં આકાસતો દ્વે ઉદકધારા નિક્ખમિત્વા બોધિસત્તસ્સ ચ માતુયા ચ સરીરે ઉતું ગાહાપેસું.

અથ નં સુવણ્ણજાલેન પટિગ્ગહેત્વા ઠિતાનં બ્રહ્માનં હત્થતો ચત્તારો મહારાજાનો મઙ્ગલસમ્મતાય સુખસમ્ફસ્સાય અજિનપ્પવેણિયા ગણ્હિંસુ, તેસં હત્થતો મનુસ્સા દુકૂલચુમ્બટકેન. મનુસ્સાનં હત્થતો મુચ્ચિત્વા પથવિયં પતિટ્ઠાય પુરત્થિમદિસં ઓલોકેસિ, અનેકાનિ ચક્કવાળસહસ્સાનિ એકઙ્ગણાનિ અહેસું. તત્થ દેવમનુસ્સા ગન્ધમાલાદીહિ ¶ પૂજયમાના ‘‘મહાપુરિસ, ઇધ તુમ્હેહિ સદિસો અઞ્ઞો નત્થિ, કુતેત્થ ઉત્તરિતરો’’તિ આહંસુ. એવં ચતસ્સો દિસા, ચતસ્સો અનુદિસા, હેટ્ઠા, ઉપરીતિ દસ દિસા અનુવિલોકેત્વા અત્તના સદિસં કઞ્ચિ અદિસ્વા ‘‘અયં ઉત્તરાદિસા’’તિ સત્તપદવીતિહારેન અગમાસિ, મહાબ્રહ્મુના સેતચ્છત્તં ધારિયમાનો, સુયામેન વાળબીજનિં, અઞ્ઞાહિ ચ દેવતાહિ સેસરાજકકુધભણ્ડહત્થાહિ ¶ અનુગમ્મમાનો. તતો સત્તમપદે ઠિતો ‘‘અગ્ગોહમસ્મિં લોકસ્સા’’તિઆદિકં આસભિં વાચં નિચ્છારેન્તો સીહનાદં નદિ.

બોધિસત્તો હિ તીસુ અત્તભાવેસુ માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તમત્તોવ વાચં નિચ્છારેસિ મહોસધત્તભાવે, વેસ્સન્તરત્તભાવે, ઇમસ્મિં અત્તભાવેતિ. મહોસધત્તભાવે કિરસ્સ માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તમત્તસ્સેવ સક્કો દેવરાજા આગન્ત્વા ચન્દનસારં હત્થે ઠપેત્વા ગતો, સો તં મુટ્ઠિયં કત્વાવ નિક્ખન્તો. અથ નં માતા ‘‘તાત, કિં ગહેત્વા આગતોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ઓસધં, અમ્મા’’તિ. ઇતિ ઓસધં ગહેત્વા આગતત્તા ‘‘ઓસધદારકો’’ત્વેવસ્સ નામં અકંસુ. તં ઓસધં ગહેત્વા ચાટિયં પક્ખિપિંસુ, આગતાગતાનં અન્ધબધિરાદીનં તદેવ સબ્બરોગવૂપસમાય ભેસજ્જં અહોસિ. તતો ‘‘મહન્તં ઇદં ઓસધં, મહન્તં ઇદં ઓસધ’’ન્તિ ઉપ્પન્નવચનં ઉપાદાય ‘‘મહોસધો’’ત્વેવસ્સ નામં જાતં. વેસ્સન્તરત્તભાવે પન માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તો દક્ખિણહત્થં પસારેત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો, અમ્મ, કિઞ્ચિ ગેહસ્મિં, દાનં દસ્સામી’’તિ વદન્તો નિક્ખમિ. અથસ્સ માતા ‘‘સધને કુલે નિબ્બત્તોસિ, તાતા’’તિ પુત્તસ્સ હત્થં અત્તનો ¶ હત્થતલે કત્વા સહસ્સત્થવિકં ઠપેસિ. ઇમસ્મિં પન અત્તભાવે ઇમં સીહનાદં નદીતિ એવં બોધિસત્તો તીસુ અત્તભાવેસુ માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તમત્તોવ વાચં નિચ્છારેસિ. યથા ચ પટિસન્ધિગ્ગહણક્ખણે, જાતક્ખણેપિસ્સ દ્વત્તિંસ પુબ્બનિમિત્તાનિ પાતુરહેસું. યસ્મિં પન સમયે અમ્હાકં બોધિસત્તો લુમ્બિનીવને જાતો, તસ્મિંયેવ સમયે રાહુલમાતા દેવી, આનન્દત્થેરો, છન્નો અમચ્ચો, કાળુદાયી અમચ્ચો, કણ્ડકો અસ્સરાજા, મહાબોધિરુક્ખો, ચતસ્સો નિધિકુમ્ભિયો ¶ ચ જાતા. તત્થ એકા ગાવુતપ્પમાણા, એકા અડ્ઢયોજનપ્પમાણા, એકા તિગાવુતપ્પમાણા, એકા યોજનપ્પમાણા અહોસીતિ. ઇમે સત્ત સહજાતા નામ.

ઉભયનગરવાસિનો બોધિસત્તં ગહેત્વા કપિલવત્થુનગરમેવ અગમંસુ. તં દિવસંયેવ ચ ‘‘કપિલવત્થુનગરે સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ પુત્તો જાતો, અયં કુમારો બોધિતલે નિસીદિત્વા બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ તાવતિંસભવને હટ્ઠતુટ્ઠા દેવસઙ્ઘા ચેલુક્ખેપાદીનિ પવત્તેન્તા કીળિંસુ. તસ્મિં સમયે સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ કુલૂપકો અટ્ઠસમાપત્તિલાભી કાળદેવીલો નામ તાપસો ભત્તકિચ્ચં કત્વા દિવાવિહારત્થાય તાવતિંસભવનં ગન્ત્વા તત્થ દિવાવિહારં નિસિન્નો તા દેવતા કીળમાના દિસ્વા ‘‘કિંકારણા તુમ્હે એવં તુટ્ઠમાનસા કીળથ, મય્હમ્પેતં કારણં કથેથા’’તિ પુચ્છિ. દેવતા આહંસુ ‘‘મારિસ, સુદ્ધોદનરઞ્ઞો પુત્તો જાતો, સો બોધિતલે નિસીદિત્વા બુદ્ધો હુત્વા ધમ્મચક્કં પવત્તેસ્સતિ, તસ્સ અનન્તં બુદ્ધલીળં દટ્ઠું ધમ્મઞ્ચ સોતું લચ્છામાતિ ઇમિના કારણેન તુટ્ઠામ્હા’’તિ. તાપસો તાસં વચનં સુત્વા ખિપ્પં દેવલોકતો ઓરુય્હ રાજનિવેસનં ¶ પવિસિત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસિન્નો ‘‘પુત્તો કિર તે, મહારાજ, જાતો, પસ્સિસ્સામિ ન’’ન્તિ આહ. રાજા અલઙ્કતપટિયત્તં કુમારં આહરાપેત્વા તાપસં વન્દાપેતું અભિહરિ, બોધિસત્તસ્સ પાદા પરિવત્તિત્વા તાપસસ્સ જટાસુ પતિટ્ઠહિંસુ. બોધિસત્તસ્સ હિ તેનત્તભાવેન વન્દિતબ્બયુત્તકો નામ અઞ્ઞો નત્થિ. સચે હિ અજાનન્તા બોધિસત્તસ્સ સીસં તાપસસ્સ પાદમૂલે ઠપેય્યું, સત્તધા તસ્સ મુદ્ધા ફલેય્ય. તાપસો ‘‘ન મે અત્તાનં નાસેતું યુત્ત’’ન્તિ ઉટ્ઠાયાસના બોધિસત્તસ્સ અઞ્જલિં પગ્ગહેસિ. રાજા તં અચ્છરિયં દિસ્વા અત્તનો પુત્તં વન્દિ.

તાપસો અતીતે ચત્તાલીસ કપ્પે, અનાગતે ચત્તાલીસાતિ અસીતિ કપ્પે અનુસ્સરતિ. બોધિસત્તસ્સ લક્ખણસમ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘ભવિસ્સતિ નુ ખો બુદ્ધો, ઉદાહુ નો’’તિ આવજ્જેત્વા ઉપધારેન્તો ‘‘નિસ્સંસયં બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘અચ્છરિયપુરિસો અય’’ન્તિ સિતં ¶ અકાસિ. તતો ‘‘અહં ઇમં બુદ્ધભૂતં દટ્ઠું લભિસ્સામિ નુ ખો, નો’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘ન લભિસ્સામિ, અન્તરાયેવ કાલં કત્વા બુદ્ધસતેનપિ ¶ બુદ્ધસહસ્સેનપિ ગન્ત્વા બોધેતું અસક્કુણેય્યે અરૂપભવે નિબ્બત્તિસ્સામી’’તિ દિસ્વા ‘‘એવરૂપં નામ અચ્છરિયપુરિસં બુદ્ધભૂતં દટ્ઠું ન લભિસ્સામિ, મહતી વત મે જાનિ ભવિસ્સતી’’તિ પરોદિ.

મનુસ્સા દિસ્વા ‘‘અમ્હાકં અય્યો ઇદાનેવ હસિત્વા પુન પરોદિ. કિં નુ ખો, ભન્તે, અમ્હાકં અય્યપુત્તસ્સ કોચિ અન્તરાયો ભવિસ્સતી’’તિ પુચ્છિંસુ. ‘‘નત્થેતસ્સ અન્તરાયો, નિસ્સંસયેન બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ. અથ ‘‘કસ્મા પરોદિત્થા’’તિ? ‘‘એવરૂપં પુરિસં બુદ્ધભૂતં દટ્ઠું ન લભિસ્સામિ, ‘મહતી વત મે જાનિ ભવિસ્સતી’તિ અત્તાનં અનુસોચન્તો રોદામી’’તિ આહ. તતો સો ‘‘કિં નુ ખો મે ઞાતકેસુ કોચિ એતં બુદ્ધભૂતં દટ્ઠું લભિસ્સતિ, ન લભિસ્સતી’’તિ ઉપધારેન્તો અત્તનો ભાગિનેય્યં નાળકદારકં અદ્દસ. સો ભગિનિયા ગેહં ગન્ત્વા ‘‘કહં તે પુત્તો નાળકો’’તિ? ‘‘અત્થિ ગેહે, અય્યા’’તિ. ‘‘પક્કોસાહિ ન’’ન્તિ પક્કોસાપેત્વા અત્તનો સન્તિકં આગતં કુમારં આહ – ‘‘તાત, સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ કુલે પુત્તો જાતો, બુદ્ધઙ્કુરો એસ, પઞ્ચતિંસ વસ્સાનિ અતિક્કમિત્વા બુદ્ધો ભવિસ્સતિ, ત્વં એતં દટ્ઠું લભિસ્સસિ, અજ્જેવ પબ્બજાહી’’તિ. સત્તાસીતિકોટિધને કુલે નિબ્બત્તદારકોપિ ‘‘ન મં માતુલો અનત્થે નિયોજેસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા તાવદેવ અન્તરાપણતો કાસાયાનિ ચેવ મત્તિકાપત્તઞ્ચ આહરાપેત્વા કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદેત્વા ‘‘યો લોકે ઉત્તમપુગ્ગલો, તં ઉદ્દિસ્સ મય્હં પબ્બજ્જા’’તિ બોધિસત્તાભિમુખં અઞ્જલિં પગ્ગય્હ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા પત્તં થવિકાય પક્ખિપિત્વા અંસકૂટે લગ્ગેત્વા હિમવન્તં પવિસિત્વા સમણધમ્મં ¶ અકાસિ. સો પરમાભિસમ્બોધિં પત્તં તથાગતં ઉપસઙ્કમિત્વા નાળકપટિપદં કથાપેત્વા પુન હિમવન્તં પવિસિત્વા અરહત્તં પત્વા ઉક્કટ્ઠપટિપદં પટિપન્નો સત્તેવ માસે આયું પાલેત્વા એકં સુવણ્ણપબ્બતં નિસ્સાય ઠિતકોવ અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ.

બોધિસત્તમ્પિ ખો પઞ્ચમે દિવસે સીસં ન્હાપેત્વા ‘‘નામગ્ગહણં ગણ્હિસ્સામા’’તિ રાજભવનં ચતુજ્જાતિકગન્ધેહિ વિલિમ્પિત્વા લાજાપઞ્ચમકાનિ પુપ્ફાનિ વિકિરિત્વા અસમ્ભિન્નપાયાસં પચાપેત્વા તિણ્ણં વેદાનં પારઙ્ગતે અટ્ઠસતબ્રાહ્મણે નિમન્તેત્વા રાજભવને નિસીદાપેત્વા સુભોજનં ¶ ભોજેત્વા મહાસક્કારં ¶ કત્વા ‘‘કિં નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ લક્ખણાનિ પરિગ્ગહાપેસું. તેસુ –

‘‘રામો ધજો લક્ખણો ચાપિ મન્તી, કોણ્ડઞ્ઞો ચ ભોજો સુયામો સુદત્તો;

એતે તદા અટ્ઠ અહેસું બ્રાહ્મણા, છળઙ્ગવા મન્તં વિયાકરિંસૂ’’તિ. –

ઇમે અટ્ઠેવ બ્રાહ્મણા લક્ખણપરિગ્ગાહકા અહેસું. પટિસન્ધિગ્ગહણદિવસે સુપિનોપિ એતેહેવ પરિગ્ગહિતો. તેસુ સત્ત જના દ્વે અઙ્ગુલિયો ઉક્ખિપિત્વા દ્વેધા બ્યાકરિંસુ – ‘‘ઇમેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતો અગારં અજ્ઝાવસમાનો રાજા હોતિ ચક્કવત્તી, પબ્બજમાનો બુદ્ધો’’તિ, સબ્બં ચક્કવત્તિરઞ્ઞો સિરિવિભવં આચિક્ખિંસુ. તેસં પન સબ્બદહરો ગોત્તતો કોણ્ડઞ્ઞો નામ માણવો બોધિસત્તસ્સ વરલક્ખણનિપ્ફત્તિં ઓલોકેત્વા – ‘‘ઇમસ્સ અગારમજ્ઝે ઠાનકારણં નત્થિ, એકન્તેનેસ વિવટ્ટચ્છદો બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ એકમેવ અઙ્ગુલિં ઉક્ખિપિત્વા એકંસબ્યાકરણં બ્યાકાસિ. અયઞ્હિ કતાધિકારો પચ્છિમભવિકસત્તો પઞ્ઞાય ઇતરે સત્ત જને અભિભવિત્વા ‘‘ઇમેહિ લક્ખણેહિ સમન્નાગતસ્સ અગારમજ્ઝે ઠાનં નામ નત્થિ, અસંસયં બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ એકમેવ ગતિં અદ્દસ, તસ્મા એકં અઙ્ગુલિં ઉક્ખિપિત્વા એવં બ્યાકાસિ. અથસ્સ નામં ગણ્હન્તા સબ્બલોકસ્સ અત્થસિદ્ધિકરત્તા ‘‘સિદ્ધત્થો’’તિ નામમકંસુ.

અથ તે બ્રાહ્મણા અત્તનો ઘરાનિ ગન્ત્વા પુત્તે આમન્તયિંસુ – ‘‘તાતા, અમ્હે મહલ્લકા, સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ પુત્તં સબ્બઞ્ઞુતં પત્તં મયં સમ્ભવેય્યામ વા નો વા, તુમ્હે તસ્મિં કુમારે સબ્બઞ્ઞુતં પત્તે તસ્સ સાસને પબ્બજેય્યાથા’’તિ. તે સત્તપિ જના યાવતાયુકં ઠત્વા યથાકમ્મં ગતા, કોણ્ડઞ્ઞમાણવોવ અરોગો અહોસિ. સો મહાસત્તે વુડ્ઢિમન્વાય મહાભિનિક્ખમનં ¶ અભિનિક્ખમિત્વા અનુક્કમેન ઉરુવેલં ગન્ત્વા ‘‘રમણીયો, વત અયં ભૂમિભાગો, અલં વતિદં કુલપુત્તસ્સ ¶ પધાનત્થિકસ્સ પધાનાયા’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા તત્થ વાસં ઉપગતે ‘‘મહાપુરિસો પબ્બજિતો’’તિ સુત્વા તેસં બ્રાહ્મણાનં પુત્તે ઉપસઙ્કમિત્વા એવમાહ ‘‘સિદ્ધત્થકુમારો કિર પબ્બજિતો, સો નિસ્સંસયં બુદ્ધો ભવિસ્સતિ. સચે તુમ્હાકં પિતરો અરોગા અસ્સુ, અજ્જ નિક્ખમિત્વા પબ્બજેય્યું. સચે તુમ્હેપિ ઇચ્છેય્યાથ, એથ, અહં તં પુરિસં અનુપબ્બજિસ્સામી’’તિ. તે સબ્બે એકચ્છન્દા ભવિતું નાસક્ખિંસુ ¶ , તયો જના ન પબ્બજિંસુ. કોણ્ડઞ્ઞબ્રાહ્મણં જેટ્ઠકં કત્વા ઇતરે ચત્તારો પબ્બજિંસુ. તે પઞ્ચપિ જના પઞ્ચવગ્ગિયત્થેરા નામ જાતા.

તદા પન રાજા ‘‘કિં દિસ્વા મય્હં પુત્તો પબ્બજિસ્સતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ચત્તારિ પુબ્બનિમિત્તાની’’તિ. ‘‘કતરઞ્ચ કતરઞ્ચા’’તિ? ‘‘જરાજિણ્ણં, બ્યાધિતં, કાલકતં, પબ્બજિત’’ન્તિ. રાજા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય એવરૂપાનં મમ પુત્તસ્સ સન્તિકં ઉપસઙ્કમિતું મા અદત્થ, મય્હં પુત્તસ્સ બુદ્ધભાવેન કમ્મં નત્થિ, અહં મમ પુત્તં દ્વિસહસ્સદીપપરિવારાનં ચતુન્નં મહાદીપાનં ઇસ્સરિયાધિપચ્ચં રજ્જં કારેન્તં છત્તિંસયોજનપરિમણ્ડલાય પરિસાય પરિવુતં ગગનતલે વિચરમાનં પસ્સિતુકામો’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા ઇમેસં ચતુપ્પકારાનં નિમિત્તાનં કુમારસ્સ ચક્ખુપથે આગમનનિવારણત્થં ચતૂસુ દિસાસુ ગાવુતે ગાવુતે આરક્ખં ઠપેસિ. તં દિવસં પન મઙ્ગલટ્ઠાને સન્નિપતિતેસુ અસીતિયા ઞાતિકુલસહસ્સેસુ એકેકો એકમેકં પુત્તં પટિજાનિ – ‘‘અયં બુદ્ધો વા હોતુ રાજા વા, મયં એકમેકં પુત્તં દસ્સામ. સચેપિ બુદ્ધો ભવિસ્સતિ, ખત્તિયસમણેહેવ પુરક્ખતપરિવારિતો વિચરિસ્સતિ. સચેપિ રાજા ભવિસ્સતિ, ખત્તિયકુમારેહેવ પુરક્ખતપરિવારિતો વિચરિસ્સતી’’તિ. રાજાપિ બોધિસત્તસ્સ ઉત્તમરૂપસમ્પન્ના વિગતસબ્બદોસા ધાતિયો પચ્ચુપટ્ઠાપેસિ. બોધિસત્તો અનન્તેન પરિવારેન મહન્તેન સિરિસોભગ્ગેન વડ્ઢતિ.

અથેકદિવસં રઞ્ઞો વપ્પમઙ્ગલં નામ અહોસિ. તં દિવસં સકલનગરં દેવવિમાનં વિય અલઙ્કરોન્તિ. સબ્બે દાસકમ્મકરાદયો અહતવત્થનિવત્થા ગન્ધમાલાદિપટિમણ્ડિતા રાજકુલે સન્નિપતન્તિ. રઞ્ઞો કમ્મન્તે નઙ્ગલસહસ્સં યોજીયતિ. તસ્મિં પન દિવસે એકેનૂનઅટ્ઠસતનઙ્ગલાનિ સદ્ધિં બલિબદ્દરસ્મિયોત્તેહિ રજતપરિક્ખતાનિ હોન્તિ, રઞ્ઞો આલમ્બનનઙ્ગલં ¶ પન રત્તસુવણ્ણપરિક્ખતં હોતિ. બલિબદ્દાનં સિઙ્ગરસ્મિપતોદાપિ સુવણ્ણપરિક્ખતાવ હોન્તિ. રાજા મહતા પરિવારેન નિક્ખન્તો પુત્તં ગહેત્વા અગમાસિ. કમ્મન્તટ્ઠાને એકો જમ્બુરુક્ખો બહલપલાસો સન્દચ્છાયો અહોસિ. તસ્સ હેટ્ઠા કુમારસ્સ સયનં ¶ પઞ્ઞપાપેત્વા ઉપરિ સુવણ્ણતારકખચિતં વિતાનં બન્ધાપેત્વા સાણિપાકારેન પરિક્ખિપાપેત્વા આરક્ખં ઠપાપેત્વા રાજા સબ્બાલઙ્કારં અલઙ્કરિત્વા અમચ્ચગણપરિવુતો નઙ્ગલકરણટ્ઠાનં અગમાસિ. તત્થ રાજા સુવણ્ણનઙ્ગલં ગણ્હાતિ, અમચ્ચા એકેનૂનટ્ઠસતરજતનઙ્ગલાનિ, કસ્સકા સેસનઙ્ગલાનિ. તે તાનિ ગહેત્વા ઇતો ચિતો ચ કસન્તિ. રાજા પન ઓરતો વા પારં ગચ્છતિ, પારતો વા ઓરં આગચ્છતિ. એતસ્મિં ઠાને મહાસમ્પત્તિ ¶ અહોસિ. બોધિસત્તં પરિવારેત્વા નિસિન્ના ધાતિયો ‘‘રઞ્ઞો સમ્પત્તિં પસ્સિસ્સામા’’તિ અન્તોસાણિતો બહિ નિક્ખન્તા. બોધિસત્તો ઇતો ચિતો ચ ઓલોકેન્તો કઞ્ચિ અદિસ્વા વેગેન ઉટ્ઠાય પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા આનાપાને પરિગ્ગહેત્વા પઠમજ્ઝાનં નિબ્બત્તેસિ. ધાતિયો ખજ્જભોજ્જન્તરે વિચરમાના થોકં ચિરાયિંસુ. સેસરુક્ખાનં છાયા નિવત્તા, તસ્સ પન રુક્ખસ્સ પરિમણ્ડલા હુત્વા અટ્ઠાસિ. ધાતિયો ‘‘અય્યપુત્તો એકતો’’તિ વેગેન સાણિં ઉક્ખિપિત્વા અન્તો પવિસમાના બોધિસત્તં સયને પલ્લઙ્કેન નિસિન્નં તઞ્ચ પાટિહારિયં દિસ્વા ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું – ‘‘દેવ, કુમારો એવં નિસિન્નો, અઞ્ઞેસં રુક્ખાનં છાયા નિવત્તા, જમ્બુરુક્ખસ્સ પન પરિમણ્ડલા ઠિતા’’તિ. રાજા વેગેનાગન્ત્વા પાટિહારિયં દિસ્વા – ‘‘ઇદં તે, તાત, દુતિયં વન્દન’’ન્તિ પુત્તં વન્દિ.

અથ અનુક્કમેન બોધિસત્તો સોળસવસ્સુદ્દેસિકો જાતો. રાજા બોધિસત્તસ્સ તિણ્ણં ઉતૂનં અનુચ્છવિકે તયો પાસાદે કારેસિ – એકં નવભૂમકં, એકં સત્તભૂમકં, એકં પઞ્ચભૂમકં, ચત્તાલીસસહસ્સા ચ નાટકિત્થિયો ઉપટ્ઠાપેસિ. બોધિસત્તો દેવો વિય અચ્છરાસઙ્ઘપરિવુતો, અલઙ્કતનાટકપરિવુતો, નિપ્પુરિસેહિ તૂરિયેહિ પરિચારિયમાનો મહાસમ્પત્તિં અનુભવન્તો ઉતુવારેન તેસુ પાસાદેસુ વિહરતિ. રાહુલમાતા પનસ્સ દેવી અગ્ગમહેસી અહોસિ.

તસ્સેવં ¶ મહાસમ્પત્તિં અનુભવન્તસ્સ એકદિવસં ઞાતિસઙ્ઘસ્સ અબ્ભન્તરે અયં કથા ઉદપાદિ – ‘‘સિદ્ધત્થો કીળાપસુતોવ વિચરતિ, કિઞ્ચિ સિપ્પં ન સિક્ખતિ, સઙ્ગામે પચ્ચુપટ્ઠિતે કિં કરિસ્સતી’’તિ. રાજા બોધિસત્તં પક્કોસાપેત્વા – ‘‘તાત, તવ ઞાતકા ‘સિદ્ધત્થો કિઞ્ચિ સિપ્પં અસિક્ખિત્વા કીળાપસુતોવ વિચરતી’તિ વદન્તિ, એત્થ કિં પત્તકાલે મઞ્ઞસી’’તિ. દેવ, મમ સિપ્પં સિક્ખનકિચ્ચં નત્થિ, નગરે મમ સિપ્પદસ્સનત્થં ભેરિં ચરાપેથ ‘‘ઇતો સત્તમે દિવસે ઞાતકાનં સિપ્પં દસ્સેસ્સામી’’તિ. રાજા તથા અકાસિ. બોધિસત્તો અક્ખણવેધિવાલવેધિધનુગ્ગહે સન્નિપાતાપેત્વા મહાજનસ્સ મજ્ઝે અઞ્ઞેહિ ધનુગ્ગહેહિ અસાધારણં ¶ ઞાતકાનં દ્વાદસવિધં સિપ્પં દસ્સેસિ. તં સરભઙ્ગજાતકે આગતનયેનેવ વેદિતબ્બં. તદાસ્સ ઞાતિસઙ્ઘો નિક્કઙ્ખો અહોસિ.

અથેકદિવસં બોધિસત્તો ઉય્યાનભૂમિં ગન્તુકામો સારથિં આમન્તેત્વા ‘‘રથં યોજેહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા મહારહં ઉત્તમરથં સબ્બાલઙ્કારેન અલઙ્કરિત્વા કુમુદપત્તવણ્ણે ચત્તારો ¶ મઙ્ગલસિન્ધવે યોજેત્વા બોધિસત્તસ્સ પટિવેદેસિ. બોધિસત્તો દેવવિમાનસદિસં રથં અભિરુહિત્વા ઉય્યાનાભિમુખો અગમાસિ. દેવતા ‘‘સિદ્ધત્થકુમારસ્સ અભિસમ્બુજ્ઝનકાલો આસન્નો, પુબ્બનિમિત્તં દસ્સેસ્સામા’’તિ એકં દેવપુત્તં જરાજજ્જરં ખણ્ડદન્તં પલિતકેસં વઙ્કં ઓભગ્ગસરીરં દણ્ડહત્થં પવેધમાનં કત્વા દસ્સેસું. તં બોધિસત્તો ચેવ સારથિ ચ પસ્સન્તિ. તતો બોધિસત્તો સારથિં – ‘‘સમ્મ, કો નામેસ પુરિસો, કેસાપિસ્સ ન યથા અઞ્ઞેસ’’ન્તિ મહાપદાને આગતનયેન પુચ્છિત્વા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ધીરત્થુ વત ભો જાતિ, યત્ર હિ નામ જાતસ્સ જરા પઞ્ઞાયિસ્સતી’’તિ સંવિગ્ગહદયો તતોવ પટિનિવત્તિત્વા પાસાદમેવ અભિરુહિ. રાજા ‘‘કિં કારણા મમ પુત્તો ખિપ્પં પટિનિવત્તી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘જિણ્ણકં પુરિસં દિસ્વા દેવા’’તિ. ‘‘જિણ્ણકં દિસ્વા પબ્બજિસ્સતીતિ આહંસુ, કસ્મા મં નાસેથ, સીઘં પુત્તસ્સ નાટકાનિ સજ્જેથ, સમ્પત્તિં અનુભવન્તો પબ્બજ્જાય સતિં ન કરિસ્સતી’’તિ વત્વા આરક્ખં વડ્ઢેત્વા સબ્બદિસાસુ અડ્ઢયોજને અડ્ઢયોજને ઠપેસિ.

પુનેકદિવસં ¶ બોધિસત્તો તથેવ ઉય્યાનં ગચ્છન્તો દેવતાહિ નિમ્મિતં બ્યાધિતં પુરિસં દિસ્વા પુરિમનયેનેવ પુચ્છિત્વા સંવિગ્ગહદયો નિવત્તિત્વા પાસાદં અભિરુહિ. રાજાપિ પુચ્છિત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ સંવિદહિત્વા પુન વડ્ઢેત્વા સમન્તા તિગાવુતપ્પમાણે પદેસે આરક્ખં ઠપેસિ. અપરં એકદિવસં બોધિસત્તો તથેવ ઉય્યાનં ગચ્છન્તો દેવતાહિ નિમ્મિતં કાલકતં દિસ્વા પુરિમનયેનેવ પુચ્છિત્વા સંવિગ્ગહદયો પુન નિવત્તિત્વા પાસાદં અભિરુહિ. રાજાપિ પુચ્છિત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ સંવિદહિત્વા પુન વડ્ઢેત્વા સમન્તા યોજનપ્પમાણે પદેસે આરક્ખં ઠપેસિ. અપરં પન એકદિવસં ઉય્યાનં ગચ્છન્તો તથેવ દેવતાહિ નિમ્મિતં સુનિવત્થં સુપારુતં પબ્બજિતં દિસ્વા ‘‘કો નામેસો સમ્મા’’તિ સારથિં પુચ્છિ. સારથિ કિઞ્ચાપિ બુદ્ધુપ્પાદસ્સ અભાવા પબ્બજિતં વા પબ્બજિતગુણે વા ન જાનાતિ, દેવતાનુભાવેન પન ‘‘પબ્બજિતો નામાયં દેવા’’તિ વત્વા પબ્બજ્જાય ગુણે વણ્ણેસિ. બોધિસત્તો પબ્બજ્જાય રુચિં ઉપ્પાદેત્વા તં દિવસં ઉય્યાનં અગમાસિ. દીઘભાણકા પનાહુ ‘‘ચત્તારિ નિમિત્તાનિ એકદિવસેનેવ દિસ્વા અગમાસી’’તિ.

સો ¶ તત્થ દિવસભાગં કીળિત્વા મઙ્ગલપોક્ખરણિયં ન્હાયિત્વા અત્થઙ્ગતે સૂરિયે મઙ્ગલસિલાપટ્ટે નિસીદિ અત્તાનં અલઙ્કારાપેતુકામો. અથસ્સ પરિચારકપુરિસા નાનાવણ્ણાનિ દુસ્સાનિ નાનપ્પકારા આભરણવિકતિયો માલાગન્ધવિલેપનાનિ ચ આદાય સમન્તા પરિવારેત્વા અટ્ઠંસુ. તસ્મિં ખણે સક્કસ્સ નિસિન્નાસનં ઉણ્હં અહોસિ ¶ . સો ‘‘કો નુ ખો મં ઇમમ્હા ઠાના ચાવેતુકામો’’તિ ઉપધારેન્તો બોધિસત્તસ્સ અલઙ્કારેતુકામતં ઞત્વા વિસ્સકમ્મં આમન્તેસિ ‘‘સમ્મ વિસ્સકમ્મ, સિદ્ધત્થકુમારો અજ્જ અડ્ઢરત્તસમયે મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિસ્સતિ, અયમસ્સ પચ્છિમો અલઙ્કારો, ઉય્યાનં ગન્ત્વા મહાપુરિસં દિબ્બાલઙ્કારેહિ અલઙ્કરોહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા દેવતાનુભાવેન તઙ્ખણંયેવ ઉપસઙ્કમિત્વા તસ્સેવ કપ્પકસદિસો હુત્વા કપ્પકસ્સ હત્થતો વેઠનદુસ્સં ગહેત્વા બોધિસત્તસ્સ સીસં વેઠેસિ. બોધિસત્તો હત્થસમ્ફસ્સેનેવ ‘‘નાયં મનુસ્સો, દેવપુત્તો એસો’’તિ અઞ્ઞાસિ. વેઠનેન વેઠિતમત્તે સીસે મોળિયં મણિરતનાકારેન દુસ્સસહસ્સં અબ્ભુગ્ગઞ્છિ. પુન વેઠેન્તસ્સ દુસ્સસહસ્સન્તિ દસક્ખત્તું વેઠેન્તસ્સ દસ દુસ્સસહસ્સાનિ અબ્ભુગ્ગચ્છિંસુ ¶ . ‘‘સીસં ખુદ્દકં, દુસ્સાનિ બહૂનિ, કથં અબ્ભુગ્ગતાની’’તિ ન ચિન્તેતબ્બં. તેસુ હિ સબ્બમહન્તં આમલકપુપ્ફપ્પમાણં, અવસેસાનિ કુસુમ્બકપુપ્ફપ્પમાણાનિ અહેસું. બોધિસત્તસ્સ સીસં કિઞ્જક્ખગવચ્છિતં વિય કુય્યકપુપ્ફં અહોસિ.

અથસ્સ સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતસ્સ સબ્બતાલાવચરેસુ સકાનિ સકાનિ પટિભાનાનિ દસ્સયન્તેસુ, બ્રાહ્મણેસુ ‘‘જયનન્દા’’તિઆદિવચનેહિ, સૂતમાગધાદીસુ નાનપ્પકારેહિ મઙ્ગલવચનત્થુતિઘોસેહિ સમ્ભાવેન્તેસુ સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતં રથવરં અભિરુહિ. તસ્મિં સમયે ‘‘રાહુલમાતા પુત્તં વિજાતા’’તિ સુત્વા સુદ્ધોદનમહારાજા ‘‘પુત્તસ્સ મે તુટ્ઠિં નિવેદેથા’’તિ સાસનં પહિણિ. બોધિસત્તો તં સુત્વા ‘‘રાહુ જાતો, બન્ધનં જાત’’ન્તિ આહ. રાજા ‘‘કિં મે પુત્તો અવચા’’તિ પુચ્છિત્વા તં વચનં સુત્વા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય મે નત્તા રાહુલકુમારોયેવ નામ હોતૂ’’તિ આહ.

બોધિસત્તોપિ ખો રથવરં આરુય્હ મહન્તેન યસેન અતિમનોરમેન સિરિસોભગ્ગેન નગરં પાવિસિ. તસ્મિં સમયે કિસાગોતમી નામ ખત્તિયકઞ્ઞા ઉપરિપાસાદવરતલગતા નગરં પદક્ખિણં કુરુમાનસ્સ બોધિસત્તસ્સ રૂપસિરિં દિસ્વા પીતિસોમનસ્સજાતા ઇદં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘નિબ્બુતા ¶ નૂન સા માતા, નિબ્બુતો નૂન સો પિતા;

નિબ્બુતા નૂન સા નારી, યસ્સાયં ઈદિસો પતી’’તિ.

બોધિસત્તો ¶ તં સુત્વા ચિન્તેસિ ‘‘અયં એવમાહ ‘એવરૂપં અત્તભાવં પસ્સન્તિયા માતુ હદયં નિબ્બાયતિ, પિતુ હદયં નિબ્બાયતિ, પજાપતિયા હદયં નિબ્બાયતી’તિ! કિસ્મિં નુ ખો નિબ્બુતે હદયં નિબ્બુતં નામ હોતી’’તિ? અથસ્સ કિલેસેસુ વિરત્તમાનસસ્સ એતદહોસિ – ‘‘રાગગ્ગિમ્હિ નિબ્બુતે નિબ્બુતં નામ હોતિ, દોસગ્ગિમ્હિ નિબ્બુતે નિબ્બુતં નામ હોતિ, મોહગ્ગિમ્હિ નિબ્બુતે નિબ્બુતં નામ હોતિ, માનદિટ્ઠિઆદીસુ સબ્બકિલેસદરથેસુ નિબ્બુતેસુ નિબ્બુતં નામ હોતિ. અયં મે સુસ્સવનં સાવેસિ, અહઞ્હિ નિબ્બાનં ગવેસન્તો ચરામિ, અજ્જેવ મયા ઘરાવાસં છડ્ડેત્વા નિક્ખમ્મ પબ્બજિત્વા ¶ નિબ્બાનં ગવેસિતું વટ્ટતિ, અયં ઇમિસ્સા આચરિયભાગો હોતૂ’’તિ કણ્ઠતો ઓમુઞ્ચિત્વા કિસાગોતમિયા સતસહસ્સગ્ઘનકં મુત્તાહારં પેસેસિ. સા ‘‘સિદ્ધત્થકુમારો મયિ પટિબદ્ધચિત્તો હુત્વા પણ્ણાકારં પેસેસી’’તિ સોમનસ્સજાતા અહોસિ.

બોધિસત્તોપિ મહન્તેન સિરિસોભગ્ગેન અત્તનો પાસાદં અભિરુહિત્વા સિરિસયને નિપજ્જિ. તાવદેવ ચ નં સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતા નચ્ચગીતાદીસુ સુસિક્ખિતા દેવકઞ્ઞા વિય રૂપસોભગ્ગપ્પત્તા ઇત્થિયો નાનાતૂરિયાનિ ગહેત્વા સમ્પરિવારયિત્વા અભિરમાપેન્તિયો નચ્ચગીતવાદિતાનિ પયોજયિંસુ. બોધિસત્તો કિલેસેસુ વિરત્તચિત્તતાય નચ્ચાદીસુ અનભિરતો મુહુત્તં નિદ્દં ઓક્કમિ. તાપિ ઇત્થિયો ‘‘યસ્સત્થાય મયં નચ્ચાદીનિ પયોજેમ, સો નિદ્દં ઉપગતો, ઇદાનિ કિમત્થં કિલમામા’’તિ ગહિતગ્ગહિતાનિ તૂરિયાનિ અજ્ઝોત્થરિત્વા નિપજ્જિંસુ, ગન્ધતેલપ્પદીપા ઝાયન્તિ. બોધિસત્તો પબુજ્ઝિત્વા સયનપિટ્ઠે પલ્લઙ્કેન નિસિન્નો અદ્દસ તા ઇત્થિયો તૂરિયભણ્ડાનિ અવત્થરિત્વા નિદ્દાયન્તિયો – એકચ્ચા પગ્ઘરિતખેળા, લાલાકિલિન્નગત્તા, એકચ્ચા દન્તે ખાદન્તિયો, એકચ્ચા કાકચ્છન્તિયો, એકચ્ચા વિપ્પલપન્તિયો, એકચ્ચા વિવટમુખા, એકચ્ચા અપગતવત્થા, પાકટબીભચ્છસમ્બાધટ્ઠાના. સો તાસં તં વિપ્પકારં દિસ્વા ભિય્યોસોમત્તાય કામેસુ વિરત્તચિત્તો અહોસિ. તસ્સ અલઙ્કતપટિયત્તં સક્કભવનસદિસમ્પિ તં મહાતલં અપવિદ્ધનાનાકુણપભરિતં આમકસુસાનં વિય ઉપટ્ઠાસિ, તયો ભવા આદિત્તગેહસદિસા ખાયિંસુ – ‘‘ઉપદ્દુતં વત ભો, ઉપસ્સટ્ઠં વત ભો’’તિ ઉદાનં પવત્તેસિ, અતિવિય પબ્બજ્જાય ચિત્તં નમિ.

સો ‘‘અજ્જેવ મયા મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિતું વટ્ટતી’’તિ સયના ઉટ્ઠાય દ્વારસમીપં ¶ ગન્ત્વા ‘‘કો એત્થા’’તિ આહ. ઉમ્મારે ¶ સીસં કત્વા નિપન્નો છન્નો ‘‘અહં અય્યપુત્ત છન્નો’’તિ આહ. ‘‘અહં અજ્જ મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિતુકામો, એકં મે અસ્સં કપ્પેહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધુ દેવા’’તિ અસ્સભણ્ડિકં ગહેત્વા અસ્સસાલં ગન્ત્વા ગન્ધતેલપદીપેસુ જલન્તેસુ સુમનપટ્ટવિતાનસ્સ હેટ્ઠા રમણીયે ભૂમિભાગે ઠિતં કણ્ડકં અસ્સરાજાનં દિસ્વા ‘‘અજ્જ મયા ઇમમેવ કપ્પેતું વટ્ટતી’’તિ કણ્ડકં કપ્પેસિ. સો કપ્પિયમાનોવ અઞ્ઞાસિ ‘‘અયં કપ્પના અતિગાળ્હા ¶ , અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ ઉય્યાનકીળાદિગમને કપ્પના વિય ન હોતિ, મય્હં અય્યપુત્તો અજ્જ મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખમિતુકામો ભવિસ્સતી’’તિ. તતો તુટ્ઠમાનસો મહાહસિતં હસિ. સો સદ્દો સકલનગરં પત્થરિત્વા ગચ્છેય્ય, દેવતા પન તં સદ્દં નિરુમ્ભિત્વા ન કસ્સચિ સોતું અદંસુ.

બોધિસત્તોપિ ખો છન્નં પેસેત્વાવ ‘‘પુત્તં તાવ પસ્સિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા નિસિન્નપલ્લઙ્કતો ઉટ્ઠાય રાહુલમાતાય વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા ગબ્ભદ્વારં વિવરિ. તસ્મિં ખણે અન્તોગબ્ભે ગન્ધતેલપદીપો ઝાયતિ, રાહુલમાતા સુમનમલ્લિકાદીનં પુપ્ફાનં અમ્બણમત્તેન અભિપ્પકિણ્ણસયને પુત્તસ્સ મત્થકે હત્થં ઠપેત્વા નિદ્દાયતિ. બોધિસત્તો ઉમ્મારે પાદં ઠપેત્વા ઠિતકોવ ઓલોકેત્વા ‘‘સચાહં દેવિયા હત્થં અપનેત્વા મમ પુત્તં ગણ્હિસ્સામિ, દેવી પબુજ્ઝિસ્સતિ, એવં મે ગમનન્તરાયો ભવિસ્સતિ, બુદ્ધો હુત્વાવ આગન્ત્વા પુત્તં પસ્સિસ્સામી’’તિ પાસાદતલતો ઓતરિ. યં પન જાતકટ્ઠકથાયં ‘‘તદા સત્તાહજાતો રાહુલકુમારો હોતી’’તિ વુત્તં, તં સેસટ્ઠકથાસુ નત્થિ, તસ્મા ઇદમેવ ગહેતબ્બં.

એવં બોધિસત્તો પાસાદતલા ઓતરિત્વા અસ્સસમીપં ગન્ત્વા એવમાહ – ‘‘તાત કણ્ડક, ત્વં અજ્જ એકરત્તિં મં તારય, અહં તં નિસ્સાય બુદ્ધો હુત્વા સદેવકં લોકં તારેસ્સામી’’તિ. તતો ઉલ્લઙ્ઘિત્વા કણ્ડકસ્સ પિટ્ઠિં અભિરુહિ. કણ્ડકો ગીવતો પટ્ઠાય આયામેન અટ્ઠારસહત્થો હોતિ તદનુચ્છવિકેન ઉબ્બેધેન સમન્નાગતો થામજવસમ્પન્નો સબ્બસેતો ધોતસઙ્ખસદિસો. સો સચે હસેય્ય વા પદસદ્દં વા કરેય્ય, સદ્દો સકલનગરં અવત્થરેય્ય. તસ્મા દેવતા અત્તનો આનુભાવેન તસ્સ યથા ન કોચિ સુણાતિ, એવં હસિતસદ્દં સન્નિરુમ્ભિત્વા અક્કમનઅક્કમનપદવારે હત્થતલાનિ ઉપનામેસું. બોધિસત્તો અસ્સવરસ્સ પિટ્ઠિવેમજ્ઝગતો છન્નં અસ્સસ્સ ¶ વાલધિં ગાહાપેત્વા અડ્ઢરત્તસમયે મહાદ્વારસમીપં પત્તો. તદા પન રાજા ‘‘એવં બોધિસત્તો યાય કાયચિ વેલાય નગરદ્વારં વિવરિત્વા નિક્ખમિતું ન સક્ખિસ્સતી’’તિ દ્વીસુ દ્વારકવાટેસુ એકેકં પુરિસસહસ્સેન વિવરિતબ્બં કારાપેસિ. બોધિસત્તો થામબલસમ્પન્નો, હત્થિગણનાય કોટિસહસ્સહત્થીનં બલં ધારેતિ, પુરિસગણનાય દસકોટિસહસ્સપુરિસાનં ¶ ¶ . સો ચિન્તેસિ ‘‘સચે દ્વારં ન વિવરીયતિ, અજ્જ કણ્ડકસ્સ પિટ્ઠે નિસિન્નોવ વાલધિં ગહેત્વા ઠિતેન છન્નેન સદ્ધિંયેવ કણ્ડકં ઊરૂહિ નિપ્પીળેત્વા અટ્ઠારસહત્થુબ્બેધં પાકારં ઉપ્પતિત્વા અતિક્કમિસ્સામી’’તિ. છન્નોપિ ચિન્તેસિ ‘‘સચે દ્વારં ન વિવરીયતિ, અહં અય્યપુત્તં ખન્ધે નિસીદાપેત્વા કણ્ડકં દક્ખિણેન હત્થેન કુચ્છિયં પરિક્ખિપન્તો ઉપકચ્છન્તરે કત્વા પાકારં ઉપ્પતિત્વા અતિક્કમિસ્સામી’’તિ. કણ્ડકોપિ ચિન્તેસિ ‘‘સચે દ્વારં ન વિવરીયતિ, અહં અત્તનો સામિકં પિટ્ઠિયં યથાનિસિન્નમેવ છન્નેન વાલધિં ગહેત્વા ઠિતેન સદ્ધિંયેવ ઉક્ખિપિત્વા પાકારં ઉપ્પતિત્વા અતિક્કમિસ્સામી’’તિ. સચે દ્વારં ન અવાપુરીયિત્થ, યથાચિન્તિતમેવ તેસુ તીસુ જનેસુ અઞ્ઞતરો સમ્પાદેય્ય. દ્વારે અધિવત્થા દેવતા પન દ્વારં વિવરિ.

તસ્મિંયેવ ખણે મારો ‘‘બોધિસત્તં નિવત્તેસ્સામી’’તિ આગન્ત્વા આકાસે ઠિતો આહ – ‘‘મારિસ, મા નિક્ખમ, ઇતો તે સત્તમે દિવસે ચક્કરતનં પાતુભવિસ્સતિ, દ્વિસહસ્સપરિત્તદીપપરિવારાનં ચતુન્નં મહાદીપાનં રજ્જં કારેસ્સસિ, નિવત્ત મારિસા’’તિ. ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ? ‘‘અહં વસવત્તી’’તિ. ‘‘માર, જાનામહં મય્હં ચક્કરતનસ્સ પાતુભાવં, અનત્થિકોહં રજ્જેન, દસસહસ્સિલોકધાતું ઉન્નાદેત્વા બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ આહ. મારો ‘‘ઇતો દાનિ તે પટ્ઠાય કામવિતક્કં વા બ્યાપાદવિતક્કં વા વિહિંસાવિતક્કં વા ચિન્તિતકાલે જાનિસ્સામી’’તિ ઓતારાપેક્ખો છાયા વિય અનપગચ્છન્તો અનુબન્ધિ.

બોધિસત્તોપિ હત્થગતં ચક્કવત્તિરજ્જં ખેળપિણ્ડં વિય અનપેક્ખો છડ્ડેત્વા મહન્તેન સક્કારેન નગરા નિક્ખમિ આસાળ્હિપુણ્ણમાય ઉત્તરાસાળ્હનક્ખત્તે વત્તમાને. નિક્ખમિત્વા ચ પુન નગરં ઓલોકેતુકામો જાતો. એવઞ્ચ પનસ્સ ચિત્તે ઉપ્પન્નમત્તેયેવ ‘‘મહાપુરિસ, ન તયા નિવત્તિત્વા ઓલોકનકમ્મં કત’’ન્તિ વદમાના વિય મહાપથવી કુલાલચક્કં વિય ભિજ્જિત્વા પરિવત્તિ. બોધિસત્તો નગરાભિમુખો ઠત્વા નગરં ઓલોકેત્વા તસ્મિં પથવિપ્પદેસે કણ્ડકનિવત્તનચેતિયટ્ઠાનં દસ્સેત્વા ગન્તબ્બમગ્ગાભિમુખં કણ્ડકં કત્વા ¶ પાયાસિ મહન્તેન સક્કારેન ઉળારેન સિરિસોભગ્ગેન. તદા કિરસ્સ દેવતા પુરતો સટ્ઠિ ઉક્કાસહસ્સાનિ ધારયિંસુ, પચ્છતો સટ્ઠિ, દક્ખિણપસ્સતો સટ્ઠિ, વામપસ્સતો ¶ સટ્ઠિ, અપરા દેવતા ચક્કવાળમુખવટ્ટિયં અપરિમાણા ઉક્કા ધારયિંસુ, અપરા દેવતા ચ નાગસુપણ્ણાદયો ચ દિબ્બેહિ ગન્ધેહિ માલાહિ ચુણ્ણેહિ ધૂમેહિ પૂજયમાના ગચ્છન્તિ. પારિચ્છત્તકપુપ્ફેહિ ચેવ મન્દારવપુપ્ફેહિ ચ ઘનમેઘવુટ્ઠિકાલે ધારાહિ વિય નભં નિરન્તરં અહોસિ, દિબ્બાનિ સંગીતાનિ પવત્તિંસુ ¶ , સમન્તતો અટ્ઠસટ્ઠિ તૂરિયસતસહસ્સાનિ પવજ્જિંસુ, સમુદ્દકુચ્છિયં મેઘત્થનિતકાલો વિય યુગન્ધરકુચ્છિયં સાગરનિગ્ઘોસકાલો વિય વત્તતિ.

ઇમિના સિરિસોભગ્ગેન ગચ્છન્તો બોધિસત્તો એકરત્તેનેવ તીણિ રજ્જાનિ અતિક્કમ્મ તિંસયોજનમત્થકે અનોમાનદીતીરં પાપુણિ. ‘‘કિં પન અસ્સો તતો પરં ગન્તું ન સક્કોતી’’તિ? ‘‘નો, ન સક્કો’’તિ. સો હિ એકં ચક્કવાળગબ્ભં નાભિયા ઠિતચક્કસ્સ નેમિવટ્ટિં મદ્દન્તો વિય અન્તન્તેન ચરિત્વા પુરેપાતરાસમેવ આગન્ત્વા અત્તનો સમ્પાદિતં ભત્તં ભુઞ્જિતું સમત્થો. તદા પન દેવનાગસુપણ્ણાદીહિ આકાસે ઠત્વા ઓસ્સટ્ઠેહિ ગન્ધમાલાદીહિ યાવ ઊરુપ્પદેસા સઞ્છન્નં સરીરં આકડ્ઢિત્વા ગન્ધમાલાજટં છિન્દન્તસ્સ અતિપ્પપઞ્ચો અહોસિ, તસ્મા તિંસયોજનમત્તમેવ અગમાસિ. અથ બોધિસત્તો નદીતીરે ઠત્વા છન્નં પુચ્છિ – ‘‘કિન્નામા અયં નદી’’તિ? ‘‘અનોમા નામ, દેવા’’તિ. ‘‘અમ્હાકમ્પિ પબ્બજ્જા અનોમા ભવિસ્સતી’’તિ પણ્હિયા ઘટ્ટેન્તો અસ્સસ્સ સઞ્ઞં અદાસિ. અસ્સો ઉપ્પતિત્વા અટ્ઠૂસભવિત્થારાય નદિયા પારિમતીરે અટ્ઠાસિ.

બોધિસત્તો અસ્સપિટ્ઠિતો ઓરુય્હ રજતપટ્ટસદિસે વાલુકાપુલિને ઠત્વા છન્નં આમન્તેસિ – ‘‘સમ્મ, છન્ન, ત્વં મય્હં આભરણાનિ ચેવ કણ્ડકઞ્ચ આદાય ગચ્છ, અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ. ‘‘અહમ્પિ, દેવ, પબ્બજિસ્સામી’’તિ. બોધિસત્તો ‘‘ન લબ્ભા તયા પબ્બજિતું, ગચ્છ ત્વ’’ન્તિ તિક્ખત્તું પટિબાહિત્વા આભરણાનિ ચેવ કણ્ડકઞ્ચ પટિચ્છાપેત્વા ચિન્તેસિ ‘‘ઇમે મય્હં કેસા સમણસારુપ્પા ન હોન્તી’’તિ. અઞ્ઞો બોધિસત્તસ્સ કેસે છિન્દિતું યુત્તરૂપો નત્થિ, તતો ‘‘સયમેવ ખગ્ગેન છિન્દિસ્સામી’’તિ દક્ખિણેન હત્થેન અસિં ગણ્હિત્વા વામહત્થેન મોળિયા ¶ સદ્ધિં ચૂળં ગહેત્વા છિન્દિ, કેસા દ્વઙ્ગુલમત્તા હુત્વા દક્ખિણતો આવત્તમાના સીસં અલ્લીયિંસુ. તેસં યાવજીવં તદેવ પમાણં અહોસિ, મસ્સુ ચ તદનુરૂપં, પુન કેસમસ્સુઓહારણકિચ્ચં નામ નાહોસિ. બોધિસત્તો ¶ સહ મોળિયા ચુળં ગહેત્વા ‘‘સચાહં બુદ્ધો ભવિસ્સામિ, આકાસે તિટ્ઠતુ, નો ચે, ભૂમિયં પતતૂ’’તિ અન્તલિક્ખે ખિપિ. તં ચૂળામણિવેઠનં યોજનપ્પમાણં ઠાનં ગન્ત્વા આકાસે અટ્ઠાસિ. સક્કો દેવરાજા દિબ્બચક્ખુના ઓલોકેત્વા યોજનિયરતનચઙ્કોટકેન સમ્પટિચ્છિત્વા તાવતિંસભવને ચૂળામણિચેતિયં નામ પતિટ્ઠાપેસિ.

‘‘છેત્વાન મોળિં વરગન્ધવાસિતં, વેહાયસં ઉક્ખિપિ અગ્ગપુગ્ગલો;

સહસ્સનેત્તો સિરસા પટિગ્ગહિ, સુવણ્ણચઙ્કોટવરેન વાસવો’’તિ.

પુન ¶ બોધિસત્તો ચિન્તેસિ ‘‘ઇમાનિ કાસિકવત્થાનિ મય્હં ન સમણસારુપ્પાની’’તિ. અથસ્સ કસ્સપબુદ્ધકાલે પુરાણસહાયકો ઘટીકારમહાબ્રહ્મા એકં બુદ્ધન્તરં જરં અપત્તેન મિત્તભાવેન ચિન્તેસિ – ‘‘અજ્જ મે સહાયકો મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખન્તો, સમણપરિક્ખારમસ્સ ગહેત્વા ગચ્છિસ્સામી’’તિ.

‘‘તિચીવરઞ્ચ પત્તો ચ, વાસી સૂચિ ચ બન્ધનં;

પરિસ્સાવનેન અટ્ઠેતે, યુત્તયોગસ્સ ભિક્ખુનો’’તિ. –

ઇમે અટ્ઠ સમણપરિક્ખારે આહરિત્વા અદાસિ. બોધિસત્તો અરહદ્ધજં નિવાસેત્વા ઉત્તમપબ્બજ્જાવેસં ગણ્હિત્વા ‘‘છન્ન, મમ વચનેન માતાપિતૂનં આરોગ્યં વદેહી’’તિ વત્વા ઉય્યોજેસિ. છન્નો બોધિસત્તં વન્દિત્વા પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ. કણ્ડકો પન છન્નેન સદ્ધિં મન્તયમાનસ્સ બોધિસત્તસ્સ વચનં સુણન્તો ઠત્વા ‘‘નત્થિ દાનિ મય્હં પુન સામિનો દસ્સન’’ન્તિ ચક્ખુપથં વિજહન્તો સોકં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો હદયેન ફલિતેન કાલં કત્વા તાવતિંસભવને કણ્ડકો નામ દેવપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. છન્નસ્સ પઠમં એકોવ સોકો ¶ અહોસિ, કણ્ડકસ્સ પન કાલકિરિયાય દુતિયેન સોકેન પીળિતો રોદન્તો પરિદેવન્તો નગરં અગમાસિ.

બોધિસત્તોપિ પબ્બજિત્વા તસ્મિંયેવ પદેસે અનુપિયં નામ અમ્બવનં અત્થિ, તત્થ સત્તાહં પબ્બજ્જાસુખેન વીતિનામેત્વા એકદિવસેનેવ ¶ તિંસયોજનમગ્ગં પદસા ગન્ત્વા રાજગહં પાવિસિ. પવિસિત્વા સપદાનં પિણ્ડાય ચરિ. સકલનગરં બોધિસત્તસ્સ રૂપદસ્સનેન ધનપાલકેન પવિટ્ઠરાજગહં વિય અસુરિન્દેન પવિટ્ઠદેવનગરં વિય ચ સઙ્ખોભં અગમાસિ. રાજપુરિસા ગન્ત્વા ‘‘દેવ, એવરૂપો નામ સત્તો નગરે પિણ્ડાય ચરતિ, ‘દેવો વા મનુસ્સો વા નાગો વા સુપણ્ણો વા કો નામેસો’તિ ન જાનામા’’તિ આરોચેસું. રાજા પાસાદતલે ઠત્વા મહાપુરિસં દિસ્વા અચ્છરિયબ્ભુતજાતો પુરિસે આણાપેસિ – ‘‘ગચ્છથ ભણે, વીમંસથ, સચે અમનુસ્સો ભવિસ્સતિ, નગરા નિક્ખમિત્વા અન્તરધાયિસ્સતિ, સચે દેવતા ભવિસ્સતિ, આકાસેન ગચ્છિસ્સતિ, સચે નાગો ભવિસ્સતિ, પથવિયં નિમુજ્જિત્વા ગમિસ્સતિ, સચે મનુસ્સો ભવિસ્સતિ, યથાલદ્ધં ભિક્ખં પરિભુઞ્જિસ્સતી’’તિ.

મહાપુરિસોપિ ખો મિસ્સકભત્તં સંહરિત્વા ‘‘અલં મે એત્તકં યાપનાયા’’તિ ઞત્વા પવિટ્ઠદ્વારેનેવ નગરા નિક્ખમિત્વા પણ્ડવપબ્બતચ્છાયાય પુરત્થાભિમુખો નિસીદિત્વા આહારં પરિભુઞ્જિતું ¶ આરદ્ધો. અથસ્સ અન્તાનિ પરિવત્તિત્વા મુખેન નિક્ખમનાકારપ્પત્તાનિ વિય અહેસું. તતો તેન અત્તભાવેન એવરૂપસ્સ આહારસ્સ ચક્ખુનાપિ અદિટ્ઠપુબ્બતાય તેન પટિકૂલાહારેન અટ્ટિયમાનો એવં અત્તનાવ અત્તાનં ઓવદિ ‘‘સિદ્ધત્થ, ત્વં સુલભન્નપાને કુલે તિવસ્સિકગન્ધસાલિભોજનં નાનગ્ગરસેહિ ભુઞ્જનટ્ઠાને નિબ્બત્તિત્વાપિ એકં પંસુકૂલિકં દિસ્વા ‘કદા નુ ખો અહમ્પિ એવરૂપો હુત્વા પિણ્ડાય ચરિત્વા ભુઞ્જિસ્સામિ, ભવિસ્સતિ નુ ખો મે સો કાલો’તિ ચિન્તેત્વા નિક્ખન્તો, ઇદાનિ કિં નામેતં કરોસી’’તિ. એવં અત્તનાવ અત્તાનં ઓવદિત્વા નિબ્બિકારો હુત્વા આહારં પરિભુઞ્જિ.

રાજપુરિસા તં પવત્તિં દિસ્વા ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા દૂતવચનં સુત્વા વેગેન નગરા નિક્ખમિત્વા બોધિસત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ઇરિયાપથસ્મિંયેવ પસીદિત્વા બોધિસત્તસ્સ સબ્બં ઇસ્સરિયં નિય્યાદેસિ ¶ . બોધિસત્તો ‘‘મય્હં, મહારાજ, વત્થુકામેહિ વા કિલેસકામેહિ વા અત્થો નત્થિ, અહં પરમાભિસમ્બોધિં પત્થયન્તો નિક્ખન્તો’’તિ આહ. રાજા અનેકપ્પકારં યાચન્તોપિ તસ્સ ચિત્તં અલભિત્વા ‘‘અદ્ધા ત્વં બુદ્ધો ભવિસ્સસિ, બુદ્ધભૂતેન પન તે પઠમં મમ વિજિતં આગન્તબ્બ’’ન્તિ પટિઞ્ઞં ગણ્હિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન ‘‘પબ્બજ્જં કિત્તયિસ્સામિ, યથા પબ્બજિ ચક્ખુમા’’તિ ઇમં પબ્બજ્જાસુત્તં (સુ. નિ. ૪૦૭ આદયો) સદ્ધિં અટ્ઠકથાય ઓલોકેત્વા વેદિતબ્બો.

બોધિસત્તોપિ રઞ્ઞો પટિઞ્ઞં દત્વા અનુપુબ્બેન ચારિકં ચરમાનો આળારઞ્ચ કાલામં ઉદકઞ્ચ રામપુત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા ‘‘નાયં મગ્ગો બોધાયા’’તિ તમ્પિ ¶ સમાપત્તિભાવનં અનલઙ્કરિત્વા સદેવકસ્સ લોકસ્સ અત્તનો થામવીરિયસન્દસ્સનત્થં મહાપધાનં પદહિતુકામો ઉરુવેલં ગન્ત્વા ‘‘રમણીયો વતાયં ભૂમિભાગો’’તિ તત્થેવ વાસં ઉપગન્ત્વા મહાપધાનં પદહિ. તેપિ ખો કોણ્ડઞ્ઞપ્પમુખા પઞ્ચ પબ્બજિતા ગામનિગમરાજધાનીસુ ભિક્ખાય ચરન્તા તત્થ બોધિસત્તં સમ્પાપુણિંસુ. અથ નં છબ્બસ્સાનિ મહાપધાનં પદહન્તં ‘‘ઇદાનિ બુદ્ધો ભવિસ્સતિ, ઇદાનિ બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ પરિવેણસમ્મજ્જનાદિકાય વત્તપટિપત્તિયા ઉપટ્ઠહમાના સન્તિકાવચરાવસ્સ અહેસું. બોધિસત્તોપિ ખો ‘‘કોટિપ્પત્તં દુક્કરકારિયં કરિસ્સામી’’તિ એકતિલતણ્ડુલાદીહિપિ વીતિનામેસિ, સબ્બસોપિ આહારૂપચ્છેદં અકાસિ, દેવતાપિ લોમકૂપેહિ ઓજં ઉપસંહરમાના પટિક્ખિપિ.

અથસ્સ તાય નિરાહારતાય પરમકસિમાનપ્પત્તકાયસ્સ સુવણ્ણવણ્ણો કાયો કાળવણ્ણો અહોસિ. બાત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણાનિ પટિચ્છન્નાનિ અહેસું. અપ્પેકદા અપ્પાણકં ઝાનં ઝાયન્તો ¶ મહાવેદનાહિ અભિતુન્નો વિસઞ્ઞીભૂતો ચઙ્કમનકોટિયં પતતિ. અથ નં એકચ્ચા દેવતા ‘‘કાલકતો સમણો ગોતમો’’તિ વદન્તિ, એકચ્ચા ‘‘વિહારોવેસો અરહત’’ન્તિ આહંસુ. તત્થ યાસં ‘‘કાલકતો’’તિ અહોસિ, તા ગન્ત્વા સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ આરોચેસું ‘‘તુમ્હાકં પુત્તો કાલકતો’’તિ. મમ પુત્તો બુદ્ધો હુત્વા કાલકતો, અહુત્વાતિ? બુદ્ધો ભવિતું નાસક્ખિ, પધાનભૂમિયંયેવ પતિત્વા ¶ કાલકતોતિ. ઇદં સુત્વા રાજા ‘‘નાહં સદ્દહામિ, મમ પુત્તસ્સ બોધિં અપ્પત્વા કાલકિરિયા નામ નત્થી’’તિ પટિક્ખિપિ. કસ્મા પન રાજા ન સદ્દહતીતિ? કાળદેવીલતાપસસ્સ વન્દાપનદિવસે જમ્બુરુક્ખમૂલે ચ પાટિહારિયાનં દિટ્ઠત્તા.

પુન બોધિસત્તે સઞ્ઞં પટિલભિત્વા ઉટ્ઠિતે તા દેવતા ગન્ત્વા ‘‘અરોગો તે મહારાજ પુત્તો’’તિ આરોચેન્તિ. રાજા ‘‘જાનામહં પુત્તસ્સ અમરણભાવ’’ન્તિ વદતિ. મહાસત્તસ્સ છબ્બસ્સાનિ દુક્કરકારિયં કરોન્તસ્સ આકાસે ગણ્ઠિકરણકાલો વિય અહોસિ. સો ‘‘અયં દુક્કરકારિકા નામ બોધાય મગ્ગો ન હોતી’’તિ ઓળારિકં આહારં આહારેતું ગામનિગમેસુ પિણ્ડાય ચરિત્વા આહારં આહરિ, અથસ્સ બાત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણાનિ પાકતિકાનિ અહેસું, કાયો સુવણ્ણવણ્ણો અહોસિ. પઞ્ચવગ્ગિયા ભિક્ખૂ ‘‘અયં છબ્બસ્સાનિ દુક્કરકારિકં કરોન્તોપિ સબ્બઞ્ઞુતં પટિવિજ્ઝિતું નાસક્ખિ, ઇદાનિ ગામાદીસુ ¶ પિણ્ડાય ચરિત્વા ઓળારિકં આહારં આહરિયમાનો કિં સક્ખિસ્સતિ, બાહુલિકો એસ પધાનવિબ્ભન્તો, સીસં ન્હાયિતુકામસ્સ ઉસ્સાવબિન્દુતક્કનં વિય અમ્હાકં એતસ્સ સન્તિકા વિસેસતક્કનં, કિં નો ઇમિના’’તિ મહાપુરિસં પહાય અત્તનો અત્તનો પત્તચીવરં ગહેત્વા અટ્ઠારસયોજનમગ્ગં ગન્ત્વા ઇસિપતનં પવિસિંસુ.

તેન ખો પન સમયેન ઉરુવેલાયં સેનાનિગમે સેનાનિકુટુમ્બિકસ્સ ગેહે નિબ્બત્તા સુજાતા નામ દારિકા વયપ્પત્તા એકસ્મિં નિગ્રોધરુક્ખે પત્થનં અકાસિ ‘‘સચે સમજાતિકં કુલઘરં ગન્ત્વા પઠમગબ્ભે પુત્તં લભિસ્સામિ, અનુસંવચ્છરં તે સતસહસ્સપરિચ્ચાગેન બલિકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ. તસ્સા સા પત્થના સમિજ્ઝિ. સા મહાસત્તસ્સ દુક્કરકારિકં કરોન્તસ્સ છટ્ઠે વસ્સે પરિપુણ્ણે વિસાખપુણ્ણમાયં બલિકમ્મં કાતુકામા હુત્વા પુરેતરં ધેનુસહસ્સં લટ્ઠિમધુકવને ચરાપેત્વા તાસં ખીરં પઞ્ચ ધેનુસતાનિ પાયેત્વા તાસં ખીરં અડ્ઢતિયાનીતિ એવં યાવ સોળસન્નં ધેનૂનં ખીરં અટ્ઠ ધેનુયો પિવન્તિ, તાવ ખીરસ્સ બહલતઞ્ચ મધુરતઞ્ચ ઓજવન્તતઞ્ચ પત્થયમાના ખીરપરિવત્તનં નામ અકાસિ. સા વિસાખપુણ્ણમદિવસે ‘‘પાતોવ બલિકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ રત્તિયા પચ્ચૂસસમયં પચ્ચુટ્ઠાય તા અટ્ઠ ધેનુયો દુહાપેસિ. વચ્છકા ¶ ¶ ધેનૂનં થનમૂલં નાગમિંસુ, થનમૂલે પન નવભાજને ઉપનીતમત્તે અત્તનો ધમ્મતાય ખીરધારા પવત્તિંસુ. તં અચ્છરિયં દિસ્વા સુજાતા સહત્થેનેવ ખીરં ગહેત્વા નવભાજને પક્ખિપિત્વા સહત્થેનેવ અગ્ગિં કત્વા પચિતું આરભિ.

તસ્મિં પાયાસે પચ્ચમાને મહન્તમહન્તા બુબ્બુળા ઉટ્ઠહિત્વા દક્ખિણાવત્તા હુત્વા સઞ્ચરન્તિ, એકફુસિતમ્પિ બહિ ન પતતિ, ઉદ્ધનતો અપ્પમત્તકોપિ ધૂમો ન ઉટ્ઠહતિ. તસ્મિં સમયે ચત્તારો લોકપાલા આગન્ત્વા ઉદ્ધને આરક્ખં ગણ્હિંસુ, મહાબ્રહ્મા છત્તં ધારેસિ, સક્કો અલાતાનિ સમાનેન્તો અગ્ગિં જાલેસિ. દેવતા દ્વિસહસ્સદીપપરિવારેસુ ચતૂસુ મહાદીપેસુ દેવાનઞ્ચ મનુસ્સાનઞ્ચ ઉપકપ્પનઓજં અત્તનો દેવાનુભાવેન દણ્ડકબદ્ધં મધુપટલં પીળેત્વા મધું ગણ્હમાના વિય સંહરિત્વા તત્થ પક્ખિપિંસુ. અઞ્ઞેસુ હિ કાલેસુ દેવતા કબળે કબળે ઓજં પક્ખિપન્તિ, સમ્બોધિદિવસે ચ પન પરિનિબ્બાનદિવસે ચ ઉક્ખલિયંયેવ પક્ખિપન્તિ. સુજાતા એકદિવસેયેવ ¶ તત્થ અત્તનો પાકટાનિ અનેકાનિ અચ્છરિયાનિ દિસ્વા પુણ્ણં દાસિં આમન્તેસિ ‘‘અમ્મ પુણ્ણે, અજ્જ અમ્હાકં દેવતા અતિવિય પસન્ના, મયા એત્તકે કાલે એવરૂપં અચ્છરિયં નામ ન દિટ્ઠપુબ્બં, વેગેન ગન્ત્વા દેવટ્ઠાનં પટિજગ્ગાહી’’તિ. સા ‘‘સાધુ, અય્યે’’તિ તસ્સા વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા તુરિતતુરિતા રુક્ખમૂલં અગમાસિ.

બોધિસત્તોપિ ખો તસ્મિં રત્તિભાગે પઞ્ચ મહાસુપિને દિસ્વા પરિગ્ગણ્હન્તો ‘‘નિસ્સંસયેનાહં અજ્જ બુદ્ધો ભવિસ્સામી’’તિ કતસન્નિટ્ઠાનો તસ્સા રત્તિયા અચ્ચયેન કતસરીરપટિજગ્ગનો ભિક્ખાચારકાલં આગમયમાનો પાતોવ આગન્ત્વા તસ્મિં રુક્ખમૂલે નિસીદિ અત્તનો પભાય સકલરુક્ખં ઓભાસયમાનો. અથ ખો સા પુણ્ણા આગન્ત્વા અદ્દસ બોધિસત્તં રુક્ખમૂલે પાચીનલોકધાતું ઓલોકયમાનં નિસિન્નં, સરીરતો ચસ્સ નિક્ખન્તાહિ પભાહિ સકલરુક્ખં સુવણ્ણવણ્ણં. દિસ્વા તસ્સા એતદહોસિ – ‘‘અજ્જ અમ્હાકં દેવતા રુક્ખતો ઓરુય્હ સહત્થેનેવ બલિકમ્મં સમ્પટિચ્છિતું નિસિન્ના મઞ્ઞે’’તિ ઉબ્બેગપ્પત્તા હુત્વા વેગેનાગન્ત્વા સુજાતાય એતમત્થં આરોચેસિ.

સુજાતા ¶ તસ્સા વચનં સુત્વા તુટ્ઠમાનસા હુત્વા ‘‘અજ્જ દાનિ પટ્ઠાય મમ જેટ્ઠધીતુટ્ઠાને તિટ્ઠાહી’’તિ ધીતુ અનુચ્છવિકં સબ્બાલઙ્કારં અદાસિ. યસ્મા પન બુદ્ધભાવં પાપુણનદિવસે સતસહસ્સગ્ઘનિકં સુવણ્ણપાતિં લદ્ધું વટ્ટતિ, તસ્મા સા ‘‘સુવણ્ણપાતિયં પાયાસં પક્ખિપિસ્સામી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા સતસહસ્સગ્ઘનિકં સુવણ્ણપાતિં નીહરાપેત્વા તત્થ પાયાસં ¶ પક્ખિપિતુકામા પક્કભાજનં આવજ્જેસિ. ‘સબ્બો પાયાસો પદુમપત્તા ઉદકં વિય વિનિવત્તિત્વા પાતિયં પતિટ્ઠાસિ, એકપાતિપૂરમત્તોવ અહોસિ’. સા તં પાતિં અઞ્ઞાય સુવણ્ણપાતિયા પટિકુજ્જિત્વા ઓદાતવત્થેન વેઠેત્વા સબ્બાલઙ્કારેહિ અત્તભાવં અલઙ્કરિત્વા તં પાતિં અત્તનો સીસે ઠપેત્વા મહન્તેન આનુભાવેન નિગ્રોધરુક્ખમૂલં ગન્ત્વા બોધિસત્તં ઓલોકેત્વા બલવસોમનસ્સજાતા ‘‘રુક્ખદેવતા’’તિ સઞ્ઞાય દિટ્ઠટ્ઠાનતો પટ્ઠાય ઓનતોનતા ગન્ત્વા સીસતો પાતિં ઓતારેત્વા વિવરિત્વા સુવણ્ણભિઙ્કારેન ગન્ધપુપ્ફવાસિતં ઉદકં ગહેત્વા બોધિસત્તં ઉપગન્ત્વા અટ્ઠાસિ. ઘટીકારમહાબ્રહ્મુના દિન્નો મત્તિકાપત્તો એત્તકં અદ્ધાનં બોધિસત્તં અવિજહિત્વા તસ્મિં ખણે અદસ્સનં ગતો, બોધિસત્તો પત્તં અપસ્સન્તો દક્ખિણહત્થં પસારેત્વા ઉદકં સમ્પટિચ્છિ. સુજાતા સહેવ પાતિયા પાયાસં મહાપુરિસસ્સ હત્થે ઠપેસિ, મહાપુરિસો સુજાતં ઓલોકેસિ. સા આકારં સલ્લક્ખેત્વા ‘‘અય્ય, મયા તુમ્હાકં પરિચ્ચત્તં, ગણ્હિત્વા યથારુચિં ગચ્છથા’’તિ વન્દિત્વા ‘‘યથા મય્હં મનોરથો નિપ્ફન્નો ¶ , એવં તુમ્હાકમ્પિ નિપ્ફજ્જતૂ’’તિ વત્વા સતસહસ્સગ્ઘનિકાય સુવણ્ણપાતિયા પુરાણપણ્ણે વિય અનપેક્ખા હુત્વા પક્કામિ.

બોધિસત્તોપિ ખો નિસિન્નટ્ઠાના ઉટ્ઠાય રુક્ખં પદક્ખિણં કત્વા પાતિં આદાય નેરઞ્જરાય તીરં ગન્ત્વા અનેકેસં બોધિસત્તસહસ્સાનં અભિસમ્બુજ્ઝનદિવસે ઓતરિત્વા ન્હાનટ્ઠાનં સુપ્પતિટ્ઠિતતિત્થં નામ અત્થિ, તસ્સ તીરે પાતિં ઠપેત્વા ઓતરિત્વા ન્હત્વા અનેકબુદ્ધસતસહસ્સાનં નિવાસનં અરહદ્ધજં નિવાસેત્વા પુરત્થાભિમુખો નિસીદિત્વા એકટ્ઠિતાલપક્કપ્પમાણે એકૂનપઞ્ઞાસ પિણ્ડે કત્વા સબ્બં અપ્પોદકં મધુપાયાસં પરિભુઞ્જિ. સો એવ હિસ્સ બુદ્ધભૂતસ્સ સત્તસત્તાહં બોધિમણ્ડે વસન્તસ્સ એકૂનપઞ્ઞાસ દિવસાનિ આહારો અહોસિ. એત્તકં કાલં ¶ નેવ અઞ્ઞો આહારો અત્થિ, ન ન્હાનં, ન મુખધોવનં, ન સરીરવળઞ્જો, ઝાનસુખેન મગ્ગસુખેન ફલસુખેન ચ વીતિનામેસિ. તં પન પાયાસં પરિભુઞ્જિત્વા સુવણ્ણપાતિં ગહેત્વા ‘‘સચાહં, અજ્જ બુદ્ધો ભવિતું સક્ખિસ્સામિ, અયં પાતિ પટિસોતં ગચ્છતુ, નો ચે સક્ખિસ્સામિ, અનુસોતં ગચ્છતૂ’’તિ વત્વા નદીસોતે પક્ખિપિ. સા સોતં છિન્દમાના નદીમજ્ઝં ગન્ત્વા મજ્ઝમજ્ઝટ્ઠાનેનેવ જવસમ્પન્નો અસ્સો વિય અસીતિહત્થમત્તટ્ઠાનં પટિસોતં ગન્ત્વા એકસ્મિં આવટ્ટે નિમુજ્જિત્વા કાળનાગરાજભવનં ગન્ત્વા તિણ્ણં બુદ્ધાનં પરિભોગપાતિયો ‘‘કિલિ કિલી’’તિ રવં કારયમાના પહરિત્વાવ તાસં સબ્બહેટ્ઠિમા હુત્વા અટ્ઠાસિ. કાળો નાગરાજા તં સદ્દં સુત્વા ‘‘હિય્યો એકો બુદ્ધો નિબ્બત્તો, પુન અજ્જ એકો નિબ્બત્તો’’તિ વત્વા અનેકેહિ પદસતેહિ થુતિયો વદમાનો ઉટ્ઠાસિ. તસ્સ કિર ¶ મહાપથવિયા એકયોજનતિગાવુતપ્પમાણં નભં પૂરેત્વા આરોહનકાલો ‘‘અજ્જ વા હિય્યો વા’’તિ સદિસો અહોસિ.

બોધિસત્તોપિ નદીતીરમ્હિ સુપુપ્ફિતસાલવને દિવાવિહારં કત્વા સાયન્હસમયે પુપ્ફાનં વણ્ટતો મુચ્ચનકાલે દેવતાહિ અલઙ્કતેન અટ્ઠૂસભવિત્થારેન મગ્ગેન સીહો વિય વિજમ્ભમાનો બોધિરુક્ખાભિમુખો પાયાસિ. નાગયક્ખસુપણ્ણાદયો દિબ્બેહિ ગન્ધપુપ્ફાદીહિ પૂજયિંસુ, દિબ્બસઙ્ગીતાદીનિ પવત્તયિંસુ, દસસહસ્સી લોકધાતુ એકગન્ધા એકમાલા એકસાધુકારા અહોસિ. તસ્મિં સમયે સોત્થિયો નામ તિણહારકો તિણં આદાય પટિપથે આગચ્છન્તો મહાપુરિસસ્સ આકારં ઞત્વા અટ્ઠ તિણમુટ્ઠિયો અદાસિ. બોધિસત્તો તિણં ગહેત્વા બોધિમણ્ડં ¶ આરુય્હ દક્ખિણદિસાભાગે ઉત્તરાભિમુખો અટ્ઠાસિ. તસ્મિં ખણે દક્ખિણચક્કવાળં ઓસીદિત્વા હેટ્ઠા અવીચિસમ્પત્તં વિય અહોસિ, ઉત્તરચક્કવાળં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા ઉપરિ ભવગ્ગપ્પત્તં વિય અહોસિ. બોધિસત્તો ‘‘ઇદં સમ્બોધિં પાપુણનટ્ઠાનં ન ભવિસ્સતિ મઞ્ઞે’’તિ પદક્ખિણં કરોન્તો પચ્છિમદિસાભાગં ગન્ત્વા પુરત્થાભિમુખો અટ્ઠાસિ, તતો પચ્છિમચક્કવાળં ઓસીદિત્વા હેટ્ઠા અવીચિસમ્પત્તં વિય અહોસિ, પુરત્થિમચક્કવાળં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા ઉપરિ ભવગ્ગપ્પત્તં વિય અહોસિ. ઠિતટ્ઠિતટ્ઠાને કિરસ્સ નેમિવટ્ટિપરિયન્તે અક્કન્તે નાભિયા પતિટ્ઠિતમહાસકટચક્કં વિય ¶ મહાપથવી ઓનતુન્નતા અહોસિ. બોધિસત્તો ‘‘ઇદમ્પિ સમ્બોધિં પાપુણનટ્ઠાનં ન ભવિસ્સતિ મઞ્ઞે’’તિ પદક્ખિણં કરોન્તો ઉત્તરદિસાભાગં ગન્ત્વા દક્ખિણાભિમુખો અટ્ઠાસિ, તતો ઉત્તરચક્કવાળં ઓસીદિત્વા હેટ્ઠા અવીચિસમ્પત્તં વિય અહોસિ, દક્ખિણચક્કવાળં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા ઉપરિ ભવગ્ગપ્પત્તં વિય અહોસિ. બોધિસત્તો ‘‘ઇદમ્પિ સમ્બોધિં પાપુણનટ્ઠાનં ન ભવિસ્સતિ મઞ્ઞે’’તિ પદક્ખિણં કરોન્તો પુરત્થિમદિસાભાગં ગન્ત્વા પચ્છિમાભિમુખો અટ્ઠાસિ. પુરત્થિમદિસાભાગે પન સબ્બબુદ્ધાનં પલ્લઙ્કટ્ઠાનં, તં નેવ છમ્ભતિ, ન કમ્પતિ. મહાસત્તો ‘‘ઇદં સબ્બબુદ્ધાનં અવિજહિતં અચલટ્ઠાનં કિલેસપઞ્જરવિદ્ધંસનટ્ઠાન’’ન્તિ ઞત્વા તાનિ તિણાનિ અગ્ગે ગહેત્વા ચાલેસિ, તાવદેવ ચુદ્દસહત્થો પલ્લઙ્કો અહોસિ. તાનિપિ ખો તિણાનિ તથારૂપેન સણ્ઠાનેન સણ્ઠહિંસુ, યથારૂપં સુકુસલોપિ ચિત્તકારો વા પોત્થકારો વા આલિખિતુમ્પિ સમત્થો નત્થિ. બોધિસત્તો બોધિક્ખન્ધં પિટ્ઠિતો કત્વા પુરત્થાભિમુખો દળ્હમાનસો હુત્વા –

‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચ, અટ્ઠિ ચ અવસિસ્સતુ;

ઉપસુસ્સતુ નિસ્સેસં, સરીરે મંસલોહિતં’’.

ન ¶ ત્વેવાહં સમ્માસમ્બોધિં અપ્પત્વા ઇમં પલ્લઙ્કં ભિન્દિસ્સામીતિ અસનિસતસન્નિપાતેનપિ અભેજ્જરૂપં અપરાજિતપલ્લઙ્કં આભુજિત્વા નિસીદિ.

તસ્મિં સમયે મારો દેવપુત્તો ‘‘સિદ્ધત્થકુમારો મય્હં વસં અતિક્કમિતુકામો, ન દાનિસ્સ અતિક્કમિતું દસ્સામી’’તિ મારબલસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા એતમત્થં આરોચેત્વા મારઘોસનં નામ ઘોસાપેત્વા મારબલં આદાય નિક્ખમિ. સા મારસેના મારસ્સ પુરતો દ્વાદસયોજના હોતિ, દક્ખિણતો ચ વામતો ચ દ્વાદસયોજના, પચ્છતો યાવ ચક્કવાળપરિયન્તં કત્વા ઠિતા, ઉદ્ધં નવયોજનુબ્બેધા, યસ્સા ઉન્નદન્તિયા ઉન્નાદસદ્દો યોજનસહસ્સતો ¶ પટ્ઠાય પથવિઉન્દ્રિયનસદ્દો વિય સુય્યતિ. અથ મારો દેવપુત્તો દિયડ્ઢયોજનસતિકં ગિરિમેખલં નામ હત્થિં અભિરુહિત્વા બાહુસહસ્સં માપેત્વા નાનાવુધાનિ અગ્ગહેસિ. અવસેસાયપિ મારપરિસાય દ્વે જના એકસદિસં આવુધં ન ગણ્હિંસુ, નાનપ્પકારવણ્ણા નાનપ્પકારમુખા હુત્વા મહાસત્તં અજ્ઝોત્થરમાના આગમિંસુ.

દસસહસ્સચક્કવાળદેવતા ¶ પન મહાસત્તસ્સ થુતિયો વદમાના અટ્ઠંસુ. સક્કો દેવરાજા વિજયુત્તરસઙ્ખં ધમમાનો અટ્ઠાસિ. સો કિર સઙ્ખો વીસહત્થસતિકો હોતિ. સકિં વાતં ગાહાપેત્વા ધમન્તો ચત્તારો માસે સદ્દં કરિત્વા નિસ્સદ્દો હોતિ. મહાકાળનાગરાજા અતિરેકપદસતેન વણ્ણં વદન્તો અટ્ઠાસિ, મહાબ્રહ્મા સેતચ્છત્તં ધારયમાનો અટ્ઠાસિ. મારબલે પન બોધિમણ્ડં ઉપસઙ્કમન્તે તેસં એકોપિ ઠાતું નાસક્ખિ, સમ્મુખસમ્મુખટ્ઠાનેનેવ પલાયિંસુ. કાળો નાગરાજા પથવિયં નિમુજ્જિત્વા પઞ્ચયોજનસતિકં મઞ્જેરિકનાગભવનં ગન્ત્વા ઉભોહિ હત્થેહિ મુખં પિદહિત્વા નિપન્નો. સક્કો વિજયુત્તરસઙ્ખં પિટ્ઠિયં કત્વા ચક્કવાળમુખવટ્ટિયં અટ્ઠાસિ. મહાબ્રહ્મા સેતચ્છત્તં ચક્કવાળકોટિયં ઠપેત્વા બ્રહ્મલોકમેવ અગમાસિ. એકા દેવતાપિ ઠાતું સમત્થા નાહોસિ, મહાપુરિસો એકકોવ નિસીદિ.

મારોપિ અત્તનો પરિસં આહ ‘‘તાતા સુદ્ધોદનપુત્તેન સિદ્ધત્થેન સદિસો અઞ્ઞો પુરિસો નામ નત્થિ, મયં સમ્મુખા યુદ્ધં દાતું ન સક્ખિસ્સામ, પચ્છાભાગેન દસ્સામા’’તિ. મહાપુરિસોપિ તીણિ પસ્સાનિ ઓલોકેત્વા સબ્બદેવતાનં પલાતત્તા સુઞ્ઞાનિ અદ્દસ. પુન ઉત્તરપસ્સેન મારબલં અજ્ઝોત્થરમાનં દિસ્વા ‘‘અયં એત્તકો જનો મં એકકં સન્ધાય મહન્તં વાયામં પરક્કમં કરોતિ, ઇમસ્મિં ઠાને મય્હં માતા વા પિતા વા ભાતા વા અઞ્ઞો વા કોચિ ઞાતકો નત્થિ, ઇમા પન દસ પારમિયોવ મય્હં દીઘરત્તં પુટ્ઠપરિજનસદિસા, તસ્મા પારમિયોવ ¶ ફલકં કત્વા પારમિસત્થેનેવ પહરિત્વા અયં બલકાયો મયા વિદ્ધંસેતું વટ્ટતી’’તિ દસ પારમિયો આવજ્જમાનો નિસીદિ.

અથ ખો મારો દેવપુત્તો ‘‘એતેનેવ સિદ્ધત્થં પલાપેસ્સામી’’તિ વાતમણ્ડલં સમુટ્ઠાપેસિ. તઙ્ખણંયેવ પુરત્થિમાદિભેદા વાતા સમુટ્ઠહિત્વા અડ્ઢયોજનએકયોજનદ્વિયોજનતિયોજનપ્પમાણાનિ ¶ પબ્બતકૂટાનિ પદાલેત્વા વનગચ્છરુક્ખાદીનિ ઉમ્મૂલેત્વા સમન્તા ગામનિગમે ચુણ્ણવિચુણ્ણં કાતું સમત્થાપિ મહાપુરિસસ્સ પુઞ્ઞતેજેન વિહતાનુભાવા બોધિસત્તં પત્વા ચીવરકણ્ણમત્તમ્પિ ચાલેતું નાસક્ખિંસુ. તતો ‘‘ઉદકેન ન અજ્ઝોત્થરિત્વા મારેસ્સામી’’તિ મહાવસ્સં ¶ સમુટ્ઠાપેસિ. તસ્સાનુભાવેન ઉપરૂપરિ સતપટલસહસ્સપટલાદિભેદા વલાહકા ઉટ્ઠહિત્વા વસ્સિંસુ. વુટ્ઠિધારાવેગેન પથવી છિદ્દા અહોસિ. વનરુક્ખાદીનં ઉપરિભાગેન મહામેઘો આગન્ત્વા મહાસત્તસ્સ ચીવરે ઉસ્સાવબિન્દુટ્ઠાનમત્તમ્પિ તેમેતું નાસક્ખિ. તતો પાસાણવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ. મહન્તાનિ મહન્તાનિ પબ્બતકૂટાનિ ધૂમાયન્તાનિ પજ્જલન્તાનિ આકાસેનાગન્ત્વા બોધિસત્તં પત્વા દિબ્બમાલાગુળભાવં આપજ્જિંસુ. તતો પહરણવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ. એકતોધારાઉભતોધારાઅસિસત્તિખુરપ્પાદયો ધૂમાયન્તા પજ્જલન્તા આકાસેનાગન્ત્વા બોધિસત્તં પત્વા દિબ્બપુપ્ફાનિ અહેસું. તતો અઙ્ગારવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ. કિંસુકવણ્ણા અઙ્ગારા આકાસેનાગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ પાદમૂલે દિબ્બપુપ્ફાનિ હુત્વા વિકિરિંસુ. તતો કુક્કુળવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ. અચ્ચુણ્હો અગ્ગિવણ્ણો કુક્કુળો આકાસેનાગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ પાદમૂલે દિબ્બચન્દનચુણ્ણં હુત્વા નિપતિ. તતો વાલુકાવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ. અતિસુખુમવાલુકા ધૂમાયન્તા પજ્જલન્તા આકાસેનાગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ પાદમૂલે દિબ્બપુપ્ફાનિ હુત્વા નિપતિંસુ. તતો કલલવસ્સં સમુટ્ઠાપેસિ. તં કલલં ધૂમાયન્તં પજ્જલન્તં આકાસેનાગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ પાદમૂલે દિબ્બવિલેપનં હુત્વા નિપતિ. તતો ‘‘ઇમિના ભિંસેત્વા સિદ્ધત્થં પલાપેસ્સામી’’તિ અન્ધકારં સમુટ્ઠાપેસિ. તં ચતુરઙ્ગસમન્નાગતં વિય મહાતમં હુત્વા બોધિસત્તં પત્વા સૂરિયપ્પભાવિહતં વિય અન્ધકારં અન્તરધાયિ.

એવં મારો ઇમાહિ નવહિ વાતવસ્સપાસાણપહરણઅઙ્ગારકુક્કુળવાલુકાકલલઅન્ધકારવુટ્ઠીહિ બોધિસત્તં પલાપેતું અસક્કોન્તો ‘‘કિં ભણે, તિટ્ઠથ, ઇમં સિદ્ધત્થકુમારં ગણ્હથ હનથ પલાપેથા’’તિ પરિસં આણાપેત્વા સયમ્પિ ગિરિમેખલસ્સ હત્થિનો ખન્ધે નિસિન્નો ચક્કાવુધં આદાય બોધિસત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘સિદ્ધત્થ ઉટ્ઠાહિ એતસ્મા પલ્લઙ્કા, નાયં તુય્હં પાપુણાતિ, મય્હં એવ પાપુણાતી’’તિ આહ. મહાસત્તો તસ્સ વચનં સુત્વા અવોચ – ‘‘માર, નેવ તયા દસ પારમિયો પૂરિતા, ન ઉપપારમિયો, ન પરમત્થપારમિયો, નાપિ પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગા પરિચ્ચત્તા ¶ , ન ઞાતત્થચરિયા, ન લોકત્થચરિયા, ન બુદ્ધિચરિયા પૂરિતા, સબ્બા ¶ તા મયાયેવ પૂરિતા, તસ્મા નાયં પલ્લઙ્કો તુય્હં પાપુણાતિ ¶ , મય્હેવેસો પાપુણાતી’’તિ.

મારો કુદ્ધો કોધવેગં અસહન્તો મહાપુરિસસ્સ ચક્કાવુધં વિસ્સજ્જેસિ. તં તસ્સ દસ પારમિયો આવજ્જેન્તસ્સ ઉપરિભાગે માલાવિતાનં હુત્વા અટ્ઠાસિ. તં કિર ખુરધારચક્કાવુધં અઞ્ઞદા તેન કુદ્ધેન વિસ્સટ્ઠં એકઘનપાસાણત્થમ્ભે વંસકળીરે વિય છિન્દન્તં ગચ્છતિ, ઇદાનિ પન તસ્મિં માલાવિતાનં હુત્વા ઠિતે અવસેસા મારપરિસા ‘‘ઇદાનિ પલ્લઙ્કતો વુટ્ઠાય પલાયિસ્સતી’’તિ મહન્તમહન્તાનિ સેલકૂટાનિ વિસ્સજ્જેસું. તાનિપિ મહાપુરિસસ્સ દસ પારમિયો આવજ્જેન્તસ્સ માલાગુળભાવં આપજ્જિત્વા ભૂમિયં પતિંસુ. દેવતા ચક્કવાળમુખવટ્ટિયં ઠિતા ગીવં પસારેત્વા સીસં ઉક્ખિપિત્વા ‘‘નટ્ઠો વત સો સિદ્ધત્થકુમારસ્સ રૂપગ્ગપ્પત્તો અત્તભાવો, કિં નુ ખો કરિસ્સતી’’તિ ઓલોકેન્તિ.

તતો મહાપુરિસો ‘‘પૂરિતપારમીનં બોધિસત્તાનં અભિસમ્બુજ્ઝનદિવસે પત્તપલ્લઙ્કો મય્હંવ પાપુણાતી’’તિ વત્વા ઠિતં મારં આહ – ‘‘માર તુય્હં દાનસ્સ દિન્નભાવે કો સક્ખી’’તિ. મારો ‘‘ઇમે એત્તકા જના સક્ખિનો’’તિ મારબલાભિમુખં હત્થં પસારેસિ. તસ્મિં ખણે મારપરિસાય ‘‘અહં સક્ખી, અહં સક્ખી’’તિ પવત્તસદ્દો પથવિઉન્દ્રિયનસદ્દસદિસો અહોસિ. અથ મારો મહાપુરિસં આહ ‘‘સિદ્ધત્થ, તુય્હં દાનસ્સ દિન્નભાવે કો સક્ખી’’તિ. મહાપુરિસો ‘‘તુય્હં તાવ દાનસ્સ દિન્નભાવે સચેતના સક્ખિનો, મય્હં પન ઇમસ્મિં ઠાને સચેતનો કોચિ સક્ખી નામ નત્થિ, તિટ્ઠતુ તાવ મે અવસેસત્તભાવેસુ દિન્નદાનં, વેસ્સન્તરત્તભાવે પન ઠત્વા મય્હં સત્તસતકમહાદાનસ્સ દિન્નભાવે અયં અચેતનાપિ ઘનમહાપથવી સક્ખી’’તિ ચીવરગબ્ભન્તરતો દક્ખિણહત્થં અભિનીહરિત્વા ‘‘વેસ્સન્તરત્તભાવે ઠત્વા મય્હં સત્તસતકમહાદાનસ્સ દિન્નભાવે ત્વં સક્ખી ન સક્ખી’’તિ મહાપથવિઅભિમુખં હત્થં પસારેસિ. મહાપથવી ‘‘અહં તે તદા સક્ખી’’તિ વિરવસતેન વિરવસહસ્સેન વિરવસતસહસ્સેન મારબલં અવત્થરમાના વિય ઉન્નદિ.

તતો ¶ મહાપુરિસે ‘‘દિન્નં તે સિદ્ધત્થ મહાદાનં ઉત્તમદાન’’ન્તિ વેસ્સન્તરદાનં સમ્મસન્તે દિયડ્ઢયોજનસતિકો ગિરિમેખલહત્થી જણ્ણુકેહિ પથવિયં પતિટ્ઠાસિ, મારપરિસા દિસાવિદિસા પલાયિ, દ્વે એકમગ્ગેન ગતા નામ નત્થિ, સીસાભરણાનિ ચેવ નિવત્થવત્થાનિ ચ પહાય સમ્મુખસમ્મુખદિસાહિયેવ પલાયિંસુ. તતો દેવસઙ્ઘા પલાયમાનં મારબલં દિસ્વા ‘‘મારસ્સ ¶ પરાજયો જાતો, સિદ્ધત્થકુમારસ્સ જયો, જયપૂજં કરિસ્સામા’’તિ નાગા નાગાનં, સુપણ્ણા સુપણ્ણાનં ¶ , દેવતા દેવતાનં, બ્રહ્માનો બ્રહ્માનં, ઉગ્ઘોસેત્વા ગન્ધમાલાદિહત્થા મહાપુરિસસ્સ સન્તિકં બોધિપલ્લઙ્કં અગમંસુ.

એવં ગતેસુ ચ પન તેસુ –

‘‘જયો હિ બુદ્ધસ્સ સિરીમતો અયં, મારસ્સ ચ પાપિમતો પરાજયો;

ઉગ્ઘોસયું બોધિમણ્ડે પમોદિતા, જયં તદા નાગગણા મહેસિનો.

‘‘જયો હિ બુદ્ધસ્સ સિરીમતો અયં, મારસ્સ ચ પાપિમતો પરાજયો;

ઉગ્ઘોસયું બોધિમણ્ડે પમોદિતા, સુપણ્ણસઙ્ઘાપિ જયં મહેસિનો.

‘‘જયો હિ બુદ્ધસ્સ સિરીમતો અયં, મારસ્સ ચ પાપિમતો પરાજયો;

ઉગ્ઘોસયું બોધિમણ્ડે પમોદિતા, જયં તદા દેવગણા મહેસિનો.

‘‘જયો હિ બુદ્ધસ્સ સિરીમતો અયં, મારસ્સ ચ પાપિમતો પરાજયો;

ઉગ્ઘોસયું બોધિમણ્ડે પમોદિતા, જયં તદા બ્રહ્મગણાપિ તાદિનો’’તિ.

અવસેસા દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ દેવતા માલાગન્ધવિલેપનેહિ ચ પૂજયમાના નાનપ્પકારા થુતિયો ચ વદમાના અટ્ઠંસુ. એવં અનત્થઙ્ગતેયેવ ¶ સૂરિયે મહાપુરિસો મારબલં વિધમેત્વા ચીવરૂપરિ પતમાનેહિ બોધિરુક્ખઙ્કુરેહિ રત્તપવાળપલ્લવેહિ વિય પૂજિયમાનો પઠમયામે પુબ્બેનિવાસઞાણં અનુસ્સરિત્વા, મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું વિસોધેત્વા, પચ્છિમયામે પટિચ્ચસમુપ્પાદે ઞાણં ઓતારેસિ. અથસ્સ દ્વાદસપદિકં પચ્ચયાકારં વટ્ટવિવટ્ટવસેન અનુલોમપટિલોમતો સમ્મસન્તસ્સ દસસહસ્સી લોકધાતુ ઉદકપરિયન્તં કત્વા દ્વાદસક્ખત્તું સમ્પકમ્પિ.

મહાપુરિસે પન દસસહસ્સિલોકધાતું ઉન્નાદેત્વા અરુણુગ્ગમનવેલાય સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિજ્ઝન્તે ¶ સકલદસસહસ્સી લોકધાતુ અલઙ્કતપટિયત્તા અહોસિ. પાચીનચક્કવાળમુખવટ્ટિયં ઉસ્સાપિતાનં ધજાનં પટાકાનં રંસિયો પચ્છિમચક્કવાળમુખવટ્ટિયં પહરન્તિ, તથા પચ્છિમચક્કવાળમુખવટ્ટિયં ઉસ્સાપિતાનં પાચીનચક્કવાળમુખવટ્ટિયં, દક્ખિણચક્કવાળમુખવટ્ટિયં ઉસ્સાપિતાનં ઉત્તરચક્કવાળમુખવટ્ટિયં, ઉત્તરચક્કવાળમુખવટ્ટિયં ઉસ્સાપિતાનં ¶ દક્ખિણચક્કવાળમુખવટ્ટિયં પહરન્તિ, પથવિતલે ઉસ્સાપિતાનં પન ધજાનં પટાકાનં બ્રહ્મલોકં આહચ્ચ અટ્ઠંસુ, બ્રહ્મલોકે બદ્ધાનં પથવિતલે પતિટ્ઠહિંસુ, દસસહસ્સચક્કવાળેસુ પુપ્ફૂપગરુક્ખા પુપ્ફં ગણ્હિંસુ, ફલૂપગરુક્ખા ફલપિણ્ડીભારભરિતા અહેસું. ખન્ધેસુ ખન્ધપદુમાનિ પુપ્ફિંસુ, સાખાસુ સાખાપદુમાનિ, લતાસુ લતાપદુમાનિ, આકાસે ઓલમ્બકપદુમાનિ, સિલાતલાનિ ભિન્દિત્વા ઉપરૂપરિ સત્ત સત્ત હુત્વા દણ્ડકપદુમાનિ ઉટ્ઠહિંસુ. દસસહસ્સી લોકધાતુ વટ્ટેત્વા વિસ્સટ્ઠમાલાગુળા વિય સુસન્થતપુપ્ફસન્થારો વિય ચ અહોસિ. ચક્કવાળન્તરેસુ અટ્ઠયોજનસહસ્સલોકન્તરિકા સત્તસૂરિયપ્પભાયપિ અનોભાસિતપુબ્બા એકોભાસા અહેસું, ચતુરાસીતિયોજનસહસ્સગમ્ભીરો મહાસમુદ્દો મધુરોદકો અહોસિ, નદિયો નપ્પવત્તિંસુ, જચ્ચન્ધા રૂપાનિ પસ્સિંસુ, જાતિબધિરા સદ્દં સુણિંસુ, જાતિપીઠસપ્પિનો પદસા ગચ્છિંસુ, અન્દુબન્ધનાદીનિ છિજ્જિત્વા પતિંસુ.

એવં અપરિમાણેન સિરિવિભવેન પૂજિયમાનો મહાપુરિસો અનેકપ્પકારેસુ અચ્છરિયધમ્મેસુ પાતુભૂતેસુ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિજ્ઝિત્વા સબ્બબુદ્ધાનં અવિજહિતં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

‘‘અનેકજાતિસંસારં ¶ , સન્ધાવિસ્સં અનિબ્બિસં;

ગહકારં ગવેસન્તો, દુક્ખા જાતિ પુનપ્પુનં.

‘‘ગહકારક દિટ્ઠોસિ, પુન ગેહં ન કાહસિ;

સબ્બા તે ફાસુકા ભગ્ગા, ગહકૂટં વિસઙ્ખતં;

વિસઙ્ખારગતં ચિત્તં, તણ્હાનં ખયમજ્ઝગા’’તિ. (ધ. પ. ૧૫૩-૧૫૪);

ઇતિ ¶ તુસિતપુરતો પટ્ઠાય યાવ અયં બોધિમણ્ડે સબ્બઞ્ઞુતપ્પત્તિ, એત્તકં ઠાનં અવિદૂરેનિદાનં નામાતિ વેદિતબ્બં.

અવિદૂરેનિદાનકથા નિટ્ઠિતા.

૩. સન્તિકેનિદાનકથા

‘‘સન્તિકેનિદાનં ¶ પન ‘ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ જેતવને અનાથપિણ્ડિકસ્સ આરામે. વેસાલિયં વિહરતિ મહાવને કૂટાગારસાલાય’ન્તિ એવં તેસુ તેસુ ઠાનેસુ વિહરતો તસ્મિં તસ્મિં ઠાનેયેવ લબ્ભતી’’તિ વુત્તં. કિઞ્ચાપિ એવં વુત્તં, અથ ખો પન તમ્પિ આદિતો પટ્ઠાય એવં વેદિતબ્બં – ઉદાનં ઉદાનેત્વા જયપલ્લઙ્કે નિસિન્નસ્સ હિ ભગવતો એતદહોસિ ‘‘અહં કપ્પસતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ ઇમસ્સ પલ્લઙ્કસ્સ કારણા સન્ધાવિં, એત્તકં મે કાલં ઇમસ્સેવ પલ્લઙ્કસ્સ કારણા અલઙ્કતસીસં ગીવાય છિન્દિત્વા દિન્નં, સુઅઞ્જિતાનિ અક્ખીનિ હદયમંસઞ્ચ ઉબ્બટ્ટેત્વા દિન્નં, જાલીકુમારસદિસા પુત્તા કણ્હાજિનકુમારિસદિસા ધીતરો મદ્દીદેવિસદિસા ભરિયાયો ચ પરેસં દાસત્થાય દિન્ના, અયં મે પલ્લઙ્કો જયપલ્લઙ્કો વરપલ્લઙ્કો ચ. એત્થ મે નિસિન્નસ્સ સઙ્કપ્પા પરિપુણ્ણા, ન તાવ ઇતો ઉટ્ઠહિસ્સામી’’તિ અનેકકોટિસતસહસ્સા સમાપત્તિયો સમાપજ્જન્તો સત્તાહં તત્થેવ નિસીદિ. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘અથ ખો ભગવા સત્તાહં એકપલ્લઙ્કેન નિસીદિ વિમુત્તિસુખપટિસંવેદી’’તિ (ઉદા. ૧; મહાવ. ૧).

અથ એકચ્ચાનં દેવતાનં ‘‘અજ્જાપિ નૂન સિદ્ધત્થસ્સ કત્તબ્બકિચ્ચં અત્થિ, પલ્લઙ્કસ્મિઞ્હિ આલયં ન વિજહતી’’તિ પરિવિતક્કો ઉદપાદિ. સત્થા દેવતાનં ¶ પરિવિતક્કં ઞત્વા તાસં વિતક્કવૂપસમનત્થં વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા યમકપાટિહારિયં દસ્સેસિ. મહાબોધિમણ્ડસ્મિઞ્હિ કતપાટિહારિયઞ્ચ, ઞાતિસમાગમે કતપાટિહારિયઞ્ચ, પાથિકપુત્તસમાગમે કતપાટિહારિયઞ્ચ, સબ્બં કણ્ડમ્બરુક્ખમૂલે યમકપાટિહારિયસદિસં અહોસિ.

એવં સત્થા ઇમિના પાટિહારિયેન દેવતાનં વિતક્કં વૂપસમેત્વા પલ્લઙ્કતો ઈસકં પાચીનનિસ્સિતે ઉત્તરદિસાભાગે ઠત્વા ‘‘ઇમસ્મિં વત મે પલ્લઙ્કે સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિદ્ધ’’ન્તિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ કપ્પસતસહસ્સઞ્ચ પૂરિતાનં પારમીનં ફલાધિગમટ્ઠાનં પલ્લઙ્કં બોધિરુક્ખઞ્ચ અનિમિસેહિ અક્ખીહિ ઓલોકયમાનો સત્તાહં વીતિનામેસિ, તં ઠાનં અનિમિસચેતિયં નામ જાતં. અથ પલ્લઙ્કસ્સ ચ ઠિતટ્ઠાનસ્સ ચ અન્તરા ચઙ્કમં માપેત્વા પુરત્થિમપચ્છિમતો આયતે રતનચઙ્કમે ¶ ચઙ્કમન્તો સત્તાહં વીતિનામેસિ, તં ઠાનં રતનચઙ્કમચેતિયં નામ જાતં.

ચતુત્થે પન સત્તાહે બોધિતો પચ્છિમુત્તરદિસાભાગે દેવતા રતનઘરં માપયિંસુ, તત્થ પલ્લઙ્કેન ¶ નિસીદિત્વા અભિધમ્મપિટકં વિસેસતો ચેત્થ અનન્તનયં સમન્તપટ્ઠાનં વિચિનન્તો સત્તાહં વીતિનામેસિ. આભિધમ્મિકા પનાહુ ‘‘રતનઘરં નામ ન સત્તરતનમયં ગેહં, સત્તન્નં પન પકરણાનં સમ્મસિતટ્ઠાનં ‘રતનઘર’ન્તિ વુચ્ચતી’’તિ. યસ્મા પનેત્થ ઉભોપેતે પરિયાયા યુજ્જન્તિ, તસ્મા ઉભયમ્પેતં ગહેતબ્બમેવ. તતો પટ્ઠાય પન તં ઠાનં રતનઘરચેતિયં નામ જાતં. એવં બોધિસમીપેયેવ ચત્તારિ સત્તાહાનિ વીતિનામેત્વા પઞ્ચમે સત્તાહે બોધિરુક્ખમૂલા યેન અજપાલનિગ્રોધો તેનુપસઙ્કમિ, તત્રાપિ ધમ્મં વિચિનન્તોયેવ વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદેન્તો નિસીદિ.

તસ્મિં સમયે મારો દેવપુત્તો ‘‘એત્તકં કાલં અનુબન્ધન્તો ઓતારાપેક્ખોપિ ઇમસ્સ ન કિઞ્ચિ ખલિતં અદ્દસં, અતિક્કન્તોદાનિ એસ મમ વસ’’ન્તિ દોમનસ્સપ્પત્તો મહામગ્ગે નિસીદિત્વા સોળસ કારણાનિ ચિન્તેન્તો ભૂમિયં સોળસ લેખા કડ્ઢિ – ‘‘અહં એસો વિય દાનપારમિં ન પૂરેસિં, તેનમ્હિ ઇમિના સદિસો ન જાતો’’તિ એકં લેખં કડ્ઢિ. તથા ‘‘અહં એસો વિય સીલપારમિં, નેક્ખમ્મપારમિં, પઞ્ઞાપારમિં, વીરિયપારમિં, ખન્તિપારમિં, સચ્ચપારમિં, અધિટ્ઠાનપારમિં, મેત્તાપારમિં, ઉપેક્ખાપારમિં ન પૂરેસિં ¶ , તેનમ્હિ ઇમિના સદિસો ન જાતો’’તિ દસમં લેખં કડ્ઢિ. તથા ‘‘અહં એસો વિય અસાધારણસ્સ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણસ્સ પટિવેધાય ઉપનિસ્સયભૂતા દસ પારમિયો ન પૂરેસિં, તેનમ્હિ ઇમિના સદિસો ન જાતો’’તિ એકાદસમં લેખં કડ્ઢિ. તથા ‘‘અહં એસો વિય અસાધારણસ્સ આસયાનુસયઞાણસ્સ, મહાકરુણાસમાપત્તિઞાણસ્સ, યમકપાટિહીરઞાણસ્સ, અનાવરણઞાણસ્સ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ પટિવેધાય ઉપનિસ્સયભૂતા દસ પારમિયો ન પૂરેસિં, તેનમ્હિ ઇમિના સદિસો ન જાતો’’તિ સોળસમં લેખં કડ્ઢિ. એવં ઇમેહિ કારણેહિ મહામગ્ગે સોળસ લેખા કડ્ઢમાનો નિસીદિ.

તસ્મિં સમયે તણ્હા, અરતિ, રગાતિ તિસ્સો મારધીતરો ‘‘પિતા નો ન પઞ્ઞાયતિ, કહં નુ ખો એતરહી’’તિ ઓલોકયમાના તં દોમનસ્સપ્પત્તં ભૂમિં વિલેખમાનં નિસિન્નં દિસ્વા પિતુ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કસ્મા, તાત, દુક્ખી દુમ્મનો’’તિ પુચ્છિંસુ. અમ્મા, અયં મહાસમણો મય્હં વસં અતિક્કન્તો, એત્તકં કાલં ઓલોકેન્તો ઓતારમસ્સ દટ્ઠું નાસક્ખિં, તેનાહં દુક્ખી દુમ્મનોતિ. યદિ ¶ એવં મા ચિન્તયિત્થ, મયમેતં અત્તનો વસે કત્વા આદાય આગમિસ્સામાતિ. ન સક્કા, અમ્મા, એસો કેનચિ વસે કાતું, અચલાય સદ્ધાય પતિટ્ઠિતો એસો પુરિસોતિ. ‘‘તાત મયં ઇત્થિયો નામ ઇદાનેવ નં રાગપાસાદીહિ બન્ધિત્વા આનેસ્સામ, તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થા’’તિ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘પાદે તે સમણ પરિચારેમા’’તિ આહંસુ. ભગવા ¶ વ તાસં વચનં મનસિ અકાસિ, ન અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા ઓલોકેસિ, અનુત્તરે ઉપધિસઙ્ખયે વિમુત્તમાનસો વિવેકસુખઞ્ઞેવ અનુભવન્તો નિસીદિ.

પુન મારધીતરો ‘‘ઉચ્ચાવચા ખો પુરિસાનં અધિપ્પાયા, કેસઞ્ચિ કુમારિકાસુ પેમં હોતિ, કેસઞ્ચિ પઠમવયે ઠિતાસુ, કેસઞ્ચિ મજ્ઝિમવયે ઠિતાસુ, યંનૂન મયં નાનપ્પકારેહિ રૂપેહિ પલોભેય્યામા’’તિ એકમેકા કુમારિવણ્ણાદિવસેન સતં સતં અત્તભાવે અભિનિમ્મિનિત્વા કુમારિયો, અવિજાતા, સકિંવિજાતા, દુવિજાતા, મજ્ઝિમિત્થિયો, મહિત્થિયો ચ હુત્વા છક્ખત્તું ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘પાદે તે સમણ પરિચારેમા’’તિ આહંસુ. તમ્પિ ભગવા ન મનસાકાસિ, યથા તં અનુત્તરે ઉપધિસઙ્ખયેવ વિમુત્તો. કેચિ પનાચરિયા વદન્તિ ‘‘તા મહિત્થિભાવેન ¶ ઉપગતા દિસ્વા ભગવા ‘એવમેવં એતા ખણ્ડદન્તા પલિતકેસા હોન્તૂ’તિ અધિટ્ઠાસી’’તિ, તં ન ગહેતબ્બં. ન હિ સત્થા એવરૂપં અધિટ્ઠાનં કરોતિ. ભગવા પન ‘‘અપેથ તુમ્હે, કિં દિસ્વા એવં વાયમથ, એવરૂપં નામ અવીતરાગાદીનં પુરતો કાતું યુત્તં, તથાગતસ્સ પન રાગો પહીનો, દોસો પહીનો, મોહો પહીનો’’તિ અત્તનો કિલેસપ્પહાનં આરબ્ભ –

‘‘યસ્સ જિતં નાવજીયતિ, જિતમસ્સ નોયાતિ કોચિ લોકે;

તં બુદ્ધમનન્તગોચરં, અપદં કેન પદેન નેસ્સથ.

‘‘યસ્સ જાલિની વિસત્તિકા, તણ્હા નત્થિ કુહિઞ્ચિ નેતવે;

તં બુદ્ધમનન્તગોચરં, અપદં કેન પદેન નેસ્સથા’’તિ. (ધ. પ. ૧૭૯-૧૮૦) –

ઇમા ધમ્મપદે બુદ્ધવગ્ગે દ્વે ગાથા વદન્તો ધમ્મં કથેસિ. તા ‘‘સચ્ચં કિર નો પિતા અવોચ, અરહં સુગતો લોકે ન રાગેન સુવાનયો’’તિઆદીનિ ¶ વત્વા પિતુ સન્તિકં અગમંસુ.

ભગવાપિ તત્થ સત્તાહં વીતિનામેત્વા મુચલિન્દમૂલં અગમાસિ. તત્થ સત્તાહવદ્દલિકાય ઉપ્પન્નાય સીતાદિપટિબાહનત્થં મુચલિન્દેન નાગરાજેન સત્તક્ખત્તું ભોગેહિ પરિક્ખિત્તો અસમ્બાધાય ગન્ધકુટિયં વિહરન્તો વિય વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદિયમાનો સત્તાહં વીતિનામેત્વા રાજાયતનં ઉપસઙ્કમિ, તત્થાપિ વિમુત્તિસુખં પટિસંવેદિયમાનોયેવ નિસીદિ. એત્તાવતા સત્ત સત્તાહાનિ ¶ પરિપુણ્ણાનિ. એત્થન્તરે નેવ મુખધોવનં, ન સરીરપટિજગ્ગનં, ન આહારકિચ્ચં અહોસિ, ઝાનસુખફલસુખેનેવ વીતિનામેસિ.

અથસ્સ તસ્મિં સત્તસત્તાહમત્થકે એકૂનપઞ્ઞાસતિમે દિવસે તત્થ નિસિન્નસ્સ ‘‘મુખં ધોવિસ્સામી’’તિ ચિત્તં ઉદપાદિ. સક્કો દેવાનમિન્દો અગદહરીટકં આહરિત્વા અદાસિ, સત્થા તં પરિભુઞ્જિ, તેનસ્સ સરીરવળઞ્જં અહોસિ. અથસ્સ સક્કોયેવ નાગલતાદન્તકટ્ઠઞ્ચેવ મુખધોવનઉદકઞ્ચ ¶ અદાસિ. સત્થા તં દન્તકટ્ઠં ખાદિત્વા અનોતત્તદહોદકેન મુખં ધોવિત્વા તત્થેવ રાજાયતનમૂલે નિસીદિ.

તસ્મિં સમયે તપુસ્સભલ્લિકા નામ દ્વે વાણિજા પઞ્ચહિ સકટસતેહિ ઉક્કલાજનપદા મજ્ઝિમદેસં ગચ્છન્તા અત્તનો ઞાતિસાલોહિતાય દેવતાય સકટાનિ સન્નિરુમ્ભિત્વા સત્થુ આહારસમ્પાદને ઉસ્સાહિતા મન્થઞ્ચ મધુપિણ્ડિકઞ્ચ આદાય ‘‘પટિગ્ગણ્હાતુ નો, ભન્તે, ભગવા ઇમં આહારં અનુકમ્પં ઉપાદાયા’’તિ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા અટ્ઠંસુ. ભગવા પાયાસપટિગ્ગહણદિવસેયેવ પત્તસ્સ અન્તરહિતત્તા ‘‘ન ખો તથાગતા હત્થેસુ પટિગ્ગણ્હન્તિ, કિમ્હિ નુ ખો અહં પટિગ્ગણ્હેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેસિ. અથસ્સ ચિત્તં ઞત્વા ચતૂહિ દિસાહિ ચત્તારો મહારાજાનો ઇન્દનીલમણિમયે પત્તે ઉપનામેસું, ભગવા તે પટિક્ખિપિ. પુન મુગ્ગવણ્ણસેલમયે ચત્તારો પત્તે ઉપનામેસું. ભગવા ચતુન્નમ્પિ દેવપુત્તાનં અનુકમ્પાય ચત્તારોપિ પત્તે પટિગ્ગહેત્વા ઉપરૂપરિ ઠપેત્વા ‘‘એકો હોતૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ, ચત્તારોપિ મુખવટ્ટિયં પઞ્ઞાયમાનલેખા હુત્વા મજ્ઝિમેન પમાણેન એકત્તં ઉપગમિંસુ. ભગવા તસ્મિં પચ્ચગ્ઘે સેલમયે પત્તે આહારં પટિગ્ગણ્હિત્વા પરિભુઞ્જિત્વા અનુમોદનં અકાસિ. દ્વે ભાતરો વાણિજા બુદ્ધઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ સરણં ગન્ત્વા ¶ દ્વેવાચિકા ઉપાસકા અહેસું. અથ નેસં ‘‘એકં નો, ભન્તે, પરિચરિતબ્બટ્ઠાનં દેથા’’તિ વદન્તાનં દક્ખિણહત્થેન અત્તનો સીસં પરામસિત્વા કેસધાતુયો અદાસિ. તે અત્તનો નગરે તા ધાતુયો સુવણ્ણસમુગ્ગસ્સ અન્તો પક્ખિપિત્વા ચેતિયં પતિટ્ઠાપેસું.

સમ્માસમ્બુદ્ધોપિ ખો તતો ઉટ્ઠાય પુન અજપાલનિગ્રોધમેવ ગન્ત્વા નિગ્રોધમૂલે નિસીદિ. અથસ્સ તત્થ નિસિન્નમત્તસ્સેવ અત્તના અધિગતસ્સ ધમ્મસ્સ ગમ્ભીરતં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ સબ્બબુદ્ધાનં આચિણ્ણો ‘‘અધિગતો ખો મ્યાયં ધમ્મો’’તિ પરેસં ધમ્મં અદેસેતુકમ્યતાકારપવત્તો વિતક્કો ઉદપાદિ. અથ બ્રહ્મા સહમ્પતિ ‘‘નસ્સતિ વત ભો લોકો, વિનસ્સતિ વત ભો લોકો’’તિ દસહિ ચક્કવાળસહસ્સેહિ સક્કસુયામસન્તુસિતસુનિમ્મિતવસવત્તિમહાબ્રહ્માનો ¶ આદાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘દેસેતુ, ભન્તે, ભગવા ધમ્મ’’ન્તિઆદિના નયેન ધમ્મદેસનં આયાચિ.

સત્થા ¶ તસ્સ પટિઞ્ઞં દત્વા ‘‘કસ્સ નુ ખો અહં પઠમં ધમ્મં દેસેય્ય’’ન્તિ ચિન્તેન્તો ‘‘આળારો પણ્ડિતો, સો ઇમં ધમ્મં ખિપ્પં આજાનિસ્સતી’’તિ ચિત્તં ઉપ્પાદેત્વા પુન ઓલોકેન્તો તસ્સ સત્તાહકાલકતભાવં ઞત્વા ઉદકં આવજ્જેસિ. તસ્સાપિ અભિદોસકાલકતભાવં ઞત્વા ‘‘બહૂપકારા ખો મે પઞ્ચવગ્ગિયા ભિક્ખૂ’’તિ પઞ્ચવગ્ગિયે આરબ્ભ મનસિકારં કત્વા ‘‘કહં નુ ખો તે એતરહિ વિહરન્તી’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘બારાણસિયં ઇસિપતને મિગદાયે’’તિ ઞત્વા ‘‘તત્થ ગન્ત્વા ધમ્મચક્કં પવત્તેસ્સામી’’તિ કતિપાહં બોધિમણ્ડસામન્તાયેવ પિણ્ડાય ચરન્તો વિહરિત્વા આસાળ્હિપુણ્ણમાસિયં ‘‘બારાણસિં ગમિસ્સામી’’તિ ચાતુદ્દસિયં પચ્ચૂસસમયે વિભાતાય રત્તિયા કાલસ્સેવ પત્તચીવરમાદાય અટ્ઠારસયોજનમગ્ગં પટિપન્નો અન્તરામગ્ગે ઉપકં નામ આજીવકં દિસ્વા તસ્સ અત્તનો બુદ્ધભાવં આચિક્ખિત્વા તં દિવસંયેવ સાયન્હસમયે ઇસિપતનં અગમાસિ.

પઞ્ચવગ્ગિયા થેરા તથાગતં દૂરતોવ આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘અયં આવુસો સમણો ગોતમો પચ્ચયબાહુલ્લાય આવત્તિત્વા પરિપુણ્ણકાયો પીણિન્દ્રિયો સુવણ્ણવણ્ણો હુત્વા આગચ્છતિ, ઇમસ્સ અભિવાદનાદીનિ ન કરિસ્સામ, મહાકુલપસુતો ખો પનેસ આસનાભિહારં અરહતિ, તેનસ્સ આસનમત્તં પઞ્ઞાપેસ્સામા’’તિ કતિકં અકંસુ. ભગવા સદેવકસ્સ લોકસ્સ ચિત્તાચારં જાનનસમત્થેન ઞાણેન ‘‘કિં નુ ખો ઇમે ચિન્તયિંસૂ’’તિ આવજ્જેત્વા ચિત્તં અઞ્ઞાસિ. અથ ને સબ્બદેવમનુસ્સેસુ અનોદિસ્સકવસેન ફરણસમત્થં ¶ મેત્તચિત્તં સઙ્ખિપિત્વા ઓદિસ્સકવસેન મેત્તચિત્તેન ફરિ. તે ભગવતા મેત્તચિત્તેન ફુટ્ઠા તથાગતે ઉપસઙ્કમન્તે સકાય કતિકાય સણ્ઠાતું અસક્કોન્તા અભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનાદીનિ સબ્બકિચ્ચાનિ અકંસુ, સમ્માસમ્બુદ્ધભાવં પનસ્સ અજાનમાના કેવલં નામેન ચ આવુસોવાદેન ચ સમુદાચરન્તિ.

અથ ને ભગવા ‘‘મા વો, ભિક્ખવે, તથાગતં નામેન ચ આવુસોવાદેન ચ સમુદાચરથ, અરહં, ભિક્ખવે, તથાગતો સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ અત્તનો બુદ્ધભાવં સઞ્ઞાપેત્વા પઞ્ઞત્તે વરબુદ્ધાસને નિસિન્નો ઉત્તરાસાળ્હનક્ખત્તયોગે વત્તમાને અટ્ઠારસહિ બ્રહ્મકોટીહિ પરિવુતો પઞ્ચવગ્ગિયે ¶ થેરે આમન્તેત્વા ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તન્તં દેસેસિ. તેસુ અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞત્થેરો દેસનાનુસારેન ઞાણં પેસેન્તો સુત્તપરિયોસાને અટ્ઠારસહિ બ્રહ્મકોટીહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ. સત્થા તત્થેવ વસ્સં ઉપગન્ત્વા પુનદિવસે વપ્પત્થેરં ઓવદન્તો વિહારેયેવ ¶ નિસીદિ, સેસા ચત્તારો પિણ્ડાય ચરિંસુ. વપ્પત્થેરો પુબ્બણ્હેયેવ સોતાપત્તિફલં પાપુણિ. એતેનેવ ઉપાયેન પુનદિવસે ભદ્દિયત્થેરં, પુનદિવસે મહાનામત્થેરં, પુનદિવસે અસ્સજિત્થેરન્તિ સબ્બે સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાપેત્વા પઞ્ચમિયં પક્ખસ્સ પઞ્ચપિ જને સન્નિપાતેત્વા અનત્તલક્ખણસુત્તન્તં (સં. નિ. ૩.૫૯; મહાવ. ૨૦ આદયો) દેસેસિ. દેસનાપરિયોસાને પઞ્ચપિ થેરા અરહત્તફલે પતિટ્ઠહિંસુ. અથ સત્થા યસકુલપુત્તસ્સ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા તં રત્તિભાગે નિબ્બિજ્જિત્વા ગેહં પહાય નિક્ખન્તં ‘‘એહિ યસા’’તિ પક્કોસિત્વા તસ્મિંયેવ રત્તિભાગે સોતાપત્તિફલે, પુનદિવસે અરહત્તે પતિટ્ઠાપેત્વા, અપરેપિ તસ્સ સહાયકે ચતુપણ્ણાસ જને એહિભિક્ખુપબ્બજ્જાય પબ્બાજેત્વા અરહત્તં પાપેસિ.

એવં લોકે એકસટ્ઠિયા અરહન્તેસુ જાતેસુ સત્થા વુત્થવસ્સો પવારેત્વા ‘‘ચરથ, ભિક્ખવે, ચારિક’’ન્તિ સટ્ઠિ ભિક્ખૂ દિસાસુ પેસેત્વા સયં ઉરુવેલં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે કપ્પાસિકવનસણ્ડે તિંસ જને ભદ્દવગ્ગિયકુમારે વિનેસિ. તેસુ સબ્બપચ્છિમકો સોતાપન્નો, સબ્બુત્તમો અનાગામી અહોસિ. તેપિ સબ્બે એહિભિક્ખુભાવેનેવ પબ્બાજેત્વા દિસાસુ પેસેત્વા ઉરુવેલં ગન્ત્વા અડ્ઢુડ્ઢાનિ પાટિહારિયસહસ્સાનિ દસ્સેત્વા ઉરુવેલકસ્સપાદયો સહસ્સજટિલપરિવારે તેભાતિકજટિલે વિનેત્વા એહિભિક્ખુભાવેનેવ પબ્બાજેત્વા ગયાસીસે નિસીદાપેત્વા આદિત્તપરિયાયદેસનાય (મહાવ. ૫૪) અરહત્તે પતિટ્ઠાપેત્વા તેન અરહન્તસહસ્સેન પરિવુતો ‘‘બિમ્બિસારરઞ્ઞો દિન્નં પટિઞ્ઞં ¶ મોચેસ્સામી’’તિ રાજગહં ગન્ત્વા નગરૂપચારે લટ્ઠિવનુય્યાનં અગમાસિ. રાજા ઉય્યાનપાલસ્સ સન્તિકા ‘‘સત્થા આગતો’’તિ સુત્વા દ્વાદસનહુતેહિ બ્રાહ્મણગહપતિકેહિ પરિવુતો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ¶ ચક્કવિચિત્તતલેસુ સુવણ્ણપટ્ટવિતાનં વિય પભાસમુદયં વિસ્સજ્જન્તેસુ તથાગતસ્સ પાદેસુ સિરસા નિપતિત્વા એકમન્તં નિસીદિ સદ્ધિં પરિસાય.

અથ ખો તેસં બ્રાહ્મણગહપતિકાનં એતદહોસિ ‘‘કિં નુ ખો મહાસમણો ઉરુવેલકસ્સપે બ્રહ્મચરિયં ચરતિ, ઉદાહુ ઉરુવેલકસ્સપો મહાસમણે’’તિ. ભગવા તેસં ચેતસા ચેતોપરિવિતક્કમઞ્ઞાય થેરં ગાથાય અજ્ઝભાસિ –

‘‘કિમેવ દિસ્વા ઉરુવેલવાસિ, પહાસિ અગ્ગિં કિસકો વદાનો;

પુચ્છામિ તં કસ્સપ એતમત્થં, કથં પહીનં તવ અગ્ગિહુત્ત’’ન્તિ. (મહાવ. ૫૫);

થેરોપિ ¶ ભગવતો અધિપ્પાયં વિદિત્વા –

‘‘રૂપે ચ સદ્દે ચ અથો રસે ચ, કામિત્થિયો ચાભિવદન્તિ યઞ્ઞા;

એતં મલન્તિ ઉપધીસુ ઞત્વા, તસ્મા ન યિટ્ઠે ન હુતે અરઞ્જિ’’ન્તિ. (મહાવ. ૫૫) –

ઇમં ગાથં વત્વા અત્તનો સાવકભાવપકાસનત્થં તથાગતસ્સ પાદપિટ્ઠે સીસં ઠપેત્વા ‘‘સત્થા મે, ભન્તે, ભગવા, સાવકોહમસ્મી’’તિ વત્વા એકતાલં દ્વિતાલં તિતાલન્તિ યાવ સત્તતાલપ્પમાણં સત્તક્ખત્તું વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા ઓરુય્હ તથાગતં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. તં પાટિહારિયં દિસ્વા મહાજનો ‘‘અહો મહાનુભાવા બુદ્ધા, એવં થામગતદિટ્ઠિકો નામ ‘અરહા’તિ મઞ્ઞમાનો ઉરુવેલકસ્સપોપિ દિટ્ઠિજાલં ભિન્દિત્વા તથાગતેન દમિતો’’તિ સત્થુ ગુણકથંયેવ કથેસિ. ભગવા ‘‘નાહં ઇદાનિયેવ ઉરુવેલકસ્સપં દમેમિ, અતીતેપિ એસ મયા દમિતોયેવા’’તિ વત્વા ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા મહાનારદકસ્સપજાતકં (જા. ૨.૨૨.૫૪૫ આદયો) કથેત્વા ચત્તારિ સચ્ચાનિ પકાસેસિ. મગધરાજા એકાદસહિ નહુતેહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ, એકં નહુતં ઉપાસકત્તં પટિવેદેસિ. રાજા ¶ સત્થુ સન્તિકે નિસિન્નોયેવ પઞ્ચ અસ્સાસકે પવેદેત્વા ¶ સરણં ગન્ત્વા સ્વાતનાય નિમન્તેત્વા આસના વુટ્ઠાય ભગવન્તં પદક્ખિણં કત્વા પક્કામિ.

પુનદિવસે યેહિ ચ ભગવા દિટ્ઠો, યેહિ ચ અદિટ્ઠો, સબ્બેપિ રાજગહવાસિનો અટ્ઠારસકોટિસઙ્ખા મનુસ્સા તથાગતં દટ્ઠુકામા પાતોવ રાજગહતો લટ્ઠિવનુય્યાનં અગમંસુ. તિગાવુતો મગ્ગો નપ્પહોસિ, સકલલટ્ઠિવનુય્યાનં નિરન્તરં ફુટં અહોસિ. મહાજનો દસબલસ્સ રૂપસોભગ્ગપ્પત્તં અત્તભાવં પસ્સન્તો તિત્તિં કાતું નાસક્ખિ. વણ્ણભૂમિ નામેસા. એવરૂપેસુ હિ ઠાનેસુ તથાગતસ્સ લક્ખણાનુબ્યઞ્જનાદિપ્પભેદા સબ્બાપિ રૂપકાયસિરી વણ્ણેતબ્બા. એવં રૂપસોભગ્ગપ્પત્તં દસબલસ્સ સરીરં પસ્સમાનેન મહાજનેન નિરન્તરં ફુટે ઉય્યાને ચ મગ્ગે ચ એકભિક્ખુસ્સપિ નિક્ખમનોકાસો નાહોસિ. તં દિવસં કિર ભગવા છિન્નભત્તો ભવેય્ય, તં મા અહોસીતિ સક્કસ્સ નિસિન્નાસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સો આવજ્જમાનો તં કારણં ઞત્વા માણવકવણ્ણં અભિનિમ્મિનિત્વા બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘપટિસંયુત્તા થુતિયો વદમાનો દસબલસ્સ પુરતો ઓતરિત્વા દેવતાનુભાવેન ઓકાસં કત્વા –

‘‘દન્તો દન્તેહિ સહ પુરાણજટિલેહિ, વિપ્પમુત્તો વિપ્પમુત્તેહિ;

સિઙ્ગીનિક્ખસવણ્ણો, રાજગહં પાવિસિ ભગવા.

‘‘મુત્તો ¶ મુત્તેહિ સહ પુરાણજટિલેહિ, વિપ્પમુત્તો વિપ્પમુત્તેહિ;

સિઙ્ગીનિક્ખસવણ્ણો, રાજગહં પાવિસિ ભગવા.

‘‘તિણ્ણો તિણ્ણેહિ સહ પુરાણજટિલેહિ, વિપ્પમુત્તો વિપ્પમુત્તેહિ;

સિઙ્ગીનિક્ખસવણ્ણો, રાજગહં પાવિસિ ભગવા.

‘‘દસવાસો ¶ દસબલો, દસધમ્મવિદૂ દસભિ ચુપેતો;

સો દસસતપરિવારો, રાજગહં પાવિસિ ભગવા’’તિ. (મહાવ. ૫૮) –

ઇમાહિ ગાથાહિ સત્થુ વણ્ણં વદમાનો પુરતો પાયાસિ. તદા મહાજનો માણવકસ્સ રૂપસિરિં દિસ્વા ‘‘અતિવિય અભિરૂપો અયં માણવકો, ન ખો પન અમ્હેહિ દિટ્ઠપુબ્બો’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘કુતો અયં માણવકો, કસ્સ વાય’’ન્તિ આહ. તં સુત્વા માણવો –

‘‘યો ધીરો સબ્બધિ દન્તો, સુદ્ધો અપ્પટિપુગ્ગલો;

અરહં સુગતો લોકે, તસ્સાહં પરિચારકો’’તિ. (મહાવ. ૫૮) – ગાથમાહ;

સત્થા સક્કેન કતોકાસં મગ્ગં પટિપજ્જિત્વા ભિક્ખુસહસ્સપરિવુતો ¶ રાજગહં પાવિસિ. રાજા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ સઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા ‘‘અહં, ભન્તે, તીણિ રતનાનિ વિના વત્તિતું ન સક્ખિસ્સામિ, વેલાય વા અવેલાય વા ભગવતો સન્તિકં આગમિસ્સામિ, લટ્ઠિવનુય્યાનં નામ અતિદૂરે, ઇદં પન અમ્હાકં વેળુવનં નામ ઉય્યાનં નાતિદૂરે નાચ્ચાસન્ને ગમનાગમનસમ્પન્નં બુદ્ધારહં સેનાસનં. ઇદં મે ભગવા પટિગ્ગણ્હાતૂ’’તિ સુવણ્ણભિઙ્કારેન પુપ્ફગન્ધવાસિતં મણિવણ્ણં ઉદકં આદાય વેળુવનુય્યાનં પરિચ્ચજન્તો દસબલસ્સ હત્થે ઉદકં પાતેસિ. તસ્મિં આરામપટિગ્ગહણે ‘‘બુદ્ધસાસનસ્સ મૂલાનિ ઓતિણ્ણાની’’તિ મહાપથવી કમ્પિ. જમ્બુદીપસ્મિઞ્હિ ઠપેત્વા વેળુવનં અઞ્ઞં મહાપથવિં કમ્પેત્વા ગહિતસેનાસનં નામ નત્થિ. તમ્બપણ્ણિદીપેપિ ઠપેત્વા મહાવિહારં અઞ્ઞં પથવિં કમ્પેત્વા ગહિતસેનાસનં નામ નત્થિ. સત્થા વેળુવનારામં પટિગ્ગહેત્વા રઞ્ઞો અનુમોદનં કત્વા ઉટ્ઠાયાસના ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો વેળુવનં અગમાસિ.

તસ્મિં ખો પન સમયે સારિપુત્તો ચ મોગ્ગલ્લાનો ચાતિ દ્વે પરિબ્બાજકા રાજગહં ઉપનિસ્સાય વિહરન્તિ અમતં પરિયેસમાના. તેસુ સારિપુત્તો અસ્સજિત્થેરં પિણ્ડાય પવિટ્ઠં દિસ્વા ¶ પસન્નચિત્તો પયિરુપાસિત્વા ¶ ‘‘યે ધમ્મા હેતુપ્પભવા’’તિ ગાથં સુત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય અત્તનો સહાયકસ્સ મોગ્ગલ્લાનપરિબ્બાજકસ્સપિ તમેવ ગાથં અભાસિ. સોપિ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ. તે ઉભોપિ જના સઞ્ચયં ઓલોકેત્વા અત્તનો પરિસાય સદ્ધિં ભગવતો સન્તિકે પબ્બજિંસુ. તેસુ મહામોગ્ગલ્લાનો સત્તાહેન અરહત્તં પાપુણિ, સારિપુત્તત્થેરો અડ્ઢમાસેન. ઉભોપિ ચ ને સત્થા અગ્ગસાવકટ્ઠાને ઠપેસિ. સારિપુત્તત્થેરેન અરહત્તપ્પત્તદિવસેયેવ સાવકસન્નિપાતં અકાસિ.

તથાગતે પન તસ્મિંયેવ વેળુવનુય્યાને વિહરન્તે સુદ્ધોદનમહારાજા ‘‘પુત્તો કિર મે છબ્બસ્સાનિ દુક્કરકારિકં ચરિત્વા પરમાભિસમ્બોધિં પત્વા પવત્તવરધમ્મચક્કો રાજગહં ઉપનિસ્સાય વેળુવને વિહરતી’’તિ સુત્વા અઞ્ઞતરં અમચ્ચં આમન્તેસિ ‘‘એહિ, ભણે, પુરિસસહસ્સપરિવારો રાજગહં ગન્ત્વા મમ વચનેન ‘પિતા વો સુદ્ધોદનમહારાજા દટ્ઠુકામો’તિ વત્વા પુત્તં મે ગણ્હિત્વા એહી’’તિ આહ. સો ‘‘એવં, દેવા’’તિ રઞ્ઞો વચનં સિરસા સમ્પટિચ્છિત્વા પુરિસસહસ્સપરિવારો ખિપ્પમેવ સટ્ઠિયોજનમગ્ગં ગન્ત્વા દસબલસ્સ ચતુપરિસમજ્ઝે નિસીદિત્વા ધમ્મદેસનાવેલાય વિહારં પાવિસિ. સો ‘‘તિટ્ઠતુ તાવ રઞ્ઞો પહિતસાસન’’ન્તિ પરિયન્તે ઠિતો સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા યથાઠિતોવ સદ્ધિં પુરિસસહસ્સેન ¶ અરહત્તં પત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. ભગવા ‘‘એથ ભિક્ખવો’’તિ હત્થં પસારેસિ, સબ્બે તઙ્ખણંયેવ ઇદ્ધિમયપત્તચીવરધરા સટ્ઠિવસ્સત્થેરા વિય અહેસું. અરહત્તં પત્તકાલતો પટ્ઠાય પન અરિયા નામ મજ્ઝત્તાવ હોન્તીતિ સો રઞ્ઞા પહિતસાસનં દસબલસ્સ ન કથેસિ. રાજા ‘‘નેવ ગતો આગચ્છતિ, ન સાસનં સુય્યતી’’તિ ‘‘એહિ, ભણે, ત્વં ગચ્છાહી’’તિ તેનેવ નિયામેન અઞ્ઞં અમચ્ચં પેસેસિ. સોપિ ગન્ત્વા પુરિમનયેનેવ સદ્ધિં પરિસાય અરહત્તં પત્વા તુણ્હી અહોસિ. રાજા એતેનેવ નિયામેન પુરિસસહસ્સપરિવારે નવ અમચ્ચે પેસેસિ, સબ્બે અત્તનો કિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા તુણ્હીભૂતા તત્થેવ વિહરિંસુ.

રાજા ¶ સાસનમત્તમ્પિ આહરિત્વા આચિક્ખન્તં અલભિત્વા ચિન્તેસિ ‘‘એત્તકા જના મયિ સિનેહાભાવેન સાસનમત્તમ્પિ ન પચ્ચાહરિંસુ, કો નુ ખો મમ વચનં કરિસ્સતી’’તિ સબ્બં રાજબલં ઓલોકેન્તો કાળુદાયિં અદ્દસ. સો કિર રઞ્ઞો સબ્બત્થસાધકો અમચ્ચો અબ્ભન્તરિકો અતિવિસ્સાસિકો બોધિસત્તેન સદ્ધિં એકદિવસે જાતો સહપંસુકીળકો સહાયો. અથ નં રાજા આમન્તેસિ ‘‘તાત, કાળુદાયિ અહં મમ પુત્તં પસ્સિતુકામો નવ પુરિસસહસ્સાનિ પેસેસિં, એકપુરિસોપિ આગન્ત્વા સાસનમત્તં આરોચેન્તોપિ નત્થિ, દુજ્જાનો ખો પન જીવિતન્તરાયો, અહં જીવમાનોવ પુત્તં દટ્ઠું ઇચ્છામિ, સક્ખિસ્સસિ નુ ખો મે પુત્તં ¶ દસ્સેતુ’’ન્તિ. સક્ખિસ્સામિ, દેવ, સચે પબ્બજિતું લભિસ્સામીતિ. તાત, ત્વં પબ્બજિત્વા વા અપબ્બજિત્વા વા મય્હં પુત્તં દસ્સેહીતિ. સો ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ રઞ્ઞો સાસનં આદાય રાજગહં ગન્ત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનાવેલાય પરિસપરિયન્તે ઠિતો ધમ્મં સુત્વા સપરિવારો અરહત્તફલં પત્વા એહિભિક્ખુભાવે પતિટ્ઠાસિ.

સત્થા બુદ્ધો હુત્વા પઠમં અન્તોવસ્સં ઇસિપતને વસિત્વા વુત્થવસ્સો પવારેત્વા ઉરુવેલં ગન્ત્વા તત્થ તયો માસે વસન્તો તેભાતિકજટિલે વિનેત્વા ભિક્ખુસહસ્સપરિવારો ફુસ્સમાસપુણ્ણમાયં રાજગહં ગન્ત્વા દ્વે માસે વસિ. એત્તાવતા બારાણસિતો નિક્ખન્તસ્સ પઞ્ચ માસા જાતા, સકલો હેમન્તો અતિક્કન્તો. કાળુદાયિત્થેરસ્સ આગતદિવસતો સત્તટ્ઠ દિવસા વીતિવત્તા, સો ફગ્ગુણીપુણ્ણમાસિયં ચિન્તેસિ ‘‘અતિક્કન્તો હેમન્તો, વસન્તસમયો અનુપ્પત્તો, મનુસ્સેહિ સસ્સાદીનિ ઉદ્ધરિત્વા સમ્મુખસમ્મુખટ્ઠાનેહિ મગ્ગા દિન્ના, હરિતતિણસઞ્છન્ના પથવી, સુપુપ્ફિતા વનસણ્ડા, પટિપજ્જનક્ખમા મગ્ગા, કાલો દસબલસ્સ ઞાતિસઙ્ગહં કાતુ’’ન્તિ. અથ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા –

‘‘અઙ્ગારિનો ¶ દાનિ દુમા ભદન્તે, ફલેસિનો છદનં વિપ્પહાય;

તે અચ્ચિમન્તોવ પભાસયન્તિ, સમયો મહાવીર અઙ્ગીરસાનં…પે….

‘‘નાતિસીતં ¶ નાતિઉણ્હં, નાતિદુબ્ભિક્ખછાતકં;

સદ્દલા હરિતા ભૂમિ, એસ કાલો મહામુની’’તિ. –

સટ્ઠિમત્તાહિ ગાથાહિ દસબલસ્સ કુલનગરં ગમનત્થાય ગમનવણ્ણં વણ્ણેસિ. અથ નં સત્થા ‘‘કિં નુ ખો ઉદાયિ મધુરસ્સરેન ગમનવણ્ણં વણ્ણેસી’’તિ આહ. ભન્તે, તુમ્હાકં પિતા સુદ્ધોદનમહારાજા પસ્સિતુકામો, કરોથ ઞાતકાનં સઙ્ગહન્તિ. સાધુ ઉદાયિ, કરિસ્સામિ ઞાતકાનં સઙ્ગહં, ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ આરોચેહિ, ગમિકવત્તં પૂરેસ્સન્તીતિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ થેરો તેસં આરોચેસિ.

ભગવા અઙ્ગમગધવાસીનં કુલપુત્તાનં દસહિ સહસ્સેહિ, કપિલવત્થુવાસીનં દસહિ સહસ્સેહીતિ સબ્બેહેવ વીસતિસહસ્સેહિ ખીણાસવભિક્ખૂહિ પરિવુતો રાજગહા નિક્ખમિત્વા દિવસે દિવસે યોજનં ગચ્છતિ. ‘‘રાજગહતો સટ્ઠિયોજનં કપિલવત્થું દ્વીહિ માસેહિ પાપુણિસ્સામી’’તિ અતુરિતચારિકં પક્કામિ. થેરોપિ ‘‘ભગવતો નિક્ખન્તભાવં રઞ્ઞો આરોચેસ્સામી’’તિ ¶ વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા રઞ્ઞો નિવેસને પાતુરહોસિ. રાજા થેરં દિસ્વા તુટ્ઠચિત્તો મહારહે પલ્લઙ્કે નિસીદાપેત્વા અત્તનો પટિયાદિતસ્સ નાનગ્ગરસભોજનસ્સ પત્તં પૂરેત્વા અદાસિ. થેરો ઉટ્ઠાય ગમનાકારં દસ્સેસિ. નિસીદિત્વા ભુઞ્જથ, તાતાતિ. સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ભુઞ્જિસ્સામિ, મહારાજાતિ. કહં પન, તાત, સત્થાતિ? વીસતિસહસ્સભિક્ખુપરિવારો તુમ્હાકં દસ્સનત્થાય ચારિકં નિક્ખન્તો, મહારાજાતિ. રાજા તુટ્ઠમાનસો આહ ‘‘તુમ્હે ઇમં પરિભુઞ્જિત્વા યાવ મમ પુત્તો ઇમં નગરં પાપુણાતિ, તાવસ્સ ઇતોવ પિણ્ડપાતં હરથા’’તિ. થેરો અધિવાસેસિ. રાજા થેરં પરિવિસિત્વા પત્તં ગન્ધચુણ્ણેન ઉબ્બટ્ટેત્વા ઉત્તમભોજનસ્સ પૂરેત્વા ‘‘તથાગતસ્સ દેથા’’તિ થેરસ્સ હત્થે પતિટ્ઠાપેસિ. થેરો સબ્બેસં પસ્સન્તાનંયેવ પત્તં આકાસે ખિપિત્વા સયમ્પિ વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા પિણ્ડપાતં આહરિત્વા સત્થુ હત્થે ઠપેસિ. સત્થા તં પરિભુઞ્જિ. એતેનુપાયેન થેરો દિવસે દિવસે આહરિ, સત્થાપિ અન્તરામગ્ગે રઞ્ઞોયેવ પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિ. થેરોપિ ભત્તકિચ્ચાવસાને દિવસે દિવસે ‘‘અજ્જ એત્તકં ભગવા આગતો, અજ્જ એત્તક’’ન્તિ ¶ બુદ્ધગુણપટિસંયુત્તાય કથાય સકલં રાજકુલં સત્થુ દસ્સનં વિનાયેવ સત્થરિ સઞ્જાતપ્પસાદં અકાસિ. તેનેવ નં ભગવા ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ¶ ભિક્ખૂનં કુલપ્પસાદકાનં યદિદં કાળુદાયી’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૧૯, ૨૨૫) એતદગ્ગે ઠપેસિ.

સાકિયાપિ ખો ‘‘અનુપ્પત્તે ભગવતિ અમ્હાકં ઞાતિસેટ્ઠં પસ્સિસ્સામા’’તિ સન્નિપતિત્વા ભગવતો વસનટ્ઠાનં વીમંસમાના ‘‘નિગ્રોધસક્કસ્સ આરામો રમણીયો’’તિ સલ્લક્ખેત્વા તત્થ સબ્બં પટિજગ્ગનવિધિં કારેત્વા ગન્ધપુપ્ફહત્થા પચ્ચુગ્ગમનં કરોન્તા સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતે દહરદહરે નાગરદારકે ચ નાગરદારિકાયો ચ પઠમં પહિણિંસુ, તતો રાજકુમારે ચ રાજકુમારિકાયો ચ, તેસં અનન્તરં સામં ગન્ધપુપ્ફચુણ્ણાદીહિ પૂજયમાના ભગવન્તં ગહેત્વા નિગ્રોધારામમેવ અગમંસુ. તત્ર ભગવા વીસતિસહસ્સખીણાસવપરિવુતો પઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસને નિસીદિ. સાકિયા નામ માનજાતિકા માનત્થદ્ધા, તે ‘‘સિદ્ધત્થકુમારો અમ્હેહિ દહરતરો, અમ્હાકં કનિટ્ઠો, ભાગિનેય્યો, પુત્તો, નત્તા’’તિ ચિન્તેત્વા દહરદહરે રાજકુમારે આહંસુ ‘‘તુમ્હે વન્દથ, મયં તુમ્હાકં પિટ્ઠિતો નિસીદિસ્સામા’’તિ.

તેસુ એવં અવન્દિત્વા નિસિન્નેસુ ભગવા તેસં અજ્ઝાસયં ઓલોકેત્વા ‘‘ન મં ઞાતયો વન્દન્તિ, હન્દ દાનિ ને વન્દાપેસ્સામી’’તિ અભિઞ્ઞાપાદકં ચતુત્થજ્ઝાનં સમાપજ્જિત્વા તતો વુટ્ઠાય આકાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા તેસં સીસે પાદપંસું ઓકિરમાનો વિય કણ્ડમ્બરુક્ખમૂલે યમકપાટિહારિયસદિસં પાટિહારિયં અકાસિ. રાજા તં અચ્છરિયં દિસ્વા આહ – ‘‘ભગવા તુમ્હાકં ¶ જાતદિવસે કાળદેવલસ્સ વન્દનત્થં ઉપનીતાનં પાદે વો પરિવત્તિત્વા બ્રાહ્મણસ્સ મત્થકે પતિટ્ઠિતે દિસ્વાપિ અહં તુમ્હે વન્દિં, અયં મે પઠમવન્દના. વપ્પમઙ્ગલદિવસે જમ્બુચ્છાયાય સિરિસયને નિસિન્નાનં વો જમ્બુચ્છાયાય અપરિવત્તનં દિસ્વાપિ પાદે વન્દિં, અયં મે દુતિયવન્દના. ઇદાનિ ઇમં અદિટ્ઠપુબ્બં પાટિહારિયં દિસ્વાપિ અહં તુમ્હાકં પાદે વન્દામિ, અયં મે તતિયવન્દના’’તિ. રઞ્ઞા પન વન્દિતે ભગવન્તં અવન્દિત્વા ઠાતું સમત્થો નામ એકસાકિયોપિ નાહોસિ, સબ્બે વન્દિંસુયેવ.

ઇતિ ભગવા ઞાતયો વન્દાપેત્વા આકાસતો ઓતરિત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ. નિસિન્ને ભગવતિ સિખાપત્તો ઞાતિસમાગમો અહોસિ ¶ , સબ્બે એકગ્ગચિત્તા હુત્વા નિસીદિંસુ. તતો મહામેઘો પોક્ખરવસ્સં વસ્સિ. તમ્બવણ્ણં ઉદકં હેટ્ઠા વિરવન્તં ગચ્છતિ, તેમિતુકામોવ તેમેતિ, અતેમિતુકામસ્સ સરીરે એકબિન્દુમત્તમ્પિ ન પતતિ. તં દિસ્વા સબ્બે અચ્છરિયબ્ભુતચિત્તજાતા ‘‘અહો અચ્છરિયં, અહો અબ્ભુત’’ન્તિ કથં સમુટ્ઠાપેસું. સત્થા ‘‘ન ઇદાનેવ ¶ મય્હં ઞાતિસમાગમે પોક્ખરવસ્સં વસ્સતિ, અતીતેપિ વસ્સી’’તિ ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા વેસ્સન્તરજાતકં કથેસિ. ધમ્મદેસનં સુત્વા સબ્બે ઉટ્ઠાય વન્દિત્વા પક્કમિંસુ. એકોપિ રાજા વા રાજમહામત્તો વા ‘‘સ્વે અમ્હાકં ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ વત્વા ગતો નામ નત્થિ.

સત્થા પુનદિવસે વીસતિસહસ્સભિક્ખુપરિવુતો કપિલવત્થું પિણ્ડાય પાવિસિ. તં ન કોચિ ગન્ત્વા નિમન્તેસિ, પત્તં વા અગ્ગહોસિ. ભગવા ઇન્દખીલે ઠિતોવ આવજ્જેસિ ‘‘કથં નુ ખો પુબ્બબુદ્ધા કુલનગરે પિણ્ડાય ચરિંસુ, કિં ઉપ્પટિપાટિયા ઇસ્સરજનાનં ઘરાનિ અગમંસુ, ઉદાહુ સપદાનચારિકં ચરિંસૂ’’તિ. તતો એકબુદ્ધસ્સપિ ઉપ્પટિપાટિયા ગમનં અદિસ્વા ‘‘મયાપિ ઇદાનિ અયમેવ વંસો, અયં પવેણી પગ્ગહેતબ્બા, આયતિઞ્ચ મે સાવકાપિ મમઞ્ઞેવ અનુસિક્ખન્તા પિણ્ડચારિકવત્તં પરિપૂરેસ્સન્તી’’તિ કોટિયં નિવિટ્ઠગેહતો પટ્ઠાય સપદાનં પિણ્ડાય ચરિ. ‘‘અય્યો કિર સિદ્ધત્થકુમારો પિણ્ડાય ચરતી’’તિ દ્વિભૂમકતિભૂમકાદીસુ પાસાદેસુ સીહપઞ્જરે વિવરિત્વા મહાજનો દસ્સનબ્યાવટો અહોસિ.

રાહુલમાતાપિ દેવી ‘‘અય્યપુત્તો કિર ઇમસ્મિંયેવ નગરે મહન્તેન રાજાનુભાવેન સુવણ્ણસિવિકાદીહિ વિચરિત્વા ઇદાનિ કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયવત્થવસનો કપાલહત્થો પિણ્ડાય ચરતિ, સોભતિ નુ ખો’’તિ સીહપઞ્જરં વિવરિત્વા ઓલોકયમાના ભગવન્તં નાનાવિરાગસમુજ્જલાય સરીરપ્પભાય નગરવીથિયો ઓભાસેત્વા બ્યામપ્પભાપરિક્ખેપસમઙ્ગીભૂતાય અસીતિઅનુબ્યઞ્જનાવભાસિતાય ¶ દ્વત્તિંસમહાપુરિસલક્ખણપટિમણ્ડિતાય અનોપમાય બુદ્ધસિરિયા વિરોચમાનં દિસ્વા ઉણ્હીસતો પટ્ઠાય યાવ પાદતલા –

‘‘સિનિદ્ધનીલમુદુકુઞ્ચિતકેસો ¶ , સૂરિયનિમ્મલતલાભિનલાટો;

યુત્તતુઙ્ગમુદુકાયતનાસો, રંસિજાલવિતતો નરસીહો.

‘‘ચક્કવરઙ્કિતરત્તસુપાદો, લક્ખણમણ્ડિતઆયતપણ્હિ;

ચામરિહત્થવિભૂસિતપણ્હો, એસ હિ તુય્હં પિતા નરસીહો.

‘‘સક્યકુમારો વરદો સુખુમાલો, લક્ખણવિચિત્તપસન્નસરીરો;

લોકહિતાય આગતો નરવીરો, એસ હિ તુય્હં પિતા નરસીહો.

‘‘આયતયુત્તસુસણ્ઠિતસોતો, ગોપખુમો અભિનીલનેત્તો;

ઇન્દધનુઅભિનીલભમુકો, એસ હિ તુય્હં પિતા નરસીહો.

‘‘પુણ્ણચન્દનિભો મુખવણ્ણો, દેવનરાનં પિયો નરનાગો;

મત્તગજિન્દવિલાસિતગામી, એસ હિ તુય્હં પિતા નરસીહો.

‘‘સિનિદ્ધસુગમ્ભીરમઞ્જુસઘોસો, હિઙ્ગુલવણ્ણરત્તસુજિવ્હો;

વીસતિવીસતિસેતસુદન્તો, એસ હિ તુય્હં પિતા નરસીહો.

‘‘ખત્તિયસમ્ભવઅગ્ગકુલિન્દો, દેવમનુસ્સનમસ્સિતપાદો;

સીલસમાધિપતિટ્ઠિતચિત્તો, એસ હિ તુય્હં પિતા નરસીહો.

‘‘વટ્ટસુવટ્ટસુસણ્ઠિતગીવો ¶ , સીહહનુમિગરાજસરીરો;

કઞ્ચનસુચ્છવિઉત્તમવણ્ણો, એસ હિ તુય્હં પિતા નરસીહો.

‘‘અઞ્જનસમવણ્ણસુનીલકેસો, કઞ્ચનપટ્ટવિસુદ્ધનલાટો;

ઓસધિપણ્ડરસુદ્ધસુઉણ્ણો, એસ હિ તુય્હં પિતા નરસીહો.

‘‘ગચ્છન્તોનિલપથે ¶ વિય ચન્દો, તારાગણપરિવડ્ઢિતરૂપો;

સાવકમજ્ઝગતો સમણિન્દો, એસ હિ તુય્હં પિતા નરસીહો’’તિ. –

એવમિમાહિ દસહિ નરસીહગાથાહિ નામ અભિત્થવિત્વા ‘‘તુમ્હાકં પુત્તો કિર ઇદાનિ પિણ્ડાય ચરતી’’તિ રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા સંવિગ્ગહદયો હત્થેન સાટકં સણ્ઠપેન્તો તુરિતતુરિતં નિક્ખમિત્વા વેગેન ગન્ત્વા ભગવતો પુરતો ઠત્વા આહ – ‘‘કિં, ભન્તે, અમ્હે લજ્જાપેથ, કિમત્થં પિણ્ડાય ચરથ, કિં ‘એત્તકાનં ભિક્ખૂનં ન સક્કા ભત્તં લદ્ધુ’ન્તિ સઞ્ઞં ¶ કરિત્થા’’તિ. વંસચારિત્તમેતં, મહારાજ, અમ્હાકન્તિ. નનુ, ભન્તે, અમ્હાકં મહાસમ્મતખત્તિયવંસો નામ વંસો, તત્થ ચ એકખત્તિયોપિ ભિક્ખાચરો નામ નત્થીતિ. ‘‘અયં, મહારાજ, રાજવંસો નામ તવ વંસો, અમ્હાકં પન દીપઙ્કરો કોણ્ડઞ્ઞો…પે… કસ્સપોતિ અયં બુદ્ધવંસો નામ. એતે ચ અઞ્ઞે ચ અનેકસહસ્સસઙ્ખા બુદ્ધા ભિક્ખાચરા, ભિક્ખાચારેનેવ જીવિકં કપ્પેસુ’’ન્તિ અન્તરવીથિયં ઠિતોવ –

‘‘ઉત્તિટ્ઠે નપ્પમજ્જેય્ય, ધમ્મં સુચરિતં ચરે;

ધમ્મચારી સુખં સેતિ, અસ્મિં લોકે પરમ્હિ ચા’’તિ. (ધ. પ. ૧૬૮) –

ઇમં ગાથમાહ. ગાથાપરિયોસાને રાજા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ.

‘‘ધમ્મં ચરે સુચરિતં, ન નં દુચ્ચરિતં ચરે;

ધમ્મચારી સુખં સેતિ, અસ્મિં લોકે પરમ્હિ ચા’’તિ. (ધ. પ. ૧૬૯) –

ઇમં ¶ પન ગાથં સુત્વા સકદાગામિફલે પતિટ્ઠાસિ. મહાધમ્મપાલજાતકં (જા. ૧.૧૦.૯૨ આદયો) સુત્વા અનાગામિફલે પતિટ્ઠાસિ, મરણસમયે સેતચ્છત્તસ્સ હેટ્ઠા સિરિસયને નિપન્નોયેવ અરહત્તં પાપુણિ. અરઞ્ઞવાસેન પન પધાનાનુયોગકિચ્ચં રઞ્ઞો નાહોસિ. સોતાપત્તિફલં સચ્છિકત્વાયેવ પન ભગવતો પત્તં ગહેત્વા સપરિસં ભગવન્તં મહાપાસાદં આરોપેત્વા પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન પરિવિસિ. ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને સબ્બં ઇત્થાગારં આગન્ત્વા ભગવન્તં વન્દિ ઠપેત્વા રાહુલમાતરં. સા પન ‘‘ગચ્છ, અય્યપુત્તં વન્દાહી’’તિ પરિજનેન વુચ્ચમાનાપિ ‘‘સચે મય્હં ગુણો અત્થિ, સયમેવ મમ સન્તિકં અય્યપુત્તો આગમિસ્સતિ, આગતમેવ નં વન્દિસ્સામી’’તિ વત્વા ન અગમાસિ.

ભગવા ¶ રાજાનં પત્તં ગાહાપેત્વા દ્વીહિ અગ્ગસાવકેહિ સદ્ધિં રાજધીતાય સિરિગબ્ભં ગન્ત્વા ‘‘રાજધીતા યથારુચિ વન્દમાના ન કિઞ્ચિ વત્તબ્બા’’તિ વત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ. સા વેગેનાગન્ત્વા ગોપ્ફકેસુ ગહેત્વા પાદપિટ્ઠિયં સીસં પરિવત્તેત્વા યથાઅજ્ઝાસયં વન્દિ. રાજા રાજધીતાય ભગવતિ સિનેહબહુમાનાદિગુણસમ્પત્તિયો કથેસિ ‘‘ભન્તે, મમ ધીતા ‘તુમ્હેહિ કાસાયાનિ વત્થાનિ નિવાસિતાની’તિ ¶ સુત્વા તતો પટ્ઠાય કાસાયવત્થનિવત્થા જાતા, તુમ્હાકં એકભત્તિકભાવં સુત્વા એકભત્તિકાવ જાતા, તુમ્હેહિ મહાસયનસ્સ છડ્ડિતભાવં સુત્વા પટ્ટિકામઞ્ચકેયેવ નિપન્ના, તુમ્હાકં માલાગન્ધાદીહિ વિરતભાવં ઞત્વા વિરતમાલાગન્ધાવ જાતા, અત્તનો ઞાતકેહિ ‘મયં પટિજગ્ગિસ્સામા’તિ સાસને પેસિતેપિ એકઞાતકમ્પિ ન ઓલોકેસિ, એવં ગુણસમ્પન્ના મે ધીતા ભગવા’’તિ. ‘‘અનચ્છરિયં, મહારાજ, યં ઇદાનિ તયા રક્ખિયમાના રાજધીતા પરિપક્કે ઞાણે અત્તાનં રક્ખેય્ય, એસા પુબ્બે અનારક્ખા પબ્બતપાદે વિચરમાના અપરિપક્કે ઞાણે અત્તાનં રક્ખી’’તિ વત્વા ચન્દકિન્નરીજાતકં (જા. ૧.૧૪.૧૮ આદયો) કથેત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ.

દુતિયદિવસે પન નન્દસ્સ રાજકુમારસ્સ અભિસેકગેહપ્પવેસનવિવાહમઙ્ગલેસુ વત્તમાનેસુ તસ્સ ગેહં ગન્ત્વા કુમારં પત્તં ગાહાપેત્વા પબ્બાજેતુકામો મઙ્ગલં વત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. જનપદકલ્યાણી કુમારં ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘તુવટં ખો, અય્યપુત્ત, આગચ્છેય્યાસી’’તિ વત્વા ¶ ગીવં પસારેત્વા ઓલોકેસિ. સોપિ ભગવન્તં ‘‘પત્તં ગણ્હથા’’તિ વત્તું અવિસહમાનો વિહારંયેવ અગમાસિ, તં અનિચ્છમાનંયેવ ભગવા પબ્બાજેસિ. ઇતિ ભગવા કપિલવત્થું ગન્ત્વા તતિયદિવસે નન્દં પબ્બાજેસિ.

સત્તમે દિવસે રાહુલમાતા કુમારં અલઙ્કરિત્વા ભગવતો સન્તિકં પેસેસિ ‘‘પસ્સ, તાત, એતં વીસતિસહસ્સસમણપરિવુતં સુવણ્ણવણ્ણં બ્રહ્મરૂપવણ્ણં સમણં, અયં તે પિતા, એતસ્સ મહન્તા નિધયો અહેસું, ત્યાસ્સ નિક્ખમનકાલતો પટ્ઠાય ન પસ્સામ, ગચ્છ, નં દાયજ્જં યાચાહિ – ‘અહં તાત કુમારો અભિસેકં પત્વા ચક્કવત્તી ભવિસ્સામિ, ધનેન મે અત્થો, ધનં મે દેહિ. સામિકો હિ પુત્તો પિતુ સન્તકસ્સા’તિ’’. કુમારો ચ ભગવતો સન્તિકં ગન્ત્વા પિતુ સિનેહં પટિલભિત્વા હટ્ઠતુટ્ઠો ‘‘સુખા તે, સમણ, છાયા’’તિ વત્વા અઞ્ઞઞ્ચ બહું અત્તનો અનુરૂપં વદન્તો અટ્ઠાસિ. ભગવા કતભત્તકિચ્ચો અનુમોદનં કત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. કુમારોપિ ‘‘દાયજ્જં મે, સમણ, દેહિ, દાયજ્જં મે, સમણ, દેહી’’તિ ભગવન્તં અનુબન્ધિ. ભગવા કુમારં ન નિવત્તાપેસિ, પરિજનોપિ ભગવતા સદ્ધિં ગચ્છન્તં નિવત્તેતું નાસક્ખિ. ઇતિ સો ભગવતા સદ્ધિં આરામમેવ અગમાસિ.

તતો ¶ ભગવા ચિન્તેસિ ‘‘યં અયં પિતુ સન્તકં ધનં ઇચ્છતિ, તં વટ્ટાનુગતં સવિઘાતં, હન્દસ્સ બોધિમણ્ડે પટિલદ્ધં સત્તવિધં અરિયધનં દેમિ, લોકુત્તરદાયજ્જસ્સ નં સામિકં કરોમી’’તિ આયસ્મન્તં સારિપુત્તં આમન્તેસિ ‘‘તેન હિ, ત્વં ¶ સારિપુત્ત, રાહુલકુમારં પબ્બાજેહી’’તિ. થેરો તં પબ્બાજેસિ. પબ્બજિતે પન કુમારે રઞ્ઞો અધિમત્તં દુક્ખં ઉપ્પજ્જિ. તં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો ભગવતો નિવેદેત્વા ‘‘સાધુ, ભન્તે, અય્યા માતાપિતૂહિ અનનુઞ્ઞાતં પુત્તં ન પબ્બાજેય્યુ’’ન્તિ વરં યાચિ. ભગવા તસ્સ તં વરં દત્વા પુનદિવસે રાજનિવેસને કતપાતરાસો એકમન્તં નિસિન્નેન રઞ્ઞા ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં દુક્કરકારિકકાલે એકા દેવતા મં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘પુત્તો તે કાલકતો’તિ આહ, તસ્સા વચનં અસદ્દહન્તો ‘ન મય્હં પુત્તો બોધિં અપ્પત્વા કાલં કરોતી’તિ તં પટિક્ખિપિ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘ઇદાનિ કિં સદ્દહિસ્સથ, યે તુમ્હે પુબ્બેપિ ¶ અટ્ઠિકાનિ દસ્સેત્વા ‘પુત્તો તે મતો’તિ વુત્તે ન સદ્દહિત્થા’’તિ ઇમિસ્સા અટ્ઠુપ્પત્તિયા મહાધમ્મપાલજાતકં કથેસિ. કથાપરિયોસાને રાજા અનાગામિફલે પતિટ્ઠાસિ.

ઇતિ ભગવા પિતરં તીસુ ફલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો પુનદેવ રાજગહં ગન્ત્વા વેળુવને વિહાસિ. તસ્મિં સમયે અનાથપિણ્ડિકો ગહપતિ પઞ્ચહિ સકટસતેહિ ભણ્ડં આદાય રાજગહે અત્તનો પિયસહાયકસ્સ સેટ્ઠિનો ગેહં ગન્ત્વા તત્થ બુદ્ધસ્સ ભગવતો ઉપ્પન્નભાવં સુત્વા બલવપચ્ચૂસસમયે દેવતાનુભાવેન વિવટેન દ્વારેન સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ધમ્મં સુત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાય દુતિયદિવસે બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા સાવત્થિં આગમનત્થાય સત્થુ પટિઞ્ઞં ગહેત્વા અન્તરામગ્ગે પઞ્ચચત્તાલીસયોજનટ્ઠાને સતસહસ્સં સતસહસ્સં દત્વા યોજનિકે યોજનિકે વિહારે કારેત્વા જેતવનં કોટિસન્થારેન અટ્ઠારસહિરઞ્ઞકોટીહિ કિણિત્વા નવકમ્મં પટ્ઠપેસિ. સો મજ્ઝે દસબલસ્સ ગન્ધકુટિં કારેસિ, તં પરિવારેત્વા અસીતિમહાથેરાનં પાટિયેક્કસન્નિવેસને આવાસે એકકૂટાગારદ્વિકૂટાગારહંસવટ્ટકદીઘસાલામણ્ડપાદિવસેન સેસસેનાસનાનિ પોક્ખરણીચઙ્કમનરત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનાનિ ચાતિ અટ્ઠારસકોટિપરિચ્ચાગેન રમણીયે ભૂમિભાગે મનોરમં વિહારં કારાપેત્વા દસબલસ્સ આગમનત્થાય દૂતં પેસેસિ. સત્થા દૂતસ્સ વચનં સુત્વા મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો રાજગહા નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન સાવત્થિનગરં પાપુણિ.

મહાસેટ્ઠિપિ ખો વિહારમહં સજ્જેત્વા તથાગતસ્સ જેતવનપ્પવિસનદિવસે પુત્તં સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતં કત્વા અલઙ્કતપટિયત્તેહેવ પઞ્ચહિ કુમારસતેહિ સદ્ધિં પેસેસિ. સો સપરિવારો પઞ્ચવણ્ણવત્થસમુજ્જલાનિ પઞ્ચ ધજસતાનિ ગહેત્વા દસબલસ્સ ¶ પુરતો અહોસિ. તેસં ¶ પચ્છતો મહાસુભદ્દા ચૂળસુભદ્દાતિ દ્વે સેટ્ઠિધીતરો પઞ્ચહિ કુમારિકાસતેહિ સદ્ધિં પુણ્ણઘટે ગહેત્વા નિક્ખમિંસુ. તાસં પચ્છતો સેટ્ઠિભરિયા સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતા પઞ્ચહિ માતુગામસતેહિ સદ્ધિં પુણ્ણપાતિયો ગહેત્વા નિક્ખમિ. સબ્બેસં પચ્છતો સયં મહાસેટ્ઠિ અહતવત્થનિવત્થો ¶ અહતવત્થનિવત્થેહેવ પઞ્ચહિ સેટ્ઠિસતેહિ સદ્ધિં ભગવન્તં અબ્ભુગ્ગઞ્છિ. ભગવા ઇમં ઉપાસકપરિસં પુરતો કત્વા મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો અત્તનો સરીરપ્પભાય સુવણ્ણરસસેકપિઞ્જરાનિ વિય વનન્તરાનિ કુરુમાનો અનન્તાય બુદ્ધલીળાય અપટિસમાય બુદ્ધસિરિયા જેતવનવિહારં પાવિસિ.

અથ નં અનાથપિણ્ડિકો પુચ્છિ – ‘‘કથાહં, ભન્તે, ઇમસ્મિં વિહારે પટિપજ્જામી’’તિ. તેન હિ ગહપતિ ઇમં વિહારં આગતાનાગતસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દેહીતિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ મહાસેટ્ઠિ સુવણ્ણભિઙ્કારં આદાય દસબલસ્સ હત્થે ઉદકં પાતેત્વા ‘‘ઇમં જેતવનવિહારં આગતાનાગતસ્સ ચાતુદ્દિસસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દમ્મી’’તિ અદાસિ. સત્થા વિહારં પટિગ્ગહેત્વા અનુમોદનં કરોન્તો –

‘‘સીતં ઉણ્હં પટિહન્તિ, તતો વાળમિગાનિ ચ;

સરીસપે ચ મકસે, સિસિરે ચાપિ વુટ્ઠિયો.

‘‘તતો વાતાતપો ઘોરો, સઞ્જાતો પટિહઞ્ઞતિ;

લેણત્થઞ્ચ સુખત્થઞ્ચ, ઝાયિતુઞ્ચ વિપસ્સિતું.

‘‘વિહારદાનં સઙ્ઘસ્સ, અગ્ગં બુદ્ધેન વણ્ણિતં;

તસ્મા હિ પણ્ડિતો પોસો, સમ્પસ્સં અત્થમત્તનો.

‘‘વિહારે કારયે રમ્મે, વાસયેત્થ બહુસ્સુતે;

તેસં અન્નઞ્ચ પાનઞ્ચ, વત્થસેનાસનાનિ ચ.

‘‘દદેય્ય ઉજુભૂતેસુ, વિપ્પસન્નેન ચેતસા;

તે ¶ તસ્સ ધમ્મં દેસેન્તિ, સબ્બદુક્ખાપનૂદનં;

યં સો ધમ્મં ઇધઞ્ઞાય, પરિનિબ્બાતિ અનાસવો’’તિ. (ચૂળવ. ૨૯૫) –

વિહારાનિસંસં ¶ કથેસિ. અનાથપિણ્ડિકો દુતિયદિવસતો પટ્ઠાય વિહારમહં આરભિ. વિસાખાય પાસાદમહો ચતૂહિ માસેહિ નિટ્ઠિતો, અનાથપિણ્ડિકસ્સ પન વિહારમહો નવહિ માસેહિ નિટ્ઠાસિ. વિહારમહેપિ અટ્ઠારસેવ કોટિયો પરિચ્ચાગં અગમંસુ. ઇતિ એકસ્મિંયેવ વિહારે ચતુપણ્ણાસકોટિસઙ્ખ્યં ધનં પરિચ્ચજિ.

અતીતે ¶ પન વિપસ્સિસ્સ ભગવતો કાલે પુનબ્બસુમિત્તો નામ સેટ્ઠિ સુવણ્ણિટ્ઠકાસન્થારેન કિણિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને યોજનપ્પમાણં સઙ્ઘારામં કારેસિ. સિખિસ્સ ભગવતો કાલે સિરિવડ્ઢો નામ સેટ્ઠિ સુવણ્ણફાલસન્થારેન કિણિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને તિગાવુતપ્પમાણં સઙ્ઘારામં કારેસિ. વેસ્સભુસ્સ ભગવતો કાલે સોત્થિજો નામ સેટ્ઠિ સુવણ્ણહત્થિપદસન્થારેન કિણિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને અડ્ઢયોજનપ્પમાણં સઙ્ઘારામં કારેસિ. કકુસન્ધસ્સ ભગવતો કાલે અચ્ચુતો નામ સેટ્ઠિ સુવણ્ણિટ્ઠકાસન્થારેન કિણિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને ગાવુતપ્પમાણં સઙ્ઘારામં કારેસિ. કોણાગમનસ્સ ભગવતો કાલે ઉગ્ગો નામ સેટ્ઠિ સુવણ્ણકચ્છપસન્થારેન કિણિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને અડ્ઢગાવુતપ્પમાણં સઙ્ઘારામં કારેસિ. કસ્સપસ્સ ભગવતો કાલે સુમઙ્ગલો નામ સેટ્ઠિ સુવણ્ણકટ્ટિસન્થારેન કિણિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને સોળસકરીસપ્પમાણં સઙ્ઘારામં કારેસિ. અમ્હાકં પન ભગવતો કાલે અનાથપિણ્ડિકો નામ સેટ્ઠિ કહાપણકોટિસન્થારેન કિણિત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને અટ્ઠકરીસપ્પમાણં સઙ્ઘારામં કારેસિ. ઇદં કિર ઠાનં સબ્બબુદ્ધાનં અવિજહિતટ્ઠાનમેવ.

ઇતિ મહાબોધિમણ્ડે સબ્બઞ્ઞુતપ્પત્તિતો યાવ મહાપરિનિબ્બાનમઞ્ચા યસ્મિં યસ્મિં ઠાને ભગવા વિહાસિ, ઇદં સન્તિકેનિદાનં નામ, તસ્સ વસેન સબ્બજાતકાનિ વણ્ણયિસ્સામ.

નિદાનકથા નિટ્ઠિતા.

૧. એકકનિપાતો

૧. અપણ્ણકવગ્ગો

૧. અપણ્ણકજાતકવણ્ણના

ઇમં ¶ ¶ તાવ ¶ અપણ્ણકધમ્મદેસનં ભગવા સાવત્થિં ઉપનિસ્સાય જેતવનમહાવિહારે વિહરન્તો કથેસિ. કં પન આરબ્ભ અયં કથા સમુટ્ઠિતાતિ? સેટ્ઠિસ્સ સહાયકે પઞ્ચસતે તિત્થિયસાવકે. એકસ્મિઞ્હિ દિવસે અનાથપિણ્ડિકો સેટ્ઠિ અત્તનો સહાયકે પઞ્ચસતે અઞ્ઞતિત્થિયસાવકે આદાય બહું માલાગન્ધવિલેપનઞ્ચેવ સપ્પિતેલમધુફાણિતવત્થચ્છાદનાનિ ચ ગાહાપેત્વા જેતવનં ગન્ત્વા ભગવન્તં વન્દિત્વા ગન્ધમાલાદીહિ પૂજેત્વા ભેસજ્જાનિ ચેવ વત્થાનિ ચ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ વિસ્સજ્જેત્વા છ નિસજ્જાદોસે વજ્જેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. તેપિ અઞ્ઞતિત્થિયસાવકા તથાગતં વન્દિત્વા સત્થુ પુણ્ણચન્દસસ્સિરિકં મુખં, લક્ખણાનુબ્યઞ્જનપટિમણ્ડિતં બ્યામપ્પભાપરિક્ખિત્તં બ્રહ્મકાયં, આવેળાવેળા યમકયમકા હુત્વા નિચ્છરન્તિયો ઘનબુદ્ધરસ્મિયો ચ ઓલોકયમાના અનાથપિણ્ડિકસ્સ સમીપેયેવ નિસીદિંસુ.

અથ નેસં સત્થા મનોસિલાતલે સીહનાદં નદન્તો તરુણસીહો વિય ગજ્જન્તો પાવુસ્સકમેઘો વિય ચ આકાસગઙ્ગં ઓતારેન્તો ¶ વિય ચ રતનદામં ગન્થેન્તો વિય ચ અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતેન સવનીયેન કમનીયેન બ્રહ્મસ્સરેન નાનાનયવિચિત્તં મધુરધમ્મકથં કથેસિ. તે સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા પસન્નચિત્તા ઉટ્ઠાય દસબલં વન્દિત્વા અઞ્ઞતિત્થિયસરણં ભિન્દિત્વા બુદ્ધં સરણં અગમંસુ. તે તતો પટ્ઠાય નિચ્ચકાલં અનાથપિણ્ડિકેન સદ્ધિં ગન્ધમાલાદિહત્થા વિહારં ગન્ત્વા ધમ્મં સુણન્તિ, દાનં દેન્તિ, સીલં રક્ખન્તિ, ઉપોસથકમ્મં કરોન્તિ.

અથ ભગવા સાવત્થિતો પુનદેવ રાજગહં અગમાસિ. તે તથાગતસ્સ ગતકાલે તં સરણં ભિન્દિત્વા પુન અઞ્ઞતિત્થિયસરણં ગન્ત્વા અત્તનો ¶ મૂલટ્ઠાનેયેવ પતિટ્ઠિતા. ભગવાપિ સત્તટ્ઠ માસે ¶ વીતિનામેત્વા પુન જેતવનમેવ અગમાસિ. અનાથપિણ્ડિકો પુનપિ તે આદાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારં ગન્ધમાલાદીહિ પૂજેત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. તેપિ ભગવન્તં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિંસુ. અથ નેસં તથાગતે ચારિકં પક્કન્તે ગહિતસરણં ભિન્દિત્વા પુન અઞ્ઞતિત્થિયસરણમેવ ગહેત્વા મૂલે પતિટ્ઠિતભાવં ભગવતો આરોચેસિ.

ભગવા અપરિમિતકપ્પકોટિયો નિરન્તરં પવત્તિતવચીસુચરિતાનુભાવેન દિબ્બગન્ધગન્ધિતં નાનાગન્ધપૂરિતં રતનકરણ્ડકં વિવરન્તો વિય મુખપદુમં વિવરિત્વા મધુરસ્સરં નિચ્છારેન્તો ‘‘સચ્ચં કિર તુમ્હે ઉપાસકા તીણિ સરણાનિ ભિન્દિત્વા અઞ્ઞતિત્થિયસરણં ગતા’’તિ પુચ્છિ. અથ તેહિ પટિચ્છાદેતું અસક્કોન્તેહિ ‘‘સચ્ચં ભગવા’’તિ વુત્તે સત્થા ‘‘ઉપાસકા હેટ્ઠા અવીચિં ઉપરિ ભવગ્ગં પરિચ્છેદં કત્વા તિરિયં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ સીલાદીહિ ગુણેહિ બુદ્ધેન સદિસો નામ નત્થિ, કુતો અધિકતરો’’તિ. ‘‘યાવતા, ભિક્ખવે, સત્તા અપદા વા દ્વિપદા વા ચતુપ્પદા વા બહુપ્પદા વા, તથાગતો તેસં અગ્ગમક્ખાયતિ (સં. નિ. ૫.૧૩૯; અ. નિ. ૪.૩૪), યં કિઞ્ચિ વિત્તં ઇધ વા હુરં વા…પે… (ખુ. પા. ૬.૩; સુ. નિ. ૨૨૬) અગ્ગતો વે પસન્નાન’’ન્તિઆદીહિ (અ. નિ. ૪.૩૪; ઇતિવુ. ૯૦) સુત્તેહિ પકાસિતે રતનત્તયગુણે પકાસેત્વા ‘‘એવં ઉત્તમગુણેહિ સમન્નાગતં રતનત્તયં સરણં ગતા ઉપાસકા વા ઉપાસિકા વા નિરયાદીસુ નિબ્બત્તકા નામ નત્થિ, અપાયનિબ્બત્તિતો પન મુચ્ચિત્વા દેવલોકે ઉપ્પજ્જિત્વા મહાસમ્પત્તિં અનુભોન્તિ, તસ્મા તુમ્હેહિ એવરૂપં સરણં ભિન્દિત્વા અઞ્ઞતિત્થિયસરણં ગચ્છન્તેહિ અયુત્તં કત’’ન્તિ આહ.

એત્થ ચ તીણિ રતનાનિ મોક્ખવસેન ઉત્તમવસેન સરણગતાનં અપાયેસુ નિબ્બત્તિયા અભાવદીપનત્થં ઇમાનિ સુત્તાનિ દસ્સેતબ્બાનિ –

‘‘યે ¶ કેચિ બુદ્ધં સરણં ગતાસે, ન તે ગમિસ્સન્તિ અપાયભૂમિં;

પહાય માનુસં દેહં, દેવકાયં પરિપૂરેસ્સન્તિ. (દી. નિ. ૨.૩૩૨; સં. નિ. ૧.૩૭);

‘‘યે ¶ કેચિ ધમ્મં સરણં ગતાસે, ન તે ગમિસ્સન્તિ અપાયભૂમિં;

પહાય માનુસં દેહં, દેવકાયં પરિપૂરેસ્સન્તિ.

‘‘યે ¶ કેચિ સઙ્ઘં સરણં ગતાસે, ન તે ગમિસ્સન્તિ અપાયભૂમિં;

પહાય માનુસં દેહં, દેવકાયં પરિપૂરેસ્સન્તિ.

‘‘બહું વે સરણં યન્તિ, પબ્બતાનિ વનાનિ ચ;

આરામરુક્ખચેત્યાનિ, મનુસ્સા ભયતજ્જિતા.

‘‘નેતં ખો સરણં ખેમં, નેતં સરણમુત્તમં;

નેતં સરણમાગમ્મ, સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતિ.

‘‘યો ચ બુદ્ધઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ, સઙ્ઘઞ્ચ સરણં ગતો;

ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ, સમ્મપ્પઞ્ઞાય પસ્સતિ.

‘‘દુક્ખં દુક્ખસમુપ્પાદં, દુક્ખસ્સ ચ અતિક્કમં;

અરિયઞ્ચટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં, દુક્ખૂપસમગામિનં.

‘‘એતં ખો સરણં ખેમં, એતં સરણમુત્તમં;

એતં સરણમાગમ્મ, સબ્બદુક્ખા પમુચ્ચતી’’તિ. (ધ. પ. ૧૮૮-૧૯૨);

ન કેવલઞ્ચ નેસં સત્થા એત્તકંયેવ ધમ્મં દેસેસિ, અપિચ ખો ‘‘ઉપાસકા બુદ્ધાનુસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં નામ, ધમ્માનુસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં નામ, સઙ્ઘાનુસ્સતિકમ્મટ્ઠાનં નામ સોતાપત્તિમગ્ગં દેતિ, સોતાપત્તિફલં દેતિ, સકદાગામિમગ્ગં દેતિ, સકદાગામિફલં દેતિ, અનાગામિમગ્ગં દેતિ, અનાગામિફલં દેતિ, અરહત્તમગ્ગં દેતિ, અરહત્તફલં દેતી’’તિએવમાદીહિપિ નયેહિ ધમ્મં દેસેત્વા ‘‘એવરૂપં નામ સરણં ભિન્દન્તેહિ અયુત્તં તુમ્હેહિ કત’’ન્તિ આહ. એત્થ ચ બુદ્ધાનુસ્સતિકમ્મટ્ઠાનાદીનં સોતાપત્તિમગ્ગાદિપ્પદાનં ‘‘એકધમ્મો, ભિક્ખવે, ભાવિતો બહુલીકતો એકન્તનિબ્બિદાય વિરાગાય નિરોધાય ઉપસમાય અભિઞ્ઞાય સમ્બોધાય નિબ્બાનાય ¶ સંવત્તતિ. કતમો એકધમ્મો? બુદ્ધાનુસ્સતી’’તિએવમાદીહિ (અ. નિ. ૧.૨૯૬) સુત્તેહિ દીપેતબ્બં.

એવં ભગવા નાનપ્પકારેહિ ઉપાસકે ઓવદિત્વા ‘‘ઉપાસકા પુબ્બેપિ મનુસ્સા અસરણં ‘સરણ’ન્તિ તક્કગ્ગાહેન વિરદ્ધગ્ગાહેન ગહેત્વા અમનુસ્સપરિગ્ગહિતે કન્તારે યક્ખભક્ખા હુત્વા ¶ મહાવિનાસં પત્તા, અપણ્ણકગ્ગાહં પન એકંસિકગ્ગાહં અવિરદ્ધગ્ગાહં ગહિતમનુસ્સા તસ્મિંયેવ કન્તારે સોત્થિભાવં પત્તા’’તિ વત્વા તુણ્હી અહોસિ. અથ ખો અનાથપિણ્ડિકો ગહપતિ ઉટ્ઠાયાસના ભગવન્તં વન્દિત્વા અભિત્થવિત્વા સિરસ્મિં અઞ્જલિં પતિટ્ઠાપેત્વા એવમાહ ‘‘ભન્તે, ઇદાનિ તાવ ઇમેસં ઉપાસકાનં ઉત્તમસરણં ભિન્દિત્વા તક્કગ્ગહણં અમ્હાકં પાકટં, પુબ્બે પન અમનુસ્સપરિગ્ગહિતે કન્તારે તક્કિકાનં વિનાસો, અપણ્ણકગ્ગાહં ગહિતમનુસ્સાનઞ્ચ સોત્થિભાવો અમ્હાકં પટિચ્છન્નો, તુમ્હાકમેવ ¶ પાકટો, સાધુ વત નો ભગવા આકાસે પુણ્ણચન્દં ઉટ્ઠાપેન્તો વિય ઇમં કારણં પાકટં કરોતૂ’’તિ. અથ ભગવા ‘‘મયા ખો, ગહપતિ, અપરિમિતકાલં દસ પારમિયો પૂરેત્વા લોકસ્સ કઙ્ખચ્છેદનત્થમેવ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિદ્ધં, સીહવસાય સુવણ્ણનાળિં પૂરેન્તો વિય સક્કચ્ચં સોતં ઓદહિત્વા સુણોહી’’તિ સેટ્ઠિનો સતુપ્પાદં જનેત્વા હિમગબ્ભં પદાલેત્વા પુણ્ણચન્દં નીહરન્તો વિય ભવન્તરેન પટિચ્છન્નકારણં પાકટં અકાસિ.

અતીતે કાસિરટ્ઠે બારાણસિનગરે બ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ. તદા બોધિસત્તો સત્થવાહકુલે પટિસન્ધિં ગહેત્વા દસમાસચ્ચયેન માતુકુચ્છિતો નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન વયપ્પત્તો પઞ્ચહિ સકટસતેહિ વણિજ્જં કરોન્તો વિચરતિ. સો કદાચિ પુબ્બન્તતો અપરન્તં ગચ્છતિ, કદાચિ અપરન્તતો પુબ્બન્તં. બારાણસિયંયેવ અઞ્ઞોપિ સત્થવાહપુત્તો અત્થિ બાલો અબ્યત્તો અનુપાયકુસલો. તદા બોધિસત્તો બારાણસિતો મહગ્ઘં ભણ્ડં ગહેત્વા પઞ્ચ સકટસતાનિ પૂરેત્વા ગમનસજ્જાનિ કત્વા ઠપેસિ. સોપિ બાલસત્થવાહપુત્તો તથેવ પઞ્ચ સકટસતાનિ પૂરેત્વા ગમનસજ્જાનિ કત્વા ઠપેસિ.

તદા બોધિસત્તો ચિન્તેસિ ‘‘સચે અયં બાલસત્થવાહપુત્તો મયા સદ્ધિંયેવ ગમિસ્સતિ, સકટસહસ્સે એકતો મગ્ગં ગચ્છન્તે મગ્ગોપિ ¶ નપ્પહોસ્સતિ, મનુસ્સાનં દારુદકાદીનિપિ, બલિબદ્દાનં તિણાનિપિ દુલ્લભાનિ ભવિસ્સન્તિ, એતેન વા મયા વા પુરતો ગન્તું વટ્ટતી’’તિ. સો તં પક્કોસાપેત્વા એતમત્થં આરોચેત્વા ‘‘દ્વીહિપિ અમ્હેહિ એકતો ગન્તું ન સક્કા, કિં ત્વં પુરતો ગમિસ્સસિ, ઉદાહુ પચ્છતો’’તિ આહ. સો ચિન્તેસિ ‘‘મયિ પુરતો ગચ્છન્તે બહૂ આનિસંસા, મગ્ગેન અભિન્નેનેવ ગમિસ્સામિ, ગોણા અનામટ્ઠતિણં ખાદિસ્સન્તિ, મનુસ્સાનં અનામટ્ઠં સૂપેય્યપણ્ણં ભવિસ્સતિ, પસન્નં ઉદકં ભવિસ્સતિ, યથારુચિં અગ્ઘં ઠપેત્વા ભણ્ડં વિક્કિણિસ્સામી’’તિ. સો ‘‘અહં, સમ્મ, પુરતો ગમિસ્સામી’’તિ ¶ આહ. બોધિસત્તોપિ પચ્છતો ગમને બહૂ આનિસંસે અદ્દસ. એવં હિસ્સ અહોસિ – ‘‘પુરતો ગચ્છન્તા મગ્ગે વિસમટ્ઠાનં સમં કરિસ્સન્તિ, અહં તેહિ ગતમગ્ગેન ગમિસ્સામિ, પુરતો ગતેહિ બલિબદ્દેહિ પરિણતથદ્ધતિણે ¶ ખાદિતે મમ ગોણા પુન ઉટ્ઠિતાનિ મધુરતિણાનિ ખાદિસ્સન્તિ, ગહિતપણ્ણટ્ઠાનતો ઉટ્ઠિતં મનુસ્સાનં સૂપેય્યપણ્ણં મધુરં ભવિસ્સતિ, અનુદકે ઠાને આવાટં ખનિત્વા એતે ઉદકં ઉપ્પાદેસ્સન્તિ, તેહિ કતેસુ આવાટેસુ મયં ઉદકં પિવિસ્સામ, અગ્ઘટ્ઠપનં નામ મનુસ્સાનં જીવિતા વોરોપનસદિસં, અહં પચ્છતો ગન્ત્વા એતેહિ ઠપિતગ્ઘેન ભણ્ડં વિક્કિણિસ્સામી’’તિ. અથ સો એત્તકે આનિસંસે દિસ્વા ‘‘સમ્મ, ત્વં પુરતો ગચ્છાહી’’તિ આહ. ‘‘સાધુ, સમ્મા’’તિ બાલસત્થવાહો સકટાનિ યોજેત્વા નિક્ખન્તો અનુપુબ્બેન મનુસ્સાવાસં અતિક્કમિત્વા કન્તારમુખં પાપુણિ.

કન્તારં નામ – ચોરકન્તારં, વાળકન્તારં, નિરુદકકન્તારં, અમનુસ્સકન્તારં, અપ્પભક્ખકન્તારન્તિ પઞ્ચવિધં. તત્થ ચોરેહિ અધિટ્ઠિતમગ્ગો ચોરકન્તારં નામ. સીહાદીહિ અધિટ્ઠિતમગ્ગો વાળકન્તારં નામ. યત્થ ન્હાયિતું વા પાતું વા ઉદકં નત્થિ, ઇદં નિરુદકકન્તારં નામ. અમનુસ્સાધિટ્ઠિતં અમનુસ્સકન્તારં નામ. મૂલખાદનીયાદિવિરહિતં અપ્પભક્ખકન્તારં નામ. ઇમસ્મિં પઞ્ચવિધે કન્તારે તં કન્તારં નિરુદકકન્તારઞ્ચેવ અમનુસ્સકન્તારઞ્ચ. તસ્મા સો બાલસત્થવાહપુત્તો સકટેસુ મહન્તમહન્તા ચાટિયો ઠપેત્વા ઉદકસ્સ પૂરાપેત્વા સટ્ઠિયોજનિકં કન્તારં પટિપજ્જિ.

અથસ્સ કન્તારમજ્ઝં ગતકાલે કન્તારે અધિવત્થયક્ખો ‘‘ઇમેહિ મનુસ્સેહિ ગહિતં ઉદકં છડ્ડાપેત્વા દુબ્બલે કત્વા સબ્બેવ ને ખાદિસ્સામી’’તિ ¶ સબ્બસેતતરુણબલિબદ્દયુત્તં ¶ મનોરમં યાનકં માપેત્વા ધનુકલાપફલકાવુધહત્થેહિ દસહિ દ્વાદસહિ અમનુસ્સેહિ પરિવુતો ઉપ્પલકુમુદાનિ પિળન્ધિત્વા અલ્લકોસો અલ્લવત્થો ઇસ્સરપુરિસો વિય તસ્મિં યાનકે નિસીદિત્વા કદ્દમમક્ખિતેહિ ચક્કેહિ પટિપથં અગમાસિ. પરિવારઅમનુસ્સાપિસ્સ પુરતો ચ પચ્છતો ચ ગચ્છન્તા અલ્લકેસા અલ્લવત્થા ઉપ્પલકુમુદમાલા પિળન્ધિત્વા પદુમપુણ્ડરીકકલાપે ગહેત્વા ભિસમુળાલાનિ ખાદન્તા ઉદકબિન્દૂહિ ચેવ કલલેહિ ચ પગ્ઘરન્તેહિ અગમંસુ. સત્થવાહા ચ નામ યદા ધુરવાતો વાયતિ, તદા યાનકે નિસીદિત્વા ઉપટ્ઠાકપરિવુતા રજં પરિહરન્તા પુરતો ગચ્છન્તિ. યદા પચ્છતો વાતો વાયતિ, તદા તેનેવ નયેન પચ્છતો ગચ્છન્તિ. તદા પન ધુરવાતો અહોસિ, તસ્મા સો સત્થવાહપુત્તો પુરતો અગમાસિ.

યક્ખો તં આગચ્છન્તં દિસ્વા અત્તનો યાનકં મગ્ગા ઓક્કમાપેત્વા ‘‘કહં ગચ્છથા’’તિ તેન સદ્ધિં પટિસન્થારં અકાસિ. સત્થવાહોપિ અત્તનો યાનકં મગ્ગા ઓક્કમાપેત્વા સકટાનં ગમનોકાસં દત્વા એકમન્તે ઠિતો તં યક્ખં અવોચ ‘‘ભો, અમ્હે તાવ ¶ બારાણસિતો આગચ્છામ. તુમ્હે પન ઉપ્પલકુમુદાનિ પિળન્ધિત્વા પદુમપુણ્ડરીકહત્થા ભિસમુળાલાનિ ખાદન્તા કદ્દમમક્ખિતા ઉદકબિન્દૂહિ પગ્ઘરન્તેહિ આગચ્છથ. કિં નુ ખો તુમ્હેહિ આગતમગ્ગે દેવો વસ્સતિ, ઉપ્પલાદિસઞ્છન્નાનિ વા સરાનિ અત્થી’’તિ પુચ્છિ. યક્ખો તસ્સ કથં સુત્વા ‘‘સમ્મ, કિં નામેતં કથેસિ. એસા નીલવનરાજિ પઞ્ઞાયતિ. તતો પટ્ઠાય સકલં અરઞ્ઞં એકોદકં, નિબદ્ધં દેવો વસ્સતિ, કન્દરા પૂરા, તસ્મિં તસ્મિં ઠાને પદુમાદિસઞ્છન્નાનિ સરાનિ અત્થી’’તિ વત્વા પટિપાટિયા ગચ્છન્તેસુ ¶ સકટેસુ ‘‘ઇમાનિ સકટાનિ આદાય કહં ગચ્છથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અસુકજનપદં નામા’’તિ. ‘‘ઇમસ્મિં ચિમસ્મિઞ્ચ સકટે કિં નામ ભણ્ડ’’ન્તિ? ‘‘અસુકઞ્ચ અસુકઞ્ચા’’તિ. ‘‘પચ્છતો આગચ્છન્તં સકટં અતિવિય ગરુકં હુત્વા આગચ્છતિ, એતસ્મિં કિં ભણ્ડ’’ન્તિ? ‘‘ઉદકં એત્થા’’તિ. ‘‘પરતો તાવ ઉદકં આનેન્તેહિ વો મનાપં કતં, ઇતો પટ્ઠાય પન ઉદકેન કિચ્ચં નત્થિ, પુરતો બહુ ઉદકં, ચાટિયો ભિન્દિત્વા ઉદકં છડ્ડેત્વા સુખેન ગચ્છથા’’તિ આહ. એવઞ્ચ પન વત્વા ‘‘તુમ્હે ગચ્છથ, અમ્હાકં પપઞ્ચો હોતી’’તિ થોકં ગન્ત્વા તેસં અદસ્સનં પત્વા અત્તનો યક્ખનગરમેવ અગમાસિ.

સોપિ ¶ બાલસત્થવાહો અત્તનો બાલતાય યક્ખસ્સ વચનં ગહેત્વા ચાટિયો ભિન્દાપેત્વા પસતમત્તમ્પિ ઉદકં અનવસેસેત્વા સબ્બં છડ્ડાપેત્વા સકટાનિ પાજાપેસિ, પુરતો અપ્પમત્તકમ્પિ ઉદકં નાહોસિ, મનુસ્સા પાનીયં અલભન્તા કિલમિંસુ. તે યાવ સૂરિયત્થઙ્ગમના ગન્ત્વા સકટાનિ મોચેત્વા પરિવટ્ટકેન ઠપેત્વા ગોણે ચક્કેસુ બન્ધિંસુ. નેવ ગોણાનં ઉદકં અહોસિ, ન મનુસ્સાનં યાગુભત્તં વા. દુબ્બલમનુસ્સા તત્થ તત્થ નિપજ્જિત્વા સયિંસુ. રત્તિભાગસમનન્તરે યક્ખા યક્ખનગરતો આગન્ત્વા સબ્બેપિ ગોણે ચ મનુસ્સે ચ જીવિતક્ખયં પાપેત્વા મંસં ખાદિત્વા અટ્ઠીનિ અવસેસેત્વા અગમંસુ. એવમેકં બાલસત્થવાહપુત્તં નિસ્સાય સબ્બેપિ તે વિનાસં પાપુણિંસુ, હત્થટ્ઠિકાદીનિ દિસાવિદિસાસુ વિપ્પકિણ્ણાનિ અહેસું. પઞ્ચ સકટસતાનિ યથાપૂરિતાનેવ અટ્ઠંસુ.

બોધિસત્તોપિ ખો બાલસત્થવાહપુત્તસ્સ નિક્ખન્તદિવસતો માસડ્ઢમાસં વીતિનામેત્વા પઞ્ચહિ સકટસતેહિ નગરા નિક્ખમ્મ અનુપુબ્બેન કન્તારમુખં પાપુણિ. સો તત્થ ઉદકચાટિયો પૂરેત્વા બહું ઉદકં આદાય ખન્ધાવારે ભેરિં ચરાપેત્વા મનુસ્સે સન્નિપાતેત્વા ¶ એવમાહ ‘‘તુમ્હે મં અનાપુચ્છિત્વા પસતમત્તમ્પિ ઉદકં મા વળઞ્જયિત્થ, કન્તારે વિસરુક્ખા નામ હોન્તિ, પત્તં વા પુપ્ફં વા ફલં વા તુમ્હેહિ પુરે અખાદિતપુબ્બં મં અનાપુચ્છિત્વા મા ખાદિત્થા’’તિ. એવં મનુસ્સાનં ઓવાદં દત્વા પઞ્ચહિ સકટસતેહિ કન્તારં પટિપજ્જિ. તસ્મિં કન્તારમજ્ઝં સમ્પત્તે સો ¶ યક્ખો પુરિમનયેનેવ બોધિસત્તસ્સ પટિપથે અત્તાનં દસ્સેસિ. બોધિસત્તો તં દિસ્વાવ અઞ્ઞાસિ ‘‘ઇમસ્મિં કન્તારે ઉદકં નત્થિ, નિરુદકકન્તારો નામેસ, અયઞ્ચ નિબ્ભયો રત્તનેત્તો, છાયાપિસ્સ ન પઞ્ઞાયતિ, નિસ્સંસયં ઇમિના પુરતો ગતો બાલસત્થવાહપુત્તો સબ્બં ઉદકં છડ્ડાપેત્વા કિલમેત્વા સપરિસો ખાદિતો ભવિસ્સતિ, મય્હં પન પણ્ડિતભાવં ઉપાયકોસલ્લં ન જાનાતિ મઞ્ઞે’’તિ. તતો નં આહ ‘‘ગચ્છથ તુમ્હે, મયં વાણિજા નામ અઞ્ઞં ઉદકં અદિસ્વા ગહિતઉદકં ન છડ્ડેમ, દિટ્ઠટ્ઠાને પન છડ્ડેત્વા સકટાનિ સલ્લહુકાનિ કત્વા ગમિસ્સામા’’તિ યક્ખો થોકં ગન્ત્વા અદસ્સનં ઉપગમ્મ અત્તનો યક્ખનગરમેવ ગતો.

યક્ખે પન ગતે મનુસ્સા બોધિસત્તં આહંસુ ‘‘અય્ય, એતે મનુસ્સા ‘એસા નીલવનરાજિ પઞ્ઞાયતિ, તતો પટ્ઠાય નિબદ્ધં દેવો વસ્સતી’તિ વત્વા ¶ ઉપ્પલકુમુદમાલાધારિનો પદુમપુણ્ડરીકકલાપે આદાય ભિસમુળાલાનિ ખાદન્તા અલ્લવત્થા અલ્લકેસા ઉદકબિન્દૂહિ પગ્ઘરન્તેહિ આગતા, ઉદકં છડ્ડેત્વા સલ્લહુકેહિ સકટેહિ ખિપ્પં ગચ્છામા’’તિ. બોધિસત્તો તેસં કથં સુત્વા સકટાનિ ઠપાપેત્વા સબ્બે મનુસ્સે સન્નિપાતાપેત્વા ‘‘તુમ્હેહિ ‘ઇમસ્મિં કન્તારે સરો વા પોક્ખરણી વા અત્થી’તિ કસ્સચિ સુતપુબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘ન, અય્ય, સુતપુબ્બ’’ન્તિ. નિરુદકકન્તારો નામ એસો, ઇદાનિ એકચ્ચે મનુસ્સા ‘‘એતાય નીલવનરાજિયા પુરતો દેવો વસ્સતી’’તિ વદન્તિ, ‘‘વુટ્ઠિવાતો નામ કિત્તકં ઠાનં ¶ વાયતી’’તિ? ‘‘યોજનમત્તં, અય્યા’’તિ. ‘‘કચ્ચિ પન વો એકસ્સાપિ સરીરં વુટ્ઠિવાતો પહરતી’’તિ? ‘‘નત્થિ અય્યા’’તિ. ‘‘મેઘસીસં નામ કિત્તકે ઠાને પઞ્ઞાયતી’’તિ? ‘‘તિયોજનમત્તે અય્યા’’તિ. ‘‘અત્થિ પન વો કેનચિ એકમ્પિ મેઘસીસં દિટ્ઠ’’ન્તિ? ‘‘નત્થિ, અય્યા’’તિ. ‘‘વિજ્જુલતા નામ કિત્તકે ઠાને પઞ્ઞાયતી’’તિ? ‘‘ચતુપ્પઞ્ચયોજનમત્તે, અય્યા’’તિ. ‘‘અત્થિ પન વો કેનચિ વિજ્જુલતોભાસો દિટ્ઠો’’તિ? ‘‘નત્થિ, અય્યા’’તિ. ‘‘મેઘસદ્દો નામ કિત્તકે ઠાને સુય્યતી’’તિ? ‘‘એકદ્વિયોજનમત્તે, અય્યા’’તિ. ‘‘અત્થિ પન વો કેનચિ મેઘસદ્દો સુતો’’તિ? ‘‘નત્થિ, અય્યા’’તિ. ‘‘ન એતે મનુસ્સા, યક્ખા એતે, અમ્હે ઉદકં છડ્ડાપેત્વા દુબ્બલે કત્વા ખાદિતુકામા આગતા ભવિસ્સન્તિ. પુરતો ગતો બાલસત્થવાહપુત્તો ન ઉપાયકુસલો. અદ્ધા સો એતેહિ ઉદકં છડ્ડાપેત્વા કિલમેત્વા ખાદિતો ભવિસ્સતિ, પઞ્ચ સકટસતાનિ યથાપૂરિતાનેવ ઠિતાનિ ભવિસ્સન્તિ. અજ્જ મયં તાનિ પસ્સિસ્સામ, પસતમત્તમ્પિ ઉદકં અછડ્ડેત્વા સીઘસીઘં પાજેથા’’તિ પાજાપેસિ.

સો ગચ્છન્તો યથાપૂરિતાનેવ પઞ્ચ સકટસતાનિ ગોણમનુસ્સાનઞ્ચ હત્થટ્ઠિકાદીનિ દિસાવિદિસાસુ વિપ્પકિણ્ણાનિ દિસ્વા સકટાનિ મોચાપેત્વા સકટપરિવટ્ટકેન ખન્ધાવારં બન્ધાપેત્વા ¶ કાલસ્સેવ મનુસ્સે ચ ગોણે ચ સાયમાસભત્તં ભોજાપેત્વા મનુસ્સાનં મજ્ઝે ગોણે નિપજ્જાપેત્વા સયં બલનાયકો હુત્વા ખગ્ગહત્થો તિયામરત્તિં આરક્ખં ગહેત્વા ઠિતકોવ અરુણં ઉટ્ઠાપેસિ. પુનદિવસે પન પાતોવ ¶ સબ્બકિચ્ચાનિ નિટ્ઠાપેત્વા ગોણે ભોજેત્વા દુબ્બલસકટાનિ છડ્ડાપેત્વા થિરાનિ ગાહાપેત્વા અપ્પગ્ઘં ભણ્ડં છડ્ડાપેત્વા મહગ્ઘં ભણ્ડં આરોપાપેત્વા યથાધિપ્પેતં ઠાનં ગન્ત્વા દિગુણતિગુણેન મૂલેન ભણ્ડં વિક્કિણિત્વા સબ્બં પરિસં આદાય પુન અત્તનો નગરમેવ અગમાસિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મકથં કથેત્વા ‘‘એવં, ગહપતિ, પુબ્બે તક્કગ્ગાહગાહિનો મહાવિનાસં પત્તા, અપણ્ણકગ્ગાહગાહિનો પન અમનુસ્સાનં હત્થતો મુચ્ચિત્વા સોત્થિના ઇચ્છિતટ્ઠાનં ગન્ત્વા પુન સકટ્ઠાનમેવ પચ્ચાગમિંસૂ’’તિ વત્વા દ્વેપિ વત્થૂનિ ઘટેત્વા ઇમિસ્સા અપણ્ણકધમ્મદેસનાય અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧.

‘‘અપણ્ણકં ઠાનમેકે, દુતિયં આહુ તક્કિકા;

એતદઞ્ઞાય મેધાવી, તં ગણ્હે યદપણ્ણક’’ન્તિ.

તત્થ અપણ્ણકન્તિ એકંસિકં અવિરદ્ધં નિય્યાનિકં. ઠાનન્તિ કારણં. કારણઞ્હિ યસ્મા તદાયત્તવુત્તિતાય ફલં તિટ્ઠતિ નામ, તસ્મા ‘‘ઠાન’’ન્તિ વુચ્ચતિ, ‘‘ઠાનઞ્ચ ઠાનતો અટ્ઠાનઞ્ચ અટ્ઠાનતો’’તિઆદીસુ (વિભ. ૮૦૯) ચસ્સ પયોગો વેદિતબ્બો. ઇતિ ‘‘અપણ્ણકં ઠાન’’ન્તિ પદદ્વયેનાપિ ‘‘યં એકન્તહિતસુખાવહત્તા પણ્ડિતેહિ પટિપન્નં એકંસિકકારણં અવિરદ્ધકારણં નિય્યાનિકકારણં, તં ઇદ’’ન્તિ દીપેતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, પભેદતો પન તીણિ સરણગમનાનિ, પઞ્ચ સીલાનિ, દસ સીલાનિ, પાતિમોક્ખસંવરો, ઇન્દ્રિયસંવરો, આજીવપારિસુદ્ધિ, પચ્ચયપટિસેવનં, સબ્બમ્પિ ચતુપારિસુદ્ધિસીલં; ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારતા, ભોજને મત્તઞ્ઞુતા, જાગરિયાનુયોગો, ઝાનં, વિપસ્સના, અભિઞ્ઞા, સમાપત્તિ, અરિયમગ્ગો, અરિયફલં, સબ્બમ્પેતં અપણ્ણકટ્ઠાનં અપણ્ણકપટિપદા, નિય્યાનિકપટિપદાતિ અત્થો.

યસ્મા ચ પન નિય્યાનિકપટિપદાય એતં નામં, તસ્માયેવ ભગવા અપણ્ણકપટિપદં દસ્સેન્તો ઇમં સુત્તમાહ –

‘‘તીહિ, ભિક્ખવે, ધમ્મેહિ સમન્નાગતો ભિક્ખુ અપણ્ણકપટિપદં પટિપન્નો હોતિ, યોનિ ચસ્સ આરદ્ધા હોતિ આસવાનં ખયાય ¶ . કતમેહિ તીહિ? ઇધ, ભિક્ખવે ¶ , ભિક્ખુ ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારો હોતિ, ભોજને મત્તઞ્ઞૂ હોતિ, જાગરિયં અનુયુત્તો હોતિ. કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારો હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ચક્ખુના રૂપં દિસ્વા ન નિમિત્તગ્ગાહી હોતિ…પે… એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારો હોતિ.

‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ભોજને મત્તઞ્ઞૂ હોતિ? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ પટિસઙ્ખા યોનિસો આહારં આહારેતિ નેવ દવાય ન મદાય…પે… એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ ભોજને મત્તઞ્ઞૂ હોતિ.

‘‘કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ જાગરિયં અનુયુત્તો હોતિ. ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ દિવસં ચઙ્કમેન નિસજ્જાય…પે… એવં ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ જાગરિયં અનુયુત્તો હોતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૧૬).

ઇમસ્મિઞ્ચાપિ સુત્તે તયોવ ધમ્મા વુત્તા. અયં પન અપણ્ણકપટિપદા યાવ અરહત્તફલં લબ્ભતેવ ¶ . તત્થ અરહત્તફલમ્પિ, ફલસમાપત્તિવિહારસ્સ ચેવ, અનુપાદાપરિનિબ્બાનસ્સ ચ, પટિપદાયેવ નામ હોતિ.

એકેતિ એકચ્ચે પણ્ડિતમનુસ્સા. તત્થ કિઞ્ચાપિ ‘‘અસુકા નામા’’તિ નિયમો નત્થિ, ઇદં પન સપરિસં બોધિસત્તંયેવ સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. દુતિયં આહુ તક્કિકાતિ દુતિયન્તિ પઠમતો અપણ્ણકટ્ઠાનતો નિય્યાનિકકારણતો દુતિયં તક્કગ્ગાહકારણં અનિય્યાનિકકારણં. આહુ તક્કિકાતિ એત્થ પન સદ્ધિં પુરિમપદેન અયં યોજના – અપણ્ણકટ્ઠાનં એકંસિકકારણં અવિરદ્ધકારણં નિય્યાનિકકારણં એકે બોધિસત્તપ્પમુખા પણ્ડિતમનુસ્સા ગણ્હિંસુ. યે પન બાલસત્થવાહપુત્તપ્પમુખા તક્કિકા આહુ, તે દુતિયં સાપરાધં અનેકંસિકટ્ઠાનં વિરદ્ધકારણં અનિય્યાનિકકારણં અગ્ગહેસું. તેસુ યે અપણ્ણકટ્ઠાનં અગ્ગહેસું, તે સુક્કપટિપદં પટિપન્ના. યે દુતિયં ‘‘પુરતો ભવિતબ્બં ઉદકેના’’તિ તક્કગ્ગાહસઙ્ખાતં અનિય્યાનિકકારણં અગ્ગહેસું. તે કણ્હપટિપદં પટિપન્ના.

તત્થ ¶ સુક્કપટિપદા અપરિહાનિપટિપદા, કણ્હપટિપદા પરિહાનિપટિપદા. તસ્મા યે સુક્કપટિપદં પટિપન્ના, તે અપરિહીના સોત્થિભાવં પત્તા. યે પન કણ્હપટિપદં પટિપન્ના, તે ¶ પરિહીના અનયબ્યસનં આપન્નાતિ ઇમમત્થં ભગવા અનાથપિણ્ડિકસ્સ ગહપતિનો વત્વા ઉત્તરિ ઇદમાહ ‘‘એતદઞ્ઞાય મેધાવી, તં ગણ્હે યદપણ્ણક’’ન્તિ.

તત્થ એતદઞ્ઞાય મેધાવીતિ ‘‘મેધા’’તિ લદ્ધનામાય વિપુલાય વિસુદ્ધાય ઉત્તમાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતો કુલપુત્તો એતં અપણ્ણકે ચેવ સપણ્ણકે ચાતિ દ્વીસુ અતક્કગ્ગાહતક્કગ્ગાહસઙ્ખાતેસુ ઠાનેસુ ગુણદોસં વુદ્ધિહાનિં અત્થાનત્થં ઞત્વાતિ અત્થો. તં ગણ્હે યદપણ્ણકન્તિ યં અપણ્ણકં એકંસિકં સુક્કપટિપદાઅપરિહાનિયપટિપદાસઙ્ખાતં નિય્યાનિકકારણં, તદેવ ગણ્હેય્ય. કસ્મા? એકંસિકાદિભાવતોયેવ. ઇતરં પન ન ગણ્હેય્ય. કસ્મા? અનેકંસિકાદિભાવતોયેવ. અયઞ્હિ અપણ્ણકપટિપદા નામ સબ્બેસં બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધપુત્તાનં પટિપદા. સબ્બબુદ્ધા હિ અપણ્ણકપટિપદાયમેવ ઠત્વા દળ્હેન વીરિયેન પારમિયો પૂરેત્વા બોધિમૂલે બુદ્ધા નામ હોન્તિ, પચ્ચેકબુદ્ધા પચ્ચેકબોધિં ઉપ્પાદેન્તિ, બુદ્ધપુત્તા સાવકપારમિઞાણં પટિવિજ્ઝન્તિ.

ઇતિ ભગવા તેસં ઉપાસકાનં તિસ્સો કુલસમ્પત્તિયો ચ છ કામસગ્ગે બ્રહ્મલોકસમ્પત્તિયો ચ દત્વાપિ પરિયોસાને અરહત્તમગ્ગફલદાયિકા ¶ અપણ્ણકપટિપદા નામ, ચતૂસુ અપાયેસુ પઞ્ચસુ ચ નીચકુલેસુ નિબ્બત્તિદાયિકા સપણ્ણકપટિપદા નામાતિ ઇમં અપણ્ણકધમ્મદેસનં દસ્સેત્વા ઉત્તરિ ચત્તારિ સચ્ચાનિ સોળસહિ આકારેહિ પકાસેસિ. ચતુસચ્ચપરિયોસાને સબ્બેપિ તે પઞ્ચસતા ઉપાસકા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા દસ્સેત્વા દ્વે વત્થૂનિ કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેત્વા દસ્સેસિ – ‘‘તસ્મિં સમયે બાલસત્થવાહપુત્તો દેવદત્તો અહોસિ, તસ્સ પરિસા દેવદત્તપરિસાવ, પણ્ડિતસત્થવાહપુત્તપરિસા બુદ્ધપરિસા, પણ્ડિતસત્થવાહપુત્તો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

અપણ્ણકજાતકવણ્ણના પઠમા.

૨. વણ્ણુપથજાતકવણ્ણના

અકિલાસુનોતિ ¶ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં ભગવા સાવત્થિયં વિહરન્તો કથેસિ. કં પન આરબ્ભાતિ? એકં ઓસ્સટ્ઠવીરિયં ભિક્ખું. તથાગતે કિર સાવત્થિયં વિહરન્તે એકો સાવત્થિવાસી કુલપુત્તો જેતવનં ગન્ત્વા સત્થુ સન્તિકે ધમ્મદેસનં સુત્વા પસન્નચિત્તો કામેસુ આદીનવં દિસ્વા પબ્બજિત્વા ઉપસમ્પદાય પઞ્ચવસ્સિકો હુત્વા દ્વે માતિકા ઉગ્ગણ્હિત્વા વિપસ્સનાચારં સિક્ખિત્વા સત્થુ સન્તિકે અત્તનો ચિત્તરુચિયં કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા એકં અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વસ્સં ઉપગન્ત્વા તેમાસં વાયમન્તોપિ ઓભાસમત્તં વા નિમિત્તમત્તં વા ઉપ્પાદેતું નાસક્ખિ.

અથસ્સ એતદહોસિ ‘‘સત્થારા ચત્તારો પુગ્ગલા કથિતા, તેસુ મયા પદપરમેન ભવિતબ્બં, નત્થિ મઞ્ઞે મય્હં ઇમસ્મિં અત્તભાવે મગ્ગો વા ફલં વા, કિં કરિસ્સામિ અરઞ્ઞવાસેન, સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા રૂપસોભગ્ગપ્પત્તં બુદ્ધસરીરં ઓલોકેન્તો મધુરં ધમ્મદેસનં સુણન્તો વિહરિસ્સામી’’તિ પુન જેતવનમેવ પચ્ચાગમાસિ. અથ નં સન્દિટ્ઠસમ્ભત્તા આહંસુ – ‘‘આવુસો, ત્વં સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ‘સમણધમ્મં કરિસ્સામી’તિ ગતો, ઇદાનિ પન આગન્ત્વા સઙ્ગણિકાય અભિરમમાનો ચરસિ, કિં નુ ખો તે પબ્બજિતકિચ્ચં મત્થકં પત્તં, અપ્પટિસન્ધિકો જાતોસી’’તિ? આવુસો, અહં મગ્ગં વા ફલં વા અલભિત્વા ‘‘અભબ્બપુગ્ગલેન મયા ભવિતબ્બ’’ન્તિ વીરિયં ઓસ્સજિત્વા આગતોમ્હીતિ. ‘‘અકારણં તે, આવુસો, કતં દળ્હવીરિયસ્સ સત્થુ સાસને પબ્બજિત્વા વીરિયં ઓસ્સજન્તેન, અયુત્તં તે કતં, એહિ તથાગતસ્સ ¶ દસ્સેમા’’તિ તં આદાય સત્થુ સન્તિકં અગમંસુ.

સત્થા તં દિસ્વા એવમાહ ‘‘ભિક્ખવે, તુમ્હે એતં ભિક્ખું અનિચ્છમાનં આદાય આગતા, કિં કતં ઇમિના’’તિ? ‘‘ભન્તે, અયં ભિક્ખુ એવરૂપે નિય્યાનિકસાસને પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તો વીરિયં ઓસ્સજિત્વા આગતો’’તિ આહંસુ. અથ નં સત્થા આહ ‘‘સચ્ચં કિર તયા ભિક્ખુ વીરિયં ઓસ્સટ્ઠ’’ન્તિ? ‘‘સચ્ચં, ભગવા’’તિ. ‘‘કિં પન ત્વં ભિક્ખુ એવરૂપે મમ સાસને પબ્બજિત્વા ‘અપ્પિચ્છો’તિ વા ‘સન્તુટ્ઠો’તિ વા ‘પવિવિત્તો’તિ વા ‘આરદ્ધવીરિયો’તિ વા એવં અત્તાનં અજાનાપેત્વા ‘ઓસ્સટ્ઠવીરિયો ભિક્ખૂ’તિ જાનાપેસિ. નનુ ત્વં પુબ્બે વીરિયવા અહોસિ, તયા એકેન કતં વીરિયં નિસ્સાય મરુકન્તારે પઞ્ચસુ સકટસતેસુ મનુસ્સા ચ ગોણા ¶ ચ પાનીયં લભિત્વા સુખિતા જાતા ¶ , ઇદાનિ કસ્મા વીરિયં ઓસ્સજસી’’તિ. સો ભિક્ખુ એત્તકેન વચનેન ઉપત્થમ્ભિતો અહોસિ.

તં પન કથં સુત્વા ભિક્ખૂ ભગવન્તં યાચિંસુ – ‘‘ભન્તે, ઇદાનિ ઇમિના ભિક્ખુના વીરિયસ્સ ઓસ્સટ્ઠભાવો અમ્હાકં પાકટો, પુબ્બે પનસ્સ એકસ્સ વીરિયં નિસ્સાય મરુકન્તારે ગોણમનુસ્સાનં પાનીયં લભિત્વા સુખિતભાવો પટિચ્છન્નો, તુમ્હાકં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સેવ પાકટો, અમ્હાકમ્પેતં કારણં કથેથા’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભિક્ખવે, સુણાથા’’તિ ભગવા તેસં ભિક્ખૂનં સતુપ્પાદં જનેત્વા ભવન્તરેન પટિચ્છન્નકારણં પાકટમકાસિ.

અતીતે કાસિરટ્ઠે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સત્થવાહકુલે પટિસન્ધિં ગહેત્વા વયપ્પત્તો પઞ્ચહિ સકટસતેહિ વણિજ્જં કરોન્તો વિચરતિ. સો એકદા સટ્ઠિયોજનિકં મરુકન્તારં પટિપજ્જિ. તસ્મિં કન્તારે સુખુમવાલુકા મુટ્ઠિના ગહિતા હત્થે ન તિટ્ઠતિ, સૂરિયુગ્ગમનતો પટ્ઠાય અઙ્ગારરાસિ વિય ઉણ્હા હોતિ, ન સક્કા અક્કમિતું. તસ્મા તં પટિપજ્જન્તા દારુદકતિલતણ્ડુલાદીનિ સકટેહિ આદાય રત્તિમેવ ગન્ત્વા અરુણુગ્ગમને સકટાનિ પરિવટ્ટં કત્વા મત્થકે મણ્ડપં કારેત્વા કાલસ્સેવ આહારકિચ્ચં નિટ્ઠાપેત્વા છાયાય નિસિન્ના દિવસં ખેપેત્વા અત્થઙ્ગતે સૂરિયે સાયમાસં ભુઞ્જિત્વા ભૂમિયા સીતલાય જાતાય સકટાનિ યોજેત્વા ગચ્છન્તિ, સમુદ્દગમનસદિસમેવ ગમનં હોતિ. થલનિયામકો નામ લદ્ધું વટ્ટતિ, સો તારકસઞ્ઞા ¶ સત્થં તારેતિ.

સોપિ સત્થવાહો તસ્મિં કાલે ઇમિનાવ નિયામેન તં કન્તારં ગચ્છન્તો એકૂનસટ્ઠિ યોજનાનિ ગન્ત્વા ‘‘ઇદાનિ એકરત્તેનેવ મરુકન્તારા નિક્ખમનં ભવિસ્સતી’’તિ સાયમાસં ભુઞ્જિત્વા સબ્બં દારુદકં ખેપેત્વા સકટાનિ યોજેત્વા પાયાસિ. નિયામકો પન પુરિમસકટે આસનં પત્થરાપેત્વા આકાસે તારકં ઓલોકેન્તો ‘‘ઇતો પાજેથ, ઇતો પાજેથા’’તિ વદમાનો નિપજ્જિ. સો દીઘમદ્ધાનં અનિદ્દાયનભાવેન કિલન્તો નિદ્દં ઓક્કમિ, ગોણે નિવત્તિત્વા આગતમગ્ગમેવ ગણ્હન્તે ન ¶ અઞ્ઞાસિ. ગોણા સબ્બરત્તિં અગમંસુ. નિયામકો અરુણુગ્ગમનવેલાય પબુદ્ધો નક્ખત્તં ઓલોકેત્વા ‘‘સકટાનિ નિવત્તેથ નિવત્તેથા’’તિ આહ. સકટાનિ નિવત્તેત્વા પટિપાટિં કરોન્તાનઞ્ઞેવ અરુણો ઉગ્ગતો. મનુસ્સા ‘‘હિય્યો અમ્હાકં નિવિટ્ઠખન્ધાવારટ્ઠાનમેવેતં, દારુદકમ્પિ નો ખીણં, ઇદાનિ નટ્ઠમ્હા’’તિ સકટાનિ મોચેત્વા પરિવટ્ટકેન ઠપેત્વા મત્થકે મણ્ડપં કત્વા અત્તનો અત્તનો સકટસ્સ હેટ્ઠા અનુસોચન્તા નિપજ્જિંસુ.

બોધિસત્તો ¶ ‘‘મયિ વીરિયં ઓસ્સજન્તે સબ્બે વિનસ્સિસ્સન્તી’’તિ પાતો સીતલવેલાયમેવ આહિણ્ડન્તો એકં દબ્બતિણગચ્છં દિસ્વા ‘‘ઇમાનિ તિણાનિ હેટ્ઠા ઉદકસિનેહેન ઉટ્ઠિતાનિ ભવિસ્સન્તી’’તિ ચિન્તેત્વા કુદ્દાલં ગાહાપેત્વા તં પદેસં ખણાપેસિ, તે સટ્ઠિહત્થટ્ઠાનં ખણિંસુ. એત્તકં ઠાનં ખણિત્વા પહરન્તાનં કુદ્દાલો હેટ્ઠાપાસાણે પટિહઞ્ઞિ, પહટમત્તે સબ્બે વીરિયં ઓસ્સજિંસુ. બોધિસત્તો પન ‘‘ઇમસ્સ પાસાણસ્સ હેટ્ઠા ઉદકેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઓતરિત્વા પાસાણે ઠિતો ઓણમિત્વા સોતં ઓદહિત્વા સદ્દં આવજ્જેન્તો હેટ્ઠા ઉદકસ્સ પવત્તનસદ્દં સુત્વા ઉત્તરિત્વા ચૂળુપટ્ઠાકં આહ – ‘‘તાત, તયા વીરિયે ઓસ્સટ્ઠે સબ્બે વિનસ્સિસ્સામ, ત્વં વીરિયં અનોસ્સજન્તો ઇમં અયકૂટં ગહેત્વા આવાટં ઓતરિત્વા એતસ્મિં પાસાણે પહારં દેહી’’તિ. સો તસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા સબ્બેસુ ¶ વીરિયં ઓસ્સજિત્વા ઠિતેસુપિ વીરિયં અનોસ્સજન્તો ઓતરિત્વા પાસાણે પહારં અદાસિ. પાસાણો મજ્ઝે ભિજ્જિત્વા હેટ્ઠા પતિત્વા સોતં સન્નિરુમ્ભિત્વા અટ્ઠાસિ, તાલક્ખન્ધપ્પમાણા ઉદકવટ્ટિ ઉગ્ગઞ્છિ. સબ્બે પાનીયં પિવિત્વા ન્હાયિંસુ, અતિરેકાનિ અક્ખયુગાદીનિ ફાલેત્વા યાગુભત્તં પચિત્વા ભુઞ્જિત્વા ગોણે ચ ભોજેત્વા સૂરિયે અત્થઙ્ગતે ઉદકાવાટસમીપે ધજં બન્ધિત્વા ઇચ્છિતટ્ઠાનં અગમંસુ. તે તત્થ ભણ્ડં વિક્કિણિત્વા દિગુણં તિગુણં ચતુગ્ગુણં લાભં લભિત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ અગમંસુ. તે તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા યથાકમ્મં ગતા, બોધિસત્તોપિ દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા યથાકમ્મમેવ ગતો.

સમ્માસમ્બુદ્ધો ઇમં ધમ્મદેસનં કથેત્વા અભિસમ્બુદ્ધોવ ઇમં ગાથં કથેસિ –

૨.

‘‘અકિલાસુનો ¶ વણ્ણુપથે ખણન્તા, ઉદઙ્ગણે તત્થ પપં અવિન્દું;

એવં મુની વીરિયબલૂપપન્નો, અકિલાસુ વિન્દે હદયસ્સ સન્તિ’’ન્તિ.

તત્થ અકિલાસુનોતિ નિક્કોસજ્જા આરદ્ધવીરિયા. વણ્ણુપથેતિ વણ્ણુ વુચ્ચતિ વાલુકા, વાલુકામગ્ગેતિ અત્થો. ખણન્તાતિ ભૂમિં ખણમાના. ઉદઙ્ગણેતિ એત્થ ઉદાતિ નિપાતો, અઙ્ગણેતિ મનુસ્સાનં સઞ્ચરણટ્ઠાને, અનાવાટે ભૂમિભાગેતિ અત્થો. તત્થાતિ તસ્મિં વણ્ણુપથે. પપં અવિન્દુન્તિ ઉદકં પટિલભિંસુ. ઉદકઞ્હિ પપીયનભાવેન ‘‘પપા’’તિ વુચ્ચતિ. પવદ્ધં વા આપં પપં, મહોદકન્તિ અત્થો.

એવન્તિ ઓપમ્મપટિપાદનં. મુનીતિ મોનં વુચ્ચતિ ઞાણં, કાયમોનેય્યાદીસુ વા અઞ્ઞતરં, તેન સમન્નાગતત્તા પુગ્ગલો ‘‘મુની’’તિ વુચ્ચતિ. સો પનેસ અગારિયમુનિ, અનગારિયમુનિ ¶ , સેક્ખમુનિ, અસેક્ખમુનિ, પચ્ચેકબુદ્ધમુનિ, મુનિમુનીતિ અનેકવિધો. તત્થ અગારિયમુનીતિ ગિહી આગતફલો વિઞ્ઞાતસાસનો. અનગારિયમુનીતિ તથારૂપોવ પબ્બજિતો. સેક્ખમુનીતિ સત્ત સેક્ખા. અસેક્ખમુનીતિ ખીણાસવો. પચ્ચેકબુદ્ધમુનીતિ પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો. મુનિમુનીતિ સમ્માસમ્બુદ્ધો. ઇમસ્મિં પનત્થે સબ્બસઙ્ગાહકવસેન ¶ મોનેય્યસઙ્ખાતાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતો ‘‘મુની’’તિ વેદિતબ્બો. વીરિયબલૂપપન્નોતિ વીરિયેન ચેવ કાયબલઞાણબલેન ચ સમન્નાગતો. અકિલાસૂતિ નિક્કોસજ્જો –

‘‘કામં તચો ચ ન્હારુ ચ, અટ્ઠિ ચ અવસિસ્સતુ;

ઉપસુસ્સતુ નિસ્સેસં, સરીરે મંસલોહિત’’ન્તિ. –

એવં વુત્તેન ચતુરઙ્ગસમન્નાગતેન વીરિયેન સમન્નાગતત્તા અનલસો. વિન્દે હદયસ્સ સન્તિન્તિ ચિત્તસ્સપિ હદયરૂપસ્સપિ સીતલભાવકરણેન ‘‘સન્તિ’’ન્તિ સઙ્ખં ગતં ઝાનવિપસ્સનાભિઞ્ઞાઅરહત્તમગ્ગઞાણસઙ્ખાતં અરિયધમ્મં વિન્દતિ પટિલભતીતિ અત્થો. ભગવતા હિ –

‘‘દુક્ખં, ભિક્ખવે, કુસીતો વિહરતિ વોકિણ્ણો પાપકેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહિ, મહન્તઞ્ચ સદત્થં પરિહાપેતિ. આરદ્ધવીરિયો ચ ખો, ભિક્ખવે, સુખં વિહરતિ પવિવિત્તો પાપકેહિ અકુસલેહિ ¶ ધમ્મેહિ, મહન્તઞ્ચ સદત્થં પરિપૂરેતિ, ન, ભિક્ખવે, હીનેન અગ્ગસ્સ પત્તિ હોતી’’તિ (સં. નિ. ૨.૨૨) –

એવં અનેકેહિ સુત્તેહિ કુસીતસ્સ દુક્ખવિહારો, આરદ્ધવીરિયસ્સ ચ સુખવિહારો સંવણ્ણિતો. ઇધાપિ આરદ્ધવીરિયસ્સ અકતાભિનિવેસસ્સ વિપસ્સકસ્સ વીરિયબલેન અધિગન્તબ્બં તમેવ સુખવિહારં દસ્સેન્તો ‘‘એવં મુની વીરિયબલૂપપન્નો, અકિલાસુ વિન્દે હદયસ્સ સન્તિ’’ન્તિ આહ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા તે વાણિજા અકિલાસુનો વણ્ણુપથે ખણન્તા ઉદકં લભિંસુ, એવં ઇમસ્મિમ્પિ સાસને અકિલાસુ હુત્વા વાયમમાનો પણ્ડિતો ભિક્ખુ ઇમં ઝાનાદિભેદં હદયસ્સ સન્તિં લભતિ. સો ત્વં ભિક્ખુ પુબ્બે ઉદકમત્તસ્સ અત્થાય વીરિયં કત્વા ઇદાનિ એવરૂપે મગ્ગફલદાયકે નિય્યાનિકસાસને કસ્મા વીરિયં ઓસ્સજસીતિ એવં ઇમં ધમ્મદેસનં દસ્સેત્વા ચત્તારિ સચ્ચાનિ પકાસેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઓસ્સટ્ઠવીરિયો ભિક્ખુ અગ્ગફલે અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ.

સત્થાપિ ¶ દ્વે વત્થૂનિ કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેત્વા દસ્સેસિ ‘‘તસ્મિં સમયે વીરિયં અનોસ્સજિત્વા પાસાણં ભિન્દિત્વા મહાજનસ્સ ઉદકદાયકો ચૂળુપટ્ઠાકો અયં ઓસ્સટ્ઠવીરિયો ભિક્ખુ અહોસિ, અવસેસપરિસા ઇદાનિ બુદ્ધપરિસા જાતા, સત્થવાહજેટ્ઠકો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

વણ્ણુપથજાતકવણ્ણના દુતિયા.

૩. સેરિવવાણિજજાતકવણ્ણના

ઇધ ચે નં વિરાધેસીતિ ઇમમ્પિ ધમ્મદેસનં ભગવા સાવત્થિયં વિહરન્તો એકં ઓસ્સટ્ઠવીરિયમેવ ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. તઞ્હિ પુરિમનયેનેવ ભિક્ખૂહિ આનીતં દિસ્વા સત્થા આહ – ‘‘ત્વં ભિક્ખુ, એવરૂપે મગ્ગફલદાયકે સાસને ¶ પબ્બજિત્વા વીરિયં ઓસ્સજન્તો સતસહસ્સગ્ઘનિકાય કઞ્ચનપાતિયા પરિહીનો સેરિવવાણિજો વિય ચિરં સોચિસ્સસી’’તિ. ભિક્ખૂ તસ્સત્થસ્સ ¶ આવિભાવત્થં ભગવન્તં યાચિંસુ, ભગવા ભવન્તરેન પટિચ્છન્નકારણં પાકટમકાસિ.

અતીતે ઇતો પઞ્ચમે કપ્પે બોધિસત્તો સેરિવરટ્ઠે કચ્છપુટવાણિજો અહોસિ. સો સેરિવનામકેન એકેન લોલકચ્છપુટવાણિજેન સદ્ધિં વોહારત્થાય ગચ્છન્તો નીલવાહં નામ નદિં ઉત્તરિત્વા અરિટ્ઠપુરં નામ નગરં પવિસન્તો નગરવીથિયો ભાજેત્વા અત્તનો પત્તવીથિયા ભણ્ડં વિક્કિણન્તો વિચરિ. ઇતરોપિ અત્તનો પત્તવીથિં ગણ્હિ. તસ્મિઞ્ચ નગરે એકં સેટ્ઠિકુલં પરિજિણ્ણં અહોસિ, સબ્બે પુત્તભાતિકા ચ ધનઞ્ચ પરિક્ખયં અગમંસુ, એકા દારિકા અય્યિકાય સદ્ધિં અવસેસા અહોસિ, તા દ્વેપિ પરેસં ભતિં કત્વા જીવન્તિ. ગેહે પન તાસં મહાસેટ્ઠિના પરિભુત્તપુબ્બા સુવણ્ણપાતિ ભાજનન્તરે નિક્ખિત્તા દીઘરત્તં અવલઞ્જિયમાના મલગ્ગહિતા અહોસિ, તા તસ્સા સુવણ્ણપાતિભાવમ્પિ ન જાનન્તિ. સો લોલવાણિજો તસ્મિં સમયે ‘‘મણિકે ગણ્હથ, મણિકે ગણ્હથા’’તિ વિચરન્તો તં ઘરદ્વારં પાપુણિ. સા કુમારિકા તં દિસ્વા અય્યિકં આહ ‘‘અમ્મ મય્હં એકં પિળન્ધનં ગણ્હા’’તિ. અમ્મ મયં દુગ્ગતા, કિં દત્વા ગણ્હિસ્સામાતિ. અયં નો પાતિ અત્થિ, નો ચ અમ્હાકં ઉપકારા, ઇમં દત્વા ગણ્હાતિ. સા વાણિજં પક્કોસાપેત્વા આસને નિસીદાપેત્વા તં પાતિં દત્વા ‘‘અય્ય, ઇમં ગહેત્વા તવ ભગિનિયા કિઞ્ચિદેવ દેહી’’તિ આહ. વાણિજો પાતિં હત્થેન ગહેત્વાવ ‘‘સુવણ્ણપાતિ ભવિસ્સતી’’તિ પરિવત્તેત્વા પાતિપિટ્ઠિયં સૂચિયા લેખં કડ્ઢિત્વા સુવણ્ણભાવં ઞત્વા ¶ ‘‘ઇમાસં કિઞ્ચિ અદત્વાવ ઇમં પાતિં હરિસ્સામી’’તિ ‘‘અયં કિં અગ્ઘતિ, અડ્ઢમાસકોપિસ્સા મૂલં ન ¶ હોતી’’તિ ભૂમિયં ખિપિત્વા ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. એકેન પવિસિત્વા નિક્ખન્તવીથિં ઇતરો પવિસિતું લભતીતિ બોધિસત્તો તં વીથિં પવિસિત્વા ‘‘મણિકે ગણ્હથ, મણિકે ગણ્હથા’’તિ વિચરન્તો તમેવ ઘરદ્વારં પાપુણિ.

પુન સા કુમારિકા તથેવ અય્યિકં આહ. અથ નં અય્યિકા ‘‘અમ્મ, પઠમં આગતવાણિજો પાતિં ભૂમિયં ખિપિત્વા ગતો, ઇદાનિ કિં દત્વા ગણ્હિસ્સામા’’તિ આહ. અમ્મ, સો વાણિજો ફરુસવાચો, અયં પન પિયદસ્સનો મુદુસલ્લાપો, અપ્પેવ નામ નં ગણ્હેય્યાતિ. અમ્મ, તેન હિ પક્કોસાહીતિ. સા તં પક્કોસિ. અથસ્સ ગેહં પવિસિત્વા નિસિન્નસ્સ ¶ તં પાતિં અદંસુ. સો તસ્સા સુવણ્ણપાતિભાવં ઞત્વા ‘‘અમ્મ, અયં પાતિ સતસહસ્સં અગ્ઘતિ, સતસહસ્સગ્ઘનકભણ્ડં મય્હં હત્થે નત્થી’’તિ આહ. અય્ય, પઠમં આગતવાણિજો ‘‘અયં અડ્ઢમાસકમ્પિ ન અગ્ઘતી’’તિ વત્વા ભૂમિયં ખિપિત્વા ગતો, અયં પન તવ પુઞ્ઞેન સુવણ્ણપાતિ જાતા ભવિસ્સતિ, મયં ઇમં તુય્હં દેમ, કિઞ્ચિદેવ નો દત્વા ઇમં ગહેત્વા યાહીતિ. બોધિસત્તો તસ્મિં ખણે હત્થગતાનિ પઞ્ચ કહાપણસતાનિ પઞ્ચસતગ્ઘનકઞ્ચ ભણ્ડં સબ્બં દત્વા ‘‘મય્હં ઇમં તુલઞ્ચ પસિબ્બકઞ્ચ અટ્ઠ ચ કહાપણે દેથા’’તિ એત્તકં યાચિત્વા આદાય પક્કામિ. સો સીઘમેવ નદીતીરં ગન્ત્વા નાવિકસ્સ અટ્ઠ કહાપણે દત્વા નાવં અભિરુહિ.

તતો લોલવાણિજોપિ પુન તં ગેહં ગન્ત્વા ‘‘આહરથ તં પાતિં, તુમ્હાકં કિઞ્ચિદેવ દસ્સામી’’તિ આહ. સા તં પરિભાસિત્વા ‘‘ત્વં અમ્હાકં સતસહસ્સગ્ઘનિકં સુવણ્ણપાતિં અડ્ઢમાસગ્ઘનિકમ્પિ ન અકાસિ, તુય્હં પન સામિકસદિસો એકો ધમ્મિકો વાણિજો અમ્હાકં સહસ્સં દત્વા તં આદાય ગતો’’તિ આહ. તં સુત્વાવ ‘‘સતસહસ્સગ્ઘનિકાય સુવણ્ણપાતિયા પરિહીનોમ્હિ, મહાજાનિકરો વત મે અય’’ન્તિ સઞ્જાતબલવસોકો સતિં પચ્ચુપટ્ઠાપેતું અસક્કોન્તો ¶ વિસઞ્ઞી હુત્વા અત્તનો હત્થગતે કહાપણે ચેવ ભણ્ડિકઞ્ચ ઘરદ્વારેયેવ વિકિરિત્વા નિવાસનપારુપનં પહાય તુલાદણ્ડં મુગ્ગરં કત્વા આદાય બોધિસત્તસ્સ અનુપદં પક્કન્તો નદીતીરં ગન્ત્વા બોધિસત્તં ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘અમ્ભો, નાવિક, નાવં નિવત્તેહી’’તિ આહ. બોધિસત્તો પન ‘‘તાત, મા નિવત્તયી’’તિ પટિસેધેસિ. ઇતરસ્સપિ બોધિસત્તં ગચ્છન્તં પસ્સન્તસ્સેવ બલવસોકો ઉદપાદિ, હદયં ઉણ્હં અહોસિ, મુખતો લોહિતં ઉગ્ગઞ્છિ, વાપિકદ્દમો વિય હદયં ફલિ. સો બોધિસત્તે આઘાતં બન્ધિત્વા તત્થેવ જીવિતક્ખયં પાપુણિ ¶ . ઇદં પઠમં દેવદત્તસ્સ બોધિસત્તે આઘાતબન્ધનં. બોધિસત્તો દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા યથાકમ્મં ગતો.

સમ્માસમ્બુદ્ધો ઇમં ધમ્મદેસનં કથેત્વા અભિસમ્બુદ્ધોવ ઇમં ગાથં કથેસિ –

૩.

‘‘ઇધ ¶ ચે નં વિરાધેસિ, સદ્ધમ્મસ્સ નિયામતં;

ચિરં ત્વં અનુતપ્પેસિ, સેરિવાયંવ વાણિજો’’તિ.

તત્થ ઇધ ચે નં વિરાધેસિ, સદ્ધમ્મસ્સ નિયામતન્તિ ઇમસ્મિં સાસને એતં સદ્ધમ્મસ્સ નિયામતાસઙ્ખાતં સોતાપત્તિમગ્ગં વિરાધેસિ. યદિ વિરાધેસિ, વીરિયં ઓસ્સજન્તો નાધિગચ્છસિ ન પટિલભસીતિ અત્થો. ચિરં ત્વં અનુતપ્પેસીતિ એવં સન્તે ત્વં દીઘમદ્ધાનં સોચન્તો પરિદેવન્તો અનુતપેસ્સસિ, અથ વા ઓસ્સટ્ઠવીરિયતાય અરિયમગ્ગસ્સ વિરાધિતત્તા દીઘરત્તં નિરયાદીસુ ઉપ્પન્નો નાનપ્પકારાનિ દુક્ખાનિ અનુભવન્તો અનુતપ્પિસ્સસિ કિલમિસ્સસીતિ અયમેત્થ અત્થો. કથં? સેરિવાયંવ વાણિજોતિ ‘‘સેરિવા’’તિ એવંનામકો અયં વાણિજો યથા. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા પુબ્બે સેરિવનામકો વાણિજો સતસહસ્સગ્ઘનિકં સુવણ્ણપાતિં લભિત્વા તસ્સા ગહણત્થાય વીરિયં અકત્વા તતો પરિહીનો અનુતપ્પિ, એવમેવ ત્વમ્પિ ઇમસ્મિં સાસને પટિયત્તસુવણ્ણપાતિસદિસં અરિયમગ્ગં ઓસ્સટ્ઠવીરિયતાય અનધિગચ્છન્તો તતો પરિહીનો દીઘરત્તં અનુતપ્પિસ્સસિ. સચે પન વીરિયં ન ઓસ્સજિસ્સસિ, પણ્ડિતવાણિજો સુવણ્ણપાતિં વિય મમ સાસને નવવિધમ્પિ લોકુત્તરધમ્મં પટિલભિસ્સસીતિ.

એવમસ્સ ¶ સત્થા અરહત્તેન કૂટં ગણ્હન્તો ઇમં ધમ્મદેસનં દસ્સેત્વા ચત્તારિ સચ્ચાનિ પકાસેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઓસ્સટ્ઠવીરિયો ભિક્ખુ અગ્ગફલે અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ.

સત્થાપિ દ્વે વત્થૂનિ કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેત્વા દસ્સેસિ – ‘‘તદા બાલવાણિજો દેવદત્તો અહોસિ, પણ્ડિતવાણિજો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

સેરિવવાણિજજાતકવણ્ણના તતિયા.

૪. ચૂળસેટ્ઠિજાતકવણ્ણના

અપ્પકેનપિ ¶ ¶ મેધાવીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં ભગવા રાજગહં ઉપનિસ્સાય જીવકમ્બવને વિહરન્તો ચૂળપન્થકત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ.

તત્થ ચૂળપન્થકસ્સ તાવ નિબ્બત્તિ કથેતબ્બા. રાજગહે કિર ધનસેટ્ઠિકુલસ્સ ધીતા અત્તનો દાસેનેવ સદ્ધિં સન્થવં કત્વા ‘‘અઞ્ઞેપિ મે ઇમં કમ્મં જાનેય્યુ’’ન્તિ ભીતા એવમાહ ‘‘અમ્હેહિ ઇમસ્મિં ઠાને વસિતું ન સક્કા, સચે મે માતાપિતરો ઇમં દોસં જાનિસ્સન્તિ, ખણ્ડાખણ્ડં કરિસ્સન્તિ, વિદેસં ગન્ત્વા વસિસ્સામા’’તિ હત્થસારં ગહેત્વા અગ્ગદ્વારેન નિક્ખમિત્વા ‘‘યત્થ વા તત્થ વા અઞ્ઞેહિ અજાનનટ્ઠાનં ગન્ત્વા વસિસ્સામા’’તિ ઉભોપિ અગમંસુ.

તેસં એકસ્મિં ઠાને વસન્તાનં સંવાસમન્વાય તસ્સા કુચ્છિયં ગબ્ભો પતિટ્ઠાસિ. સા ગબ્ભપરિપાકં આગમ્મ સામિકેન સદ્ધિં મન્તેસિ ‘‘ગબ્ભો મે પરિપાકં ગતો, ઞાતિબન્ધુવિરહિતે ઠાને ગબ્ભવુટ્ઠાનં નામ ઉભિન્નમ્પિ અમ્હાકં દુક્ખમેવ, કુલગેહમેવ ગચ્છામા’’તિ. સો ‘‘સચાહં ગમિસ્સામિ, જીવિતં મે નત્થી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અજ્જ ગચ્છામ, સ્વે ગચ્છામા’’તિ દિવસે અતિક્કામેસિ. સા ચિન્તેસિ ‘‘અયં બાલો અત્તનો દોસમહન્તતાય ગન્તું ન ઉસ્સહતિ, માતાપિતરો નામ એકન્તહિતા, અયં ગચ્છતુ વા મા વા, મયા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ. સા તસ્મિં ગેહા નિક્ખન્તે ગેહપરિક્ખારં પટિસામેત્વા અત્તનો કુલઘરં ગતભાવં અનન્તરગેહવાસીનં આરોચેત્વા મગ્ગં પટિપજ્જિ.

અથ સો પુરિસો ઘરં આગતો તં અદિસ્વા પટિવિસ્સકે પુચ્છિત્વા ‘‘કુલઘરં ગતા’’તિ સુત્વા વેગેન અનુબન્ધિત્વા અન્તરામગ્ગે સમ્પાપુણિ. તસ્સાપિ તત્થેવ ગબ્ભવુટ્ઠાનં અહોસિ. સો ‘‘કિં ઇદં ભદ્દે’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સામિ, એકો પુત્તો જાતો’’તિ. ‘‘ઇદાનિ કિં કરિસ્સામા’’તિ? ‘‘યસ્સત્થાય મયં કુલઘરં ગચ્છેય્યામ, તં કમ્મં અન્તરાવ નિપ્ફન્નં, તત્થ ગન્ત્વા કિં કરિસ્સામ, નિવત્તામા’’તિ દ્વેપિ એકચિત્તા હુત્વા નિવત્તિંસુ. તસ્સ ચ દારકસ્સ પન્થે જાતત્તા ‘‘પન્થકો’’તિ નામં અકંસુ ¶ . તસ્સા ન ચિરસ્સેવ અપરોપિ ગબ્ભો પતિટ્ઠહિ. સબ્બં પુરિમનયેનેવ વિત્થારેતબ્બં. તસ્સાપિ દારકસ્સ પન્થે જાતત્તા પઠમજાતસ્સ ‘‘મહાપન્થકો’’તિ નામં ¶ કત્વા ઇતરસ્સ ‘‘ચૂળપન્થકો’’તિ નામં અકંસુ. તે દ્વેપિ દારકે ગહેત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ આગતા.

તેસં ¶ તત્થ વસન્તાનં અયં મહાપન્થકદારકો અઞ્ઞે દારકે ‘‘ચૂળપિતા મહાપિતા’’તિ, ‘‘અય્યકો અય્યિકા’’તિ ચ વદન્તે સુત્વા માતરં પુચ્છિ ‘‘અમ્મ, અઞ્ઞે દારકા ‘ચૂળપિતા મહાપિતા’તિપિ વદન્તિ, ‘અય્યકો અય્યિકા’તિપિ વદન્તિ, અમ્હાકં ઞાતકા નત્થી’’તિ. ‘‘આમ, તાત, તુમ્હાકં એત્થ ઞાતકા નત્થિ, રાજગહનગરે પન વો ધનસેટ્ઠિ નામ અય્યકો, તત્થ તુમ્હાકં બહૂ ઞાતકા’’તિ. ‘‘કસ્મા તત્થ ન ગચ્છથ, અમ્મા’’તિ? સા અત્તનો અગમનકારણં પુત્તસ્સ અકથેત્વા પુત્તેસુ પુનપ્પુનં કથેન્તેસુ સામિકં આહ – ‘‘ઇમે દારકા મં અતિવિય કિલમેન્તિ, કિં નો માતાપિતરો દિસ્વા મંસં ખાદિસ્સન્તિ, એહિ દારકાનં અય્યકકુલં દસ્સેસ્સામા’’તિ. ‘‘અહં સમ્મુખા ભવિતું ન સક્ખિસ્સામિ, તં પન તત્થ નયિસ્સામી’’તિ. ‘‘સાધુ, અય્ય, યેન કેનચિ ઉપાયેન દારકાનં અય્યકકુલમેવ દટ્ઠું વટ્ટતી’’તિ દ્વેપિ જના દારકે આદાય અનુપુબ્બેન રાજગહં પત્વા નગરદ્વારે એકિસ્સા સાલાય નિવાસં કત્વા દારકમાતા દ્વે દારકે ગહેત્વા આગતભાવં માતાપિતૂનં આરોચાપેસિ.

તે તં સાસનં સુત્વા ‘‘સંસારે વિચરન્તાનં ન પુત્તો ન ધીતા નામ નત્થિ, તે અમ્હાકં મહાપરાધિકા, ન સક્કા તેહિ અમ્હાકં ચક્ખુપથે ઠાતું, એત્તકં પન ધનં ગહેત્વા દ્વેપિ જના ફાસુકટ્ઠાનં ગન્ત્વા જીવન્તુ, દારકે પન ઇધ પેસેન્તૂ’’તિ. સેટ્ઠિધીતા માતાપિતૂહિ પેસિતં ધનં ગહેત્વા દારકે આગતદૂતાનંયેવ હત્થે દત્વા પેસેસિ, દારકા અય્યકકુલે વડ્ઢન્તિ. તેસુ ચૂળપન્થકો અતિદહરો, મહાપન્થકો પન અય્યકેન સદ્ધિં દસબલસ્સ ધમ્મકથં સોતું ગચ્છતિ. તસ્સ નિચ્ચં સત્થુ સમ્મુખા ધમ્મં સુણન્તસ્સ પબ્બજ્જાય ચિત્તં નમિ. સો અય્યકં આહ ‘‘સચે તુમ્હે સમ્પટિચ્છથ, અહં પબ્બજેય્ય’’ન્તિ. ‘‘કિં વદેસિ, તાત, મય્હં સકલલોકસ્સપિ પબ્બજ્જાતો તવેવ પબ્બજ્જા ભદ્દિકા, સચે સક્કોસિ, પબ્બજ તાતા’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સત્થુ સન્તિકં ગતો. સત્થા ‘‘કિં મહાસેટ્ઠિ દારકો તે લદ્ધો’’તિ. ‘‘આમ, ભન્તે અયં દારકો મય્હં નત્તા, તુમ્હાકં ¶ સન્તિકે પબ્બજામીતિ વદતી’’તિ આહ. સત્થા અઞ્ઞતરં ¶ પિણ્ડચારિકં ભિક્ખું ‘‘ઇમં દારકં પબ્બાજેહી’’તિ આણાપેસિ. થેરો તસ્સ તચપઞ્ચકકમ્મટ્ઠાનં આચિક્ખિત્વા પબ્બાજેસિ. સો બહું બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિત્વા પરિપુણ્ણવસ્સો ઉપસમ્પદં લભિ. ઉપસમ્પન્નો હુત્વા યોનિસો મનસિકારે કમ્મં કરોન્તો અરહત્તં પાપુણિ.

સો ઝાનસુખેન, મગ્ગસુખેન, ફલસુખેન વીતિનામેન્તો ચિન્તેસિ ‘‘સક્કા નુ ખો ઇમં સુખં ચૂળપન્થકસ્સ દાતુ’’ન્તિ. તતો અય્યકસેટ્ઠિસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘મહાસેટ્ઠિ સચે તુમ્હે સમ્પટિચ્છથ, અહં ચૂળપન્થકં પબ્બાજેય્ય’’ન્તિ આહ. ‘‘પબ્બાજેથ, ભન્તે’’તિ. થેરો ચૂળપન્થકદારકં ¶ પબ્બાજેત્વા દસસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેસિ. ચૂળપન્થકસામણેરો પબ્બજિત્વાવ દન્ધો અહોસિ.

‘‘પદુમં યથા કોકનદં સુગન્ધં, પાતો સિયા ફુલ્લમવીતગન્ધં;

અઙ્ગીરસં પસ્સ વિરોચમાનં, તપન્તમાદિચ્ચમિવન્તલિક્ખે’’તિ. (સં. નિ. ૧.૧૨૩; અ. નિ. ૫.૧૯૫) –

ઇમં એકગાથં ચતૂહિ માસેહિ ગણ્હિતું નાસક્ખિ. સો કિર કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે પબ્બજિત્વા પઞ્ઞવા હુત્વા અઞ્ઞતરસ્સ દન્ધભિક્ખુનો ઉદ્દેસગ્ગહણકાલે પરિહાસકેળિં અકાસિ. સો ભિક્ખુ તેન પરિહાસેન લજ્જિતો નેવ ઉદ્દેસં ગણ્હિ, ન સજ્ઝાયમકાસિ. તેન કમ્મેન અયં પબ્બજિત્વાવ દન્ધો જાતો, ગહિતગહિતં પદં ઉપરૂપરિ પદં ગણ્હન્તસ્સ નસ્સતિ. તસ્સ ઇમમેવ ગાથં ગહેતું વાયમન્તસ્સ ચત્તારો માસા અતિક્કન્તા.

અથ નં મહાપન્થકો આહ ‘‘ચૂળપન્થક, ત્વં ઇમસ્મિં સાસને અભબ્બો, ચતૂહિ માસેહિ એકમ્પિ ગાથં ગહેતું ન સક્કોસિ, પબ્બજિતકિચ્ચં પન ત્વં કથં મત્થકં પાપેસ્સસિ, નિક્ખમ ઇતો’’તિ વિહારા નિક્કડ્ઢિ. ચૂળપન્થકો બુદ્ધસાસને સિનેહેન ગિહિભાવં ન પત્થેતિ. તસ્મિઞ્ચ કાલે મહાપન્થકો ભત્તુદ્દેસકો હોતિ. જીવકો કોમારભચ્ચો બહું ગન્ધમાલં આદાય અત્તનો અમ્બવનં ગન્ત્વા સત્થારં પૂજેત્વા ધમ્મં સુત્વા ઉટ્ઠાયાસના દસબલં વન્દિત્વા મહાપન્થકં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કિત્તકા ¶ , ભન્તે, સત્થુ સન્તિકે ભિક્ખૂ’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પઞ્ચમત્તાનિ ભિક્ખુસતાની’’તિ. ‘‘સ્વે, ભન્તે, બુદ્ધપ્પમુખાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ આદાય અમ્હાકં નિવેસને ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ. ‘‘ઉપાસક, ચૂળપન્થકો નામ ભિક્ખુ દન્ધો અવિરુળ્હિધમ્મો, તં ઠપેત્વા સેસાનં નિમન્તનં સમ્પટિચ્છામી’’તિ ¶ થેરો આહ. તં સુત્વા ચૂળપન્થકો ચિન્તેસિ ‘‘થેરો એત્તકાનં ભિક્ખૂનં નિમન્તનં સમ્પટિચ્છન્તો મં બાહિરં કત્વા સમ્પટિચ્છતિ, નિસ્સંસયં મય્હં ભાતિકસ્સ મયિ ચિત્તં ભિન્નં ભવિસ્સતિ, કિં ઇદાનિ મય્હં ઇમિના સાસનેન, ગિહી હુત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો જીવિસ્સામી’’તિ.

સો પુનદિવસે પાતોવ ‘‘ગિહી ભવિસ્સામી’’તિ પાયાસિ. સત્થા પચ્ચૂસકાલેયેવ લોકં ઓલોકેન્તો ઇમં કારણં દિસ્વા પઠમતરં ગન્ત્વા ચૂળપન્થકસ્સ ગમનમગ્ગે દ્વારકોટ્ઠકે ચઙ્કમન્તો અટ્ઠાસિ. ચૂળપન્થકો ઘરં ગચ્છન્તો સત્થારં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિ. અથ નં સત્થા ‘‘કહં પન, ત્વં ચૂળપન્થક, ઇમાય વેલાય ગચ્છસી’’તિ આહ. ભાતા મં, ભન્તે, નિક્કડ્ઢતિ ¶ , તેનાહં વિબ્ભમિતું ગચ્છામીતિ. ચૂળપન્થક, તવ પબ્બજ્જા નામ મમ સન્તકા, ભાતરા નિક્કડ્ઢિતો કસ્મા મમ સન્તિકં નાગઞ્છિ? એહિ કિં તે ગિહિભાવેન, મમ સન્તિકે ભવિસ્સસી’’તિ ભગવા ચૂળપન્થકં આદાય ગન્ત્વા ગન્ધકુટિપ્પમુખે નિસીદાપેત્વા ‘‘ચૂળપન્થક, ત્વં પુરત્થાભિમુખો હુત્વા ઇમં પિલોતિકં ‘રજોહરણં રજોહરણ’ન્તિ પરિમજ્જન્તો ઇધેવ હોહી’’તિ ઇદ્ધિયા અભિસઙ્ખતં પરિસુદ્ધં પિલોતિકાખણ્ડં દત્વા કાલે આરોચિતે ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો જીવકસ્સ ગેહં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિ.

ચૂળપન્થકોપિ સૂરિયં ઓલોકેન્તો તં પિલોતિકાખણ્ડં ‘‘રજોહરણં રજોહરણ’’ન્તિ પરિમજ્જન્તો નિસીદિ, તસ્સ તં પિલોતિકાખણ્ડં પરિમજ્જન્તસ્સ પરિમજ્જન્તસ્સ કિલિટ્ઠં અહોસિ. તતો ચિન્તેસિ ‘‘ઇદં પિલોતિકાખણ્ડં અતિવિય પરિસુદ્ધં, ઇમં પન અત્તભાવં નિસ્સાય પુરિમપકતિં વિજહિત્વા એવં કિલિટ્ઠં જાતં, અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’’તિ ખયવયં પટ્ઠપેન્તો વિપસ્સનં વડ્ઢેસિ. સત્થા ‘‘ચૂળપન્થકસ્સ ચિત્તં વિપસ્સનં આરુળ્હ’’ન્તિ ઞત્વા ‘‘ચૂળપન્થક, ત્વં એતં પિલોતિકાખણ્ડમેવ સંકિલિટ્ઠં રજોરઞ્જિતં જાતન્તિ મા સઞ્ઞં કરિ, અબ્ભન્તરે પન તે રાગરજાદયો અત્થિ, તે હરાહી’’તિ વત્વા ઓભાસં વિસ્સજ્જેત્વા પુરતો નિસિન્નો વિય પઞ્ઞાયમાનરૂપો હુત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘રાગો ¶ રજો ન ચ પન રેણુ વુચ્ચતિ, રાગસ્સેતં અધિવચનં રજોતિ;

એતં રજં વિપ્પજહિત્વ ભિક્ખવો, વિહરન્તિ તે વિગતરજસ્સ સાસને.

‘‘દોસો ¶ રજો ન ચ પન રેણુ વુચ્ચતિ, દોસસ્સેતં અધિવચનં રજોતિ;

એતં રજં વિપ્પજહિત્વ ભિક્ખવો, વિહરન્તિ તે વિગતરજસ્સ સાસને.

‘‘મોહો રજો ન ચ પન રેણુ વુચ્ચતિ, મોહસ્સેતં અધિવચનં રજોતિ;

એતં રજં વિપ્પજહિત્વ ભિક્ખવો, વિહરન્તિ તે વિગતરજસ્સ સાસને’’તિ. (મહાનિ. ૨૦૯; ચૂળનિ. ઉદયમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૭૪);

ગાથાપરિયોસાને ચૂળપન્થકો સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પાપુણિ, પટિસમ્ભિદાહિયેવસ્સ તીણિ પિટકાનિ આગમંસુ. સો કિર પુબ્બે રાજા હુત્વા નગરં પદક્ખિણં કરોન્તો નલાટતો સેદે મુચ્ચન્તે પરિસુદ્ધેન સાટકેન નલાટન્તં પુઞ્છિ, સાટકો કિલિટ્ઠો અહોસિ. સો ‘‘ઇમં સરીરં ¶ નિસ્સાય એવરૂપો પરિસુદ્ધો સાટકો પકતિં જહિત્વા કિલિટ્ઠો જાતો, અનિચ્ચા વત સઙ્ખારા’’તિ અનિચ્ચસઞ્ઞં પટિલભિ. તેન કારણેનસ્સ રજોહરણમેવ પચ્ચયો જાતો.

જીવકોપિ ખો કોમારભચ્ચો દસબલસ્સ દક્ખિણોદકં ઉપનામેસિ. સત્થા ‘‘નનુ, જીવક, વિહારે ભિક્ખૂ અત્થી’’તિ હત્થેન પત્તં પિદહિ. મહાપન્થકો ‘‘ભન્તે, વિહારે નત્થિ ભિક્ખૂ’’તિ આહ. સત્થા ‘‘અત્થિ જીવકા’’તિ આહ. જીવકો ‘‘તેન હિ, ભણે, ગચ્છ, વિહારે ભિક્ખૂનં અત્થિભાવં વા નત્થિભાવં વા જાનાહી’’તિ પુરિસં પેસેસિ. તસ્મિં ખણે ચૂળપન્થકો ‘‘મય્હં ભાતિકો ‘વિહારે ભિક્ખૂ નત્થી’તિ ભણતિ, વિહારે ભિક્ખૂનં અત્થિભાવમસ્સ પકાસેસ્સામી’’તિ સકલં અમ્બવનં ભિક્ખૂનંયેવ પૂરેસિ. એકચ્ચે ભિક્ખૂ ચીવરકમ્મં કરોન્તિ, એકચ્ચે રજનકમ્મં, એકચ્ચે સજ્ઝાયં કરોન્તીતિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં અસદિસં ભિક્ખુસહસ્સં માપેસિ. સો પુરિસો વિહારે બહૂ ભિક્ખૂ દિસ્વા નિવત્તિત્વા ‘‘અય્ય ¶ , સકલં અમ્બવનં ભિક્ખૂહિ પરિપુણ્ણ’’ન્તિ જીવકસ્સ આરોચેસિ. થેરોપિ ખો તત્થેવ –

‘‘સહસ્સક્ખત્તુમત્તાનં, નિમ્મિનિત્વાન પન્થકો;

નિસીદમ્બવને રમ્મે, યાવ કાલપ્પવેદના’’તિ. (થેરગા. ૫૬૩);

અથ સત્થા તં પુરિસં આહ – ‘‘વિહારં ગન્ત્વા ‘સત્થા ચૂળપન્થકં નામ પક્કોસતી’તિ વદેહી’’તિ. તેન ગન્ત્વા તથાવુત્તે ‘‘અહં ચૂળપન્થકો, અહં ચૂળપન્થકો’’તિ મુખસહસ્સં ઉટ્ઠહિ. પુરિસો ગન્ત્વા ‘‘સબ્બેપિ કિર તે, ભન્તે, ચૂળપન્થકાયેવ નામા’’તિ આહ. તેન હિ ત્વં ગન્ત્વા યો પઠમં ‘‘અહં ચૂળપન્થકો’’તિ વદતિ, તં ¶ હત્થે ગણ્હ, અવસેસા અન્તરધાયિસ્સન્તીતિ. સો તથા અકાસિ, તાવદેવ સહસ્સમત્તા ભિક્ખૂ અન્તરધાયિંસુ. થેરો તેન પુરિસેન સદ્ધિં અગમાસિ. સત્થા ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને જીવકં આમન્તેસિ ‘‘જીવક, ચૂળપન્થકસ્સ પત્તં ગણ્હ, અયં તે અનુમોદનં કરિસ્સતી’’તિ. જીવકો તથા અકાસિ. થેરો સીહનાદં નદન્તો તરુણસીહો વિય તીણિ પિટકાનિ સંખોભેત્વા અનુમોદનં અકાસિ.

સત્થા ઉટ્ઠાયાસના ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો વિહારં ગન્ત્વા ભિક્ખૂહિ વત્તે દસ્સિતે ઉટ્ઠાયાસના ગન્ધકુટિપ્પમુખે ઠત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સુગતોવાદં દત્વા કમ્મટ્ઠાનં કથેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં ઉય્યોજેત્વા સુરભિગન્ધવાસિતં ગન્ધકુટિં પવિસિત્વા દક્ખિણેન પસ્સેન સીહસેય્યં ઉપગતો. અથ સાયન્હસમયે ધમ્મસભાયં ભિક્ખૂ ઇતો ચિતો ચ સમોસરિત્વા રત્તકમ્બલસાણિં પરિક્ખિપન્તા ¶ વિય નિસીદિત્વા સત્થુ ગુણકથં આરભિંસુ ‘‘આવુસો, મહાપન્થકો ચૂળપન્થકસ્સ અજ્ઝાસયં અજાનન્તો ‘ચતૂહિ માસેહિ એકગાથં ગણ્હિતું ન સક્કોતિ, દન્ધો અય’ન્તિ વિહારા નિક્કડ્ઢિ, સમ્માસમ્બુદ્ધો પન અત્તનો અનુત્તરધમ્મરાજતાય એકસ્મિંયેવસ્સ અન્તરભત્તે સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં અદાસિ, તીણિ પિટકાનિ પટિસમ્ભિદાહિયેવ આગતાનિ, અહો બુદ્ધાનં બલં નામ મહન્ત’’ન્તિ.

અથ ભગવા ધમ્મસભાયં ઇમં કથાપવત્તિં ઞત્વા ‘‘અજ્જ મયા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ બુદ્ધસેય્યાય ઉટ્ઠાય સુરત્તદુપટ્ટં નિવાસેત્વા વિજ્જુલતં વિય કાયબન્ધનં ¶ બન્ધિત્વા રત્તકમ્બલસદિસં સુગતમહાચીવરં પારુપિત્વા સુરભિગન્ધકુટિતો નિક્ખમ્મ મત્તવારણો વિય સીહવિક્કન્તવિલાસેન વિજમ્ભમાનો સીહો વિય અનન્તાય બુદ્ધલીલાય ધમ્મસભં ગન્ત્વા અલઙ્કતમણ્ડપમજ્ઝે સુપઞ્ઞત્તવરબુદ્ધાસનં અભિરુય્હ છબ્બણ્ણબુદ્ધરસ્મિયો વિસ્સજ્જેન્તો અણ્ણવકુચ્છિં ઓભાસયમાનો યુગન્ધરમત્થકે બાલસૂરિયો વિય આસનમજ્ઝે નિસીદિ. સમ્માસમ્બુદ્ધે પન આગતમત્તે ભિક્ખુસઙ્ઘો કથં પચ્છિન્દિત્વા તુણ્હી અહોસિ.

સત્થા મુદુકેન મેત્તચિત્તેન પરિસં ઓલોકેત્વા ‘‘અયં પરિસા અતિવિય સોભતિ, એકસ્સપિ હત્થકુક્કુચ્ચં વા પાદકુક્કુચ્ચં વા ઉક્કાસિતસદ્દો વા ખિપિતસદ્દો વા નત્થિ, સબ્બેપિમે બુદ્ધગારવેન સગારવા બુદ્ધતેજેન તજ્જિતા મયિ આયુકપ્પમ્પિ અકથેત્વા નિસિન્ને પઠમં કથં સમુટ્ઠાપેત્વા ન કથેસ્સન્તિ, કથાસમુટ્ઠાપનવત્તં નામ મયાવ જાનિતબ્બં, અહમેવ પઠમં કથેસ્સામી’’તિ મધુરેન બ્રહ્મસ્સરેન ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે ¶ , એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના, કા ચ પન વો અન્તરાકથા વિપ્પકતા’’તિ આહ. ભન્તે, ન મયં ઇમસ્મિં ઠાને નિસિન્ના અઞ્ઞં તિરચ્છાનકથં કથેમ, તુમ્હાકંયેવ પન ગુણે વણ્ણયમાના નિસિન્નામ્હ ‘‘આવુસો મહાપન્થકો ચૂળપન્થકસ્સ અજ્ઝાસયં અજાનન્તો ‘ચતૂહિ માસેહિ એકં ગાથં ગણ્હિતું ન સક્કોતિ, દન્ધો અય’ન્તિ વિહારા નિક્કડ્ઢિ, સમ્માસમ્બુદ્ધો પન અનુત્તરધમ્મરાજતાય એકસ્મિંયેવસ્સ અન્તરભત્તે સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં અદાસિ, અહો બુદ્ધાનં બલં નામ મહન્ત’’ન્તિ. સત્થા ભિક્ખૂનં કથં સુત્વા ‘‘ભિક્ખવે, ચૂળપન્થકો મં નિસ્સાય ઇદાનિ તાવ ધમ્મેસુ ધમ્મમહન્તતં પત્તો, પુબ્બે પન મં નિસ્સાય ભોગેસુપિ ભોગમહન્તતં પાપુણી’’તિ આહ. ભિક્ખૂ તસ્સત્થસ્સ આવિભાવત્થં ભગવન્તં યાચિંસુ. ભગવા ભવન્તરેન પટિચ્છન્નં કારણં પાકટં અકાસિ.

અતીતે કાસિરટ્ઠે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો ¶ સેટ્ઠિટ્ઠાનં લભિત્વા ચૂળસેટ્ઠિ નામ અહોસિ, સો પણ્ડિતો બ્યત્તો સબ્બનિમિત્તાનિ જાનાતિ. સો એકદિવસં રાજુપટ્ઠાનં ગચ્છન્તો અન્તરવીથિયં મતમૂસિકં દિસ્વા તઙ્ખણઞ્ઞેવ નક્ખત્તં ¶ સમાનેત્વા ઇદમાહ ‘‘સક્કા ચક્ખુમતા કુલપુત્તેન ઇમં ઉન્દૂરં ગહેત્વા પુત્તદારભરણઞ્ચ કાતું કમ્મન્તે ચ પયોજેતુ’’ન્તિ? અઞ્ઞતરો દુગ્ગતકુલપુત્તો તં સેટ્ઠિસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘નાયં અજાનિત્વા કથેસ્સતી’’તિ તં મૂસિકં ગહેત્વા એકસ્મિં આપણે બિળાલસ્સત્થાય વિક્કિણિત્વા કાકણિકં લભિત્વા તાય કાકણિકાય ફાણિતં ગહેત્વા એકેન ઘટેન પાનીયં ગણ્હિ. સો અરઞ્ઞતો આગચ્છન્તે માલાકારે દિસ્વા થોકં થોકં ફાણિતખણ્ડં દત્વા ઉળુઙ્કેન પાનીયં અદાસિ, તે ચસ્સ એકેકં પુપ્ફમુટ્ઠિં અદંસુ. સો તેન પુપ્ફમૂલેન પુનદિવસેપિ ફાણિતઞ્ચ પાનીયઘટઞ્ચ ગહેત્વા પુપ્ફારામમેવ ગતો. તસ્સ તં દિવસં માલાકારા અડ્ઢોચિતકે પુપ્ફગચ્છે દત્વા અગમંસુ. સો ન ચિરસ્સેવ ઇમિના ઉપાયેન અટ્ઠ કહાપણે લભિ.

પુન એકસ્મિં વાતવુટ્ઠિદિવસે રાજુય્યાને બહૂ સુક્ખદણ્ડકા ચ સાખા ચ પલાસઞ્ચ વાતેન પાતિતં હોતિ, ઉય્યાનપાલો છડ્ડેતું ઉપાયં ન પસ્સતિ ¶ . સો તત્થ ગન્ત્વા ‘‘સચે ઇમાનિ દારુપણ્ણાનિ મય્હં દસ્સસિ, અહં તે ઇમાનિ સબ્બાનિ નીહરિસ્સામી’’તિ ઉય્યાનપાલં આહ, સો ‘‘ગણ્હ અય્યા’’તિ સમ્પટિચ્છિ. ચૂળન્તેવાસિકો દારકાનં કીળનમણ્ડલં ગન્ત્વા ફાણિતં દત્વા મુહુત્તેન સબ્બાનિ દારુપણ્ણાનિ નીહરાપેત્વા ઉય્યાનદ્વારે રાસિં કારેસિ. તદા રાજકુમ્ભકારો રાજકુલે ભાજનાનં પચનત્થાય દારૂનિ પરિયેસમાનો ઉય્યાનદ્વારે તાનિ દિસ્વા તસ્સ હત્થતો કિણિત્વા ગણ્હિ. તં દિવસં ચૂળન્તેવાસિકો દારુવિક્કયેન સોળસ કહાપણે ચાટિઆદીનિ ચ પઞ્ચ ભાજનાનિ લભિ.

સો ચતુવીસતિયા કહાપણેસુ જાતેસુ ‘‘અત્થિ અયં ઉપાયો મય્હ’’ન્તિ નગરદ્વારતો અવિદૂરે ઠાને એકં પાનીયચાટિં ઠપેત્વા પઞ્ચસતે તિણહારકે પાનીયેન ઉપટ્ઠહિ. તે આહંસુ ‘‘સમ્મ, ત્વં અમ્હાકં બહૂપકારો, કિં તે કરોમા’’તિ? સો ‘‘મય્હં કિચ્ચે ઉપ્પન્ને કરિસ્સથા’’તિ વત્વા ઇતો ચિતો ચ વિચરન્તો થલપથકમ્મિકેન ચ જલપથકમ્મિકેન ચ સદ્ધિં મિત્તસન્થવં અકાસિ. તસ્સ થલપથકમ્મિકો ‘‘સ્વે ઇમં નગરં અસ્સવાણિજકો પઞ્ચ અસ્સસતાનિ ગહેત્વા આગમિસ્સતી’’તિ આચિક્ખિ. સો તસ્સ વચનં સુત્વા તિણહારકે આહ ‘‘અજ્જ મય્હં એકેકં તિણકલાપં દેથ, મયા ચ તિણે અવિક્કિણિતે અત્તનો તિણં મા વિક્કિણથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ¶ પઞ્ચ તિણકલાપસતાનિ આહરિત્વા તસ્સ ¶ ઘરે પાપયિંસુ. અસ્સવાણિજો સકલનગરે અસ્સાનં ગોચરં અલભિત્વા તસ્સ સહસ્સં દત્વા તં તિણં ગણ્હિ.

તતો કતિપાહચ્ચયેનસ્સ જલપથકમ્મિકો સહાયકો આરોચેસિ ‘‘પટ્ટનમ્હિ મહાનાવા આગતા’’તિ. સો ‘‘અત્થિ અયં ઉપાયો’’તિ અટ્ઠહિ કહાપણેહિ સબ્બપરિવારસમ્પન્નં તાવકાલિકં રથં ગહેત્વા મહન્તેન યસેન નાવાપટ્ટનં ગન્ત્વા એકં અઙ્ગુલિમુદ્દિકં નાવિકસ્સ સચ્ચકારં દત્વા અવિદૂરે ઠાને સાણિયા પરિક્ખિપાપેત્વા નિસિન્નો પુરિસે આણાપેસિ ‘‘બાહિરતો વાણિજેસુ આગતેસુ તતિયેન પટિહારેન મં આરોચેથા’’તિ ¶ . ‘‘નાવા આગતા’’તિ સુત્વા બારાણસિતો સતમત્તા વાણિજા ‘‘ભણ્ડં ગણ્હામા’’તિ આગમિંસુ. ભણ્ડં તુમ્હે ન લભિસ્સથ, અસુકટ્ઠાને નામ મહાવાણિજેન સચ્ચકારો દિન્નોતિ. તે તં સુત્વા તસ્સ સન્તિકં આગતા. પાદમૂલિકપુરિસા પુરિમસઞ્ઞાવસેન તતિયેન પટિહારેન તેસં આગતભાવં આરોચેસું. તે સતમત્તા વાણિજા એકેકં સહસ્સં દત્વા તેન સદ્ધિં નાવાય પત્તિકા હુત્વા પુન એકેકં સહસ્સં દત્વા પત્તિં વિસ્સજ્જાપેત્વા ભણ્ડં અત્તનો સન્તકમકંસુ.

ચૂળન્તેવાસિકો દ્વે સતસહસ્સાનિ ગણ્હિત્વા બારાણસિં આગન્ત્વા ‘‘કતઞ્ઞુના મે ભવિતું વટ્ટતી’’તિ એકં સતસહસ્સં ગાહાપેત્વા ચૂળસેટ્ઠિસ્સ સમીપં ગતો. અથ નં સેટ્ઠિ ‘‘કિં તે, તાત, કત્વા ઇદં ધનં લદ્ધ’’ન્તિ પુચ્છિ. સો ‘‘તુમ્હેહિ કથિતઉપાયે ઠત્વા ચતુમાસમ્ભન્તરેયેવ લદ્ધ’’ન્તિ મતમૂસિકં આદિં કત્વા સબ્બં વત્થું કથેસિ. ચૂળસેટ્ઠિ તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ઇદાનિ એવરૂપં દારકં મમ સન્તકં કાતું વટ્ટતી’’તિ વયપ્પત્તં અત્તનો ધીતરં દત્વા સકલકુટુમ્બસ્સ સામિકં અકાસિ. સો સેટ્ઠિનો અચ્ચયેન તસ્મિં નગરે સેટ્ઠિટ્ઠાનં લભિ. બોધિસત્તોપિ યથાકમ્મં અગમાસિ.

સમ્માસમ્બુદ્ધોપિ ઇમં ધમ્મદેસનં કથેત્વા અભિસમ્બુદ્ધોવ ઇમં ગાથં કથેસિ –

૪.

‘‘અપ્પકેનપિ મેધાવી, પાભતેન વિચક્ખણો;

સમુટ્ઠાપેતિ અત્તાનં, અણું અગ્ગિંવ સન્ધમ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ અપ્પકેનપીતિ થોકેનપિ પરિત્તકેનપિ. મેધાવીતિ પઞ્ઞવા. પાભતેનાતિ ભણ્ડમૂલેન. વિચક્ખણોતિ વોહારકુસલો. સમુટ્ઠાપેતિ અત્તાનન્તિ મહન્તં ધનઞ્ચ યસઞ્ચ ઉપ્પાદેત્વા તત્થ અત્તાનં સણ્ઠાપેતિ પતિટ્ઠાપેતિ. યથા કિં? અણું અગ્ગિંવ સન્ધમં, યથા પણ્ડિતપુરિસો ¶ પરિત્તં અગ્ગિં અનુક્કમેન ગોમયચુણ્ણાદીનિ પક્ખિપિત્વા મુખવાતેન ધમન્તો સમુટ્ઠાપેતિ વડ્ઢેતિ મહન્તં અગ્ગિક્ખન્ધં કરોતિ, એવમેવ પણ્ડિતો થોકમ્પિ પાભતં લભિત્વા નાનાઉપાયેહિ પયોજેત્વા ધનઞ્ચ યસઞ્ચ વડ્ઢેતિ ¶ , વડ્ઢેત્વા ચ પન તત્થ અત્તાનં પતિટ્ઠાપેતિ, તાય એવ વા પન ધનયસમહન્તતાય અત્તાનં સમુટ્ઠાપેતિ, અભિઞ્ઞાતં પાકટં કરોતીતિ અત્થો.

ઇતિ ભગવા ‘‘ભિક્ખવે, ચૂળપન્થકો મં નિસ્સાય ઇદાનિ ધમ્મેસુ ધમ્મમહન્તતં પત્તો, પુબ્બે પન ભોગેસુપિ ભોગમહન્તતં પાપુણી’’તિ એવં ઇમં ધમ્મદેસનં દસ્સેત્વા દ્વે વત્થૂનિ કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા ચૂળન્તેવાસિકો ચૂળપન્થકો અહોસિ, ચૂળકસેટ્ઠિ પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

ચૂળસેટ્ઠિજાતકવણ્ણના ચતુત્થા.

૫. તણ્ડુલનાળિજાતકવણ્ણના

કિમગ્ઘતિ તણ્ડુલનાળિકાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો લાલુદાયિત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ. તસ્મિં સમયે આયસ્મા દબ્બો મલ્લપુત્તો સઙ્ઘસ્સ ભત્તુદ્દેસકો હોતિ. તસ્મિં પાતોવ સલાકભત્તાનિ ઉદ્દિસમાને લાલુદાયિત્થેરસ્સ કદાચિ વરભત્તં પાપુણાતિ, કદાચિ લામકભત્તં. સો લામકભત્તસ્સ પત્તદિવસે સલાકગ્ગં આકુલં કરોતિ, ‘‘કિં દબ્બોવ સલાકં દાતું જાનાતિ, અમ્હે ન જાનામા’’તિ વદતિ. તસ્મિં સલાકગ્ગં આકુલં કરોન્તે ‘‘હન્દ દાનિ ત્વમેવ સલાકં દેહી’’તિ સલાકપચ્છિં અદંસુ. તતો પટ્ઠાય સો સઙ્ઘસ્સ સલાકં અદાસિ. દેન્તો ચ પન ‘‘ઇદં વરભત્ત’’ન્તિ વા ‘‘લામકભત્ત’’ન્તિ વા ‘‘અસુકવસ્સગ્ગે વરભત્ત’’ન્તિ વા ‘‘અસુકવસ્સગ્ગે લામકભત્ત’’ન્તિ વા ન જાનાતિ, ઠિતિકં કરોન્તોપિ ‘‘અસુકવસ્સગ્ગે ઠિતિકા’’તિ ન ¶ સલ્લક્ખેતિ. ભિક્ખૂનં ઠિતવેલાય ‘‘ઇમસ્મિં ઠાને અયં ઠિતિકા ઠિતા, ઇમસ્મિં ઠાને અય’’ન્તિ ભૂમિયં વા ભિત્તિયં વા લેખં કડ્ઢતિ. પુનદિવસે સલાકગ્ગે ભિક્ખૂ મન્દતરા વા હોન્તિ બહુતરા વા, તેસુ મન્દતરેસુ લેખા હેટ્ઠા હોતિ, બહુતરેસુ ઉપરિ. સો ઠિતિકં અજાનન્તો લેખાસઞ્ઞાય સલાકં દેતિ.

અથ નં ભિક્ખૂ ‘‘આવુસો, ઉદાયિ, લેખા નામ હેટ્ઠા વા હોતિ ઉપરિ વા, વરભત્તં પન અસુકવસ્સગ્ગે ઠિતં, લામકભત્તં અસુકવસ્સગ્ગે’’તિ આહંસુ. સો ભિક્ખૂ પટિપ્ફરન્તો ‘‘યદિ ¶ એવં અયં લેખા કસ્મા એવં ઠિતા, કિં અહં તુમ્હાકં સદ્દહામિ, ઇમિસ્સા લેખાય સદ્દહામી’’તિ વદતિ. અથ નં દહરા ચ સામણેરા ચ ‘‘આવુસો લાલુદાયિ ¶ તયિ સલાકં દેન્તે ભિક્ખૂ લાભેન પરિહાયન્તિ, ન ત્વં દાતું અનુચ્છવિકો, ગચ્છ ઇતો’’તિ સલાકગ્ગતો નિક્કડ્ઢિંસુ. તસ્મિં ખણે સલાકગ્ગે મહન્તં કોલાહલં અહોસિ. તં સુત્વા સત્થા આનન્દત્થેરં પુચ્છિ ‘‘આનન્દ, સલાકગ્ગે મહન્તં કોલાહલં, કિં સદ્દો નામેસો’’તિ. થેરો તથાગતસ્સ તમત્થં આરોચેસિ. ‘‘આનન્દ, ન ઇદાનેવ લાલુદાયિ અત્તનો બાલતાય પરેસં લાભહાનિં કરોતિ, પુબ્બેપિ અકાસિયેવા’’તિ આહ. થેરો તસ્સત્થસ્સ આવિભાવત્થં ભગવન્તં યાચિ. ભગવા ભવન્તરેન પટિચ્છન્નં કારણં પાકટં અકાસિ.

અતીતે કાસિરટ્ઠે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તો રાજા અહોસિ. તદા અમ્હાકં બોધિસત્તો તસ્સ અગ્ઘાપનિકો અહોસિ. હત્થિઅસ્સાદીનિ ચેવ મણિસુવણ્ણાદીનિ ચ અગ્ઘાપેસિ, અગ્ઘાપેત્વા ભણ્ડસામિકાનં ભણ્ડાનુરૂપમેવ મૂલં દાપેસિ. રાજા પન લુદ્ધો હોતિ, સો લોભપકતિતાય એવં ચિન્તેસિ ‘‘અયં અગ્ઘાપનિકો એવં અગ્ઘાપેન્તો ન ચિરસ્સેવ મમ ગેહે ધનં પરિક્ખયં ગમેસ્સતિ, અઞ્ઞં અગ્ઘાપનિકં કરિસ્સામી’’તિ. સો સીહપઞ્જરં ઉગ્ઘાટેત્વા રાજઙ્ગણં ઓલોકેન્તો એકં ગામિકમનુસ્સં લોલબાલં રાજઙ્ગણેન ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘એસ મય્હં અગ્ઘાપનિકકમ્મં કાતું સક્ખિસ્સતી’’તિ તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સક્ખિસ્સસિ, ભણે, અમ્હાકં અગ્ઘાપનિકકમ્મં કાતુ’’ન્તિ આહ. સક્ખિસ્સામિ, દેવાતિ. રાજા અત્તનો ધનરક્ખણત્થાય તં બાલં અગ્ઘાપનિકકમ્મે ઠપેસિ. તતો પટ્ઠાય સો બાલો હત્થિઅસ્સાદીનિ અગ્ઘાપેન્તો અગ્ઘં હાપેત્વા ¶ યથારુચિયા કથેતિ. તસ્સ ઠાનન્તરે ઠિતત્તા યં સો કથેતિ, તમેવ મૂલં હોતિ.

તસ્મિં કાલે ઉત્તરાપથતો એકો અસ્સવાણિજો પઞ્ચ અસ્સસતાનિ આનેસિ. રાજા તં પુરિસં પક્કોસાપેત્વા અસ્સે અગ્ઘાપેસિ. સો પઞ્ચન્નં અસ્સસતાનં એકં તણ્ડુલનાળિકં અગ્ઘમકાસિ. કત્વા ચ પન ‘‘અસ્સવાણિજસ્સ એકં તણ્ડુલનાળિકં દેથા’’તિ વત્વા અસ્સે અસ્સસાલાયં ¶ સણ્ઠાપેસિ. અસ્સવાણિજો પોરાણઅગ્ઘાપનિકસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તં પવત્તિં આરોચેત્વા ‘‘ઇદાનિ કિં કત્તબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિ. સો આહ ‘‘તસ્સ પુરિસસ્સ લઞ્જં દત્વા એવં પુચ્છથ ‘અમ્હાકં તાવ અસ્સા એકં તણ્ડુલનાળિકં અગ્ઘન્તીતિ ઞાતમેતં, તુમ્હે પન નિસ્સાય તણ્ડુલનાળિયા અગ્ઘં જાનિતુકામમ્હા, સક્ખિસ્સથ નો રઞ્ઞો સન્તિકે ઠત્વા સા તણ્ડુલનાળિકા ઇદં નામ અગ્ઘતીતિ વત્તુ’ન્તિ, સચે સક્કોમીતિ વદતિ, તં ગહેત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં ગચ્છથ, અહમ્પિ તત્થ આગમિસ્સામી’’તિ.

અસ્સવાણિજો ¶ ‘‘સાધૂ’’તિ બોધિસત્તસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા અગ્ઘાપનિકસ્સ લઞ્જં દત્વા તમત્થં આરોચેસિ. સો લઞ્જં લભિત્વાવ ‘‘સક્ખિસ્સામિ તણ્ડુલનાળિં અગ્ઘાપેતુ’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ ગચ્છામ રાજકુલ’’ન્તિ તં આદાય રઞ્ઞો સન્તિકં અગમાસિ. બોધિસત્તોપિ અઞ્ઞેપિ બહૂ અમચ્ચા અગમિંસુ. અસ્સવાણિજો રાજાનં વન્દિત્વા આહ – ‘‘દેવ, પઞ્ચન્નં અસ્સસતાનં એકં તણ્ડુલનાળિં અગ્ઘનકભાવં જાનામ, સા પન તણ્ડુલનાળિ કિં અગ્ઘતીતિ અગ્ઘાપનિકં પુચ્છથ દેવા’’તિ. રાજા તં પવત્તિં અજાનન્તો ‘‘અમ્ભો અગ્ઘાપનિક, પઞ્ચ અસ્સસતાનિ કિં અગ્ઘન્તી’’તિ પુચ્છિ. તણ્ડુલનાળિં, દેવાતિ. ‘‘હોતુ, ભણે, અસ્સા તાવ તણ્ડુલનાળિં અગ્ઘન્તુ. સા પન કિં અગ્ઘતિ તણ્ડુલનાળિકા’’તિ પુચ્છિ. સો બાલપુરિસો ‘‘બારાણસિં સન્તરબાહિરં અગ્ઘતિ તણ્ડુલનાળિકા’’તિ આહ. સો કિર પુબ્બે રાજાનં અનુવત્તન્તો એકં તણ્ડુલનાળિં અસ્સાનં અગ્ઘમકાસિ. પુન વાણિજસ્સ હત્થતો લઞ્જં લભિત્વા તસ્સા તણ્ડુલનાળિકાય બારાણસિં સન્તરબાહિરં અગ્ઘમકાસિ. તદા પન બારાણસિયા પાકારપરિક્ખેપો દ્વાદસયોજનિકો હોતિ. ઇદમસ્સ અન્તરં, બાહિરં પન તિયોજનસતિકં રટ્ઠં. ઇતિ સો બાલો ¶ એવં મહન્તં બારાણસિં સન્તરબાહિરં તણ્ડુલનાળિકાય અગ્ઘમકાસિ.

તં સુત્વા અમચ્ચા પાણિં ¶ પહરિત્વા હસમાના ‘‘મયં પુબ્બે પથવિઞ્ચ રજ્જઞ્ચ અનગ્ઘન્તિ સઞ્ઞિનો અહુમ્હ, એવં મહન્તં કિર સરાજકં બારાણસિરજ્જં તણ્ડુલનાળિમત્તં અગ્ઘતિ, અહો અગ્ઘાપનિકસ્સ ઞાણસમ્પદા. કહં એત્તકં કાલં અયં અગ્ઘાપનિકો વિહાસિ, અમ્હાકં રઞ્ઞો એવ અનુચ્છવિકો’’તિ પરિહાસં અકંસુ –

૫.

‘‘કિમગ્ઘતિ તણ્ડુલનાળિકાયં, અસ્સાન મૂલાય વદેહિ રાજ;

બારાણસિં સન્તરબાહિરં, અયમગ્ઘતિ તણ્ડુલનાળિકા’’તિ.

તસ્મિં કાલે રાજા લજ્જિતો તં બાલં નિક્કડ્ઢાપેત્વા બોધિસત્તસ્સેવ અગ્ઘાપનિકટ્ઠાનં અદાસિ. બોધિસત્તોપિ યથાકમ્મં ગતો.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા દ્વે વત્થૂનિ કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા ગામિકબાલઅગ્ઘાપનિકો લાલુદાયી અહોસિ, પણ્ડિતઅગ્ઘાપનિકો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ દેસનં નિટ્ઠાપેસિ.

તણ્ડુલનાળિજાતકવણ્ણના પઞ્ચમા.

૬. દેવધમ્મજાતકવણ્ણના

હિરિઓત્તપ્પસમ્પન્નાતિ ¶ ઇદં ભગવા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં બહુભણ્ડિકં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. સાવત્થિવાસી કિરેકો કુટુમ્બિકો ભરિયાય કાલકતાય પબ્બજિ. સો પબ્બજન્તો અત્તનો પરિવેણઞ્ચ અગ્ગિસાલઞ્ચ ભણ્ડગબ્ભઞ્ચ કારેત્વા ભણ્ડગબ્ભં સપ્પિતણ્ડુલાદીહિ પૂરેત્વા પબ્બજિ. પબ્બજિત્વા ચ પન અત્તનો દાસે પક્કોસાપેત્વા યથારુચિતં આહારં પચાપેત્વા ભુઞ્જતિ, બહુપરિક્ખારો ચ અહોસિ ¶ , રત્તિં અઞ્ઞં નિવાસનપારુપનં હોતિ, દિવા અઞ્ઞં. વિહારપચ્ચન્તે વસતિ. તસ્સેકદિવસં ચીવરપચ્ચત્થરણાદીનિ નીહરિત્વા પરિવેણે પત્થરિત્વા સુક્ખાપેન્તસ્સ સમ્બહુલા જાનપદા ભિક્ખૂ સેનાસનચારિકં આહિણ્ડન્તા પરિવેણં ગન્ત્વા ચીવરાદીનિ દિસ્વા ‘‘કસ્સિમાની’’તિ પુચ્છિંસુ. સો ‘‘મય્હં, આવુસો’’તિ આહ. ‘‘આવુસો, ઇદમ્પિ ચીવરં, ઇદમ્પિ નિવાસનં, ઇદમ્પિ પચ્ચત્થરણં, સબ્બં તુય્હમેવા’’તિ? ‘‘આમ મય્હમેવા’’તિ. ‘‘આવુસો ભગવતા તીણિ ચીવરાનિ અનુઞ્ઞાતાનિ, ત્વં એવં અપ્પિચ્છસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા એવં બહુપરિક્ખારો જાતો, એહિ તં દસબલસ્સ સન્તિકં નેસ્સામા’’તિ તં આદાય સત્થુ સન્તિકં અગમંસુ.

સત્થા દિસ્વાવ ‘‘કિં નુ ખો, ભિક્ખવે ¶ , અનિચ્છમાનકંયેવ ભિક્ખું ગણ્હિત્વા આગતત્થા’’તિ આહ. ‘‘ભન્તે, અયં ભિક્ખુ બહુભણ્ડો બહુપરિક્ખારો’’તિ. ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ બહુભણ્ડો’’તિ? ‘‘સચ્ચં, ભગવા’’તિ. ‘‘કસ્મા પન ત્વં ભિક્ખુ બહુભણ્ડો જાતો’’? ‘‘નનુ અહં અપ્પિચ્છતાય સન્તુટ્ઠિતાય પવિવેકસ્સ વીરિયારમ્ભસ્સ વણ્ણં વદામી’’તિ. સો સત્થુ વચનં સુત્વા કુપિતો ‘‘ઇમિના દાનિ નીહારેન ચરિસ્સામી’’તિ પારુપનં છડ્ડેત્વા પરિસમજ્ઝે એકચીવરો અટ્ઠાસિ.

અથ નં સત્થા ઉપત્થમ્ભયમાનો ‘‘નનુ ત્વં ભિક્ખુ પુબ્બે હિરોત્તપ્પગવેસકો દકરક્ખસકાલેપિ હિરોત્તપ્પં ગવેસમાનો દ્વાદસ સંવચ્છરાનિ વિહાસિ, અથ કસ્મા ઇદાનિ એવં ગરુકે બુદ્ધસાસને પબ્બજિત્વા ચતુપરિસમજ્ઝે પારુપનં છડ્ડેત્વા હિરોત્તપ્પં પહાય ઠિતોસી’’તિ? સો સત્થુ વચનં સુત્વા હિરોત્તપ્પં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા તં ચીવરં પારુપિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. ભિક્ખૂ તસ્સત્થસ્સ આવિભાવત્થં ભગવન્તં યાચિંસુ, ભગવા ભવન્તરેન પટિચ્છન્નં કારણં પાકટં અકાસિ.

અતીતે કાસિરટ્ઠે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તો નામ રાજા અહોસિ. તદા બોધિસત્તો તસ્સ અગ્ગમહેસિયા ¶ કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હિ. તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે ‘‘મહિસાસકુમારો’’તિ નામં અકંસુ. તસ્સ આધાવિત્વા પરિધાવિત્વા વિચરણકાલે રઞ્ઞો અઞ્ઞોપિ પુત્તો જાતો, તસ્સ ‘‘ચન્દકુમારો’’તિ નામં અકંસુ. તસ્સ પન આધાવિત્વા પરિધાવિત્વા વિચરણકાલે બોધિસત્તસ્સ માતા કાલમકાસિ, રાજા અઞ્ઞં ¶ અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસિ. સા રઞ્ઞો પિયા અહોસિ મનાપા, સાપિ સંવાસમન્વાય એકં પુત્તં વિજાયિ, ‘‘સૂરિયકુમારો’’તિસ્સ નામં અકંસુ. રાજા પુત્તં દિસ્વા તુટ્ઠચિત્તો ‘‘ભદ્દે, પુત્તસ્સ તે વરં દમ્મી’’તિ આહ. દેવી, વરં ઇચ્છિતકાલે ગહેતબ્બં કત્વા ઠપેસિ. સા પુત્તે વયપ્પત્તે રાજાનં આહ – ‘‘દેવેન મય્હં પુત્તસ્સ જાતકાલે વરો દિન્નો, પુત્તસ્સ મે રજ્જં દેહી’’તિ. રાજા ‘‘મય્હં દ્વે પુત્તા અગ્ગિક્ખન્ધા વિય જલમાના વિચરન્તિ, ન સક્કા તવ પુત્તસ્સ રજ્જં દાતુ’’ન્તિ પટિક્ખિપિત્વાપિ તં પુનપ્પુનં યાચમાનમેવ દિસ્વા ‘‘અયં મય્હં ¶ પુત્તાનં પાપકમ્પિ ચિન્તેય્યા’’તિ પુત્તે પક્કોસાપેત્વા આહ – ‘‘તાતા, અહં સૂરિયકુમારસ્સ જાતકાલે વરં અદાસિં. ઇદાનિસ્સ માતા રજ્જં યાચતિ, અહં તસ્સ ન દાતુકામો, માતુગામો નામ પાપો, તુમ્હાકં પાપકમ્પિ ચિન્તેય્ય, તુમ્હે અરઞ્ઞં પવિસિત્વા મમ અચ્ચયેન કુલસન્તકે નગરે રજ્જં કરેય્યાથા’’તિ રોદિત્વા કન્દિત્વા સીસે ચુમ્બિત્વા ઉય્યોજેસિ. તે પિતરં વન્દિત્વા પાસાદા ઓતરન્તે રાજઙ્ગણે કીળમાનો સૂરિયકુમારો દિસ્વા તં કારણં ઞત્વા ‘‘અહમ્પિ ભાતિકેહિ સદ્ધિં ગમિસ્સામી’’તિ તેહિ સદ્ધિંયેવ નિક્ખમિ. તે હિમવન્તં પવિસિંસુ.

બોધિસત્તો ¶ મગ્ગા ઓક્કમ્મ રુક્ખમૂલે નિસીદિત્વા સૂરિયકુમારં આમન્તેસિ ‘‘તાત સૂરિયકુમાર, એતં સરં ગન્ત્વા ન્હત્વા ચ પિવિત્વા ચ પદુમિનિપણ્ણેહિ અમ્હાકમ્પિ પાનીયં આનેહી’’તિ. તં પન સરં વેસ્સવણસ્સ સન્તિકા એકેન દકરક્ખસેન લદ્ધં હોતિ, વેસ્સવણો ચ તં આહ – ‘‘ઠપેત્વા દેવધમ્મજાનનકે યે અઞ્ઞે ઇમં સરં ઓતરન્તિ, તે ખાદિતું લભસિ. અનોતિણ્ણે ન લભસી’’તિ. તતો પટ્ઠાય સો રક્ખસો યે તં સરં ઓતરન્તિ, તે દેવધમ્મે પુચ્છિત્વા યે ન જાનન્તિ, તે ખાદતિ. અથ ખો સૂરિયકુમારો તં સરં ગન્ત્વા અવીમંસિત્વાવ ઓતરિ. અથ નં સો રક્ખસો ગહેત્વા ‘‘દેવધમ્મે જાનાસી’’તિ પુચ્છિ. સો ‘‘દેવધમ્મા નામ ચન્દિમસૂરિયા’’તિ આહ. અથ નં ‘‘ત્વં દેવધમ્મે ન જાનાસી’’તિ વત્વા ઉદકં પવેસેત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાને ઠપેસિ. બોધિસત્તોપિ તં અતિચિરાયન્તં દિસ્વા ચન્દકુમારં પેસેસિ. રક્ખસો તમ્પિ ગહેત્વા ‘‘દેવધમ્મે જાનાસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ જાનામિ, દેવધમ્મા નામ ચતસ્સો દિસા’’તિ. રક્ખસો ‘‘ન ત્વં દેવધમ્મે જાનાસી’’તિ તમ્પિ ગહેત્વા તત્થેવ ઠપેસિ.

બોધિસત્તો ¶ તસ્મિમ્પિ ચિરાયન્તે ‘‘એકેન અન્તરાયેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ સયં તત્થ ગન્ત્વા દ્વિન્નમ્પિ ઓતરણપદવળઞ્જં ¶ દિસ્વા ‘‘રક્ખસપરિગ્ગહિતેન ઇમિના સરેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ખગ્ગં સન્નય્હિત્વા ધનું ગહેત્વા અટ્ઠાસિ. દકરક્ખસો બોધિસત્તં ઉદકં અનોતરન્તં દિસ્વા વનકમ્મિકપુરિસો વિય હુત્વા બોધિસત્તં આહ – ‘‘ભો, પુરિસ, ત્વં મગ્ગકિલન્તો કસ્મા ઇમં સરં ઓતરિત્વા ન્હત્વા પિવિત્વા ભિસમુળાલં ખાદિત્વા પુપ્ફાનિ પિળન્ધિત્વા યથાસુખં ન ગચ્છસી’’તિ? બોધિસત્તો તં દિસ્વા ‘‘એસો યક્ખો ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘તયા મે ભાતિકા ગહિતા’’તિ આહ. ‘‘આમ, ગહિતા’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘અહં ઇમં સરં ઓતિણ્ણકે લભામી’’તિ. ‘‘કિં પન સબ્બેવ લભસી’’તિ? ‘‘યે દેવધમ્મે જાનન્તિ, તે ઠપેત્વા અવસેસે લભામી’’તિ. ‘‘અત્થિ પન તે દેવધમ્મેહિ અત્થો’’તિ? ‘‘આમ, અત્થી’’તિ. ‘‘યદિ એવં અહં તે દેવધમ્મે કથેસ્સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ કથેહિ, અહં દેવધમ્મે સુણિસ્સામી’’તિ. બોધિસત્તો આહ ‘‘અહં દેવધમ્મે કથેય્યં, કિલિટ્ઠગત્તો પનમ્હી’’તિ. યક્ખો બોધિસત્તં ન્હાપેત્વા ભોજનં ભોજેત્વા પાનીયં પાયેત્વા પુપ્ફાનિ પિળન્ધાપેત્વા ગન્ધેહિ વિલિમ્પાપેત્વા અલઙ્કતમણ્ડપમજ્ઝે પલ્લઙ્કં અત્થરિત્વા અદાસિ.

બોધિસત્તો આસને નિસીદિત્વા યક્ખં પાદમૂલે નિસીદાપેત્વા ‘‘તેન હિ ઓહિતસોતો સક્કચ્ચં દેવધમ્મે સુણાહી’’તિ ઇમં ગાથમાહ –

૬.

‘‘હિરિઓત્તપ્પસમ્પન્ના, સુક્કધમ્મસમાહિતા;

સન્તો સપ્પુરિસા લોકે, દેવધમ્માતિ વુચ્ચરે’’તિ.

તત્થ હિરિઓત્તપ્પસમ્પન્નાતિ હિરિયા ચ ઓત્તપ્પેન ચ સમન્નાગતા. તેસુ કાયદુચ્ચરિતાદીહિ હિરિયતીતિ હિરી, લજ્જાયેતં અધિવચનં. તેહિયેવ ઓત્તપ્પતીતિ ઓત્તપ્પં, પાપતો ઉબ્બેગસ્સેતં અધિવચનં. તત્થ અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાના હિરી, બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનં ઓત્તપ્પં. અત્તાધિપતેય્યા હિરી, લોકાધિપતેય્યં ઓત્તપ્પં. લજ્જાસભાવસણ્ઠિતા હિરી, ભયસભાવસણ્ઠિતં ઓત્તપ્પં. સપ્પતિસ્સવલક્ખણા હિરી, વજ્જભીરુકભયદસ્સાવિલક્ખણં ઓત્તપ્પં.

તત્થ અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાનં હિરિં ચતૂહિ કારણેહિ સમુટ્ઠાપેતિ – જાતિં પચ્ચવેક્ખિત્વા વયં પચ્ચવેક્ખિત્વા ¶ સૂરભાવં પચ્ચવેક્ખિત્વા બાહુસચ્ચં પચ્ચવેક્ખિત્વા ¶ . કથં? ‘‘પાપકરણં નામેતં ન જાતિસમ્પન્નાનં કમ્મં, હીનજચ્ચાનં કેવટ્ટાદીનં કમ્મં, માદિસસ્સ જાતિસમ્પન્નસ્સ ઇદં કમ્મં કાતું ન યુત્ત’’ન્તિ એવં તાવ જાતિં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાણાતિપાતાદિપાપં અકરોન્તો ¶ હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. તથા ‘‘પાપકરણં નામેતં દહરેહિ કત્તબ્બં કમ્મં, માદિસસ્સ વયે ઠિતસ્સ ઇદં કમ્મં કાતું ન યુત્ત’’ન્તિ એવં વયં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાણાતિપાતાદિપાપં અકરોન્તો હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. તથા ‘‘પાપકમ્મં નામેતં દુબ્બલજાતિકાનં કમ્મં, માદિસસ્સ સૂરભાવસમ્પન્નસ્સ ઇદં કમ્મં કાતું ન યુત્ત’’ન્તિ એવં સૂરભાવં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાણાતિપાતાદિપાપં અકરોન્તો હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. તથા ‘‘પાપકમ્મં નામેતં અન્ધબાલાનં કમ્મં, ન પણ્ડિતાનં, માદિસસ્સ પણ્ડિતસ્સ બહુસ્સુતસ્સ ઇદં કમ્મં કાતું ન યુત્ત’’ન્તિ એવં બાહુસચ્ચં પચ્ચવેક્ખિત્વા પાણાતિપાતાદિપાપં અકરોન્તો હિરિં સમુટ્ઠાપેતિ. એવં અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાનં હિરિં ચતૂહિ કારણેહિ સમુટ્ઠાપેતિ. સમુટ્ઠાપેત્વા ચ પન અત્તનો ચિત્તે હિરિં પવેસેત્વા પાપકમ્મં ન કરોતિ. એવં હિરી અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાના નામ હોતિ.

કથં ઓત્તપ્પં બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનં નામ? ‘‘સચે ત્વં પાપકમ્મં કરિસ્સસિ, ચતૂસુ પરિસાસુ ગરહપ્પત્તો ભવિસ્સસિ.

‘‘ગરહિસ્સન્તિ તં વિઞ્ઞૂ, અસુચિં નાગરિકો યથા;

વજ્જિતો સીલવન્તેહિ, કથં ભિક્ખુ કરિસ્સસી’’તિ. (ધ. સ. અટ્ઠ. ૧ બલરાસિવણ્ણના) –

એવં પચ્ચવેક્ખન્તો હિ બહિદ્ધાસમુટ્ઠિતેન ઓત્તપ્પેન પાપકમ્મં ન કરોતિ. એવં ઓત્તપ્પં બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનં નામ હોતિ.

કથં હિરી અત્તાધિપતેય્યા નામ? ઇધેકચ્ચો કુલપુત્તો અત્તાનં અધિપતિં જેટ્ઠકં કત્વા ‘‘માદિસસ્સ સદ્ધાપબ્બજિતસ્સ બહુસ્સુતસ્સ ધુતઙ્ગધરસ્સ ન યુત્તં પાપકમ્મં કાતુ’’ન્તિ પાપં ન કરોતિ. એવં હિરી અત્તાધિપતેય્યા નામ હોતિ. તેનાહ ભગવા –

‘‘સો અત્તાનંયેવ અધિપતિં કત્વા અકુસલં પજહતિ, કુસલં ભાવેતિ. સાવજ્જં પજહતિ, અનવજ્જં ભાવેતિ. સુદ્ધમત્તાનં પરિહરતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૪૦).

કથં ઓત્તપ્પં લોકાધિપતેય્યં નામ? ઇધેકચ્ચો કુલપુત્તો લોકં અધિપતિં જેટ્ઠકં કત્વા પાપકમ્મં ન કરોતિ. યથાહ –

‘‘મહા ¶ ¶ ખો પનાયં લોકસન્નિવાસો. મહન્તસ્મિં ખો પન લોકસન્નિવાસે સન્તિ સમણબ્રાહ્મણા ઇદ્ધિમન્તો દિબ્બચક્ખુકા પરચિત્તવિદુનો, તે દૂરતોપિ પસ્સન્તિ, આસન્નાપિ ન દિસ્સન્તિ, ચેતસાપિ ચિત્તં જાનન્તિ, તેપિ મં એવં જાનિસ્સન્તિ ‘પસ્સથ ભો, ઇમં કુલપુત્તં, સદ્ધા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો સમાનો વોકિણ્ણો વિહરતિ પાપકેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’તિ.

‘‘સન્તિ દેવતા ઇદ્ધિમન્તિયો દિબ્બચક્ખુકા પરચિત્તવિદુનિયો, તા દૂરતોપિ પસ્સન્તિ, આસન્નાપિ ન દિસ્સન્તિ, ચેતસાપિ ચિત્તં જાનન્તિ, તાપિ મં એવં જાનિસ્સન્તિ ‘પસ્સથ ભો, ઇમં કુલપુત્તં, સદ્ધા અગારસ્મા અનગારિયં પબ્બજિતો ¶ સમાનો વોકિણ્ણો વિહરતિ પાપકેહિ અકુસલેહિ ધમ્મેહી’તિ. સો લોકંયેવ અધિપતિં જેટ્ઠકં કરિત્વા અકુસલં પજહતિ, કુસલં ભાવેતિ. સાવજ્જં પજહતિ, અનવજ્જં ભાવેતિ. સુદ્ધમત્તાનં પરિહરતી’’તિ (અ. નિ. ૩.૪૦).

એવં ઓત્તપ્પં લોકાધિપતેય્યં નામ હોતિ.

‘‘લજ્જાસભાવસણ્ઠિતા હિરી, ભયસભાવસણ્ઠિતં ઓત્તપ્પ’’ન્તિ એત્થ પન લજ્જાતિ લજ્જનાકારો, તેન સભાવેન સણ્ઠિતા હિરી. ભયન્તિ અપાયભયં, તેન સભાવેન સણ્ઠિતં ઓત્તપ્પં. તદુભયમ્પિ પાપપરિવજ્જને પાકટં હોતિ. એકચ્ચો હિ યથા નામેકો કુલપુત્તો ઉચ્ચારપસ્સાવાદીનિ કરોન્તો લજ્જિતબ્બયુત્તકં એકં દિસ્વા લજ્જનાકારપ્પત્તો ભવેય્ય હીળિતો, એવમેવં અજ્ઝત્તં લજ્જિધમ્મં ઓક્કમિત્વા પાપકમ્મં ન કરોતિ. એકચ્ચો અપાયભયભીતો હુત્વા પાપકમ્મં ન કરોતિ. તત્રિદં ઓપમ્મં – યથા હિ દ્વીસુ અયોગુળેસુ એકો સીતલો ભવેય્ય ગૂથમક્ખિતો, એકો ઉણ્હો આદિત્તો. તત્થ પણ્ડિતો સીતલં ગૂથમક્ખિતત્તા જિગુચ્છન્તો ન ગણ્હાતિ, ઇતરં ડાહભયેન. તત્થ સીતલસ્સ ગૂથમક્ખિતસ્સ જિગુચ્છાય અગણ્હનં વિય અજ્ઝત્તં લજ્જિધમ્મં ઓક્કમિત્વા પાપસ્સ અકરણં, ઉણ્હસ્સ ડાહભયેન અગણ્હનં વિય અપાયભયેન પાપસ્સ અકરણં વેદિતબ્બં.

‘‘સપ્પતિસ્સવલક્ખણા ¶ હિરી, વજ્જભીરુકભયદસ્સાવિલક્ખણં ઓત્તપ્પ’’ન્તિ ઇદમ્પિ દ્વયં પાપપરિવજ્જનેયેવ પાકટં હોતિ. એકચ્ચો હિ જાતિમહત્તપચ્ચવેક્ખણા, સત્થુમહત્તપચ્ચવેક્ખણા, દાયજ્જમહત્તપચ્ચવેક્ખણા, સબ્રહ્મચારિમહત્તપચ્ચવેક્ખણાતિ ચતૂહિ કારણેહિ સપ્પતિસ્સવલક્ખણં હિરિં સમુટ્ઠાપેત્વા પાપં ન કરોતિ. એકચ્ચો અત્તાનુવાદભયં, પરાનુવાદભયં ¶ , દણ્ડભયં, દુગ્ગતિભયન્તિ ચતૂહિ કારણેહિ વજ્જભીરુકભયદસ્સાવિલક્ખણં ઓત્તપ્પં સમુટ્ઠાપેત્વા પાપં ન કરોતિ. તત્થ જાતિમહત્તપચ્ચવેક્ખણાદીનિ ચેવ અત્તાનુવાદભયાદીનિ ચ વિત્થારેત્વા કથેતબ્બાનિ. તેસં વિત્થારો અઙ્ગુત્તરનિકાયટ્ઠકથાયં વુત્તો.

સુક્કધમ્મસમાહિતાતિ ઇદમેવ હિરોત્તપ્પં આદિં કત્વા કત્તબ્બા કુસલા ધમ્મા સુક્કધમ્મા નામ, તે સબ્બસઙ્ગાહકનયેન ચતુભૂમકલોકિયલોકુત્તરધમ્મા. તેહિ સમાહિતા સમન્નાગતાતિ અત્થો. સન્તો સપ્પુરિસા લોકેતિ કાયકમ્માદીનં સન્તતાય સન્તો, કતઞ્ઞુકતવેદિતાય સોભના પુરિસાતિ સપ્પુરિસા. લોકો પન સઙ્ખારલોકો, સત્તલોકો, ઓકાસલોકો, ખન્ધલોકો, આયતનલોકો, ધાતુલોકોતિ અનેકવિધો. તત્થ ‘‘એકો લોકો સબ્બે સત્તા આહારટ્ઠિતિકા…પે… અટ્ઠારસ લોકા અટ્ઠારસ ધાતુયો’’તિ (પટિ. મ. ૧.૧૧૨) એત્થ સઙ્ખારલોકો વુત્તો. ખન્ધલોકાદયો તદન્તોગધાયેવ. ‘‘અયં લોકો પરલોકો, દેવલોકો મનુસ્સલોકો’’તિઆદીસુ (મહાનિ. ૩; ચૂળનિ. અજિતમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૨) પન સત્તલોકો વુત્તો.

‘‘યાવતા ¶ ચન્દિમસૂરિયા, પરિહરન્તિ દિસા ભન્તિ વિરોચમાના;

તાવ સહસ્સધા લોકો, એત્થ તે વત્તતે વસો’’તિ. (મ. નિ. ૧.૫૦૩) –

એત્થ ઓકાસલોકો વુત્તો. તેસુ ઇધ સત્તલોકો અધિપ્પેતો. સત્તલોકસ્મિઞ્હિ યે એવરૂપા સપ્પુરિસા, તે દેવધમ્માતિ વુચ્ચન્તિ.

તત્થ ¶ દેવાતિ સમ્મુતિદેવા, ઉપપત્તિદેવા, વિસુદ્ધિદેવાતિ તિવિધા. તેસુ મહાસમ્મતકાલતો પટ્ઠાય લોકેન ‘‘દેવા’’તિ સમ્મતત્તા રાજરાજકુમારાદયો સમ્મુતિદેવા નામ. દેવલોકે ઉપ્પન્ના ઉપપત્તિદેવા નામ. ખીણાસવા પન વિસુદ્ધિદેવા નામ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘સમ્મુતિદેવા નામ રાજાનો દેવિયો રાજકુમારા. ઉપપત્તિદેવા નામ ભુમ્મદેવે ઉપાદાય તદુત્તરિદેવા. વિસુદ્ધિદેવા નામ બુદ્ધા પચ્ચેકબુદ્ધા ખીણાસવા’’તિ (ચૂળનિ. ધોતકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૩૨; પારાયનાનુગીતિગાથાનિદ્દેસ ૧૧૯).

ઇમેસં દેવાનં ધમ્માતિ દેવધમ્મા. વુચ્ચરેતિ વુચ્ચન્તિ. હિરોત્તપ્પમૂલકા હિ કુસલા ધમ્મા કુલસમ્પદાય ¶ ચેવ દેવલોકે નિબ્બત્તિયા ચ વિસુદ્ધિભાવસ્સ ચ કારણત્તા કારણટ્ઠેન તિવિધાનમ્પિ તેસં દેવાનં ધમ્માતિ દેવધમ્મા, તેહિ દેવધમ્મેહિ સમન્નાગતા પુગ્ગલાપિ દેવધમ્મા. તસ્મા પુગ્ગલાધિટ્ઠાનદેસનાય તે ધમ્મે દસ્સેન્તો ‘‘સન્તો સપ્પુરિસા લોકે, દેવધમ્માતિ વુચ્ચરે’’તિ આહ.

યક્ખો ઇમં ધમ્મદેસનં સુત્વા પસન્નચિત્તો બોધિસત્તં આહ – ‘‘પણ્ડિત, અહં તુમ્હાકં પસન્નો, એકં ભાતરં દેમિ, કતરં આનેમી’’તિ? ‘‘કનિટ્ઠં આનેહી’’તિ. ‘‘પણ્ડિત, ત્વં કેવલં દેવધમ્મે જાનાસિયેવ, ન પન તેસુ વત્તસી’’તિ. ‘‘કિં કારણા’’તિ? ‘‘યંકારણા જેટ્ઠકં ઠપેત્વા કનિટ્ઠં આણાપેન્તો જેટ્ઠાપચાયિકકમ્મં ન કરોસી’’તિ. દેવધમ્મે ચાહં, યક્ખ, જાનામિ, તેસુ ચ વત્તામિ. મયઞ્હિ ઇમં અરઞ્ઞં એતં નિસ્સાય પવિટ્ઠા. એતસ્સ હિ અત્થાય અમ્હાકં પિતરં એતસ્સ માતા રજ્જં યાચિ, અમ્હાકં પન પિતા તં વરં અદત્વા અમ્હાકં અનુરક્ખણત્થાય અરઞ્ઞવાસં અનુજાનિ. સો કુમારો અનુવત્તિત્વા અમ્હેહિ સદ્ધિં આગતો. ‘‘તં અરઞ્ઞે એકો યક્ખો ખાદી’’તિ વુત્તેપિ ન કોચિ સદ્દહિસ્સતિ, તેનાહં ગરહભયભીતો તમેવ આણાપેમીતિ. ‘‘સાધુ સાધુ પણ્ડિત, ત્વં દેવધમ્મે ચ જાનાસિ, તેસુ ચ વત્તસી’’તિ ¶ પસન્નો યક્ખો બોધિસત્તસ્સ સાધુકારં દત્વા દ્વેપિ ભાતરો આનેત્વા અદાસિ.

અથ નં બોધિસત્તો આહ – ‘‘સમ્મ, ત્વં પુબ્બે અત્તના કતેન પાપકમ્મેન પરેસં મંસલોહિતખાદકો યક્ખો હુત્વા નિબ્બત્તો, ઇદાનિપિ પાપમેવ કરોસિ, ઇદં તે પાપકમ્મં નિરયાદીહિ મુચ્ચિતું ઓકાસં ન દસ્સતિ ¶ , તસ્મા ઇતો પટ્ઠાય પાપં પહાય કુસલં કરોહી’’તિ. અસક્ખિ ચ પન તં દમેતું. સો તં યક્ખં દમેત્વા તેન સંવિહિતારક્ખો તત્થેવ વસન્તો એકદિવસં નક્ખત્તં ઓલોકેત્વા પિતુ કાલકતભાવં ઞત્વા યક્ખં આદાય બારાણસિં ગન્ત્વા રજ્જં ગહેત્વા ચન્દકુમારસ્સ ઓપરજ્જં, સૂરિયકુમારસ્સ સેનાપતિટ્ઠાનં, દત્વા યક્ખસ્સ રમણીયે ઠાને આયતનં કારેત્વા, યથા સો અગ્ગમાલં અગ્ગપુપ્ફં અગ્ગભત્તઞ્ચ લભતિ, તથા અકાસિ. સો ધમ્મેન રજ્જં કારેત્વા યથાકમ્મં ગતો.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા દસ્સેત્વા સચ્ચાનિ પકાસેસિ, સચ્ચપરિયોસાને સો ભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. સમ્માસમ્બુદ્ધોપિ દ્વે વત્થૂનિ કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા દકરક્ખસો બહુભણ્ડિકભિક્ખુ અહોસિ, સૂરિયકુમારો આનન્દો, ચન્દકુમારો સારિપુત્તો, જેટ્ઠકભાતા મહિસાસકુમારો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

દેવધમ્મજાતકવણ્ણના છટ્ઠા.

૭. કટ્ઠહારિજાતકવણ્ણના

પુત્તો ¶ ત્યાહં મહારાજાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો વાસભખત્તિયં આરબ્ભ કથેસિ. વાસભખત્તિયાય વત્થુ દ્વાદસકનિપાતે ભદ્દસાલજાતકે આવિભવિસ્સતિ. સા કિર મહાનામસ્સ સક્કસ્સ ધીતા નાગમુણ્ડાય નામ દાસિયા કુચ્છિસ્મિં જાતા કોસલરાજસ્સ અગ્ગમહેસી અહોસિ. સા રઞ્ઞો પુત્તં વિજાયિ. રાજા પનસ્સા પચ્છા દાસિભાવં ઞત્વા ઠાનં પરિહાપેસિ, પુત્તસ્સ વિટટૂભસ્સાપિ ઠાનં પરિહાપેસિયેવ. તે ઉભોપિ અન્તોનિવેસનેયેવ વસન્તિ. સત્થા તં કારણં ઞત્વા પુબ્બણ્હસમયે પઞ્ચસતભિક્ખુપરિવુતો ¶ રઞ્ઞો નિવેસનં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિત્વા ‘‘મહારાજ, કહં વાસભખત્તિયા’’તિ આહ. ‘‘રાજા તં કારણં આરોચેસિ. મહારાજ વાસભખત્તિયા કસ્સ ધીતા’’તિ? ‘‘મહાનામસ્સ ભન્તે’’તિ. ‘‘આગચ્છમાના કસ્સ આગતા’’તિ? ‘‘મય્હં ભન્તે’’તિ. મહારાજ સા રઞ્ઞો ધીતા, રઞ્ઞોવ આગતા, રાજાનંયેવ પટિચ્ચ પુત્તં ¶ લભિ, સો પુત્તો કિંકારણા પિતુ સન્તકસ્સ રજ્જસ્સ સામિકો ન હોતિ, પુબ્બે રાજાનો મુહુત્તિકાય કટ્ઠહારિકાય કુચ્છિસ્મિમ્પિ પુત્તં લભિત્વા પુત્તસ્સ રજ્જં અદંસૂતિ. રાજા તસ્સત્થસ્સાવિભાવત્થાય ભગવન્તં યાચિ, ભગવા ભવન્તરેન પટિચ્છન્નં કારણં પાકટં અકાસિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તો રાજા મહન્તેન યસેન ઉય્યાનં ગન્ત્વા તત્થ પુપ્ફફલલોભેન વિચરન્તો ઉય્યાનવનસણ્ડે ગાયિત્વા દારૂનિ ઉદ્ધરમાનં એકં ઇત્થિં દિસ્વા પટિબદ્ધચિત્તો સંવાસં કપ્પેસિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવ બોધિસત્તો તસ્સા કુચ્છિયં પટિસન્ધિં ગણ્હિ, તાવદેવ તસ્સા વજિરપૂરિતા વિય ગરુકા કુચ્છિ અહોસિ. સા ગબ્ભસ્સ પતિટ્ઠિતભાવં ઞત્વા ‘‘ગબ્ભો મે, દેવ, પતિટ્ઠિતો’’તિ આહ. રાજા અઙ્ગુલિમુદ્દિકં દત્વા ‘‘સચે ધીતા હોતિ, ઇમં વિસ્સજ્જેત્વા પોસેય્યાસિ, સચે પુત્તો હોતિ, અઙ્ગુલિમુદ્દિકાય સદ્ધિં મમ સન્તિકં આનેય્યાસી’’તિ વત્વા પક્કામિ.

સાપિ પરિપક્કગબ્ભા બોધિસત્તં વિજાયિ. તસ્સ આધાવિત્વા પરિધાવિત્વા વિચરણકાલે કીળામણ્ડલે કીળન્તસ્સ એવં વત્તારો હોન્તિ ‘‘નિપ્પિતિકેનમ્હા પહટા’’તિ. તં સુત્વા બોધિસત્તો માતુ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘અમ્મ, કો મય્હં પિતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘તાત, ત્વં બારાણસિરઞ્ઞો પુત્તો’’તિ. ‘‘અમ્મ, અત્થિ પન કોચિ સક્ખી’’તિ? તાત રાજા ઇમં મુદ્દિકં દત્વા ‘‘સચે ધીતા હોતિ, ઇમં વિસ્સજ્જેત્વા પોસેય્યાસિ, સચે પુત્તો હોતિ, ઇમાય અઙ્ગુલિમુદ્દિકાય સદ્ધિં આનેય્યાસી’’તિ વત્વા ગતોતિ. ‘‘અમ્મ, એવં સન્તે કસ્મા મં પિતુ સન્તિકં ¶ ન નેસી’’તિ ¶ . સા પુત્તસ્સ અજ્ઝાસયં ઞત્વા રાજદ્વારં ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચાપેસિ. રઞ્ઞા ચ પક્કોસાપિતા પવિસિત્વા રાજાનં વન્દિત્વા ‘‘અયં તે, દેવ, પુત્તો’’તિ આહ. રાજા જાનન્તોપિ પરિસમજ્ઝે લજ્જાય ‘‘ન મય્હં પુત્તો’’તિ આહ. ‘‘અયં તે, દેવ, મુદ્દિકા, ઇમં સઞ્જાનાસી’’તિ. ‘‘અયમ્પિ મય્હં મુદ્દિકા ન હોતી’’તિ. ‘‘દેવ, ઇદાનિ ઠપેત્વા સચ્ચકિરિયં અઞ્ઞો મમ સક્ખિ નત્થિ, સચાયં દારકો તુમ્હે પટિચ્ચ જાતો, આકાસે તિટ્ઠતુ, નો ચે, ભૂમિયં પતિત્વા મરતૂ’’તિ બોધિસત્તસ્સ પાદે ગહેત્વા આકાસે ખિપિ. બોધિસત્તો આકાસે પલ્લઙ્કમાભુજિત્વા નિસિન્નો મધુરસ્સરેન પિતુ ધમ્મં કથેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૭.

‘‘પુત્તો ¶ ત્યાહં મહારાજ, ત્વં મં પોસ જનાધિપ;

અઞ્ઞેપિ દેવો પોસેતિ, કિઞ્ચ દેવો સકં પજ’’ન્તિ.

તત્થ પુત્તો ત્યાહન્તિ પુત્તો તે અહં. પુત્તો ચ નામેસ અત્રજો, ખેત્તજો, અન્તેવાસિકો, દિન્નકોતિ ચતુબ્બિધો. તત્થ અત્તાનં પટિચ્ચ જાતો અત્રજો નામ. સયનપિટ્ઠે પલ્લઙ્કે ઉરેતિએવમાદીસુ નિબ્બત્તો ખેત્તજો નામ. સન્તિકે સિપ્પુગ્ગણ્હનકો અન્તેવાસિકો નામ. પોસાવનત્થાય દિન્નો દિન્નકો નામ. ઇધ પન અત્રજં સન્ધાય ‘‘પુત્તો’’તિ વુત્તં. ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ જનં રઞ્જેતીતિ રાજા, મહન્તો રાજા મહારાજા. તમાલપન્તો આહ ‘‘મહારાજા’’તિ. ત્વં મં પોસ જનાધિપાતિ જનાધિપ મહાજનજેટ્ઠક ત્વં મં પોસ ભરસ્સુ વડ્ઢેહિ. અઞ્ઞેપિ દેવો પોસેતીતિ અઞ્ઞેપિ હત્થિબન્ધાદયો મનુસ્સે, હત્થિઅસ્સાદયો તિરચ્છાનગતે ચ બહુજને દેવો પોસેતિ. કિઞ્ચ દેવો સકં પજન્તિ એત્થ પન કિઞ્ચાતિ ગરહત્થે ચ અનુગ્ગહણત્થે ચ નિપાતો. ‘‘સકં પજં અત્તનો પુત્તં મં દેવો ન પોસેતી’’તિ વદન્તો ગરહતિ નામ, ‘‘અઞ્ઞે બહુજને પોસેતી’’તિ વદન્તો અનુગ્ગણ્હતિ નામ. ઇતિ બોધિસત્તો ગરહન્તોપિ અનુગ્ગણ્હન્તોપિ ‘‘કિઞ્ચ દેવો સકં પજ’’ન્તિ આહ.

રાજા બોધિસત્તસ્સ આકાસે નિસીદિત્વા એવં ધમ્મં દેસેન્તસ્સ સુત્વા ‘‘એહિ, તાતા’’તિ હત્થં પસારેસિ, ‘‘અહમેવ પોસેસ્સામિ, અહમેવ પોસેસ્સામી’’તિ હત્થસહસ્સં પસારિયિત્થ. બોધિસત્તો ¶ અઞ્ઞસ્સ હત્થે અનોતરિત્વા રઞ્ઞોવ હત્થે ઓતરિત્વા અઙ્કે નિસીદિ. રાજા તસ્સ ઓપરજ્જં દત્વા માતરં અગ્ગમહેસિં અકાસિ. સો પિતુ અચ્ચયેન કટ્ઠવાહનરાજા નામ હુત્વા ધમ્મેન રજ્જં કારેત્વા યથાકમ્મં ગતો.

સત્થા ¶ કોસલરઞ્ઞો ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા દ્વે વત્થૂનિ દસ્સેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા માતા મહામાયા અહોસિ, પિતા સુદ્ધોદનમહારાજા, કટ્ઠવાહનરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

કટ્ઠહારિજાતકવણ્ણના સત્તમા.

૮. ગામણિજાતકવણ્ણના

અપિ ¶ અતરમાનાનન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ઓસ્સટ્ઠવીરિયં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. ઇમસ્મિં પન જાતકે પચ્ચુપ્પન્નવત્થુ ચ અતીતવત્થુ ચ એકાદસકનિપાતે સંવરજાતકે આવિભવિસ્સતિ. વત્થુ હિ તસ્મિઞ્ચ ઇમસ્મિઞ્ચ એકસદિસમેવ, ગાથા પન નાના. ગામણિકુમારો બોધિસત્તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા ભાતિકસતસ્સ કનિટ્ઠોપિ હુત્વા ભાતિકસતપરિવારિતો સેતચ્છત્તસ્સ હેટ્ઠા વરપલ્લઙ્કે નિસિન્નો અત્તનો યસસમ્પત્તિં ઓલોકેત્વા ‘‘અયં મય્હં યસસમ્પત્તિ અમ્હાકં આચરિયસ્સ સન્તકા’’તિ તુટ્ઠો ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ –

૮.

‘‘અપિ અતરમાનાનં, ફલાસાવ સમિજ્ઝતિ;

વિપક્કબ્રહ્મચરિયોસ્મિ, એવં જાનાહિ ગામણી’’તિ.

તત્થ અપીતિ નિપાતમત્તં. અતરમાનાનન્તિ પણ્ડિતાનં ઓવાદે ઠત્વા અતરિત્વા અવેગાયિત્વા ઉપાયેન કમ્મં કરોન્તાનં. ફલાસાવ સમિજ્ઝતીતિ યથાપત્થિકે ફલે આસા તસ્સ ફલસ્સ નિપ્ફત્તિયા સમિજ્ઝતિયેવ. અથ વા ફલાસાતિ આસાફલં, યથાપત્થિતં ફલં સમિજ્ઝતિયેવાતિ અત્થો. વિપક્કબ્રહ્મચરિયોસ્મીતિ એત્થ ચત્તારિ સઙ્ગહવત્થૂનિ સેટ્ઠચરિયત્તા બ્રહ્મચરિયં નામ, તઞ્ચ તમ્મૂલિકાય યસસમ્પત્તિયા પટિલદ્ધત્તા વિપક્કં નામ. યો વાસ્સ યસો નિપ્ફન્નો, સોપિ સેટ્ઠટ્ઠેન બ્રહ્મચરિયં નામ. તેનાહ ‘‘વિપક્કબ્રહ્મચરિયોસ્મી’’તિ. એવં જાનાહિ ગામણીતિ ¶ કત્થચિ ગામિકપુરિસોપિ ગામજેટ્ઠકોપિ ગામણી. ઇધ પન સબ્બજનજેટ્ઠકં અત્તાનં સન્ધાયાહ. અમ્ભો ગામણિ, ત્વં એતં કારણં એવં જાનાહિ, આચરિયં નિસ્સાય ભાતિકસતં અતિક્કમિત્વા ઇદં મહારજ્જં પત્તોસ્મીતિ ઉદાનં ઉદાનેસિ.

તસ્મિં પન રજ્જં પત્તે સત્તટ્ઠદિવસચ્ચયેન સબ્બેપિ ભાતરો અત્તનો અત્તનો વસનટ્ઠાનં ગતા ¶ . ગામણિરાજા ધમ્મેન રજ્જં કારેત્વા યથાકમ્મં ગતો, બોધિસત્તોપિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા યથાકમ્મં ગતો.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા દસ્સેત્વા સચ્ચાનિ પકાસેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઓસ્સટ્ઠવીરિયો ભિક્ખુ અરહત્તે પતિટ્ઠિતો. સત્થા દ્વે ¶ વત્થૂનિ કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા ગામણિકુમારો ઓસ્સટ્ઠવીરિયો ભિક્ખુ અહોસિ, આચરિયો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

ગામણિજાતકવણ્ણના અટ્ઠમા.

૯. મઘદેવજાતકવણ્ણના

ઉત્તમઙ્ગરુહા મય્હન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મહાભિનિક્ખમનં આરબ્ભ કથેસિ. તં હેટ્ઠા નિદાનકથાયં કથિતમેવ. તસ્મિં પન કાલે ભિક્ખૂ દસબલસ્સ નેક્ખમ્મં વણ્ણયન્તા નિસીદિંસુ. અથ સત્થા ધમ્મસભં આગન્ત્વા બુદ્ધાસને નિસિન્નો ભિક્ખૂ આમન્તેસિ ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ. ‘‘ભન્તે, ન અઞ્ઞાય કથાય, તુમ્હાકંયેવ પન નેક્ખમ્મં વણ્ણયમાના નિસિન્નામ્હા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, તથાગતો એતરહિયેવ નેક્ખમ્મં નિક્ખન્તો, પુબ્બેપિ નિક્ખન્તોયેવા’’તિ આહ. ભિક્ખૂ તસ્સત્થસ્સાવિભાવત્થં ભગવન્તં યાચિંસુ, ભગવા ભવન્તરેન પટિચ્છન્નં કારણં પાકટં અકાસિ.

અતીતે વિદેહરટ્ઠે મિથિલાયં મઘદેવો નામ રાજા અહોસિ ધમ્મિકો ધમ્મરાજા. સો ચતુરાસીતિ વસ્સસહસ્સાનિ કુમારકીળં કીળિ, તથા ઓપરજ્જં, તથા મહારજ્જં કત્વા દીઘમદ્ધાનં ખેપેત્વા એકદિવસં કપ્પકં આમન્તેસિ ‘‘યદા મે, સમ્મ કપ્પક, સિરસ્મિં પલિતાનિ પસ્સેય્યાસિ, અથ મે આરોચેય્યાસી’’તિ. કપ્પકોપિ દીઘમદ્ધાનં ખેપેત્વા એકદિવસં ¶ રઞ્ઞો અઞ્જનવણ્ણાનં કેસાનં અન્તરે એકમેવ પલિતં દિસ્વા ‘‘દેવ, એકં તે પલિતં દિસ્સતી’’તિ આરોચેસિ. ‘‘તેન હિ મે, સમ્મ, તં પલિતં ઉદ્ધરિત્વા પાણિમ્હિ ઠપેહી’’તિ ચ વુત્તે સુવણ્ણસણ્ડાસેન ઉદ્ધરિત્વા રઞ્ઞો પાણિમ્હિ પતિટ્ઠાપેસિ. તદા રઞ્ઞો ચતુરાસીતિ વસ્સસહસ્સાનિ આયુ અવસિટ્ઠં હોતિ. એવં સન્તેપિ પલિતં દિસ્વાવ મચ્ચુરાજાનં આગન્ત્વા સમીપે ઠિતં વિય અત્તાનં આદિત્તપણ્ણસાલં પવિટ્ઠં વિય ચ મઞ્ઞમાનો સંવેગં આપજ્જિત્વા ¶ ‘‘બાલ મઘદેવ, યાવ પલિતસ્સુપ્પાદાવ ઇમે કિલેસે જહિતું નાસક્ખી’’તિ ચિન્તેસિ.

તસ્સેવં ¶ પલિતપાતુભાવં આવજ્જેન્તસ્સ અન્તોડાહો ઉપ્પજ્જિ, સરીરા સેદા મુચ્ચિંસુ, સાટકા પીળેત્વા અપનેતબ્બાકારપ્પત્તા અહેસું. સો ‘‘અજ્જેવ મયા નિક્ખમિત્વા પબ્બજિતું વટ્ટતી’’તિ કપ્પકસ્સ સતસહસ્સુટ્ઠાનકં ગામવરં દત્વા જેટ્ઠપુત્તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘તાત, મમ સીસે પલિતં પાતુભૂતં, મહલ્લકોમ્હિ જાતો, ભુત્તા ખો પન મે માનુસકા કામા, ઇદાનિ દિબ્બે કામે પરિયેસિસ્સામિ, નેક્ખમ્મકાલો મય્હં, ત્વં ઇમં રજ્જં પટિપજ્જ, અહં પન પબ્બજિત્વા મઘદેવઅમ્બવનુય્યાને વસન્તો સમણધમ્મં કરિસ્સામી’’તિ આહ. તં એવં પબ્બજિતુકામં અમચ્ચા ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘દેવ, કિં તુમ્હાકં પબ્બજ્જાકારણ’’ન્તિ પુચ્છિંસુ. રાજા પલિતં હત્થેન ગહેત્વા અમચ્ચાનં ઇમં ગાથમાહ –

૯.

‘‘ઉત્તમઙ્ગરુહા મય્હં, ઇમે જાતા વયોહરા;

પાતુભૂતા દેવદૂતા, પબ્બજ્જાસમયો મમા’’તિ.

તત્થ ઉત્તમઙ્ગરુહાતિ કેસા. કેસા હિ સબ્બેસં હત્થપાદાદીનં અઙ્ગાનં ઉત્તમે સિરસ્મિં રુહત્તા ‘‘ઉત્તમઙ્ગરુહા’’તિ વુચ્ચન્તિ. ઇમે જાતા વયોહરાતિ પસ્સથ, તાતા, પલિતપાતુભાવેન તિણ્ણં વયાનં હરણતો ¶ ઇમે જાતા વયોહરા. પાતુભૂતાતિ નિબ્બત્તા. દેવદૂતાતિ દેવો વુચ્ચતિ મચ્ચુ, તસ્સ દૂતાતિ દેવદૂતા. સિરસ્મિઞ્હિ પલિતેસુ પાતુભૂતેસુ મચ્ચુરાજસ્સ સન્તિકે ઠિતો વિય હોતિ, તસ્મા પલિતાનિ ‘‘મચ્ચુદેવસ્સ દૂતા’’તિ વુચ્ચન્તિ. દેવા વિય દૂતાતિપિ દેવદૂતા. યથા હિ અલઙ્કતપટિયત્તાય દેવતાય આકાસે ઠત્વા ‘‘અસુકદિવસે ત્વં મરિસ્સસી’’તિ વુત્તે તં તથેવ હોતિ, એવં સિરસ્મિં પલિતેસુ પાતુભૂતેસુ દેવતાય બ્યાકરણસદિસમેવ હોતિ, તસ્મા પલિતાનિ ‘‘દેવસદિસા દૂતા’’તિ વુચ્ચન્તિ. વિસુદ્ધિદેવાનં દૂતાતિપિ દેવદૂતા. સબ્બબોધિસત્તા હિ જિણ્ણબ્યાધિમતપબ્બજિતે દિસ્વાવ સંવેગમાપજ્જિત્વા નિક્ખમ્મ પબ્બજન્તિ. યથાહ –

‘‘જિણ્ણઞ્ચ દિસ્વા દુખિતઞ્ચ બ્યાધિતં, મતઞ્ચ દિસ્વા ગતમાયુસઙ્ખયં;

કાસાયવત્થં પબ્બજિતઞ્ચ દિસ્વા, તસ્મા અહં પબ્બજિતોમ્હિ રાજા’’તિ. (થેરગા. ૭૩ થોકં વિસદિસં);

ઇમિના ¶ ¶ પરિયાયેન પલિતાનિ વિસુદ્ધિદેવાનં દૂતત્તા ‘‘દેવદૂતા’’તિ વુચ્ચન્તિ. પબ્બજ્જાસમયો મમાતિ ગિહિભાવતો નિક્ખન્તટ્ઠેન ‘‘પબ્બજ્જા’’તિ લદ્ધનામસ્સ સમણલિઙ્ગગહણસ્સ કાલો મય્હન્તિ દસ્સેતિ.

સો એવં વત્વા તં દિવસમેવ રજ્જં પહાય ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા તસ્મિંયેવ મઘદેવઅમ્બવને વિહરન્તો ચતુરાસીતિ વસ્સસહસ્સાનિ ચત્તારો બ્રહ્મવિહારે ભાવેત્વા અપરિહીનજ્ઝાને ઠિતો કાલં કત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિત્વા પુન તતો ચુતો મિથિલાયંયેવ નિમિ નામ રાજા હુત્વા ઓસક્કમાનં અત્તનો વંસં ઘટેત્વા તત્થેવ અમ્બવને પબ્બજિત્વા બ્રહ્મવિહારે ભાવેત્વા પુન બ્રહ્મલોકૂપગોવ અહોસિ.

સત્થાપિ ‘‘ન, ભિક્ખવે, તથાગતો ઇદાનેવ મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખન્તો, પુબ્બેપિ નિક્ખન્તોયેવા’’તિ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા દસ્સેત્વા ચત્તારિ સચ્ચાનિ પકાસેસિ, સચ્ચપરિયોસાને કેચિ સોતાપન્ના અહેસું, કેચિ સકદાગામિનો, કેચિ અનાગામિનો. ઇતિ ભગવા ઇમાનિ દ્વે વત્થૂનિ કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા કપ્પકો આનન્દો અહોસિ, પુત્તો રાહુલો, મઘદેવરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

મઘદેવજાતકવણ્ણના નવમા.

૧૦. સુખવિહારિજાતકવણ્ણના

યઞ્ચ ¶ અઞ્ઞે ન રક્ખન્તીતિ ઇદં સત્થા અનુપિયનગરં નિસ્સાય અનુપિયઅમ્બવને વિહરન્તો સુખવિહારિં ભદ્દિયત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ. સુખવિહારી ભદ્દિયત્થેરો છખત્તિયસમાગમે ઉપાલિસત્તમો પબ્બજિતો. તેસુ ભદ્દિયત્થેરો ચ, કિમિલત્થેરો ચ, ભગુત્થેરો ચ, ઉપાલિત્થેરો ચ અરહત્તં પત્તા, આનન્દત્થેરો સોતાપન્નો જાતો, અનુરુદ્ધત્થેરો દિબ્બચક્ખુકો, દેવદત્તો ઝાનલાભી જાતો. છન્નં પન ખત્તિયાનં વત્થુ યાવ અનુપિયનગરા ખણ્ડહાલજાતકે આવિભવિસ્સતિ. આયસ્મા પન ભદ્દિયો રાજકાલે અત્તનો રક્ખસંવિધાનઞ્ચેવ તાવ બહૂહિ ¶ રક્ખાહિ રક્ખિયમાનસ્સ ઉપરિપાસાદવરતલે મહાસયને સમ્પરિવત્તમાનસ્સાપિ અત્તનો ભયુપ્પત્તિઞ્ચ ઇદાનિ અરહત્તં પત્વા અરઞ્ઞાદીસુ યત્થ કત્થચિ વિહરન્તોપિ અત્તનો વિગતભયતઞ્ચ સમનુસ્સરન્તો ‘‘અહો સુખં, અહો સુખ’’ન્તિ ઉદાનં ઉદાનેસિ. તં સુત્વા ભિક્ખૂ ‘‘આયસ્મા ભદ્દિયો અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ ભગવતો આરોચેસું. ભગવા ‘‘ન, ભિક્ખવે ¶ , ભદ્દિયો ઇદાનેવ સુખવિહારી, પુબ્બેપિ સુખવિહારીયેવા’’તિ આહ. ભિક્ખૂ તસ્સત્થસ્સાવિભાવત્થાય ભગવન્તં યાચિંસુ. ભગવા ભવન્તરેન પટિચ્છન્નં કારણં પાકટં અકાસિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારયમાને બોધિસત્તો ઉદિચ્ચબ્રાહ્મણમહાસાલો હુત્વા કામેસુ આદીનવં, નેક્ખમ્મે ચાનિસંસં દિસ્વા કામે પહાય હિમવન્તં પવિસિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અટ્ઠ સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેસિ, પરિવારોપિસ્સ મહા અહોસિ પઞ્ચ તાપસસતાનિ. સો વસ્સકાલે હિમવન્તતો નિક્ખમિત્વા તાપસગણપરિવુતો ગામનિગમાદીસુ ચારિકં ચરન્તો બારાણસિં પત્વા રાજાનં નિસ્સાય રાજુય્યાને વાસં કપ્પેસિ. તત્થ વસ્સિકે ચત્તારો માસે વસિત્વા રાજાનં આપુચ્છિ. અથ નં રાજા ‘‘તુમ્હે, ભન્તે, મહલ્લકા, કિં વો હિમવન્તેન, અન્તેવાસિકે હિમવન્તં પેસેત્વા ¶ ઇધેવ વસથા’’તિ યાચિ. બોધિસત્તો જેટ્ઠન્તેવાસિકં પઞ્ચ તાપસસતાનિ પટિચ્છાપેત્વા ‘‘ગચ્છ, ત્વં ઇમેહિ સદ્ધિં હિમવન્તે વસ, અહં પન ઇધેવ વસિસ્સામી’’તિ તે ઉય્યોજેત્વા સયં તત્થેવ વાસં કપ્પેસિ.

સો પનસ્સ જેટ્ઠન્તેવાસિકો રાજપબ્બજિતો મહન્તં રજ્જં પહાય પબ્બજિત્વા કસિણપરિકમ્મં કત્વા અટ્ઠસમાપત્તિલાભી અહોસિ. સો તાપસેહિ સદ્ધિં હિમવન્તે વસમાનો એકદિવસં આચરિયં દટ્ઠુકામો હુત્વા તે તાપસે આમન્તેત્વા ‘‘તુમ્હે અનુક્કણ્ઠમાના ઇધેવ વસથ, અહં આચરિયં વન્દિત્વા આગમિસ્સામી’’તિ આચરિયસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા પટિસન્થારં કત્વા એકં કટ્ઠત્થરિકં અત્થરિત્વા આચરિયસ્સ સન્તિકેયેવ નિપજ્જિ. તસ્મિઞ્ચ સમયે રાજા ‘‘તાપસં પસ્સિસ્સામી’’તિ ઉય્યાનં ગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. અન્તેવાસિકતાપસો રાજાનં દિસ્વા નેવ વુટ્ઠાસિ, નિપન્નોયેવ પન ‘‘અહો સુખં, અહો સુખ’’ન્તિ ઉદાનં ઉદાનેસિ. રાજા ‘‘અયં તાપસો મં દિસ્વાપિ ન ઉટ્ઠિતો’’તિ ¶ અનત્તમનો બોધિસત્તં આહ – ‘‘ભન્તે, અયં તાપસો યદિચ્છકં ભુત્તો ભવિસ્સતિ, ઉદાનં ઉદાનેન્તો સુખસેય્યમેવ કપ્પેતી’’તિ. મહારાજ, અયં તાપસો પુબ્બે તુમ્હાદિસો એકો રાજા અહોસિ, સ્વાયં ‘‘અહં પુબ્બે ગિહિકાલે રજ્જસિરિં અનુભવન્તો આવુધહત્થેહિ બહૂહિ રક્ખિયમાનોપિ એવરૂપં સુખં નામ નાલત્થ’’ન્તિ અત્તનો પબ્બજ્જાસુખં ઝાનસુખઞ્ચ આરબ્ભ ઇમં ઉદાનં ઉદાનેતીતિ. એવઞ્ચ પન વત્વા બોધિસત્તો રઞ્ઞો ધમ્મકથં કથેતું ઇમં ગાથમાહ –

૧૦.

‘‘યઞ્ચ અઞ્ઞે ન રક્ખન્તિ, યો ચ અઞ્ઞે ન રક્ખતિ;

સ વે રાજ સુખં સેતિ, કામેસુ અનપેક્ખવા’’તિ.

તત્થ ¶ યઞ્ચ અઞ્ઞે ન રક્ખન્તીતિ યં પુગ્ગલં અઞ્ઞે બહૂ પુગ્ગલા ન રક્ખન્તિ. યો ચ અઞ્ઞે ન રક્ખતીતિ યો ચ ‘‘એકકો અહં રજ્જં કારેમી’’તિ અઞ્ઞે બહૂ જને ન રક્ખતિ. સ વે રાજ સુખં સેતીતિ મહારાજ સો ¶ પુગ્ગલો એકો અદુતિયો પવિવિત્તો કાયિકચેતસિકસુખસમઙ્ગી હુત્વા સુખં સેતિ. ઇદઞ્ચ દેસનાસીસમેવ. ન કેવલં પન સેતિયેવ, એવરૂપો પન પુગ્ગલો સુખં ગચ્છતિ તિટ્ઠતિ નિસીદતિ સયતીતિ સબ્બિરિયાપથેસુ સુખપ્પત્તોવ હોતિ. કામેસુ અનપેક્ખવાતિ વત્થુ કામકિલેસકામેસુ અપેક્ખારહિતો વિગતચ્છન્દરાગો નિત્તણ્હો એવરૂપો પુગ્ગલો સબ્બિરિયાપથેસુ સુખં વિહરતિ મહારાજાતિ.

રાજા ધમ્મદેસનં સુત્વા તુટ્ઠમાનસો વન્દિત્વા નિવેસનમેવ ગતો, અન્તેવાસિકોપિ આચરિયં વન્દિત્વા હિમવન્તમેવ ગતો. બોધિસત્તો પન તત્થેવ વિહરન્તો અપરિહીનજ્ઝાનો કાલં કત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા દસ્સેત્વા દ્વે વત્થૂનિ કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા અન્તેવાસિકો ભદ્દિયત્થેરો અહોસિ, ગણસત્થા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

સુખવિહારિજાતકવણ્ણના દસમા.

અપણ્ણકવગ્ગો પઠમો.

તસ્સુદ્દાનં –

અપણ્ણકં ¶ વણ્ણુપથં, સેરિવં ચૂળસેટ્ઠિ ચ;

તણ્ડુલં દેવધમ્મઞ્ચ, કટ્ઠવાહનગામણિ;

મઘદેવં વિહારીતિ, પિણ્ડિતા દસ જાતકાતિ.

૨. સીલવગ્ગો

[૧૧] ૧. લક્ખણમિગજાતકવણ્ણના

હોતિ ¶ સીલવતં અત્થોતિ ઇદં સત્થા રાજગહં ઉપનિસ્સાય વેળુવને વિહરન્તો દેવદત્તં આરબ્ભ કથેસિ. દેવદત્તસ્સ વત્થુ યાવ અભિમારપ્પયોજના ખણ્ડહાલજાતકે આવિભવિસ્સતિ, યાવ ધનપાલકવિસ્સજ્જના પન ચૂળહંસજાતકે આવિભવિસ્સતિ, યાવ પથવિપ્પવેસના દ્વાદસનિપાતે સમુદ્દવાણિજજાતકે આવિભવિસ્સતિ.

એકસ્મિઞ્હિ સમયે દેવદત્તો પઞ્ચ વત્થૂનિ યાચિત્વા અલભન્તો સઙ્ઘં ભિન્દિત્વા પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ આદાય ગયાસીસે વિહરતિ. અથ તેસં ભિક્ખૂનં ઞાણં પરિપાકં અગમાસિ. તં ઞત્વા સત્થા દ્વે અગ્ગસાવકે આમન્તેસિ ‘‘સારિપુત્તા, તુમ્હાકં નિસ્સિતકા પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ દેવદત્તસ્સ લદ્ધિં રોચેત્વા તેન સદ્ધિં ગતા, ઇદાનિ પન તેસં ઞાણં પરિપાકં ગતં, તુમ્હે બહૂહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં તત્થ ગન્ત્વા તેસં ધમ્મં દેસેત્વા તે ભિક્ખૂ મગ્ગફલેહિ પબોધેત્વા ગહેત્વા આગચ્છથા’’તિ. તે તથેવ ગન્ત્વા તેસં ધમ્મં દેસેત્વા મગ્ગફલેહિ પબોધેત્વા પુનદિવસે અરુણુગ્ગમનવેલાય ¶ તે ભિક્ખૂ આદાય વેળુવનમેવ આગમંસુ. આગન્ત્વા ચ પન સારિપુત્તત્થેરસ્સ ભગવન્તં વન્દિત્વા ઠિતકાલે ભિક્ખૂ થેરં પસંસિત્વા ભગવન્તં આહંસુ – ‘‘ભન્તે, અમ્હાકં જેટ્ઠભાતિકો ધમ્મસેનાપતિ પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ પરિવુતો આગચ્છન્તો અતિવિય સોભતિ, દેવદત્તો પન પરિહીનપરિવારો જાતો’’તિ. ન, ભિક્ખવે, સારિપુત્તો ઇદાનેવ ઞાતિસઙ્ઘપરિવુતો આગચ્છન્તો સોભતિ, પુબ્બેપિ સોભિયેવ. દેવદત્તોપિ ¶ ન ઇદાનેવ ગણતો પરિહીનો, પુબ્બેપિ પરિહીનોયેવાતિ. ભિક્ખૂ તસ્સત્થસ્સાવિભાવત્થાય ભગવન્તં યાચિંસુ, ભગવા ભવન્તરેન પટિચ્છન્નં કારણં પાકટં અકાસિ.

અતીતે મગધરટ્ઠે રાજગહનગરે એકો મગધરાજા રજ્જં કારેસિ. તદા બોધિસત્તો મિગયોનિયં પટિસન્ધિં ગહેત્વા વુદ્ધિપ્પત્તો મિગસહસ્સપરિવારો અરઞ્ઞે વસતિ. તસ્સ લક્ખણો ચ કાળો ચાતિ દ્વે પુત્તા અહેસું. સો અત્તનો મહલ્લકકાલે ‘‘તાતા, અહં ઇદાનિ મહલ્લકો, તુમ્હે ઇમં ગણં પરિહરથા’’તિ પઞ્ચ પઞ્ચ મિગસતાનિ એકેકં પુત્તં પટિચ્છાપેસિ ¶ . તતો પટ્ઠાય તે દ્વે જના મિગગણં પરિહરન્તિ. મગધરટ્ઠસ્મિઞ્ચ સસ્સપાકસમયે કિટ્ઠસમ્બાધે અરઞ્ઞે મિગાનં પરિપન્થો હોતિ. મનુસ્સા સસ્સખાદકાનં મિગાનં મારણત્થાય તત્થ તત્થ ઓપાતં ખણન્તિ, સૂલાનિ રોપેન્તિ, પાસાણયન્તાનિ સજ્જેન્તિ, કૂટપાસાદયો પાસે ઓડ્ડેન્તિ, બહૂ મિગા વિનાસં આપજ્જન્તિ. બોધિસત્તો કિટ્ઠસમ્બાધસમયં ઞત્વા દ્વે પુત્તે પક્કોસાપેત્વા આહ – ‘‘તાતા, અયં કિટ્ઠસમ્બાધસમયો, બહૂ મિગા વિનાસં પાપુણન્તિ, મયં મહલ્લકા યેન કેનચિ ઉપાયેન એકસ્મિં ઠાને વીતિનામેસ્સામ, તુમ્હે તુમ્હાકં મિગગણે ગહેત્વા અરઞ્ઞે પબ્બતપાદં પવિસિત્વા સસ્સાનં ઉદ્ધટકાલે આગચ્છેય્યાથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ પિતુ વચનં સુત્વા સપરિવારા નિક્ખમિંસુ. તેસં પન ગમનમગ્ગં મનુસ્સા જાનન્તિ ‘‘ઇમસ્મિં કાલે મિગા પબ્બતમારોહન્તિ, ઇમસ્મિં કાલે ઓરોહન્તી’’તિ. તે તત્થ તત્થ પટિચ્છન્નટ્ઠાને ¶ નિલીના બહૂ મિગે વિજ્ઝિત્વા મારેન્તિ.

કાળમિગો અત્તનો દન્ધતાય ‘‘ઇમાય નામ વેલાય ગન્તબ્બં, ઇમાય વેલાય ન ગન્તબ્બ’’ન્તિ અજાનન્તો મિગગણં આદાય પુબ્બણ્હેપિ સાયન્હેપિ પદોસેપિ પચ્ચૂસેપિ ગામદ્વારેન ગચ્છતિ. મનુસ્સા તત્થ તત્થ પકતિયા ઠિતા ચ નિલીના ચ બહૂ મિગે વિનાસં પાપેન્તિ. એવં સો અત્તનો દન્ધતાય બહૂ મિગે વિનાસં પાપેત્વા અપ્પકેહેવ મિગેહિ અરઞ્ઞં પાવિસિ. લક્ખણમિગો પન પણ્ડિતો બ્યત્તો ઉપાયકુસલો ‘‘ઇમાય વેલાય ગન્તબ્બં, ઇમાય વેલાય ન ગન્તબ્બ’’ન્તિ જાનાતિ. સો ગામદ્વારેનપિ ન ગચ્છતિ ¶ , દિવાપિ ન ગચ્છતિ, પદોસેપિ ન ગચ્છતિ, પચ્ચૂસેપિ ન ગચ્છતિ, મિગગણં આદાય અડ્ઢરત્તસમયેયેવ ગચ્છતિ. તસ્મા એકમ્પિ મિગં અવિનાસેત્વા અરઞ્ઞં પાવિસિ. તે તત્થ ચત્તારો માસે વસિત્વા સસ્સેસુ ઉદ્ધટેસુ પબ્બતા ઓતરિંસુ.

કાળો પચ્ચાગચ્છન્તોપિ પુરિમનયેનેવ અવસેસમિગે વિનાસં પાપેન્તો એકકોવ આગમિ. લક્ખણો પન એકમિગમ્પિ અવિનાસેત્વા પઞ્ચહિ મિગસતેહિ પરિવુતો માતાપિતૂનં સન્તિકં આગમિ. બોધિસત્તો દ્વેપિ પુત્તે આગચ્છન્તે દિસ્વા મિગગણેન સદ્ધિં મન્તેન્તો ઇમં ગાથં સમુટ્ઠાપેસિ –

૧૧.

‘‘હોતિ સીલવતં અત્થો, પટિસન્થારવુત્તિનં;

લક્ખણં પસ્સ આયન્તં, ઞાતિસઙ્ઘપુરક્ખતં;

અથ પસ્સસિમં કાળં, સુવિહીનંવ ઞાતિભી’’તિ.

તત્થ ¶ સીલવતન્તિ સુખસીલતાય સીલવન્તાનં આચારસમ્પન્નાનં. અત્થોતિ વુડ્ઢિ. પટિસન્થારવુત્તિનન્તિ ધમ્મપટિસન્થારો ચ આમિસપટિસન્થારો ચ એતેસં વુત્તીતિ પટિસન્થારવુત્તિનો, તેસં પટિસન્થારવુત્તિનં. એત્થ ચ પાપનિવારણઓવાદાનુસાસનિવસેન ધમ્મપટિસન્થારો ચ, ગોચરલાભાપનગિલાનુપટ્ઠાનધમ્મિકરક્ખાવસેન આમિસપટિસન્થારો ચ વેદિતબ્બો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇમેસુ દ્વીસુ પટિસન્થારેસુ ઠિતાનં આચારસમ્પન્નાનં પણ્ડિતાનં વુડ્ઢિ નામ હોતીતિ. ઇદાનિ તં વુડ્ઢિં દસ્સેતું પુત્તમાતરં આલપન્તો વિય ‘‘લક્ખણં પસ્સા’’તિઆદિમાહ. તત્રાયં સઙ્ખેપત્થો – આચારપટિસન્થારસમ્પન્નં અત્તનો પુત્તં ¶ એકમિગમ્પિ અવિનાસેત્વા ઞાતિસઙ્ઘેન પુરક્ખતં પરિવારિતં આગચ્છન્તં પસ્સ. તાય પન આચારપટિસન્થારસમ્પદાય વિહીનં દન્ધપઞ્ઞં અથ પસ્સસિમં કાળં એકમ્પિ ઞાતિં અનવસેસેત્વા સુવિહીનમેવ ઞાતીહિ એકકં આગચ્છન્તન્તિ. એવં પુત્તં અભિનન્દિત્વા પન બોધિસત્તો યાવતાયુકં ઠત્વા યથાકમ્મં ગતો.

સત્થાપિ ‘‘ન, ભિક્ખવે, સારિપુત્તો ઇદાનેવ ઞાતિસઙ્ઘપરિવારિતો સોભતિ, પુબ્બેપિ સોભતિયેવ. ન ચ દેવદત્તો એતરહિયેવ ગણમ્હા પરિહીનો, પુબ્બેપિ પરિહીનોયેવા’’તિ ઇમં ધમ્મદેસનં દસ્સેત્વા દ્વે વત્થૂનિ કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા ¶ કાળો દેવદત્તો અહોસિ, પરિસાપિસ્સ દેવદત્તપરિસાવ, લક્ખણો સારિપુત્તો, પરિસા પનસ્સ બુદ્ધપરિસા, માતા રાહુલમાતા, પિતા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

લક્ખણમિગજાતકવણ્ણના પઠમા.

[૧૨] ૨. નિગ્રોધમિગજાતકવણ્ણના

નિગ્રોધમેવ સેવેય્યાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કુમારકસ્સપત્થેરસ્સ માતરં આરબ્ભ કથેસિ. સા કિર રાજગહનગરે મહાવિભવસ્સ સેટ્ઠિનો ધીતા અહોસિ ઉસ્સન્નકુસલમૂલા પરિમદ્દિતસઙ્ખારા પચ્છિમભવિકા, અન્તોઘટે પદીપો વિય તસ્સા હદયે અરહત્તૂપનિસ્સયો જલતિ. સા અત્તાનં જાનનકાલતો પટ્ઠાય ગેહે અનભિરતા પબ્બજિતુકામા હુત્વા માતાપિતરો આહ – ‘‘અમ્મતાતા, મય્હં ઘરાવાસે ચિત્તં નાભિરમતિ, અહં નિય્યાનિકે બુદ્ધસાસને પબ્બજિતુકામા, પબ્બાજેથ મ’’ન્તિ. અમ્મ, કિં વદેસિ, ઇદં કુલં બહુવિભવં, ત્વઞ્ચ અમ્હાકં એકધીતા, ન લબ્ભા તયા પબ્બજિતુન્તિ. સા પુનપ્પુનં યાચિત્વાપિ માતાપિતૂનં સન્તિકા પબ્બજ્જં અલભમાના ચિન્તેસિ ‘‘હોતુ, પતિકુલં ગતા સામિકં આરાધેત્વા ¶ પબ્બજિસ્સામી’’તિ. સા વયપ્પત્તા પતિકુલં ગન્ત્વા પતિદેવતા હુત્વા સીલવતી કલ્યાણધમ્મા અગારં અજ્ઝાવસિ.

અથસ્સા સંવાસમન્વાય કુચ્છિયં ગબ્ભો પતિટ્ઠહિ. સા ગબ્ભસ્સ પતિટ્ઠિતભાવં ન અઞ્ઞાસિ. અથ તસ્મિં નગરે નક્ખત્તં ઘોસયિંસુ, સકલનગરવાસિનો ¶ નક્ખત્તં કીળિંસુ, નગરં દેવનગરં વિય અલઙ્કતપટિયત્તં અહોસિ. સા પન તાવ ઉળારાયપિ નક્ખત્તકીળાય વત્તમાનાય અત્તનો સરીરં ન વિલિમ્પતિ નાલઙ્કરોતિ, પકતિવેસેનેવ વિચરતિ.

અથ નં સામિકો આહ – ‘‘ભદ્દે, સકલનગરં નક્ખત્તનિસ્સિતં, ત્વં પન સરીરં નપ્પટિજગ્ગસી’’તિ. અય્યપુત્ત, દ્વત્તિંસાય મે કુણપેહિ પૂરિતં સરીરં, કિં ઇમિના અલઙ્કતેન, અયઞ્હિ કાયો નેવ દેવનિમ્મિતો, ન બ્રહ્મનિમ્મિતો, ન સુવણ્ણમયો, ન મણિમયો, ન હરિચન્દનમયો, ન પુણ્ડરીકકુમુદુપ્પલગબ્ભસમ્ભૂતો ¶ , ન અમતોસધપૂરિતો, અથ ખો કુણપે જાતો, માતાપેત્તિકસમ્ભવો, અનિચ્ચુચ્છાદનપરિમદ્દનભેદનવિદ્ધંસનધમ્મો, કટસિવડ્ઢનો, તણ્હૂપાદિન્નો, સોકાનં નિદાનં, પરિદેવાનં વત્થુ, સબ્બરોગાનં આલયો, કમ્મકરણાનં પટિગ્ગહો, અન્તોપૂતિ, બહિ નિચ્ચપગ્ઘરણો, કિમિકુલાનં આવાસો, સિવથિકપયાતો, મરણપરિયોસાનો, સબ્બલોકસ્સ ચક્ખુપથે વત્તમાનોપિ –

‘‘અટ્ઠિનહારુસંયુત્તો, તચમંસાવલેપનો;

છવિયા કાયો પટિચ્છન્નો, યથાભૂતં ન દિસ્સતિ.

‘‘અન્તપૂરો ઉદરપૂરો, યકનપેળસ્સ વત્થિનો;

હદયસ્સ પપ્ફાસસ્સ, વક્કસ્સ પિહકસ્સ ચ.

‘‘સિઙ્ઘાણિકાય ખેળસ્સ, સેદસ્સ ચ મેદસ્સ ચ;

લોહિતસ્સ લસિકાય, પિત્તસ્સ ચ વસાય ચ.

‘‘અથસ્સ નવહિ સોતેહિ, અસુચી સવતિ સબ્બદા;

અક્ખિમ્હા અક્ખિગૂથકો, કણ્ણમ્હા કણ્ણગૂથકો.

‘‘સિઙ્ઘાણિકા ¶ ચ નાસતો, મુખેન વમતેકદા;

પિત્તં સેમ્હઞ્ચ વમતિ, કાયમ્હા સેદજલ્લિકા.

‘‘અથસ્સ સુસિરં સીસં, મત્થલુઙ્ગસ્સ પૂરિતં;

સુભતો નં મઞ્ઞતિ બાલો, અવિજ્જાય પુરક્ખતો. (સુ. નિ. ૧૯૬-૨૦૧);

‘‘અનન્તાદીનવો કાયો, વિસરુક્ખસમૂપમો;

આવાસો સબ્બરોગાનં, પુઞ્જો દુક્ખસ્સ કેવલો. (અપ. થેર ૨.૫૪.૫૫);

‘‘સચે ઇમસ્સ કાયસ્સ, અન્તો બાહિરકો સિયા;

દણ્ડં નૂન ગહેત્વાન, કાકે સોણે ચ વારયે.

‘‘દુગ્ગન્ધો અસુચિ કાયો, કુણપો ઉક્કરૂપમો;

નિન્દિતો ચક્ખુભૂતેહિ, કાયો બાલાભિનન્દિતો.

‘‘અલ્લચમ્મપટિચ્છન્નો, નવદ્વારો મહાવણો;

સમન્તતો પગ્ઘરતિ, અસુચી પૂતિગન્ધિયો’’તિ. (વિસુદ્ધિ. ૧.૧૨૨);

અય્યપુત્ત ¶ ¶ , ઇમં કાયં અલઙ્કરિત્વા કિં કરિસ્સામિ? નનુ ઇમસ્સ અલઙ્કતકરણં ગૂથપુણ્ણઘટસ્સ બહિ ચિત્તકમ્મકરણં વિય હોતીતિ? સેટ્ઠિપુત્તો તસ્સા વચનં સુત્વા આહ ‘‘ભદ્દે, ત્વં ઇમસ્સ સરીરસ્સ ઇમે દોસે પસ્સમાના કસ્મા ન પબ્બજસી’’તિ? ‘‘અય્યપુત્ત, અહં પબ્બજ્જં લભમાના અજ્જેવ પબ્બજેય્ય’’ન્તિ. સેટ્ઠિપુત્તો ‘‘સાધુ, અહં તં પબ્બાજેસ્સામી’’તિ વત્વા મહાદાનં પવત્તેત્વા મહાસક્કારં કત્વા મહન્તેન પરિવારેન ભિક્ખુનુપસ્સયં નેત્વા તં પબ્બાજેન્તો દેવદત્તપક્ખિયાનં ભિક્ખુનીનં સન્તિકે પબ્બાજેસિ. સા પબ્બજ્જં લભિત્વા પરિપુણ્ણસઙ્કપ્પા અત્તમના અહોસિ.

અથસ્સા ગબ્ભે પરિપાકં ગચ્છન્તે ઇન્દ્રિયાનં અઞ્ઞથત્તં હત્થપાદપિટ્ઠીનં બહલત્તં ઉદરપટલસ્સ ચ મહન્તતં દિસ્વા ભિક્ખુનિયો તં પુચ્છિંસુ ‘‘અય્યે, ત્વં ગબ્ભિની વિય પઞ્ઞાયસિ, કિં એત’’ન્તિ? અય્યે, ‘‘ઇદં નામ કારણ’’ન્તિ ન જાનામિ, સીલં પન મે પરિપુણ્ણન્તિ ¶ . અથ નં તા ભિક્ખુનિયો દેવદત્તસ્સ સન્તિકં નેત્વા દેવદત્તં પુચ્છિંસુ ‘‘અય્ય, અયં કુલધીતા કિચ્છેન સામિકં આરાધેત્વા પબ્બજ્જં લભિ, ઇદાનિ પનસ્સા ગબ્ભો પઞ્ઞાયતિ, મયં ઇમસ્સ ગબ્ભસ્સ ગિહિકાલે વા પબ્બજિતકાલે વા લદ્ધભાવં ન જાનામ, કિંદાનિ કરોમા’’તિ? દેવદત્તો અત્તનો અબુદ્ધભાવેન ચ ખન્તિમેત્તાનુદ્દયાનઞ્ચ નત્થિતાય એવં ચિન્તેસિ ‘‘દેવદત્તપક્ખિકા ભિક્ખુની કુચ્છિના ગબ્ભં પરિહરતિ, દેવદત્તો ચ તં અજ્ઝુપેક્ખતિયેવાતિ મય્હં ગરહા ઉપ્પજ્જિસ્સતિ, મયા ઇમં ઉપ્પબ્બાજેતું વટ્ટતી’’તિ. સો અવીમંસિત્વાવ સેલગુળં પવટ્ટયમાનો વિય પક્ખન્દિત્વા ‘‘ગચ્છથ, ઇમં ઉપ્પબ્બાજેથા’’તિ આહ. તા તસ્સ વચનં સુત્વા ઉટ્ઠાય વન્દિત્વા ઉપસ્સયં ગતા.

અથ સા દહરા તા ભિક્ખુનિયો આહ – ‘‘અય્યે, ન દેવદત્તત્થેરો બુદ્ધો, નાપિ મય્હં તસ્સ સન્તિકે પબ્બજ્જા, લોકે પન અગ્ગપુગ્ગલસ્સ સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ સન્તિકે મય્હં પબ્બજ્જા, સા ચ પન મે દુક્ખેન લદ્ધા, મા નં અન્તરધાપેથ, એથ મં ગહેત્વા સત્થુ સન્તિકં જેતવનં ગચ્છથા’’તિ. તા તં આદાય રાજગહા પઞ્ચચત્તાલીસયોજનિકં મગ્ગં અતિક્કમ્મ અનુપુબ્બેન જેતવનં પત્વા સત્થારં વન્દિત્વા તમત્થં આરોચેસું. સત્થા ચિન્તેસિ – ‘‘કિઞ્ચાપિ ગિહિકાલે એતિસ્સા ગબ્ભો પતિટ્ઠિતો, એવં સન્તેપિ ‘સમણો ગોતમો દેવદત્તેન ¶ જહિતં આદાય ચરતી’તિ તિત્થિયાનં ઓકાસો ભવિસ્સતિ. તસ્મા ઇમં કથં પચ્છિન્દિતું સરાજિકાય પરિસાય ¶ મજ્ઝે ઇમં અધિકરણં વિનિચ્છિતું વટ્ટતી’’તિ. પુનદિવસે રાજાનં પસેનદિકોસલં મહાઅનાથપિણ્ડિકં ચૂળઅનાથપિણ્ડિકં વિસાખં મહાઉપાસિકં અઞ્ઞાનિ ચ અભિઞ્ઞાતાનિ મહાકુલાનિ પક્કોસાપેત્વા સાયન્હસમયે ચતૂસુ પરિસાસુ સન્નિપતિતાસુ ઉપાલિત્થેરં આમન્તેસિ ‘‘ગચ્છ, ત્વં ચતુપરિસમજ્ઝે ઇમિસ્સા દહરભિક્ખુનિયા કમ્મં સોધેહી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ થેરો પરિસમજ્ઝં ગન્ત્વા અત્તનો પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિત્વા રઞ્ઞો પુરતો વિસાખં ઉપાસિકં પક્કોસાપેત્વા ઇમં અધિકરણં પટિચ્છાપેસિ ‘‘ગચ્છ વિસાખે, ‘અયં દહરા અસુકમાસે અસુકદિવસે પબ્બજિતા’તિ તથતો ઞત્વા ઇમસ્સ ગબ્ભસ્સ પુરે વા પચ્છા વા લદ્ધભાવં જાનાહી’’તિ. ઉપાસિકા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સાણિં પરિક્ખિપાપેત્વા અન્તોસાણિયં દહરભિક્ખુનિયા હત્થપાદનાભિઉદરપરિયોસાનાદીનિ ઓલોકેત્વા માસદિવસે સમાનેત્વા ગિહિભાવે ગબ્ભસ્સ લદ્ધભાવં તથતો ઞત્વા થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તમત્થં આરોચેસિ. થેરો ચતુપરિસમજ્ઝે તં ભિક્ખુનિં સુદ્ધં અકાસિ. સા સુદ્ધા હુત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘઞ્ચ સત્થારઞ્ચ વન્દિત્વા ભિક્ખુનીહિ સદ્ધિં ઉપસ્સયમેવ ગતા. સા ગબ્ભપરિપાકમન્વાય પદુમુત્તરપાદમૂલે પત્થિતપત્થનં મહાનુભાવં પુત્તં વિજાયિ.

અથેકદિવસં ¶ રાજા ભિક્ખુનુપસ્સયસમીપેન ગચ્છન્તો દારકસદ્દં સુત્વા અમચ્ચે પુચ્છિ. અમચ્ચા તં કારણં ઞત્વા ‘‘દેવ, દહરભિક્ખુની પુત્તં વિજાતા, તસ્સેસો સદ્દો’’તિ આહંસુ. ‘‘ભિક્ખુનીનં, ભણે, દારકપટિજગ્ગનં નામ પલિબોધો, મયં નં પટિજગ્ગિસ્સામા’’તિ રાજા તં દારકં નાટકિત્થીનં દાપેત્વા કુમારપરિહારેન વડ્ઢાપેસિ. નામગ્ગહણદિવસે ચસ્સ ‘‘કસ્સપો’’તિ નામં અકંસુ. અથ નં કુમારપરિહારેન વડ્ઢિતત્તા ‘‘કુમારકસ્સપો’’તિ સઞ્જાનિંસુ. સો સત્તવસ્સિકકાલે સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા પરિપુણ્ણવસ્સો ઉપસમ્પદં લભિત્વા ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે ધમ્મકથિકેસુ ચિત્રકથી અહોસિ. અથ નં સત્થા ‘‘એતદગ્ગં, ભિક્ખવે, મમ સાવકાનં ભિક્ખૂનં ચિત્તકથિકાનં યદિદં કુમારકસ્સપો’’તિ (અ. નિ. ૧.૨૦૯, ૨૧૭) એતદગ્ગે ઠપેસિ. સો પચ્છા વમ્મિકસુત્તે (મ. નિ. ૧.૨૪૯ આદયો) અરહત્તં પાપુણિ. માતાપિસ્સ ભિક્ખુની વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા અગ્ગફલં પત્તા. કુમારકસ્સપત્થેરો બુદ્ધસાસને ગગનમજ્ઝે ¶ પુણ્ણચન્દો વિય પાકટો જાતો.

અથેકદિવસં ¶ તથાગતો પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો ભિક્ખૂનં ઓવાદં દત્વા ગન્ધકુટિં પાવિસિ. ભિક્ખૂ ઓવાદં ગહેત્વા અત્તનો અત્તનો રત્તિટ્ઠાનદિવાટ્ઠાનેસુ દિવસભાગં ખેપેત્વા સાયન્હસમયે ધમ્મસભાયં સન્નિપતિત્વા ‘‘આવુસો, દેવદત્તેન અત્તનો અબુદ્ધભાવેન ચેવ ખન્તિમેત્તાદીનઞ્ચ અભાવેન કુમારકસ્સપત્થેરો ચ થેરી ચ ઉભો નાસિતા, સમ્માસમ્બુદ્ધો પન અત્તનો ધમ્મરાજતાય ચેવ ખન્તિમેત્તાનુદ્દયસમ્પત્તિયા ચ ઉભિન્નમ્પિ તેસં પચ્ચયો જાતો’’તિ બુદ્ધગુણે વણ્ણયમાના નિસીદિંસુ. સત્થા બુદ્ધલીલાય ધમ્મસભં આગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકમેવ ગુણકથાયા’’તિ સબ્બં આરોચયિંસુ. ન, ભિક્ખવે, તથાગતો ઇદાનેવ ઇમેસં ઉભિન્નં પચ્ચયો ચ પતિટ્ઠા ચ જાતો, પુબ્બેપિ અહોસિયેવાતિ. ભિક્ખૂ તસ્સત્થસ્સાવિભાવત્થાય ભગવન્તં યાચિંસુ. ભગવા ભવન્તરેન પટિચ્છન્નં કારણં પાકટં અકાસિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારયમાને બોધિસત્તો મિગયોનિયં પટિસન્ધિં ગણ્હિ. સો માતુકુચ્છિતો નિક્ખન્તો સુવણ્ણવણ્ણો અહોસિ, અક્ખીનિ પનસ્સ મણિગુળસદિસાનિ અહેસું, સિઙ્ગાનિ રજતવણ્ણાનિ, મુખં રત્તકમ્બલપુઞ્જવણ્ણં, હત્થપાદપરિયન્તા લાખારસપરિકમ્મકતા વિય, વાલધિ ચમરસ્સ વિય અહોસિ, સરીરં પનસ્સ મહન્તં અસ્સપોતકપ્પમાણં અહોસિ. સો પઞ્ચસતમિગપરિવારો અરઞ્ઞે વાસં કપ્પેસિ નામેન નિગ્રોધમિગરાજા ¶ નામ. અવિદૂરે પનસ્સ અઞ્ઞોપિ પઞ્ચસતમિગપરિવારો સાખમિગો નામ વસતિ, સોપિ સુવણ્ણવણ્ણોવ અહોસિ.

તેન સમયેન બારાણસિરાજા મિગવધપ્પસુતો હોતિ, વિના મંસેન ન ભુઞ્જતિ, મનુસ્સાનં કમ્મચ્છેદં કત્વા સબ્બે નેગમજાનપદે સન્નિપાતેત્વા દેવસિકં મિગવં ગચ્છતિ. મનુસ્સા ચિન્તેસું – ‘‘અયં રાજા અમ્હાકં કમ્મચ્છેદં કરોતિ, યંનૂન મયં ઉય્યાને ¶ મિગાનં નિવાપં વપિત્વા પાનીયં સમ્પાદેત્વા બહૂ મિગે ઉય્યાનં પવેસેત્વા દ્વારં બન્ધિત્વા રઞ્ઞો નિય્યાદેય્યામા’’તિ. તે સબ્બે ઉય્યાને મિગાનં નિવાપતિણાનિ રોપેત્વા ઉદકં સમ્પાદેત્વા દ્વારં યોજેત્વા વાગુરાનિ આદાય મુગ્ગરાદિનાનાવુધહત્થા ¶ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા મિગે પરિયેસમાના ‘‘મજ્ઝે ઠિતે મિગે ગણ્હિસ્સામા’’તિ યોજનમત્તં ઠાનં પરિક્ખિપિત્વા સઙ્ખિપમાના નિગ્રોધમિગસાખમિગાનં વસનટ્ઠાનં મજ્ઝે કત્વા પરિક્ખિપિંસુ. અથ નં મિગગણં દિસ્વા રુક્ખગુમ્બાદયો ચ ભૂમિઞ્ચ મુગ્ગરેહિ પહરન્તા મિગગણં ગહનટ્ઠાનતો નીહરિત્વા અસિસત્તિધનુઆદીનિ આવુધાનિ ઉગ્ગિરિત્વા મહાનાદં નદન્તા તં મિગગણં ઉય્યાનં પવેસેત્વા દ્વારં પિધાય રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘દેવ, નિબદ્ધં મિગવં ગચ્છન્તા અમ્હાકં કમ્મં નાસેથ, અમ્હેહિ અરઞ્ઞતો મિગે આનેત્વા તુમ્હાકં ઉય્યાનં પૂરિતં, ઇતો પટ્ઠાય તેસં મંસાનિ ખાદથા’’તિ રાજાનં આપુચ્છિત્વા પક્કમિંસુ.

રાજા તેસં વચનં સુત્વા ઉય્યાનં ગન્ત્વા મિગે ઓલોકેન્તો દ્વે સુવણ્ણમિગે દિસ્વા તેસં અભયં અદાસિ. તતો પટ્ઠાય પન કદાચિ સયં ગન્ત્વા એકં મિગં વિજ્ઝિત્વા આનેતિ, કદાચિસ્સ ભત્તકારકો ગન્ત્વા વિજ્ઝિત્વા આહરતિ. મિગા ધનું દિસ્વાવ મરણભયેન તજ્જિતા પલાયન્તિ, દ્વે તયો પહારે લભિત્વા કિલમન્તિપિ, ગિલાનાપિ હોન્તિ, મરણમ્પિ પાપુણન્તિ. મિગગણો તં પવત્તિં બોધિસત્તસ્સ આરોચેસિ. સો સાખં પક્કોસાપેત્વા આહ – ‘‘સમ્મ, બહૂ મિગા નસ્સન્તિ, એકંસેન મરિતબ્બે સતિ ઇતો પટ્ઠાય મા કણ્ડેન મિગે વિજ્ઝન્તુ, ધમ્મગણ્ડિકટ્ઠાને મિગાનં વારો હોતુ. એકદિવસં મમ પરિસાય વારો પાપુણાતુ, એકદિવસં તવ પરિસાય, વારપ્પત્તો મિગો ગન્ત્વા ધમ્મગણ્ડિકાય ગીવં ઠપેત્વા નિપજ્જતુ, એવં સન્તે મિગા કિલન્તા ન ભવિસ્સન્તી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. તતો પટ્ઠાય વારપ્પત્તોવ મિગો ગન્ત્વા ધમ્મગણ્ડિકાય ¶ ગીવં ઠપેત્વા નિપજ્જતિ, ભત્તકારકો આગન્ત્વા તત્થ નિપન્નકમેવ ગહેત્વા ગચ્છતિ.

અથેકદિવસં ¶ સાખમિગસ્સ પરિસાય એકિસ્સા ગબ્ભિનિમિગિયા વારો પાપુણિ. સા સાખં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘સામિ, અહં ગબ્ભિની, પુત્તં વિજાયિત્વા દ્વે જના વારં ગમિસ્સામ, મય્હં વારં અતિક્કામેહી’’તિ આહ. સો ‘‘ન સક્કા તવ વારં અઞ્ઞેસં પાપેતું, ત્વમેવ તુય્હં વારં જાનિસ્સસિ, ગચ્છાહી’’તિ આહ. સા તસ્સ સન્તિકા અનુગ્ગહં અલભમાના બોધિસત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા તમત્થં આરોચેસિ. સો તસ્સા વચનં સુત્વા ‘‘હોતુ ગચ્છ ત્વં, અહં તે વારં અતિક્કામેસ્સામી’’તિ સયં ¶ ગન્ત્વા ધમ્મગણ્ડિકાય સીસં કત્વા નિપજ્જિ. ભત્તકારકો તં દિસ્વા ‘‘લદ્ધાભયો મિગરાજા ધમ્મગણ્ડિકાય નિપન્નો, કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ વેગેન ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ.

રાજા તાવદેવ રથં આરુય્હ મહન્તેન પરિવારેન આગન્ત્વા બોધિસત્તં દિસ્વા આહ ‘‘સમ્મ મિગરાજ, નનુ મયા તુય્હં અભયં દિન્નં, કસ્મા ત્વં ઇધ નિપન્નો’’તિ. મહારાજ, ગબ્ભિની મિગી આગન્ત્વા ‘‘મમ વારં અઞ્ઞસ્સ પાપેહી’’તિ આહ, ન સક્કા ખો પન મયા એકસ્સ મરણદુક્ખં અઞ્ઞસ્સ ઉપરિ નિક્ખિપિતું, સ્વાહં અત્તનો જીવિતં તસ્સા દત્વા તસ્સા સન્તકં મરણં ગહેત્વા ઇધ નિપન્નો, મા અઞ્ઞં કિઞ્ચિ આસઙ્કિત્થ, મહારાજાતિ. રાજા આહ – ‘‘સામિ, સુવણ્ણવણ્ણમિગરાજ, મયા ન તાદિસો ખન્તિમેત્તાનુદ્દયસમ્પન્નો મનુસ્સેસુપિ દિટ્ઠપુબ્બો, તેન તે પસન્નોસ્મિ, ઉટ્ઠેહિ, તુય્હઞ્ચ તસ્સા ચ અભયં દમ્મી’’તિ. ‘‘દ્વીહિ અભયે લદ્ધે અવસેસા કિં કરિસ્સન્તિ, નરિન્દા’’તિ? ‘‘અવસેસાનમ્પિ અભયં દમ્મિ, સામી’’તિ. ‘‘મહારાજ, એવમ્પિ ઉય્યાનેયેવ મિગા અભયં લભિસ્સન્તિ, સેસા કિં કરિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘એતેસમ્પિ અભયં દમ્મિ, સામી’’તિ. ‘‘મહારાજ, મિગા તાવ અભયં લભન્તુ, સેસા ચતુપ્પદા કિં કરિસ્સન્તી’’તિ ¶ ? ‘‘એતેસમ્પિ અભયં દમ્મિ, સામી’’તિ. ‘‘મહારાજ, ચતુપ્પદા તાવ અભયં લભન્તુ, દિજગણા કિં કરિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘એતેસમ્પિ અભયં દમ્મિ, સામી’’તિ. ‘‘મહારાજ, દિજગણા તાવ અભયં લભન્તુ, ઉદકે વસન્તા મચ્છા કિં કરિસ્સન્તી’’તિ? ‘‘એતેસમ્પિ અભયં દમ્મિ, સામી’’તિ. એવં મહાસત્તો રાજાનં સબ્બસત્તાનં અભયં યાચિત્વા ઉટ્ઠાય રાજાનં પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા ‘‘ધમ્મં ચર, મહારાજ, માતાપિતૂસુ પુત્તધીતાસુ બ્રાહ્મણગહપતિકેસુ નેગમજાનપદેસુ ધમ્મં ચરન્તો સમં ચરન્તો કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા સુગતિં સગ્ગં લોકં ગમિસ્સસી’’તિ રઞ્ઞો બુદ્ધલીલાય ધમ્મં દેસેત્વા કતિપાહં ઉય્યાને વસિત્વા રઞ્ઞો ઓવાદં દત્વા મિગગણપરિવુતો અરઞ્ઞં પાવિસિ. સાપિ ખો મિગધેનુ પુપ્ફકણ્ણિકસદિસં પુત્તં વિજાયિ. સો કીળમાનો સાખમિગસ્સ સન્તિકં ગચ્છતિ. અથ નં માતા તસ્સ સન્તિકં ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘પુત્ત, ઇતો પટ્ઠાય મા એતસ્સ સન્તિકં ગચ્છ, નિગ્રોધસ્સેવ સન્તિકં ગચ્છેય્યાસી’’તિ ઓવદન્તી ઇમં ગાથમાહ –

૧૨.

‘‘નિગ્રોધમેવ ¶ ¶ સેવેય્ય, ન સાખમુપસંવસે;

નિગ્રોધસ્મિં મતં સેય્યો, યઞ્ચે સાખસ્મિ જીવિત’’ન્તિ.

તત્થ નિગ્રોધમેવ સેવેય્યાતિ તાત ત્વં વા અઞ્ઞો વા અત્તનો હિતકામો નિગ્રોધમેવ સેવેય્ય ભજેય્ય ઉપસઙ્કમેય્ય, ન સાખમુપસંવસેતિ સાખમિગં પન ન ઉપસંવસે ઉપગમ્મ ન સંવસેય્ય, એતં નિસ્સાય જીવિકં ન કપ્પેય્ય. નિગ્રોધસ્મિં મતં સેય્યોતિ નિગ્રોધરઞ્ઞો પાદમૂલે મરણમ્પિ સેય્યો વરં ઉત્તમં. યઞ્ચે સાખસ્મિ જીવિતન્તિ યં પન સાખસ્સ સન્તિકે જીવિતં, તં નેવ સેય્યો ન વરં ન ઉત્તમન્તિ અત્થો.

તતો પટ્ઠાય ચ પન અભયલદ્ધકા મિગા મનુસ્સાનં સસ્સાનિ ખાદન્તિ, મનુસ્સા ‘‘લદ્ધાભયા ઇમે મિગા’’તિ મિગે પહરિતું વા પલાપેતું વા ન વિસહન્તિ, તે રાજઙ્ગણે સન્નિપતિત્વા રઞ્ઞો તમત્થં આરોચેસું. રાજા ‘‘મયા પસન્નેન નિગ્રોધમિગરાજસ્સ ¶ વરો દિન્નો, અહં રજ્જં જહેય્યં, ન ચ તં પટિઞ્ઞં ભિન્દામિ, ગચ્છથ ન કોચિ મમ વિજિતે મિગે પહરિતું લભતી’’તિ આહ. નિગ્રોધમિગો તં પવત્તિં સુત્વા મિગગણં સન્નિપાતાપેત્વા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય પરેસં સસ્સં ખાદિતું ન લભિસ્સથા’’તિ મિગે ઓવદિત્વા મનુસ્સાનં આરોચાપેસિ ‘‘ઇતો પટ્ઠાય સસ્સકારકા મનુસ્સા સસ્સરક્ખણત્થં વતિં મા કરોન્તુ, ખેત્તં પન આવિજ્ઝિત્વા પણ્ણસઞ્ઞં બન્ધન્તૂ’’તિ. તતો પટ્ઠાય કિર ખેત્તેસુ પણ્ણબન્ધનસઞ્ઞા ઉદપાદિ. તતો પટ્ઠાય પણ્ણસઞ્ઞં અતિક્કમનમિગો નામ નત્થિ. અયં કિર નેસં બોધિસત્તતો લદ્ધઓવાદો. એવં મિગગણં ઓવદિત્વા બોધિસત્તો યાવતાયુકં ઠત્વા સદ્ધિં મિગેહિ યથાકમ્મં ગતો, રાજાપિ બોધિસત્તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા પુઞ્ઞાનિ કત્વા યથાકમ્મં ગતો.

સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવાહં થેરિયા ચ કુમારકસ્સપસ્સ ચ અવસ્સયો, પુબ્બેપિ અવસ્સયો એવા’’તિ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ચતુસચ્ચધમ્મદેસનં વિનિવટ્ટેત્વા દ્વે વત્થૂનિ કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા સાખમિગો દેવદત્તો અહોસિ, પરિસાપિસ્સ દેવદત્તપરિસાવ, મિગધેનુ થેરી અહોસિ, પુત્તો કુમારકસ્સપો, રાજા આનન્દો, નિગ્રોધમિગરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

નિગ્રોધમિગજાતકવણ્ણના દુતિયા.

[૧૩] ૩. કણ્ડિજાતકવણ્ણના

ધિરત્થુ ¶ ¶ કણ્ડિનં સલ્લન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પુરાણદુતિયિકાપલોભનં આરબ્ભ કથેસિ. તં અટ્ઠકનિપાતે ઇન્દ્રિયજાતકે આવિભવિસ્સતિ. ભગવા પન તં ભિક્ખું એતદવોચ ‘‘ભિક્ખુ, પુબ્બેપિ ત્વં એતં માતુગામં નિસ્સાય જીવિતક્ખયં પત્વા વીતચ્ચિતેસુ અઙ્ગારેસુ પક્કો’’તિ. ભિક્ખૂ તસ્સત્થસ્સાવિભાવત્થાય ભગવન્તં યાચિંસુ, ભગવા ભવન્તરેન પટિચ્છન્નકારણં પાકટં અકાસિ. ઇતો પરં પન ભિક્ખૂનં યાચનં ¶ ભવન્તરપટિચ્છન્નતઞ્ચ અવત્વા ‘‘અતીતં આહરી’’તિ એત્તકમેવ વક્ખામ, એત્તકે વુત્તેપિ યાચનઞ્ચ વલાહકગબ્ભતો ચન્દનીહરણૂપમાય ભવન્તરપટિચ્છન્નકારણભાવો ચાતિ સબ્બમેતં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ યોજેત્વા વેદિતબ્બં.

અતીતે મગધરટ્ઠે રાજગહે મગધરાજા રજ્જં કારેસિ. મગધવાસિકાનં સસ્સસમયે મિગાનં મહાપરિપન્થો હોતિ. તે અરઞ્ઞે પબ્બતપાદં પવિસન્તિ. તત્થ એકો અરઞ્ઞવાસી પબ્બતેય્યમિગો એકાય ગામન્તવાસિનિયા મિગપોતિકાય સદ્ધિં સન્થવં કત્વા તેસં મિગાનં પબ્બતપાદતો ઓરુય્હ પુન ગામન્તં ઓતરણકાલે મિગપોતિકાય પટિબદ્ધચિત્તત્તા તેહિ સદ્ધિંયેવ ઓતરિ. અથ નં સા આહ – ‘‘ત્વં ખોસિ, અય્ય, પબ્બતેય્યો બાલમિગો, ગામન્તો ચ નામ સાસઙ્કો સપ્પટિભયો, મા અમ્હેહિ સદ્ધિં ઓતરી’’તિ. સો તસ્સા પટિબદ્ધચિત્તત્તા અનિવત્તિત્વા સદ્ધિંયેવ અગમાસિ. મગધવાસિનો ‘‘ઇદાનિ મિગાનં પબ્બતપાદા ઓતરણકાલો’’તિ ઞત્વા મગ્ગે પટિચ્છન્નકોટ્ઠકેસુ તિટ્ઠન્તિ. તેસમ્પિ દ્વિન્નં આગમનમગ્ગે એકો લુદ્દકો પટિચ્છન્નકોટ્ઠકે ઠિતો હોતિ. મિગપોતિકા મનુસ્સગન્ધં ઘાયિત્વા ‘‘એકો લુદ્દકો ઠિતો ભવિસ્સતી’’તિ તં બાલમિગં પુરતો કત્વા સયં પચ્છતો અહોસિ. લુદ્દકો એકેનેવ સરપ્પહારેન મિગં તત્થેવ પાતેતિ. મિગપોતિકા તસ્સ વિદ્ધભાવં ઞત્વા ઉપ્પતિત્વા વાતગતિયાવ પલાયિ. લુદ્દકો કોટ્ઠકતો નિક્ખમિત્વા મિગં ઓક્કન્તિત્વા અગ્ગિં કત્વા વીતચ્ચિતેસુ અઙ્ગારેસુ મધુરમંસં પચિત્વા ખાદિત્વા પાનીયં પિવિત્વા અવસેસં લોહિતબિન્દૂહિ પગ્ઘરન્તેહિ કાજેનાદાય દારકે તોસેન્તો ઘરં અગમાસિ.

તદા ¶ બોધિસત્તો તસ્મિં વનસણ્ડે રુક્ખદેવતા હુત્વા નિબ્બત્તો હોતિ. સો તં કારણં દિસ્વા ‘‘ઇમસ્સ બાલમિગસ્સ મરણં નેવ માતરં નિસ્સાય, ન પિતરં નિસ્સાય, અથ ખો કામં નિસ્સાય. કામનિમિત્તઞ્હિ ¶ સત્તા સુગતિયં હત્થચ્છેદાદિકં, દુગ્ગતિયઞ્ચ પઞ્ચવિધબન્ધનાદિનાનપ્પકારકં દુક્ખં પાપુણન્તિ, પરેસં મરણદુક્ખુપ્પાદનમ્પિ નામ ઇમસ્મિં લોકે ¶ ગરહિતમેવ. યં જનપદં માતુગામો વિચારેતિ અનુસાસતિ, સો ઇત્થિપરિણાયકો જનપદોપિ ગરહિતોયેવ. યે સત્તા માતુગામસ્સ વસં ગચ્છન્તિ, તેપિ ગરહિતાયેવા’’તિ એકાય ગાથાય તીણિ ગરહવત્થૂનિ દસ્સેત્વા વનદેવતાસુ સાધુકારં દત્વા ગન્ધપુપ્ફાદીહિ પૂજયમાનાસુ મધુરેન સરેન તં વનસણ્ડં ઉન્નાદેન્તો ઇમાય ગાથાય ધમ્મં દેસેસિ –

૧૩.

‘‘ધિરત્થુ કણ્ડિનં સલ્લં, પુરિસં ગાળ્હવેધિનં;

ધિરત્થુ તં જનપદં, યત્થિત્થી પરિણાયિકા;

તે ચાપિ ધિક્કિતા સત્તા, યે ઇત્થીનં વસં ગતા’’તિ.

તત્થ ધિરત્થૂતિ ગરહણત્થે નિપાતો, સ્વાયમિધ ઉત્તાસુબ્બેગવસેન ગરહણે દટ્ઠબ્બો. ઉત્તસિતુબ્બિગ્ગો હિ હોન્તો બોધિસત્તો એવમાહ. કણ્ડમસ્સ અત્થીતિ કણ્ડી, તં કણ્ડિનં. તં પન કણ્ડં અનુપવિસનટ્ઠેન ‘‘સલ્લ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તસ્મા કણ્ડિનં સલ્લન્તિ એત્થ સલ્લકણ્ડિનન્તિ અત્થો. સલ્લં વા અસ્સત્થીતિપિ સલ્લો, તં સલ્લં. મહન્તં વણમુખં કત્વા બલવપ્પહારં દેન્તો ગાળ્હં વિજ્ઝતીતિ ગાળ્હવેધી, તં ગાળ્હવેધિનં. નાનપ્પકારેન કણ્ડેન, કુમુદપત્તસણ્ઠાનથલેન ઉજુકગમનેનેવ સલ્લેન ચ સમન્નાગતં ગાળ્હવેધિનં પુરિસં ધિરત્થૂતિ અયમેત્થ અત્થો. પરિણાયિકાતિ ઇસ્સરા સંવિધાયિકા. ધિક્કિતાતિ ગરહિતા. સેસમેત્થ ઉત્તાનત્થમેવ. ઇતો પરં પન એત્તકમ્પિ અવત્વા યં યં અનુત્તાનં, તં તદેવ વણ્ણયિસ્સામ. એવં એકાય ગાથાય તીણિ ગરહવત્થૂનિ દસ્સેત્વા બોધિસત્તો વનં ઉન્નાદેત્વા બુદ્ધલીલાય ધમ્મં દેસેસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. સત્થા દ્વે વત્થૂનિ ¶ કથેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ. ઇતો પરં પન ‘‘દ્વે ¶ વત્થૂનિ કથેત્વા’’તિ ઇદં અવત્વા ‘‘અનુસન્ધિં ઘટેત્વા’’તિ એત્તકમેવ વક્ખામ, અવુત્તમ્પિ પન હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ યોજેત્વા ગહેતબ્બં.

તદા પબ્બતેય્યમિગો ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુ અહોસિ, મિગપોતિકા પુરાણદુતિયિકા, કામેસુ દોસં દસ્સેત્વા ધમ્મદેસકદેવતા પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

કણ્ડિજાતકવણ્ણના તતિયા.

[૧૪] ૪. વાતમિગજાતકવણ્ણના

ન ¶ કિરત્થિ રસેહિ પાપિયોતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ચૂળપિણ્ડપાતિકતિસ્સત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ. સત્થરિ કિર રાજગહં ઉપનિસ્સાય વેળુવને વિહરન્તે તિસ્સકુમારો નામ મહાવિભવસ્સ સેટ્ઠિકુલસ્સ પુત્તો એકદિવસં વેળુવનં ગન્ત્વા સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા પબ્બજિતુકામો પબ્બજ્જં યાચિત્વા માતાપિતૂહિ અનનુઞ્ઞાતત્તા પટિક્ખિત્તો સત્તાહં ભત્તચ્છેદં કત્વા રટ્ઠપાલત્થેરો વિય માતાપિતરો અનુજાનાપેત્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિ. સત્થા તં પબ્બાજેત્વા અડ્ઢમાસમત્તં વેળુવને વિહરિત્વા જેતવનં અગમાસિ. તત્રાયં કુલપુત્તો તેરસ ધુતઙ્ગાનિ સમાદાય સાવત્થિયં સપદાનં પિણ્ડાય ચરમાનો કાલં વીતિનામેતિ, ‘‘ચૂળપિણ્ડપાતિકતિસ્સત્થેરો નામા’’તિ વુત્તે ગગનતલે પુણ્ણચન્દો વિય બુદ્ધસાસને પાકટો પઞ્ઞાતો અહોસિ.

તસ્મિં કાલે રાજગહે નક્ખત્તકીળાય વત્તમાનાય થેરસ્સ માતાપિતરો યં તસ્સ ગિહિકાલે અહોસિ આભરણભણ્ડકં, તં રતનચઙ્કોટકે નિક્ખિપિત્વા ઉરે ઠપેત્વા ‘‘અઞ્ઞાસુ નક્ખત્તકીળાસુ અમ્હાકં પુત્તો ઇમિના અલઙ્કારેન અલઙ્કતો નક્ખત્તં કીળતિ, તં નો એકપુત્તં ગહેત્વા સમણો ગોતમો સાવત્થિનગરં ગતો, કહં નુ ખો સો એતરહિ નિસિન્નો, કહં ઠિતો’’તિ વત્વા રોદન્તિ.

અથેકા વણ્ણદાસી તં કુલં ગન્ત્વા સેટ્ઠિભરિયં રોદન્તિં દિસ્વા પુચ્છિ ‘‘કિં પન, અય્યે, રોદસી’’તિ? ‘‘સા તમત્થં આરોચેસિ’’. ‘‘કિં પન, અય્યે, અય્યપુત્તો પિયાયતી’’તિ? ‘‘અસુકઞ્ચ અસુકઞ્ચા’’તિ. ‘‘સચે તુમ્હે ¶ ઇમસ્મિં ગેહે સબ્બં ઇસ્સરિયં મય્હં દેથ, અહં વો પુત્તં આનેસ્સામી’’તિ. સેટ્ઠિભરિયા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા પરિબ્બયં દત્વા મહન્તેન પરિવારેન તં ઉય્યોજેસિ ‘‘ગચ્છ, અત્તનો બલેન મમ પુત્તં આનેહી’’તિ. સા પટિચ્છન્નયાને નિસિન્ના સાવત્થિં ગન્ત્વા થેરસ્સ ભિક્ખાચારવીથિયં નિવાસં ગહેત્વા સેટ્ઠિકુલા આગતે મનુસ્સે ¶ થેરસ્સ અદસ્સેત્વા અત્તનો પરિવારેનેવ પરિવુતા થેરસ્સ પિણ્ડાય પવિટ્ઠસ્સ આદિતોવ ઉળુઙ્કયાગુઞ્ચ રસકભિક્ખઞ્ચ દત્વા રસતણ્હાય બન્ધિત્વા અનુક્કમેન ગેહે નિસીદાપેત્વા ભિક્ખં દદમાના ચ અત્તનો વસં ઉપગતભાવં ઞત્વા ગિલાનાલયં દસ્સેત્વા અન્તોગબ્ભે નિપજ્જિ. થેરોપિ ભિક્ખાચારવેલાય સપદાનં ચરન્તો ગેહદ્વારં અગમાસિ. પરિજનો થેરસ્સ પત્તં ગહેત્વા થેરં ઘરે નિસીદાપેસિ. થેરો નિસીદિત્વાવ ‘‘કહં ઉપાસિકા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ગિલાના, ભન્તે, તુમ્હાકં દસ્સનં ઇચ્છતી’’તિ. સો રસતણ્હાય બદ્ધો અત્તનો વતસમાદાનં ¶ ભિન્દિત્વા તસ્સા નિપન્નટ્ઠાનં પાવિસિ. સા અત્તનો આગતકારણં કથેત્વા તં પલોભેત્વા રસતણ્હાય બન્ધિત્વા ઉપ્પબ્બાજેત્વા અત્તનો વસે ઠપેત્વા યાને નિસીદાપેત્વા મહન્તેન પરિવારેન રાજગહમેવ અગમાસિ. સા પવત્તિ પાકટા જાતા.

ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં સન્નિસિન્ના ‘‘ચૂળપિણ્ડપાતિકતિસ્સત્થેરં કિર એકા વણ્ણદાસી રસતણ્હાય બન્ધિત્વા આદાય ગતા’’તિ કથં સમુટ્ઠાપેસું. સત્થા ધમ્મસભં ઉપગન્ત્વા અલઙ્કતધમ્માસને નિસીદિત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ આહ. તે તં પવત્તિં કથયિંસુ. ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ એસો ભિક્ખુ રસતણ્હાય બજ્ઝિત્વા તસ્સા વસં ગતો, પુબ્બેપિ તસ્સા વસં ગતોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં રઞ્ઞો બ્રહ્મદત્તસ્સ સઞ્જયો નામ ઉય્યાનપાલો અહોસિ. અથેકો વાતમિગો તં ઉય્યાનં આગન્ત્વા સઞ્જયં દિસ્વા પલાયતિ, સઞ્જયોપિ ન તં તજ્જેત્વા નીહરતિ. સો પુનપ્પુનં આગન્ત્વા ઉય્યાનેયેવ ચરતિ. ઉય્યાનપાલો ઉય્યાને નાનપ્પકારાનિ પુપ્ફફલાનિ ગહેત્વા દિવસે દિવસે રઞ્ઞો અભિહરતિ. અથ નં એકદિવસં રાજા પુચ્છિ ‘‘સમ્મ ઉય્યાનપાલ, ઉય્યાને કિઞ્ચિ અચ્છરિયં ¶ પસ્સસી’’તિ? ‘‘દેવ, અઞ્ઞં ન પસ્સામિ, એકો પન વાતમિગો આગન્ત્વા ઉય્યાને ચરતિ, એતં પસ્સામી’’તિ. ‘‘સક્ખિસ્સતિ પન તં ગહેતુ’’ન્તિ. ‘‘થોકં મધું લભન્તો અન્તો રાજનિવેસનમ્પિ નં આનેતું સક્ખિસ્સામિ, દેવા’’તિ. રાજા તસ્સ મધું દાપેસિ. સો તં ગહેત્વા ઉય્યાનં ગન્ત્વા વાતમિગસ્સ ચરણટ્ઠાને તિણાનિ મધુના ¶ મક્ખેત્વા નિલીયિ. મિગો આગન્ત્વા મધુમક્ખિતાનિ તિણાનિ ખાદિત્વા રસતણ્હાય બદ્ધો અઞ્ઞત્ર અગન્ત્વા ઉય્યાનમેવ આગચ્છતિ. ઉય્યાનપાલો તસ્સ મધુમક્ખિતતિણેસુ પલુદ્ધભાવં ઞત્વા અનુક્કમેન અત્તાનં દસ્સેસિ. સો તં દિસ્વા કતિપાહં પલાયિત્વા પુનપ્પુનં પસ્સન્તો વિસ્સાસં આપજ્જિત્વા અનુક્કમેન ઉય્યાનપાલસ્સ હત્થે ઠિતતિણાનિ ખાદિતું આરભિ.

સો તસ્સ વિસ્સાસં આપન્નભાવં ઞત્વા યાવ રાજનિવેસના વીથિં કિલઞ્જેહિ પરિક્ખિપિત્વા તહિં તહિં સાખાભઙ્ગં પાતેત્વા મધુલાબુકં અંસે લગ્ગેત્વા તિણકલાપં ઉપકચ્છકે ઠપેત્વા મધુમક્ખિતાનિ તિણાનિ મિગસ્સ પુરતો પુરતો વિકિરન્તો અન્તોરાજનિવેસનંયેવ અગમાસિ. મિગે અન્તો પવિટ્ઠે દ્વારં પિદહિંસુ. મિગો મનુસ્સે દિસ્વા કમ્પમાનો મરણભયતજ્જિતો અન્તોનિવેસનઙ્ગણે આધાવતિ પરિધાવતિ. રાજા પાસાદા ઓરુય્હ તં કમ્પમાનં દિસ્વા ‘‘વાતમિગો નામ મનુસ્સાનં દિટ્ઠટ્ઠાનં સત્તાહં ન ગચ્છતિ, તજ્જિતટ્ઠાનં ¶ યાવજીવં ન ગચ્છતિ, સો એવરૂપો ગહનનિસ્સિતો વાતમિગો રસતણ્હાય બદ્ધો ઇદાનિ એવરૂપં ઠાનં આગતો, નત્થિ વત ભો લોકે રસતણ્હાય પાપતરં નામા’’તિ ઇમાય ગાથાય ધમ્મદેસનં પટ્ઠપેસિ –

૧૪.

‘‘ન કિરત્થિ રસેહિ પાપિયો, આવાસેહિવ સન્થવેહિ વા;

વાતમિગં ગહનનિસ્સિતં, વસમાનેસિ રસેહિ સઞ્જયો’’તિ.

તત્થ કિરાતિ અનુસ્સવનત્થે નિપાતો. રસેહીતિ જિવ્હાવિઞ્ઞેય્યેહિ મધુરમ્બિલાદીહિ. પાપિયોતિ પાપતરો. આવાસેહિવ સન્થવેહિ વાતિ નિબદ્ધવસનટ્ઠાનસઙ્ખાતેસુ હિ આવાસેસુપિ મિત્તસન્થવેસુપિ છન્દરાગો પાપકોવ, તેહિ પન સચ્છન્દરાગપરિભોગેહિ આવાસેહિ વા મિત્તસન્થવેહિ ¶ વા સતગુણેન ચ સહસ્સગુણેન ચ સતસહસ્સગુણેન ચ ધુવપટિસેવનટ્ઠેન આહારં વિના જીવિતિન્દ્રિયપાલનાય અભાવેન ચ સચ્છન્દરાગપરિભોગરસાવ પાપતરાતિ. બોધિસત્તો પન અનુસ્સવાગતં ¶ વિય ઇમમત્થં કત્વા ‘‘ન કિરત્થિ રસેહિ પાપિયો, આવાસેહિવ સન્થવેહિ વા’’તિ આહ. ઇદાનિ તેસં પાપિયભાવં દસ્સેન્તો ‘‘વાતમિગ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ ગહનનિસ્સિતન્તિ ગહનટ્ઠાનનિસ્સિતં. ઇદં વુત્તં હોતિ – પસ્સથ રસાનં પાપિયભાવં, ઇદં નામ અરઞ્ઞાયતને ગહનનિસ્સિતં વાતમિગં સઞ્જયો ઉય્યાનપાલો મધુરસેહિ અત્તનો વસં આનેસિ, સબ્બથાપિ સચ્છન્દરાગપરિભોગેહિ રસેહિ નામ અઞ્ઞં પાપતરં લામકતરં નત્થીતિ રસતણ્હાય આદીનવં કથેસિ. કથેત્વા ચ પન તં મિગં અરઞ્ઞમેવ પેસેસિ.

સત્થાપિ ‘‘ન, ભિક્ખવે, સા વણ્ણદાસી ઇદાનેવ એતં રસતણ્હાય બન્ધિત્વા અત્તનો વસે કરોતિ, પુબ્બેપિ અકાસિયેવા’’તિ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ. ‘‘તદા સઞ્જયો અયં વણ્ણદાસી અહોસિ, વાતમિગો ચૂળપિણ્ડપાતિકો, બારાણસિરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

વાતમિગજાતકવણ્ણના ચતુત્થા.

[૧૫] ૫. ખરાદિયજાતકવણ્ણના

અટ્ઠક્ખુરં ¶ ખરાદિયેતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં દુબ્બચભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. સો કિર ભિક્ખુ દુબ્બચો ઓવાદં ન ગણ્હાતિ. અથ નં સત્થા પુચ્છિ ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ દુબ્બચો ઓવાદં ન ગણ્હાસી’’તિ? ‘‘સચ્ચં ભગવા’’તિ. સત્થા ‘‘પુબ્બેપિ ત્વં દુબ્બચતાય પણ્ડિતાનં ઓવાદં અગ્ગહેત્વા પાસેન બદ્ધો જીવિતક્ખયં પત્તો’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો મિગો હુત્વા મિગગણપરિવુતો અરઞ્ઞે વસતિ. અથસ્સ ભગિનિમિગી પુત્તકં દસ્સેત્વા ‘‘ભાતિક, અયં તે ભાગિનેય્યો, એતં મિગમાયં ઉગ્ગણ્હાપેહી’’તિ પટિચ્છાપેસિ. સો તં ભાગિનેય્યં ‘‘અસુકવેલાય નામ આગન્ત્વા ઉગ્ગણ્હાહી’’તિ આહ. સો વુત્તવેલાય નાગચ્છતિ. યથા ¶ ચ એકદિવસં, એવં સત્ત દિવસે સત્તોવાદે અતિક્કન્તો સો મિગમાયં અનુગ્ગણ્હિત્વાવ વિચરન્તો પાસે બજ્ઝિ. માતાપિસ્સ ભાતરં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કિં તે, ભાતિક, ભાગિનેય્યો મિગમાયં ઉગ્ગણ્હાપિતો’’તિ પુચ્છિ. બોધિસત્તો ચ ‘‘તસ્સ અનોવાદકસ્સ મા ચિન્તયિ, ન ¶ તે પુત્તેન મિગમાયા ઉગ્ગહિતા’’તિ વત્વા ઇદાનિપિ તં અનોવદિતુકામોવ હુત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૫.

‘‘અટ્ઠક્ખુરં ખરાદિયે, મિગં વઙ્કાતિવઙ્કિનં;

સત્તહિ કાલાતિક્કન્તં, ન નં ઓવદિતુસ્સહે’’તિ.

તત્થ અટ્ઠક્ખુરન્તિ એકેકસ્મિં પાદે દ્વિન્નં દ્વિન્નં વસેન અટ્ઠક્ખુરં. ખરાદિયેતિ તં નામેન આલપતિ. મિગન્તિ સબ્બસઙ્ગાહિકવચનં. વઙ્કાતિવઙ્કિનન્તિ મૂલે વઙ્કાનિ, અગ્ગે અતિવઙ્કાનીતિ વઙ્કાતિવઙ્કાનિ, તાદિસાનિ સિઙ્ગાનિ અસ્સ અત્થીતિ વઙ્કાતિવઙ્કી, તં વઙ્કાતિવઙ્કિનં. સત્તહિ કાલાતિક્કન્તન્તિ સત્તહિ ઓવાદકાલેહિ ઓવાદં અતિક્કન્તં. ન નં ઓવદિતુસ્સહેતિ એતં દુબ્બચમિગં અહં ઓવદિતું ન ઉસ્સહામિ, એતસ્સ મે ઓવાદત્થાય ચિત્તમ્પિ ન ઉપ્પજ્જતીતિ દસ્સેતિ. અથ નં દુબ્બચમિગં પાસે બદ્ધં લુદ્દો મારેત્વા મંસં આદાય પક્કામિ.

સત્થાપિ ¶ ‘‘ન ત્વં ભિક્ખુ ઇદાનેવ દુબ્બચો, પુબ્બેપિ દુબ્બચોયેવા’’તિ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ. ‘‘તદા ભાગિનેય્યો મિગો દુબ્બચભિક્ખુ અહોસિ, ભગિની ઉપ્પલવણ્ણા, ઓવાદમિગો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

ખરાદિયજાતકવણ્ણના પઞ્ચમા.

[૧૬] ૬. તિપલ્લત્થમિગજાતકવણ્ણના

મિગં ¶ તિપલ્લત્થન્તિ ઇદં સત્થા કોસમ્બિયં બદરિકારામે વિહરન્તો સિક્ખાકામં રાહુલત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ. એકસ્મિઞ્હિ કાલે સત્થરિ આળવિનગરં ઉપનિસ્સાય અગ્ગાળવે ચેતિયે વિહરન્તે બહૂ ઉપાસકા ઉપાસિકા ભિક્ખૂ ભિક્ખુનિયો ચ વિહારં ધમ્મસ્સવનત્થાય ગચ્છન્તિ, દિવા ધમ્મસ્સવનં હોતિ. ગચ્છન્તે પન કાલે ઉપાસિકાયો ભિક્ખુનિયો ચ ન ગચ્છિંસુ, ભિક્ખૂ ચેવ ઉપાસકા ચ અહેસું. તતો પટ્ઠાય રત્તિં ધમ્મસ્સવનં જાતં. ધમ્મસ્સવનપરિયોસાને થેરા ભિક્ખૂ અત્તનો અત્તનો વસનટ્ઠાનાનિ ગચ્છન્તિ. દહરા સામણેરા ચ ઉપાસકેહિ સદ્ધિં ઉપટ્ઠાનસાલાયં સયન્તિ. તેસુ નિદ્દં ઉપગતેસુ એકચ્ચે ઘુરુઘુરુપસ્સાસા કાકચ્છમાના દન્તે ખાદન્તા નિપજ્જિંસુ, એકચ્ચે ¶ મુહુત્તં નિદ્દાયિત્વા ઉટ્ઠહિંસુ. તે તં વિપ્પકારં દિસ્વા ભગવતો આરોચેસું. ભગવા ‘‘યો પન ભિક્ખુ અનુપસમ્પન્નેન સહસેય્યં કપ્પેય્ય પાચિત્તિય’’ન્તિ (પાચિ. ૪૯) સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેત્વા કોસમ્બિં અગમાસિ.

તત્થ ભિક્ખૂ આયસ્મન્તં રાહુલં આહંસુ – ‘‘આવુસો રાહુલ, ભગવતા સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, ઇદાનિ ત્વં અત્તનો વસનટ્ઠાનં જાનાહી’’તિ. પુબ્બે પન તે ભિક્ખૂ ભગવતિ ચ ગારવં તસ્સ ચાયસ્મતો સિક્ખાકામતં પટિચ્ચ તં અત્તનો વસનટ્ઠાનં આગતં અતિવિય સઙ્ગણ્હન્તિ, ખુદ્દકમઞ્ચકં પઞ્ઞપેત્વા ઉસ્સીસકકરણત્થાય ચીવરં દેન્તિ. તં દિવસં પન સિક્ખાપદભયેન વસનટ્ઠાનમ્પિ ન અદંસુ. રાહુલભદ્દોપિ ‘‘પિતા મે’’તિ દસબલસ્સ વા, ‘‘ઉપજ્ઝાયો મે’’તિ ધમ્મસેનાપતિનો વા, ‘‘આચરિયો મે’’તિ મહામોગ્ગલ્લાનસ્સ વા, ‘‘ચૂળપિતા મે’’તિ આનન્દત્થેરસ્સ વા સન્તિકં અગન્ત્વા દસબલસ્સ વળઞ્જનવચ્ચકુટિં બ્રહ્મવિમાનં પવિસન્તો વિય પવિસિત્વા વાસં કપ્પેસિ. બુદ્ધાનઞ્હિ વળઞ્જનકુટિયં દ્વારં સુપિહિતં હોતિ, ગન્ધપરિભણ્ડકતા ભૂમિ, ગન્ધદામમાલાદામાનિ ઓસારિતાનેવ હોન્તિ, સબ્બરત્તિં દીપો ઝાયતિ. રાહુલભદ્દો પન ન તસ્સા કુટિયા ઇમં સમ્પત્તિં પટિચ્ચ તત્થ વાસં ઉપગતો, ભિક્ખૂહિ પન ‘‘વસનટ્ઠાનં જાનાહી’’તિ વુત્તત્તા ઓવાદગારવેન સિક્ખાકામતાય ¶ તત્થ વાસં ઉપગતો. અન્તરન્તરા હિ ભિક્ખૂ તં આયસ્મન્તં દૂરતોવ આગચ્છન્તં દિસ્વા તસ્સ વીમંસનત્થાય મુટ્ઠિસમ્મજ્જનિં વા કચવરછડ્ડનકં વા બહિ ખિપિત્વા તસ્મિં આગતે ¶ ‘‘આવુસો, ઇમં કેન છડ્ડિત’’ન્તિ વદન્તિ. તત્થ કેહિચિ ‘‘રાહુલો ઇમિના મગ્ગેન ગતો’’તિ વુત્તે સો આયસ્મા ‘‘નાહં, ભન્તે, એતં જાનામી’’તિ અવત્વાવ તં પટિસામેત્વા ‘‘ખમથ મે, ભન્તે’’તિ ખમાપેત્વા ગચ્છતિ. એવમેસ સિક્ખાકામો.

સો તં સિક્ખાકામતંયેવ પટિચ્ચ તત્થ વાસં ઉપગતો. અથ સત્થા પુરેઅરુણંયેવ વચ્ચકુટિદ્વારે ઠત્વા ઉક્કાસિ, સોપાયસ્મા ઉક્કાસિ. ‘‘કો એસો’’તિ? ‘‘અહં રાહુલો’’તિ નિક્ખમિત્વા વન્દિ. ‘‘કસ્મા ત્વં રાહુલ ઇધ નિપન્નોસી’’તિ? ‘‘વસનટ્ઠાનસ્સ અભાવતો’’. ‘‘પુબ્બે હિ, ભન્તે, ભિક્ખૂ મમ સઙ્ગહં કરોન્તિ, ઇદાનિ અત્તનો આપત્તિભયેન વસનટ્ઠાનં ¶ ન દેન્તિ, સ્વાહં ‘ઇદં અઞ્ઞેસં અસઙ્ઘટ્ટનટ્ઠાન’ન્તિ ઇમિના કારણેન ઇધ નિપન્નોસ્મીતિ. અથ ભગવતો ‘‘રાહુલં તાવ ભિક્ખૂ એવં પરિચ્ચજન્તિ, અઞ્ઞે કુલદારકે પબ્બાજેત્વા કિં કરિસ્સન્તી’’તિ ધમ્મસંવેગો ઉદપાદિ.

અથ ભગવા પાતોવ ભિક્ખૂ સન્નિપાતાપેત્વા ધમ્મસેનાપતિં પુચ્છિ ‘‘જાનાસિ પન ત્વં, સારિપુત્ત, અજ્જ કત્થચિ રાહુલસ્સ વુત્થભાવ’’ન્તિ? ‘‘ન જાનામિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘સારિપુત્ત, અજ્જ રાહુલો વચ્ચકુટિયં વસિ, સારિપુત્ત, તુમ્હે રાહુલં એવં પરિચ્ચજન્તા અઞ્ઞે કુલદારકે પબ્બાજેત્વા કિં કરિસ્સથ? એવઞ્હિ સન્તે ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિતા ન પતિટ્ઠા ભવિસ્સન્તિ, ઇતો દાનિ પટ્ઠાય અનુપસમ્પન્નેન એકં દ્વે દિવસે અત્તનો સન્તિકે વસાપેત્વા તતિયદિવસે તેસં વસનટ્ઠાનં ઞત્વા બહિ વાસેથા’’તિ ઇમં અનુપઞ્ઞત્તિં કત્વા પુન સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેસિ.

તસ્મિં સમયે ધમ્મસભાયં સન્નિસિન્ના ભિક્ખૂ રાહુલસ્સ ગુણકથં કથેન્તિ ‘‘પસ્સથાવુસો, યાવ સિક્ખાકામો વતાયં રાહુલો, ‘તવ વસનટ્ઠાનં જાનાહી’તિ વુત્તો નામ ‘અહં દસબલસ્સ પુત્તો, તુમ્હાકં સેનાસનસ્મા તુમ્હેયેવ નિક્ખમથા’તિ એકં ભિક્ખુમ્પિ અપ્પટિપ્ફરિત્વા વચ્ચકુટિયં વાસં કપ્પેસી’’તિ. એવં તેસુ કથયમાનેસુ સત્થા ધમ્મસભં ગન્ત્વા અલઙ્કતાસને નિસીદિત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ આહ. ‘‘ભન્તે, રાહુલસ્સ સિક્ખાકામકથાય, ન અઞ્ઞાય કથાયા’’તિ. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, રાહુલો ઇદાનેવ સિક્ખાકામો, પુબ્બે તિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તોપિ સિક્ખાકામોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ ¶ રાજગહે એકો મગધરાજા રજ્જં કારેસિ. તદા બોધિસત્તો મિગયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા મિગગણપરિવુતો અરઞ્ઞે વસતિ. અથસ્સ ભગિની અત્તનો પુત્તકં ઉપનેત્વા ‘‘ભાતિક, ઇમં તે ભાગિનેય્યં મિગમાયં સિક્ખાપેહી’’તિ આહ. બોધિસત્તો ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા ‘‘ગચ્છ, તાત, અસુકવેલાય નામ આગન્ત્વા સિક્ખેય્યાસી’’તિ આહ. સો માતુલેન વુત્તવેલં અનતિક્કમિત્વા તં ઉપસઙ્કમિત્વા મિગમાયં સિક્ખિ. સો એકદિવસં વને વિચરન્તો પાસેન બદ્ધો બદ્ધરવં રવિ, મિગગણો પલાયિત્વા ‘‘પુત્તો તે પાસેન બદ્ધો’’તિ તસ્સ માતુયા આરોચેસિ. સા ભાતુ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘ભાતિક, ભાગિનેય્યો તે મિગમાયં સિક્ખાપિતો’’તિ પુચ્છિ. બોધિસત્તો ‘‘મા ત્વં પુત્તસ્સ ¶ કિઞ્ચિ પાપકં આસઙ્કિ, સુગ્ગહિતા તેન મિગમાયા, ઇદાનિ તં હાસયમાનો આગચ્છિસ્સતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૬.

‘‘મિગં તિપલ્લત્થમનેકમાયં, અટ્ઠક્ખુરં અડ્ઢરત્તાપપાયિં;

એકેન સોતેન છમાસ્સસન્તો, છહિ કલાહિતિભોતિ ભાગિનેય્યો’’તિ.

તત્થ મિગન્તિ ભાગિનેય્યમિગં. તિપલ્લત્થન્તિ પલ્લત્થં વુચ્ચતિ સયનં, ઉભોહિ પસ્સેહિ ઉજુકમેવ ચ નિપન્નકવસેનાતિ તીહાકારેહિ પલ્લત્થં અસ્સ, તીણિ વા પલ્લત્થાનિ અસ્સાતિ તિપલ્લત્થો, તં તિપલ્લત્થં. અનેકમાયન્તિ બહુમાયં બહુવઞ્ચનં. અટ્ઠક્ખુરન્તિ એકેકસ્મિં પાદે દ્વિન્નં દ્વિન્નં વસેન અટ્ઠહિ ખુરેહિ સમન્નાગતં. અડ્ઢરત્તાપપાયિન્તિ પુરિમયામં અતિક્કમિત્વા મજ્ઝિમયામે અરઞ્ઞતો આગમ્મ પાનીયસ્સ પિવનતો અડ્ઢરત્તે આપં પિવતીતિ અડ્ઢરત્તાપપાયી. તં અડ્ઢરત્તે અપાયિન્તિ અત્થો. મમ ભાગિનેય્યં મિગં અહં સાધુકં મિગમાયં ઉગ્ગણ્હાપેસિં. કથં? યથા એકેન સોતેન છમાસ્સસન્તો, છહિ કલાહિતિભોતિ ભાગિનેય્યોતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – અહઞ્હિ તવ પુત્તં તથા ઉગ્ગણ્હાપેસિં, યથા એકસ્મિં ઉપરિમનાસિકાસોતે વાતં સન્નિરુમ્ભિત્વા પથવિયા અલ્લીનેન એકેન હેટ્ઠિમસોતેન તત્થેવ છમાયં અસ્સસન્તો છહિ કલાહિ ¶ લુદ્દકં અતિભોતિ, છહિ કોટ્ઠાસેહિ અજ્ઝોત્થરતિ વઞ્ચેતીતિ અત્થો. કતમાહિ છહિ? ચત્તારો પાદે પસારેત્વા એકેન પસ્સેન સેય્યાય, ખુરેહિ તિણપંસુખણનેન, જિવ્હાનિન્નામનેન ઉદરસ્સ ઉદ્ધુમાતભાવકરણેન, ઉચ્ચારપસ્સાવવિસ્સજ્જનેન, વાતસન્નિરુમ્ભનેનાતિ.

અપરો ¶ નયો – પાદેન પંસું ગહેત્વા અભિમુખાકડ્ઢનેન, પટિપણામનેન, ઉભોસુ પસ્સેસુ સઞ્ચરણેન, ઉદરં ઉદ્ધં પક્ખિપનેન, અધો અવક્ખિપનેનાતિ ઇમાહિ છહિ કલાહિ યથા અતિભોતિ, ‘‘મતો અય’’ન્તિ સઞ્ઞં ઉપ્પાદેત્વા વઞ્ચેતિ, એવં તં મિગમાયં ઉગ્ગણ્હાપેસિન્તિ દીપેતિ.

અપરો નયો – તથા નં ઉગ્ગણ્હાપેસિં, યથા એકેન સોતેન છમાસ્સસન્તો છહિ કલાહિતિ દ્વીસુપિ નયેસુ દસ્સિતેહિ છહિ કારણેહિ કલાહિતિ કલાયિસ્સતિ, લુદ્દં વઞ્ચેસ્સતીતિ ¶ અત્થો. ભોતીતિ ભગિનિં આલપતિ. ભાગિનેય્યોતિ એવં છહિ કારણેહિ વઞ્ચનકં ભાગિનેય્યં નિદ્દિસતિ. એવં બોધિસત્તો ભાગિનેય્યસ્સ મિગમાયાય સાધુકં ઉગ્ગહિતભાવં દસ્સેન્તો ભગિનિં સમસ્સાસેતિ.

સોપિ મિગપોતકો પાસે બદ્ધો અવિપ્ફન્દિત્વાયેવ ભૂમિયં મહાફાસુકપસ્સેન પાદે પસારેત્વા નિપન્નો પાદાનં આસન્નટ્ઠાને ખુરેહેવ પહરિત્વા પંસુઞ્ચ તિણાનિ ચ ઉપ્પાટેત્વા ઉચ્ચારપસ્સાવં વિસ્સજ્જેત્વા સીસં પાતેત્વા જિવ્હં નિન્નામેત્વા સરીરં ખેળકિલિન્નં કત્વા વાતગ્ગહણેન ઉદરં ઉદ્ધુમાતકં કત્વા અક્ખીનિ પરિવત્તેત્વા હેટ્ઠા નાસિકાસોતેન વાતં સઞ્ચરાપેન્તો ઉપરિમનાસિકાસોતેન વાતં સન્નિરુમ્ભિત્વા સકલસરીરં થદ્ધભાવં ગાહાપેત્વા મતાકારં દસ્સેસિ. નીલમક્ખિકાપિ નં સમ્પરિવારેસું, તસ્મિં તસ્મિં ઠાને કાકા નિલીયિંસુ. લુદ્દો આગન્ત્વા ઉદરં હત્થેન પહરિત્વા ‘‘અતિપાતોવ બદ્ધો ભવિસ્સતિ, પૂતિકો જાતો’’તિ તસ્સ બન્ધનરજ્જુકં મોચેત્વા ‘‘એત્થેવદાનિ નં ઉક્કન્તિત્વા મંસં આદાય ગમિસ્સામી’’તિ નિરાસઙ્કો હુત્વા સાખાપલાસં ગહેતું આરદ્ધો. મિગપોતકોપિ ઉટ્ઠાય ચતૂહિ પાદેહિ ઠત્વા કાયં વિધુનિત્વા ગીવં પસારેત્વા મહાવાતેન છિન્નવલાહકો વિય વેગેન માતુ સન્તિકં અગમાસિ.

સત્થાપિ ¶ ‘‘ન, ભિક્ખવે, રાહુલો ઇદાનેવ સિક્ખાકામો, પુબ્બેપિ સિક્ખાકામોયેવા’’તિ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા ભાગિનેય્યમિગપોતકો રાહુલો અહોસિ, માતા ઉપ્પલવણ્ણા, માતુલમિગો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

તિપલ્લત્થમિગજાતકવણ્ણના છટ્ઠા.

[૧૭] ૭. માલુતજાતકવણ્ણના

કાળે ¶ વા યદિ વા જુણ્હેતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દ્વે વુડ્ઢપબ્બજિતે આરબ્ભ કથેસિ. તે કિર કોસલજનપદે ¶ એકસ્મિં અરઞ્ઞાવાસે વસન્તિ. એકો કાળત્થેરો નામ, એકો જુણ્હત્થેરો નામ. અથેકદિવસં જુણ્હો કાળં પુચ્છિ ‘‘ભન્તે કાળ, સીતં નામ કસ્મિં કાલે હોતી’’તિ. સો ‘‘કાળે હોતી’’તિ આહ. અથેકદિવસં કાળો જુણ્હં પુચ્છિ – ‘‘ભન્તે જુણ્હ, સીતં નામ કસ્મિં કાલે હોતી’’તિ. સો ‘‘જુણ્હે હોતી’’તિ આહ. તે ઉભોપિ અત્તનો કઙ્ખં છિન્દિતું અસક્કોન્તા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા ‘‘ભન્તે, સીતં નામ કસ્મિં કાલે હોતી’’તિ પુચ્છિંસુ. સત્થા તેસં કથં સુત્વા ‘‘પુબ્બેપિ અહં, ભિક્ખવે, તુમ્હાકં ઇમં પઞ્હં કથેસિં, ભવસઙ્ખેપગતત્તા પન ન સલ્લક્ખયિત્થા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે એકસ્મિં પબ્બતપાદે સીહો ચ બ્યગ્ઘો ચ દ્વે સહાયા એકિસ્સાયેવ ગુહાય વસન્તિ. તદા બોધિસત્તોપિ ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા તસ્મિંયેવ પબ્બતપાદે વસતિ. અથેકદિવસં તેસં સહાયકાનં સીતં નિસ્સાય વિવાદો ઉદપાદિ. બ્યગ્ઘો ‘‘કાળેયેવ સીતં હોતી’’તિ આહ. સીહો ‘‘જુણ્હેયેવ સીતં હોતી’’તિ આહ. તે ઉભોપિ અત્તનો કઙ્ખં છિન્દિતું અસક્કોન્તા બોધિસત્તં પુચ્છિંસુ. બોધિસત્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૭.

‘‘કાળે વા યદિ વા જુણ્હે, યદા વાયતિ માલુતો;

વાતજાનિ હિ સીતાનિ, ઉભોત્થમપરાજિતા’’તિ.

તત્થ ¶ કાળે વા યદિ વા જુણ્હેતિ કાળપક્ખે વા જુણ્હપક્ખે વા. યદા વાયતિ માલુતોતિ યસ્મિં સમયે પુરત્થિમાદિભેદો વાતો વાયતિ, તસ્મિં સમયે સીતં હોતિ. કિંકારણા? વાતજાનિ હિ સીતાનિ, યસ્મા વાતે વિજ્જન્તેયેવ સીતાનિ હોન્તિ, કાળપક્ખો વા જુણ્હપક્ખો વા એત્થ અપમાણન્તિ વુત્તં હોતિ. ઉભોત્થમપરાજિતાતિ ઉભોપિ તુમ્હે ઇમસ્મિં પઞ્હે અપરાજિતાતિ. એવં બોધિસત્તો તે સહાયકે સઞ્ઞાપેસિ.

સત્થાપિ ‘‘ભિક્ખવે, પુબ્બેપિ મયા તુમ્હાકં અયં પઞ્હો કથિતો’’તિ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ¶ દ્વેપિ થેરા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ. સત્થા અનુસન્ધિં ¶ ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા બ્યગ્ઘો કાળો અહોસિ, સીહો જુણ્હો, પઞ્હવિસ્સજ્જનકતાપસો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

માલુતજાતકવણ્ણના સત્તમા.

[૧૮] ૮. મતકભત્તજાતકવણ્ણના

એવં ચે સત્તા જાનેય્યુન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મતકભત્તં આરબ્ભ કથેસિ. તસ્મિઞ્હિ કાલે મનુસ્સા બહૂ અજેળકાદયો મારેત્વા કાલકતે ઞાતકે ઉદ્દિસ્સ મતકભત્તં નામ દેન્તિ. ભિક્ખૂ તે મનુસ્સે તથા કરોન્તે દિસ્વા સત્થારં પુચ્છિંસુ ‘‘એતરહિ, ભન્તે, મનુસ્સા બહૂ પાણે જીવિતક્ખયં પાપેત્વા મતકભત્તં નામ દેન્તિ. અત્થિ નુ ખો, ભન્તે, એત્થ વુડ્ઢી’’તિ? સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ‘મતકભત્તં દસ્સામા’તિ કતેપિ પાણાતિપાતે કાચિ વુડ્ઢિ નામ અત્થિ, પુબ્બે પણ્ડિતા આકાસે નિસજ્જ ધમ્મં દેસેત્વા એત્થ આદીનવં કથેત્વા સકલજમ્બુદીપવાસિકે એતં કમ્મં જહાપેસું. ઇદાનિ પન ભવસઙ્ખેપગતત્તા પુન પાતુભૂત’’ન્તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે એકો તિણ્ણં વેદાનં પારગૂ દિસાપામોક્ખો આચરિયબ્રાહ્મણો ‘‘મતકભત્તં દસ્સામી’’તિ એકં એળકં ગાહાપેત્વા અન્તેવાસિકે આહ – ‘‘તાતા, ઇમં એળકં નદિં ¶ નેત્વા ન્હાપેત્વા કણ્ઠે માલં પરિક્ખિપિત્વા પઞ્ચઙ્ગુલિકં દત્વા મણ્ડેત્વા આનેથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા તં આદાય નદિં ગન્ત્વા ન્હાપેત્વા મણ્ડેત્વા નદીતીરે ઠપેસું. સો એળકો અત્તનો પુબ્બકમ્મં દિસ્વા ‘‘એવરૂપા નામ દુક્ખા અજ્જ મુચ્ચિસ્સામી’’તિ સોમનસ્સજાતો મત્તિકાઘટં ભિન્દન્તો વિય મહાહસિતં હસિત્વા પુન ‘‘અયં બ્રાહ્મણો મં ઘાતેત્વા મયા લદ્ધદુક્ખં લભિસ્સતી’’તિ બ્રાહ્મણે કારુઞ્ઞં ઉપ્પાદેત્વા મહન્તેન સદ્દેન પરોદિ.

અથ નં તે માણવા પુચ્છિંસુ ‘‘સમ્મ એળક ¶ , ત્વં મહાસદ્દેન હસિ ચેવ રોદિ ચ, કેન નુ ખો કારણેન હસિ, કેન કારણેન પરોદી’’તિ? ‘‘તુમ્હે મં ઇમં કારણં અત્તનો આચરિયસ્સ સન્તિકે પુચ્છેય્યાથા’’તિ. તે તં આદાય ગન્ત્વા ઇદં કારણં આચરિયસ્સ આરોચેસું. આચરિયો તેસં વચનં સુત્વા એળકં પુચ્છિ ‘‘કસ્મા ત્વં એળક, હસિ, કસ્મા રોદી’’તિ? એળકો અત્તના કતકમ્મં જાતિસ્સરઞાણેન અનુસ્સરિત્વા બ્રાહ્મણસ્સ કથેસિ ‘‘અહં, બ્રાહ્મણ, પુબ્બે તાદિસોવ મન્તજ્ઝાયકબ્રાહ્મણો હુત્વા ‘મતકભત્તં દસ્સામી’તિ એકં એળકં મારેત્વા મતકભત્તં અદાસિં, સ્વાહં એકસ્સ એળકસ્સ ઘાતિતત્તા એકેનૂનેસુ પઞ્ચસુ અત્તભાવસતેસુ સીસચ્છેદં પાપુણિં, અયં મે ¶ કોટિયં ઠિતો પઞ્ચસતિમો અત્તભાવો, સ્વાહં ‘અજ્જ એવરૂપા દુક્ખા મુચ્ચિસ્સામી’તિ સોમનસ્સજાતો ઇમિના કારણેન હસિં. રોદન્તો પન ‘અહં તાવ એકં એળકં મારેત્વા પઞ્ચ જાતિસતાનિ સીસચ્છેદદુક્ખં પત્વા અજ્જ તમ્હા દુક્ખા મુચ્ચિસ્સામિ, અયં પન બ્રાહ્મણો મં મારેત્વા અહં વિય પઞ્ચ જાતિસતાનિ સીસચ્છેદદુક્ખં લભિસ્સતી’તિ તયિ કારુઞ્ઞેન રોદિ’’ન્તિ. ‘‘એળક, મા ભાયિ, નાહં તં મારેસ્સામી’’તિ. ‘‘બ્રાહ્મણ, કિં વદેસિ, તયિ મારેન્તેપિ અમારેન્તેપિ ન સક્કા અજ્જ મયા મરણા મુચ્ચિતુ’’ન્તિ. ‘‘એળક, મા ભાયિ, અહં તે આરક્ખં ગહેત્વા તયા સદ્ધિંયેવ વિચરિસ્સામી’’તિ. ‘‘બ્રાહ્મણ, અપ્પમત્તકો તવ આરક્ખો, મયા કતપાપં પન મહન્તં બલવ’’ન્તિ.

બ્રાહ્મણો એળકં મુઞ્ચિત્વા ‘‘ઇમં એળકં કસ્સચિપિ મારેતું ન દસ્સામી’’તિ અન્તેવાસિકે આદાય એળકેનેવ સદ્ધિં વિચરિ. એળકો વિસ્સટ્ઠમત્તોવ એકં પાસાણપિટ્ઠિં નિસ્સાય જાતગુમ્બે ગીવં ઉક્ખિપિત્વા પણ્ણાનિ ખાદિતું આરદ્ધો. તઙ્ખણઞ્ઞેવ તસ્મિં પાસાણપિટ્ઠે અસનિ પતિ, તતો ¶ એકા પાસાણસકલિકા છિજ્જિત્વા એળકસ્સ પસારિતગીવાય પતિત્વા સીસં છિન્દિ, મહાજનો સન્નિપતિ. તદા બોધિસત્તો ¶ તસ્મિં ઠાને રુક્ખદેવતા હુત્વા નિબ્બત્તો. સો પસ્સન્તસ્સેવ તસ્સ મહાજનસ્સ દેવતાનુભાવેન આકાસે પલ્લઙ્કેન નિસીદિત્વા ‘‘ઇમે સત્તા એવં પાપસ્સ ફલં જાનમાના અપ્પેવનામ પાણાતિપાતં ન કરેય્યુ’’ન્તિ મધુરસ્સરેન ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૧૮.

‘‘એવં ચે સત્તા જાનેય્યું, દુક્ખાયં જાતિસમ્ભવો;

ન પાણો પાણિનં હઞ્ઞે, પાણઘાતી હિ સોચતી’’તિ.

તત્થ એવં ચે સત્તા જાનેય્યુન્તિ ઇમે સત્તા એવં ચે જાનેય્યું. કથં? દુક્ખાયં જાતિસમ્ભવોતિ અયં તત્થ તત્થ જાતિ ચ જાતસ્સ અનુક્કમેન વડ્ઢિસઙ્ખાતો સમ્ભવો ચ જરાબ્યાધિમરણઅપ્પિયસમ્પયોગપિયવિપ્પયોગહત્થપાદચ્છેદાદીનં દુક્ખાનં વત્થુભૂતત્તા ‘‘દુક્ખો’’તિ યદિ જાનેય્યું. ન પાણો પાણિનં હઞ્ઞેતિ ‘‘પરં વધન્તો જાતિસમ્ભવે વધં લભતિ, પીળેન્તો પીળં લભતી’’તિ જાતિસમ્ભવસ્સ દુક્ખવત્થુતાય દુક્ખભાવં જાનન્તો કોચિ પાણો અઞ્ઞં પાણિનં ન હઞ્ઞે, સત્તો સત્તં ન હનેય્યાતિ અત્થો. કિંકારણા? પાણઘાતી હિ સોચતીતિ, યસ્મા સાહત્થિકાદીસુ છસુ પયોગેસુ યેન કેનચિ પયોગેન પરસ્સ જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદનેન પાણઘાતી પુગ્ગલો અટ્ઠસુ મહાનિરયેસુ સોળસસુ ઉસ્સદનિરયેસુ નાનપ્પકારાય તિરચ્છાનયોનિયા પેત્તિવિસયે અસુરકાયેતિ ઇમેસુ ચતૂસુ અપાયેસુ મહાદુક્ખં અનુભવમાનો દીઘરત્તં અન્તોનિજ્ઝાયનલક્ખણેન સોકેન ¶ સોચતિ. યથા વાયં એળકો મરણભયેન સોચતિ, એવં દીઘરત્તં સોચતીતિપિ ઞત્વા ન પાણો પાણિનં હઞ્ઞે, કોચિ પાણાતિપાતકમ્મં નામ ન કરેય્ય. મોહેન પન મૂળ્હા અવિજ્જાય અન્ધીકતા ઇમં આદીનવં અપસ્સન્તા પાણાતિપાતં કરોન્તીતિ.

એવં મહાસત્તો નિરયભયેન તજ્જેત્વા ધમ્મં દેસેસિ. મનુસ્સા તં ધમ્મદેસનં સુત્વા નિરયભયભીતા પાણાતિપાતા વિરમિંસુ. બોધિસત્તોપિ ધમ્મં દેસેત્વા મહાજનં સીલે પતિટ્ઠાપેત્વા યથાકમ્મં ગતો, મહાજનોપિ બોધિસત્તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા ¶ દેવનગરં પૂરેસિ. સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘અહં તેન સમયેન રુક્ખદેવતા અહોસિ’’ન્તિ.

મતકભત્તજાતકવણ્ણના અટ્ઠમા.

[૧૯] ૯. આયાચિતભત્તજાતકવણ્ણના

સચે ¶ મુચ્ચે પેચ્ચ મુચ્ચેતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દેવતાનં આયાચનબલિકમ્મં આરબ્ભ કથેસિ. તદા કિર મનુસ્સા વણિજ્જાય ગચ્છન્તા પાણે વધિત્વા દેવતાનં બલિકમ્મં કત્વા ‘‘મયં અનન્તરાયેન અત્થસિદ્ધિં પત્વા આગન્ત્વા પુન તુમ્હાકં બલિકમ્મં કરિસ્સામા’’તિ આયાચિત્વા ગચ્છન્તિ. તત્થાનન્તરાયેન અત્થસિદ્ધિં પત્વા આગતા ‘‘દેવતાનુભાવેન ઇદં જાત’’ન્તિ મઞ્ઞમાના બહૂ પાણે વધિત્વા આયાચનતો મુચ્ચિતું બલિકમ્મં કરોન્તિ, તં દિસ્વા ભિક્ખૂ ‘‘અત્થિ નુ ખો, ભન્તે, એત્થ અત્થો’’તિ ભગવન્તં પુચ્છિંસુ. ભગવા અતીતં આહરિ.

અતીતે કાસિરટ્ઠે એકસ્મિં ગામકે કુટુમ્બિકો ગામદ્વારે ઠિતનિગ્રોધરુક્ખે દેવતાય બલિકમ્મં પટિજાનિત્વા અનન્તરાયેન આગન્ત્વા બહૂ પાણે વધિત્વા ‘‘આયાચનતો મુચ્ચિસ્સામી’’તિ રુક્ખમૂલં ગતો. રુક્ખદેવતા ખન્ધવિટપે ઠત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૧૯.

‘‘સચે મુચ્ચે પેચ્ચ મુચ્ચે, મુચ્ચમાનો હિ બજ્ઝતિ;

ન હેવં ધીરા મુચ્ચન્તિ, મુત્તિ બાલસ્સ બન્ધન’’ન્તિ.

તત્થ સચે મુચ્ચે પેચ્ચ મુચ્ચેતિ ભો પુરિસ, ત્વં સચે મુચ્ચે યદિ મુચ્ચિતુકામોસિ. પેચ્ચ મુચ્ચેતિ યથા પરલોકે ન બજ્ઝસિ, એવં મુચ્ચાહિ. મુચ્ચમાનો હિ બજ્ઝતીતિ યથા પન ત્વં ¶ પાણં વધિત્વા મુચ્ચિતું ઇચ્છસિ, એવં મુચ્ચમાનો હિ પાપકમ્મેન બજ્ઝતિ. તસ્મા ન હેવં ધીરા મુચ્ચન્તીતિ યે પણ્ડિતપુરિસા, તે એવં પટિસ્સવતો ન મુચ્ચન્તિ. કિંકારણા? એવરૂપા હિ મુત્તિ બાલસ્સ બન્ધનં, એસા પાણાતિપાતં કત્વા મુત્તિ નામ બાલસ્સ બન્ધનમેવ હોતીતિ ધમ્મં દેસેસિ. તતો ¶ પટ્ઠાય મનુસ્સા એવરૂપા પાણાતિપાતકમ્મા વિરતા ધમ્મં ચરિત્વા દેવનગરં પૂરયિંસુ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘અહં તેન સમયેન રુક્ખદેવતા અહોસિ’’ન્તિ.

આયાચિતભત્તજાતકવણ્ણના નવમા.

[૨૦] ૧૦. નળપાનજાતકવણ્ણના

દિસ્વા ¶ પદમનુત્તિણ્ણન્તિ ઇદં સત્થા કોસલેસુ ચારિકં ચરમાનો નળકપાનગામં પત્વા નળકપાનપોક્ખરણિયં કેતકવને વિહરન્તો નળદણ્ડકે આરબ્ભ કથેસિ. તદા કિર ભિક્ખૂ નળકપાનપોક્ખરણિયં ન્હત્વા સૂચિઘરત્થાય સામણેરેહિ નળદણ્ડકે ગાહાપેત્વા તે સબ્બત્થકમેવ છિદ્દે દિસ્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ભન્તે, મયં સૂચિઘરત્થાય નળદણ્ડકે ગણ્હાપેમ, તે મૂલતો યાવ અગ્ગા સબ્બત્થકમેવ છિદ્દા, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ પુચ્છિંસુ. સત્થા ‘‘ઇદં, ભિક્ખવે, મય્હં પોરાણકઅધિટ્ઠાન’’ન્તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

પુબ્બે કિર સો વનસણ્ડો અરઞ્ઞો અહોસિ. તસ્સાપિ પોક્ખરણિયા એકો દકરક્ખસો ઓતિણ્ણોતિણ્ણે ખાદતિ. તદા બોધિસત્તો રોહિતમિગપોતકપ્પમાણો કપિરાજા હુત્વા અસીતિસહસ્સમત્તવાનરપરિવુતો યૂથં પરિહરન્તો તસ્મિં અરઞ્ઞે વસતિ. સો વાનરગણસ્સ ઓવાદં અદાસિ ‘‘તાતા, ઇમસ્મિં અરઞ્ઞે વિસરુક્ખાપિ અમનુસ્સપરિગ્ગહિતપોક્ખરણિયોપિ હોન્તિ, તુમ્હે અખાદિતપુબ્બં ફલાફલં ખાદન્તા વા અપીતપુબ્બં પાનીયં પિવન્તા વા મં પટિપુચ્છેય્યાથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા એકદિવસં અગતપુબ્બટ્ઠાનં ગતા તત્થ બહુદેવ દિવસં ચરિત્વા પાનીયં ગવેસમાના એકં પોક્ખરણિં દિસ્વા પાનીયં અપિવિત્વાવ બોધિસત્તસ્સાગમનં ઓલોકયમાના નિસીદિંસુ. બોધિસત્તો આગન્ત્વા ‘‘કિં તાતા, પાનીયં ન પિવથા’’તિ આહ. ‘‘તુમ્હાકં આગમનં ઓલોકેમા’’તિ. ‘‘સુટ્ઠુ, તાતા’’તિ બોધિસત્તો પોક્ખરણિં આવિજ્ઝિત્વા પદં પરિચ્છિન્દન્તો ઓતિણ્ણમેવ ¶ પસ્સિ, ન ઉત્તિણ્ણં. સો ‘‘નિસ્સંસયં એસા અમનુસ્સપરિગ્ગહિતા’’તિ ઞત્વા ‘‘સુટ્ઠુ વો કતં, તાતા, પાનીયં અપિવન્તેહિ, અમનુસ્સપરિગ્ગહિતા અય’’ન્તિ આહ.

દકરક્ખસોપિ ¶ તેસં અનોતરણભાવં ¶ ઞત્વા નીલોદરો પણ્ડરમુખો સુરત્તહત્થપાદો બીભચ્છદસ્સનો હુત્વા ઉદકં દ્વિધા કત્વા નિક્ખમિત્વા ‘‘કસ્મા નિસિન્નાત્થ, ઓતરિત્વા પાનીયં પિવથા’’તિ આહ. અથ નં બોધિસત્તો પુચ્છિ ‘‘ત્વં ઇધ નિબ્બત્તદકરક્ખસોસી’’તિ? ‘‘આમ, અહ’’ન્તિ. ‘‘ત્વં પોક્ખરણિં ઓતિણ્ણકે લભસી’’તિ? ‘‘આમ, લભામિ, અહં ઇધોતિણ્ણં અન્તમસો સકુણિકં ઉપાદાય ન કિઞ્ચિ મુઞ્ચામિ, તુમ્હેપિ સબ્બે ખાદિસ્સામી’’તિ. ‘‘ન મયં અત્તાનં તુય્હં ખાદિતું દસ્સામા’’તિ. ‘‘પાનીયં પન પિવિસ્સથા’’તિ. ‘‘આમ, પાનીયં પિવિસ્સામ, ન ચ તે વસં ગમિસ્સામા’’તિ. ‘‘અથ કથં પાનીયં પિવિસ્સથા’’તિ? કિં પન ત્વં મઞ્ઞસિ ‘‘ઓતરિત્વા પિવિસ્સન્તી’’તિ. ‘‘મયઞ્હિ અનોતરિત્વા અસીતિસહસ્સાનિપિ એકમેકં નળદણ્ડકં ગહેત્વા ઉપ્પલનાળેન ઉદકં પિવન્તા વિય તવ પોક્ખરણિયા પાનીયં પિવિસ્સામ, એવં નો ત્વં ખાદિતું ન સક્ખિસ્સસી’’તિ. એતમત્થં વિદિત્વા સત્થા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા ઇમિસ્સા ગાથાય પુરિમપદદ્વયં અભાસિ –

૨૦.

‘‘દિસ્વા પદમનુત્તિણ્ણં, દિસ્વાનોતરિતં પદ’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – ભિક્ખવે, સો કપિરાજા તસ્સા પોક્ખરણિયા એકમ્પિ ઉત્તિણ્ણપદં નાદ્દસ, ઓતરિતં પન ઓતિણ્ણપદમેવ અદ્દસ. એવં દિસ્વા પદં અનુત્તિણ્ણં દિસ્વાન ઓતરિતં પદં ‘‘અદ્ધાયં પોક્ખરણી અમનુસ્સપરિગ્ગહિતા’’તિ ઞત્વા તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો સપરિસો આહ –

‘‘નળેન વારિં પિસ્સામા’’તિ;

તસ્સત્થો – મયં તવ પોક્ખરણિયં નળેન પાનીયં પિવિસ્સામાતિ. પુન મહાસત્તો આહ –

‘‘નેવ મં ત્વં વધિસ્સસી’’તિ;

એવં નળેન પાનીયં પિવન્તં સપરિસમ્પિ મં ત્વં નેવ વધિસ્સસીતિ અત્થો.

એવઞ્ચ પન વત્વા બોધિસત્તો એકં નળદણ્ડકં આહરાપેત્વા પારમિયો આવજ્જેત્વા સચ્ચકિરિયં કત્વા મુખેન ધમિ, નળો ¶ અન્તો કિઞ્ચિ ગણ્ઠિં અસેસેત્વા સબ્બત્થકમેવ સુસિરો અહોસિ ¶ . ઇમિના નિયામેન અપરમ્પિ અપરમ્પિ આહરાપેત્વા મુખેન ધમિત્વા અદાસિ. એવં સન્તેપિ ન સક્કા નિટ્ઠાપેતું, તસ્મા એવં ન ગહેતબ્બં. બોધિસત્તો પન ‘‘ઇમં પોક્ખરણિં પરિવારેત્વા જાતા સબ્બેપિ નળા એકચ્છિદ્દા હોન્તૂ’’તિ અધિટ્ઠાસિ ¶ . બોધિસત્તાનઞ્હિ હિતૂપચારસ્સ મહન્તતાય અધિટ્ઠાનં સમિજ્ઝતિ. તતો પટ્ઠાય સબ્બેપિ તં પોક્ખરણિં પરિવારેત્વા ઉટ્ઠિતનળા એકચ્છિદ્દા જાતા. ઇમસ્મિઞ્હિ કપ્પે ચત્તારિ કપ્પટ્ઠિયપાટિહારિયાનિ નામ. કતમાનિ ચત્તારિ? ચન્દે સસલક્ખણં સકલમ્પિ ઇમં કપ્પં ઠસ્સતિ, વટ્ટકજાતકે અગ્ગિનો નિબ્બુતટ્ઠાનં સકલમ્પિ ઇમં કપ્પં અગ્ગિ ન ઝાયિસ્સતિ, ઘટીકારનિવેસનટ્ઠાનં સકલમ્પિ ઇમં કપ્પં અનોવસ્સકં ઠસ્સતિ, ઇમં પોક્ખરણિં પરિવારેત્વા ઉટ્ઠિતનળા સકલમ્પિ ઇમં કપ્પં એકચ્છિદ્દા ભવિસ્સન્તીતિ ઇમાનિ ચત્તારિ કપ્પટ્ઠિયપાટિહારિયાનિ નામ.

બોધિસત્તો એવં અધિટ્ઠહિત્વા એકં નળં આદાય નિસીદિ. તેપિ અસીતિસહસ્સવાનરા એકેકં આદાય પોક્ખરણિં પરિવારેત્વા નિસીદિંસુ. તેપિ બોધિસત્તસ્સ નળેન આકડ્ઢિત્વા પાનીયં પિવનકાલે સબ્બે તીરે નિસિન્નાવ પિવિંસુ. એવં તેહિ પાનીયે પિવિતે દકરક્ખસો કિઞ્ચિ અલભિત્વા અનત્તમનો સકનિવેસનમેવ ગતો. બોધિસત્તોપિ સપરિવારો અરઞ્ઞમેવ પાવિસિ.

સત્થા પન ‘‘ઇમેસં, ભિક્ખવે, નળાનં એકચ્છિદ્દભાવો નામ મય્હમેવેતં પોરાણકઅધિટ્ઠાન’’ન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા દકરક્ખસો દેવદત્તો અહોસિ, અસીતિસહસ્સવાનરા બુદ્ધપરિસા, ઉપાયકુસલો પન કપિરાજા અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

નળપાનજાતકવણ્ણના દસમા.

સીલવગ્ગો દુતિયો.

તસ્સુદ્દાનં –

નિગ્રોધં લક્ખણં કણ્ડિ, વાતમિગં ખરાદિયં;

તિપલ્લત્થં માલુતઞ્ચ, મતભત્ત અયાચિતં;

નળપાનન્તિ તે દસાતિ.

૩. કુરુઙ્ગવગ્ગો

[૨૧] ૧. કુરુઙ્ગમિગજાતકવણ્ણના

ઞાતમેતં ¶ ¶ ¶ કુરુઙ્ગસ્સાતિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો દેવદત્તં આરબ્ભ કથેસિ. એકસ્મિઞ્હિ સમયે ધમ્મસભાયં સન્નિપતિતા ભિક્ખૂ ‘‘આવુસો દેવદત્તો તથાગતસ્સ ઘાતનત્થાય ધનુગ્ગહે પયોજેસિ, સિલં પવિજ્ઝિ, ધનપાલં વિસ્સજ્જેસિ, સબ્બથાપિ દસબલસ્સ વધાય પરિસક્કતી’’તિ દેવદત્તસ્સ અવણ્ણં કથેન્તા નિસીદિંસુ. સત્થા આગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસિન્નો ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિ. ભન્તે, દેવદત્તો તુમ્હાકં વધાય પરિસક્કતીતિ તસ્સ અગુણકથાય સન્નિસિન્નામ્હાતિ. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, દેવદત્તો ઇદાનેવ મમ વધાય પરિસક્કતિ, પુબ્બેપિ મમ વધાય પરિસક્કિયેવ, ન ચ પન મં વધિતું અસક્ખી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો કુરુઙ્ગમિગો હુત્વા એકસ્મિં અરઞ્ઞાયતને ફલાનિ ખાદન્તો વસતિ. સો એકસ્મિં કાલે ફલસમ્પન્ને સેપણ્ણિરુક્ખે સેપણ્ણિફલાનિ ખાદતિ. અથેકો ગામવાસી અટ્ટકલુદ્દકો ફલરુક્ખમૂલેસુ મિગાનં પદાનિ ઉપધારેત્વા ઉપરિરુક્ખે અટ્ટકં બન્ધિત્વા તત્થ નિસીદિત્વા ફલાનિ ખાદિતું આગતાગતે મિગે સત્તિયા વિજ્ઝિત્વા તેસં મંસં વિક્કિણન્તો જીવિકં કપ્પેતિ. સો એકદિવસં તસ્મિં રુક્ખમૂલે બોધિસત્તસ્સ પદવળઞ્જં દિસ્વા તસ્મિં સેપણ્ણિરુક્ખે અટ્ટકં બન્ધિત્વા પાતોવ ભુઞ્જિત્વા સત્તિં આદાય વનં પવિસિત્વા તં રુક્ખં આરુહિત્વા અટ્ટકે નિસીદિ. બોધિસત્તોપિ પાતોવ વસનટ્ઠાના નિક્ખમિત્વા ‘‘સેપણ્ણિફલાનિ ખાદિસ્સામી’’તિ આગમ્મ તં રુક્ખમૂલં સહસાવ અપવિસિત્વા ‘‘કદાચિ અટ્ટકલુદ્દકા રુક્ખેસુ અટ્ટકં બન્ધન્તિ, અત્થિ નુ ખો એવરૂપો ઉપદ્દવો’’તિ પરિગ્ગણ્હન્તો બાહિરતોવ અટ્ઠાસિ.

લુદ્દકોપિ બોધિસત્તસ્સ અનાગમનભાવં ઞત્વા અટ્ટકે નિસિન્નોવ ¶ સેપણ્ણિફલાનિ ખિપિત્વા ખિપિત્વા તસ્સ પુરતો પાતેસિ. બોધિસત્તો ‘‘ઇમાનિ ફલાનિ આગન્ત્વા મય્હં પુરતો પતન્તિ, અત્થિ નુ ખો ઉપરિ લુદ્દકો’’તિ પુનપ્પુનં ઉલ્લોકેન્તો લુદ્દકં દિસ્વા અપસ્સન્તો ¶ વિય હુત્વા ‘‘અમ્ભો, રુક્ખ-પુબ્બે ત્વં ઓલમ્બકં ચારેન્તો ¶ વિય ઉજુકમેવ ફલાનિ પાતેસિ, અજ્જ પન તે રુક્ખધમ્મો પરિચ્ચત્તો, એવં તયા રુક્ખધમ્મે પરિચ્ચત્તે અહમ્પિ અઞ્ઞં રુક્ખમૂલં ઉપસઙ્કમિત્વા મય્હં આહારં પરિયેસિસ્સામી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૧.

‘‘ઞાતમેતં કુરુઙ્ગસ્સ, યં ત્વં સેપણ્ણિ સેય્યસિ;

અઞ્ઞં સેપણ્ણિ ગચ્છામિ, ન મે તે રુચ્ચતે ફલ’’ન્તિ.

તત્થ ઞાતન્તિ પાકટં જાતં. એતન્તિ ઇદં. કુરુઙ્ગસ્સાતિ કુરુઙ્ગમિગસ્સ. યં ત્વં સેપણ્ણિ સેય્યસીતિ યં ત્વં અમ્ભો સેપણ્ણિરુક્ખ પુરતો ફલાનિ પાતયમાનો સેય્યસિ વિસેય્યસિ વિસિણ્ણફલો હોસિ, તં સબ્બં કુરુઙ્ગમિગસ્સ પાકટં જાતં. ન મે તે રુચ્ચતે ફલન્તિ એવં ફલં દદમાનાય ન મે તવ ફલં રુચ્ચતિ, તિટ્ઠ ત્વં, અહં અઞ્ઞત્થ ગચ્છિસ્સામીતિ અગમાસિ.

અથસ્સ લુદ્દકો અટ્ટકે નિસિન્નોવ સત્તિં ખિપિત્વા ‘‘ગચ્છ, વિરદ્ધો દાનિમ્હિ ત’’ન્તિ આહ. બોધિસત્તો નિવત્તિત્વા ઠિતો આહ ‘‘અમ્ભો પુરિસ, ઇદાનીસિ કિઞ્ચાપિ મં વિરદ્ધો, અટ્ઠ પન મહાનિરયે સોળસઉસ્સદનિરયે પઞ્ચવિધબન્ધનાદીનિ ચ કમ્મકારણાનિ અવિરદ્ધોયેવાસી’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા પલાયિત્વા યથારુચિં ગતો, લુદ્દોપિ ઓતરિત્વા યથારુચિં ગતો.

સત્થાપિ ‘‘ન, ભિક્ખવે, દેવદત્તો ઇદાનેવ મમ વધાય પરિસક્કતિ, પુબ્બેપિ પરિસક્કિયેવ, ન ચ પન મં વધિતું અસક્ખી’’તિ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા અટ્ટકલુદ્દકો દેવદત્તો અહોસિ, કુરુઙ્ગમિગો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

કુરુઙ્ગમિગજાતકવણ્ણના પઠમા.

[૨૨] ૨. કુક્કુરજાતકવણ્ણના

યે ¶ ¶ કુક્કુરાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ઞાતત્થચરિયં આરબ્ભ કથેસિ. સા દ્વાદસકનિપાતે ભદ્દસાલજાતકે આવિભવિસ્સતિ. ઇદં પન વત્થું પતિટ્ઠપેત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તથારૂપં કમ્મં પટિચ્ચ કુક્કુરયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા અનેકસતકુક્કુરપરિવુતો મહાસુસાને વસતિ. અથેકદિવસં રાજા સેતસિન્ધવયુત્તં સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતં રથં આરુય્હ ઉય્યાનં ગન્ત્વા તત્થ દિવસભાગં કીળિત્વા અત્થઙ્ગતે સૂરિયે નગરં પાવિસિ. તસ્સ તં રથવરત્તં યથાનદ્ધમેવ રાજઙ્ગણે ઠપયિંસુ, સો રત્તિભાગે દેવે વસ્સન્તે તિન્તો. ઉપરિપાસાદતો કોલેય્યકસુનખા ઓતરિત્વા તસ્સ ચમ્મઞ્ચ નદ્ધિઞ્ચ ખાદિંસુ. પુનદિવસે રઞ્ઞો આરોચેસું ‘‘દેવ, નિદ્ધમનમુખેન સુનખા પવિસિત્વા રથસ્સ ચમ્મઞ્ચ નદ્ધિઞ્ચ ખાદિંસૂ’’તિ. રાજા સુનખાનં કુજ્ઝિત્વા ‘‘દિટ્ઠદિટ્ઠટ્ઠાને સુનખે ઘાતેથા’’તિ આહ. તતો પટ્ઠાય સુનખાનં મહાબ્યસનં ઉદપાદિ. તે દિટ્ઠિદિટ્ઠટ્ઠાને ઘાતિયમાના પલાયિત્વા સુસાનં ગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ સન્તિકં અગમંસુ.

બોધિસત્તો ‘તુમ્હે બહૂ સન્નિપતિતા, કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ પુચ્છિ. તે ‘‘અન્તેપુરે કિર રથસ્સ ચમ્મઞ્ચ નદ્ધિ ચ સુનખેહિ ખાદિતા’તિ કુદ્ધો રાજા સુનખવધં આણાપેસિ, બહૂ સુનખા વિનસ્સન્તિ, મહાભયં ઉપ્પન્ન’’ન્તિ આહંસુ. બોધિસત્તો ચિન્તેસિ ‘‘આરક્ખટ્ઠાને બહિ સુનખાનં ઓકાસો નત્થિ, અન્તોરાજનિવેસને કોલેય્યકસુનખાનમેવ તં કમ્મં ભવિસ્સતિ. ઇદાનિ પન ચોરાનં કિઞ્ચિ ભયં નત્થિ, અચોરા મરણં લભન્તિ, યંનૂનાહં ચોરે રઞ્ઞો દસ્સેત્વા ઞાતિસઙ્ઘસ્સ જીવિતદાનં દદેય્ય’’ન્તિ. સો ઞાતકે સમસ્સાસેત્વા ‘‘તુમ્હે મા ભાયિત્થ, અહં વો અભયં આહરિસ્સામિ, યાવ ¶ રાજાનં પસ્સામિ, તાવ ઇધેવ હોથા’’તિ પારમિયો આવજ્જેત્વા મેત્તાભાવનં પુરેચારિકં કત્વા ‘‘મય્હં ઉપરિ લેડ્ડું વા મુગ્ગરં વા મા કોચિ ખિપિતું ઉસ્સહી’’તિ અધિટ્ઠાય એકકોવ અન્તોનગરં પાવિસિ. અથ નં દિસ્વા એકસત્તોપિ કુજ્ઝિત્વા ઓલોકેન્તો નામ નાહોસિ. રાજાપિ સુનખવધં આણાપેત્વા સયં વિનિચ્છયે નિસિન્નો હોતિ. બોધિસત્તો તત્થેવ ગન્ત્વા પક્ખન્દિત્વા રઞ્ઞો આસનસ્સ હેટ્ઠા પાવિસિ. અથ નં રાજપુરિસા નીહરિતું આરદ્ધા, રાજા પન વારેસિ.

સો થોકં વિસ્સમિત્વા હેટ્ઠાસના નિક્ખમિત્વા રાજાનં વન્દિત્વા ‘‘દેવ, તુમ્હે કુક્કુરે મારાપેથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, મારાપેમહ’’ન્તિ ¶ . ‘‘કો નેસં અપરાધો નરિન્દા’’તિ? ‘‘રથસ્સ મે ¶ પરિવારચમ્મઞ્ચ નદ્ધિઞ્ચ ખાદિંસૂ’’તિ. ‘‘યે ખાદિંસુ, તે જાનાથા’’તિ? ‘‘ન જાનામા’’તિ. ‘‘‘ઇમે નામ ચમ્મખાદકચોરા’તિ તથતો અજાનિત્વા દિટ્ઠદિટ્ઠટ્ઠાનેયેવ મારાપનં ન યુત્તં, દેવા’’તિ. ‘‘રથચમ્મસ્સ કુક્કુરેહિ ખાદિતત્તા ‘દિટ્ઠદિટ્ઠે સબ્બેવ મારેથા’તિ સુનખવધં આણાપેસિ’’ન્તિ. ‘‘કિં પન વો મનુસ્સા સબ્બેવ કુક્કુરે મારેન્તિ, ઉદાહુ મરણં અલભન્તાપિ અત્થી’’તિ? ‘‘અત્થિ, અમ્હાકં ઘરે કોલેય્યકા મરણં ન લભન્તી’’તિ. મહારાજ ઇદાનેવ તુમ્હે ‘‘રથચમ્મસ્સ કુક્કુરેહિ ખાદિતત્તા ‘દિટ્ઠદિટ્ઠે સબ્બેવ મારેથા’તિ સુનખવધં આણાપેસિ’’ન્તિ અવોચુત્થ, ઇદાનિ પન ‘‘અમ્હાકં ઘરે કોલેય્યકા મરણં ન લભન્તી’’તિ વદેથ. ‘‘નનુ એવં સન્તે તુમ્હે છન્દાદિવસેન અગતિગમનં ગચ્છથ, અગતિગમનઞ્ચ નામ ન યુત્તં, ન ચ રાજધમ્મો, રઞ્ઞા નામ કારણગવેસકેન તુલાસદિસેન ભવિતું વટ્ટતિ, ઇદાનિ ચ કોલેય્યકા મરણં ન લભન્તિ, દુબ્બલસુનખાવ લભન્તિ, એવં સન્તે નાયં સબ્બસુનખઘચ્ચા, દુબ્બલઘાતિકા નામેસા’’તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા મહાસત્તો મધુરસ્સરં નિચ્છારેત્વા ‘‘મહારાજ, યં તુમ્હે કરોથ, નાયં ધમ્મો’’તિ રઞ્ઞો ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

૨૨.

‘‘યે ¶ કુક્કુરા રાજકુલમ્હિ વદ્ધા, કોલેય્યકા વણ્ણબલૂપપન્ના;

તેમે ન વજ્ઝા મયમસ્મ વજ્ઝા, નાયં સઘચ્ચા દુબ્બલઘાતિકાય’’ન્તિ.

તત્થ યે કુક્કુરાતિ યે સુનખા. યથા હિ ધારુણ્હોપિ પસ્સાવો ‘‘પૂતિમુત્ત’’ન્તિ, તદહુજાતોપિ સિઙ્ગાલો ‘‘જરસિઙ્ગાલો’’તિ, કોમલાપિ ગલોચિલતા ‘‘પૂતિલતા’’તિ, સુવણ્ણવણ્ણોપિ કાયો ‘‘પૂતિકાયો’’તિ વુચ્ચતિ, એવમેવં વસ્સસતિકોપિ સુનખો ‘‘કુક્કુરો’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્મા મહલ્લકા કાયબલૂપપન્નાપિ તે ‘‘કુક્કુરા’’ત્વેવ વુત્તા. વદ્ધાતિ વડ્ઢિતા. કોલેય્યકાતિ રાજકુલે જાતા સમ્ભૂતા સંવડ્ઢા. વણ્ણબલૂપપન્નાતિ સરીરવણ્ણેન ચેવ કાયબલેન ચ સમ્પન્ના. તેમે ન વજ્ઝાતિ તે ઇમે સસ્સામિકા સારક્ખા ન વજ્ઝા. મયમસ્મ વજ્ઝાતિ અસ્સામિકા અનારક્ખા મયં વજ્ઝા નામ જાતા. નાયં સઘચ્ચાતિ એવં સન્તે અયં અવિસેસેન સઘચ્ચા નામ ન હોતિ. દુબ્બલઘાતિકાયન્તિ ¶ અયં પન દુબ્બલાનંયેવ ઘાતનતો દુબ્બલઘાતિકા નામ હોતિ. રાજૂહિ નામ ચોરા નિગ્ગણ્હિતબ્બા, નો અચોરા. ઇધ પન ચોરાનં કિઞ્ચિ ભયં નત્થિ, અચોરા મરણં લભન્તિ. અહો ઇમસ્મિં લોકે અયુત્તં વત્તતિ, અહો અધમ્મો વત્તતીતિ.

રાજા ¶ બોધિસત્તસ્સ વચરં સુત્વા આહ – ‘‘જાનાસિ ત્વં, પણ્ડિત, અસુકેહિ નામ રથચમ્મં ખાદિત’’ન્તિ? ‘‘આમ, જાનામી’’તિ. ‘‘કેહિ ખાદિત’’ન્તિ? ‘‘તુમ્હાકં ગેહે વસનકેહિ કોલેય્યકસુનખેહી’’તિ. ‘‘કથં તેહિ ખાદિતભાવો જાનિતબ્બો’’તિ? ‘‘અહં તેહિ ખાદિતભાવં દસ્સેસામી’’તિ. ‘‘દસ્સેહિ પણ્ડિતા’’તિ. ‘‘તુમ્હાકં ઘરે કોલેય્યકસુનખે આહરાપેત્વા થોકં તક્કઞ્ચ દબ્બતિણાનિ ચ આહરાપેથા’’તિ. રાજા તથા અકાસિ. અથ નં મહાસત્તો ‘‘ઇમાનિ તિણાનિ તક્કેન મદ્દાપેત્વા એતે સુનખે પાયેથા’’તિ આહ. રાજા તથા કત્વા પાયાપેસિ, પીતા પીતા સુનખા સદ્ધિં ચમ્મેહિ વમિંસુ. રાજા ‘‘સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધસ્સ બ્યાકરણં વિયા’’તિ તુટ્ઠો બોધિસત્તસ્સ સેતચ્છત્તેન પૂજં અકાસિ. બોધિસત્તો ‘‘ધમ્મં ચર, મહારાજ, માતાપિતૂસુ ખત્તિયા’’તિઆદીહિ (જા. ૨.૧૭.૩૯) તેસકુણજાતકે આગતાહિ દસહિ ધમ્મચરિયગાથાહિ રઞ્ઞો ધમ્મં દેસેત્વા ‘‘મહારાજ, ઇતો પટ્ઠાય અપ્પમત્તો હોહી’’તિ રાજાનં પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા સેતચ્છત્તં રઞ્ઞોવ પટિઅદાસિ.

રાજા મહાસત્તસ્સ ધમ્મકથં ¶ સુત્વા સબ્બસત્તાનં અભયં દત્વા બોધિસત્તં આદિં કત્વા સબ્બસુનખાનં અત્તનો ભોજનસદિસમેવ નિચ્ચભત્તં પટ્ઠપેત્વા બોધિસત્તસ્સ ઓવાદે ઠિતો યાવતાયુકં દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા કાલં કત્વા દેવલોકે ઉપ્પજ્જિ. કુક્કુરોવાદો દસ વસ્સસહસ્સાનિ પવત્તિ. બોધિસત્તોપિ યાવતાયુકં ઠત્વા યથાકમ્મં ગતો.

સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, તથાગતો ઇદાનેવ ઞાતકાનં અત્થં ચરતિ, પુબ્બેપિ ચરિયેવા’’તિ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, અવસેસા પરિસા બુદ્ધપરિસા, કુક્કુરપણ્ડિતો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

કુક્કુરજાતકવણ્ણના દુતિયા.

[૨૩] ૩. ભોજાજાનીયજાતકવણ્ણના

અપિ ¶ પસ્સેન સેમાનોતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં ઓસ્સટ્ઠવીરિયં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. તસ્મિઞ્હિ સમયે સત્થા તં ભિક્ખું આમન્તેત્વા ‘‘ભિક્ખુ, પુબ્બે પણ્ડિતા અનાયતનેપિ વીરિયં અકંસુ, પહારં લદ્ધાપિ નેવ ઓસ્સજિંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો ભોજાજાનીયસિન્ધવકુલે નિબ્બત્તો સબ્બાલઙ્કારસમ્પન્નો બારાણસિરઞ્ઞો મઙ્ગલસ્સો અહોસિ. સો સતસહસ્સગ્ઘનિકાય સુવણ્ણપાતિયંયેવ નાનગ્ગરસસમ્પન્નં તિવસ્સિકગન્ધસાલિભોજનં ભુઞ્જતિ, ચાતુજ્જાતિકગન્ધૂપલિત્તાયમેવ ભૂમિયં તિટ્ઠતિ, તં ઠાનં રત્તકમ્બલસાણિપરિક્ખિત્તં ઉપરિ સુવણ્ણતારકખચિતચેલવિતાનં સમોસરિતગન્ધદામમાલાદામં અવિજહિતગન્ધતેલપદીપં હોતિ. બારાણસિરજ્જં પન અપત્થેન્તા રાજાનો નામ નત્થિ. એકં સમયં સત્ત રાજાનો બારાણસિં પરિક્ખિપિત્વા ‘‘અમ્હાકં રજ્જં વા દેતુ, યુદ્ધં વા’’તિ બારાણસિરઞ્ઞો પણ્ણં પેસેસું. રાજા અમચ્ચે સન્નિપાતેત્વા તં પવત્તિં આચિક્ખિત્વા ‘‘ઇદાનિ કિં કરોમ, તાતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દેવ, તુમ્હેહિ તાવ આદિતોવ યુદ્ધાય ન ગન્તબ્બં, અસુકં ¶ નામ અસ્સારોહં પેસેત્વા યુદ્ધં કારેથ, તસ્મિં અસક્કોન્તે પચ્છા જાનિસ્સામા’’તિ. રાજા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સક્ખિસ્સસિ, તાત, સત્તહિ રાજૂહિ સદ્ધિં યુદ્ધં કાતુ’’ન્તિ આહ. ‘‘દેવ, સચે ભોજાજાનીયસિન્ધવં લભામિ, તિટ્ઠન્તુ સત્ત રાજાનો, સકલજમ્બુદીપે રાજૂહિપિ સદ્ધિં યુજ્ઝિતું સક્ખિસ્સામી’’તિ. ‘‘તાત, ભોજાજાનીયસિન્ધવો વા હોતુ અઞ્ઞો વા, યં ઇચ્છસિ, તં ગહેત્વા યુદ્ધં કરોહી’’તિ.

સો ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ રાજાનં વન્દિત્વા પાસાદા ઓરુય્હ ભોજાજાનીયસિન્ધવં આહરાપેત્વા સુવમ્મિતં કત્વા અત્તનાપિ સબ્બસન્નાહસન્નદ્ધો ખગ્ગં બન્ધિત્વા સિન્ધવપિટ્ઠિવરગતો નગરા નિક્ખમ્મ વિજ્જુલતા વિય ચરમાનો પઠમં બલકોટ્ઠકં ભિન્દિત્વા એકં રાજાનં જીવગ્ગાહમેવ ગહેત્વા આગન્ત્વા નગરે બલસ્સ નિય્યાદેત્વા પુન ગન્ત્વા દુતિયં બલકોટ્ઠકં ભિન્દિત્વા તથા તતિયન્તિ એવં પઞ્ચ રાજાનો જીવગ્ગાહં ગહેત્વા છટ્ઠં બલકોટ્ઠકં ¶ ભિન્દિત્વા છટ્ઠસ્સ રઞ્ઞો ગહિતકાલે ભોજાજાનીયો પહારં લભતિ, લોહિતં પગ્ઘરતિ, વેદના બલવતિયો વત્તન્તિ. અસ્સારોહો તસ્સ પહટભાવં ઞત્વા ભોજાજાનીયસિન્ધવં રાજદ્વારે નિપજ્જાપેત્વા સન્નાહં સિથિલં કત્વા અઞ્ઞં અસ્સં સન્નય્હિતું આરદ્ધો. બોધિસત્તો મહાફાસુકપસ્સેન નિપન્નોવ અક્ખીનિ ઉમ્મિલેત્વા અસ્સારોહં દિસ્વા ‘‘અયં અઞ્ઞં અસ્સં સન્નય્હતિ, અયઞ્ચ અસ્સો સત્તમં બલકોટ્ઠકં ભિન્દિત્વા સત્તમં રાજાનં ગણ્હિતું ન સક્ખિસ્સતિ, મયા કતકમ્મઞ્ચ નસ્સિસ્સતિ, અપ્પટિસમો અસ્સારોહોપિ નસ્સિસ્સતિ, રાજાપિ પરહત્થં ગમિસ્સતિ, ઠપેત્વા મં અઞ્ઞો અસ્સો સત્તમં બલકોટ્ઠકં ભિન્દિત્વા સત્તમં રાજાનં ગહેતું સમત્થો નામ નત્થી’’તિ નિપન્નકોવ અસ્સારોહં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સમ્મ અસ્સારોહ, સત્તમં બલકોટ્ઠકં ભિન્દિત્વા સત્તમં રાજાનં ગહેતું સમત્થો ઠપેત્વા મં અઞ્ઞો અસ્સો નામ નત્થિ, નાહં મયા કતકમ્મં નાસેસ્સામિ, મમઞ્ઞેવ ઉટ્ઠાપેત્વા સન્નય્હાહી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૩.

‘‘અપિ ¶ ¶ પસ્સેન સેમાનો, સલ્લેભિ સલ્લલીકતો;

સેય્યોવ વળવા ભોજ્ઝો, યુઞ્જ મઞ્ઞેવ સારથી’’તિ.

તત્થ અપિ પસ્સેન સેમાનોતિ એકેન પસ્સેન સયમાનકોપિ. સલ્લેભિ સલ્લલીકતોતિ સલ્લેહિ વિદ્ધોપિ સમાનો. સેય્યોવ વળવા ભોજ્ઝોતિ વળવાતિ સિન્ધવકુલેસુ અજાતો ખલુઙ્કસ્સો. ભોજ્ઝોતિ ભોજાજાનીયસિન્ધવો. ઇતિ એતસ્મા વળવા સલ્લેહિ વિદ્ધોપિ ભોજાજાનીયસિન્ધવોવ સેય્યો વરો ઉત્તમો. યુઞ્જ મઞ્ઞેવ સારથીતિ યસ્મા એવ ગતોપિ અહમેવ સેય્યો, તસ્મા મમઞ્ઞેવ યોજેહિ, મં વમ્મેહીતિ વદતિ.

અસ્સારોહો બોધિસત્તં ઉટ્ઠાપેત્વા વણં બન્ધિત્વા સુસન્નદ્ધં સન્નય્હિત્વા તસ્સ પિટ્ઠિયં નિસીદિત્વા સત્તમં બલકોટ્ઠકં ભિન્દિત્વા સત્તમં રાજાનં જીવગ્ગાહં ગહેત્વા રાજબલસ્સ નિય્યાદેસિ, બોધિસત્તમ્પિ રાજદ્વારં આનયિંસુ. રાજા તસ્સ દસ્સનત્થાય નિક્ખમિ. મહાસત્તો રાજાનં આહ – ‘‘મહારાજ, સત્ત રાજાનો મા ઘાતયિત્થ, સપથં કારેત્વા વિસ્સજ્જેથ, મય્હઞ્ચ અસ્સારોહસ્સ ચ દાતબ્બં યસં અસ્સારોહસ્સેવ દેથ ¶ , સત્ત રાજાનો ગહેત્વા દિન્નયોધં નામ નાસેતું ન વટ્ટતિ. તુમ્હેપિ દાનં દેથ, સીલં રક્ખથ, ધમ્મેન સમેન રજ્જં કારેથા’’તિ. એવં બોધિસત્તેન રઞ્ઞો ઓવાદે દિન્ને બોધિસત્તસ્સ સન્નાહં મોચયિંસુ, સો સન્નાહે મુત્તમત્તેયેવ નિરુજ્ઝિ. રાજા તસ્સ સરીરકિચ્ચં કારેત્વા અસ્સારોહસ્સ મહન્તં યસં દત્વા સત્ત રાજાનો પુન અત્તન્નો અદુબ્ભાય સપથં કારેત્વા સકસકટ્ઠાનાનિ પેસેત્વા ધમ્મેન સમેન રજ્જં કારેત્વા જીવિતપરિયોસાને યથાકમ્મં ગતો.

સત્થા ‘‘એવં ભિક્ખુ પુબ્બે પણ્ડિતા અનાયતનેપિ વીરિયં અકંસુ, એવરૂપં પહારં લદ્ધાપિ ન ઓસ્સજિંસુ, ત્વં પન એવરૂપે નિય્યાનિકસાસને પબ્બજિત્વા કસ્મા વીરિયં ઓસ્સજસી’’તિ વત્વા ચત્તારિ સચ્ચાનિ પકાસેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઓસ્સટ્ઠવીરિયો ભિક્ખુ અરહત્તફલે પતિટ્ઠાસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા અનુસન્ધિં ¶ ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, અસ્સારોહો સારિપુત્તો, ભોજાજાનીયસિન્ધવો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

ભોજાજાનીયજાતકવણ્ણના તતિયા.

[૨૪] ૪. આજઞ્ઞજાતકવણ્ણના

યદા ¶ યદાતિ ઇદમ્પિ સત્થા જેતવને વિહરન્તો ઓસ્સટ્ઠવીરિયમેવ ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. તં પન ભિક્ખું સત્થા આમન્તેત્વા ‘‘ભિક્ખુ પુબ્બે પણ્ડિતા અનાયતનેપિ લદ્ધપ્પહારાપિ હુત્વા વીરિયં અકંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે પુરિમનયેનેવ સત્ત રાજાનો નગરં પરિવારયિંસુ. અથેકો રથિકયોધો દ્વે ભાતિકસિન્ધવે રથે યોજેત્વા નગરા નિક્ખમ્મ છ બલકોટ્ઠકે ભિન્દિત્વા છ રાજાનો અગ્ગહેસિ. તસ્મિં ખણે જેટ્ઠકઅસ્સો પહારં લભિ. રથિકો રથં પેસેન્તો રાજદ્વારં આગન્ત્વા જેટ્ઠભાતિકં રથા મોચેત્વા સન્નાહં સિથિલં કત્વા એકેનેવ પસ્સેન નિપજ્જાપેત્વા ¶ અઞ્ઞં અસ્સં સન્નય્હિતું આરદ્ધો. બોધિસત્તો તં દિસ્વા પુરિમનયેનેવ ચિન્તેત્વા રથિકં પક્કોસાપેત્વા નિપન્નકોવ ઇમં ગાથમાહ –

૨૪.

‘‘યદા યદા યત્થ યદા, યત્થ યત્થ યદા યદા;

આજઞ્ઞો કુરુતે વેગં, હાયન્તિ તત્થ વાળવા’’તિ.

તત્થ યદા યદાતિ પુબ્બણ્હાદીસુ યસ્મિં યસ્મિં કાલે. યત્થાતિ યસ્મિં ઠાને મગ્ગે વા સઙ્ગામસીસે વા. યદાતિ યસ્મિં ખણે. યત્થ યત્થાતિ સત્તન્નં બલકોટ્ઠકાનં વસેન બહૂસુ યુદ્ધમણ્ડલેસુ. યદા યદાતિ યસ્મિં યસ્મિં કાલે પહારં લદ્ધકાલે વા અલદ્ધકાલે વા. આજઞ્ઞો કુરુતે વેગન્તિ સારથિસ્સ ચિત્તરુચિતં કારણં આજાનનસભાવો આજઞ્ઞો વરસિન્ધવો વેગં કરોતિ વાયમતિ વીરિયં આરભતિ. હાયન્તિ તત્થ વાળવાતિ તસ્મિં વેગે કરિયમાને ઇતરે વળવસઙ્ખાતા ખળુઙ્કસ્સા હાયન્તિ પરિહાયન્તિ, તસ્મા ઇમસ્મિં રથે મંયેવ યોજેહીતિ આહ.

સારથિ બોધિસત્તં ઉટ્ઠાપેત્વા રથે યોજેત્વા સત્તમં બલકોટ્ઠકં ભિન્દિત્વા સત્તમં રાજાનં આદાય રથં પેસેન્તો રાજદ્વારં ¶ આગન્ત્વા સિન્ધવં મોચેસિ. બોધિસત્તો એકેન પસ્સેન નિપન્નો પુરિમનયેનેવ રઞ્ઞો ઓવાદં દત્વા નિરુજ્ઝિ. રાજા તસ્સ સરીરકિચ્ચં કારેત્વા સારથિસ્સ સમ્માનં કત્વા ધમ્મેન રજ્જં કારેત્વા યથાકમ્મં ગતો.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેસિ, સચ્ચપરિયોસાને સો ભિક્ખુ અરહત્તે પતિટ્ઠાસિ. સત્થા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા રાજા આનન્દત્થેરો અહોસિ, અસ્સો સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ.

આજઞ્ઞજાતકવણ્ણના ચતુત્થા.

[૨૫] ૫. તિત્થજાતકવણ્ણના

અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ ¶ તિત્થેહીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ધમ્મસેનાપતિસ્સ સદ્ધિવિહારિકં એકં સુવણ્ણકારપુબ્બકં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. આસયાનુસયઞાણઞ્હિ બુદ્ધાનંયેવ હોતિ, ન અઞ્ઞેસં. તસ્મા ધમ્મસેનાપતિ અત્તનો આસયાનુસયઞાણસ્સ નત્થિતાય સદ્ધિવિહારિકસ્સ આસયાનુસયં અજાનન્તો અસુભકમ્મટ્ઠાનમેવ કથેસિ, તસ્સ તં ન સપ્પાયમહોસિ. કસ્મા? સો કિર પટિપાટિયા પઞ્ચ જાતિસતાનિ સુવણ્ણકારગેહેયેવ પટિસન્ધિં ગણ્હિ, અથસ્સ દીઘરત્તં પરિસુદ્ધસુવણ્ણદસ્સનવસેન પરિચિતત્તા અસુભં ન સપ્પાયમહોસિ. સો તત્થ નિમિત્તમત્તમ્પિ ઉપ્પાદેતું અસક્કોન્તો ચત્તારો માસે ખેપેસિ.

ધમ્મસેનાપતિ અત્તનો સદ્ધિવિહારિકસ્સ અરહત્તં દાતું અસક્કોન્તો ‘‘અદ્ધા અયં બુદ્ધવેનેય્યો ભવિસ્સતિ, તથાગતસ્સ સન્તિકં નેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પાતોવ તં આદાય સત્થુ સન્તિકં અગમાસિ. સત્થા ‘‘કિં નુ ખો, સારિપુત્ત, એકં ભિક્ખું આદાય આગતોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અહં, ભન્તે, ઇમસ્સ કમ્મટ્ઠાનં અદાસિં, અયં પન ચતૂહિ માસેહિ નિમિત્તમત્તમ્પિ ન ઉપ્પાદેસિ, સ્વાહં ‘બુદ્ધવેનેય્યો એસો ભવિસ્સતી’તિ ચિન્તેત્વા તુમ્હાકં સન્તિકં આદાય આગતો’’તિ. ‘‘સારિપુત્ત, કતરં પન તે કમ્મટ્ઠાનં સદ્ધિવિહારિકસ્સ દિન્ન’’ન્તિ? ‘‘અસુભકમ્મટ્ઠાનં ભગવા’’તિ. ‘‘સારિપુત્ત, નત્થિ તવ સન્તાને આસયાનુસયઞાણં, ગચ્છ, ત્વં સાયન્હસમયે આગન્ત્વા તવ સદ્ધિવિહારિકં આદાય ગચ્છેય્યાસી’’તિ. એવં સત્થા થેરં ઉય્યોજેત્વા તસ્સ ભિક્ખુસ્સ મનાપં ચીવરઞ્ચ નિવાસનઞ્ચ દાપેત્વા તં આદાય ગામં પિણ્ડાય પવિસિત્વા પણીતં ખાદનીયભોજનીયં દાપેત્વા મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો પુન વિહારં આગન્ત્વા ગન્ધકુટિયં દિવસભાગં ખેપેત્વા ¶ સાયન્હસમયે તં ભિક્ખું ગહેત્વા વિહારચારિકં ચરમાનો અમ્બવને એકં પોક્ખરણિં માપેત્વા તત્થ મહન્તં પદુમિનિગચ્છં, તત્રાપિ ચ મહન્તં એકં પદુમપુપ્ફં માપેત્વા ‘‘ભિક્ખુ ઇમં પુપ્ફં ઓલોકેન્તો નિસીદા’’તિ નિસીદાપેત્વા ગન્ધકુટિં પાવિસિ.

સો ¶ ભિક્ખુ તં પુપ્ફં પુનપ્પુનં ઓલોકેતિ. ભગવા તં પુપ્ફં જરં પાપેસિ, તં તસ્સ પસ્સન્તસ્સેવ જરં પત્વા વિવણ્ણં અહોસિ. અથસ્સ પરિયન્તતો પટ્ઠાય ¶ પત્તાનિ પતન્તાનિ મુહુત્તેન સબ્બાનિ પતિંસુ. તતો કિઞ્જક્ખં પતિ, કણ્ણિકાવ અવસિસ્સિ. સો ભિક્ખુ તં પસ્સન્તો ચિન્તેસિ ‘‘ઇદં પદુમપુપ્ફં ઇદાનેવ અભિરૂપં અહોસિ દસ્સનીયં, અથસ્સ વણ્ણો પરિણતો, પત્તાનિ ચ કિઞ્ચક્ખઞ્ચ પતિતં, કણ્ણિકામત્તમેવ અવસિટ્ઠં, એવરૂપસ્સ નામ પદુમસ્સ જરા પત્તા, મય્હં સરીરસ્સ કિં ન પાપુણિસ્સતિ, સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’’તિ વિપસ્સનં પટ્ઠપેસિ. સત્થા ‘‘તસ્સ ચિત્તં વિપસ્સનં આરુળ્હ’’ન્તિ ઞત્વા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ ઓભાસં ફરિત્વા ઇમં ગાથમાહ –

‘‘ઉચ્છિન્દ સિનેહમત્તનો, કુમુદં સારદિકંવ પાણિના;

સન્તિમગ્ગમેવ બ્રૂહય, નિબ્બાનં સુગતેન દેસિત’’ન્તિ. (ધ. પ. ૨૮૫);

સો ભિક્ખુ ગાથાપરિયોસાને અરહત્તં પત્વા ‘‘મુત્તો વતમ્હિ સબ્બભવેહી’’તિ ચિન્તેત્વા –

‘‘સો વુત્થવાસો પરિપુણ્ણમાનસો, ખીણાસવો અન્તિમદેહધારી;

વિસુદ્ધસીલો સુસમાહિતિન્દ્રિયો, ચન્દો યથા રાહુમુખા પમુત્તો.

‘‘સમોતતં મોહમહન્ધકારં, વિનોદયિં સબ્બમલં અસેસં;

આલોકપજ્જોતકરો પભઙ્કરો, સહસ્સરંસી વિય ભાણુમા નભે’’તિ. –

આદીહિ ગાથાહિ ઉદાનં ઉદાનેસિ. ઉદાનેત્વા ચ પન ગન્ત્વા ભગવન્તં વન્દિ. થેરોપિ આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા અત્તનો સદ્ધિવિહારિકં ગહેત્વા અગમાસિ. અયં પવત્તિ ભિક્ખૂનં અન્તરે પાકટા જાતા. ભિક્ખૂ ¶ ધમ્મસભાયં દસબલસ્સ ગુણે વણ્ણયમાના નિસીદિંસુ – ‘‘આવુસો, સારિપુત્તત્થેરો આસયાનુસયઞાણસ્સ અભાવેન અત્તનો સદ્ધિવિહારિકસ્સ આસયં ન જાનાતિ, સત્થા પન ઞત્વા એકદિવસેનેવ તસ્સ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં અદાસિ, અહો બુદ્ધા નામ મહાનુભાવા’’તિ.

સત્થા ¶ આગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ન ભગવા અઞ્ઞાય કથાય, તુમ્હાકઞ્ઞેવ પન ધમ્મસેનાપતિનો સદ્ધિવિહારિકસ્સ આસયાનુસયઞાણકથાયા’’તિ. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, એતં અચ્છરિયં, સ્વાહં ¶ એતરહિ બુદ્ધો હુત્વા તસ્સ આસયં જાનામિ, પુબ્બેપાહં તસ્સ આસયં જાનામિયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તો રજ્જં કારેસિ. તદા બોધિસત્તો તં રાજાનં અત્થે ચ ધમ્મે ચ અનુસાસતિ. તદા રઞ્ઞો મઙ્ગલઅસ્સન્હાનતિત્થે અઞ્ઞતરં વળવં ખળુઙ્કસ્સં ન્હાપેસું. મઙ્ગલસ્સો વળવેન ન્હાનતિત્થં ઓતારિયમાનો જિગુચ્છિત્વા ઓતરિતું ન ઇચ્છિ. અસ્સગોપકો ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ ‘‘દેવ, મઙ્ગલસ્સો તિત્થં ઓતરિતું ન ઇચ્છતી’’તિ. રાજા બોધિસત્તં પેસેસિ – ‘‘ગચ્છ, પણ્ડિત, જાનાહિ કેન કારણેન અસ્સો તિત્થં ઓતારિયમાનો ન ઓતરતી’’તિ. બોધિસત્તો ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ નદીતીરં ગન્ત્વા અસ્સં ઓલોકેત્વા નિરોગભાવમસ્સ ઞત્વા ‘‘કેન નુ ખો કારણેન અયં ઇમં તિત્થં ન ઓતરતી’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘પઠમતરં એત્થ અઞ્ઞો ન્હાપિતો ભવિસ્સતિ, તેનેસ જિગુચ્છમાનો તિત્થં ન ઓતરતિ મઞ્ઞે’’તિ ચિન્તેત્વા અસ્સગોપકે પુચ્છિ ‘‘અમ્ભો, ઇમસ્મિં તિત્થે કં પઠમં ન્હાપયિત્થા’’તિ? ‘‘અઞ્ઞતરં વળવસ્સં, સામી’’તિ.

બોધિસત્તો ‘‘એસ અત્તનો સિન્ધવતાય જિગુચ્છન્તો એત્થ ન્હાયિતું ન ઇચ્છતિ, ઇમં અઞ્ઞતિત્થે ન્હાપેતું વટ્ટતી’’તિ તસ્સ આસયં ઞત્વા ‘‘ભો અસ્સગોપક, સપ્પિમધુફાણિતાદિભિસઙ્ખતપાયાસમ્પિ તાવ પુનપ્પુનં ભુઞ્જન્તસ્સ તિત્તિ હોતિ. અયં અસ્સો બહૂ વારે ઇધ તિત્થે ન્હાતો, અઞ્ઞમ્પિ તાવ નં તિત્થં ¶ ઓતારેત્વા ન્હાપેથ ચ પાયેથ ચા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૫.

‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞેહિ તિત્થેહિ, અસ્સં પાયેહિ સારથિ;

અચ્ચાસનસ્સ પુરિસો, પાયાસસ્સપિ તપ્પતી’’તિ.

તત્થ અઞ્ઞમઞ્ઞેહીતિ અઞ્ઞેહિ અઞ્ઞેહિ. પાયેહીતિ દેસનાસીસમેતં, ન્હાપેહિ ચ પાયેહિ ચાતિ અત્થો. અચ્ચાસનસ્સાતિ કરણત્થે સામિવચનં ¶ , અતિઅસનેન અતિભુત્તેનાતિ અત્થો. પાયાસસ્સપિ તપ્પતીતિ સપ્પિઆદીહિ અભિસઙ્ખતેન મધુરપાયાસેન તપ્પતિ તિત્તો હોતિ, ધાતો સુહિતો ન પુન ભુઞ્જિતુકામતં આપજ્જતિ. તસ્મા અયમ્પિ અસ્સો ઇમસ્મિં તિત્થે નિબદ્ધં ન્હાનેન પરિયત્તિં આપન્નો ભવિસ્સતિ, અઞ્ઞત્થ નં ન્હાપેથાતિ.

તે તસ્સ વચનં સુત્વા અસ્સં અઞ્ઞતિત્થં ઓતારેત્વા પાયિંસુ ચેવ ન્હાપયિંસુ ચ. બોધિસત્તો ¶ અસ્સસ્સ પાનીયં પિવિત્વા ન્હાનકાલે રઞ્ઞો સન્તિકં અગમાસિ. રાજા ‘‘કિં, તાત, અસ્સો ન્હાતો ચ પીતો ચા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, દેવા’’તિ. ‘‘પઠમં કિં કારણા ન ઇચ્છતી’’તિ? ‘‘ઇમિના નામ કારણેના’’તિ સબ્બં આચિક્ખિ. રાજા ‘‘એવરૂપસ્સ તિરચ્છાનસ્સાપિ નામ આસયં જાનાતિ, અહો પણ્ડિતો’’તિ બોધિસત્તસ્સ મહન્તં યસં દત્વા જીવિતપરિયોસાને યથાકમ્મં ગતો. બોધિસત્તોપિ યથાકમ્મમેવ ગતો.

સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, અહં એતસ્સ ઇદાનેવ આસયં જાનામિ, પુબ્બેપિ જાનામિયેવા’’તિ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા મઙ્ગલઅસ્સો અયં ભિક્ખુ અહોસિ, રાજા આનન્દો, પણ્ડિતામચ્ચો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

તિત્થજાતકવણ્ણના પઞ્ચમા.

[૨૬] ૬. મહિળામુખજાતકવણ્ણના

પુરાણચોરાન વચો નિસમ્માતિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો દેવદત્તં આરબ્ભ કથેસિ. દેવદત્તો અજાતસત્તુકુમારં પસાદેત્વા લાભસક્કારં નિપ્ફાદેસિ. અજાતસત્તુકુમારો દેવદત્તસ્સ ગયાસીસે વિહારં કારેત્વા નાનગ્ગરસેહિ તિવસ્સિકગન્ધસાલિભોજનસ્સ ¶ દિવસે દિવસે પઞ્ચ થાલિપાકસતાનિ અભિહરિ. લાભસક્કારં નિસ્સાય દેવદત્તસ્સ પરિવારો મહન્તો જાતો, દેવદત્તો પરિવારેન સદ્ધિં વિહારેયેવ હોતિ. તેન સમયેન રાજગહવાસિકા દ્વે સહાયા. તેસુ એકો સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિતો, એકો દેવદત્તસ્સ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં તસ્મિં તસ્મિં ઠાનેપિ પસ્સન્તિ, વિહારં ગન્ત્વાપિ પસ્સન્તિયેવ.

અથેકદિવસં ¶ દેવદત્તસ્સ નિસ્સિતકો ઇતરં આહ – ‘‘આવુસો, કિં ત્વં દેવસિકં સેદેહિ મુચ્ચમાનેહિ પિણ્ડાય ચરસિ, દેવદત્તો ગયાસીસવિહારે નિસીદિત્વાવ નાનગ્ગરસેહિ સુભોજનં ભુઞ્જતિ, એવરૂપો ઉપાયો નત્થિ, કિં ત્વં દુક્ખં અનુભોસિ, કિં તે પાતોવ ગયાસીસં આગન્ત્વા સઉત્તરિભઙ્ગં યાગું પિવિત્વા અટ્ઠારસવિધં ખજ્જકં ખાદિત્વા નાનગ્ગરસેહિ સુભોજનં ભુઞ્જિતું ન વટ્ટતી’’તિ? સો પુનપ્પુનં વુચ્ચમાનો ગન્તુકામો હુત્વા તતો પટ્ઠાય ગયાસીસં ગન્ત્વા ભુઞ્જિત્વા કાલસ્સેવ વેળુવનં આગચ્છતિ. સો સબ્બકાલં પટિચ્છાદેતું નાસક્ખિ, ‘‘ગયાસીસં ગન્ત્વા દેવદત્તસ્સ પટ્ઠપિતં ભત્તં ભુઞ્જતી’’તિ ન ચિરસ્સેવ પાકટો જાતો ¶ . અથ નં સહાયા પુચ્છિંસુ ‘‘સચ્ચં કિર, ત્વં આવુસો, દેવદત્તસ્સ પટ્ઠપિતં ભત્તં ભુઞ્જસી’’તિ. ‘‘કો એવમાહા’’તિ? ‘‘અસુકો ચ અસુકો ચા’’તિ. ‘‘સચ્ચં અહં આવુસો ગયાસીસં ગન્ત્વા ભુઞ્જામિ, ન પન મે દેવદત્તો ભત્તં દેતિ, અઞ્ઞે મનુસ્સા દેન્તી’’તિ. ‘‘આવુસો, દેવદત્તો બુદ્ધાનં પટિકણ્ટકો દુસ્સીલો અજાતસત્તું પસાદેત્વા અધમ્મેન અત્તનો લાભસક્કારં ઉપ્પાદેસિ, ત્વં એવરૂપે નિય્યાનિકે બુદ્ધસાસને પબ્બજિત્વા દેવદત્તસ્સ અધમ્મેન ઉપ્પન્નં ભોજનં ભુઞ્જસિ, એહિ તં સત્થુ સન્તિકં નેસ્સામા’’તિ તં ભિક્ખું આદાય ધમ્મસભં આગમિંસુ.

સત્થા દિસ્વાવ ‘‘કિં, ભિક્ખવે, એતં ભિક્ખું અનિચ્છન્તઞ્ઞેવ આદાય આગતત્થા’’તિ? ‘‘આમ ભન્તે, અયં ભિક્ખુ તુમ્હાકં સન્તિકે પબ્બજિત્વા દેવદત્તસ્સ અધમ્મેન ઉપ્પન્નં ભોજનં ભુઞ્જતી’’તિ. ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ દેવદત્તસ્સ અધમ્મેન ઉપ્પન્નં ભોજનં ભુઞ્જસી’’તિ? ‘‘ન ભન્તે, દેવદત્તો મય્હં દેતિ, અઞ્ઞે મનુસ્સા દેન્તિ, તમહં ભુઞ્જામી’’તિ. સત્થા ‘‘મા ભિક્ખુ એત્થ પરિહારં કરિ, દેવદત્તો અનાચારો દુસ્સીલો, કથઞ્હિ નામ ત્વં ઇધ પબ્બજિત્વા મમ સાસનં ભજન્તોયેવ દેવદત્તસ્સ ભત્તં ભુઞ્જસિ, નિચ્ચકાલમ્પિ ભજનસીલકોવ ત્વં દિટ્ઠદિટ્ઠેયેવ ભજસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ અમચ્ચો અહોસિ. તદા રઞ્ઞો મહિળામુખો નામ ¶ મઙ્ગલહત્થી અહોસિ સીલવા આચારસમ્પન્નો, ન કઞ્ચિ વિહેઠેતિ. અથેકદિવસં તસ્સ સાલાય સમીપે રત્તિભાગસમનન્તરે ચોરા આગન્ત્વા તસ્સ અવિદૂરે ¶ નિસિન્ના ચોરમન્તં મન્તયિંસુ ‘‘એવં ઉમ્મઙ્ગો ભિન્દિતબ્બો, એવં સન્ધિચ્છેદકમ્મં કત્તબ્બં, ઉમ્મઙ્ગઞ્ચ સન્ધિચ્છેદઞ્ચ મગ્ગસદિસં તિત્થસદિસં નિજ્જટં નિગ્ગુમ્બં કત્વા ભણ્ડં હરિતું વટ્ટતિ, હરન્તેન મારેત્વાવ હરિતબ્બં, એવં ઉટ્ઠાતું સમત્થો નામ ન ભવિસ્સતિ, ચોરેન ચ નામ સીલાચારયુત્તેન ન ભવિતબ્બં, કક્ખળેન ફરુસેન સાહસિકેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ. એવં મન્તેત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉગ્ગણ્હાપેત્વા અગમંસુ. એતેનેવ ઉપાયેન પુનદિવસેપિ પુનદિવસેપીતિ બહૂ દિવસે તત્થ આગન્ત્વા મન્તયિંસુ. સો તેસં વચનં સુત્વા ‘‘તે મં સિક્ખાપેન્તી’’તિ સઞ્ઞાય ‘‘ઇદાનિ મયા કક્ખળેન ફરુસેન સાહસિકેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ તથારૂપોવ અહોસિ. પાતોવ આગતં હત્થિગોપકં સોણ્ડાય ગહેત્વા ભૂમિયં પોથેત્વા મારેસિ. અપરમ્પિ તથા અપરમ્પિ તથાતિ આગતાગતં મારેતિયેવ.

‘‘મહિળામુખો ¶ ઉમ્મત્તકો જાતો દિટ્ઠદિટ્ઠે મારેતી’’તિ રઞ્ઞો આરોચયિંસુ. રાજા બોધિસત્તં પહિણિ ‘‘ગચ્છ પણ્ડિત, જાનાહિ કેન કારણેન સો દુટ્ઠો જાતો’’તિ. બોધિસત્તો ગન્ત્વા તસ્સ સરીરે અરોગભાવં ઞત્વા ‘‘કેન નુ ખો કારણેન એસ દુટ્ઠો જાતો’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘અદ્ધા અવિદૂરે કેસઞ્ચિ વચનં સુત્વા ‘મં એતે સિક્ખાપેન્તી’તિ સઞ્ઞાય દુટ્ઠો જાતો’’તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા હત્થિગોપકે પુચ્છિ ‘‘અત્થિ નુ ખો હત્થિસાલાય સમીપે રત્તિભાગે કેહિચિ કિઞ્ચિ કથિતપુબ્બ’’ન્તિ? ‘‘આમ, સામિ, ચોરા આગન્ત્વા કથયિંસૂ’’તિ. બોધિસત્તો ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ ‘‘દેવ, અઞ્ઞો હત્થિસ્સ સરીરે વિકારો નત્થિ, ચોરાનં કથં સુત્વા દુટ્ઠો જાતો’’તિ. ‘‘ઇદાનિ કિં કાતું વટ્ટતી’’તિ? ‘‘સીલવન્તે સમણબ્રાહ્મણે હત્થિસાલાયં નિસીદાપેત્વા સીલાચારકથં કથાપેતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘એવં કારેહિ, તાતા’’તિ.

બોધિસત્તો ગન્ત્વા સીલવન્તે સમણબ્રાહ્મણે હત્થિસાલાયં નિસીદાપેત્વા ‘‘સીલકથં ¶ કથેથ, ભન્તે’’તિ આહ. તે હત્થિસ્સ અવિદૂરે નિસિન્ના ‘‘ન કોચિ પરામસિતબ્બો ન મારેતબ્બો, સીલાચારસમ્પન્નેન ખન્તિમેત્તાનુદ્દયયુત્તેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ સીલકથં કથયિંસુ. સો તં સુત્વા ‘‘મં ઇમે સિક્ખાપેન્તિ, ઇતો દાનિ પટ્ઠાય સીલવન્તેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ સીલવા અહોસિ. રાજા બોધિસત્તં પુચ્છિ ‘‘કિં, તાત, સીલવા જાતો’’તિ ¶ ? બોધિસત્તો ‘‘આમ, દેવા’’તિ. ‘‘એવરૂપો દુટ્ઠહત્થી પણ્ડિતે નિસ્સાય પોરાણકધમ્મેયેવ પતિટ્ઠિતો’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૬.

‘‘પુરાણચોરાન વચો નિસમ્મ, મહિળામુખો પોથયમન્વચારી;

સુસઞ્ઞતાનઞ્હિ વચો નિસમ્મ, ગજુત્તમો સબ્બગુણેસુ અટ્ઠા’’તિ.

તત્થ પુરાણચોરાનન્તિ પોરાણચોરાનં. નિસમ્માતિ સુત્વા, પઠમં ચોરાનં વચનં સુત્વાતિ અત્થો. મહિળામુખોતિ હત્થિનિમુખેન સદિસમુખો. યથા મહિળા પુરતો ઓલોકિયમાના સોભતિ, ન પચ્છતો, તથા સોપિ પુરતો ઓલોકિયમાનો સોભતિ. તસ્મા ‘‘મહિળામુખો’’તિસ્સ નામં અકંસુ. પોથયમન્વચારીતિ પોથયન્તો મારેન્તો અનુચારી. અયમેવ વા પાઠો. સુસઞ્ઞતાનન્તિ સુટ્ઠુ સઞ્ઞતાનં સીલવન્તાનં. ગજુત્તમોતિ ઉત્તમગજો મઙ્ગલહત્થી. સબ્બગુણેસુ અટ્ઠાતિ સબ્બેસુ પોરાણગુણેસુ પતિટ્ઠિતો. રાજા ‘‘તિરચ્છાનગતસ્સાપિ આસયં જાનાતી’’તિ બોધિસત્તસ્સ મહન્તં યસં અદાસિ. સો યાવતાયુકં ઠત્વા સદ્ધિં બોધિસત્તેન યથાકમ્મં ગતો.

સત્થા ¶ ‘‘પુબ્બેપિ ત્વં ભિક્ખુ દિટ્ઠદિટ્ઠેયેવ ભજિ, ચોરાનં વચનં સુત્વા ચોરે ભજિ, ધમ્મિકાનં વચનં સુત્વા ધમ્મિકે ભજી’’તિ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા મહિળામુખો વિપક્ખસેવકભિક્ખુ અહોસિ, રાજા આનન્દો, અમચ્ચો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

મહિળામુખજાતકવણ્ણના છટ્ઠા.

[૨૭] ૭. અભિણ્હજાતકવણ્ણના

નાલં ¶ કબળં પદાતવેતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં ઉપાસકઞ્ચ મહલ્લકત્થેરઞ્ચ આરબ્ભ કથેસિ ¶ . સાવત્થિયં કિર દ્વે સહાયકા. તેસુ એકો પબ્બજિત્વા દેવસિકં ઇતરસ્સ ઘરં ગચ્છતિ. સો તસ્સ ભિક્ખં દત્વા સયમ્પિ ભુઞ્જિત્વા તેનેવ સદ્ધિં વિહારં ગન્ત્વા યાવ સૂરિયત્થઙ્ગમના આલાપસલ્લાપેન નિસીદિત્વા નગરં પવિસતિ, ઇતરોપિ નં યાવ નગરદ્વારા અનુગન્ત્વા નિવત્તતિ. સો તેસં વિસ્સાસો ભિક્ખૂનં અન્તરે પાકટો જાતો. અથેકદિવસં ભિક્ખૂ તેસં વિસ્સાસકથં કથેન્તા ધમ્મસભાયં નિસીદિંસુ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિ, તે ‘‘ઇમાય નામ, ભન્તે’’તિ કથયિંસુ. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ ઇમે વિસ્સાસિકા, પુબ્બેપિ વિસ્સાસિકાયેવ અહેસુ’’ન્તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ અમચ્ચો અહોસિ. તદા એકો કુક્કુરો મઙ્ગલહત્થિસાલં ગન્ત્વા મઙ્ગલહત્થિસ્સ ભુઞ્જનટ્ઠાને પતિતાનિ ભત્તસિત્થાનિ ખાદતિ. સો તેનેવ ભોજનેન સંવદ્ધમાનો મઙ્ગલહત્થિસ્સ વિસ્સાસિકો જાતો હત્થિસ્સેવ સન્તિકે ભુઞ્જતિ, ઉભોપિ વિના વત્તિતું ન સક્કોન્તિ. સો હત્થી નં સોણ્ડાય ગહેત્વા અપરાપરં કરોન્તો કીળતિ, ઉક્ખિપિત્વા કુમ્ભે પતિટ્ઠાપેતિ. અથેકદિવસં એકો ગામિકમનુસ્સો હત્થિગોપકસ્સ મૂલં દત્વા તં કુક્કુરં આદાય અત્તનો ગામં અગમાસિ. તતો પટ્ઠાય સો હત્થી કુક્કુરં અપસ્સન્તો નેવ ખાદતિ ન પિવતિ ન ન્હાયતિ. તમત્થં રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા બોધિસત્તં પહિણિ ‘‘ગચ્છ પણ્ડિત, જાનાહિ કિંકારણા હત્થી એવં કરોતી’’તિ.

બોધિસત્તો ¶ હત્થિસાલં ગન્ત્વા હત્થિસ્સ દુમ્મનભાવં ઞત્વા ‘‘ઇમસ્સ સરીરે રોગો ન પઞ્ઞાયતિ, કેનચિ પનસ્સ સદ્ધિં મિત્તસન્થવેન ભવિતબ્બં, તં અપસ્સન્તો એસ મઞ્ઞે સોકાભિભૂતો’’તિ હત્થિગોપકે પુચ્છિ ‘‘અત્થિ નુ ખો ઇમસ્સ કેનચિ સદ્ધિં વિસ્સાસો’’તિ? ‘‘આમ, અત્થિ સામિ એકેન સુનખેન સદ્ધિં બલવા મેત્તી’’તિ. ‘‘કહં સો એતરહી’’તિ? ‘‘એકેન મનુસ્સેન નીતો’’તિ. ‘‘જાનાથ પનસ્સ નિવાસનટ્ઠાન’’ન્તિ? ‘‘ન જાનામ, સામી’’તિ. બોધિસત્તો રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘નત્થિ, દેવ, હત્થિસ્સ કોચિ આબાધો ¶ , એકેન પનસ્સ સુનખેન સદ્ધિં બલવવિસ્સાસો ¶ , તં અપસ્સન્તો ન ભુઞ્જતિ મઞ્ઞે’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૭.

‘‘નાલં કબળં પદાતવે, ન ચ પિણ્ડં ન કુસે ન ઘંસિતું;

મઞ્ઞામિ અભિણ્હદસ્સના, નાગો સ્નેહમકાસિ કુક્કુરે’’તિ.

તત્થ નાલન્તિ ન સમત્થો. કબળન્તિ ભોજનકાલે પઠમમેવ દિન્નં કટુકકબળં. પદાતવેતિ પઆદાતવે, સન્ધિવસેન આકારલોપો વેદિતબ્બો, ગહેતુન્તિ અત્થો. ન ચ પિણ્ડન્તિ વડ્ઢેત્વા દીયમાનં ભત્તપિણ્ડમ્પિ નાલં ગહેતું. ન કુસેતિ ખાદનત્થાય દિન્નાનિ તિણાનિપિ નાલં ગહેતું. ન ઘંસિતુન્તિ ન્હાપિયમાનો સરીરમ્પિ ઘંસિતું નાલં. એવં યં યં સો હત્થી કાતું ન સમત્થો, તં તં સબ્બં રઞ્ઞો આરોચેત્વા તસ્સ અસમત્થભાવે અત્તના સલ્લક્ખિતકારણં આરોચેન્તો ‘‘મઞ્ઞામી’’તિઆદિમાહ.

રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ઇદાનિ કિં કાતબ્બં પણ્ડિતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘‘અમ્હાકં કિર મઙ્ગલહત્થિસ્સ સહાયં સુનખં એકો મનુસ્સો ગહેત્વા ગતો, યસ્સ ઘરે તં સુનખં પસ્સન્તિ, તસ્સ અયં નામ દણ્ડો’તિ ભેરિં ચરાપેથ દેવા’’તિ. રાજા તથા કારેસિ. તં પવત્તિં સુત્વા સો પુરિસો સુનખં વિસ્સજ્જેસિ, સુનખો વેગેનાગન્ત્વા હત્થિસ્સ સન્તિકમેવ અગમાસિ. હત્થી તં સોણ્ડાય ગહેત્વા કુમ્ભે ઠપેત્વા રોદિત્વા પરિદેવિત્વા કુમ્ભા ઓતારેત્વા તેન ભુત્તે પચ્છા અત્તનાપિ ભુઞ્જિ. ‘‘તિરચ્છાનગતસ્સ આસયં જાનાતી’’તિ રાજા બોધિસત્તસ્સ મહન્તં યસં અદાસિ.

સત્થા ¶ ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇમે ઇદાનેવ વિસ્સાસિકા, પુબ્બેપિ વિસ્સાસિકાયેવા’’તિ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ચતુસચ્ચકથાય વિનિવટ્ટેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ. ઇદં ચતુસચ્ચકથાય વિનિવટ્ટનં નામ સબ્બજાતકેસુપિ અત્થિયેવ. મયં પન યત્થસ્સ આનિસંસો પઞ્ઞાયતિ ¶ , તત્થેવ દસ્સયિસ્સામ.

તદા સુનખો ઉપાસકો અહોસિ, હત્થી મહલ્લકત્થેરો, રાજા આનન્દો, અમચ્ચપણ્ડિતો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

અભિણ્હજાતકવણ્ણના સત્તમા.

[૨૮] ૮. નન્દિવિસાલજાતકવણ્ણના

મનુઞ્ઞમેવ ¶ ભાસેય્યાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો છબ્બગ્ગિયાનં ભિક્ખૂનં ઓમસવાદં આરબ્ભ કથેસિ. તસ્મિઞ્હિ સમયે છબ્બગ્ગિયા કલહં કરોન્તા પેસલે ભિક્ખૂ ખુંસેન્તિ વમ્ભેન્તિ ઓવિજ્ઝન્તિ, દસહિ અક્કોસવત્થૂહિ અક્કોસન્તિ. ભિક્ખૂ ભગવતો આરોચેસું. ભગવા છબ્બગ્ગિયે પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ભિક્ખવો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચ’’ન્તિ વુત્તે વિગરહિત્વા ‘‘ભિક્ખવે, ફરુસવાચા નામ તિરચ્છાનગતાનમ્પિ અમનાપા, પુબ્બેપિ એકો તિરચ્છાનગતો અત્તાનં ફરુસેન સમુદાચરન્તં સહસ્સં પરાજેસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે ગન્ધારરટ્ઠે તક્કસિલાયં ગન્ધારરાજા રજ્જં કારેસિ. તદા બોધિસત્તો ગોયોનિયં નિબ્બત્તિ. અથ નં તરુણવચ્છકકાલેયેવ એકો બ્રાહ્મણો ગોદક્ખિણાદાયકાનં સન્તિકા લભિત્વા ‘‘નન્દિવિસાલો’’તિ નામં કત્વા પુત્તટ્ઠાને ઠપેત્વા સમ્પિયાયમાનો યાગુભત્તાદીનિ દત્વા પોસેસિ. બોધિસત્તો વયપ્પત્તો ચિન્તેસિ ‘‘અહં ઇમિના બ્રાહ્મણેન કિચ્છેન પટિજગ્ગિતો, મયા ચ સદ્ધિં સકલજમ્બુદીપે અઞ્ઞો સમધુરો ગોણો નામ નત્થિ, યંનૂનાહં અત્તનો બલં દસ્સેત્વા બ્રાહ્મણસ્સ પોસાવનિયં દદેય્ય’’ન્તિ સો એકદિવસં બ્રાહ્મણં આહ ‘‘ગચ્છ, બ્રાહ્મણ, એકં ગોવિત્તકસેટ્ઠિં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘મય્હં બલિબદ્દો અતિબદ્ધં સકટસતં પવટ્ટેતી’તિ વત્વા સહસ્સેન અબ્ભુતં કરોહી’’તિ. સો બ્રાહ્મણો સેટ્ઠિસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા કથં સમુટ્ઠાપેસિ ‘‘ઇમસ્મિં નગરે કસ્સ ગોણો થામસમ્પન્નો’’તિ. અથ નં સેટ્ઠિ ‘‘અસુકસ્સ ચ અસુકસ્સ ચા’’તિ વત્વા ‘‘સકલનગરે પન અમ્હાકં ગોણેહિ સદિસો નામ નત્થી’’તિ આહ. બ્રાહ્મણો ¶ ‘‘મય્હં એકો ¶ ગોણો અતિબદ્ધં સકટસતં પવટ્ટેતું સમત્થો અત્થી’’તિ આહ. સેટ્ઠિ ગહપતિ ‘‘કુતો એવરૂપો ગોણો’’તિ આહ. બ્રાહ્મણો ‘‘મય્હં ગેહે અત્થી’’તિ. ‘‘તેન હિ અબ્ભુતં કરોહી’’તિ. ‘‘સાધુ કરોમી’’તિ સહસ્સેન અબ્ભુતં ¶ અકાસિ.

સો સકટસતં વાલુકાસક્ખરપાસાણાનંયેવ પૂરેત્વા પટિપાટિયા ઠપેત્વા સબ્બાનિ અક્ખબન્ધનયોત્તેન એકતો બન્ધિત્વા નન્દિવિસાલં ન્હાપેત્વા ગન્ધપઞ્ચઙ્ગુલિકં કત્વા કણ્ઠે માલં પિળન્ધિત્વા પુરિમસકટધુરે એકકમેવ યોજેત્વા સયં ધુરે નિસીદિત્વા પતોદં ઉક્ખિપિત્વા ‘‘ગચ્છ કૂટ, વહસ્સુ કૂટા’’તિ આહ. બોધિસત્તો ‘‘અયં મં અકૂટં કૂટવાદેન સમુદાચરતી’’તિ ચત્તારો પાદે થમ્ભે વિય નિચ્ચલે કત્વા અટ્ઠાસિ. સેટ્ઠિ તઙ્ખણઞ્ઞેવ બ્રાહ્મણં સહસ્સં આહરાપેસિ. બ્રાહ્મણો સહસ્સપરાજિતો ગોણં મુઞ્ચિત્વા ઘરં ગન્ત્વા સોકાભિભૂતો નિપજ્જિ. નન્દિવિસાલો ચરિત્વા આગતો બ્રાહ્મણં સોકાભિભૂતં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કિં, બ્રાહ્મણ, નિદ્દાયસી’’તિ આહ. ‘‘કુતો મે, નિદ્દા, સહસ્સપરાજિતસ્સાતિ, બ્રાહ્મણ, મયા એત્તકં કાલં તવ ગેહે વસન્તેન અત્થિ કિઞ્ચિ ભાજનં વા ભિન્દિતપુબ્બં, કોચિ વા મદ્દિતપુબ્બો, અટ્ઠાને વા પન ઉચ્ચારપસ્સાવો કતપુબ્બો’’તિ? ‘‘નત્થિ તાતા’’તિ. અથ ત્વં મં કસ્મા કૂટવાદેન સમુદાચરસિ, તવેવેસો દોસો, મય્હં દોસો નત્થિ, ગચ્છ, તેન સદ્ધિં દ્વીહિ સહસ્સેહિ અબ્ભુતં કરોહિ, કેવલં મં અકૂટં કૂટવાદેન મા સમુદાચરસીતિ.

બ્રાહ્મણો તસ્સ વચનં સુત્વા ગન્ત્વા દ્વીહિ સહસ્સેહિ અબ્ભુતં કત્વા પુરિમનયેનેવ સકટસતં અતિબન્ધિત્વા નન્દિવિસાલં મણ્ડેત્વા પુરિમસકટધુરે યોજેસિ. કથં યોજેસીતિ? યુગં ધુરે નિચ્ચલં બન્ધિત્વા એકાય કોટિયા નન્દિવિસાલં યોજેત્વા એકં કોટિં ધુરયોત્તેન પલિવેઠેત્વા યુગકોટિઞ્ચ અક્ખપાદઞ્ચ નિસ્સાય મુણ્ડરુક્ખદણ્ડકં દત્વા તેન યોત્તેન નિચ્ચલં બન્ધિત્વા ઠપેસિ. એવઞ્હિ કતે યુગં એત્તો વા ઇતો વા ન ગચ્છતિ, સક્કા હોતિ એકેનેવ ગોણેન આકડ્ઢિતું. અથસ્સ બ્રાહ્મણો ધુરે નિસીદિત્વા નન્દિવિસાલસ્સ પિટ્ઠિં પરિમજ્જિત્વા ‘‘ગચ્છ ભદ્ર, વહસ્સુ, ભન્દ્રા’’તિ આહ. બોધિસત્તો અતિબદ્ધં સકટસતં એકવેગેનેવ આકડ્ઢિત્વા પચ્છા ઠિતં સકટં પુરતો ઠિતસ્સ સકટસ્સ ¶ ઠાને ઠપેસિ ¶ . ગોવિત્તકસેટ્ઠિ પરાજિતો બ્રાહ્મણસ્સ દ્વે સહસ્સાનિ અદાસિ. અઞ્ઞેપિ મનુસ્સા બોધિસત્તસ્સ બહું ધનં અદંસુ, સબ્બં બ્રાહ્મણસ્સેવ અહોસિ. એવં સો બોધિસત્તં નિસ્સાય બહું ધનં લભિ.

સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ફરુસવચનં નામ કસ્સચિ મનાપ’’ન્તિ છબ્બગ્ગિયે ભિક્ખૂ ગરહિત્વા સિક્ખાપદં પઞ્ઞપેત્વા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૮.

‘‘મનુઞ્ઞમેવ ¶ ભાસેય્ય, નામનુઞ્ઞં કુદાચનં;

મનુઞ્ઞં ભાસમાનસ્સ, ગરું ભારં ઉદદ્ધરિ;

ધનઞ્ચ નં અલાભેસિ, તેન ચત્તમનો અહૂ’’તિ.

તત્થ મનુઞ્ઞમેવ ભાસેય્યાતિ પરેન સદ્ધિં ભાસમાનો ચતુદોસવિરહિતં મધુરં મનાપં સણ્હં મુદુકં પિયવચનમેવ ભાસેય્ય. ગરું ભારં ઉદદ્ધરીતિ નન્દિવિસાલો બલિબદ્દો અમનાપં ભાસમાનસ્સ ભારં અનુદ્ધરિત્વા પચ્છા મનાપં પિયવચનં ભાસમાનસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ગરું ભારં ઉદ્ધરિ, ઉદ્ધરિત્વા કડ્ઢિત્વા પવટ્ટેસીતિ અત્થો, દ-કારો પનેત્થ બ્યઞ્જનસન્ધિવસેન પદસન્ધિકરો.

ઇતિ સત્થા ‘‘મનુઞ્ઞમેવ ભાસેય્યા’’તિ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા બ્રાહ્મણો આનન્દો અહોસિ, નન્દિવિસાલો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

નન્દિવિસાલજાતકવણ્ણના અટ્ઠમા.

[૨૯] ૯. કણ્હજાતકવણ્ણના

યતો યતો ગરુ ધુરન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો યમકપાટિહારિયં આરબ્ભ કથેસિ. તં સદ્ધિં દેવોરોહણેન તેરસકનિપાતે સરભમિગજાતકે (જા. ૧.૧૩.૧૩૪ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ. સમ્માસમ્બુદ્ધે પન યમકપાટિહારિયં કત્વા દેવલોકે તેમાસં વસિત્વા મહાપવારણાય સઙ્કસ્સનગરદ્વારે ઓરુય્હ મહન્તેન પરિવારેન જેતવનં પવિટ્ઠે ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં સન્નિપતિત્વા ‘‘આવુસો, તથાગતો નામ અસમધુરો, તથાગતેન વુળ્હધુરં અઞ્ઞો વહિતું સમત્થો નામ નત્થિ, છ સત્થારો ‘મયમેવ ¶ પાટિહારિયં કરિસ્સામ, મયમેવ પાટિહારિયં કરિસ્સામા’તિ વત્વા એકમ્પિ પાટિહારિયં ન અકંસુ, અહો સત્થા અસમધુરો’’તિ સત્થુ ગુણકથં કથેન્તા નિસીદિંસુ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ ¶ પુચ્છિ. ‘‘મયં, ભન્તે, ન અઞ્ઞાય કથાય, એવરૂપાય નામ તુમ્હાકમેવ ગુણકથાયા’’તિ. સત્થા ‘‘ભિક્ખવે, ઇદાનિ મયા વુળ્હધુરં કો વહિસ્સતિ, પુબ્બે તિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તોપિ અહં અત્તના સમધુરં કઞ્ચિ નાલત્થ’’ન્તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો ગોયોનિયં પટિસન્ધિં ગણ્હિ. અથ નં સામિકા તરુણવચ્છકકાલેયેવ એકિસ્સા મહલ્લિકાય ઘરે વસિત્વા તસ્સા નિવાસવેતનતો પરિચ્છિન્દિત્વા અદંસુ. સા તં યાગુભત્તાદીહિ પટિજગ્ગમાના પુત્તટ્ઠાને ઠપેત્વા વડ્ઢેસિ. સો ‘‘અય્યિકાકાળકો’’ ત્વેવ નામં પઞ્ઞાયિત્થ. વયપ્પત્તો ચ અઞ્જનવણ્ણો હુત્વા ગામગોણેહિ સદ્ધિં ચરતિ, સીલાચારસમ્પન્નો અહોસિ. ગામદારકા સિઙ્ગેસુપિ કણ્ણેસુપિ ગલેપિ ગહેત્વા ઓલમ્બન્તિ, નઙ્ગુટ્ઠેપિ ગહેત્વા કીળન્તિ, પિટ્ઠિયમ્પિ નિસીદન્તિ. સો એકદિવસં ચિન્તેસિ ‘‘મય્હં માતા દુગ્ગતા, મં પુત્તટ્ઠાને ઠપેત્વા દુક્ખેન પોસેસિ, યંનૂનાહં ભતિં કત્વા ઇમં દુગ્ગતભાવતો મોચેય્ય’’ન્તિ. સો તતો પટ્ઠાય ભતિં ઉપધારેન્તો ચરતિ.

અથેકદિવસં એકો સત્થવાહપુત્તો પઞ્ચહિ સકટસતેહિ વિસમતિત્થં સમ્પત્તો, તસ્સ ગોણા સકટાનિ ઉત્તારેતું ન સક્કોન્તિ, પઞ્ચસુ સકટસતેસુ ગોણા યુગપરમ્પરાય યોજિતા એકમ્પિ સકટં ઉત્તારેતું નાસક્ખિંસુ. બોધિસત્તોપિ ગામગોણેહિ સદ્ધિં તત્થ સમીપે ચરતિ. સત્થવાહપુત્તોપિ ગોસુત્તવિત્તકો, સો ‘‘અત્થિ નુ ખો એતેસં ગુન્નં અન્તરે ઇમાનિ સકટાનિ ઉત્તારેતું સમત્થો ઉસભાજાનીયો’’તિ ઉપધારયમાનો બોધિસત્તં દિસ્વા ‘‘અયં આજાનીયો સક્ખિસ્સતિ મય્હં સકટાનિ ઉત્તારેતું, કો નુ ખો અસ્સ સામિકો’’તિ ગોપાલકે પુચ્છિ ‘‘કો નુ ખો ભો ઇમસ્સ સામિકો, અહં ઇમં સકટે યોજેત્વા સકટેસુ ઉત્તારિતેસુ વેતનં દસ્સામી’’તિ. તે આહંસુ ‘‘ગહેત્વા નં યોજેથ, નત્થિ ઇમસ્સ ઇમસ્મિં ઠાને સામિકો’’તિ. સો નં નાસાય રજ્જુકેન બન્ધિત્વા ¶ આકડ્ઢેન્તો ચાલેતુમ્પિ નાસક્ખિ. બોધિસત્તો કિર ‘‘ભતિયા કથિતાય ¶ ગમિસ્સામી’’તિ ન અગમાસિ. સત્થવાહપુત્તો તસ્સાધિપ્પાયં ઞત્વા ‘‘સામિ, તયા પઞ્ચસુ સકટસતેસુ ઉત્તારિતેસુ એકેકસ્સ સકટસ્સ દ્વે દ્વે કહાપણે ભતિં કત્વા સહસ્સં દસ્સામી’’તિ આહ. તદા બોધિસત્તો સયમેવ અગમાસિ. અથ નં પુરિસા પુરિમસકટેસુ યોજેસું. અથ નં એકવેગેનેવ ઉક્ખિપિત્વા થલે પતિટ્ઠાપેસિ. એતેનુપાયેન સબ્બસકટાનિ ઉત્તારેસિ.

સત્થવાહપુત્તો એકેકસ્સ સકટસ્સ એકેકં કત્વા પઞ્ચસતાનિ ભણ્ડિકં કત્વા તસ્સ ગલે બન્ધિ. સો ‘‘અયં મય્હં યથાપરિચ્છિન્નં ભતિં ન દેતિ, ન દાનિસ્સ ગન્તું દસ્સામી’’તિ ગન્ત્વા સબ્બપુરિમસકટસ્સ પુરતો મગ્ગં નિવારેત્વા અટ્ઠાસિ. અપનેતું વાયમન્તાપિ નં અપનેતું નાસક્ખિંસુ. સત્થવાહપુત્તો ‘‘જાનાતિ મઞ્ઞે એસ અત્તનો ભતિયા ઊનભાવ’’ન્તિ એકેકસ્મિં સકટે દ્વે દ્વે કત્વા સહસ્સભણ્ડિકં બન્ધિત્વા ‘‘અયં તે સકટુત્તરણભતી’’તિ ગીવાયં લગ્ગેસિ. સો સહસ્સભણ્ડિકં આદાય માતુ સન્તિકં અગમાસિ. ગામદારકા ‘‘કિં નામેતં ¶ અય્યિકાકાળકસ્સ ગલે’’તિ બોધિસત્તસ્સ સન્તિકં આગચ્છન્તિ. સો તે અનુબન્ધિત્વા દૂરતોવ પલાપેન્તો માતુ સન્તિકં ગતો. પઞ્ચન્નં પન સકટસતાનં ઉત્તારિતત્તા રત્તેહિ અક્ખીહિ કિલન્તરૂપો પઞ્ઞાયિત્થ. અય્યિકા તસ્સ ગીવાય સહસ્સત્થવિકં દિસ્વા ‘‘તાત, અયં તે કહં લદ્ધા’’તિ ગોપાલકદારકે પુચ્છિત્વા તમત્થં સુત્વા ‘‘તાત, કિં અહં તયા લદ્ધભતિયા જીવિતુકામા, કિંકારણા એવરૂપં દુક્ખં અનુભોસી’’તિ વત્વા બોધિસત્તં ઉણ્હોદકેન ન્હાપેત્વા સકલસરીરં તેલેન મક્ખેત્વા પાનીયં પાયેત્વા સપ્પાયં ભોજનં ભોજેત્વા જીવિતપરિયોસાને સદ્ધિં બોધિસત્તેન યથાકમ્મં ગતા.

સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, તથાગતો ઇદાનેવ અસમધુરો, પુબ્બેપિ અસમધુરોયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૨૯.

‘‘યતો ¶ યતો ગરુ ધુરં, યતો ગમ્ભીરવત્તની;

તદાસ્સુ કણ્હં યુઞ્જન્તિ, સ્વાસ્સુ તં વહતે ધુર’’ન્તિ.

તત્થ યતો યતો ગરુ ધુરન્તિ યસ્મિં યસ્મિં ઠાને ધુરં ગરુ ભારિયં હોતિ, અઞ્ઞે બલિબદ્દા ઉક્ખિપિતું ન સક્કોન્તિ. યતો ગમ્ભીરવત્તનીતિ ¶ વત્તન્તિ એત્થાતિ વત્તની, મગ્ગસ્સેતં નામં, યસ્મિં ઠાને ઉદકચિક્ખલ્લમહન્તતાય વા વિસમચ્છિન્નતટભાવેન વા મગ્ગો ગમ્ભીરો હોતીતિ અત્થો. તદાસ્સુ કણ્હં યુઞ્જન્તીતિ એત્થ અસ્સૂતિ નિપાતમત્તં, તદા કણ્હં યુઞ્જન્તીતિ અત્થો. યદા ધુરઞ્ચ ગરુ હોતિ મગ્ગો ચ ગમ્ભીરો, તદા અઞ્ઞે બલિબદ્દે અપનેત્વા કણ્હમેવ યોજેન્તીતિ વુત્તં હોતિ. સ્વાસ્સુ તં વહતે ધુરન્તિ એત્થાપિ અસ્સૂતિ નિપાતમત્તમેવ, સો તં ધુરં વહતીતિ અત્થો.

એવં ભગવા ‘‘તદા, ભિક્ખવે, કણ્હોવ તં ધુરં વહતી’’તિ દસ્સેત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા મહલ્લિકા ઉપ્પલવણ્ણા અહોસિ, અય્યિકાકાળકો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

કણ્હજાતકવણ્ણના નવમા.

[૩૦] ૧૦. મુનિકજાતકવણ્ણના

મા ¶ મુનિકસ્સ પિહયીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો થુલ્લકુમારિકાપલોભનં આરબ્ભ કથેસિ. તં તેરસકનિપાતે ચૂળનારદકસ્સપજાતકે (જા. ૧.૧૩.૪૦ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ. સત્થા પન તં ભિક્ખું ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં નિસ્સાયા’’તિ? ‘‘થુલ્લકુમારિકાપલોભનં ભન્તે’’તિ. સત્થા ‘‘ભિક્ખુ એસા તવ અનત્થકારિકા, પુબ્બેપિ ત્વં ઇમિસ્સા વિવાહદિવસે જીવિતક્ખયં પત્વા મહાજનસ્સ ઉત્તરિભઙ્ગભાવં પત્તો’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો એકસ્મિં ગામકે એકસ્સ કુટુમ્બિકસ્સ ગેહે ગોયોનિયં નિબ્બત્તિ ‘‘મહાલોહિતો’’તિ નામેન, કનિટ્ઠભાતાપિસ્સ ચૂળલોહિતો નામ અહોસિ. તેયેવ દ્વે ભાતિકે નિસ્સાય તસ્મિં કુલે કમ્મધુરં વત્તતિ. તસ્મિં પન કુલે એકા કુમારિકા અત્થિ, તં એકો નગરવાસી કુલપુત્તો અત્તનો પુત્તસ્સ વારેસિ. તસ્સા માતાપિતરો ‘‘કુમારિકાય વિવાહકાલે આગતાનં પાહુનકાનં ¶ ઉત્તરિભઙ્ગો ભવિસ્સતી’’તિ યાગુભત્તં દત્વા મુનિકં નામ સૂકરં પોસેસું. તં દિસ્વા ચૂળલોહિતો ¶ ભાતરં પુચ્છિ ‘‘ઇમસ્મિં કુલે કમ્મધુરં વત્તમાનં અમ્હે દ્વે ભાતિકે નિસ્સાય વત્તતિ, ઇમે પન અમ્હાકં તિણપલાલાદીનેવ દેન્તિ, સૂકરં યાગુભત્તેન પોસેન્તિ, કેન નુ ખો કારણેન એસ એતં લભતી’’તિ. અથસ્સ ભાતા ‘‘તાત ચૂળલોહિત, મા ત્વં એતસ્સ ભોજનં પિહયિ, અયં સૂકરો મરણભત્તં ભુઞ્જતિ. એતિસ્સા હિ કુમારિકાય વિવાહકાલે આગતાનં પાહુનકાનં ઉત્તરિભઙ્ગો ભવિસ્સતીતિ ઇમે એતં સૂકરં પોસેન્તિ, ઇતો કતિપાહચ્ચયેન તે મનુસ્સા આગમિસ્સન્તિ, અથ નં સૂકરં પાદેસુ ગહેત્વા કડ્ઢેન્તા હેટ્ઠામઞ્ચતો નીહરિત્વા જીવિતક્ખયં પાપેત્વા પાહુનકાનં સૂપબ્યઞ્જનં કરિયમાનં પસ્સિસ્સસી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૦.

‘‘મા મુનિકસ્સ પિહયિ, આતુરન્નાનિ ભુઞ્જતિ;

અપ્પોસ્સુક્કો ભુસં ખાદ, એતં દીઘાયુલક્ખણ’’ન્તિ.

તત્થ મા મુનિકસ્સ પિહયીતિ મુનિકસ્સ ભોજને પિહં મા ઉપ્પાદયિ, ‘‘એસ મુનિકો સુભોજનં ભુઞ્જતી’’તિ મા મુનિકસ્સ પિહયિ, ‘‘કદા નુ ખો અહમ્પિ એવં સુખિતો ભવેય્ય’’ન્તિ મા મુનિકભાવં પત્થયિ. અયઞ્હિ આતુરન્નાનિ ભુઞ્જતિ. આતુરન્નાનીતિ મરણભોજનાનિ. અપ્પોસ્સુક્કો ભુસં ખાદાતિ તસ્સ ભોજને નિરુસ્સુક્કો હુત્વા અત્તના લદ્ધં ભુસં ¶ ખાદ. એતં દીઘાયુલક્ખણન્તિ એતં દીઘાયુભાવસ્સ કારણં. તતો ન ચિરસ્સેવ તે મનુસ્સા આગમિંસુ, મુનિકં ઘાતેત્વા નાનપ્પકારેહિ પચિંસુ. બોધિસત્તો ચૂળલોહિતં આહ ‘‘દિટ્ઠો તે, તાત, મુનિકો’’તિ. દિટ્ઠં મે, ભાતિક, મુનિકસ્સ ભોજનફલં, એતસ્સ ભોજનતો સતગુણેન સહસ્સગુણેન અમ્હાકં તિણપલાલભુસમત્તમેવ ઉત્તમઞ્ચ અનવજ્જઞ્ચ દીઘાયુલક્ખણઞ્ચાતિ.

સત્થા ‘‘એવં ખો ત્વં ભિક્ખુ પુબ્બેપિ ઇમં કુમારિકં નિસ્સાય જીવિતક્ખયં પત્વા મહાજનસ્સ ઉત્તરિભઙ્ગભાવં ગતો’’તિ ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉક્કણ્ઠિતો ભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ. સત્થા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ¶ – ‘‘તદા મુનિકસૂકરો ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુ અહોસિ, થુલ્લકુમારિકા એસા એવ, ચૂળલોહિતો આનન્દો, મહાલોહિતો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

મુનિકજાતકવણ્ણના દસમા.

કુરુઙ્ગવગ્ગો તતિયો.

તસ્સુદ્દાનં –

કુરુઙ્ગં કુક્કુરઞ્ચેવ, ભોજાજાનીયઞ્ચ આજઞ્ઞં;

તિત્થં મહિળામુખાભિણ્હં, નન્દિકણ્હઞ્ચ મુનિકન્તિ.

૪. કુલાવકવગ્ગો

[૩૧] ૧. કુલાવકજાતકવણ્ણના

કુલાવકાતિ ¶ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અપરિસ્સાવેત્વા પાનીયં પીતં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. સાવત્થિતો કિર દ્વે સહાયકા દહરભિક્ખૂ જનપદં ગન્ત્વા એકસ્મિં ફાસુકટ્ઠાને યથાજ્ઝાસયં વસિત્વા ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધં પસ્સિસ્સામા’’તિ પુન તતો નિક્ખમિત્વા જેતવનાભિમુખા પાયિંસુ. એકસ્સ હત્થે પરિસ્સાવનં અત્થિ, એકસ્સ નત્થિ. દ્વેપિ એકતો પાનીયં પરિસ્સાવેત્વા પિવન્તિ. તે એકદિવસં વિવાદં અકંસુ. પરિસ્સાવનસામિકો ઇતરસ્સ પરિસ્સાવનં અદત્વા સયમેવ પાનીયં પરિસ્સાવેત્વા પિવિ, ઇતરો પન પરિસ્સાવનં અલભિત્વા પિપાસં સન્ધારેતું અસક્કોન્તો અપરિસ્સાવેત્વા પાનીયં પિવિ. તે ઉભોપિ અનુપુબ્બેન જેતવનં પત્વા સત્થારં વન્દિત્વા નિસીદિંસુ. સત્થા સમ્મોદનીયં કથં કથેત્વા ‘‘કુતો આગતત્થા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ભન્તે, મયં કોસલજનપદે એકસ્મિં ગામકે વસિત્વા તતો નિક્ખમિત્વા તુમ્હાકં દસ્સનત્થાય આગતા’’તિ. ‘‘કચ્ચિ પન વો સમગ્ગા આગતત્થા’’તિ? અપરિસ્સાવનકો આહ ‘‘અયં, ભન્તે, અન્તરામગ્ગે મયા સદ્ધિં વિવાદં કત્વા પરિસ્સાવનં નાદાસી’’તિ. ઇતરોપિ આહ ‘‘અયં, ભન્તે, અપરિસ્સાવેત્વાવ જાનં સપાણકં ઉદકં પિવી’’તિ. ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ જાનં સપાણકં ઉદકં પિવી’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, અપરિસ્સાવિતં ઉદકં પિવિન્તિ ¶ . સત્થા ‘‘ભિક્ખુ પુબ્બે પણ્ડિતા દેવનગરે રજ્જં કારેન્તા યુદ્ધપરાજિતા સમુદ્દપિટ્ઠેન પલાયન્તા ‘ઇસ્સરિયં નિસ્સાય પાણવધં ન કરિસ્સામા’તિ તાવ મહન્તં યસં પરિચ્ચજિત્વા સુપણ્ણપોતકાનં જીવિતં દત્વા રથં નિવત્તયિંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ મગધરટ્ઠે રાજગહે એકો માગધરાજા રજ્જં કારેસિ. તદા બોધિસત્તો યથા એતરહિ સક્કો પુરિમત્તભાવે મગધરટ્ઠે મચલગામકે નિબ્બત્તિ, એવં તસ્મિંયેવ મચલગામકે મહાકુલસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. નામગ્ગહણદિવસે ચસ્સ ‘‘મઘકુમારો’’ત્વેવ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો ‘‘મઘમાણવો’’તિ પઞ્ઞાયિત્થ. અથસ્સ માતાપિતરો સમાનજાતિકકુલતો દારિકં આનયિંસુ. સો પુત્તધીતાહિ વડ્ઢમાનો દાનપતિ અહોસિ, પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખતિ. તસ્મિઞ્ચ ગામે તેત્તિંસેવ કુલાનિ હોન્તિ, તેપિ તેત્તિંસ કુલા મનુસ્સા એકદિવસં ગામમજ્ઝે ઠત્વા ગામકમ્મં ¶ કરોન્તિ. બોધિસત્તો ઠિતટ્ઠાને પાદેહિ પંસું વિયૂહિત્વા તં પદેસં રમણીયં કત્વા અટ્ઠાસિ, અથઞ્ઞો એકો આગન્ત્વા તસ્મિં ઠાને ઠિતો. બોધિસત્તો અપરં ઠાનં રમણીયં કત્વા અટ્ઠાસિ, તત્રાપિ અઞ્ઞો ઠિતો. બોધિસત્તો અપરમ્પિ અપરમ્પીતિ સબ્બેસમ્પિ ઠિતટ્ઠાનં રમણીયં કત્વા અપરેન સમયેન તસ્મિં ઠાને મણ્ડપં કારેસિ, મણ્ડપમ્પિ અપનેત્વા સાલં કારેસિ, તત્થ ફલકાસનાનિ સન્થરિત્વા પાનીયચાટિં ઠપેસિ.

અપરેન સમયેન તેપિ તેત્તિંસજના બોધિસત્તેન સમાનચ્છન્દા અહેસું. તે બોધિસત્તો પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા તતો પટ્ઠાય તેહિ સદ્ધિં પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો વિચરતિ. તેપિ તેનેવ સદ્ધિં પુઞ્ઞાનિ કરોન્તા કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય વાસિફરસુમુસલહત્થા ચતુમહાપથાદીસુ મુસલેન પાસાણે ઉબ્બત્તેત્વા પવટ્ટેન્તિ, યાનાનં અક્ખપટિઘાતરુક્ખે હરન્તિ, વિસમં સમં કરોન્તિ, સેતું અત્થરન્તિ, પોક્ખરણિયો ખણન્તિ, સાલં કરોન્તિ, દાનાનિ દેન્તિ, સીલાનિ રક્ખન્તિ. એવં યેભુય્યેન સકલગામવાસિનો બોધિસત્તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા સીલાનિ રક્ખિંસુ.

અથ ¶ નેસં ગામભોજકો ચિન્તેસિ ‘‘અહં પુબ્બે એતેસુ સુરં પિવન્તેસુ પાણાતિપાતાદીનિ કરોન્તેસુ ચાટિકહાપણાદિવસેન ચેવ દણ્ડબલિવસેન ચ ધનં લભામિ, ઇદાનિ પન મઘો માણવો સીલં રક્ખાપેતિ, તેસં પાણાતિપાતાદીનિ કાતું ¶ ન દેતિ, ઇદાનિ પન તે પઞ્ચ સીલાનિ ન રક્ખાપેસ્સામી’’તિ કુદ્ધો રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘દેવ, બહૂ ચોરા ગામઘાતાદીનિ કરોન્તા વિચરન્તી’’તિ આહ. રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ગચ્છ, તે આનેહી’’તિ આહ. સો ગન્ત્વા સબ્બેપિ તે બન્ધિત્વા આનેત્વા ‘‘આનીતા, દેવ, ચોરા’’તિ રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા તેસં કમ્મં અસોધેત્વાવ ‘‘હત્થિના ને મદ્દાપેથા’’તિ આહ. તતો સબ્બેપિ તે રાજઙ્ગણે નિપજ્જાપેત્વા હત્થિં આનયિંસુ. બોધિસત્તો તેસં ઓવાદં અદાસિ ‘‘તુમ્હે સીલાનિ આવજ્જેથ, પેસુઞ્ઞકારકે ચ રઞ્ઞે ચ હત્થિમ્હિ ચ અત્તનો સરીરે ચ એકસદિસમેવ મેત્તં ભાવેથા’’તિ. તે તથા અકંસુ. અથ નેસં મદ્દનત્થાય હત્થિં ઉપનેસું. સો ઉપનીયમાનોપિ ન ઉપગચ્છતિ, મહાવિરવં વિરવિત્વા પલાયતિ. અઞ્ઞં અઞ્ઞં હત્થિં આનયિંસુ, તેપિ તથેવ પલાયિંસુ.

રાજા ‘‘એતેસં હત્થે કિઞ્ચિ ઓસધં ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘વિચિનથા’’તિ આહ. વિચિનન્તા અદિસ્વા ‘‘નત્થિ, દેવા’’તિ આહંસુ. તેન હિ કિઞ્ચિ મન્તં પરિવત્તેસ્સન્તિ, પુચ્છથ ને ‘‘અત્થિ વો પરિવત્તનમન્તો’’તિ? રાજપુરિસા પુચ્છિંસુ, બોધિસત્તો ‘‘અત્થી’’તિ આહ. રાજપુરિસા ‘‘અત્થિ કિર, દેવા’’તિ આરોચયિંસુ, રાજા સબ્બેપિ તે પક્કોસાપેત્વા ‘‘તુમ્હાકં ¶ જાનનમન્તં કથેથા’’તિ આહ. બોધિસત્તો અવોચ ‘‘દેવ, અઞ્ઞો અમ્હાકં મન્તો નામ નત્થિ, અમ્હે પન તેત્તિંસમત્તા જના પાણં ન હનામ, અદિન્નં નાદિયામ, મિચ્છાચારં ન ચરામ, મુસાવાદં ન ભણામ, મજ્જં ન પિવામ, મેત્તં ભાવેમ, દાનં દેમ, મગ્ગં સમં કરોમ, પોક્ખરણિયો ખણામ, સાલં કરોમ, અયં અમ્હાકં મન્તો ચ પરિત્તઞ્ચ વુડ્ઢિ ચા’’તિ. રાજા તેસં પસન્નો પેસુઞ્ઞકારકસ્સ સબ્બં ગેહવિભવં તઞ્ચ તેસંયેવ દાસં કત્વા અદાસિ, તં હત્થિઞ્ચ ગામઞ્ચ તેસંયેવ અદાસિ.

તે તતો પટ્ઠાય યથારુચિયા પુઞ્ઞાનિ કરોન્તા ‘‘ચતુમહાપથે મહન્તં સાલં કારેસ્સામા’’તિ વડ્ઢકિં પક્કોસાપેત્વા સાલં ¶ પટ્ઠપેસું. માતુગામેસુ પન વિગતચ્છન્દતાય ¶ તસ્સા સાલાય માતુગામાનં પત્તિં નાદંસુ. તેન ચ સમયેન બોધિસત્તસ્સ ગેહે સુધમ્મા, ચિત્તા, નન્દા, સુજાતિ ચતસ્સો ઇત્થિયો હોન્તિ. તાસુ સુધમ્મા વડ્ઢકિના સદ્ધિં એકતો હુત્વા ‘‘ભાતિક, ઇમિસ્સા સાલાય મં જેટ્ઠિકં કરોહી’’તિ વત્વા લઞ્જં અદાસિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા પઠમમેવ કણ્ણિકારુક્ખં સુક્ખાપેત્વા તચ્છેત્વા વિજ્ઝિત્વા કણ્ણિકં નિટ્ઠાપેત્વા વત્થેન પલિવેઠેત્વા ઠપેસિ. અથ સાલં નિટ્ઠાપેત્વા કણ્ણિકારોપનકાલે ‘‘અહો, અય્યા, એકં ન સરિમ્હા’’તિ આહ. ‘‘કિં નામ, ભો’’તિ. ‘‘કણ્ણિકા લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘હોતુ આહરિસ્સામા’’તિ? ‘‘ઇદાનિ છિન્નરુક્ખેન કાતું ન સક્કા, પુબ્બેયેવ છિન્દિત્વા તચ્છેત્વા વિજ્ઝિત્વા ઠપિતકણ્ણિકા લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘ઇદાનિ કિં કાતબ્બ’’ન્તિ? ‘‘સચે કસ્સચિ ગેહે નિટ્ઠાપેત્વા ઠપિતા વિક્કાયિકકણ્ણિકા અત્થિ, સા પરિયેસિતબ્બા’’તિ. તે પરિયેસન્તા સુધમ્માય ગેહે દિસ્વા મૂલેન ન લભિંસુ. ‘‘સચે મં સાલાય પત્તિકં કરોથ, દસ્સામી’’તિ વુત્તે ‘‘ન મયં માતુગામાનં પત્તિં દમ્હા’’તિ આહંસુ.

અથ ને વડ્ઢકી આહ ‘‘અય્યા, તુમ્હે કિં કથેથ, ઠપેત્વા બ્રહ્મલોકં અઞ્ઞં માતુગામરહિતટ્ઠાનં નામ નત્થિ, ગણ્હથ કણ્ણિકં, એવં સન્તે અમ્હાકં કમ્મં નિટ્ઠં ગમિસ્સતી’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ કણ્ણિકં ગહેત્વા સાલં નિટ્ઠાપેત્વા આસનફલકાનિ સન્થરિત્વા પાનીયચાટિયો ઠપેત્વા યાગુભત્તં નિબન્ધિંસુ. સાલં પાકારેન પરિક્ખિપિત્વા દ્વારં યોજેત્વા અન્તોપાકારે વાલુકં આકિરિત્વા બહિપાકારે તાલપન્તિયો રોપેસું. ચિત્તાપિ તસ્મિં ઠાને ઉય્યાનં કારેસિ, ‘‘પુપ્ફૂપગફલૂપગરુક્ખો અસુકો નામ તસ્મિં નત્થી’’તિ નાહોસિ. નન્દાપિ તસ્મિંયેવ ઠાને પોક્ખરણિં કારેસિ પઞ્ચવણ્ણેહિ પદુમેહિ સઞ્છન્નં રમણીયં. સુજા ન કિઞ્ચિ અકાસિ.

બોધિસત્તો ¶ માતુ ઉપટ્ઠાનં પિતુ ઉપટ્ઠાનં કુલે જેટ્ઠાપચાયિકકમ્મં સચ્ચવાચં અફરુસવાચં ¶ અપિસુણવાચં મચ્છેરવિનયન્તિ ઇમાનિ સત્ત વતપદાનિ પૂરેત્વા –

‘‘માતાપેત્તિભરં જન્તું, કુલે જેટ્ઠાપચાયિનં;

સણ્હં સખિલસમ્ભાસં, પેસુણેય્યપ્પહાયિનં.

‘‘મચ્છેરવિનયે ¶ યુત્તં, સચ્ચં કોધાભિભું નરં;

તં વે દેવા તાવતિંસા, આહુ સપ્પુરિસો ઇતી’’તિ. (સં. નિ. ૧.૨૫૭) –

એવં પસંસિયભાવં આપજ્જિત્વા જીવિતપરિયોસાને તાવતિંસભવને સક્કો દેવરાજા હુત્વા નિબ્બત્તિ, તેપિસ્સ સહાયા તત્થેવ નિબ્બત્તિંસુ. તસ્મિં કાલે તાવતિંસભવને અસુરા પટિવસન્તિ. સક્કો દેવરાજા ‘‘કિં નો સાધારણેન રજ્જેના’’તિ અસુરે દિબ્બપાનં પાયેત્વા મત્તે સમાને પાદેસુ ગાહાપેત્વા સિનેરુપબ્બતપાદે ખિપાપેસિ. તે અસુરભવનમેવ સમ્પાપુણિંસુ.

અસુરભવનં નામ સિનેરુસ્સ હેટ્ઠિમતલે તાવતિંસદેવલોકપ્પમાણમેવ, તત્થ દેવાનં પારિચ્છત્તકો વિય ચિત્તપાટલિ નામ કપ્પટ્ઠિયરુક્ખો હોતિ. તે ચિત્તપાટલિયા પુપ્ફિતાય જાનન્તિ ‘‘નાયં અમ્હાકં દેવલોકો, દેવલોકસ્મિઞ્હિ પારિચ્છત્તકો પુપ્ફતી’’તિ. અથ તે ‘‘જરસક્કો અમ્હે મત્તે કત્વા મહાસમુદ્દપિટ્ઠે ખિપિત્વા અમ્હાકં દેવનગરં ગણ્હિ, તે મયં તેન સદ્ધિં યુજ્ઝિત્વા અમ્હાકં દેવનગરમેવ ગણ્હિસ્સામા’’તિ કિપિલ્લિકા વિય થમ્ભં સિનેરું અનુસઞ્ચરમાના ઉટ્ઠહિંસુ. સક્કો ‘‘અસુરા કિર ઉટ્ઠિતા’’તિ સુત્વા સમુદ્દપિટ્ઠેયેવ અબ્ભુગ્ગન્ત્વા યુજ્ઝમાનો તેહિ પરાજિતો દિયડ્ઢયોજનસતિકેન વેજયન્તરથેન દક્ખિણસમુદ્દસ્સ મત્થકેન પલાયિતું આરદ્ધો. અથસ્સ રથો સમુદ્દપિટ્ઠેન વેગેન ગચ્છન્તો સિમ્બલિવનં પક્ખન્તો, તસ્સ ગમનમગ્ગે સિમ્બલિવનં નળવનં વિય છિજ્જિત્વા છિજ્જિત્વા સમુદ્દપિટ્ઠે પતતિ. સુપણ્ણપોતકા સમુદ્દપિટ્ઠે પરિપતન્તા મહાવિરવં રવિંસુ. સક્કો માતલિં પુચ્છિ ‘‘સમ્મ માતલિ, કિં સદ્દો નામેસ, અતિકારુઞ્ઞરવો ¶ વત્તતી’’તિ? ‘‘દેવ, તુમ્હાકં રથવેગેન વિચુણ્ણિતે સિમ્બલિવને પતન્તે સુપણ્ણપોતકા મરણભયતજ્જિતા એકવિરવં વિરવન્તી’’તિ.

મહાસત્તો ¶ ‘‘સમ્મ માતલિ, મા અમ્હે નિસ્સાય એતે કિલમન્તુ, ન મયં ઇસ્સરિયં નિસ્સાય પાણવધકમ્મં કરોમ, એતેસં પન અત્થાય મયં જીવિતં પરિચ્ચજિત્વા અસુરાનં દસ્સામ, નિવત્તયેતં રથ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

૩૧.

‘‘કુલાવકા ¶ માતલિ સિમ્બલિસ્મિં, ઈસામુખેન પરિવજ્જયસ્સુ;

કામં ચજામ અસુરેસુ પાણં, મામે દિજા વિકુલાવા અહેસુ’’ન્તિ.

તત્થ કુલાવકાતિ સુપણ્ણપોતકા. માતલીતિ સારથિં આમન્તેસિ. સિમ્બલિસ્મિન્તિ પસ્સ એતે સિમ્બલિરુક્ખે ઓલમ્બન્તા ઠિતાતિ દસ્સેતિ. ઈસામુખેન પરિવજ્જયસ્સૂતિ એતે એતસ્સ રથસ્સ ઈસામુખેન યથા ન હઞ્ઞન્તિ, એવં તે પરિવજ્જયસ્સુ. કામં ચજામ અસુરેસુ પાણન્તિ યદિ અમ્હેસુ અસુરાનં પાણં ચજન્તેસુ એતેસં સોત્થિ હોતિ, કામં ચજામ એકંસેનેવ મયં અસુરેસુ અમ્હાકં પાણં ચજામ. મામે દિજા વિકુલાવા અહેસુન્તિ ઇમે પન દિજા ઇમે ગરુળપોતકા વિદ્ધસ્તવિચુણ્ણિતકુલાવકતાય વિકુલાવા મા અહેસું, મા અમ્હાકં દુક્ખં એતેસં ઉપરિ ખિપ, નિવત્તય નિવત્તય રથન્તિ. માતલિસઙ્ગાહકો તસ્સ વચનં સુત્વા રથં નિવત્તેત્વા અઞ્ઞેન મગ્ગેન દેવલોકાભિમુખં અકાસિ. અસુરા પન તં નિવત્તયમાનમેવ દિસ્વા ‘‘અદ્ધા અઞ્ઞેહિપિ ચક્કવાળેહિ સક્કા આગચ્છન્તિ, બલં લભિત્વા રથો નિવત્તો ભવિસ્સતી’’તિ મરણભયભીતા પલાયિત્વા અસુરભવનમેવ પવિસિંસુ.

સક્કોપિ દેવનગરં પવિસિત્વા દ્વીસુ દેવલોકેસુ દેવગણેન પરિવુતો નગરમજ્ઝે અટ્ઠાસિ. તસ્મિં ખણે પથવિં ભિન્દિત્વા યોજનસહસ્સુબ્બેધો વેજયન્તપાસાદો ઉટ્ઠહિ. વિજયન્તે ઉટ્ઠિતત્તા ‘‘વેજયન્તો’’ ત્વેવ નામં અકંસુ. અથ સક્કો પુન અસુરાનં અનાગમનત્થાય પઞ્ચસુ ઠાનેસુ આરક્ખં ઠપેસિ. યં સન્ધાય વુત્તં –

‘‘અન્તરા ¶ દ્વિન્નં અયુજ્ઝપુરાનં, પઞ્ચવિધા ઠપિતા અભિરક્ખા;

ઉરગકરોટિપયસ્સ ચ હારી, મદનયુતા ચતુરો ચ મહન્તા’’તિ. (સં. નિ. અટ્ઠ. ૧.૧.૨૪૭);

દ્વે ¶ નગરાનિપિ યુદ્ધેન ગહેતું અસક્કુણેય્યતાય અયુજ્ઝપુરાનિ નામ જાતાનિ દેવનગરઞ્ચ અસુરનગરઞ્ચ. યદા હિ અસુરા બલવન્તા હોન્તિ, અથ દેવેહિ પલાયિત્વા દેવનગરં પવિસિત્વા દ્વારે પિહિતે અસુરાનં સતસહસ્સમ્પિ ¶ કિઞ્ચિ કાતું ન સક્કોતિ. યદા દેવા બલવન્તા હોન્તિ, અથ અસુરેહિ પલાયિત્વા અસુરનગરં પવિસિત્વા દ્વારે પિહિતે સક્કાનં સતસહસ્સમ્પિ કિઞ્ચિ કાતું ન સક્કોતિ. ઇતિ ઇમાનિ દ્વે નગરાનિ અયુજ્ઝપુરાનિ નામ. તેસં અન્તરા એતેસુ ઉરગાદીસુ પઞ્ચસુ ઠાનેસુ સક્કેન આરક્ખા ઠપિતા. તત્થ ઉરગ-સદ્દેન નાગા ગહિતા. તે ઉદકે બલવન્તા હોન્તિ, તસ્મા સિનેરુસ્સ પઠમાલિન્દે તેસં આરક્ખા. કરોટિ-સદ્દેન સુપણ્ણા ગહિતા. તેસં કિર કરોટિ નામ પાનભોજનં, તેન તં નામં લભિંસુ, દુતિયાલિન્દે તેસં આરક્ખા. પયસ્સહારિ-સદ્દેન કુમ્ભણ્ડા ગહિતા. દાનવરક્ખસા કિરેતે, તતિયાલિન્દે તેસં આરક્ખા. મદનયુત-સદ્દેન યક્ખા ગહિતા. વિસમચારિનો કિર તે યુદ્ધસોણ્ડા, ચતુત્થાલિન્દે તેસં આરક્ખા. ચતુરો ચ મહન્તાતિ ચત્તારો મહારાજાનો વુત્તા, પઞ્ચમાલિન્દે તેસં આરક્ખા. તસ્મા યદિ અસુરા કુપિતા આવિલચિત્તા દેવપુરં ઉપયન્તિ, પઞ્ચવિધેસુ યં ગિરિનો પઠમં પરિભણ્ડં, તં ઉરગા પરિબાહિય તિટ્ઠન્તિ. એવં સેસેસુ સેસા.

ઇમેસુ પન પઞ્ચસુ ઠાનેસુ આરક્ખં ઠપેત્વા સક્કે દેવાનમિન્દે દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવમાને સુધમ્મા ચવિત્વા તસ્સેવ પાદપરિચારિકા હુત્વા નિબ્બત્તિ, કણ્ણિકાય દિન્નનિસ્સન્દેન ચસ્સા પઞ્ચયોજનસતિકા સુધમ્મા નામ દેવસભા ઉદપાદિ, યત્થ દિબ્બસેતચ્છત્તસ્સ હેટ્ઠા યોજનપ્પમાણે કઞ્ચનપલ્લઙ્કે નિસિન્નો સક્કો દેવાનમિન્દો દેવમનુસ્સાનં કત્તબ્બકિચ્ચાનિ કરોતિ. ચિત્તાપિ ચવિત્વા તસ્સેવ પાદપરિચારિકા હુત્વા નિબ્બત્તિ, ઉય્યાનસ્સ કરણનિસ્સન્દેન ચસ્સા ચિત્તલતાવનં નામ ઉય્યાનં ઉદપાદિ. નન્દાપિ ચવિત્વા તસ્સેવ પાદપરિચારિકા હુત્વા નિબ્બત્તિ, પોક્ખરણિયા નિસ્સન્દેન ચસ્સા નન્દા નામ પોક્ખરણી ઉદપાદિ.

સુજા પન ¶ કુસલકમ્મસ્સ અકતત્તા એકસ્મિં અરઞ્ઞે કન્દરાય બકસકુણિકા હુત્વા નિબ્બત્તા. સક્કો ‘‘સુજા ન પઞ્ઞાયતિ, કત્થ નુ ખો નિબ્બત્તા’’તિ આવજ્જેન્તો તં દિસ્વા તત્થ ગન્ત્વા તં આદાય દેવલોકં આગન્ત્વા તસ્સા રમણીયં દેવનગરં સુધમ્મં દેવસભં ચિત્તલતાવનં નન્દાપોક્ખરણિઞ્ચ દસ્સેત્વા ‘‘એતા કુસલં કત્વા મય્હં પાદપરિચારિકા હુત્વા નિબ્બત્તા, ત્વં પન કુસલં અકત્વા તિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તા ¶ , ઇતો પટ્ઠાય સીલં રક્ખાહી’’તિ તં ઓવદિત્વા પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા તત્થેવ નેત્વા વિસ્સજ્જેસિ. સાપિ તતો ¶ પટ્ઠાય સીલં રક્ખતિ. સક્કો કતિપાહચ્ચયેન ‘‘સક્કા નુ ખો સીલં રક્ખિતુ’’ન્તિ ગન્ત્વા મચ્છરૂપેન ઉત્તાનો હુત્વા પુરતો નિપજ્જિ, સા ‘‘મતમચ્છકો’’તિ સઞ્ઞાય સીસે અગ્ગહેસિ, મચ્છો નઙ્ગુટ્ઠં ચાલેસિ, અથ નં ‘‘જીવતિ મઞ્ઞે’’તિ વિસ્સજ્જેસિ. સક્કો ‘‘સાધુ સાધુ, સક્ખિસ્સસિ સીલં રક્ખિતુ’’ન્તિ અગમાસિ. સા તતો ચુતા બારાણસિયં કુમ્ભકારગેહે નિબ્બત્તિ.

સક્કો ‘‘કહં નુ ખો નિબ્બત્તા’’તિ તત્થ નિબ્બત્તભાવં ઞત્વા સુવણ્ણએળાલુકાનં યાનકં પૂરેત્વા મજ્ઝે ગામસ્સ મહલ્લકવેસેન નિસીદિત્વા ‘‘એળાલુકાનિ ગણ્હથ, એળાલુકાનિ ગણ્હથા’’તિ ઉગ્ઘોસેસિ. મનુસ્સા આગન્ત્વા ‘‘દેહિ, તાતા’’તિ આહંસુ. ‘‘અહં સીલરક્ખકાનં દમ્મિ, તુમ્હે સીલં રક્ખથા’’તિ? ‘‘મયં સીલં નામ ન જાનામ, મૂલેન દેહી’’તિ. ‘‘ન મય્હં મૂલેન અત્થો, સીલરક્ખકાનઞ્ઞેવાહં દમ્મી’’તિ. મનુસ્સા ‘‘કો ચાયં એળાલુકો’’તિ પક્કમિંસુ. સુજા તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘મય્હં આનીતં ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ગન્ત્વા તં ‘‘દેહિ, તાતા’’તિ આહ. ‘‘સીલં રક્ખસિ, અમ્મા’’તિ? ‘‘આમ, રક્ખામી’’તિ. ‘‘ઇદં મયા તુય્હમેવ અત્થાય આભત’’ન્તિ સદ્ધિં યાનકેન ગેહદ્વારે ઠપેત્વા પક્કામિ.

સાપિ યાવજીવં સીલં રક્ખિત્વા તતો ચુતા વેપચિત્તિસ્સ અસુરિન્દસ્સ ધીતા હુત્વા નિબ્બત્તિ, સીલાનિસંસેન અભિરૂપા અહોસિ. સો તસ્સા વયપ્પત્તકાલે ‘‘મય્હં ધીતા અત્તનો ચિત્તરુચિતં સામિકં ગણ્હતૂ’’તિ અસુરે સન્નિપાતેસિ ¶ . સક્કો ‘‘કહં નુ ખો સા નિબ્બત્તા’’તિ ઓલોકેન્તો તત્થ નિબ્બત્તભાવં ઞત્વા ‘‘સુજા ચિત્તરુચિતં સામિકં ગણ્હન્તી મં ગણ્હિસ્સતી’’તિ અસુરવણ્ણં માપેત્વા તત્થ અગમાસિ. સુજં અલઙ્કરિત્વા સન્નિપાતટ્ઠાનં આનેત્વા ‘‘ચિત્તરુચિતં સામિકં ગણ્હા’’તિ આહંસુ. સા ઓલોકેન્તી સક્કં દિસ્વા પુબ્બેપિ સિનેહવસેન ઉપ્પન્નપેમેન મહોઘેન વિય અજ્ઝોત્થટહદયા હુત્વા ‘‘અયં મે સામિકો’’તિ વત્વા તસ્સ ઉપરિ પુપ્ફદામં ખિપિત્વા અગ્ગહેસિ. અસુરા ‘‘અમ્હાકં રાજા એત્તકં કાલં ધીતુ અનુચ્છવિકં અલભિત્વા ઇદાનિ લભતિ ¶ , અયમેવસ્સા ધીતુ પિતામહતો મહલ્લકો અનુચ્છવિકો’’તિ લજ્જમાના પક્કમિંસુ. સો તં દેવનગરં આનેત્વા અડ્ઢતેય્યાનં નાટિકાકોટીનં જેટ્ઠિકં કત્વા યાવતાયુકં ઠત્વા યથાકમ્મં ગતો.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘એવં ભિક્ખુ પુબ્બે પણ્ડિતા દેવનગરે રજ્જં કારયમાના અત્તનો જીવિતં પરિચ્ચજન્તાપિ પાણાતિપાતં ન કરિંસુ, ત્વં નામ એવરૂપે નિય્યાનિકે ¶ સાસને પબ્બજિત્વા અપરિસ્સાવિતં સપાણકં ઉદકં પિવિસ્સસી’’તિ તં ભિક્ખું ગરહિત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા માતલિસઙ્ગાહકો આનન્દો અહોસિ, સક્કો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

કુલાવકજાતકવણ્ણના પઠમા.

[૩૨] ૨. નચ્ચજાતકવણ્ણના

રુદં મનુઞ્ઞન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં બહુભણ્ડિકં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ હેટ્ઠા દેવધમ્મજાતકે (જા. ૧.૧.૬) વુત્તસદિસમેવ. સત્થા તં ભિક્ખું ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ બહુભણ્ડો’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિંકારણા ત્વં ભિક્ખુ બહુભણ્ડો જાતોસી’’તિ? સો એત્તકં સુત્વાવ કુદ્ધો નિવાસનપારુપનં છડ્ડેત્વા ‘‘ઇમિના દાનિ નીહારેન વિચરામી’’તિ સત્થુ પુરતો નગ્ગો અટ્ઠાસિ. મનુસ્સા ‘‘ધી ધી’’તિ આહંસુ. સો તતો પલાયિત્વા હીનાયાવત્તો. ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં સન્નિસિન્ના ‘‘સત્થુ નામ પુરતો એવરૂપં કરિસ્સતી’’તિ તસ્સ અગુણકથં કથેસું. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ ભિક્ખૂ પુચ્છિ. ભન્તે, ‘‘સો હિ નામ ભિક્ખુ તુમ્હાકં પુરતો ચતુપરિસમજ્ઝે હિરોત્તપ્પં પહાય ગામદારકો વિય નગ્ગો ઠત્વા મનુસ્સેહિ જિગુચ્છિયમાનો હીનાયાવત્તિત્વા સાસના પરિહીનો’’તિ તસ્સ અગુણકથાય નિસિન્નામ્હાતિ. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ સો ભિક્ખુ હિરોત્તપ્પાભાવેન રતનસાસના પરિહીનો, પુબ્બે ઇત્થિરતનપટિલાભતોપિ પરિહીનોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ ¶ પઠમકપ્પે ચતુપ્પદા સીહં રાજાનં અકંસુ, મચ્છા આનન્દમચ્છં, સકુણા સુવણ્ણહંસં. તસ્સ પન સુવણ્ણહંસરાજસ્સ ધીતા હંસપોતિકા અભિરૂપા અહોસિ. સો તસ્સા વરં અદાસિ, સા અત્તનો ચિત્તરુચિતં સામિકં વારેસિ. હંસરાજા તસ્સા વરં દત્વા હિમવન્તે સબ્બે સકુણે સન્નિપાતાપેસિ, નાનપ્પકારા હંસમોરાદયો સકુણગણા સમાગન્ત્વા એકસ્મિં મહન્તે પાસાણતલે સન્નિપતિંસુ. હંસરાજા ‘‘અત્તનો ચિત્તરુચિતં સામિકં આગન્ત્વા ગણ્હાતૂ’’તિ ધીતરં પક્કોસાપેસિ. સા સકુણસઙ્ઘં ઓલોકેન્તી મણિવણ્ણગીવં ચિત્રપેખુણં મોરં દિસ્વા ‘‘અયં મે સામિકો હોતૂ’’તિ આરોચેસિ. સકુણસઙ્ઘા મોરં ઉપસઙ્કમિત્વા આહંસુ ‘‘સમ્મ મોર, અયં રાજધીતા એત્તકાનં સકુણાનં મજ્ઝે સામિકં રોચેન્તી તયિ રુચિં ઉપ્પાદેસી’’તિ. મોરો ‘‘અજ્જાપિ તાવ મે બલં ન પસ્સતી’’તિ અતિતુટ્ઠિયા હિરોત્તપ્પં ભિન્દિત્વા ¶ તાવ મહતો સકુણસઙ્ઘસ્સ મજ્ઝે પક્ખે પસારેત્વા નચ્ચિતું આરભિ, નચ્ચન્તો અપ્પટિચ્છન્નો અહોસિ.

સુવણ્ણહંસરાજા લજ્જિતો ‘‘ઇમસ્સ નેવ અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાના હિરી અત્થિ, ન બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનં ઓત્તપ્પં, નાસ્સ ભિન્નહિરોત્તપ્પસ્સ મમ ધીતરં દસ્સામી’’તિ સકુણસઙ્ઘમજ્ઝે ઇમં ગાથમાહ –

૩૨.

‘‘રુદં મનુઞ્ઞં રુચિરા ચ પિટ્ઠિ, વેળુરિયવણ્ણૂપનિભા ચ ગીવા;

બ્યામમત્તાનિ ચ પેખુણાનિ, નચ્ચેન તે ધીતરં નો દદામી’’તિ.

તત્થ રુદં મનુઞ્ઞન્તિ ત-કારસ્સ દ-કારો કતો, રુતં મનાપં, વસ્સિતસદ્દો મધુરોતિ અત્થો. રુચિરા ચ પિટ્ઠીતિ પિટ્ઠિપિ તે ચિત્રા ચેવ સોભના ચ. વેળુરિયવણ્ણૂપનિભાતિ વેળુરિયમણિવણ્ણસદિસા. બ્યામમત્તાનીતિ એકબ્યામપ્પમાણાનિ. પેખુણાનીતિ પિઞ્છાનિ. નચ્ચેન તે ધીતરં નો દદામીતિ હિરોત્તપ્પં ભિન્દિત્વા નચ્ચિતભાવેનેવ તે એવરૂપસ્સ નિલ્લજ્જસ્સ ધીતરં નો દદામીતિ વત્વા હંસરાજા તસ્મિંયેવ પરિસમજ્ઝે અત્તનો ભાગિનેય્યસ્સ હંસપોતકસ્સ ધીતરં અદાસિ. મોરો હંસપોતિકં અલભિત્વા ¶ લજ્જિત્વા તતોવ ઉપ્પતિત્વા પલાયિ. હંસરાજાપિ અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ ગતો.

સત્થા ¶ ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ એસ હિરોત્તપ્પં ભિન્દિત્વા રતનસાસના પરિહીનો, પુબ્બેપિ ઇત્થિરતનપટિલાભતો પરિહીનોયેવા’’તિ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા મોરો બહુભણ્ડિકો અહોસિ, હંસરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

નચ્ચજાતકવણ્ણના દુતિયા.

[૩૩] ૩. સમ્મોદમાનજાતકવણ્ણના

સમ્મોદમાનાતિ ઇદં સત્થા કપિલવત્થું ઉપનિસ્સાય નિગ્રોધારામે વિહરન્તો ચુમ્બટકકલહં આરબ્ભ કથેસિ. સો કુણાલજાતકે (જા. ૨.૨૧.કુણાલજાતક) આવિ ભવિસ્સતિ. તદા પન સત્થા ઞાતકે આમન્તેત્વા ‘‘મહારાજા ઞાતકાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં વિગ્ગહો નામ ન યુત્તો, તિરચ્છાનગતાપિ ¶ હિ પુબ્બે સમગ્ગકાલે પચ્ચામિત્તે અભિભવિત્વા સોત્થિં પત્તા યદા વિવાદમાપન્ના, તદા મહાવિનાસં પત્તા’’તિ વત્વા ઞાતિરાજકુલેહિ આયાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો વટ્ટકયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા અનેકવટ્ટકસહસ્સપરિવારો અરઞ્ઞે પટિવસતિ. તદા એકો વટ્ટકલુદ્દકો તેસં વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા વટ્ટકવસ્સિતં કત્વા તેસં સન્નિપતિતભાવં ઞત્વા તેસં ઉપરિ જાલં ખિપિત્વા પરિયન્તેસુ મદ્દન્તો સબ્બે એકતો કત્વા પચ્છિં પૂરેત્વા ઘરં ગન્ત્વા તે વિક્કિણિત્વા તેન મૂલેન જીવિકં કપ્પેતિ. અથેકદિવસં બોધિસત્તો તે વટ્ટકે આહ – ‘‘અયં સાકુણિકો અમ્હાકં ઞાતકે વિનાસં પાપેતિ, અહં એકં ઉપાયં જાનામિ, એનેસ અમ્હે ગણ્હિતું ન સક્ખિસ્સતિ, ઇતો દાનિ પટ્ઠાય એતેન તુમ્હાકં ઉપરિ જાલે ખિત્તમત્તે એકેકો એકેકસ્મિં જાલક્ખિકે સીસં ઠપેત્વા જાલં ઉક્ખિપિત્વા ઇચ્છિતટ્ઠાનં હરિત્વા એકસ્મિં કણ્ટકગુમ્બે પક્ખિપથ, એવં સન્તે હેટ્ઠા તેન તેન ઠાનેન પલાયિસ્સામા’’તિ. તે સબ્બે ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિંસુ. દુતિયદિવસે ઉપરિ જાલે ખિત્તે તે બોધિસત્તેન વુત્તનયેનેવ જાલં ઉક્ખિપિત્વા ¶ એકસ્મિં ¶ કણ્ટકગુમ્બે ખિપિત્વા સયં હેટ્ઠાભાગેન તતો તતો પલાયિંસુ. સાકુણિકસ્સ ગુમ્બતો જાલં મોચેન્તસ્સેવ વિકાલો જાતો, સો તુચ્છહત્થોવ અગમાસિ.

પુનદિવસતો પટ્ઠાયપિ વટ્ટકા તથેવ કરોન્તિ. સોપિ યાવ સૂરિયત્થઙ્ગમના જાલમેવ મોચેન્તો કિઞ્ચિ અલભિત્વા તુચ્છહત્થોવ ગેહં ગચ્છતિ. અથસ્સ ભરિયા કુજ્ઝિત્વા ‘‘ત્વં દિવસે દિવસે તુચ્છહત્થો આગચ્છસિ, અઞ્ઞમ્પિ તે બહિ પોસિતબ્બટ્ઠાનં અત્થિ મઞ્ઞે’’તિ આહ. સાકુણિકો ‘‘ભદ્દે, મમ અઞ્ઞં પોસિતબ્બટ્ઠાનં નત્થિ, અપિચ ખો પન તે વટ્ટકા સમગ્ગા હુત્વા ચરન્તિ, મયા ખિત્તમત્તે જાલં આદાય કણ્ટકગુમ્બે ખિપિત્વા ગચ્છન્તિ, ન ખો પનેતે સબ્બકાલમેવ સમ્મોદમાના વિહરિસ્સન્તિ, ત્વં મા ચિન્તયિ, યદા તે વિવાદમાપજ્જિસ્સન્તિ, તદા તે સબ્બેવ આદાય તવ મુખં હાસયમાનો આગચ્છિસ્સામી’’તિ વત્વા ભરિયાય ઇમં ગાથમાહ –

૩૩.

‘‘સમ્મોદમાના ગચ્છન્તિ, જાલમાદાય પક્ખિનો;

યદા તે વિવદિસ્સન્તિ, તદા એહિન્તિ મે વસ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ યદા તે વિવદિસ્સન્તીતિ યસ્મિં કાલે તે વટ્ટકા નાનાલદ્ધિકા નાનાગાહા હુત્વા વિવદિસ્સન્તિ, કલહં કરિસ્સન્તીતિ અત્થો. તદા એહિન્તિ મે વસન્તિ તસ્મિં કાલે સબ્બેપિ તે મમ વસં આગચ્છિસ્સન્તિ. અથાહં તે ગહેત્વા તવ મુખં હાસેન્તો આગચ્છિસ્સામીતિ ભરિયં સમસ્સાસેસિ.

કતિપાહસ્સેવ પન અચ્ચયેન એકો વટ્ટકો ગોચરભૂમિં ઓતરન્તો અસલ્લક્ખેત્વા અઞ્ઞસ્સ સીસં અક્કમિ, ઇતરો ‘‘કો મં સીસે અક્કમી’’તિ કુજ્ઝિં. ‘‘અહં અસલ્લક્ખેત્વા અક્કમિં, મા કુજ્ઝી’’તિ વુત્તેપિ કુજ્ઝિયેવ. તે પુનપ્પુનં કથેન્તા ‘‘ત્વમેવ મઞ્ઞે જાલં ઉક્ખિપસી’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિવાદં કરિંસુ. તેસુ વિવદન્તેસુ બોધિસત્તો ચિન્તેસિ ‘‘વિવાદકે સોત્થિભાવો નામ નત્થિ, ઇદાનેવ તે જાલં ન ઉક્ખિપિસ્સન્તિ, તતો મહન્તં વિનાસં પાપુણિસ્સન્તિ, સાકુણિકો ઓકાસં લભિસ્સતિ, મયા ઇમસ્મિં ઠાને ન સક્કા વસિતુ’’ન્તિ. સો અત્તનો પરિસં આદાય અઞ્ઞત્થ ગતો. સાકુણિકોપિ ખો કતિપાહચ્ચયેન ¶ આગન્ત્વા વટ્ટકવસ્સિતં વસ્સિત્વા તેસં સન્નિપતિતાનં ઉપરિ જાલં ¶ ખિપિ. અથેકો વટ્ટકો ‘‘તુય્હં કિર જાલં ઉક્ખિપન્તસ્સેવ મત્થકે લોમાનિ પતિતાનિ, ઇદાનિ ઉક્ખિપા’’તિ આહ. અપરો ‘‘તુય્હં કિર જાલં ઉક્ખિપન્તસ્સેવ દ્વીસુ પક્ખેસુ પત્તાનિ પતિતાનિ, ઇદાનિ ઉક્ખિપા’’તિ આહ. ઇતિ તેસં ‘‘ત્વં ઉક્ખિપ, ત્વં ઉક્ખિપા’’તિ વદન્તાનઞ્ઞેવ સાકુણિકો જાલં ઉક્ખિપિત્વા સબ્બેવ તે એકતો કત્વા પચ્છિં પૂરેત્વા ભરિયં હાસયમાનો ગેહં અગમાસિ.

સત્થા ‘‘એવં મહારાજા ઞાતકાનં કલહો નામ ન યુત્તો, કલહો વિનાસમૂલમેવ હોતી’’તિ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા અનુસન્ધિં ઘટેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા અપણ્ડિતવટ્ટકો દેવદત્તો અહોસિ, પણ્ડિતવટ્ટકો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

સમ્મોદમાનજાતકવણ્ણના તતિયા.

[૩૪] ૪. મચ્છજાતકવણ્ણના

ન મં સીતં ન મં ઉણ્હન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પુરાણદુતિયિકાપલોભનં આરબ્ભ કથેસિ. તદા હિ સત્થા તં ભિક્ખું ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સચ્ચં, ભગવા’’તિ. ‘‘કેનાસિ ઉક્કણ્ઠાપિતો’’તિ? ‘‘પુરાણદુતિયિકા મે, ભન્તે મધુરહત્થરસા, તં જહિતું ન સક્કોમી’’તિ. અથ નં સત્થા ‘‘ભિક્ખુ એસા ઇત્થી તવ અનત્થકારિકા ¶ , પુબ્બેપિ ત્વં એતં નિસ્સાય મરણં પાપુણન્તો મં આગમ્મ મરણા મુત્તો’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ પુરોહિતો અહોસિ. તદા કેવટ્ટા નદિયં જાલં ખિપિંસુ. અથેકો મહામચ્છો રતિવસેન અત્તનો મચ્છિયા સદ્ધિં કીળમાનો આગચ્છતિ. તસ્સ સા મચ્છી પુરતો ગચ્છમાના જાલગન્ધં ઘાયિત્વા જાલં પરિહરમાના ગતા. સો પન કામગિદ્ધો લોલમચ્છો જાલકુચ્છિમેવ પવિટ્ઠો. કેવટ્ટા તસ્સ જાલં પવિટ્ઠભાવં ઞત્વા જાલં ઉક્ખિપિત્વા મચ્છં ગહેત્વા અમારેત્વાવ વાલિકાપિટ્ઠે ખિપિત્વા ¶ ‘‘ઇમં અઙ્ગારેસુ પચિત્વા ખાદિસ્સામા’’તિ અઙ્ગારે કરોન્તિ, સૂલં તચ્છેન્તિ. મચ્છો ‘‘એતં અઙ્ગારતાપનં વા સૂલવિજ્ઝનં વા અઞ્ઞં વા પન દુક્ખં ન મં કિલમેતિ, યં ¶ પનેસા મચ્છી ‘અઞ્ઞં સો નૂન રતિયા ગતો’તિ મયિ દોમનસ્સં આપજ્જતિ, તમેવ મં બાધતી’’તિ પરિદેવમાનો ઇમં ગાથમાહ –

૩૪.

‘‘ન મં સીતં ન મં ઉણ્હં, ન મં જાલસ્મિ બાધનં;

યઞ્ચ મં મઞ્ઞતે મચ્છી, અઞ્ઞં સો રતિયા ગતો’’તિ.

તત્થ ન મં સીતં ન મં ઉણ્હન્તિ મચ્છાનં ઉદકા નીહટકાલે સીતં હોતિ, તસ્મિં વિગતે ઉણ્હં હોતિ, તદુભયમ્પિ સન્ધાય ‘‘ન મં સીતં ન મં ઉણ્હં બાધતી’’તિ પરિદેવતિ. યમ્પિ અઙ્ગારેસુ પચ્ચનમૂલકં દુક્ખં ભવિસ્સતિ, તમ્પિ સન્ધાય ‘‘ન મં ઉણ્હ’’ન્તિ પરિદેવતેવ. ન મં જાલસ્મિ બાધનન્તિ યમ્પિ મે જાલસ્મિં બાધનં અહોસિ, તમ્પિ મં ન બાધેતીતિ પરિદેવતિ. ‘‘યઞ્ચ મ’’ન્તિઆદીસુ અયં પિણ્ડત્થો – સા મચ્છી મમ જાલે પતિતસ્સ ઇમેહિ કેવટ્ટેહિ ગહિતભાવં અજાનન્તી મં અપસ્સમાના ‘‘સો મચ્છો ઇદાનિ અઞ્ઞં મચ્છિં કામરતિયા ગતો ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેતિ, તં તસ્સા દોમનસ્સપ્પત્તાય ચિન્તનં મં બાધતીતિ વાલિકાપિટ્ઠે નિપન્નો પરિદેવતિ.

તસ્મિં સમયે પુરોહિતો દાસપરિવુતો ન્હાનત્થાય નદીતીરં આગતો. સો પન સબ્બરુતઞ્ઞૂ હોતિ. તેનસ્સ મચ્છપરિદેવનં સુત્વા એતદહોસિ ‘‘અયં મચ્છો કિલેસવસેન પરિદેવતિ, એવં આતુરચિત્તો ખો પનેસ મીયમાનો નિરયેયેવ નિબ્બત્તિસ્સતિ, અહમસ્સ અવસ્સયો ભવિસ્સામી’’તિ કેવટ્ટાનં સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘અમ્ભો તુમ્હે અમ્હાકં એકદિવસમ્પિ બ્યઞ્જનત્થાય મચ્છં ન દેથા’’તિ આહ. કેવટ્ટા ‘‘કિં વદેથ, સામિ, તુમ્હાકં રુચ્ચનકમચ્છં ગણ્હિત્વા ¶ ગચ્છથા’’તિ આહંસુ. ‘‘અમ્હાકં અઞ્ઞેન કમ્મં નત્થિ, ઇમઞ્ઞેવ દેથા’’તિ. ‘‘ગણ્હથ સામી’’તિ. બોધિસત્તો તં ઉભોહિ હત્થેહિ ગહેત્વા નદીતીરે નિસીદિત્વા ‘‘અમ્ભો મચ્છ, સચે તાહં અજ્જ ન પસ્સેય્યં, જીવિતક્ખયં પાપુણેય્યાસિ, ઇદાનિ ઇતો પટ્ઠાય મા કિલેસવસિકો અહોસી’’તિ ઓવદિત્વા ઉદકે વિસ્સજ્જેત્વા ન્હત્વા નગરં પાવિસિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાસિ. સત્થાપિ અનુસન્ધિં ઘટેત્વા ¶ જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા મચ્છી પુરાણદુતિયિકા અહોસિ, મચ્છો ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુ પુરોહિતો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

મચ્છજાતકવણ્ણના ચતુત્થા.

[૩૫] ૫. વટ્ટકજાતકવણ્ણના

સન્તિ પક્ખા અપતનાતિ ઇદં સત્થા મગધેસુ ચારિકં ચરમાનો દાવગ્ગિનિબ્બાનં આરબ્ભ કથેસિ. એકસ્મિઞ્હિ સમયે સત્થા મગધેસુ ચારિકં ચરમાનો અઞ્ઞતરસ્મિં મગધગામકે પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો ભિક્ખુગણપરિવુતો મગ્ગં પટિપજ્જિ. તસ્મિં સમયે મહાડાહો ઉટ્ઠહિ, પુરતો ચ પચ્છતો ચ બહૂ ભિક્ખૂ દિસ્સન્તિ, સોપિ ખો અગ્ગિ એકધૂમો એકજાલો હુત્વા અવત્થરમાનો આગચ્છતેવ. તત્થેકે પુથુજ્જનભિક્ખૂ મરણભયભીતા ‘‘પટગ્ગિં દસ્સામ, તેન દડ્ઢટ્ઠાનં ઇતરો અગ્ગિ ન ઓત્થરિસ્સતી’’તિ અરણિસહિતં નીહરિત્વા અગ્ગિં કરોન્તિ. અપરે આહંસુ ‘‘આવુસો, તુમ્હે કિં નામ કરોથ, ગગનમજ્ઝે ઠિતં ચન્દમણ્ડલં, પાચીનલોકધાતુતો ઉગ્ગચ્છન્તં સહસ્સરંસિપટિમણ્ડિતં સૂરિયમણ્ડલં, વેલાય તીરે ઠિતા સમુદ્દં, સિનેરું નિસ્સાય ઠિતા સિનેરું અપસ્સન્તા વિય સદેવકે લોકે અગ્ગપુગ્ગલં અત્તના સદ્ધિં ગચ્છન્તમેવ સમ્માસમ્બુદ્ધં અનોલોકેત્વા ‘પટગ્ગિં દેમા’તિ વદથ, બુદ્ધબલં નામ ન જાનાથ, એથ સત્થુ સન્તિકં ગમિસ્સામા’’તિ. તે પુરતો ચ પચ્છતો ચ ગચ્છન્તા સબ્બેપિ એકતો હુત્વા દસબલસ્સ સન્તિકં અગમંસુ. સત્થા મહાભિક્ખુસઙ્ઘપરિવારો અઞ્ઞતરસ્મિં પદેસે અટ્ઠાસિ. દાવગ્ગિ અભિભવન્તો વિય વિરવન્તો આગચ્છતિ. આગન્ત્વા તથાગતસ્સ ઠિતટ્ઠાનં પત્વા તસ્સ પદેસસ્સ સમન્તા સોળસકરીસમત્તટ્ઠાનં પત્તો ઉદકે ઓપિલાપિતતિણુક્કા વિય નિબ્બાયિ, વિનિબ્બેધતો દ્વત્તિંસકરીસમત્તટ્ઠાનં અવત્થરિતું નાસક્ખિ.

ભિક્ખૂ ¶ સત્થુ ગુણકથં આરભિંસુ – ‘‘અહો બુદ્ધાનં ગુણા નામ, અયઞ્હિ નામ અચેતનો અગ્ગિ બુદ્ધાનં ઠિતટ્ઠાનં અવત્થરિતું ન સક્કોતિ, ઉદકે ¶ તિણુક્કા વિય નિબ્બાયતિ, અહો બુદ્ધાનં ¶ આનુભાવો નામા’’તિ. સત્થા તેસં કથં સુત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, એતં એતરહિ મય્હં બલં, યં ઇમં ભૂમિપ્પદેસં પત્વા એસ અગ્ગિ નિબ્બાયતિ. ઇદં પન મય્હં પોરાણકસચ્ચબલં. ઇમસ્મિઞ્હિ પદેસે સકલમ્પિ ઇમં કપ્પં અગ્ગિ ન જલિસ્સતિ, કપ્પટ્ઠિયપાટિહારિયં નામેત’’ન્તિ આહ. અથાયસ્મા આનન્દો સત્થુ નિસીદનત્થાય ચતુગ્ગુણં સઙ્ઘાટિં પઞ્ઞપેસિ, નિસીદિ સત્થા પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા. ભિક્ખુસઙ્ઘોપિ તથાગતં વન્દિત્વા પરિવારેત્વા નિસીદિ. અથ સત્થા ‘‘ઇદં તાવ, ભન્તે, અમ્હાકં પાકટં, અતીતં પટિચ્છન્નં, તં નો પાકટં કરોથા’’તિ ભિક્ખૂહિ આયાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે મગધરટ્ઠે તસ્મિંયેવ પદેસે બોધિસત્તો વટ્ટકયોનિયં પટિસન્ધિં ગહેત્વા માતુકુચ્છિતો જાતો અણ્ડકોસં પદાલેત્વા નિક્ખન્તકાલે મહાગેણ્ડુકપ્પમાણો વટ્ટકપોતકો અહોસિ. અથ નં માતાપિતરો કુલાવકે નિપજ્જાપેત્વા મુખતુણ્ડકેન ગોચરં આહરિત્વા પોસેન્તિ. તસ્સ પક્ખે પસારેત્વા આકાસે ગમનબલં વા પાદે ઉક્ખિપિત્વા થલે ગમનબલં વા નત્થિ. તઞ્ચ પદેસં સંવચ્છરે સંવચ્છરે દાવગ્ગિ ગણ્હાતિ, સો તસ્મિમ્પિ સમયે મહારવં રવન્તો તં પદેસં ગણ્હિ, સકુણસઙ્ઘા અત્તનો અત્તનો કુલાવકેહિ નિક્ખમિત્વા મરણભયભીતા વિરવન્તા પલાયન્તિ, બોધિસત્તસ્સપિ માતાપિતરો મરણભયભીતા બોધિસત્તં છડ્ડેત્વા પલાયિંસુ. બોધિસત્તો કુલાવકે નિપન્નકોવ ગીવં ઉક્ખિપિત્વા અવત્થરિત્વા આગચ્છન્તં અગ્ગિં દિસ્વા ચિન્તેસિ ‘‘સચે મય્હં પક્ખે પસારેત્વા આકાસેન ગમનબલં ભવેય્ય, ઉપ્પતિત્વા અઞ્ઞત્થ ગચ્છેય્યં. સચે પાદે ઉક્ખિપિત્વા ગમનબલં ભવેય્ય, પદવારેન અઞ્ઞત્થ ગચ્છેય્યં. માતાપિતરોપિ ખો મે મરણભયભીતા મં એકકં પહાય અત્તાનં પરિત્તાયન્તા પલાતા. ઇદાનિ મે અઞ્ઞં પટિસરણં નત્થિ, અતાણોમ્હિ અસરણો, કિં નુ ખો અજ્જ મયા કાતું વટ્ટતી’’તિ.

અથસ્સ એતદહોસિ ‘‘ઇમસ્મિં લોકે સીલગુણો નામ અત્થિ, સચ્ચગુણો નામ અત્થિ, અતીતે પારમિયો પૂરેત્વા બોધિમૂલે નિસીદિત્વા અભિસમ્બુદ્ધા સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞાણદસ્સનસમ્પન્ના ¶ સચ્ચાનુદ્દયકારુઞ્ઞખન્તિસમન્નાગતા સબ્બસત્તેસુ સમપ્પવત્તમેત્તાભાવના સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધા ¶ નામ અત્થિ, તેહિ ચ પટિવિદ્ધા ધમ્મગુણા નામ અત્થિ, મયિ ચાપિ એકં સચ્ચં અત્થિ, સંવિજ્જમાનો એકો સભાવધમ્મો પઞ્ઞાયતિ, તસ્મા અતીતે બુદ્ધે ચેવ તેહિ પટિવિદ્ધગુણે ચ આવજ્જેત્વા મયિ વિજ્જમાનં સચ્ચસભાવ�