અટ્ઠકથા > સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) > ખુદ્દકનિકાય (અટ્ઠકથા)

વિવરથિમાસં ¶ ¶ ¶ દ્વારન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ચતુન્નં પરિબ્બાજિકાનં પબ્બજ્જં આરબ્ભ કથેસિ. વેસાલિયં કિર લિચ્છવિરાજૂનં સત્ત સહસ્સાનિ સત્ત સતાનિ સત્ત ચ લિચ્છવી વસિંસુ. તે સબ્બેપિ પુચ્છાપટિપુચ્છાચિત્તકા અહેસું. અથેકો પઞ્ચસુ વાદસતેસુ બ્યત્તો નિગણ્ઠો વેસાલિયં સમ્પાપુણિ, તે તસ્સ સઙ્ગહં અકંસુ. અપરાપિ એવરૂપા નિગણ્ઠી સમ્પાપુણિ ¶ . રાજાનો દ્વેપિ જને વાદં કારેસું, ઉભોપિ સદિસાવ અહેસું. તતો લિચ્છવીનં એતદહોસિ ‘‘ઇમે દ્વેપિ પટિચ્ચ ઉપ્પન્નો પુત્તો બ્યત્તો ભવિસ્સતી’’તિ. તેસં વિવાહં કારેત્વા દ્વેપિ એકતો વાસેસું. અથ નેસં સંવાસમન્વાય પટિપાટિયા ચતસ્સો દારિકાયો એકો ચ દારકો જાયિ. દારિકાનં ‘‘સચ્ચા, લોલા, અવધારિકા, પટિચ્છાદા’’તિ નામં અકંસુ, દારકસ્સ ‘‘સચ્ચકો’’તિ. તે ¶ પઞ્ચપિ જના વિઞ્ઞુતં પત્તા માતિતો પઞ્ચ વાદસતાનિ, પિતિતો પઞ્ચ વાદસતાનીતિ વાદસહસ્સં ઉગ્ગણ્હિંસુ. માતાપિતરો દારિકાનં એવં ઓવદિંસુ ‘‘સચે કોચિ ગિહી તુમ્હાકં વાદં ભિન્દિસ્સતિ, તસ્સ પાદપરિચારિકા ભવેય્યાથ. સચે પબ્બજિતો ભિન્દિસ્સતિ, તસ્સ સન્તિકે પબ્બજેય્યાથા’’તિ.

અપરભાગે માતાપિતરો કાલમકંસુ. તેસુ કાલકતેસુ સચ્ચકનિગણ્ઠો તત્થેવ વેસાલિયં લિચ્છવીનં સિપ્પં સિક્ખાપેન્તો વસિ. ભગિનિયો જમ્બુસાખં ગહેત્વા વાદત્થાય ¶ નગરા નગરં ચરમાના સાવત્થિં પત્વા નગરદ્વારે સાખં નિખણિત્વા ‘‘યો અમ્હાકં વાદં આરોપેતું સક્કોતિ ગિહી વા પબ્બજિતો વા, સો એતં પંસુપુઞ્જં પાદેહિ વિકિરિત્વા પાદેહેવ સાખં મદ્દતૂ’’તિ દારકાનં વત્વા ભિક્ખાય નગરં પવિસિંસુ. અથાયસ્મા સારિપુત્તો અસમ્મટ્ઠટ્ઠાનં સમ્મજ્જિત્વા રિત્તઘટેસુ પાનીયં ઉપટ્ઠપેત્વા ગિલાને ચ પટિજગ્ગિત્વા દિવાતરં સાવત્થિં પિણ્ડાય પવિસન્તો તં સાખં દિસ્વા દારકે પુચ્છિ, દારકા તં પવત્તિં આચિક્ખિંસુ. થેરો દારકેહેવ પાતાપેત્વા મદ્દાપેત્વા ‘‘યેહિ અયં સાખા ઠપિતા, તે કતભત્તકિચ્ચાવ આગન્ત્વા જેતવનદ્વારકોટ્ઠકે મં પસ્સન્તૂ’’તિ દારકાનં વત્વા નગરં પવિસિત્વા કતભત્તકિચ્ચો વિહારદ્વારકોટ્ઠકે અટ્ઠાસિ. તાપિ પરિબ્બાજિકા ભિક્ખાય ચરિત્વા આગતા સાખં મદ્દિતં દિસ્વા ‘‘કેનાયં મદ્દિતા’’તિ વત્વા ‘‘સારિપુત્તત્થેરેન, સચે તુમ્હે વાદત્થિકા, જેતવનદ્વારકોટ્ઠકં ગચ્છથા’’તિ દારકેહિ વુત્તા પુન નગરં પવિસિત્વા મહાજનં સન્નિપાતેત્વા વિહારદ્વારકોટ્ઠકં ગન્ત્વા થેરં વાદસહસ્સં પુચ્છિંસુ. થેરો તં વિસ્સજ્જેત્વા ‘‘અઞ્ઞં કિઞ્ચિ જાનાથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ન જાનામ, સામી’’તિ. ‘‘અહં પન વો કિઞ્ચિ પુચ્છામી’’તિ. ‘‘પુચ્છ, સામિ, જાનન્તિયો કથેસ્સામા’’તિ.

થેરો ‘‘એકં નામ કિ’’ન્તિ પુચ્છિ. તા ન જાનિંસુ. થેરો વિસ્સજ્જેસિ. તા ‘‘અમ્હાકં, સામિ, પરાજયો, તુમ્હાકં જયો’’તિ આહંસુ. ‘‘ઇદાનિ કિં કરિસ્સથા’’તિ? ‘‘અમ્હાકં માતાપિતૂહિ અયં ઓવાદો દિન્નો ‘સચે વો ગિહી વાદં ભિન્દિસ્સતિ, તસ્સ પજાપતિયો ભવેય્યાથ. સચે પબ્બજિતો, તસ્સ સન્તિકે પબ્બજેય્યાથા’તિ, પબ્બજ્જં નો દેથા’’તિ. થેરો ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા તા ઉપ્પલવણ્ણાય થેરિયા સન્તિકે પબ્બાજેસિ. તા સબ્બાપિ ન ચિરસ્સેવ અરહત્તં ¶ પાપુણિંસુ. અથેકદિવસં ¶ ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, સારિપુત્તત્થેરો ચતુન્નં પરિબ્બાજિકાનં અવસ્સયો હુત્વા સબ્બા અરહત્તં પાપેસી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ એતાસં અવસ્સયો ¶ અહોસિ, ઇદાનિ પન પબ્બજ્જાભિસેકં દાપેસિ, પુબ્બે રાજમહેસિટ્ઠાને ઠપેસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે કાલિઙ્ગરટ્ઠે દન્તપુરનગરે કાલિઙ્ગરાજે રજ્જં કારેન્તે અસ્સકરટ્ઠે પાટલિનગરે અસ્સકો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. કાલિઙ્ગો સમ્પન્નબલવાહનો સયમ્પિ નાગબલો પટિયોધં ન પસ્સતિ. સો યુજ્ઝિતુકામો હુત્વા અમચ્ચાનં આરોચેસિ ‘‘અહં યુદ્ધત્થિકો, પટિયોધં પન ન પસ્સામિ, કિં કરોમા’’તિ. અમચ્ચા ‘‘અત્થેકો, મહારાજ, ઉપાયો, ધીતરો તે ચતસ્સો ઉત્તમરૂપધરા, તા પસાધેત્વા પટિચ્છન્નયાને નિસીદાપેત્વા બલપરિવુતા ગામનિગમરાજધાનિયો ચરાપેથ. યો રાજા તા અત્તનો ગેહે કાતુકામો ભવિસ્સતિ, તેન સદ્ધિં યુદ્ધં કરિસ્સામા’’તિ વદિંસુ. રાજા તથા કારેસિ. તાહિ ગતગતટ્ઠાને રાજાનો ભયેન તાસં નગરં પવિસિતું ન દેન્તિ, પણ્ણાકારં પેસેત્વા બહિનગરેયેવ વસાપેન્તિ. એવં સકલજમ્બુદીપં વિચરિત્વા અસ્સકરટ્ઠે પાટલિનગરં પાપુણિંસુ. અસ્સકોપિ નગરદ્વારાનિ પિદહાપેત્વા પણ્ણાકારં પેસેસિ. તસ્સ નન્દિસેનો નામ અમચ્ચો પણ્ડિતો બ્યત્તો ઉપાયકુસલો. સો ચિન્તેસિ ‘‘ઇમા કિર રાજધીતરો સકલજમ્બુદીપં વિચરિત્વા પટિયોધં ન લભિંસુ, એવં સન્તે જમ્બુદીપો તુચ્છો નામ અહોસિ, અહં કાલિઙ્ગેન સદ્ધિં યુજ્ઝિસ્સામી’’તિ. સો નગરદ્વારં ગન્ત્વા દોવારિકે આમન્તેત્વા તાસં દ્વારં વિવરાપેતું પઠમં ગાથમાહ –

‘‘વિવરથિમાસં દ્વારં, નગરં પવિસન્તુ અરુણરાજસ્સ;

સીહેન સુસિટ્ઠેન, સુરક્ખિતં નન્દિસેનેના’’તિ.

તત્થ અરુણરાજસ્સાતિ સો હિ રજ્જે પતિટ્ઠિતકાલે રટ્ઠનામવસેન અસ્સકો નામ જાતો, કુલદત્તિયં પનસ્સ નામં અરુણોતિ ¶ ¶ . તેનાહ ‘‘અરુણરાજસ્સા’’તિ. સીહેનાતિ પુરિસસીહેન. સુસિટ્ઠેનાતિ આચરિયેહિ સુટ્ઠુ અનુસાસિતેન. નન્દિસેનેનાતિ મયા નન્દિસેનેન નામ.

સો એવં વત્વા દ્વારં વિવરાપેત્વા તા ગહેત્વા અસ્સકરઞ્ઞો દત્વા ‘‘તુમ્હે મા ભાયિત્થ, યુદ્ધે સતિ અહં જિનિસ્સામિ, ઇમા ઉત્તમરૂપધરા રાજધીતરો મહેસિયો કરોથા’’તિ તાસં અભિસેકં દાપેત્વા તાહિ સદ્ધિં આગતે પુરિસે ‘‘ગચ્છથ, તુમ્હે રાજધીતૂનં અસ્સકરાજેન મહેસિટ્ઠાને ¶ ઠપિતભાવં તુમ્હાકં રઞ્ઞો આચિક્ખથા’’તિ ઉય્યોજેસિ. તે ગન્ત્વા આરોચેસું. કાલિઙ્ગો ‘‘ન હિ નૂન સો મય્હં બલં જાનાતી’’તિ વત્વા તાવદેવ મહતિયા સેનાય નિક્ખમિ. નન્દિસેનો તસ્સ આગમનં ઞત્વા ‘‘અત્તનો કિર રજ્જસીમાયમેવ હોતુ, મા અમ્હાકં રઞ્ઞો રજ્જસીમં ઓક્કમતુ, ઉભિન્નં રજ્જાનં અન્તરે યુદ્ધં ભવિસ્સતી’’તિ સાસનં પેસેસિ. સો સાસનં સુત્વા અત્તનો રજ્જપરિયન્તેયેવ અટ્ઠાસિ. અસ્સકોપિ અત્તનો રજ્જપરિયન્તે અટ્ઠાસિ. તદા બોધિસત્તો ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા તેસં દ્વિન્નં રજ્જાનં અન્તરે પણ્ણસાલાયં વસતિ. કાલિઙ્ગો ચિન્તેસિ ‘‘સમણા નામ કિઞ્ચિ જાનિસ્સન્તિ, કો જાનાતિ, કિં ભવિસ્સતિ, કસ્સ જયો વા પરાજયો વા ભવિસ્સતિ, તાપસં પુચ્છિસ્સામી’’તિ અઞ્ઞાતકવેસેન બોધિસત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિત્વા પટિસન્થારં કત્વા ‘‘ભન્તે, કાલિઙ્ગો ચ અસ્સકો ચ યુજ્ઝિતુકામા અત્તનો અત્તનો રજ્જસીમાયમેવ ઠિતા, એતેસુ કસ્સ જયો ભવિસ્સતિ, કસ્સ પરાજયો’’તિ પુચ્છિ. મહાપુઞ્ઞ, અહં ‘‘અસુકસ્સ જયો, અસુકસ્સ પરાજયો’’તિ ન જાનામિ, સક્કો પન દેવરાજા ઇધાગચ્છતિ, તમહં પુચ્છિત્વા કથેસ્સામિ, સ્વે આગચ્છેય્યાસીતિ. સક્કો બોધિસત્તસ્સ ઉપટ્ઠાનં આગન્ત્વા ¶ નિસીદિ, અથ નં બોધિસત્તો તમત્થં પુચ્છિ. ભન્તે, કાલિઙ્ગો જિનિસ્સતિ, અસ્સકો પરાજિસ્સતિ, ઇદઞ્ચિદઞ્ચ પુબ્બનિમિત્તં પઞ્ઞાયિસ્સતીતિ.

કાલિઙ્ગો પુનદિવસે આગન્ત્વા પુચ્છિ, બોધિસત્તોપિસ્સ આચિક્ખિ. સો ‘‘કિં નામ પુબ્બનિમિત્તં ભવિસ્સતી’’તિ અપુચ્છિત્વાવ ‘‘અહં કિર જિનિસ્સામી’’તિ ઉટ્ઠાય તુટ્ઠિયા પક્કામિ. સા કથા વિત્થારિકા અહોસિ. તં સુત્વા અસ્સકો નન્દિસેનં પક્કોસાપેત્વા ‘‘કાલિઙ્ગો કિર જિનિસ્સતિં ¶ , મયં પરાજિસ્સામ, કિં નુ ખો કાતબ્બ’’ન્તિ આહ. સો ‘‘કો એતં જાનાતિ મહારાજ, કસ્સ જયો વા પરાજયો વા, તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થા’’તિ રાજાનં અસ્સાસેત્વા બોધિસત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો ‘‘ભન્તે, કો જિનિસ્સતિ, કો પરાજિસ્સતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘કાલિઙ્ગો જિનિસ્સતિ, અસ્સકો પરાજિસ્સતી’’તિ? ‘‘ભન્તે, જિનન્તસ્સ પુબ્બનિમિત્તં કિં ભવિસ્સતિ, કિં પરાજિનન્તસ્સા’’તિ? ‘‘મહાપુઞ્ઞ, જિનન્તસ્સ આરક્ખદેવતા સબ્બસેતો ઉસભો ભવિસ્સતિ, ઇતરસ્સ સબ્બકાળકો, ઉભિન્નમ્પિ આરક્ખદેવતા યુજ્ઝિત્વા જયપરાજયં કરિસ્સન્તી’’તિ. નન્દિસેનો તં સુત્વા ઉટ્ઠાય ગન્ત્વા રઞ્ઞો સહાયે સહસ્સમત્તે મહાયોધે ગહેત્વા અવિદૂરે પબ્બતં અભિરુય્હ ‘‘અમ્ભો, અમ્હાકં રઞ્ઞો જીવિતં દાતું સક્ખિસ્સથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, સક્ખિસ્સામા’’તિ. ‘‘તેન હિ ઇમસ્મિં પપાતે પતથા’’તિ. તે પતિતું આરભિંસુ. અથ ને વારેત્વા ‘‘અલં એત્થ પતનેન, અમ્હાકં રઞ્ઞો જીવિતં દાતું સુહદયા અનિવત્તિનો હુત્વા યુજ્ઝથા’’તિ આહ. તે સમ્પટિચ્છિંસું.

અથ ¶ સઙ્ગામે ઉપટ્ઠિતે કાલિઙ્ગો ‘‘અહં કિર જિનિસ્સામી’’તિ વોસાનં આપજ્જિ, બલકાયાપિસ્સ ‘‘અમ્હાકં કિર જયો’’તિ વોસાનં આપજ્જિત્વા સન્નાહં અકત્વા વગ્ગવગ્ગા ¶ હુત્વા યથારુચિ પક્કમિંસુ, વીરિયકરણકાલે વીરિયં ન કરિંસુ. ઉભોપિ રાજાનો અસ્સં અભિરુહિત્વા ‘‘યુજ્ઝિસ્સામા’’તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ઉપસઙ્કમન્તિ. ઉભિન્નં આરક્ખદેવતા પુરતો ગન્ત્વા કાલિઙ્ગરઞ્ઞો આરક્ખદેવતા સબ્બસેતો ઉસભો અહોસિ, ઇતરસ્સ સબ્બકાળકો. તા દેવતાપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં યુજ્ઝનાકારં દસ્સેન્તા ઉપસઙ્કમિંસુ. તે પન ઉસભા ઉભિન્નં રાજૂનંયેવ પઞ્ઞાયન્તિ, ન અઞ્ઞેસં. નન્દિસેનો અસ્સકં પુચ્છિ ‘‘પઞ્ઞાયતિ તે, મહારાજ, આરક્ખદેવતા’’તિ. ‘‘આમ, પઞ્ઞાયતી’’તિ. ‘‘કેનાકારેના’’તિ. ‘‘કાલિઙ્ગરઞ્ઞો આરક્ખદેવતા સબ્બસેતો ઉસભો હુત્વા પઞ્ઞાયતિ, અમ્હાકં આરક્ખદેવતા સબ્બકાળકો કિલમન્તો હુત્વા તિટ્ઠતી’’તિ. ‘‘મહારાજ, તુમ્હે મા ભાયથ, મયં જિનિસ્સામ, કાલિઙ્ગો પરાજિસ્સતિ, તુમ્હે અસ્સપિટ્ઠિતો ઓતરિત્વા ઇમં સત્તિં ગહેત્વા સુસિક્ખિતસિન્ધવં ઉદરપસ્સે વામહત્થેન ઉપ્પીળેત્વા ઇમિના પુરિસસહસ્સેન સદ્ધિં વેગેન ગન્ત્વા કાલિઙ્ગરઞ્ઞો આરક્ખદેવતં સત્તિપ્પહારેન પાતેથ, તતો મયં સહસ્સમત્તા સત્તિસહસ્સેન પહરિસ્સામ ¶ , એવં કાલિઙ્ગસ્સ આરક્ખદેવતા નસ્સિસ્સતિ, તતો કાલિઙ્ગો પરાજિસ્સતિ, મયં જિનિસ્સામા’’તિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ નન્દિસેનેન દિન્નસઞ્ઞાય ગન્ત્વા સત્તિયા પહરિ, સૂરયોધસહસ્સાપિ અમચ્ચા સત્તિસહસ્સેન પહરિંસુ. આરક્ખદેવતા તત્થેવ જીવિતક્ખયં પાપુણિ, તાવદેવ કાલિઙ્ગો પરાજિત્વા પલાયિ. તં પલાયમાનં દિસ્વા સહસ્સમત્તા અમચ્ચા ‘‘કાલિઙ્ગો પલાયતી’’તિ ઉન્નદિંસુ. કાલિઙ્ગો મરણભયભીતો પલાયમાનો તં તાપસં અક્કોસન્તો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘જયો કલિઙ્ગાનમસય્હસાહિનં, પરાજયો અનયો અસ્સકાનં;

ઇચ્ચેવ ¶ તે ભાસિતં બ્રહ્મચારિ, ન ઉજ્જુભૂતા વિતથં ભણન્તી’’તિ.

તત્થ અસય્હસાહિનન્તિ અસય્હં દુસ્સહં સહિતું સમત્થાનં. ઇચ્ચેવ તે ભાસિતન્તિ એવં તયા કૂટતાપસ લઞ્જં ગહેત્વા પરાજિનકરાજાનં જિનિસ્સતિ, જિનનરાજાનઞ્ચ પરાજિસ્સતીતિ ભાસિતં. ન ઉજ્જુભૂતાતિ યે કાયેન વાચાય મનસા ચ ઉજુભૂતા, ન તે મુસા ભણન્તીતિ.

એવં સો તાપસં અક્કોસન્તો પલાયન્તો અત્તનો નગરમેવ ગતો, નિવત્તિત્વા ઓલોકેતુમ્પિ નાસક્ખિ. તતો કતિપાહચ્ચયેન સક્કો તાપસસ્સ ઉપટ્ઠાનં અગમાસિ. તાપસો તેન સદ્ધિં કથેન્તો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘દેવા ¶ મુસાવાદમુપાતિવત્તા, સચ્ચં ધનં પરમં તેસુ સક્ક;

તં તે મુસા ભાસિતં દેવરાજ, કિં વા પટિચ્ચ મઘવા મહિન્દા’’તિ.

તત્થ તં તે મુસા ભાસિતન્તિ યં તયા મય્હં ભાસિતં, તં અત્થભઞ્જનકમુસાવાદં કથેન્તેન તયા મુસા ભાસિતં, તયા કિં કારણં પટિચ્ચ એવં ભાસિતન્તિ?

તં ¶ સુત્વા સક્કો ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘નનુ તે સુતં બ્રાહ્મણ ભઞ્ઞમાને, દેવા ન ઇસ્સન્તિ પુરિસપરક્કમસ્સ;

દમો સમાધિ મનસો અભેજ્જો, અબ્યગ્ગતા નિક્કમનઞ્ચ કાલે;

દળ્હઞ્ચ વિરિયં પુરિસપરક્કમો ચ, તેનેવ આસિ વિજયો અસ્સકાન’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – કિં તયા, બ્રાહ્મણ, તત્થ તત્થ વચને ભઞ્ઞમાને ઇદં ન સુતપુબ્બં, યં દેવા પુરિસપરક્કમસ્સ ન ઇસ્સન્તિ ન ઉસૂયન્તિ, અસ્સકરઞ્ઞો ¶ વીરિયકરણવસેન અત્તદમનસઙ્ખાતો દમો, સમગ્ગભાવેન મનસો અભેજ્જો, અભેજ્જસમાધિ, અસ્સકરઞ્ઞો સહાયાનં વીરિયકરણકાલે અબ્યગ્ગતા યથા કાલિઙ્ગસ્સ મનુસ્સા વગ્ગવગ્ગા હુત્વા ઓસક્કિંસુ, એવં અનોસક્કનં સમગ્ગભાવેન અભેજ્જચિત્તાનં વીરિયઞ્ચ પુરિસપરક્કમો ચ થિરો અહોસિ, તેનેવ કારણેન અસ્સકાનં જયો અહોસીતિ.

પલાતે ચ પન કાલિઙ્ગે અસ્સકરાજા વિલોપં ગાહાપેત્વા અત્તનો નગરં ગતો. નન્દિસેનો કાલિઙ્ગસ્સ સાસનં પેસેસિ ‘‘ઇમાસં ચતુન્નં રાજકઞ્ઞાનં દાયજ્જકોટ્ઠાસં પેસેતુ, સચે ન પેસેતિ, કાતબ્બમેત્થ જાનિસ્સામી’’તિ. સો તં સાસનં સુત્વા ભીતતસિતો તાહિ લદ્ધબ્બદાયજ્જં પેસેસિ, તતો પટ્ઠાય સમગ્ગવાસં વસિંસુ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા કાલિઙ્ગરઞ્ઞો ધીતરો ઇમા દહરભિક્ખુનિયો અહેસું, નન્દિસેનો સારિપુત્તો, તાપસો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

[૩૦૨] ૨. મહાઅસ્સારોહજાતકવણ્ણના

અદેય્યેસું ¶ ¶ દદં દાનન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો આનન્દત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ. પચ્ચુપ્પન્નવત્થુ હેટ્ઠા કથિતમેવ. સત્થા ‘‘પોરાણકપણ્ડિતાપિ અત્તનો ઉપકારવસેનેવ કિરિંસૂ’’તિ વત્વા ઇધાપિ અતીતં આહરિ.

અતીતે બોધિસત્તો બારાણસિરાજા હુત્વા ધમ્મેન સમેન રજ્જં કારેતિ, દાનં દેતિ, સીલં રક્ખતિ. સો ‘‘પચ્ચન્તં કુપિતં વૂપસમેસ્સામી’’તિ બલવાહનપરિવુતો ગન્ત્વા પરાજિતો અસ્સં અભિરુહિત્વા પલાયમાનો એકં પચ્ચન્તગામં પાપુણિ. તત્થ તિંસ જના રાજસેવકા વસન્તિ. તે પાતોવ ગામમજ્ઝે સન્નિપતિત્વા ગામકિચ્ચં કરોન્તિ. તસ્મિં ખણે રાજા વમ્મિતં અસ્સં અભિરુહિત્વા અલઙ્કતપટિયત્તો ગામદ્વારેન ¶ અન્તોગામં પાવિસિ. તે ‘‘કિં નુ ખો ઇદ’’ન્તિ ભીતા પલાયિત્વા સકસકગેહાનિ પવિસિંસુ. એકો પનેત્થ અત્તનો ગેહં અગન્ત્વા રઞ્ઞો પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા ‘‘રાજા કિર પચ્ચન્તં ગતો’’તિ સુય્યતિ, કોસિ ત્વં રાજપુરિસો ચોરપુરિસોતિ? ‘‘રાજપુરિસો, સમ્મા’’તિ. ‘‘તેન હિ એથા’’તિ રાજાનં ગેહં નેત્વા અત્તનો પીઠકે નિસીદાપેત્વા ‘‘એહિ, ભદ્દે, સહાયકસ્સ પાદે ધોવા’’તિ ભરિયં તસ્સ પાદે ધોવાપેત્વા અત્તનો બલાનુરૂપેન આહારં દત્વા ‘‘મુહુત્તં વિસ્સમથા’’તિ સયનં પઞ્ઞાપેસિ, રાજા નિપજ્જિ. ઇતરો અસ્સસ્સ સન્નાહં મોચેત્વા ચઙ્કમાપેત્વા ઉદકં પાયેત્વા પિટ્ઠિં તેલેન મક્ખેત્વા તિણં અદાસિ. એવં તયો ચત્તારો દિવસે રાજાનં પટિજગ્ગિત્વા ‘‘ગચ્છામહં, સમ્મા’’તિ વુત્તે પુન રઞ્ઞો ચ અસ્સસ્સ ચ કત્તબ્બયુત્તકં સબ્બમકાસિ. રાજા તુસ્સિત્વા ગચ્છન્તો ‘‘અહં, સમ્મ, મહાઅસ્સારોહો નામ, નગરમજ્ઝે અમ્હાકં ગેહં, સચે કેનચિ કિચ્ચેન નગરં આગચ્છસિ, દક્ખિણદ્વારે ઠત્વા દોવારિકં ‘મહાઅસ્સારોહો કતરગેહે વસતી’તિ પુચ્છિત્વા દોવારિકં ગહેત્વા અમ્હાકં ગેહં આગચ્છેય્યાસી’’તિ વત્વા પક્કામિ.

બલકાયોપિ રાજાનં અદિસ્વા બહિનગરે ખન્ધાવારં બન્ધિત્વા ઠિતો રાજાનં દિસ્વા પચ્ચુગ્ગન્ત્વા પરિવારેસિ. રાજા નગરં પવિસન્તો દ્વારન્તરે ઠત્વા ¶ દોવારિકં પક્કોસાપેત્વા મહાજનં પટિક્કમાપેત્વા ‘‘તાત, એકો પચ્ચન્તગામવાસી મં દટ્ઠુકામો આગન્ત્વા ‘મહાઅસ્સારોહસ્સ ગેહં કહ’ન્તિ તં પુચ્છિસ્સતિ, તં ત્વં હત્થે ગહેત્વા આનેત્વા મં દસ્સેય્યાસિ, તદા ત્વં સહસ્સં લભિસ્સસી’’તિ આહ. સો નાગચ્છતિ, તસ્મિં અનાગચ્છન્તે રાજા તસ્સ વસનગામે બલિં વડ્ઢાપેસિ, બલિમ્હિ વડ્ઢિતે નાગચ્છતિ. એવં દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ ¶ બલિં વડ્ઢાપેસિ, નેવ આગચ્છતિ. અથ નં ગામવાસિનો સન્નિપતિત્વા આહંસુ ‘‘અય્ય, તવ સહાયસ્સ મહાઅસ્સારોહસ્સ આગતકાલતો પટ્ઠાય ¶ મયં બલિના પીળિયમાના સીસં ઉક્ખિપિતું ન સક્કોમ, ગચ્છ તવ સહાયસ્સ મહાઅસ્સારોહસ્સ વત્વા અમ્હાકં બલિં વિસ્સજ્જાપેહી’’તિ. સાધુ ગચ્છિસ્સામિ, ન પન સક્કા તુચ્છહત્થેન ગન્તું, મય્હં સહાયસ્સ દ્વે દારકા અત્થિ, તેસઞ્ચ ભરિયાય ચસ્સ સહાયકસ્સ ચ મે નિવાસનપારુપનપિળન્ધનાદીનિ સજ્જેથાતિ. ‘‘સાધુ સજ્જિસ્સામા’’તિ તે સબ્બં પણ્ણાકારં સજ્જયિંસુ.

સો તઞ્ચ અત્તનો ઘરે પક્કપૂવઞ્ચ આદાય ગન્ત્વા દક્ખિણદ્વારં પત્વા દોવારિકં પુચ્છિ ‘‘કહં, સમ્મ, મહાઅસ્સારોહસ્સ ગેહ’’ન્તિ. સો ‘‘એહિ દસ્સેમિ તે’’તિ તં હત્થે ગહેત્વા રાજદ્વારં ગન્ત્વા ‘‘દોવારિકો એકં પચ્ચન્તગામવાસિં ગહેત્વા આગતો’’તિ પટિવેદેસિ. રાજા તં સુત્વા આસના ઉટ્ઠાય ‘‘મય્હં સહાયો ચ તેન સદ્ધિં આગતા ચ પવિસન્તૂ’’તિ પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા દિસ્વાવ નં પરિસ્સજિત્વા ‘‘મય્હં સહાયિકા ચ દારકા ચ અરોગા’’તિ પુચ્છિત્વા હત્થે ગહેત્વા મહાતલં અભિરુહિત્વા સેતચ્છત્તસ્સ હેટ્ઠા રાજાસને નિસીદાપેત્વા અગ્ગમહેસિં પક્કોસાપેત્વા ‘‘ભદ્દે, સહાયસ્સ મે પાદે ધોવા’’તિ આહ. સા તસ્સ પાદે ધોવિ, રાજા સુવણ્ણભિઙ્કારેન ઉદકં આસિઞ્ચિ. દેવીપિ પાદે ધોવિત્વા ગન્ધતેલેન મક્ખેસિ. રાજા ‘‘કિં, સમ્મ, અત્થિ, કિઞ્ચિ અમ્હાકં ખાદનીય’’ન્તિ પુચ્છિ. સો ‘‘અત્થી’’તિ પસિબ્બકતો પૂવે નીહરાપેસિ. રાજા સુવણ્ણતટ્ટકેન ગહેત્વા તસ્સ સઙ્ગહં કરોન્તો ‘‘મમ સહાયેન આનીતં ખાદથા’’તિ દેવિયા ચ અમચ્ચાનઞ્ચ ખાદાપેત્વા સયમ્પિ ખાદિ. ઇતરો ઇતરમ્પિ પણ્ણાકારં દસ્સેસિ. રાજા તસ્સ સઙ્ગહત્થં કાસિકવત્થાનિ અપનેત્વા તેન આભતવત્થયુગં નિવાસેસિં ¶ . દેવીપિ ¶ કાસિકવત્થઞ્ચેવ આભરણાનિ ચ અપનેત્વા તેન આભતવત્થં નિવાસેત્વા આભરણાનિ પિળન્ધિ.

અથ નં રાજા રાજારહં ભોજનં ભોજાપેત્વા એકં અમચ્ચં આણાપેસિ ‘‘ગચ્છ ઇમસ્સ મમ કરણનિયામેનેવ મસ્સુકમ્મં કારેત્વા ગન્ધોદકેન ન્હાપેત્વા સતસહસ્સગ્ઘનિકં કાસિકવત્થં નિવાસાપેત્વા રાજાલઙ્કારેન અલઙ્કારાપેત્વા આનેહી’’તિ. સો તથા અકાસિ. રાજા નગરે ભેરિં ચરાપેત્વા અમચ્ચે સન્નિપાતાપેત્વા સેતચ્છત્તસ્સ મજ્ઝે જાતિહિઙ્ગુલકસુત્તં પાતેત્વા ઉપડ્ઢરજ્જં અદાસિ. તે તતો પટ્ઠાય એકતો ભુઞ્જન્તિ પિવન્તિ સયન્તિ, વિસ્સાસો થિરો અહોસિ કેનચિ અભેજ્જો. અથસ્સ રાજા પુત્તદારેપિ પક્કોસાપેત્વા અન્તોનગરે નિવેસનં માપેત્વા અદાસિ. તે સમગ્ગા સમ્મોદમાના રજ્જં કારેન્તિ.

અથ ¶ અમચ્ચા કુજ્ઝિત્વા રાજપુત્તં આહંસુ ‘‘કુમાર, રાજા એકસ્સ ગહપતિકસ્સ ઉપડ્ઢરજ્જં દત્વા તેન સદ્ધિં એકતો ભુઞ્જતિ પિવતિ સયતિ, દારકે ચ વન્દાપેતિ, ઇમિના રઞ્ઞા કતકમ્મં ન જાનામ, કિં કરોતિ રાજા, મયં લજ્જામ, ત્વં રઞ્ઞો કથેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સબ્બં તં કથં રઞ્ઞો આરોચેત્વા ‘‘મા એવં કરોહિ, મહારાજા’’તિ આહ. ‘‘તાત, અહં યુદ્ધપરાજિતો કહં વસિં, અપિ નુ જાનાથા’’તિ. ‘‘ન જાનામ, દેવા’’તિ. ‘‘અહં એતસ્સ ઘરે વસન્તો અરોગો હુત્વા આગન્ત્વા રજ્જં કારેસિં, એવં મમ ઉપકારિનો કસ્મા સમ્પત્તિં ન દસ્સામી’’તિ એવં વત્વા ચ પન બોધિસત્તો ‘‘તાત, યો હિ અદાતબ્બયુત્તકસ્સ દેતિ, દાતબ્બયુત્તકસ્સ ન દેતિ, સો આપદં પત્વા કિઞ્ચિ ઉપકારં ન લભતી’’તિ દસ્સેન્તો ઇમા ગાથા આહ –

‘‘અદેય્યેસુ ¶ દદં દાનં, દેય્યેસુ નપ્પવેચ્છતિ;

આપાસુ બ્યસનં પત્તો, સહાયં નાધિગચ્છતિ.

‘‘નાદેય્યેસુ દદં દાનં, દેય્યેસુ યો પવેચ્છતિ;

આપાસુ બ્યસનં પત્તો, સહાયમધિગચ્છતિ.

‘‘સઞ્ઞોગસમ્ભોગવિસેસદસ્સનં ¶ , અનરિયધમ્મેસુ સઠેસુ નસ્સતિ;

કતઞ્ચ અરિયેસુ ચ અજ્જવેસુ, મહપ્ફલં હોતિ અણુમ્પિ તાદિસુ.

‘‘યો પુબ્બે કતકલ્યાણો, અકા લોકે સુદુક્કરં;

પચ્છા કયિરા ન વા કયિરા, અચ્ચન્તં પૂજનારહો’’તિ.

તત્થ અદેય્યેસૂતિ પુબ્બે અકતૂપકારેસુ. દેય્યેસૂતિ પુબ્બે કતૂપકારેસુ. નપ્પવેચ્છતીતિ ન પવેસેતિ ન દેતિ. આપાસૂતિ આપદાસુ. બ્યસનન્તિ દુક્ખં. સઞ્ઞોગસમ્ભોગવિસેસદસ્સનન્તિ યો મિત્તેન કતો સઞ્ઞોગો ચેવ સમ્ભોગો ચ, તસ્સ વિસેસદસ્સનં ગુણદસ્સનં સુકતં મય્હં ઇમિનાતિ એતં સબ્બં અસુદ્ધધમ્મત્તા અનરિયધમ્મેસુ કેરાટિકત્તા સઠેસુ નસ્સતિ. અરિયેસૂતિ અત્તનો કતગુણજાનનેન અરિયેસુ પરિસુદ્ધેસુ. અજ્જવેસૂતિ તેનેવ કારણેન ઉજુકેસુ અકુટિલેસુ. અણુમ્પીતિ અપ્પમત્તકમ્પિ. તાદિસૂતિ યે તાદિસા પુગ્ગલા હોન્તિ અરિયા ઉજુભૂતા, તેસુ અપ્પમ્પિ કતં મહપ્ફલં હોતિ મહાજુતિકં મહાવિપ્ફારં, સુખેત્તે વુત્તબીજમિવ ન નસ્સતિ ¶ , ઇતરસ્મિં પન પાપે બહુમ્પિ કતં અગ્ગિમ્હિ ખિત્તબીજમિવ નસ્સતીતિ અત્થો. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘યથાપિ બીજમગ્ગિમ્હિ, ડય્હતિ ન વિરૂહતિ;

એવં કતં અસપ્પુરિસે, નસ્સતિ ન વિરૂહતિ.

‘‘કતઞ્ઞુમ્હિ ચ પોસમ્હિ, સીલવન્તે અરિયવુત્તિને;

સુખેત્તે વિય બીજાનિ, કતં તમ્હિ ન નસ્સતી’’તિ. (જા. ૧.૧૦.૭૭-૭૮);

પુબ્બે કતકલ્યાણોતિ પઠમતરં ઉપકારં કત્વા ઠિતો. અકાતિ અકરિ, અયં લોકે સુદુક્કરં નામ અકાસીતિ અત્થો. પચ્છા કયિરાતિ સો પચ્છા અઞ્ઞં ¶ કિઞ્ચિ ગુણં કરોતુ વા મા વા, તેનેવ પઠમકતેન ગુણેન અચ્ચન્તં પૂજનારહો હોતિ, સબ્બં સક્કારસમ્માનં અરહતીતિ.

ઇદં પન સુત્વા નેવ અમચ્ચા, ન રાજપુત્તો પુન કિઞ્ચિ કથેસીતિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા પચ્ચન્તગામવાસી આનન્દો અહોસિ, બારાણસિરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

મહાઅસ્સારોહજાતકવણ્ણના દુતિયા.

અનુત્તરે કામગુણે સમિદ્ધેતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં કોસલરાજસેવકં આરબ્ભ કથેસિ. પચ્ચુપ્પન્નવત્થુ હેટ્ઠા સેય્યજાતકે (જા. ૧.૩.૯૪ આદયો) કથિતમેવ. ઇધ પન સત્થા ‘‘ન ત્વઞ્ઞેવ અનત્થેન અત્થં આહરિ, પોરાણકપણ્ડિતાપિ અત્તનો અનત્થેન અત્થં આહરિંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિરઞ્ઞો ઉપટ્ઠાકો અમચ્ચો રાજન્તેપુરે દુબ્ભિ. રાજા પચ્ચક્ખતોવ તસ્સ ¶ દોસં દિસ્વા તં રટ્ઠા પબ્બાજેસિ. સો દુબ્ભિસેનં નામ કોસલરાજાનં ઉપટ્ઠહન્તોતિ સબ્બં મહાસીલવજાતકે (જા. ૧.૧.૫૧) કથિતમેવ. ઇધ પન દુબ્ભિસેનો મહાતલે અમચ્ચમજ્ઝે નિસિન્નં બારાણસિરાજાનં ગણ્હાપેત્વા સિક્કાય પક્ખિપાપેત્વા ઉત્તરુમ્મારે હેટ્ઠાસીસકં ઓલમ્બાપેસિ. રાજા ચોરરાજાનં આરબ્ભ મેત્તં ભાવેત્વા કસિણપરિકમ્મં કત્વા ઝાનં નિબ્બત્તેસિ, બન્ધનં છિજ્જિ, તતો રાજા આકાસે પલ્લઙ્કેન નિસીદિ. ચોરરાજસ્સ સરીરે દાહો ઉપ્પજ્જિ, ‘‘ડય્હામિ ડય્હામી’’તિ ભૂમિયં અપરાપરં પરિવત્તતિ. ‘‘કિમેત’’ન્તિ વુત્તે ‘‘મહારાજ, તુમ્હે એવરૂપં ધમ્મિકરાજાનં નિરપરાધં દ્વારસ્સ ઉત્તરુમ્મારે હેટ્ઠાસીસકં ઓલમ્બાપેથા’’તિ વદિંસુ. તેન હિ વેગેન ગન્ત્વા મોચેથ નન્તિ. પુરિસા ગન્ત્વા રાજાનં આકાસે પલ્લઙ્કેન નિસિન્નં ¶ દિસ્વા આગન્ત્વા દુબ્ભિસેનસ્સ આરોચેસું. સો વેગેન ગન્ત્વા તં વન્દિત્વા ખમાપેતું પઠમં ગાથમાહ –

‘‘અનુત્તરે કામગુણે સમિદ્ધે, ભુત્વાન પુબ્બે વસિ એકરાજ;

સોદાનિ દુગ્ગે નરકમ્હિ ખિત્તો, નપ્પજ્જહે વણ્ણબલં પુરાણ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ વસીતિ વુત્થો. એકરાજાતિ બોધિસત્તં નામેનાલપતિ. સોદાનીતિ સો ત્વં ઇદાનિ. દુગ્ગેતિ વિસમે. નરકમ્હીતિ આવાટે. ઓલમ્બિતટ્ઠાનં સન્ધાયેતં વુત્તં. નપ્પજ્જહે વણ્ણબલં પુરાણન્તિ એવરૂપે વિસમટ્ઠાને ખિત્તોપિ પોરાણકવણ્ણઞ્ચ બલઞ્ચ નપ્પજહસીતિ પુચ્છતિ.

તં સુત્વા બોધિસત્તો સેસગાથા અવોચ –

‘‘પુબ્બેવ ખન્તી ચ તપો ચ મય્હં, સમ્પત્થિતા દુબ્ભિસેન અહોસિ;

તંદાનિ લદ્ધાન કથં નુ રાજ, જહે અહં વણ્ણબલં પુરાણં.

‘‘સબ્બા કિરેવં પરિનિટ્ઠિતાનિ, યસસ્સિનં પઞ્ઞવન્તં વિસય્હ;

યસો ચ લદ્ધા પુરિમં ઉળારં, નપ્પજ્જહે વણ્ણબલં પુરાણં.

‘‘પનુજ્જ દુક્ખેન સુખં જનિન્દ, સુખેન વા દુક્ખમસય્હસાહિ;

ઉભયત્થ સન્તો અભિનિબ્બુતત્તા, સુખે ચ દુક્ખે ચ ભવન્તિ તુલ્યા’’તિ.

તત્થ ખન્તીતિ અધિવાસનખન્તિ. તપોતિ તપચરણં. સમ્પત્થિતાતિ ઇચ્છિતા અભિકઙ્ખિતા ¶ . દુબ્ભિસેનાતિ તં નામેનાલપતિ. તંદાનિ લદ્ધાનાતિ તં પત્થનં ઇદાનાહં લભિત્વા. જહેતિ કેન કારણેન અહં જહેય્યં. યસ્સ હિ દુક્ખં વા દોમનસ્સં વા હોતિ, સો તં જહેય્યાતિ દીપેતિ.

‘‘સબ્બા કિરેવં પરિનિટ્ઠિતાની’’તિ અનુસ્સવવસેન અત્તનો સમ્પત્તિં દસ્સેન્તો આહ ¶ . ઇદં વુત્તં હોતિ – સબ્બાનેવ મમ કત્તબ્બકિચ્ચાનિ દાનસીલભાવનાઉપોસથકમ્માનિ પુબ્બેવ નિટ્ઠિતાનીતિ. યસસ્સિનં પઞ્ઞવન્તં વિસય્હાતિ પરિવારસમ્પત્તિયા યસસ્સિ, પઞ્ઞાસમ્પદાય પઞ્ઞવન્ત, અસય્હસાહિતાય વિસય્હ. એવં તીણિપેતાનિ આલપનાનેવ. નન્તિ પનેત્થ નિપાતો ¶ . બ્યઞ્જનસિલિટ્ઠતાવસેનન્તકારસ્સ સાનુનાસિકતા કતાતિ પચ્ચેતબ્બા. યસો ચાતિ યસઞ્ચ, અયમેવ વા પાઠો. લદ્ધા પુરિમન્તિ લભિત્વા પુરિમં પુબ્બે અલદ્ધપુબ્બં. ઉળારન્તિ મહન્તં. કિલેસવિક્ખમ્ભનમેત્તાભાવનાઝાનુપ્પત્તિયો સન્ધાયેવમાહ. નપ્પજ્જહેતિ એવરૂપં યસં લદ્ધા કિંકારણા પુરાણવણ્ણબલં જહિસ્સામીતિ અત્થો.

દુક્ખેનાતિ તયા ઉપ્પાદિતેન નરકમ્હિ ખિપનદુક્ખેન મમ રજ્જસુખં પનુદિત્વા. સુખેન વા દુક્ખન્તિ ઝાનસુખેન વા તં દુક્ખં પનુદિત્વા. ઉભયત્થ સન્તોતિ યે સન્તો હોન્તિ માદિસા, તે દ્વીસુપિ એતેસુ કોટ્ઠાસેસુ અભિનિબ્બુતસભાવા મજ્ઝત્તા સુખે ચ દુક્ખે ચ ભવન્તિ તુલ્યા, એકસદિસા નિબ્બિકારાવ હોન્તીતિ.

ઇદં સુત્વા દુબ્ભિસેનો બોધિસત્તં ખમાપેત્વા ‘‘તુમ્હાકં રજ્જં તુમ્હેવ કારેથ, અહં વો ચોરે પટિબાહિસ્સામી’’તિ વત્વા તસ્સ દુટ્ઠામચ્ચસ્સ રાજાણં કારેત્વા પક્કામિ. બોધિસત્તોપિ રજ્જં અમચ્ચાનં નિય્યાદેત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા બ્રહ્મલોકપરાયણો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા દુબ્ભિસેનો આનન્દો અહોસિ, બારાણસિરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

ઇમાનિ મન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં કોધનં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ ¶ હેટ્ઠા કથિતમેવ. તદા હિ ધમ્મસભાયં તસ્સ કોધનભાવકથાય સમુટ્ઠિતાય સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ કોધનોસી’’તિ વત્વા ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે ¶ , ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ કોધનોયેવ, કોધનભાવેનેવસ્સ પોરાણકપણ્ડિતા પરિસુદ્ધા નાગરાજભાવે ¶ ઠિતાપિ તીણિ વસ્સાનિ ગૂથપૂરિતાય ઉક્કારભૂમિયં વસિંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો હિમવન્તપદેસે દદ્દરપબ્બતપાદે દદ્દરનાગભવનં નામ અત્થિ, તત્થ રજ્જં કારેન્તસ્સ દદ્દરરઞ્ઞો પુત્તો મહાદદ્દરો નામ અહોસિ, કનિટ્ઠભાતા પનસ્સ ચૂળદદ્દરો નામ. સો કોધનો ફરુસો નાગમાણવકે અક્કોસન્તો પરિભાસન્તો પહરન્તો વિચરતિ. નાગરાજા તસ્સ ફરુસભાવં ઞત્વા નાગભવનતો તં નીહરાપેતું આણાપેસિ. મહાદદ્દરો પન પિતરં ખમાપેત્વા નિવારેસિ. દુતિયમ્પિ રાજા તસ્સ કુજ્ઝિ, દુતિયમ્પિ ખમાપેસિ. તતિયવારે પન ‘‘ત્વં મં ઇમં અનાચારં નીહરાપેન્તં નિવારેસિ, ગચ્છથ દ્વેપિ જના ઇમમ્હા નાગભવના નિક્ખમિત્વા બારાણસિયં ઉક્કારભૂમિયં તીણિ વસ્સાનિ વસથા’’તિ નાગભવના નિક્કડ્ઢાપેસિ. તે તત્થ ગન્ત્વા વસિંસુ. અથ ને ઉક્કારભૂમિયં ઉદકપરિયન્તે ગોચરં પરિયેસમાને ગામદારકા દિસ્વા પહરન્તા લેડ્ડુદણ્ડાદયો ખિપન્તા ‘‘કે ઇમે પુથુલસીસા સૂચિનઙ્ગુટ્ઠા ઉદકદેડ્ડુભા મણ્ડૂકભક્ખા’’તિઆદીનિ વત્વા અક્કોસન્તિ પરિભાસન્તિ.

ચૂળદદ્દરો ચણ્ડફરુસતાય તેસં તં અવમાનં અસહન્તો ‘‘ભાતિક, ઇમે દારકા અમ્હે પરિભવન્તિ, આસીવિસભાવં નો ન જાનન્તિ, અહં તેસં અવમાનં સહિતું ન સક્કોમિ, નાસાવાતેન તે નાસેસ્સામી’’તિ ભાતરા સદ્ધિં સલ્લપન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘ઇમાનિ મં દદ્દર તાપયન્તિ, વાચાદુરુત્તાનિ મનુસ્સલોકે;

મણ્ડૂકભક્ખા ઉદકન્તસેવી, આસીવિસં મં અવિસા સપન્તી’’તિ.

તત્થ ¶ તાપયન્તીતિ દુક્ખાપેન્તિ. મણ્ડૂકભક્ખા ઉદકન્તસેવીતિ ‘‘મણ્ડૂકભક્ખા’’તિ ચ ‘‘ઉદકન્તસેવી’’તિ ચ વદન્તા એતે અવિસા ગામદારકા મં આસીવિસં સમાનં સપન્તિ અક્કોસન્તીતિ.

તસ્સ ¶ વચનં સુત્વા મહાદદ્દરો સેસગાથા અભાસિ –

‘‘સકા રટ્ઠા પબ્બાજિતો, અઞ્ઞં જનપદં ગતો;

મહન્તં કોટ્ઠં કયિરાથ, દુરુત્તાનં નિધેતવે.

‘‘યત્થ ¶ પોસં ન જાનન્તિ, જાતિયા વિનયેન વા;

ન તત્થ માનં કયિરાથ, વસમઞ્ઞાતકે જને.

‘‘વિદેસવાસં વસતો, જાતવેદસમેનપિ;

ખમિતબ્બં સપઞ્ઞેન, અપિ દાસસ્સ તજ્જિત’’ન્તિ.

તત્થ દુરુત્તાનં નિધેતવેતિ યથા ધઞ્ઞનિધાનત્થાય મહન્તં કોટ્ઠં કત્વા પૂરેત્વા કિચ્ચે ઉપ્પન્ને ધઞ્ઞં વળઞ્જેન્તિ, એવમેવં વિદેસં ગતો અન્તોહદયે પણ્ડિતો પોસો દુરુત્તાનં નિધાનત્થાય મહન્તં કોટ્ઠં કયિરાથ. તત્થ તાનિ દુરુત્તાનિ નિદહિત્વા પુન અત્તનો પહોનકકાલે કાતબ્બં કરિસ્સતિ. જાતિયા વિનયેન વાતિ ‘‘અયં ખત્તિયો બ્રાહ્મણો’’તિ વા ‘‘સીલવા બહુસ્સુતો ગુણસમ્પન્નો’’તિ વા એવં યત્થ જાતિયા વિનયેન વા ન જાનન્તીતિ અત્થો. માનન્તિ એવરૂપં મં લામકવોહારેન વોહરન્તિ, ન સક્કરોન્તિ ન ગરું કરોન્તીતિ માનં ન કરેય્ય. વસમઞ્ઞાતકે જનેતિ અત્તનો જાતિગોત્તાદીનિ અજાનન્તસ્સ જનસ્સ સન્તિકે વસન્તો. વસતોતિ વસતા, અયમેવ વા પાઠો.

એવં તે તત્થ તીણિ વસ્સાનિ વસિંસુ. અથ ને પિતા પક્કોસાપેસિ. તે તતો પટ્ઠાય નિહતમાના જાતા.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને કોધનો ભિક્ખુ અનાગામિફલે પતિટ્ઠહિ. ‘‘તદા ચૂળદદ્દરો કોધનો ભિક્ખુ અહોસિ, મહાદદ્દરો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

નત્થિ ¶ ¶ લોકે રહો નામાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કિલેસનિગ્ગહં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ એકાદસકનિપાતે પાનીયજાતકે (જા. ૧.૧૧.૫૯ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો – પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ અન્તોજેતવને વસન્તા મજ્ઝિમયામસમનન્તરે કામવિતક્કં વિતક્કયિંસુ. સત્થા ¶ છસુપિ રત્તિદિવાકોટ્ઠાસેસુ યથા એકચક્ખુકો ચક્ખું, એકપુત્તો પુત્તં, ચામરી વાલં અપ્પમાદેન રક્ખતિ, એવં નિચ્ચકાલં ભિક્ખૂ ઓલોકેતિ. સો રત્તિભાગે દિબ્બચક્ખુના જેતવનં ઓલોકેન્તો ચક્કવત્તિરઞ્ઞો અત્તનો નિવેસને ઉપ્પન્નચોરે વિય તે ભિક્ખૂ દિસ્વા ગન્ધકુટિં વિવરિત્વા આનન્દત્થેરં આમન્તેત્વા ‘‘આનન્દ, અન્તોજેતવને કોટિસન્થારે વસનકભિક્ખૂ સન્નિપાતાપેત્વા ગન્ધકુટિદ્વારે આસનં પઞ્ઞાપેહી’’તિ આહ. સો તથા કત્વા સત્થુ પટિવેદેસિ. સત્થા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિત્વા સબ્બસઙ્ગાહિકવસેન આમન્તેત્વા ‘‘ભિક્ખવે, પોરાણકપણ્ડિતા ‘પાપકરણે રહો નામ નત્થી’તિ પાપં ન કરિંસૂ’’તિ વત્વા તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો તત્થેવ બારાણસિયં દિસાપામોક્ખસ્સ આચરિયસ્સ સન્તિકે પઞ્ચન્નં માણવકસતાનં જેટ્ઠકો હુત્વા સિપ્પં ઉગ્ગણ્હાતિ. આચરિયસ્સ પન વયપ્પત્તા ધીતા અત્થિ. સો ચિન્તેસિ ‘‘ઇમેસં માણવકાનં સીલં વીમંસિત્વા સીલસમ્પન્નસ્સેવ ધીતરં દસ્સામી’’તિ. સો એકદિવસં માણવકે આમન્તેત્વા ‘‘તાતા, મય્હં ધીતા વયપ્પત્તા, વિવાહમસ્સા કારેસ્સામિ, વત્થાલઙ્કારં લદ્ધું વટ્ટતિ, ગચ્છથ તુમ્હે અત્તનો અત્તનો ઞાતકાનં અપસ્સન્તાનઞ્ઞેવ થેનેત્વા વત્થાલઙ્કારે આહરથ, કેનચિ અદિટ્ઠમેવ ગણ્હામિ, દસ્સેત્વા આભતં ન ગણ્હામી’’તિ આહ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તતો પટ્ઠાય ઞાતકાનં અપસ્સન્તાનં થેનેત્વા વત્થપિળન્ધનાદીનિ આહરન્તિ. આચરિયો આભતાભતં વિસું વિસું ઠપેસિ. બોધિસત્તો પન ન કિઞ્ચિ આહરિ. અથ નં આચરિયો આહ ‘‘ત્વં ¶ પન, તાત, ન કિઞ્ચિ આહરસી’’તિ. ‘‘આમ, આચરિયા’’તિ. ‘‘કસ્મા, તાતા’’તિ. ‘‘તુમ્હે ન કસ્સચિ પસ્સ્સન્તસ્સ આભતં ગણ્હથ, અહં પન પાપકરણે રહો નામ ન પસ્સામી’’તિ દીપેન્તો ઇમા દ્વે ગાથા આહ –

‘‘નત્થિ લોકે રહો નામ, પાપકમ્મં પકુબ્બતો;

પસ્સન્તિ વનભૂતાનિ, તં બાલો મઞ્ઞતી રહો.

‘‘અહં ¶ રહો ન પસ્સામિ, સુઞ્ઞં વાપિ ન વિજ્જતિ;

યત્થ અઞ્ઞં ન પસ્સામિ, અસુઞ્ઞં હોતિ તં મયા’’તિ.

તત્થ ¶ રહોતિ પટિચ્છન્નટ્ઠાનં. વનભૂતાનીતિ વને નિબ્બત્તભૂતાનિ. તં બાલોતિ તં પાપકમ્મં રહો મયા કતન્તિ બાલો મઞ્ઞતિ. સુઞ્ઞં વાપીતિ યં વા ઠાનં સત્તેહિ સુઞ્ઞં તુચ્છં ભવેય્ય, તમ્પિ નત્થીતિ આહ.

આચરિયો તસ્સ પસીદિત્વા ‘‘તાત, ન મય્હં ગેહે ધનં નત્થિ, અહં પન સીલસમ્પન્નસ્સ ધીતરં દાતુકામો ઇમે માણવકે વીમંસન્તો એવમકાસિં, મમ ધીતા તુય્હમેવ અનુચ્છવિકા’’તિ ધીતરં અલઙ્કરિત્વા બોધિસત્તસ્સ અદાસિ. સેસમાણવકે ‘‘તુમ્હેહિ આભતાભતં તુમ્હાકં ગેહમેવ નેથા’’તિ આહ.

સત્થા ‘‘ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, તે દુસ્સીલમાણવકા અત્તનો દુસ્સીલતાય તં ઇત્થિં ન લભિંસુ, ઇતરો પણ્ડિતમાણવો સીલસમ્પન્નતાય લભી’’તિ વત્વા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા ઇતરા દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘દુજ્જચ્ચો ચ સુજચ્ચો ચ, નન્દો ચ સુખવડ્ઢિતો;

વજ્જો ચ અદ્ધુવસીલો ચ, તે ધમ્મં જહુમત્થિકા.

‘‘બ્રાહ્મણો ચ કથં જહે, સબ્બધમ્માન પારગૂ;

યો ધમ્મમનુપાલેતિ, ધિતિમા સચ્ચનિક્કમો’’તિ.

તત્થ દુજ્જચ્ચોતિઆદયો છ જેટ્ઠકમાણવા, તેસં નામં ગણ્હિ, અવસેસાનં નામં અગ્ગહેત્વા સબ્બસઙ્ગાહિકવસેનેવ ‘‘તે ધમ્મં જહુમત્થિકા’’તિ આહ. તત્થ તેતિ સબ્બેપિ તે માણવા. ધમ્મન્તિ ઇત્થિપટિલાભસભાવં ¶ . જહુમત્થિકાતિ જહું અત્થિકા, અયમેવ વા પાઠો. મકારો પદબ્યઞ્જનસન્ધિવસેન વુત્તો. ઇદં વુત્તં હોતિ – સબ્બેપિ તે માણવા તાય ઇત્થિયા અત્થિકાવ હુત્વા અત્તનો દુસ્સીલતાય તં ઇત્થિપટિલાભસભાવં જહિંસુ.

બ્રાહ્મણો ચાતિ ઇતરો પન સીલસમ્પન્નો બ્રાહ્મણો. કથં જહેતિ કેન કારણેન તં ઇત્થિપટિલાભસભાવં જહિસ્સતિ. સબ્બધમ્માનન્તિ ઇમસ્મિં ઠાને લોકિયાનિ પઞ્ચ સીલાનિ, દસ ¶ સીલાનિ, તીણિ સુચરિતાનિ ચ, સબ્બધમ્મા નામ, તેસં સો પારં ગતોતિ પારગૂ. ધમ્મન્તિ વુત્તપ્પકારમેવ ¶ ધમ્મં યો અનુપાલેતિ રક્ખતિ. ધિતિમાતિ સીલરક્ખનધિતિયા સમન્નાગતો. સચ્ચનિક્કમોતિ સચ્ચે સભાવભૂતે યથાવુત્તે સીલધમ્મે નિક્કમેન સમન્નાગતો.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને તાનિ પઞ્ચ ભિક્ખુસતાનિ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ.

તદા આચરિયો સારિપુત્તો અહોસિ, પણ્ડિતમાણવો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

કિમણ્ડકાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મલ્લિકં દેવિં આરબ્ભ કથેસિ. એકદિવસં કિર રઞ્ઞો તાય સદ્ધિં સિરિવિવાદો અહોસિ, ‘‘સયનકલહો’’તિપિ વદન્તિયેવ. રાજા કુજ્ઝિત્વા તસ્સા અત્થિભાવમ્પિ ન જાનાતિ. મલ્લિકા દેવીપિ ‘‘સત્થા રઞ્ઞો મયિ કુદ્ધભાવં ન જાનાતિ મઞ્ઞે’’તિ ચિન્તેસિ. સત્થાપિ ઞત્વા ‘‘ઇમેસં સમગ્ગભાવં કરિસ્સામી’’તિ પુબ્બણ્હસમયં નિવાસેત્વા પત્તચીવરમાદાય પઞ્ચભિક્ખુસતપરિવારો સાવત્થિં પવિસિત્વા રાજદ્વારં અગમાસિ. રાજા તથાગતસ્સ પત્તં ગહેત્વા નિવેસનં પવેસેત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદાપેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ દક્ખિણોદકં દત્વા યાગુખજ્જકં આહરિ. સત્થા પત્તં હત્થેન પિદહિત્વા ‘‘મહારાજ, કહં દેવી’’તિ આહ. ‘‘કિં, ભન્તે, તાય અત્તનો યસેન મત્તાયા’’તિ? ‘‘મહારાજ, સયમેવ યસં દત્વા માતુગામં ઉક્ખિપિત્વા તાય કતસ્સ અપરાધસ્સ અસહનં નામ ન યુત્ત’’ન્તિ. રાજા સત્થુ વચનં સુત્વા તં પક્કોસાપેસિ, સા સત્થારં ¶ પરિવિસિ. સત્થા ‘‘અઞ્ઞમઞ્ઞં સમગ્ગેહિ ભવિતું વટ્ટતી’’તિ સામગ્ગિરસવણ્ણં કથેત્વા પક્કામિ. તતો પટ્ઠાય ઉભો સમગ્ગવાસં વસિંસુ. ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, સત્થા એકવચનેનેવ ઉભો સમગ્ગે અકાસી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપાહં ¶ એતે એકવાદેનેવ સમગ્ગે અકાસિ’’ન્તિ વત્વા તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ અત્થધમ્માનુસાસકો અમચ્ચો અહોસિ. અથેકદિવસં રાજા વાતપાનં વિવરિત્વા રાજઙ્ગણં ઓલોકયમાનો અટ્ઠાસિ. તસ્મિં ખણે એકા પણ્ણિકધીતા અભિરૂપા પઠમવયે ઠિતા સુજાતા નામ બદરપચ્છિં સીસે કત્વા ‘‘બદરાનિ ગણ્હથ, બદરાનિ ગણ્હથા’’તિ વદમાના રાજઙ્ગણેન ગચ્છતિ. રાજા તસ્સા સદ્દં સુત્વા તાય પટિબદ્ધચિત્તો હુત્વા અસામિકભાવં ઞત્વા તં પક્કોસાપેત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેત્વા મહન્તં યસં અદાસિ. સા રઞ્ઞો પિયા અહોસિ મનાપા. અથેકદિવસં રાજા સુવણ્ણતટ્ટકે બદરાનિ ખાદન્તો નિસીદિ. તદા સુજાતા દેવી રાજાનં બદરાનિ ખાદન્તં દિસ્વા ‘‘મહારાજ, કિં નામ તુમ્હે ખાદથા’’તિ પુચ્છન્તી પઠમં ગાથમાહ –

‘‘કિમણ્ડકા ઇમે દેવ, નિક્ખિત્તા કંસમલ્લકે;

ઉપલોહિતકા વગ્ગૂ, તં મે અક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ.

તત્થ કિમણ્ડકાતિ કિંફલાનિ નામેતાનિ, પરિમણ્ડલવસેન પન અણ્ડકાતિ આહ. કંસમલ્લકેતિ સુવણ્ણતટ્ટકે. ઉપલોહિતકાતિ રત્તવણ્ણા. વગ્ગૂતિ ચોક્ખા નિમ્મલા.

રાજા કુજ્ઝિત્વા ‘‘બદરવાણિજકે પણ્ણિકગહપતિકસ્સ ધીતે અત્તનો કુલસન્તકાનિ બદરાનિપિ ન જાનાસી’’તિ વત્વા દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘યાનિ ¶ પુરે તુવં દેવિ, ભણ્ડુ નન્તકવાસિની;

ઉચ્છઙ્ગહત્થા પચિનાસિ, તસ્સા તે કોલિયં ફલં.

‘‘ઉડ્ડય્હતે ન રમતિ, ભોગા વિપ્પજહન્તિ તં;

તત્થેવિમં પટિનેથ, યત્થ કોલં પચિસ્સતી’’તિ.

તત્થ ભણ્ડૂતિ મુણ્ડસીસા હુત્વા. નન્તકવાસિનીતિ જિણ્ણપિલોતિકનિવત્થા. ઉચ્છઙ્ગહત્થા પચિનાસીતિ અટવિં પવિસિત્વા અઙ્કુસકેન સાખં ઓનામેત્વા ઓચિતોચિતં હત્થેન ગહેત્વા ઉચ્છઙ્ગે પક્ખિપનવસેન ઉચ્છઙ્ગહત્થા ¶ હુત્વા પચિનાસિ ઓચિનાસિ. તસ્સા તે કોલિયં ફલન્તિ તસ્સા તવ એવં પચિનન્તિયા ઓચિનન્તિયા યમહં ઇદાનિ ખાદામિ, ઇદં કોલિયં કુલદત્તિયં ફલન્તિ અત્થો.

ઉડ્ડય્હતે ¶ ન રમતીતિ અયં જમ્મી ઇમસ્મિં રાજકુલે વસમાના લોહકુમ્ભિયં પક્ખિત્તા વિય ડય્હતિ નાભિરમતિ. ભોગાતિ રાજભોગા ઇમં અલક્ખિકં વિપ્પજહન્તિ. યત્થ કોલં પચિસ્સતીતિ યત્થ ગન્ત્વા પુન બદરમેવ પચિનિત્વા વિક્કિણન્તી જીવિકં કપ્પેસ્સતિ, તત્થેવ નં નેથાતિ વદતિ.

બોધિસત્તો ‘‘ઠપેત્વા મં અઞ્ઞો ઇમે સમગ્ગે કાતું ન સક્ખિસ્સતી’’તિ રાજાનં સઞ્ઞાપેત્વા ‘‘ઇમિસ્સા અનિક્કડ્ઢનં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘હોન્તિ હેતે મહારાજ, ઇદ્ધિપ્પત્તાય નારિયા;

ખમ દેવ સુજાતાય, માસ્સા કુજ્ઝ રથેસભા’’તિ.

તસ્સત્થો – મહારાજ, એતે એવરૂપા પમાદદોસા યસં પત્તાય નારિયા હોન્તિયેવ, એતં એવરૂપે ઉચ્ચે ઠાને ઠપેત્વા ઇદાનિ ‘‘એત્તકસ્સ અપરાધસ્સ અસહનં નામ ન યુત્તં તુમ્હાકં, તસ્મા ખમ, દેવ, સુજાતાય, એતિસ્સા મા કુજ્ઝ રથેસભ રથજેટ્ઠકાતિ.

રાજા તસ્સ વચનેન દેવિયા તં અપરાધં સહિત્વા યથાઠાનેયેવ નં ઠપેસિ. તતો પટ્ઠાય ઉભો સમગ્ગવાસં વસિંસૂતિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા બારાણસિરાજા કોસલરાજા અહોસિ, સુજાતા મલ્લિકા, અમચ્ચો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

અચેતનં ¶ બ્રાહ્મણ અસ્સુણન્તન્તિ ઇદં સત્થા પરિનિબ્બાનમઞ્ચે નિપન્નો આનન્દત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ. સોહાયસ્મા ‘‘અજ્જ રત્તિયા પચ્ચૂસસમયે સત્થા પરિનિબ્બાયિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘અહઞ્ચમ્હિ સેક્ખો સકરણીયો, સત્થુ ચ મે પરિનિબ્બાનં ભવિસ્સતિ, પઞ્ચવીસતિ વસ્સાનિ સત્થુ કતં ¶ ઉપટ્ઠાનં નિપ્ફલં ભવિસ્સતી’’તિ સોકાભિભૂતો ઉય્યાનઓવરકે કપિસીસં આલમ્બિત્વા પરોદિ. સત્થા તં અપસ્સન્તો ‘‘કહં, ભિક્ખવે, આનન્દો’’તિ પુચ્છિત્વા ¶ તમત્થં સુત્વા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘કતપુઞ્ઞોસિ ત્વં, આનન્દ, પધાનમનુયુઞ્જ, ખિપ્પં હોહિસિ અનાસવો, મા ચિન્તયિ, ઇદાનિ તયા મમ કતં ઉપટ્ઠાનં કિંકારણા નિપ્ફલં ભવિસ્સતિ, યસ્સ તે પુબ્બે સરાગાદિકાલેપિ મમ કતં ઉપટ્ઠાનં નિપ્ફલં નાહોસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો બારાણસિતો અવિદૂરે પલાસરુક્ખદેવતા હુત્વા નિબ્બત્તિ. તદા બારાણસિવાસિનો મનુસ્સા દેવતામઙ્ગલિકા અહેસું નિચ્ચં બલિકરણાદીસુ પયુત્તા. અથેકો દુગ્ગતબ્રાહ્મણો ‘‘અહમ્પિ એકં દેવતં પટિજગ્ગિસ્સામી’’તિ એકસ્મિં ઉન્નતપ્પદેસે ઠિતસ્સ મહતો પલાસરુક્ખસ્સ મૂલં સમં નિત્તિણં કત્વા પરિક્ખિપિત્વા વાલુકં ઓકિરિત્વાવ સમ્મજ્જિત્વા રુક્ખે ગન્ધપઞ્ચઙ્ગુલિકાનિ દત્વા માલાગન્ધધૂમેહિ પૂજેત્વા દીપં જાલેત્વા ‘‘સુખં સયા’’તિ વત્વા રુક્ખં પદક્ખિણં કત્વા પક્કમતિ. દુતિયદિવસે પાતોવ ગન્ત્વા સુખસેય્યં પુચ્છતિ. અથેકદિવસં રુક્ખદેવતા ચિન્તેસિ ‘‘અયં બ્રાહ્મણો અતિવિય મં પટિજગ્ગતિ, ઇમં બ્રાહ્મણં વીમંસિત્વા યેન કારણેન મં પટિજગ્ગતિ, તં દસ્સામી’’તિ. સા તસ્મિં ખણે બ્રાહ્મણે આગન્ત્વા રુક્ખમૂલે સમ્મજ્જન્તે મહલ્લકબ્રાહ્મણવેસેન સમીપે ઠત્વા પઠમં ગાથમાહ –

‘‘અચેતનં ¶ બ્રાહ્મણ અસ્સુણન્તં, જાનો અજાનન્તમિમં પલાસં;

આરદ્ધવિરિયો ધુવં અપ્પમત્તો, સુખસેય્યં પુચ્છસિ કિસ્સ હેતૂ’’તિ.

તત્થ અસ્સુણન્તન્તિ અચેતનત્તાવ અસુણન્તં. જાનોતિ તુવં જાનમાનો હુત્વા ધુવં અપ્પમત્તોતિ નિચ્ચં અપ્પમત્તો.

તં સુત્વા બ્રાહ્મણો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘દૂરે સુતો ચેવ બ્રહા ચ રુક્ખો, દેસે ઠિતો ભૂતનિવાસરૂપો;

તસ્મા નમસ્સામિ ઇમં પલાસં, યે ચેત્થ ભૂતા તે ધનસ્સ હેતૂ’’તિ.

તત્થ ¶ દૂરે સુતોતિ બ્રાહ્મણ અયં રુક્ખો દૂરે સુતો વિસ્સુતો, ન આસન્નટ્ઠાનેયેવ પાકટો. બ્રહા ચાતિ મહન્તો ચ. દેસે ઠિતોતિ ઉન્નતે સમે ભૂમિપ્પદેસે ઠિતો. ભૂતનિવાસરૂપોતિ ¶ દેવતાનિવાસસભાવો, અદ્ધા એત્થ મહેસક્ખા દેવતા નિવુત્થા ભવિસ્સતિ. તે ધનસ્સ હેતૂતિ ઇમઞ્ચ રુક્ખં યે ચેત્થ નિવુત્થા ભૂતા, તે ધનસ્સ હેતુ નમસ્સામિ, ન નિક્કારણાતિ.

તં સુત્વા રુક્ખદેવતા બ્રાહ્મણસ્સ પસન્ના ‘‘અહં, બ્રાહ્મણ, ઇમસ્મિં રુક્ખે નિબ્બત્તદેવતા, મા ભાયિ, ધનં તે દસ્સામી’’તિ તં અસ્સાસેત્વા અત્તનો વિમાનદ્વારે મહન્તેન દેવતાનુભાવેન આકાસે ઠત્વા ઇતરા દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘સો તે કરિસ્સામિ યથાનુભાવં, કતઞ્ઞુતં બ્રાહ્મણ પેક્ખમાનો;

કથઞ્હિ આગમ્મ સતં સકાસે, મોઘાનિ તે અસ્સુ પરિફન્દિતાનિ.

‘‘યો તિન્દુકરુક્ખસ્સ પરો પિલક્ખો, પરિવારિતો પુબ્બયઞ્ઞો ઉળારો;

તસ્સેસ મૂલસ્મિં નિધિ નિખાતો, અદાયાદો ગચ્છ તં ઉદ્ધરાહી’’તિ.

તત્થ ¶ યથાનુભાવન્તિ યથાસત્તિ યથાબલં. કતઞ્ઞુતન્તિ તયા મય્હં કતગુણં જાનન્તો તં અત્તનિ વિજ્જમાનં કતઞ્ઞુતં પેક્ખમાનો. આગમ્માતિ આગન્ત્વા. સતં સકાસેતિ સપ્પુરિસાનં સન્તિકે. મોઘાનિ તે અસ્સુ પરિફન્દિતાનીતિ સુખસેય્યપુચ્છનવસેન વાચાફન્દિતાનિ સમ્મજ્જનાદિકરણેન કાયફન્દિતાનિ ચ તવ કથં અફલાનિ ભવિસ્સન્તિ.

યો તિન્દુકરુક્ખસ્સ પરો પિલક્ખોતિ યો એસ તિન્દુકરુક્ખસ્સ પરતો પિલક્ખરુક્ખો ઠિતોતિ વિમાનદ્વારે ઠિતાવ હત્થં પસારેત્વા દસ્સેતિ. પરિવારિતોતિઆદીસુ તસ્સ પિલક્ખરુક્ખસ્સ મૂલે એસ તં રુક્ખમૂલં પરિક્ખિપિત્વા નિહિતતાય પરિવારિતો, પુબ્બે યિટ્ઠયઞ્ઞવસેન પુરિમસામિકાનં ઉપ્પન્નતાય પુબ્બયઞ્ઞો, અનેકનિધિકુમ્ભિ ભાવેન મહન્તત્તા ¶ ઉળારો, ભૂમિં ખણિત્વા ઠપિતત્તા નિખાતો, ઇદાનિ દાયાદાનં અભાવતો અદાયાદો. ઇદં વુત્તં હોતિ – એસ તં રુક્ખમૂલં પરિક્ખિપિત્વા ગીવાય ગીવં પહરન્તીનં નિધિકુમ્ભીનં વસેન મહાનિધિ નિખાતો અસામિકો, ગચ્છ તં ઉદ્ધરિત્વા ગણ્હાતિ.

એવઞ્ચ પન વત્વા સા દેવતા ‘‘બ્રાહ્મણ, ત્વં એતં ઉદ્ધરિત્વા ગણ્હન્તો કિલમિસ્સસિ, ગચ્છ ત્વં, અહમેવ તં તવ ઘરં નેત્વા અસુકસ્મિં અસુકસ્મિઞ્ચ ઠાને નિદહિસ્સામિ, ત્વં એતં ધનં યાવજીવં પરિભુઞ્જન્તો દાનં દેહિ, સીલં રક્ખાહી’’તિ બ્રાહ્મણસ્સ ઓવાદં દત્વા તં ધનં અત્તનો આનુભાવેન તસ્સ ઘરે પતિટ્ઠાપેસિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા બ્રાહ્મણો આનન્દો અહોસિ, રુક્ખદેવતા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

અકરમ્હસ તે કિચ્ચન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દેવદત્તસ્સ અકતઞ્ઞુતં આરબ્ભ કથેસિ. ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ દેવદત્તો અકતઞ્ઞૂયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો હિમવન્તપદેસે રુક્ખકોટ્ટકસકુણો હુત્વા ¶ નિબ્બત્તિ. અથેકસ્સ સીહસ્સ મંસં ખાદન્તસ્સ અટ્ઠિ ગલે લગ્ગિ, ગલો ઉદ્ધુમાયિ, ગોચરં ગણ્હિતું ન સક્કોતિ, ખરા વેદના પવત્તતિ. અથ નં સો સકુણો ગોચરપ્પસુતો દિસ્વા સાખાય નિલીનો ‘‘કિં તે, સમ્મ, દુક્ખ’’ન્તિ પુચ્છિ. સો તમત્થં આચિક્ખિ. ‘‘અહં તે, સમ્મ, એતં અટ્ઠિં અપનેય્યં, ભયેન પન તે મુખં પવિસિતું ન વિસહામિ, ખાદેય્યાસિપિ મ’’ન્તિ. ‘‘મા ભાયિ, સમ્મ, નાહં તં ખાદામિ, જીવિતં મે દેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ તં વામપસ્સેન નિપજ્જાપેત્વા ‘‘કો જાનાતિ, કિમ્પેસ કરિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા યથા મુખં પિદહિતું ન સક્કોતિ, તથા તસ્સ અધરોટ્ઠે ચ ¶ ઉત્તરોટ્ઠે ચ દણ્ડકં ઠપેત્વા મુખં પવિસિત્વા અટ્ઠિકોટિં તુણ્ડેન પહરિ, અટ્ઠિ પતિત્વા ગતં. સો અટ્ઠિં પાતેત્વા સીહસ્સ મુખતો નિક્ખમન્તો દણ્ડકં તુણ્ડેન પહરિત્વા પાતેન્તોવ નિક્ખમિત્વા સાખગ્ગે નિલીયિ. સીહો નિરોગો હુત્વા એકદિવસં એકં વનમહિંસં વધિત્વા ખાદતિ. સકુણો ‘‘વીમંસિસ્સામિ ન’’ન્તિ તસ્સ ઉપરિભાગે સાખાય નિલીયિત્વા તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘અકરમ્હસ તે કિચ્ચં, યં બલં અહુવમ્હસે;

મિગરાજ નમો ત્યત્થુ, અપિ કિઞ્ચિ લભામસે’’તિ.

તત્થ અકરમ્હસ તે કિચ્ચન્તિ ભો, સીહ, મયમ્પિ તવ એકં કિચ્ચં અકરિમ્હ. યં બલં અહુવમ્હસેતિ યં અમ્હાકં બલં અહોસિ, તેન બલેન તતો કિઞ્ચિ અહાપેત્વા અકરિમ્હયેવ.

તં ¶ સુત્વા સીહો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘મમ લોહિતભક્ખસ્સ, નિચ્ચં લુદ્દાનિ કુબ્બતો;

દન્તન્તરગતો સન્તો, તં બહું યમ્પિ જીવસી’’તિ.

તં સુત્વા સકુણો ઇતરા દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘અકતઞ્ઞુમકત્તારં, કતસ્સ અપ્પટિકારકં;

યસ્મિં કતઞ્ઞુતા નત્થિ, નિરત્થા તસ્સ સેવના.

‘‘યસ્સ ¶ સમ્મુખચિણ્ણેન, મિત્તધમ્મો ન લબ્ભતિ;

અનુસૂયમનક્કોસં, સણિકં તમ્હા અપક્કમે’’ન્તિ.

તત્થ અકતઞ્ઞુન્તિ કતગુણં અજાનન્તં. અકત્તારન્તિ યંકિઞ્ચિ અકરોન્તં. સમ્મુખચિણ્ણેનાતિ સમ્મુખે કતેન ગુણેન. અનુસૂયમનક્કોસન્તિ તં પુગ્ગલં ન ઉસૂયન્તો ન અક્કોસન્તો સણિકં તમ્હા પાપપુગ્ગલા અપગચ્છેય્યાતિ. એવં વત્વા સો સકુણો પક્કામિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા સીહો દેવદત્તો અહોસિ, સકુણો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

સબ્બમિદં ¶ ચરિમં કતન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો છબ્બગ્ગિયે ભિક્ખૂ આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ વિનયે (પાચિ. ૬૪૬) વિત્થારતો આગતમેવ. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો – સત્થા છબ્બગ્ગિયે પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર તુમ્હે, ભિક્ખવે, નીચે આસને નિસીદિત્વા ઉચ્ચે આસને નિસિન્નસ્સ ધમ્મં દેસેથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘એવં, ભન્તે’’તિ વુત્તે તે ભિક્ખૂ ગરહિત્વા ‘‘અયુત્તં, ભિક્ખવે, તુમ્હાકં મમ ધમ્મે અગારવકરણં, પોરાણકપણ્ડિતા હિ નીચે આસને નિસીદિત્વા બાહિરકમન્તેપિ વાચેન્તે ગરહિંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો ચણ્ડાલકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો કુટુમ્બં સણ્ઠપેસિ. તસ્સ ભરિયા અમ્બદોહળિની હુત્વા તં આહ ‘‘સામિ, ઇચ્છામહં અમ્બં ખાદિતુ’’ન્તિ. ‘‘ભદ્દે, ઇમસ્મિં કાલે અમ્બં નત્થિ, અઞ્ઞં કિઞ્ચિ અમ્બિલફલં આહરિસ્સામી’’તિ. ‘‘સામિ, અમ્બફલં લભમાનાવ જીવિસ્સામિ, અલભમાનાય મે જીવિતં નત્થી’’તિ. સો તસ્સા પટિબદ્ધચિત્તો ¶ ‘‘કહં નુ ખો અમ્બફલં લભિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. તેન ખો પન સમયેન બારાણસિરઞ્ઞો ઉય્યાને અમ્બો ધુવફલો હોતિ. સો ‘‘તતો અમ્બપક્કં આહરિત્વા ઇમિસ્સા દોહળં પટિપ્પસ્સમ્ભેસ્સામી’’તિ રત્તિભાગે ઉય્યાનં ગન્ત્વા અમ્બં અભિરુહિત્વા નિલીનો સાખાય સાખં અમ્બં ઓલોકેન્તો વિચરિ. તસ્સ તથા કરોન્તસ્સેવ રત્તિ વિભાયિ. સો ચિન્તેસિ ‘‘સચે ઇદાનિ ઓતરિત્વા ગમિસ્સામિ, દિસ્વા મં ‘ચોરો’તિ ગણ્હિસ્સન્તિ, રત્તિભાગે ગમિસ્સામી’’તિ. અથેકં વિટપં અભિરુહિત્વા નિલીનો અચ્છિ.

તદા બારાણસિરાજા ‘‘પુરોહિતસ્સ સન્તિકે મન્તે ઉગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ ઉય્યાનં પવિસિત્વા અમ્બરુક્ખમૂલે ઉચ્ચે આસને નિસીદિત્વા આચરિયં નીચે આસને નિસીદાપેત્વા મન્તે ઉગ્ગણ્હિ. બોધિસત્તો ઉપરિ નિલીનો ચિન્તેસિ – ‘‘યાવ અધમ્મિકો અયં રાજા, યો ઉચ્ચાસને નિસીદિત્વા મન્તે ઉગ્ગણ્હાતિ. અયં બ્રાહ્મણોપિ અધમ્મિકો, યો નીચાસને નિસીદિત્વા મન્તે વાચેતિ. અહમ્પિ અધમ્મિકો, યો માતુગામસ્સ વસં ગન્ત્વા મમ જીવિતં અગણેત્વા અમ્બં આહરામી’’તિ. સો રુક્ખતો ઓતરન્તો એકં ¶ ઓલમ્બનસાખં ગહેત્વા તેસં ઉભિન્નમ્પિ અન્તરે પતિટ્ઠાય ‘‘મહારાજ, અહં નટ્ઠો, ત્વં મૂળ્હો, પુરોહિતો મતો’’તિ આહ. સો રઞ્ઞા ‘‘કિંકારણા’’તિ પુટ્ઠો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘સબ્બમિદં ચરિમં કતં, ઉભો ધમ્મં ન પસ્સરે;

ઉભો પકતિયા ચુતા, યો ચાયં મન્તેજ્ઝાપેતિ;

તત્થ સબ્બમિદં ચરિમં કતન્તિ યં અમ્હેહિ તીહિ જનેહિ કતં, સબ્બં ઇદં કિચ્ચં લામકં નિમ્મરિયાદં અધમ્મિકં. એવં અત્તનો ચોરભાવં તેસઞ્ચ મન્તેસુ અગારવં ગરહિત્વા પુન ઇતરે દ્વેયેવ ગરહન્તો ‘‘ઉભો ¶ ધમ્મં ન પસ્સરે’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઉભોતિ ઇમે દ્વેપિ જના ગરુકારારહં પોરાણકધમ્મં ન પસ્સન્તિ, તતો ધમ્મપકતિતો ચુતા. ધમ્મો હિ પઠમુપ્પત્તિવસેન પકતિ નામ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘ધમ્મો ¶ હવે પાતુરહોસિ પુબ્બે;

પચ્છા અધમ્મો ઉદપાદિ લોકે’’તિ. (જા. ૧.૧૧.૨૮);

યો ચાયન્તિ યો ચ અયં નીચાસને નિસીદિત્વા મન્તે અજ્ઝાપેતિ, યો ચ ઉચ્ચે આસને નિસીદિત્વા અધીયતીતિ.

તં સુત્વા બ્રાહ્મણો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘સાલીનં ઓદનં ભુઞ્જે, સુચિં મંસૂપસેચનં;

તસ્મા એતં ન સેવામિ, ધમ્મં ઇસીહિ સેવિત’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – અહઞ્હિ ભો ઇમસ્સ રઞ્ઞો સન્તકં સાલીનં ઓદનં સુચિં પણ્ડરં નાનપ્પકારાય મંસવિકતિયા સિત્તં મંસૂપસેચનં ભુઞ્જામિ, તસ્મા ઉદરે બદ્ધો હુત્વા એતં એસિતગુણેહિ ઇસીહિ સેવિતં ધમ્મં ન સેવામીતિ.

તં સુત્વા ઇતરો દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘પરિબ્બજ મહા લોકો, પચન્તઞ્ઞેપિ પાણિનો;

મા તં અધમ્મો આચરિતો, અસ્મા કુમ્ભમિવાભિદા.

‘‘ધિરત્થુ ¶ તં યસલાભં, ધનલાભઞ્ચ બ્રાહ્મણ;

યા વુત્તિ વિનિપાતેન, અધમ્મચરણેન વા’’તિ.

તત્થ પરિબ્બજાતિ ઇતો અઞ્ઞત્થ ગચ્છ. મહાતિ અયં લોકો નામ મહા. પચન્તઞ્ઞેપિ પાણિનોતિ ઇમસ્મિં જમ્બુદીપે અઞ્ઞેપિ પાણિનો પચન્તિ, નાયમેવેકો રાજા. અસ્મા કુમ્ભમિવાભિદાતિ પાસાણો ઘટં વિય. ઇદં વુત્તં હોતિ – યં ત્વં અઞ્ઞત્થ અગન્ત્વા ઇધ વસન્તો અધમ્મં આચરસિ, સો અધમ્મો એવં આચરિતો પાસાણો ઘટં વિય મા તં ભિન્દિ.

‘‘ધિરત્થૂ’’તિ ગાથાય અયં સઙ્ખેપત્થો – બ્રાહ્મણ યો એસ એવં તવ યસલાભો ચ ધનલાભો ચ ધિરત્થુ, તં ગરહામ મયં. કસ્મા? યસ્મા અયં તયા ¶ લદ્ધલાભો આયતિં અપાયેસુ ¶ વિનિપાતનહેતુના સમ્પતિ ચ અધમ્મચરણેન જીવિતવુત્તિ નામ હોતિ, યા ચેસા વુત્તિ ઇમિના આયતિં વિનિપાતેન ઇધ અધમ્મચરણેન વા નિપ્પજ્જતિ, કિં તાય, તેન તં એવં વદામીતિ.

અથસ્સ ધમ્મકથાય રાજા પસીદિત્વા ‘‘ભો, પુરિસ, કિંજાતિકોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ચણ્ડાલો અહં, દેવા’’તિ. ભો ‘‘સચે ત્વં જાતિસમ્પન્નો અભવિસ્સ, રજ્જં તે અહં અદસ્સં, ઇતો પટ્ઠાય પન અહં દિવા રાજા ભવિસ્સામિ, ત્વં રત્તિં રાજા હોહી’’તિ અત્તનો કણ્ઠે પિળન્ધનં પુપ્ફદામં તસ્સ ગીવાયં પિળન્ધાપેત્વા તં નગરગુત્તિકં અકાસિ. અયં નગરગુત્તિકાનં કણ્ઠે રત્તપુપ્ફદામપિળન્ધનવંસો. તતો પટ્ઠાય પન રાજા તસ્સોવાદે ઠત્વા આચરિયે ગારવં કરિત્વા નીચે આસને નિસિન્નો મન્તે ઉગ્ગણ્હીતિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, ચણ્ડાલપુત્તો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

સસમુદ્દપરિયાયન્તિ ¶ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. સો હિ સાવત્થિયં પિણ્ડાય ચરન્તો એકં અભિરૂપં અલઙ્કતપટિયત્તં ઇત્થિં દિસ્વા ઉક્કણ્ઠિતો સાસને નાભિરમિ. અથ ભિક્ખૂ ભગવતો આરોચેસું. સો ભગવતા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ પુટ્ઠો ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ વત્વા ‘‘કો તં ઉક્કણ્ઠાપેસી’’તિ વુત્તે તમત્થં આરોચેસિ. સત્થા ‘‘કસ્મા ત્વં એવરૂપે નિય્યાનિકસાસને પબ્બજિત્વા ઉક્કણ્ઠિતોસિ, પુબ્બે પણ્ડિતા પુરોહિતટ્ઠાનં લભન્તાપિ તં પટિક્ખિપિત્વા પબ્બજિંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો પુરોહિતસ્સ બ્રાહ્મણિયા કુચ્છિમ્હિ પટિસન્ધિં ગણ્હિત્વા ¶ રઞ્ઞો પુત્તેન સદ્ધિં એકદિવસે વિજાયિ. રાજા ‘‘અત્થિ નુ ખો કોચિ મે પુત્તેન સદ્ધિં એકદિવસે જાતો’’તિ અમચ્ચે પુચ્છિ. ‘‘અત્થિ, મહારાજ, પુરોહિતસ્સ પુત્તો’’તિ. રાજા તં આહરાપેત્વા ધાતીનં દત્વા પુત્તેન સદ્ધિં એકતોવ પટિજગ્ગાપેસિ. ઉભિન્નં આભરણાનિ ચેવ પાનભોજનાદીનિ ચ એકસદિસાનેવ અહેસું. તે વયપ્પત્તા ¶ એકતોવ તક્કસિલં ગન્ત્વા સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા આગમંસુ. રાજા પુત્તસ્સ ઓપરજ્જં અદાસિ, મહાયસો અહોસિ. તતો પટ્ઠાય બોધિસત્તો રાજપુત્તેન સદ્ધિં એકતોવ ખાદતિ પિવતિ સયતિ, અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસ્સાસો થિરો અહોસિ.

અપરભાગે રાજપુત્તો પિતુ અચ્ચયેન રજ્જે પતિટ્ઠાય મહાસમ્પત્તિં અનુભવિ. બોધિસત્તો ચિન્તેસિ ‘‘મય્હં સહાયો રજ્જમનુસાસતિ, સલ્લક્ખિતક્ખણેયેવ ખો પન મય્હં પુરોહિતટ્ઠાનં દસ્સતિ, કિં મે ઘરાવાસેન, પબ્બજિત્વા વિવેકમનુબ્રૂહેસ્સામી’’તિ? સો માતાપિતરો વન્દિત્વા પબ્બજ્જં અનુજાનાપેત્વા મહાસમ્પત્તિં છડ્ડેત્વા એકકોવ નિક્ખમિત્વા હિમવન્તં પવિસિત્વા મનોરમે ભૂમિભાગે પણ્ણસાલં માપેત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અભિઞ્ઞા ચ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા ઝાનકીળં કીળન્તો વિહાસિ. તદા રાજા તં અનુસ્સરિત્વા ‘‘મય્હં સહાયો ન પઞ્ઞાયતિ, કહં સો’’તિ પુચ્છિ. અમચ્ચા તસ્સ પબ્બજિતભાવં આરોચેત્વા ‘‘રમણીયે કિર વનસણ્ડે વસતી’’તિ આહંસુ. રાજા તસ્સ વસનોકાસં ¶ પુચ્છિત્વા સેય્યં નામ અમચ્ચં ‘‘ગચ્છ સહાયં મે ગહેત્વા એહિ, પુરોહિતટ્ઠાનમસ્સ દસ્સામી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા બારાણસિતો નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન પચ્ચન્તગામં પત્વા તત્થ ખન્ધાવારં ઠપેત્વા વનચરકેહિ સદ્ધિં બોધિસત્તસ્સ વસનોકાસં ગન્ત્વા બોધિસત્તં પણ્ણસાલદ્વારે સુવણ્ણપટિમં વિય નિસિન્નં દિસ્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિત્વા કતપટિસન્થારો ‘‘ભન્તે, રાજા તુય્હં પુરોહિતટ્ઠાનં દાતુકામો, આગમનં ¶ તે ઇચ્છતી’’તિ આહ.

બોધિસત્તો ‘‘તિટ્ઠતુ પુરોહિતટ્ઠાનં, અહં સકલં કાસિકોસલજમ્બુદીપરજ્જં ચક્કવત્તિસિરિમેવ વા લભન્તોપિ ન ગચ્છિસ્સામિ, ન હિ પણ્ડિતા સકિં જહિતકિલેસે પુન ગણ્હન્તિ, સકિં જહિતઞ્હિ નિટ્ઠુભખેળસદિસં હોતી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘સસમુદ્દપરિયાયં, મહિં સાગરકુણ્ડલં;

ન ઇચ્છે સહ નિન્દાય, એવં સેય્ય વિજાનહિ.

‘‘ધિરત્થુ તં યસલાભં, ધનલાભઞ્ચ બ્રાહ્મણ;

યા વુત્તિ વિનિપાતેન, અધમ્મચરણેન વા.

‘‘અપિ ચે પત્તમાદાય, અનગારો પરિબ્બજે;

સાયેવ જીવિકા સેય્યો, યા ચાધમ્મેન એસના.

‘‘અપિ ¶ ચે પત્તમાદાય, અનગારો પરિબ્બજે;

અઞ્ઞં અહિંસયં લોકે, અપિ રજ્જેન તં વર’’ન્તિ.

તત્થ સસમુદ્દપરિયાયન્તિ પરિયાયો વુચ્ચતિ પરિવારો, સમુદ્દં પરિવારેત્વા ઠિતેન ચક્કવાળપબ્બતેન સદ્ધિં, સમુદ્દસઙ્ખાતેન વા પરિવારેન સદ્ધિન્તિ અત્થો. સાગરકુણ્ડલન્તિ સાગરમજ્ઝે દીપવસેન ઠિતત્તા તસ્સ કુણ્ડલભૂતન્તિ અત્થો. નિન્દાયાતિ ઝાનસુખસમ્પન્નં પબ્બજ્જં છડ્ડેત્વા ઇસ્સરિયં ગણ્હીતિ ઇમાય નિન્દાય. સેય્યાતિ તં નામેનાલપતિ. વિજાનહીતિ ધમ્મં વિજાનાહિ. યા વુત્તિ વિનિપાતેનાતિ યા પુરોહિતટ્ઠાનવસેન લદ્ધા યસલાભધનલાભવુત્તિ ઝાનસુખતો અત્તવિનિપાતનસઙ્ખાતેન વિનિપાતેન ઇતો ગન્ત્વા ઇસ્સરિયમદમત્તસ્સ અધમ્મચરણેન વા હોતિ, તં વુત્તિં ધિરત્થુ.

પત્તમાદાયાતિ ¶ ભિક્ખાભાજનં ગહેત્વા. અનગારોતિ અપિ અહં અગારવિરહિતો પરકુલેસુ ચરેય્યં. સાયેવ જીવિકાતિ સા એવ મે જીવિકા સેય્યો વરતરા. યા ચાધમ્મેન એસનાતિ યા ચ અધમ્મેન એસના. ઇદં વુત્તં હોતિ – યા અધમ્મેન એસના, તતો એસાવ જીવિકા સુન્દરતરાતિ. અહિંસયન્તિ અવિહેઠેન્તો. અપિ રજ્જેનાતિ એવં પરં અવિહેઠેન્તો કપાલહત્થસ્સ મમ જીવિકકપ્પનં રજ્જેનાપિ વરં ઉત્તમન્તિ.

ઇતિ સો પુનપ્પુનં યાચન્તમ્પિ તં પટિક્ખિપિ. સેય્યોપિ તસ્સ મનં અલભિત્વા તં વન્દિત્વા ગન્ત્વા તસ્સ અનાગમનભાવં રઞ્ઞો આરોચેસિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, અપરેપિ બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ સચ્છિકરિંસુ.

તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, સેય્યો સારિપુત્તો, પુરોહિતપુત્તો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

ઉટ્ઠેહિ ¶ ચોરાતિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો આયસ્મન્તં મહામોગ્ગલ્લાનં આરબ્ભ કથેસિ. થેરે કિર રાજગહં ઉપનિસ્સાય અરઞ્ઞકુટિકાય વિહરન્તે એકો ચોરો નગરદ્વારગામે એકસ્મિં ગેહે સન્ધિં છિન્દિત્વા હત્થસારં આદાય પલાયિત્વા થેરસ્સ કુટિપરિવેણં પવિસિત્વા ‘‘ઇધ મય્હં આરક્ખો ભવિસ્સતી’’તિ થેરસ્સ પણ્ણસાલાય પમુખે નિપજ્જિ. થેરો તસ્સ પમુખે સયિતભાવં ઞત્વા તસ્મિં આસઙ્કં કત્વા ‘‘ચોરસંસગ્ગો નામ ન વટ્ટતી’’તિ નિક્ખમિત્વા ‘‘મા ઇધ સયી’’તિ નીહરિ. સો ચોરો તતો નિક્ખમિત્વા પદં મોહેત્વા ¶ પલાયિ. મનુસ્સા ઉક્કં આદાય ચોરસ્સ પદાનુસારેન તત્થ આગન્ત્વા તસ્સ આગતટ્ઠાનઠિતટ્ઠાનનિસિન્નટ્ઠાનસયિતટ્ઠાનાદીનિ દિસ્વા ‘‘ચોરો ઇતો આગતો, ઇધ ઠિતો, ઇધ નિસિન્નો, ઇમિના ઠાનેન અપગતો, ન દિટ્ઠો નો’’તિ ઇતો ચિતો ચ પક્ખન્દિત્વા અદિસ્વાવ પટિગતા. પુનદિવસે થેરો પુબ્બણ્હસમયં રાજગહે પિણ્ડાય ચરિત્વા પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો વેળુવનં ગન્ત્વા તં પવત્તિં સત્થુ આરોચેસિ. સત્થા ‘‘ન ખો, મોગ્ગલ્લાન, ત્વઞ્ઞેવ આસઙ્કિતબ્બયુત્તકં આસઙ્કિ, પોરાણકપણ્ડિતાપિ આસઙ્કિંસૂ’’તિ વત્વા થેરેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો નગરસ્સ સુસાનવને નિમ્બરુક્ખદેવતા હુત્વા નિબ્બત્તિ. અથેકદિવસં નગરદ્વારગામે કતકમ્મચોરો તં સુસાનવનં પાવિસિ. તદા ચ પન તત્થ નિમ્બો ચ અસ્સત્થો ચાતિ દ્વે જેટ્ઠકરુક્ખા. ચોરો નિમ્બરુક્ખમૂલે ભણ્ડિકં ઠપેત્વા નિપજ્જિ. તસ્મિં પન કાલે ચોરે ગહેત્વા નિમ્બસૂલે ઉત્તાસેન્તિ. અથ સા દેવતા ચિન્તેસિ ‘‘સચે મનુસ્સા આગન્ત્વા ઇમં ચોરં ગણ્હિસ્સન્તિ, ઇમસ્સેવ નિમ્બરુક્ખસ્સ સાખં છિન્દિત્વા સૂલં કત્વા એતં ઉત્તાસેસ્સન્તિ, એવં સન્તે રુક્ખો નસ્સિસ્સતિ, હન્દ નં ઇતો નીહરિસ્સામી’’તિ. સા તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તી પઠમં ગાથમાહ –

‘‘ઉટ્ઠેહિ ચોર કિં સેસિ, કો અત્થો સુપનેન તે;

મા તં ગહેસું રાજાનો, ગામે કિબ્બિસકારક’’ન્તિ.

તત્થ ¶ રાજાનોતિ રાજપુરિસે સન્ધાય વુત્તં. કિબ્બિસકારકન્તિ દારુણસાહસિકચોરકમ્મકારકં.

ઇતિ નં વત્વા ‘‘યાવ તં રાજપુરિસા ન ગણ્હન્તિ, તાવ અઞ્ઞત્થ ગચ્છા’’તિ ભાયાપેત્વા પલાપેસિ. તસ્મિં પલાતે અસ્સત્થદેવતા દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘યં નુ ચોરં ગહેસ્સન્તિ, ગામે કિબ્બિસકારકં;

કિં તત્થ પુચિમન્દસ્સ, વને જાતસ્સ તિટ્ઠતો’’તિ.

તત્થ ¶ વને જાતસ્સ તિટ્ઠતોતિ નિમ્બો વને જાતો ચેવ ઠિતો ચ. દેવતા પન તત્થ નિબ્બત્તત્તા રુક્ખસમુદાચારેનેવ સમુદાચરિ.

તં સુત્વા નિમ્બદેવતા તતિયં ગાથમાહ –

‘‘ન ત્વં અસ્સત્થ જાનાસિ, મમ ચોરસ્સ ચન્તરં;

ચોરં ગહેત્વા રાજાનો, ગામે કિબ્બિસકારકં;

અપ્પેન્તિ નિમ્બસૂલસ્મિં, તસ્મિં મે સઙ્કતે મનો’’તિ.

તત્થ ¶ અસ્સત્થાતિ પુરિમનયેનેવ તસ્મિં નિબ્બત્તદેવતં સમુદાચરતિ. મમ ચોરસ્સ ચન્તરન્તિ મમ ચ ચોરસ્સ ચ એકતો અવસનકારણં. અપ્પેન્તિ નિમ્બસૂલસ્મિન્તિ ઇમસ્મિં કાલે રાજાનો ચોરં નિમ્બસૂલે આવુણન્તિ. તસ્મિં મે સઙ્કતે મનોતિ તસ્મિં કારણે મમ ચિત્તં સઙ્કતિ. સચે હિ ઇમં સૂલે આવુણિસ્સન્તિ, વિમાનં મે નસ્સિસ્સતિ, અથ સાખાય ઓલમ્બેસ્સન્તિ, વિમાને મે કુણપગન્ધો ભવિસ્સતિ, તેનાહં એતં પલાપેસિન્તિ અત્થો.

એવં તાસં દેવતાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં સલ્લપન્તાનઞ્ઞેવ ભણ્ડસામિકા ઉક્કાહત્થા પદાનુસારેન આગન્ત્વા ચોરસ્સ સયિતટ્ઠાનં દિસ્વા ‘‘અમ્ભો ઇદાનેવ ચોરો ઉટ્ઠાય પલાતો, ન લદ્ધો નો ચોરો, સચે લભિસ્સામ, ઇમસ્સેવ નં નિમ્બસ્સ સૂલે વા આવુણિત્વા સાખાય વા ઓલમ્બેત્વા ગમિસ્સામા’’તિ વત્વા ઇતો ચિતો ચ પક્ખન્દિત્વા ચોરં અદિસ્વાવ ગતા.

તેસં વચનં સુત્વા અસ્સત્થદેવતા ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘સઙ્કેય્ય ¶ સઙ્કિતબ્બાનિ, રક્ખેય્યાનાગતં ભયં;

અનાગતભયા ધીરો, ઉભો લોકે અવેક્ખતી’’તિ.

તત્થ રક્ખેય્યાનાગતં ભયન્તિ દ્વે અનાગતભયાનિ દિટ્ઠધમ્મિકઞ્ચેવ સમ્પરાયિકઞ્ચાતિ. તેસુ પાપમિત્તે પરિવજ્જેન્તો દિટ્ઠધમ્મિકં રક્ખતિ, તીણિ દુચ્ચરિતાનિ પરિવજ્જેન્તો સમ્પરાયિકં રક્ખતિ. અનાગતભયાતિ અનાગતભયહેતુતં ભયં ભાયમાનો ધીરો પણ્ડિતો પુરિસો પાપમિત્તસંસગ્ગં ન કરોતિ, તીહિપિ દ્વારેહિ દુચ્ચરિતં ન ચરતિ. ઉભો લોકેતિ ¶ એવં ભાયન્તો હેસ ઇધલોકપરલોકસઙ્ખાતે ઉભો લોકે અવેક્ખતિ ઓલોકેતિ, ઓલોકયમાનો ઇધલોકભયેન પાપમિત્તે વિવજ્જેતિ, પરલોકભયેન પાપં ન કરોતીતિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા અસ્સત્થદેવતા આનન્દો અહોસિ, નિમ્બદેવતા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

[૩૧૨] ૨. કસ્સપમન્દિયજાતકવણ્ણના

અપિ ¶ કસ્સપ મન્દિયાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં મહલ્લકભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. સાવત્થિયં કિરેકો કુલપુત્તો કામેસુ આદીનવં દિસ્વા સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા કમ્મટ્ઠાને અનુયુત્તો ન ચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તસ્સ અપરભાગે માતા કાલમકાસિ. સો માતુ અચ્ચયેન પિતરઞ્ચ કનિટ્ઠભાતરઞ્ચ પબ્બાજેત્વા જેતવને વસિત્વા વસ્સૂપનાયિકસમયે ચીવરપચ્ચયસ્સ સુલભતં સુત્વા એકં ગામકાવાસં ગન્ત્વા તયોપિ તત્થેવ વસ્સં ઉપગન્ત્વા વુત્થવસ્સા જેતવનમેવ આગમંસુ. દહરભિક્ખુ જેતવનસ્સ આસન્નટ્ઠાને ‘‘સામણેર ત્વં થેરં વિસ્સામેત્વા આનેય્યાસિ, અહં પુરેતરં ગન્ત્વા પરિવેણં પટિજગ્ગિસ્સામી’’તિ જેતવનં પાવિસિ. મહલ્લકત્થેરો સણિકં આગચ્છતિ. સામણેરો પુનપ્પુનં સીસેન ઉપ્પીળેન્તો વિય ‘‘ગચ્છ, ભન્તે, ગચ્છ, ભન્તે’’તિ તં બલક્કારેન નેતિ. થેરો ‘‘ત્વં મં અત્તનો વસં આનેસી’’તિ પુન નિવત્તિત્વા કોટિતો પટ્ઠાય આગચ્છતિ. તેસં એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં કલહં કરોન્તાનઞ્ઞેવ સૂરિયો અત્થઙ્ગતો, અન્ધકારો જાતો.

ઇતરોપિ પરિવેણં સમ્મજ્જિત્વા ઉદકં ઉપટ્ઠપેત્વા તેસં આગમનં અપસ્સન્તો ઉક્કં ગહેત્વા ¶ પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા તે આગચ્છન્તે દિસ્વા ‘‘કિં ચિરાયિત્થા’’તિ પુચ્છિ. મહલ્લકો તં કારણં કથેસિ. સો તે દ્વેપિ વિસ્સામેત્વા સણિકં આનેસિ. તં દિવસં બુદ્ધુપટ્ઠાનસ્સ ઓકાસં ન લભિ. અથ નં દુતિયદિવસે બુદ્ધુપટ્ઠાનં આગન્ત્વા વન્દિત્વા નિસિન્નં સત્થા ‘‘કદા આગતોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘હિય્યો, ભન્તે’’તિ. ‘‘હિય્યો આગન્ત્વા અજ્જ બુદ્ધુપટ્ઠાનં ¶ કરોસી’’તિ? સો ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ વત્વા તં કારણં આચિક્ખિ. સત્થા મહલ્લકં ગરહિત્વા ‘‘ન એસ ઇદાનેવ એવરૂપં કમ્મં કરોતિ, પુબ્બેપિ અકાસિ. ઇદાનિ પન તેન ત્વં કિલમિતો, પુબ્બેપિ પણ્ડિતે કિલમેસી’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો કાસિનિગમે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્સ વયપ્પત્તકાલે ¶ માતા કાલમકાસિ. સો માતુ સરીરકિચ્ચં કત્વા માસદ્ધમાસચ્ચયેન ઘરે વિજ્જમાનં ધનં દાનં દત્વા પિતરઞ્ચ કનિટ્ઠભાતરઞ્ચ ગહેત્વા હિમવન્તપદેસે દેવદત્તિયં વક્કલં ગહેત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ઉઞ્છાચરિયાય વનમૂલફલાફલેહિ યાપેન્તો રમણીયે વનસણ્ડે વસિ. હિમવન્તે પન વસ્સકાલે અચ્છિન્નધારે દેવે વસ્સન્તે ન સક્કા હોતિ કન્દમૂલં ખણિતું, ફલાનિ ચ પણ્ણાનિ ચ પતન્તિ. તાપસા યેભુય્યેન હિમવન્તતો નિક્ખમિત્વા મનુસ્સપથે વસન્તિ. તદા બોધિસત્તો પિતરઞ્ચ કનિટ્ઠભાતરઞ્ચ ગહેત્વા મનુસ્સપથે વસિત્વા પુન હિમવન્તે પુપ્ફિતફલિતે તે ઉભોપિ ગહેત્વા હિમવન્તે અત્તનો અસ્સમપદં આગચ્છન્તો અસ્સમસ્સાવિદૂરે સૂરિયે અત્થઙ્ગતે ‘‘તુમ્હે સણિકં આગચ્છેય્યાથ, અહં પુરતો ગન્ત્વા અસ્સમં પટિજગ્ગિસ્સામી’’તિ વત્વા તે ઓહાય ગતો. ખુદ્દકતાપસો પિતરા સદ્ધિં સણિકં ગચ્છન્તો તં કટિપ્પદેસે સીસેન ઉપ્પીળેન્તો વિય ગચ્છ ગચ્છાતિ તં બલક્કારેન નેતિ. મહલ્લકો ‘‘ત્વં મં અત્તનો રુચિયા આનેસી’’તિ પટિનિવત્તિત્વા કોટિતો પટ્ઠાય આગચ્છતિ. એવં તેસં કલહં કરોન્તાનઞ્ઞેવ અન્ધકારો અહોસિ.

બોધિસત્તોપિ પણ્ણસાલં સમ્મજ્જિત્વા ઉદકં ઉપટ્ઠપેત્વા ઉક્કમાદાય પટિપથં આગચ્છન્તો તે દિસ્વા ‘‘એત્તકં કાલં કિં કરિત્થા’’તિ આહ. ખુદ્દકતાપસો પિતરા કતકારણં કથેસિ. બોધિસત્તો ઉભોપિ તે સણિકં નેત્વા પરિક્ખારં પટિસામેત્વા પિતરં ન્હાપેત્વા પાદધોવનપિટ્ઠિસમ્બાહનાદીનિ કત્વા અઙ્ગારકપલ્લં ઉપટ્ઠપેત્વા પટિપ્પસ્સદ્ધકિલમથં પિતરં ઉપનિસીદિત્વા ‘‘તાત, તરુણદારકા નામ મત્તિકાભાજનસદિસા મુહુત્તનેવ ભિજ્જન્તિ ¶ , સકિં ભિન્નકાલતો પટ્ઠાય પુન ન સક્કા હોન્તિ ઘટેતું, તે અક્કોસન્તાપિ પરિભાસન્તાપિ મહલ્લકેહિ અધિવાસેતબ્બા’’તિ વત્વા પિતરં ઓવદન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અપિ ¶ ¶ કસ્સપ મન્દિયા, યુવા સપતિ હન્તિ વા;

સબ્બં તં ખમતે ધીરો, પણ્ડિતો તં તિતિક્ખતિ.

‘‘સચેપિ સન્તો વિવદન્તિ, ખિપ્પં સન્તીયરે પુન;

બાલા પત્તાવ ભિજ્જન્તિ, ન તે સમથમજ્ઝગૂ.

‘‘એતે ભિય્યો સમાયન્તિ, સન્ધિ તેસં ન જીરતિ;

યો ચાધિપન્નં જાનાતિ, યો ચ જાનાતિ દેસનં.

‘‘એસો હિ ઉત્તરિતરો, ભારવહો ધુરદ્ધરો;

યો પરેસાધિપન્નાનં, સયં સન્ધાતુમરહતી’’તિ.

તત્થ કસ્સપાતિ પિતરં નામેનાલપતિ. મન્દિયાતિ મન્દીભાવેન તરુણતાય. યુવા સપતિ હન્તિ વાતિ તરુણદારકો અક્કોસતિપિ પહરતિપિ. ધીરોતિ ધિક્કતપાપો, ધી વા વુચ્ચતિ પઞ્ઞા, તાય સમન્નાગતોતિપિ અત્થો. ઇતરં પન ઇમસ્સેવ વેવચનં. ઉભયેનાપિ સબ્બં તં બાલદારકેહિ કતં અપરાધં મહલ્લકો ધીરો પણ્ડિતો સહતિ તિતિક્ખતીતિ દસ્સેતિ.

સન્ધીયરેતિ પુન મિત્તભાવેન સન્ધીયન્તિ ઘટીયન્તિ. બાલા પત્તાવાતિ બાલકા પન મત્તિકાપત્તાવ ભિજ્જન્તિ. ન તે સમથમજ્ઝગૂતિ તે બાલકા અપ્પમત્તકમ્પિ વિવાદં કત્વા વેરૂપસમનં ન વિન્દન્તિ નાધિગચ્છન્તિ. એતે ભિય્યોતિ એતે દ્વે જના ભિન્નાપિ પુન સમાગચ્છન્તિ. સન્ધીતિ મિત્તસન્ધિ. તેસન્તિ તેસઞ્ઞેવ દ્વિન્નં સન્ધિ ન જીરતિ. યો ચાધિપન્નન્તિ યો ચ અત્તના અધિપન્નં અતિક્કન્તં અઞ્ઞસ્મિં કતદોસં જાનાતિ. દેસનન્તિ યો ચ તેન અત્તનો દોસં જાનન્તેન દેસિતં અચ્ચયદેસનં પટિગ્ગણ્હિતું જાનાતિ.

યો પરેસાધિપન્નાનન્તિ યો પરેસં અધિપન્નાનં દોસેન અભિભૂતાનં અપરાધકારકાનં. સયં સન્ધાતુમરહતીતિ તેસુ અખમાપેન્તેસુપિ ‘‘એહિ, ભદ્રમુખ, ઉદ્દેસં ગણ્હ, અટ્ઠકથં સુણ, ભાવનમનુયુઞ્જ, કસ્મા પરિબાહિરો હોસી’’તિ એવં સયં સન્ધાતું અરહતિ મિત્તભાવં ઘટેતિ, એસો એવરૂપો મેત્તાવિહારી ઉત્તરિતરો મિત્તભારસ્સ મિત્તધુરસ્સ ચ વહનતો ‘‘ભારવહો’’તિ ‘‘ધુરદ્ધરો’’તિ ચ સઙ્ખં ગચ્છતીતિ.

એવં ¶ ¶ ¶ બોધિસત્તો પિતુ ઓવાદં અદાસિ, સોપિ તતો પભુતિ દન્તો અહોસિ સુદન્તો.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા પિતા તાપસો મહલ્લકો અહોસિ, ખુદ્દકતાપસો સામણેરો, પિતુ ઓવાદદાયકો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

કસ્સપમન્દિયજાતકવણ્ણના દુતિયા.

યો તે હત્થે ચ પાદે ચાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં કોધનભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ હેટ્ઠા કથિતમેવ. સત્થા પન તં ભિક્ખું ‘‘કસ્મા, ત્વં ભિક્ખુ, અક્કોધનસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા કોધં કરોસિ, પોરાણકપણ્ડિતા સરીરે પહારસહસ્સે પતન્તે હત્થપાદકણ્ણનાસાસુ છિજ્જમાનાસુ પરસ્સ કોધં ન કરિંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં કલાબુ નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. તદા બોધિસત્તો અસીતિકોટિવિભવે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા કુણ્ડલકુમારો નામ માણવો હુત્વા વયપ્પત્તો તક્કસિલં ગન્ત્વા સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા કુટુમ્બં સણ્ઠપેત્વા માતાપિતૂનં અચ્ચયેન ધનરાસિં ઓલોકેત્વા ‘‘ઇમં ધનં ઉપ્પાદેત્વા મમ ઞાતકા અગ્ગહેત્વાવ ગતા, મયા પનેતં ગહેત્વા ગન્તું વટ્ટતી’’તિ સબ્બં ધનં વિચેય્યદાનવસેન યો યં આહરતિ, તસ્સ તં દત્વા હિમવન્તં પવિસિત્વા પબ્બજિત્વા ફલાફલેન યાપેન્તો ચિરં વસિત્વા લોણમ્બિલસેવનત્થાય મનુસ્સપથં આગન્ત્વા અનુપુબ્બેન બારાણસિં પત્વા રાજુય્યાને વસિત્વા પુનદિવસે નગરે ભિક્ખાય ચરન્તો સેનાપતિસ્સ નિવાસનદ્વારં સમ્પાપુણિ. સેનાપતિ તસ્સ ઇરિયાપથેસુ પસીદિત્વા ઘરં પવેસેત્વા અત્તનો પટિયાદિતભોજનં ¶ ભોજેત્વા પટિઞ્ઞં ગહેત્વા તત્થેવ રાજુય્યાને વસાપેસિ.

અથેકદિવસં ¶ કલાબુરાજા સુરામદમત્તો છેકનાટકપરિવુતો મહન્તેન યસેન ઉય્યાનં ગન્ત્વા મઙ્ગલસિલાપટ્ટે સયનં અત્થરાપેત્વા એકિસ્સા પિયમનાપાય ઇત્થિયા અઙ્કે સયિ. ગીતવાદિતનચ્ચેસુ છેકા નાટકિત્થિયો ગીતાદીનિ પયોજેસું, સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો વિય મહાસમ્પત્તિ અહોસિ, રાજા નિદ્દં ઓક્કમિ. અથ તા ઇત્થિયો ‘‘યસ્સત્થાય મયં ગીતાદીનિ પયોજયામ, સો નિદ્દં ઉપગતો, કિં નો ગીતાદીહી’’તિ વીણાદીનિ તૂરિયાનિ તત્થ તત્થેવ છડ્ડેત્વા ¶ ઉય્યાનં પક્કન્તા પુપ્ફફલપલ્લવાદીહિ પલોભિયમાના ઉય્યાને અભિરમિંસુ. તદા બોધિસત્તો તસ્મિં ઉય્યાને સુપુપ્ફિતસાલમૂલે પબ્બજ્જાસુખેન વીતિનામેન્તો મત્તવરવારણો વિય નિસિન્નો હોતિ. અથ તા ઇત્થિયો ઉય્યાને ચરમાના તં દિસ્વા ‘‘એથ, અય્યાયો, એતસ્મિં રુક્ખમૂલે પબ્બજિતો નિસિન્નો, યાવ રાજા ન પબુજ્ઝતિ, તાવસ્સ સન્તિકે કિઞ્ચિ સુણમાના નિસીદિસ્સામા’’તિ ગન્ત્વા વન્દિત્વા પરિવારેત્વા નિસિન્ના ‘‘અમ્હાકં કથેતબ્બયુત્તકં કિઞ્ચિ કથેથા’’તિ વદિંસુ. બોધિસત્તો તાસં ધમ્મં કથેસિ. અથ સા ઇત્થી અઙ્કં ચાલેત્વા રાજાનં પબોધેસિ. રાજા પબુદ્ધો તા અપસ્સન્તો ‘‘કહં ગતા વસલિયો’’તિ આહ. એતા, મહારાજ, ગન્ત્વા એકં તાપસં પરિવારેત્વા નિસીદિંસૂતિ. રાજા કુપિતો ખગ્ગં ગહેત્વા ‘‘સિક્ખાપેસ્સામિ નં કૂટજટિલ’’ન્તિ વેગેન અગમાસિ.

અથ તા ઇત્થિયો રાજાનં કુદ્ધં આગચ્છન્તં દિસ્વા તાસુ વલ્લભતરા ગન્ત્વા રઞ્ઞો હત્થા અસિં ગહેત્વા રાજાનં વૂપસમેસું. સો આગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ સન્તિકે ઠત્વા ‘‘કિંવાદી ત્વં, સમણા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ખન્તિવાદી, મહારાજા’’તિ. ‘‘કા એસા ખન્તિ નામા’’તિ? ‘‘અક્કોસન્તેસુ પરિભાસન્તેસુ પહરન્તેસુ અકુજ્ઝનભાવો’’તિ. રાજા ‘‘પસ્સિસ્સામિ દાનિ તે ખન્તિયા અત્થિભાવ’’ન્તિ ¶ ચોરઘાતકં પક્કોસાપેસિ. સો અત્તનો ચારિત્તેન ફરસુઞ્ચ કણ્ટકકસઞ્ચ આદાય કાસાયનિવસનો રત્તમાલાધરો આગન્ત્વા રાજાનં વન્દિત્વા ‘‘કિં કરોમિ, દેવા’’તિ આહ. ઇમં ચોરં દુટ્ઠતાપસં ગહેત્વા આકડ્ઢિત્વા ભૂમિયં પાતેત્વા કણ્ટકકસં ગહેત્વા પુરતો ચ પચ્છતો ચ ઉભોસુ પસ્સેસુ ચાતિ ચતૂસુપિ પસ્સેસુ દ્વેપહારસહસ્સમસ્સ દેહીતિ. સો તથા અકાસિ ¶ . બોધિસત્તસ્સ છવિ ભિજ્જિ. ચમ્મં ભિજ્જિ, મંસં છિજ્જિ, લોહિતં પગ્ઘરતિ.

પુન રાજા ‘‘કિંવાદી ત્વં ભિક્ખૂ’’તિ આહ. ‘‘ખન્તિવાદી, મહારાજ’’. ‘‘ત્વં પન મય્હં ચમ્મન્તરે ખન્તી’’તિ મઞ્ઞસિ, નત્થિ મય્હં ચમ્મન્તરે ખન્તિ, તયા પન દટ્ઠું અસક્કુણેય્યે હદયબ્ભન્તરે મમ ખન્તિ પતિટ્ઠિતા. ‘‘મહારાજા’’તિ. પુન ચોરઘાતકો ‘‘કિં કરોમી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ઇમસ્સ કૂટજટિલસ્સ ઉભો હત્થે છિન્દા’’તિ. સો ફરસું ગહેત્વા ગણ્ડિયં ઠપેત્વા હત્થે છિન્દિ. અથ નં ‘‘પાદે છિન્દા’’તિ આહ, પાદેપિ છિન્દિ. હત્થપાદકોટીહિ ઘટછિદ્દેહિ લાખારસો વિય લોહિતં પગ્ઘરતિ. પુન રાજા ‘‘કિંવાદીસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ખન્તિવાદી, મહારાજ’’. ‘‘ત્વં પન મય્હં હત્થપાદકોટીસુ ‘ખન્તિ અત્થી’તિ મઞ્ઞસિ, નત્થેસા એત્થ, મય્હં ખન્તિ ગમ્ભીરટ્ઠાને પતિટ્ઠિતા’’તિ. સો ‘‘કણ્ણનાસમસ્સ છિન્દા’’તિ આહ. ઇતરો કણ્ણનાસં છિન્દિ, સકલસરીરે લોહિતં અહોસિ. પુન નં ‘‘કિંવાદી ¶ નામ ત્વ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘મહારાજ, ખન્તિવાદી નામ’’. ‘‘મા ખો પન ત્વં ‘કણ્ણનાસિકકોટીસુ પતિટ્ઠિતા ખન્તી’તિ મઞ્ઞસિ, મમ ખન્તિ ગમ્ભીરે હદયબ્ભન્તરે પતિટ્ઠિતા’’તિ. રાજા ‘‘કૂટજટિલ તવ ખન્તિં ત્વમેવ ઉક્ખિપિત્વા નિસીદા’’તિ બોધિસત્તસ્સ હદયં પાદેન પહરિત્વા પક્કામિ.

તસ્મિં ગતે સેનાપતિ બોધિસત્તસ્સ સરીરતો લોહિતં પુઞ્છિત્વા ¶ હત્થપાદકણ્ણનાસકોટિયો સાટકકણ્ણે કત્વા બોધિસત્તં સણિકં નિસીદાપેત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિત્વા ‘‘સચે, ભન્તે, તુમ્હે કુજ્ઝિતુકામા, તુમ્હેસુ કતાપરાધસ્સ રઞ્ઞોવ કુજ્ઝેય્યાથ, મા અઞ્ઞેસ’’ન્તિ યાચન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘યો તે હત્થે ચ પાદે ચ, કણ્ણનાસઞ્ચ છેદયિ;

તસ્સ કુજ્ઝ મહાવીર, મા રટ્ઠં વિનસા ઇદ’’ન્તિ.

તત્થ મહાવીરાતિ મહાવીરિય. મા રટ્ઠં વિનસા ઇદન્તિ ઇદં નિરપરાધં કાસિરટ્ઠં મા વિનાસેહિ.

તં સુત્વા બોધિસત્તો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘યો મે હત્થે ચ પાદે ચ, કણ્ણનાસઞ્ચ છેદયિ;

ચિરં જીવતુ સો રાજા, ન હિ કુજ્ઝન્તિ માદિસા’’તિ.

તત્થ ¶ માદિસાતિ મમ સદિસા ખન્તિબલેન સમન્નાગતા પણ્ડિતા ‘‘અયં મં અક્કોસિ પરિભાસિ પહરિ, છિન્દિ ભિન્દી’’તિ તં ન કુજ્ઝન્તિ.

રઞ્ઞો ઉય્યાના નિક્ખમન્તસ્સ બોધિસત્તસ્સ ચક્ખુપથં વિજહનકાલેયેવ અયં ચતુનહુતાધિકા દ્વિયોજનસતસહસ્સબહલા મહાપથવી ખલિબદ્ધસાટકો વિય ફલિતા, અવીચિતો જાલા નિક્ખમિત્વા રાજાનં કુલદત્તિયેન રત્તકમ્બલેન પારુપન્તી વિય ગણ્હિ. સો ઉય્યાનદ્વારેયેવ પથવિં પવિસિત્વા અવીચિમહાનિરયે પતિટ્ઠહિ. બોધિસત્તોપિ તં દિવસમેવ કાલમકાસિ. રાજપરિસા ચ નાગરા ચ ગન્ધમાલાધૂમહત્થા આગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ સરીરકિચ્ચં અકંસુ. કેચિ પનાહુ ‘‘બોધિસત્તો પુન હિમવન્તમેવ ગતો’’તિ, તં અભૂતં.

‘‘અહૂ ¶ ¶ અતીતમદ્ધાનં, સમણો ખન્તિદીપનો;

તં ખન્તિયાયેવ ઠિતં, કાસિરાજા અછેદયિ.

‘‘તસ્સ કમ્મફરુસસ્સ, વિપાકો કટુકો અહુ;

યં કાસિરાજા વેદેસિ, નિરયમ્હિ સમપ્પિતો’’તિ. –

તત્થ અતીતમદ્ધાનન્તિ અતીતે અદ્ધાને. ખન્તિદીપનોતિ અધિવાસનખન્તિસંવણ્ણનો. અછેદયીતિ મારાપેસિ. એકચ્ચે પન ‘‘બોધિસત્તસ્સ પુન હત્થપાદકણ્ણનાસા ઘટિતા’’તિ વદન્તિ, તમ્પિ અભૂતમેવ. સમપ્પિતોતિ પતિટ્ઠિતો.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને કોધનો ભિક્ખુ અનાગામિફલે પતિટ્ઠહિ, અઞ્ઞે બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ.

તદા કલાબુરાજા દેવદત્તો અહોસિ, સેનાપતિ સારિપુત્તો, ખન્તિવાદી તાપસો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

દુજ્જીવિતમજીવિમ્હાતિ ¶ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોસલરાજાનં આરબ્ભ કથેસિ. તદા કિર કોસલરાજા રત્તિભાગે ચતુન્નં નેરયિકસત્તાનં સદ્દં સુણિ. એકો દુ-કારમેવ ભણિ, એકો સ-કારં, એકો ન-કારં, એકો સો-કારમેવાતિ. તે કિર અતીતભવે સાવત્થિયંયેવ પારદારિકા રાજપુત્તા અહેસું. તે પરેસં રક્ખિતગોપિતમાતુગામેસુ અપરજ્ઝિત્વા ચિત્તકેળિં કીળન્તા બહું પાપકમ્મં કત્વા મરણચક્કેન છિન્ના સાવત્થિસામન્તે ચતૂસુ લોહકુમ્ભીસુ નિબ્બત્તા સટ્ઠિ વસ્સસહસ્સાનિ તત્થ પચ્ચિત્વા ઉગ્ગતા લોહકુમ્ભિમુખવટ્ટિં દિસ્વા ‘‘કદા નુ ખો ઇમમ્હા દુક્ખા મુચ્ચિસ્સામા’’તિ ચત્તારોપિ મહન્તેન સદ્દેન અનુપટિપાટિયા વિરવિંસુ. રાજા તેસં સદ્દં સુત્વા મરણભયતજ્જિતો નિસિન્નકોવ અરુણં ઉટ્ઠાપેસિ.

અરુણુગ્ગમનવેલાય ¶ બ્રાહ્મણા આગન્ત્વા રાજાનં સુખસયિતં પુચ્છિંસુ. રાજા ‘‘કુતો મે આચરિયા સુખસયિતં, અજ્જાહં એવરૂપે ¶ ચત્તારો ભિંસનકસદ્દે સુણિ’’ન્તિ. બ્રાહ્મણા હત્થે વિધુનિંસુ. ‘‘કિં આચરિયા’’તિ? ‘‘સાહસિકસદ્દા, મહારાજા’’તિ. ‘‘સપટિકમ્મા અપ્પટિકમ્મા’’તિ? ‘‘કામં અપ્પટિકમ્મા, મયં પન સુસિક્ખિતા, મહારાજા’’તિ. ‘‘કિં કત્વા પટિબાહિસ્સથા’’તિ? ‘‘મહારાજ, પટિકમ્મં મહન્તં ન સક્કા કાતું, મયં પન સબ્બચતુક્કં યઞ્ઞં યજિત્વા હારેસ્સામા’’તિ. ‘‘તેન હિ ખિપ્પં ચત્તારો હત્થી ચત્તારો અસ્સે ચત્તારો ઉસભે ચત્તારો મનુસ્સેતિ લટુકિકસકુણિકા આદિં કત્વા ચત્તારો ચત્તારો પાણે ગહેત્વા સબ્બચતુક્કયઞ્ઞં યજિત્વા મમ સોત્થિભાવં કરોથા’’તિ. ‘‘સાધુ, મહારાજા’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા યેનત્થો, તં ગહેત્વા યઞ્ઞાવાટં પચ્ચુપટ્ઠપેસું, બહુપાણે થૂણૂપનીતે કત્વા ઠપેસું. ‘‘બહું મચ્છમંસં ખાદિસ્સામ, બહું ધનં લભિસ્સામા’’તિ ઉસ્સાહપ્પત્તા હુત્વા ‘‘ઇદં લદ્ધું વટ્ટતિ, ઇદં લદ્ધું વટ્ટતિ, દેવા’’તિ અપરાપરં ચરન્તિ.

મલ્લિકા દેવી રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કિં નુ ખો, મહારાજ, બ્રાહ્મણા અતિવિય ઉસ્સાહયન્તા વિચરન્તી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દેવિ કિં તુય્હિમિના, ત્વં અત્તનો યસેનેવ મત્તા પમત્તા, દુક્ખં પન અમ્હાકમેવ ન જાનાસી’’તિ? ‘‘કિં ¶ , મહારાજા’’તિ. ‘‘દેવિ, અહં એવરૂપં નામ અસોતબ્બં સુણિં, તતો ઇમેસં સદ્દાનં સુતત્તા ‘‘કિં ભવિસ્સતી’’તિ બ્રાહ્મણે પુચ્છિં, બ્રાહ્મણા ‘‘તુમ્હાકં મહારાજ રજ્જસ્સ વા ભોગાનં વા જીવિતસ્સ વા અન્તરાયો પઞ્ઞાયતિ, સબ્બચતુક્કેન યઞ્ઞં યજિત્વા સોત્થિભાવં કરિસ્સામા’’તિ વદિંસુ, તે મય્હં વચનં ગહેત્વા યઞ્ઞાવાટં કત્વા યેન યેનત્થો, તસ્સ તસ્સ કારણા આગચ્છન્તી’’તિ. ‘‘કિં પન દેવ, ઇમેસં સદ્દાનં નિપ્ફત્તિં સદેવકે લોકે અગ્ગબ્રાહ્મણં પુચ્છિત્થા’’તિ? ‘‘કો એસ દેવિ, સદેવકે લોકે અગ્ગબ્રાહ્મણો નામા’’તિ? ‘‘મહાગોતમો સમ્માસમ્બુદ્ધો’’તિ. ‘‘દેવિ, સમ્માસમ્બુદ્ધો મે ન પુચ્છિતો’’તિ? ‘‘તેન હિ ગન્ત્વા પુચ્છથા’’તિ.

રાજા તસ્સા વચનં ગહેત્વા ભુત્તપાતરાસો રથવરમારુય્હ જેતવનં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા પુચ્છિ ‘‘અહં, ભન્તે, રત્તિભાગે ચત્તારો સદ્દે સુત્વા બ્રાહ્મણે પુચ્છિં, તે ‘સબ્બચતુક્કયઞ્ઞં ¶ યજિત્વા સોત્થિં કરિસ્સામા’તિ વત્વા યઞ્ઞાવાટે કમ્મં કરોન્તિ, તેસં સદ્દાનં સુતત્તા મય્હં કિં ભવિસ્સતી’’તિ. ‘‘ન કિઞ્ચિ, મહારાજ, નેરયિકસત્તા દુક્ખમનુભવન્તા એવં વિરવિંસુ, ન ઇમે સદ્દા ઇદાનિ તયા એવ સુતા, પોરાણકરાજૂહિપિ સુતાયેવ, તેપિ બ્રાહ્મણે પુચ્છિત્વા પસુઘાતયઞ્ઞં કત્તુકામા હુત્વા પણ્ડિતાનં કથં સુત્વા ન કરિંસુ, પણ્ડિતા તેસં સદ્દાનં અન્તરં કથેત્વા મહાજનં વિસ્સજ્જાપેત્વા સોત્થિમકંસૂ’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો અઞ્ઞતરસ્મિં કાસિગામે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો કામેસુ આદીનવં દિસ્વા કામે પહાય ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અભિઞ્ઞા ચ સમાપત્તિયો ચ ઉપ્પાદેત્વા ઝાનકીળં કીળન્તો હિમવન્તે રમણીયે વનસણ્ડે વસતિ. તદા બારાણસિરાજા ચતુન્નં નેરયિકાનં ઇમેવ ચત્તારો સદ્દે સુત્વા ભીતતસિતો ઇમિનાવ નિયામેન બ્રાહ્મણેહિ ‘‘તિણ્ણં અન્તરાયાનં અઞ્ઞતરો ભવિસ્સતિ, સબ્બચતુક્કયઞ્ઞેન તં વૂપસમેસ્સામા’’તિ વુત્તે સમ્પટિચ્છિ. પુરોહિતો બ્રાહ્મણેહિ સદ્ધિં યઞ્ઞાવાટં પચ્ચુપટ્ઠાપેસિ, મહાજનો થૂણૂપનીતો અહોસિ. તદા બોધિસત્તો મેત્તાભાવનં પુરેચારિકં કત્વા દિબ્બચક્ખુના લોકં ઓલોકેન્તો ઇમં કારણં દિસ્વા ‘‘અજ્જ, મયા ગન્તું વટ્ટતિ, મહાજનસ્સ સોત્થિ ¶ ભવિસ્સતી’’તિ ઇદ્ધિબલેન વેહાસં ઉપ્પતિત્વા બારાણસિરઞ્ઞો ઉય્યાને ઓતરિત્વા મઙ્ગલસિલાપટ્ટે કઞ્ચનરૂપકં વિય નિસીદિ. તદા પુરોહિતસ્સ જેટ્ઠન્તેવાસિકો આચરિયં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘નનુ, આચરિય, અમ્હાકં વેદેસુ પરં મારેત્વા સોત્થિકરણં નામ નત્થી’’તિ આહ. પુરોહિતો ‘‘ત્વં રાજધનં રક્ખસિ, બહું મચ્છમંસં ખાદિસ્સામ, ધનં લભિસ્સામ, તુણ્હી હોહી’’તિ તં પટિબાહિ.

સો ‘‘નાહં ¶ એત્થ સહાયો ભવિસ્સામી’’તિ નિક્ખમિત્વા રાજુય્યાનં ગન્ત્વા બોધિસત્તં દિસ્વા વન્દિત્વા કતપટિસન્થારો એકમન્તં નિસીદિ. બોધિસત્તો ‘‘કિં, માણવ, રાજા ધમ્મેન રજ્જં કારેતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ભન્તે, રાજા ધમ્મેન રજ્જં કારેતિ, રત્તિભાગે પન ચત્તારો સદ્દે સુત્વા બ્રાહ્મણે પુચ્છિ. બ્રાહ્મણા ‘સબ્બચતુક્કયઞ્ઞં યજિત્વા સોત્થિં કરિસ્સામા’’’તિ વદિંસુ. રાજા પસુઘાતકમ્મં કત્વા અત્તનો સોત્થિં કાતુકામો મહાજનો થૂણૂપનીતો, ‘‘કિં નુ ખો, ભન્તે, તુમ્હાદિસાનં સીલવન્તાનં તેસં સદ્દાનં નિપ્ફત્તિં વત્વા મહાજનં મરણમુખા મોચેતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘માણવ, રાજા અમ્હે ન જાનાતિ, મયમ્પિ તં ન જાનામ, ઇમેસં પન સદ્દાનં નિપ્ફત્તિં જાનામ, સચે રાજા અમ્હે ઉપસઙ્કમિત્વા પુચ્છેય્ય, રાજાનં નિક્કઙ્ખં કત્વા કથેસ્સામા’’તિ. ‘‘તેન હિ, ભન્તે, મુહુત્તં ઇધેવ હોથ, અહં રાજાનં આનેસ્સામી’’તિ. ‘‘સાધુ, માણવા’’તિ. સો ગન્ત્વા રઞ્ઞો તમત્થં આરોચેત્વા રાજાનં આનેસિ.

અથ રાજા બોધિસત્તં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો પુચ્છિ ‘‘સચ્ચં કિર તુમ્હે મયા સુતસદ્દાનં નિપ્ફત્તિં જાનાથા’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કથેથ, ભન્તે’’તિ. ‘‘મહારાજ, એતે પુરિમભવે પરેસં રક્ખિતગોપિતેસુ દારેસુ ચારિત્તં આપજ્જિત્વા બારાણસિસામન્તે ચતૂસુ લોહકુમ્ભીસુ નિબ્બત્તા પક્કુથિતે ખારલોહોદકે ફેણુદ્દેહકં પચ્ચમાના તિંસ વસ્સસહસ્સાનિ અધો ગન્ત્વા કુમ્ભિતલં આહચ્ચ ઉદ્ધં આરોહન્તા તિંસવસ્સસહસ્સેનેવ કાલેન કુમ્ભિમુખં દિસ્વા ¶ બહિ ઓલોકેત્વા ચત્તારો જના ચતસ્સો ગાથા પરિપુણ્ણં કત્વા વત્તુકામાપિ તથા કાતું અસક્કોન્તા એકેકમેવ અક્ખરં વત્વા પુન લોહકુમ્ભીસુયેવ ¶ નિમુગ્ગા. તેસુ દુ-કારં વત્વા નિમુગ્ગસત્તો એવં વત્તુકામો અહોસિ –

‘દુજ્જીવિતમજીવિમ્હ ¶ , યે સન્તે ન દદમ્હસે;

વિજ્જમાનેસુ ભોગેસુ, દીપં નાકમ્હ અત્તનો’તિ. –

તં ગાથં પરિપુણ્ણં કાતું નાસક્ખી’’તિ વત્વા બોધિસત્તો અત્તનો ઞાણેન તં ગાથં પરિપુણ્ણં કત્વા કથેસિ. સેસાસુપિ એસેવ નયો.

તેસુ સ-કારં વત્વા વત્તુકામસ્સ અયં ગાથા –

‘‘સટ્ઠિ વસ્સસહસ્સાનિ, પરિપુણ્ણાનિ સબ્બસો;

નિરયે પચ્ચમાનાનં, કદા અન્તો ભવિસ્સતી’’તિ.

ન-કારં વત્વા વત્તુકામસ્સ અયં ગાથા –

‘‘નત્થિ અન્તો કુતો અન્તો, ન અન્તો પટિદિસ્સતિ;

તદા હિ પકતં પાપં, મમ તુય્હઞ્ચ મારિસા’’તિ.

સો-કારં વત્વા વત્તુકામસ્સ અયં ગાથા –

‘‘સોહં નૂન ઇતો ગન્ત્વા, યોનિં લદ્ધાન માનુસિં;

વદઞ્ઞૂ સીલસમ્પન્નો, કાહામિ કુસલં બહુ’’ન્તિ.

તત્થ દુજ્જીવિતન્તિ તીણિ દુચ્ચરિતાનિ ચરન્તો દુજ્જીવિતં લામકજીવિતં જીવતિ નામ, સોપિ તદેવ સન્ધાયાહ ‘‘દુજ્જીવિતમજીવિમ્હા’’તિ. યે સન્તે ન દદમ્હસેતિ યે મયં દેય્યધમ્મે ચ પટિગ્ગાહકે ચ સંવિજ્જમાનેયેવ ન દાનં દદિમ્હ. દીપં નાકમ્હ અત્તનોતિ અત્તનો પતિટ્ઠં ન કરિમ્હ. પરિપુણ્ણાનીતિ અનૂનાનિ અનધિકાનિ. સબ્બસોતિ સબ્બાકારેન. પચ્ચમાનાનન્તિ અમ્હાકં ઇમસ્મિં નિરયે પચ્ચમાનાનં.

નત્થિ ¶ અન્તોતિ ‘‘અમ્હાકં અસુકકાલે નામ મોક્ખો ભવિસ્સતી’’તિ એવં કાલપરિચ્છેદો નત્થિ. કુતો અન્તોતિ કેન કારણેન અન્તો પઞ્ઞાયિસ્સતિ. ન અન્તોતિ અન્તં દટ્ઠુકામાનમ્પિ નો દુક્ખસ્સ અન્તો ન પટિદિસ્સતિ. તદા હિ પકતન્તિ તસ્મિં કાલે મારિસા મમ ચ તુય્હઞ્ચ પકતં પાપં પકટ્ઠં કતં અતિબહુમેવ કતં. ‘‘તથા હિ પકત’’ન્તિપિ પાઠો, તેન કારણેન કતં, યેનસ્સ ¶ અન્તો દટ્ઠું ન સક્કાતિ અત્થો. મારિસાતિ મયા સદિસા, પિયાલપનમેતં એતેસં. નૂનાતિ ¶ એકંસત્થે નિપાતો, સો અહં ઇતો ગન્ત્વા યોનિં માનુસિં લદ્ધાન વદઞ્ઞૂ સીલસમ્પન્નો હુત્વા એકંસેનેવ બહું કુસલં કરિસ્સામીતિ અયમેત્થ અત્થો.

ઇતિ બોધિસત્તો એકમેકં ગાથં વત્વા ‘‘મહારાજ, સો નેરયિકસત્તો ઇમં ગાથં પરિપુણ્ણં કત્વા વત્તુકામો અત્તનો પાપસ્સ મહન્તતાય તથા કથેતું નાસક્ખિ, ઇતિ સો અત્તનો કમ્મવિપાકં અનુભવન્તો વિરવિ. તુમ્હાકં એતસ્સ સદ્દસ્સ સવનપચ્ચયા અન્તરાયો નામ નત્થિ, તુમ્હે મા ભાયિત્થા’’તિ રાજાનં સઞ્ઞાપેસિ. રાજા મહાજનં વિસ્સજ્જાપેત્વા સુવણ્ણભેરિં ચરાપેત્વા યઞ્ઞાવાટં વિદ્ધંસાપેસિ. બોધિસત્તો મહાજનસ્સ સોત્થિં કત્વા કતિપાહં વસિત્વા તત્થેવ ગન્ત્વા અપરિહીનજ્ઝાનો બ્રહ્મલોકે ઉપ્પજ્જિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા પુરોહિતસ્સ જેટ્ઠન્તેવાસિકમાણવો સારિપુત્તો અહોસિ, તાપસો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

લોહકુમ્ભિજાતકવણ્ણના ચતુત્થા.

ફરુસા વત તે વાચાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સારિપુત્તત્થેરેન પીતવિરેચનાનં દિન્નરસપિણ્ડપાતં આરબ્ભ કથેસિ. તદા કિર જેતવને એકચ્ચે ભિક્ખૂ સ્નેહવિરેચનં પિવિંસુ. તેસં રસપિણ્ડપાતેન અત્થો હોતિ, ગિલાનુપટ્ઠાકા ‘‘રસભત્તં આહરિસ્સામા’’તિ સાવત્થિં પવિસિત્વા ઓદનિકઘરવીથિયં પિણ્ડાય ચરિત્વાપિ રસભત્તં અલભિત્વા નિવત્તિંસુ. થેરો દિવાતરં પિણ્ડાય પવિસમાનો તે ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘કિં, આવુસો, અતિપગેવ નિવત્તથા’’તિ પુચ્છિ. તે તમત્થં આરોચેસું. થેરો ‘‘તેન હિ એથા’’તિ તે ગહેત્વા ¶ તમેવ વીથિં અગમાસિ, મનુસ્સા પૂરેત્વા રસભત્તં અદંસુ. ગિલાનુપટ્ઠાકા રસભત્તં આહરિત્વા ગિલાનાનં અદંસુ, તે પરિભુઞ્જિંસુ ¶ . અથેકદિવસં ધમ્મસભાયં ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, થેરો કિર પીતવિરેચનાનં ઉપટ્ઠાકે રસભત્તં અલભિત્વા નિક્ખમન્તે ગહેત્વા ઓદનિકઘરવીથિયં ચરિત્વા બહું રસપિણ્ડપાતં પેસેસી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ¶ ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનિ સારિપુત્તોવ મંસં લભિ, પુબ્બેપિ મુદુવાચા પિયવચના વત્તું છેકા પણ્ડિતા લભિંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સેટ્ઠિપુત્તો અહોસિ. અથેકદિવસં એકો મિગલુદ્દકો બહું મંસં લભિત્વા યાનકં પૂરેત્વા ‘‘વિક્કિણિસ્સામી’’તિ નગરં આગચ્છતિ. તદા બારાણસિવાસિકા ચત્તારો સેટ્ઠિપુત્તા નગરા નિક્ખમિત્વા એકસ્મિં મગ્ગસભાગટ્ઠાને કિઞ્ચિ દિટ્ઠં સુતં સલ્લપન્તા નિસીદિંસુ. એતેસુ એકો સેટ્ઠિપુત્તો તં મંસયાનકં દિસ્વા ‘‘એતં લુદ્દકં મંસખણ્ડં આહરાપેમી’’તિ આહ. ‘‘ગચ્છ આહરાપેહી’’તિ. સો તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘અરે, લુદ્દક, દેહિ મે મંસખણ્ડ’’ન્તિ આહ. લુદ્દકો ‘‘મારિસ, પરં કિઞ્ચિ યાચન્તેન નામ પિયવચનેન ભવિતબ્બં, તયા કથિતવાચાય અનુચ્છવિકં મંસખણ્ડં લભિસ્સસી’’તિ વત્વા પઠમં ગાથમાહ –

‘‘ફરુસા વત તે વાચા, મંસં યાચનકો અસિ;

કિલોમસદિસી વાચા, કિલોમં સમ્મ દમ્મિ તે’’તિ.

તત્થ કિલોમસદિસીતિ ફરુસતાય કિલોમસદિસી. કિલોમં સમ્મ દમ્મિ તેતિ હન્દ ગણ્હ, ઇદં તે વાચાય સદિસં કિલોમં દમ્મીતિ નિરસં નિમંસલોહિતં કિલોમકખણ્ડં ઉક્ખિપિત્વા અદાસિ.

અથ નં અપરો સેટ્ઠિપુત્તો ‘‘કિન્તિ વત્વા યાચસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અરે’’તિ વત્વાતિ. સો ‘‘અહમ્પિ નં યાચિસ્સામી’’તિ વત્વા ગન્ત્વા ¶ ‘‘જેટ્ઠભાતિક, મંસખણ્ડં મે દેહી’’તિ આહ. ઇતરો ‘‘તવ વચનસ્સ અનુચ્છવિકં મંસખણ્ડં લભિસ્સસી’’તિ વત્વા દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘અઙ્ગમેતં મનુસ્સાનં, ભાતા લોકે પવુચ્ચતિ;

અઙ્ગસ્સ સદિસી વાચા, અઙ્ગં સમ્મ દદામિ તે’’તિ.

તસ્સત્થો ¶ – ઇમસ્મિં લોકે મનુસ્સાનં અઙ્ગસદિસત્તા અઙ્ગમેતં યદિદં ભાતા ભગિનીતિ, તસ્મા તવેસા અઙ્ગસદિસી વાચાતિ એતિસ્સા અનુચ્છવિકં અઙ્ગમેવ દદામિ તેતિ. એવઞ્ચ પન વત્વા અઙ્ગમંસં ઉક્ખિપિત્વા અદાસિ.

તમ્પિ ¶ અપરો સેટ્ઠિપુત્તો ‘‘કિન્તિ વત્વા યાચસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ભાતિકા’’તિ વત્વાતિ. સો ‘‘અહમ્પિ નં યાચિસ્સામી’’તિ વત્વા ગન્ત્વા ‘‘તાત, મંસખણ્ડં મે દેહી’’તિ આહ. લુદ્દકો તવ વચનાનૂરૂપં લચ્છસી’’તિ વત્વા તતિયં ગાથમાહ –

‘‘તાતાતિ પુત્તો વદમાનો, કમ્પેતિ હદયં પિતુ;

હદયસ્સ સદિસી વાચા, હદયં સમ્મ દમ્મિ તે’’તિ.

એવઞ્ચ પન વત્વા હદયમંસેન સદ્ધિં મધુરમંસં ઉક્ખિપિત્વા અદાસિ.

તં ચતુત્થો સેટ્ઠિપુત્તો ‘‘કિન્તિ વત્વા યાચસી’’તિ પુચ્છિ. સો ‘‘તાતા’’તિ વત્વાતિ. સો ‘‘અહમ્પિ યાચિસ્સામી’’તિ વત્વા ગન્ત્વા ‘‘સહાય મંસખણ્ડં મે દેહી’’તિ આહ. લુદ્દકો ‘‘તવ વચનાનુરૂપં લચ્છસી’’તિ વત્વા ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘યસ્સ ગામે સખા નત્થિ, યથારઞ્ઞં તથેવ તં;

સબ્બસ્સ સદિસી વાચા, સબ્બં સમ્મ દદામિ તે’’તિ.

તસ્સત્થો – યસ્સ પુરિસસ્સ ગામે સુખદુક્ખેસુ સહ અયનતો સહાયસઙ્ખાતો સખા નત્થિ, તસ્સ તં ઠાનં યથા અમનુસ્સં અરઞ્ઞં તથેવ હોતિ, ઇતિ અયં તવ વાચા સબ્બસ્સ સદિસી, સબ્બેન અત્તનો સન્તકેન વિભવેન સદિસી, તસ્મા સબ્બમેવ ઇમં મમ સન્તકં મંસયાનકં દદામિ તેતિ.

એવઞ્ચ પન વત્વા ‘‘એહિ, સમ્મ, સબ્બમેવ ઇદં મંસયાનકં તવ ગેહં આહરિસ્સામી’’તિ આહ. સેટ્ઠિપુત્તો તેન યાનકં ¶ પાજાપેન્તો અત્તનો ઘરં ગન્ત્વા મંસં ઓતારાપેત્વા લુદ્દકસ્સ સક્કારસમ્માનં કત્વા પુત્તદારમ્પિસ્સ પક્કોસાપેત્વા લુદ્દકમ્મતો અપનેત્વા અત્તનો કુટુમ્બમજ્ઝે વસાપેન્તો તેન સદ્ધિં અભેજ્જસહાયો હુત્વા યાવજીવં સમગ્ગવાસં વસિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા લુદ્દકો સારિપુત્તો અહોસિ, સબ્બમંસલાભી સેટ્ઠિપુત્તો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

સબ્બમંસલાભજાતકવણ્ણના પઞ્ચમા.

સત્ત ¶ મે રોહિતા મચ્છાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સબ્બપરિક્ખારદાનં આરબ્ભ કથેસિ. સાવત્થિયં કિર એકો કુટુમ્બિકો બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સબ્બપરિક્ખારદાનં સજ્જેત્વા ઘરદ્વારે મણ્ડપં કારેત્વા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં નિમન્તેત્વા સુસજ્જિતમણ્ડપે પઞ્ઞત્તવરાસને નિસીદાપેત્વા નાનગ્ગરસં પણીતદાનં દત્વા પુન સ્વાતનાયાતિ સત્તાહં નિમન્તેત્વા સત્તમે દિવસે બુદ્ધપ્પમુખાનં પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં સબ્બપરિક્ખારે અદાસિ. સત્થા ભત્તકિચ્ચાવસાને અનુમોદનં કરોન્તો ‘‘ઉપાસક, તયા પીતિસોમનસ્સં કાતું વટ્ટતિ, ઇદઞ્હિ દાનં નામ પોરાણકપણ્ડિતાનં વંસો, પોરાણકપણ્ડિતા હિ સમ્પત્તયાચકાનં જીવિતં પરિચ્ચજિત્વા અત્તનો મંસમ્પિ અદંસૂ’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સસયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા અરઞ્ઞે વસિ. તસ્સ પન અરઞ્ઞસ્સ એકતો પબ્બતપાદો એકતો નદી એકતો પચ્ચન્તગામકો અહોસિ. અપરેપિસ્સ તયો સહાયા અહેસું મક્કટો ચ સિઙ્ગાલો ચ ઉદ્દો ચાતિ. તે ચત્તારોપિ પણ્ડિતા એકતોવ વસન્તા અત્તનો અત્તનો ¶ ગોચરટ્ઠાને ગોચરં ગહેત્વા સાયન્હસમયે એકતો સન્નિપતન્તિ. સસપણ્ડિતો ‘‘દાનં દાતબ્બં, સીલં રક્ખિતબ્બં, ઉપોસથકમ્મં કાતબ્બ’’ન્તિ તિણ્ણં જનાનં ઓવાદવસેન ધમ્મં દેસેતિ. તે તસ્સ ઓવાદં સમ્પટિચ્છિત્વા અત્તનો અત્તનો નિવાસગુમ્બં પવિસિત્વા વસન્તિ. એવં કાલે ગચ્છન્તે એકદિવસં બોધિસત્તો આકાસં ઓલોકેત્વા ચન્દં દિસ્વા ‘‘સ્વે ઉપોસથદિવસો’’તિ ઞત્વા ઇતરે તયો આહ ‘‘સ્વે ઉપોસથો, તુમ્હેપિ તયો જના સીલં સમાદિયિત્વા ઉપોસથિકા હોથ, સીલે પતિટ્ઠાય દિન્નદાનં મહપ્ફલં હોતિ, તસ્મા યાચકે સમ્પત્તે તુમ્હેહિ ખાદિતબ્બાહારતો દાનં દત્વા ખાદેય્યાથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા અત્તનો અત્તનો વસનટ્ઠાનેસુ વસિંસુ.

પુનદિવસે તેસુ ઉદ્દો પાતોવ ‘‘ગોચરં પરિયેસિસ્સામી’’તિ નિક્ખમિત્વા ગઙ્ગાતીરં ગતો. અથેકો બાલિસિકો સત્ત રોહિતમચ્છે ઉદ્ધરિત્વા વલ્લિયા આવુણિત્વા નેત્વા ગઙ્ગાતીરે વાલુકં ¶ વિયૂહિત્વા વાલિકાય ¶ પટિચ્છાદેત્વા પુન મચ્છે ગણ્હન્તો અધોગઙ્ગં ગચ્છિ. ઉદ્દો મચ્છગન્ધં ઘાયિત્વા વાલુકં વિયૂહિત્વા મચ્છે દિસ્વા નીહરિત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો એતેસં સામિકો’’તિ તિક્ખત્તું ઘોસેત્વા સામિકં અપસ્સન્તો વલ્લિકોટિં ડંસિત્વા નેત્વા અત્તનો વસનગુમ્બે ઠપેત્વા ‘‘વેલાયમેવ ખાદિસ્સામી’’તિ અત્તનો સીલં આવજ્જેન્તો નિપજ્જિ. સિઙ્ગાલોપિ વસનટ્ઠાનતો નિક્ખમિત્વા ગોચરં પરિયેસન્તો એકસ્સ ખેત્તગોપકસ્સ કુટિયં દ્વે મંસસૂલાનિ એકં ગોધં એકઞ્ચ દધિવારકં દિસ્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો એતેસં સામિકો’’તિ તિક્ખત્તું ઘોસેત્વા સામિકં અદિસ્વા દધિવારકસ્સ ઉગ્ગહણરજ્જુકં ગીવાય પવેસેત્વા દ્વે મંસસૂલે ચ ગોધઞ્ચ મુખેન ડંસિત્વા નેત્વા અત્તનો વસનગુમ્બે ઠપેત્વા ‘‘વેલાયમેવ ખાદિસ્સામી’’તિ અત્તનો સીલં ¶ આવજ્જેન્તો નિપજ્જિ. મક્કટોપિ વસનટ્ઠાનતો નિક્ખમિત્વા વનસણ્ડં પવિસિત્વા અમ્બપિણ્ડં આહરિત્વા અત્તનો વસનગુમ્બે ઠપેત્વા ‘‘વેલાયમેવ ખાદિસ્સામી’’તિ અત્તનો સીલં આવજ્જેન્તો નિપજ્જિ.

બોધિસત્તો પન ‘‘વેલાયમેવ વસનટ્ઠાનતો નિક્ખમિત્વા દબ્બતિણાનિ ખાદિસ્સામી’’તિ અત્તનો વસનગુમ્બેયેવ નિપન્નો ચિન્તેસિ ‘‘મમ સન્તિકં આગતાનં યાચકાનં તિણાનિ દાતું ન સક્કા, તિલતણ્ડુલાદયોપિ મય્હં નત્થિ, સચે મે સન્તિકં યાચકો આગચ્છિસ્સતિ, અત્તનો સરીરમંસં દસ્સામી’’તિ. તસ્સ સીલતેજેન સક્કસ્સ પણ્ડુકમ્બલસિલાસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સો આવજ્જમાનો ઇદં કારણં દિસ્વા ‘‘સસરાજાનં વીમંસિસ્સામી’’તિ પઠમં ઉદ્દસ્સ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા બ્રાહ્મણવેસેન અટ્ઠાસિ. ‘‘બ્રાહ્મણ, કિમત્થં ઠિતોસી’’તિ વુત્તે પણ્ડિત સચે કિઞ્ચિ આહારં લભેય્યં, ઉપોસથિકો હુત્વા વસેય્યન્તિ. સો ‘‘સાધુ દસ્સામિ તે આહાર’’ન્તિ તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘સત્ત મે રોહિતા મચ્છા, ઉદકા થલમુબ્ભતા;

ઇદં બ્રાહ્મણ મે અત્થિ, એતં ભુત્વા વને વસા’’તિ.

તત્થ થલમુબ્ભતાતિ ઉદકતો થલે ઠપિતા, કેવટ્ટેન વા ઉદ્ધટા. એતં ભુત્વાતિ એતં મમ સન્તકં મચ્છાહારં પચિત્વા ભુઞ્જિત્વા સમણધમ્મં ¶ કરોન્તો રમણીયે રુક્ખમૂલે નિસિન્નો ઇમસ્મિં વને વસાતિ.

બ્રાહ્મણો ‘‘પગેવ તાવ હોતુ, પચ્છા જાનિસ્સામી’’તિ સિઙ્ગાલસ્સ સન્તિકં ગતો. તેનાપિ ¶ ‘‘કિમત્થં ઠિતોસી’’તિ વુત્તો તથેવાહ. સિઙ્ગાલો ‘‘સાધુ દસ્સામી’’તિ તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘દુસ્સ ¶ મે ખેત્તપાલસ્સ, રત્તિભત્તં અપાભતં;

મંસસૂલા ચ દ્વે ગોધા, એકઞ્ચ દધિવારકં;

ઇદં બ્રાહ્મણ મે અત્થિ, એતં ભુત્વા વને વસા’’તિ.

તત્થ દુસ્સ મેતિ યો એસ મમ અવિદૂરે ખેત્તપાલો વસતિ, દુસ્સ અમુસ્સાતિ અત્થો. અપાભતન્તિ આભતં આનીતં. મંસસૂલા ચ દ્વે ગોધાતિ અઙ્ગારપક્કાનિ દ્વે મંસસૂલાનિ ચ એકા ચ ગોધા. દધિવારકન્તિ દધિવારકો. ઇદન્તિ ઇદં એત્તકં મમ અત્થિ, એતં સબ્બમ્પિ યથાભિરુચિતેન પાકેન પચિત્વા પરિભુઞ્જિત્વા ઉપોસથિકો હુત્વા રમણીયે રુક્ખમૂલે નિસીદિત્વા સમણધમ્મં કરોન્તો ઇમસ્મિં વનસણ્ડે વસાતિ અત્થો.

બ્રાહ્મણો ‘‘પગેવ તાવ હોતુ, પચ્છા જાનિસ્સામી’’તિ મક્કટસ્સ સન્તિકં ગતો. તેનાપિ ‘‘કિમત્થં ઠિતોસી’’તિ વુત્તો તથેવાહ. મક્કટો ‘‘સાધુ દસ્સામી’’તિ તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘અમ્બપક્કં દકં સીતં, સીતચ્છાયા મનોરમા;

ઇદં બ્રાહ્મણ મે અત્થિ, એતં ભુત્વા વને વસા’’તિ.

તત્થ અમ્બપક્કન્તિ મધુરઅમ્બફલં. દકં સીતન્તિ ગઙ્ગાય ઉદકં સીતલં. એતં ભુત્વા વને વસાતિ બ્રાહ્મણ એતં અમ્બપક્કં પરિભુઞ્જિત્વા સીતલં ઉદકં પિવિત્વા યથાભિરુચિતે રમણીયે રુક્ખમૂલે નિસિન્નો સમણધમ્મં કરોન્તો ઇમસ્મિં વનસણ્ડે વસાતિ.

બ્રાહ્મણો ‘‘પગેવ તાવ હોતુ, પચ્છા જાનિસ્સામી’’તિ સસપણ્ડિતસ્સ સન્તિકં ગતો. તેનાપિ ‘‘કિમત્થં ઠિતોસી’’તિ વુત્તો તથેવાહ. તં સુત્વા બોધિસત્તો સોમનસ્સપ્પત્તો ‘‘બ્રાહ્મણ, સુટ્ઠુ તે કતં આહારત્થાય મમ સન્તિકં આગચ્છન્તેન, અજ્જાહં અદિન્નપુબ્બં દાનં દસ્સામિ ¶ . ત્વં પન સીલવા પાણાતિપાતં ન કરિસ્સસિ, ગચ્છ, બ્રાહ્મણ, નાનાદારૂનિ સઙ્કડ્ઢિત્વા અઙ્ગારે કત્વા મય્હં આરોચેહિ, અહં અત્તાનં ¶ પરિચ્ચજિત્વા અઙ્ગારમજ્ઝે પતિસ્સામિ ¶ . મમ સરીરે પક્કે ત્વં મંસં ખાદિત્વા સમણધમ્મં કરેય્યાસી’’તિ તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘ન સસસ્સ તિલા અત્થિ, ન મુગ્ગા નપિ તણ્ડુલા;

ઇમિના અગ્ગિના પક્કં, મમં ભુત્વા વને વસા’’તિ.

તત્થ મમં ભુત્વાતિ યં તં અહં અગ્ગિં કરોહીતિ વદામિ, ઇમિના અગ્ગિના પક્કં મં ભુઞ્જિત્વા ઇમસ્મિં વને વસ, એકસ્સ સસસ્સ સરીરં નામ એકસ્સ પુરિસસ્સ યાપનમત્તં હોતીતિ.

સક્કો તસ્સ વચનં સુત્વા અત્તનો આનુભાવેન એકં અઙ્ગારરાસિં માપેત્વા બોધિસત્તસ્સ આરોચેસિ. સો દબ્બતિણસયનતો ઉટ્ઠાય તત્થ ગન્ત્વા ‘‘સચે મે લોમન્તરેસુ પાણકા અત્થિ, તે મા મરિંસૂ’’તિ તિક્ખત્તું સરીરં વિધુનિત્વા સકલસરીરં દાનમુખે ઠપેત્વા લઙ્ઘિત્વા પદુમસરે રાજહંસો વિય પમુદિતચિત્તો અઙ્ગારરાસિમ્હિ પતિ. સો પન અગ્ગિ બોધિસત્તસ્સ સરીરે લોમકૂપમત્તમ્પિ ઉણ્હં કાતું નાસક્ખિ, હિમગબ્ભં પવિટ્ઠો વિય અહોસિ. અથ સક્કં આમન્તેત્વા ‘‘બ્રાહ્મણ, તયા કતો અગ્ગિ અતિસીતલો, મમ સરીરે લોમકૂપમત્તમ્પિ ઉણ્હં કાતું ન સક્કોતિ, કિં નામેત’’ન્તિ આહ. ‘‘સસપણ્ડિત, નાહં બ્રાહ્મણો, સક્કોહમસ્મિ, તવ વીમંસનત્થાય આગતોમ્હી’’તિ. ‘‘સક્ક, ત્વં તાવ તિટ્ઠ, સકલોપિ ચે લોકસન્નિવાસો મં દાનેન વીમંસેય્ય, નેવ મે અદાતુકામતં પસ્સેય્યા’’તિ બોધિસત્તો સીહનાદં નદિ. અથ નં સક્કો ‘‘સસપણ્ડિત, તવ ગુણો સકલકપ્પં પાકટો હોતૂ’’તિ પબ્બતં પીળેત્વા પબ્બતરસં આદાય ચન્દમણ્ડલે સસલક્ખણં લિખિત્વા બોધિસત્તં આનેત્વા તસ્મિં વનસણ્ડે તસ્મિંયેવ વનગુમ્બે તરુણદબ્બતિણપિટ્ઠે નિપજ્જાપેત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ ¶ ગતો. તેપિ ચત્તારો પણ્ડિતા સમગ્ગા સમ્મોદમાના સીલં પૂરેત્વા દાનં દત્વા ઉપોસથકમ્મં કત્વા યથાકમ્મં ગતા.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને સબ્બપરિક્ખારદાનદાયકો ગહપતિ સોતાપત્તિફલે ¶ પતિટ્ઠહિ.

તદા ઉદ્દો આનન્દો અહોસિ, સિઙ્ગાલો મોગ્ગલ્લાનો, મક્કટો સારિપુત્તો, સક્કો અનુરુદ્ધો, સસપણ્ડિતો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

મતં ¶ મતં એવ રોદથાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં સાવત્થિવાસિં કુટુમ્બિકં આરબ્ભ કથેસિ. તસ્સ કિર ભાતા કાલમકાસિ. સો તસ્સ કાલકિરિયાય સોકાભિભૂતો ન ન્હાયતિ ન ભુઞ્જતિ ન વિલિમ્પતિ, પાતોવ સુસાનં ગન્ત્વા સોકસમપ્પિતો રોદતિ. સત્થા પચ્ચૂસસમયે લોકં ઓલોકેન્તો તસ્સ સોતાપત્તિફલૂપનિસ્સયં દિસ્વા ‘‘ઇમસ્સ અતીતકારણં આહરિત્વા સોકં વૂપસમેત્વા સોતાપત્તિફલં દાતું ઠપેત્વા મં અઞ્ઞો કોચિ સમત્થો નત્થિ, ઇમસ્સ મયા અવસ્સયેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ પુનદિવસે પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો પચ્છાસમણં આદાય તસ્સ ઘરદ્વારં ગન્ત્વા ‘‘સત્થા આગતો’’તિ સુત્વા આસનં પઞ્ઞપેત્વા ‘‘પવેસેથા’’તિ કુટુમ્બિકેન વુત્તો પવિસિત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. કુટુમ્બિકોપિ આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. અથ નં સત્થા ‘‘કિં કુટુમ્બિક ચિન્તેસી’’તિ આહ. ‘‘આમ, ભન્તે, મમ ભાતુ મતકાલતો પટ્ઠાય ચિન્તેમી’’તિ. ‘‘આવુસો, સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા, ભિજ્જિતબ્બયુત્તકં ભિજ્જતિ, ન તત્થ ચિન્તેતબ્બં, પોરાણકપણ્ડિતાપિ ભાતરિ મતેપિ ‘ભિજ્જિતબ્બયુત્તકં ભિજ્જતી’તિ ન ચિન્તયિંસૂ’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો અસીતિકોટિવિભવે સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તિ, તસ્સ વયપ્પત્તસ્સ માતાપિતરો કાલમકંસુ. તેસુ કાલકતેસુ બોધિસત્તસ્સ ભાતા કુટુમ્બં વિચારેતિ, બોધિસત્તો તં નિસ્સાય ¶ જીવતિ. સો અપરભાગે તથારૂપેન બ્યાધિના કાલમકાસિ. ઞાતિમિત્તા સુહજ્જા સન્નિપતિત્વા બાહા પગ્ગય્હ કન્દન્તિ રોદન્તિ, એકોપિ સકભાવેન સણ્ઠાતું નાસક્ખિ, બોધિસત્તો પન નેવ કન્દતિ ન રોદતિ. મનુસ્સા ‘‘પસ્સથ ભો, ઇમસ્સ ભાતરિ ¶ મતે મુખસઙ્કોચનમત્તમ્પિ નત્થિ, અતિવિય થદ્ધહદયો, ‘દ્વેપિ કોટ્ઠાસે અહમેવ પરિભુઞ્જિસ્સામી’તિ ભાતુ મરણં ઇચ્છતિ મઞ્ઞે’’તિ બોધિસત્તં ગરહિંસુ. ઞાતકાપિ નં ‘‘ત્વં ભાતરિ મતે ન રોદસી’’તિ ગરહિંસુયેવ. સો તેસં કથં સુત્વા ‘‘તુમ્હે અત્તનો અન્ધબાલભાવેન અટ્ઠ લોકધમ્મે અજાનન્તા ‘મમ ભાતા મતો’તિ રોદથ, અહમ્પિ મરિસ્સામિ, તુમ્હેપિ મરિસ્સથ, અત્તાનમ્પિ ‘મયમ્પિ મરિસ્સામા’તિ કસ્મા ન રોદથ. સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા હુત્વા નિરુજ્ઝન્તિ, તેનેવ સભાવેન સણ્ઠાતું સમત્થો એકસઙ્ખારોપિ નત્થિ. તુમ્હે અન્ધબાલા અઞ્ઞાણતાય અટ્ઠ લોકધમ્મે અજાનિત્વા રોદથ, અહં કિમત્થં રોદિસ્સામી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘મતં ¶ મતં એવ રોદથ, ન હિ તં રોદથ યો મરિસ્સતિ;

સબ્બેપિ સરીરધારિનો, અનુપુબ્બેન જહન્તિ જીવિતં.

‘‘દેવમનુસ્સા ચતુપ્પદા, પક્ખિગણા ઉરગા ચ ભોગિનો;

સમ્હિ સરીરે અનિસ્સરા, રમમાનાવ જહન્તિ જીવિતં.

‘‘એવં ચલિતં અસણ્ઠિતં, સુખદુક્ખં મનુજેસ્વપેક્ખિય;

કન્દિતરુદિતં નિરત્થકં, કિં વો સોકગણાભિકીરરે.

‘‘ધુત્તા ચ સોણ્ડા અકતા, બાલા સૂરા અયોગિનો;

ધીરં મઞ્ઞન્તિ બાલોતિ, યે ધમ્મસ્સ અકોવિદા’’તિ.

તત્થ ¶ મતં મતં એવાતિ મતં મતંયેવ. અનુપુબ્બેનાતિ અત્તનો અત્તનો મરણવારે સમ્પત્તે પટિપાટિયા જહન્તિ જીવિતં, ન એકતોવ સબ્બે મરન્તિ, યદિ એવં મરેય્યું, લોકપ્પવત્તિ ઉચ્છિજ્જેય્ય. ભોગિનોતિ મહન્તેન સરીરભોગેન સમન્નાગતા. રમમાનાવાતિ તત્થ તત્થ નિબ્બત્તા સબ્બેપિ એતે દેવાદયો સત્તા અત્તનો અત્તનો નિબ્બત્તટ્ઠાને અભિરમમાનાવ અનુક્કણ્ઠિતાવ જીવિતં જહન્તિ. એવં ચલિતન્તિ એવં તીસુ ભવેસુ નિચ્ચલભાવસ્સ ચ સણ્ઠિતભાવસ્સ ચ અભાવા ચલિતં અસણ્ઠિતં. કિં વો સોકગણાભિકીરરેતિ કિંકારણા તુમ્હે સોકરાસી અભિકિરન્તિ અજ્ઝોત્થરન્તિ.

ધુત્તા ¶ ચ સોણ્ડા અકતાતિ ઇત્થિધુત્તા સુરાધુત્તા અક્ખધુત્તા ચ સુરાસોણ્ડાદયો સોણ્ડા ચ અકતબુદ્ધિનો અસિક્ખિતકા ચ. બાલાતિ બાલ્યેન સમન્નાગતા અવિદ્દસુનો. સૂરા અયોગિનોતિ અયોનિસોમનસિકારેન સૂરા, યોગેસુ અયુત્તતાય અયોગિનો. ‘‘અયોધિનો’’તિપિ પાઠો, કિલેસમારેન સદ્ધિં યુજ્ઝિતું અસમત્થાતિ અત્થો. ધીરં મઞ્ઞન્તિ બાલોતિ, યે ધમ્મસ્સ અકોવિદાતિ યે એવરૂપા ધુત્તાદયો અટ્ઠવિધસ્સ લોકધમ્મસ્સ અકોવિદા, તે અપ્પમત્તકેપિ દુક્ખધમ્મે ઉપ્પન્ને અત્તના કન્દમાના રોદમાના અટ્ઠ લોકધમ્મે કથતો જાનિત્વા ઞાતિમરણાદીસુ અકન્દન્તં અરોદન્તં માદિસં ધીરં પણ્ડિતં ‘‘બાલો અયં ન રોદતી’’તિ મઞ્ઞન્તીતિ.

એવં બોધિસત્તો તેસં ધમ્મં દેસેત્વા સબ્બેપિ તે નિસ્સોકે અકાસિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને કુટુમ્બિકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા મહાજનસ્સ ધમ્મં દેસેત્વા નિસ્સોકભાવકરપણ્ડિતો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

યં તં વસન્ત સમયેતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પુરાણદુતિયિકાપલોભનં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ ઇન્દ્રિયજાતકે (જા. ૧.૮.૬૦ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ. સત્થા પન તં ભિક્ખું ‘‘પુબ્બે ત્વં ભિક્ખુ એતં નિસ્સાય અસિના સીસચ્છેદં પટિલભી’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો કાસિગામકે એકસ્સ ગહપતિકસ્સ ઘરે ચોરનક્ખત્તેન જાતો વયપ્પત્તો ચોરકમ્મં કત્વા જીવિકં કપ્પેન્તો લોકે પાકટો અહોસિ સૂરો નાગબલો, કોચિ નં ગણ્હિતું નાસક્ખિ. સો એકદિવસં એકસ્મિં સેટ્ઠિઘરે સન્ધિં છિન્દિત્વા બહું ધનં અવહરિ. નાગરા રાજાનં ¶ ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘દેવ, એકો મહાચોરો નગરં વિલુમ્પતિ, તં ગણ્હાપેથા’’તિ વદિંસુ. રાજા તસ્સ ગહણત્થાય નગરગુત્તિકં આણાપેસિ. સો રત્તિભાગે તત્થ તત્થ વગ્ગબન્ધનેન મનુસ્સે ઠપેત્વા તં સહોડ્ઢં ગાહાપેત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ. રાજા ‘‘સીસમસ્સ છિન્દા’’તિ નગરગુત્તિકઞ્ઞેવ આણાપેસિ. નગરગુત્તિકો તં પચ્છાબાહં ગાળ્હબન્ધનં બન્ધાપેત્વા ગીવાયસ્સ રત્તકણવીરમાલં લગ્ગેત્વા સીસે ઇટ્ઠકચુણ્ણં ઓકિરિત્વા ચતુક્કે ચતુક્કે કસાહિ તાળાપેન્તો ખરસ્સરેન પણવેન આઘાતનં નેતિ. ‘‘ઇમસ્મિં કિર નગરે વિલોપકારકો ચોરો ગહિતો’’તિ સકલનગરં સઙ્ખુભિ.

તદા ચ બારાણસિયં સહસ્સં ગણ્હન્તી સામા નામ ગણિકા હોતિ રાજવલ્લભા પઞ્ચસતવણ્ણદાસીપરિવારા. સા પાસાદતલે વાતપાનં વિવરિત્વા ઠિતા તં નીયમાનં પસ્સિ. સો પન અભિરૂપો પાસાદિકો અતિવિય સોભગ્ગપ્પત્તો દેવવણ્ણો સબ્બેસં મત્થકમત્થકેન પઞ્ઞાયતિ. સામા તં દિસ્વા પટિબદ્ધચિત્તા હુત્વા ‘‘કેન નુ ખો ઉપાયેનાહં ઇમં પુરિસં અત્તનો સામિકં કરેય્ય’’ન્તિ ચિન્તયન્તી ‘‘અત્થેકો ઉપાયો’’તિ અત્તનો અત્થચરિકાય એકિસ્સા હત્થે નગરગુત્તિકસ્સ સહસ્સં પેસેસિ ‘‘અયં ચોરો સામાય ભાતા, અઞ્ઞત્ર સામાય અઞ્ઞો ¶ એતસ્સ અવસ્સયો નત્થિ, તુમ્હે કિર ઇદં સહસ્સં ગહેત્વા એતં વિસ્સજ્જેથા’’તિ ¶ . સા ગન્ત્વા તથા અકાસિ. નગરગુત્તિકો ‘‘અયં ચોરો પાકટો, ન સક્કા એતં વિસ્સજ્જેતું, અઞ્ઞં પન મનુસ્સં લભિત્વા ઇમં પટિચ્છન્નયાનકે નિસીદાપેત્વા પેસેતું સક્કા’’તિ આહ. સા ગન્ત્વા તસ્સા આરોચેસિ.

તદા પનેકો સેટ્ઠિપુત્તો સામાય પટિબદ્ધચિત્તો દેવસિકં સહસ્સં દેતિ. સો તં દિવસમ્પિ સૂરિયત્થઙ્ગમનવેલાય સહસ્સં ગણ્હિત્વા તં ઘરં અગમાસિ. સામાપિ સહસ્સભણ્ડિકં ગહેત્વા ઊરૂસુ ઠપેત્વા પરોદન્તી નિસિન્ના હોતિ. ‘‘કિં એત’’ન્તિ ચ વુત્તા ‘‘સામિ, અયં ચોરો મમ ભાતા, ‘અહં નીચકમ્મં કરોમી’તિ મય્હં સન્તિકં ન એતિ, નગરગુત્તિકસ્સ પહિતં ‘સહસ્સં લભમાનો વિસ્સજ્જેસ્સામિ ન’ન્તિ સાસનં પેસેસિ. ઇદાનિ ઇમં સહસ્સં આદાય નગરગુત્તિકસ્સ સન્તિકં ગચ્છન્તં ન લભામી’’તિ આહ. સો તસ્સા પટિબદ્ધચિત્તતાય ‘‘અહં ગમિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘તેન હિ તયા ¶ આભતમેવ ગહેત્વા ગચ્છાહી’’તિ. સો તં ગહેત્વા નગરગુત્તિકસ્સ ગેહં ગઞ્છિ. સો તં સેટ્ઠિપુત્તં પટિચ્છન્નટ્ઠાને ઠપેત્વા ચોરં પટિચ્છન્નયાનકે નિસીદાપેત્વા સામાય પહિણિત્વા ‘‘અયં ચોરો રટ્ઠે પાકટો, તમન્ધકારં તાવ હોતુ, અથ નં મનુસ્સાનં પટિસલ્લીનવેલાય ઘાતાપેસ્સામી’’તિ અપદેસં કત્વા મુહુત્તં વીતિનામેત્વા મનુસ્સેસુ પટિસલ્લીનેસુ સેટ્ઠિપુત્તં મહન્તેનારક્ખેન આઘાતનં નેત્વા અસિના સીસં છિન્દિત્વા સરીરં સૂલે આરોપેત્વા નગરં પાવિસિ.

તતો પટ્ઠાય સામા અઞ્ઞેસં હત્થતો કિઞ્ચિ ન ગણ્હાતિ, તેનેવ સદ્ધિં અભિરમમાના વિચરતિ. સો ચિન્તેસિ ‘‘સચે અયં અઞ્ઞસ્મિં પટિબદ્ધચિત્તા ભવિસ્સતિ, મમ્પિ મારાપેત્વા તેન સદ્ધિં અભિરમિસ્સતિ, અચ્ચન્તં મિત્તદુબ્ભિની એસા, મયા ઇધ અવસિત્વા ખિપ્પં પલાયિતું વટ્ટતિ, ગચ્છન્તો ચ પન તુચ્છહત્થો ¶ અગન્ત્વા એતિસ્સા આભરણભણ્ડં ગહેત્વા ગચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા એકસ્મિં દિવસે તં આહ – ‘‘ભદ્દે, મયં પઞ્જરે પક્ખિત્તકુક્કુટા વિય નિચ્ચં ઘરેયેવ હોમ, એકદિવસં ઉય્યાનકીળં કરિસ્સામા’’તિ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ખાદનીયભોજનીયાદિં સબ્બં પટિયાદેત્વા સબ્બાભરણપટિમણ્ડિતા તેન સદ્ધિં પટિચ્છન્નયાને નિસીદિત્વા ઉય્યાનં અગમાસિ. સો તત્થ તાય સદ્ધિં કીળન્તો ‘‘ઇદાનિ મય્હં પલાયિતું વટ્ટતી’’તિ તાય સદ્ધિં કિલેસરતિયા રમિતુકામો વિય એકં કણવીરગચ્છન્તરં પવિસિત્વા તં આલિઙ્ગન્તો વિય નિપ્પીળેત્વા વિસઞ્ઞં કત્વા પાતેત્વા સબ્બાભરણાનિ ઓમુઞ્ચિત્વા તસ્સાયેવ ઉત્તરાસઙ્ગેન બન્ધિત્વા ભણ્ડિકં ખન્ધે ઠપેત્વા ઉય્યાનવતિં લઙ્ઘિત્વા પક્કામિ.

સાપિ ¶ પટિલદ્ધસઞ્ઞા ઉટ્ઠાય પરિચારિકાનં સન્તિકં આગન્ત્વા ‘‘અય્યપુત્તો કહ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘ન જાનામ, અય્યે’’તિ. ‘‘મં મતાતિ સઞ્ઞાય ભાયિત્વા પલાતો ભવિસ્સતી’’તિ અનત્તમના હુત્વા તતોયેવ ગેહં ગન્ત્વા ‘‘મમ પિયસામિકસ્સ અદિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાયેવ અલઙ્કતસયને ન સયિસ્સામી’’તિ ભૂમિયં નિપજ્જિ. તતો પટ્ઠાય મનાપં સાટકં ન નિવાસેતિ, દ્વે ભત્તાનિ ન ભુઞ્જતિ, ગન્ધમાલાદીનિ ન પટિસેવતિ, ‘‘યેન કેનચિ ઉપાયેન અય્યપુત્તં પરિયેસિત્વા પક્કોસાપેસ્સામી’’તિ નટે પક્કોસાપેત્વા સહસ્સં અદાસિ. ‘‘કિં કરોમ, અય્યે’’તિ વુત્તે ¶ ‘‘તુમ્હાકં અગમનટ્ઠાનં નામ નત્થિ, તુમ્હે ગામનિગમરાજધાનિયો ચરન્તા સમજ્જં કત્વા સમજ્જમણ્ડલે પઠમમેવ ઇમં ગીતં ગાયેય્યાથા’’તિ નટે સિક્ખાપેન્તી પઠમં ગાથં વત્વા ‘‘તુમ્હેહિ ઇમસ્મિં ગીતકે ગીતે સચે અય્યપુત્તો તસ્મિં પરિસન્તરે ભવિસ્સતિ, તુમ્હેહિ સદ્ધિં કથેસ્સતિ, અથસ્સ ¶ મમ અરોગભાવં કથેત્વા તં આદાય આગચ્છેય્યાથ, નો ચે આગચ્છતિ, સાસનં પેસેય્યાથા’’તિ પરિબ્બયં દત્વા નટે ઉય્યોજેસિ. તે બારાણસિતો નિક્ખમિત્વા તત્થ તત્થ સમજ્જં કરોન્તા એકં પચ્ચન્તગામકં અગમિંસુ. સોપિ ચોરો પલાયિત્વા તત્થ વસતિ. તે તત્થ સમજ્જં કરોન્તા પઠમમેવ ઇમં ગીતકં ગાયિંસુ –

‘‘યં તં વસન્તસમયે, કણવેરેસુ ભાણુસુ;

સામં બાહાય પીળેસિ, સા તં આરોગ્યમબ્રવી’’તિ.

તત્થ કણવેરેસૂતિ કરવીરેસુ. ભાણુસૂતિ રત્તવણ્ણાનં પુપ્ફાનં પભાય સમ્પન્નેસુ. સામન્તિ એવંનામિકં. પીળેસીતિ કિલેસરતિયા રમિતુકામો વિય આલિઙ્ગન્તો પીળેસિ. સા તન્તિ સા સામા અરોગા, ત્વં પન ‘‘સા મતા’’તિ સઞ્ઞાય ભીતો પલાયસિ, સા અત્તનો આરોગ્યં અબ્રવિ કથેસિ, આરોચેસીતિ અત્થો.

ચોરો તં સુત્વા નટં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ત્વં ‘સામા જીવતી’તિ વદસિ, અહં પન ન સદ્દહામી’’તિ તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘અમ્ભો ન કિર સદ્ધેય્યં, યં વાતો પબ્બતં વહે;

પબ્બતઞ્ચે વહે વાતો, સબ્બમ્પિ પથવિં વહે;

યત્થ સામા કાલકતા, સા મં આરોગ્યમબ્રવી’’તિ.

તસ્સત્થો ¶ – અમ્ભો નટ, ઇદં કિર ન સદ્દહેય્યં ન સદ્દહિતબ્બં. યં વાતો તિણપણ્ણાનિ વિય પબ્બતં વહેય્ય, સચેપિ સો પબ્બતં વહેય્ય, સબ્બમ્પિ પથવિં વહેય્ય, યથા ચેતં અસદ્દહેય્યં, તથા ઇદન્તિ. યત્થ સામા કાલકતાતિ યા નામ સામા કાલકતા, સા મં આરોગ્યં અબ્રવીતિ કિંકારણા સદ્દહેય્યં. મતા નામ ન કસ્સચિ સાસનં પેસેન્તીતિ.

તસ્સ ¶ ¶ વચનં સુત્વા નટો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘ન ચેવ સા કાલકતા, ન ચ સા અઞ્ઞમિચ્છતિ;

એકભત્તિકિની સામા, તમેવ અભિકઙ્ખતી’’તિ.

તત્થ તમેવ અભિકઙ્ખતીતિ અઞ્ઞં પુરિસં ન ઇચ્છતિ, તઞ્ઞેવ કઙ્ખતિ ઇચ્છતિ પત્થેતીતિ.

તં સુત્વા ચોરો ‘‘સા જીવતુ વા મા વા, ન તાય મય્હં અત્થો’’તિ વત્વા ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘અસન્થુતં મં ચિરસન્થુતેન, નિમીનિ સામા અધુવં ધુવેન;

મયાપિ સામા નિમિનેય્ય અઞ્ઞં, ઇતો અહં દૂરતરં ગમિસ્સ’’ન્તિ.

તત્થ અસન્થુતન્તિ અકતસંસગ્ગં. ચિરસન્થુતેનાતિ ચિરકતસંસગ્ગેન. નિમીનીતિ પરિવત્તેસિ. અધુવં ધુવેનાતિ મં અધુવં તેન ધુવસામિકેન પરિવત્તેતું નગરગુત્તિકસ્સ સહસ્સં દત્વા મં ગણ્હીતિ અત્થો. મયાપિ સામા નિમિનેય્ય અઞ્ઞન્તિ સામા મયાપિ અઞ્ઞં સામિકં પરિવત્તેત્વા ગણ્હેય્ય. ઇતો અહં દૂરતરં ગમિસ્સન્તિ યત્થ ન સક્કા તસ્સા સાસનં વા પવત્તિં વા સોતું, તાદિસં દૂરતરં ઠાનં ગમિસ્સં, તસ્મા મમ ઇતો અઞ્ઞત્થ ગતભાવં તસ્સા આરોચેથાતિ વત્વા તેસં પસ્સન્તાનઞ્ઞેવ ગાળ્હતરં નિવાસેત્વા વેગેન પલાયિ.

નટા ગન્ત્વા તેન કતકિરિયં તસ્સા કથયિંસુ. સા વિપ્પટિસારિની હુત્વા અત્તનો પકતિયા એવ વીતિનામેસિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ.

તદા સેટ્ઠિપુત્તો અયં ભિક્ખુ અહોસિ, સામા પુરાણદુતિયિકા, ચોરો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

સુસુખં ¶ ¶ વત જીવામીતિ ઇદં સત્થા કોસમ્બિયં નિસ્સાય બદરિકારામે વિહરન્તો રાહુલત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ હેટ્ઠા તિપલ્લત્થજાતકે (જા. ૧.૧.૧૬) વિત્થારિતમેવ. ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, રાહુલો સિક્ખાકામો કુક્કુચ્ચકો ઓવાદક્ખમો’’તિ. તસ્સાયસ્મતો ગુણકથાય સમુટ્ઠાપિતાય સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ રાહુલો સિક્ખાકામો કુક્કુચ્ચકો ઓવાદક્ખમોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો તક્કસિલં ગન્ત્વા સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા નિક્ખમ્મ હિમવન્તપદેસે ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અભિઞ્ઞા ચ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા ઝાનકીળં કીળન્તો રમણીયે વનસણ્ડે વસિત્વા લોણમ્બિલસેવનત્થાય અઞ્ઞતરં પચ્ચન્તગામકં અગમાસિ. તત્થ નં મનુસ્સા દિસ્વા પસન્નચિત્તા અઞ્ઞતરસ્મિં અરઞ્ઞે પણ્ણસાલં કારેત્વા પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહન્તા વાસાપેસું. તદા તસ્મિં ગામકે એકો સાકુણિકો એકં દીપકતિત્તિરં ગહેત્વા સુટ્ઠુ સિક્ખાપેત્વા પઞ્જરે પક્ખિપિત્વા પટિજગ્ગતિ. સો તં અરઞ્ઞં નેત્વા તસ્સ સદ્દેન આગતાગતે તિત્તિરે ગહેત્વા વિક્કિણિત્વા જીવિકં કપ્પેસિ. તિત્તિરો ‘‘મં એકં નિસ્સાય બહૂ મમ ઞાતકા નસ્સન્તિ, મય્હમેતં પાપ’’ન્તિ નિસ્સદ્દો અહોસિ. સો તસ્સ નિસ્સદ્દભાવં ઞત્વા વેળુપેસિકાય નં સીસે પહરતિ. તિત્તિરો દુક્ખાતુરતાય સદ્દં કરોતિ. એવં સો સાકુણિકો તં નિસ્સાય તિત્તિરે ગહેત્વા જીવિકં કપ્પેસિ.

અથ સો તિત્તિરો ચિન્તેસિ ‘‘ઇમે મરન્તૂતિ મય્હં ચેતના નત્થિ, પટિચ્ચકમ્મં પન મં ફુસતિ, મયિ સદ્દં અકરોન્તે એતે નાગચ્છન્તિ, કરોન્તેયેવ આગચ્છન્તિ, આગતાગતે અયં ગહેત્વા ¶ જીવિતક્ખયં પાપેતિ, અત્થિ નુ ખો એત્થ મય્હં પાપં, નત્થી’’તિ. સો તતો પટ્ઠાય ‘‘કો નુ ખો મે ઇમં કઙ્ખં ¶ છિન્દેય્યા’’તિ તથારૂપં પણ્ડિતં ઉપધારેન્તો ચરતિ. અથેકદિવસં સો સાકુણિકો બહૂ તિત્તિરે ગહેત્વા પચ્છિં ¶ પૂરેત્વા ‘‘પાનીયં પિવિસ્સામી’’તિ બોધિસત્તસ્સ અસ્સમં ગન્ત્વા તં પઞ્જરં બોધિસત્તસ્સ સન્તિકે ઠપેત્વા પાનીયં પિવિત્વા વાલુકાતલે નિપન્નો નિદ્દં ઓક્કમિ. તિત્તિરો તસ્સ નિદ્દોક્કન્તભાવં ઞત્વા ‘‘મમ કઙ્ખં ઇમં તાપસં પુચ્છિસ્સામિ, જાનન્તો મે કથેસ્સતી’’તિ પઞ્જરે નિસિન્નોયેવ તં પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘સુસુખં વત જીવામિ, લભામિ ચેવ ભુઞ્જિતું;

પરિપન્થે ચ તિટ્ઠામિ, કા નુ ભન્તે ગતી મમા’’તિ.

તત્થ સુસુખં વત જીવામીતિ અહં, ભન્તે, ઇમં સાકુણિકં નિસ્સાય સુટ્ઠુ સુખં જીવામિ. લભામીતિ યથારુચિતં ખાદનીયં ભોજનીયં ભુઞ્જિતુમ્પિ લભામિ. પરિપન્થે ચ તિટ્ઠામીતિ અપિચ ખો યત્થ મમ ઞાતકા મમ સદ્દેન આગતાગતા વિનસ્સન્તિ, તસ્મિં પરિપન્થે તિટ્ઠામિ. કા નુ, ભન્તે, ગતી મમાતિ કા નુ ખો, ભન્તે, મમ ગતિ, કા નિપ્ફત્તિ ભવિસ્સતીતિ પુચ્છિ.

તસ્સ પઞ્હં વિસ્સજ્જેન્તો બોધિસત્તો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘મનો ચે તે નપ્પણમતિ, પક્ખિ પાપસ્સ કમ્મુનો;

અબ્યાવટસ્સ ભદ્રસ્સ, ન પાપમુપલિમ્પતી’’તિ.

તત્થ પાપસ્સ કમ્મુનોતિ યદિ તવ મનો પાપકમ્મસ્સત્થાય ન પણમતિ, પાપકરણે તન્નિન્નો તપ્પોણો તપ્પબ્ભારો ન હોતિ. અબ્યાવટસ્સાતિ એવં સન્તે પાપકમ્મકરણત્થાય અબ્યાવટસ્સ ઉસ્સુક્કં અનાપન્નસ્સ તવ ભદ્રસ્સ સુદ્ધસ્સેવ સતો પાપં ન ઉપલિમ્પતિ ન અલ્લીયતીતિ.

તં સુત્વા તિત્તિરો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘ઞાતકો ¶ નો નિસિન્નોતિ, બહુ આગચ્છતે જનો;

પટિચ્ચકમ્મં ફુસતિ, તસ્મિં મે સઙ્કતે મનો’’તિ.

તસ્સત્થો – ભન્તે, સચાહં સદ્દં ન કરેય્યં, અયં તિત્તિરજનો ન આગચ્છેય્ય, મયિ પન સદ્દં કરોન્તે ‘‘ઞાતકો નો નિસિન્નો’’તિ અયં બહુ જનો આગચ્છતિ ¶ , તં આગતાગતં લુદ્દો ગહેત્વા જીવિતક્ખયં પાપેન્તો મં પટિચ્ચ નિસ્સાય એતં પાણાતિપાતકમ્મં ફુસતિ પટિલભતિ વિન્દતિ ¶ , તસ્મિં મં પટિચ્ચ કતે પાપે મમ નુ ખો એતં પાપન્તિ એવં મે મનો સઙ્કતે પરિસઙ્કતિ કુક્કુચ્ચં આપજ્જતીતિ.

તં સુત્વા બોધિસત્તો ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘ન પટિચ્ચકમ્મં ફુસતિ, મનો ચે નપ્પદુસ્સતિ;

અપ્પોસ્સુક્કસ્સ ભદ્રસ્સ, ન પાપમુપલિમ્પતી’’તિ.

તસ્સત્થો – યદિ તવ પાપકિરિયાય મનો ન પદુસ્સતિ, તન્નિન્નો તપ્પોનો તપ્પબ્ભારો ન હોતિ, એવં સન્તે લુદ્દેન આયસ્મન્તં પટિચ્ચ કતમ્પિ પાપકમ્મં તં ન ફુસતિ ન અલ્લીયતિ, પાપકિરિયાય હિ અપ્પોસ્સુક્કસ્સ નિરાલયસ્સ ભદ્રસ્સ પરિસુદ્ધસ્સેવ સતો તવ પાણાતિપાતચેતનાય અભાવા તં પાપં ન ઉપલિમ્પતિ, તવ ચિત્તં ન અલ્લીયતીતિ.

એવં મહાસત્તો તિત્તિરં સઞ્ઞાપેસિ, સોપિ તં નિસ્સાય નિક્કુક્કુચ્ચો અહોસિ. લુદ્દો પબુદ્ધો બોધિસત્તં વન્દિત્વા પઞ્જરં આદાય પક્કામિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા તિત્તિરો રાહુલો અહોસિ, તાપસો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

સુચ્ચજં વત નચ્ચજીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં કુટુમ્બિકં આરબ્ભ કથેસિ. સો ¶ કિર ‘‘ગામકે ઉદ્ધારં સાધેસ્સામી’’તિ ભરિયાય સદ્ધિં તત્થ ગન્ત્વા સાધેત્વા ધનં આહરિત્વા ‘‘પચ્છા નેસ્સામી’’તિ એકસ્મિં કુલે ઠપેત્વા પુન સાવત્થિં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે એકં પબ્બતં અદ્દસ. અથ નં ભરિયા આહ ‘‘સચે, સામિ, અયં પબ્બતો સુવણ્ણમયો ભવેય્ય, દદેય્યાસિ પન મે કિઞ્ચી’’તિ. ‘‘કાસિ ત્વં, ન કિઞ્ચિ દસ્સામી’’તિ. સા ‘‘યાવ થદ્ધહદયો વતાયં, પબ્બતે સુવણ્ણમયે જાતેપિ ¶ મય્હં કિઞ્ચિ ન દસ્સતી’’તિ અનત્તમના અહોસિ. તે જેતવનસમીપં આગન્ત્વા ‘‘પાનીયં પિવિસ્સામા’’તિ વિહારં પવિસિત્વા પાનીયં પિવિંસુ. સત્થાપિ ¶ પચ્ચૂસકાલેયેવ તેસં સોતાપત્તિફલસ્સ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા આગમનં ઓલોકયમાનો ગન્ધકુટિપરિવેણે નિસીદિ છબ્બણ્ણરસ્મિયો વિસ્સજ્જેન્તો. તેપિ પાનીયં પિવિત્વા આગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા નિસીદિંસુ. સત્થા તેહિ સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા ‘‘કહં ગતાત્થા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અમ્હાકં ગામકે ઉદ્ધારં સાધનત્થાય, ભન્તે’’તિ. ‘‘કિં, ઉપાસિકે તવ સામિકો તુય્હં હિતં પટિકઙ્ખતિ, ઉપકારં તે કરોતી’’તિ. ભન્તે, અહં ઇમસ્મિં સસિનેહા, અયં પન મયિ નિસ્સિનેહો, અજ્જ મયા પબ્બતં દિસ્વા ‘‘સચાયં પબ્બતો સુવણ્ણમયો અસ્સ, કિઞ્ચિ મે દદેય્યાસી’’તિ વુત્તો ‘‘કાસિ ત્વં, ન કિઞ્ચિ દસ્સામી’’તિ આહ, એવં થદ્ધહદયો અયન્તિ. ‘‘ઉપાસિકે, એવં નામેસ વદતિ, યદા પન તવ ગુણં સરતિ, તદા સબ્બિસ્સરિયં તે દેતી’’તિ વત્વા ‘‘કથેથ, ભન્તે’’તિ તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ સબ્બકિચ્ચકારકો અમચ્ચો અહોસિ. અથેકદિવસં રાજા પુત્તં ઉપરાજાનં ઉપટ્ઠાનં આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘અયં મમ અન્તેપુરે દુબ્ભેય્યા’’તિ તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘તાત, યાવાહં જીવામિ, તાવ નગરે વસિતું ન લચ્છસિ, અઞ્ઞત્થ વસિત્વા મમચ્ચયેન રજ્જં કારેહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ પિતરં વન્દિત્વા જેટ્ઠભરિયાય સદ્ધિં નગરા નિક્ખમિત્વા પચ્ચન્તં ગન્ત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા પણ્ણસાલં માપેત્વા વનમૂલફલાફલેહિ યાપેન્તો વસિ. અપરભાગે રાજા કાલમકાસિ. ઉપરાજા નક્ખત્તં ઓલોકેન્તો તસ્સ કાલકતભાવં ઞત્વા બારાણસિં આગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે એકં પબ્બતં અદ્દસ. અથ નં ભરિયા આહ ‘‘સચે, દેવ, અયં પબ્બતો સુવણ્ણમયો અસ્સ, દદેય્યાસિ મે કિઞ્ચી’’તિ. ‘‘કાસિ ત્વં, ન કિઞ્ચિ દસ્સામી’’તિ. સા ‘‘અહં ઇમસ્મિં સિનેહં છિન્દિતું અસક્કોન્તી અરઞ્ઞં પાવિસિં, અયઞ્ચ એવં વદતિ, અતિવિય થદ્ધહદયો ¶ , રાજા હુત્વાપિ એસ મય્હં કિં કલ્યાણં કરિસ્સતી’’તિ અનત્તમના અહોસિ. સો આગન્ત્વા રજ્જે પતિટ્ઠિતો તં અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસિ ¶ , ઇદં યસમત્તકમેવ અદાસિ. ઉત્તરિ પન સક્કારસમ્માનો નત્થિ, તસ્સા અત્થિભાવમ્પિ ન જાનાતિ.

બોધિસત્તો ¶ ‘‘અયં દેવી ઇમસ્સ રઞ્ઞો ઉપકારિકા દુક્ખં અગણેત્વા અરઞ્ઞવાસં વસિ. અયં પનેતં અગણેત્વા અઞ્ઞાહિ સદ્ધિં અભિરમન્તો વિચરતિ, યથા એસા સબ્બિસ્સરિયં લભતિ, તથા કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા એકદિવસં તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘મહાદેવિ મયં તુમ્હાકં સન્તિકા પિણ્ડપાતમત્તમ્પિ ન લભામ, કસ્મા અમ્હેસુ પમજ્જિત્થ, અતિવિય થદ્ધહદયા અત્થા’’તિ આહ. ‘‘તાત, સચાહં અત્તના લભેય્યં, તુય્હમ્પિ દદેય્યં, અલભમાના પન કિં દસ્સામિ, રાજાપિ મય્હં ઇદાનિ કિં નામ દસ્સતિ, સો અન્તરામગ્ગે ‘ઇમસ્મિં પબ્બતે સુવણ્ણમયે જાતે મય્હં કિઞ્ચિ દસ્સસી’તિ વુત્તો ‘કાસિ ત્વં, ન કિઞ્ચિ દસ્સામી’તિ આહ, સુપરિચ્ચજમ્પિ ન પરિચ્ચજી’’તિ. ‘‘કિં પન રઞ્ઞો સન્તિકે ઇમં કથં કથેતું સક્ખિસ્સથા’’તિ? ‘‘સક્ખિસ્સામિ, તાતા’’તિ. ‘‘તેન હિ અહં રઞ્ઞો સન્તિકે ઠિતો પુચ્છિસ્સામિ, તુમ્હે કથેય્યાથા’’તિ. ‘‘સાધુ, તાતા’’તિ. બોધિસત્તો દેવિયા રઞ્ઞો ઉપટ્ઠાનં આગન્ત્વા ઠિતકાલે આહ ‘‘નનુ, અય્યે, મયં તુમ્હાકં સન્તિકા કિઞ્ચિ ન લભામા’’તિ? ‘‘તાત, અહં લભમાના તુય્હં દદેય્યં, અહમેવ કિઞ્ચિ ન લભામિ, અલભમાના તુય્હં કિં દસ્સામિ, રાજાપિ ઇદાનિ મય્હં કિં નામ દસ્સતિ, સો અરઞ્ઞતો આગમનકાલે એકં પબ્બતં દિસ્વા ‘સચાયં પબ્બતો સુવણ્ણમયો અસ્સ, કિઞ્ચિ મે દદેય્યાસી’તિ વુત્તો ‘કાસિ ત્વં, ન કિઞ્ચિ દસ્સામી’તિ વદતિ, સુપરિચ્ચજમ્પિ ન પરિચ્ચજી’’તિ એતમત્થં ¶ દીપેન્તી પઠમં ગાથમાહ –

‘‘સુચ્ચજં વત નચ્ચજિ, વાચાય અદદં ગિરિં;

કિઞ્હિ તસ્સચજન્તસ્સ, વાચાય અદદ પબ્બત’’ન્તિ.

તત્થ સુચ્ચજં વતાતિ સુખેન ચજિતું સક્કુણેય્યમ્પિ ન ચજિ. અદદન્તિ વચનમત્તેનાપિ પબ્બતં અદદમાનો. કિઞ્હિ તસ્સચજન્તસ્સાતિ તસ્સ નામેતસ્સ મયા યાચિતસ્સ ન ચજન્તસ્સ કિઞ્હિ ચજેય્ય. વાચાય અદદ પબ્બતન્તિ સચાયં મયા યાચિતો મમ વચનેન સુવણ્ણમયમ્પિ હોન્તં તં પબ્બતં વાચાય અદદ, વચનમત્તેન અદસ્સાતિ અત્થો.

તં ¶ સુત્વા રાજા દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘યઞ્હિ કયિરા તઞ્હિ વદે, યં ન કયિરા ન તં વદે;

અકરોન્તં ભાસમાનં, પરિજાનન્તિ પણ્ડિતા’’તિ.

તસ્સત્થો ¶ – યદેવ હિ પણ્ડિતો પુરિસો કાયેન કરેય્ય, તં વાચાય વદેય્ય. યં ન કયિરા, ન તં વદેય્ય, દાતુકામોવ દમ્મીતિ વદેય્ય, ન અદાતુકામોતિ અધિપ્પાયો. કિંકારણા? યો હિ ‘‘દસ્સામી’’તિ વત્વાપિ પચ્છા ન દદાતિ, તં અકરોન્તં કેવલં મુસા ભાસમાનં પરિજાનન્તિ પણ્ડિતા. અયં ‘‘દસ્સામી’’તિ વચનમત્તમેવ ભાસતિ, ન પન દેતિ, યઞ્હિ ખો પન અદિન્નમ્પિ વચનમત્તેનેવ દિન્નં હોતિ, તં પુરેતરમેવ લદ્ધં નામ ભવિસ્સતીતિ એવં તસ્સ મુસાવાદિભાવં પરિજાનન્તિ પણ્ડિતા, બાલા પન વચનમત્તેનેવ તુસ્સન્તીતિ.

તં સુત્વા દેવી રઞ્ઞો અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા તતિયં ગાથમાહ –

‘‘રાજપુત્ત નમો ત્યત્થુ, સચ્ચે ધમ્મે ઠિતો ચસિ;

યસ્સ તે બ્યસનં પત્તો, સચ્ચસ્મિં રમતે મનો’’તિ.

તત્થ ¶ સચ્ચે ધમ્મેતિ વચીસચ્ચે ચ સભાવધમ્મે ચ. બ્યસનં પત્તોતિ યસ્સ તવ રટ્ઠા પબ્બાજનીયસઙ્ખાતં બ્યસનં પત્તોપિ મનો સચ્ચસ્મિંયેવ રમતિ.

એવં રઞ્ઞો ગુણકથં કથયમાનાય દેવિયા તં સુત્વા બોધિસત્તો તસ્સા ગુણકથં કથેન્તો ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘યા દલિદ્દી દલિદ્દસ્સ, અડ્ઢા અડ્ઢસ્સ કિત્તિમ;

સા હિસ્સ પરમા ભરિયા, સહિરઞ્ઞસ્સ ઇત્થિયો’’તિ.

તત્થ કિત્તિમાતિ કિત્તિસમ્પન્નાતિ અત્થો. સા હિસ્સ પરમાતિ યા દલિદ્દસ્સ સામિકસ્સ દલિદ્દકાલે સયમ્પિ દલિદ્દી હુત્વા તં ન પરિચ્ચજતિ. અડ્ઢસ્સાતિ અડ્ઢકાલે અડ્ઢા હુત્વા સામિકમેવ અનુવત્તતિ, સમાનસુખદુક્ખાવ હોતિ, સા હિ તસ્સ પરમા ઉત્તમા ભરિયા નામ. સહિરઞ્ઞસ્સ પન ઇસ્સરિયે ઠિતસ્સ ઇત્થિયો નામ હોન્તિયેવ, અનચ્છરિયમેવ એતન્તિ.

એવઞ્ચ ¶ પન વત્વા બોધિસત્તો ‘‘અયં, મહારાજ, તુમ્હાકં દુક્ખિતકાલે અરઞ્ઞે સમાનદુક્ખા હુત્વા વસિ, ઇમિસ્સા સમ્માનં કાતું વટ્ટતી’’તિ દેવિયા ગુણં કથેસિ. રાજા તસ્સ વચનેન દેવિયા ગુણં સરિત્વા ‘‘પણ્ડિત, તવ કથાયાહં દેવિયા ગુણં અનુસ્સરિ’’ન્તિ વત્વા ¶ તસ્સા સબ્બિસ્સરિયમદાસિ. ‘‘તયાહં દેવિયા ગુણં સરાપિતો’’તિ બોધિસત્તસ્સપિ મહન્તં સક્કારં અકાસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉભો જયમ્પતિકા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ.

તદા બારાણસિરાજા અયં કુટુમ્બિકો અહોસિ, દેવી અયં ઉપાસિકા, પણ્ડિતામચ્ચો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

મનુસ્સસ્સેવ ¶ ¶ તે સીસન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મહાકસ્સપત્થેરસ્સ પણ્ણસાલઝાપકં દહરભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ પન રાજગહે સમુટ્ઠિતં. તદા કિર થેરો રાજગહં નિસ્સાય અરઞ્ઞકુટિયં વિહરતિ, તસ્સ દ્વે દહરા ઉપટ્ઠાનં કરોન્તિ. તેસુ એકો થેરસ્સ ઉપકારકો, એકો દુબ્બચો ઇતરેન કતં અત્તના કતસદિસં કરોતિ. તેન મુખોદકાદીસુ ઉપટ્ઠાપિતેસુ થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા ‘‘ભન્તે, ઉદકં ઠપિતં, મુખં ધોવથા’’તિઆદીનિ વદતિ. તેન કાલસ્સેવ વુટ્ઠાય થેરસ્સ પરિવેણે સમ્મટ્ઠે થેરસ્સ નિક્ખમનવેલાય ઇતો ચિતો ચ પહરન્તો સકલપરિવેણં અત્તના સમ્મટ્ઠં વિય કરોતિ. વત્તસમ્પન્નો ચિન્તેસિ ‘‘અયં દુબ્બચો મયા કતં અત્તના કતસદિસં કરોતિ, એતસ્સ સઠકમ્મં પાકટં કરિસ્સામી’’તિ.

તસ્મિં ¶ અન્તોગામે ભુત્વા આગન્ત્વા નિદ્દાયન્તેવ ન્હાનોદકં તાપેત્વા પિટ્ઠિકોટ્ઠકે ઠપેત્વા અઞ્ઞં અડ્ઢનાળિમત્તં ઉદકં ઉદ્ધને ઠપેસિ. ઇતરો પબુજ્ઝિત્વાવ ગન્ત્વા ઉસુમં ઉટ્ઠહન્તં દિસ્વા ‘‘ઉદકં તાપેત્વા કોટ્ઠકે ઠપિતં ભવિસ્સતી’’તિ થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘ભન્તે, ન્હાનકોટ્ઠકે ઉદકં ઠપિતં, ન્હાયથા’’તિ આહ. થેરો ‘ન્હાયિસ્સામી’’તિ તેન સદ્ધિંયેવ આગન્ત્વા કોટ્ઠકે ઉદકં અદિત્વા ‘‘કહં ઉદક’’ન્તિ પુચ્છિ. સો વેગેન અગ્ગિસાલં ગન્ત્વા તુચ્છભાજને ઉળુઙ્કં ઓતારેસિ, ઉળુઙ્કો તુચ્છભાજનસ્સ તલે પટિહતો ‘‘તતા’’તિ સદ્દમકાસિ. તતો પટ્ઠાય તસ્સ ‘‘ઉળુઙ્કસદ્દકો’’ત્વેવ નામં જાતં.

તસ્મિં ખણે ઇતરો પિટ્ઠિકોટ્ઠકતો ઉદકં આહરિત્વા ‘‘ન્હાયથ, ભન્તે’’તિ આહ. થેરો ન્હત્વા આવજ્જેન્તો ઉળુઙ્કસદ્દકસ્સ દુબ્બચભાવં ¶ ઞત્વા તં સાયં થેરુપટ્ઠાનં આગતં ઓવદિ ‘‘આવુસો, સમણેન નામ અત્તના કતમેવ ‘કતં મે’તિ વત્તું વટ્ટતિ, અઞ્ઞથા સમ્પજાનમુસાવાદો હોતિ, ઇતો પટ્ઠાય એવરૂપં મા અકાસી’’તિ. સો થેરસ્સ કુજ્ઝિત્વા પુનદિવસે થેરેન સદ્ધિં પિણ્ડાય ગામં ન પાવિસિ. થેરો ઇતરેનેવ સદ્ધિં પાવિસિ. ઉળુઙ્કસદ્દકોપિ ¶ થેરસ્સ ઉપટ્ઠાકકુલં ગન્ત્વા ‘‘ભન્તે, થેરો કહ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘અફાસુકેન વિહારેયેવ નિસિન્નો’’તિ વત્વા ‘‘કિં, ભન્તે, લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ વુત્તે ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ દેથા’’તિ ગહેત્વા અત્તનો રુચિતટ્ઠાનં ગન્ત્વા ભુઞ્જિત્વા વિહારં અગમાસિ.

પુનદિવસે થેરો તં કુલં ગન્ત્વા નિસીદિ. મનુસ્સેહિ ‘‘કિં, ભન્તે, અય્યસ્સ અફાસુકં, હિય્યો કિરત્થ વિહારેયેવ નિસિન્ના, અસુકદહરસ્સ હત્થે આહારં પેસયિમ્હ, પરિભુત્તો અય્યેના’’તિ વુત્તે થેરો તુણ્હીભૂતોવ ભત્તકિચ્ચં કત્વા વિહારં ગન્ત્વા સાયં થેરુપટ્ઠાનકાલે આગતં આમન્તેત્વા ‘‘આવુસો, અસુકગામે નામ અસુકકુલે ‘થેરસ્સ ઇદઞ્ચિદઞ્ચ લદ્ધું વટ્ટતી’તિ વિઞ્ઞાપેત્વા કિર તે ભુત્ત’’ન્તિ વત્વા ‘‘વિઞ્ઞત્તિ નામ ન વટ્ટતિ, મા પુન એવરૂપં અનાચારં ચરા’’તિ આહ. સો એત્તકેન થેરે આઘાતં બન્ધિત્વા ‘‘અયં હિય્યોપિ ઉદકમત્તં નિસ્સાય મયા સદ્ધિં કલહં કરિ, ઇદાનિ પનસ્સ ઉપટ્ઠાકાનં ગેહે મયા ભત્તમુટ્ઠિ ભુત્તાતિ અસહન્તો પુન કલહં કરોતિ, જાનિસ્સામિસ્સ કત્તબ્બયુત્તક’’ન્તિ ¶ પુનદિવસે થેરે પિણ્ડાય પવિટ્ઠે મુગ્ગરં ગહેત્વા પરિભોગભાજનાનિ ભિન્દિત્વા પણ્ણસાલં ઝાપેત્વા પલાયિ. સો જીવમાનોવ મનુસ્સપેતો હુત્વા સુસ્સિત્વા કાલં કત્વા અવીચિમહાનિરયે નિબ્બત્તિ. સો તેન કતો અનાચારો મહાજનસ્સ મજ્ઝે પાકટો જાતો.

અથેકચ્ચે ભિક્ખૂ રાજગહા સાવત્થિં ગન્ત્વા સભાગટ્ઠાને પત્તચીવરં પટિસામેત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા નિસીદિંસુ. સત્થા તેહિ સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા ‘‘કુતો આગતત્થા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘રાજગહા, ભન્તે’’તિ. ‘‘કો તત્થ ઓવાદદાયકો આચરિયો’’તિ. ‘‘મહાકસ્સપત્થેરો, ભન્તે’’તિ. ‘‘સુખં, ભિક્ખવે, કસ્સપસ્સા’’તિ. ‘‘આમ, ભન્તે, થેરસ્સ સુખં, સદ્ધિવિહારિકો પનસ્સ ઓવાદે દિન્ને કુજ્ઝિત્વા થેરસ્સ પણ્ણસાલં ઝાપેત્વા ¶ પલાયીતિ. તં સુત્વા સત્થા ‘‘ભિક્ખવે, કસ્સપસ્સ એવરૂપેન બાલેન સદ્ધિં ચરણતો એકચરિયાવ સેય્યો’’તિ વત્વા ઇમં ધમ્મપદે ગાથમાહ –

‘‘ચરઞ્ચે નાધિગચ્છેય્ય, સેય્યં સદિસમત્તનો;

એકચરિયં દળ્હં કયિરા, નત્થિ બાલે સહાયતા’’તિ. (ધ. પ. ૬૧);

ઇદઞ્ચ પન વત્વા પુન તે ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ સો કુટિદૂસકો, પુબ્બેપિ કુટિદૂસકોયેવ, ન ચ ઇદાનેવ ઓવાદદાયકસ્સ કુજ્ઝતિ, પુબ્બેપિ કુજ્ઝિયેવા’’તિ વત્વા તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સિઙ્ગિલસકુણયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો અત્તનો મનાપં અનોવસ્સકં કુલાવકં કત્વા હિમવન્તપદેસે વસતિ. અથેકો મક્કટો વસ્સકાલે અચ્છિન્નધારે દેવે વસ્સન્તે સીતપીળિતો દન્તે ખાદન્તો બોધિસત્તસ્સ અવિદૂરે નિસીદિ. બોધિસત્તો તં તથા કિલમન્તં દિસ્વા તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘મનુસ્સસ્સેવ તે સીસં, હત્થપાદા ચ વાનર;

અથ કેન નુ વણ્ણેન, અગારં તે ન વિજ્જતી’’તિ.

તત્થ ¶ વણ્ણેનાતિ કારણેન. અગારન્તિ તવ નિવાસગેહં કેન કારણેન નત્થીતિ પુચ્છિ.

તં સુત્વા વાનરો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘મનુસ્સસ્સેવ મે સીસં, હત્થપાદા ચ સિઙ્ગિલ;

યાહુ સેટ્ઠા મનુસ્સેસુ, સા મે પઞ્ઞા ન વિજ્જતી’’તિ.

તત્થ સિઙ્ગિલાતિ તં સકુણં નામેનાલપતિ. યાહુ સેટ્ઠા મનુસ્સેસૂતિ યા મનુસ્સેસુ સેટ્ઠાતિ કથેન્તિ, સા મમ વિચારણપઞ્ઞા નત્થિ. સીસહત્થપાદકાયબલાનિ હિ લોકે અપ્પમાણં, વિચારણપઞ્ઞાવ સેટ્ઠા, સા મમ નત્થિ, તસ્મા મે અગારં ન વિજ્જતીતિ.

તં સુત્વા બોધિસત્તો ઇતરં ગાથાદ્વયમાહ –

‘‘અનવટ્ઠિતચિત્તસ્સ, લહુચિત્તસ્સ દુબ્ભિનો;

નિચ્ચં અદ્ધુવસીલસ્સ, સુખભાવો ન વિજ્જતિ.

‘‘સો ¶ કરસ્સુ આનુભાવં, વીતિવત્તસ્સુ સીલિયં;

સીતવાતપરિત્તાણં, કરસ્સુ કુટવં કપી’’તિ.

તત્થ અનવટ્ઠિતચિત્તસ્સાતિ અપ્પતિટ્ઠિતચિત્તસ્સ. દુબ્ભિનોતિ મિત્તદુબ્ભિસ્સ. અદ્ધુવસીલસ્સાતિ ન સબ્બકાલં સીલરક્ખકસ્સ. સો કરસ્સુ આનુભાવન્તિ સો ત્વં સમ્મ મક્કટ પઞ્ઞાય ઉપ્પાદનત્થં આનુભાવં બલં ઉપાયં કરોહિ. વીતિવત્તસ્સુ સીલિયન્તિ અત્તનો દુસ્સીલભાવસઙ્ખાતં ¶ સીલિયં અતિક્કમિત્વા સીલવા હોતિ. કુટવં કપીતિ સીતવાતસ્સ પરિત્તાણસમત્થં અત્તનો કુટવં કુલાવકં એકં વસનાગારકં કરોહીતિ.

મક્કટો ચિન્તેસિ ‘‘અયં તાવ અત્તનો અનોવસ્સકટ્ઠાને નિસિન્નભાવેન મં પરિભાસતિ, ન નિસીદાપેસ્સામિ નં ઇમસ્મિં કુલાવકે’’તિ. તતો બોધિસત્તં ગણ્હિતુકામો પક્ખન્દિ, બોધિસત્તો ઉપ્પતિત્વા અઞ્ઞત્થ ગતો. મક્કટો કુલાવકં વિદ્ધંસેત્વા ચુણ્ણવિચુણ્ણં કત્વા પક્કામિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા મક્કટો કુટિઝાપકો અહોસિ, સિઙ્ગિલસકુણો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

દુદ્દુભાયતિ ભદ્દન્તેતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતિત્થિયે આરબ્ભ કથેસિ. તિત્થિયા કિર જેતવનસ્સ સમીપે તસ્મિં તસ્મિં ઠાને કણ્ટકાપસ્સયે સેય્યં કપ્પેન્તિ, પઞ્ચાતપં તપેન્તિ, નાનપ્પકારં મિચ્છાતપં ચરન્તિ. અથ સમ્બહુલા ભિક્ખૂ સાવત્થિયં પિણ્ડાય ચરિત્વા જેતવનં આગચ્છન્તા અન્તરામગ્ગે તે દિસ્વા ગન્ત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો, ભન્તે, અઞ્ઞતિત્થિયાનં ¶ વતસમાદાને સારો’’તિ પુચ્છિંસુ. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, તેસં વતસમાદાને સારો વા વિસેસો વા અત્થિ, તઞ્હિ નિઘંસિયમાનં ઉપપરિક્ખિયમાનં ઉક્કારભૂમિમગ્ગસદિસં સસકસ્સ દુદ્દુભસદિસં હોતી’’તિ વત્વા ‘‘દુદ્દુભસદિસભાવમસ્સ મયં ન જાનામ, કથેથ નો, ભન્તે’’તિ તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સીહયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો અરઞ્ઞે પટિવસતિ. તદા પન પચ્છિમસમુદ્દસમીપે બેલુવમિસ્સકતાલવનં હોતિ. તત્રેકો સસકો બેલુવરુક્ખમૂલે એકસ્સ તાલગચ્છસ્સ હેટ્ઠા વસતિ. સો એકદિવસં ગોચરં આદાય આગન્ત્વા તાલપણ્ણસ્સ હેટ્ઠા નિપન્નો ચિન્તેસિ ‘‘સચે અયં પથવી સંવટ્ટેય્ય, કહં નુ ખો ગમિસ્સામી’’તિ. તસ્મિં ખણે એકં બેલુવપક્કં તાલપણ્ણસ્સ ઉપરિ પતિ. સો તસ્સ સદ્દેન ‘‘અદ્ધા પથવી સંવટ્ટતી’’તિ ઉપ્પતિત્વા પચ્છતો અનોલોકેન્તોવ પલાયિ. તં મરણભયભીતં ¶ વેગેન પલાયન્તં અઞ્ઞો સસકો દિસ્વા પુચ્છિ ‘‘કિં ભો, અતિવિય ભીતો પલાયસી’’તિ. ‘‘મા પુચ્છિ, ભો’’તિ. સો ‘‘કિં ભો, કિં ભો’’તિ પચ્છતો ધાવતેવ. ઇતરો નિવત્તિત્વા અનોલોકેન્તોવ ‘‘એત્થ પથવી સંવટ્ટતી’’તિ આહ. સોપિ તસ્સ પચ્છતો પલાયિ. એવં તમઞ્ઞો અદ્દસ, તમઞ્ઞોતિ ¶ એવં સસકસહસ્સં એકતો હુત્વા પલાયિ. તે એકોપિ મિગો દિસ્વા એકતો હુત્વા પલાયિ. એકો સૂકરો, એકો ગોકણ્ણો, એકો મહિંસો, એકો ગવયો, એકો ખગ્ગો, એકો બ્યગ્ઘો, એકો સીહો, એકો હત્થી દિસ્વા ‘‘કિમેત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘એત્થ પથવી સંવટ્ટતી’’તિ વુત્તે ¶ પલાયિ. એવં અનુક્કમેન યોજનમત્તં તિરચ્છાનબલં અહોસિ.

તદા બોધિસત્તો તં બલં પલાયન્તં દિસ્વા ‘‘કિમેત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘એત્થ પથવી સંવટ્ટતી’’તિ સુત્વા ચિન્તેસિ ‘‘પથવીસંવટ્ટનં નામ ન કદાચિ અત્થિ, અદ્ધા એતેસં કિઞ્ચિ દુસ્સુતં ભવિસ્સતિ, મયિ ખો પન ઉસ્સુક્કં અનાપજ્જન્તે સબ્બે નસ્સિસ્સન્તિ, જીવિતં નેસં દસ્સામી’’તિ સીહવેગેન પુરતો પબ્બતપાદં ગન્ત્વા તિક્ખત્તું સીહનાદં નદિ. તે સીહભયતજ્જિતા નિવત્તિત્વા પિણ્ડિતા અટ્ઠંસુ. સીહો તેસં અન્તરં પવિસિત્વા ‘‘કિમત્થં પલાયથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘પથવી સંવટ્ટતી’’તિ. ‘‘કેન સંવટ્ટમાના દિટ્ઠા’’તિ? ‘‘હત્થી જાનન્તી’’તિ. હત્થી પુચ્છિ. તે ‘‘મયં ન જાનામ, સીહા જાનન્તી’’તિ વદિંસુ, સીહાપિ ‘‘મયં ન જાનામ, બ્યગ્ઘા જાનન્તી’’તિ, બ્યગ્ઘાપિ ‘‘મયં ન જાનામ, ખગ્ગા જાનન્તી’’તિ, ખગ્ગાપિ ‘‘ગવયા જાનન્તી’’તિ, ગવયાપિ ‘‘મહિંસા જાનન્તી’’તિ, મહિંસાપિ ‘‘ગોકણ્ણા જાનન્તી’’તિ, ગોકણ્ણાપિ ‘‘સૂકરા જાનન્તી’’તિ, સૂકરાપિ ‘‘મિગા જાનન્તી’’તિ, મિગાપિ ‘‘મયં ન જાનામ, સસકા જાનન્તી’’તિ, સસકેસુ પુચ્છિયમાનેસુ ‘‘અયં કથેતી’’તિ તં સસકં દસ્સેસું. અથ નં ‘‘એવં કિર, સમ્મ, પસ્સસિ પથવી સંવટ્ટતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, સામિ મયા દિટ્ઠા’’તિ. ‘‘કત્થ વસન્તો પસ્સસી’’તિ? ‘‘પચ્છિમસમુદ્દસમીપે બેલુવમિસ્સકતાલવને વસામિ. અહઞ્હિ તત્થ બેલુવરુક્ખમૂલે તાલગચ્છે તાલપણ્ણસ્સ હેટ્ઠા નિપન્નો ચિન્તેસિં ‘‘સચે પથવી સંવટ્ટતિ, કહં ગમિસ્સામી’’તિ, અથ તઙ્ખણઞ્ઞેવ પથવિયા સંવટ્ટનસદ્દં સુત્વા પલાતોમ્હી’’તિ.

સીહો ચિન્તેસિ ‘‘અદ્ધા તસ્સ તાલપણ્ણસ્સ ઉપરિ બેલુવપક્કં પતિત્વા દુદ્દુભાયનસદ્દમકાસિ, સ્વાયં તં સદ્દં સુત્વા ‘પથવી સંવટ્ટતી’તિ સઞ્ઞં ઉપ્પાદેત્વા પલાયિ, તથતો ¶ જાનિસ્સામી’’તિ. સો તં સસકં ગહેત્વા મહાજનં અસ્સાસેત્વા ‘‘અહં ઇમિના દિટ્ઠટ્ઠાને પથવિયા સંવટ્ટનભાવં વા અસંવટ્ટનભાવં વા તથતો જાનિત્વા આગમિસ્સામિ, યાવ ¶ ¶ મમાગમના તુમ્હે એત્થેવ હોથા’’તિ સસકં પિટ્ઠિયં આરોપેત્વા સીહવેગેન પક્ખન્દિત્વા તાલવને સસકં ઓતારેત્વા ‘‘એહિ તયા દિટ્ઠટ્ઠાનં દસ્સેહી’’તિ આહ. ‘‘ન વિસહામિ સામી’’તિ. ‘‘એહિ મા ભાયી’’તિ. સો બેલુવરુક્ખં ઉપસઙ્કમિતું અસક્કોન્તો અવિદૂરે ઠત્વા ‘‘ઇદં સામિ દુદ્દુભાયનટ્ઠાન’’ન્તિ વત્વા પઠમં ગાથમાહ –

‘‘દુદ્દુભાયતિ ભદ્દન્તે, યસ્મિં દેસે વસામહં;

અહમ્પેતં ન જાનામિ, કિમેતં દુદ્દુભાયતી’’તિ.

તત્થ દુદ્દુભાયતીતિ દુદ્દુભસદ્દં કરોતિ. ભદ્દન્તેતિ ભદ્દં તવ અત્થુ. કિમેતન્તિ યસ્મિં પદેસે અહં વસામિ, તત્થ દુદ્દુભાયતિ, અહમ્પિ ન જાનામિ ‘‘કિં વા એતં દુદ્દુભાયતિ, કેન વા કારણેન દુદ્દુભાયતિ, કેવલં દુદ્દુભાયનસદ્દં અસ્સોસિ’’ન્તિ.

એવં વુત્તે સીહો બેલુવરુક્ખમૂલં ગન્ત્વા તાલપણ્ણસ્સ હેટ્ઠા સસકેન નિપન્નટ્ઠાનઞ્ચેવ તાલપણ્ણમત્થકે પતિતં બેલુવપક્કઞ્ચ દિસ્વા પથવિયા અસંવટ્ટનભાવં તથતો જાનિત્વા સસકં પિટ્ઠિયં આરોપેત્વા સીહવેગેન ખિપ્પં મિગસઙ્ઘાનં સન્તિકં ગન્ત્વા સબ્બં પવત્તિં આરોચેત્વા ‘‘તુમ્હે મા ભાયથા’’તિ મિગગણં અસ્સાસેત્વા વિસ્સજ્જેસિ. સચે હિ તદા બોધિસત્તો ન ભવેય્ય, સબ્બે સમુદ્દં પવિસિત્વા નસ્સેય્યું. બોધિસત્તં પન નિસ્સાય સબ્બે જીવિતં લભિંસૂતિ.

‘‘બેલુવં પતિતં સુત્વા, દુદ્દુભન્તિ સસો જવિ;

સસસ્સ વચનં સુત્વા, સન્તત્તા મિગવાહિની.

‘‘અપ્પત્વા પદવિઞ્ઞાણં, પરઘોસાનુસારિનો;

પનાદપરમા બાલા, તે હોન્તિ પરપત્તિયા.

‘‘યે ¶ ચ સીલેન સમ્પન્ના, પઞ્ઞાયૂપસમે રતા;

આરકા વિરતા ધીરા, ન હોન્તિ પરપત્તિયા’’તિ. –

તત્થ બેલુવન્તિ બેલુવપક્કં. દુદ્દુભન્તીતિ એવં સદ્દં કુરુમાનં. સન્તત્તાતિ ઉત્રસ્તા. મિગવાહિનીતિ ¶ અનેકસહસ્સસઙ્ખા મિગસેના. પદવિઞ્ઞાણન્તિ વિઞ્ઞાણપદં ¶ , સોતવિઞ્ઞાણકોટ્ઠાસં અપાપુણિત્વાતિ અત્થો. તે હોન્તિ પરપત્તિયાતિ તે પરઘોસાનુસારિનો તમેવ પરઘોસસઙ્ખાતં પનાદં ‘‘પરમ’’ન્તિ મઞ્ઞમાના બાલા અન્ધપુથુજ્જના વિઞ્ઞાણપદસ્સ અપ્પત્તતાય પરપત્તિયાવ હોન્તિ, પરેસં વચનં સદ્દહિત્વા યં વા તં વા કરોન્તિ.

સીલેનાતિ અરિયમગ્ગેન આગતસીલેન સમન્નાગતા. પઞ્ઞાયૂપસમે રતાતિ મગ્ગેનેવ આગતપઞ્ઞાય કિલેસૂપસમે રતા, યથા વા સીલેન, એવં પઞ્ઞાયપિ સમ્પન્ના, કિલેસૂપસમે રતાતિપિ અત્થો. આરકા વિરતા ધીરાતિ પાપકિરિયતો આરકા વિરતા પણ્ડિતા. ન હોન્તીતિ તે એવરૂપા સોતાપન્ના પાપતો ઓરતભાવેન કિલેસૂપસમે અભિરતભાવેન ચ એકવારં મગ્ગઞાણેન પટિવિદ્ધધમ્મા અઞ્ઞેસં કથેન્તાનમ્પિ ન સદ્દહન્તિ ન ગણ્હન્તિ. કસ્મા? અત્તનો પચ્ચક્ખત્તાતિ. તેન વુત્તં –

‘‘અસ્સદ્ધો અકતઞ્ઞૂ ચ, સન્ધિચ્છેદો ચ યો નરો;

હતાવકાસો વન્તાસો, સ વે ઉત્તમપોરિસો’’તિ. (ધ. પ. ૯૭);

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા સીહો અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

દ્વયં યાચનકોતિ ઇદં સત્થા આળવિં નિસ્સાય અગ્ગાળવે ચેતિયે વિહરન્તો કુટિકારસિક્ખાપદં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ પન હેટ્ઠા મણિકણ્ઠજાતકે (જા. ૧.૩.૭ આદયો) આગતમેવ. ઇધ પન સત્થા ‘‘સચ્ચં કિર તુમ્હે, ભિક્ખવે, યાચનબહુલા વિઞ્ઞત્તિબહુલા વિહરથા’’તિ વત્વા ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ વુત્તે તે ભિક્ખૂ ગરહિત્વા ‘‘ભિક્ખવે, પોરાણકપણ્ડિતા પથવિસ્સરેન રઞ્ઞા પવારિતાપિ પણ્ણચ્છત્તઞ્ચ એકપટલિકં ઉપાહનયુગઞ્ચ યાચિતુકામા હિરોત્તપ્પભેદનભયેન મહાજનમજ્ઝે અકથેત્વા રહો કથયિંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ ¶ કપિલરટ્ઠે ઉત્તરપઞ્ચાલનગરે ઉત્તરપઞ્ચાલરાજે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો એકસ્મિં નિગમગામે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો તક્કસિલાયં સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા ¶ અપરભાગે તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા હિમવન્તે ઉઞ્છાચરિયાય વનમૂલફલાફલેન યાપેન્તો ચિરં વસિત્વા લોણમ્બિલસેવનત્થાય મનુસ્સપથં વિચરન્તો ઉત્તરપઞ્ચાલનગરં પત્વા રાજુય્યાને વસિત્વા પુનદિવસે ભિક્ખં પરિયેસમાનો નગરં પવિસિત્વા રાજદ્વારં સમ્પાપુણિ. રાજા તસ્સાચારે ચ વિહારે ચ પસીદિત્વા મહાતલે નિસીદાપેત્વા રાજારહં પણીતભોજનં ભોજેત્વા પટિઞ્ઞં ગહેત્વા ઉય્યાનેયેવ વસાપેસિ. સો નિબદ્ધં રાજઘરેયેવ ભુઞ્જન્તો વસ્સાનસ્સ અચ્ચયેન હિમવન્તમેવ ગન્તુકામો હુત્વા ચિન્તેસિ ‘‘મય્હં મગ્ગં ગચ્છન્તસ્સ એકપટલિકા ઉપાહના ચેવ પણ્ણચ્છત્તઞ્ચ લદ્ધું વટ્ટતિ, રાજાનં યાચિસ્સામી’’તિ. સો એકદિવસં રાજાનં ઉય્યાનં આગન્ત્વા વન્દિત્વા નિસિન્નં દિસ્વા ‘‘ઉપાહનઞ્ચ છત્તઞ્ચ યાચિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પુન ચિન્તેસિ ‘‘પરં ‘ઇમં નામ દેહી’તિ યાચન્તો રોદતિ નામ, પરોપિ ‘નત્થી’તિ વદન્તો પટિરોદતિ નામ, ‘મા ખો પન મં રોદન્તં મહાજનો અદ્દસ, મા રાજાન’’ન્તિ રહો પટિચ્છન્નટ્ઠાને ઉભોપિ રોદિત્વા તુણ્હી ભવિસ્સામા’’તિ. અથ નં ‘‘મહારાજ, રહો પચ્ચાસીસામી’’તિ આહ. રાજા તં સુત્વા રાજપુરિસે અપસક્કિ. બોધિસત્તો ‘‘સચે મયિ યાચન્તે રાજા ન દસ્સતિ, મેત્તિ નો ભિજ્જિસ્સતિ, તસ્મા ન યાચિસ્સામી’’તિ તં દિવસં નામં ગહેતું અસક્કોન્તો ‘‘ગચ્છ, તાવ, મહારાજ, પુનેકદિવસં જાનિસ્સામી’’તિ આહ.

પુનેકદિવસં રઞ્ઞો ઉય્યાનં આગતકાલે તથેવ પુન તથેવાતિ એવં યાચિતું અસક્કોન્તસ્સેવ દ્વાદસ સંવચ્છરાનિ અતિક્કન્તાનિ. તતો રાજા ચિન્તેસિ ‘‘મય્હં ¶ અય્યો ‘મહારાજ, રહો પચ્ચાસીસામી’તિ વત્વા પરિસાય અપગતાય કિઞ્ચિ વત્તું ન વિસહતિ, વત્તુકામસ્સેવસ્સ દ્વાદસ વસ્સાનિ અતિક્કન્તાનિ, ચિરં ખો પનસ્સ બ્રહ્મચરિયં ચરન્તસ્સ ઉક્કણ્ઠિત્વા ભોગે ભુઞ્જિતુકામો રજ્જં પચ્ચાસીસતિ મઞ્ઞે, રજ્જસ્સ પન નામં ગહેતું અસક્કોન્તો તુણ્હી હોતિ, અજ્જ દાનિસ્સાહં રજ્જં આદિં કત્વા યં ઇચ્છતિ, તં દસ્સામી’’તિ. સો ઉય્યાનં ગન્ત્વા વન્દિત્વા નિસિન્નો બોધિસત્તેન ‘‘રહો ¶ પચ્ચાસીસામી’’તિ વુત્તે પરિસાય અપગતાય તં કિઞ્ચિ વત્તું અસક્કોન્તં આહ ‘‘તુમ્હે દ્વાદસ વસ્સાનિ ‘રહો પચ્ચાસીસામી’તિ વત્વા રહો લદ્ધાપિ કિઞ્ચિ વત્તું ન સક્કોથ, અહં વો રજ્જં આદિં કત્વા સબ્બં પવારેમિ, નિબ્ભયા હુત્વા યં વો રુચ્ચતિ, તં યાચથા’’તિ. ‘‘મહારાજ, યમહં યાચામિ, તં દસ્સસી’’તિ? ‘‘દસ્સામિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘મહારાજ, મય્હં મગ્ગં ગચ્છન્તસ્સ એકપટલિકા ઉપાહના ચ પણ્ણચ્છત્તઞ્ચ લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘એત્તકં, ભન્તે, તુમ્હે દ્વાદસ સંવચ્છરાનિ યાચિતું ન સક્કોથા’’તિ. ‘‘આમ, મહારાજા’’તિ. ‘‘કિંકારણા, ભન્તે, એવમકત્થા’’તિ. ‘‘મહારાજ, ‘ઇમં નામ મે દેહી’તિ યાચન્તો રોદતિ નામ, ‘નત્થી’તિ વદન્તો ¶ પટિરોદતિ નામ. ‘સચે ત્વં મયા યાચિતો ન દદેય્યાસિ, તં નો રોદિતપટિરોદિતં નામ મહાજનો મા પસ્સતૂ’તિ એતદત્થં રહો પચ્ચાસીસામી’’તિ વત્વા આદિતો તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

‘‘દ્વયં યાચનકો રાજ, બ્રહ્મદત્ત નિગચ્છતિ;

અલાભં ધનલાભં વા, એવંધમ્મા હિ યાચના.

‘‘યાચનં રોદનં આહુ, પઞ્ચાલાનં રથેસભ;

યો યાચનં પચ્ચક્ખાતિ, તમાહુ પટિરોદનં.

‘‘મા મદ્દસંસુ રોદન્તં, પઞ્ચાલા સુસમાગતા;

તુવં વા પટિરોદન્તં, તસ્મા ઇચ્છામહં રહો’’તિ.

તત્થ ¶ રાજ બ્રહ્મદત્તાતિ દ્વીહિપિ રાજાનં આલપતિ. નિગચ્છતીતિ લભતિ વિન્દતિ. એવંધમ્માતિ એવંસભાવા. આહૂતિ પણ્ડિતા કથેન્તિ. પઞ્ચાલાનં રથેસભાતિ પઞ્ચાલરટ્ઠસ્સ ઇસ્સર રથપવર. યો યાચનં પચ્ચક્ખાતીતિ યો પન યં યાચનકં ‘‘નત્થી’’તિ પટિક્ખિપતિ. તમાહૂતિ તં પટિક્ખિપનં ‘‘પટિરોદન’’ન્તિ વદન્તિ. મા મદ્દસંસૂતિ તવ રટ્ઠવાસિનો પઞ્ચાલા સુસમાગતા મં રોદન્તં મા અદ્દસંસૂતિ.

રાજા બોધિસત્તસ્સ ગારવલક્ખણે પસીદિત્વા વરં દદમાનો ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘દદામિ તે બ્રાહ્મણ રોહિણીનં, ગવં સહસ્સં સહ પુઙ્ગવેન;

અરિયો હિ અરિયસ્સ કથં ન દજ્જા, સુત્વાન ગાથા તવ ધમ્મયુત્તા’’તિ.

તત્થ ¶ રોહિણીનન્તિ રત્તવણ્ણાનં. અરિયોતિ આચારસમ્પન્નો. અરિયસ્સાતિ આચારસમ્પન્નસ્સ. કથં ન દજ્જાતિ કેન કારણેન ન દદેય્ય. ધમ્મયુત્તાતિ કારણયુત્તા.

બોધિસત્તો પન ‘‘નાહં, મહારાજ, વત્થુકામેહિ અત્થિકો, યં અહં યાચામિ, તદેવ મે દેહી’’તિ એકપટલિકા ઉપાહના ચ પણ્ણચ્છત્તઞ્ચ ગહેત્વા ‘‘મહારાજ, અપ્પમત્તો હોહિ, દાનં દેહિ, સીલં રક્ખાહિ, ઉપોસથકમ્મં કરોહી’’તિ રાજાનં ઓવદિત્વા તસ્સ યાચન્તસ્સેવ હિમવન્તમેવ ¶ ગતો. તત્થ અભિઞ્ઞા ચ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા બ્રહ્મલોકપરાયણો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, તાપસો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

કલ્યાણરૂપો ¶ વતયન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ચમ્મસાટકં નામ પરિબ્બાજકં આરબ્ભ કથેસિ. તસ્સ કિર ચમ્મમેવ નિવાસનઞ્ચ પારુપનઞ્ચ હોતિ. સો એકદિવસં પરિબ્બાજકારામા નિક્ખમિત્વા સાવત્થિયં ભિક્ખાય ચરન્તો એળકાનં યુજ્ઝનટ્ઠાનં સમ્પાપુણિ. એળકો તં દિસ્વા પહરિતુકામો ઓસક્કિ. પરિબ્બાજકો ‘‘એસ મય્હં અપચિતિં દસ્સેતી’’તિ ન પટિક્કમિ. એળકો વેગેનાગન્ત્વા તં ઊરુમ્હિ પહરિત્વા પાતેસિ. તસ્સ તં અસન્તપગ્ગહણકારણં ભિક્ખુસઙ્ઘે પાકટં અહોસિ. ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, ચમ્મસાટકપરિબ્બાજકો અસન્તપગ્ગહં કત્વા વિનાસં પત્તો’’તિ સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ અસન્તપગ્ગહં કત્વા વિનાસં પત્તોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો એકસ્મિં વાણિજકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો વણિજ્જં કરોતિ. તદા એકો ¶ ચમ્મસાટકપરિબ્બાજકો બારાણસિયં ભિક્ખાય ચરન્તો એળકાનં યુજ્ઝનટ્ઠાનં પત્વા એળકં ઓસક્કન્તં દિસ્વા ‘‘અપચિતિં મે કરોતી’’તિ સઞ્ઞાય અપટિક્કમિત્વા ‘‘ઇમેસં એત્તકાનં મનુસ્સાનં અન્તરે અયં એકો એળકો અમ્હાકં ગુણં જાનાતી’’તિ તસ્સ અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વા ઠિતોવ પઠમં ગાથમાહ –

‘‘કલ્યાણરૂપો વતયં ચતુપ્પદો, સુભદ્દકો ચેવ સુપેસલો ચ;

યો બ્રાહ્મણં જાતિમન્તૂપપન્નં, અપચાયતિ મેણ્ડવરો યસસ્સી’’તિ.

તત્થ ¶ કલ્યાણરૂપોતિ કલ્યાણજાતિકો. સુપેસલોતિ સુટ્ઠુ પિયસીલો. જાતિમન્તૂપપન્નન્તિ જાતિયા ચ મન્તેહિ ચ સમ્પન્નં. યસસ્સીતિ વણ્ણભણનમેતં.

તસ્મિં ¶ ખણે આપણે નિસિન્નો પણ્ડિતવાણિજો તં પરિબ્બાજકં નિસેધેન્તો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘મા બ્રાહ્મણ ઇત્તરદસ્સનેન, વિસ્સાસમાપજ્જિ ચતુપ્પદસ્સ;

દળ્હપ્પહારં અભિકઙ્ખમાનો, અવસક્કતી દસ્સતિ સુપ્પહાર’’ન્તિ.

તત્થ ઇત્તરદસ્સનેનાતિ ખણિકદસ્સનેન.

તસ્સ પણ્ડિતવાણિજસ્સ કથેન્તસ્સેવ સો મેણ્ડકો વેગેનાગન્ત્વા ઊરુમ્હિ પહરિત્વા તં તત્થેવ વેદનાપ્પત્તં કત્વા પાતેસિ. સો પરિદેવમાનો નિપજ્જિ. સત્થા તં કારણં પકાસેન્તો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘ઊરુટ્ઠિ ભગ્ગં વટ્ટિતો ખારિભારો, સબ્બઞ્ચ ભણ્ડં બ્રાહ્મણસ્સ ભિન્નં;

ઉભોપિ બાહા પગ્ગય્હ કન્દતિ, અતિધાવથ હઞ્ઞતે બ્રહ્મચારી’’તિ.

તસ્સત્થો ¶ – ભિક્ખવે, તસ્સ પરિબ્બાજકસ્સ ઊરુટ્ઠિકં ભગ્ગં, ખારિભારો વટ્ટિતો પવટ્ટિતો, તસ્મિં પવટ્ટમાને યં તત્થ તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ઉપકરણભણ્ડં, તમ્પિ સબ્બં ભિન્નં, સોપિ ઉભો બાહા ઉક્ખિપિત્વા પરિવારેત્વા ઠિતપરિસં સન્ધાય ‘‘અભિધાવથ, હઞ્ઞતે બ્રહ્મચારી’’તિ વદન્તો કન્દતિ રોદતિ પરિદેવતીતિ.

‘‘એવં સો નિહતો સેતિ, યો અપૂજં પસંસતિ;

યથાહમજ્જ પહતો, હતો મેણ્ડેન દુમ્મતી’’તિ.

તત્થ અપૂજન્તિ અપૂજનીયં. યથાહમજ્જાતિ યથા અહં અજ્જ અસન્તપગ્ગહં કત્વા ઠિતો મેણ્ડેન દળ્હપ્પહારેન પહતો એત્થેવ મારિતો ¶ . દુમ્મતીતિ દુપ્પઞ્ઞો. એવં યો અઞ્ઞોપિ ¶ અસન્તપગ્ગહં કરિસ્સતિ, સોપિ અહં વિય દુક્ખં અનુભવિસ્સતીતિ સો પરિદેવન્તો તત્થેવ જીવિતક્ખયં પત્તોતિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા ચમ્મસાટકો એતરહિ ચમ્મસાટકો અહોસિ, પણ્ડિતવાણિજો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

સમણં તં મઞ્ઞમાનોતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં કુહકં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ હેટ્ઠા વિત્થારિતમેવ. ઇધાપિ ભિક્ખૂ તં ભિક્ખું આનેત્વા ‘‘અયં, ભન્તે, ભિક્ખુ કુહકો’’તિ સત્થુ દસ્સેસું. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ કુહકોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો ગોધયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો કાયબલેન સમ્પન્નો અરઞ્ઞે વસતિ ¶ . એકો દુસીલતાપસોપિ તસ્સ અવિદૂરે પણ્ણસાલં માપેત્વા વાસં કપ્પેસિ. બોધિસત્તો ગોચરાય ચરન્તો તં દિસ્વા ‘‘સીલવન્તતાપસસ્સ પણ્ણસાલા ભવિસ્સતી’’તિ તત્થ ગન્ત્વા તં વન્દિત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ ગચ્છતિ. અથેકદિવસં સો કૂટતાપસો ઉપટ્ઠાકકુલે સમ્પાદિતં મધુરમંસં લભિત્વા ‘‘કિં મંસં નામેત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ગોધમંસ’’ન્તિ સુત્વા રસતણ્હાય અભિભૂતો ‘‘મય્હં અસ્સમપદં નિબદ્ધં આગચ્છમાનં ગોધં મારેત્વા યથારુચિ પચિત્વા ખાદિસ્સામી’’તિ સપ્પિદધિકટુકભણ્ડાદીનિ ગહેત્વા તત્થ ગન્ત્વા મુગ્ગરં ગહેત્વા કાસાવેન પટિચ્છાદેત્વા બોધિસત્તસ્સ આગમનં ઓલોકેન્તો પણ્ણસાલદ્વારે ઉપસન્તૂપસન્તો વિય નિસીદિ.

સો આગન્ત્વા તં પદુટ્ઠિન્દ્રિયં દિસ્વા ¶ ‘‘ઇમિના અમ્હાકં સજાતિકમંસં ખાદિતં ભવિસ્સતિ, પરિગ્ગણ્હિસ્સામિ ન’’ન્તિ અધોવાતે ઠત્વા સરીરગન્ધં ઘાયિત્વા સજાતિમંસસ્સ ખાદિતભાવં ઞત્વા તાપસં અનુપગમ્મ પટિક્કમિત્વા ચરિ. તાપસોપિ તસ્સ અનાગમનભાવં ઞત્વા મુગ્ગરં ખિપિ, મુગ્ગરો સરીરે અપતિત્વા નઙ્ગુટ્ઠકોટિં પાપુણિ. તાપસો ‘‘ગચ્છ વિરદ્ધોસ્મી’’તિ આહ. બોધિસત્તો ‘‘મં તાવ વિરદ્ધોસિ, ચત્તારો પન અપાયે ન વિરદ્ધોસી’’તિ ¶ વત્વા પલાયિત્વા ચઙ્કમનકોટિયં ઠિતં વમ્મિકં પવિસિત્વા અઞ્ઞેન છિદ્દેન સીસં નીહરિત્વા તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘સમણં તં મઞ્ઞમાનો, ઉપગચ્છિમસઞ્ઞતં;

સો મં દણ્ડેન પાહાસિ, યથા અસ્સમણો તથા.

‘‘કિં તે જટાહિ દુમ્મેધ, કિં તે અજિનસાટિયા;

અબ્ભન્તરં તે ગહનં, બાહિરં પરિમજ્જસી’’તિ.

તત્થ અસઞ્ઞતન્તિ અહં કાયાદીહિ અસઞ્ઞતં અસ્સમણમેવ સમાનં તં ‘‘સમણો એસો’’તિ સમિતપાપતાય સમણં મઞ્ઞમાનો ઉપગચ્છિં. પાહાસીતિ પહરિ. અજિનસાટિયાતિ એકંસં કત્વા પારુતેન અજિનચમ્મેન તુય્હં કો અત્થો. અબ્ભન્તરં તે ગહનન્તિ તવ સરીરબ્ભન્તરં વિસપૂરા વિય અલાબુ, ગૂથપૂરો વિય આવાટો, આસીવિસપૂરો વિય વમ્મિકો કિલેસગહનં. બાહિરન્તિ કેવલં બહિસરીરં પરિમજ્જસિ ¶ , તં અન્તોફરુસતાય બહિમટ્ઠતાય હત્થિલણ્ડં વિય અસ્સલણ્ડં વિય ચ હોતીતિ.

તં સુત્વા તાપસો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘એહિ ગોધ નિવત્તસ્સુ, ભુઞ્જ સાલીનમોદનં;

તેલં લોણઞ્ચ મે અત્થિ, પહૂતં મય્હ પિપ્ફલી’’તિ.

તત્થ ¶ પહૂતં મય્હ પિપ્ફલીતિ ન કેવલં સાલીનમોદનં તેલલોણમેવ, હિઙ્ગુજીરકસિઙ્ગિવેરલસુણમરિચપિપ્ફલિપ્પભેદં કટુકભણ્ડમ્પિ મય્હં બહુ અત્થિ, તેનાભિસઙ્ખતં સાલીનમોદનં ભુઞ્જાહીતિ.

તં સુત્વા બોધિસત્તો ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘એસ ભિય્યો પવેક્ખામિ, વમ્મિકં સતપોરિસં;

તેલં લોણઞ્ચ કિત્તેસિ, અહિતં મય્હ પિપ્ફલી’’તિ.

તત્થ ¶ પવેક્ખામીતિ પવિસિસ્સામિ. અહિતન્તિ યં એતં તવ કટુકભણ્ડસઙ્ખાતં પિપ્ફલિ, એતં મય્હં અહિતં અસપ્પાયન્તિ.

એવઞ્ચ પન વત્વા ‘‘અરે, કૂટજટિલ, સચે ઇધ વસિસ્સસિ, ગોચરગામે મનુસ્સેહેવ તં ‘અયં ચોરો’તિ ગાહાપેત્વા વિપ્પકારં પાપેસ્સામિ, સીઘં પલાયસ્સૂ’’તિ સન્તજ્જેસિ. કૂટજટિલો તતો પલાયિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા કૂટજટિલો અયં કુહકભિક્ખુ અહોસિ, ગોધરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

કાયેન યો નાવહરેતિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો દેવદત્તં આરબ્ભ કથેસિ. તસ્સ હિ સઙ્ઘં ભિન્દિત્વા ગતસ્સ અગ્ગસાવકેહિ સદ્ધિં પરિસાય પક્કન્તાય ઉણ્હં લોહિતં મુખતો ઉગ્ગઞ્છિ. અથ ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, દેવદત્તો મુસાવાદં ¶ કત્વા સઙ્ઘં ભિન્દિત્વા ઇદાનિ ગિલાનો હુત્વા મહાદુક્ખં અનુભોતી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ મુસાવાદીયેવ, ન ચેસ ઇદાનેવ મુસાવાદં કત્વા મહાદુક્ખં અનુભોતિ, પુબ્બેપિ અનુભોસિયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તાવતિંસભવને અઞ્ઞતરો દેવપુત્તો અહોસિ. તેન ખો પન સમયેન બારાણસિયં મહાઉસ્સવો અહોસિ. બહૂ નાગા ચ સુપણ્ણા ચ ભૂમટ્ઠકા ચ દેવા આગન્ત્વા ઉસ્સવં ઓલોકયિંસુ. તાવતિંસભવનતોપિ ચત્તારો દેવપુત્તા કક્કારૂનિ નામ દિબ્બપુપ્ફાનિ તેહિ કતચુમ્બટકં પિળન્ધિત્વા ઉસ્સવદસ્સનં આગમિંસુ. દ્વાદસયોજનિકં બારાણસિનગરં તેસં પુપ્ફાનં ગન્ધેન એકગન્ધં અહોસિ. મનુસ્સા ‘‘ઇમાનિ પુપ્ફાનિ કેન પિળન્ધિતાની’’તિ ઉપધારેન્તા વિચરન્તિ. તે દેવપુત્તા ‘‘અમ્હે એતે ઉપધારેન્તી’’તિ ઞત્વા રાજઙ્ગણે ઉપ્પતિત્વા મહન્તેન દેવાનુભાવેન આકાસે અટ્ઠંસુ. મહાજનો સન્નિપતિ, રાજાપિ સદ્ધિં ઉપરાજાદીહિ અગમાસિ. અથ ને ‘‘કતરદેવલોકતો, સામિ, આગચ્છથા’’તિ ¶ પુચ્છિંસુ. ‘‘તાવતિંસદેવલોકતો આગચ્છામા’’તિ. ‘‘કેન કમ્મેન આગતત્થા’’તિ. ‘‘ઉસ્સવદસ્સનત્થાયા’’તિ. ‘‘કિંપુપ્ફાનિ નામેતાની’’તિ? ‘‘દિબ્બકક્કારુપુપ્ફાનિ નામા’’તિ. ‘‘સામિ, તુમ્હે દેવલોકે અઞ્ઞાનિ પિળન્ધેય્યાથ, ઇમાનિ અમ્હાકં દેથા’’તિ. દેવપુત્તા ‘‘દિબ્બકક્કારુપુપ્ફાનિ મહાનુભાવાનિ દેવાનઞ્ઞેવ અનુચ્છવિકાનિ, મનુસ્સલોકે લામકાનં દુપ્પઞ્ઞાનં હીનાધિમુત્તિકાનં દુસ્સીલાનં નાનુચ્છવિકાનિ. યે પન મનુસ્સા ઇમેહિ ચ ઇમેહિ ચ ગુણેહિ સમન્નાગતા, તેસં એતાનિ અનુચ્છવિકાની’’તિ આહંસુ.

એવઞ્ચ પન વત્વા તેસુ જેટ્ઠકદેવપુત્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘કાયેન યો નાવહરે, વાચાય ન મુસા ભણે;

યસો લદ્ધા ન મજ્જેય્ય, સ વે કક્કારુમરહતી’’તિ.

તસ્સત્થો ¶ – યો કાયેન પરસ્સ સન્તકં તિણસલાકમ્પિ નાવહરતિ, વાચાય જીવિતં પરિચ્ચજમાનોપિ મુસાવાદં ન ભણતિ. દેસનાસીસમેવેતં ¶ , કાયદ્વારવચીદ્વારમનોદ્વારેહિ પન યો દસપિ અકુસલકમ્મપથે ન કરોતીતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો. યસો લદ્ધાતિ ઇસ્સરિયઞ્ચ લભિત્વા યો ઇસ્સરિયમદમત્તો સતિં વિસ્સજ્જેત્વા પાપકમ્મં ન કરોતિ, સ વે એવરૂપો ઇમેહિ ગુણેહિ યુત્તો પુગ્ગલો ઇમં દિબ્બપુપ્ફં અરહતિ. તસ્મા યો ઇમેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતો, સો ઇમાનિ પુપ્ફાનિ યાચિતું અરહતિ, તસ્સ દસ્સામીતિ.

તં સુત્વા પુરોહિતો ચિન્તેસિ ‘‘મય્હં ઇમેસુ ગુણેસુ એકોપિ નત્થિ, મુસાવાદં પન વત્વા એતાનિ પુપ્ફાનિ ગહેત્વા પિળન્ધિસ્સામિ, એવં મં મહાજનો ‘ગુણસમ્પન્નો અય’ન્તિ જાનિસ્સતી’’તિ. સો ‘‘અહં એતેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતો’’તિ વત્વા તાનિ પુપ્ફાનિ આહરાપેત્વા પિળન્ધિત્વા દુતિયં દેવપુત્તં યાચિ. સો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘ધમ્મેન વિત્તમેસેય્ય, ન નિકત્યા ધનં હરે;

ભોગે લદ્ધા ન મજ્જેય્ય, સ વે કક્કારુમરહતી’’તિ.

તસ્સત્થો – ધમ્મેન પરિસુદ્ધાજીવેન સુવણ્ણરજતાદિવિત્તં પરિયેસેય્ય. ન નિકત્યાતિ ન વઞ્ચનાય ધનં હરેય્ય, વત્થાભરણાદિકે ભોગે લભિત્વા પમાદં નાપજ્જેય્ય, એવરૂપો ઇમાનિ પુપ્ફાનિ અરહતીતિ.

પુરોહિતો ¶ ‘‘અહં એતેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતો’’તિ વત્વા તાનિ આહરાપેત્વા પિળન્ધિત્વા તતિયં દેવપુત્તં યાચિ. સો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘યસ્સ ચિત્તં અહાલિદ્દં, સદ્ધા ચ અવિરાગિની;

એકો સાદું ન ભુઞ્જેય્ય, સ વે કક્કારુમરહતી’’તિ.

તસ્સત્થો – યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ચિત્તં અહાલિદ્દં હલિદ્દિરાગો વિય ખિપ્પં ન વિરજ્જતિ, થિરમેવ હોતિ. સદ્ધા ચ અવિરાગિનીતિ કમ્મં વા વિપાકં વા ઓકપ્પનીયસ્સ વા પુગ્ગલસ્સ વચનં સદ્દહિત્વા અપ્પમત્તકેનેવ ન વિરજ્જતિ ન ભિજ્જતિ. યો યાચકે વા અઞ્ઞે વા સંવિભાગારહે પુગ્ગલે બહિ કત્વા ¶ એકકોવ સાદુરસભોજનં ન ભુઞ્જતિ, નેસં સંવિભજિત્વા ભુઞ્જતિ, સો ઇમાનિ પુપ્ફાનિ અરહતીતિ.

પુરોહિતો ¶ ‘‘અહં એતેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતો’’તિ વત્વા તાનિ પુપ્ફાનિ આહરાપેત્વા પિળન્ધિત્વા ચતુત્થં દેવપુત્તં યાચિ. સો ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘સમ્મુખા વા તિરોક્ખા વા, યો સન્તે ન પરિભાસતિ;

યથાવાદી તથાકારી, સ વે કક્કારુમરહતી’’તિ.

તસ્સત્થો – યો પુગ્ગલો સમ્મુખા વા પરમ્મુખા વા સીલાદિગુણયુત્તે સન્તે ઉત્તમપણ્ડિતપુરિસે ન અક્કોસતિ ન પરિભાસતિ, યં વાચાય વદતિ, તદેવ કાયેન કરોતિ, સો ઇમાનિ પુપ્ફાનિ અરહતીતિ.

પુરોહિતો ‘‘અહં એતેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતો’’તિ વત્વા તાનિપિ આહરાપેત્વા પિળન્ધિ. ચત્તારો દેવપુત્તા ચત્તારિ પુપ્ફચુમ્બટકાનિ પુરોહિતસ્સ દત્વા દેવલોકમેવ ગતા. તેસં ગતકાલે પુરોહિતસ્સ સીસે મહતી વેદના ઉપ્પજ્જિ, તિખિણસિખરેન નિમ્મથિતં વિય ચ અયપટ્ટેન પીળિતં વિય ચ સીસં અહોસિ. સો વેદનાપ્પત્તો અપરાપરં પરિવત્તમાનો મહાસદ્દેન વિરવિ, ‘‘કિમેત’’ન્તિ ચ વુત્તે ‘‘અહં મમબ્ભન્તરે અવિજ્જમાનેયેવ ગુણે ‘અત્થી’તિ મુસાવાદં કત્વા તે દેવપુત્તે ઇમાનિ પુપ્ફાનિ યાચિં, હરથેતાનિ મમ સીસતો’’તિ આહ. તાનિ હરન્તાપિ હરિતું નાસક્ખિંસુ, અયપટ્ટેન બદ્ધાનિ વિય અહેસું. અથ નં ઉક્ખિપિત્વા ગેહં નયિંસુ. તત્થ તસ્સ વિરવન્તસ્સ સત્ત દિવસા વીતિવત્તા.

રાજા ¶ અમચ્ચે આમન્તેત્વા ‘‘દુસ્સીલબ્રાહ્મણો મરિસ્સતિ, કિં કરોમા’’તિ આહ. ‘‘દેવ, પુન ઉસ્સવં કારેમ, દેવપુત્તા પુન આગચ્છિસ્સન્તી’’તિ. રાજા પુન ઉસ્સવં ¶ કારેસિ. દેવપુત્તા પુન આગન્ત્વા સકલનગરં પુપ્ફગન્ધેન એકગન્ધં કત્વા તથેવ રાજઙ્ગણે અટ્ઠંસુ, મહાજનો સન્નિપતિત્વા દુસ્સીલબ્રાહ્મણં આનેત્વા તેસં પુરતો ઉત્તાનં નિપજ્જાપેસિ. સો ‘‘જીવિતં મે દેથ, સામી’’તિ દેવપુત્તે યાચિ. દેવપુત્તા ‘‘તુય્હં દુસ્સીલસ્સ પાપધમ્મસ્સ અનનુચ્છવિકાનેવેતાનિ પુપ્ફાનિ, ત્વં પન ‘અમ્હે વઞ્ચેસ્સામી’તિ સઞ્ઞી અહોસિ, અત્તનો મુસાવાદફલં લદ્ધ’’ન્તિ મહાજનમજ્ઝે દુસ્સીલબ્રાહ્મણં ગરહિત્વા સીસતો પુપ્ફચુમ્બટકં અપનેત્વા મહાજનસ્સ ઓવાદં દત્વા સકટ્ઠાનમેવ અગમંસુ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા બ્રાહ્મણો દેવદત્તો અહોસિ, તેસુ દેવપુત્તેસુ એકો કસ્સપો, એકો મોગ્ગલ્લાનો, એકો સારિપુત્તો, જેટ્ઠકદેવપુત્તો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

વાતિ ચાયં તતો ગન્ધોતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. તદા હિ સત્થા તં ભિક્ખું ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ. ‘‘કસ્મા ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ? ‘‘કિલેસવસેન, ભન્તે’’તિ. ‘‘ભિક્ખુ માતુગામો નામ અરક્ખિયો, ન સક્કા રક્ખિતું, પોરાણકપણ્ડિતા પન માતુગામં મહાસમુદ્દમજ્ઝે સિમ્બલિરુક્ખવિમાને વસાપેન્તાપિ રક્ખિતું નાસક્ખિંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિસ્મિં નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો પિતુ અચ્ચયેન રજ્જં કારેસિ. કાકવતી નામસ્સ અગ્ગમહેસી અહોસિ અભિરૂપા દેવચ્છરા વિય. અયમેત્થ સઙ્ખેપો ¶ , વિત્થારતો પન અતીતવત્થુ કુણાલજાતકે (જા. ૨.૨૧.કુણાલજાતક) આવિ ભવિસ્સતિ. તદા પનેકો સુપણ્ણરાજા મનુસ્સવેસેન આગન્ત્વા રઞ્ઞા સહ જૂતં કીળન્તો કાકવતિયા અગ્ગમહેસિયા પટિબદ્ધચિત્તો તં આદાય સુપણ્ણભવનં નેત્વા તાય સદ્ધિં અભિરમિ. રાજા દેવિં અપસ્સન્તો નટકુવેરં નામ ¶ ગન્ધબ્બં ‘‘ત્વં વિચિનાહિ ન’’ન્તિ આહ. સો તં સુપણ્ણરાજાનં પરિગ્ગહેત્વા એકસ્મિં સરે એરકવને નિપજ્જિત્વા તતો સુપણ્ણસ્સ ગમનકાલે પત્તન્તરે નિસીદિત્વા સુપણ્ણભવનં પત્વા પત્તન્તરતો નિક્ખમિત્વા તાય સદ્ધિં કિલેસસંસગ્ગં કત્વા પુન તસ્સેવ પત્તન્તરે નિસિન્નો આગન્ત્વા સુપણ્ણસ્સ રઞ્ઞા સદ્ધિં જૂતકીળનકાલે અત્તનો વીણં ગહેત્વા જૂતમણ્ડલં ગન્ત્વા રઞ્ઞો સન્તિકે ઠિતો ગીતવસેન પઠમં ગાથમાહ –

‘‘વાતિ ¶ ચાયં તતો ગન્ધો, યત્થ મે વસતી પિયા;

દૂરે ઇતો હિ કાકવતી, યત્થ મે નિરતો મનો’’તિ.

તત્થ ગન્ધોતિ તસ્સા દિબ્બગન્ધવિલિત્તાય સરીરગન્ધો. યત્થ મેતિ યત્થ સુપણ્ણભવને મમ પિયા વસતિ, તતો ઇમિના સદ્ધિં કતકાયસંસગ્ગાય તસ્સા ઇમસ્સ કાયેન સદ્ધિં આગતો ગન્ધો વાયતીતિ અધિપ્પાયો. દૂરે ઇતોતિ ઇમમ્હા ઠાના દૂરે. હિ-કારો નિપાતમત્તો. કાકવતીતિ કાકવતી દેવી. યત્થ મેતિ યસ્સા ઉપરિ મમ મનો નિરતો.

તં સુત્વા સુપણ્ણો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘કથં સમુદ્દમતરી, કથં અતરિ કેપુકં;

કથં સત્ત સમુદ્દાનિ, કથં સિમ્બલિમારુહી’’તિ.

તસ્સત્થો – ત્વં ઇમં જમ્બુદીપસમુદ્દં તસ્સ પરતો કેપુકં નામ નદિં પબ્બતન્તરેસુ ઠિતાનિ સત્ત સમુદ્દાનિ ચ કથં અતરિ, કેનુપાયેન તિણ્ણો સત્ત સમુદ્દાનિ અતિક્કમિત્વા ઠિતં અમ્હાકં ભવનં સિમ્બલિરુક્ખઞ્ચ કથં આરુહીતિ.

તં ¶ સુત્વા નટકુવેરો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘તયા સમુદ્દમતરિં, તયા અતરિ કેપુકં;

તયા સત્ત સમુદ્દાનિ, તયા સિમ્બલિમારુહિ’’ન્તિ.

તત્થ તયાતિ તયા કરણભૂતેન તવ પત્તન્તરે નિસિન્નો અહં સબ્બમેતં અકાસિન્તિ અત્થો.

તતો ¶ સુપણ્ણરાજા ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘ધિરત્થુ મં મહાકાયં, ધિરત્થુ મં અચેતનં;

યત્થ જાયાયહં જારં, આવહામિ વહામિ ચા’’તિ.

તત્થ ધિરત્થુ મન્તિ અત્તાનં ગરહન્તો આહ. અચેતનન્તિ મહાસરીરતાય લહુભાવગરુભાવસ્સ અજાનનતાય અચેતનં. યત્થાતિ યસ્મા. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્મા અહં અત્તનો જાયાય જારં ઇમં ગન્ધબ્બં ¶ પત્તન્તરે નિસિન્નં આનેન્તો આવહામિ નેન્તો ચ વહામિ, તસ્મા ધિરત્થુ મન્તિ. સો તં આનેત્વા બારાણસિરઞ્ઞો દત્વા પુન નગરં નાગમાસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા નટકુવેરો ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુ અહોસિ, રાજા પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

બહૂનં વિજ્જતી ભોતીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં મતભરિયં કુટુમ્બિકં આરબ્ભ કથેસિ. સો કિર ભરિયાય મતાય ન ન્હાયિ ન પિવિ ન લિમ્પિ ન ભુઞ્જિ, ન કમ્મન્તે પયોજેસિ, અઞ્ઞદત્થુ સોકાભિભૂતો આળાહનં ગન્ત્વા પરિદેવમાનો વિચરિ. અબ્ભન્તરે પનસ્સ કુટે પદીપો વિય સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ ઉપનિસ્સયો જલતિ. સત્થા પચ્ચૂસસમયે લોકં ઓલોકેન્તો તં દિસ્વા ‘‘ઇમસ્સ મં ઠપેત્વા અઞ્ઞો કોચિ સોકં નીહરિત્વા સોતાપત્તિમગ્ગસ્સ દાયકો નત્થિ, ભવિસ્સામિસ્સ અવસ્સયો’’તિ પચ્છાભત્તં પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો પચ્છાસમણં આદાય તસ્સ ગેહદ્વારં ગન્ત્વા કુટુમ્બિકેન સુતાગમનો ¶ કતપચ્ચુગ્ગમનાદિસક્કારો પઞ્ઞત્તાસને નિસિન્નો કુટુમ્બિકં આગન્ત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નં ‘‘કિં, ઉપાસક, ચિન્તેસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, ભન્તે, ભરિયા મે કાલકતા, તમહં અનુસોચન્તો ચિન્તેમી’’તિ વુત્તે ‘‘ઉપાસક, ભિજ્જનધમ્મં નામ ભિજ્જતિ, તસ્મિં ભિન્ને ન યુત્તં ચિન્તેતું, પોરાણકપણ્ડિતાપિ ભરિયાય મતાય ‘ભિજ્જનધમ્મં ભિજ્જતી’તિ ન ચિન્તયિંસૂ’’તિ ¶ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ. અતીતવત્થુ દસકનિપાતે ચૂળબોધિજાતકે (જા. ૧.૧૦.૪૯ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ, અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો તક્કસિલાયં સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા માતાપિતૂનં ¶ સન્તિકં અગમાસિ. ઇમસ્મિં જાતકે બોધિસત્તો કોમારબ્રહ્મચારી અહોસિ. અથસ્સ માતાપિતરો ‘‘તવ દારિકપરિયેસનં કરોમા’’તિ આરોચયિંસુ. બોધિસત્તો ‘‘ન મય્હં ઘરાવાસેનત્થો, અહં તુમ્હાકં અચ્ચયેન પબ્બજિસ્સામી’’તિ વત્વા તેહિ પુનપ્પુનં યાચિતો એકં કઞ્ચનરૂપકં કારેત્વા ‘‘એવરૂપં કુમારિકં લભમાનો ગણ્હિસ્સામી’’તિ આહ. તસ્સ માતાપિતરો તં કઞ્ચનરૂપકં પટિચ્છન્નયાને આરોપેત્વા ‘‘ગચ્છથ જમ્બુદીપતલં વિચરન્તા યત્થ એવરૂપં બ્રાહ્મણકુમારિકં પસ્સથ, તત્થ ઇમં કઞ્ચનરૂપકં દત્વા તં આનેથા’’તિ મહન્તેન પરિવારેન મનુસ્સે પેસેસું.

તસ્મિં પન કાલે એકો પુઞ્ઞવા સત્તો બ્રહ્મલોકતો ચવિત્વા કાસિરટ્ઠેયેવ નિગમગામે અસીતિકોટિવિભવસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ગેહે કુમારિકા હુત્વા નિબ્બત્તિ, ‘‘સમ્મિલ્લહાસિની’’તિસ્સા નામં અકંસુ. સા સોળસવસ્સકાલે અભિરૂપા અહોસિ પાસાદિકા દેવચ્છરપ્પટિભાગા સબ્બઙ્ગસમ્પન્ના. તસ્સાપિ કિલેસવસેન ચિત્તં નામ ન ઉપ્પન્નપુબ્બં, અચ્ચન્તબ્રહ્મચારિની અહોસિ. કઞ્ચનરૂપકં ¶ આદાય વિચરન્તા મનુસ્સા તં ગામં પાપુણિંસુ. તત્થ મનુસ્સા તં દિસ્વા ‘‘અસુકબ્રાહ્મણસ્સ ધીતા સમ્મિલ્લહાસિની કિંકારણા ઇધ ઠિતા’’તિ આહંસુ. મનુસ્સા તં સુત્વા બ્રાહ્મણકુલં ગન્ત્વા સમ્મિલ્લહાસિનિં વારેસું. સા ‘‘અહં તુમ્હાકં અચ્ચયેન પબ્બજિસ્સામિ, ન મે ઘરાવાસેનત્થો’’તિ માતાપિતૂનં સાસનં પેસેસિ. તે ‘‘કિં કરોસિ કુમારિકે’’તિ વત્વા કઞ્ચનરૂપકં ગહેત્વા તં મહન્તેન પરિવારેન પેસયિંસુ. બોધિસત્તસ્સ ચ સમ્મિલ્લહાસિનિયા ચ ઉભિન્નમ્પિ અનિચ્છન્તાનઞ્ઞેવ મઙ્ગલં કરિંસુ. તે એકગબ્ભે વસમાના એકસ્મિં સયને સયન્તાપિ ન અઞ્ઞમઞ્ઞં કિલેસવસેન ઓલોકયિંસુ, દ્વે ભિક્ખૂ દ્વે બ્રાહ્માનો વિય ચ એકસ્મિં ઠાને વસિંસુ.

અપરભાગે બોધિસત્તસ્સ માતાપિતરો કાલમકંસુ. સો તેસં સરીરકિચ્ચં કત્વા સમ્મિલ્લહાસિનિં પક્કોસાપેત્વા ‘‘ભદ્દે, મમ કુલસન્તકા અસીતિકોટિયો, તવ કુલસન્તકા અસીતિકોટિયોતિ ઇમં એત્તકં ધનં ગહેત્વા ઇમં કુટુમ્બં પટિપજ્જાહિ, અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘અય્યપુત્ત, તયિ પબ્બજન્તે અહમ્પિ પબ્બજિસ્સામિ, ન સક્કોમિ તં જહિતુ’’ન્તિ ¶ . ‘‘તેન હિ એહી’’તિ સબ્બં ધનં દાનમુખે વિસ્સજ્જેત્વા ખેળપિણ્ડં વિય સમ્પત્તિં ¶ પહાય હિમવન્તં પવિસિત્વા ઉભોપિ તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા વનમૂલફલાહારા તત્થ ચિરં વસિત્વા લોણમ્બિલસેવનત્થાય હિમવન્તા ઓતરિત્વા અનુપુબ્બેન બારાણસિં પત્વા રાજુય્યાને વસિંસુ.

તેસં તત્થ વસન્તાનં સુખુમાલાય પરિબ્બાજિકાય નિરોજં મિસ્સકભત્તં પરિભુઞ્જન્તિયા લોહિતપક્ખન્દિકાબાધો ઉપ્પજ્જિ. સા સપ્પાયભેસજ્જં અલભમાના દુબ્બલા અહોસિ. બોધિસત્તો ભિક્ખાચારવેલાય તં પરિગ્ગહેત્વા નગરદ્વારં નેત્વા એકિસ્સા સાલાય ફલકે નિપજ્જાપેત્વા સયં ભિક્ખાય પાવિસિ. સા તસ્મિં અનિક્ખન્તેયેવ કાલમકાસિ. મહાજનો પરિબ્બાજિકાય રૂપસમ્પત્તિં ¶ દિસ્વા પરિવારેત્વા રોદતિ પરિદેવતિ. બોધિસત્તો ભિક્ખં ચરિત્વા આગતો તસ્સા મતભાવં ઞત્વા ‘‘ભિજ્જનધમ્મં ભિજ્જતિ, સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા એવંગતિકાયેવા’’તિ વત્વા તાય નિપન્નફલકેયેવ નિસીદિત્વા મિસ્સકભોજનં ભુઞ્જિત્વા મુખં વિક્ખાલેસિ. પરિવારેત્વા ઠિતમહાજનો ‘‘અયં તે, ભન્તે, પરિબ્બાજિકા કિં હોતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ગિહિકાલે મે પાદપરિચારિકા અહોસી’’તિ. ‘‘ભન્તે, મયં તાવ ન સણ્ઠામ રોદામ પરિદેવામ, તુમ્હે કસ્મા ન રોદથા’’તિ? બોધિસત્તો ‘‘જીવમાના તાવ એસા મમ કિઞ્ચિ હોતિ, ઇદાનિ પરલોકસમઙ્ગિતાય ન કિઞ્ચિ હોતિ, મરણવસં ગતા, અહં કિસ્સ રોદામી’’તિ મહાજનસ્સ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘બહૂનં વિજ્જતી ભોતી, તેહિ મે કિં ભવિસ્સતિ;

તસ્મા એતં ન સોચામિ, પિયં સમ્મિલ્લહાસિનિં.

‘‘તં તં ચે અનુસોચેય્ય, યં યં તસ્સ ન વિજ્જતિ;

અત્તાનમનુસોચેય્ય, સદા મચ્ચુવસં પતં.

‘‘ન હેવ ઠિતં નાસીનં, ન સયાનં ન પદ્ધગું;

યાવ બ્યાતિ નિમિસતિ, તત્રાપિ રસતી વયો.

‘‘તત્થત્તનિ વતપ્પદ્ધે, વિનાભાવે અસંસયે;

ભૂતં સેસં દયિતબ્બં, વીતં અનનુસોચિય’’ન્તિ.

તત્થ ¶ બહૂનં વિજ્જતી ભોતીતિ અયં ભોતી અમ્હે છડ્ડેત્વા ઇદાનિ અઞ્ઞેસં બહૂનં મતકસત્તાનં ¶ અન્તરે વિજ્જતિ અત્થિ ઉપલબ્ભતિ. તેહિ મે કિં ભવિસ્સતીતિ તેહિ મતકસત્તેહિ સદ્ધિં વત્તમાના ઇદાનેવેસા મય્હં કિં ભવિસ્સતિ ¶ , તેહિ વા મતકસત્તેહિ અતિરેકસમ્બન્ધવસેનેસા મય્હં કિં ભવિસ્સતિ, કા નામ ભવિસ્સતિ, કિં ભરિયા, ઉદાહુ ભગિનીતિ? ‘‘તેહિ મેક’’ન્તિપિ પાઠો, તેહિ મતકેહિ સદ્ધિં ઇદમ્પિ મે કળેવરં એકં ભવિસ્સતીતિ અત્થો. તસ્માતિ યસ્મા એસા મતકેસુ સઙ્ખં ગતા, મય્હં સા ન કિઞ્ચિ હોતિ, તસ્મા એતં ન સોચામિ.

યં યં તસ્સાતિ યં યં તસ્સ અનુસોચનકસ્સ સત્તસ્સ ન વિજ્જતિ નત્થિ, મતં નિરુદ્ધં, તં તં સચે અનુસોચેય્યાતિ અત્થો. ‘‘યસ્સા’’તિપિ પાઠો, યં યં યસ્સ ન વિજ્જતિ, તં તં સો અનુસોચેય્યાતિ અત્થો. મચ્ચુવસં પતન્તિ એવં સન્તે નિચ્ચં મચ્ચુવસં પતન્તં ગચ્છન્તં અત્તાનમેવ અનુસોચેય્ય, તેનસ્સ અસોચનકાલોયેવ ન ભવેય્યાતિ અત્થો.

તતિયગાથાય ન હેવ ઠિતં નાસીનં, ન સયાનં ન પદ્ધગુન્તિ કઞ્ચિ સત્તં આયુસઙ્ખારો અનુગચ્છતીતિ પાઠસેસો. તત્થ પદ્ધગુન્તિ પરિવત્તેત્વા ચરમાનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇમે સત્તા ચતૂસુપિ ઇરિયાપથેસુ પમત્તા વિહરન્તિ, આયુસઙ્ખારા પન રત્તિઞ્ચ દિવા ચ સબ્બિરિયાપથેસુ અપ્પમત્તા અત્તનો ખયગમનકમ્મમેવ કરોન્તીતિ. યાવ બ્યાતીતિ યાવ ઉમ્મિસતિ. અયઞ્હિ તસ્મિં કાલે વોહારો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યાવ ઉમ્મિસતિ ચ નિમિસતિ ચ, તત્રાપિ એવં અપ્પમત્તકે કાલે ઇમેસં સત્તાનં રસતી વયો, તીસુ વયેસુ સો સો વયો હાયતેવ ન વડ્ઢતીતિ.

તત્થત્તનિ વતપ્પદ્ધેતિ તત્થ વત અત્તનિ પદ્ધે. ઇદં વુત્તં હોતિ તસ્મિં વત એવં રસમાને વયે અયં ‘‘અત્તા’’તિ સઙ્ખ્યં ગતો અત્તભાવો પદ્ધો હોતિ, વયેન અડ્ઢો ઉપડ્ઢો અપરિપુણ્ણોવ હોતિ ¶ . એવં તત્થ ઇમસ્મિં અત્તનિ પદ્ધે યો ચેસ તત્થ તત્થ નિબ્બત્તાનં સત્તાનં વિનાભાવો અસંસયો, તસ્મિં વિનાભાવેપિ અસંસયે નિસ્સંસયે યં ભૂતં સેસં અમતં જીવમાનં, તં જીવમાનમેવ દયિતબ્બં પિયાયિતબ્બં મેત્તાયિતબ્બં, ‘‘અયં સત્તો અરોગો હોતુ અબ્યાપજ્જો’’તિ એવં તસ્મિં મેત્તાભાવના ¶ કાતબ્બા. યં પનેતં વીતં વિગતં મતં, તં અનનુસોચિયં ન અનુસોચિતબ્બન્તિ.

એવં મહાસત્તો ચતૂહિ ગાથાહિ અનિચ્ચાકારં દીપેન્તો ધમ્મં દેસેસિ. મહાજનો પરિબ્બાજિકાય સરીરકિચ્ચં અકાસિ. બોધિસત્તો હિમવન્તમેવ પવિસિત્વા ઝાનાભિઞ્ઞાસમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા બ્રહ્મલોકપરાયણો અહોસિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને કુટુમ્બિકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા સમ્મિલ્લહાસિની રાહુલમાતા અહોસિ, તાપસો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

યં અન્નપાનસ્સાતિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો હતલાભસક્કારં દેવદત્તં આરબ્ભ કથેસિ. દેવદત્તેન હિ તથાગતે અટ્ઠાનકોપં બન્ધિત્વા ધનુગ્ગહેસુ પયોજિતેસુ નાળાગિરિવિસ્સજ્જનેન તસ્સ દોસો પાકટો જાતો. અથસ્સ પટ્ઠપિતાનિ ધુવભત્તાદીનિ મનુસ્સા ન કરિંસુ, રાજાપિ નં ન ઓલોકેસિ. સો હતલાભસક્કારો કુલેસુ વિઞ્ઞાપેત્વા ભુઞ્જન્તો વિચરિ. ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, દેવદત્તો ‘લાભસક્કારં ઉપ્પાદેસ્સામી’તિ ઉપ્પન્નમ્પિ થિરં કાતું નાસક્ખી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ હતલાભસક્કારો અહોસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં ધનઞ્જયે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો રાધો નામ સુકો અહોસિ મહાસરીરો પરિપુણ્ણગત્તો, કનિટ્ઠો પનસ્સ પોટ્ઠપાદો નામ. એકો લુદ્દકો તે દ્વેપિ જને બન્ધિત્વા નેત્વા બારાણસિરઞ્ઞો અદાસિ. રાજા ઉભોપિ તે સુવણ્ણપઞ્જરે પક્ખિપિત્વા સુવણ્ણતટ્ટકેન મધુલાજે ખાદાપેન્તો ¶ સક્ખરોદકં પાયેન્તો પટિજગ્ગિ. સક્કારો ચ મહા અહોસિ, લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તા અહેસું. અથેકો વનચરકો કાળબાહું નામેકં મહાકાળમક્કટં આનેત્વા બારાણસિરઞ્ઞો અદાસિ. તસ્સ પચ્છા આગતત્તા મહન્તતરો લાભસક્કારો અહોસિ, સુકાનં પરિહાયિ. બોધિસત્તો તાદિલક્ખણયોગતો ન કિઞ્ચિ આહ, કનિટ્ઠો પનસ્સ તાદિલક્ખણાભાવા તં મક્કટસ્સ સક્કારં અસહન્તો ‘‘ભાતિક, પુબ્બે ઇમસ્મિં રાજકુલે સાધુરસખાદનીયાદીનિ અમ્હાકમેવ દેન્તિ, ઇદાનિ પન મયં ન લભામ, કાળબાહુમક્કટસ્સેવ દેન્તિ. મયં ધનઞ્જયરઞ્ઞો સન્તિકા લાભસક્કારં અલભન્તા ઇમસ્મિં ઠાને કિં કરિસ્સામ, એહિ અરઞ્ઞમેવ ગન્ત્વા વસિસ્સામા’’તિ તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘યં ¶ અન્નપાનસ્સ પુરે લભામ, તં દાનિ સાખમિગમેવ ગચ્છતિ;

ગચ્છામ દાનિ વનમેવ રાધ, અસક્કતા ચસ્મ ધનઞ્જયાયા’’તિ.

તત્થ યં અન્નપાનસ્સાતિ યં અન્નપાનં અસ્સ રઞ્ઞો સન્તિકા. ઉપયોગત્થે વા સામિવચનં. ધનઞ્જયાયાતિ કરણત્થે સમ્પદાનવચનં, ધનઞ્જયેન. અસક્કતા ચસ્માતિ અન્નપાનં ન લભામ, ઇમિના ચ ન સક્કતમ્હાતિ અત્થો.

તં સુત્વા રાધો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘લાભો અલાભો યસો અયસો ચ, નિન્દા પસંસા ચ સુખઞ્ચ દુક્ખં;

એતે અનિચ્ચા મનુજેસુ ધમ્મા, મા સોચિ કિં સોચસિ પોટ્ઠપાદા’’તિ.

તત્થ યસોતિ ઇસ્સરિયપરિવારો. અયસોતિ તસ્સાભાવો. એતેતિ એતે અટ્ઠ લોકધમ્મા મનુજેસુ અનિચ્ચા, લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તા હુત્વાપિ ¶ અપરેન સમયેન અપ્પલાભા ¶ અપ્પસક્કારા હોન્તિ, નિચ્ચલાભિનો નામ ન હોન્તિ. યસાદીસુપિ એસેવ નયો.

તં સુત્વા પોટ્ઠપાદો મક્કટે ઉસૂયં અપનેતું અસક્કોન્તો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘અદ્ધા તુવં પણ્ડિતકોસિ રાધ, જાનાસિ અત્થાનિ અનાગતાનિ;

કથં નુ સાખામિગં દક્ખિસામ, નિદ્ધાવિતં રાજકુલતોવ જમ્મ’’ન્તિ.

તત્થ કથં નૂતિ કેન નુ ખો ઉપાયેન. દક્ખિસામાતિ દક્ખિસ્સામ. નિદ્ધાવિતન્તિ નિવુટ્ઠાપિતં નિક્કડ્ઢાપિતં. જમ્મન્તિ લામકં.

તં સુત્વા રાધો ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘ચાલેતિ કણ્ણં ભકુટિં કરોતિ, મુહું મુહું ભાયયતે કુમારે;

સયમેવ તં કાહતિ કાળબાહુ, યેનારકા ઠસ્સતિ અન્નપાના’’તિ.

તત્થ ભાયયતે કુમારેતિ રાજકુમારે ઉત્રાસેતિ. યેનારકા ઠસ્સતિ અન્નપાનાતિ યેન કારણેન ¶ ઇમમ્હા અન્નપાના દૂરે ઠસ્સતિ, સયમેવ તં કારણં કરિસ્સતિ, મા ત્વં એતસ્સ ચિન્તયીતિ અત્થો.

કાળબાહુપિ કતિપાહેનેવ રાજકુમારાનં પુરતો ઠત્વા કણ્ણચલનાદીનિ કરોન્તો કુમારે ભાયાપેસિ. તે ભીતતસિતા વિસ્સરમકંસુ. રાજા ‘‘કિં એત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા તમત્થં સુત્વા ‘‘નિક્કડ્ઢથ ન’’ન્તિ મક્કટં નિક્કડ્ઢાપેસિ. સુકાનં લાભસક્કારો પુન પાકતિકો અહોસિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા કાળબાહુ દેવદત્તો અહોસિ, પોટ્ઠપાદો આનન્દો, રાધો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

સીલં ¶ કિરેવ કલ્યાણન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સીલવીમંસકબ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ. દ્વેપિ વત્થૂનિ હેટ્ઠા કથિતાનેવ. ઇધ પન બોધિસત્તો બારાણસિરઞ્ઞો પુરોહિતો અહોસિ. સો અત્તનો સીલં વીમંસન્તો તીણિ દિવસાનિ હેરઞ્ઞિકફલકતો કહાપણં ગણ્હિ. તં ‘‘ચોરો’’તિ ગહેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસું. સો રઞ્ઞો સન્તિકે ઠિતો –

‘‘સીલં કિરેવ કલ્યાણં, સીલં લોકે અનુત્તરં;

પસ્સ ઘોરવિસો નાગો, સીલવાતિ ન હઞ્ઞતી’’તિ. –

ઇમાય પઠમગાથાય સીલં વણ્ણેત્વા રાજાનં પબ્બજ્જં અનુજાનાપેત્વા પબ્બજિતું ગચ્છતિ.

અથેકસ્મિં દિવસે સૂનાપણતો સેનો મંસપેસિં ગહેત્વા આકાસં પક્ખન્દિ. તમઞ્ઞે સકુણા પરિવારેત્વા પાદનખતુણ્ડકાદીહિ પહરન્તિ. સો તં દુક્ખં સહિતું અસક્કોન્તો મંસપેસિં છડ્ડેસિ, અપરો ગણ્હિ. સોપિ તથેવ વિહેઠિયમાનો છડ્ડેસિ, અથઞ્ઞો ગણ્હિ. એવં યો યો ગણ્હિ, તં તં સકુણા અનુબન્ધિંસુ. યો યો છડ્ડેસિ, સો સો સુખિતો અહોસિ. બોધિસત્તો તં દિસ્વા ‘‘ઇમે કામા નામ મંસપેસૂપમા, એતે ગણ્હન્તાનંયેવ દુક્ખં, વિસ્સજ્જેન્તાનં સુખ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘યાવદેવસ્સહૂ ¶ કિઞ્ચિ, તાવદેવ અખાદિસું;

સઙ્ગમ્મ કુલલા લોકે, ન હિંસન્તિ અકિઞ્ચન’’ન્તિ.

તસ્સત્થો ¶ – યાવદેવ અસ્સ સેનસ્સ અહુ કિઞ્ચિ મુખેન ગહિતં મંસખણ્ડં, તાવદેવ નં ઇમસ્મિં લોકે કુલલા સમાગન્ત્વા અખાદિંસુ. તસ્મિં પન વિસ્સટ્ઠે તમેનં અકિઞ્ચનં નિપ્પલિબોધં પક્ખિં સેસપક્ખિનો ન હિંસન્તીતિ.

સો નગરા નિક્ખમિત્વા અન્તરામગ્ગે એકસ્મિં ગામે સાયં એકસ્સ ગેહે નિપજ્જિ. તત્થ પન પિઙ્ગલા નામ દાસી ‘‘અસુકવેલાય આગચ્છેય્યાસી’’તિ એકેન પુરિસેન સદ્ધિં સઙ્કેતમકાસિ. સા સામિકાનં પાદે ¶ ધોવિત્વા તેસુ નિપન્નેસુ તસ્સાગમનં ઓલોકેન્તી ઉમ્મારે નિસીદિત્વા ‘‘ઇદાનિ આગમિસ્સતિ, ઇદાનિ આગમિસ્સતી’’તિ પઠમયામમ્પિ મજ્ઝિમયામમ્પિ વીતિનામેસિ. પચ્ચૂસસમયે પન ‘‘ન સો ઇદાનિ આગમિસ્સતી’’તિ છિન્નાસા હુત્વા નિપજ્જિત્વા નિદ્દં ઓક્કમિ. બોધિસત્તો ઇદં કારણં દિસ્વા ‘‘અયં દાસી ‘સો પુરિસો આગમિસ્સતી’તિ આસાય એત્તકં કાલં નિસિન્ના, ઇદાનિસ્સ અનાગમનભાવં ઞત્વા છિન્નાસા હુત્વા સુખં સુપતિ. કિલેસેસુ હિ આસા નામ દુક્ખં, નિરાસભાવોવ સુખ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તતિયં ગાથમાહ –

‘‘સુખં નિરાસા સુપતિ, આસા ફલવતી સુખા;

આસં નિરાસં કત્વાન, સુખં સુપતિ પિઙ્ગલા’’તિ.

તત્થ ફલવતીતિ યસ્સા આસાય ફલં લદ્ધં હોતિ, સા તસ્સ ફલસ્સ સુખતાય સુખા નામ. નિરાસં કત્વાનાતિ અનાસં કત્વા છિન્દિત્વા પજહિત્વાતિ અત્થો. પિઙ્ગલાતિ એસા પિઙ્ગલદાસી ઇદાનિ સુખં સુપતીતિ.

સો પુનદિવસે તતો ગામા અરઞ્ઞં પવિસન્તો અરઞ્ઞે એકં તાપસં ઝાનં અપ્પેત્વા નિસિન્નં દિસ્વા ‘‘ઇધલોકે ચ પરલોકે ચ ઝાનસુખતો ઉત્તરિતરં સુખં નામ નત્થી’’તિ ચિન્તેત્વા ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘ન સમાધિપરો અત્થિ, અસ્મિં લોકે પરમ્હિ ચ;

ન પરં નાપિ અત્તાનં, વિહિંસતિ સમાહિતો’’તિ.

તત્થ ¶ ¶ ન સમાધિપરોતિ સમાધિતો પરો અઞ્ઞો સુખધમ્મો નામ નત્થીતિ.

સો અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ઝાનાભિઞ્ઞા ઉપ્પાદેત્વા બ્રહ્મલોકપરાયણો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા પુરોહિતો અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

યો ¶ ¶ વે કાલે અસમ્પત્તેતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોકાલિકં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ તક્કારિયજાતકે વિત્થારિતમેવ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ અમચ્ચો ઓવાદકો અહોસિ, રાજા બહુભાણી અહોસિ. બોધિસત્તો ‘‘તસ્સ બહુભાણિતં નિસેધેસ્સામી’’તિ એકં ઉપમં ઉપધારેન્તો વિચરતિ. અથેકદિવસં રાજા ઉય્યાનં ગતો મઙ્ગલસિલાપટ્ટે નિસીદિ, તસ્સુપરિ અમ્બરુક્ખો અત્થિ. તત્રેકસ્મિં કાકકુલાવકે કાળકોકિલા અત્તનો અણ્ડકં નિક્ખિપિત્વા અગમાસિ. કાકી તં કોકિલઅણ્ડકં પટિજગ્ગિ, અપરભાગે તતો કોકિલપોતકો નિક્ખમિ. કાકી ‘‘પુત્તો મે’’તિ સઞ્ઞાય મુખતુણ્ડકેન ગોચરં આહરિત્વા તં પટિજગ્ગિ. સો અવિરૂળ્હપક્ખો અકાલેયેવ કોકિલરવં રવિ. કાકી ‘‘અયં ઇદાનેવ તાવ અઞ્ઞં રવં રવતિ ¶ , વડ્ઢન્તો કિં કરિસ્સતી’’તિ તુણ્ડકેન કોટ્ટેત્વા મારેત્વા કુલાવકા પાતેસિ. સો રઞ્ઞો પાદમૂલે પતિ.

રાજા બોધિસત્તં પુચ્છિ ‘‘કિમેતં સહાયા’’તિ? બોધિસત્તો ‘‘અહં રાજાનં નિવારેતું એકં ઉપમં પરિયેસામિ, લદ્ધા દાનિ મે સા’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘મહારાજ, અતિમુખરા અકાલે બહુભાણિનો એવરૂપં લભન્તિ. અયં મહારાજ, કોકિલપોતકો કાકિયા પુટ્ઠો અવિરૂળ્હપક્ખો અકાલેયેવ કોકિલરવં રવિ. અથ નં કાકી ‘નાયં મમ પુત્તકો’તિ ઞત્વા મુખતુણ્ડકેન કોટ્ટેત્વા મારેત્વા કુલાવકા પાતેસિ. મનુસ્સા વા હોન્તુ તિરચ્છાના વા, અકાલે બહુભાણિનો એવરૂપં દુક્ખં લભન્તી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘યો વે કાલે અસમ્પત્તે, અતિવેલં પભાસતિ;

એવં સો નિહતો સેતિ, કોકિલાયિવ અત્રજો.

‘‘ન ¶ ¶ હિ સત્થં સુનિસિતં, વિસં હલાહલામિવ;

એવં નિકટ્ઠે પાતેતિ, વાચા દુબ્ભાસિતા યથા.

‘‘તસ્મા કાલે અકાલે વા, વાચં રક્ખેય્ય પણ્ડિતો;

નાતિવેલં પભાસેય્ય, અપિ અત્તસમમ્હિ વા.

‘‘યો ચ કાલે મિતં ભાસે, મતિપુબ્બો વિચક્ખણો;

સબ્બે અમિત્તે આદેતિ, સુપણ્ણો ઉરગામિવા’’તિ.

તત્થ કાલે અસમ્પત્તેતિ અત્તનો વચનકાલે અસમ્પત્તે. અતિવેલન્તિ વેલાતિક્કન્તં કત્વા અતિરેકપ્પમાણં ભાસતિ. હલાહલામિવાતિ હલાહલં ઇવ. નિકટ્ઠેતિ તસ્મિંયેવ ખણે અપ્પમત્તકે કાલે. તસ્માતિ યસ્મા સુનિસિતસત્થહલાહલવિસતોપિ ખિપ્પતરં દુબ્ભાસિતવચનમેવ ¶ પાતેસિ, તસ્મા. કાલે અકાલે વાતિ વત્તું યુત્તકાલે ચ અકાલે ચ વાચં રક્ખેય્ય, અતિવેલં ન ભાસેય્ય અપિ અત્તના સમે નિન્નાનાકરણેપિ પુગ્ગલેતિ અત્થો.

મતિપુબ્બોતિ મતિં પુરેચારિકં કત્વા કથનેન મતિપુબ્બો. વિચક્ખણોતિ ઞાણેન વિચારેત્વા અત્થવિન્દનપુગ્ગલો વિચક્ખણો નામ. ઉરગામિવાતિ ઉરગં ઇવ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા સુપણ્ણો સમુદ્દં ખોભેત્વા મહાભોગં ઉરગં આદેતિ ગણ્હાતિ, આદિયિત્વા ચ તઙ્ખણઞ્ઞેવ નં સિમ્બલિં આરોપેત્વા મંસં ખાદતિ, એવમેવ યો મતિપુબ્બઙ્ગમો વિચક્ખણો વત્તું યુત્તકાલે મિતં ભાસતિ, સો સબ્બે અમિત્તે આદેતિ ગણ્હાતિ, અત્તનો વસે વત્તેતીતિ.

રાજા બોધિસત્તસ્સ ધમ્મદેસનં સુત્વા તતો પટ્ઠાય મિતભાણી અહોસિ, યસઞ્ચસ્સ વડ્ઢેત્વા મહન્તતરં અદાસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા કોકિલપોતકો કોકાલિકો અહોસિ, પણ્ડિતામચ્ચો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

અપિ ¶ ¶ હન્ત્વા હતો બ્રૂતીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોસલરઞ્ઞો પુરોહિતં આરબ્ભ કથેસિ. સો કિર રથેન અત્તનો ભોગગામં ગચ્છન્તો સમ્બાધે મગ્ગે રથં પાજેન્તો એકં સકટસત્થં દિસ્વા ‘‘તુમ્હાકં સકટં અપનેથા’’તિ ગચ્છન્તો સકટે અનપનીયમાને કુજ્ઝિત્વા પતોદલટ્ઠિયા પુરિમસકટે સાકટિકસ્સ રથધુરે પહરિ. સા રથધુરે પટિહતા નિવત્તિત્વા તસ્સેવ નલાટં પહરિ. તાવદેવસ્સ નલાટે ગણ્ડો ઉટ્ઠહિ. સો નિવત્તિત્વા ‘‘સાકટિકેહિ પહટોમ્હી’’તિ રઞ્ઞો આરોચેસિ. સાકટિકે પક્કોસાપેત્વા વિનિચ્છિનન્તા તસ્સેવ દોસં અદ્દસંસુ. અથેકદિવસં ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, રઞ્ઞો કિર ¶ પુરોહિતો ‘સાકટિકેહિ પહટોમ્હી’તિ અડ્ડં કરોન્તો સયમેવ પરજ્જી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ એવરૂપં અકાસિયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સેવ વિનિચ્છયામચ્ચો અહોસિ. અથ રઞ્ઞો પુરોહિતો રથેન અત્તનો ભોગગામં ગચ્છન્તોતિ સબ્બં પુરિમસદિસમેવ. ઇધ પન તેન રઞ્ઞો આરોચિતે રાજા સયં વિનિચ્છયે નિસીદિત્વા સાકટિકે પક્કોસાપેત્વા કમ્મં અસોધેત્વાવ ‘‘તુમ્હેહિ મમ પુરોહિતં કોટ્ટેત્વા નલાટે ગણ્ડો ઉટ્ઠાપિતો’’તિ વત્વા ‘‘સબ્બસ્સહરણં તેસં કરોથા’’તિ આહ. અથ નં બોધિસત્તો ‘‘તુમ્હે, મહારાજ, કમ્મં અસોધેત્વાવ એતેસં સબ્બસ્સં હરાપેથ, એકચ્ચે પન અત્તનાવ અત્તાનં પહરિત્વાપિ ‘પરેન પહટમ્હા’તિ વદન્તિ, તસ્મા અવિચિનિત્વા કાતું ન યુત્તં, રજ્જં કારેન્તેન નામ નિસામેત્વા કમ્મં કાતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ.

‘‘અપિ હન્ત્વા હતો બ્રૂતિ, જેત્વા જિતોતિ ભાસતિ;

પુબ્બમક્ખાયિનો રાજ, અઞ્ઞદત્થુ ન સદ્દહે.

‘‘તસ્મા પણ્ડિતજાતિયો, સુણેય્ય ઇતરસ્સપિ;

ઉભિન્નં વચનં સુત્વા, યથા ધમ્મો તથા કરે.

‘‘અલસો ¶ ગિહી કામભોગી ન સાધુ, અસઞ્ઞતો પબ્બજિતો ન સાધુ;

રાજા ન સાધુ અનિસમ્મકારી, યો પણ્ડિતો કોધનો તં ન સાધુ.

‘‘નિસમ્મ ¶ ¶ ખત્તિયો કયિરા, નાનિસમ્મ દિસમ્પતિ;

નિસમ્મકારિનો રાજ, યસો કિત્તિ ચ વડ્ઢતી’’તિ.

તત્થ અપિ હન્ત્વાતિ અપિ એકો અત્તનાવ અત્તાનં હન્ત્વા ‘‘પરેન પહટોમ્હી’’તિ બ્રૂતિ કથેતિ. જેત્વા જિતોતિ સયં વા પન પરં જિત્વા ‘‘અહં જિતોમ્હી’’તિ ભાસતિ. અઞ્ઞદત્થૂતિ મહારાજ, પુબ્બમેવ રાજકુલં ગન્ત્વા અક્ખાયન્તસ્સ પુબ્બમક્ખાયિનો અઞ્ઞદત્થુ ન સદ્દહે, એકંસેન વચનં ન સદ્દહેય્ય. તસ્માતિ યસ્મા પઠમતરં આગન્ત્વા કથેન્તસ્સ એકંસેન વચનં ન સદ્દહાતબ્બં, તસ્મા. યથા ધમ્મોતિ યથા વિનિચ્છયસભાવો ઠિતો, તથા કરેય્ય.

અસઞ્ઞતોતિ કાયાદીહિ અસઞ્ઞતો દુસ્સીલો. તં ન સાધૂતિ યં તસ્સ પણ્ડિતસ્સ ઞાણવતો પુગ્ગલસ્સ આધાનગ્ગાહિવસેન દળ્હકોપસઙ્ખાતં કોધનં, તં ન સાધુ. નાનિસમ્માતિ ન અનિસામેત્વા. દિસમ્પતીતિ દિસાનં પતિ, મહારાજ. યસો કિત્તિ ચાતિ ઇસ્સરિયપરિવારો ચેવ કિત્તિસદ્દો ચ વડ્ઢતીતિ.

રાજા બોધિસત્તસ્સ વચનં સુત્વા ધમ્મેન વિનિચ્છિનિ, ધમ્મેન વિનિચ્છિયમાને બ્રાહ્મણસ્સેવ દોસો જાતોતિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા બ્રાહ્મણો એતરહિ બ્રાહ્મણોવ અહોસિ, પણ્ડિતામચ્ચો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

તદેવ ¶ મે ત્વન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં કુટુમ્બિકં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ હેટ્ઠા વિત્થારિતમેવ. ઇધ પન તેસં ઉદ્ધારં સાધેત્વા આગચ્છન્તાનં અન્તરામગ્ગે લુદ્દકો ‘‘ઉભોપિ ખાદથા’’તિ એકં પક્કગોધં અદાસિ. સો પુરિસો ભરિયં પાનીયત્થાય પેસેત્વા સબ્બં ગોધં ખાદિત્વા તસ્સા આગતકાલે ‘‘ભદ્દે, ગોધા પલાતા’’તિ આહ. ‘‘સાધુ, સામિ, પક્કગોધાય પલાયન્તિયા કિં સક્કા કાતુ’’ન્તિ? સા જેતવને પાનીયં ¶ પિવિત્વા સત્થુ સન્તિકે ¶ નિસિન્ના સત્થારા ‘‘કિં ઉપાસિકે, અયં તે હિતકામો સસિનેહો ઉપકારકો’’તિ પુચ્છિતા ‘‘ભન્તે, અહં એતસ્સ હિતકામા સસિનેહા, અયં પન મયિ નિસ્સિનેહો’’તિ આહ. સત્થા ‘‘હોતુ મા ચિન્તયિ, એવં નામેસ કરોતિ. યદા પન તે ગુણં સરતિ, તદા તુય્હમેવ સબ્બિસ્સરિયં દેતી’’તિ વત્વા તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતમ્પિ હેટ્ઠા વુત્તસદિસમેવ. ઇધ પન તેસં નિવત્તન્તાનં અન્તરામગ્ગે લુદ્દકો કિલન્તભાવં દિસ્વા ‘‘દ્વેપિ જના ખાદથા’’તિ એકં પક્કગોધં અદાસિ. રાજધીતા તં વલ્લિયા બન્ધિત્વા આદાય મગ્ગં પટિપજ્જિ. તે એકં સરં દિસ્વા મગ્ગા ઓક્કમ્મ અસ્સત્થમૂલે નિસીદિંસુ. રાજપુત્તો ‘‘ગચ્છ ભદ્દે, સરતો પદુમિનિપત્તેન ઉદકં આહર, મંસં ખાદિસ્સામા’’તિ આહ. સા ગોધં સાખાય લગ્ગેત્વા પાનીયત્થાય ગતા. ઇતરો સબ્બં ગોધં ખાદિત્વા અગ્ગનઙ્ગુટ્ઠં ગહેત્વા પરમ્મુખો નિસીદિ. સો તાય પાનીયં ગહેત્વા આગતાય ‘‘ભદ્દે, ગોધા સાખાય ઓતરિત્વા વમ્મિકં પાવિસિ, અહં ધાવિત્વા અગ્ગનઙ્ગુટ્ઠં અગ્ગહેસિં, ગહિતટ્ઠાનં હત્થેયેવ કત્વા છિજ્જિત્વા બિલં પવિટ્ઠા’’તિ આહ. ‘‘હોતુ, દેવ, પક્કગોધાય પલાયન્તિયા કિં કરિસ્સામ, એહિ ગચ્છામા’’તિ. તે પાનીયં પિવિત્વા બારાણસિં અગમંસુ.

રાજપુત્તો રજ્જં પત્વા તં અગ્ગમહેસિટ્ઠાનમત્તે ઠપેસિ, સક્કારસમ્માનો પનસ્સા નત્થિ. બોધિસત્તો તસ્સા સક્કારં કારેતુકામો રઞ્ઞો સન્તિકે ઠત્વા ‘‘નનુ મયં અય્યે તુમ્હાકં સન્તિકા કિઞ્ચિ ન લભામ, કિં નો ન ઓલોકેથા’’તિ આહ. ‘‘તાત, અહમેવ રઞ્ઞો ¶ સન્તિકા કિઞ્ચિ ન લભામિ, તુય્હં કિં દસ્સામિ, રાજાપિ મય્હં ઇદાનિ કિં દસ્સતિ, સો અરઞ્ઞતો આગમનકાલે પક્કગોધં એકકોવ ખાદી’’તિ ¶ . ‘‘અય્યે, ન દેવો એવરૂપં કરિસ્સતિ, મા એવં અવચુત્થા’’તિ. અથ નં દેવી ‘‘તુય્હં તં, તાત, ન પાકટં, રઞ્ઞોયેવ મય્હઞ્ચ પાકટ’’ન્તિ વત્વા પઠમં ગાથમાહ –

‘‘તદેવ મે ત્વં વિદિતો, વનમજ્ઝે રથેસભ;

યસ્સ તે ખગ્ગબદ્ધસ્સ, સન્નદ્ધસ્સ તિરીટિનો;

અસ્સત્થદુમસાખાય, પક્કગોધા પલાયથા’’તિ.

તત્થ તદેવાતિ તસ્મિંયેવ કાલે ‘‘અયં મય્હં અદાયકો’’તિ એવં ત્વં વિદિતો. અઞ્ઞે પન તવ સભાવં ન જાનન્તીતિ અત્થો. ખગ્ગબદ્ધસ્સાતિ બદ્ધખગ્ગસ્સ. તિરીટિનોતિ તિરીટવત્થનિવત્થસ્સ મગ્ગાગમનકાલે. પક્કગોધાતિ અઙ્ગારપક્કા ગોધા પલાયથાતિ.

એવં ¶ રઞ્ઞા કતદોસં પરિસમજ્ઝે પાકટં કત્વા કથેસિ. તં સુત્વા બોધિસત્તો ‘‘અય્યે, દેવસ્સ અપ્પિયકાલતો પભુતિ ઉભિન્નમ્પિ અફાસુકં કત્વા કસ્મા ઇધ વસથા’’તિ વત્વા દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘નમે નમન્તસ્સ ભજે ભજન્તં, કિચ્ચાનુકુબ્બસ્સ કરેય્ય કિચ્ચં;

નાનત્થકામસ્સ કરેય્ય અત્થં, અસમ્ભજન્તમ્પિ ન સમ્ભજેય્ય.

‘‘ચજે ચજન્તં વનથં ન કયિરા, અપેતચિત્તેન ન સમ્ભજેય્ય;

દિજો દુમં ખીણફલન્તિ ઞત્વા, અઞ્ઞં સમેક્ખેય્ય મહા હિ લોકો’’તિ.

તત્થ નમે નમન્તસ્સાતિ યો અત્તનિ મુદુચિત્તેન નમતિ, તસ્સેવ પટિનમેય્ય. કિચ્ચાનુકુબ્બસ્સાતિ અત્તનો ઉપ્પન્નં કિચ્ચં અનુકુબ્બન્તસ્સેવ. અનત્થકામસ્સાતિ અવડ્ઢિકામસ્સ. વનથં ન કયિરાતિ ¶ તસ્મિં ચજન્તે તણ્હાસ્નેહં ન કરેય્ય. અપેતચિત્તેનાતિ અપગતચિત્તેન વિરત્તચિત્તેન. ન સમ્ભજેય્યાતિ ન સમાગચ્છેય્ય. અઞ્ઞં સમેક્ખેય્યાતિ અઞ્ઞં ¶ ઓલોકેય્ય, યથા દિજો ખીણફલં દુમં રુક્ખં ઞત્વા અઞ્ઞં ફલભરિતં રુક્ખં ગચ્છતિ, તથા ખીણરાગં પુરિસં ઞત્વા અઞ્ઞં સસિનેહં ઉપગચ્છેય્યાતિ અધિપ્પાયો.

રાજા બોધિસત્તે કથેન્તે એવ તસ્સા ગુણં સરિત્વા ‘‘ભદ્દે, એત્તકં કાલં તવ ગુણં ન સલ્લક્ખેસિં, પણ્ડિતસ્સયેવ કથાય સલ્લક્ખેસિં, મમ અપરાધં સહન્તિયા ઇદં સકલરજ્જં તુય્હમેવ દમ્મી’’તિ વત્વા ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘સો તે કરિસ્સામિ યથાનુભાવં, કતઞ્ઞુતં ખત્તિયે પેક્ખમાનો;

સબ્બઞ્ચ તે ઇસ્સરિયં દદામિ, યસ્સિચ્છસી તસ્સ તુવં દદામી’’તિ.

તત્થ સોતિ સો અહં. યથાનુભાવન્તિ યથાસત્તિ યથાબલં. યસ્સિચ્છસીતિ યસ્સ ઇચ્છસિ, તસ્સ ઇદં રજ્જં આદિં કત્વા યં ત્વં ઇચ્છસિ, તં દદામીતિ.

એવઞ્ચ પન વત્વા રાજા દેવિયા સબ્બિસ્સરિયં અદાસિ, ‘‘ઇમિનાહં એતિસ્સા ગુણં સરાપિતો’’તિ પણ્ડિતસ્સપિ મહન્તં ઇસ્સરિયં અદાસિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉભો જયમ્પતિકા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ.

તદા જયમ્પતિકા એતરહિ જયમ્પતિકાવ અહેસું, પણ્ડિતામચ્ચો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

ગવં ¶ ચે તરમાનાનન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો રાજોવાદં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ તેસકુણજાતકે (જા. ૨.૧૭.૧ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ. ઇધ પન સત્થા ‘‘મહારાજ, પોરાણકરાજાનોપિ પણ્ડિતાનં કથં સુત્વા ધમ્મેન સમેન રજ્જં કારેન્તા સગ્ગપુરં પૂરયમાના ગમિંસૂ’’તિ વત્વા રઞ્ઞા યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો સિક્ખિતસબ્બસિપ્પો ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અભિઞ્ઞા ચ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા રમણીયે હિમવન્તપદેસે વનમૂલફલાહારો વિહાસિ. અથ રાજા અગુણપરિયેસકો હુત્વા ‘‘અત્થિ નુ ખો મે કોચિ અગુણં કથેન્તો’’તિ પરિયેસન્તો અન્તોજને ચ બહિજને ચ અન્તોનગરે ચ બહિનગરે ચ કઞ્ચિ અત્તનો અવણ્ણવાદિં અદિસ્વા ‘‘જનપદે નુ ખો કથ’’ન્તિ અઞ્ઞાતકવેસેન જનપદં ચરિ. તત્રાપિ અવણ્ણવાદિં અપસ્સન્તો અત્તનો ગુણકથમેવ સુત્વા ‘‘હિમવન્તપદેસે નુ ખો કથ’’ન્તિ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વિચરન્તો બોધિસત્તસ્સ અસ્સમં પત્વા તં અભિવાદેત્વા કતપટિસન્થારો એકમન્તં નિસીદિ.

તદા બોધિસત્તો અરઞ્ઞતો પરિપક્કાનિ નિગ્રોધફલાનિ આહરિત્વા પરિભુઞ્જિ, તાનિ હોન્તિ મધુરાનિ ઓજવન્તાનિ સક્ખરચુણ્ણસમરસાનિ. સો રાજાનમ્પિ આમન્તેત્વા ‘‘ઇમં મહાપુઞ્ઞ, નિગ્રોધપક્કફલં ખાદિત્વા પાનીયં પિવા’’તિ આહ. રાજા તથા કત્વા બોધિસત્તં પુચ્છિ ‘‘કિં નુ ખો, ભન્તે, ઇમં નિગ્રોધપક્કં અતિ વિય મધુર’’ન્તિ? ‘‘મહાપુઞ્ઞ, નૂન રાજા ધમ્મેન સમેન રજ્જં કારેતિ, તેનેતં મધુરન્તિ. રઞ્ઞો અધમ્મિકકાલે ¶ અમધુરં નુ ખો, ભન્તે, હોતી’’તિ. ‘‘આમ, મહાપુઞ્ઞ, રાજૂસુ અધમ્મિકેસુ તેલમધુફાણિતાદીનિપિ વનમૂલફલાનિપિ અમધુરાનિ હોન્તિ નિરોજાનિ, ન કેવલં એતાનિ, સકલમ્પિ રટ્ઠં નિરોજં કસટં ¶ હોતિ. તેસુ પન ધમ્મિકેસુ સબ્બાનિ તાનિ મધુરાનિ હોન્તિ ઓજવન્તાનિ, સકલમ્પિ રટ્ઠં ઓજવન્તમેવ હોતી’’તિ. રાજા ‘‘એવં ભવિસ્સતિ, ભન્તે’’તિ અત્તનો રાજભાવં અજાનાપેત્વાવ બોધિસત્તં વન્દિત્વા બારાણસિં ગન્ત્વા ‘‘તાપસસ્સ વચનં વીમંસિસ્સામી’’તિ અધમ્મેન રજ્જં કારેત્વા ‘‘ઇદાનિ જાનિસ્સામી’’તિ કિઞ્ચિ કાલં વીતિનામેત્વા પુન તત્થ ગન્ત્વા તં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ.

બોધિસત્તોપિસ્સ તથેવ વત્વા નિગ્રોધપક્કં અદાસિ, તં તસ્સ તિત્તકરસં અહોસિ. રાજા ‘‘અમધુરં નિરસ’’ન્તિ સહ ખેળેન છડ્ડેત્વા ‘‘તિત્તકં, ભન્તે’’તિ આહ. બોધિસત્તો ‘‘મહાપુઞ્ઞ, નૂન રાજા અધમ્મિકો ભવિસ્સતિ. રાજૂનઞ્હિ અધમ્મિકકાલે અરઞ્ઞે ફલાફલં આદિં કત્વા સબ્બં અમધુરં નિરોજં જાત’’ન્તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘ગવે ¶ ચે તરમાનાનં, જિમ્હં ગચ્છતિ પુઙ્ગવો;

સબ્બા તા જિમ્હં ગચ્છન્તિ, નેત્તે જિમ્હં ગતે સતિ.

‘‘એવમેવ મનુસ્સેસુ, યો હોતિ સેટ્ઠસમ્મતો;

સો ચે અધમ્મં ચરતિ, પગેવ ઇતરા પજા;

સબ્બં રટ્ઠં દુખં સેતિ, રાજા ચે હોતિ અધમ્મિકો.

‘‘ગવં ચે તરમાનાનં, ઉજું ગચ્છતિ પુઙ્ગવો;

સબ્બા ગાવી ઉજું યન્તિ, નેત્તે ઉજું ગતે સતિ.

‘‘એવમેવ મનુસ્સેસુ, યો હોતિ સેટ્ઠસમ્મતો;

સો સચે ધમ્મં ચરતિ, પગેવ ઇતરા પજા;

સબ્બં રટ્ઠં સુખં સેતિ, રાજા ચે હોતિ ધમ્મિકો’’તિ.

તત્થ ¶ ગવન્તિ ગુન્નં. તરમાનાનન્તિ નદિં ઓતરન્તાનં. જિમ્હન્તિ કુટિલં વઙ્કં. નેત્તેતિ નાયકે ગહેત્વા ગચ્છન્તે ગવજેટ્ઠકે ઉસભે પુઙ્ગવે. પગેવ ઇતરા પજાતિ ઇતરે સત્તા પુરેતરમેવ અધમ્મં ચરન્તીતિ અત્થો. દુખં સેતીતિ ન કેવલં સેતિ, ચતૂસુપિ ઇરિયાપથેસુ દુક્ખમેવ વિન્દતિ. અધમ્મિકોતિ યદિ રાજા છન્દાદિઅગતિગમનવસેન અધમ્મિકો હોતિ. સુખં સેતીતિ સચે ¶ રાજા અગતિગમનં પહાય ધમ્મિકો હોતિ, સબ્બં રટ્ઠં ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ સુખપ્પત્તમેવ હોતીતિ.

રાજા બોધિસત્તસ્સ ધમ્મં સુત્વા અત્તનો રાજભાવં જાનાપેત્વા ‘‘ભન્તે, પુબ્બે નિગ્રોધપક્કં અહમેવ મધુરં કત્વા તિત્તકં અકાસિં, ઇદાનિ પુન મધુરં કરિસ્સામી’’તિ બોધિસત્તં વન્દિત્વા નગરં ગન્ત્વા ધમ્મેન રજ્જં કારેન્તો સબ્બં પટિપાકતિકં અકાસિ.

બ્રહા ¶ પવડ્ઢકાયો સોતિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો દેવદત્તસ્સ સુગતાલયકરણં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ હેટ્ઠા વિત્થારિતમેવ, અયં પનેત્થ સઙ્ખેપો. સત્થારા ‘‘સારિપુત્ત, દેવદત્તો તુમ્હે દિસ્વા કિં અકાસી’’તિ વુત્તો થેરો આહ ‘‘ભન્તે, સો તુમ્હાકં અનુકરોન્તો મમ હત્થે બીજનિં દત્વા નિપજ્જિ. અથ નં કોકાલિકો ઉરે જણ્ણુના પહરિ, ઇતિ સો તુમ્હાકં અનુકરોન્તો દુક્ખં અનુભવી’’તિ. તં સુત્વા સત્થા ‘‘ન ખો, સારિપુત્ત, દેવદત્તો ઇદાનેવ મમ અનુકરોન્તો દુક્ખં અનુભોતિ, પુબ્બેપેસ અનુભોસિયેવા’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સીહયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા હિમવન્તે ગુહાયં વસન્તો ¶ એકદિવસં મહિંસં વધિત્વા મંસં ખાદિત્વા પાનીયં પિવિત્વા ગુહં આગચ્છતિ. એકો સિઙ્ગાલો તં દિસ્વા પલાયિતું અસક્કોન્તો ઉરેન નિપજ્જિ, ‘‘કિં જમ્બુકા’’તિ ચ વુત્તે ‘‘ઉપટ્ઠહિસ્સામિ તં, ભદ્દન્તે’’તિ આહ. સીહો ‘‘તેન હિ એહી’’તિ તં અત્તનો વસનટ્ઠાનં નેત્વા દિવસે દિવસે મંસં આહરિત્વા પોસેસિ. તસ્સ સીહવિઘાસેન થૂલસરીરતં પત્તસ્સ એકદિવસં માનો ઉપ્પજ્જિ. સો સીહં ઉપસઙ્કમિત્વા આહ ‘‘અહં, સામિ, નિચ્ચકાલં તુમ્હાકં પલિબોધો, તુમ્હે નિચ્ચં મંસં આહરિત્વા મં પોસેથ, અજ્જ તુમ્હે ઇધેવ હોથ, અહં એકં વારણં વધિત્વા મંસં ખાદિત્વા તુમ્હાકમ્પિ આહરિસ્સામી’’તિ. સીહો ‘‘મા તે ¶ , જમ્બુક, એતં રુચ્ચિ, ન ત્વં વારણં વધિત્વા મંસખાદકયોનિયં નિબ્બત્તો, અહં તે વારણં વધિત્વા દસ્સામિ, વારણો નામ મહાકાયો પવડ્ઢકાયો, મા વારણં ગણ્હિ, મમ વચનં કરોહી’’તિ વત્વા પઠમં ગાથમાહ.

‘‘બ્રહા પવડ્ઢકાયો સો, દીઘદાઠો ચ જમ્બુક;

ન ત્વં તત્થ કુલે જાતો, યત્થ ગણ્હન્તિ કુઞ્જર’’ન્તિ.

તત્થ બ્રહાતિ મહન્તો. પવડ્ઢકાયોતિ ઉદ્ધં ઉગ્ગતકાયો. દીઘદાઠોતિ દીઘદન્તો તેહિ દન્તેહિ તુમ્હાદિસે પહરિત્વા જીવિતક્ખયે ¶ પાપેતિ. યત્થાતિ યસ્મિં સીહકુલે જાતા મત્તવારણં ગણ્હન્તિ, ત્વં ન તત્થ જાતો, સિઙ્ગાલકુલે પન જાતોસીતિ અત્થો.

સિઙ્ગાલો સીહેન વારિતોયેવ ગુહા નિક્ખમિત્વા તિક્ખત્તું ‘‘બુક્ક બુક્કા’’તિ સિઙ્ગાલિકં નદં નદિત્વા પબ્બતકૂટે ઠિતો પબ્બતપાદં ઓલોકેન્તો એકં કાળવારણં પબ્બતપાદેન આગચ્છન્તં દિસ્વા ઉલ્લઙ્ઘિત્વા ‘‘તસ્સ કુમ્ભે પતિસ્સામી’’તિ પરિવત્તિત્વા પાદમૂલે પતિ. વારણો પુરિમપાદં ઉક્ખિપિત્વા તસ્સ મત્થકે પતિટ્ઠાપેસિ, સીસં ભિજ્જિત્વા ચુણ્ણવિચુણ્ણં જાતં ¶ . સો તત્થેવ અનુત્થુનન્તો સયિ, વારણો કોઞ્ચનાદં કરોન્તો પક્કામિ. બોધિસત્તો ગન્ત્વા પબ્બતમત્થકે ઠિતો તં વિનાસપ્પત્તં દિસ્વા ‘‘અત્તનો માનં નિસ્સાય નટ્ઠો સિઙ્ગાલો’’તિ તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

‘‘અસીહો સીહમાનેન, યો અત્તાનં વિકુબ્બતિ;

કોત્થૂવ ગજમાસજ્જ, સેતિ ભૂમ્યા અનુત્થુનં.

‘‘યસસ્સિનો ઉત્તમપુગ્ગલસ્સ, સઞ્જાતખન્ધસ્સ મહબ્બલસ્સ;

અસમેક્ખિય થામબલૂપપત્તિં, સ સેતિ નાગેન હતોયં જમ્બુકો.

‘‘યો ચીધ કમ્મં કુરુતે પમાય, થામબ્બલં અત્તનિ સંવિદિત્વા;

જપ્પેન મન્તેન સુભાસિતેન, પરિક્ખવા સો વિપુલં જિનાતી’’તિ.

તત્થ વિકુબ્બતીતિ પરિવત્તેતિ. કોત્થૂવાતિ સિઙ્ગાલો વિય. અનુત્થુનન્તિ અનુત્થુનન્તો. ઇદં ¶ વુત્તં હોતિ – યથા અયં કોત્થુ મહન્તં ગજં પત્વા અનુત્થુનન્તો ભૂમિયં સેતિ, એવં યો અઞ્ઞો દુબ્બલો બલવતા વિગ્ગહં કરોતિ, સોપિ એવરૂપોવ હોતીતિ.

યસસ્સિનોતિ ઇસ્સરિયવતો. ઉત્તમપુગ્ગલસ્સાતિ કાયબલેન ચ ઞાણબલેન ચ ઉત્તમપુગ્ગલસ્સ. સઞ્જાતખન્ધસ્સાતિ સુસણ્ઠિતમહાખન્ધસ્સ. મહબ્બલસ્સાતિ ¶ મહાથામસ્સ. થામબલૂપપત્તિન્તિ એવરૂપસ્સ સીહસ્સ થામસઙ્ખાતં બલઞ્ચેવ સીહજાતિસઙ્ખાતં ઉપપત્તિઞ્ચ અજાનિત્વા, કાયથામઞ્ચ ઞાણબલઞ્ચ સીહઉપપત્તિઞ્ચ અજાનિત્વાતિ અત્થો. સ સેતીતિ અત્તાનમ્પિ સીહેન સદિસં મઞ્ઞમાનો, સો અયં જમ્બુકો નાગેન હતો મતસયનં સેતિ.

પમાયાતિ પમિનિત્વા ઉપપરિક્ખિત્વા. ‘‘પમાણા’’તિપિ પાઠો, અત્તનો પમાણં ગહેત્વા યો અત્તનો પમાણેન કમ્મં કુરુતેતિ અત્થો. થામબ્બલન્તિ થામસઙ્ખાતં બલં, કાયથામઞ્ચ ઞાણબલઞ્ચાતિપિ અત્થો. જપ્પેનાતિ જપેન, અજ્ઝેનેનાતિ અત્થો. મન્તેનાતિ અઞ્ઞેહિ પણ્ડિતેહિ સદ્ધિં મન્તેત્વા કરણેન. સુભાસિતેનાતિ સચ્ચાદિગુણયુત્તેન અનવજ્જવચનેન. પરિક્ખવાતિ ¶ પરિક્ખાસમ્પન્નો. સો વિપુલં જિનાતીતિ યો એવરૂપો હોતિ, યં કિઞ્ચિ કમ્મં કુરુમાનો અત્તનો થામઞ્ચ બલઞ્ચ ઞત્વા જપ્પમન્તવસેન પરિચ્છિન્દિત્વા સુભાસિતં ભાસન્તો કરોતિ, સો વિપુલં મહન્તં અત્થં જિનાતિ ન પરિહાયતીતિ.

એવં બોધિસત્તો ઇમાહિ તીહિ ગાથાહિ ઇમસ્મિં લોકે કત્તબ્બયુત્તકં કમ્મં કથેસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા સિઙ્ગાલો દેવદત્તો અહોસિ, સીહો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

તિણં તિણન્તિ લપસીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કુહકભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. પચ્ચુપ્પન્નવત્થુ કથિતમેવ.

અતીતે પન બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ અત્થધમ્માનુસાસકો અમચ્ચો ¶ અહોસિ. બારાણસિરાજા મહતિયા સેનાય કોસલરાજાનં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા સાવત્થિં પત્વા યુદ્ધેન નગરં પવિસિત્વા રાજાનં ગણ્હિ. કોસલરઞ્ઞો પન પુત્તો છત્તો નામ ¶ કુમારો અત્થિ. સો અઞ્ઞાતકવેસેન નિક્ખમિત્વા તક્કસિલં ગન્ત્વા તયો વેદે ચ અટ્ઠારસ સિપ્પાનિ ચ ઉગ્ગણ્હિત્વા તક્કસિલતો નિક્ખમ્મ સબ્બસમયસિપ્પાનિ સિક્ખન્તો એકં પચ્ચન્તગામં પાપુણિ. તં નિસ્સાય પઞ્ચસતતાપસા અરઞ્ઞે પણ્ણસાલાસુ વસન્તિ. કુમારો તે ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ઇમેસમ્પિ સન્તિકે કિઞ્ચિ સિક્ખિસ્સામી’’તિ પબ્બજિત્વા યં તે જાનન્તિ, તં સબ્બં ઉગ્ગણ્હિ. સો અપરભાગે ગણસત્થા જાતો.

અથેકદિવસં ઇસિગણં આમન્તેત્વા ‘‘મારિસા, કસ્મા મજ્ઝિમદેસં ન ગચ્છથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘મારિસ, મજ્ઝિમદેસે મનુસ્સા નામ ¶ પણ્ડિતા, તે પઞ્હં પુચ્છન્તિ, અનુમોદનં કારાપેન્તિ, મઙ્ગલં ભણાપેન્તિ, અસક્કોન્તે ગરહન્તિ, મયં તેન ભયેન ન ગચ્છામા’’તિ. ‘‘મા તુમ્હે ભાયથ, અહમેતં સબ્બં કરિસ્સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ ગચ્છામા’’તિ સબ્બે અત્તનો અત્તનો ખારિવિવિધમાદાય અનુપુબ્બેન બારાણસિં પત્તા. બારાણસિરાજાપિ કોસલરજ્જં અત્તનો હત્થગતં કત્વા તત્થ રાજયુત્તે ઠપેત્વા સયં તત્થ વિજ્જમાનં ધનં ગહેત્વા બારાણસિં ગન્ત્વા ઉય્યાને લોહચાટિયો પૂરાપેત્વા નિદહિત્વા તસ્મિં સમયે બારાણસિયમેવ વસતિ. અથ તે ઇસયો રાજુય્યાને રત્તિં વસિત્વા પુનદિવસે નગરં ભિક્ખાય પવિસિત્વા રાજદ્વારં અગમંસુ. રાજા તેસં ઇરિયાપથેસ્સુ પસીદિત્વા પક્કોસાપેત્વા મહાતલે નિસીદાપેત્વા યાગુખજ્જકં દત્વા યાવ ભત્તકાલા તં તં પઞ્હં પુચ્છિ. છત્તો રઞ્ઞો ચિત્તં આરાધેન્તો સબ્બપઞ્હે વિસ્સજ્જેત્વા ભત્તકિચ્ચાવસાને વિચિત્રં અનુમોદનં અકાસિ. રાજા સુટ્ઠુતરં પસન્નો પટિઞ્ઞં ગહેત્વા સબ્બેપિ તે ઉય્યાને વાસાપેસિ.

છત્તો નિધિઉદ્ધરણમન્તં જાનાતિ. સો તત્થ વસન્તો ‘‘કહં નુ ખો ઇમિના મમ પિતુ સન્તકં ધનં નિદહિત’’ન્તિ મન્તં પરિવત્તેત્વા ઓલોકેન્તો ઉય્યાને નિદહિતભાવં ઞત્વા ‘‘ઇદં ધનં ગહેત્વા મમ રજ્જં ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તાપસે આમન્તેત્વા ‘‘મારિસા, અહં કોસલરઞ્ઞો પુત્તો, બારાણસિરઞ્ઞા અમ્હાકં રજ્જે ગહિતે અઞ્ઞાતકવેસેન નિક્ખમિત્વા એત્તકં કાલં અત્તનો જીવિતં અનુરક્ખિં, ઇદાનિ કુલસન્તકં ધનં લદ્ધં, અહં એતં આદાય ગન્ત્વા અત્તનો રજ્જં ગણ્હિસ્સામિ, તુમ્હે કિં કરિસ્સથા’’તિ આહ. ‘‘મયમ્પિ તયાવ સદ્ધિં ગમિસ્સામા’’તિ ¶ . સો ‘‘સાધૂ’’તિ મહન્તે મહન્તે ચમ્મપસિબ્બકે કારેત્વા રત્તિભાગે ભૂમિં ખણિત્વા ધનચાટિયો ઉદ્ધરિત્વા પસિબ્બકેસુ ¶ ધનં પક્ખિપિત્વા ચાટિયો તિણસ્સ પૂરાપેત્વા પઞ્ચ ચ ઇસિસતાનિ અઞ્ઞે ચ મનુસ્સે ધનં ગાહાપેત્વા પલાયિત્વા સાવત્થિં ગન્ત્વા સબ્બે રાજયુત્તે ¶ ગાહાપેત્વા રજ્જં ગહેત્વા પાકારઅટ્ટાલકાદિપટિસઙ્ખરણં કારાપેત્વા પુન સપત્તરઞ્ઞા યુદ્ધેન અગ્ગહેતબ્બં કત્વા નગરં અજ્ઝાવસતિ. બારાણસિરઞ્ઞોપિ ‘‘તાપસા ઉય્યાનતો ધનં ગહેત્વા પલાતા’’તિ આરોચયિંસુ. સો ઉય્યાનં ગન્ત્વા ચાટિયો વિવરાપેત્વા તિણમેવ પસ્સિ, તસ્સ ધનં નિસ્સાય મહન્તો સોકો ઉપ્પજ્જિ. સો નગરં ગન્ત્વા ‘‘તિણં તિણ’’ન્તિ વિપ્પલપન્તો ચરતિ, નાસ્સ કોચિ સોકં નિબ્બાપેતું સક્કોતિ.

બોધિસત્તો ચિન્તેસિ ‘‘રઞ્ઞો મહન્તો સોકો, વિપ્પલપન્તો ચરતિ, ઠપેત્વા ખો પન મં નાસ્સ અઞ્ઞો કોચિ સોકં વિનોદેતું સમત્થો, નિસ્સોકં નં કરિસ્સામી’’તિ. સો એકદિવસં તેન સદ્ધિં સુખનિસિન્નો તસ્સ વિપ્પલપનકાલે પઠમં ગાથમાહ –

‘‘તિણં તિણન્તિ લપસિ, કો નુ તે તિણમાહરિ;

કિં નુ તે તિણકિચ્ચત્થિ, તિણમેવ પભાસસી’’તિ.

તત્થ કિં નુ તે તિણકિચ્ચત્થીતિ કિં નુ તવ તિણેન કિચ્ચં કાતબ્બં અત્થિ. તિણમેવ પભાસસીતિ ત્વઞ્હિ કેવલં ‘‘તિણં તિણ’’ન્તિ તિણમેવ પભાસસિ, ‘‘અસુકતિણં નામા’’તિ ન કથેસિ, તિણનામં તાવસ્સ કથેહિ ‘‘અસુકતિણં નામા’’તિ, મયં તે આહરિસ્સામ, અથ પન તે તિણેનત્થો નત્થિ, નિક્કારણા મા વિપ્પલપીતિ.

તં સુત્વા રાજા દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘ઇધાગમા બ્રહ્મચારી, બ્રહા છત્તો બહુસ્સુતો;

સો મે સબ્બં સમાદાય, તિણં નિક્ખિપ્પ ગચ્છતી’’તિ.

તત્થ બ્રહાતિ દીઘો. છત્તોતિ તસ્સ નામં. સબ્બં સમાદાયાતિ સબ્બં ધનં ગહેત્વા. તિણં નિક્ખિપ્પ ગચ્છતીતિ ચાટીસુ તિણં નિક્ખિપિત્વા ગતોતિ દસ્સેન્તો એવમાહ.

તં ¶ ¶ સુત્વા બોધિસત્તો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘એવેતં હોતિ કત્તબ્બં, અપ્પેન બહુમિચ્છતા;

સબ્બં સકસ્સ આદાનં, અનાદાનં તિણસ્સ ચા’’તિ.

તસ્સત્થો ¶ – અપ્પેન તિણેન બહુધનં ઇચ્છતા એવં એતં કત્તબ્બં હોતિ, યદિદં પિતુ સન્તકત્તા સકસ્સ ધનસ્સ સબ્બં આદાનં અગય્હૂપગસ્સ તિણસ્સ ચ અનાદાનં. ઇતિ, મહારાજ, સો બ્રહા છત્તો ગહેતબ્બયુત્તકં અત્તનો પિતુ સન્તકં ધનં ગહેત્વા અગ્ગહેતબ્બયુત્તકં તિણં ચાટીસુ પક્ખિપિત્વા ગતો, તત્થ કા પરિદેવનાતિ.

તં સુત્વા રાજા ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘સીલવન્તો ન કુબ્બન્તિ, બાલો સીલાનિ કુબ્બતિ;

અનિચ્ચસીલં દુસ્સીલ્યં, કિં પણ્ડિચ્ચં કરિસ્સતી’’તિ.

તત્થ સીલવન્તોતિ યે સીલસમ્પન્ના બ્રહ્મચારયો, તે એવરૂપં ન કુબ્બન્તિ. બાલો સીલાનિ કુબ્બતીતિ બાલો પન દુરાચારો એવરૂપાનિ અત્તનો અનાચારસઙ્ખાતાનિ સીલાનિ કરોતિ. અનિચ્ચસીલન્તિ અદ્ધુવેન દીઘરત્તં અપ્પવત્તેન સીલેન સમન્નાગતં. દુસ્સીલ્યન્તિ દુસ્સીલં. કિં પણ્ડિચ્ચં કરિસ્સતીતિ એવરૂપં પુગ્ગલં બાહુસચ્ચપરિભાવિતં પણ્ડિચ્ચં કિં કરિસ્સતિ કિં સમ્પાદેસ્સતિ, વિપત્તિમેવસ્સ કરિસ્સતીતિ. તં ગરહન્તો વત્વા સો તાય બોધિસત્તસ્સ કથાય નિસ્સોકો હુત્વા ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા બ્રહાછત્તો કુહકભિક્ખુ અહોસિ, પણ્ડિતામચ્ચો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

ન ¶ તે પીઠમદાયિમ્હાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. સો કિર જનપદતો જેતવનં ગન્ત્વા પત્તચીવરં પટિસામેત્વા સત્થારં વન્દિત્વા સામણેરદહરે પુચ્છિ ‘‘આવુસો, સાવત્થિયં આગન્તુકભિક્ખૂનં કે ઉપકારકા’’તિ ¶ . ‘‘આવુસો, અનાથપિણ્ડિકો નામ મહાસેટ્ઠિ, વિસાખા નામ મહાઉપાસિકા એતે ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઉપકારકા માતાપિતુટ્ઠાનિયા’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ પુનદિવસે પાતોવ એકભિક્ખુસ્સપિ અપવિટ્ઠકાલે અનાથપિણ્ડિકસ્સ ઘરદ્વારં અગમાસિ. તં અવેલાય ગતત્તા કોચિ ન ઓલોકેસિ ¶ . સો તતો કિઞ્ચિ અલભિત્વા વિસાખાય ઘરદ્વારં ગતો. તત્રાપિ અતિપાતોવ ગતત્તા કિઞ્ચિ ન લભિ. સો તત્થ તત્થ વિચરિત્વા પુનાગચ્છન્તો યાગુયા નિટ્ઠિતાય ગતો, પુનપિ તત્થ તત્થ વિચરિત્વા ભત્તે નિટ્ઠિતે ગતો. સો વિહારં ગન્ત્વા ‘‘દ્વેપિ કુલાનિ અસ્સદ્ધાનિ અપ્પસન્નાનિ એવ, ઇમે ભિક્ખૂ પન ‘સદ્ધાનિ પસન્નાની’તિ કથેન્તી’’તિ તાનિ કુલાનિ પરિભવન્તો ચરતિ.

અથેકદિવસં ધમ્મસભાયં ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘આવુસો, અસુકો કિર જાનપદો ભિક્ખુ અતિકાલસ્સેવ કુલદ્વારં ગતો ભિક્ખં અલભિત્વા કુલાનિ પરિભવન્તો ચરતી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે તં ભિક્ખું પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ભિક્ખૂ’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘કસ્મા ત્વં ભિક્ખુ કુજ્ઝસિ, પુબ્બે અનુપ્પન્ને બુદ્ધે તાપસાપિ તાવ કુલદ્વારં ગન્ત્વા ભિક્ખં અલભિત્વા ન કુજ્ઝિંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો તક્કસિલાયં સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા અપરભાગે તાપસપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા હિમવન્તે ચિરં વસિત્વા લોણમ્બિલસેવનત્થાય બારાણસિં પત્વા ઉય્યાને વસિત્વા પુનદિવસે નગરં ભિક્ખાય પાવિસિ. તદા બારાણસિસેટ્ઠિ સદ્ધો હોતિ પસન્નો. બોધિસત્તો ‘‘કતરં કુલઘરં સદ્ધ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સેટ્ઠિઘર’’ન્તિ સુત્વા ¶ સેટ્ઠિનો ઘરદ્વારં અગમાસિ. તસ્મિં ખણે સેટ્ઠિ રાજુપટ્ઠાનં ગતો, મનુસ્સાપિ નં ન પસ્સિંસુ, સો નિવત્તિત્વા ગચ્છતિ. અથ નં સેટ્ઠિ રાજકુલતો નિવત્તન્તો ¶ દિસ્વા વન્દિત્વા ભિક્ખાભાજનં ગહેત્વા ઘરં નેત્વા નિસીદાપેત્વા પાદધોવનતેલમક્ખનયાગુખજ્જકાદીહિ સન્તપ્પેત્વા અન્તરાભત્તે કિઞ્ચિ કારણં અપુચ્છિત્વા કતભત્તકિચ્ચં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો ‘‘ભન્તે, અમ્હાકં ઘરદ્વારં આગતા નામ યાચકા વા ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણા વા સક્કારસમ્માનં અલભિત્વા ગતપુબ્બા નામ નત્થિ, તુમ્હે પન અજ્જ અમ્હાકં દારકેહિ અદિટ્ઠત્તા આસનં વા પાનીયં વા પાદધોવનં વા યાગુભત્તં વા અલભિત્વાવ ગતા, અયં અમ્હાકં દોસો, તં નો ખમિતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા પઠમં ગાથમાહ –

‘‘ન તે પીઠમદાયિમ્હા, ન પાનં નપિ ભોજનં;

બ્રહ્મચારિ ખમસ્સુ મે, એતં પસ્સામિ અચ્ચય’’ન્તિ.

તત્થ ન તે પીઠમદાયિમ્હાતિ પીઠમ્પિ તે ન દાપયિમ્હ.

તં ¶ સુત્વા બોધિસત્તો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘નેવાભિસજ્જામિ ન ચાપિ કુપ્પે, ન ચાપિ મે અપ્પિયમાસિ કિઞ્ચિ;

અથોપિ મે આસિ મનોવિતક્કો, એતાદિસો નૂન કુલસ્સ ધમ્મો’’તિ.

તત્થ નેવાભિસજ્જામીતિ નેવ લગ્ગામિ. એતાદિસોતિ ‘‘ઇમસ્સ કુલસ્સ એતાદિસો નૂન સભાવો, અદાયકવંસો એસ ભવિસ્સતી’’તિ એવં મે મનોવિતક્કો ઉપ્પન્નો.

તં સુત્વા સેટ્ઠિ ઇતરા દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘એસસ્માકં કુલે ધમ્મો, પિતુપિતામહો સદા;

આસનં ઉદકં પજ્જં, સબ્બેતં નિપદામસે.

‘‘એસસ્માકં કુલે ધમ્મો, પિતુપિતામહો સદા;

સક્કચ્ચં ઉપતિટ્ઠામ, ઉત્તમં વિય ઞાતક’’ન્તિ.

તત્થ ¶ ¶ ધમ્મોતિ સભાવો. પિતુપિતામહોતિ પિતૂનઞ્ચ પિતામહાનઞ્ચ સન્તકો. ઉદકન્તિ પાદધોવનઉદકં. પજ્જન્તિ પાદમક્ખનતેલં. સબ્બેતન્તિ સબ્બં એતં. નિપદામસેતિ નિકારપકારા ઉપસગ્ગા, દામસેતિ અત્થો, દદામાતિ વુત્તં હોતિ. ઇમિના યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા દાયકવંસો અમ્હાકં વંસોતિ દસ્સેતિ. ઉત્તમં વિય ઞાતકન્તિ માતરં વિય પિતરં વિય ચ મયં ધમ્મિકં સમણં વા બ્રાહ્મણં વા દિસ્વા સક્કચ્ચં સહત્થેન ઉપટ્ઠહામાતિ અત્થો.

બોધિસત્તો પન કતિપાહં બારાણસિસેટ્ઠિનો ધમ્મં દેસેન્તો તત્થ વસિત્વા પુન હિમવન્તમેવ ગન્ત્વા અભિઞ્ઞા ચ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા બ્રહ્મલોકપરાયણો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને સો ભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા બારાણસિસેટ્ઠિ આનન્દો અહોસિ, તાપસો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

વિદિતં ¶ થુસન્તિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો અજાતસત્તું આરબ્ભ કથેસિ. તસ્મિં કિર માતુકુચ્છિગતે તસ્સ માતુ કોસલરાજધીતાય બિમ્બિસારરઞ્ઞો દક્ખિણજાણુલોહિતપિવનદોહળો ઉપ્પજ્જિત્વા પણ્ડુ અહોસિ. સા પરિચારિકાહિ પુચ્છિતા તાસં તમત્થં આરોચેસિ. રાજાપિ સુત્વા નેમિત્તકે પક્કોસાપેત્વા ‘‘દેવિયા કિર એવરૂપો દોહળો ઉપ્પન્નો, તસ્સ કા નિપ્ફત્તી’’તિ પુચ્છિ. નેમિત્તકા ‘‘દેવિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તકસત્તો તુમ્હે મારેત્વા રજ્જં ગણ્હિસ્સતી’’તિ આહંસુ. રાજા ‘‘સચે મમ પુત્તો મં મારેત્વા રજ્જં ગણ્હિસ્સતિ, કો એત્થ દોસો’’તિ દક્ખિણજાણું સત્થેન ફાલાપેત્વા લોહિતં સુવણ્ણતટ્ટકેન ગાહાપેત્વા દેવિયા પાયેસિ. સા ચિન્તેસિ ‘‘સચે મમ કુચ્છિયં ¶ નિબ્બત્તો પુત્તો પિતરં મારેસ્સતિ, કિં મે તેના’’તિ. સા ગબ્ભપાતનત્થં કુચ્છિં મદ્દાપેસિ ¶ .

રાજા ઞત્વા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘ભદ્દે મય્હં કિર પુત્તો મં મારેત્વા રજ્જં ગણ્હિસ્સતિ, ન ખો પનાહં અજરો અમરો, પુત્તમુખં પસ્સિતું મે દેહિ, મા ઇતો પભુતિ એવરૂપં કમ્મં અકાસી’’તિ આહ. સા તતો પટ્ઠાય ઉય્યાનં ગન્ત્વા કુચ્છિં મદ્દાપેસિ. રાજા ઞત્વા તતો પટ્ઠાય ઉય્યાનગમનં નિવારેસિ. સા પરિપુણ્ણગબ્ભા પુત્તં વિજાયિ. નામગ્ગહણદિવસે ચસ્સ અજાતસ્સેવ પિતુ સત્તુભાવતો ‘‘અજાતસત્તુ’’ત્વેવ નામમકંસુ. તસ્મિં કુમારપરિહારેન વડ્ઢન્તે સત્થા એકદિવસં પઞ્ચસતભિક્ખુપરિવુતો રઞ્ઞો નિવેસનં ગન્ત્વા નિસીદિ. રાજા બુદ્ધપ્પમુખં ભિક્ખુસઙ્ઘં પણીતેન ખાદનીયભોજનીયેન પરિવિસિત્વા સત્થારં વન્દિત્વા ધમ્મં સુણન્તો નિસીદિ. તસ્મિં ખણે કુમારં મણ્ડેત્વા રઞ્ઞો અદંસુ. રાજા બલવસિનેહેન પુત્તં ગહેત્વા ઊરુમ્હિ નિસીદાપેત્વા પુત્તગતેન પેમેન પુત્તમેવ મમાયન્તો ન ધમ્મં સુણાતિ. સત્થા તસ્સ પમાદભાવં ઞત્વા ‘‘મહારાજ, પુબ્બે રાજાનો પુત્તે આસઙ્કમાના પટિચ્છન્ને કારેત્વા ‘અમ્હાકં અચ્ચયેન નીહરિત્વા રજ્જે પતિટ્ઠાપેય્યાથા’તિ આણાપેસુ’’ન્તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તક્કસિલાયં દિસાપામોક્ખઆચરિયો હુત્વા બહૂ રાજકુમારે ચ બ્રાહ્મણકુમારે ચ સિપ્પં વાચેસિ. બારાણસિરઞ્ઞોપિ પુત્તો સોળસવસ્સકાલે તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તયો વેદે ચ સબ્બસિપ્પાનિ ચ ઉગ્ગણ્હિત્વા પરિપુણ્ણસિપ્પો આચરિયં આપુચ્છિ. આચરિયો અઙ્ગવિજ્જાવસેન તં ઓલોકેન્તો ‘‘ઇમસ્સ પુત્તં નિસ્સાય અન્તરાયો પઞ્ઞાયતિ, તમહં અત્તનો આનુભાવેન હરિસ્સામી’’તિ ¶ ચિન્તેત્વા ચતસ્સો ગાથા બન્ધિત્વા રાજકુમારસ્સ અદાસિ, એવઞ્ચ પન તં વદેસિ ‘‘તાત, પઠમં ગાથં રજ્જે પતિટ્ઠાય તવ પુત્તસ્સ સોળસવસ્સકાલે ભત્તં ભુઞ્જન્તો વદેય્યાસિ, દુતિયં મહાઉપટ્ઠાનકાલે, તતિયં પાસાદં અભિરુહમાનો સોપાનસીસે ઠત્વા, ચતુત્થં સયનસિરિગબ્ભં ¶ પવિસન્તો ઉમ્મારે ઠત્વા’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ¶ આચરિયં વન્દિત્વા ગતો ઓપરજ્જે પતિટ્ઠાય પિતુ અચ્ચયેન રજ્જે પતિટ્ઠાસિ. તસ્સ પુત્તો સોળસવસ્સકાલે રઞ્ઞો ઉય્યાનકીળાદીનં અત્થાય નિક્ખમન્તસ્સ સિરિવિભવં દિસ્વા પિતરં મારેત્વા રજ્જં ગહેતુકામો હુત્વા અત્તનો ઉપટ્ઠાકાનં કથેસિ. તે ‘‘સાધુ દેવ, મહલ્લકકાલે લદ્ધેન ઇસ્સરિયેન કો અત્થો, યેન કેનચિ ઉપાયેન રાજાનં મારેત્વા રજ્જં ગણ્હિતું વટ્ટતી’’તિ વદિંસુ. કુમારો ‘‘વિસં ખાદાપેત્વા મારેસ્સામી’’તિ પિતરા સદ્ધિં સાયમાસં ભુઞ્જન્તો વિસં ગહેત્વા નિસીદિ. રાજા ભત્તપાતિયં ભત્તે અચ્છુપન્તેયેવ પઠમં ગાથમાહ –

‘‘વિદિતં થુસં ઉન્દુરાનં, વિદિતં પન તણ્ડુલં;

થુસં થુસં વિવજ્જેત્વા, તણ્ડુલં પન ખાદરે’’તિ.

તત્થ વિદિતન્તિ કાળવદ્દલેપિ અન્ધકારે ઉન્દુરાનં થુસો થુસભાવેન તણ્ડુલો ચ તણ્ડુલભાવેન વિદિતો પાકટોયેવ. ઇધ પન લિઙ્ગવિપલ્લાસવસેન ‘‘થુસં તણ્ડુલ’’ન્તિ વુત્તં. ખાદરેતિ થુસં થુસં વજ્જેત્વા તણ્ડુલમેવ ખાદન્તિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – તાત કુમાર, યથા ઉન્દુરાનં અન્ધકારેપિ થુસો થુસભાવેન તણ્ડુલો ચ તણ્ડુલભાવેન પાકટો, તે થુસં વજ્જેત્વા તણ્ડુલમેવ ખાદન્તિ, એવમેવ મમપિ તવ વિસં ગહેત્વા નિસિન્નભાવો પાકટોતિ.

કુમારો ‘‘ઞાતોમ્હી’’તિ ભીતો ભત્તપાતિયં વિસં પાતેતું અવિસહિત્વા ઉટ્ઠાય રાજાનં વન્દિત્વા ગતો. સો તમત્થં અત્તનો ઉપટ્ઠાકાનં આરોચેત્વા ‘‘અજ્જ તાવમ્હિ ઞાતો, ઇદાનિ કથં મારેસ્સામી’’તિ પુચ્છિ. તે તતો પટ્ઠાય ઉય્યાને પટિચ્છન્ના હુત્વા નિકણ્ણિકવસેન મન્તયમાના ‘‘અત્થેકો ઉપાયો, ખગ્ગં સન્નય્હિત્વા મહાઉપટ્ઠાનં ગતકાલે અમચ્ચાનં અન્તરે ઠત્વા રઞ્ઞો પમત્તભાવં ઞત્વા ખગ્ગેન પહરિત્વા મારેતું વટ્ટતી’’તિ વવત્થપેસું. કુમારો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા મહાઉપટ્ઠાનકાલે સન્નદ્ધખગ્ગો ¶ હુત્વા ગન્ત્વા ઇતો ચિતો ચ રઞ્ઞો પહરણોકાસં ઉપધારેતિ. તસ્મિં ખણે રાજા દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘યા ¶ મન્તના અરઞ્ઞસ્મિં, યા ચ ગામે નિકણ્ણિકા;

યઞ્ચેતં ઇતિ ચીતિ ચ, એતમ્પિ વિદિતં મયા’’તિ.

તત્થ ¶ અરઞ્ઞસ્મિન્તિ ઉય્યાને. નિકણ્ણિકાતિ કણ્ણમૂલે મન્તના. યઞ્ચેતં ઇતિ ચીતિ ચાતિ યઞ્ચ એતં ઇદાનિ મમ પહરણોકાસપરિયેસનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – તાત કુમાર, યા એસા તવ અત્તનો ઉપટ્ઠાકેહિ સદ્ધિં ઉય્યાને ચ ગામે ચ નિકણ્ણિકા મન્તના, યઞ્ચેતં ઇદાનિ મમ મારણત્થાય ઇતિ ચીતિ ચ કરણં, એતમ્પિ સબ્બં મયા ઞાતન્તિ.

કુમારો ‘‘જાનાતિ મે વેરિભાવં પિતા’’તિ તતો પલાયિત્વા ઉપટ્ઠાકાનં આરોચેસિ. તે સત્તટ્ઠ દિવસે અતિક્કમિત્વા ‘‘કુમાર, ન તે પિતા, વેરિભાવં જાનાતિ, તક્કમત્તેન ત્વં એવંસઞ્ઞી અહોસિ, મારેહિ ન’’ન્તિ વદિંસુ. સો એકદિવસં ખગ્ગં ગહેત્વા સોપાનમત્થકે ગબ્ભદ્વારે અટ્ઠાસિ. રાજા સોપાનમત્થકે ઠિતો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘ધમ્મેન કિર જાતસ્સ, પિતા પુત્તસ્સ મક્કટો;

દહરસ્સેવ સન્તસ્સ, દન્તેહિ ફલમચ્છિદા’’તિ.

તત્થ ધમ્મેનાતિ સભાવેન. પિતા પુત્તસ્સ મક્કટોતિ પિતા મક્કટો પુત્તસ્સ મક્કટપોતકસ્સ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા અરઞ્ઞે જાતો મક્કટો અત્તનો યૂથપરિહરણં આસઙ્કન્તો તરુણસ્સ મક્કટપોતકસ્સ દન્તેહિ ફલં છિન્દિત્વા પુરિસભાવં નાસેતિ, તથા તવ અતિરજ્જકામસ્સ ફલાનિ ઉપ્પાટાપેત્વા પુરિસભાવં નાસેસ્સામીતિ.

કુમારો ‘‘ગણ્હાપેતુકામો મં પિતા’’તિ ભીતો પલાયિત્વા ‘‘પિતરામ્હિ સન્તજ્જિતો’’તિ ઉપટ્ઠાકાનં આરોચેસિ. તે અડ્ઢમાસમત્તે વીતિવત્તે ‘‘કુમાર, સચે રાજા જાનેય્ય, એત્તકં કાલં નાધિવાસેય્ય, તક્કમત્તેન તયા કથિતં, મારેહિ ¶ ન’’ન્તિ વદિંસુ. સો એકદિવસં ખગ્ગં ગહેત્વા ઉપરિપાસાદે સિરિસયનં પવિસિત્વા ‘‘આગચ્છન્તમેવ નં મારેસ્સામી’’તિ હેટ્ઠાપલ્લઙ્કે નિસીદિ. રાજા ભુત્તસાયમાસો પરિજનં ઉય્યોજેત્વા ‘‘નિપજ્જિસ્સામી’’તિ સિરિગબ્ભં પવિસન્તો ઉમ્મારે ઠત્વા ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘યમેતં ¶ પરિસપ્પસિ, અજકાણોવ સાસપે;

યોપાયં હેટ્ઠતો સેતિ, એતમ્પિ વિદિતં મયા’’તિ.

તત્થ પરિસપ્પસીતિ ભયેન ઇતો ચિતો ચ સપ્પસિ. સાસપેતિ સાસપખેત્તે. યોપાયન્તિ યોપિ અયં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યમ્પિ એતં ત્વં સાસપવનં પવિટ્ઠકાણએળકો વિય ભયેન ઇતો ¶ ચિતો ચ સંસપ્પસિ, પઠમં વિસં ગહેત્વા આગતોસિ, દુતિયં ખગ્ગેન પહરિતુકામો હુત્વા આગતોસિ, તતિયં ખગ્ગં આદાય સોપાનમત્થકે અટ્ઠાસિ, ઇદાનિ મં ‘‘મારેસ્સામી’’તિ હેટ્ઠાસયને નિપન્નોસિ, સબ્બમેતં જાનામિ, ન તં ઇદાનિ વિસ્સજ્જેમિ, ગહેત્વા રાજાણં કારાપેસ્સામીતિ. એવં તસ્સ અજાનન્તસ્સેવ સા સા ગાથા તં તં અત્થં દીપેતિ.

કુમારો ‘‘ઞાતોમ્હિ પિતરા, ઇદાનિ મં નાસ્સેસ્સતી’’તિ ભયપ્પત્તો હેટ્ઠાસયના નિક્ખમિત્વા ખગ્ગં રઞ્ઞો પાદમૂલે છડ્ડેત્વા ‘‘ખમાહિ મે, દેવા’’તિ પાદમૂલે ઉરેન નિપજ્જિ. રાજા ‘‘ન મય્હં કોચિ કમ્મં જાનાતીતિ ત્વં ચિન્તેસી’’તિ તં તજ્જેત્વા સઙ્ખલિકબન્ધનેન બન્ધાપેત્વા બન્ધનાગારં પવેસાપેત્વા આરક્ખં ઠપેસિ. તદા રાજા બોધિસત્તસ્સ ગુણં સલ્લક્ખેસિ. સો અપરભાગે કાલમકાસિ, તસ્સ સરીરકિચ્ચં કત્વા કુમારં બન્ધનાગારા નીહરિત્વા રજ્જે પતિટ્ઠાપેસું.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા તક્કસિલાયં દિસાપામોક્ખો આચરિયો અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

અદસ્સનેન મોરસ્સાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો હતલાભસક્કારે તિત્થિયે આરબ્ભ કથેસિ. તિત્થિયા હિ અનુપ્પન્ને બુદ્ધે લાભિનો અહેસું, ઉપ્પન્ને પન બુદ્ધે હતલાભસક્કારા સૂરિયુગ્ગમને ખજ્જોપનકા વિય જાતા. તેસં તં પવત્તિં આરબ્ભ ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ ¶ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ યાવ ગુણવન્તા ન ઉપ્પજ્જન્તિ, તાવ નિગ્ગુણા લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તા અહેસું, ગુણવન્તેસુ પન ઉપ્પન્નેસુ નિગ્ગુણા હતલાભસક્કારા જાતા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો મોરયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા વુડ્ઢિમન્વાય સોભગ્ગપ્પત્તો અરઞ્ઞે વિચરિ. તદા એકચ્ચે વાણિજા દિસાકાકં ગહેત્વા નાવાય બાવેરુરટ્ઠં અગમંસુ. તસ્મિં કિર કાલે બાવેરુરટ્ઠે સકુણા નામ નત્થિ. આગતાગતા રટ્ઠવાસિનો ¶ તં પઞ્જરે નિસિન્નં દિસ્વા ‘‘પસ્સથિમસ્સ છવિવણ્ણં ગલપરિયોસાનં મુખતુણ્ડકં મણિગુળસદિસાનિ અક્ખીની’’તિ કાકમેવ પસંસિત્વા તે વાણિજકે આહંસુ ‘‘ઇમં, અય્યા, સકુણં અમ્હાકં દેથ, અમ્હાકં ઇમિના અત્થો, તુમ્હે અત્તનો રટ્ઠે અઞ્ઞં લભિસ્સથા’’તિ. ‘‘તેન હિ મૂલેન ગણ્હથા’’તિ. ‘‘કહાપણેન નો દેથા’’તિ. ‘‘ન દેમા’’તિ ¶ . અનુપુબ્બેન વડ્ઢિત્વા ‘‘સતેન દેથા’’તિ વુત્તે ‘‘અમ્હાકં એસ બહૂપકારો, તુમ્હેહિ સદ્ધિં મેત્તિ હોતૂ’’તિ કહાપણસતં ગહેત્વા અદંસુ. તે તં નેત્વા સુવણ્ણપઞ્જરે પક્ખિપિત્વા નાનપ્પકારેન મચ્છમંસેન ચેવ ફલાફલેન ચ પટિજગ્ગિંસુ. અઞ્ઞેસં સકુણાનં અવિજ્જમાનટ્ઠાને દસહિ અસદ્ધમ્મેહિ સમન્નાગતો કાકો લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તો અહોસિ.

પુનવારે તે વાણિજા એકં મોરરાજાનં ગહેત્વા યથા અચ્છરસદ્દેન વસ્સતિ, પાણિપ્પહરણસદ્દેન નચ્ચતિ, એવં સિક્ખાપેત્વા બાવેરુરટ્ઠં અગમંસુ. સો મહાજને સન્નિપતિતે નાવાય ધુરે ઠત્વા પક્ખે વિધુનિત્વા મધુરસ્સરં નિચ્છારેત્વા નચ્ચિ. મનુસ્સા તં દિસ્વા સોમનસ્સજાતા ‘‘એતં, અય્યા, સોભગ્ગપ્પત્તં સુસિક્ખિતં સકુણરાજાનં અમ્હાકં દેથા’’તિ આહંસુ. અમ્હેહિ પઠમં કાકો આનીતો, તં ગણ્હિત્થ, ઇદાનિ એકં મોરરાજાનં આનયિમ્હા, એતમ્પિ યાચથ, તુમ્હાકં રટ્ઠે સકુણં નામ ગહેત્વા આગન્તું ન સક્કાતિ. ‘‘હોતુ, અય્યા, અત્તનો રટ્ઠે અઞ્ઞં લભિસ્સથ, ઇમં નો દેથા’’તિ મૂલં વડ્ઢેત્વા સહસ્સેન ગણ્હિંસુ. અથ નં સત્તરતનવિચિત્તે પઞ્જરે ઠપેત્વા મચ્છમંસફલાફલેહિ ચેવ મધુલાજસક્કરપાનકાદીહિ ચ પટિજગ્ગિંસુ, મયૂરરાજા લાભગ્ગયસગ્ગપ્પત્તો જાતો, તસ્સાગતકાલતો પટ્ઠાય કાકસ્સ લાભસક્કારો પરિહાયિ, કોચિ ¶ નં ઓલોકેતુમ્પિ ન ઇચ્છિ. કાકો ખાદનીયભોજનીયં અલભમાનો ‘‘કાકા’’તિ વસ્સન્તો ગન્ત્વા ઉક્કારભૂમિયં ઓતરિત્વા ગોચરં ગણ્હિ.

સત્થા દ્વે વત્થૂનિ ઘટેત્વા સમ્બુદ્ધો હુત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અદસ્સનેન ¶ મોરસ્સ, સિખિનો મઞ્જુભાણિનો;

કાકં તત્થ અપૂજેસું, મંસેન ચ ફલેન ચ.

‘‘યદા ચ સરસમ્પન્નો, મોરો બાવેરુમાગમા;

અથ લાભો ચ સક્કારો, વાયસસ્સ અહાયથ.

‘‘યાવ ¶ નુપ્પજ્જતી બુદ્ધો, ધમ્મરાજા પભઙ્કરો;

તાવ અઞ્ઞે અપૂજેસું, પુથૂ સમણબ્રાહ્મણે.

‘‘યદા ચ સરસમ્પન્નો, બુદ્ધો ધમ્મં અદેસયિ;

અથ લાભો ચ સક્કારો, તિત્થિયાનં અહાયથા’’તિ.

તત્થ સિખિનોતિ સિખાય સમન્નાગતસ્સ. મઞ્જુભાણિનોતિ મધુરસ્સરસ્સ. અપૂજેસુન્તિ અપૂજયિંસુ. મંસેન ચ ફલેન ચાતિ નાનપ્પકારેન મંસેન ફલાફલેન ચ. બાવેરુમાગમાતિ બાવેરુરટ્ઠં આગતો. ‘‘ભાવેરૂ’’તિપિ પાઠો. અહાયથાતિ પરિહીનો. ધમ્મરાજાતિ નવહિ લોકુત્તરધમ્મેહિ પરિસં રઞ્જેતીતિ ધમ્મરાજા. પભઙ્કરોતિ સત્તલોકઓકાસલોકસઙ્ખારલોકેસુ આલોકસ્સ કતત્તા પભઙ્કરો. સરસમ્પન્નોતિ બ્રહ્મસ્સરેન સમન્નાગતો. ધમ્મં અદેસયીતિ ચતુસચ્ચધમ્મં પકાસેસીતિ.

ઇતિ ઇમા ચતસ્સો ગાથા ભાસિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા કાકો નિગણ્ઠો નાટપુત્તો અહોસિ, મોરરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

અદાસિ ¶ દાનાનીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અનાથપિણ્ડિકં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ હેટ્ઠા ખદિરઙ્ગારજાતકે (જા. ૧.૧.૪૦) વિત્થારિતમેવ. ઇધ પન સત્થા અનાથપિણ્ડિકં. આમન્તેત્વા ‘‘પોરાણકપણ્ડિતાપિ ગહપતિ ‘દાનં મા દદાસી’તિ આકાસે ઠત્વા વારેન્તં સક્કં દેવાનમિન્દં પટિબાહિત્વા દાનં અદંસુયેવા’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો અસીતિકોટિવિભવો વિસય્હો નામ સેટ્ઠિ હુત્વા ¶ પઞ્ચહિ સીલેહિ સમન્નાગતો દાનજ્ઝાસયો દાનાભિરતો અહોસિ. સો ચતૂસુ નગરદ્વારેસુ, નગરમજ્ઝે, અત્તનો ઘરદ્વારેતિ છસુ ઠાનેસુ દાનસાલાયો કારેત્વા દાનં પવત્તેસિ, દિવસે દિવસે છ સતસહસ્સાનિ વિસ્સજ્જેતિ. બોધિસત્તસ્સ ચ વનિબ્બકયાચકાનઞ્ચ એકસદિસમેવ ભત્તં હોતિ. તસ્સ જમ્બુદીપં ઉન્નઙ્ગલં કત્વા દાનં દદતો ¶ દાનાનુભાવેન સક્કસ્સ ભવનં કમ્પિ, સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો પણ્ડુકમ્બલસિલાસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સક્કો ‘‘કો નુ ખો મં ઠાના ચાવેતુકામો’’તિ ઉપધારેન્તો મહાસેટ્ઠિં દિસ્વા ‘‘અયં વિસય્હો અતિવિય પત્થરિત્વા સકલજમ્બુદીપં ઉન્નઙ્ગલં કરોન્તો દાનં દેતિ, ઇમિના દાનેન મં ચાવેત્વા સયં સક્કો ભવિસ્સતિ મઞ્ઞે, ધનમસ્સ નાસેત્વા એતં દલિદ્દં કત્વા યથા દાનં ન દેતિ, તથા કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા સબ્બં ધનધઞ્ઞં તેલમધુફાણિતસક્કરાદીનિ અન્તમસો દાસકમ્મકરપોરિસમ્પિ અન્તરધાપેસિ.

તદા દાનબ્યાવટા આગન્ત્વા ‘‘સામિ દાનગ્ગં પચ્છિન્નં, ઠપિતઠપિતટ્ઠાને ન કિઞ્ચિ પસ્સામા’’તિ આરોચયિંસુ. ‘‘ઇતો પરિબ્બયં હરથ, મા દાનં પચ્છિન્દથા’’તિ ભરિયં પક્કોસાપેત્વા ‘‘ભદ્દે, દાનં પવત્તાપેહી’’તિ આહ. સા સકલગેહં વિચિનિત્વા અડ્ઢમાસકમત્તમ્પિ અદિસ્વા ‘‘અય્ય, અમ્હાકં નિવત્થવત્થં ઠપેત્વા અઞ્ઞં કિઞ્ચિ ન પસ્સામિ, સકલગેહં તુચ્છ’’ન્તિ આહ. સત્તરતનગબ્ભેસુ દ્વારં વિવરાપેત્વા ન કિઞ્ચિ અદ્દસ, સેટ્ઠિઞ્ચ ભરિયઞ્ચ ઠપેત્વા અઞ્ઞે દાસકમ્મકરાપિ ન પઞ્ઞાયિંસુ. પુન મહાસત્તો. ભરિયં ¶ આમન્તેત્વા ‘‘ભદ્દે, ન સક્કા દાનં પચ્છિન્દિતું, સકલનિવેસનં વિચિનિત્વા કિઞ્ચિ ઉપધારેહી’’તિ આહ. તસ્મિં ખણે એકો તિણહારકો અસિતઞ્ચ કાજઞ્ચ તિણબન્ધનરજ્જુઞ્ચ દ્વારન્તરે છડ્ડેત્વા પલાયિ. સેટ્ઠિભરિયા તં દિસ્વા ‘‘સામિ, ઇદં ઠપેત્વા અઞ્ઞં ન પસ્સામી’’તિ ¶ આહરિત્વા અદાસિ. મહાસત્તો ‘‘ભદ્દે, મયા એત્તકં કાલં તિણં નામ ન લાયિતપુબ્બં, અજ્જ પન તિણં લાયિત્વા આહરિત્વા વિક્કિણિત્વા યથાનુચ્છવિકં દાનં દસ્સામી’’તિ દાનુપચ્છેદભયેન અસિતઞ્ચેવ કાજઞ્ચ રજ્જુઞ્ચ ગહેત્વા નગરા નિક્ખમિત્વા તિણવત્થું ગન્ત્વા તિણં લાયિત્વા ‘‘એકો અમ્હાકં ભવિસ્સતિ, એકેન દાનં દસ્સામી’’તિ દ્વે તિણકલાપે બન્ધિત્વા કાજે લગ્ગેત્વા આદાય ગન્ત્વા નગરદ્વારે વિક્કિણિત્વા માસકે ગહેત્વા એકં કોટ્ઠાસં યાચકાનં અદાસિ. યાચકા બહૂ, તેસં ‘‘મય્હમ્પિ દેહિ, મય્હમ્પિ દેહી’’તિ વદન્તાનં ઇતરમ્પિ કોટ્ઠાસં દત્વા તં દિવસં સદ્ધિં ભરિયાય અનાહારો વીતિનામેસિ. ઇમિના નિયામેન છ દિવસા વીતિવત્તા.

અથસ્સ સત્તમે દિવસે તિણં આહરમાનસ્સ સત્તાહં નિરાહારસ્સ અતિસુખુમાલસ્સ નલાટે સૂરિયાતપેન પહટમત્તે અક્ખીનિ ભમિંસુ. સો સતિં પચ્ચુપટ્ઠાપેતું અસક્કોન્તો તિણં અવત્થરિત્વા પતિ. સક્કો તસ્સ કિરિયં ઉપધારયમાનો વિચરતિ. સો તઙ્ખણઞ્ઞેવ આગન્ત્વા આકાસે ઠત્વા પઠમં ગાથમાહ –

‘‘અદાસિ ¶ દાનાનિ પુરે વિસય્હ, દદતો ચ તે ખયધમ્મો અહોસિ;

ઇતો પરં ચે ન દદેય્ય દાનં, તિટ્ઠેય્યું તે સંયમન્તસ્સ ભોગા’’તિ.

તસ્સત્થો – અમ્ભો વિસય્હ ત્વં ઇતો પુબ્બે તવ ગેહે ધને વિજ્જમાને સકલજમ્બુદીપં ઉન્નઙ્ગલં કરિત્વા દાનાનિ અદાસિ. તસ્સ ચ તે એવં દદતો ભોગાનં ખયધમ્મો ખયસભાવો અહોસિ, સબ્બં સાપતેય્યં ખીણં, ઇતો પરં ચેપિ ત્વં દાનં ન દદેય્ય, કસ્સચિ કિઞ્ચિ ન દદેય્યાસિ, તવ સંયમન્તસ્સ અદદન્તસ્સ ભોગા તથેવ ¶ તિટ્ઠેય્યું, ‘‘ઇતો પટ્ઠાય ન દસ્સામી’’તિ ત્વં મય્હં પટિઞ્ઞં દેહિ, અહં તે ભોગે દસ્સેસ્સામીતિ.

મહાસત્તો ¶ તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ આહ. ‘‘સક્કોહમસ્મી’’તિ. બોધિસત્તો ‘‘સક્કો નામ સયં દાનં દત્વા સીલં સમાદિયિત્વા ઉપોસથકમ્મં કત્વા સત્ત વત્તપદાનિ પૂરેત્વા સક્કત્તં પત્તો, ત્વં પન અત્તનો ઇસ્સરિયકારણં દાનં વારેસિ, અનરિયં વત કરોસી’’તિ વત્વા તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

‘‘અનરિયમરિયેન સહસ્સનેત્ત, સુદુગ્ગતેનાપિ અકિચ્ચમાહુ;

મા વો ધનં તં અહુ દેવરાજ, યં ભોગહેતુ વિજહેમુ સદ્ધં.

‘‘યેન એકો રથો યાતિ, યાતિ તેનપરો રથો;

પોરાણં નિહિતં વત્તં, વત્તતઞ્ઞેવ વાસવ.

‘‘યદિ હેસ્સતિ દસ્સામ, અસન્તે કિં દદામસે;

એવંભૂતાપિ દસ્સામ, મા દાનં પમદમ્હસે’’તિ.

તત્થ અનરિયન્તિ લામકં પાપકમ્મં. અરિયેનાતિ પરિસુદ્ધાચારેન અરિયેન. સુદુગ્ગતેનાપીતિ સુદલિદ્દેનાપિ. અકિચ્ચમાહૂતિ અકત્તબ્બન્તિ બુદ્ધાદયો અરિયા વદન્તિ, ત્વં પન મં અનરિયં મગ્ગં આરોચેસીતિ અધિપ્પાયો. વોતિ નિપાતમત્તં. યં ભોગહેતૂતિ યસ્સ ધનસ્સ પરિભુઞ્જનહેતુ મયં દાનસદ્ધં વિજહેમુ પરિચ્ચજેય્યામ, તં ધનમેવ મા અહુ, ન નો તેન ધનેન અત્થોતિ દીપેતિ.

રથોતિ યંકિઞ્ચિ યાનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યેન મગ્ગેન એકો રથો યાતિ, અઞ્ઞોપિ રથો ¶ ‘‘રથસ્સ ગતમગ્ગો એસો’’તિ તેનેવ મગ્ગેન યાતિ. પોરાણં નિહિતં વત્તન્તિ યં મયા પુબ્બે નિહિતં વત્તં, તં મયિ ધરન્તે વત્તતુયેવ, મા તિટ્ઠતૂતિ અત્થો. એવંભૂતાતિ એવં તિણહારકભૂતાપિ મયં યાવ ¶ જીવામ, તાવ દસ્સામયેવ. કિંકારણા? મા દાનં પમદમ્હસેતિ. અદદન્તો હિ દાનં પમજ્જતિ નામ ન સરતિ ન સલ્લક્ખેતિ, અહં પન જીવમાનો દાનં પમુસ્સિતું ન ઇચ્છામિ, તસ્મા દાનં દસ્સામિયેવાતિ દીપેતિ.

સક્કો તં પટિબાહિતું અસક્કોન્તો ‘‘કિમત્થાય દાનં દદાસી’’તિ પુચ્છિ. બોધિસત્તો ‘‘નેવ સક્કત્તં, ન બ્રહ્મત્તં પત્થયમાનો, સબ્બઞ્ઞુતં પત્થેન્તો ¶ પનાહં દદામી’’તિ આહ. સક્કો તસ્સ વચનં સુત્વા તુટ્ઠો હત્થેન પિટ્ઠિં પરિમજ્જિ. બોધિસત્તસ્સ તઙ્ખણઞ્ઞેવ પરિમજ્જિતમત્તસ્સેવ સકલસરીરં પરિપૂરિ. સક્કાનુભાવેન ચસ્સ સબ્બો વિભવપરિચ્છેદો પટિપાકતિકોવ અહોસિ. સક્કો ‘‘મહાસેટ્ઠિ, ત્વં ઇતો પટ્ઠાય દિવસે દિવસે દ્વાદસ સતસહસ્સાનિ વિસ્સજ્જેન્તો દાનં દદાહી’’તિ તસ્સ ગેહે અપરિમાણં ધનં કત્વા તં ઉય્યોજેત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા સેટ્ઠિભરિયા રાહુલમાતા અહોસિ, વિસય્હો પન સેટ્ઠિ અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

નરાનમારામકરાસૂતિ ¶ ઇમસ્સ જાતકસ્સ વિત્થારકથા કુણાલજાતકે (જા. ૨.૨૧.કુણાલજાતક) આવિ ભવિસ્સતિ.

અસક્ખિં ¶ વત અત્તાનન્તિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો દેવદત્તસ્સ વધાય પરિસક્કનં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ (જા. અટ્ઠ. ૨.૨.સુસુમારજાતકવણ્ણના) હેટ્ઠા વિત્થારિતમેવ.

અતીતે પન બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો હિમવન્તપદેસે કપિયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો ગઙ્ગાતીરે વસિ. અથેકા અન્તોગઙ્ગાયં સંસુમારી બોધિસત્તસ્સ હદયમંસે દોહળં ઉપ્પાદેત્વા ¶ સંસુમારસ્સ કથેસિ. સો ‘‘તં કપિં ઉદકે નિમુજ્જાપેત્વા મારેત્વા હદયમંસં ગહેત્વા સંસુમારિયા દસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા મહાસત્તં આહ – ‘‘એહિ, સમ્મ, અન્તરદીપકે ફલાફલે ખાદિતું ગચ્છામા’’તિ. ‘‘કથં, સમ્મ, અહં ગમિસ્સામી’’તિ. ‘‘અહં તં મમ પિટ્ઠિયં નિસીદાપેત્વા નેસ્સામી’’તિ. સો તસ્સ ચિત્તં અજાનન્તો લઙ્ઘિત્વા પિટ્ઠિયં નિસીદિ. સંસુમારો થોકં ગન્ત્વા નિમુજ્જિતું આરભિ. અથ નં વાનરો ‘‘કિંકારણા, ભો, મં ઉદકે નિમુજ્જાપેસી’’તિ આહ. ‘‘અહં તં મારેત્વા તવ હદયમંસં મમ ભરિયાય દસ્સામી’’તિ. ‘‘દન્ધ ત્વં મમ હદયમંસં ઉરે અત્થીતિ મઞ્ઞસી’’તિ? ‘‘અથ કહં તે ઠપિત’’ન્તિ? ‘‘એતં ઉદુમ્બરે ઓલમ્બન્તં ન પસ્સસી’’તિ? ‘‘પસ્સામિ, દસ્સસિ પન મે’’તિ. ‘‘આમ, દસ્સામી’’તિ. સંસુમારો દન્ધતાય તં ગહેત્વા નદીતીરે ઉદુમ્બરમૂલં ગતો. બોધિસત્તો તસ્સ પિટ્ઠિતો લઙ્ઘિત્વા ઉદુમ્બરરુક્ખે નિસિન્નો ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘અસક્ખિં ¶ વત અત્તાનં, ઉદ્ધાતું ઉદકા થલં;

ન દાનાહં પુન તુય્હં, વસં ગચ્છામિ વારિજ.

‘‘અલમેતેહિ અમ્બેહિ, જમ્બૂહિ પનસેહિ ચ;

યાનિ પારં સમુદ્દસ્સ, વરં મય્હં ઉદુમ્બરો.

‘‘યો ચ ઉપ્પતિતં અત્થં, ન ખિપ્પમનુબુજ્ઝતિ;

અમિત્તવસમન્વેતિ, પચ્છા ચ અનુતપ્પતિ.

‘‘યો ¶ ચ ઉપ્પતિતં અત્થં, ખિપ્પમેવ નિબોધતિ;

મુચ્ચતે સત્તુસમ્બાધા, ન ચ પચ્છાનુતપ્પતી’’તિ.

તત્થ અસક્ખિં વતાતિ સમત્થો વત અહોસિં. ઉદ્ધાતુન્તિ ઉદ્ધરિતું. વારિજાતિ સંસુમારં આલપતિ. યાનિ પારં સમુદ્દસ્સાતિ ગઙ્ગં સમુદ્દનામેનાલપન્તો ‘‘યાનિ સમુદ્દસ્સ પારં ગન્ત્વા ખાદિતબ્બાનિ, અલં તેહી’’તિ વદતિ. પચ્છા ચ અનુતપ્પતીતિ ઉપ્પન્નં અત્થં ખિપ્પં અજાનન્તો અમિત્તવસં ગચ્છતિ, પચ્છા ચ અનુતપ્પતિ.

ઇતિ સો ચતૂહિ ગાથાહિ લોકિયકિચ્ચાનં નિપ્ફત્તિકારણં કથેત્વા વનસણ્ડમેવ પાવિસિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા સંસુમારો દેવદત્તો અહોસિ, વાનરો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

અવસિમ્હ તવાગારેતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોસલરઞ્ઞો ગેહે નિવુત્થં કુન્તિનીસકુણિકં આરબ્ભ કથેસિ. સા કિર રઞ્ઞો દૂતેય્યહારિકા અહોસિ. દ્વે પોતકાપિસ્સા અત્થિ, રાજા તં સકુણિકં એકસ્સ રઞ્ઞો પણ્ણં ગાહાપેત્વા પેસેસિ. તસ્સા ગતકાલે ¶ રાજકુલે દારકા તે સકુણપોતકે હત્થેહિ પરિમદ્દન્તા મારેસું. સા આગન્ત્વા તે પોતકે મતે પસ્સન્તી ‘‘કેન મે પુત્તકા મારિતા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘અસુકેન ચ અસુકેન ચા’’તિ. તસ્મિઞ્ચ કાલે રાજકુલે પોસાવનિકબ્યગ્ઘો અત્થિ કક્ખળો ફરુસો, બન્ધનબલેન તિટ્ઠતિ. અથ તે દારકા તં બ્યગ્ઘં દસ્સનાય અગમંસુ. સાપિ સકુણિકા તેહિ સદ્ધિં ગન્ત્વા ‘‘યથા ઇમેહિ મમ પુત્તકા મારિતા, તથેવ ને કરિસ્સામી’’તિ તે દારકે ગહેત્વા બ્યગ્ઘસ્સ પાદમૂલે ખિપિ, બ્યગ્ઘો મુરામુરાપેત્વા ખાદિ. સા ‘‘ઇદાનિ મે મનોરથો પરિપુણ્ણો’’તિ ઉપ્પતિત્વા હિમવન્તમેવ ગતા. તં કારણં સુત્વા ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, રાજકુલે કિર અસુકા નામ કુન્તિની ¶ સકુણિકા યે હિસ્સા પોતકા મારિતા, તે દારકે બ્યગ્ઘસ્સ પાદમૂલે ખિપિત્વા હિમવન્તમેવ ગતા’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસા અત્તનો પોતકઘાતકે દારકે ગહેત્વા બ્યગ્ઘસ્સ પાદમૂલે ખિપિત્વા હિમવન્તમેવ ગતા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બોધિસત્તો ધમ્મેન સમેન રજ્જં કારેસિ. તસ્સ નિવેસને એકા કુન્તિની સકુણિકા દૂતેય્યહારિકાતિ સબ્બં પુરિમસદિસમેવ. અયં પન વિસેસો. અયં કુન્તિની બ્યગ્ઘેન દારકે મારાપેત્વા ¶ ચિન્તેસિ ‘‘ઇદાનિ ન સક્કા મયા ઇધ વસિતું, ગમિસ્સામિ, ગચ્છન્તી ચ પન રઞ્ઞો અનારોચેત્વા ન ગમિસ્સામિ, આરોચેત્વાવ ગમિસ્સામી’’તિ. સા રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતા ‘‘સામિ, તુમ્હાકં પમાદેન મમ પુત્તકે દારકા મારેસું, અહં કોધવસિકા હુત્વા તે દારકે પટિમારેસિં, ઇદાનિ મયા ઇધ વસિતું ન સક્કા’’તિ વત્વા પઠમં ગાથમાહ –

‘‘અવસિમ્હ તવાગારે, નિચ્ચં સક્કતપૂજિતા,

ત્વમેવ દાનિમકરિ, હન્દ રાજ વજામહ’’ન્તિ.

તત્થ ત્વમેવ દાનિમકરીતિ મં પણ્ણં ગાહાપેત્વા પેસેત્વા અત્તનો પમાદેન મમ પિયપુત્તકે અરક્ખન્તો ત્વઞ્ઞેવ ઇદાનિ એતં મમ દોમનસ્સકારણં અકરિ. હન્દાતિ વવસ્સગ્ગત્થે નિપાતો. રાજાતિ બોધિસત્તં આલપતિ. વજામહન્તિ અહં હિમવન્તં ગચ્છામીતિ.

તં સુત્વા રાજા દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘યો ¶ વે કતે પટિકતે, કિબ્બિસે પટિકિબ્બિસે;

એવં તં સમ્મતી વેરં, વસ કુન્તિનિ માગમા’’તિ.

તસ્સત્થો – યો પુગ્ગલો પરેન કતે કિબ્બિસે અત્તનો પુત્તમારણાદિકે દારુણે કમ્મે કતે પુન અત્તનો તસ્સ પુગ્ગલસ્સ પટિકતે પટિકિબ્બિસે ‘‘પટિકતં ¶ મયા તસ્સા’’તિ જાનાતિ. એવં તં સમ્મતી વેરન્તિ એત્તકેન તં વેરં સમ્મતિ વૂપસન્તં હોતિ, તસ્મા વસ કુન્તિનિ માગમાતિ.

તં સુત્વા કુન્તિની તતિયં ગાથમાહ –

‘‘ન કતસ્સ ચ કત્તા ચ, મેત્તિ સન્ધીયતે પુન;

હદયં નાનુજાનાતિ, ગચ્છઞ્ઞેવ રથેસભા’’તિ.

તત્થ ન કતસ્સ ચ કત્તા ચાતિ કતસ્સ ચ અભિભૂતસ્સ ઉપપીળિતસ્સ પુગ્ગલસ્સ, ઇદાનિ વિભત્તિવિપરિણામં કત્વા યો કત્તા તસ્સ ચાતિ ઇમેસં દ્વિન્નં પુગ્ગલાનં પુન મિત્તભાવો નામ ન સન્ધીયતિ ન ઘટીયતીતિ અત્થો. હદયં નાનુજાનાતીતિ તેન કારણેન મમ હદયં ¶ ઇધ વાસં નાનુજાનાતિ. ગચ્છઞ્ઞેવ રથેસભાતિ તસ્મા અહં મહારાજ ગમિસ્સામિયેવાતિ.

તં સુત્વા રાજા ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘કતસ્સ ચેવ કત્તા ચ, મેત્તિ સન્ધીયતે પુન;

ધીરાનં નો ચ બાલાનં, વસ કુન્તિનિ માગમા’’તિ.

તસ્સત્થો – કતસ્સ ચેવ પુગ્ગલસ્સ, યો ચ કત્તા તસ્સ મેત્તિ સન્ધીયતે પુન, સા પન ધીરાનં, નો ચ બાલાનં. ધીરાનઞ્હિ મેત્તિ ભિન્નાપિ પુન ઘટીયતિ, બાલાનં પન સકિં ભિન્ના ભિન્નાવ હોતિ, તસ્મા વસ કુન્તિનિ માગમાતિ.

સકુણિકા ‘‘એવં સન્તેપિ ન સક્કા મયા ઇધ વસિતું સામી’’તિ રાજાનં વન્દિત્વા ઉપ્પતિત્વા હિમવન્તમેવ ગતા.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા કુન્તિનીયેવ એતરહિ કુન્તિની અહોસિ, બારાણસિરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

યો ¶ નીલિયં મણ્ડયતીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં અમ્બગોપકત્થેરં આરબ્ભ કથેસિ. સો કિર મહલ્લકકાલે પબ્બજિત્વા જેતવનપચ્ચન્તે અમ્બવને પણ્ણસાલં કારેત્વા અમ્બે રક્ખન્તો પતિતાનિ અમ્બપક્કાનિ ખાદન્તો વિચરતિ, અત્તનો સમ્બન્ધમનુસ્સાનમ્પિ દેતિ. તસ્મિં ભિક્ખાચારં પવિટ્ઠે અમ્બચોરકા અમ્બાનિ પાતેત્વા ખાદિત્વા ચ ગહેત્વા ચ ગચ્છન્તિ. તસ્મિં ખણે ચતસ્સો સેટ્ઠિધીતરો અચિરવતિયં ન્હાયિત્વા વિચરન્તિયો તં અમ્બવનં પવિસિંસુ. મહલ્લકો આગન્ત્વા તા દિસ્વા ‘‘તુમ્હેહિ મે અમ્બાનિ ખાદિતાની’’તિ આહ. ‘‘ભન્તે, મયં ઇદાનેવ આગતા, ન તુમ્હાકં અમ્બાનિ ખાદામા’’તિ. ‘‘તેન હિ સપથં કરોથા’’તિ? ‘‘કરોમ, ભન્તે’’તિ સપથં કરિંસુ. મહલ્લકો તા સપથં કારેત્વા લજ્જાપેત્વા વિસ્સજ્જેસિ. તસ્સ તં કિરિયં સુત્વા ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં ¶ સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, અસુકો કિર મહલ્લકો અત્તનો વસનકં અમ્બવનં પવિટ્ઠા સેટ્ઠિધીતરો સપથં કારેત્વા લજ્જાપેત્વા વિસ્સજ્જેસી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ અમ્બગોપકો હુત્વા ચતસ્સો સેટ્ઠિધીતરો સપથં કારેત્વા લજ્જાપેત્વા વિસ્સજ્જેસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સક્કત્તં કારેસિ. તદા એકો કૂટજટિલો બારાણસિં ઉપનિસ્સાય નદીતીરે અમ્બવને પણ્ણસાલં માપેત્વા અમ્બે રક્ખન્તો પતિતાનિ અમ્બપક્કાનિ ખાદન્તો સમ્બન્ધમનુસ્સાનમ્પિ દેન્તો નાનપ્પકારેન મિચ્છાજીવેન જીવિકં કપ્પેન્તો વિચરતિ. તદા સક્કો દેવરાજા ‘‘કે નુ ખો લોકે માતાપિતરો ઉપટ્ઠહન્તિ, કુલે જેટ્ઠાપચયનકમ્મં કરોન્તિ, દાનં દેન્તિ, સીલં રક્ખન્તિ, ઉપોસથકમ્મં કરોન્તિ, કે પબ્બજિતા સમણધમ્મે યુત્તપયુત્તા વિહરન્તિ, કે અનાચારં ચરન્તી’’તિ લોકં વોલોકેન્તો ઇમં અમ્બગોપકં ¶ અનાચારં કૂટજટિલં દિસ્વા ‘‘અયં કૂટજટિલો કસિણપરિકમ્માદિં અત્તનો સમણધમ્મં પહાય અમ્બવનં ¶ રક્ખન્તો વિચરતિ, સંવેજેસ્સામિ ન’’ન્તિ તસ્સ ગામં ભિક્ખાય પવિટ્ઠકાલે અત્તનો આનુભાવેન અમ્બે પાતેત્વા ચોરેહિ વિલુમ્બિતે વિય અકાસિ.

તદા બારાણસિતો ચતસ્સો સેટ્ઠિધીતરો તં અમ્બવનં પવિસિંસુ. કૂટજટિલો તા દિસ્વા ‘‘તુમ્હેહિ મે અમ્બાનિ ખાદિતાની’’તિ પલિબુદ્ધિ. ‘‘ભન્તે, મયં ઇદાનેવ આગતા, ન તે અમ્બાનિ ખાદામા’’તિ. ‘‘તેન હિ સપથં કરોથા’’તિ? ‘‘કત્વા ચ પન ગન્તું લભિસ્સામા’’તિ? ‘‘આમ, લભિસ્સથા’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ તાસુ જેટ્ઠિકા સપથં કરોન્તી પઠમં ગાથમાહ –

‘‘યો નીલિયં મણ્ડયતિ, સણ્ડાસેન વિહઞ્ઞતિ;

તસ્સ સા વસમન્વેતુ, યા તે અમ્બે અવાહરી’’તિ.

તસ્સત્થો – યો પુરિસો પલિતાનં કાળવણ્ણકરણત્થાય નીલફલાદીનિ યોજેત્વા કતં નીલિયં મણ્ડયતિ, નીલકેસન્તરે ચ ઉટ્ઠિતં ¶ પલિતં ઉદ્ધરન્તો સણ્ડાસેન વિહઞ્ઞતિ કિલમતિ, તસ્સ એવરૂપસ્સ મહલ્લકસ્સ સા વસં અન્વેતુ, તથારૂપં પતિં લભતુ, યા તે અમ્બે અવાહરીતિ.

તાપસો ‘‘ત્વં એકમન્તં તિટ્ઠાહી’’તિ વત્વા દુતિયં સેટ્ઠિધીતરં સપથં કારેસિ. સા સપથં કરોન્તી દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘વીસં વા પઞ્ચવીસં વા, ઊનતિંસંવ જાતિયા;

તાદિસા પતિ મા લદ્ધા, યા તે અમ્બે અવાહરી’’તિ.

તસ્સત્થો – નારિયો નામ પન્નરસસોળસવસ્સિકકાલે પુરિસાનં પિયા હોન્તિ. યા પન તવ અમ્બાનિ અવાહરિ, સા એવરૂપે યોબ્બને પતિં અલભિત્વા જાતિયા વીસં વા પઞ્ચવીસં વા એકેન દ્વીહિ ઊનતાય ઊનતિંસં વા વસ્સાનિ પત્વા તાદિસા પરિપક્કવયા હુત્વાપિ પતિં મા લદ્ધાતિ.

તાયપિ સપથં કત્વા એકમન્તં ઠિતાય તતિયા તતિયં ગાથમાહ –

‘‘દીઘં ¶ ¶ ગચ્છતુ અદ્ધાનં, એકિકા અભિસારિકા;

સઙ્કેતે પતિ મા અદ્દ, યા તે અમ્બે અવાહરી’’તિ.

તસ્સત્થો – યા તે અમ્બે અવાહરિ, સા પતિં પત્થયમાના તસ્સ સન્તિકં અભિસરણતાય અભિસારિકા નામ હુત્વા એકિકા અદુતિયા ગાવુતદ્વિગાવુતમત્તં દીઘં અદ્ધાનં ગચ્છતુ, ગન્ત્વાપિ ચ તસ્મિં અસુકટ્ઠાનં નામ આગચ્છેય્યાસીતિ કતે સઙ્કેતે તં પતિં મા અદ્દસાતિ.

તાયપિ સપથં કત્વા એકમન્તં ઠિતાય ચતુત્થા ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘અલઙ્કતા સુવસના, માલિની ચન્દનુસ્સદા;

એકિકા સયને સેતુ, યા તે અમ્બે અવાહરી’’તિ. – સા ઉત્તાનત્થાયેવ;

તાપસો ‘‘તુમ્હેહિ અતિભારિયા સપથા કતા, અઞ્ઞેહિ અમ્બાનિ ખાદિતાનિ ભવિસ્સન્તિ, ગચ્છથ દાનિ તુમ્હે’’તિ તા ઉય્યોજેસિ. સક્કો ભેરવરૂપારમ્મણં દસ્સેત્વા કૂટતાપસં તતો પલાપેસિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા કૂટજટિલો અયં અમ્બગોપકો મહલ્લકો અહોસિ, ચતસ્સો સેટ્ઠિધીતરો એતાયેવ, સક્કો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

વનં યદગ્ગિ દહતીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં અલસભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. સો કિર સાવત્થિવાસી કુલપુત્તો સાસને ઉરં દત્વા પબ્બજિત્વાપિ અલસો અહોસિ ઉદ્દેસપરિપુચ્છાયોનિસોમનસિકારવત્તપટિવત્તાદીહિ પરિબાહિરો નીવરણાભિભૂતો. નિસિન્નટ્ઠાનાદીસુ ઇરિયાપથેસુ તથા એવ હોતિ. તસ્સ તં આલસિયભાવં આરબ્ભ ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, અસુકો નામ ભિક્ખુ એવરૂપે નિય્યાનિકસાસને પબ્બજિત્વા ¶ આલસિયો કુસીતો નીવરણાભિભૂતો વિહરતી’’તિ ¶ . સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ આલસિયોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ અમચ્ચરતનં અહોસિ, બારાણસિરાજા આલસિયજાતિકો અહોસિ. બોધિસત્તો ‘‘રાજાનં પબોધેસ્સામી’’તિ એકં ઉપમં ઉપધારેન્તો વિચરતિ. અથેકદિવસં રાજા ઉય્યાનં ગન્ત્વા અમચ્ચગણપરિવુતો તત્થ વિચરન્તો એકં રાજકુમ્ભં નામ આલસિયં પસ્સિ. તથારૂપા કિર આલસિયા સકલદિવસં ગચ્છન્તાપિ એકદ્વઙ્ગુલમત્તમેવ ગચ્છન્તિ. રાજા તં દિસ્વા ‘‘વયસ્સ કો નામ સો’’તિ બોધિસત્તં પુચ્છિ. મહાસત્તો ‘‘રાજકુમ્ભો નામેસ, મહારાજ, આલસિયો. એવરૂપો હિ સકલદિવસં ગચ્છન્તોપિ એકઙ્ગુલદ્વઙ્ગુલમત્તમેવ ગચ્છતી’’તિ વત્વા તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો ‘‘અમ્ભો, રાજકુમ્ભ, તુમ્હાકં દન્ધગમનં ઇમસ્મિં અરઞ્ઞે દાવગ્ગિમ્હિ ઉટ્ઠિતે કિં કરોથા’’તિ વત્વા પઠમં ગાથમાહ –

‘‘વનં ¶ યદગ્ગિ દહતિ, પાવકો કણ્હવત્તની;

કથં કરોસિ પચલક, એવં દન્ધપરક્કમો’’તિ.

તત્થ યદગ્ગીતિ યદા અગ્ગિ. પાવકો કણ્હવત્તનીતિ અગ્ગિનો વેવચનં. પચલકાતિ તં આલપતિ. સો હિ ચલન્તો ચલન્તો ગચ્છતિ, નિચ્ચં વા પચલાયતિ, તસ્મા ‘‘પચલકો’’તિ વુચ્ચતિ. દન્ધપરક્કમોતિ ગરુવીરિયો.

તં સુત્વા રાજકુમ્ભો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘બહૂનિ રુક્ખછિદ્દાનિ, પથબ્યા વિવરાનિ ચ;

તાનિ ચે નાભિસમ્ભોમ, હોતિ નો કાલપરિયાયો’’તિ.

તસ્સત્થો – પણ્ડિત, અમ્હાકં ઇતો ઉત્તરિગમનં નામ નત્થિ. ઇમસ્મિં પન અરઞ્ઞે રુક્ખછિદ્દાનિ પથવિયં વિવરાનિ ચ બહૂનિ. યદિ તાનિ ન પાપુણામ, હોતિ નો કાલપરિયાયોતિ મરણમેવ નો હોતીતિ.

તં ¶ સુત્વા બોધિસત્તો ઇતરા દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘યો ¶ દન્ધકાલે તરતિ, તરણીયે ચ દન્ધતિ;

સુક્ખપણ્ણંવ અક્કમ્મ, અત્થં ભઞ્જતિ અત્તનો.

‘‘યો દન્ધકાલે દન્ધેતિ, તરણીયે ચ તારયિ;

સસીવ રત્તિં વિભજં, તસ્સત્થો પરિપૂરતી’’તિ.

તત્થ દન્ધકાલેતિ તેસં તેસં કમ્માનં સણિકં કત્તબ્બકાલે. તરતીતિ તુરિતતુરિતો વેગેન તાનિ કમ્માનિ કરોતિ. સુક્ખપણ્ણંવાતિ યથા વાતાતપસુક્ખં તાલપણ્ણં બલવા પુરિસો અક્કમિત્વા ભઞ્જેય્ય, તત્થેવ ચુણ્ણવિચુણ્ણં કરેય્ય, એવં સો અત્તનો અત્થં વુદ્ધિં ભઞ્જતિ. દન્ધેતીતિ દન્ધયતિ દન્ધકાતબ્બાનિ કમ્માનિ દન્ધમેવ કરોતિ. તારયીતિ તુરિતકાતબ્બાનિ કમ્માનિ તુરિતોવ કરોતિ. સસીવ રત્તિં વિભજન્તિ યથા ચન્દો જુણ્હપક્ખં રત્તિં જોતયમાનો કાળપક્ખરત્તિતો રત્તિં વિભજન્તો દિવસે દિવસે પરિપૂરતિ, એવં તસ્સ પુરિસસ્સ અત્થો પરિપૂરતીતિ વુત્તં હોતિ.

રાજા ¶ બોધિસત્તસ્સ વચનં સુત્વા તતો પટ્ઠાય અનલસો જાતો.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા રાજકુમ્ભો આલસિયભિક્ખુ અહોસિ, પણ્ડિતામચ્ચો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

મનુસ્સિન્દં જહિત્વાનાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો વિસ્સાસભોજનં આરબ્ભ કથેસિ. અનાથપિણ્ડિકસ્સ કિર ગેહે પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં નિબદ્ધભત્તં હોતિ, ગેહં નિચ્ચકાલં ¶ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ ઓપાનભૂતં કાસાવપજ્જોતં ઇસિવાતપટિવાતં. અથેકદિવસં રાજા નગરં પદક્ખિણં કરોન્તો સેટ્ઠિનો નિવેસને ભિક્ખુસઙ્ઘં દિસ્વા ‘‘અહમ્પિ અરિયસઙ્ઘસ્સ નિબદ્ધં ભિક્ખં દસ્સામી’’તિ વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં નિબદ્ધં ભિક્ખં પટ્ઠપેસિ. તતો પટ્ઠાય રાજનિવેસને નિબદ્ધં ભિક્ખા દિય્યતિ, તિવસ્સિકગન્ધસાલિભોજનં પણીતં. વિસ્સાસેનપિ સિનેહેનપિ સહત્થા દાયકા નત્થિ, રાજયુત્તે દાપેસિ. ભિક્ખૂ નિસીદિત્વા ¶ ભુઞ્જિતું ન ઇચ્છન્તિ, નાનગ્ગરસભત્તં ગહેત્વા અત્તનો અત્તનો ઉપટ્ઠાકકુલં ગન્ત્વા તં ભત્તં તેસં દત્વા તેહિ દિન્નં લૂખં વા પણીતં વા ભુઞ્જન્તિ.

અથેકદિવસં રઞ્ઞો બહું ફલાફલં આહરિંસુ. રાજા ‘‘સઙ્ઘસ્સ દેથા’’તિ આહ. મનુસ્સા ભત્તગ્ગં ગન્ત્વા એકભિક્ખુમ્પિ અદિસ્વા ‘‘એકો ભિક્ખુપિ નત્થી’’તિ રઞ્ઞો આરોચેસું. ‘‘નનુ વેલાયેવ તાવા’’તિ? ‘‘આમ, વેલા, ભિક્ખૂ પન તુમ્હાકં ગેહે ભત્તં ગહેત્વા અત્તનો અત્તનો વિસ્સાસિકાનં ઉપટ્ઠાકાનં ગેહં ગન્ત્વા તેસં દત્વા તેહિ દિન્નં લૂખં વા પણીતં વા ભુઞ્જન્તી’’તિ. રાજા ‘‘અમ્હાકં ભત્તં પણીતં, કેન નુ ખો કારણેન અભુત્વા અઞ્ઞં ભુઞ્જન્તિ, સત્થારં પુચ્છિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા પુચ્છિ. સત્થા ‘‘મહારાજ, ભોજનં નામ વિસ્સાસપરમં, તુમ્હાકં ¶ ગેહે વિસ્સાસં પચ્ચુપટ્ઠાપેત્વા સિનેહેન દાયકાનં અભાવા ભિક્ખૂ ભત્તં ગહેત્વા અત્તનો અત્તનો વિસ્સાસિકટ્ઠાને પરિભુઞ્જન્તિ. મહારાજ, વિસ્સાસસદિસો અઞ્ઞો રસો નામ નત્થિ, અવિસ્સાસિકેન દિન્નં ચતુમધુરમ્પિ હિ વિસ્સાસિકેન દિન્નં સામાકભત્તં ન અગ્ઘતિ. પોરાણકપણ્ડિતાપિ રોગે ઉપ્પન્ને રઞ્ઞા પઞ્ચ વેજ્જકુલાનિ ગહેત્વા ભેસજ્જે કારિતેપિ રોગે અવૂપસન્તે વિસ્સાસિકાનં સન્તિકં ગન્ત્વા અલોણકં સામાકનીવારયાગુઞ્ચેવ ઉદકમત્તસિત્તં અલોણકપણ્ણઞ્ચ પરિભુઞ્જિત્વા નિરોગા જાતા’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો કાસિરટ્ઠે બ્રામ્હણકુલે નિબ્બત્તિ, ‘‘કપ્પકુમારો’’તિસ્સ ¶ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો તક્કસિલાયં સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા અપરભાગે ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિ. તદા કેસવો નામ તાપસો પઞ્ચહિ તાપસસતેહિ પરિવુતો ગણસત્થા હુત્વા હિમવન્તે વસતિ. બોધિસત્તો તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પઞ્ચન્નં અન્તેવાસિકસતાનં જેટ્ઠન્તેવાસિકો હુત્વા વિહાસિ, કેસવતાપસસ્સ હિતજ્ઝાસયો સસિનેહો અહોસિ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં અતિવિય વિસ્સાસિકા અહેસું. અપરભાગે કેસવો તે તાપસે આદાય લોણમ્બિલસેવનત્થાય મનુસ્સપથં ગન્ત્વા બારાણસિં પત્વા રાજુય્યાને વસિત્વા પુનદિવસે નગરં ભિક્ખાય પવિસિત્વા રાજદ્વારં અગમાસિ. રાજા ઇસિગણં દિસ્વા પક્કોસાપેત્વા અન્તોનિવેસને ભોજેત્વા પટિઞ્ઞં ગહેત્વા ઉય્યાને વસાપેસિ. અથ વસ્સારત્તે અતિક્કન્તે કેસવો રાજાનં આપુચ્છિ. રાજા ‘‘ભન્તે, તુમ્હે મહલ્લકા, અમ્હે તાવ ઉપનિસ્સાય વસથ, દહરતાપસે હિમવન્તં પેસેથા’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ જેટ્ઠન્તેવાસિકેન સદ્ધિં તે હિમવન્તં પેસેત્વા સયં એકકોવ ઓહિયિ. કપ્પો હિમવન્તં ગન્ત્વા તાપસેહિ સદ્ધિં વસિ.

કેસવો ¶ કપ્પેન વિના વસન્તો ઉક્કણ્ઠિત્વા તં દટ્ઠુકામો હુત્વા નિદ્દં ન લભતિ, તસ્સ નિદ્દં અલભન્તસ્સ સમ્મા આહારો ન પરિણામં ગચ્છતિ, લોહિતપક્ખન્દિકા અહોસિ, બાળ્હા વેદના વત્તન્તિ. રાજા પઞ્ચ વેજ્જકુલાનિ ગહેત્વા તાપસં પટિજગ્ગિ, રોગો ન વૂપસમ્મતિ. કેસવો રાજાનં આહ ‘‘મહારાજ, કિં મય્હં મરણં ઇચ્છથ, ઉદાહુ અરોગભાવ’’ન્તિ ¶ ? ‘‘અરોગભાવં, ભન્તે’’તિ. ‘‘તેન હિ મં હિમવન્તં પેસેથા’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ રાજા નારદં નામ અમચ્ચં પક્કાસાપેત્વા ‘‘નારદ, અમ્હાકં ભદન્તં ગહેત્વા વનચરકેહિ સદ્ધિં હિમવન્તં યાહી’’તિ પેસેસિ. નારદો તં તત્થ નેત્વા પચ્ચાગમાસિ. કેસવસ્સપિ કપ્પે દિટ્ઠમત્તેયેવ ચેતસિકરોગો વૂપસન્તો, ઉક્કણ્ઠા પટિપ્પસ્સમ્ભિ. અથસ્સ કપ્પો અલોણકેન અધૂપનેન ¶ ઉદકમત્તસિત્તપણ્ણેન સદ્ધિં સામાકનીવારયાગું અદાસિ, તસ્સ તઙ્ખણઞ્ઞેવ લોહિતપક્ખન્દિકા પટિપ્પસ્સમ્ભિ.

પુન રાજા નારદં પેસેસિ ‘‘ગચ્છ કેસવસ્સ તાપસસ્સ પવત્તિં જાનાહી’’તિ. સો ગન્ત્વા તં અરોગં દિસ્વા ‘‘ભન્તે, બારાણસિરાજા પઞ્ચ વેજ્જકુલાનિ ગહેત્વા પટિજગ્ગન્તો તુમ્હે અરોગે કાતું નાસક્ખિ, કથં તે કપ્પો પટિજગ્ગી’’તિ વત્વા પઠમં ગાથમાહ –

‘‘મનુસ્સિન્દં જહિત્વાન, સબ્બકામસમિદ્ધિનં;

કથં નુ ભગવા કેસી, કપ્પસ્સ રમતિ અસ્સમે’’તિ.

તત્થ મનુસ્સિન્દન્તિ મનુસ્સાનં ઇન્દં બારાણસિરાજાનં. કથં નુ ભગવા કેસીતિ કેન નુ ખો ઉપાયેન અયં અમ્હાકં ભગવા કેસવતાપસો કપ્પસ્સ અસ્સમે રમતીતિ.

એવં અઞ્ઞેહિ સદ્ધિં સલ્લપન્તો વિય કેસવસ્સ અભિરતિકારણં પુચ્છિ. તં સુત્વા કેસવો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘સાદૂનિ રમણીયાનિ, સન્તિ વક્ખા મનોરમા;

સુભાસિતાનિ કપ્પસ્સ, નારદ રમયન્તિ મ’’ન્તિ.

તત્થ વક્ખાતિ રુક્ખા. પાળિયં પન ‘‘રુક્ખા’’ત્વેવ લિખિતં. સુભાસિતાનીતિ કપ્પેન કથિતાનિ સુભાસિતાનિ મં રમયન્તીતિ અત્થો.

એવઞ્ચ ¶ પન વત્વા ‘‘એવં મં અભિરમાપેન્તો કપ્પો અલોણકં અધૂપનં ઉદકસિત્તપણ્ણમિસ્સં સામાકનીવારયાગું પાયેસિ, તાય મે સરીરે બ્યાધિ વૂપસમિતો, અરોગો જાતોમ્હી’’તિ આહ. તં સુત્વા નારદો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘સાલીનં ¶ ઓદનં ભુઞ્જે, સુચિં મંસૂપસેચનં;

કથં સામાકનીવારં, અલોણં છાદયન્તિ ત’’ન્તિ.

તત્થ ¶ ભુઞ્જેતિ ભુઞ્જસિ, અયમેવ વા પાઠો. છાદયન્તીતિ છાદયતિ પીણેતિ તોસેતિ. ગાથાબન્ધસુખત્થં પન અનુનાસિકો કતો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યો ત્વં સુચિં મંસૂપસેચનં રાજકુલે રાજારહં સાલિભત્તં ભુઞ્જસિ, તં કથમિદં સામાકનીવારં અલોણં પીણેતિ તોસેતિ, કથં તે એતં રુચ્ચતીતિ.

તં સુત્વા કેસવો ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘સાદું વા યદિ વાસાદું, અપ્પં વા યદિ વા બહું;

વિસ્સત્થો યત્થ ભુઞ્જેય્ય, વિસ્સાસપરમા રસા’’તિ.

તત્થ યદિ વાસાદુન્તિ યદિ વા અસાદું. વિસ્સત્થોતિ નિરાસઙ્કો વિસ્સાસપત્તો હુત્વા. યત્થ ભુઞ્જેય્યાતિ યસ્મિં નિવેસને એવં ભુઞ્જેય્ય, તત્થ એવં ભુત્તં યંકિઞ્ચિ ભોજનં સાદુમેવ. કસ્મા? યસ્મા વિસ્સાસપરમા રસા, વિસ્સાસો પરમો ઉત્તમો એતેસન્તિ વિસ્સાસપરમા રસા. વિસ્સાસસદિસો હિ અઞ્ઞો રસો નામ નત્થિ. અવિસ્સાસિકેન હિ દિન્નં ચતુમધુરમ્પિ વિસ્સાસિકેન દિન્નં અમ્બિલકઞ્જિયં ન અગ્ઘતીતિ.

નારદો તસ્સ વચનં સુત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કેસવો ઇદં નામ કથેસી’’તિ આચિક્ખિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, નારદો સારિપુત્તો, કેસવો બકબ્રહ્મા, કપ્પો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

સબ્બાયસન્તિ ¶ ¶ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો લોકત્થચરિયં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ મહાકણ્હજાતકે (જા. ૧.૧૨.૬૧ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો ઉગ્ગહિતસબ્બસિપ્પો પિતુ અચ્ચયેન રજ્જે પતિટ્ઠાય ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ. તદા મનુસ્સા દેવમઙ્ગલિકા હુત્વા બહૂ અજેળકાદયો ¶ મારેત્વા દેવતાનં બલિકમ્મં કરોન્તિ. બોધિસત્તો ‘‘પાણો ન હન્તબ્બો’’તિ ભેરિં ચરાપેસિ. યક્ખા બલિકમ્મં અલભમાના બોધિસત્તસ્સ કુજ્ઝિત્વા હિમવન્તે યક્ખસમાગમં ગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ મારણત્થાય એકં કક્ખળં યક્ખં પેસેસું. સો કણ્ણિકમત્તં મહન્તં આદિત્તં અયકૂટં ગહેત્વા ‘‘ઇમિના નં પહરિત્વા મારેસ્સામી’’તિ આગન્ત્વા મજ્ઝિમયામસમનન્તરે બોધિસત્તસ્સ સયનમત્થકે અટ્ઠાસિ. તસ્મિં ખણે સક્કસ્સ આસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સો આવજ્જમાનો તં કારણં ઞત્વા ઇન્દવજિરં આદાય ગન્ત્વા યક્ખસ્સ ઉપરિ અટ્ઠાસિ. બોધિસત્તો યક્ખં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો એસ મં રક્ખમાનો ઠિતો, ઉદાહુ મારેતુકામો’’તિ તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘સબ્બાયસં કૂટમતિપ્પમાણં, પગ્ગય્હ યો તિટ્ઠસિ અન્તલિક્ખે;

રક્ખાય મે ત્વં વિહિતો નુસજ્જ, ઉદાહુ મે ચેતયસે વધાયા’’તિ.

તત્થ વિહિતો નુસજ્જાતિ વિહિતો નુ અસિ અજ્જ.

બોધિસત્તો પન યક્ખમેવ પસ્સતિ, ન સક્કં. યક્ખો સક્કસ્સ ભયેન બોધિસત્તં પહરિતું ન સક્કોતિ. સો બોધિસત્તસ્સ કથં સુત્વા ‘‘મહારાજ, નાહં તવ રક્ખણત્થાય ઠિતો, ઇમિના પન જલિતેન અયકૂટેન પહરિત્વા તં મારેસ્સામીતિ આગતોમ્હિ, સક્કસ્સ ભયેન તં પહરિતું ન સક્કોમી’’તિ એતમત્થં દીપેન્તો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘દૂતો ¶ અહં રાજિધ રક્ખસાનં, વધાય તુય્હં પહિતોહમસ્મિ;

ઇન્દો ચ તં રક્ખતિ દેવરાજા, તેનુત્તમઙ્ગં ન તે ફાલયામી’’તિ.

તં સુત્વા બોધિસત્તો ઇતરા દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘સચે ¶ ચ મં રક્ખતિ દેવરાજા, દેવાનમિન્દો મઘવા સુજમ્પતિ;

કામં ¶ પિસાચા વિનદન્તુ સબ્બે, ન સન્તસે રક્ખસિયા પજાય.

‘‘કામં કન્દન્તુ કુમ્ભણ્ડા, સબ્બે પંસુપિસાચકા;

નાલં પિસાચા યુદ્ધાય, મહતી સા વિભિંસિકા’’તિ.

તત્થ રક્ખસિયા પજાયાતિ રક્ખસિસઙ્ખાતાય પજાય, રક્ખસસત્તાનન્તિ અત્થો. કુમ્ભણ્ડાતિ કુમ્ભમત્તરહસ્સઙ્ગા મહોદરા યક્ખા. પંસુપિસાચકાતિ સઙ્કારટ્ઠાને પિસાચા. નાલન્તિ પિસાચા નામ મયા સદ્ધિં યુદ્ધાય ન સમત્થા. મહતી સા વિભિંસિકાતિ યં પનેતે યક્ખા સન્નિપતિત્વા વિભિંસિકં દસ્સેન્તિ, સા મહતી વિભિંસિકા ભયકારણદસ્સનમત્તમેવ મય્હં, ન પનાહં ભાયામીતિ અત્થો.

સક્કો યક્ખં પલાપેત્વા મહાસત્તં ઓવદિત્વા ‘‘મા ભાયિ, મહારાજ, ઇતો પટ્ઠાય તવ રક્ખા મમાયત્તા’’તિ વત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા સક્કો અનુરુદ્ધો અહોસિ, બારાણસિરાજા અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

અરઞ્ઞા ¶ ગામમાગમ્માતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો થુલ્લકુમારિકાપલોભનં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ ચૂળનારદકસ્સપજાતકે (જા. ૧.૧૩.૪૦ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો તક્કસિલાયં ઉગ્ગહિતસિપ્પો ભરિયાય કાલકતાય પુત્તં ગહેત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા હિમવન્તે વસન્તો પુત્તં અસ્સમપદે ઠપેત્વા ફલાફલત્થાય ગચ્છતિ. તદા ચોરેસુ પચ્ચન્તગામં પહરિત્વા કરમરે ગહેત્વા ગચ્છન્તેસુ એકા કુમારિકા પલાયિત્વા તં અસ્સમપદં પત્વા તાપસકુમારં ¶ પલોભેત્વા સીલવિનાસં પાપેત્વા ‘‘એહિ ગચ્છામા’’તિ આહ. ‘‘પિતા તાવ ¶ મે આગચ્છતુ, તં પસ્સિત્વા ગમિસ્સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ દિસ્વા આગચ્છા’’તિ નિક્ખમિત્વા અન્તરામગ્ગે નિસીદિ. તાપસકુમારો પિતરિ આગતે પઠમં ગાથમાહ –

‘‘અરઞ્ઞા ગામમાગમ્મ, કિંસીલં કિંવતં અહં;

પુરિસં તાત સેવેય્યં, તં મે અક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ.

તત્થ અરઞ્ઞા ગામમાગમ્માતિ તાત અહં ઇતો અરઞ્ઞતો મનુસ્સપથં વસનત્થાય ગતો વસનગામં પત્વા કિં કરોમીતિ.

અથસ્સ પિતા ઓવાદં દદન્તો તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

‘‘યો તં વિસ્સાસયે તાત, વિસ્સાસઞ્ચ ખમેય્ય તે;

સુસ્સૂસી ચ તિતિક્ખી ચ, તં ભજેહિ ઇતો ગતો.

‘‘યસ્સ કાયેન વાચાય, મનસા નત્થિ દુક્કટં;

ઉરસીવ પતિટ્ઠાય, તં ભજેહિ ઇતો ગતો.

‘‘હલિદ્દિરાગં કપિચિત્તં, પુરિસં રાગવિરાગિનં;

તાદિસં તાત મા સેવિ, નિમ્મનુસ્સમ્પિ ચે સિયા’’તિ.

તત્થ ¶ યો તં વિસ્સાસયેતિ યો પુરિસો તં વિસ્સાસેય્ય ન પરિસઙ્કેય્ય. વિસ્સાસઞ્ચ ખમેય્ય તેતિ યો ચ અત્તનિ કયિરમાનં તવ વિસ્સાસં પત્તો નિરાસઙ્કો તં ખમેય્ય. સુસ્સૂસીતિ યો ચ તવ વિસ્સાસવચનં સોતુમિચ્છતિ. તિતિક્ખીતિ યો ચ તયા કતં અપરાધં ખમતિ. તં ભજેહીતિ તં પુરિસં ભજેય્યાસિ પયિરુપાસેય્યાસિ. ઉરસીવ પતિટ્ઠાયાતિ યથા તસ્સ ઉરસિ પતિટ્ઠાય વડ્ઢિતો ઓરસપુત્તો ત્વમ્પિ તાદિસો ઉરસિ પતિટ્ઠિતપુત્તો વિય હુત્વા એવરૂપં પુરિસં ભજેય્યાસીતિ અત્થો.

હલિદ્દિરાગન્તિ હલિદ્દિરાગસદિસં અથિરચિત્તં. કપિચિત્તન્તિ લહુપરિવત્તિતાય મક્કટચિત્તં. રાગવિરાગિનન્તિ મુહુત્તેનેવ રજ્જનવિરજ્જનસભાવં. નિમ્મનુસ્સમ્પિ ચે સિયાતિ સચેપિ સકલં જમ્બુદીપતલં કાયદુચ્ચરિતાદિવિરહિતસ્સ મનુસ્સસ્સ અભાવેન નિમ્મનુસ્સં સિયા ¶ , તથાપિ, તાત, તાદિસં લહુચિત્તં મા સેવિ, સબ્બમ્પિ મનુસ્સપથં વિચિનિત્વા હેટ્ઠા વુત્તગુણસમ્પન્નમેવ ભજેય્યાસીતિ અત્થો.

તં ¶ સુત્વા તાપસકુમારો ‘‘અહં, તાત, ઇમેહિ ગુણેહિ સમન્નાગતં પુરિસં કત્થ લભિસ્સામિ, ન ગચ્છામિ, તુમ્હાકઞ્ઞેવ સન્તિકે વસિસ્સામી’’તિ વત્વા નિવત્તિ. અથસ્સ પિતા કસિણપરિકમ્મં આચિક્ખિ. ઉભોપિ અપરિહીનજ્ઝાના બ્રહ્મલોકપરાયણા અહેસું.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા પુત્તો ચ કુમારિકા ચ એતેયેવ અહેસું, પિતા તાપસો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

નેવ ઇત્થીસુ સામઞ્ઞન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પેસુઞ્ઞસિક્ખાપદં આરબ્ભ કથેસિ. એકસ્મિં કિર સમયે સત્થા ‘‘છબ્બગ્ગિયા ભિક્ખૂ પેસુઞ્ઞં ઉપસંહરન્તી’’તિ સુત્વા તે પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર તુમ્હે, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂનં ભણ્ડનજાતાનં કલહજાતાનં વિવાદાપન્નાનં પેસુઞ્ઞં ઉપસંહરથ, તેન અનુપ્પન્નાનિ ચેવ ભણ્ડનાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉપ્પન્નાનિ ચ ¶ ભિય્યોભાવાય સંવત્તન્તી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચ’’ન્તિ વુત્તે તે ભિક્ખૂ ગરહિત્વા ‘‘ભિક્ખવે, પિસુણા વાચા નામ તિખિણસત્તિપહારસદિસા, દળ્હો વિસ્સાસોપિ તાય ખિપ્પં ભિજ્જતિ, તઞ્ચ પન ગહેત્વા અત્તનો મેત્તિભિન્દનકજનો સીહઉસભસદિસો હોતી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ પુત્તો હુત્વા વયપ્પત્તો તક્કસિલાયં ઉગ્ગહિતસિપ્પો પિતુ અચ્ચયેન ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ. તદા એકો ગોપાલકો અરઞ્ઞે ગોકુલેસુ ગાવો પટિજગ્ગિત્વા આગચ્છન્તો એકં ગબ્ભિનિં અસલ્લક્ખેત્વા પહાય આગતો. તસ્સા એકાય સીહિયા સદ્ધિં વિસ્સાસો ઉપ્પજ્જિ. તા ઉભોપિ દળ્હમિત્તા હુત્વા એકતો વિચરન્તિ. અપરભાગે ગાવી વચ્છકં, સીહી સીહપોતકં વિજાયિ. તે ઉભોપિ જના કુલેન આગતમેત્તિયા દળ્હમિત્તા હુત્વા એકતો વિચરન્તિ ¶ . અથેકો વનચરકો અરઞ્ઞં પવિસિત્વા તેસં વિસ્સાસં દિસ્વા અરઞ્ઞે ઉપ્પજ્જનકભણ્ડં આદાય બારાણસિં ગન્ત્વા રઞ્ઞો દત્વા ¶ ‘‘અપિ તે, સમ્મ, કિઞ્ચિ અરઞ્ઞે અચ્છરિયં દિટ્ઠપુબ્બ’’ન્તિ રઞ્ઞા પુટ્ઠો ‘‘દેવ, અઞ્ઞં કિઞ્ચિ ન પસ્સામિ, એકં પન સીહઞ્ચ ઉસભઞ્ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિસ્સાસિકે એકતો વિચરન્તે અદ્દસ’’ન્તિ આહ. ‘‘એતેસં તતિયે ઉપ્પન્ને ભયં ભવિસ્સતિ, યદા તેસં તતિયં પસ્સતિ, અથ મે આચિક્ખેય્યાસી’’તિ. ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ.

વનચરકે પન બારાણસિં ગતે એકો સિઙ્ગાલો સીહઞ્ચ ઉસભઞ્ચ ઉપટ્ઠહિ. વનચરકો અરઞ્ઞં ગન્ત્વા તં દિસ્વા ‘‘તતિયસ્સ ઉપ્પન્નભાવં રઞ્ઞો કથેસ્સામી’’તિ નગરં ગતો. સિઙ્ગાલો ચિન્તેસિ ‘‘મયા ઠપેત્વા સીહમંસઞ્ચ ઉસભમંસઞ્ચ અઞ્ઞં અખાદિતપુબ્બં નામ નત્થિ, ઇમે ભિન્દિત્વા ઇમેસં મંસં ખાદિસ્સામી’’તિ. સો ‘‘અયં તં એવં વદતિ, અયં તં એવં વદતી’’તિ ઉભોપિ તે અઞ્ઞમઞ્ઞં ભિન્દિત્વા ન ચિરસ્સેવ કલહં કારેત્વા મરણાકારપ્પત્તે અકાસિ. વનચરકોપિ ગન્ત્વા રઞ્ઞો ‘‘તેસં, દેવ, તતિયો ઉપ્પન્નો’’તિ આહ. ‘‘કો સો’’તિ? ‘‘સિઙ્ગાલો, દેવા’’તિ. રાજા ‘‘સો ઉભો મિત્તે ભિન્દિત્વા મારાપેસ્સતિ, મયં તેસં મતકાલે સમ્પાપુણિસ્સામા’’તિ વત્વા રથં અભિરુય્હ વનચરકેન મગ્ગદેસકેન ગચ્છન્તો તેસુ અઞ્ઞમઞ્ઞં કલહં કત્વા જીવિતક્ખયં પત્તેસુ સમ્પાપુણિ. સિઙ્ગાલો પન હટ્ઠતુટ્ઠો એકવારં ¶ સીહસ્સ મંસં ખાદતિ, એકવારં ઉસભસ્સ મંસં ખાદતિ. રાજા તે ઉભોપિ જીવિતક્ખયપ્પત્તે દિસ્વા રથે ઠિતોવ સારથિના સદ્ધિં સલ્લપન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘નેવ ¶ ઇત્થીસુ સામઞ્ઞં, નાપિ ભક્ખેસુ સારથિ;

અથસ્સ સન્ધિભેદસ્સ, પસ્સ યાવ સુચિન્તિતં.

‘‘અસિ તિક્ખોવ મંસમ્હિ, પેસુઞ્ઞં પરિવત્તતિ;

યત્થૂસભઞ્ચ સીહઞ્ચ, ભક્ખયન્તિ મિગાધમા.

‘‘ઇમં સો સયનં સેતિ, યમિમં પસ્સસિ સારથિ;

યો વાચં સન્ધિભેદસ્સ, પિસુણસ્સ નિબોધતિ.

‘‘તે જના સુખમેધન્તિ, નરા સગ્ગગતારિવ;

યે વાચં સન્ધિભેદસ્સ, નાવબોધન્તિ સારથી’’તિ.

તત્થ નેવ ઇત્થીસૂતિ સમ્મ સારથિ, ઇમેસં દ્વિન્નં જનાનં નેવ ઇત્થીસુ સામઞ્ઞં અત્થિ ન ¶ , ભક્ખેસુપિ. અઞ્ઞમેવ હિ ઇત્થિં સીહો સેવતિ, અઞ્ઞં ઉસભો, અઞ્ઞં ભક્ખં સીહો ખાદતિ, અઞ્ઞં ઉસભોતિ અત્થો. અથસ્સાતિ એવં કલહકારણે અવિજ્જમાનેપિ અથ ઇમસ્સ મિત્તસન્ધિભેદકસ્સ દુટ્ઠસિઙ્ગાલસ્સ ‘‘ઉભિન્નં મંસં ખાદિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ઇમે મારેન્તસ્સ પસ્સ યાવ સુચિન્તિતં, સુચિન્તિતં જાતન્તિ અધિપ્પાયો. યત્થાતિ યસ્મિં પેસુઞ્ઞે પરિવત્તમાને. ઉસભઞ્ચ સીહઞ્ચ મિગાધમા સિઙ્ગાલા ખાદન્તિ, તં પેસુઞ્ઞં મંસમ્હિ તિખિણો અસિ વિય મિત્તભાવં છિન્દન્તમેવ પરિવત્તતીતિ દીપેતિ.

યમિમં પસ્સસીતિ સમ્મ સારથિ, યં ઇમં પસ્સસિ ઇમેસં દ્વિન્નં મતસયનં, અઞ્ઞોપિ યો પુગ્ગલો સન્ધિભેદસ્સ પિસુણસ્સ પિસુણવાચં નિબોધતિ ગણ્હાતિ, સો ઇમં સયનં સેતિ, એવમેવં મરતીતિ દસ્સેતિ. સુખમેધન્તીતિ સુખં વિન્દન્તિ લભન્તિ. નરા સગ્ગગતારિવાતિ સગ્ગગતા દિબ્બભોગસમઙ્ગિનો નરા વિય તે સુખં વિન્દન્તિ. નાવબોધન્તીતિ ¶ ન સારતો પચ્ચેન્તિ, તાદિસં પન વચનં સુત્વા ચોદેત્વા સારેત્વા મેત્તિં અભિન્દિત્વા પાકતિકાવ હોન્તીતિ.

રાજા ¶ ઇમા ગાથા ભાસિત્વા સીહસ્સ કેસરચમ્મનખદાઠા ગાહાપેત્વા નગરમેવ ગતો.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા બારાણસિરાજા અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

હન્તિ હત્થેહિ પાદેહીતિ અયં દેવતાપુચ્છા ઉમઙ્ગજાતકે (જા. ૨.૨૨.૫૯૦ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ.

કાલિઙ્ગો અસ્સારોહો ચ, એકરાજા ચ દદ્દરો;

સીલવીમંસસુજાતા, પલાસો સકુણો છવો;

પુચિમન્દો કસ્સપો ચ, ખન્તિવાદી લોહકુમ્ભી;

સબ્બમંસલાભી સસો, મતારોદકણવેરા;

કુટિદૂસો દુદ્દભાયો, બ્રહ્મદત્તચમ્મસાટકો;

ગોધરાજા ચ કક્કારુ, કાકવતી નનુ સોચિયો;

કોકાલિકો ¶ રથલટ્ઠિ, પક્કગોધરાજોવાદા;

જમ્બુકબ્રહાછત્તો ચ, પીઠથુસા ચ બાવેરુ;

કિન્નરીવાનરકુન્તિની, અમ્બહારી ગજકુમ્ભો;

કેસવાયકૂટારઞ્ઞં, સન્ધિભેદો દેવતાપઞ્હા.

કાલિઙ્ગો પુચિમન્દો ચ, કુટિદૂસકકોકિલા;

ચૂળકુણાલવગ્ગોતિ, પઞ્ચવગ્ગા ચતુક્કમ્હિ;

જીનો ¶ ¶ ¶ રથસ્સં મણિકુણ્ડલે ચાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોસલરઞ્ઞો અન્તેપુરે સબ્બત્થસાધકં પદુટ્ઠામચ્ચં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ હેટ્ઠા વિત્થારિતમેવ. ઇધ પન બોધિસત્તો બારાણસિરાજા અહોસિ. પદુટ્ઠામચ્ચો કોસલરાજાનં આનેત્વા કાસિરજ્જં ગાહાપેત્વા બારાણસિરાજાનં બન્ધાપેત્વા બન્ધનાગારે પક્ખિપાપેસિ. રાજા ઝાનં ઉપ્પાદેત્વા આકાસે પલ્લઙ્કેન નિસીદિ, ચોરરઞ્ઞો સરીરે ડાહો ઉપ્પજ્જિ. સો બારાણસિરાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા પઠમં ગાથમાહ –

‘‘જીનો રથસ્સં મણિકુણ્ડલે ચ, પુત્તે ચ દારે ચ તથેવ જીનો;

સબ્બેસુ ભોગેસુ અસેસકેસુ, કસ્મા ન સન્તપ્પસિ સોકકાલે’’તિ.

તત્થ જીનો રથસ્સં મણિકુણ્ડલે ચાતિ મહારાજ, ત્વં રથઞ્ચ અસ્સઞ્ચ મણિકુણ્ડલાનિ ચ જીનો, ‘‘જીનો રથસ્સે ચ મણિકુણ્ડલે ચા’’તિપિ પાઠો. અસેસકેસૂતિ નિસ્સેસકેસુ.

તં ¶ સુત્વા બોધિસત્તો ઇમા દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘પુબ્બેવ મચ્ચં વિજહન્તિ ભોગા, મચ્ચો વા તે પુબ્બતરં જહાતિ;

અસસ્સતા ભોગિનો કામકામિ, તસ્મા ન સોચામહં સોકકાલે.

‘‘ઉદેતિ ¶ ¶ આપૂરતિ વેતિ ચન્દો, અત્થં તપેત્વાન પલેતિ સૂરિયો;

વિદિતા મયા સત્તુક લોકધમ્મા, તસ્મા ન સોચામહં સોકકાલે’’તિ.

તત્થ પુબ્બેવ મચ્ચન્તિ મચ્ચં વા ભોગા પુબ્બેવ પઠમતરઞ્ઞેવ વિજહન્તિ, મચ્ચો વા તે ભોગે પુબ્બતરં જહાતિ. કામકામીતિ ચોરરાજાનં આલપતિ. અમ્ભો, કામે કામયમાન કામકામિ ભોગિનો નામ લોકે અસસ્સતા, ભોગેસુ વા નટ્ઠેસુ જીવમાનાવ અભોગિનો હોન્તિ, ભોગે વા પહાય સયં નસ્સન્તિ, તસ્મા અહં મહાજનસ્સ સોકકાલેપિ ન સોચામીતિ અત્થો. વિદિતા મયા સત્તુક લોકધમ્માતિ ચોરરાજાનં આલપતિ. અમ્ભો, સત્તુક, મયા લાભો અલાભો યસો અયસોતિઆદયો લોકધમ્મા વિદિતા. યથેવ હિ ચન્દો ઉદેતિ ચ પૂરતિ ચ પુન ચ ખીયતિ, યથા ચ સૂરિયો અન્ધકારં વિધમન્તો મહન્તં આલોકં તપેત્વાન પુન સાયં અત્થં પલેતિ અત્થં ગચ્છતિ ન દિસ્સતિ, એવમેવ ભોગા ઉપ્પજ્જન્તિ ચ નસ્સન્તિ ચ, તત્થ કિં સોકેન, તસ્મા ન સોચામીતિ અત્થો.

એવં મહાસત્તો ચોરરઞ્ઞો ધમ્મં દેસેત્વા ઇદાનિ તમેવ ચોરં ગરહન્તો આહ –

‘‘અલસો ગિહી કામભોગી ન સાધુ, અસઞ્ઞતો પબ્બજિતો ન સાધુ;

રાજા ન સાધુ અનિસમ્મકારી, યો પણ્ડિતો કોધનો તં ન સાધુ.

‘‘નિસમ્મ ખત્તિયો કયિરા, નાનિસમ્મ દિસમ્પતિ;

નિસમ્મકારિનો રાજ, યસો કિત્તિ ચ વડ્ઢતી’’તિ.

ઇમા ¶ પન દ્વે ગાથા હેટ્ઠા વિત્થારિતાયેવ. ચોરરાજા બોધિસત્તં ખમાપેત્વા રજ્જં પટિચ્છાપેત્વા અત્તનો જનપદમેવ ગતો.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા કોસલરાજા આનન્દો અહોસિ, બારાણસિરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

કિં ¶ નુ સન્તરમાનોવાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મતપિતિકં કુટુમ્બિકં આરબ્ભ કથેસિ. સો કિર પિતરિ મતે પરિદેવમાનો વિચરતિ, સોકં વિનોદેતું ન સક્કોતિ. અથ સત્થા તસ્સ સોતાપત્તિફલૂપનિસ્સયં દિસ્વા સાવત્થિં પિણ્ડાય ચરિત્વા પચ્છાસમણં આદાય તસ્સ ગેહં ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસિન્નો તં વન્દિત્વા નિસિન્નં ‘‘કિં, ઉપાસક, સોચસી’’તિ વત્વા ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘આવુસો, પોરાણકપણ્ડિતા પણ્ડિતાનં વચનં સુત્વા પિતરિ કાલકતે ન સોચિંસૂ’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો કુટુમ્બિકગેહે નિબ્બત્તિ, ‘‘સુજાતકુમારો’’તિસ્સ નામં કરિંસુ. તસ્સ વયપ્પત્તસ્સ પિતામહો કાલમકાસિ. અથસ્સ પિતા પિતુ કાલકિરિયતો પટ્ઠાય સોકસમપ્પિતો આળાહનં ગન્ત્વા આળાહનતો અટ્ઠીનિ આહરિત્વા અત્તનો આરામે મત્તિકાથૂપં કત્વા તાનિ તત્થ નિદહિત્વા ગતગતવેલાય થૂપં પુપ્ફેહિ પૂજેત્વા ચેતિયં આવિજ્ઝન્તો પરિદેવતિ, નેવ ન્હાયતિ ન લિમ્પતિ ન ભુઞ્જતિ ન કમ્મન્તે વિચારેતિ. તં દિસ્વા બોધિસત્તો ‘‘પિતા મે અય્યકસ્સ મતકાલતો પટ્ઠાય સોકાભિભૂતો ચરતિ, ઠપેત્વા પન મં અઞ્ઞો એતં સઞ્ઞાપેતું ન સક્કોતિ, એકેન નં ઉપાયેન નિસ્સોકં કરિસ્સામી’’તિ બહિગામે ¶ એકં મતગોણં દિસ્વા તિણઞ્ચ પાનીયઞ્ચ આહરિત્વા તસ્સ પુરતો ઠપેત્વા ‘‘ખાદ, ખાદ, પિવ, પિવા’’તિ આહ. આગતાગતા નં દિસ્વા ‘‘સમ્મ સુજાત, કિં ઉમ્મત્તકોસિ, મતગોણસ્સ તિણોદકં દેસી’’તિ વદન્તિ. સો ન કિઞ્ચિ પટિવદતિ. અથસ્સ પિતુ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘પુત્તો તે ઉમ્મત્તકો જાતો, મતગોણસ્સ તિણોદકં દેતી’’તિ આહંસુ. તં સુત્વા કુટુમ્બિકસ્સ ¶ પિતુસોકો અપગતો, પુત્તસોકો પતિટ્ઠિતો. સો વેગેનાગન્ત્વા ‘‘નનુ ત્વં, તાત સુજાત, પણ્ડિતોસિ, કિંકારણા મતગોણસ્સ તિણોદકં દેસી’’તિ વત્વા દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘કિં નુ સન્તરમાનોવ, લાયિત્વા હરિતં તિણં;

ખાદ ખાદાતિ લપસિ, ગતસત્તં જરગ્ગવં.

‘‘ન હિ અન્નેન પાનેન, મતો ગોણો સમુટ્ઠહે;

ત્વઞ્ચ તુચ્છં વિલપસિ, યથા તં દુમ્મતી તથા’’તિ.

તત્થ ¶ સન્તરમાનોવાતિ તુરિતો વિય હુત્વા. લાયિત્વાતિ લુનિત્વા. લપસીતિ વિલપસિ. ગતસત્તં જરગ્ગવન્તિ વિગતજીવિતં જિણ્ણગોણં. યથા તન્તિ એત્થ તન્તિ નિપાતમત્તં, યથા દુમ્મતિ અપ્પપઞ્ઞો વિલપેય્ય, તથા ત્વં તુચ્છં વિલપસીતિ.

તતો બોધિસત્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘તથેવ તિટ્ઠતિ સીસં, હત્થપાદા ચ વાલધિ;

સોતા તથેવ તિટ્ઠન્તિ, મઞ્ઞે ગોણો સમુટ્ઠહે.

‘‘નેવય્યકસ્સ સીસઞ્ચ, હત્થપાદા ચ દિસ્સરે;

રુદં મત્તિકથૂપસ્મિં, નનુ ત્વઞ્ઞેવ દુમ્મતી’’તિ.

તત્થ તથેવાતિ યથા પુબ્બે ઠિતં, તથેવ તિટ્ઠતિ. મઞ્ઞેતિ એતેસં સીસાદીનં તથેવ ઠિતત્તા અયં ગોણો સમુટ્ઠહેય્યાતિ મઞ્ઞામિ. નેવય્યકસ્સ સીસઞ્ચાતિ અય્યકસ્સ પન સીસઞ્ચ હત્થપાદા ચ ન દિસ્સન્તિ. ‘‘પિટ્ઠિપાદા ન દિસ્સરે’’તિપિ પાઠો. નનુ ત્વઞ્ઞેવ દુમ્મતીતિ અહં તાવ સીસાદીનિ પસ્સન્તો એવં કરોમિ, ત્વં પન ન કિઞ્ચિ પસ્સસિ, ઝાપિતટ્ઠાનતો અટ્ઠીનિ આહરિત્વા મત્તિકાથૂપં કત્વા પરિદેવસિ. ઇતિ મં પટિચ્ચ સતગુણેન સહસ્સગુણેન સતસહસ્સગુણેન નનુ ત્વઞ્ઞેવ દુમ્મતિ. ભિજ્જનધમ્મા નામ સઙ્ખારા ભિજ્જન્તિ, તત્થ કા પરિદેવનાતિ.

તં ¶ સુત્વા બોધિસત્તસ્સ પિતા ‘‘મમ પુત્તો પણ્ડિતો ઇધલોકપરલોકકિચ્ચં જાનાતિ, મમ સઞ્ઞાપનત્થાય એતં કમ્મં અકાસી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘તાત સુજાતપણ્ડિત, ‘સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા’તિ મે ઞાતા, ઇતો ¶ પટ્ઠાય ન સોચિસ્સામિ, પિતુસોકહરણકપુત્તેન નામ તાદિસેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ વત્વા પુત્તસ્સ થુતિં કરોન્તો આહ –

‘‘આદિત્તં વત મં સન્તં, ઘતસિત્તંવ પાવકં;

વારિના વિય ઓસિઞ્ચં, સબ્બં નિબ્બાપયે દરં.

‘‘અબ્બહી વત મે સલ્લં, યમાસિ હદયસ્સિતં;

યો મે સોકપરેતસ્સ, પિતુસોકં અપાનુદિ.

‘‘સોહં ¶ અબ્બૂળ્હસલ્લોસ્મિ, વીતસોકો અનાવિલો;

ન સોચામિ ન રોદામિ, તવ સુત્વાન માણવ.

‘‘એવં કરોન્તિ સપ્પઞ્ઞા, યે હોન્તિ અનુકમ્પકા;

વિનિવત્તેન્તિ સોકમ્હા, સુજાતો પિતરં યથા’’તિ.

તત્થ નિબ્બાપયેતિ નિબ્બાપયિ. દરન્તિ સોકદરથં. સુજાતો પિતરં યથાતિ યથા મમ પુત્તો સુજાતો મં પિતરં સમાનં અત્તનો સપ્પઞ્ઞતાય સોકમ્હા વિનિવત્તયિ, એવં અઞ્ઞેપિ સપ્પઞ્ઞા સોકમ્હા વિનિવત્તયન્તીતિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને કુટુમ્બિકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા સુજાતો અહમેવ અહોસિન્તિ.

નયિદં નિચ્ચં ભવિતબ્બન્તિ ઇદં સત્થા ભગ્ગેસુ સંસુમારગિરં નિસ્સાય ભેસકળાવને વિહરન્તો બોધિરાજકુમારં આરબ્ભ કથેસિ. બોધિરાજકુમારો નામ ઉદેનસ્સ રઞ્ઞો પુત્તો તસ્મિં કાલે સંસુમારગિરે વસન્તો એકં પરિયોદાતસિપ્પં વડ્ઢકિં પક્કોસાપેત્વા અઞ્ઞેહિ રાજૂહિ અસદિસં કત્વા કોકનદં નામ પાસાદં ¶ કારાપેસિ. કારાપેત્વા ¶ ચ પન ‘‘અયં વડ્ઢકી અઞ્ઞસ્સપિ રઞ્ઞો એવરૂપં પાસાદં કરેય્યા’’તિ મચ્છરાયન્તો તસ્સ અક્ખીનિ ઉપ્પાટાપેસિ. તેનસ્સ અક્ખીનં ઉપ્પાટિતભાવો ભિક્ખુસઙ્ઘે પાકટો જાતો. તસ્મા ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, બોધિરાજકુમારો કિર તથારૂપસ્સ વડ્ઢકિનો અક્ખીનિ ઉપ્પાટાપેસિ, અહો કક્ખળો ફરુસો સાહસિકો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ કક્ખળો ફરુસો સાહસિકોવ. ન કેવલઞ્ચ ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ ખત્તિયસહસ્સાનં અક્ખીનિ ઉપ્પાટાપેત્વા મારેત્વા તેસં મંસેન બલિકમ્મં કારેસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તક્કસિલાયં દિસાપામોક્ખો આચરિયો ¶ અહોસિ. જમ્બુદીપતલે ખત્તિયમાણવા બ્રાહ્મણમાણવા ચ તસ્સેવ સન્તિકે સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિંસુ. બારાણસિરઞ્ઞો પુત્તો બ્રહ્મદત્તકુમારો નામ તસ્સ સન્તિકે તયો વેદે ઉગ્ગણ્હિ. સો પન પકતિયાપિ કક્ખળો ફરુસો સાહસિકો અહોસિ. બોધિસત્તો અઙ્ગવિજ્જાવસેન તસ્સ કક્ખળફરુસસાહસિકભાવં ઞત્વા ‘‘તાત, ત્વં કક્ખળો ફરુસો સાહસિકો, ફરુસેન નામ લદ્ધં ઇસ્સરિયં અચિરટ્ઠિતિકં હોતિ, સો ઇસ્સરિયે વિનટ્ઠે ભિન્નનાવો વિય સમુદ્દે પતિટ્ઠં ન લભતિ, તસ્મા મા એવરૂપો અહોસી’’તિ તં ઓવદન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘નયિદં નિચ્ચં ભવિતબ્બં બ્રહ્મદત્ત, ખેમં સુભિક્ખં સુખતા ચ કાયે;

અત્થચ્ચયે મા અહુ સમ્પમૂળ્હો, ભિન્નપ્લવો સાગરસ્સેવ મજ્ઝે.

‘‘યાનિ કરોતિ પુરિસો, તાનિ અત્તનિ પસ્સતિ;

કલ્યાણકારી કલ્યાણં, પાપકારી ચ પાપકં;

યાદિસં વપતે બીજં, તાદિસં હરતે ફલ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ સુખતા ચ કાયેતિ તાત બ્રહ્મદત્ત, યદેતં ખેમં વા સુભિક્ખં વા યા વા એસા સુખતા કાયે, ઇદં સબ્બં ઇમેસં સત્તાનં નિચ્ચં સબ્બકાલમેવ ન ભવતિ, ઇદં પન અનિચ્ચં હુત્વા અભાવધમ્મં. અત્થચ્ચયેતિ સો ¶ ત્વં અનિચ્ચતાવસેન ઇસ્સરિયે વિગતે અત્તનો અત્થસ્સ અચ્ચયે યથા નામ ભિન્નપ્લવો ભિન્નનાવો મનુસ્સો સાગરમજ્ઝે પતિટ્ઠં અલભન્તો સમ્પમૂળ્હો હોતિ, એવં મા અહુ સમ્પમૂળ્હો. તાનિ અત્તનિ પસ્સતીતિ તેસં કમ્માનં વિપાકં વિન્દન્તો તાનિ અત્તનિ પસ્સતિ નામ.

સો આચરિયં વન્દિત્વા બારાણસિં ગન્ત્વા પિતુ સિપ્પં દસ્સેત્વા ઓપરજ્જે પતિટ્ઠાય પિતુ અચ્ચયેન રજ્જં પાપુણિ. તસ્સ પિઙ્ગિયો નામ પુરોહિતો અહોસિ કક્ખળો ફરુસો સાહસિકો. સો યસલોભેન ચિન્તેસિ ‘‘યંનૂનાહં ઇમિના રઞ્ઞા સકલજમ્બુદીપે સબ્બે રાજાનો ગાહાપેય્યં, એવમેસ એકરાજા ભવિસ્સતિ, અહમ્પિ એકપુરોહિતો ભવિસ્સામી’’તિ. સો તં રાજાનં અત્તનો કથં ગાહાપેસિ. રાજા મહતિયા સેનાય નગરા નિક્ખમિત્વા એકસ્સ રઞ્ઞો નગરં રુન્ધિત્વા તં રાજાનં ગણ્હિ. એતેનુપાયેન સકલજમ્બુદીપે રજ્જં ગહેત્વા રાજસહસ્સપરિવુતો ‘‘તક્કસિલાયં રજ્જં ગણ્હિસ્સામી’’તિ અગમાસિ. બોધિસત્તો નગરં પટિસઙ્ખરિત્વા પરેહિ અપ્પધંસિયં અકાસિ.

બારાણસિરાજા ¶ ગઙ્ગાનદીતીરે મહતો નિગ્રોધરુક્ખસ્સ મૂલે સાણિં પરિક્ખિપાપેત્વા ઉપરિ વિતાનં કારાપેત્વા સયનં પઞ્ઞપેત્વા નિવાસં ગણ્હિ. સો જમ્બુદીપતલે સહસ્સરાજાનો ગહેત્વા યુજ્ઝમાનોપિ તક્કસિલં ગહેતું અસક્કોન્તો અત્તનો પુરોહિતં પુચ્છિ ‘‘આચરિય, મયં એત્તકેહિ રાજૂહિ સદ્ધિં આગન્ત્વાપિ તક્કસિલં ગહેતું ન સક્કોમ, કિં નુ ખો કાતબ્બ’’ન્તિ. ‘‘મહારાજ, સહસ્સરાજૂનં અક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા મારેત્વા કુચ્છિં ¶ ફાલેત્વા પઞ્ચમધુરમંસં આદાય ઇમસ્મિં નિગ્રોધે અધિવત્થાય દેવતાય બલિકમ્મં કત્વા અન્તવટ્ટીહિ રુક્ખં પરિક્ખિપિત્વા લોહિતપઞ્ચઙ્ગુલિકાનિ કરોમ, એવં નો ખિપ્પમેવ જયો ભવિસ્સતી’’તિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા અન્તોસાણિયં મહાબલે મલ્લે ઠપેત્વા એકમેકં રાજાનં પક્કોસાપેત્વા નિપ્પીળનેન વિસઞ્ઞં કારેત્વા અક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા મારેત્વા મંસં આદાય કળેવરાનિ ગઙ્ગાયં પવાહેત્વા વુત્તપ્પકારં બલિકમ્મં કારેત્વા બલિભેરિં આકોટાપેત્વા યુદ્ધાય ગતો.

અથસ્સ ¶ અટ્ટાલકતો એકો યક્ખો આગન્ત્વા દક્ખિણક્ખિં ઉપ્પાટેત્વા અગમાસિ, અથસ્સ મહતી વેદના ઉપ્પજ્જિ. સો વેદનાપ્પત્તો આગન્ત્વા નિગ્રોધરુક્ખમૂલે પઞ્ઞત્તાસને ઉત્તાનકો નિપજ્જિ. તસ્મિં ખણે એકો ગિજ્ઝો એકં તિખિણકોટિકં અટ્ઠિં ગહેત્વા રુક્ખગ્ગે નિસિન્નો મંસં ખાદિત્વા અટ્ઠિં વિસ્સજ્જેસિ, અટ્ઠિકોટિ આગન્ત્વા રઞ્ઞો વામક્ખિમ્હિ અયસૂલં વિય પતિત્વા અક્ખિં ભિન્દિ. તસ્મિં ખણે બોધિસત્તસ્સ વચનં સલ્લક્ખેસિ. સો ‘‘અમ્હાકં આચરિયો ‘ઇમે સત્તા બીજાનુરૂપં ફલં વિય કમ્માનુરૂપં વિપાકં અનુભોન્તી’તિ કથેન્તો ઇદં દિસ્વા કથેસિ મઞ્ઞે’’તિ વત્વા વિલપન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘ઇદં તદાચરિયવચો, પારાસરિયો યદબ્રવિ;

‘મા સુ ત્વં અકરિ પાપં, યં ત્વં પચ્છા કતં તપે’.

‘‘અયમેવ સો પિઙ્ગિય વેનસાખો, યમ્હિ ઘાતયિં ખત્તિયાનં સહસ્સં;

અલઙ્કતે ચન્દનસારાનુલિત્તે, તમેવ દુક્ખં પચ્ચાગતં મમ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ ઇદં તદાચરિયવચોતિ ઇદં તં આચરિયસ્સ વચનં. પારાસરિયોતિ તં ગોત્તેન કિત્તેતિ. પચ્છા કતન્તિ યં પાપં તયા કતં, પચ્છા તં તપેય્ય કિલમેય્ય, તં મા કરીતિ ઓવાદં અદાસિ, અહં પનસ્સ વચનં ન કરિન્તિ. અયમેવાતિ નિગ્રોધરુક્ખં દસ્સેન્તો વિલપતિ. વેનસાખોતિ પત્થટસાખો. યમ્હિ ઘાતયિન્તિ યમ્હિ રુક્ખે ખત્તિયસહસ્સં મારેસિં. અલઙ્કતે ચન્દનસારાનુલિત્તેતિ રાજાલઙ્કારેહિ અલઙ્કતે લોહિતચન્દનસારાનુલિત્તે તે ખત્તિયે યત્થાહં ઘાતેસિં ¶ , અયમેવ સો રુક્ખો ઇદાનિ મય્હં કિઞ્ચિ પરિત્તાણં કાતું ન સક્કોતીતિ દીપેતિ. તમેવ દુક્ખન્તિ યં મયા પરેસં અક્ખિઉપ્પાટનદુક્ખં કતં, ઇદં મે તથેવ પટિઆગતં, ઇદાનિ નો આચરિયસ્સ વચનં મત્થકં પત્તન્તિ પરિદેવતિ.

સો ¶ એવં પરિદેવમાનો અગ્ગમહેસિં અનુસ્સરિત્વા –

‘‘સામા ચ ખો ચન્દનલિત્તગત્તા, લટ્ઠીવ સોભઞ્જનકસ્સ ઉગ્ગતા;

અદિસ્વા કાલં કરિસ્સામિ ઉબ્બરિં, તં મે ઇતો દુક્ખતરં ભવિસ્સતી’’તિ. –

તસ્સત્થો – મમ ભરિયા સુવણ્ણસામા ઉબ્બરી યથા નામ સિગ્ગુરુક્ખસ્સ ઉજુ ઉગ્ગતા સાખા મન્દમાલુતેરિતા કમ્પમાના સોભતિ, એવં ઇત્થિવિલાસં કુરુમાના સોભતિ, તમહં ઇદાનિ અક્ખીનં ભિન્નત્તા ઉબ્બરિં અદિસ્વાવ કાલં કરિસ્સામિ, તં મે તસ્સા અદસ્સનં ઇતો મરણદુક્ખતોપિ દુક્ખતરં ભવિસ્સતીતિ.

સો એવં વિલપન્તોવ મરિત્વા નિરયે નિબ્બત્તિ. ન નં ઇસ્સરિયલુદ્ધો પુરોહિતો પરિત્તાણં કાતું સક્ખિ, ન અત્તનો ઇસ્સરિયં. તસ્મિં મતમત્તેયેવ બલકાયો ભિજ્જિત્વા પલાયિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા બારાણસિરાજા બોધિરાજકુમારો અહોસિ, પિઙ્ગિયો દેવદત્તો, દિસાપામોક્ખાચરિયો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

ઉરગોવ ¶ તચં જિણ્ણન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મતપુત્તકં કુટુમ્બિકં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ પન મતભરિયમતપિતિકવત્થુસદિસમેવ. ઇધાપિ તથેવ સત્થા તસ્સ નિવેસનં ગન્ત્વા તં આગન્ત્વા વન્દિત્વા નિસિન્નં ‘‘કિં, આવુસો, સોચસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, ભન્તે ¶ , પુત્તસ્સ મે મતકાલતો પટ્ઠાય સોચામી’’તિ વુત્તે ‘‘આવુસો, ભિજ્જનધમ્મં નામ ભિજ્જતિ, નસ્સનધમ્મં નામ નસ્સતિ, તઞ્ચ ખો ન એકસ્મિંયેવ કુલે, નાપિ એકસ્મિઞ્ઞેવ ગામે, અથ ખો અપરિમાણેસુ ચક્કવાળેસુ તીસુ ભવેસુ અમરણધમ્મો ¶ નામ નત્થિ, તબ્ભાવેનેવ ઠાતું સમત્થો એકસઙ્ખારોપિ સસ્સતો નામ નત્થિ, સબ્બે સત્તા મરણધમ્મા, સબ્બે સઙ્ખારા ભિજ્જનધમ્મા, પોરાણકપણ્ડિતાપિ પુત્તે મતે ‘મરણધમ્મં મતં, નસ્સનધમ્મં નટ્ઠ’ન્તિ ન સોચિંસૂ’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો બારાણસિયં દ્વારગામકે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા કુટુમ્બં સણ્ઠપેત્વા કસિકમ્મેન જીવિકં કપ્પેસિ. તસ્સ પુત્તો ચ ધીતા ચાતિ દ્વે દારકા અહેસું. સો પુત્તસ્સ વયપ્પત્તસ્સ સમાનકુલતો કુમારિકં આહરિત્વા અદાસિ, ઇતિ તે દાસિયા સદ્ધિં છ જના અહેસું – બોધિસત્તો, ભરિયા, પુત્તો, ધીતા, સુણિસા, દાસીતિ. તે સમગ્ગા સમ્મોદમાના પિયસંવાસા અહેસું. બોધિસત્તો સેસાનં પઞ્ચન્નં એવં ઓવાદં દેતિ ‘‘તુમ્હે યથાલદ્ધનિયામેનેવ દાનં દેથ, સીલં રક્ખથ, ઉપોસથકમ્મં કરોથ, મરણસ્સતિં ભાવેથ, તુમ્હાકં મરણભાવં સલ્લક્ખેથ, ઇમેસઞ્હિ સત્તાનં મરણં ધુવં, જીવિતં અદ્ધુવં, સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા ખયવયધમ્મિનોવ, રત્તિઞ્ચ દિવા ચ અપ્પમત્તા હોથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ ઓવાદં સમ્પટિચ્છિત્વા અપ્પમત્તા મરણસ્સતિં ભાવેન્તિ.

અથેકદિવસં બોધિસત્તો પુત્તેન સદ્ધિં ખેત્તં ¶ ગન્ત્વા કસતિ. પુત્તો કચવરં સઙ્કડ્ઢિત્વા ઝાપેતિ. તસ્સાવિદૂરે એકસ્મિં વમ્મિકે આસીવિસો અત્થિ. ધૂમો તસ્સ અક્ખીનિ પહરિ. સો કુદ્ધો નિક્ખમિત્વા ‘‘ઇમં નિસ્સાય મય્હં ભય’’ન્તિ ચતસ્સો દાઠા નિમુજ્જાપેન્તો તં ડંસિ, સો પરિવત્તિત્વા પતિતો. બોધિસત્તો પરિવત્તિત્વા તં પતિતં દિસ્વા ગોણે ઠપેત્વા ગન્ત્વા તસ્સ મતભાવં ઞત્વા તં ઉક્ખિપિત્વા એકસ્મિં રુક્ખમૂલે નિપજ્જાપેત્વા પારુપિત્વા નેવ રોદિ ન પરિદેવિ – ‘‘ભિજ્જનધમ્મં પન ભિન્નં, મરણધમ્મં મતં, સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા મરણનિપ્ફત્તિકા’’તિ અનિચ્ચભાવમેવ સલ્લક્ખેત્વા કસિ. સો ખેત્તસમીપેન ગચ્છન્તં એકં પટિવિસ્સકં પુરિસં દિસ્વા ‘‘તાત, ગેહં ગચ્છસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમા’’તિ વુત્તે તેન હિ અમ્હાકમ્પિ ઘરં ગન્ત્વા બ્રાહ્મણિં વદેય્યાસિ ‘‘અજ્જ કિર પુબ્બે વિય દ્વિન્નં ભત્તં અનાહરિત્વા એકસ્સેવાહારં આહરેય્યાથ, પુબ્બે ચ એકિકાવ દાસી આહારં આહરતિ, અજ્જ પન ચત્તારોપિ જના સુદ્ધવત્થનિવત્થા ગન્ધપુપ્ફહત્થા આગચ્છેય્યાથા’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ ગન્ત્વા બ્રાહ્મણિયા તથેવ કથેસિ. કેન તે, તાત, ઇમં સાસનં દિન્નન્તિ. બ્રાહ્મણેન ¶ , અય્યેતિ. સા ‘‘પુત્તો મે મતો’’તિ અઞ્ઞાસિ, કમ્પનમત્તમ્પિસ્સા નાહોસિ. એવં સુભાવિતચિત્તા સુદ્ધવત્થનિવત્થા ¶ ગન્ધપુપ્ફહત્થા દાસિં પન આહારં આહરાપેત્વા સેસેહિ સદ્ધિં ખેત્તં અગમાસિ. એકસ્સપિ રોદિતં વા પરિદેવિતં વા નાહોસિ.

બોધિસત્તો પુત્તસ્સ નિપન્નછાયાયમેવ નિસીદિત્વા ભુઞ્જિ. ભુત્તાવસાને સબ્બેપિ દારૂનિ ઉદ્ધરિત્વા તં ચિતકં આરોપેત્વા ગન્ધપુપ્ફેહિ પૂજેત્વા ઝાપેસું. એકસ્સ ચ એકબિન્દુપિ અસ્સુ નાહોસિ, સબ્બેપિ સુભાવિતમરણસ્સતિનો હોન્તિ. તેસં સીલતેજેન સક્કસ્સ આસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સો ‘‘કો નુ ખો મં ઠાના ¶ ચાવેતુકામો’’તિ ઉપધારેન્તો તેસં ગુણતેજેન ઉણ્હભાવં ઞત્વા પસન્નમાનસો હુત્વા ‘‘મયા એતેસં સન્તિકં ગન્ત્વા સીહનાદં નદાપેત્વા સીહનાદપરિયોસાને એતેસં નિવેસનં સત્તરતનપરિપુણ્ણં કત્વા આગન્તું વટ્ટતી’’તિ વેગેન તત્થ ગન્ત્વા આળાહનપસ્સે ઠિતો ‘‘તાત, કિં કરોથા’’તિ આહ. ‘‘એકં મનુસ્સં ઝાપેમ, સામી’’તિ. ‘‘ન તુમ્હે મનુસ્સં ઝાપેસ્સથ, એકં પન મિગં મારેત્વા પચથ મઞ્ઞે’’તિ. ‘‘નત્થેતં સામિ, મનુસ્સમેવ ઝાપેમા’’તિ. ‘‘તેન હિ વેરિમનુસ્સો વો ભવિસ્સતી’’તિ. અથ નં બોધિસત્તો ‘‘ઓરસપુત્તો નો સામિ, ન વેરિકો’’તિ આહ. ‘‘તેન હિ વો અપ્પિયપુત્તો ભવિસ્સતી’’તિ? ‘‘અતિવિય પિયપુત્તો, સામી’’તિ. ‘‘અથ કસ્મા ન રોદસી’’તિ? સો અરોદનકારણં કથેન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘ઉરગોવ તચં જિણ્ણં, હિત્વા ગચ્છતિ સં તનું;

એવં સરીરે નિબ્ભોગે, પેતે કાલકતે સતિ.

‘‘ડય્હમાનો ન જાનાતિ, ઞાતીનં પરિદેવિતં;

તસ્મા એતં ન સોચામિ, ગતો સો તસ્સ યા ગતી’’તિ.

તત્થ સં તનુન્તિ અત્તનો સરીરં. નિબ્ભોગેતિ જીવિતિન્દ્રિયસ્સ અભાવેન ભોગરહિતે. પેતેતિ પરલોકં પટિગતે. કાલકતેતિ કતકાલે, મતેતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – સામિ, મમ પુત્તો યથા નામ ઉરગો જિણ્ણતચં નિચ્છિન્દિત્વા અનોલોકેત્વા અનપેક્ખો છડ્ડેત્વા ¶ ગચ્છેય્ય, એવં અત્તનો સરીરં છડ્ડેત્વા ગચ્છતિ, તસ્સ જીવિતિન્દ્રિયરહિતે સરીરે એવં નિબ્ભોગે તસ્મિઞ્ચ મે પુત્તે પેતે પુન પટિગતે મરણકાલં કત્વા ઠિતે સતિ કો કારુઞ્ઞેન વા પરિદેવેન વા અત્થો. અયઞ્હિ યથા સૂલેહિ વિજ્ઝિત્વા ડય્હમાનો સુખદુક્ખં ન જાનાતિ, એવં ઞાતીનં પરિદેવિતમ્પિ ન જાનાતિ, તેન કારણેનાહં એતં ન સોચામિ. યા તસ્સ અત્તનો ગતિ, તં સો ગતોતિ.

સક્કો ¶ ¶ બોધિસત્તસ્સ વચનં સુત્વા બ્રાહ્મણિં પુચ્છિ ‘‘અમ્મ, તુય્હં સો કિં હોતી’’તિ? ‘‘દસ માસે કુચ્છિના પરિહરિત્વા થઞ્ઞં પાયેત્વા હત્થપાદે સણ્ઠપેત્વા વડ્ઢિતપુત્તો મે, સામી’’તિ. ‘‘અમ્મ, પિતા તાવ પુરિસભાવેન મા રોદતુ, માતુ હદયં પન મુદુકં હોતિ, ત્વં કસ્મા ન રોદસી’’તિ? સા અરોદનકારણં કથેન્તી –

‘‘અનવ્હિતો તતો આગા, અનનુઞ્ઞાતો ઇતો ગતો;

યથાગતો તથા ગતો, તત્થ કા પરિદેવના.

‘‘ડય્હમાનો ન જાનાતિ, ઞાતીનં પરિદેવિતં;

તસ્મા એતં ન સોચામિ, ગતો સો તસ્સ યા ગતી’’તિ. – ગાથાદ્વયમાહ –

તત્થ અનવ્હિતોતિ અયં તાત મયા પરલોકતો અનવ્હિતો અયાચિતો. આગાતિ અમ્હાકં ગેહં આગતો. ઇતોતિ ઇતો મનુસ્સલોકતો ગચ્છન્તોપિ મયા અનનુઞ્ઞાતોવ ગતો. યથાગતોતિ આગચ્છન્તોપિ યથા અત્તનોવ રુચિયા આગતો, ગચ્છન્તોપિ તથેવ ગતો. તત્થાતિ તસ્મિં તસ્સ ઇતો ગમને કા પરિદેવના. ડય્હમાનોતિ ગાથા વુત્તનયેન વેદિતબ્બા.

સક્કો બ્રાહ્મણિયા કથં સુત્વા તસ્સ ભગિનિં પુચ્છિ ‘‘અમ્મ, તુય્હં સો કિં હોતી’’તિ? ‘‘ભાતા મે, સામી’’તિ. ‘‘અમ્મ, ભગિનિયો નામ ભાતૂસુ સિનેહા હોન્તિ, ત્વં કસ્મા ન રોદસી’’તિ? સા અરોદનકારણં કથેન્તી –

‘‘સચે રોદે કિસા અસ્સં, તસ્સા મે કિં ફલં સિયા;

ઞાતિમિત્તસુહજ્જાનં, ભિય્યો નો અરતી સિયા.

ડય્હમાનો ¶ ¶ ન જાનાતિ, ઞાતીનં પરિદેવિતં;

તસ્મા એતં ન સોચામિ, ગતો સો તસ્સ યા ગતી’’તિ. – ગાથાદ્વયમાહ –

તત્થ સચેતિ યદિ અહં ભાતરિ મતે રોદેય્યં, કિસસરીરા અસ્સં. ભાતુ પન મે તપ્પચ્ચયા વુડ્ઢિ નામ નત્થીતિ દસ્સેતિ. તસ્સા મેતિ તસ્સા મય્હં રોદન્તિયા કિં ફલં કો આનિસંસો ભવેય્ય. મય્હં અવુદ્ધિ પન પઞ્ઞાયતીતિ દીપેતિ. ઞાતિમિત્તસુહજ્જાનન્તિ ઞાતિમિત્તસુહદાનં ¶ . અયમેવ વા પાઠો. ભિય્યો નોતિ યે અમ્હાકં ઞાતી ચ મિત્તા ચ સુહદયા ચ, તેસં અધિકતરા અરતિ સિયા.

સક્કો ભગિનિયા કથં સુત્વા ભરિયં પુચ્છિ ‘‘અમ્મ, તુય્હં સો કિં હોતી’’તિ? ‘‘પતિ મે, સામી’’તિ. ‘‘ઇત્થિયો નામ પતિમ્હિ મતે વિધવા હોન્તિ અનાથા, ત્વં કસ્મા ન રોદસી’’તિ. સાપિસ્સ અરોદનકારણં કથેન્તી –

‘‘યથાપિ દારકો ચન્દં, ગચ્છન્તમનુરોદતિ;

એવંસમ્પદમેવેતં, યો પેતમનુસોચતિ.

‘‘ડય્હમાનો ન જાનાતિ, ઞાતીનં પરિદેવિતં;

તસ્મા એતં ન સોચામિ, ગતો સો તસ્સ યા ગતી’’તિ. – ગાથાદ્વયમાહ –

તસ્સત્થો – યથા નામ યત્થ કત્થચિ યુત્તાયુત્તં લબ્ભનીયાલબ્ભનીયં અજાનન્તો બાલદારકો માતુ ઉચ્છઙ્ગે નિસિન્નો પુણ્ણમાસિયં પુણ્ણં ચન્દં આકાસે ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘અમ્મ, ચન્દં મે દેહિ, અમ્મ, ચન્દં મે દેહી’’તિ પુનપ્પુનં રોદતિ, એવંસમ્પદમેવેતં, એવંનિપ્ફત્તિકમેવ એતં તસ્સ રુણ્ણં હોતિ, યો પેતં કાલકતં અનુસોચતિ. ઇતોપિ ચ બાલતરં. કિંકારણા? સો હિ વિજ્જમાનચન્દં અનુરોદતિ, મય્હં પન પતિ મતો એતરહિ અવિજ્જમાનો સૂલેહિ વિજ્ઝિત્વા ડય્હમાનોપિ ન કિઞ્ચિ જાનાતીતિ.

સક્કો ¶ ભરિયાય વચનં સુત્વા દાસિં પુચ્છિ ‘‘અમ્મ, તુય્હં સો કિં હોતી’’તિ? ‘‘અય્યો મે, સામી’’તિ. ‘‘નનુ ત્વં ઇમિના પીળેત્વા પોથેત્વા પરિભુત્તા ¶ ભવિસ્સસિ, તસ્મા ‘‘સુમુત્તા અહ’’ન્તિ ન રોદસી’’તિ. ‘સામિ, મા એવં અવચ, ન એતં એતસ્સ અનુચ્છવિકં, ખન્તિમેત્તાનુદ્દયસમ્પન્નો મે અય્યપુત્તો, ઉરે સંવડ્ઢિતપુત્તો વિય અહોસી’તિ. ‘‘અથ કસ્મા ન રોદસી’’તિ? સાપિસ્સ અરોદનકારણં કથેન્તી –

‘‘યથાપિ ઉદકકુમ્ભો, ભિન્નો અપ્પટિસન્ધિયો;

એવંસમ્પદમેવેતં, યો પેતમનુસોચતિ.

‘‘ડય્હમાનો ¶ ન જાનાતિ, ઞાતીનં પરિદેવિતં;

તસ્મા એતં ન સોચામિ, ગતો સો તસ્સ યા ગતી’’તિ. – ગાથાદ્વયમાહ –

તસ્સત્થો – યથા નામ ઉદકકુમ્ભો ઉક્ખિપિયમાનો પતિત્વા સત્તધા ભિન્નો પુન તાનિ કપાલાનિ પટિપાટિયા ઠપેત્વા સંવિદહિત્વા પટિપાકતિકં કાતું ન સક્કોતિ, યો પેતમનુસોચતિ, તસ્સપિ એતમનુસોચનં એવંનિપ્ફત્તિકમેવ હોતિ, મતસ્સ પુન જીવાપેતું અસક્કુણેય્યત્તા ઇદ્ધિમતો વા ઇદ્ધાનુભાવેન ભિન્નં કુમ્ભં સંવિદહિત્વા ઉદકસ્સ પૂરેતું સક્કા ભવેય્ય, કાલકતો પન ઇદ્ધિબલેનાપિ ન સક્કા પટિપાકતિતં કાતુન્તિ. ઇતરા ગાથા વુત્તત્થાયેવ.

સક્કો સબ્બેસં ધમ્મકથં સુત્વા પસીદિત્વા ‘‘તુમ્હેહિ અપ્પમત્તેહિ મરણસ્સતિ ભાવિતા, તુમ્હે ઇતો પટ્ઠાય સહત્થેન કમ્મં મા કરિત્થ, અહં, સક્કો દેવરાજા, અહં વો ગેહે સત્ત રતનાનિ અપરિમાણાનિ કરિસ્સામિ, તુમ્હે દાનં દેથ ¶ , સીલં રક્ખથ, ઉપોસથકમ્મં કરોથ, અપ્પમત્તા હોથા’’તિ તેસં ઓવાદં દત્વા ગેહં અપરિમિતધનં કત્વા પક્કામિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને કુટુમ્બિકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા દાસી ખુજ્જુત્તરા અહોસિ, ધીતા ઉપ્પલવણ્ણા, પુત્તો રાહુલો, માતા ખેમા, બ્રાહ્મણો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

અઞ્ઞે ¶ સોચન્તિ રોદન્તીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોસલરઞ્ઞો એકં અમચ્ચં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ હેટ્ઠા કથિતસદિસમેવ. ઇધ પન રાજા અત્તનો ઉપકારસ્સ અમચ્ચસ્સ મહન્તં યસં દત્વા પરિભેદકાનં કથં ગહેત્વા તં બન્ધાપેત્વા બન્ધનાગારે પવેસેસિ. સો તત્થ નિસિન્નોવ સોતાપત્તિમગ્ગં નિબ્બત્તેસિ. રાજા તસ્સ ગુણં સલ્લક્ખેત્વા મોચાપેસિ. સો ગન્ધમાલં આદાય સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા નિસીદિ. અથ નં સત્થા ‘‘અનત્થો કિર તે ઉપ્પન્નો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, ભન્તે, અનત્થેન પન મે અત્થો આગતો, સોતાપત્તિમગ્ગો નિબ્બત્તો’’તિ વુત્તે ‘‘ન ખો, ઉપાસક, ત્વઞ્ઞેવ અનત્થેન અત્થં આહરિ, પોરાણકપણ્ડિતાપિ આહરિંસૂ’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિ, ‘‘ઘટકુમારો’’તિસ્સ નામં કરિંસુ. સો અપરેન સમયેન તક્કસિલાયં ઉગ્ગહિતસિપ્પો ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ. તસ્સ અન્તેપુરે એકો અમચ્ચો દુબ્ભિ. સો તં પચ્ચક્ખતો ઞત્વા રટ્ઠા પબ્બાજેસિ. તદા સાવત્થિયં ધઙ્કરાજા નામ રજ્જં કારેસિ. સો તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તં ઉપટ્ઠહિત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેન અત્તનો વચનં ગાહાપેત્વા બારાણસિરજ્જં ગણ્હાપેસિ. સોપિ રજ્જં ગહેત્વા બોધિસત્તં સઙ્ખલિકાહિ બન્ધાપેત્વા બન્ધનાગારં પવેસેસિ. બોધિસત્તો ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા ¶ આકાસે પલ્લઙ્કેન નિસીદિ, ધઙ્કસ્સ સરીરે ડાહો ઉપ્પજ્જિ. સો ગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ સુવણ્ણાદાસફુલ્લપદુમસસ્સિરિકં મુખં દિસ્વા બોધિસત્તં પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘અઞ્ઞે સોચન્તિ રોદન્તિ, અઞ્ઞે અસ્સુમુખા જના;

પસન્નમુખવણ્ણોસિ, કસ્મા ઘટ ન સોચસી’’તિ.

તત્થ અઞ્ઞેતિ તં ઠપેત્વા સેસમનુસ્સા.

અથસ્સ બોધિસત્તો અસોચનકારણં કથેન્તો ચતસ્સો ગાથા અભાસિ –

‘‘નાબ્ભતીતહરો ¶ સોકો, નાનાગતસુખાવહો;

તસ્મા ધઙ્ક ન સોચામિ, નત્થિ સોકે દુતીયતા.

‘‘સોચં પણ્ડુ કિસો હોતિ, ભત્તઞ્ચસ્સ ન રુચ્ચતિ;

અમિત્તા સુમના હોન્તિ, સલ્લવિદ્ધસ્સ રુપ્પતો.

‘‘ગામે વા યદિ વારઞ્ઞે, નિન્ને વા યદિ વા થલે;

ઠિતં મં નાગમિસ્સતિ, એવં દિટ્ઠપદો અહં.

‘‘યસ્સત્તા નાલમેકોવ, સબ્બકામરસાહરો;

સબ્બાપિ પથવી તસ્સ, ન સુખં આવહિસ્સતી’’તિ.

તત્થ નાબ્ભતીતહરોતિ નાબ્ભતીતાહારો, અયમેવ વા પાઠો. સોકો નામ અબ્ભતીતં અતિક્કન્તં નિરુદ્ધં અત્થઙ્ગતં પુન નાહરતિ. દુતીયતાતિ સહાયતા. અતીતાહરણેન વા અનાગતાહરણેન ¶ વા સોકો નામ કસ્સચિ સહાયો ન હોતિ, તેનાપિ કારણેનાહં ન સોચામીતિ વદતિ. સોચન્તિ સોચન્તો. સલ્લવિદ્ધસ્સ રુપ્પતોતિ સોકસલ્લેન વિદ્ધસ્સ તેનેવ ઘટ્ટિયમાનસ્સ ‘‘દિટ્ઠા વત નો પચ્ચામિત્તસ્સ પિટ્ઠી’’તિ અમિત્તા સુમના હોન્તીતિ અત્થો.

ઠિતં મં નાગમિસ્સતીતિ સમ્મ ધઙ્કરાજ, એતેસુ ગામાદીસુ યત્થ કત્થચિ ઠિતં મં પણ્ડુકિસભાવાદિકં સોકમૂલકં બ્યસનં ન આગમિસ્સતિ. એવં દિટ્ઠપદોતિ યથા તં બ્યસનં નાગચ્છતિ, એવં મયા ઝાનપદં દિટ્ઠં. ‘‘અટ્ઠલોકધમ્મપદ’’ન્તિપિ વદન્તિયેવ ¶ . પાળિયં પન ‘‘ન મત્તં નાગમિસ્સતી’’તિ લિખિતં, તં અટ્ઠકથાયં નત્થિ. પરિયોસાનગાથાય ઇચ્છિતપત્થિતત્થેન ઝાનસુખસઙ્ખાતં સબ્બકામરસં આહરતીતિ સબ્બકામરસાહરો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યસ્સ રઞ્ઞો પહાય અઞ્ઞસહાયે અત્તાવ એકો સબ્બકામરસાહરો નાલં, સબ્બં ઝાનસુખસઙ્ખાતં કામરસં આહરિતું અસમત્થો, તસ્સ રઞ્ઞો સબ્બાપિ પથવી ન સુખં આવહિસ્સતિ. કામાતુરસ્સ હિ સુખં નામ નત્થિ, યો પન કિલેસદરથરહિતં ઝાનસુખં આહરિતું સમત્થો, સો રાજા સુખી હોતીતિ. યો પનેતાય ગાથાય ‘‘યસ્સત્થા નાલમેકો’’તિપિ પાઠો, તસ્સત્થો ન દિસ્સતિ.

ઇતિ ¶ ધઙ્કો ઇમા ચતસ્સો ગાથા સુત્વા બોધિસત્તં ખમાપેત્વા રજ્જં પટિચ્છાપેત્વા પક્કામિ. બોધિસત્તોપિ રજ્જં અમચ્ચાનં પટિનિય્યાદેત્વા હિમવન્તપદેસં ગન્ત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અપરિહીનજ્ઝાનો બ્રહ્મલોકપરાયણો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા ધઙ્કરાજા આનન્દો અહોસિ, ઘટરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

એકો અરઞ્ઞેતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ધમ્મસેનાપતિં આરબ્ભ કથેસિ. થેરો કિર આગતાગતાનં દુસ્સીલાનં મિગલુદ્દકમચ્છબન્ધાદીનં દિટ્ઠદિટ્ઠાનઞ્ઞેવ ‘‘સીલં ગણ્હથ, સીલં ગણ્હથા’’તિ સીલં દેતિ. તે થેરે ગરુભાવેન તસ્સ કથં ભિન્દિતું અસક્કોન્તા સીલં ગણ્હન્તિ, ગહેત્વા ચ પન ન રક્ખન્તિ, અત્તનો અત્તનો કમ્મમેવ કરોન્તિ. થેરો સદ્ધિવિહારિકે આમન્તેત્વા ¶ ‘‘આવુસો, ઇમે મનુસ્સા મમ સન્તિકે સીલં ગણ્હિંસુ, ગણ્હિત્વા ચ પન ન રક્ખન્તી’’તિ ¶ આહ. ‘‘ભન્તે, તુમ્હે એતેસં અરુચિયા સીલં દેથ, એતે તુમ્હાકં કથં ભિન્દિતું અસક્કોન્તા ગણ્હન્તિ, તુમ્હે ઇતો પટ્ઠાય એવરૂપાનં સીલં મા અદત્થા’’તિ. થેરો અનત્તમનો અહોસિ. તં પવત્તિં સુત્વા ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘આવુસો, સારિપુત્તત્થેરો કિર દિટ્ઠદિટ્ઠાનઞ્ઞેવ સીલં દેતી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ દિટ્ઠદિટ્ઠાનં અયાચન્તાનઞ્ઞેવ સીલં દેતી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો તક્કસિલાયં દિસાપામોક્ખસ્સ આચરિયસ્સ જેટ્ઠન્તેવાસિકો કોરણ્ડિયો નામ અહોસિ. તદા સો આચરિયો દિટ્ઠદિટ્ઠાનં કેવટ્ટાદીનં અયાચન્તાનઞ્ઞેવ ‘‘સીલં ગણ્હથ, સીલં ગણ્હથા’’તિ સીલં દેતિ. તે ગહેત્વાપિ ન રક્ખન્તિ ¶ આચરિયો તમત્થં અન્તેવાસિકાનં આરોચેસિ. અન્તેવાસિકા ‘‘ભન્તે, તુમ્હે એતેસં અરુચિયા સીલં દેથ, તસ્મા ભિન્દન્તિ, ઇતો દાનિ પટ્ઠાય યાચન્તાનઞ્ઞેવ દદેય્યાથ, મા અયાચન્તાન’’ન્તિ વદિંસુ. સો વિપ્પટિસારી અહોસિ, એવં સન્તેપિ દિટ્ઠદિટ્ઠાનં સીલં દેતિયેવ.

અથેકદિવસં એકસ્મા ગામા મનુસ્સા આગન્ત્વા બ્રાહ્મણવાચનકત્થાય આચરિયં નિમન્તયિંસુ. સો કોરણ્ડિયમાણવં પક્કોસિત્વા ‘‘તાત, અહં ન ગચ્છામિ, ત્વં ઇમે પઞ્ચસતે માણવે ગહેત્વા તત્થ ગન્ત્વા વાચનકાનિ સમ્પટિચ્છિત્વા અમ્હાકં દિન્નકોટ્ઠાસં આહરા’’તિ પેસેસિ. સો ગન્ત્વા પટિનિવત્તન્તો અન્તરામગ્ગે એકં કન્દરં દિસ્વા ચિન્તેસિ ‘‘અમ્હાકં આચરિયો દિટ્ઠદિટ્ઠાનં અયાચન્તાનઞ્ઞેવ સીલં દેતિ, ઇતો દાનિ પટ્ઠાય યથા યાચન્તાનઞ્ઞેવ દેતિ, તથા નં કરિસ્સામી’’તિ. સો તેસુ માણવેસુ ¶ સુખનિસિન્નેસુ ઉટ્ઠાય મહન્તં મહન્તં સેલં ઉક્ખિપિત્વા કન્દરાયં ખિપિ, પુનપ્પુનં ખિપિયેવ. અથ નં તે માણવા ઉટ્ઠાય ‘‘આચરિય, કિં કરોસી’’તિ આહંસુ. સો ન કિઞ્ચિ કથેસિ, તે વેગેન ગન્ત્વા આચરિયસ્સ આરોચેસું. આચરિયો આગન્ત્વા તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘એકો અરઞ્ઞે ગિરિકન્દરાયં, પગ્ગય્હ પગ્ગય્હ સિલં પવેચ્છસિ;

પુનપ્પુનં સન્તરમાનરૂપો, કોરણ્ડિય કો નુ તવ યિધત્થો’’તિ.

તત્થ કો નુ તવ યિધત્થોતિ કો નુ તવ ઇધ કન્દરાયં સિલાખિપનેન અત્થો.

સો ¶ તસ્સ વચનં સુત્વા આચરિયં પબોધેતુકામો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘અહઞ્હિમં સાગરસેવિતન્તં, સમં કરિસ્સામિ યથાપિ પાણિ;

વિકિરિય સાનૂનિ ચ પબ્બતાનિ ચ, તસ્મા સિલં દરિયા પક્ખિપામી’’તિ.

તત્થ ¶ અહઞ્હિમન્તિ અહઞ્હિ ઇમં મહાપથવિં. સાગરસેવિતન્તન્તિ સાગરેહિ સેવિતં ચાતુરન્તં. યથાપિ પાણીતિ હત્થતલં વિય સમં કરિસ્સામિ. વિકિરિયાતિ વિકિરિત્વા. સાનૂનિ ચ પબ્બતાનિ ચાતિ પંસુપબ્બતે ચ સિલાપબ્બતે ચ.

તં સુત્વા બ્રાહ્મણો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘નયિમં મહિં અરહતિ પાણિકપ્પં, સમં મનુસ્સો કરણાય મેકો;

મઞ્ઞામિમઞ્ઞેવ દરિં જિગીસં, કોરણ્ડિય હાહસિ જીવલોક’’ન્તિ.

તત્થ ¶ કરણાય મેકોતિ કરણાય એકો કાતું ન સક્કોતીતિ દીપેતિ. મઞ્ઞામિમઞ્ઞેવ દરિં જિગીસન્તિ અહં મઞ્ઞામિ તિટ્ઠતુ પથવી, ઇમઞ્ઞેવ એકં દરિં જિગીસં પૂરણત્થાય વાયમન્તો સિલા પરિયેસન્તો ઉપાયં વિચિનન્તોવ ત્વં ઇમં જીવલોકં હાહસિ જહિસ્સસિ, મરિસ્સસીતિ અત્થો.

તં સુત્વા માણવો ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘સચે અયં ભૂતધરં ન સક્કા, સમં મનુસ્સો કરણાય મેકો;

એવમેવ ત્વં બ્રહ્મે ઇમે મનુસ્સે, નાનાદિટ્ઠિકે નાનયિસ્સસિ તે’’તિ.

તસ્સત્થો – સચે અયં એકો મનુસ્સો ઇમં ભૂતધરં પથવિં સમં કાતું ન સક્કા ન સમત્થો, એવમેવ ત્વં ઇમે દુસ્સીલમનુસ્સે નાનાદિટ્ઠિકે નાનયિસ્સસિ, તે એવં ‘‘સીલં ગણ્હથ, સીલં ગણ્હથા’’તિ વદન્તો અત્તનો વસં ન આનયિસ્સસિ, પણ્ડિતપુરિસાયેવ હિ પાણાતિપાતં ‘‘અકુસલ’’ન્તિ ગરહન્તિ. સંસારમોચકાદયો પનેત્થ કુસલસઞ્ઞિનો, તે ત્વં કથં આનયિસ્સસિ, તસ્મા દિટ્ઠદિટ્ઠાનં સીલં અદત્વા યાચન્તાનઞ્ઞેવ દેહીતિ.

તં ¶ સુત્વા આચરિયો ‘‘યુત્તં વદતિ કોરણ્ડિયો, ઇદાનિ ન એવરૂપં કરિસ્સામી’’તિ અત્તનો વિરદ્ધભાવં ઞત્વા પઞ્ચમં ગાથમાહ –

‘‘સંખિત્તરૂપેન ¶ ભવં મમત્થં, અક્ખાસિ કોરણ્ડિય એવમેતં;

યથા ન સક્કા પથવી સમાયં, કત્તું મનુસ્સેન તથા મનુસ્સા’’તિ.

તત્થ સમાયન્તિ સમં અયં. એવં આચરિયો માણવસ્સ થુતિં અકાસિ, સોપિ નં બોધેત્વા સયં ઘરં નેસિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા બ્રાહ્મણો સારિપુત્તો અહોસિ, કોરણ્ડિયમાણવો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

વન્દામિ તં કુઞ્જર સટ્ઠિહાયનન્તિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો દેવદત્તં આરબ્ભ કથેસિ. એકસ્મિઞ્હિ દિવસે ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, દેવદત્તો કક્ખળો ફરુસો સાહસિકો, સત્તેસુ કરુણામત્તમ્પિસ્સ નત્થી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ નિક્કરુણોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો હત્થિયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો પાસાદિકો મહાકાયો અસીતિસહસ્સવારણપરિવારો યૂથપતિ હુત્વા હિમવન્તપદેસે વિહાસિ. તદા એકા લટુકિકા સકુણિકા હત્થીનં વિચરણટ્ઠાને અણ્ડાનિ નિક્ખિપિ, તાનિ પરિણતાનિ ભિન્દિત્વા સકુણપોતકા નિક્ખમિંસુ. તેસુ અવિરુળ્હપક્ખેસુ ઉપ્પતિતું અસક્કોન્તેસુયેવ મહાસત્તો અસીતિસહસ્સવારણપરિવુતો ગોચરાય ચરન્તો તં પદેસં પત્તો. તં દિસ્વા લટુકિકા ચિન્તેસિ ‘‘અયં હત્થિરાજા મમ પોતકે મદ્દિત્વા મારેસ્સતિ, હન્દ નં પુત્તકાનં પરિત્તાણત્થાય ધમ્મિકારક્ખં યાચામી’’તિ. સા ¶ ઉભો પક્ખે એકતો કત્વા તસ્સ પુરતો ઠત્વા પઠમં ગાથમાહ –

‘‘વન્દામિ ¶ તં કુઞ્જર સટ્ઠિહાયનં, આરઞ્ઞકં યૂથપતિં યસસ્સિં;

પક્ખેહિ તં પઞ્જલિકં કરોમિ, મા મે વધી પુત્તકે દુબ્બલાયા’’તિ.

તત્થ ¶ સટ્ઠિહાયનન્તિ સટ્ઠિવસ્સકાલે હાયનબલં. યસસ્સિન્તિ પરિવારસમ્પન્નં. પક્ખેહિ તં પઞ્ચલિકં કરોમીતિ અહં પક્ખેહિ તં અઞ્જલિકં કરોમીતિ અત્થો.

મહાસત્તો ‘‘મા ચિન્તયિ લટુકિકે, અહં તે પુત્તકે રક્ખિસ્સામી’’તિ સકુણપોતકાનં ઉપરિ ઠત્વા અસીતિયા હત્થિસહસ્સેસુ ગતેસુ લટુકિકં આમન્તેત્વા ‘‘લટુકિકે અમ્હાકં પચ્છતો એકો એકચારિકો હત્થી આગચ્છતિ, સો અમ્હાકં વચનં ન કરિસ્સતિ, તસ્મિં આગતે તમ્પિ યાચિત્વા પુત્તકાનં સોત્થિભાવં કરેય્યાસી’’તિ વત્વા પક્કામિ. સાપિ તસ્સ પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા ઉભોહિ પક્ખેહિ અઞ્જલિં કત્વા દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘વન્દામિ તં કુઞ્જર એકચારિં, આરઞ્ઞકં પબ્બતસાનુગોચરં;

પક્ખેહિ તં પઞ્જલિકં કરોમિ, મા મે વધી પુત્તકે દુબ્બલાયા’’તિ.

તત્થ પબ્બતસાનુગોચરન્તિ ઘનસેલપબ્બતેસુ ચ પંસુપબ્બતેસુ ચ ગોચરં ગણ્હન્તં.

સો તસ્સા વચનં સુત્વા તતિયં ગાથમાહ –

‘‘વધિસ્સામિ તે લટુકિકે પુત્તકાનિ, કિં મે તુવં કાહસિ દુબ્બલાસિ;

સતં સહસ્સાનિપિ તાદિસીનં, વામેન પાદેન પપોથયેય્ય’’ન્તિ.

તત્થ ¶ વધિસ્સામિ તેતિ ત્વં કસ્મા મમ વિચરણમગ્ગે પુત્તકાનિ ઠપેસિ, યસ્મા ઠપેસિ, તસ્મા વધિસ્સામિ તે પુત્તકાનીતિ વદતિ. કિં મે તુવં કાહસીતિ મય્હં મહાથામસ્સ ત્વં દુબ્બલા કિં કરિસ્સસિ. પપોથયેય્યન્તિ અહં તાદિસાનં લટુકિકાનં સતસહસ્સમ્પિ વામેન પાદેન સઞ્ચુણ્ણેય્યં, દક્ખિણપાદેન પન કથાવ નત્થીતિ.

એવઞ્ચ ¶ પન વત્વા સો તસ્સા પુત્તકે પાદેન સઞ્ચુણ્ણેત્વા મુત્તેન પવાહેત્વા નદન્તોવ પક્કામિ. લટુકિકા રુક્ખસાખાય નિલીયિત્વા ‘‘ઇદાનિ તાવ વારણ નદન્તો ગચ્છસિ, કતિપાહેનેવ ¶ મે કિરિયં પસ્સિસ્સસિ, કાયબલતો ઞાણબલસ્સ મહન્તભાવં ન જાનાસિ, હોતુ, જાનાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ તં સન્તજ્જયમાનાવ ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘ન હેવ સબ્બત્થ બલેન કિચ્ચં, બલઞ્હિ બાલસ્સ વધાય હોતિ;

કરિસ્સામિ તે નાગરાજા અનત્થં, યો મે વધી પુત્તકે દુબ્બલાયા’’તિ.

તત્થ બલેનાતિ કાયબલેન. અનત્થન્તિ અવુડ્ઢિં. યો મેતિ યો ત્વં મમ દુબ્બલાય પુત્તકે વધી ઘાતેસિ.

સા એવં વત્વા કતિપાહં એકં કાકં ઉપટ્ઠહિત્વા તેન તુટ્ઠેન ‘‘કિં તે કરોમી’’તિ વુત્તા ‘‘સામિ, અઞ્ઞં મે કાતબ્બં નત્થિ, એકસ્સ પન એકચારિકવારણસ્સ તુણ્ડેન પહરિત્વા તુમ્હેહિ અક્ખીનિ ભિન્નાનિ પચ્ચાસીસામી’’તિ આહ. સા તેન ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિતા એકં નીલમક્ખિકં ઉપટ્ઠહિ. તાયપિ ‘‘કિં તે, કરોમી’’તિ વુત્તા ‘‘ઇમિના કાકેન એકચારિકવારણસ્સ અક્ખીસુ ભિન્નેસુ તુમ્હેહિ તત્થ આસાટિકં પાતેતું ઇચ્છામી’’તિ વત્વા તાયપિ ‘‘સાધૂ’’તિ વુત્તે એકં મણ્ડૂકં ઉપટ્ઠહિત્વા તેન ‘‘કિં તે, કરોમી’’તિ વુત્તા ‘‘યદા એકચારિકવારણો અન્ધો હુત્વા પાનીયં પરિયેસતિ, તદા પબ્બતમત્થકે ઠિતો સદ્દં કત્વા તસ્મિં પબ્બતમત્થકં અભિરુહન્તે ઓતરિત્વા પપાતે સદ્દં કરેય્યાથ, અહં તુમ્હાકં સન્તિકા એત્તકં પચ્ચાસીસામી’’તિ આહ. સોપિ તસ્સા વચનં ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ.

અથેકદિવસં ¶ કાકો વારણસ્સ દ્વેપિ ¶ અક્ખીનિ તુણ્ડેન ભિન્દિ, નીલમક્ખિકા આસાટિકં પાતેસિ. સો પુળવેહિ ખજ્જન્તો વેદનાપ્પત્તો પિપાસાભિભૂતો પાનીયં પરિયેસમાનો વિચરિ. તસ્મિં કાલે મણ્ડૂકો પબ્બતમત્થકે ઠત્વા સદ્દમકાસિ. વારણો ‘‘એત્થ પાનીયં ભવિસ્સતી’’તિ પબ્બતમત્થકં અભિરુહિ. અથ મણ્ડૂકો ઓતરિત્વા પપાતે ઠત્વા સદ્દમકાસિ. વારણો ‘‘એત્થ પાનીયં ભવિસ્સતી’’તિ પપાતાભિમુખો ગચ્છન્તો પરિગળિત્વા પબ્બતપાદે પતિત્વા જીવિતક્ખયં પાપુણિ. લટુકિકા તસ્સ મતભાવં ઞત્વા ‘‘દિટ્ઠા મે પચ્ચામિત્તસ્સ પિટ્ઠી’’તિ હટ્ઠતુટ્ઠા તસ્સ ખન્ધે ચઙ્કમિત્વા યથાકમ્મં ગતા.

સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, કેનચિ સદ્ધિં વેરં નામ કાતબ્બં, એવં બલસમ્પન્નમ્પિ વારણં ઇમે ચત્તારો જના એકતો હુત્વા વારણસ્સ જીવિતક્ખયં પાપેસુ’’ન્તિ –

‘‘કાકઞ્ચ ¶ પસ્સ લટુકિકં, મણ્ડૂકં નીલમક્ખિકં;

એતે નાગં અઘાતેસું, પસ્સ વેરસ્સ વેરિનં;

તસ્મા હિ વેરં ન કયિરાથ, અપ્પિયેનપિ કેનચી’’તિ. –

ઇમં અભિસમ્બુદ્ધગાથં વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ.

તત્થ પસ્સાતિ અનિયામિતાલપનમેતં, ભિક્ખૂ પન સન્ધાય વુત્તત્તા પસ્સથ ભિક્ખવેતિ વુત્તં હોતિ. એતેતિ એતે ચત્તારો એકતો હુત્વા. અઘાતેસુન્તિ તં વધિંસુ. પસ્સ વેરસ્સ વેરિનન્તિ પસ્સથ વેરિકાનં વેરસ્સ ગતિન્તિ અત્થો.

તદા એકચારિકહત્થી દેવદત્તો અહોસિ, યૂથપતિ પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

અહમેવ ¶ દૂસિયા ભૂનહતાતિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો દેવદત્તસ્સ વધાય પરિસક્કનં આરબ્ભ કથેસિ. અઞ્ઞેસુ જાતકેસુ દેવદત્તો બોધિસત્તસ્સ તાસમત્તમ્પિ કાતું નાસક્ખિ, ઇમસ્મિં ¶ પન ચૂળધમ્મપાલજાતકે બોધિસત્તસ્સ સત્તમાસિકકાલે હત્થપાદે ચ સીસઞ્ચ છેદાપેત્વા અસિમાલકં નામ કારેસિ. દદ્દરજાતકે (જા. ૧.૨.૪૩-૪૪) ગીવં ગહેત્વા મારેત્વા ઉદ્ધને મંસં પચિત્વા ખાદિ. ખન્તીવાદીજાતકે (જા. ૧.૪.૪૯ આદયો) દ્વીહિપિ કસાહિ પહારસહસ્સેહિ તાળાપેત્વા હત્થપાદે ચ કણ્ણનાસઞ્ચ છેદાપેત્વા જટાસુ ગહેત્વા કડ્ઢાપેત્વા ઉત્તાનકં નિપજ્જાપેત્વા ઉરે પાદેન પહરિત્વા ગતો. બોધિસત્તો તં દિવસંયેવ જીવિતક્ખયં પાપુણિ. ચૂળનન્દિયજાતકેપિ (જા. ૧.૨.૧૪૩-૧૪૪) મહાકપિજાતકેપિ (જા. ૧.૭.૮૩ આદયો) મારેસિયેવ. એવમેવ સો દીઘરત્તં વધાય પરિસક્કન્તો બુદ્ધકાલેપિ પરિસક્કિયેવ. અથેકદિવસં ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘આવુસો, દેવદત્તો બુદ્ધાનં મારણત્થમેવ ઉપાયં કરોતિ, ‘સમ્માસમ્બુદ્ધં મારાપેસ્સામી’તિ ધનુગ્ગહે પયોજેસિ, સિલં પવિજ્ઝિ, નાળાગિરિં વિસ્સજ્જાપેસી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ મય્હં વધાય પરિસક્કિયેવ, ઇદાનિ પન તાસમત્તમ્પિ કાતું ન સક્કોતિ ¶ , પુબ્બે મં ચૂળધમ્મપાલકુમારકાલે અત્તનો પુત્તં સમાનં જીવતક્ખયં પાપેત્વા અસિમાલકં કારેસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં મહાપતાપે નામ રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ અગ્ગમહેસિયા ચન્દાદેવિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિ, ‘‘ધમ્મપાલો’’તિસ્સ નામં કરિંસુ. તમેનં સત્તમાસિકકાલે માતા ગન્ધોદકેન ન્હાપેત્વા અલઙ્કરિત્વા કીળાપયમાના નિસીદિ. રાજા તસ્સા વસનટ્ઠાનં અગમાસિ. સા પુત્તં કીળાપયમાના પુત્તસિનેહેન સમપ્પિતા હુત્વા રાજાનં પસ્સિત્વાપિ ન ઉટ્ઠહિ. સો ચિન્તેસિ ‘‘અયં ઇદાનેવ તાવ પુત્તં નિસ્સાય માનં કરોતિ, મં કિસ્મિઞ્ચિ ન મઞ્ઞતિ, પુત્તે પન વડ્ઢન્તે મયિ ‘મનુસ્સો’તિપિ સઞ્ઞં ન કરિસ્સતિ, ઇદાનેવ નં ઘાતેસ્સામી’’તિ. સો નિવત્તિત્વા રાજાસને નિસીદિત્વા ‘‘અત્તનો વિધાનેન ¶ આગચ્છતૂ’’તિ ચોરઘાતકં પક્કોસાપેસિ. સો કાસાયવત્થનિવત્થો ¶ રત્તમાલાધરો ફરસું અંસે ઠપેત્વા ઉપધાનઘટિકં હત્થપાદઠપનદણ્ડકઞ્ચ આદાય આગન્ત્વા રાજાનં વન્દિત્વા ‘‘કિં કરોમિ, દેવા’’તિ અટ્ઠાસિ. દેવિયા સિરિગબ્ભં ગન્ત્વા ધમ્મપાલં આનેહીતિ. દેવીપિ રઞ્ઞો કુજ્ઝિત્વા નિવત્તનભાવં ઞત્વા બોધિસત્તં ઉરે નિપજ્જાપેત્વા રોદમાના નિસીદિ. ચોરઘાતકો ગન્ત્વા તં પિટ્ઠિયં હત્થેન પહરિત્વા હત્થતો કુમારં અચ્છિન્દિત્વા આદાય રઞ્ઞો સન્તિકં આગન્ત્વા ‘‘કિં કરોમિ, દેવા’’તિ આહ. રાજા એકં ફલકં આહરાપેત્વા પુરતો નિક્ખિપાપેત્વા ‘‘ઇધ નં નિપજ્જાપેહી’’તિ આહ. સો તથા અકાસિ.

ચન્દાદેવી પુત્તસ્સ પચ્છતોવ પરિદેવમાના આગચ્છિ. પુન ચોરઘાતકો ‘‘કિં કરોમી, દેવા’’તિ આહ. ધમ્મપાલસ્સ હત્થે છિન્દાતિ. ચન્દાદેવી ‘‘મહારાજ, મમ પુત્તો સત્તમાસિકો બાલકો ન કિઞ્ચિ જાનાતિ, નત્થેતસ્સ દોસો, દોસો પન હોન્તો મયિ ભવેય્ય, તસ્મા મય્હં હત્થે છેદાપેહી’’તિ ઇમમત્થં પકાસેન્તી પઠમં ગાથમાહ –

‘‘અહમેવ દૂસિયા ભૂનહતા, રઞ્ઞો મહાપતાપસ્સ;

એતં મુઞ્ચતુ ધમ્મપાલં, હત્થે મે દેવ છેદેહી’’તિ.

તત્થ દૂસિયાતિ દૂસિકા, તુમ્હે દિસ્વા અનુટ્ઠહમાના દોસકારિકાતિ અત્થો. ‘‘દૂસિકા’’તિપિ પાઠો, અયમેવત્થો. ભૂનહતાતિ હતભૂના, હતવુડ્ઢીતિ અત્થો. રઞ્ઞોતિ ઇદં ‘‘દૂસિયા’’તિ પદેન યોજેતબ્બં. અહં રઞ્ઞો મહાપતાપસ્સ અપરાધકારિકા, નાયં કુમારો, તસ્મા ¶ નિરપરાધં એતં બાલકં મુઞ્ચતુ ધમ્મપાલં, સચેપિ હત્થે છેદાપેતુકામો, દોસકારિકાય હત્થે મે, દેવ, છેદેહીતિ અયમેત્થ અત્થો.

રાજા ચોરઘાતકં ઓલોકેસિ. ‘‘કિં કરોમિ, દેવા’’તિ? ‘‘પપઞ્ચં અકત્વા હત્થે છેદા’’તિ. તસ્મિં ખણે ચોરઘાતકો તિખિણફરસું ગહેત્વા કુમારસ્સ તરુણવંસકળીરે વિય ¶ દ્વે હત્થે છિન્દિ. સો દ્વીસુ હત્થેસુ છિજ્જમાનેસુ નેવ રોદિ ન પરિદેવિ, ખન્તિઞ્ચ મેત્તઞ્ચ પુરેચારિકં કત્વા અધિવાસેસિ. ચન્દા પન દેવી છિન્નહત્થકોટિં ગહેત્વા ઉચ્છઙ્ગે કત્વા ¶ લોહિતલિત્તા પરિદેવમાના વિચરિ. પુન ચોરઘાતકો ‘‘કિં કરોમિ, દેવા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દ્વેપિ પાદે છિન્દા’’તિ. તં સુત્વા ચન્દાદેવી દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘અહમેવ દૂસિયા ભૂનહતા, રઞ્ઞો મહાપતાપસ્સ;

એતં મુઞ્ચતુ ધમ્મપાલં, પાદે મે દેવ છેદેહી’’તિ.

તત્થ અધિપ્પાયો વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો.

રાજાપિ પુન ચોરઘાતકં આણાપેસિ. સો ઉભોપિ પાદે છિન્દિ. ચન્દાદેવી પાદકોટિમ્પિ ગહેત્વા ઉચ્છઙ્ગે કત્વા લોહિતલિત્તા પરિદેવમાના ‘‘સામિ મહાપતાપ, છિન્નહત્થપાદા નામ દારકા માતરા પોસેતબ્બા હોન્તિ, અહં ભતિં કત્વા મમ પુત્તકં પોસેસ્સામિ, દેહિ મે એત’’ન્તિ આહ. ચોરઘાતકો ‘‘કિં દેવ કતા રાજાણા, નિટ્ઠિતં મમ કિચ્ચ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘ન તાવ નિટ્ઠિત’’ન્તિ. ‘‘અથ કિં કરોમિ, દેવા’’તિ? ‘‘સીસમસ્સ છિન્દા’’તિ. તં સુત્વા ચન્દાદેવી તતિયં ગાથમાહ –

‘‘અહમેવ દૂસિયા ભૂનહતા, રઞ્ઞો મહાપતાપસ્સ;

એતં મુઞ્ચતુ ધમ્મપાલં, સીસં મે દેવ છેદેહી’’તિ.

પુન ચોરઘાતકો ‘‘કિં કરોમિ, દેવા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સીસમસ્સ છિન્દા’’તિ. સો સીસં છિન્દિત્વા ‘‘કતા, દેવ, રાજાણા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ન તાવ કતા’’તિ. ‘‘અથ કિં કરોમિ, દેવા’’તિ? ‘‘અસિતુણ્ડેન નં સમ્પટિચ્છિત્વા અસિમાલકં નામ કરોહી’’તિ. સો તસ્સ કળેવરં ¶ આકાસે ખિપિત્વા અસિતુણ્ડેન સમ્પટિચ્છિત્વા અસિમાલકં નામ કત્વા મહાતલે વિપ્પકિરિ. ચન્દાદેવી બોધિસત્તસ્સ મંસે ઉચ્છઙ્ગે કત્વા મહાતલે રોદમાના પરિદેવમાના ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘ન ¶ હિ નૂનિમસ્સ રઞ્ઞો, મિત્તામચ્ચા ચ વિજ્જરે સુહદા;

યે ન વદન્તિ રાજાનં, મા ઘાતયિ ઓરસં પુત્તં.

‘‘ન હિ નૂનિમસ્સ રઞ્ઞો, ઞાતી મિત્તા ચ વિજ્જરે સુહદા;

યે ન વદન્તિ રાજાનં, મા ઘાતયિ અત્રજં પુત્ત’’ન્તિ.

તત્થ ¶ મિત્તામચ્ચા ચ વિજ્જરે સુહદાતિ નૂન ઇમસ્સ રઞ્ઞો દળ્હમિત્તા વા સબ્બકિચ્ચેસુ સહભાવિનો અમચ્ચા વા મુદુહદયતાય સુહદા વા કેચિ ન વિજ્જન્તિ. યે ન વદન્તીતિ યે અધુના આગન્ત્વા ‘‘અત્તનો પિયપુત્તં મા ઘાતયી’’તિ ન વદન્તિ, ઇમં રાજાનં પટિસેધેન્તિ, તે નત્થિયેવાતિ મઞ્ઞે. દુતિયગાથાયં ઞાતીતિ ઞાતકા.

ઇમા પન દ્વે ગાથા વત્વા ચન્દાદેવી ઉભોહિ હત્થેહિ હદયમંસં ધારયમાના તતિયં ગાથમાહ –

‘‘ચન્દનસારાનુલિત્તા, બાહા છિજ્જન્તિ ધમ્મપાલસ્સ;

દાયાદસ્સ પથબ્યા, પાણા મે દેવ રુજ્ઝન્તી’’તિ.

તત્થ દાયાદસ્સ પથબ્યાતિ પિતુસન્તકાય ચાતુરન્તાય પથવિયા દાયાદસ્સ લોહિતચન્દનસારાનુલિત્તા હત્થા છિજ્જન્તિ, પાદા છિજ્જન્તિ, સીસઞ્ચ છિજ્જતિ, અસિમાલકોપિ કતો, તવ વંસં પચ્છિન્દિત્વા ગતોસિ દાનીતિ એવમાદીનિ વિલપન્તિ એવમાહ. પાણા મે દેવ રુજ્ઝન્તીતિ દેવ, મય્હમ્પિ ઇમં સોકં સન્ધારેતું અસક્કોન્તિયા જીવિતં રુજ્ઝતીતિ.

તસ્સા એવં પરિદેવમાનાય એવ ડય્હમાને વેળુવને વેળુ વિય હદયં ફલિ, સા તત્થેવ જીવિતક્ખયં પત્તા. રાજાપિ પલ્લઙ્કે ઠાતું અસક્કોન્તો મહાતલે પતિ, પદરતલં દ્વિધા ભિજ્જિ, સો તતોપિ ભૂમિયં પતિ. તતો ચતુનહુતાધિકદ્વિયોજનસતસહસ્સબહલાપિ ઘનપથવી તસ્સ ¶ અગુણં ધારેતું અસક્કોન્તી ભિજ્જિત્વા વિવરમદાસિ, અવીચિતો જાલા ઉટ્ઠાય કુલદત્તિકેન કમ્બલેન પરિક્ખિપન્તી વિય ¶ તં ગહેત્વા અવીચિમ્હિ ખિપિ. ચન્દાય ચ બોધિસત્તસ્સ ચ અમચ્ચા સરીરકિચ્ચં કરિંસુ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા રાજા દેવદત્તો અહોસિ, ચન્દાદેવી મહાપજાપતિગોતમી, ધમ્મપાલકુમારો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

ચૂળધમ્મપાલજાતકવણ્ણના અટ્ઠમા.

વિક્કમ ¶ રે હરિપાદાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સાવત્થિયં એકં કુલધીતરં આરબ્ભ કથેસિ. સા કિર સાવત્થિયં દ્વિન્નં અગ્ગસાવકાનં ઉપટ્ઠાકકુલસ્સ ધીતા સદ્ધા પસન્ના બુદ્ધમામકા ધમ્મમામકા સઙ્ઘમામકા આચારસમ્પન્ના પણ્ડિતા દાનાદિપુઞ્ઞાભિરતા. તં અઞ્ઞં સાવત્થિયમેવ સમાનજાતિકં મિચ્છાદિટ્ઠિકકુલં વારેસિ. અથસ્સા માતાપિતરો ‘‘અમ્હાકં ધીતા સદ્ધા પસન્ના તીણિ રતનાનિ મમાયતિ દાનાદિપુઞ્ઞાભિરતા, તુમ્હે મિચ્છાદિટ્ઠિકા ઇમિસ્સાપિ યથારુચિયા દાનં વા દાતું ધમ્મં વા સોતું વિહારં વા ગન્તું સીલં વા રક્ખિતું ઉપોસથકમ્મં વા કાતું ન દસ્સથ, ન મયં તુમ્હાકં દેમ, અત્તના સદિસં મિચ્છાદિટ્ઠિકકુલાવ કુમારિકં ગણ્હથા’’તિ આહંસુ. તે તેહિ પટિક્ખિત્તા ‘‘તુમ્હાકં ધીતા અમ્હાકં ઘરં ગન્ત્વા યથાધિપ્પાયેન સબ્બમેતં કરોતુ, મયં ન વારેસ્સામ, દેથ નો એત’’ન્તિ વત્વા ‘‘તેન હિ ગણ્હથા’’તિ વુત્તા ભદ્દકેન નક્ખત્તેન મઙ્ગલં કત્વા તં અત્તનો ઘરં નયિંસુ. સા વત્તાચારસમ્પન્ના પતિદેવતા અહોસિ, સસ્સુસસુરસામિકવત્તાનિ કતાનેવ હોન્તિ.

સા એકદિવસં સામિકં આહ – ‘‘ઇચ્છામહં, અય્યપુત્ત, અમ્હાકં કુલૂપકત્થેરાનં દાનં દાતુ’’ન્તિ. સાધુ, ભદ્દે, યથાજ્ઝાસયેન દાનં દેહીતિ. સા થેરે નિમન્તાપેત્વા મહન્તં સક્કારં કત્વા પણીતભોજનં ભોજેત્વા એકમન્તં નિસીદિત્વા ‘‘ભન્તે, ઇમં કુલં મિચ્છાદિટ્ઠિકં અસ્સદ્ધં તિણ્ણં રતનાનં ગુણં ન જાનાતિ, સાધુ, અય્યા, યાવ ઇમં કુલં તિણ્ણં રતનાનં ગુણં જાનાતિ, તાવ ઇધેવ ભિક્ખં ગણ્હથા’’તિ આહ. થેરા અધિવાસેત્વા તત્થ નિબદ્ધં ભુઞ્જન્તિ. પુન સામિકં આહ ‘‘અય્યપુત્ત, થેરા ¶ ઇધ નિબદ્ધં આગચ્છન્તિ, કિંકારણા તુમ્હે ન પસ્સથા’’તિ. ‘‘સાધુ, પસ્સિસ્સામી’’તિ. સા પુનદિવસે થેરાનં ભત્તકિચ્ચપરિયોસાને તસ્સ આરોચેસિ ¶ . સો ઉપસઙ્કમિત્વા થેરેહિ સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા એકમન્તં નિસીદિ. અથસ્સ ધમ્મસેનાપતિ ધમ્મકથં કથેસિ. સો થેરસ્સ ધમ્મકથાય ચ ઇરિયાપથેસુ ચ પસીદિત્વા તતો પટ્ઠાય થેરાનં આસનં પઞ્ઞપેતિ, પાનીયં પરિસ્સાવેતિ, અન્તરાભત્તે ધમ્મકથં સુણાતિ, તસ્સ અપરભાગે મિચ્છાદિટ્ઠિ ભિજ્જિ.

અથેકદિવસં ¶ થેરો દ્વિન્નમ્પિ ધમ્મકથં કથેન્તો સચ્ચાનિ પકાસેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉભોપિ જયમ્પતિકા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ. તતો પટ્ઠાય તસ્સ માતાપિતરો આદિં કત્વા અન્તમસો દાસકમ્મકરાપિ સબ્બે મિચ્છાદિટ્ઠિં ભિન્દિત્વા બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘમામકાયેવ જાતા. અથેકદિવસં દારિકા સામિકં આહ – ‘‘અય્યપુત્ત, કિં મે ઘરાવાસેન, ઇચ્છામહં પબ્બજિતુ’’ન્તિ. સો ‘‘સાધુ ભદ્દે, અહમ્પિ પબ્બજિસ્સામી’’તિ મહન્તેન પરિવારેન તં ભિક્ખુનુપસ્સયં નેત્વા પબ્બાજેત્વા સયમ્પિ સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. તં સત્થા પબ્બાજેસિ. ઉભોપિ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા ન ચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિંસુ. અથેકદિવસં ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, અસુકા નામ દહરભિક્ખુની અત્તનો ચેવ પચ્ચયા જાતા સામિકસ્સ ચ, અત્તનાપિ પબ્બજિત્વા અરહત્તં પત્વા તમ્પિ પાપેસી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ તાવ એસા સામિકં રાગપાસા મોચેસિ, પુબ્બેપેસા પોરાણકપણ્ડિતે પન મરણપાસા મોચેસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો મિગયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો અભિરૂપો અહોસિ પાસાદિકો દસ્સનીયો સુવણ્ણવણ્ણો લાખારસપરિકમ્મકતેહિ ¶ વિય હત્થપાદેહિ રજતદામસદિસેહિ વિસાણેહિ મણિગુળિકપટિભાગેહિ અક્ખીહિ રત્તકમ્બલગેણ્ડુસદિસેન મુખેન સમન્નાગતો. ભરિયાપિસ્સ તરુણમિગી અભિરૂપા અહોસિ દસ્સનીયા. તે સમગ્ગવાસં વસિંસુ, અસીતિસહસ્સચિત્રમિગા બોધિસત્તં ઉપટ્ઠહિંસુ. તદા લુદ્દકા મિગવીથીસુ પાસે ઓડ્ડેસું. અથેકદિવસં બોધિસત્તો મિગાનં પુરતો ગચ્છન્તો પાદે પાસેન બજ્ઝિત્વા ‘‘છિન્દિસ્સામિ ન’’ન્તિ આકડ્ઢિ, ચમ્મં છિજ્જિ, પુન આકડ્ઢન્તસ્સ મંસં છિજ્જિ, પુન ન્હારુ છિજ્જિ, પાસો અટ્ઠિમાહચ્ચ અટ્ઠાસિ. સો પાસં છિન્દિતું અસક્કોન્તો મરણભયતજ્જિતો બદ્ધરવં રવિ. તં સુત્વા ભીતો મિગગણો પલાયિ. ભરિયા પનસ્સ પલાયિત્વા મિગાનં અન્તરે ઓલોકેન્તી તં અદિસ્વા ‘‘ઇદં ભયં મય્હં પિયસામિકસ્સ ઉપ્પન્નં ભવિસ્સતી’’તિ વેગેન તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા અસ્સુમુખી રોદમાના ‘‘સામિ ¶ , ત્વં મહબ્બલો, કિં ¶ એતં પાસં સન્ધારેતું ન સક્ખિસ્સસિ, વેગં જનેત્વા છિન્દાહિ ન’’ન્તિ તસ્સ ઉસ્સાહં જનેન્તી પઠમં ગાથમાહ –

‘‘વિક્કમ રે હરિપાદ, વિક્કમ રે મહામિગ;

છિન્દ વારત્તિકં પાસં, નાહં એકા વને રમે’’તિ.

તત્થ વિક્કમાતિ પરક્કમ, આકડ્ઢાતિ અત્થો. રેતિ આમન્તને નિપાતો. હરિપાદાતિ સુવણ્ણપાદ. સકલસરીરમ્પિ તસ્સ સુવણ્ણવણ્ણં, અયં પન ગારવેનેવમાહ. નાહં એકાતિ અહં તયા વિના એકિકા વને ન રમિસ્સામિ, તિણોદકં પન અગ્ગહેત્વા સુસ્સિત્વા મરિસ્સામીતિ દસ્સેતિ.

તં ¶ સુત્વા મિગો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘વિક્કમામિ ન પારેમિ, ભૂમિં સુમ્ભામિ વેગસા;

દળ્હો વારત્તિકો પાસો, પાદં મે પરિકન્તતી’’તિ.

તત્થ વિક્કમામીતિ ભદ્દે, અહં વીરિયં કરોમિ. ન પારેમીતિ પાસં છિન્દિતું પન ન સક્કોમીતિ અત્થો. ભૂમિં સુમ્ભામીતિ અપિ નામ છિજ્જેય્યાતિ પાદેનાપિ ભૂમિં પહરામિ. વેગસાતિ વેગેન. પરિકન્તતીતિ ચમ્માદીનિ છિન્દન્તો સમન્તા કન્તતીતિ.

અથ નં મિગી ‘‘મા ભાયિ, સામિ, અહં અત્તનો બલેન લુદ્દકં યાચિત્વા તવ જીવિતં આહરિસ્સામિ. સચે યાચનાય ન સક્ખિસ્સામિ, મમ જીવિતમ્પિ દત્વા તવ જીવિતં આહરિસ્સામી’’તિ મહાસત્તં અસ્સાસેત્વા લોહિતલિત્તં બોધિસત્તં પરિગ્ગહેત્વા અટ્ઠાસિ. લુદ્દકોપિ અસિઞ્ચ સત્તિઞ્ચ ગહેત્વા કપ્પુટ્ઠાનગ્ગિ વિય આગચ્છતિ. સા તં દિસ્વા ‘‘સામિ, લુદ્દકો આગચ્છતિ, અહં અત્તનો બલં કરિસ્સામિ, ત્વં મા ભાયી’’તિ મિગં અસ્સાસેત્વા લુદ્દકસ્સ પટિપથં ગન્ત્વા પટિક્કમિત્વા એકમન્તં ઠિતા તં વન્દિત્વા ‘‘સામિ, મમ સામિકો સુવણ્ણવણ્ણો સીલાચારસમ્પન્નો, અસીતિસહસ્સાનં મિગાનં રાજા’’તિ બોધિસત્તસ્સ ગુણં કથેત્વા મિગરાજે ઠિતેયેવ અત્તનો વધં યાચન્તી તતિયં ગાથમાહ –

‘‘અત્થરસ્સુ ¶ પલાસાનિ, અસિં નિબ્બાહ લુદ્દક;

પઠમં મં વધિત્વાન, હન પચ્છા મહામિગ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ પલાસાનીતિ મંસટ્ઠપનત્થં પલાસપણ્ણાનિ અત્થરસ્સુ. અસિં નિબ્બાહાતિ અસિં કોસતો નીહર.

તં સુત્વા લુદ્દકો ‘‘મનુસ્સભૂતા તાવ સામિકસ્સ અત્થાય અત્તનો જીવિતં ન પરિચ્ચજન્તિ, અયં તિરચ્છાનગતા જીવિતં પરિચ્ચજતિ, મનુસ્સભાસાય ચ મધુરેન સરેન ¶ કથેતિ, અજ્જ ઇમિસ્સા ચ પતિનો ચસ્સા જીવિતં દસ્સામી’’તિ પસન્નચિત્તો ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘ન મે સુતં વા દિટ્ઠં વા, ભાસન્તિં માનુસિં મિગિં;

ત્વઞ્ચ ભદ્દે સુખી હોહિ, એસો ચાપિ મહામિગો’’તિ.

તત્થ સુતં વા દિટ્ઠં વાતિ મયા ઇતો પુબ્બે એવરૂપં દિટ્ઠં વા સુતં વા નત્થિ. ભાસન્તિં માનુસિં મિગિન્તિ અહઞ્હિ ઇતો પુબ્બે માનુસિં વાચં ભાસન્તિં મિગિં નેવ અદ્દસં ન અસ્સોસિં. યેસં પન ‘‘ન મે સુતા વા દિટ્ઠા વા, ભાસન્તી માનુસી મિગી’’તિ પાળિ, તેસં યથાપાળિમેવ અત્થો દિસ્સતિ. ભદ્દેતિ ભદ્દકે પણ્ડિકે ઉપાયકુસલે. ઇતિ તં આલપિત્વા પુન ‘‘ત્વઞ્ચ એસો ચાપિ મહામિગોતિ દ્વેપિ જના સુખી નિદ્દુક્ખા હોથા’’તિ તં સમસ્સાસેત્વા લુદ્દકો બોધિસત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વાસિયા ચમ્મપાસં છિન્દિત્વા પાદે લગ્ગપાસકં સણિકં નીહરિત્વા ન્હારુના ન્હારું, મંસેન મંસં, ચમ્મેન ચમ્મં પટિપાટેત્વા પાદં હત્થેન પરિમજ્જિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવ મહાસત્તસ્સ પૂરિતપારમિતાનુભાવેન લુદ્દકસ્સ ચ મેત્તચિત્તાનુભાવેન મિગિયા ચ મેત્તધમ્માનુભાવેન ન્હારુમંસચમ્માનિ ન્હારુમંસચમ્મેહિ ઘટયિંસુ. બોધિસત્તો પન સુખી નિદ્દુક્ખો અટ્ઠાસિ.

મિગી બોધિસત્તં સુખિતં દિસ્વા સોમનસ્સજાતા લુદ્દકસ્સ અનુમોદનં કરોન્તી પઞ્ચમં ગાથમાહ –

‘‘એવં લુદ્દક નન્દસ્સુ, સહ સબ્બેહિ ઞાતિભિ;

યથાહમજ્જ નન્દામિ, મુત્તં દિસ્વા મહામિગ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ લુદ્દકાતિ દારુણકમ્મકિરિયાય લદ્ધનામવસેન આલપતિ.

બોધિસત્તો ‘‘અયં લુદ્દો મય્હં અવસ્સયો જાતો, મયાપિસ્સ અવસ્સયેનેવ ભવિતું વટતી’’તિ ¶ ગોચરભૂમિયં દિટ્ઠં એકં મણિક્ખન્ધં તસ્સ દત્વા ¶ ‘‘સમ્મ, ઇતો પટ્ઠાય પાણાતિપાતાદીનિ મા કરિ, ઇમિના કુટુમ્બં સણ્ઠપેત્વા દારકે પોસેન્તો દાનસીલાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોહી’’તિ તસ્સોવાદં દત્વા અરઞ્ઞં પાવિસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા લુદ્દકો છન્નો અહોસિ, મિગી દહરભિક્ખુની, મિગરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

વાતિ ગન્ધો તિમિરાનન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. તઞ્હિ સત્થા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘કિં દિસ્વા’’તિ વત્વા ‘‘અલઙ્કતમાતુગામ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘માતુગામો નામેસ ભિક્ખુ ન સક્કા રક્ખિતું, પોરાણકપણ્ડિતા સુપણ્ણભવને કત્વા રક્ખન્તાપિ રક્ખિતું નાસક્ખિંસૂ’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં તમ્બરાજા નામ રજ્જં કારેસિ. તસ્સ સુયોનન્દી નામ અગ્ગમહેસી અહોસિ ઉત્તમરૂપધરા. તદા બોધિસત્તો સુપણ્ણયોનિયં નિબ્બત્તિ, તસ્મિં કાલે નાગદીપો સેદુમદીપો નામ અહોસિ. બોધિસત્તો તસ્મિં દીપે સુપણ્ણભવને વસતિ. સો બારાણસિં ગન્ત્વા તમ્બરાજેન સદ્ધિં માણવકવેસેન જૂતં કીળતિ. તસ્સ રૂપસમ્પત્તિં દિસ્વા પરિચારિકા ‘‘અમ્હાકં રઞ્ઞા સદ્ધિં એવરૂપો નામ માણવકો જૂતં કીળતી’’તિ સુયોનન્દિયા આરોચેસું. સા સુત્વા તં દટ્ઠુકામા હુત્વા એકદિવસં અલઙ્કરિત્વા જૂતમણ્ડલં આગન્ત્વા પરિચારિકાનં ¶ અન્તરે ઠિતા નં ઓલોકેસિ. સોપિ દેવિં ઓલોકેસિ. દ્વેપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં પટિબદ્ધચિત્તા અહેસું. સુપણ્ણરાજા અત્તનો આનુભાવેન નગરે વાતં સમુટ્ઠાપેસિ, ગેહપતનભયેન રાજનિવેસના મનુસ્સા નિક્ખમિંસુ. સો અત્તનો આનુભાવેન અન્ધકારં કત્વા દેવિં ¶ ગહેત્વા આકાસેન આગન્ત્વા નાગદીપે અત્તનો ભવનં પાવિસિ ¶ સુયોનન્દિયા ગતટ્ઠાનં જાનન્તા નામ નાહેસું. સો તાય સદ્ધિં અભિરમમાનો ગન્ત્વા રઞ્ઞા સદ્ધિં જૂતં કીળતિ.

રઞ્ઞો પન સગ્ગો નામ ગન્ધબ્બો અત્થિ, સો દેવિયા ગતટ્ઠાનં અજાનન્તો તં ગન્ધબ્બં આમન્તેત્વા ‘‘ગચ્છ, તાત, ગન્ધબ્બ સબ્બં થલજલપથં અનુવિચરિત્વા દેવિયા ગતટ્ઠાનં પસ્સા’’તિ ઉય્યોજેસિ. સો પરિબ્બયં ગહેત્વા દ્વારગામતો પટ્ઠાય વિચિનન્તો કુરુકચ્છં પાપુણિ. તદા કુરુકચ્છવાણિજા નાવાય સુવણ્ણભૂમિં ગચ્છન્તિ. સો તે ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘અહં ગન્ધબ્બો નાવાય વેતનં ખણ્ડેત્વા તુમ્હાકં ગન્ધબ્બં કરિસ્સામિ, મમ્પિ નેથા’’તિ આહ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ તમ્પિ આરોપેત્વા નાવં વિસ્સજ્જેસું. તે સુખપયાતાય નાવાય તં પક્કોસિત્વા ‘‘ગન્ધબ્બં નો કરોહી’’તિ આહંસુ. ‘‘અહં ચે ગન્ધબ્બં કરેય્યં, મયિ પન ગન્ધબ્બં કરોન્તે મચ્છા ચલિસ્સન્તિ, અથ વો નાવો ભિજ્જિસ્સતી’’તિ. ‘‘મનુસ્સમત્તે ગન્ધબ્બં કરોન્તે મચ્છાનં ચલનં નામ નત્થિ, કરોહી’’તિ. ‘‘તેન હિ મા મય્હં કુજ્ઝિત્થા’’તિ વીણં મુચ્છિત્વા તન્તિસ્સરેન ગીતસ્સરં, ગીતસ્સરેન તન્તિસ્સરં અનતિક્કમિત્વા ગન્ધબ્બં અકાસિ. તેન સદ્દેન સમ્મત્તા હુત્વા મચ્છા ચલિંસુ.

અથેકો મકરો ઉપ્પતિત્વા નાવાય પતન્તો નાવં ભિન્દિ. સગ્ગો ફલકે નિપજ્જિત્વા યથાવાતં ગચ્છન્તો નાગદીપે સુપણ્ણભવનસ્સ નિગ્રોધરુક્ખસ્સ સન્તિકં પાપુણિ. સુયોનન્દીપિ દેવી સુપણ્ણરાજસ્સ જૂતં કીળિતું ગતકાલે વિમાના ઓતરિત્વા ¶ વેલન્તે વિચરન્તી સગ્ગં ગન્ધબ્બં દિસ્વા સઞ્જાનિત્વા ‘‘કથં આગતોસી’’તિ પુચ્છિ. સો સબ્બં કથેસિ. ‘‘તેન હિ મા ભાયી’’તિ તં અસ્સાસેત્વા બાહાહિ પરિગ્ગહેત્વા વિમાનં આરોપેત્વા સયનપિટ્ઠે નિપજ્જાપેત્વા સમસ્સત્થકાલે દિબ્બભોજનં દત્વા દિબ્બગન્ધોદકેન ન્હાપેત્વા દિબ્બવત્થેહિ અચ્છાદેત્વા દિબ્બગન્ધપુપ્ફેહિ અલઙ્કરિત્વા પુન દિબ્બસયને નિપજ્જાપેસિ. એવં દિવસં પરિગ્ગહમાના સુપણ્ણરઞ્ઞો આગમનવેલાય પટિચ્છાદેત્વા ગતકાલે તેન સદ્ધિં કિલેસવસેન અભિરમિ. તતો માસદ્ધમાસચ્ચયેન બારાણસિવાસિનો વાણિજા દારુદકગહણત્થાય તસ્મિં દીપે નિગ્રોધરુક્ખમૂલં સમ્પત્તા. સો તેહિ સદ્ધિં નાવં અભિરુય્હ બારાણસિં ¶ ગન્ત્વા રાજાનં દિસ્વાવ તસ્સ જૂતકીળનવેલાય વીણં ગહેત્વા રઞ્ઞો ગન્ધબ્બં કરોન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘વાતિ ગન્ધો તિમિરાનં, કુસમુદ્દો ચ ઘોસવા;

દૂરે ઇતો સુયોનન્દી, તમ્બ કામા તુદન્તિ મ’’ન્તિ.

તત્થ ¶ તિમિરાનન્તિ તિમિરરુક્ખપુપ્ફાનં. તં કિર નિગ્રોધં પરિવારેત્વા તિમિરરુક્ખા અત્થિ, તે સન્ધાયેવં વદતિ. કુસમુદ્દોતિ ખુદ્દકસમુદ્દો. ઘોસવાતિ મહારવો. તસ્સેવ નિગ્રોધસ્સ સન્તિકે સમુદ્દં સન્ધાયેવમાહ. ઇતોતિ ઇમમ્હા નગરા. તમ્બાતિ રાજાનં આલપતિ. અથ વા તમ્બકામાતિ તમ્બેન કામિતકામા તમ્બકામા નામ. તે મં હદયે વિજ્ઝન્તીતિ દીપેતિ.

તં સુત્વા સુપણ્ણો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘કથં સમુદ્દમતરિ, કથં અદ્દક્ખિ સેદુમં;

કથં તસ્સા ચ તુય્હઞ્ચ, અહુ સગ્ગ સમાગમો’’તિ.

તતો ¶ સગ્ગો તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

‘‘કુરુકચ્છા પયાતાનં, વાણિજાનં ધનેસિનં;

મકરેહિ અભિદા નાવા, ફલકેનાહમપ્લવિં.

‘‘સા મં સણ્હેન મુદુના, નિચ્ચં ચન્દનગન્ધિની;

અઙ્ગેન ઉદ્ધરી ભદ્દા, માતા પુત્તંવ ઓરસં.

‘‘સા મં અન્નેન પાનેન, વત્થેન સયનેન ચ;

અત્તનાપિ ચ મન્દક્ખી, એવં તમ્બ વિજાનહી’’તિ.

તત્થ સા મં સણ્હેન મુદુનાતિ એવં ફલકેન તીરં ઉત્તિણ્ણં મં સમુદ્દતીરે વિચરન્તી સા દિસ્વા ‘‘મા ભાયી’’તિ સણ્હેન મુદુના વચનેન સમસ્સાસેત્વાતિ અત્થો. અઙ્ગેનાતિ બાહુયુગળં ઇધ ‘‘અઙ્ગેના’’તિ વુત્તં. ભદ્દાતિ દસ્સનીયા પાસાદિકા. સા મં અન્નેનાતિ સા મં એતેન અન્નાદિના ¶ સન્તપ્પેસીતિ અત્થો. અત્તનાપિ ચાતિ ન કેવલં અન્નાદીહેવ, અત્તનાપિ મં અભિરમેન્તી સન્તપ્પેસીતિ દીપેતિ. મન્દક્ખીતિ મન્દદસ્સની, મુદુના આકારેન ઓલોકનસીલાતિ ¶ વુત્તં હોતિ. ‘‘મત્તક્ખી’’તિપિ પાઠો, મદમત્તેહિ વિય અક્ખીહિ સમન્નાગતાતિ અત્થો. એવં તમ્બાતિ એવં તમ્બરાજ જાનાહીતિ.

સુપણ્ણો ગન્ધબ્બસ્સ કથેન્તસ્સેવ વિપ્પટિસારી હુત્વા ‘‘અહં સુપણ્ણભવને વસન્તોપિ રક્ખિતું નાસક્ખિં, કિં મે તાય દુસ્સીલાયા’’તિ તં આનેત્વા રઞ્ઞો પટિદત્વા પક્કામિ, તતો પટ્ઠાય પુન નાગચ્છીતિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, સુપણ્ણરાજા પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

વણ્ણારોહેનાતિ ¶ ¶ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દ્વે અગ્ગસાવકે આરબ્ભ કથેસિ. એકસ્મિઞ્હિ સમયે ઉભોપિ મહાથેરા ‘‘ઇમં અન્તોવસ્સં સુઞ્ઞાગારં અનુબ્રૂહેસ્સામા’’તિ સત્થારં આપુચ્છિત્વા ગણં પહાય સયમેવ પત્તચીવરં આદાય જેતવના નિક્ખમિત્વા એકં પચ્ચન્તગામં નિસ્સાય અરઞ્ઞે વિહરિંસુ. અઞ્ઞતરોપિ વિઘાસાદપુરિસો થેરાનં ઉપટ્ઠાનં કરોન્તો તત્થેવ એકમન્તે વસિ. સો થેરાનં સમગ્ગવાસં દિસ્વા ‘‘ઇમે અતિવિય સમગ્ગા વસન્તિ, સક્કા નુ ખો એતે અઞ્ઞમઞ્ઞં ભિન્દિતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા સારિપુત્તત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કિં નુ ખો, ભન્તે, અય્યેન મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરેન સદ્ધિં તુમ્હાકં કિઞ્ચિ વેરં અત્થી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘કિં પનાવુસો’’તિ. એસ, ભન્તે, મમ આગતકાલે ‘‘સારિપુત્તો ¶ નામ જાતિગોત્તકુલપદેસેહિ વા સુતગન્થપટિવેધઇદ્ધીહિ વા મયા સદ્ધિં કિં પહોતી’’તિ તુમ્હાકં અગુણમેવ કથેસીતિ. થેરો સિતં કત્વા ‘‘ગચ્છ ત્વં આવુસો’’તિ આહ.

સો અપરસ્મિમ્પિ દિવસે મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરમ્પિ ઉપસઙ્કમિત્વા તથેવ કથેસિ. સોપિ નં સિતં કત્વા ‘‘ગચ્છ, ત્વં, આવુસો’’તિ વત્વા સારિપુત્તત્થેરં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘આવુસો, એસો વિઘાસાદો તુમ્હાકં સન્તિકે કિઞ્ચિ કથેસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમાવુસો, મય્હમ્પિ સન્તિકે કથેસિ, ઇમં નીહરિતું વટ્ટતી’’તિ. ‘‘સાધુ, આવુસો, નીહરા’’તિ વુત્તે થેરો ‘‘મા ઇધ વસી’’તિ અચ્છરં પહરિત્વા તં નીહરિ. તે ઉભોપિ સમગ્ગવાસં વસિત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા નિસીદિંસુ. સત્થા પટિસન્થારં કત્વા ‘‘સુખેન વસ્સં વસિત્થા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ભન્તે, એકો વિઘાસાદો અમ્હે ભિન્દિતુકામો હુત્વા ભિન્દિતું અસક્કોન્તો પલાયી’’તિ વુત્તે ‘‘ન ખો સો, સારિપુત્ત, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ તુમ્હે ‘ભિન્દિસ્સામી’તિ ભિન્દિતું અસક્કોન્તો પલાયી’’તિ વત્વા તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો અરઞ્ઞે રુક્ખદેવતા અહોસિ. તદા સીહો ચ બ્યગ્ઘો ¶ ચ અરઞ્ઞે પબ્બતગુહાયં વસન્તિ. એકો સિઙ્ગાલો તે ઉપટ્ઠહન્તો તેસં ¶ વિઘાસં ખાદિત્વા મહાકાયો હુત્વા એકદિવસં ચિન્તેસિ ‘‘મયા સીહબ્યગ્ઘાનં મંસં ન ખાદિતપુબ્બં, મયા ઇમે દ્વે જને ભિન્દિતું વટ્ટતિ, તતો નેસં કલહં કત્વા મતાનં મંસં ખાદિસ્સામી’’તિ. સો સીહં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કિં, સામિ, તુમ્હાકં બ્યગ્ઘેન સદ્ધિં કિઞ્ચિ વેરં અત્થી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘કિં પન, સમ્મા’’તિ? એસ, ભન્તે, મમાગતકાલે ‘‘સીહો નામ સરીરવણ્ણેન વા આરોહપરિણાહેન વા જાતિબલવીરિયેહિ વા મમ કલભાગમ્પિ ન પાપુણાતી’’તિ તુમ્હાકં અગુણમેવ કથેસીતિ. અથ નં સીહો ‘‘ગચ્છ ત્વં, ન સો એવં કથેસ્સતી’’તિ આહ. બ્યગ્ઘમ્પિ ઉપસઙ્કમિત્વા એતેનેવ ઉપાયેન કથેસિ. તં સુત્વા બ્યગ્ઘોપિ સીહં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘સમ્મ, ત્વં કિર ઇદઞ્ચિદઞ્ચ વદેસી’’તિ પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘વણ્ણારોહેન જાતિયા, બલનિક્કમનેન ચ;

સુબાહુ ન મયા સેય્યો, સુદાઠ ઇતિ ભાસસી’’તિ.

તત્થ ¶ બલનિક્કમનેન ચાતિ કાયબલેન ચેવ વીરિયબલેન ચ. સુબાહુ ન મયા સેય્યોતિ અયં સુબાહુ નામ બ્યગ્ઘો એતેહિ કારણેહિ મયા નેવ સદિસો ન ઉત્તરિતરોતિ સચ્ચં કિર ત્વં સોભનાહિ દાઠાહિ સમન્નાગત સુદાઠ મિગરાજ, એવં વદેસીતિ.

તં સુત્વા સુદાઠો સેસા ચતસ્સો ગાથા અભાસિ –

‘‘વણ્ણારોહેન જાતિયા, બલનિક્કમનેન ચ;

સુદાઠો ન મયા સેય્યો, સુબાહુ ઇતિ ભાસસિ.

‘‘એવં ચે મં વિહરન્તં, સુબાહુ સમ્મ દુબ્ભસિ;

ન દાનાહં તયા સદ્ધિં, સંવાસમભિરોચયે.

‘‘યો પરેસં વચનાનિ, સદ્દહેય્ય યથાતથં;

ખિપ્પં ભિજ્જેથ મિત્તસ્મિં, વેરઞ્ચ પસવે બહું.

‘‘ન સો મિત્તો યો સદા અપ્પમત્તો, ભેદાસઙ્કી રન્ધમેવાનુપસ્સી;

યસ્મિઞ્ચ ¶ સેતી ઉરસીવ પુત્તો, સ વે મિત્તો યો અભેજ્જો પરેહી’’તિ.

તત્થ સમ્માતિ ¶ વયસ્સ. દુબ્ભસીતિ યદિ એવં તયા સદ્ધિં સમગ્ગવાસં વસન્તં મં સિઙ્ગાલસ્સ કથં ગહેત્વા ત્વં દુબ્ભસિ હનિતું ઇચ્છસિ, ઇતો દાનિ પટ્ઠાય અહં તયા સદ્ધિં સંવાસં ન અભિરોચયે. યથાતથન્તિ તથતો યથાતથં યથાતચ્છં અવિસંવાદકેન અરિયેન વુત્તવચનં સદ્ધાતબ્બં. એવં યો યેસં કેસઞ્ચિ પરેસં વચનાનિ સદ્દહેથાતિ અત્થો. યો સદા અપ્પમત્તોતિ યો નિચ્ચં અપ્પમત્તો હુત્વા મિત્તસ્સ વિસ્સાસં ન દેતિ, સો મિત્તો નામ ન હોતીતિ અત્થો. ભેદાસઙ્કીતિ ‘‘અજ્જ ભિજ્જિસ્સતિ, સ્વે ભિજ્જિસ્સતી’’તિ એવં મિત્તસ્સ ભેદમેવ આસઙ્કતિ. રન્ધમેવાનુપસ્સીતિ છિદ્દં વિવરમેવ પસ્સન્તો. ઉરસીવ પુત્તોતિ યસ્મિં મિત્તે માતુ હદયે પુત્તો વિય નિરાસઙ્કો નિબ્ભયો સેતિ.

ઇતિ ¶ ઇમાહિ ચતૂહિ ગાથાહિ સીહેન મિત્તગુણે કથિતે બ્યગ્ઘો ‘‘મય્હં દોસો’’તિ સીહં ખમાપેસિ. તે તત્થેવ સમગ્ગવાસં વસિંસુ. સિઙ્ગાલો પન પલાયિત્વા અઞ્ઞત્થ ગતો.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા સિઙ્ગાલો વિઘાસાદો અહોસિ, સીહો સારિપુત્તો, બ્યગ્ઘો મોગ્ગલ્લાનો, તં કારણં પચ્ચક્ખતો દિટ્ઠા તસ્મિં વને નિવુત્થરુક્ખદેવતા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

સીલં સેય્યોતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં સીલવીમંસકબ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ. તં કિર રાજા ‘‘એસ સીલસમ્પન્નો’’તિ અઞ્ઞેહિ બ્રાહ્મણેહિ અતિરેકં કત્વા પસ્સતિ. સો ચિન્તેસિ ‘‘કિં નુ ખો મં રાજા ‘સીલસમ્પન્નો’તિ અઞ્ઞેહિ અતિરેકં કત્વા પસ્સતિ, ઉદાહુ ‘સુતધરયુત્તો’તિ, વીમંસિસ્સામિ તાવ સીલસ્સ વા સુતસ્સ વા મહન્તભાવ’’ન્તિ. સો એકદિવસં હેરઞ્ઞિકફલકતો કહાપણં ગણ્હિ. હેરઞ્ઞિકો ગરુભાવેન ન કિઞ્ચિ આહ, દુતિયવારેપિ ન કિઞ્ચિ આહ. તતિયવારે પન તં ‘‘વિલોપખાદકો’’તિ ગાહાપેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેત્વા ‘‘કિં ઇમિના કત’’ન્તિ વુત્તે ‘‘કુટુમ્બં વિલુમ્પતી’’તિ આહ. ‘‘સચ્ચં કિર ¶ , બ્રાહ્મણા’’તિ? ‘‘ન, મહારાજ, કુટુમ્બં વિલુમ્પામિ, મય્હં પન ‘સીલં નુ ખો મહન્તં, સુતં નુ ખો’તિ કુક્કુચ્ચં અહોસિ, સ્વાહં ‘એતેસુ કતરં નુ ખો મહન્ત’ન્તિ વીમંસન્તો તયો વારે કહાપણં ગણ્હિં, તં મં એસ બન્ધાપેત્વા તુમ્હાકં દસ્સેતિ. ઇદાનિ મે સુતતો ¶ સીલસ્સ મહન્તભાવો ઞાતો, ન મે ઘરાવાસેનત્થો, પબ્બજિસ્સામહ’’ન્તિ પબ્બજ્જં અનુજાનાપેત્વા ઘરદ્વારં અનોલોકેત્વાવ જેતવનં ગન્ત્વા સત્થારં પબ્બજ્જં યાચિ. તસ્સ સત્થા પબ્બજ્જઞ્ચ ઉપસમ્પદઞ્ચ દાપેસિ. સો અચિરૂપસમ્પન્નો વિપસ્સનં વિપસ્સિત્વા અગ્ગફલે પતિટ્ઠહિ. ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, અસુકબ્રાહ્મણો અત્તનો સીલં વીમંસિત્વા પબ્બજિતો ¶ વિપસ્સિત્વા અરહત્તં પત્તો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનિ અયમેવ, પુબ્બે પણ્ડિતાપિ સીલં વીમંસિત્વા પબ્બજિત્વા અત્તનો પતિટ્ઠં કરિંસુયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો તક્કસિલાયં સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા બારાણસિં આગન્ત્વા રાજાનં પસ્સિ. રાજા તસ્સ પુરોહિતટ્ઠાનં અદાસિ. સો પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખતિ. રાજાપિ નં ‘‘સીલવા’’તિ ગરું કત્વા પસ્સિ. સો ચિન્તેસિ ‘‘કિં નુ ખો રાજા ‘સીલવા’તિ મં ગરું કત્વા પસ્સતિ, ઉદાહુ ‘સુતધરયુત્તો’’’તિ. સબ્બં પચ્ચુપ્પન્નવત્થુસદિસમેવ. ઇધ પન સો બ્રાહ્મણો ‘‘ઇદાનિ મે સુતતો સીલસ્સ મહન્તભાવો ઞાતો’’તિ વત્વા ઇમા પઞ્ચ ગાથા અભાસિ –

‘‘સીલં સેય્યો સુતં સેય્યો, ઇતિ મે સંસયો અહુ;

સીલમેવ સુતા સેય્યો, ઇતિ મે નત્થિ સંસયો.

‘‘મોઘા જાતિ ચ વણ્ણો ચ, સીલમેવ કિરુત્તમં;

સીલેન અનુપેતસ્સ, સુતેનત્થો ન વિજ્જતિ.

‘‘ખત્તિયો ચ અધમ્મટ્ઠો, વેસ્સો ચાધમ્મનિસ્સિતો;

તે પરિચ્ચજ્જુભો લોકે, ઉપપજ્જન્તિ દુગ્ગતિં.

‘‘ખત્તિયા બ્રાહ્મણા વેસ્સા, સુદ્દા ચણ્ડાલપુક્કુસા;

ઇધ ધમ્મં ચરિત્વાન, ભવન્તિ તિદિવે સમા.

‘‘ન ¶ વેદા સમ્પરાયાય, ન જાતિ નાપિ બન્ધવા;

સકઞ્ચ સીલં સંસુદ્ધં, સમ્પરાયાય સુખાય ચા’’તિ.

તત્થ ¶ સીલમેવ સુતા સેય્યોતિ સુતપરિયત્તિતો સતગુણેન સહસ્સગુણેન સીલમેવ ઉત્તરિતરન્તિ. એવઞ્ચ પન વત્વા સીલં નામેતં ¶ એકવિધં સંવરવસેન, દુવિધં ચારિત્તવારિત્તવસેન, તિવિધં કાયિકવાચસિકમાનસિકવસેન, ચતુબ્બિધં પાતિમોક્ખસંવરઇન્દ્રિયસંવરઆજીવપારિસુદ્ધિપચ્ચયસન્નિસ્સિતવસેનાતિ માતિકં ઠપેત્વા વિત્થારેન્તો સીલસ્સ વણ્ણં અભાસિ.

મોઘાતિ અફલા તુચ્છા. જાતીતિ ખત્તિયકુલાદીસુ નિબ્બત્તિ. વણ્ણોતિ સરીરવણ્ણો અભિરૂપભાવો. યા હિ યસ્મા સીલરહિતસ્સ જાતિસમ્પદા વા વણ્ણસમ્પદા વા સગ્ગસુખં દાતું ન સક્કોતિ, તસ્મા ઉભયમ્પિ તં ‘‘મોઘ’’ન્તિ આહ. સીલમેવ કિરાતિ અનુસ્સવવસેન વદતિ, ન પન સયં જાનાતિ. અનુપેતસ્સાતિ અનુપગતસ્સ. સુતેનત્થો ન વિજ્જતીતિ સીલરહિતસ્સ સુતપરિયત્તિમત્તેન ઇધલોકે વા પરલોકે વા કાચિ વડ્ઢિ નામ નત્થિ.

તતો પરા દ્વે ગાથા જાતિયા મોઘભાવદસ્સનત્થં વુત્તા. તત્થ તે પરિચ્ચજ્જુભો લોકેતિ તે દુસ્સીલા દેવલોકઞ્ચ મનુસ્સલોકઞ્ચાતિ ઉભોપિ લોકે પરિચ્ચજિત્વા દુગ્ગતિં ઉપપજ્જન્તિ. ચણ્ડાલપુક્કુસાતિ છવછડ્ડકચણ્ડાલા ચ પુપ્ફછડ્ડકપુક્કુસા ચ. ભવન્તિ તિદિવે સમાતિ એતે સબ્બેપિ સીલાનુભાવેન દેવલોકે નિબ્બત્તા સમા હોન્તિ નિબ્બિસેસા, દેવાત્વેવ સઙ્ખ્યં ગચ્છન્તિ.

પઞ્ચમગાથા સબ્બેસમ્પિ સુતાદીનં મોઘભાવદસ્સનત્થં વુત્તા. તસ્સત્થો – મહારાજ, એતે વેદાદયો ઠપેત્વા ઇધલોકે યસમત્તદાનં સમ્પરાયે દુતિયે વા તતિયે વા ભવે યસં વા સુખં વા દાતું નામ ન સક્કોન્તિ, પરિસુદ્ધં પન અત્તનો સીલમેવ તં દાતું સક્કોતીતિ.

એવં મહાસત્તો સીલગુણે થોમેત્વા રાજાનં પબ્બજ્જં અનુજાનાપેત્વા તં દિવસમેવ હિમવન્તં પવિસિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અભિઞ્ઞા ચ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા અપરિહીનજ્ઝાનો બ્રહ્મલોકપરાયણો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા સીલં વીમંસિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિતો અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

હિરિં ¶ ¶ તરન્તન્તિ ¶ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અનાથપિણ્ડિકસ્સ સહાયં પચ્ચન્તવાસિસેટ્ઠિં આરબ્ભ કથેસિ. દ્વેપિ વત્થૂનિ એકકનિપાતે નવમવગ્ગસ્સ પરિયોસાનજાતકે વિત્થારિતાનેવ. ઇધ પન ‘‘પચ્ચન્તવાસિસેટ્ઠિનો મનુસ્સા અચ્છિન્નસબ્બસાપતેય્યા અત્તનો સન્તકસ્સ અસ્સામિનો હુત્વા પલાતા’’તિ બારાણસિસેટ્ઠિસ્સ આરોચિતે બારાણસિસેટ્ઠિ ‘‘અત્તનો સન્તિકં આગતાનં કત્તબ્બં અકરોન્તા નામ પટિકારકે ન લભન્તિયેવા’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘હિરિં તરન્તં વિજિગુચ્છમાનં, તવાહમસ્મી ઇતિ ભાસમાનં;

સેય્યાનિ કમ્માનિ અનાદિયન્તં, નેસો મમન્તિ ઇતિ નં વિજઞ્ઞા.

‘‘યઞ્હિ કયિરા તઞ્હિ વદે, યં ન કયિરા ન તં વદે;

અકરોન્તં ભાસમાનં, પરિજાનન્તિ પણ્ડિતા.

‘‘ન સો મિત્તો યો સદા અપ્પમત્તો, ભેદાસઙ્કી રન્ધમેવાનુપસ્સી;

યસ્મિઞ્ચ સેતી ઉરસીવ પુત્તો, સ વે મિત્તો યો અભેજ્જો પરેહિ.

‘‘પામોજ્જકરણં ઠાનં, પસંસાવહનં સુખં;

ફલાનિસંસો ભાવેતિ, વહન્તો પોરિસં ધુરં.

‘‘પવિવેકરસં પિત્વા, રસં ઉપસમસ્સ ચ;

નિદ્દરો હોતિ નિપ્પાપો, ધમ્મપ્પીતિરસં પિવ’’ન્તિ.

તત્થ હિરિં તરન્તન્તિ લજ્જં અતિક્કન્તં. વિજિગુચ્છમાનન્તિ મિત્તભાવેન જિગુચ્છયમાનં. તવાહમસ્મીતિ ‘‘તવ અહં મિત્તો’’તિ કેવલં વચનમત્તેનેવ ભાસમાનં. સેય્યાનિ કમ્માનિતિ ‘‘દસ્સામિ કરિસ્સામી’’તિ વચનસ્સ અનુરૂપાનિ ઉત્તમકમ્માનિ. અનાદિયન્તન્તિ અકરોન્તં. નેસો મમન્તિ એવરૂપં પુગ્ગલં ‘‘ન એસો મમ મિત્તો’’તિ વિજઞ્ઞા.

પામોજ્જકરણં ¶ ¶ ¶ ઠાનન્તિ દાનમ્પિ સીલમ્પિ ભાવનાપિ પણ્ડિતેહિ કલ્યાણમિત્તેહિ સદ્ધિં મિત્તભાવોપિ. ઇધ પન વુત્તપ્પકારં મિત્તભાવમેવ સન્ધાયેવમાહ. પણ્ડિતેન હિ કલ્યાણમિત્તેન સદ્ધિં મિત્તભાવો પામોજ્જમ્પિ કરોતિ, પસંસમ્પિ વહતિ. ઇધલોકપરલોકેસુ કાયિકચેતસિકસુખહેતુતો ‘‘સુખ’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ, તસ્મા એતં ફલઞ્ચ આનિસંસઞ્ચ સમ્પસ્સમાનો ફલાનિસંસો કુલપુત્તો પુરિસેહિ વહિતબ્બં દાનસીલભાવનામિત્તભાવસઙ્ખાતં ચતુબ્બિધમ્પિ પોરિસં ધુરં વહન્તો એતં મિત્તભાવસઙ્ખાતં પામોજ્જકરણં ઠાનં પસંસાવહનં સુખં ભાવેતિ વડ્ઢેતિ, ન પણ્ડિતેહિ મિત્તભાવં ભિન્દતીતિ દીપેતિ.

પવિવેકરસન્તિ કાયચિત્તઉપધિવિવેકાનં રસં તે વિવેકે નિસ્સાય ઉપ્પન્નં સોમનસ્સરસં. ઉપસમસ્સ ચાતિ કિલેસૂપસમેન લદ્ધસોમનસ્સસ્સ. નિદ્દરો હોતિ નિપ્પાપોતિ સબ્બકિલેસદરથાભાવેન નિદ્દરો, કિલેસાભાવેન નિપ્પાપો હોતિ. ધમ્મપ્પીતિરસન્તિ ધમ્મપીતિસઙ્ખાતં રસં, વિમુત્તિપીતિં પિવન્તોતિ અત્થો.

ઇતિ મહાસત્તો પાપમિત્તસંસગ્ગતો ઉબ્બિગ્ગો પવિવેકરસેન અમતમહાનિબ્બાનં પાપેત્વા દેસનાય કૂટં ગણ્હિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા પચ્ચન્તવાસી ઇદાનિ પચ્ચન્તવાસીયેવ, તદા બારાણસિસેટ્ઠિ અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

કો નુ સન્તમ્હિ પજ્જોતેતિ અયં ખજ્જોપનકપઞ્હો મહાઉમઙ્ગે વિત્થારતો આવિ ભવિસ્સતિ.

ધુત્તોમ્હીતિ ¶ ¶ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં મહલ્લકભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ હેટ્ઠા સાલૂકજાતકે (જા. ૧.૩.૧૦૬ આદયો) વિત્થારિતં. ઇધાપિ સો મહલ્લકો એકં ગામદારકં પબ્બાજેત્વા અક્કોસતિ પહરતિ. દારકો પલાયિત્વા વિબ્ભમિ. દુતિયમ્પિ નં પબ્બાજેત્વા ¶ તથેવાકાસિ. દુતિયમ્પિ વિબ્ભમિત્વા પુન યાચિયમાનો ઓલોકેતુમ્પિ ન ઇચ્છિ. ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, અસુકો નામ મહલ્લકો અત્તનો સામણેરેન સહાપિ વિનાપિ વત્તિતું ન સક્કોતિ, ઇતરો તસ્સ દોસં દિસ્વા પુન ઓલોકેતુમ્પિ ન ઇચ્છિ, સુહદયો કુમારકો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ સામણેરો સુહદયોવ, સકિં દોસં દિસ્વા પુન ઓલોકેતુમ્પિ ન ઇચ્છી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો ધઞ્ઞવાણિજકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો ધઞ્ઞવિક્કયેન જીવિકં કપ્પેસિ. અથેકો અહિતુણ્ડિકો મક્કટં ગહેત્વા સિક્ખાપેત્વા અહિં કીળાપેન્તો બારાણસિયં ઉસ્સવે ઘુટ્ઠે તં મક્કટં ધઞ્ઞવાણિજકસ્સ સન્તિકે ઠપેત્વા અહિં કીળાપેન્તો સત્ત દિવસાનિ વિચરિ. સોપિ વાણિજો મક્કટસ્સ ખાદનીયં ભોજનીયં અદાસિ. અહિતુણ્ડિકો સત્તમે દિવસે ઉસ્સવકીળનતો આગન્ત્વા તં મક્કટં વેળુપેસિકાય તિક્ખત્તું પહરિત્વા તં આદાય ઉય્યાનં ગન્ત્વા બન્ધિત્વા નિદ્દં ઓક્કમિ. મક્કટો બન્ધનં મોચેત્વા અમ્બરુક્ખં આરુય્હ અમ્બાનિ ખાદન્તો નિસીદિ. સો પબુદ્ધો રુક્ખે મક્કટં દિસ્વા ‘‘એતં મયા ઉપલાપેત્વા ગહેતું વટ્ટતી’’તિ તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘ધુત્તોમ્હિ સમ્મ સુમુખ, જૂતે અક્ખપરાજિતો;

હરેહિ અમ્બપક્કાનિ, વીરિયં તે ભક્ખયામસે’’તિ.

તત્થ અક્ખપરાજિતોતિ અક્ખેહિ પરાજિતો. હરેહીતિ પાતેહિ. અયમેવ વા પાઠો.

તં ¶ સુત્વા મક્કટો સેસગાથા અભાસિ –

‘‘અલિકં ¶ વત મં સમ્મ, અભૂતેન પસંસસિ;

કો તે સુતો વા દિટ્ઠો વા, સુમુખો નામ મક્કટો.

‘‘અજ્જાપિ ¶ મે તં મનસિ, યં મં ત્વં અહિતુણ્ડિક;

ધઞ્ઞાપણં પવિસિત્વા, મત્તો છાતં હનાસિ મં.

‘‘તાહં સરં દુક્ખસેય્યં, અપિ રજ્જમ્પિ કારયે;

નેવાહં યાચિતો દજ્જં, તથા હિ ભયતજ્જિતો.

‘‘યઞ્ચ જઞ્ઞા કુલે જાતં, ગબ્ભે તિત્તં અમચ્છરિં;

તેન સખિઞ્ચ મિત્તઞ્ચ, ધીરો સન્ધાતુમરહતી’’તિ.

તત્થ અલિકં વતાતિ મુસા વત. અભૂતેનાતિ અવિજ્જમાનેન. કો તેતિ ક્વ તયા. સુમુખોતિ સુન્દરમુખો. અહિતુણ્ડિકાતિ તં આલપતિ. ‘‘અહિકોણ્ડિકા’’તિપિ પાઠો. છાતન્તિ જિઘચ્છાભિભૂતં દુબ્બલં કપણં. હનાસીતિ વેળુપેસિકાય તિક્ખત્તું પહરસિ. તાહન્તિ તં અહં. સરન્તિ સરન્તો. દુક્ખસેય્યન્તિ તસ્મિં આપણે દુક્ખસયનં. અપિ રજ્જમ્પિ કારયેતિ સચેપિ બારાણસિરજ્જં ગહેત્વા મય્હં દત્વા મં રજ્જં કારેય્યાસિ, એવમ્પિ તં નેવાહં યાચિતો દજ્જં, તં એકમ્પિ અમ્બપક્કં અહં તયા યાચિતો ન દદેય્યં. કિંકારણા? તથા હિ ભયતજ્જિતોતિ, તથા હિ અહં તયા ભયેન તજ્જિતોતિ અત્થો.

ગબ્ભે તિત્તન્તિ સુભોજનરસેન માતુકુચ્છિયંયેવ અલઙ્કતપટિયત્તે સયનગબ્ભેયેવ વા તિત્તં ભોગાસાય અકપણં. સખિઞ્ચ મિત્તઞ્ચાતિ સખિભાવઞ્ચ મિત્તભાવઞ્ચ તથારૂપેન કુલજાતેન તિત્તેન અકપણેન અમચ્છરિના સદ્ધિં પણ્ડિતો સન્ધાતું પુન ઘટેતું અરહતિ, તયા પન કપણેન અહિતુણ્ડિકેન સદ્ધિં કો મિત્તભાવં પુન ઘટેતુન્તિ અત્થો. એવઞ્ચ પન વત્વા વાનરો વનં સહસા પાવિસિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા અહિતુણ્ડિકો મહલ્લકો અહોસિ, મક્કટો સામણેરો, ધઞ્ઞવાણિજો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

અહિતુણ્ડિકજાતકવણ્ણના પઞ્ચમા.

મધુવણ્ણં ¶ ¶ મધુરસન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. તઞ્હિ સત્થા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘કિં દિસ્વા’’તિ વત્વા ‘‘અલઙ્કતમાતુગામ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘ભિક્ખુ ઇમે પઞ્ચ કામગુણા નામ એકેન ગુમ્બિયેન યક્ખેન હલાહલવિસં પક્ખિપિત્વા મગ્ગે ઠપિતમધુસદિસા’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સત્થવાહકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો બારાણસિતો પઞ્ચહિ સકટસતેહિ ભણ્ડં આદાય વોહારત્થાય ગચ્છન્તો મહાવત્તનિઅટવિદ્વારં પત્વા સત્થકે સન્નિપાતાપેત્વા ‘‘અમ્ભો, ઇમસ્મિં મગ્ગે વિસપણ્ણપુપ્ફફલાદીનિ અત્થિ, તુમ્હે કિઞ્ચિ અખાદિતપુબ્બં ખાદન્તા મં અપુચ્છિત્વા મા ખાદિત્થ, અમનુસ્સાપિ વિસં પક્ખિપિત્વા ભત્તપુટમધુકફલાનિ મગ્ગે ઠપેન્તિ, તાનિપિ મં અનાપુચ્છિત્વા મા ખાદિત્થા’’તિ ઓવાદં દત્વા મગ્ગં પટિપજ્જિ. અથેકો ગુમ્બિયો નામ યક્ખો અટવિયા મજ્ઝટ્ઠાને મગ્ગે પણ્ણાનિ અત્થરિત્વા હલાહલવિસસંયુત્તાનિ મધુપિણ્ડાનિ ઠપેત્વા સયં મગ્ગસામન્તે મધું ગણ્હન્તો વિય રુક્ખે કોટ્ટેન્તો વિચરતિ. અજાનન્તા ‘‘પુઞ્ઞત્થાય ઠપિતાનિ ભવિસ્સન્તી’’તિ ખાદિત્વા જીવિતક્ખયં પાપુણન્તિ. અમનુસ્સા આગન્ત્વા તે ખાદન્તિ. બોધિસત્તસ્સ સત્થકમનુસ્સાપિ તાનિ દિસ્વા એકચ્ચે લોલજાતિકા અધિવાસેતું અસક્કોન્તા ખાદિંસુ, પણ્ડિતજાતિકા ‘‘પુચ્છિત્વા ખાદિસ્સામા’’તિ ગહેત્વા અટ્ઠંસુ. બોધિસત્તો તે દિસ્વા હત્થગતાનિ છડ્ડાપેસિ, યેહિ પઠમતરં ખાદિતાનિ, તે મરિંસુ. યેહિ અડ્ઢખાદિતાનિ, તેસં વમનવિરેચનં દત્વા વન્તકાલે ચતુમધુરં ¶ ¶ અદાસિ. ઇતિ તે તસ્સ આનુભાવેન જીવિતં પટિલભિંસુ. બોધિસત્તો સોત્થિના ઇચ્છિતટ્ઠાનં ગન્ત્વા ભણ્ડં વિસ્સજ્જેત્વા અત્તનો ગેહમેવ અગમાસિ. તમત્થં કથેન્તો સત્થા ઇમા અભિસમ્બુદ્ધગાથા અભાસિ –

‘‘મધુવણ્ણં મધુરસં, મધુગન્ધં વિસં અહુ;

ગુમ્બિયો ઘાસમેસાનો, અરઞ્ઞે ઓદહી વિસં.

‘‘મધુ ઇતિ મઞ્ઞમાના, યે તં વિસમખાદિસું;

તેસં તં કટુકં આસિ, મરણં તેનુપાગમું.

‘‘યે ¶ ચ ખો પટિસઙ્ખાય, વિસં તં પરિવજ્જયું;

તે આતુરેસુ સુખિતા, ડય્હમાનેસુ નિબ્બુતા.

‘‘એવમેવ મનુસ્સેસુ, વિસં કામા સમોહિતા;

આમિસં બન્ધનઞ્ચેતં, મચ્ચુવેસો ગુહાસયો.

‘‘એવમેવ ઇમે કામે, આતુરા પરિચારિકે;

યે સદા પરિવજ્જેન્તિ, સઙ્ગં લોકે ઉપચ્ચગુ’’ન્તિ.

તત્થ ગુમ્બિયોતિ તસ્મિં વનગુમ્બે વિચરણેન એવંલદ્ધનામો યક્ખો. ઘાસમેસાનોતિ ‘‘તં વિસં ખાદિત્વા મતે ખાદિસ્સામી’’તિ એવં અત્તનો ઘાસં પરિયેસન્તો. ઓદહીતિ તં મધુના સમાનવણ્ણગન્ધરસં વિસં નિક્ખિપિ. કટુકં આસીતિ તિખિણં અહોસિ. મરણં તેનુપાગમુન્તિ તેન વિસેન તે સત્તા મરણં ઉપગતા.

આતુરેસૂતિ વિસવેગેન આસન્નમરણેસુ. ડય્હમાનેસૂતિ વિસતેજેનેવ ડય્હમાનેસુ. વિસં કામા સમોહિતાતિ યથા તસ્મિં વત્તનિમહામગ્ગે વિસં સમોહિતં નિક્ખિત્તં, એવં મનુસ્સેસુપિ યે એતે રૂપાદયો પઞ્ચ વત્થુકામા તત્થ તત્થ સમોહિતા નિક્ખિત્તા, તે ‘‘વિસ’’ન્તિ વેદિતબ્બા. આમિસં બન્ધનઞ્ચેતન્તિ એતે પઞ્ચ કામગુણા નામ એવં ઇમસ્સ મચ્છભૂતસ્સ લોકસ્સ મારબાલિસિકેન પક્ખિત્તં આમિસઞ્ચેવ ¶ , ભવાભવતો નિક્ખમિતું અપ્પદાનેન અન્દુઆદિપ્પભેદં નાનપ્પકારં બન્ધનઞ્ચ. મચ્ચુવેસો ગુહાસયોતિ ¶ સરીરગુહાય વસનકો મરણમચ્ચુવેસો.

એવમેવ ઇમે કામેતિ યથા વત્તનિમહામગ્ગે વિસં નિક્ખિત્તં, એવં તત્થ તત્થ નિક્ખિત્તે ઇમે કામે. આતુરાતિ એકન્તમરણધમ્મતાય આતુરા આસન્નમરણા પણ્ડિતમનુસ્સા. પરિચારિકેતિ કિલેસપરિચારિકે કિલેસબન્ધકે. યે સદા પરિવજ્જેન્તીતિ યે વુત્તપ્પકારા પણ્ડિતપુરિસા નિચ્ચં એવરૂપે કામે વજ્જેન્તિ. સઙ્ગં લોકેતિ લોકે સઙ્ગનટ્ઠેન ‘‘સઙ્ગ’’ન્તિ લદ્ધનામં રાગાદિભેદં કિલેસજાતં. ઉપચ્ચગુન્તિ અતીતા નામાતિ વેદિતબ્બા, અતિક્કમન્તીતિ વા અત્થો.

સત્થા ¶ સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા સત્થવાહો અહમેવ અહોસિન્તિ.

ય્વાયં સાળિયછાપોતીતિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો ‘‘આવુસો, દેવદત્તો તાસકારકોપિ ભવિતું નાસક્ખી’’તિ વચનં આરબ્ભ કથેસિ. તદા હિ સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ મમ તાસકારકોપિ ભવિતું નાસક્ખી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો ગામકે કુટુમ્બિકકુલે નિબ્બત્તિત્વા તરુણકાલે પંસુકીળકેહિ દારકેહિ સદ્ધિં ગામદ્વારે નિગ્રોધરુક્ખમૂલે કીળતિ. તદા એકો દુબ્બલવેજ્જો ગામે કિઞ્ચિ અલભિત્વા નિક્ખમન્તો તં ઠાનં પત્વા એકં સપ્પં વિટપબ્ભન્તરેન સીસં નીહરિત્વા નિદ્દાયન્તં દિસ્વા ‘‘મયા ગામે કિઞ્ચિ ન લદ્ધં, ઇમે દારકે વઞ્ચેત્વા સપ્પેન ડંસાપેત્વા તિકિચ્છિત્વા કિઞ્ચિદેવ ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા બોધિસત્તં આહ ‘‘સચે સાળિયછાપં પસ્સેય્યાસિ, ગણ્હેય્યાસી’’તિ. ‘‘આમ, ગણ્હેય્ય’’ન્તિ ¶ . ‘‘પસ્સેસો વિટપબ્ભન્તરે સયિતો’’તિ. સો ¶ તસ્સ સપ્પભાવં અજાનન્તો રુક્ખં આરુય્હ તં ગીવાયં ગહેત્વા ‘‘સપ્પો’’તિ ઞત્વા નિવત્તિતું અદેન્તો સુગ્ગહિતં ગહેત્વા વેગેન ખિપિ. સો ગન્ત્વા વેજ્જસ્સ ગીવાયં પતિતો ગીવં પલિવેઠેત્વા ‘‘કર કરા’’તિ ડંસિત્વા તત્થેવ નં પાતેત્વા પલાયિ. મનુસ્સા પરિવારયિંસુ.

મહાસત્તો સમ્પત્તપરિસાય ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

‘‘ય્વાયં સાળિયછાપોતિ, કણ્હસપ્પં અગાહયિ;

તેન સપ્પેનયં દટ્ઠો, હતો પાપાનુસાસકો.

‘‘અહન્તારમહન્તારં, યો નરો હન્તુમિચ્છતિ;

એવં સો નિહતો સેતિ, યથાયં પુરિસો હતો.

‘‘અહન્તારમઘાતેન્તં ¶ , યો નરો હન્તુમિચ્છતિ;

એવં સો નિહતો સેતિ, યથાયં પુરિસો હતો.

‘‘યથા પંસુમુટ્ઠિં પુરિસો, પટિવાતં પટિક્ખિપે;

તમેવ સો રજો હન્તિ, તથાયં પુરિસો હતો.

‘‘યો અપ્પદુટ્ઠસ્સ નરસ્સ દુસ્સતિ, સુદ્ધસ્સ પોસસ્સ અનઙ્ગણસ્સ;

તમેવ બાલં પચ્ચેતિ પાપં, સુખુમો રજો પટિવાતંવ ખિત્તો’’તિ.

તત્થ ય્વાયન્તિ યો અયં, અયમેવ વા પાઠો. સપ્પેનયન્તિ સો અયં તેન સપ્પેન દટ્ઠો. પાપાનુસાસકોતિ પાપકં અનુસાસકો.

અહન્તારન્તિ અપહરન્તં. અહન્તારન્તિ અમારેન્તં. સેતીતિ મતસયનં સયતિ. અઘાતેન્તન્તિ અમારેન્તં. સુદ્ધસ્સાતિ નિરપરાધસ્સ. પોસસ્સાતિ સત્તસ્સ. અનઙ્ગણસ્સાતિ ઇદમ્પિ નિરપરાધભાવઞ્ઞેવ સન્ધાય વુત્તં. પચ્ચેતીતિ કમ્મસરિક્ખકં હુત્વા પતિએતિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા દુબ્બલવેજ્જો દેવદત્તો અહોસિ, પણ્ડિતદારકો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

અમિત્તહત્થત્થગતાતિ ¶ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ઞાપારમિં આરબ્ભ કથેસિ. તદા હિ સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ તથાગતો પઞ્ઞવા ઉપાયકુસલોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો ગામકે કુટુમ્બિકકુલે નિબ્બત્તિત્વાતિ સબ્બં પુરિમજાતકનિયામેનેવ કથેતબ્બં. ઇધ પન વેજ્જે મતે ગામવાસિનો મનુસ્સા ‘‘મનુસ્સમારકા’’તિ તે દારકે કુદણ્ડકેહિ બન્ધિત્વા ‘‘રઞ્ઞો દસ્સેસ્સામા’’તિ બારાણસિં ¶ નયિંસુ. બોધિસત્તો અન્તરામગ્ગેયેવ સેસદારકાનં ઓવાદં અદાસિ ‘‘તુમ્હે મા ભાયથ, રાજાનં દિસ્વાપિ અભીતા તુટ્ઠિન્દ્રિયા ભવેય્યાથ, રાજા અમ્હેહિ સદ્ધિં પઠમતરં કથેસ્સતિ, તતો પટ્ઠાય અહં જાનિસ્સામી’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તથા કરિંસુ. રાજા તે અભીતે તુટ્ઠિન્દ્રિયે દિસ્વા ‘‘ઇમે ‘મનુસ્સમારકા’તિ કુદણ્ડકબદ્ધા આનીતા, એવરૂપં દુક્ખં પત્તાપિ ન ભાયન્તિ, તુટ્ઠિન્દ્રિયાયેવ, કિં નુ ખો એતેસં અસોચનકારણં, પુચ્છિસ્સામિ ને’’તિ પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘અમિત્તહત્થત્થગતા, તચસારસમપ્પિતા;

પસન્નમુખવણ્ણાત્થ, કસ્મા તુમ્હે ન સોચથા’’તિ.

તત્થ અમિત્તહત્થત્થગતાતિ કુદણ્ડકેહિ ગીવાયં બન્ધિત્વા આનેન્તાનં અમિત્તાનં હત્થગતા. તચસારસમપ્પિતાતિ વેળુદણ્ડકેહિ બદ્ધત્તા એવમાહ. કસ્માતિ ‘‘એવરૂપં બ્યસનં પત્તાપિ તુમ્હે કિંકારણા ન સોચથા’’તિ પુચ્છતિ.

તં ¶ સુત્વા બોધિસત્તો સેસગાથા અભાસિ –

‘‘ન સોચનાય પરિદેવનાય, અત્થોવ લબ્ભો અપિ અપ્પકોપિ;

સોચન્તમેનં દુખિતં વિદિત્વા, પચ્ચત્થિકા અત્તમના ભવન્તિ.

‘‘યતો ¶ ચ ખો પણ્ડિતો આપદાસુ, ન વેધતી અત્થવિનિચ્છયઞ્ઞૂ;

પચ્ચત્થિકાસ્સ દુખિતા ભવન્તિ, દિસ્વા મુખં અવિકારં પુરાણં.

‘‘જપ્પેન મન્તેન સુભાસિતેન, અનુપ્પદાનેન પવેણિયા વા;

યથા યથા યત્થ લભેથ અત્થં, તથા તથા તત્થ પરક્કમેય્ય.

‘‘યતો ચ જાનેય્ય અલબ્ભનેય્યો, મયાવ અઞ્ઞેન વા એસ અત્થો;

અસોચમાનો અધિવાસયેય્ય, કમ્મં દળ્હં કિન્તિ કરોમિ દાની’’તિ.

તત્થ અત્થોતિ વુડ્ઢિ. પચ્ચત્થિકા અત્તમનાતિ એતં પુરિસં સોચન્તં દુક્ખિતં વિદિત્વા પચ્ચામિત્તા તુટ્ઠચિત્તા હોન્તિ. તેસં તુસ્સનકારણં નામ પણ્ડિતેન કાતું ન વટ્ટતીતિ દીપેતિ ¶ . યતોતિ યદા. ન વેધતીતિ ચિત્તુત્રાસભયેન ન કમ્પતિ. અત્થવિનિચ્છયઞ્ઞૂતિ તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ વિનિચ્છયકુસલો.

જપ્પેનાતિ મન્તપરિજપ્પનેન. મન્તેનાતિ પણ્ડિતેહિ સદ્ધિં મન્તગ્ગહણેન. સુભાસિતેનાતિ પિયવચનેન. અનુપ્પદાનેનાતિ લઞ્જદાનેન. પવેણિયાતિ કુલવંસેન. ઇદં વુત્તં હોતિ – મહારાજ, પણ્ડિતેન નામ આપદાસુ ઉપ્પન્નાસુ ન સોચિતબ્બં ન કિલમિતબ્બં, ઇમેસુ પન પઞ્ચસુ કારણેસુ અઞ્ઞતરવસેન પચ્ચામિત્તા જિનિતબ્બા. સચે હિ સક્કોતિ, મન્તં પરિજપ્પિત્વા મુખબન્ધનં કત્વાપિ તે જિનિતબ્બા, તથા અસક્કોન્તેન પણ્ડિતેહિ ¶ સદ્ધિં મન્તેત્વા એકં ઉપાયં સલ્લક્ખેત્વા જિનિતબ્બા, પિયવચનં વત્તું સક્કોન્તેન પિયં વત્વાપિ તે જિનિતબ્બા, તથા અસક્કોન્તેન વિનિચ્છયામચ્ચાનં લઞ્જં દત્વાપિ જિનિતબ્બા, તથા અસક્કોન્તેન કુલવંસં કથેત્વા ‘‘મયં અસુકપવેણિયા આગતા, તુમ્હાકઞ્ચ અમ્હાકઞ્ચ એકોવ પુબ્બપુરિસો’’તિ એવં વિજ્જમાનઞાતિકોટિં ઘટેત્વાપિ જિનિતબ્બા એવાતિ. યથા યથાતિ એતેસુ પઞ્ચસુ કારણેસુ યેન યેન કારણેન યત્થ યત્થ અત્તનો વુડ્ઢિં લભેય્ય. તથા તથાતિ તેન તેન કારણેન તત્થ તત્થ પરક્કમેય્ય, પરક્કમં કત્વા પચ્ચત્થિકે જિનેય્યાતિ અધિપ્પાયો.

યતો ચ જાનેય્યાતિ યદા પન જાનેય્ય, મયા વા અઞ્ઞેન વા એસ અત્થો અલબ્ભનેય્યો નાનપ્પકારેન વાયમિત્વાપિ ¶ ન સક્કા લદ્ધું, તદા પણ્ડિતો પુરિસો અસોચમાનો અકિલમમાનો ‘‘મયા પુબ્બે કતકમ્મં દળ્હં થિરં ન સક્કા પટિબાહિતું, ઇદાનિ કિં સક્કા કાતુ’’ન્તિ અધિવાસયેય્યાતિ.

રાજા બોધિસત્તસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા કમ્મં સોધેત્વા નિદ્દોસભાવં ઞત્વા કુદણ્ડકે હરાપેત્વા મહાસત્તસ્સ મહન્તં યસં દત્વા અત્તનો અત્થધમ્મઅનુસાસકં અમચ્ચરતનં અકાસિ, સેસદારકાનમ્પિ યસં દત્વા ઠાનન્તરાનિ અદાસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા બારાણસિરાજા આનન્દો અહોસિ, દારકા થેરાનુથેરા, પણ્ડિતદારકો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

[૩૬૯] ૯. મિત્તવિન્દકજાતકવણ્ણના

ક્યાહં ¶ દેવાનમકરન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં દુબ્બચભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ મહામિત્તવિન્દકજાતકે (જા. ૧.૫.૧૦૦ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ. અયં પન મિત્તવિન્દકો સમુદ્દે ખિત્તો અત્રિચ્છો હુત્વા પુરતો ગન્ત્વા નેરયિકસત્તાનં પચ્ચનટ્ઠાનં ઉસ્સદનિરયં દિસ્વા ‘‘એકં નગર’’ન્તિ ¶ સઞ્ઞાય પવિસિત્વા ખુરચક્કં અસ્સાદેસિ. તદા બોધિસત્તો દેવપુત્તો હુત્વા ઉસ્સદનિરયચારિકં ચરતિ. સો તં દિસ્વા પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘ક્યાહં દેવાનમકરં, કિં પાપં પકતં મયા;

યં મે સિરસ્મિં ઓહચ્ચ, ચક્કં ભમતિ મત્થકે’’તિ.

તત્થ ક્યાહં દેવાનમકરન્તિ સામિ દેવપુત્ત, કિં નામ અહં દેવાનં અકરિં, કિં મં દેવા પોથેન્તીતિ. કિં પાપં પકતં મયાતિ દુક્ખમહન્તતાય વેદનાપ્પત્તો અત્તના કતં પાપં અસલ્લક્ખેન્તો એવમાહ. યં મેતિ યેન પાપેન મમ સિરસ્મિં ઓહચ્ચ ઓહનિત્વા ઇદં ખુરચક્કં મમ મત્થકે ભમતિ, તં કિં નામાતિ?

તં ¶ સુત્વા બોધિસત્તો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘અતિક્કમ્મ રમણકં, સદામત્તઞ્ચ દૂભકં;

બ્રહ્મત્તરઞ્ચ પાસાદં, કેનત્થેન ઇધાગતો’’તિ.

તત્થ રમણકન્તિ ફલિકપાસાદં. સદામત્તન્તિ રજતપાસાદં. દૂભકન્તિ મણિપાસાદં. બ્રહ્મત્તરઞ્ચ પાસાદન્તિ સુવણ્ણપાસાદઞ્ચ. કેનત્થેનાતિ ત્વં એતેસુ રમણકાદીસુ ચતસ્સો અટ્ઠ સોળસ દ્વત્તિંસાતિ એતા દેવધીતરો પહાય તે પાસાદે અતિક્કમિત્વા કેન કારણેન ઇધ આગતોતિ.

તતો મિત્તવિન્દકો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘ઇતો ¶ બહુતરા ભોગા, અત્ર મઞ્ઞે ભવિસ્સરે;

ઇતિ એતાય સઞ્ઞાય, પસ્સ મં બ્યસનં ગત’’ન્તિ.

તત્થ ઇતો બહુતરાતિ ઇમેસુ ચતૂસુ પાસાદેસુ ભોગેહિ અતિરેકતરા ભવિસ્સન્તિ.

‘‘ચતુબ્ભિ અટ્ઠજ્ઝગમા, અટ્ઠાહિપિ ચ સોળસ;

સોળસાહિ ચ બાત્તિંસ, અત્રિચ્છં ચક્કમાસદો;

ઇચ્છાહતસ્સ પોસસ્સ, ચક્કં ભમતિ મત્થકે.

‘‘ઉપરિવિસાલા ¶ દુપ્પૂરા, ઇચ્છા વિસટગામિની;

યે ચ તં અનુગિજ્ઝન્તિ, તે હોન્તિ ચક્કધારિનો’’તિ.

તત્થ ઉપરિવિસાલાતિ મિત્તવિન્દક તણ્હા નામેસા આસેવિયમાના ઉપરિવિસાલા હોતિ પત્થટા, મહાસમુદ્દો વિય દુપ્પૂરા, રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ તં તં આરમ્મણં ઇચ્છમાનાય ઇચ્છાય પત્થટાય વિસટગામિની, તસ્મા યે પુરિસા તં એવરૂપં તણ્હં અનુગિજ્ઝન્તિ, પુનપ્પુનં ગિદ્ધા હુત્વા ગણ્હન્તિ. તે હોન્તિ ચક્કધારિનોતિ તે એતં ખુરચક્કં ધારેન્તીતિ વદતિ.

મિત્તવિન્દકં પન કથેન્તમેવ નિપિસમાનં તં ખુરચક્કં ભસ્સિ, તેન સો પુન કથેતું નાસક્ખિ. દેવપુત્તો અત્તનો દેવટ્ઠાનમેવ ગતો.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા મિત્તવિન્દકો દુબ્બચભિક્ખુ અહોસિ, દેવપુત્તો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

હંસો પલાસમવચાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કિલેસનિગ્ગહં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ પઞ્ઞાસજાતકે ¶ આવિ ભવિસ્સતિ. ઇધ પન સત્થા ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા ‘‘ભિક્ખવે, કિલેસો નામ આસઙ્કિતબ્બોવ, અપ્પમત્તકો સમાનોપિ નિગ્રોધગચ્છો વિય વિનાસં પાપેતિ, પોરાણકપણ્ડિતાપિ આસઙ્કિતબ્બં આસઙ્કિંસુયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સુવણ્ણહંસયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો ચિત્તકૂટપબ્બતે સુવણ્ણગુહાયં વસન્તો હિમવન્તપદેસે જાતસ્સરે સયંજાતસાલિં ખાદિત્વા આગચ્છતિ. તસ્સ ગમનાગમનમગ્ગે મહાપલાસરુક્ખો અહોસિ. સો ગચ્છન્તોપિ તત્થ વિસ્સમિત્વા ગચ્છતિ, આગચ્છન્તોપિ તત્થ વિસ્સમિત્વા આગચ્છતિ ¶ . અથસ્સ તસ્મિં રુક્ખે નિબ્બત્તદેવતાય સદ્ધિં વિસ્સાસો અહોસિ. અપરભાગે એકા સકુણિકા એકસ્મિં નિગ્રોધરુક્ખે નિગ્રોધપક્કં ખાદિત્વા આગન્ત્વા તસ્મિં પલાસરુક્ખે નિસીદિત્વા વિટપન્તરે વચ્ચં પાતેસિ. તત્થ નિગ્રોધગચ્છો જાતો, સો ચતુરઙ્ગુલમત્તકાલે રત્તઙ્કુરપલાસતાય સોભતિ. હંસરાજા તં દિસ્વા રુક્ખદેવતં આમન્તેત્વા ‘‘સમ્મ પલાસ, નિગ્રોધો નામ યમ્હિ રુક્ખે જાયતિ, વડ્ઢન્તો તં નાસેતિ, ઇમસ્સ વડ્ઢિતું મા દેતિ, વિમાનં તે નાસેસ્સતિ, પટિકચ્ચેવ નં ઉદ્ધરિત્વા છડ્ડેહિ, આસઙ્કિતબ્બયુત્તકં નામ આસઙ્કિતું વટ્ટતી’’તિ પલાસદેવતાય સદ્ધિં મન્તેન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘હંસો ¶ પલાસમવચ, નિગ્રોધો સમ્મ જાયતિ;

અઙ્કસ્મિં તે નિસિન્નોવ, સો તે મમ્માનિ છેચ્છતી’’તિ.

પઠમપાદો પનેત્થ અભિસમ્બુદ્ધેન હુત્વા સત્થારા વુત્તો. પલાસન્તિ પલાસદેવતં. સમ્માતિ વયસ્સ. અઙ્કસ્મિન્તિ વિટભિયં. સો તે મમ્માનિ છેચ્છતીતિ સો તે અઙ્કે સંવડ્ઢો સપત્તો વિય જીવિતં છિન્દિસ્સતીતિ અત્થો. જીવિતસઙ્ખારા હિ ઇધ ‘‘મમ્માની’’તિ વુત્તા.

તં સુત્વા તસ્સ વચનં અગણ્હન્તી પલાસદેવતા દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘વડ્ઢતામેવ નિગ્રોધો, પતિટ્ઠસ્સ ભવામહં;

યથા પિતા ચ માતા ચ, એવં મે સો ભવિસ્સતી’’તિ.

તસ્સત્થો – સમ્મ, ન ત્વં જાનાસિ વડ્ઢતમેવ એસ, અહમસ્સ યથા બાલકાલે પુત્તાનં માતાપિતરો ¶ પતિટ્ઠા હોન્તિ, તથા ભવિસ્સામિ, યથા પન સંવડ્ઢા પુત્તા પચ્છા મહલ્લકકાલે માતાપિતૂનં પતિટ્ઠા હોન્તિ, મય્હમ્પિ પચ્છા મહલ્લકકાલે એવમેવ સો પતિટ્ઠો ભવિસ્સતીતિ.

‘‘યં ત્વં અઙ્કસ્મિં વડ્ઢેસિ, ખીરરુક્ખં ભયાનકં;

આમન્ત ખો તં ગચ્છામ, વુડ્ઢિ મસ્સ ન રુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ યં ત્વન્તિ યસ્મા ત્વં એતઞ્ચ ભયદાયકત્તેન ભયાનકં ખીરરુક્ખં સપત્તં વિય અઙ્કે વડ્ઢેસિ. આમન્ત ખો તન્તિ તસ્મા મયં તં આમન્તેત્વા ¶ જાનાપેત્વા ગચ્છામ. વુડ્ઢિ મસ્સાતિ અસ્સ વુડ્ઢિ મય્હં ન રુચ્ચતીતિ.

એવઞ્ચ પન વત્વા હંસરાજા પક્ખે પસારેત્વા ચિત્તકૂટપબ્બતમેવ ગતો. તતો પટ્ઠાય પુન નાગચ્છિ. અપરભાગે નિગ્રોધો વડ્ઢિં, તસ્મિં એકા રુક્ખદેવતાપિ નિબ્બત્તિ. સો વડ્ઢન્તો પલાસં ભઞ્જિ, સાખાહિ સદ્ધિંયેવ દેવતાય વિમાનં પતિ. સા તસ્મિં કાલે હંસરઞ્ઞો વચનં સલ્લક્ખેત્વા ‘‘ઇદં અનાગતભયં દિસ્વા હંસરાજા કથેસિ ¶ , અહં પનસ્સ વચનં નાકાસિ’’ન્તિ પરિદેવમાના ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘ઇદાનિ ખો મં ભાયેતિ, મહાનેરુનિદસ્સનં;

હંસસ્સ અનભિઞ્ઞાય, મહા મે ભયમાગત’’ન્તિ.

તત્થ ઇદાનિ ખો મં ભાયેતીતિ અયં નિગ્રોધો તરુણકાલે તોસેત્વા ઇદાનિ મં ભાયાપેતિ સન્તાસેતિ. મહાનેરુનિદસ્સનન્તિ સિનેરુપબ્બતસદિસં મહન્તં હંસરાજસ્સ વચનં સુત્વા અજાનિત્વા તરુણકાલેયેવ એતસ્સ અનુદ્ધટત્તા. મહા મે ભયમાગતન્તિ ઇદાનિ મય્હં મહન્તં ભયં આગતન્તિ પરિદેવિ.

નિગ્રોધોપિ વડ્ઢન્તો સબ્બં પલાસં ભઞ્જિત્વા ખાણુકમત્તમેવ અકાસિ. દેવતાય વિમાનં સબ્બં અન્તરધાયિ.

‘‘ન ¶ તસ્સ વુડ્ઢિ કુસલપ્પસત્થા, યો વડ્ઢમાનો ઘસતે પતિટ્ઠં;

તસ્સૂપરોધં પરિસઙ્કમાનો, પતારયી મૂલવધાય ધીરો’’તિ. –

તત્થ કુસલપ્પસત્થાતિ કુસલેહિ પસત્થા. ઘસતેતિ ખાદતિ, વિનાસેતીતિ અત્થો. પતારયીતિ પતરતિ વાયમતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ભિક્ખવે, યો વડ્ઢમાનો અત્તનો પતિટ્ઠં નાસેતિ, તસ્સ વુડ્ઢિ પણ્ડિતેહિ ન પસત્થા, તસ્સ પન અબ્ભન્તરસ્સ વા બાહિરસ્સ વા પરિસ્સયસ્સ ‘‘ઇતો મે ઉપરોધો ભવિસ્સતી’’તિ એવં ઉપરોધં વિનાસં પરિસઙ્કમાનો વીરો ઞાણસમ્પન્નો મૂલવધાય પરક્કમતીતિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ અરહત્તં પાપુણિંસુ. તદા સુવણ્ણહંસો અહમેવ અહોસિન્તિ.

એવંભૂતસ્સ ¶ ¶ તે રાજાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોસમ્બકે ભણ્ડનકારકે આરબ્ભ કથેસિ. તેસઞ્હિ જેતવનં આગન્ત્વા ખમાપનકાલે સત્થા તે આમન્તેત્વા ‘‘ભિક્ખવે, તુમ્હે મય્હં ઓરસા મુખતો જાતા પુત્તા નામ, પુત્તેહિ ચ પિતરા દિન્નં ઓવાદં ભિન્દિતું ન વટ્ટતિ, તુમ્હે પન મમ ઓવાદં ન કરિત્થ, પોરાણકપણ્ડિતા અત્તનો માતાપિતરો ઘાતેત્વા રજ્જં ગહેત્વા ઠિતચોરેપિ અરઞ્ઞે હત્થપથં આગતે માતાપિતૂહિ દિન્નં ઓવાદં ન ભિન્દિસ્સામાતિ ન મારયિંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

ઇમસ્મિં પન જાતકે દ્વેપિ વત્થૂનિ. સઙ્ઘભેદકક્ખન્ધકે વિત્થારતો આવિ ભવિસ્સન્તિ. સો પન દીઘાવુકુમારો અરઞ્ઞે અત્તનો અઙ્કે નિપન્નં બારાણસિરાજાનં ચૂળાય ગહેત્વા ‘‘ઇદાનિ મય્હં માતાપિતુઘાતકં ચોરં ખણ્ડાખણ્ડં કત્વા છિન્દિસ્સામી’’તિ અસિં ઉક્ખિપન્તો તસ્મિં ખણે માતાપિતૂહિ દિન્નં ઓવાદં સરિત્વા ‘‘જીવિતં ચજન્તોપિ તેસં ઓવાદં ન ભિન્દિસ્સામિ, કેવલં ઇમં તજ્જેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પઠમં ગાથમાહ –

‘‘એવંભૂતસ્સ તે રાજ, આગતસ્સ વસે મમ;

અત્થિ નુ કોચિ પરિયાયો, યો તં દુક્ખા પમોચયે’’તિ.

તત્થ ¶ વસે મમાતિ મમ વસં આગતસ્સ. પરિયાયોતિ કારણં.

‘‘એવંભૂતસ્સ મે તાત, આગતસ્સ વસે તવ;

નત્થિ નો કોચિ પરિયાયો, યો મં દુક્ખા પમોચયે’’તિ.

તત્થ ¶ ¶ નોતિ નિપાતમત્થં, નત્થિ કોચિ પરિયાયો, યો મં એતસ્મા દુક્ખા પમોચયેતિ અત્થો.

તતો બોધિસત્તો અવસેસગાથા અભાસિ –

‘‘નાઞ્ઞં સુચરિતં રાજ, નાઞ્ઞં રાજ સુભાસિતં;

‘‘અક્કોચ્છિ મં અવધિ મં, અજિનિ મં અહાસિ મે;

યે ચ તં ઉપનય્હન્તિ, વેરં તેસં ન સમ્મતિ.

‘‘અક્કોચ્છિ મં અવધિ મં, અજિનિ મં અહાસિ મે;

યે ચ તં નુપનય્હન્તિ, વેરં તેસૂપસમ્મતિ.

‘‘ન હિ વેરેન વેરાનિ, સમ્મન્તીધ કુદાચનં;

અવેરેન ચ સમ્મન્તિ, એસ ધમ્મો સનન્તનો’’ન્તિ.

તત્થ નાઞ્ઞં સુચરિતન્તિ નાઞ્ઞં સુચરિતા, અયમેવ વા પાઠો, ઠપેત્વા સુચરિતં અઞ્ઞં ન પસ્સામીતિ અત્થો. ઇધ ‘‘સુચરિત’’ન્તિપિ ‘‘સુભાસિત’’ન્તિપિ માતાપિતૂહિ દિન્નં ઓવાદંયેવ સન્ધાયાહ. એવમેવાતિ નિરત્થકમેવ. ઇદં વુત્તં હોતિ – મહારાજ, અઞ્ઞત્ર ઓવાદાનુસિટ્ઠિસઙ્ખાતા સુચરિતસુભાસિતા મરણકાલે તાયિતું રક્ખિતું સમત્થો નામ અઞ્ઞો નત્થિ, યં એતં ઇતરં ધનં, તં એવમેવ નિરત્થકમેવ હોતિ, ત્વઞ્હિ ઇદાનિ મય્હં કોટિસતસહસ્સમત્તમ્પિ ધનં દદન્તો જીવિતં ન લભેય્યાસિ, તસ્મા વેદિતબ્બમેતં ‘‘ધનતો સુચરિતસુભાસિતમેવ ઉત્તરિતર’’ન્તિ.

સેસગાથાસુપિ અયં સઙ્ખેપત્થો – મહારાજ, યે પુરિસા ‘‘અયં મં અક્કોસિ, અયં મં પહરિ, અયં મં અજિનિ, અયં મમ સન્તકં અહાસી’’તિ ¶ એવં વેરં ઉપનય્હન્તિ બન્ધિત્વા વિય હદયે ઠપેન્તિ, તેસં વેરં ન ઉપસમ્મતિ. યે ચ પનેતં ન ઉપનય્હન્તિ હદયે ન ઠપેન્તિ, તેસં વૂપસમ્મતિ. વેરાનિ હિ ન કદાચિ વેરેન સમ્મન્તિ, અવેરેનેવ પન સમ્મન્તિ. એસ ધમ્મો સનન્તનોતિ એસો પોરાણકો ધમ્મો ચિરકાલપ્પવત્તો સભાવોતિ.

એવઞ્ચ ¶ પન વત્વા બોધિસત્તો ‘‘અહં, મહારાજ, તયિ ન દુબ્ભામિ, ત્વં પન મં મારેહી’’તિ તસ્સ હત્થે અસિં ઠપેસિ. રાજાપિ ‘‘નાહં તયિ દુબ્ભામી’’તિ સપથં કત્વા તેન સદ્ધિં નગરં ગન્ત્વા તં અમચ્ચાનં દસ્સેત્વા ‘‘અયં, ભણે, કોસલરઞ્ઞો પુત્તો દીઘાવુકુમારો નામ, ઇમિના મય્હં જીવિતં ¶ દિન્નં, ન લબ્ભા ઇમં કિઞ્ચિ કાતુ’’ન્તિ વત્વા અત્તનો ધીતરં દત્વા પિતુ સન્તકે રજ્જે પતિટ્ઠાપેસિ. તતો પટ્ઠાય ઉભોપિ સમગ્ગા સમ્મોદમાના રજ્જં કારેસું.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા માતાપિતરો મહારાજકુલાનિ અહેસું, દીઘાવુકુમારો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

અગારા પચ્ચુપેતસ્સાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં મહલ્લકં આરબ્ભ કથેસિ. સો કિરેકં દારકં પબ્બાજેસિ. સામણેરો તં સક્કચ્ચં ઉપટ્ઠહિત્વા અપરભાગે અફાસુકેન કાલમકાસિ. તસ્સ કાલકિરિયાય મહલ્લકો સોકાભિભૂતો મહન્તેન સદ્દેન પરિદેવન્તો વિચરિ. ભિક્ખૂ સઞ્ઞાપેતું અસક્કોન્તા ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, અસુકો નામ મહલ્લકો સામણેરસ્સ કાલકિરિયાય પરિદેવન્તો વિચરતિ, મરણસ્સતિભાવનાય પરિબાહિરો એસો ભવિસ્સતી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ એતસ્મિં મતે પરિદેવન્તો વિચરી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સક્કત્તં કારેસિ. તદા એકો કાસિરટ્ઠવાસી બ્રાહ્મણો હિમવન્તં પવિસિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ફલાફલેહિ યાપેસિ. સો એકદિવસં અરઞ્ઞે એકં મતમાતિકં મિગપોતકં દિસ્વા અસ્સમં આનેત્વા ગોચરં દત્વા પોસેસિ. મિગપોતકો વડ્ઢન્તો અભિરૂપો અહોસિ સોભગ્ગપ્પત્તો. તાપસો તં અત્તનો પુત્તકં કત્વા પરિહરતિ. એકદિવસં મિગપોતકો બહું તિણં ખાદિત્વા અજીરકેન કાલમકાસિ. તાપસો ‘‘પુત્તો મે મતો’’તિ પરિદેવન્તો વિચરતિ. તદા સક્કો દેવરાજા લોકં પરિગ્ગણ્હન્તો ¶ તં તાપસં દિસ્વા ‘‘સંવેજેસ્સામિ ¶ ન’’ન્તિ આગન્ત્વા આકાસે ઠિતો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘અગારા પચ્ચુપેતસ્સ, અનગારસ્સ તે સતો;

સમણસ્સ ન તં સાધુ, યં પેતમનુસોચસી’’તિ.

તં સુત્વા તાપસો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘સંવાસેન હવે સક્ક, મનુસ્સસ્સ મિગસ્સ વા;

હદયે જાયતે પેમં, ન તં સક્કા અસોચિતુ’’ન્તિ.

તત્થ ન તં સક્કાતિ તં મનુસ્સં વા તિરચ્છાનં વા ન સક્કા અસોચિતું, સોચામિયેવાહન્તિ.

‘‘મતં મરિસ્સં રોદન્તિ, યે રુદન્તિ લપન્તિ ચ;

તસ્મા ત્વં ઇસિ મા રોદિ, રોદિતં મોઘમાહુ સન્તો.

‘‘રોદિતેન હવે બ્રહ્મે, મતો પેતો સમુટ્ઠહે;

સબ્બે સઙ્ગમ્મ રોદામ, અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ઞાતકે’’તિ.

તત્થ મરિસ્સન્તિ યો ઇદાનિ મરિસ્સતિ, તં. લપન્તિ ચાતિ વિલપન્તિ ચ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યે લોકે મતઞ્ચ મરિસ્સન્તઞ્ચ રોદન્તિ, તે રુદન્તિ ચેવ વિલપન્તિ ચ, તેસં અસ્સુપચ્છિજ્જનદિવસો નામ નત્થિ. કિંકારણા? સદાપિ મતાનઞ્ચ મરિસ્સન્તાનઞ્ચ અત્થિતાય. તસ્મા ત્વં ઇસિ મા રોદિ. કિંકારણા ¶ ? રોદિતં મોઘમાહુ સન્તોતિ, બુદ્ધાદયો પન પણ્ડિતા રોદિતં ‘‘મોઘ’’ન્તિ વદન્તિ. મતો પેતોતિ યો એસ મતો પેતોતિ વુચ્ચતિ, યદિ સો રોદિતેન સમુટ્ઠહેય્ય, એવં સન્તે કિં નિક્કમ્મા અચ્છામ, સબ્બેવ સમાગમ્મ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ઞાતકે રોદામ. યસ્મા પન તે રોદિતકારણા ન ઉટ્ઠહન્તિ, તસ્મા રોદિતસ્સ મોઘભાવં સાધેતિ.

એવં ¶ સક્કસ્સ કથેન્તસ્સ તાપસો ‘‘નિરત્થકં રોદિત’’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા સક્કસ્સ થુતિં કરોન્તો તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

‘‘આદિત્તં ¶ વત મં સન્તં, ઘતસિત્તંવ પાવકં;

વારિના વિય ઓસિઞ્ચં, સબ્બં નિબ્બાપયે દરં.

‘‘અબ્બહિ વત મે સલ્લં, યમાસિ હદયસ્સિતં;

યો મે સોકપરેતસ્સ, પુત્તસોકં અપાનુદિ.

‘‘સોહં અબ્બૂળ્હસલ્લોસ્મિ, વીતસોકો અનાવિલો;

ન સોચામિ ન રોદામિ, તવ સુત્વાન વાસવા’’તિ.

તત્થ યમાસીતિ યં મે આસિ. હદયસ્સિતન્તિ હદયે નિસ્સિતં. અપાનુદીતિ નીહરિ. સક્કો તાપસસ્સ ઓવાદં દત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો.

સત્થા ઇધં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા તાપસો મહલ્લકો અહોસિ, મિગો સામણેરો, સક્કો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

કુહિં ગતા કત્થ ગતાતિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો અજાતસત્તું આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ હેટ્ઠા થુસજાતકે (જા. ૧.૪.૧૪૯ આદયો) વિત્થારિતમેવ. ઇધાપિ સત્થા તથેવ રાજાનં સકિં પુત્તેન સદ્ધિં કીળમાનં સકિં ધમ્મં સુણન્તં દિસ્વા ‘‘તં નિસ્સાય રઞ્ઞો ભયં ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ¶ ‘‘મહારાજ, પોરાણકરાજાનો આસઙ્કિતબ્બં આસઙ્કિત્વા અત્તનો પુત્તં ‘અમ્હાકં ધૂમકાલે રજ્જં કારેતૂ’તિ એકમન્તે અકંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તક્કસિલાયં બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા દિસાપામોક્ખાચરિયો અહોસિ. તસ્સ સન્તિકે બારાણસિરઞ્ઞો પુત્તો યવકુમારો નામ ¶ સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા અનુયોગં દત્વા ગન્તુકામો તં આપુચ્છિ. આચરિયો ‘‘પુત્તં નિસ્સાય તસ્સ અન્તરાયો ભવિસ્સતી’’તિ અઙ્ગવિજ્જાવસેન ઞત્વા ‘‘એતમસ્સ હરિસ્સામી’’તિ એકં ઉપમં ઉપધારેતું આરભિ. તદા પનસ્સ એકો ¶ અસ્સો અહોસિ, તસ્સ પાદે વણો ઉટ્ઠહિ, તં વણાનુરક્ખણત્થં ગેહેયેવ કરિંસુ. તસ્સાવિદૂરે એકો ઉદપાનો અત્થિ. અથેકા મૂસિકા ગેહા નિક્ખમિત્વા અસ્સસ્સ પાદે વણં ખાદતિ, અસ્સો વારેતું ન સક્કોતિ. સો એકદિવસં વેદનં અધિવાસેતું અસક્કોન્તો મૂસિકં ખાદિતું આગતં પાદેન પહરિત્વા મારેત્વા ઉદપાને પાતેસિ. અસ્સગોપકા મૂસિકં અપસ્સન્તા ‘‘અઞ્ઞેસુ દિવસેસુ મૂસિકા આગન્ત્વા વણં ખાદતિ, ઇદાનિ ન પઞ્ઞાયતિ, કહં નુ ખો ગતા’’તિ વદિંસુ.

બોધિસત્તો તં કારણં પચ્ચક્ખં કત્વા ‘‘અઞ્ઞે અજાનન્તા ‘કહં મૂસિકા ગતા’તિ વદન્તિ, મૂસિકાય પન મારેત્વા ઉદપાને ખિત્તભાવં અહમેવ જાનામી’’તિ ઇદમેવ કારણં ઉપમં કત્વા પઠમં ગાથં બન્ધિત્વા રાજકુમારસ્સ અદાસિ. સો અપરં ઉપમં ઉપધારેન્તો તમેવ અસ્સં પરુળ્હવણં નિક્ખમિત્વા એકં યવવત્થું ગન્ત્વા ‘‘યવં ખાદિસ્સામી’’તિ વતિચ્છિદ્દેન મુખં પવેસેન્તં દિસ્વા તમેવ કારણં ઉપમં કત્વા દુતિયં ગાથં બન્ધિત્વા તસ્સ અદાસિ. તતિયગાથં પન અત્તનો પઞ્ઞાબલેનેવ બન્ધિત્વા તમ્પિ તસ્સ દત્વા ‘‘તાત, ત્વં રજ્જે પતિટ્ઠાય સાયં ન્હાનપોક્ખરણિં ગચ્છન્તો યાવ ધુરસોપાના પઠમં ગાથં સજ્ઝાયન્તો ગચ્છેય્યાસિ, તવ નિવસનપાસાદં પવિસન્તો યાવ સોપાનપાદમૂલા દુતિયં ગાથં સજ્ઝાયન્તો ગચ્છેય્યાસિ, તતો યાવ સોપાનમત્થકા તતિયં ગાથં સજ્ઝાયન્તો ગચ્છેય્યાસી’’તિ વત્વા પેસેસિ.

સો ¶ કુમારો ગન્ત્વા ઉપરાજા હુત્વા પિતુ અચ્ચયેન રજ્જં કારેસિ, તસ્સેકો પુત્તો જાયિ. સો સોળસવસ્સકાલે રજ્જલોભેન ‘‘પિતરં મારેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ઉપટ્ઠાકે આહ ‘‘મય્હં પિતા તરુણો, અહં એતસ્સ ધૂમકાલં ઓલોકેન્તો મહલ્લકો ભવિસ્સામિ જરાજિણ્ણો, તાદિસે કાલે લદ્ધેનપિ રજ્જેન કો અત્થો’’તિ. તે આહંસુ ‘‘દેવ, ન સક્કા પચ્ચન્તં ગન્ત્વા ચોરત્તં કાતું, તવ પિતરં કેનચિ ઉપાયેન મારેત્વા રજ્જં ગણ્હા’’તિ ¶ . સો ‘‘સાધૂ’’તિ અન્તોનિવેસને રઞ્ઞો સાયં ન્હાનપોક્ખરણીસમીપં ગન્ત્વા ‘‘એત્થ નં મારેસ્સામી’’તિ ખગ્ગં ગહેત્વા અટ્ઠાસિ. રાજા સાયં મૂસિકં નામ દાસિં ‘‘ગન્ત્વા પોક્ખરણીપિટ્ઠિં સોધેત્વા એહિ, ન્હાયિસ્સામી’’તિ પેસેસિ. સા ગન્ત્વા પોક્ખરણીપિટ્ઠિં સોધેન્તી કુમારં પસ્સિ. કુમારો અત્તનો કમ્મસ્સ પાકટભાવભયેન તં દ્વિધા છિન્દિત્વા પોક્ખરણિયં પાતેસિ. રાજા ન્હાયિતું અગમાસિ ¶ . સેસજનો ‘‘અજ્જાપિ મૂસિકા દાસી ન પુનાગચ્છતિ, કુહિં ગતા કત્થ ગતા’’તિ આહ. રાજા –

‘‘કુહિં ગતા કત્થ ગતા, ઇતિ લાલપ્પતી જનો;

અહમેવેકો જાનામિ, ઉદપાને મૂસિકા હતા’’તિ. –

પઠમં ગાથં ભણન્તો પોક્ખરણીતીરં અગમાસિ.

તત્થ કુહિં ગતા કત્થ ગતાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનાનિ. ઇતિ લાલપ્પતીતિ એવં વિપ્પલપતિ. ઇતિ અયં ગાથા ‘‘અજાનન્તો જનો મૂસિકા દાસી કુહિં ગતાતિ વિપ્પલપતિ, રાજકુમારેન દ્વિધા છિન્દિત્વા મૂસિકાય પોક્ખરણિયં પાતિતભાવં અહમેવ એકો જાનામી’’તિ રઞ્ઞો અજાનન્તસ્સેવ ઇમમત્થં દીપેતિ.

કુમારો ‘‘મયા કતકમ્મં મય્હં પિતરા ઞાત’’ન્તિ ભીતો પલાયિત્વા તમત્થં ઉપટ્ઠાકાનં આરોચેસિ. તે સત્તટ્ઠદિવસચ્ચયેન પુન તં આહંસુ ‘‘દેવ, સચે રાજા જાનેય્ય, ન તુણ્હી ભવેય્ય, તક્કગાહેન પન તેન તં વુત્તં ભવિસ્સતિ, મારેહિ ન’’ન્તિ. સો પુનેકદિવસં ખગ્ગહત્થો સોપાનપાદમૂલે ઠત્વા રઞ્ઞો આગમનકાલે ઇતો ચિતો ચ પહરણોકાસં ઓલોકેસિ. રાજા –

‘‘યઞ્ચેતં ઇતિ ચીતિ ચ, ગદ્રભોવ નિવત્તસિ;

ઉદપાને મૂસિકં હન્ત્વા, યવં ભક્ખેતુમિચ્છસી’’તિ. –

દુતિયં ¶ ગાથં સજ્ઝાયન્તો અગમાસિ. અયમ્પિ ¶ ગાથા ‘‘યસ્મા ત્વં ઇતિ ચીતિ ચ ઇતો ચિતો ચ પહરણોકાસં ઓલોકેન્તો ગદ્રભોવ નિવત્તસિ, તસ્મા તં જાનામિ ‘પુરિમદિવસે પોક્ખરણિયં મૂસિકં દાસિં હન્ત્વા અજ્જ મં યવરાજાનં ભક્ખેતું મારેતું ઇચ્છસી’’’તિ રઞ્ઞો અજાનન્તસ્સેવ ઇમમત્થં દીપેતિ.

કુમારો ‘‘દિટ્ઠોમ્હિ પિતરા’’તિ ઉત્રસ્તો પલાયિ. સો પુન અડ્ઢમાસમત્તં અતિક્કમિત્વા ‘‘રાજાનં દબ્બિયા પહરિત્વા મારેસ્સામી’’તિ એકં દીઘદણ્ડકં દબ્બિપહરણં ગહેત્વા ઓલુમ્બિત્વા અટ્ઠાસિ. રાજા –

‘‘દહરો ¶ ચાસિ દુમ્મેધ, પઠમુપ્પત્તિકો સુસુ;

દીઘઞ્ચેતં સમાસજ્જ, ન તે દસ્સામિ જીવિત’’ન્તિ. –

તતિયં ગાથં સજ્ઝાયન્તો સોપાનપાદમત્થકં અભિરુહિ.

તત્થ પઠમુપ્પત્તિકોતિ પઠમવયેન ઉપ્પત્તિતો ઉપેતો, પઠમવયે ઠિતોતિ અત્થો. સુસૂતિ તરુણો. દીઘન્તિ દીઘદણ્ડકં દબ્બિપહરણં. સમાસજ્જાતિ ગહેત્વા, ઓલુમ્બિત્વા ઠિતોસીતિ અત્થો. અયમ્પિ ગાથા ‘‘દુમ્મેધ, અત્તનો વયં પરિભુઞ્જિતું ન લભિસ્સસિ, ન તે દાનિ નિલ્લજ્જસ્સ જીવિતં દસ્સામિ, મારેત્વા ખણ્ડાખણ્ડં છિન્દિત્વા સૂલેયેવ આવુણાપેસ્સામી’’તિ રઞ્ઞો અજાનન્તસ્સેવ કુમારં સન્તજ્જયમાના ઇમમત્થં દીપેતિ.

સો તં દિવસં પલાયિતું અસક્કોન્તો ‘‘જીવિતં મે દેહિ, દેવા’’તિ રઞ્ઞો પાદમૂલે નિપજ્જિ. રાજા તં તજ્જેત્વા સઙ્ખલિકાહિ બન્ધાપેત્વા બન્ધનાગારે કારેત્વા સેતચ્છત્તસ્સ હેટ્ઠા અલઙ્કતરાજાસને નિસીદિત્વા ‘‘અમ્હાકં આચરિયો દિસાપામોક્ખો બ્રાહ્મણો ઇમં મય્હં અન્તરાયં દિસ્વા ઇમા તિસ્સો ગાથા અભાસી’’તિ હટ્ઠતુટ્ઠો ઉદાનં ઉદાનેન્તો સેસગાથા અભાસિ –

‘‘નાન્તલિક્ખભવનેન, નાઙ્ગપુત્તપિનેન વા;

પુત્તેન હિ પત્થયિતો, સિલોકેહિ પમોચિતો.

‘‘સબ્બં ¶ સુતમધીયેથ, હીનમુક્કટ્ઠમજ્ઝિમં;

સબ્બસ્સ અત્થં જાનેય્ય, ન ચ સબ્બં પયોજયે;

હોતિ તાદિસકો કાલો, યત્થ અત્થાવહં સુત’’ન્તિ.

તત્થ ¶ નાન્તલિક્ખભવનેનાતિ અન્તલિક્ખભવનં વુચ્ચતિ દિબ્બવિમાનં, અહં અજ્જ અન્તલિક્ખભવનમ્પિ ન આરુળ્હો, તસ્મા અન્તલિક્ખભવનેનાપિ અજ્જ મરણતો ન પમોચિતોમ્હિ. નાઙ્ગપુત્તપિનેન વાતિ અઙ્ગસરિક્ખકેન વા પુત્તપિનેનપિ ન પમોચિતો. પુત્તેન હિ પત્થયિતોતિ અહં પન અત્તનો પુત્તેનેવ અજ્જ મારેતું પત્થિતો. સિલોકેહિ પમોચિતોતિ સોહં આચરિયેન બન્ધિત્વા દિન્નાહિ ગાથાહિ પમોચિતો.

સુતન્તિ ¶ પરિયત્તિં. અધીયેથાતિ ગણ્હેય્ય સિક્ખેય્ય. હીનમુક્કટ્ઠમજ્ઝિમન્તિ હીનં વા હોતુ ઉત્તમં વા મજ્ઝિમં વા, સબ્બં અધીયિતબ્બમેવાતિ દીપેતિ. ન ચ સબ્બં પયોજયેતિ હીનં મન્તં વા સિપ્પં વા મજ્ઝિમં વા ન પયોજયે, ઉત્તમમેવ પયોજયેય્યાતિ અત્થો. યત્થ અત્થાવહં સુતન્તિ યસ્મિં કાલે મહોસધપણ્ડિતસ્સ કુમ્ભકારકમ્મકરણં વિય યંકિઞ્ચિ સિક્ખિતસિપ્પં અત્થાવહં હોતિ, તાદિસોપિ કાલો હોતિયેવાતિ અત્થો. અપરભાગે રઞ્ઞો અચ્ચયેન કુમારો રજ્જે પતિટ્ઠાસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા દિસાપામોક્ખો આચરિયો અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

સબ્બં ભણ્ડન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પુરાણદુતિયિકાપલોભનં આરબ્ભ કથેસિ. તેન ભિક્ખુના ‘‘પુરાણદુતિયિકા મં, ભન્તે, ઉક્કણ્ઠાપેતી’’તિ વુત્તે સત્થા ‘‘એસા ભિક્ખુ, ઇત્થી ન ઇદાનેવ તુય્હં અનત્થકારિકા, પુબ્બેપિ તે એતં નિસ્સાય અસિના સીસં છિન્ન’’ન્તિ વત્વા ભિક્ખૂહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સક્કત્તં કારેસિ. તદા એકો બારાણસિવાસી બ્રાહ્મણમાણવો તક્કસિલાયં સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા ધનુકમ્મે નિપ્ફત્તિં પત્તો ચૂળધનુગ્ગહપણ્ડિતો નામ અહોસિ. અથસ્સ આચરિયો ‘‘અયં મયા સદિસં સિપ્પં ઉગ્ગણ્હી’’તિ અત્તનો ધીતરં અદાસિ. સો તં ગહેત્વા ‘‘બારાણસિં ગમિસ્સામી’’તિ મગ્ગં પટિપજ્જિ. અન્તરામગ્ગે એકો વારણો એકં પદેસં સુઞ્ઞમકાસિ, તં ઠાનં અભિરુહિતું ન કોચિ ઉસ્સહિ. ચૂળધનુગ્ગહપણ્ડિતો મનુસ્સાનં વારેન્તાનઞ્ઞેવ ¶ ભરિયં ગહેત્વા અટવિમુખં અભિરુહિ. અથસ્સ અટવિમજ્ઝે વારણો ઉટ્ઠહિ, સો તં કુમ્ભે સરેન વિજ્ઝિ. સરો વિનિવિજ્ઝિત્વા પચ્છાભાગેન નિક્ખમિ. વારણો તત્થેવ પતિ, ધનુગ્ગહપણ્ડિતો તં ઠાનં ખેમં કત્વા પુરતો અઞ્ઞં અટવિં પાપુણિ. તત્થાપિ પઞ્ઞાસ ચોરા મગ્ગં હનન્તિ. તમ્પિ સો મનુસ્સેહિ વારિયમાનો અભિરુય્હ તેસં ચોરાનં મિગે વધિત્વા મગ્ગસમીપે મંસં પચિત્વા ખાદન્તાનં ઠિતટ્ઠાનં પાપુણિ.

તદા ¶ તં ચોરા અલઙ્કતપટિયત્તાય ભરિયાય સદ્ધિં આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘ગણ્હિસ્સામ ન’’ન્તિ ઉસ્સાહં કરિંસુ. ચોરજેટ્ઠકો પુરિસલક્ખણકુસલો, સો તં ઓલોકેત્વાવ ‘‘ઉત્તમપુરિસો અય’’ન્તિ ઞત્વા એકસ્સપિ ઉટ્ઠહિતું નાદાસિ. ધનુગ્ગહપણ્ડિતો ‘‘ગચ્છ ‘અમ્હાકમ્પિ એકં મંસસૂલં દેથા’તિ વત્વા મંસં આહરા’’તિ તેસં સન્તિકં ભરિયં પેસેસિ. સા ગન્ત્વા ‘‘એકં કિર મંસસૂલં દેથા’’તિ આહ. ચોરજેટ્ઠકો ‘‘અનગ્ઘો પુરિસો’’તિ મંસસૂલં દાપેસિ. ચોરા ‘‘અમ્હેહિ કિર પક્કં ખાદિત’’ન્તિ અપક્કમંસસૂલં અદંસુ. ધનુગ્ગહો અત્તાનં સમ્ભાવેત્વા ‘‘મય્હં અપક્કમંસસૂલં દદન્તી’’તિ ચોરાનં કુજ્ઝિ. ચોરા ‘‘કિં અયમેવેકો પુરિસો, મયં ઇત્થિયો’’તિ કુજ્ઝિત્વા ઉટ્ઠહિંસુ. ધનુગ્ગહો એકૂનપઞ્ઞાસ જને એકૂનપઞ્ઞાસકણ્ડેહિ વિજ્ઝિત્વા પાતેસિ. ચોરજેટ્ઠકં વિજ્ઝિતું કણ્ડં નાહોસિ. તસ્સ કિર કણ્ડનાળિયં સમપણ્ણાસયેવ કણ્ડાનિ. તેસુ એકેન વારણં વિજ્ઝિ, એકૂનપઞ્ઞાસકણ્ડેહિ ચોરે વિજ્ઝિત્વા ચોરજેટ્ઠકં પાતેત્વા તસ્સ ઉરે નિસિન્નો ‘‘સીસમસ્સ છિન્દિસ્સામી’’તિ ભરિયાય હત્થતો અસિં આહરાપેસિ. સા તઙ્ખણઞ્ઞેવ ચોરજેટ્ઠકે લોભં કત્વા ચોરસ્સ ¶ હત્થે થરું, સામિકસ્સ હત્થે ધારં ¶ ઠપેસિ. ચોરો થરુદણ્ડં પરામસિત્વા અસિં નીહરિત્વા ધનુગ્ગહસ્સ સીસં છિન્દિ.

સો તં ઘાતેત્વા ઇત્થિં આદાય ગચ્છન્તો જાતિગોત્તં પુચ્છિ. સા ‘‘તક્કસિલાયં દિસાપામોક્ખાચરિયસ્સ ધીતામ્હી’’તિ આહ. ‘‘કથં ત્વં ઇમિના લદ્ધા’’તિ. મય્હં પિતા ‘‘અયં મયા સદિસં કત્વા સિપ્પં સિક્ખી’’તિ તુસ્સિત્વા ઇમસ્સ મં અદાસિ, સાહં તયિ સિનેહં કત્વા અત્તનો કુલદત્તિયં સામિકં મારાપેસિન્તિ. ચોરજેટ્ઠકો ‘‘કુલદત્તિયં તાવેસા સામિકં મારેસિ, અઞ્ઞં પનેકં દિસ્વા મમ્પિ એવમેવં કરિસ્સતિ, ઇમં છડ્ડેતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે એકં કુન્નદિં ઉત્તાનતલં તઙ્ખણોદકપૂરં દિસ્વા ‘‘ભદ્દે, ઇમિસ્સં નદિયં સુસુમારા કક્ખળા, કિં કરોમા’’તિ આહ. ‘‘સામિ, સબ્બં આભરણભણ્ડં મમ ઉત્તરાસઙ્ગેન ભણ્ડિકં કત્વા પરતીરં નેત્વા પુન આગન્ત્વા મં ગહેત્વા ગચ્છા’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સબ્બં આભરણભણ્ડં આદાય નદિં ઓતરિત્વા તરન્તો વિય પરતીરં પત્વા તં છડ્ડેત્વા પાયાસિ. સા તં દિસ્વા ‘‘સામિ, કિં મં છડ્ડેત્વા વિય ગચ્છસિ, કસ્મા એવં કરોસિ, એહિ મમ્પિ આદાય ગચ્છા’’તિ તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તી પઠમં ગાથમાહ –

‘‘સબ્બં ભણ્ડં સમાદાય, પારં તિણ્ણોસિ બ્રાહ્મણ;

પચ્ચાગચ્છ લહું ખિપ્પં, મમ્પિ તારેહિ દાનિતો’’તિ.

તત્થ ¶ લહું ખિપ્પન્તિ લહું પચ્ચાગચ્છ, ખિપ્પં મમ્પિ તારેહિ દાનિ ઇતોતિ અત્થો.

ચોરો તં સુત્વા પરતીરે ઠિતોયેવ દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘અસન્થુતં મં ચિરસન્થુતેન, નિમીનિ ભોતી અધુવં ધુવેન;

મયાપિ ¶ ભોતી નિમિનેય્ય અઞ્ઞં, ઇતો અહં દૂરતરં ગમિસ્સ’’ન્તિ.

ચોરો પન ‘‘ઇતો અહં દૂરતરં ગમિસ્સં, તિટ્ઠ ત્વ’’ન્તિ વત્વા તસ્સા વિરવન્તિયાવ આભરણભણ્ડિકં આદાય પલાતો. તતો સા ¶ બાલા અત્રિચ્છતાય એવરૂપં બ્યસનં પત્તા અનાથા હુત્વા અવિદૂરે એકં એળગલાગુમ્બં ઉપગન્ત્વા રોદમાના નિસીદિ. તસ્મિં ખણે સક્કો દેવરાજા લોકં ઓલોકેન્તો તં અત્રિચ્છતાહતં સામિકા ચ જારા ચ પરિહીનં રોદમાનં દિસ્વા ‘‘એતં નિગ્ગણ્હિત્વા લજ્જાપેત્વા આગમિસ્સામી’’તિ માતલિઞ્ચ પઞ્ચસિખઞ્ચ આદાય તત્થ ગન્ત્વા નદીતીરે ઠત્વા ‘‘માતલિ, ત્વં મચ્છો ભવ, પઞ્ચસિખ ત્વં સકુણો ભવ, અહં પન સિઙ્ગાલો હુત્વા મુખેન મંસપિણ્ડં ગહેત્વા એતિસ્સા સમ્મુખટ્ઠાનં ગમિસ્સામિ, ત્વં મયિ તત્થ ગતે ઉદકતો ઉલ્લઙ્ઘિત્વા મમ પુરતો પત, અથાહં મુખેન ગહિતમંસપિણ્ડં છડ્ડેત્વા મચ્છં ગહેતું પક્ખન્દિસ્સામિ, તસ્મિં ખણે ત્વં, પઞ્ચસિખ, તં મંસપિણ્ડં ગહેત્વા આકાસે ઉપ્પત, ત્વં માતલિ, ઉદકે પતા’’તિ આણાપેસિ. ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ, માતલિ, મચ્છો અહોસિ, પઞ્ચસિખો સકુણો અહોસિ. સક્કો સિઙ્ગાલો હુત્વા મંસપિણ્ડં મુખેનાદાય તસ્સા સમ્મુખટ્ઠાનં અગમાસિ. મચ્છો ઉદકા ઉપ્પતિત્વા સિઙ્ગાલસ્સ પુરતો પતિ. સો મુખેન ગહિતમંસપિણ્ડં છડ્ડેત્વા મચ્છસ્સત્થાય પક્ખન્દિ. મચ્છો ઉપ્પતિત્વા ઉદકે પતિ, સકુણો મંસપિણ્ડં ગહેત્વા આકાસે ઉપ્પતિ, સિઙ્ગાલો ઉભોપિ અલભિત્વા એળગલાગુમ્બં ઓલોકેન્તો દુમ્મુખો નિસીદિ. સા તં દિસ્વા ‘‘અયં અત્રિચ્છતાહતો નેવ મંસં, ન મચ્છં લભી’’તિ કુટં ભિન્દન્તી ¶ વિય મહાહસિતં હસિ. તં સુત્વા સિઙ્ગાલો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘કાયં એળગલાગુમ્બે, કરોતિ અહુહાસિયં;

નયીધ નચ્ચગીતં વા, તાળં વા સુસમાહિતં;

અનમ્હિકાલે સુસોણિ, કિન્નુ જગ્ઘસિ સોભને’’તિ.

તત્થ ¶ કાયન્તિ કા અયં. એળગલાગુમ્બેતિ કમ્બોજિગુમ્બે. અહુહાસિયન્તિ દન્તવિદંસકં મહાહસિતં વુચ્ચતિ, તં કા એસા એતસ્મિં ગુમ્બે કરોતીતિ પુચ્છતિ. નયીધ નચ્ચગીતં વાતિ ઇમસ્મિં ઠાને કસ્સચિ નચ્ચન્તસ્સ નચ્ચં વા ગાયન્તસ્સ ગીતં વા હત્થે સુસમાહિતે કત્વા વાદેન્તસ્સ સુસમાહિતં હત્થતાળં વા નત્થિ, કં દિસ્વા ત્વં હસેય્યાસીતિ દીપેતિ. અનમ્હિકાલેતિ રોદનકાલે. સુસોણીતિ સુન્દરસોણિ. કિં નુ જગ્ઘસીતિ ¶ કેન કારણેન ત્વં રોદિતું યુત્તકાલે અરોદમાનાવ મહાહસિતં હસસિ. સોભનેતિ તં પસંસન્તો આલપતિ.

‘‘સિઙ્ગાલ બાલ દુમ્મેધ, અપ્પપઞ્ઞોસિ જમ્બુક;

જીનો મચ્છઞ્ચ પેસિઞ્ચ, કપણો વિય ઝાયસી’’તિ.

તત્થ જીનોતિ જાનિપ્પત્તો હુત્વા. પેસિન્તિ મંસપેસિં. કપણો વિય ઝાયસીતિ સહસ્સભણ્ડિકં પરાજિતો કપણો વિય ઝાયસિ સોચસિ ચિન્તેસિ.

‘‘સુદસ્સં વજ્જમઞ્ઞેસં, અત્તનો પન દુદ્દસં;

જીના પતિઞ્ચ જારઞ્ચ, મઞ્ઞે ત્વઞ્ઞેવ ઝાયસી’’તિ.

તત્થ ત્વઞ્ઞેવ ઝાયસીતિ પાપધમ્મે દુસ્સીલે અહં તાવ મમ ગોચરં ન લભિસ્સામિ, ત્વં પન અત્રિચ્છતાય હતા તંમુહુત્તદિટ્ઠકે ચોરે પટિબદ્ધચિત્તા હુત્વા તઞ્ચ જારં કુલદત્તિયઞ્ચ પતિં જીના, મં ઉપાદાય સતગુણેન સહસ્સગુણેન કપણતરા હુત્વા ઝાયસિ રોદસિ પરિદેવસીતિ લજ્જાપેત્વા વિપ્પકારં પાપેન્તો મહાસત્તો એવમાહ.

‘‘એવમેતં મિગરાજ, યથા ભાસસિ જમ્બુક;

સા નૂનાહં ઇતો ગન્ત્વા, ભત્તુ હેસ્સં વસાનુગા’’તિ.

તત્થ ¶ નૂનાતિ એકંસત્થે નિપાતો. સા અહં ઇતો ગન્ત્વા પુન અઞ્ઞં ભત્તારં લભિત્વા એકંસેનેવ તસ્સ ભત્તુ વસાનુગા વસવત્તિની ભવિસ્સામીતિ.

અથસ્સા અનાચારાય દુસ્સીલાય વચનં સુત્વા સક્કો દેવરાજા ઓસાનગાથમાહ –

‘‘યો હરે મત્તિકં થાલં, કંસથાલમ્પિ સો હરે;

કતંયેવ તયા પાપં, પુનપેવં કરિસ્સસી’’તિ.

તસ્સત્થો ¶ – અનાચારે કિં કથેસિ, યો મત્તિકં થાલં હરતિ, સુવણ્ણથાલરજતથાલાદિપ્પભેદં કંસથાલમ્પિ સો હરતેવ, ઇદઞ્ચ તયા પાપં કતમેવ, ન સક્કા તવ સદ્ધાતું, સા ત્વં પુનપિ એવં કરિસ્સસિયેવાતિ. એવં સો તં લજ્જાપેત્વા વિપ્પકારં પાપેત્વા સકટ્ઠાનમેવ અગમાસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ.

તદા ધનુગ્ગહો ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુ અહોસિ, સા ઇત્થી પુરાણદુતિયિકા, સક્કો દેવરાજા પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

ચૂળધનુગ્ગહજાતકવણ્ણના ચતુત્થા.

ઇદાનિ ખોમ્હીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં લોલભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. લોલવત્થુ અનેકસો વિત્થારિતમેવ. તં પન સત્થા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ, લોલો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘ન ખો ભિક્ખુ ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ ત્વં લોલોસિ, લોલતાય પન જીવિતક્ખયં પત્તો’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે ¶ બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો પારાવતયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા બારાણસિસેટ્ઠિનો મહાનસે નીળપચ્છિયં વસતિ. અથેકો કાકો મચ્છમંસલુદ્ધો તેન સદ્ધિં મેત્તિં ¶ કત્વા તત્થેવ વસિ. સો એકદિવસં બહું મચ્છમંસં દિસ્વા ‘‘ઇમં ખાદિસ્સામી’’તિ નિત્થુનન્તો નીળપચ્છિયંયેવ નિપજ્જિત્વા પારાવતેન ‘‘એહિ, સમ્મ, ગોચરાય ગમિસ્સામા’’તિ વુચ્ચમાનોપિ ‘‘અજીરકેન નિપન્નોમ્હિ, ગચ્છ ત્વ’’ન્તિ વત્વા તસ્મિં ગતે ‘‘ગતો મે પચ્ચામિત્તકણ્ટકો, ઇદાનિ યથારુચિ મચ્છમંસં ખાદિસ્સામી’’તિ ચિન્તેન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘ઇદાનિ ¶ ખોમ્હિ સુખિતો અરોગો, નિક્કણ્ટકો નિપ્પતિતો કપોતો;

કાહામિ દાની હદયસ્સ તુટ્ઠિં, તથા હિ મં મંસસાકં બલેતી’’તિ.

તત્થ નિપ્પતિતોતિ નિગ્ગતો. કપોતોતિ પારાવતો. કાહામિ દાનીતિ કરિસ્સામિ દાનિ. તથા હિ મં મંસસાકં બલેતીતિ તથા હિ મંસઞ્ચ અવસેસં સાકઞ્ચ મય્હં બલં કરોતિ, ઉટ્ઠેહિ ખાદાતિ વદમાનં વિય ઉસ્સાહં મમં કરોતીતિ અત્થો.

સો ભત્તકારકે મચ્છમંસં પચિત્વા મહાનસા નિક્ખમ્મ સરીરતો સેદં પવાહેન્તે પચ્છિતો નિક્ખમિત્વા રસકરોટિયં નિલીયિત્વા ‘‘કિરિ કિરી’’તિ સદ્દમકાસિ. ભત્તકારકો વેગેનાગન્ત્વા કાકં ગહેત્વા સબ્બપત્તાનિ લુઞ્જિત્વા અલ્લસિઙ્ગીવેરઞ્ચ સિદ્ધત્થકે ચ પિસિત્વા લસુણં પૂતિતક્કેન મદ્દિત્વા સકલસરીરં મક્ખેત્વા એકં કઠલં ઘંસિત્વા ¶ વિજ્ઝિત્વા સુત્તકેન તસ્સ ગીવાયં બન્ધિત્વા નીળપચ્છિયંયેવ તં પક્ખિપિત્વા અગમાસિ. પારાવતો આગન્ત્વા તં દિસ્વા ‘‘કા એસા બલાકા મમ સહાયસ્સ પચ્છિયં નિપન્ના, ચણ્ડો હિ સો આગન્ત્વા ઘાતેય્યાપિ ન’’ન્તિ પરિહાસં કરોન્તો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘કાયં બલાકા સિખિની, ચોરી લઙ્ઘિપિતામહા;

ઓરં બલાકે આગચ્છ, ચણ્ડો મે વાયસો સખા’’તિ.

સા હેટ્ઠા (જા. અટ્ઠ. ૨.૩.૭૦) વુત્તત્થાયેવ.

‘‘અલઞ્હિ તે જગ્ઘિતાયે, મમં દિસ્વાન એદિસં;

વિલૂનં સૂદપુત્તેન, પિટ્ઠમણ્ડેન મક્ખિત’’ન્તિ.

તત્થ ¶ અલન્તિ પટિસેધત્થે નિપાતો. જગ્ઘિતાયેતિ હસિતું. ઇદં વુત્તં હોતિ – ઇદાનિ મં એદિસં એવં દુક્ખપ્પત્તં દિસ્વા તવ અલં હસિતું, મા એદિસે કાલે પરિહાસકેળિં કરોહીતિ.

સો ¶ પરિહાસકેળિં કરોન્તોવ પુન ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘સુન્હાતો સુવિલિત્તોસિ, અન્નપાનેન તપ્પિતો;

કણ્ઠે ચ તે વેળુરિયો, અગમા નુ કજઙ્ગલ’’ન્તિ.

તત્થ કણ્ઠે ચ તે વેળુરિયોતિ અયં તે વેળુરિયમણિપિ કણ્ઠે પિળન્ધો, ત્વં એત્તકં કાલં અમ્હાકં એતં ન દસ્સેસીતિ કપાલં સન્ધાયેવમાહ. કજઙ્ગલન્તિ ઇધ બારાણસીયેવ ‘‘કજઙ્ગલા’’તિ અધિપ્પેતા. ઇતો નિક્ખમિત્વા કચ્ચિ અન્તોનગરં ગતોસીતિ પુચ્છતિ.

‘‘મા તે મિત્તો અમિત્તો વા, અગમાસિ કજઙ્ગલં;

પિઞ્છાનિ તત્થ લાયિત્વા, કણ્ઠે બન્ધન્તિ વટ્ટન’’ન્તિ.

તત્થ ¶ પિઞ્છાનીતિ પત્તાનિ. તત્થ લાયિત્વાતિ તસ્મિં બારાણસિનગરે લુઞ્ચિત્વા. વટ્ટનન્તિ કઠલિકં.

તં સુત્વા પારાવતો ઓસાનગાથમાહ –

‘‘પુનપાપજ્જસી સમ્મ, સીલઞ્હિ તવ તાદિસં;

ન હિ માનુસકા ભોગા, સુભુઞ્જા હોન્તિ પક્ખિના’’તિ.

તત્થ પુનપાપજ્જસીતિ પુનપિ એવરૂપં આપજ્જિસ્સસિ. એવરૂપઞ્હિ તે સીલન્તિ.

ઇતિ નં સો ઓવદિત્વા તત્થ અવસિત્વા પક્ખે પસારેત્વા અઞ્ઞત્થ અગમાસિ. કાકોપિ તત્થેવ જીવિતક્ખયં પાપુણિ.

સત્થા ¶ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને લોલભિક્ખુ અનાગામિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા કાકો લોલભિક્ખુ અહોસિ, કપોતો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

મણિકુણ્ડલ ¶ સુજાતા, વેનસાખઞ્ચ ઓરગં;

ઘટં કોરણ્ડિ લટુકિ, ધમ્મપાલં મિગં તથા.

સુયોનન્દી વણ્ણારોહ, સીલં હિરી ખજ્જોપનં;

અહિ ગુમ્બિય સાળિયં, તચસારં મિત્તવિન્દં.

પલાસઞ્ચેવ દીઘિતિ, મિગપોતક મૂસિકં;

ધનુગ્ગહો કપોતઞ્ચ, જાતકા પઞ્ચવીસતિ.

માસુ ¶ ¶ ¶ કુજ્ઝ ભૂમિપતીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં તિત્થનાવિકં આરબ્ભ કથેસિ. સો કિર બાલો અહોસિ અઞ્ઞાણો, નેવ સો બુદ્ધાદીનં રતનાનં, ન અઞ્ઞેસં પુગ્ગલાનં ગુણં જાનાતિ, ચણ્ડો ફરુસો સાહસિકો. અથેકો જાનપદો ભિક્ખુ ‘‘બુદ્ધુપટ્ઠાનં કરિસ્સામી’’તિ આગચ્છન્તો સાયં અચિરવતીતિત્થં પત્વા તં એવમાહ ‘‘ઉપાસક, પરતીરં ગમિસ્સામિ, નાવં મે દેહી’’તિ. ‘‘ભન્તે, ઇદાનિ અકાલો, એકસ્મિં ઠાને વસસ્સૂ’’તિ. ‘‘ઉપાસક, ઇધ કુહિં વસિસ્સામિ, મં ગણ્હિત્વા ગચ્છા’’તિ. સો કુજ્ઝિત્વા ‘‘એહિ રે સમણ, વહામી’’તિ થેરં નાવં આરોપેત્વા ઉજુકં અગન્ત્વા હેટ્ઠા નાવં નેત્વા ઉલ્લોળં કત્વા તસ્સ પત્તચીવરં તેમેત્વા કિલમેત્વા તીરં પત્વા અન્ધકારવેલાયં ઉય્યોજેસિ. અથ સો વિહારં ગન્ત્વા તં દિવસં બુદ્ધુપટ્ઠાનસ્સ ઓકાસં અલભિત્વા પુનદિવસે સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિત્વા સત્થારા કતપટિસન્થારો ‘‘કદા આગતોસી’’તિ વુત્તે ‘‘હિય્યો, ભન્તે’’તિ વત્વા ‘‘અથ કસ્મા અજ્જ બુદ્ધુપટ્ઠાનં આગતોસી’’તિ વુત્તે તમત્થં આરોચેસિ. તં સુત્વા સત્થા ‘‘ન ખો ભિક્ખુ ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ ચણ્ડો ફરુસો સાહસિકો, ઇદાનિ પન તેન ત્વં કિલમિતો, પુબ્બેપેસ પણ્ડિતે કિલમેસી’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો તક્કસિલાયં ¶ સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા દીઘમદ્ધાનં હિમવન્તે ફલાફલેન યાપેત્વા લોણમ્બિલસેવનત્થાય બારાણસિં પત્વા રાજુય્યાને વસિત્વા પુનદિવસે નગરં ભિક્ખાય પાવિસિ. અથ નં રાજઙ્ગણપ્પત્તં રાજા દિસ્વા તસ્સ ઇરિયાપથે પસીદિત્વા અન્તેપુરં આનેત્વા ભોજેત્વા પટિઞ્ઞં ગહેત્વા ¶ રાજુય્યાને વસાપેસિ, દેવસિકં ઉપટ્ઠાનં ¶ અગમાસિ. તમેનં બોધિસત્તો ‘‘રઞ્ઞા નામ, મહારાજ, ચત્તારિ અગતિગમનાનિ વજ્જેત્વા અપ્પમત્તેન ખન્તિમેત્તાનુદ્દયસમ્પન્નેન હુત્વા ધમ્મેન રજ્જં કારેતબ્બ’’ન્તિ વત્વા દેવસિકં ઓવદન્તો –

‘‘માસુ કુજ્ઝ ભૂમિપતિ, માસુ કુજ્ઝ રથેસભ;

કુદ્ધં અપ્પટિકુજ્ઝન્તો, રાજા રટ્ઠસ્સ પૂજિતો.

‘‘ગામે વા યદિ વારઞ્ઞે, નિન્ને વા યદિ વા થલે;

સબ્બત્થ અનુસાસામિ, માસુ કુજ્ઝ રથેસભા’’તિ. – દ્વે ગાથા અભાસિ;

તત્થ રટ્ઠસ્સ પૂજિતોતિ એવરૂપો રાજા રટ્ઠસ્સ પૂજનીયો હોતીતિ અત્થો. સબ્બત્થ અનુસાસામીતિ એતેસુ ગામાદીસુ યત્થ કત્થચિ વસન્તોપાહં મહારાજ, ઇમાય એવ અનુસિટ્ઠિયા તમનુસાસામિ, એતેસુ વા ગામાદીસુ યત્થ કત્થચિ એકસ્મિમ્પિ એકસત્તેપિ અનુસાસામિ. માસુ કુજ્ઝ રથેસભાતિ એવમેવાહં તં અનુસાસામિ, રઞ્ઞા નામ કુજ્ઝતું ન વટ્ટતિ. કિંકારણા? રાજાનો નામ વાચાવુધા, તેસં કુદ્ધાનં વચનમત્તેનેવ બહૂ જીવિતક્ખયં પાપુણન્તીતિ.

એવં બોધિસત્તો રઞ્ઞો આગતાગતદિવસે ઇમા દ્વે ગાથા અભાસિ. રાજા અનુસિટ્ઠિયા પસન્નચિત્તો મહાસત્તસ્સ સતસહસ્સુટ્ઠાનકં એકં ગામવરં અદાસિ, બોધિસત્તો પટિક્ખિપિ. ઇતિ સો તત્થેવ દ્વાદસસંવચ્છરં વસિત્વા ‘‘અતિચિરં નિવુત્થોમ્હિ, જનપદચારિકં તાવ ચરિત્વા આગમિસ્સામી’’તિ રઞ્ઞો અકથેત્વાવ ઉય્યાનપાલં આમન્તેત્વા ‘‘તાત, ઉક્કણ્ઠિતરૂપોસ્મિ, જનપદં ચરિત્વા આગમિસ્સામિ, ત્વં રઞ્ઞો કથેય્યાસી’’તિ વત્વા પક્કન્તો ¶ ગઙ્ગાય નાવાતિત્થં પાપુણિ. તત્થ અવારિયપિતા નામ નાવિકો અહોસિ. સો બાલો નેવ ગુણવન્તાનં ગુણં જાનાતિ, ન અત્તનો આયાપાયં જાનાતિ, સો ગઙ્ગં તરિતુકામં જનં પઠમં તારેત્વા પચ્છા વેતનં યાચતિ, વેતનં અદેન્તેહિ સદ્ધિં કલહં કરોન્તો અક્કોસપ્પહારેયેવ બહૂ લભતિ, અપ્પં લાભં, એવરૂપો અન્ધબાલો. તં સન્ધાય સત્થા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા તતિયં ગાથમાહ –

‘‘અવારિયપિતા ¶ નામ, અહુ ગઙ્ગાય નાવિકો;

પુબ્બે જનં તારેત્વાન, પચ્છા યાચતિ વેતનં;

તેનસ્સ ભણ્ડનં હોતિ, ન ચ ભોગેહિ વડ્ઢતી’’તિ.

તત્થ ¶ અવારિયપિતા નામાતિ અવારિયા નામ તસ્સ ધીતા, તસ્સા વસેન અવારિયપિતા નામ જાતો. તેનસ્સ ભણ્ડનન્તિ તેન કારણેન, તેન વા પચ્છા યાચિયમાનેન જનેન સદ્ધિં તસ્સ ભણ્ડનં હોતિ.

બોધિસત્તો તં નાવિકં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘આવુસો, પરતીરં મં નેહી’’તિ આહ. તં સુત્વા સો આહ ‘‘સમણ, કિં મે નાવાવેતનં દસ્સસી’’તિ? ‘‘આવુસો, અહં ભોગવડ્ઢિં અત્થવડ્ઢિં ધમ્મવડ્ઢિં નામ તે કથેસ્સામી’’તિ. તં સુત્વા નાવિકો ‘‘ધુવં એસ મય્હં કિઞ્ચિ દસ્સતી’’તિ તં પરતીરં નેત્વા ‘‘દેહિ મે નાવાય વેતન’’ન્તિ આહ. સો તસ્સ ‘‘સાધુ, આવુસો’’તિ પઠમં ભોગવડ્ઢિં કથેન્તો –

‘‘અતિણ્ણંયેવ યાચસ્સુ, અપારં તાત નાવિક;

અઞ્ઞો હિ તિણ્ણસ્સ મનો, અઞ્ઞો હોતિ પારેસિનો’’તિ. – ગાથમાહ;

તત્થ અપારન્તિ તાત, નાવિક પરતીરં અતિણ્ણમેવ જનં ઓરિમતીરે ઠિતઞ્ઞેવ વેતનં યાચસ્સુ, તતો લદ્ધઞ્ચ ગહેત્વા ગુત્તટ્ઠાને ઠપેત્વા પચ્છા મનુસ્સે પરતીરં નેય્યાસિ, એવં તે ભોગવડ્ઢિ ભવિસ્સતિ. અઞ્ઞો હિ તિણ્ણસ્સ મનોતિ તાત નાવિક, પરતીરં ગતસ્સ અઞ્ઞો મનો ભવતિ, અદત્વાવ ગન્તુકામો હોતિ. યો પનેસ પારેસી નામ પરતીરં એસતિ, પરતીરં ગન્તુકામો હોતિ, સો અતિરેકમ્પિ દત્વા ગન્તુકામો હોતિ, ઇતિ પારેસિનો અઞ્ઞો મનો હોતિ, તસ્મા ત્વં અતિણ્ણમેવ યાચેય્યાસિ, અયં તાવ તે ભોગાનં વડ્ઢિ નામાતિ.

તં સુત્વા નાવિકો ¶ ચિન્તેસિ ‘‘અયં તાવ મે ઓવાદો ભવિસ્સતિ, ઇદાનિ પનેસ અઞ્ઞં કિઞ્ચિ મય્હં દસ્સતી’’તિ. અથ નં બોધિસત્તો ‘‘અયં તાવ તે, આવુસો, ભોગવડ્ઢિ, ઇદાનિ અત્થધમ્મવડ્ઢિં સુણાહી’’તિ વત્વા ઓવદન્તો –

‘‘ગામે ¶ વા યદિ વારઞ્ઞે, નિન્ને વા યદિ વા થલે;

સબ્બત્થ અનુસાસામિ, માસુ કુજ્ઝિત્થ નાવિકા’’તિ. – ગાથમાહ;

ઇતિસ્સ ઇમાય ગાથાય અત્થધમ્મવડ્ઢિં કથેત્વા ‘‘અયં તે અત્થવડ્ઢિ ચ ધમ્મવડ્ઢિ ચા’’તિ આહ. સો પન દન્ધપુરિસો તં ઓવાદં ન કિઞ્ચિ મઞ્ઞમાનો ‘‘ઇદં, સમણ, તયા મય્હં દિન્નં ¶ નાવાવેતન’’ન્તિ આહ. ‘‘આમાવુસો’’તિ. ‘‘મય્હં ઇમિના કમ્મં નત્થિ, અઞ્ઞં મે દેહી’’તિ. ‘‘આવુસો, ઇદં ઠપેત્વા મય્હં અઞ્ઞં નત્થી’’તિ. ‘‘અથ ત્વં કસ્મા મમ નાવં આરુળ્હોસી’’તિ તાપસં ગઙ્ગાતીરે પાતેત્વા ઉરે નિસીદિત્વા મુખમેવસ્સ પોથેસિ.

સત્થા ‘‘ઇતિ સો, ભિક્ખવે, તાપસો યં ઓવાદં દત્વા રઞ્ઞો સન્તિકા ગામવરં લભિ, તમેવ ઓવાદં અન્ધબાલસ્સ નાવિકસ્સ કથેત્વા મુખપોથનં પાપુણિ, તસ્મા ઓવાદં દેન્તેન યુત્તજનસ્સેવ દાતબ્બો, ન અયુત્તજનસ્સા’’તિ વત્વા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા તદનન્તરં ગાથમાહ –

‘‘યાયેવાનુસાસનિયા, રાજા ગામવરં અદા;

તાયેવાનુસાસનિયા, નાવિકો પહરી મુખ’’ન્તિ.

તસ્સ તં પહરન્તસ્સેવ ભરિયા ભત્તં ગહેત્વા આગતા પાપપુરિસં દિસ્વા ‘‘સામિ, અયં તાપસો નામ રાજકુલૂપકો, મા પહરી’’તિ આહ. સો કુજ્ઝિત્વા ‘‘ત્વં મે ઇમં કૂટતાપસં પહરિતું ન દેસી’’તિ ઉટ્ઠાય તં પહરિત્વા પાતેસિ. અથ ભત્તપાતિ પતિત્વા ભિજ્જિ, તસ્સા ચ પન ગરુગબ્ભાય ગબ્ભો ભૂમિયં પતિ. અથ નં મનુસ્સા સમ્પરિવારેત્વા ‘‘પુરિસઘાતકચોરો’’તિ ¶ ગહેત્વા બન્ધિત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસું. રાજા વિનિચ્છિનિત્વા તસ્સ રાજાણં કારેસિ. સત્થા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા તમત્થં પકાસેન્તો ઓસાનગાથમાહ –

‘‘ભત્તં ભિન્નં હતા ભરિયા, ગબ્ભો ચ પતિતો છમા;

મિગોવ જાતરૂપેન, ન તેનત્થં અબન્ધિ સૂ’’તિ.

તત્થ ¶ ભત્તં ભિન્નન્તિ ભત્તપાતિ ભિન્ના. હતાતિ પહતા. છમાતિ ભૂમિયં. મિગોવ જાતરૂપેનાતિ યથા મિગો સુવણ્ણં વા હિરઞ્ઞં વા મુત્તામણિઆદીનિ વા મદ્દિત્વા ગચ્છન્તોપિ અત્થરિત્વા નિપજ્જન્તોપિ તેન જાતરૂપેન અત્તનો અત્થં વડ્ઢેતું નિબ્બત્તેતું ન સક્કોતિ, એવમેવ સો અન્ધબાલો પણ્ડિતેહિ દિન્નં ઓવાદં સુત્વાપિ અત્તનો અત્થં વડ્ઢેતું નિબ્બત્તેતું નાસક્ખીતિ વુત્તં હોતિ. અબન્ધિ સૂતિ એત્થ અબન્ધિ સોતિ એવમત્થો દટ્ઠબ્બો. સ-ઓઇતિ ઇમેસં પદાનઞ્હિ સૂતિ સન્ધિ હોતિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ¶ સો ભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા નાવિકો ઇદાનિ નાવિકોવ અહોસિ, રાજા આનન્દો, તાપસો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

મા તાત કુજ્ઝિ ન હિ સાધુ કોધોતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કુહકભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ, પચ્ચુપ્પન્નવત્થુ ઉદ્દાલજાતકે (જા. ૧.૧૪.૬૨ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો બારાણસિયં દિસાપામોક્ખો આચરિયો હુત્વા પઞ્ચસતે માણવે મન્તે વાચેસિ. તેસં જેટ્ઠકો સેતકેતુ નામ ઉદિચ્ચબ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તમાણવો, તસ્સ જાતિં નિસ્સાય મહન્તો માનો અહોસિ. સો એકદિવસં અઞ્ઞેહિ માણવેહિ સદ્ધિં નગરા નિક્ખમન્તો નગરં પવિસન્તં એકં ચણ્ડાલં ¶ દિસ્વા ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ચણ્ડાલોહમસ્મી’’તિ વુત્તે તસ્સ સરીરં પહરિત્વા આગતવાતસ્સ અત્તનો સરીરે ફુસનભયેન ‘‘નસ્સ, ચણ્ડાલ, કાળકણ્ણી, અધોવાતં યાહી’’તિ વત્વા વેગેન તસ્સ ઉપરિવાતં અગમાસિ. ચણ્ડાલો સીઘતરં ગન્ત્વા તસ્સ ઉપરિવાતે અટ્ઠાસિ. અથ નં સો ‘‘નસ્સ કાળકણ્ણી’’તિ સુટ્ઠુતરં અક્કોસિ પરિભાસિ. તં સુત્વા ચણ્ડાલો ‘‘ત્વં કોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘બ્રાહ્મણમાણવોહમસ્મી’’તિ ¶ . ‘‘બ્રાહ્મણો હોતુ, મયા પન પુટ્ઠપઞ્હં કથેતું સક્ખિસ્સસી’’તિ. ‘‘આમ, સક્ખિસ્સામી’’તિ. ‘‘સચે ન સક્કોસિ, પાદન્તરેન તં ગમેમી’’તિ. સો અત્તાનં તક્કેત્વા ‘‘ગમેહી’’તિ આહ.

ચણ્ડાલપુત્તો તસ્સ કથં પરિસં ગાહાપેત્વા ‘‘માણવ, દિસા નામ કતરા’’તિ પઞ્હં પુચ્છિ. ‘‘દિસા નામ પુરત્થિમાદયો ચતસ્સો દિસા’’તિ. ચણ્ડાલો ‘‘નાહં તં એતં દિસં પુચ્છામિ, ત્વં એત્તકમ્પિ અજાનન્તો મમ સરીરે પહટવાતં જિગુચ્છસી’’તિ તં ખન્ધટ્ઠિકે ગહેત્વા ઓનમેત્વા અત્તનો પાદન્તરેન ગમેસિ. માણવા તં પવત્તિં આચરિયસ્સ આચિક્ખિંસુ. તં સુત્વા આચરિયો ‘‘સચ્ચં કિર, તાત, સેતકેતુ ચણ્ડાલેનાસિ પાદન્તરેન ગમિતો’’તિ? ‘‘આમ, આચરિય, સો મં ચણ્ડાલદાસિપુત્તો દિસામત્તમ્પિ ન જાનાસી’’તિ અત્તનો પાદન્તરેન ગમેસિ, ઇદાનિ દિસ્વા કત્તબ્બં અસ્સ જાનિસ્સામીતિ કુદ્ધો ચણ્ડાલપુત્તં અક્કોસિ પરિભાસિ. અથ નં આચરિયો ‘તાત, સેતકેતુ મા તસ્સ કુજ્ઝિ, પણ્ડિતો ચણ્ડાલદાસિપુત્તો ¶ , ન સો તં એતં દિસં પુચ્છતિ, અઞ્ઞં દિસં પુચ્છિ, તયા પન દિટ્ઠસુતવિઞ્ઞાતતો અદિટ્ઠાસુતાવિઞ્ઞાતમેવ બહુતર’’ન્તિ ઓવદન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘મા તાત કુજ્ઝિ ન હિ સાધુ કોધો, બહુમ્પિ તે અદિટ્ઠમસ્સુતઞ્ચ;

માતા પિતા ¶ દિસતા સેતકેતુ, આચરિયમાહુ દિસતં પસત્થા.

‘‘અગારિનો અન્નદપાનવત્થદા, અવ્હાયિકા તમ્પિ દિસં વદન્તિ;

એસા દિસા પરમા સેતકેતુ, યં પત્વા દુક્ખી સુખિનો ભવન્તી’’તિ.

તત્થ ન હિ સાધુ કોધોતિ કોધો નામ ઉપ્પજ્જમાનો સુભાસિતદુબ્ભાસિતં અત્થાનત્થં હિતાહિતં જાનિતું ન દેતીતિ ન સાધુ ન લદ્ધકો. બહુમ્પિ તે અદિટ્ઠન્તિ તયા ચક્ખુના અદિટ્ઠં સોતેન ચ અસ્સુતમેવ બહુતરં. દિસતાતિ દિસા. માતાપિતરો પુત્તાનં પુરિમતરં ¶ ઉપ્પન્નત્તા પુરત્થિમદિસા નામ જાતાતિ વદતિ. આચરિયમાહુ દિસતં પસત્થાતિ આચરિયા પન દક્ખિણેય્યત્તા દિસતં પસત્થા દક્ખિણા દિસાતિ બુદ્ધાદયો અરિયા આહુ કથેન્તિ દીપેન્તિ.

અગારિનોતિ ગહટ્ઠા. અન્નદપાનવત્થદાતિ અન્નદા, પાનદા, વત્થદા ચ. અવ્હાયિકાતિ ‘‘એથ દેય્યધમ્મં પટિગ્ગણ્હથા’’તિ પક્કોસનકા. તમ્પિ દિસં વદન્તીતિ તમ્પિ બુદ્ધાદયો અરિયા એકં દિસં વદન્તિ. ઇમિના ચતુપચ્ચયદાયકા ગહટ્ઠા પચ્ચયે અપદિસિત્વા ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણેહિ ઉપગન્તબ્બત્તા એકા દિસા નામાતિ દીપેતિ. અપરો નયો – યે એતે અગારિનો અન્નપાનવત્થદા, તેસં છકામસગ્ગસમ્પત્તિદાયકટ્ઠેન ઉપરૂપરિ અવ્હાયનતો યે અવ્હાયિકા ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણા, તમ્પિ દિસં વદન્તિ, બુદ્ધાદયો અરિયા ઉપરિમદિસં નામ વદન્તીતિ દીપેતિ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘માતા પિતા દિસા પુબ્બા, આચરિયા દક્ખિણા દિસા;

પુત્તદારા દિસા પચ્છા, મિત્તામચ્ચા ચ ઉત્તરા.

‘‘દાસકમ્મકરા હેટ્ઠા, ઉદ્ધં સમણબ્રાહ્મણા;

એતા દિસા નમસ્સેય્ય, અલમત્તો કુલે ગિહી’’તિ. (દી. નિ. ૩.૨૭૩);

એસા દિસાતિ ઇદં પન નિબ્બાનં સન્ધાય વુત્તં. જાતિઆદિના હિ નાનપ્પકારેન દુક્ખેન ¶ દુક્ખિતા સત્તા યં પત્વા નિદ્દુક્ખા સુખિનો ભવન્તિ, એસા એવ ચ સત્તેહિ અગતપુબ્બા દિસા નામ. તેનેવ ચ નિબ્બાનં ‘‘પરમા’’તિ આહ. વુત્તમ્પિ ચેતં –

‘‘સમતિત્તિકં ¶ અનવસેસકં, તેલપત્તં યથા પરિહરેય્ય;

એવં સચિત્તમનુરક્ખે, પત્થયાનો દિસં અગતપુબ્બ’’ન્તિ. (જા. ૧.૧.૯૬);

એવં મહાસત્તો માણવસ્સ દિસા કથેસિ. સો પન ‘‘ચણ્ડાલેનમ્હિ પાદન્તરેન ગમિતો’’તિ તસ્મિં ઠાને અવસિત્વા તક્કસિલં ગન્ત્વા ¶ દિસાપામોક્ખાચરિયસ્સ સન્તિકે સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા આચરિયેન અનુઞ્ઞાતો તક્કસિલતો નિક્ખમિત્વા સબ્બસમયસિપ્પં સિક્ખન્તો વિચરિ. સો એકં પચ્ચન્તગામં પત્વા તં નિસ્સાય વસન્તે પઞ્ચસતે તાપસે દિસ્વા તેસં સન્તિકે પબ્બજિત્વા યં તે જાનન્તિ સિપ્પમન્તચરણં, તં ઉગ્ગણ્હિત્વા ગણસત્થા હુત્વા તેહિ પરિવારિતો બારાણસિં ગન્ત્વા પુનદિવસે ભિક્ખં ચરન્તો રાજઙ્ગણં અગમાસિ. રાજા તાપસાનં ઇરિયાપથે પસીદિત્વા અન્તોનિવેસને ભોજેત્વા તે અત્તનો ઉય્યાને વસાપેસિ. સો એકદિવસં તાપસે પરિવિસિત્વા ‘‘અજ્જ સાયન્હે ઉય્યાનં ગન્ત્વા અય્યે વન્દિસ્સામી’’તિ આહ.

સેતકેતુ ઉય્યાનં ગન્ત્વા તાપસે સન્નિપાતેત્વા ‘‘મારિસા, અજ્જ રાજા આગમિસ્સતિ, રાજાનો ચ નામ સકિં આરાધેત્વા યાવતાયુકં સુખં જીવિતું સક્કા, અજ્જ એકચ્ચે વગ્ગુલિવતં ચરથ, એકચ્ચે કણ્ટકસેય્યં કપ્પેથ, એકચ્ચે પઞ્ચાતપં તપ્પેથ, એકચ્ચે ઉક્કુટિકપ્પધાનમનુયુઞ્જથ, એકચ્ચે ઉદકોરોહણકમ્મં કરોથ, એકચ્ચે મન્તે સજ્ઝાયથા’’તિ વિચારેત્વા સયં પક્કસાલદ્વારે અપસ્સયપીઠકે નિસીદિત્વા પઞ્ચવણ્ણરઙ્ગસમુજ્જલવાસનં એકં પોત્થકં વિચિત્રવણ્ણે આધારકે ઠપેત્વા સુસિક્ખિતેહિ ચતૂહિ પઞ્ચહિ માણવેહિ પુચ્છિતે પુચ્છિતે પઞ્હે કથેસિ. તસ્મિં ખણે રાજા આગન્ત્વા ¶ તે મિચ્છાતપં કરોન્તે દિસ્વા તુટ્ઠો સેતકેતું ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો પુરોહિતેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘ખરાજિના જટિલા પઙ્કદન્તા, દુમ્મક્ખરૂપા યેમે જપ્પન્તિ મન્તે;

કચ્ચિ નુ તે માનુસકે પયોગે, ઇદં વિદૂ પરિમુત્તા અપાયા’’તિ.

તત્થ ખરાજિનાતિ સખુરેહિ અજિનચમ્મેહિ સમન્નાગતા. પઙ્કદન્તાતિ દન્તકટ્ઠસ્સ અખાદનેન મલગ્ગહિતદન્તા. દુમ્મક્ખરૂપાતિ અનઞ્જિતામણ્ડિતલૂખનિવાસનપારુપના માલાગન્ધવિલેપનવજ્જિતા ¶ , કિલિટ્ઠરૂપાતિ વુત્તં હોતિ. યેમે જપ્પન્તીતિ યે ઇમે મન્તે સજ્ઝાયન્તિ. માનુસકે પયોગેતિ મનુસ્સેહિ કત્તબ્બપયોગે ઠિતા. ઇદં વિદૂ પરિમુત્તા અપાયાતિ ઇમસ્મિં ¶ પયોગે ઠત્વા ઇમં લોકં વિદિત્વા પાકટં કત્વા ‘‘કચ્ચિ એતે ઇસયો ચતૂહિ અપાયેહિ મુત્તા’’તિ પુચ્છતિ.

તં સુત્વા પુરોહિતો ચતુત્થં ગાથમાહ –

‘‘પાપાનિ કમ્માનિ કરિત્વ રાજ, બહુસ્સુતો ચે ન ચરેય્ય ધમ્મં;

સહસ્સવેદોપિ ન તં પટિચ્ચ, દુક્ખા પમુઞ્ચે ચરણં અપત્વા’’તિ.

તત્થ કરિત્વાતિ કત્વા. ચરણન્તિ સહ સીલેન અટ્ઠ સમાપત્તિયો. ઇદં વુત્તં હોતિ. મહારાજ, ‘‘અહં બહુસ્સુતોમ્હી’’તિ સહસ્સવેદોપિ ચે તિવિધં સુચરિતધમ્મં ન ચરેય્ય, પાપાનેવ કરેય્ય, સો તાનિ પાપાનિ કમ્માનિ કત્વા તં બાહુસચ્ચં પટિચ્ચ સીલસમાપત્તિસઙ્ખાતં ચરણં અપ્પત્વા દુક્ખા ન પમુઞ્ચે, અપાયદુક્ખતો ન મુચ્ચતેવાતિ.

તં સુત્વા રાજા તાપસેસુ પસાદં હરિ. તતો સેતકેતુ ચિન્તેસિ ‘‘ઇમસ્સ રઞ્ઞો તાપસેસુ પસાદો ઉદપાદિ, તં પનેસ પુરોહિતો વાસિયા પહરિત્વા વિય છિન્દિ, મયા એતેન સદ્ધિં કથેતું વટ્ટતી’’તિ. સો તેન સદ્ધિં કથેન્તો પઞ્ચમં ગાથમાહ –

‘‘સહસ્સવેદોપિ ¶ ન તં પટિચ્ચ, દુક્ખા પમુઞ્ચે ચરણં અપત્વા;

મઞ્ઞામિ વેદા અફલા ભવન્તિ, સસંયમં ચરણમેવ સચ્ચ’’ન્તિ.

તસ્સત્થો ¶ ¶ – સચે સહસ્સવેદોપિ તં બાહુસચ્ચં પટિચ્ચ ચરણં અપ્પત્વા અત્તાનં દુક્ખા ન પમુઞ્ચે, એવં સન્તે અહં મઞ્ઞામિ ‘‘તયો વેદા અફલા હોન્તિ, સસીલં સમાપત્તિચરણમેવ સચ્ચં હોતી’’તિ.

તં સુત્વા પુરોહિતો છટ્ઠં ગાથમાહ –

‘‘ન હેવ વેદા અફલા ભવન્તિ, સસંયમં ચરણમેવ સચ્ચં;

કિત્તિઞ્હિ પપ્પોતિ અધિચ્ચ વેદે, સન્તિં પુણેતિ ચરણેન દન્તો’’તિ.

તસ્સત્થો – તયો વેદા અફલા ન ભવન્તિ, સસંયમં ચરણમેવ સચ્ચં સેય્યં ઉત્તમં પવરં ન હેવ હોતિ. કિંકારણા? કિત્તિઞ્હિ પપ્પોતિ અધિચ્ચ વેદેતિ તયો વેદે અધિચ્ચ દિટ્ઠધમ્મે કિત્તિમત્તં યસમત્તં લાભમત્તં લભતિ, ઇતો પરં અઞ્ઞં નત્થિ, તસ્મા ન તે અફલા. સન્તિં પુણેતિ ચરણેન દન્તોતિ સીલે પતિટ્ઠાય સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેત્વા સમાપત્તિપદટ્ઠાનં વિપસ્સનં વડ્ઢેન્તો અચ્ચન્તં સન્તં નિબ્બાનં નામ તં એતિ પાપુણાતિ.

ઇતિ પુરોહિતો સેતકેતુનો વાદં ભિન્દિત્વા તે સબ્બે ગિહી કારેત્વા ફલકાવુધાનિ ગાહાપેત્વા મહન્તતરકે કત્વા રઞ્ઞો ઉપટ્ઠાકે કારેસિ. અયં કિર મહન્તતરકાનં વંસો.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા સેતકેતુ કુહકભિક્ખુ અહોસિ, ચણ્ડાલો સારિપુત્તો, રાજા આનન્દો, પુરોહિતો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

પઙ્કો ¶ ચ કામાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મહાભિનિક્ખમનં આરબ્ભ કથેસિ. પચ્ચુપ્પન્નવત્થુ હેટ્ઠા કથિતમેવ.

અતીતે રાજગહનગરે મગધરાજા નામ રજ્જં કારેસિ. તદા બોધિસત્તો તસ્સ અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિ, બ્રહ્મદત્તકુમારોતિસ્સ નામં અકંસુ. તસ્સ જાતદિવસેયેવ પુરોહિતસ્સપિ પુત્તો જાયિ, તસ્સ મુખં અતિવિય સોભતિ, તેનસ્સ દરીમુખોતિ નામં અકંસુ. તે ઉભોપિ રાજકુલેયેવ સંવડ્ઢા અઞ્ઞમઞ્ઞં પિયસહાયા હુત્વા સોળસવસ્સકાલે તક્કસિલં ગન્ત્વા સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા ‘‘સબ્બસમયસિપ્પઞ્ચ સિક્ખિસ્સામ, દેસચારિત્તઞ્ચ જાનિસ્સામા’’તિ ગામનિગમાદીસુ ચરન્તા બારાણસિં પત્વા દેવકુલે વસિત્વા પુનદિવસે બારાણસિં ભિક્ખાય પવિસિંસુ. તત્થ એકસ્મિં કુલે ‘‘બ્રાહ્મણે ભોજેત્વા ¶ વાચનકં દસ્સામા’’તિ પાયાસં પચિત્વા આસનાનિ પઞ્ઞત્તાનિ હોન્તિ. મનુસ્સા તે ઉભોપિ ભિક્ખાય ચરન્તે દિસ્વા ‘‘બ્રાહ્મણા આગતા’’તિ ગેહં પવેસેત્વા મહાસત્તસ્સ આસને સુદ્ધવત્થં પઞ્ઞાપેસું, દરીમુખસ્સ આસને રત્તકમ્બલં. દરીમુખો તં નિમિત્તં દિસ્વા ‘‘અજ્જ મય્હં સહાયો બારાણસિરાજા ભવિસ્સતિ, અહં સેનાપતી’’તિ અઞ્ઞાસિ. તે તત્થ ભુઞ્જિત્વા વાચનકં ગહેત્વા ¶ મઙ્ગલં વત્વા નિક્ખમ્મ તં રાજુય્યાનં અગમંસુ. તત્થ મહાસત્તો મઙ્ગલસિલાપટ્ટે નિપજ્જિ, દરીમુખો પનસ્સ પાદે પરિમજ્જન્તો નિસીદિ.

તદા બારાણસિરઞ્ઞો મતસ્સ સત્તમો દિવસો હોતિ. પુરોહિતો રઞ્ઞો સરીરકિચ્ચં કત્વા અપુત્તકે રજ્જે સત્તમે દિવસે ફુસ્સરથં વિસ્સજ્જેસિ. ફુસ્સરથવિસ્સજ્જનકિચ્ચં મહાજનકજાતકે (જા. ૨.૨૨.૧૨૩ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ. ફુસ્સરથો નગરા નિક્ખમિત્વા ચતુરઙ્ગિનિયા ¶ સેનાય પરિવુતો અનેકસતેહિ તૂરિયેહિ વજ્જમાનેહિ ઉય્યાનદ્વારં પાપુણિ. દરીમુખો તૂરિયસદ્દં સુત્વા ‘‘સહાયસ્સ મે ફુસ્સરથો આગચ્છતિ, અજ્જેવેસ રાજા હુત્વા મય્હં સેનાપતિટ્ઠાનં દસ્સતિ, કો મે ઘરાવાસેનત્થો, નિક્ખમિત્વા પબ્બજિસ્સામી’’તિ બોધિસત્તં અનામન્તેત્વાવ એકમન્તં ગન્ત્વા પટિચ્છન્ને અટ્ઠાસિ. પુરોહિતો ઉય્યાનદ્વારે રથં ઠપેત્વા ઉય્યાનં પવિટ્ઠો બોધિસત્તં મઙ્ગલસિલાપટ્ટે નિપન્નં દિસ્વા પાદેસુ લક્ખણાનિ ઓલોકેત્વા ‘‘અયં પુઞ્ઞવા સત્તો દ્વિસહસ્સદીપપરિવારાનં ચતુન્નમ્પિ મહાદીપાનં રજ્જં કારેતું સમત્થો, ધિતિ પનસ્સ કીદિસા’’તિ સબ્બતૂરિયાનિ પગ્ગણ્હાપેસિ. બોધિસત્તો પબુજ્ઝિત્વા મુખતો સાટકં અપનેત્વા મહાજનં ઓલોકેત્વા પુન સાટકેન મુખં પટિચ્છાદેત્વા થોકં નિપજ્જિત્વા પસ્સદ્ધદરથો ઉટ્ઠાય સિલાપટ્ટે પલ્લઙ્કેન નિસીદિ. પુરોહિતો જાણુકેન પતિટ્ઠાય ‘‘દેવ, રજ્જં તુમ્હાકં પાપુણાતી’’તિ આહ. ‘‘અપુત્તકં ભણે રજ્જ’’ન્તિ. ‘‘આમ, દેવા’’તિ. ‘‘તેન હિ સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. તે તસ્સ ઉય્યાનેયેવ અભિસેકં અકંસુ. સો યસમહન્તતાય દરીમુખં અસરિત્વાવ રથં અભિરુય્હ મહાજનપરિવુતો નગરં પવિસિત્વા પદક્ખિણં કત્વા રાજદ્વારે ઠિતોવ અમચ્ચાનં ઠાનન્તરાનિ વિચારેત્વા પાસાદં અભિરુહિ.

તસ્મિં ¶ ખણે દરીમુખો ‘‘સુઞ્ઞં દાનિ ઉય્યાન’’ન્તિ આગન્ત્વા મઙ્ગલસિલાય નિસીદિ, અથસ્સ પુરતો પણ્ડુપલાસં પતિ. સો તસ્મિંયેવ પણ્ડુપલાસે ખયવયં પટ્ઠપેત્વા તિલક્ખણં સમ્મસિત્વા પથવિં ઉન્નાદેન્તો પચ્ચેકબોધિં નિબ્બત્તેસિ. તસ્સ તઙ્ખણઞ્ઞેવ ગિહિલિઙ્ગં અન્તરધાયિ, ઇદ્ધિમયપત્તચીવરં આકાસતો ઓતરિત્વા સરીરે પટિમુઞ્ચિ. તાવદેવ અટ્ઠપરિક્ખારધરો ઇરિયાપથસમ્પન્નો વસ્સસટ્ઠિકત્થેરો વિય હુત્વા ¶ ઇદ્ધિયા આકાસે ઉપ્પતિત્વા હિમવન્તપદેસે નન્દમૂલકપબ્ભારં અગમાસિ. બોધિસત્તોપિ ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ, યસમહન્તતાય પન યસેન પમત્તો હુત્વા ચત્તાલીસ વસ્સાનિ દરીમુખં ન સરિ, ચત્તાલીસે પન સંવચ્છરે અતીતે તં સરિત્વા ‘‘મય્હં સહાયો દરીમુખો નામ અત્થિ, કહં નુ ખો સો’’તિ તં દટ્ઠુકામો અહોસિ. સો તતો પટ્ઠાય અન્તેપુરેપિ પરિસમજ્ઝેપિ ‘‘કહં નુ ખો મય્હં સહાયો દરીમુખો ¶ , યો મે તસ્સ વસનટ્ઠાનં કથેતિ, મહન્તમસ્સ યસં દસ્સામી’’તિ વદતિ. એવં તસ્સ પુનપ્પુનં તં સરન્તસ્સેવ અઞ્ઞાનિ દસ સંવચ્છરાનિ અતિક્કન્તાનિ.

દરીમુખપચ્ચેકબુદ્ધોપિ પઞ્ઞાસવસ્સચ્ચયેન આવજ્જેન્તો ‘‘મં ખો સહાયો સરતી’’તિ ઞત્વા ‘‘ઇદાનિ સો મહલ્લકો પુત્તધીતાદીહિ વુદ્ધિપ્પત્તો, ગન્ત્વા ધમ્મં કથેત્વા પબ્બાજેસ્સામિ ન’’ન્તિ ઇદ્ધિયા આકાસેન આગન્ત્વા ઉય્યાને ઓતરિત્વા સુવણ્ણપટિમા વિય સિલાપટ્ટે નિસીદિ. ઉય્યાનપાલો તં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ભન્તે, કુતો તુમ્હે એથા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘નન્દમૂલકપબ્ભારતો’’તિ. ‘‘કે નામ તુમ્હે’’તિ? ‘‘દરીમુખપચ્ચેકબુદ્ધો નામાહં, આવુસો’’તિ. ‘‘ભન્તે, અમ્હાકં રાજાનં જાનાથા’’તિ? ‘‘આમ જાનામિ, ગિહિકાલે નો સહાયો’’તિ. ‘‘ભન્તે, રાજા તુમ્હે દટ્ઠુકામો, કથેસ્સામિ તસ્સ તુમ્હાકં આગતભાવ’’ન્તિ. ‘‘ગચ્છ કથેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા તુરિતતુરિતોવ ગન્ત્વા તસ્સ સિલાપટ્ટે નિસિન્નભાવં રઞ્ઞો કથેસિ. રાજા ‘‘આગતો કિર મે સહાયો, પસ્સિસ્સામિ ન’’ન્તિ રથં આરુય્હ મહન્તેન પરિવારેન ઉય્યાનં ગન્ત્વા પચ્ચેકબુદ્ધં વન્દિત્વા પટિસન્થારં કત્વા એકમન્તં નિસીદિ. અથ નં પચ્ચેકબુદ્ધો ‘‘કિં, બ્રહ્મદત્ત, ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ, અગતિગમનં ન ગચ્છસિ, ધનત્થાય ¶ લોકં ન પીળેસિ, દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોસી’’તિઆદીનિ ¶ વદન્તો પટિસન્થારં કત્વા ‘‘બ્રહ્મદત્ત, મહલ્લકોસિ, એતરહિ કામે પહાય પબ્બજિતું તે સમયો’’તિ વત્વા તસ્સ ધમ્મં દેસેન્તો પઠમં ગાથમાહ –

‘‘પઙ્કો ચ કામા પલિપો ચ કામા, ભયઞ્ચ મેતં તિમૂલં પવુત્તં;

રજો ચ ધૂમો ચ મયા પકાસિતા, હિત્વા તુવં પબ્બજ બ્રહ્મદત્તા’’તિ.

તત્થ પઙ્કોતિ ઉદકે જાતાનિ તિણસેવાલકુમુદગચ્છાદીનિ અધિપ્પેતાનિ. યથા હિ ઉદકં તરન્તં તાનિ લગ્ગાપેન્તિ સજ્જાપેન્તિ, તથા સંસારસાગરં તરન્તસ્સ યોગાવચરસ્સ પઞ્ચ કામગુણા સબ્બે વા પન વત્થુકામકિલેસકામા લગ્ગાપનવસેન પઙ્કો નામ. ઇમસ્મિઞ્હિ પઙ્કે આસત્તા વિસત્તા દેવાપિ મનુસ્સાપિ તિરચ્છાનાપિ કિલમન્તિ રોદન્તિ પરિદેવન્તિ. પલિપો ચ કામાતિ પલિપો વુચ્ચતિ મહાકદ્દમો, યમ્હિ લગ્ગા સૂકરમિગાદયોપિ સીહાપિ વારણાપિ અત્તાનં ઉદ્ધરિત્વા ગન્તું ન સક્કોન્તિ, વત્થુકામકિલેસકામાપિ તંસરિક્ખતાય ‘‘પલિપા’’તિ વુત્તા. પઞ્ઞવન્તોપિ હિ સત્તા તેસુ કામેસુ સકિં લગ્ગકાલતો પટ્ઠાય તે કામે પદાલેત્વા સીઘં ઉટ્ઠાય અકિઞ્ચનં અપલિબોધં રમણીયં પબ્બજ્જં ઉપગન્તું ન સક્કોન્તિ. ભયઞ્ચ મેતન્તિ ભયઞ્ચ એતં, મ-કારો બ્યઞ્જનસન્ધિવસેન વુત્તો. તિમૂલન્તિ તીહિ મૂલેહિ પતિટ્ઠિતં વિય ¶ અચલં. બલવભયસ્સેતં નામં. પવુત્તન્તિ મહારાજ, એતે કામા નામ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકસ્સ અત્તાનુવાદભયાદિકસ્સ ચેવ દ્વત્તિંસકમ્મકરણછનવુતિરોગવસપ્પવત્તસ્સ ચ ભયસ્સ પચ્ચયટ્ઠેન બલવભયન્તિ બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકેહિ ચેવ સબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તેહિ ચ પવુત્તં કથિતં, દીપિતન્તિ અત્થો. અથ વા ભયઞ્ચ મેતન્તિ ભયઞ્ચ મયા એતં તિમૂલં પવુત્તન્તિ એવઞ્ચેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બોયેવ.

રજો ચ ધૂમો ચાતિ રજધૂમસદિસત્તા ‘‘રજો’’તિ ચ ‘‘ધૂમો’’તિ ચ મયા પકાસિતા. યથા હિ સુન્હાતસ્સ સુવિલિત્તાલઙ્કતસ્સ પુરિસસ્સ સરીરે સુખુમરજં પતિતં, તં સરીરં દુબ્બણ્ણં સોભારહિતં કિલિટ્ઠં કરોતિ, એવમેવ ઇદ્ધિબલેન આકાસેન આગન્ત્વા ચન્દો વિય ચ સૂરિયો વિય ¶ ચ લોકે પઞ્ઞાતાપિ સકિં કામરજસ્સ અન્તો પતિતકાલતો પટ્ઠાય ગુણવણ્ણગુણસોભાગુણસુદ્ધીનં ઉપહતત્તા દુબ્બણ્ણા સોભારહિતા કિલિટ્ઠાયેવ હોન્તિ. યથા ચ ધૂમેન પહટકાલતો પટ્ઠાય સુપરિસુદ્ધાપિ ભિત્તિ કાળવણ્ણા હોતિ, એવં અતિપરિસુદ્ધઞ્ઞાણાપિ ¶ કામધૂમેન પહટકાલતો પટ્ઠાય ગુણવિનાસપ્પત્તિયા મહાજનમજ્ઝે કાળકાવ હુત્વા પઞ્ઞાયન્તિ. ઇતિ રજધૂમસરિક્ખતાય એતે કામા ‘‘રજો ચ ધૂમો ચા’’તિ મયા તુય્હં પકાસિતા, તસ્મા ઇમે કામે હિત્વા તુવં પબ્બજ બ્રહ્મદત્તાતિ રાજાનં પબ્બજ્જાય ઉસ્સાહં જનેતિ.

તં સુત્વા રાજા કિલેસેહિ અત્તનો બદ્ધભાવં કથેન્તો દુતિયં ગાથમાહ –

‘‘ગધિતો ચ રત્તો ચ અધિમુચ્છિતો ચ, કામેસ્વહં બ્રાહ્મણ ભિંસરૂપં;

તં નુસ્સહે જીવિકત્થો પહાતું, કાહામિ પુઞ્ઞાનિ અનપ્પકાની’’તિ.

તત્થ ગધિતોતિ અભિજ્ઝાકાયગન્થેન બદ્ધો. રત્તોતિ પકતિજહાપનેન રાગેન રત્તો. અધિમુચ્છિતોતિ અતિવિય મુચ્છિતો. કામેસ્વહન્તિ દુવિધેસુપિ કામેસુ અહં. બ્રાહ્મણાતિ દરીમુખપચ્ચેકબુદ્ધં આલપતિ. ભિંસરૂપન્તિ બલવરૂપં. તં નુસ્સહેતિ તં દુવિધમ્પિ કામં ન ઉસ્સહામિ ન સક્કોમિ. જીવિકત્થો પહાતુન્તિ ઇમાય જીવિકાય અત્થિકો અહં તં કામં પહાતું ન સક્કોમીતિ વદતિ. કાહામિ પુઞ્ઞાનીતિ ઇદાનિ દાનસીલઉપોસથકમ્મસઙ્ખાતાનિ પુઞ્ઞાનિ અનપ્પકાનિ બહૂનિ કરિસ્સામીતિ.

એવં કિલેસકામો નામેસ સકિં અલ્લીનકાલતો પટ્ઠાય અપનેતું ન સક્કોતિ, યેન સંકિલિટ્ઠચિત્તો ¶ મહાપુરિસો પચ્ચેકબુદ્ધેન પબ્બજ્જાય ગુણે કથિતેપિ ‘‘પબ્બજિતું ન સક્કોમી’’તિ આહ. યોયં દીપઙ્કરપાદમૂલે અત્તનિ સમ્ભવેન ઞાણેન બુદ્ધકરધમ્મે વિચિનન્તો તતિયં નેક્ખમ્મપારમિં દિસ્વા –

‘‘ઇમં ¶ ત્વં તતિયં તાવ, દળ્હં કત્વા સમાદિય;

નેક્ખમ્મપારમિતં ગચ્છ, યદિ બોધિં પત્તુમિચ્છસિ.

‘‘યથા અન્દુઘરે પુરિસો, ચિરવુત્થો દુખટ્ટિતો;

ન તત્થ રાગં જનેતિ, મુત્તિંયેવ ગવેસતિ.

‘‘તથેવ ત્વં સબ્બભવે, પસ્સ અન્દુઘરે વિય;

નેક્ખમ્માભિમુખો હુત્વા, સમ્બોધિં પાપુણિસ્સસી’’તિ. –

એવં નેક્ખમ્મે ગુણં પરિકિત્તેસિ, સો પચ્ચેકબુદ્ધેન પબ્બજ્જાય વણ્ણં વત્વા ‘‘કિલેસે છડ્ડેત્વા સમણો હોહી’’તિ વુચ્ચમાનોપિ ‘‘નાહં કિલેસે છડ્ડેત્વા સમણો ભવિતું સક્કોમી’’તિ વદતિ.

ઇમસ્મિં કિર લોકે અટ્ઠ ઉમ્મત્તકા નામ. તેનાહુ પોરાણા ‘‘અટ્ઠ પુગ્ગલા ઉમ્મત્તકસઞ્ઞં પટિલભન્તિ, કામુમ્મત્તકો લોભવસં ગતો ¶ , કોધુમ્મત્તકો દોસવસં ગતો, દિટ્ઠુમ્મત્તકો વિપલ્લાસવસં ગતો, મોહુમ્મત્તકો અઞ્ઞાણવસં ગતો, યક્ખુમ્મત્તકો યક્ખવસં ગતો, પિત્તુમ્મત્તકો પિત્તવસં ગતો, સુરુમ્મત્તકો પાનવસં ગતો, બ્યસનુમ્મત્તકો સોકવસં ગતો’’તિ. ઇમેસુ અટ્ઠસુ ઉમ્મત્તકેસુ મહાસત્તો ઇમસ્મિં જાતકે કામુમ્મત્તકો હુત્વા લોભવસં ગતો પબ્બજ્જાય ગુણં ન અઞ્ઞાસિ.

એવં અનત્થકારકં પન ઇમં ગુણપરિધંસકં લોભજાતં કસ્મા સત્તા પરિમુઞ્ચિતું ન સક્કોન્તીતિ? અનમતગ્ગે સંસારે અનેકાનિ કપ્પકોટિસતસહસ્સાનિ એકતો બન્ધિતભાવેન. એવં સન્તેપિ તં પણ્ડિતા ‘‘અપ્પસ્સાદા કામા’’તિઆદીનં અનેકેસં પચ્ચવેક્ખણાનં વસેન પજહન્તિ. તેનેવ દરીમુખપચ્ચેકબુદ્ધો મહાસત્તેન ‘‘પબ્બજિતું ન સક્કોમી’’તિ વુત્તેપિ ધુરનિક્ખેપં અકત્વા ઉત્તરિમ્પિ ઓવદન્તો દ્વે ગાથા આહ.

‘‘યો ¶ અત્થકામસ્સ હિતાનુકમ્પિનો, ઓવજ્જમાનો ન કરોતિ સાસનં;

ઇદમેવ સેય્યો ઇતિ મઞ્ઞમાનો, પુનપ્પુનં ગબ્ભમુપેતિ મન્દો.

‘‘સો ¶ ઘોરરૂપં નિરયં ઉપેતિ, સુભાસુભં મુત્તકરીસપૂરં;

સત્તા સકાયે ન જહન્તિ ગિદ્ધા, યે હોન્તિ કામેસુ અવીતરાગા’’તિ.

તત્થ અત્થકામસ્સાતિ વુડ્ઢિકામસ્સ. હિતાનુકમ્પિનોતિ હિતેન મુદુચિત્તેન અનુકમ્પન્તસ્સ. ઓવજ્જમાનોતિ ઓવદિયમાનો. ઇદમેવ સેય્યોતિ યં અત્તના ગહિતં અસેય્યં અનુત્તમમ્પિ સમાનં, તં ઇદમેવ સેય્યો ઇતિ મઞ્ઞમાનો. મન્દોતિ સો અઞ્ઞાણપુગ્ગલો માતુકુચ્છિયં વાસં નાતિક્કમતિ, પુનપ્પુનં ગબ્ભં ઉપેતિયેવાતિ અત્થો.

સો ઘોરરૂપન્તિ મહારાજ, સો મન્દો તં માતુકુચ્છિં ઉપેન્તો ઘોરરૂપં દારુણજાતિકં નિરયં ઉપેતિ નામ. માતુકુચ્છિ હિ નિરસ્સાદટ્ઠેન ઇધ ‘‘નિરયો’’તિ વુત્તો, ‘‘ચતુકુટ્ટિકનિરયો’’તિ વુચ્ચતિ. ‘‘ચતુકુટ્ટિકનિરયો નામ કતરો’’તિ વુત્તે માતુકુચ્છિમેવ વત્તું વટ્ટતિ. અવીચિમહાનિરયે નિબ્બત્તસત્તસ્સ હિ અપરાપરં આધાવનપરિધાવનં હોતિયેવ, તસ્મા તં ‘‘ચતુકુટ્ટિકનિરયો’’તિ વત્તું ન લબ્ભતિ, માતુકુચ્છિયં પન નવ ¶ વા દસ વા માસે ચતૂહિપિ પસ્સેહિ ઇતો ચિતો ચ ધાવિતું નામ ન સક્કા, અતિસમ્બાધે ઓકાસે ચતુકોટેન ચતુસઙ્કુટિતેનેવ હુત્વા અચ્છિતબ્બં, તસ્મા એસ ‘‘ચતુકુટ્ટિકનિરયો’’તિ વુચ્ચતિ.

સુભાસુભન્તિ સુભાનં અસુભં. સુભાનઞ્હિ સંસારભીરુકાનં યોગાવચરકુલપુત્તાનં માતુકુચ્છિ એકન્તં અસુભસમ્મતો. તેન વુત્તં –

‘‘અજઞ્ઞં જઞ્ઞસઙ્ખાતં, અસુચિં સુચિસમ્મતં;

નાનાકુણપપરિપૂરં, જઞ્ઞરૂપં અપસ્સતો.

‘‘ધિરત્થુમં આતુરં પૂતિકાયં, જેગુચ્છિયં અસ્સુચિં બ્યાધિધમ્મં;

યત્થપ્પમત્તા અધિમુચ્છિતા પજા, હાપેન્તિ મગ્ગં સુગતૂપપત્તિયા’’તિ. (જા. ૧.૩.૧૨૮-૧૨૯);

સત્તાતિ આસત્તા વિસત્તા લગ્ગા લગ્ગિતા સકાયે ન જહન્તીતિ તં માતુકુચ્છિં ન પરિચ્ચજન્તિ ¶ . ગિદ્ધાતિ ગધિતા. યે હોન્તીતિ યે કામેસુ અવીતરાગા હોન્તિ, તે એતં ગબ્ભવાસં ન જહન્તીતિ.

એવં ¶ દરીમુખપચ્ચેકબુદ્ધો ગબ્ભઓક્કન્તિમૂલકઞ્ચ, પરિહારમૂલકઞ્ચ દુક્ખં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ગબ્ભવુટ્ઠાનમૂલકં દસ્સેતું દિયડ્ઢગાથમાહ.

‘‘મીળ્હેન લિત્તા રુહિરેન મક્ખિતા, સેમ્હેન લિત્તા ઉપનિક્ખમન્તિ;

યં યઞ્હિ કાયેન ફુસન્તિ તાવદે, સબ્બં અસાતં દુખમેવ કેવલં.

‘‘દિસ્વા વદામિ ન હિ અઞ્ઞતો સવં, પુબ્બેનિવાસં બહુકં સરામી’’તિ.

તત્થ મીળ્હેન લિત્તાતિ મહારાજ, ઇમે સત્તા માતુકુચ્છિતો નિક્ખમન્તા ન ચતુજ્જાતિગન્ધેહિ વિલિમ્પિત્વા સુરભિમાલં પિળન્ધિત્વા નિક્ખમન્તિ, પુરાણગૂથેન પન મક્ખિતા પલિબુદ્ધા હુત્વા નિક્ખમન્તિ. રુહિરેન મક્ખિતાતિ રત્તલોહિતચન્દનાનુલિત્તાપિ ચ હુત્વા ન નિક્ખમન્તિ, રત્તલોહિતમક્ખિતા પન હુત્વા નિક્ખમન્તિ. સેમ્હેન લિત્તાતિ ન ચાપિ સેતચન્દનવિલિત્તા નિક્ખમન્તિ, બહલપિચ્છિલસેમ્હલિત્તા પન હુત્વા નિક્ખમન્તિ. ઇત્થીનઞ્હિ ¶ ગબ્ભવુટ્ઠાનકાલે એતા અસુચિયો નિક્ખમન્તિ. તાવદેતિ તસ્મિં સમયે. ઇદં વુત્તં હોતિ – મહારાજ, ઇમે સત્તા તસ્મિં માતુકુચ્છિતો નિક્ખમનસમયે એવં મીળ્હાદિલિત્તા નિક્ખમન્તા યં યં નિક્ખમનમગ્ગપદેસં વા હત્થં વા પાદં વા ફુસન્તિ, તં સબ્બં અસાતં અમધુરં કેવલં અસમ્મિસ્સં દુક્ખમેવ ફુસન્તિ, સુખં નામ તેસં તસ્મિં સમયે નત્થીતિ.

દિસ્વા વદામિ ન હિ અઞ્ઞતો સવન્તિ મહારાજ, અહં ઇમં એત્તકં વદન્તો ન અઞ્ઞતો સવં, અઞ્ઞસ્સ સમણસ્સ વા બ્રાહ્મણસ્સ વા તં સુત્વા ન વદામિ, અત્તનો પન પચ્ચેકબોધિઞાણેન દિસ્વા પટિવિજ્ઝિત્વા પચ્ચક્ખં કત્વા વદામીતિ અત્થો. પુબ્બેનિવાસં બહુકન્તિ ઇદં અત્તનો આનુભાવં દસ્સેન્તો આહ. ઇદં વુત્તં હોતિ – મહારાજ, અહઞ્હિ પુબ્બે નિવુત્થક્ખન્ધપટિપાટિસઙ્ખાતં પુબ્બેનિવાસં બહુકં સરામિ, સતસહસ્સકપ્પાધિકાનિ દ્વે અસઙ્ખ્યેય્યાનિ સરામીતિ.

ઇદાનિ સત્થા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા ‘‘એવં સો પચ્ચેકબુદ્ધો રાજાનં સુભાસિતકથાય સઙ્ગણ્હી’’તિ વત્વા ઓસાને ઉપડ્ઢગાથમાહ –

‘‘ચિત્રાહિ ¶ ¶ ગાથાહિ સુભાસિતાહિ, દરીમુખો નિજ્ઝાપયિ સુમેધ’’ન્તિ.

તત્થ ચિત્રાહીતિ અનેકત્થસન્નિસ્સિતાહિ. સુભાસિતાહીતિ સુકથિતાહિ. દરીમુખો નિજ્ઝાપયિ સુમેધન્તિ ભિક્ખવે, સો દરીમુખપચ્ચેકબુદ્ધો તં સુમેધં સુન્દરપઞ્ઞં કારણાકારણજાનનસમત્થં રાજાનં નિજ્ઝાપેસિ સઞ્ઞાપેસિ, અત્તનો વચનં ગણ્હાપેસીતિ અત્થો.

એવં પચ્ચેકબુદ્ધો કામેસુ દોસં દસ્સેત્વા અત્તનો વચનં ગાહાપેત્વા ‘‘મહારાજ, ઇદાનિ પબ્બજ વા મા વા, મયા પન તુય્હં કામેસુ આદીનવો પબ્બજ્જાય ચ આનિસંસો કથિતો, ત્વં અપ્પમત્તો હોહી’’તિ વત્વા સુવણ્ણરાજહંસો વિય આકાસે ઉપ્પતિત્વા વલાહકગબ્ભં મદ્દન્તો નન્દમૂલકપબ્ભારમેવ ગતો. મહાસત્તો દસનખસમોધાનસમુજ્જલં અઞ્જલિં સિરસ્મિં ઠપેત્વા નમસ્સમાનો તસ્મિં દસ્સનવિસયે ¶ અતીતે જેટ્ઠપુત્તં પક્કોસાપેત્વા રજ્જં પટિચ્છાપેત્વા મહાજનસ્સ રોદન્તસ્સ પરિદેવન્તસ્સ કામે પહાય હિમવન્તં પવિસિત્વા પણ્ણસાલં માપેત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ન ચિરસ્સેવ અભિઞ્ઞા ચ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા આયુપરિયોસાને બ્રહ્મલોકૂપગો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને બહૂ સોતાપન્નાદયો અહેસું. તદા રાજા અહમેવ અહોસિન્તિ.

કાકોલા કાકસઙ્ઘા ચાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. સો કિર સત્થુ સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા એકં પચ્ચન્તગામં અગમાસિ. મનુસ્સા તસ્સ ઇરિયાપથે પસીદિત્વા તં ભોજેત્વા પટિઞ્ઞં ગહેત્વા અરઞ્ઞે પણ્ણસાલં કત્વા તત્થ વસાપેસું, અતિવિય ચસ્સ સક્કારં કરિંસુ. અથેકે સસ્સતવાદા આગમંસુ. તે તેસં વચનં સુત્વા થેરસ્સ વાદં વિસ્સજ્જેત્વા સસ્સતવાદં ગહેત્વા તેસઞ્ઞેવ સક્કારં કરિંસુ. તતો ઉચ્છેદવાદા આગમંસુ ¶ તે સસ્સતવાદં વિસ્સજ્જેત્વા ઉચ્છેદવાદમેવ ગણ્હિંસુ. અથઞ્ઞે અચેલકા આગમિંસુ. તે ઉચ્છેદવાદં વિસ્સજ્જેત્વા અચેલકવાદં ગણ્હિંસુ. સો તેસં ગુણાગુણં અજાનન્તાનં ¶ મનુસ્સાનં સન્તિકે દુક્ખેન વસિત્વા વુત્થવસ્સો પવારેત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા કતપટિસન્થારો ‘‘કહં વસ્સંવુત્થોસી’’તિ વુત્તે ‘‘પચ્ચન્તં નિસ્સાય, ભન્તે’’તિ વત્વા ‘‘સુખં વુત્થોસી’’તિ પુટ્ઠો ‘‘ભન્તે, ગુણાગુણં અજાનન્તાનં સન્તિકે દુક્ખં વુત્થોસ્મી’’તિ આહ. સત્થા ‘‘ભિક્ખુ પોરાણકપણ્ડિતા તિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તાપિ ગુણાગુણં અજાનન્તેહિ સદ્ધિં એકદિવસમ્પિ ન વસિંસુ, ત્વં અત્તનો ગુણાગુણં અજાનનટ્ઠાને કસ્મા વસી’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સુવણ્ણહંસયોનિયં નિબ્બત્તિ, કનિટ્ઠભાતાપિસ્સ ¶ અત્થિ. તે ચિત્તકૂટપબ્બતે વસન્તા હિમવન્તપદેસે સયંજાતસાલિં ખાદન્તિ. તે એકદિવસં તત્થ ચરિત્વા ચિત્તકૂટં આગચ્છન્તા અન્તરામગ્ગે એકં નેરું નામ કઞ્ચનપબ્બતં દિસ્વા તસ્સ મત્થકે નિસીદિંસુ. તં પન પબ્બતં નિસ્સાય વસન્તા સકુણસઙ્ઘા ચતુપ્પદા ચ ગોચરભૂમિયં નાનાવણ્ણા હોન્તિ, પબ્બતં પવિટ્ઠકાલતો પટ્ઠાય તે સબ્બે તસ્સોભાસેન સુવણ્ણવણ્ણા હોન્તિ. તં દિસ્વા બોધિસત્તસ્સ કનિટ્ઠો તં કારણં અજાનિત્વા ‘‘કિં નુ ખો એત્થ કારણ’’ન્તિ ભાતરા સદ્ધિં સલ્લપન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

‘‘કાકોલા કાકસઙ્ઘા ચ, મયઞ્ચ પતતં વરા;

સબ્બેવ સદિસા હોમ, ઇમં આગમ્મ પબ્બતં.

‘‘ઇધ સીહા ચ બ્યગ્ઘા ચ, સિઙ્ગાલા ચ મિગાધમા;

સબ્બેવ સદિસા હોન્તિ, અયં કો નામ પબ્બતો’’તિ.

તત્થ કાકોલાતિ વનકાકા. કાકસઙ્ઘાતિ પકતિકાકસઙ્ઘા ચ. પતતં વરાતિ પક્ખીનં સેટ્ઠા. સદિસા હોમાતિ સદિસવણ્ણા હોમ.

તસ્સ ¶ વચનં સુત્વા બોધિસત્તો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘ઇમં નેરૂતિ જાનન્તિ, મનુસ્સા પબ્બતુત્તમં;

ઇધ વણ્ણેન સમ્પન્ના, વસન્તિ સબ્બપાણિનો’’તિ.

તત્થ ઇધ વણ્ણેનાતિ ઇમસ્મિં નેરુપબ્બતે ઓભાસેન વણ્ણસમ્પન્ના હુત્વા.

તં ¶ સુત્વા કનિટ્ઠો સેસગાથા અભાસિ –

‘‘અમાનના યત્થ સિયા, અન્તાનં વા વિમાનના;

હીનસમ્માનના વાપિ, ન તત્થ વિસતિંવસે.

‘‘યત્થાલસો ચ દક્ખો ચ, સૂરો ભીરુ ચ પૂજિયા;

ન તત્થ સન્તો વસન્તિ, અવિસેસકરે નરે.

‘‘નાયં ¶ નેરુ વિભજતિ, હીનઉક્કટ્ઠમજ્ઝિમે;

અવિસેસકરો નેરુ, હન્દ નેરું જહામસે’’તિ.

તત્થ પઠમગાથાય અયમત્થો – યત્થ સન્તાનં પણ્ડિતાનં સીલસમ્પન્નાનં માનનસ્સ અભાવેન અમાનના અવમઞ્ઞના ચ અવમાનવસેન વિમાનના વા હીનાનં વા દુસ્સીલાનં સમ્માનના સિયા, તત્થ નિવાસે ન વસેય્ય. પૂજિયાતિ એતે એત્થ એકસદિસાય પૂજાય પૂજનીયા હોન્તિ, સમકં સક્કારં લભન્તિ. હીનઉક્કટ્ઠમજ્ઝિમેતિ જાતિગોત્તકુલપ્પદેસસીલાચારઞાણાદીહિ હીને ચ મજ્ઝિમે ચ ઉક્કટ્ઠે ચ અયં ન વિભજતિ. હન્દાતિ વવસ્સગ્ગત્થે નિપાતો. જહામસેતિ પરિચ્ચજામ. એવઞ્ચ પન વત્વા ઉભોપિ તે હંસા ઉપ્પતિત્વા ચિત્તકૂટમેવ ગતા.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને સો ભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા કનિટ્ઠહંસો આનન્દો અહોસિ, જેટ્ઠકહંસો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

આસાવતી ¶ નામ લતાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પુરાણદુતિયિકાપલોભનં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ ઇન્દ્રિયજાતકે (જા. ૧.૮.૬૦ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ. ઇધ પન સત્થા તં ભિક્ખું ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘કેન ¶ ઉક્કણ્ઠાપિતોસી’’તિ વત્વા ‘‘પુરાણદુતિયિકાય, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘ભિક્ખુ એસા ઇત્થી તુય્હં અનત્થકારિકા, પુબ્બેપિ ત્વં એતં નિસ્સાય ચતુરઙ્ગિનિસેનં જહિત્વા હિમવન્તપદેસે મહન્તં દુક્ખં અનુભવન્તો તીણિ સંવચ્છરાનિ વસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો કાસિગામે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો તક્કસિલાયં ¶ ઉગ્ગહિતસિપ્પો ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા વનમૂલફલાહારો અભિઞ્ઞા ચ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા હિમવન્તપદેસે વસિ. તસ્મિં કાલે એકો પુઞ્ઞસમ્પન્નો સત્તો તાવતિંસભવનતો ચવિત્વા તસ્મિં ઠાને પદુમસરે એકસ્મિં પદુમગબ્ભે દારિકા હુત્વા નિબ્બત્તિ, સેસપદુમેસુ પુરાણભાવં પત્વા પતન્તેસુપિ તં મહાકુચ્છિકં હુત્વા તિટ્ઠતેવ. તાપસો નહાયિતું પદુમસરં ગતો તં દિસ્વા ‘‘અઞ્ઞેસુ પદુમેસુ પતન્તેસુપિ ઇદં મહાકુચ્છિકં હુત્વા તિટ્ઠતિ, કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ઉદકસાટકં નિવાસેત્વા ઓતરન્તો ગન્ત્વા તં પદુમં વિવરિત્વા તં દારિકં દિસ્વા ધીતુસઞ્ઞં ઉપ્પાદેત્વા પણ્ણસાલં આનેત્વા પટિજગ્ગિ. સા અપરભાગે સોળસવસ્સિકા હુત્વા અભિરૂપા અહોસિ ઉત્તમરૂપધરા અતિક્કન્તા માનુસકવણ્ણં, અપત્તા દેવવણ્ણં. તદા સક્કો બોધિસત્તસ્સ ઉપટ્ઠાનં આગચ્છતિ, સો તં દારિકં દિસ્વા ‘‘કુતો એસા’’તિ પુચ્છિત્વા લદ્ધનિયામં સુત્વા ‘‘ઇમિસ્સા કિં લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘નિવાસટ્ઠાનં વત્થાલઙ્કારભોજનવિધાનં, મારિસા’’તિ. સો ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ તસ્સા વસનટ્ઠાનસ્સ આસન્ને ફલિકપાસાદં માપેત્વા દિબ્બસયનદિબ્બવત્થાલઙ્કારદિબ્બન્નપાનાનિ માપેસિ.

સો પાસાદો તસ્સા અભિરુહનકાલે ઓતરિત્વા ભૂમિયં પતિટ્ઠાતિ, અભિરુળ્હકાલે લઙ્ઘિત્વા આકાસે તિટ્ઠતિ. સા બોધિસત્તસ્સ ¶ વત્તપટિવત્તં કુરુમાના પાસાદે વસતિ. તમેકો વનચરકો દિસ્વા ‘‘અયં, વો ભન્તે, કિં હોતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ધીતા મે’’તિ સુત્વા બારાણસિં ગન્ત્વા ‘‘દેવ, મયા હિમવન્તપદેસે એવરૂપા નામ એકસ્સ તાપસસ્સ ધીતા દિટ્ઠા’’તિ રઞ્ઞો આરોચેસિ. તં સુત્વા સો સવનસંસગ્ગેન બજ્ઝિત્વા વનચરકં મગ્ગદેસકં કત્વા ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય તં ઠાનં ગન્ત્વા ખન્ધાવારં નિવાસાપેત્વા વનચરકં આદાય અમચ્ચગણપરિવુતો અસ્સમપદં પવિસિત્વા ¶ મહાસત્તં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો ‘‘ભન્તે, ઇત્થિયો નામ બ્રહ્મચરિયસ્સ મલં, તુમ્હાકં ધીતરં અહં પટિજગ્ગિસ્સામી’’તિ આહ. બોધિસત્તો પન ‘‘કિં નુ ખો એતસ્મિં પદુમે’’તિ આસઙ્કં કત્વા ઉદકં ઓતરિત્વા આનીતભાવેન તસ્સા કુમારિકાય આસઙ્કાતિ નામં અકાસિ. સો તં રાજાનં ‘‘ઇમં ગહેત્વા ગચ્છા’’તિ ઉજુકં અવત્વા ‘‘મહારાજ, ઇમાય કુમારિકાય નામં જાનન્તો ગણ્હિત્વા ગચ્છા’’તિ આહ. ‘‘તુમ્હેહિ ¶ કથિતે ઞસ્સામિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘અહં તે ન કથેમિ, ત્વં અત્તનો પઞ્ઞાબલેન નામં જાનન્તોવ ગહેત્વા યાહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તતો પટ્ઠાય અમચ્ચેહિ સદ્ધિં ‘‘કિન્નામા નુ ખો એસા’’તિ નામં ઉપધારેતિ. સો યાનિ દુજ્જાનાનિ નામાનિ, તાનિ કિત્તેત્વા ‘‘અસુકા નામ ભવિસ્સતી’’તિ બોધિસત્તેન સદ્ધિં કથેતિ. બોધિસત્તો ‘‘ન એવંનામા’’તિ પટિક્ખિપતિ.

રઞ્ઞો ચ નામં ઉપધારેન્તસ્સ સંવચ્છરો અતીતો. તદા હત્થિઅસ્સમનુસ્સે સીહાદયો વાળા ગણ્હન્તિ, દીઘજાતિકપરિપન્થો હોતિ, મક્ખિકપરિપન્થો હોતિ, સીતેન કિલમિત્વા બહૂ મનુસ્સા મરન્તિ. અથ રાજા કુજ્ઝિત્વા ‘‘કિં મે એતાયા’’તિ બોધિસત્તસ્સ કથેત્વા પાયાસિ. આસઙ્કા કુમારિકા તં દિવસં ફલિકવાતપાનં વિવરિત્વા અત્તાનં દસ્સેન્તી અટ્ઠાસિ. રાજા તં દિસ્વા ‘‘મયં તવ નામં જાનિતું ન સક્કોમ, ત્વં હિમવન્તેયેવ વસ, મયં ગમિસ્સામા’’તિ આહ. ‘‘કહં, મહારાજ, ગચ્છન્તો માદિસં ઇત્થિં લભિસ્સસિ, મમ વચનં સુણાહિ, તાવતિંસદેવલોકે ચિત્તલતાવને આસાવતી નામ લતા અત્થિ, તસ્સા ફલસ્સ અબ્ભન્તરે દિબ્બપાનં નિબ્બત્તં, તં એકવારં પિવિત્વા ચત્તારો માસે મત્તા હુત્વા દિબ્બસયને સયન્તિ, સા પન વસ્સસહસ્સેન ¶ ફલતિ, સુરાસોણ્ડા દેવપુત્તા ‘ઇતો ફલં લભિસ્સામા’તિ દિબ્બપાનપિપાસં અધિવાસેત્વા વસ્સસહસ્સં ¶ નિબદ્ધં ગન્ત્વા તં લતં ‘અરોગા નુ ખો’તિ ઓલોકેન્તિ, ત્વં પન એકસંવચ્છરેનેવ ઉક્કણ્ઠિતો, આસાફલવતી નામ સુખા, મા ઉક્કણ્ઠી’’તિ વત્વા તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

‘‘આસાવતી નામ લતા, જાતા ચિત્તલતાવને;

તસ્સા વસ્સસહસ્સેન, એકં નિબ્બત્તતે ફલં.

‘‘તં દેવા પયિરુપાસન્તિ, તાવ દૂરફલં સતિં;

આસીસેવ તુવં રાજ, આસા ફલવતી સુખા.

‘‘આસીસતેવ સો પક્ખી, આસીસતેવ સો દિજો;