📜

નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

ખુદ્દકનિકાયે

જાતક-અટ્ઠકથા

ચતુત્થો ભાગો

૧૦. દસકનિપાતો

[૪૩૯] ૧. ચતુદ્વારજાતકવણ્ણના

ચતુદ્વારમિદં નગરન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં દુબ્બચભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. પચ્ચુપ્પન્નવત્થુ નવકનિપાતસ્સ પઠમજાતકે વિત્થારિતમેવ. ઇધ પન સત્થા તં ભિક્ખું ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ દુબ્બચો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘પુબ્બેપિ ત્વં ભિક્ખુ દુબ્બચતાય પણ્ડિતાનં વચનં અકત્વા ખુરચક્કં આપાદેસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે કસ્સપદસબલસ્સ કાલે બારાણસિયં અસીતિકોટિવિભવસ્સ સેટ્ઠિનો એકો પુત્તો મિત્તવિન્દકો નામ અહોસિ. તસ્સ માતાપિતરો સોતાપન્ના અહેસું, સો પન દુસ્સીલો અસ્સદ્ધો. અથ નં અપરભાગે પિતરિ કાલકતે માતા કુટુમ્બં વિચારેન્તી આહ – ‘‘તાત, તયા દુલ્લભં મનુસ્સત્તં લદ્ધં, દાનં દેહિ, સીલં રક્ખાહિ, ઉપોસથકમ્મં કરોહિ, ધમ્મં સુણાહી’’તિ. અમ્મ, ન મય્હં દાનાદીહિ અત્થો, મા મં કિઞ્ચિ અવચુત્થ, અહં યથાકમ્મં ગમિસ્સામીતિ. એવં વદન્તમ્પિ નં એકદિવસં પુણ્ણમુપોસથદિવસે માતા આહ – ‘‘તાત, અજ્જ અભિલક્ખિતો મહાઉપોસથદિવસો, અજ્જ ઉપોસથં સમાદિયિત્વા વિહારં ગન્ત્વા સબ્બરત્તિં ધમ્મં સુત્વા એહિ, અહં તે સહસ્સં દસ્સામી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ ધનલોભેન ઉપોસથં સમાદિયિત્વા ભુત્તપાતરાસો વિહારં ગન્ત્વા દિવસં વીતિનામેત્વા રત્તિં યથા એકમ્પિ ધમ્મપદં કણ્ણં ન પહરતિ, તથા એકસ્મિં પદેસે નિપજ્જિત્વા નિદ્દં ઓક્કમિત્વા પુનદિવસે પાતોવ મુખં ધોવિત્વા ગેહં ગન્ત્વા નિસીદિ.

માતા પનસ્સ ‘‘અજ્જ મે પુત્તો ધમ્મં સુત્વા પાતોવ ધમ્મકથિકત્થેરં આદાય આગમિસ્સતી’’તિ યાગું ખાદનીયં ભોજનીયં પટિયાદેત્વા આસનં પઞ્ઞપેત્વા તસ્સાગમનં પટિમાનેન્તી તં એકકં આગતં દિસ્વા ‘‘તાત, ધમ્મકથિકો કેન ન આનીતો’’તિ વત્વા ‘‘ન મય્હં ધમ્મકથિકેન અત્થો’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ યાગું પિવા’’તિ આહ. સો ‘‘તુમ્હેહિ મય્હં સહસ્સં પટિસ્સુતં, તં તાવ મે દેથ, પચ્છા પિવિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘પિવ, તાત, પચ્છા દસ્સામી’’તિ. ‘‘ગહેત્વાવ પિવિસ્સામી’’તિ. અથસ્સ માતા સહસ્સભણ્ડિકં પુરતો ઠપેસિ. સો યાગું પિવિત્વા સહસ્સભણ્ડિકં ગહેત્વા વોહારં કરોન્તો ન ચિરસ્સેવ વીસસતસહસ્સં ઉપ્પાદેસિ. અથસ્સ એતદહોસિ – ‘‘નાવં ઉપટ્ઠપેત્વા વોહારં કરિસ્સામી’’તિ. સો નાવં ઉપટ્ઠપેત્વા ‘‘અમ્મ, અહં નાવાય વોહારં કરિસ્સામી’’તિ આહ. અથ નં માતા ‘‘ત્વં તાત, એકપુત્તકો, ઇમસ્મિં ઘરે ધનમ્પિ બહુ, સમુદ્દો અનેકાદીનવો, મા ગમી’’તિ નિવારેસિ. સો ‘‘અહં ગમિસ્સામેવ, ન સક્કા મં નિવારેતુ’’ન્તિ વત્વા ‘‘અહં તં, તાત, વારેસ્સામી’’તિ માતરા હત્થે ગહિતો હત્થં વિસ્સજ્જાપેત્વા માતરં પહરિત્વા પાતેત્વા અન્તરં કત્વા ગન્ત્વા નાવાય સમુદ્દં પક્ખન્દિ.

નાવા સત્તમે દિવસે મિત્તવિન્દકં નિસ્સાય સમુદ્દપિટ્ઠે નિચ્ચલા અટ્ઠાસિ. કાળકણ્ણિસલાકા કરિયમાના મિત્તવિન્દકસ્સેવ હત્થે તિક્ખત્તું પતિ. અથસ્સ ઉળુમ્પં દત્વા ‘‘ઇમં એકં નિસ્સાય બહૂ મા નસ્સન્તૂ’’તિ તં સમુદ્દપિટ્ઠે ખિપિંસુ. તાવદેવ નાવા જવેન મહાસમુદ્દં પક્ખન્દિ. સોપિ ઉળુમ્પે નિપજ્જિત્વા એકં દીપકં પાપુણિ. તત્થ ફલિકવિમાને ચતસ્સો વેમાનિકપેતિયો અદ્દસ. તા સત્તાહં દુક્ખં અનુભવન્તિ, સત્તાહં સુખં. સો તાહિ સદ્ધિં સત્તાહં દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવિ. અથ નં તા દુક્ખાનુભવનત્થાય ગચ્છમાના ‘‘સામિ, મયં સત્તમે દિવસે આગમિસ્સામ, યાવ મયં આગચ્છામ, તાવ અનુક્કણ્ઠમાનો ઇધેવ વસા’’તિ વત્વા અગમંસુ. સો તણ્હાવસિકો હુત્વા તસ્મિંયેવ ફલકે નિપજ્જિત્વા પુન સમુદ્દપિટ્ઠેન ગચ્છન્તો અપરં દીપકં પત્વા તત્થ રજતવિમાને અટ્ઠ વેમાનિકપેતિયો દિસ્વા એતેનેવ ઉપાયેન અપરસ્મિં દીપકે મણિવિમાને સોળસ, અપરસ્મિં દીપકે કનકવિમાને દ્વત્તિંસ વેમાનિકપેતિયો દિસ્વા તાહિ સદ્ધિં દિબ્બસમ્પત્તિં અનુભવિત્વા તાસમ્પિ દુક્ખં અનુભવિતું ગતકાલે પુન સમુદ્દપિટ્ઠેન ગચ્છન્તો એકં પાકારપરિક્ખિત્તં ચતુદ્વારં નગરં અદ્દસ. ઉસ્સદનિરયો કિરેસ, બહૂનં નેરયિકસત્તાનં કમ્મકરણાનુભવનટ્ઠાનં મિત્તવિન્દકસ્સ અલઙ્કતપટિયત્તનગરં વિય હુત્વા ઉપટ્ઠાસિ.

સો ‘‘ઇમં નગરં પવિસિત્વા રાજા ભવિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ખુરચક્કં ઉક્ખિપિત્વા સીસે પચ્ચમાનં નેરયિકસત્તં અદ્દસ. અથસ્સ તં તસ્સ સીસે ખુરચક્કં પદુમં વિય હુત્વા ઉપટ્ઠાસિ. ઉરે પઞ્ચઙ્ગિકબન્ધનં ઉરચ્છદપસાધનં હુત્વા સીસતો ગલન્તં લોહિતં લોહિતચન્દનવિલેપનં વિય હુત્વા પરિદેવનસદ્દો મધુરસરો ગીતસદ્દો વિય હુત્વા ઉપટ્ઠાસિ. સો તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘ભો પુરિસ, ચિરં તયા પદુમં ધારિતં, દેહિ મે એત’’ન્તિ આહ. ‘‘સમ્મ, નયિદં પદુમં, ખુરચક્કં એત’’ન્તિ. ‘‘ત્વં મય્હં અદાતુકામતાય એવં વદસી’’તિ. નેરયિકસત્તો ચિન્તેસિ ‘‘મય્હં કમ્મં ખીણં ભવિસ્સતિ, ઇમિનાપિ મયા વિય માતરં પહરિત્વા આગતેન ભવિતબ્બં, દસ્સામિસ્સ ખુરચક્ક’’ન્તિ. અથ નં ‘‘એહિ ભો, ગણ્હ ઇમ’’ન્તિ વત્વા ખુરચક્કં તસ્સ સીસે ખિપિ, તં તસ્સ મત્થકં પિસમાનં ભસ્સિ. તસ્મિં ખણે મિત્તવિન્દકો તસ્સ ખુરચક્કભાવં ઞત્વા ‘‘તવ ખુરચક્કં ગણ્હ, તવ ખુરચક્કં ગણ્હા’’તિ વેદનાપ્પત્તો પરિદેવિ, ઇતરો અન્તરધાયિ. તદા બોધિસત્તો રુક્ખદેવતા હુત્વા મહન્તેન પરિવારેન ઉસ્સદચારિકં ચરમાનો તં ઠાનં પાપુણિ. મિત્તવિન્દકો તં ઓલોકેત્વા ‘‘સામિ દેવરાજ, ઇદં મં ચક્કં સણ્હકરણિયં વિય તિલાનિ પિસમાનં ઓતરતિ, કિં નુ ખો મયા પાપં પકત’’ન્તિ પુચ્છન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

૧.

‘‘ચતુદ્વારમિદં નગરં, આયસં દળ્હપાકારં;

ઓરુદ્ધપટિરુદ્ધોસ્મિ, કિં પાપં પકતં મયા.

૨.

‘‘સબ્બે અપિહિતા દ્વારા, ઓરુદ્ધોસ્મિ યથા દિજો;

કિમાધિકરણં યક્ખ, ચક્કાભિનિહતો અહ’’ન્તિ.

તત્થ દળ્હપાકારન્તિ થિરપાકારં. ‘‘દળ્હતોરણ’’ન્તિપિ પાઠો, થિરદ્વારન્તિ અત્થો. ઓરુદ્ધપટિરુદ્ધોસ્મીતિ અન્તો કત્વા સમન્તા પાકારેન રુદ્ધો, પલાયનટ્ઠાનં ન પઞ્ઞાયતિ. કિં પાપં પકતન્તિ કિં નુ ખો મયા પાપકમ્મં કતં. અપિહિતાતિ થકિતા. યથા દિજોતિ પઞ્જરે પક્ખિત્તો સકુણો વિય. કિમાધિકરણન્તિ કિં કારણં. ચક્કાભિનિહતોતિ ચક્કેન અભિનિહતો.

અથસ્સ દેવરાજા કારણં કથેતું છ ગાથા અભાસિ –

૩.

‘‘લદ્ધા સતસહસ્સાનિ, અતિરેકાનિ વીસતિ;

અનુકમ્પકાનં ઞાતીનં, વચનં સમ્મ નાકરિ.

૪.

‘‘લઙ્ઘિં સમુદ્દં પક્ખન્દિ, સાગરં અપ્પસિદ્ધિકં;

ચતુબ્ભિ અટ્ઠજ્ઝગમા, અટ્ઠાહિપિ ચ સોળસ.

૫.

‘‘સોળસાહિ ચ બાત્તિંસ, અતિચ્છં ચક્કમાસદો;

ઇચ્છાહતસ્સ પોસસ્સ, ચક્કં ભમતિ મત્થકે.

૬.

‘‘ઉપરિવિસાલા દુપ્પૂરા, ઇચ્છા વિસટગામિની;

યે ચ તં અનુગિજ્ઝન્તિ, તે હોન્તિ ચક્કધારિનો.

૭.

‘‘બહુભણ્ડં અવહાય, મગ્ગં અપ્પટિવેક્ખિય;

યેસઞ્ચેતં અસઙ્ખાતં, તે હોન્તિ ચક્કધારિનો.

૮.

‘‘કમ્મં સમેક્ખે વિપુલઞ્ચ ભોગં, ઇચ્છં ન સેવેય્ય અનત્થસંહિતં;

કરેય્ય વાક્યં અનુકમ્પકાનં, તં તાદિસં નાતિવત્તેય્ય ચક્ક’’ન્તિ.

તત્થ લદ્ધા સતસહસ્સાનિ, અતિરેકાનિ વીસતીતિ ત્વં ઉપોસથં કત્વા માતુ સન્તિકા સહસ્સં ગહેત્વા વોહારં કરોન્તો સતસહસ્સાનિ ચ અતિરેકાનિ વીસતિસહસ્સાનિ લભિત્વા. નાકરીતિ તેન ધનેન અસન્તુટ્ઠો નાવાય સમુદ્દં પવિસન્તો સમુદ્દે આદીનવઞ્ચ કથેત્વા માતુયા વારિયમાનોપિ અનુકમ્પકાનં ઞાતીનં વચનં ન કરોસિ, સોતાપન્નં માતરં પહરિત્વા અન્તરં કત્વા નિક્ખન્તોયેવાસીતિ દીપેતિ.

લઙ્ઘિન્તિ નાવં ઉલ્લઙ્ઘનસમત્થં. પક્ખન્દીતિ પક્ખન્દોસિ. અપ્પસિદ્ધિકન્તિ મન્દસિદ્ધિં વિનાસબહુલં. ચતુબ્ભિ અટ્ઠાતિ અથ નં નિસ્સાય ઠિતાય નાવાય ફલકં દત્વા સમુદ્દે ખિત્તોપિ ત્વં માતરં નિસ્સાય એકદિવસં કતસ્સ ઉપોસથકમ્મસ્સ નિસ્સન્દેન ફલિકવિમાને ચતસ્સો ઇત્થિયો લભિત્વા તતો રજતવિમાને અટ્ઠ, મણિવિમાને સોળસ, કનકવિમાને દ્વત્તિંસ અધિગતોસીતિ. અતિચ્છં ચક્કમાસદોતિ અથ ત્વં યથાલદ્ધેન અસન્તુટ્ઠો ‘‘અત્ર ઉત્તરિતરં લભિસ્સામી’’તિ એવં લદ્ધં લદ્ધં અતિક્કમનલોભસઙ્ખાતાય અતિચ્છાય સમન્નાગતત્તા અતિચ્છો પાપપુગ્ગલો તસ્સ ઉપોસથકમ્મસ્સ ખીણત્તા દ્વત્તિંસ ઇત્થિયો અતિક્કમિત્વા ઇમં પેતનગરં આગન્ત્વા તસ્સ માતુપહારદાનઅકુસલસ્સ નિસ્સન્દેન ઇદં ખુરચક્કં સમ્પત્તોસિ. ‘‘અત્રિચ્છ’’ન્તિપિ પાઠો, અત્ર અત્ર ઇચ્છમાનોતિ અત્થો. ‘‘અત્રિચ્છા’’તિપિ પાઠો, અત્રિચ્છાયાતિ અત્થો. ભમતીતિ તસ્સ તે ઇચ્છાહતસ્સ પોસસ્સ ઇદં ચક્કં મત્થકં પિસમાનં ઇદાનિ કુમ્ભકારચક્કં વિય મત્થકે ભમતીતિ અત્થો.

યે ચ તં અનુગિજ્ઝન્તીતિ તણ્હા નામેસા ગચ્છન્તી ઉપરૂપરિ વિસાલા હોતિ, સમુદ્દો વિય ચ દુપ્પૂરા, રૂપાદીસુ તસ્સ તસ્સ ઇચ્છનઇચ્છાય વિસટગામિની, તં એવરૂપં તણ્હં યે ચ અનુગિજ્ઝન્તિ ગિદ્ધા ગધિતા હુત્વા પુનપ્પુનં અલ્લીયન્તિ. તે હોન્તિ ચક્કધારિનોતિ તે એવં પચ્ચન્તા ખુરચક્કં ધારેન્તિ. બહુભણ્ડન્તિ માતાપિતૂનં સન્તકં બહુધનં ઓહાય. મગ્ગન્તિ ગન્તબ્બં અપ્પસિદ્ધિકં સમુદ્દમગ્ગં અપચ્ચવેક્ખિત્વા યથા ત્વં પટિપન્નો, એવમેવ અઞ્ઞેસમ્પિ યેસઞ્ચેતં અસઙ્ખાતં અવીમંસિતં, તે યથા ત્વં તથેવ તણ્હાવસિકા હુત્વા ધનં પહાય ગમનમગ્ગં અનપેક્ખિત્વા પટિપન્ના ચક્કધારિનો હોન્તિ. કમ્મં સમેક્ખેતિ તસ્મા પણ્ડિતો પુરિસો અત્તના કત્તબ્બકમ્મં ‘‘સદોસં નુ ખો, નિદ્દોસ’’ન્તિ સમેક્ખેય્ય પચ્ચવેક્ખેય્ય. વિપુલઞ્ચ ભોગન્તિ અત્તનો ધમ્મલદ્ધં ધનરાસિમ્પિ સમેક્ખેય્ય. નાતિવત્તેય્યાતિ તં તાદિસં પુગ્ગલં ઇદં ચક્કં ન અતિવત્તેય્ય નાવત્થરેય્ય. ‘‘નાતિવત્તેતી’’તિપિ પાઠો, નાવત્થરતીતિ અત્થો.

તં સુત્વા મિત્તવિન્દકો ‘‘ઇમિના દેવપુત્તેન મયા કતકમ્મં તથતો ઞાતં, અયં મય્હં પચ્ચનપમાણમ્પિ જાનિસ્સતિ, પુચ્છામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા નવમં ગાથમાહ –

૯.

‘‘કીવચિરં નુ મે યક્ખ, ચક્કં સિરસિ ઠસ્સતિ;

કતિ વસ્સસહસ્સાનિ, તં મે અક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ.

અથસ્સ કથેન્તો મહાસત્તો દસમં ગાથમાહ –

૧૦.

‘‘અતિસરો પચ્ચસરો, મિત્તવિન્દ સુણોહિ મે;

ચક્કં તે સિરસિ માવિદ્ધં, ન તં જીવં પમોક્ખસી’’તિ.

તત્થ અતિસરોતિ અતિસરીતિપિ અતિસરો, અતિસરિસ્સતીતિપિ અતિસરો. પચ્ચસરોતિ તસ્સેવ વેવચનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – સમ્મ મિત્તવિન્દક, સુણોહિ મે વચનં, ત્વઞ્હિ અતિદારુણસ્સ કમ્મસ્સ કતત્તા અતિસરો, તસ્સ પન ન સક્કા વસ્સગણનાય વિપાકો પઞ્ઞાપેતુન્તિ અપરિમાણં અતિમહન્તં વિપાકદુક્ખં સરિસ્સસિ પટિપજ્જિસ્સસીતિ અતિસરો. તેન તે ‘‘એત્તકાનિ વસ્સસહસ્સાની’’તિ વત્તું ન સક્કોમિ. સિરસિમાવિદ્ધન્તિ યં પન તે ઇદં ચક્કં સિરસ્મિં આવિદ્ધં કુમ્ભકારચક્કમિવ ભમતિ. ન તં જીવં પમોક્ખસીતિ તં ત્વં યાવ તે કમ્મવિપાકો ન ખીયતિ, તાવ જીવમાનો ન પમોક્ખસિ, કમ્મવિપાકે પન ખીણે ઇદં ચક્કં પહાય યથાકમ્મં ગમિસ્સસીતિ.

ઇદં વત્વા દેવપુત્તો અત્તનો દેવટ્ઠાનમેવ ગતો, ઇતરોપિ મહાદુક્ખં પટિપજ્જિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા મિત્તવિન્દકો અયં દુબ્બચભિક્ખુ અહોસિ, દેવરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

ચતુદ્વારજાતકવણ્ણના પઠમા.

[૪૪૦] ૨. કણ્હજાતકવણ્ણના

કણ્હો વતાયં પુરિસોતિ ઇદં સત્થા કપિલવત્થું ઉપનિસ્સાય નિગ્રોધારામે વિહરન્તો સિતપાતુકમ્મં આરબ્ભ કથેસિ. તદા કિર સત્થા સાયન્હસમયે નિગ્રોધારામે ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો જઙ્ઘવિહારં અનુચઙ્કમમાનો અઞ્ઞતરસ્મિં પદેસે સિતં પાત્વાકાસિ. આનન્દત્થેરો ‘‘કો નુ ખો હેતુ, કો પચ્ચયો ભગવતો સિતસ્સ પાતુકમ્માય, ન અહેતુ તથાગતા સિતં પાતુકરોન્તિ, પુચ્છિસ્સામિ તાવા’’તિ અઞ્જલિં પગ્ગય્હ સિતકારણં પુચ્છિ. અથસ્સ સત્થા ‘‘ભૂતપુબ્બં, આનન્દ, કણ્હો નામ ઇસિ અહોસિ, સો ઇમસ્મિં ભૂમિપ્પદેસે વિહાસિ ઝાયી ઝાનરતો, તસ્સ સીલતેજેન સક્કસ્સ ભવનં કમ્પી’’તિ સિતકારણં વત્વા તસ્સ વત્થુનો અપાકટત્તા થેરેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બારાણસિયં એકેન અસીતિકોટિવિભવેન અપુત્તકેન બ્રાહ્મણેન સીલં સમાદિયિત્વા પુત્તે પત્થિતે બોધિસત્તો તસ્સ બ્રાહ્મણિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિ. કાળવણ્ણત્તા પનસ્સ નામગ્ગહણદિવસે ‘‘કણ્હકુમારો’’તિ નામં અકંસુ. સો સોળસવસ્સકાલે મણિપટિમા વિય સોભગ્ગપ્પત્તો હુત્વા પિતરા સિપ્પુગ્ગહણત્થાય પેસિતો તક્કસિલાયં સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગહેત્વા પચ્ચાગચ્છિ. અથ નં પિતા અનુરૂપેન દારેન સંયોજેસિ. સો અપરભાગે માતાપિતૂનં અચ્ચયેન સબ્બિસ્સરિયં પટિપજ્જિ. અથેકદિવસં રતનકોટ્ઠાગારાનિ વિલોકેત્વા વરપલ્લઙ્કમજ્ઝગતો સુવણ્ણપટ્ટં આહરાપેત્વા ‘‘એત્તકં ધનં અસુકેન ઉપ્પાદિતં, એત્તકં અસુકેના’’તિ પુબ્બઞાતીહિ સુવણ્ણપટ્ટે લિખિતાનિ અક્ખરાનિ દિસ્વા ચિન્તેસિ ‘‘યેહિ ઇમં ધનં ઉપ્પાદિતં, તે ન પઞ્ઞાયન્તિ, ધનમેવ પઞ્ઞાયતિ, એકોપિ ઇદં ધનં ગહેત્વા ગતો નામ નત્થિ, ન ખો પન સક્કા ધનભણ્ડિકં બન્ધિત્વા પરલોકં ગન્તું. પઞ્ચન્નં વેરાનં સાધારણભાવેન હિ અસારસ્સ ધનસ્સ દાનં સારો, બહુરોગસાધારણભાવેન અસારસ્સ સરીરસ્સ સીલવન્તેસુ અભિવાદનાદિકમ્મં સારો, અનિચ્ચાભિભૂતભાવેન અસારસ્સ જીવિતસ્સ અનિચ્ચાદિવસેન વિપસ્સનાયોગો સારો, તસ્મા અસારેહિ ભોગેહિ સારગ્ગહણત્થં દાનં દસ્સામી’’તિ.

સો આસના વુટ્ઠાય રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા રાજાનં આપુચ્છિત્વા મહાદાનં પવત્તેસિ. યાવ સત્તમા દિવસા ધનં અપરિક્ખીયમાનં દિસ્વા ‘‘કિં મે ધનેન, યાવ મં જરા નાભિભવતિ, તાવદેવ પબ્બજિત્વા અભિઞ્ઞા ચ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા બ્રહ્મલોકપરાયણો ભવિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ગેહે સબ્બદ્વારાનિ વિવરાપેત્વા ‘‘દિન્નં મે, હરન્તૂ’’તિ અસુચિં વિય જિગુચ્છન્તો વત્થુકામે પહાય મહાજનસ્સ રોદન્તસ્સ પરિદેવન્તસ્સ નગરા નિક્ખમિત્વા હિમવન્તપદેસં પવિસિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અત્તનો વસનત્થાય રમણીયં ભૂમિભાગં ઓલોકેન્તો ઇમં ઠાનં પત્વા ‘‘ઇધ વસિસ્સામી’’તિ એકં ઇન્દવારુણીરુક્ખં ગોચરગામં અધિટ્ઠાય તસ્સેવ રુક્ખસ્સ મૂલે વિહાસિ. ગામન્તસેનાસનં પહાય આરઞ્ઞિકો અહોસિ, પણ્ણસાલં અકત્વા રુક્ખમૂલિકો અહોસિ, અબ્ભોકાસિકો નેસજ્જિકો. સચે નિપજ્જિતુકામો, ભૂમિયંયેવ નિપજ્જતિ, દન્તમૂસલિકો હુત્વા અનગ્ગિપક્કમેવ ખાદતિ, થુસપરિક્ખિત્તં કિઞ્ચિ ન ખાદતિ, એકદિવસં એકવારમેવ ખાદતિ, એકાસનિકો અહોસિ. ખમાય પથવીઆપતેજવાયુસમો હુત્વા એતે એત્તકે ધુતઙ્ગગુણે સમાદાય વત્તતિ, ઇમસ્મિં કિર જાતકે બોધિસત્તો પરમપ્પિચ્છો અહોસિ. સો ન ચિરસ્સેવ અભિઞ્ઞા ચ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા ઝાનકીળં કીળન્તો તત્થેવ વસતિ, ફલાફલત્થમ્પિ અઞ્ઞત્થ ન ગચ્છતિ, રુક્ખસ્સ ફલિતકાલે ફલં ખાદતિ, પુપ્ફિતકાલે પુપ્ફં ખાદતિ, સપત્તકાલે પત્તાનિ ખાદતિ, નિપ્પત્તકાલે પપટિકં ખાદતિ. એવં પરમસન્તુટ્ઠો હુત્વા ઇમસ્મિં ઠાને ચિરં વસતિ.

સો એકદિવસં પુબ્બણ્હસમયે તસ્સ રુક્ખસ્સ પક્કાનિ ફલાનિ ગણ્હિ, ગણ્હન્તો પન લોલુપ્પચારેન ઉટ્ઠાય અઞ્ઞસ્મિં પદેસે ન ગણ્હાતિ, યથાનિસિન્નોવ હત્થં પસારેત્વા હત્થપ્પસારણટ્ઠાને ઠિતાનિ ફલાનિ સંહરતિ, તેસુપિ મનાપામનાપં અવિચિનિત્વા સમ્પત્તસમ્પત્તમેવ ગણ્હાતિ. એવં પરમસન્તુટ્ઠસ્સ તસ્સ સીલતેજેન સક્કસ્સ પણ્ડુકમ્બલસિલાસનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. તં કિર સક્કસ્સ આયુક્ખયેન વા ઉણ્હં હોતિ પુઞ્ઞક્ખયેન વા, અઞ્ઞસ્મિં વા મહાનુભાવસત્તે તં ઠાનં પત્થેન્તે, ધમ્મિકાનં વા મહિદ્ધિકસમણબ્રાહ્મણાનં સીલતેજેન ઉણ્હં હોતિ. સક્કો ‘‘કો નુ ખો મં ઠાના ચાવેતુકામો’’તિ આવજ્જેત્વા ઇમસ્મિં પદેસે વસન્તં કણ્હં ઇસિં રુક્ખફલાનિ ઉચ્ચિનન્તં દિસ્વા ચિન્તેસિ ‘‘અયં ઇસિ ઘોરતપો પરમજિતિન્દ્રિયો, ઇમં ધમ્મકથાય સીહનાદં નદાપેત્વા સુકારણં સુત્વા વરેન સન્તપ્પેત્વા ઇમમસ્સ રુક્ખં ધુવફલં કત્વા આગમિસ્સામી’’તિ. સો મહન્તેનાનુભાવેન સીઘં ઓતરિત્વા તસ્મિં રુક્ખમૂલે તસ્સ પિટ્ઠિપસ્સે ઠત્વા ‘‘અત્તનો અવણ્ણે કથિતે કુજ્ઝિસ્સતિ નુ ખો, નો’’તિ વીમંસન્તો પઠમં ગાથમાહ –

૧૧.

‘‘કણ્હો વતાયં પુરિસો, કણ્હં ભુઞ્જતિ ભોજનં;

કણ્હે ભૂમિપદેસસ્મિં, ન મય્હં મનસો પિયો’’તિ.

તત્થ કણ્હોતિ કાળવણ્ણો. ભોજનન્તિ રુક્ખફલભોજનં.

કણ્હો ઇસિ સક્કસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘કો નુ ખો મયા સદ્ધિં કથેતી’’તિ દિબ્બચક્ખુના ઉપધારેન્તો ‘‘સક્કો’’તિ ઞત્વા અનિવત્તિત્વા અનોલોકેત્વાવ દુતિયં ગાથમાહ –

૧૨.

‘‘ન કણ્હો તચસા હોતિ, અન્તોસારો હિ બ્રાહ્મણો;

યસ્મિં પાપાનિ કમ્માનિ, સ વે કણ્હો સુજમ્પતી’’તિ.

તત્થ તચસાતિ તચેન કણ્હો નામ ન હોતીતિ અત્થો. અન્તોસારોતિ અબ્ભન્તરે સીલસમાધિપઞ્ઞાવિમુત્તિવિમુત્તિઞાણદસ્સનસારેહિ સમન્નાગતો. એવરૂપો હિ બાહિતપાપત્તા બ્રાહ્મણો નામ હોતિ. સ વેતિ યસ્મિં પન પાપાનિ કમ્માનિ અત્થિ, સો યત્થ કત્થચિ કુલે જાતોપિ યેન કેનચિ સરીરવણ્ણેન સમન્નાગતોપિ કાળકોવ.

એવઞ્ચ પન વત્વા ઇમેસં સત્તાનં કણ્હભાવકરાનિ પાપકમ્માનિ એકવિધાદિભેદેહિ વિત્થારેત્વા સબ્બાનિપિ તાનિ ગરહિત્વા સીલાદયો ગુણે પસંસિત્વા આકાસે ચન્દં ઉટ્ઠાપેન્તો વિય સક્કસ્સ ધમ્મં દેસેસિ. સક્કો તસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા પમુદિતો સોમનસ્સજાતો મહાસત્તં વરેન નિમન્તેન્તો તતિયં ગાથમાહ –

૧૩.

‘‘એતસ્મિં તે સુલપિતે, પતિરૂપે સુભાસિતે;

વરં બ્રાહ્મણ તે દમ્મિ, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છસી’’તિ.

તત્થ એતસ્મિન્તિ યં ઇદં તયા સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધેન વિય સુલપિતં, તસ્મિં સુલપિતે તુમ્હાકમેવ અનુચ્છવિકત્તા પતિરૂપે સુભાસિતે યં કિઞ્ચિ મનસા ઇચ્છસિ, સબ્બં તે યં વરં ઇચ્છિતં પત્થિતં, તં દમ્મીતિ અત્થો.

તં સુત્વા મહાસત્તો ચિન્તેસિ ‘‘અયં કિં નુ ખો અત્તનો અવણ્ણે કથિતે કુજ્ઝિસ્સતિ, નોતિ મં વીમંસન્તો મય્હં છવિવણ્ણઞ્ચ ભોજનઞ્ચ વસનટ્ઠાનઞ્ચ ગરહિત્વા ઇદાનિ મય્હં અકુદ્ધભાવં ઞત્વા પસન્નચિત્તો વરં દેતિ, મં ખો પનેસ ‘સક્કિસ્સરિયબ્રહ્મિસ્સરિયાનં અત્થાય બ્રહ્મચરિયં ચરતી’તિપિ મઞ્ઞેય્ય, તત્રસ્સ નિક્કઙ્ખભાવત્થં મય્હં પરેસુ કોધો વા દોસો વા મા ઉપ્પજ્જતુ, પરસમ્પત્તિયં લોભો વા પરેસુ સિનેહો વા મા ઉપ્પજ્જતુ, મજ્ઝત્તોવ ભવેય્યન્તિ ઇમે મયા ચત્તારો વરે ગહેતું વટ્ટતી’’તિ. સો તસ્સ નિક્કઙ્ખભાવત્થાય ચત્તારો વરે ગણ્હન્તો ચતુત્થં ગાથમાહ –

૧૪.

‘‘વરઞ્ચે મે અદો સક્ક, સબ્બભૂતાનમિસ્સર;

સુનિક્કોધં સુનિદ્દોસં, નિલ્લોભં વુત્તિમત્તનો;

નિસ્નેહમભિકઙ્ખામિ, એતે મે ચતુરો વરે’’તિ.

તત્થ વરઞ્ચે મે અદો સક્કાતિ સચે ત્વં મય્હં વરં અદાસિ. સુનિક્કોધન્તિ અકુજ્ઝનવસેન સુટ્ઠુ નિક્કોધં. સુનિદ્દોસન્તિ અદુસ્સનવસેન સુટ્ઠુ નિદ્દોસં. નિલ્લોભન્તિ પરસમ્પત્તીસુ નિલ્લોભં. વુત્તિમત્તનોતિ એવરૂપં અત્તનો વુત્તિં. નિસ્નેહન્તિ પુત્તધીતાદીસુ વા સવિઞ્ઞાણકેસુ ધનધઞ્ઞાદીસુ વા અવિઞ્ઞાણકેસુ અત્તનો સન્તકેસુપિ નિસ્નેહં અપગતલોભં. અભિકઙ્ખામીતિ એવરૂપં ઇમેહિ ચતૂહઙ્ગેહિ સમન્નાગતં અત્તનો વુત્તિં અભિકઙ્ખામિ. એતે મે ચતુરો વરેતિ એતે નિક્કોધાદિકે ચતુરો મય્હં વરે દેહીતિ.

કિં પનેસ ન જાનાતિ ‘‘યથા ન સક્કા સક્કસ્સ સન્તિકે વરં ગહેત્વા વરેન કોધાદયો હનિતુ’’ન્તિ. નો ન જાનાતિ, સક્કે ખો પન વરં દેન્તે ન ગણ્હામીતિ વચનં ન યુત્તન્તિ તસ્સ ચ નિક્કઙ્ખભાવત્થાય ગણ્હિ. તતો સક્કો ચિન્તેસિ ‘‘કણ્હપણ્ડિતો વરં ગણ્હન્તો અતિવિય અનવજ્જે વરે ગણ્હિ, એતેસુ વરેસુ ગુણદોસં એતમેવ પુચ્છિસ્સામી’’તિ. અથ નં પુચ્છન્તો પઞ્ચમં ગાથમાહ –

૧૫.

‘‘કિંનુ કોધે વા દોસે વા, લોભે સ્નેહે ચ બ્રાહ્મણ;

આદીનવં ત્વં પસ્સસિ, તં મે અક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ.

તસ્સત્થો – બ્રાહ્મણ કિં નુ ખો ત્વં કોધે દોસે લોભે સ્નેહે ચ આદીનવં પસ્સસિ, તં તાવ મે પુચ્છિતો અક્ખાહિ, ન હિ મયં એત્થ આદીનવં જાનામાતિ.

અથ નં મહાસત્તો ‘‘તેન હિ સુણાહી’’તિ વત્વા ચતસ્સો ગાથા અભાસિ –

૧૬.

‘‘અપ્પો હુત્વા બહુ હોતિ, વડ્ઢતે સો અખન્તિજો;

આસઙ્ગી બહુપાયાસો, તસ્મા કોધં ન રોચયે.

૧૭.

‘‘દુટ્ઠસ્સ ફરુસા વાચા, પરામાસો અનન્તરા;

તતો પાણિ તતો દણ્ડો, સત્થસ્સ પરમા ગતિ;

દોસો કોધસમુટ્ઠાનો, તસ્મા દોસં ન રોચયે.

૧૮.

‘‘આલોપસાહસાકારા, નિકતી વઞ્ચનાનિ ચ;

દિસ્સન્તિ લોભધમ્મેસુ, તસ્મા લોભં ન રોચયે.

૧૯.

‘‘સ્નેહસઙ્ગથિતા ગન્થા, સેન્તિ મનોમયા પુથૂ;

તે ભુસં ઉપતાપેન્તિ, તસ્મા સ્નેહં ન રોચયે’’તિ.

તત્થ અખન્તિજોતિ સો અનધિવાસકજાતિકસ્સ અખન્તિતો જાતો કોધો પઠમં પરિત્તો હુત્વા પચ્છા બહુ હોતિ અપરાપરં વડ્ઢતિ. તસ્સ વડ્ઢનભાવો ખન્તિવાદીજાતકેન (જા. ૧.૪.૪૯ આદયો) ચેવ ચૂળધમ્મપાલજાતકેન (જા. ૧.૫.૪૪ આદયો) ચ વણ્ણેતબ્બો. અપિચ તિસ્સામચ્ચસ્સપેત્થ ભરિયં આદિં કત્વા સબ્બં સપરિજનં મારેત્વા પચ્છા અત્તનો મારિતવત્થુ કથેતબ્બં. આસઙ્ગીતિ આસઙ્ગકરણો. યસ્સ ઉપ્પજ્જતિ, તં આસત્તં લગ્ગિતં કરોતિ, તં વત્થું વિસ્સજ્જેત્વા ગન્તું ન દેતિ, નિવત્તિત્વા અક્કોસનાદીનિ કારેતિ. બહુપાયાસોતિ બહુના કાયિકચેતસિકદુક્ખસઙ્ખાતેન ઉપાયાસેન કિલમથેન સમન્નાગતો. કોધં નિસ્સાય હિ કોધવસેન અરિયાદીસુ કતવીતિક્કમા દિટ્ઠધમ્મે ચેવ સમ્પરાયે ચ વધબન્ધવિપ્પટિસારાદીનિ ચેવ પઞ્ચવિધબન્ધનકમ્મકરણાદીનિ ચ બહૂનિ દુક્ખાનિ અનુભવન્તીતિ કોધો બહુપાયાસો નામ. તસ્માતિ યસ્મા એસ એવં અનેકાદીનવો, તસ્મા કોધં ન રોચેમિ.

દુટ્ઠસ્સાતિ કુજ્ઝનલક્ખણેન કોધેન કુજ્ઝિત્વા અપરભાગે દુસ્સનલક્ખણેન દોસેન દુટ્ઠસ્સ પઠમં તાવ ‘‘અરે, દાસ, પેસ્સા’’તિ ફરુસવાચા નિચ્છરતિ, વાચાય અનન્તરા આકડ્ઢનવિકડ્ઢનવસેન હત્થપરામાસો, તતો અનન્તરા ઉપક્કમનવસેન પાણિ પવત્તતિ, તતો દણ્ડો, દણ્ડપ્પહારે અતિક્કમિત્વા પન એકતોધારઉભતોધારસ્સ સત્થસ્સ પરમા ગતિ, સબ્બપરિયન્તા સત્થનિપ્ફત્તિ હોતિ. યદા હિ સત્થેન પરં જીવિતા વોરોપેત્વા પચ્છા તેનેવ સત્થેન અત્તાનં જીવિતા વોરોપેતિ, તદા દોસો મત્થકપ્પત્તો હોતિ. દોસો કોધસમુટ્ઠાનોતિ યથા અનમ્બિલં તક્કં વા કઞ્જિકં વા પરિણામવસેન પરિવત્તિત્વા અમ્બિલં હોતિ, તં એકજાતિકમ્પિ સમાનં અમ્બિલં અનમ્બિલન્તિ નાના વુચ્ચતિ, તથા પુબ્બકાલે કોધો પરિણમિત્વા અપરભાગે દોસો હોતિ. સો અકુસલમૂલત્તેન એકજાતિકોપિ સમાનો કોધો દોસોતિ નાના વુચ્ચતિ. યથા અનમ્બિલતો અમ્બિલં, એવં સોપિ કોધતો સમુટ્ઠાતીતિ કોધસમુટ્ઠાનો. તસ્માતિ યસ્મા એવં અનેકાદીનવો દોસો, તસ્મા દોસમ્પિ ન રોચેમિ.

આલોપસાહસાકારાતિ દિવા દિવસ્સેવ ગામં પહરિત્વા વિલુમ્પનાનિ ચ આવુધં સરીરે ઠપેત્વા ‘‘ઇદં નામ મે દેહી’’તિ સાહસાકારા ચ. નિકતી વઞ્ચનાનિ ચાતિ પતિરૂપકં દસ્સેત્વા પરસ્સ હરણં નિકતિ નામ, સા અસુવણ્ણમેવ ‘‘સુવણ્ણ’’ન્તિ કૂટકહાપણં ‘‘કહાપણો’’તિ દત્વા પરસન્તકગ્ગહણે દટ્ઠબ્બા. પટિભાનવસેન પન ઉપાયકુસલતાય પરસન્તકગ્ગહણં વઞ્ચનં નામ. તસ્સેવં પવત્તિ દટ્ઠબ્બા – એકો કિર ઉજુજાતિકો ગામિકપુરિસો અરઞ્ઞતો સસકં આનેત્વા નદીતીરે ઠપેત્વા ન્હાયિતું ઓતરિ. અથેકો ધુત્તો તં સસકં સીસે કત્વા ન્હાયિતું ઓતિણ્ણો. ઇતરો ઉત્તરિત્વા સસકં અપસ્સન્તો ઇતો ચિતો ચ વિલોકેસિ. તમેનં ધુત્તો ‘‘કિં ભો વિલોકેસી’’તિ વત્વા ‘‘ઇમસ્મિં મે ઠાને સસકો ઠપિતો, તં ન પસ્સામી’’તિ વુત્તે ‘‘અન્ધબાલ, ત્વં ન જાનાસિ, સસકા નામ નદીતીરે ઠપિતા પલાયન્તિ, પસ્સ અહં અત્તનો સસકં સીસે ઠપેત્વાવ ન્હાયામી’’તિ આહ. સો અપ્પટિભાનતાય ‘‘એવં ભવિસ્સતી’’તિ પક્કામિ. એકકહાપણેન મિગપોતકં ગહેત્વા પુન તં દત્વા દ્વિકહાપણગ્ઘનકસ્સ મિગસ્સ ગહિતવત્થુપેત્થ કથેતબ્બં. દિસ્સન્તિ લોભધમ્મેસૂતિ સક્ક, ઇમે આલોપાદયો પાપધમ્મા લોભસભાવેસુ લોભાભિભૂતેસુ સત્તેસુ દિસ્સન્તિ. ન હિ અલુદ્ધા એવરૂપાનિ કમ્માનિ કરોન્તિ. એવં લોભો અનેકાદીનવો, તસ્મા લોભમ્પિ ન રોચેમિ.

સ્નેહસઙ્ગથિતા ગન્થાતિ આરમ્મણેસુ અલ્લીયનલક્ખણેન સ્નેહેન સઙ્ગથિતા પુનપ્પુનં ઉપ્પાદવસેન ઘટિતા સુત્તેન પુપ્ફાનિ વિય બદ્ધા નાનપ્પકારેસુ આરમ્મણેસુ પવત્તમાના અભિજ્ઝાકાયગન્થા. સેન્તિ મનોમયા પુથૂતિ તે પુથૂસુ આરમ્મણેસુ ઉપ્પન્ના સુવણ્ણાદીહિ નિબ્બત્તાનિ સુવણ્ણાદિમયાનિ આભરણાદીનિ વિય મનેન નિબ્બત્તત્તા મનોમયા અભિજ્ઝાકાયગન્થા તેસુ આરમ્મણેસુ સેન્તિ અનુસેન્તિ. તે ભુસં ઉપતાપેન્તીતિ તે એવં અનુસયિતા બલવતાપં જનેન્તા ભુસં ઉપતાપેન્તિ અતિકિલમેન્તિ. તેસં પન ભુસં ઉપતાપને ‘‘સલ્લવિદ્ધોવ રુપ્પતી’’તિ (સુ. નિ. ૭૭૩) ગાથાય વત્થુ, ‘‘પિયજાતિકા હિ ગહપતિ, સોકપરિદેવદુક્ખદોમનસ્સુપાયાસા પિયપ્પભુતિકા’’ (મ. નિ. ૨.૩૫૩), ‘‘પિયતો જાયતી સોકો’’તિઆદીનિ (ધ. પ. ૨૧૨) સુત્તાનિ ચ આહરિતબ્બાનિ. અપિચ મઙ્ગલબોધિસત્તસ્સ દારકે દત્વા બલવસોકેન હદયં ફલિ, વેસ્સન્તરબોધિસત્તસ્સ મહન્તં દોમનસ્સં ઉદપાદિ. એવં પૂરિતપારમીનં મહાસત્તાનં પેમં ઉપતાપં કરોતિયેવ. અયં સ્નેહે આદીનવો, તસ્મા સ્નેહમ્પિ ન રોચેમીતિ.

સક્કો પઞ્હવિસ્સજ્જનં સુત્વા ‘‘કણ્હપણ્ડિત તયા ઇમે પઞ્હા બુદ્ધલીળાય સાધુકં કથિતા, અતિવિય તુટ્ઠોસ્મિ તે, અપરમ્પિ વરં ગણ્હાહી’’તિ વત્વા દસમં ગાથમાહ –

૨૦.

‘‘એતસ્મિં તે સુલપિતે, પતિરૂપે સુભાસિતે;

વરં બ્રાહ્મણ તે દમ્મિ, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છસી’’તિ.

તતો બોધિસત્તો અનન્તરગાથમાહ –

૨૧.

‘‘વરઞ્ચે મે અદો સક્ક, સબ્બભૂતાનમિસ્સર;

અરઞ્ઞે મે વિહરતો, નિચ્ચં એકવિહારિનો;

આબાધા મા ઉપ્પજ્જેય્યું, અન્તરાયકરા ભુસા’’તિ.

તત્થ અન્તરાયકરા ભુસાતિ ઇમસ્સ મે તપોકમ્મસ્સ અન્તરાયકરા.

તં સુત્વા સક્કો ‘‘કણ્હપણ્ડિતો વરં ગણ્હન્તો ન આમિસસન્નિસ્સિતં ગણ્હાતિ, તપોકમ્મનિસ્સિતમેવ ગણ્હાતી’’તિ ચિન્તેત્વા ભિય્યોસોમત્તાય પસન્નો અપરમ્પિ વરં દદમાનો ઇતરં ગાથમાહ –

૨૨.

‘‘એતસ્મિં તે સુલપિતે, પતિરૂપે સુભાસિતે;

વરં બ્રાહ્મણ તે દમ્મિ, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છસી’’તિ.

બોધિસત્તોપિ વરગ્ગહણાપદેસેન તસ્સ ધમ્મં દેસેન્તો ઓસાનગાથમાહ –

૨૩.

‘‘વરઞ્ચે મે અદો સક્ક, સબ્બભૂતાનમિસ્સર;

ન મનો વા સરીરં વા, મં-કતે સક્ક કસ્સચિ;

કદાચિ ઉપહઞ્ઞેથ, એતં સક્ક વરં વરે’’તિ.

તત્થ મનો વાતિ મનોદ્વારં વા. સરીરં વાતિ કાયદ્વારં વા, વચીદ્વારમ્પિ એતેસં ગહણેન ગહિતમેવાતિ વેદિતબ્બં. મં-કતેતિ મમ કારણા. ઉપહઞ્ઞેથાતિ ઉપઘાતં આપજ્જેય્ય અપરિસુદ્ધં અસ્સ. ઇદં વુત્તં હોતિ – સક્ક દેવરાજ, મમ કારણા મં નિસ્સાય મમ અનત્થકામતાય કસ્સચિ સત્તસ્સ કિસ્મિઞ્ચિ કાલે ઇદં તિવિધમ્પિ કમ્મદ્વારં ન ઉપહઞ્ઞેથ, પાણાતિપાતાદીહિ દસહિ અકુસલકમ્મપથેહિ વિમુત્તં પરિસુદ્ધમેવ ભવેય્યાતિ.

ઇતિ મહાસત્તો છસુપિ ઠાનેસુ વરં ગણ્હન્તો નેક્ખમ્મનિસ્સિતમેવ ગણ્હિ, જાનાતિ ચેસ ‘‘સરીરં નામ બ્યાધિધમ્મં, ન તં સક્કા સક્કેન અબ્યાધિધમ્મં કાતુ’’ન્તિ. સત્તાનઞ્હિ તીસુ દ્વારેસુ પરિસુદ્ધભાવો અસક્કાયત્તોવ, એવં સન્તેપિ તસ્સ ધમ્મદેસનત્થં ઇમે વરે ગણ્હિ. સક્કોપિ તં રુક્ખં ધુવફલં કત્વા મહાસત્તં વન્દિત્વા સિરસિ અઞ્જલિં પતિટ્ઠપેત્વા ‘‘અરોગા ઇધેવ વસથા’’તિ વત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. બોધિસત્તોપિ અપરિહીનજ્ઝાનો બ્રહ્મલોકૂપગો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘આનન્દ, પુબ્બે મયા નિવુત્થભૂમિપ્પદેસો ચેસો’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા સક્કો અનુરુદ્ધો અહોસિ, કણ્હપણ્ડિતો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

કણ્હજાતકવણ્ણના દુતિયા.

[૪૪૧] ૩. ચતુપોસથિકજાતકવણ્ણના

૨૪-૩૮. યો કોપનેય્યોતિ ઇદં ચતુપોસથિકજાતકં પુણ્ણકજાતકે આવિ ભવિસ્સતિ.

ચતુપોસથિકજાતકવણ્ણના તતિયા.

[૪૪૨] ૪. સઙ્ખજાતકવણ્ણના

બહુસ્સુતોતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સબ્બપરિક્ખારદાનં આરબ્ભ કથેસિ. સાવત્થિયં કિરેકો ઉપાસકો તથાગતસ્સ ધમ્મદેસનં સુત્વા પસન્નચિત્તો સ્વાતનાય નિમન્તેત્વા અત્તનો ઘરદ્વારે મણ્ડપં કારેત્વા અલઙ્કરિત્વા પુનદિવસે તથાગતસ્સ કાલં આરોચાપેસિ. સત્થા પઞ્ચસતભિક્ખુપરિવારો તત્થ ગન્ત્વા પઞ્ઞત્તે આસને નિસીદિ. ઉપાસકો સપુત્તદારો સપરિજનો બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દત્વા પુન સ્વાતનાયાતિ એવં સત્તાહં નિમન્તેત્વા મહાદાનં પવત્તેત્વા સત્તમે દિવસે સબ્બપરિક્ખારં અદાસિ. તં પન દદમાનો ઉપાહનદાનં ઉસ્સન્નં કત્વા અદાસિ. દસબલસ્સ દિન્નો ઉપાહનસઙ્ઘાટો સહસ્સગ્ઘનકો અહોસિ, દ્વિન્નં અગ્ગસાવકાનં પઞ્ચસતગ્ઘનકો, સેસાનં પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં સતગ્ઘનકો. ઇતિ સો સબ્બપરિક્ખારદાનં દત્વા અત્તનો પરિસાય સદ્ધિં ભગવતો સન્તિકે નિસીદિ. અથસ્સ સત્થા મધુરેન સરેન અનુમોદનં કરોન્તો ‘‘ઉપાસક, ઉળારં તે સબ્બપરિક્ખારદાનં, અત્તમનો હોહિ, પુબ્બે અનુપ્પન્ને બુદ્ધે પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ એકં ઉપાહનસઙ્ઘાટં દત્વા નાવાય ભિન્નાય અપ્પતિટ્ઠે મહાસમુદ્દેપિ ઉપાહનદાનનિસ્સન્દેન પતિટ્ઠં લભિંસુ, ત્વં પન બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ સબ્બપરિક્ખારદાનં અદાસિ, તસ્સ તે ઉપાહનદાનસ્સ ફલં કસ્મા ન પતિટ્ઠા ભવિસ્સતી’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે અયં બારાણસી મોળિની નામ અહોસિ. મોળિનિનગરે બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે સઙ્ખો નામ બ્રાહ્મણો અડ્ઢો મહદ્ધનો મહાભોગો પહૂતવિત્તુપકરણો પહૂતધનધઞ્ઞસુવણ્ણરજતો ચતૂસુ નગરદ્વારેસુ નગરમજ્ઝે નિવેસનદ્વારે ચાતિ છસુ ઠાનેસુ છ દાનસાલાયો કારેત્વા દેવસિકં છસતસહસ્સાનિ વિસ્સજ્જેન્તો કપણદ્ધિકાનં મહાદાનં પવત્તેસિ. સો એકદિવસં ચિન્તેસિ ‘‘અહં ગેહે ધને ખીણે દાતું ન સક્ખિસ્સામિ, અપરિક્ખીણેયેવ ધને નાવાય સુવણ્ણભૂમિં ગન્ત્વા ધનં આહરિસ્સામી’’તિ. સો નાવં બન્ધાપેત્વા ભણ્ડસ્સ પૂરાપેત્વા પુત્તદારં આમન્તેત્વા ‘‘યાવાહં આગચ્છામિ, તાવ મે દાનં અનુપચ્છિન્દિત્વા પવત્તેય્યાથા’’તિ વત્વા દાસકમ્મકરપરિવુતો છત્તં આદાય ઉપાહનં આરુય્હ મજ્ઝન્હિકસમયે પટ્ટનગામાભિમુખો પાયાસિ. તસ્મિં ખણે ગન્ધમાદને એકો પચ્ચેકબુદ્ધો આવજ્જેત્વા તં ધનાહરણત્થાય ગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘મહાપુરિસો ધનં આહરિતું ગચ્છતિ, ભવિસ્સતિ નુ ખો અસ્સ સમુદ્દે અન્તરાયો, નો’’તિ આવજ્જેત્વા ‘‘ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘એસ મં દિસ્વા છત્તઞ્ચ ઉપાહનઞ્ચ મય્હં દત્વા ઉપાહનદાનનિસ્સન્દેન સમુદ્દે ભિન્નાય નાવાય પતિટ્ઠં લભિસ્સતિ, કરિસ્સામિસ્સ અનુગ્ગહ’’ન્તિ આકાસેનાગન્ત્વા તસ્સાવિદૂરે ઓતરિત્વા ચણ્ડવાતાતપે અઙ્ગારસન્થરસદિસં ઉણ્હવાલુકં મદ્દન્તો તસ્સ અભિમુખો આગચ્છિ.

સો તં દિસ્વાવ ‘‘પુઞ્ઞક્ખેત્તં મે આગતં, અજ્જ મયા એત્થ દાનબીજં રોપેતું વટ્ટતી’’તિ તુટ્ઠચિત્તો વેગેન તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ‘‘ભન્તે, મય્હં અનુગ્ગહત્થાય થોકં મગ્ગા ઓક્કમ્મ ઇમં રુક્ખમૂલં ઉપસઙ્કમથા’’તિ વત્વા તસ્મિં રુક્ખમૂલં ઉપસઙ્કમન્તે રુક્ખમૂલે વાલુકં ઉસ્સાપેત્વા ઉત્તરાસઙ્ગં પઞ્ઞપેત્વા પચ્ચેકબુદ્ધં નિસીદાપેત્વા વન્દિત્વા વાસિતપરિસ્સાવિતેન ઉદકેન પાદે ધોવિત્વા ગન્ધતેલેન મક્ખેત્વા અત્તનો ઉપાહના ઓમુઞ્ચિત્વા પપ્ફોટેત્વા ગન્ધતેલેન મક્ખેત્વા તસ્સ પાદેસુ પટિમુઞ્ચિત્વા ‘‘ભન્તે, ઇમા ઉપાહના આરુય્હ છત્તં મત્થકે કત્વા ગચ્છથા’’તિ છત્તુપાહનં અદાસિ. સો અસ્સ અનુગ્ગહત્થાય તં ગહેત્વા પસાદસંવડ્ઢનત્થં પસ્સન્તસ્સેવસ્સ ઉપ્પતિત્વા ગન્ધમાદનમેવ અગમાસિ. બોધિસત્તોપિ તં દિસ્વા અતિવિય પસન્નચિત્તો પટ્ટનં ગન્ત્વા નાવં અભિરુહિ. અથસ્સ મહાસમુદ્દં પટિપન્નસ્સ સત્તમે દિવસે નાવા વિવરં અદાસિ, ઉદકં ઉસ્સિઞ્ચિતું નાસક્ખિંસુ. મહાજનો મરણભયભીતો અત્તનો અત્તનો દેવતા નમસ્સિત્વા મહાવિરવં વિરવિ. મહાસત્તો એકં ઉપટ્ઠાકં ગહેત્વા સકલસરીરં તેલેન મક્ખેત્વા સપ્પિના સદ્ધિં સક્ખરચુણ્ણં યાવદત્થં ખાદિત્વા તમ્પિ ખાદાપેત્વા તેન સદ્ધિં કૂપકયટ્ઠિમત્થકં આરુય્હ ‘‘ઇમાય દિસાય અમ્હાકં નગર’’ન્તિ દિસં વવત્થપેત્વા મચ્છકચ્છપપરિપન્થતો અત્તાનં મોચેન્તો તેન સદ્ધિં ઉસભમત્તં અતિક્કમિત્વા પતિ. મહાજનો વિનાસં પાપુણિ. મહાસત્તો પન ઉપટ્ઠાકેન સદ્ધિં સમુદ્દં તરિતું આરભિ. તસ્સ તરન્તસ્સેવ સત્તમો દિવસો જાતો. સો તસ્મિમ્પિ કાલે લોણોદકેન મુખં વિક્ખાલેત્વા ઉપોસથિકો અહોસિયેવ.

તદા પન ચતૂહિ લોકપાલેહિ મણિમેખલા નામ દેવધીતા ‘‘સચે સમુદ્દે નાવાય ભિન્નાય તિસરણગતા વા સીલસમ્પન્ના વા માતાપિતુપટ્ઠાકા વા મનુસ્સા દુક્ખપ્પત્તા હોન્તિ, તે રક્ખેય્યાસી’’તિ સમુદ્દે આરક્ખણત્થાય ઠપિતા હોતિ. સા અત્તનો ઇસ્સરિયેન સત્તાહમનુભવિત્વા પમજ્જિત્વા સત્તમે દિવસે સમુદ્દં ઓલોકેન્તી સીલાચારસંયુત્તં સઙ્ખબ્રાહ્મણં દિસ્વા ‘‘ઇમસ્સ સત્તમો દિવસો સમુદ્દે પતિતસ્સ, સચે સો મરિસ્સતિ અતિવિય ગારય્હા મે ભવિસ્સતી’’તિ સંવિગ્ગમાનહદયા હુત્વા એકં સુવણ્ણપાતિં નાનગ્ગરસભોજનસ્સ પૂરેત્વા વાતવેગેન તત્થ ગન્ત્વા તસ્સ પુરતો આકાસે ઠત્વા ‘‘બ્રાહ્મણ, ત્વં સત્તાહં નિરાહારો, ઇદં દિબ્બભોજનં ભુઞ્જા’’તિ આહ. સો તં ઓલોકેત્વા ‘‘અપનેહિ તવ ભત્તં, અહં ઉપોસથિકો’’તિ આહ. અથસ્સ ઉપટ્ઠાકો પચ્છતો આગતો દેવતં અદિસ્વા સદ્દમેવ સુત્વા ‘‘અયં બ્રાહ્મણો પકતિસુખુમાલો સત્તાહં નિરાહારતાય દુક્ખિતો મરણભયેન વિલપતિ મઞ્ઞે, અસ્સાસેસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા પઠમં ગાથમાહ –

૩૯.

‘‘બહુસ્સુતો સુતધમ્મોસિ સઙ્ખ, દિટ્ઠા તયા સમણબ્રાહ્મણા ચ;

અથક્ખણે દસ્સયસે વિલાપં, અઞ્ઞો નુ કો તે પટિમન્તકો મયા’’તિ.

તત્થ સુતધમ્મોસીતિ ધમ્મોપિ તયા ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણાનં સન્તિકે સુતો અસિ. દિટ્ઠા તયાતિ તેસં પચ્ચયે દેન્તેન વેય્યાવચ્ચં કરોન્તેન ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણા ચ તયા દિટ્ઠા. એવં અકરોન્તો હિ પસ્સન્તોપિ તે ન પસ્સતિયેવ. અથક્ખણેતિ અથ અક્ખણે સલ્લપન્તસ્સ કસ્સચિ અભાવેન વચનસ્સ અનોકાસે. દસ્સયસેતિ ‘‘અહં ઉપોસથિકો’’તિ વદન્તો વિલાપં દસ્સેસિ. પટિમન્તકોતિ મયા અઞ્ઞો કો તવ પટિમન્તકો પટિવચનદાયકો, કિંકારણા એવં વિપ્પલપસીતિ?

સો તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ઇમસ્સ દેવતા ન પઞ્ઞાયતિ મઞ્ઞે’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘સમ્મ, નાહં મરણસ્સ ભાયામિ, અત્થિ પન મે અઞ્ઞો પટિમન્તકો’’તિ વત્વા દુતિયં ગાથમાહ –

૪૦.

‘‘સુબ્ભૂ સુભા સુપ્પટિમુક્કકમ્બુ, પગ્ગય્હ સોવણ્ણમયાય પાતિયા;

‘ભુઞ્જસ્સુ ભત્તં’ ઇતિ મં વદેતિ, સદ્ધાવિત્તા, તમહં નોતિ બ્રૂમી’’તિ.

તત્થ સુબ્ભૂતિ સુભમુખા. સુભાતિ પાસાદિકા ઉત્તમરૂપધરા. સુપ્પટિમુક્કકમ્બૂતિ પટિમુક્કસુવણ્ણાલઙ્કારા. પગ્ગય્હાતિ સુવણ્ણપાતિયા ભત્તં ગહેત્વા ઉક્ખિપિત્વા. સદ્ધાવિત્તાતિ સદ્ધા ચેવ તુટ્ઠચિત્તા ચ. ‘‘સદ્ધં ચિત્ત’’ન્તિપિ પાઠો, તસ્સત્થો સદ્ધન્તિ સદ્દહન્તં, ચિત્તન્તિ તુટ્ઠચિત્તં. તમહં નોતીતિ તમહં દેવતં ઉપોસથિકત્તા પટિક્ખિપન્તો નોતિ બ્રૂમિ, ન વિપ્પલપામિ સમ્માતિ.

અથસ્સ સો તતિયં ગાથમાહ –

૪૧.

‘‘એતાદિસં બ્રાહ્મણ દિસ્વાન યક્ખં, પુચ્છેય્ય પોસો સુખમાસિસાનો;

ઉટ્ઠેહિ નં પઞ્જલિકાભિપુચ્છ, દેવી નુસિ ત્વં ઉદ માનુસી નૂ’’તિ.

તત્થ સુખમાસિસાનોતિ એતાદિસં યક્ખં દિસ્વા અત્તનો સુખં આસીસન્તો પણ્ડિતો પુરિસો ‘‘અમ્હાકં સુખં ભવિસ્સતિ, ન ભવિસ્સતી’’તિ પુચ્છેય્ય. ઉટ્ઠેહીતિ ઉદકતો ઉટ્ઠાનાકારં દસ્સેન્તો ઉટ્ઠહ. પઞ્જલિકાભિપુચ્છાતિ અઞ્જલિકો હુત્વા અભિપુચ્છ. ઉદ માનુસીતિ ઉદાહુ મહિદ્ધિકા માનુસી ત્વન્તિ.

બોધિસત્તો ‘‘યુત્તં કથેસી’’તિ તં પુચ્છન્તો ચતુત્થં ગાથમાહ –

૪૨.

‘‘યં ત્વં સુખેનાભિસમેક્ખસે મં, ભુઞ્જસ્સુ ભત્તં ઇતિ મં વદેસિ;

પુચ્છામિ તં નારિ મહાનુભાવે, દેવી નુસિ ત્વં ઉદ માનુસી નૂ’’તિ.

તત્થ યં ત્વન્તિ યસ્મા ત્વં સુખેન મં અભિસમેક્ખસે, પિયચક્ખૂહિ ઓલોકેસિ. પુચ્છામિ તન્તિ તેન કારણેન તં પુચ્છામિ.

તતો દેવધીતા દ્વે ગાથા અભાસિ –

૪૩.

‘‘દેવી અહં સઙ્ખ મહાનુભાવા, ઇધાગતા સાગરવારિમજ્ઝે;

અનુકમ્પિકા નો ચ પદુટ્ઠચિત્તા, તવેવ અત્થાય ઇધાગતાસ્મિ.

૪૪.

‘‘ઇધન્નપાનં સયનાસનઞ્ચ, યાનાનિ નાનાવિવિધાનિ સઙ્ખ;

સબ્બસ્સ ત્યાહં પટિપાદયામિ, યં કિઞ્ચિ તુય્હં મનસાભિપત્થિત’’ન્તિ.

તત્થ ઇધાતિ ઇમસ્મિં મહાસમુદ્દે. નાનાવિવિધાનીતિ બહૂનિ ચ અનેકપ્પકારાનિ ચ હત્થિયાનઅસ્સયાનાદીનિ અત્થિ. સબ્બસ્સ ત્યાહન્તિ તસ્સ અન્નપાનાદિનો સબ્બસ્સ સામિકં કત્વા તં તે અન્નપાનાદિં પટિપાદયામિ દદામિ. યં કિઞ્ચીતિ અઞ્ઞમ્પિ યં કિઞ્ચિ મનસા ઇચ્છિતં, તં સબ્બં તે દમ્મીતિ.

તં સુત્વા મહાસત્તો ‘‘અયં દેવધીતા સમુદ્દપિટ્ઠે મય્હં ‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ દમ્મી’તિ વદતિ, કિં નુ ખો એસા મયા કતેન પુઞ્ઞકમ્મેન દાતુકામા, ઉદાહુ અત્તનો બલેન, પુચ્છિસ્સામિ તાવ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા પુચ્છન્તો સત્તમં ગાથમાહ –

૪૫.

‘‘યં કિઞ્ચિ યિટ્ઠઞ્ચ હુતઞ્ચ મય્હં, સબ્બસ્સ નો ઇસ્સરા ત્વં સુગત્તે;

સુસ્સોણિ સુબ્ભમુ સુવિલગ્ગમજ્ઝે, કિસ્સ મે કમ્મસ્સ અયં વિપાકો’’તિ.

તત્થ યિટ્ઠન્તિ દાનવસેન યજિતં. હુતન્તિ આહુનપાહુનવસેન દિન્નં. સબ્બસ્સ નો ઇસ્સરા ત્વન્તિ તસ્સ અમ્હાકં પુઞ્ઞકમ્મસ્સ ત્વં ઇસ્સરા, ‘‘ઇમસ્સ અયં વિપાકો, ઇમસ્સ અય’’ન્તિ બ્યાકરિતું સમત્થાતિ અત્થો. સુસ્સોણીતિ સુન્દરઊરુલક્ખણે. સુબ્ભમૂતિ સુન્દરભમુકે. સુવિલગ્ગમજ્ઝેતિ સુટ્ઠુવિલગ્ગિતતનુમજ્ઝે. કિસ્સ મેતિ મયા કતકમ્મેસુ કતરકમ્મસ્સ અયં વિપાકો, યેનાહં અપ્પતિટ્ઠે સમુદ્દે પતિટ્ઠં લભામીતિ.

તં સુત્વા દેવધીતા ‘‘અયં બ્રાહ્મણો ‘યં તેન કુસલં કતં, તં કમ્મં ન જાનાતી’તિ અઞ્ઞાય પુચ્છતિ મઞ્ઞે, કથયિસ્સામિ દાનિસ્સા’’તિ તં કથેન્તી અટ્ઠમં ગાથમાહ –

૪૬.

‘‘ઘમ્મે પથે બ્રાહ્મણ એકભિક્ખું, ઉગ્ઘટ્ટપાદં તસિતં કિલન્તં;

પટિપાદયી સઙ્ખ ઉપાહનાનિ, સા દક્ખિણા કામદુહા તવજ્જા’’તિ.

તત્થ એકભિક્ખુન્તિ એકં પચ્ચેકબુદ્ધં સન્ધાયાહ. ઉગ્ઘટ્ટપાદન્તિ ઉણ્હવાલુકાય ઘટ્ટિતપાદં. તસિતન્તિ પિપાસિતં. પટિપાદયીતિ પટિપાદેસિ, યોજેસીતિ અત્થો. કામદુહાતિ સબ્બકામદાયિકા.

તં સુત્વા મહાસત્તો ‘‘એવરૂપેપિ નામ અપ્પતિટ્ઠે મહાસમુદ્દે મયા દિન્નઉપાહનદાનં મમ સબ્બકામદદં જાતં, અહો સુદિન્નં મે પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ દાન’’ન્તિ તુટ્ઠચિત્તો નવમં ગાથમાહ –

૪૭.

‘‘સા હોતુ નાવા ફલકૂપપન્ના, અનવસ્સુતા એરકવાતયુત્તા;

અઞ્ઞસ્સ યાનસ્સ ન હેત્થ ભૂમિ, અજ્જેવ મં મોળિનિં પાપયસ્સૂ’’તિ.

તસ્સત્થો – દેવતે, એવં સન્તે મય્હં એકં નાવં માપેહિ, ખુદ્દકં પન એકદોણિકનાવં માપેહિ, યં નાવં માપેસ્સસિ, સા હોતુ નાવા બહૂહિ સુસિબ્બિતેહિ ફલકેહિ ઉપપન્ના, ઉદકપવેસનસ્સાભાવેન અનવસ્સુતા, એરકેન સમ્મા ગહેત્વા ગચ્છન્તેન વાતેન યુત્તા, ઠપેત્વા દિબ્બનાવં અઞ્ઞસ્સ યાનસ્સ એત્થ ભૂમિ નત્થિ, તાય પન દિબ્બનાવાય અજ્જેવ મં મોળિનિનગરં પાપયસ્સૂતિ.

દેવધીતા તસ્સ વચનં સુત્વા તુટ્ઠચિત્તા સત્તરતનમયં નાવં માપેસિ. સા દીઘતો અટ્ઠઉસભા અહોસિ વિત્થારતો ચતુઉસભા, ગમ્ભીરતો વીસતિયટ્ઠિકા. તસ્સા ઇન્દનીલમયા તયો કૂપકા, સોવણ્ણમયાનિ યોત્તાનિ રજતમયાનિ પત્તાનિ સોવણ્ણમયાનિ ચ ફિયારિત્તાનિ અહેસું. દેવતા તં નાવં સત્તન્નં રતનાનં પૂરેત્વા બ્રાહ્મણં આલિઙ્ગિત્વા અલઙ્કતનાવાય આરોપેસિ, ઉપટ્ઠાકં પનસ્સ ન ઓલોકેસિ. બ્રાહ્મણો અત્તના કતકલ્યાણતો તસ્સ પત્તિં અદાસિ, સો અનુમોદિ. તદા દેવતા તમ્પિ આલિઙ્ગિત્વા નાવાય પતિટ્ઠાપેસિ. અથ નં નાવં મોળિનિનગરં નેત્વા બ્રાહ્મણસ્સ ઘરે ધનં પતિટ્ઠાપેત્વા અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ અગમાસિ. સત્થા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા –

૪૮.

‘‘સા તત્થ વિત્તા સુમના પતીતા, નાવં સુચિત્તં અભિનિમ્મિનિત્વા;

આદાય સઙ્ખં પુરિસેન સદ્ધિં, ઉપાનયી નગરં સાધુરમ્મ’’ન્તિ. –

ઇમં ઓસાનગાથં અભાસિ.

તત્થ સાતિ ભિક્ખવે, સા દેવતા તત્થ સમુદ્દમજ્ઝે તસ્સ વચનં સુત્વા વિત્તિસઙ્ખાતાય પીતિયા સમન્નાગતત્તા વિત્તા. સુમનાતિ સુન્દરમના પામોજ્જેન પતીતચિત્તા હુત્વા વિચિત્રનાવં નિમ્મિનિત્વા બ્રાહ્મણં પરિચારકેન સદ્ધિં આદાય સાધુરમ્મં અતિરમણીયં નગરં ઉપાનયીતિ.

બ્રાહ્મણોપિ યાવજીવં અપરિમિતધનં ગેહં અજ્ઝાવસન્તો દાનં દત્વા સીલં રક્ખિત્વા જીવિતપરિયોસાને સપરિસો દેવનગરં પરિપૂરેસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉપાસકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ.

તદા દેવધીતા ઉપ્પલવણ્ણા અહોસિ, ઉપટ્ઠાકપુરિસો આનન્દો, સઙ્ખબ્રાહ્મણો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

સઙ્ખજાતકવણ્ણના ચતુત્થા.

[૪૪૩] ૫. ચૂળબોધિજાતકવણ્ણના

યો તે ઇમં વિસાલક્ખિન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં કોધનં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. સો કિર ભિક્ખુ નિય્યાનિકે બુદ્ધસાસને પબ્બજિત્વાપિ કોધં નિગ્ગહેતું નાસક્ખિ, કોધનો અહોસિ ઉપાયાસબહુલો, અપ્પમ્પિ વુત્તો સમાનો અભિસજ્જિ કુપ્પિ બ્યાપજ્જિ પતિટ્ઠયિ. સત્થા તસ્સ કોધનભાવં સુત્વા પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં કોધનો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘ભિક્ખુ કોધો નામ વારેતબ્બો, એવરૂપો હિ ઇધલોકે ચ પરલોકે ચ અનત્થકારકો, ત્વં નિક્કોધસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા કસ્મા કુજ્ઝસિ, પોરાણકપણ્ડિતા બાહિરસાસને પબ્બજિત્વાપિ કોધં ન કરિંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે અઞ્ઞતરસ્મિં કાસિનિગમે એકો બ્રાહ્મણો અડ્ઢો મહદ્ધનો મહાભોગો અપુત્તકો અહોસિ, તસ્સ બ્રાહ્મણી પુત્તં પત્થેસિ. તદા બોધિસત્તો બ્રહ્મલોકા ચવિત્વા તસ્સા કુચ્છિયં નિબ્બત્તિ, તસ્સ નામગ્ગહણદિવસે ‘‘બોધિકુમારો’’તિ નામં કરિંસુ. તસ્સ વયપ્પત્તકાલે તક્કસિલં ગન્ત્વા સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા પચ્ચાગતસ્સ અનિચ્છન્તસ્સેવ માતાપિતરો સમાનજાતિકા કુલા કુમારિકં આનેસું. સાપિ બ્રહ્મલોકા ચુતાવ ઉત્તમરૂપધરા દેવચ્છરપટિભાગા. તેસં અનિચ્છમાનાનઞ્ઞેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં આવાહવિવાહં કરિંસુ. ઉભિન્નં પનેતેસં કિલેસસમુદાચારો નામ ન ભૂતપુબ્બો, સંરાગવસેન અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ઓલોકનં નામ નાહોસિ, સુપિનેપિ મેથુનધમ્મો નામ ન દિટ્ઠપુબ્બો, એવં પરિસુદ્ધસીલા અહેસું.

અથાપરભાગે મહાસત્તો માતાપિતૂસુ કાલકતેસુ તેસં સરીરકિચ્ચં કત્વા તં પક્કોસિત્વા ‘‘ભદ્દે, ત્વં ઇમં અસીતિકોટિધનં ગહેત્વા સુખેન જીવાહી’’તિ આહ. ‘‘કિં કરિસ્સથ તુમ્હે પન, અય્યપુત્તા’’તિ? ‘‘મય્હં ધનેન કિચ્ચં નત્થિ, હિમવન્તપદેસં પવિસિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અત્તનો પતિટ્ઠં કરિસ્સામી’’તિ. ‘‘કિં પન અય્યપુત્ત પબ્બજ્જા નામ પુરિસાનઞ્ઞેવ વટ્ટતી’’તિ? ‘‘ઇત્થીનમ્પિ વટ્ટતિ, ભદ્દે’’તિ. ‘‘તેન હિ અહં તુમ્હેહિ છટ્ટિતખેળં ન ગણ્હિસ્સામિ, મય્હમ્પિ ધનેન કિચ્ચં નત્થિ, અહમ્પિ પબ્બજિસ્સામી’’તિ. ‘‘સાધુ, ભદ્દે’’તિ. તે ઉભોપિ મહાદાનં દત્વા નિક્ખમિત્વા રમણીયે ભૂમિભાગે અસ્સમં કત્વા પબ્બજિત્વા ઉઞ્છાચરિયાય ફલાફલેહિ યાપેન્તા તત્થ દસમત્તાનિ સંવચ્છરાનિ વસિંસુ, ઝાનં પન નેસં ન તાવ ઉપ્પજ્જતિ. તે તત્થ પબ્બજ્જાસુખેનેવ દસ સંવચ્છરે વસિત્વા લોણમ્બિલસેવનત્થાય જનપદચારિકં ચરન્તા અનુપુબ્બેન બારાણસિં પત્વા રાજુય્યાને વસિંસુ.

અથેકદિવસં રાજા ઉય્યાનપાલં પણ્ણાકારં આદાય આગતં દિસ્વા ‘‘ઉય્યાનકીળિકં કીળિસ્સામ, ઉય્યાનં સોધેહી’’તિ વત્વા તેન સોધિતં સજ્જિતં ઉય્યાનં મહન્તેન પરિવારેન અગમાસિ. તસ્મિં ખણે તે ઉભોપિ જના ઉય્યાનસ્સ એકપસ્સે પબ્બજ્જાસુખેન વીતિનામેત્વા નિસિન્ના હોન્તિ. અથ રાજા ઉય્યાને વિચરન્તો તે ઉભોપિ નિસિન્નકે દિસ્વા પરમપાસાદિકં ઉત્તમરૂપધરં પરિબ્બાજિકં ઓલોકેન્તો પટિબદ્ધચિત્તો અહોસિ. સો કિલેસવસેન કમ્પન્તો ‘‘પુચ્છિસ્સામિ તાવ, અયં પરિબ્બાજિકા ઇમસ્સ કિં હોતી’’તિ બોધિસત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘પબ્બજિત અયં તે પરિબ્બાજિકા કિં હોતી’’તિ પુચ્છિ. મહારાજ, કિઞ્ચિ ન હોતિ, કેવલં એકપબ્બજ્જાય પબ્બજિતા, અપિચ ખો પન મે ગિહિકાલે પાદપરિચારિકા અહોસીતિ. તં સુત્વા રાજા ‘‘અયં કિરેતસ્સ કિઞ્ચિ ન હોતિ, અપિચ ખો પન ગિહિકાલે પાદપરિચારિકા કિરસ્સ અહોસિ, સચે પનાહં ઇસ્સરિયબલેન ગહેત્વા ગચ્છેય્યં, કિં નુ ખો એસ કરિસ્સતિ, પરિગ્ગણ્હિસ્સામિ તાવ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ઉપસઙ્કમિત્વા પઠમં ગાથમાહ –

૪૯.

‘‘યો તે ઇમં વિસાલક્ખિં, પિયં સંમ્હિતભાસિનિં;

આદાય બલા ગચ્છેય્ય, કિં નુ કયિરાસિ બ્રાહ્મણા’’તિ.

તત્થ સંમ્હિતભાસિનિન્તિ મન્દહસિતભાસિનિં. બલા ગચ્છેય્યાતિ બલક્કારેન આદાય ગચ્છેય્ય. કિં નુ કયિરાસીતિ તસ્સ ત્વં બ્રાહ્મણ કિં કરેય્યાસીતિ?

અથસ્સ કથં સુત્વા મહાસત્તો દુતિયં ગાથમાહ –

૫૦.

‘‘ઉપ્પજ્જે મે ન મુચ્ચેય્ય, ન મે મુચ્ચેય્ય જીવતો;

રજંવ વિપુલા વુટ્ઠિ, ખિપ્પમેવ નિવારયે’’તિ.

તસ્સત્થો – મહારાજ, સચે ઇમં ગહેત્વા ગચ્છન્તે કિસ્મિઞ્ચિ મમ અબ્ભન્તરે કોપો ઉપ્પજ્જેય્ય, સો મે અન્તો ઉપ્પજ્જિત્વા ન મુચ્ચેય્ય, યાવાહં જીવામિ, તાવ મે ન મુચ્ચેય્ય. નાસ્સ અન્તો ઘનસન્નિવાસેન પતિટ્ઠાતું દસ્સામિ, અથ ખો યથા ઉપ્પન્નં રજં વિપુલા મેઘવુટ્ઠિ ખિપ્પં નિવારેતિ, તથા ખિપ્પમેવ નં મેત્તાભાવનાય નિગ્ગહેત્વા વારેસ્સામીતિ.

એવં મહાસત્તો સીહનાદં નદિ. રાજા પનસ્સ કથં સુત્વાપિ અન્ધબાલતાય પટિબદ્ધં અત્તનો ચિત્તં નિવારેતું અસક્કોન્તો અઞ્ઞતરં અમચ્ચં આણાપેસિ ‘‘ઇમં પરિબ્બાજિકં રાજનિવેસનં નેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ પટિસ્સુણિત્વા ‘‘અધમ્મો લોકે વત્તતિ, અયુત્ત’’ન્તિઆદીનિ વત્વા પરિદેવમાનંયેવ નં આદાય પાયાસિ. બોધિસત્તો તસ્સા પરિદેવનસદ્દં સુત્વા એકવારં ઓલોકેત્વા પુન ન ઓલોકેસિ. તં રોદન્તિં પરિદેવન્તિં રાજનિવેસનમેવ નયિંસુ. સોપિ બારાણસિરાજા ઉય્યાને પપઞ્ચં અકત્વાવ સીઘતરં ગન્ત્વા તં પરિબ્બાજિકં પક્કોસાપેત્વા મહન્તેન યસેન નિમન્તેસિ. સા યસસ્સ અગુણં પબ્બજાય એવ ગુણં કથેસિ. રાજા કેનચિ પરિયાયેન તસ્સા મનં અલભન્તો તં એકસ્મિં ગબ્ભે કારેત્વા ચિન્તેસિ ‘‘અયં પરિબ્બાજિકા એવરૂપં યસં ન ઇચ્છતિ, સોપિ તાપસો એવરૂપં માતુગામં ગહેત્વા ગચ્છન્તે કુજ્ઝિત્વા ઓલોકિતમત્તમ્પિ ન અકાસિ, પબ્બજિતા ખો પન બહુમાયા હોન્તિ, કિઞ્ચિ પયોજેત્વા અનત્થમ્પિ મે કરેય્ય, ગચ્છામિ તાવ જાનામિ કિં કરોન્તો નિસિન્નો’’તિ સણ્ઠાતું અસક્કોન્તો ઉય્યાનં અગમાસિ. બોધિસત્તોપિ ચીવરં સિબ્બન્તો નિસીદિ. રાજા મન્દપરિવારોવ પદસદ્દં અકરોન્તો સણિકં ઉપસઙ્કમિ. બોધિસત્તો રાજાનં અનોલોકેત્વા ચીવરમેવ સિબ્બિ. રાજા ‘‘અયં કુજ્ઝિત્વા મયા સદ્ધિં ન સલ્લપતી’’તિ મઞ્ઞમાનો ‘‘અયં કૂટતાપસો ‘કોધસ્સ ઉપ્પજ્જિતું ન દસ્સામિ, ઉપ્પન્નમ્પિ નં ખિપ્પમેવ નિગ્ગણ્હિસ્સામી’તિ પઠમમેવ ગજ્જિત્વા ઇદાનિ કોધેન થદ્ધો હુત્વા મયા સદ્ધિં ન સલ્લપતી’’તિ સઞ્ઞાય તતિયં ગાથમાહ –

૫૧.

‘‘યં નુ પુબ્બે વિકત્થિત્થો, બલમ્હિવ અપસ્સિતો;

સ્વજ્જ તુણ્હિકતો દાનિ, સઙ્ઘાટિં સિબ્બમચ્છસી’’તિ.

તત્થ બલમ્હિવ અપસ્સિતોતિ બલનિસ્સિતો વિય હુત્વા. તુણ્હિકતોતિ કિઞ્ચિ અવદન્તો. સિબ્બમચ્છસીતિ સિબ્બન્તો અચ્છસિ.

તં સુત્વા મહાસત્તો ‘‘અયં રાજા કોધવસેન મં નાલપતીતિ મઞ્ઞતિ, કથેસ્સામિ દાનિસ્સ ઉપ્પન્નસ્સ કોધસ્સ વસં અગતભાવ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ચતુત્થં ગાથમાહ –

૫૨.

‘‘ઉપ્પજ્જિ મે ન મુચ્ચિત્થ, ન મે મુચ્ચિત્થ જીવતો;

રજંવ વિપુલા વુટ્ઠિ, ખિપ્પમેવ નિવારયિ’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – મહારાજ, ઉપ્પજ્જિ મે, ન ન ઉપ્પજ્જિ, ન પન મે મુચ્ચિત્થ, નાસ્સ પવિસિત્વા હદયે ઠાતું અદાસિં, ઇતિ સો મમ જીવતો ન મુચ્ચિત્થેવ, રજં વિપુલા વુટ્ઠિ વિય ખિપ્પમેવ નં નિવારેસિન્તિ.

તં સુત્વા રાજા ‘‘કિં નુ ખો એસ કોપમેવ સન્ધાય વદતિ, ઉદાહુ અઞ્ઞં કિઞ્ચિ સિપ્પં સન્ધાય કથેસિ, પુચ્છિસ્સામિ તાવ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા પુચ્છન્તો પઞ્ચમં ગાથમાહ –

૫૩.

‘‘કિં તે ઉપ્પજ્જિ નો મુચ્ચિ, કિં તે ન મુચ્ચિ જીવતો;

રજંવ વિપુલા વુટ્ઠિ, કતમં તં નિવારયી’’તિ.

તત્થ કિં તે ઉપ્પજ્જિ નો મુચ્ચીતિ કિં તવ ઉપ્પજ્જિ ચેવ ન મુચ્ચિ ચ.

તં સુત્વા બોધિસત્તો ‘‘મહારાજ, એવં કોધો બહુઆદીનવો મહાવિનાસદાયકો, એસો મમ ઉપ્પજ્જિ, ઉપ્પન્નઞ્ચ નં મેત્તાભાવનાય નિવારેસિ’’ન્તિ કોધે આદીનવં પકાસેન્તો –

૫૪.

‘‘યમ્હિ જાતે ન પસ્સતિ, અજાતે સાધુ પસ્સતિ;

સો મે ઉપ્પજ્જિ નો મુચ્ચિ, કોધો દુમ્મેધગોચરો.

૫૫.

‘‘યેન જાતેન નન્દન્તિ, અમિત્તા દુક્ખમેસિનો;

સો મે ઉપ્પજ્જિ નો મુચ્ચિ, કોધો દુમ્મેધગોચરો.

૫૬.

‘‘યસ્મિઞ્ચ જાયમાનમ્હિ, સદત્થં નાવબુજ્ઝતિ;

સો મે ઉપ્પજ્જિ નો મુચ્ચિ, કોધો દુમ્મેધગોચરો.

૫૭.

‘‘યેનાભિભૂતો કુસલં જહાતિ, પરક્કરે વિપુલઞ્ચાપિ અત્થં;

સ ભીમસેનો બલવા પમદ્દી, કોધો મહારાજ ન મે અમુચ્ચથ.

૫૮.

‘‘કટ્ઠસ્મિં મત્થમાનસ્મિં, પાવકો નામ જાયતિ;

તમેવ કટ્ઠં ડહતિ, યસ્મા સો જાયતે ગિનિ.

૫૯.

‘‘એવં મન્દસ્સ પોસસ્સ, બાલસ્સ અવિજાનતો;

સારમ્ભા જાયતે કોધો, સોપિ તેનેવ ડય્હતિ.

૬૦.

‘‘અગ્ગીવ તિણકટ્ઠસ્મિં, કોધો યસ્સ પવડ્ઢતિ;

નિહીયતિ તસ્સ યસો, કાળપક્ખેવ ચન્દિમા.

૬૧.

‘‘અનેધો ધૂમકેતૂવ, કોધો યસ્સૂપસમ્મતિ;

આપૂરતિ તસ્સ યસો, સુક્કપક્ખેવ ચન્દિમા’’તિ. – ઇમા ગાથા આહ;

તત્થ ન પસ્સતીતિ અત્તત્થમ્પિ ન પસ્સતિ, પગેવ પરત્થં. સાધુ પસ્સતીતિ અત્તત્થં પરત્થં ઉભયત્થમ્પિ સાધુ પસ્સતિ. દુમ્મેધગોચરોતિ નિપ્પઞ્ઞાનં આધારભૂતો ગોચરો. દુક્ખમેસિનોતિ દુક્ખં ઇચ્છન્તા. સદત્થન્તિ અત્તનો અત્થભૂતં અત્થતો ચેવ ધમ્મતો ચ વુદ્ધિં. પરક્કરેતિ વિપુલમ્પિ અત્થં ઉપ્પન્નં પરતો કારેતિ, અપનેથ, ન મે ઇમિના અત્થોતિ વદતિ. સ ભીમસેનોતિ સો કોધો ભીમાય ભયજનનિયા મહતિયા કિલેસસેનાય સમન્નાગતો. પમદ્દીતિ અત્તનો બલવભાવેન ઉળારેપિ સત્તે ગહેત્વા અત્તનો વસે કરણેન મદ્દનસમત્થો. ન મે અમુચ્ચથાતિ મમ સન્તિકા મોક્ખં ન લભતિ, હદયે વા પન મે ખીરં વિય મુહુત્તં દધિભાવેન ન પતિટ્ઠહિત્થાતિપિ અત્થો.

કટ્ઠસ્મિં મત્થમાનસ્મિન્તિ અરણીસહિતેન મત્થિયમાને, ‘‘મદ્દમાનસ્મિ’’ન્તિપિ પાઠો. યસ્માતિ યતો કટ્ઠા જાયતિ, તમેવ ડહતિ. ગિનીતિ અગ્ગિ. બાલસ્સ અવિજાનતોતિ બાલસ્સ અવિજાનન્તસ્સ. સારમ્ભા જાયતેતિ અહં ત્વન્તિ આકડ્ઢનવિકડ્ઢનં કરોન્તસ્સ કરણુત્તરિયલક્ખણા સારમ્ભા અરણીમત્થના વિય પાવકો કોધો જાયતિ. સોપિ તેનેવાતિ સોપિ બાલો તેનેવ કોધેન કટ્ઠં વિય અગ્ગિના ડય્હતિ. અનેધો ધૂમકેતૂવાતિ અનિન્ધનો અગ્ગિ વિય. તસ્સાતિ તસ્સ અધિવાસનખન્તિયા સમન્નાગતસ્સ પુગ્ગલસ્સ સુક્કપક્ખે ચન્દો વિય લદ્ધો યસો અપરાપરં આપૂરતીતિ.

રાજા મહાસત્તસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા તુટ્ઠો એકં અમચ્ચં આણાપેત્વા પરિબ્બાજિકં આહરાપેત્વા ‘‘ભન્તે નિક્કોધતાપસ, ઉભોપિ તુમ્હે પબ્બજ્જાસુખેન વીતિનામેન્તા ઇધેવ ઉય્યાને વસથ, અહં વો ધમ્મિકં રક્ખાવરણગુત્તિં કરિસ્સામી’’તિ વત્વા ખમાપેત્વા વન્દિત્વા પક્કામિ. તે ઉભોપિ તત્થેવ વસિંસુ. અપરભાગે પરિબ્બાજિકા કાલમકાસિ. બોધિસત્તો તસ્સા કાલકતાય હિમવન્તં પવિસિત્વા અભિઞ્ઞા ચ સમાપત્તિયો ચ નિબ્બત્તેત્વા ચત્તારો બ્રહ્મવિહારે ભાવેત્વા બ્રહ્મલોકપરાયણો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને કોધનો ભિક્ખુ અનાગામિફલે પતિટ્ઠહિ.

તદા પરિબ્બાજિકા રાહુલમાતા અહોસિ, રાજા આનન્દો, પરિબ્બાજકો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

ચૂળબોધિજાતકવણ્ણના પઞ્ચમા.

[૪૪૪] ૬. કણ્હદીપાયનજાતકવણ્ણના

સત્તાહમેવાહન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ કુસજાતકે (જા. ૨.૨૦.૧ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ. સત્થા તં ભિક્ખું ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘ભિક્ખુ પોરાણકપણ્ડિતા અનુપ્પન્ને બુદ્ધે બાહિરકપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અતિરેકપઞ્ઞાસવસ્સાનિ અનભિરતા બ્રહ્મચરિયં ચરન્તા હિરોત્તપ્પભેદભયેન અત્તનો ઉક્કણ્ઠિતભાવં ન કસ્સચિ કથેસું, ત્વં કસ્મા એવરૂપે નિય્યાનિકસાસને પબ્બજિત્વા માદિસસ્સ ગરુનો બુદ્ધસ્સ સમ્મુખે ઠત્વા ચતુપરિસમજ્ઝે ઉક્કણ્ઠિતભાવં આવિ કરોસિ, કિમત્થં અત્તનો હિરોત્તપ્પં ન રક્ખસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે વંસરટ્ઠે કોસમ્બિયં નામ નગરે કોસમ્બકો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. તદા અઞ્ઞતરસ્મિં નિગમે દ્વે બ્રાહ્મણા અસીતિકોટિધનવિભવા અઞ્ઞમઞ્ઞં પિયસહાયકા કામેસુ દોસં દિસ્વા મહાદાનં પવત્તેત્વા ઉભોપિ કામે પહાય મહાજનસ્સ રોદન્તસ્સ પરિદેવન્તસ્સ નિક્ખમિત્વા હિમવન્તપદેસે અસ્સમપદં કત્વા પબ્બજિત્વા ઉઞ્છાચરિયાય વનમૂલફલાફલેન યાપેન્તા પણ્ણાસ વસ્સાનિ વસિંસુ, ઝાનં ઉપ્પાદેતું નાસક્ખિંસુ. તે પણ્ણાસવસ્સચ્ચયેન લોણમ્બિલસેવનત્થાય જનપદં ચરન્તા કાસિરટ્ઠં સમ્પાપુણિંસુ. તત્ર અઞ્ઞતરસ્મિં નિગમગામે દીપાયનતાપસસ્સ ગિહિસહાયો મણ્ડબ્યો નામ અત્થિ, તે ઉભોપિ તસ્સ સન્તિકં અગમંસુ. સો તે દિસ્વાવ અત્તમનો પણ્ણસાલં કારેત્વા ઉભોપિ તે ચતૂહિ પચ્ચયેહિ ઉપટ્ઠહિ. તે તત્થ તીણિ ચત્તારિ વસ્સાનિ વસિત્વા તં આપુચ્છિત્વા ચારિકં ચરન્તા બારાણસિં પત્વા અતિમુત્તકસુસાને વસિંસુ. તત્થ દીપાયનો યથાભિરન્તં વિહરિત્વા પુન તસ્સેવ સહાયસ્સ સન્તિકં ગતો. મણ્ડબ્યતાપસો તત્થેવ વસિ.

અથેકદિવસં એકો ચોરો અન્તોનગરે ચોરિકં કત્વા ધનસારં આદાય નિક્ખન્તો ‘‘ચોરો’’તિ ઞત્વા પટિબુદ્ધેહિ ઘરસ્સામિકેહિ ચેવ આરક્ખમનુસ્સેહિ ચ અનુબદ્ધો નિદ્ધમનેન નિક્ખમિત્વા વેગેન સુસાનં પવિસિત્વા તાપસસ્સ પણ્ણસાલદ્વારે ભણ્ડિકં છટ્ટેત્વા પલાયિ. મનુસ્સા ભણ્ડિકં દિસ્વા ‘‘અરે દુટ્ઠજટિલ, ત્વં રત્તિં ચોરિકં કત્વા દિવા તાપસરૂપેન ચરસી’’તિ તજ્જેત્વા પોથેત્વા તં આદાય નેત્વા રઞ્ઞો દસ્સયિંસુ. રાજા અનુપપરિક્ખિત્વાવ ‘‘ગચ્છથ, નં સૂલે ઉત્તાસેથા’’તિ આહ. તે તં સુસાનં નેત્વા ખદિરસૂલં આરોપયિંસુ, તાપસસ્સ સરીરે સૂલં ન પવિસતિ. તતો નિમ્બસૂલં આહરિંસુ, તમ્પિ ન પવિસતિ. અયસૂલં આહરિંસુ, તમ્પિ ન પવિસતિ. તાપસો ‘‘કિં નુ ખો મે પુબ્બકમ્મ’’ન્તિ ઓલોકેસિ, અથસ્સ જાતિસ્સરઞાણં ઉપ્પજ્જિ, તેન પુબ્બકમ્મં ઓલોકેત્વા અદ્દસ. કિં પનસ્સ પુબ્બકમ્મન્તિ? કોવિળારસૂલે મક્ખિકાવેધનં. સો કિર પુરિમભવે વડ્ઢકિપુત્તો હુત્વા પિતુ રુક્ખતચ્છનટ્ઠાનં ગન્ત્વા એકં મક્ખિકં ગહેત્વા કોવિળારસલાકાય સૂલે વિય વિજ્ઝિ. તમેનં પાપકમ્મં ઇમં ઠાનં પત્વા ગણ્હિ. સો ‘‘ન સક્કા ઇતો પાપા મયા મુચ્ચિતુ’’ન્તિ ઞત્વા રાજપુરિસે આહ ‘‘સચે મં સૂલે ઉત્તાસેતુકામત્થ, કોવિળારસૂલં આહરથા’’તિ. તે તથા કત્વા તં સૂલે ઉત્તાસેત્વા આરક્ખં દત્વા પક્કમિંસુ.

આરક્ખકા પટિચ્છન્ના હુત્વા તસ્સ સન્તિકં આગચ્છન્તે ઓલોકેન્તિ. તદા દીપાયનો ‘‘ચિરદિટ્ઠો મે સહાયો’’તિ મણ્ડબ્યસ્સ સન્તિકં આગચ્છન્તો ‘‘સૂલે ઉત્તાસિતો’’તિ તં દિવસઞ્ઞેવ અન્તરામગ્ગે સુત્વા તં ઠાનં ગન્ત્વા એકમન્તં ઠિતો ‘‘કિં સમ્મ કારકોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અકારકોમ્હી’’તિ વુત્તે ‘‘અત્તનો મનોપદોસં રક્ખિતું સક્ખિ, નાસક્ખી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘સમ્મ, યેહિ અહં ગહિતો, નેવ તેસં, ન રઞ્ઞો ઉપરિ મય્હં મનોપદોસો અત્થી’’તિ. ‘‘એવં સન્તે તાદિસસ્સ સીલવતો છાયા મય્હં સુખા’’તિ વત્વા દીપાયનો સૂલં નિસ્સાય નિસીદિ. અથસ્સ સરીરે મણ્ડબ્યસ્સ સરીરતો લોહિતબિન્દૂનિ પતિંસુ. તાનિ સુવણ્ણવણ્ણસરીરે પતિતપતિતાનિ સુસ્સિત્વા કાળકાનિ ઉપ્પજ્જિંસુ. તતો પટ્ઠાયેવ સો કણ્હદીપાયનો નામ અહોસિ. સો સબ્બરત્તિં તત્થેવ નિસીદિ.

પુનદિવસે આરક્ખપુરિસા આગન્ત્વા તં પવત્તિં રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા ‘‘અનિસામેત્વાવ મે કત’’ન્તિ વેગેન તત્થ ગન્ત્વા ‘‘પબ્બજિત, કસ્મા સૂલં નિસ્સાય નિસિન્નોસી’’તિ દીપાયનં પુચ્છિ. મહારાજ, ઇમં તાપસં રક્ખન્તો નિસિન્નોમ્હિ. કિં પન ત્વં મહારાજ, ઇમસ્સ કારકભાવં વા અકારકભાવં વા ઞત્વા એવં કારેસીતિ? સો કમ્મસ્સ અસોધિતભાવં આચિક્ખિ. અથસ્સ સો ‘‘મહારાજ, રઞ્ઞા નામ નિસમ્મકારિના ભવિતબ્બં, અલસો ગિહી કામભોગી ન સાધૂ’’તિઆદીનિ વત્વા ધમ્મં દેસેસિ. રાજા મણ્ડબ્યસ્સ નિદ્દોસભાવં ઞત્વા ‘‘સૂલં હરથા’’તિ આણાપેસિ. સૂલં હરન્તા હરિતું ન સક્ખિંસુ. મણ્ડબ્યો આહ – ‘‘મહારાજ, અહં પુબ્બે કતકમ્મદોસેન એવરૂપં ભયં સમ્પત્તો, મમ સરીરતો સૂલં હરિતું ન સક્કા, સચે મય્હં જીવિતં દાતુકામો, કકચં આહરાપેત્વા ઇમં સૂલં ચમ્મસમં છિન્દાપેહી’’તિ. રાજા તથા કારેસિ. અન્તોસરીરે સૂલો અન્તોયેવ અહોસિ. તદા કિર સો સુખુમં કોવિળારસલાકં ગહેત્વા મક્ખિકાય વચ્ચમગ્ગં પવેસેસિ, તં તસ્સ અન્તોસરીરેયેવ અહોસિ. સો તેન કારણેન અમરિત્વા અત્તનો આયુક્ખયેનેવ મરિ, તસ્મા અયમ્પિ ન મતો. રાજા તાપસે વન્દિત્વા ખમાપેત્વા ઉભોપિ ઉય્યાને વસાપેન્તો પટિજગ્ગિ, તતો પટ્ઠાય મણ્ડબ્યો આણિમણ્ડબ્યો નામ જાતો. સો રાજાનં ઉપનિસ્સાય તત્થેવ વસિ, દીપાયનો પન તસ્સ વણં ફાસુકં કત્વા અત્તનો ગિહિસહાયમણ્ડબ્યસ્સ સન્તિકમેવ ગતો.

તં પણ્ણસાલં પવિસન્તં દિસ્વા એકો પુરિસો સહાયસ્સ આરોચેસિ. સો સુત્વાવ તુટ્ઠચિત્તો સપુત્તદારો બહૂ ગન્ધમાલતેલફાણિતાદીનિ આદાય તં પણ્ણસાલં ગન્ત્વા દીપાયનં વન્દિત્વા પાદે ધોવિત્વા તેલેન મક્ખેત્વા પાનકં પાયેત્વા આણિમણ્ડબ્યસ્સ પવત્તિં સુણન્તો નિસીદિ. અથસ્સ પુત્તો યઞ્ઞદત્તકુમારો નામ ચઙ્કમનકોટિયં ગેણ્ડુકેન કીળિ, તત્ર ચેકસ્મિં વમ્મિકે આસીવિસો વસતિ. કુમારસ્સ ભૂમિયં પહટગેણ્ડુકો ગન્ત્વા વમ્મિકબિલે આસીવિસસ્સ મત્થકે પતિ. સો અજાનન્તો બિલે હત્થં પવેસેસિ. અથ નં કુદ્ધો આસીવિસો હત્થે ડંસિ. સો વિસવેગેન મુચ્છિતો તત્થેવ પતિ. અથસ્સ માતાપિતરો સપ્પેન ડટ્ઠભાવં ઞત્વા કુમારકં ઉક્ખિપિત્વા તાપસસ્સ સન્તિકં આનેત્વા પાદમૂલે નિપજ્જાપેત્વા ‘‘ભન્તે, પબ્બજિતા નામ ઓસધં વા પરિત્તં વા જાનન્તિ, પુત્તકં નો આરોગં કરોથા’’તિ આહંસુ. અહં ઓસધં ન જાનામિ, નાહં વેજ્જકમ્મં કરિસ્સામીતિ. ‘‘તેન હિ ભન્તે, ઇમસ્મિં કુમારકે મેત્તં કત્વા સચ્ચકિરિયં કરોથા’’તિ વુત્તે તાપસો ‘‘સાધુ, સચ્ચકિરિયં કરિસ્સામી’’તિ વત્વા યઞ્ઞદત્તસ્સ સીસે હત્થં ઠપેત્વા પઠમં ગાથમાહ –

૬૨.

‘‘સત્તાહમેવાહં પસન્નચિત્તો, પુઞ્ઞત્થિકો આચરિં બ્રહ્મચરિયં;

અથાપરં યં ચરિતં મમેદં, વસ્સાનિ પઞ્ઞાસ સમાધિકાનિ;

અકામકોવાપિ અહં ચરામિ, એતેન સચ્ચેન સુવત્થિ હોતુ;

હતં વિસં જીવતુ યઞ્ઞદત્તો’’તિ.

તત્થ અથાપરં યં ચરિતન્તિ તસ્મા સત્તાહા ઉત્તરિ યં મમ બ્રહ્મચરિયં. અકામકોવાપીતિ પબ્બજ્જં અનિચ્છન્તોયેવ. એતેન સચ્ચેન સુવત્થિ હોતૂતિ સચે અતિરેકપણ્ણાસવસ્સાનિ અનભિરતિવાસં વસન્તેન મયા કસ્સચિ અનારોચિતભાવો સચ્ચં, એતેન સચ્ચેન યઞ્ઞદત્તકુમારસ્સ સોત્થિભાવો હોતુ, જીવિતં પટિલભતૂતિ.

અથસ્સ સહ સચ્ચકિરિયાય યઞ્ઞદત્તસ્સ થનપ્પદેસતો ઉદ્ધં વિસં ભસ્સિત્વા પથવિં પાવિસિ. કુમારો અક્ખીનિ ઉમ્મીલેત્વા માતાપિતરો ઓલોકેત્વા ‘‘અમ્મતાતા’’તિ વત્વા પરિવત્તિત્વા નિપજ્જિ. અથસ્સ પિતરં કણ્હદીપાયનો આહ – ‘‘મયા તાવ મમ બલં કતં, ત્વમ્પિ અત્તનો બલં કરોહી’’તિ. સો ‘‘અહમ્પિ સચ્ચકિરિયં કરિસ્સામી’’તિ પુત્તસ્સ ઉરે હત્થં ઠપેત્વા દુતિયં ગાથમાહ –

૬૩.

‘‘યસ્મા દાનં નાભિનન્દિં કદાચિ, દિસ્વાનહં અતિથિં વાસકાલે;

ન ચાપિ મે અપ્પિયતં અવેદું, બહુસ્સુતા સમણબ્રાહ્મણા ચ;

અકામકોવાપિ અહં દદામિ, એતેન સચ્ચેન સુવત્થિ હોતુ;

હતં વિસં જીવતુ યઞ્ઞદત્તો’’તિ.

તત્થ વાસકાલેતિ વસનત્થાય ગેહં આગતકાલે. ન ચાપિ મે અપ્પિયતં અવેદુન્તિ બહુસ્સુતાપિ સમણબ્રાહ્મણા ‘‘અયં નેવ દાનં અભિનન્દતિ ન અમ્હે’’તિ ઇમં મમ અપ્પિયભાવં નેવ જાનિંસુ. અહઞ્હિ તે પિયચક્ખૂહિયેવ ઓલોકેમીતિ દીપેતિ. એતેન સચ્ચેનાતિ સચે અહં દાનં દદમાનો વિપાકં અસદ્દહિત્વા અત્તનો અનિચ્છાય દમ્મિ, અનિચ્છનભાવં મમ પરે ન જાનન્તિ, એતેન સચ્ચેન સુવત્થિ હોતૂતિ અત્થો.

એવં તસ્સ સચ્ચકિરિયાય સહ કટિતો ઉદ્ધં વિસં ભસ્સિત્વા પથવિં પાવિસિ. કુમારો ઉટ્ઠાય નિસીદિ, ઠાતું પન ન સક્કોતિ. અથસ્સ પિતા માતરં આહ ‘‘ભદ્દે, મયા અત્તનો બલં કતં, ત્વં ઇદાનિ સચ્ચકિરિયં કત્વા પુત્તસ્સ ઉટ્ઠાય ગમનભાવં કરોહી’’તિ. ‘‘સામિ, અત્થિ મય્હં એકં સચ્ચં, તવ પન સન્તિકે કથેતું ન સક્કોમી’’તિ. ‘‘ભદ્દે, યથા તથા મે પુત્તં અરોગં કરોહી’’તિ. સા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સચ્ચં કરોન્તી તતિયં ગાથમાહ –

૬૪.

‘‘આસીવિસો તાત પહૂતતેજો, યો તં અડંસી બિલરા ઉદિચ્ચ;

તસ્મિઞ્ચ મે અપ્પિયતાય અજ્જ, પિતરઞ્ચ તે નત્થિ કોચિ વિસેસો;

એતેન સચ્ચેન સુવત્થિ હોતુ, હતં વિસં જીવતુ યઞ્ઞદત્તો’’તિ.

તત્થ તાતાતિ પુત્તં આલપતિ. પહૂતતેજોતિ બલવવિસો. બિલરાતિ વિવરા, અયમેવ વા પાઠો. ઉદિચ્ચાતિ ઉટ્ઠહિત્વા, વમ્મિકબિલતો ઉટ્ઠાયાતિ અત્થો. પિતરઞ્ચ તેતિ પિતરિ ચ તે. અટ્ઠકથાયં પન અયમેવ પાઠો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘તાત, યઞ્ઞદત્ત તસ્મિઞ્ચ આસીવિસે તવ પિતરિ ચ અપ્પિયભાવેન મય્હં કોચિ વિસેસો નત્થિ. તઞ્ચ પન અપ્પિયભાવં ઠપેત્વા અજ્જ મયા કોચિ જાનાપિતપુબ્બો નામ નત્થિ, સચે એતં સચ્ચં, એતેન સચ્ચેન તવ સોત્થિ હોતૂ’’તિ.

સહ ચ સચ્ચકિરિયાય સબ્બં વિસં ભસ્સિત્વા પથવિં પાવિસિ. યઞ્ઞદત્તો નિબ્બિસેન સરીરેન ઉટ્ઠાય કીળિતું આરદ્ધો. એવં પુત્તે ઉટ્ઠિતે મણ્ડબ્યો દીપાયનસ્સ અજ્ઝાસયં પુચ્છન્તો ચતુત્થં ગાથમાહ –

૬૫.

‘‘સન્તા દન્તાયેવ પરિબ્બજન્તિ, અઞ્ઞત્ર કણ્હા નત્થાકામરૂપા;

દીપાયન કિસ્સ જિગુચ્છમાનો, અકામકો ચરસિ બ્રહ્મચરિય’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – યે કેચિ ખત્તિયાદયો કામે પહાય ઇધ લોકે પબ્બજન્તિ, તે અઞ્ઞત્ર કણ્હા ભવન્તં કણ્હં ઠપેત્વા અઞ્ઞે અકામરૂપા નામ નત્થિ, સબ્બે ઝાનભાવનાય કિલેસાનં સમિતત્તા સન્તા, ચક્ખાદીનિ દ્વારાનિ યથા નિબ્બિસેવનાનિ હોન્તિ, તથા તેસં દમિતત્તા દન્તા હુત્વા અભિરતાવ બ્રહ્મચરિયં ચરન્તિ, ત્વં પન ભન્તે દીપાયન, કિંકારણા તપં જિગુચ્છમાનો અકામકો હુત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરસિ, કસ્મા પુન ન અગારમેવ અજ્ઝાવસસીતિ.

અથસ્સ સો કારણં કથેન્તો પઞ્ચમં ગાથમાહ –

૬૬.

‘‘સદ્ધાય નિક્ખમ્મ પુનં નિવત્તો, સો એળમૂગોવ બાલો વતાયં;

એતસ્સ વાદસ્સ જિગુચ્છમાનો, અકામકો ચરામિ બ્રહ્મચરિયં;

વિઞ્ઞુપ્પસત્થઞ્ચ સતઞ્ચ ઠાનં, એવમ્પહં પુઞ્ઞકરો ભવામી’’તિ.

તસ્સત્થો – કણ્હો કમ્મઞ્ચ ફલઞ્ચ સદ્દહિત્વા તાવ મહન્તં વિભવં પહાય અગારા નિક્ખમિત્વા યં જહિ, પુન તદત્થમેવ નિવત્તો. સો અયં એળમૂગો ગામદારકો વિય બાલો વતાતિ ઇમં વાદં જિગુચ્છમાનો અહં અત્તનો હિરોત્તપ્પભેદભયેન અનિચ્છમાનોપિ બ્રહ્મચરિયં ચરામિ. કિઞ્ચ ભિય્યો પબ્બજ્જાપુઞ્ઞઞ્ચ નામેતં વિઞ્ઞૂહિ બુદ્ધાદીહિ પસત્થં, તેસંયેવ ચ સતં નિવાસટ્ઠાનં. એવં ઇમિનાપિ કારણેન અહં પુઞ્ઞકરો ભવામિ, અસ્સુમુખોપિ રુદમાનો બ્રહ્મચરિયં ચરામિયેવાતિ.

એવં સો અત્તનો અજ્ઝાસયં કથેત્વા પુન મણ્ડબ્યં પુચ્છન્તો છટ્ઠં ગાથમાહ –

૬૭.

‘‘સમણે તુવં બ્રાહ્મણે અદ્ધિકે ચ, સન્તપ્પયાસિ અન્નપાનેન ભિક્ખં;

ઓપાનભૂતંવ ઘરં તવ યિદં, અન્નેન પાનેન ઉપેતરૂપં;

અથ કિસ્સ વાદસ્સ જિગુચ્છમાનો, અકામકો દાનમિમં દદાસી’’તિ.

તત્થ ભિક્ખન્તિ ભિક્ખાય ચરન્તાનં ભિક્ખઞ્ચ સમ્પાદેત્વા દદાસિ. ઓપાનભૂતંવાતિ ચતુમહાપથે ખતસાધારણપોક્ખરણી વિય.

તતો મણ્ડબ્યો અત્તનો અજ્ઝાસયં કથેન્તો સત્તમં ગાથમાહ –

૬૮.

‘‘પિતરો ચ મે આસું પિતામહા ચ, સદ્ધા અહું દાનપતી વદઞ્ઞૂ;

તં કુલ્લવત્તં અનુવત્તમાનો, માહં કુલે અન્તિમગન્ધનો અહું;

એતસ્સ વાદસ્સ જિગુચ્છમાનો, અકામકો દાનમિમં દદામી’’તિ.

તત્થ ‘‘આસુ’’ન્તિ પદસ્સ ‘‘સદ્ધા’’તિ ઇમિના સમ્બન્ધો, સદ્ધા અહેસુન્તિ અત્થો. અહુન્તિ સદ્ધા હુત્વા તતો ઉત્તરિ દાનજેટ્ઠકા ચેવ ‘‘દેથ કરોથા’’તિ વુત્તવચનસ્સ અત્થજાનનકા ચ અહેસું. તં કુલ્લવત્તન્તિ તં કુલવત્તં, અટ્ઠકથાયં પન અયમેવ પાઠો. માહં કુલે અન્તિમગન્ધનો અહુન્તિ ‘‘અહં અત્તનો કુલે સબ્બપચ્છિમકો ચેવ કુલપલાપો ચ મા અહુ’’ન્તિ સલ્લક્ખેત્વા એતં ‘‘કુલઅન્તિમો કુલપલાપો’’તિ વાદં જિગુચ્છમાનો દાનં અનિચ્છન્તોપિ ઇદં દાનં દદામીતિ દીપેતિ.

એવઞ્ચ પન વત્વા મણ્ડબ્યો અત્તનો ભરિયં પુચ્છમાનો અટ્ઠમં ગાથમાહ –

૬૯.

‘‘દહરિં કુમારિં અસમત્થપઞ્ઞં, યં તાનયિં ઞાતિકુલા સુગત્તે;

ન ચાપિ મે અપ્પિયતં અવેદિ, અઞ્ઞત્ર કામા પરિચારયન્તા;

અથ કેન વણ્ણેન મયા તે ભોતિ, સંવાસધમ્મો અહુ એવરૂપો’’તિ.

તત્થ અસમત્થપઞ્ઞન્તિ કુટુમ્બં વિચારેતું અપ્પટિબલપઞ્ઞં અતિતરુણિઞ્ઞેવ સમાનં. યં તાનયિન્તિ યં તં આનયિં, અહં દહરિમેવ સમાનં તં ઞાતિકુલતો આનેસિન્તિ વુત્તં હોતિ. અઞ્ઞત્ર કામા પરિચારયન્તાતિ એત્તકં કાલં વિના કામેન અનિચ્છાય મં પરિચારયન્તાપિ અત્તનો અપ્પિયતં મં ન જાનાપેસિ, સમ્પિયાયમાનરૂપાવ પરિચરિ. કેન વણ્ણેનાતિ કેન કારણેન. ભોતીતિ તં આલપતિ. એવરૂપોતિ આસીવિસસમાનપટિકૂલભાવેન મયા સદ્ધિં તવ સંવાસધમ્મો એવરૂપો પિયસંવાસો વિય કથં જાતોતિ.

અથસ્સ સા કથેન્તી નવમં ગાથમાહ –

૭૦.

‘‘આરા દૂરે નયિધ કદાચિ અત્થિ, પરમ્પરા નામ કુલે ઇમસ્મિં;

તં કુલ્લવત્તં અનુવત્તમાના, માહં કુલે અન્તિમગન્ધિની અહું;

એતસ્સ વાદસ્સ જિગુચ્છમાના, અકામિકા પદ્ધચરામ્હિ તુય્હ’’ન્તિ.

તત્થ આરા દૂરેતિ અઞ્ઞમઞ્ઞવેવચનં. અતિદૂરેતિ વા દસ્સેન્તી એવમાહ. ઇધાતિ નિપાતમત્તં, ન કદાચીતિ અત્થો. પરમ્પરાતિ પુરિસપરમ્પરા. ઇદં વુત્તં હોતિ – સામિ, ઇમસ્મિં અમ્હાકં ઞાતિકુલે દૂરતો પટ્ઠાય યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા પુરિસપરમ્પરા નામ ન કદાચિ અત્થિ, એકિત્થિયાપિ સામિકં છડ્ડેત્વા અઞ્ઞો પુરિસો ગહિતપુબ્બો નામ નત્થીતિ. તં કુલ્લવત્તન્તિ અહમ્પિ તં કુલવત્તં કુલપવેણિં અનુવત્તમાના અત્તનો કુલે પચ્છિમિકા પલાલભૂતા મા અહુન્તિ સલ્લક્ખેત્વા એતં કુલઅન્તિમા કુલગન્ધિનીતિ વાદં જિગુચ્છમાના અકામિકાપિ તુય્હં પદ્ધચરામ્હિ વેય્યાવચ્ચકારિકા પાદપરિચારિકા જાતામ્હીતિ.

એવઞ્ચ પન વત્વા ‘‘મયા સામિકસ્સ સન્તિકે અભાસિતપુબ્બં ગુય્હં ભાસિતં, કુજ્ઝેય્યપિ મે અયં, અમ્હાકં કુલૂપકતાપસસ્સ સમ્મુખેયેવ ખમાપેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ખમાપેન્તી દસમં ગાથમાહ –

૭૧.

‘‘મણ્ડબ્ય ભાસિં યમભાસનેય્યં, તં ખમ્યતં પુત્તકહેતુ મજ્જ;

પુત્તપેમા ન ઇધ પરત્થિ કિઞ્ચિ, સો નો અયં જીવતિ યઞ્ઞદત્તો’’તિ.

તત્થ તં ખમ્યતન્તિ તં ખમયતુ. પુત્તકહેતુ મજ્જાતિ તં મમ ભાસિતં અજ્જ ઇમસ્સ પુત્તસ્સ હેતુ ખમયતુ. સો નો અયન્તિ યસ્સ પુત્તસ્સ કારણા મયા એતં ભાસિતં, સો નો પુત્તો જીવતિ, ઇમસ્સ જીવિતલાભભાવેન મે ખમ સામિ, અજ્જતો પટ્ઠાય તવ વસવત્તિની ભવિસ્સામીતિ.

અથ નં મણ્ડબ્યો ‘‘ઉટ્ઠેહિ ભદ્દે, ખમામિ તે, ઇતો પન પટ્ઠાય મા ફરુસચિત્તા અહોસિ, અહમ્પિ તે અપ્પિયં ન કરિસ્સામી’’તિ આહ. બોધિસત્તો મણ્ડબ્યં આહ – ‘‘આવુસો, તયા દુસ્સઙ્ઘરં ધનં સઙ્ઘરિત્વા કમ્મઞ્ચ ફલઞ્ચ અસદ્દહિત્વા દાનં દદન્તેન અયુત્તં કતં, ઇતો પટ્ઠાય દાનં સદ્દહિત્વા દેહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા બોધિસત્તં આહ – ‘‘ભન્તે, તયા અમ્હાકં દક્ખિણેય્યભાવે ઠત્વા અનભિરતેન બ્રહ્મચરિયં ચરન્તેન અયુત્તં કતં, ઇતો પટ્ઠાય ઇદાનિ યથા તયિ કતકારા મહપ્ફલા હોન્તિ, એવં ચિત્તં પસાદેત્વા સુદ્ધચિત્તો અભિરતો હુત્વા બ્રહ્મચરિયં ચરાહી’’તિ. તે મહાસત્તં વન્દિત્વા ઉટ્ઠાય અગમંસુ. તતો પટ્ઠાય ભરિયા સામિકે સસ્નેહા અહોસિ, મણ્ડબ્યો પસન્નચિત્તો સદ્ધાય દાનં અદાસિ. બોધિસત્તો અનભિરતિં વિનોદેત્વા ઝાનાભિઞ્ઞં ઉપ્પાદેત્વા બ્રહ્મલોકપરાયણો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉક્કણ્ઠિતો ભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા મણ્ડબ્યો આનન્દો અહોસિ, ભરિયા વિસાખા, પુત્તો રાહુલો, આણિમણ્ડબ્યો સારિપુત્તો, કણ્હદીપાયનો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

કણ્હદીપાયનજાતકવણ્ણના છટ્ઠા.

[૪૪૫] ૭. નિગ્રોધજાતકવણ્ણના

ન વાહમેતં જાનામીતિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો દેવદત્તં આરબ્ભ કથેસિ. એકદિવસઞ્હિ ભિક્ખૂ તેન ‘‘આવુસો દેવદત્ત, સત્થા તવ બહૂપકારો, ત્વઞ્હિ સત્થારં નિસ્સાય પબ્બજ્જં લભિ ઉપસમ્પદં લભિ, તેપિટકં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હિ, ઝાનં ઉપ્પાદેસિ, લાભસક્કારોપિ તે દસબલસ્સેવ સન્તકો’’તિ ભિક્ખૂહિ વુત્તે તિણસલાકં ઉક્ખિપિત્વા ‘‘એત્તકમ્પિ સમણેન ગોતમેન મય્હં કતં ગુણં ન પસ્સામી’’તિ વુત્તે ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ દેવદત્તો અકતઞ્ઞૂ મિત્તદુબ્ભી’’તિ વત્વા તેહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે રાજગહે મગધમહારાજા નામ રજ્જં કારેસિ. તદા રાજગહસેટ્ઠિ અત્તનો પુત્તસ્સ જનપદસેટ્ઠિનો ધીતરં આનેસિ, સા વઞ્ઝા અહોસિ. અથસ્સા અપરભાગે સક્કારો પરિહાયિ. ‘‘અમ્હાકં પુત્તસ્સ ગેહે વઞ્ઝિત્થિયા વસન્તિયા કથં કુલવંસો વડ્ઢિસ્સતી’’તિ યથા સા સુણાતિ, એવમ્પિ કથં સમુટ્ઠાપેન્તિ. સા તં સુત્વા ‘‘હોતુ ગબ્ભિનિઆલયં કત્વા એતે વઞ્ચેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા અત્તનો અત્થચારિકં ધાતિં આહ ‘‘અમ્મ, ગબ્ભિનિયો નામ કિઞ્ચ કિઞ્ચ કરોન્તી’’તિ ગબ્ભિનિપરિહારં પુચ્છિત્વા ઉતુનિકાલે પટિચ્છાદેત્વા અમ્બિલાદિરુચિકા હુત્વા હત્થપાદાનં ઉદ્ધુમાયનકાલે હત્થપાદપિટ્ઠિયો કોટ્ટાપેત્વા બહલં કારેસિ, દિવસે દિવસેપિ પિલોતિકાવેઠનેન ચ ઉદરવડ્ઢનં વડ્ઢેસિ, થનમુખાનિ કાળાનિ કારેસિ, સરીરકિચ્ચં કરોન્તીપિ અઞ્ઞત્ર તસ્સા ધાતિયા અઞ્ઞેસં સમ્મુખટ્ઠાને ન કરોતિ. સામિકોપિસ્સા ગબ્ભપરિહારં અદાસિ. એવં નવ માસે વસિત્વા ‘‘ઇદાનિ જનપદે પિતુ ઘરં ગન્ત્વા વિજાયિસ્સામી’’તિ સસુરે આપુચ્છિત્વા રથમારુહિત્વા મહન્તેન પરિવારેન રાજગહા નિક્ખમિત્વા મગ્ગં પટિપજ્જિ. તસ્સા પન પુરતો એકો સત્થો ગચ્છતિ. સત્થેન વસિત્વા ગતટ્ઠાનં એસા પાતરાસકાલે પાપુણાતિ.

અથેકદિવસં તસ્મિં સત્થે એકા દુગ્ગતિત્થી રત્તિયા એકસ્મિં નિગ્રોધમૂલે પુત્તં વિજાયિત્વા પાતોવ સત્થે ગચ્છન્તે ‘‘અહં વિના સત્થેન ગન્તું ન સક્ખિસ્સામિ, સક્કા ખો પન જીવન્તિયા પુત્તં લભિતુ’’ન્તિ નિગ્રોધમૂલજાલે જલાબુઞ્ચેવ ગબ્ભમલઞ્ચ અત્થરિત્વા પુત્તં છટ્ટેત્વા અગમાસિ. દારકસ્સપિ દેવતા આરક્ખં ગણ્હિંસુ. સો હિ ન યો વા સો વા, બોધિસત્તોયેવ. સો પન તદા તાદિસં પટિસન્ધિં ગણ્હિ. ઇતરા પાતરાસકાલે તં ઠાનં પત્વા ‘‘સરીરકિચ્ચં કરિસ્સામી’’તિ તાય ધાતિયા સદ્ધિં નિગ્રોધમૂલં ગતા સુવણ્ણવણ્ણં દારકં દિસ્વા ‘‘અમ્મ, નિપ્ફન્નં નો કિચ્ચ’’ન્તિ પિલોતિકાયો અપનેત્વા ઉચ્છઙ્ગપદેસં લોહિતેન ચ ગબ્ભમલેન ચ મક્ખેત્વા અત્તનો ગબ્ભવુટ્ઠાનં આરોચેસિ. તાવદેવ નં સાણિયા પરિક્ખિપિત્વા હટ્ઠતુટ્ઠો સપરિજનો રાજગહં પણ્ણં પેસેસિ. અથસ્સા સસ્સુસસુરા વિજાતકાલતો પટ્ઠાય ‘‘પિતુ કુલે કિં કરિસ્સતિ, ઇધેવ આગચ્છતૂ’’તિ પેસયિંસુ. સા પટિનિવત્તિત્વા રાજગહમેવ પાવિસિ. તત્થ તં સમ્પટિચ્છિત્વા દારકસ્સ નામં કરોન્તા નિગ્રોધમૂલે જાતત્તા ‘‘નિગ્રોધકુમારો’’તિ નામં કરિંસુ. તં દિવસઞ્ઞેવ અનુસેટ્ઠિસુણિસાપિ વિજાયનત્થાય કુલઘરં ગચ્છન્તી અન્તરામગ્ગે એકિસ્સા રુક્ખસાખાય હેટ્ઠા પુત્તં વિજાયિ, તસ્સ ‘‘સાખકુમારો’’તિ નામં કરિંસુ. તં દિવસઞ્ઞેવ સેટ્ઠિં નિસ્સાય વસન્તસ્સ તુન્નકારસ્સ ભરિયાપિ પિલોતિકન્તરે પુત્તં વિજાયિ, તસ્સ ‘‘પોત્તિકો’’તિ નામં કરિંસુ.

મહાસેટ્ઠિ ઉભોપિ તે દારકે ‘‘નિગ્રોધકુમારસ્સ જાતદિવસઞ્ઞેવ જાતા’’તિ આણાપેત્વા તેનેવ સદ્ધિં સંવડ્ઢેસિ. તે એકતો વડ્ઢિત્વા વયપ્પત્તા તક્કસિલં ગન્ત્વા સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિંસુ. ઉભોપિ સેટ્ઠિપુત્તા આચરિયસ્સ દ્વે સહસ્સાનિ અદંસુ. નિગ્રોધકુમારો પોત્તિકસ્સ અત્તનો સન્તિકે સિપ્પં પટ્ઠપેસિ. તે નિપ્ફન્નસિપ્પા આચરિયં આપુચ્છિત્વા નિક્ખન્તા ‘‘જનપદચારિકં ચરિસ્સામા’’તિ અનુપુબ્બેન બારાણસિં પત્વા એકસ્મિં રુક્ખમૂલે નિપજ્જિંસુ. તદા બારાણસિરઞ્ઞો કાલકતસ્સ સત્તમો દિવસો, ‘‘સ્વે ફુસ્સરથં યોજેસ્સામા’’તિ નગરે ભેરિં ચરાપેસું. તેસુપિ સહાયેસુ રુક્ખમૂલે નિપજ્જિત્વા નિદ્દાયન્તેસુ પોત્તિકો પચ્ચૂસકાલે ઉટ્ઠાય નિગ્રોધકુમારસ્સ પાદે પરિમજ્જન્તો નિસીદિ. તસ્મિં રુક્ખે વુત્થકુક્કુટેસુ ઉપરિકુક્કુટો હેટ્ઠાકુક્કુટસ્સ સરીરે વચ્ચં પાતેસિ. અથ નં સો ‘‘કેનેતં પાતિત’’ન્તિ આહ. ‘‘સમ્મ, મા કુજ્ઝિ, મયા અજાનન્તેન પાતિત’’ન્તિ આહ. ‘‘અરે, ત્વં મમ સરીરં અત્તનો વચ્ચટ્ઠાનં મઞ્ઞસિ, કિં મમ પમાણં ન જાનાસી’’તિ. અથ નં ઇતરો ‘‘અરે ત્વં ‘અજાનન્તેન મે કત’ન્તિ વુત્તેપિ કુજ્ઝસિયેવ, કિં પન તે પમાણ’’ન્તિ આહ. ‘‘યો મં મારેત્વા મંસં ખાદતિ, સો પાતોવ સહસ્સં લભતિ, તસ્મા અહં માનં કરોમી’’તિ. અથ નં ઇતરો ‘‘અરે એત્તકમત્તેન ત્વં માનં કરોસિ, મં પન મારેત્વા યો થૂલમંસં ખાદતિ, સો પાતોવ રાજા હોતિ, યો મજ્ઝિમમંસં ખાદતિ, સો સેનાપતિ, યો અટ્ઠિનિસ્સિતં ખાદતિ, સો ભણ્ડાગારિકો હોતી’’તિ આહ.

પોત્તિકો તેસં કથં સુત્વા ‘‘કિં નો સહસ્સેન, રજ્જમેવ વર’’ન્તિ સણિકં રુક્ખં અભિરુહિત્વા ઉપરિસયિતકુક્કુટં ગહેત્વા મારેત્વા અઙ્ગારે પચિત્વા થૂલમંસં નિગ્રોધસ્સ અદાસિ, મજ્ઝિમમંસં સાખસ્સ અદાસિ, અટ્ઠિમંસં અત્તના ખાદિ. ખાદિત્વા પન ‘‘સમ્મ નિગ્રોધ, ત્વં અજ્જ રાજા ભવિસ્સસિ, સમ્મ સાખ, ત્વં સેનાપતિ ભવિસ્સસિ, અહં પન ભણ્ડાગારિકો ભવિસ્સામી’’તિ વત્વા ‘‘કથં જાનાસી’’તિ પુટ્ઠો તં પવત્તિં આરોચેસિ. તે તયોપિ જના પાતરાસવેલાય બારાણસિં પવિસિત્વા એકસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ગેહે સપ્પિસક્કરયુત્તં પાયાસં ભુઞ્જિત્વા નગરા નિક્ખમિત્વા ઉય્યાનં પવિસિંસુ. નિગ્રોધકુમારો સિલાપટ્ટે નિપજ્જિ, ઇતરે દ્વે બહિ નિપજ્જિંસુ. તસ્મિં સમયે પઞ્ચ રાજકકુધભણ્ડાનિ અન્તો ઠપેત્વા ફુસ્સરથં વિસ્સજ્જેસું. તત્થ વિત્થારકથા મહાજનકજાતકે (જા. ૨.૨૨.૧૨૩ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ. ફુસ્સરથો ઉય્યાનં ગન્ત્વા નિવત્તિત્વા આરોહનસજ્જો હુત્વા અટ્ઠાસિ. પુરોહિતો ‘‘ઉય્યાને પુઞ્ઞવતા સત્તેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ ઉય્યાનં પવિસિત્વા કુમારં દિસ્વા પાદન્તતો સાટકં અપનેત્વા પાદેસુ લક્ખણાનિ ઉપધારેત્વા ‘‘તિટ્ઠતુ બારાણસિયં રજ્જં, સકલજમ્બુદીપસ્સ અધિપતિરાજા ભવિતું યુત્તો’’તિ સબ્બતાલાવચરે પગ્ગણ્હાપેસિ. નિગ્રોધકુમારો પબુજ્ઝિત્વા મુખતો સાટકં અપનેત્વા મહાજનં ઓલોકેત્વા પરિવત્તિત્વા નિપન્નો થોકં વીતિનામેત્વા સિલાપટ્ટે પલ્લઙ્કેન નિસીદિ. અથ નં પુરોહિતો જણ્ણુના પતિટ્ઠાય ‘‘રજ્જં તે દેવ પાપુણાતી’’તિ વત્વા ‘‘‘સાધૂ’’તિ વુત્તે તત્થેવ રતનરાસિમ્હિ ઠપેત્વા અભિસિઞ્ચિ. સો રજ્જં પત્વા સાખસ્સ સેનાપતિટ્ઠાનં દત્વા મહન્તેન સક્કારેન નગરં પાવિસિ, પોત્તિકોપિ તેહિ સદ્ધિઞ્ઞેવ અગમાસિ. તતો પટ્ઠાય મહાસત્તો બારાણસિયં ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ.

સો એકદિવસં માતાપિતૂનં સરિત્વા સાખં આહ – ‘‘સમ્મ, ન સક્કા માતાપિતૂહિ વિના વત્તિતું, મહન્તેન પરિવારેન ગન્ત્વા માતાપિતરો નો આનેહી’’તિ. સાખો ‘‘ન મે તત્થ ગમનકમ્મં અત્થી’’તિ પટિક્ખિપિ. તતો પોત્તિકં આણાપેસિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ તત્થ ગન્ત્વા નિગ્રોધસ્સ માતાપિતરો ‘‘પુત્તો વો રજ્જે પતિટ્ઠિતો, એથ ગચ્છામા’’તિ આહ. તે ‘‘અત્થિ નો તાવ વિભવમત્તં, અલં તત્થ ગમનેના’’તિ પટિક્ખિપિંસુ. સાખસ્સપિ માતાપિતરો અવોચ, તેપિ ન ઇચ્છિંસુ. અત્તનો માતાપિતરો અવોચ, ‘‘મયં તાત તુન્નકારકમ્મેન જીવિસ્સામ અલ’’ન્તિ પટિક્ખિપિંસુ. સો તેસં મનં અલભિત્વા બારાણસિમેવ પચ્ચાગન્ત્વા ‘‘સેનાપતિસ્સ ઘરે મગ્ગકિલમથં વિનોદેત્વા પચ્છા નિગ્રોધસહાયં પસ્સિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તસ્સ નિવેસનદ્વારં ગન્ત્વા ‘‘સહાયો કિર તે પોત્તિકો નામ આગતોતિ સેનાપતિસ્સ આરોચેહી’’તિ દોવારિકં આહ, સો તથા અકાસિ. સાખો પન ‘‘અયં મય્હં રજ્જં અદત્વા સહાયનિગ્રોધસ્સ અદાસી’’તિ તસ્મિં વેરં બન્ધિ. સો તં કથં સુત્વાવ કુદ્ધો આગન્ત્વા ‘‘કો ઇમસ્સ સહાયો ઉમ્મત્તકો દાસિપુત્તો, ગણ્હથ ન’’ન્તિ વત્વા હત્થપાદજણ્ણુકપ્પરેહિ કોટ્ટાપેત્વા ગીવાયં ગાહાપેત્વા નીહરાપેસિ.

સો ચિન્તેસિ ‘‘સાખો મમ સન્તિકા સેનાપતિટ્ઠાનં લભિત્વા અકતઞ્ઞૂ મિત્તદુબ્ભી, મં કોટ્ટાપેત્વા નીહરાપેસિ, નિગ્રોધો પન પણ્ડિતો કતઞ્ઞૂ સપ્પુરિસો, તસ્સેવ સન્તિકં ગમિસ્સામી’’તિ. સો રાજદ્વારં ગન્ત્વા ‘‘દેવ, પોત્તિકો કિર નામ તે સહાયો દ્વારે ઠિતો’’તિ રઞ્ઞો આરોચાપેસિ. રાજા પક્કોસાપેત્વા તં આગચ્છન્તં દિસ્વા આસના વુટ્ઠાય પચ્ચુગ્ગન્ત્વા પટિસન્થારં કત્વા મસ્સુકમ્માદીનિ કારાપેત્વા સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતેન પરિભુત્તનાનગ્ગરસભોજનેન તેન સદ્ધિં સુખનિસિન્નો માતાપિતૂનં પવત્તિં પુચ્છિત્વા અનાગમનભાવં સુણિ. સાખોપિ ‘‘પોત્તિકો મં રઞ્ઞો સન્તિકે પરિભિન્દેય્ય, મયિ પન ગતે કિઞ્ચિ વત્તું ન સક્ખિસ્સતી’’તિ તત્થેવ અગમાસિ. પોત્તિકો તસ્સ સન્તિકેયેવ રાજાનં આમન્તેત્વા ‘‘દેવ, અહં મગ્ગકિલન્તો ‘સાખસ્સ ગેહં ગન્ત્વા વિસ્સમિત્વા ઇધાગમિસ્સામી’તિ અગમિં. અથ મં સાખો ‘નાહં તં જાનામી’તિ વત્વા કોટ્ટાપેત્વા ગીવાયં ગાહાપેત્વા નીહરાપેસીતિ સદ્દહેય્યાસિ ત્વં એત’’ન્તિ વત્વા તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

૭૨.

‘‘ન વાહમેતં જાનામિ, કો વાયં કસ્સ વાતિ વા;

યથા સાખો વદિ એવ, નિગ્રોધ કિન્તિ મઞ્ઞસિ.

૭૩.

‘‘તતો ગલવિનીતેન, પુરિસા નીહરિંસુ મં;

દત્વા મુખપહારાનિ, સાખસ્સ વચનંકરા.

૭૪.

‘‘એતાદિસં દુમ્મતિના, અકતઞ્ઞુન દુબ્ભિના;

કતં અનરિયં સાખેન, સખિના તે જનાધિપા’’તિ.

તત્થ કિન્તિ મઞ્ઞસીતિ યથા મં સાખો અચરિ, કિં ત્વમ્પિ એવમેવ મઞ્ઞસિ, ઉદાહુ અઞ્ઞથા મઞ્ઞસિ, મં સાખો એવં વદેય્યાતિ સદ્દહસિ, તં ન સદ્દહસીતિ અધિપ્પાયો. ગલવિનીતેનાતિ ગલગ્ગાહેન. દુબ્ભિનાતિ મિત્તદુબ્ભિના.

તં સુત્વા નિગ્રોધો ચતસ્સો ગાથા અભાસિ –

૭૫.

‘‘ન વાહમેતં જાનામિ, નપિ મે કોચિ સંસતિ;

યં મે ત્વં સમ્મ અક્ખાસિ, સાખેન કારણં કતં.

૭૬.

‘‘સખીનં સાજીવકરો, મમ સાખસ્સ ચૂભયં;

ત્વં નોસિસ્સરિયં દાતા, મનુસ્સેસુ મહન્તતં;

તયામા લબ્ભિતા ઇદ્ધી, એત્થ મે નત્થિ સંસયો.

૭૭.

‘‘યથાપિ બીજમગ્ગિમ્હિ, ડય્હતિ ન વિરૂહતિ;

એવં કતં અસપ્પુરિસે, નસ્સતિ ન વિરૂહતિ.

૭૮.

‘‘કતઞ્ઞુમ્હિ ચ પોસમ્હિ, સીલવન્તે અરિયવુત્તિને;

સુખેત્તે વિય બીજાનિ, કતં તમ્હિ ન નસ્સતી’’તિ.

તત્થ સંસતીતિ આચિક્ખતિ. કારણં કતન્તિ આકડ્ઢનવિકડ્ઢનપોથનકોટ્ટનસઙ્ખાતં કારણં કતન્તિ અત્થો. સખીનં સાજીવકરોતિ સમ્મ, પોત્તિક ત્વં સહાયકાનં સુઆજીવકરો જીવિકાય ઉપ્પાદેતા. મમ સાખસ્સ ચૂભયન્તિ મય્હઞ્ચ સાખસ્સ ચ ઉભિન્નમ્પિ સખીનન્તિ અત્થો. ત્વં નોસિસ્સરિયન્તિ ત્વં નો અસિ ઇસ્સરિયં દાતા, તવ સન્તિકા ઇમા સમ્પત્તી અમ્હેહિ લદ્ધા. મહન્તતન્તિ મહન્તભાવં.

એવઞ્ચ પન વત્વા એત્તકં કથેન્તે નિગ્રોધે સાખો તત્થેવ અટ્ઠાસિ. અથ નં રાજા ‘‘સાખ ઇમં પોત્તિકં સઞ્જાનાસી’’તિ પુચ્છિ. સો તુણ્હી અહોસિ. અથસ્સ રાજા દણ્ડં આણાપેન્તો અટ્ઠમં ગાથમાહ –

૭૯.

‘‘ઇમં જમ્મં નેકતિકં, અસપ્પુરિસચિન્તકં;

હનન્તુ સાખં સત્તીહિ, નાસ્સ ઇચ્છામિ જીવિત’’ન્તિ.

તત્થ જમ્મન્તિ લામકં. નેકતિકન્તિ વઞ્ચકં.

તં સુત્વા પોત્તિકો ‘‘મા એસ બાલો મં નિસ્સાય નસ્સતૂ’’તિ ચિન્તેત્વા નવમં ગાથમાહ –

૮૦.

‘‘ખમતસ્સ મહારાજ, પાણા ન પટિઆનયા;

ખમ દેવ અસપ્પુરિસસ્સ, નાસ્સ ઇચ્છામહં વધ’’ન્તિ.

તત્થ ખમતસ્સાતિ ખમતં અસ્સ, એતસ્સ અસપ્પુરિસસ્સ ખમથાતિ અત્થો. ન પટિઆનયાતિ મતસ્સ નામ પાણા પટિઆનેતું ન સક્કા.

રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા સાખસ્સ ખમિ, સેનાપતિટ્ઠાનમ્પિ પોત્તિકસ્સેવ દાતુકામો અહોસિ, સો પન ન ઇચ્છિ. અથસ્સ સબ્બસેનાનીનં વિચારણારહં ભણ્ડાગારિકટ્ઠાનં નામ અદાસિ. પુબ્બે કિરેતં ઠાનન્તરં નાહોસિ, તતો પટ્ઠાય જાતં. અપરભાગે પોત્તિકો ભણ્ડાગારિકો પુત્તધીતાહિ વડ્ઢમાનો અત્તનો પુત્તધીતાનં ઓવાદવસેન ઓસાનગાથમાહ –

૮૧.

‘‘નિગ્રોધમેવ સેવેય્ય, ન સાખમુપસંવસે;

નિગ્રોધસ્મિં મતં સેય્યો, યઞ્ચે સાખસ્મિ જીવિત’’ન્તિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘એવં, ભિક્ખવે, દેવદત્તો પુબ્બેપિ અકતઞ્ઞૂયેવા’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા સાખો દેવદત્તો અહોસિ, પોત્તિકો આનન્દો, નિગ્રોધો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

નિગ્રોધજાતકવણ્ણના સત્તમા.

[૪૪૬] ૮. તક્કલજાતકવણ્ણના

ન તક્કલા સન્તિ ન આલુવાનીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં પિતુપોસકં ઉપાસકં આરબ્ભ કથેસિ. સો કિર દલિદ્દકુલે પચ્ચાજાતો માતરિ કાલકતાય પાતોવ ઉટ્ઠાય દન્તકટ્ઠમુખોદકદાનાદીનિ કરોન્તો ભતિં વા કસિં વા કત્વા લદ્ધવિભવાનુરૂપેન યાગુભત્તાદીનિ સમ્પાદેત્વા પિતરં પોસેસિ. અથ નં પિતા આહ – ‘‘તાત, ત્વં એકકોવ અન્તો ચ બહિ ચ કત્તબ્બં કરોસિ, એકં તે કુલદારિકં આનેસ્સામિ, સા તે ગેહે કત્તબ્બં કરિસ્સતી’’તિ. ‘‘તાત, ઇત્થિયો નામ ઘરં આગતા નેવ મય્હં, ન તુમ્હાકં ચિત્તસુખં કરિસ્સન્તિ, મા એવરૂપં ચિન્તયિત્થ, અહં યાવજીવં તુમ્હે પોસેત્વા તુમ્હાકં અચ્ચયેન જાનિસ્સામી’’તિ. અથસ્સ પિતા અનિચ્છમાનસ્સેવ એકં કુમારિકં આનેસિ. સા સસુરસ્સ ચ સામિકસ્સ ચ ઉપકારિકા અહોસિ નીચવુત્તિ. સામિકોપિસ્સા ‘‘મમ પિતુ ઉપકારિકા’’તિ તુસ્સિત્વા લદ્ધં લદ્ધં મનાપં આહરિત્વા દેતિ, સાપિ તં સસુરસ્સેવ ઉપનામેસિ. સા અપરભાગે ચિન્તેસિ ‘‘મય્હં સામિકો લદ્ધં લદ્ધં પિતુ અદત્વા મય્હમેવ દેતિ, અદ્ધા પિતરિ નિસ્નેહો જાતો, ઇમં મહલ્લકં એકેનુપાયેન મમ સામિકસ્સ પટિક્કૂલં કત્વા ગેહા નિક્કડ્ઢાપેસ્સામી’’તિ.

સા તતો પટ્ઠાય ઉદકં અતિસીતં વા અચ્ચુણ્હં વા, આહારં અતિલોણં વા અલોણં વા, ભત્તં ઉત્તણ્ડુલં વા અતિકિલિન્નં વાતિ એવમાદીનિ તસ્સ કોધુપ્પત્તિકારણાનિ કત્વા તસ્મિં કુજ્ઝન્તે ‘‘કો ઇમં મહલ્લકં ઉપટ્ઠાતું સક્ખિસ્સતી’’તિ ફરુસાનિ વત્વા કલહં વડ્ઢેસિ. તત્થ તત્થ ખેળપિણ્ડાદીનિ છડ્ડેત્વાપિ સામિકં ઉજ્ઝાપેસિ ‘‘પસ્સ પિતુ કમ્મં, ‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ મા કરી’તિ વુત્તે કુજ્ઝતિ, ઇમસ્મિં ગેહે પિતરં વા વસાપેહિ મં વા’’તિ. અથ નં સો ‘‘ભદ્દે, ત્વં દહરા યત્થ કત્થચિ જીવિતું સક્ખિસ્સસિ, મય્હં પિતા મહલ્લકો, ત્વં તસ્સ અસહન્તી ઇમમ્હા ગેહા નિક્ખમા’’તિ આહ. સા ભીતા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય એવં ન કરિસ્સામી’’તિ સસુરસ્સ પાદેસુ પતિત્વા ખમાપેત્વા પકતિનિયામેનેવ પટિજગ્ગિતું આરભિ. અથ સો ઉપાસકો પુરિમદિવસેસુ તાય ઉબ્બાળ્હો સત્થુ સન્તિકં ધમ્મસ્સવનાય અગન્ત્વા તસ્સા પકતિયા પતિટ્ઠિતકાલે અગમાસિ. અથ નં સત્થા ‘‘કિં, ઉપાસક, સત્તટ્ઠ દિવસાનિ ધમ્મસ્સવનાય નાગતોસી’’તિ પુચ્છિ. સો તં કારણં કથેસિ. સત્થા ‘‘ઇદાનિ તાવ તસ્સા કથં અગ્ગહેત્વા પિતરં ન નીહરાપેસિ, પુબ્બે પન એતિસ્સા કથં ગહેત્વા પિતરં આમકસુસાનં નેત્વા આવાટં ખણિત્વા તત્થ નં પક્ખિપિત્વા મારણકાલે અહં સત્તવસ્સિકો હુત્વા માતાપિતૂનં ગુણં કથેત્વા પિતુઘાતકકમ્મા નિવારેસિં, તદા ત્વં મમ કથં સુત્વા તવ પિતરં યાવજીવં પટિજગ્ગિત્વા સગ્ગપરાયણો જાતો, સ્વાયં મયા દિન્નો ઓવાદો ભવન્તરગતમ્પિ ન વિજહતિ, ઇમિના કારણેન તસ્સા કથં અગ્ગહેત્વા ઇદાનિ તયા પિતા ન નીહટો’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે અઞ્ઞતરસ્મિં કાસિગામે એકસ્સ કુલસ્સ ઘરે એકપુત્તકો અહોસિ નામેન સવિટ્ઠકો નામ. સો માતાપિતરો પટિજગ્ગન્તો અપરભાગે માતરિ કાલકતાય પિતરં પોસેસીતિ સબ્બં વત્થુ પચ્ચુપ્પન્નવત્થુનિયામેનેવ કથેતબ્બં. અયં પનેત્થ વિસેસો. તદા સા ઇત્થી ‘‘પસ્સ પિતુ કમ્મં, ‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ મા કરી’તિ વુત્તે કુજ્ઝતી’’તિ વત્વા ‘‘સામિ, પિતા તે ચણ્ડો ફરુસો નિચ્ચં કલહં કરોતિ, જરાજિણ્ણો બ્યાધિપીળિતો ન ચિરસ્સેવ મરિસ્સતિ, અહઞ્ચ એતેન સદ્ધિં એકગેહે વસિતું ન સક્કોમિ, સયમ્પેસ કતિપાહેન મરિસ્સતિયેવ, ત્વં એતં આમકસુસાનં નેત્વા આવાટં ખણિત્વા તત્થ નં પક્ખિપિત્વા કુદ્દાલેન સીસં છિન્દિત્વા જીવિતક્ખયં પાપેત્વા ઉપરિ પંસુના છાદેત્વા આગચ્છાહી’’તિ આહ. સો તાય પુનપ્પુનં વુચ્ચમાનો ‘‘ભદ્દે, પુરિસમારણં નામ ભારિયં, કથં નં મારેસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘અહં તે ઉપાયં આચિક્ખિસ્સામી’’તિ. ‘‘આચિક્ખ તાવા’’તિ. ‘‘સામિ, ત્વં પચ્ચૂસકાલે પિતુ નિસિન્નટ્ઠાનં ગન્ત્વા યથા સબ્બે સુણન્તિ, એવં મહાસદ્દં કત્વા ‘તાત, અસુકગામે તુમ્હાકં ઉદ્ધારણકો અત્થિ, મયિ ગતે ન દેતિ, તુમ્હાકં અચ્ચયેન ન દસ્સતેવ, સ્વે યાનકે નિસીદિત્વા પાતોવ ગચ્છિસ્સામા’તિ વત્વા તેન વુત્તવેલાયમેવ ઉટ્ઠાય યાનકં યોજેત્વા તત્થ નિસીદાપેત્વા આમકસુસાનં નેત્વા આવાટં ખણિત્વા ચોરેહિ અચ્છિન્નસદ્દં કત્વા મારેત્વા આવાટે પક્ખિપિત્વા સીસં છિન્દિત્વા ન્હાયિત્વા આગચ્છા’’તિ.

સવિટ્ઠકો ‘‘અત્થેસ ઉપાયો’’તિ તસ્સા વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા યાનકં ગમનસજ્જં અકાસિ. તસ્સ પનેકો સત્તવસ્સિકો પુત્તો અત્થિ પણ્ડિતો બ્યત્તો. સો માતુ વચનં સુત્વા ‘‘મય્હં માતા પાપધમ્મા પિતરં મે પિતુઘાતકમ્મં કારેતિ, અહં ઇમસ્સ પિતુઘાતકમ્મં કાતું ન દસ્સામી’’તિ સણિકં ગન્ત્વા અય્યકેન સદ્ધિં નિપજ્જિ. સવિટ્ઠકોપિ ઇતરાય વુત્તવેલાય યાનકં યોજેત્વા ‘‘એહિ, તાત, ઉદ્ધારં સોધેસ્સામા’’તિ પિતરં યાનકે નિસીદાપેસિ. કુમારોપિ પઠમતરં યાનકં અભિરુહિ. સવિટ્ઠકો તં નિવારેતું અસક્કોન્તો તેનેવ સદ્ધિં આમકસુસાનં ગન્ત્વા પિતરઞ્ચ કુમારકેન સદ્ધિં એકમન્તે ઠપેત્વા સયં ઓતરિત્વા કુદ્દાલપિટકં આદાય એકસ્મિં પટિચ્છન્નટ્ઠાને ચતુરસ્સાવાટં ખણિતું આરભિ. કુમારકો ઓતરિત્વા તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા અજાનન્તો વિય કથં સમુટ્ઠાપેત્વા પઠમં ગાથમાહ –

૮૨.

‘‘ન તક્કલા સન્તિ ન આલુવાનિ, ન બિળાલિયો ન કળમ્બાનિ તાત;

એકો અરઞ્ઞમ્હિ સુસાનમજ્ઝે, કિમત્થિકો તાત ખણાસિ કાસુ’’ન્તિ.

તત્થ ન તક્કલા સન્તીતિ પિણ્ડાલુકન્દા ન સન્તિ. આલુવાનીતિ આલુવકન્દા. બિળાલિયોતિ બિળારિવલ્લિકન્દા. કળમ્બાનીતિ તાલકન્દા.

અથસ્સ પિતા દુતિયં ગાથમાહ –

૮૩.

‘‘પિતામહો તાત સુદુબ્બલો તે, અનેકબ્યાધીહિ દુખેન ફુટ્ઠો;

તમજ્જહં નિખણિસ્સામિ સોબ્ભે, ન હિસ્સ તં જીવિતં રોચયામી’’તિ.

તત્થ અનેકબ્યાધીહીતિ અનેકેહિ બ્યાધીહિ ઉપ્પન્નેન દુક્ખેન ફુટ્ઠો. ન હિસ્સ તન્તિ અહઞ્હિ તસ્સ તવ પિતામહસ્સ તં દુજ્જીવિતં ન ઇચ્છામિ, ‘‘એવરૂપા જીવિતા મરણમેવસ્સ વર’’ન્તિ મઞ્ઞમાનો તં સોબ્ભે નિખણિસ્સામીતિ.

તં સુત્વા કુમારો ઉપડ્ઢં ગાથમાહ –

૮૪.

‘‘સઙ્કપ્પમેતં પટિલદ્ધ પાપકં, અચ્ચાહિતં કમ્મ કરોસિ લુદ્દ’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – તાત, ત્વં ‘‘પીતરં દુક્ખા પમોચેસ્સામી’’તિ મરણદુક્ખેન યોજેન્તો એતં પાપકં સઙ્કપ્પં પટિલદ્ધા તસ્સ ચ સઙ્કપ્પવસેન હિતં અતિક્કમ્મ ઠિતત્તા અચ્ચાહિતં કમ્મં કરોસિ લુદ્દન્તિ.

એવઞ્ચ પન વત્વા કુમારો પિતુ હત્થતો કુદ્દાલં ગહેત્વા અવિદૂરે અઞ્ઞતરં આવાટં ખણિતું આરભિ. અથ નં પિતા ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘કસ્મા, તાત, આવાટં ખણસી’’તિ પુચ્છિ. સો તસ્સ કથેન્તો તતિયં ગાથમાહ –

‘‘મયાપિ તાત પટિલચ્છસે તુવં, એતાદિસં કમ્મ જરૂપનીતો;

તં કુલ્લવત્તં અનુવત્તમાનો, અહમ્પિ તં નિખણિસ્સામિ સોબ્ભે’’તિ.

તસ્સત્થો – તાત, અહમ્પિ એતસ્મિં સોબ્ભે તં મહલ્લકકાલે નિખણિસ્સામિ, ઇતિ ખો તાત, મયાપિ કતે ઇમસ્મિં સોબ્ભે તુવં જરૂપનીતો એતાદિસં કમ્મં પટિલચ્છસે, યં એતં તયા પવત્તિતં કુલવત્તં, તં અનુવત્તમાનો વયપ્પત્તો ભરિયાય સદ્ધિં વસન્તો અહમ્પિ તં નિખણિસ્સામિ સોબ્ભેતિ.

અથસ્સ પિતા ચતુત્થં ગાથમાહ –

૮૫.

‘‘ફરુસાહિ વાચાહિ પકુબ્બમાનો, આસજ્જ મં ત્વં વદસે કુમાર;

પુત્તો મમં ઓરસકો સમાનો, અહીતાનુકમ્પી મમ ત્વંસિ પુત્તા’’તિ.

તત્થ પકુબ્બમાનોતિ અભિભવન્તો. આસજ્જાતિ ઘટ્ટેત્વા.

એવં વુત્તે પણ્ડિતકુમારકો એકં પટિવચનગાથં, દ્વે ઉદાનગાથાતિ તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

૮૬.

‘‘ન તાહં તાત અહિતાનુકમ્પી, હિતાનુકમ્પી તે અહમ્પિ તાત;

પાપઞ્ચ તં કમ્મ પકુબ્બમાનં, અરહામિ નો વારયિતું તતો.

૮૭.

‘‘યો માતરં વા પિતરં સવિટ્ઠ, અદૂસકે હિંસતિ પાપધમ્મો;

કાયસ્સ ભેદા અભિસમ્પરાયં, અસંસયં સો નિરયં ઉપેતિ.

૮૮.

‘‘યો માતરં વા પિતરં સવિટ્ઠ, અન્નેન પાનેન ઉપટ્ઠહાતિ;

કાયસ્સ ભેદા અભિસમ્પરાયં, અસંસયં સો સુગતિં ઉપેતી’’તિ. –

ઇમં પન પુત્તસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા પિતા અટ્ઠમં ગાથમાહ –

૮૯.

‘‘ન મે ત્વં પુત્ત અહિતાનુકમ્પી, હિતાનુકમ્પી મે ત્વંસિ પુત્ત;

અહઞ્ચ તં માતરા વુચ્ચમાનો, એતાદિસં કમ્મ કરોમિ લુદ્દ’’ન્તિ.

તત્થ અહઞ્ચ તં માતરાતિ અહઞ્ચ તે માતરા, અયમેવ વા પાઠો.

તં સુત્વા કુમારો ‘‘તાત, ઇત્થિયો નામ ઉપ્પન્ને દોસે અનિગ્ગય્હમાના પુનપ્પુનં પાપં કરોન્તિ, મમ માતા યથા પુન એવરૂપં ન કરોતિ, તથા નં પણામેતું વટ્ટતી’’તિ નવમં ગાથમાહ –

૯૦.

‘‘યા તે સા ભરિયા અનરિયરૂપા, માતા મમેસા સકિયા જનેત્તિ;

નિદ્ધાપયે તઞ્ચ સકા અગારા, અઞ્ઞમ્પિ તે સા દુખમાવહેય્યા’’તિ.

સવિટ્ઠકો પણ્ડિતપુત્તસ્સ કથં સુત્વા સોમનસ્સજાતો હુત્વા ‘‘ગચ્છામ, તાતા’’તિ સદ્ધિં પુત્તેન ચ પિતરા ચ યાનકે નિસીદિત્વા પાયાસિ. સાપિ ખો અનાચારા ‘‘નિક્ખન્તા નો ગેહા કાળકણ્ણી’’તિ હટ્ઠતુટ્ઠા અલ્લગોમયેન ગેહં ઉપલિમ્પેત્વા પાયાસં પચિત્વા આગમનમગ્ગં ઓલોકેન્તી તે આગચ્છન્તે દિસ્વા ‘‘નિક્ખન્તં કાળકણ્ણિં પુન ગહેત્વા આગતો’’તિ કુજ્ઝિત્વા ‘‘અરે નિકતિક, નિક્ખન્તં કાળકણ્ણિં પુન આદાય આગતોસી’’તિ પરિભાસિ. સવિટ્ઠકો કિઞ્ચિ અવત્વા યાનકં મોચેત્વા ‘‘અનાચારે કિં વદેસી’’તિ તં સુકોટ્ટિતં કોટ્ટેત્વા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય મા ઇમં ગેહં પાવિસી’’તિ પાદે ગહેત્વા નિક્કડ્ઢિ. તતો પિતરઞ્ચ પુત્તઞ્ચ ન્હાપેત્વા સયમ્પિ ન્હાયિત્વા તયોપિ પાયાસં પરિભુઞ્જિંસુ. સાપિ પાપધમ્મા કતિપાહં અઞ્ઞસ્મિં ગેહે વસિ. તસ્મિં કાલે પુત્તો પિતરં આહ – ‘‘તાત, મમ માતા એત્તકેન ન બુજ્ઝતિ, તુમ્હે મમ માતુ મઙ્કુભાવકરણત્થં ‘અસુકગામકે મમ માતુલધીતા અત્થિ, સા મય્હં પિતરઞ્ચ પુત્તઞ્ચ મઞ્ચ પટિજગ્ગિસ્સતિ, તં આનેસ્સામી’તિ વત્વા માલાગન્ધાદીનિ આદાય યાનકેન નિક્ખમિત્વા ખેત્તં અનુવિચરિત્વા સાયં આગચ્છથા’’તિ. સો તથા અકાસિ.

પટિવિસ્સકકુલે ઇત્થિયો ‘‘સામિકો કિર તે અઞ્ઞં ભરિયં આનેતું અસુકગામં નામ ગતો’’તિ તસ્સા આચિક્ખિંસુ. સા ‘‘દાનિમ્હિ નટ્ઠા, નત્થિ મે પુન ઓકાસો’’તિ ભીતા તસિતા હુત્વા ‘‘પુત્તમેવ યાચિસ્સામી’’તિ પણ્ડિતપુત્તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તસ્સ પાદેસુ પતિત્વા ‘‘તાત, તં ઠપેત્વા અઞ્ઞો મમ પટિસરણં નત્થિ, ઇતો પટ્ઠાય તવ પિતરઞ્ચ પિતામહઞ્ચ અલઙ્કતચેતિયં વિય પટિજગ્ગિસ્સામિ, પુન મય્હં ઇમસ્મિં ઘરે પવેસનં કરોહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધુ, અમ્મ, સચે પુન એવરૂપં ન કરિસ્સથ, કરિસ્સામિ, અપ્પમત્તા હોથા’’તિ વત્વા પિતુ આગતકાલે દસમં ગાથમાહ –

૯૧.

‘‘યા તે સા ભરિયા અનરિયરૂપા, માતા મમેસા સકિયા જનેત્તિ;

દન્તા કરેણૂવ વસૂપનીતા, સા પાપધમ્મા પુનરાવજાતૂ’’તિ.

તત્થ કરેણૂવાતિ તાત, ઇદાનિ સા આનેઞ્જકારણં કારિકા હત્થિની વિય દન્તા વસં ઉપનીતા નિબ્બિસેવના જાતા. પુનરાગજાતૂતિ પુન ઇમં ગેહં આગચ્છતૂતિ.

એવં સો પિતુ ધમ્મં કથેત્વા ગન્ત્વા માતરં આનેસિ. સા સામિકઞ્ચ સસુરઞ્ચ ખમાપેત્વા તતો પટ્ઠાય દન્તા ધમ્મેન સમન્નાગતા હુત્વા સામિકઞ્ચ સસુરઞ્ચ પુત્તઞ્ચ પટિજગ્ગિ. ઉભોપિ ચ પુત્તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરિત્વા સગ્ગપરાયણા અહેસું.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને પિતુપોસકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા પિતા ચ પુત્તો ચ સુણિસા ચ તેયેવ અહેસું, પણ્ડિતકુમારો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

તક્કલજાતકવણ્ણના અટ્ઠમા.

[૪૪૭] ૯. મહાધમ્મપાલજાતકવણ્ણના

કિં તે વતન્તિ ઇદં સત્થા પઠમગમનેન કપિલપુરં ગન્ત્વા નિગ્રોધારામે વિહરન્તો પિતુ નિવેસને રઞ્ઞો અસદ્દહનં આરબ્ભ કથેસિ. તદા હિ સુદ્ધોદનમહારાજા વીસતિસહસ્સભિક્ખુપરિવારસ્સ ભગવતો અત્તનો નિવેસને યાગુખજ્જકં દત્વા અન્તરાભત્તે સમ્મોદનીયં કથં કથેન્તો ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં પધાનકાલે દેવતા આગન્ત્વા આકાસે ઠત્વા ‘પુત્તો તે સિદ્ધત્થકુમારો અપ્પાહારતાય મતો’તિ મય્હં આરોચેસુ’’ન્તિ આહ. સત્થારા ચ ‘‘સદ્દહિ, મહારાજા’’તિ વુત્તે ‘‘ન સદ્દહિં, ભન્તે, આકાસે ઠત્વા કથેન્તિયોપિ દેવતા, ‘મમ પુત્તસ્સ બોધિતલે બુદ્ધત્તં અપ્પત્વા પરિનિબ્બાનં નામ નત્થી’તિ પટિક્ખિપિ’’ન્તિ આહ. ‘‘મહારાજ, પુબ્બેપિ ત્વં મહાધમ્મપાલકાલેપિ ‘પુત્તો તે મતો ઇમાનિસ્સ અટ્ઠીની’તિ દસ્સેત્વા વદન્તસ્સપિ દિસાપામોક્ખાચરિયસ્સ ‘અમ્હાકં કુલે તરુણકાલે કાલકિરિયા નામ નત્થી’તિ ન સદ્દહિ, ઇદાનિ પન કસ્મા સદ્દહિસ્સસી’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે કાસિરટ્ઠે ધમ્મપાલગામો નામ અહોસિ. સો ધમ્મપાલકુલસ્સ વસનતાય એતં નામં લભિ. તત્થ દસન્નં કુસલકમ્મપથાનં પાલનતો ‘‘ધમ્મપાલો’’ત્વેવ પઞ્ઞાતો બ્રાહ્મણો પટિવસતિ, તસ્સ કુલે અન્તમસો દાસકમ્મકરાપિ દાનં દેન્તિ, સીલં રક્ખન્તિ, ઉપોસથકમ્મં કરોન્તિ. તદા બોધિસત્તો તસ્મિં કુલે નિબ્બત્તિ, ‘‘ધમ્મપાલકુમારો’’ત્વેવસ્સ નામં કરિંસુ. અથ નં વયપ્પત્તં પિતા સહસ્સં દત્વા સિપ્પુગ્ગહણત્થાય તક્કસિલં પેસેસિ. સો તત્થ ગન્ત્વા દિસાપામોક્ખાચરિયસ્સ સન્તિકે સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિ, પઞ્ચન્નં માણવકસતાનં જેટ્ઠન્તેવાસિકો અહોસિ. તદા આચરિયસ્સ જેટ્ઠપુત્તો કાલમકાસિ. આચરિયો માણવકપરિવુતો ઞાતિગણેન સદ્ધિં રોદન્તો કન્દન્તો સુસાને તસ્સ સરીરકિચ્ચં કારેતિ. તત્થ આચરિયો ચ ઞાતિવગ્ગો ચસ્સ અન્તેવાસિકા ચ રોદન્તિ પરિદેવન્તિ, ધમ્મપાલોયેવેકો ન રોદતિ ન પરિદેવતિ. અપિચ ખો પન તેસુ પઞ્ચસતેસુ માણવેસુ સુસાના આગમ્મ આચરિયસ્સ સન્તિકે નિસીદિત્વા ‘‘અહો એવરૂપો નામ આચારસમ્પન્નો તરુણમાણવો તરુણકાલેયેવ માતાપિતૂહિ વિપ્પયુત્તો મરણપ્પત્તો’’તિ વદન્તેસુ ‘‘સમ્મા, તુમ્હે ‘તરુણો’તિ ભણથ, અથ કસ્મા તરુણકાલેયેવ મરતિ, નનુ અયુત્તં તરુણકાલે મરિતુ’’ન્તિ આહ.

અથ નં તે આહંસુ ‘‘કિં પન સમ્મ, ત્વં ઇમેસં સત્તાનં મરણભાવં ન જાનાસી’’તિ? જાનામિ, તરુણકાલે પન ન મરન્તિ, મહલ્લકકાલેયેવ મરન્તીતિ. નનુ અનિચ્ચા સબ્બે સઙ્ખારા હુત્વા અભાવિનોતિ? ‘‘સચ્ચં અનિચ્ચા, દહરકાલે પન સત્તા ન મરન્તિ, મહલ્લકકાલે મરન્તિ, અનિચ્ચતં પાપુણન્તી’’તિ. ‘‘કિં સમ્મ, ધમ્મપાલ, તુમ્હાકં ગેહે ન કેચિ મરન્તી’’તિ? ‘‘દહરકાલે પન ન મરન્તિ, મહલ્લકકાલેયેવ મરન્તી’’તિ. ‘‘કિં પનેસા તુમ્હાકં કુલપવેણી’’તિ? ‘‘આમ કુલપવેણી’’તિ. માણવા તં તસ્સ કથં આચરિયસ્સ આરોચેસું. અથ નં સો પક્કોસાપેત્વા પુચ્છિ ‘‘સચ્ચં કિર તાત ધમ્મપાલ, તુમ્હાકં કુલે દહરકાલે ન મીયન્તી’’તિ? ‘‘સચ્ચં આચરિયા’’તિ. સો તસ્સ વચનં સુત્વા ચિન્તેસિ ‘‘અયં અતિવિય અચ્છરિયં વદતિ, ઇમસ્સ પિતુ સન્તિકં ગન્ત્વા પુચ્છિત્વા સચે એતં સચ્ચં, અહમ્પિ તમેવ ધમ્મં પૂરેસ્સામી’’તિ. સો પુત્તસ્સ કત્તબ્બકિચ્ચં કત્વા સત્તટ્ઠદિવસચ્ચયેન ધમ્મપાલં પક્કોસાપેત્વા ‘‘તાત, અહં ખિપ્પં આગમિસ્સામિ, યાવ મમાગમના ઇમે માણવે સિપ્પં વાચેહી’’તિ વત્વા એકસ્સ એળકસ્સ અટ્ઠીનિ ગહેત્વા ધોવિત્વા પસિબ્બકે કત્વા એકં ચૂળુપટ્ઠાકં આદાય તક્કસિલતો નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન તં ગામં પત્વા ‘‘કતરં મહાધમ્મપાલસ્સ ગેહ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ગન્ત્વા દ્વારે અટ્ઠાસિ. બ્રાહ્મણસ્સ દાસમનુસ્સેસુ યો યો પઠમં અદ્દસ, સો સો આચરિયસ્સ હત્થતો છત્તં ગણ્હિ, ઉપાહનં ગણ્હિ, ઉપટ્ઠાકસ્સપિ હત્થતો પસિબ્બકં ગણ્હિ. ‘‘પુત્તસ્સ વો ધમ્મપાલકુમારસ્સ આચરિયો દ્વારે ઠિતોતિ કુમારસ્સ પિતુ આરોચેથા’’તિ ચ વુત્તા ‘‘સાધૂ’’તિ ગન્ત્વા આરોચયિંસુ. સો વેગેન દ્વારમૂલં ગન્ત્વા ‘‘ઇતો એથા’’તિ તં ઘરં અભિનેત્વા પલ્લઙ્કે નિસીદાપેત્વા સબ્બં પાદધોવનાદિકિચ્ચં અકાસિ.

આચરિયો ભુત્તભોજનો સુખકથાય નિસિન્નકાલે ‘‘બ્રાહ્મણ, પુત્તો તે ધમ્મપાલકુમારો પઞ્ઞવા તિણ્ણં વેદાનં અટ્ઠારસન્નઞ્ચ સિપ્પાનં નિપ્ફત્તિં પત્તો, અપિચ ખો પનેકેન અફાસુકેન જીવિતક્ખયં પત્તો, સબ્બે સઙ્ખારા અનિચ્ચા, મા સોચિત્થા’’તિ આહ. બ્રાહ્મણો પાણિં પહરિત્વા મહાહસિતં હસિ. ‘‘કિં નુ બ્રાહ્મણ, હસસી’’તિ ચ વુત્તે ‘‘મય્હં પુત્તો ન મરતિ, અઞ્ઞો કોચિ મતો ભવિસ્સતી’’તિ આહ. ‘‘બ્રાહ્મણ, પુત્તોયેવ તે મતો, પુત્તસ્સેવ તે અટ્ઠીનિ દિસ્વા સદ્દહા’’તિ અટ્ઠીનિ નીહરિત્વા ‘‘ઇમાનિ તે પુત્તસ્સ અટ્ઠીની’’તિ આહ. એતાનિ એળકસ્સ વા સુનખસ્સ વા ભવિસ્સન્તિ, મય્હં પન પુત્તો ન મરતિ, અમ્હાકાઞ્હિ કુલે યાવ સત્તમા કુલપરિવટ્ટા તરુણકાલે મતપુબ્બા નામ નત્થિ, ત્વં મુસા ભણસીતિ. તસ્મિં ખણે સબ્બેપિ પાણિં પહરિત્વા મહાહસિતં હસિંસુ. આચરિયો તં અચ્છરિયં દિસ્વા સોમનસ્સપ્પત્તો હુત્વા ‘‘બ્રાહ્મણ, તુમ્હાકં કુલપવેણિયં દહરાનં અમરણેન ન સક્કા અહેતુકેન ભવિતું, કેન વો કારણેન દહરા ન મીયન્તી’’તિ પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –

૯૨.

‘‘કિં તે વતં કિં પન બ્રહ્મચરિયં, કિસ્સ સુચિણ્ણસ્સ અયં વિપાકો;

અક્ખાહિ મે બ્રાહ્મણ એતમત્થં, કસ્મા નુ તુમ્હં દહરા ન મીયરે’’તિ.

તત્થ વતન્તિ વતસમાદાનં. બ્રહ્મચરિયન્તિ સેટ્ઠચરિયં. કિસ્સ સુચિણ્ણસ્સાતિ તુમ્હાકં કુલે દહરાનં અમરણં નામ કતરસુચરિતસ્સ વિપાકોતિ.

તં સુત્વા બ્રાહ્મણો યેસં ગુણાનં આનુભાવેન તસ્મિં કુલે દહરા ન મીયન્તિ, તે વણ્ણયન્તો –

૯૩.

‘‘ધમ્મં ચરામ ન મુસા ભણામ, પાપાનિ કમ્માનિ પરિવજ્જયામ;

અનરિયં પરિવજ્જેમુ સબ્બં, તસ્મા હિ અમ્હં દહરા ન મીયરે.

૯૪.

‘‘સુણોમ ધમ્મં અસતં સતઞ્ચ, ન ચાપિ ધમ્મં અસતં રોચયામ;

હિત્વા અસન્તે ન જહામ સન્તે, તસ્મા હિ અમ્હં દહરા ન મીયરે.

૯૫.

‘‘પુબ્બેવ દાના સુમના ભવામ, દદમ્પિ વે અત્તમના ભવામ;

દત્વાપિ વે નાનુતપ્પામ પચ્છા, તસ્મા હિ અમ્હં દહરા ન મીયરે.

૯૬.

‘‘સમણે મયં બ્રાહ્મણે અદ્ધિકે ચ, વનિબ્બકે યાચનકે દલિદ્દે;

અન્નેન પાનેન અભિતપ્પયામ, તસ્મા હિ અમ્હં દહરા ન મીયરે.

૯૭.

‘‘મયઞ્ચ ભરિયં નાતિક્કમામ, અમ્હે ચ ભરિયા નાતિક્કમન્તિ;

અઞ્ઞત્ર તાહિ બ્રહ્મચરિયં ચરામ, તસ્મા હિ અમ્હં દહરા ન મીયરે.

૯૮.

‘‘પાણાતિપાતા વિરમામ સબ્બે, લોકે અદિન્નં પરિવજ્જયામ;

અમજ્જપા નોપિ મુસા ભણામ, તસ્મા હિ અમ્હં દહરા ન મીયરે.

૯૯.

‘‘એતાસુ વે જાયરે સુત્તમાસુ, મેધાવિનો હોન્તિ પહૂતપઞ્ઞા;

બહુસ્સુતા વેદગુનો ચ હોન્તિ, તસ્મા હિ અમ્હં દહરા ન મીયરે.

૧૦૦.

‘‘માતા પિતા ચ ભગિની ભાતરો ચ, પુત્તા ચ દારા ચ મયઞ્ચ સબ્બે;

ધમ્મં ચરામ પરલોકહેતુ, તસ્મા હિ અમ્હં દહરા ન મીયરે.

૧૦૧.

‘‘દાસા ચ દાસ્યો અનુજીવિનો ચ, પરિચારકા કમ્મકરા ચ સબ્બે;

ધમ્મં ચરન્તિ પરલોકહેતુ, તસ્મા હિ અમ્હં દહરા ન મીયરે’’તિ. –

ઇમા ગાથા આહ.

તત્થ ધમ્મં ચરામાતિ દસકુસલકમ્મપથધમ્મં ચરામ, અત્તનો જીવિતહેતુ અન્તમસો કુન્થકિપિલ્લિકમ્પિ જીવિતા ન વોરોપેમ, પરભણ્ડં લોભચિત્તેન ન ઓલોકેમાતિ સબ્બં વિત્થારેતબ્બં. મુસાવાદો ચેત્થ મુસાવાદિસ્સ અકરણપાપં નામ નત્થીતિ ઉસ્સન્નવસેન પુન વુત્તો. તે કિર હસાધિપ્પાયેનપિ મુસા ન ભણન્તિ. પાપાનીતિ સબ્બાનિ નિરયગામિકમ્માનિ. અનરિયન્તિ અરિયગરહિતં સબ્બં અસુન્દરં અપરિસુદ્ધં કમ્મં પરિવજ્જયામ. તસ્મા હિ અમ્હન્તિ એત્થ હિ-કારો નિપાતમત્તો, તેન કારણેન અમ્હાકં દહરા ન મીયન્તિ, અન્તરા અકાલમરણં નામ નો નત્થીતિ અત્થો. ‘‘તસ્મા અમ્હ’’ન્તિપિ પાઠો. સુણોમાતિ મયં કિરિયવાદાનં સપ્પુરિસાનં કુસલદીપનમ્પિ અસપ્પુરિસાનં અકુસલદીપનમ્પિ ધમ્મં સુણોમ, સો પન નો સુતમત્તકોવ હોતિ, તં ન રોચયામ. તેહિ પન નો સદ્ધિં વિગ્ગહો વા વિવાદો વા મા હોતૂતિ ધમ્મં સુણામ, સુત્વાપિ હિત્વા અસન્તે સન્તે વત્તામ, એકમ્પિ ખણં ન જહામ સન્તે, પાપમિત્તે પહાય કલ્યાણમિત્તસેવિનોવ હોમાતિ.

સમણે મયં બ્રાહ્મણેતિ મયં સમિતપાપે બાહિતપાપે પચ્ચેકબુદ્ધસમણબ્રાહ્મણેપિ અવસેસધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણેપિ અદ્ધિકયાચકે સેસજનેપિ અન્નપાનેન અભિતપ્પેમાતિ અત્થો. પાળિયં પન અયં ગાથા ‘‘પુબ્બેવ દાના’’તિ ગાથાય પચ્છતો આગતા. નાતિક્કમામાતિ અત્તનો ભરિયં અતિક્કમિત્વા બહિ અઞ્ઞં મિચ્છાચારં ન કરોમ. અઞ્ઞત્ર તાહીતિ તા અત્તનો ભરિયા ઠપેત્વા સેસઇત્થીસુ બ્રહ્મચરિયં ચરામ, અમ્હાકં ભરિયાપિ સેસપુરિસેસુ એવમેવ વત્તન્તિ. જાયરેતિ જાયન્તિ. સુત્તમાસૂતિ સુસીલાસુ ઉત્તમિત્થીસુ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યે એતાસુ સમ્પન્નસીલાસુ ઉત્તમિત્થીસુ અમ્હાકં પુત્તા જાયન્તિ, તે મેધાવિનોતિ એવંપકારા હોન્તિ, કુતો તેસં અન્તરા મરણં, તસ્માપિ અમ્હાકં કુલે દહરા ન મરન્તીતિ. ધમ્મં ચરામાતિ પરલોકત્થાય તિવિધસુચરિતધમ્મં ચરામ. દાસ્યોતિ દાસિયો.

અવસાને –

૧૦૨.

‘‘ધમ્મો હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિં, ધમ્મો સુચિણ્ણો સુખમાવહતિ;

એસાનિસંસો ધમ્મે સુચિણ્ણે, ન દુગ્ગતિં ગચ્છતિ ધમ્મચારી.

૧૦૩.

‘‘ધમ્મો હવે રક્ખતિ ધમ્મચારિં, છત્તં મહન્તં વિય વસ્સકાલે;

ધમ્મેન ગુત્તો મમ ધમ્મપાલો, અઞ્ઞસ્સ અટ્ઠીનિ સુખી કુમારો’’તિ. –

ઇમાહિ દ્વીહિ ગાથાહિ ધમ્મચારીનં ગુણં કથેસિ.

તત્થ રક્ખતીતિ ધમ્મો નામેસો રક્ખિતો અત્તનો રક્ખિતં પટિરક્ખતિ. સુખમાવહતીતિ દેવમનુસ્સસુખઞ્ચેવ નિબ્બાનસુખઞ્ચ આવહતિ. ન દુગ્ગતિન્તિ નિરયાદિભેદં દુગ્ગતિં ન ગચ્છતિ. એવં બ્રાહ્મણ, મયં ધમ્મં રક્ખામ, ધમ્મોપિ અમ્હે રક્ખતીતિ દસ્સેતિ. ધમ્મેન ગુત્તોતિ મહાછત્તસદિસેન અત્તના ગોપિતધમ્મેન ગુત્તો. અઞ્ઞસ્સ અટ્ઠીનીતિ તયા આનીતાનિ અટ્ઠીનિ અઞ્ઞસ્સ એળકસ્સ વા સુનખસ્સ વા અટ્ઠીનિ ભવિસ્સન્તિ, છડ્ડેથેતાનિ, મમ પુત્તો સુખી કુમારોતિ.

તં સુત્વા આચરિયો ‘‘મય્હં આગમનં સુઆગમનં, સફલં, નો નિપ્ફલ’’ન્તિ સઞ્જાતસોમનસ્સો ધમ્મપાલસ્સ પિતરં ખમાપેત્વા ‘‘મયા આગચ્છન્તેન તુમ્હાકં વીમંસનત્થાય ઇમાનિ એળકઅટ્ઠીનિ આભતાનિ, પુત્તો તે અરોગોયેવ, તુમ્હાકં રક્ખિતધમ્મં મય્હમ્પિ દેથા’’તિ પણ્ણે લિખિત્વા કતિપાહં તત્થ વસિત્વા તક્કસિલં ગન્ત્વા ધમ્મપાલં સબ્બસિપ્પાનિ સિક્ખાપેત્વા મહન્તેન પરિવારેન પેસેસિ.

સત્થા સુદ્ધોદનમહારાજસ્સ ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને રાજા અનાગામિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા માતાપિતરો મહારાજકુલાનિ અહેસું, આચરિયો સારિપુત્તો, પરિસા બુદ્ધપરિસા, ધમ્મપાલકુમારો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

મહાધમ્મપાલજાતકવણ્ણના નવમા.

[૪૪૮] ૧૦. કુક્કુટજાતકવણ્ણના

નાસ્મસે કતપાપમ્હીતિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો દેવદત્તસ્સ વધાય પરિસક્કનં આરબ્ભ કથેસિ. ધમ્મસભાયઞ્હિ ભિક્ખૂ દેવદત્તસ્સ અગુણકથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, દેવદત્તો ધનુગ્ગહાદિપયોજનેન દસબલસ્સ વધત્થમેવ ઉપાયં કરોતી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ એસ મય્હં વધાય પરિસક્કિયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે કોસમ્બિયં કોસમ્બકો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. તદા બોધિસત્તો એકસ્મિં વેળુવને કુક્કુટયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા અનેકસતકુક્કુટપરિવારો અરઞ્ઞે વસતિ, તસ્સાવિદૂરે એકો સેનો વસતિ. સો ઉપાયેન એકેકં કુક્કુટં ગહેત્વા ખાદન્તો ઠપેત્વા બોધિસત્તં સેસે ખાદિ, બોધિસત્તો એકકોવ અહોસિ. સો અપ્પમત્તો વેલાય ગોચરં ગહેત્વા વેળુવનં પવિસિત્વા વસતિ. સો સેનો તં ગણ્હિતું અસક્કોન્તો ‘‘એકેન નં ઉપાયેન ઉપલાપેત્વા ગણ્હિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તસ્સાવિદૂરે સાખાય નિલીયિત્વા ‘‘સમ્મ કુક્કુટરાજ, ત્વં મય્હં કસ્મા ભાયસિ, અહં તયા સદ્ધિં વિસ્સાસં કત્તુકામો, અસુકસ્મિં નામ પદેસે સમ્પન્નગોચરો, તત્થ ઉભોપિ ગોચરં ગહેત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં પિયસંવાસં વસિસ્સામા’’તિ આહ. અથ નં બોધિસત્તો આહ ‘‘સમ્મ, મય્હં તયા સદ્ધિં વિસ્સાસો નામ નત્થિ, ગચ્છ ત્વ’’ન્તિ. ‘‘સમ્મ, ત્વં મયા પુબ્બે કતપાપતાય ન સદ્દહસિ, ઇતો પટ્ઠાય એવરૂપં ન કરિસ્સામી’’તિ. ‘‘ન મય્હં તાદિસેન સહાયેનત્થો, ગચ્છ ત્વ’’ન્તિ. ઇતિ નં યાવતતિયં પટિક્ખિપિત્વા ‘‘એતેહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતેન પુગ્ગલેન સદ્ધિં વિસ્સાસો નામ કાતું ન વટ્ટતી’’તિ વનઘટં ઉન્નાદેન્તો દેવતાસુ સાધુકારં દદમાનાસુ ધમ્મકથં સમુટ્ઠાપેન્તો –

૧૦૪.

‘‘નાસ્મસે કતપાપમ્હિ, નાસ્મસે અલિકવાદિને;

નાસ્મસે અત્તત્થપઞ્ઞમ્હિ, અતિસન્તેપિ નાસ્મસે.

૧૦૫.

‘‘ભવન્તિ હેકે પુરિસા, ગોપિપાસિકજાતિકા;

ઘસન્તિ મઞ્ઞે મિત્તાનિ, વાચાય ન ચ કમ્મુના.

૧૦૬.

‘‘સુક્ખઞ્જલિપગ્ગહિતા, વાચાય પલિગુણ્ઠિતા;

મનુસ્સફેગ્ગૂ નાસીદે, યસ્મિં નત્થિ કતઞ્ઞુતા.

૧૦૭.

‘‘ન હિ અઞ્ઞઞ્ઞચિત્તાનં, ઇત્થીનં પુરિસાન વા;

નાનાવિકત્વા સંસગ્ગં, તાદિસમ્પિ ચ નાસ્મસે.

૧૦૮.

‘‘અનરિયકમ્મમોક્કન્તં, અથેતં સબ્બઘાતિનં;

નિસિતંવ પટિચ્છન્નં, તાદિસમ્પિ ચ નાસ્મસે.

૧૦૯.

‘‘મિત્તરૂપેનિધેકચ્ચે, સાખલ્યેન અચેતસા;

વિવિધેહિ ઉપાયન્તિ, તાદિસમ્પિ ચ નાસ્મસે.

૧૧૦.

‘‘આમિસં વા ધનં વાપિ, યત્થ પસ્સતિ તાદિસો;

દુબ્ભિં કરોતિ દુમ્મેધો, તઞ્ચ હન્ત્વાન ગચ્છતી’’તિ. – ઇમા ગાથા આહ;

તત્થ નાસ્મસેતિ નાસ્સસે. અયમેવ વા પાઠો, ન વિસ્સસેતિ વુત્તં હોતિ. કતપાપમ્હીતિ પઠમં કતપાપે પુગ્ગલે. અલિકવાદિનેતિ મુસાવાદિમ્હિપિ ન વિસ્સસે. તસ્સ હિ અકત્તબ્બં નામ પાપં નત્થિ. નાસ્મસે અત્તત્થપઞ્ઞમ્હીતિ અત્તનો અત્થાય એવ યસ્સ પઞ્ઞા સ્નેહવસેન ન ભજતિ, ધનત્થિકોવ ભજતિ, તસ્મિં અત્તત્થપઞ્ઞેપિ ન વિસ્સસે. અતિસન્તેતિ અન્તો ઉપસમે અવિજ્જમાનેયેવ ચ બહિ ઉપસમદસ્સનેન અતિસન્તે વિય પટિચ્છન્નકમ્મન્તેપિ બિલપટિચ્છન્નઆસીવિસસદિસે કુહકપુગ્ગલે. ગોપિપાસિકજાતિકાતિ ગુન્નં પિપાસકજાતિકા વિય, પિપાસિતગોસદિસાતિ વુત્તં હોતિ. યથા પિપાસિતગાવો તિત્થં ઓતરિત્વા મુખપૂરં ઉદકં પિવન્તિ, ન પન ઉદકસ્સ કત્તબ્બયુત્તકં કરોન્તિ, એવમેવ એકચ્ચે ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ કરિસ્સામા’’તિ મધુરવચનેન મિત્તાનિ ઘસન્તિ, પિયવચનાનુચ્છવિકં પન ન કરોન્તિ, તાદિસેસુ વિસ્સાસો મહતો અનત્થાય હોતીતિ દીપેતિ.

સુક્ખઞ્જલિપગ્ગહિતાતિ પગ્ગહિતતુચ્છઅઞ્જલિનો. વાચાય પલિગુણ્ઠિતાતિ ‘‘ઇદં દસ્સામ, ઇદં કરિસ્સામા’’તિ વચનેન પટિચ્છાદિકા. મનુસ્સફેગ્ગૂતિ એવરૂપા અસારકા મનુસ્સા મનુસ્સફેગ્ગૂ નામ. નાસીદેતિ ન આસીદે એવરૂપે ન ઉપગચ્છેય્ય. યસ્મિં નત્થીતિ યસ્મિઞ્ચ પુગ્ગલે કતઞ્ઞુતા નત્થિ, તમ્પિ નાસીદેતિ અત્થો. અઞ્ઞઞ્ઞચિત્તાનન્તિ અઞ્ઞેનઞ્ઞેન ચિત્તેન સમન્નાગતાનં, લહુચિત્તાનન્તિ અત્થો. એવરૂપાનં ઇત્થીનં વા પુરિસાનં વા ન વિસ્સસેતિ દીપેતિ. નાનાવિકત્વા સંસગ્ગન્તિ યોપિ ન સક્કા અનુપગન્ત્વા એતસ્સ અન્તરાયં કાતુન્તિ અન્તરાયકરણત્થં નાનાકારણેહિ સંસગ્ગમાવિકત્વા દળ્હં કરિત્વા પચ્છા અન્તરાયં કરોતિ, તાદિસમ્પિ પુગ્ગલં નાસ્મસે ન વિસ્સસેય્યાતિ દીપેતિ.

અનરિયકમ્મમોક્કન્તતિ અનરિયાનં દુસ્સીલાનં કમ્મં ઓતરિત્વા ઠિતં. અથેતન્તિ અથિરં અપ્પતિટ્ઠિતવચનં. સબ્બઘાતિનન્તિ ઓકાસં લભિત્વા સબ્બેસં ઉપઘાતકરં. નિસિતંવ પટિચ્છન્નન્તિ કોસિયા વા પિલોતિકાય વા પટિચ્છન્નં નિસિતખગ્ગમિવ. તાદિસમ્પીતિ એવરૂપમ્પિ અમિત્તં મિત્તપતિરૂપકં ન વિસ્સસેય્ય. સાખલ્યેનાતિ મટ્ઠવચનેન. અચેતસાતિ અચિત્તકેન. વચનમેવ હિ નેસં મટ્ઠં, ચિત્તં પન થદ્ધં ફરુસં. વિવિધેહીતિ વિવિધેહિ ઉપાયેહિ ઓતારાપેક્ખા ઉપગચ્છન્તિ. તાદિસમ્પીતિ યો એતેહિ અમિત્તેહિ મિત્તપતિરૂપકેહિ સદિસો હોતિ, તમ્પિ ન વિસ્સસેતિ અત્થો. આમિસન્તિ ખાદનીયભોજનીયં. ધનન્તિ મઞ્ચપટિપાદકં આદિં કત્વા અવસેસં. યત્થ પસ્સતીતિ સહાયકગેહે યસ્મિં ઠાને પસ્સતિ. દુબ્ભિં કરોતીતિ દુબ્ભિચિત્તં ઉપ્પાદેતિ, તં ધનં હરતિ. તઞ્ચ હન્ત્વાનાતિ તઞ્ચ સહાયકમ્પિ છેત્વા ગચ્છતિ. ઇતિ ઇમા સત્ત ગાથા કુક્કુટરાજા કથેસિ.

૧૧૧.

‘‘મિત્તરૂપેન બહવો, છન્ના સેવન્તિ સત્તવો;

જહે કાપુરિસે હેતે, કુક્કુટો વિય સેનકં.

૧૧૨.

‘‘યો ચ ઉપ્પતિતં અત્થં, ન ખિપ્પમનુબુજ્ઝતિ;

અમિત્તવસમન્વેતિ, પચ્છા ચ મનુતપ્પતિ.

૧૧૩.

‘‘યો ચ ઉપ્પતિતં અત્થં, ખિપ્પમેવ નિબોધતિ;

મુચ્ચતે સત્તુસમ્બાધા, કુક્કુટો વિય સેનકા.

૧૧૪.

‘‘તં તાદિસં કૂટમિવોડ્ડિતં વને, અધમ્મિકં નિચ્ચવિધંસકારિનં;

આરા વિવજ્જેય્ય નરો વિચક્ખણો, સેનં યથા કુક્કુટો વંસકાનને’’તિ. –

ઇમા ચતસ્સો ધમ્મરાજેન ભાસિતા અભિસમ્બુદ્ધગાથા.

તત્થ જહે કાપુરિસે હેતેતિ ભિક્ખવે, એતે કાપુરિસે પણ્ડિતો જહેય્ય. હ-કારો પનેત્થ નિપાતમત્તં. પચ્છા ચ મનુતપ્પતીતિ પચ્છા ચ અનુતપ્પતિ. કૂટમિવોડ્ડિતન્તિ વને મિગાનં બન્ધનત્થાય કૂટપાસં વિય ઓડ્ડિતં. નિચ્ચવિધંસકારિનન્તિ નિચ્ચં વિદ્ધંસનકરં. વંસકાનનેતિ યથા વંસવને કુક્કુટો સેનં વિવજ્જેતિ, એવં વિચક્ખણો પાપમિત્તે વિવજ્જેય્ય.

સોપિ તા ગાથા વત્વા સેનં આમન્તેત્વા ‘‘સચે ઇમસ્મિં ઠાને વસિસ્સસિ, જાનિસ્સામિ તે કત્તબ્બ’’ન્તિ તજ્જેસિ. સેનો તતો પલાયિત્વા અઞ્ઞત્ર ગતો.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘એવં ભિક્ખવે દેવદત્તો પુબ્બેપિ મય્હં વધાય પરિસક્કી’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા સેનો દેવદત્તો અહોસિ, કુક્કુટો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

કુક્કુટજાતકવણ્ણના દસમા.

[૪૪૯] ૧૧. મટ્ઠકુણ્ડલીજાતકવણ્ણના

અલઙ્કતો મટ્ઠકુણ્ડલીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં મતપુત્તં કુટુમ્બિકં આરબ્ભ કથેસિ. સાવત્થિયં કિરેકસ્સ બુદ્ધુપટ્ઠાકસ્સ કુટુમ્બિકસ્સ પિયપુત્તો કાલમકાસિ. સો પુત્તસોકસમપ્પિતો ન ન્હાયતિ ન ભુઞ્જતિ ન કમ્મન્તે વિચારેતિ, ન બુદ્ધુપટ્ઠાનં ગચ્છતિ, કેવલં ‘‘પિયપુત્તક, મં ઓહાય પઠમતરં ગતોસી’’તિઆદીનિ વત્વા વિપ્પલપતિ. સત્થા પચ્ચૂસસમયે લોકં ઓલોકેન્તો તસ્સ સોતાપત્તિફલૂપનિસ્સયં દિસ્વા પુનદિવસે ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો સાવત્થિયં પિણ્ડાય ચરિત્વા કતભત્તકિચ્ચો ભિક્ખૂ ઉય્યોજેત્વા આનન્દત્થેરેન પચ્છાસમણેન તસ્સ ઘરદ્વારં અગમાસિ. સત્થુ આગતભાવં કુટુમ્બિકસ્સ આરોચેસું. અથસ્સ ગેહજનો આસનં પઞ્ઞપેત્વા સત્થારં નિસીદાપેત્વા કુટુમ્બિકં પરિગ્ગહેત્વા સત્થુ સન્તિકં આનેસિ. તં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નં સત્થા કરુણાસીતલેન વચનેન આમન્તેત્વા ‘‘કિં, ઉપાસક, પુત્તકં અનુસોચસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘ઉપાસક, પોરાણકપણ્ડિતા પુત્તે કાલકતે સોકસમપ્પિતા વિચરન્તાપિ પણ્ડિતાનં કથં સુત્વા ‘અલબ્ભનીયટ્ઠાન’ન્તિ તથતો ઞત્વા અપ્પમત્તકમ્પિ સોકં ન કરિંસૂ’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે એકસ્સ મહાવિભવસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો પઞ્ચદસસોળસવસ્સકાલે એકેન બ્યાધિના ફુટ્ઠો કાલં કત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિ. બ્રાહ્મણો તસ્સ કાલકિરિયતો પટ્ઠાય સુસાનં ગન્ત્વા છારિકપુઞ્જં આવિજ્ઝન્તો પરિદેવતિ, સબ્બકમ્મન્તે પરિચ્ચજિત્વા સોકસમપ્પિતો વિચરતિ. તદા દેવપુત્તો અનુવિચરન્તો તં દિસ્વા ‘‘એકં ઉપમં કત્વા સોકં હરિસ્સામી’’તિ તસ્સ સુસાનં ગન્ત્વા પરિદેવનકાલે તસ્સેવ પુત્તવણ્ણી હુત્વા સબ્બાભરણપટિમણ્ડિતો એકસ્મિં પદેસે ઠત્વા ઉભો હત્થે સીસે ઠપેત્વા મહાસદ્દેન પરિદેવિ. બ્રાહ્મણો સદ્દં સુત્વા તં ઓલોકેત્વા પુત્તપેમં પટિલભિત્વા તસ્સ સન્તિકે ઠત્વા ‘‘તાત માણવ, ઇમસ્મિં સુસાનમજ્ઝે કસ્મા પરિદેવસી’’તિ પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –

૧૧૫.

‘‘અલઙ્કતો મટ્ઠકુણ્ડલી, માલધારી હરિચન્દનુસ્સદો;

બાહા પગ્ગય્હ કન્દસિ, વનમજ્ઝે કિં દુક્ખિતો તુવ’’ન્તિ.

તત્થ અલઙ્કતોતિ નાનાભરણવિભૂસિતો. મટ્ઠકુણ્ડલીતિ કરણપરિનિટ્ઠિતેહિ મટ્ઠેહિ કુણ્ડલેહિ સમન્નાગતો. માલધારીતિ વિચિત્રકુસુમમાલધરો. હરિચન્દનુસ્સદોતિ સુવણ્ણવણ્ણેન ચન્દનેન અનુલિત્તો. વનમજ્ઝેતિ સુસાનમજ્ઝે. કિં દુક્ખિતો તુવન્તિ કિંકારણા દુક્ખિતો ત્વં, આચિક્ખ, અહં તે યં ઇચ્છસિ, તં દસ્સામીતિ આહ.

અથસ્સ કથેન્તો માણવો દુતિયં ગાથમાહ –

૧૧૬.

‘‘સોવણ્ણમયો પભસ્સરો, ઉપ્પન્નો રથપઞ્જરો મમ;

તસ્સ ચક્કયુગં ન વિન્દામિ, તેન દુક્ખેન જહામિ જીવિત’’ન્તિ.

બ્રાહ્મણો સમ્પટિચ્છન્તો તતિયં ગાથમાહ –

૧૧૭.

‘‘સોવણ્ણમયં મણીમયં, લોહમયં અથ રૂપિયામયં;

પાવદ રથં કરિસ્સામિ તે, ચક્કયુગં પટિપાદયામિ ત’’ન્તિ.

તત્થ પાવદાતિ યાદિસેન તે અત્થો યાદિસં રોચેસિ, તાદિસં વદ, અહં તે રથ કરિસ્સામિ. પટિપાદયામિ તન્તિ તં પઞ્જરાનુરૂપં ચક્કયુગં અધિગચ્છાપેમિ.

તં સુત્વા માણવેન કથિતાય ગાથાય પઠમપાદં સત્થા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા કથેસિ, સેસં માણવો.

૧૧૮.

‘‘સો માણવો તસ્સ પાવદિ, ચન્દસૂરિયા ઉભયેત્થ ભાતરો;

સોવણ્ણમયો રથો મમ, તેન ચક્કયુગેન સોભતી’’તિ.

બ્રાહ્મણો તદનન્તરં આહ –

૧૧૯.

‘‘બાલો ખો ત્વંસિ માણવ, યો ત્વં પત્થયસિ અપત્થિયં;

મઞ્ઞામિ તુવં મરિસ્સસિ, ન હિ ત્વં લચ્છસિ ચન્દસૂરિયે’’તિ. –

બ્રાહ્મણેન વુત્તગાથાય અપત્થિયન્તિ અપત્થેતબ્બં.

તતો માણવો આહ –

૧૨૦.

‘‘ગમનાગમનમ્પિ દિસ્સતિ, વણ્ણધાતુ ઉભયેત્થ વીથિયો;

પેતો પન નેવ દિસ્સતિ, કો નુ ખો કન્દતં બાલ્યતરો’’તિ.

માણવેન વુત્તગાથાય ગમનાગમનન્તિ ઉગ્ગમનઞ્ચ અત્થગમનઞ્ચ. વણ્ણોયેવ વણ્ણધાતુ. ઉભયેત્થ વીથિયોતિ એત્થ આકાસે ‘‘અયં ચન્દસ્સ વીથિ, અયં સૂરિયસ્સ વીથી’’તિ એવં ઉભયગમનાગમનભૂમિયોપિ પઞ્ઞાયન્તિ. પેતો પનાતિ પરલોકં ગતસત્તો પન ન દિસ્સતેવ. કો નુ ખોતિ એવં સન્તે અમ્હાકં દ્વિન્નં કન્દન્તાનં કો નુ ખો બાલ્યતરોતિ.

એવં માણવે કથેન્તે બ્રાહ્મણો સલ્લક્ખેત્વા ગાથમાહ –

૧૨૧.

‘‘સચ્ચં ખો વદેસિ માણવ, અહમેવ કન્દતં બાલ્યતરો;

ચન્દં વિય દારકો રુદં, પેતં કાલકતાભિપત્થયે’’તિ.

તત્થ ચન્દં વિય દારકોતિ યથા દહરો ગામદારકો ‘‘ચન્દં દેથા’’તિ ચન્દસ્સત્થાય રોદેય્ય, એવં અહમ્પિ પેતં કાલકતં અભિપત્થેમીતિ.

ઇતિ બ્રાહ્મણો માણવસ્સ કથાય નિસ્સોકો હુત્વા તસ્સ થુતિં કરોન્તો સેસગાથા અભાસિ –

૧૨૨.

‘‘આદિત્તં વત મં સન્તં, ઘતસિત્તંવ પાવકં;

વારિના વિય ઓસિઞ્ચં, સબ્બં નિબ્બાપયે દરં.

૧૨૩.

‘‘અબ્બહી વત મે સલ્લં, યમાસિ હદયસ્સિતં;

યો મે સોકપરેતસ્સ, પુત્તસોકં અપાનુદિ.

૧૨૪.

‘‘સોહં અબ્બૂળ્હસલ્લોસ્મિ, વીતસોકો અનાવિલો;

ન સોચામિ ન રોદામિ, તવ સુત્વાન માણવા’’તિ.

અથ નં માણવો ‘‘બ્રાહ્મણ, યસ્સત્થાય ત્વં રોદસિ, અહં તે પુત્તો, અહં દેવલોકે નિબ્બત્તો, ઇતો પટ્ઠાય મા મં અનુસોચિ, દાનં દેહિ, સીલં રક્ખાહિ, ઉપોસથં કરોહી’’તિ ઓવદિત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. બ્રાહ્મણોપિ તસ્સોવાદે ઠત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા કાલકતો દેવલોકે નિબ્બત્તિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેહિ, સચ્ચપરિયોસાને કુટુમ્બિકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ.તદા ધમ્મદેસકદેવપુત્તો અહમેવ અહોસિન્તિ.

મટ્ઠકુણ્ડલીજાતકવણ્ણના એકાદસમા.

[૪૫૦] ૧૨. બિલારકોસિયજાતકવણ્ણના

અપચન્તાપીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં દાનવિત્તં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. સો કિર ભગવતો ધમ્મદેસનં સુત્વા સાસને પબ્બજિત્વા પબ્બજિતકાલતો પટ્ઠાય દાનવિત્તો અહોસિ દાનજ્ઝાસયો, પત્તપરિયાપન્નમ્પિ પિણ્ડપાતં અઞ્ઞસ્સ અદત્વા ન ભુઞ્જિ, અન્તમસો પાનીયમ્પિ લભિત્વા અઞ્ઞસ્સ અદત્વા ન પિવિ, એવં દાનાભિરતો અહોસિ. અથસ્સ ધમ્મસભાયં ભિક્ખૂ ગુણકથં કથેસું. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે તં ભિક્ખું પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ દાનવિત્તો દાનજ્ઝાસયો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘ભિક્ખવે અયં પુબ્બે અસ્સદ્ધો અહોસિ અપ્પસન્નો, તિણગ્ગેન તેલબિન્દુમ્પિ ઉદ્ધરિત્વા કસ્સચિ ન અદાસિ, અથ નં અહં દમેત્વા નિબ્બિસેવનં કત્વા દાનફલં ઞાપેસિં, તમેવ દાનનિન્નં ચિત્તં ભવન્તરેપિ ન પજહતી’’તિ વત્વા ભિક્ખૂહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો કુટુમ્બં સણ્ઠપેત્વા પિતુ અચ્ચયેન સેટ્ઠિટ્ઠાનં પત્વા એકદિવસં ધનવિલોકનં કત્વા ‘‘ધનં પઞ્ઞાયતિ, એતસ્સ ઉપ્પાદકા ન પઞ્ઞાયન્તિ, ઇમં ધનં વિસ્સજ્જેત્વા મહાદાનં દાતું વટ્ટતી’’તિ દાનસાલં કારેત્વા યાવજીવં મહાદાનં પવત્તેત્વા આયુપરિયોસાને ‘‘ઇદં દાનવત્તં મા ઉપચ્છિન્દી’’તિ પુત્તસ્સ ઓવાદં દત્વા તાવતિંસભવને સક્કો હુત્વા નિબ્બત્તિ. પુત્તોપિસ્સ તથેવ દાનં દત્વા પુત્તં ઓવદિત્વા આયુપરિયોસાને ચન્દો દેવપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, તસ્સ પુત્તો સૂરિયો હુત્વા નિબ્બત્તિ, તસ્સપિ પુત્તો માતલિસઙ્ગાહકો હુત્વા નિબ્બત્તિ, તસ્સ પુત્તો પઞ્ચસિખો ગન્ધબ્બદેવપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ. છટ્ઠો પન અસ્સદ્ધો અહોસિ થદ્ધચિત્તો નિસ્નેહો મચ્છરી, દાનસાલં વિદ્ધંસેત્વા ઝાપેત્વા યાચકે પોથેત્વા નીહરાપેસિ, કસ્સચિ તિણગ્ગેન ઉદ્ધરિત્વા તેલબિન્દુમ્પિ ન દેતિ. તદા સક્કો દેવરાજા અત્તનો પુબ્બકમ્મં ઓલોકેત્વા ‘‘પવત્તતિ નુ ખો મે દાનવંસો, ઉદાહુ નો’’તિ ઉપધારેન્તો ‘‘પુત્તો મે દાનં પવત્તેત્વા ચન્દો હુત્વા નિબ્બત્તિ, તસ્સ પુત્તો સૂરિયો, તસ્સ પુત્તો માતલિ, તસ્સ પુત્તો પઞ્ચસિખો ગન્ધબ્બદેવપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, છટ્ઠો પન તં વંસં ઉપચ્છિન્દી’’તિ પસ્સિ.

અથસ્સ એતદહોસિ ‘‘ઇમં પાપધમ્મં દમેત્વા દાનફલં જાનાપેત્વા આગમિસ્સામી’’તિ. સો ચન્દસૂરિયમાતલિપઞ્ચસિખે પક્કોસાપેત્વા ‘‘સમ્મા, અમ્હાકં વંસે છટ્ઠો કુલવંસં સમુચ્છિન્દિત્વા દાનસાલં ઝાપેત્વા યાચકે નીહરાપેસિ, ન કસ્સચિ કિઞ્ચિ દેતિ, એથ નં દમેસ્સામા’’તિ તેહિ સદ્ધિં બારાણસિં અગમાસિ. તસ્મિં ખણે સેટ્ઠિ રાજુપટ્ઠાનં કત્વા આગન્ત્વા સત્તમે દ્વારકોટ્ઠકે અન્તરવીથિં ઓલોકેન્તો ચઙ્કમતિ. સક્કો ‘‘તુમ્હે મમ પવિટ્ઠકાલે પચ્છતો પટિપાટિયા આગચ્છથા’’તિ વત્વા ગન્ત્વા સેટ્ઠિસ્સ સન્તિકે ઠત્વા ‘‘ભો મહાસેટ્ઠિ, ભોજનં મે દેહી’’તિ આહ. ‘‘બ્રાહ્મણ નત્થિ તવ ઇધ ભત્તં, અઞ્ઞત્થ ગચ્છા’’તિ. ‘‘ભો મહાસેટ્ઠિ, બ્રાહ્મણેહિ ભત્તે યાચિતે ન દાતું ન લબ્ભતી’’તિ. ‘‘બ્રાહ્મણ, મમ ગેહે પક્કમ્પિ પચિતબ્બમ્પિ ભત્તં નત્થિ, અઞ્ઞત્થ ગચ્છા’’તિ. ‘‘મહાસેટ્ઠિ, એકં તે સિલોકં કથેસ્સામિ, તં સુણાહી’’તિ. ‘‘નત્થિ મય્હં તવ સિલોકેનત્થો, મા ઇધ તિટ્ઠા’’તિ. સક્કો તસ્સ કથં અસુણન્તો વિય દ્વે ગાથા અભાસિ –

૧૨૫.

‘‘અપચન્તાપિ દિચ્છન્તિ, સન્તો લદ્ધાન ભોજનં;

કિમેવ ત્વં પચમાનો, યં ન દજ્જા ન તં સમં.

૧૨૬.

‘‘મચ્છેરા ચ પમાદા ચ, એવં દાનં ન દીયતિ;

પુઞ્ઞં આકઙ્ખમાનેન, દેય્યં હોતિ વિજાનતા’’તિ.

તાસં અત્થો – મહાસેટ્ઠિ અપચન્તાપિ સન્તો સપ્પુરિસા ભિક્ખાચરિયાય લદ્ધમ્પિ ભોજનં દાતું ઇચ્છન્તિ, ન એકકા પરિભુઞ્જન્તિ. કિમેવ ત્વં પચમાનો યં ન દદેય્યાસિ, ન તં સમં, તં તવ અનુરૂપં અનુચ્છવિકં ન હોતિ. દાનઞ્હિ મચ્છેરેન ચ પમાદેન ચાતિ દ્વીહિ દોસેહિ ન દીયતિ, પુઞ્ઞં આકઙ્ખમાનેન વિજાનતા પણ્ડિતમનુસ્સેન દાતબ્બમેવ હોતીતિ.

સો તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘તેન હિ ગેહં પવિસિત્વા નિસીદ, થોકં લચ્છસી’’તિ આહ. સક્કો પવિસિત્વા તે સિલોકે સજ્ઝાયન્તો નિસીદિ. અથ નં ચન્દો આગન્ત્વા ભત્તં યાચિ. ‘‘નત્થિ તે ભત્તં, ગચ્છા’’તિ ચ વુત્તો ‘‘મહાસેટ્ઠિ અન્તો એકો બ્રાહ્મણો નિસિન્નો, બ્રાહ્મણવાચનકં મઞ્ઞે ભવિસ્સતિ, અહમ્પિ ભવિસ્સામી’’તિ વત્વા ‘‘નત્થિ બ્રાહ્મણવાચનકં, નિક્ખમા’’તિ વુચ્ચમાનોપિ ‘‘મહાસેટ્ઠિ ઇઙ્ઘ તાવ સિલોકં સુણાહી’’તિ દ્વે ગાથા અભાસિ –

૧૨૭.

‘‘યસ્સેવ ભીતો ન દદાતિ મચ્છરી, તદેવાદદતો ભયં;

જિઘચ્છા ચ પિપાસા ચ, યસ્સ ભાયતિ મચ્છરી;

તમેવ બાલં ફુસતિ, અસ્મિં લોકે પરમ્હિ ચ.

૧૨૮.

‘‘તસ્મા વિનેય્ય મચ્છેરં, દજ્જા દાનં મલાભિભૂ;

પુઞ્ઞાનિ પરલોકસ્મિં, પતિટ્ઠા હોન્તિ પાણિન’’ન્તિ.

તત્થ યસ્સ ભાયતીતિ ‘‘અહં અઞ્ઞેસં દત્વા સયં જિઘચ્છિતો ચ પિપાસિતો ચ ભવિસ્સામી’’તિ યસ્સા જિઘચ્છાય પિપાસાય ભાયતિ. તમેવાતિ તઞ્ઞેવ જિઘચ્છાપિપાસાસઙ્ખાતં ભયં એતં બાલં નિબ્બત્તનિબ્બત્તટ્ઠાને ઇધલોકે પરલોકે ચ ફુસતિ પીળેતિ, અચ્ચન્તદાલિદ્દિયં પાપુણાતિ. મલાભિભૂતિ મચ્છરિયમલં અભિભવન્તો.

તસ્સપિ વચનં સુત્વા ‘‘તેન હિ પવિસ, થોકં લભિસ્સસી’’તિ આહ. સોપિ પવિસિત્વા સક્કસ્સ સન્તિકે નિસીદિ. તતો થોકં વીતિનામેત્વા સૂરિયો આગન્ત્વા ભત્તં યાચન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

૧૨૯.

‘‘દુદ્દદં દદમાનાનં, દુક્કરં કમ્મ કુબ્બતં;

અસન્તો નાનુકુબ્બન્તિ, સતં ધમ્મો દુરન્નયો.

૧૩૦.

‘‘તસ્મા સતઞ્ચ અસતં, નાના હોતિ ઇતો ગતિ;

અસન્તો નિરયં યન્તિ, સન્તો સગ્ગપરાયણા’’તિ.

તત્થ દુદ્દદન્તિ દાનં નામ દુદ્દદં મચ્છેરં અભિભવિત્વા દાતબ્બતો, તં દદમાનાનં. દુક્કરન્તિ તદેવ દાનકમ્મં દુક્કરં યુદ્ધસદિસં, તં કુબ્બતં. નાનુકુબ્બન્તીતિ અસપ્પુરિસા દાનફલં અજાનન્તા તેસં ગતમગ્ગં નાનુગચ્છન્તિ. સતં ધમ્મોતિ સપ્પુરિસાનં બોધિસત્તાનં ધમ્મો અઞ્ઞેહિ દુરનુગમો. અસન્તોતિ મચ્છરિયવસેન દાનં અદત્વા અસપ્પુરિસા નિરયં યન્તિ.

સેટ્ઠિ ગહેતબ્બગહણં અપસ્સન્તો ‘‘તેન હિ પવિસિત્વા બ્રાહ્મણાનં સન્તિકે નિસીદ, થોકં લચ્છસી’’તિ આહ. તતો થોકં વીતિનામેત્વા માતલિ આગન્ત્વા ભત્તં યાચિત્વા ‘‘નત્થી’’તિ વચનમત્તકાલમેવ સત્તમં ગાથમાહ –

૧૩૧.

‘‘અપ્પસ્મેકે પવેચ્છન્તિ, બહુનેકે ન દિચ્છરે;

અપ્પસ્મા દક્ખિણા દિન્ના, સહસ્સેન સમં મિતા’’તિ.

તત્થ અપ્પસ્મેકે પવેચ્છન્તીતિ મહાસેટ્ઠિ એકચ્ચે પણ્ડિતપુરિસા અપ્પસ્મિમ્પિ દેય્યધમ્મે પવેચ્છન્તિ, દદન્તિયેવાતિ અત્થો. બહુનાપિ દેય્યધમ્મેન સમન્નાગતા એકે સત્તા ન દિચ્છરે ન દદન્તિ. દક્ખિણાતિ કમ્મઞ્ચ ફલઞ્ચ સદ્દહિત્વા દિન્નદાનં. સહસ્સેન સમં મિતાતિ એવં દિન્ના કટચ્છુભત્તમત્તાપિ દક્ખિણા સહસ્સદાનેન સદ્ધિં મિતા, મહાફલત્તા સહસ્સદાનસદિસાવ હોતીતિ અત્થો.

તમ્પિ સો ‘‘તેન હિ પવિસિત્વા નિસીદા’’તિ આહ. તતો થોકં વીતિનામેત્વા પઞ્ચસિખો આગન્ત્વા ભત્તં યાચિત્વા ‘‘નત્થિ ગચ્છા’’તિ વુત્તે ‘‘અહં ન ગતપુબ્બો, ઇમસ્મિં ગેહે બ્રાહ્મણવાચનકં ભવિસ્સતિ મઞ્ઞે’’તિ તસ્સ ધમ્મકથં આરભન્તો અટ્ઠમં ગાથમાહ –

૧૩૨.

‘‘ધમ્મં ચરે યોપિ સમુઞ્છકં ચરે, દારઞ્ચ પોસં દદમપ્પકસ્મિં;

સતં સહસ્સાનં સહસ્સયાગિનં, કલમ્પિ નાગ્ઘન્તિ તથાવિધસ્સ તે’’તિ.

તત્થ ધમ્મન્તિ તિવિધસુચરિતધમ્મં. સમુઞ્છકન્તિ ગામે વા આમકપક્કભિક્ખાચરિયં અરઞ્ઞે વા ફલાફલહરણસઙ્ખાતં ઉઞ્છં યો ચરેય્ય, સોપિ ધમ્મમેવ ચરે. દારઞ્ચ પોસન્તિ અત્તનો ચ પુત્તદારં પોસેન્તોયેવ. દદમપ્પકસ્મિન્તિ પરિત્તે વા દેય્યધમ્મે ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણાનં દદમાનો ધમ્મં ચરેતિ અત્થો. સતં સહસ્સાનં સહસ્સયાગિનન્તિ પરં પોથેત્વા વિહેઠેત્વા સહસ્સેન યાગં યજન્તાનં સહસ્સયાગીનં ઇસ્સરાનં સતસહસ્સમ્પિ. કલમ્પિ નાગ્ઘન્તિ તથાવિધસ્સ તેતિ તેસં સતસહસ્સસઙ્ખાતાનં સહસ્સયાગીનં યાગા તથાવિધસ્સ ધમ્મેન સમેન દેય્યધમ્મં ઉપ્પાદેત્વા દેન્તસ્સ દુગ્ગતમનુસ્સસ્સ સોળસિં કલં ન અગ્ઘન્તીતિ.

સેટ્ઠિ પઞ્ચસિખસ્સ કથં સુત્વા સલ્લક્ખેસિ. અથ નં અનગ્ઘકારણં પુચ્છન્તો નવમં ગાથમાહ –

૧૩૩.

‘‘કેનેસ યઞ્ઞો વિપુલો મહગ્ઘતો, સમેન દિન્નસ્સ ન અગ્ઘમેતિ;

કથં સતં સહસ્સાનં સહસ્સયાગિનં, કલમ્પિ નાગ્ઘન્તિ તથાવિધસ્સ તે’’તિ.

તત્થ યઞ્ઞોતિ દાનયાગો સતસહસ્સપરિચ્ચાગવસેન વિપુલો, વિપુલત્તાવ મહગ્ઘતો. સમેન દિન્નસ્સાતિ ધમ્મેન દિન્નસ્સ કેન કારણેન અગ્ઘં ન ઉપેતિ. કથં સતં સહસ્સાનન્તિ બ્રાહ્મણ, કથં સહસ્સયાગીનં પુરિસાનં બહૂનં સહસ્સાનં સતસહસ્સસઙ્ખાતા ઇસ્સરા તથાવિધસ્સ ધમ્મેન ઉપ્પાદેત્વા દાયકસ્સ એકસ્સ દુગ્ગતમનુસ્સસ્સ કલં નાગ્ઘન્તીતિ.

અથસ્સ કથેન્તો પઞ્ચસિખો ઓસાનગાથમાહ –

૧૩૪.

‘‘દદન્તિ હેકે વિસમે નિવિટ્ઠા, છેત્વા વધિત્વા અથ સોચયિત્વા;

સા દક્ખિણા અસ્સુમુખા સદણ્ડા, સમેન દિન્નસ્સ ન અગ્ઘમેતિ;

એવં સતં સહસ્સાનં સહસ્સયાગિનં, કલમ્પિ નાગ્ઘન્તિ તથાવિધસ્સ તે’’તિ.

તત્થ વિસમેતિ વિસમે કાયકમ્માદિમ્હિ નિવિટ્ઠા. છેત્વાતિ કિલમેત્વા. વધિત્વાતિ મારેત્વા. સોચયિત્વાતિ સસોકે કત્વા.

સો પઞ્ચસિખસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા ‘‘તેન હિ ગચ્છ, ગેહં પવિસિત્વા નિસીદ, થોકં લચ્છસી’’તિ આહ. સોપિ ગન્ત્વા તેસં સન્તિકે નિસીદિ. તતો બિલારકોસિયો સેટ્ઠિ એકં દાસિં આમન્તેત્વા ‘‘એતેસં બ્રાહ્મણાનં પલાપવીહીનં નાળિં નાળિં દેહી’’તિ આહ. સા વીહી ગહેત્વા બ્રાહ્મણે ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ઇમે આદાય યત્થ કત્થચિ પચાપેત્વા ભુઞ્જથા’’તિ આહ. ‘‘ન અમ્હાકં વીહિના અત્થો, ન મયં વીહિં આમસામા’’તિ. ‘‘અય્ય, વીહિં કિરેતે નામસન્તી’’તિ? ‘‘તેન હિ તેસં તણ્ડુલે દેહી’’તિ. સા તણ્ડુલે આદાય ગન્ત્વા ‘‘બ્રાહ્મણા તણ્ડુલે ગણ્હથા’’તિ આહ. ‘‘મયં આમકં ન પટિગ્ગણ્હામા’’તિ. ‘‘અય્ય, આમકં કિર ન ગણ્હન્તી’’તિ. ‘‘તેન હિ તેસં કરોટિયં વડ્ઢેત્વા ગોભત્તં દેહી’’તિ. સા તેસં કરોટિયં વડ્ઢેત્વા મહાગોણાનં પક્કભત્તં આહરિત્વા અદાસિ. પઞ્ચપિ જના કબળે વડ્ઢેત્વા મુખે પક્ખિપિત્વા ગલે લગ્ગાપેત્વા અક્ખીનિ પરિવત્તેત્વા વિસ્સટ્ઠસઞ્ઞા મતા વિય નિપજ્જિંસુ. દાસી તે દિસ્વા ‘‘મતા ભવિસ્સન્તી’’તિ ભીતા ગન્ત્વા સેટ્ઠિનો આરોચેસિ ‘‘અય્ય, તે બ્રાહ્મણા ગોભત્તં ગિલિતું અસક્કોન્તા મતા’’તિ.

સો ચિન્તેસિ ‘‘ઇદાનિ અયં પાપધમ્મો સુખુમાલબ્રાહ્મણાનં ગોભત્તં દાપેસિ, તે તં ગિલિતું અસક્કોન્તા મતાતિ મં ગરહિસ્સન્તી’’તિ. તતો દાસિં આહ – ‘‘ખિપ્પં ગન્ત્વા એતેસં કરોટિકેસુ ભત્તં હરિત્વા નાનગ્ગરસં સાલિભત્તં વડ્ઢેહી’’તિ. સા તથા અકાસિ. સેટ્ઠિ અન્તરપીથિં પટિપન્નમનુસ્સે પક્કોસાપેત્વા ‘‘અહં મમ ભુઞ્જનનિયામેન એતેસં બ્રાહ્મણાનં ભત્તં દાપેસિં, એતે લોભેન મહન્તે પિણ્ડે કત્વા ભુઞ્જમાના ગલે લગ્ગાપેત્વા મતા, મમ નિદ્દોસભાવં જાનાથા’’તિ વત્વા પરિસં સન્નિપાતેસિ. મહાજને સન્નિપતિતે બ્રાહ્મણા ઉટ્ઠાય મહાજનં ઓલોકેત્વા ‘‘પસ્સથિમસ્સ સેટ્ઠિસ્સ મુસાવાદિતં, ‘અમ્હાકં અત્તનો ભુઞ્જનભત્તં દાપેસિ’ન્તિ વદતિ, પઠમં ગોભત્તં અમ્હાકં દત્વા અમ્હેસુ મતેસુ વિય નિપન્નેસુ ઇમં ભત્તં વડ્ઢાપેસી’’તિ વત્વા અત્તનો મુખેહિ ગહિતભત્તં ભૂમિયં પાતેત્વા દસ્સેસું. મહાજનો સેટ્ઠિં ગરહિ ‘‘અન્ધબાલ, અત્તનો કુલવંસં નાસેસિ, દાનસાલં ઝાપેસિ, યાચકે ગીવાયં ગહેત્વા નીહરાપેસિ, ઇદાનિ ઇમેસં સુખુમાલબ્રાહ્મણાનં ભત્તં દેન્તો ગોભત્તં દાપેસિ, પરલોકં ગચ્છન્તો તવ ઘરે વિભવં ગીવાયં બન્ધિત્વા ગમિસ્સસિ મઞ્ઞે’’તિ.

તસ્મિં ખણે સક્કો મહાજનં પુચ્છિ ‘‘જાનાથ, તુમ્હે ઇમસ્મિં ગેહે ધનં કસ્સ સન્તક’’ન્તિ? ‘‘ન જાનામા’’તિ. ‘‘ઇમસ્મિં નગરે અસુકકાલે બારાણસિયં મહાસેટ્ઠિ નામ દાનસાલં કારેત્વા મહાદાનં પવત્તયી’’તિ સુતપુબ્બં તુમ્હેહીતિ. ‘‘આમ સુણામા’’તિ. ‘‘અહં સો સેટ્ઠિ, દાનં દત્વા સક્કો દેવરાજા હુત્વા પુત્તોપિ મે તં વંસં અવિનાસેત્વા દાનં દત્વા ચન્દો દેવપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તો, તસ્સ પુત્તો સૂરિયો, તસ્સ પુત્તો માતલિ, તસ્સ પુત્તો પઞ્ચસિખો ગન્ધબ્બદેવપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તો. તેસુ અયં ચન્દો, અયં સૂરિયો, અયં માતલિસઙ્ગાહકો, અયં ઇમસ્સ પાપધમ્મસ્સ પિતા પઞ્ચસિખો ગન્ધબ્બદેવપુત્તો, એવં બહુગુણં એતં દાનં નામ, કત્તબ્બમેવ કુસલં પણ્ડિતેહી’’તિ કથેન્તા મહાજનસ્સ કઙ્ખચ્છેદનત્થં આકાસે ઉપ્પતિત્વા મહન્તેનાનુભાવેન મહન્તેન પરિવારેન જલમાનસરીરા અટ્ઠંસુ, સકલનગરં પજ્જલન્તં વિય અહોસિ. સક્કો મહાજનં આમન્તેત્વા ‘‘મયં અત્તનો દિબ્બસમ્પત્તિં પહાય આગચ્છન્તા ઇમં કુલવંસનાસકરં પાપધમ્મબિલારકોસિયં નિસ્સાય આગતા, અયં પાપધમ્મો અત્તનો કુલવંસં નાસેત્વા દાનસાલં ઝાપેત્વા યાચકે ગીવાયં ગહેત્વા નીહરાપેત્વા અમ્હાકં વંસં સમુચ્છિન્દિ, ‘અયં અદાનસીલો હુત્વા નિરયે નિબ્બત્તેય્યા’તિ ઇમસ્સ અનુકમ્પાય આગતામ્હા’’તિ વત્વા દાનગુણં પકાસેન્તો મહાજનસ્સ ધમ્મં દેસેસિ. બિલારકોસિયો સિરસ્મિં અઞ્જલિં પતિટ્ઠપેત્વા ‘‘દેવ, અહં ઇતો પટ્ઠાય પોરાણકુલવંસં અનાસાપેત્વા દાનં પવત્તેસ્સામિ, અજ્જ આદિં કત્વા અન્તમસો ઉદકદન્તપોનં ઉપાદાય અત્તનો લદ્ધાહારં પરસ્સ અદત્વા ન ખાદિસ્સામી’’તિ સક્કસ્સ પટિઞ્ઞં અદાસિ. સક્કો તં દમેત્વા નિબ્બિસેવનં કત્વા પઞ્ચસુ સીલેસુ પતિટ્ઠપેત્વા ચત્તારો દેવપુત્તે આદાય સકટ્ઠાનમેવ ગતો. સોપિ સેટ્ઠિ યાવજીવં દાનં દત્વા તાવતિંસભવને નિબ્બત્તિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘એવં, ભિક્ખવે, અયં ભિક્ખુ પુબ્બે અસ્સદ્ધો અહોસિ કસ્સચિ કિઞ્ચિ અદાતા, અહં પન નં દમેત્વા દાનફલં જાનાપેસિં, તમેવ ચિત્તં ભવન્તરગતમ્પિ ન જહાતી’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા સેટ્ઠિ અયં દાનપતિકો ભિક્ખુ અહોસિ, ચન્દો સારિપુત્તો, સૂરિયો મોગ્ગલ્લાનો, માતલિ કસ્સપો, પઞ્ચસિખો આનન્દો, સક્કો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

બિલારકોસિયજાતકવણ્ણના દ્વાદસમા.

[૪૫૧] ૧૩. ચક્કવાકજાતકવણ્ણના

વણ્ણવા અભિરૂપોસીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં લોલભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. સો કિર ચીવરાદીહિ અતિત્તો ‘‘કહં સઙ્ઘભત્તં, કહં નિમન્તન’’ન્તિ પરિયેસન્તો વિચરતિ, આમિસકથાયમેવ અભિરમતિ. અથઞ્ઞે પેસલા ભિક્ખૂ તસ્સાનુગ્ગહેન સત્થુ આરોચેસું. સત્થા તં પક્કોસાપેત્વા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ લોલો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘ભિક્ખુ કસ્મા એવરૂપે નિય્યાનિકસાસને પબ્બજિત્વા લોલો અહોસિ, લોલભાવો ચ નામ પાપકો, પુબ્બેપિ ત્વં લોલભાવં નિસ્સાય બારાણસિયં હત્થિકુણપાદીહિ અતિત્તો મહાઅરઞ્ઞં પવિટ્ઠો’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે એકો લોલકાકો બારાણસિયં હત્થિકુણપાદીહિ અતિત્તો ‘‘અરઞ્ઞં નુ ખો કીદિસ’’ન્તિ અરઞ્ઞં ગન્ત્વા તત્થપિ ફલાફલેહિ અસન્તુટ્ઠો ગઙ્ગાય તીરં ગન્ત્વા વિચરન્તો જયમ્પતિકે ચક્કવાકે દિસ્વા ‘‘ઇમે સકુણા અતિવિય સોભન્તિ, ઇમે ઇમસ્મિં ગઙ્ગાતીરે બહું મચ્છમંસં ખાદન્તિ મઞ્ઞે, ઇમે પટિપુચ્છિત્વા મયાપિ ઇમેસં ભોજનં ગોચરં ખાદિત્વા વણ્ણવન્તેન ભવિતું વટ્ટતી’’તિ તેસં અવિદૂરે નિસીદિત્વા ચક્કવાકં પુચ્છન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

૧૩૫.

‘‘વણ્ણવા અભિરૂપોસિ, ઘનો સઞ્જાતરોહિતો;

ચક્કવાક સુરૂપોસિ, વિપ્પસન્નમુખિન્દ્રિયો.

૧૩૬.

‘‘પાઠીનં પાવુસં મચ્છં, બલજં મુઞ્જરોહિતં;

ગઙ્ગાય તીરે નિસિન્નો, એવં ભુઞ્જસિ ભોજન’’ન્તિ.

તત્થ ઘનોતિ ઘનસરીરો. સઞ્જાતરોહિતોતિ ઉત્તત્તસુવણ્ણં વિય સુટ્ઠુજાતરોહિતવણ્ણો. પાઠીનન્તિ પાઠીનનામકં પાસાણમચ્છં. પાવુસન્તિ મહામુખમચ્છં, ‘‘પાહુસ’’ન્તિપિ પાઠો. બલજન્તિ બલજમચ્છં. મુઞ્જરોહિતન્તિ મુઞ્જમચ્છઞ્ચ રોહિતમચ્છઞ્ચ. એવં ભુઞ્જસીતિ એવરૂપં ભોજનં મઞ્ઞે ભુઞ્જસીતિ પુચ્છતિ.

ચક્કવાકો તસ્સ વચનં પટિક્ખિપન્તો તતિયં ગાથમાહ –

૧૩૭.

‘‘ન વાહમેતં ભુઞ્જામિ, જઙ્ગલાનોદકાનિ વા;

અઞ્ઞત્ર સેવાલપણકા, એતં મે સમ્મ ભોજન’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – અહં સમ્મ, અઞ્ઞત્ર સેવાલા ચ પણકા ચ સેસાનિ જઙ્ગલાનિ વા ઓદકાનિ વા મંસાનિ આદાય એતં ભોજનં ન ભુઞ્જામિ, યં પનેતં સેવાલપણકં, એતં મે સમ્મ, ભોજનન્તિ.

તતો કાકો દ્વે ગાથા અભાસિ –

૧૩૮.

‘‘ન વાહમેતં સદ્દહામિ, ચક્કવાકસ્સ ભોજનં;

અહમ્પિ સમ્મ ભુઞ્જામિ, ગામે લોણિયતેલિયં.

૧૩૯.

‘‘મનુસ્સેસુ કતં ભત્તં, સુચિં મંસૂપસેચનં;

ન ચ મે તાદિસો વણ્ણો, ચક્કવાક યથા તુવ’’ન્તિ.

તત્થ યથા તુવન્તિ યથા તુવં સોભગ્ગપ્પત્તો સરીરવણ્ણો, તાદિસો મય્હં વણ્ણો નત્થિ, એતેન કારણેન અહં તવ ‘‘સેવાલપણકં મમ ભોજન’’ન્તિ વદન્તસ્સ વચનં ન સદ્દહામીતિ.

અથસ્સ ચક્કવાકો દુબ્બણ્ણકારણં કથેત્વા ધમ્મં દેસેન્તો સેસગાથા અભાસિ –

૧૪૦.

‘‘સમ્પસ્સં અત્તનિ વેરં, હિંસયં માનુસિં પજં;

ઉત્રસ્તો ઘસસી ભીતો, તેન વણ્ણો તવેદિસો.

૧૪૧.

‘‘સબ્બલોકવિરુદ્ધોસિ, ધઙ્ક પાપેન કમ્મુના;

લદ્ધો પિણ્ડો ન પીણેતિ, તેન વણ્ણો તવેદિસો.

૧૪૨.

‘‘અહમ્પિ સમ્મ ભુઞ્જામિ, અહિંસં સબ્બપાણિનં;

અપ્પોસ્સુક્કો નિરાસઙ્કી, અસોકો અકુતોભયો.

૧૪૩.

‘‘સો કરસ્સુ આનુભાવં, વીતિવત્તસ્સુ સીલિયં;

અહિંસાય ચર લોકે, પિયો હોહિસિ મંમિવ.

૧૪૪.

‘‘યો ન હન્તિ ન ઘાતેતિ, ન જિનાતિ ન જાપયે;

મેત્તંસો સબ્બભૂતેસુ, વેરં તસ્સ ન કેનચી’’તિ.

તત્થ સમ્પસ્સન્તિ સમ્મ કાક ત્વં પરેસુ ઉપ્પન્નં અત્તનિ વેરચિત્તં સમ્પસ્સમાનો માનુસિં પજં હિંસન્તો વિહેઠેન્તો. ઉત્રસ્તોતિ ભીતો. ઘસસીતિ ભુઞ્જસિ. તેન તે એદિસો બીભચ્છવણ્ણો જાતો. ધઙ્કાતિ કાકં આલપતિ. પિણ્ડોતિ ભોજનં. અહિંસં સબ્બપાણિનન્તિ અહં પન સબ્બસત્તે અહિંસન્તો ભુઞ્જામીતિ વદતિ. સો કરસ્સુ આનુભાવન્તિ સો ત્વમ્પિ વીરિયં કરોહિ, અત્તનો સીલિયસઙ્ખાતં દુસ્સીલભાવં વીતિવત્તસ્સુ. અહિંસાયાતિ અહિંસાય સમન્નાગતો હુત્વા લોકે ચર. પિયો હોહિસિ મંમિવાતિ એવં સન્તે મયા સદિસોવ લોકસ્સ પિયો હોહિસિ. ન જિનાતીતિ ધનજાનિં ન કરોતિ. ન જાપયેતિ અઞ્ઞેપિ ન કારેતિ. મેત્તંસોતિ મેત્તકોટ્ઠાસો મેત્તચિત્તો. ન કેનચીતિ કેનચિ એકસત્તેનપિ સદ્ધિં તસ્સ વેરં નામ નત્થીતિ.

તસ્મા સચે લોકસ્સ પિયો ભવિતું ઇચ્છસિ, સબ્બવેરેહિ વિરમાહીતિ એવં ચક્કવાકો કાકસ્સ ધમ્મં દેસેસિ. કાકો ‘‘તુમ્હે અત્તનો ગોચરં મય્હં ન કથેથ, કા કા’’તિ વસ્સન્તો ઉપ્પતિત્વા બારાણસિયં ઉક્કારભૂમિયઞ્ઞેવ ઓતરિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને લોલભિક્ખુ અનાગામિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા કાકો લોલભિક્ખુ અહોસિ, ચક્કવાકી રાહુલમાતા, ચક્કવાકો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

ચક્કવાકજાતકવણ્ણના તેરસમા.

[૪૫૨] ૧૪. ભૂરિપઞ્ઞજાતકવણ્ણના

૧૪૫-૧૫૪. સચ્ચં કિરાતિ ઇદં ભૂરિપઞ્ઞજાતકં મહાઉમઙ્ગજાતકે (જા. ૨.૨૨.૫૯૦ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ.

ભૂરિપઞ્ઞજાતકવણ્ણના ચુદ્દસમા.

[૪૫૩] ૧૫. મહામઙ્ગલજાતકવણ્ણના

કિંસુ નરોતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મહામઙ્ગલસુત્તં (ખુ. પા. ૫.૧ આદયો) આરબ્ભ કથેસિ. રાજગહનગરસ્મિઞ્હિ કેનચિદેવ કરણીયેન સન્થાગારે સન્નિપતિતસ્સ મહાજનસ્સ મજ્ઝે એકો પુરિસો ‘‘અજ્જ મે મઙ્ગલકિરિયા અત્થી’’તિ ઉટ્ઠાય અગમાસિ. અપરો તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘અયં ‘મઙ્ગલ’ન્તિ વત્વાવ ગતો, કિં એતં મઙ્ગલં નામા’’તિ આહ. તમઞ્ઞો ‘‘અભિમઙ્ગલરૂપદસ્સનં મઙ્ગલં નામ. એકચ્ચો હિ કાલસ્સેવ ઉટ્ઠાય સબ્બસેતં ઉસભં વા પસ્સતિ, ગબ્ભિનિત્થિં વા રોહિતમચ્છં વા પુણ્ણઘટં વા નવનીતં વા ગોસપ્પિં વા અહતવત્થં વા પાયાસં વા પસ્સતિ, ઇતો ઉત્તરિ મઙ્ગલં નામ નત્થી’’તિ આહ. તેન કથિતં એકચ્ચે ‘‘સુકથિત’’ન્તિ અભિનન્દિંસુ. અપરો ‘‘નેતં મઙ્ગલં, સુતં નામ મઙ્ગલં. એકચ્ચો હિ ‘પુણ્ણા’તિ વદન્તાનં સુણાતિ, તથા ‘વડ્ઢા’તિ ‘વડ્ઢમાના’તિ સુણાતિ, ‘ભુઞ્જા’તિ ‘ખાદા’તિ વદન્તાનં સુણાતિ, ઇતો ઉત્તરિ મઙ્ગલં નામ નત્થી’’તિ આહ. તેન કથિતમ્પિ એકચ્ચે ‘‘સુકથિત’’ન્તિ અભિનન્દિંસુ. અપરો ‘‘ન એતં મઙ્ગલં, મુતં નામ મઙ્ગલં. એકચ્ચો હિ કાલસ્સેવ ઉટ્ઠાય પથવિં આમસતિ, હરિતતિણં અલ્લગોમયં પરિસુદ્ધસાટકં રોહિતમચ્છં સુવણ્ણરજતભાજનં આમસતિ, ઇતો ઉત્તરિ મઙ્ગલં નામ નત્થી’’તિ આહ. તેન કથિતમ્પિ એકચ્ચે ‘‘સુકથિત’’ન્તિ અભિનન્દિંસુ. એવં દિટ્ઠમઙ્ગલિકા સુતમઙ્ગલિકા મુતમઙ્ગલિકાતિ તિસ્સોપિ પરિસા હુત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં સઞ્ઞાપેતું નાસક્ખિંસુ, ભુમ્મદેવતા આદિં કત્વા યાવ બ્રહ્મલોકા ‘‘ઇદં મઙ્ગલ’’ન્તિ તથતો ન જાનિંસુ.

સક્કો ચિન્તેસિ ‘‘ઇમં મઙ્ગલપઞ્હં સદેવકે લોકે અઞ્ઞત્ર ભગવતા અઞ્ઞો કથેતું સમત્થો નામ નત્થિ, ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિત્વા ઇમં પઞ્હં પુચ્છિસ્સામી’’તિ. સો રત્તિભાગે સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા અઞ્જલિં પગ્ગય્હ ‘‘બહૂ દેવા મનુસ્સા ચા’’તિ પઞ્હં પુચ્છિ. અથસ્સ સત્થા દ્વાદસહિ ગાથાહિ અટ્ઠતિંસ મહામઙ્ગલાનિ કથેસિ. મઙ્ગલસુત્તે વિનિવટ્ટન્તેયેવ કોટિસતસહસ્સમત્તા દેવતા અરહત્તં પાપુણિંસુ, સોતાપન્નાદીનં ગણનપથો નત્થિ. સક્કો મઙ્ગલં સુત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. સત્થારા મઙ્ગલે કથિતે સદેવકો લોકો ‘‘સુકથિત’’ન્તિ અભિનન્દિ. તદા ધમ્મસભાયં તથાગતસ્સ ગુણકથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, સત્થા અઞ્ઞેસં અવિસયં મઙ્ગલપઞ્હં સદેવકસ્સ લોકસ્સ ચિત્તં ગહેત્વા કુક્કુચ્ચં છિન્દિત્વા ગગનતલે ચન્દં ઉટ્ઠાપેન્તો વિય કથેસિ, એવં મહાપઞ્ઞો, આવુસો, તથાગતો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘અનચ્છરિયં, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ સમ્બોધિપ્પત્તસ્સ મમ મઙ્ગલપઞ્હકથનં, સ્વાહં બોધિસત્તચરિયં ચરન્તોપિ દેવમનુસ્સાનં કઙ્ખં છિન્દિત્વા મઙ્ગલપઞ્હં કથેસિ’’ન્તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો એકસ્મિં ગામે વિભવસમ્પન્નસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ કુલે નિબ્બત્તિ, ‘‘રક્ખિતકુમારો’’તિસ્સ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો તક્કસિલાયં ઉગ્ગહિતસિપ્પો કતદારપરિગ્ગહો માતાપિતૂનં અચ્ચયેન રતનવિલોકનં કત્વા સંવિગ્ગમાનસો મહાદાનં પવત્તેત્વા કામે પહાય હિમવન્તપદેસે પબ્બજિત્વા ઝાનાભિઞ્ઞં નિબ્બત્તેત્વા વનમૂલફલાહારો એકસ્મિં પદેસે વાસં કપ્પેસિ. અનુપુબ્બેનસ્સ પરિવારો મહા અહોસિ, પઞ્ચ અન્તેવાસિકસતાનિ અહેસું. અથેકદિવસં તે તાપસા બોધિસત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ‘‘આચરિય, વસ્સારત્તસમયે હિમવન્તતો ઓતરિત્વા લોણમ્બિલસેવનત્થાય જનપદચારિકં ગચ્છામ, એવં નો સરીરઞ્ચ થિરં ભવિસ્સતિ, જઙ્ઘવિહારો ચ કતો ભવિસ્સતી’’તિ આહંસુ. તે ‘‘તેન હિ તુમ્હે ગચ્છથ, અહં ઇધેવ વસિસ્સામી’’તિ વુત્તે તં વન્દિત્વા હિમવન્તા ઓતરિત્વા ચારિકં ચરમાના બારાણસિં પત્વા રાજુય્યાને વસિંસુ. તેસં મહાસક્કારસમ્માનો અહોસિ. અથેકદિવસં બારાણસિયં સન્થાગારે સન્નિપતિતે મહાજનકાયે મઙ્ગલપઞ્હો સમુટ્ઠાતિ. સબ્બં પચ્ચુપ્પન્નવત્થુનયેનેવ વેદિતબ્બં.

તદા પન મનુસ્સાનં કઙ્ખં છિન્દિત્વા મઙ્ગલપઞ્હં કથેતું સમત્થં અપસ્સન્તો મહાજનો ઉય્યાનં ગન્ત્વા ઇસિગણં મઙ્ગલપઞ્હં પુચ્છિ. ઇસયો રાજાનં આમન્તેત્વા ‘‘મહારાજ, મયં એતં કથેતું ન સક્ખિસ્સામ, અપિચ ખો અમ્હાકં આચરિયો રક્ખિતતાપસો નામ મહાપઞ્ઞો હિમવન્તે વસતિ, સો સદેવકસ્સ લોકસ્સ ચિત્તં ગહેત્વા એતં મઙ્ગલપઞ્હં કથેસ્સતી’’તિ વદિંસુ. રાજા ‘‘ભન્તે, હિમવન્તો નામ દૂરે દુગ્ગમોવ, ન સક્ખિસ્સામ મયં તત્થ ગન્તું, સાધુ વત તુમ્હેયેવ આચરિયસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પુચ્છિત્વા ઉગ્ગણ્હિત્વા પુનાગન્ત્વા અમ્હાકં કથેથા’’તિ આહ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા આચરિયસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા કતપટિસન્થારા આચરિયેન રઞ્ઞો ધમ્મિકભાવે જનપદચારિત્તે ચ પુચ્છિતે તં દિટ્ઠમઙ્ગલાદીનં ઉપ્પત્તિં આદિતો પટ્ઠાય કથેત્વા રઞ્ઞો યાચનાય ચ અત્તનો પઞ્હસવનત્થં આગતભાવં પકાસેત્વા ‘‘સાધુ નો ભન્તે, મઙ્ગલપઞ્હં પાકટં કત્વા કથેથા’’તિ યાચિંસુ. તતો જેટ્ઠન્તેવાસિકો આચરિયં પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –

૧૫૫.

‘‘કિંસુ નરો જપ્પમધિચ્ચ કાલે, કં વા વિજ્જં કતમં વા સુતાનં;

સો મચ્ચો અસ્મિઞ્ચ પરમ્હિ લોકે, કથં કરો સોત્થાનેન ગુત્તો’’તિ.

તત્થ કાલેતિ મઙ્ગલપત્થનકાલે. વિજ્જન્તિ વેદં. સુતાનન્તિ સિક્ખિતબ્બયુત્તકપરિયત્તીનં. અસ્મિઞ્ચાતિ એત્થ ચાતિ નિપાતમત્તં. સોત્થાનેનાતિ સોત્થિભાવાવહેન મઙ્ગલેન. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘આચરિય, પુરિસો મઙ્ગલં ઇચ્છન્તો મઙ્ગલકાલે કિંસુ નામ જપ્પન્તો તીસુ વેદેસુ કતરં વા વેદં કતરં વા સુતાનં અન્તરે સુતપરિયત્તિં અધીયિત્વા સો મચ્ચો ઇમસ્મિઞ્ચ લોકે પરમ્હિ ચ કથં કરો એતેસુ જપ્પાદીસુ કિં કેન નિયામેન કરોન્તો સોત્થાનેન નિરપરાધમઙ્ગલેન ગુત્તો રક્ખિતો હોતિ, તં ઉભયલોકહિતં ગહેત્વા ઠિતમઙ્ગલં અમ્હાકં કથેહી’’તિ.

એવં જેટ્ઠન્તેવાસિકેન મઙ્ગલપઞ્હં પુટ્ઠો મહાસત્તો દેવમનુસ્સાનં કઙ્ખં છિન્દન્તો ‘‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ મઙ્ગલ’’ન્તિ બુદ્ધલીળાય મઙ્ગલં કથેન્તો આહ –

૧૫૬.

‘‘યસ્સ દેવા પિતરો ચ સબ્બે, સરીસપા સબ્બભૂતાનિ ચાપિ;

મેત્તાય નિચ્ચં અપચિતાનિ હોન્તિ, ભૂતેસુ વે સોત્થાનં તદાહૂ’’તિ.

તત્થ યસ્સાતિ યસ્સ પુગ્ગલસ્સ. દેવાતિ ભુમ્મદેવે આદિં કત્વા સબ્બેપિ કામાવચરદેવા. પિતરો ચાતિ તતુત્તરિ રૂપાવચરબ્રહ્માનો. સરીસપાતિ દીઘજાતિકા. સબ્બભૂતાનિ ચાપીતિ વુત્તાવસેસાનિ ચ સબ્બાનિપિ ભૂતાનિ. મેત્તાય નિચ્ચં અપચિતાનિ હોન્તીતિ એતે સબ્બે સત્તા દસદિસાફરણવસેન પવત્તાય અપ્પનાપ્પત્તાય મેત્તાભાવનાય અપચિતા હોન્તિ. ભૂતેસુ વેતિ તં તસ્સ પુગ્ગલસ્સ સબ્બસત્તેસુ સોત્થાનં નિરન્તરં પવત્તં નિરપરાધમઙ્ગલં આહુ. મેત્તાવિહારી હિ પુગ્ગલો સબ્બેસં પિયો હોતિ પરૂપક્કમેન અવિકોપિયો. ઇતિ સો ઇમિના મઙ્ગલેન રક્ખિતો ગોપિતો હોતીતિ.

ઇતિ મહાસત્તો પઠમં મઙ્ગલં કથેત્વા દુતિયાદીનિ કથેન્તો –

૧૫૭.

‘‘યો સબ્બલોકસ્સ નિવાતવુત્તિ, ઇત્થીપુમાનં સહદારકાનં;

ખન્તા દુરુત્તાનમપ્પટિકૂલવાદી, અધિવાસનં સોત્થાનં તદાહુ.

૧૫૮.

‘‘યો નાવજાનાતિ સહાયમત્તે, સિપ્પેન કુલ્યાહિ ધનેન જચ્ચા;

રુચિપઞ્ઞો અત્થકાલે મતીમા, સહાયેસુ વે સોત્થાનં તદાહુ.

૧૫૯.

‘‘મિત્તાનિ વે યસ્સ ભવન્તિ સન્તો, સંવિસ્સત્થા અવિસંવાદકસ્સ;

ન મિત્તદુબ્ભી સંવિભાગી ધનેન, મિત્તેસુ વે સોત્થાનં તદાહુ.

૧૬૦.

‘‘યસ્સ ભરિયા તુલ્યવયા સમગ્ગા, અનુબ્બતા ધમ્મકામા પજાતા;

કોલિનિયા સીલવતી પતિબ્બતા, દારેસુ વે સોત્થાનં તદાહુ.

૧૬૧.

‘‘યસ્સ રાજા ભૂતપતિ યસસ્સી, જાનાતિ સોચેય્યં પરક્કમઞ્ચ;

અદ્વેજ્ઝતા સુહદયં મમન્તિ, રાજૂસુ વે સોત્થાનં તદાહુ.

૧૬૨.

‘‘અન્નઞ્ચ પાનઞ્ચ દદાતિ સદ્ધો, માલઞ્ચ ગન્ધઞ્ચ વિલેપનઞ્ચ;

પસન્નચિત્તો અનુમોદમાનો, સગ્ગેસુ વે સોત્થાનં તદાહુ.

૧૬૩.

‘‘યમરિયધમ્મેન પુનન્તિ વુદ્ધા, આરાધિતા સમચરિયાય સન્તો;

બહુસ્સુતા ઇસયો સીલવન્તો, અરહન્તમજ્ઝે સોત્થાનં તદાહૂ’’તિ. –

ઇમા ગાથા અભાસિ.

તત્થ નિવાતવુત્તીતિ મુદુચિત્તતાય સબ્બલોકસ્સ નીચવુત્તિ હોતિ. ખન્તા દુરુત્તાનન્તિ પરેહિ વુત્તાનં દુટ્ઠવચનાનં અધિવાસકો હોતિ. અપ્પટિકૂલવાદીતિ ‘‘અક્કોચ્છિ મં, અવધિ મ’’ન્તિ યુગગ્ગાહં અકરોન્તો અનુકૂલમેવ વદતિ. અધિવાસનન્તિ ઇદં અધિવાસનં તસ્સ સોત્થાનં નિરપરાધમઙ્ગલં પણ્ડિતા વદન્તિ.

સહાયમત્તેતિ સહાયે ચ સહાયમત્તે ચ. તત્થ સહપંસુકીળિતા સહાયા નામ, દસ દ્વાદસ વસ્સાનિ એકતો વુત્થા સહાયમત્તા નામ, તે સબ્બેપિ ‘‘અહં સિપ્પવા, ઇમે નિસિપ્પા’’તિ એવં સિપ્પેન વા ‘‘અહં કુલીનો, ઇમે ન કુલીના’’તિ એવં કુલસમ્પત્તિસઙ્ખાતાહિ કુલ્યાહિ વા, ‘‘અહં અડ્ઢો, ઇમે દુગ્ગતા’’તિ એવં ધનેન વા, ‘‘અહં જાતિસમ્પન્નો, ઇમે દુજ્જાતા’’તિ એવં જચ્ચા વા નાવજાનાતિ. રુચિપઞ્ઞોતિ સાધુપઞ્ઞો સુન્દરપઞ્ઞો. અત્થકાલેતિ કસ્સચિદેવ અત્થસ્સ કારણસ્સ ઉપ્પન્નકાલે. મતીમાતિ તં તં અત્થં પરિચ્છિન્દિત્વા વિચારણસમત્થતાય મતિમા હુત્વા તે સહાયે નાવજાનાતિ. સહાયેસૂતિ તં તસ્સ અનવજાનનં સહાયેસુ સોત્થાનં નામાતિ પોરાણકપણ્ડિતા આહુ. તેન હિ સો નિરપરાધમઙ્ગલેન ઇધલોકે ચ પરલોકે ચ ગુત્તો હોતિ. તત્થ પણ્ડિતે સહાયે નિસ્સાય સોત્થિભાવો કુસનાળિજાતકેન (જા. ૧.૧.૧૨૧ આદયો) કથેતબ્બો.

સન્તોતિ પણ્ડિતા સપ્પુરિસા યસ્સ મિત્તાનિ ભવન્તિ. સંવિસ્સત્થાતિ ઘરં પવિસિત્વા ઇચ્છિતિચ્છિતસ્સેવ ગહણવસેન વિસ્સાસમાપન્ના. અવિસંવાદકસ્સાતિ અવિસંવાદનસીલસ્સ. ન મિત્તદુબ્ભીતિ યો ચ મિત્તદુબ્ભી ન હોતિ. સંવિભાગી ધનેનાતિ અત્તનો ધનેન મિત્તાનં સંવિભાગં કરોતિ. મિત્તેસૂતિ મિત્તે નિસ્સાય લદ્ધબ્બં તસ્સ તં મિત્તેસુ સોત્થાનં નામ હોતિ. સો હિ એવરૂપેહિ મિત્તેહિ રક્ખિતો સોત્થિં પાપુણાતિ. તત્થ મિત્તે નિસ્સાય સોત્થિભાવો મહાઉક્કુસજાતકાદીહિ (જા. ૧.૧૪.૪૪ આદયો) કથેતબ્બો.

તુલ્યવયાતિ સમાનવયા. સમગ્ગાતિ સમગ્ગવાસા. અનુબ્બતાતિ અનુવત્તિતા. ધમ્મકામાતિ તિવિધસુચરિતધમ્મં રોચેતિ. પજાતાતિ વિજાયિની, ન વઞ્ઝા. દારેસૂતિ એતેહિ સીલગુણેહિ સમન્નાગતે માતુગામે ગેહે વસન્તે સામિકસ્સ સોત્થિ હોતીતિ પણ્ડિતા કથેન્તિ. તત્થ સીલવન્તં માતુગામં નિસ્સાય સોત્થિભાવો મણિચોરજાતક- (જા. ૧.૨.૮૭ આદયો) સમ્બૂલજાતક- (જા. ૧.૧૬.૨૯૭ આદયો) ખણ્ડહાલજાતકેહિ (જા. ૨.૨૨.૯૮૨ આદયો) કથેતબ્બો.

સોચેય્યન્તિ સુચિભાવં. અદ્વેજ્ઝતાતિ અદ્વેજ્ઝતાય ન એસ મયા સદ્ધિં ભિજ્જિત્વા દ્વિધા ભવિસ્સતીતિ એવં અદ્વેજ્ઝભાવેન યં જાનાતિ. સુહદયં મમન્તિ સુહદો અયં મમન્તિ ચ યં જાનાતિ. રાજૂસુ વેતિ એવં રાજૂસુ સેવકાનં સોત્થાનં નામાતિ પણ્ડિતા કથેન્તિ. દદાતિ સદ્ધોતિ કમ્મઞ્ચ ફલઞ્ચ સદ્દહિત્વા દદાતિ. સગ્ગેસુ વેતિ એવં સગ્ગે દેવલોકે સોત્થાનં નિરપરાધમઙ્ગલન્તિ પણ્ડિતા કથેન્તિ, તં પેતવત્થુવિમાનવત્થૂહિ વિત્થારેત્વા કથેતબ્બં.

પુનન્તિ વુદ્ધાતિ યં પુગ્ગલં ઞાણવુદ્ધા અરિયધમ્મેન પુનન્તિ પરિસોધેન્તિ. સમચરિયાયાતિ સમ્માપટિપત્તિયા. બહુસ્સુતાતિ પટિવેધબહુસ્સુતા. ઇસયોતિ એસિતગુણા. સીલવન્તોતિ અરિયસીલેન સમન્નાગતા. અરહન્તમજ્ઝેતિ અરહન્તાનં મજ્ઝે પટિલભિતબ્બં તં સોત્થાનન્તિ પણ્ડિતા કથેન્તિ. અરહન્તો હિ અત્તના પટિવિદ્ધમગ્ગં આચિક્ખિત્વા પટિપાદેન્તા આરાધકં પુગ્ગલં અરિયમગ્ગેન પુનન્તિ, સોપિ અરહાવ હોતિ.

એવં મહાસત્તો અરહત્તેન દેસનાય કૂટં ગણ્હન્તો અટ્ઠહિ ગાથાહિ અટ્ઠ મહામઙ્ગલાનિ કથેત્વા તેસઞ્ઞેવ મઙ્ગલાનં થુતિં કરોન્તો ઓસાનગાથમાહ –

૧૬૪.

‘‘એતાનિ ખો સોત્થાનાનિ લોકે, વિઞ્ઞુપ્પસત્થાનિ સુખુદ્રયાનિ;

તાનીધ સેવેથ નરો સપઞ્ઞો, ન હિ મઙ્ગલે કિઞ્ચનમત્થિ સચ્ચ’’ન્તિ.

તત્થ ન હિ મઙ્ગલેતિ તસ્મિં પન દિટ્ઠસુતમુતપ્પભેદે મઙ્ગલે કિઞ્ચનં એકમઙ્ગલમ્પિ સચ્ચં નામ નત્થિ, નિબ્બાનમેવ પનેકં પરમત્થસચ્ચન્તિ.

ઇસયો તાનિ મઙ્ગલાનિ સુત્વા સત્તટ્ઠદિવસચ્ચયેન આચરિયં આપુચ્છિત્વા તત્થેવ અગમંસુ. રાજા તેસં સન્તિકં ગન્ત્વા પુચ્છિ. તે તસ્સ આચરિયેન કથિતનિયામેન મઙ્ગલપઞ્હં કથેત્વા હિમવન્તમેવ આગમંસુ. તતો પટ્ઠાય લોકે મઙ્ગલં પાકટં અહોસિ. મઙ્ગલેસુ વત્તિત્વા મતમતા સગ્ગપથં પૂરેસું. બોધિસત્તો ચત્તારો બ્રહ્મવિહારે ભાવેત્વા ઇસિગણં આદાય બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપાહં મઙ્ગલપઞ્હં કથેસિ’’ન્તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા ઇસિગણો બુદ્ધપરિસા અહોસિ, મઙ્ગલપઞ્હપુચ્છકો જેટ્ઠન્તેવાસિકો સારિપુત્તો, આચરિયો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

મહામઙ્ગલજાતકવણ્ણના પન્નરસમા.

[૪૫૪] ૧૬. ઘટપણ્ડિતજાતકવણ્ણના

ઉટ્ઠેહિ કણ્હાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મતપુત્તં કુટુમ્બિકં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ મટ્ઠકુણ્ડલિસદિસમેવ. ઇધ પન સત્થા તં ઉપાસકં ‘‘કિં, ઉપાસક, સોચસી’’તિ વત્વા ‘‘આમ, ભન્તે’’ન્તિ વુત્તે ‘‘ઉપાસક, પોરાણકપણ્ડિતા પણ્ડિતાનં કથં સુત્વા મતપુત્તં નાનુસોચિંસૂ’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે ઉત્તરપથે કંસભોગે અસિતઞ્જનનગરે મહાકંસો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. તસ્સ કંસો ચ, ઉપકંસો ચાતિ દ્વે પુત્તા અહેસું, દેવગબ્ભા નામ એકા ધીતા. તસ્સા જાતદિવસે નેમિત્તકા બ્રાહ્મણા ‘‘એતિસ્સા કુચ્છિયં નિબ્બત્તપુત્તા કંસગોત્તં કંસવંસં નાસેસ્સન્તી’’તિ બ્યાકરિંસુ. રાજા બલવસિનેહેન ધીતરં વિનાસેતું નાસક્ખિ, ‘‘ભાતરો જાનિસ્સન્તી’’તિ યાવતાયુકં ઠત્વા કાલમકાસિ. તસ્મિં કાલકતે કંસો રાજા અહોસિ, ઉપકંસો ઉપરાજા. તે ચિન્તયિંસુ ‘‘સચે મયં ભગિનિં નાસેસ્સામ, ગારય્હા ભવિસ્સામ, એતં કસ્સચિ અદત્વા નિસ્સામિકં કત્વા પટિજગ્ગિસ્સામા’’તિ. તે એકથૂણકં પાસાદં કારેત્વા તં તત્થ વસાપેસું. નન્દિગોપા નામ તસ્સા પરિચારિકા અહોસિ. અન્ધકવેણ્ડો નામ દાસો તસ્સા સામિકો આરક્ખમકાસિ.

તદા ઉત્તરમધુરાય મહાસાગરો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. તસ્સ સાગરો, ઉપસાગરો ચાતિ દ્વે પુત્તા અહેસું. તેસુ પિતુ અચ્ચયેન સાગરો રાજા અહોસિ, ઉપસાગરો ઉપરાજા. સો ઉપકંસસ્સ સહાયકો એકાચરિયકુલે એકતો ઉગ્ગહિતસિપ્પો. સો સાગરસ્સ ભાતુ અન્તેપુરે દુબ્ભિત્વા ભાયમાનો પલાયિત્વા કંસભોગે ઉપકંસસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. ઉપકંસો તં રઞ્ઞો દસ્સેસિ, રાજા તસ્સ મહન્તં યસં અદાસિ. સો રાજુપટ્ઠાનં ગચ્છન્તો દેવગબ્ભાય નિવાસં એકથમ્ભં પાસાદં દિસ્વા ‘‘કસ્સેસો નિવાસો’’તિ પુચ્છિત્વા તં કારણં સુત્વા દેવગબ્ભાય પટિબદ્ધચિત્તો અહોસિ. દેવગબ્ભાપિ એકદિવસં તં ઉપકંસેન સદ્ધિં રાજુપટ્ઠાનં આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘કો એસો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘મહાસાગરસ્સ પુત્તો ઉપસાગરો નામા’’તિ નન્દિગોપાય સન્તિકા સુત્વા તસ્મિં પટિબદ્ધચિત્તા અહોસિ. ઉપસાગરો નન્દિગોપાય લઞ્જં દત્વા ‘‘ભગિનિ, સક્ખિસ્સસિ મે દેવગબ્ભં દસ્સેતુ’’ન્તિ આહ. સા ‘‘ન એતં સામિ, ગરુક’’ન્તિ વત્વા તં કારણં દેવગબ્ભાય આરોચેસિ. સા પકતિયાવ તસ્મિં પટિબદ્ધચિત્તા તં વચનં સુત્વા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા નન્દિગોપા ઉપસાગરસ્સ સઞ્ઞં દત્વા રત્તિભાગે તં પાસાદં આરોપેસિ. સો દેવગબ્ભાય સદ્ધિં સંવાસં કપ્પેસિ. અથ નેસં પુનપ્પુનં સંવાસેન દેવગબ્ભા ગબ્ભં પટિલભિ.

અપરભાગે તસ્સા ગબ્ભપતિટ્ઠાનં પાકટં અહોસિ. ભાતરો નન્દિગોપં પુચ્છિંસુ, સા અભયં યાચિત્વા તં અન્તરં કથેસિ. તે સુત્વા ‘‘ભગિનિં નાસેતું ન સક્કા, સચે ધીતરં વિજાયિસ્સતિ, તમ્પિ ન નાસેસ્સામ, સચે પન પુત્તો ભવિસ્સતિ, નાસેસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા દેવગબ્ભં ઉપસાગરસ્સેવ અદંસુ. સા પરિપુણ્ણગબ્ભા ધીતરં વિજાયિ. ભાતરો સુત્વા હટ્ઠતુટ્ઠા તસ્સા ‘‘અઞ્જનદેવી’’તિ નામં કરિંસુ. તેસં ભોગવડ્ઢમાનં નામ ભોગગામં અદંસુ. ઉપસાગરો દેવગબ્ભં ગહેત્વા ભોગવડ્ઢમાનગામે વસિ. દેવગબ્ભાય પુનપિ ગબ્ભો પતિટ્ઠાસિ, નન્દિગોપાપિ તં દિવસમેવ ગબ્ભં પટિલભિ. તાસુ પરિપુણ્ણગબ્ભાસુ એકદિવસમેવ દેવગબ્ભા પુત્તં વિજાયિ, નન્દિગોપા ધીતરં વિજાયિ. દેવગબ્ભા પુત્તસ્સ વિનાસનભયેન પુત્તં નન્દિગોપાય રહસ્સેન પેસેત્વા તસ્સા ધીતરં આહરાપેસિ. તસ્સા વિજાતભાવં ભાતિકાનં આરોચેસું. તે ‘‘પુત્તં વિજાતા, ધીતર’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ધીતર’’ન્તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ પોસેથા’’તિ આહંસુ. એતેનુપાયેન દેવગબ્ભા દસ પુત્તે વિજાયિ, દસ ધીતરો નન્દિગોપા વિજાયિ. દસ પુત્તા નન્દિગોપાય સન્તિકે વડ્ઢન્તિ, ધીતરો દેવગબ્ભાય. તં અન્તરં કોચિ ન જાનાતિ. દેવગબ્ભાય જેટ્ઠપુત્તો વાસુદેવો નામ અહોસિ, દુતિયો બલદેવો, તતિયો ચન્દદેવો, ચતુત્થો સૂરિયદેવો, પઞ્ચમો અગ્ગિદેવો, છટ્ઠો વરુણદેવો, સત્તમો અજ્જુનો, અટ્ઠમો પજ્જુનો, નવમો ઘટપણ્ડિતો, દસમો અઙ્કુરો નામ અહોસિ. તે અન્ધકવેણ્ડદાસપુત્તા દસ ભાતિકા ચેટકાતિ પાકટા અહેસું.

તે અપરભાગે વુદ્ધિમન્વાય થામબલસમ્પન્ના કક્ખળા ફરુસા હુત્વા વિલોપં કરોન્તા વિચરન્તિ, રઞ્ઞો ગચ્છન્તે પણ્ણાકારેપિ વિલુમ્પન્તેવ. મનુસ્સા સન્નિપતિત્વા ‘‘અન્ધકવેણ્ડદાસપુત્તા દસ ભાતિકા રટ્ઠં વિલુમ્પન્તી’’તિ રાજઙ્ગણે ઉપક્કોસિંસુ. રાજા અન્ધકવેણ્ડં પક્કોસાપેત્વા ‘‘કસ્મા પુત્તેહિ વિલોપં કારાપેસી’’તિ તજ્જેસિ. એવં દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ મનુસ્સેહિ ઉપક્કોસે કતે રાજા તં સન્તજ્જેસિ. સો મરણભયભીતો રાજાનં અભયં યાચિત્વા ‘‘દેવ, એતે ન મય્હં પુત્તા, ઉપસાગરસ્સ પુત્તા’’તિ તં અન્તરં આરોચેસિ. રાજા ભીતો ‘‘કેન તે ઉપાયેન ગણ્હામા’’તિ અમચ્ચે પુચ્છિત્વા ‘‘એતે, દેવ, મલ્લયુદ્ધવિત્તકા, નગરે યુદ્ધં કારેત્વા તત્થ ને યુદ્ધમણ્ડલં આગતે ગાહાપેત્વા મારેસ્સામા’’તિ વુત્તે ચારુરઞ્ચ, મુટ્ઠિકઞ્ચાતિ દ્વે મલ્લે પોસેત્વા ‘‘ઇતો સત્તમે દિવસે યુદ્ધં ભવિસ્સતી’’તિ નગરે ભેરિં ચરાપેત્વા રાજઙ્ગણે યુદ્ધમણ્ડલં સજ્જાપેત્વા અક્ખવાટં કારેત્વા યુદ્ધમણ્ડલં અલઙ્કારાપેત્વા ધજપટાકં બન્ધાપેસિ. સકલનગરં સઙ્ખુભિ. ચક્કાતિચક્કં મઞ્ચાતિમઞ્ચં બન્ધિત્વા ચારુરમુટ્ઠિકા યુદ્ધમણ્ડલં આગન્ત્વા વગ્ગન્તા ગજ્જન્તા અપ્ફોટેન્તા વિચરિંસુ. દસ ભાતિકાપિ આગન્ત્વા રજકવીથિં વિલુમ્પિત્વા વણ્ણસાટકે નિવાસેત્વા ગન્ધાપણેસુ ગન્ધં, માલાકારાપણેસુ માલં વિલુમ્પિત્વા વિલિત્તગત્તા માલધારિનો કતકણ્ણપૂરા વગ્ગન્તા ગજ્જન્તા અપ્ફોટેન્તા યુદ્ધમણ્ડલં પવિસિંસુ.

તસ્મિં ખણે ચારુરો અપ્ફોટેન્તો વિચરતિ. બલદેવો તં દિસ્વા ‘‘ન નં હત્થેન છુપિસ્સામી’’તિ હત્થિસાલતો મહન્તં હત્થિયોત્તં આહરિત્વા વગ્ગિત્વા ગજ્જિત્વા યોત્તં ખિપિત્વા ચારુરં ઉદરે વેઠેત્વા દ્વે યોત્તકોટિયો એકતો કત્વા વત્તેત્વા ઉક્ખિપિત્વા સીસમત્થકે ભમેત્વા ભૂમિયં પોથેત્વા બહિ અક્ખવાટે ખિપિ. ચારુરે મતે રાજા મુટ્ઠિકમલ્લં આણાપેસિ. સો ઉટ્ઠાય વગ્ગિત્વા ગજ્જિત્વા અપ્ફોટેસિ. બલદેવો તં પોથેત્વા અટ્ઠીનિ સઞ્ચુણ્ણેત્વા ‘‘અમલ્લોમ્હિ, અમલ્લોમ્હી’’તિ વદન્તમેવ ‘‘નાહં તવ મલ્લભાવં વા અમલ્લભાવં વા જાનામી’’તિ હત્થે ગહેત્વા ભૂમિયં પોથેત્વા જીવિતક્ખયં પાપેત્વા બહિ અક્ખવાટે ખિપિ. મુટ્ઠિકો મરન્તો ‘‘યક્ખો હુત્વા તં ખાદિતું લભિસ્સામી’’તિ પત્થનં પટ્ઠપેસિ. સો કાલમત્તિકઅટવિયં નામ યક્ખો હુત્વા નિબ્બત્તિ. રાજા ‘‘ગણ્હથ દસ ભાતિકે ચેટકે’’તિ ઉટ્ઠહિ. તસ્મિં ખણે વાસુદેવો ચક્કં ખિપિ. તં દ્વિન્નમ્પિ ભાતિકાનં સીસાનિ પાતેસિ. મહાજનો ભીતતસિતો ‘‘અવસ્સયા નો હોથા’’તિ તેસં પાદેસુ પતિત્વા નિપજ્જિ. તે દ્વેપિ માતુલે મારેત્વા અસિતઞ્જનનગરે રજ્જં ગહેત્વા માતાપિતરો તત્થ કત્વા ‘‘સકલજમ્બુદીપે રજ્જં ગણ્હિસ્સામા’’તિ નિક્ખમિત્વા અનુપુબ્બેન કાલયોનકરઞ્ઞો નિવાસં અયુજ્ઝનગરં ગન્ત્વા તં પરિક્ખિપિત્વા ઠિતં પરિખારુક્ખગહનં વિદ્ધંસેત્વા પાકારં ભિન્દિત્વા રાજાનં ગહેત્વા તં રજ્જં અત્તનો હત્થગતં કત્વા દ્વારવતિં પાપુણિંસુ. તસ્સ પન નગરસ્સ એકતો સમુદ્દો એકતો પબ્બતો, અમનુસ્સપરિગ્ગહિતં કિર તં અહોસિ.

તસ્સ આરક્ખં ગહેત્વા ઠિતયક્ખો પચ્ચામિત્તે દિસ્વા ગદ્રભવેસેન ગદ્રભરવં રવતિ. તસ્મિં ખણે યક્ખાનુભાવેન સકલનગરં ઉપ્પતિત્વા મહાસમુદ્દે એકસ્મિં દીપકે તિટ્ઠતિ. પચ્ચામિત્તેસુ ગતેસુ પુનાગન્ત્વા સકટ્ઠાનેયેવ પતિટ્ઠાતિ. તદાપિ સો ગદ્રભો તેસં દસન્નં ભાતિકાનં આગમનં ઞત્વા ગદ્રભરવં રવિ. નગરં ઉપ્પતિત્વા દીપકે પતિટ્ઠાય તેસુ નગરં અદિસ્વા નિવત્તન્તેસુ પુનાગન્ત્વા સકટ્ઠાને પતિટ્ઠાસિ. તે પુન નિવત્તિંસુ, પુનપિ ગદ્રભો તથેવ અકાસિ. તે દ્વારવતિનગરે રજ્જં ગણ્હિતું અસક્કોન્તા કણ્હદીપાયનસ્સ ઇસિનો સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા ‘‘ભન્તે, મયં દ્વારવતિયં રજ્જં ગહેતું ન સક્કોમ, એકં નો ઉપાયં કરોથા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘પરિખાપિટ્ઠે અસુકસ્મિં નામ ઠાને એકો ગદ્રભો ચરતિ. સો હિ અમિત્તે દિસ્વા વિરવતિ, તસ્મિં ખણે નગરં ઉપ્પતિત્વા ગચ્છતિ, તુમ્હે તસ્સ પાદે ગણ્હથ, અયં વો નિપ્ફજ્જનૂપાયો’’તિ વુત્તે તાપસં વન્દિત્વા ગન્ત્વા ગદ્રભસ્સ પાદેસુ ગહેત્વા નિપતિત્વા ‘‘સામિ, ઠપેત્વા તુમ્હે અઞ્ઞો અમ્હાકં અવસ્સયો નત્થિ, અમ્હાકં નગરં ગણ્હનકાલે મા રવિત્થા’’તિ યાચિંસુ. ગદ્રભો ‘‘ન સક્કા ન વિરવિતું, તુમ્હે પન પઠમતરં આગન્ત્વા ચત્તારો જના મહન્તાનિ અયનઙ્ગલાનિ ગહેત્વા ચતૂસુ નગરદ્વારેસુ મહન્તે અયખાણુકે ભૂમિયં આકોટેત્વા નગરસ્સ ઉપ્પતનકાલે નઙ્ગલાનિ ગહેત્વા નઙ્ગલબદ્ધં અયસઙ્ખલિકં અયખાણુકે બન્ધેય્યાથ, નગરં ઉપ્પતિતું ન સક્ખિસ્સતી’’તિ આહ.

તે ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા તસ્મિં અવિરવન્તેયેવ નઙ્ગલાનિ આદાય ચતૂસુ નગરદ્વારેસુ ખાણુકે ભૂમિયં આકોટેત્વા અટ્ઠંસુ. તસ્મિં ખણે ગદ્રભો વિરવિ, નગરં ઉપ્પતિતુમારભિ. ચતૂસુ દ્વારેસુ ઠિતા ચતૂહિ અયનઙ્ગલેહિ ગહેત્વા નઙ્ગલબદ્ધા અયસઙ્ખલિકા ખાણુકેસુ બન્ધિંસુ, નગરં ઉપ્પતિતું નાસક્ખિ. દસ ભાતિકા તતો નગરં પવિસિત્વા રાજાનં મારેત્વા રજ્જં ગણ્હિંસુ. એવં તે સકલજમ્બુદીપે તેસટ્ઠિયા નગરસહસ્સેસુ સબ્બરાજાનો ચક્કેન જીવિતક્ખયં પાપેત્વા દ્વારવતિયં વસમાના રજ્જં દસ કોટ્ઠાસે કત્વા વિભજિંસુ, ભગિનિં પન અઞ્જનદેવિં ન સરિંસુ. તતો પુન ‘‘એકાદસ કોટ્ઠાસે કરોમા’’તિ વુત્તે અઙ્કુરો ‘‘મમ કોટ્ઠાસં તસ્સા દેથ, અહં વોહારં કત્વા જીવિસ્સામિ, કેવલં તુમ્હે અત્તનો જનપદે મય્હં સુઙ્કં વિસ્સજ્જેથા’’તિ આહ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તસ્સ કોટ્ઠાસં ભગિનિયા દત્વા સદ્ધિં તાય નવ રાજાનો દ્વારવતિયં વસિંસુ. અઙ્કુરો પન વણિજ્જમકાસિ. એવં તેસુ અપરાપરં પુત્તધીતાહિ વડ્ઢમાનેસુ અદ્ધાને ગતે માતાપિતરો કાલમકંસુ.

તદા કિર મનુસ્સાનં વીસતિવસ્સસહસ્સાયુકકાલો અહોસિ. તદા વાસુદેવમહારાજસ્સ એકો પુત્તો કાલમકાસિ. રાજા સોકપરેતો સબ્બકિચ્ચાનિ પહાય મઞ્ચસ્સ અટનિં પરિગ્ગહેત્વા વિલપન્તો નિપજ્જિ. તસ્મિં કાલે ઘટપણ્ડિતો ચિન્તેસિ ‘‘ઠપેત્વા મં અઞ્ઞો કોચિ મમ ભાતુ સોકં હરિતું સમત્થો નામ નત્થિ, ઉપાયેનસ્સ સોકં હરિસ્સામી’’તિ. સો ઉમ્મત્તકવેસં ગહેત્વા ‘‘સસં મે દેથ, સસં મે દેથા’’તિ આકાસં ઉલ્લોકેન્તો સકલનગરં વિચરિ. ‘‘ઘટપણ્ડિતો ઉમ્મત્તકો જાતો’’તિ સકલનગરં સઙ્ખુભિ. તસ્મિં કાલે રોહિણેય્યો નામ અમચ્ચો વાસુદેવરઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા તેન સદ્ધિં કથં સમુટ્ઠાપેન્તો પઠમં ગાથમાહ –

૧૬૫.

‘‘ઉટ્ઠેહિ કણ્હ કિં સેસિ, કો અત્થો સુપનેન તે;

યોપિ તુય્હં સકો ભાતા, હદયં ચક્ખુ ચ દક્ખિણં;

તસ્સ વાતા બલીયન્તિ, ઘટો જપ્પતિ કેસવા’’તિ.

તત્થ કણ્હાતિ ગોત્તેનાલપતિ, કણ્હાયનગોત્તો કિરેસ. કો અત્થોતિ કતરા નામ વડ્ઢિ. હદયં ચક્ખુ ચ દક્ખિણન્તિ હદયેન ચેવ દક્ખિણચક્ખુના ચ સમાનોતિ અત્થો. તસ્સ વાતા બલીયન્તીતિ તસ્સ હદયં અપસ્મારવાતા અવત્થરન્તીતિ અત્થો. જપ્પતીતિ ‘‘સસં મે દેથા’’તિ વિપ્પલપતિ. કેસવાતિ સો કિર કેસસોભનતાય ‘‘કેસવા’’તિ પઞ્ઞાયિત્થ, તેન તં નામેનાલપતિ.

એવં અમચ્ચેન વુત્તે તસ્સ ઉમ્મત્તકભાવં ઞત્વા સત્થા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા દુતિયં ગાથમાહ –

૧૬૬.

‘‘તસ્સ તં વચનં સુત્વા, રોહિણેય્યસ્સ કેસવો;

તરમાનરૂપો વુટ્ઠાસિ, ભાતુસોકેન અટ્ટિતો’’તિ.

રાજા ઉટ્ઠાય સીઘં પાસાદા ઓતરિત્વા ઘટપણ્ડિતસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ઉભોસુ હત્થેસુ દળ્હં ગહેત્વા તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો તતિયં ગાથમાહ –

૧૬૭.

‘‘કિં નુ ઉમ્મત્તરૂપોવ, કેવલં દ્વારકં ઇમં;

સસો સસોતિ લપસિ, કો નુ તે સસમાહરી’’તિ.

તત્થ કેવલં દ્વારકં ઇમન્તિ કસ્મા ઉમ્મત્તકો વિય હુત્વા સકલં ઇમં દ્વારવતિનગરં વિચરન્તો ‘‘સસો સસો’’તિ લપસિ. કો તવ સસં હરિ, કેન તે સસો ગહિતોતિ પુચ્છતિ.

સો રઞ્ઞા એવં વુત્તેપિ પુનપ્પુનં તદેવ વચનં વદતિ. રાજા પુન દ્વે ગાથા અભાસિ –

૧૬૮.

‘‘સોવણ્ણમયં મણીમયં, લોહમયં અથ રૂપિયામયં;

સઙ્ખસિલાપવાળમયં, કારયિસ્સામિ તે સસં.

૧૬૯.

‘‘સન્તિ અઞ્ઞેપિ સસકા, અરઞ્ઞે વનગોચરા;

તેપિ તે આનયિસ્સામિ, કીદિસં સસમિચ્છસી’’તિ.

તત્રાયં સઙ્ખેપત્થો – તેસુ સુવણ્ણમયાદીસુ યં ઇચ્છસિ, તં વદ, અહં તે કારેત્વા દસ્સામિ, અથાપિ તે ન રોચેસિ, અઞ્ઞેપિ અરઞ્ઞે વનગોચરા સસકા અત્થિ, તેપિ તે આનયિસ્સામિ, વદ ભદ્રમુખ, કીદિસં સસમિચ્છસીતિ.

રઞ્ઞો કથં સુત્વા ઘટપણ્ડિતો છટ્ઠં ગાથમાહ –

૧૭૦.

‘‘ન ચાહમેતે ઇચ્છામિ, યે સસા પથવિસ્સિતા;

ચન્દતો સસમિચ્છામિ, તં મે ઓહર કેસવા’’તિ.

તત્થ ઓહરાતિ ઓતારેહિ.

રાજા તસ્સ કથં સુત્વા ‘‘નિસ્સંસયં મે ભાતા ઉમ્મત્તકોવ જાતો’’તિ દોમનસ્સપ્પત્તો સત્તમં ગાથમાહ –

૧૭૧.

‘‘સો નૂન મધુરં ઞાતિ, જીવિતં વિજહિસ્સસિ;

અપત્થિયં યો પત્થયસિ, ચન્દતો સસમિચ્છસી’’તિ.

તત્થ ઞાતીતિ કનિટ્ઠં આલપન્તો આહ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘તાત, મય્હં પિયઞાતિ સો ત્વં નૂન અતિમધુરં અત્તનો જીવિતં વિજહિસ્સસિ, યો અપત્થેતબ્બં પત્થયસી’’તિ.

ઘટપણ્ડિતો રઞ્ઞો વચનં સુત્વા નિચ્ચલો ઠત્વા ‘‘ભાતિક, ત્વં ચન્દતો સસકં પત્થેન્તસ્સ તં અલભિત્વા જીવિતક્ખયભાવં જાનન્તો કિં કારણા મતપુત્તં અનુસોચસી’’તિ વત્વા અટ્ઠમં ગાથમાહ –

૧૭૨.

‘‘એવં ચે કણ્હ જાનાસિ, યદઞ્ઞમનુસાસસિ;

કસ્મા પુરે મતં પુત્તં, અજ્જાપિ મનુસોચસી’’તિ.

તત્થ એવન્તિ ઇદં અલબ્ભનેય્યટ્ઠાનં નામ ન પત્થેતબ્બન્તિ યદિ એવં જાનાસિ. યદઞ્ઞમનુસાસસીતિ એવં જાનન્તોવ યદિ અઞ્ઞં અનુસાસસીતિ અત્થો. પુરેતિ અથ કસ્મા ઇતો ચતુમાસમત્થકે મતપુત્તં અજ્જાપિ અનુસોચસીતિ વદતિ.

એવં સો અન્તરવીથિયં ઠિતકોવ ‘‘ભાતિક, અહં તાવ પઞ્ઞાયમાનં પત્થેમિ, ત્વં પન અપઞ્ઞાયમાનસ્સ સોચસી’’તિ વત્વા તસ્સ ધમ્મં દેસેન્તો પુન દ્વે ગાથા અભાસિ –

૧૭૩.

‘‘યં ન લબ્ભા મનુસ્સેન, અમનુસ્સેન વા પુન;

જાતો મે મા મરી પુત્તો, કુતો લબ્ભા અલબ્ભિયં.

૧૭૪.

‘‘ન મન્તા મૂલભેસજ્જા, ઓસધેહિ ધનેન વા;

સક્કા આનયિતું કણ્હ, યં પેતમનુસોચસી’’તિ.

તત્થ યન્તિ ભાતિક યં એવં જાતો મે પુત્તો મા મરીતિ મનુસ્સેન વા દેવેન વા પુન ન લબ્ભા ન સક્કા લદ્ધું, તં ત્વં પત્થેસિ, તદેતં કુતો લબ્ભા કેન કારણેન સક્કા લદ્ધું, ન સક્કાતિ દીપેતિ. કસ્મા? યસ્મા અલબ્ભિયં, અલબ્ભનેય્યટ્ઠાનઞ્હિ નામેતન્તિ અત્થો. મન્તાતિ મન્તપયોગેન. મૂલભેસજ્જાતિ મૂલભેસજ્જેન. ઓસધેહીતિ નાનાવિધોસધેહિ. ધનેન વાતિ કોટિસતસઙ્ખ્યેનપિ ધનેન વા. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘યં ત્વં પેતમનુસોચસિ, તં એતેહિ મન્તપયોગાદીહિ આનેતું ન સક્કા’’તિ.

રાજા તં સુત્વા ‘‘યુત્તં, તાત, સલ્લક્ખિતં મે, મમ સોકહરણત્થાય તયા ઇદં કત’’ન્તિ ઘટપણ્ડિતં વણ્ણેન્તો ચતસ્સો ગાથા અભાસિ –

૧૭૫.

‘‘યસ્સ એતાદિસા અસ્સુ, અમચ્ચા પુરિસપણ્ડિતા;

યથા નિજ્ઝાપયે અજ્જ, ઘટો પુરિસપણ્ડિતો.

૧૭૬.

‘‘આદિત્તં વત મં સન્તં, ઘતસિત્તંવ પાવકં;

વારિના વિય ઓસિઞ્ચં, સબ્બં નિબ્બાપયે દરં.

૧૭૭.

‘‘અબ્બહી વત મે સલ્લં, યમાસિ હદયસ્સિતં;

યો મે સોકપરેતસ્સ, પુત્તસોકં અપાનુદિ.

૧૭૮.

‘‘સોહં અબ્બૂળ્હસલ્લોસ્મિ, વીતસોકો અનાવિલો;

ન સોચામિ ન રોદામિ, તવ સુત્વાન માણવા’’તિ.

તત્થ પઠમગાથાય સઙ્ખેપત્થો – યથા યેન કારણેન અજ્જ મં પુત્તસોકપરેતં ઘટો પુરિસપણ્ડિતો સોકહરણત્થાય નિજ્ઝાપયે નિજ્ઝાપેસિ બોધેસિ. યસ્સ અઞ્ઞસ્સપિ એતાદિસા પુરિસપણ્ડિતા અમચ્ચા અસ્સુ, તસ્સ કુતો સોકોતિ. સેસગાથા વુત્તત્થાયેવ.

અવસાને –

૧૭૯.

‘‘એવં કરોન્તિ સપ્પઞ્ઞા, યે હોન્તિ અનુકમ્પકા;

નિવત્તયન્તિ સોકમ્હા, ઘટો જેટ્ઠંવ ભાતર’’ન્તિ. –

અયં અભિસમ્બુદ્ધગાથા ઉત્તાનત્થાયેવ.

એવં ઘટકુમારેન વીતસોકે કતે વાસુદેવે રજ્જં અનુસાસન્તે દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેન દસભાતિકપુત્તા કુમારા ચિન્તયિંસુ ‘‘કણ્હદીપાયનં ‘દિબ્બચક્ખુકો’તિ વદન્તિ, વીમંસિસ્સામ તાવ ન’’ન્તિ. તે એકં દહરકુમારં અલઙ્કરિત્વા ગબ્ભિનિઆકારેન દસ્સેત્વા ઉદરે મસૂરકં બન્ધિત્વા તસ્સ સન્તિકં નેત્વા ‘‘ભન્તે, અયં કુમારિકા કિં વિજાયિસ્સતી’’તિ પુચ્છિંસુ. તાપસો ‘‘દસભાતિકરાજૂનં વિનાસકાલો પત્તો, મય્હં નુ ખો આયુસઙ્ખારો કીદિસો હોતી’’તિ ઓલોકેન્તો ‘‘અજ્જેવ મરણં ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા ‘‘કુમારા ઇમિના તુમ્હાકં કો અત્થો’’તિ વત્વા ‘‘કથેથેવ નો, ભન્તે’’તિ નિબદ્ધો ‘‘અયં ઇતો સત્તમે દિવસે ખદિરઘટિકં વિજાયિસ્સતિ, તાય વાસુદેવકુલં નસ્સિસ્સતિ, અપિચ ખો પન તુમ્હે તં ખદિરઘટિકં ગહેત્વા ઝાપેત્વા છારિકં નદિયં પક્ખિપેય્યાથા’’તિ આહ. અથ નં તે ‘‘કૂટજટિલ, પુરિસો વિજાયનકો નામ નત્થી’’તિ વત્વા તન્તરજ્જુકં નામ કમ્મકરણં કત્વા તત્થેવ જીવિતક્ખયં પાપયિંસુ. રાજાનો કુમારે પક્કોસાપેત્વા ‘‘કિં કારણા તાપસં મારયિત્થા’’તિ પુચ્છિત્વા સબ્બં સુત્વા ભીતા તસ્સ આરક્ખં દત્વા સત્તમે દિવસે તસ્સ કુચ્છિતો નિક્ખન્તં ખદિરઘટિકં ઝાપેત્વા છારિકં નદિયં ખિપિંસુ. સા નદિયા વુય્હમાના મુખદ્વારે એકપસ્સે લગ્ગિ, તતો એરકં નિબ્બત્તિ.

અથેકદિવસં તે રાજાનો ‘‘સમુદ્દકીળં કીળિસ્સામા’’તિ મુખદ્વારં ગન્ત્વા મહામણ્ડપં કારાપેત્વા અલઙ્કતમણ્ડપે ખાદન્તા પિવન્તા કીળાવસેનેવ પવત્તહત્થપાદપરામાસા દ્વિધા ભિજ્જિત્વા મહાકલહં કરિંસુ. અથેકો અઞ્ઞં મુગ્ગરં અલભન્તો એરકવનતો એકં એરકપત્તં ગણ્હિ. તં ગહિતમત્તમેવ ખદિરમુસલં અહોસિ. સો તેન મહાજનં પોથેસિ. અથઞ્ઞેહિ સબ્બેહિ ગહિતગહિતં ખદિરમુસલમેવ અહોસિ. તે અઞ્ઞમઞ્ઞં પહરિત્વા મહાવિનાસં પાપુણિંસુ. તેસુ મહાવિનાસં વિનસ્સન્તેસુ વાસુદેવો ચ બલદેવો ચ ભગિની અઞ્જનદેવી ચ પુરોહિતો ચાતિ ચત્તારો જના રથં અભિરુહિત્વા પલાયિંસુ, સેસા સબ્બેપિ વિનટ્ઠા. તેપિ ચત્તારો રથેન પલાયન્તા કાળમત્તિકઅટવિં પાપુણિંસુ. સો હિ મુટ્ઠિકમલ્લો પત્થનં કત્વા યક્ખો હુત્વા તત્થ નિબ્બત્તો બલદેવસ્સ આગતભાવં ઞત્વા તત્થ ગામં માપેત્વા મલ્લવેસં ગહેત્વા ‘‘કો યુજ્ઝિતુકામો’’તિ વગ્ગન્તો ગજ્જન્તો અપ્ફોટેન્તો વિચરિ. બલદેવો તં દિસ્વાવ ‘‘ભાતિક, અહં ઇમિના સદ્ધિં યુજ્ઝિસ્સામી’’તિ વત્વા વાસુદેવે વારેન્તેયેવ રથા ઓરુય્હ તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા વગ્ગન્તો ગજ્જન્તો અપ્ફોટેસિ. અથ નં સો પસારિતહત્થેયેવ ગહેત્વા મૂલકન્દં વિય ખાદિ. વાસુદેવો તસ્સ મતભાવં ઞત્વા ભગિનિઞ્ચ પુરોહિતઞ્ચ આદાય સબ્બરત્તિં ગન્ત્વા સૂરિયોદયે એકં પચ્ચન્તગામં પત્વા ‘‘આહારં પચિત્વા આહરથા’’તિ ભગિનિઞ્ચ પુરોહિતઞ્ચ ગામં પહિણિત્વા સયં એકસ્મિં ગચ્છન્તરે પટિચ્છન્નો નિપજ્જિ.

અથ નં જરા નામ એકો લુદ્દકો ગચ્છં ચલન્તં દિસ્વા ‘‘સૂકરો એત્થ ભવિસ્સતી’’તિ સઞ્ઞાય સત્તિં ખિપિત્વા પાદે વિજ્ઝિત્વા ‘‘કો મં વિજ્ઝી’’તિ વુત્તે મનુસ્સસ્સ વિદ્ધભાવં ઞત્વા ભીતો પલાયિતું આરભિ. રાજા સતિં પચ્ચુપટ્ઠપેત્વા ઉટ્ઠાય ‘‘માતુલ, મા ભાયિ, એહી’’તિ પક્કોસિત્વા આગતં ‘‘કોસિ નામ ત્વ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અહં સામિ, જરા નામા’’તિ વુત્તે ‘‘જરાય વિદ્ધો મરિસ્સતીતિ કિર મં પોરાણા બ્યાકરિંસુ, નિસ્સંસયં અજ્જ મયા મરિતબ્બ’’ન્તિ ઞત્વા ‘‘માતુલ, મા ભાયિ, એહિ પહારં મે બન્ધા’’તિ તેન પહારમુખં બન્ધાપેત્વા તં ઉય્યોજેસિ. બલવવેદના પવત્તિંસુ, ઇતરેહિ આભતં આહારં પરિભુઞ્જિતું નાસક્ખિ. અથ તે આમન્તેત્વા ‘‘અજ્જ અહં મરિસ્સામિ, તુમ્હે પન સુખુમાલા અઞ્ઞં કમ્મં કત્વા જીવિતું ન સક્ખિસ્સથ, ઇમં વિજ્જં સિક્ખથા’’તિ એકં વિજ્જં સિક્ખાપેત્વા તે ઉય્યોજેત્વા તત્થેવ જીવિતક્ખયં પાપુણિ. એવં અઞ્જનદેવિં ઠપેત્વા સબ્બેવ વિનાસં પાપુણિંસૂતિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘ઉપાસક, એવં પોરાણકપણ્ડિતા પણ્ડિતાનં કથં સુત્વા અત્તનો પુત્તસોકં હરિંસુ, મા ચિન્તયી’’તિ વત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉપાસકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા રોહિણેય્યો આનન્દો અહોસિ, વાસુદેવો સારિપુત્તો, અવસેસા બુદ્ધપરિસા, ઘટપણ્ડિતો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

ઘટપણ્ડિતજાતકવણ્ણના સોળસમા.

ઇતિ સોળસજાતકપટિમણ્ડિતસ્સ

દસકનિપાતજાતકસ્સ અત્થવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

જાતકુદ્દાનં –

ચતુદ્વારો કણ્હુપોસો, સઙ્ખ બોધિ દીપાયનો;

નિગ્રોધ તક્કલ ધમ્મ-પાલો કુક્કુટ કુણ્ડલી;

બિલાર ચક્ક ભૂરિ ચ, મઙ્ગલ ઘટ સોળસ.

દસકનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૧. એકાદસકનિપાતો

[૪૫૫] ૧. માતુપોસકજાતકવણ્ણના

તસ્સ નાગસ્સ વિપ્પવાસેનાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો માતુપોસકભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. પચ્ચુપ્પન્નવત્થુ સામજાતકવત્થુસદિસમેવ. સત્થા પન ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા ‘‘મા ભિક્ખવે, એતં ભિક્ખું ઉજ્ઝાયિત્થ, પોરાણકપણ્ડિતા તિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તાપિ માતરા વિયુત્તા સત્તાહં નિરાહારતાય સુસ્સમાના રાજારહં ભોજનં લભિત્વાપિ ‘માતરા વિના ન ભુઞ્જિસ્સામા’તિ માતરં દિસ્વાવ ગોચરં ગણ્હિંસૂ’’તિ વત્વા તેહિ યાચિતો અતીતમાહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો હિમવન્તપદેસે હત્થિયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા સબ્બસેતો અહોસિ અભિરૂપો દસ્સનીયો પાસાદિકો લક્ખણસમ્પન્નો અસીતિહત્થિસહસ્સપરિવારો. સો જરાજિણ્ણં માતરં પોસેસિ, માતા પનસ્સ અન્ધા. સો મધુરમધુરાનિ ફલાફલાનિ હત્થીનં દત્વા માતુ સન્તિકં પેસેસિ. હત્થી તસ્સા અદત્વા અત્તનાવ ખાદન્તિ. સો પરિગ્ગણ્હન્તો તં પવત્તિં ઞત્વા ‘‘યૂથં છડ્ડેત્વા માતરમેવ પોસેસ્સામી’’તિ રત્તિભાગે અઞ્ઞેસં હત્થીનં અજાનન્તાનં માતરં ગહેત્વા ચણ્ડોરણપબ્બતપાદં ગન્ત્વા એકં નળિનિં ઉપનિસ્સાય ઠિતાય પબ્બતગુહાયં માતરં ઠપેત્વા પોસેસિ. અથેકો બારાણસિવાસી વનચરકો મગ્ગમૂળ્હો દિસં વવત્થપેતું અસક્કોન્તો મહન્તેન સદ્દેન પરિદેવિ. બોધિસત્તો તસ્સ સદ્દં સુત્વા ‘‘અયં પુરિસો અનાથો, ન ખો પન મેતં પતિરૂપં, યં એસ મયિ ઠિતે ઇધ વિનસ્સેય્યા’’તિ તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તં ભયેન પલાયન્તં દિસ્વા ‘‘અમ્ભો પુરિસ, નત્થિ તે મં નિસ્સાય ભયં, મા પલાયિ, કસ્મા ત્વં પરિદેવન્તો વિચરસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સામિ, અહં મગ્ગમૂળ્હો, અજ્જ મે સત્તમો દિવસો’’તિ વુત્તે ‘‘ભો પુરિસ, મા ભાયિ, અહં તં મનુસ્સપથે ઠપેસ્સામી’’તિ તં અત્તનો પિટ્ઠિયં નિસીદાપેત્વા અરઞ્ઞા નીહરિત્વા નિવત્તિ. સોપિ પાપો ‘‘નગરં ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસ્સામી’’તિ રુક્ખસઞ્ઞં પબ્બતસઞ્ઞં કરોન્તોવ નિક્ખમિત્વા બારાણસિં અગમાસિ.

તસ્મિં કાલે રઞ્ઞો મઙ્ગલહત્થી કાલમકાસિ. રાજા ‘‘સચે કેનચિ કત્થચિ ઓપવય્હં કાતું યુત્તરૂપો હત્થી દિટ્ઠો અત્થિ, સો આચિક્ખતૂ’’તિ ભેરિં ચરાપેસિ. સો પુરિસો રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘મયા, દેવ, તુમ્હાકં ઓપવય્હો ભવિતું યુત્તરૂપો સબ્બસેતો સીલવા હત્થિરાજા દિટ્ઠો, અહં મગ્ગં દસ્સેસ્સામિ, મયા સદ્ધિં હત્થાચરિયે પેસેત્વા તં ગણ્હાપેથા’’તિ આહ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ ‘‘ઇમં મગ્ગદેસકં કત્વા અરઞ્ઞં ગન્ત્વા ઇમિના વુત્તં હત્થિનાગં આનેથા’’તિ તેન સદ્ધિં મહન્તેન પરિવારેન હત્થાચરિયં પેસેસિ. સો તેન સદ્ધિં ગન્ત્વા બોધિસત્તં નળિનિં પવિસિત્વા ગોચરં ગણ્હન્તં પસ્સિ. બોધિસત્તોપિ હત્થાચરિયં દિસ્વા ‘‘ઇદં ભયં ન અઞ્ઞતો ઉપ્પન્નં, તસ્સ પુરિસસ્સ સન્તિકા ઉપ્પન્નં ભવિસ્સતિ, અહં ખો પન મહાબલો હત્થિસહસ્સમ્પિ વિદ્ધંસેતું સમત્થો હોમિ, કુજ્ઝિત્વા સરટ્ઠકં સેનાવાહનં નાસેતું, સચે પન કુજ્ઝિસ્સામિ, સીલં મે ભિજ્જિસ્સતિ, તસ્મા અજ્જ સત્તીહિ કોટ્ટિયમાનોપિ ન કુજ્ઝિસ્સામી’’તિ અધિટ્ઠાય સીસં નામેત્વા નિચ્ચલોવ અટ્ઠાસિ. હત્થાચરિયો પદુમસરં ઓતરિત્વા તસ્સ લક્ખણસમ્પત્તિં દિસ્વા ‘‘એહિ પુત્તા’’તિ રજતદામસદિસાય સોણ્ડાય ગહેત્વા સત્તમે દિવસે બારાણસિં પાપુણિ. બોધિસત્તમાતા પન પુત્તે અનાગચ્છન્તે ‘‘પુત્તો મે રાજરાજમહામત્તાદીહિ નીતો ભવિસ્સતિ, ઇદાનિ તસ્સ વિપ્પવાસેન અયં વનસણ્ડો વડ્ઢિસ્સતી’’તિ પરિદેવમાના દ્વે ગાથા અભાસિ –

૧.

‘‘તસ્સ નાગસ્સ વિપ્પવાસેન, વિરૂળ્હો સલ્લકી ચ કુટજા ચ;

કુરુવિન્દકરવીરા ભિસસામા ચ, નિવાતે પુપ્ફિતા ચ કણિકારા.

૨.

‘‘કોચિદેવ સુવણ્ણકાયુરા, નાગરાજં ભરન્તિ પિણ્ડેન;

યત્થ રાજા રાજકુમારો વા, કવચમભિહેસ્સતિ અછમ્ભિતો’’તિ.

તત્થ વિરૂળ્હાતિ વડ્ઢિતા નામ, નત્થેત્થ સંસયોતિ અસંસયવસેનેવમાહ. સલ્લકી ચ કુટજા ચાતિ ઇન્દસાલરુક્ખા ચ કુટજરુક્ખા ચ. કુરુવિન્દકરવીરા ભિસસામા ચાતિ કુરુવિન્દરુક્ખા ચ કરવીરનામકાનિ મહાતિણાનિ ચ ભિસાનિ ચ સામાકાનિ ચાતિ અત્થો. એતે ચ સબ્બે ઇદાનિ વડ્ઢિસ્સન્તીતિ પરિદેવતિ. નિવાતેતિ પબ્બતપાદે. પુપ્ફિતાતિ મમ પુત્તેન સાખં ભઞ્જિત્વા અખાદિયમાના કણિકારાપિ પુપ્ફિતા ભવિસ્સન્તીતિ વુત્તં હોતિ. કોચિદેવાતિ કત્થચિદેવ ગામે વા નગરે વા. સુવણ્ણકાયુરાતિ સુવણ્ણાભરણા રાજરાજમહામત્તા. ભરન્તિ પિણ્ડેનાતિ અજ્જ માતુપોસકં નાગરાજં રાજારહસ્સ ભોજનસ્સ સુવડ્ઢિતેન પિણ્ડેન પોસેન્તિ. યત્થાતિ યસ્મિં નાગરાજે રાજા નિસીદિત્વા. કવચમભિહેસ્સતીતિ સઙ્ગામં પવિસિત્વા પચ્ચામિત્તાનં કવચં અભિહનિસ્સતિ ભિન્દિસ્સતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘યત્થ મમ પુત્તે નિસિન્નો રાજા વા રાજકુમારો વા અછમ્ભિતો હુત્વા સપત્તાનં કવચં હનિસ્સતિ, તં મે પુત્તં નાગરાજાનં સુવણ્ણાભરણા અજ્જ પિણ્ડેન ભરન્તી’’તિ.

હત્થાચરિયોપિ અન્તરામગ્ગેવ રઞ્ઞો સાસનં પેસેસિ. તં સુત્વા રાજા નગરં અલઙ્કારાપેસિ. હત્થાચરિયો બોધિસત્તં કતગન્ધપરિભણ્ડં અલઙ્કતપટિયત્તં હત્થિસાલં નેત્વા વિચિત્રસાણિયા પરિક્ખિપાપેત્વા રઞ્ઞો આરોચાપેસિ. રાજા નાનગ્ગરસભોજનં આદાય ગન્ત્વા બોધિસત્તસ્સ દાપેસિ. સો ‘‘માતરં વિના ગોચરં ન ગણ્હિસ્સામી’’તિ પિણ્ડં ન ગણ્હિ. અથ નં યાચન્તો રાજા તતિયં ગાથમાહ –

૩.

‘‘ગણ્હાહિ નાગ કબળં, મા નાગ કિસકો ભવ;

બહૂનિ રાજકિચ્ચાનિ, તાનિ નાગ કરિસ્સસી’’તિ.

તં સુત્વા બોધિસત્તો ચતુત્થં ગાથમાહ –

૪.

‘‘સા નૂનસા કપણિકા, અન્ધા અપરિણાયિકા;

ખાણું પાદેન ઘટ્ટેતિ, ગિરિં ચણ્ડોરણં પતી’’તિ.

તત્થ સા નૂનસાતિ મહારાજ, નૂન સા એસા. કપણિકાતિ પુત્તવિયોગેન કપણા. ખાણુન્તિ તત્થ તત્થ પતિતં રુક્ખકલિઙ્ગરં. ઘટ્ટેતીતિ પરિદેવમાના તત્થ તત્થ પાદેન પોથેન્તી નૂન પાદેન હનતિ. ગિરિં ચણ્ડોરણં પતીતિ ચણ્ડોરણપબ્બતાભિમુખી, પબ્બતપાદે પરિપ્ફન્દમાનાતિ અત્થો.

અથ નં પુચ્છન્તો રાજા પઞ્ચમં ગાથમાહ –

૫.

‘‘કા નુ તે સા મહાનાગ, અન્ધા અપરિણાયિકા;

ખાણું પાદેન ઘટ્ટેતિ, ગિરિં ચણ્ડોરણં પતી’’તિ.

બોધિસત્તો છટ્ઠં ગાથમાહ –

૬.

‘‘માતા મે સા મહારાજ, અન્ધા અપરિણાયિકા;

ખાણું પાદેન ઘટ્ટેતિ, ગિરિં ચણ્ડોરણં પતી’’તિ.

રાજા છટ્ઠગાથાય તમત્થં સુત્વા મુઞ્ચાપેન્તો સત્તમં ગાથમાહ –

૭.

‘‘મુઞ્ચથેતં મહાનાગં, યોયં ભરતિ માતરં;

સમેતુ માતરા નાગો, સહ સબ્બેહિ ઞાતિભી’’તિ.

તત્થ યોયં ભરતીતિ અયં નાગો ‘‘અહં, મહારાજ, અન્ધં માતરં પોસેમિ, મયા વિના મય્હં માતા જીવિતક્ખયં પાપુણિસ્સતિ, તાય વિના મય્હં ઇસ્સરિયેન અત્થો નત્થિ, અજ્જ મે માતુ ગોચરં અલભન્તિયા સત્તમો દિવસો’’તિ વદતિ, તસ્મા યો અયં માતરં ભરતિ, એતં મહાનાગં ખિપ્પં મુઞ્ચથ. સબ્બેહિ ઞાતિભીતિ સદ્ધિં એસ માતરા સમેતુ સમાગચ્છતૂતિ.

અટ્ઠમનવમા અભિસમ્બુદ્ધગાથા હોન્તિ –

૮.

‘‘મુત્તો ચ બન્ધના નાગો, મુત્તમાદાય કુઞ્જરો;

મુહુત્તં અસ્સાસયિત્વા, અગમા યેન પબ્બતો.

૯.

‘‘તતો સો નળિનિં ગન્ત્વા, સીતં કુઞ્જરસેવિતં;

સોણ્ડાયૂદકમાહત્વા, માતરં અભિસિઞ્ચથા’’તિ.

સો કિર નાગો બન્ધના મુત્તો થોકં વિસ્સમિત્વા રઞ્ઞો દસરાજધમ્મગાથાય ધમ્મં દેસેત્વા ‘‘અપ્પમત્તો હોહિ, મહારાજા’’તિ ઓવાદં દત્વા મહાજનેન ગન્ધમાલાદીહિ પૂજિયમાનો નગરા નિક્ખમિત્વા તદહેવ તં પદુમસરં પત્વા ‘‘મમ માતરં ગોચરં ગાહાપેત્વાવ સયં ગણ્હિસ્સામી’’તિ બહું ભિસમુળાલં આદાય સોણ્ડપૂરં ઉદકં ગહેત્વા ગુહાલેણતો નિક્ખમિત્વા ગુહાદ્વારે નિસિન્નાય માતુયા સન્તિકં ગન્ત્વા સત્તાહં નિરાહારતાય માતુ સરીરસ્સ ફસ્સપટિલાભત્થં ઉપરિ ઉદકં સિઞ્ચિ, તમત્થં આવિકરોન્તો સત્થા દ્વે ગાથા અભાસિ. બોધિસત્તસ્સ માતાપિ ‘‘દેવો વસ્સતી’’તિ સઞ્ઞાય તં અક્કોસન્તી દસમં ગાથમાહ –

૧૦.

‘‘કોયં અનરિયો દેવો, અકાલેનપિ વસ્સતિ;

ગતો મે અત્રજો પુત્તો, યો મય્હં પરિચારકો’’તિ.

તત્થ અત્રજોતિ અત્તતો જાતો.

અથ નં સમસ્સાસેન્તો બોધિસત્તો એકાદસમં ગાથમાહ –

૧૧.

‘‘ઉટ્ઠેહિ અમ્મ કિં સેસિ, આગતો ત્યાહમત્રજો;

મુત્તોમ્હિ કાસિરાજેન, વેદેહેન યસસ્સિના’’તિ.

તત્થ આગતો ત્યાહન્તિ આગતો તે અહં. વેદેહેનાતિ ઞાણસમ્પન્નેન. યસસ્સિનાતિ મહાપરિવારેન તેન રઞ્ઞા મઙ્ગલહત્થિભાવાય ગહિતોપિ અહં મુત્તો, ઇદાનિ તવ સન્તિકં આગતો ઉટ્ઠેહિ ગોચરં ગણ્હાહીતિ.

સા તુટ્ઠમાનસા રઞ્ઞો અનુમોદનં કરોન્તી ઓસાનગાથમાહ –

૧૨.

‘‘ચિરં જીવતુ સો રાજા, કાસીનં રટ્ઠવડ્ઢનો;

યો મે પુત્તં પમોચેસિ, સદા વુદ્ધાપચાયિક’’ન્તિ.

તદા રાજા બોધિસત્તસ્સ ગુણે પસીદિત્વા નળિનિયા અવિદૂરે ગામં માપેત્વા બોધિસત્તસ્સ ચ માતુ ચસ્સ નિબદ્ધં વત્તં પટ્ઠપેસિ. અપરભાગે બોધિસત્તો માતરિ કાલકતાય તસ્સા સરીરપરિહારં કત્વા કારણ્ડકઅસ્સમપદં નામ ગતો. તસ્મિં પન ઠાને હિમવન્તતો ઓતરિત્વા પઞ્ચસતા ઇસયો વસિંસુ, તં વત્તં તેસં અદાસિ. રાજા બોધિસત્તસ્સ સમાનરૂપં સિલાપટિમં કારેત્વા મહાસક્કારં પવત્તેસિ. સકલજમ્બુદીપવાસિનો અનુસંવચ્છરં સન્નિપતિત્વા હત્થિમહં નામ કરિંસુ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને માતુપોસકભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, પાપપુરિસો દેવદત્તો, હત્થાચરિયો સારિપુત્તો, માતા હત્થિની મહામાયા, માતુપોસકનાગો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

માતુપોસકજાતકવણ્ણના પઠમા.

[૪૫૬] ૨. જુણ્હજાતકવણ્ણના

સુણોહિ મય્હં વચનં જનિન્દાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો આનન્દત્થેરેન લદ્ધવરે આરબ્ભ કથેસિ. પઠમબોધિયઞ્હિ વીસતિ વસ્સાનિ ભગવતો અનિબદ્ધુપટ્ઠાકા અહેસું. એકદા થેરો નાગસમાલો, એકદા નાગિતો, એકદા ઉપવાણો, એકદા સુનક્ખત્તો, એકદા ચુન્દો, એકદા નન્દો, એકદા સાગતો, એકદા મેઘિયો ભગવન્તં ઉપટ્ઠહિ. અથેકદિવસં ભગવા ભિક્ખૂ આમન્તેસિ ‘‘ભિક્ખવે, ઇદાનિમ્હિ મહલ્લકો, એકચ્ચે ભિક્ખૂ ‘ઇમિના મગ્ગેન ગચ્છામા’તિ વુત્તે અઞ્ઞેન ગચ્છન્તિ, એકચ્ચે મય્હં પત્તચીવરં ભૂમિયં નિક્ખિપન્તિ, નિબદ્ધુપટ્ઠાકં મે એકં ભિક્ખું જાનાથા’’તિ. ‘‘ભન્તે, અહં ઉપટ્ઠહિસ્સામિ, અહં ઉપટ્ઠહિસ્સામી’’તિ સિરસિ અઞ્જલિં કત્વા ઉટ્ઠિતે સારિપુત્તત્થેરાદયો ‘‘તુમ્હાકં પત્થના મત્થકં પત્તા, અલ’’ન્તિ પટિક્ખિપિ. તતો ભિક્ખૂ આનન્દત્થેરં ‘‘ત્વં આવુસો, ઉપટ્ઠાકટ્ઠાનં યાચાહી’’તિ આહંસુ. થેરો ‘‘સચે મે ભન્તે, ભગવા અત્તના લદ્ધચીવરં ન દસ્સતિ, પિણ્ડપાતં ન દસ્સતિ, એકગન્ધકુટિયં વસિતું ન દસ્સતિ, મં ગહેત્વા નિમન્તનં ન ગમિસ્સતિ, સચે પન ભગવા મયા ગહિતં નિમન્તનં ગમિસ્સતિ, સચે અહં તિરોરટ્ઠા તિરોજનપદા ભગવન્તં દટ્ઠું આગતં પરિસં આગતક્ખણેયેવ દસ્સેતું લભિસ્સામિ, યદા મે કઙ્ખા ઉપ્પજ્જતિ, તસ્મિં ખણેયેવ ભગવન્તં ઉપસઙ્કમિતું લભિસ્સામિ, સચે યં ભગવા મમ પરમ્મુખા ધમ્મં કથેતિ, તં આગન્ત્વા મય્હં કથેસ્સતિ, એવાહં ભગવન્તં ઉપટ્ઠહિસ્સામી’’તિ ઇમે ચત્તારો પટિક્ખેપે ચતસ્સો ચ આયાચનાતિ અટ્ઠ વરે યાચિ, ભગવાપિસ્સ અદાસિ.

સો તતો પટ્ઠાય પઞ્ચવીસતિ વસ્સાનિ નિબદ્ધુપટ્ઠાકો અહોસિ. સો પઞ્ચસુ ઠાનેસુ એતદગ્ગે ઠપનં પત્વા આગમસમ્પદા, અધિગમસમ્પદા, પુબ્બહેતુસમ્પદા, અત્તત્થપરિપુચ્છાસમ્પદા, તિત્થવાસસમ્પદા, યોનિસોમનસિકારસમ્પદા, બુદ્ધૂપનિસ્સયસમ્પદાતિ ઇમાહિ સત્તહિ સમ્પદાહિ સમન્નાગતો બુદ્ધસ્સ સન્તિકે અટ્ઠવરદાયજ્જં લભિત્વા બુદ્ધસાસને પઞ્ઞાતો ગગનમજ્ઝે ચન્દો વિય પાકટો અહોસિ. અથેકદિવસં ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, તથાગતો આનન્દત્થેરં વરદાનેન સન્તપ્પેસી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપાહં આનન્દં વરેન સન્તપ્પેસિં, પુબ્બેપાહં યં યં એસ યાચિ, તં તં અદાસિંયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ પુત્તો જુણ્હકુમારો નામ હુત્વા તક્કસિલાયં સિપ્પં ઉગ્ગહેત્વા આચરિયસ્સ અનુયોગં દત્વા રત્તિભાગે અન્ધકારે આચરિયસ્સ ઘરા નિક્ખમિત્વા અત્તનો નિવાસટ્ઠાનં વેગેન ગચ્છન્તો અઞ્ઞતરં બ્રાહ્મણં ભિક્ખં ચરિત્વા અત્તનો નિવાસટ્ઠાનં ગચ્છન્તં અપસ્સન્તો બાહુના પહરિત્વા તસ્સ ભત્તપાતિં ભિન્દિં, બ્રાહ્મણો પતિત્વા વિરવિ. કુમારો કારુઞ્ઞેન નિવત્તિત્વા તં હત્થે ગહેત્વા ઉટ્ઠાપેસિ. બ્રાહ્મણો ‘‘તયા, તાત, મમ ભિક્ખાભાજનં ભિન્નં, ભત્તમૂલં મે દેહી’’તિ આહ. કુમારો ‘‘બ્રાહ્મણ, ન દાનાહં તવ ભત્તમૂલં દાતું સક્કોમિ, અહં ખો પન કાસિકરઞ્ઞો પુત્તો જુણ્હકુમારો નામ, મયિ રજ્જે પતિટ્ઠિતે આગન્ત્વા મં ધનં યાચેય્યાસી’’તિ વત્વા નિટ્ઠિતસિપ્પો આચરિયં વન્દિત્વા બારાણસિં ગન્ત્વા પિતુ સિપ્પં દસ્સેસિ. પિતા ‘‘જીવન્તેન મે પુત્તો દિટ્ઠો, રાજભૂતમ્પિ નં પસ્સિસ્સામી’’તિ રજ્જે અભિસિઞ્ચિ. સો જુણ્હરાજા નામ હુત્વા ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ. બ્રાહ્મણો તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘ઇદાનિ મમ ભત્તમૂલં આહરિસ્સામી’’તિ બારાણસિં ગન્ત્વા રાજાનં અલઙ્કતનગરં પદક્ખિણં કરોન્તમેવ દિસ્વા એકસ્મિં ઉન્નતપ્પદેસે ઠિતો હત્થં પસારેત્વા જયાપેસિ. અથ નં રાજા અનોલોકેત્વાવ અતિક્કમિ. બ્રાહ્મણો તેન અદિટ્ઠભાવં ઞત્વા કથં સમુટ્ઠાપેન્તો પઠમં ગાથમાહ –

૧૩.

‘‘સુણોહિ મય્હં વચનં જનિન્દ, અત્થેન જુણ્હમ્હિ ઇધાનુપત્તો;

ન બ્રાહ્મણે અદ્ધિકે તિટ્ઠમાને, ગન્તબ્બમાહુ દ્વિપદિન્દ સેટ્ઠા’’તિ.

તત્થ જુણ્હમ્હીતિ મહારાજ, તયિ જુણ્હમ્હિ અહં એકેન અત્થેન ઇધાનુપ્પત્તો, ન નિક્કારણા ઇધાગતોમ્હીતિ દીપેતિ. અદ્ધિકેતિ અદ્ધાનં આગતે. ગન્તબ્બન્તિ તં અદ્ધિકં અદ્ધાનમાગતં યાચમાનં બ્રાહ્મણં અનોલોકેત્વાવ ગન્તબ્બન્તિ પણ્ડિતા ન આહુ ન કથેન્તીતિ.

રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા હત્થિં વજિરઙ્કુસેન નિગ્ગહેત્વા દુતિયં ગાથમાહ –

૧૪.

‘‘સુણોમિ તિટ્ઠામિ વદેહિ બ્રહ્મે, યેનાસિ અત્થેન ઇધાનુપત્તો;

કં વા ત્વમત્થં મયિ પત્થયાનો, ઇધાગમો બ્રહ્મે તદિઙ્ઘ બ્રૂહી’’તિ.

તત્થ ઇઙ્ઘાતિ ચોદનત્થે નિપાતો.

તતો પરં બ્રાહ્મણસ્સ ચ રઞ્ઞો ચ વચનપટિવચનવસેન સેસગાથા કથિતા –

૧૫.

‘‘દદાહિ મે ગામવરાનિ પઞ્ચ, દાસીસતં સત્ત ગવંસતાનિ;

પરોસહસ્સઞ્ચ સુવણ્ણનિક્ખે, ભરિયા ચ મે સાદિસી દ્વે દદાહિ.

૧૬.

‘‘તપો નુ તે બ્રાહ્મણ ભિંસરૂપો, મન્તા નુ તે બ્રાહ્મણ ચિત્તરૂપા;

યક્ખા નુ તે અસ્સવા સન્તિ કેચિ, અત્થં વા મે અભિજાનાસિ કત્તં.

૧૭.

‘‘ન મે તપો અત્થિ ન ચાપિ મન્તા, યક્ખાપિ મે અસ્સવા નત્થિ કેચિ;

અત્થમ્પિ તે નાભિજાનામિ કત્તં, પુબ્બે ચ ખો સઙ્ગતિમત્તમાસિ.

૧૮.

‘‘પઠમં ઇદં દસ્સનં જાનતો મે, ન તાભિજાનામિ ઇતો પુરત્થા;

અક્ખાહિ મે પુચ્છિતો એતમત્થં, કદા કુહિં વા અહુ સઙ્ગમો નો.

૧૯.

‘‘ગન્ધારરાજસ્સ પુરમ્હિ રમ્મે, અવસિમ્હસે તક્કસીલાયં દેવ;

તત્થન્ધકારમ્હિ તિમીસિકાયં, અંસેન અંસં સમઘટ્ટયિમ્હ.

૨૦.

‘‘તે તત્થ ઠત્વાન ઉભો જનિન્દ, સારાણિયં વીતિસારયિમ્હ તત્થ;

સાયેવ નો સઙ્ગતિમત્તમાસિ, તતો ન પચ્છા ન પુરે અહોસિ.

૨૧.

‘‘યદા કદાચિ મનુજેસુ બ્રહ્મે, સમાગમો સપ્પુરિસેન હોતિ;

ન પણ્ડિતા સઙ્ગતિસન્થવાનિ, પુબ્બે કતં વાપિ વિનાસયન્તિ.

૨૨.

‘‘બાલાવ ખો સઙ્ગતિસન્થવાનિ, પુબ્બે કતં વાપિ વિનાસયન્તિ;

બહુમ્પિ બાલેસુ કતં વિનસ્સતિ, તથા હિ બાલા અકતઞ્ઞુરૂપા.

૨૩.

‘‘ધીરા ચ ખો સઙ્ગતિસન્થવાનિ, પુબ્બે કતં વાપિ ન નાસયન્તિ;

અપ્પમ્પિ ધીરેસુ કતં ન નસ્સતિ, તથા હિ ધીરા સુકતઞ્ઞુરૂપા.

૨૪.

‘‘દદામિ તે ગામવરાનિ પઞ્ચ, દાસીસતં સત્ત ગવંસતાનિ;

પરોસહસ્સઞ્ચ સુવણ્ણનિક્ખે, ભરિયા ચ તે સાદિસી દ્વે દદામિ.

૨૫.

‘‘એવં સતં હોતિ સમેચ્ચ રાજ, નક્ખત્તરાજારિવ તારકાનં;

આપૂરતી કાસિપતી તથાહં, તયાપિ મે સઙ્ગમો અજ્જ લદ્ધો’’તિ.

તત્થ સાદિસીતિ રૂપવણ્ણજાતિકુલપદેસેન મયા સાદિસી એકસદિસા દ્વે મહાયસા ભરિયા ચ મે દેહીતિ અત્થો. ભિંસરૂપોતિ કિં નુ તે બ્રાહ્મણ બલવરૂપસીલાચારગુણસઙ્ખાતં તપોકમ્મં અત્થીતિ પુચ્છતિ. મન્તા નુ તેતિ ઉદાહુ વિચિત્રરૂપા સબ્બત્થસાધકા મન્તા તે અત્થિ. અસ્સવાતિ વચનકારકા ઇચ્છિતિચ્છિતદાયકા યક્ખા વા તે કેચિ સન્તિ. કત્તન્તિ કતં, ઉદાહુ તયા કતં કિઞ્ચિ મમ અત્થં અભિજાનાસીતિ પુચ્છતિ. સઙ્ગતિમત્તન્તિ સમાગમમત્તં તયા સદ્ધિં પુબ્બે મમ આસીતિ વદતિ. જાનતો મેતિ જાનન્તસ્સ મમ ઇદં પઠમં તવ દસ્સનં. ન તાભિજાનામીતિ ન તં અભિજાનામિ. તિમીસિકાયન્તિ બહલતિમિરાયં રત્તિયં. તે તત્થ ઠત્વાનાતિ તે મયં તસ્મિં અંસેન અંસં ઘટ્ટિતટ્ઠાને ઠત્વા વીતિસારયિમ્હ તત્થાતિ તસ્મિંયેવ ઠાને સરિતબ્બયુત્તકં કથં વીતિસારયિમ્હ, અહં ‘‘ભિક્ખાભાજનં મે તયા ભિન્નં, ભત્તમૂલં મે દેહી’’તિ અવચં, ત્વં ‘‘ઇદાનાહં તવ ભત્તમૂલં દાતું ન સક્કોમિ, અહં ખો પન કાસિકરઞ્ઞો પુત્તો જુણ્હકુમારો નામ, મયિ રજ્જે પતિટ્ઠિતે આગન્ત્વા મં ધનં યાચેય્યાસી’’તિ અવચાતિ ઇમં સારણીયકથં કરિમ્હાતિ આહ. સાયેવ નો સઙ્ગતિમત્તમાસીતિ દેવ, અમ્હાકં સાયેવ અઞ્ઞમઞ્ઞં સઙ્ગતિમત્તમાસિ, એકમુહુત્તિકમહોસીતિ દીપેતિ. તતોતિ તતો પન તંમુહુત્તિકમિત્તધમ્મતો પચ્છા વા પુરે વા કદાચિ અમ્હાકં સઙ્ગતિ નામ ન ભૂતપુબ્બા.

ન પણ્ડિતાતિ બ્રાહ્મણ પણ્ડિતા નામ તંમુહુત્તિકં સઙ્ગતિં વા ચિરકાલસન્થવાનિ વા યં કિઞ્ચિ પુબ્બે કતગુણં વા ન નાસેન્તિ. બહુમ્પીતિ બહુકમ્પિ. અકતઞ્ઞુરૂપાતિ યસ્મા બાલા અકતઞ્ઞુસભાવા, તસ્મા તેસુ બહુમ્પિ કતં નસ્સતીતિ અત્થો. સુકતઞ્ઞુરૂપાતિ સુટ્ઠુ કતઞ્ઞુસભાવા. એત્થાપિ તત્થાપિ તથા હીતિ હિ-કારો કારણત્થો. દદામિ તેતિ બ્રાહ્મણેન યાચિતયાચિતં દદન્તો એવમાહ. એવં સતન્તિ બ્રાહ્મણો રઞ્ઞો અનુમોદનં કરોન્તો વદતિ, સતં સપ્પુરિસાનં એકવારમ્પિ સમેચ્ચ સઙ્ગતિ નામ એવં હોતિ. નક્ખત્તરાજારિવાતિ એત્થ ર-કારો નિપાતમત્તં. તારકાનન્તિ તારકગણમજ્ઝે. કાસિપતીતિ રાજાનમાલપતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘દેવ, કાસિરટ્ઠાધિપતિ યથા ચન્દો તારકાનં મજ્ઝે ઠિતો તારકગણપરિવુતો પાટિપદતો પટ્ઠાય યાવ પુણ્ણમા આપૂરતિ, તથા અહમ્પિ અજ્જ તયા દિન્નેહિ ગામવરાદીહિ આપૂરામી’’તિ. તયાપિ મેતિ મયા પુબ્બે તયા સદ્ધિં લદ્ધોપિ સઙ્ગમો અલદ્ધોવ, અજ્જ પન મમ મનોરથસ્સ નિપ્ફન્નત્તા મયા તયા સહ સઙ્ગમો લદ્ધો નામાતિ નિપ્ફન્નં મે તયા સદ્ધિં મિત્તફલન્તિ વદતિ. બોધિસત્તો તસ્સ મહન્તં યસં અદાસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપાહં આનન્દં વરેન સન્તપ્પેસિં યેવા’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા બ્રાહ્મણો આનન્દો અહોસિ, રાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

જુણ્હજાતકવણ્ણના દુતિયા.

[૪૫૭] ૩. ધમ્મદેવપુત્તજાતકવણ્ણના

યસોકરો પુઞ્ઞકરોહમસ્મીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દેવદત્તસ્સ પથવિપવેસનં આરબ્ભ કથેસિ. તદા હિ ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, દેવદત્તો તથાગતેન સદ્ધિં પટિવિરુજ્ઝિત્વા પથવિં પવિટ્ઠો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન ઇદાનેવેસ, ભિક્ખવે, મમ જિનચક્કે પહારં દત્વા પથવિં પવિટ્ઠો, પુબ્બેપિ ધમ્મચક્કે પહારં દત્વા પથવિં પવિસિત્વા અવીચિપરાયણો જાતોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો કામાવચરદેવલોકે ધમ્મો નામ દેવપુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, દેવદત્તો અધમ્મો નામ. તેસુ ધમ્મો દિબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતો દિબ્બરથવરમભિરુય્હ અચ્છરાગણપરિવુતો મનુસ્સેસુ સાયમાસં ભુઞ્જિત્વા અત્તનો અત્તનો ઘરદ્વારે સુખકથાય નિસિન્નેસુ પુણ્ણમુપોસથદિવસે ગામનિગમજનપદરાજધાનીસુ આકાસે ઠત્વા ‘‘પાણાતિપાતાદીહિ દસહિ અકુસલકમ્મપથેહિ વિરમિત્વા માતુપટ્ઠાનધમ્મં પિતુપટ્ઠાનધમ્મં તિવિધસુચરિતધમ્મઞ્ચ પૂરેથ, એવં સગ્ગપરાયણા હુત્વા મહન્તં યસં અનુભવિસ્સથા’’તિ મનુસ્સે દસ કુસલકમ્મપથે સમાદપેન્તો જમ્બુદીપં પદક્ખિણં કરોતિ. અધમ્મો પન દેવપુત્તો ‘‘પાણં હનથા’’તિઆદિના નયેન દસ અકુસલકમ્મપથે સમાદપેન્તો જમ્બુદીપં વામં કરોતિ. અથ તેસં આકાસે રથા સમ્મુખા અહેસું. અથ નેસં પરિસા ‘‘તુમ્હે કસ્સ, તુમ્હે કસ્સા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘મયં ધમ્મસ્સ, મયં અધમ્મસ્સા’’તિ વત્વા મગ્ગા ઓક્કમિત્વા દ્વિધા જાતા. ધમ્મોપિ અધમ્મં આમન્તેત્વા ‘‘સમ્મ, ત્વં અધમ્મો, અહં ધમ્મો, મગ્ગો મય્હં અનુચ્છવિકો, તવ રથં ઓક્કામેત્વા મય્હં મગ્ગં દેહી’’તિ પઠમં ગાથમાહ –

૨૬.

‘‘યસોકરો પુઞ્ઞકરોહમસ્મિ, સદાત્થુતો સમણબ્રાહ્મણાનં;

મગ્ગારહો દેવમનુસ્સપૂજિતો, ધમ્મો અહં દેહિ અધમ્મ મગ્ગ’’ન્તિ.

તત્થ યસોકરોતિ અહં દેવમનુસ્સાનં યસદાયકો. દુતિયપદેપિ એસેવ નયો. સદાત્થુતોતિ સદા થુતો નિચ્ચપસત્થો. તતો પરા –

૨૭.

‘‘અધમ્મયાનં દળ્હમારુહિત્વા, અસન્તસન્તો બલવાહમસ્મિ;

સ કિસ્સ હેતુમ્હિ તવજ્જ દજ્જં, મગ્ગં અહં ધમ્મ અદિન્નપુબ્બં.

૨૮.

‘‘ધમ્મો હવે પાતુરહોસિ પુબ્બે, પચ્છા અધમ્મો ઉદપાદિ લોકે;

જેટ્ઠો ચ સેટ્ઠો ચ સનન્તનો ચ, ઉય્યાહિ જેટ્ઠસ્સ કનિટ્ઠ મગ્ગા.

૨૯.

‘‘ન યાચનાય નપિ પાતિરૂપા, ન અરહતા તેહં દદેય્યં મગ્ગં;

યુદ્ધઞ્ચ નો હોતુ ઉભિન્નમજ્જ, યુદ્ધમ્હિ યો જેસ્સતિ તસ્સ મગ્ગો.

૩૦.

‘‘સબ્બા દિસા અનુવિસટોહમસ્મિ, મહબ્બલો અમિતયસો અતુલ્યો;

ગુણેહિ સબ્બેહિ ઉપેતરૂપો, ધમ્મો અધમ્મ ત્વં કથં વિજેસ્સસિ.

૩૧.

‘‘લોહેન વે હઞ્ઞતિ જાતરૂપં, ન જાતરૂપેન હનન્તિ લોહં;

સચે અધમ્મો હઞ્છતિ ધમ્મમજ્જ, અયો સુવણ્ણં વિય દસ્સનેય્યં.

૩૨.

‘‘સચે તુવં યુદ્ધબલો અધમ્મ, ન તુય્હ વુડ્ઢા ચ ગરૂ ચ અત્થિ;

મગ્ગઞ્ચ તે દમ્મિ પિયાપ્પિયેન, વાચાદુરુત્તાનિપિ તે ખમામી’’તિ. –

ઇમા છ ગાથા તેસઞ્ઞેવ વચનપટિવચનવસેન કથિતા.

તત્થ સ કિસ્સ હેતુમ્હિ તવજ્જ દજ્જન્તિ સોમ્હિ અહં અધમ્મો અધમ્મયાનં રથં આરુળ્હો અભીતો બલવા. કિંકારણા અજ્જ ભો ધમ્મ, કસ્સચિ અદિન્નપુબ્બં મગ્ગં તુય્હં દમ્મીતિ. પુબ્બેતિ પઠમકપ્પિકકાલે ઇમસ્મિં લોકે દસકુસલકમ્મપથધમ્મો ચ પુબ્બે પાતુરહોસિ, પચ્છા અધમ્મો. જેટ્ઠો ચાતિ પુરે નિબ્બત્તભાવેન અહં જેટ્ઠો ચ સેટ્ઠો ચ પોરાણકો ચ, ત્વં પન કનિટ્ઠો, તસ્મા મગ્ગા ઉય્યાહીતિ વદતિ. નપિ પાતિરૂપાતિ અહઞ્હિ તે નેવ યાચનાય ન પતિરૂપવચનેન મગ્ગારહતાય મગ્ગં દદેય્યં. અનુવિસટોતિ અહં ચતસ્સો દિસા ચતસ્સો અનુદિસાતિ સબ્બા દિસા અત્તનો ગુણેન પત્થટો પઞ્ઞાતો પાકટો. લોહેનાતિ અયમુટ્ઠિકેન. હઞ્છતીતિ હનિસ્સતિ. તુવં યુદ્ધબલો અધમ્માતિ સચે ત્વં યુદ્ધબલોસિ અધમ્મ. વુડ્ઢા ચ ગરૂ ચાતિ યદિ તુય્હં ‘‘ઇમે વુડ્ઢા, ઇમે ગરૂ પણ્ડિતા’’તિ એવં નત્થિ. પિયાપ્પિયેનાતિ પિયેનાપિ અપ્પિયેનાપિ દદન્તો પિયેન વિય તે મગ્ગં દદામીતિ અત્થો.

બોધિસત્તેન પન ઇમાય ગાથાય કથિતક્ખણેયેવ અધમ્મો રથે ઠાતું અસક્કોન્તો અવંસિરો પથવિયં પતિત્વા પથવિયા વિવરે દિન્ને ગન્ત્વા અવીચિમ્હિયેવ નિબ્બત્તિ. એતમત્થં વિદિત્વા ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો હુત્વા સેસગાથા અભાસિ –

૩૩.

‘‘ઇદઞ્ચ સુત્વા વચનં અધમ્મો, અવંસિરો પતિતો ઉદ્ધપાદો;

યુદ્ધત્થિકો ચે ન લભામિ યુદ્ધં, એત્તાવતા હોતિ હતો અધમ્મો.

૩૪.

‘‘ખન્તીબલો યુદ્ધબલં વિજેત્વા, હન્ત્વા અધમ્મં નિહનિત્વ ભૂમ્યા;

પાયાસિ વિત્તો અભિરુય્હ સન્દનં, મગ્ગેનેવ અતિબલો સચ્ચનિક્કમો.

૩૫.

‘‘માતા પિતા સમણબ્રાહ્મણા ચ, અસમ્માનિતા યસ્સ સકે અગારે;

ઇધેવ નિક્ખિપ્પ સરીરદેહં, કાયસ્સ ભેદા નિરયં વજન્તિ તે;

યથા અધમ્મો પતિતો અવંસિરો.

૩૬.

‘‘માતા પિતા સમણબ્રાહ્મણા ચ, સુસમ્માનિતા યસ્સ સકે અગારે;

ઇધેવ નિક્ખિપ્પ સરીરદેહં, કાયસ્સ ભેદા સુગતિં વજન્તિ તે;

યથાપિ ધમ્મો અભિરુય્હ સન્દન’’ન્તિ.

તત્થ યુદ્ધત્થિકો ચેતિ અયં તસ્સ વિલાપો, સો કિરેવં વિલપન્તોયેવ પતિત્વા પથવિં પવિટ્ઠો. એત્તાવતાતિ ભિક્ખવે, યાવતા પથવિં પવિટ્ઠો, તાવતા અધમ્મો હતો નામ હોતિ. ખન્તીબલોતિ ભિક્ખવે, એવં અધમ્મો પથવિં પવિટ્ઠો અધિવાસનખન્તીબલો તં યુદ્ધબલં વિજેત્વા વધિત્વા ભૂમિયં નિહનિત્વા પાતેત્વા વિત્તજાતતાય વિત્તો અત્તનો રથં આરુય્હ મગ્ગેનેવ સચ્ચનિક્કમો તથપરક્કમો ધમ્મદેવપુત્તો પાયાસિ. અસમ્માનિતાતિ અસક્કતા. સરીરદેહન્તિ ઇમસ્મિંયેવ લોકે સરીરસઙ્ખાતં દેહં નિક્ખિપિત્વા. નિરયં વજન્તીતિ યસ્સ પાપપુગ્ગલસ્સ એતે સક્કારારહા ગેહે અસક્કતા, તથારૂપા યથા અધમ્મો પતિતો અવંસિરો, એવં અવંસિરા નિરયં વજન્તીતિ અત્થો. સુગતિં વજન્તીતિ યસ્સ પનેતે સક્કતા, તાદિસા પણ્ડિતા યથાપિ ધમ્મો સન્દનં અભિરુય્હ દેવલોકં ગતો, એવં સુગતિં વજન્તીતિ.

સત્થા એવં ધમ્મં દેસેત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ દેવદત્તો મયા સદ્ધિં પટિવિરુજ્ઝિત્વા પથવિં પવિટ્ઠો’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા અધમ્મો દેવપુત્તો દેવદત્તો અહોસિ, પરિસાપિસ્સ દેવદત્તપરિસા, ધમ્મો પન અહમેવ, પરિસા બુદ્ધપરિસાયેવા’’તિ.

ધમ્મદેવપુત્તજાતકવણ્ણના તતિયા.

[૪૫૮] ૪. ઉદયજાતકવણ્ણના

એકા નિસિન્નાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ કુસજાતકે (જા. ૨.૨૦.૧ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ. સત્થા પન તં ભિક્ખું ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘ભિક્ખુ કસ્મા કિલેસવસેન એવરૂપે નિય્યાનિકસાસને પબ્બજિત્વા ઉક્કણ્ઠિતોસિ? પોરાણકપણ્ડિતા સમિદ્ધે દ્વાદસયોજનિકે સુરુન્ધનનગરે રજ્જં કારેન્તા દેવચ્છરપટિભાગાય ઇત્થિયા સદ્ધિં સત્ત વસ્સસતાનિ એકગબ્ભે વસન્તાપિ ઇન્દ્રિયાનિ ભિન્દિત્વા લોભવસેન ન ઓલોકેસુ’’ન્તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે કાસિરટ્ઠે સુરુન્ધનનગરે કાસિરાજા રજ્જં કારેસિ, તસ્સ નેવ પુત્તો, ન ધીતા અહોસિ. સો અત્તનો દેવિયો ‘‘પુત્તે પત્થેથા’’તિ આહ. અગ્ગમહેસીપિ રઞ્ઞો વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા તથા અકાસિ. તદા બોધિસત્તો બ્રહ્મલોકા ચવિત્વા તસ્સેવ રઞ્ઞો અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિ. અથસ્સ મહાજનસ્સ હદયં વડ્ઢેત્વા જાતભાવેન ‘‘ઉદયભદ્દો’’તિ નામં કરિંસુ. કુમારસ્સ પદસા ચરણકાલે અઞ્ઞોપિ સત્તો બ્રહ્મલોકા ચવિત્વા તસ્સેવ રઞ્ઞો અઞ્ઞતરાય દેવિયા કુચ્છિમ્હિ કુમારિકા હુત્વા નિબ્બત્તિ, તસ્સાપિ ‘‘ઉદયભદ્દા’’તિ નામં કરિંસુ. કુમારો વયપ્પત્તો સબ્બસિપ્પનિપ્ફત્તિં પાપુણિ, જાતબ્રહ્મચારી પન અહોસિ, સુપિનન્તેનપિ મેથુનધમ્મં ન જાનાતિ, ન તસ્સ કિલેસેસુ ચિત્તં અલ્લીયિ. રાજા પુત્તં રજ્જે અભિસિઞ્ચિતુકામો ‘‘કુમારસ્સ ઇદાનિ રજ્જસુખસેવનકાલો, નાટકાપિસ્સ પચ્ચુપટ્ઠાપેસ્સામી’’તિ સાસનં પેસેસિ. બોધિસત્તો ‘‘ન મય્હં રજ્જેનત્થો, કિલેસેસુ મે ચિત્તં ન અલ્લીયતી’’તિ પટિક્ખિપિત્વા પુનપ્પુનં વુચ્ચમાનો રત્તજમ્બુનદમયં ઇત્થિરૂપં કારેત્વા ‘‘એવરૂપં ઇત્થિં લભમાનો રજ્જં સમ્પટિચ્છિસ્સામી’’તિ માતાપિતૂનં પેસેસિ. તે તં સુવણ્ણરૂપકં સકલજમ્બુદીપં પરિહારાપેત્વા તથારૂપં ઇત્થિં અલભન્તા ઉદયભદ્દં અલઙ્કારેત્વા તસ્સ સન્તિકે ઠપેસું. સા તં સુવણ્ણરૂપકં અભિભવિત્વા અટ્ઠાસિ. અથ નેસં અનિચ્છમાનાનઞ્ઞેવ વેમાતિકં ભગિનિં ઉદયભદ્દકુમારિં અગ્ગમહેસિં કત્વા બોધિસત્તં રજ્જે અભિસિઞ્ચિંસુ. તે પન દ્વેપિ બ્રહ્મચરિયવાસમેવ વસિંસુ.

અપરભાગે માતાપિતૂનં અચ્ચયેન બોધિસત્તો રજ્જં કારેસિ. ઉભો એકગબ્ભે વસમાનાપિ લોભવસેન ઇન્દ્રિયાનિ ભિન્દિત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં ન ઓલોકેસું, અપિચ ખો પન ‘‘યો અમ્હેસુ પઠમતરં કાલં કરોતિ, સો નિબ્બત્તટ્ઠાનતો આગન્ત્વા ‘અસુકટ્ઠાને નિબ્બત્તોસ્મી’તિ આરોચેતૂ’’તિ સઙ્ગરમકંસુ. અથ ખો બોધિસત્તો અભિસેકતો સત્તવસ્સસતચ્ચયેન કાલમકાસિ. અઞ્ઞો રાજા નાહોસિ, ઉદયભદ્દાયયેવ આણા પવત્તિ. અમચ્ચા રજ્જં અનુસાસિંસુ. બોધિસત્તોપિ ચુતિક્ખણે તાવતિંસભવને સક્કત્તં પત્વા યસમહન્તતાય સત્તાહં અનુસ્સરિતું નાસક્ખિ. ઇતિ સો મનુસ્સગણનાય સત્તવસ્સસતચ્ચયેન આવજ્જેત્વા ‘‘ઉદયભદ્દં રાજધીતરં ધનેન વીમંસિત્વા સીહનાદં નદાપેત્વા ધમ્મં દેસેત્વા સઙ્ગરં મોચેત્વા આગમિસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ. તદા કિર મનુસ્સાનં દસવસ્સસહસ્સાયુકકાલો હોતિ. રાજધીતાપિ તં દિવસં રત્તિભાગે પિહિતેસુ દ્વારેસુ ઠપિતઆરક્ખે સત્તભૂમિકપાસાદવરતલે અલઙ્કતસિરિગબ્ભે એકિકાવ નિચ્ચલા અત્તનો સીલં આવજ્જમાના નિસીદિ. અથ સક્કો સુવણ્ણમાસકપૂરં એકં સુવણ્ણપાતિં આદાય આગન્ત્વા સયનગબ્ભેયેવ પાતુભવિત્વા એકમન્તં ઠિતો તાય સદ્ધિં સલ્લપન્તો પઠમં ગાથમાહ –

૩૭.

‘‘એકા નિસિન્ના સુચિ સઞ્ઞતૂરૂ, પાસાદમારુય્હ અનિન્દિતઙ્ગી;

યાચામિ તં કિન્નરનેત્તચક્ખુ, ઇમેકરત્તિં ઉભયો વસેમા’’તિ.

તત્થ સુચીતિ સુચિવત્થનિવત્થા. સઞ્ઞતૂરૂતિ સુટ્ઠુ ઠપિતઊરૂ, ઇરિયાપથં સણ્ઠપેત્વા સુચિવત્થા એકિકાવ નિસિન્નાસીતિ વુત્તં હોતિ. અનિન્દિતઙ્ગીતિ પાદન્તતો યાવ કેસગ્ગા અનિન્દિતસરીરા પરમસોભગ્ગપ્પત્તસરીરા. કિન્નરનેત્તચક્ખૂતિ તીહિ મણ્ડલેહિ પઞ્ચહિ ચ પસાદેહિ ઉપસોભિતત્તા કિન્નરાનં નેત્તસદિસેહિ ચક્ખૂહિ સમન્નાગતે. ઇમેકરત્તિન્તિ ઇમં એકરત્તં અજ્જ ઇમસ્મિં અલઙ્કતસયનગબ્ભે એકતો વસેય્યામાતિ યાચતિ.

તતો રાજધીતા દ્વે ગાથા અભાસિ –

૩૮.

‘‘ઓકિણ્ણન્તરપરિખં, દળ્હમટ્ટાલકોટ્ઠકં;

રક્ખિતં ખગ્ગહત્થેહિ, દુપ્પવેસમિદં પુરં.

૩૯.

‘‘દહરસ્સ યુવિનો ચાપિ, આગમો ચ ન વિજ્જતિ;

અથ કેન નુ વણ્ણેન, સઙ્ગમં ઇચ્છસે મયા’’તિ.

તત્થ ઓકિણ્ણન્તરપરિખન્તિ ઇદં દ્વાદસયોજનિકં સુરુન્ધનપુરં અન્તરન્તરા ઉદકપરિખાનં કદ્દમપરિખાનં સુક્ખપરિખાનં ઓકિણ્ણત્તા ઓકિણ્ણન્તરપરિખં. દળ્હમટ્ટાલકોટ્ઠકન્તિ થિરતરેહિ અટ્ટાલકેહિ દ્વારકોટ્ઠકેહિ ચ સમન્નાગતં. ખગ્ગહત્થેહીતિ આવુધહત્થેહિ દસહિ યોધસહસ્સેહિ રક્ખિતં. દુપ્પવેસમિદં પુરન્તિ ઇદં સકલપુરમ્પિ તસ્સ અન્તો માપિતં મય્હં નિવાસપુરમ્પિ ઉભયં કસ્સચિ પવિસિતું ન સક્કા. આગમો ચાતિ ઇધ ઇમાય વેલાય તરુણસ્સ વા યોબ્બનપ્પત્તસ્સ વા થામસમ્પન્નયોધસ્સ વા અઞ્ઞસ્સ વા મહન્તમ્પિ પણ્ણાકારં ગહેત્વા આગચ્છન્તસ્સ આગમો નામ નત્થિ. સઙ્ગમન્તિ અથ ત્વં કેન કારણેન ઇમાય વેલાય મયા સહ સમાગમં ઇચ્છસીતિ.

અથ સક્કો ચતુત્થં ગાથમાહ –

૪૦.

‘‘યક્ખોહમસ્મિ કલ્યાણિ, આગતોસ્મિ તવન્તિકે;

ત્વં મં નન્દય ભદ્દન્તે, પુણ્ણકંસં દદામિ તે’’તિ.

તસ્સત્થો – કલ્યાણિ, સુન્દરદસ્સને અહમેકો દેવપુત્તો દેવતાનુભાવેન ઇધાગતો, ત્વં અજ્જ મં નન્દય તોસેહિ, અહં તે ઇમં સુવણ્ણમાસકપુણ્ણં સુવણ્ણપાતિં દદામીતિ.

તં સુત્વા રાજધીતા પઞ્ચમં ગાથમાહ –

૪૧.

‘‘દેવંવ યક્ખં અથ વા મનુસ્સં, ન પત્થયે ઉદયમતિચ્ચ અઞ્ઞં;

ગચ્છેવ ત્વં યક્ખ મહાનુભાવ, મા ચસ્સુ ગન્ત્વા પુનરાવજિત્થા’’તિ.

તસ્સત્થો – અહં દેવરાજ, દેવં વા યક્ખં વા ઉદયં અતિક્કમિત્વા અઞ્ઞં ન પત્થેમિ, સો ત્વં ગચ્છેવ, મા ઇધ અટ્ઠાસિ, ન મે તયા આભતેન પણ્ણાકારેન અત્થો, ગન્ત્વા ચ મા ઇમં ઠાનં પુનરાવજિત્થાતિ.

સો તસ્સા સીહનાદં સુત્વા અટ્ઠત્વા ગતસદિસો હુત્વા તત્થેવ અન્તરહિતો અટ્ઠાસિ. સો પુનદિવસે તાય વેલાયમેવ સુવણ્ણમાસકપૂરં રજતપાતિં આદાય તાય સદ્ધિં સલ્લપન્તો છટ્ઠં ગાથમાહ –

૪૨.

‘‘યા સા રતિ ઉત્તમા કામભોગિનં, યંહેતુ સત્તા વિસમં ચરન્તિ;

મા તં રતિં જીયિ તુવં સુચિમ્હિતે, દદામિ તે રૂપિયં કંસપૂર’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – ભદ્દે, રાજધીતે યા એસા કામભોગિસત્તાનં રતીસુ મેથુનકામરતિ નામ ઉત્તમા રતિ, યસ્સા રતિયા કારણા સત્તા કાયદુચ્ચરિતાદિવિસમં ચરન્તિ, તં રતિં ત્વં ભદ્દે, સુચિમ્હિતે મનાપહસિતે મા જીયિ, અહમ્પિ આગચ્છન્તો ન તુચ્છહત્થો આગતો, હિય્યો સુવણ્ણમાસકપૂરં સુવણ્ણપાતિં આહરિં, અજ્જ રૂપિયપાતિં, ઇમં તે અહં રૂપિયપાતિં સુવણ્ણપૂરં દદામીતિ.

રાજધીતા ચિન્તેસિ ‘‘અયં કથાસલ્લાપં લભન્તો પુનપ્પુનં આગમિસ્સતિ, ન દાનિ તેન સદ્ધિં કથેસ્સામી’’તિ. સા કિઞ્ચિ ન કથેસિ.

સક્કો તસ્સા અકથિતભાવં ઞત્વા તત્થેવ અન્તરહિતો હુત્વા પુનદિવસે તાયમેવ વેલાય લોહપાતિં કહાપણપૂરં આદાય ‘‘ભદ્દે, ત્વં મં કામરતિયા સન્તપ્પેહિ, ઇમં તે કહાપણપૂરં લોહપાતિં દસ્સામી’’તિ આહ. તં દિસ્વા રાજધીતા સત્તમં ગાથમાહ –

૪૩.

‘‘નારિં નરો નિજ્ઝપયં ધનેન, ઉક્કંસતી યત્થ કરોતિ છન્દં;

વિપચ્ચનીકો તવ દેવધમ્મો, પચ્ચક્ખતો થોકતરેન એસી’’તિ.

તસ્સત્થો – ભો પુરિસ, ત્વં જળો. નરો હિ નામ નારિં કિલેસરતિકારણા ધનેન નિજ્ઝાપેન્તો સઞ્ઞાપેન્તો યત્થ નારિયા છન્દં કરોતિ, તં ઉક્કંસતિ વણ્ણેત્વા થોમેત્વા બહુતરેન ધનેન પલોભેતિ, તુય્હં પનેસો દેવસભાવો વિપચ્ચનીકો, ત્વઞ્હિ મયા પચ્ચક્ખતો થોકતરેન એસિ, પઠમદિવસે સુવણ્ણપૂરં સુવણ્ણપાતિં આહરિત્વા, દુતિયદિવસે સુવણ્ણપૂરં રૂપિયપાતિં, તતિયદિવસે કહાપણપૂરં લોહપાતિં આહરસીતિ.

તં સુત્વા સક્કો ‘‘ભદ્દે રાજકુમારિ, અહં છેકવાણિજો ન નિરત્થકેન અત્થં નાસેમિ, સચે ત્વં આયુના વા વણ્ણેન વા વડ્ઢેય્યાસિ, અહં તે પણ્ણાકારં વડ્ઢેત્વા આહરેય્યં, ત્વં પન પરિહાયસેવ, તેનાહમ્પિ ધનં પરિહાપેમી’’તિ વત્વા તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

૪૪.

‘‘આયુ ચ વણ્ણો ચ મનુસ્સલોકે, નિહીયતિ મનુજાનં સુગત્તે;

તેનેવ વણ્ણેન ધનમ્પિ તુય્હં, નિહીયતિ જિણ્ણતરાસિ અજ્જ.

૪૫.

‘‘એવં મે પેક્ખમાનસ્સ, રાજપુત્તિ યસસ્સિનિ;

હાયતેવ તવ વણ્ણો, અહોરત્તાનમચ્ચયે.

૪૬.

‘‘ઇમિનાવ ત્વં વયસા, રાજપુત્તિ સુમેધસે;

બ્રહ્મચરિયં ચરેય્યાસિ, ભિય્યો વણ્ણવતી સિયા’’તિ.

તત્થ નિહીયતીતિ પરિસ્સાવને આસિત્તઉદકં વિય પરિહાયતિ. મનુસ્સલોકસ્મિઞ્હિ સત્તા જીવિતેન વણ્ણેન ચક્ખુપસાદાદીહિ ચ દિને દિને પરિહાયન્તેવ. જિણ્ણતરાસીતિ મમ પઠમં આગતદિવસે પવત્તઞ્હિ તે આયુ હિય્યો દિવસં ન પાપુણિ, કુઠારિયા છિન્નં વિય તત્થેવ નિરુજ્ઝિ, હિય્યો પવત્તમ્પિ અજ્જદિવસં ન પાપુણિ, હિય્યોવ કુઠારિયા છિન્નં વિય નિરુજ્ઝિ, તસ્મા અજ્જ જિણ્ણતરાસિ જાતા. એવં મેતિ તિટ્ઠતુ હિય્યો ચ પરહિય્યો ચ, અજ્જેવ પન મય્હં એવં પેક્ખમાનસ્સેવ હાયતેવ તવ વણ્ણો. અહોરત્તાનમચ્ચયેતિ ઇતો પટ્ઠાય રત્તિન્દિવેસુ વીતિવત્તેસુ અહોરત્તાનં અચ્ચયેન અપણ્ણત્તિકભાવમેવ ગમિસ્સસીતિ દસ્સેતિ. ઇમિનાવાતિ તસ્મા ભદ્દે, સચે ત્વં ઇમિના વયેનેવ ઇમસ્મિં સુવણ્ણવણ્ણે સરીરે રજાય અવિલુત્તેયેવ સેટ્ઠચરિયં ચરેય્યાસિ, પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં કરેય્યાસિ. ભિય્યો વણ્ણવતી સિયાતિ અતિરેકતરવણ્ણા ભવેય્યાસીતિ.

તતો રાજધીતા ઇતરં ગાથમાહ –

૪૭.

‘‘દેવા ન જીરન્તિ યથા મનુસ્સા, ગત્તેસુ તેસં વલિયો ન હોન્તિ;

પુચ્છામિ તં યક્ખ મહાનુભાવ, કથં નુ દેવાન સરીરદેહો’’તિ.

તત્થ સરીરદેહોતિ સરીરસઙ્ખાતો દેહો, દેવાનં સરીરં કથં ન જીરતિ, ઇદં અહં તં પુચ્છામીતિ વદતિ.

અથસ્સા કથેન્તો સક્કો ઇતરં ગાથમાહ –

૪૮.

‘‘દેવા ન જીરન્તિ યથા મનુસ્સા, ગત્તેસુ તેસં વલિયો ન હોન્તિ;

સુવે સુવે ભિય્યતરોવ તેસં, દિબ્બો ચ વણ્ણો વિપુલા ચ ભોગા’’તિ.

તત્થ યથા મનુસ્સાતિ યથા મનુસ્સા જીરન્તા રૂપેન વણ્ણેન ભોગેન ચક્ખુપસાદાદીહિ ચ જીરન્તિ, ન એવં દેવા. તેસઞ્હિ ગત્તેસુ વલિયોપિ ન સન્તિ, મટ્ઠકઞ્ચનપટ્ટમિવ સરીરં હોતિ. સુવે સુવેતિ દિવસે દિવસે. ભિય્યતરોવાતિ અતિરેકતરોવ તેસં દિબ્બો ચ વણ્ણો વિપુલા ચ ભોગા હોન્તિ, મનુસ્સેસુ હિ રૂપપરિહાનિ ચિરજાતભાવસ્સ સક્ખિ, દેવેસુ અતિરેકરૂપસમ્પત્તિ ચ અતિરેકપરિવારસમ્પત્તિ ચ. એવં અપરિહાનધમ્મો નામેસ દેવલોકો. તસ્મા ત્વં જરં અપ્પત્વાવ નિક્ખમિત્વા પબ્બજ, એવં પરિહાનિયસભાવા મનુસ્સલોકા ચવિત્વા અપરિહાનિયસભાવં એવરૂપં દેવલોકં ગમિસ્સસીતિ.

સા દેવલોકસ્સ વણ્ણં સુત્વા તસ્સ ગમનમગ્ગં પુચ્છન્તી ઇતરં ગાથમાહ –

૪૯.

‘‘કિંસૂધ ભીતા જનતા અનેકા, મગ્ગો ચ નેકાયતનં પવુત્તો;

પુચ્છામિ તં યક્ખ મહાનુભાવ, કત્થટ્ઠિતો પરલોકં ન ભાયે’’તિ.

તત્થ કિંસૂધ ભીતાતિ દેવરાજ, અયં ખત્તિયાદિભેદા અનેકા જનતા કિંભીતા કસ્સ ભયેન પરિહાનિયસભાવા મનુસ્સલોકા દેવલોકં ન ગચ્છતીતિ પુચ્છતિ. મગ્ગોતિ દેવલોકગામિમગ્ગો. ઇધ પન ‘‘કિ’’ન્તિ આહરિત્વા ‘‘કો’’તિ પુચ્છા કાતબ્બા. અયઞ્હેત્થ અત્થો ‘‘અનેકતિત્થાયતનવસેન પણ્ડિતેહિ પવુત્તો દેવલોકમગ્ગો કો કતરો’’તિ વુત્તો. કત્થટ્ઠિતોતિ પરલોકં ગચ્છન્તો કતરસ્મિં મગ્ગે ઠિતો ન ભાયતીતિ.

અથસ્સા કથેન્તો સક્કો ઇતરં ગાથમાહ –

૫૦.

‘‘વાચં મનઞ્ચ પણિધાય સમ્મા, કાયેન પાપાનિ અકુબ્બમાનો;

બહુન્નપાનં ઘરમાવસન્તો, સદ્ધો મુદૂ સંવિભાગી વદઞ્ઞૂ;

સઙ્ગાહકો સખિલો સણ્હવાચો, એત્થટ્ઠિતો પરલોકં ન ભાયે’’તિ.

તસ્સત્થો – ભદ્દે, ઉદયે વાચં મનઞ્ચ સમ્મા ઠપેત્વા કાયેન પાપાનિ અકરોન્તો ઇમે દસ કુસલકમ્મપથે સમાદાય વત્તન્તો બહુઅન્નપાને પહૂતદેય્યધમ્મે ઘરે વસન્તો ‘‘દાનસ્સ વિપાકો અત્થી’’તિ સદ્ધાય સમન્નાગતો મુદુચિત્તો દાનસંવિભાગતાય સંવિભાગી પબ્બજિતા ભિક્ખાય ચરમાના વદન્તિ નામ, તેસં પચ્ચયદાનેન તસ્સ વાદસ્સ જાનનતો વદઞ્ઞૂ ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ સઙ્ગહતાય સઙ્ગાહકો પિયવાદિતાય સખિલો મટ્ઠવચનતાય સણ્હવાચો એત્થ એત્તકે ગુણરાસિમ્હિ ઠિતો પરલોકં ગચ્છન્તો ન ભાયતીતિ.

તતો રાજધીતા તં તસ્સ વચનં સુત્વા થુતિં કરોન્તી ઇતરં ગાથમાહ –

૫૧.

‘‘અનુસાસસિ મં યક્ખ, યથા માતા યથા પિતા;

ઉળારવણ્ણ પુચ્છામિ, કો નુ ત્વમસિ સુબ્રહા’’તિ.

તસ્સત્થો – યથા માતાપિતરો પુત્તકે અનુસાસન્તિ, તથા મં અનુસાસસિ. ઉળારવણ્ણ સોભગ્ગપ્પત્તરૂપદારક કો નુ અસિ ત્વં એવં અચ્ચુગ્ગતસરીરોતિ.

તતો બોધિસત્તો ઇતરં ગાથમાહ –

૫૨.

‘‘ઉદયોહમસ્મિ કલ્યાણિ, સઙ્ગરત્તા ઇધાગતો;

આમન્ત ખો તં ગચ્છામિ, મુત્તોસ્મિ તવ સઙ્ગરા’’તિ.

તસ્સત્થો – કલ્યાણદસ્સને અહં પુરિમભવે તવ સામિકો ઉદયો નામ તાવતિંસભવને સક્કો હુત્વા નિબ્બત્તો, ઇધાગચ્છન્તો ન કિલેસવસેનાગતો, તં વીમંસિત્વા પન સઙ્ગરં મોચેસ્સામીતિ સઙ્ગરત્તા પુબ્બે સઙ્ગરસ્સ કતત્તા આગતોસ્મિ, ઇદાનિ તં આમન્તેત્વા ગચ્છામિ, મુત્તોસ્મિ તવ સઙ્ગરાતિ.

રાજધીતા અસ્સસિત્વા ‘‘સામિ, ત્વં ઉદયભદ્દરાજા’’તિ અસ્સુધારા પવત્તયમાના ‘‘અહં તુમ્હેહિ વિના વસિતું ન સક્કોમિ, યથા તુમ્હાકં સન્તિકે વસામિ, તથા મં અનુસાસથા’’તિ વત્વા ઇતરં ગાથં અભાસિ –

૫૩.

‘‘સચે ખો ત્વં ઉદયોસિ, સઙ્ગરત્તા ઇધાગતો;

અનુસાસ મં રાજપુત્ત, યથાસ્સ પુન સઙ્ગમો’’તિ.

અથ નં અનુસાસન્તો મહાસત્તો ચતસ્સો ગાથા અભાસિ –

૫૪.

‘‘અતિપતતિ વયો ખણો તથેવ, ઠાનં નત્થિ ધુવં ચવન્તિ સત્તા;

પરિજીયતિ અદ્ધુવં સરીરં, ઉદયે મા પમાદ ચરસ્સુ ધમ્મં.

૫૫.

‘‘કસિણા પથવી ધનસ્સ પૂરા, એકસ્સેવ સિયા અનઞ્ઞધેય્યા;

તં ચાપિ જહતિ અવીતરાગો, ઉદયે મા પમાદ ચરસ્સુ ધમ્મં.

૫૬.

‘‘માતા ચ પિતા ચ ભાતરો ચ, ભરિયા યાપિ ધનેન હોતિ કીતા;

તે ચાપિ જહન્તિ અઞ્ઞમઞ્ઞં, ઉદયે મા પમાદ ચરસ્સુ ધમ્મં.

૫૭.

‘‘કાયો પરભોજનન્તિ ઞત્વા, સંસારે સુગતિઞ્ચ દુગ્ગતિઞ્ચ;

ઇત્તરવાસોતિ જાનિયાન, ઉદયે મા પમાદ ચરસ્સુ ધમ્મ’’ન્તિ.

તત્થ અતિપતતીતિ અતિવિય પતતિ, સીઘં અતિક્કમતિ. વયોતિ પઠમવયાદિતિવિધોપિ વયો. ખણો તથેવાતિ ઉપ્પાદટ્ઠિતિભઙ્ગક્ખણોપિ તથેવ અતિપતતિ. ઉભયેનપિ ભિન્નો ઇમેસં સત્તાનં આયુસઙ્ખારો નામ સીઘસોતા નદી વિય અનિવત્તન્તો સીઘં અતિક્કમતીતિ દસ્સેતિ. ઠાનં નત્થીતિ ‘‘ઉપ્પન્ના સઙ્ખારા અભિજ્જિત્વા તિટ્ઠન્તૂ’’તિ પત્થનાયપિ તેસં ઠાનં નામ નત્થિ, ધુવં એકંસેનેવ બુદ્ધં ભગવન્તં આદિં કત્વા સબ્બેપિ સત્તા ચવન્તિ, ‘‘ધુવં મરણં, અદ્ધુવં જીવિત’’ન્તિ એવં મરણસ્સતિં ભાવેહીતિ દીપેતિ. પરિજીયતીતિ ઇદં સુવણ્ણવણ્ણમ્પિ સરીરં જીરતેવ, એવં જાનાહિ. મા પમાદન્તિ તસ્મા ત્વં ઉદયભદ્દે મા પમાદં આપજ્જિ, અપ્પમત્તા હુત્વા દસકુસલકમ્મપથધમ્મં ચરાહીતિ.

કસિણાતિ સકલા. એકસ્સેવાતિ યદિ એકસ્સેવ રઞ્ઞો, તસ્મિં એકસ્મિંયેવ અનઞ્ઞાધીના અસ્સ. તં ચાપિ જહતિ અવીતરાગોતિ તણ્હાવસિકો પુગ્ગલો એત્તકેનપિ યસેન અતિત્તો મરણકાલે અવીતરાગોવ તં વિજહતિ. એવં તણ્હાય અપૂરણીયભાવં જાનાહીતિ દીપેતિ. તે ચાપીતિ માતા પુત્તં, પુત્તો માતરં, પિતા પુત્તં, પુત્તો પિતરં, ભાતા ભગિનિં, ભગિની ભાતરં, ભરિયા સામિકં, સામિકો ભરિયન્તિ એતે અઞ્ઞમઞ્ઞં જહન્તિ, નાના હોન્તિ. એવં સત્તાનં નાનાભાવવિનાભાવં જાનાહીતિ દીપેતિ.

પરભોજનન્તિ વિવિધાનં કાકાદીનં પરસત્તાનં ભોજનં. ઇત્તરવાસોતિ યા એસા ઇમસ્મિં સંસારે મનુસ્સભૂતા સુગ્ગતિ ચ તિરચ્છાનભૂતા દુગ્ગતિ ચ, એતં ઉભયમ્પિ ‘‘ઇત્તરવાસો’’તિ જાનિત્વા મા પમાદં, ચરસ્સુ ધમ્મં. ઇમેસં સત્તાનં નાનાઠાનતો આગન્ત્વા એકસ્મિં ઠાને સમાગમો પરિત્તો, ઇમે સત્તા અપ્પકસ્મિંયેવ કાલે એકતો વસન્તિ, તસ્મા અપ્પમત્તા હોહીતિ.

એવં મહાસત્તો તસ્સા ઓવાદમદાસિ. સાપિ તસ્સ ધમ્મકથાય પસીદિત્વા થુતિં કરોન્તી ઓસાનગાથમાહ –

૫૮.

‘‘સાધુ ભાસતિયં યક્ખો, અપ્પં મચ્ચાન જીવિતં;

કસિરઞ્ચ પરિત્તઞ્ચ, તઞ્ચ દુક્ખેન સંયુતં;

સાહં એકા પબ્બજિસ્સામિ, હિત્વા કાસિં સુરુન્ધન’’ન્તિ.

તત્થ સાધૂતિ ‘‘અપ્પં મચ્ચાન જીવિત’’ન્તિ ભાસમાનો અયં દેવરાજા સાધુ ભાસતિ. કિંકારણા? ઇદઞ્હિ કસિરઞ્ચ દુક્ખં અસ્સાદરહિતં, પરિત્તઞ્ચ ન બહુકં ઇત્તરકાલં. સચે હિ કસિરમ્પિ સમાનં દીઘકાલં પવત્તેય્ય, પરિત્તકમ્પિ સમાનં સુખં ભવેય્ય, ઇદં પન કસિરઞ્ચેવ પરિત્તઞ્ચ સકલેન વટ્ટદુક્ખેન સંયુતં સન્નિહિતં. સાહન્તિ સા અહં. સુરુન્ધનન્તિ સુરુન્ધનનગરઞ્ચ કાસિરટ્ઠઞ્ચ છડ્ડેત્વા એકિકાવ પબ્બજિસ્સામીતિ આહ.

બોધિસત્તો તસ્સા ઓવાદં દત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. સાપિ પુનદિવસે અમચ્ચે રજ્જં પટિચ્છાપેત્વા અન્તોનગરેયેવ રમણીયે ઉય્યાને ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ધમ્મં ચરિત્વા આયુપરિયોસાને તાવતિંસભવને બોધિસત્તસ્સ પાદપરિચારિકા હુત્વા નિબ્બત્તિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા રાજધીતા રાહુલમાતા અહોસિ, સક્કો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

ઉદયજાતકવણ્ણના ચતુત્થા.

[૪૫૯] ૫. પાનીયજાતકવણ્ણના

મિત્તો મિત્તસ્સાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કિલેસનિગ્ગહં આરબ્ભ કથેસિ. એકસ્મિઞ્હિ સમયે સાવત્થિવાસિનો પઞ્ચસતા ગિહિસહાયકા તથાગતસ્સ ધમ્મદેસનં સુત્વા પબ્બજિત્વા ઉપસમ્પન્ના અન્તોકોટિસન્થારે વસન્તા અડ્ઢરત્તસમયે કામવિતક્કં વિતક્કેસું. સબ્બં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. ભગવતો આણત્તિયા પનાયસ્મતા આનન્દેન ભિક્ખુસઙ્ઘે સન્નિપાતિતે સત્થા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિત્વા અનોદિસ્સકં કત્વા ‘‘કામવિતક્કં વિતક્કયિત્થા’’તિ અવત્વા સબ્બસઙ્ગાહિકવસેનેવ ‘‘ભિક્ખવે, કિલેસો ખુદ્દકો નામ નત્થિ, ભિક્ખુના નામ ઉપ્પન્નુપ્પન્ના કિલેસા નિગ્ગહેતબ્બા, પોરાણકપણ્ડિતા અનુપ્પન્નેપિ બુદ્ધે કિલેસે નિગ્ગહેત્વા પચ્ચેકબોધિઞાણં પત્તા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે કાસિરટ્ઠે એકસ્મિં ગામકે દ્વે સહાયકા પાનીયતુમ્બાનિ આદાય ખેત્તં ગન્ત્વા એકમન્તં ઠપેત્વા ખેત્તં કોટ્ટેત્વા પિપાસિતકાલે આગન્ત્વા પાનીયં પિવન્તિ. તેસુ એકો પાનીયત્થાય આગન્ત્વા અત્તનો પાનીયં રક્ખન્તો ઇતરસ્સ તુમ્બતો પિવિત્વા સાયં અરઞ્ઞા નિક્ખમિત્વા ન્હાયિત્વા ઠિતો ‘‘અત્થિ નુ ખો મે કાયદ્વારાદીહિ અજ્જ કિઞ્ચિ પાપં કત’’ન્તિ ઉપધારેન્તો થેનેત્વા પાનીયસ્સ પિવિતભાવં દિસ્વા સંવેગપ્પત્તો હુત્વા ‘‘અયં તણ્હા વડ્ઢમાના મં અપાયેસુ ખિપિસ્સતિ, ઇમં કિલેસં નિગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ પાનીયસ્સ થેનેત્વા પિવિતભાવં આરમ્મણં કત્વા વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા પચ્ચેકબોધિઞાણં નિબ્બત્તેત્વા પટિલદ્ધગુણં આવજ્જેન્તો અટ્ઠાસિ. અથ નં ઇતરો ન્હાયિત્વા ઉટ્ઠિતો ‘‘એહિ, સમ્મ, ઘરં ગચ્છામા’’તિ આહ. ‘‘ગચ્છ ત્વં, મમ ઘરેન કિચ્ચં નત્થિ, પચ્ચેકબુદ્ધા નામ મય’’ન્તિ. ‘‘પચ્ચેકબુદ્ધા નામ તુમ્હાદિસા ન હોન્તી’’તિ. ‘‘અથ કીદિસા પચ્ચેકબુદ્ધા હોન્તી’’તિ? ‘‘દ્વઙ્ગુલકેસા કાસાયવત્થવસના ઉત્તરહિમવન્તે નન્દમૂલકપબ્ભારે વસન્તી’’તિ. સો સીસં પરામસિ, તં ખણઞ્ઞેવસ્સ ગિહિલિઙ્ગં અન્તરધાયિ, સુરત્તદુપટ્ટં નિવત્થમેવ, વિજ્જુલતાસદિસં કાયબન્ધનં બદ્ધમેવ, અલત્તકપાટલવણ્ણં ઉત્તરાસઙ્ગચીવરં એકંસં કતમેવ, મેઘવણ્ણં પંસુકૂલચીવરં દક્ખિણઅંસકૂટે ઠપિતમેવ, ભમરવણ્ણો મત્તિકાપત્તો વામઅંસકૂટે લગ્ગિતોવ અહોસિ. સો આકાસે ઠત્વા ધમ્મં દેસેત્વા ઉપ્પતિત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારેયેવ ઓતરિ.

અપરોપિ કાસિગામેયેવ કુટુમ્બિકો આપણે નિસિન્નો એકં પુરિસં અત્તનો ભરિયં આદાય ગચ્છન્તં દિસ્વા તં ઉત્તમરૂપધરં ઇત્થિં ઇન્દ્રિયાનિ ભિન્દિત્વા ઓલોકેત્વા પુન ચિન્તેસિ ‘‘અયં લોભો વડ્ઢમાનો મં અપાયેસુ ખિપિસ્સતી’’તિ સંવિગ્ગમાનસો વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા પચ્ચેકબોધિઞાણં નિબ્બત્તેત્વા આકાસે ઠિતો ધમ્મં દેસેત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારમેવ ગતો.

અપરેપિ કાસિગામવાસિનોયેવ દ્વે પિતાપુત્તા એકતો મગ્ગં પટિપજ્જિંસુ. અટવીમુખે પન ચોરા ઉટ્ઠિતા હોન્તિ. તે પિતાપુત્તે લભિત્વા પુત્તં ગહેત્વા ‘‘ધનં આહરિત્વા તવ પુત્તં ગણ્હા’’તિ પિતરં વિસ્સજ્જેન્તિ, દ્વે ભાતરો લભિત્વા કનિટ્ઠં ગહેત્વા જેટ્ઠં વિસ્સજ્જેન્તિ, આચરિયન્તેવાસિકે લભિત્વા આચરિયં ગહેત્વા અન્તેવાસિકં વિસ્સજ્જેન્તિ, અન્તેવાસિકો સિપ્પલોભેન ધનં આહરિત્વા આચરિયં ગણ્હિત્વા ગચ્છતિ. અથ તે પિતાપુત્તાપિ તત્થ ચોરાનં ઉટ્ઠિતભાવં ઞત્વા ‘‘ત્વં મં ‘પિતા’તિ મા વદ, અહમ્પિ તં ‘પુત્તો’તિ ન વક્ખામી’’તિ કતિકં કત્વા ચોરેહિ ગહિતકાલે ‘‘તુમ્હે અઞ્ઞમઞ્ઞં કિં હોથા’’તિ પુટ્ઠા ‘‘ન કિઞ્ચિ હોમા’’તિ સમ્પજાનમુસાવાદં કરિંસુ. તેસુ અટવિતો નિક્ખમિત્વા સાયં ન્હાયિત્વા ઠિતેસુ પુત્તો અત્તનો સીલં સોધેન્તો તં મુસાવાદં દિસ્વા ‘‘ઇદં પાપં વડ્ઢમાનં મં અપાયેસુ ખિપિસ્સતિ, ઇમં કિલેસં નિગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા પચ્ચેકબોધિઞાણં નિબ્બત્તેત્વા આકાસે ઠિતો પિતુ ધમ્મં દેસેત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારમેવ ગતો.

અપરોપિ કાસિગામેયેવ પન એકો ગામભોજકો માઘાતં કારાપેસિ. અથ નં બલિકમ્મકાલે મહાજનો સન્નિપતિત્વા આહ ‘‘સામિ, મયં મિગસૂકરાદયો મારેત્વા યક્ખાનં બલિકમ્મં કરિસ્સામ, બલિકમ્મકાલો એસો’’તિ. તુમ્હાકં પુબ્બે કરણનિયામેનેવ કરોથાતિ મનુસ્સા બહું પાણાતિપાતમકંસુ. સો બહું મચ્છમંસં દિસ્વા ‘‘ઇમે મનુસ્સા એત્તકે પાણે મારેન્તા મમેવેકસ્સ વચનેન મારયિંસૂ’’તિ કુક્કુચ્ચં કત્વા વાતપાનં નિસ્સાય ઠિતકોવ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા પચ્ચેકબોધિઞાણં નિબ્બત્તેત્વા આકાસે ઠિતો મહાજનસ્સ ધમ્મં દેસેત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારમેવ ગતો.

અપરોપિ કાસિરટ્ઠેયેવ ગામભોજકો મજ્જવિક્કયં વારેત્વા ‘‘સામિ, પુબ્બે ઇમસ્મિં કાલે સુરાછણો નામ હોતિ, કિં કરોમા’’તિ મહાજનેન વુત્તો ‘‘તુમ્હાકં પોરાણકનિયામેનેવ કરોથા’’તિ આહ. મનુસ્સા છણં કત્વા સુરં પિવિત્વા કલહં કરોન્તા હત્થપાદે ભઞ્જિત્વા સીસં ભિન્દિત્વા કણ્ણે છિન્દિત્વા બહુદણ્ડેન બજ્ઝિંસુ. ગામભોજકો તે દિસ્વા ચિન્તેસિ ‘‘મયિ અનનુજાનન્તે ઇમે ઇમં દુક્ખં ન વિન્દેય્યુ’’ન્તિ. સો એત્તકેન કુક્કુચ્ચં કત્વા વાતપાનં નિસ્સાય ઠિતકોવ વિપસ્સનં વડ્ઢેત્વા પચ્ચેકબોધિઞાણં નિબ્બત્તેત્વા ‘‘અપ્પમત્તા હોથા’’તિ આકાસે ઠત્વા ધમ્મં દેસેત્વા નન્દમૂલકપબ્ભારમેવ ગતો.

અપરભાગે તે પઞ્ચ પચ્ચેકબુદ્ધા ભિક્ખાચારત્થાય બારાણસિદ્વારે ઓતરિત્વા સુનિવત્થા સુપારુતા પાસાદિકેહિ અભિક્કમાદીહિ પિણ્ડાય ચરન્તા રાજદ્વારં સમ્પાપુણિંસુ. રાજા તે દિસ્વા પસન્નચિત્તો રાજનિવેસનં પવેસેત્વા પાદે ધોવિત્વા ગન્ધતેલેન મક્ખેત્વા પણીતેન ખાદનીયેન ભોજનીયેન પરિવિસિત્વા એકમન્તં નિસીદિત્વા ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં પઠમવયે પબ્બજ્જા સોભતિ, ઇમસ્મિં વયે પબ્બજન્તા કથં કામેસુ આદીનવં પસ્સિત્થ, કિં વો આરમ્મણં અહોસી’’તિ પુચ્છિ. તે તસ્સ કથેન્તા –

૫૯.

‘‘મિત્તો મિત્તસ્સ પાનીયં, અદિન્નં પરિભુઞ્જિસં;

તેન પચ્છા વિજિગુચ્છિં, તં પાપં પકતં મયા;

મા પુન અકરં પાપં, તસ્મા પબ્બજિતો અહં.

૬૦.

‘‘પરદારઞ્ચ દિસ્વાન, છન્દો મે ઉદપજ્જથ;

તેન પચ્છા વિજિગુચ્છિં, તં પાપં પકતં મયા;

મા પુન અકરં પાપં, તસ્મા પબ્બજિતો અહં.

૬૧.

‘‘પિતરં મે મહારાજ, ચોરા અગણ્હુ કાનને;

તેસાહં પુચ્છિતો જાનં, અઞ્ઞથા નં વિયાકરિં.

૬૨.

‘‘તેન પચ્છા વિજિગુચ્છિં, તં પાપં પકતં મયા;

મા પુન અકરં પાપં, તસ્મા પબ્બજિતો અહં.

૬૩.

‘‘પાણાતિપાતમકરું, સોમયાગે ઉપટ્ઠિતે;

તેસાહં સમનુઞ્ઞાસિં.

૬૪.

‘‘તેન પચ્છા વિજિગુચ્છિં, તં પાપં પકતં મયા;

મા પુન અકરં પાપં, તસ્મા પબ્બજિતો અહં.

૬૫.

‘‘સુરામેરયમાધુકા, યે જના પઠમાસુ નો;

બહૂનં તે અનત્થાય, મજ્જપાનમકપ્પયું;

તેસાહં સમનુઞ્ઞાસિં.

૬૬.

‘‘તેન પચ્છા વિજિગુચ્છિં, તં પાપં પકતં મયા;

મા પુન અકરં પાપં, તસ્મા પબ્બજિતો અહ’’ન્તિ. –

ઇમા પટિપાટિયા પઞ્ચ ગાથા અભાસિંસુ. રાજાપિ એકમેકસ્સ બ્યાકરણં સુત્વા ‘‘ભન્તે, અયં પબ્બજ્જા તુમ્હાકં યેવાનુચ્છવિકા’’તિ થુતિમકાસિ.

તત્થ મિત્તો મિત્તસ્સાતિ મહારાજ, અહં એકસ્સ મિત્તો હુત્વા તસ્સ મિત્તસ્સ સન્તકં પાનીયં ઇમિના નિયામેનેવ પરિભુઞ્જિં. તસ્માતિ યસ્મા પુથુજ્જના નામ પાપકમ્મં કરોન્તિ, તસ્મા અહં મા પુન અકરં પાપં, તં પાપં આરમ્મણં કત્વા પબ્બજિતોમ્હિ. છન્દોતિ મહારાજ, ઇમિનાવ નિયામેન મમ પરદારં દિસ્વા કામે છન્દો ઉપ્પજ્જિ. અગણ્હૂતિ અગણ્હિંસુ. જાનન્તિ તેસં ચોરાનં ‘‘અયં કિં તે હોતી’’તિ પુચ્છિતો જાનન્તોયેવ ‘‘ન કિઞ્ચિ હોતી’’તિ અઞ્ઞથા બ્યાકાસિં. સોમયાગેતિ નવચન્દે ઉટ્ઠિતે સોમયાગં નામ યક્ખબલિં કરિંસુ, તસ્મિં ઉપટ્ઠિતે. સમનુઞ્ઞાસિન્તિ સમનુઞ્ઞો આસિં. સુરામેરયમાધુકાતિ પિટ્ઠસુરાદિસુરઞ્ચ પુપ્ફાસવાદિમેરયઞ્ચ પક્કમધુ વિય મધુરં મઞ્ઞમાના. યે જના પઠમાસુ નોતિ યે નો ગામે જના પઠમં એવરૂપા આસું અહેસું. બહૂનં તેતિ તે એકદિવસં એકસ્મિં છણે પત્તે બહૂનં અનત્થાય મજ્જપાનં અકપ્પયિંસુ.

રાજા તેસં ધમ્મં સુત્વા પસન્નચિત્તો ચીવરસાટકે ચ ભેસજ્જાનિ ચ દત્વા પચ્ચેકબુદ્ધે ઉય્યોજેસિ. તેપિ તસ્સ અનુમોદનં કત્વા તત્થેવ અગમંસુ. તતો પટ્ઠાય રાજા વત્થુકામેસુ વિરત્તો અનપેક્ખો હુત્વા નાનગ્ગરસભોજનં ભુઞ્જિત્વા ઇત્થિયો અનાલપિત્વા અનોલોકેત્વા વિરત્તચિત્તો ઉટ્ઠાય સિરિગબ્ભં પવિસિત્વા નિસિન્નો સેતભિત્તિયં કસિણપરિકમ્મં કત્વા ઝાનં નિબ્બત્તેસિ. સો ઝાનપ્પત્તો કામે ગરહન્તો –

૬૭.

‘‘ધિરત્થુ સુબહૂ કામે, દુગ્ગન્ધે બહુકણ્ટકે;

યે અહં પટિસેવન્તો, નાલભિં તાદિસં સુખ’’ન્તિ. – ગાથમાહ;

તત્થ બહુકણ્ટકેતિ બહૂ પચ્ચામિત્તે. યે અહન્તિ યો અહં, અયમેવ વા પાઠો. તાદિસન્તિ એતાદિસં કિલેસરહિતં ઝાનસુખં.

અથસ્સ અગ્ગમહેસી ‘‘અયં રાજા પચ્ચેકબુદ્ધાનં ધમ્મકથં સુત્વા ઉક્કણ્ઠિતરૂપો અહોસિ, અમ્હેહિ સદ્ધિં અકથેત્વાવ સિરિગબ્ભં પવિટ્ઠો, પરિગ્ગણ્હિસ્સામિ તાવ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા સિરિગબ્ભદ્વારે ઠિતા રઞ્ઞો કામેસુ ગરહન્તસ્સ ઉદાનં સુત્વા ‘‘મહારાજ, ત્વં કામે ગરહસિ, કામસુખસદિસં નામ સુખં નત્થી’’તિ કામે વણ્ણેન્તી ઇતરં ગાથમાહ –

૬૮.

‘‘મહસ્સાદા સુખા કામા, નત્થિ કામા પરં સુખં;

યે કામે પટિસેવન્તિ, સગ્ગં તે ઉપપજ્જરે’’તિ.

તત્થ મહસ્સાદાતિ મહારાજ, એતે કામા નામ મહાઅસ્સાદા, ઇતો ઉત્તરિં અઞ્ઞં સુખં નત્થિ. કામસેવિનો હિ અપાયે અનુપગમ્મ સગ્ગે નિબ્બત્તન્તીતિ અત્થો.

તં સુત્વા બોધિસત્તો તસ્સા ‘‘નસ્સ વસલિ, કિં કથેસિ, કામેસુ સુખં નામ કુતો અત્થિ, વિપરિણામદુક્ખા એતે’’તિ ગરહન્તો સેસગાથા અભાસિ –

૬૯.

‘‘અપ્પસ્સાદા દુખા કામા, નત્થિ કામા પરં દુખં;

યે કામે પટિસેવન્તિ, નિરયં તે ઉપપજ્જરે.

૭૦.

‘‘અસી યથા સુનિસિતો, નેત્તિંસોવ સુપાયિકો;

સત્તીવ ઉરસિ ખિત્તા, કામા દુક્ખતરા તતો.

૭૧.

‘‘અઙ્ગારાનંવ જલિતં, કાસું સાધિકપોરિસં;

ફાલંવ દિવસંતત્તં, કામા દુક્ખતરા તતો.

૭૨.

‘‘વિસં યથા હલાહલં, તેલં પક્કુથિતં યથા;

તમ્બલોહવિલીનંવ, કામા દુક્ખતરા તતો’’તિ.

તત્થ નેત્તિંસોતિ નિક્કરુણો, ઇદમ્પિ એકસ્સ ખગ્ગસ્સ નામં. દુક્ખતરાતિ એવં જલિતઙ્ગારકાસું વા દિવસં તત્તં ફાલં વા પટિચ્ચ યં દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, તતોપિ કામાયેવ દુક્ખતરાતિ અત્થો. અનન્તરગાથાય યથા એતાનિ વિસાદીનિ દુક્ખાવહનતો દુક્ખાનિ, એવં કામાપિ દુક્ખા, તં પન કામદુક્ખં ઇતરેહિ દુક્ખેહિ દુક્ખતરન્તિ અત્થો.

એવં મહાસત્તો દેવિયા ધમ્મં દેસેત્વા અમચ્ચે સન્નિપાતેત્વા ‘‘ભોન્તો અમચ્ચા, તુમ્હે રજ્જં પટિપજ્જથ, અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ વત્વા મહાજનસ્સ રોદન્તસ્સ પરિદેવન્તસ્સ ઉટ્ઠાય આકાસે ઠત્વા ઓવાદં દત્વા અનિલપથેનેવ ઉત્તરહિમવન્તં ગન્ત્વા રમણીયે પદેસે અસ્સમં માપેત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા આયુપરિયોસાને બ્રહ્મલોકપરાયણો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘ભિક્ખવે, કિલેસો ખુદ્દકો નામ નત્થિ, અપ્પમત્તકોપિ પણ્ડિતેહિ નિગ્ગહિતબ્બોયેવા’’તિ વત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને પઞ્ચસતા ભિક્ખૂ અરહત્તે પતિટ્ઠહિંસુ. તદા પચ્ચેકબુદ્ધા પરિનિબ્બાયિંસુ, દેવી રાહુલમાતા અહોસિ, રાજા પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

પાનીયજાતકવણ્ણના પઞ્ચમા.

[૪૬૦] ૬. યુધઞ્ચયજાતકવણ્ણના

મિત્તામચ્ચપરિબ્યૂળ્હન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મહાભિનિક્ખમનં આરબ્ભ કથેસિ. એકદિવસઞ્હિ ધમ્મસભાયં સન્નિપતિતા ભિક્ખૂ ‘‘આવુસો, સચે દસબલો અગારં અજ્ઝાવસિસ્સ, સકલચક્કવાળગબ્ભે ચક્કવત્તિરાજા અભવિસ્સ સત્તરતનસમન્નાગતો ચતુરિદ્ધીહિ સમિદ્ધો પરોસહસ્સપુત્તપરિવારો, સો એવરૂપં સિરિવિભવં પહાય કામેસુ દોસં દિસ્વા અડ્ઢરત્તસમયે છન્નસહાયોવ કણ્ટકમારુય્હ નિક્ખમિત્વા અનોમનદીતીરે પબ્બજિત્વા છબ્બસ્સાનિ દુક્કરકારિકં કત્વા સમ્માસમ્બોધિં પત્તો’’તિ સત્થુ ગુણકથં કથયિંસુ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, તથાગતો ઇદાનેવ મહાભિનિક્ખમનં નિક્ખન્તો, પુબ્બેપિ દ્વાદસયોજનિકે બારાણસિનગરે રજ્જં પહાય નિક્ખન્તોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે રમ્મનગરે સબ્બદત્તો નામ રાજા અહોસિ. અયઞ્હિ બારાણસી ઉદયજાતકે (જા. ૧.૧૧.૩૭ આદયો) સુરુન્ધનનગરં નામ જાતા, ચૂળસુતસોમજાતકે (જા. ૨.૧૭.૧૯૫ આદયો) સુદસ્સનં નામ, સોણનન્દજાતકે (જા. ૨.૨૦.૯૨ આદયો) બ્રહ્મવડ્ઢનં નામ, ખણ્ડહાલજાતકે (જા. ૨.૨૨.૯૮૨ આદયો) પુપ્ફવતી નામ, સઙ્ખબ્રાહ્મણજાતકે (જા. ૧.૧૦.૩૯ આદયો) મોળિની નામ, ઇમસ્મિં પન યુધઞ્ચયજાતકે રમ્મનગરં નામ અહોસિ. એવમસ્સા કદાચિ નામં પરિવત્તતિ. તત્થ સબ્બદત્તરઞ્ઞો પુત્તસહસ્સં અહોસિ. યુધઞ્ચયસ્સ નામ જેટ્ઠપુત્તસ્સ ઉપરજ્જં અદાસિ. સો દિવસે દિવસે મહાદાનં પવત્તેસિ. એવં ગચ્છન્તે કાલે બોધિસત્તો એકદિવસં પાતોવ રથવરમારુય્હ મહન્તેન સિરિવિભવેન ઉય્યાનકીળં ગચ્છન્તો રુક્ખગ્ગતિણગ્ગસાખગ્ગમક્કટકસુત્તજાલાદીસુ મુત્તાજાલાકારેન લગ્ગિતઉસ્સવબિન્દૂનિ દિસ્વા ‘‘સમ્મ સારથિ, કિં નામેત’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘એતે દેવ, હિમસમયે પતનકઉસ્સવબિન્દૂનિ નામા’’તિ સુત્વા દિવસભાગં ઉય્યાને કીળિત્વા સાયન્હકાલે પચ્ચાગચ્છન્તો તે અદિસ્વાવ ‘‘સમ્મ સારથિ, કહં નુ ખો એતે ઉસ્સવબિન્દૂ, ન તે ઇદાનિ પસ્સામી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘દેવ, તે સૂરિયે ઉગ્ગચ્છન્તે સબ્બેવ ભિજ્જિત્વા પથવિયં પતન્તી’’તિ સુત્વા સંવેગપ્પત્તો હુત્વા ‘‘ઇમેસં સત્તાનં જીવિતસઙ્ખારાપિ તિણગ્ગે ઉસ્સવબિન્દુસદિસાવ, મયા બ્યાધિજરામરણેહિ અપીળિતેયેવ માતાપિતરો આપુચ્છિત્વા પબ્બજિતું વટ્ટતી’’તિ ઉસ્સવબિન્દુમેવ આરમ્મણં કત્વા આદિત્તે વિય તયો ભવે પસ્સન્તો અત્તનો ગેહં અગન્ત્વા અલઙ્કતપટિયત્તાય વિનિચ્છયસાલાય નિસિન્નસ્સ પિતુ સન્તિકંયેવ ગન્ત્વા પિતરં વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતો પબ્બજ્જં યાચન્તો પઠમં ગાથમાહ –

૭૩.

‘‘મિત્તામચ્ચપરિબ્યૂળ્હં, અહં વન્દે રથેસભં;

પબ્બજિસ્સામહં રાજ, તં દેવો અનુમઞ્ઞતૂ’’તિ.

તત્થ પરિબ્યૂળ્હન્તિ પરિવારિતં. તં દેવોતિ તં મમ પબ્બજ્જં દેવો અનુજાનાતૂતિ અત્થો.

અથ નં રાજા નિવારેન્તો દુતિયં ગાથમાહ –

૭૪.

‘‘સચે તે ઊનં કામેહિ, અહં પરિપૂરયામિ તે;

યો તં હિં સતિ વારેમિ, મા પબ્બજ યુધઞ્ચયા’’તિ.

તં સુત્વા કુમારો તતિયં ગાથમાહ –

૭૫.

‘‘ન મત્થિ ઊનં કામેહિ, હિંસિતા મે ન વિજ્જતિ;

દીપઞ્ચ કાતુમિચ્છામિ, યં જરા નાભિકીરતી’’તિ.

તત્થ દીપઞ્ચાતિ તાત નેવ મય્હં કામેહિ ઊનં અત્થિ, ન મં હિંસન્તો કોચિ વિજ્જતિ, અહં પન પરલોકગમનાય અત્તનો પતિટ્ઠં કાતુમિચ્છામિ. કીદિસં? યં જરા નાભિકીરતિ ન વિદ્ધંસેતિ, તમહં કાતુમિચ્છામિ, અમતમહાનિબ્બાનં ગવેસિસ્સામિ, ન મે કામેહિ અત્થો, અનુજાનાથ મં, મહારાજાતિ વદતિ.

ઇતિ પુનપ્પુનં કુમારો પબ્બજ્જં યાચિ, રાજા ‘‘મા પબ્બજા’’તિ વારેતિ. તમત્થમાવિકરોન્તો સત્થા ઉપડ્ઢં ગાથમાહ –

૭૬.

‘‘પુત્તો વા પિતરં યાચે, પિતા વા પુત્તમોરસ’’ન્તિ.

તત્થ વા-કારો સમ્પિણ્ડનત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘એવં, ભિક્ખવે, પુત્તો ચ પિતરં યાચતિ, પિતા ચ ઓરસં પુત્તં યાચતી’’તિ.

સેસં ઉપડ્ઢગાથં રાજા આહ –

‘‘નેગમો તં યાચે તાત, મા પબ્બજ યુધઞ્ચયા’’તિ.

તસ્સત્થો – અયં તે તાત નિગમવાસિમહાજનો યાચતિ, નગરજનોપિ મા ત્વં પબ્બજાતિ.

કુમારો પુનપિ પઞ્ચમં ગાથમાહ –

૭૭.

‘‘મા મં દેવ નિવારેહિ, પબ્બજન્તં રથેસભ;

માહં કામેહિ સમ્મત્તો, જરાય વસમન્વગૂ’’તિ.

તત્થ વસમન્વગૂતિ મા અહં કામેહિ સમ્મત્તો પમત્તો જરાય વસગામી નામ હોમિ, વટ્ટદુક્ખં પન ખેપેત્વા યથા ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપ્પટિવિજ્ઝનકો હોમિ,. તથા મં ઓલોકેહીતિ અધિપ્પાયો.

એવં વુત્તે રાજા અપ્પટિભાણો અહોસિ. માતા પનસ્સ ‘‘પુત્તો તે, દેવિ, પિતરં પબ્બજ્જં અનુજાનાપેતી’’તિ સુત્વા ‘‘કિં તુમ્હે કથેથા’’તિ નિરસ્સાસેન મુખેન સુવણ્ણસિવિકાય નિસીદિત્વા સીઘં વિનિચ્છયટ્ઠાનં ગન્ત્વા યાચમાના છટ્ઠં ગાથમાહ –

૭૮.

‘‘અહં તં તાત યાચામિ, અહં પુત્ત નિવારયે;

ચિરં તં દટ્ઠુમિચ્છામિ, મા પબ્બજ યુધઞ્ચયા’’તિ.

તં સુત્વા કુમારો સત્તમં ગાથમાહ –

૭૯.

‘‘ઉસ્સાવોવ તિણગ્ગમ્હિ, સૂરિયુગ્ગમનં પતિ;

એવમાયુ મનુસ્સાનં, મા મં અમ્મ નિવારયા’’તિ.

તસ્સત્થો – અમ્મ, યથા તિણગ્ગે ઉસ્સવબિન્દુ સૂરિયસ્સ ઉગ્ગમનં પતિટ્ઠાતું ન સક્કોતિ, પથવિયં પતતિ, એવં ઇમેસં સત્તાનં જીવિતં પરિત્તં તાવકાલિકં અચિરટ્ઠિતિકં, એવરૂપે લોકસન્નિવાસે કથં ત્વં ચિરં મં પસ્સસિ, મા મં નિવારેહીતિ.

એવં વુત્તેપિ સા પુનપ્પુનં યાચિયેવ. તતો મહાસત્તો પિતરં આમન્તેત્વા અટ્ઠમં ગાથમાહ –

૮૦.

‘‘તરમાનો ઇમં યાનં, આરોપેતુ રથેસભ;

મા મે માતા તરન્તસ્સ, અન્તરાયકરા અહૂ’’તિ.

તસ્સત્થો – તાત રથેસભ, ઇમં મમ માતરં તરમાનો પુરિસો સુવણ્ણસિવિકાયાનં આરોપેતુ, મા મે જાતિજરાબ્યાધિમરણકન્તારં તરન્તસ્સ અતિક્કમન્તસ્સ માતા અન્તરાયકરા અહૂતિ.

રાજા પુત્તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘ગચ્છ, ભદ્દે, તવ સિવિકાય નિસીદિત્વા રતિવડ્ઢનપાસાદં અભિરુહા’’તિ આહ. સા તસ્સ વચનં સુત્વા ઠાતું અસક્કોન્તી નારીગણપરિવુતા ગન્ત્વા પાસાદં અભિરુહિત્વા ‘‘કા નુ ખો પુત્તસ્સ પવત્તી’’તિ વિનિચ્છયટ્ઠાનં ઓલોકેન્તી અટ્ઠાસિ. બોધિસત્તો માતુ ગતકાલે પુન પિતરં યાચિ. રાજા પટિબાહિતું અસક્કોન્તો ‘‘તેન હિ તાત, તવ મનં મત્થકં પાપેહિ, પબ્બજાહી’’તિ અનુજાનિ. રઞ્ઞો અનુઞ્ઞાતકાલે બોધિસત્તસ્સ કનિટ્ઠો યુધિટ્ઠિલકુમારો નામ પિતરં વન્દિત્વા ‘‘તાત, મય્હં પબ્બજ્જં અનુજાનાથા’’તિ અનુજાનાપેસિ. ઉભોપિ ભાતરો પિતરં વન્દિત્વા કામે પહાય મહાજનપરિવુતા વિનિચ્છયતો નિક્ખમિંસુ. દેવીપિ મહાસત્તં ઓલોકેત્વા ‘‘મમ પુત્તે પબ્બજિતે રમ્મનગરં તુચ્છં ભવિસ્સતી’’તિ પરિદેવમાના ગાથાદ્વયમાહ –

૮૧.

‘‘અભિધાવથ ભદ્દન્તે, સુઞ્ઞં હેસ્સતિ રમ્મકં;

યુધઞ્ચયો અનુઞ્ઞાતો, સબ્બદત્તેન રાજિના.

૮૨.

‘‘યોહુ સેટ્ઠો સહસ્સસ્સ, યુવા કઞ્ચનસન્નિભો;

સોયં કુમારો પબ્બજિતો, કાસાયવસનો બલી’’તિ.

તત્થ અભિધાવથાતિ પરિવારેત્વા ઠિતા નારિયો સબ્બા વેગેન ધાવથાતિ આણાપેતિ. ભદ્દન્તેતિ એવં ગન્ત્વા ‘‘ભદ્દં તવ હોતૂ’’તિ વદથ. રમ્મકન્તિ રમ્મનગરં સન્ધાયાહ. યોહુ સેટ્ઠોતિ યો રઞ્ઞો પુત્તો સહસ્સસ્સ સેટ્ઠો અહોસિ, સો પબ્બજિતોતિ પબ્બજ્જાય ગચ્છન્તં સન્ધાયેવમાહ.

બોધિસત્તોપિ ન તાવ પબ્બજતિ. સો હિ માતાપિતરો વન્દિત્વા કનિટ્ઠં યુધિટ્ઠિલકુમારં ગહેત્વા નગરા નિક્ખમ્મ મહાજનં નિવત્તેત્વા ઉભોપિ ભાતરો હિમવન્તં પવિસિત્વા મનોરમે ઠાને અસ્સમપદં કરિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ઝાનાભિઞ્ઞં નિબ્બત્તેત્વા વનમૂલફલાદીહિ યાવજીવં યાપેત્વા બ્રહ્મલોકપરાયણા અહેસું. તમત્થં ઓસાને અભિસમ્બુદ્ધગાથાય દીપેતિ –

૮૩.

‘‘ઉભો કુમારા પબ્બજિતા, યુધઞ્ચયો યુધિટ્ઠિલો;

પહાય માતાપિતરો, સઙ્ગં છેત્વાન મચ્ચુનો’’તિ.

તત્થ મચ્ચુનોતિ મારસ્સ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ભિક્ખવે, યુધઞ્ચયો ચ યુધિટ્ઠિલો ચ તે ઉભોપિ કુમારા માતાપિતરો પહાય મારસ્સ સન્તકં રાગદોસમોહસઙ્ગં છિન્દિત્વા પબ્બજિતાતિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા ‘‘ન ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ તથાગતો રજ્જં છડ્ડેત્વા પબ્બજિતોયેવા’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા માતાપિતરો મહારાજકુલાનિ અહેસું, યુધિટ્ઠિલકુમારો આનન્દો, યુધઞ્ચયો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

યુધઞ્ચયજાતકવણ્ણના છટ્ઠા.

[૪૬૧] ૭. દસરથજાતકવણ્ણના

એથ લક્ખણ સીતા ચાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં મતપિતિકં કુટુમ્બિકં આરબ્ભ કથેસિ. સો હિ પિતરિ કાલકતે સોકાભિભૂતો સબ્બકિચ્ચાનિ પહાય સોકાનુવત્તકોવ અહોસિ. સત્થા પચ્ચૂસસમયે લોકં ઓલોકેન્તો તસ્સ સોતાપત્તિફલૂપનિસ્સયં દિસ્વા પુનદિવસે સાવત્થિયં પિણ્ડાય ચરિત્વા કતભત્તકિચ્ચો ભિક્ખૂ ઉય્યોજેત્વા એકં પચ્છાસમણં ગહેત્વા તસ્સ ગેહં ગન્ત્વા વન્દિત્વા નિસિન્નં મધુરવચનેન આલપન્તો ‘‘કિં સોચસિ ઉપાસકા’’તિ વત્વા ‘‘આમ, ભન્તે, પિતુસોકો મં બાધતી’’તિ વુત્તે ‘‘ઉપાસક, પોરાણકપણ્ડિતા અટ્ઠવિધે લોકધમ્મે તથતો જાનન્તા પિતરિ કાલકતે અપ્પમત્તકમ્પિ સોકં ન કરિંસૂ’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં દસરથમહારાજા નામ અગતિગમનં પહાય ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ. તસ્સ સોળસન્નં ઇત્થિસહસ્સાનં જેટ્ઠિકા અગ્ગમહેસી દ્વે પુત્તે એકઞ્ચ ધીતરં વિજાયિ. જેટ્ઠપુત્તો રામપણ્ડિતો નામ અહોસિ, દુતિયો લક્ખણકુમારો નામ, ધીતા સીતા દેવી નામ. અપરભાગે મહેસી કાલમકાસિ. રાજા તસ્સા કાલકતાય ચિરતરં સોકવસં ગન્ત્વા અમચ્ચેહિ સઞ્ઞાપિતો તસ્સા કત્તબ્બપરિહારં કત્વા અઞ્ઞં અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસિ. સા રઞ્ઞો પિયા અહોસિ મનાપા. સાપિ અપરભાગે ગબ્ભં ગણ્હિત્વા લદ્ધગબ્ભપરિહારા પુત્તં વિજાયિ, ‘‘ભરતકુમારો’’તિસ્સ નામં અકંસુ. રાજા પુત્તસિનેહેન ‘‘ભદ્દે, વરં તે દમ્મિ, ગણ્હાહી’’તિ આહ. સા ગહિતકં કત્વા ઠપેત્વા કુમારસ્સ સત્તટ્ઠવસ્સકાલે રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘દેવ, તુમ્હેહિ મય્હં પુત્તસ્સ વરો દિન્નો, ઇદાનિસ્સ વરં દેથા’’તિ આહ. ગણ્હ, ભદ્દેતિ. ‘‘દેવ, પુત્તસ્સ મે રજ્જં દેથા’’તિ વુત્તે રાજા અચ્છરં પહરિત્વા ‘‘નસ્સ, વસલિ, મય્હં દ્વે પુત્તા અગ્ગિક્ખન્ધા વિય જલન્તિ, તે મારાપેત્વા તવ પુત્તસ્સ રજ્જં યાચસી’’તિ તજ્જેસિ. સા ભીતા સિરિગબ્ભં પવિસિત્વા અઞ્ઞેસુપિ દિવસેસુ રાજાનં પુનપ્પુનં રજ્જમેવ યાચિ.

રાજા તસ્સા તં વરં અદત્વાવ ચિન્તેસિ ‘‘માતુગામો નામ અકતઞ્ઞૂ મિત્તદુબ્ભી, અયં મે કૂટપણ્ણં વા કૂટલઞ્જં વા કત્વા પુત્તે ઘાતાપેય્યા’’તિ. સો પુત્તે પક્કોસાપેત્વા તમત્થં આરોચેત્વા ‘‘તાતા, તુમ્હાકં ઇધ વસન્તાનં અન્તરાયોપિ ભવેય્ય, તુમ્હે સામન્તરજ્જં વા અરઞ્ઞં વા ગન્ત્વા મમ મરણકાલે આગન્ત્વા કુલસન્તકં રજ્જં ગણ્હેય્યાથા’’તિ વત્વા પુન નેમિત્તકે બ્રાહ્મણે પક્કોસાપેત્વા અત્તનો આયુપરિચ્છેદં પુચ્છિત્વા ‘‘અઞ્ઞાનિ દ્વાદસ વસ્સાનિ પવત્તિસ્સતી’’તિ સુત્વા ‘‘તાતા, ઇતો દ્વાદસવસ્સચ્ચયેન આગન્ત્વા છત્તં ઉસ્સાપેય્યાથા’’તિ આહ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા પિતરં વન્દિત્વા રોદન્તા પાસાદા ઓતરિંસુ. સીતા દેવી ‘‘અહમ્પિ ભાતિકેહિ સદ્ધિં ગમિસ્સામી’’તિ પિતરં વન્દિત્વા રોદન્તી નિક્ખમિ. તયોપિ જના મહાપરિવારા નિક્ખમિત્વા મહાજનં નિવત્તેત્વા અનુપુબ્બેન હિમવન્તં પવિસિત્વા સમ્પન્નોદકે સુલભફલાફલે પદેસે અસ્સમં માપેત્વા ફલાફલેન યાપેન્તા વસિંસુ.

લક્ખણપણ્ડિતો ચ સીતા ચ રામપણ્ડિતં યાચિત્વા ‘‘તુમ્હે અમ્હાકં પિતુટ્ઠાને ઠિતા, તસ્મા અસ્સમેયેવ હોથ, મયં ફલાફલં આહરિત્વા તુમ્હે પોસેસ્સામા’’તિ પટિઞ્ઞં ગણ્હિંસુ. તતો પટ્ઠાય રામપણ્ડિતો તત્થેવ હોતિ. ઇતરે દ્વે ફલાફલં આહરિત્વા તં પટિજગ્ગિંસુ. એવં તેસં ફલાફલેન યાપેત્વા વસન્તાનં દસરથમહારાજા પુત્તસોકેન નવમે સંવચ્છરે કાલમકાસિ. તસ્સ સરીરકિચ્ચં કારેત્વા દેવી ‘‘અત્તનો પુત્તસ્સ ભરતકુમારસ્સ છત્તં ઉસ્સાપેથા’’તિ આહ. અમચ્ચા પન ‘‘છત્તસ્સામિકા અરઞ્ઞે વસન્તી’’તિ ન અદંસુ. ભરતકુમારો ‘‘મમ ભાતરં રામપણ્ડિતં અરઞ્ઞતો આનેત્વા છત્તં ઉસ્સાપેસ્સામી’’તિ પઞ્ચરાજકકુધભણ્ડાનિ ગહેત્વા ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય તસ્સ વસનટ્ઠાનં પત્વા અવિદૂરે ખન્ધાવારં કત્વા તત્થ નિવાસેત્વા કતિપયેહિ અમચ્ચેહિ સદ્ધિં લક્ખણપણ્ડિતસ્સ ચ સીતાય ચ અરઞ્ઞં ગતકાલે અસ્સમપદં પવિસિત્વા અસ્સમપદદ્વારે ઠપિતકઞ્ચનરૂપકં વિય રામપણ્ડિતં નિરાસઙ્કં સુખનિસિન્નં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતો રઞ્ઞો પવત્તિં આરોચેત્વા સદ્ધિં અમચ્ચેહિ પાદેસુ પતિત્વા રોદતિ. રામપણ્ડિતો પન નેવ સોચિ, ન પરિદેવિ, ઇન્દ્રિયવિકારમત્તમ્પિસ્સ નાહોસિ. ભરતસ્સ પન રોદિત્વા નિસિન્નકાલે સાયન્હસમયે ઇતરે દ્વે ફલાફલં આદાય આગમિંસુ. રામપણ્ડિતો ચિન્તેસિ ‘‘ઇમે દહરા મય્હં વિય પરિગ્ગણ્હનપઞ્ઞા એતેસં નત્થિ, સહસા ‘પિતા વો મતો’તિ વુત્તે સોકં સન્ધારેતું અસક્કોન્તાનં હદયમ્પિ તેસં ફલેય્ય, ઉપાયેન તે ઉદકં ઓતારેત્વા એતં પવત્તિં આરોચેસ્સામી’’તિ. અથ નેસં પુરતો એકં ઉદકટ્ઠાનં દસ્સેત્વા ‘‘તુમ્હે અતિચિરેન આગતા, ઇદં વો દણ્ડકમ્મં હોતુ, ઇમં ઉદકં ઓતરિત્વા તિટ્ઠથા’’તિ ઉપડ્ઢગાથં તાવ આહ –

૮૪.

‘‘એથ લક્ખણ સીતા ચ, ઉભો ઓતરથોદક’’ન્તિ.

તસ્સત્થો – એથ લક્ખણ સીતા ચ આગચ્છથ, ઉભોપિ ઓતરથ ઉદકન્તિ;

તે એકવચનેનેવ ઓતરિત્વા અટ્ઠંસુ. અથ નેસં પિતુ પવત્તિં આરોચેન્તો સેસં ઉપડ્ઢગાથમાહ –

‘‘એવાયં ભરતો આહ, રાજા દસરથો મતો’’તિ.

તે પિતુ મતસાસનં સુત્વાવ વિસઞ્ઞા અહેસું. પુનપિ નેસં કથેસિ, પુનપિ તે વિસઞ્ઞા અહેસુન્તિ એવં યાવતતિયં વિસઞ્ઞિતં પત્તે તે અમચ્ચા ઉક્ખિપિત્વા ઉદકા નીહરિત્વા થલે નિસીદાપેત્વા લદ્ધસ્સાસેસુ તેસુ સબ્બે અઞ્ઞમઞ્ઞં રોદિત્વા પરિદેવિત્વા નિસીદિંસુ. તદા ભરતકુમારો ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હં ભાતા લક્ખણકુમારો ચ ભગિની ચ સીતા દેવી પિતુ મતસાસનં સુત્વાવ સોકં સન્ધારેતું ન સક્કોન્તિ, રામપણ્ડિતો પન નેવ સોચતિ, ન પરિદેવતિ, કિં નુ ખો તસ્સ અસોચનકારણં, પુચ્છિસ્સામિ ન’’ન્તિ. સો તં પુચ્છન્તો દુતિયં ગાથમાહ –

૮૫.

‘‘કેન રામપ્પભાવેન, સોચિતબ્બં ન સોચસિ;

પિતરં કાલકતં સુત્વા, ન તં પસહતે દુખ’’ન્તિ.

તત્થ પભાવેનાતિ આનુભાવેન. ન તં પસહતે દુખન્તિ એવરૂપં દુક્ખં કેન કારણેન તં ન પીળેતિ, કિં તે અસોચનકારણં, કથેહિ તાવ નન્તિ.

અથસ્સ રામપણ્ડિતો અત્તનો અસોચનકારણં કથેન્તો –

૮૬.

‘‘યં ન સક્કા નિપાલેતું, પોસેન લપતં બહું;

સ કિસ્સ વિઞ્ઞૂ મેધાવી, અત્તાનમુપતાપયે.

૮૭.

‘‘દહરા ચ હિ વુદ્ધા ચ, યે બાલા યે ચ પણ્ડિતા;

અડ્ઢા ચેવ દલિદ્દા ચ, સબ્બે મચ્ચુપરાયણા.

૮૮.

‘‘ફલાનમિવ પક્કાનં, નિચ્ચં પતનતો ભયં;

એવં જાતાન મચ્ચાનં, નિચ્ચં મરણતો ભયં.

૮૯.

‘‘સાયમેકે ન દિસ્સન્તિ, પાતો દિટ્ઠા બહુજ્જના;

પાતો એકે ન દિસ્સન્તિ, સાયં દિટ્ઠા બહુજ્જના.

૯૦.

‘‘પરિદેવયમાનો ચે, કિઞ્ચિદત્થં ઉદબ્બહે;

સમ્મૂળ્હો હિંસમત્તાનં, કયિરા તં વિચક્ખણો.

૯૧.

‘‘કિસો વિવણ્ણો ભવતિ, હિંસમત્તાનમત્તનો;

ન તેન પેતા પાલેન્તિ, નિરત્થા પરિદેવના.

૯૨.

‘‘યથા સરણમાદિત્તં, વારિના પરિનિબ્બયે;

એવમ્પિ ધીરો સુતવા, મેધાવી પણ્ડિતો નરો;

ખિપ્પમુપ્પતિતં સોકં, વાતો તૂલંવ ધંસયે.

૯૩.

‘‘મચ્ચો એકોવ અચ્ચેતિ, એકોવ જાયતે કુલે;

સંયોગપરમાત્વેવ, સમ્ભોગા સબ્બપાણિનં.

૯૪.

‘‘તસ્મા હિ ધીરસ્સ બહુસ્સુતસ્સ, સમ્પસ્સતો લોકમિમં પરઞ્ચ;

અઞ્ઞાય ધમ્મં હદયં મનઞ્ચ, સોકા મહન્તાપિ ન તાપયન્તિ.

૯૫.

‘‘સોહં દસ્સઞ્ચ ભોક્ખઞ્ચ, ભરિસ્સામિ ચ ઞાતકે;

સેસઞ્ચ પાલયિસ્સામિ, કિચ્ચમેતં વિજાનતો’’તિ. –

ઇમાહિ દસહિ ગાથાહિ અનિચ્ચતં પકાસેતિ.

તત્થ નિપાલેતુન્તિ રક્ખિતું. લપતન્તિ લપન્તાનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘તાત ભરત, યં સત્તાનં જીવિતં બહુમ્પિ વિલપન્તાનં પુરિસાનં એકેનાપિ મા ઉચ્છિજ્જીતિ ન સક્કા રક્ખિતું, સો દાનિ માદિસો અટ્ઠ લોકધમ્મે તથતો જાનન્તો વિઞ્ઞૂ મેધાવી પણ્ડિતો મરણપરિયોસાનજીવિતેસુ સત્તેસુ કિસ્સ અત્તાનમુપતાપયે, કિંકારણા અનુપકારેન સોકદુક્ખેન અત્તાનં સન્તાપેય્યા’’તિ.

દહરા ચાતિ ગાથા ‘‘મચ્ચુ નામેસ તાત ભરત, નેવ સુવણ્ણરૂપકસદિસાનં દહરાનં ખત્તિયકુમારકાદીનં, ન વુદ્ધિપ્પત્તાનં મહાયોધાનં, ન બાલાનં પુથુજ્જનસત્તાનં, ન બુદ્ધાદીનં પણ્ડિતાનં, ન ચક્કવત્તિઆદીનં ઇસ્સરાનં, ન નિદ્ધનાનં દલિદ્દાદીનં લજ્જતિ, સબ્બેપિમે સત્તા મચ્ચુપરાયણા મરણમુખે સંભગ્ગવિભગ્ગા ભવન્તિયેવા’’તિ દસ્સનત્થં વુત્તા.

નિચ્ચં પતનતોતિ ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા હિ તાત ભરત, પક્કાનં ફલાનં પક્કકાલતો પટ્ઠાય ‘‘ઇદાનિ વણ્ટા છિજ્જિત્વા પતિસ્સન્તિ, ઇદાનિ પતિસ્સન્તી’’તિ પતનતો ભયં નિચ્ચં ધુવં એકંસિકમેવ ભવતિ, એવં આસઙ્કનીયતો એવં જાતાનં મચ્ચાનમ્પિ એકંસિકંયેવ મરણતો ભયં, નત્થિ સો ખણો વા લયો વા યત્થ તેસં મરણં ન આસઙ્કિતબ્બં ભવેય્યાતિ.

સાયન્તિ વિકાલે. ઇમિના રત્તિભાગે ચ દિટ્ઠાનં દિવસભાગે અદસ્સનં, દિવસભાગે ચ દિટ્ઠાનં રત્તિભાગે અદસ્સનં દીપેતિ. કિઞ્ચિદત્થન્તિ ‘‘પિતા મે, પુત્તો મે’’તિઆદીહિ પરિદેવમાનોવ પોસો સમ્મૂળ્હો અત્તાનં હિંસન્તો કિલમેન્તો અપ્પમત્તકમ્પિ અત્થં આહરેય્ય. કયિરા તં વિચક્ખણોતિ અથ પણ્ડિતો પુરિસો એવં પરિદેવં કરેય્ય, યસ્મા પન પરિદેવન્તો મતં વા આનેતું અઞ્ઞં વા તસ્સ વડ્ઢિં કાતું ન સક્કોતિ, તસ્મા નિરત્થકત્તા પરિદેવિતસ્સ પણ્ડિતા ન પરિદેવન્તિ.

અત્તાનમત્તનોતિ અત્તનો અત્તભાવં સોકપરિદેવદુક્ખેન હિંસન્તો. ન તેનાતિ તેન પરિદેવેન પરલોકં ગતા સત્તા ન પાલેન્તિ ન યાપેન્તિ. નિરત્થાતિ તસ્મા તેસં મતસત્તાનં અયં પરિદેવના નિરત્થકા. સરણન્તિ નિવાસગેહં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા પણ્ડિતો પુરિસો અત્તનો વસનાગારે આદિત્તે મુહુત્તમ્પિ વોસાનં અનાપજ્જિત્વા ઘટસતેન ઘટસહસ્સેન વારિના નિબ્બાપયતેવ, એવં ધીરો ઉપ્પતિતં સોકં ખિપ્પમેવ નિબ્બાપયે. તૂલં વિય ચ વાતો યથા સણ્ઠાતું ન સક્કોતિ, એવં ધંસયે વિદ્ધંસેય્યાતિ અત્થો.

મચ્ચો એકોવ અચ્ચેતીતિ એત્થ તાત ભરત, ઇમે સત્તા કમ્મસ્સકા નામ, તથા હિ ઇતો પરલોકં ગચ્છન્તો સત્તો એકોવ અચ્ચેતિ અતિક્કમતિ, ખત્તિયાદિકુલે જાયમાનોપિ એકોવ ગન્ત્વા જાયતિ. તત્થ તત્થ પન ઞાતિમિત્તસંયોગેન ‘‘અયં મે પિતા, અયં મે માતા, અયં મે મિત્તો’’તિ સંયોગપરમાત્વેવ સમ્ભોગા સબ્બપાણીનં, પરમત્થેન પન તીસુપિ ભવેસુ કમ્મસ્સકાવેતે સત્તાતિ અત્થો.

તસ્માતિ યસ્મા એતેસં સત્તાનં ઞાતિમિત્તસંયોગં ઞાતિમિત્તપરિભોગમત્તં ઠપેત્વા ઇતો પરં અઞ્ઞં નત્થિ, તસ્મા. સમ્પસ્સતોતિ ઇમઞ્ચ પરઞ્ચ લોકં નાનાભાવવિનાભાવમેવ સમ્મા પસ્સતો. અઞ્ઞાય ધમ્મન્તિ અટ્ઠવિધલોકધમ્મં જાનિત્વા. હદયં મનઞ્ચાતિ ઇદં ઉભયમ્પિ ચિત્તસ્સેવ નામં. ઇદં વુત્તં હોતિ –

‘‘લાભો અલાભો યસો અયસો ચ, નિન્દા પસંસા ચ સુખઞ્ચ દુક્ખં;

એતે અનિચ્ચા મનુજેસુ ધમ્મા, મા સોચ કિં સોચસિ પોટ્ઠપાદા’’તિ. (જા. ૧.૪.૧૧૪) –

ઇમેસં અટ્ઠન્નં લોકધમ્માનં યેન કેનચિ ચિત્તં પરિયાદીયતિ, તસ્સ ચ અનિચ્ચતં ઞત્વા ઠિતસ્સ ધીરસ્સ પિતુપુત્તમરણાદિવત્થુકા મહન્તાપિ સોકા હદયં ન તાપયન્તીતિ. એતં વા અટ્ઠવિધં લોકધમ્મં ઞત્વા ઠિતસ્સ હદયવત્થુઞ્ચ મનઞ્ચ મહન્તાપિ સોકા ન તાપયન્તીતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.

સોહં દસ્સઞ્ચ ભોક્ખઞ્ચાતિ ગાથાય – તાત ભરત, અન્ધબાલાનં સત્તાનં વિય મમ રોદનપરિદેવનં નામ ન અનુચ્છવિકં, અહં પન પિતુ અચ્ચયેન તસ્સ ઠાને ઠત્વા કપણાદીનં દાનારહાનં દાનં, ઠાનન્તરારહાનં ઠાનન્તરં, યસારહાનં યસં દસ્સામિ, પિતરા મે પરિભુત્તનયેન ઇસ્સરિયં પરિભુઞ્જિસ્સામિ, ઞાતકે ચ પોસેસ્સામિ, અવસેસઞ્ચ અન્તોપરિજનાદિકં જનં પાલેસ્સામિ, ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણાનં ધમ્મિકં રક્ખાવરણગુત્તિં કરિસ્સામીતિ એવઞ્હિ જાનતો પણ્ડિતપુરિસસ્સ અનુરૂપં કિચ્ચન્તિ અત્થો.

પરિસા ઇમં રામપણ્ડિતસ્સ અનિચ્ચતાપકાસનં ધમ્મદેસનં સુત્વા નિસ્સોકા અહેસું. તતો ભરતકુમારો રામપણ્ડિતં વન્દિત્વા ‘‘બારાણસિરજ્જં સમ્પટિચ્છથા’’તિ આહ. તાત લક્ખણઞ્ચ, સીતાદેવિઞ્ચ ગહેત્વા ગન્ત્વા રજ્જં અનુસાસથાતિ. તુમ્હે પન, દેવાતિ. તાત, મમ પિતા ‘‘દ્વાદસવસ્સચ્ચયેન આગન્ત્વા રજ્જં કારેય્યાસી’’તિ મં અવોચ, અહં ઇદાનેવ ગચ્છન્તો તસ્સ વચનકરો નામ ન હોમિ, અઞ્ઞાનિપિ તીણિ વસ્સાનિ અતિક્કમિત્વા આગમિસ્સામીતિ. ‘‘એત્તકં કાલં કો રજ્જં કારેસ્સતી’’તિ? ‘‘તુમ્હે કારેથા’’તિ. ‘‘ન મયં કારેસ્સામા’’તિ. ‘‘તેન હિ યાવ મમાગમના ઇમા પાદુકા કારેસ્સન્તી’’તિ અત્તનો તિણપાદુકા ઓમુઞ્ચિત્વા અદાસિ. તે તયોપિ જના પાદુકા ગહેત્વા રામપણ્ડિતં વન્દિત્વા મહાજનપરિવુતા બારાણસિં અગમંસુ. તીણિ સંવચ્છરાનિ પાદુકા રજ્જં કારેસું. અમચ્ચા તિણપાદુકા રાજપલ્લઙ્કે ઠપેત્વા અડ્ડં વિનિચ્છિનન્તિ. સચે દુબ્બિનિચ્છિતો હોતિ, પાદુકા અઞ્ઞમઞ્ઞં પટિહઞ્ઞન્તિ. તાય સઞ્ઞાય પુન વિનિચ્છિનન્તિ. સમ્મા વિનિચ્છિતકાલે પાદુકા નિસ્સદ્દા સન્નિસીદન્તિ. રામપણ્ડિતો તિણ્ણં સંવચ્છરાનં અચ્ચયેન અરઞ્ઞા નિક્ખમિત્વા બારાણસિનગરં પત્વા ઉય્યાનં પાવિસિ. તસ્સ આગમનભાવં ઞત્વા કુમારા અમચ્ચગણપરિવુતા ઉય્યાનં ગન્ત્વા સીતં અગ્ગમહેસિં કત્વા ઉભિન્નમ્પિ અભિસેકં અકંસુ. એવં અભિસેકપ્પત્તો મહાસત્તો અલઙ્કતરથે ઠત્વા મહન્તેન પરિવારેન નગરં પવિસિત્વા પદક્ખિણં કત્વા ચન્દકપાસાદવરસ્સ મહાતલં અભિરુહિ. તતો પટ્ઠાય સોળસ વસ્સસહસ્સાનિ ધમ્મેન રજ્જં કારેત્વા આયુપરિયોસાને સગ્ગપુરં પૂરેસિ.

૯૬.

‘‘દસ વસ્સસહસ્સાનિ, સટ્ઠિ વસ્સસતાનિ ચ;

કમ્બુગીવો મહાબાહુ, રામો રજ્જમકારયી’’તિ. –

અયં અભિસમ્બુદ્ધગાથા તમત્થં દીપેતિ.

તત્થ કમ્બુગીવોતિ સુવણ્ણાળિઙ્ગસદિસગીવો. સુવણ્ણઞ્હિ કમ્બૂતિ વુચ્ચતિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને કુટુમ્બિકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા દસરથમહારાજા સુદ્ધોદનમહારાજા અહોસિ, માતા મહામાયાદેવી, સીતા રાહુલમાતા, ભરતો આનન્દો, લક્ખણો સારિપુત્તો, પરિસા બુદ્ધપરિસા, રામપણ્ડિતો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

દસરથજાતકવણ્ણના સત્તમા.

[૪૬૨] ૮. સંવરજાતકવણ્ણના

જાનન્તો નો મહારાજાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં ઓસ્સટ્ઠવીરિયં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ. સો કિર સાવત્થિવાસી કુલપુત્તો સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા પબ્બજિત્વા લદ્ધૂપસમ્પદો આચરિયુપજ્ઝાયવત્તં પૂરેન્તો ઉભયાનિ પાતિમોક્ખાનિ પગુણાનિ કત્વા પરિપુણ્ણપઞ્ચવસ્સો કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા ‘‘અરઞ્ઞે વસિસ્સામી’’તિ આચરિયુપજ્ઝાયે આપુચ્છિત્વા કોસલરટ્ઠે એકં પચ્ચન્તગામં ગન્ત્વા તત્થ ઇરિયાપથે પસન્નમનુસ્સેહિ પણ્ણસાલં કત્વા ઉપટ્ઠિયમાનો વસ્સં ઉપગન્ત્વા યુઞ્જન્તો ઘટેન્તો વાયમન્તો અચ્ચારદ્ધેન વીરિયેન તેમાસં કમ્મટ્ઠાનં ભાવેત્વા ઓભાસમત્તમ્પિ ઉપ્પાદેતું અસક્કોન્તો ચિન્તેસિ ‘‘અદ્ધા અહં સત્થારા દેસિતેસુ ચતૂસુ પુગ્ગલેસુ પદપરમો, કિં મે અરઞ્ઞવાસેન, જેતવનં ગન્ત્વા તથાગતસ્સ રૂપસિરિં પસ્સન્તો મધુરધમ્મદેસનં સુણન્તો વીતિનામેસ્સામી’’તિ. સો વીરિયં ઓસ્સજિત્વા તતો નિક્ખન્તો અનુપુબ્બેન જેતવનં ગન્ત્વા આચરિયુપજ્ઝાયેહિ ચેવ સન્દિટ્ઠસમ્ભત્તેહિ ચ આગમનકારણં પુટ્ઠો તમત્થં કથેત્વા તેહિ ‘‘કસ્મા એવમકાસી’’તિ ગરહિત્વા સત્થુ સન્તિકં નેત્વા ‘‘કિં, ભિક્ખવે, અનિચ્છમાનં ભિક્ખું આનયિત્થા’’તિ વુત્તે ‘‘અયં, ભન્તે, વીરિયં ઓસ્સજિત્વા આગતો’’તિ આરોચિતે સત્થા ‘‘સચ્ચં કિરા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘કસ્મા ભિક્ખુ વીરિયં ઓસ્સજિ, ઇમસ્મિઞ્હિ સાસને નિબ્બીરિયસ્સ કુસીતપુગ્ગલસ્સ અગ્ગફલં અરહત્તં નામ નત્થિ, આરદ્ધવીરિયા ઇમં ધમ્મં આરાધેન્તિ, ત્વં ખો પન પુબ્બે વીરિયવા ઓવાદક્ખમો, તેનેવ કારણેન બારાણસિરઞ્ઞો પુત્તસતસ્સ સબ્બકનિટ્ઠો હુત્વાપિ પણ્ડિતાનં ઓવાદે ઠત્વા સેતચ્છત્તં પત્તોસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે સંવરકુમારો નામ પુત્તસતસ્સ સબ્બકનિટ્ઠો અહોસિ. રાજા એકેકં પુત્તં ‘‘સિક્ખિતબ્બયુત્તકં સિક્ખાપેથા’’તિ એકેકસ્સ અમચ્ચસ્સ અદાસિ. સંવરકુમારસ્સ આચરિયો અમચ્ચો બોધિસત્તો અહોસિ પણ્ડિતો બ્યત્તો રાજપુત્તસ્સ પિતુટ્ઠાને ઠિતો. અમચ્ચા સિક્ખિતસિપ્પે રાજપુત્તે રઞ્ઞો દસ્સેસું. રાજા તેસં જનપદં દત્વા ઉય્યોજેસિ. સંવરકુમારો સબ્બસિપ્પસ્સ નિપ્ફત્તિં પત્વા બોધિસત્તં પુચ્છિ ‘‘તાત, સચે મં પિતા જનપદં પેસેતિ, કિં કરોમી’’તિ? ‘‘તાત, ત્વં જનપદે દીયમાને તં અગ્ગહેત્વા ‘દેવ અહં સબ્બકનિટ્ઠો, મયિપિ ગતે તુમ્હાકં પાદમૂલં તુચ્છં ભવિસ્સતિ, અહં તુમ્હાકં પાદમૂલેયેવ વસિસ્સામી’તિ વદેય્યાસી’’તિ. અથેકદિવસં રાજા સંવરકુમારં વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નં પુચ્છિ ‘‘કિં તાત, સિપ્પં તે નિટ્ઠિત’’ન્તિ? ‘‘આમ, દેવા’’તિ. ‘‘તુય્હમ્પિ જનપદં દેમી’’તિ. ‘‘દેવ તુમ્હાકં પાદમૂલં તુચ્છં ભવિસ્સતિ, પાદમૂલેયેવ વસિસ્સામી’’તિ. રાજા તુસ્સિત્વા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિ. સો તતો પટ્ઠાય રઞ્ઞો પાદમૂલેયેવ હુત્વા પુનપિ બોધિસત્તં પુચ્છિ ‘‘તાત અઞ્ઞં કિં કરોમી’’તિ? ‘‘તાત રાજાનં એકં પુરાણુય્યાનં યાચાહી’’તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ ઉય્યાનં યાચિત્વા તત્થ જાતકેહિ પુપ્ફફલેહિ નગરે ઇસ્સરજનં સઙ્ગણ્હિત્વા પુન ‘‘કિં કરોમી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘તાત, રાજાનં આપુચ્છિત્વા અન્તોનગરે ભત્તવેતનં ત્વમેવ દેહી’’તિ. સો તથા કત્વા અન્તોનગરે કસ્સચિ કિઞ્ચિ અહાપેત્વા ભત્તવેતનં દત્વા પુન બોધિસત્તં પુચ્છિત્વા રાજાનં વિઞ્ઞાપેત્વા અન્તોનિવેસને દાસપોરિસાનમ્પિ હત્થીનમ્પિ અસ્સાનમ્પિ બલકાયસ્સપિ વત્તં અપરિહાપેત્વા અદાસિ, તિરોજનપદેહિ આગતાનં દૂતાદીનં નિવાસટ્ઠાનાદીનિ વાણિજાનં સુઙ્કન્તિ સબ્બકરણીયાનિ અત્તનાવ અકાસિ. એવં સો મહાસત્તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા સબ્બં અન્તોજનઞ્ચ બહિજનઞ્ચ નાગરે ચ રટ્ઠવાસિનો ચ આગન્તુકે ચ આયવત્તને ચ તેન તેન સઙ્ગહવત્થુના આબન્ધિત્વા સઙ્ગણ્હિ, સબ્બેસં પિયો અહોસિ મનાપો.

અપરભાગે રાજાનં મરણમઞ્ચે નિપન્નં અમચ્ચા પુચ્છિંસુ ‘‘દેવ, તુમ્હાકં અચ્ચયેન સેતચ્છત્તં કસ્સ દેમા’’તિ? ‘‘તાત, મમ પુત્તા સબ્બેપિ સેતચ્છત્તસ્સ સામિનોવ. યો પન તુમ્હાકં મનં ગણ્હાતિ, તસ્સેવ સેતચ્છત્થં દદેય્યાથા’’તિ. તે તસ્મિં કાલકતે તસ્સ સરીરપરિહારં કત્વા સત્તમે દિવસે સન્નિપતિત્વા ‘‘રઞ્ઞા ‘યો તુમ્હાકં મનં ગણ્હાતિ, તસ્સ સેતચ્છત્તં ઉસ્સાપેય્યાથા’તિ વુત્તં, અમ્હાકઞ્ચ અયં સંવરકુમારો મનં ગણ્હાતી’’તિ ઞાતકેહિ પરિવારિતા તસ્સ કઞ્ચનમાલં સેતચ્છત્તં ઉસ્સાપયિંસુ. સંવરમહારાજા બોધિસત્તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ. ઇતરે એકૂનસતકુમારા ‘‘પિતા કિર નો કાલકતો, સંવરકુમારસ્સ કિર સેતચ્છત્તં ઉસ્સાપેસું, સો સબ્બકનિટ્ઠો, તસ્સ છત્તં ન પાપુણાતિ, સબ્બજેટ્ઠકસ્સ છત્તં ઉસ્સાપેસ્સામા’’તિ એકતો આગન્ત્વા ‘‘છત્તં વા નો દેતુ, યુદ્ધં વા’’તિ સંવરમહારાજસ્સ પણ્ણં પેસેત્વા નગરં ઉપરુન્ધિંસુ. રાજા બોધિસત્તસ્સ તં પવત્તિં આરોચેત્વા ‘‘ઇદાનિ કિં કરોમા’’તિ પુચ્છિ. મહારાજ, તવ ભાતિકેહિ સદ્ધિં યુજ્ઝનકિચ્ચં નત્થિ, ત્વં પિતુ સન્તકં ધનં સતકોટ્ઠાસે કારેત્વા એકૂનસતં ભાતિકાનં પેસેત્વા ‘‘ઇમં તુમ્હાકં કોટ્ઠાસં પિતુ સન્તકં ગણ્હથ, નાહં તુમ્હેહિ સદ્ધિં યુજ્ઝામી’’તિ સાસનં પહિણાહીતિ. સો તથા અકાસિ. અથસ્સ સબ્બજેટ્ઠભાતિકો ઉપોસથકુમારો નામ સેસે આમન્તેત્વા ‘‘તાતા, રાજાનં નામ અભિભવિતું સમત્થા નામ નત્થિ, અયઞ્ચ નો કનિટ્ઠભાતિકો પટિસત્તુપિ હુત્વા ન તિટ્ઠતિ, અમ્હાકં પિતુ સન્તકં ધનં પેસેત્વા ‘નાહં તુમ્હેહિ સદ્ધિં યુજ્ઝામી’તિ પેસેસિ, ન ખો પન મયં સબ્બેપિ એકક્ખણે છત્તં ઉસ્સાપેસ્સામ, એકસ્સેવ છત્તં ઉસ્સાપેસ્સામ, અયમેવ રાજા હોતુ, એથ તં પસ્સિત્વા રાજકુટુમ્બં પટિચ્છાદેત્વા અમ્હાકં જનપદમેવ ગચ્છામા’’તિ આહ. અથ તે સબ્બેપિ કુમારા નગરદ્વારં વિવરાપેત્વા પટિસત્તુનો અહુત્વા નગરં પવિસિંસુ.

રાજાપિ તેસં અમચ્ચેહિ પણ્ણાકારં ગાહાપેત્વા પટિમગ્ગં પેસેતિ. કુમારા નાતિમહન્તેન પરિવારેન પત્તિકાવ આગન્ત્વા રાજનિવેસનં અભિરુહિત્વા સંવરમહારાજસ્સ નિપચ્ચકારં દસ્સેત્વા નીચાસને નિસીદિંસુ. સંવરમહારાજા સેતચ્છત્તસ્સ હેટ્ઠા સીહાસને નિસીદિ, મહન્તો યસો મહન્તં સિરિસોભગ્ગં અહોસિ, ઓલોકિતોલોકિતટ્ઠાનં કમ્પિ. ઉપોસથકુમારો સંવરમહારાજસ્સ સિરિવિભવં ઓલોકેત્વા ‘‘અમ્હાકં પિતા અત્તનો અચ્ચયેન સંવરકુમારસ્સ રાજભાવં ઞત્વા મઞ્ઞે અમ્હાકં જનપદે દત્વા ઇમસ્સ ન અદાસી’’તિ ચિન્તેત્વા તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો તિસ્સો ગાથા અભાસિ –

૯૭.

‘‘જાનન્તો નો મહારાજ, તવ સીલં જનાધિપો;

ઇમે કુમારે પૂજેન્તો, ન તં કેનચિ મઞ્ઞથ.

૯૮.

‘‘તિટ્ઠન્તે નો મહારાજે, અદુ દેવે દિવઙ્ગતે;

ઞાતી તં સમનુઞ્ઞિંસુ, સમ્પસ્સં અત્થમત્તનો.

૯૯.

‘‘કેન સંવર વત્તેન, સઞ્જાતે અભિતિટ્ઠસિ;

કેન તં નાતિવત્તન્તિ, ઞાતિસઙ્ઘા સમાગતા’’તિ.

તત્થ જાનન્તો નોતિ જાનન્તો નુ. જનાધિપોતિ અમ્હાકં પિતા નરિન્દો. ઇમેતિ ઇમે એકૂનસતે કુમારે. પાળિપોત્થકેસુ પન ‘‘અઞ્ઞે કુમારે’’તિ લિખિતં. પૂજેન્તોતિ તેન તેન જનપદેન માનેન્તો. ન તં કેનચીતિ ખુદ્દકેનાપિ કેનચિ જનપદેન તં પૂજેતબ્બં ન મઞ્ઞિત્થ, ‘‘અયં મમ અચ્ચયેન રાજા ભવિસ્સતી’’તિ ઞત્વા મઞ્ઞે અત્તનો પાદમૂલેયેવ વાસેસીતિ. તિટ્ઠન્તે નોતિ તિટ્ઠન્તે નુ, ધરમાનેયેવ નૂતિ પુચ્છતિ, અદુ દેવેતિ ઉદાહુ અમ્હાકં પિતરિ દિવઙ્ગતે અત્તનો અત્થં વુડ્ઢિં પસ્સન્તા સદ્ધિં રાજકારકેહિ નેગમજાનપદેહિ ઞાતયો તં ‘‘રાજા હોહી’’તિ સમનુઞ્ઞિંસુ. વત્તેનાતિ સીલાચારેન. સઞ્જાતે અભિતિટ્ઠસીતિ સમાનજાતિકે એકૂનસતભાતરો અભિભવિત્વા તિટ્ઠસિ. નાતિવત્તન્તીતિ ન અભિભવન્તિ.

તં સુત્વા સંવરમહારાજા અત્તનો ગુણં કથેન્તો છ ગાથા અભાસિ –

૧૦૦.

‘‘ન રાજપુત્ત ઉસૂયામિ, સમણાનં મહેસિનં;

સક્કચ્ચં તે નમસ્સામિ, પાદે વન્દામિ તાદિનં.

૧૦૧.

‘‘તે મં ધમ્મગુણે યુત્તં, સુસ્સૂસમનુસૂયકં;

સમણા મનુસાસન્તિ, ઇસી ધમ્મગુણે રતા.

૧૦૨.

‘‘તેસાહં વચનં સુત્વા, સમણાનં મહેસિનં;

ન કિઞ્ચિ અતિમઞ્ઞામિ, ધમ્મે મે નિરતો મનો.

૧૦૩.

‘‘હત્થારોહા અનીકટ્ઠા, રથિકા પત્તિકારકા;

તેસં નપ્પટિબન્ધામિ, નિવિટ્ઠં ભત્તવેતનં.

૧૦૪.

‘‘મહામત્તા ચ મે અત્થિ, મન્તિનો પરિચારકા;

બારાણસિં વોહરન્તિ, બહુમંસસુરોદનં.

૧૦૫.

‘‘અથોપિ વાણિજા ફીતા, નાનારટ્ઠેહિ આગતા;

તેસુ મે વિહિતા રક્ખા, એવં જાનાહુપોસથા’’તિ.

તત્થ ન રાજપુત્તાતિ અહં રાજપુત્ત, કઞ્ચિ સત્તં ‘‘અયં સમ્પત્તિ ઇમસ્સ મા હોતૂ’’તિ ન ઉસૂયામિ. તાદિનન્તિ તાદિલક્ખણયુત્તાનં સમિતપાપતાય સમણાનં મહન્તાનં સીલક્ખન્ધાદીનં ગુણાનં એસિતતાય મહેસીનં ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણાનં પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન પાદે વન્દામિ, દાનં દદન્તો ધમ્મિકઞ્ચ નેસં રક્ખાવરણગુત્તિં પચ્ચુપટ્ઠપેન્તો સક્કચ્ચં તે નમસ્સામિ, મનેન સમ્પિયાયન્તો ચ પૂજેમીતિ અત્થો. તે મન્તિ તે સમણા મં ‘‘અયં ધમ્મકોટ્ઠાસે યુત્તપયુત્તો સુસ્સૂસં અનુસૂયકો’’તિ તથતો ઞત્વા મં ધમ્મગુણે યુત્તં સુસ્સૂસં અનુસૂયકં અનુસાસન્તિ, ‘‘ઇદં કર, ઇદં મા કરી’’તિ ઓવદન્તીતિ અત્થો. તેસાહન્તિ તેસં અહં. હત્થારોહાતિ હત્થિં આરુય્હ યુજ્ઝનકા યોધા. અનીકટ્ઠાતિ હત્થાનીકાદીસુ ઠિતા. રથિકાતિ રથયોધા. પત્તિકારકાતિ પત્તિનોવ. નિવિટ્ઠન્તિ યં તેહિ સજ્જિતં ભત્તઞ્ચ વેતનઞ્ચ, અહં તં નપ્પટિબન્ધામિ, અપરિહાપેત્વા દદામીતિ અત્થો.

મહામત્તાતિ ભાતિક, મય્હં મહાપઞ્ઞા મન્તેસુ કુસલા મહાઅમચ્ચા ચેવ અવસેસમન્તિનો ચ પરિચારકા અત્થિ. ઇમિના ઇમં દસ્સેતિ ‘‘તુમ્હે મન્તસમ્પન્ને પણ્ડિતે આચરિયે ન લભિત્થ, અમ્હાકં પન આચરિયા પણ્ડિતા ઉપાયકુસલા, તે નો સેતચ્છત્તેન યોજેસુ’’ન્તિ. બારાણસિન્તિ ભાતિક, મમ છત્તં ઉસ્સાપિતકાલતો પટ્ઠાય ‘‘અમ્હાકં રાજા ધમ્મિકો અન્વદ્ધમાસં દેવો વસ્સતિ, તેન સસ્સાનિ સમ્પજ્જન્તિ, બારાણસિયં બહું ખાદિતબ્બયુત્તકં મચ્છમંસં પાયિતબ્બયુત્તકં સુરોદકઞ્ચ જાત’’ન્તિ એવં રટ્ઠવાસિનો બહુમંસસુરોદકં કત્વા બારાણસિં વોહરન્તિ. ફીતાતિ હત્થિરતનઅસ્સરતનમુત્તરતનાદીનિ આહરિત્વા નિરુપદ્દવા વોહારં કરોન્તા ફીતા સમિદ્ધા. એવં જાનાહીતિ ભાતિક ઉપોસથ અહં ઇમેહિ એત્તકેહિ કારણેહિ સબ્બકનિટ્ઠોપિ હુત્વા મમ ભાતિકે અભિભવિત્વા સેતચ્છત્તં પત્તો, એવં જાનાહીતિ.

અથસ્સ ગુણં સુત્વા ઉપોસથકુમારો દ્વે ગાથા અભાસિ –

૧૦૬.

‘‘ધમ્મેન કિર ઞાતીનં, રજ્જં કારેહિ સંવર;

મેધાવી પણ્ડિતો ચાસિ, અથોપિ ઞાતિનં હિતો.

૧૦૭.

‘‘તં તં ઞાતિપરિબ્યૂળ્હં, નાનારતનમોચિતં;

અમિત્તા નપ્પસહન્તિ, ઇન્દંવ અસુરાધિપો’’તિ.

તત્થ ધમ્મેન કિર ઞાતીનન્તિ તાત સંવર મહારાજ, ધમ્મેન કિર ત્વં એકૂનસતાનં ઞાતીનં અત્તનો જેટ્ઠભાતિકાનં આનુભાવં અભિભવસિ, ઇતો પટ્ઠાય ત્વમેવ રજ્જં કારેહિ, ત્વમેવ મેધાવી ચેવ પણ્ડિતો ચ ઞાતીનઞ્ચ હિતોતિ અત્થો. તં તન્તિ એવં વિવિધગુણસમ્પન્નં તં. ઞાતિપરિબ્યૂળ્હન્તિ અમ્હેહિ એકૂનસતેહિ ઞાતકેહિ પરિવારિતં. નાનારતનમોચિતન્તિ નાનારતનેહિ ઓચિતં સઞ્ચિતં બહુરતનસઞ્ચયં. અસુરાધિપોતિ યથા તાવતિંસેહિ પરિવારિતં ઇન્દં અસુરરાજા નપ્પસહતિ, એવં અમ્હેહિ આરક્ખં કરોન્તેહિ પરિવારિતં તં તિયોજનસતિકે કાસિરટ્ઠે દ્વાદસયોજનિકાય બારાણસિયા રજ્જં કારેન્તં અમિત્તા નપ્પસહન્તીતિ દીપેતિ.

સંવરમહારાજા સબ્બેસમ્પિ ભાતિકાનં મહન્તં યસં અદાસિ. તે તસ્સ સન્તિકે માસડ્ઢમાસં વસિત્વા ‘‘મહારાજ જનપદેસુ ચોરેસુ ઉટ્ઠહન્તેસુ મયં જાનિસ્સામ, ત્વં રજ્જસુખં અનુભવા’’તિ વત્વા અત્તનો અત્તનો જનપદં ગતા. રાજાપિ બોધિસત્તસ્સ ઓવાદે ઠત્વા આયુપરિયોસાને દેવનગરં પૂરેન્તો અગમાસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘ભિક્ખુ એવં ત્વં પુબ્બે ઓવાદક્ખમો, ઇદાનિ કસ્મા વીરિયં ન અકાસી’’તિ વત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને સો ભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ.

તદા સંવરમહારાજા અયં ભિક્ખુ અહોસિ, ઉપોસથકુમારો સારિપુત્તો, સેસભાતિકા થેરાનુથેરા, પરિસા બુદ્ધપરિસા, ઓવાદદાયકો અમચ્ચો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.

સંવરજાતકવણ્ણના અટ્ઠમા.

[૪૬૩] ૯. સુપ્પારકજાતકવણ્ણના

ઉમ્મુજ્જન્તિ નિમુજ્જન્તીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ઞાપારમિં આરબ્ભ કથેસિ. એકદિવસઞ્હિ સાયન્હસમયે તથાગતસ્સ ધમ્મં દેસેતું નિક્ખમનં આગમયમાના ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં નિસીદિત્વા ‘‘આવુસો, અહો સત્થા મહાપઞ્ઞો પુથુપઞ્ઞો હાસપઞ્ઞો જવનપઞ્ઞો તિક્ખપઞ્ઞો નિબ્બેધિકપઞ્ઞો તત્ર તત્ર ઉપાયપઞ્ઞાય સમન્નાગતો વિપુલાય પથવીસમાય, મહાસમુદ્દો વિય ગમ્ભીરાય, આકાસો વિય વિત્થિણ્ણાય, સકલજમ્બુદીપસ્મિઞ્હિ ઉટ્ઠિતપઞ્હો દસબલં અતિક્કમિત્વા ગન્તું સમત્થો નામ નત્થિ. યથા મહાસમુદ્દે ઉટ્ઠિતઊમિયો વેલં નાતિક્કમન્તિ, વેલં પત્વાવ ભિજ્જન્તિ, એવં ન કોચિ પઞ્હો દસબલં અતિક્કમતિ, સત્થુ પાદમૂલં પત્વા ભિજ્જતેવા’’તિ દસબલસ્સ મહાપઞ્ઞાપારમિં વણ્ણેસું. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, તથાગતો ઇદાનેવ પઞ્ઞવા, પુબ્બેપિ અપરિપક્કે ઞાણે પઞ્ઞવાવ, અન્ધો હુત્વાપિ મહાસમુદ્દે ઉદકસઞ્ઞાય ‘ઇમસ્મિં ઇમસ્મિં સમુદ્દે ઇદં નામ ઇદં નામ રતન’ન્તિ અઞ્ઞાસી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે કુરુરટ્ઠે કુરુરાજા નામ રજ્જં કારેસિ, કુરુકચ્છં નામ પટ્ટનગામો અહોસિ. તદા બોધિસત્તો કુરુકચ્છે નિયામકજેટ્ઠકસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ પાસાદિકો સુવણ્ણવણ્ણો, ‘‘સુપ્પારકકુમારો’’તિસ્સ નામં કરિંસુ. સો મહન્તેન પરિવારેન વડ્ઢન્તો સોળસવસ્સકાલેયેવ નિયામકસિપ્પે નિપ્ફત્તિં પત્વા અપરભાગે પિતુ અચ્ચયેન નિયામકજેટ્ઠકો હુત્વા નિયામકકમ્મં અકાસિ, પણ્ડિતો ઞાણસમ્પન્નો અહોસિ. તેન આરુળ્હનાવાય બ્યાપત્તિ નામ નત્થિ. તસ્સ અપરભાગે લોણજલપહટાનિ દ્વેપિ ચક્ખૂનિ નસ્સિંસુ. સો તતો પટ્ઠાય નિયામકજેટ્ઠકો હુત્વાપિ નિયામકકમ્મં અકત્વા ‘‘રાજાનં નિસ્સાય જીવિસ્સામી’’તિ રાજાનં ઉપસઙ્કમિ. અથ નં રાજા અગ્ઘાપનિયકમ્મે ઠપેસિ. સો તતો પટ્ઠાય રઞ્ઞો હત્થિરતનઅસ્સરતનમુત્તસારમણિસારાદીનિ અગ્ઘાપેસિ.

અથેકદિવસં ‘‘રઞ્ઞો મઙ્ગલહત્થી ભવિસ્સતી’’તિ કાળપાસાણકૂટવણ્ણં એકં વારણં આનેસું. તં દિસ્વા રાજા ‘‘પણ્ડિતસ્સ દસ્સેથા’’તિ આહ. અથ નં તસ્સ સન્તિકં નયિંસુ. સો હત્થેન તસ્સ સરીરં પરિમજ્જિત્વા ‘‘નાયં મઙ્ગલહત્થી ભવિતું અનુચ્છવિકો, પાદેહિ વામનધાતુકો એસ, એતઞ્હિ માતા વિજાયમાના અઙ્કેન સમ્પટિચ્છિતું નાસક્ખિ, તસ્મા ભૂમિયં પતિત્વા પચ્છિમપાદેહિ વામનધાતુકો હોતી’’તિ આહ. હત્થિં ગહેત્વા આગતે પુચ્છિંસુ. તે ‘‘સચ્ચં પણ્ડિતો કથેતી’’તિ વદિંસુ. તં કારણં રાજા સુત્વા તુટ્ઠો તસ્સ અટ્ઠ કહાપણે દાપેસિ.

પુનેકદિવસં ‘‘રઞ્ઞો મઙ્ગલઅસ્સો ભવિસ્સતી’’તિ એકં અસ્સં આનયિંસુ. તમ્પિ રાજા પણ્ડિતસ્સ સન્તિકં પેસેસિ. સો તમ્પિ હત્થેન પરામસિત્વા ‘‘અયં મઙ્ગલઅસ્સો ભવિતું ન યુત્તો, એતસ્સ હિ જાતદિવસેયેવ માતા મરિ, તસ્મા માતુ ખીરં અલભન્તો ન સમ્મા વડ્ઢિતો’’તિ આહ. સાપિસ્સ કથા સચ્ચાવ અહોસિ. તમ્પિ સુત્વા રાજા તુસ્સિત્વા અટ્ઠ કહાપણે દાપેસિ. અથેકદિવસં ‘‘રઞ્ઞો મઙ્ગલરથો ભવિસ્સતી’’તિ રથં આહરિંસુ. તમ્પિ રાજા તસ્સ સન્તિકં પેસેસિ. સો તમ્પિ હત્થેન પરામસિત્વા ‘‘અયં રથો સુસિરરુક્ખેન કતો, તસ્મા રઞ્ઞો નાનુચ્છવિકો’’તિ આહ. સાપિસ્સ કથા સચ્ચાવ અહોસિ. રાજા તમ્પિ સુત્વા અટ્ઠેવ કહાપણે દાપેસિ. અથસ્સ મહગ્ઘં કમ્બલરતનં આહરિંસુ. તમ્પિ તસ્સેવ પેસેસિ. સો તમ્પિ હત્થેન પરામસિત્વા ‘‘ઇમસ્સ મૂસિકચ્છિન્નં એકટ્ઠાનં અત્થી’’તિ આહ. સોધેન્તા તં દિસ્વા રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા સુત્વા તુસ્સિત્વા અટ્ઠેવ કહાપણે દાપેસિ.

સો ચિન્તેસિ ‘‘અયં રાજા એવરૂપાનિપિ અચ્છરિયાનિ દિસ્વા અટ્ઠેવ કહાપણે દાપેસિ, ઇમસ્સ દાયો ન્હાપિતદાયો, ન્હાપિતજાતિકો ભવિસ્સતિ, કિં મે એવરૂપેન રાજુપટ્ઠાનેન, અત્તનો વસનટ્ઠાનમેવ ગમિસ્સામી’’તિ. સો કુરુકચ્છપટ્ટનમેવ પચ્ચાગમિ. તસ્મિં તત્થ વસન્તે વાણિજા નાવં સજ્જેત્વા ‘‘કં નિયામકં કરિસ્સામા’’તિ મન્તેસું. ‘‘સુપ્પારકપણ્ડિતેન આરુળ્હનાવા ન બ્યાપજ્જતિ, એસ પણ્ડિતો ઉપાયકુસલો, અન્ધો સમાનોપિ સુપ્પારકપણ્ડિતોવ ઉત્તમો’’તિ તં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘નિયામકો નો હોહી’’તિ વત્વા ‘‘તાતા, અહં અન્ધો, કથં નિયામકકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ વુત્તે ‘‘સામિ, અન્ધાપિ તુમ્હેયેવ અમ્હાકં ઉત્તમા’’તિ પુનપ્પુનં યાચિયમાનો ‘‘સાધુ તાતા, તુમ્હેહિ આરોચિતસઞ્ઞાય નિયામકો ભવિસ્સામી’’તિ તેસં નાવં અભિરુહિ. તે નાવાય મહાસમુદ્દં પક્ખન્દિંસુ. નાવા સત્ત દિવસાનિ નિરુપદ્દવા અગમાસિ, તતો અકાલવાતં ઉપ્પાતિતં ઉપ્પજ્જિ, નાવા ચત્તારો માસે પકતિસમુદ્દપિટ્ઠે વિચરિત્વા ખુરમાલીસમુદ્દં નામ પત્તા. તત્થ મચ્છા મનુસ્સસમાનસરીરા ખુરનાસા ઉદકે ઉમ્મુજ્જનિમુજ્જં કરોન્તિ. વાણિજા તે દિસ્વા મહાસત્તં તસ્સ સમુદ્દસ્સ નામં પુચ્છન્તા પઠમં ગાથમાહંસુ –

૧૦૮.

‘‘ઉમ્મુજ્જન્તિ નિમુજ્જન્તિ, મનુસ્સા ખુરનાસિકા;

સુપ્પારકં તં પુચ્છામ, સમુદ્દો કતમો અય’’ન્તિ.

એવં તેહિ પુટ્ઠો મહાસત્તો અત્તનો નિયામકસુત્તેન સંસન્દિત્વા દુતિયં ગાથમાહ –

૧૦૯.

‘‘કુરુકચ્છા પયાતાનં, વાણિજાનં ધનેસિનં;

નાવાય વિપ્પનટ્ઠાય, ખુરમાલીતિ વુચ્ચતી’’તિ.

તત્થ પયાતાનન્તિ કુરુકચ્છપટ્ટના નિક્ખમિત્વા ગચ્છન્તાનં. ધનેસિનન્તિ તુમ્હાકં વાણિજાનં ધનં પરિયેસન્તાનં. નાવાય વિપ્પનટ્ઠાયાતિ તાત તુમ્હાકં ઇમાય વિદેસં પક્ખન્દનાવાય કમ્મકારકં પકતિસમુદ્દં અતિક્કમિત્વા સમ્પત્તો અયં સમુદ્દો ‘‘ખુરમાલી’’તિ વુચ્ચતિ, એવમેતં પણ્ડિતા કથેન્તીતિ.

તસ્મિં પન સમુદ્દે વજિરં ઉસ્સન્નં હોતિ. મહાસત્તો ‘‘સચાહં ‘અયં વજિરસમુદ્દો’તિ એવં એતેસં કથેસ્સામિ, લોભેન બહું વજિરં ગણ્હિત્વા નાવં ઓસીદાપેસ્સન્તી’’તિ તેસં અનાચિક્ખિત્વાવ નાવં લગ્ગાપેત્વા ઉપાયેનેકં યોત્તં ગહેત્વા મચ્છગહણનિયામેન જાલં ખિપાપેત્વા વજિરસારં ઉદ્ધરિત્વા નાવાયં પક્ખિપિત્વા અઞ્ઞં અપ્પગ્ઘભણ્ડં છડ્ડાપેસિ. નાવા તં સમુદ્દં અતિક્કમિત્વા પુરતો અગ્ગિમાલિં નામ ગતા. સો પજ્જલિતઅગ્ગિક્ખન્ધો વિય મજ્ઝન્હિકસૂરિયો વિય ચ ઓભાસં મુઞ્ચન્તો અટ્ઠાસિ. વાણિજા –

૧૧૦.

‘‘યથા અગ્ગીવ સૂરિયોવ, સમુદ્દો પટિદિસ્સતિ;

સુપ્પારકં તં પુચ્છામ, સમુદ્દો કતમો અય’’ન્તિ. – ગાથાય તં પુચ્છિંસુ;

મહાસત્તોપિ તેસં અનન્તરગાથાય કથેસિ –

૧૧૧.

‘‘કુરુકચ્છા પયાતાનં, વાણિજાનં ધનેસિનં;

નાવાય વિપ્પનટ્ઠાય, અગ્ગિમાલીતિ વુચ્ચતી’’તિ.

તસ્મિં પન સમુદ્દે સુવણ્ણં ઉસ્સન્નં અહોસિ. મહાસત્તો પુરિમનયેનેવ તતોપિ સુવણ્ણં ગાહાપેત્વા નાવાયં પક્ખિપાપેસિ. નાવા તમ્પિ સમુદ્દં અતિક્કમિત્વા ખીરં વિય દધિં વિય ચ ઓભાસન્તં દધિમાલિં નામ સમુદ્દં પાપુણિ. વાણિજા –

૧૧૨.

‘‘યથા દધીવ ખીરંવ, સમુદ્દો પટિદિસ્સતિ;

સુપ્પારકં તં પુચ્છામ, સમુદ્દો કતમો અય’’ન્તિ. –

ગાથાય તસ્સપિ નામં પુચ્છિંસુ.

મહાસત્તો અનન્તરગાથાય આચિક્ખિ –

૧૧૩.

‘‘કુરુકચ્છા પયાતાનં, વાણિજાનં ધનેસિનં;

નાવાય વિપ્પનટ્ઠાય, દધિમાલીતિ વુચ્ચતી’’તિ.

તસ્મિં પન સમુદ્દે રજતં ઉસ્સન્નં અહોસિ. સો તમ્પિ ઉપાયેન ગાહાપેત્વા નાવાયં પક્ખિપાપેસિ. નાવા તમ્પિ સમુદ્દં અતિક્કમિત્વા નીલકુસતિણં વિય સમ્પન્નસસ્સં વિય ચ ઓભાસમાનં નીલવણ્ણં કુસમાલિં નામ સમુદ્દં પાપુણિ. વાણિજા –

૧૧૪.

‘‘યથા કુસોવ સસ્સોવ, સમુદ્દો પટિદિસ્સતિ;

સુપ્પારકં તં પુચ્છામ, સમુદ્દો કતમો અય’’ન્તિ. –

ગાથાય તસ્સપિ નામં પુચ્છિંસુ.

સો અનન્તરગાથાય આચિક્ખિ –

૧૧૫.

‘‘કુરુકચ્છા પયાતાનં, વાણિજાનં ધનેસિનં;

નાવાય વિપ્પનટ્ઠાય, કુસમાલીતિ વુચ્ચતી’’તિ.

તસ્મિં પન સમુદ્દે નીલમણિરતનં ઉસ્સન્નં અહોસિ. સો તમ્પિ ઉપાયેનેવ ગાહાપેત્વા નાવાયં પક્ખિપાપેસિ. નાવા તમ્પિ સમુદ્દં અતિક્કમિત્વા નળવનં વિય વેળુવનં વિય ચ ખાયમાનં નળમાલિં નામ સમુદ્દં પાપુણિ. વાણિજા –

૧૧૬.

‘‘યથા નળોવ વેળૂવ, સમુદ્દો પટિદિસ્સતિ;

સુપ્પારકં તં પુચ્છામ, સમુદ્દો કતમો અય’’ન્તિ. –

ગાથાય તસ્સપિ નામં પુચ્છિંસુ.

મહાસત્તો અનન્તરગાથાય કથેસિ –

૧૧૭.

‘‘કુરુકચ્છા પયાતાનં, વાણિજાનં ધનેસિનં;

નાવાય વિપ્પનટ્ઠાય, નળમાલીતિ વુચ્ચતી’’તિ.

તસ્મિં પન સમુદ્દે મસારગલ્લં વેળુરિયં ઉસ્સન્નં અહોસિ. સો તમ્પિ ઉપાયેન ગાહાપેત્વા નાવાયં પક્ખિપાપેસિ. અપરો નયો – નળોતિ વિચ્છિકનળોપિ કક્કટકનળોપિ, સો રત્તવણ્ણો હોતિ. વેળૂતિ પન પવાળસ્સેતં નામં, સો ચ સમુદ્દો પવાળુસ્સન્નો રત્તોભાસો અહોસિ, તસ્મા ‘‘યથા નળોવ વેળુવા’’તિ પુચ્છિંસુ. મહાસત્તો તતો પવાળં ગાહાપેસીતિ.

વાણિજા નળમાલિં અતિક્કન્તા બલવામુખસમુદ્દં નામ પસ્સિંસુ. તત્થ ઉદકં કડ્ઢિત્વા કડ્ઢિત્વા સબ્બતો ભાગેન ઉગ્ગચ્છતિ. તસ્મિં સબ્બતો ભાગેન ઉગ્ગતે ઉદકં સબ્બતો ભાગેન છિન્નપપાતમહાસોબ્ભો વિય પઞ્ઞાયતિ, ઊમિયા ઉગ્ગતાય એકતો પપાતસદિસં હોતિ, ભયજનનો સદ્દો ઉપ્પજ્જતિ સોતાનિ ભિન્દન્તો વિય હદયં ફાલેન્તો વિય ચ. તં દિસ્વા વાણિજા ભીતતસિતા –

૧૧૮.

‘‘મહબ્ભયો ભિંસનકો, સદ્દો સુય્યતિમાનુસો;

યથા સોબ્ભો પપાતોવ, સમુદ્દો પટિદિસ્સતિ;

સુપ્પારકં તં પુચ્છામ, સમુદ્દો કતમો અય’’ન્તિ. –

ગાથાય તસ્સપિ નામં પુચ્છિંસુ.

તત્થ સુય્યતિમાનુસોતિ સુય્યતિ અમાનુસો સદ્દો.

૧૧૯.

‘‘કુરુકચ્છા પયાતાનં, વાણિજાનં ધનેસિનં;

નાવાય વિપ્પનટ્ઠાય, બલવામુખીતિ વુચ્ચતી’’તિ. –

બોધિસત્તો અનન્તરગાથાય તસ્સ નામં આચિક્ખિત્વા ‘‘તાતા, ઇમં બલવામુખસમુદ્દં પત્વા નિવત્તિતું સમત્થા નાવા નામ નત્થિ, અયં સમ્પત્તનાવં નિમુજ્જાપેત્વા વિનાસં પાપેતી’’તિ આહ. તઞ્ચ નાવં સત્ત મનુસ્સસતાનિ અભિરુહિંસુ. તે સબ્બે મરણભયભીતા એકપ્પહારેનેવ અવીચિમ્હિ પચ્ચમાનસત્તા વિય અતિકારુઞ્ઞં રવં મુઞ્ચિંસુ. મહાસત્તો ‘‘ઠપેત્વા મં અઞ્ઞો એતેસં સોત્થિભાવં કાતું સમત્થો નામ નત્થિ, સચ્ચકિરિયાય તેસં સોત્થિં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તે આમન્તેત્વા આહ – ‘‘તાતા, ખિપ્પં મં ગન્ધોદકેન ન્હાપેત્વા અહતવત્થાનિ નિવાસાપેત્વા પુણ્ણપાતિં સજ્જેત્વા નાવાય ધુરે ઠપેથા’’તિ. તે વેગેન તથા કરિંસુ. મહાસત્તો ઉભોહિ હત્થેહિ પુણ્ણપાતિં ગહેત્વા નાવાય ધુરે ઠિતો સચ્ચકિરિયં કરોન્તો ઓસાનગાથમાહ –

૧૨૦.

‘‘યતો સરામિ અત્તાનં, યતો પત્તોસ્મિ વિઞ્ઞુતં;

નાભિજાનામિ સઞ્ચિચ્ચ, એકપાણમ્પિ હિંસિતં;

એતેન સચ્ચવજ્જેન, સોત્થિં નાવા નિવત્તતૂ’’તિ.

તત્થ યતોતિ યતો પટ્ઠાય અહં અત્તાનં સરામિ, યતો પટ્ઠાય ચમ્હિ વિઞ્ઞુતં પત્તોતિ અત્થો. એકપાણમ્પિ હિંસિતન્તિ એત્થન્તરે સઞ્ચિચ્ચ એકં કુન્થકિપિલ્લિકપાણમ્પિ હિંસિતં નાભિજાનામિ. દેસનામત્તમેવેતં, બોધિસત્તો પન તિણસલાકમ્પિ ઉપાદાય મયા પરસન્તકં ન ગહિતપુબ્બં, લોભવસેન પરદારં ન ઓલોકિતપુબ્બં, મુસા ન ભાસિતપુબ્બા, તિણગ્ગેનાપિ મજ્જં ન પિવિતપુબ્બન્તિ એવં પઞ્ચસીલવસેન પન સચ્ચકિરિયં અકાસિ, કત્વા ચ પન પુણ્ણપાતિયા ઉદકં નાવાય ધુરે અભિસિઞ્ચિ.

ચત્તારો માસે વિદેસં પક્ખન્દનાવા નિવત્તિત્વા ઇદ્ધિમા વિય સચ્ચાનુભાવેન એકદિવસેનેવ કુરુકચ્છપટ્ટનં અગમાસિ. ગન્ત્વા ચ પન થલેપિ અટ્ઠુસભમત્તં ઠાનં પક્ખન્દિત્વા નાવિકસ્સ ઘરદ્વારેયેવ અટ્ઠાસિ. મહાસત્તો તેસં વાણિજાનં સુવણ્ણરજતમણિપવાળમુત્તવજિરાનિ ભાજેત્વા અદાસિ. ‘‘એત્તકેહિ વો રતનેહિ અલં, મા પુન સમુદ્દં પવિસથા’’તિ તેસં ઓવાદં દત્વા યાવજીવં દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવપુરં પૂરેસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘એવં, ભિક્ખવે, પુબ્બેપિ તથાગતો મહાપઞ્ઞોયેવા’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા પરિસા બુદ્ધપરિસા અહેસું, સુપ્પારકપણ્ડિતો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

સુપ્પારકજાતકવણ્ણના નવમા.

જાતકુદ્દાનં –

માતુપોસક જુણ્હો ચ, ધમ્મ ઉદય પાનીયો;

યુધઞ્ચયો દસરથો, સંવરો ચ સુપ્પારકો;

એકાદસનિપાતમ્હિ, સઙ્ગીતા નવ જાતકા.

એકાદસકનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૨. દ્વાદસકનિપાતો

[૪૬૪] ૧. ચૂળકુણાલજાતકવણ્ણના

૧-૧૨.

લુદ્ધાનં લહુચિત્તાનન્તિ ઇદં જાતકં કુણાલજાતકે (જા. ૨.૨૧.કુણાલજાતક) આવિ ભવિસ્સતિ;

ચૂળકુણાલજાતકવણ્ણના પઠમા.

[૪૬૫] ૨. ભદ્દસાલજાતકવણ્ણના

કા ત્વં સુદ્ધેહિ વત્થેહીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ઞાતત્થચરિયં આરબ્ભ કથેસિ. સાવત્થિયઞ્હિ અનાથપિણ્ડિકસ્સ નિવેસને પઞ્ચન્નં ભિક્ખુસતાનં નિબદ્ધભોજનં પવત્તતિ, તથા વિસાખાય ચ કોસલરઞ્ઞો ચ. તત્થ પન કિઞ્ચાપિ નાનગ્ગરસભોજનં દીયતિ, ભિક્ખૂનં પનેત્થ કોચિ વિસ્સાસિકો નત્થિ, તસ્મા ભિક્ખૂ રાજનિવેસને ન ભુઞ્જન્તિ, ભત્તં ગહેત્વા અનાથપિણ્ડિકસ્સ વા વિસાખાય વા અઞ્ઞેસં વા વિસ્સાસિકાનં ઘરં ગન્ત્વા ભુઞ્જન્તિ. રાજા એકદિવસં પણ્ણાકારં આહટં ‘‘ભિક્ખૂનં દેથા’’તિ ભત્તગ્ગં પેસેત્વા ‘‘ભત્તગ્ગે ભિક્ખૂ નત્થી’’તિ વુત્તે ‘‘કહં ગતા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અત્તનો વિસ્સાસિકગેહેસુ નિસીદિત્વા ભુઞ્જન્તી’’તિ સુત્વા ભુત્તપાતરાસો સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘ભન્તે, ભોજનં નામ કિં પરમ’’ન્તિ પુચ્છિ. વિસ્સાસપરમં મહારાજ, કઞ્જિકમત્તકમ્પિ વિસ્સાસિકેન દિન્નં મધુરં હોતીતિ. ભન્તે, કેન પન સદ્ધિં ભિક્ખૂનં વિસ્સાસો હોતીતિ? ‘‘ઞાતીહિ વા સેક્ખકુલેહિ વા, મહારાજા’’તિ. તતો રાજા ચિન્તેસિ ‘‘એકં સક્યધીતરં આનેત્વા અગ્ગમહેસિં કરિસ્સામિ, એવં મયા સદ્ધિં ભિક્ખૂનં ઞાતકે વિય વિસ્સાસો ભવિસ્સતી’’તિ. સો ઉટ્ઠાયાસના અત્તનો નિવેસનં ગન્ત્વા કપિલવત્થું દૂતં પેસેસિ ‘‘ધીતરં મે દેથ, અહં તુમ્હેહિ સદ્ધિં ઞાતિભાવં ઇચ્છામી’’તિ.

સાકિયા દૂતવચનં સુત્વા સન્નિપતિત્વા મન્તયિંસુ ‘‘મયં કોસલરઞ્ઞો આણાપવત્તિટ્ઠાને વસામ, સચે દારિકં ન દસ્સામ, મહન્તં વેરં ભવિસ્સતિ, સચે દસ્સામ, કુલવંસો નો ભિજ્જિસ્સતિ, કિં નુ ખો કાતબ્બ’’ન્તિ. અથ ને મહાનામો આહ – ‘‘મા ચિન્તયિત્થ, મમ ધીતા વાસભખત્તિયા નામ નાગમુણ્ડાય નામ દાસિયા કુચ્છિસ્મિં નિબ્બત્તિ. સા સોળસવસ્સુદ્દેસિકા ઉત્તમરૂપધરા સોભગ્ગપ્પત્તા પિતુ વંસેન ખત્તિયજાતિકા, તમસ્સ ‘ખત્તિયકઞ્ઞા’તિ પેસેસ્સામા’’તિ. સાકિયા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા દૂતે પક્કોસાપેત્વા ‘‘સાધુ, દારિકં દસ્સામ, ઇદાનેવ નં ગહેત્વા ગચ્છથા’’તિ આહંસુ. દૂતા ચિન્તેસું ‘‘ઇમે સાકિયા નામ જાતિં નિસ્સાય અતિમાનિનો, ‘સદિસી નો’તિ વત્વા અસદિસિમ્પિ દદેય્યું, એતેહિ સદ્ધિં એકતો ભુઞ્જમાનમેવ ગણ્હિસ્સામા’’તિ. તે એવમાહંસુ ‘‘મયં ગહેત્વા ગચ્છન્તા યા તુમ્હેહિ સદ્ધિં એકતો ભુઞ્જતિ, તં ગહેત્વા ગમિસ્સામા’’તિ. સાકિયા તેસં નિવાસટ્ઠાનં દાપેત્વા ‘‘કિં કરિસ્સામા’’તિ ચિન્તયિંસુ. મહાનામો આહ – ‘‘તુમ્હે મા ચિન્તયિત્થ, અહં ઉપાયં કરિસ્સામિ, તુમ્હે મમ ભોજનકાલે વાસભખત્તિયં અલઙ્કરિત્વા આનેત્વા મયા એકસ્મિં કબળે ગહિતમત્તે ‘દેવ, અસુકરાજા પણ્ણં પહિણિ, ઇમં તાવ સાસનં સુણાથા’તિ પણ્ણં દસ્સેય્યાથા’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તસ્મિં ભુઞ્જમાને કુમારિકં અલઙ્કરિંસુ.

મહાનામો ‘‘ધીતરં મે આનેથ, મયા સદ્ધિં ભુઞ્જતૂ’’તિ આહ. અથ નં અલઙ્કરિત્વા તાવદેવ થોકં પપઞ્ચં કત્વા આનયિંસુ. સા ‘‘પિતરા સદ્ધિં ભુઞ્જિસ્સામી’’તિ એકપાતિયં હત્થં ઓતારેસિ. મહાનામોપિ તાય સદ્ધિં એકપિણ્ડં ગહેત્વા મુખે ઠપેસિ. દુતિયપિણ્ડાય હત્થે પસારિતે ‘‘દેવ, અસુકરઞ્ઞા પણ્ણં પહિતં, ઇમં તાવ સાસનં સુણાથા’’તિ પણ્ણં ઉપનામેસું. મહાનામો ‘‘અમ્મ, ત્વં ભુઞ્જાહી’’તિ દક્ખિણહત્થં પાતિયાયેવ કત્વા વામહત્થેન ગહેત્વા પણ્ણં ઓલોકેસિ. તસ્સ તં સાસનં ઉપધારેન્તસ્સેવ ઇતરા ભુઞ્જિ. સો તસ્સા ભુત્તકાલે હત્થં ધોવિત્વા મુખં વિક્ખાલેસિ. તં દિસ્વા દૂતા ‘‘નિચ્છયેનેસા એતસ્સ ધીતા’’તિ નિટ્ઠમકંસુ, ન તં અન્તરં જાનિતું સક્ખિંસુ. મહાનામો મહન્તેન પરિવારેન ધીતરં પેસેસિ. દૂતાપિ નં સાવત્થિં નેત્વા ‘‘અયં કુમારિકા જાતિસમ્પન્ના મહાનામસ્સ ધીતા’’તિ વદિંસુ. રાજા તુસ્સિત્વા સકલનગરં અલઙ્કારાપેત્વા તં રતનરાસિમ્હિ ઠપેત્વા અગ્ગમહેસિટ્ઠાને અભિસિઞ્ચાપેસિ. સા રઞ્ઞો પિયા અહોસિ મનાપા.

અથસ્સા ન ચિરસ્સેવ ગબ્ભો પતિટ્ઠહિ. રાજા ગબ્ભપરિહારમદાસિ. સા દસમાસચ્ચયેન સુવણ્ણવણ્ણં પુત્તં વિજાયિ. અથસ્સ નામગ્ગહણદિવસે રાજા અત્તનો અય્યકસ્સ સન્તિકં પેસેસિ ‘‘સક્યરાજધીતા વાસભખત્તિયા પુત્તં વિજાયિ, કિમસ્સ નામં કરોમા’’તિ. તં પન સાસનં ગહેત્વા ગતો અમચ્ચો થોકં બધિરધાતુકો, સો ગન્ત્વા રઞ્ઞો અય્યકસ્સારોચેસિ. સો તં સુત્વા ‘‘વાસભખત્તિયા પુત્તં અવિજાયિત્વાપિ સબ્બં જનં અભિભવતિ, ઇદાનિ પન અતિવિય રઞ્ઞો વલ્લભા ભવિસ્સતી’’તિ આહ. સો બધિરઅમચ્ચો ‘‘વલ્લભા’’તિ વચનં દુસ્સુતં સુત્વા ‘‘વિટટૂભો’’તિ સલ્લક્ખેત્વા રાજાનં ઉપગન્ત્વા ‘‘દેવ, કુમારસ્સ કિર ‘વિટટૂભો’તિ નામં કરોથા’’તિ આહ. રાજા ‘‘પોરાણકં નો કુલદત્તિકં નામં ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘વિટટૂભો’’તિ નામં અકાસિ. તતો પટ્ઠાય કુમારો કુમારપરિહારેન વડ્ઢન્તો સત્તવસ્સિકકાલે અઞ્ઞેસં કુમારાનં માતામહકુલતો હત્થિરૂપકઅસ્સરૂપકાદીનિ આહરિયમાનાનિ દિસ્વા માતરં પુચ્છિ ‘‘અમ્મ, અઞ્ઞેસં માતામહકુલતો પણ્ણાકારો આહરિયતિ, મય્હં કોચિ કિઞ્ચિ ન પેસેસિ, કિં ત્વં નિમ્માતા નિપ્પિતાસી’’તિ? અથ નં સા ‘‘તાત, સક્યરાજાનો માતામહા દૂરે પન વસન્તિ, તેન તે કિઞ્ચિ ન પેસેન્તી’’તિ વત્વા વઞ્ચેસિ.

પુન સોળસવસ્સિકકાલે ‘‘અમ્મ, માતામહકુલં પસ્સિતુકામોમ્હી’’તિ વત્વા ‘‘અલં તાત, કિં તત્થ ગન્ત્વા કરિસ્સસી’’તિ વારિયમાનોપિ પુનપ્પુનં યાચિ. અથસ્સ માતા ‘‘તેન હિ ગચ્છાહી’’તિ સમ્પટિચ્છિ. સો પિતુ આરોચેત્વા મહન્તેન પરિવારેન નિક્ખમિ. વાસભખત્તિયા પુરેતરં પણ્ણં પેસેસિ ‘‘અહં ઇધ સુખં વસામિ, સામિનો કિઞ્ચિ અન્તરં મા દસ્સયિંસૂ’’તિ. સાકિયા વિટટૂભસ્સ આગમનં ઞત્વા ‘‘વન્દિતું ન સક્કા’’તિ તસ્સ દહરદહરે કુમારકે જનપદં પહિણિંસુ. કુમારે કપિલવત્થું સમ્પત્તે સાકિયા સન્થાગારે સન્નિપતિંસુ. કુમારો સન્થાગારં ગન્ત્વા અટ્ઠાસિ. અથ નં ‘‘અયં તે, તાત, માતામહો, અયં માતુલો’’તિ વદિંસુ સો સબ્બે વન્દમાનો વિચરિ. સો યાવપિટ્ઠિયા રુજનપ્પમાણા વન્દિત્વા એકમ્પિ અત્તાનં વન્દમાનં અદિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો મં વન્દન્તા નત્થી’’તિ પુચ્છિ. સાકિયા ‘‘તાત, તવ કનિટ્ઠકુમારા જનપદં ગતા’’તિ વત્વા તસ્સ મહન્તં સક્કારં કરિંસુ. સો કતિપાહં વસિત્વા મહન્તેન પરિવારેન નિક્ખમિ. અથેકા દાસી સન્થાગારે તેન નિસિન્નફલકં ‘‘ઇદં વાસભખત્તિયાય દાસિયા પુત્તસ્સ નિસિન્નફલક’’ન્તિ અક્કોસિત્વા પરિભાસિત્વા ખીરોદકેન ધોવિ. એકો પુરિસો અત્તનો આવુધં પમુસ્સિત્વા નિવત્તો તં ગણ્હન્તો વિટટૂભકુમારસ્સ અક્કોસનસદ્દં સુત્વા તં અન્તરં પુચ્છિત્વા ‘‘વાસભખત્તિયા દાસિયા કુચ્છિસ્મિં મહાનામસક્કસ્સ જાતા’’તિ ઞત્વા ગન્ત્વા બલકાયસ્સ કથેસિ. ‘‘વાસભખત્તિયા કિર દાસિયા ધીતા’’તિ મહાકોલાહલં અહોસિ.

કુમારો તં સુત્વા ‘‘એતે તાવ મમ નિસિન્નફલકં ખીરોદકેન ધોવન્તુ, અહં પન રજ્જે પતિટ્ઠિતકાલે એતેસં ગલલોહિતં ગહેત્વા મમ નિસિન્નફલકં ધોવિસ્સામી’’તિ ચિત્તં પટ્ઠપેસિ. તસ્મિં સાવત્થિં ગતે અમચ્ચા સબ્બં પવત્તિં રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા ‘‘સબ્બે મય્હં દાસિધીતરં અદંસૂ’’તિ સાકિયાનં કુજ્ઝિત્વા વાસભખત્તિયાય ચ પુત્તસ્સ ચ દિન્નપરિહારં અચ્છિન્દિત્વા દાસદાસીહિ લદ્ધબ્બપરિહારમત્તમેવ દાપેસિ. તતો કતિપાહચ્ચયેન સત્થા રાજનિવેસનં આગન્ત્વા નિસીદિ. રાજા સત્થારં વન્દિત્વા ‘‘ભન્તે, તુમ્હાકં કિર ઞાતકેહિ દાસિધીતા મય્હં દિન્ના, તેનસ્સા અહં સપુત્તાય પરિહારં અચ્છિન્દિત્વા દાસદાસીહિ લદ્ધબ્બપરિહારમત્તમેવ દાપેસિ’’ન્તિ આહ. સત્થા ‘‘અયુત્તં, મહારાજ, સાકિયેહિ કતં, દદન્તેહિ નામ સમાનજાતિકા દાતબ્બા અસ્સ. તં પન મહારાજ, વદામિ વાસભખત્તિયા ખત્તિયરાજધીતા ખત્તિયસ્સ રઞ્ઞો ગેહે અભિસેકં લભિ, વિટટૂભોપિ ખત્તિયરાજાનમેવ પટિચ્ચ જાતો, માતુગોત્તં નામ કિં કરિસ્સતિ, પિતુગોત્તમેવ પમાણન્તિ પોરાણકપણ્ડિતા દલિદ્દિત્થિયા કટ્ઠહારિકાયપિ અગ્ગમહેસિટ્ઠાનં અદંસુ, તસ્સા ચ કુચ્છિમ્હિ જાતકુમારો દ્વાદસયોજનિકાય બારાણસિયા રજ્જં કત્વા કટ્ઠવાહનરાજા નામ જાતો’’તિ કટ્ઠવાહનજાતકં (જા. ૧.૧.૭) કથેસિ. રાજા સત્થુ ધમ્મકથં સુત્વા ‘‘પિતુગોત્તમેવ કિર પમાણ’’ન્તિ સુત્વા તુસ્સિત્વા માતાપુત્તાનં પકતિપરિહારમેવ દાપેસિ.

રઞ્ઞો પન બન્ધુલો નામ સેનાપતિ મલ્લિકં નામ અત્તનો ભરિયં વઞ્ઝં ‘‘તવ કુલઘરમેવ ગચ્છાહી’’તિ કુસિનારમેવ પેસેસિ. સા ‘‘સત્થારં દિસ્વાવ ગમિસ્સામી’’તિ જેતવનં પવિસિત્વા તથાગતં વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતા ‘‘કહં ગચ્છસી’’તિ ચ પુટ્ઠા ‘‘સામિકો મે, ભન્તે, કુલઘરં પેસેસી’’તિ વત્વા ‘‘કસ્મા’’તિ વુત્તા ‘‘વઞ્ઝા અપુત્તિકા, ભન્તે’’તિ વત્વા સત્થારા ‘‘યદિ એવં ગમનકિચ્ચં નત્થિ, નિવત્તાહી’’તિ વુત્તા તુટ્ઠા સત્થારં વન્દિત્વા નિવેસનમેવ પુન અગમાસિ. ‘‘કસ્મા નિવત્તસી’’તિ પુટ્ઠા ‘‘દસબલેન નિવત્તિતામ્હી’’તિ આહ. સેનાપતિ ‘‘દિટ્ઠં ભવિસ્સતિ તથાગતેન કારણ’’ન્તિ આહ. સા ન ચિરસ્સેવ ગબ્ભં પટિલભિત્વા ઉપ્પન્નદોહળા ‘‘દોહળો મે ઉપ્પન્નો’’તિ આરોચેસિ. ‘‘કિં દોહળો’’તિ? ‘‘વેસાલિયા નગરે લિચ્છવિરાજાનં અભિસેકમઙ્ગલપોક્ખરણિં ઓતરિત્વા ન્હત્વા પાનીયં પિવિતુકામામ્હિ, સામી’’તિ. સેનાપતિ ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા સહસ્સથામધનું ગહેત્વા તં રથં આરોપેત્વા સાવત્થિતો નિક્ખમિત્વા રથં પાજેન્તો વેસાલિં પાવિસિ.

તસ્મિઞ્ચ કાલે કોસલરઞ્ઞો બન્ધુલસેનાપતિના સદ્ધિં એકાચરિયકુલે ઉગ્ગહિતસિપ્પો મહાલિ નામ લિચ્છવી અન્ધો લિચ્છવીનં અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચ અનુસાસન્તો દ્વારસમીપે વસતિ. સો રથસ્સ ઉમ્મારે પટિઘટ્ટનસદ્દં સુત્વા ‘‘બન્ધુલમલ્લસ્સ રથપતનસદ્દો એસો, અજ્જ લિચ્છવીનં ભયં ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ આહ. પોક્ખરણિયા અન્તો ચ બહિ ચ આરક્ખા બલવા, ઉપરિ લોહજાલં પત્થટં, સકુણાનમ્પિ ઓકાસો નત્થિ. સેનાપતિ પન રથા ઓતરિત્વા આરક્ખકે ખગ્ગેન પહરન્તો પલાપેત્વા લોહજાલં છિન્દિત્વા અન્તોપોક્ખરણિયં ભરિયં ઓતારેત્વા ન્હાપેત્વા પાયેત્વા સયમ્પિ ન્હત્વા મલ્લિકં રથં આરોપેત્વા નગરા નિક્ખમિત્વા આગતમગ્ગેનેવ પાયાસિ. આરક્ખકા ગન્ત્વા લિચ્છવીનં આરોચેસું. લિચ્છવિરાજાનો કુજ્ઝિત્વા પઞ્ચ રથસતાનિ આરુય્હ ‘‘બન્ધુલમલ્લં ગણ્હિસ્સામા’’તિ નિક્ખમિંસુ. તં પવત્તિં મહાલિસ્સ આરોચેસું. મહાલિ ‘‘મા ગમિત્થ, સો હિ વો સબ્બે ઘાતયિસ્સતી’’તિ આહ. તેપિ ‘‘મયં ગમિસ્સામયેવા’’તિ વદિંસુ. તેન હિ ચક્કસ્સ યાવ નાભિતો પથવિં પવિટ્ઠટ્ઠાનં દિસ્વા નિવત્તેય્યાથ, તતો અનિવત્તન્તા પુરતો અસનિસદ્દં વિય સુણિસ્સથ, તમ્હા ઠાના નિવત્તેય્યાથ, તતો અનિવત્તન્તા તુમ્હાકં રથધુરેસુ છિદ્દં પસ્સિસ્સથ, તમ્હા ઠાના નિવત્તેય્યાથ, પુરતો માગમિત્થાતિ. તે તસ્સ વચનેન અનિવત્તિત્વા તં અનુબન્ધિંસુયેવ.

મલ્લિકા દિસ્વા ‘‘રથા, સામિ, પઞ્ઞાયન્તી’’તિ આહ. તેન હિ એકસ્સ રથસ્સ વિય પઞ્ઞાયનકાલે મમ આરોચેય્યાસીતિ. સા યદા સબ્બે એકો વિય હુત્વા પઞ્ઞાયિંસુ, તદા ‘‘એકમેવ સામિ રથસીસં પઞ્ઞાયતી’’તિ આહ. બન્ધુલો ‘‘તેન હિ ઇમા રસ્મિયો ગણ્હાહી’’તિ તસ્સા રસ્મિયો દત્વા રથે ઠિતોવ ધનું આરોપેતિ, રથચક્કં યાવ નાભિતો પથવિં પાવિસિ, લિચ્છવિનો તં ઠાનં દિસ્વાપિ ન નિવત્તિંસુ. ઇતરો થોકં ગન્ત્વા જિયં પોથેસિ, અસનિસદ્દો વિય અહોસિ. તે તતોપિ ન નિવત્તિંસુ, અનુબન્ધન્તા ગચ્છન્તેવ. બન્ધુલો રથે ઠિતકોવ એકં સરં ખિપિ. સો પઞ્ચન્નં રથસતાનં રથસીસં છિદ્દં કત્વા પઞ્ચ રાજસતાનિ પરિકરબન્ધનટ્ઠાને વિજ્ઝિત્વા પથવિં પાવિસિ. તે અત્તનો વિદ્ધભાવં અજાનિત્વા ‘‘તિટ્ઠ રે, તિટ્ઠ રે’’તિ વદન્તા અનુબન્ધિંસુયેવ. બન્ધુલો રથં ઠપેત્વા ‘‘તુમ્હે મતકા, મતકેહિ સદ્ધિં મય્હં યુદ્ધં નામ નત્થી’’તિ આહ. તે ‘‘મતકા નામ અમ્હાદિસા નેવ હોન્તી’’તિ વદિંસુ. ‘‘તેન હિ સબ્બપચ્છિમસ્સ પરિકરં મોચેથા’’તિ. તે મોચયિંસુ. સો મુત્તમત્તેયેવ મરિત્વા પતિતો. અથ ને ‘‘સબ્બેપિ તુમ્હે એવરૂપા, અત્તનો ઘરાનિ ગન્ત્વા સંવિધાતબ્બં સંવિદહિત્વા પુત્તદારે અનુસાસિત્વા સન્નાહં મોચેથા’’તિ આહ. તે તથા કત્વા સબ્બે જીવિતક્ખયં પત્તા.

બન્ધુલોપિ મલ્લિકં સાવત્થિં આનેસિ. સા સોળસક્ખત્તું યમકે પુત્તે વિજાયિ, સબ્બેપિ સૂરા થામસમ્પન્ના અહેસું, સબ્બસિપ્પે નિપ્ફત્તિં પાપુણિંસુ. એકેકસ્સપિ પુરિસસહસ્સપરિવારો અહોસિ. પિતરા સદ્ધિં રાજનિવેસનં ગચ્છન્તેહિ તેહેવ રાજઙ્ગણં પરિપૂરિ. અથેકદિવસં વિનિચ્છયે કૂટડ્ડપરાજિતા મનુસ્સા બન્ધુલં આગચ્છન્તં દિસ્વા મહારવં વિરવન્તા વિનિચ્છયઅમચ્ચાનં કૂટડ્ડકારણં તસ્સ આરોચેસું. સોપિ વિનિચ્છયં ગન્ત્વા તં અડ્ડં તીરેત્વા સામિકમેવ સામિકં, અસ્સામિકમેવ અસ્સામિકં અકાસિ. મહાજનો મહાસદ્દેન સાધુકારં પવત્તેસિ. રાજા ‘‘કિમિદ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા તમત્થં સુત્વા તુસ્સિત્વા સબ્બેપિ તે અમચ્ચે હારેત્વા બન્ધુલસ્સેવ વિનિચ્છયં નિય્યાદેસિ. સો તતો પટ્ઠાય સમ્મા વિનિચ્છિનિ. તતો પોરાણકવિનિચ્છયિકા લઞ્જં અલભન્તા અપ્પલાભા હુત્વા ‘‘બન્ધુલો રજ્જં પત્થેતી’’તિ રાજકુલે પરિભિન્દિંસુ. રાજા તં કથં ગહેત્વા ચિત્તં નિગ્ગહેતું નાસક્ખિ, ‘‘ઇમસ્મિં ઇધેવ ઘાતિયમાને ગરહા મે ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ પુન ચિન્તેત્વા ‘‘પયુત્તપુરિસેહિ પચ્ચન્તં પહરાપેત્વા તે પલાપેત્વા નિવત્તકાલે અન્તરામગ્ગે પુત્તેહિ સદ્ધિં મારેતું વટ્ટતી’’તિ બન્ધુલં પક્કોસાપેત્વા ‘‘પચ્ચન્તો કિર કુપિતો, તવ પુત્તેહિ સદ્ધિં ગન્ત્વા ચોરે ગણ્હાહી’’તિ પહિણિત્વા ‘‘એત્થેવસ્સ દ્વત્તિંસાય પુત્તેહિ સદ્ધિં સીસં છિન્દિત્વા આહરથા’’તિ તેહિ સદ્ધિં અઞ્ઞેપિ સમત્થે મહાયોધે પેસેસિ. તસ્મિં પચ્ચન્તં ગચ્છન્તેયેવ ‘‘સેનાપતિ કિર આગચ્છતી’’તિ સુત્વાવ પયુત્તકચોરા પલાયિંસુ. સો તં પદેસં આવાસાપેત્વા જનપદં સણ્ઠપેત્વા નિવત્તિ.

અથસ્સ નગરતો અવિદૂરે ઠાને તે યોધા પુત્તેહિ સદ્ધિં સીસં છિન્દિંસુ. તં દિવસં મલ્લિકાય પઞ્ચહિ ભિક્ખુસતેહિ સદ્ધિં દ્વે અગ્ગસાવકા નિમન્તિતા હોન્તિ. અથસ્સા પુબ્બણ્હસમયે ‘‘સામિકસ્સ તે સદ્ધિં પુત્તેહિ સીસં છિન્દિંસૂ’’તિ પણ્ણં આહરિત્વા અદંસુ. સા તં પવત્તિં ઞત્વા કસ્સચિ કિઞ્ચિ અવત્વા પણ્ણં ઉચ્છઙ્ગે કત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘમેવ પરિવિસિ. અથસ્સા પરિચારિકા ભિક્ખૂનં ભત્તં દત્વા સપ્પિચાટિં આહરન્તિયો થેરાનં પુરતો ચાટિં ભિન્દિંસુ. ધમ્મસેનાપતિ ‘‘ઉપાસિકે, ભેદનધમ્મં ભિન્નં, ન ચિન્તેતબ્બ’’ન્તિ આહ. સા ઉચ્છઙ્ગતો પણ્ણં નીહરિત્વા ‘‘દ્વત્તિંસપુત્તેહિ સદ્ધિં પિતુ સીસં છિન્નન્તિ મે ઇમં પણ્ણં આહરિંસુ, અહં ઇદં સુત્વાપિ ન ચિન્તેમિ, સપ્પિચાટિયા ભિન્નાય કિં ચિન્તેમિ, ભન્તે’’તિ આહ. ધમ્મસેનાપતિ ‘‘અનિમિત્તમનઞ્ઞાત’’ન્તિઆદીનિ (સુ. નિ. ૫૭૯) વત્વા ધમ્મં દેસેત્વા ઉટ્ઠાયાસના વિહારં અગમાસિ. સાપિ દ્વત્તિંસ સુણિસાયો પક્કોસાપેત્વા ‘‘તુમ્હાકં સામિકા અત્તનો પુરિમકમ્મફલં લભિંસુ, તુમ્હે મા સોચિત્થ મા પરિદેવિત્થ, રઞ્ઞો ઉપરિ મનોપદોસં મા કરિત્થા’’તિ ઓવદિ.

રઞ્ઞો ચરપુરિસા તં કથં સુત્વા તેસં નિદ્દોસભાવં રઞ્ઞો કથયિંસુ. રાજા સંવેગપ્પત્તો તસ્સા નિવેસનં ગન્ત્વા મલ્લિકઞ્ચ સુણિસાયો ચસ્સા ખમાપેત્વા મલ્લિકાય વરં અદાસિ. સા ‘‘ગહિતો મે હોતૂ’’તિ વત્વા તસ્મિં ગતે મતકભત્તં દત્વા ન્હત્વા રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ‘‘દેવ, તુમ્હેહિ મે વરો દિન્નો, મય્હઞ્ચ અઞ્ઞેન અત્થો નત્થિ, દ્વત્તિંસાય મે સુણિસાનં મમ ચ કુલઘરગમનં અનુજાનાથા’’તિ આહ. રાજા સમ્પટિચ્છિ. સા દ્વત્તિંસાય સુણિસાનં સકકુલં પેસેત્વા સયં કુસિનારનગરે અત્તનો કુલઘરં અગમાસિ. રાજા બન્ધુલસેનાપતિનો ભાગિનેય્યસ્સ દીઘકારાયનસ્સ નામ સેનાપતિટ્ઠાનં અદાસિ. સો પન ‘‘માતુલો મે ઇમિના મારિતો’’તિ રઞ્ઞો ઓતારં ગવેસન્તો વિચરતિ. રાજાપિ નિપ્પરાધસ્સ બન્ધુલસ્સ મારિતકાલતો પટ્ઠાય વિપ્પટિસારી ચિત્તસ્સાદં ન લભતિ, રજ્જસુખં નાનુભોતિ.

તદા સત્થા સાકિયાનં વેળું નામ નિગમં ઉપનિસ્સાય વિહરતિ. રાજા તત્થ ગન્ત્વા આરામતો અવિદૂરે ખન્ધાવારં નિવાસેત્વા ‘‘મહન્તેન પરિવારેન સત્થારં વન્દિસ્સામા’’તિ વિહારં ગન્ત્વા પઞ્ચ રાજકકુધભણ્ડાનિ દીઘકારાયનસ્સ દત્વા એકકોવ ગન્ધકુટિં પાવિસિ. સબ્બં ધમ્મચેતિયસુત્તનિયામેનેવ (મ. નિ. ૨.૩૬૪ આદયો) વેદિતબ્બં. તસ્મિં ગન્ધકુટિં પવિટ્ઠે દીઘકારાયનો તાનિ પઞ્ચ રાજકકુધભણ્ડાનિ ગહેત્વા વિટટૂભં રાજાનં કત્વા રઞ્ઞો એકં અસ્સં એકઞ્ચ ઉપટ્ઠાનકારિકં માતુગામં નિવત્તેત્વા સાવત્થિં અગમાસિ. રાજા સત્થારા સદ્ધિં પિયકથં કથેત્વા નિક્ખન્તો સેનં અદિસ્વા તં માતુગામં પુચ્છિત્વા તં પવત્તિં સુત્વા ‘‘અહં ભાગિનેય્યં અજાતસત્તું આદાય આગન્ત્વા વિટટૂભં ગહેસ્સામી’’તિ રાજગહનગરં ગચ્છન્તો વિકાલે દ્વારેસુ પિહિતેસુ નગરં પવિસિતુમસક્કોન્તો એકિસ્સાય સાલાય નિપજ્જિત્વા વાતાતપેન કિલન્તો રત્તિભાગે તત્થેવ કાલમકાસિ. વિભાતાય રત્તિયા ‘‘દેવ કોસલનરિન્દ, ઇદાનિ અનાથોસિ જાતો’’તિ વિલપન્તિયા તસ્સા ઇત્થિયા સદ્દં સુત્વા રઞ્ઞો આરોચેસું. સો માતુલસ્સ મહન્તેન સક્કારેન સરીરકિચ્ચં કારેસિ.

વિટટૂભોપિ રજ્જં લભિત્વા તં વેરં સરિત્વા ‘‘સબ્બેપિ સાકિયે મારેસ્સામી’’તિ મહતિયા સેનાય નિક્ખમિ. તં દિવસં સત્થા પચ્ચૂસસમયે લોકં વોલોકેન્તો ઞાતિસઙ્ઘસ્સ વિનાસં દિસ્વા ‘‘ઞાતિસઙ્ગહં કાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા પુબ્બણ્હસમયે પિણ્ડાય ચરિત્વા પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો ગન્ધકુટિયં સીહસેય્યં કપ્પેત્વા સાયન્હસમયે આકાસેન ગન્ત્વા કપિલવત્થુસામન્તે એકસ્મિં કબરચ્છાયે રુક્ખમૂલે નિસીદિ. તતો અવિદૂરે વિટટૂભસ્સ રજ્જસીમાય અન્તો સન્દચ્છાયો નિગ્રોધરુક્ખો અત્થિ, વિટટૂભો સત્થારં દિસ્વા ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા ‘‘ભન્તે, કિંકારણા એવરૂપાય ઉણ્હવેલાય ઇમસ્મિં કબરચ્છાયે રુક્ખમૂલે નિસીદથ, એતસ્મિં સન્દચ્છાયે નિગ્રોધરુક્ખમૂલે નિસીદથ, ભન્તે’’તિ વત્વા ‘‘હોતુ, મહારાજ, ઞાતકાનં છાયા નામ સીતલા’’તિ વુત્તે ‘‘ઞાતકાનં રક્ખણત્થાય સત્થા આગતો ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા સત્થારં વન્દિત્વા સાવત્થિમેવ પચ્ચાગમિ. સત્થાપિ ઉપ્પતિત્વા જેતવનમેવ ગતો.

રાજા સાકિયાનં દોસં સરિત્વા દુતિયં નિક્ખમિત્વા તથેવ સત્થારં પસ્સિત્વા પુન નિવત્તિત્વા તતિયવારે નિક્ખમિત્વા તત્થેવ સત્થારં પસ્સિત્વા નિવત્તિ. ચતુત્થવારે પન તસ્મિં નિક્ખન્તે સત્થા સાકિયાનં પુબ્બકમ્મં ઓલોકેત્વા તેસં નદિયં વિસપક્ખિપનપાપકમ્મસ્સ અપ્પટિબાહિરભાવં ઞત્વા ચતુત્થવારે ન અગમાસિ. વિટટૂભરાજા ખીરપાયકે દારકે આદિં કત્વા સબ્બે સાકિયે ઘાતેત્વા ગલલોહિતેન નિસિન્નફલકં ધોવિત્વા પચ્ચાગમિ. સત્થરિ તતિયવારે ગમનતો પચ્ચાગન્ત્વા પુનદિવસે પિણ્ડાય ચરિત્વા નિટ્ઠાપિતભત્તકિચ્ચે ગન્ધકુટિયં પવિસન્તે દિસાહિ સન્નિપતિતા ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં નિસીદિત્વા ‘‘આવુસો, સત્થા અત્તાનં દસ્સેત્વા રાજાનં નિવત્તાપેત્વા ઞાતકે મરણભયા મોચેસિ, એવં ઞાતકાનં અત્થચરો સત્થા’’તિ ભગવતો ગુણકથં કથયિંસુ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ તથાગતો ઞાતકાનં અત્થં ચરતિ, પુબ્બેપિ ચરિયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તો નામ રાજા દસ રાજધમ્મે અકોપેત્વા ધમ્મેન રજ્જં કારેન્તો એકદિવસં ચિન્તેસિ ‘‘જમ્બુદીપતલે રાજાનો બહુથમ્ભેસુ પાસાદેસુ વસન્તિ, તસ્મા બહૂહિ થમ્ભેહિ પાસાદકરણં નામ અનચ્છરિયં, યંનૂનાહં એકથમ્ભકં પાસાદં કારેય્યં, એવં સબ્બરાજૂનં અગ્ગરાજા ભવિસ્સામી’’તિ. સો વડ્ઢકી પક્કોસાપેત્વા ‘‘મય્હં સોભગ્ગપ્પત્તં એકથમ્ભકં પાસાદં કરોથા’’તિ આહ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ઉજૂ મહન્તે એકથમ્ભકપાસાદારહે બહૂ રુક્ખે દિસ્વા ‘‘ઇમે રુક્ખા સન્તિ, મગ્ગો પન વિસમો, ન સક્કા ઓતારેતું, રઞ્ઞો આચિક્ખિસ્સામા’’તિ ચિન્તેત્વા તથા અકંસુ. રાજા ‘‘કેનચિ ઉપાયેન સણિકં ઓતારેથા’’તિ વત્વા ‘‘દેવ, યેન કેનચિ ઉપાયેન ન સક્કા’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ મમ ઉય્યાને એકં રુક્ખં ઉપધારેથા’’તિ આહ. વડ્ઢકી ઉય્યાનં ગન્ત્વા એકં સુજાતં ઉજુકં ગામનિગમપૂજિતં રાજકુલતોપિ લદ્ધબલિકમ્મં મઙ્ગલસાલરુક્ખં દિસ્વા રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા તમત્થં આરોચેસું. રાજા ‘‘ઉય્યાને રુક્ખો નામ મમ પટિબદ્ધો, ગચ્છથ ભો તં છિન્દથા’’તિ આહ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ગન્ધમાલાદિહત્થા ઉય્યાનં ગન્ત્વા રુક્ખે ગન્ધપઞ્ચઙ્ગુલિકં દત્વા સુત્તેન પરિક્ખિપિત્વા પુપ્ફકણ્ણિકં બન્ધિત્વા દીપં જાલેત્વા બલિકમ્મં કત્વા ‘‘ઇતો સત્તમે દિવસે આગન્ત્વા રુક્ખં છિન્દિસ્સામ, રાજા છિન્દાપેતિ, ઇમસ્મિં રુક્ખે નિબ્બત્તદેવતા અઞ્ઞત્થ ગચ્છતુ, અમ્હાકં દોસો નત્થી’’તિ સાવેસું.

અથ તસ્મિં નિબ્બત્તો દેવપુત્તો તં વચનં સુત્વા ‘‘નિસ્સંસયં ઇમે વડ્ઢકી ઇમં રુક્ખં છિન્દિસ્સન્તિ, વિમાનં મે નસ્સિસ્સતિ, વિમાનપરિયન્તિકમેવ ખો પન મય્હં જીવિતં, ઇમઞ્ચ રક્ખં પરિવારેત્વા ઠિતેસુ તરુણસાલરુક્ખેસુ નિબ્બત્તાનં મમ ઞાતિદેવતાનમ્પિ બહૂનિ વિમાનાનિ નસ્સિસ્સન્તિ. વિમાનપરિયન્તિકમેવ મમ ઞાતીનં દેવતાનમ્પિ જીવિતં, ન ખો પન મં તથા અત્તનો વિનાસો બાધતિ, યથા ઞાતીનં, તસ્મા નેસં મયા જીવિતં દાતું વટ્ટતી’’તિ ચિન્તેત્વા અડ્ઢરત્તસમયે દિબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતો રઞ્ઞો સિરિગબ્ભં પવિસિત્વા સકલગબ્ભં એકોભાસં કત્વા ઉસ્સિસકપસ્સે રોદમાનો અટ્ઠાસિ. રાજા તં દિસ્વા ભીતતસિતો તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો પઠમં ગાથમાહ –

૧૩.

‘‘કા ત્વં સુદ્ધેહિ વત્થેહિ, અઘે વેહાયસં ઠિતા;

કેન ત્યાસ્સૂનિ વત્તન્તિ, કુતો તં ભયમાગત’’ન્તિ.

તત્થ કા ત્વન્તિ નાગયક્ખસુપણ્ણસક્કાદીસુ કા નામ ત્વન્તિ પુચ્છતિ. વત્થેહીતિ વચનમત્તમેવેતં, સબ્બેપિ પન દિબ્બાલઙ્કારે સન્ધાયેવમાહ. અઘેતિ અપ્પટિઘે આકાસે. વેહાયસન્તિ તસ્સેવ વેવચનં. કેન ત્યાસ્સૂનિ વત્તન્તીતિ કેન કારણેન તવ અસ્સૂનિ વત્તન્તિ. કુતોતિ ઞાતિવિયોગધનવિનાસાદીનં કિં નિસ્સાય તં ભયમાગતન્તિ પુચ્છતિ.

તતો દેવરાજા દ્વે ગાથા અભાસિ –

૧૪.

‘‘તવેવ દેવ વિજિતે, ભદ્દસાલોતિ મં વિદૂ;

સટ્ઠિ વસ્સસહસ્સાનિ, તિટ્ઠતો પૂજિતસ્સ મે.

૧૫.

‘‘કારયન્તા નગરાનિ, અગારે ચ દિસમ્પતિ;

વિવિધે ચાપિ પાસાદે, ન મં તે અચ્ચમઞ્ઞિસું;

યથેવ મં તે પૂજેસું, તથેવ ત્વમ્પિ પૂજયા’’તિ.

તત્થ તિટ્ઠતોતિ સકલબારાણસિનગરેહિ ચેવ ગામનિગમેહિ ચ તયા ચ પૂજિતસ્સ નિચ્ચં બલિકમ્મઞ્ચ સક્કારઞ્ચ લભન્તસ્સ મય્હં ઇમસ્મિં ઉય્યાને તિટ્ઠન્તસ્સ એત્તકો કાલો ગતોતિ દસ્સેતિ. નગરાનીતિ નગરપટિસઙ્ખરણકમ્માનિ. અગારેચાતિ ભૂમિગેહાનિ. દિસમ્પતીતિ દિસાનં પતિ, મહારાજ. ન મં તેતિ તે નગરપટિસઙ્ખરણાદીનિ કરોન્તા ઇમસ્મિં નગરે પોરાણકરાજાનો મં નાતિમઞ્ઞિસું નાતિક્કમિંસુ ન વિહેઠયિંસુ, મમ નિવાસરુક્ખં છિન્દિત્વા અત્તનો કમ્મં ન કરિંસુ, મય્હં પન સક્કારમેવ કરિંસૂતિ અવચ. યથેવાતિ તસ્મા યથેવ તે પોરાણકરાજાનો મં પૂજયિંસુ, એકોપિ ઇમં રુક્ખં ન છિન્દાપેસિ, ત્વઞ્ચાપિ મં તથેવ પૂજય, મા મે રુક્ખં છેદયીતિ.

તતો રાજા દ્વે ગાથા અભાસિ –

૧૬.

‘‘તં ઇવાહં ન પસ્સામિ, થૂલં કાયેન તે દુમં;

આરોહપરિણાહેન, અભિરૂપોસિ જાતિયા.

૧૭.

‘‘પાસાદં કારયિસ્સામિ, એકત્થમ્ભં મનોરમં;

તત્થ તં ઉપનેસ્સામિ, ચિરં તે યક્ખ જીવિત’’ન્તિ.

તત્થ કાયેનાતિ પમાણેન. ઇદં વુત્તં હોતિ – તવ પમાણેન તં વિય થૂલં મહન્તં અઞ્ઞં દુમં ન પસ્સામિ, ત્વઞ્ઞેવ પન આરોહપરિણાહેન સુજાતસઙ્ખાતાય સમસણ્ઠાનઉજુભાવપ્પકારાય જાતિયા ચ અભિરૂપો સોભગ્ગપ્પત્તો એકથમ્ભપાસાદારહોતિ. પાસાદન્તિ તસ્મા તં છેદાપેત્વા અહં પાસાદં કારાપેસ્સામેવ. તત્થ તન્તિ તં પનાહં સમ્મ દેવરાજ, તત્થ પાસાદે ઉપનેસ્સામિ, સો ત્વં મયા સદ્ધિં એકતો વસન્તો અગ્ગગન્ધમાલાદીનિ લભન્તો સક્કારપ્પત્તો સુખં જીવિસ્સસિ, નિવાસટ્ઠાનાભાવેન મે વિનાસો ભવિસ્સતીતિ મા ચિન્તયિ, ચિરં તે યક્ખ જીવિતં ભવિસ્સતીતિ.

તં સુત્વા દેવરાજા દ્વે ગાથા અભાસિ –

૧૮.

‘‘એવં ચિત્તં ઉદપાદિ, સરીરેન વિનાભાવો;

પુથુસો મં વિકન્તિત્વા, ખણ્ડસો અવકન્તથ.

૧૯.

‘‘અગ્ગે ચ છેત્વા મજ્ઝે ચ, પચ્છા મૂલમ્હિ છિન્દથ;

એવં મે છિજ્જમાનસ્સ, ન દુક્ખં મરણં સિયા’’તિ.

તત્થ એવં ચિત્તં ઉદપાદીતિ યદિ એવં ચિત્તં તવ ઉપ્પન્નં. સરીરેન વિનાભાવોતિ યદિ તે મમ સરીરેન ભદ્દસાલરુક્ખેન સદ્ધિં મમ વિનાભાવો પત્થિતો. પુથુસોતિ બહુધા. વિકન્તિત્વાતિ છિન્દિત્વા. ખણ્ડસોતિ ખણ્ડાખણ્ડં કત્વા અવકન્તથ. અગ્ગે ચાતિ અવકન્તન્તા પન પઠમં અગ્ગે, તતો મજ્ઝે છેત્વા સબ્બપચ્છા મૂલે છિન્દથ. એવઞ્હિ મે છિજ્જમાનસ્સ ન દુક્ખં મરણં સિયા, સુખં નુ ખણ્ડસો ભવેય્યાતિ યાચતિ.

તતો રાજા દ્વે ગાથા અભાસિ –

૨૦.

‘‘હત્થપાદં યથા છિન્દે, કણ્ણનાસઞ્ચ જીવતો;

તતો પચ્છા સિરો છિન્દે, તં દુક્ખં મરણં સિયા.

૨૧.

‘‘સુખં નુ ખણ્ડસો છિન્નં, ભદ્દસાલ વનપ્પતિ;

કિંહેતુ કિં ઉપાદાય, ખણ્ડસો છિન્નમિચ્છસી’’તિ.

તત્થ હત્થપાદન્તિ હત્થે ચ પાદે ચ. તં દુક્ખન્તિ એવં પટિપાટિયા છિજ્જન્તસ્સ ચોરસ્સ તં મરણં દુક્ખં સિયા. સુખં નૂતિ સમ્મ ભદ્દસાલ, વજ્ઝપ્પત્તા ચોરા સુખેન મરિતુકામા સીસચ્છેદં યાચન્તિ, ન ખણ્ડસો છેદનં, ત્વં પન એવં યાચસિ, તેન તં પુચ્છામિ ‘‘સુખં નુ ખણ્ડસો છિન્ન’’ન્તિ. કિંહેતૂતિ ખણ્ડસો છિન્નં નામ ન સુખં, કારણેન પનેત્થ ભવિતબ્બન્તિ તં પુચ્છન્તો એવમાહ.

અથસ્સ આચિક્ખન્તો ભદ્દસાલો દ્વે ગાથા અભાસિ –

૨૨.

‘‘યઞ્ચ હેતુમુપાદાય, હેતું ધમ્મૂપસંહિતં;

ખણ્ડસો છિન્નમિચ્છામિ, મહારાજ સુણોહિ મે.

૨૩.

‘‘ઞાતી મે સુખસંવદ્ધા, મમ પસ્સે નિવાતજા;

તેપિહં ઉપહિંસેય્ય, પરેસં અસુખોચિત’’ન્તિ.

તત્થ હેતું ધમ્મૂપસંહિતન્તિ મહારાજ, યં હેતુસભાવયુત્તમેવ, ન હેતુપતિરૂપકં, હેતું ઉપાદાય આરબ્ભ સન્ધાયાહં ખણ્ડસો છિન્નમિચ્છામિ, તં ઓહિતસોતો સુણોહીતિ અત્થો. ઞાતી મેતિ મમ ભદ્દસાલરુક્ખસ્સ છાયાય સુખસંવદ્ધા મમ પસ્સે તરુણસાલરુક્ખેસુ નિબ્બત્તા મયા કતવાતપરિત્તાણત્તા નિવાતજા મમ ઞાતકા દેવસઙ્ઘા અત્થિ, તે અહં વિસાલસાખવિટપો મૂલે છિન્દિત્વા પતન્તો ઉપહિંસેય્યં, સંભગ્ગવિમાને કરોન્તો વિનાસેય્યન્તિ અત્થો. પરેસં અસુખોચિતન્તિ એવં સન્તે મયા તેસં પરેસં ઞાતિદેવસઙ્ઘાનં અસુખં દુક્ખં ઓચિતં વડ્ઢિતં, ન ચાહં તેસં દુક્ખકામો, તસ્મા ભદ્દસાલં ખણ્ડસો ખણ્ડસો છિન્દાપેમીતિ અયમેત્થાધિપ્પાયો.

તં સુત્વા રાજા ‘‘ધમ્મિકો વતાયં, દેવપુત્તો, અત્તનો વિમાનવિનાસતોપિ ઞાતીનં વિમાનવિનાસં ન ઇચ્છતિ, ઞાતીનં અત્થચરિયં ચરતિ, અભયમસ્સ દસ્સામી’’તિ તુસ્સિત્વા ઓસાનગાથમાહ –

૨૪.

‘‘ચેતેય્યરૂપં ચેતેસિ, ભદ્દસાલ વનપ્પતિ;

હિતકામોસિ ઞાતીનં, અભયં સમ્મ દમ્મિ તે’’તિ.

તત્થ ચેતેય્યરૂપં ચેતેસીતિ ઞાતીસુ મુદુચિત્તતાય ચિન્તેન્તો ચિન્તેતબ્બયુત્તકમેવ ચિન્તેસિ. છેદેય્યરૂપં છેદેસીતિપિ પાઠો. તસ્સત્થો – ખણ્ડસો છિન્નમિચ્છન્તો છેદેતબ્બયુત્તકમેવ છેદેસીતિ. અભયન્તિ એતસ્મિં તે સમ્મ, ગુણે પસીદિત્વા અભયં દદામિ, ન મે પાસાદેનત્થો, નાહં તં છેદાપેસ્સામિ, ગચ્છ ઞાતિસઙ્ઘપરિવુતો સક્કતગરુકતો સુખં જીવાતિ આહ.

દેવરાજા રઞ્ઞો ધમ્મં દેસેત્વા અગમાસિ. રાજા તસ્સોવાદે ઠત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા સગ્ગપુરં પૂરેસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘એવં, ભિક્ખવે, પુબ્બેપિ તથાગતો ઞાતત્થચરિયં અચરિયેવા’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, તરુણસાલેસુ નિબ્બત્તદેવતા બુદ્ધપરિસા, ભદ્દસાલદેવરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

ભદ્દસાલજાતકવણ્ણના દુતિયા.

[૪૬૬] ૩. સમુદ્દવાણિજજાતકવણ્ણના

કસન્તિ વપન્તિ તે જનાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દેવદત્તસ્સ પઞ્ચ કુલસતાનિ ગહેત્વા નિરયે પતિતભાવં આરબ્ભ કથેસિ. સો હિ અગ્ગસાવકેસુ પરિસં ગહેત્વા પક્કન્તેસુ સોકં સન્ધારેતું અસક્કોન્તો ઉણ્હલોહિતે મુખતો નિક્ખન્તે બલવવેદનાપીળિતો તથાગતસ્સ ગુણં અનુસ્સરિત્વા ‘‘અહમેવ નવ માસે તથાગતસ્સ અનત્થં ચિન્તેસિં, સત્થુ પન મયિ પાપચિત્તં નામ નત્થિ, અસીતિમહાથેરાનમ્પિ મયિ આઘાતો નામ નત્થિ, મયા કતકમ્મેન અહમેવ ઇદાનિ અનાથો જાતો, સત્થારાપિમ્હિ વિસ્સટ્ઠો મહાથેરેહિપિ ઞાતિસેટ્ઠેન રાહુલત્થેરેનપિ સક્યરાજકુલેહિપિ, ગન્ત્વા સત્થારં ખમાપેસ્સામી’’તિ પરિસાય સઞ્ઞં દત્વા અત્તાનં પઞ્ચકેન ગાહાપેત્વા રત્તિં રત્તિં ગચ્છન્તો કોસલરટ્ઠં સમ્પાપુણિ. આનન્દત્થેરો સત્થુ આરોચેસિ ‘‘દેવદત્તો કિર, ભન્તે, તુમ્હાકં ખમાપેતું આગચ્છતી’’તિ. ‘‘આનન્દ, દેવદત્તો મમ દસ્સનં ન લભિસ્સતી’’તિ.

અથ તસ્મિં સાવત્થિનગરદ્વારં સમ્પત્તે પુન થેરો આરોચેસિ, ભગવાપિ તથેવ અવચ. તસ્સ જેતવને પોક્ખરણિયા સમીપં આગતસ્સ પાપં મત્થકં પાપુણિ, સરીરે ડાહો ઉપ્પજ્જિ, ન્હત્વા પાનીયં પિવિતુકામો હુત્વા ‘‘મઞ્ચકતો મં આવુસો ઓતારેથ, પાનીયં પિવિસ્સામી’’તિ આહ. તસ્સ ઓતારેત્વા ભૂમિયં ઠપિતમત્તસ્સ ચિત્તસ્સાદે અલદ્ધેયેવ મહાપથવી વિવરમદાસિ. તાવદેવ તં અવીચિતો અગ્ગિજાલા ઉટ્ઠાય પરિક્ખિપિત્વા ગણ્હિ. સો ‘‘પાપકમ્મં મે મત્થકં પત્ત’’ન્તિ તથાગતસ્સ ગુણે અનુસ્સરિત્વા –

‘‘ઇમેહિ અટ્ઠીહિ તમગ્ગપુગ્ગલં, દેવાતિદેવં નરદમ્મસારથિં;

સમન્તચક્ખું સતપુઞ્ઞલક્ખણં, પાણેહિ બુદ્ધં સરણં ઉપેમી’’તિ. (મિ. પ. ૪.૧.૩) –

ઇમાય ગાથાય સરણે પતિટ્ઠહન્તો અવીચિપરાયણો અહોસિ. તસ્સ પન પઞ્ચ ઉપટ્ઠાકકુલસતાનિ અહેસું. તાનિપિ તપ્પક્ખિકાનિ હુત્વા દસબલં અક્કોસિત્વા અવીચિમ્હિયેવ નિબ્બત્તિંસુ. એવં સો તાનિ પઞ્ચ કુલસતાનિ ગણ્હિત્વા અવીચિમ્હિ પતિટ્ઠિતો.

અથેકદિવસં ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, દેવદત્તો પાપો લાભસક્કારગિદ્ધતાય સમ્માસમ્બુદ્ધે અટ્ઠાને કોપં બન્ધિત્વા અનાગતભયમનોલોકેત્વા પઞ્ચહિ કુલસતેહિ સદ્ધિં અવીચિપરાયણો જાતો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન ભિક્ખવે, ઇદાનેવ દેવદત્તો લાભસક્કારગિદ્ધો હુત્વા અનાગતભયં ન ઓલોકેસિ, પુબ્બેપિ અનાગતભયં અનોલોકેત્વા પચ્ચુપ્પન્નસુખગિદ્ધેન સદ્ધિં પરિસાય મહાવિનાસં પત્તો’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બારાણસિતો અવિદૂરે કુલસહસ્સનિવાસો મહાવડ્ઢકીગામો અહોસિ. તત્થ વડ્ઢકી ‘‘તુમ્હાકં મઞ્ચં કરિસ્સામ, પીઠં કરિસ્સામ, ગેહં કરિસ્સામા’’તિ વત્વા મનુસ્સાનં હત્થતો બહું ઇણં ગહેત્વા કિઞ્ચિ કાતું ન સક્ખિંસુ. મનુસ્સા દિટ્ઠદિટ્ઠે વડ્ઢકી ચોદેન્તિ પલિબુદ્ધન્તિ. તે ઇણાયિકેહિ ઉપદ્દુતા સુખં વસિતું અસક્કોન્તા ‘‘વિદેસં ગન્ત્વા યત્થ કત્થચિ વસિસ્સામા’’તિ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા રુક્ખે છિન્દિત્વા મહતિં નાવં બન્ધિત્વા નદિં ઓતારેત્વા આહરિત્વા ગામતો ગાવુતડ્ઢયોજનમત્તે ઠાને ઠપેત્વા અડ્ઢરત્તસમયે ગામં આગન્ત્વા પુત્તદારમાદાય નાવટ્ઠાનં ગન્ત્વા નાવં આરુય્હ અનુક્કમેન મહાસમુદ્દં પવિસિત્વા વાતવેગેન વિચરન્તા સમુદ્દમજ્ઝે એકં દીપકં પાપુણિંસુ. તસ્મિં પન દીપકે સયંજાતસાલિઉચ્છુકદલિઅમ્બજમ્બુપનસતાલનાળિકેરાદીનિ વિવિધફલાનિ અત્થિ, અઞ્ઞતરો પભિન્નનાવો પુરિસો પઠમતરં તં દીપકં પત્વા સાલિભત્તં ભુઞ્જમાનો ઉચ્છુઆદીનિ ખાદમાનો થૂલસરીરો નગ્ગો પરૂળ્હકેસમસ્સુ તસ્મિં દીપકે પટિવસતિ.

વડ્ઢકી ચિન્તયિંસુ ‘‘સચે અયં દીપકો રક્ખસપરિગ્ગહિતો ભવિસ્સતિ, સબ્બેપિ અમ્હે વિનાસં પાપુણિસ્સામ, પરિગ્ગણ્હિસ્સામ તાવ ન’’ન્તિ. અથ સત્તટ્ઠ પુરિસા સૂરા બલવન્તો સન્નદ્ધપઞ્ચાવુધા હુત્વા ઓતરિત્વા દીપકં પરિગ્ગણ્હિંસુ. તસ્મિં ખણે સો પુરિસો ભુત્તપાતરાસો ઉચ્છુરસં પિવિત્વા સુખપ્પત્તો રમણીયે પદેસે રજતપટ્ટસદિસે વાલુકતલે સીતચ્છાયાય ઉત્તાનકો નિપજ્જિત્વા ‘‘જમ્બુદીપવાસિનો કસન્તા વપન્તા એવરૂપં સુખં ન લભન્તિ, જમ્બુદીપતો મય્હં અયમેવ દીપકો વર’’ન્તિ ગાયમાનો ઉદાનં ઉદાનેસિ. અથ સત્થા ભિક્ખૂ આમન્તેત્વા ‘‘સો ભિક્ખવે પુરિસો ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસી’’તિ દસ્સેન્તો પઠમં ગાથમાહ –

૨૫.

‘‘કસન્તિ વપન્તિ તે જના, મનુજા કમ્મફલૂપજીવિનો;

નયિમસ્સ દીપકસ્સ ભાગિનો, જમ્બુદીપા ઇદમેવ નો વર’’ન્તિ.

તત્થ તે જનાતિ તે જમ્બુદીપવાસિનો જના. કમ્મફલૂપજીવિનોતિ નાનાકમ્માનં ફલૂપજીવિનો સત્તા.

અથ તે દીપકં પરિગ્ગણ્હન્તા પુરિસા તસ્સ ગીતસદ્દં સુત્વા ‘‘મનુસ્સસદ્દો વિય સુય્યતિ, જાનિસ્સામ ન’’ન્તિ સદ્દાનુસારેન ગન્ત્વા તં પુરિસં દિસ્વા ‘‘યક્ખો ભવિસ્સતી’’તિ ભીતતસિતા સરે સન્નહિંસુ. સોપિ તે દિસ્વા અત્તનો વધભયેન ‘‘નાહં, સામિ, યક્ખો, પુરિસોમ્હિ, જીવિતં મે દેથા’’તિ યાચન્તો ‘‘પુરિસા નામ તુમ્હાદિસા નગ્ગા ન હોન્તી’’તિ વુત્તે પુનપ્પુનં યાચિત્વા મનુસ્સભાવં વિઞ્ઞાપેસિ. તે તં પુરિસં ઉપસઙ્કમિત્વા સમ્મોદનીયં કથં સુત્વા તસ્સ તત્થ આગતનિયામં પુચ્છિંસુ. સોપિ સબ્બં તેસં કથેત્વા ‘‘તુમ્હે અત્તનો પુઞ્ઞસમ્પત્તિયા ઇધાગતા, અયં ઉત્તમદીપો, ન એત્થ સહત્થેન કમ્મં કત્વા જીવન્તિ, સયંજાતસાલીનઞ્ચેવ ઉચ્છુઆદીનઞ્ચેત્થ અન્તો નત્થીતિ અનુક્કણ્ઠન્તા વસથા’’તિ આહ. ઇધ પન વસન્તાનં અમ્હાકં અઞ્ઞો પરિપન્થો નત્થિ, અઞ્ઞં ભયં એત્થ નત્થિ, અયં પન અમનુસ્સપરિગ્ગહિતો, અમનુસ્સા તુમ્હાકં ઉચ્ચારપસ્સાવં દિસ્વા કુજ્ઝેય્યું, તસ્મા તં કરોન્તા વાલુકં વિયૂહિત્વા વાલુકાય પટિચ્છાદેય્યાથ, એત્તકં ઇધ ભયં, અઞ્ઞં નત્થિ, નિચ્ચં અપ્પમત્તા ભવેય્યાથાતિ. તે તત્થ વાસં ઉપગચ્છિંસુ. તસ્મિં પન કુલસહસ્સે પઞ્ચન્નં પઞ્ચન્નં કુલસતાનં જેટ્ઠકા દ્વે વડ્ઢકી અહેસું. તેસુ એકો બાલો અહોસિ રસગિદ્ધો, એકો પણ્ડિતો રસેસુ અનલ્લીનો.

અપરભાગે સબ્બેપિ તે તત્થ સુખં વસન્તા થૂલસરીરા હુત્વા ચિન્તયિંસુ ‘‘ચિરં પીતા નો સુરા, ઉચ્છુરસેન મેરયં કત્વા પિવિસ્સામા’’તિ. તે મેરયં કારેત્વા પિવિત્વા મદવસેન ગાયન્તા નચ્ચન્તા કીળન્તા પમત્તા તત્થ તત્થ ઉચ્ચારપસ્સાવં કત્વા અપ્પટિચ્છાદેત્વા દીપકં જેગુચ્છં પટિકૂલં કરિંસુ. દેવતા ‘‘ઇમે અમ્હાકં કીળામણ્ડલં પટિકૂલં કરોન્તી’’તિ કુજ્ઝિત્વા ‘‘મહાસમુદ્દં ઉત્તરાપેત્વા દીપકધોવનં કરિસ્સામા’’તિ મન્તેત્વા ‘‘અયં કાળપક્ખો, અજ્જ અમ્હાકં સમાગમો ચ ભિન્નો, ઇતો દાનિ પન્નરસમે દિવસે પુણ્ણમીઉપોસથદિવસે ચન્દસ્સુગ્ગમનવેલાય સમુદ્દં ઉબ્બત્તેત્વા સબ્બેપિમે ઘાતેસ્સામા’’તિ દિવસં ઠપયિંસુ. અથ નેસં અન્તરે એકો ધમ્મિકો દેવપુત્તો ‘‘મા ઇમે મમ પસ્સન્તસ્સ નસ્સિંસૂ’’તિ અનુકમ્પાય તેસુ સાયમાસં ભુઞ્જિત્વા ઘરદ્વારે સુખકથાય નિસિન્નેસુ સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતો સકલદીપં એકોભાસં કત્વા ઉત્તરાય દિસાય આકાસે ઠત્વા ‘‘અમ્ભો વડ્ઢકી, દેવતા તુમ્હાકં કુદ્ધા. ઇમસ્મિં ઠાને મા વસિત્થ, ઇતો અડ્ઢમાસચ્ચયેન હિ દેવતા સમુદ્દં ઉબ્બત્તેત્વા સબ્બેવ તુમ્હે ઘાતેસ્સન્તિ, ઇતો નિક્ખમિત્વા પલાયથા’’તિ વત્વા દુતિયં ગાથમાહ –

૨૬.

‘‘તિપઞ્ચરત્તૂપગતમ્હિ ચન્દે, વેગો મહા હેહિતિ સાગરસ્સ;

ઉપ્લવિસ્સં દીપમિમં ઉળારં, મા વો વધી ગચ્છથ લેણમઞ્ઞ’’ન્તિ.

તત્થ ઉપ્લવિસ્સન્તિ ઇમં દીપકં ઉપ્લવન્તો અજ્ઝોત્થરન્તો અભિભવિસ્સતિ. મા વો વધીતિ સો સાગરવેગો તુમ્હે મા વધિ.

ઇતિ સો તેસં ઓવાદં દત્વા અત્તનો ઠાનમેવ ગતો. તસ્મિં ગતે અપરો સાહસિકો કક્ખળો દેવપુત્તો ‘‘ઇમે ઇમસ્સ વચનં ગહેત્વા પલાયેય્યું, અહં નેસં ગમનં નિવારેત્વા સબ્બેપિમે મહાવિનાસં પાપેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા દિબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતો સકલદીપં એકોભાસં કરોન્તો આગન્ત્વા દક્ખિણાય દિસાય આકાસે ઠત્વા ‘‘એકો દેવપુત્તો ઇધાગતો, નો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘આગતો’’તિ વુત્તે ‘‘સો વો કિં કથેસી’’તિ વત્વા ‘‘ઇમં નામ, સામી’’તિ વુત્તે ‘‘સો તુમ્હાકં ઇધ નિવાસં ન ઇચ્છતિ, દોસેન કથેતિ, તુમ્હે અઞ્ઞત્થ અગન્ત્વા ઇધેવ વસથા’’તિ વત્વા દ્વે ગાથા અભાસિ –

૨૭.

‘‘ન જાતુયં સાગરવારિવેગો, ઉપ્લવિસ્સં દીપમિમં ઉળારં;

તં મે નિમિત્તેહિ બહૂહિ દિટ્ઠં, મા ભેથ કિં સોચથ મોદથવ્હો.

૨૮.

‘‘પહૂતભક્ખં બહુઅન્નપાનં, પત્તત્થ આવાસમિમં ઉળારં;

ન વો ભયં પટિપસ્સામિ કિઞ્ચિ, આપુત્તપુત્તેહિ પમોદથવ્હો’’તિ.

તત્થ ન જાતુયન્તિ ન જાતુ અયં. મા ભેથાતિ મા ભાયિત્થ. મોદથવ્હોતિ પમોદિતા પીતિસોમનસ્સજાતા હોથ. આપુત્તપુત્તેહીતિ યાવ પુત્તાનમ્પિ પુત્તેહિ પમોદથ, નત્થિ વો ઇમસ્મિં ઠાને ભયન્તિ.

એવં સો ઇમાહિ દ્વીહિ ગાથાહિ તે અસ્સાસેત્વા પક્કામિ. તસ્સ પક્કન્તકાલે ધમ્મિકદેવપુત્તસ્સ વચનં અનાદિયન્તો બાલવડ્ઢકી ‘‘સુણન્તુ મે, ભોન્તો, વચન’’ન્તિ સેસવડ્ઢકી આમન્તેત્વા પઞ્ચમં ગાથમાહ –

૨૯.

‘‘યો દેવોયં દક્ખિણાયં દિસાયં, ખેમન્તિ પક્કોસતિ તસ્સ સચ્ચં;

ન ઉત્તરો વેદિ ભયાભયસ્સ, મા ભેથ કિં સોચથ મોદથવ્હો’’તિ.

તત્થ દક્ખિણાયન્તિ દક્ખિણાય, અયમેવ વા પાઠો.

તં સુત્વા રસગિદ્ધા પઞ્ચસતા વડ્ઢકી તસ્સ બાલસ્સ વચનં આદિયિંસુ. ઇતરો પન પણ્ડિતવડ્ઢકી તસ્સ વચનં અનાદિયન્તો તે વડ્ઢકી આમન્તેત્વા ચતસ્સો ગાથા અભાસિ –

૩૦.

‘‘યથા ઇમે વિપ્પવદન્તિ યક્ખા, એકો ભયં સંસતિ ખેમમેકો;

તદિઙ્ઘ મય્હં વચનં સુણાથ, ખિપ્પં લહું મા વિનસ્સિમ્હ સબ્બે.

૩૧.

‘‘સબ્બે સમાગમ્મ કરોમ નાવં, દોણિં દળ્હં સબ્બયન્તૂપપન્નં;

સચે અયં દક્ખિણો સચ્ચમાહ, મોઘં પટિક્કોસતિ ઉત્તરોયં;

સા ચેવ નો હેહિતિ આપદત્થા, ઇમઞ્ચ દીપં ન પરિચ્ચજેમ.

૩૨.

‘‘સચે ચ ખો ઉત્તરો સચ્ચમાહ, મોઘં પટિક્કોસતિ દક્ખિણોયં;

તમેવ નાવં અભિરુય્હ સબ્બે, એવં મયં સોત્થિ તરેમુ પારં.

૩૩.

‘‘ન વે સુગણ્હં પઠમેન સેટ્ઠં, કનિટ્ઠમાપાથગતં ગહેત્વા;

યો ચીધ તચ્છં પવિચેય્ય ગણ્હતિ, સ વે નરો સેટ્ઠમુપેતિ ઠાન’’ન્તિ.

તત્થ વિપ્પવદન્તીતિ અઞ્ઞમઞ્ઞં વિરુદ્ધં વદન્તિ. લહુન્તિ પુરિમસ્સ અત્થદીપનં. દોણિન્તિ ગમ્ભીરં મહાનાવં. સબ્બયન્તૂપપન્નન્તિ સબ્બેહિ ફિયારિત્તાદીહિ યન્તેહિ ઉપપન્નં. સા ચેવ નો હેહિતિ આપદત્થાતિ સા ચ નો નાવા પચ્છાપિ ઉપ્પન્નાય આપદાય અત્થા ભવિસ્સતિ, ઇમઞ્ચ દીપં ન પરિચ્ચજિસ્સામ. તરેમૂતિ તરિસ્સામ. ન વે સુગણ્હન્તિ ન વે સુખેન ગણ્હિતબ્બં. સેટ્ઠન્તિ ઉત્તમં તથં સચ્ચં. કનિટ્ઠન્તિ પઠમવચનં ઉપાદાય પચ્છિમવચનં કનિટ્ઠં નામ. ઇધાપિ ‘‘ન વે સુગણ્હ’’ન્તિ અનુવત્તતેવ. ઇદં વુત્તં હોતિ – અમ્ભો વડ્ઢકી, યેન કેનચિ પઠમેન વુત્તવચનં ‘‘ઇદમેવ સેટ્ઠં તથં સચ્ચ’’ન્તિ સુખં ન ગણ્હિતબ્બમેવ, યથા ચ તં, એવં કનિટ્ઠં ગચ્છા વુત્તવચનમ્પિ ‘‘ઇદમેવ તથં સચ્ચ’’ન્તિ ન ગણ્હિતબ્બં. યં પન સોતવિસયં આપાથગતં હોતિ, તં આપાથગતં ગહેત્વા યો ઇધ પણ્ડિતપુરિસો પુરિમવચનઞ્ચ પચ્છિમવચનઞ્ચ પવિચેય્ય વિચિનિત્વા તીરેત્વા ઉપપરિક્ખિત્વા તચ્છં ગણ્હાતિ, યં તથં સચ્ચં સભાવભૂતં, તદેવ પચ્ચક્ખં કત્વા ગણ્હાતિ. સ વે નરો સેટ્ઠમુપેતિ ઠાનન્તિ સો ઉત્તમં ઠાનં ઉપેતિ અધિગચ્છતિ વિન્દતિ લભતીતિ.

સો એવઞ્ચ પન વત્વા આહ – ‘‘અમ્ભો, મયં દ્વિન્નમ્પિ દેવતાનં વચનં કરિસ્સામ, નાવં તાવ સજ્જેય્યામ. સચે પઠમસ્સ વચનં સચ્ચં ભવિસ્સતિ, તં નાવં અભિરુહિત્વા પલાયિસ્સામ, અથ ઇતરસ્સ વચનં સચ્ચં ભવિસ્સતિ, નાવં એકમન્તે ઠપેત્વા ઇધેવ વસિસ્સામા’’તિ. એવં વુત્તે બાલવડ્ઢકી ‘‘અમ્ભો, ત્વં ઉદકપાતિયં સુસુમારં પસ્સસિ, અતીવ દીઘં પસ્સસિ, પઠમદેવપુત્તો અમ્હેસુ દોસવસેન કથેસિ, પચ્છિમો સિનેહેનેવ, ઇમં એવરૂપં વરદીપં પહાય કુહિં ગમિસ્સામ, સચે પન ત્વં ગન્તુકામો, તવ પરિસં ગણ્હિત્વા નાવં કરોહિ, અમ્હાકં નાવાય કિચ્ચં નત્થી’’તિ આહ. પણ્ડિતો અત્તનો પરિસં ગહેત્વા નાવં સજ્જેત્વા નાવાય સબ્બૂપકરણાનિ આરોપેત્વા સપરિસો નાવાય અટ્ઠાસિ.

તતો પુણ્ણમદિવસે ચન્દસ્સ ઉગ્ગમનવેલાય સમુદ્દતો ઊમિ ઉત્તરિત્વા જાણુકપમાણા હુત્વા દીપકં ધોવિત્વા ગતા. પણ્ડિતો સમુદ્દસ્સ ઉત્તરણભાવં ઞત્વા નાવં વિસ્સજ્જેસિ. બાલવડ્ઢકિપક્ખિકાનિ પઞ્ચ કુલસતાનિ ‘‘સમુદ્દતો ઊમિ દીપધોવનત્થાય આગતા, એત્તકમેવ એત’’ન્તિ કથેન્તા નિસીદિંસુ. તતો પટિપાટિયા કટિપ્પમાણા પુરિસપ્પમાણા તાલપ્પમાણા સત્તતાલપ્પમાણા સાગરઊમિ દીપકમ્પિ વુય્હમાના આગઞ્છિ. પણ્ડિતો ઉપાયકુસલતાય રસે અલગ્ગો સોત્થિના ગતો, બાલવડ્ઢકી રસગિદ્ધેન અનાગતભયં અનોલોકેન્તો પઞ્ચહિ કુલસતેહિ સદ્ધિં વિનાસં પત્તો.

ઇતો પરા સાનુસાસની તમત્થં દીપયમાના તિસ્સો અભિસમ્બુદ્ધગાથા હોન્તિ –

૩૪.

‘‘યથાપિ તે સાગરવારિમજ્ઝે, સકમ્મુના સોત્થિ વહિંસુ વાણિજા;

અનાગતત્થં પટિવિજ્ઝિયાન, અપ્પમ્પિ નાચ્ચેતિ સ ભૂરિપઞ્ઞો.

૩૫.

‘‘બાલા ચ મોહેન રસાનુગિદ્ધા, અનાગતં અપ્પટિવિજ્ઝિયત્થં;

પચ્ચુપ્પન્ને સીદન્તિ અત્થજાતે, સમુદ્દમજ્ઝે યથા તે મનુસ્સા.

૩૬.

‘‘અનાગતં પટિકયિરાથ કિચ્ચં, ‘મા મં કિચ્ચં કિચ્ચકાલે બ્યધેસિ’;

તં તાદિસં પટિકતકિચ્ચકારિં, ન તં કિચ્ચં કિચ્ચકાલે બ્યધેતી’’તિ.

તત્થ સકમ્મુનાતિ અનાગતભયં દિસ્વા પુરેતરં કતેન અત્તનો કમ્મેન. સોત્થિ વહિંસૂતિ ખેમેન ગમિંસુ. વાણિજાતિ સમુદ્દે વિચરણભાવેન વડ્ઢકી વુત્તા. પટિવિજ્ઝિયાનાતિ એવં, ભિક્ખવે, પઠમતરં કત્તબ્બં અનાગતં અત્થં પટિવિજ્ઝિત્વા ઇધલોકે ભૂરિપઞ્ઞો કુલપુત્તો અપ્પમત્તકમ્પિ અત્તનો અત્થં ન અચ્ચેતિ નાતિવત્તતિ, ન હાપેતીતિ અત્થો. અપ્પટિવિજ્ઝિયત્થન્તિ અપ્પટિવિજ્ઝિત્વા અત્થં, પઠમમેવ કત્તબ્બં અકત્વાતિ અત્થો. પચ્ચુપ્પન્નેતિ યદા તં અનાગતં અત્થજાતં ઉપ્પજ્જતિ, તદા તસ્મિં પચ્ચુપ્પન્ને સીદન્તિ, અત્થે જાતે અત્તનો પતિટ્ઠં ન લભન્તિ, સમુદ્દે તે બાલવડ્ઢકી મનુસ્સા વિય વિનાસં પાપુણન્તિ.

અનાગતન્તિ ભિક્ખવે, પણ્ડિતપુરિસો અનાગતં પઠમતરં કત્તબ્બકિચ્ચં સમ્પરાયિકં વા દિટ્ઠધમ્મિકં વા પટિકયિરાથ, પુરેતરમેવ કરેય્ય. કિંકારણા? મા મં કિચ્ચં કિચ્ચકાલે બ્યધેસિ, પુરે કત્તબ્બઞ્હિ પુરે અકયિરમાનં પચ્છા પચ્ચુપ્પન્નભાવપ્પત્તં અત્તનો કિચ્ચકાલે કાયચિત્તાબાધેન બ્યધેતિ, તં મં મા બ્યધેસીતિ પઠમમેવ નં પણ્ડિતો કરેય્ય. તં તાદિસન્તિ યથા પણ્ડિતં પુરિસં. પટિકતકિચ્ચકારિન્તિ પટિકચ્ચેવ કત્તબ્બકિચ્ચકારિનં. તં કિચ્ચં કિચ્ચકાલેતિ અનાગતં કિચ્ચં કયિરમાનં પચ્છા પચ્ચુપ્પન્નભાવપ્પત્તં અત્તનો કિચ્ચકાલે કાયચિત્તાબાધકાલે તાદિસં પુરિમં ન બ્યધેતિ ન બાધતિ. કસ્મા? પુરેયેવ કતત્તાતિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ દેવદત્તો પચ્ચુપ્પન્નસુખે લગ્ગો અનાગતભયં અનોલોકેત્વા સપરિસો વિનાસં પત્તો’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા બાલવડ્ઢકી દેવદત્તો અહોસિ, દક્ખિણદિસાય ઠિતો અધમ્મિકદેવપુત્તો કોકાલિકો, ઉત્તરદિસાય ઠિતો ધમ્મિકદેવપુત્તો સારિપુત્તો, પણ્ડિતવડ્ઢકી પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

સમુદ્દવાણિજજાતકવણ્ણના તતિયા.

[૪૬૭] ૪. કામજાતકવણ્ણના

કામં કામયમાનસ્સાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અઞ્ઞતરં બ્રાહ્મણં આરબ્ભ કથેસિ. એકો કિર સાવત્થિવાસી બ્રાહ્મણો અચિરવતીતીરે ખેત્તકરણત્થાય અરઞ્ઞં કોટેસિ. સત્થા તસ્સ ઉપનિસ્સયં દિસ્વા સાવત્થિં પિણ્ડાય પવિસન્તો મગ્ગા ઓક્કમ્મ તેન સદ્ધિં પટિસન્થારં કત્વા ‘‘કિં કરોસિ બ્રાહ્મણા’’તિ વત્વા ‘‘ખેત્તટ્ઠાનં કોટાપેમિ ભો, ગોતમા’’તિ વુત્તે ‘‘સાધુ, બ્રાહ્મણ, કમ્મં કરોહી’’તિ વત્વા અગમાસિ. એતેનેવ ઉપાયેન છિન્નરુક્ખે હારેત્વા ખેત્તસ્સ સોધનકાલે કસનકાલે કેદારબન્ધનકાલે વપનકાલેતિ પુનપ્પુનં ગન્ત્વા તેન સદ્ધિં પટિસન્થારમકાસિ. વપનદિવસે પન સો બ્રાહ્મણો ‘‘અજ્જ, ભો ગોતમ, મય્હં વપ્પમઙ્ગલં, અહં ઇમસ્મિં સસ્સે નિપ્ફન્ને બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મહાદાનં દસ્સામી’’તિ આહ. સત્થા તુણ્હીભાવેન અધિવાસેત્વા પક્કામિ. પુનેકદિવસં બ્રાહ્મણો સસ્સં ઓલોકેન્તો અટ્ઠાસિ. સત્થાપિ તત્થ ગન્ત્વા ‘‘કિં કરોસિ બ્રાહ્મણા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સસ્સં ઓલોકેમિ ભો ગોતમા’’તિ વુત્તે ‘‘સાધુ બ્રાહ્મણા’’તિ વત્વા પક્કામિ. તદા બ્રાહ્મણો ચિન્તેસિ ‘‘સમણો ગોતમો અભિણ્હં આગચ્છતિ, નિસ્સંસયં ભત્તેન અત્થિકો, દસ્સામહં તસ્સ ભત્ત’’ન્તિ. તસ્સેવં ચિન્તેત્વા ગેહં ગતદિવસે સત્થાપિ તત્થ અગમાસિ. અથ બ્રાહ્મણસ્સ અતિવિય વિસ્સાસો અહોસિ. અપરભાગે પરિણતે સસ્સે ‘‘સ્વે ખેત્તં લાયિસ્સામી’’તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા નિપન્ને બ્રાહ્મણે અચિરવતિયા ઉપરિ સબ્બરત્તિં કરકવસ્સં વસ્સિ. મહોઘો આગન્ત્વા એકનાળિમત્તમ્પિ અનવસેસં કત્વા સબ્બં સસ્સં સમુદ્દં પવેસેસિ. બ્રાહ્મણો ઓઘમ્હિ પતિતે સસ્સવિનાસં ઓલોકેત્વા સકભાવેન સણ્ઠાતું નાહોસિ, બલવસોકાભિભૂતો હત્થેન ઉરં પહરિત્વા પરિદેવમાનો રોદન્તો નિપજ્જિ.

સત્થા પચ્ચૂસસમયે સોકાભિભૂતં બ્રાહ્મણં દિસ્વા ‘‘બ્રાહ્મણસ્સાવસ્સયો ભવિસ્સામી’’તિ પુનદિવસે સાવત્થિયં પિણ્ડાય ચરિત્વા પિણ્ડપાતપટિક્કન્તો ભિક્ખૂ વિહારં પેસેત્વા પચ્છાસમણેન સદ્ધિં તસ્સ ગેહદ્વારં અગમાસિ. બ્રાહ્મણો સત્થુ આગતભાવં સુત્વા ‘‘પટિસન્થારત્થાય મે સહાયો આગતો ભવિસ્સતી’’તિ પટિલદ્ધસ્સાસો આસનં પઞ્ઞપેસિ. સત્થા પવિસિત્વા પઞ્ઞત્તાસને નિસીદિત્વા ‘‘બ્રાહ્મણ, કસ્મા ત્વં દુમ્મનોસિ, કિં તે અફાસુક’’ન્તિ પુચ્છિ. ભો ગોતમ, અચિરવતીતીરે મયા રુક્ખચ્છેદનતો પટ્ઠાય કતં કમ્મં તુમ્હે જાનાથ, અહં ‘‘ઇમસ્મિં સસ્સે નિપ્ફન્ને તુમ્હાકં દાનં દસ્સામી’’તિ વિચરામિ, ઇદાનિ મે સબ્બં તં સસ્સં મહોઘો સમુદ્દમેવ પવેસેસિ, કિઞ્ચિ અવસિટ્ઠં નત્થિ, સકટસતમત્તં ધઞ્ઞં વિનટ્ઠં, તેન મે મહાસોકો ઉપ્પન્નોતિ. ‘‘કિં પન, બ્રાહ્મણ, સોચન્તસ્સ નટ્ઠં પુનાગચ્છતી’’તિ. ‘‘નો હેતં ભો ગોતમા’’તિ. ‘‘એવં સન્તે કસ્મા સોચસિ, ઇમેસં સત્તાનં ધનધઞ્ઞં નામ ઉપ્પજ્જનકાલે ઉપ્પજ્જતિ, નસ્સનકાલે નસ્સતિ, કિઞ્ચિ સઙ્ખારગતં અનસ્સનધમ્મં નામ નત્થિ, મા ચિન્તયી’’તિ. ઇતિ નં સત્થા સમસ્સાસેત્વા તસ્સ સપ્પાયધમ્મં દેસેન્તો કામસુત્તં (સુ. નિ. ૭૭૨ આદયો) કથેસિ. સુત્તપરિયોસાને સોચન્તો બ્રાહ્મણો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. સત્થા તં નિસ્સોકં કત્વા ઉટ્ઠાયાસના વિહારં અગમાસિ. ‘‘સત્થા અસુકં નામ બ્રાહ્મણં સોકસલ્લસમપ્પિતં નિસ્સોકં કત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાપેસી’’તિ સકલનગરં અઞ્ઞાસિ. ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, દસબલો બ્રાહ્મણેન સદ્ધિં મિત્તં કત્વા વિસ્સાસિકો હુત્વા ઉપાયેનેવ તસ્સ સોકસલ્લસમપ્પિતસ્સ ધમ્મં દેસેત્વા તં નિસ્સોકં કત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાપેસી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપાહં એતં નિસ્સોકમકાસિ’’ન્તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તસ્સ રઞ્ઞો દ્વે પુત્તા અહેસું. સો જેટ્ઠકસ્સ ઉપરજ્જં અદાસિ, કનિટ્ઠસ્સ સેનાપતિટ્ઠાનં. અપરભાગે બ્રહ્મદત્તે કાલકતે અમચ્ચા જેટ્ઠકસ્સ અભિસેકં પટ્ઠપેસું. સો ‘‘ન મય્હં રજ્જેનત્થો, કનિટ્ઠસ્સ મે દેથા’’તિ વત્વા પુનપ્પુનં યાચિયમાનોપિ પટિક્ખિપિત્વા કનિટ્ઠસ્સ અભિસેકે કતે ‘‘ન મે ઇસ્સરિયેનત્થો’’તિ ઉપરજ્જાદીનિપિ ન ઇચ્છિ. ‘‘તેન હિ સાદૂનિ ભોજનાનિ ભુઞ્જન્તો ઇધેવ વસાહી’’તિ વુત્તેપિ ‘‘ન મે ઇમસ્મિં નગરે કિચ્ચં અત્થી’’તિ બારાણસિતો નિક્ખમિત્વા પચ્ચન્તં ગન્ત્વા એકં સેટ્ઠિકુલં નિસ્સાય સહત્થેન કમ્મં કરોન્તો વસિ. તે અપરભાગે તસ્સ રાજકુમારભાવં ઞત્વા કમ્મં કાતું નાદંસુ, કુમારપરિહારેનેવ તં પરિહરિંસુ. અપરભાગે રાજકમ્મિકા ખેત્તપ્પમાણગ્ગહણત્થાય તં ગામં અગમંસુ. સેટ્ઠિ રાજકુમારં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘સામિ, મયં તુમ્હે પોસેમ, કનિટ્ઠભાતિકસ્સ પણ્ણં પેસેત્વા અમ્હાકં બલિં હારેથા’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ‘‘અહં અસુકસેટ્ઠિકુલં નામ ઉપનિસ્સાય વસામિ, મં નિસ્સાય એતેસં બલિં વિસ્સજ્જેહી’’તિ પણ્ણં પેસેસિ. રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા તથા કારેસિ.

અથ નં સકલગામવાસિનોપિ જનપદવાસિનોપિ ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘મયં તુમ્હાકઞ્ઞેવ બલિં દસ્સામ, અમ્હાકમ્પિ સુઙ્કં વિસ્સજ્જાપેહી’’તિ આહંસુ. સો તેસમ્પિ અત્થાય પણ્ણં પેસેત્વા વિસ્સજ્જાપેસિ. તતો પટ્ઠાય તે તસ્સેવ બલિં અદંસુ. અથસ્સ મહાલાભસક્કારો અહોસિ, તેન સદ્ધિઞ્ઞેવસ્સ તણ્હાપિ મહતી જાતા. સો અપરભાગેપિ સબ્બં જનપદં યાચિ, ઉપડ્ઢરજ્જં યાચિ, કનિટ્ઠોપિ તસ્સ અદાસિયેવ. સો તણ્હાય વડ્ઢમાનાય ઉપડ્ઢરજ્જેનપિ અસન્તુટ્ઠો ‘‘રજ્જં ગણ્હિસ્સામી’’તિ જનપદપરિવુતો તં નગરં ગન્ત્વા બહિનગરે ઠત્વા ‘‘રજ્જં વા મે દેતુ યુદ્ધં વા’’તિ કનિટ્ઠસ્સ પણ્ણં પહિણિ. કનિટ્ઠો ચિન્તેસિ ‘‘અયં બાલો પુબ્બે રજ્જમ્પિ ઉપરજ્જાદીનિપિ પટિક્ખિપિત્વા ઇદાનિ ‘યુદ્ધેન ગણ્હામી’તિ વદતિ, સચે ખો પનાહં ઇમં યુદ્ધેન મારેસ્સામિ, ગરહા મે ભવિસ્સતિ, કિં મે રજ્જેના’’તિ. અથસ્સ ‘‘અલં યુદ્ધેન, રજ્જં ગણ્હતૂ’’તિ પેસેસિ. સો રજ્જં ગણ્હિત્વા કનિટ્ઠસ્સ ઉપરજ્જં દત્વા તતો પટ્ઠાય રજ્જં કારેન્તો તણ્હાવસિકો હુત્વા એકેન રજ્જેન અસન્તુટ્ઠો દ્વે તીણિ રજ્જાનિ પત્થેત્વા તણ્હાય કોટિં નાદ્દસ.

તદા સક્કો દેવરાજા ‘‘કે નુ ખો લોકે માતાપિતરો ઉપટ્ઠહન્તિ, કે દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તિ, કે તણ્હાવસિકા’’તિ ઓલોકેન્તો તસ્સ તણ્હાવસિકભાવં ઞત્વા ‘‘અયં બાલો બારાણસિરજ્જેનપિ ન તુસ્સતિ, અહં સિક્ખાપેસ્સામિ ન’’ન્તિ માણવકવેસેન રાજદ્વારે ઠત્વા ‘‘એકો ઉપાયકુસલો માણવો દ્વારે ઠિતો’’તિ આરોચાપેત્વા ‘‘પવિસતૂ’’તિ વુત્તે પવિસિત્વા રાજાનં જયાપેત્વા ‘‘કિંકારણા આગતોસી’’તિ વુત્તે ‘‘મહારાજ તુમ્હાકં કિઞ્ચિ વત્તબ્બં અત્થિ, રહો પચ્ચાસીસામી’’તિ આહ. સક્કાનુભાવેન તાવદેવ મનુસ્સા પટિક્કમિંસુ. અથ નં માણવો ‘‘અહં, મહારાજ, ફીતાનિ આકિણ્ણમનુસ્સાનિ સમ્પન્નબલવાહનાનિ તીણિ નગરાનિ પસ્સામિ, અહં તે અત્તનો આનુભાવેન તેસુ રજ્જં ગહેત્વા દસ્સામિ, પપઞ્ચં અકત્વા સીઘં ગન્તું વટ્ટતી’’તિ આહ. સો તણ્હાવસિકો રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સક્કાનુભાવેન ‘‘કો વા ત્વં, કુતો વા આગતો, કિં વા તે લદ્ધું વટ્ટતી’’તિ ન પુચ્છિ. સોપિ એત્તકં વત્વા તાવતિંસભવનમેવ અગમાસિ.

રાજા અમચ્ચે પક્કોસાપેત્વા ‘‘એકો માણવો ‘અમ્હાકં તીણિ રજ્જાનિ ગહેત્વા દસ્સામી’તિ આહ, તં પક્કોસથ, નગરે ભેરિં ચરાપેત્વા બલકાયં સન્નિપાતાપેથ, પપઞ્ચં અકત્વા તીણિ રજ્જાનિ ગણ્હિસ્સામી’’તિ વત્વા ‘‘કિં પન તે, મહારાજ, તસ્સ માણવસ્સ સક્કારો વા કતો, નિવાસટ્ઠાનં વા પુચ્છિત’’ન્તિ વુત્તે ‘‘નેવ સક્કારં અકાસિં, ન નિવાસટ્ઠાનં પુચ્છિં, ગચ્છથ નં ઉપધારેથા’’તિ આહ. ઉપધારેન્તા નં અદિસ્વા ‘‘મહારાજ, સકલનગરે માણવં ન પસ્સામા’’તિ આરોચેસું. તં સુત્વા રાજા દોમનસ્સજાતો ‘‘તીસુ નગરેસુ રજ્જં નટ્ઠં, મહન્તેનમ્હિ યસેન પરિહીનો, ‘નેવ મે પરિબ્બયં અદાસિ, ન ચ પુચ્છિ નિવાસટ્ઠાન’ન્તિ મય્હં કુજ્ઝિત્વા માણવો અનાગતો ભવિસ્સતી’’તિ પુનપ્પુનં ચિન્તેસિ. અથસ્સ તણ્હાવસિકસ્સ સરીરે ડાહો ઉપ્પજ્જિ, સરીરે પરિડય્હન્તે ઉદરં ખોભેત્વા લોહિતપક્ખન્દિકા ઉદપાદિ. એકં ભાજનં પવિસતિ, એકં નિક્ખમતિ, વેજ્જા તિકિચ્છિતું ન સક્કોન્તિ, રાજા કિલમતિ. અથસ્સ બ્યાધિતભાવો સકલનગરે પાકટો અહોસિ.

તદા બોધિસત્તો તક્કસિલતો સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા બારાણસિનગરે માતાપિતૂનં સન્તિકં આગતો તં રઞ્ઞો પવત્તિં સુત્વા ‘‘અહં તિકિચ્છિસ્સામી’’તિ રાજદ્વારં ગન્ત્વા ‘‘એકો કિર તરુણમાણવો તુમ્હે તિકિચ્છિતું આગતો’’તિ આરોચાપેસિ. રાજા ‘‘મહન્તમહન્તા દિસાપામોક્ખવેજ્જાપિ મં તિકિચ્છિતું ન સક્કોન્તિ, કિં તરુણમાણવો સક્ખિસ્સતિ, પરિબ્બયં દત્વા વિસ્સજ્જેથ ન’’ન્તિ આહ. તં સુત્વા માણવો ‘‘મય્હં વેજ્જકમ્મેન વેતનં નત્થિ, અહં તિકિચ્છામિ, કેવલં ભેસજ્જમૂલમત્તં દેતૂ’’તિ આહ. તં સુત્વા રાજા ‘‘સાધૂ’’તિ પક્કોસાપેસિ. માણવો રાજાનં વન્દિત્વા ‘‘મા ભાયિ, મહારાજ, અહં તે તિકિચ્છામિ, અપિચ ખો પન મે રોગસ્સ સમુટ્ઠાનં આચિક્ખાહી’’તિ આહ. રાજા હરાયમાનો ‘‘કિં તે સમુટ્ઠાનેન, ભેસજ્જં એવ કરોહી’’તિ આહ. મહારાજ, વેજ્જા નામ ‘‘અયં બ્યાધિ ઇમં નિસ્સાય સમુટ્ઠિતો’’તિ ઞત્વા અનુચ્છવિકં ભેસજ્જં કરોન્તીતિ. રાજા ‘‘સાધુ તાતા’’તિ સમુટ્ઠાનં કથેન્તો ‘‘એકેન માણવેન આગન્ત્વા તીસુ નગરેસુ રજ્જં ગહેત્વા દસ્સામી’’તિઆદિં કત્વા સબ્બં કથેત્વા ‘‘ઇતિ મે તાત, તણ્હં નિસ્સાય બ્યાધિ ઉપ્પન્નો, સચે તિકિચ્છિતું સક્કોસિ, તિકિચ્છાહી’’તિ આહ. કિં પન મહારાજ, સોચનાય તાનિ નગરાનિ સક્કા લદ્ધુન્તિ? ‘‘ન સક્કા તાતા’’તિ. ‘‘એવં સન્તે કસ્મા સોચસિ, મહારાજ, સબ્બમેવ હિ સવિઞ્ઞાણકાવિઞ્ઞાણકવત્થું અત્તનો કાયં આદિં કત્વા પહાય ગમનીયં, ચતૂસુ નગરેસુ રજ્જં ગહેત્વાપિ ત્વં એકપ્પહારેનેવ ન ચતસ્સો ભત્તપાતિયો ભુઞ્જિસ્સસિ, ન ચતૂસુ સયનેસુ સયિસ્સસિ, ન ચત્તારિ વત્થયુગાનિ અચ્છાદેસ્સસિ, તણ્હાવસિકેન નામ ભવિતું ન વટ્ટતિ, અયઞ્હિ તણ્હા નામ વડ્ઢમાના ચતૂહિ અપાયેહિ મુચ્ચિતું ન દેતીતિ.

ઇતિ નં મહાસત્તો ઓવદિત્વા અથસ્સ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

૩૭.

‘‘કામં કામયમાનસ્સ, તસ્સ ચે તં સમિજ્ઝતિ;

અદ્ધા પીતિમનો હોતિ, લદ્ધા મચ્ચો યદિચ્છતિ.

૩૮.

‘‘કામં કામયમાનસ્સ, તસ્સ ચે તં સમિજ્ઝતિ;

તતો નં અપરં કામે, ઘમ્મે તણ્હંવ વિન્દતિ.

૩૯.

‘‘ગવંવ સિઙ્ગિનો સિઙ્ગં, વડ્ઢમાનસ્સ વડ્ઢતિ;

એવં મન્દસ્સ પોસસ્સ, બાલસ્સ અવિજાનતો;

ભિય્યો તણ્હા પિપાસા ચ, વડ્ઢમાનસ્સ વડ્ઢતિ.

૪૦.

‘‘પથબ્યા સાલિયવકં, ગવાસ્સં દાસપોરિસં;

દત્વા ચ નાલમેકસ્સ, ઇતિ વિદ્વા સમં ચરે.

૪૧.

‘‘રાજા પસય્હ પથવિં વિજિત્વા, સસાગરન્તં મહિમાવસન્તો;

ઓરં સમુદ્દસ્સ અતિત્તરૂપો, પારં સમુદ્દસ્સપિ પત્થયેથ.

૪૨.

‘‘યાવ અનુસ્સરં કામે, મનસા તિત્તિ નાજ્ઝગા;

તતો નિવત્તા પટિક્કમ્મ દિસ્વા, તે વે સુતિત્તા યે પઞ્ઞાય તિત્તા.

૪૩.

‘‘પઞ્ઞાય તિત્તિનં સેટ્ઠં, ન સો કામેહિ તપ્પતિ;

પઞ્ઞાય તિત્તં પુરિસં, તણ્હા ન કુરુતે વસં.

૪૪.

‘‘અપચિનેથેવ કામાનં, અપ્પિચ્છસ્સ અલોલુપો;

સમુદ્દમત્તો પુરિસો, ન સો કામેહિ તપ્પતિ.

૪૫.

‘‘રથકારોવ ચમ્મસ્સ, પરિકન્તં ઉપાહનં;

યં યં ચજતિ કામાનં, તં તં સમ્પજ્જતે સુખં;

સબ્બઞ્ચે સુખમિચ્છેય્ય, સબ્બે કામે પરિચ્ચજે’’તિ.

તત્થ કામન્તિ વત્થુકામમ્પિ કિલેસકામમ્પિ. કામયમાનસ્સાતિ પત્થયમાનસ્સ. તસ્સ ચે તં સમિજ્ઝતીતિ તસ્સ પુગ્ગલસ્સ તં કામિતવત્થુ સમિજ્ઝતિ ચે, નિપ્ફજ્જતિ ચેતિ અત્થો. તતો નં અપરં કામેતિ એત્થ નન્તિ નિપાતમત્તં. અપરન્તિ પરભાગદીપનં. કામેતિ ઉપયોગબહુવચનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – સચે કામં કામયમાનસ્સ તં કામિતવત્થુ સમિજ્ઝતિ, તસ્મિં સમિદ્ધે તતો પરં સો પુગ્ગલો કામયમાનો યથા નામ ઘમ્મે ગિમ્હકાલે વાતાતપેન કિલન્તો તણ્હં વિન્દતિ, પાનીયપિપાસં પટિલભતિ, એવં ભિય્યો કામતણ્હાસઙ્ખાતે કામે વિન્દતિ પટિલભતિ, રૂપતણ્હાદિકા તણ્હા ચસ્સ વડ્ઢતિયેવાતિ. ગવંવાતિ ગોરૂપસ્સ વિય. સિઙ્ગિનોતિ મત્થકં પદાલેત્વા ઉટ્ઠિતસિઙ્ગસ્સ. મન્દસ્સાતિ મન્દપઞ્ઞસ્સ. બાલસ્સાતિ બાલધમ્મે યુત્તસ્સ. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા વચ્છકસ્સ વડ્ઢન્તસ્સ સરીરેનેવ સદ્ધિં સિઙ્ગં વડ્ઢતિ, એવં અન્ધબાલસ્સપિ અપ્પત્તકામતણ્હા ચ પત્તકામપિપાસા ચ અપરાપરં વડ્ઢતીતિ.

સાલિયવકન્તિ સાલિખેત્તયવખેત્તં. એતેન સાલિયવાદિકં સબ્બં ધઞ્ઞં દસ્સેતિ, દુતિયપદેન સબ્બં દ્વિપદચતુપ્પદં દસ્સેતિ. પઠમપદેન વા સબ્બં અવિઞ્ઞાણકં, ઇતરેન સવિઞ્ઞાણકં. દત્વા ચાતિ દત્વાપિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – તિટ્ઠન્તુ તીણિ રજ્જાનિ, સચે સો માણવો અઞ્ઞં વા સકલમ્પિ પથવિં સવિઞ્ઞાણકાવિઞ્ઞાણકરતનપૂરં કસ્સચિ દત્વા ગચ્છેય્ય, ઇદમ્પિ એત્તકં વત્થુ એકસ્સેવ અપરિયન્તં, એવં દુપ્પૂરા એસા તણ્હા નામ. ઇતિ વિદ્વા સમં ચરેતિ એવં જાનન્તો પુરિસો તણ્હાવસિકો અહુત્વા કાયસમાચારાદીનિ પૂરેન્તો ચરેય્ય.

ઓરન્તિ ઓરિમકોટ્ઠાસં પત્વા તેન અતિત્તરૂપો પુન સમુદ્દપારમ્પિ પત્થયેથ. એવં તણ્હાવસિકસત્તા નામ દુપ્પૂરાતિ દસ્સેતિ. યાવાતિ અનિયામિતપરિચ્છેદો. અનુસ્સરન્તિ અનુસ્સરન્તો. નાજ્ઝગાતિ ન વિન્દતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – મહારાજ, પુરિસો અપરિયન્તેપિ કામે મનસા અનુસ્સરન્તો તિત્તિં ન વિન્દતિ, પત્તુકામોવ હોતિ, એવં કામેસુ સત્તાનં તણ્હા વડ્ઢતેવ. તતો નિવત્તાતિ તતો પન વત્થુકામકિલેસકામતો ચિત્તેન નિવત્તિત્વા કાયેન પટિક્કમ્મ ઞાણેન આદીનવં દિસ્વા યે પઞ્ઞાય તિત્તા પરિપુણ્ણા, તે તિત્તા નામ.

પઞ્ઞાય તિત્તિનં સેટ્ઠન્તિ પઞ્ઞાય તિત્તીનં અયં પરિપુણ્ણસેટ્ઠો, અયમેવ વા પાઠો. ન સો કામેહિ તપ્પતીતિ ‘‘ન હી’’તિપિ પાઠો. યસ્મા પઞ્ઞાય તિત્તો પુરિસો કામેહિ ન પરિડય્હતીતિ અત્થો. ન કુરુતે વસન્તિ તાદિસઞ્હિ પુરિસં તણ્હા વસે વત્તેતું ન સક્કોતિ, સ્વેવ પન તણ્હાય આદીનવં દિસ્વા સરભઙ્ગમાણવો વિય ચ અડ્ઢમાસકરાજા વિય ચ તણ્હાવસે ન પવત્તતીતિ અત્થો. અપચિનેથેવાતિ વિદ્ધંસેથેવ. સમુદ્દમત્તોતિ મહતિયા પઞ્ઞાય સમન્નાગતત્તા સમુદ્દપ્પમાણો. સો મહન્તેન અગ્ગિનાપિ સમુદ્દો વિય કિલેસકામેહિ ન તપ્પતિ ન ડય્હતિ.

રથકારોતિ ચમ્મકારો. પરિકન્તન્તિ પરિકન્તન્તો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા ચમ્મકારો ઉપાહનં પરિકન્તન્તો યં યં ચમ્મસ્સ અગય્હૂપગટ્ઠાનં હોતિ, તં તં ચજિત્વા ઉપાહનં કત્વા ઉપાહનમૂલં લભિત્વા સુખિતો હોતિ, એવમેવ પણ્ડિતો ચમ્મકારસત્થસદિસાય પઞ્ઞાય કન્તન્તો યં યં ઓધિં કામાનં ચજતિ, તેન તેનસ્સ કામોધિના રહિતં તં તં કાયકમ્મં વચીકમ્મં મનોકમ્મઞ્ચ સુખં સમ્પજ્જતિ વિગતદરથં, સચે પન સબ્બમ્પિ કાયકમ્માદિસુખં વિગતપરિળાહમેવ ઇચ્છેય્ય, કસિણં ભાવેત્વા ઝાનં નિબ્બત્તેત્વા સબ્બે કામે પરિચ્ચજેતિ.

બોધિસત્તસ્સ પન ઇમં ગાથં કથેન્તસ્સ રઞ્ઞો સેતચ્છત્તં આરમ્મણં કત્વા ઓદાતકસિણજ્ઝાનં ઉદપાદિ, રાજાપિ અરોગો અહોસિ. સો તુટ્ઠો સયના વુટ્ઠહિત્વા ‘‘એત્તકા વેજ્જા મં તિકિચ્છિતું નાસક્ખિંસુ, પણ્ડિતમાણવો પન અત્તનો ઞાણોસધેન મં નિરોગં અકાસી’’તિ તેન સદ્ધિં સલ્લપન્તો દસમં ગાથમાહ –

૪૬.

‘‘અટ્ઠ તે ભાસિતા ગાથા, સબ્બા હોન્તિ સહસ્સિયા;

પટિગણ્હ મહાબ્રહ્મે, સાધેતં તવ ભાસિત’’ન્તિ.

તત્થ અટ્ઠાતિ દુતિયગાથં આદિં કત્વા કામાદીનવસંયુત્તા અટ્ઠ. સહસ્સિયાતિ સહસ્સારહા. પટિગણ્હાતિ અટ્ઠ સહસ્સાનિ ગણ્હ. સાધેતં તવ ભાસિતન્તિ સાધુ એતં તવ વચનં.

તં સુત્વા મહાસત્તો એકાદસમં ગાથમાહ –

૪૭.

‘‘ન મે અત્થો સહસ્સેહિ, સતેહિ નહુતેહિ વા;

પચ્છિમં ભાસતો ગાથં, કામે મે ન રતો મનો’’તિ.

તત્થ પચ્છિમન્તિ ‘‘રથકારોવ ચમ્મસ્સા’’તિ ગાથં. કામે મે ન રતો મનોતિ ઇમં ગાથં ભાસમાનસ્સેવ મમ વત્થુકામેપિ કિલેસકામેપિ મનો નાભિરમામિ. અહઞ્હિ ઇમં ગાથં ભાસમાનો અત્તનોવ ધમ્મદેસનાય ઝાનં નિબ્બત્તેસિં, મહારાજાતિ.

રાજા ભિય્યોસોમત્તાય તુસ્સિત્વા મહાસત્તં વણ્ણેન્તો ઓસાનગાથમાહ –

૪૮.

‘‘ભદ્રકો વતાયં માણવકો, સબ્બલોકવિદૂ મુનિ;

યો ઇમં તણ્હં દુક્ખજનનિં, પરિજાનાતિ પણ્ડિતો’’તિ.

તત્થ દુક્ખજનનિન્તિ સકલવટ્ટદુક્ખજનનિં. પરિજાનાતીતિ પરિજાનિ પરિચ્છિન્દિ, લુઞ્ચિત્વા નીહરીતિ બોધિસત્તં વણ્ણેન્તો એવમાહ.

બોધિસત્તોપિ ‘‘મહારાજ, અપ્પમત્તો હુત્વા ધમ્મં ચરા’’તિ રાજાનં ઓવદિત્વા આકાસેન હિમવન્તં ગન્ત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા યાવતાયુકં ઠત્વા બ્રહ્મવિહારે ભાવેત્વા અપરિહીનજ્ઝાનો હુત્વા બ્રહ્મલોકૂપગો અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘એવં, ભિક્ખવે, પુબ્બેપાહં એતં બ્રાહ્મણં નિસ્સોકમકાસિ’’ન્તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા રાજા એસ બ્રાહ્મણો અહોસિ, પણ્ડિતમાણવો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

કામજાતકવણ્ણના ચતુત્થા.

[૪૬૮] ૫. જનસન્ધજાતકવણ્ણના

દસ ખલૂતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોસલરઞ્ઞો ઓવાદત્થાય કથેસિ. એકસ્મિઞ્હિ કાલે રાજા ઇસ્સરિયમદમત્તો કિલેસસુખનિસ્સિતો વિનિચ્છયમ્પિ ન પટ્ઠપેસિ, બુદ્ધુપટ્ઠાનમ્પિ પમજ્જિ. સો એકદિવસે દસબલં અનુસ્સરિત્વા ‘‘સત્થારં વન્દિસ્સામી’’તિ ભુત્તપાતરાસો રથવરમારુય્હ વિહારં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા નિસીદિ. અથ નં સત્થા ‘‘કિં મહારાજ ચિરં ન પઞ્ઞાયસી’’તિ વત્વા ‘‘બહુકિચ્ચતાય નો ભન્તે બુદ્ધુપટ્ઠાનસ્સ ઓકાસો ન જાતો’’તિ વુત્તે ‘‘મહારાજ, માદિસે નામ ઓવાદદાયકે સબ્બઞ્ઞુબુદ્ધે ધુરવિહારે વિહરન્તે અયુત્તં તવ પમજ્જિતું, રઞ્ઞા નામ રાજકિચ્ચેસુ અપ્પમત્તેન ભવિતબ્બં, રટ્ઠવાસીનં માતાપિતુસમેન અગતિગમનં પહાય દસ રાજધમ્મે અકોપેન્તેન રજ્જં કારેતું વટ્ટતિ, રઞ્ઞો હિ ધમ્મિકભાવે સતિ પરિસાપિસ્સ ધમ્મિકા હોન્તિ, અનચ્છરિયં ખો પનેતં, યં મયિ અનુસાસન્તે ત્વં ધમ્મેન રજ્જં કારેય્યાસિ, પોરાણકપણ્ડિતા અનુસાસકઆચરિયે અવિજ્જમાનેપિ અત્તનો મતિયાવ તિવિધસુચરિતધમ્મે પતિટ્ઠાય મહાજનસ્સ ધમ્મં દેસેત્વા સગ્ગપથં પૂરયમાના અગમંસૂ’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિ, ‘‘જનસન્ધકુમારો’’તિસ્સ નામં કરિંસુ. અથસ્સ વયપ્પત્તસ્સ તક્કસિલતો સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા આગતકાલે રાજા સબ્બાનિ બન્ધનાગારાનિ સોધાપેત્વા ઉપરજ્જં અદાસિ. સો અપરભાગે પિતુ અચ્ચયેન રજ્જે પતિટ્ઠાય ચતૂસુ નગરદ્વારેસુ નગરમજ્ઝે રાજદ્વારે ચાતિ છ દાનસાલાયો કારાપેત્વા દિવસે દિવસે છ સતસહસ્સાનિ પરિચ્ચજિત્વા સકલજમ્બુદીપં સઙ્ખોભેત્વા મહાદાનં પવત્તેન્તો બન્ધનાગારાનિ નિચ્ચં વિવટાનિ કારાપેત્વા ધમ્મભણ્ડિકં સોધાપેત્વા ચતૂહિ સઙ્ગહવત્થૂહિ લોકં સઙ્ગણ્હન્તો પઞ્ચ સીલાનિ રક્ખન્તો ઉપોસથવાસં વસન્તો ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ. અન્તરન્તરા ચ રટ્ઠવાસિનો સન્નિપાતાપેત્વા ‘‘દાનં દેથ, સીલં સમાદિયથ, ભાવનં ભાવેથ, ધમ્મેન કમ્મન્તે ચ વોહારે ચ પયોજેથ, દહરકાલેયેવ સિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હથ, ધનં ઉપ્પાદેથ, ગામકૂટકમ્મં વા પિસુણવાચાકમ્મં વા મા કરિત્થ, ચણ્ડા ફરુસા મા અહુવત્થ, માતુપટ્ઠાનં પિતુપટ્ઠાનં પૂરેથ, કુલે જેટ્ઠાપચાયિનો ભવથા’’તિ ધમ્મં દેસેત્વા મહાજને સુચરિતધમ્મે પતિટ્ઠાપેસિ. સો એકદિવસં પન્નરસીઉપોસથે સમાદિન્નુપોસથો ‘‘મહાજનસ્સ ભિય્યો હિતસુખત્થાય અપ્પમાદવિહારત્થાય ધમ્મં દેસેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા નગરે ભેરિં ચરાપેત્વા અત્તનો ઓરોધે આદિં કત્વા સબ્બનગરજનં સન્નિપાતાપેત્વા રાજઙ્ગણે અલઙ્કરિત્વા અલઙ્કતરતનમણ્ડપમજ્ઝે સુપઞ્ઞત્તવરપલ્લઙ્કે નિસીદિત્વા ‘‘અમ્ભો, નગરવાસિનો તુમ્હાકં તપનીયે ચ અતપનીયે ચ ધમ્મે દેસેસ્સામિ, અપ્પમત્તા હુત્વા ઓહિતસોતા સક્કચ્ચં સુણાથા’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેસિ.

સત્થા સચ્ચપરિભાવિતં મુખરતનં વિવરિત્વા તં ધમ્મદેસનં મધુરેન સરેન કોસલરઞ્ઞો આવિ કરોન્તો –

૪૯.

‘‘દસ ખલુ ઇમાનિ ઠાનાનિ, યાનિ પુબ્બે અકરિત્વા;

સ પચ્છા મનુતપ્પતિ, ઇચ્ચેવાહ જનસન્ધો.

૫૦.

‘‘અલદ્ધા વિત્તં તપ્પતિ, પુબ્બે અસમુદાનિતં;

ન પુબ્બે ધનમેસિસ્સં, ઇતિ પચ્છાનુતપ્પતિ.

૫૧.

‘‘સક્યરૂપં પુરે સન્તં, મયા સિપ્પં ન સિક્ખિતં;

કિચ્છા વુત્તિ અસિપ્પસ્સ, ઇતિ પચ્છાનુતપ્પતિ.

૫૨.

‘‘કૂટવેદી પુરે આસિં, પિસુણો પિટ્ઠિમંસિકો;

ચણ્ડો ચ ફરુસો ચાપિ, ઇતિ પચ્છાનુતપ્પતિ.

૫૩.

‘‘પાણાતિપાતી પુરે આસિં, લુદ્દો ચાપિ અનારિયો;

ભૂતાનં નાપચાયિસ્સં, ઇતિ પચ્છાનુતપ્પતિ.

૫૪.

‘‘બહૂસુ વત સન્તીસુ, અનાપાદાસુ ઇત્થિસુ;

પરદારં અસેવિસ્સં, ઇતિ પચ્છાનુતપ્પતિ.

૫૫.

‘‘બહુમ્હિ વત સન્તમ્હિ, અન્નપાને ઉપટ્ઠિતે;

ન પુબ્બે અદદં દાનં, ઇતિ પચ્છાનુતપ્પતિ.

૫૬.

‘‘માતરં પિતરં ચાપિ, જિણ્ણકં ગતયોબ્બનં;

પહુ સન્તો ન પોસિસ્સં, ઇતિ પચ્છાનુતપ્પતિ.

૫૭.

‘‘આચરિયમનુસત્થારં, સબ્બકામરસાહરં;

પિતરં અતિમઞ્ઞિસ્સં, ઇતિ પચ્છાનુતપ્પતિ.

૫૮.

‘‘સમણે બ્રાહ્મણે ચાપિ, સીલવન્તે બહુસ્સુતે;

ન પુબ્બે પયિરુપાસિસ્સં, ઇતિ પચ્છાનુતપ્પતિ.

૫૯.

‘‘સાધુ હોતિ તપો ચિણ્ણો, સન્તો ચ પયિરુપાસિતો;

ન ચ પુબ્બે તપો ચિણ્ણો, ઇતિ પચ્છાનુતપ્પતિ.

૬૦.

‘‘યો ચ એતાનિ ઠાનાનિ, યોનિસો પટિપજ્જતિ;

કરં પુરિસકિચ્ચાનિ, સ પચ્છા નાનુતપ્પતી’’તિ. – ઇમા ગાથા આહ;

તત્થ ઠાનાનીતિ કારણાનિ. પુબ્બેતિ પઠમમેવ અકરિત્વા. સ પચ્છા મનુતપ્પતીતિ સો પઠમં કત્તબ્બાનં અકારકો પુગ્ગલો પચ્છા ઇધલોકેપિ પરલોકેપિ તપ્પતિ કિલમતિ. ‘‘પચ્છા વા અનુતપ્પતી’’તિપિ પાઠો. ઇચ્ચેવાહાતિ ઇતિ એવં આહાતિ પદચ્છેદો, ઇતિ એવં રાજા જનસન્ધો અવોચ. ઇચ્ચસ્સુહાતિપિ પાઠો. તત્થ અસ્સુ-કારો નિપાતમત્તં ઇતિ અસ્સુ આહાતિ પદચ્છેદો. ઇદાનિ તાનિ દસ તપનીયકારણાનિ પકાસેતું બોધિસત્તસ્સ ધમ્મકથા હોતિ. તત્થ પુબ્બેતિ પઠમમેવ તરુણકાલે પરક્કમં કત્વા અસમુદાનિતં અસમ્ભતં ધનં મહલ્લકકાલે અલભિત્વા તપ્પતિ સોચતિ, પરે ચ સુખિતે દિસ્વા સયં દુક્ખં જીવન્તો ‘‘પુબ્બે ધનં ન પરિયેસિસ્સ’’ન્તિ એવં પચ્છા અનુતપ્પતિ, તસ્મા મહલ્લકકાલે સુખં જીવિતુકામા દહરકાલેયેવ ધમ્મિકાનિ કસિકમ્માદીનિ કત્વા ધનં પરિયેસથાતિ દસ્સેતિ.

પુરે સન્તન્તિ પુરે દહરકાલે આચરિયે પયિરુપાસિત્વા મયા કાતું સક્યરૂપં સમાનં હત્થિસિપ્પાદિકં કિઞ્ચિ સિપ્પં ન સિક્ખિતં. કિચ્છાતિ મહલ્લકકાલે અસિપ્પસ્સ દુક્ખા જીવિતવુત્તિ, નેવ સક્કા તદા સિપ્પં સિક્ખિતું, તસ્મા મહલ્લકકાલે સુખં જીવિતુકામા તરુણકાલેયેવ સિપ્પં સિક્ખથાતિ દસ્સેતિ. કુટવેદીતિ કૂટજાનનકો ગામકૂટકો વા લોકસ્સ અનત્થકારકો વા તુલાકૂટાદિકારકો વા કૂટટ્ટકારકો વાતિ અત્થો. આસિન્તિ એવરૂપો અહં પુબ્બે અહોસિં. પિસુણોતિ પેસુઞ્ઞકારણો. પિટ્ઠિમંસિકોતિ લઞ્જં ગહેત્વા અસામિકે સામિકે કરોન્તો પરેસં પિટ્ઠિમંસખાદકો. ઇતિ પચ્છાતિ એવં મરણમઞ્ચે નિપન્નો અનુતપ્પતિ, તસ્મા સચે નિરયે ન વસિતુકામાત્થ, મા એવરૂપં પાપકમ્મં કરિત્થાતિ ઓવદતિ.

લુદ્દોતિ દારુણો. અનારિયોતિ ન અરિયો નીચસમાચારો. નાપચાયિસ્સન્તિ ખન્તિમેત્તાનુદ્દયવસેન નીચવુત્તિકો નાહોસિં. સેસં પુરિમનયેનેવ યોજેતબ્બં. અનાપાદાસૂતિ આપાદાનં આપાદો, પરિગ્ગહોતિ અત્થો. નત્થિ આપાદો યાસં તા અનાપાદા, અઞ્ઞેહિ અકતપરિગ્ગહાસૂતિ અત્થો. ઉપટ્ઠિતેતિ પચ્ચુપટ્ઠિતે. ન પુબ્બેતિ ઇતો પુબ્બે દાનં ન અદદં. પહુ સન્તોતિ ધનબલેનાપિ કાયબલેનાપિ પોસિતું સમત્થો પટિબલો સમાનો. આચરિયન્તિ આચારે સિક્ખાપનતો ઇધ પિતા ‘‘આચરિયો’’તિ અધિપ્પેતો. અનુસત્થારન્તિ અનુસાસકં. સબ્બકામરસાહરન્તિ સબ્બે વત્થુકામરસે આહરિત્વા પોસિતારં. અતિમઞ્ઞિસ્સન્તિ તસ્સ ઓવાદં અગણ્હન્તો અતિક્કમિત્વા મઞ્ઞિસ્સં.

ન પુબ્બેતિ ઇતો પુબ્બે ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણેપિ ગિલાનાગિલાનેપિ ચીવરાદીનિ દત્વા અપ્પટિજગ્ગનેન ન પયિરુપાસિસ્સં. તપોતિ સુચરિતતપો. સન્તોતિ તીહિ દ્વારેહિ ઉપસન્તો સીલવા. ઇદં વુત્તં હોતિ – તિવિધસુચરિતસઙ્ખાતો તપો ચિણ્ણો એવરૂપો ચ ઉપસન્તો પયિરુપાસિતો નામ સાધુ સુન્દરો. ન પુબ્બેતિ મયા દહરકાલે એવરૂપો તપો ન ચિણ્ણો, ઇતિ પચ્છા જરાજિણ્ણો મરણભયતજ્જિતો અનુતપ્પતિ સોચતિ. સચે તુમ્હે એવં ન સોચિતુકામા, તપોકમ્મં કરોથાતિ વદતિ. યો ચ એતાનીતિ યો પન એતાનિ દસ કારણાનિ પઠમમેવ ઉપાયેન પટિપજ્જતિ સમાદાય વત્તતિ, પુરિસેહિ કત્તબ્બાનિ ધમ્મિકકિચ્ચાનિ કરોન્તો સો અપ્પમાદવિહારી પુરિસો પચ્છા નાનુતપ્પતિ, સોમનસ્સપ્પત્તોવ હોતીતિ.

ઇતિ મહાસત્તો અન્વદ્ધમાસં ઇમિના નિયામેન મહાજનસ્સ ધમ્મં દેસેસિ. મહાજનોપિસ્સ ઓવાદે ઠત્વા તાનિ દસ ઠાનાનિ પૂરેત્વા સગ્ગપરાયણોવ અહોસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘એવં, મહારાજ, પોરાણકપણ્ડિતા અનાચરિયકાપિ અત્તનો મતિયાવ ધમ્મં દેસેત્વા મહાજનં સગ્ગપથે પતિટ્ઠાપેસુ’’ન્તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા પરિસા બુદ્ધપરિસા અહેસું, જનસન્ધરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

જનસન્ધજાતકવણ્ણના પઞ્ચમા.

[૪૬૯] ૬. મહાકણ્હજાતકવણ્ણના

કણ્હો કણ્હો ચાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો લોકત્થચરિયં આરબ્ભ કથેસિ. એકદિવસઞ્હિ ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં નિસીદિત્વા ‘‘યાવઞ્ચિદં, આવુસો, સત્થા બહુજનહિતાય પટિપન્નો અત્તનો ફાસુવિહારં પહાય લોકસ્સેવ અત્થં ચરતિ, પરમાભિસમ્બોધિં પત્વા સયં પત્તચીવરમાદાય અટ્ઠારસયોજનમગ્ગં ગન્ત્વા પઞ્ચવગ્ગિયત્થેરાનં ધમ્મચક્કં (સં. નિ. ૫.૧૦૮૧; મહાવ. ૧૩ આદયો; પટિ. મ. ૨.૩૦) પવત્તેત્વા પઞ્ચમિયા પક્ખસ્સ અનત્તલક્ખણસુત્તં (સં. નિ. ૩.૫૯; મહાવ. ૨૦ આદયો) કથેત્વા સબ્બેસં અરહત્તં અદાસિ. ઉરુવેલં ગન્ત્વા તેભાતિકજટિલાનં અડ્ઢુડ્ઢાનિ પાટિહારિયસહસ્સાનિ દસ્સેત્વા પબ્બાજેત્વા ગયાસીસે આદિત્તપરિયાયં (સં. નિ. ૪.૨૩૫; મહાવ. ૫૪) કથેત્વા જટિલસહસ્સાનં અરહત્તં અદાસિ, મહાકસ્સપસ્સ તીણિ ગાવુતાનિ પચ્ચુગ્ગમનં ગન્ત્વા તીહિ ઓવાદેહિ ઉપસમ્પદં અદાસિ. એકો પચ્છાભત્તં પઞ્ચચત્તાલીસયોજનમગ્ગં ગન્ત્વા પુક્કુસાતિકુલપુત્તં અનાગામિફલે પતિટ્ઠાપેસિ, મહાકપ્પિનસ્સ વીસયોજનસતં પચ્ચુગ્ગમનં કત્વા અરહત્તં અદાસિ, એકો પચ્છાભત્તં તિંસયોજનમગ્ગં ગન્ત્વા તાવ કક્ખળં ફરુસં અઙ્ગુલિમાલં અરહત્તે પતિટ્ઠાપેસિ, તિંસયોજનમગ્ગં ગન્ત્વા આળવકં યક્ખં સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠાપેત્વા કુમારસ્સ સોત્થિં અકાસિ. તાવતિંસભવને તેમાસં વસન્તો અસીતિયા દેવતાકોટીનં ધમ્માભિસમયં સમ્પાદેસિ, બ્રહ્મલોકં ગન્ત્વા બકબ્રહ્મુનો દિટ્ઠિં ભિન્દિત્વા દસન્નં બ્રહ્મસહસ્સાનં અરહત્તં અદાસિ, અનુસંવચ્છરં તીસુ મણ્ડલેસુ ચારિકં ચરમાનો ઉપનિસ્સયસમ્પન્નાનં મનુસ્સાનં સરણાનિ ચેવ સીલાનિચ મગ્ગફલાનિ ચ દેતિ, નાગસુપણ્ણાદીનમ્પિ નાનપ્પકારં અત્થં ચરતી’’તિ દસબલસ્સ લોકત્થચરિયગુણં કથયિંસુ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘અનચ્છરિયં, ભિક્ખવે, સોહં ઇદાનિ અભિસમ્બોધિં પત્વા લોકસ્સ અત્થં ચરેય્યં, પુબ્બે સરાગકાલેપિ લોકસ્સ અત્થં અચરિ’’ન્તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધકાલે બારાણસિયં ઉસીનકો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. કસ્સપસમ્માસમ્બુદ્ધે ચતુસચ્ચદેસનાય મહાજનં કિલેસબન્ધના મોચેત્વા નિબ્બાનનગરં પૂરેત્વા પરિનિબ્બુતે દીઘસ્સ અદ્ધુનો અચ્ચયેન સાસનં ઓસક્કિ. ભિક્ખૂ એકવીસતિયા અનેસનાહિ જીવિકં કપ્પેન્તિ, ભિક્ખૂ ગિહિસંસગ્ગં કરોન્તિ, પુત્તધીતાદીહિ વડ્ઢન્તિ. ભિક્ખુનિયોપિ ગિહિસંસગ્ગં કરોન્તિ, પુત્તધીતાદીહિ વડ્ઢન્તિ. ભિક્ખૂ ભિક્ખુધમ્મં, ભિક્ખુનિયો ભિક્ખુનિધમ્મં, ઉપોસકા ઉપાસકધમ્મં, ઉપાસિકા ઉપાસિકધમ્મં, બ્રાહ્મણા બ્રાહ્મણધમ્મં વિસ્સજ્જેસું. યેભુય્યેન મનુસ્સા દસ અકુસલકમ્મપથે સમાદાય વત્તિંસુ, મતમતા અપાયેસુ પરિપૂરેસું. તદા સક્કો દેવરાજા નવે નવે દેવે અપસ્સન્તો મનુસ્સલોકં ઓલોકેત્વા મનુસ્સાનં અપાયેસુ નિબ્બત્તિતભાવં ઞત્વા સત્થુ સાસનં ઓસક્કિતં દિસ્વા ‘‘કિં નુ કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘અત્થેકો ઉપાયો, મહાજનં તાસેત્વા ભીતભાવં ઞત્વા પચ્છા અસ્સાસેત્વા ધમ્મં દેસેત્વા ઓસક્કિતં સાસનં પગ્ગય્હ અપરમ્પિ વસ્સસહસ્સં પવત્તનકારણં કરિસ્સામી’’તિ સન્નિટ્ઠાનં કત્વા માતલિદેવપુત્તં મોચપ્પમાણદાઠં ચતૂહિ દાઠાહિ વિનિગ્ગતરસ્મિયા ભયાનકં કત્વા ગબ્ભિનીનં દસ્સનેનેવ ગબ્ભપાતનસમત્થં ઘોરરૂપં આજાનેય્યપ્પમાણં કાળવણ્ણં મહાકણ્હસુનખં માપેત્વા પઞ્ચબન્ધનેન બન્ધિત્વા રત્તમાલં કણ્ઠે પિળન્ધિત્વા રજ્જુકોટિકં આદાય સયં દ્વે કાસાયાનિ નિવાસેત્વા પચ્છામુખે પઞ્ચધા કેસે બન્ધિત્વા રત્તમાલં પિળન્ધિત્વા આરોપિતપવાળવણ્ણજિયં મહાધનું ગહેત્વા વજિરગ્ગનારાચં નખેન પરિવટ્ટેન્તો વનચરકવેસં ગહેત્વા નગરતો યોજનમત્તે ઠાને ઓતરિત્વા ‘‘નસ્સતિ લોકો, નસ્સતિ લોકો’’તિ તિક્ખત્તું સદ્દં અનુસાવેત્વા મનુસ્સે ઉત્તાસેત્વા નગરૂપચારં પત્વા પુન સદ્દમકાસિ.

મનુસ્સા સુનખં દિસ્વા ઉત્રસ્તા નગરં પવિસિત્વા તં પવત્તિં રઞ્ઞો આરોચેસું. રાજા સીઘં નગરદ્વારાનિ પિદહાપેસિ. સક્કોપિ અટ્ઠારસહત્થં પાકારં ઉલ્લઙ્ઘિત્વા સુનખેન સદ્ધિં અન્તોનગરે પતિટ્ઠહિ. મનુસ્સા ભીતતસિતા પલાયિત્વા ગેહાનિ પવિસિત્વા નિલીયિંસુ. મહાકણ્હોપિ દિટ્ઠદિટ્ઠે મનુસ્સે ઉપધાવિત્વા સન્તાસેન્તો રાજનિવેસનં અગમાસિ. રાજઙ્ગણે મનુસ્સા ભયેન પલાયિત્વા રાજનિવેસનં પવિસિત્વા દ્વારં પિદહિંસુ. ઉસીનકરાજાપિ ઓરોધે ગહેત્વા પાસાદં અભિરુહિ. મહાકણ્હો સુનખો પુરિમપાદે ઉક્ખિપિત્વા વાતપાને ઠત્વા મહાભુસ્સિતં ભુસ્સિ. તસ્સ સદ્દો હેટ્ઠા અવીચિં, ઉપરિ ભવગ્ગં પત્વા સકલચક્કવાળં એકનિન્નાદં અહોસિ. વિધુરજાતકે (જા. ૨.૨૨.૧૩૪૬ આદયો) હિ પુણ્ણકયક્ખરઞ્ઞો, કુસજાતકે (જા. ૨.૨૦.૧ આદયો) કુસરઞ્ઞો, ભૂરિદત્તજાતકે (જા. ૨.૨૨.૭૮૪ આદયો) સુદસ્સનનાગરઞ્ઞો, ઇમસ્મિં મહાકણ્હજાતકે અયં સદ્દોતિ ઇમે ચત્તારો સદ્દા જમ્બુદિપે મહાસદ્દા નામ અહેસું.

નગરવાસિનો ભીતતસિતા હુત્વા એકપુરિસોપિ સક્કેન સદ્ધિં કથેતું નાસક્ખિ, રાજાયેવ સતિં ઉપટ્ઠાપેત્વા વાતપાનં નિસ્સાય સક્કં આમન્તેત્વા ‘‘અમ્ભો લુદ્દક, કસ્મા તે સુનખો ભુસ્સતી’’તિ આહ. ‘‘છાતભાવેન, મહારાજા’’તિ. ‘‘તેન હિ તસ્સ ભત્તં દાપેસ્સામી’’તિ અન્તોજનસ્સ ચ અત્તનો ચ પક્કભત્તં સબ્બં દાપેસિ. તં સબ્બં સુનખો એકકબળં વિય કત્વા પુન સદ્દમકાસિ. પુન રાજા પુચ્છિત્વા ‘‘ઇદાનિપિ મે સુનખો છાતોયેવા’’તિ સુત્વા હત્થિઅસ્સાદીનં પક્કભત્તં સબ્બં આહરાપેત્વા દાપેસિ. તસ્મિં એકપ્પહારેનેવ નિટ્ઠાપિતે સકલનગરસ્સ પક્કભત્તં દાપેસિ. તમ્પિ સો તથેવ ભુઞ્જિત્વા પુન સદ્દમકાસિ. રાજા ‘‘ન એસ સુનખો, નિસ્સંસયં એસ યક્ખો ભવિસ્સતિ, આગમનકારણં પુચ્છિસ્સામી’’તિ ભીતતસિતો હુત્વા પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –

૬૧.

‘‘કણ્હો કણ્હો ચ ઘોરો ચ, સુક્કદાઠો પભાસવા;

બદ્ધો પઞ્ચહિ રજ્જૂહિ, કિં રવિ સુનખો તવા’’તિ.

તત્થ કણ્હો કણ્હોતિ ભયવસેન દળ્હીવસેન વા આમેડિતં. ઘોરોતિ પસ્સન્તાનં ભયજનકો. પભાસવાતિ દાઠા નિક્ખન્તરંસિપભાસેન પભાસવા. કિં રવીતિ કિં વિરવિ. તવેસ એવરૂપો કક્ખળો સુનખો કિં કરોતિ, કિં મિગે ગણ્હાતિ, ઉદાહુ તે અમિત્તે, કિં તે ઇમિના, વિસ્સજ્જેહિ નન્તિ અધિપ્પાયેનેવમાહ.

તં સુત્વા સક્કો દુતિયં ગાથમાહ –

૬૨.

‘‘નાયં મિગાનમત્થાય, ઉસીનક ભવિસ્સતિ;

મનુસ્સાનં અનયો હુત્વા, તદા કણ્હો પમોક્ખતી’’તિ.

તસ્સત્થો – અયઞ્હિ ‘‘મિગમંસં ખાદિસ્સામી’’તિ ઇધ નાગતો, તસ્મા મિગાનં અત્થો ન ભવિસ્સતિ, મનુસ્સમંસં પન ખાદિતું આગતો, તસ્મા તેસં અનયો મહાવિનાસકારકો હુત્વા યદા અનેન મનુસ્સા વિનાસં પાપિતા ભવિસ્સન્તિ, તદા અયં કણ્હો પમોક્ખતિ, મમ હત્થતો મુચ્ચિસ્સતીતિ.

અથ નં રાજા ‘‘કિં પન તે ભો લુદ્દક-સુનખો સબ્બેસંયેવ મનુસ્સાનં મંસં ખાદિસ્સતિ, ઉદાહુ તવ અમિત્તાનઞ્ઞેવા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અમિત્તાનઞ્ઞેવ મે, મહારાજા’’તિ વુત્તે ‘‘કે પન ઇધ તે અમિત્તા’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અધમ્માભિરતા વિસમચારિનો, મહારાજા’’તિ વુત્તે ‘‘કથેહિ તાવ ને અમ્હાક’’ન્તિ પુચ્છિ. અથસ્સ કથેન્તો દેવરાજા દસ ગાથા અભાસિ –

૬૩.

‘‘પત્તહત્થા સમણકા, મુણ્ડા સઙ્ઘાટિપારુતા;

નઙ્ગલેહિ કસિસ્સન્તિ, તદા કણ્હો પમોક્ખતિ.

૬૪.

‘‘તપસ્સિનિયો પબ્બજિતા, મુણ્ડા સઙ્ઘાટિપારુતા;

યદા લોકે ગમિસ્સન્તિ, તદા કણ્હો પમોક્ખતિ.

૬૫.

‘‘દીઘોત્તરોટ્ઠા જટિલા, પઙ્કદન્તા રજસ્સિરા;

ઇણં ચોદાય ગચ્છન્તિ, તદા કણ્હો પમોક્ખતિ.

૬૬.

‘‘અધિચ્ચ વેદે સાવિત્તિં, યઞ્ઞતન્તઞ્ચ બ્રાહ્મણા;

ભતિકાય યજિસ્સન્તિ, તદા કણ્હો પમોક્ખતિ.

૬૭.

‘‘માતરં પિતરં ચાપિ, જિણ્ણકં ગતયોબ્બનં;

પહૂ સન્તો ન ભરન્તિ, તદા કણ્હો પમોક્ખતિ.

૬૮.

‘‘માતરં પિતરં ચાપિ, જિણ્ણકં ગતયોબ્બનં;

બાલા તુમ્હેતિ વક્ખન્તિ, તદા કણ્હો પમોક્ખતિ.

૬૯.

‘‘આચરિયભરિયં સખિં, માતુલાનિં પિતુચ્છકિં;

યદા લોકે ગમિસ્સન્તિ, તદા કણ્હો પમોક્ખતિ.

૭૦.

‘‘અસિચમ્મં ગહેત્વાન, ખગ્ગં પગ્ગય્હ બ્રાહ્મણા;

પન્થઘાતં કરિસ્સન્તિ, તદા કણ્હો પમોક્ખતિ.

૭૧.

‘‘સુક્કચ્છવી વેધવેરા, થૂલબાહૂ અપાતુભા;

મિત્તભેદં કરિસ્સન્તિ, તદા કણ્હો પમોક્ખતિ.

૭૨.

‘‘માયાવિનો નેકતિકા, અસપ્પુરિસચિન્તકા;

યદા લોકે ભવિસ્સન્તિ, તદા કણ્હો પમોક્ખતી’’તિ.

તત્થ સમણકાતિ ‘‘મયં સમણામ્હા’’તિ પટિઞ્ઞામત્તકેન હીળિતવોહારેનેવમાહ. કસિસ્સન્તીતિ તે તદાપિ કસન્તિયેવ. અયં પન અજાનન્તો વિય એવમાહ. અયઞ્હિસ્સ અધિપ્પાયો – એતે એવરૂપા દુસ્સીલા મમ અમિત્તા, યદા મમ સુનખેન એતે મારેત્વા મંસં ખાદિતં ભવિસ્સતિ, તદા એસ કણ્હો ઇતો પઞ્ચરજ્જુબન્ધના પમોક્ખતીતિ. ઇમિના ઉપાયેન સબ્બગાથાસુ અધિપ્પાયયોજના વેદિતબ્બા.

પબ્બજિતાતિ બુદ્ધસાસને પબ્બજિતા. ગમિસ્સન્તીતિ અગારમજ્ઝે પઞ્ચ કામગુણે પરિભુઞ્જન્તિયો વિચરિસ્સન્તિ. દીઘોત્તરોટ્ઠાતિ દાઠિકાનં વડ્ઢિતત્તા દીઘુત્તરોટ્ઠા. પઙ્કદન્તાતિ પઙ્કેન મલેન સમન્નાગતદન્તા. ઇણં ચોદાયાતિ ભિક્ખાચરિયાય ધનં સંહરિત્વા વડ્ઢિયા ઇણં પયોજેત્વા તં ચોદેત્વા તતો લદ્ધેન જીવિકં કપ્પેન્તા યદા ગચ્છન્તીતિ અત્થો.

સાવિત્તિન્તિ સાવિત્તિઞ્ચ અધિયિત્વા. યઞ્ઞતન્તઞ્ચાતિ યઞ્ઞવિધાયકતન્તં, યઞ્ઞં અધિયિત્વાતિ અત્થો. ભતિકાયાતિ તે તે રાજરાજમહામત્તે ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘તુમ્હાકં યઞ્ઞં યજિસ્સામ, ધનં દેથા’’તિ એવં ભતિઅત્થાય યદા યઞ્ઞં યજિસ્સન્તિ. પહૂ સન્તોતિ ભરિતું પોસેતું સમત્થા સમાના. બાલા તુમ્હેતિ તુમ્હે બાલા ન કિઞ્ચિ જાનાથાતિ યદા વક્ખન્તિ. ગમિસ્સન્તીતિ લોકધમ્મસેવનવસેન ગમિસ્સન્તિ. પન્થઘાતન્તિ પન્થે ઠત્વા મનુસ્સે મારેત્વા તેસં ભણ્ડગ્ગહણં.

સુક્કચ્છવીતિ કસાવચુણ્ણાદિઘંસનેન સમુટ્ઠાપિતસુક્કચ્છવિવણ્ણા. વેધવેરાતિ વિધવા અપતિકા, તાહિ વિધવાહિ વેરં ચરન્તીતિ વેધવેરા. થૂલબાહૂતિ પાદપરિમદ્દનાદીહિ સમુટ્ઠાપિતમંસતાય મહાબાહૂ. અપાતુભાતિ અપાતુભાવા, ધનુપ્પાદરહિતાતિ અત્થો. મિત્તભેદન્તિ મિથુભેદં, અયમેવ વા પાઠો. ઇદં વુત્તં હોતિ – યદા એવરૂપા ઇત્થિધુત્તા ‘‘ઇમા અમ્હે ન જહિસ્સન્તી’’તિ સહિરઞ્ઞા વિધવા ઉપગન્ત્વા સંવાસં કપ્પેત્વા તાસં સન્તકં ખાદિત્વા તાહિ સદ્ધિં મિત્તભેદં કરિસ્સન્તિ, વિસ્સાસં ભિન્દિત્વા અઞ્ઞં સહિરઞ્ઞં ગમિસ્સન્તિ, તદા એસ તે ચોરે સબ્બેવ ખાદિત્વા મુચ્ચિસ્સતિ. અસપ્પુરિસચિન્તકાતિ અસપ્પુરિસચિત્તેહિ પરદુક્ખચિન્તનસીલા. તદાતિ તદા સબ્બેપિમે ઘાતેત્વા ખાદિતમંસો કણ્હો પમોક્ખતીતિ.

એવઞ્ચ પન વત્વા ‘‘ઇમે મય્હં, મહારાજ, અમિત્તા’’તિ તે તે અધમ્મકારકે પક્ખન્દિત્વા ખાદિતુકામતં વિય કત્વા દસ્સેતિ. સો તતો મહાજનસ્સ ઉત્રસ્તકાલે સુનખં રજ્જુયા આકડ્ઢિત્વા ઠપિતં વિય કત્વા લુદ્દકવેસં વિજહિત્વા અત્તનો આનુભાવેન આકાસે જલમાનો ઠત્વા ‘‘મહારાજ, અહં સક્કો દેવરાજા, ‘અયં લોકો વિનસ્સતી’તિ આગતો, પમત્તા હિ મહાજના, અધમ્મં વત્તિત્વા મતમતા સમ્પતિ અપાયે પૂરેન્તિ, દેવલોકો તુચ્છો વિય વિતો, ઇતો પટ્ઠાય અધમ્મિકેસુ કત્તબ્બં અહં જાનિસ્સામિ, ત્વં અપ્પમત્તો હોહિ, મહારાજા’’તિ ચતૂહિ સતારહગાથાહિ ધમ્મં દેસેત્વા મનુસ્સાનં દાનસીલેસુ પતિટ્ઠાપેત્વા ઓસક્કિતસાસનં અઞ્ઞં વસ્સસહસ્સં પવત્તનસમત્થં કત્વા માતલિં આદાય સકટ્ઠાનમેવ ગતો. મહાજના દાનસીલાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિંસુ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘એવં ભિક્ખવે પુબ્બેપાહં લોકસ્સ અત્થમેવ ચરામી’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા માતલિ આનન્દો અહોસિ, સક્કો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

મહાકણ્હજાતકવણ્ણના છટ્ઠા.

[૪૭૦] ૭. કોસિયજાતકવણ્ણના

૭૩-૯૩. કોસિયજાતકં સુધાભોજનજાતકે (જા. ૨.૨૧.૧૯૨ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ.

કોસિયજાતકવણ્ણના સત્તમા.

[૪૭૧] ૮. મેણ્ડકપઞ્હજાતકવણ્ણના

૯૪-૧૦૫. મેણ્ડકપઞ્હજાતકં ઉમઙ્ગજાતકે (જા. ૨.૨૨.૫૯૦ આદયો) આવિ ભવિસ્સતિ.

મેણ્ડકપઞ્હજાતકવણ્ણના અટ્ઠમા.

[૪૭૨] ૯. મહાપદુમજાતકવણ્ણના

નાદટ્ઠા પરતો દોસન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ચિઞ્ચમાણવિકં આરબ્ભ કથેસિ. પઠમબોધિયઞ્હિ દસબલસ્સ પુથુભૂતેસુ સાવકેસુ અપરિમાણેસુ દેવમનુસ્સેસુ અરિયભૂમિં ઓક્કન્તેસુ પત્થટેસુ ગુણસમુદયેસુ મહાલાભસક્કારો ઉદપાદિ. તિત્થિયા સૂરિયુગ્ગમને ખજ્જોપનકસદિસા અહેસું હતલાભસક્કારા. તે અન્તરવીથિયં ઠત્વા ‘‘કિં સમણો ગોતમોવ બુદ્ધો, મયમ્પિ બુદ્ધા, કિં તસ્સેવ દિન્નં મહપ્ફલં, અમ્હાકમ્પિ દિન્નં મહપ્ફલમેવ, અમ્હાકમ્પિ દેથ કરોથા’’તિ એવં મનુસ્સે વિઞ્ઞાપેન્તાપિ લાભસક્કારં અલભન્તા રહો સન્નિપતિત્વા ‘‘કેન નુ ખો ઉપાયેન સમણસ્સ ગોતમસ્સ મનુસ્સાનં અન્તરે અવણ્ણં ઉપ્પાદેત્વા લાભસક્કારં નાસેય્યામા’’તિ મન્તયિંસુ. તદા સાવત્થિયં ચિઞ્ચમાણવિકા નામેકા પરિબ્બાજિકા ઉત્તમરૂપધરા સોભગ્ગપ્પત્તા દેવચ્છરા વિય. તસ્સા સરીરતો રસ્મિયો નિચ્છરન્તિ. અથેકો ખરમન્તી એવમાહ – ‘‘ચિઞ્ચમાણવિકં પટિચ્ચ સમણસ્સ ગોતમસ્સ અવણ્ણં ઉપ્પાદેત્વા લાભસક્કારં નાસેસ્સામા’’તિ. તે ‘‘અત્થેસો ઉપાયો’’તિ સમ્પટિચ્છિંસુ. અથ સા તિત્થિયારામં ગન્ત્વા વન્દિત્વા અટ્ઠાસિ, તિત્થિયા તાય સદ્ધિં ન કથેસું. સા ‘‘કો નુ ખો મે દોસો’’તિ યાવતતિયં ‘‘વન્દામિ અય્યા’’તિ વત્વા ‘‘અય્યા, કો નુ ખો મે દોસો, કિં મયા સદ્ધિં ન કથેથા’’તિ આહ. ‘‘ભગિનિ, સમણં ગોતમં અમ્હે વિહેઠેન્તં હતલાભસક્કારે કત્વા વિચરન્તં ન જાનાસી’’તિ. ‘‘નાહં જાનામિ અય્યા, મયા કિં પનેત્થ કત્તબ્બન્તિ. સચે ત્વં ભગિનિ, અમ્હાકં સુખમિચ્છસિ, અત્તાનં પટિચ્ચ સમણસ્સ ગોતમસ્સ અવણ્ણં ઉપ્પાદેત્વા લાભસક્કારં નાસેહી’’તિ.

સા ‘‘સાધુ અય્યા, મય્હમેવેસો ભારો, મા ચિન્તયિત્થા’’તિ વત્વા પક્કમિત્વા ઇત્થિમાયાસુ કુસલતાય તતો પટ્ઠાય સાવત્થિવાસીનં ધમ્મકથં સુત્વા જેતવના નિક્ખમનસમયે ઇન્દગોપકવણ્ણં પટં પારુપિત્વા ગન્ધમાલાદિહત્થા જેતવનાભિમુખી ગચ્છન્તી ‘‘ઇમાય વેલાય કુહિં ગચ્છસી’’તિ વુત્તે ‘‘કિં તુમ્હાકં મમ ગમનટ્ઠાનેના’’તિ વત્વા જેતવનસમીપે તિત્થિયારામે વસિત્વા પાતોવ ‘‘અગ્ગવન્દનં વન્દિસ્સામા’’તિ નગરા નિક્ખમન્તે ઉપાસકજને જેતવને વુત્થા વિય હુત્વા નગરં પવિસતિ. ‘‘કુહિં વુત્થાસી’’તિ વુત્તે ‘‘કિં તુમ્હાકં મમ વુત્થટ્ઠાનેના’’તિ વત્વા માસડ્ઢમાસચ્ચયેન પુચ્છિયમાના ‘‘જેતવને સમણેન ગોતમેન સદ્ધિં એકગન્ધકુટિયા વુત્થામ્હી’’તિ આહ. પુથુજ્જનાનં ‘‘સચ્ચં નુ ખો એતં, નો’’તિ કઙ્ખં ઉપ્પાદેત્વા તેમાસચતુમાસચ્ચયેન પિલોતિકાહિ ઉદરં વેઠેત્વા ગબ્ભિનિવણ્ણં દસ્સેત્વા ઉપરિ રત્તપટં પારુપિત્વા ‘‘સમણં ગોતમં પટિચ્ચ ગબ્ભો મે લદ્ધો’’તિ અન્ધબાલે ગાહાપેત્વા અટ્ઠનવમાસચ્ચયેન ઉદરે દારુમણ્ડલિકં બન્ધિત્વા ઉપરિ રત્તપટં પારુપિત્વા હત્થપાદપિટ્ઠિયો ગોહનુકેન કોટ્ટાપેત્વા ઉસ્સદે દસ્સેત્વા કિલન્તિન્દ્રિયા હુત્વા સાયન્હસમયે તથાગતે અલઙ્કતધમ્માસને નિસીદિત્વા ધમ્મં દેસેન્તે ધમ્મસભં ગન્ત્વા તથાગતસ્સ પુરતો ઠત્વા ‘‘મહાસમણ, મહાજનસ્સ તાવ ધમ્મં દેસેસિ, મધુરો તે સદ્દો, સુફુસિતં દન્તાવરણં, અહં પન તં પટિચ્ચ ગબ્ભં લભિત્વા પરિપુણ્ણગબ્ભા જાતા, નેવ મે સૂતિઘરં જાનાસિ, ન સપ્પિતેલાદીનિ, સયં અકરોન્તો ઉપટ્ઠાકાનમ્પિ અઞ્ઞતરં કોસલરાજાનં વા અનાથપિણ્ડિકં વા વિસાખં ઉપાસિકં વા ‘‘ઇમિસ્સા ચિઞ્ચમાણવિકાય કત્તબ્બયુત્તં કરોહી’તિ ન વદસિ, અભિરમિતુંયેવ જાનાસિ, ગબ્ભપરિહારં ન જાનાસી’’તિ ગૂથપિણ્ડં ગહેત્વા ચન્દમણ્ડલં દૂસેતું વાયમન્તી વિય પરિસમજ્ઝે તથાગતં અક્કોસિ. તથાગતો ધમ્મકથં ઠપેત્વા સીહો વિય અભિનદન્તો ‘‘ભગિનિ, તયા કથિતસ્સ તથભાવં વા અતથભાવં વા અહઞ્ચેવ ત્વઞ્ચ જાનામા’’તિ આહ. આમ, સમણ, તયા ચ મયા ચ ઞાતભાવેનેતં જાતન્તિ.

તસ્મિં ખણે સક્કસ્સ ભવનં ઉણ્હાકારં દસ્સેસિ. સો આવજ્જમાનો ‘‘ચિઞ્ચમાણવિકા તથાગતં અભૂતેન અક્કોસતી’’તિ ઞત્વા ‘‘ઇમં વત્થું સોધેસ્સામી’’તિ ચતૂહિ દેવપુત્તેહિ સદ્ધિં આગમિ. દેવપુત્તા મૂસિકપોતકા હુત્વા દારુમણ્ડલિકસ્સ બન્ધનરજ્જુકે એકપ્પહારેનેવ છિન્દિંસુ, પારુતપટં વાતો ઉક્ખિપિ, દારુમણ્ડલિકં પતમાનં તસ્સા પાદપિટ્ઠિયં પતિ, ઉભો અગ્ગપાદા છિજ્જિંસુ. મનુસ્સા ઉટ્ઠાય ‘‘કાળકણ્ણિ, સમ્માસમ્બુદ્ધં અક્કોસસી’’તિ સીસે ખેળં પાતેત્વા લેડ્ડુદણ્ડાદિહત્થા જેતવના નીહરિંસુ. અથસ્સા તથાગતસ્સ ચક્ખુપથં અતિક્કન્તકાલે મહાપથવી ભિજ્જિત્વા વિવરમદાસિ, અવીચિતો અગ્ગિજાલા ઉટ્ઠહિ. સા કુલદત્તિયં કમ્બલં પારુપમાના વિય ગન્ત્વા અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિ. અઞ્ઞતિત્થિયાનં લાભસક્કારો પરિહાયિ, દસબલસ્સ ભિય્યોસોમત્તાય વડ્ઢિ. પુનદિવસે ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, ચિઞ્ચમાણવિકા એવં ઉળારગુણં અગ્ગદક્ખિણેય્યં સમ્માસમ્બુદ્ધં અભૂતેન અક્કોસિત્વા મહાવિનાસં પત્તા’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ એસા મં અભૂતેન અક્કોસિત્વા મહાવિનાસં પત્તા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિ, ફુલ્લપદુમસસ્સિરિકમુખત્તા પનસ્સ ‘‘પદુમકુમારો’’ત્વેવ નામં કરિંસુ. સો વયપ્પત્તો તક્કસિલાયં ગન્ત્વા સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા આગમિ. અથસ્સ માતા કાલમકાસિ. રાજા અઞ્ઞં અગ્ગમહેસિં કત્વા પુત્તસ્સ ઉપરજ્જં અદાસિ. અપરભાગે રાજા પચ્ચન્તં કુપિતં વૂપસમેતું અગ્ગમહેસિં આહ ‘‘ભદ્દે, ઇધેવ વસ, અહં પચ્ચન્તં કુપિતં વૂપસમેતું ગચ્છામી’’તિ વત્વા ‘‘નાહં ઇધેવ વસિસ્સામિ, અહમ્પિ ગમિસ્સામી’’તિ વુત્તે યુદ્ધભૂમિયા આદીનવં દસ્સેત્વા ‘‘યાવ મમાગમના અનુક્કણ્ઠમાના વસ, અહં પદુમકુમારં યથા તવ કત્તબ્બકિચ્ચેસુ અપ્પમત્તો હોતિ, એવં આણાપેત્વા ગમિસ્સામી’’તિ વત્વા તથા કત્વા ગન્ત્વા પચ્ચામિત્તે પલાપેત્વા જનપદં સન્તપ્પેત્વા પચ્ચાગન્ત્વા બહિનગરે ખન્ધાવારં નિવાસેસિ. બોધિસત્તો પિતુ આગતભાવં ઞત્વા નગરં અલઙ્કારાપેત્વા રાજગેહં પટિજગ્ગાપેત્વા એકકોવ તસ્સા સન્તિકં અગમાસિ.

સા તસ્સ રૂપસમ્પત્તિં દિસ્વા પટિબદ્ધચિત્તા અહોસિ. બોધિસત્તો તં વન્દિત્વા ‘‘અમ્મ, કિં અમ્હાકં કત્તબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિ. અથ નં ‘‘અમ્માતિ મં વદસી’’તિ ઉટ્ઠાય હત્થે ગહેત્વા ‘‘સયનં અભિરુહા’’તિ આહ. ‘‘કિંકારણા’’તિ? ‘‘યાવ રાજા ન આગચ્છતિ, તાવ ઉભોપિ કિલેસરતિયા રમિસ્સામા’’તિ. ‘‘અમ્મ, ત્વં મમ માતા ચ સસામિકા ચ, મયા સપરિગ્ગહો માતુગામો નામ કિલેસવસેન ઇન્દ્રિયાનિ ભિન્દિત્વા ન ઓલોકિતપુબ્બો, કથં તયા સદ્ધિં એવરૂપં કિલિટ્ઠકમ્મં કરિસ્સામી’’તિ. સા દ્વે તયો વારે કથેત્વા તસ્મિં અનિચ્છમાને ‘‘મમ વચનં ન કરોસી’’તિ આહ. ‘‘આમ, ન કરોમી’’તિ. ‘‘તેન હિ રઞ્ઞો કથેત્વા સીસં તે છિન્દાપેસ્સામી’’તિ. મહાસત્તો ‘‘તવ રુચિં કરોહી’’તિ વત્વા તં લજ્જાપેત્વા પક્કામિ.

સા ભીતતસિતા ચિન્તેસિ ‘‘સચે અયં પઠમં પિતુ આરોચેસ્સતિ, જીવિતં મે નત્થિ, અહમેવ પુરેતરં કથેસ્સામી’’તિ ભત્તં અભુઞ્જિત્વા કિલિટ્ઠલોમવત્થં નિવાસેત્વા સરીરે નખરાજિયો દસ્સેત્વા ‘‘કુહિં દેવીતિ રઞ્ઞો પુચ્છનકાલે ‘‘ગિલાના’તિ કથેય્યાથા’’તિ પરિચારિકાનં સઞ્ઞં દત્વા ગિલાનાલયં કત્વા નિપજ્જિ. રાજાપિ નગરં પદક્ખિણં કત્વા નિવેસનં આરુય્હ તં અપસ્સન્તો ‘‘કુહિં દેવી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ગિલાના’’તિ સુત્વા સિરિગબ્ભં પવિસિત્વા ‘‘કિં તે દેવિ, અફાસુક’’ન્તિ પુચ્છિ. સા તસ્સ વચનં અસુણન્તી વિય હુત્વા દ્વે તયો વારે પુચ્છિતા ‘‘મહારાજ, કસ્મા કથેસિ, તુણ્હી હોહિ, સસામિકઇત્થિયો નામ માદિસા ન હોન્તી’’તિ વત્વા ‘‘કેન ત્વં વિહેઠિતાસિ, સીઘં મે કથેહિ, સીસમસ્સ છિન્દિસ્સામી’’તિ વુત્તે ‘‘કંસિ ત્વં, મહારાજ, નગરે ઠપેત્વા ગતો’’તિ વત્વા ‘‘પદુમકુમાર’’ન્તિ વુત્તે ‘‘સો મય્હં વસનટ્ઠાનં આગન્ત્વા ‘તાત, મા એવં કરોહિ, અહં તવ માતા’તિ વુચ્ચમાનોપિ ‘ઠપેત્વા મં અઞ્ઞો રાજા નત્થિ, અહં તં ગેહે કરિત્વા કિલેસરતિયા રમિસ્સામી’તિ મં કેસેસુ ગહેત્વા અપરાપરં લુઞ્ચિત્વા અત્તનો વચનં અકરોન્તિં મં પાતેત્વા કોટ્ટેત્વા ગતો’’તિ આહ.

રાજા અનુપપરિક્ખિત્વાવ આસીવિસો વિય કુદ્ધો પુરિસે આણાપેસિ ‘‘ગચ્છથ, ભણે, પદુમકુમારં બન્ધિત્વા આનેથા’’તિ. તે નગરં અવત્થરન્તા વિય તસ્સ ગેહં ગન્ત્વા તં બન્ધિત્વા પહરિત્વા પચ્છાબાહં ગાળ્હબન્ધનં બન્ધિત્વા રત્તકણવેરમાલં ગીવાયં પટિમુઞ્ચિત્વા વજ્ઝં કત્વા આનયિંસુ. સો ‘‘દેવિયા ઇદં કમ્મ’’ન્તિ ઞત્વા ‘‘ભો પુરિસા, નાહં રઞ્ઞો દોસકારકો, નિપ્પરાધોહમસ્મી’’તિ વિલપન્તો આગચ્છતિ. સકલનગરં સંખુબ્ભિત્વા ‘‘રાજા કિર માતુગામસ્સ વચનં ગહેત્વા મહાપદુમકુમારં ઘાતાપેસી’’તિ સન્નિપતિત્વા રાજકુમારસ્સ પાદમૂલે નિપતિત્વા ‘‘ઇદં તે સામિ, અનનુચ્છવિક’’ન્તિ મહાસદ્દેન પરિદેવિ. અથ નં નેત્વા રઞ્ઞો દસ્સેસું. રાજા દિસ્વાવ ચિત્તં નિગ્ગણ્હિતું અસક્કોન્તો ‘‘અયં અરાજાવ રાજલીળં કરોતિ, મમ પુત્તો હુત્વા અગ્ગમહેસિયા અપરજ્ઝતિ, ગચ્છથ નં ચોરપપાતે પાતેત્વા વિનાસં પાપેથા’’તિ આહ. મહાસત્તો ‘‘ન મય્હં, તાત, એવરૂપો અપરાધો અત્થિ, માતુગામસ્સ વચનં ગહેત્વા મા મં નાસેહી’’તિ પિતરં યાચિ. સો તસ્સ કથં ન ગણ્હિ.

તતો સોળસસહસ્સા અન્તેપુરિકા ‘‘તાત મહાપદુમકુમાર, અત્તનો અનનુચ્છવિકં ઇદં લદ્ધ’’ન્તિ મહાવિરવં વિરવિંસુ. સબ્બે ખત્તિયમહાસાલાદયોપિ અમચ્ચપરિજનાપિ ‘‘દેવ, કુમારો સીલાચારગુણસમ્પન્નો વંસાનુરક્ખિતો રજ્જદાયાદો, મા નં માતુગામસ્સ વચનં ગહેત્વા અનુપપરિક્ખિત્વાવ વિનાસેહિ, રઞ્ઞા નામ નિસમ્મકારિના ભવિતબ્બ’’ન્તિ વત્વા સત્ત ગાથા અભાસિંસુ –

૧૦૬.

‘‘નાદટ્ઠા પરતો દોસં, અણું થૂલાનિ સબ્બસો;

ઇસ્સરો પણયે દણ્ડં, સામં અપ્પટિવેક્ખિય.

૧૦૭.

‘‘યો ચ અપ્પટિવેક્ખિત્વા, દણ્ડં કુબ્બતિ ખત્તિયો;

સકણ્ટકં સો ગિલતિ, જચ્ચન્ધોવ સમક્ખિકં.

૧૦૮.

‘‘અદણ્ડિયં દણ્ડયતિ, દણ્ડિયઞ્ચ અદણ્ડિયં;

અન્ધોવ વિસમં મગ્ગં, ન જાનાતિ સમાસમં.

૧૦૯.

‘‘યો ચ એતાનિ ઠાનાનિ, અણું થૂલાનિ સબ્બસો;

સુદિટ્ઠમનુસાસેય્ય, સ વે વોહરિતુ મરહતિ.

૧૧૦.

‘‘નેકન્તમુદુના સક્કા, એકન્તતિખિણેન વા;

અત્તં મહન્તે ઠપેતું, તસ્મા ઉભયમાચરે.

૧૧૧.

‘‘પરિભૂતો મુદુ હોતિ, અતિતિક્ખો ચ વેરવા;

એતઞ્ચ ઉભયં ઞત્વા, અનુમજ્ઝં સમાચરે.

૧૧૨.

‘‘બહુમ્પિ રત્તો ભાસેય્ય, દુટ્ઠોપિ બહુ ભાસતિ;

ન ઇત્થિકારણા રાજ, પુત્તં ઘાતેતુમરહસી’’તિ.

તત્થ નાદટ્ઠાતિ ન અદિસ્વા. પરતોતિ પરસ્સ. સબ્બસોતિ સબ્બાનિ. અણુંથૂલાનીતિ ખુદ્દકમહન્તાનિ વજ્જાનિ. સામં અપ્પટિવેક્ખિયાતિ પરસ્સ વચનં ગહેત્વા અત્તનો પચ્ચક્ખં અકત્વા પથવિસ્સરો રાજા દણ્ડં ન પણયે ન પટ્ઠપેય્ય. મહાસમ્મતરાજકાલસ્મિઞ્હિ સતતો ઉત્તરિ દણ્ડો નામ નત્થિ, તાળનગરહણપબ્બાજનતો ઉદ્ધં હત્થપાદચ્છેદનઘાતનં નામ નત્થિ, પચ્છા કક્ખળરાજૂનંયેવ કાલે એતં ઉપ્પન્નં, તં સન્ધાય તે અમચ્ચા ‘‘એકન્તેનેવ પરસ્સ દોસં સામં અદિસ્વા કાતું ન યુત્ત’’ન્તિ કથેન્તા એવમાહંસુ.

યો ચ અપ્પટિવેક્ખિત્વાતિ મહારાજ, એવં અપ્પટિવેક્ખિત્વા દોસાનુચ્છવિકે દણ્ડે પણેતબ્બે યો રાજા અગતિગમને ઠિતો તં દોસં અપ્પટિવેક્ખિત્વા હત્થચ્છેદાદિદણ્ડં કરોતિ, સો અત્તનો દુક્ખકારણં કરોન્તો સકણ્ટકં ભોજનં ગિલતિ નામ, જચ્ચન્ધો વિય ચ સમક્ખિકં ભુઞ્જતિ નામ. અદણ્ડિયન્તિ યો અદણ્ડિયં અદણ્ડપણેતબ્બઞ્ચ દણ્ડેત્વા દણ્ડિયઞ્ચ દણ્ડપણેતબ્બં અદણ્ડેત્વા અત્તનો રુચિમેવ કરોતિ, સો અન્ધો વિય વિસમં મગ્ગં પટિપન્નો, ન જાનાતિ સમાસમં, તતો પાસાણાદીસુ પક્ખલન્તો અન્ધો વિય ચતૂસુ અપાયેસુ મહાદુક્ખં પાપુણાતીતિ અત્થો. એતાનિ ઠાનાનીતિ એતાનિ દણ્ડિયાદણ્ડિયકારણાનિ ચેવ દણ્ડિયકારણેસુપિ અણુંથૂલાનિ ચ સબ્બાનિ સુદિટ્ઠં દિસ્વા અનુસાસેય્ય, સ વે વોહરિતું રજ્જમનુસાસિતું અરહતીતિ અત્થો.

અત્તં મહન્તે ઠપેતુન્તિ એવરૂપો અનુપ્પન્ને ભોગે ઉપ્પાદેત્વા ઉપ્પન્ને થાવરે કત્વા અત્તાનં મહન્તે ઉળારે ઇસ્સરિયે ઠપેતું ન સક્કોતીતિ અત્થો. મુદૂતિ મુદુરાજા રટ્ઠવાસીનં પરિભૂતો હોતિ અવઞ્ઞાતો, સો રજ્જં નિચ્ચોરં કાતું ન સક્કોતિ. વેરવાતિ અતિતિક્ખસ્સ પન સબ્બેપિ રટ્ઠવાસિનો વેરિનો હોન્તીતિ સો વેરવા નામ હોતિ. અનુમજ્ઝન્તિ અનુભૂતં મુદુતિખિણભાવાનં મજ્ઝં સમાચરે, અમુદુ અતિક્ખો હુત્વા રજ્જં કારેય્યાતિ અત્થો. ન ઇત્થિકારણાતિ પાપં લામકં માતુગામં નિસ્સાય વંસાનુરક્ખકં છત્તદાયાદં પુત્તં ઘાતેતું નારહસિ, મહારાજાતિ.

એવં નાનાકારણેહિ કથેન્તાપિ અમચ્ચા અત્તનો કથં ગાહાપેતું નાસક્ખિંસુ. બોધિસત્તોપિ યાચન્તો અત્તનો કથં ગાહાપેતું નાસક્ખિ. અન્ધબાલો પન રાજા ‘‘ગચ્છથ નં ચોરપપાતે ખિપથા’’તિ આણાપેન્તો અટ્ઠમં ગાથમાહ –

૧૧૩.

‘‘સબ્બોવ લોકો એકતો, ઇત્થી ચ અયમેકિકા;

તેનાહં પટિપજ્જિસ્સં, ગચ્છથ પક્ખિપથેવ ત’’ન્તિ.

તત્થ તેનાહન્તિ યેન કારણેન સબ્બો લોકો એકતો કુમારસ્સેવ પક્ખો હુત્વા ઠિતો, અયઞ્ચ ઇત્થી એકિકાવ, તેન કારણેન અહં ઇમિસ્સા વચનં પટિપજ્જિસ્સં, ગચ્છથ તં પબ્બતં આરોપેત્વા પપાતે ખિપથેવાતિ.

એવં વુત્તે સોળસસહસ્સાસુ રાજઇત્થીસુ એકાપિ સકભાવેન સણ્ઠાતું નાસક્ખિ, સકલનગરવાસિનો બાહા પગ્ગય્હ કન્દિત્વા કેસે વિકિરયમાના વિલપિંસુ. રાજા ‘‘ઇમે ઇમસ્સ પપાતે ખિપનં પટિબાહેય્યુ’’ન્તિ સપરિવારો ગન્ત્વા મહાજનસ્સ પરિદેવન્તસ્સેવ નં ઉદ્ધંપાદં અવંસિરં કત્વા ગાહાપેત્વા પપાતે ખિપાપેસિ. અથસ્સ મેત્તાનુભાવેન પબ્બતે અધિવત્થા દેવતા ‘‘મા ભાયિ મહાપદુમા’’તિ તં સમસ્સાસેત્વા ઉભોહિ હત્થેહિ ગહેત્વા હદયે ઠપેત્વા દિબ્બસમ્ફસ્સં ફરાપેત્વા ઓતરિત્વા પબ્બતપાદે પતિટ્ઠિતનાગરાજસ્સ ફણગબ્ભે ઠપેસિ. નાગરાજા બોધિસત્તં નાગભવનં નેત્વા અત્તનો યસં મજ્ઝે ભિન્દિત્વા અદાસિ. સો તત્થ એકસંવચ્છરં વસિત્વા ‘‘મનુસ્સપથં ગમિસ્સામી’’તિ વત્વા ‘‘કતરં ઠાન’’ન્તિ વુત્તે ‘‘હિમવન્તં ગન્ત્વા પબ્બજિસ્સામી’’તિ આહ. નાગરાજા ‘‘સાધૂ’’તિ તં ગહેત્વા મનુસ્સપથે પતિટ્ઠાપેત્વા પબ્બજિતપરિક્ખારે દત્વા સકટ્ઠાનમેવ ગતો. સોપિ હિમવન્તં પવિસિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ઝાનાભિઞ્ઞં નિબ્બત્તેત્વા વનમૂલફલાહારો તત્થ પટિવસતિ.

અથેકો બારાણસિવાસી વનચરકો તં ઠાનં પત્તો મહાસત્તં સઞ્જાનિત્વા ‘‘નનુ ત્વં દેવ, મહાપદુમકુમારો’’તિ વત્વા ‘‘આમ, સમ્મા’’તિ વુત્તે તં વન્દિત્વા કતિપાહં તત્થ વસિત્વા બારાણસિં ગન્ત્વા રઞ્ઞો આરોચેસિ ‘‘દેવ, પુત્તો તે હિમવન્તપદેસે ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા પણ્ણસાલાયં વસતિ, અહં તસ્સ સન્તિકે વસિત્વા આગતો’’તિ. ‘‘પચ્ચક્ખતો તે દિટ્ઠો’’તિ? ‘‘આમ દેવા’’તિ. રાજા મહાબલકાયપરિવુતો તત્થ ગન્ત્વા વનપરિયન્તે ખન્ધાવારં બન્ધિત્વા અમચ્ચગણપરિવુતો પણ્ણસાલં ગન્ત્વા કઞ્ચનરૂપસદિસં પણ્ણસાલદ્વારે નિસિન્નં મહાસત્તં દિસ્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસીદિ. અમચ્ચાપિ વન્દિત્વા પટિસન્થારં કત્વા નિસીદિંસુ. બોધિસત્તોપિ રાજાનં પટિપુચ્છિત્વા પટિસન્થારમકાસિ. અથ નં રાજા ‘‘તાત, મયા ત્વં ગમ્ભીરે પપાતે ખિપાપિતો, કથં સજીવિતોસી’’તિ પુચ્છન્તો નવમં ગાથમાહ –

૧૧૪.

‘‘અનેકતાલે નરકે, ગમ્ભીરે ચ સુદુત્તરે;

પાતિતો ગિરિદુગ્ગસ્મિં, કેન ત્વં તત્થ નામરી’’તિ.

તત્થ અનેકતાલેતિ અનેકતાલપ્પમાણે. નામરીતિ ન અમરિ.

તતોપરં –

૧૧૫.

‘‘નાગો જાતફણો તત્થ, થામવા ગિરિસાનુજો;

પચ્ચગ્ગહિ મં ભોગેહિ, તેનાહં તત્થ નામરિં.

૧૧૬.

‘‘એહિ તં પટિનેસ્સામિ, રાજપુત્ત સકં ઘરં;

રજ્જં કારેહિ ભદ્દન્તે, કિં અરઞ્ઞે કરિસ્સસિ.

૧૧૭.

‘‘યથા ગિલિત્વા બળિસં, ઉદ્ધરેય્ય સલોહિતં;

ઉદ્ધરિત્વા સુખી અસ્સ, એવં પસ્સામિ અત્તનં.

૧૧૮.

‘‘કિં નુ ત્વં બળિસં બ્રૂસિ, કિં ત્વં બ્રૂસિ સલોહિતં;

કિં નુ ત્વં ઉબ્ભતં બ્રૂસિ, તં મે અક્ખાહિ પુચ્છિતો.

૧૧૯.

‘‘કામાહં બળિસં બ્રૂમિ, હત્થિઅસ્સં સલોહિતં;

ચત્તાહં ઉબ્ભતં બ્રૂમિ, એવં જાનાહિ ખત્તિયા’’તિ. –

ઇમાસુ પઞ્ચસુ એકન્તરિકા તિસ્સો ગાથા બોધિસત્તસ્સ, દ્વે રઞ્ઞો.

તત્થ પચ્ચગ્ગહિ મન્તિ પબ્બતપતનકાલે દેવતાય પરિગ્ગહેત્વા દિબ્બસમ્ફસ્સેન સમસ્સાસેત્વા ઉપનીતં મં પટિગ્ગણ્હિ, ગહેત્વા ચ પન નાગભવનં આનેત્વા મહન્તં યસં દત્વા ‘‘મનુસ્સપથં મં નેહી’’તિ વુત્તો મં મનુસ્સપથં આનેસિ. અહં ઇધાગન્ત્વા પબ્બજિતો, ઇતિ તેન દેવતાય ચ નાગરાજસ્સ ચ આનુભાવેન અહં તત્થ નામરિન્તિ સબ્બં આરોચેસિ.

એહીતિ રાજા તસ્સ વચનં સુત્વા સોમનસ્સપ્પત્તો હુત્વા ‘‘તાત, અહં બાલભાવેન ઇત્થિયા વચનં ગહેત્વા એવં સીલાચારસમ્પન્ને તયિ અપરજ્ઝિં, ખમાહિ મે દોસ’’ન્તિ પાદેસુ નિપતિત્વા ‘‘ઉટ્ઠેહિ, મહારાજ, ખમામ તે દોસં, ઇતો પરં પુન મા એવં અનિસમ્મકારી ભવેય્યાસી’’તિ વુત્તે ‘‘તાત, ત્વં અત્તનો કુલસન્તકં સેતચ્છત્તં ઉસ્સાપેત્વા રજ્જં અનુસાસન્તો મય્હં ખમસિ નામા’’તિ એવમાહ.

ઉદ્ધરિત્વાતિ હદયવક્કાદીનિ અસમ્પત્તમેવ તં ઉદ્ધરિત્વા સુખી અસ્સ. એવં પસ્સામિ અત્તનન્તિ અત્તાનં મહારાજ, એવં અહમ્પિ પુન સોત્થિભાવપ્પત્તં ગિલિતબળિસં પુરિસમિવ અત્તાનં પસ્સામીતિ. ‘‘કિં નુ ત્વ’’ન્તિ ઇદં રાજા તમત્થં વિત્થારતો સોતું પુચ્છતિ. કામાહન્તિ પઞ્ચ કામગુણે અહં. હત્થિઅસ્સં સલોહિતન્તિ એવં હત્થિઅસ્સરથવાહનં સત્તરતનાદિવિભવં ‘‘સલોહિત’’ન્તિ બ્રૂમિ. ચત્તાહન્તિ ચત્તં અહં, યદા તં સબ્બમ્પિ ચત્તં હોતિ પરિચ્ચત્તં, તં દાનાહં ‘‘ઉબ્ભત’’ન્તિ બ્રૂમિ.

‘‘ઇતિ ખો, મહારાજ, મય્હં રજ્જેન કિચ્ચં નત્થિ, ત્વં પન દસ રાજધમ્મે અકોપેત્વા અગતિગમનં પહાય ધમ્મેન રજ્જં કારેહી’’તિ મહાસત્તો પિતુ ઓવાદં અદાસિ. સો રાજા રોદિત્વા પરિદેવિત્વા નગરં ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે અમચ્ચે પુચ્છિ. ‘‘અહં કં નિસ્સાય એવરૂપેન આચારગુણસમ્પન્નેન પુત્તેન વિયોગં પત્તો’’તિ? ‘‘અગ્ગમહેસિં, દેવા’’તિ. રાજા તં ઉદ્ધંપાદં ગાહાપેત્વા ચોરપપાતે ખિપાપેત્વા નગરં પવિસિત્વા ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘એવં, ભિક્ખવે, પુબ્બેપેસા મં અક્કોસિત્વા મહાવિનાસં પત્તા’’તિ વત્વા –

૧૨૦.

‘‘ચિઞ્ચમાણવિકા માતા, દેવદત્તો ચ મે પિતા;

આનન્દો પણ્ડિતો નાગો, સારિપુત્તો ચ દેવતા;

રાજપુત્તો અહં આસિં, એવં ધારેથ જાતક’’ન્તિ. –

ઓસાનગાથાય જાતકં સમોધાનેસિ.

મહાપદુમજાતકવણ્ણના નવમા.

[૪૭૩] ૧૦. મિત્તામિત્તજાતકવણ્ણના

કાનિ કમ્માનીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કોસલરઞ્ઞો અત્થચરકં અમચ્ચં આરબ્ભ કથેસિ. સો કિર રઞ્ઞો બહૂપકારો અહોસિ. અથસ્સ રાજા અતિરેકસમ્માનં કારેસિ. અવસેસા નં અસહમાના ‘‘દેવ, અસુકો નામ અમચ્ચો તુમ્હાકં અનત્થકારકો’’તિ પરિભિન્દિંસુ. રાજા તં પરિગ્ગણ્હન્તો કિઞ્ચિ દોસં અદિસ્વા ‘‘અહં ઇમસ્સ કિઞ્ચિ દોસં ન પસ્સામિ, કથં નુ ખો સક્કા મયા ઇમસ્સ મિત્તભાવં વા અમિત્તભાવં વા જાનિતુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા ‘‘ઇમં પઞ્હં ઠપેત્વા તથાગતં અઞ્ઞો જાનિતું ન સક્ખિસ્સતિ, ગન્ત્વા પુચ્છિસ્સામી’’તિ ભુત્તપાતરાસો સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ભન્તે, કથં નુ ખો સક્કા પુરિસેન અત્તનો મિત્તભાવં વા અમિત્તભાવં વા જાનિતુ’’ન્તિ પુચ્છિ. અથ નં સત્થા ‘‘પુબ્બેપિ મહારાજ, પણ્ડિતા ઇમં પઞ્હં ચિન્તેત્વા પણ્ડિતે પુચ્છિત્વા તેહિ કથિતવસેન ઞત્વા અમિત્તે વજ્જેત્વા મિત્તે સેવિંસૂ’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો તસ્સ અત્થધમ્માનુસાસકો અમચ્ચો અહોસિ. તદા બારાણસિરઞ્ઞો એકં અત્થચરકં અમચ્ચં સેસા પરિભિન્દિંસુ. રાજા તસ્સ દોસં અપસ્સન્તો ‘‘કથં નુ ખો સક્કા મિત્તં વા અમિત્તં વા ઞાતુ’’ન્તિ મહાસત્તં પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –

૧૨૧.

‘‘કાનિ કમ્માનિ કુબ્બાનં, કથં વિઞ્ઞૂ પરક્કમે;

અમિત્તં જાનેય્ય મેધાવી, દિસ્વા સુત્વા ચ પણ્ડિતો’’તિ.

તસ્સત્થો – કાનિ કમ્માનિ કરોન્તં મેધાવી પણ્ડિતો પુરિસો ચક્ખુના દિસ્વા વા સોતેન સુત્વા વા ‘‘અયં મય્હં અમિત્તો’’તિ જાનેય્ય, તસ્સ જાનનત્થાય કથં વિઞ્ઞૂ પરક્કમેય્યાતિ.

અથસ્સ અમિત્તલક્ખણં કથેન્તો આહ –

૧૨૨.

‘‘ન નં ઉમ્હયતે દિસ્વા, ન ચ નં પટિનન્દતિ;

ચક્ખૂનિ ચસ્સ ન દદાતિ, પટિલોમઞ્ચ વત્તતિ.

૧૨૩.

‘‘અમિત્તે તસ્સ ભજતિ, મિત્તે તસ્સ ન સેવતિ;

વણ્ણકામે નિવારેતિ, અક્કોસન્તે પસંસતિ.

૧૨૪.

‘‘ગુય્હઞ્ચ તસ્સ નક્ખાતિ, તસ્સ ગુય્હં ન ગૂહતિ;

કમ્મં તસ્સ ન વણ્ણેતિ, પઞ્ઞસ્સ નપ્પસંસતિ.

૧૨૫.

‘‘અભવે નન્દતિ તસ્સ, ભવે તસ્સ ન નન્દતિ;

અચ્છેરં ભોજનં લદ્ધા, તસ્સ નુપ્પજ્જતે સતિ;

તતો નં નાનુકમ્પતિ, અહો સોપિ લભેય્યિતો.

૧૨૬.

‘‘ઇચ્ચેતે સોળસાકારા, અમિત્તસ્મિં પતિટ્ઠિતા;

યેહિ અમિત્તં જાનેય્ય, દિસ્વા સુત્વા ચ પણ્ડિતો’’તિ.

મહાસત્તો ઇમા પઞ્ચ ગાથા વત્વાન પુન –

૧૨૭.

‘‘કાનિ કમ્માનિ કુબ્બાનં, કથં વિઞ્ઞૂ પરક્કમે;

મિત્તં જાનેય્ય મેધાવી, દિસ્વા સુત્વા ચ પણ્ડિતો’’તિ. –

ઇમાય ગાથાય મિત્તલક્ખણં પુટ્ઠો સેસગાથા અભાસિ –

૧૨૮.

‘‘પવુત્થં તસ્સ સરતિ, આગતં અભિનન્દતિ;

તતો કેલાયિતો હોતિ, વાચાય પટિનન્દતિ.

૧૨૯.

‘‘મિત્તે તસ્સેવ ભજતિ, અમિત્તે તસ્સ ન સેવતિ;

અક્કોસન્તે નિવારેતિ, વણ્ણકામે પસંસતિ.

૧૩૦.

‘‘ગુય્હઞ્ચ તસ્સ અક્ખાતિ, તસ્સ ગુય્હઞ્ચ ગૂહતિ;

કમ્મઞ્ચ તસ્સ વણ્ણેતિ, પઞ્ઞં તસ્સ પસંસતિ.

૧૩૧.

‘‘ભવે ચ નન્દતિ તસ્સ, અભવે તસ્સ ન નન્દતિ;

અચ્છેરં ભોજનં લદ્ધા, તસ્સ ઉપ્પજ્જતે સતિ;

તતો નં અનુકમ્પતિ, અહો સોપિ લભેય્યિતો.

૧૩૨.

‘‘ઇચ્ચેતે સોળસાકારા, મિત્તસ્મિં સુપ્પતિટ્ઠિતા;

યેહિ મિત્તઞ્ચ જાનેય્ય, દિસ્વા સુત્વા ચ પણ્ડિતો’’તિ.

તત્થ ન નં ઉમ્હયતે દિસ્વાતિ તં મિત્તં મિત્તપતિરૂપકો દિસ્વા સિતં ન કરોતિ, પહટ્ઠાકારં ન દસ્સેતિ. ન ચ નં પટિનન્દતીતિ તસ્સ કથં પગ્ગણ્હન્તો ન પટિનન્દતિ ન તુસ્સતિ. ચક્ખૂનિ ચસ્સ ન દદાતીતિ ઓલોકેન્તં ન ઓલોકેતિ. પટિલોમઞ્ચાતિ તસ્સ કથં પટિપ્ફરતિ પટિસત્તુ હોતિ. વણ્ણકામેતિ તસ્સ વણ્ણં ભણન્તે. નક્ખાતીતિ અત્તનો ગુય્હં તસ્સ ન આચિક્ખતિ. કમ્મં તસ્સાતિ તેન કતકમ્મં ન વણ્ણયતિ. પઞ્ઞસ્સાતિ અસ્સ પઞ્ઞં નપ્પસંસતિ, ઞાણસમ્પદં ન પસંસતિ. અભવેતિ અવડ્ઢિયં. તસ્સ નુપ્પજ્જતે સતીતિ તસ્સ મિત્તપતિરૂપકસ્સ ‘‘મમ મિત્તસ્સપિ ઇતો દસ્સામી’’તિ સતિ ન ઉપ્પજ્જતિ. નાનુકમ્પતીતિ મુદુચિત્તેન ન ચિન્તેતિ. લભેય્યિતોતિ લભેય્ય ઇતો. આકારાતિ કારણાનિ. પવુત્થન્તિ વિદેસગતં. કેલાયિતોતિ કેલાયતિ મમાયતિ પત્થેતિ પિહેતિ ઇચ્છતીતિ અત્થો. વાચાયાતિ મધુરવચનેન તં સમુદાચરન્તો પટિનન્દતિ તુસ્સતિ. સેસં વુત્તપટિપક્ખનયેન વેદિતબ્બં. રાજા મહાસત્તસ્સ કથાય અત્તમનો હુત્વા તસ્સ મહન્તં યસં અદાસિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘એવં, મહારાજ, પુબ્બેપેસ પઞ્હો સમુટ્ઠહિ, પણ્ડિતાવ નં કથયિંસુ, ઇમેહિ દ્વત્તિંસાય આકારેહિ મિત્તામિત્તો જાનિતબ્બો’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, પણ્ડિતામચ્ચો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

મિત્તામિત્તજાતકવણ્ણના દસમા.

જાતકુદ્દાનં –

કુણાલં ભદ્દસાલઞ્ચ, સમુદ્દવાણિજ પણ્ડિતં;

જનસન્ધં મહાકણ્હં, કોસિયં સિરિમન્તકં.

પદુમં મિત્તામિત્તઞ્ચ, ઇચ્ચેતે દસ જાતકે;

સઙ્ગાયિંસુ મહાથેરા, દ્વાદસમ્હિ નિપાતકે.

દ્વાદસકનિપાતવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

૧૩. તેરસકનિપાતો

[૪૭૪] ૧. અમ્બજાતકવણ્ણના

અહાસિ મે અમ્બફલાનિ પુબ્બેતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દેવદત્તં આરબ્ભ કથેસિ. દેવદત્તો હિ ‘‘અહં બુદ્ધો ભવિસ્સામિ, મય્હં સમણો ગોતમો નેવ આચરિયો ન ઉપજ્ઝાયો’’તિ આચરિયં પચ્ચક્ખાય ઝાનપરિહીનો સઙ્ઘં ભિન્દિત્વા અનુપુબ્બેન સાવત્થિં આગચ્છન્તો બહિજેતવને પથવિયા વિવરે દિન્ને અવીચિં પાવિસિ. તદા ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, દેવદત્તો આચરિયં પચ્ચક્ખાય મહાવિનાસં પત્તો, અવીચિમહાનિરયે નિબ્બત્તો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ દેવદત્તો આચરિયં પચ્ચક્ખાય મહાવિનાસં પત્તોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે તસ્સ પુરોહિતકુલં અહિવાતરોગેન વિનસ્સિ. એકોવ પુત્તો ભિત્તિં ભિન્દિત્વા પલાતો. સો તક્કસિલં ગન્ત્વા દિસાપામોક્ખસ્સાચરિયસ્સ સન્તિકે તયો વેદે ચ અવસેસસિપ્પાનિ ચ ઉગ્ગહેત્વા આચરિયં વન્દિત્વા નિક્ખન્તો ‘‘દેસચારિત્તં જાનિસ્સામી’’તિ ચરન્તો એકં પચ્ચન્તનગરં પાપુણિ. તં નિસ્સાય મહાચણ્ડાલગામકો અહોસિ. તદા બોધિસત્તો તસ્મિં ગામે પટિવસતિ, પણ્ડિતો બ્યત્તો અકાલે ફલં ગણ્હાપનમન્તં જાનાતિ. સો પાતોવ વુટ્ઠાય કાજં આદાય તતો ગામા નિક્ખિમિત્વા અરઞ્ઞે એકં અમ્બરુક્ખં ઉપસઙ્કમિત્વા સત્તપદમત્થકે ઠિતો તં મન્તં પરિવત્તેત્વા અમ્બરુક્ખં એકેન ઉદકપસતેન પહરતિ. રુક્ખતો તઙ્ખણઞ્ઞેવ પુરાણપણ્ણાનિ પતન્તિ, નવાનિ ઉટ્ઠહન્તિ, પુપ્ફાનિ પુપ્ફિત્વા પતન્તિ, અમ્બફલાનિ ઉટ્ઠાય મુહુત્તેનેવ પચ્ચિત્વા મધુરાનિ ઓજવન્તાનિ દિબ્બરસસદિસાનિ હુત્વા રુક્ખતો પતન્તિ. મહાસત્તો તાનિ ઉચ્ચિનિત્વા યાવદત્થં ખાદિત્વા કાજં પૂરાપેત્વા ગેહં ગન્ત્વા તાનિ વિક્કિણિત્વા પુત્તદારં પોસેસિ.

સો બ્રાહ્મણકુમારો મહાસત્તં અકાલે અમ્બપક્કાનિ આહરિત્વા વિક્કિણન્તં દિસ્વા ‘‘નિસ્સંસયેન તેહિ મન્તબલેન ઉપ્પન્નેહિ ભવિતબ્બં, ઇમં પુરિસં નિસ્સાય ઇદં અનગ્ઘમન્તં લભિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા મહાસત્તસ્સ અમ્બાનિ આહરણનિયામં પરિગ્ગણ્હન્તો તથતો ઞત્વા તસ્મિં અરઞ્ઞતો અનાગતેયેવ તસ્સ ગેહં ગન્ત્વા અજાનન્તો વિય હુત્વા તસ્સ ભરિયં ‘‘કુહિં અય્યો, આચરિયો’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘અરઞ્ઞં ગતો’’તિ વુત્તે તં આગતં આગમયમાનોવ ઠત્વા આગચ્છન્તં દિસ્વા હત્થતો પચ્છિં ગહેત્વા આહરિત્વા ગેહે ઠપેસિ. મહાસત્તો તં ઓલોકેત્વા ભરિયં આહ – ‘‘ભદ્દે, અયં માણવો મન્તત્થાય આગતો, તસ્સ હત્થે મન્તો નસ્સતિ, અસપ્પુરિસો એસો’’તિ. માણવોપિ ‘‘અહં ઇમં મન્તં આચરિયસ્સ ઉપકારકો હુત્વા લભિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તતો પટ્ઠાય તસ્સ ગેહે સબ્બકિચ્ચાનિ કરોતિ. દારૂનિ આહરતિ, વીહિં કોટ્ટેતિ, ભત્તં પચતિ, દન્તકટ્ઠમુખધોવનાદીનિ દેતિ, પાદં ધોવતિ.

એકદિવસં મહાસત્તેન ‘‘તાત માણવ, મઞ્ચપાદાનં મે ઉપધાનં દેહી’’તિ વુત્તે અઞ્ઞં અપસ્સિત્વા સબ્બરત્તિં ઊરુમ્હિ ઠપેત્વા નિસીદિ. અપરભાગે મહાસત્તસ્સ ભરિયા પુત્તં વિજાયિ. તસ્સા પસૂતિકાલે પરિકમ્મં સબ્બમકાસિ. સા એકદિવસં મહાસત્તં આહ ‘‘સામિ, અયં માણવો જાતિસમ્પન્નો હુત્વા મન્તત્થાય અમ્હાકં વેય્યાવચ્ચં કરોતિ, એતસ્સ હત્થે મન્તો તિટ્ઠતુ વા મા વા, દેથ તસ્સ મન્ત’’ન્તિ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તસ્સ મન્તં દત્વા એવમાહ – ‘‘તાત, અનગ્ઘોયં મન્તો, તવ ઇમં નિસ્સાય મહાલાભસક્કારો ભવિસ્સતિ, રઞ્ઞા વા રાજમહામત્તેન વા ‘કો તે આચરિયો’તિ પુટ્ઠકાલે મા મં નિગૂહિત્થો, સચે હિ ‘ચણ્ડાલસ્સ મે સન્તિકા મન્તો ગહિતો’તિ લજ્જન્તો ‘બ્રાહ્મણમહાસાલો મે આચરિયો’તિ કથેસ્સસિ, ઇમસ્સ મન્તસ્સ ફલં ન લભિસ્સસી’’તિ. સો ‘‘કિં કારણા તં નિગૂહિસ્સામિ, કેનચિ પુટ્ઠકાલે તુમ્હેયેવ કથેસ્સામી’’તિ વત્વા તં વન્દિત્વા ચણ્ડાલગામતો નિક્ખમિત્વા મન્તં વીમંસિત્વા અનુપુબ્બેન બારાણસિં પત્વા અમ્બાનિ વિક્કિણિત્વા બહું ધનં લભિ.

અથેકદિવસં ઉય્યાનપાલો તસ્સ હત્થતો અમ્બં કિણિત્વા રઞ્ઞો અદાસિ. રાજા તં પરિભુઞ્જિત્વા ‘‘કુતો સમ્મ, તયા એવરૂપં અમ્બં લદ્ધ’’ન્તિ પુચ્છિ. દેવ, એકો માણવો અકાલઅમ્બફલાનિ આનેત્વા વિક્કિણાતિ, તતો મે ગહિતન્તિ. તેન હિ ‘‘ઇતો પટ્ઠાય ઇધેવ અમ્બાનિ આહરતૂ’’તિ નં વદેહીતિ. સો તથા અકાસિ. માણવોપિ તતો પટ્ઠાય અમ્બાનિ રાજકુલં હરતિ. અથ રઞ્ઞા ‘‘ઉપટ્ઠહ મ’’ન્તિ વુત્તે રાજાનં ઉપટ્ઠહન્તો બહું ધનં લભિત્વા અનુક્કમેન વિસ્સાસિકો જાતો. અથ નં એકદિવસં રાજા પુચ્છિ ‘‘માણવ, કુતો અકાલે એવં વણ્ણગન્ધરસસમ્પન્નાનિ અમ્બાનિ લભસિ, કિં તે નાગો વા સુપણ્ણો વા દેવો વા કોચિ દેતિ, ઉદાહુ મન્તબલં એત’’ન્તિ? ‘‘ન મે મહારાજ, કોચિ દેતિ, અનગ્ઘો પન મે મન્તો અત્થિ, તસ્સેવ બલ’’ન્તિ. ‘‘તેન હિ મયમ્પિ તે એકદિવસં મન્તબલં દટ્ઠુકામા’’તિ. ‘‘સાધુ, દેવ, દસ્સેસ્સામી’’તિ. રાજા પુનદિવસે તેન સદ્ધિં ઉય્યાનં ગન્ત્વા ‘‘દસ્સેહી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ અમ્બરુક્ખં ઉપગન્ત્વા સત્તપદમત્થકે ઠિતો મન્તં પરિવત્તેત્વા રુક્ખં ઉદકેન પહરિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવ અમ્બરુક્ખો હેટ્ઠા વુત્તનિયામેનેવ ફલં ગહેત્વા મહામેઘો વિય અમ્બવસ્સં વસ્સિ. મહાજનો સાધુકારં અદાસિ, ચેલુક્ખેપા પવત્તિંસુ.

રાજા અમ્બફલાનિ ખાદિત્વા તસ્સ બહું ધનં દત્વા ‘‘માણવક, એવરૂપો તે અચ્છરિયમન્તો કસ્સ સન્તિકે ગહિતો’’તિ પુચ્છિ. માણવો ‘‘સચાહં ‘ચણ્ડાલસ્સ સન્તિકે’તિ વક્ખામિ, લજ્જિતબ્બકં ભવિસ્સતિ, મઞ્ચ ગરહિસ્સન્તિ, મન્તો ખો પન મે પગુણો, ઇદાનિ ન નસ્સિસ્સતિ, દિસાપામોક્ખં આચરિયં અપદિસામી’’તિ ચિન્તેત્વા મુસાવાદં કત્વા ‘‘તક્કસિલાયં દિસાપામોક્ખાચરિયસ્સ સન્તિકે ગહિતો મે’’તિ વદન્તો આચરિયં પચ્ચક્ખાસિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવ મન્તો અન્તરધાયિ. રાજા સોમનસ્સજાતો તં આદાય નગરં પવિસિત્વા પુનદિવસે ‘‘અમ્બાનિ ખાદિસ્સામી’’તિ ઉય્યાનં ગન્ત્વા મઙ્ગલસિલાપટ્ટે નિસીદિત્વા માણવ, અમ્બાનિ આહરાતિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ અમ્બં ઉપગન્ત્વા સત્તપદમત્થકે ઠિતો ‘‘મન્તં પરિવત્તેસ્સામી’’તિ મન્તે અનુપટ્ઠહન્તે અન્તરહિતભાવં ઞત્વા લજ્જિતો અટ્ઠાસિ. રાજા ‘‘અયં પુબ્બે પરિસમજ્ઝેયેવ અમ્બાનિ આહરિત્વા અમ્હાકં દેતિ, ઘનમેઘવસ્સં વિય અમ્બવસ્સં વસ્સાપેતિ, ઇદાનિ થદ્ધો વિય ઠિતો, કિં નુ ખો કારણ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા તં પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –

૧.

‘‘અહાસિ મે અમ્બફલાનિ પુબ્બે, અણૂનિ થૂલાનિ ચ બ્રહ્મચારિ;

તેહેવ મન્તેહિ ન દાનિ તુય્હં, દુમપ્ફલા પાતુભવન્તિ બ્રહ્મે’’તિ.

તત્થ અહાસીતિ આહરિ. દુમપ્ફલાતિ રુક્ખફલાનિ.

તં સુત્વા માણવો ‘‘સચે ‘અજ્જ અમ્બફલં ન ગણ્હામી’તિ વક્ખામિ, રાજા મે કુજ્ઝિસ્સતિ, મુસાવાદેન નં વઞ્ચેસ્સામી’’તિ દુતિયં ગાથમાહ –

૨.

‘‘નક્ખત્તયોગં પટિમાનયામિ, ખણં મુહુત્તઞ્ચ મન્તે ન પસ્સં;

નક્ખત્તયોગઞ્ચ ખણઞ્ચ લદ્ધા, અદ્ધા હરિસ્સમ્બફલં પહૂત’’ન્તિ.

તત્થ અદ્ધાહરિસ્સમ્બફલન્તિ અદ્ધા અમ્બફલં આહરિસ્સામિ.

રાજા ‘‘અયં અઞ્ઞદા નક્ખત્તયોગં ન વદતિ, કિં નુ ખો એત’’ન્તિ પુચ્છન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

૩.

‘‘નક્ખત્તયોગં ન પુરે અભાણિ, ખણં મુહુત્તં ન પુરે અસંસિ;

સયં હરી અમ્બફલં પહૂતં, વણ્ણેન ગન્ધેન રસેનુપેતં.

૪.

‘‘મન્તાભિજપ્પેન પુરે હિ તુય્હં, દુમપ્ફલા પાતુભવન્તિ બ્રહ્મે;

સ્વાજ્જ ન પારેસિ જપ્પમ્પિ મન્તં, અયં સો કો નામ તવજ્જ ધમ્મો’’તિ.

તત્થ ન પારેસીતિ ન સક્કોસિ. જપ્પમ્પીતિ જપ્પન્તોપિ પરિવત્તેન્તોપિ. અયં સોતિ અયમેવ સો તવ સભાવો અજ્જ કો નામ જાતોતિ.

તં સુત્વા માણવો ‘‘ન સક્કા રાજાનં મુસાવાદેન વઞ્ચેતું, સચેપિ મે સભાવે કથિતે આણં કરેય્ય, કરોતુ, સભાવમેવ કથેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા દ્વે ગાથા અભાસિ –

૫.

‘‘ચણ્ડાલપુત્તો મમ સમ્પદાસિ, ધમ્મેન મન્તે પકતિઞ્ચ સંસિ;

મા ચસ્સુ મે પુચ્છિતો નામગોત્તં, ગુય્હિત્થો અત્થં વિજહેય્ય મન્તો.

૬.

‘‘સોહં જનિન્દેન જનમ્હિ પુટ્ઠો, મક્ખાભિભૂતો અલિકં અભાણિં;

‘મન્તા ઇમે બ્રાહ્મણસ્સા’તિ મિચ્છા, પહીનમન્તો કપણો રુદામી’’તિ.

તત્થ ધમ્મેનાતિ સમેન કારણેન અપ્પટિચ્છાદેત્વાવ અદાસિ. પકતિઞ્ચ સંસીતિ ‘‘મા મે પુચ્છિતો નામગોત્તં ગુય્હિત્થો, સચે ગૂહસિ, મન્તા તે નસ્સિસ્સન્તી’’તિ તેસં નસ્સનપકતિઞ્ચ મય્હં સંસિ. બ્રાહ્મણસ્સાતિ મિચ્છાતિ ‘‘બ્રાહ્મણસ્સ સન્તિકે મયા ઇમે મન્તા ગહિતા’’તિ મિચ્છાય અભણિં, તેન મે તે મન્તા નટ્ઠા, સ્વાહં પહીનમન્તો ઇદાનિ કપણો રુદામીતિ.

તં સુત્વા રાજા ‘‘અયં પાપધમ્મો એવરૂપં રતનમન્તં ન ઓલોકેસિ, એવરૂપસ્મિઞ્હિ ઉત્તમરતનમન્તે લદ્ધે જાતિ કિં કરિસ્સતી’’તિ કુજ્ઝિત્વા તસ્સ ગરહન્તો –

૭.

‘‘એરણ્ડા પુચિમન્દા વા, અથ વા પાલિભદ્દકા;

મધું મધુત્થિકો વિન્દે, સો હિ તસ્સ દુમુત્તમો.

૮.

‘‘ખત્તિયા બ્રાહ્મણા વેસ્સા, સુદ્દા ચણ્ડાલપુક્કુસા;

યમ્હા ધમ્મં વિજાનેય્ય, સો હિ તસ્સ નરુત્તમો.

૯.

‘‘ઇમસ્સ દણ્ડઞ્ચ વધઞ્ચ દત્વા, ગલે ગહેત્વા ખલયાથ જમ્મં;

યો ઉત્તમત્થં કસિરેન લદ્ધં, માનાતિમાનેન વિનાસયિત્થા’’તિ. –

ઇમા ગાથા આહ.

તત્થ મધુત્થિકોતિ મધુઅત્થિકો પુરિસો અરઞ્ઞે મધું ઓલોકેન્તો એતેસં રુક્ખાનં યતો મધું લભતિ, સોવ દુમો તસ્સ દુમુત્તમો નામ. તથેવ ખત્તિયાદીસુ યમ્હા પુરિસા ધમ્મં કારણં યુત્તં અત્થં વિજાનેય્ય, સોવ તસ્સ ઉત્તમો નરો નામ. ઇમસ્સ દણ્ડઞ્ચાતિ ઇમસ્સ પાપધમ્મસ્સ સબ્બસ્સહરણદણ્ડઞ્ચ વેળુપેસિકાદીહિ પિટ્ઠિચમ્મં ઉપ્પાટેત્વા વધઞ્ચ દત્વા ઇમં જમ્મં ગલે ગહેત્વા ખલયાથ, ખલિકારત્તં પાપેત્વા નિદ્ધમથ નિક્કડ્ઢથ, કિં ઇમિના ઇધ વસન્તેનાતિ.

રાજપુરિસા તથા કત્વા ‘‘તવાચરિયસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા તં આરાધેત્વાવ સચે પુન મન્તે લભિસ્સસિ, ઇધ આગચ્છેય્યાસિ, નો ચે, ઇમં દિસં મા ઓલોકેય્યાસી’’તિ તં નિબ્બિસયમકંસુ. સો અનાથો હુત્વા ‘‘ઠપેત્વા આચરિયં ન મે અઞ્ઞં પટિસરણં અત્થિ, તસ્સેવ સન્તિકં ગન્ત્વા તં આરાધેત્વા પુન મન્તં યાચિસ્સામી’’તિ રોદન્તો તં ગામં અગમાસિ. અથ નં આગચ્છન્તં દિસ્વા મહાસત્તો ભરિયં આમન્તેત્વા ‘‘ભદ્દે, પસ્સ તં પાપધમ્મં પરિહીનમન્તં પુન આગચ્છન્ત’’ન્તિ આહ. સો મહાસત્તં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં નિસિન્નો ‘‘કિંકારણા આગતોસી’’તિ પુટ્ઠો ‘‘આચરિય, મુસાવાદં કત્વા આચરિયં પચ્ચક્ખિત્વા મહાવિનાસં પત્તોમ્હી’’તિ વત્વા અચ્ચયં દસ્સેત્વા પુન મન્તે યાચન્તો –

૧૦.

‘‘યથા સમં મઞ્ઞમાનો પતેય્ય, સોબ્ભં ગુહં નરકં પૂતિપાદં;

રજ્જૂતિ વા અક્કમે કણ્હસપ્પં, અન્ધો યથા જોતિમધિટ્ઠહેય્ય;

એવમ્પિ મં તં ખલિતં સપઞ્ઞ, પહીનમન્તસ્સ પુનપ્પદાહી’’તિ. – ગાથમાહ;

તત્થ યથા સમન્તિ યથા પુરિસો ઇદં સમં ઠાનન્તિ મઞ્ઞમાનો સોબ્ભં વા ગુહં વા ભૂમિયા ફલિતટ્ઠાનસઙ્ખાતં નરકં વા પૂતિપાદં વા પતેય્ય. પૂતિપાદોતિ હિમવન્તપદેસે મહારુક્ખે સુસ્સિત્વા મતે તસ્સ મૂલેસુ પૂતિકેસુ જાતેસુ તસ્મિં ઠાને મહાઆવાટો હોતિ, તસ્સ નામં. જોતિમધિટ્ઠહેય્યાતિ અગ્ગિં અક્કમેય્ય. એવમ્પીતિ એવં અહમ્પિ પઞ્ઞાચક્ખુનો અભાવા અન્ધો તુમ્હાકં વિસેસં અજાનન્તો તુમ્હેસુ ખલિતો, તં મં ખલિતં વિદિત્વા સપઞ્ઞ ઞાણસમ્પન્ન પહીનમન્તસ્સ મમ પુનપિ દેથાતિ.

અથ નં આચરિયો ‘‘તાત, કિં કથેસિ, અન્ધો હિ સઞ્ઞાય દિન્નાય સોબ્ભાદીનિ પરિહરતિ, મયા પઠમમેવ તવ કથિતં, ઇદાનિ કિમત્થં મમ સન્તિકં આગતોસી’’તિ વત્વા –

૧૧.

‘‘ધમ્મેન મન્તં તવ સમ્પદાસિં, તુવમ્પિ ધમ્મેન પટિગ્ગહેસિ;

પકતિમ્પિ તે અત્તમનો અસંસિં, ધમ્મે ઠિતં તં ન જહેય્ય મન્તો.

૧૨.

‘‘યો બાલ-મન્તં કસિરેન લદ્ધં, યં દુલ્લભં અજ્જ મનુસ્સલોકે;

કિઞ્ચાપિ લદ્ધા જીવિતું અપ્પપઞ્ઞો, વિનાસયી અલિકં ભાસમાનો.

૧૩.

‘‘બાલસ્સ મૂળ્હસ્સ અકતઞ્ઞુનો ચ, મુસા ભણન્તસ્સ અસઞ્ઞતસ્સ;

મન્તે મયં તાદિસકે ન દેમ, કુતો મન્તા ગચ્છ ન મય્હં રુચ્ચસી’’તિ. –

ઇમા ગાથા આહ.

તત્થ ધમ્મેનાતિ અહમ્પિ તવ આચરિયભાગં હિરઞ્ઞં વા સુવણ્ણં વા અગ્ગહેત્વા ધમ્મેનેવ મન્તં સમ્પદાસિં, ત્વમ્પિ કિઞ્ચિ અદત્વા ધમ્મેન સમેનેવ પટિગ્ગહેસિ. ધમ્મે ઠિતન્તિ આચરિયપૂજકધમ્મે ઠિતં. તાદિસકેતિ તથારૂપે અકાલફલગણ્હાપકે મન્તે ન દેમ, ગચ્છ ન મે રુચ્ચસીતિ.

સો એવં આચરિયેન ઉય્યોજિતો ‘‘કિં મય્હં જીવિતેના’’તિ અરઞ્ઞં પવિસિત્વા અનાથમરણં મરિ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ દેવદત્તો આચરિયં પચ્ચક્ખાય મહાવિનાસં પત્તો’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા અકતઞ્ઞૂ માણવો દેવદત્તો અહોસિ, રાજા આનન્દો, ચણ્ડાલપુત્તો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

અમ્બજાતકવણ્ણના પઠમા.

[૪૭૫] ૨. ફન્દનજાતકવણ્ણના

કુઠારિહત્થો પુરિસોતિ ઇદં સત્થા રોહિણીનદીતીરે વિહરન્તો ઞાતકાનં કલહં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ પન કુણાલજાતકે (જા. ૨.૨૧.કુણાલજાતક) આવિ ભવિસ્સતિ. તદા પન સત્થા ઞાતકે આમન્તેત્વા – મહારાજા, અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બહિનગરે વડ્ઢકિગામો અહોસિ. તત્રેકો બ્રાહ્મણવડ્ઢકી અરઞ્ઞતો દારૂનિ આહરિત્વા રથં કત્વા જીવિકં કપ્પેસિ. તદા હિમવન્તપદેસે મહાફન્દનરુક્ખો અહોસિ. એકો કાળસીહો ગોચરં પરિયેસિત્વા આગન્ત્વા તસ્સ મૂલે નિપજ્જિ. અથસ્સ એકદિવસં વાતે પહરન્તે એકો સુક્ખદણ્ડકો પતિત્વા ખન્ધે અવત્થાસિ. સો થોકં ખન્ધેન રુજન્તેન ભીતતસિતો ઉટ્ઠાય પક્ખન્દિત્વા પુન નિવત્તો આગતમગ્ગં ઓલોકેન્તો કિઞ્ચિ અદિસ્વા ‘‘અઞ્ઞો મં સીહો વા બ્યગ્ઘો વા અનુબન્ધન્તો નત્થિ, ઇમસ્મિં પન રુક્ખે નિબ્બત્તદેવતા મં એત્થ નિપજ્જન્તં ન સહતિ મઞ્ઞે, હોતુ જાનિસ્સામી’’તિ અટ્ઠાને કોપં બન્ધિત્વા રુક્ખં પહરિત્વા ‘‘નેવ તવ રુક્ખસ્સ પત્તં ખાદામિ, ન સાખં ભઞ્જામિ, ઇધ અઞ્ઞે મિગે વસન્તે સહસિ, મં ન સહસિ, કો મય્હં દોસો અત્થિ, કતિપાહં આગમેહિ, સમૂલં તે રુક્ખં ઉપ્પાટેત્વા ખણ્ડાખણ્ડિકં છેદાપેસ્સામી’’તિ રુક્ખદેવતં તજ્જેત્વા એકં પુરિસં ઉપધારેન્તો વિચરિ. તદા સો બ્રાહ્મણવડ્ઢકી દ્વે તયો મનુસ્સે આદાય રથદારૂનં અત્થાય યાનકેન તં પદેસં ગન્ત્વા એકસ્મિં ઠાને યાનકં ઠપેત્વા વાસિફરસુહત્થો રુક્ખે ઉપધારેન્તો ફન્દનસમીપં અગમાસિ. કાળસીહો તં દિસ્વા ‘‘અજ્જ, મયા પચ્ચામિત્તસ્સ પિટ્ઠિં દટ્ઠું વટ્ટતી’’તિ ગન્ત્વા રુક્ખમૂલે અટ્ઠાસિ. વડ્ઢકી ચ ઇતો ચિતો ઓલોકેત્વા ફન્દનસમીપેન પાયાસિ. સો ‘‘યાવ એસો નાતિક્કમતિ, તાવદેવસ્સ કથેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પઠમં ગાથમાહ –

૧૪.

‘‘કુઠારિહત્થો પુરિસો, વનમોગય્હ તિટ્ઠસિ;

પુટ્ઠો મે સમ્મ અક્ખાહિ, કિં દારું છેતુમિચ્છસી’’તિ.

તત્થ પુરિસોતિ ત્વં કુઠારિહત્થો એકો પુરિસો ઇમં વનં ઓગય્હ તિટ્ઠસીતિ.

સો તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘અચ્છરિયં વત ભો, ન વત મે ઇતો પુબ્બે મિગો મનુસ્સવાચં ભાસન્તો દિટ્ઠપુબ્બો, એસ રથાનુચ્છવિકં દારું જાનિસ્સતિ, પુચ્છિસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા દુતિયં ગાથમાહ –

૧૫.

‘‘ઇસ્સો વનાનિ ચરસિ, સમાનિ વિસમાનિ ચ;

પુટ્ઠો મે સમ્મ અક્ખાહિ, કિં દારું નેમિયા દળ્હ’’ન્તિ.

તત્થ ઇસ્સોતિ ત્વમ્પિ એકો કાળસીહો વનાનિ ચરસિ, ત્વં રથાનુચ્છવિકં દારું જાનિસ્સસીતિ.

તં સુત્વા કાળસીહો ‘‘ઇદાનિ મે મનોરથો મત્થકં પાપુણિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા તતિયં ગાથમાહ –

૧૬.

‘‘નેવ સાલો ન ખદિરો, નાસ્સકણ્ણો કુતો ધવો;

રુક્ખો ચ ફન્દનો નામ, તં દારું નેમિયા દળ્હ’’ન્તિ.

સો તં સુત્વા સોમનસ્સજાતો ‘‘સુદિવસેન વતમ્હિ અજ્જ અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો, તિરચ્છાનગતો મે રથાનુચ્છવિકં દારું આચિક્ખતિ, અહો સાધૂ’’તિ પુચ્છન્તો ચતુત્થં ગાથમાહ –

૧૭.

‘‘કીદિસાનિસ્સ પત્તાનિ, ખન્ધો વા પન કીદિસો;

પુટ્ઠો મે સમ્મ અક્ખાહિ, યથા જાનેમુ ફન્દન’’ન્તિ.

અથસ્સ સો આચિક્ખન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

૧૮.

‘‘યસ્સ સાખા પલમ્બન્તિ, નમન્તિ ન ચ ભઞ્જરે;

સો રુક્ખો ફન્દનો નામ, યસ્સ મૂલે અહં ઠિતો.

૧૯.

‘‘અરાનં ચક્કનાભીનં, ઈસાનેમિરથસ્સ ચ;

સબ્બસ્સ તે કમ્મનિયો, અયં હેસ્સતિ ફન્દનો’’તિ.

તત્થ ‘‘અરાન’’ન્તિ ઇદં સો ‘‘કદાચેસ ઇમં રુક્ખં ન ગણ્હેય્ય, ગુણમ્પિસ્સ કથેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા એવમાહ. તત્થ ઈસાનેમિરથસ્સ ચાતિ ઈસાય ચ નેમિયા ચ સેસસ્સ ચ રથસ્સ સબ્બસ્સ તે એસ કમ્મનિયો કમ્મક્ખમો ભવિસ્સતીતિ.

સો એવં આચિક્ખિત્વા તુટ્ઠમાનસો એકમન્તે વિચરિ, વડ્ઢકીપિ રુક્ખં છિન્દિતું આરભિ. રુક્ખદેવતા ચિન્તેસિ ‘‘મયા એતસ્સ ઉપરિ ન કિઞ્ચિ પાતિતં, અયં અટ્ઠાને આઘાતં બન્ધિત્વા મમ વિમાનં નાસેતિ, અહઞ્ચ વિનસ્સિસ્સામિ, એકેનુપાયેન ઇમઞ્ચ ઇસ્સં વિનાસેસ્સામી’’તિ. સા વનકમ્મિકપુરિસો વિય હુત્વા તસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા પુચ્છિ ‘‘ભો પુરિસ મનાપો તે રુક્ખો લદ્ધો, ઇમં છિન્દિત્વા કિં કરિસ્સસી’’તિ? ‘‘રથનેમિં કરિસ્સામી’’તિ. ‘‘ઇમિના રુક્ખેન રથો ભવિસ્સતી’’તિ કેન તે અક્ખાતન્તિ. ‘‘એકેન કાળસીહેના’’તિ. ‘‘સાધુ સુટ્ઠુ તેન અક્ખાતં, ઇમિના રુક્ખેન રથો સુન્દરો ભવિસ્સતિ, કાળસીહસ્સ ગલચમ્મં ઉપ્પાટેત્વા ચતુરઙ્ગુલમત્તે ઠાને અયપટ્ટેન વિય નેમિમણ્ડલે પરિક્ખિત્તે નેમિ ચ થિરા ભવિસ્સતિ, બહુઞ્ચ ધનં લભિસ્સસી’’તિ. ‘‘કાળસીહચમ્મં કુતો લચ્છામી’’તિ? ‘‘ત્વં બાલકોસિ, અયં તવ રુક્ખો વને ઠિતો ન પલાયતિ, ત્વં યેન તે રુક્ખો અક્ખાતો, તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘સામિ તયા દસ્સિતરુક્ખં કતરટ્ઠાને છિન્દામી’તિ વઞ્ચેત્વા આનેહિ, અથ નં નિરાસઙ્કં ‘ઇધ ચ એત્થ ચ છિન્દા’તિ મુખતુણ્ડં પસારેત્વા આચિક્ખન્તં તિખિણેન મહાફરસુના કોટ્ટેત્વા જીવિતક્ખયં પાપેત્વા ચમ્મં આદાય વરમંસં ખાદિત્વા રુક્ખં છિન્દા’’તિ વેરં અપ્પેસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા ઇમા ગાથા આહ –

૨૦.

‘‘ઇતિ ફન્દનરુક્ખોપિ, તાવદે અજ્ઝભાસથ;

મય્હમ્પિ વચનં અત્થિ, ભારદ્વાજ સુણોહિ મે.

૨૧.

‘‘ઇસ્સસ્સ ઉપક્ખન્ધમ્હા, ઉક્કચ્ચ ચતુરઙ્ગુલં;

તેન નેમિં પસારેસિ, એવં દળ્હતરં સિયા.

૨૨.

‘‘ઇતિ ફન્દનરુક્ખોપિ, વેરં અપ્પેસિ તાવદે;

જાતાનઞ્ચ અજાતાનં, ઇસ્સાનં દુક્ખમાવહી’’તિ.

તત્થ ભારદ્વાજાતિ તં ગોત્તેન આલપતિ. ઉપક્ખન્ધમ્હાતિ ખન્ધતો. ઉક્કચ્ચાતિ ઉક્કન્તિત્વા.

વડ્ઢકી રુક્ખદેવતાય વચનં સુત્વા ‘‘અહો અજ્જ મય્હં મઙ્ગલદિવસો’’તિ કાળસીહં ઘાતેત્વા રુક્ખં છેત્વા પક્કામિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –

૨૩.

‘‘ઇચ્ચેવં ફન્દનો ઇસ્સં, ઇસ્સો ચ પન ફન્દનં;

અઞ્ઞમઞ્ઞં વિવાદેન, અઞ્ઞમઞ્ઞમઘાતયું.

૨૪.

‘‘એવમેવ મનુસ્સાનં, વિવાદો યત્થ જાયતિ;

મયૂરનચ્ચં નચ્ચન્તિ, યથા તે ઇસ્સફન્દના.

૨૫.

‘‘તં વો વદામિ ભદ્દં વો, યાવન્તેત્થ સમાગતા;

સમ્મોદથ મા વિવદથ, મા હોથ ઇસ્સફન્દના.

૨૬.

‘‘સામગ્ગિમેવ સિક્ખેથ, બુદ્ધેહેતં પસંસિતં;

સામગ્ગિરતો ધમ્મટ્ઠો, યોગક્ખેમા ન ધંસતી’’તિ.

તત્થ અઘાતયુન્તિ ઘાતાપેસું. મયૂરનચ્ચં નચ્ચન્તીતિ મહારાજા યત્થ હિ મનુસ્સાનં વિવાદો હોતિ, તત્થ યથા નામ મયૂરા નચ્ચન્તા પટિચ્છાદેતબ્બં રહસ્સઙ્ગં પાકટં કરોન્તિ, એવં મનુસ્સા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ રન્ધં પકાસેન્તા મયૂરનચ્ચં નચ્ચન્તિ નામ. યથા તે ઇસ્સફન્દના અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ રન્ધં પકાસેન્તા નચ્ચિંસુ નામ. તં વોતિ તેન કારણેન તુમ્હે વદામિ. ભદ્દં વોતિ ભદ્દં તુમ્હાકં હોતુ. યાવન્તેત્થાતિ યાવન્તો એત્થ ઇસ્સફન્દનસદિસા મા અહુવત્થ. સામગ્ગિમેવ સિક્ખેથાતિ સમગ્ગભાવમેવ તુમ્હે સિક્ખથ, ઇદં પઞ્ઞાવુદ્ધેહિ પણ્ડિતેહિ પસંસિતં. ધમ્મટ્ઠોતિ સુચરિતધમ્મે ઠિતો. યોગક્ખેમા ન ધંસતીતિ યોગેહિ ખેમા નિબ્બાના ન પરિહાયતીતિ નિબ્બાનેન દેસનાકૂટં ગણ્હિ. સક્યરાજાનો ધમ્મકથં સુત્વા સમગ્ગા જાતા.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા તં કારણં વિદિત્વા તસ્મિં વનસણ્ડે નિવુત્થદેવતા અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

ફન્દનજાતકવણ્ણના દુતિયા.

[૪૭૬] ૩. જવનહંસજાતકવણ્ણના

ઇધેવ હંસ નિપતાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો દળ્હધમ્મધનુગ્ગહસુત્તન્તદેસનં (સં. નિ. ૨.૨૨૮) આરબ્ભ કથેસિ. ભગવતા હિ –

‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, ચત્તારો દળ્હધમ્મા ધનુગ્ગહા સુસિક્ખિતા કતહત્થા કતૂપાસના ચતુદ્દિસા ઠિતા અસ્સુ, અથ પુરિસો આગચ્છેય્ય ‘અહં ઇમેસં ચતુન્નં દળ્હધમ્માનં ધનુગ્ગહાનં સુસિક્ખિતાનં કતહત્થાનં કતૂપાસનાનં ચતુદ્દિસા કણ્ડે ખિત્તે અપતિટ્ઠિતે પથવિયં ગહેત્વા આહરિસ્સામી’તિ. ‘‘તં કિં મઞ્ઞથ, ભિક્ખવે, ‘જવનો પુરિસો પરમેન જવેન સમન્નાગતો’તિ અલં વચનાયા’’તિ? ‘‘એવં ભન્તે’’તિ. યથા ચ, ભિક્ખવે, તસ્સ પુરિસસ્સ જવો, યથા ચ ચન્દિમસૂરિયાનં જવો, તતો સીઘતરો. યથા ચ, ભિક્ખવે, તસ્સ પુરિસસ્સ જવો, યથા ચ ચન્દિમસૂરિયાનં જવો, યથા ચ યા દેવતા ચન્દિમસૂરિયાનં પુરતો ધાવન્તિ, તાસં દેવતાનં જવો, તતો સીઘતરં આયુસઙ્ખારા ખીયન્તિ, તસ્માતિહ, ભિક્ખવે, એવં સિક્ખિતબ્બં ‘અપ્પમત્તા વિહરિસ્સામા’તિ. એવઞ્હિ વો, ભિક્ખવે, સિક્ખિતબ્બ’’ન્તિ –

ઇમસ્સ સુત્તસ્સ કથિતદિવસતો દુતિયદિવસે ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, સત્થા અત્તનો બુદ્ધવિસયે ઠત્વા ઇમેસં સત્તાનં આયુસઙ્ખારે ઇત્તરે દુબ્બલે કત્વા પરિદીપેન્તો પુથુજ્જનભિક્ખૂ અતિવિય સન્તાસં પાપેસિ, અહો બુદ્ધબલં નામા’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘અનચ્છરિયં, ભિક્ખવે, સ્વાહં ઇદાનિ સબ્બઞ્ઞુતં પત્તો આયુસઙ્ખારાનં ઇત્તરભાવં દસ્સેત્વા ભિક્ખૂ સંવેજેત્વા ધમ્મં દેસેમિ, મયા હિ પુબ્બે અહેતુકહંસયોનિયં નિબ્બત્તેનપિ આયુસઙ્ખારાનં ઇત્તરભાવં દસ્સેત્વા બારાણસિરાજાનં આદિં કત્વા સકલરાજપરિસં સંવેજેત્વા ધમ્મો દેસિતો’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો જવનહંસયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા નવુતિહંસસહસ્સપરિવુતો ચિત્તકૂટે પટિવસતિ. સો એકદિવસં જમ્બુદીપતલે એકસ્મિં સરે સપરિવારો સયંજાતસાલિં ખાદિત્વા આકાસે સુવણ્ણકિલઞ્જં પત્થરન્તો વિય મહન્તેન પરિવારેન બારાણસિનગરસ્સ મત્થકેન મન્દમન્દાય વિલાસગતિયા ચિત્તકૂટં ગચ્છતિ. અથ નં બારાણસિરાજા દિસ્વા ‘‘ઇમિનાપિ માદિસેન રઞ્ઞા ભવિતબ્બ’’ન્તિ અમચ્ચાનં વત્વા તસ્મિં સિનેહં ઉપ્પાદેત્વા માલાગન્ધવિલેપનં ગહેત્વા મહાસત્તં ઓલોકેત્વા સબ્બતૂરિયાનિ પગ્ગણ્હાપેસિ. મહાસત્તો અત્તનો સક્કારં કરોન્તં દિસ્વા હંસે પુચ્છિ ‘‘રાજા, મમ એવરૂપં સક્કારં કરોન્તો કિં પચ્ચાસીસતી’’તિ? ‘‘તુમ્હેહિ સદ્ધિં મિત્તભાવં દેવા’’તિ. ‘‘તેન હિ રઞ્ઞો અમ્હેહિ સદ્ધિં મિત્તભાવો હોતૂ’’તિ રઞ્ઞા સદ્ધિં મિત્તભાવં કત્વા પક્કામિ. અથેકદિવસં રઞ્ઞો ઉય્યાનં ગતકાલે અનોતત્તદહં ગન્ત્વા એકેન પક્ખેન ઉદકં, એકેન ચન્દનચુણ્ણં આદાય આગન્ત્વા રાજાનં તેન ઉદકેન ન્હાપેત્વા ચન્દનચુણ્ણેન ઓકિરિત્વા મહાજનસ્સ પસ્સન્તસ્સેવ સપરિવારો ચિત્તકૂટં અગમાસિ. તતો પટ્ઠાય રાજા મહાસત્તં દટ્ઠુકામો હુત્વા ‘‘સહાયો મે અજ્જ આગમિસ્સતિ, સહાયો મે અજ્જ આગમિસ્સતી’’તિ આગમનમગ્ગં ઓલોકેન્તો અચ્છતિ.

તદા મહાસત્તસ્સ કનિટ્ઠા દ્વે હંસપોતકા ‘‘સૂરિયેન સદ્ધિં જવિસ્સામા’’તિ મન્તેત્વા મહાસત્તસ્સ આરોચેસું ‘‘મયં સૂરિયેન સદ્ધિં જવિસ્સામા’’તિ. ‘‘તાતા, સૂરિયજવો નામ સીઘો, સૂરિયેન સદ્ધિં જવિતું ન સક્ખિસ્સથ, અન્તરાવ વિનસ્સિસ્સથ, મા ગમિત્થા’’તિ. તે દુતિયમ્પિ તતિયમ્પિ યાચિંસુ, બોધિસત્તોપિ તે યાવતતિયં વારેસિયેવ. તે માનથદ્ધા અત્તનો બલં અજાનન્તા મહાસત્તસ્સ અનાચિક્ખિત્વાવ ‘‘સૂરિયેન સદ્ધિં જવિસ્સામા’’તિ સૂરિયે અનુગ્ગતેયેવ ગન્ત્વા યુગન્ધરમત્થકે નિસીદિંસુ. મહાસત્તો તે અદિસ્વા ‘‘કહં નુ ખો ગતા’’તિ પુચ્છિત્વા તં પવત્તિં સુત્વા ચિન્તેસિ ‘‘તે સૂરિયેન સદ્ધિં જવિતું ન સક્ખિસ્સન્તિ, અન્તરાવ વિનસ્સિસ્સન્તિ, જીવિતં તેસં દસ્સામી’’તિ. સોપિ ગન્ત્વા યુગન્ધરમત્થકેયેવ નિસીદિ. અથ ઉગ્ગતે સૂરિયમણ્ડલે હંસપોતકા ઉપ્પતિત્વા સૂરિયેન સદ્ધિં પક્ખન્દિંસુ, મહાસત્તોપિ તેહિ સદ્ધિં પક્ખન્દિ. કનિટ્ઠભાતિકો યાવ પુબ્બણ્હસમયા જવિત્વા કિલમિ, પક્ખસન્ધીસુ અગ્ગિઉટ્ઠાનકાલો વિય અહોસિ. સો બોધિસત્તસ્સ સઞ્ઞં અદાસિ ‘‘ભાતિક, ન સક્કોમી’’તિ. અથ નં મહાસત્તો ‘‘મા ભાયિ, જીવિતં તે દસ્સામી’’તિ પક્ખપઞ્જરેન પરિક્ખિપિત્વા અસ્સાસેત્વા ચિત્તકૂટપબ્બતં નેત્વા હંસાનં મજ્ઝે ઠપેત્વા પુન પક્ખન્દિત્વા સૂરિયં પત્વા ઇતરેન સદ્ધિં પાયાસિ. સોપિ યાવ ઉપકટ્ઠમજ્ઝન્હિકા સૂરિયેન સદ્ધિં જવિત્વા કિલમિ, પક્ખસન્ધીસુ અગ્ગિઉટ્ઠાનકાલો વિય અહોસિ. તદા બોધિસત્તસ્સ સઞ્ઞં અદાસિ ‘‘ભાતિક, ન સક્કોમી’’તિ. તમ્પિ મહાસત્તો તથેવ સમસ્સાસેત્વા પક્ખપઞ્જરેનાદાય ચિત્તકૂટમેવ અગમાસિ. તસ્મિં ખણે સૂરિયો નભમજ્ઝં પાપુણિ.

અથ મહાસત્તો ‘‘મમ અજ્જ સરીરબલં વીમંસિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા એકવેગેન પક્ખન્દિત્વા યુગન્ધરમત્થકે નિસીદિત્વા તતો ઉપ્પતિત્વા એકવેગેન સૂરિયં પાપુણિત્વા કાલેન પુરતો, કાલેન પચ્છતો જવિત્વા ચિન્તેસિ ‘‘મય્હં સૂરિયેન સદ્ધિં જવનં નામ નિરત્થકં અયોનિસોમનસિકારસમ્ભૂતં, કિં મે ઇમિના, બારાણસિં ગન્ત્વા મમ સહાયકસ્સ રઞ્ઞો અત્થયુત્તં ધમ્મયુત્તં કથં કથેસ્સામી’’તિ. સો નિવત્તિત્વા સૂરિયે નભમજ્ઝં અનતિક્કન્તેયેવ સકલચક્કવાળગબ્ભં અન્તન્તેન અનુસંયાયિત્વા વેગં પરિહાપેન્તો સકલજમ્બુદીપં અન્તન્તેન અનુસંયાયિત્વા બારાણસિં પાપુણિ. દ્વાદસયોજનિકં સકલનગરં હંસચ્છન્નં વિય અહોસિ, છિદ્દં નામ ન પઞ્ઞાયિ, અનુક્કમેન વેગે પરિહાયન્તે આકાસે છિદ્દાનિ પઞ્ઞાયિંસુ. મહાસત્તો વેગં પરિહાપેત્વા આકાસતો ઓતરિત્વા સીહપઞ્જરસ્સ અભિમુખટ્ઠાને અટ્ઠાસિ. રાજા ‘‘આગતો મે સહાયો’’તિ સોમનસ્સપ્પત્તો તસ્સ નિસીદનત્થાય કઞ્ચનપીઠં પઞ્ઞપેત્વા ‘‘સમ્મ, પવિસ, ઇધ નિસીદા’’તિ વત્વા પઠમં ગાથમાહ –

૨૭.

‘‘ઇધેવ હંસ નિપત, પિયં મે તવ દસ્સનં;

ઇસ્સરોસિ અનુપ્પત્તો, યમિધત્થિ પવેદયા’’તિ.

તત્થ ‘‘ઇધા’’તિ કઞ્ચનપીઠં સન્ધાયાહ. નિપતાતિ નિસીદ. ઇસ્સરોસીતિ ત્વં ઇમસ્સ ઠાનસ્સ ઇસ્સરો સામિ હુત્વા આગતોસીતિ વદતિ. યમિધત્થિ પવેદયાતિ યં ઇમસ્મિં નિવેસને અત્થિ, તં અપરિસઙ્કન્તો અમ્હાકં કથેહીતિ.

મહાસત્તો કઞ્ચનપીઠે નિસીદિ. રાજા સતપાકસહસ્સપાકેહિ તેલેહિ તસ્સ પક્ખન્તરાનિ મક્ખેત્વા કઞ્ચનતટ્ટકે મધુલાજે ચ મધુરોદકઞ્ચ સક્ખરોદકઞ્ચ દાપેત્વા મધુરપટિસન્થારં કત્વા ‘‘સમ્મ, ત્વં એકકોવ આગતોસિ, કુહિં અગમિત્થા’’તિ પુચ્છિ. સો તં પવત્તિં વિત્થારેન કથેસિ. અથ નં રાજા આહ ‘‘સમ્મ, મમપિ સૂરિયેન સદ્ધિં જવિતવેગં દસ્સેહી’’તિ. મહારાજ, ન સક્કા સો વેગો દસ્સેતુન્તિ. તેન હિ મે સરિક્ખકમત્તં દસ્સેહીતિ. સાધુ, મહારાજ, સરિક્ખકમત્તં દસ્સેસ્સામિ, અક્ખણવેધી ધનુગ્ગહે સન્નિપાતેહીતિ. રાજા સન્નિપાતેસિ. મહાસત્તો ચત્તારો ધનુગ્ગહે ગહેત્વા નિવેસના ઓરુય્હ રાજઙ્ગણે સિલાથમ્ભં નિખણાપેત્વા અત્તનો ગીવાયં ઘણ્ટં બન્ધાપેત્વા સિલાથમ્ભમત્થકે નિસીદિત્વા ચત્તારો ધનુગ્ગહે થમ્ભં નિસ્સાય ચતુદ્દિસાભિમુખે ઠપેત્વા ‘‘મહારાજ, ઇમે ચત્તારો જના એકપ્પહારેનેવ ચતુદ્દિસાભિમુખા ચત્તારિ કણ્ડાનિ ખિપન્તુ, તાનિ અહં પથવિં અપ્પત્તાનેવ આહરિત્વા એતેસં પાદમૂલે પાતેસ્સામિ. મમ કણ્ડગહણત્થાય ગતભાવં ઘણ્ટસદ્દસઞ્ઞાય જાનેય્યાસિ, મં પન ન પસ્સિસ્સસી’’તિ વત્વા તેહિ એકપ્પહારેનેવ ખિત્તકણ્ડાનિ આહરિત્વા તેસં પાદમૂલે પાતેત્વા સિલાથમ્ભમત્થકે નિસિન્નમેવ અત્તાનં દસ્સેત્વા ‘‘દિટ્ઠો તે, મહારાજ, મય્હં વેગો’’તિ વત્વા ‘‘મહારાજ, અયં વેગો મય્હં નેવ ઉત્તમો, મજ્ઝિમો, પરિત્તો લામકવેગો એસ, એવં સીઘો, મહારાજ, અમ્હાકં વેગો’’તિ આહ.

અથ નં રાજા પુચ્છિ ‘‘સમ્મ, અત્થિ પન તુમ્હાકં વેગતો અઞ્ઞો સીઘતરો વેગો’’તિ? ‘‘આમ, મહારાજ, અમ્હાકં ઉત્તમવેગતોપિ સતગુણેન સહસ્સગુણેન સતસહસ્સગુણેન ઇમેસં સત્તાનં આયુસઙ્ખારા સીઘતરં ખીયન્તિ ભિજ્જન્તિ, ખયં ગચ્છન્તી’’તિ ખણિકનિરોધવસેન રૂપધમ્માનં નિરોધં દસ્સેતિ, તતો નામધમ્માનં. રાજા મહાસત્તસ્સ કથં સુત્વા મરણભયભીતો સતિં પચ્ચુપટ્ઠાપેતું અસક્કોન્તો ભૂમિયં પતિ, મહાજનો ઉત્રાસં પત્તો અહોસિ. રઞ્ઞો મુખં ઉદકેન સિઞ્ચિત્વા સતિં લભાપેસિ. અથ નં મહાસત્તો ‘‘મહારાજ, મા ભાયિ, મરણસ્સતિં ભાવેહિ, ધમ્મં ચરાહિ, દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોહિ, અપ્પમત્તો હોહિ, દેવા’’તિ ઓવદિ. અથ રાજા ‘‘સામિ, મયં તુમ્હાદિસેન ઞાણબલસમ્પન્નેન આચરિયેન વિના વસિતું ન સક્ખિસ્સામ, ચિત્તકૂટં અગન્ત્વા મય્હં ધમ્મં દેસેન્તો મય્હં ઓવાદાચરિયો હુત્વા ઇધેવ વસાહી’’તિ યાચન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –

૨૮.

‘‘સવનેન એકસ્સ પિયા ભવન્તિ, દિસ્વા પનેકસ્સ વિયેતિ છન્દો;

દિસ્વા ચ સુત્વા ચ પિયા ભવન્તિ, કચ્ચિન્નુ મે પીયસિ દસ્સનેન.

૨૯.

‘‘સવનેન પિયો મેસિ, ભિય્યો ચાગમ્મ દસ્સનં;

એવં પિયદસ્સનો મે, વસ હંસ મમન્તિકે’’તિ.

તાસં અત્થો – સમ્મ હંસરાજ સવનેન એકસ્સ એકચ્ચે પિયા હોન્તિ, ‘‘એવં ગુણો નામા’’તિ સુત્વા સવનેન પિયાયતિ, એકસ્સ પન એકચ્ચે દિસ્વાવ છન્દો વિગચ્છતિ, પેમં અન્તરધાયતિ, ખાદિતું આગતા યક્ખા વિય ઉપટ્ઠહન્તિ, એકસ્સ એકચ્ચે દિસ્વા ચ સુત્વા ચાતિ ઉભયથાપિ પિયા હોન્તિ, તેન તં પુચ્છામિ. કચ્ચિન્નુ મે પીયસિ દસ્સનેનાતિ કચ્ચિ નુ ત્વં મં પિયાયસિ, મય્હં પન ત્વં સવનેન પિયોવ, દસ્સનં પનાગમ્મ અતિપિયોવ. એવં મમ પિયદસ્સનો સમાનો ચિત્તકૂટં અગન્ત્વા ઇધ મમ સન્તિકે વસાતિ.

બોધિસત્તો આહ –

૩૦.

‘‘વસેય્યામ તવાગારે, નિચ્ચં સક્કતપૂજિતા;

મત્તો ચ એકદા વજ્જે, હંસરાજં પચન્તુ મે’’તિ.

તત્થ મત્તો ચ એકદાતિ મહારાજ, મયં તવ ઘરે નિચ્ચં પૂજિતા વસેય્યામ, ત્વં પન કદાચિ સુરામદમત્તો મંસખાદનત્થં ‘‘હંસરાજં પચન્તુ મે’’તિ વદેય્યાસિ, અથ એવં તવ અનુજીવિનો મં મારેત્વા પચેય્યું, તદાહં કિં કરિસ્સામીતિ.

અથસ્સ રાજા ‘‘તેન હિ મજ્જમેવ ન પિવિસ્સામી’’તિ પટિઞ્ઞં દાતું ઇમં ગાથમાહ –

૩૧.

‘‘ધિરત્થુ તં મજ્જપાનં, યં મે પિયતરં તયા;

ન ચાપિ મજ્જં પિસ્સામિ, યાવ મે વચ્છસી ઘરે’’તિ.

તતો પરં બોધિસત્તો છ ગાથા આહ –

૩૨.

‘‘સુવિજાનં સિઙ્ગાલાનં, સકુણાનઞ્ચ વસ્સિતં;

મનુસ્સવસ્સિતં રાજ, દુબ્બિજાનતરં તતો.

૩૩.

‘‘અપિ ચે મઞ્ઞતી પોસો, ઞાતિ મિત્તો સખાતિ વા;

યો પુબ્બે સુમનો હુત્વા, પચ્છા સમ્પજ્જતે દિસો.

૩૪.

‘‘યસ્મિં મનો નિવિસતિ, અવિદૂરે સહાપિ સો;

સન્તિકેપિ હિ સો દૂરે, યસ્મિં નાવિસતે મનો.

૩૫.

‘‘અન્તોપિ સો હોતિ પસન્નચિત્તો, પારં સમુદ્દસ્સ પસન્નચિત્તો;

અન્તોપિ સો હોતિ પદુટ્ઠચિત્તો, પારં સમુદ્દસ્સ પદુટ્ઠચિત્તો.

૩૬.

‘‘સંવસન્તા વિવસન્તિ, યે દિસા તે રથેસભ;

આરા સન્તો સંવસન્તિ, મનસા રટ્ઠવડ્ઢન.

૩૭.

‘‘અતિચિરં નિવાસેન, પિયો ભવતિ અપ્પિયો;

આમન્ત ખો તં ગચ્છામ, પુરા તે હોમ અપ્પિયા’’તિ.

તત્થ વસ્સિતન્તિ મહારાજ, તિરચ્છાનગતા ઉજુહદયા, તેન તેસં વસ્સિતં સુવિજાનં, મનુસ્સા પન કક્ખળા, તસ્મા તેસં વચનં દુબ્બિજાનતરન્તિ અત્થો. યો પુબ્બેતિ યો પુગ્ગલો પઠમમેવ અત્તમનો હુત્વા ‘‘ત્વં મય્હં ઞાતકો મિત્તો પાણસમો સખા’’તિ અપિ એવં મઞ્ઞતિ, સ્વેવ પચ્છા દિસો વેરી સમ્પજ્જતિ, એવં દુબ્બિજાનં નામ મનુસ્સહદયન્તિ. નિવિસતીતિ મહારાજ, યસ્મિં પુગ્ગલે પેમવસેન મનો નિવિસતિ, સો દૂરે વસન્તોપિ અવિદૂરે સહાપિ વસતિયેવ નામ. યસ્મિં પન પુગ્ગલે મનો ન નિવિસતિ અપેતિ, સો સન્તિકે વસન્તોપિ દૂરેયેવ.

અન્તોપિ સો હોતીતિ મહારાજ, યો સહાયો પસન્નચિત્તો, સો ચિત્તેન અલ્લીનત્તા પારં સમુદ્દસ્સ વસન્તોપિ અન્તોયેવ હોતિ. યો પન પદુટ્ઠચિત્તો, સો ચિત્તેન અનલ્લીનત્તા અન્તો વસન્તોપિ પારં સમુદ્દસ્સ નામ. યે દિસા તેતિ યે વેરિનો પચ્ચત્થિકા, તે એકતો વસન્તાપિ દૂરે વસન્તિયેવ નામ. સન્તો પન પણ્ડિતા આરા ઠિતાપિ મેત્તાભાવિતેન મનસા આવજ્જેન્તા સંવસન્તિયેવ. પુરા તે હોમાતિ યાવ તવ અપ્પિયા ન હોમ, તાવદેવ તં આમન્તેત્વા ગચ્છામાતિ વદતિ.

અથ નં રાજા આહ –

૩૮.

‘‘એવં ચે યાચમાનાનં, અઞ્જલિં નાવબુજ્ઝસિ;

પરિચારકાનં સતં, વચનં ન કરોસિ નો;

એવં તં અભિયાચામ, પુન કયિરાસિ પરિયાય’’ન્તિ.

તત્થ એવં ચેતિ સચે હંસરાજ, એવં અઞ્જલિં પગ્ગય્હ યાચમાનાનં અમ્હાકં ઇમં અઞ્જલિં નાવબુજ્ઝસિ, તવ પરિચારકાનં સમાનાનં વચનં ન કરોસિ, અથ નં એવં યાચામ. પુન કયિરાસિ પરિયાયન્તિ કાલેન કાલં ઇધ આગમનાય વારં કરેય્યાસીતિ અત્થો.

તતો બોધિસત્તો આહ –

૩૯.

‘‘એવં ચે નો વિહરતં, અન્તરાયો ન હેસ્સતિ;

તુય્હં ચાપિ મહારાજ, મય્હઞ્ચ રટ્ઠવડ્ઢન;

અપ્પેવ નામ પસ્સેમુ, અહોરત્તાનમચ્ચયે’’તિ.

તત્થ એવં ચે નોતિ મહારાજ, મા ચિન્તયિત્થ, સચે અમ્હાકમ્પિ એવં વિહરન્તાનં જીવિતન્તરાયો ન ભવિસ્સતિ, અપ્પેવ નામ ઉભો અઞ્ઞમઞ્ઞં પસ્સિસ્સામ, અપિચ ત્વં મયા દિન્નં ઓવાદમેવ મમ ઠાને ઠપેત્વા એવં ઇત્તરજીવિતે લોકસન્નિવાસે અપ્પમત્તો હુત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તો દસ રાજધમ્મે અકોપેત્વા ધમ્મેન રજ્જં કારેહિ, એવઞ્હિ મે ઓવાદં કરોન્તો મં પસ્સિસ્સતિયેવાતિ. એવં મહાસત્તો રાજાનં ઓવદિત્વા ચિત્તકૂટપબ્બતમેવ ગતો.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘એવં, ભિક્ખવે, પુબ્બે તિરચ્છાનયોનિયં નિબ્બત્તેનપિ મયા આયુસઙ્ખારાનં દુબ્બલભાવં દસ્સેત્વા ધમ્મો દેસિતો’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, કનિટ્ઠો મોગ્ગલ્લાનો, મજ્ઝિમો સારિપુત્તો, સેસહંસગણા બુદ્ધપરિસા, જવનહંસો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

જવનહંસજાતકવણ્ણના તતિયા.

[૪૭૭] ૪. ચૂળનારદજાતકવણ્ણના

ન તે કટ્ઠાનિ ભિન્નાનીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો થુલ્લકુમારિકાપલોભનં આરબ્ભ કથેસિ. સાવત્થિવાસિનો કિરેકસ્સ કુલસ્સ પન્નરસસોળસવસ્સુદ્દેસિકા ધીતા અહોસિ સોભગ્ગપ્પત્તા, ન ચ નં કોચિ વારેસિ. અથસ્સા માતા ચિન્તેસિ ‘‘મમ ધીતા વયપ્પત્તા, ન ચ નં કોચિ વારેતિ, આમિસેન મચ્છં વિય એતાય એકં સાકિયભિક્ખું પલોભેત્વા ઉપ્પબ્બાજેત્વા તં નિસ્સાય જીવિસ્સામી’’તિ. તદા ચ સાવત્થિવાસી એકો કુલપુત્તો સાસને ઉરં દત્વા પબ્બજિત્વા ઉપસમ્પન્નકાલતો પટ્ઠાય સિક્ખાકામતં પહાય આલસિયો સરીરમણ્ડનમનુયુત્તો વિહાસિ. મહાઉપાસિકા ગેહે યાગુખાદનીયભોજનીયાનિ સમ્પાદેત્વા દ્વારે ઠત્વા અન્તરવીથિયા ગચ્છન્તેસુ ભિક્ખૂસુ એકં ભિક્ખું રસતણ્હાય બન્ધિત્વા ગહેતું સક્કુણેય્યરૂપં ઉપધારેન્તી તેપિટકઆભિધમ્મિકવિનયધરાનં મહન્તેન પરિવારેન ગચ્છન્તાનં અન્તરે કઞ્ચિ ગય્હુપગં અદિસ્વા તેસં પચ્છતો ગચ્છન્તાનં મધુરધમ્મકથિકાનં અચ્છિન્નવલાહકસદિસાનં પિણ્ડપાતિકાનમ્પિ અન્તરે કઞ્ચિ અદિસ્વાવ એકં યાવ બહિ અપઙ્ગા અક્ખીનિ અઞ્જેત્વા કેસે ઓસણ્હેત્વા દુકૂલન્તરવાસકં નિવાસેત્વા ઘટિતમટ્ઠં ચીવરં પારુપિત્વા મણિવણ્ણપત્તં આદાય મનોરમં છત્તં ધારયમાનં વિસ્સટ્ઠિન્દ્રિયં કાયદળ્હિબહુલં આગચ્છન્તં દિસ્વા ‘‘ઇમં સક્કા ગણ્હિતુ’’ન્તિ ગન્ત્વા વન્દિત્વા પત્તં ગહેત્વા ‘‘એથ, ભન્તે’’તિ ઘરં આનેત્વા નિસીદાપેત્વા યાગુઆદીહિ પરિવિસિત્વા કતભત્તકિચ્ચં તં ભિક્ખું ‘‘ભન્તે, ઇતો પટ્ઠાય ઇધેવાગચ્છેય્યાથા’’તિ આહ. સોપિ તતો પટ્ઠાય તત્થેવ ગન્ત્વા અપરભાગે વિસ્સાસિકો અહોસિ.

અથેકદિવસં મહાઉપાસિકા તસ્સ સવનપથે ઠત્વા ‘‘ઇમસ્મિં ગેહે ઉપભોગપરિભોગમત્તા અત્થિ, તથારૂપો પન મે પુત્તો વા જામાતા વા ગેહં વિચારિતું સમત્થો નત્થી’’તિ આહ. સો તસ્સા વચનં સુત્વા ‘‘કિમત્થં નુ ખો કથેતી’’તિ થોકં હદયે વિદ્ધો વિય અહોસિ. સા ધીતરં આહ ‘‘ઇમં પલોભેત્વા તવ વસે વત્તાપેહી’’તિ. સા તતો પટ્ઠાય મણ્ડિતપસાધિતા ઇત્થિકુત્તવિલાસેહિ તં પલોભેસિ. થુલ્લકુમારિકાતિ ન ચ થૂલસરીરા દટ્ઠબ્બા, થૂલા વા હોતુ કિસા વા, પઞ્ચકામગુણિકરાગેન પન થૂલતાય ‘‘થુલ્લકુમારિકા’’તિ વુચ્ચતિ. સો દહરો કિલેસવસિકો હુત્વા ‘‘ન દાનાહં બુદ્ધસાસને પતિટ્ઠાતું સક્ખિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા ‘‘વિહારં ગન્ત્વા પત્તચીવરં નિય્યાદેત્વા અસુકટ્ઠાનં નામ ગમિસ્સામિ, તત્ર મે વત્થાનિ પેસેથા’’તિ વત્વા વિહારં ગન્ત્વા પત્તચીવરં નિય્યાદેત્વા ‘‘ઉક્કણ્ઠિતોસ્મી’’તિ આચરિયુપજ્ઝાયે આહ. તે તં આદાય સત્થુ સન્તિકં નેત્વા ‘‘અયં ભિક્ખુ ઉક્કણ્ઠિતો’’તિ આરોચેસું. સત્થા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં ભિક્ખુ ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચં, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘કેન ઉક્કણ્ઠાપિતોસી’’તિ વત્વા ‘‘થુલ્લકુમારિકાય, ભન્તે’’તિ વુત્તે ‘‘ભિક્ખુ પુબ્બેપેસા તવ અરઞ્ઞે વસન્તસ્સ બ્રહ્મચરિયન્તરાયં કત્વા મહન્તં અનત્થમકાસિ, પુન ત્વં એતમેવ નિસ્સાય કસ્મા ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ વત્વા ભિક્ખૂહિ યાચિતો અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો કાસિરટ્ઠે મહાભોગે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા ઉગ્ગહિતસિપ્પો કુટુમ્બં સણ્ઠપેસિ, અથસ્સ ભરિયા એકં પુત્તં વિજાયિત્વા કાલમકાસિ. સો ‘‘યથેવ મે પિયભરિયાય, એવં મયિપિ મરણં આગમિસ્સતિ, કિં મે ઘરાવાસેન, પબ્બજિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા કામે પહાય પુત્તં આદાય હિમવન્તં પવિસિત્વા તેન સદ્ધિં ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ઝાનાભિઞ્ઞા નિબ્બત્તેત્વા વનમૂલફલાહારો અરઞ્ઞે વિહાસિ. તદા પચ્ચન્તવાસિનો ચોરા જનપદં પવિસિત્વા ગામં પહરિત્વા કરમરે ગહેત્વા ભણ્ડિકં ઉક્ખિપાપેત્વા પુન પચ્ચન્તં પાપયિંસુ. તેસં અન્તરે એકા અભિરૂપા કુમારિકા કેરાટિકપઞ્ઞાય સમન્નાગતા ચિન્તેસિ ‘‘ઇમે અમ્હે ગહેત્વા દાસિભોગેન પરિભુઞ્જિસ્સન્તિ, એકેન ઉપાયેન પલાયિતું વટ્ટતી’’તિ. સા ‘‘સામિ, સરીરકિચ્ચં કાતુકામામ્હિ, થોકં પટિક્કમિત્વા તિટ્ઠથા’’તિ વત્વા ચોરે વઞ્ચેત્વા પલાયિત્વા અરઞ્ઞં પવિસન્તી બોધિસત્તસ્સ પુત્તં અસ્સમે ઠપેત્વા ફલાફલત્થાય ગતકાલે પુબ્બણ્હસમયે તં અસ્સમં પાપુણિત્વા તં તાપસકુમારં કામરતિયા પલોભેત્વા સીલમસ્સ ભિન્દિત્વા અત્તનો વસે વત્તેત્વા ‘‘કિં તે અરઞ્ઞવાસેન, એહિ ગામં ગન્ત્વા વસિસ્સામ, તત્ર હિ રૂપાદયો કામગુણા સુલભા’’તિ આહ. સોપિ ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા ‘‘પિતા તાવ મે અરઞ્ઞતો ફલાફલં આહરિતું ગતો, તં દિસ્વા ઉભોપિ એકતોવ ગમિસ્સામા’’તિ આહ.

સા ચિન્તેસિ – ‘‘અયં તરુણદારકો ન કિઞ્ચિ જાનાતિ, પિતરા પનસ્સ મહલ્લકકાલે પબ્બજિતેન ભવિતબ્બં, સો આગન્ત્વા ‘ઇધ કિં કરોસી’તિ મં પોથેત્વા પાદે ગહેત્વા કડ્ઢેત્વા અરઞ્ઞે ખિપિસ્સતિ, તસ્મિં અનાગતેયેવ પલાયિસ્સામી’’તિ. અથ નં ‘‘અહં પુરતો ગચ્છામિ, ત્વં પચ્છા આગચ્છેય્યાસી’’તિ વત્વા મગ્ગસઞ્ઞં આચિક્ખિત્વા પક્કામિ. સો તસ્સા ગતકાલતો પટ્ઠાય ઉપ્પન્નદોમનસ્સો યથા પુરે કિઞ્ચિ વત્તં અકત્વા સસીસં પારુપિત્વા અન્તોપણ્ણસાલાય પજ્ઝાયન્તો નિપજ્જિ. મહાસત્તો ફલાફલં આદાય આગન્ત્વા તસ્સા પદવલઞ્જં દિસ્વા ‘‘અયં માતુગામસ્સ પદવલઞ્જો, ‘‘પુત્તસ્સ મમ સીલં ભિન્નં ભવિસ્સતી’’તિ ચિન્તેન્તો પણ્ણસાલં પવિસિત્વા ફલાફલં ઓતારેત્વા પુત્તં પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –

૪૦.

‘‘ન તે કટ્ઠાનિ ભિન્નાનિ, ન તે ઉદકમાભતં;

અગ્ગીપિ તે ન હાપિતો, કિં નુ મન્દોવ ઝાયસી’’તિ.

તત્થ અગ્ગીપિ તે ન હાપિતોતિ અગ્ગિપિ તે ન જાલિતો. મન્દોવાતિ નિપ્પઞ્ઞો અન્ધબાલો વિય.

સો પિતુ કથં સુત્વા ઉટ્ઠાય પિતરં વન્દિત્વા ગારવેનેવ અરઞ્ઞવાસે અનુસ્સાહં પવેદેન્તો ગાથાદ્વયમાહ –

૪૧.

‘‘ન ઉસ્સહે વને વત્થું, કસ્સપામન્તયામિ તં;

દુક્ખો વાસો અરઞ્ઞમ્હિ, રટ્ઠં ઇચ્છામિ ગન્તવે.

૪૨.

‘‘યથા અહં ઇતો ગન્ત્વા, યસ્મિં જનપદે વસં;

આચારં બ્રહ્મે સિક્ખેય્યં, તં ધમ્મં અનુસાસ મ’’ન્તિ.

તત્થ કસ્સપામન્તયામિ તન્તિ કસ્સપ આમન્તયામિ તં. ગન્તવેતિ ગન્તું. આચારન્તિ યસ્મિં જનપદે વસામિ, તત્થ વસન્તો યથા આચારં જનપદચારિત્તં સિક્ખેય્યં જાનેય્યં, તં ધમ્મં અનુસાસ ઓવદાહીતિ વદતિ.

મહાસત્તો ‘‘સાધુ, તાત, દેસચારિત્તં તે કથેસ્સામી’’તિ વત્વા ગાથાદ્વયમાહ –

૪૩.

‘‘સચે અરઞ્ઞં હિત્વાન, વનમૂલફલાનિ ચ;

રટ્ઠે રોચયસે વાસં, તં ધમ્મં નિસામેહિ મે.

૪૪.

‘‘વિસં મા પટિસેવિત્થો, પપાતં પરિવજ્જય;

પઙ્કે ચ મા વિસીદિત્થો, યત્તો ચાસીવિસે ચરે’’તિ.

તત્થ ધમ્મન્તિ સચે રટ્ઠવાસં રોચેસિ, તેન હિ ત્વં જનપદચારિત્તં ધમ્મં નિસામેહિ. યત્તો ચાસીવિસેતિ આસીવિસસ્સ સન્તિકે યત્તો પટિયત્તો ચરેય્યાસિ, સક્કોન્તો આસીવિસં પરિવજ્જેય્યાસીતિ અત્થો.

તાપસકુમારો સંખિત્તેન ભાસિતસ્સ અત્થં અજાનન્તો પુચ્છિ –

૪૫.

‘‘કિં નુ વિસં પપાતો વા, પઙ્કો વા બ્રહ્મચારિનં;

કં ત્વં આસીવિસં બ્રૂસિ, તં મે અક્ખાહિ પુચ્છિતો’’તિ.

ઇતરોપિસ્સ બ્યાકાસિ –

૪૬.

‘‘આસવો તાત લોકસ્મિં, સુરા નામ પવુચ્ચતિ;

મનુઞ્ઞો સુરભી વગ્ગુ, સાદુ ખુદ્દરસૂપમો;

વિસં તદાહુ અરિયા સે, બ્રહ્મચરિયસ્સ નારદ.

૪૭.

‘‘ઇત્થિયો તાત લોકસ્મિં, પમત્તં પમથેન્તિ તા;

હરન્તિ યુવિનો ચિત્તં, તૂલં ભટ્ઠંવ માલુતો;

પપાતો એસો અક્ખાતો, બ્રહ્મચરિયસ્સ નારદ.

૪૮.

‘‘લાભો સિલોકો સક્કારો, પૂજા પરકુલેસુ ચ;

પઙ્કો એસો ચ અક્ખાતો, બ્રહ્મચરિયસ્સ નારદ.

૪૯.

‘‘સસત્થા તાત રાજાનો, આવસન્તિ મહિં ઇમં;

તે તાદિસે મનુસ્સિન્દે, મહન્તે તાત નારદ.

૫૦.

‘‘ઇસ્સરાનં અધિપતીનં, ન તેસં પાદતો ચરે;

આસીવિસોતિ અક્ખાતો, બ્રહ્મચરિયસ્સ નારદ.

૫૧.

‘‘ભત્તત્થો ભત્તકાલે ચ, યં ગેહમુપસઙ્કમે;

યદેત્થ કુસલં જઞ્ઞા, તત્થ ઘાસેસનં ચરે.

૫૨.

‘‘પવિસિત્વા પરકુલં, પાનત્થં ભોજનાય વા;

મિતં ખાદે મિતં ભુઞ્જે, ન ચ રૂપે મનં કરે.

૫૩.

‘‘ગોટ્ઠં મજ્જં કિરાટઞ્ચ, સભા નિકિરણાનિ ચ;

આરકા પરિવજ્જેહિ, યાનીવ વિસમં પથ’’ન્તિ.

તત્થ આસવોતિ પુપ્ફાસવાદિ. વિસં તદાહૂતિ તં આસવસઙ્ખાતં સુરં અરિયા ‘‘બ્રહ્મચરિયસ્સ વિસ’’ન્તિ વદન્તિ. પમત્તન્તિ મુટ્ઠસ્સતિં. તૂલં ભટ્ઠંવાતિ રુક્ખા ભસ્સિત્વા પતિતતૂલં વિય. અક્ખાતોતિ બુદ્ધાદીહિ કથિતો. સિલોકોતિ કિત્તિવણ્ણો. સક્કારોતિ અઞ્જલિકમ્માદિ. પૂજાતિ ગન્ધમાલાદીહિ પૂજા. પઙ્કોતિ એસ ઓસીદાપનટ્ઠેન ‘‘પઙ્કો’’તિ અક્ખાતો. મહન્તેતિ મહન્તભાવપ્પત્તે. ન તેસં પાદતો ચરેતિ તેસં સન્તિકે ન ચરે, રાજકુલૂપકો ન ભવેય્યાસીતિ અત્થો. રાજાનો હિ આસીવિસા વિય મુહુત્તેનેવ કુજ્ઝિત્વા અનયબ્યસનં પાપેન્તિ. અપિચ અન્તેપુરપ્પવેસને વુત્તાદીનવવસેનપેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો.

ભત્તત્થોતિ ભત્તેન અત્થિકો હુત્વા. યદેત્થ કુસલન્તિ યં તેસુ ઉપસઙ્કમિતબ્બેસુ ગેહેસુ કુસલં અનવજ્જં પઞ્ચઅગોચરરહિતં જાનેય્યાસિ, તત્થ ઘાસેસનં ચરેય્યાસીતિ અત્થો. ન ચ રૂપે મનં કરેતિ પરકુલે મત્તઞ્ઞૂ હુત્વા ભોજનં ભુઞ્જન્તોપિ તત્થ ઇત્થિરૂપે મનં મા કરેય્યાસિ, મા ચક્ખું ઉમ્મીલેત્વા ઇત્થિરૂપે નિમિત્તં ગણ્હેય્યાસીતિ વદતિ. ગોટ્ઠં મજ્જં કિરાટન્તિ અયં પોત્થકેસુ પાઠો, અટ્ઠકથાયં પન ‘‘ગોટ્ઠં મજ્જં કિરાસઞ્ચા’’તિ વત્વા ‘‘ગોટ્ઠન્તિ ગુન્નં ઠિતટ્ઠાનં. મજ્જન્તિ પાનાગારં. કિરાસન્તિ ધુત્તકેરાટિકજન’’ન્તિ વુત્તં. સભા નિકિરણાનિ ચાતિ સભાયો ચ હિરઞ્ઞસુવણ્ણાનં નિકિરણટ્ઠાનાનિ ચ. આરકાતિ એતાનિ સબ્બાનિ દૂરતો પરિવજ્જેય્યાસિ. યાનીવાતિ સપ્પિતેલયાનેન ગચ્છન્તો વિસમં મગ્ગં વિય.

માણવો પિતુ કથેન્તસ્સેવ સતિં પટિલભિત્વા ‘‘તાત, અલં મે મનુસ્સપથેના’’તિ આહ. અથસ્સ પિતા મેત્તાદિભાવનં આચિક્ખિ. સો તસ્સોવાદે ઠત્વા ન ચિરસ્સેવ ઝાનાભિઞ્ઞા નિબ્બત્તેસિ. ઉભોપિ પિતાપુત્તા અપરિહીનજ્ઝાના કાલં કત્વા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિંસુ.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા સા કુમારિકા અયં કુમારિકા અહોસિ, તાપસકુમારો ઉક્કણ્ઠિતભિક્ખુ, પિતા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

ચૂળનારદજાતકવણ્ણના ચતુત્થા.

[૪૭૮] ૫. દૂતજાતકવણ્ણના

દૂતે તે બ્રહ્મે પાહેસિન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અત્તનો પઞ્ઞાપસંસનં આરબ્ભ કથેસિ. ધમ્મસભાયં ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘પસ્સથ, આવુસો, દસબલસ્સ ઉપાયકોસલ્લં, નન્દસ્સ સક્યપુત્તસ્સ અચ્છરાગણં દસ્સેત્વા અરહત્તં અદાસિ, ચૂળપન્થકસ્સ પિલોતિકં દત્વા સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં અદાસિ, કમ્મારપુત્તસ્સ પદુમં દસ્સેત્વા અરહત્તં અદાસિ, એવં નાનાઉપાયેહિ સત્તે વિનેતી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, તથાગતો ઇદાનેવ ‘ઇમિના ઇદં હોતી’તિ ઉપાયકુસલો, પુબ્બેપિ ઉપાયકુસલોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે જનપદો અહિરઞ્ઞો અહોસિ. સો હિ જનપદં પીળેત્વા ધનમેવ સંકડ્ઢિ. તદા બોધિસત્તો કાસિગામે બ્રાહ્મણકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો તક્કસિલં ગન્ત્વા ‘‘પચ્છા ધમ્મેન ભિક્ખં ચરિત્વા આચરિયધનં આહરિસ્સામી’’તિ વત્વા સિપ્પં પટ્ઠપેત્વા નિટ્ઠિતસિપ્પો અનુયોગં દત્વા ‘‘આચરિય, તુમ્હાકં ધનં આહરિસ્સામી’’તિ આપુચ્છિત્વા નિક્ખમ્મ જનપદે ચરન્તો ધમ્મેન સમેન પરિયેસિત્વા સત્ત નિક્ખે લભિત્વા ‘‘આચરિયસ્સ દસ્સામી’’તિ ગચ્છન્તો અન્તરામગ્ગે ગઙ્ગં ઓતરિતું નાવં અભિરુહિ. તસ્સ તત્થ નાવાય વિપરિવત્તમાનાય તં સુવણ્ણં ઉદકે પતિ. સો ચિન્તેસિ ‘‘દુલ્લભં હિરઞ્ઞં, જનપદે પુન આચરિયધને પરિયેસિયમાને પપઞ્ચો ભવિસ્સતિ, યંનૂનાહં ગઙ્ગાતીરેયેવ નિરાહારો નિસીદેય્યં, તસ્સ મે નિસિન્નભાવં અનુપુબ્બેન રાજા જાનિસ્સતિ, તતો અમચ્ચે પેસેસ્સતિ, અહં તેહિ સદ્ધિં ન મન્તેસ્સામિ, તતો રાજા સયં આગમિસ્સતિ, ઇમિના ઉપાયેન તસ્સ સન્તિકે આચરિયધનં લભિસ્સામી’’તિ. સો ગઙ્ગાતીરે ઉત્તરિસાટકં પારુપિત્વા યઞ્ઞસુત્તં બહિ ઠપેત્વા રજતપટ્ટવણ્ણે વાલુકતલે સુવણ્ણપટિમા વિય નિસીદિ. તં નિરાહારં નિસિન્નં દિસ્વા મહાજનો ‘‘કસ્મા નિસિન્નોસી’’તિ પુચ્છિ, કસ્સચિ ન કથેસિ. પુનદિવસે દ્વારગામવાસિનો તસ્સ તત્થ નિસિન્નભાવં સુત્વા આગન્ત્વા પુચ્છિંસુ, તેસમ્પિ ન કથેસિ. તે તસ્સ કિલમથં દિસ્વા પરિદેવન્તા પક્કમિંસુ. તતિયદિવસે નગરવાસિનો આગમિંસુ, ચતુત્થદિવસે નગરતો ઇસ્સરજના, પઞ્ચમદિવસે રાજપુરિસા. છટ્ઠદિવસે રાજા અમચ્ચે પેસેસિ, તેહિપિ સદ્ધિં ન કથેસિ. સત્તમદિવસે રાજા ભયટ્ટિતો હુત્વા તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –

૫૪.

‘‘દૂતે તે બ્રહ્મે પાહેસિં, ગઙ્ગાતીરસ્મિ ઝાયતો;

તેસં પુટ્ઠો ન બ્યાકાસિ, દુક્ખં ગુય્હમતં નુ તે’’તિ.

તત્થ દુક્ખં ગુય્હમતં નુ તેતિ કિં નુ ખો, બ્રાહ્મણ, યં તવ દુક્ખં ઉપ્પન્નં, તં તે ગુય્હમેવ મતં, ન અઞ્ઞસ્સ આચિક્ખિતબ્બન્તિ.

તં સુત્વા મહાસત્તો ‘‘મહારાજ, દુક્ખં નામ હરિતું સમત્થસ્સેવ આચિક્ખિતબ્બં, ન અઞ્ઞસ્સા’’તિ વત્વા સત્ત ગાથા અભાસિ –

૫૫.

‘‘સચે તે દુક્ખમુપ્પજ્જે, કાસીનં રટ્ઠવડ્ઢન;

મા ખો નં તસ્સ અક્ખાહિ, યો તં દુક્ખા ન મોચયે.

૫૬.

‘‘યો તસ્સ દુક્ખજાતસ્સ, એકઙ્ગમપિ ભાગસો;

વિપ્પમોચેય્ય ધમ્મેન, કામં તસ્સ પવેદય.

૫૭.

‘‘સુવિજાનં સિઙ્ગાલાનં, સકુણાનઞ્ચ વસ્સિતં;

મનુસ્સવસ્સિતં રાજ, દુબ્બિજાનતરં તતો.

૫૮.

‘‘અપિ ચે મઞ્ઞતી પોસો, ઞાતિ મિત્તો સખાતિ વા;

યો પુબ્બે સુમનો હુત્વા, પચ્છા સમ્પજ્જતે દિસો.

૫૯.

‘‘યો અત્તનો દુક્ખમનાનુપુટ્ઠો, પવેદયે જન્તુ અકાલરૂપે;

આનન્દિનો તસ્સ ભવન્તિ મિત્તા, હિતેસિનો તસ્સ દુખી ભવન્તિ.

૬૦.

‘‘કાલઞ્ચ ઞત્વાન તથાવિધસ્સ, મેધાવિનં એકમનં વિદિત્વા;

અક્ખેય્ય તિબ્બાનિ પરસ્સ ધીરો, સણ્હં ગિરં અત્થવતિં પમુઞ્ચે.

૬૧.

‘‘સચે ચ જઞ્ઞા અવિસય્હમત્તનો, ન તે હિ મય્હં સુખાગમાય;

એકોવ તિબ્બાનિ સહેય્ય ધીરો, સચ્ચં હિરોત્તપ્પમપેક્ખમાનો’’તિ.

તત્થ ઉપ્પજ્જેતિ સચે તવ ઉપ્પજ્જેય્ય. મા અક્ખાહીતિ મા કથેહિ. દુબ્બિજાનતરં તતોતિ તતો તિરચ્છાનગતવસ્સિતતોપિ દુબ્બિજાનતરં, તસ્મા તથતો અજાનિત્વા હરિતું અસમત્થસ્સ અત્તનો દુક્ખં ન કથેતબ્બમેવાતિ. અપિ ચેતિ ગાથા વુત્તત્થાવ. અનાનુપુટ્ઠોતિ પુનપ્પુનં પુટ્ઠો. પવેદયેતિ કથેતિ. અકાલરૂપેતિ અકાલે. કાલન્તિ અત્તનો ગુય્હસ્સ કથનકાલં. તથાવિધસ્સાતિ પણ્ડિતપુરિસં અત્તના સદ્ધિં એકમનં વિદિત્વા તથાવિધસ્સ આચિક્ખેય્ય. તિબ્બાનીતિ દુક્ખાનિ.

સચેતિ યદિ અત્તનો દુક્ખં અવિસય્હં અત્તનો વા પરેસં વા પુરિસકારેન અતેકિચ્છં જાનેય્ય. તે હીતિ તે એવ લોકપવેણિકા, અટ્ઠલોકધમ્માતિ અત્થો. ઇદં વુત્તં હોતિ – અથ અયં લોકપવેણી ન મય્હં એવ સુખાગમાય ઉપ્પન્ના, અટ્ઠહિ લોકધમ્મેહિ પરિમુત્તો નામ નત્થિ, એવં સન્તે સુખમેવ પત્થેન્તેન પરસ્સ દુક્ખારોપનં નામ ન યુત્તં, નેતં હિરોત્તપ્પસમ્પન્નેન કત્તબ્બં, અત્થિ ચ મે હિરી ઓત્તપ્પન્તિ સચ્ચં સંવિજ્જમાનં અત્તનિ હિરોત્તપ્પં અપેક્ખમાનોવ અઞ્ઞસ્સ અનારોચેત્વા એકોવ તિબ્બાનિ સહેય્ય ધીરોતિ.

એવં મહાસત્તો સત્તહિ ગાથાહિ રઞ્ઞો ધમ્મં દેસેત્વા અત્તનો આચરિયધનસ્સ પરિયેસિતભાવં દસ્સેન્તો ચતસ્સો ગાથા અભાસિ –

૬૨.

‘‘અહં રટ્ઠે વિચરન્તો, નિગમે રાજધાનિયો;

ભિક્ખમાનો મહારાજ, આચરિયસ્સ ધનત્થિકો.

૬૩.

‘‘ગહપતી રાજપુરિસે, મહાસાલે ચ બ્રાહ્મણે;

અલત્થં સત્ત નિક્ખાનિ, સુવણ્ણસ્સ જનાધિપ;

તે મે નટ્ઠા મહારાજ, તસ્મા સોચામહં ભુસં.

૬૪.

‘‘પુરિસા તે મહારાજ, મનસાનુવિચિન્તિતા;

નાલં દુક્ખા પમોચેતું, તસ્મા તેસં ન બ્યાહરિં.

૬૫.

‘‘ત્વઞ્ચ ખો મે મહારાજ, મનસાનુવિચિન્તિતો;

અલં દુક્ખા પમોચેતું, તસ્મા તુય્હં પવેદયિ’’ન્તિ.

તત્થ ભિક્ખમાનોતિ એતે ગહપતિઆદયો યાચમાનો. તે મેતિ તે સત્ત નિક્ખા મમ ગઙ્ગં તરન્તસ્સ નટ્ઠા, ગઙ્ગાયં પતિતા. પુરિસા તેતિ મહારાજ, તવ દૂતપુરિસા. અનુવિચિન્તિતાતિ ‘‘નાલં ઇમે મં દુક્ખા મોચેતુ’’ન્તિ મયા ઞાતા. તસ્માતિ તેન કારણેન તેસં અત્તનો દુક્ખં નાચિક્ખિં. પવેદયિન્તિ કથેસિં.

રાજા તસ્સ ધમ્મકથં સુત્વા ‘‘મા ચિન્તયિ, બ્રાહ્મણ, અહં તે આચરિયધનં દસ્સામી’’તિ દ્વિગુણધનમદાસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા ઓસાનગાથમાહ –

૬૬.

‘‘તસ્સાદાસિ પસન્નત્તો, કાસીનં રટ્ઠવડ્ઢનો;

જાતરૂપમયે નિક્ખે, સુવણ્ણસ્સ ચતુદ્દસા’’તિ.

તત્થ જાતરૂપમયેતિ તે સુવણ્ણસ્સ ચતુદ્દસ નિક્ખે જાતરૂપમયેયેવ અદાસિ, ન યસ્સ વા તસ્સ વા સુવણ્ણસ્સાતિ અત્થો.

મહાસત્તો રઞ્ઞો ઓવાદં દત્વા આચરિયસ્સ ધનં દત્વા દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા રાજાપિ તસ્સોવાદે ઠિતો ધમ્મેન રજ્જં કારેત્વા ઉભોપિ યથાકમ્મં ગતા.

સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ તથાગતો ઉપાયકુસલોયેવા’’તિ વત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, આચરિયો સારિપુત્તો, બ્રાહ્મણમાણવો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.

દૂતજાતકવણ્ણના પઞ્ચમા.

[૪૭૯] ૬. કાલિઙ્ગબોધિજાતકવણ્ણના

રાજા કાલિઙ્ગો ચક્કવત્તીતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો આનન્દત્થેરેન કતં મહાબોધિપૂજં આરબ્ભ કથેસિ. વેનેય્યસઙ્ગહત્થાય હિ તથાગતે જનપદચારિકં પક્કન્તે સાવત્થિવાસિનો ગન્ધમાલાદિહત્થા જેતવનં ગન્ત્વા અઞ્ઞં પૂજનીયટ્ઠાનં અલભિત્વા ગન્ધકુટિદ્વારે પાતેત્વા ગચ્છન્તિ, તે ઉળારપામોજ્જા ન હોન્તિ. તં કારણં ઞત્વા અનાથપિણ્ડિકો તથાગતસ્સ જેતવનં આગતકાલે આનન્દત્થેરસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘ભન્તે, અયં વિહારો તથાગતે ચારિકં પક્કન્તે નિપચ્ચયો હોતિ, મનુસ્સાનં ગન્ધમાલાદીહિ પૂજનીયટ્ઠાનં ન હોતિ, સાધુ, ભન્તે, તથાગતસ્સ ઇમમત્થં આરોચેત્વા એકસ્સ પૂજનીયટ્ઠાનસ્સ સક્કુણેય્યભાવં જાનાથા’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તથાગતં પુચ્છિ ‘‘કતિ નુ ખો, ભન્તે, ચેતિયાની’’તિ? ‘‘તીણિ આનન્દા’’તિ. ‘‘કતમાનિ, ભન્તે, તીણી’’તિ? ‘‘સારીરિકં પારિભોગિકં ઉદ્દિસ્સક’’ન્તિ. ‘‘સક્કા પન, ભન્તે, તુમ્હેસુ ધરન્તેસુયેવ ચેતિયં કાતુ’’ન્તિ. ‘‘આનન્દ, સારીરિકં ન સક્કા કાતું. તઞ્હિ બુદ્ધાનં પરિનિબ્બાનકાલે હોતિ, ઉદ્દિસ્સકં અવત્થુકં મમાયનમત્તમેવ હોતિ, બુદ્ધેહિ પરિભુત્તો મહાબોધિરુક્ખો બુદ્ધેસુ ધરન્તેસુપિ ચેતિયમેવા’’તિ. ‘‘ભન્તે, તુમ્હેસુ પક્કન્તેસુ જેતવનવિહારો અપ્પટિસરણો હોતિ, મહાજનો પૂજનીયટ્ઠાનં ન લભતિ, મહાબોધિતો બીજં આહરિત્વા જેતવનદ્વારે રોપેસ્સામિ, ભન્તે’’તિ. ‘‘સાધુ, આનન્દ, રોપેહિ, એવં સન્તે જેતવને મમ નિબદ્ધવાસો વિય ભવિસ્સતી’’તિ.

થેરો કોસલનરિન્દસ્સ અનાથપિણ્ડિકસ્સ વિસાખાદીનઞ્ચ આરોચેત્વા જેતવનદ્વારે બોધિરોપનટ્ઠાને આવાટં ખણાપેત્વા મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરં આહ – ‘‘ભન્તે, અહં જેતવનદ્વારે બોધિં રોપેસ્સામિ, મહાબોધિતો મે બોધિપક્કં આહરથા’’તિ. થેરો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા આકાસેન બોધિમણ્ડં ગન્ત્વા વણ્ટા પરિગલન્તં પક્કં ભૂમિં અસમ્પત્તમેવ ચીવરેન સમ્પટિચ્છિત્વા ગહેત્વા આનન્દત્થેરસ્સ અદાસિ. આનન્દત્થેરો ‘‘અજ્જ બોધિં રોપેસ્સામી’’તિ કોસલરાજાદીનં આરોચેસિ. રાજા સાયન્હસમયે મહન્તેન પરિવારેન સબ્બૂપકરણાનિ ગાહાપેત્વા આગમિ, તથા અનાથપિણ્ડિકો વિસાખા ચ અઞ્ઞો ચ સદ્ધો જનો. થેરો મહાબોધિરોપનટ્ઠાને મહન્તં સુવણ્ણકટાહં ઠપેત્વા હેટ્ઠા છિદ્દં કારેત્વા ગન્ધકલલસ્સ પૂરેત્વા ‘‘ઇદં બોધિપક્કં રોપેહિ, મહારાજા’’તિ રઞ્ઞો અદાસિ. સો ચિન્તેસિ ‘‘રજ્જં નામ ન સબ્બકાલં અમ્હાકં હત્થે તિટ્ઠતિ, ઇદં મયા અનાથપિણ્ડિકેન રોપાપેતું વટ્ટતી’’તિ. સો તં બોધિપક્કં મહાસેટ્ઠિસ્સ હત્થે ઠપેસિ. અનાથપિણ્ડિકો ગન્ધકલલં વિયૂહિત્વા તત્થ પાતેસિ. તસ્મિં તસ્સ હત્થતો મુત્તમત્તેયેવ સબ્બેસં પસ્સન્તાનઞ્ઞેવ નઙ્ગલસીસપ્પમાણો બોધિખન્ધો પણ્ણાસહત્થુબ્બેધો ઉટ્ઠહિ, ચતૂસુ દિસાસુ ઉદ્ધઞ્ચાતિ પઞ્ચ મહાસાખા પણ્ણાસહત્થાવ નિક્ખમિંસુ. ઇતિ સો તઙ્ખણઞ્ઞેવ વનપ્પતિજેટ્ઠકો હુત્વા અટ્ઠાસિ. રાજા અટ્ઠારસમત્તે સુવણ્ણરજતઘટે ગન્ધોદકેન પૂરેત્વા નીલુપ્પલહત્થકાદિપટિમણ્ડિતે મહાબોધિં પરિક્ખિપિત્વા પુણ્ણઘટે પટિપાટિયા ઠપેસિ, સત્તરતનમયં વેદિકં કારેસિ, સુવણ્ણમિસ્સકં વાલુકં ઓકિરિ, પાકારપરિક્ખેપં કારેસિ, સત્તરતનમયં દ્વારકોટ્ઠકં કારેસિ, સક્કારો મહા અહોસિ.

થેરો તથાગતં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘ભન્તે, તુમ્હેહિ મહાબોધિમૂલે સમાપન્નસમાપત્તિં મયા રોપિતબોધિમૂલે નિસીદિત્વા મહાજનસ્સ હિતત્થાય સમાપજ્જથા’’તિ આહ. ‘‘આનન્દ, કિં કથેસિ, મયિ મહાબોધિમૂલે સમાપન્નસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા નિસિન્ને અઞ્ઞો પદેસો ધારેતું ન સક્કોતી’’તિ. ‘‘ભન્તે, મહાજનસ્સ હિતત્થાય ઇમસ્સ ભૂમિપ્પદેસસ્સ ધુવનિયામેન સમાપત્તિસુખેન તં બોધિમૂલં પરિભુઞ્જથા’’તિ. સત્થા એકરત્તિં સમાપત્તિસુખેન પરિભુઞ્જિ. થેરો કોસલરાજાદીનં કથેત્વા બોધિમહં નામ કારેસિ. સોપિ ખો બોધિરુક્ખો આનન્દત્થેરેન રોપિતત્તા આનન્દબોધિયેવાતિ પઞ્ઞાયિત્થ. તદા ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો આયસ્મા આનન્દો ધરન્તેયેવ તથાગતે બોધિં રોપેત્વા મહાપૂજં કારેસિ, અહો મહાગુણો થેરો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ આનન્દો સપરિવારેસુ ચતૂસુ મહાદીપેસુ મનુસ્સે ગહેત્વા બહુગન્ધમાલાદીનિ આહરિત્વા મહાબોધિમણ્ડે બોધિમહં કારેસિયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.

અતીતે કલિઙ્ગરટ્ઠે દન્તપુરનગરે કાલિઙ્ગો નામ રાજા રજ્જં કારેસિ. તસ્સ મહાકાલિઙ્ગો, ચૂળકાલિઙ્ગોતિ દ્વે પુત્તા અહેસું. નેમિત્તકા ‘‘જેટ્ઠપુત્તો પિતુ અચ્ચયેન રજ્જં કારેસ્સતિ, કનિટ્ઠો પન ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા ભિક્ખાય ચરિસ્સતિ, પુત્તો પનસ્સ ચક્કવત્તી ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકરિંસુ. અપરભાગે જેટ્ઠપુત્તો પિતુ અચ્ચયેન રાજા અહોસિ, કનિટ્ઠો પન ઉપરાજા. સો ‘‘પુત્તો કિર મે ચક્કવત્તી ભવિસ્સતી’’તિ પુત્તં નિસ્સાય માનં અકાસિ. રાજા અસહન્તો ‘‘ચૂળકાલિઙ્ગં ગણ્હા’’તિ એકં અત્થચરકં આણાપેસિ. સો ગન્ત્વા ‘‘કુમાર, રાજા તં ગણ્હાપેતુકામો, તવ જીવિતં રક્ખાહી’’તિ આહ. સો અત્તનો લઞ્જનમુદ્દિકઞ્ચ સુખુમકમ્બલઞ્ચ ખગ્ગઞ્ચાતિ ઇમાનિ તીણિ અત્થચરકામચ્ચસ્સ દસ્સેત્વા ‘‘ઇમાય સઞ્ઞાય મમ પુત્તસ્સ રજ્જં દદેય્યાથા’’તિ વત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા રમણીયે ભૂમિભાગે અસ્સમં કત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા નદીતીરે વાસં કપ્પેસિ.

મદ્દરટ્ઠેપિ સાગલનગરે મદ્દરઞ્ઞો અગ્ગમહેસી ધીતરં વિજાયિ. તં નેમિત્તકા ‘‘અયં ભિક્ખં ચરિત્વા જીવિકં કપ્પેસ્સતિ, પુત્તો પનસ્સા ચક્કવત્તી ભવિસ્સતી’’તિ બ્યાકરિંસુ. સકલજમ્બુદીપે રાજાનો તં પવત્તિં સુત્વા એકપ્પહારેનેવ આગન્ત્વા સાગલનગરં રુન્ધિંસુ. મદ્દરાજા ચિન્તેસિ ‘‘સચાહં ઇમં એકસ્સ દસ્સામિ, સેસરાજાનો કુજ્ઝિસ્સન્તિ, મમ ધીતરં રક્ખિસ્સામી’’તિ ધીતરઞ્ચ ભરિયઞ્ચ ગહેત્વા અઞ્ઞાતકવેસેન પલાયિત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા ચૂળકાલિઙ્ગકુમારસ્સ અસ્સમપદતો ઉપરિભાગે અસ્સમં કત્વા પબ્બજિત્વા ઉઞ્છાચરિયાય જીવિકં કપ્પેન્તો તત્થ પટિવસતિ. માતાપિતરો ‘‘ધીતરં રક્ખિસ્સામા’’તિ તં અસ્સમપદે કત્વા ફલાફલત્થાય ગચ્છન્તિ. સા તેસં ગતકાલે નાનાપુપ્ફાનિ ગહેત્વા પુપ્ફચુમ્બટકં કત્વા ગઙ્ગાતીરે ઠપિતસોપાનપન્તિ વિય જાતો એકો સુપુપ્ફિતો અમ્બરુક્ખો અત્થિ, તં અભિરુહિત્વા કીળિત્વા પુપ્ફચુમ્બટકં ઉદકે ખિપિ. તં એકદિવસં ગઙ્ગાયં ન્હાયન્તસ્સ ચૂળકાલિઙ્ગકુમારસ્સ સીસે લગ્ગિ. સો તં ઓલોકેત્વા ‘‘ઇદં એકાય ઇત્થિયા કતં, નો ચ ખો મહલ્લિકાય, તરુણકુમારિકાય કતકમ્મં, વીમંસિસ્સામિ તાવ ન’’ન્તિ કિલેસવસેન ઉપરિગઙ્ગં ગન્ત્વા તસ્સા અમ્બરુક્ખે નિસીદિત્વા મધુરેન સરેન ગાયન્તિયા સદ્દં સુત્વા રુક્ખમૂલં ગન્ત્વા તં દિસ્વા ‘‘ભદ્દે, કા નામ ત્વ’’ન્તિ આહ. ‘‘મનુસ્સિત્થીહમસ્મિ સામી’’તિ. ‘‘તેન હિ ઓતરાહી’’તિ. ‘‘ન સક્કા સામિ, અહં ખત્તિયા’’તિ. ‘‘ભદ્દે, અહમ્પિ ખત્તિયોયેવ, ઓતરાહી’’તિ. સામિ, ન વચનમત્તેનેવ ખત્તિયો હોતિ, યદિસિ ખત્તિયો, ખત્તિયમાયં કથેહી’’તિ. તે ઉભોપિ અઞ્ઞમઞ્ઞં ખત્તિયમાયં કથયિંસુ. રાજધીતા ઓતરિ.

તે અઞ્ઞમઞ્ઞં અજ્ઝાચારં ચરિંસુ. સા માતાપિતૂસુ આગતેસુ તસ્સ કાલિઙ્ગરાજપુત્તભાવઞ્ચેવ અરઞ્ઞં પવિટ્ઠકારણઞ્ચ વિત્થારેન તેસં કથેસિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તં તસ્સ અદંસુ. તેસં પિયસંવાસેન વસન્તાનં રાજધીતા ગબ્ભં લભિત્વા દસમાસચ્ચયેન ધઞ્ઞપુઞ્ઞલક્ખણસમ્પન્નં પુત્તં વિજાયિ, ‘‘કાલિઙ્ગો’’તિસ્સ નામં અકંસુ. સો વયપ્પત્તો પિતુ ચેવ અય્યકસ્સ ચ સન્તિકે સબ્બસિપ્પાનં નિપ્ફત્તિં પાપુણિ. અથસ્સ પિતા નક્ખત્તયોગવસેન ભાતુ મતભાવં ઞત્વા ‘‘તાત, મા ત્વં અરઞ્ઞે વસ, પેત્તેય્યો તે મહાકાલિઙ્ગો કાલકતો, ત્વં દન્તપુરનગરં ગન્ત્વા કુલસન્તકં સકલરજ્જં ગણ્હાહી’’તિ વત્વા અત્તના આનીતં મુદ્દિકઞ્ચ કમ્બલઞ્ચ ખગ્ગઞ્ચ દત્વા ‘‘તાત, દન્તપુરનગરે અસુકવીથિયં અમ્હાકં અત્થચરકો અમચ્ચો અત્થિ, તસ્સ ગેહે સયનમજ્ઝે ઓતરિત્વા ઇમાનિ તીણિ રતનાનિ તસ્સ દસ્સેત્વા મમ પુત્તભાવં આચિક્ખ, સો તં રજ્જે પતિટ્ઠાપેસ્સતી’’તિ ઉય્યોજેસિ. સો માતાપિતરો ચ અય્યકાય્યિકે ચ વન્દિત્વા પુઞ્ઞમહિદ્ધિયા આકાસેન ગન્ત્વા અમચ્ચસ્સ સયનપિટ્ઠેયેવ ઓતરિત્વા ‘‘કોસિ ત્વ’’ન્તિ પુટ્ઠો ‘‘ચૂળકાલિઙ્ગસ્સ પુત્તોમ્હી’’તિ આચિક્ખિત્વા તાનિ રતનાનિ દસ્સેસિ. અમચ્ચો રાજપરિસાય આરોચેસિ. અમચ્ચા નગરં અલઙ્કારાપેત્વા તસ્સ સેતચ્છત્તં ઉસ્સાપયિંસુ.

અથસ્સ કાલિઙ્ગભારદ્વાજો નામ પુરોહિતો તસ્સ દસ ચક્કવત્તિવત્તાનિ આચિક્ખિ. સો તં વત્તં પૂરેસિ. અથસ્સ પન્નરસઉપોસથદિવસે ચક્કદહતો ચક્કરતનં, ઉપોસથકુલતો હત્થિરતનં, વલાહકકુલતો અસ્સરતનં, વેપુલ્લપબ્બતતો મણિરતનં આગમિ, ઇત્થિરતનગહપતિરતનપરિણાયકરતનાનિ પાતુભવન્તિ. સો સકલચક્કવાળગબ્ભે રજ્જં ગણ્હિત્વા એકદિવસઞ્ચ છત્તિંસયોજનાય પરિસાય પરિવુતો સબ્બસેતં કેલાસકૂટપટિભાગં હત્થિં આરુય્હ મહન્તેન સિરિવિલાસેન માતાપિતૂનં સન્તિકં પાયાસિ. અથસ્સ સબ્બબુદ્ધાનં જયપલ્લઙ્કસ્સ પથવીનાભિભૂતસ્સ મહાબોધિમણ્ડસ્સ ઉપરિભાગે નાગો ગન્તું નાસક્ખિ. રાજા પુનપ્પુનં ચોદેસિ, સો નાસક્ખિયેવ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા પઠમં ગાથમાહ –

૬૭.

‘‘રાજા કાલિઙ્ગો ચક્કવત્તિ, ધમ્મેન પથવિમનુસાસં;

અગમા બોધિસમીપં, નાગેન મહાનુભાવેના’’તિ.

અથ રઞ્ઞો પુરોહિતો રઞ્ઞા સદ્ધિં ગચ્છન્તો ‘‘આકાસે આવરણં નામ નત્થિ, કિં નુ ખો રાજા હત્થિં પેસેતું ન સક્કોતિ, વીમંસિસ્સામી’’તિ આકાસતો ઓરુય્હ સબ્બબુદ્ધાનંયેવ જયપલ્લઙ્કં પથવીનાભિમણ્ડલભૂતં ભૂમિભાગં પસ્સિ. તદા કિર તત્થ અટ્ઠરાજકરીસમત્તે ઠાને કેસમસ્સુમત્તમ્પિ તિણં નામ નત્થિ, રજતપટ્ટવણ્ણવાલુકા વિપ્પકિણ્ણા હોન્તિ, સમન્તા તિણલતાવનપ્પતિયો બોધિમણ્ડં પદક્ખિણં કત્વા આવટ્ટેત્વા બોધિમણ્ડાભિમુખાવ અટ્ઠંસુ. બ્રાહ્મણો તં ભૂમિભાગં ઓલોકેત્વા ‘‘ઇદઞ્હિ સબ્બબુદ્ધાનં સબ્બકિલેસવિદ્ધંસનટ્ઠાનં, ઇમસ્સ ઉપરિભાગે સક્કાદીહિપિ ન સક્કા ગન્તુ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા કાલિઙ્ગરઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા બોધિમણ્ડસ્સ વણ્ણં કથેત્વા રાજાનં ‘‘ઓતરા’’તિ આહ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા ઇમા ગાથા આહ –

૬૮.

‘‘કાલિઙ્ગો ભારદ્વાજો ચ, રાજાનં કાલિઙ્ગં સમણકોલઞ્ઞં;

ચક્કં વત્તયતો પરિગ્ગહેત્વા, પઞ્જલી ઇદમવોચ.

૬૯.

‘‘પચ્ચોરોહ મહારાજ, ભૂમિભાગો યથા સમણુગ્ગતો;

ઇધ અનધિવરા બુદ્ધા, અભિસમ્બુદ્ધા વિરોચન્તિ.

૭૦.

‘‘પદક્ખિણતો આવટ્ટા, તિણલતા અસ્મિં ભૂમિભાગસ્મિં;

પથવિયા નાભિયં મણ્ડો, ઇતિ નો સુતં મન્તે મહારાજ.

૭૧.

‘‘સાગરપરિયન્તાય, મેદિનિયા સબ્બભૂતધરણિયા;

પથવિયા અયં મણ્ડો, ઓરોહિત્વા નમો કરોહિ.